Qu'ei ua causa plan estranha, mès çò de cèrt ei que quan es mèns sentiments son mès dolorosi e son ath cap de tot, autant era mia lengua qu'es mies mans semblen estacades.
Non posqui poncivar es mies impressions en paraules o en pintura, e les senti se com m'usclen, laguens de jo.
E totun sò un artista: es mèns uelhs que m'ac diden, e tota era gent qu'a campat es mèns esbòci e es mies nòtes pro que m'ac reconeish.
Non sò qu'un praube gojat e visqui en un des carrèrs mès estrets; mès era lum que non me manque, pr'amor que viui ben amont, e è ua bèra vista peth dessús d'eth losat.
Pendent uns quants dies, ara prumeria, quan venguí a víuer ena ciutat, aguesta que me semblaue estofanta e solitària.
En sòrta de ticós e verdes picades, sonque i auie en mèn orizon canoades de humenejes.
Non auia ne un solet amic, e en aqueth endret ne tansevolhe i auie era cara d'un coneishut entà balhar-me eth bon dia.
Un vrespe, que m'estaua dret, e damb eth còr trist, ath cant dera hièstra, jo que la daurisqui e guardi entà dehòra, e tè!, be que n'auí d'alegria!
Campè ua cara que coneishia, ua cara redona e amicala, era mielhor amiga qu'auia quan èra en casa.
Ère era Lua, era vielha, era estimada Lua, sense cap trasvestiment, e damb era madeisha portadura, pro ben, que solie auer quan me guardaue a trauèrs des saüquèrs enes anhassi.
Li hi a vier un punet, e era resplendec dret de cap ara mia cramba e me prometec d'entrar cada serada que gessesse de casa.
Aquera promesa que l'a complit, pro fidèuments, e ei domatge que s'estongue tan pòga estona.
Cada viatge que vie me conde ua o ua auta causa que vedec delànet.
Qu'è hèt çò qu'era me didie fòrça vrespades, e, ara mia manèra, poiria balhar ua naua version des Mil e ua Nets; mès que serien massa.
Aqueres que balhi, pòt que son alistades, mès que son en madeish orde que les sentí.
Un pintor de granes facultats, un poèta o ben un musician, dilhèu n'aurien trèt mès profit: aquerò qu'ara jo balhi aciu non son qu'esbòci a tot córrer, damb pensaments mèns qu'a viatges s'i endraben; pr'amor qu'era Lua non venguie cap cada net: que i auie vrespades qu'es bromes l'amagauen.
Dera espessor que ne gessec ua puncèla indiana.
Qu'ère autant leugèra qu'ua gasèla e autant beròia qu'Eva.
Auie tanta irreau gràcia en tota era, aguesta hilha dera India, e, ath delà, tanta fermetat en determini!
Jo que podia liéger era sua intencion quan l'arribaue.
Arromingueres e plantes espinoses l'esquiçauen es sandàlies, mès era que caminaue entà deuant, tota coitosa.
Es cèrvi, que pujauen der arriu, a on s'auien hèt a passar era set, sautauen temerosament enlà d'era, pr'amor qu'era puncèla amiaue ena man ua lum alugada.
Jo que podia veir era sang que se devalaue pes sòns dits delicadi quan era se decantèc sus era ahlama entà hèr-li arrecès.
Era s'apressèc en arriu e botèc era ahlama sus eth caratge des aigües e era lum, en tot flotar, s'aluenhèc peth corrent.
Era ahlama parpelejaue e semblaue que se volesse arturar, mès encara usclaue, e es neri uelhs lugrejants dera puncèla la seguien, damb ua delirosa agachada jos es sòns bòrds sedosi.
Era sabie que s'era lum cremaue pendent tant de temps coma era lo podesse seguir damb es sòns uelhs, eth sòn enamorat viuie; mès se s'amortaue, qu'ei qu'ère mòrt.
Era lum usclaue e parpelejaue, e eth còr d'era cremaue e tremolaue.
Queiguec de jolhs, tot pregant.
Ath sòn costat, laguens er erbatge, i auie ua sèrp verinosa; mès era que non i paraue era atencion: non pensaue qu'en Brama e en sòn espós.
S'i estaue ua garia damb onze porics.
Ua gojateta tota polida guimbetejaue entre eri.
Era garia cacalejaue e estenie es sues ales, en tot espaurir-se, sus era locada.
Alavetz eth pair dera gojateta gessec e la pelegèc, e jo m'esguitlè, en tot hèr camin, sense pensar-i mès.
Mè aguesta net, hè solet cinc menutes, è guardat aquera gessuda.
Ara prumeria s'estaue tot tranquil, mès dempús gessec era madeisha mainada.
Se resquilhèc leugèraments de cap ath garièr, lheuèc era bauda e se calec ath laguens, ath cant dera garia e es porics.
Eri qu'estornegèren e voludèren es ales, e era gojateta correc ath sòn darrèr.
Qu'ac è campat plan claraments, pr'amor que guardaua entà laguens per ua clatenera dera paret.
Jo qu'èra tota embestiada damb era dolenta mainada, e me shautèc que sa pair campèsse e la pelegèsse, mès airosaments que non pas delàger.
La cuelhec deth braç e era virèc entà darrèr eth sòn cap, en tot mostrar es sòns grani uelhs blaus plei de lèrmes: qué hètz?, didec era.
Hè setze ans, qu'ère ua gojata: luenh, en camp, jogaue en vielh jardin dera parrròquia.
Ja eth romegàs roienc ère tot repapiaire e auie passat era florida: es rosèrs trimauen abandonadi enes caminòus, e amiauen arrames plan longues entath laguens des pomèrs.
D'aciu e d'enlà se daurie ua prauba ròsa, non guaire gentilaments, coma l'aurie calut ara reina des flors; mès encara sauvaue aqueth color e aquera flaira.
Era creatureta dera rectoria me semblaue ua flor plan mès doça, seiguda en sòn escabèl, jos eth sauvatge romegàs, en tot punar es caròles espotides dera sua pipa.
Dètz ans mès tard la tornè a campar.
La campè en ua sala de dança tota resplendenta: qu'ère era polida nòvia d'un ric comerçant.
M'agradèc era sua felicitat, e plan soent la cercaua en aqueres vrespades serenes.
Qu'arrés hec memòria des mèns uelhs tan clars e des mies guardades penetrantes.
Era sua ròsa tanben deishaue créisher brotons sauvatges coma es ròses deth jardin dera parròquia.
Que tanben i a tragèdies ena vida vidanta.
Aguesta net que n'è vist eth darrèr acte.
Aciu, en estret carreron, sus un lhet, se trapaue enes pòrtes dera mòrt.
Er inic propietari, insolent e crudèu, eth sòn unic protector, agarrèc eth cobrelhet.
Era vòsta cara qu'ei un emmascament.
Vestitz-vos, pintatz-la-vos e arremassatz quauques monedes: autaments vos lanci en carrèr.
Lheuatz-vos a tot córrer"!
Ò!, deishatz-me repausar".
Mès eth la forcèc a lheuar-se, e pintèc es sues caròles e botèc en sòn peu ua garlanda de ròses.
Dempús la hec a seir ath cant dera hièstra, damb era lum près d'era, e la deishèc.
La campè se com seiguie quieta, damb es mans ena hauda.
Era hièstra se dauric damb ua ventada, e un des veires crebèc; mès era que non se botgèc.
Eth ridèu volatejaue ath sòn entorn coma ua ahlama.
Ère mòrta.
Siguec en ua petita ciutat.
Ua bòrda auie estat convertida en teatre; ei a díder, es compartiments demorauen de pè, toti ornadi entà servir de lòtges.
Tot eth hustatge qu'ère caperat damb papèr de tons viui.
Un joen prince e era sua hemna, que viatjauen en tot passar pera ciutat, sigueren presents ena representacion.
Era sala qu'ère atapida de gent: sonque en lòc de dejós eth candelabre s'i campaue un petit cratèr.
Arrés seiguie aquiu pr'amor qu'eth seu regolejaue: clin, clin.
Ac campè tot, pr'amor que hège tanta calor que totes es guardaderes demorèren dubèrtes.
Es gojats e gojates campauen de dehòra estant, tot e qu'era policia deth laguens les contunhaue menaçant damb es paishons.
Era nòbla parelha se seiguec en dues cagires de braci, ath cant madeish dera orquèstra.
Eth burgmèstre e era sua hemna les solien ocupar, mès qu'en aquera escadença non aueren mès remèdi que seir enes bancs de husta, coma s'auessen estat ciutadans ordinaris.
Vedetz?
Que i a gent que mane e gent qu'encara mane mès, didien tranquillaments es bones comaires.
E aguest incident balhaue un aire especiau de festivitat ena foncion.
Eth candelabre hec es sòns guimbets, era multitud siguec tustada sus es nuds des dits, e jo…òc, era Lua vedec tota era foncion."
Ua mairia repapiaira, praubaments vestida, que pertanhie ara mès baisha classa, acompanhada de quauqui petits subaltèrns entrèc ena cramba ueda e grana deth sèti reiau.
Qu'auie besonh de veder-lo!, li calie veder-lo!
L'auie costat fòrça petiti sacrificis, e fòrça vertut persuasiua abantes qu'artenhèsse eth sòn desir.
Dobleguèc es sues mans secalhoses, e guardèc ath sòn entorn damb tanta reveréncia coma se siguesse ena glèisa.
Siguec aciu, didec, aciu!
E queiguec de jolhs e punèc eth tapís de porpra: me pensi que plorèc, non i auie aguest madeish velot, didec eth subaltèrn, tant qu'ar entorn dera sua boca se hège un arridolet.
Mès siguec aciu, didec era hemna.
Que semblaue parièr.
Parièr, responec eth, mès non parièr deth tot: es hièstres qu'èren hètes a miques, es pòrtes arrincades e i auie sang sus es pasiments!
Mès qu'òm pòt díder atau madeish qu'eth mèn arrèilh moric sus era cagira reiau de França.
Mòrt!, repetic era vielha.
Non me pensi que didessen cap mès causa.
Abandonèren era cramba dempús non guaira estona.
Era còga s'esbugassèc, e era mia lum venguec mès fòrta sus eth velot sumptuós dera reiau cagira de França.
Se qui vos pensatz qu'ère, era vielha?
Vos diderè ua istòria.
Qu'ère un vrespada, en mès ludent dia dera Revolucion de junh- sèga, quan cada casa ère ua fortalesa, cada hièstra ua guardadera.
Eth revolum de gent qu'assautèc es Telluries; autanplan hemnes e mainatges lutauen entre es combatents: era gent se precipitaue pes crambes deth palai.
Un praube gojat esparracat, a mieja creishença, pelegèc coratjosaments entre es auti revoutadi: queiguec fatauments herit pes còps de baioneta, e queiguec en solèr ena madeisha cramba deth sèti reiau; e era sua figura sagnanta siguec botada sus era régia cagira, e d'aquiu estant s'espargec era sua sang sus era porpra imperiau.
Quina scèna!
Eth sòn pitrau nud e eth sòn vestit esquinçat qu'èren miei amagadi pes velots de porpra ornadi pes liris de França.
Que l'auie estat profetizat ena cunhèra que moririe ena cagira de França.
Eth còr de sa mair s'auie imaginat un nau Napoleon.
Es mèns arrais auien punat era corona de sauretes ath dessús dera hòssa deth gojat, e delànet punèren eth front dera mairia vielheta tant qu'era soniaue e campaue era pintura que podetz esboçar aciu: eth praube gojat sus era reiau cagira de França!"
Me miralhè enes aigües der arriu Firis, tant qu'es vapors espaurien es peishi qu'auie entre es jonquetes.
Es bromes s'acaçauen es ues as autes dejòs de jo, e deishauen quèir es sues ombres sus es cavòts d'Odin, Thor e Freia, tau que les cride era gent.
Pertot des pòsti dera magra torba, que i an estat escultadi nòms.
Que non i a cap de monument aquiu, a on es viatgèrs les posquen escultar, ne murs d'arròca a on pintar-les; atau ei qu'es visitaires les a calut de héner era torba, e es sòns nòms se destaquen ena tèrra nuda.
Un perfècte hilat de nòms s'esparg sus totes es montanhetes: ua sòrta d'immortalitat que solet s'està enquia que creish era èrba naua.
Aquiu que i a un òme dret.
Uedaue era còrna d'idromèu, d'ampla vòra d'argent, e gasulhaue un nòm, en tot díder ath vent que non lo tradisse; mès jo l'entení e lo coneishí.
Ua corona comdau lutz ath dessús sòn: qu'ei per aquerò qu'eth non gause parlar damb votz nauta.
Arrí: ua corona de poèta lutz sus eth!
Era noblesa d'Elionor d'Este guanhe resplendor peth nòm deth Tasso.
Jo que me'n sabi tanben a on florís aguesta Ròsa de Beresa!"
Que cap de broma vengue entre eth poèta e era sua Ròsa!
Cada an la visiten rosinhòls a centenats.
Era mar qu'ei pro ath cant, era mar que tostemp se transvestís; e era ampla carretèra les dessepare.
Un car i passe darrèr er aute.
Jo que non les seguisqui cap: era mia guardada mèsalèu se pòse en un endret especiau.
Qu'ei un cavòt; arromingueres e jordons sauvatges creishen entre es sues pèires.
I a ua poesia perfècta ena natura.
Com vos pensatz que l'interprète eth pòble en generau?
Vos diderè çò qu'entení sonque era net passada.
Que i a bèri arbes de çò mès polits, didec un.
I a dètz cargues de husta en cada arbe, responec er aute.
E se n'anèren.
Qu'ei un mau tròç de camin, didec eth següent subjècte que hège via.
Son aguesti arbes maudits, responec eth sòn companh.
Que non estramuncam ne ua soleta bohada d'aire: e encara sòrt deth ventolet marin.
E s'alunhèren.
Dempús venguec era diligéncia.
Es passatgèrs dormien toti en mès bèth endret deth camin.
Eth menaire hec a sonar era còrna.
Non pensaue ua auta causa qu'aquerò: qué ben que la jògui, e qué ben sone en aguest endret!
Quin efècte les deu hè?.
E, era diligéncia, tanben passèc.
Es que vengueren alavetz sigueren dus gojats a shivau.
Aciu que i auie joenesa e cava ena sang, me pensi.
E, talaments, guaitèren damb un arridolet era montanha mossosa e era picada ombriua.
Com me shautarie passejar per aguest costat damb era Cristina dera Mòla!, didec un.
E heren lèu eth pas.
Es flors embelinauen er aire, e eth vent qu'ère caumat.
Semblaue qu'era mar siguesse un tròç de cèu escampilhat sus ua artiga prigonda.
Arribèc un tamboreu qu'ath sòn laguens i auie sies viatjaires, quate d'eri adormidi; eth cincau pensaue ena sua naua jarga d'ostiu, e se l'anarie ara ora.
Eth siesau se decantaue de cap endauant e demanaue ath menaire se i auie quauquarren de remercable en aqueth modelhon de pèires.
Non, responec er òme: non ei qu'un modelhon de pèires; mès aguesti arbes pro que ne son de remercables.
Hètz-me'n eth perqué.
Ò, ben, son plan remercables!, comprenetz, senhor?
En iuèrn quan i a boni celhs de nhèu e toti es lòcs semblen madeish, aguesti arbes que son ua hita entà jo, e me'n sabi que me cau anar ath cant d'eri entà non anar de cap ath mar.
Vedetz?
Per aquerò ei que son remercables.
E seguic amiant.
Apareishec un artista.
E es sòns uelhs luderen.
Que non didec cap de mot, mès fiulèc, e es rosinhòls cantèren, er un mès naut qu'er aute.
Caratz d'un viatge!, sorrisclèc.
E cuelhec eth sòn libre de nòtes e comencèc d'anotar es colors dera manèra mès metodica: blau, lillà, brun escur.
Serà ua pintura esplendida.
Que la vedec atau qu'un miralh reflectís ua scèna, e ath madeish temps fiulèc ua marcha de Rossini.
Era darrèra a campar siguec ua prauba gojata.
Se posèc un shinhau ath cant deth cavòt, e deishèc en solèr eth sòn hèish.
Virèc era sua cara esblancossida de cap ath bòsc, e es sòns uelhs resplenderen; quan guardèc en aire i trapèc eth cèu sus era mar.
Crotzèc es sues mans, e me pensi que gasulhèc ua pregària.
Non comprenia deth tot es sentiments que l'amarauen, mès sabi que, ans a vier, aguesta net li tornarà soent ena sua memòria, damb eth beròi panorama ath sòn entorn.
Que serà mès beròia e fidèu ara sua natura ena sua memòria que non eth prètzhèt deth pintor, a maugrat des colors anotadi en libre.
Es mèns arrais la seguiren enquia qu'era auba li punèc eth front."
Que i auie bromes faissugues en cèu, e era Lua non campèc.
Jo èra doblaments solitari en ua crambeta, guardant tà naut, laguens eth cèu, a on era Lua l'auie calut èster.
Es mèns pensaments vagauen de cap ara bona amiga que m'auie dit istòries cada vrespada e m'auie amuishat imatges.
I auie quauquarren qu'era non auesse presenciat?
Quan es mainatges d'Israel plorauen ath cant des aigües daurades de Babilònia, era qu'aubiraue tristaments per interior des saücs a on èren penjades es sues arpes.
Quan Romeo s'enfilaue peth balcon, e eth punet dera novèla d'amor volaue, tau qu'eth pensament d'un querubin, dera tèrra en cèu, era Lua redona ère amagada entre es ombrius cipresièrs, en aire transparent.
Era que vedec ar eròi en Santa Helena, tant qu'eth, ath dessús dera arròca, guardaue er ocean sense hites, e ath madeish temps grani pensaments li tustauen eth pièch.
Mès, ath delà, quina ei era causa qu'era Lua non mos poirie díder?
Era vida deth mon qu'ei entada era ua rondalha.
Aguesta net, que non vos campi, vielha amiga mia, e non è ua imatge entà diboishar en arrebrembe dera vòsta visita.
Totun, tant que jo guardaua eth cèu, tot cogitós, de cap as bromes, apareishec un arrai dera Lua; mès que lèu siguec esbugassat: es bromes neres s'espargeren sus era.
Totun aquerò, siguec ua salutacion, ua amistosa salutacion nueitiua que me manaue era Lua.
Er aire, un aute còp, ère clar.
Auie passat quauqui vrespes qu'era Lua ère en quart creishent.
Alavetz recuelhí ua naua idia entà un esbòç: vaquí, çò qu'era Lua me didec: "è seguit es audèths polars e es balenes nadaires pera còsta d'autant de Groenlandia.
Magri arròcs caperadi de gèu e bromes ombriues, senhoretjauen ua val a on saücs e matasi de sorbièrs èren en espesa florida, e era entutada neror espandie era sua fragància.
Era mia claror ère opaca; eth mèn creishent, palle coma era huelha deth liri d'aigua qu'a estat flotant pendent setmanes sus era aigua, un còp arrincat dera sua cama.
Era corona des lums deth Septentrion usclaue damb bordesca lum.
Es arrais gessien deth sòn cèrcle espaciós, e s'escampilhauen peth cèu coma apilerades colomnes de huec, jogant damb era lum verda o vermelha.
Es abitants èren arremassadi entà dançar e hèr hèsta, mès que non auien cap admiracion entà campar aquera vista gloriosa: autant d'avedadi n'èren.
Era sua atencion qu'ère atirada pera dança e eth cant.
Un groenlandés sense era jarga de pèth s'estaue ath miei deth rondèu, damb un tamborin ena man, que hège a sonar, en tant que cantaue un cant de laudança des cacères de fòques.
Eth còr li responie damb un eia!,eia!,a!
E alavetz sautauen ath torn deth rondèu, caperadi damb es sues jargues de pèth blanques, que les retirauen a ossi polars.
Voludauen es caps e hègen miralhar es uelhs dera manèra mès sauvatge.
Dempús constituïren un tribunau de justícia entà arrir.
Es plaidejaires balhauen un pas endauant e eth demandant recitaue es colpes deth sòn adversari; mès tot aquerò d'ua manèra dramatica e burlesca.
Era rèsta, mentretant, dançauen ath son deth tamborin.
Eth demandat replicaue dera madeisha forma, e era assemblada balhaue era sua senténcia en tot arrir.
Trons que resonauen des montanhes estant, a on redolauen bocins des camps de gèu, e granes masses s'esbugassauen a miques polsoses.
Qu'ère ua tipica net d'ostiu de Groenlandia.
Eth qu'ac sabie, e es que l'entornejauen ac sabien tanben; e de tau manèra, qu'era sua hemna ja cosie era tunica de pèth ath torn deth sòn còs entà non auer de tocar dempús eth cadavre.
Era li demanèc: voletz èster acogat en èrm, laguens era nhèu dura, o dilhèu preferitz que vos cabussèssem ena mar?
Ena mar, gasulhèc eth, en tot botjar eth cap damb un trist arridolet.
Òc, era mar qu'ei un tendolet d'ostiu a on s'i està ben, didec era hemna.
Milèrs de fòques que i jòguen, e era vaca marina dormirà enes vòsti pès.
Era caça ei segura e n'i a en abondor.
Es mainatges idolèren e agarrèren era pèth en tot tirassar-la dera hièstra, pr'amor de qué er òme moribond podesse èster devarat ena mar, er ocean panteishant que li balhaue minjar ena vida, e que ara, ena mòrt, li balharie eth lòc de repaus!
Era labada funerària siguec er iceberg flotant que se transvestís de dia en dia.
Fòques se pòsen sus eth gèu, e er albatròs esten ath dessús sòn es sues vastes ales".
Tostemp ère naua, e era non ne variaue jamès eth costum.
Cada ostiu solie amiar eth madeish chapèu de palha, e me semble qu'un vestit d'un gris bluenc.
Sonque auie eth costum de gésser a veir a ua soleta amiga, que s'estaue en aute costat deth carrèr; mès non i anèc pendent uns quants ans darreraments, pr'amor qu'era sua amiga ère mòrta.
Era mia vielha amiga ère tota bolegadissa ena sua solitud, ath cant dera hièstra, que tostemp ère plia de flors polides en ostiu: en iuèrn hège créisher ua esplendida mossa e nasitòrts sus ua pèça de feutre.
Aguesti darrèri mesi non apareishec ena hièstra, mès jo que m'en sabia qu'encara viuie, pr'amor que non l'auia vist cuélher eth gran viatge que parlauen tant, era e era sua amiga.
Òc, solie díder era, quan m'arribe era ora de morir, viatjarè plan mès luenh que non ac è hèt en tota era mia vida.
Eth lòc d'acogament dera mia familha qu'ei a vint miles d'aciu, e m'i cau amiar entà hèr eth darrèr sòn ath costat des mèns!
Era darrèra net, un tamboreu de transpòrt s'arturèc ena pòrta, e ua caisha de mòrts siguec trèta ath carrèr: atau ei que me'n sabí que s'auie mòrt.
Botèren palha ath torn deth taüt, e se meteren en marcha.
Ath sòn laguens dormie era quieta puncèla des peus blanqui, qu'es darrèrs ans non auie estat vista dehòra de casa.
Eth tamboreu de transpòrt se comencèc a bassacar ara prèssa de cap a dehòra dera ciutat, tau que se li calesse anar entà ua alègra gessuda.
Encara anèren mès de pressa quan arribèren ena carretèra.
Eth menaire guardaue a cada moment peth dessús dera sua esquia: me pensi qu'auie pòur de veir ara vielha dauna seiguda sus eth taüt, damb era sua pelissa auriòla.
Eth, donc, foetèc despietadaments es shivaus, e les amièc tant enregdesidi qu'era sua boca trège esgluma.
Ua lèbe que se precipitèc a trauèrs deth camin, e es bèsties se deishèren d'anar deth contròtle der òme.
Era quieta puncèla deth peu blanc, que pendent es ans s'auie botjat tant a plaser en sòn torn diari, ara qu'ère mòrta ère accelerada a passi desbocadi sus socs e pèires, camin enjós.
Eth taüt, qu'ère estropat damb tapisi, s'esguitlèc deth tamboreu de transpòrt, e queiguec sus eth camin, tant que menaire, shivaus e car s'enventien se qui sap entà a on ena sua hòla carrèra.
S'i calèc ath dessús e hissèc eth tapís, de manèra que l'estarnèc, e dempús se lheuèc alègraments, refilant pes aires, e jo m'en.honsè darrèr des bromes ròies dera auba!
Es convidadi se n'anèren: passada era mieja net.
Es mairs punauen ara nòvia e ath nòvi.
Dempús les campè toti solets, mès es ridèus èren baishadi lèu deth tot; era saleta ère enlumenada per ua lampa.
Gràcies a Diu, toti son dehòra, didec eth, tant que punaue es sues mans e es sòns pòts.
Era arric e plorèc, e posèc era tèsta sus eth pitrau d'eth, tremolant tau qu'era flor de lotus sus es aigües trimaires.
Parlèren toti dus damb trendes paraules abrandades.
Dormitz doçaments!, sorrisclèc eth.
E era hec enlà eth ridèu dera hièstra.
Qué beròia lutz era Lua!, didec.
Guardatz se com n'ei de clara e de tranquilla!
Alavetz amortèc era lum, e era cramba, tota quieta, demorèc escura, se non auesse estat pes mèns arrais, que luderen de forma tan brilhanta coma es uelhs d'era.
Ò!, feminitat!
Puna tu era lira deth poèta quan eth cante es mistèris dera vida!
Qu'ei er endret a on un dia, joens alègres coronadi de ròses, dançauen damb es bères fraies de Laís.
Ara i règne era quietud mortau.
Soldats alemans, damb sodada napolitana, hèn era garda, hèn a cartes e a dats.
Ua còlha d'estrangèrs, der aute costat des montanhes, arriben ena ciutat damb guides.
Qu'auien talents de veir aquera ciutat que se lheuèc dera hòssa jos es mèns arrais, que li queiguien a tota fòrça.
Les amuishè es tralhes deth car enes carrèrs empeiradi damb labades de laua; les amuishè es nòms sus es pòrtes e es taulèrs des afiches, encara plantadi.
Enes petites gessudes vederen es mairs de hònts decorades damb cauquilhes, mès cap shèta anaue, e cap cançon ressonaue enes crambes ricaments pintades a on es gossets de metau sauvauen es pòrtes.
Ère tauments ua ciutat de mòrts: solet eth Vesuvi hège retronir eth sòn imne sense fin, qu'es sòns vèrsi er òme cride "ua naua erupcion".
Anèrem entath temple de Venus, erigit damb marme blanc enludernant, damb eth sòn ennautit autar de cara as amples gradons, e eth sause ploraire en tot trèir era quissonada entre es colomnes.
Er aire ère blau e transparent, e ath hons i auie eth Vesuvi, nere coma ua gòrja de lop, damb era sua colomna de huec tau qu'eth soc d'un pin.
Ena escurina era broma de hum semblaue era copa deth pin, sonque qu'ère enlumenat d'un ròi de sang pes ahlames interiores.
I auie ua cantaira entre era còlha, ua grana e famosa: jo qu'è vist es aumenatges que li hègen en diuèrses capitaus d'Europa.
N'aumpliren un cornèr, en tot repetir çò que s'auie passat enes centúries despareishudes.
Eth scenari encara ère de pè, damb es sòns encastres de mur, e un arc ath hons, qu'ath sòn trauèrs òm ve era madeisha decoracion que se vedie alavetz: era natura madeisha, es montanhes entre Amalfi e Sorrento.
Entà divertir, era cantaira pugèc ena scèna e cantèc, pr'amor qu'eth lòc l'inspiraue.
Jo pensè en sauvatge shivau arab, quan endilhe, secodís era crinèra e cuelh enventida: tan doç ère eth sòn cant, e autaments, tan segur.
Tanben pensè ena Mair Dolorosa jos era Crotz deth Golgota: tant amarat èra de prigond sentiment e de pena.
Alavetz ressonèc, madeish que s'auie passat hège mil ans, eth son der aplaudiment e eth delèit.
Erosa, priviligiada creatura!, cridauen toti.
Tres menutes dempús era scèna ère ueda e non s'entenie cap de son.
Era còlha se n'anèc, mès es pardies demorèren immudables, coma ne demoraràn es sègles a vier, e arrés se'n saberà deth momentanèu esclat d'aplaudiments, es nòtes dera bèra cantaira e es sòns arridolets: tot qu'ei aigua passada e hujuda.
Antanplan entà jo non son que causa de memòria perduda".
Ère pro ben aprovedit: i auie fòrça libres e un perfècte caòs de papèrs.
Un joen i ère present, e eth director s'estaue ath cant deth sòn pupitre.
Dus librets, toti dus de joeni autors, les calie èster jutjadi.
Aguest que me l'an enviat, didec.
Encara non l'è liejut, mès qu'ei fòrça ben presentat.
Què me'n didetz deth contengut?
Ò!, hec un qu'ère poèta.
Ei plan bon: dilhèu un shinhau alongat, mès eth qu'encara ei joen.
Es vèrsi poirien èster mielhors, mès es pensaments son sanitosi, encara qu'agen un brin de vulgaritat.
Què diderà un?, non se pòt èster en tot pensar tostemp en ua causa naua.
Me pensi que seratz ben a cubèrt se lo laudatz, encara que me pensi que non serà jamès un gran poèta.
A liejut fòrça, qu'ei un sabent orientalista de prumèr orde, e ei senat.
Siguec qui escriuec aqueth article tan polit a prepaus des mies Reflexions sus era vida domestica.
Que cau èster benevolent damb un joen.
Arren i a de pejor ena poesia qu'era mediocritat, e eth jamès subergesserà d'aguest nivèu.
E sa tia que n'ei tant embadoquida!
Ben, jo qu'è revisat eth libre d'un còp de uelh.
Talent indobtable; aufrena prometedoira; ua flor en jardin dera poesia; ben compausat, e atau successiuaments.
Mès er aute libre!
Supausi qu'er autor se prepause que jo l'ac crompa.
Enteni a díder qu'ei laudat.
I tie engenh: non vos semble?
E era puntuacion ei insolita.
Non castiguem es sòns petiti defèctes: que vau mès que mo n'alegrem des sues trobalhes.
E n'a un modelhon: dèishe a toti es auti dehòra de combat.
S'ei un gèni atau, serà capable de sostier bèra arrepassada.
Non li hescam a pèrder eth cervèth!
Òm li arrecomane er estudi des classics, e anar hènt!
L'adorauen toti es convidadi, e ère erós deth tot.
Cerquè ar aute poèta: eth fèr: qu'ère tanben entre ua grana amassada, en çò d'un de sòns admiradors, a on era gent parlaue deth libre der aute poèta.
Voleria liéger eth vòste, tanben, didec eth Mecenes, mès que ja vo'n sabetz que jo tostemp digui çò que pensi, e, parlant damb eth còr ena man, non ne demori granes causes, de vos: qu'ètz massa independent, massa fantasiós; mès arreconeishi que coma òme ètz ua persona plan respectabla.
Era Lua me didec: "I a dus casalons ath costat deth camin, en bòsc.
Es pòrtes son baishes e es hièstres corbades, mès es acaules e er arradim des agradèles les entoren.
Es losats son caperats de mossa; flors auriòles e peu-de can.
Sonque i a caulets e truhes en jardinet; mès ath cant deth romegàs possen ues mates florides de saüc, e dejós d'eres s'i seiguie ua mainada.
Es sòns uelhs morets se tachauen ena vielha ausina que i a entre es dus casalons.
Er arbe auie un gran soc nudós.
Eth cimalh aui estat ressegat e era cigonha auie hèt eth sòn nin naut de tot deth soc.
Er audèth s'estaue aquiu, en tot botjar eth bèc.
Un mainatget gessec e se calèc ath cant dera mainada: èren frair e fraia.
Preguntèc eth.
Preguntèc era gojata.
Que deu èster Nòste Sénher que pòrte eth mainadon!
E se cuelheren es mans.
Se dauric era pòrta deth casalon, e campèc ua hemna.
Entratz, didec: entratz e veiratz se quina causa a portat era cigonha: ei un germanet!
Quauqui arbes sense huelhes creishien ath sòn entorn.
En un d'eri i cantaue un rossinhòl; s'auie hòraviat.
Me n'encuedè que s'auie de morir de hered e que jo anaua a enténer eth sòn cant deth cigne.
En trincar eth dia passèc ua caravana de pagesi emigrants, hènt via entà Brena o Hamburg pr'amor d'embarcar-se de cap a America, a on era bèra fortuna, era fortuna des sòns sòmnis, les demoraue.
Es hemnes amiauen es mainadons, es mainatges mès grani corrien d'un costat en aute ath cant d'eres.
Un malerós shivau tirassaue eth car, a on i auie uns quants utisi miserables de parament de casa.
Hège un aire plan hered, e ua mainada petita s'apressèc mès estretaments a sa mair, que guardaue eth mèn disc que s'aflaquie, e pensaua en quina amarganta mancança auien patit en sòn larèr, e es faissugues talhes qu'èren impossibles de pagar.
Es pensaments d'era èren coma es de tota era caravana: atau, donc, era auba roienca ludec sus eri coma un lucada d'aqueth solei de fortuna qu'ère a mand de lheuar-se.
Enteneren eth cant deth rossinhòl crebant, e entada eri non siguec de cap manèra un faus profèta, senon mèsalèu un senhau de bona fortuna.
Eth vent fiulaue agudentaments, e eri non entenien era sua cançon.
Navigatz damb tota seguretat sus er ocean!
Qu'auetz balhat tot çò qu'auíetz a cambi deth viatge: praubi e desamparadi tocaratz tèrra enes plages deth vòste Canaan.
Que vos cau véner a vos, ara vòsta hemna e as vòstes infants, mès que non patiratz enquia guaire temps.
Era devesa dera mòrt vos espie darrèr es amples huelhes entutades: eth sòn punet de planvenguda vos harà a entrar era vòsta fèbre pestilenta laguens era sang!
Contunhatz navigant, contunhatz navigant sus es sues aigües briuenques!
Mès es viatjaires escotauen ventorosaments eth cant deth rossinhòl, pr'amor que les prometie ua bona fortuna.
Era lum deth dia ludec entre es bromes flotantes, e es pagesi s'endralhèren, peth miei des brucs, de cap ara glèisa.
Es hemnes, damb es sòns vestits neri e damb mocadors blancs ath torn dera tèsta, semblauen auer baishat des polides pintures deth temple.
En tot er entorn d'aquiu solet i auie era grana plana mòrta, caperada de bruc torrat e passit, e es montanhes, sabloses e esblancossides, de mès enlà.
Pregatz, pregatz per aqueri qu'es sòns passi s'enfilen entara hòssa, mès enlà des aigües redoladisses!
Cadun des sòns movements ei tan comic, que tota era sala brame quan eth s'amuishe.
Qu'ei era sua personalitat que les hè a arrir, e non pas eth sòn art.
Autanplan quan ère petit, e jogaue damb es auti mainatges, ja ère un Mariòta.
Era natura que lo hec unenc: li balhèc ua giba ena esquia e ua auta en pitrau.
Mès er òme interior, er esperit, a!, aguest siguec ricaments dotat: arrés a mès prigonds sentiments e màger elasticitat d'imaginacion qu'eth.
Eth teatre que siguec eth sòn ideau: s'auesse estat prim e ben hèt, aurie estat eth protagonista en quinsevolh scèna.
Era granor e era eroïcitat qu'aumplissen era sua amna, e ça que la, non auie mès remèdi qu'ester un mariòta.
Quitament era sua pena e era sua malenconia aumentauen era comica secason des sues tralhes totes anguloses, e recuelhien er arrir des multituds qu'aplaudien ath sòn preferit.
Era graciosa Colombina ère brava e amicau, mès s'estimaue mès maridar-se damb Arlequin.
Qu'aurie estat plan, massa comic, ena vida reau, qu'era Beresa e eth Monstre s'auessen dat es mans.
Quan eth Mariòta ère descoratjat, era ère era soleta persona que podie hèr-lo a hèr un arridolet, e, encara mès, hèr-lo a arrir deth tot, e de tot còr.
Ara prumeria era se mostraue malenconiosa tanben, dempús alègra, e ara fin plia de remoquets.
Jo sabi se qué vos passe, e plan ben qu'ac sabi!, didec era.
Qu'ètz encamardat.
Jo e er Amor, sorrisclèc eth, que seríem ua polida parelha!
Com mos aplaudirie eth public!
Qu'ètz encamardat, repetie era.
Qu'ètz encamardat de jo.
Non i auie cap de mau en díder aquerò quan òm sabie que non i auie cap de possibilitat d'amor.
Mariòta arric e sautèc en aire, e tota era sua malenconia se passèc.
Mès era qu'auie dit vertat: eth l'estimaue, l'adoraue, atau coma adoraue tot aquerò qu'ère enlairat e mielhor laguens er art.
Eth dia deth maridatge de Colombina eth que siguec era persona mès alègra qu'auec, mès de nets plorèc lèrmes amargantes.
S'eth public auesse vist es potèles dera sua cara, solide que l'aurien aplaudit.
Er empresari se vedec obligat a presentar quauquarren encara mès alègre que de costum, pr'amor de qué eth public non se n'encuedèsse de com mancaue era preséncia dera graciosa Colombina.
Atau, donc, Mariòta li calec èster doblaments vitau: dancèc e s'estornegèc damb desesperança en còr, e siguec mès aplaudit que jamés.
Brave!
Plan brave!
Mariòta siguec cridat a saludar: vertadèraments auie estat impagable.
Es corones ja se passien sus era hòssa de Colombina.
Se seiguec sus era sepultura.
Que s'aurie podut hèr ua pintura esglasianta; auie era man jos era maishèra, e es uelhs viradi de cap a jo; semblaue un monument: un Mariòta sus ua hòssa, caracteristic e comic.
S'eth public auesse vist ath sòn preferit, com s'aurie escridassat a díder: Brave!
Plan brave!, Mariòta!"
Escotatz era causa que me didec era Lua.
Jargaue ua tunica naua, blua, e un capèth de color ròsa: que venguien tot just de botar-li ua causa e era auta, e es que l'entornejauen demanauen lum.
Era Lua, que ludie a trauèrs dera hièstra, qu'auie ua claretat massa afeblida: auien besonh de quauquarren mès ludent.
Era mainadeta ère tant enregdesida coma quinsevolh pipa, en tot demorar damb es braci desseparadi deh vestit, e damb es dits dera man desseparadi e cartonadi.
Com aubirauen es sòns uelhs e ludie tot eth sòn ròstre de felicitat!
Deman gesseràs amiant-lo, didec sa mair.
E era petita campèc entà baish, reseguint eth sòn vestit, e arric tota contenta.
Mair!, didec.
Qué pensaràn es gossets quan me veiguen damb totes es causes polides?"
Jo que coneishi ua auta ciutat encara mès fantastica: non ei tant eth còs coma er esperit d'ua ciutat.
Me semble enténer era legenda dera ciutat flotanta, a onsevolhe qu'es hònts jòguen sus eth conquest de marme.
Òc, era aigua me pòt díder era istòria; es ondades dera mar ne canten era cançon!
Plane era broma baisha plan soent sus es lesques des sues aigües: qu'ei eth vel dera sua veudedat.
Eth nòvi deth mar qu'ei mòrt; eth sòn palai e ciutat son ara eth sòn mausolèu.
Coneishetz aguesta ciutat?
Jamès era virada des arròdes o eth repic des hèrs de shivau non an sonat enes sòns carrèrs.
Eth peish i nade, e era nera gondòla s'esguitle sus era prigondor des sues aigües verdes.
Jo vos harè a veir, contunhèc era Lua, eth forum dera ciutat, era sua grana plaça, e vos semblarà trapar-vos en tèrra de hades.
Era èrba creish entres es labades amples, e a trincar deth dia es coloms petitonhs, vien, a milenats, entà volatejar ath torn dera sua nauta tor solitària.
Per tres costats ètz entornejadi de colomnes: jos eth sòn arrecès se sè eth turc silenciós, en tot humar era sua longa pipa.
Un beròi gojat grèc s'incline contra es colomnes, e guarde, en aire, es trofèus, e es nauti paus erigidi ath sòn entorn, arrebrembes d'un ancian poder.
Es drapèus quèn tau que pendolhs de dòu.
Aquiu i repause ua gojata.
A deishat en tèrra es sues faissugues herrades d'aigua, e era joata qu'ath sòn laguens les amiaue penge sus es sues espatles: era s'empare contra era colomna dera Victòria.
Non ei un palai de hades aquerò que vedetz dauant vòste: qu'ei ua glèisa.
Es sues copòles e boles daurades luden dejós es mèns arrais.
Vengueren aciu, s'entornèren, e vengueren un aute còp.
Non vedetz aguesta coloracion sumptuosa sus es parets e es veiraus?
Semble coma s'eth gèni auesse cedit as fantasies de bèth mainatge, quan ornaue aguest temple de prodigis.
Non vedetz eth Leon alat sus era sua colomna?
Er aur encara lutz, mès es sues ales son nudades.
Eth Leon ei mòrt, pr'amor qu'eth rei dera mar ei mòrt: es sues granes sales son uedes, e solet i a parets despolhades aquiu a on i solien penjar pintures de gran prètz.
Es lazzaroni dormissen ara jos es arcades, quan sonque es nòbles mès capinauts deth país gausauen abantes caushigar aqueth solèr.
Dera prigondor des potzi (o dilhèu des plombades abitacions vesies deth Pònt des Suspirs?
Ò, Adria!
Estropa-te ena broma baisha!
Qu'eth tòn vel de veudatge capère eth tòn cimeron!
Penja-lo sus eth mausolèu deth tòn nòvi, ò Venecia!, ciutat des palais de marme e espectraus!
Es mèns arrais s'esguitlauen sus ua hiestreta deth mur.
Ua cara pintada s'apressaue as sòns veires: qu'ère er eròi dera cauhada.
Era barba cavalerosa ondulaue ath torn dera sua maishèra, mès i auie lèrmes enes uelhs d'aqueth òme pr'amor que l'auien fiulat ena scèna, e justaments fiulat.
Praube companh!
Mès un "praube companh" non pòt èster tolerat en reiaume der Art.
Ère un individú de sentiments prigonds e estimaue eth sòn art damb delèit, mès er art non l'estimaue ada eth.
Era campaneta de reglament que sonèc: entrèc er eròi en scèna; "gausat e capinaut", didie era nòta dera òbra.
Li calie acarar-se a un public entath qu'ère un dètz de risetes.
Quan era òbra s'acabèc vedí a un òme estropat en un mantèl, que tirassaue escales enjós.
Ère eth rei aclapat dera cauhada: s'ac gasulhauen er un ar aute es maquinaires de teatre.
Seguí ath praube malerós enquia çò de sòn.
Penjar-se qu'ei ua lèja mòrt, e òm non tostemp a podom a man.
Me'n sabí que pensaue enes dues causes.
Vedí se com se guardaue era cara en miralh, e miei clucaue es uelhs entà veir se serie un bèth cadavre.
Un que pòt èster plan malerós e, totun, quèir ena afectacion.
Pensèc ena mòrt, en suicidi e me pensi que se plorèc ada eth madeish: plorèc amaraments, e quan un a podut trincar eth plor non s'aucís.
Vaquí qu'en un petit teatre i hège ua comèdia ua prauba companhia rodaira.
I vedí ua cara pro coneishuda, es caròles pintades e era barba ondulada.
Me guardèc e arric; e, totun, auie estat fiulat en scenari hège solet ua menuta; fiulat per un public miserable, de baish anament, en un teatre malerós!
Auie estat un suicidi: eth deth nòste praube eròi, pintat e menspredat.
Eth suicida siguec abandonat en un cornèr deth cementèri, jos era paret.
Lèu i possèren es ortigues, e es hòssaires lançaràn ath dessús es èrbes e eth tarcum des autes hòsses."
Era higuera bòrda creish ara enes henudes des murs, en tot caperar era sua nudesa damb huelhes amples d'un verd grisenc.
Eth saumet hè camin pes sòns romegassi de laurèrs entre pilèrs de pèires, e desborrone es arids cardons.
Aquiu a on es agles de Roma volatejauen bèth dia (vengueren, vederen e venceren) i a, ara, era entrada d'ua cabana bastida damb tèrragila entre dues trincades colomnes de marme.
Era vinha penge des sues hièstres tòrtes, tau qu'un ornament de funeralhas.
Ua vielha i demore damb era sua arrèhilha, qu'ei petiteta: ara govèrnen laguens es palais des cèsars e amuishen es tresaurs ad aqueri que les van a veir.
Non i a sonque ua paret tota nuda qu'age demorat dreta ena cramba sumptuosa deth sèti reiau: eth cipressièr ombriu mèrque damb era sua ombra tota longa er endret a on auie estat era imperiau cagira.
Era tèrra ei apilerada enquia qui sap a on sus eth solèr des pardies, e era mainadeta, soleta hilha des cèsars, soent i pòrte eth sòn tamborin quan sonen es campanes dera vrespada.
Deth horat deth pan que i a ena pòrta deth costat d'era, ne ditz eth sòn balcon, pr'amor que d'aciu estant pòt veir mieja Roma, enquiara nauta copòla dera gleisa de Sant Pèir.
I auie silenci, coma tostemp, aquera vrespada, quan era mainada gessec ara plia lum des mèns arrais.
Amiaue sus era tèsta ua gèrra d'aigua de forma antica.
Es sòns pès èren nuds, e esperrecades es sues pèlhes e es manges dera sua camisa.
Punè es espatles delicadaments arredonides dera mainada, es sòns uelhs escurs, e eth sòn peu nere resplendent.
S'enfilèc pes gradons deth casalon, qu'èren espadadi e hèti de tròci esberecats de marme des colomnes trincades.
Ludèrts d'alègri colors se precipitèren sus es sòns pès, mès que non l'estonèren.
Era ère per lheuar era man entara còrda dera campana, çò que non ei qu'un pè de lèbe aganchat a un tròç de còrda: vaquí era campana d'ara enes palais des cèsars.
Se posèc un shinhau.
En qué pensaue?
Dilhèu en beròi Jesús Infant, vestit d'aur e argent aquiu baish ena capèla, a on ludien es candelhs d'argent, e a on es sues amigues cuelhien partida enes imnes qu'era tanben sabie.
Sabi pas.
Anèc de cap endauant un aute viatge, s'eslissèc e era gèrra queiguec dera sua tèsta sus es gradons a on se hec miques sus eth marme estriat.
Era se petèc en somics.
Era polida descendenta des cèsars ploraue sus era prauba gèrra crebada.
Aquiu s'estaue, damb es pès nuds, plorant e non gausant tirassar era còrda, era còrda anonciadoira deth palai des cèsars."
Escotatz açò que me didec:
S'arturèren ath cant deth desèrt, ath costat d'un des terrens salabrosi.
Ludie era plana salabrosa coma un linçò de gèu, e solet d'aciu e d'aquiu la caperauen torbegi sablosi.
Un des ancians, damb ua botelha d'aigua penjant deth sòn cinturon, e ua saca de pan sense lhèute, que jadie dehòra, hec un quarrat en sable damb eth sòn paishon, e escriuec bères paraules deth Coran.
Dempús d'aquerò tota era caravana entrèc laguens er espaci consacrat.
Un joen mercadèr, hilh deth solei (ac vedí enes sòns uelhs e enes beròies linhes deth sòn ròstre) cavaucaue cogitós sus eth sòn blanc shivau espelofit.
Qui sap se pensaue ena sua bèra esposa nauèra?
Hège sonque dus dies qu'un camèl cubèrt de peu, e de pèces de ròba de plan naut prètz, amièc ara sua nòvia plan polida ath torn des murs dera ciutat e ath son de tamborins e flaütes.
Cantèren es hemnes; se lancèren tirs de hèsta: es mès ressonanti e soents les descargaue eth madeish nòvi.
E ara…ara ère en tot amiar era caravana a trauèrs deth desèrt.
Les seguí pendent fòrça nets; les vedí en tot posar-se ath cant des potzi, entre es magres palmères.
Tachauen es sòns guinhauets en vrente deth camèl queigut, e rostien era sua carn ath cant des brases.
Es mèns arrais refresquèren eth sable rosent, es mèns arrais les mostrèren es arròques caperades, tau que ièrles negades en un mar de sable.
Non trapèren tribus enemigues ena planhèra sense tralhes, ne se lheuèren tempèstes, ne tempèris de sable escampèren implacablaments era caravana.
En casa, era graciosa hemna pregaue peth sòn marit e peth sòn pair.
Ara eth desèrt ei ath darrèr sòn, e aguesta vrespada se sèn jos es palmères altiues, a on era grua esten es amples ales, e eth pelican les aubire a trauèrs dera huelharasca dera mimosa.
Era luxurianta garriga ei, damb mensprètz, faissugaments caucada per elefant.
Ua còlha de neres tornen deth mercat, qu'ei tèrra entà laguens, laguens.
Es hemnes tien graets de coeire entortilhadi ath torn des sues tèstes, plies de recauquilhs, e van jargades damb pèlhes de blau indi.
Eres qu'amien es bueus, aclapats de carga e cargant enes esquies es mainatges neri, plan nuds, que jaden, en tot dormir.
Un nere amie damb ua còrda un leon cadèth qu'a crompat.
S'aprèssen ara caravana.
Eth joen mercadèr se sè quiet e sense badar boca, en tot pensar ena sua hemna gentila, en tot soniar, ena tèrra des neres, ena sua blanca flor der aute costat deth desèrt, lheue eth cap…!"
Ua broma passèc sus era Lua; dempús ua auta.
Era pipa mès polida deth mon l'auie estat balhada.
Ò!, ère plan delicada e brusca, cèrtament pòc dabla entà acarar era adversitat.
Mès es frairs dera mainada petita, fòrça enfantolitgi, s'auien hèt a vier era pipa e l'auien plaçat ath laguens d'un arbe en çò de mès naut, e dempús auien hujut ath mès córrer.
Era pipa, sens dobte, que ploraue tanben: estenie es sues mans entre es branques, e auie era portadura de fòrça malerosa.
Òc, aguesta deuie èster era adversitat d'aguest mon, que ne parlaue tant mama.
Ò!, prauba pipa!
Anaue devarant eth vrespe, s'anaue hènt escur, lèu serie de net.
Li calerie demorar-se ara serena, tota soleta naut de tot der arbe, tota era net?
Non: era mainada petita non podie sostier-ne eth pensament.
Eres vengueren mès apròp, e esteneren es sues mans de cap ar arbe a on ère seiguda era pipa, e arrien e la senhalauen damb es sòns dits.
Ò!, be n'estaue d'espaurida, era mainada petita!
Non n'aurè hèt pas bèth un, de pecat?"
Alavetz comencèc de pensar: "Ò!, òc, didec.
Me n'è arrit deth praube lit qu'a un parraquet vermelh ath torn dera sua pauta.
Hège tanta gràcia quan caminaue tot espeat!
Per aquerò arrí; e ei un pecat, arrir-se'n des animaus que non pòden parlar."
Dempús guardèc en aire, de cap ara sua pipa.
E era pipa auríetz dit que botjaue eth sòn cap.
Jo campaua a Sant Cristòfol damb eth Jesús Infant ena sua esquia, atau que son pintadi enes parets des cases.
Que son de colossau granor, e arriben dès eth solèr enquiath som de totes es façades.
I a tanben Sant Fluvian en tot abocar aigua ena casa usclada, e eth Sauvador que penge sangnant ena crotz, ath cant deth camin.
Aguestes imatges que son vielhes entara generacion d'aué en dia, mès que jo è vist era sua origina.
I a un convent solitari penjat ena pala dera montanha, tau qu'un nin d'irongletes.
Dues des monges qu'èren dretes ena tor, tocant era campana.
Totes dues èren joenes: atau, donc, es sues guardades vagauen sus es montanhes, de cap ath mon divertit de mès enlà.
Un car de viatjaires passaue pera carretèra.
Era còrna deth menaire sonau alègramens, e es praubes monges i calauen es uelhs, plei d'un madeish pensament, en car.
Ua lèrma campèc enes dera mès joeneta.
Eth son dera còrna venguec a èster mès e mès fèble, enquia qu'es sues nòtes aflaquides sigueren estofades pera campana deth convent."
Escotatz çò que me didec era Lua.
Campè pera hièstra d'ua crambeta plan prauba.
Pair e mair qu'èren toti dus adormidi, mès eth sòn petit hilh ère desvelhat.
Me pensè, ara prumeria, que campaue eth relòtge de Bornholm, present deth pairin.
Ère alègraments pintat de ròi e verd, e auie eth cocut naut de tot, pesi de carga faissuga, e eth pendul damb eth sòn disc de laton ludent qu'anaue endauant e endarrèr: "Tic-tac".
Mès que non ère aquerò que guardaue.
Non: ère eth rodet de hilar de sa mair, qu'ère dejós eth relòtge.
Ère eth tresaur mès estimat deth gojat de tota era casa; mès non gosaue de tocar-lo, o l'aurien tustat enes dits.
Ores e ores, tant que sa mair hilaue, podie guardar eth torn e eth rodet de hilar vertiginós e era arròda que fiulaue: aquerò li hège a vier pensaments ara sua manèra.
Ò!, sonque qu'eth gosèsse hilar damb aqueth rodet!
Pair e mair dormien: les guardèc, guardèc eth rodet, e lèu treiguec un pè nud dehòra deth lhet, e dempús un aute pè nud, seguit de dues cames, e patapam!, ja siguec en solèr.
Se virèc un aute còp pr'amor de veir se sa pair e sa mair encara èren adormidi.
Òc, dormien plan faissugaments: atau ei que se n'anèc mòlaments, plan mòlaments, ath laguens dera sua braca camisa, e comencèc de filar.
Eth cordon s'aluguèc, e eth rodet anèc mès e mès de prèssa.
Punè eth sòn peu aurió, e es sòns uelhs blus.
Ère ua gentila imatge.
Desseparèc eth ridèu e campèc entà dehòra, e se pensèc que vedie a un holet o bèra auta animeta menuda.
En nòm deth cèu!, didec, en tot possar ath sòn marit.
Eth que dauric es uelhs, les hereguec, e campèc era ocupada figureta.
S'ei eth nòste Bertel!, didec.
Jo enteni es guardades a tanta distància, qu'ath madeish temps aubirè er interior des galeries deth Vatican, a on estàn es escultures des dius.
Neguè eth grop de Laocon damb era mia lum, e semblèc qu'eth marme alendèsse.
Sagerè damb ua doça punada eth piech des Muses: lèu auríetz dit que se botjauen.
Mès era mia guardada s'estèc mès estona sus eth gran grop deth Nil, damb eth colossau diu.
Eth s'inclinaue cogitosaments contra era Esfinx, soniosa e meditatiua, tau que se hesse memòria des ans esbugassadi.
Es petiti Amorells folejauen ath sòn entorn, en tot jogar damb es crocodils.
Un Amorell plan diminut se seiguie laguens era còrna dera abondància, damb es braci doblegadi, guardant eth gran diu solemne der arriu.
Qu'ère ua vertadèra pintura deth mainatge que s'estaue filant: es manères qu'èren es madeishes.
Aguest petit infant de marme ère viu e graciós, qu'ei causa de non díder; mès era arròda deth temps auie virat mès de mil viatges d'ença qu'eth brotoèc deth marme.
Autants viatges coma eth mainatget auie hèt a virar eth rodet ena umila crambeta, abantes qu'era nòsta epòca creèsse dius de marme coma aqueri.
Eth malh que l'entornejaue qu'ère polidaments boscós, e ath miei des bòsqui i auie un vielh castèth roienc damb cignes que nadauen enes vals.
Un bordalat rurau ère ath sòn costat, damb era sua glèisa amagada entre pomèrs.
Ua corriòla seguida de barques, damb tèdes alugades, s'esguitlauen sus es aigües tranquilles.
Aguestes tèdes non èren cap alugades entà flocar còps as anguiles.
Non: que i auie ua grana hèsta.
S'escampilhauen sons de musica e de cants, e en ua des barques i auie er eròi der omenatge.
Ère un potent òme emfaishat en un mantèl: qu'auie uelhs blaus e peus blanqui.
Lo coneishí e pensè en Vatican, e en grop deth Nil entre totes es escultures des dius.
Pensè dempús ena crambeta praubòta: me pensi que siguec en Gronné-gade a on eth petit Bertel se seiguec, en camisa, a filar.
Des barques s'entenec eth crit de : Visca, visca Bertel Thorwaldsen!
Non ère cap eth lòc de neishença de Goethe, ne era vielha Casa dera Ciutat, a on a trauèrs des hièstres s'aubiren es còrnes des bueus un dia rostits e autrejats ath pòble per çò dera coronacion der emperaire.
Non: qu'ère era casa d'un vesin, era que jo guardaua.
Qu'ère pintada de verd e plan simpla; ath ras dera cantoada deth carreron des Judius.
Ei era casa de Rothschild.
Espiè ath laguens pera pòrta dubèrta.
Era escala qu'ère brilhantaments enlumenada: i auie vailets qu'amiauen ena man lums alugadi en massissi candelièrs d'argent, en tot inclinar-se toti umils dauant era anciana qu'ère devarada en ua cagira de man.
Eth senhor dera casa ère damb eth cap nud, e sagerèc damb un punet respectuós era sua man.
Era qu'èra sa mair.
Saludèc avientaments ath sòn hilh e as vailets, e se la heren a vier entà un casalon der ombriu carreron.
Aquiu s'estaue.
Aquiu auie amainadat as sòns hilhs; aquiu auie trèt florida era sua fortuna.
S'era deishèsse eth casalon deth carreron mesquin, dilhèu era sòrt les abandonarie: aguesta ère era sua credença".
Era Lua non me didec arren mès: era sua visita siguec plan, massa braca, aguesta net; mès jo que pensè ena anciana deth carreron mesquin.
Damb ua soleta paraula qu'era ausse dit, auria ua vila ena baia de Napols.
Se jo deishèssa eth casalon a on comencèren es fortunes des mèns hilhs, poirien abandonar-les es sues fortunes.
Ei ua supersticion, mès supersticion d'ua sòrta que, s'òm coneish era istòria e se ve era imatge, sonque a besonh de dus mots entà èster comprenuda: "Ua Mair".
Òsca!.
Qu'ère un petit neteja- humenejes qu'auie pujat ath cap de naut d'ua, per prumèr viatge ena sua vida, e auie trèt eth nas ath dehòra.
Òsca!
Aguesta qu'ère ua cançon plan desparièra d'eth hèt d'arrossegar-se pes nautades des estretes canoades e humenejes menors.
Un aire frescolenc li venguec ena cara, e podec veir sense trebucs tota era ciutat, enquias verdi bòsqui de mès enlà.
Eth solei tot just gessie, gròs e redon, e ludec de patac sus eth sòn ròstre, illuminat de gaujor, a maugrat que siguesse tot mascarat de suja.
Ara que me pòt veir tota era ciutat, didec, e me pòt veir era lum e eth solei tanben: òsca!
E hec volar era sua escampeta per dessús era sua tèsta.
D'aciu e d'aquiu, totun, trapatz ua pòrta, mès tostemp embarrada plan fòrt, pr'amor que se qué l'impòrte, ath chinés, deth mon exterior?
Es hièstres des cases que i a laguens es muralhes son tapades plan solidaments damb persianes.
Eth temple ère eth solet endret que deishaue transpassar ua trebla lum pes sues hièstres.
Guardè, ath laguens, es sòns sumptuosi colors.
Es parets, de tèrra enquiath solèr de naut, son caperades de pintures de colors viui e dauradi opulents.
I a representacions des trebalhs des dius aci ena tèrra.
I a ua imatge d'un diu en cada cavitat, lèu amagada pes rics draps de lan e bandères volatejadisses.
Dauant de cada diu (toti eri son hèti d'estanh), i a un petit autar damb aigua senhada, flors e ua enlumenada de candèles de cera.
Ath naut de tot deth temple i é Fu, capmèstre de toti es dius.
Qu'ei estropat en seda de color auriò, qu'ei santa.
Ath pè der autar s'i seiguie un èsser viuent, un joen prèire.
Semblaue qu'estaue en oracion, mès en miei des sues pregàries s'auie botat a soniar, e sense dobte aquerò qu'ère un pecat, pr'amor qu'es sues caròles s'abrasauen, e eth sòn cap s'inclinaue mès e mès.
Praube Sui-hung!
Non se vedie cap, en sòn sòmni, mès enlà d'aqueri murs espantoriants, en un jardinet a on eth madeish auie alugat es jaci de flors?
Dilhèu aguest ère un prètzhèt que li shautaue fòrça mès que non pas eth de velhar pes candèles de cera en temple.
O dilhèu eth sòn desir de sèir en ua taula ricaments parada, secant-se es pòts, dempús de cada plat, damb un tovalhon de papèr?
O ben qui sap s'eth sòn pecat ère tan gran que, en sajar eth d'exprimir-lo, es celestes potestats lo castigarien damb era mòrt.
Se riscarien es sòns pensaments a hòraviar-se damb es vaishèths des barbars de cap ara sua patria, la tant alunhada Anglatèrra?
Non, es sòns pensaments que non hugien entà un camp tan luenhant, e totun èren tan pecaminosi tau que solet les posque concéber era sang ardenta dera joenesa.
Pecaminosi, s'enten, aciu en temple, dauant era imatge de Fu e es auti dius.
Jo me'n sabia per a on vagauen es sòns pensaments.
Enes entorns dera ciutat, sus eth tet planèr e empeirat d'ua casa, a on era parabanda semblaue de porcelana, e entre vielhs pichèrs plei de campanetes blanques, seiguie era bèra Pe, damb es sòns uelhs estrets e plei de dolenteria, es sòns pòts carnosi e es sòns pès petiti.
Es sabatetes la sarrauen, mès era opression que sentie en còr qu'ère plan mès grana, e lheuaue guiterosaments es sòns braci, delicadaments modeladi, laguens es mangetes bronzinades de satin.
Ath sòn dauant i auie un bòl de veire damb quate peishi dauradi.
Era volegaue era aigua doçaments damb ua vergueta vernissada de laca acolorida: doçaments, ò!, plan doçaments, pr'amor qu'ère corsilhosa.
Pensarie ena riquesa deth daurat ornament des peishi e ena seguretat que viuien en bòl de veire, damb abondós repaish?
Totun, quina felicitat mès grana aurien auut s'auessen estat en libertat!
A!, òc!, era bèra Pe ac comprenie d'aquerò mès.
Es sòns pensamens vagauen luenh de çò de sòn e cercauen eth temple; mès que non per motius divins!
Prauba Pe!
Praube Sui-hung!
Es sòns pensaments mondans se trapauen, mès era heredor des mèns arrais les queiguec ath miei tau qu'era espada d'un àngel!"
Jo que podia veir es curioses plantes d'aquiu baish, dejós era aigua.
Èren tau qu'arbes d'ua picada giganta que s'estenien de cap a jo, a braçades e braçades.
Eth peish nadaue sus eth cim.
Un grop de cignes sauvatges volauen peth dehòra, plan naut deth cèu.
Un d'eri se deishèc quèir damb es ales estenudes tà baish e mès tà baish.
Seguie damb es sòns uelhs era caravana aeriana, tant qu'era distància entre eri creishie rapidaments.
Mantenguie es sues ales estenudes e quietes e queiguie coma ua bambolha de sabon què en aire quiet.
Quan toquèc era superfícia dera aigua, virèc eth cap entà darrèr, entre es sues ales, e se demorèc tant arturat coma era blanca florida deth lotus sus un lac tranquil.
Se lheuèc un aire leugèr e holèc era superfícia, tota ludenta, dera aigua fosforescenta, que miralhaue tau que s'eth madeish etèr anèsse redolant en vastes ondes dilatades.
Eth cigne lheuèc eth sòn cap, e es esposqui d'aigua arrosèren era sua esquia e eth sòn bèc coma a ahlames blues.
Era auba qu'anèc escampilhant era sua lum roienca ath sòn entorn, e eth cigne cuelhec era volada de cap ar aire damb vam renauit, entath solei que se lheuaue, ena linha dera còsta, d'un blu estanhós; entà a on auie volat era caravana aeriana.
Mès eth que volaue tot solet, damb er in en sòn bèc.
Volaue sense companhia sus es blues aigues reholades".
Es mèns arrais queigueren, a trauèrs d'un brescat deth paredau, laguens un ample sosterranh, a on dormissen es reis e es sues hòsses de marme.
Ua reiau corona lutz ena paret, sus eri, coma un emblèma dera glòria deth mon.
Ua corona reiau, mès qu'ei hèta de husta pintada, e sostenguda per un cunh de husta tatjat ena paret.
Es quissons qu'an traucat damb eth sòn rosegadís era corona daurada; era aranha a hilat era sua tela dès era corona enquiath veire mortuòri.
Era telaranha ei ua bandèra de dòu, brusca e efimèra tau qu'eth dòu des mortaus.
Be n'ei de tranquil eth sòn d'aguesti reis!
Jo me retiri plan ben de se com èren.
Encara campi eth confiat arridolet ath torn d'aqueri pòts que damb tanta autoritat e decission didien paraules de jòia e de marriment.
Demanen eth nòm des reis, e es nòms ressonen damb un son mòrt e desbrembat.
Guarden era corona minjada pes quissons, e, se tien pietat, senten que s'esguitle ua tristesa pes sòns arridolets.
Dormitz, ò mòrts!
Era Lua vos rebrembe, era Lua mane heredes esplendors, net a trauèrs, de cap ath vòste reiaume silenciós, qu'ath sòn dessús i penge era corona de husta".
Campè a trauèrs des bigues e a trauèrs deth horat dubèrt dera bocai, laguens der incomòde espaci de mès entà baish.
Un piòc dormie sus un barron e ua sera repausaue sus un uet gripiau.
Un tamboreu de viatjaires ère ath miei deth cubèrt.
Era sua gent dormien ath laguens tan ben caperadi coma ère possible, tant qu'es shivaus se neurien e abeurauen, e eth menaire estiraue es cames, a maugrat que (e jo ac sai de cèrt) auesse dormit plan faissugaments per mès de miei camin.
Era pòrta dera cramba der ostalièr ère dubèrta, eth lhet ère tot revlincat, e ua candèla regolejaue sus eth solèr.
Eth vent hered fiulaue d'un costat en aute deth cubèrt.
Ère mès pròcha era trincada deth dia qu'era mieja net.
Un còlha de musicians rodaires dormien en un compartiment deth corrau.
Eth pair e era mair, m'i jogaria quinsevolh causa que soniauen enes gotes deth liguid abrandat que i auie ath laguens dera sua botelha, e era esblancossida gojata enes gotes ploroses des sòns uelhs.
Ua arpa s'estaue ath cant dera sua tèsta, e un gosset enes sòns pès".
Aguesta net è liejut çò que ne didien es jornaus, mès era istòria non ei cap tan comprensibla.
Un dondaire d'ossi seiguie ena taula d'ua tauèrna, tant que s'avalaue eth sòn sopar.
Eth sòn os ère estacat ena part deth dehòra, mès enlà deth cubèrt de husta.
Praube os!
Non aurie gosat hèr mau ne a ua creatura, encara qu'auesse ua portadura plan herotge.
Tres mainatges jogauen ara lum des mèns arrais, en un humarau.
Eth mès gran dilhèu auie sies ans; eth mès petit non passaue de dus.
Plaf, plaf!
Un son amortat anaue pujant pera escala.
Qui deuie èster?
Era pòrta se dauric de land en land: ère er os, eth gran os pelut!
S'auie engüejat de demorar ath dehòra, ena gessuda, e auie trapat eth sòn camin escales enjós.
Jo qu'ac vedí tot", didec era Lua.
Les aulorèc mès non les hec cap de mau.
Vai!, que deu èster un gosset des mès gròssi, se pensèren.
E comencèren a hèr-li copets.
Eth s'estenec en solèr, e eth mainatge mès petit redolèc ath sòn dessús, e joguèc a amagar es sòns retortilhs duaradi enes longui vestits de pèth dera fèra.
A tot darrèr, eth mainatge mès gran treiguec eth sòn tamborin, e toquèc tan fòrt coma podec.
Tanlèu l'entenec er os se lheuèc sus es pautes deth darrèr e vinga dançar: qu'ère un polit espectacle.
Cada mainatge se botèc era escopeta ena esquia, e er os, naturauments, li calec auer era sua, e l'agarrèc tan fòrt coma quinsevolh d'eri.
Qu'ère reauments un estranh companh de jòc qu'auien arremassat, non ac podien remir.
Anauen de naut en baish: "un, dus; un, dus".
Precisaments alavetz quauquarrés venguec ena pòrta e la dauric: qu'ère era mair des mainatges.
Aurien auut de veir eth terrible cambi dera sua cara esblancossida, badant era boca e damb guardada d'espant.
Mès eth mainatge mès petit hec un senhau damb eth cap.
Jamès non aurie estat tant a gust, e sorriclèc fòrt, ara sua manèra mainadenca: que non hèm que jogar a soldats, mair.
E dempús campèc eth dondaire d'ossi".
Tot just adès èra en tot campar ua preson, qu'ath sòn dehòra i auie ua veitura de shivaus tota barrada: un presoèr ère a mand de cuélher er adiu.
Es mèns arrais trauessèren era hièstra grasilhada, e luderen sus era part interiora.
Eth presoèr escriuie quauques linhes ena paret: qu'ère eth sòn adiu.
Non escriuie paraules, senon ua melodia: eth pataquejar deth sòn còr ena darrèra net que s'estarie en aqueth endret.
Era pòrta se dauric, e siguec amiat entath car.
Guardèc en aire, de cap ath mèn disc redon, e passèren bromes entre nosati, coma s'eth non podesse veir eth mèn ròstre ne jo eth sòn.
Entrèc en car, era pòrta se barrèc, petèc eth soriac, e partiren entremiei dera picada, a on es mèns arrais non les podien arténher.
Guardè de nauèth a trauèrs deth brescat dera preson, e es mèns arrais queigueren un aute còp sus era paret a on ère escrita era melodia, eth sòn darrèr adiu; quan manquen es paraules, soent era musica pòt parlar!
Mès es mèns arrais solet illuminèren ues quantes nòtes isolades: era màger part demoraràn tostemp ena escurina entà jo.
Siguec un imne de mòrt, çò qu'escriuec?
O ben èren nòtes d'un nadalet de jòia?
Anaue a trapar era mòrt o era abraçada dera sua planvoluda?
Es arrais de Lua non pòden cap liéger tot aquerò qu'es mortaus escriuen.
Aubiri es bromes hugidoires, eth silenci que s'està en espaci sobeiran; campi bromes poderoses que s'acacen en tot crotzar era tèrra."
Tot soent les espii, a trauèrs des ridèus, quan mens s'ac pensen.
Ei tant entretengut de veder-les hèr per manèra de despolhar-se eri madeishi!
Prumèr ua espatleta nuda e redona ges deth devantau; dempús s'esguiltle un braç entà dehòra.
O dilhèu campi ua micha estirada que mòstre ua cameta damb clotets, fèrma e redona, e dempús un petit pè hèt entà ester punat, e jo lo puni", didec era Lua.
Guardaua en aute cant dera hièstra, qu'era sua persiana non arribaue entà baish deth tot, pr'amor que non auie vesins ath dauant.
Qu'è vist tota ua còlha de petits, frairs e fraies.
I a ua mainada, plan petita, que sonque a quate ans, mès que sap eth parenòste tan ben coma quinsevolh des auti; e sa mair sè ath cant deth sòn lhet, cada vrespe, entà entener-lo.
Un d'eri sautaue d'un costat en aute, ath pè arranquet, en sa longa camisa de net, tota blanca.
Eth dusau ère sus ua cagira damb es vestits de toti es auti apileradi ath sòn dauant.
Didec qu'aquerò ère ua endonvieta, e qu'auien d'endonviar se qué significaue.
Eth tresau e eth quatau botèren suenhosaments es sues jogalhes en un calaish; e, naturauments, aquerò ei ua causa que les cau hèr, mès sa mair les didec que tranquils, pr'amor qu'era petita anaue a díder era sua pregària.
Campè ath torn dera lum", didec era Lua.
Mès se qué ei aquerò, didec sa mair, en tot interrogar-la a miei camin.
Quan didies "eth nòste pan de cada dia balhatz-mos, Senhor", as dit quauquarren mès que non è podut enténer guaire ben.
Qué didies?
Veigam, ditz-m'ac.
Era petitonha trantalhaue, e guardaue temerosaments a sa mair.
Qué as dit dempús de "eth nòste pan de cada dia, balhatz- mos, senhor"?
Non vos anutgetz maireta estimada, hec era petita.
Ena China, coma sabetz, er emperaire qu'ei un chinés, e tota era gent que l'entornege son tanben chinesi.
Qu'an passat fòrça ans d'encà qu'era istòria que vos vau a condar se passèc; mès aquerò encara ei ua rason de mès pes entà condar-la; autaments queirie en desbrembe.
Eth palai der emperaire qu'ère era causa mès beròia deth mon: tot qu'ère hèt dera pocelana mès polida, e de mès prètz, mès ath madeish tamps tan brusca qu'òm non la podie tocar que damb eth màger suenh.
Òm podie campar en jardin es flors mès extraordinàries deth mon: es mès polides auien campanetes d'argent que les i èren estacades, e que tindonejauen perpètuaments; de manèra qu'arrés podie passar entre es flors sense guardar-les.
Cada petit detalh deth jardin auie estat plan pensat, e eth jardin ère tan gran qu'eth madeish jardinèr non se'n sabie a on acabaue.
S'òm anaue caminant e caminant, s'arribaue en beròies picades a on i auie arbes plan nauti e lacs prigonds.
Es bòsqui s'estenien enquiara mar, qu'ère prigonda e blua; prigonda justaments pr'amor de qué es vaishèths mès grani podessen navigar de cap a laguens, jos es arrames des arbes.
Entre aguesti arbes i auie un rossinhòl que cantaue tan delitosaments qu'autanplan eth praube pescaire qu'auie un pilèr de d'autes causes entà hèr s'arturaue a entener-lo quan gessie de nets a parar es sòns hilats.
Ò, cèu!
Quina causa tan polida!, didie.
Mès ara seguida li pertocaue atier as sòn ahèrs e se'n desbrambaue deth rossinhòl.
Era net a vier en tornar-lo a enténer, sorrisclaue de nauèth: Ò, cèu!, quina causa tan polida!
En caplòc der emperaire i arribauen viatjaires de toti es parçans deth mon.
Tot qu'ac admirauen de grana manèra, sustot eth palai e es jardins, mès quan entenien ath rossinhòl didien toti:
Aquerò qu'ei mielhor que tot!
En entornar entàs sues tèrres ne hègen descripcions, e es qu'èren sabents redigien fòrça libres sus era ciutat, eth palai e eth jardin; mès qu'arrés non deishaue de cornèr eth rossinhòl: tostemp lo botauen per dessús de tot.
Es viatjaires qu'èren poètes escriueren es mès polits poèmes, toti eri sus eth rossinhòl que i auie laguens eth bòsc ath cant deth blu mar prigond.
Aguesti libres romèren per tot eth mon, e damb eth temps n'arribèren bèri uns enquiar emperaire.
Eth seiguie ena sua cagira d'aur en tot liéger e mès liéger; e botjaue era tèsta, plan compladut d'auer coneishement de tan beròies descripcions dera ciutat, eth palai e eth jardin.
Qué ei aquerò?, didec er emperaire.
Eth rossinhòl?
Vai, que non n'auia entenut a parlar.
Ara plan!
Auer auut de desnishà'c en un libre!
Alavetz cridèc ath sòn cavalièr de servici, qu'ère de tan naut linhatge que, quan bèth un d'ua categoria inferiora li gosaue parlar o hèr-li bèra pregunta, eth sonque responie -P-, que vò díder arren en abolut.
Diden qu'aciu i a un audèth plan neravilhós, rossinhòl de nòm, didec er emperaire.
Diden qu'ei mielhor que quinsevolh auta causa de tot eth mèn reiaume!
Vai!, jo jamès n'auia entenut a parlar.
Jamès è entenut que se mentèsse, didec eth cavalièr de servici.
Jamès non a estat presentat ena Cort.
Toti saben es causes que m'apertien, e jo non ne sai arren!
Lo cercarè e lo traparè!
Mès a on li calie trapar-lo?
Eth cavalièr de servici correc escales ensús e escales enjós, e peth laguens e peth dehòra de totes es crambes e correders.
Arrés des que trapaue auie entenut a parlar deth rossinhòl: atau ei qu'eth cavalièr de servici tornèc, ath córrer, de cap ar emperaire.
E didec qu'era causa deuie èster ua legenda endonviada pes qu'auien escrit es libres.
Que non li cau creir a sa Majestat imperiau tot aquerò que sigue escrit.
Es libres tot soent son pures invencions, autanplan quan non apertien ara que ne didem Nigromància!
Mès eth libre qu'ac è liejut m'a estat enviat peth plan poderós emperaire deth Japon; atau ei que non pòt contier faussetats.
Que voi enténer ad aqueth rossinhòl: hètz tu per tu que sigue aguesta net.
Jo que l'autregi era mia mès graciosa proteccion; e, se non vie entà aciu, tota era mia Cort sera caushigada en auer sopat!
Tsing-pi!, didec eth cavalièr de servici.
E tornèc a córrer entà dehòra, escales ensús e enjós, peth laguens e peth dehòra de totes es crambes e correders.
Era mitat dera Cort corrie damb eth, pr'amor qu'arrés auie talents de qué lo caushiguèssen.
I auec preguntes e mès preguntes sus aqueth rossinhòl qu'ère coneishut de tot eth mon de dehòra, mès d'arrés dera Cort.
A tot darrèr trapèren a ua punceleta ena codina.
Era didec:
Ò!, cèu!
Eth rossinhòl?
Pro que lo coneishi!
Òc, de vertat que sap çò qu'ei cantar!
Cada net m'ei permetut d'arremassar minjar sobrèr entà amiar-lo tara mia mair malauta: era s'està aquiu baish, ath ras dera plaja.
En mèn camin de tornada, quan sò cansada, me pòsi ua estoneta en bòsc, e alavetz enteni ath rossinhòl.
Eth sòn cant me hè a vier lèrmes enes uelhs; me retire tauments quan era mia mair me pune!
Que s'an dat ordes tà que compareishe ena Cort aguesta net.
Alavetz se n'anèren toti amassa tath dehòra, pr'amor d'endralhar-se de cap ath bòsc a on eth rossinhòl acostumaue a cantar.
Era mitat dera Cort i acodic.
Mentre i anauen ath mès córrer, ua vaca comencèc de bramar.
Ò, didec un joen cortesan.
Aciu que l'auem.
Vertadèraments, ja l'auia entenut abantes.
Non, aquerò son vaques que bramen; encara èm d'aquerò mès luenh der endret.
Alavetz es gargolhes comencèren de hèr eth sòn rac-rac en aiguamòg.
E aquerò diden qu'ei tan polit?, hec eth caperan chinés.
Non, aquerò que son gargolhes!, didec era mossa dera codina.
Alavetz eth rossinhòl comencèc a cantar.
Aciu que l'auetz!, didec era gojateta.
Escotatz, escotatz!
Qu'ei aciu!
Ei possible?, didec eth cavalièr de servici.
Jamès m'auria pensat que siguesse d'aguesta sòrta.
Qué ordinari que semble!
Eth hèt de campar a gent de tan nauta categoria, damb er espant, l'aurà hèt a pèrder toti es colors.
Rossinholet!, didec era gojateta dera codina, en tot lheuar era votz.
Damb plaser!, didec eth rossinhòl, en tot bresilhar dera manèra mès deleitosa.
Semblen tauments campanetes de cristau, didec eth cavalièr de servici.
Guardatz era sua petita gòrja.
Be n'ei d'actiua!
Qu'ei estranh que jamès non l'ajam entenut enquia ara!
Ne sò solide fòrça qu'artenherà ua grana capitada ena Cort!
Preciós rossinholet mèn, didec eth cavalièr de servici: qu'è er aunor de demanar era vòsta preséncia entà ua hèsta dera Cort d'aguesta net, a on encisaratz S.G.M.
Eth mèn cant que sone mielhor entre es arbes, didec eth rossinhòl.
Mès qu'anèc damb eri de bon grat en enténer qu'er emperaire ac desiraue.
Eth palai siguec tot enlumenat entad aquera escadença.
Es parets e es pasiments, que toti èren de pordelana, miralhauen en recéber era lum de milèrs de fanaus d'aur.
Es mès polides flors, totes de classa trincadissa, ornauen es correders.
I a uie se qui sap es empossades d'aciu e d'enlà, e un brivent corrent d'aire; mès justaments aquerò hège a trinhonar es campanetes, e òm s'aumplie es aurelhes deth trinhonament.
Ath miei dera cramba de recepcion, a on ère seigut er emperaire, i auien plantat un pau, e sus eth li calie botar-se ath rossinhòl.
Toti amiauen es mielhors vestits; toti virauen es uelhs de cap ar auderet gris que hège botjar era tèsta ar emperaire.
Eth rossinhòl cantèc deleitosaments, e ar emperaire li vengueren es lèrmes enes uelhs e li baishèren caròles enjós; e alavetz eth rossinhòl cantèc mès polidaments que jamès, e es sues nòtes esmoigueren a toti es còrs.
Er emperaire ne siguec embelinat, e didec qu'eth rossinhòl aurie ua bona recompensa: era sua sabateta d'aur penjada en còth.
Mès eth rossinhòl refusèc era aufrena, tant que l'arregraïe, e didec que ja n'ère pro compensat.
Qu'è vist lèrmes enes uelhs der emperaire: aguesta ei era mia recompensa de mès naut prètz.
Es lèrmes d'un emperaire son d'un poder meravilhós!
Diu sap que ne sò premiat abastaments.
E de nauèth s'esclatèc en ua doça cantada celestiau.
Ei era mès deleitosa cocarèla que jamès aja vist, didien es daunes.
E se placèren un shinhau d'aigua ena boca entà sajar eth madeish bresilhadís e hèr-lo quan bèth un les parlèsse, en tot creder-se, atau, tan prodigioses coma eth rossinhòl.
Autanplan es vailets e es sirventes declarèren qu'èren satisfèts; e aquerò qu'ei díder molt, pr'amor que son era gent mès dificil de complàser.
Òc, cèrtaments, eth rossinhòl auie costat sensacion.
Li calie demorar-se ena Cort, ara, e auer era sua pròpia gabiòla, atau coma era libertat de hèr un torn dus viatges ath dia e un de nets.
Anauen tostemp damb eth dotze vailets, que cada un agarraue ua cinta qu'ère estacada ath torn dera sua pauta.
Que non i auie guaira alegria en gésser d'aguesta manèra.
Tota era ciutat parlaue der audèth meravilhós; e se, en trapar-se dues persons, era ua li didie ara auta: Ros, e era auta responie Nhòl, alavetz alendauen, en tot auer- se comprenut perfèctaments.
A onze hilhs de fabricants de hormatges les siguec dat eth nòm de Rossinhòl; mès cap d'eri ne gessec damb votz.
Ara auram un aute libre sus aguest celebrat audèth, didec er emperaire.
Mès que non ère cap un libre: ère ua petita òbra d'art laguens ua caisha, un rossinhòl artificiau, exactaments parièr ath viuent, mès, atapit peth dessús de diamants, robins e safirs.
Quan se l'auie dat còrda, ar audèth, podie cantar un des cants d'audèth de vertat de vertat, e tremolaue era coa, a on parpelejauen er argent e er aur.
Ua cinta ère estacada ath torn deth còth, e amiaue era següenta inscripcion: "Eth rossinhòl der emperaire deth Japon qu'ei plan praube, en comparèr damb eth der emperaire dera China".
Toti dideren: Ò!, quina beresa!
Ara que canten toti dus amassa.
Quin duò n'auram!
E les calec cantar amassa.
Dempús li calec cantar ar audèth artificiau tot solet.
Siguec ua capitada tan grana coma era qu'auie auut er audèth de vertat, e ath delà ère plan mès polit ara vista, parpelejaue tau que braçalets e agulhes de piech.
Cantèc tres viatges era madeisha melodia, e non s'espisaue bric: era gent, de bon grat l'aurie tornat a escotar dès eth començament, mès er emperaire didec qu'ara li tocaue de hè'c ath de vertat…
Mès a on ère?
Mès auem eth mielhor audèth, dideren.
E dempús er artificiau li calec tornar a cantar, e aguest siguec eth trenta quatau viatge qu'escotèren era madeisha melodia; mès encara non la sabien deth tot, pr'amor qu'ère plan dificila!
Eth mèstre de musica laudèc a tot poder er audèth, e persutèc qu'ère plan mielhor que non pas eth rossinhòl de vertat, non sonque en tot considerar eth sòn exterior tot plen de diamants, senon eth laguens tanben.
Pr'amor que, vedetz?
Senhores e senhors, e er emperaire dauant de toti…eth rossinhòl de vertat jamès non sabetz se qué vos harà a sénter; mès, per çò que hé ar artificiau, tot qu'ei determinat per auança: atau ei, e atau a de demorar, e non pòt èster autaments.
Vo'n podetz encuedar des causes, lo podetz daurir e mostrar er invent uman en ajustar es valsi, veir se com foncionen, e se com ua nòta seguís ara auta!
Aguest qu'ei exactaments era mia pensada, dideren toti.
E eth mèstre de musica artenhec eth permís d'amuishar er audèth ath public eth dimenge a vier.
Tanben ada eri les calie entener-lo, didec er emperaire.
Atau ei que l'escotèren e toti s'afoguèren, tau que s'auessen embriagat de tè (qu'aguest ei un costum tot a fèt chinés).
Mès eth praube pescaire qu'auie entenut ath rossinhòl de vertat, didec:
Eth rossinhòl de vertat siguec despatriat deth reiaume.
Er audèth artificiau auie eth sòn estatge sus un coishin de seda, ath cant deth lhet der emperaire.
Toti es presents d'aur e pèires precioses qu'auie recebut èren ath sòn entorn.
E autanplan un còr d'emperaire ei ena man quèrra.
Eth mèstre de musica escriuec vint-e-cinc volumes sus er audèth artificiau.
Eth tractat qu'ère fòrça long, e redigit enes caractèrs chinesi mès dificils.
Toti dideren que l'auien liejut e l'auien comprenut; pr'amor qu'autaments aurien passat per pècs, e es sòns còssi aurien estat caushigadi.
Atau se passèren es causes pendent un an sancer.
Er emperaire, era Cort e toti es auti chinesi sabien de còr quinsevolh petit triolet des cançons der audèth artificiau; mès aquerò hège que les shautèsse mès encara, pr'amor que toti se podien júnher ath cant.
Autanplan es gojats deth carrèr cantauen "tzi, tzi, tzi" e "cluc, cluc, cluc", e er emperaire tanben ac cantaue.
Mès ua vrespada, quan er audèth cantaue d'aquerò mès e mielhor e er emperaire ère ajaçat en lhet en tot escotar-lo, quauquarren s'aluguèc laguens er audèth damb un ssssr.
Dempùs un ressòrt se trinquèc: totes es arròdes heren rrrrr, e era musica s'arturèc.
Er emperaire sautèc deth lhet e manèc a cercar as sòns pròpis mètges; mès de quina utilitat podien èster?
Dempús manèc a cercar ath relotgèr, e, après un pilèr de parlòta e verificacions, artenhec a hèr anar ar audèth de nauèth, se hè non hè; mès didec que li calie estauviar-lo tant que siguesse possible, pr'amor qu'ère rosigat de grana manèra e non podie renauir-se era mecanica enquiath punt d'èster-ne segur dera melodia.
Que siguec un gran patac, aqueth!
Sonque un còp ar an gosèren hèr a cantar ar audèth, e damb pro trebalhs; mès alavetz eth mèstre de musica hège un petit parlament, en tot servir-se de totes es paraules mès dificiles: didie qu'ère tan bon coma tostemps, e era sua paraula auie fe.
Se passèren cinc ans, e alavetz queiguec un gran dòu sus era nacion; pr'amor que toti estimauen fòrça ath sòn emperaire, e ère malaut e li calerie morir, segontes didien.
Ja s'auie alistat un emperaire nau, e era gent demanèc ath cavalièr de servici se com anaue eth sòn emperaire.
P, responec eth, en tot botjar eth cap.
Er emperaire jadie palle e hered en sòn lhet sumptuós.
Es cortesans se pensauen qu'ère mòrt, e gesseren toti a presentar es sòns respèctes ath nau emperaire.
Es vailets gesseren a hèr un shinhau de blagadissa, e les sirventes balhèren ua grana amassada, a on se servic cafè.
S'esteneren teles per totes es crambes e correders pr'amor d'amortesir eth son des passi; atau ei qu'auie quietud, fòrça quietud.
Mès er emperaire encara non ère mòrt.
Jadie redge e esblancossit en lhet sumptuós, damb pendolhs de velot e garniments d'aur faissucs.
I auie ua hièstra dubèrta, ath dessús sòn, e era lua escampilhaue un hèish de lum sus er emperaire e er audèth artificiau, qu'ère ath sòn darrèr.
Eth praube emperaire damb pro trebalhs podie alendar: semblaue qu'auie un pes sus eth piech.
Damb ua man voludaue era daurada espada der emperaire, e damb era auta era sua bandèra imperiau.
En tot er entorn, entre miei des revlincos des pendolhs de velot, campauen fòrça cares nasejaires: quauques ues èren hastigoses; d'autes èren gentiles e agradiues.
Èren es bones e males accions der emperaire, qu'ara lo guardauen fixaments, tant qu'era Mòrt l'estronhaue.
Vo'n rebrembatz d'aquerò?
E li didien tantes causes, qu'era sudor li baishaue pes possi.
Jamès auia vist ua causa atau, didec er emperaire.
Musica!, musica!
Sonatz es grani tambors chinesi, sorrisclèc, pr'amor de qué non posca enténer aquerò qu'eres me diden!
Musica, musica!
Cridaue er emperaire.
Vos, preciós auderet daurat: cantatz, cantatz!
Vos è cargat de pèires precioses, e autanplan e penjat era mia madeisha sabateta daurada ath torn deth vòste còth: cantatz, vos digui, cantatz!
Mès er audèth s'estaue tot carat, pr'amor que non i auie arrés que li balhèsse còrda: atau ei que, naturauments, non podie foncionar.
Era Mòrt contunhaue fixant es granes orbites uedes des sòns uelhs sus eth, e tot ère en silenci, terriblaments en silenci!
De ressabuda, ath cant dera hièstra, i auec un esclat d'ua plan beròia cantada: qu'ère eth rossinhòl viuent, pauhicat en ua arrama deth dehòra.
Auie entenut a parlar dera malautia der emperaire, e auie campat entà balhar-li consolacion e esperança.
Tant qu'eth cantaue, es cares der entorn vengueren emblaimades e mès emblaimades, e era sang correc damb naua fòrça pes venes der emperaire e a trauèrs des sòns pès e braci aflaquits.
Autanplan era Mòrt escotaue eth cant e didie:
Contunha, rossinhòl, contunha!
E era Mòrt entornèc cada un d'aguesti tresaurs per ua cançon, e eth rossinhòl seguic cantant.
Cantèc causes deth quiet cementèri, a on es ròses florissen, a on era flor deth saüc embarre er aire e a on era èrba trenda ei tostemp de nauèth umidificada pes lèrmes des que ploren.
Aguest cant bohèc ath laguens dera Mòrt er engüeg deth sòn jardin, e, tau qu'ua hereda broma baisha cendrosa, trauessèc de cap a dehòra, era hièstra.
Gràcies, gràcies!, didec er emperaire.
Auderet celestiau, be vos coneishi!
Vos auia despatriat deth mèn reiaume; e vos, totun, auetz hèt enlà damb eth vòste embelinament es males visions qu'èren ath torn deth mèn lhet en tot hèr era cantaria, e auetz trèt era madeisha Mòrt deth mèn còr!
Com poirè jamès pagar?
Ja m'auetz recompensat, didec eth rossinhòl.
Vos hi a vier es lèrmes enes uelhs eth prumèr viatge que cantè entà vos, e jamès ac desbrembarè!
Aguestes son es jòies qu'alègren eth còr d'un cantaire.
Mès dormitz, ara, e desvelhatz-vos renauit e fòrt!
Jo que cantarè entà vos!
E alavetz cantèc de nauèth, e er emperaire queiguec en un doç sòn reparaire.
Eth solei ludie ath laguens dera hièstra dera sua cramba quan eth se desvelhec renauit e san.
Arrés des que lo servien auie encara retornat entada eth, pr'amor que se pensauen qu'ère mòrt; mès eth rossinhòl encara ère aquiu, tot cantant.
Tostemp demoraratz damb jo!, didec er emperaire.
Arren d'aquerò!, didec eth rossinhòl.
Eth qu'a hèt tot eth ben qu'a podut!
Sauvatz- lo tau qu'auetz hèt tostemp.
Que non posqui cap bastir eth mèn nin e viuer laguens aguest palai; mès deishatz que venga quan volga, e alavetz me botarè ena arrama, de nets, e cantarè entà vos.
Cantarè entà alegrar-vos e her-vos reflexiu: vos diderè cançons des erosi e tanben des que patissen.
Vos diderè cançons deth ben e deth mau que se vos tien amagadi.
Eth petit audèth cantaire vòle luenh e per fòrça endrets: va de cap ath praube pescaire e de cap ara casa campanharda; de cap a gent qu'ei plan luenh de vos e dera vòsta Cort.
M'estimi mès eth sòn còr que non pas era vòsta corona e, totun, i a ua flaira de santetat, ath torn dera corona, tanben!
Vierè, e cantarè entà vos!
Mès que m'auetz de prométer ua causa.
Vos ac prometi tot!, didec er emperaire, que s'estaue de pès, damb es ròbes imperiaus que tot just venguie de botar-se, e auie era espada d'aur tota faissuga sus eth sòn còr.
Ua causa vos demani!
Non digatz ad arrés qu'auetz un audèth que vos ac ditz tot:
Dempús er rossinhòl volèc qui sap entà on.
Es que servien ath malaut tornèren entà veir era portadura deth sòn emperaire defuntat, e aquiu s'estèc eth de pès, en tot dider-les:
Bon dia!
Eth camp qu'ère alavetz un ben de Diu.
Corrie er ostiu.
Eth horment ère daurat, e es civades encara èren verdes.
Eth hen ère apilerat sus es riques artigues des prigondors, per a on hège camin era cigonha, tant que parlotejaue en egipcian, eth lengüatge que l'auie ensenhat sa mair.
Ath torn deth camp e era artiga i auie bòsqui que non s'acabauen jamès e qu'ath miei i dormien estanhs prigonds.
Òc, eth parçan ère vertadèraments delitós.
En endret mès solelhat i auie ua casa vielha, entornejada d'uns fossats que penetrauen fòrça; e granes huelhes de laparassa possauen des parets dera casa enquiath ras madeish dera aigua.
Bères ues èren tan granes qu'un mainatge se podie caperar dejós d'eres.
Entre es huelhes, er arrecès ère tan gran coma en còr dera picada; e aquiu i auie ua lita seiguda sus eth sòn nin.
Precisaments ère en tot tier compde des sòns litets; mès lèu ère cansada de sèir, per tant de temps qu'era causa se tardaue.
Autaments, auie pògues visites, pr'amor qu'es autes lites s'estimauen mès nadar d'aciu e d'enlà des fossats que non pas hèr tremolar es anques aquiu naut, jos es huelhes dera laparassa, parlotejant damb era.
Fin finau, un ueu darrèr er aute comencèc a petar.
Chip, chip!, hègen.
Quac!, quac!, didec era lita.
E toti eri comencèren de hèr quac!, autant fòrt que podien, e guardèren ath sòn entorn, entà toti es costats, entre es huelhes verdes.
Sa mair les deishèc guardar tant que volessen, pr'amor qu'eth verd ei bon entàs uelhs.
Be n'ei de gran eth mon, vertadèraments!, dideren toti es petits.
Que vos pensatz qu'aquerò ei tot eth mon?, didec era mair.
S'esten un modelhon en aute costat deth jardin, e agarre, autanplan, eth jardin deth rector; mès que non è arribat jamès tant enlà.
Supausi que ja ètz toti aciu?
E se lheuèc.
Non, veigui qu'encara non i ètz toti: eth ueu mès gròs encara jatz aciu.
Guairi temps i estarà?
E tornèc a sèir-se sus eth nin.
Ben, se com va era causa?, didec ua lita vielha qu'auie vengut a tier-li ua visita.
Aguest ueu que non acabe jamès, responec era lita seiguda, eth casquelh non vò petar; mès guardatz-vos es auti: son es litets mès polidi que jamès aja vist; exactaments parièrs a sa pair, eth pòga-pena!
Jamès non campe per casa.
Deishatz-me veir eth ueu que non vò crebar, didec era vielha lita.
Podetz èster-ne solide fòrça qu'ei un ueu de piòc!
Que non i auec manèra: cacalegè e m'i predè, mès non ne treiguí arren.
Deishatz-me veir eth ueu!
Qu'ei un ueu de piòc!
Deishatz-lo de cornèr, e ensenhatz as auti petits a nadar.
Coma volgatz, didec era lita vielha, e partic.
A tot darrèr eth ueu gròs petèc.
Chip!
Chip!, didec eth petit.
Be n'ère de gròs e de lèg!
Era lita lo guardaue.
Qu'ei un litet terriblaments gròs, didec: cap des auti non s'i retiraue.
Serà, ça que la, un ueu de piòc?
Lèu lèu ac endonviaram: qu'anarà a parar ena aigua, encara que l'aja de lançar a còps de pè jo madeisha.
Londeman, eth dia qu'ère gloriosaments bèth, e eth solei ludie sus totes es huelhes de laparassa.
Era mair lita, damb tota era sua familha, s'endralhèc de cap as fossats.
Chaf!, se lancèc laguens era aigua, quac!, quac!, didec.
E es litets se deishèren quèir era un darrèr er aute.
Era aigua les esposquèc sus es tèstes, mès se redrecèren de nauèth e flotèren bèraments.
Es sues pautes s'alugauen totes soletes, e non n'i mancaue cap; autanplan eth gròs, lèg e cendrós, nadaue damb eri.
Non, que non ei un piòc, hec era.
Guardatz qué polidaments hè anar es sues pautes e qué regde s'està!
Qu'ei eth mèn petit!
Fin finau non ei tan mala causa, se lo campes damb atencion.
Quac!, quac!
Vietz damb jo, e vos amiarè entath mon e vos presentarè en corrau des auques; mès demoratz-vos tostemp plan ath cant, pr'amor de qué arrés vos posque caushigar, e tietz compde damb eth gat!
Dempús anèren de cap ath corrau des lits.
Atau ei com van es causes en aguest mon, didec era mair des lits.
E se lequèc eth bèc, pr'amor qu'eth cap d'anguila lo volie era.
Voludatz es cames, didec; hètz per manèra de cacalejar coma cau, e inclinatz eth còth dauant aquera lita vielha d'aquiu.
Qu'ei era de mès nauta categoria de totes; pòrte sang espanhòla enes venes, aquerò explique eth sòn volum; e, vedetz?, amie un parraquet vermelh ena sua cama; aquerò ei ua causa prodigiosaments bèra e era mès extraordinària mèrca de distincion qu'un lit posque tier.
Aquerò amuishe claraments que non se la pòt deishar de cornèr, que merite èster contemplada, autant pes bèsties que pes òmes!
Cacalejatz, ara!
Non viretz es pès de cap ath laguens: un litet ben educat sauve es cames ben desseparades, tau qu'ac hèn sa pair e sa mair.
Atau.
E, ara, inclinatz es còthi e didetz: quac!.
Ara plan.
D'aciu endauant que mo'les auram de veir damb aguesta còlha!
Coma se non n'auéssem pro!
Ai, senhor!
E que n'ei de lèg, aqueth litet!
Un lit s'apressèc e li mosseguèc eth còth.
Deishatz-lo d'anar, didec era mair: non hè cap de mau.
Plan segur que non; mès ei tan destrantalhat e extravagant!, didec eth mossegaire.
Mos cau bastonar-lo.
Qu'ei ua polida encamada totun, didec era vielha lita qu'amiaue eth parraquet ath torn dera cama.
Toti son de bèra preséncia, dehòra d'aguest: aguest qu'ei d'ua mòstra malerosa.
Ei domatge que non lo pogatz entornar.
Aquerò ei impossible, Vòsta Gràcia, didec era lita mair.
Non ei gentil mès ei ua creatura coma un tròç de pan, e nade tan beròiaments coma quinsevolh des auti.
Mès, encara: me pensi qu'autanplan me posqui riscar a híger que mielhorarà d'aciu endauant, o dilhèu damb eth temps se harà mès petit!
Qu'ère massa gran laguens deth ueu: atau ei que non a gessut damb guaira bona portadura.
E dempús li hec copets en còth e lo bailinèc.
Ath delà ei un mascle, didec: atau ei qu'era causa non a cap importància.
Me pensi que serà plan fòrt, e non dobti que se daurirà camin en aguest mon.
Es auti litets son plan polidi, didec era vielha lita.
Dempús d'aquerò se senteren ben ben coma en çò de sòn.
Mès eth praube litet qu'auie estat eth darrèr a gésser deth casquelh, e qu'ère tan lèg, siguec mossegat, empossat, e victima des risetes des lits e des garies.
Qu'ei massa gròs, didien toti.
E eth piòc qu'auie neishut damb es esperons hicadi, e per tant se credie ben ben un emperaire, s'espelofic tot coma un vaishèth a plia vela, s'apressèc ada eth, e sorrisclèc enquia vier tot caravermelh.
Eth praube litet qu'ère capvirat, e non sabie entà a on virar-se; se sentie desesperat pr'amor qu'ère tan lèg e l'escometie tot eth corrau.
Aquerò se passèc eth prumèr dia, e dempús es causes empejorèren e empejorèren.
Eth praube litet siguec acaçat e batanat per toti: autanplan es sòns frairs e fraies l'ablasigauen, e tostemp li didien:
Pro qu'eth gat t'engarrapèsse, causa hastigosa!
Enquia e tot sa mair didie:
Voleria, per Diu, que siguéssetz a ues quantes miles de distància.
Qu'ei pr'amor que sò tan lèg, se pensèc eth praube litet, en tot clucar es uelhs.
Mès a maugrat de tot contunhèc corrent.
Dempús arribèc en un gran aiguamòg a on viuien es lits sauvatges.
Ère tant espisat e tant aclapat, que s'i demorèc tota era net.
Ath maitin es lits sauvatges vengueren volant, a inspecionar eth nau companh.
Qu'ètz terriblaments lèg!, dideren es lits sauvatges.
Praube gojat!
Non auie pas pensat en maridatge.
S'estèc aquiu dus dies sancers.
Ara seguida vengueren dues auques sauvatges, dus mascles.
Non hège guaire temps qu'auien gessut deth casquelh, e, per tant, èren pro shordaires.
Escotatz, companh, dideren: ètz tan lèg qu'auem ua vertadèra pena per vos: voletz amassar-vos damb nosati e èster un audèth de pas?
I a un aute aiguamòg per aciu apròp, e i a bères auques sauvatges plan polides, totes eres gentiles puncèles que saben díder: quac!.
Qu'ètz pro lèg entà hèr fortuna entre eres.
En aqueth moment s'escotèc en aire: pam!, pam!
E es dues auques sauvatges queigueren mòrtes entre es jonquetes, e era aigua se rogic de sang.
Pam!, pam!, contunhèren hènt es escopetes; e escabòts sancers d'auques sauvatges gesseren d'entre es jonquetes, e es trets heren naues victimes entre eres.
Que i auie ua grana cacèra, e es caçaires èren amagadi ar entorn der aiguamòg: bèri uns s'estauen, autanplan, seigudi enes branques des arbes qu'estenien eth sòn vigor sus era aigua.
Eth hum bluenc se lheuaue coma bromes entre es arbes ombrius, e s'espargie peth dessús er estanh.
Es gossets d'aigua romauen per aciu e per aquiu der aiguamòg, shap, shap!
Es jonquetes e es canères s'inclinauen dejós es sues caushigades per toti es costats.
Era situacion ère terriblaments espantorianta entath praube litet.
Avitzèc era sua tèsta, en tot hèr-li a dar un torn e ajocant-la dejós era ala, e justaments alavetz un gosset espaventós campèc ath ras madeish d'eth: era lengua li penjaue dehòra dera boca e es sòns uelhs guardauen fixaments d'ua forma pervèrsa.
Dauric eth gran malh dera sua boca a tocar deth litet, mostrèc eth sòn dentat agudent…e…shap!, se n'anèc sense tocar-lo.
Ò!, gràcies a Diu, alendèc eth litet.
Non venguec era cauma enquia ua ora plan auançada deth dia, mès autanplan alavetz, eth praube litet non gosèc lheuar-se; i estèc ues ores mès, abantes de campar ath sòn entorn, e dempús hugec der aiguamòg tant ara prèssa coma podec.
Passèc a trauèrs de camps e prats, e hège un vent tan fòrt que li calec trimar ara valenta entà hèr camin.
Tath pic dera net arribèc en ua praubeta cabana.
Eth vent fiulaue tan fòrtaments ath cant deth litet, que li calec sèir sus era coa entà sostier-lo; e eth vent, vingue bohar e bohar.
Dempús eth litet vedec qu'era pòrta auie perdut un gahon, e penjaue tan tòrta qu'eth podie arrossegar-se de cap ath laguens dera casa a trauèrs deth horat; e d'aguesta manèra se hiquèc laguens era cramba.
Aquiu i demoraue ua vielha damb eth sòn gat e era sua garia.
Eth gat qu'era cridaue Hilhet, podie arquejar era sua esquia, hèr ua bohada e lançar bualhs electrics: s'enten se se l'amorassaue eth peu ath revés.
Era garia auie ues cametes menudes e cuertes, e per aquerò la cridauen Garieta camacuerta.
Hège ueus, e era vielha n'estaue tant encamardada coma s'auesse estat era sua hilha.
Qué diables se passe!
Hec era vielha en tot guardar ath sòn entorn.
Mès es sòns uelhs non filauen guaire, e se pensèc qu'eth litet ère un gròs lit que s'auie escapat.
Vaquí ua grana trobalha, didec: ara qu'auram ueus de lita, s'ei que non sigue un mascle!
Ac calerà veir.
Qu'auec ath litet a pròva pendent tres setmanes, mès es ueus que non apareisheren.
Eth gat ère eth patron dera casa, e era garia era mestrèssa, e tostemp parlauen de "nosati e eth mon", pr'amor que se pensauen que representauen era mitat deth mon, e ua mitat qu'ère pro ben era mielhor.
Poderatz hèr ueus?
Demanèc era garia.
Non!
Voletz tier era bondat de calar-vos un sagèth ena boca, donc?
E eth gat didec:
Podetz arquejar era esquia, hèr ua bohada, o trèir bualhs?
Non!
Eth litet s'estèc en un cornèr, aleitant mala encolia e comencèc a pensar en aire liure e en solei.
Lo senhoregèc un desir invencible de flotar ena aigua, e a tot darrèr non s'en podec estar d'assabentar-ne ara garia.
En nòm de Diu!
Per qué vos preocupatz?, demanèc era.
Non auetz arren a hèr: vè- te'n a saber se per qué vos passen peth cervèth aguesti copacaps.
Hètz uns quants ueus e aprenetz a hèr ua bohada, e tot aquerò vos gesserà deth cap.
Quin divertiment tan polit!, didec era garia.
Me pensi que vos auetz capvirat.
Preguntatz-li ath gat se qué ne pense d'aquerò.
Qu'ei era creatura de mès sen que coneishi.
Demanatz-li se l'agrade de flotar sus era aigua o de cabussar-s'i.
De jo, non ne parlem.
Vos pensatz que n'a talents, de flotar sus era aigua o d'anar-i peth dejós?
Que non m'auetz comprenut, didec eth litet.
Ben, se non vos comprenem nosati, qui ac poirà hèr?
Supausi que non vos tietz pas mès intelligent qu'eth gat o qu'era vielha: de jo que non cau hèr-ne cabau.
Non hescatz eth simplet, creatura, e arregraïtz tot aquerò que vos auem balhat.
Qu'ei que non auetz podut viuer en aguesta cramba tota cauda, e damb ua companhia que n'auetz podut apréner bèra causa?
Mès qu'ètz un pòcvau, e non ei aisit d'acoblar-se damb vos.
E podetz creir que non voi senon eth vòste ben, e vos digui es vertats clares: que non i a camin mès segur entà conéisher se quini son es nòsti camins.
Hètz per manèra, donc, de hèr quauqui ueus, o d'adondar-vos en hèr era bohada, o de lançar bualhs.
Me pensi que gesserè de cap ath mon de dehòra, didec eth litet.
Ò!, hètz-ac positiuaments!, didec era garia.
Atau ei qu'eth litet se n'anèc, e nadèc peth dessús dera aigua e s'i cabussèc; mès tota creatura viuenta lo guardaue de reuelh per sua lejor.
Arribèc eth temps dera tardor: es huelhes des bòsqui venguien auriòles e brunes; eth vent les cuelhie e hègen torns de dança.
Eth cèu auie era mina d'ua grana heredor, e s'i arturauen es bromes faissugues de nhèu e peiregalh.
Un corbàs, sus eth clòs de husta cantaue un trist rondinament, de tant de hered.
Hège estrementir sonque de pensar-i; eth praube litet se trapaue, vertadèraments, en un bon trebuc.
Ua vrespada eth solei se cogaue damb er esplendor der iuèrn, quan ua volada d'audèths gesseren dehòra deth matarràs.
Eth litet lèg non auie vist jamès ua causa tan beròia: èren tan blanqui qu'enludernauen, damb longui còthi ondulants.
Èren cignes, e hègen un crit caracteristic, en tot esténer es sues magnifiques ales espacioses, e volant des parçans hereds cap as tèrres mès caudes e entara mar liura.
Pugèren amont, plan naut!
E eth lèg litet se metec fòrça nerviós: hec torns e mès torns laguens era aigua, tau qu'ua arròda, estirant en aire eth sòn còth coma se les volesse seguir.
E alavetz hec un sorriscle tan penetrant e tan desconeishut, qu'eth madeish s'espauric de grana manèra.
Ò!, non podie desbrembar ad aqueri audèths beròis, aqueri audèths erosi; e tan lèu les auec dehòra dera guardada se cabussèc enquia arribar ath hons, e quan tornèc a gésser ère totauments dehòra de se.
Non sabie se qui èren aqueri audèths, o entà a on volauen, mès totun açò, se sentie atirat per eri coma jamès n'auie estat de cap auta creatura dera tèrra.
Que non les envejaue bric: com se l'aurie podut acodir eth solet desir d'èster semblable ad aqueth prodigi de beresa?
Eth sòn còr aurie estat plen d'agraïment s'auesse artenhut, solet, qu'aqueri grani lits l'auessen tolerat ena sua companhia.
Praube e lèg animalet!
Er iuèrn siguec d'un hered tan terrible, qu'eth litet non auec mès remèdi que hèr torns pera aigua entà evitar que se gelèsse; mès cada net eth trauc qu'ath sòn laguens nadaue s'anèc hènt mès e mès petit.
Dempús gelèc tan fòrt que tot eth gèu deth dessús crebèc, e eth litet li calec voludar es cames de contunh entà qu'eth gèu non se barrèsse ath sòn entorn.
A prumèra ora deth maitin passèc un campanhard e lo vedec.
S'endralhèc de cap ath gèu e hec un horat, en tot picar damb eth sòn esclòp, qu'ère d'aquerò mès faissuc; e se hec a vier eth litet en çò de sòn.
Aquiu que non se tardèc a revier.
Es mainatges volien jogar, mès eth litet se pensèc que volien ablasigar-lo, e, espaurit, se lancèc ath laguens deth topin dera lèit, e era lèit esposquèc tota era cramba.
Era hemna sorrisclèc e quilhèc es mans en aire.
Dempús eth litet anèc en ua volada laguens eth barralet deth boder, e queiguec laguens deth recipient dera haria e ne gessec.
Imaginatz-vos se qué semblarie en aqueth moment!
Era hemna sorrisclaue, e sagèc de tustar-li damb es estialhes, e es mainatges queigueren era un sus er aute en tot voler agarrar-lo, e idolauen e arrien.
Erosaments era pòrta ère dubèrta, e eth litet hugec entàs matarrassi e entara nhèu queiguda de nauèth, e aquiu s'arturèc, lèu agotat.
Mès que serie massa trist hèr mencion de totes es privacions e misèries que li calec passar aqueth iuèrn tant aspre.
Quan eth solei comencèc a lúder e a escauhar un aute còp, eth litet ère en aiguamòg e se trapaue entre es jonquetes.
Es lausetes cantauen, e auie vengut era primauèra gentila.
Alavetz, còp sec, lheuèc es sues ales, e eres se botgèren damb plan mès de fòrça qu'abantes, e l'amiauen entà dehòra vigorosaments.
Abantes que se'n sabesse d'a on ère, se trapec laguens un jardin a on es pomèrs èren ath pic dera florida, e er aire ère tot caperat de lillàs, qu'es sues longues branques protegien es costats nauti deth lac!
Ò!, qué n'ère de delitosa era frescor dera primauèra!
Ath sòn dauant madeish campèc a tres beròis cignes blanqui qu'auançauen entath sòn encontre, d'uns matarrassi estant.
Damb es sues plomes, que hègen un doç mormolh, nadauen leugèraments sus era aigua.
Eth litet reconeishec es audèths majestuosi, e lo senhoregèc ua estranha malenconia.
Volarè de cap ada eri, de cap as audèths reiaus, e eri m'esbocinaràn pr'amor que jo, que sò tan lèg, gòsi apressar-m'i.
Mès qu'ei parièr.
M'estimi mès qu'eri m'aucissen que non pas qu'es lits me mossèguen, es garies me piquen, o era hemna des garies me balhe un còp de pè, o me calgue passar tanta misèria en iuèrn.
Atau, donc, volèc entara aigua e nadèc de cap as cignes sobeirans.
Aucitz-me, ò!, aucitz-me!, didec era prauba creatura.
E en tot inclinar eth sòn cap entara aigua, demorèc era sua mòrt.
Mès quina causa vedec, miralhada ena aigua transparenta?
Vedec as sòns pès era sua pròpia imatge; mès que ja non ère un audèth maladret e d'un gris ombriu, lèg e desmargat: eth tanben ère un cigne!
Qu'ei parièr qu'ajatz neishut en un corrau de lits, s'auetz gessut d'un ueu de cigne!
Se sentec plan erós de totes es misèries e trebucs qu'auie passat: ara que n'auie vengut mès dable entà balhar prètz ara sua fortuna, e a tota era beresa que li daue era planvenguda.
Quauqui mainatges apareisheren en jardin damb carmins e bocins de pan, que lancèren ena aigua; e eth mès petit cridèc: n'a un de nau!
Es auti mainatges heren, en joiòsa cridadissa: Òc, n'a vengut un de nau!
E piquèren de mans e dancèren per aqueri endrets, en tot córrer darrèr de sa pair e sa mair.
Dempús lancèren eth pan ena aigua, e un d'eri didec que "eth nau ère eth mès polit, pr'amor qu'ère tan joen e tan bèth".
Es vielhs cignes inclinèren es sòns caps e li heren omenatge.
Eth que se sentec tot avergonhat, e amaguèc eth sòn bèc dejós era ala; non sabie se qué pensar-ne.
Ère erós en grana manèra, mès bric vantariòu; un bon còr jamès se vante.
Rebrembec se com auie estat acaçat e menspredat, e ara les entenie a díder a toti qu'ère eth mès beròi de toti es audèths beròis.
Es lillàs decantauen es sòns brots ath laguens madeish dera aigua, e ath dauant sòn, eth solei ludent escauhaue e alegraue, e eth hège bronzinar es sues plomes e lheuaue en aire eth sòn còth naut, en tot díder peth laguens, plen de jòia: jamès non auia soniat tanta fortuna quan èra eth Litet lèg!
Eth Parpalhon cercaue ua prometuda, e, naturauments, desiraue alistar-ne ua de plan gentila entre es flors.
Eth les campaue, tan quietaments e discrètaments seigudes sus es sues branques, tau que se sè generauments ua gojata quan non ei compremetuda; mès n'auie tantes per alistar, qu'era causa ère entà copar-se eth cap.
Ath parpalhon non li shautaue d'acarar dificultats; atau ei que, ena sua perplexitat, volèc entà Margarida.
Sabie qu'era podie díder er avier, e que tot soent ac hège; pr'amor qu'es enamorats n'arrincauen huelha darrèr de huelha, e damb cada ua d'eres òm hège ua pregunta tanhenta ara persona aimada.
Ei vertadèr amor?
De tot còr?
Amor que s'aflaquís?
Amor hered?
Bric d'amor?, o d'autes preguntes semblables.
Cadun pregunte damb eth sòn lenguatge; atau, donc, non tirèc es huelhes senon que les punèc totes, era ua darrèr dera auta, damb era esperança d'arténher ua bona responsa.
Doça Margarida, didec, ètz era mès sabenta comaire de totes es flors e sabetz era manèra de predíder es eveniments.
Didetz-me, me cau escuélher aguesta o aquera?
O quina alistarè?
Quan ac sapia volarè dret de cap ara galanta gojata, e començarè a hèr-li postures.
Mès Margarida pòt li volie balhar era responsa; l'auie alugat qu'eth li didesse "comaire", eth preguntèc un dusau viatge, e un tresau, mès que non li podec arrincar ua soleta paraula; de manèra que hec enlà eth copacap de demanar-li arren mès, e hugec enlà d'enlà, sense mès ramblah, entath sòn ahèr matrimoniau.
Ère ath començament dera primauèra, e i auie un batalhon d'Alhassess blanques e Safrans.
Qu'an ua portadura plan alègra, didec eth Parpalhon, son ues cartes embelinaires, mès que me semblen massa joenetes.
Eth, tau que fòrça des joeni, preferie gojates un shinhau mès madures.
Atau, donc, volèc de cap as Anemònes, mès èren massa vergonhoses entada eth; es Violetes èren massa apassionades; es Tulipes èren massa amigues dera ostentacion; es Jonquilhes èren massa vulgars e es flors de telh èren massa petites e auien ua parentèla que non s'acabaue jamès; es flors de pomèra èren, de bona fe, tan polides de guardar coma es Ròses, mès aué i èren e deman non i èren, ath grat deth vent.
Que non s'ac valie d'entrar en maridatge entà tan cuerta estona, se pensaue eth.
Eth Cede d'aulor ère era flor que li shautaue mès; ère rosada e blanca, pura e delicada, e pertanhie ad aquera sòrta de gojates notables que tostemp van esdegades, mès que pòden èster utiles ena codina.
Ère a mand de hèr-li ua declaracion quan, en aqueth precís moment, campèc ua tabelha de cede que penjaue plan ath cant d'era, damb ua flor seca ena part baisha.
Qui ei aguesta?, demanèc.
Era mia fraia, responec eth Cede d'aulor.
De vertat?
Es Melissòts penjauen ath dessús deth clòs; auien portadures de granes daunes, mès damb cares longues e pèth auriolenca.
Non hègen tath sòn gost.
Mès, qui responie ath sòn gost?
A!, demanatz-l'ac ada eth.
Era Primauèra se passèc, se passèc er ostiu, e era tardor s'anaue passant tanben; es flors èren encara abilhades de colors ludents, mès ai!, era frèsca flaira dera joenesa ère esbugassada.
Era fragància lo tirassaue en grana manèra, encara qu'eth ja non ère joen, tanpòc; e non se'n trapaue bric entre es Dalies e Mauves de jardin.
Atau, donc, eth Parpalhon se decantèc pera Frigola boscaira.
Me maridarè damb era.
Comencèc, donc, de hestejar-la.
Mès era Frigola boscaira ère regda e carada, e ara fin didec:
Amistat, òc, mès arren mès.
Que sò vielha, e vos ètz vielh.
Podem víuer perfèctaments era un per aute, mès que non pas maridar-mos!
Non mos tornem babaus, ara nòsta edat tardana!
Atau ei qu'eth Parpalhon non auec cap de flor.
Auie perdut massa temps ena recèrca, aquera darrèra non podie èster.
Eth Parpalhon venguec a èster un vielh conco, coma ditz era gent.
Vengueren es darreries dera tardor, e non i auie auta causa que ploges mendres o aigua a patacs; e eth vent bohaue hered sus es vielhs saücs, enquia qu'es huelhes s'estrementien e croishien es branques.
Non ère pas causa agradiua de volar peth mon damb vestit d'ostiu; aqueth ei eth temps, sivans diden, que conven mès er amor casalèr.
Mès eth Parpalhon non volèc mès peth mon.
Auie anat a parar per edart laguens ua casa a on i auie huec ena codinera: òc, vertadèr calor d'ostiu.
E volèc contra es veires dera hièstra, e siguec observat e admirat, e clauat damb ua agulha en ua caisha de curiositats.
Aquiu que non podien hèr arren entath sòn anament.
Ara que sò pauhicat en ua cama, tau qu'es flors, didec eth Parpalhon.
Que non ei cap guaire agradiu, totun.
Lèu ei coma èster maridat, de tan aganchat qu'un se trape.
E hec per manèra de consolar-se damb aguesta reflexion.
Ei un praube conòrt, sorrisclèren es plantes que i auie enes tèsti dera cramba.
Ath torn d'un jardin i auie un clòs d'arbusti d'auerassèr, e mès enlà camps e prats, damb vaques e motons; mès ath miei deth jardin i auie un Rosèr ath pic dera florida.
Dejós d'eth s'arrossegaue un cargòlh qu'auie se qui sap es causes entà complir, sivans eth.
Demoratz qu'arribe era mia ora, didec; jo harè fòrça mès que produsir ròses, o auerassi, o balhar lèit coma hèn es vaques.
Demori fòrça causes de vos, didec eth Rosèr.
Me cuelherè eth mèn temps, repliquèc eth Cargòlh.
Er an a vier eth Cargòlh s'estirassaue, lèu en madeish endret d'abantes, ara lum deth solei, jos eth Rosèr; aguest que ja possaue, e es borrons auien començat a esparger-se en flors dubèrtes, tostemps fresques, tostemp naues.
E eth Cargòlh gessie dehòra, a mieges, estenie es sues còrnes, e ara seguida les tornaue a calar entà laguens.
Tot qu'a eth madeish anament qu'arunan, en lòc i a progrés visible.
Se passèc er ostiu, se passèc era tardor; eth Rosèr auie balhat ròses e borrons, de contunh, enquia qu'era nhèu comencèc a quèir.
Eth temps se hec umit e tempestuós, eth Rosèr s'inclinèc entath solèr e eth Cargòlh s'i entutèc.
Comencèc un nau an: eth Rosèr revenguec e eth Cargòlh tornec a trèir eth nas.
Que ja non ètz qu'un pau envielhit de Rosèr, didec.
Vos cau tier en compde que lèu vos secaratz.
Auetz balhat ath mon aquerò que podie balhar-li era vòsta natura.
Se valie molt o pas guaire, ei ua causa que non è temps entà pensar-la; mès çò qu'ei plan cèrt, ei que non auetz hèt era mès petita causa entath vòste melhorament; autaments, auríetz podut produsir quauquarren de desparièr.
M'ac podetz remir?
Lèu vieratz un pau tot nud.
Comprenetz çò que vos digui?
M'espauritz, sorrisclèc eth Rosèr.
Jamès auia pensat en ua causa atau.
Non; jamès vos auetz encaborniat a pensar guaire.
Mès non auetz pensat jamès, per edart, se per qué floríetz, e dera manèra que floríetz, e com ère qu'ac hègetz d'ua manèra e non de ua auta?
Non, responec eth Rosèr, que floria de gòi, pr'amor que non podia hèr autaments.
Eth solei escauhaue tant, er airegòt refrescaue tant, beuia arrosada clara e ploja faissuga; alendaua…viuia!
Dempús me pujaue de tèrra ua sòrta de fòrça, e me venguie ua fòrça de naut.
Sentia ua quantitat de plasèr tostemp nau, tostemp gran, e non auia mès remèdi que florir.
Ère era mia vida; non podia hèr ua auta causa.
Qu'auetz auut ua vida plan vulgara, observèc eth Cargòlh.
Vertadèraments se m'a autrejat molt, didec eth Rosèr, mès ara ja non me serà autrejada ua auta causa.
Vos qu'auetz un d'aguesti sens corsilhosi que rosiguen prigondaments, e tant afavorit qu'espalmaratz ath mon.
Que non è, de cap manèra, aguesta intencion, didec eth Cargòlh.
Eth mon non signifique arren entà jo.
Que se m'en fot deth mon!
Que n'è pro damb jo madeish e eth mèn laguens.
Mès, en aguesta tèrra, non mos calerie balhar as pròches era nòsta mielhor ajuda, en tot contribusir damb çò que podem?
Òc; jo sonque è estat capable de balhar ròses; mès vos, vos qu'auetz arremassat tantes vertuts…se qué auetz balhat ath mon?
Qué li balharatz?
Qué li è balhat?
Qué li balharè?
L'escopisqui ath dessús!
Non ei bon entad arren!
Non m'interèsse bric.
Balhatz es vòstes ròses, d'açò non vo'n podetz passar, qu'es auerassèrs balhen auerassi, e qu'es vaques balhen lèit.
Cadun de vosati tie eth sòn public; jo que tengui eth mèn laguens de jo.
Me calarè ath laguens, e aquiu m'i estarè.
Eth mon non ei arren entà jo.
E eth Cargòlh se retirèc laguens era sua casa, e s'i demorèc.
Qu'ei domatge, qu'ei penible!, sorrisclèc eth Rosèr.
Jo que non me posqui esguitlar laguens un arrecès, per mès que posca desirà'c.
Tostemp me cau brotoar de cap a dehòra, brotoar ròses.
Es huelhes quèn, e vòlen se qui sap entà on damb eth vent.
Mès que vedí a ua des ròses hicada laguens un devocionari que tanhie ara mestressa dera casa; ua auta des mies mielhors ròses anèc a parar en piech d'ua gojata beròia e joena, e ua auta siguec punada pes doci pòts d'un mainatge en un extasi d'alegria.
Tot aquerò m'embelinaue tant!
Qu'ère entà jo ua vertadèra felicitat…son rebrembes des mès gostosi que i age ena vida.
Eth mon non ère arren entada eth!
Se passèren es ans.
Eth Cargòlh auie entornat ena tèrra, eth Rosèr auie entornat ena tèrra; tanben era seca huelha de ròsa deth devocionari auie despareishut, mès naues huelhes de ròsa florien en jardin e i auie naus cargòlhs que s'esguitlauen laguens es sues cases: eth mon que non ère arren entada eri!
Liegeram tanben era sua istòria?
Non serie cap diferenta.
Un viatge i auie vint-e-cinc soldats de plomb, toti frairs, pr'amor qu'èren dera madeisha culhèra de plomb.
Cada un des òmes auie eth fusilh ena esquia, guardaue fixaments entà dauant e vestie eth mès elegant unifòrme ròi blu qu'òm podesse imaginar.
Soldats!, soldats!
Toti es soldats èren exactaments parièrs, damb ua excepcion: n'auie un que se distinguie des auti perque auie solet ua cama.
Pr'amor que siguec eth darrèr que s'auie hèt, e non auie restat pro de plomb entà acabar-lo.
Totun açò, eth se tenguie tan ben sus era sua soleta cama coma es auti sus dues; e ath delà, ei eth qu'ara vierà famós.
Sus era taula a on s'anauen plantant, i auie fòrça d'autes jogalhes; mès era principau causa qu'atiraue era atencion ère un delitós castèth de papèr.
A trauèrs des menudes hiestretes, auríetz podut talaments guardar entath laguens des crambes.
Ena part deth dehòra i auie quauqui arbilhons rabassòts qu'entornejauen un petit miralh representant un lac, qu'era sua superfícia miralhaue es cignes de cera que i nadauen.
Qu'ère plan, plan embelinaire; mès era causa mès polida qu'auie ère ua punceleta que s'estaue ena pòrta, tota dubèrta, deth castèth.
Tanben era ère hèta de retalhs de papèr, mès amiaue un vestit deth blau clar mès leugèr, damb ua esquista cinteta blua sus es sues espatles, tau que se siguesse ua banda, a on i auie encastrada ua ondradura tan grana coma tota era sua cara.
Era punceleta estenie es dus braci, pr'amor qu'ère ua dançaira; e, en tot dançar, auie lheuat de tau manèra ua des sues cames, qu'eth soldat de plomb non la podie veir bric, e supausèc que tanben era non auie qu'ua soleta cama.
Aguesta serie era hemna que me serie avienta!, se pensèc.
Mès qu'ei d'ua categoria massa nauta: s'està en un palai, tant que jo non è qu'ua capsa, e, encara, èm vint-e- cinc a mo'la repartir.
Non, aquerò que non serie un estatge digne entada era; mès me cau hèr tota era fòrça deth morir entà establir-ne coneishença.
Dempús jadec tan long coma ère en aute costat dera capsa de rapè qu'ère sus era taula.
D'aqueth endret estant podie campar d'aquerò mès ben ara petita damisella, que contunhaue a tier-se sus ua soleta cama sense pèrder er equilibri.
Alavetz les tocaue eth torn as jogalhes, de jogar: eres s'entretenguien en tot hèr- se visites, dant batalhes e acordant dances.
Es soldats de plomb comencèren a lheuar rambalh dera sua capsa estant, pr'amor que volien ahiger-se as jòcs; mès que non podien hèr enlà eth caperader.
Es trinca-escares hègen sauts mortaus, e eth craion chimarraue pegaries sus era lòsa.
I auec tant de tapatge, qu'eth canari se desvelhèc e s'i ahigec; mès, es causes que didie èren en vèrs.
Es dus solets que non se botjauen èren eth soldat de plomb e era petita dançaira.
Era qu'ère tant enregdesida coma tostemp, sus era punta d'un pè, damb es braci estenudi; eth ère madeish de fèrm sus era sua soleta cama, e non deishaue de uelh ara dançaira, ne un solet moment.
Dempús eth relòtge sonèc es dotze, e, patapam!, crebèc eth caperader dera capsa de rapè.
Mès que non i auie pas rapè, non!
I auie un dimoniet nere, un holet que s'alugaue.
Mès eth soldat de plomb hec que non ac auie entenut.
Peth maitin, quan es mainatges se lheuèren, botèren ath soldat de plomb sus eth marc dera hièstra; e, sabi pas se siguec per òbra deth holet o per ua ventada, eth cas ei que de ressabuda era hièstra se dauric de suspresa, e eth soldat queiguec de cap, deth tresau solèr entà baish.
Ara seguida comencèc de plòir, e es gotes queigueren mès e mès abondiues, enquia que s'arribèc a formar un regular corrent.
Quan era ploja se passèc, heren via per aquiu dus gojats deth carrèr.
Guarda!, didec un.
Aciu que i a un soldat de plomb!
Atau ei que heren un vaishèth damb un jornau, e placèren eth soldat, e eth naviguèc entà baish, entà baish, dret de cap ar escolader.
Toti dus gojats lo seguien ath mès córrer, en tot picar de mans.
Diu deth cèu!
Quines ondades i auie ena gòrja der escolader!
Mès qu'ei qu'auie ploigut a còps de caudèr.
Eth vaishèth de papèr dancèc de naut en baish, e de tant en tant viraue freneticaments.
A on caralh anarè a parar?, se pensèc eth.
Plan, plan, tot qu'ei pera mauvestat d'aqueth holet!
Ò!, sonque qu'era punceleta s'estèsse damb jo en vaishèth!, encara qu'era escurina siguesse dobla, pòt me'n haria!
En aqueth moment ua gròssa arrata d'aigua, que s'estaue en escolader, s'enfilèc.
Auetz passapòrt?, demanèc era arrata.
Balhatz-me eth vòste passapòrt.
Eth soldat de plomb que non parlèc, mès agarrèc encara mès sarradaments eth sòn fusilh.
Eth vaishèth se precipitèc entà laguens, e era arrata ère ath sòn darrèr, a tocar.
Ècs!
Com petaue de dents e quini sorriscles hège quan trapaue miques d'arrametes e de palha!
Mès eth corrent se hec mès e mès fòrt.
Eth soldat de plomb ja podie veir era claror deth dia ath sòn dauant, ath cap der escolader; mès ath madeish temps entenec un son espantoriant, dable entà tustar d'espant eth còr mès arderós.
Imaginatz-vos!
Aquiu a on s'acabaue eth tunèu, eth corrent queiguie de pic entath gran canau.
Aquerò serie tan perilhós entada eth coma ac aurie estat entà nosati eth quèir de còp en remolinàs d'un gran arriu.
Ja ère, alavetz, tan près der extrèm, qu'ère impossible arturar-se.
Eth vaishèth cuelhec enventida entà dehòra.
Eth praube soldat de plomb se mantenguec tant estirat coma l'artenheren es sues fòrces: arrés non podie díder d'eth qu'auesse arribat ne tansevolhe a estremir-se.
Eth canòt virèc en ziga-zaga tres o quate viatges, e s'aumplic d'aigua enquiath ras de tot: non auie mès remèdi qu'en.honsar-se.
Eth soldat de plomb qu'ère damb era aigua en còth, e eth vaishèth anaue en.honsant-se mès e mès.
Eth papèr auie vengut a èster mès e mès hloish, e ara fin era aigua li passèc sus eth cim.
Endauant, soldat tostemp valent!
Pòur de morir non te hèr a húger!
Ò!, quina escurina i auie enes laguens d'aqueth peish!
Ère autanplan pejor qu'èster laguens der escolader, e, ath delà, quina estretesa!
Mès eth soldat de plomb ère tan indondable coma tostemp, e jadie tan long coma ère, damb eth fusilh ena espatla.
Eth peish se voludèc d'aquerò mès, e hège es mès frenetics movements.
Un soldat de plomb!
Eth peish auie estat pescat, amiat entara peishoneria, venut e amiat ena codina, a on era codinèra lo dauric de costat a costat damb un gran guinhauet.
Era sirventa cuelhec ath soldat pera cintura, damb dus dits, e se lo hec a seguir entara saleta, a on toti voleren veir er òme meravilhós qu'auie viatjat laguens er estomac d'un peish.
Eth soldat de plomb, totun, non n'ère tan capinaut.
Lo pauhiquèren sus era taula, e, prodigi de prodigis!, se trapec ena madeisha cramba a on auie estat abantes.
Vedec as madeishi mainatges, e es jogalhes, qu'encara èren sus era taula, atau qu'eth polit castèth damb era petita e polida dançaira.
Encara se sostenguie sus ua soleta cama, e mantenguie era auta en aire.
Eth soldat ère tant esmoigut, que l'aurie tardat pòc a vessar lèrmes d'estanh; mès aquerò que non aurie estat avient.
La guardaue ada era e era lo guardaue ada eth; mès non se dideren jamès ua soleta paraula.
En aqueth instant un des mainatges lheuèc en aire ath soldat de plomb, e, sense cap ne sen, lo lancèc en huec.
Sense dobte eth holet dera capsa de rapè n'auie eth tòrt d'aqueth rambalh.
Eth soldat demoraue aquiu, usclat pera ahlama e ena calor mès espauridoira.
Auie perdut toti es sòns colors ludents: qui pòt díder s'aquerò s'auie arribat peth sòn perilhós viatge o peth sòn dòu?
Ua pòrta, còp sec, se dauric: eth corrent d'aire se hec a vier ara dançaira, e era volategèc, coma un silf, dret de cap ara ahlama, tau qu'eth soldat; e s'usclèc, e ara seguida siguec consumida.
En aqueth moment eth soldat ère redusit a un shinhau de plomb; e quan era sirventa, en maitin a vier, treiguec es cendres, lo trapèc en forma d'un petit còr de plomb.
Tot çò que ne restaue dera dançaira ère era sua ondradura, e encara tota cremada, nera coma eth carbon.
Un viatge i auie un prince e li calie ua princesa de vertat de vertat.
Eth hec tot eth torn peth mon entà trapar-ne ua, mès tostemp auien un sies o un as.
Que i auie abondor de princeses, mès eth trapaue ua grana dificultat entà desnishar s'èren princeses de vertat: tostemp campaue quauquarren que non l'anaue ara ora.
Atau ei que, fin finau, s'entornèc en çò de sòn, e ère plan trist pr'amor que li calie tu per tu ua princesa de vertat de vertat.
Qu'ère ua princesa pauhicada ath dehòra, mès maumetuda çò de mès pera ploja e era tempèsta.
Baishaue un rajòu d'aigua dera sua cabeladura e deth sòn vestit, era aigua entraue peth dessús des sues sabates e gessie pes talons; mès era didec qu'ère ua princesa de vertat de vertat.
Que lèu veiram s'aquerò ei vertat, se pensèc era vielha reina; mès non badèc boca.
Se n'anèc de cap ath dormitòri, treiguec toti es linçòs e deishèc un cede sus es pòsti trauessèrs.
Alavetz, era qu'agarrèc vint matalassi de lan e les calèc sus eth cede, e dempús vint matalassi de ploma e les floquèc sus es matalassi de lan.
E aquiu li calie dormir aquera net ara princesa.
Londeman li demanèren se com auie dormit.
Ò!, terriblaments!, didec era princesa.
Damb pro trebalhs è clucat un uelh en tota era net!
Be sap Diu se qué i auie, en lhet!
Jo è qu'ère ua causa dura, e è tot eth còs blu e nere, aguest maitin.
Qu'ei terrible!
De seguit vederen que li calie èster ua princesa de vertat de vertat, pr'amor qu'auie sentit eth cede a trauèrs de vint matalassi de lan e vint matalassi de ploma.
Arrés senon ua princesa de vertat podie auer ua pèth tan delicada.
Atau, donc, eth prince la cuelhec coma esposa, pr'amor qu'alavetz òc que n'ère segur de qué auie trapat a ua princesa de vertat de vertat; e eth cede siguec plaçat en Musèu, a on encara òm pòt veder-lo, se bèth un non l'a panat.
E aguesta ei era istòria de vertat de vertat.
Que l'ère parièr des sòns soldats o deth teatre, o de cavaucar pes bòsqui, senon ère entà relúder es sòns vestits naui.
Auie un vestit entà cada ora deth dia; e era gent, en sòrta de díder, tau que se passe damb quinsevolh aute rei o emperaire, "ei ena Cramba deth Conselh", didie tostemp, en aguest cas: "er emperaire ei ena sua cramba d'ornament".
Era vida qu'ère d'aquerò mès alègra ena grana ciutat a on s'estaue: exèrcits d'estrangèrs venguien a visitar-la cada dia; e, entre eri, un viatge compareisheren dus engusaires.
Eri se heren a passar coma teishinèrs, e dideren que sabien téisher es mès polides teles qu'òm posque imaginar.
Non solet es colors e es mòstres èren d'ua beresa jamès vista, senon qu'es vestits hèti d'aqueres teles auien era qualitat particulara de vier invisibles dauant de quinsevolh persona que non siguesse avienta ath cargue que tenguie, o ben siguesse d'intelligencia limitada d'ua manèra que òm non se podesse tolerar.
Deuen èster esplendids, aguesti vestits, se pensèc er emperaire.
En tot tier-les, serè capable de desnishar se quini òmes deth mèn reiaume ocupen indegudaments es sòns cargues.
Distinguirè ara gent senada des pècs.
Òc, que non è mès remèdi qu'encomanar que teishen entà jo un shinhau d'aguesta tela.
Eri parèren dus telèrs, e heren veir que hilauen; mès que non auien arren sus era lançadoira.
Ara prumeria demanèren un modelhon de seda dera mès fina, e hiu d'aur deth mès blos, e botèren ua e ua auta causa laguens es sues maletes, tant qu'anauen trebalhant damb es telèrs uets enquia qui sap era ora dera net.
Mès se sentec un shinau copat en pensar que quinsevolh que siguesse pèc, o ben inèpte entath lòc qu'ocupaue, non poirie veder-ne arren.
Eth credie, cèrtaments, que, per çò que hège ada eth, non li calie crànher; mès totun decidic qu'enviarie a bèth aute entà veir se com se passaue era causa.
Manarè ath mèn vielh e fidèu ministre entàs teishinèrs, pensèc er emperaire.
Eth qu'ei er òme avient entà veir er aspècte dera tela, pr'amor qu'ei òme de sen escarrabilhat e arrés non complís es sòns déuers mielhor qu'eth.
Diu m'ac age!, pensèc eth ministre, en tot daurir es uelhs de land en land.
Mès que tierè compde de non didè'c.
Li senhalèren eth telèr uet, e eth praube ministre guardèc fixaments damb tota era fòrça deth morir; mès non artenhec a veir arren, pr'amor que, naturauments, non i auie arren a veir.
Cèus pietosi!, se pensèc.
Ei possible que jo siga un simplet?, jamès m'ac auria pensat, e me cau qu'arrés se'n sapie.
Non sò avient entath lòc que me siguec encomanat?
Jamès diderè que non posqui veir era tela.
Ò!, qu'ei ua beresa!, un embelinament!, didec eth vielh ministre, en tot guardar a trauèrs des sòns mericles.
Quina mòstra!, e quini colors!
Diderè ar emperaire, òc ma hè, qu'era tela m'a shautat d'aquerò mès.
M'alègri d'entener-vos, heren es hilaires.
Dempús es teishinèrs contunhèren demanant mès sòs, mès seda e mès aur, entà poder contunhar hilant; mès tot anèc a parar ena sua pòcha: ne un solet cap de hiu venguec laguens eth telèr.
Eri, donc, contunhèren, madeish que tostemp, hilant damb es telèrs uets.
Er emperaire non i estèc guaire a manar un aute fidèu foncionari entà veir se com era tela anaue auançant, e se lèu estarie prèsta.
L'arribèc madeish qu'ath ministre: vengue guardar e guardar; mès, coma que non i auie qu'eth telèr uet, non podec veir absoludaments arren.
Non vos semble qu'ei ua polida pèça de tela?, dideren toti dus engusaires, amuishant e explicant era polida mòstra, es polidi colors, qu'ère impossible de veir, pr'amor que non existien.
Be que me'n sabi que non sò un simplet!, pensèc er òme.
Atau ei que deui èster inèpte entara nauta posicion que m'a estat encomanada.
Ac trapi d'aquerò mès estranh, ça de là.
Mès totun aquerò, me cau tier compde qu'arrés se'n sàpie.
Ei vertadèraments fantastic!, didec ar emperaire.
Tota era gent dera ciutat parlaue d'aquera esplendida tela.
Per tant, acompanhat d'ua còlha de cortesans selèctes, qu'entre eri i auie es dus fidèus foncionaris que ja abantes auien vist era tela imaginària, venguec a tier-les ua visita ad aqueri dus engusaires tan tafirèls qu'anauen trebalhant, tan faissugaments qu'auien hèt tostemp, damb es telèrs uets.
Qu'ei magnifica!, dideren ar ensems es dus aunorats foncionaris.
Majestat, quin diboish!
Quini colors!
Diu mèn!, pensèc er emperaire.
Non veigui absoludaments arren!
Aquerò qu'ei terrible!
Sò un pèc?
Sò inèpte entara corona imperiau?
A!, non me podie vier ua causa pejor.
Totun aquerò, toti exclamèren, damb sa Majestat:
Qu'ei ua beresa!
Es engusaires velhèren tota era net, ena vesilha deth dia qu'auie de hestejar-se era procession, e aluguèren setze candèles pr'amor qu'era gent podesse campar se com desirosi n'èren de deishar prèst eth nau vestit der emperaire.
Heren veir que treiguien era tela deth telèr.
La braquèren destropada en aire, damb uns estalhants d'aquerò mès gròssi, e l'anèren embastant damb agulhes que non les auien passat cap de hiu.
Fin finau, dideren:
Ara ja ei a mand eth vestit der emperaire!
Er emperaire damb es sòns cortesans dera mès nauta categoria, anèc de cap ath vestit personauments, e toti dus engusaires lheuèren un braç en aire, tau que se siguessen en tot cuélher bèra causa, e dideren:
Vedetz?
Aciu que i a es cauces; aciu que i a era vèsta; aciu que i a eth mantèl…e atau per estil.
Tot tan leugèr coma ua telaranha.
Òm pensarie que non amie arren ath dessús, mès justaments aquerò qu'ei era gràcia!
Òc, dideren toti es cortesans.
Volerà vòsta Majestat imperiau hèr eth favor de trèir-se es vestits qu'amie, dideren es impostors, de sòrta que li pogam hicar es naus vestits, aciu dauant eth gran miralh?
Er emperaire se treiguec tot eth sòn vestit, e es impostors preteneren balhar-li ua pèça de ròba darrèr dera auta, des pertanhentes ath vestit qu'auien pretenut hèr.
Heren veir que l'ajustauen quauquarren contra era cintura e li nudauen bèra causa: qu'ère era part que s'arrossègue, e er emperaire hec torns e mès torns dauant deth miralh.
Quina portadura tan beròia hè sa Majestat damb eth vestit nau!
Qué ben que l'està!, sorrisclèc tota era gent der entorn.
Quini diboishi e quini colors!
Qu'ei un vestit plan sumptuós!
Ben, que sò prèst, didec er emperaire.
Non m'està d'aquerò mès ben, eth vestit?
Es camarlencs que les calie cuélher era part deth vestit que s'arrossegaue s'inclinèren, heren veir que lo lheuauen de tèrra damb totes dues mans, e anèren caminant damb es sues mans en aire.
Non gosauen deishar shurmar que non podien veir absoludaments arren.
Qué beròi ei eth nau vestit der emperaire!
E tot l'està fòrça ajustat!
Cap des vestits qu'abantes auie tengut er emperaire non auie auut tanta capitada.
Mès se non amie arren ath dessús!, didec un mainatge.
Ò!, escotatz l'innocent!, didec sa pair.
Non amie arren ath dessús: un mainatge ditz que non amie arren ath dessús!
Mès s'ei que non i amie arren, ath dessús!, sorrisclèc a tot darrèr tota era gent.
Er emperaire se cargolhèc, pr'amor que se'n sabec qu'ère vertat, mès pensèc que "era procession, ara, li calie contunhar eth sòn cors" e se tenguec mès enregdesit que jamès, e es camarlencs anèren agarrant en aire era part invisibla qu'arrossegaue.
Enlà enlà dera mar, era aigua ei tan blua tau qu'eth blauet mès blu, e tan clara coma eth cristau mès clar; mès qu'ei plan prigonda, massa prigonda entà qu'un cable la sonde, e, se fòrça campanaus siguessen apileradi era un sus er aute, non poirien cap arribar des eth jaç dera mar enquiara superfícia dera aigua.
Qu'ei aquiu baish de tot que s'està era Gent dera Mar.
Ara non vos pensèssetz pas qu'ena prigondor non i a que sable blanc tot nud.
Ò, non!
Toti es peishi, grani e petiti, s'esguitlen entre es arrames, madeish qu'aciu naut s'esguitlen es audèths, a trauèrs dera aigua.
Eth palai deth Rei dera Mar s'està en endret mès prigond.
Es sues parets son de coralh, e es longues hièstres punchentes der ambre mès clar; mès eth solèr de naut ei hèt de valves de mollusc que se daurissen e se barren damb era ondulacion dera aigua.
Aquerò qu'ei un beròi efècte, pr'amor que i a pèrles resplendentes en interior de cada valva, que cada ua d'eres serie er orgulh dera corona d'ua reina.
Eth Rei dera Mar hège fòrça ans qu'auie perdut ara sua hemna, mès sa mair hège a tier compde dera casa.
Qu'ère ua hemna senada, encara que tan capinauta dera sua nòbla neishença, qu'amiaue dotze ustres ena codena, tant qu'es autes granes daunes solet ne podien amiar sies.
Ça que la, qu'ère digna de tota laudança, sus tot pr'amor qu'estimau plan molt as princesetes dera mar, es sues arrèhilhes.
Èren sies polides gojates, mès era mès joena ère era mès polida de totes: era sua pèth ère tan blanca e delicada tau qu'ua huelha de ròsa, es sòns uelhs tan blus qu'eth mès prigond deth mar; mès, tau qu'es autes, non auie pès, e en lòc de cames amiaue ua coa de peish.
Solien passar tot eth sant dia en tot jogar enes granes sales deth palai, a on flors viuentes possauen des parets.
Quan es granes hièstres d'ambre se daurien, es peishi i entrauen, atau coma es irongletes vòlen laguens es nòstes crambes quan daurim es hièstres; mès eth peish nadaue dret de cap as princesetes, minjaue des sues mans, e deishaue que lo tustèssen.
Dehòra deth palai i auie un gran jardin, damb arbes d'un ròi alugat e un blu prigond, qu'eth sòn frut ludie coma er aur, en tant qu'es flors ludien coma huec sus es sues arrames tostemp onejantes.
Òm i caushigaue eth mès fin sable, mès d'ua blua tinta fosforescenta.
Totes es causes èren negades, aquiu baish, d'ua blua lum meravilhosa; mèsalèu vos auríetz pensat qu'èretz plan apitadi enes aires, damb sonque cèu ath dessús e ath dejós, que non pas que vos trapèssetz ath hons der ocean.
Cada princeseta auie eth sòn petit jaç de flors, a on podie catar e plantar tau que volesse.
Era ua hège eth sòn jaç de flors en tot seguir era forma d'ua balena, ua auta credie èster avient de diboishar eth sòn coma ua figureta de punceleta de mar; mès era mès joeneta hège eth sòn, plan redon, tau qu'eth solei, e non volie que flors d'ua nuança roienca, coma es sòns arrais.
Qu'ère ua punceleta estonanta, tota quieta e cogitosa; e tant qu'es autes fraies ornauen es sòns jardins damb tota sòrta d'objèctes extraordinaris qu'auien arremassat des naufragis, era non i volie senon es flors roienques coma eth solei d'aquiu naut, exceptat dera estatua d'un beròi mainatge .
Aguesta estatua qu'ère escultada en marme dera mès blossa blancor, e bèth naufragat vaishèth l'auie amiat ath hons.
Ath cant dera estatua auie plantat un sause ploraire d'un ròsa roienc que possèc damb fòrça vigor, e es nauères branques delicades anèren penjant ath sòn entorn e ath sòn dessús, enquia que lèu tocauen eth sable blu, a on es ombres èren violetes e s'anauen botjant tostemp, atau coma es branques.
Qu'auríetz dit qu'es huelhes e es arraïtzes escambiauen punets, en tot jogar.
Arren non i auie que li hesse mès plaser ada era qu'enténer a parlar deth mon d'aquiu naut, poblat d'èssers umans; e hec qu'era sua mairia vielheta li condèsse tot çò que sabie de vaishèths e ciutats, dera gent e des animaus.
Mès sustot li semblaue estranhaments beròi qu'aquiu naut, ena tèrra, es flors auessen flaira, pr'amor que non n'auien cap enes prigondors deth mar; e tanben qu'es bòsqui siguessen verds, e qu'es peishi qu'òm vedie passar entre es branques podessen cantar tan viuaments e doçaments, qu'ère un delèit parar-i era aurelha.
Comprenetz?, era mairia ne didie peishi, des audèths: autaments es puncèles dera mar non l'aurien comprenuda, pr'amor que jamès auien campat un audèth.
Quan ajatz quinze ans, didec era mairia, vos serà permetut de pujar en aire pera mar e sèir-vos sus es arròques ara claror dera lua, e guardar es grani vaishèths que naviguen; e camparatz tanben es bòsqui e es ciutats.
Ua des fraies hège quinze ans er an a vier, mès es autes…
Ben, cada ua d'eres ère un an mès joena qu'era auta, de manèra qu'era mès petita li calie demorar cinc ans sancers abantes que la deishèssen pujar dera prigondor entà campar es causes que i auie ena tèrra.
Mès cadua prometie as autes de hèr era istòria completa de tot çò qu'auesse vist e l'auesse semblat mès meravilhós eth prumèr dia.
Era sua mairia jamès ne podie parlar abastaments: tantes e tantes èren es causes que ne volien auer notícies.
Cap d'eres non sentie tant de delèri coma era petita, que li calie demorar-se mès temps e qu'ère tan quieta e soniaira.
Fòrça nets s'estaue ath cant des hièstres dubèrtes, en tot guardar a trauèrs dera aigua blua tota ombriua, qu'es peishi foetauen damb es sues codenes e aletes.
Podie veir era lua e es esteles, qu'ei plan vertat qu'èren d'ua lum palla, mès semblauen plan mès granes, a trauèrs dera aigua, de çò que semblen as nòsti uelhs.
Quan vedie ua ombra escura que s'esguitlaue entre era e aqueres lumenaries, sabie que, o ben èren ua balena que nadaue sus era, o un vaishèth cargat d'èssers umans.
Sò segur qu'eri jamès sonièren qu'ua beròia punceleta dera mar ère aquiu baish, en tot esténer es sues blanques mans entara quilha.
En tornar qu'auec centenats de causes entà díder; mès çò de mès delitós de tot, didec, èra jàder ara lum dera lua sus un banc de sable en ua mar tranquilla, e campar era grana ciutat ath costat dera plaja, a on es lums lugrejauen coma esteles innombrables; parar era aurelha ara musica e ath bronit e tapatge des cars e ara gent; veir toti es campanaus e agulhes des glèises, e enténer es sons des campanes; e, precisaments pr'amor de qué non podie vier ena plaja, aquerò li semblaue mès envejable que quinsevolh auta causa.
Ò!, damb quin delèri l'escotaue era fraia mès petita!
E quan, ath finau dera vrespada, s'estèc ena hièstra dubèrta e campèc en aire, a trauèrs dera aigua escura blua, pensèc ena grana ciutat damb tot eth sòn sarabat e tapatge, e s'imaginèc qu'enquia e tot sentie eth son des campanes dera glèisa.
Er an a vier li siguec permetut ara fraia segona de pujar pera aigua e anar nadant a onsevolhe qu'era volesse.
Eth solei tot just se cogaue en arribar era a flor d'aigua: aqueth que siguec er espectacle mès bèth, se pensau era, que jamès auesse vist.
Tot eth cèu semblaue d'aur, didec; e, per çò que tanh as bromes, era sua beresa qu'ère indescriptibla: flotauen damb resplendors ròis e violetes sus era sua tèsta.
E, plan mès de prèssa qu'eri anauen, un escabòt de cignes volauen tau qu'un vel blanc, tot alongat sus era aigua, de cap ath solei cogant.
Era nadèc entath solei; mès aguest s'en.honsèc, e s'esbugassèc tota era lum roienca sus es bromes e es aigües.
Un an dempús era tresau fraia pugèc e, en èster de tira era mès gausada, nadèc de cap amont d'un ample arriu qu'anaue a parar ena mar.
Vedec beròies montanhes verdes, vestides de vrenhes; palais e bordalats ruraus que guardauen es esplendidi bòsqui.
Sentec se com es audèths cantauen, e eth solei ère tant alugat, que soent non auie mès remèdi que cabussar-se entà refrescar era sua cara rosenta.
En ua petita baia i trapèc ua còlha de mainatges que i corrien despolhats e resposcauen laguens era aigua.
Era que i volec jogar, mès eri s'espauriren e hugeren.
Dempús apareishec un animalon nere: ère un gosset, mès era non n'aui vist cap ena sua vida.
Ganholèc tan furiosaments, qu'era, espaurida, se n'anèc de cap ara mar liura.
Jamès non podec desbrembar es polides picades, es montanhes verdes e es beròis mainatges que podien nadar sus era aigua, a maugrat que non auessen coa coma es peishi.
Era quatau fraia non ère tan valenta: s'estèc ena part mès luenhana der ocean, e, segontes eth sòn rebrembe, aqueth qu'ère er endret mès beròi.
Òm podie veir miles e miles d'estenuda ath sòn entorn, e eth cèu ère ath dessús coma ua grana copòla de cristau.
Auie vist vaishèths, mès sonque de luenh: atau ei que semblauen gavetes.
I auie daufins grotesqui que hègen sauts mortaus, e balenes gigantes que trègen rajòus d'aigua pes narrilhes coma centenats de honts per cada costat.
Alavetz venguec eth torn dera cincau fraia.
Era sua neishença auie estat en iuèrn: atau ei que vedec espectacles qu'es autes non auien campat enes sòns prumèrs viatges.
Era mar semblaue tota verda, e pertot pertot i flotauen granes montanhes de gèu, cadua d'eres semblaue ua pèrla, didec, mès qu'ère plan mès nauta qu'es campanaus bastidi pes òmes.
Agarrauen es formes mès prodigioses e ludien coma diamants.
Tath vrespe eth cèu venguec caperat de neres bromades.
Tronaue e lampejaue, e es enòrmes montanhes de gèu, que ludien jos es relampits fulgurants, èren lançades plan amont dera aigua pes neres ones.
Toti es vaishèths escuerçauen veles, e pertot i auie pòur e tremolor; mès era seiguie quieta ena sua montanha flotanta, tot espiant era lum blua deth relampit ath biscòrn laguens dera mar brilhanta.
Eth prumèr viatge que cadua des fraies s'auie lheuat aigua ensús, tot qu'auie estat gaujor, de tantes causes naues e polides que campaue; mès que ja mès grana, e damb era libertat d'anar a on volesse, cada ua venguie indiferenta e engüejaue era sua casa: passat un mès, se hè non hè, totes didien que, a tot darrèr, era sua casa e era prigondor ère mielhor que tot: s'i estaue tan ben!
Fòrça vrespes, es cinc fraies, de bracet, s'auçauen amassa, aigües ensús.
Auien ues plan polides votzes, plan mès clares qu'es de cap mortau; e quan se lheuaue ua tempèsta e demorauen que i auesse vaishèths naufragats, cantauen, damb es mès embelinaires melodies, es prodigis dera prigondor, en tot convidar as navigants a non auer-ne pòur.
Mès es marinèrs non podien compréner es paraules.
Atau ei que se pensauen qu'aquerò ère era votz dera tempèsta; ne ère entada eri de veir eth paradís deth hons dera mar, pr'amor que, en en.honsar-se eth vaishèth, s'estofauen e solet es sues despolhes podien vier en palai dera mar.
Quan es fraies mès granes pujauen atau, damb es braci enlaçadi, en èster vrespe, era mès petita demoraue darrèr tota soleta, guardant se com se n'anauen, coma se siguesse a mand de plorar; mès es puncèles dera mar non tien lèrmes, e per aquerò patissen mès.
Fin finau venguec eth quinzau aniversari.
Ara qu'auratz libertat d'anar e vier, didec era sua mairia, era vielha reina veuda.
Vietz, vos apolidirè coma as autes fraies!
E li botèc ua corona de liris blancs ath torn deth peu, mès cada huelhon des flors ère ua mieja pèrla.
Dempús era vielha reina tachèc ueit ustres ena codena dera princesa entà hèr veir era sua nauta categoria.
Guaire mau hè!, didie era punceleta dera mar.
Que vos cau passar era pena per çò dera elegància!, didec era sua mairia.
Mès, ò!, damb quina alegria s'aurie arrincat tot aqueth esplendor e deishat de costat era faissuga corona!
Es flors ròies deth sòn jardin l'estauen plan mielhor, mès que non gausèc de hèr cap escambi.
Adishatz, didec.
E pugèc tan leugèra e tan capinauta, pera aigua, tau qu'ua bambolha.
Eth solei venguie de cogar-se quan era lheuèc eth cap sus es aigües; mès es bromes èren encara alugades d'ua claror rosada e daurada, e era estela vesprau espiaue en cèu doçaments colorejat.
Er airet ère doç e fresc e era mar tan tranquilla coma un lauader.
I auie musica e cants ath laguens deth vaishèth, e en hèr-se de nets s'alugèren centenats de lantèrnes de colors; semblaue qu'es drapèus de totes es nacions volèssen pes aires.
Era puceleta dera mar nadèc de dret enquias hièstrons des cabines, e, cada viatge qu'era ondada l'enlairaue, podie veir a trauèrs des veires transparents, grops de gent alègraments vestida.
Eth mès beròi de toti ère eth joen prince, de grani uelhs neri.
Non deuie auer guaire mès de setze ans, e tota aquera hèsta ère en aunor deth sòn aniversari.
Es marinèrs dançauen ena cubèrta, e, quan eth prince compareishie entre eri, montauen fusades a centenats, en tot hèr ua claror coma se siguesse de dia, e espaurint de tau manèra ara punceleta dera mar que li calec cabussar-se ena aigua.
Lèu se risquèc a treir de nauèth eth cap, e li semblèc tauments que toti es esteles deth cèu queiguessen a patacs ath sòn costat.
Jamès auie vist aqueres magiques luminaries.
Astres, qui sap guaire grani, virauen apileradi; peishi-de-huec èren suspenudi en aire blu; e tot aquerò se miralhaue ena mar tranquilla e cristallina.
I auie tanta claror en vaishèth, qu'òm podie veir era còrda mès petita, e era gent, plan que òc.
Ò!, qué n'ère de beròi eth prince!
Com arrie e arridolaue en tot saludar as sòns convidadi tant qu'era musica ressonaue ena net tranquilla!
Se hec tard e mès tard, mès era punceleta dera mar non podie deishar de uelh eth vaishèth ath bèth prince.
Es lantèrnes de colors sigueren amortades, non montèc cap auta fusada, e eth canon ja non retronie; mès deth hons dera mar venguie un confús mormolh, un son planhiu.
Mentretant, era ère balançada de naut en baish pes ones, de sòrta que podesse campar laguens era cabina; mès eth vaishèth s'anèc botjant e botjant, enquia que vela darrèr vela siguec holada peth vent, es ones s'enardien, granes bromes s'amassèren, e lampegèc ena luenhor.
Ò!, era tempèsta serie espantorianta!
Lèu es marinèrs les calec escuerçar era vela.
Eth gran vaishèth se balançaue e anaue a pipa redòla a mida qu'era tempèsta ludie sus era mar irada.
Es neres ones se lheuèren tau que montanhes, pro granes entà aclapar-lo; mès eth s'en.honsaue coma un cigne entre eres, e tornaue a gésser un aute viatge, e un aute mès, sus es sues crestes dominantes.
Era punceleta dera mar trapèc qu'aquerò ère un jòc plan divertit; mès que non s'ac pensauen es marinèrs.
Eth vaishèth petaue e gemegaue; es poderosi hustatges se torçauen e se revlincauen jos es còps vigorosi; era aigua petaue sus era cubèrta, en tot trincar eth pau major tau que se siguesse ua cana; e eth vaishèth revirèc sus eth sòn costat, e era aigua penetrèc laguens eth calatge.
Alavetz era punceleta dera mar vedec qu'èren en perilh, e que li calie tier compde, per çò que hège ada era, damb es hustes flotant e es desfèrres.
De moment era escurina ère tant espessa que non podie veir arren; mès en esclatar eth relampit era claror siguec tan grana que podec campar tot çò que se passaue en vaishèth.
Cada marinèr hège pera pròpia seguretat tant que podie; mès era seguic damb era sua guardada, mès especiauments, ath joen prince, e quan eth vaishèth s'en.honsèc vedec se com eth s'en.honsaue ena mar prigonda.
Ara prumeria ne siguec tota contenta, pr'amor qu'eth vierie a estar-se damb era; mès dempús hec memòria qu'es èssers umans non podien víuer jos era aigua, e solet un còp mòrt, poirie anar eth prince en palai de sa pair.
Non!, li calie que non se morisse.
Se cabussèc enjós enjós dera aigua, e pugèc de nauèth entre es ones, e a tot darrèr arremassèc ath joen prince, en moment precís que ja non podie nadar mès entà laguens dera mar revoltada.
Es sòns braci e pès èren engrepesidi; es sòns beròis uelhs se clucauen; e s'aurie mòrt s'era punceleta dera mar non ausse vengut a rescatar-lo.
Era mantenguec eth sòn cap sus es aigües, e deishèc qu'es ones les amièssen ath sòn grat.
A trincar dera auba tota era tempèsta s'aui passat; deth vaishèth non s'en vedie tralha.
Eth solei se lheuaue dera aigua damb miralhant esclat, e es sòns arrais de color ròsa semblauen projectar ua alugada de vida enes caròles deth prince; mès es sòns uelhs demorauen clucadi.
Era puncèla dera mar punèc eth sòn bèth front autiu, e hec endarrèr eth sòn peu, que regolejaue.
Li semblèc qu'ère coma era estatua de marme deth sòn jardinet.
Lo tornèc a punar, e desirèc que podesse víuer.
Ara fin vedec tèrra eishuta ath dauant, e es nautes montanhes blues, qu'enes sòn cimalhs i resplendie era nhèu, blanca tau que s'auesse arturat una volada de cignes.
Ath pè, jos era plaja, i auie polidi bòsqui verds, e en prumèr tèrme ua glèisa o temple: non ac sabie pro ben; mès qu'ère un casau d'aguesta sòrta.
Citronèrs e irangèrs s'estenien peth jardin, e nautes palmères èren ath ras dera pòrta.
En aqueth endret era mar formaue ua cala, a on era aigua ère tota traquilla, mès plan prigonda, enquia arribar enes arròques.
Ath sòn pè i auie ua lesca de sable blanc e fin: de cap aciu nadèc era, damb eth beròi prince, e aquiu dessús lo deishèc, en tot tier compde qu'eth sòn cap se posèsse mès naut, jos era lum cauda deth solei.
Alavetz es campanes comencèren de sonar en gran edifici blanc, e un nombre de joenes puncèles compareisheren en jardin.
Alavetz era punceleta dera mar nadèc entà dehòra, en aute costat d'ues nautes arròques, e curbic eth sòn peu e eth sòn pitrau damb es esglumes, de manèra qu'arrés li podesse desnishar era corona; e dempùs susvelhèc pr'amor de veir se qui descurbirie ath joen prince.
Non i estèc guaira estona en arribar ath sòn costat ua des puncèles.
Ara prumeria semblèc tota espaurida, mès aquerò solet se tardèc un moment, e dempús anèc a cercar-ne ues quantes mès; e era puncèla dera mar vedec qu'eth prince anaue retornant ara vida, e qu'arridolaue as que l'entornejauen, mès jamès l'arridolèc ada era.
Comprenetz?
Eth non se'n sabie de qué era l'auesse sauvat; e era passèc tanta pena quan eth siguec amiat ath laguens deth gran casau, que se cabussèc tota trista laguens era aigua, e s'entornèc de cap ath palai de sa pair.
Tostemps auie estat carada e cogitosa, e ara ne venguec mès que jamès.
Es sues fraies li demanauen soent se qué auie vist ena sua prumèra visita ath cap de tot dera aigua; mès jamès volec dider-ne arren.
Mès d'un vrespe, mès d'un maitin, pugèc en endret a on auie deishat ath prince.
Vedec se com venguie adobada, e dempús se com ère cuelhuda era fruta deth jardin; vedec honer-se era nhèu ath cim des montanhes; mès jamès non vedec ath prince: atau ei que tostemp tornèc en casa mès trista que non pas abantes.
E en çò de sòn, eth solet gòi ère de sèir-se en sòn jardinet, tot nudant es braci ath torn dera polida estatua de marme que li hège memòria deth prince.
Ara fin era non podec sostier mès temps eth sòn secret: atau ei que lo didec a ua des sues fraies, e d'aguesta lèu ac saberen es autes, mès arrés mès, exceptat d'ua o dues puncèles mès dera mar que sonque ac dideren as amigues mès pròches.
Ua d'aguestes n'ère assabentada de tot çò que tanhie ath prince: tanben era auie campat era hèsta deth vaishèth; se'n sabie d'a on auie vengut eth prince e a on paraue eth sòn reiaume.
Vietz, fraieta, dideren es autes princeses.
E, en tot esténer cada ua es braci sus es espatles dera auta, se lheuèren dera aigua en ua longa cordiòla, justaments dauant eth palai deth prince.
Ère bastit en pèira d'un auriò clar e ludent, damb granes escales de marme, qu'ua d'eres amiaue entath jardin.
Copòles magnificaments daurades se lheuauen sus eth tèt planèr, e es espacis que i auie entre es colomnes qu'entornejauen eth casau èren plies d'estatues de marme que semblauen viuentes.
A trauèrs des veires clars des nautes hièstres, òm podie campar sales sumptuoses fistonades damb valuosi penjolhs de seda, e es pintures des parets, vertadèraments, s'ac valie de veder-les.
Ath miei d'ua sala centrau, jogaue ua vasta hònt, lançant es arrais des sòns espòsqui de cap a naut, entà ua copòla de cristau deth losat, qu'ath sòn trauèrs es lums deth solei illuminauen era aigua e es beròies plantes que possauen en ufanós conquest.
Ara sabie era er estatge d'eth, e tot soent i solie vier en èster vrespe e enes nets, per dessús dera aigua.
Nadaue plan mès ath cant dera tèrra qu'es autes gosauen, e autanplan se riscaue de pujar per estret canau que i auie jos era esplendida terrassa de marme, que deishaue quèir ua ombra tota longa sus era aigua.
Aquiu s'acostumaue a sèir, en tot campar ath joen prince, que se pensaue qu'ère solet e abandonat ena clara lum dera lua.
Era vedec mès d'un vrespe se com navigaue pes entorns en sòn polit vaishèth, damb drapèus voladissi e musica sonaira.
Era sabie espiar entre era verdor des jonquetes; e se se passaue qu'eth vent se hesse damb eth sòn long vel argentat, e bèth un ac vedie, sonque se pensaue qu'ère un cigne qu'estornejaue es ales.
Fòrça nets entenec as pescaires que pescauen ar ensems en tot parlar des bères empreses deth joen prince; e era se sentie plan joiosa de pensar que l'auie sauvat era vida quan es ones se lo hègen a vier, miei mòrt; e non podie desbrembar se com eth sòn cap s'auie emparat fòrtaments sus eth sòn piech e com l'auie punat apassionadaments.
Mès eth, que non s'en sabie d'arren, de tot aquerò, e jamès non l'auie vista ada era, ne que siguesse en sòmnis.
Era puceleta venguec mès e mès aimanta dera umanitat, e auec mès e mès in de víuer damb era: eth mon des òmes semblaue infinitaments màger que non pas eth sòn.
Eri podien crotzar ara prèssa tot er ocean damb es sòns vaishèths; podien pujar enes montanhes, autanplan peth dessús des bromes; e es sues tèrres boscoses, vestides d'èrbes, s'estenien mès enlà de çò que sòns uelhs artenhessen.
Òc, didec era vielha dauna, tanben les cau morir-se, e eth temps dera sua vida ei, enquia e tot, mès brac que non pas eth nòste.
Nosati podem víuer aciu tres cents ans, mès quan deisham d'existir viem simpla esgluma sus era aigua, e non artenhem a tier ua hòssa entre es nòsti plan voludi.
Que non auem amnes immortaus, non auem vida futura: èm tau qu'es augues, que, un còp talhades, non pòden revíuer bric mès!
Es òmes, totun, qu'an un esperit que viu entà tostemp, que viu dempús qu'eth còs s'a tornat povàs, e se lheue sus er aire clar, enquias esteles resplendentes.
Atau coma nosati pujam pera aigua entà campar era tèrra des mortaus, eri pugen en beròis parçans desconeishudi que jamès veiram nosati.
Per qué non auem amnes immortaus?, demanèc tristaments era punceleta dera mar.
Jo que balharia toti es mèns tres cents ans entà vier per un solet dia èsser uman e auer dempús era mia partida en reiaume celestiau.
Atau, donc, me calerà morir e flotar coma esgluma sus era aigua, e bric mès non tornarè a enténer era musica des ones ne campar es polides flors ne eth solei vermelh!
Non me posqui guanhar de cap manèra un esperit immortau?
Non, didec era mairia: aquerò sonque se poirie passar s'un èsser uman vos estimèsse de tau manèra que siguéssetz entada eth mès que pair e mair, e toti es sòns pensaments e toti eth sòn amor siguessen tan caladi en vos, qu'eth volesse qu'eth prèire junhesse es vòstes amnes e vos jurèsse d'èster-vos fidèu en aguest mon e per tota era eternitat: alavetz eth vòste còs serie penetrat dera sua amna.
Atau, e sonque atau, poiríetz arténher ua part dera felicitat des òmes.
Eth vos balharie ua amna, tot sauvant era sua.
Mès aquerò jamès se poirà complir!
Aquerò madeish qu'ei era vòsta beresa mès grana laguens era mar, era vòsta coa de peish, qu'ei tenguda per hastigosa ena tèrra: tan pòc sabents son en aguest ahèr.
Entà èster gentila aquiu naut, vos cau dus paus maladrets que les criden "cames".
Sigam eroses, didec era mairia: sautem e èm camalhardades pendent es nòsti tres sègles de vida.
Solide qu'ei un temps pro long, e, quan tot s'acabe, repausaram fòrça mielhor enes nòstes hòsses.
A!, aguesta net i a un balh de cort, aciu.
Aqueth balh siguec plan mès esplendid qu'es que vedem ena tèrra.
Es parets e eth solèr de naut dera sala de balh èren de cristau grèu, mès tranparent.
Casquelhs d'ustres colossaus d'un ròsa roienc e d'un verd trende èren alinhades a centenats, en cada costat, en tot contie lums blus qu'illuminauen tota era cramba e ludien a trauèrs des parets, de sòrta qu'era mar deth dehòra n'ère tota esclarida.
Ath miei dera cramba i auie ua ampla corrent d'aigua trimaira, e sus era es puncèles dera mar e es òmes dera mar dançauen ath ritme des sòns beròis cants.
Que non i a èssers ena tèrra qu'agen votzes tant esquistes.
Era punceleta dera mar cantèc mès doçaments que cap d'eres, e toti li heren aplaudiments.
Per un instant se sentec eth còr erós, pr'amor que se'n sabec qu'auie era mès polida votz qu'auesse ena mar e ena tèrra: pro lèu comencèc de nauèth a pensar en mon de mès amont; non podie desbrembar ath beròi prince e eth dò qu'era n'auie per èster mancada d'ua amna immortau, tau qu'era d'eth.
Alavetz, donc, s'esguitlèc entà dehòra deth palai de sa pair, e, tant qu'ath laguens tot ère jòia e alegria, era se seiguec trista en sòn jardinet.
De ressabuda, entenec eth son d'ua còrna a trauèrs dera aigua, e pensèc:
Ara qu'ei navigant per aquiu naut; eth, que jo m'estimi mès que non ath pair e ara mair; eth, a qui s'aprèssen es mèns pensaments, e qu'enes sues mans sò dispausada a plaçar era felicitat dera mia vida.
Que me riscarè a tot pr'amor de conquistar-lo e conquistar ua amna immortau!
Tant qu'es mies fraies dancen en palai deth mèn pair, vierè en çò dera bruisha dera mar, que tostemp m'a hèt tanta pòur: era que poirà, dilhèu, balhar-me conselh e ajuda.
E alavetz era punceleta dera mar deishèc eth jardin e partic de cap as remolins bramaires qu'ath sòn darrèr i demoraue era bruisha.
Jamès abantes auie hèt aqueth camin.
Per aquiu non i creishien flors ne augues: sonque eth nud sable cendrós s'estenie enquias remolins que virauen tau que furioses arròdes de mòler, en tot possar tot çò que les venguie ath pas de cap as prigondors.
Li calec passar entre aqueri remolins borents entà arribar enes domènis dera bruisha; e, pendent ua longa estona deth camin, era soleta via anaue entre ua hanga cauda e gargotanta qu'era bruisha cridaue "eth sòn hangàs de torba".
Era sua casa ère mès enlà, ath miei d'ua bordesca sèuva.
Toti es arbes e matarrassi èren polips, miei animaus e miei plantes; semblauen sèrps de centenats de caps que possèssen deth sable.
Es branques èren longui braci melicosi, damb tentaculs coma vèrmes cargolhadi, qu'es sues croishideres, dès era arraitz enquiath cap de tot, èren en constant movement.
S'entortilhauen estretaments ath torn de quinsevolh causa que podessen tier, e jamès non la deishauen escapar.
Era punceleta dera mar, de dehòra estant, n'ère tota espaurida: eth sòn còr batanaue coitosaments de pòur, e siguec a mand d'entonar-se'n; mès alavetz se'n brembèc deth prince e dera amna immortau des òmes, e cuelhec coratge, nudèc estretaments era sua cabeladura flotanta ath torn dera tèsta, pr'amor de qué es polips non l'ac podessen agarrar; crotzèt es mans sus eth piech, e s'enventic tau qu'un peish a trauèrs dera aigua, entremiei des polips hastigosi qu'estenien es sòns braci e tentaculs sensitius de cap ada era.
Podec veir se com cada un d'eri tenguie ua o ua auta causa, aganchada damb eth sòn centenat de braci, e qu'ère retenguda coma se siguesse entre ligams de hèr.
Es uassi descoloridi des òmes qu'auien mòrt sus era mar e s'i auien en.honsat, campauen entre es braci de quauqu'un d'eri, tant qu'es auti arrapauen timons e caishes marinères, o era esqueleta de bèth animau dera tèrra e, autanplan, era causa mès orribla, ua punceleta dera mar qu'auien aganchat e estofat.
Ath miei d'aguesta clarulha i auie ua casa, hèta de uassi de naufragats; aquiu s'estaue era bruisha, en tot hèr minjar a un grapaud ena sua boca, madeish coma es mortaus dèishen minjar sucre a un canariet.
Era cridèc porics sòns as hastigoses serpents d'aigua, e les permetec d'arrossegar-se sus eth sòn piech defòrme.
Pro que me'n sabi se per qué auetz vengut aciu, didec era bruisha.
Qu'ei ua grana pegaria!
Mès ça que la, se harà çò que voletz, pr'amor que vos amiarà entara desgràcia, ma gentil princesa.
Qu'auetz besonh de desliurar-vos dera vòsta coa de peish, e tier en lòc d'era dus paus e caminar-i tau qu'es èssers umans, pr'amor qu'eth joen prince posque encamardar-se de vos, e vos lo pogatz conquistar e conquistar ua amna immortau.
Tant que didie aquerò, hec ua riseta tan hastigosa, qu'eth gripaud e es serpents queigueren en tèrra e s'i retortilhèren.
Arribatz en moment just, didec era bruisha; pr'amor que dempús qu'age gessut eth solei de deman non vos poiria èster d'ajuda enquia que se passèsse un aute an.
Vos harè un beuratge, e abantes dera gessuda deth solei vos cau nadar, en tot hèr-lo- vos a vier entath costat deth mar, e vos cau sèir ena plaja e beuer-lo.
Alavetz era vòsta coa se miei trincarà e s'arropirà, en tot vier en aquerò qu'es òmes diden "polides cames", mès qu'ei causa que hè mau, tau que se vos henesse ua espada plan agudenta.
Toti es que vos campen dideràn qu'ètz era mès beròia hilha des òmes que jamès agen contemplat.
Sauvaratz eth vòste pas leugèr, non i aurà arrés que dance coma vos; mès cada pas que balhetz serà coma se caushiguèssetz guinhauets esmolats: tauments vos harà sang.
Se tot aquerò voletz patir, que sò ath vòste servici entà ajudar-vos.
Mès brembatz, didec era bruisha, que, tan lèu ajatz cuelhut forma umana, bric mès poiratz èster puncèla dera mar, bric mès poiratz cabussar-vos laguens era aigua entà anar de cap as vòstes fraies e eth palai deth vòste pair.
E se non artenhetz a conquistar er amor deth prince de manèra que per vos desbrembe pair e mair, agarrant-se a vos damb tot eth sòn còr, e hènt qu'eth prèire junhe es vòstes mans e vos hèsque marit e esposa, non guanharatz era amna immortau!
Londeman ath maitin des sues nòces damb ua auta, vos ablasigaratz e vos convertiratz en esgluma dera mar.
Ac harè, didec era punceleta dera mar, damb era sang dera cara perduda.
Ath delà vos calerà que me balhetz era mia paga, didec era bruisha; e que non ei ua fotesa çò que jo demani.
Auetz era votz mès polida de totes es que i a ath hons deth mar, e gausi a díder que vos pensatz que damb era l'embelinaríetz; mès vos cau que me la balhetz a jo: volerè era mielhor causa qu'auetz a cambi deth mèn beuratge preciós.
Qu'è besonh de barrejar-i era mia pròpia sang entà hè'c tant agudent coma ua espada de dus talhs.
Mès, se me cuelhetz era votz, didec era punceleta dera mar, qué me restarà?
Ben!
Auetz perdut coratge?
Treiguetz era lengüeta, e vo'la bracarè coma paga dera potenta beuenda.
Hètz, didec era punceleta dera mar.
Que non i a arren coma era netetat, didec, tant qu'escuraue er utís damb un manat de serpents.
Dempús punchèc eth sòn piech e hec qu'era nera sang degotèsse laguens eth caudèr, e eth bugàs cuelhec es formes mès espantoriantes, pro entà estalamordir a quinsevolh.
En cada moment era bruisha lançaue naui ingredients en caudèr; e, quan borie, eth gargotatge hège un son coma de crocodils que plorèssen.
A tot darrèr eth beuratge restèc a punt, e semblaue aigua dera mès clara.
Vaquí, didec era bruisha.
E alavetz copèc era lengua dera punceleta dera mar, qu'amudic, e non podec cantar ne parlar.
S'es polips vos agarrèssen, en tornar a passar a trauèrs deth mèn bòsc, didec era bruisha, deishatz quèir ua soleta gota d'aguesta aigua sus eri, e es sòns braci e dits queiràn a miques.
Mès era punceleta dera mar non n'auec besonh, pr'amor que, solet en guardar eth liquid ludent qu'esposcaue ena sua man tau qu'ua estela resplendenta, se heren endarrèr, espauridi.
Atau ei qu'era, lèu auec passat eth bòsc, eth hangàs e eth viratge des remolins.
Campèc eth palai de sa pair.
Es lums èren totes amortades ena grana sala de dança, e solide que tota era casa dormie; mès que non gosèc d'entrar-i, ara qu'ère muda e a mand de deishar entà tostemp eth sòn parçan.
Li semblèc, de tanta pena, qu'eth còr se li trincaue.
S'esguitlèc entath jardin e arrinquèc ua flor de cadun des jaci de flors des sues fraies, e ara seguida pugèc a trauèrs dera aigua blua tota escura.
Eth solei encara non auie gessut quan arribèc enes vistes deth palai deth prince, e desembarquèc enes vielhs gradons de marme.
Era lua ludie clara e fulguranta.
Era punceleta dera mar beuec eth hòrt beuratge tormentaire, e li semblèc qu'ua punhenta espada de dus talhs henie eth sòn trende còs; perdec eth mon de vista, e jadèc tau que siguesse mòrta.
Quan eth solei se lheuèc sus era mar, se desvelhèc e se n'encuedèc d'un mau fòrt; mès ath dauant madeish d'era s'estaue eth beròi e joen prince, que li tachaue es uelhs, neri coma era net.
Era guardèc damb es sòns en tèrra, e vedec qu'era sua coa de peish ja non i ère, qu'auie es mès gentiles cametes blanques que cap puncèla podesse desirar; mès que non auie cap de vestit: atau ei que s'estropèc damb era sua longa e espesa cabeladura.
Eth prince li demanèc se qui ère e com auie vengut enquia aquiu.
Era lo guardèc trendaments e damb ua trista expression enes sòns uelhs d'un blu escur, mès non podec parlar.
Alavetz eth li dèc era dèstra, e l'amièc entà laguens deth palai.
Cada pas que hège, tau qu'era bruisha l'auie hèt a saber per auança, ère coma se caushiguèsse claus e guinhauets esmoladi; mès era qu'ac tenguec damb alegria: amiada peth prince, se botjaue tota leugèra, coma ua bambolha, e eri e toti es auti se meravilhauen deth sòn graciós pas leugèr.
Ornada damb sedes e mossolines de naut prètz, siguec era mès grana beresa deth palai; mès ère muda, e non podie cantar ne parlar.
Beròies esclaues vestides de sedes e aur auancèren e cantèren entath prince e sa pairs es reis.
Aquerò entristic de grana manèra ara punceleta dera mar, pr'amor que se'n sabie qu'era solie cantar fòrça mielhor.
E pensèc: Ò!, pro que sabesse qu'entà poder-me trapar ath sòn costat è balhat era mia votz entà tostemp!
Ara seguida es esclaues comencèren de dançar gracioses dances ondejantes ath son d'ua musica embelinaira; e alavetz era punceleta dera mar, lheuant es sòns polidi braci blanqui e de puntetes, s'esguitlèc sus eth pasiment damb ua gràcia que cap des autes dançaires non auie artenhut.
A cada movement era sua gràcia e era sua beresa se hègen mès evidentes, e es sòns uelhs arribauen mès prigondaments en còr, que non pas es cants des esclaues.
Toti se'n regalèren, mès que mès eth prince, que la cridèc "era sua gojata trobada", e era anèc dançant e dançant, a maugrat que cada viatge qu'eth sòn pè tocaue en tèrra li semblèsse caushigar guinhauets esmoladi.
Eth prince didec qu'era s'estarie tostemp ath sòn costat, e li siguec permetut de dormir en aute costat dera sua pòrta, sus un coishin de velot.
Eth li manèc a hèr un vestit d'ome pr'amor de poder cavaucar ath sòn costat.
Solien hèr gessudes pes bòsqui endrabadi, a on les branques verdes les heregauen es espatles, e es audèths cantauen entre es huelhes trendes.
Era que s'enfilèc entàs mès nautes montanhes damb eth prince; e, encara qu'es sòns pès delidadi sagnèren enquia encuedar-se'n es auti, era non hège qu'arrir e seguir ath prince enquia veir se com es bromes se botjauen ath dejós d'eri, tau qu'un grop d'audèths, cuelhent era volada de cap a tèrres luenhanes.
Qu'ère lotjada en palai deth prince, mès, de nets, quan es auti dormien, era solie gésser de cap as gradons de marme: es sòns pès ardents se refrescauen laguens era aigua hereda dera mar, e en aqueres escadences solie pensar enes qu'auie deishat ena prigondor.
Ua net vengueren es sues fraies de bracet.
Cantauen damb tanta pena, en tot nadar pera aigua, qu'era les hec senhaus e eres la reconeisheren, e li dideren se quin dòu les auie hèt a vier.
Dempús la visitèren cada net, e ua net era vedec d'aquerò mès luenh ara sua mairia vielheta (que hège fòrça ans que non auie pujat en cap de tot dera aigua), e ath Rei des òmes dera mar damb era corona sus era sua tèsta: esteneren es sues mans entada era, mès que non se risquèren tant ath costat dera tèrra coma es sues fraies.
Dia a dia venguec mès estimada deth prince.
Eth l'estimaue tau qu'un doç infant bon gojat, mès jamès non se l'acodic de hèr-ne era sua reina; e, totun, s'era non venguie era sua esposa, jamès non poirie arténher ua amna immortau, senon que, en arribar eth maitin qu'eth s'auesse maridat, vierie esgluma de mar.
Non sò estimada per vos mès que quinsevolh auta?
Òc ètz era mès estimada, didec eth prince, pr'amor qu'ètz era qu'a eth còr mès doç, e ètz era que jo mès avalori; e tanben auetz ua retirada a ua gojata que vedí un viatge, mès que non demori tornar-la a veir bric mès.
Jo qu'èra laguens un vaishèth que naufraguèc, e es ones m'amièren entara plaja, ath cant d'un temple sant, a on ues quantes puncèles recitauen es divins oficis.
Qu'ère era soleta persona que jo podessa estimar en aguest mon; mès vos que vos i retiratz, e lèu hètz esbugassar era sua imatge laguens eth mèn còr.
Era que pertanh ath temple sant: atau ei qu'a estat era bèra fortuna que vos a amiat enquia aciu: jamès mos dessepararam.
Ai!, non sap que siguí jo que sauvè era sua vida!, pensaue era punceleta dera mar.
L'amiè peth dessús dera mar enquiara picada a on ei eth temple.
M'estè entre es esglumes, e espiè se venguie quauquarrés.
Vedí ara polida gojata, mès estimada d'eth que non pas jo.
E era punceleta hec un prigond alend, pr'amor que non podie plorar.
Òc: jo lo servirè, l'estimarè, li balharè era mia vida.
Mès vaquí que correc era votz qu'eth prince ère a mand de maridar-se damb era hilha d'un rei vesin, e que per aguest motiu entifonaue un esplendid vaishèth.
Corrèc era votz qu'eth prince anarie a hèr un viatge entà conéisher païsi pròches, mès en realitat ère entà veir ara hilha deth rei.
Se harie hèr a vier ua grana acompanhada.
Er punceleta dera mar botgèc eth cap, totun, e arric: era coneishie plan mielhor qu'es auti es intencions deth prince.
Me cau hèr aguest viatge, l'auie dit, me cau vier a veir ara bèra princesa: es mèns pairs m'ac demanen; mès jamès non m'obligaràn a hèr-la a vier aciu coma era mia esposa; jamès non poirè estimar-la.
Non serà semblabla ara beròia gojata deth temple ara que vos vos retiratz.
Se bèth viatge me calesse alistar ua nòvia, mès lèu ne seríetz vos damb es vòsti uelhs que parlen, ma doça e muda gojata trobada!
E punèc es sòns pòts de ròsa, joguèc damb eth sòn long peu, e placèc eth cap sus eth còr d'era, que ja soniaue enes jòies umanes, e ena amna immortau.
Non vos espaurirà era mar, me pensi, muda hilheta mia?, didec eth quan sigueren laguens eth esplendid vaishèth que l'auie d'amiar en parçan deth rei vesin.
E li parlèc des tempèstes e des caumes, des peishi curiosi dera prigondor, e des meravilhes dera gent que i auie campat; e era arrie en enténer es sues istòries, pr'amor que coneishie totes es causes dera prigondor dera mar plan mielhor que cap d'aute.
De nets, ara lum dera lua, quan toti dormien, exceptat deth timonèr qu'ère en timon, era se seiguie en un costat deth vaishèth, en tot hèr per manèra de trauessar era aigua clara damb es sòns uelhs, e s'imaginaue que vedie eth palai de sa pair, e mès amont ara sua mairia vielheta damb era corona d'argent ena tèsta, tant que campaue er aire, a trauèrs des corrents contraris, de cap ara quilha deth vaishèth.
Dempús es sues fraies s'enfilauen sus era aigua, e la guardauen tristaments, avitzant es sues blanques mans.
Era les hège senhaus, arridolaue, e ère a mand de dider-les que tot se passaue ath sòn grat e qu'ère erosa, quan eth vailet dera cabina s'apressaue e es fraies se cabusèren; mès eth se pensaue qu'es causes blanques qu'auie vist non èren que flocons d'esgluma.
Eth maitin a vier eth vaishèth entrèc en pòrt dera magnifica ciutat deth rei vesin.
Trinhonèren es campanes dera glèisa, e es trompetes de cada tor nauta, tant qu'es soldats hègen parada damb drapèus volatejadissi e baionetes ludentes.
I auec un festivau cada dia, i auec un coladís de dances, e es recepcions vengueren era ua darrèr dera auta; mès era princesa non ère encara presenta, que l'auien de hèr a vier de fòrça luenh (d'un temple sant, didien), a on s'estaue en tot apréner totes es vertuts reiaus.
A tot darrèr venguec.
Era punceleta dera mar ère damb er in de veir era sua beresa, e li calec arreconéisher que jamès non auie campat mès gentila creatura.
Era sua pèth qu'ère esquistaments blossa e delicada; e es sòns uelhs confiadi, deth blu mès prigond, ludien en miei des longues cilhes.
Ètz vos, didec eth prince, que me sauvèretz quan jadia ena plaja lèu sense vida?
E cuelhec ara sua rogida nòvia contra eth sòn còr.
Ò!, quina grana felicitat!, sorrisclèc en tot adreçar-se ara punceleta dera mar.
Ua jòia tan grana, que non gosaua demorar, s'a complit.
Vos que gaudiratz damb era mia jòia, pr'amor que m'estimatz coma arrés.
Eth londeman des nòces li harie a vier era mòrt e la transvestirie en esgluma.
Totes es campanes dera glèisa trinhonèren, e es erauds vengueren per tota era ciutat en tot anonciar es nòces.
Sus cada autar, en tot eth parçan, siguec cremat òli flairós en costoses lampes d'argent.
Entre eth balançament d'encensèrs que hègen es prèires, es nòvis junhèren es sues mans e receberen era benediccion deth bisbe.
Era punceleta dera mar, damb un vestit de seda e aur, tenguie era coa deth vestit dera nòvia; mès es sues aurelhes qu'èren sordes as melodies dera hèsta, es sòns uelhs non vedien arren, dera sagrada ceremònia: pensaue ena sua mòrt, que s'apressaue, e en tot aquerò qu'auie perdut en aguest mon.
Aqueth madeish vrespe es nòvis s'embarquèren entre eth bram deth canon e es volatejades des drapèus.
Un reiau tendolet de porpra e aur, avientaments encoishinat, siguec bastit ath miei deth vaishèth pr'amor de qué era noviau parelha i repausèsse pendent era net tranquilla e hereda.
En escurir, lantèrnes de fòrça colors sigueren alugades, e es marinèrs dançèren alègraments sus era cubèrta.
Era punceleta dera mar non podec mens de brembar-se'n deth prumèr viatge que pugèc a flor dera aigua e vedec era madeisha pompa e alegria; e aqueth viatge se lancèc entre es que dançauen, arremolinada, e madeish qu'era irongleta, quan ei acaçada, s'esguitle per aire.
Es espectadors l'aclamèren, estonadi: jamès non auie dançat tan divinaments.
Es sòns pès delicadi li hègen mau tau que se les copèssen damb guinhauets, mès era que non se'n sentie, pr'amor qu'eth sòn crebacòr ère plan mès agudent.
Era alegria e era cauhada laguens eth vaishèth s'estèren enquia plan mès tard dera mieja net; e era anèc arrint e dançant, damb eth pensament ena sua fin, tota era estona, laguens eth sòn còr.
Eth prince amorassaue ara sua nòvia, e era l'embolhaue es recauquilhs, neri coma era ala deth corbàs; damb es braci entrelaçadi se n'anèren entath tindolet sumptuós.
Tot venguec barrat e carat a bòrd deth vaisheth: solet eth timonèr s'estaue en timon.
Era punceleta dera mar botèc es sòns braci blanqui sus ua pòst deth vaishèth, e guardèc de cap autant ara cèrca dera auba de color ròsa: sabie qu'eth prumèr arrai de solei li portarie era mòrt.
Dempús vedec qu'es sues fraies se lheuauen dera aigua, autant emblaimades qu'era.
Es sues polides e longues cabeladures ja non volatejauen ath grat deth vent, pr'amor qu'auien estat copades.
Les balhèrem ara bruisha entà arténher era sua ajuda pr'amor de qué non ajatz de morir aguesta net!
Mos an dat un guinhauet.
Aciu que l'auetz.
Guardatz que n'ei d'agudent!
Abantes que gesque eth solei l'auetz d'en.honsar en còr deth prince; e quan era sua sang cauda esposque es vòsti pès, eri s'amassaràn de nauèth e creisheràn enquia vier ua coa; seratz un aute còp puncèla dera mar: poderatz devarar pera aigua enquia nosates, e víuer tres cents ans abantes que sigatz transvestida en esgluma marina, mòrta e salabrosa.
Ara prèssa!
Vos cau que vos o eth morigatz abantes de gésser eth solei.
Era nòsta mairia, vielheta, ei tant adolorida que tot eth sòn peu blanc l'a queigut; madeish qu'eth nòste queiguec jos es estalhants dera bruisha.
Aucitz ath prince e vietz damb nosati!
De prèssa!
De prèssa!
Non vedetz era lesca roienca en cèu?
D'aciu a pògui moments gesserà eth solei, e alavetz vos calerà morir!
E, en tot díder aquerò, heren un alend meravilhosaments prigond e s'en.honsèren entre es ondes.
Era punceleta dera mar estirassèc eth ridèu de porpra deth tendolet, e campèc era beròia nòvia adormida, damb eth sòn cap sus eth piech deth prince; s'inclinèc dauant d'era e punèc eth sòn bèth front; guardèc entath cèu, a on era auba s'anaue estenent coitosaments; guardèc eth guinhauet ponchut; e de nauèth tachèc es sòns uelhs en prince, que, tot soniant, cridaue ara sua nòvia: òc, solet era ère enes sòns pensaments.
Per un moment eth guinhauet s'estrementic ena man que lo sarraue; dempús lo lancèc plan luenh entre es ones qu'ara hège roienques era lum deth maitin; e, aquiu a on queiguec, era aigua gargolhèc madeish que de gotes de sang.
E vaquí qu'eth solei gessec dera mar, e damb es sòns arrais benignes escauhèc era esgluma mortauments hereda: de sòrta qu'era punceleta dera mar non sentec era heredor dera mòrt.
Era campèc eth solei e dessús d'era volatejauen beròis èssers etèris, a centenats, qu'ath sòn trauèrs podec veir eth blanc vaishèth e eth cèu roienc.
Es sues votzes qu'èren melodioses, mès tan fantastiques que cap aurelha umana non podie veir es sues figures.
Leugères coma bambolhes, volauen per aire sense besonh d'ales.
Era punceleta dera mar se n'encuedèc qu'auie ua figura coma era d'eri, que pòga pòc s'anaue formant dera esgluma.
Entà aquiu me'n vau?, didec.
Entàs hilhes der aire!
Responeren es autes.
Ua puncèla dera mar non tie amna immortau, e jamès ne pòt arnénher sense guanhar er amor d'un èsser uman.
Era sua vida etèrna li cau tie un poder desconeishut.
Tanpòc non tien es hilhes der aire ua amna immortau, mès es sues bones accions les ne pòden crear ua.
Nosates volam de cap as tropics, a on es òmes son victimes de vents caumosi e perniciosi, e i hem a vier vents revivificadors.
Escampilham pertot pertot era flaira des flors, e amiam coma capa era frescor e era garison.
Quan per espaci de tres cents ans auem trebalhat entà hèr tot eth ben qu'ère ara nòsta posita, mos guanham ua amna immortau, e cuelhem partida des jòies etèrnes dera umanitat.
Vos, prauba punceleta dera mar, auetz lutat damb tot eth vòste còr per aquerò madeish qu'a nosates mos hè lutar.
Auetz patit e patit, vos auetz apitat en mon des esperits der aire e ara, pes vòstes bones accions, podetz, per espaci de tres cents ans, crear-vos ua amna vencedoira dera mòrt.
Alavetz era punceleta dera mar lheuèc es sòns braci transparenti de cap as pès de Nòste Sénher, e per prumèr viatge trinquèc eth plor.
Laguens eth vaishèth tot ère, de nauèth, vida e sarabat.
Era vedec se com eth prince e era sua beròia nòvia la cercauen: guardauen tristaments era esgluma gargolhaira, tau que se s'en sabessen que s'auie lançat enes ones.
Invisibla, era punèc ara nòvia sus eth front, arridolèc ath prince e se lheuèc en aire damb es auti esperits, de cap as bromes roienques que volatejauen mès amont.
D'aciu a tres cents ans volatejaram atau de cap ath Paradís.
Que i poiríem arribar mès lèu, didec un d'eri.
Invisibles, volatejam peth laguens des cases des òmes a on i a mainatges, e, cada dia que trapam un bon infant que balhe alegria a sa pairs e ne merite er amor, Diu escuerce eth nòste temps de pròva.
Eth mainatge non se'n sap quan volam peth miei dera cramba, mès quan li hèm ua arridalha damb plasèr, un an des tres cents qu'ei deishat d'anar.
Mès se trapam un mainatge dolent o mau dispausat, non podem hèr ua auta causa que vessar lèrmes de dò, e cada lèrma ahig un dia ath temps dera nòsta pròva.
PART I Enes nautes esfères petersburgueses qu‟ère mès acarnida que jamès era complicada luta entre es partidaris de Rumiantsev, des francesi, de Maria Fiodorovna, deth prince eretèr e de d‟auti personatges, encara que, coma tostemp, enfosquida peth bronzinadís des abelhards cortesans.
Mès era vida de Sant Petersburg, tranquilla e luxuosa, sense cap auta preocupacion qu‟es reflèxi deformadi dera realitat, seguie eth sòn cors ordinari.
E es que se trapauen en aguesta vida les calie hèr grani esfòrci entà compréner eth perilh e era dificila situacion que se trapaue eth pòble rus.
Se celebrauen es madeishes hèstes, madeishi balhs e espectacles deth teatre francés; seguien es madeishi interèssi des diuèrses corts, es madeishi interèssi deth servici, es madeishes intrigues.
Solet enes cercles mès nauti s‟esdegauen entà hèr a compréner era dificila situacion.
Se condaue en votz baisha era reaccion tan desparièra des dues Emperairitzes en taus circonstàncies.
Era Emperairitz mair, Maria Fiodorovna, preocupada peth benèster des institucions educatiues e benefiques des qu‟ere presidenta, auie manat enviar-les entà Kazan, e es sòns bens èren embaladi e prèsti.
Era Emperairitz Elisabetha Alexeievna, damb eth patriotisme que la caracterizaue, auie responut as que li preguntauen se qué se dignaue dispausar, que non podie balhar ordes restacades as institucions estataus pr‟amor que depenien der Emperaire; mès en çò que tanhie especiauments ada era, manifestèc que serie era darrèra en gésser de Sant Petersburg.
Eth 26 d‟agost, eth madeish dia dera batalha de Borodino, Anna Pavlovna aufrie ua cauhada qu‟era sua atraccion principau ère era lectura d‟ua carta da Sa Eminéncia escrita damb era escadença dera enviada dera imatge de Sant Sergi ar Emperaire.
Aguesta carta se jutjaue coma un modèu dera eloquéncia patriotica e religiosa.
Eth madeish prince Vasili, qu‟auie fama d‟excellent lector (l‟ac auie liejut ara Emperairitz), anaue a liéger aqueth document.
Se consideraue un art prononciar es paraules en votz nauta, cantaira, barrejant sorriscles angoniosi damb trendi mormolhs, totafèt ath marge dera sua significacion, de sòrta que per edart ua paraula coïncidie damb eth sorriscle e ua auta damb mormolh.
Aguesta lectura, coma totes es cauhades d‟Anna Pavlovna, qu‟auie ua significacion politica.
Acodirien ada era quauqui personatges importants que les calie avergonhar pera sua assisténcia ath teatre francés e ahiscar es sòns sentiments patriotics.
Fòrça convidadi ja auien arribat.
Mès Anna Pavlovna encara non vedie en sòn salon as persones que n‟auie besonh; de manèra que, ajornant era lectura, prebotjaue convèrses generaus.
En Sant Petersburg era nauetat deth dia s‟estaue ena malautia dera comdessa Bezujov.
Uns dies abantes era comdessa auie queigut, còp sec, malauta, manquèc en diuèrses reünions que d‟eres n‟ère er ornament, e corrie era votz de qué non recebie ad arrés e qu‟en sòrta des sòns celèbres doctors de Sant Petersburg, que normauments la visitauen, s‟auie fidat a un mètge italian que la tractaue damb un nau e extraordinari metòde.
Arrés ignoraue qu‟era malatia dera beròia comdessa ère deguda ara incomoditat de maridar-se ath còp damb dus òmes, e qu‟es suenhs der italian s‟estauen a evitar aguesta incomoditat.
Mès en preséncia d‟Anna Pavlovna arrés aurie gosat pensar en ua tau causa; qu‟ei mès, arrés semblaue saber-se‟n.
On dit que la pauvre comtesse est tres mal.
L’angine?
Oh, c’est une maladie terrible!
On dit que les riveaux se sont reconciliés grace a l’angine…
Era paraula angine qu‟ère repetida damb gran plaser.
Le vieux comte est touchant a ce qu’on dit.
Oh, ce serait une perte terrible.
C’est une femme ravissante.
Vous parlez de la pauvre comtesse, didec Anna Pavolvna, en tot apressar-se.
J’ai envoyé savoir de ses nouvelles.
On m’a dit qe’elle allait un peu mieux.
Oh!, sans doute, c’est la plus charante femme du mond!, contunhèc, arrint dera sua pròpia afogadura.
Nous appartenons a des camps differents, mais cela ne m’empeche pas de l’estimer, comme elle le merite.
Elle est bien malhereux, higec.
En tot supausar que damb aguestes paraules Anna Pavlovna auie quilhat leugèraments eth vel deth mistèri que curbie era malautia dera comdessa, un joen imprudent se permetec hèr veir era sua estranhesa per non auer estat cridadi mètges famosi e qu‟era comdessa s‟auesse botat enes mans d‟un charlatan que podie administrar-li remèdis perilhosi.
Vos informations peuvent etre meilleres que les miennes, didec de pic Anna Pavlovna damb empodoada acrimonia ath joen inexpèrt.
Mais je sais de bonne source que ce medecin est un homme tres savant e tres habile.
C’est le medecin intime de la Reine d’Espagne.
E, dempús d‟anequelir ath gausat damb aguestes paraules, Anna Pavlovna se virèc entà Bilibin, que, en un aute grop, arroncilhant eth front e premanint-se evidentaments a destibar-lo entà deishar anar un mot, parlaue des austrians.
Je trouve que c’est charmante, didie en tot referir-se a ua nòta diplomatica que damb era auien estat retornades en Viena es bandères austrianes cuelhudes en Wittgenstein, le heros deth Pretopol, coma lo cridauen en Sant Petersburg.
Bilibin repetic es paraules textuaus dera oficina diplomatica qu‟eth auie escrit:
Charmant!
Charmant!, exclamèc eth prince Vasili.
Ipolit.
Toti se virèren entada eth, sense compréner çò que volie díder.
Eth prince Ipolit campèc ath sòn entorn damb alègra suspresa.
Tanpòc eth, coma es auti, comprenie eth significat des sues paraules.
E, plan que òc, en miei deth silenci incomòde que se costèc, entrèc ena sala aqueth personatge, non pro patriotic, qu‟Anna Pavlovna desiraue convertir.
Arrint a Ipolit e en tot menaçar-lo damb eth dit, convidèc ath prince Vasili a vier entara taula, li hec a vier dus candelabres, eth manuscrit e li preguèc que comencèsse a liéger.
Toti sauvèren silenci.
Non s‟entenec ne ua soleta paraula.
Era prumèra capitau deth regne, Moscòu, era naua Jerusalem, recep ath sòn Crist, soslinhèc era paraula sòn, coma ua mair que, amiant en braça as sòns fidèus hilhs, previe a trauèrs des tenèbres era esplendida glòria deth tòn emperi e cante afogada: Hosanna!
Eth prince Vasili prononcièc aguestes darrères paraules damb votz plorosa.
Bilibin examinaue atentiuament es sues ungles; d‟auti semblauen treboladi e se preguntauen en qué consistie era sua colpa.
Anna Pavlovna auancèc en un mormolh, coma hèn es vielhes damb es sues pregàries dera comunion: “Qu‟aguest Goliat arrogant e audaç…” Eth prince Vasili seguic liegint: “Qu‟aguest Goliat arrogant e audaç, vengut des frontères de França, entornège es tèrres de Russia damb es orrors dera mòrt.
Era umila fe, coma era gorona deth David rus, esbauçarà de ressabuda eth cap de sòn orgulh sanguinari.
Aufrim a Sa Majestat aguesta imatge de Sant Sergi, eth secular defensor deth ben dera nòsta patria.
Planhi qu‟es mies exigües fòrces me priven deth plaser de contemplar e admirar eth vòste august ròstre.
Lhèui entath cèu es mies umiles pregàries entà qu‟er Omnipotent balhe fortalesa ara generacion des justi e complisque toti es desirs de Vosta Majestat”.
Quelle force!
Enventidi per aquera lectura, es convidadi d‟Anna Pavlovna comentèren pendent longa estona era situacion dera patria, en tot hèr diuèrses suposicions sus era capitada dera batalha que s‟aurie de liurar un d‟aqueri dies.
Vous verrez se com deman, aniversari der Emperaire, mos arriben bones naues.
Que n‟è era presentida, didec Anna Pavlovna.
II Era presentida d‟Anna Pavlovna se justifiquèc.
Londeman, pendent era accion de gràcies en palai pr‟amor de celebrar er aniversari der emperaire Alexandre, s‟avisèc ena gleisa ath prince Volkonski qu‟auie arribat un comunicat de Kutuzov.
Qu‟ère er infòrme escrit peth Plan Seren en bordalat de Tatarinovo, eth madeish dia dera batalha.
Kutuzov escriuie qu‟es russi non auien arreculat un solet pas, qu‟es pèrtes franceses èren superiores as pròpies e qu‟escriuie aqueth infòrme urgentaments en camp de batalha, sense conéisher encara es darrères donades.
Aquerò supausaue era victòria.
E de seguit, sense gésser deth temple, se balhèren es gràcies ath Creador pera sua ajuda.
Era presentida d‟Anna Pavlovna s‟auie complit e pendent tot eth maitin regnèc ena ciutat un alègre ambient de hèsta.
Toti considerauen era victòria coma causa hèta e parlauen ja dera captura deth madeish Napoleon, deth sòn destronament e dera eleccion d‟un nau cap entàs francesi.
Luenh deth camp de batalha e en aqueth ambient de vida cortesana, qu‟ère de mau hèr qu‟es hèts se vedessen en tota era sua plenitud e fòrça.
Es eveniments generaus s‟agropauen sense voler ar entorn d‟un hèt particular.
Eth principau plaser des cortesans s‟estaue non tant en hèt dera victòria coma ena coïncidéncia de qué era notícia s‟auesse arribat eth madeish dia der aniversari deth Sobeiran.
Tot qu‟ère coma ua suspresa ben artenhuda.
En infòrme de Kutuzov se hège referéncia tanben as pèrtes russes: Tuchkov, Bagration, Kutaisov.
Aguest qu‟ère eth costat trist der eveniment que, en mon petersburgués, se concentraue ar entorn d‟un eveniment: era mòrt de Kutaisov.
Toti lo coneishien, er Emperaire l‟estimaue, ère joen e atrasent.
Aqueth dia se didien toti, en trapar-se:
Be n‟ei de meravilhosa era coïncidéncia!
E quina pèrta era de Kutaisov!
Domatge!
Tostemps è tengut que sonque eth serie capable de véncer a Napoleon.
Mès a londeman non se receberen notícies dera armada e era gent comencèc a enquimerar-se.
Es cortesans patien pera incertitud que se trapaue er Emperaire.
En quina situacion se trape er Emperaire!, didien.
Aqueth dia eth prince Vasili non se vantèc deth sòn protegé Kutuzov.
Quan quauquarrés parlaue deth generau en cap, eth prince sauvaue silenci.
E s‟aquerò non ère pro, ena tarde d‟aqueth madeish dia tot semblèc conjurar-se pr‟amor de mantier as abitants de Sant Petersburg ena confusion e ena inquietud.
Se difonec ua auta terribla notícia: era comdessa Elena Bezujov auie mòrt sobtaments, fulminada per aquera terribla malautia qu‟eth sòn nòm ère tant agradiu de prononciar.
Bezujov auie mòrt d‟un atac agudent d’angine pectorale; mès enes cercles mès intims se condaue que le medecin intime de la Reina d’Espagne auie proporcionat ara beròia Elena petites dòsis de cèrt medicament entà costar un determinat resultat; mès qu‟era, tormentada pes sospeches deth vielh comde e era manca de responsa deth sòn marit (aqueth malerós e dissolvut Pierre), que non auie contestat as sues cartes, prenec ua grana dòsi dera medecina prescrita e auie mòrt entre atròci patiments abantes de qué arrés podesse acodir ena sua ajuda.
Se didie qu‟eth prince Vasili e eth vielh comde voleren entamenar ua accion contra er italian, mès qu‟eth auie mostrat cartes tan comprometentes entara malerosa defuntada que decidiren deishar-lo de seguit en patz.
Atau, donc, era convèrsa generau viraue ar entorn de tres eveniments tristi: era manca de notícies der Emperaire, era mòrt de Kutaisov e era mòrt d‟Elena.
Ath tresau dia d‟auer-se recebut er infòrme de Kutuzov, arribèc en Sant Petersburg un gran propietari de Moscòu e per tota era ciutat s‟escampilhèc era notícia de qué Moscòu auie estat abandonada e ocupada.
Qu‟ère espaventós!
En quina situacion se trapaue er Emperaire!
Kutuzov ère un traïdor, e eth prince Vasili, pendent es visites de condoleance per çò deth decès dera sua hilha, asseguraue que non podie demorar ua auta causa de Kutuzov, aqueth vielh cèc e depravat que tant auie glorificat poc abantes (se li podie perdonar eth desbrembe de çò qu‟enquia alavetz auie sostengut en atencion ath dolor pera mòrt dera sua hilha).
Coma qu‟era notícia non ère encara oficiau, se podie méter en dobte, mès a londeman arribèren es infòrmes de Rastopchin: Un ajudant deth prince Kutuzov me hè a vier un messatge en tot demanar-me oficiaus de policia entà acompanhar ara armada entath camin de Riazan.
Assegure qu‟abandone Moscòu damb pena.
Majestat: Er acte de Kutuzov decidís era sòrt dera capitau e deth nòste emperi.
Rusia s‟estrementirà en conéisher er abandonament dera ciutat qu‟en era se concentre era grandesa de Russia e a on repausen es cendres des vòsti pair-sénhers.
Seguirè ara armada.
Ac è hèt evacuar tot.
Non me rèste senon plorar era sòrt dera mia patria.
Recebut aguest infòrme, er Emperaire envièc, a trauèrs deth prince Volkonski, eth següent rescrit a Kutuzov: Prince Mijail Ilarionovic: deth dia 29 d‟agost non è auut cap infòrme de vos.
Ça que la, er 1 de seteme eth generau governador de Moscòu me comuniquèc, de Yaroslav, era trista notícia de qué vos, damb era armada, auíetz decidit abandonar Moscòu.
Podetz imaginar er efècte que m‟a costat semblabla naua e eth vòste silenci aumente encara mès eth mèn estonament.
Eth generau ajudant de camp, prince Volkonski, menaire deth present rescrit, amie era orde de qué vos l‟informetz dera situacion que se trape era armada e des rasons que vos an possat entà ua decision tan trista.
Nau dies dempús dera queiguda de Moscòu arribaue en Sant Petersburg er enviat de Kutuzov damb era notícia oficiau der abandonament.
Aguest enviat qu‟ère eth francés Michaux, qu‟ignoraue er idiòma rus mès que, quoique etranger (coma eth madeish didie), ère russe de coeur e d’ame.
Er Emperarie recebec de seguit ar enviat en sòn pròpi burèu deth palai de Kammeni- Ostrov.
Michaux, que jamès auie estat en Moscòu abantes dera campanha e qu‟ignoraue eth rus, se sentec esmoigut quan campèc dauant de notre tres gracieux souverain (sivans escriuec eth madeish) entà informar-lo der incendi de Moscòu, dont les flammes eclairaient sa route.
Encara qu‟eth motiu deth chagrin deth senhor Michaux deuie èster desparièr deth qu‟experimentauen es russi, quan siguec introdusit en cabinet der Emperaire presentaue un ròstre tan trist qu‟aguest li preguntèc de seguit:
M’apportez-vous de tristes nouvelles, colonel?
Emperaire damb eth ròstre rogit de pic.
Michaux comuniquèc damb tot eth respècte çò que l‟auie encargat Kutuzov, ei a díder, qu‟ère impossible mantier ua batalha enes entorns de Moscòu e non auie qu‟ua solucion: pèrder era armada e era ciutat o solet aguesta.
E eth generau en cap auie escuelhut aguesta darrèra.
Er Emperaire escotaue en silenci, sense guardar a Michaux.
L’ennemi, est-il entré en ville?, preguntèc dempús.
Oui, Sir, et elle est en cendres a l’heure qu’il est.
Mès en campar ar Emperaire s‟espauric de çò qu‟auie dit.
Eth Sobeiran comencèc a alendar prigondaments, eth pòt inferior li tremolèc e es sòns beròis uelhs blus s‟aumpliren de lèrmes.
Mès solet se tardèc un moment.
Er Emperaire arroncilhèc es celhes, coma repotegant-se era sua pròpia feblesa e, lheuant eth cap, li didec a Michaux damb votz fèrma:
Je vois, colonel, par tout ce qui nous arrive, qu’era Providence exigís de grands sacrificis de nous…
Je suis pret a me soumettre a toutes Ses volontés; mais, dites-moi, Michaux, comment avez-vous lassée l’armée, en voyant ainsi, sans coup ferir, abandonner mon ancianne capitale?
N’avez pas perçut de decouragement?…
En veir padegat a sa tres gracieux soberain, Michaux se padeguèc tanben; mès que non auie auut temps de premanir era responsa ara sua pregunta dirècta e principau der Emperaire, qu‟exigie era madeisha franquesa.
Colonel, je l’exige toujours.
Sire!, didec Michaux damb un fin arridolet a penes perceptible, en tot auer artenhut a premanir era responsa jos era forma leugèra e respectuosa d’un jeu de mots.
Sire!, j’ai lassée toute l’armée, depuis les chefs jusqu’au dernier soldat, sans exception, dans un crainte epouvantable, effrayante…
Comment ça?, l‟interrompec er Emperaire.
Jamais!…
Qu‟ère aquerò çò que demoraue Michaux pr‟amor d‟introdusir eth sòn jòc de mots.
Sir, ils craignent seulement que Votre Majesté par bonté de coeur ne se laisse persuader de fair la paix.
Ils brulent de combattre, et de prouver a Votre Majesté par le sacrifice de leur vie, combien ils lui sont devoués…
Hec uns copets ena espatla de Michaux; dempús, joquèc eth cap e sauvèc un brèu silenci.
Eh bien, retoumez a l’armée, didec a Michaux, damb un gèst doç e majestuós en tot quilhar eth còth tan naut qu‟ère.
E dites a nos braves, dites a tous nos bons sujets partout ou vous passerez, que quand je n’aurait plus aucun soldat, je me mettrai, moi-meme, ara tete de ma chere noblesse, de mes bons paisans et j’userai ainsi jusqu’a la derniere ressource de mon empire.
Il m’en offre encore plus qu’es mes ennemis ne pensent, didec eth Tsar cada còp mès encoratjat.
Mais se jamais fut ecrit dans les decrets de la Divine Providence que ma dynastie dut cesser de regner sur le trone de mes ancetres, didec quilhant entath cèu es sòns beròis e esmoigudi uelhs blus, alors, apres avoir epuisé tous les moyens qui sont en mon pouvoir, je me lasserai croitre la barbe jusqu’ici, e senhalèc damb era man era mitat det pièch, et j’irai manger de pommes de terre avec le dernier de mes paysans plutot que de signer la honte de ma patrie er de ma chere nation, dont je sais apprecier les sacrifices…
Prononciades aguestes paraules damb votz esmoiguda, Alexandre se virèc, coma se volesse amagar a Michaux les lèrmes que surgentauen des sòns uelhs e se dirigic entath hons deth sòn gabinet.
Eth beròi e doç ròstre deth Sobeiran estaue vermelh e es sòns uelhs ludien de resolucion e colèra.
Colonel Michaux, n’oubliez pas ce que je vous dis ici; peut-etre qu’un jour nous le rappelerons avec plasir….
Napoleon o moi, didec Alexandre, en to hèr-se a vier era man en pièch.
Nous ne pouvons plus renger ensemble.
J’ai appris le connaitre, il ne me tropera plus…
E arroncilhant de nauèth es celhes, carèc.
En entener taus paraules e veir era expression de fèrma resolucion enes uelhs d‟Alexandre, Michaux, quoique etranger, mais russe de coeur e d’ame, se sentec en tan solemne instant enthousiasmé par tout ce qu’il venait d’entendre (atau ac didec dempús), e damb es seguentes paraules exprimic es sòns pròpis sentiments e es deth pòble rus, que d‟eth se sentie representant:
Damb ua inclinacion de cap er Emperaire se didec adiu de Michaux.
IV Quan era mitat de Russia ère conquistada e es abitants de Moscòu hugien entà províncies luenhanes, quan se movilizauen contunhi recrutaments de milicies en defensa dera patria, mos semble, as que non auem viscut en aquera epòca, que toti es russi, deth mès petit enquiath mès gran, s‟ocupauen solet d‟aufrir era sua vida entà sauvar ara patria o plorar era sua pèrta.
Es narracions, es descripcions d‟aqueth temps, sense excepcion, mos parlen de sacrificis, d‟amor ara patria, de desesperacions, d‟eroïsme e de dolor des russi.
En realitat que non siguec atau.
Que mos ac semble pr‟amor que deth passat non vedem senon er interès istoric generau d‟aqueth temps, sense avertir toti es interèssi particulars, umans, des òmes d‟alavetz.
Ça que la, en temps present, aguesti madeishi interèssi pesonaus prevalen tant, sus es generaus, qu‟a viatges arriben a esfaçar-les complètaments.
Era majoritat des òmes d‟aquera epòca non prestauen cap atencion ara marcha generau des eveniments e se deishauen guidar pes sòns pròpis interèssi personaus e immediats; e sigueren precisaments eri es protagonistes mès eficaci des eveniments d‟alavetz.
Es que sajauen de compréner era marcha generau des eveniments e sajauen influir en sòn desvolopament damb actes d‟abnegacion e eroïsme èren es membres mens utils dera societat.
Ac vedien tot ath revés, e guaire hègen damb era mielhor des sues intencions non èren senon pegaries sense cap de profit, coma ne sigueren es regiments de Pierre e Mamonov, que s‟autrejauen ath sacatge des bordalats russi; atau sigueren es hilatures premanides pes daunes, que jamès arribauen enes heridi, eca.
E autanplan aqueri que se hègen veir peth sòn engenh e per exprimir es sòns sentiments, en parlar dera situacion de Russia, sense voler, metien enes sues paraules era tralha dera ficcion, dera enganha, dera censura inutila o dera colèra contra òmes acusadi d‟accions qu‟arrés n‟ère colpable.
Enes eveniments istorics s‟a de enebir d‟acodir as fruts der arbe dera sabença.
Solet era actuacion insconscienta ei fructifèra, e er òme que represente un papèr enes eveniments istorics non compren jamès era sua importància.
Se sage de comprener-les, vie malaut d‟esterilitat.
Era transcendéncia des eveniments d‟alavetz en Russia ère autant mès incomprensibla entà un òme coma mès apròp participaue en eri.
En Sant Petersburg e enes províncies aluenhades de Moscòu, daunes e cavalièrs damb unifòrme de milicies se planhien deth destin de Russia e dera capitau, parlauen de sacrificis, eca.
Mès ena armada qu‟arreculaue mès enlà de Moscòu, lèu arrés parlaue ne pensaue ena ciutat, e campant es sues ahlames arrés juraue resvenjar-se des francesi; se pensaue solet ena pròcha sodada, ena pròcha etapa, en Matrioshka, era cantinèra, o en causes semblables…
Sense cap intencion de sacrificar-se, senon per un absolut edart, donques que la guèrra l‟auie trapat en plen e perlongat servici, Nikolai Rostov prenie part dirècta ena defensa dera patria, e plan per aquerò vedie tot çò que se passaue alavetz en Russia sense amarum ne pesimisme.
Atau considerades es causes, non solet non se planhèc que lo manèssen a crompar shivaus entara division de Voronezh, çò que lo privaue de cuélher part ena batalha, senon que recebec era notícia damb gran plaser, plaser que non amagaue e qu‟es sòns companhs d‟armes comprenien perfèctaments.
Uns dies abantes dera batalha de Borodino, Nikolai recebec es sòs e es documents; diuèrsi ussars sigueren manadi per dauant, e eth, damb shivaus de pòsta, gessec entà Voronezh.
Solet qui s‟a passat mesi seguidi en un ambient militar, de guerra, pòt compréner eth plaser de Nikolai Rostov quan gessec der airau dera armada damb es sòns ferratges, cars de viures e ambulàncies.
Quan, luenh des soldats, des convòis e des lordes tralhes que hègen veir era preséncia d‟un campament, vedec es bordalats damb mujiks, campanhardes, cases senhoriaus, camps a on peishien vegades, estacions de pòsta damb es sòns encargadi dormidi, siguec tanta era sua alegria coma se siguesse eth prumèr còp que vedie aguestes causes.
Mès que mès li tiraue era atencion e li costaue intensa felicitat era preséncia de hemnes joenes e sanitoses sense que les rondegèssen ua dotzena d‟oficiaus ath sòn entorn, hemnes satisfètes e desiroses de qué un oficiau, de camin, badinèsse damb eres.
En mielhor estat d‟animositat possible, Nikolai arribèc de nets en Voronezh.
En otèl demanèc tot aquerò qu‟auie estat mancat pendent tant de temps ena armada; e londeman, dempús d‟auer-se arrasat damb suenh e damb er unifòrme de galà, que non se metie de hège fòrça temps, venguec a presentar-se as autoritats.
Eth cap de milicies ère un generau que visiblaments lo divertien es sues ocupacions militares e era sua nauta gaduacion.
Recebec a Nikolai damb mina sevèra (donques que se pensaue qu‟en aquerò s‟estaue eth trait principau deth servici militar) e damb paraules grèus, coma se n‟auesse tot eth dret, interroguec ath joen, aprovant o desaprovant era marcha generau des evenients.
Mès Nikolai ère tan content qu‟aquera actitud li semblèc divertida.
Dempús deth cap de milicies, visitèc ath governador, un òme petit e inquiet, plan corau e simple.
L‟indiquèc a Rostov es estables de shivaus a on poirie trapar çò que cercaue e li recomanèc a un negociant dera ciutat e, a vint quilomètres d‟aquiu, a un propietari rurau qu‟auie es mielhors shivaus.
Ath delà, li prometec tot eth sòn supòrt.
Ètz vos hilh deth comde Ilia Andreievic Rostov?, preguntèc.
Era mia hemna ère plan amiga dera vòsta mair.
Es dijaus recebi en casa, e coma qu‟aué ei dijaus vos prègui que vengatz sense cap de ceremònia, didec eth governador en dider-se adiu d‟eth.
Aguest prumèr temps deth sòn sejorn en Voronezh resultaue alègre e aisit, coma se sòl passar quan un madeish ei ben dispausat e es causes li gessen redones e a gust.
Eth propietari que l‟auien indicat a Nikolai ère un vielh celibatari, ancian oficiau de cavalaria e bon coneisheire de shivaus, caçaire e patron d‟un vielh vodka centenari, d‟un excellent vin de Tokai e d‟un ua magnific estable de shivaus.
Dues paraules sigueren pro entà barrar eth negòci.
Nikolai crompèc, per sies mil robles, dètz-e-sèt polins excellents, coma frairs bessons, sivans didie.
Dempús deth dinar, qu‟en eth hec es aunors, un shinhau mès des degudi, ath Tokai, Nikolai abracèc ath propietari, que ja tutejaue, e emprenèc era tornada per aqueth plan dolent camin.
Que non se tractaue de cap balh, ne arrés auie dit que se bararie, mès toti sabien qu‟Ekaterina Petrovna interpretarie ath clavicòrdi valsi e escoceses e que se dançarie.
En tot tier en compde aquerò, toti auien vengut damb es sòns vestits de balh.
Era vida de províncies en 1812 qu‟ère era madeisha de tostemp, damb er soleta diferéncia de qué era ciutat semblaue fòrça mès animada per çò dera preséncia de nombroses familhes riques de Moscòu, e se notaue, coma en tot çò qu‟alavetz se passaue en Russia, ua especiau tendéncia a non balhar importància ad arren (aquerò de que “ei parièr”, “que s‟esbauce tot…”), e tanben qu‟es convèrses de cada dia, tant de besonh ena societat e qu‟abantes se restacauen ath temps bon o dolent e as amistats comunes, versauen ara sus Moscòu, era armada e Napoleon.
Es amassadi ena casa deth governador tanhien ara mielhor societat de Voronezh.
Qu‟auie fòrça senhores, quauques ues d‟eres auien coneishut a Nikolai en Moscòu, mès, des òmes, degun podie competir damb aqueth cavalièr dera crotz de Sant Jòrdi, ussar vengut entà crompar shivaus, qu‟ère ath delà er amable e educat comde Rostov.
Entre es òmes i auie un italian, presoèr, qu‟auie estat oficiau dera armada francesa, e Nikolai se n‟encuedèc de qué era preséncia d‟aqueth presoèr aumentaue encara mès era sua importància d‟eroi rus.
Aquerò qu‟ère, entada eth, coma un trofèu.
Nikolai se n‟encuedaue e li semblaue que toti considerauen dera madeisha manèra ath presoèr italian, qu‟ada eth se mostrèc corau, damb dignitat e reserva.
Non solet enes arturades deth viatge, senon tanben enes aubèrges e ena casa deth gran propietari i auie sirventes que lo hègen er objècte des sues atencions.
Tanben aquiu, ena hèsta deth governador i auie (atau li semblèc) un bon nombre de joenes daunes e polides senhoretes que demorauen damb impaciéncia que Nikolai se fixèsse en eres.
Es ues e es autes hègen cocarèla damb eth, e es persones d‟edat pensèren ja, deth prumèr moment, en maridar ad aguest galhard e rambalhaire ussar pr‟amor de qué assetèsse eth cap.
Entre aguestes darrères se trapaue era esposa deth governador, que recebec a Nikolai coma a un dera familha, lo cridèc peth sòn prenom e lo tutegèc dès eth principi.
Ekaterina Petrovna, plan que òc, comencèc a interpretar valsi e escoceses, e atau comencèren es balhs, que pendent eri, Nikolai, damb era adretia que lo distinguie, sedusic ad aquera societat provinciana.
Tirèc era atencion tanben era sua manèra desinvòlta de barar; eth madeish s‟estonèc un shinhau de barar atau aquera net.
Jamès ac auie hèt, e en Moscòu enquia e tot ac aurie considerat indecent e de mauvais genre.
Mès aciu que sentie eth besonh de suspréner a toti damb quauquarren extraordinari, damb quauquarren que deuien creir normau ena capitau, maugrat que desconeishut encara en províncies.
Pendent tota era cauhada Nikolai mostrèc especiau atencion per ua dauna ròia de uelhs blus, grasseta e polida, esposa d‟un foncionari dera província.
Damb aguesta ingenua conviccion que mòstren es joens rambalhairi de qué es hemnes des auti son hètes entada eri, Rostov non se separaue d‟aquera dauna, en tot mostrar-se, ath còp, plan simpatic e un shinhau complice deth marit.
Ça que la, eth marit non semblaue participar d‟aguesta opinion e s‟esdegaue per mostrar-se hered damb Rostov.
Mès era bontadosa ingenuitat de Nikolai ère tant illimitada que, a viatges, eth marit se deishaue influir sense voler pera alègra umor deth joen.
Tath finau dera cauhada, totun, a mida qu‟eth ròstre dera esposa s‟alugaue mès, e se hège mès animat, eth deth marit semblaue hèr-se mès trist e seriós, coma s‟era animacion siguesse comuna entada eri dus e era deth marit amendrisse ath temps qu‟aumentaue era dera sua esposa.
En tot cambiar abilaments de postura e era posicion des sues cames, difonie era flaira deth sòn perhum, admiraue ara sua dauna e ada eth madeish, atau qu‟era beròia forma des sues cames plan ajustades damb eth pantalon; Nikolai li didie ara ròia que desiraue sequestrar a ua senhora de Voronezh.
A qui?
Ei beròia, divina.
Qu‟a es uelhs…, e Nikolai guardèc ara sua companha, blus, boca de coralh, pèth plan blanca (contemplèc es sues espatles) e eth tòrs… de Diana.
Eth marit, taciturn, se les apressèc e li preguntèc ara sua hemna de qué parlauen.
Ò, Nikita Ivanovic!, didec Nikolai en tot lheuar-se cavalerosaments.
E, coma desirós de qué Nikita Ivanovic cuelhesse part des sues badinades, li fidèc eth sòn prepaus de sequestrar a ua ròia.
Eth marit arrie damb mina ombriua, era esposa alègraments.
Era bontadosa governadora s‟apressèc ada eri damb expression repotegaira.
Anna Ignatievna que te vò vèir, Nikolai, didec, prononciant aguest nòm de manèra que Rostov comprenec que deuie tractar-se d‟ua senhora plan importanta.
Anem, Nikolai…
Tu que m‟as permetut que te crida atau, vertat?
Òc, ma tante!
De qui se tracte?
Ac endonvies?
Ò!, que son fòrça es qu‟è sauvat!, didec Nikolai.
Com te rogisses!
Qu‟ei que i a bèra causa?…
Ne tansevolhe ac è pensat, ma tante.
Plan, plan…
Comme tu es!
Era governadora l‟amièc entà ua anciana nauta e plan gròssa, qu‟amiaue ua tòca blua e venguie d‟acabar alavetz era sua partida de cartes damb es persones mès importantes dera ciutat.
Qu‟ère era senhora Malvintseva, ua veuda rica, sense hilhs, tia mairau dera princessa Maria, que tostemps s‟auie estat en Voronezh.
Quan Rostov s‟apressèc ada era, Anna Ignatievna pagaue çò qu‟auie perdut en jòc.
Lo guardèc, clucant es uelhs, e seguic repotegant ath generau que l‟auie guanhat en jòc.
M‟alègri de coneisher-vos, estimat!, li didec a Rostov en tot aufrir-li era man.
Vos demori ena mia casa.
Dempús d‟auer parlat dera princesa Maria e deh sòn defuntat pair, qu‟evidentaments era senhora non estimaue guaire, e dempús d‟auer entenut guaire Nikolai sabie deth prince Andrei (que tanpoc semblaue gaudir deth sua estimacion) se didec adiu d‟eth repetint era invitacion de tier-li ua visita ena sua casa.
Nikolai ac prometec e se rogic de nauèth.
Quan se parlaue dera pricessa Maria, Rostov se sentie coïbit e dilhèu temerós, causa que ne eth madeish sabie explicar-se.
Quan s‟aluenhèc dera senhora Malvintseva, volec entornar en balh, mès era petita esposa deth governador metèc era sua grosseta man en braç de Nikolai, li didec qu‟auie besonh de parlar-li e se lo hec a vier en un petit salon, que d‟eth gesseren toti es qu‟èren aquiu pr‟amor de non destorbar-les.
Sabes, mon cher, qu‟ei un bon partit?, didec era governadora damb seriosa expression en sòn bontadós ròstre.
Just çò que te manque.
Vòs que m‟ocupa der ahèr?
De qui parlatz, ma tante?, preguntèc Nikolai.
Vòs que demana, entà tu, era man dera princessa?
Ekaterina Petrovna ditz que Lili serie mielhor; mès jo preferisqui ara princessa.
Vòs?
Sò segura de qué ta maman m‟ac arregraïrà.
Qu‟ei un encantament de gojata!
Non ei tan lèja.
Plan que non, responec Nikolai, que semblèc ofensar-se d‟aquera observacion.
Mès, ma tante, jo sò un soldat; non m‟impausi ad arrés ne refusi ad arrés, didec abantes de pensar en çò que didie.
Mès encueda-te‟n de qué non ei un jòc.
Coma pòt èster un joc!
Òc, contunhèc era esposa deth governador coma parlant damb era madeisha.
Tanben te volia díder, mon cher, entre autres.
Vous etes trop assidu aupres de l’autre, a blonde.
Eth marit que ja hè pena…
Ò, non!
Qu‟èm amics, didec ingenuaments Nikolai.
Non podie compréner qu‟un divertiment tant alègre entada eth podesse desengustar a bèth un.
Ara sajarà seriosaments de maridar-me.
E Sonia?..” E en dider-se adiu dera governadora, quan era, arrint, li didec de nauèth: “plan, bremba- te‟n”, la cridèc a despart.
Guardatz, era vertat ei que, ma tante…
Qué vòs?
Vène, seigam aquiu.
Nikolai sentec eth sobte besonh e eth desir de condar es sòns mès intims pensaments (que non aurie fidat ne a sa mair, ne a sa fraia, ne a un amic) ad aguesta hemna, lèu autrú ada eth.
Mès tard, quan rebrembaue aqueth aleujament inexplicable de sinceritat, non ahiscat, e qu‟auie d‟auer entada eth conseqüéncies tant importantes, Nikolai s‟imaginaue ( coma li semble tostemp ara gent) que tot s‟auie passat per edart.
E, ça que la, aquera arrincada de franquesa, amassa damb d‟auti abondosi petiti eveniments, aurie entada eth e entara sua familha repercussions de grana nautada.
Guardatz, ma tante.
Òc, ac compreni, assentic era governadora.
Mès era princesa Bolkonskaia qu‟ei ua auta causa.
Prumèr de tot, vos diderè era vertat: me shaute fòrça, senti ua grana simpatia per era, e dès que la trapè enes circonstàncies que sabetz, de manèra tant estranha, è pensat soent qu‟aquerò siguec causa deth destin.
Sustot, guardatz: maman pensaue en era de hège fòrça temps, mès enquia alavetz jamès auia auut era escadença de veder-la.
E tant qu‟era mia fraia Natasha siguec prometuda de sa frair, jo non podia pensar en maridar-me damb era.
Ère de besonh que me la trapèssa precisaments quan s‟acabaue de trincar eth compromís dera mia fraia e eth prince, e dempús de tot çò que s‟a passat…
Òc, ad arrés l‟ac è dit ne l‟ac diderè jamès.
Solet a vos.
Era esposa deth governador, arregraïda, li sarrèc eth code.
Coneishetz a Sonia, era mia cosia?
L‟estimi…
Mon cher, mon cher.
Com pòs parlar atau?
Sonia que non a arren, e tu madeish dides qu‟es ahèrs de ta pair van fòrça mau.
E ta maman?
Aquerò l‟aucirà.
Ath delà, se Sonia a còr, quina vida serà era sua?
Ta mair ena desespèracion, era fortuna perduda…
Non, mon cher, Sonia e tu que vos cau comprenè‟c.
Nikolai sauvèc silenci.
L‟ère agradiu escotar aqueres conclusions.
Après ua pausa, didec alendant:
Totun aquerò, ma tante, que non pòt èster.
E encara mos calerie saber s‟era princessa m‟estime.
Ath delà, ei de dò.
Ei que podem pensar en aguestes causes?
Te penses, dilhèu, qu‟ac harè de seguit?
VI En arribar en Moscòu dempús eth sòn encontre damb Rostov, era princessa Maria trapèc ath sòn nebot damb eth preceptor e ua carta deth prince Andrei dispausant era sua marcha entà Voronezh, a on les receberie era tia Malvintseva.
Es preocupacions deth viatge, era inquietud peth sòn frair e es déuers d‟ua vida diferenta, damb naues persones ath sòn entorn, (ath delà dera educacion deth sòn nebot), semblèren estofar ena sua amna aqueth sentiment, semblable a ua temptacion, que l‟auie tormentat pendent era malautia e dempús dera mòrt de sa pair; sustot, dempús er encontre damb Nikolai Rostov.
Qu‟ère trista.
E ara, dempús d‟un mes de vida tranquilla, sentie cada còp mès intensa era pena pera pèrta de sa pair, amassa damb era malerosa situacion que se trapaue Russia.
Era princessa se sentie inquieta: eth pensament deth perilh qu‟acaçaue a sa frair (eth solet èsser pròche que li restaue) la tormentaue sense pòsa.
Ath delà d‟aquerò, la preocupaue era educacion deth sòn nebot, ahèr qu‟entada eth se sentie tostemp incapabla.
Mès ath hons dera sua amna ère satisfèta d‟era madeisha per auer estofat totes es cobejances personaus e es esperances restacades ara aparicion de Rostov.
Quan a londeman dera cauhada era esposa deth governador venguec en çò dera senhora Malvintseva, pr‟amor de parlar des sòns projèctes damb era (en tot constar que s‟enes actuaus circonstàncies non se podie pensar en un compromís oficiau se poirie arténher qu‟amdús joeni se coneishessen mielhor); quan, recebuda era sua aprovacion, hec dauant dera princessa Maria er elògi de Nikolai Rostov e condèc que l‟auie vist rogir-se en enténer parlar d‟era, era princessa non sentec alegria, senon ua sensacion dolorosa: era sua armonia intèrna auie deishat d‟existir e la senhorejauen de nauèth es desirs, es dobtes, es repotecs e es esperances.
Enes dus dies que se passèren entre aguesta notícia e era visita de Rostov, era princessa non deishèc de meditar ena conducta que li calie observat dauant d‟eth.
Uns còps, pensaue que non gesserie ena sala mentre eth s‟estèsse damb era sua tia, donques que non ère oportun, damb un dòu tan rigorós coma eth sòn, recéber convidadi; d‟auti còps, li semblaue qu‟actuar atau serie ua grossieretat, dempús de çò que Rostov auie hèt per era; e d‟auti, encara pensaue qu‟era sua tia e era governadora auien projèctes restacadi damb era e Rostov (a viatges es sues guardades e paraules semblauen confirmar aguesta suposicion).
O mèsalèu se didie que solet ua hemna tan pervèrsa coma era podie pensar causes atau, d‟eres.
Eres non podien desbrembar qu‟ena situacion actuau, quan encara non auie deishat es vels deth dòu, eth noviatge equivalerie a ua ofensa ara memòria de sa pair.
Era princessa Maria, supausant que veirie a Rostov, sajaue d‟imaginar çò qu‟eth li diderie e qué li poirie respóner.
E aguestes paraules uns còps li semblauen heredes e d‟auti cargades de sens.
Ena convèrsa qu‟anaue a mantier damb eth, cranhie, mès que mès, eth trebolament que podesse senhorejar-se d‟era e tradir-la tanlèu lo vedesse.
Mès quan eth dimenge a vier, dempús dera missa, eth lacai anoncièc ena sala que venguie d‟arribar eth comde Rostov, era princessa non mostrèc cap inquietud; solet es sues caròles se rogiren leugèraments e es sòns uelhs semblèren alugar-se damb ua lum naua e radianta.
Quan Rostov entrèc, era princessa joquèc eth cap, per un instant, pr‟amor de dar ath visitaire temps entà saludar ara sua tia; dempús, quan Nikolai se dirigic ada era, lo lheuèc de nauèth e es sòns uelhs ludents se trapèren damb es de Nikolai.
Damb un movement plen de dignitat e gràcia e un arridolet alègre, era princessa se lheuèc, aufric era sua man fina e delicada e, per prumèr còp ena sua vida, sonèren ena sua votz nòtes naues, prigondaments femenines.
Mademoiselle Bourienne, qu‟ère presenta, guardèc perplèxa ara princessa Maria.
Era cocarèla mès expèrta que non aurie actuat mielhor en trapar-se damb un òme a qui volesse shautar.
E sustot, quin tacte, quina gràcia!”, pensèc mademoiselle Bourienne.
S‟era princessa Maria auesse estat capabla de reflexionar en aqueth instant, s‟aurie demorat mès estonada qu‟era madeisha mademoiselle Bourienne deth cambi costat en era.
Dès que tornèc a veir aqueth atrasent ròstre estimat, ua naua fòrça vitau se senhoregèc d‟era en tot hèr-la a parlar e actuar contra era sua volentat.
Dès qu‟entrèc Rostov eth sòn ròstre se transformèc en un virament de uelhs.
Coma quan s‟illumine de pic un fanau pintat, esberecat (qu‟abantes semblaue ruste, escur e insignificant), e se revele damb estonanta beresa aguest complèx e artistic trabalh, atau se tranformèc de ressabuda eth ròstre dera princessa Maria.
Per prumèr viatge s‟exteriorizaue tota aquera activitat pura e espirituau qu‟enquia alavetz auie estat eth motor dera sua vida.
Tot eth sòn trabalh interior, eth sòn maucontentament d‟era madeisha, toti es sòns patiments, es sues aspiracions entath ben, era sua docilitat e amor, eth sòn sacrifici, ludien ara en aqueri uelhs luminosi, ena delicada arridalha e en cada trait deth sòn doç ròstre.
Nikolai ac avertic tan claraments coma se l‟auesse coneishut pendent tota era vida.
Se n‟encuedaue de qué er èsser qu‟ère ath sòn dauant ère plan desparièr, plan mielhor de tot çò qu‟enquia alavetz auie trapat e, sustot, mielhor qu‟eth madeish.
Era sua convèrsa siguec de çò mès simpla e insignificanta.
Parlèren dera guèrra, exagerant sense voler, coma hègen toti, eth pròpi dolor per aqueri eveniments.
Se referiren ath sòn anterior encontre, encara que Nikolai sagèc de cambiar era convèrsa.
Parlèren tanben dera excellenta esposa deth governador e des familhars de Nikolai e dera princessa Maria.
Era princessa Maria non didie arren de sa frair e sajaue desviar eth tèma quan era sua tia lo mentaue.
Qu‟ère evident que podie conversar sus es malastres de Russia; mès sa frair ère un tèma massa intim entath sòn còr e non podie ne desiraue parlar d‟eth, coma de un aute quinsevolh.
Nikolai se n‟encuedèc, coma notaue damb ua sagacitat non acostumada en eth, totes es nuances deth sòn caractèr, que confirmauen cada còp mès era sua conviccion de trapar-se dauant d‟un èsser diferent e extraordinari.
Nikolai, madeish qu‟era princessa, se rogie e se trebolaue quan li parlauen d‟era, e enquia e tot quan solet pensaue en era, mès ena sua preséncia se sentie absoludaments liure.
Pendent era brèu visita, coma se passe en totes es cases que i a mainatges, quan era convèrsa començaue a dequèir, Nikolai recorrec ath petit hilh deth prince Andrei: l‟amorassèc e li preguntèc se volie èster ussar.
Cuelhec ath petit en braça e joguèc alègraments damb eth, virant eth cap enta veir a Maria, que guardaue timida e erosa ath mainatge estimat, en braça der òme qu‟estimaue.
Nikolai avertic tanben aquera guardada, e comprenent, çampar, era sua significacion, se rogic de plaser e punèc ath mainatge.
Era princessa Maria non solie gésser de casa per çò deth sòn dòu, e Nikolai non credec convenent repetir es sues visites.
Mès era esposa deth governador seguie entà dauant damb eth sòn projècte: comunicaue a Nikolai es causes vantairoses que d‟eth didie era princessa e ath revés.
Persutaue tà que Nikolai auesse ua explicacion damb era princessa Maria.
E plan per aquerò, apraièc ua entrevista damb es dus joeni, qu‟aurie lòc ena casa der arquebisbe abantes dera missa.
Rostov li didec ara esposa deth governador que non i aurie cap explicacion damb era princessa Maria, encara que prometec non mancar ena entrevista.
Coma en Tilsitt, a on Rostov non s‟auie permetut méter en dobte se tot aquerò qu‟es auti considerauen bon n‟ère de vertat, ara, dempús ua brèu, mès sincèra, luta ente çò qu‟era pròpia rason li dictaue e era docila submission as circonstàncies, alistèc çò darrèr e se deishèc amiar peth poder que l‟arrossegaue (se n‟encuedaue d‟aquerò) irresistiblaments.
Sabie que, dempús dera promesa hèta a Sonia, ua explicacion damb era princessa Maria serie çò qu‟eth qualificaue coma ua fantonejada, e n‟ère segur de qué jamès la cometerie; mès se‟n sabie tanben (e, mès que saber-se‟n, ac sentie ath hons dera sua amna) qu‟en tot abandonar-se ara ath poder des circonstàncies e des persones que lo guidauen, non solet non hège arren de dolent senon que realizaue quauquarren plan, plan important, mès que quinsevolh acte sòn, enquia ara.
Après era entrevista damb era princessa Maria, encara qu‟era sua vida seguie semblant era madeisha, toti es plasers de d‟auti tempsi perdèren eth sòn encantament.
Pensaue soent ena princessa; mès non coma pensaue abantes en totes es joenes qu‟auie coneishut ena vida sociau, ne tanpòc coma en d‟auti tempsi auie pensat damb tanta afogadura en Sonia.
Coma lèu toti es joeni aunèsti, vedie en cada gojata ara sua futura esposa, en tot projectar-la ena sua imaginacion a totes es condicions dera vida conjugau: era blòda blanca, era esposa dauant deth samovar eth coche dera hemna, es mainatges, maman e papa, es sues relacions damb era, eca, e aguesta vision deth futur li costaue plaser.
Mès quan pensaue ena princessa Maria, que damb era lo volien maridar, non podie per arren deth mon hèr-se ua idia dera sua futura vida matrimoniau; e se sajaue de hè‟c, tot li semblaue confús e faus.
Soent sentie angónia.
Era terribla notícia dera batalha de Borodino, damb es pèrtes russes entre mòrts e heridi, e era notícia encara mès terribla der abandonament de Moscòu, arribèren en Voronezh tà mejans de seteme.
Era princessa Maria venguie de saber-se‟n, a trauèrs des jornaus, de qué eth sòn frair ère herit, e, sense cap notícia d‟eth, se premanie entà gésser ara sua cèrca.
Atau l‟ac condèren a Nikolai, que non l‟auie vist.
Dempús era notícia dera batalha de Borodino e der abandonament de Moscòu, Rostov se trapaue en Voronezh desengustat e engüejat, mès non per desesperacion, colèra, desirs de resvenja, o quinsevolh aute sentiment parièr.
Totes es convèrses qu‟entenie li semblauen madeish de fausses; non sabie quina opinion cuélher sus es eveniments e se n‟encuedaue de qué solet en regiment començarie a veir es causes clares.
Atau, donc, s‟esdegaue a acabar era sua mission, era crompa de shivaus, e, sense cap motiu, s‟anujaue soent damb er assistent e eth sergent que l‟acompanhauen.
Pòqui dies abantes dera partença de Rostov se celebraue ena catedrala un tedeum damb motiu d‟ua victòria, artenhuda pes tropes russes, e Nikolai acodic en temple.
Se placèc darrèr deth governador e, sajant de sauvar er aspècte avient, s‟abandonèc as mès diuèrsi pensaments.
Quan acabèc er ofici religiós, era esposa deth governdor lo cridèc.
Nikolai arreconeishec de seguit ara princessa Maria, non tant peth sòn perfil, que se percebie dejós deth chapèu, senon peth sentiment de cautèla, temor e commiseracion que, de ressabuda, se senhoregèc d‟eth.
Era princessa Maria, absorbida evidentaments enes sòns pensaments, hège eth sòn darrèr senhau dera crotz abantes de gésser.
Nikolai contemplèc estonat eth sòn ròstre.
Qu‟ère eth que coneishie, eth qu‟auie vist abantes, damb era madeisha expression de vida espirituau interiora, mès, illuminada aqueth dia damb ua lum desparièra.
En aguesti traits i auie gravada ua esmoventa expression de pena, prèc e esperança.
Coma abantes l‟auie arribat en preséncia de Maria, Nikolai, sense demorar eth conselh dera esposa deth governador, sense preguntar-se s‟ère corrècte o non parlar damb era ena glèisa, s‟apressèc e li didec qu‟auie entenut parlar deth sòn dolor e participaue d‟eth damb tota era sua amna.
Sonque enténer era sua votz, ua lum plan viua aluguèc eth sòn ròstre, en tot illuminar ath còp eth sòn pròpi patiment e era sua alegria.
Que voleria dider-vos ua causa, princessa, didec Rostov.
S‟eth prince Andrei Nikolaievic auesse mòrt, qu‟aurie vengut enes jornaus, pr‟amor qu‟ei cap de regiment.
Era princessa lo guardaue sense compréner eth sens des sues paraules, mès, contenta pera expression de pietat que i auie en aquera cara.
E me‟n sai, per molti casi, qu‟ua herida de casco de metralha (es jornaus parlen d‟ua granada) o ei mortau de seguit o, peth contrari, ei leugèra, expliquèc Nikolai.
Mos cau demorar çò de mielhor, e sò convençut…
Era princessa l‟interrompec:
Ò!, serie tan terr… e sense poder acabar, estofada pera emocion, damb un movement graciós (coma tot çò que hège ena sua preséncia), inclinèc eth cap, lo guardèc arregraïda e seguic ara sua tia.
Pera tarde Nikolai non anèc en nunlòc; se demorèc en casa pr‟amor d‟acabar es compdes damb es mercadèrs.
Quan acabèc, qu‟ère ja massa tard entà gésser e massa d‟ora entà calar-se en lhet; pendent ua longa estona passegèc d‟un costat en aute dera cramba, pensant ena sua vida, causa que l‟arribaue soent.
Era princessa Maria auie costat en eth ua impression agradiua en Smolensk.
Eth hèt de veder-la alavetz en taus especiaus circonstàncies e que sa mair pendent tant de temps li parlèsse d‟era coma un excellent partit heren que la guardèsse damb mès atencion.
Pendent eth sòn sejorn en Voronezh, aguesta impression non auie estat solet agradiua, senon plan fòrta.
Qu‟ère impressionat pera particulara beresa morau qu‟auie avertit en era.
Mès li calie partir de Voronezh e non se l‟acodie pensar damb tristor que perderie era oportunitat de veder-la.
En sòn encontre damb era, aqueth maitin ena gleisa, (Nikolai se n‟encuedèc d‟aquerò) l‟auie impressionat mès prigondaments de çò que podie preveir e desirar entara sua tranquillitat.
Aqueth ròstre palle, delicat e trist, aqueri uelhs radiants, aqueri movements graciosi e pausadi e, mès que mès, era prigonda e trenda malenconia qu‟exprimien es sòns traits l‟enquimerauen e l‟exigien era sua participacion.
Nikolai non toleraue enes òmes era manifestacion d‟ua prigonda vida espirituau (per aquerò non l‟ère simpatic eth prince Andrei) e solie qualificar-la menspredosaments de filosofia e sòmis.
Mès ena tristor dera princessa Maria, que hège a veir era intensitat d‟aqueth mon espirituau desconeishut entada eth, i trapaue ua atraccion irresistibla.
Un vertadèr àngel!
Per qué non sò liure?
Per qué m‟apressè damb Sonia?”, pensaue.
E sense voler, comparèc as dues: era manca en ua e era abondor ena auta d‟aqueri dons espirituaus que d‟eri eth madeish ère mancat e que per aquerò tant estimaue.
Sagèc d‟imaginar-se se qué passarie se siguesse liure.
Com demanarie era sua man, de quina manèra arribarie a èster era sua esposa?
Mès que non s‟ac podie imaginar.
L‟invasie era angónia e tot resultaue confús.
De hège fòrça temps, ça que la, s‟auie hèt ua idia dera sua vida damb Sonia e tot ère simple e clar, donques que ja ère pensat, non i auie arren d‟imprevist en era, que coneishie pro ben.
Peth contrari, be n‟ère de dificil pensar en ua vida futura damb er princessa Maria, que non comprenie e solet estimaue!
Soniar damb Sonia auie estat tostemp alègre e mainadenc.
Pensar ena princessa qu‟ère dificil e enquia e tot li suscitaue un cèrt temor.
Ac hège damb tota era sua amna.
Òc, aguesta ei era oracion que botge montanhes e sò convençut de qué es sues pregàries seràn escotades.
Per qué non demani jo enes mies oracions çò qu‟è de besonh?
E qué ei çò qu‟è de besonh?
Libertat, trincar damb Sonia.
Ath delà, ne tansevolh l‟estimi.
Non, que non l‟estimi coma cau.
Mon Diu!
Trè-me d‟aguesta situacion sense gessuda”, e comencèc a pregar de pic.
Non, ara que non demani foteses”; e en tot dider-se aquerò, deishèc era pipa e, damb es mans amassades sus eth pièch, s‟arturèc duant dera icòna.
Esmoigut peth rebrembe dera princessa Maria, preguèc coma non ac auie hèt de hège temps.
Es uelhs se l‟aumpliren de lèrmes e se li sarrèc era gòrja, quan entrèc Lavrushka damb uns papèrs.
Qu‟ei eth governador, didec Labrushka damb votz miei adormida.
Plan, gràcies.
Pòs gésser.
Nikolai cuelhec es cartes.
Ua qu‟ère de sa mair e era auta de Sonia.
Arreconeishec es letres e dauric prumèr era de Sonia.
Non auie liejut qu‟ues linhes quan s‟esblancossic de pic e es sòns uelhs se dauriren damb espant e alegria.
Non, aquerò que non pòt èster!, sorrisclèc en votz nauta.
Incapable de tier-se seigut e quiet, passegèc pera cramba sense deishar era carta e liegent-la ath còp.
La tornèc a liéger un e un aute viatge e, arroncihant es espatles, se posèc ath miei der estança, damb era boca dubèrta e es uelhs immobils.
Aquerò que venguie de demanar ena sua oracion, damb era seguretat de qué Diu complirie eth sòn prèc, qu‟ère ja ua realitat.
Nikolai vedec en aquerò quauquarren insolit, que jamès aurie pogut demorar.
E eth hèt de qué tot se complisse tan lèu semblaue demostrar-li que non procedie de Diu, que l‟ac acabaue de demanar, senon d‟un pur edart.
Aqueth problèma que semblaue insoluble e estacaue era sua libertat entà tostemp restaue resolvut damb aguesta carta inesperada, que çampar arrés auie provocat.
Sonia l‟escriuie qu‟era pèrta de lèu toti es bens dera familha Rostov e eth desir exprimit diuèrsi viatges pera comdessa de qué eth sòn hilh se maridèsse damb era princessa Bolkonskaia, atau coma era heredor e eth silenci de Nikolai enes darrèri tempsi, tot aquerò, en conjunt, l‟auie hèt a decidir a autrejar-li era complèta libertat en tot renonciar ara promesa que l‟auie hèt.
Era soleta finalitat dera mia estimacion ei hèr erosi as qu‟estimi.
Vos prègui, Nikolai, que vos consideretz liure e sabetz-vo‟n que, maugrat tot, arrés vos estimarà mès qu‟era vòsta Sonia”.
Aguesta carta, coma era de sa mair, venguie de Troitsa.
Era comdessa, ena sua, li condaue es darrèri dies en Moscòu, era partença, er incendi dera ciutat e era pèrta de toti es bens.
Higie qu‟eth prince Andrei anaue damb eri en un convòi de heridi; er estat deth prince ère fòrça grèu, mès, sivans es mètges, encara i auie esperances; Sonia e Natasha lo suenhauen coma vertadères infermières.
Londeman, Nikolai visitèc ara princessa Maria e li mostrèc era carta de sa mair.
Degun des dus hec era mendre allusion ath sens que podessen auer es paraules “Natasha lo suenhe”, mès, gràcies ad aguesta carta, entre Nikolai e era princessa Maria s‟establiren ues relacions lèu familhars.
A londeman, Nikolai acompanhèc ara princessa Maria enquia Yaroslavl e ara seguida gessie entà incorporar-se en sòn regiment.
Sonia auie escrit deth monastèri de Troitsa aquera carta que signifiquèc entà Nikolai era realizacion dera sua pregària.
Vaquí çò qu‟auie costat aguesta carta: Era comdessa ère cada còp mès encaborniada ena idia de qué eth sòn hilh se maridèsse damb ua joena rica e sabie que Sonia ère eth principau obstacle.
Era vida de Sonia ena casa des Rostov se hège cada viatge mès penibla, mès que mès, dès que Nikolai escriuesse era carta qu‟en era descriuie eth sòn encontre damb era princessa Maria en Bogucharovo.
Era comdessa non deishaue passar ua escadença sense escridassar-la damb allusions ofensantes e crudèus.
Mès uns dies abantes de gésser de Moscòu, inquieta e esmoiguda per tot çò que se passaue, cridèc a Sonia e, en sòrta d‟aclapar-la damb repotecs e exigéncies, li demanèc plorant que se sacrifiquèsse e trinquèsse eth sòn compromís damb Nikolai: aquerò pagarie eth deute contreigut damb aqueri que tant auien hèt per era.
Non me demorarè tranquilla enquia que non m‟ac ages prometut.
Sonia s‟estarnèc en somics isterics; manifestèc qu‟ère prèsta a hèr çò que se li demanèsse, mès non prometec arren; ath hons dera sua amna non n‟ère decidida: li calie sacrificar-se pera felicitat dera familha que l‟auie protegit e educat; que ja ère un costum sòn, sacrificar-se pes auti.
Era sua posicion ena casa permetie hèr a veir es sòns merits pera via deth sacrifici; entada era qu‟ère un abit e li shautaue de hè‟c.
Enquia alavetz sabie que toti es sòns actes d‟abnegacion s‟aumentauen dauant des auti e la hègen cada còp mès digna de Nikolai, qu‟estimaue mès qu‟ad arrés en aguesta vida.
Mès ara eth sòn sacrifici s‟estaue a renonciar ad aquerò que significaue entada era era recompensa de totes es abnegacions e eth sens madeish dera sua existéncia.
Per prumèr viatge auec rancura contra es persones que l‟auien recuelhut entà hèr-la a patir mès.
Auec enveja de Natasha, que jamès auie sentut quauquarren semblable ne auie auut besonh de sacrificar-se, qu‟exigie sacrificis as auti e que toti, ça que la, estimauen.
Sentec tanben qu‟eth sòn amor per Nikolai, tan pur e seren enquia alavetz, començaue a cambiar-se en ua passion violenta, ath marge des leis, dera vertut e dera religion.
Influïda per aguesti sentiments, Sonia, acostumada ara simulaccion per çò dera sua dependéncia, responec ara comdessa damb paraules vagues, evitèc, a compdar d‟aguest moment, parlar damb era e decidic demorar a Nikolai; non entà entornar-li era sua paraula, senon, peth contrari, entà unir-se ada eth entà tostemp.
Aqueri pensaments ombrius e penibles sigueren relegadi pes preocupacions e peth terror des darrèrs dies qu‟es Rostov passèren en Moscòu.
L‟alegrèc trapar un aleugeriment ena sua activitat.
Mès quan se‟n sabec dera preséncia deth prince Andrei ena casa, maugrat era sincèra pietat que sentie per eth e per Natasha, se senhoregèc d‟era un sentiment de supersticiosa alegria: que vedec en aguest eveniment era man de Diu, que non desiraue era sua separacion de Nikolai.
Non ignoraue que Natasha seguie estimant ath prince Andrei, que jamès auie deishat d‟estimar-lo e que, amassa de nauèth per aqueres terribles circonstàncies, se tornarien a estimar coma abantes.
Maugrat er orror de tot çò que s‟auie passat pendent es darrèrs dies de sejorn en Moscòu e es prumères jornades deth viatge, era sensacion de qué era Providéncia intervenguie enes sòns ahèrs personaus alegraue a Sonia.
Es Rostov heren era sua prumèra arturada en monastèri de Troitsa.
Ena ostalaria deth monastèri les reservèren tres amples crambes, ua d‟eres siguec assignada ath prince Andrei, que se trapaue fòrça mielhor aqueth dia.
Natasha qu‟ère damb eth.
Ena cramba deth costat se trapauen es comdes conversant respectuosaments damb er abad, qu‟auie vengut a saludar as sòns vielhs amics e protectors.
Sonia ère damb eri, mès la tormentaue eth curiosèr de conéisher era convèrsa entre Natasha e Andrei.
Entenie es sues votzes a trauèrs dera pòrta que se dauric de pic e Natasha, plan esmoiguda e sense fixar-se en religiós que s‟auie lheuat pr‟amor de saludar-la en to recuelher-se era ampla manja deth sòn abit, s‟apressèc entà Sonia e la cuelhec deth braç.
Qué te cau, Natasha?
Vene aciu, didec era comdessa.
Natasha s‟apressèc entà recéber era benediccion der abat, que li conselhèc demanar ajuda a Diu e as sants.
Quan er abad partic, Natasha amièc a Sonia ena cramba deth costat, a on non i auie arrés.
Sonia, vertat que viuerà?
Vertat que òc?
Be ne sò d‟erosa e malerosa, Sonia estimada!
Tot qu‟ei coma abantes: era soleta causa que voi ei que visque.
Eth que non pòt… perque… perque… per… e Natasha s‟estarnèc a plorar.
Gràcies a Diu!
Ac sabia!
Viuerà!, sorrisclèc Sonia.
Esmoiguda, non mens que Natasha, peth sòn temor e es sòns pròpis pensaments, qu‟ad arrés auie fidat, consolèc e punèc a Natasha sense deishar de plorar.
Dempús de plorar, secar-se es uelhs e parlar ua estona, ambdues s‟apressèren ena pòrta dera cramba deth prince Andrei.
Natasha la miei dauric damb suenh e pistèc eth cap.
Sonia ère ath sòn costat.
Eth prince repausaue sus tres coishinères.
Que i auie ua grana serenor en aqueth ròstre esblancossit; auie es uelhs barradi e era sua respiracion ère regulara.
Qué?
Qué se passe?, preguntèc Natasha.
Qu‟ei aquerò… aquerò… didec Sonia, plan palla e damb es pòts tremolosi.
Natasha barrèc era pòrta sense hèr sorrolh e se retirèc damb Sonia entara hièstra, sense compréner se qué li didie.
Sonia parlaue damb expression solemna e plia de temor.
Te‟n brembes?
Lo vedí… e vos ac didí a tu e a Duniasha.
Qu‟ère estirat en un lhet, seguic, en tot lheuar eth dit en cada detalh.
Qu‟auie barrat es uelhs e ère caperat damb ua vana ròsa, damb es braci crotzadi…
A mida que parlaue se convencie cada còp mès de qué es detalhs visti ara èren es madeishi qu‟auie vist alavetz.
En aquera escadença, en Otradnoie, non auie vist arren e auie condat çò de prumèr que se l‟auie acodit; mès tot aquerò endonviat aqueth còp li semblaue ara tan reau coma quinsevolh aute rebrembe.
Non solet se‟n brembaue auer dit qu‟eth la guardèc arridolent e que lo caperaue quauquarren ròi, ara n‟ère solide fòrça de qué ja alavetz auie dit e vist qu‟era hlaçada ère de color ròsa, precisaments ròsa, e qu‟auie es uelhs barradi.
Òc, òc, color ròsa assentic Natasha, qu‟ara credie brembar-se‟n tanben de qué auie dit ròsa e consideraue aqueth hèt coma ua extraordinària e misteriosa prediccion.
Mès, qué pòt significar?, preguntèc cogitosa.
Ò!, que non ac sai!
Ath cap d‟ua estona, eth prince Andrei hec a sonar eth timbre e Natasha entrèc ena cramba.
Damb emocion e trendesa pòc frequents en era, Sonia s‟estèc ath cant dera hièstra pensant en çò d‟extraordinari que s‟auie passat.
Aqueth dia trapèren ua escadença de manar correspondéncia ara armada e era comdessa escriuec ua carta ath sòn hilh.
Era sua votz ère amortada e tremolosa e Sonia podec liéger en aqueri uelhs fatigadi, que la contemplauen a trauèrs des sues lunetes, tot çò qu‟era comdessa volie díder damb aguestes paraules.
Era sua guardada exprimie suplica, pudor per non auer de recórrer ara peticion, temor a ua negatiua e, en aguest darrèr cas, enemistat irreconciliabla.
Sonia s‟apressèc ara comdessa, se metec de jolhs e li punèc era man.
Òc, maman, l‟escriuerè.
Se sentie esmoiguda, atrendida e impressionada per tot çò que se passaue aqueth dia e especiauments peth misteriós compliment dera prediccion.
E ara, quan se‟n sabie de qué per çò d‟auer-se reprenut es relacions entre Natasha e eth prince Andrei, Nikolai non poirie maridar-se damb era princesa Maria, sentie damb alegria que li tornaue era capacitat de sacrifici que tan li shautaue e qu‟auie constitusit tota era sua vida.
Conscienta d‟auer realizat ua accion generosa, en tot interrómper diuèrsi còps era sua escritura pr‟amor qu‟es lèrmes velauen es sòns uelhs neri e velotadi, Sonia escriuec aquera esmoventa carta que tant auie estonat a Nikolai.
IX En arribar en còs de garda, er oficiau e es soldats qu‟auien detengut a Pierre lo tractèren damb ostilitat, mès damb respècte.
Encara dobtauen de qui se tractaue (dilhèu ère un personatge important) e era actitud bellicosa que cueheren ère deguda ath recent esperfòrç damb eth en carrèr.
Mès londeman, quan se hec era relèva, Pierre se n‟encuedèc de qué ja non auie era madeisha importància entàs soldats e oficiaus dera naua garda, que non vedie en aqueth òme, naut e gròs, jargat damb un caftan de mujik ath valent qu‟auie pelejat tan desesperadaments damb eth saquejaire e damb es soldats dera patrolha, ne ath qu‟auie prononciat aquera frasa solemna sus era sauvacion d‟ua mainada.
Ara solet vedien en eth ath numèro dètz-e-sèt des russi detengudi per orde des autoritats superiores.
Çò que tiraue era atencion de Pierre ère era sua mina decidida, concentrada e cogitosa e eth sòn coneishement deth francés, que parlaue perfèctaments damb gran estonament des francesi.
Aqueth madeish dia, maugrat aquerò, amassèren a Pierre damb es auti sospechosi pr‟amor qu‟un oficiau auie besonh dera cramba que l‟auien lotjat ath principi.
Toti es russi, detengudi damb eth, qu‟èren persones dera mès baisha condicion.
En reconéisher en Pierre a un senhor, lo refusauen, mès que mès, per saber francés.
Pierre entenie damb tristor se com hègen burla d‟eth.
Ena net a vier Pierre se‟n sabec de qué es detengudi (e eth damb toti, solide), serien jutjats coma incendiaris.
Tath tresau dia de preson se lo heren a vier amassa damb es auti en ua casa a on les calec comparéisher dauant d‟un generau de mostacha blanca, dus coronèls e uns auti francesi qu‟amiauen un braçalet.
Interroguèren a Pierre e as auti presoèrs damb aguesta clara exactitud que caracterize as èssers que se considèren per dessús des febleses umanes.
Preguntèren as detengudi se qui èren, a on auien estat e per qué, eca.
Totes aqueres preguntes deishauen de cornèr çò d‟essenciau der ahèr e non balhauen cap possibilitat de meter-lo en evidéncia; coma se passe tostemp enes tribunaus, er objectiu principau der interrogatòri ère mercar es vies qu‟auie de fluir es responses der acusat, responses que l‟auien d‟amiar entara mèta desirada peth tribunau, ei a díder, era sua colpabilitat.
Tanlèu er interrogat començaue a díder causes que non corresponien ad aguest objectiu, retirauen eth canalet e era responsa podie rajar per on volguesse.
Pierre experimentèc, ath delà, çò que sòlen sénter es acusadi en quinsevolh procès: era estranhesa de qué li hessen totes aqueres preguntes.
Se n‟encuedaue de qué solet per complasença o per cortesia seguien aqueth procediment.
Sabie qu‟ère en poder d‟aqueri òmes, qu‟ère eth sòn poder çò que l‟auie amiat enquia aquiu e çò que les balhaue eth dret a exigir responses.
E sabie tanben qu‟era finalitat de tot aqueth interrogatòri ère declarar-lo colpable.
E coma qu‟auien poder e eth desir d‟acusar, er interrogatòri e eth judici qu‟èren formules superflues.
Qu‟ère evident que totes aqueres responses les amiarien entara colpabilitat.
Quan li preguntèren se què hège en moment dera sua detencion, Pierre responec damb un cèrt aire tragic que s‟ocupaue d‟amiar entà sa pairs a ua creatura qu’il avait sauvé des flammes.
Per qué vos pelegéretz damb eth saquejaire?
Pierre responec qu‟entà deféner a ua hemna, donques que quinsevolh òme li cau deféner a ua hemna ofensada e que… l‟interromperen: çò que didie non auie arren a veir damb er ahèr.
Entà qué auie anat en pati dera casa incendiada, a on lo vederen es testimònis?
Responec que desiraue veir çò que se passaue ena ciutat.
Lo tornèren a interròmper: que non se tractaue d‟aquerò, senon per què ère en lòc der incendi.
Li preguntèren un aute còp se qui ère, mès tanpòc volec respóner.
Aquerò que non està ben.
Tath quatau dia comencèren es incendis ena pòrta de Zubovski.
Amassa damb d‟auti detengudi, se heren a vier a Pierre entà Krimski-Brod, en garatge dera casa d‟un comerciant.
En passar pes carrèrs Pierre sentec qu‟eth hum qu‟aumplie tota era ciutat l‟estofaue; pertot se vedien ahlames.
Pierre non comprenie encara eth sens de Moscòu en ahlames e contemplèc eth huec damb orror.
Passèc uns aute quate dies en garatge e pes soldats francesi se‟n sabec de qué toti es detengudi èren en tot demorar era decision d‟un mariscau, que se produsirie d‟un moment en aute; non podec saber se quin mariscau ère.
Plan que òc, entàs soldats un mariscau ère coma eth darrèr e un shinhau misteriós cadion dera potestat suprèma.
Aqueri prumèrs dies, enquiath 8 de seteme, data deth dusau interrogatòri, sigueren es mès penibles entà Pierre.
X Eth 8 de seteme arribèc en garatge on èren es presoèrs un oficiau plan important, per çò des mòstres de respècte que lo saludèren es sentinèles.
Aguest oficau, probablaments der Estat Major, passèc lista des detengudi russi; quan arribèc a Pierre lo cridèc celui que n’avoue pas son nom.
Dempús de contemplar damb indolenta indiferéncia as presoèrs, ordenèc ar oficiau de garda que les vestissen decentaments e les apraièssen, donques que les anauen a amiar ena preséncia deth mariscau.
Passada ua ora, arribèc ua companhia de soldats e amièc a Pierre e as auti tretze detengudi entath camp de Dievitchie Polie.
Qu‟ère un dia clar e soleiat dempús deth botarràs de pòc abantes; er aire semblaue extraordinàriaments blos.
Eth hum der incendi non s‟apegaue en solèr coma eth dia que Pierre gessec deth còs de garda dera pòrta de Zubovski, senon que se quilhaue en colomnes per aire transparent.
Ja non se vedien ahlames, mès era humadissa pujaue pertot e tot çò que Pierre podie campar damb es sòns uelhs ère vengut en cendre.
Aciu e enlà apareishien pardies, edificis esbauçadi e murs enneridi qu‟entre eri a penes se tenguien de pè es humenejes.
Pierre non podie arreconéisher es barris dera ciutat.
De quan en quan vedie bèra glèisa intacta.
Eth Kremlin, que non auie patit er incendi, ludie ena luenhor, blanc e enòrme, damb es sues tors e eth sòn campanau d‟Ivan eth Gran.
Mès pròcha, ludie alègra era copòla deth monastèri de Novodievichie, qu‟es sues campanes trinhonauen damb especiau sonoritat.
Pierre se‟n brembèc qu‟ère dimenge e era hèsta dera Nativitat dera Vèrge; mès que non restaue arrés entà hestejà‟c.
Tot qu‟ère pardies e incendis.
De quan en quan se crotzauen damb quauqui russi rosigadi e espauridi, que sajauen d‟amagar-se en veir as francesi.
Qu‟ère evident qu‟eth nin rus ère esbauçat e arroïnat; mès Pierre avertic inconscientaments que, des.hèita era forma de víuer russa, s‟instauraue un nau orde, un orde francés, totafèt desparièr e fèrm.
Ac notèc en aspècte esdegat e alègre des soldats que lo susvelhauen e pera presència d‟un naut foncionari francés que passèc en coche tirassat per dus shivaus, damb un soldat en sèti; ac notèc enes alègri sons dera musica d‟un regiment qu‟arribaue entada eri pera quèrra deth camp e, mès que mès, pera lista de nòms liejuda aqueth maitin ena preson per oficiau francés.
Uns soldats se heren a vier a Pierre damb dotzenes de d‟autes persones d‟un lòc en aute.
Li semblaue qu‟ataue se poirien desbrembar d‟eth o confoner-lo damb es auti.
Mès que non siguec atau: es sues responses pendent er interrogatòri tornauen entada eth quan lo cridauen celui que n’avoue pas son nom.
Jos aguest nòm, qu‟ara auie, l‟amiauen entà bèth lòc, damb era indiscutibla seguretat, miralhada enes sòns ròstres, de qué autant eth coma es auti presoèrs èren precisaments es qu‟auien de besonh e que les amiauen entath lòc avient.
Pierre se vedie ada eth madeish coma ua insignificanta estera queiguda en engranatge d‟ua maquina desconeishuda que foncionaue corrèctaments.
Damb es auti delinquents siguec amiat entara dreta deth camp de Dievitchie Polie, près deth monastèri, entà ua grana casa blanca entornejada per un ample jardin.
Qu‟ère eth palai deth prince Scherbatov, frequentat per Pierre en d‟auti tempsi, e a on ara, sivans dedusic des convèrses des soldats, se lotjaue eth mariscau duc d‟Eckmuhl.
Les amièren entath pòrge e aquiu, un a un, sigueren introdusidi ena casa.
Pierre siguec eth siesau en entrar.
Dempús de trauessar era galaria de veirines, eth vestibul e era anticramba que Pierre coneishie pro ben, lo heren a passar en un burèu long e baish de tet, qu‟ena sua pòrta i auie un ajudant de camp.
Davout ère seigut ath hons dera estança, dauant d‟ua taula, damb es lunetes botades.
Pierre se l‟apressèc.
Davout, sense lheuar es uelhs semblaue consultar es papèrs qu‟auie ath dauant e preguntèc en votz baisha:
Qui etes-vous?
Pierre carèc: que non aie fòrça entà prononciar ua soleta paraula.
Entà Pierre, Davout non ère simplaments un generau francés senon un òme famós pera sua crudeutat.
En contemplar aqueth ròstre hered, que, coma eth d‟un sevèr professor, auie adreitia entà demorar pendent bèth temps era responsa, Pierre sentec que cada segonda de dilacion li podie costar era vida.
Mès que non sabie se qué díder, ne gosaue repetir çò qu‟auie manifestat en sòn prumèr interrogatòri.
Revelar eth sòn nòm e posicion sociau qu‟ère perilhós e umiliant.
Pierre sauvèc silenci e, abantes de qué auesse temps de cuélher ua decision, Davout lheuèc eth cap, se pugèc es lunetes, barrèc es uelhs e lo campèc fixaments.
Era estrementida qu‟abantes auie recorrut era esquia de Pierre se senhoregèc ara dera sua tèsta, en tot sarrar-la fòrtaments.
Mon general, vous ne pouvez pas me connaitre, je ne vous ai jamais vu…
Davout separèc era vista.
Pierre, damb ua sonoritat inesperada, comencèc a díder ara prèssa:
Non, monseigneur.
Non, monseigneur, didec, rebrembant de pic que Davout ère duc, vous n’avez pas pu me connaitre.
Je suis un officier militionnaire et je n’ai pas quitté Moscou.
Votre nom?
Besouhof.
Qu’est-ce qui me prouvera que vous ne me mentez pas?
Monseigneur!, sorrisclèc Pierre, non damb votz ofensada senon suplicanta.
Davout lheuèc es uelhs e guardèc fixaments a Pierre.
S‟estèren en tot guardar-se er un ar aute pendent uns instants e aquerò sauvèc a Pierre.
En aquera guardada, ath delà des condicions de guèrra e deth judici, s‟establic entre ambdús òmes ua relacion umana.
Abantes de lheuar es uelhs d‟aqueth molon de papèrs qu‟en eri se classificauen numericaments toti es actes e es vides umanes, Pierre non ère entà Davout senon ua circonstància; l‟aurie manat fusilhar sense creir que cometie ua mala accion; mès ara auie vist en eth ar òme.
Se demorèc un instant cogitós.
Pierre s‟en brembèc de Raballe, balhèc eth sòn nòm, eth deth sòn regiment e eth deth carrèr a on ère era casa.
Vous n’etes pas ce que vous dites, repetic Davout.
Damb votz tremolosa e entrebracada, Pierre mentèc espròves dera vertat de çò que didie.
Mès en aqueth moment entrèc en burèu er ajudant de camp e li didec quauquarren a Davout.
Era notícia semblèc alegrar-lo e comencèc a cordar-se era guerrera.
Semblaue auer desbrembat totafèt a Pierre.
Quan er ajudant de camp li rebembrèc era preséncia deth presoèr, Davout arroncilhèc es celhes e hec un movement de cap indicant que se lo podien hèr a vier.
Pierre ignoraue entà on, s‟entara barraca o entath lòc d‟execucion, que l‟auien mostrat es sòns companhs quan passauen peth camp de Dievitchie Polie.
Virèc eth cap e vedec qu‟er ajudant preguntaue quauquarren.
Oui, sans doute, responec Davout.
Mès Pierre non sabie se qué significaue aguest “oui”.
Non se‟n brembarie dempús a on auie anat, pendent guaire temps, e en quina direccion.
En estat de complèta inconsciéncia e estupor caminèc damb es auti presoèrs enquia que toti se posèren e eth tanben.
Pendent tot aqueth temps solet lo preocupaue un pensament.
Se preguntaue se qui ère eth que, a tot darrèr, l‟auie condemnat a morir.
Non èren es òmes que l‟auien interrogat prumèr; degun d‟eri semblaue volè‟c e, sens dobte, degun auie autoritat entà hè‟c.
Ua menuta mès e Davout aurie comprenut qu‟obrauen mau; era entrada der ajudant de camp ac metec a pèrder tot.
Non ei qu‟er ajudant li desirèsse cap de mau, mès que non podie deishar d‟entrar.
Qui ère, alavetz, eth qu‟auie condemnat a Pierre e l‟arrincaue era vida damb toti es sòns rebrembes, aspiracions, esperances e projèctes?
Qui?
E Pierre se n‟encuedaue de qué non ère arrés.
Tot aquerò qu‟ère eth resultat der orde establit e d‟un ensems de circonstàncies.
Un certan orde qu‟ère çò que l‟aucie, li treiguie era vida e l‟esbauçaue.
XI Dera casa deth prince Scherbatov amièren as presoèrs a trauèrs deth camp de Dievitchie Polie, entara quèrra deth monastèri, enquia un uart a on i auie un pau.
Darrèr deth pau se daurie ua trencada, damb era tèrra nauèth remoiguda.
Près d‟aquiu, un nombrós grop de gent demoraue en semicercle: pòcs d‟eri èren russi, era majoritat èren soldats de Bonaparte: alemans, italians e francesi uniformadi de diuèrses manères.
Enes dus costats deth pau formauen soldats de capòpes blues, espatletes ròies, garramaches e shacòs.
Dispausèren as condemnadi per orde de lista (Pierre ère siesau) e se les heren a vier entath pau.
Es tambors redoblèren de pic en ambdús costats e Pierre sentec que, a despart d‟aqueth son, quauquarren se l‟estarnaue ena sua amna.
Perdec era facultat de pensar e d‟ordenar es sues idies.
Sonque podie veir e enténer.
Eth sòn solet desir ère que se complisse çò de mès lèu possible aquerò tan terrible que s‟anaue a hèr.
Pierre, virat entàs sòns companhs, les guardaue.
Es dus òmes qu‟èren enes extrèms èren forçadi.
Un qu‟ère naut e prim; er aute moret, musculós, pelut e de nas camús.
Eth tresaue ère un vailet d‟uns quarante cinc ans, ben neurit, de peus grisi.
Eth quatau un mujik plan beròi, de barba ròia e ampla e uelhs neri.
Eth cincau un obrèr industriau coma de dètz-e-ueit ans, prim e esblancossit, jargat damb un devantau.
Pierre entenec qu‟es francesi escambiauen impressions sus se com fusilhar-les, d‟un en un o de dus en dus.
De dus en dus, didec damb accent hered e indiferent er oficiau superior.
I auec un movement enes files des soldats e se podec veir que toti s‟esdegauen, non coma hè era gent quan va a amiar a tèrme un acte que toti comprenen, senon coma entà méter finau lèu lèu a un prètzhèt de besonh, encara qu‟ingrat e incomprensible.
Un foncionari francés, damb ua banda, s‟apressèc ena fila pera dreta e liegec era senténcia en rus e en francés.
Dempús, quate soldats s‟apressèren as presoèrs e, per orde der oficiau n‟amièren a dus entath pau.
Qu‟èren es forçadi der extrèm dera hilada.
Tant que se hègen a vier es sacs, es presoèrs campèren ath sòn entorn tau qu‟ua fèra aculada obsèrve as caçaires que l‟acacen.
Un non hège senon senhar-se; er aute se grataue era esquia e estiraue es pòts damb ua potèla semblabla a ua arridalha.
Es soldats les bendèren es uelhs, les botèren ath dessús es sacs e les estaquèren, ara prèssa, en pau.
Dotze soldats armadi de fusilhs gesseren des files damb ritme regular e fèrm e se posèren a ueit canes deth pau.
Pierre virèc eth cap pr‟amor de non veir aquerò.
Còp sec sonèc ua desgarga que li semblèc mès fòrta qu‟eth mès violent des pericles.
Campèc entà aquiu: tot semblaue caperat de hum, e es francesi, esblancossidi e damb es mans tremoloses, hègen quauquarren ath cant dera trencada.
Se heren a vier as dus següents.
Que non s‟ac podien creir pr‟amor que solet eri sabien çò que representauen es sues vides, e les ère impossible creir e compréner que quauquarrés les ac arrinquèsse.
Pierre virèc eth cap madeish qu‟abantes, entà non veir era execucion.
De nauèth era espaventosa descarga heric es sùes aurelhes e tornèc a veir eth hum, era sang e es palli e espauridi ròstres des francesi que se botjauen ath costat deth pau, en tot possar-se es uns as auti damb es mans tremoloses.
Pierre, alendant fatigosaments, guardèc ar entorn coma demanant se qué significaue aquerò.
Totes es guardades que se trapèc hègen era madeisha pregunta.
Ena cara des russi e ena des soldats e oficiaus francesi se liegie eth madeish espant, er orror e era colpa interior qu‟eth sentie.
Eri patissen madeish que jo.
Alavetz, qui ac hè?”.
Se preguntèc Pierre pendent un instant.
Tirailleurs deth 86º, entà duant!, cridèc quauquarrés.
Se heren a vier solet ath cincau presoèr, que hège parelha damb Pierre, que non comprenec que s‟auie sauvat; qu‟ada eth e as auti se les auien hèt a vier tà que presencièssen era execucion dera senténcia.
Contemplaue çò que se passaue damb orror creishent, sense sénter alegria ne tranquillitat deguna.
Eth cincau condemnat ère er obrèr deth devantau.
Quan es soldas li botèren era man ath dessús, espaurit, hec un bot entà darrèr e s‟agarrèc ath sòn vesin (Pierre s‟estrementic e se separèc d‟eth).
Er obrèr que non podie caminar.
Se lo heren a vier arrossegant, mentre cridaue.
Quan arribèc en pau cessèc de ressabuda enes sòns crits.
Li semblèc auer comprenut quauquarren.
Comprenec, dilhèu, que cridaue en bades o qu‟ère impossible qu‟es sòns semblables l‟aucissen.
Se demorèc quiet dauant deth pau, e tant que demoraue que li botèssen era benda guardèc ath sòn entorn damb uehs ludents, coma ua bèstia herida.
Pierre se sentie incapable de clucar es uelhs e virar eth cap.
Dauant d‟aqueth cincau assassinat, eth sòn curiosèr e era sua emocion, madeish qu‟era de toti es presents, arribèren naut de tot.
Eth cincau condemnat semblaue tan tranquil coma es anteriors.
Se secodic eth devantau e hereguèc er un contra er aute es sòns pès descauci.
Quan li bendèren es uelhs, eth madeish se hloishèc eth nud, que li hège mau en cogòt.
Mentre l‟estacauen ath pau sagnós, hec repè; aguesta postura li resultèc incomòda e alavetz se quilhèc e, dempús endreçar es cames, s‟apuèc tranquillaments en pau.
Pierre non deishaue de guardar-lo, sense pèrder un solet des sòns movements.
Que se deuec enténer era votz de comandament; deueren ressonar es trets de ueit fusilhs; mès, per mès que hège, Pierre non artenhèc rebrembar dempús s‟auie entenut quauquarren.
Solet se n‟encuedèc de qué, en un virament de uelhs, s‟abausonaue eth còs der obrèr, apareishie sang en dus lòcs, es còrdes se hloishauen e cedien jos eth pes deth còs e eth condemnat se seiguie en solèr damb es cames e eth cap en posicion forçada.
Pierre se metec a córrer entath pau; arrés l‟arturèc: uns òmes esblancossidi e espauridi hègen quauquarren ath torn der obrèr.
A un soldat vielh e mostachut li tremolaue era maishèra en destacar es còrdes.
Eth còs queiguec.
Toti sabien, çampar, qu‟èren uns criminaus que les calie amagar es tralhes deth sòn crim çò de mès lèu possible.
Pierre campec ena trencada e vedec aquiu eth còs der obrèr, damb es jolhs quilhadi entath cap e ua espatla mès nauta qu‟era auta, e aguesta espatla baishaue e pujaue convulsiuaments.
Mès es palades de tèrra ja queiguien sus aqueth còs.
Un soldat cridèc a Pierre damb votz irritada, furiosa e dolorosa que se hesse enlà d‟aquiu, mès aguest non ac entenec: s‟estèc ath cant deth pau e arrés lo tornèc a hèr enlà.
Quan era trencada siguec caperada de tèrra s‟entenec ua votz de comandament.
Amièren a Pierre entath sòn lòc e es tropes qu‟auien format en ambdús costats deth pau heren repè e desfilèren dauant d‟eth.
Es vint-e-quate tiraires, damb es sòns fusilhs descargadi, s‟incorporèren a pas rapid enes sòns lòcs tant qu‟es companhies desfilauen ath sòn dauant.
Pierre guardaue ara, damb uelhs inexpressius, as tiraires, que, de dus en dus, gessien deth cercle.
Toti, exceptat un, s‟amassèren as sues companhies.
Un joen soldat, palle coma un mòrt, damb eth shacò de costat e eth fusilh emparat en solèr, se demorèc dauant dera trencada caperada, en lòc a on auie tirat.
Trantalhaue coma un embriac e daue passi entà dauant e entà darrèr, pr‟amor de mantier er equilibri.
Un vielh sosoficièr gessec des files, l‟agarrèc deth braç e se lo hec a vier damb es auti.
Era gentada de russi e francesi s‟anèc dispersant.
Toti caminauen en silenci damb eth cap clin.
Ça leur apprendra a incendier…, comentèc un francés.
Pierre se virèc entath qu‟auie parlat; vedec qu‟ère un soldat que volie padegar-se de bèra manèra per çò qu‟auien hèt, mès que non podie.
Sense acabar era frasa, eth soldat hec un gèst de desalend e se n‟anec.
Dempús des execusions, separèren a Pierre des auti e lo deishèren en ua petita glèisa lorda qu‟auie estat saquejada.
En escurir, er oficiau de garda e dus soldats entrèren ena glèisa e informèren a Pierre de qué auie estat indultat e que lo transferien ena barraca des presoèrs de guèrra.
Sense compréner ben çò que li didien, Pierre se lheuèc e seguic as soldats.
L‟amièren entà ues barraques bastides damb hustes miei usclades, troncs e pòstes, ath hons deth camp e lo placèren en ua d‟eres.
Ena escurina ua vintea de persones entornegèren ath nauèth vengut.
Pierre les guardèc sense compréner se qui èren, per qué èren aquiu e qué volien d‟eth.
Escotaue es paraules que li dirigien, mès que non les comprenie ne sabie explicar-les; non comprenie eth sòn sens.
Responie as preguntes que li hègen mès que non se n‟encuedaue de qui preguntaue ne com comprenerien es sues responses.
Guardaue ad aqueri ròstres e figures e tot li semblaue madeish d‟absurd.
Dès que presencièsse aquera tuada, cometuda per òmes que non volien aucir, sentie coma s‟auessen arrincat deth sòn èsser un ressòrt qu‟ac sostenguie tot, ac hège viu e coma se tot aquerò non siguesse ara senon un molon infòrme e absurd de tarcums.
Qu‟auie perdut era fe ena possibilitat d‟apraiar eth mon e era umanitat (encara que non n‟ère coscient) e era fe ena sua pròpia amna e en Diu.
Ja abantes auie sentut çò de madeish, mès non de manèra tant intensa coma ara.
Abantes, quan surgentaue ena sua amna un dobte semblable, era origina qu‟ère ua errança pròpia.
E Pierre sentie en çò de mès prigond dera sua amna qu‟era manèra d‟evitar era desesperacion e eth dobte s‟estaue en eth madeish.
Mès ara non auie consciéncia d‟èster eth era encausa de qué eth mon s‟esbaucèsse dauant des sòns uelhs, e se convertisse en tarcums absurdi; sentie que non ère en sòn poder recuperar era fe ena vida.
Ath sòn entorn, ena escurina, i auie quauques persones.
Quauquarren d‟eth, plan que òc, les interessaue enòrmaments.
Li condauen quauquarren, li hègen preguntes, dempús se lo heren a vier en interior e, a tot darrèr, se trapèc en un cornèr dera barraca damb d‟auta gent, que parlaue e arrie de pertot.
E atau se passèc, frairs… aguest madeish prince que… (era paraule que siguec prononciada damb un accent especiau), didie ua votz en aute extrèm dera barraca.
Pierre, silenciós e immobil, seigut en un modelhon de palha ath cant dera paret, ja barraue, ja daurie es uelhs.
Tanlèu les barraue, tornaue a veir eth ròstre terrible der obrèr, terrible, mès que mès, pera sua simplicitat; e es ròstres des que, a maugrat sòn, auien estat es sòns assassins, mès terribles encara per tòrt dera sua inquietud.
Tornaue a daurir es uelhs e guardaue perdut ena escurina.
Ath sòn costat ère seigut un omenet arropit qu‟era sua preséncia avertic ath principi pera intensa flaira a sudor qu‟manaue d‟eth en cada movement.
En acostumar-se ara escurina, Pierre comprenec qu‟er òme se descauçaue.
E era manèra coma ac hège tirèc era atencion de Pierre.
Dempús de deishar anar era còrda que curbie ua des sues cames, l‟enrotlèc a consciéncia e se tenguec ara auta, guardant de quan en quan a Pierre.
Mentre damb ua man penjaue ua còrda, damb era auta descordaue era dusau.
Atau, damb movements segurs, precisi e agils, que se succedien rapids es uns as auti, venguec de descauçar-se e ac pengèc tot en ues estaques clauades ena paret, sus eth sòn cap; dempús treiguec ua guinhaueta, braquèc quauquarren, la barrèc e la botèc jos era coishinèra; se seiguec comòdaments, entornegèc damb es sòns braci es jolhs e tachèc era guardada en Pierre, que sentie quauquarren agradiu e sedatiu en toti aguesti movements rapids, en orde qu‟auie plaçat es sues causes e enquia ena flaira d‟aqueth òme; e tanben eth lo campaue fixaments.
Ac auetz passat mau, senhor, vertat?, didec ath cap d‟ua estona er omenet.
Ena sua votz cantaira i auie tanta doçor e simplicitat, que Pierre sentec vams de respóner; mès li tremolèc era maishèra e sentec lèrmes enes sòns uelhs.
Er omenet sense balhar-li temps a Pierre de manisfestar eth sòn trebolament, seguic parlant damb era madeisha voz agradiua.
Non t‟aclapes, colom… damb aguesta amorassanta modulacion dera votz que parlen es vielhes campanhardes russes.
Non t‟aclapes, colomet; eth patiment ei cuert e era vida ei longa.
Atau ei, amic mèn.
Viuem aciu, gràcies a Diu, e arrés mos shòrde.
Son tanben òmes, e n‟a de bravi e de dolents.
E tant que parlaue se quilhèc sus es sòns jolhs, se metec de pè e s‟aluenhèc estossegant.
Òla!
Que tornèc era briganda!
S‟en brembe.
Plan, plan, qu‟ei pro.
E eth soldat hènt enlà deth sòn costat a ua gosseta que li sautaue en pièch, tornèc a sèir- se en sòn lòc.
Entre es sues mans amiaue quauquarren estropat en un liròt.
Tè, senhor, minjatz, didec, en tot tornar ath ton respectuós d‟abantes e aufrir a Pierre ues truhes padenades.
Tà dinar qu‟auérem sopa.
Mès es truhes son excellentes.
Pierre non auie tastat arren en tot eth dia e era flaira des truhes li semblèc plan agradiua.
Balhèc es gràcies ath soldat e se metec a minjar.
Atau non se mingen, arric eth soldat, en tot cuélher ua des truhes.
Hè‟c atau.
Treiguec de nauèth era guinhaueta, partegèc era truha en dues mitats, i metec sau, qu‟amiaue en liròt, e les ac aufric a Pierre.
Que son de tria, didec.
Minja-les atau.
A Pierre li semblaue que jamès auie minjat arren mès esquist.
Çò de mèn, que non ei arren didec.
Eth darrèr deuie auer vint ans…
Vai…, vai!…
Guairi pecats!
Guairi pecats!…
Jamès me pensè qu‟arribarien tan lèu.
Me demorè per edart, responec Pierre.
Mès, com t‟an agarrat, colom?
Ena tua casa?
A on i a tribunaus que ja injustícia, sentencièc er omenet.
Eth dimenge passat me treigueren der espitau en Moscòu.
Ès soldat?
Òc, deth regiment d‟Apsheron.
Me consomie era fèbre.
Non mos auien dit arren.
En espitau deuíem èster uns vint òmes.
Que non sabíem arren, non sospechàuem arren.
E qué?, t‟engüeges aciu?, preguntèc Pierre.
Plan que m‟engüegi, colomet!
Me cridi Platon.
Karataiev qu‟ei un fausnòm, higec, plan que òc, entà facilitar era convèrsa damb Pierre.
En regiment me cridauen “falconet”.
Com vòs que siga?
Moscòu ei era mair de totes es ciutats.
Com non vau a sénter tristor en veir tot aquerò!
Mès eth vèrme se minge es caulets e se morís abantes qu‟eth: aquerò diden es vielhs, higec ara prèssa.
Com, com as dit?, preguntèc Pierre.
Jo?, responec Karataiev.
Digui que non se hèn es causes sivans eth nòste desir, senon sivans era volentat de Diu, sentencièc, en tot creir repetir çò qu‟auie dit abantes; e de seguit contunhèc: alavetz, senhor, vos, auetz patrimòni?
E casa?
Ei a díder, que viuetz ena abondor.
E auetz hemna?
Es vòsti pairs viuen?, seguic preguntant.
E encara que Pierre non vedie ena escurina, avertic peth ton de votz qu‟es pòts deth soldat se plegauen en un arridolet amorassant tant que li hège aqueres preguntes.
Lo desengustaue, çampar, que Pierre non auesse pairs, e sustot, mair.
As hilhs?, seguic preguntant.
Era responsa negatiua de Pierre semblèc entristir-lo, e se pressèc a díder:
Qu‟ei parièr, encara ès joen.
Ara que m‟ei parièr, didec Pierre sense voler.
Estimat amic!, repliquèc Platon.
Se seiguec comòdaments e gargalhèc coma entà premanir-se entà un long discurs.
Jo m‟estaua ena mia casa, amic mèn, comencèc.
Era propietat des senhors qu‟ère rica; auie fòrça tèrres; es mujiks viuien ben, que non mos podíem plànher.
Eth mèn pair trabalhaue ena sua pròpia parcèla, viuíem ben, coma vertadèrs cristians.
Mès un bon dia…
E Platon Karataiev condèc ua longa istòria de com bèth dia venguec en un bòsc vesin entà talhar lenha e eth gardacaça l‟auie susprenut en plia fasenda.
Lo foetèren e condemnèren a servir ena armada.
Donques que ja ves, estimat, didec damb ua votz transformada pera arridalha.
Mos pensàuem qu‟aquerò ère un malastre e resultèc ua sòrt.
Se non auesse estat atau, l‟aurie calut vier ath mèn frair ena armada, se jo non auessa pecat; e eth mèn frair mendre auie cinc hilhs, tant que jo non auia senon ara mia hemna.
Mos neishec ua mainada, mès Diu se la hec a vier abantes de qué me castiguèssen.
Quan siguí de permís me trapè que viuien mielhor qu‟abantes, es estables plei de bestiar; es hemnes ena casa, es dus frairs guanhant dehòra; solet eth mendre, Mijailo, ère en casa.
Eth pair didec: “Entà jo que toti es hilhs son parièrs.
Quin que sigue eth dit nhacat, tostemp hè mau; e se non s‟auessen hèt a vier a Platon, l‟aurie calut vier a Mijailo”.
Mos cridèc a toti, de vertat, e mos botèc dauant des icònes.
Ac auetz comprenut?”, didec.
Atau ei, estimat amic mèn.
Eth destin escuelh e nosati jutjam tostemp: aquerò non està ben.
Era nòsta felicitat, amic, qu‟ei coma era aigua en ua cistalha; semble qu‟ei plia, mès se la tres non rèste arren.
Atau ei, e Platon se metec en sòn modelhon de palha.
Dempús uns instants de silenci se lheuèc.
Me pensi que ja deues auer talents de dormir, vertat?, e se senhèc ara prèssa tant que gasulhaue: Senhor mèn Jesucrist, Sant Nicolàs, Frol e Lavr, Senhor mèn Jesucrist, perdona-mos e sauva-mos, acabèc.
S‟inclinèc enquia tocar eth solèr, se quilhèc, alendèc e se seiguec ena palha.
Mon Diu, hè que dormisca coma ua pèira e me lhèua hèt un joenet, mormolhèc encara, tant que s‟ajaçaue e caperaue damb era sua capòta.
Quina oracion as pregat?, preguntèc Pierre.
Com?, preguntèc Platon (lèu adormit).
Qué sò pregat?
Sò pregat a Diu.
Òc, tanben jo pregui.
Qué didies de Frol e Lavr?
Donques qué!, responec damb vivacitat Platon.
Que son es patrons des cavalaries.
Tanben mos cau tier pietat des bèsties.
A!, briganda!
As tornat?
Ja t‟as escauhat, puta bòrnia…, didec passant era man peth lomb dera gosseta, que s‟auie arraulit as sòns pès.
E, virant-se d‟esponèra, s‟esclipsèc.
Dehòra, ena luenhor, s‟entenien crits e somics; entre es henerecles dera barraca qu‟ère visible er incendi.
Laguens, tot qu‟ère silenci e escurina.
Pierre se tardèc fòrça a esclipsar-se.
Damb es uelhs dubèrti escotaue es mesuradi roncaments de Platon, estirat ath sòn costat, e sentie que tot aqueth mon abantes esbauçat surgentaue ara ena sua amna damb ua naua beresa, sus uns naui fondaments indestructibles.
Ena barraca que Pierre auie estat amiat e qu‟en era s‟estèc quate setmanes i auie vint-e- tres soldats, tres oficiaus e dus foncionaris.
Mès tard se‟n brembaue de toti coma entoradi en ua sòrta de bromassa; tan solet Platon Karataiev quedèc entà tostemp ena sua memòria coma eth rebrembe mès viu e estimat, coma era personificacion de tot çò qu‟ei rus, bontadós e redon.
Londeman, quan Pierre podec veir ath sòn vesin, era prumèra impression de quauquarren redon se confirmèc pliaments.
Tota era persona de Platon, damb era capòta francesa ajustada damb ua còrda, era casqueta e es lapti, ere redona, eth sòn cap qu‟ère completaments redon, es espatles, enquia e tot es braci, que tenguie tostemps en posicion d‟abraçar quauquarren, èren redons.
Era madeisha impression costaue era sua arridalha e es sòns uelhs grani, castanhs e coraus.
Platon Karataiev passaue probablaments des cinquanta, en tot tier en compde es sòns racondes de campanhes qu‟auie cuelhut part coma soldat.
Que non sabie de cèrt era sua edat ne la podie precisar, mès es sues hilades de dents fòrts e blanqui, que mostraue quan arrie (çò que hège soent), èren sanes e ben sauvades.
Ne en cap ne ena barba amiaue un solet peublanc, eth sòn còs semblaue elastic e, sustot, fèrm e resistent.
Eth sòn ròstre, maugrat es arrupes petites e redones, sauvaue ua expression innocenta e jovenila; era sua votz ère agradiua e melodiosa; mès era peculiaritat dera sua convèrsa s‟estaue ena franquesa e er assopliment entà exprimir-se.
Çampar, jamès pensaue çò qu‟auie dit o anaue a díder e, plan per aquerò, ena sua manèra de parlar, rapida e sincèra, i auie ua irresistibla capacitat de persuasion.
Era sua fòrça fisica e era sua abiletat èren taus, pendent es prumèrs tempsi deth sòn empresonament, que semblaue desconéisher eth cansament e era malautia.
Cada dia, en ajaçar-se didie: “Mon Diu, hètz que dormisca coma ua pèira e me lhèua coma un joenet”.
Peth maitin, en lheuar-se, quilhaue es espatles tostemp dera madeisha manèra e didie: “M‟arroncilhè en ajaçar-me, m‟estirarè en lheuar-me” E, plan, tanlèu s‟ajaçaue, s‟esclipsaue coma ua pèira; e en lheuar-se, sense pèrder ua segonda, se tenguie a quinsevolh prètzhèt, coma es mainatges qu‟a penes lheuadi se meten a jogar.
Qu‟ac sabie hèr tot, ne massa ben ne massa mau: codinaue, hège pan, cosie, apraiaue bòtes, trabalhaue ena husta.
Qu‟ère tostemp ocupat e solet de nets se permetie entamenar quauqua convèrsa, que n‟ère fòrça afeccionat, o cantar.
Non cantaue coma eth que se‟n sap de qué l‟escoten, senon coma es audèths, pera soleta rason de qué auie besonh d‟eméter sons, madeish qu‟auie besonh d‟estirar-se e de caminar.
Es sòns sons èren tostemp delicadi, melodiosi, malancolics, lèu femenins, e eth sòn ròstre, quan cantaue, se tenguie plan seriós.
Dès qu‟auie queigut presoèr, s‟auie deishat creisher era barba e auie renonciat a toti es elements estranhs impausadi peth servici militar; sense encuedar-s‟n, auie tornat ara anciana manèra de víuer deth campanhard.
Didie:
Eth soldat damb permís, des michons hè camises.
Non li shautaue parlar des ans passadi ena armada, encara que non se planhie d‟era e repetie soent qu‟en regiment jamès l‟auien tustat.
Quan condaue bèra causa, se referie lèu tostemp as vielhs e estimadi rebrembes dera sua vida de campanhard, de “cristian”, didie.
Es abondosi arrepervèris qu‟ornauen era sua conversa non èren indigni ne indecents, coma es des soldats, senon populars; exprimidi en moments oportuns, semblauen insignificani e aquerien, de pic, un sens prigond.
Fòrça viatges se contradidie, mès es sues paraules tostemps resultauen acertades.
Li shautaue parlar, e parlaue ben, apolidint es frases damb paraules coraus e damb senténcies endonviades per eth; aumens, aquerò li semblaue a Pierre.
Mès era atraccion principau des sòns racondes s‟estaue en qué es eveniments mès simples, que Pierre vedie sense prestar-les atencion, aquerien enes sòns pòts un caractèr solemne.
L‟agradaue enténer es condes (tostemp es madeishi) qu‟enes cauhades condaue un soldat, mès sustot li shautauen es istòries dera vida reau.
Arrie erós quan les escotaue; intercalaue, de quan en quan, bères paraules e hège preguntes entà dedusir era moralitat de çò que se didie.
Karataiev non sentie era estimacion, era amistat, er amor coma les entenie Pierre, mès estimaue e viuie amistosaments damb tot çò que vedie e, mès que mès, damb es èssers umans, siguessen coma siguessen, qu‟era vida auie botat en sòn camin.
Estimaue ath sòn gosset, as sòns companhs, as francesi e a Pierre, qu‟ère eth sòn vesin; mès Pierre sentie que, a maugrat dera corau trendesa que Karataiev li mostraue (que damb era tributaue, sense saber-se‟n, eth respècte degut ara vida espirituau de Pierre), quan se desseparaue d‟eth non s‟entristie bric.
E Pierre comencèc a experimenar eth madeish sentiment entà Karataiev.
Entàs auti presoèrs, Platon Karataiev qu‟ère simplaments un soldat; lo cridauen Falconet o Platoshka, se burlauen bontadosaments d‟eth, lo manauen entà diuèrsi encargues.
Mès Pierre, lo rebrebaue tostemp incomprensible, tau coma l‟auie vist era prumèra net: inconcebible, redon, era etèrna simplificacion dera simplicitat e dera vertat.
Platon Karataiev non sabie arren de memòria, exceptat era sua oracion.
Quan començaue un raconde, semblaue non saber se com acabarie.
Quan Pierre, estonat a viatges peth significat des sues paraules, li pregaue que les repetisse, Platon non podie rebrembar çò qu‟auie dit ua menuta abantes, dera madeisha manèra que non li podie explicar damb paraules era sua cançon preferida.
Didie en era “estimada”, “bedoth” e “quina angónia era mia”, mès era letra, per era madeisha, que non auie cap de sens.
Eth non comprenie ne podie compréner era significacion des paraules separades deth raconde.
Cada paraula, cada acte sòn, ère era manifestacion d‟ua activitat desconeishuda entada eth, qu‟ère era sua vida.
Mès aguesta vida sua, tau coma se l‟imaginaue, que non auie cap de sens coma vida individuau, solet significaue quauquarren coma part d‟un tot qu‟eth percebie de contunh.
Es sues paraules e actes se desprenien d‟eth damb era madeisha regularitat, precision e espontaneïtat qu‟eth perhum qu‟emane dera flor.
Non podie comprèner ne eth sens ne era valor des sòns actes o paraules cuelhudes separadaments.
Era princesa Maria auie sabut per Nikolai que sa frair ère damb es Rostov en Yaroslav e, maugrat es conselhs dera sua tia, se predèc a partir damb eth sòn nebot immediataments.
Non preguntèc ne l‟interessaue saber s‟aqueth viatge ère dificil o facil, impossible o possible.
Eth sòn déuer non ère solet estar ath costat de sa frair, dilhèu a mand de morir, senon hèr tot çò de possible entà hèr-li a vier ath sòn hilh.
E premanic era partença de Voronezh.
S‟explicaue era manca de notícies de sa frair en tot dider-se que deuie trapar-se massa fèble entà escríuer, o que dilhèu li semblaue excessiuaments long e perilhós eth viatge entada era e entath sòn hilh.
Era princessa qu‟ac auec tot prèst en pòqui dies; hège eth viatge damb era enòrma carròça deth prince, que l‟auie amiat enquia Voronezh, e l‟acompanhaue un petit coche e diuèrsi cars.
Mademoiselle Bourienne, Nikolenhla e eth sòn protector, era vielha hilhuquèra, tres puncèles, Tijon, un joen lacai e un aute mès, que l‟acompanhaue per desir dera sua tia.
Qu‟ère impossible de seguir era rota ordinària entà Moscòu, e eth desviaments obligat per Lipetsk, Riazan, Vladimir e Shuia ère massa long e de mau hèr, pr‟amor que non i auie en aqueth trajècte shivaus de pòsta; e près de Riazan (a on sivans didien auien campat es francesi) eth camin poirie èster perilhós.
Pendent tan dificil viatge, mademoiselle Bourienne, Dessalles e es vailets dera princesa se demorèren estonadi dera sua energia e incessanta activitat.
Se calaue en lhet era darrèra e se lheuaue era prumèra, e cap de trebuc ère pro entà arturar-la e gràcies ad aguesta activitat e energia, qu‟encoratjaue as sòns companhs de viatge, quan acabèc era dusau setmana ja ère ara vista de Yaroslavl.
Es darrèrs dies deth sòn sejorn en Voronezh qu‟auien estat es mielhors e es mès erosi dera sua vida.
Ja non la tormentaue ne inquimeraue er amor per Nikolai Rostov.
Aqueth amor qu‟aumplie tota era sua existéncia, se hège part inseparable d‟era madeisha e non lutaue ja damb es sòns sentiments.
Era princesa Maria s‟auie convençut, sense dider- s‟ac jamès de forma clara ada era madeisha, de qué estimaue de vertat e de qué ère corresponuda.
S‟auie convençut d‟aquerò ena darrèra entrevista damb Nikolai, quan eth venguec a veder-la pr‟amor de dider-li qu‟eth prince Andrei s‟estaue damb es Rostov.
Nikolai non auie mentat eth hèt de qué (en cas de garison deth prince) es relacions de un aute temps entre eth e era sua fraia Natasha poirien reprener-se; mès era princesa auie endonviat en sòn ròstre qu‟ac sabie e qu‟ac pensaue.
E maugrat tot, era sua actitud entada era, tostemp trenda, atentiua e amorosa, non auie cambiat; enquia e tot s‟aurie dit que l‟alegraue eth parentiu damb era princesa Maria, donques que li permetie exprimir liuraments era sua amistat e amor.
Atau pensaue a viatges era princessa.
Sabie qu‟estimaue per prumèr e per darrèr viatge ena sua vida; se sentie estimada e se consideraue erosa e tranquilla en aguest sens.
Mès aguesta felicitat d‟ua part deth sòn esperit, luenh d‟empachar-li sénter un intens dolor per sa frair, li permetec, gràcies ara sua tranquillitat animica, autrejar-se complètaments a maugrat tot.
Mès sigueren, precisaments, es dificultats e es preocupacions deth viatge, que sajaue de solucionar febrilaments, es qu‟aluenhèren pendent bèth temps eth sòn dolor e l‟autregèren fòrces.
Coma se passe tostemp enes viatges, era princesa Maria non pensaue senon en çò que hège ath camin, desbrembant per aquerò eth sòn objectiu.
Mès en apressar-se en Yaroslavl, en pensar que tot çò que demoraue ac vederie aquera madeisha net e non ath cap de diuèrsi dies, era sua inquietud venguec a èster maximala.
Eth lacai enviat entà Yaroslavl, entà saber-se a on parauen es Rostov e com estaue eth prince Andrei, gessec ar encontre deth coche ena entrada dera ciutat.
S‟espauric en veir eth terrible pallitge dera princesa Maria, pistant pera hiestreta deth coche.
Que m‟è informat de tot, Excelléncia, didec.
Es Rostov s‟estan ena plaça, ena casa deth mercadèr Bronnikov.
Que non ei luenh, ei ena madeisha vòra deth Volga.
Era princesa campèc ath lacai damb expression interroganta e temerosa, sense compréner perqué non li responie ad açò mès important: er estat de sa frair.
Mademoiselle Bourienne s‟encarguèc de preguntà‟c pera princesa:
Com està eth prince?
Sa Excelléncia ei ena madeisha casa qu‟es comdes, didec eth vailet.
Com està?
Qu‟ei ena madeisha situacion, sivans m‟an condat es vailets.
Era princessa non volec preguntàr qué significaue “ei ena madeisha situacion”.
Se limitèc a guardar ath sòn nebot, aqueth mainatge de sèt ans que, seigut ath sòn dauant, se divertie en tot guardar era ciutat; dempús joquèc eth cap e non lo lheuèc enquia qu‟era pesanta carròça, trantalhant e carrinclant, se posèc damb tarrabastalh.
S‟entenec eth bronit des estrius quan baishauen.
Se dauriren es portetes.
Ara quèrra se vedie eth gran arriu; ara dreta, en pòrge, i auie quauqui vailets e ua joena de pèth rosada e longa trena nera, qu‟arrie de manèra forçada e pòc agradiua, ena pensada dera princessa Maria.
Qu‟ère Sonia.
Era princesa pugèc ara prèssa es escales e era gojata der arridolet forçat didec “per aciu, per aciu”.
En vestibul, ua hemna d‟edat, de traits orientaus, gessec esmoiguda e precipitadaments ath sòn encontre.
Qu‟ère era comdessa.
Abracèc ara princesa Maria e la punèc diuèrsi còps.
Mon enfant!, didec.
Je vous aime e je vous connais depuis longtemps.
A magrat dera sua emocion, era princesa Maria comprenec qui ère aquera senhora e que li calie dider-li quauquarren.
Prononcièc ues frases de cortesia en francés (deth madeish estil qu‟era comdessa) e preguntèc per sa frair.
A on s‟està?
Lo posqui veir?
Posqui?
De seguit, princessa, de seguit, estimada… e tachèc es uelhs en Nikolehka, qu‟entraue damb eth sòn preceptor.
Ei eth sòn hilh?
Be n‟ei d‟encantador eth mainatge!
Que i caberam toti, era casa ei ampla.
Era comdessa l‟amièc entara sala.
Sonia parlaue damb mademoiselle Bourienne; era comdessa amorassaue ath mainatge; eth vielh comde entrèc pr‟amor de saludar ara princessa.
Qu‟auie cambiat fòrça dès qu‟era princessa l‟auesse vist per darrèr viatge.
Alavetz ère un vielh vivaç, alègre e segur d‟eth madeish; ara semblaue un ancian espaurit, qu‟inspiraue pietat.
Parlaue damb era princessa e non cessaue de guardar ath sòn entorn coma preguntant a toti s‟ère aquerò que li calie hèr.
Dempús eth desastre de Moscòu e era sua pròpia roïna, separat des condicions normaus d‟existéncia, auie perdut era nocion dera sua pròpia valor e se sentie desplaçat ena vida.
A maugrat deth sòn solet desir de veir çò d‟abans possible ath price Andrei e dera contrarietat que sentie de qué l‟entretenguessen e laudèssen ath sòn nebot de manèra tant afectada, era princesa Maria se n‟encuedaue de çò que se passaue e credec convenent someter-se ad aguestes naues condicions de vida.
Sabie que ère de besonh e, encara que la shordèsse, non se sentie emmaliciada damb arrés.
Eth comde presentèc a Sonia ara princesa Maria.
Aguesta qu‟ei era mia neboda, non la coneishetz, vertat?
Era princessa guardèc a Sonia e, sajant d‟amagar eth sentiment d‟ostilitat que desvelhaue en era, la punèc.
Que ja començaue a èster-li penible qu‟er estat d‟animositat de guairi l‟enrodauen siguesse tan desparièr deth sòn.
A on ei?, preguntèc un aute còp, en tot dirigir-se a toti.
Qu‟ei en embaish, responec Sonia rogint-se.
Natasha l‟acompanhe.
Non ètz cansada, princessa?
Enes uelhs dera princessa pistèren lèrmes d‟anug.
Se virèc entà preguntar ara comdessa se podie baishar a veir a sa frair, mès en aqueth moment s‟enteneren en aute costat dera pòrta uns passi leugèrs, rapids, lèu alègri.
Era princessa se virèc e vedec a Natasha qu‟entraue lèu corrent.
Qu‟ère era madeisha Natasha que tan pòc l‟auie shautat ena sua visita de Moscòu.
Mès ua guardada siguec pro entà compréner qu‟ara compartie pliaments eth sòn dolor e, plan que òc, ère amiga sua.
Natasha se lancèc rapidaments entada era, l‟abracèc e se petèc en somics, apuant eth sòn cap ena sua espatla.
Natasha ère en cabeç deth prince Andrei e en saber-se‟n dera arribada dera princessa gessec sense hèr bronit dera cramba e correc ar encontre de Maria damb aqueri passi rapids qu‟ara princessa li semblèren lèu alègri.
En entrar en salon, eth sòn ròstre esmoigut non exprimie senon amor, un amor infinit entath prince Andrei e entà sa fraia e entà guairi auessen relacion damb eth; qu‟ère ua expression de pietat e patiment pes auti e un apassionat desir d‟autrejar-se totafèt peth ben de toti.
Ère evident qu‟en aqueri moments non pensaue en era madeisha ne enes sues relacions damb eth.
Era sensibla princessa Maria ac endonvièc dès que la vedec entrar, e emparant-se ena sua espatla plorèc damb amarga alegria.
Era princessa Maria lheuèc eth ròstre, se shuguèc es uelhs e guardèc a Natasha.
Sentie que per era ac saberie tot e tot ac comprenerie.
Com…?, gessec de díder era princesa, mès s‟arturèc.
Se n‟encuedèc de qué damb paraules non se podie preguntar ne respòner.
Eth ròstre e es uelhs de Natasha l‟ac aurien de díder damb mès claretat e prigondor.
Natasha la guardèc, semblaue espaurida e indecisa, coma se non gausèsse díder tot çò que sabie.
Li semblaue comprèner que dauant d‟aqueri uelhs luminosi, que se calauen enquiath hons dera sua amna, non podie díder senon era vertat, tota era vertat que coneishie.
Es pòts de Natasha s‟estrementiren e diuèrses arrupes deformes campèren ar entorn dera sua boca.
Se petèc en somics e amaguèc era cara entre es mans.
Era princessa Maria ac comprenec tot.
Seguie, totun, fidant e preguntèc damb paraules qu‟en eres non credie:
Com li va era herida?
En quin estat se trape?
Vos… vos… ac veiratz.
Siguec tot çò que podec díder Natasha.
S‟estèren ua estona en estatge inferior, ath costat dera cramba deth herit, pr‟amor de deishar de plorar e entrar damb eth ròstre seren.
Quin cors a seguit era malautia?
Hè temps qu‟empejorèc?
Natasha condèc, qu‟ara prumeria, et mau s‟estaue ena fèbre e enes dolors, mès en monastèri de Troitsa tot aquerò auie cessat e eth mètge solet cranhie era gangrena.
Tanben aguest perilh passèc de long.
Quan arribèren en Yaroslavl, era herida auie començat a supurar (Natasha sabie pro ben tot çò restacat ara supuracion) e eth mètge auie explicat qu‟era supuracion podie seguir un curs normau.
Dempús auie tornat era fèbre, qu‟eth mètge, aguest còp, consideraue mens perilhosa.
Era encausa que non la sai, mès veiratz en quin estat se trape.
Està aflaquit?
Mès prim?, preguntèc era princessa.
Non, que non ei aquerò… ei pejor.
Ja ac veiratz.
XV Quan Natasha dauric era pòrta entà balhar pas ara princessa, aguesta sentie ja qu‟es somics li sarrauen era gòrja.
Maugrat toti es esfòrci entà padegar-se, sabie qu‟en veder- lo non poirie tier es lèrmes.
Era princessa Maria auie comprenut çò que volie díder Natasha damb es sues paraules “hè dus dies l‟arribèc aquerò”; comprenie qu‟eth prince Andrei s‟auie adocit e qu‟aguesta doçor e atrendiment èren senhau de mòrt.
En arribar ena pòrta vedec damb era imaginacion eth ròstre d‟aqueth Andriushka qu‟auie coneishut de mainatge; era sua cara doça e afectuosa, plia de trendesa, expression que tan pòqui viatges apareishie en eth e que plan per aquerò l‟impressionaue tostemp.
Sabie qu‟ara li diderie paraules doces e trendes, coma es qu‟auie dit sa pair ath morir, e qu‟era non poirie tier-se e se petarie en somics.
Mès abantes o dempús aquerò auie d‟arribar, e entrèc ena cramba.
Es plors l‟estofauen cada còp mès, mentre que damb es sòns uelhs miòps distinguie eth còs e cercaue es traits de sa frair.
Ara fin, vedec eth sòn ròstre e es sues guardades se trapèren.
Qu‟ère estirat en un divan, enrodat de coishinères e vestit damb ua blòda folrada de pèth d‟esquirò.
Estaue plan prim e palle.
Ua des sues mans, de blancor lèu transparenta, tenguie un mocador; damb era auta, s‟apraiaue era sua fina mostacha, plan creishuda.
Es sòns uelhs èren tachadi enes qu‟entrauen.
Quan se trapèc damb aquera guardada era princessa Maria desrusquèc de pic eth pas.
En aquera guardada prigonda dirigida non entà dehòra senon entà laguens d‟eth, i auie lèu ostilitat quan eth prince se virèc de man en man entara sua fraia e entà Natasha.
Punèc ara sua fraia coma hegen tostemps, man damb man.
Bon dia Mary…
S‟auesse cridat desesperadaments, eth sòn crit non aurie costat ena princessa er orror que li costèc aquera votz.
Aquerò, estimada, l‟ac cau preguntar ath mètge, didec eth prince; e en tot hèr un visible esfòrç entà mostrar-se corau, higec damb un imperceptible movement des pòts (se vedie que non pensaue çò que didie): merci, chere amie, d’etre venue.
Era princessa Maria li sarrèc era man e eth arroncilhèc leugèraments es celhes en sénter aquera pression.
Sauvèc silenci e era non sabec se qué díder.
Comprenec se qué l‟auie arribat dies endarrèr.
Enes sues paraules, en ton dera sua votz e sustot ena hereda guardada (lèu ostil) s‟avertie aguest aluenhament de totes es causes terrenaus, terrible entad aqueth qu‟encara ei viu.
Çampar, comprenie, hènt un esfòrç, tot çò restacat as que viuien, mès se notaue ath còp qu‟aguesta dificultat non provenguie dera sua manca de capacitat entà compréner, se deuie a qué eth comprenie quauquarren qu‟es auti, es que viuien, non comprenien ne podien compréner.
E aquerò lo shurlaue totafèt.
Ja ves de quina manèra mès estranha mos a arremassat eth destin, didec, trincant eth silenci e senhalant a Natasha.
Era que me tie compde tot eth dia.
Era princessa Maria escotaue sense compréner çò que li didie.
Com podie parlar atau, eth sensible e corau prince Andrei, dauant dera hemna qu‟estimaue e l‟estimaue?
S‟auesse esperances de víuer non aurie dit aquerò damb aguest ton hered e ofensant.
Se non sabesse qu‟anaue a morir, com non auie d‟auer pietat d‟era, com auie pogut parlar d‟aquera manèra?
Solet ua explicacion ère possibla: que tot l‟ère indiferent; pr‟amor que quauquarren d‟ua importància plan màger se l‟auie revelat.
Era convèrsa seguie estant hereda, desordenada; s‟interrompie en cada moment.
Maria a passat per Riazan, didec Natasha.
Eth prince Andrei non semblèc notar que Natasha cridaue a sa fraia peth nòm.
Natasha, que ja ac auie hèt abantes, se n‟encuedèc ara per prumèr viatge.
E qué?, didec eth prince.
L‟an condat que Moscòu a usclat complètaments, que…
Natasha s‟arturèc: aquera conversa que non ère avienta; se vedie qu‟eth prince hège, en vaganaut, esfòrci entà escotar.
Òc, diden qu‟a usclat.
E tu, Marie, te trapères damb eth comde Nikolai, didec de pic eth prince Andrei, desirant, çampar, díder quauquarren agradiu entada eres.
Qu‟a escrit en aguesta casa en tot díder que tu li shautaues fòrça, seguic tranquilaments, damb simplicitat, sense compréner, çampar, era importància qu‟es sues paraules auien entad aqueri èssers viui.
Se tanben a tu te shautèsse… serie çò de mielhor… que vos maridèssetz, higec un shinhau mès ara prèssa, satisfèt d‟auer trapat es paraules que l‟auie costat cercar.
Era princessa Maria l‟escotaue; entada era aguestes paraules non auien cap de sens, non hègen senon provar guaire luenh deth mon des viui se trapaue sa frair.
Entà qué parlar de jo, didec damb votz fèrma, e guardèc a Natasha.
Era notèc era sua guardada, mès que non lheuèc es uelhs.
Toti sauvèren silenci.
Andrei, vòs… didec de pic, damb votz tremolosa, era princessa Maria.
T‟a rebrembat tostemp.
Per prumèr còp eth prince Andrei diboishec un arridolet, mès era princessa, que coneishie tan ben es expressions deth sòn ròstre, comprenec orrificada que non ère un arridolet de jòia ne d‟afeccion peth sòn hilh, senon un gèst de trenda burla entara princessa Maria, que, ena sua pensada, tenguie eth darrèr recurs entà entornar-lo ena vida.
Òc, m‟alegrarie fòrça veir a Nikolenhka.
Està ben?
Quan amièren ath petit ena cramba deth prince Andrei, Nikolenhka contemplèc espaurit a sa pair e non plorèc pr‟amor qu‟arrés ac hège.
Eth prince Andrei lo punèc, sense saber se qué dider-li.
Quan se heren a vier a Nikolenhka, era princessa Maria s‟apressèc de nauèth ath sòn frair.
Lo punèc e, sense poder tier-se, s‟estarnèc a plorar.
Eth la guardèc fixaments.
Plores per Nikolenhka?
Era princessa Maria assentic damb eth cap sense deishar de plorar.
Maria, sabes?
Er Evang… mès s‟interrompec de ressabuda.
Arren.
Qué dides?
Quan era princessa Maria s‟estarnèc a plorar, eth comprenec qu‟ac hège peth petit Nikolushka, que se demorarie sense pair.
Damb gran esfòrç, sagèc de tornar ena vida e botar-se en sòn punt d‟enguarda.
E totun, be n‟ei de simple!
Es audèths deth cèu non sèmien, non sèguen es semiats, Diu Nòste Pair les balhe aliments”, se didec, e aquerò ère çò que li volie dìder a sa fraia.
Non comprenerien arren.
Non pòden compréner que toti aguesti sentiments que tant avaloren, toti aguesti pensaments que les semblen, que mos semblen tant importants, non son de besonh.
Que non mos podem compréner.” E sauvèc silenci.
Eth hilh deth prince Andrei auie sèt ans, a penes coneishie es letres, e non sabie arren.
Patic fòrça dès aqueth dia, en to aquerir coneishements, dòts d‟observacion e experiéncia.
Mès encara qu‟alavetz auesse sabut tot aquerò, non aurie pogut compréner milhor ne mès prigondaments aquera scèna entre sa pair, era princessa Maria e Natasha, que ne siguec testimòni.
Ac endonvièc tot e sense plorar gessec dera cramba, s‟apressèc silenciós a Natasha, que lo seguie, la guardèc timidaments damb es sòns uelhs beròis e cogitosi; eth sòn rosat pòt superior, un shinhau proeminent, s‟estrementic, apuèc eth cap ena joena e se metec a plorar.
A compdar d‟aqueth dia evitèc a Dessalles e ara vielha comdèssa, que lo hège objècte des sues amorasses, e s‟estaue solet o s‟apressaue timidaments ara princessa Maria e a Natasha, que semblaue estimar encara mès qu‟ara sua tia, e, doçaments, damb timiditat, cercaue es sues amorasses.
Quan era princessa Maria gessec dera cramba de sa frair auie comprenut perfèctaments tot çò que l‟auie dit eth ròstre de Natasha.
Non tornèc a parlar damb era sus era esperança de sauvar-lo.
En tot tornar-se, es dues, velhèc ath cant deth divan deth herit.
Ja non ploraue, mès pregaue de contunh, en tot dirigir es sues pregàries ar Èsser etèrn e inconcebible qu‟era sua preséncia ère tant evidenta, ara, ath cant deth moribond.
Eth prince Andrei sabie que s‟anaue a morir, encara mès, notaue que se morie pòc a pòc e que ja ère miei mòrt.
Experimentaue, mès que mès, ua sensacion d‟aluenhament de totes es causes terrenaus e ua estranha e alègra leugeresa d‟èsser.
Sense temor ne prèssa demoraue serenaments çò que l‟auie d‟arribar.
Aquera preséncia orribla, etèrna, desconeishuda e luenhana qu‟era sua existéncia auie sentut pendent tota era sua vida, se l‟apressaue ara enquia hèr-se leu comprensibla e tangibla pera estranha e gaujosa leugeretat der èsser.
Abantes auie cranhut era fin.
Dus còps auie experimentat eth terrible e dolorós sentiment dera pòur a morir, qu‟ara non comprenie.
Eth prumèr viatge auie estat quan era granada sautèc ath sòn costat virant coma ua gaudrofa, tant qu‟eth campaue es semiats, es arbilhons, eth cèu, e sabie qu‟ère dauant dera mòrt.
Quan se remetec dempús d‟èster herit, ena sua amna, momentanèaments desliurada deth pes dera vida, neishec aquera flor d‟amor perenne, liure, que non depenie d‟aguest mon.
E d‟alavetz ençà, ja non auec pòur ara mòrt ne pensèc en era.
Pendent es ores deth dolorós isolament e semidelèri qu‟auie patit dès que siguec herit, coma mès reflexionaue en aqueth nau principi d‟amor etèrn que se l‟auie revelat, autant mès renonciaue (sense encuedar-se‟n) ara vida terrenau.
Estimà‟c tot e a toti, sacrificar- se tostemp per amor, significaue non estimar ad arrés, non víuer era vida terrenau.
E a mida qu‟apregondie en principi der amor, damb màger decision renonciaue ara vida e hège quèir eth terrible obstacle interpausat entre era vida e era mòrt quan non i a amor.
E alavetz, quan en aguest prumèr temps se‟n brembaue de qué auie de morir, se didie: “Qu‟ei mielhor atau”.
Mès, dès era net de Mitischi, quan en sòn semidelèri campèc dauant d‟eth era hemna que desiraue e quan eth, sarrant era sua man contra es sòns pòts, vessèc doces lèrmes de felicitat, er amor a ua soleta hemna s‟anèc apregondint imperceptiblaments en sòn còr; e de nauèth l‟estaquèc ara vida.
Acodien ena sua ment pensaments que lo tormentauen e l‟aumplien d‟alegria: rebrembaue er instant qu‟auie vist a Kuraguin ena ambulància, mès que non podie experimentar de nauèth eth sentiment d‟alavetz.
Ua soleta question lo tormentaue: seguie viu o non aqueth òme?
Mès que non gosaue prenguntà‟c.
Era herida seguic eth sòn cors normau, mès çò que Natasha auie dit ara princessa Maria de qué “aquerò l‟arribèc hè dus dies” siguec era darrèra luta morau entre era vida e era mòrt, e en era capitèc era mòrt.
Qu‟ère er inesperat reconeishement de qué valoraue encara era vida representada en amor de Natasha e era darrèra escometuda de pavor (ja superada) dauant de çò desconeishut.
Auie escurit.
Coma de costum, dempús de sopar auec un shinhau de fèbre e es sòns pensaments èren extraordinàriaments lucids.
Sonia ère seiguda ath cant dera taula.
Eth s‟auie adormit.
De pic l‟envasic ua sensacion de felicitat.
E, plan que òc, Natasha auie entrat sense hèr bronit pr‟amor de substituir a Sonia.
Dès que comencèc a suenhar-lo, eth prince experimentaue tostemp aguesta sensacion fisica dera sua preséncia.
S‟estaue seiguda en fautulh, de perfil ada eth, en tot amagar-li era lum dera candèla, e teishie ua micha.
Es sòns delicadi dits botjauen adreitaments es agulhes, qu‟a viatges tustauen era ua damb era auta; eth prince podie veir plan ben eth perfil deth sòn ròstre, leugèraments inclinat e cogitós.
Natasha hec un movement e eth camishèth queiguec des sòns jolhs.
S‟espauric; amaguèc era lum dera candèla damb era man e damb un gèst rapid, agil e silenciós s‟inclinèc entà cuélher eth camishèth e tornèc ara sa postura anteriora.
Eth prince Andrei la guardaue sense botjar-se e notèc que, dempús d‟aqueth movement, auie besonh d‟alendar a plen paumon, mès cranhie de hè‟c e ac hège en tot tier er alend.
En monastèri de Troitsa auien parlat deth passat e eth prince auie dit que, se sauvaue era vida, balharie gràcies etèrnes a Diu per aquera herida que les tornèc a júnher.
D‟alavetz non tornèren a mentar er avier.
Dilhèu mos a amassat eth destin de manèra tant estranha entà deishar- me morir?…
Dilhèu se m‟a revelat era vertat dera vida solet entà que jo me‟n sàpia qu‟è viscut ena enganha?
Que l‟estimi mès qu‟arren en mon.
Qué posqui hèr se l‟estimi?”, e gemeguèc, còp sec, sense voler, peth costum aquerit enes sues ores de patiment.
En entener-lo, Natasha deishèc er sua labor e, en veir es sòns uelhs ludents, s‟inclinèc entada eth.
Non dormitz?, preguntèc.
Voleria plorar d‟alegria.
Natasha s‟apressèc mès ada eth.
Eth sòn ròstre reludie exaltat e alègre.
Natasha, vos estimi massa, mès qu‟arrés en mon.
E jo?, separèc eth ròstre un instant.
Per qué, massa?, preguntèc.
Per qué, massa…?
Viuerè?
Qué vos semble?
Ne sò solide fòrça!.
Eth sauvèc silenci.
Be ne serie de polit!, cuelhec era sua man e la punèc.
Natasha se sentie erosa e esmoiguda; mès se‟n brembèc de qué aquerò ère enebit, qu‟eth herit auie besonh de repaus.
Mès, vos que non auetz dormit, didec, reprimint era sua alegria.
Eth prince abandonèc era sua man dempús de sarrar-la, era se seiguec de nauèth ath cant dera candèla e tot seguic coma abantes.
Per dus viatges se virèc entà guardar-lo e se trapèc damb es sòns uelhs ludents.
Alavetz s‟impausèc un prètzhèt determinat ena sua labor de teisheira, prometent-se non guardar-lo enquia que l‟auesse acabat.
Ath cap d‟ua estona eth prince clucaue es uelhs e s‟esclipsaue.
Mès, eth sòn que non se tardèc guaire; se desvelhèc inquiet e banhat en ua sudor hereda.
Quan dormie seguie pensant en tot aquerò que lo preocupaue aqueri dies: era vida e era mòrt.
Era sustot.
Se sentie mès pròche ara mòrt.
Qué ei er amor?, pensaue.
Tot çò que compreni ac compreni perque estimi.
Tot, tot existís solet perque estimi.
Tot qu‟ei estacat per amor solet.
Er amor ei Diu; morir signifique que jo, ua particula der amor, entorni entara hònt comuna e etèrna”.
Qu‟èren pensaments solatjants, o atau l‟ac semblèc aumens.
Mès que non èren senon pensaments.
Quauquarren mancaue en eri: èren unilateraus, personaus, cerebraus, les mancaue evidéncia.
E seguie era madeisha inquietud e confusion.
Se demorèc adormit.
En sòmi se vedec ena madeisha cramba a on ère reauments, mès non herit senon san.
L‟enrodauen fòrça persones insignificantes e indiferentes.
Parlaue damb eres e discutie de causes inutiles.
Se dispausaue e gésser de viatge.
Eth prince rebrembaue confusaments que tot ère insignificant e que lo demorauen prètzhèts mès importants; mès seguie parlant, estonant as sòns audidors damb es sues frases uedes, engenhoses.
De man en man, aqueri personatges despareisheren imperceptiblaments e solet restèc un problèma: eth problèma dera pòrta.
Se lhèue, s‟aprèsse entà passar eth flastièth e barrar- la.
Tot depen de qué artenhe barrar-la.
Camine, s‟esdegue, mès es sues cames non se botgen e eth se‟n sap de qué non aurà temps entà barrar-la; ça que la, tense dolorosaments totes es sues fòrces.
Ua pòur espaventosa se senhorege d‟eth.
E aguesta pòur ei era pòur ara mòrt: darrèr dera pòrta que i a era.
Mès en madeish moment qu‟arribe arrossegant-se bastrussaments entada era, aquerò tan terrible posse deth costat opausat, sajant de passar ara fòrça.
Quauquarren que non ei uman (era mòrt) pelege per entrar e ei de besonh arturar-la.
Eth s‟agarre ara pòrta, arremasse es sues darrères fòrces; ja non la pòt barrar, mès òc arturar-la aumens, encara qu‟es sues fòrces son fèbles, maganhaires, e era pòrta pressionada per çò de terrible se daurís e se torne a barrar.
Ua auta pression d‟aquiu.
Es sòns esfòrci suberumans que son en bades e es dues huelhes dera pòrta se daurissen silenciosaments.
Era entre e era ei era mòrt.
E eth prince Andrei morís.
Mès en moment de morir, se‟n brembèc de qué ère en tot dormir, hec un esfòrç e se desvelhèc.
È mòrt e m‟è desvelhat.
Era mòrt qu‟ei eth desvelhar-se”.
Se sentec desliurat d‟aquerò qu‟abantes estacaue era sua fòrça e experimentèc aquera estranha leugeretat que dès alavetz ja non l‟abandonèc.
Quan se desvelhèc, caperat de sudor hereda, e se botgèc en divan, Natasha s‟apressèc ada eth entà preguntar-li se qué li passaue.
Eth prince non responec: non comprenie era pregunta e la guardèc damb uelhs estranhs.
Aquerò ère çò que s‟auie passat dus dies abantes de qué arribèsse era princessa Maria.
D‟alavetz, sivans eth mètge, la fèbre auie aquerit mala mina.
Mès Natasha non mostraue cap interès per çò que didie eth mètge: vedie toti aqueri terribles simptòmes moraus, indobtables entada era.
Entath prince Andrei, damb aqueth desvelhment deth sòn, comencèc er aluenhament dera vida.
E, en comparèr damb era durada dera sua existéncia, non li semblaue mès lent qu‟eth desvelhament deth sòmi en relacion damb eth temps que s‟auie tardat eth sòmi.
Arren de terrible ne violent auie en aguest desvelhament relatiuaments lent.
Es sòns darrèrs dies e ores sigueren simples e tranquilles.
Era princessa Maria e Natasha, que non se desseparauen d‟eth, atau ac sentien.
Ja non plorauen ne patien; e enes darrèri dies se n‟encuedauen de qué non pensauen tant en eth (que ja non existie e les auie abandonat) coma en sòn rebrembe mès pròche: eth sòn còs.
En ambdues ère tant intens aguest sentiment, qu‟èr aspècte extèrn e terrible dera mòrt non influie en eres e considerauen inutil ahiscar eth sòn dolor.
Non plorauen dauant d‟eth ne dehòra dera sua preséncia, e tanpòc parlauen d‟eth entre eres.
Èren convençudes de non saber exprimir damb paraules tot aquerò que comprenien.
Es dues vedien se com, aluenhant-se d‟eres, s‟en.honsaue cada viatge mès prigondaments, lenta e tranquillament, non se sabie entà on, mès sabien qu‟auie d‟èster atau e qu‟aquerò estaue ben.
Eth prince Andrei recebec es darrèri sacraments; toti s‟apressèren entà dider-se adiu d‟eth.
Quan li heren a vier ath sòn hilh botèc es pòts en sòn front e se virèc, non perque li resultesse penible ne per pietat (era princessa e Natasha ac comprenien) senon pr‟amor que supausaue qu‟aquerò ère çò que d‟eth exigien.
E quan li demanèren que lo benedisse, ac hec, e guardèc ath sòn entorn coma preguntant se li calie hèr bèra causa mès.
Era princessa e Natasha sigueren presentes pendent es darrères contraccions deth còs abandonat peth sòn esperit.
Ja se n‟a anat?, didec era princessa Maria, quan eth còs immobil, estirat dauant d‟eres, començaue a heredar-se.
Natasha s‟apressèc, guardèc es uelhs sense vida e s‟esdeguec a barrar-les.
Mès que non les punèc, encara qu‟apressèc es pòts ad aquerò qu‟ère eth sòn mès pròche rebrembe.
A on ei ara?…
Quan botèren aqueth còs, lauat e vestit, en taüt, sus ua taula, toti s‟apressèren plorant, pr‟amor de balhar-li eth sòn darrèr adiu.
Nikolenhka plorèc possat peth dolorós estupor qu‟estarnaue eth sòn còr.
Era comdessa e Sonia plorauen pensant en Natasha e qu‟eth ja non existie.
Eth vielh comde plorèc perque sentie que lèu tanben eth li calerie balhar aguest terrible pas.
Tanben era princessa Maria e Natasha plorèren ara; mès non per çò deth sòn dolor; plorèren pera ferventa commocion qu‟aumplie es sues amnes dauant d‟aqueth simple e solemne mistèri dera mòrt que venguien de presenciar.
PART I Era rason umana que non pòt compréner eth conjunt des causes qu‟originen cada fenomèn, mès eth besonh de coneisher-les qu‟ei inerent ena natura der òme.
Era rason umana, sense apregondir ena infinitud ne enes complexitats des condicions deth fenomèn, cadua d‟eres, per separat, se pòt concéber coma encausa deth madeish, s‟acuelh ara prumèra esperança, que sòl èster era mès intelligibla, e ditz: aguesta qu‟ei era encausa.
Enes eveniments istorics (qu‟en eri es objectius d‟informacion son es actes umans) ei era volentat des dius que se presente coma prumèra encausa; e dempús era volentat des òmes qu‟ocupen un lòc important ena istòria, que cridam eròis.
Mès qu‟ei pro d‟apregondir en cada eveniment istoric (ei a díder, ena actuacion de tota era massa umana qu‟actue en eth) entà convencer-se de qué era volentat des eròis, luenh de dirigir es accions dera massa, ei lèu tostemp dirigida.
Poirie semblar que non a cap de valor compréner era significacion des eveniments istorics d‟ua o de ua auta manèra; mès, entre es qu‟afirmen qu‟es pòbles d‟Occident auancen entà Orient pr‟amor qu‟atau ac volec Napoleon e es que sostien que semblable eveniment se passèc pr‟amor qu‟atau li calie èster, i a era madeisha diferéncia qu‟entre es qu‟afirmauen qu‟era Tèrra s‟està quieta e toti es planetes viren ar entorn d‟era e es que didien que non saben en qué se sostie era Tèrra mès saben qu‟existissen leis que regissen es sòns movements e es des auti astres.
Non existissen ne pòden existir encauses d‟un eveniment istoric, exceptat era encausa soleta de totes eres; mès existissen leis que govèrnen es eveniments, es ues desconeishudes e es autes qu‟eth sòn sens començam compréner.
Era descubèrta d‟aguestes leis solet ei possible se renonciam totafèt a cercar es causes ena volentat d‟un solet òme, madeish qu‟era descubèrta des leis que regissen eth movement des planetes non siguec possibla enquia qu‟es òmes renoncièren ara idia dera movilitat dera Tèrra.
Dempús dera batalha de Borodino, dera ocupacion de Moscòu per enemic e er incendi dera ciutat, es istorians considèren qu‟er episòdi fondamentau dera guèrra de 1812 siguec eth pas dera armada russa deth camin de Riazan ath de Kaluga, e d‟aquiu entath camp de Tarutino, nomentat coma era marcha oblicua de Krasnia Pajra.
Es istorians atribuïssen era glòria d‟aguest hèt geniau a diuèrsi personatges e discutissen a qui li correspon en realitat eth merit.
Tanben es istorians estrangèrs, enquia e tot es madeishi francesi, arreconeishen eth gèni des caps militars russi quan parlen d‟aguesta marcha.
Mès, per qué toti es escrivans que se tien ad aguesti tèmes, e damb eri es auti, admeten qu‟aguesta marcha siguec ua iniciatiua geniau e prigonda d‟ua soleta persona, que sauvèc a Russia e perdec a Napoleon?
Qu‟ei dificil de compréner.
Prumèr de tot, ei dificil compréner en qué s‟està era genialitat e prigondor d‟aguest movement, donques que non ei de besonh guaire esfòrç intellectuau entà encuedar-se‟n de qué era mielhor posicion d‟ua armada (quan non se l‟ataque) ei era qu‟ei mès pròcha as aprovediments.
E quinsevolh, encara que sigue un mainatge de tretze ans, non massa intelligent, comprenerie aisidaments qu‟en 1812 era posicion mès auantatjosa dera armada, dempús dera retirada de Moscòu, s‟estaue en camin de Kaluga.
Per tant, non se pòt comprèner, en prumèr lòc, se quini rasonaments an amiat as istorians entà veir era prigonda genialitat d‟aguesta manòbra.
En dusau lòc, encara resulte mès dificil compréner se com es istorians ven en era era sauvacion des russi e era derrota des francesi, pr‟amor que semblabla marcha, realizada enes circonstàncies que la precediren, coïncidiren, e contunhèren, podec èster tan perilhosa entara armada russa coma providenciau entara francesa.
E se, a compdar d‟aguest movement, era sòrt des russi comence a mielhorar, de cap des manères podem dedusir qu‟aguest movement ne siguesse era encausa.
Aguesta marcha de flanc, luenh d‟aufrir auantatges, podec costar era pèrta de tota era armada russa e era sauvacion dera armada francesa se non i auesse auut d‟autes circonstàncies.
Qué s‟aurie passat sense er incendi de Moscòu?
Qué, se Murat non auesse perdut de vista as russi?, qué, se Napoleon non s‟auesse estat inactiu?
O se, en Krasnia Pajra, era armada russa, seguint eth conselh de Bennigsen e Barclay, auesse presentat batalha?
E s‟es francesi auessen atacat as russi quan aguesti arreculauen mès enlà de Pajra?
E se Bonaparte, apressant-se a Tarutino, auesse atacat as russi encara que solet siguesse damb era dètzau part dera energia que despleguèc en Smolensk?
E s‟es francesi s‟auessen dirigit entà Sant Petersburg?…
En tresau lòc, çò que mens se compren ei qu‟es òmes qu‟estúdien era istòria non volguen veir, exprèssaments, que non se pòt atribuir a ua soleta persona era mentada manòbra, qu‟arrés auie previst jamès, e qu‟era (madeish qu‟eth repè en Fili) de hèt non siguec concebuda en sòn ensems per arrés, senon realizada pas a pas, un dempús der aute, menuta a menuta, desvolopada ath long d‟ua incalculabla seria des mès diuèrses circonstàncies; e solet quan se realizèc ena sua integritat se convertic en un hèt preterit.
En conselh de Fili, era idia dominanta des caps russi ère, coma quauquarren que se supausaue, era retirada entà darrèr en linha dreta, ei a díder, peth camin de Nizhni- Novgorod.
Era pròva d‟aquerò son era majoritat de vòts qu‟obtenguec aguesta idia en conselh e era coneishuda convèrsa, dempús deth conselh, entre eth generau en cap e Lanski, cap des servicis d‟intendéncia.
En sòn infòrme ath Plan Seren, Lanski comuniquèc qu‟es aprovediments dera armada s‟auien acumulat sustot ath long deth Oka, enes províncies de Tula e Kazan, e que, en cas de retirada entà Nizhni-Novgorod es resèrves de viures quedarien separades dera armada per ample cabau der arriu Oka, per çò que, mès que mès a principis der iuèrn, eth transpòrt que resulte impossible.
Aguest siguec eth prumèr indici deth besonh de separar-se dera linha dreta, qu‟abantes semblaue era mielhor entà Nizhni-Novgorod.
Era armada se dirigic entath sud, peth camin de Riazan, cercant era proximitat as resèrves de viures.
Mès tard, era inactivitat des francesi, que perdèren de vista ara armada russa, era preocupacion entà deféner era fabrica de Tula e, sustot, er auantatge de tier-se près de avitalhament obliguèren ara armada a baishar encara mès entath sud, en camin de Tula.
Atau coma non ei possible respóner ara pregunta de quan siguec abandonat Moscòu, arrés pòt saber en quin moment precís e per qui se decidic passar entà Tarutino.
Solet quan arribèc era armada en Tarutino, degut as incompdables diferéncies numeriques, era gent comencèc a creir qu‟ère çò que desiraue de hège fòrça temps.
II Era celèbra marcha oblicua se limitèc ad aquerò: era armada russa, arreculant tostemp en sentit contrari ath dera invasion, un còp auec cessat er auanç des francesi, se hec enlà dera linha dreta seguida ara prumeria e, en non senter-se perseguida, se dirigic coma ère naturau entà on abondauen es viures.
Se mos imaginam ara armada russa desaprovedida, non ja de caps geniaus, senon simplaments coma tropes sense caps, aguesta armada non podie hèr ua auta causa que tornar de nauèth entà Moscòu, en tot hèr un gran torn pes lòcs a on i auie mès aprovediment e regions mès fertiles.
Eth pas deth camin de Nizhni-Novgorod entàs de Riazan, Tula e Kaluga ère autant logic qu‟es saquejaires dera armada russa seguien aguesta madeisha direccion, e de Sant Petersburg exigien que Kutuzov amièsse es sues tropes entad aguest madeish camin.
En Tarutino, Kutuzov recebec lèu ua censura der Emperaire per auer desviat es tropes entath camin de Riazan e li senhalèc era posicion, a on ja se trapaue quan arribèc era orde imperiau.
Arreculant ena direccion dera possada recebuda pendent tota era campanha, en tot includir era batalha de Borodino, quan era fòrça d‟aguesta possada (sense receber-ne cap mès) despareishec, era majoritat dera armada russa cuelhec era posicion que l‟ère naturau.
Eth merit de Kutuzov non s‟està ena realizacion de manòbres geniaus, d‟aguestes que se criden estrategiques, senon en auer comprenut, solet eth, eth significat des eveniments qu‟anauen arribant.
Siguec eth solet a compréner era importància dera inactivitat francesa, e solet eth seguic afirmant qu‟era batalha de Borodino siguec ua victòria; eth, solet eth, qu‟ena sua condicion de generau en cap s‟aurie d‟auer mostrat propici ar atac, tenguec toti es sòns recursi entà empachar qu‟era armada russa siguesse emplegant-se en batalhes inutiles.
Era fèra herida en Borodino jadie en quauqua part d‟aqueri parçants a on l‟auie deishat eth caçaire, que s‟auie retirat.
Mès ignoraue s‟ère viua o mòrta o simplaments emboscada.
E, de pic, s‟enteneren es gemècs d‟aguesta fèra.
Es gemècs dera fèra herida, dera armada francesa, eth crit que denonciaue era sua derrota, ère eth manament de Lauriston entath campament de Kutuzov damb era mission de prepausar era patz.
Napoleon, tostemp convençut de qué çò de bon non ère çò bon, senon aquerò qu‟ada eth se l‟acodie, escriuec a Kutuzov çò de prumèr que li venguec entath cap, encara que non auesse cap de sens: Senhor prince Kutuzov: vos mani a un generau, ajudant de camp mèn, pr‟amor d‟expausar-vos quauqui ahèrs interesanti.
Desiri que Sa Altesa balhe crèdit a guaire eth vos digue, mès que mès, quan vos exprimisque es sentiments d‟estimacion e particulara consideracion que hè temps vos profèssi.
Que non a cap mès objectiu aguesta carta.
Prègui a Diu, senhor prince Kutuzov, que vos age ena sua santa e digna proteccion.
Moscòu 3 d‟octubre de 1812.
Signat: Napoleon.
Aguest ei er esperit actuau dera mia nacion, responec Kutuzov.
E seguic esdegant-se entà empedir era ofensiua dera armada.
Pendent eth mes qu‟era armada francesa saquejaue Moscòu e es tropes russes s‟estauen estacionades tranquillaments en Tarutino, se produsic un cambi ena relacion de fòrces (en esperit e en nombre), que per aquerò era preponderància passèc as russi.
Maugrat qu‟es russi desconeishien era posicion dera armada francesa e er quantitat des sòns efectius, tanlèu cambièc aguesta relacion de fòrces se hec evident eth besonh dera ofensiua en incompdables senhaus: eth manament de Lauriston, era abondor de viures en Tarutino, es notícies qu‟arribauen de pertot sus era inactivitat e eth desorde des tropes franceses, es recrutes incorporadi enes regiments russi entà curbir es baishes, eth bon temps, eth prolongat repaus des soldats russi e era impaciència que normauments surgente enes tropes dempús un repaus, pr‟amor d‟amiar a tèrme aquerò entà qué auien estat arremassadi; a tot aquerò se somaue eth curiosèr per saber çò que se passaue ena armada francesa, donques qu‟auien perdut eth contacte damb era hège ja temps, era audàcia qu‟es auançades se botjauen ath cant des francesi plaçadi près de Tarotino, es notícies sus aisides victòries artenhudes contra er enemic per mujiks e guerrilhèrs, era enveja costada per aguesti hèts, eth vam de resvenja que borie ena amna de cada persona tant qu‟es francesi s‟estauen en Moscòu e sustot era consciéncia, vaga, mès existenta en cada soldat, de qué era relacion de fòrces auie cambiat e er auantatge s‟estaue ara deth costat des russi.
Tot aquerò hège de besonh era ofensiua.
E damb era madeisha exactitud d‟un relòtge, qu‟es sues campanes comencen a sonar quan era agulha hè un torn redon ena esfèra, tanben enes instàncies superiores eth cambi dera situacion costèc un movement accelerat, mormolhs e sons de campanes.
Era armada russa ère dirigida per Kutuzov e peth sòn Estat Major e, de Sant Petersburg, per Emperaire Alexandre.
Abans de qué arribèsse era notícia der abandonament de Moscòu s‟auie premanit en Sant Petersburg un plan, peth menut, de tota era campanha, que li siguec manat a Kutuzov, pr‟amor de qué lo metesse en marcha.
A maugrat de qué eth projècte s‟estaue ena idia de qué Moscòu seguie en mans russes, er Estat Major l‟aprovèc e lo metec en marcha.
Eth Plan Seren se limitèc a suggerir qu‟es actuacions subversiues a grana distància son tostemps dificiles d‟executar.
Pr‟amor de véncer es dificultats existentes sigueren enviades naues ordes e naues persones encargades de susvelhar era actuacion deth generau en cap e d‟informar ath respècte.
Ath delà, tot qu‟auie cambiat enes comandaments dera armada.
Les calèc substituir a Bagration, mòrt en combat, e a Barclay que s‟auie retirat ofensat.
Damb era màger seriositat se deliberaue se serie mielhor méter a A en lòc de B; a B en tot substituir a C, o, ath contrari a D en sòrta de A, eca, coma se tot aquerò podesse costar ua auta causa que non siguesse era satisfaccion de A e de B. Qu‟èren màger que jamès es intrigues entre es diuèrsi partits, per çò dera ostilitat que Kutuzov mostraue contra Bennigsen, eth sòn cap d‟Estat Major, e era preséncia de persones de confiança manades per Emperaire e es repetides substituicions.
A minaue eth terren a B; aguest eth de C, eca, en toti es cambis e combinacions possibles.
Era encausa principau, mès unenca, d‟aguestes intrigues e actuacions s‟estaue ena campanha militara, que toti eri se pensauen dirigir.
Mès era campanha seguie endauant independentaments d‟eri, tau coma li calie desvolopar-se, ei a díder, sense coïncidir jamès damb çò que discurrien es òmes, senon coma ua conseqüéncia dera actuacion des masses.
Totes aqueres combinacions s‟entrecrotzauen e confonien, en tot èster, ena pensada des nautes esfères, ua imatge exacta de çò que calie hèr.
Prince Miljail Ilarionavic (escriuec eth 2 d‟octobre er Emperaire en ua carta qu‟arribèc ena sua destinacion dempús dera batalha de Tarutino): Dès eth 2 de seteme Moscòu ei en poder der enemic.
Es vòstes darrèrs infòrmes son deth dia 20; dempús aguesta data non solet non s‟a hèt arren contra er enemic pr‟amor de desliurar era nòsta capitau senon que, sivans es vòsti darrèrs infòrmes, vos qu‟auetz seguit arreculant: Serpujov ocupada per un destacament enemic, e Tula, damb era sua famosa fabrica e tan de besonh entara armada, se trape en perilh.
Sivans me comunique eth generau Wintzingerode, un còs dera armada enemiga de dètz mil òmes auance peth camin de Sant Petersburg; un aute còs, tanben nombrós, marche entà Dmitrovo.
Un tresau, auance entà Vladimir, e un quatau, de pro importància, se trape entre Ruza e Mozhaisk.
Per çò de Napoleon, eth dia 25 ère en Moscòu.
Cossent damb toti aguesti infòrmes, quan er enemic a dividit es sues fòrces e Napoleon, damb era sua Garda, se trape encara en Moscòu, ei possible qu‟es fòrces franceses que sòn dauant vòste siguen tan nombroses que non vos permeten iniciar era ofensiua?
Ath contrari, qu‟ei probable qu‟er enemic vos perseguisque damb destacaments o, coma molt, damb un còs plan inferior ara armada que vos auetz as vòstes ordes.
Vos que seratz eth responsable s‟er enemic artenh enviar fòrces importantes entà Sant Petersburg pr‟amor de menaçar aguesta capitau, a on non an restat guaires tropes en tot tier en compde que damb era armada que se vos a fidat, vos auetz toti es mejans entà evitar aguest nau malastre, s‟actuatz damb decision e diligéncia.
Rebrembatz que dauant dera patria ofensada encara vos cau respóner dera queiguda de Moscòu.
Ja sabetz per experiéncia enquia quin punt sò prèst tostemp a recompensar-vos, e vos asseguri qu‟aguest desir non amendrirà; mès jo e Russia qu‟auem eth dret de demorar de vos eth deleri, era fermetat e es capitades que promet era vòsta intelligéncia, eth vòste talent militar e eth valor des tropes que comandatz.
Abantes qu‟arribèsse aguesa carta, que demostraue qu‟en Sant Petersburg auie repercutit ja eth cambi costat en ambdues armades, Kutuzov ja non podec retier es sues tropes dera ofensiua e era batalha se produsic.
Eth 2 d‟octobre un cosac cridat Shapovalov, qu‟anaue en servici de reconeishement, aucic ua lèbe e ne heric ua auta; en seguiment der animau herit, s‟en.honsèc en bòsc e estramunquèc damb era ala quèrra dera armada de Murat, qu‟auie acampat aquiu sense cap precaucion.
Shapovalov condèc alègraments as sòns companhs qu‟auie estat a mand de quèir en mans franceses.
Er abanderat des cosacs entenec eth sòn raconde e informèc ath sòn comandant.
Cridèren a Shapovalov e l‟interroguèren.
Es oficiaus cosacs volien profitar era escadença entà capturar quauqui shivaus; mès un d‟eri, qu‟auie coneishudi en naut comandament, condèc eth hèt a un generau der Estat Major, a on darrèraments era situacion ère fòrça tibada.
Dies abans Ermolov auie pregat a Bennigsen qu‟influisse en Plan Seren entà passar ara ofensiua.
Se no vos coneishessa me pensaria que non desiratz çò que me demanatz, contestèc Bennigsen.
Qu‟ei pro que jo conselha quauquarren, tà qu‟et Plan Seren hèsque çò de contrari.
Era notícia amiada pès cosacs e confirmada pes patrolhes de reconeishement demostrèc qu‟es eveniments auien madurat definitiuaments.
Era còrda tibada auie sautat, vibrèren es relòtges e sonèren es campanes.
A maugrat deth sòn aparent poder, dera sua intelligéncia, dera sua experiéncia e deth coneishement des òmes, Kutuzov, en tot tier en consideracion er infòrme de Bennigsen (qu‟ère facultat entà dirigir-se personauments ar Emperaire), er unanime desir des generaus, que, sivans se supausaue, ère tanben eth deth Sobeiran, atau coma es infòrmes des cosacs, ja non podec contier eth movement inevitable: ordenèc que se hesse çò qu‟eth consideraue qu‟ère inutil e perilhós, en tot benedíder eth hèt consumat.
IV Er infòrme de Bennigsen sus eth besonh dera ofensiua e es notícies restacades ath flanc descubèrt des francesi sigueren es darrèrs indicis deth besonh d‟ordenar era ofensiua, que se fixèc entath dia 5 d‟octobre.
Eth dia 4 d‟octobre, peth maitin, Kutuzov signèc era orde.
Toll liegec era orde a Ermolov e li prepausèc que s‟ocupèsse de cuélher es mesures avientes.
Plan, plan, ara que non è temps, didec Ermolov, e gessec dera isba.
Era orde d‟operacions, redigida per Toll, qu‟ère excellenta; coma era d‟Austerlitz, encara que non ère escrita en aleman: “Dier erste Colonne marschirt… en aguesta e en aquera direccion; die zweite Colonne marschirt…1 en aguesta e en aquera direccion”, eca.
E en aqueth papèr totes es colomnes arribauen enes sòns lòcs ara ora indicada e destrusien ar enemic.
Coma en totes es ordes d‟operacions, es causes qu‟èren fòrça ben previstes, e coma se passe tostemp, cap colomna arribèc a temps en punt mercat.
Quan s‟aueren premanit fòrça exemplars dera orde, se cridèc a un oficiau, que siguec manat entà Ermolov pr‟amor de qué aguest s‟encarguèsse de distribuir-la e susvelhar eth sòn compliment.
Eth joen lòctenent de cavalaria dera Garda, oficiau d‟ordes de Kutuzov, content damb aquera importanta mission que se li fidaue, partic entath quartièr de Ermolov.
Que non i é, li didec un ajudant.
Er oficiau se dirigic entath lòc de comandament d‟un generau qu‟Ermolov solie visitar soent.
Que non i é; e eth generau tanpòc.
Er oficiau montèc a shivau e se dirigic entà un aute lòc.
Non i é, a gessut.
A veir s‟encara serè jo eth responsable deth retard!”, pensèc er oficiau.
Hec un torn a tot eth campament.
Es uns li didien qu‟auien vist a passar a Ermolov damb d‟auti generaus; d‟auti opinauen que, solide, aurie ja tornat.
Er oficiau, sense dinar, seguic cercant enquias sies dera tarde; mès Ermolov non apareshie per nunlòc e arrés li didie a on podie trapar-se.
Prenec ara prèssa un mòs ena tenda d‟un companh e entornèc entara avantgarda ara recèrca de Moloradovic, mès que tanpòc i ère.
Li dideren aciu qu‟auie anat entà un balh que daue eth generau Kikin, a on, solide, se traparie tanben Ermolov.
E a on ei aquerò?
Com!
S‟ei qu‟està mès enlà des auançades!
S‟an manat dus regiments entà sostier era linha.
Qu‟an un vertadèr rambalh!
Er oficiau depassèc es auançades e se dirigic entà Echkino.
Ja de luenh, en apressar-se ena casa, podec enténer es alègres e afinades cançons des soldats.
Acompanhades de fiulets e de tumades de cimbals arribauen enes sues aurelhes es paraules: “Enes … prats… enes … prats…” estofades a viatges pes crits.
Tot aqueth sarabat alegrèc ar oficiau, encara que, ath còp, cranhèc que l‟acusèssen d‟arrecular er autrejament dera importanta orde que se l‟auie fidat.
Ja èren es ueit.
Baishèc en un bot e entrèc ena grana casa senhoriau, que se sauvaue intacta entre eth camp des russi e es francesi.
Es vailets anauen e venguien pes correders damb plates de minjars e vins.
Es cantaires èren plaçadi jos es hièstres.
Quan er oficiau siguec introdusit ena sala vedec còp sec as generaus mès famosi dera armada, qu‟entre eri subergessie Ermolov pera sua estatura.
Amassadi en semicèrcle, damb er unifòrme descordat e eth ròstre alugat pera animacion, arrien a arridalhades.
Ath miei dera sala un beròi generau, mèsalèu baishet e damb eth ròstre tanben enventit, dançaue damb adretia eth trepak.
A, a, a!
Vai damb Nikolai Ivanovic!
A, a, a!
Er oficiau comprenec qu‟entrar en aqueth moment damb ua orde importanta qu‟ère hèr- se encara mès colpable e decidic demorar.
Mès un des generaus avertic era sua preséncia e en saber-se‟n dera encausa dera sua venguda l‟ac didec a Ermolov.
Aguest, damb gèst d‟anug, s‟apressèc entar oficiau e dempús d‟entener-lo, cuelhec eth document sense hèr comentaris.
Cres que siguec per edart era sua desaparicion?, didec aquera net ar oficiau un companh der Estat Major, en tot referir-se a Ermolov.
Non, qu‟ac hec de bon voler, pr‟amor de hastigar a Konovnisin.
Ja veiràs eth rambalh que se formarà deman!
V Londeman, eth ja malautís Kutuzov se lheuèc plan d‟ora.
Hec es sues oracions, se vestic e, damb era desagradiua sensacion d‟auer de dirigir ua batalha que non i ère d‟acòrd, pugèc en sòn coche e gessec de Letashevka, a cinc quilomètres de Tarutino, lòc a on les calie amassar-se totes es colomnes.
Pendent eth viatge Kutuzov s‟adormie e se desvelhaue en cada moment, atentiu a se s‟entenien trets pera dreta, o s‟era accion auie ja començat o non.
Tot qu‟ère en absoluda cauma.
Despuntaue era auba d‟un dia de tardor umit e gris.
En apressar-se en Tarutino, Kutuzov vedec a quauqui cavalièrs que trauessauen eth camin, en tot hèr a vier as sòns shivaus entath beuradèr.
Hec arturar eth sòn coche e les preguntèc de quin regiment èren.
Es soldats pertanhien a ua colomna que li calie trapar-se ja fòrça luenh d‟aciu, en ua emboscada.
Mès, mès entà dauant trapèc diuèrsi regiments d‟infantaria damb es fusilhs plaçadi en pabalhon e es soldats, a miei vestir, talhant lenha e minjant.
Hec cridar a un oficiau, que l‟informèc de qué non auien recebut cap orde de meter-se en marcha.
Mès, com?…
Carèc, ça que la, e hec cridar ath cap.
Baishèc deth coche e damb eth cap clin, alendant dificultosaments se metec a caminar en silenci d‟un costat en aute.
Quan arribèc eth cap, qu‟ère eth generau Eichen, der Estat Major, Kutuzov se rogic furiós, non perque er oficiau siguesse colpable, senon perque ja auie sus qui descargar era sua colèra.
Tremolaue, semblaue estofar-se en paroxisme d‟aquera furia qu‟a viatges l‟amiaue a redolar peth solèr.
Se lancèc sus Eichen damb eth punh menaçaire e lo caperèc des mès grossièrs insults.
Un aute oficiau, eth capitan Brozin, que d‟arren n‟ère colpable e se trapaue per edart en camin, patic era madeisha sòrt.
Be n‟ètz de brigands!
Moritz-vos!
Que patie fisicaments.
Eth, eth generau en cap, eth Plan Seren, coma toti lo cridauen, eth, que gaudie d‟un poder coma arrés auie auut en Russia, metut en ridicul dauant de tota era armada!
Quan non èra senon un simple oficialet arrés aurie gosat burlar-se‟n de jo d‟aguesta manèra…
E ara!” Qu‟auie era madeisha sensacion que s‟auesse patit un castig corporau e l‟ère impossible tier-se es crits de colèra e de dolor.
Mès, lèu s‟aflaquiren es sues fòrces; guardèc ath sòn entorn e, en tot encuedar-se‟n de qué s‟auie depassat parlant, pugèc en coche e hec repè en silenci.
Aguesta esfolissada de colèra non se repetic e Kutuzov, parpalhejant fèblaments, escotèc es desencuses e es justificacions de Bennigsen, Konovnitsin e Toll (Ermolov non se presentèc enquia londeman), que persutèren qu‟eth dia a vier se realizarie era frustrada ofensiua.
E Kutuzov li calèc acceptà‟c de nauèth.
VI Londeman es tropes se concentrèren enes bases de partença e pera net se meteren en marcha.
Qu‟ère ua net de tardor, damb bromes de color nere lilà, e non ploiguie: era tèrra ère umida, mès non hangosa, e es tropes auançauen en silenci.
Solet s‟entenie a viatges es fèbles secodides dera artilharia.
Ère enebit parlar en votz nauta, humar e alugar huec; s‟evitaue, en çò de possible, qu‟es shivaus endilhèssen.
Eth caractèr misteriós dera escometuda la hège mes atrasenta.
Es soldats marchauen alègri; quauques colomnes s‟arturèren, placèren es fusilhs en pabalhon e s‟esteneren ena tèrra hereda, en tot supausar qu‟auien arribat en lòc designat.
D‟autes (era majoritat) caminèren tota era net e, çampar, non arribèren a on les calie.
Solet eth comde Orlov-Denisov damb es sòns cosacs (eth destacament mens important) siguec en sòn lòc en moment oportun.
Eth destacament s‟arturèc en limit deth bòsc, ath cant deth caminòu que dès eth bordalat de Stromilovo arribaue enquia Dmitrovo.
En hèr-se dia desvelhèren ath comde Orlov e li heren a vier a un desertor deth camp francés: un sosoficiau polac deth còs dera armada de Poniatowski.
Eth polac declarèc qu‟auie desertat per senter-se menspredat en servici, donques qu‟auie d‟auer ascendut a oficiau de hège temps; ère eth mès valent de toti e plan per aquerò les abandonaue damb er in de resvenjar-se.
Declarèc que Murat hège jadilha a un quilomètre d‟aciu e que se li balhauen cent òmes lo cuelherie viu.
Eth comde Orlov-Denisov consultèc as sòns companhs.
Era prepausa semblaue massa seductora entà renonciar ada era.
Toti s‟aufriren a anar-i e conselhauen de sajà‟c.
Dempús de fòrça discussions e consideracions, eth major generau Grekov decidic acompanhar ath sosoficiau damb dus regiments de cosacs.
Plan, donc, escota!, didec eth comde Orlov ath sosoficiau.
Se dides era vertat, te balharè cent luises.
Sense respóner ad aguestes paraules eth sosoficiau montèc a shivau damb aire decidit e seguic a Grekov, que ja ère prèst, e se perdec en bòsc.
Eth comde Orlov, arraulit peth frescolenc maitin e inquiet pera responsabilitat que cuelhie, gessec deth bòsc enquia a on s‟aubiraue eth camp enemic, qu‟ara se diboishaue confús enes prumères lums deth maitin e des huecs luenhants que s‟anauen escandint.
Ara dreta deth comde Orlov, sus ua penent descubèrta, auien de campar es colomnes russes.
Eth comde guardaue entad aquera part, mès, encara qu‟auesse estat possible veder-les ena luenhor, es colomnes non apareishien.
En camp francés començaue a auer movement; atau li semblèc ath comde e atau ac confirmèc er ajudant de camp que gaudie d‟ua vista excellenta.
E coma se sòl passar quan se dèishe de uelh ara persona que s‟a fidat, li semblèc evident totafèt qu‟aqueth sosoficiau ère un traïdor, que l‟auie engahat e qu‟anaue a comprométer tot er atac pera manca d‟aqueri regiments que deuien caminar qui sap entà on.
Dilhèu ère possible apoderar-se de Murat ath miei de semblabla massa d‟òmes?
Que m‟a mentit aguest brigand!, didec eth comde.
È!, qu‟ei vertat…
Qué ne pensatz?
Les deishem que hèsquen?
Ordenatz que tornen?
Que tornen!
Qu‟ei tard, ja ei de dia.
Er ajudant se precipitèc a trauèrs deth bòsc ara cèrca de Grekov.
Quan Grekov entornèc, eth comde Orlov, preocupat pera contraorde, pera vana demora des colomnes d‟infantaria que non venguien d‟arribar e pera proximitat der enemic (toti es soldats deth sòn destacaments pensauen madeish), decidic er atac.
Cadun ocupèc eth sòn lòc; se senhèren e…” Que Diu mos age!”, exclamèc Orlov.
En tot eth bòsc s‟espargec er “òsca!” e es cosacs, ua centuria darrèr dera auta, coma es grans de horment que quèn ena saca, se lancèren encoratjadi damb es sues lances en cròc a trauèrs der arriuet, entath camp francés.
Ath crit desesperat e tremolós deth prumèr francés que vedec as cosacs, toti es que se trapauen en campament, es uns sense vestir, es auti miei adormidi, abandonèren canons, fusilhs, shivaus e hugeren ara desbandada.
S‟es cosacs auessen perseguit as francesi, sense prestar atencion ad açò que se passaue ath sòn entorn e darrèr d‟eri, aurien agarrat a Murat e a guairi èren damb eth.
Aquerò desirauen es caps, mès que non ère possible hèr auançar as cosacs quan se trapauen dauant deth butin e des presoèrs.
Arrés ne hège cabau des ordes.
Capturèren mil cinc cents presoèrs, trenta ueit canons, quauques bandères e, çò qu‟ère mès important entada eri; shivaus, seres, hlaçades e fòrça d‟auti utisi.
Qu‟ère de besonh arturar-se; méter en lòc segur as presoèrs e es canons, repartir eth butin, pelejar-se es uns damb es auti.
E a tot aquerò se tengueren es cosacs.
Es francesi, en veir qu‟arrés les perseguie, se poderen reméter.
S‟amassèren en grops e comencèren a tirar.
Orlov, tostemp ara demora des colomnes, non contunhèc eth sòn auanç.
Mentretant, cossent damb es ordes d‟operacions: “Die erste Colonne marschirt”, eca.
Coma de costum, eth bon umor des soldats, qu‟auien gessut tant alègri comencèc a dequèir.
S‟entenien paraules de maucontentament, ère evidenta era confusion des comandaments; auancèren, mès, entà darrèr.
Ajudants e generaus galaupauen d‟un costat en aute, cridauen embestiadi, se pelejauen, didien que non anauen entà on les calie e qu‟arribarien tard, eca.
E, fin finau, vengueren de deishar qu‟es causes anèssen sivans eth sòn curs.
E, plan, arribèren, mès non en lòc acordat.
Toll, que hège en aguesta batalha eth madeish papèr que Weyrother en Austerlitz, galaupaue d‟un costat en aute e en toti es lòcs se trapaue damb eth contrari de çò qu‟ère previst ena orde.
Se trapèc atau damb eth còs dera armada de Baggovot ath miei deth bòsc, ja auançat eth maitin, quan li calie auer trapat ja hège temps a Orlov-Denisov.
Irritat e shordat peth fracàs, e en tot supausar qu‟eth tòrt de tot l‟auie d‟auer quaquarrés, Toll repoteguec sevèraments ath cap deth còs en tot dider-li que se meritaue èster fusilhat.
Baggovot, un vielh generau aguerrit enes batalhes, tostemp tranquil, cansat tanben de tantes arturades, confusions e ordes contradictòries, responec furiós (damb estonament de toti e en contradiccion damb eth sòn caractèr) en tot dider-li fòrça causes desagradiues.
E damb ua soleta division contunhèc era marcha.
En gésser en camp dubèrt jos es trets des francesi, eth coratjós e valerós Baggovot, senhorejat pera colèra, non s‟arturèc a pensar se serie util o inutil intervier en aqueri moments e damb ua soleta division: seguic entà dauant en tot condusir as sòns òmes jos eth huec enemic.
Eth perilh, es bombes e es bales qu‟èren çò qu‟auie de besonh en sòn estat d‟animositat.
Ua des prumères bales l‟aucic; d‟autes auciren a fòrça soldats e, sense cap de profit, era division s‟estèc pendent bèth temps jos eth huec der enemic.
Mentretant, ua auta colomna li calie atacar frontauments as francesi, mès ath comandament d‟aguesta colomna i auie Kutuzov.
Pro se‟n sabie qu‟arren, senon eth desorde, arribarie d‟aquera batalha començada contra era sua volentat e sajaue, quan podie, contier as sues tropes, sense botjar-se deth lòc.
Kutuzov anaue silenciós en sòn shivalet gris e responie damb negligéncia a toti es que li prepausauen er atac.
Vosati solet parlatz d‟atacar e non vedetz que non sabem hèr manòbres complicades, li didec a Miloradovic, que li demanaue permís entà passar ara ofensiua.
Quan l‟informèren de qué ena rèiregarda des francesi, a on sivans es cosacs non i auie arrés, se trapauen dus batalhons de polacs, guardèc de reuelh a Ermolov (que non li dirigie era paraula dès era vesilha).
Toti demanen qu‟ataquem, prepausen un ensems de projèctes, mès tanlèu coma començam se passe qu‟arrés ei premanit e er enemic, avertit, cuelh es sues mesures.
Ermolov cluquèc es uelhs e arric leugèraments en enténer taus paraules.
Comprenec qu‟era tronada auie passat entada eth e que Kutuzov se limitarie ad aguesta insinuacion.
Ath cap d‟ua estona Ermolov s‟apressèc entath Plan Seren e li didec respectuosaments:
Encara èm a temps, Altesa.
Er enemic non se n‟a anat.
Ordenatz qu‟ataquem?
De ua auta manèra, era Garda non veirà ne tansevolhe eth hum.
Kutuzov non responec arren; mès quan l‟informèren de qué es tropes de Murat arreculauen, ordenèc er atac.
Ça que la, cada cent passi ordenaue hèr ua pòsa de tres quarts d‟ora.
Tota era batalha s‟estèc ena accion des cosacs d‟ Orlov-Denisov.
Era rèsta dera armada perdec inutilaments quauqui centenats d‟òmes.
Aquera batalha li valec entà Kutuzov ua decoracion de diamants, Bennigsen ne recebec ua auta e cent mil robles; es auti, sivans eth grad de cadun, obtengueren tanben generoses recompenses.
E dempús d‟aguesta accion se heren naui cambis en Estat Major.
Quinsevolh batalha, sigue era de Tarutino, era de Borodino o era d‟Austerlitz, non arribe coma s‟imaginen e sòns organizadors.
Aguesta qu‟ei era caracteristica essenciau.
Un numèro infinit de circonstàncies (donques qu‟en cap aute lòc ei mès liure er òme qu‟en camp de batalha, a on se tracte de viuer o de morir) influís ena marcha deth combat, que jamès se pòt conéisher abantes e jamès coïncidís damb era direccion d‟ua soleta fòrça.
Se moltes fòrces actuen simultanèaments e de diuèrses parts sus un còs quinsevolh, era direccion que se botge aqueth còs non pòt coïncidir damb cap d‟eres, senon qu‟ei tostemp era direccion mieja, era mès brèu, qu‟en mecanica s‟exprimís pera diagonau deth paralelogram de fòrces.
S‟enes descripcions des istorians, mès que mès des francesi, liegem qu‟es sues guèrres e batalhes s‟ajusten a un plan prealable, era soleta deduccion possibla ei que semblables descripcions non responen ara vertat.
Era batalha de Tarutino non artenhec, plan que òc, er objectiu previst per Toll: hèr entrar en accion as tropes sivans era orde d‟operacions; o eth plan deth comde Orlov de capturar a Murat viu; o eth de Bennigsen e d‟auti caps: destruccion fulminanta de tot eth còs dera armada enemiga; o eth der oficiau que desiraue distinguir-se en aquera accion; o eth deth cosac que sajaue de senhorejar-se d‟un butin mès gran, eca.
Mès s‟er objectiu ère en realitat eth que s‟artenhec e que constitusie alavetz eth desir de toti es russi (era expulsion des francesi de Russia e era destruccion dera sua armada), ei evident qu‟era batalha de Tarutino, gràcies, precisaments, ad aguestes incoeréncies, siguec çò que calie en aqueth moment dera campanha.
Qu‟ei de mau hèr, lèu impossible, imaginar un aute resultat mès oportun qu‟eth d‟aguesta batalha: maugrat es sòns mendre recursi, en miei dera grana confusion, balhèc, damb pèrtes insignificantes, es mielhors resultats de tota era guèrra.
Deth repè se passèc entar atac, se hec veir era feblesa des francesi e se balhèc eth còp qu‟era armada de Napoleon demoraue entà iniciar era hujuda.
Napoleon entrèc en Moscòu dempús d‟ua brilhanta victòria, era de Moskova: aguesta victòria que non aufrís cap de dobte, pr‟amor qu‟es francesi demoren senhors deth camp.
Era armada russa arrecule e abandone era capitau.
Moscòu, ben aprovedida, plia d‟armes e municions e damb riqueses incalculables, què enes mans de Napoleon.
Es tropes russes, dus còps inferiores en nombre as franceses, non realicen en cors d‟un mes ne un solet assag d‟atac.
Era posicion de Bonaparte qu‟ei era des mès brilhantes.
Çampar, non ère de besonh èster geniau entà sauvar era posicion brilhanta que gaudie alavetz era armada francesa, entà atacar e anequilar es rèstes des tropes russes, concertar ua patz auantatjosa o, en cas d‟ua negatiua, menaçar Sant Petersburg, entà tornar entà Smolensk o Vilna, o ben demorar-se en Moscòu.
Solet s‟auie de besonh dera causa mès simpla e aisida: non perméter qu‟es tropes s‟autregèssen ath sacatge, premanir en Moscòu ròba d‟iuèrn sufisenta entà tota era armada e assegurar era distribucion des viures qu‟auie ena ciutat, que (sivans es istorians francesi) n‟aurie auut pro entà mès de sies mesi.
Napoleon, eth mès gran des gènis, qu‟auie poder absolut entà dirigir era armada, tau qu‟afirmen es istorians, non ne hec cabau d‟aquerò.
E non solet non ne hec cabau senon que, peth contrari, tenguec eth sòn poder entà causir, entre toti es mieis que l‟aufrien, eth mès absurd e funèst.
De tot çò que Napoleon podie hèr: passar er iuèrn en Moscòu, dirigir-se entà Sant Petersburg o entà Nizhni- Novgorod, arrecular, vier mès entath nòrd o mès entath sud peth madeish camin que seguirie dempús Kutuzov, alistèc çò de mès absurd e funèst, ei a díder, demorar-se en Moscòu, en tot perméter qu‟es tropes saquegèssen era ciutat: dempús, trantalhant, gessec de Moscòu ar encontre de Kutuzov sense presentar batalha, virèc entara dreta, arribèc enquia Malo-Yaroslavets, e, un còp mès, sense sajar de daurir-se pas, seguic un itinerari desparièr deth seguit per Kutuzov, arreculant enquia Mozhaisk peth camin de Smolensk, entre regions debastades pera guèrra: que non se li podie acodir arren mès absurd e funèst, coma ac demostrèren es conseqüéncies.
Que s‟imaginen es mès abils estratègs qu‟eth sòn objectiu ère exterminar ara sua armada e qu‟endonvien ua auta seria d‟actuacions qu‟agen amiat entath desastre a tota era armada francesa damb tanta adreitia e seguretat coma ac hec Napoleon, e que dèishen de cornèr, d‟ignorar, tot aquerò que heren es tropes russes.
Qu‟ac hec eth geniau Napoleon.
Mès, afirmar que Napoleon perdec era sua armada pr‟amor qu‟atau ac volec o pr‟amor qu‟ère tan pèc, serie tant injust coma díder que Napoleon amièc es sues tropes entà Moscòu pr‟amor qu‟atau ac volec e pr‟amor qu‟ère plan intelligent e geniau.
En un e en aute cas, era sua actuacion personau non influie mès qu‟era de quinsevolh soldat; coïncidie, arren mès, damb es leis que regien aqueth fenomèn.
Es istorians altèren era vertat quan asseguren qu‟es energies de Napoleon s‟aflaquiren en Moscòu, pr‟amor qu‟es resultats non justifiquèren era sua actuacion.
Er Emperaire francés, coma auie hèt tostemp e harie dempús, en 1813, tenguec tota era sua sabença e totes es sues energies en benefici des sòns interèssi e es dera sua armada.
Non sabem de cèrt enquia quin punt siguec geniau en Egipte, a on quaranta sègles contemplèren era sua granor, pera soleta rason de qué totes es sues granes hètes sigueren racondades per istorians francesi solet.
Ne podem auer ua idia exacta deth sòn gèni en Austria e Prusia, donques que solet compdam damb informacions alemanes e franceses entà jutjar-lo, e eth hèt inexplicable de qué còssi dera armada sancèrs se renderen sense presentar batalha e es fortaleses queiguessen sense resistir sètges ei degut solet a qu‟es alemans respectèren era sua genialitat coma era soleta explicacion des guèrres qu‟aueren coma scenari eth sòn país.
Mès, gràcies a Diu, es russi non an besonh d‟arreconéisher eth sòn gèni entà amagar era sua pròpia vergonha.
Es russi an pagat eth dret a jutjar es hèts simplaments, damb complèta claretat, e non son prèsti a cedir aguest dret.
Era sua actuacion en Moscòu siguec tant estonanta e geniau coma tostemp.
Dès era sua entrada ena capitau enquia era sua gessuda, se succedissen ordes e projèctes.
Que non l‟afectèren era manca d‟abitants ne er incendi dera ciutat.
Jamès deishèc de preocupar- se deth ben dera sua armada, des accions der enemic, deth benèster deth pòble rus, dera direccion des ahèrs de París, ne tansevolhe des consideracions diplomatiques restacades damb es condicions d‟ua patz pròcha.
IX Deth punt d‟enguarda militar, ara seguida dera sua entrada en Moscòu, Napoleon balhe ordes sevères ath generau Sebastiani pr‟amor qu‟obsèrve es movements dera armada russa; mane còssi dera armada pes desparières rotes e l‟encargue a Murat que trape a Kutuzov.
Ara seguida, ordene fortificar eth Kremlin e diboishe sus eth mapa de Russia un plan geniau dera pròcha campanha.
Per çò dera activitat diplomatica, Napoleon hec cridar ath capitan Yakovlev, un òme arroïnat e esperrecat, que non sabie com gésser de Moscòu, e dempús d‟explicar-li peth menut era sua pròpia politica e era sua magnanimitat, escriu ar emperaire Alexandre ua carta qu‟en era considère qu‟era sua obligacion ei informar ath sòn amic e frair de qué Rastopchin a governat mau Moscòu, e l‟ac mane, damb Yakovlev, entà Sant Petersburg.
Atau madeish, dempús d‟expausar peth menut es sòns punts d‟enguarda e era sua magnanimitat, mane ar ancian Tutolmin entà Sant Petersburg pr‟amor de premanir es estrevistes.
Ena part juridica, immediataments dempús des incendis ordene era captura e era execucion des colpables; e entà castigar ath maudit Rastopchin hè a usclar es sues cases.
Deth punt d‟enguarda administratiu, autrege a Moscòu ua constitucion, cree era municipalitat e hè proclamar eth seguent edicte: Ciutadans de Moscòu: Es vòsti malastres son crudèus, mès Sa Majestat er Emperaire e Rei desiren acabar-les.
Terribles exemples vos an mostrat se com se castigue era desaubediéncia e es delictes.
S‟an cuelhut mesures sevères entà frenar es desordes e assegurar era salut publica.
Ua pairau administracion, qu‟es sòns membres alistaratz vosati madeishi, constituirà eth vòste Municipi, ei a díder, era administracion dera ciutat, qu‟era sua mission serà era de suenhar-vos, tier en compde es vòsti besonhs e interèssi.
Es sòns membres se distinguiràn pera ua banda vermelha crotzada en pièch e eth baile mostrarà, ath delà, un cinturon blanc.
Dehòra deth temps dedicat ar exercici deth sòn cargue, non amiaràn senon un braçalet ròi en braç quèr.
Era policia dera ciutat demore constituida cossent es ancianes leis, e, gràcies ara sua actuacion, er orde que ja va mielhorant.
Eth govèrn a nomentat ja a dus caps de policia e vint comissaris entà toti es barris dera ciutat, les arreconeisheratz peth braçalet blanc en braç quèr.
Qu‟an estat dubèrtes quauques glèises de diuèrsi cultes e, en eres, sense cap de trebuc, se celebraràn es servicis religiosi.
Es vòsti conciutadans van tornant cada dia enes sues cases, e s‟a balhat era orde de qué se les aufrisque ajuda e era proteccion que se meriten peth sòn malastre.
Aguesti son es mejans previsti peth govèrn pr‟amor de restablir er orde e padegar era vòsta situacion; mès, entà artenhè‟c, ei de besonh qu‟amassetz es vòsti esfòrci as sòns, que desbrembetz, s‟ei possible, es patiments passadi, qu‟amorassetz era esperança d‟ua sòrt mens crudèu, que sigatz convençudi de qué ua mòrt inevitabla e vergonhosa demore a guairi atempten contra era vòsta seguretat personau e es bens qu‟encara rèsten enes vòstes mans, bens que vos seràn sauvadi, perque aguesta ei era volentat deth mès gran e just des sobeirans.
Estats, viuetz coma frairs, ajudatz-vos e protegitz-vos es uns as auti, amassatz-vos entà destruir es projèctes des brigands, credetz as autoritats militares e civius, e es vòstes lèrmes deisharàn de brotar.
Sus er aprovediment dera armada, Napoleon ordenèc a totes es tropes que recorressen, per torns, Moscòu, a la maraude, damb era finalitat de premanir viures sufisenti entara armada e assegurar eth sòn avitalhament futur.
Per çò que hège as ahèrs religiosi, ordenèc de ramener es popes, e reactivar eth servici religiós enes glèises.
Tanben manèc publicar era següenta crida sus es ahèrs comerciaus e sus er aprovediment des tropes: CRIDA Pacifics abitants de Moscòu, menestraus e obrèrs qu‟eth malastre aluenhèc dera ciutat; vosati, campanhards, qu‟un temor sense motiu vos tie esparjudi peth camp, escotatz: era cauma e er orde s‟an restablit ena ciutat.
Es vòsti paisans gessen des sòns refugis sense cap de temor, segurs d‟èster respectadi.
Quinsevolh acte de violéncia contra es sues persones o contra es sòns bens qu‟ei immediataments castigat.
Sa Majestat er Emperaire e Rei les protegís e entre vosati solet considère enemics as que non vòlen creir es sues ordes.
Desire méter punt finau as vòsti malastres, remeter-vos enes vòsti larèrs e enes vòstes familhes.
Vos cau correspóner ad aguesti prepausi benefics e tornar sense pòur ena vòsta ciutat.
Ciutadans!
Entornatz, fidadi, enes vòstes cases.
Que non vos tardaratz a trapar mejans entà satisfèr es vòsti besonhs.
Menestraus e obrèrs especializadi!
Entornatz as vòsti mestièrs: es cases e es botigues, que protegissen patrolhes de seguretat, vos demoren; receberatz ua justa paga peth vòste trabalh.
E, fin finau, vosati, es campanhards, gessetz des bòsqui a on auetz cercat refugi entà húger deth terror.
Tornatz sense temor enes vòstes isbes totafèt segurs de qué seratz protegidi.
Ena ciutat s‟an daurit ja es mercats, e cada campanhard pòr hèr-se a vier eth sobrant des sòns viures e es productes dera tèrra.
Eth govèrn a cuelhut es següentes mesures entà protegir era sua venda liura: 1º, a compdar d‟aué, es campanhards e agricultors des entorns de Moscòu pòden damb tota seguretat amiar productes de totes es classes entas mercats de Mojovaia e Ojotni-Riad.
Abitants dera ciutat e deth camp, obrèrs e menestraus, quinsevolh que sigue era vòsta nacionalitat, ètz cridadi a complir es pairaus disposicions de Sa Majestat er Emperaire e Rei entà contribuir ath benèster generau!
Metetz enes vòsti pès eth respècte e era confiança e non vos tardetz d‟amassar-vos a nosati.
Entà mantier er esperit dera armada e deth pòble se hègen constantes parades e se distribuien recompenses.
Er Emperaire passejaue a shivau pes carrèrs e consolaue as sòns abitants e, maugrat es sues preocupacions pes ahèrs d‟Estat, frequentaue es teatres, dubèrti per desir sòn.
Per çò que tanh ara benfasença, era mielhor vertut des soberirans, Napoleon hec tanben tot çò que depenie d‟eth.
Ordenèc escríuer sus es pòrtes des institucions d‟assisténcia publica: “Maison de ma mere”, que damb aquerò amassaue ath trende sentiment deth hilh era granor e era vertut deth monarca.
Visitèc er asil des mainatges, balhèc a punar era sua man blanca as orfanèls sauvadi per eth e blaguèc magnanimaments damb Tutolmin.
Dempús, sivans er eloquent raconde de Thiers, ordenèc pagar era sodada as tropes en moneda russa faussa, qu‟eth madeish auie hèt estampar: Damb un acte digne d‟eth e dera armada francesa, hec distribuir ajudes as damatjadi pes incendis.
Mès, coma qu‟es viures èren massa valuosi entà èster autrejadi a estrangèrs, ena sua majoritat enemics, Napoleon s‟estimèc mès autrejar-les sòs entà que s‟aprovedissen, dehòra, d‟aliments, e hec que se distribuissen robles de papèr.
Damb era finalitat de mantier era disciplina dera armada e méter fin ath sacatge dictèc ua orde darrèr de ua auta, en tot establir sevèrs castigs entàs infraccions deth servici e es actes de sacatge.
X Mès, causa estranha, totes aguestes disposicions, projèctes e plans, que non èren pejors qu‟es adoptadi en ocasions semblables, non arribauen ath hons dera question, senon que, coma es agulhes d‟un relòtge separades deth sòn mecanisme, virauen arbitrariaments, sense objectiu, ath marge des engranatges.
Deth punt d‟enguarda militar, aguest plan geniau de campanha que d‟eth ditz Thiers “que son genie n’avait jamais rien imaginé de plus profond, de plus habile et de plus admirable” e damb motiu d‟eth polemique damb Fain, en tot sajar de demostrar qu‟eth plan siguec redigit eth 15 d‟octobre e non eth dia 4, aguest plan jamès siguec realizat ne ac podie èster pr‟amor qu‟arren auie a veir damb era realitat.
Era fortificacion deth Kremlin, qu‟entad aquerò li calec esbauçar era Mosquée (atau cridaue Napoleon ara catedrala de Sant Basili, resultaue totafèt inutil.
Eth plaçament de mines jos es sòns murs servic solet entà complir eth desir de Bonaparte de hèr crevar eth Kremlin en gésser de Moscòu.
Qu‟ère, entà didè‟c atau, coma pataquejar eth solèr a on s‟auie hèt mau eth mainatge.
Era persecucion dera armada russa, que tant preocupaue a Napoleon, siguec quauquarren inaudit.
Es caps militars francesi perderen es tralhes de seishanta mil òmes e, sivans paraules de Thiers, solet gràcies ara traça e tanben ath geni de Murat siguec possible trapar aguesta armada perduda coma se siguesse ua agulha.
Per çò que hè ara diplomàcia, resultèren inutiles totes es pròves de magnanimitat e esperit de justícia hètes per Napoleon dauant de Yakovlev e Tutolmin, qu‟ada eth li preocupaue especiauments era manèra de hèr-se a vier ua capòta e un car.
Alexandre non recebec ad aguesti embaishadors ne responec as sòns messatges.
Deh punt d‟enguarda juridic, dempús dera excucion des supausadi incendiaris, era auta mitat de Moscòu usclèc madeish qu‟era prumèra.
Deth punt d‟enguarda administratiu, era creacion dera municipalitat non arturèc eth sacatge e solet profitèc a determinades persones que formèren partida d‟aqueth organisme e que, damb era desencusa de mantier er orde, saquegèren era ciutat e susvelhèren es sues causes pr‟amor d‟evitar que se passèsse madeish.
Era question religiosa, tant aisidaments resolvuda en Egipte damb era visita ena mosqueta, no tenguec cap de resultat.
Dus o tres popes trapadi en Moscòu sagèren de complir era volentat de Napoleon, mès un d‟eri siguec boetejat per un soldat francés pendent er ofici, e un foncionari de Napoleon escriuec eth seguent infòrme sus er aute: Eth prèire, que desnishè e convidè de nauèth a díder era missa, a netejat e barrat era glèisa.
Aguesta net an tornat a esbauçar es pòrtes, an trincat es barrolhs, esbocinat es libres e cometut d‟auti malahètes.
Enes ahèrs comerciaus, era crida dirigida as campanhards e menestraus non obtenguec cap de responsa.
Que non existien aqueri menestraus especializadi, e es campanhards agarrauen e assassinauen as comissaris que se riscauen a aluenhar-se massa dera capitau damb aquera crida.
Madeish nul ère er interès deth pòble e des tropes entath teatre.
Tanpòc era benfasença balhèc es resultats desiradi.
Eth papèr moneda, faus o non, que negaue Moscòu non auie cap de valor.
Es francesi que recuelhien eth butin, non volien senon aur.
Non solet es bilhets faussi que Napoleon destribusie tan generosaments as que n‟auien besonh, non auie cap de valor, senon que tanben er argent ère menspredat en comparèr damb er aur.
Mès er exemple mès estonant per çò dera manca d‟eficàcia des ordes e disposicions der Emperaire entà arturar eth sacatge e restaurar era disciplina èren es infòrmes que recebie des caps dera armada: Eth sacatge seguís ena ciutat, maugrat totes es ordes balhades entà arturar-lo.
Encara non s‟a restablit er orde e non i a ne tansevolh un solet comerciant que trafique legauments.
Sonque es cantinèrs se permeten véner, e totun aquerò, se tracte d‟objèctes panadi.
Eth mèn districte seguís estant cuelhut peth sacatge des soldats deth tresau còs, que, non pro contenti de desquilhar as malerosi refugiadi e panar-les çò de pòc que les rèste, arriben a herir-les a còps de sabre, tau qu‟è vist en nombroses escadences.
Que non i a nauetat, es soldats contunhen panant e saquejant, 9 d‟octobre.
Es panatòris e sacatges contunhen: i a en nòstre districte ua còlha de panaires que serie de besonh detier damb era cooperacion d‟ua fòrta garda.
Er Emperaire qu‟ei fòrça desengustat perque, maugrat es sevères ordes entà acabar damb eth sacatge, non se ve senon grops de saquejaires dera Garda que tornen deth Kremlin.
Eth desorde e eth sacatge entre eth personau dera Vielha Garda s‟a tornat mès violent que jamès ager, pendent era net passada e aué.
Er Emperaire ve damb sentiment qu‟es mès selèctes soldats, destinadi ara Garda dera sua persona, que les calerie dar exemple de subordinacion, arriben ena sua desaubediéncia a panar enes cerèrs e es magazems premanidi entara armada.
D‟auti s‟an relaxat enquiath punt de qué ja non ne hèn cabau des sentinèles ne des oficiaus de servici, e enquia e tot les escarnissen e pataquegen.
Eth gran mariscau de palai se planh viuaments de qué, maugrat es repetides proïbicions, es soldats seguissen en tot hèr es sòns besonhs en toti es patis e enquia enes hièstres der Emperaire.
Aquera armada, coma ua vegada sense pastor, caushigaue eth forratge que podie preservar-lo de morir de hame; se descompausaue e auançaue entara mòrt cada dia que passaue en Moscòu.
Mès que non se botjaue d‟aquiu.
Sonque se metec en movement quan, còp sec, les cuelhec era pòur en saber-se‟n dera captura de convòis en camin de Smolensk e era batalha de Tarutino.
En gésser, corrent, de Moscòu, es soldats d‟aquera armada se heren a vier damb eri toti es productes deth sacatge.
Tanben Napoleon amiaue eth sòn tresor particular.
En veir tot aqueth convòi qu‟empachaue eth pas, ditz Thiers, Napoleon s‟orrifiquèc, mès damb era sua grana experiéncia bellica non dèc era orde d‟usclar toti es cars que sobrauen, coma auie hèt damb es d‟un mariscau en apressar-se entà Moscòu.
Contemplèc aqueth revolum de carrètes e carròces a on anauen es sòns soldats, didec que tot ère ben e qu‟es veitures podien tier-se entath transpòrt de viures, malauts e heridi.
Era situacion dera armada ère semblabla ara d‟un animau herit qu‟a era presentida deth sòn finau e non sap se qué hèr.
Estudiar es abiles manòbres de Napoleon e er objectiu perseguit dès era sua entrada en Moscòu enquia era destruccion dera sua armada ei madeish qu‟estudiar eth significat des sauts e convulsions d‟un animau herit de mòrt.
Plan soent er animau herit, en enténer eth mès lleugèr bronit, se lance jos es trets deth caçaire, cor entà dauant, hè repè, e auance atau eth sòn pròpi finau.
Napoleon, que hèc madeish jos era pression de tota era sa armada.
Eth resson dera batalha de Tarutino qu‟auie espaurit ara bèstia.
Correc enquia meter-se a vista de nas, arribèc entà on ère eth caçaire, arreculèc e a tot darrèr, coma quinsevolh animau, correc peth camin mès perilhós e de mau hèr, en tot seguir ua tralha vielha e coneishuda.
Napoleon, que semble èster er organizador de tot aqueth movement (atau coma eth mascaron dera proa, entath sauvatge, ei era fòrça que dirigís eth vaishèt), pendent aguest periòde dera sua actuacion siguec semblable a un mainatge, que, tirassant des cordons der interior d‟ua carroça, s‟imagine que la dirigís.
XI Eth 6 d‟Octobre, plan d‟ora, Pierre gessec dera barraca e en tornar s‟arturèc ath cant dera pòrta pr‟amor de jogar damb era longa gosseta lilà, de pautes cuertes e torçudes, que sautaue ath sòn entorn.
Er animau s‟estaue ena barraca, passaue era net damb Karataiev, a viatges anaue entara ciutat, mès tostemp tornaue.
Probablaments jamès auie agut un patron, e ara tanpòc l‟auie, coma tanpòc auie nòm.
Es francesi la cridauen Azor; eth soldat des condes, Femgalka; Karataiev e es auti Gris e a viatges Visli.
Eth hèt de non pertànher ad arrés e non auer nòm, raça ne color definit que non semblaue trebolar bric ara gosseta lilà, de coa emplumada e regda; es sues pautas torçudes hègen autant ben eth sòn servici que, soent, coma menspredant er usatge des quate, quilhaue graciosaments ua des pautes deth darrèr e corrie velòç damb es autes tres.
Tot li costaue alegria: uns còps, sorrisclant de gòi se redolaue en solèr, d‟auti se cauhaue ath solei, corsilhosa e seriosa, e, a viatges, se divertie sautant e jogant coma ua estera o ua palha.
Pierre amiaue ara ua camisa lorda e plia de traucs, soleta rèsta dera sua ròba de d‟auti tempsi, cauçons de soldat estacadi en cauilhar damb còrdes, sivans eth conselh de Karataiev, un caftan e ua casqueta de mujik.
Pendent aguest temps auie cambiat fòrça fisicaments: non ère tan gras, encara que se vedie fòrt e robust, portadura pròpia dera sua familha.
Era barba e era mostacha li caperauen era part inferiora deth róstre e es longui e esperluadi peus, plei de polhs, se retortilhauen ara en sòn cap formant ua sòrta de casqueta.
Es sòns uelhs non auien auut jamès ua expression tan fèrma, serena, energica, coma decidida a tot.
Era deishadesa d‟abantes auie dat pati a ua energia tostemp prèsta ara activitat e ara resisténcia.
Anaue descauç.
Pierre guardaue entàs camps, a on aqueth maitin auien campat cars e òmes a shivau, o a viatges viraue es uellhs ena luenhor, entar aute costat der arriu, o entara gosseta que jogaue a mossegar-lo; a viatges baishaue era vista entàs sòn pès nudi, qu‟anaue metent en diuèrses postures, e botjaue es dits grani, gròssi e lordi; e tostemp que guardaue es sòns pès se diboishaue en sòn ròstre un arridolet alègre e animat.
Era vista d‟aqueri pès descauci li rebrembaue tot çò qu‟auie viscut e comprenut en aqueri tempsi, e aguest rebrembe l‟ère agradiu.
De hège uns dies eth temps ère caumat e luminós, damb leugères gibrades pes maitins; qu‟ère çò que se cridaue er ostiuet de Sant Martin.
Dehòra, e ath solei, er aire ère tèbe, e aguesta tebessa, barrejant-se damb eth frescor saludable des gibrades maitiaus, encara sensible en aire, resultaue especiauments agradiua.
Per dessús de tot, sus es objèctes luenhants e sus es mès pròches, s‟espargie ua magica lum cristallina que solet ei possible ena tardor.
Ena luenhor se vedien es montes Vorobiovy, damb eth bordalat, era glèisa e ua grana casa blanca.
Es arbes nudi, eth sable, es pèires, es losats, era agulha verda dera glèisa, es cantoades dera luenhana casa blanca, subergessien en aire transparent damb magica e estranha precision e es sòns plan fini contorns.
Mès apròp se vedien es coneishudes pardies d‟ua casa senhoriau miei usclada, ocupada pes francesi, es mates de lilàs, d‟un verd escur, que creishien ath long deth brescat.
Era madeisha casa esbauçada e lorda, repulsiua jos un cèu gris, ara illuminada per aquera lum immobila, de treslús radiant, se vedie beròia e padegaue era amna.
Un caporau francés, jargat damb negligéncia, era guerrèra descordada, ua casqueta de quartèr en cap e era petita pipa entre es dents, apareishec d‟ua cantoada dera barraca e, guinhant amistosaments un uelh, s‟apressèc entà Pierre.
Quel soleil, hein, monsieur Kiril?
Eth caporau s‟apuèc ena pòrta e aufric a Pierre era pipa, causa que hège tostemp e que Pierre jamès acceptaue.
Si l’on marchait per un temps comme celui-la… comencèc.
Pierre li hec quauques preguntes sus çò que se didie dera campanha; eth caporau condèc que lèu totes es tropes anauen a gésser e qu‟aqueth dia se demoraue era orde restacada as presoèrs.
Ena barraca qu‟ère Pierre, un des soldats, Sokolov, se trapaue plan malaut e Pierre li didec ath caporau que serie de besonh hèr quauquarren per eth.
Eth caporau l‟assegurèc que podie èster tranquil, qu‟auien ambulàncies e espitaus permanents, que n‟ère solide fòrça que se balharie ua orde entad aquerò e que, en generau, tot çò que poirie passar ja ac auien previst es caps.
Et puis, monsieur Kiril, vous n’avez qu’a dire un mot au capitaine, vous savez.
Dites au capitaine quand ferai sa tournée, il fera tout pour vous…
Eth capitan que parlaue eth caporau blagaue soent damb Pierre e lo hège objècte de fòrça mòstres de benvolença.
Vois-tu, Saint Thomas, qu’il me disait l’autre jour: Kiril, c’est un homme qui a d’instruction, qui parle français; c’est un seigneur russe qui a eu du maleurs, mais c’est un homme.
Et il s’y entend, le…
S’il demande quelque chose qu’il me le dise, il n y a pas de refus.
Quand on a fait ses etudis, voyez-vous, on aime l’instruction e les gens comme il faut.
C’est pour vous que je dis cela, monsieur Kiril.
Dans l’affaire de l’autre jour, si ce n’etais grace a vous, ça aurait fini mal.
Eth caporau seguic blagant ua estona e partic.
Aqueth ahèr der “aute dia” qu‟auie mentat eth caporau siguec ua peleja que sorgic entre es presoèrs e es soldats francesi, qu‟en era Pierre artenhec padegar as sòn companhs.
Quauqui presoèrs que l‟auien vist parlar damb eth francés se l‟apressèren entà demanar-li se qué l‟auie dit.
Tant que Pierre condaue es explicacions deth caporau sus era gessuda dera ciutat, un soldat francés, prim, auriolenc e maujargat s‟apressèc ena pòrta dera barraca.
Ua setmana abans, es francesi auien recebut tela e cuer e encarguèren as presoèrs que les hessen bòtes e camises.
Per çò deth calor, e entà trabalhar damb mès comoditat, Karataiev anaue en calçotets e se caperaue damb ua camisa trincada e nera coma er esterlin.
Amiaue eth peu estacat damb ua cinta, sivans eth costum des menestraus, e eth sòn ròstre semblaue encara mès redon e agradiu.
Te didí qu‟estarie entath diuendres, e aciu que l‟as.
Eth francés guardaue inquiet ath sòn entorn; fin finau, en véncer era sua pròpia indecision, se treiguec ara prèssa era guerrèra e cuelhec era camisa.
Eth sòn còs nud, prim e auriolenc, anaue caperat solet per un shugardós e long justet de seda, damb flors estampades.
Semblaue crànher que hessen burla d‟eth e s‟esdeguèc e meter-se era camisa.
Degun des presoèrs didec ua soleta paraula.
Que t‟està perfèctaments, didec Platon en tot ajustar-la-se.
Eth francés quan auec trèt es braci e eth cap, sense lheuar es uelhs, se tenguec a guardar era sua camisa e a examinar es cosedures.
Te cau saber, falconet, qu‟aquerò non ei un talhèr.
Non è es utisi de besonh e sense eri non se pòt aucir ne un pedolh, didec Platon damb redon arridolet, evidentaments satisfèt deth sòn trabalh.
T‟estarà mielhor e te senteràs mès a gust…
Merci, merci, mon vieux, le reste… repetic eth francés arridolent.
Mais le reste…
Treiguec un bilhet e l‟ac autregèc a Karataiev.
Pierre se n‟encuedèc de qué Platon non volie compréner çò que li didie eth francés, e, sense meter-se ena covèrsa, seguic guardant-les.
Karataiev balhèc es gràcies pes sòs e seguic admirant eth sòn trabalh.
Eth francés persutaue en çò dera tela que sobraue e li demanèc a Pierre que tradusisse es sues paraules.
Entà qué volerà es rèstes?, didec Karataiev.
Que mos anarien fòrça ben entà uns cauçons.
Ben, que Diu lo perdone, e damb eth ròstre trist treiguec deth pièch un petit paquet de parraquets e l‟ac autregèc ath francés sense guardar-lo.
Aciu que l‟auetz, didec.
E s‟aluehèc entara barraca.
Eth francés contemplèc era tela; se demorèc cogitós, campèc interrogatiuaments a Pierre e, çampar, aquera guardada li didec quauquarren.
Se rogic de pic e sorrisclèc damb votz cridaira:
Platoche, dites, donc, Platoche!
Gardez pour vous.
L‟autregèc era tela, virèc era esquia e se n‟anèc.
Tà que veigues, didec Karataiev botjant eth cap.
Diden que non son crestians, mès que tanben an era sua amna.
Non en bades es vielhs solien díder: era man sudada ei generosa, era seca ei aganida.
Eth ei nud e, totun, m‟a balhat era tela…
Karataiev arric cogitós, contemplant es parraquets, e carèc pendent un moment.
Dempús didec: e es cauçons, amic mèn, que seràn de prumèra, e tornèc entara barraca.
Pierre amiaue quate setmanes detengut.
E, encara qu‟es francesi li prepausèren passar dera barraca des soldats entara des oficiaus, se demorèc a on l‟auien botat eth prumèr dia.
Ena ciutat incendiada e victima deth sacatge, Pierre lèu arribèc en limit extrèm des privacions suportables per òme; mès gràcies ara sua fòrta constitucion, ara sua salut, que d‟era enquia alavetz jamès se n‟auie ocupat, e mès que mès, pr‟amor qu‟aguestes privacions s‟auien produsit de forma tant insensibla que non podie precisar quan comencèren, tenguec eth sòn malastre non solet sense esfòrç, senon enquia damb alegria.
E precisaments en aguest temps artenhec era serenitat e era satisfaccion pròpia que tant auie desirat abantes en vaganaut.
Ath long de tota era sua vida auie cercat pertot aguesta tranquillitat, aguesta conformitat damb eth madeish que tant l‟auie estonat enes soldats, pendent era batalha de Borodino.
L‟auie cercat ena filantropia, ena maçonaria, enes distraccions dera vida mondana, en vin, en sacrifici eroïc e en romantic amor a Natasha.
La cercaue ena sua ment, enes sòns pensaments, mès totes aqueres cèrques e assagi l‟enganhèren.
E ara, sense pensà‟c, trapaue aguesta serenitat e conformitat damb eth madeish a trauèrs solet der temor ara mòrt, a trauèrs des privacions e de çò qu‟auie comprenut de Karataiev.
Es terribles moments viscudi pendent era fuselhada des sòns companhs semblèren esfaçar dera sua imaginacion e deth sòn rebrembe es idies e pensaments penibles qu‟abantes li semblauen importants.
Ara que non se l‟acodie pensar en Russia, ne ena politica, ne en Napoleon.
Se n‟encuedaue de qué arren de tot aquerò l‟afectaue, que non l‟auien consultat, e plan per aquerò, non podie jutjar aguesti hèts.
Eth sòn prepaus passat d‟aucir a Napoleon e es calculs sus eth numèro cabalistic dera Bèstia der Apocalipsi li semblauen ara incomprensibles e enquia ridiculs.
Era sua colèra anteriora contra era sua hemna e era angónia de veir eth sòn nòm tirassat pera hanga se les imaginaue mainadencs e divertidi.
Qué li podie importar qu‟aguesta hemna, aquiu en Sant Petersburg, amièsse era vida que li shautaue?
A qui podie interessar, e mens qu‟ad arrés ada eth madeish, qu‟eth nòm deth presoèr siguesse comde Bezujov?
Ara rebrembaue soent era sua convèrsa damb eth prince Andrei e coïncidie ena pensada deth sòn amic, encara que comprenie de manèra un shinhau desparièra eth pensament de Bolkonski.
Eth prince Andrei pensaue e tenguie que non existís senon era felicitat negatiua, mès qu‟ac didie damb ua dèisha d‟amarga ironia.
En tot didè‟c, semblaue exprimir era conviccion de qué totes es aspiracions ara felicitat positiua pròpies der èsser uman non son, en eth, entà que siguen satisfètes, senon entath sòn torment.
Pierre, ara bona fe, arreconeishie era justesa d‟aquera idia: entada eth, era felicitat suprèma e indiscutibla der òme ère alavetz era abséncia de patiment, era satisfaccion de toti es besonhs e, plan per aquerò, era libertat d‟escuélher era pròpia ocupacion, ei a díder, era manèra de víuer.
Era satisfaccion des pròpis besonhs (ua bona alimentacion, era netetat, era libertat), ara, quan n‟ère mancat de tot aquerò, li semblaue a Pierre era felicitat perfècta, e era eleccion d‟ocupacion, ei a díder, dera sua pròpia vida, quan aguesta eleccion ère tan limitada, li semblaue tant aisit que li hège desbrembar qu‟er excès de comoditats esbauce eth plaser de satisfèr-les, e, ua grana libertat entà causir es ocupacions qu‟eth, personauments, deuie as sòns coneishements, riqueses e posicion sociau, hège lèu impossible e esbauçaue, ath còp, aguest besonh e aguestes possibilitats.
Toti es sòmis de Pierre s‟orientauen ara de cap ath moment d‟èster de nauèth liure; e, ça que la, pendent tota era sua vida, Pierre rebrembarie e parlarie damb afogadura d‟aqueth mes de preson, d‟aqueres sensacions irrepetibles, intenses, fòrtes e gaujoses; e, mès que mès, dera absoluda serenitat dera sua amna, era sua plia libertat interna que jamès auie sentut abantes.
Quan eth prumèr dia deth sòn empresonament gessec dera barraca a punta de dia e contemplèc es crotzes e es copòles encara escures deth monastèri de Novodievichie, vedec era arrosada dera gelada nueitiua sus era èrba polsosa, es montanhes de Vorovioby e es bòsqui dera ribèra der arriu que se perdien ena luenhor; quan sentec era amorassa der aire frescolenc e entenec eth crit des corbassi qu‟abandonauen Moscòu a trauèrs deth camp, e quan, còp sec, surgentèc per orient era lum deth dia e hec era sua aparicion eth solei a trauèrs des bromes e miralhèren es copòles, es crotzes, era arrosada, era luenhor e er arriu jos aguesta radianta lum, Pierre experimentèc ua naua sensacion d‟alegria e de fòrça.
E aguesta sensacion non l‟abandonèc ja pendent tot eth temps deth sòn empresonament, senon que, ath contrari, anèc creishent en eth a mida qu‟es dificultats dera sua vida aumentauen.
Eth sentiment d‟èster prèst a tot, d‟èster morauments alèrta, se mantenguec en Pierre mès fèrmaments encara, pera nauta opinion qu‟ath cap de pòc temps deth sòn ingrès ena barraca se formèren d‟eth toti es sòns companhs.
Era sua coneishença de lengües, eth respècte que li professauen es francesi, era sua simplicitat, que hège qu‟autregèsse tot çò que li demanauen (recebie, coma oficiau, tres robles ara setmana), era fòrça que demostrèc dauant des soldats en tot clauar puntes ena paret dera barraca damb eth punh, era bontat que mostraue as sòn companhs, era sua capacitat, incomprensibla entada eri, d‟estar-se seigut e immobil, calat enes sòns pensaments, sense hèr arren, lo convertien dauant des soldats en un èsser un shinhau misteriós e superior.
Es madeishes qualitats qu‟auien estat un trebuc entada eth en ambient a on auie viscut abantes (era fòrça, eth mensprètz des comoditats dera vida, era distraccion, era simplicitat) lo convertien ara, entre aqueri òmes, en ua sòrta d‟eròi.
E Pierre se sentie obligat per aguesta opinion.
Era retirada des francesi de Moscòu comencèc era net deth 6 ath 7 d‟octobre.
Desmontauen es codinères e es barraques, cargauen es cars e, es tropes e convòis, se metien en movement.
Tàs sèt deth maitin un convòi de francesi damb unifòrme de campanha, damb es sòns shacòs, fusilhs, morralets e enòrmes saques formèc dauant des barraques e pertot s‟esteneren ath long deth barracon animades votzes parlant en un francés claufit d‟insults.
Ena barraca toti èren prèsti, vestidi e cauçadi, demorant era orde de gésser.
Sonque Sokolov, eth soldat malaut de dissenteria, palle, prim e uelhimacat, non ère vestit ne cauçat; seigut ena sua jaça, gessudi es uelhs, guardaue interrogatiuaments as sòns companhs, que non li hègen cabau, e gemegaue damb votz baisha, mès seguida.
Çampar, non ère autant peth dolor coma pera pòur e era pena de demorar-se solet.
Pierre, cauçat damb ues sabates que l‟auie hèt Karataiev, damb un tròç de cuer que se hec a vier un francés entà que li metesse mieges sòles, estacades damb ues còrdes, s‟apressèc entath malaut e se metec acocolit ath sòn dauant.
Sokolov!
Non te penses que se‟n van deth tot!
Ò, mon Diu!, qu‟ei era mia mòrt!
Vau a preguntar-les ara madeish, didec Pierre.
Se lheuèc e se filèc entara pòrta dera barraca.
En aqueth moment s‟apressaue damb dus soldats eth caporau que, era vesiha, l‟auie aufrit a Pierre ua pipa.
Autant eth caporau coma es soldats vestien tanben unifòrme de campanha, damb es sòns morralets e shacòs damb eth barbilhon dejós, çò que cambiaue pro es sòns coneishudi traits.
Qu‟anauen a barrar era pòrta per orde deth comandant, mès abantes de començar era marcha les calie hèr un recompde des presoèrs.
Caporal, que fera-t’on du malade?, preguntèc Pierre.
Mès tanlèu coma comencèc a mentà‟c ja se preguntaue s‟aqueth òme ère eth caporau que coneishie o un aute òme; tan desparièr lo vedie en aqueri moments.
Ath delà, ath còp que prononciaue aguestes paraules, ressonèc pes dus costats un redoblament de tambors.
Eth caporau arroncilhèc es celhes, gasulhèc insults sense cap de sens e barrèc d‟un còp era pòrta.
Era barraca demorèc lèu ena escurina; eth redoblament des tambors estofaue es gemiments deth malaut.
Qu‟ei aquiu un aute còp!”, se didec Pierre, e un sobte caudheired li recorrec era esquia.
Qu‟ère inutil auer pòur, sajar d‟evitar aguesta fòrça e hèr supliques as qu‟èren es sòns esturments.
Ara, Pierre ac sabie: ère de besonh demorar e tier paciéncia.
Non tornèc ath costat deth malaut, ne tansevolhe lo guardèc.
Silenciós, damb es celhes arroncilhades, se demorèc ath cant dera pòrta dera barraca.
Quan se tornèc a daurir era pòrta e es presoèrs s‟apilerèren ena gessuda, en tot sarrar-se es uns contra es auti coma ua vegada d‟anhèths, Pierre se dauric camin e s‟apressèc entath capitan que, sivans era afirmacion deth caporau, ère prèst a hèr quinsevolh causa per eth.
Tanben eth capitan vestie er uniforme de campanha e en sòn ròstre impassible se liegie tanben “aquerò” que Pierre auie arreconeishut enes paraules deth caporau e en redoblament de tambors.
Pierre sabie qu‟era sua temptatiua serie en bades, mès s‟apressèc.
Pierre parlèc deth malaut.
Il pourra marcher, que diable!, mormolhèc eth capitan.
E sense guardar a Pierre, seguic dident: Filez, filez.
Mais non, il est a l’agonie… comencèc Pierre.
Voulez-vous bien?, cridèc eth capitan emmaliciat.
Tam, tam, tam, tam, tam, tronauen es tambors.
Pierre comprenec qu‟era fòrça misteriosa s‟auie apoderat ja totafèt d‟aqueri òmes e qu‟ère inutil parlar-les.
Es oficiaus presoèrs sigueren desseparadi des soldats e se les ordenèc vier dauant.
Es oficiaus, qu‟entre eri se trapaue Pierre, èren uns trenta; es soldats, lèu tres cents.
Es oficiaus presoèrs, gessudi de d‟autes barraques, qu‟èren entà Pierre persones desconeishudes, anauen toti milhor jargadi qu‟eth e lo campauen ada eth e as sues sabates damb mensfidança, coma a un estranh.
Non luenh de Pierre caminaue un gròs comandant, que semblaue gaudir dera estimacion generau de toti es sòns companhs.
Vestie un vèsta d‟interior tartara, ajustada damb ua tovalhòla; eth sòn ròstre, auriolenc e holat, exprimie mala encolia.
Tenguie damb ua man era bossa de tabac qu‟amiaue en pièch e damb era auta s‟emparaue en un chiboc turc.
Eth comandant alendaue pesadaments, idolaue e s‟emmaliciaue damb toti, donques que se pensaue que lo possauen e qu‟auien prèsa quan non i auie cap de motiu entad aquerò e que mostraue estonament quan non i auie arren de qué estonar-se.
Un aute oficiau, menut e escanaulit, blagaue damb toti e hège cabales sus a on les amiauen e sus quina distància les calerie recórrer aqueth dia.
Un foncionari de bòtes de feutre e unifòrme d‟intendéncia anaue d‟un lòc en aute, contemplaue era ciutat incendiada e comentaue en vòtz nauta quines parts dera capitau auien usclat e quina ère era part que se vedie.
Un aute oficiau, d‟origina polaca, per çò deth sòn accent, discutie damb er intendent, en tot demostrar-li que s‟enganhaue en nomentar un o un aute barri de Moscòu.
Entà qué discutir?, didie emmaliciat eth comandant.
Qu‟ei madeish que sigue eth barri de Sant Nicolàs o eth de Sant Blas.
Tot qu‟a usclat e pro…
Per qué possatz?
Qu‟ei que non auetz pro lòc?, se virèc coleric entà quauquarrés que venguie ath sòn darrèr e que ne tansevolhe l‟auie tocat.
Qué an hèt!
Qu‟ei orrible!, s‟entenie díder as presoèrs pertot, que vedien ara es destruccions der incendi.
Zamoskvorechie, Zubovo, eth Kremlin…
Non rèste ne era mitat de Moscòu!
Ja vos didia jo qu‟usclaue tot Zamoskvorechie.
Aciu qu‟ac auetz.
Donques se se‟n saben de qué a usclat, entà qué parlar mès sus er ahèr?
En crotzar eth barri de Jamovniki (un des pòcs que non auien usclat en Moscòu) e passar per dauant dera glèisa, tot eth grop de presoèrs se hec entà un costat entre exclamacions d‟orror e de repulsion.
Qué brigands!
Be ne son d‟eretges!
Tanben Pierre s‟apressèc ena glèisa a on se trapaue er objècte de taus exclamacions, e vedec confusaments quauquarren apuat en paredau.
Pes paraules des sòns companhs, que vedien milhor qu‟eth, comprenec que se tractaue d‟un cadavre botat de pès, qu‟eth sòn ròstre ère mascarat damb esterlin.
Marchez, sacré nom!…
Filez… trente mille diables!…
Pes carrerons de Jamovniki, es presoèrs auancèren solet damb es sòns gardes e darrèr venguien es forgons e cars que les apertiegen.
Mès, en apressar-se enes magazèms d‟intendéncia se trapèren ath miei d‟ua grana colomna d‟artilharia qu‟auançaue damb dificultat barrejada damb veïculs particulars.
Ena entrada deth pònt s‟arturèren toti, demorant que daurissen pas es qu‟anauen dauant.
Es presoèrs vedien, madeish ath sòn dauant que darrèr, hilades interminables de d‟auti convòis.
Ara dreta, en lòc a on eth camin de Kaluga vire ath lont de Neskuchni entà pèrder-se ena luenhor, s‟alinhauen incompdables hilades de soldats e cars.
Qu‟èren es fòrces deth còs de Beau-Harnais, qu‟auien gessut en prumèr lòc.
Dempús, ath long dera aurèra der arriu e sus eth pònt Kammeni, auançauen es tropes e es convòis deth mariscau Ney.
Es tropes de Davout, qu‟en eres anauen es presoèrs, passèren Krimski-Brod, se posèren e tornèren a auançar: pertot s‟anauen apilerant cada còp mès cars e òmes.
Dempús de tier mès d‟ua ora a recórrer es pòqui centenats de passi que separauen eth pònt deth carrèr de Kaluga, quan arribèren ena plaça a on eth carrèr Zamoskvoretskaia s‟amasse damb Laluzhskaia, es presoèrs, sarradi, les calec arturar-se e estar-se atau pendent ores.
Pertot s‟entenie eth tarrabastalh confús e seguit, semblable as ondades deth mar, que se barrejauen eth carrinclar des arròdes, es caushigades des shivaus e es incessants crits e renecs des òmes.
Pierre, sarrat contra eth mur d‟ua casa usclada, escotaue aqueth tarrabastalh, confonut ena sua imaginacion damb eth redoblament des tambors.
Quauqui oficiaus presoèrs, entà veder-i mielhor, pugèren en mur dera casa qu‟ath sòn costat se trapaue Pierre.
Guaira gent!
Guaira gent!…
Enquia e tot ath dessús des canons!, didien.
Guarda, amien pèths…
Brigands!
Ac an panat tot…
Guarda, guarda ad aguest que vie darrèr, en car…
Se hè a vier ues icònes, solide.
Que deuen èster alemans.
E eth nòste mujik que non se demore cuert.
Qué brigands!
An cargat tant qu‟a penes pòden auançar.
Se hen a vier enquia e tot un cabriolet.
E aqueth qu‟ei seigut enes males!
Mon Diu!
Se pelegen!…
Fot-li en morre, en morre!
Atau vam a estar-mos aciu tot eth dia.
Guardatz, guardatz!
Solide ei deth madeish Napoleon!…
Quini shivaus!
Amien blason e corona.
Qu‟ei coma ua vertadèra casa damb arròdes.
Les a queigut ua saca e non se n‟an encuedat.
Un aute còp tornen a pelejar-se…
Aquiu que va ua hemna damb un mainatge… e non ei lèja.
Plan que òc, a tu que te deisharàn passar…
Guarda non se ve era fn…
Son gojates russes… vos ac juri: gojates russes…
Guardatz guaire ne van de tranquilles ene sòns coches.
De nauèth, madeish qu‟ena glèisa de Jamovniki, ua ondada de curiosèr generau possèc a toti es presoèrs entath camin.
Pierre, gràcies ara sa estatura, podec veir per dessús de toti es caps çò que tiraue eth curiosèr des presoèrs: en tres coches, ath miei de males, anauen, plan sarrades es ues contra es autes, quauques hemnes apolidides, pintades e vestides de colorets, que cridauen damb votz agudenta.
Dès que Pierre sentec de nauèth era preséncia dera fòrça misteriosa, ja arren li semblaue estranh ne terrible: ne eth cadavre damb eth ròstre mascarat d‟esterlin, ne aqueres hemnes que s‟esdegauen a vier sense saber entà on, ne er aspècte de Moscòu usclat.
Tot çò qu‟ara vedie non li costaue cap impression; s‟aurie dit qu‟era sua amna, en tot premanir-se entà ua luta dificila, refusaue quinsevolh sensacion que podesse aflaquir-la.
Passèren es coches des hemnes.
Darrèr, de nauèth, uns auti cars e hilades de soldats; de nauèth forgons e soldats, carròces, males e un aute còp soldats.
De quan en quan campauen quauques hemnes.
Mès Pierre, que non vedie figures isolades, solet avertie eth sòn movement.
Toti aqueri òmes e shivaus semblauen possadi per ua fòrça invisibla.
Pendent ua ora, que Pierre non deishèc d‟observar-les, acodien de contunh de diuèrsi carrèrs damb eth madeish in d‟auançar-se çò de mès lèu pòssible.
Tumauen es uns contra es auti, s‟emmaliciauen, arribauen as mans; en tot mostrar es dents blanqui e arroncilhant es celhes, escambiauen es madeishi escarnis.
E en toti es ròstres i auie aguesta expression de decidida energia, de hereda crudeutat, que peth maitin auie campat en ròstre deth caporau quan comencèc a sonar eth tambor.
Auançaue ja era tarde; eth cap deth convòi acorropèc as sòns òmes e, en miei de crits e discusions, se calèc entre es autes colomnes; es presoèrs, enrodadi per toti es cantons, gesseren atau en camin de Kaluga.
Caminèren ara prèssa, sense pòsa, e s‟arturèren solet ara ora deth crepuscul.
Placèren es cars près es uns des auti e es òmes se premaniren entà hèr jadilha.
Toti semblauen inquiets e emmaliciats.
Pendent long temps s‟enteneren escarnis, crits furiosi e peleges.
Ua carròça que seguie ath convòi des presoèrs tumèc damb un car deth convòi e lo trauquèc en sòn timon.
Diuèrsi soldats correren entath car, de diuèrses direccions, es uns comencèren a còps damb es shivaus deth coche, en tot sajar de hèr-les virar, tant que d‟auti se calèren en ua peleja.
Pierre vedec qu‟un aleman demoraue grèuments herit d‟un còp de sabre en cap.
Arturadi ath miei deth camin, en crepuscul hered d‟un dia de tardor, toti aqueri èssers semblauen auer eth madeish sentiment d‟un desagradiu desvelhar dempús dera prèssa que les impausaue era hujuda e eth precipitat movement que les possaue non se sabie entà on.
Quan s‟arturèren, soldats e presoèrs semblèren comprèner qu‟eth lòc entà on les amiauen ère desconeishut e les calerie patir un ensems de penúries.
En aguesta arturada es gardes tractèren as presoèrs pejor encara qu‟ena gessuda de Moscòu.
Per prumèr viatge balhèren as captius carn de shivau.
Dès oficiaus enquiath darrèr des soldats, se notaue en toti ua sòrta de colèra personau entà cada presoèr, sentiment que desplaçaue ara es coraus relacions d‟abantes.
Era irritacion pugèc de punt quan, ara ora de passar lista as presoèrs, se trapèc qu‟ena confusion dera gessuda de Moscòu auie hujut un soldat rus que simulaue dolors de vrente.
As paraules deth sosoficiau, de qué er hugitiu ère malaut e non podie seguir, responec eth capitan qu‟auie era orde de tuar as que s‟arreculauen.
Pierre sentec qu‟aquera fòrça fatau que jos eth sòn emperi siguec enes ores dera execucion e qu‟auie despareishut pendent era captivitat lo cuelhie de nauèth.
Sentec pòur, mès se n‟encuedèc que dera madeisha manèra qu‟aguesta fòrça fatau sajaue d‟estronhar-lo, ena sua amna creishie e cuelhie vams ua auta fòrça independenta d‟era: era enòrma fòrça dera vida.
Coma toti, sopèc ua sopa de haria de blat e carn de shivau e conversèc damb es sòns companhs.
Arrés parlaue de çò qu‟auien vist en Moscòu, ne der anament des francesi, ne dera orde de tirar contra aqueth que s‟arreculèsse, que les auien comunicat.
Toti Semblauen especiauments animadi e alègri, coma se volessen d‟aguesta sòrta opausar-se ar empejorament dera situacion.
Blagauen de rebrembes personaus, des diuèrsi hèts pendent era marcha, sense deishar qu‟era parlòta derivèsse ena situacion que se trapauen.
Eth solei s‟auie cogat hège temps; s‟aluguèren en cèu quauques esteles e eth ròi resplendor deth plen, coma eth reflèx d‟un incendi luenhant, s‟estenec peth cèu; era enòrma bòla ròia se balançaue en aquera grisa penombra coma se siguesse magica.
Clarejaue en aquera ora vespertina, abantes qu‟era net ac aumplisse tot.
Pierre se lheuèc e, entre es fogairons, se dirigic entara auta part deth camin, a on, sivans l‟auien dit, se trapauen es soldats presoèrs.
Qu‟auie talents de conversar damb eri.
Mès un sentinèla francés l‟arturèc e li manèc que se‟n tornèsse.
Ac hec, mès que non tornèc damb es sòns companhs senon que s‟apressèc entà un car desatalat, que près d‟eth non i auie arrés.
Arropic es cames, se deishèc quèir damb eth cap clin sus era tèrra hereda ath cant dera arròda deth car e s‟estèc long temps immobil e cogitós.
S‟estèc atau mès d‟ua ora sense qu‟arrés lo shordèsse.
De ressabuda s‟estarnèc en ua arridalha bravassa, tan sonora e solitària que hec virar-se a toti es qu‟èren apròp.
A, a, a!, arrie.
E seguic parlant damb votz nauta damb eth madeish: Que non m‟a deishat passar.
Me detengueren e embarrèren.
Me tien presoèr.
A qui?
A jo!
A jo!
Qu‟an presoèra ara mia amna immortau!…
A, a, a!
A truca d‟arrir se l‟aumpliren es uelhs de lèrmes.
Un òme s‟apressèc entà veir de qué arrie aqueth òme estranh e gran.
Pierre carèc, se lheuèc, s‟aluenhèc deth curiós e guardèc ath sòn entorn.
Er enòme vivac, tant animat abantes per crepitar de fogairons e es innombrables votzes umanes, s‟anaue amortant.
Es lums ròies deth huec, aciu e enlà, s‟escandien amortesides.
Naut de tot, eth plen ac dominaue tot damb era sa claretat.
Camps e bòsqui, abantes invisibles, se vedien ara pertot.
E mès enlà des bòsqui e des camps pròchi restaue era infinita luenhor oscillanta, illuminada e atrasenta.
Pierre quilhèc es uelhs entath cèu e contemplèc es esteles.
E eri capturèren tot aquerò e ac embarrèren en ua barraca tapiada damb pèces de husta!” Arric e venguec a amassar-se damb es sòns companhs entà dormir.
XV Enes prumeri dies d‟octobre un nau parlamentari de Napoleon autrejaue a Kutuzov ua carta damb prepauses de patz; qu‟ère faussaments datada en Moscòu, donques que Napoleon se trapaue alavetz en vielh camin de Kaluga, non luenh deth plan generau rus.
Kutuzov responec madeish qu‟ara prepausa amiada per Lauriston.
Se limitaue a díder que de patz non se‟n podie parlar.
Pòc dempús, Dolojov, que comandaue ua partida de guerrilhèrs ara quèrra de Tarutino, informèc qu‟auien apareishut tropes en Fominskoie: qu‟ère era division de Broussier que, isolada der ensems dera sua armada, poirie èster anequelida aisidaments.
Soldats e oficiaus tornauen a exigir activitat.
Es generaus der Estat Major, ahiscadi peth rebrembe dera victòria de Tarutino, tan facilaments artenhuda, persutèren que Kutuzov acceptèsse era prepausa de Dolojov.
Eth Plan Seren non credie en besonh de cap ofensiua.
S‟arribèc en ua mesura intermieja: manèren a un petit destacament entà Fominskoie pr‟amor d‟escométer a Broussier.
Per un estranh edart, aguesta mission que, coma se sabec dempús, ère era mès de mau hèr e importanta, siguec fidada a Dojturov, ar indecís e pòc sagaç Dojturov, qu‟arrés lo consideraue capable de projectar plans de batalha, ne de galaupar vigorosaments ath cap des regiments, ne semiar de crotzes es bataries, eca…; Dojturov, que trapam en totes es batalhes entre Russia e França, d‟Austerlitz enquia 1813, tostemp aquiu a on era situacion ère dificila.
En Austerlitz demorèc eth darrèr ena restanca d‟Auhest, amassant as regiments e sauvant tot çò que podie quan es auti hugien e non demoraue un solet generau ena rèiregarda.
Malaut, damb fèbre, arribe en Smolensk damb vint mil òmes e defen era ciutat dauant de tota era armada de Napoleon.
En Smolensk, ena pòrta de Malajovski, a penes auie artenhut a clucar es uelhs lo desvelhen es canonades e, gràcies ada eth, era ciutat resistís pendent un dia sancèr.
Ena batalha de Borodino, quan Bagration què mòrt e es tropes russes deth flanc quèr son anequelides ena proporcion de nau a un e tot eth huec dera artilharia francesa ei concentrat aquiu, se mane precisaments ar indecís e pòc perspicaç Dojturov, que damb Kutuzov s‟esdegue a reparar eth sòn error d‟auer manat a un aute.
E eth petit e modèst Dojturov vie en flanc quèr, e Borodino ven a èster eth principau timbre de glòria dera armada russa.
Que son molti es eròis glorificadi en vers e en pròsa, mès lèu arren se ditz de Dojturov.
De nauèth lo manen entà Fominskoie e d‟aquiu entà Malo-Yaroslavets, eth lòc a on se desvolòpe era darrèra batalha contra es francesi e a on comence sens dobte eth desastre complèt der enemic.
E de nauèth mos descriuen es glòries de fòrça gènis e eròis d‟aqueth periòde dera campanha, e pòc o arren se ditz de Dojturov, e çò que se ditz qu‟ei d‟origina dubtosa.
Aguest silenci sus era sua persona pròve mielhor qu‟arren es sues vertadères qualitats.
Qu‟ei evident qu‟un òme qu‟ignòre eth foncionament d‟ua maquina se pense qu‟era colpabla dera sua arturada ei era estera queiguda per edart en engranatge.
Un òme ignorant dera sua estructura non pòt compréner que non ei era petita estera era colpabla, senon eth petit mecanisme transmissor que vire silenciosaments e constituís un des sòns elements mès importants.
Eth 10 d‟octobre, eth madeish dia que Dojturov, dempús d‟auer hèt era mitat deth camin que lo separaue de Fominskoie, s‟arturèc en bordalat d‟Aristovo e se premanie a complir exactaments es ordes recebudes, tota era armada francesa, qu‟auie arribat damb un movement convulsat ena posicion ocupada per Murat (çampar, damb era intencion de presentar batalha), de pic, sense cap de motiu, virèc entara quèrra, entath camin nau de Kaluga, e desboquèc en Fominskoie, a on enquia alavetz solet i auie Broussier.
Dojturov auie jos eth sòn comandament, ath delà des tropes de Dolojov, es dus petits destacaments de Figner e Seslavin.
Er 11 d‟octobre, tath ser, Seslavin se presentèc en Aristovo damb un soldat dera garda francesa capturat per eri.
Eth presoèr condèc qu‟es tropes vengudes aqueth dia en Fominskoie èren era avantgarda de tota era grana armada, que tanben ère aquiu Napoleon, qu‟auie gessut de Moscòu hège quate dies.
Aquera madeisha tarde, un vailet, vengut de Borovsk, expliquèc qu‟auie vist entrar ena ciutat fòrça tropes.
Es cosacs deth destacament de Dorojov informauen de qué era Garda francesa marchaue en direccion tà Borovsk.
De totes aguestes informacions resultaue evident qu‟aquiu a on se pensauen que i auie ua soleta division i ère tota era armada francesa venguda de Moscòu en ua direccion imprevista, peth vielh camin de Kaluga.
Dojturov non volie iniciar cap accion, donques qu‟en aguestes condicions non vedie clar quin ère eth sòn déuer.
L‟auien ordenat qu‟ataquèsse Fominskoie.
Mès abantes se tractaue solet de Broussier, e ara se trapaue aquiu tota era armada francesa.
Ermolov desiraue anar ara sua, mès Dojturov persutèc en besonh de recéber naues ordes deth Plan Seren.
E decidiren enviar un infòrme ar Estat Major.
Alistèren entad aguesta mission a un oficiau intelligent, cridat Boljovitinov, que, ath delà d‟autrejar eth messatge escrit, amiaue er encargue d‟explicar es hèts de paraula.
Tara mieja net, Boljovitinov recebie era orde verbau e eth document, e gessec, acompanhat d‟un cosac e damb shivaus de refresc, en direccion ar Estat major.
Qu‟ère ua net de tardor escura e tèba.
Ploiguie de hège quate dies.
Dempús d‟auer cambiat dus còps de shivaus e recorrut a galaup trenta quilomètres en ua ora e mieja per un camin hangós, Boljovitinov arribèc en Letashevka tàs dues deth maitin.
Baishèc en un bot dauant dera isba que sus eth sòn reishat i auie escrit: “Estat Major”.
Deishèc eth shivau ath suenh deth cosac e entrèc en vestibul escur.
Eth generau de servici, lèu!
Desvelhatz abantes ath capitan.
Qu‟ei fòrça urgent.
Er assistent passèc prumèr e desvelhèc a quauquarrés.
Excelléncia!
Excelléncia!
Un corrèu!
Qué?
Qué se passe?
De qui?, preguntèc ua votz somnolenta.
De part de Dojturov e d‟Alexie Petrovic.
Napoleon qu‟ei en Fominskoie, didec Boljovitinov, sense veir ena escurina ara persona que parlaue, mès supausant per çò dera votz que non ère Kinovnitsin.
Er òme que desvelhèc badalhèc e s‟estirèc.
Que non voleria desvelhar-lo, didec cercant a paupes quauquarren.
Qu‟ei malaut.
Dilhèu non siguen senon rumors.
Aciu qu‟auetz eth document, repliquèc Boljovitinov.
Demoratz un moment; vau a alugar…
Qu‟ère Scherbinin, er ajudant de camp de Konovnitsin.
Ja la traparè, ja la traparè, higec.
Er assistent pataquejaue era pèira de huec, tant que Schebernin cercaue eth candelèr.
Quina porcaria!, sorrisclèc damb hàstic.
Ath resplendor de bues, Boljovitinov vedec eth ròstre joen de Scherbinin, que tenguie era candèla, e en cornèr dera entrada a un òme adormit: qu‟ère Konovnitsin.
Quan era lum dera esca se hec roienca, Scherbinin aluguèc era candèla (deth candelèr hugeren quauques cuques que se la minjauen) e se demorèc guardant ath messatgèr.
Boljovitinov ère caperat de hanga e se netejaue era cara damb era manja.
Qui infòrme?, preguntèc Scherbinin cuelhent era envolòpa.
Que son informacions segures, responec Boljovinitov.
Que non podem hèr arren, mos cau desvelhar-lo, didec Scherbinin, en tot apressar-se ar òme que dormie damb era sua casqueta de net e caperat damb ua capòta.
Piotr Petrovic!
Konovnitsin non se botgèc.
E, plan que òc, se lheuèc momentanèaments un cap damb casqueta de dormir.
Eth beròi ròstre de Konovnitsin, de traits energics, caròles alugades pera fèbre, sauvèc pendent uns instants era agradiua impression deth sòmi tant aluenhat dera realitat que viuie; ça que la, s‟estrementic e aguest ròstre reviuec era sua expression de fermetat e serenitat.
Qué se passe?
De qui ei?, preguntèc sense esdegar-se, parpelejant pera lum.
Escotèc era informacion deth corrèu, cuelhec era envolòpa e la dauric.
Tanlèu auec liejut er infòrme, botèc en solèr es sòns pès estropadi en miches de lan e comencèc a cauçar-se: se treiguec era casqueta, s‟alisec es possi e se botèc era casqueta.
T‟as tardat guaire a arribar?
Anem de seguit entara casa deth Plan Seren.
Konovnitsin comprenec de seguit qu‟era notícia ère plan importanta.
E non auie temps a pèrder.
Ère bona o dolenta era naua?
Non s‟ac preguntèc ne se parèc a pensà‟c.
Que l‟ère parièr.
Non consideraue damb era inteligéncia e damb eth rasonament tot çò qu‟auie relacion damb era guèrra, senon de ua auta manèra.
Qu‟auie era prigonda conviccion (jamès exprimida) de qué tot acabarie ben, mès que non s‟ac auie de creir ne plan mens parlar-ne; era soleta causa de besonh qu‟ère complir eth cometut.
E ac hège en tot méter en eth tota era sua fòrça.
Piotr Petrovic Konovnitsin, plaçat solet entà sauvar es aparences entre es cridadi eròis de 1812: es Barclay, Raievski, Ermolov, Platov e Miloradovic, gaudie, madeish que Dojturov, dera reputacion d‟un òme de capacitat e sabença limitades.
Coma Dojturov, non se posaue a hèr plans de batalha, mès se trapaue tostemp aquiu a on era situacion ère mès critica.
Dès qu‟auie eth cargue de generau de servici, dormie tostemp damb era pòrta dubèrta e auie balhat orde de qué lo desvelhèssen quan arribèsse un corrèu o un emissari.
Pendent es batalhes se botaue tostemp a posita des bales enemigues, causa que li repoteguae Kutuzov, que cranhie aluenhar-lo d‟eth.
Madeish que Dojturov, Konovnitsin ère un d‟aguesti imperceptibles engranatges que, sense trebucs ne rambalhs, constituissen es elements essenciaus dera maquina.
Bennigsen, que, dès Tarutino, ère a mòrt damb Kutuzov.
S‟imaginèc era interminabla seria de suggeréncies, discussions, ordes e contraordes que suscitarie era notícia.
E aguesta presentida li resultaue penibla, encara que la considerèsse inevitabla.
Plan que òc, Toll, que li comuniquèc de passa era notícia, comencèc a expausar de seguit ath generau, que viuie damb eth, es sues pròpies consideracions.
Konovnitsin, que sauvaue silenci e ère cansat, li calec rebrembar-li qu‟auien d‟anar ena casa deth Plan Seren.
Coma toti es vielhs, Kutuzov dormie pòc pes nets.
Pendent eth dia solie endormiscar-se soent, mès de nets, estirat sense despolhar-se sus eth lhet, passaue eth temps meditant sense agarrar eth sòn.
Tanben en aqueth moment, estirat en sòn lhet, ère desvelhat, emparada ena man eth pesant cap regat de cretes, damb eth sòn unenc uelh dubèrt e tachat ena escurina.
Dès que Bennigsen, er òme de mès influéncia en Estat Major e eth solet que mantenguie correspondéncia dirècta damb er Emperaire, l‟evituae, Kutuzov semblaue mès tranquil, donques qu‟arrés l‟obligaue ara, a lançar es sues tropes entà ofensiues inutiles.
Pensaue qu‟era leçon dera batalha de Tarutino e çò que s‟auie passat era vesilha d‟aquera jornada, de tan dolorós rebrembe entada eth, acabarien costant efècte.
Temps e paciéncia son es mies vertadères guides”, se didie.
Sabie que non s‟auie d‟arrincar der arbe era poma verda; en madurar, eth frut que què eth solet, mès, se s‟arrinque quan ei verd, se hè a maubé eth frut e er arbe, e era soleta causa que s‟obtie ei dentariga.
Coma expèrt caçaire, sabie qu‟èra fèra ère herida, ena mesura que la podie herir tota era fòrça russa, mès encara non se sabie s‟era herida ère o non mortau.
Dempús dera embaishada de Lauriston e dera visita de Barthelemy, e cossent damb er infòrme des guerrilhèrs, Kutuzov n‟ère lèu segur de que n‟ère.
Mès encara li calien mès pròves: s‟auie de demorar.
Demoratz, ja ac veiratz.
Tostemp manòbres!
Tostemp ofensiues!, pensaue.
Entà qué?
Solet entà subergésser!
Coma s‟era guèrra siguesse ua diversion!
Que se retiren ad aguesti mainatges que inutilaments se les demane qu‟expliquen com arribèc era peleja: era soleta causa que les interèsse ei demostrar que se saben tustar.
E ara que non se tracte d‟aquerò!
E be ne son d‟abiles es manòbres que me prepausen toti eri!
Preven dues o tres possibilitats (e se‟n brembèc deth plan generau de Sant Petersburg) e se pensen que ja ac an calculat tot, quan en realitat es possibilitats son infinites!” Hège un mes que Kutuzov meditaue sus s‟era herida costada as francesi en Borodino ère o non mortau.
D‟un costat, es francesi auien ocupat Moscòu e, de un aute, Kutuzov sentie, damb tot eth mau de morir, qu‟eth terrible còp desparat per eth e peth pòble rus mejançant totes es sues fòrces auie d‟èster mortau.
Ça que la, auie besonh de pròves; les demoraue de hège un mes, e a mida qu‟eth temps passaue se tornaue cada còp mès impacient, se comportaue coma es generaus joeni que les repotegaue eth sòn anament: pensaue en totes es possibilitats, damb era soleta diferéncia de qué non hège cap tipe de plan, e qu‟es possibilitats non èren entada eth dues o tres, senon milèrs.
Coma mès meditaue, mès èren es ipotèsis: s‟imaginaue tota sòrta de movements dera armada francesa, o aumens ua part d‟eri: ja entà Sant Petersburg, ja de cara, ja pes sòns flancs.
Admetie (e aguest ère eth sòn temor mès gran) que Napoleon se decidisse a combater-lo damb es sues pròpies armes, en tot demorar-se en Moscòu e demorar-lo aquiu; tanben pensaue ena tornada dera armada francesa entà Yujnov e Medin.
Er infòrme de Dojturov sus era division de Broussier, es notícies des guerrilhèrs sus es calamitats que patie era armada de Napoleon, es rumors restacadi as preparatius entà gésser de Moscòu, tot confirmaue era suposicion de qué er enemic ère desgahonat e se premanie entà húger.
Mès aquerò non èren senon suposicions que podien semblar importantes entàs joeni, mès non entà Kutuzov, que damb era sua experiéncia de setanta ans sabie enquia quin punt s‟auie de hèr cabau des rumors e com es òmes que desiren quauquarren son capables d‟apraiar es notícies de sòrta que semblen confirmar es sòns desirs; e sabie tanben qu‟en taus casi s‟omet de bon voler tot çò que les contraditz.
E, quan mès ac desiraue, mens se permetie de credè‟c; aguest problèma ocupaue totes es poténcies deth sòn esperit.
To çò d‟aute ère entà Kutuzov eth compliment abituau dera vida vidanta: es discussions damb es membres der Estat Major, es cartes a Mme Stael, qu‟escriuie de Tarutin, era lectura de romans, era distribucion de recompenses, era correspondéncia damb Sant Petersburg, eca.
Mès era destruccion des francesi, solet prevista per eth, qu‟ère eth sòn mès intim e solet desir.
Era net der 11 d‟octobre ère estirat, damb eth cap emparat ena man, e pensaue en aquerò.
Ena estança vesia s‟enteneren es passi de Toll, Konovnitsin e Boljovitinov.
Qui ei?, exclamèc eth generau en cap.
Entratz!
Qué i a de nauèth?
Tant qu‟un lacai alugaue es candèles, Toll comuniquèc era notícia a Kutuzov.
Que non i a cap de dobte, Altesa.
Que passe!
Crida-lo!
Kutuzov se seiguec en lhet; li penjaue ua cama e apuaue ena auta, doblegada, eth gròs vrente.
Entrebadèc eth solet uelh, pr‟amor de veir mielhor ath corrèu, coma se volesse lièger en sòn ròstre çò qu‟ada eth lo preocupaue.
Aprèssa-te, aprèssa-te mès.
Quines son aguestes notícies que m‟amies?
Napoleon a gessut de Moscòu?
Ei vertat?
Boljovitinov repetic tot aquerò qu‟auie ordes de condar.
Lèu, lèu, parla mès lèu, non me hèsques patir… l‟interrompec Kutuzov.
Boljovitinov auie condat çò que sabie e carèc, ara demora des ordes deth Plan Seren.
Toll sagèc de díder quauquarrem, mès Kutuzov l‟interrompec.
Sagèc de parlar, mès eth sòn ròstre se contreiguec, agitèc era man en direccion a Toll e se virèc d‟esponera, entath cornèr sagrat dera isba, nera d‟icònes.
Mon Diu!
Creator mèn!
Tu qu‟as escotat es nòstes pregàries…, didec, damb votz tremolosa, amassant es mans.
Russia qu‟ei sauvada!
Gràcies, Senhor mèn!, e se petèc en somics.
A compdar d‟aguest moment, enquiath tèrme dera campanha, tota era actuacion de Kutuzov s‟estèc a emplegar guairi mejans auie a posita (era autoritat, era astúcia, es supliques) entà contier as sues tropes, d‟ofensiues, de tumades e de manòbres inutiles contra un enemic ja moribond.
Dojturov auancèc entà Malo-Yaroslavets, mès Kutuzov non esten era rèsta dera armada e ordene avacuar Kaluga, en tot considerar plan possible era retirada mès enlà d‟aguesta ciutat.
Kutuzov se replegue de pertot, mès er enemic, sense demorar era sua retirada, hè repè, en sentit contrari.
Es biografs de Napoleon non descriuen era sua abila tactica en Tarutino e en Malo- Yaroslavetz e hen conjectures sus çò que s‟aurie pogut passar se Napoleon auesse artenhut penetrar enes riques províncies deth meddia.
Mès, ath delà de qué arren l‟empachaue auançar entad aqueres regions (donques qu‟era armada russa li cedie eth pas), aguesti istorians desbremben que ja arren podie sauvar ara armada de Napoleon, donques qu‟amiauen en eri madeishi es gèrmes inevitables dera pròpia roïna.
Per qué, aguesta armada, en tot auer trapat abondosi viures en Moscòu, non les sabèc sauvar e acabèc caushigant-les?
Per qué, quan arribèc en Smolensk, en sòrta d‟organizar era arremassada de viures, se tenguec ath sacatge?
Per qué pensèc que poirie remeter-se ena província de Kaluga, poblada pes madeisi russi qu‟en Moscòu e damb era madeisha capacitat d‟incendiar çò qu‟usclaue?
Aquera armada ja non podie remeter-se en nunlòc.
Dès era gessuda de Borodino e eth sacatge de Moscòu amiaue damb era es gèrmes quimics dera sua descomposicion.
Es soldats qu‟enquia alavetz auien format era armada napoleonica corrien ara, ara desbandada damb es sòns caps.
Corrien ja sense saber entà on anar.
De Napoleon ath darrèr soldat non desirauen qu‟ua causa: gésser çò de mès lèu possible d‟aquera situacion desesperada que toti n‟auien ua vaga consciéncia.
Solet per aquerò, en Conselh celebrat en Malo-Yaroslavetz, quan es generaus simulauen discutir e cadun emetie era sua opinion, aquerò dit peth candid soldat Mouton venguie a resumir, en pòques paraules, çò que pensauen toti.
Mouton auie dit qu‟ère de besonh anar-se‟n çò de mès lèu possible, barrant atau totes es boques, e arrés, ne tansevolhe Napoleon, objectèc quauquarren dauant d‟ua vertat unanimaments admetuda.
A maugrat de qué toti se‟n sabien deth besonh d‟anar-se‟n, encara restaue era vergonha d‟arreconéisher eth hèt de qué les calie húger, vergonha que sonque podie èster vençuda per un impuls exterior, que surgentèc en moment oportun.
Siguec çò que cridèren es francesi le Hourra de l’Empereur.
Londeman deth Conselh, plan d‟ora, Napoleon, hènt veir eth desir de passar revista as sues tropes e inspectar eth passat e eth futur camp de batalha, cavauquèc damb ua ludenta acompanhada de mariscaus e escotes peth centre dera formacion militara.
Quauqui cosacs, que romauen ar entorn d‟un possible butin, estramunquèren damb Napoleon e sigueren a mand de capturar-lo.
Se non ac heren siguec pr‟amor qu‟es francesi èren destinadi a sauvar-se per aquerò que siguec era sua perdicion: eth butin, que sus eth se lancèren es cosacs aciu, madeish qu‟en Tarutino, sense hèr atencion as persones; e Napoleon artenhec a hùger.
Quan se demostrèc que les enfants du Don auien estat a mand d‟agarrar ar Emperaire en miei dera sua armada, se hec evident que ja arren podie demorar-se e que eth solet recurs ère escapar sens pèrta de temps peth camin mès cuert e mès coneishut.
Napoleon, que, damb era sua bodena d‟òme vengut ja ena quarantena, auie perdut era agilitat e era audàcia d‟abantes, comprenec aqueth avertiment e, jos era influéncia dera pòur costada pes cosacs, compartic de seguit era pensada de Mouton e, sivans diden es istorians, ordenèc era retirada peth camin de Smolensk.
Eth hèt de qué Napoleon coïncidisse damb Mouton e qu‟es tropes comencèssen era retirada non demóstre qu‟eth ac auesse ordenat, senon qu‟es fòrces qu‟influien ena armada e la possauen entath camin de Mozhaisk actuauen tanben sus Napoleon.
Quan er òme se botge, tostemp cèrque er objectiu d‟aguest movement.
Entà recórrer mil quilomètres cau pensar que i a quauquarren de bon dempús d‟aguest recorrut, e a besonh dera esca d‟ua tèrra prometuda pr‟amor d‟auer fòrces e poder botjar-se.
Pendent era invasion francesa era tèrra prometuda entad aqueri òmes ère Moscòu, e pendent era retirada era sua pròpia patria.
Mès era patria qu‟ère massa luenh, e entà un òme que recor mil quilomètres ei totafèt de besonh que posque dider-se, en tot desbrembar era mèta finau: “Aué harè quaranta quilomètres, arribarè en un lòc a on posca repausar e hèr jadilha”.
E alavetz, ara prumeria, aguest lòc de repaus substituís er objectiu finau e concentre en eth madeish toti es desirs e esperances.
Aguesta aspiracion, que se manifèste en cada òme per separat, aumente quan se tracte d‟ua multitud.
Entàs francesi qu‟arreculauen peth vielh camin de Smolensk, era mèta finau, era patria, ère massa luenh; er objectiu pròche, qu‟entada eth convergien toti es desirs e esperances ère Smolensk.
E non perque es soldats demorèssen trapar aquiu viures en abondor e tropes de refresc: arrés les auie dit tau causa (ath contrari, toti es nauti caps, e Napoleon eth prumèr, sabien qu‟aquiu s‟arrarien es viures), senon que solet aguesta idia, aumentada enòrmaments entre era multitud, podie balhar-les era energia de besonh entà botjar-se e tier es privacions deth moment.
Atau, autant es que s‟en sabien coma es qu‟ac ignorauen sajauen d‟enganhar-se ada eri madeishi e se pressauen entà Smolensk coma se siguesse era tèrra prometuda.
Un còp en camin generau, es francesi, damb extraordinària energia e rapiditat inausida, correren de cap ara mèta imaginada.
Ath delà d‟aguesta tendéncia comuna, que convertie ara multitud de soldats en un solet òme e les balhaue màger energia, i auie un aute mejan capable de balhar-les coesion: eth sòn nombre.
Era enòrma massa d‟òmes, coma ena lei fisica dera gravetat, tiraue as atòms isoladi dera gent.
Se botjauen, damb era sua massa de cent mil òmes, coma se siguesse un regne.
Toti aqueri òmes non desirauen senon ua causa: quèir presoèrs e desliurar-se atau de tanti orrors e malastres.
Totun aquerò, d‟un costat, era fòrça dera atraccion generau entar objectiu de Smolensk les amiaue ena madeisha direccion, e de un aute, un còs dera armada armat non se podie rénder a ua companhia; e encara qu‟es francesi profitauen quinsevolh escadença entà separar-se es uns des auti, e trapèssen normau quinsevolh pretètx entà autrejar-se ar enemic, aguestes escadences non gessien a cada pas.
Eth pròpi numèro e era rapiditat deth movement en files barrades les treiguie aguesta possibilitat e entàs russi resultaue mès dificil, senon impossible, arturar eth movement entamenat pes francesi damb grana energia.
Era usura mecanica deth còs dera armada non podie accelerar, mès enlà d‟un cèrt limit, eth procès en marcha dera sua descomposicion.
Que non se pòt hóner de còp ua grana bòla de nhèu; i a un limit de temps, qu‟abantes d‟eth, cap temperatura pòt hóner era nhèu: coma mès gran sigue eth calor, mès s‟enduresís era nhèu restanta.
Entre es caps militars russi, degun, exceptat de Kutuzov, ac comprenec.
Quan se vedec claraments qu‟es tropes franceses hugien entà Smolensk, comencèc çò previst per Konovnitsin era net der 11 d‟octobre.
Toti es nauti caps dera armada volien distinguir- se: toti volien atacar, cercar, destrusir as francesi.
Toti exigien era ofensiua.
Solet Kutuzov tenguie totes es sues fòrces, non massa granes entà un generau en cap, a empachar er atac.
Que non podie dider-les çò que didem aué nosati: entà qué presentar batalha?, entà qué interceptar camins e pèrder soldats?, entà qué aguest anequeliment inuman d‟uns malerosi?
Entà qué, tot aquerò, quan ja de Moscòu entà Viazna, sense cap de combat, a despareishut era tresau part d‟aguesta armada?
Les didie tot çò que li dictaue era sua sabença d‟ancian, aquerò que podien compréner, les parlaue deth pònt d‟argent, mès eri se n‟arrien d‟eth, lo calomniauen, l‟intrigauen, se hègen es valents dauant dera fèra mòrta.
Enes entorns de Viazma es generaus Ermolov, Miloradovic, Platov e d‟auti, que se trapauen apròp des francesi, non poderen resistir era temptacion de separar e anequelir dus còssi dera armada enemiga.
Anoncièren era sua decision a Kutuzov, mès en sòrta de manar-li un infòrme li heren a vier ua envolòpa damb ua huelha de papèr en blanc.
E, maugrat toti es esfòrci de Kutuzov entà arturar era ofensiua, ataquèren, damb era intencion d‟empedir eth camin as francesi.
Es regiments d‟infantaria (sivans diden) anèren entath combat damb bandes de musica e rampelades; auciren e perderen milèrs d‟òmes.
Ça que la, çò que se ditz separar, non separèren ne anequeliren ad arrés.
Era armada francesa, barrant mès es sues files per çò deth perilh, seguic, en tot honer-se de contunh, era sua funèsta marcha entà Smolensk.
PART I Era batalha de Borodino, damb era ocupacion de Moscòu e era subsequenta hujuda des francesi, sense naues batalhes, qu‟ei un des hèts mès instructius dera istòria.
Toti es istorians son d‟acòrd en adméter qu‟era activitat exteriora des Estats e des pòbles, enes sues tumades mutuaus, se manifèste enes guèrres; e qu‟era fòrça politica d‟aguesti Estats e pòbles aumente o amendrís en relacion dirècta as sòn mager o mendre capitades militares.
Per estranhs que semblen es racondes des isorians que mos conden se com un rei o un emperaire, en conflicte damb un aute emperaire o rei, amasse ara sua armada, lute contra er enemic, artenh ua victòria e aucís a tres, cinc o dètz mil òmes, e plan per aquerò somet a un Estat de milions d‟abitants; per incomprensible que sigue eth hèt de qué era derrota d‟ua armada, era centesima part des fòrces de tot un pòble, l‟obligue a someter-se, toti es eveniments istorics (atau que les coneishem) confirmen era exactitud de qué es capitades mès o mens granes dera armada d‟un pòble contra un aute son era encausa, o aumens, signes essenciaus de qué aumenten o amendrissen es fòrces des nacions.
Era armada artenh ua victòria e de seguit aumenten es drets deth país victoriós, en detriment deth vençut.
Ua armada patís ua derrota e de seguit, sivans era sua importància, eth pòble se ve desaprovedit de certans drets; e s‟era derrota ei complèta, era somission tanben n‟ei.
Atau se passe, sivans era istòria, dès es temps mès ancians enquias nòsti dies.
Totes es guèrres napoleoniques confirmen aguesta règla: era derrota des tropes austrianes hè que Austria se veigue privada des sòns drets e, ça que la, aumente es de França en Jena e Auerstad acabe damb era existéncia independenta de Prusia.
Mès en 1812 es francesi obtien ua victòria e conquisten Moscòu; dempús, sense naues batalhes, non ei Russia era que dèishe d‟existir, senon tota ua armada de sies cent mil òmes e, damb era, tota era França de Napoleon.
Qu‟ei impossible acomodar taus eveniments as règles dera istòria e díder que dempús sera batalha de Borodino eth camp rèste en poder de Russia, ne que dempús dera ocupacion de Moscòu i auesse combats que d‟eri gessec destruida era armada napoleonica.
A compdar dera victòria francesa en Borodino non i auec ua soleta batalha campau, ne tansevolhe de cèrta importància; e, ça que la, era armada francesa deishèc d‟existir.
Qué vò díder aquerò?
Se se tractèsse dera istòria de China, dideríem que non ei un fenomèn istoric (acostumat recurs des istorians quan quauquarren non s‟ajuste as sues règles).
S‟auesse estat ua guèrra brèu, damb era participacion de pòques tropes, que poiríem acceptat eth hèt coma ua excepcion.
Mès er eveniment se produsic ara vista des nòsti pairs, qu‟entada eri se decidie alavetz era vida o era mòrt dera patria, e se tractaue dera guèrra mès grana de totes es coneishudes…
Eth periòde de campanha de 1812, dera batalha de Borodino enquiara expulsion des francesi, demòstre qu‟ua batalha guanhada non condicione, ne plan mens, era conquista, ne tansevolh ei un indici permanent dera conquista.
Quan es istorians francesi descriuen era situacion que se trapen es tropes franceses abantes d‟abandonar Moscòu, afirmen que tot ère ara ora ena Grana Armada, exceptat dera cavalaria, dera artilharia e dera intendéncia, e que tanben mancaue ferratge entàs shivaus e eth bestiar.
Arren podie botar remèdi ad aguesta manca, pr‟amor qu‟es mujiks des entorns usclauen eth sòn hen abantes qu‟autrejar-lo as francesi.
Era batalha guanhada non dèc es acostumadi resultats, pr‟amor qu‟es mujiks Karp e Vlas, après era entrada des francesi en Moscòu, arribauen damb es sòns cars entà saquejar era ciutat e non mostrauen, en generau, sentiments personaus massa eroïcs, tau qu‟un nombre infinit de mujiks, semblables ada eri, non se hègen a vier eth hen entà Moscòu enquia e tot a cambi d‟un bon prètz, senon que s‟estimuen mès usclar-lo.
Imaginem a dus òmes que, cossent damb totes es règles dera escrima, s‟escometen en un düel a espada; eth combat s‟alongue; de ressabuda, un des adversaris, en senter-se herit, compren que non se tracte d‟un jòc, senon dera sua vida, e abandone alavetz era espada, agarre eth prumèr garròt que trape a man e comence a tier-lo contra eth sòn enemic.
Imaginem, ara, qu‟eth concurrent herit, que, senadaments, aliste eth mejan mès simple e eficaç entà acabar damb eth sòn enemic, siguesse fidèu as tradicions dera cavalaria e en sòn desir d‟amagar era realitat persutèsse en auer vençut damb era espada cossent damb totes es règles dera escrima.
Be n‟ei d‟aisit d‟imaginar era confusion e eth desordre qu‟aurie costat semblabla descripcion deth düel!
França ère er adversari qu‟exigie ua luta cossent es règles dera escrima; Russia siguec qui substituic era espada peth garròt.
E es que sagen d‟explicà‟c tot jos es règles dera escrima son es istorians qu‟an descrit aqueri eveniments.
Dempús der incendi de Smolensk comencèc ua guèrra que non a comparèr possible damb cap auta des coneishudes enquia alavetz.
Er incendi des ciutats e des bordalats, era retirada dempús des combats, era batalha de Borodino seguida d‟un nau replegament, er incendi de Moscòu e era caça de saquejaires, era intercepcion des convòis, era guèrra de guerrilhes, tot que se hège ath marge des règles.
Atau ac sentec Napoleon; e dempús que, en arturar-se en Moscòu, ena acitud corrècta der escrimaire, se trapèc damb eth garròt quilhat en sòrta dera espada der adversari, non deishèc de planher-se dauant de Kutuzov e der emperaire Alexandre de qué era guèrra se hège contra totes es règles (coma s‟existissen règles entà aucir as òmes).
A maugrat des planhs des francesi pera non observança des règles, e a maugrat de qué quauqui russi de superior condicion credessen vergonhós, non se sap per qué, atacar damb garròts, partidaris de pelejar sivans es nòrmes en quarte o en tierce e tirar abilaments ath hons en prime, eca.
Laudat sigue eth pòble que, non coma es francesi de 1813 que saludauen sivans totes es règles der art, virant era espada e autrejant-la pera ponhada ath sòn magnanim vencedor, laudat sigue aguest pòble qu‟en moment dera pròva, sense preguntar se com actuarien es auti sivans es règles en un cas semblable, agarre sense trantalhar eth prumèr garròt qu‟a a man e pataquège ar enemic enquia qu‟eth sentiment d‟ofensa e resvenja dèishe pas ena sua amna ath mensprètz e ara pietat!
II Ua des mès evidentes e auantatjoses desviacions des cridades règles dera guèrra, qu‟ei era accion d‟òmes isolats contra masses compactes.
Accions d‟aguesta sòrta se manifèsten tostemp enes guèrres de caire popular.
Que se‟estan en aquerò: en sòrta d‟acarar-se multitud contra multitud, es òmes se dispèrsen, ataquen isoladaments e hugen tanlèu ataquen es fòces majors, entà reprèner un aute atac ena prumèra escadença que se presente.
Aquerò heren es guerrilhèrs en Espanha; aquerò heren es montanhards deth Caucas e es russi en 1812.
Que s‟a cridat ad aguest tipe de guèrra, guèrra de guerrilhes, e se cre qu‟aguest nòm explique ja era sua importància.
Totun, aguesta manèra de lutar non solet non se correspon a cap de règla senon qu‟ei absoludaments contraria ara coneishuda règla tactica, que toti admeten coma infalibla.
Sivans aguesta règla, eth qu‟ataque li cau concentrar totes es sues tropes pr‟amor d‟èster, en moment deth combat, mès fòrt qu‟er adversari.
Era guèrra de guerrilhes (tostemp afortunada, coma ac demòstre era istòria) contraditz dirèctaments aguesta règla.
Semblabla contradiccion ei deguda a qu‟era sciéncia militara identifique era fòrça des tropes damb eth sòn nombre.
Era sciéncia militara ditz que guairi mès òmes participen ena luta, màger ei era sua fòrça.
Les gros bataillons ont toujors raison.
Damb semblabla afirmacion, era sciéncia militara se retire ara mecanica qu‟estúdie es còssi en movement en tot basar-se solet ena sua relacion damb es sues masses, e afirmar qu‟es sues fòrces son parières o non, sivans siguen parières o non es sues masses.
Era fòrça (quantitat de movement) qu‟ei eth producte dera massa pera velocitat.
Er orde militar, en trapar ena istòria infiniti exemples demostratius de qué era massa des tropes non coïncidís damb era sua fòrça e que petiti destacaments vencen a d‟auti superiors en numèro, acabe per adméter a racacòr era existéncia d‟aguest factor desconeishut e sagen de desnishar-lo ben, ena disposicion geometrica, sigue en armament o sigue en gèni des caps militars, en èster aquerò çò de mès frequent.
Ça que la, era aportacion d‟aguest coeficient a un des factors non artenh resultats coïncidents damb es hèts istorics.
Que serie pro, totun, renonciar ara faussa opinion, admetuda entà acontentar as eròis, sus era eficàcia des disposicions cuelhudes peth naut comandament pendent era guèrra entà trapar era inconeguda x.
Era inconeguda x ei era morau dera armada; ei a díder, eth màger o mendre desir qu‟an de combàter e expausar-se ath perilh toti es òmes que la compausen, sense hèr-ne cabau deth hèt de saber se lutaràn comandadi per gènis o non, en tres o dues linhes, damb garròts o fusilhs de trenta trets per menuta.
Aqueri qu‟an mès in de pelejar se placen tostemp enes mès auantatjoses posicions entara batalha.
Era morau dera armada qu‟ei eth factor que, multiplicat pera massa, produsís era fòrça.
Era mission dera sciéncia consistís precisaments en determinar e exprimir era importància d‟aguesta morau, d‟aguest factor desconeishut.
Aguest problèma non se resolverà enquia que deishem de substituir de forma arbitraria era x inconeguda damb es condicions qu‟en eres se manifèste, ei a díder: es ordes deth cap militar, er armament, eca, en tot considerar-les coma era expression deth valor deth multiplicador; e mos cau cuélher ad aguest ena sua integritat, ei a díder, coma era volentat màger o mendre de lutar e expausar-se ath perilh.
Sonque alavetz, un còp botadi ena equacion es hèts istorics coneishudi, poiram demorar definir era inconeguda x, en tot comparar cas per cas es sòns valors relatius.
Dètz òmes, dètz batalhons, dètz divisions, que luten contra quinze òmes, batalhons o divisions, les vencen, o sigue, qu‟an hèt presoèrs o an balhat mòrt a toti es sòns compausants e ath còp eri n‟an perdut a quate.
Ei a díder, un costat n‟a perdut quate, e er aute, quinze: per tant, 4 ei egal a 15, ei a díder: 4x=15y, d‟a on x:y=15:4.
Aguesta equacion non mos da eth valor dera inconeguda, senon era relacion entre dues inconegudes.
Se l‟aplicam as diuèrses unitats istoriques cuelhudes isoladaments (batalhes, campanhes, periòdes de guèrra), obtieram series de numèros qu‟en eres les cau existir leis que pòden èster desnishades.
Era règla tactica, que sivans era s‟a d‟actuar damb es masses entar atac, e en orde dispersat entara retirada, confirme, sense voler, era vertat de qué era fòrça d‟ua armada depen dera sua morau.
Entà hèr-se a vier a uns òmes jos es bales cau màger disciplina qu‟entà defener-se d‟un atac, disciplina que tostemp ei eth resultat d‟un movement de masses.
Mès aguesta nòrma, que non tie en compde era morau dera armada, resulte lèu tostemp faussa, e contraditz sustot era realitat quan era morau dera armada ei en auça o en depression, coma se passe en totes es guèrres nacionaus.
En retirar-se es francesi en 1812, encara que, d‟acòrd damb era tactica, les auire calut defener-se en grops dispersadi, se sarrèren en masses compactes seguint es règles dera tactica, perque era morau dera armada ère tan baisha que solet era massa podie sostier- les.
Peth contrari, es russi, segontes era madeisha nòrma, les aurie calut atacar en massa, quan en realitat se dispersèren, pr‟amor qu‟era sua morau ère tan nauta qu‟es individús isoladi non auien besonh d‟ordes entà bàter as francesi ne les calie èster obligadi a expausar-se ath patiment e ath perilh.
Era atau cridada guèrra de guerrilhes comencèc damb era entrada der enemic en Smolensk.
Abantes de qué aguesta guèrra siguesse acceptada oficiauments peth govèrn rus, milèrs d‟enemics (saquejaires, arreculadi, patrolhes destacades ara cèrca de ferratge) auien mòrt a mans des cosacs e campanhards, qu‟aucien ad aqueri òmes instintiuaments, madeish qu‟es gossets acaben damb un gosset rabiós.
Denós Davidov, damb eth sòn instint rus, siguec eth prumèr a comprèner era importància d‟aquera terribla arma que, sense seguir es règles der art militar, anequelie as francesi.
Ada eth li correspon era glòria d‟auer realizat es prumèrs assagi de regular aguest metòde de guèrra.
Eth prumèr destacament guerrilhèr de Davidov siguec creat eth 24 d‟agost, e ara seguida se n‟organizèren fòrça d‟auti.
Autant coma auançaue era campanha, autant màger se hège eth nombre d‟aqueri destacaments.
Es guerrilhèrs anequelien ara grana armada per parts.
Recuelhien es huelhes que queiguien der arbe sec dera armada francesa e non pòqui viatges baçacauen eth tronc.
En octobre, quan es francesi corrien entà Smolensk, se compdauen ja per centenats es partides, d‟importància e caracteristiques diuèrses.
Quauques ues auien cuelhut toti es metòdes d‟ua armada regulara, damb infantaria, artilharia, Estat Major e cèrtes comoditats possibles ena vida de campanha.
D‟autes qu‟èren còssi especiaus de cosacs e cavalaria; existien tanben petits grops mixti, d‟infants e de cavalièrs o es formadi per campanhards e propietaris, qu‟arrés coneishie.
Cèrt sacristan, convertit en cap d‟ua d‟aguestes partides, hec ath long d‟un mes centenats de presoèrs; e era hemna d‟un staroska, cridada Vasilisa, aucic a centenars de francesi.
Es darrèrs dies d‟octobre sigueren es mès intensi en aguesta guèrra de guerrilhes.
Qu‟auie passat ja aqueth prumèr periòde qu‟es pròpis guerrilhèrs, estonadi dera sua audàcia, cranhien a cada moment quèir en mans der enemic, èster enrodadi per eth e s‟amaguaen en bòsc, sense lèu desmontar des sòns shivaus.
Era campanha auie aqueric ja nuances mès clares e toti sabien perfèctaments çò que podien hèr damb es francesi e enquia quin limit podien riscar-se.
Ara, solet es caps de destacaments importants que, damb es sòns Estats Majors, sivans es règles, se tenguien a distància e perseguien as francesi, credien encara impossibles fòrça causes.
Totun, es petits grops guerrilhèrs que de hège temps s‟auien lançat en camp e seguien ar enemic plan près, trapauen plan factible aquerò qu‟es caps des destacaments grani non gausauen ne tansevolh pensar.
E es cosacs e campanhards, que oishinauen entre es francesi, ac credien tot possible.
Eth 22 d‟octobre, Denisov, cap d‟un grop de guerrilhèrs, se trapaue damb tot eth sòn destacament en çò de mès agitat dera campanha.
Dempús eth maitin, ère damb era sua partida en marcha, a trauèrs des bòsqui qu‟enrodauen eth camin, en tot seguir a un gran convòi francés damb cavalaria e presoèrs russi.
Aguest convòi s‟auie separat dera rèsta dera armada e, damb ua fòrta escota, sivans es notícies d‟exploradors e presoèrs, se filaue de cap a Smolensk.
Toti coneishien era sua existència e, coma didie Denisov, èren ara demora.
Dus caps de destacaments grani, un polonés e un aute aleman, cadun peth sòn costat e lèu ath còp, prepausèren a Denisov que s‟amassèsse ada eri pr‟amor d‟atacar eth convòi.
E l‟escriuec ar aleman que, a maugrat deth sòn in de trapar-se jos es ordes de tan gloriós e celèbre generau, se vedie obligat a refusar tau aunor donques que se trapaue ja jos eth comandament deth generau polonés.
Ath polonés l‟escriuec madeish, en tot dider-li que ja ère jos es ordes der aleman.
Denisov auie era intencion, sense informar-ne as sòns caps superiors, d‟amassar-se a Dolojov entà atacar e conquistar eth convòi damb es sues redusides fòrces.
Eth convòi auie gessut eth 22 d‟octobre deth bordalat de Mikulino entà Shamshevo.
Ara quèrra i auie grani bòsqui, qu‟a viatges arribauen enquiath bòrd deth camin e d‟auti se desseparauen mès d‟un quilomètre.
Ja calant-se ena espessor, ja campant enes sòn limits, Denisov auancèc pendent tot eth dia damb es sòs òmes sense deishar de uelh as francesi.
Peth maitin, non luenh de Mikulino, en un lòc a on eth bòsc s‟apressaue en camin, es cosacs deth grop de Denisov s‟auien apoderat de dus forgons francesi blocadi ena hanga.
Qu‟èren cargadi de seres de montar e se les heren a vier entath bòsc.
Dempús d‟aquerò, enquiara tarde, eth grop seguic, sense atacar, as francesi.
Que les calie deishar-les apressar en Shamshevo sense espaurir-les.
Aquí s‟amassèren damb Dolojov, que li calie arribar entara serada pr‟amor d‟escambiar opinions ena casa deth gardacaça (a un quilomètre deth bordalat); en hèr-se dia pensauen lançar-se inesperadaments contra es francesi, per ambdús flancs, hèr presoèrs e retirar-se ath còp.
Darrèr, a dus quilomètres de Mikulino, a on eth bòsc enrodaue eth camin, deishèren un grop de sies cosacs encargadi d‟avisar immediataments s‟apareishien naues colomnes franceses.
Dera madeisha manèra, dauant de Shamshevo, Dolojov camparie eth camin entà saber a quina distància se trapauen es autes tropes enemigues.
Se supausaue qu‟èren mil cinc cents es òmes qe susvelhauen eth convòi.
Denisov compdaue damb dus cents òmes e Dolojov madeish.
Mès a Denisov non l‟enquimeraue era superioritat numerica deth contrari.
Era soleta causa qu‟auie de besonh saber ère damb quin tipe de tropes se traparie.
Entad aquerò li calie capturar ua lengua (ei a díder, a bèth un dera colomna enemiga).
En atac deth maitin, entà desblocar es dus forgons, tot s‟auie hèt tant ara prèssa que non restèc viu ne un solet francés: sonque un gojat, un tamborinaire, sauvèc era vida, mès que non podie díder arren en concret sus es tropes que formauen era colomna.
Denisov pensaue qu‟ère perilhós atacar per dusau viatge; que non ère oportun enquimerar a tota era colomna; plan per aquerò, manèc entà Shamshevo a un mujik deth sòn grop, Tijon eth Desdentat, pr‟amor de qué capturèsse, s‟ère possible, a quinsevolh des forrièrs francesi destacadi en pòble.
IV Qu‟ère un dia tèbe e plujós de tardor.
Eth cèu e er orizon presentauen eth madeish color d‟aigua trebla.
A viatges semblaue baishar era broma; a viatges ploiguie damb granes gotes inclinades.
Denisov, damb eth sòn burka e e era sua rajanta casqueta caucasiana de pèth, montaue un prim shivau de raça, de costats en.honsadi.
Madeish eth qu‟eth sòn shivau (que torçaue eth cap e contreiguie es aurelhes) s‟arropien jos era pluja.
Denisov guardaue preocupat entà dauant.
Eth sòn prim ròstre, caperat per ua barba nera, espessa e cuerta, semblaue emmaliciat.
Ath sòn costat cavaucaue, tanben damb burka e casqueta caucasiana, en un fòrt e ben neurit polin deth Don, un capitan de cosacs, companh de Denisov.
Eth tresaue cavalièr, eth capitan de cosacs Lavaiski, damb madeisha vestimenta, ère un òme naut, lis coma ua taula, ròi, de ròstre blanc, uelhs petiti e clars.
Madeish era sua fesomia que tota era sua persona e portadura auien ua expression de cauma e satisfaccion pròpia.
Encara que siguesse impossible definir quina ère era particularitat deth cavalièr e deth sòn shivau, a prumèr còp de uelh se vedie que Denisov se sentie incomòde e molest pera aigua.
Qu‟ère un òme qu‟auie montat en un shivau.
Eth capitan cosac, ça que la, se mostraue tan tranquil e satisfèt coma tostemp.
Ère un òme que formaue un tot damb era sua cavalaria, un èsser unenc de fòrça duplicada.
Dauant d‟eri, calat enquias uassi, marchaue eth guida, un mujik que vestie caftan gris e casqueta blanca.
Un shinhau entà darrèr, sus un prim shivau kirguiz de longa coa, longues crins e morre sagnós, auançaue un joen oficiau damb era capòta blua dera armada francesa.
Ath sòn costat venguie un ussar, qu‟amiaue ena gropa a un gojat francés, damb er unifòrme trincat e ua casqueta de dormir blanca.
Damb es mans arraulides de hered, eth gojat s‟agarraue ar ussar, estornejaue es pès descauci pr‟amor d‟entrar en calor e guardaue ath sòn entorn estonat, damb es celhes arroncilhades.
Qu‟ère eth tamborinaire qu‟auien agarrat aqueth maitin.
Darrèr, sus eth camin umid e irregular deth bòsc, auançauen en hilades de tres o de quate es ussars, seguidi des cosacs; quauqui uns amiauen burka; d‟auti vestien capòta francesa, e non pòqui se caperauen eth cap damb hlaçades.
Es shivaus, autant es baiards coma es marrons, semblauen neri pera pluja.
Es sòns costat despedien bugàs e, jos es crins banhadi, es còthi semblauen extraordinàriaments primi.
Autant es ròbes coma es seres e brides èren banhades e viscoses coma era tèrra e es huelhes queigudes que caperuen eth camin.
Es òmes, arropidi, sajauen de non botjar-se, pr‟amor de templar era aigua que les chaupaue, en tot evitar qu‟era naua, hereda, que corrie jos es sues seres, es sòns johs e còthi entrèsse laguens dera ròba.
Entre es cosacs auançauen dus forgons, tiradi per shivaus francesi damb aparelhs cosacs, que hègen carrinclar es arrames e en.honsauen, espocant, es arròdes enes basses.
En evitar ua bassa, eth shivau de Denisov s‟apressèc tant en un arbe qu‟eth cavalièr se metec un còp en jolh.
Denisov qu‟ère de mala encolia per çò dera pluja e era hame (arrés auie minjat dès eth maitin) e, mès que mès, pr‟amor que non auie cap de notícia sus Dolojov ne auie tornat er òme qu‟auie gessut ara cèrca d‟un francés.
Atacar solets qu‟ei riscar massa; e s‟ac deisham entà un aute dia, quinsevolh partida grana mos pòt préner eth butin dauant des nòsti nassi”, pensaue sense deishar de guardar entà dauant, damb era esperança de veir ar enviat de Dolojov.
En arribar en ua clarulha, en un punt a on se podie veir ua extensa superfícia entara dreta, Denisov s‟arturèc.
Que vie bèth un!, didec.
Eth capitan de cosacs guardèc ena direccion que Denisov indicaue.
Que son dus: un oficiau e un cosac.
Mès que non pensi ena plausibilitat de qué sigue eth lòctenent coronèl, didec eth capitan, amic d‟emplegar paraules desconeishudes entàs cosacs.
Es cavalièrs despareisheren en ua baishada, mès que non se tardèren a aparéisher.
Dauant venguie un oficiau de peu esperluat, banhat enquias uassi, que foetejaue era sua cavaladura entà que se tenguesse ath galaup e amiaue es pantalons recuelhudi per dessús des jolhs.
Lo seguie un cosac, que trotaue quilhat sus es estrius.
Er oficiau ère plan joen, lèu un mainatge, auie eth ròstre roienc e ample, de uehs viui e alègri.
S‟apressèc entà Denisov e l‟aufric ua envolòpa banhada.
De part deth generau, didec.
Desencusatz er estat qu‟arribe…
Denisov, arroncilhant es celhes, cuelhec era envolòpa que l‟autrejaue eth joen oficiau e la dauric.
Didien qu‟ère perilhós, perilhós…, didec er oficiau virant-se entath capitan tant que Denisov liegie eth messatge.
Encara que Domarov e jo, e senhalèc ath cosac, venguíem prèsti.
Qu‟amiam cadun dus pisto…
Qui ei?, preguntèc en veir ath joen tamborinaire francés.
Un presoèr?
Auetz entrat ja en combat?
Li posqui parlar?
Rostov!
Petia!, cridèc Denisov, que venguie de liéger era missiua.
Er oficiau ère, plan que òc, Petia Rostov.
Pendent tot eth camin venguie pensant ena manèra de comportar-se dauant de Denisov tau que li corresponie a un adult e a un oficiau, sense mentar entad arren era amistat de d‟auti tempsi.
Mès tanlèu Denisov se virèc entada eth, arridolent, eth sòn ròstre s‟illuminèc, se rogic d‟alegria e desbrembèc eth ton oficiau qu‟auie decidit mostrar.
Condèc se com auie artenhut passar peth costat des francesi, çò d‟erós que se sentie per auer recebut aguesta mission e qu‟auie intervengut ja en ua batalha, enes entorns de Viazma, qu‟en era s‟auie distinguit un cèrt ussar.
Milail Feoklitich, se virèc entath capitan.
Qu‟ei un aute còp er aleman.
E l‟expliquèc eth contengut dera carta que Petia Rostov l‟acabaue d‟autrejar: eth generau aleman persutaue entà qué s‟amassèssen per çò d‟atacar ath convòi.
Se non ac hèm deman, mo‟ lo treiràn dauant des nòsi pròpis nassi.
Tant que Denisov conversaue damb eth capitan, Petia, un shinhau confús peth sòn ton hered, qu‟atribuie as sòns pantalons rebussadi, sagèc de baishar-les-se per dejós dera capòta, de sòrta qu‟arrés ac vedesse, e sajant d‟auer er aspècte mès marciau possible.
Qu‟a sa Excelléncia quauqua orde entà jo?, preguntèc a Denisov en tot hèr-se a vier era man ena visèra, entornant entath jòc d‟ajudant de generau, qu‟entada eth s‟auie premanit.
O me calerà demorar en vòste destacament?
Ordes?…
Poiries demorar-te aciu enquia deman?
Ò, se vos platz!…
Me posqui demorar damb vos?, exclamèc Petia.
Mès, t‟ordenèc eth generau que tornèsses de seguit?, preguntèc Denisov.
Que non m‟a ordenat arren.
Plan, d‟acòrd, didec Denisov.
E, en tot virar-se de cap as sòns subordinadi, ordenèc qu‟eth destacament anèsse entath lòc fixat en bòsc entath repaus, a on harie jadilha; ar oficiau deth shivau kirguiz (que hège d‟ajudant) lo manèc ara cèrca de Dolojov, entà saber-se‟n a on se trapaue e s‟acodirie aquera net.
Mentretant, eth, acompanhat de Petia e deth capitan, s‟apressarie ena termièra deth bòsc, pera part de Shamshevo, damb era finalitat de campar era posicion des francesi, qu‟atacarien londeman.
Èp!, barbut!, li didec ath campanhard que hège de guida.
Shamshevo.
Denisov, Petia e eth capitan, seguidi de quauqui cosacs e der ussar qu‟amiaue ath presoèr, torcèren de cap ara quèrra, trauessèren un barranc, e se filèren de cap ara termièra deth bòsc.
V Qu‟auie deishat de plòir, baishaue era broma e des arrames des arbes queiguien gotes d‟aigua.
Denisov, eth capitan de cosacs e Petia seguien ath mujik guida, que, damb casqueta de dormir, cauçat damb lapti, caushigaue leugèr e sense bronit sus es huelhes e es arrames banhades, en tot amiar-les entara termièra deth bòsc.
Arribadi en bòrd d‟ua baishada, eth mujik s‟arturèc damb es sues cames torçudes, guardèc ath sòn entorn, se dirigic entà un grop d‟arbes pro espaciadi; se posèc ath cant d‟un gran casse, encara caperat de verd, e damb mina misteriosa cridèc damb era man as oficiaus.
Denisov e Petia s‟apressèren.
Deth lòc a on se posèc eth mujik se vedien es francesi.
Ara seguida deth bòsc, sus un petit ticolet, s‟estenie un camp de blat.
Ara dreta, en aute costat d‟un esquiu barranc, se vedie un petit bordalat damb era sua casa senhoriau, de losat esbauçat.
Pertot, (en petit bordalat, en casalon senhoriau, en jardin, ath cant des potzi e der estanh, e en tot eth camin qu‟anaue deth pònt enquiath bordalat, a ua distància que non passarie de cinc cents mètres) podie veder-se entre era broma un revolum d‟òmes.
S‟entenien claraments es crits proferidi en lengua estranha entà ahiscar as shivaus que pujauen damb cars, pala ensús, e es cridadisses des uns e des auti.
Eth cosac se botèc en tèrra, agarrèc ath gojat e s‟apressèc damb eth entà Denisov, que, senhalant as francesi, preguntèc quina sòrta de tropes èren.
Eth gojat, damb es mans arraulides ena pòcha, arroncilhèc es celhes e guardèc espaurit a Denisov.
A maugrat eth sòn desir de díder tot çò que sabie, se confonie enes responses e se limitaue a confirmar çò que li preguntauen.
Denisov, damb es celhes arroncilhades, se hec enlà deth gojat e, en to virar-se entath capitan, li hec a saber era sua pensada.
Petia botjaue damb rapiditat eth cap, guardant tanlèu ath gojat francés, coma a Denisov, as cosacs, ath bordalat plen d‟enemics, ath camin, sajant de qué arren important se l‟escapèsse.
Eth lòc qu‟ei avient, confirmèc eth capitan.
Manaram ara infantaria peth fonzau, pes paluns, seguic Denisov; s‟arrossegaràn enquiath jardin.
Vos , damb es vòsti cosacs, atacaratz d‟aquiu estant (e indiquèc eth bòsc que i auie darrèr deth bordalat).
E jo gesserè d‟aciu damb es mèns ussars.
E eth senhau, un tret…
Mos calerà vier mès entara quèrra.
Tant que parlauen atau, a mieja votz, en fonzau près der estanh sonèc un tret, dempús un aute, e apareishec un hum blanc; s‟enteneren es crits unanims, çampar alègri, de centenats de gòrges, provientes des francesi qu‟èren ena pala.
Denisov e eth capitan heren repè.
Èren tant apròp que se pensèren qu‟èren eth motiu des crits e des trets.
Mès ne es trets ne es crits se referien ada eri.
Pera part baisha, a on èren es hanhassi, corrie un òme vestit damb quauquarren vermelh.
Qu‟ère evident qu‟es trets e es votzes des francesi anauen contra eth.
Qu‟ei eth nòste Tijon!, sorrisclèc eth capitan.
Òc, qu‟ei eth!
Be n‟ei de brigand!, didec Denisov.
S‟escaparà!, opinèc eth capitan des cosacs, en tot entrebadar es uelhs.
Er òme que cridauen Tijon arribèc en arriuet e se lancèc en eth, damb tau violéncia qu‟era aigua esposquèc pertot.
Despareishec per un instant e dempús, complètaments nere, gessec dera aigua a quate pautes e s‟aluenhèc ath mès córrer.
Es francesi que s‟auien lançat ena sua persecucion s‟arturèren.
Qu‟ei fòrça adreit!
Qu‟ei ua bèstia!, comentèc Denisov shordat.
Qué deu auer hèt enquia ara?
Qui ei?, preguntèc Petia.
Un mautaire.
Lo manè ara cèrca d‟ua lengua.
Denisov, encara que non auie comprenut arren dera explicacion.
Tijon eth Desdentat ère un d‟aguesti òmes mès utils ena partida.
Ère un mujik deth bordalat de Prokovskoie, près de Gzhat.
Quan Denisov arribèc en aguest lòc, cridèc coma tostemp ath starosta e li preguntèc quines notícies auien des francesi; eth staroska li responec, coma ac hègen toti damb era intencion de justificar-se, que non sabie arren.
Mès quan Denisov l‟expliquèc que pretenie atacar as francesi e tornèc a preguntar s‟auien campat per aquiu saquejaires enemics, eth staroska responec que òc, que n‟auie campat quauqu‟un, mès que, en lòc, solet Tijon eth Desdentat se preocupaue d‟aguestes causes.
Denisov hec cridar a Tijon, laudèc era sua actuacion e li didec, en preséncia deth staroska, quauques paraules sus era fidelitat ath Tsar, ara patria e ar òdi contra es francesi que les calie sénter es hilhs de Russia.
Nosati que non hèm arren dolent as francesi, didec Tijon, intimidat, çampar, pes paraules de Denisov.
Es gojats e jo mos auem divertit un shinhau damb eri.
Qu‟ei vertat qu‟auram escampat un vintenat de saquejaires, mès, ath delà d‟aquerò, non auem hèt cap de mau…
Londeman, quan Denisov, que ja se n‟auie desbrembat d‟aqueth mujik, gessec de Petrosvkoie, l‟anoncièren que Tijon volie amassar-se ath destacament e demanaue que l‟admetèssen.
Denisov se lo hec a vier.
Ara prumeria Tijon non hège senon es pesants trabalhs de lenhaire, d‟amiar aigua, d‟espelar es shivaus mòrts, eca; mès que non se tardèc guaire a mostrar eth sòn assopliment entara guerrilha; pes nets, ara cèrca de preses, tostemps tornaue damb armes e unifòrmes francesi, e quan l‟ac manauen capturaue presoèrs.
Denisov desliurèc a Tijon de toti es sòns trabalhs; l‟amiaue damb eth quan anaue de reconeishença e l‟enrotlèc coma cosac.
A Tijon non li shautaue montar a shivau, anaue tostemp a pè, sense arrecular-se jamès des cavalièrs.
Es sues armes se redusien a un mosquet, qu‟amiaue mèsalèu coma trufaria, ua piòsha e ua destrau, que d‟era se servie coma eth lop se servís des sòns dents, que madeish li servissen entà trèir es piudes dera sua pèth qu‟entà trincar es uassi mès durs.
D‟un solet còp esmiejaue un soc, o ben, agarrant era destrau peth cap, ahilaue fines verguetes e talhaue culhères de husta.
Ena partida de Denisov, Tijon auie arribat a ocupar un lòc plan especiau.
Quan ère de besonh amiar a tèrme quauquarren plan perilhós e desagradiu (ja siguesse possar damb era espatla un car ensorrat ena hanga, o trèir pera coa a un shivau der hanhàs, espelar-lo o aucir-lo, o ben meter-se entre es francesi e caminar cinquanta quiomètres ath dia), toti senhalauen arridolents a Tijon.
Qu‟arren li pòt arribar ad aguest diable, damb era fòrça qu‟a, didien d‟eth.
Bèth còp, un francés, que Tijon volie hèr presoèr, lo heric d‟un tret de pistolet enes parts mòfles dera esquia.
Aquera herida, que Tijon se guaric intèrna e extèrnaments solet damb vodka, siguec objècte de trufaries en tota era partida, qu‟ada eres eth se prestaue damb plaser.
Es cosacs li didien:
Qué, frairet, hè mau, è?
Ès torçut?
E Tijon, en tot se tòrcer e hèr mimaròtes, simulaue anug e lançaue es mès divertidi renecs contra es francesi.
Un solet efècte auec era herida en eth: pòqui viatges se hège a vier presoèrs.
Qu‟ère er òme mès util e valerós dera partida.
Arrés auie desnishat mielhores escadences qu‟eth, entà atacar ar enemic, arrés auie hèt mès presoèrs ne aucit a mès francesi; plan per aquerò ère era diana de totes es badinades des cosacs e ussars, causa qu‟eth permetie damb plaser.
Tijon auie estat manat per Denisov entà Shamshevo ara cèrca d‟un presoèr que li servisse d‟informador.
Mès, siguesse perque non s‟auie acontentat damb agarrar a un solet francés, siguesse perque s‟auesse descuedat pera net, es francesi, sivans podec avertir Denisov de naut estant, l‟auien descubèrt.
VI Dempús d‟auer parlat ua estona damb eth capitan de cosacs sus er atac de londeman, ja decidit dempús d‟auer vist d‟apròp ar enemic, Denisov hec repè.
Plan, amic, ara vam a secar-mos, li didec a Petia.
En arribar ena garida deth bòsc, Denisov s‟arturèc e guardèc atentiuaments ath sòn entorn.
Ath hons, entre es arbes, s‟apressaue, damb pas long seguit, un òme de longues cames, jargat damb ua giqueta cuerta, lapti e casqueta de cosac; amiaue eth fusilh penjant ena espatla e ua destrau ena cinta.
En veir a Denisov, er òme lancèc quauquarren entre eth matarràs, se treiguec era casqueta banhada e s‟apressèc ath sòn cap.
Qu‟ère Tijon.
Eth sòn ròstre, arropit e gravat de picòta, de uelhs petiti e estrets, ludie de satisfaccion e d‟alegria.
Lheuèc eth cap e, coma tient-se er arrir, guardèc fixaments a Denisov.
Plan, donc, per a on romères perdut?
Per a on?
Per qué t‟as metut entre eri de dia?
Animau!
Çò que se ditz agarrar, que l‟agarrè…
A on ei?
Mès l‟agarrè abantes dera auba, contunhèc Tijon, separant es pès cauçadi damb lapti, e me lo hi a vier en bòsc.
Me n‟encuedè que non servie e pensè agarrar-ne un aute de mielhor.
Quin brigand, didec Denisov ath capitan.
Per qué non te lo heres a vier?
Per qué me calie cargar damb eth?, l‟interrompec Tijon damb vivacitat e emmaliciat.
Que non servie entada arren…
Dilhèu non sai jo çò qu‟auetz de besonh?
Quina bèstia!…
Anè a cercar-ne ua aute…
E Tijon, de pic, se lancèc rapìdaments sus eth vrente, entà hèr veir se com ac auie hèt.
N‟arribèc un, l‟agarrè atau, e hec un guimbet rapid e fòrça agil.
Se metec a cridar: qu‟èren quate e se me meteren ath dessús damb es sues espadetes.
Petia sentie vams d‟arrir, mès se tenguie coma ac hègen es auti.
Es sòns uelhs passauen ara prèssa deth ròstre de Tijon ath deth capitan e d‟aguest a Denisov, sense acabar de compréner qué significaue tot aqueth ahèr.
Que non te hèsques eth pèc, didec Denisov, gargalhant encolerit.
Tijon se gratèc era esquia damb ua man e eth cap damb era auta, e de pic eth sòn ròstre s‟illuminèc damb un arridolet bravàs e ludent, que mostraue eth uet d‟un dent (per aquerò lo cridauen eth Desdentat).
Denisov arric, mès Petia s‟estarnèc en ua arridalhada alègra repetida peth madeish Tijon.
Que ja vos expliquè que non servie entada arren, didec Tijon.
Anaue mau enjargat…
Entà qué me calie hèr-lo-me a vier?
E, ath delà, qu‟ère un insolent.
Va e me ditz: “Non i anarè!
Qué bèstia!, l‟interompec Denisov.
Auia besonh d‟interrogar-lo…
Que ja ac hi jo!, repliquèc Tijon.
Didec que non sabie arren, qu‟èren fòrça, mès que non valien entad arren.
Damb un esternut, didec, les haratz presoèrs a toti, acabèc guardant decidida e allègraments es uelhs deth sòn cap.
Mès, per qué vos emmaliciatz?
Que sò hart de veir es vòsti francesi.
Plan!
Tijon caminaue ath sòn darrèr e Petia entenie se com es cosacs se n‟arrien d‟eth e damb eth, a prepaus des bòtes qu‟auie lançat en matarràs.
Quan acabèren es arridalhes suscitades pes paraules e er arridolet de Tijon, Petia comprenec qu‟auie aucit a un òme e se sentec violent.
Guardèc ath gojat presoèr e quauquarren li sarrèc eth còr.
Mès aquerò non se tardèc qu‟un instant.
Credec de besonh lheuar eth cap, encorajar-se e preguntar ath capitan, damb mina importanta, sus er atac de londeman, pr‟amor de non desmeritar dera companhia que se trapaue.
Trapèren en camin ar oficiau, que, per orde de Denisov, auien anat a cercar.
Er oficiau l‟informèc que Dolojov non se tardarie a arribar e que dera sua part tot anaue ara ora.
Denisov se n‟alegrèc fòrça, cridèc a Petia e li didec:
Tè, ara parla-me de tu.
En gésser de Moscòu deishant ara sua familha, Petia s‟incorporec ath sòn regiment e ath cap de pòc temps siguec nomentat oficiau d‟ordenaça d‟un generau que comandaue un important destacament.
D‟alavetz ença, e mès que mès dempús dera sua entrada ena armada d‟operacions, que damb era auie participat ena batalha de Viazma, Petia se trapaue en un estat erós d‟alègra excitación en pensar que ja ère un adult e damb eth temor de pèrder bèra escadença de veir un cas de vertadèr eroïsme.
Se sentie erós per tot çò que vedie e experimentaue ena armada, mès ath còp cranhie que çò vertadèr, çò mès eroïc, auesse lòc quan eth non i siguesse.
E tota era sua obstinacion s‟estaue en arribar çò de mès lèu possible en aqueri lòcs a on non i ère.
Quan eth 21 d‟octobre eth sòn generau exprimic eth desir de manar a quauquarrés entath destacament de Denisov, Petia sollicitèc tu per tu aquera mission qu‟eth generau no li podec remir.
Mès en tot rebrembar era sua hòla actuacion ena batalha de Viazma, quan, en sòrta de vier peth camin que se li manaue, s‟auie dirigit entara linha de huec, a posita des bales enemigues, e en auer tirat dus còps damb eth pistolet, l‟enebic damb tota era fòrça deth morir que participèsse en cap accion de Denisov.
Aguesta ère era rason que se rogisse quan Denisov li preguntèc se podie demorar-se.
Abantes d‟arribar ena termièra deth bòsc, Petia credie qu‟eth sòn déuer ère entornar de seguit damb es sòns; mès quan vedec as francesi, quan coneishec a Tijon e se‟n sabec de qué aquera net se produsirie er atac, damb era rapiditat entà cambiar d‟opinion, pròpia des sòns ans, pensèc qu‟eth sòn generau, qu‟enquia alavetz respectaue tant, non ère senon un aleman que non valie arren, que Denisov, eth capitan de cosacs e Tijon èren uns eròis e serie vergonhós abandonar-les en un moment dificil.
Escurie quan Denisov, Petia e eth capitan arribèren ena cabana.
Ena penombra se destacauen es shivaus seradi e es ombres des cosacs e ussars que bastien ara prèssa petites barraques e alugauen eth huec ath hons d‟un barranc (pr‟amor qu‟es francesi non vedessen eth hum).
En vestibul dera petita isba un cosac damb es braci nuds espartie un anhèth.
Laguens i auie tres oficiaus deth destacament de Denisov que premanien era taula en tot tier entad aquerò ua pòrta.
Petia se treiguec er unifòrme banhat pr‟amor de qué l‟ac sequèssen e de seguit ajudèc as oficiaus enes preparatius deth sopar.
Ath cap de dètz menutes, sus era taula caperada per un tovalhon apareishec eth vodka, ua carabassa de rom, pan blanc e anhèth padenat damb sau.
Seigut entre es oficiaus, espartie damb es mans, que per eres s‟esguitlaue eth greish, eth saborós anhèth.
Qu‟ère en plia forma e exaltada euforia mainadenca, cuelhut per un trende sentiment d‟amor entà toti e convençut, per tant, de qué es auti sentien madeish entada eth.
E sense demorar responsa contunhèc:
Me manèren entà informar-me, e jo que m‟informi…
Solet voleria que vos me deishéssetz vier aquiu a on i age mès… en çò de principau.
Que non è besonh de decoracions, mès voleria…
Petia sarrèc es dents e guardèc ath sòn entorn, damb eth cap naut e estornejant es mans.
A on i age mès… en çò de principau… repetic Denisov, arridolent.
Era soleta causa que vos demani ei que me balhetz un destacament petit a on posca comandar, seguic Petia.
Per qué non?
A!, cercatz ua guinhaueta?, preguntèc a un oficiau, que volie bracar un tròç d‟anhèth.
E treiguec era sua petita guinhaueta, qu‟er oficiau balhèc granes laudances.
Demoratz-vos damb era, se voletz.
Que n‟è d‟autes… didec Petia, rogint-se.
Mon Diu!
Que me n‟auia desbrembat de tot!, sorrisclèc de pic.
Qu‟è ues panses excellentes, sense granetes…
En regiment i a un nau cantinèr que mos hè a vier causes formidables.
Ne crompè dètz liures…
Que sò acostumat a minjar quauquarren doç…
Ne voletz?
E Petia correc entath vestibul, a on ère eth sòn assistant cosac, e tornèc damb ua bossa que deuie auer cinc liures de panses.
Minjatz-ne, senhors, minjatz-ne…
Capitan, auetz de besonh ua cafetèra?
Ne crompè ua de plan bona ath nòste cantinèr.
Qu‟a causes formidables.
E ei fòrça aunèst, qu‟ei mès important.
Vo‟la manarè sense manca.
Solide que se vos auràn acabat a vosati es pèires de huec… aquerò que se sòl passar.
Jo n‟è portat.
Aquiu que n‟è, e senhalec era bossa, un centenat.
Les crompè a plan bon prètz.
Que podez demorar-vos es que volgatz… totes, se voletz… e se braquèc, rogit, temerós d‟auer parlat massa.
S‟arturèc a pensar se non aurie cometut bèra auta pegaria; en tot rebrembar es eveniments deth dia, eth sòn pensament s‟arturèc en joen francés.
A on se l‟auràn hèt a vier?
L‟auràn balhat minjar?
Dihèu l‟an mautractat”.
Mès en tot pensar enes pèires de huec cranhèc díder arren.
Mès dideràn que sò un mainatge qu‟a pietat de un aute mainatge.
Deman les demostrarè quina sòrta de mainatge sò!
Serà vergonhós preguntar per eth?, pensaue Petia.
Mès, que m‟ei parièr!” Se rogic un aute còp, guardant damb un cèrt trebolament as oficiaus que dilhèu se n‟arririen d‟eth, e preguntèc:
Non poiríem cridar ath gojat presoèr e balhar-li quauquarren de minjar…?
Dilhèu…
Òc, que hè pena eth gojat!, didec Denisov, que, per çò que semble non trapaue arren de vergonhós ena pregunta.
Que lo hèsquen a vier.
Se cride Vincent Bosse.
Lo cridarè jo, didec Petia.
Crida-lo, crida-lo!, que hè pena eth gojat!, repetic Denisov.
Petia ja ère ath cant dera pòrta quan Denisov didec aquerò.
S‟esguitlèc entre es oficiaus e s‟apressèc ada eth.
Deishatz-me que vos abraça!
Qué ben, qué ben!
Abracèc a Denisov e gessec ara prèssa.
Ja de dehòra cridèc:
Bosse!
Vincent!
Per qui demanatz, senhor?, preguntèc ua votz ena escurina.
Petia responec qu‟auie besonh deth gojat francés capturat aqueth maitin.
Visenni!, didec eth cosac.
Es cosacs auien cambiat ja eth nòm de Vincent peth de Visenni; es mujiks e es soldats lo cridauen Visenia; en ambdús casi, eth nòm, derivat de viesna, primauèra, semblaue convier as pòqui ans deth gojat.
Que s‟està escauhant aquiu, ath cant deth huec.
Visenni!
Visenia!
Qu‟ei un gojat plan esdegat, didec un ussar qu‟ère ath costat de Petia.
Be n‟auie de hame!
Ena escurina s‟enteneren passi e, pastissejant ena hanga damb es sòns pès nudi, eth tamborinaire s‟apressèc ena pòrta.
Ah, c’est vous!
Voulez vous manger?
N’ayez pas peur, on ne vous fera pas de mal, higec damb timiditat, heregant corauments era sua man.
Entrez, entrez.
Petia desiraue dider-li fòrça causes, mès que non gausèc.
Trebolat, s‟auie quedat ath sòn costat en vestibul; ena escurina sarrèc era sua man.
Entrez, entrez, repetic gasulhant corauments.
Dauric era pòrta e deishèc passar dauant ath gojat.
Quan aguest auec entrat ena isba, Petia sagèc de sèir-se luenh d‟eth, donques que li semblaue umiliant dedicar-li massa atencion.
Ça que la, paupaue es sòs qu‟amiaue ena pòcha e se preguntaue indecís se serie vergonhós autrejar-les-ac ath gojat.
Dempús deth tamborinaire francés, que per orde de Denisov mestrèren vodka e anhèth e vestiren damb un caftan rus pr‟amor de non amiar-lo damb es presoèrs e que se demorèsse en destacament, era atencion de Petia se vedec tirada pera arribada de Dolojov.
Ena armada auie entenut a parlar fòrça der extraordinari valor de Dolojov e dera sua crudeutat damb es francesi; plan per aquerò, dès era entrada de Dolojov ena isba, sense deishar-lo de uelh, cuelhec un aire d‟importància, damb eth cap plan naut, pr‟amor de non semblar indigne de semblabla companhia.
Er aspècte de Dolojov estonèc a Petia per çò dera sua simplicitat.
Denisov, jargat ara caucasiana, se deishaue créisher era barba e en sòn pièch penjaue ua imatge de Sant Nicolàs eth Miraculós; eth sòn lengatge e tot eth sòn anament mostraue era sua especiau condicion; Dolojov, peth contrari, qu‟en d‟auti tempsi auie amiat en Moscòu vestits perses, ara se presentaue coma eth mès elegant oficiau dera Garda.
Auie eth ròstre arrasat suenhosaments; amiaue ua magnifica levita d‟oficiau dera Garda, damb era crotz de Sant Jòrdi en trauc e se caperaue damb ua casqueta ordinària.
Se treiguec era sua burka chaupada, que deishèc en un cornèr, s‟apressèc entà Denisov e, sense saludar ad arrés, comencèc a hèr-li preguntes sus era situacion.
Denisov l‟expliquèc es intencions qu‟auien sus eth convòi enemic es grani destacaments, era mission de Petia e era sua responsa as dus generaus.
Dempús condèc çò que sabie deth destacament francés.
Aquerò està ben, mès mos calerie saber de quines tropes se tracte e guairi òmes son, comentèc Dolojov.
Mos calerà apressar-mos.
Que non podem lançar-mos a un atac sense saber eth nombre cèrt.
A jo que me shaute hèr es causes ben.
Non volerà quauqu‟un d‟aguesti senhors vier damb jo en camp contrari?
Me sò hè hèt a vier un unifòrme francés.
Jo, jo!…
Tu que non t‟i cau vier, intervenguec Denisov, e se virèc entà Dolojov.
Aguesta que ne vau quate!, exclamèc Petia.
Per qué non i posqui anar?
Perque non.
Ò, non!
Desencusatz-me, mès… per qué?…
M‟amiaratz damb vos?, preguntèc, en tot virar-se entà Dolojov.
Per qué non?…
Hè temps qu‟ei aciu aguest gojat?, preguntèc dempús a Denisov.
Que l‟agarrèrem aué, mès non se‟n sap d‟arren.
Que l‟è aciu damb jo.
Plan, e as auti, a on les botes?, preguntèc Dolojov.
Com a on?
Que les autregi contra rebut, didec Denisov, en tot rogir-se de pic.
Vos posqui assegurar que non è ne ua soleta mòrt sus era mia consciéncia.
Dilhèu te semble de mau hèr enviar damb escota a trenta o tres cents presoèrs ena ciutat e non plapar er aunor deth soldat?
Quan s‟a dètz-e-sèt ans, coma eth comdet, que se pòden díder aguestes pegaries, mès ara tua edat te calerie auer-les ja deishat, acabèc Dolojov damb hereda ironia.
Jo que non digui arren, solet digui que voi vier damb vos, repetic Petia damb timiditat.
Òc, frair, que ja ei era ora de desbrembar semblables amabilitats, contunhèc Dolojov, que semblaue experimentar un especiau plaser en tractar aqueth ahèr qu‟irritaue a Denisov.
Per qué t‟as quedat, per exemple, damb aguest gojat?, preguntèc botjant eth cap.
Perque te hè pena?
Que ja coneishem aguesti rebuts…
N‟envies cent e n‟arriben trenta!
Que se morissen de hame o se les aucís.
En aguest cas que vau mès non hèr presoèrs.
Eth capitan de cosacs, miei clucant es sòns uelhs clars, hège gèsti d‟aprobacion damb eth cap.
Qu‟ei parièr.
Non se pòt rasonar atau.
Non voi hèr-me responsable de degun.
Ça que la, non serà eth mèn tòrt.
Dolojov se metec a arrir:
Non auràn dat eri vint viatges era orde de capturar-me?
E se mos agarren a tu e a jo, a maugrat de tot eth tòn esperit cavaleresc, mos penjaràn en un pin.
Carèc pendent uns instants.
Dempús didec: Mès anem entà çò que mos cau.
Que vengue eth mèn cosac damb es causes: qu‟è dus unifòrmes francesi.
Vies damb jo?, preguntèc a Petia.
Tant que Dolojov e Denisov discutien sus çò que les calie hèr damb es presoèrs, Petia se sentec incomòde e nerviós, mès que non comprenec ben se qué didien.
E, sustot, Denisov non a de creir que li vau a perméter que me balhe ordes.
Vierè en camp des francesi damb Dolojov.
A totes es exortacions de Denisov entà que non i anèsse, Petia responec qu‟auie eth costum de pensar ben es causes e que jamès sentie pòur pera sua persona.
Ath delà, ac desiri damb tota era mia amna e i anarè tu per tu.
Non m‟arturetz, serie pejor…
Jargadi damb capòta e shacòs francesi, Petia e Dolojov gesseren enquia ua dralha que d‟era estant Denisov inspectèc eth camp enemic; en plia escurina gesseren deth bòsc e baishèren entath talvèg.
Dolojov ordenèc ath cosac que les acompanhaue que s‟estèsse aquiu ara demora e a tròt long cuelhec eth camin qu‟amiaue entath pònt: Petia, damb era amna en suspens, anaue ath sòn costat.
Se mos ataquen non me balharè viu; qu‟è un pistolet, gasulhèc.
Non parles en rus, li didec ara prèssa e en votz baisha Dolojov.
En aqueth moment, entre es ombres s‟entenec era votz de “qui ei aquiu” e eth sorrolh d‟un fusilh.
Era sang acodic en ròstre de Petia, qu‟en un virament de uelhs metec era man en pistolet.
En pònt campèc era ombra d‟un sentinèla.
Lanciers du 6º, didec Dolojov, sense cambiar era marcha deth sòn shivau.
Mot d’ordre?
Dites, donc, le colonel Gerard est-il ici?, preguntèc.
Mot d’ordre?, didec eth sentinèla sense respóner, en tot barrar-les eth pas.
Quand un oficier fait sa ronde, les sentinelles ne demandent pas le mot d’ordre, cridèc Dolojov anujat… en tot hèr a vier eth shivau sus eth sentinèla, que se hec enlà pr‟amor de deishar liure eth camin, Dolojov seguic ath pas pala ensús.
En avertir era ombra nera d‟un òme que trauessaue eth camin, l‟arturèc e li preguntèc a on ère eth cap e es oficiaus.
Er òme, un soldat damb eth morralet ena esquia, s‟arturèc, s‟apressèc fòrça ath shivau de Dolojov, tocant-lo damb era man, e expliquèc damb simpla cordialitat qu‟eth cap e es oficiaus se trapauen naut de tot dera pala, ara dreta, en pati d‟ua granja (atau cridèc ara casa senhoriau).
Per aqueth camin, qu‟en ambdús costats des fogairons venguien es convèrses en francés, Dolojov virèc de cap ath pati dera casa senhoriau.
Passèc eth portau, baishèc en un bot e s‟apressèc entà un gran fogairon ahlamant, qu‟ath sòn entorn èren seigudi quauqui òmes que parlauen en vòtz plan nauta.
Quauquarren borie ena marmita, e un soldat damb casqueta de dormir e capòta blua, ajulhat, remenaue eth contengut damb ua bagueta.
Era lum deth huec illuminaue eth sòn ròstre.
Il les fera marcher, les lapins, comentèc arrint un aute.
Es dus carèren, guardant ena escurina, atentius as passi de Dolojov e Petia, que s‟apressauen damb es sòns shivaus en huec.
Bonjours messieurs!, didec claraments e damb votz nauta Dolojov.
Es oficiaus se tengueren ena ombra e un d‟eri, naut e de long còth, en tot hèr-se enlà deth fogairon s‟apressèc entà Dolojov.
C’est-vous Clement?
D’ou diable…
Mès en veir que s‟enganhaue, non acabèc e, arroncilhant es celhes, saludèc a Dolojov e li preguntèc se qué desiraue.
Dolojov l‟expliquèc qu‟eth e eth sòn companh cercauen eth pròpi regiment; e virant-se entà toti preguntèc se bèth un sabie quauquarren deth 6º de lancèrs.
Arrés sabie arren.
Petia credec notar qu‟es oficiaus les guardauen damb ostilitat e maufidança.
Toti carèren pendent ues segondes.
Dolojov responec qu‟auie minjat e qu‟aquera madeisha net les calie seguir entà dauant.
Fidèc es shivaus a un soldat que susvelhaue era marmita e se seiguec ath cant deth huec, près der oficiau de còth long.
Aguest seguic guardant a Dolojov sense deishar-lo de uelh e tornèc a demanar-li de quin regiment ère.
Dolojov, hènt veir que non ac auie entenut, aluguèc ua pipa francesa qu‟auie trèt dera pòcha e preguntèc as oficiaus s‟auie cosacs peth camin.
Dolojov didec qu‟es cosacs, probablaments, èren perilhosi entàs arreculadi coma eth e eth sòn companh, e higec en ton interrogatiu que non gausarien atacar destacaments grani.
Arrés contestèc.
Mès Dolojov començaue de nauèth a conversar, gausèc preguntar dirèctaments guairi òmes auie cada batalhon, guairi batalhons èren e guairi presoèrs amiauen.
La vilaine affaire de trainer ces cadavres apres soi.
E s‟estarnèc en ua arridalha fòrta, tant estranha que Petia auec era impression de qué es francesi desnisharien era enganha e, sense voler arreculèc un shinhau deth fogairon.
Arrés responec as paraules ne ara arridalha de Dolojov e un oficiau francés, invisible ena ombra (ère estirat, caperat damb era capòta), s‟incorporèc e gasulhèc quauquarren ar aute.
Dolojov se lheuèc e cridèc ath soldat qu‟auie fidat es shivaus.
Que heren a vier es shivaus.
Bonjours messieurs, didec Dolojov.
Petia volec díder “bonsoir”, mès que non podec badar boca.
Es oficiaus gasulhauen entre eri.
Dolojov, fòrça tranquil, se tardèc a sautar sus eth shivau, que semblaue inquiet; dempús, ath pas, crotzèc de nauèth eth portau.
Petia anaue ath sòn costat, desirant virar-se entà veir s‟es francesi corrien ath sòn darrèr, mès que non gausèc.
Un còp dehòra, Dolojov non cuelhec eth camin d‟abantes, senon que seguic ath long deth pòble.
En un lòc s‟arturèc entà escotar.
Entenes?, didec.
Petia arreconeishec votzes russes e vedec ath cant des fogairons es neres siloetes des presoèrs.
Ja de baishada, ath costat deth pònt, Petia e Dolojov passèren per dauant deth sentinèla que, sense badar boca, seguic emmaliciat era sua garda, d‟un costat en aute.
A tot darrèr, arribèren en talvèg a on les demoraue eth cosac.
Plan, ara adishatz.
E volec seguir entà dauant; mès Petia l‟agarrèc deth braç.
Ò!, be n‟ètz d‟eròi!
Qué ben!
Qué magnific!
Com vos estimi!
Plan, plan…, didec Dolojov.
Mès Petia non lo deishaue partir, ena escurina vedec qu‟eth joen s‟inclinaue entada eth pr‟amor de punar-lo.
Dolojov li balhèc un punet, se metec a arrir e, hènt repè, despareishec ena net.
En tornar ena casa deth garda, Petia trapèc a Denisov en vestibul.
Qu‟ère inquiet e furiós damb eth madeish per auer deishat partir ath gojat.
Gràcies a Diu!, sorrisclèc en veder-lo arribar.
Gràcies a Diu!, repetic tant qu‟entenie eth raconde afogat de Petia.
Qu‟eth diable t‟age!, peth tòn tòrt non è pogut clucar un uelh en tota era net!
Ara, ajaça-te; encara poderam hèr un sòn enquia que hèsque dia.
Non, s‟encara non è dromilhon, didec Petia.
Que me coneishi pro ben, se m‟adormisqui, tot s‟aurà acabat.
Ath delà, sò acostumat a non dormir abantes dera batalha.
Petia s‟estèc pendent bèth temps ena isba rebrembant damb alegria toti es detalhs dera expedicion e imaginant, esdegat, çò que se passarie a londeman.
Dempús, en veir que Denisov dormie, gessec dehòra.
Era escurina qu‟ère complèta en pati.
Era ploja auie cessat, mès es arbes seguien gotejant.
Ath cant dera casa s‟aubirauen es neres siloetes des barraques des cosacs e es perfils des shivaus, estacadi es uns damb es auti.
Ena part deth darrèr i auie dus cars e diuèrsi shivaus; en barranc s‟escandie era darrèra claror d‟un fogairon.
Quauqui cosacs e ussars non dormien.
Aquiu e enlà, acompanhant eth bronit des gotes que queiguien des arrames e eth minjaquejar des shivaus, s‟entenien votzes mormolhantes.
Petia gessec deth vestibul, guardèc ath sòn entorn ena escurina e s‟apressèc enes cars.
Quauquarrés roncaue dejós d‟eri e entornejant-les i auie shivaus seradi que minjauen civada; ena escurina, Petia, arreconeishec ath sòn shivau, que li daue eth nòm caucasian de Karabaj, encara qu‟ère d‟Ucraïna; s‟apressèc ada eth.
Plan, Karabaj!
Non dormitz, senhor?, preguntèc eth cosac seigut jos eth car.
Non!…
Qu‟ès tu Lijachov?
Vengui d‟arribar ara.
Qu‟auem visitat as francesi…
E Petia condèc peth menut ath cosac non solet era famosa expedicion, senon es motius d‟auer anat en campament francés, donques que s‟estimaue mès riscar era sua vida que hèr es causes ara bimbòla.
Que serie milhor que dormíssetz ara, didec eth cosac.
Non, non; que ja i sò acostumat, repliquèc Petia.
A prepaus… as besonh de pèires de huec?
Que me n‟è hèt a vier fòrça.
Se ne vòs quauques ues, te les posqui balhar.
Eth cosac gessec deth dejós deth forgon pr‟amor de veir milhor a Petia.
Que sò acostumat a hè‟c tot damb fòrça orde, seguic Petia.
Que n‟a que non se premanissen e hèn es causes de quinsevolh manèra e dempús se‟n planhen.
Aquerò non me shaute.
Qu‟auetz rason, assentic eth cosac.
Voleria demanar-te un favor, amic: me vòs ahilar eth sabre?…
Ac pòs hèr?
Plan que òc.
Lijachov se lheuèc, cerquèc enes sòns hardèus e ath cap de pòc temps Petia entenie eth bronzinadís der acèr contra era pèira.
Pugèc en car e se seiguec en bòrd, tant qu‟eth cosac, dejós, ahilaue eth sabre.
Dòrmen es boni gojats?, preguntèc Petia.
Es uns òc e es auti non.
E eth gojat, se qué hè?
Visenni?
S‟adormís de pòur…
Petia carèc ua estona, atentiu a toti es rumors.
S‟enteneren es passi de quauquarrés ena escurina e apareishec ua siloeta nera.
Qué ahiles?, preguntèc un òme en tot apressar-se en forgon.
Qu‟ei entath senhor.
Ahili eth sòn sabre.
Bona causa, didec er òme, que Petia cuelhec per un ussar.
Auetz vosati era taça?
Qu‟ei aquiu ath cant dera arròda.
Er ussar cuelhec era taça.
Lèu harà dia, didec badalhant, e s‟aluenhèc.
Petia deuie saber qu‟ère en bòsc, ena partida de Denisov, a un quilomètre deth camin, seigut sus un car capturat as francesi qu‟ah sòn costat i auie quauqui shivaus estacadi, que jos eth forgon se trapaue eth cosac Lijachov qu‟ahilaue eth sòn sabre, qu‟aquera plapa nera dera dreta ère era casa deth garda e era ròia de mès entà baish, ara quèrra, ère eth fogairon a mand d‟escandir-se, qu‟er òme qu‟auie vengut a cercar era taça ère un ussar damb desirs de béuer, mès Petia non sabie arren d‟aquerò ne ac volie saber.
Qu‟ère un un regne magic a on arren ère semblable ara realitat.
Era grana plapa nera podie èster era casa deth garda, mès dilhèu siguesse ua tuta qu‟amiaue entà çò de mès prigond dera tèrra.
Era plapa ròia dilhèu siguesse eth huec, mès que podie èster eth uelh d‟un monstre enòrme.
Dilhèu jos eth car i auie un simple cosac cridat Lijachov, mès que tanben poirie èster que se tractèsse d‟un òme extraordinari, eth milhor e eth mès valeròs deth mon, desconeishut entà toti.
E er ussar qu‟auie vengut a cercar aigua e ara baishaue entath barranc, dilhèu siguesse en realitat un ussar assedegat que dempús se n‟anèc en barranc o dilheu ua aparicion que jamès auie existit.
Arren de çò qu‟ara podie veir Petia podie estonar-lo.
Qu‟ère en un regne magic a on tot ère possible.
Guardèc entath cèu e li semblèc tan magic coma era tèrra; s‟auie esclarit e sus es cimalhs des arbes es bromes corrien rapides deishant ath descubèrt es esteles.
A viatges eth cèu semblaue net e sense plapes.
D‟auti, s‟aurie dit qu‟aguestes plapes èren brometes neres.
En escadences eth cèu se quilhaue plan naut per dessús deth sòn cap; en d‟autes baishaue autant que podie tocar-se damb era man.
Se li clucauen es uelhs e comencèc a penequejar.
Es gotes seguien queiguent; se parlaue en votz baisha.
Es shivaus endilhauen e s‟escometien entre eri.
Quauquarrés roncaue.
Eth sabre fiulaue sus era pèira d‟ahilar.
E de ressabuda Petia entenec un còr armoniós qu‟executaue un imne desconeishut, tranquil e solemne.
Petia auie un sentit musicau semblable ath de Natasha e superior ath de Nikolai; mès jamès auie estudiat musica ne s‟auie interessat per era.
E, plan per aquerò, era melodia qu‟auie acodit de pic ena sua ment e sonaue cada còp damb mès fòrça ère entada eth naua e atrasenta.
Eth tèma ritmic creishie, passaue d‟un esturment en aute.
Qu‟ère çò que se cride ua fuga, encara que Petia non auie era mès alunhada idia de çò qu‟ère.
Cada esturment, ja siguesse semblable a un violon o as trompetes, encara que plan mès perfècte e pur qu‟aguesti, tocaue era sua part e abantes d‟acabar-la se honie era melodia damb eth següent esturment que l‟iniciaue, e damb eth tresau, eth quatau, e toti venguien d‟amassar-se en un imne plan solemne e mistic, fòrça trionfau e victoriós.
Sone enes mies aurelhes…
Dilhèu sigue era mia musica.
Cluquèc es uelhs.
De diuèrsi lòcs, coma venguent de luenh, comencèren a surgentar sons tremolosi; se perdien, se honien e de nauèth formauen toti, un solet imne tranquil e solemne.
Enteni tot çò que voi e coma ac voi!, se didec Petia.
E sagèc de dirigir tot aqueth còr esturmentau immens.
E dès ua prigondor desconeishuda se quilhauen in crescendo sons solemnes.
Semblauen vier de luenh e anèren creishent e creishent en solemne e pausat esfòrç.
Petia se sentie erós, e espaurit dauant d‟aquera beresa subernaturau.
Damb era marcha trionfau e solemna se honie era cançon e es gotes seguien queiguent, eth sabre fiulaue ena pèira… es shivaus se pelejauen e endilhauen de nauèth, mès sense interròmper era musica e ahigent-se ada era.
Petia non sabie se guaire s‟auie tardat aquerò.
Sentie un gran plaser, l‟estonaue eth hèt d‟entener-lo e solet planhie non auer ad arrés entà poder-lo hèr participant des sòns sentiments.
Lo desvelhèc era votz corau de Lijachov:
Que ja està, Excelléncia.
Damb eth, que podetz esmiejar a un francés.
Petia dauric es uelhs.
Ja hè dia, de vertat que ja hè dia!, sorrisclèc.
Es shivaus, abantes invisibles, se diboishauen ara enquiara coa, e a trauèrs des arrames despolhades arribaue ua lum blanquinosa.
Petia baishèc deth car en un bot, treiguec un roble dera pòcha e l‟ac balhèc a Lijachov, brandic eth sòn sabre entà sajar-lo e lo metec ena gaina.
Es cosacs desligauen as shivaus e les sarrauen es cingles.
Aquiu qu‟ei eth cap, didec Lijachov.
Denisov gessie dera casa.
Cridèc a Petia e li manèc que se premanisse.
Cadun s‟encarguec de seguit deth sòn shivau, li sarrèc era cingla e ocupèc eth sòn lòc.
Denisov s‟estaue ath costat dera garida, balhant es darrères ordes.
Era infantaria passèc ath dauant, pastissejant ena hanga e despareishec rapida entre es arbes, en tot profitar era broma maitiau.
Eth capitan de cosacs balhèc ordes as sòns.
Petia, impacient per meter-se en marcha, tenguie des brides ath sòn shivau.
S‟auie lauat damb aigua hereda e eth sòn ròstre usclaue, especiauments es uelhs; un caudheired li recorrie era esquia.
Tot eth sòn còs s‟estrementie damb un tremor rapid e regular.
Tot ei prèst?, preguntèc Denisov.
Que venguen es shivaus.
Quan les heren a vier, Denisov s‟emmalicièc damb eth cosac pr‟amor qu‟era cingla deth sòn ère hloisha.
Dempús montèc.
Quan Petia metec eth pè en estriu, eth sòn shivau sagèc de nhacar-li era cama, coma hège tostemp, mès eth montèc agilaments, sense sénter eth pes deth sòn còs, guardèc as ussars que ja s‟auien metut en marcha ath sòn darrèr e s‟apressèc entà Denisov.
Denisov semblaue auer-se desbrembat de Petia.
Lo guardèc.
Dempús, pendent tot eth camin, Denisov s‟estèc en silenci sense dirigir-li era paraula.
Clarejaue en camp quan arribèren ena termièra deth bòsc.
Denisov escambièc ues paraules en votz baisha damb eth capitan e es cosacs desfilèren dauant d‟eth e de Petia.
Quan passèren toti, Denisov esperonèc ath shivau e venguec pala enjós.
Entre esguitlades, en tot apuar-se enes sues pautes deth darrèr, es bèsties damb es sòns cavalièrs baishèren entath talvèg.
Petia anaue ath costat de Denisov.
Era tremolor deth sòn còs anaue en aument.
Era lum qu‟ère mès intensa e solet era broma amagaue es objèctes ena luenhor.
Quan arribèren baish, Denisov se virèc e hec un gèst damb eth cap ath cosac qu‟ère ath sòn costat:
Eth senhau!, didec.
Eth cosac, quilhèc eth braç e sonèc un tret.
Còp sèc s‟entenec eth galaupar des shivaus qu‟anauen dauant, crits pertot e naui trets.
En madeish moment de començar eth galaup des shivaus e es prumèrs crits, Petia li floquèc ua foetada ath sòn shivau e, a tot galaup, sense hèr-ne cabau de Denisov que lo cridaue, sajant d‟arturar-lo, se lancèc entà dauant.
Li semblaue qu‟en instant de dar eth senhau s‟auie hèt complètaments de dia.
Correc entath pònt darrèr des cosacs.
En arribar, estramunquèc damb un arreculat e seguic entà dauant.
Un d‟eri queiguec ena hanga, as pès deth shivau de Petia.
Près d‟ua isba s‟arremassèren diuèrsi cosacs en tot hèr quauquarren.
Ath miei deth grop s‟entenec un terrible sorriscle.
Quan arribèc aquiu çò de prumèr que vedec Petia siguec eth ròstre d‟un soldat francés, esblancossit e tremolant era sua maishèra inferiora, que tenguie era asta d‟ua lança afustada en sòn pièch.
Òsca!…
Que ja les auem!…
Dauant s‟entenien trets.
Es cosacs, es ussars e es rosigadi presoèrs russi, qu‟acodien corrent d‟ambdús costats deth camin, cridauen de manera incoerenta.
Un francés joen de ròstre rogit e coleric, damb capòta blua e cap descubèrt, se defenie des ussars damb era baioneta.
Quan arribèc Petia eth francés ja auie queigut.
Es trets venguien deth pati dera casa senhoraiu a on auie estat pera net damb Dolojov.
Es francesi se defenien darrèr dera barralha deth jardin e, botadi entre es nombrosi e espessi arbilhons, tirauen contra es cosacs que s‟auie amassat près deth portau.
En apressar-se Petia vedec entre eth hum dera povora a Dolojov, que, damb ròstre palle, de tint verdós, cridaue:
Hètz repè!
Demoratz ara infantaria!
Demorar?…
Òsca!, cridèc Petia.
E sense demorar un instant se metec ath galaup entath lòc d‟a on venguien es trets e a on eth hum dera povora ère mès intens.
Sonèc un tret.
Fiulèren ues bales uedes en aire e d‟autes acertèren en objectiu.
Es cosacs e Dolojov heren irrupcion en pati darrèr de Petia.
Ath miei dera humadissa quauqui francesi lançauen es sues armes e d‟auti gessien des arbilhons entàs cosacs o hugien pala enjós en direccion der estanh.
Petia seguie galaupant peth pati dera casa, e en sòrta de tier es brides botjaue estranhaments es braci e s‟inclinaue cada còp mès.
Er animau s‟arturèc de pic, en estramuncar damb un fogairon lèu amortat e Petia queiguec pesadaments sus era tèrra umida.
Es cosacs vederen com s‟estrementien es sòns braci e cames, encara qu‟eth cap seguie immobil.
Ua bala l‟auie trauessat.
Dempús d‟auer parlamentat damb un oficiau superior francés, qu‟auie gessut dera casa damb un mocador estacat ena espada en tot hèr veir que se rendien, Dolojov baishèc deth shivau e s‟apressèc a Petia, que seguie immobil damb es braci estiradi.
Qu‟ei acabat!, repetic Dolojov, coma se li costèsse un gran plaser prononciar aguestes paraules.
E se filèc damb pas rapid entàs francesi, qu‟èren enrodadi de cosacs a pè.
Que non haram presoèrs!, cridèc a Denisov.
Denisov non responec; s‟apressèc a Petia, baishèc en tèrra e damb es mans tremoloses virèc entada eth eth ròstre ja palle deth joen, tacat de sang e de hanga.
Minjatz, senhors, minjatz…” rebrembèc.
Es cosacs se virèren estonadi en enténer aqueth bronit, semblable ar idòl d‟un gosset, que damb eth Denisov se separèc deth cadavre, s‟apressèc ena barralha e s‟apuèc en era.
Entre es presoèrs russi desliuradi per Dolojov e Denisov i auie Pierre Bezujov.
Dès er abandon de Moscòu es comandaments francesi non auien cuelhut cap decision sus eth grop de presoèrs qu‟entre eri se trapaue Pierre.
Eh 22 d‟octobre ja non anauen damb es tropes e eth convòi qu‟auien gessut de Moscòu.
Es cosacs s‟auien senhorejat, ja enes prumères etapes, dera mitat deth convòi de viures qu‟amiauen; era auta mitat se les auie auançat; des soldats de cavalaria que mancauen de shivaus non ne demoraue degun: toti qu‟auien despareishut.
Era artilharia, qu‟enes prumèrs dies se vedie ath cap, siguec ara substituida per enòrme convòi deth mariscau Junot, susvelhat per tropes de Westfalia.
Darrèr deth grop de presoèrs marchaue un convòi d‟equipaments de cavalaria.
A compdar de Viazma, es tropes franceses, qu‟enquia alavetz auien auançat en tres colomnes, èren a penes un grop desorganizat.
Es indicis deth desorde, observadi per Pierre ena prumèra arturada dempús de Moscòu, arribauen ara ena maximala expression.
Es dus costats deth camin apareishien semiadi de shivaus mòrts.
Es arreculadi de d‟autes unitats, damb es sòns rosigadi unifòrmes, uns còps s‟amassauen ara colomna e d‟auti se demorauen darrèr.
En escadences, pendent era marcha, se produsien fausses alarmes e es soldats deth convòi cuelhien es sòns fusilhs e tirauen e hugien precipitadaments, tumant es uns contra es auti.
Dempús se tornauen a amassar e se repotegauen era pòur passada en bades.
Es tres conglomeradi qu‟auançauen amassa (era cavalaria, es presoèrs e es bagatges de Junot) formauen encara un conjunt unenc, maugrat que cadun d‟eri s‟amendrie rapidaments.
Es cent vint cars dera prumeria, auien estat redusidi a seishanta; es auti sigueren capturadi pes russi o abandonadi peth camin.
Madeish s‟auie passat damb eth convòi de Junot, que tres cars d‟eth, ath delà, restèren en poder des soldats arreculadi deth còs de Davout.
Pes convèrses des alemans Pierre se‟n sabec qu‟era garda botada entad aguesti bagatges ère màger qu‟era des presoèrs.
Un soldat aleman auie estat fusilhat per orde deth pròpi mariscau pr‟amor que se li trapèc ua culhèra d‟argent que pertanhie a Junot.
Des tres grops, eth des presoèrs ère eth qu‟auie amendrit mès sensiblaments.
Des tres cents cinquanta òmes qu‟auien gessut de Moscòu, ne quedaue ja mens de cent.
Es presoèrs shordauen ara escota mès qu‟es bagatges deth mariscau e es seres de cavalaria.
Es soldats comprenien qu‟es arnescs e es culhères de Junot podien servir entà bèra causa; mès qu‟uns soldats ahaimadi e arraulidi de hered les calesse susvelhar a uns russi tanben ahaimadi e arraulidi, lèu moribonds, que non hègen senon arrecular era marcha (e qu‟ada eri auie era orde de fusilhar-les, se s‟arreculauen), qu‟ère quauquarren non solet incomprensible senon odiós.
En Dodogobuzh, tant qu‟es soldats (dempús d‟embarrar as presoèrs en un estable) anauen a saquejar as sòns pròpis depausi, quauqui soldats russi dauriren un pas per dejós dera paret sajant de húger; mès, susprenudi pes francesi, sigueren fusilhadi en un virament de uelhs.
Que hège ja temps que s‟auie deishat de complir era orde dada en Moscòu de qué es oficiaus presoèrs siguessen desseparadi des soldats.
Toti es que podien caminar ac hègen amassa, e Pierre, dempús de dues etapes, s‟amassèc damb Karataiev e damb era gosseta lilà de pautes torçudes que l‟auie alistat coma patron.
Tath tresau dia dera gessuda de Moscòu, Karataiev requeiguec damb era fèbre que l‟auie tengut en espitau; e a mida qu‟eth mau s‟agreujaue Pierre s‟anèc aluenhant d‟eth.
Non sabie per qué, mès dès que Karataiev s‟anaue aflaquint li calie hèr un gran esfòrç entà apressar-se ada eth.
Quan entenie es leugèrs gemècs que solie eméter quan s‟ajaçaue e flairaue eth sòn hedor, cada còp mès intens, Pierre se hège enlà çò de mès luenh possible e non pensaue en eth.
Estant presoèr e viuent ena barraca, Pierre comprenec, non de forma racionau senon damb tot eth sòn èsser, damb tota era sua vida, qu‟er òme siguec creat entà èster erós, qu‟era felicitat s‟està en un madeish, ena satisfaccion des besonhs naturaus der èsser uman, e que toti es malastres non provien dera manca, senon der excès.
Se‟n sabec de qué en mon non i a arren reauments espaventós, que non existissen situacions qu‟en eres er òme sigue absoludaments erós e liure, mès que tanpòc i son es qu‟en eres un se sent deth tot malerós o mancat de libertat.
Comprenec que i a un limit enes patiments e un limit ena libertat, e qu‟aguesti limits son plan pròchi; qu‟er òme que patís, perque en sòn lhet de ròses s‟a doblegat un petal, patís madeish que quan dormís sus era tèrra nuda e umida, en tot sénter hered en un costat e calor en aute.
Aprenèc que quan se metie es ajustades sabates de balh patie madeish qu‟ara, descauç (hège temps qu‟eth sòn caucèr s‟auie trincat) e damb es pès plei de bambolhes.
E aprenec, a tot darrèr, que quan se pensèc que se maridaue pera sua pròpia volentat damb era sua esposa non ère mès liure qu‟ara, quan l‟embarrauen pes nets en un estable.
De totes aguestes causes que dempús cridèc patiment, mès qu‟alavetz a penes sentie, çò de pejor qu‟èren es pès descauci, excoriadi e caperadi de nafres.
Era carn de shivau ère neuridosa e saborosa; eth salitre dera povora tengut en sòrta de sau enquia e tot resultaue agradiu; non hège un hered excessiu; de dia, pendent era marcha, sentie tostemp calor e pera net s‟alugauen es fogairons; es pedolhs que se l‟avalauen l‟escauhauen eth còs).
Era soleta causa penibla, ara prumeria, qu‟èren es pès.
Mès non les guardaue e pensaue en d‟autes causes.
Solet alavetz comprenec Pierre eth poder dera fòrça vitau der òme e aguesta saludabla capacitat de cambiar era atencion, inerenta en èsser uman, que coma era valva de seguretat des caudères dèishe gésser er excès de bugàs quan era pression depasse un cèrt limit.
Non vedie ne entenie quan fusilhauen as arreculadi, a maugrat de qué ja auien mòrt d‟aquera manèra mès d‟un centenat de presoèrs.
Non pensaue en Karataiev, que perdie fòrces dia a dia e que non se tardarie sens dobte a patir era madeisha sòrt.
Plan mens pensaue encara en eth madeish.
Coma mès de mau hèr se hège era sua situacion, mès temible er avier, autant mès acodien ena sua ment, ath marge des circonstàncies, diuèrses idies alègres e tranquillizadores, rebrembes e imatges.
Eth 22 d‟octobre, tà meddia, Pierre pujaue ua hangosa e eslissanta pala, damb era atencion botada enes sòns pès e enes alteracions deth terren.
De quan en quan viraue era vista entàra gent que l‟enrodaue e que ja li ère familhar; dempús, campaue de nauèth es sòns pès.
Ua e ua auta causa que l‟ère madeish familhar e coneishuda.
Era cambalièra e lilacèa Soeri corrie erosa per un costat deth camin e, coma entà hèr veir era sua pròpia adretia e guaire n‟ère de contenta, quilhaue a viatges ua des sues pautes deth darrèr e corrie damb es autes tres, dempús damb es quate escometie as corbashi plaçadi sus era carrònha, sense deishar de ganholar.
Sieri semblaue mès neta e alègra qu‟en Moscòu.
Pertot se vedie carn: rèstes d‟animaus e enquia de cadavres umans en diuèrsi gradi de descomposicion; es va-e-veni dera gent mantenguien aluenhadi as lops; atau, donc, Sieri podie minjar tot çò que volesse.
Ploiguie dès eth maitin e quan semblaue qu‟era ploja ère a mand de cessar e s‟esclaririe, ath cap d‟ua brèu interropcion tornaue eth bategat.
Era tèrra, complètaments chaupada, non podie absorbir mès aigua e es torns deth camin se convertiren en torrents.
Pierre caminaue guardant entàs costats; compdaue es sòns passi de tres en tres en tot deblegar es dits.
Li semblaue que non pensaue en arren, mès ath hons deth sòn esperit se passaue quauquarren plan important e consolador.
Qu‟ère era deduccion prigonda e espirituau dera sua convèrsa era vesilha damb Karataiev.
Pendent eth repaus dera net anteriora, tremolant ath cant deth fogairon escandit, Pierre se lheuèc pr‟amor d‟apressar-se ena mès pròcha, plan alugada.
Aquiu que i ère seigut Platon, damb era tèsta estropada en ua capòta coma se siguesse ua casubla; condaue damb era sua votz tranquilla e agradiua, encara que fèbla per tòrt dera malautia, ua istòria ja coneishuda de Pierre.
S‟auie passat ena mieja net, ère eth moment que Karataiev acostumaue a gésser dera sua crisi febrila e ère mès encoratjat.
En apressar-se en fogairon Pierre entenec era votz malautissa de Platon, contemplèc eth sòn ròstre esblancossit, illuminat peth huec, e sentec ua desagradiua ponchada en còr.
S‟espauric dera sua pròpia pietat damb aqueth òme e aurie volut partir, mès que non i auie cap aute fogairon e Pierre, sajant de non guardar-lo, venguéc de sèir-se.
Com te va era salut?, preguntèc.
Quina salut?, didec eth malaut.
Se ploram era malautia, Diu non mos enviarà era mòrt, e contunhèc eth raconde interromput.
E atau se passèc, frair, contunhèc Platon damb un arridolet en sòn ròstre prime e palle e ua ludentor especiau e alègra enes uelhs.
Pierre coneishie era istòria, Karataiev l‟ac auie condat sies còps ada eth solet e tostemp damb un particular sentiment d‟alegria.
Ça que la, la seguic d‟aurelha aquera net coma se siguesse naua.
Se sentec contagiat damb eth tranquil entosiasme que, çampar, experimentaue Karataiev en tot condar-la.
Ambdús mercadèrs s‟arturèren en ua auberja pr‟amor de hèr jadilha, mès a londeman eth mercadèr ric apareishec esgorjat: l‟ac auien panat tot e eth guinhauet sagnós se trapèc jos eth coishin deth sòn amic.
Jutgèren ath mercadèr pietós, lo foetèren, mutilèren es sues fòsses nasaus (sivans mane era lei, condaue Karataiev) e lo manèren ena preson.
E vaquí, frair mèn, Pierre auie arribat en aguest moment, que passèren dètz ans o mès.
Eth vielh seguie ena preson, tranquil, sense hèr arren de dolent e non demanant a Diu senon era mòrt.
Plan, donc: ua net es condemnadi s‟amassèren, coma nosati ara; eth vielh ère damb eri.
Alavetz cadun d‟eri parlèc de per qué patie condemna e de qué ère colpable dauant de Diu.
E cadun se metec a condar: aguest qu‟a aucit a un òme; er aute a dus; eth de mès enlà costèc un incendi; eth quatau ei un sirvent que hugec deth sòn patron, e atau toti.
Fin finau li preguntèren ath vielhet: “E tu, pairin, per què ès condemnat?” Jo, estimadi fairs mèns, patisqui pes mèns pecats e pes pecats des auti.
Que non è aucit ad arrés, non è panat jamès, afavorí as que n‟auien besonh.
Jo, estimadi frairs mèns, èra mercadèr e auia granes riqueses”…
E condèc tot tau que s‟auie passat.
Sonque me hè dò pera mia hemna e es mèns hilhs!”.
E eth vielh se petec en somics.
E se passèc qu‟entre eri i auie eth qu‟auie aucit ath mercadèr.
Quand?
En quin mes?”, preguntèc eth vertadèr colpable; e volec saber-se‟n de toti es detalhs.
Eth sòn còr se li sarrèc.
A tot darrèr s‟apressèc entar ancian e queiguec de jolhs ath sòn dauant.
Vos juri qu‟aguest òme ei innocent.
Jo aucí ath sòn companh mentre dormie e jo botè eth guinhauet jos eth coishin quan ère adormit.
Pairin, perdona-me en nòm de Crist”.
Karataiev sauvèc silenci; guardèc eth huec damb un arridolet erós e tidoèc era lenha.
Dempús seguic era sua istòria:
Eth vielhet li didec: “Qu‟ei Diu que te perdonarà.
Jo patisqui pes mèns pecats”.
E tornèc a plorar amaraments.
E qué pensatz que se passèc dempús?, seguic Karataiev, damb eth ròstre cada còp mès illuminat per un arridolert exaltat, coma se manquèsse per condar çò mès interessant e tot eth sentit dera sua istòria.
Er assassin se presentèc as autoritats e didec: “Qu‟è aucit a sies persones (ère un gran maufactor), mès d‟arrés è tanta pietat coma d‟aguest vielhet; que non voi que patisque per jo”.
Ac expliquèc tot, ac escriueren e manèren es papèrs a on corresponie; eth lòc ère luenh, e tant qu‟es papèrs anauen e venguien e tant qu‟escriuien çò que les calie escríuer, passèc eth temps.
Er ahèr arribèc enquiath Tsar, qu‟ordenèc botar en libertat ath mercadèr e balhar-li ua bona recompensa que s‟acordèc.
Quan se recebec eth papèr heren cridar ath vielh.
Qu‟a arribat ua orde deth Tsar”.
Lo cerquèren pertot (era maishèra de Karataiev tremolèc).
Mès Diu que ja l‟auie perdonat, eth vielh s‟auie mòrt.
E vaquí tot, amics, acabèc Karataiev.
E pendent fòrça temps s‟estèc en silenci sense deishar d‟arrrir guardant entà dauant.
Que non ère era istòria en era madeisha çò qu‟aumplie eth còr de Pierre d‟un sentiment confús e erós, senon eth sens misteriós d‟aquera afogada alegria que ludie en ròstre de Karataiev, eth sens amagat d‟aguesta alegria.
A vos places!, cridèc còp sec ua votz.
Entre es presoèrs e soldats dera garda i auec un movement d‟alègra agitacion e demora de quauquarren agradiu e solemne.
Pertot s‟entenien votzes de comandament e, ena quèrra, deishant entà darrèr as presoèrs, passèren uns cavalièrs ath tròt, ben jargadi e montadi en magnifics shivaus.
En toti es ròstres i auie aguesta expression forçada que se sòl veir enes persones quan se‟n saben de qué son apròp des caps superiors.
Heren enlà as presoèrs, amassadi en grop, deth camin a on formèren es soldats dera garda.
L’Empereur!
L’Empereur!
Le marechal!
Le Duc.
Tanlèu desfilèc era ben neurida escota, ath miei d‟un enòrme sorrolh passèc ua carròça atalada en hilada per shivaus grisi.
Pierre aubirèc eth ròstre repausat, beròi, gròs e blanc d‟un òme damb tricòrni.
Qu‟ère un des mariscaus.
Era sua guardada s‟arturèc ena figura de Pierre; e en gèst que damb eth arroncilhèc es celhes e virèc eth ròstre, Pierre credec notar era pietat e eth desir d‟amagar-la.
Eth generau que dirigie eth convòi, damb era cara ròia e espaurida, esperonaue ath sòn escanaulit shivau e galaupaue darrèr dera carròça.
Quauqui oficiaus s‟auien amassat e es soldats les enrodèren.
Toti mostrauen era madeisha excitación e inquietud.
Qu’est-e qu’il a dit?
Qu’est-ce qu’ol a dit?, entenie Pierre.
Mentre passaue eth mariscau, es presoèrs se tengueren amassadi e Pierre vedec a Karataiev, qu‟encara non auie vist aqueth maitin.
Estropat damb era sua capòta ère seiguec ath cant d‟un bedoth e s‟emparaue en eth.
Ath delà dera emocion gaujosa deth dia anterior quan condaue era istòria des immeritadi patiments deth mercadèr, alugaue eth sòn ròstre ua tranquilla solemnitat.
Guardèc a Pierre damb es sòns uelhs bontosi, redons e umitejadi en lèrmes, e, çampar, lo cridaue, pr‟amor de dider-li quauquarren.
Mès Pierre cranhie massa per eth madeish.
Hec veir que non auie notat aquera guardada e se desseparèc rapidaments.
Quan es presoèrs se meteren en movement un aute còp, Pierre guardèc entà darrèr.
Karataiev s‟auie seigut ath bòrd deth camin, ath cant d‟un bedoth; dus francesi parlauen plan près.
Pierre non volec guardar mès; coishejant, comencèc a pujar era pala.
Ena sua esquia, en lòc a on ère seigut Karataiev, sonèc un tret.
Pierre l‟entenec pro ben, mès ath còp se‟n brembèc de qué non auie acabat de calcular es etapes que li restauen entà arribar en Smolensk, causa qu‟en era s‟auie entretengut abantes de qué passèsse eth mariscau.
Contunhèc es sòns calculs.
Dauant sòn passèren ath córrer dus soldats francesi; eth fusilh d‟un d‟eri encara humejaue.
Qu‟èren plan esblancossidi; un d‟eri virèc timidaments era cara entà Pierre, que desnishèc ena expression des sòns ròstres quauquarren semblable ad açò qu‟auie vist en joen soldat pendent era sua execucion.
Era gosseta comencèc a ganholar en lòc a on auie estat Karataiev.
Es companhs de Pierre tanpòc se virèren en enténer eth tret e es idòls dera gosseta; mès en toti es ròstres i auie era madeisha expression sevèra.
Eth convòi, es presoèrs e es bagatges deth mariscau s‟arturèren en bordalat de Shamshevo.
Toti s‟arremolinèren ar entorn des fogairons.
Pierre s‟apressèc en un d‟eri, mingèc carn de shivau padenada, s‟estirèc d‟esquia en solèr e de seguit s‟esclipsèc, damb eth madeish sòn que s‟auie senhorejat d‟eth en Mozhaisk, dempús dera batalha de Borodino.
De nauèth se barregèren es eveniments reaus e imaginaris; e quauquarrés, dilhèu eth madeish o ua auta persona, li suggerien pensaments identics as d‟alavetz.
Era vida ei Diu.
Tot se botge e se desplace, e aguest movement ei Diu.
Tant que i a vida existís eth plaser de conéisher era divinitat.
Estimar era vida qu‟ei estimar a Diu.
E de ressabuda acodic ena sua memòria, damb tota luciditat, un tranquil mèstre desbrembat hège temps, qu‟auie estat eth sòn professor de geografia en Suissa.
Qu‟ère ua esfera oscillanta dotada de movement e sense dimensions.
Tota era sua superfícia ère formada per gotes amassades estretaments es ues damb es autes; aguestes gotes se botjauen d‟un lòc en aute, se desplaçauen; quauques ues se honien en ua soleta, mentre qu‟ua se dividie en moltes.
Cada gota sajaue d‟agrandir-se, ocupar mès espaci, mès es autes, qu‟amiuen era madeisha temptatiua, la sarrauen, a viatges la trincauen e a viatges se honien damb era.
Vaquí era vida, didec er ancian méstre.
Com ei possible que non ac aja comprenut abantes?
En centre s‟està Diu, e cada gota sage d‟agranir-se pr‟amor de reflectí‟c mielhor.
S‟agranís, s‟amasse a d‟autes, se sarre e s‟esbauce, se hon prigondaments e torne a rebrotar.
Vous avez compris, mon enfant?, didec eth mèstre.
Vous avez compris, sacré nom!, cridèc ua votz.
E Pierre se desvelhèc.
S‟incorporèc.
Un soldat francés, que venguie de hèr enlà deth sòn lòc a un de rus, ère ajocat ath cant deth huec e codie un tròç de carn trauessat damb ua gansa.
Es sues mans, de dits bracs, roienques, peludes e regades de venes, hègen virar era gansa damb rapiditat.
Eth ròstre, auriolenc e ombriu, de celhes arropides, ère claraments visible ara lum des brases.
Ça lui est bien egal.
Brigand!
E sense deishar de hèr torns damb era gansa guardèc ombriuaments a Pierre, que se hec enlà, en tot campar era ombra.
Eth presoèr rus expulsat peth francés s‟auie seigut près deth fogairon e amorassaue quauquarren.
Pierre arreconeishec ara gosseta lilacèa de Karataiev que, botjant era codena, ère ath cant deth soldat.
A!, Qu‟ès aquiu?, mormolhèc Pierre.
E Plan… mès que non acabèc.
De pic, s‟en brembèc de tot, dera guardada de Platon seigut ath pè der arbe, deth tret, des idòls dera gosseta, des ròstres colpables des dus francesi que passèren dauant sòn, deth fusilh humejant encara, dera abséncia de Karataiev.
Ère a mand de compréner qu‟auien aucit a Platon, mès en aguest instant, e Diu se‟n sap com, s‟en brembèc d‟ua tarde d‟ostiu que passèc damb ua beròia polonesa en balcon dera sua casa de Kiev, e sense estacar es rebrembes deth dia, sense trèir conclusions, Pierre cluquèc es uelhs, e es scénes dera natura d‟ostiu s‟amassèren damb eth rebrembe d‟uns banhs, d‟ua esfèra liquida en movement.
E eth madeish s‟en.honsaue laguens dera aigua, que s‟anaue amassant sus era sua tèsta.
Abantes de hèr dia lo desvelhèren trets e crits.
Quauqui francesi passèren per dauant de Pierre ath mès córrer.
Se tardèc a compréner çò que se passaue.
Pertot s‟entenie era alègra clamor des sòns companhs.
Frairs!
Amics!
Aguesti entornejauen as presoèrs e s‟esdegauen a aufrir-les ròba, sabates, aliments.
Pierre, seigut ath miei de toti, somicaue e non podie prononciar ua soleta paraula.
Abracèc ath prumèr soldat que se l‟apressèc, en tot punar-lo sense deishar de plorar.
Dolojov, ath cant deth portau dera casa esbauçada, contemplaue eth pas des francesi, ja desarmadi, que, jos era impression de çò que s‟auie passat, parlauen entre eri a granes votzes, mès es sues convèrses cessauen en passar per dauant de Dolojov, que, pataquejant-se era tija dera bòta damb eth foet, les guardaue damb uelhs hereds e enveiradi, que non prometien arren de bon.
Der aute costat i auie un des cosacs de Dolojov, que compdaue es presoèrs e senhalaue cada grop de cent damb ua rega de greda ena pòrta.
Guairi?, li preguntèc Dolojov.
Que ja n‟auem dus cents, responec eth cosac.
Filez, filez, didie Dolojov, qu‟auie aprenut aguesta expression des francesi.
Quan es sòns uelhs se trapauen damb es d‟aqueri òmes, s‟illuminauen damb ua ludentor crudèu.
Denisov, damb ròstre ombriu, descaperada era tèsta, seguie as cosacs que se hègen a vier en ua hòssa escavada en jardin eth cadavre de Petia Rostov.
A compdar deth 28 d‟octobre, quan comencèren es prumèrs gèus, era hujuda des francesi aqueric un caractèr mès tragic: es uns morien geladi, d‟auti s‟usclauen enes fogairons e d‟auti, jargadi damb perisses, contunhauen era hujuda en cars e coches, amiant eth butin panat per Emperaire, es reis e es ducs.
Mès, de hèt, eth cors dera hujuda e dera descomposicon dera armada francesa non cambièren en arren dès era gessuda de Moscòu.
De Moscòu enquia Viezma, des setanta tres mil òmes dera armada francesa (descompdada era Vielha Garda, que pendent tota era campanha non hec senon saquejar), non ne quedaue que trenta sies mil (d‟aguesti non passarien de cinc mil es mòrts pendent era campanha).
Aqueth qu‟ère eth prumèr tèrme dera progression, que podie determinar matematicaments çò que se passarie dempús.
Era armada francesa s‟anec disolvent e despareishent ena madeisha proporcion de Moscòu enquia Viazma, de Viazma enquia Smolensk, de Smolensk enquiath Berezina, e deth Berezina enquia Vilna, independentaments deth hered mès o mens intens, dera persecucion enemiga, des obstacles quilhadi en sòn camin e de totes es autes condicions agarrades ua a ua.
Dempús de Viazna, es tres colomnes se honeren en ua massa confusa e seguiren atau enquiath finau.
Berthier escriuie ath sòn Emperaire (e pro mo‟n sabem de guaire luenh dera vertat demoren es caps en desnishar era situacion dera armada):
Creigui un déuer informar a Vòsta Majestat sus er estat des vòstes tropes enes diuèrsi còssi dera armada, sivans e pogut observar de hè dus o tres dies en diuèrsi lòcs.
Es tropes son lèu en desbandada.
Eth nombre de soldats que seguissen as sues bandères qu‟ei en ua proporcion d‟un quatau, coma molt, en lèu toti es regiments; es auti marchen isoladaments, en direccions desparières e ath sòn pròpi compde, damb era esperança de trapar viures e desliurar-se dera disciplina.
En generau toti guarden a Smolensk coma eth lòc a on poirien remeter-se.
Aguesti darrèrs dies s‟obsèrve que fòrça soldats lancen es cartochères e es armes.
En semblable estat des causes, er interès deth servici de Vòsta Majestat exigís, siguen quini siguen es vòsti darrèrs punts d‟enguarda, que tota era armada s‟amasse en Smolensk e que se la comence a aleugerir des non combatents, autant coma des òmes descavalgadi, des bagatges inutils e deth materiau d‟artilharia, que ja non sauve era proporcion damb es nòstes actuaus fòrces: mos calen es viures e que se les balhe bèth dia de repaus.
Fòrça an mòrt en aguesti darrèrs dies ath long deth camin e enes campaments.
Aguest estat de causes se va agreujant e ei de crànher que, se non se bote lèu remèdi, non pogam èster patrons des nòstes tropes en cas de combat.
Arribadi en Smolensk, que s‟imaginaen coma ua tèrra prometuda, es francesi s‟aucien es uns as auti pr‟amor d‟apoderar-se des viures, saquejauen es sòns pròpis magazèms de viures e, quan ja non restèc arren, contunhèren era hujuda.
Auançauen sense saber entà on anauen ne per qué ac hègen.
Mens qu‟arrés ac sabie eth geniau Napoleon, donques qu‟arrés li balhaue cap tipe d‟orde.
Ça que la, autant er Emperaire coma era sua acompanhada seguien observant es costums d‟abantes: s‟escriuien cartes, infòrmes e ordres du jour, se tractauen es uns as auti damb es titols de Sir, Mon Cousien, Prince d’Eckmuhl, roi de Naples, eca.
Mès es sues ordes e infòrmes qu‟èren papèr banhat.
Arrés les hège complir, donques qu‟arren se podie complir, e a maugrat des titols de sire, e altesa e coisin, que s‟autrejauen, comprenien toti qu‟èren praubi e ignòbli, colpables de fòrça mauvestats qu‟ara pagauen.
Simulauen mostrar ua grana preocupacion pera armada, mès cadun non pensaue senon en eth madeish e ena manèra de húger çò de mès lèu possible e sauvar-se.
Era actuacion des tropes russes e franceses pendent aqueth periòde de campanha, ena retirada de Moscòu entath Niemen, que se semble ath jòc dera garia cega: se benden es uelhs a dus jogaires e un d‟eri tòque de quan en quan ua campaneta pr‟amor d‟avertir ad aqueth que l‟a d‟agarrar.
Ara prumeria, eth jogaire perseguit tòque era campaneta sense temor, mès quan se sent en perilh hug deth contrari, en tot sajar de non hèr bronit, encara que soent, en tot creir que se pòt escapar d‟eth, què enes sues mans.
Ara prumeria, es tropes de Napoleon balhèren encara quauques senhaus de vida: qu‟ère aqueth prumèr periòde, quan seguien eth camin de Kaluga; mès dempús, en passar Smolensk, comencèren a húger en tot amortesir damb era man eth batalh dera campaneta; e soent, credent que s‟escapauen des russi, queiguien en sues mans.
Era rapida hujuda des francesi e era rapida persecucion des tropes russes aueren coma conseqüéncia er agotament des shivaus, que hec impossible era existéncia de patrolhes de cavalaria, mejan principau entà conéisher era posicion der enemic.
Ath delà, per çò des continús e rapids cambis de posicion d‟ambdues armades, es informacions artenhudes non podien arribar a temps.
S‟eth dia 2 se sabie qu‟er enemic ère en determinada localitat, eth 3, quan se podie entamenar ua accion, ja auie gessut d‟aquiu, se trapaue a dues jornades e era sua posicion ère totafèt desparièra.
Ua armada hugie e era auta la perseguie.
Ena gessuda de Smolensk, es francesi qu‟auien ath sòn dauant fòrça camins desparièrs e calie supausar qu‟en estar-se ena ciutat pendent quate dies acabarien en tot saber-se‟n d‟on ère er enemic, premanirien un plan auantatjós o sajarien quauquarren nauèth.
Mès, après era arturada de quate dies, tornèren a córrer coma abantes; non virèren ne entara dreta ne entara quèrra, e, sense manòbra ne cap de rason, alistèren eth camin vielh e pejor, eth de Krasnoie e Orsha, que per eth auien vengut.
En tot pensar-se qu‟eth sòn enemic ère ath sòn darrèr, e non dauant, es francesi corrien alongant es files e separant-se es uns des auti a ua distància de vint-e-quate ores.
Ath cap de tot corrie er Emperaire; lo seguien es reis e, a tot darrèr, es ducs.
Era armada russa, en tot supausar que Napoleon virarie entara dreta, entar aute costat de Dnieper (era soleta solucion rasonabla), virèc tanben entara dreta e desboquèc en camin generau de Krasnoie.
Aquiu, coma en jòc dera garia cèga, es francesi se trapèren damb es avantgardes russes.
Era suspresa e era pòur les heren arturar, mès que non se tardèren a tornar a húger, en tot abandonar a guairi les seguien.
Atau, calant-se entre es tropes russes, passèren pendent tres dies, ua dempús dera auta, unitats isolades dera armada francesa: prumèr eth virrei, dempús Davout e a tot darrèr Ney.
Que s‟auien abandonat es uns as auti, en tot deishar en camp tot eth bagatge dera tropa, era artilharia e era mitat des tropes.
Se botjauen solet de nets, en tot desviar-se entara dreta, en semicèrcle, pr‟amor d‟evitar as russi.
Ney, damb eth sòn còs dera armada de dètz mil òmes, artenhec a Napoleon en Orsha damb solet mil soldats; auie deishat toti es canons, totes es sues tropes e, de nets, entre es bòsqui, comencèc furtivamenst era sua hujuda a trauèrs deth Dnieper.
Dempús d‟Orsha, era carrèra seguic peth camin de Vilna, jogant coma abantes ara garia cèga, damb era armada perseguidora.
Se trapèren de nauèth en Berezina.
Fòrça periren estofadi; d‟auti se renderen: Mès es qu‟artenheren trauessar er arriu seguiren corrent.
Eth cap suprèm se botèc ua perissa de pèth, cuelhec sèti en ua luja e partic solet, abandonant as sòns.
Qui podec, partic tanben; qui non podec, se rendec o ben aumentèc eth nombre des mòrts.
Se diderie qu‟en aquera campanha de hujuda des francesi (qu‟en era heren tot çò de besonh entà non preservar era sua vida, e que cap movement, dès era desviacion deth camin de Kaluga enquiara hujuda deth cap suprèm, non a cap de sens) non ei possible qu‟es istorians qu‟atribuissen es actes dera massa ara volentat d‟un solet individú trapen quauquarren de senat.
Donques qu‟ac trapen: es istorians an escrit montanhes de libres sus aguesta retirada e pertot se referissen as ordes de Napoleon, as sòns prigonds plans, as manòbres que realizèc era sua armada e as geniaus projèctes des sòns mariscaus.
Mos expliquen en diuèrses e prigondes consideracions era inutila retirada per ua rota devastada, quan en Malo-Yaroslavets se l‟aufrie ara armada francesa un camin bon e liure entà un parçan ric, semblable ath qu‟alistèsse mès tard Kutuzov entà perseguir-lo.
Damb semblables arguments se mos hè veir era retirada de Smolensk entà Orsha e er eroïsme de Napoleon en Krasnoie, a on, sivans mos diden, se premanie a dar ua batalha qu‟aurie dirigit eth madeish e a on, passejant damb un baston de bedoth, didec:
J’ai assez fait l’Empereur, il est temps de faire le general.
Ça que la, seguic era sua hujuda en tot abandonar ara sua sòrt es parts dispersades dera sua armada que se trapauen ath darrèr.
Se mos explique dempús era granor d‟amna des mariscaus, mès que mès, de Ney: granor que s‟està en arribar de nets pes bòsqui entornejant eth Dnieper, presentant-se en Orsha sense bandères, sense artilharia e solet damb era dètzau part des sues tropes.
E, fin finau, es istorians descriuen coma quauquarren gran e geniau era hujuda deth gran emperaire, abandonant ara sua gloriosa armada.
Autanplan aguesta darrèra hujuda, qu‟ena vida vidanta calerie cridar-se eth darrèr grad d‟infamia, e que d‟era enquia un mainatge s‟avergonharie, enquia e tot aguesta accion se ve justificada pes istorians.
E quan non ei possible seguir alongant tant elastics hius deth rasonament, quan aguesta actuacion ei tan claraments opausada ad açò que tota era umanitat sòl enténer coma digne e enquia just, apareish alavetz, en pòts d‟istorians, era sauvadora concepcion dera granor.
Çampar, era granor excludís tota possiblitat de mesurar eth ben e eth mau.
Entath gran eth mau, que non existís: cap de viletat se pòt atribuir ad aqueth qu‟ei gran.
Çò de “grand” ei eth ben; çò de “non grand”, eth mau.
Grand, sivans eri, ei era qualitat d‟aguesti èssers especiaus que criden eròis.
E Napoleon que hugie entà çò de sòn caperat damb era sua perissa e abandonant as sòns moribonds companhs, òmes toti que (sivans era sua pròpia opinion) auie amiat, eth madeish, en aguest lòc, trape damb aquerò de “c’est grand”, e se demore tranquil.
E dempús de cinquanta ans toti repetissen: Sublime!
Grand!
Napoleon le Grand!
Du sublime au ridicule non y a qu’un pas!
E arrés pense qu‟eth hèt de considerar era granor coma era mesura deth ben e deth mau ei era confession dera sua nullitat, dera sua infinita petitesa.
Entà nosati, que possedim era mesura deth ben e deth mau balhada per Crist, arren i a mès incommensurable.
Que non existís granor a on non i a bontat, simplicitat e vertat.
Quin rus, en liéger era descripcion deth darrèr periòde dera campanha de 1812, non a experimentat un penible sentiment de despièit, contrarietat e confusion?
Qui non s‟a preguntat per qué non sigueren capturadi e anequelidi toti es francesi, quan tres armades, damb fòrces superiores, les enrodauen e quan eri madeishi, desorganizadi e mòrti de hame se rendien en massa e quan (ac diden es istorians) er objectiu des russi s‟estaue precisaments a detier, barrar eth pas e capturar a toti es francesi?
Com, aguesta armada russa, inferiora en nombre ara francesa, en tot auer balhat batalha en Borodino, dempús d‟entornejar ar enemic per tres costats damb era finalitat de capturar-lo, non ac artenhec?
Ei possible qu‟es francesi auessen tant enòrme prestigi dauant des russi que, autanplan enrodant-les damb fòrces superiores non podessen vencer-les?
Com se podec passar?
Era istòria (aquera que se balhe ada era madesha aguest nòm) respon qu‟aquerò se passèc pr‟amor que Kutuzov, Tormazov e Chichagov, atau coma d‟auti, heren o non heren aguestes o aqueres manòbres.
Mès, per qué non les heren?
Per qué non sigueren jutjadi e castigadi, s‟èren colpables d‟auer empedit era realizacion der objectiu assenhalat?
Mès, autanplan admetent que Kutuzov, Chichagov, eca.
Era explicacion que se balhe ad aguest estranh fenomèn (era madeisha que tien es istorians militars russi) se circonscriu a Kutuzov, qu‟acusen d‟auer empedit era ofensiua; acusacion mancada de basa, donques que mo‟n sabem pro ben de qué era volentat de Kutuzov non auie pogut contier er atac des sues tropes en Viazma e en Tarutino.
Per qué era madeisha armada russa que damb fòrces inferiores artenhie era victòria de Borodino dauant d‟un enemic en plen vigor, ara, en Krasnoie e Berezina, quan es sues fòrces èren superiores as deth contrari, resultaue vençut pera desorganizada armada francesa?
S‟er objectiu des russi ère talhar era retirada e capturar a Napoleon e as sòns mariscaus, podem afirmar que, luenh d‟arténher aguesta mèta, heren mèuca de manèra penibla en totes es iniciatiues entà artenher-la; aguesta ei era rason de qué eth darrèr periòde dera campanha sigue presentat justaments pes istorians francesi coma ua succession de victòries e de qué era interpretacion des istorians russi, en autrejar-se tanben era capitada, sigue absoludaments faussa.
Forçadi pera logica, es istorians militars russi vien sense voler en aguesta conclusion, e a maugrat des sòns aperaments lirics ara valor, ara leiautat, eca.
Mès, se deisham de cornèr er amor pròpi nacionau, avertiram qu‟aguest rasonament se contraditz ada eth madeish, donques qu‟era seria de victòries napoleoniques amièc as francesi a ua derrota totau tant qu‟es derrotes des russi amièren ara destrucion totau der enemic e ara liberacion dera sua patria.
Era origina d‟aguesta contradiccion s‟està en hèt de qué es istorians estúdien es eveniments a trauèrs des cartes des sobeirans e des generaus, a trauèrs d‟infòrmes, documents, eca., qu‟admeten era existéncia d‟un projècte faus que jamès existic en darrèr periòde dera guèrra de 1812: er assag de capturar e agarrar a Napoleon damb es sòn mariscaus e armades.
Semblable objectiu non existic ne podie existir, perque ère mancat de sens e aurie estat impossible d‟arténher: ère mancat de sens, perque, en prumèr lòc, era armada desorganizada de Napoeon hugie de Russia çò de mès lèu possible, ei a díder, hège çò que podie desirar quinsevolh rus.
Per qué, alavetz, les calie èster de besonh diuèrses operacions contra un enemic que desiraue anar-se‟n?
En dusau lòc, qu‟ère absurd talhar eth camin a uns òmes que tenguien totes es sues energies a húger.
En tresau lòc, qu‟ère absurd pèrder fòrces pròpies enta anequelir ua armada que s‟anaue dissolent per era madeisha, sense cap de causa extèrna, e en taus proporcions que, sense trapar cap obstacle en sòn camin, artenhec era frontèra damb ua centesimala part de toti es sòns efectius.
En quatau lòc, eth madeish desir de capturar ar Emperaire, as reis e ducs qu‟aurie estat asenat: era realizacion de semblable desir aurie destorbat en grana manèra era accion des russi, coma arreconeishen es mès abils diplomatics dera epòca (J. Maistre e d‟auti).
E mès asenat aurie estat eth desir de capturar a totes es tropes franceses, quan es russes s‟auien redusit ara mitat abantes de Krasnoie e quan, entà susvelhar as presoèrs, s‟auie auut de besonh de divisions sancères e es soldats russi non podien tostemp recéber era sua racion completa e es presoèrs ja capturadi se morien de hame.
Aguest sabent projecte de capturar a Napoleon e ara sua armada se retire ath plan der ortalan que entà hèr enlà deth sòn uart ar animau qu‟a maumetut es sues plantes cor entà empachar-li era gessuda e comence a pataquejar-lo ena tèsta.
Solet era colèra justificarie aguesta reaccion.
Mès ne tansevolh aquerò se poirie díder des autors de tau projècte, donques que no èren sues es plantes maumetudes per enemic.
E ath delà d‟asenat, eth projècte de barrar eth camin a Napoleon e ara sua armada qu‟aurie estat impossible.
Atau ac pensaue Kutuzov, e quan recebec eth projècte objectèc qu‟es actes de sabotatge a grana distància jamès balhen es resultats desiradi.
Qu‟ère impossible, ath delà, perque entà travar es fòrces dera inèrgia que se retiraue era armada francesa aurie estat de besonh compdar damb fòrça mès tropes des qu‟auien es russi.
De un aute costat, ère impossible pr‟amor qu‟era expression militara “talhar” non a cap de sens.
Se pòt talhar un tròç de pan, mès que non se pòt talhar a ua armada.
Talhar ua armada (barrar-li eth pas) qu‟ei absoludaments impossible, pr‟amor que tostemp rèste fòrça espaci en entorn que se pòt depassar e tostemp està era net, quan non se ve arren, que d‟aquerò porien convencer-se‟n es sabents militars damb es exemples de Krasnoie e Berezina.
Tanpòc se pòt capturar ad arrés se non ei qu‟er interessat consentisque que lo capturen, madeish que non podem agarrar ua irongleta se non ei qu‟era se bote ena nòsta man.
Se pòt capturar ad aguest que se rend, coma es alemans, sivans totes es règles dera estratègia e dera tactica.
Mès, damb tota rason, es francesi non i èren d‟acòrd, pr‟amor qu‟era madeisha mòrt per hame e hered les demoraue autant ena preson coma ena hujuda.
E sustot, ère impossible eth projècte perque, dès qu‟eth mon ei mon, jamès existiren guèrres en condicions tan terribles coma era de 1812, e es russi, qu‟entà perseguir as francesi meteren en jòc totes es sues fòrces, non podien hèr arren mès sense anequelir- ser ada eres madeishes.
Pendent era marcha dera armada russa de Tarutino entà Krasnoie se perderen, entre malauts e arreculadi, cincuanta mil òmes: ei a díder era poblcion d‟ua grana capitau de província.
Era mitat dera armada despareishec sense entrar en combat.
E ei precisaments en parlar d‟aguest periòde dera campanha quan es tropes, sense caucèr e sense ròba d‟iuèrn, damb viures insufisenti, sense vodka, hènt jadilha mesi sancers ena nhèu a temperatures de quinze grads dejós de zèro, damb solet sèt o ueit ores de lum e longues nets; quan non se pòt mantier era disciplina, quan es òmes s‟estan enes domenis dera mòrt non ues pòques ores, coma ena batalha, senon mesi sancèrs, en luta contunha damb era hame e eth hered, quan cada mes perís era mitat dera armada, ei precisaments en aguest temps, en parlar d‟aguest periòde, quan es istorians diden que Miloradovic li calie auer realizat ua marcha oblica, que Tormasov li calie auer anat en tau lòc, que Chichagov l‟aurie calur desplaçar-se entà tau uate ( damb era nhèu peth dessús des jolhs) e que Fulano aurie abatut e interceptat… eca….eca.
Es russi, redusidi ara mitat, hègen tot çò que podien e les calie hèr entà artéher un objectiu digne d‟un pòble; e non son colpables de qué uns auti russi, ben acomodadi enes sòns tèbi lotjaments, prepausèssen plans impossibles.
Totes aguestes estranhes e ara incomprensibles contradiccions entre es hèts e es racondes des istorians se deuen a qué es que descriuen aguesti eveniments heren istòria des polides paraules e des beròis sentiments d‟un o de un aute generau, en sòrta d‟atier- se as hèts.
Es paraules de Miloradovic, es recompenses recebudes per aguest o aqueth generau, es sòns pròpis projèctes, les semblen fòrça interessants; mès es cinquanta mil òmes que s‟anèren quedant enes espitaus o enes cementèris ne tansevolhe les interèssen, perque non son er objècte des sòns estudis.
E, ça que la, ei pro separar-se des infòrmes e plans generaus, ei pro damb estudiar eth movement d‟aqueri centenats de milèrs d‟òmes que cuelheren part dirècta e immediata enes eveniments, entà que toti aguesti problèmes que semblen insolubles trapen, aisida e simplaments, ua solucion indiscutibla.
Er objeciu de talhar eth pas a Napoleon, empedir que s‟amassèsse ara sua armada, non existic senon ena imaginacion d‟ua dotzena d‟òmes.
Que non podie existir pr‟amor qu‟ère asenat e irrealizable.
Aquerò s‟artenhec, en prumèr lòc, per eth madeish, donques qu‟es francesi hugien e non restaue senon deishar-les liure eth camin; en dusau lòc, pes accions des guerrilhes, que deimauen ar enemic; e, en tresau lòc, perque ua grana armada russa seguie es passi des francesi, prèsta ath combat en cas de qué s‟arturèssen.
Era armada russa li calie actuar coma un soriac sus er animau que cor.
E eth bon majorau sap qu‟eth soriac entà naut, coma ua menaça, ei mielhor que pataquejar eth cap der animau que hug.
Quan er òme ve morir a un animau s‟apodère d‟eth eth temor.
Aquerò qu‟eth ei, era sua pròpia esséncia despareish dauant des sòns uelhs e dèishe d‟existir; mès, s‟en sòrta d‟un animau se tracte d‟un semblable, e d‟un èsser que s‟estime, alavetz, ath delà deth terror qu‟inspire era extincion dera vida, se còste un esquinçament, ua herida mortau que, coma era fisica, pòt arribar a aucir e se pòt guarir, mès tostemp resulte dolorosa, sensibla a quinsevolh contacte exterior inoportun.
Natasha e era princessa Maria ac senteren es dues madeish ena mòrt deth prince Andrei.
Aclapades morauments, clucauen es sòns uelhs pr‟amor de non veir suspenuda sus eres era espaventosa broma dera mòrt, non gausauen guardar era vida cara a cara.
Protegien es sues dubèrtes herides de quinsevolh contacte ofensiu e dolorós.
Çò que siguesse, un coche que passaue ara prèssa peth carrèr, era mencion deth repais, era pregunta d‟ua puncèla sus eth vestit que li calie premanir e, encara pejor, era expression pòc sentuda e faussa dera condolença, remoiguie dolorosaments es sues herides, les semblaue ua ofensa e trebolaue aqueth de besonh silenci qu‟ambdues sajauen d‟escotar eth grèu e terrible còr qu‟encara ressonaue enes sues imaginacions, empedint-les apregondir en luenhant e misteriós infinit que, per un instant, s‟auie dubèrt ath sòn dauant.
Mentre èren soletes non patien ne sentien cap ofensa.
Parlauen pòc entre eres, e quan ac hègen ère sus causes sense importància.
Era ua e era auta refusauen madeish tot aquerò qu‟auesse relacion damb er avier.
Adméter era possibilitat d‟un futur les semblaue ua ofensa ara sua memòria.
Encara damb màger suenh evitauen enes sues convèrses tot çò que se restacaue ath defuntat.
S‟imaginauen que çò de viscut e sentut per eres non se podie exprimir damb paraules e que quinsevolh mencion peth menut dera vida d‟Andrei violaue era granor e era santetat deth mistèri que, per un instant, se les auie revelat.
Era constanta resèrva que s‟impausauen ada eres madeishes enes sues convèrses, era omission de tot aquerò que podie referir-se ara sua persona, es perpetues interrupcions quan s‟apressauen en limit de çò que non se podie díder, evocauen, ena sua ment, damb màger claretat e puretat, çò que sentien.
Mès era tristor pura e plia ei tant impossibla coma era plia e pura alegria.
Convertida en patrona unenca dera sua sòrt e en unstitutritz e educadora deth sòn nebot, era princessa Maria siguec era prumèra a abandonar, per imperatiu dera vida, aqueth mon de dolor qu‟auie viscut pendent es dues prumères setmanes.
Auie recebut cartes des sòns familhars que li calie respóner, era cramba de Nikolenhka ère umida e eth mainatge començaue e tossir; Alpatik arribèc en Yaroslavl damb un infòrme sus diuèrsi ahèrs e eth conselh d‟entornar entà Moscòu, ena sua casa de Vozdvishenka, qu‟auie quedat intacta e non exigie senon leugères reparacions.
Era vida non s‟arturaue e ère de besonh víuer.
Verificaue es compdes damb Alpatik, demanaue conselh a Dessalles sus era educacion deth sòn nebot, daue ordes e premanie era tornada entà Moscòu.
Natasha demoraue soleta, e dès qu‟era princesa Maria s‟ocupèc a premanir eth viatge sajaue d‟evitar-la.
Era princessa li demanèc ara comdessa que deishèsse vier damb era a Natasha entà Moscòu e es pairs consentiren damb alegria, perque vedien amendrir de dia en dia es fòrces dera sua hilha e èren convençudi de qué eth cambiament d‟aires e es conselhs des mètges moscovites contribuirien ara sua recuperacion.
Que non vierè entà nunlòc, repliquèc Natasha en enténer aquera prepausa.
Sonque vos demani que me deishetz tranquilla.
E gessec ara prèssa dera cramba en tot tier-se a penes es lèrmes, costades mès peth despièit e era colèra que peth dolor.
Dès que se sentec abandonada pera princessa Maria e soleta damb era sua pena, Natasha s‟estaue era màger part deth temps ena sua cramba, sus un divan, damb es cames doblegades, remenant e trincant quinsevolh causa damb es dits fini e nerviosi, tachada era guardada en çò prumèr qu‟auesse ath sòn dauant.
Aguest isolament la fatigaue, la tormentaue, mès que l‟ère de besonh.
Tanlèu entraue quauquarrés ena sua cramba se metie rapidaments de pès, cambiaue era sua actitud e expression, cuelhie un libre o ua labor de cosedura e semblaue demorar impacienta qu‟er inoportun se n‟anèsse.
Credie èster tostemp a mand de compréner aqueth problèma superior as sues fòrces qu‟en eth concentraue eth sòn esperit.
Tà finaus de deseme, damb un vestit de lan nera, era trena recuelhuda de quinsevolh manèra, eth ròstre aflaquit e esblancossit, Natasha, estirada en divan, campaue era pòrta, arropint e desarropint era punta deth cinturon.
Guardaue entar aute costat dera vida, entà on eth se n‟auie anat.
E era auta vida, qu‟abantes jamès i auie pensat e qu‟enquia alavetz li semblaue tan luenhana e incredibla, ère ara çò de mès pròche, intim e comprensible d‟aguesta existéncia, a on solet restaue eth uet e era destruccion, o eth patiment e era angónia.
Campaue entath lòc a on, coma se‟n sabie, auie estat eth; mès sonque lo podie rebrembar, tau coma l‟auie vist en Mitischi, en Troitsa, en Yaroslavl.
Vedie eth sòn ròstre, entenie era sua votz, repetie es sues paraules e es qu‟era madeisha l‟auie dit, e enquia e tot d‟autes endonviades que les aurie podut díder alavetz.
Lo vedie, estirat en un fautulh, era sua giqueta de velot, eth cap emparat ena man prima, palla, damb eth pièch en.honsat e es espatles quilhades.
Ua cama li tremòle lèu impercetiblaments.
Natasha se‟n sap de qué eth lute damb un dolor terrible: “Mès, com ei aguest patiment?
Per qué?
Be n‟ac hè de mau!
Qué sent?”, pense.
Eth se n‟encuede que lo guarde damb atencion, lhèue es sòns uelhs e, sense arrir, ditz:
Qu‟ei un martiri perpetual”.
E bote en era ua escrutadora guardada.
Natasha, coma tostemp, respon sense reflexionar.
Non se passarà.
Vos guariratz deth tot”.
Ara lo torne a veir e experimente de nauèth es sentiments d‟alavetz.
Rebrembe era guardada intensa, trista e sevèra coma responsa as sues paraules e compren eth repotec e era desesperacion que i auie enes sòns uelhs.
Alavetz responí aquerò, pr‟amor qu‟aurie estat orrible entada eth, e eth ac comprenec de ua auta manèra: pensèc qu‟aurie estat orrible entà jo.
Alavetz encara volia víuer, auia pòur ara mòrt.
E ac didí d‟aquera manèra brutau e estupida!
Non ac pensaua, pensaua tot çò de contrari.
S‟auessa dit çò que pensaua l‟auria dit que s‟eth siguesse en tot morir- se tostemp dauant es mès uelhs, seria erosa s‟ac compari damb aquerò que sò ara!
Ara!…
Ac sabie eth?
Non, que non ac sabie, ne ac saberà jamès.
E ara, aquerò, ja jamès, jamès se poirà remediar” Un aute còp repetie eth es madeishes paraules, mès ara Natasha responie, ena sua imaginacion, de manèra desparièra.
L‟interrompie e didie: “Qu‟ei terrible entà vos, mès non entà jo.
Sabetz que sense vos arren i a entà jo ena vida e patir ath vòste costat ei era mia felicitat”.
E eth cuelhie era sua man, l‟ac sarraue coma ac auie hèt aquera terribla tarde, quate dies abantes dera sua mòrt.
E ena sua imaginacion repetie Natasha d‟autes trendes paraules, paraules d‟amor qu‟alavetz aurie pogut díder: “T‟estimi…
T‟estimi a tu, t‟estimi…”, e se retorcie es mans, sarrant es dents damb un esfòrç convulsiu.
Ua doça tristor l‟envasie e es uelhs se l‟aumplien ja de lèrmes.
Mès, còp sec, se preguntaue: “A qui li didi aquerò?
A on ei?
E qui ei eth, ara?” Ua crudèu e dura perplexitat velaue de nauèth era sua vision: damb es celhes arroncilhades guardaue tu per tu entà on eth auie estat.
Li semblaue que d‟un moment en aute desnisharie aqueth mistèri…
Mès en madeish instant que s‟anaue a revelar çò d‟incomprensible, eth bronit violent deth picapòrt dera pòrta en daurir-se heric dolorosaments era sua audida.
Rapidaments, sense precaucions, damb mina espaurida, entrèc era puncèla Duniasha.
Lèu, vietz…, didec Duniasha damb ua expression d‟espant en ròstre.
Un malastre.
Piotr Ilic… ua carta… didec somicant.
Ath delà deth desir de separar-se de toti, Natasha experimentaue alavetz un sentiment especiau d‟aluenhament que l‟aluenhaue especiauments des sòns.
Sa pairs, Sonia, l‟èren tan pròchi, tan familhars, ère tant acostumada ada eri, qu‟es sues paraules e es sòns sentiments li semblauen ua ofensa entath mon que viuie darrèraments.
Non solet se mostraue indiferenta, senon qu‟enquia les guardaue damb ostilitat.
Escotèc es paraules de Duniasha, que parlaue d‟un malastre, e de Piotr Ilic, mès que non arribèc a comprener-les.
Entada eri tot seguís coma abantes, normau, immudable e tranquil”.
Quan entrèc ena sala sa pair gessie ath mès córrer dera cramba dera comdessa damb eth ròstre contreigut e banhat en lèrmes.
Cercaue refugi en ua auta estança pr‟amor de balhar plia libertat as plors que l‟estofauen.
En veir a Natasha botgèc desesperadaments es mans e se petèc en somics covulsius que deformauen era sua cara redona de traits doci.
Petia!…
Entra, entra… era… era te cride!…
E plorant coma un mainatge s‟apressèc entà ua cagira, damb era rapiditat que li permetien es sues fèbles cames, se deishèc quèir en era e amaguèc eth ròstre entre es mans.
Natasha sentec, còp sec, coma s‟ua secodida electrica recorresse eth sòn còs.
Li semblèc que bèra causa se trincaue en era e se morie.
Mès sentec tanben qu‟aqueth patiment la desliuraue de ressabuda dera proïbicion de víuer que pesaue sus era.
Ara vista de sa pair, en enténer a trauèrs dera pòrta es terribles e inumans sorriscles de sa mair, se‟n desbrembèc de seguit deth sòn pròpi dolor e d‟era madeisha.
Correc entà sa pair, mès eth, botjant fèblaments era man, senhalèc era pòrta dera cramba dera sua hemna.
Era princessa Maria gessec d‟aquera estança, plan esblancossida, era maishèra tremolosa; cuelhec era man de Natasha e li didec quauquarren.
Natasha non la vedie, ne escotaue arren.
Damb pas rapid arribèc ena pòrta, s‟arturèc un instant, coma lutant damb era madeisha, e correc entara sua mair.
Era comdessa, estirada en un fautulh, contreiguda de manèra estranha e incomòda, pataquejaue era sua tèsta contra era paret.
Sonia e diuèrses puncèles la tenguien deth braç.
Que vengue Natasha!
Natasha!, cridaue era comdessa.
Qu‟ei mentida, mentida…
Eth que mentís, cridaue refusant a guairi l‟enrodauen.
Anatz-vo‟n toti!, qu‟ei mentida!
Que l‟an aucit!
A, a, a!…
Ei mentida!
Natasha apuèc un jolh en fautulh, s‟inclinèc entara sua mair, l‟abracèc e, damb ua fòrça inesperada, la lheuèc, virèc entada era eth ròstre de sa mair, en tot abraçar-la sarradaments.
Maireta!…
Estimada!…
Non deishaue a sa mair, pelejaue trendaments damb era: demanèc ues coishinères e aigua; descordèc e estarnèc eth vestit dera comdessa.
Estimada maireta, maireta mia, colometa… mormolhaue sense pòsa, punant-li eth cap, es mans, eth ròstre e sentent córrer es lèrmes a còps de caudèr, en tot hèr-li gatalhèues en nas e enes caròles.
Era comdessa sarrèc era man dera sua hilha, cluquèc es uelhs e se padeguèc pendent un moment.
Còp sec, damb inesperada rapiditat, se metec de pès, campèc ath sòn entorn damb uelhs hòraviadi e, en veir a Natasha, sarrèc eth sòn cap damb tota era sua fòrça; dempús virèc entada era aqueth ròstre deformat peth dolor, lo contemplèc longaments.
Natasha, tu m‟estimes, preguntèc en votz baisha e confiada.
Me dideràs tota era vertat?
Natasha la guardaue damb es uelhs plei de lèrmes; en sòn ròstre non i auie qu‟ua suplica de perdon e d‟amor.
Un còp mès, en aquera estèrla luta contra era realitat, era mair se remie a creir ena possibilitat de seguir viuent ara qu‟eth sòn hilh preferit s‟auie mòrt ena flor dera edat.
Preferie húger d‟aguesta realitat e refugiar-se en mon dera lhocaria.
Natasha non rebrembarie dempús com se passèren aqueth dia e era net a vier.
Pendent tota era net non cluquèc un uelh, non se desseparèc dera sua mair.
Aqueth amor de Natasha, pacienta, tenaç, que non ère ua explicacion ne ua consolacion senon un aperament entà seguir viuent, entornejaue de contunh ara comdessa pertot.
Tara tresau net era comdessa se padeguèc ua estona e Natasha, apuada en braç deth fautulh, cluquèc es uelhs.
Que i auec ua carrinclada en lhet de sa mair.
Era joena dauric es uelhs; era comdessa, seiguda en lhet, parlaue doçament:
Be ne sò de contenta de qué ages vengut!
Que seràs cansat.
Vòs un tè?
Natasha s‟apressèc.
Maireta, se qué didetz…!
Natasha, eth que ja non i é, ja non i é mès!…
Era princessa Maria ajornèc eth sòn viatge.
Sonia e eth comde sajauen de substituir a Natasha, mès en vaganaut.
Vedien que solet era podie evitar que sa mair queiguesse en ua desesperacion pròcha ara holia.
Pendent tres setmanes, sense gésser d‟aquera estança, Natasha viuec damb sa mair; dormie ena madeisha cramba, en un fautulh, la hège minjar e béuer, parlaue damb era de contunh, perque solet era sua votz trenda e amorassanta la tranquillizaue.
Era herida en còr dera mair non podie cicatrizar.
Era mòrt de Petia se li hec a vier era mitat dera sua vida.
Tath mes de recebuda era notícia, aquera hemna, enquia alavetz energica, e coratjosa, as sòns cinquanta ans, gessec dera sua cramba convertida en ua vielha miei mòrta e sense cap interès pera vida.
Mès era madeisha herida que lèu aucic ara comdessa resuscitèc a Natasha.
Un còp cicatrize era herida prigonda e s‟amassen es sòns bòrds, autant era psiquica coma era fisica, per estranh que semble, cicatrizen tanben interioraments gràcies ara possada dera fòrça vitau.
Atau se guaric era herida de Natasha.
Era credie acabada era sua vida.
Mès er amor entara sua mair la hec a veir qu‟era esséncia dera sua vida, er amor, encara ère viua ena sua amna.
Er amor se desvelhèc e damb eth era vida.
S‟es darrèri dies deth prince Andrei l‟auien apressat ara princessa Maria, aguest nau malastre les amassèc encara mès.
Era princessa, qu‟auie arreculat era sua marcha, suenhèc pendent tres setmanes a Natasha coma se siguesse ua mainada malauta.
Es darrères setmanes passades ath cant de sa mair que l‟auien minat es sues fòrces.
Un viatge, a mieja tarde, era princessa Maria, en campar que Natasha tremolaue de fèbre, se la hec a vier entara sua cramba e la hec ajaçar-se en sòn lhet.
Passèc es ridèus e se dispausèc a gésser, mès Natasha la cridèc.
Que non è dromilhon.
Demora-te damb jo, Marie.
Qu‟ès cansada.
Saja de dormir.
Non, non.
Per qué m‟as hèt a vier aciu?
Mama preguntarà per jo.
Qu‟està fòrça mielhor.
Aué a estat parlant tanben d‟eth, repliquèc era princessa.
Ena penombra dera cramba Natasha s‟estèc en tot campar eth sòn ròstre.
Òc e non.
Mès qu‟ei especiau: autú, naua, totafèt desconeishuda.
E m‟estime.
Qué i a ena sua amna?
Ei tot bontat.
Mès… com ei, com pense, que opine de jo?
Masha, didec en tot cuelher-la timidaments pera man.
Masha… non te penses que sò dolenta.
Vertat que non?
Guaire t‟estimi!
Sigam amigues, fòrça amigues!
E, abraçant-la comencèc a punar es mans e eth ròstre dera princessa, avergonhada e contenta per aguestes manifestacions d‟estimacion.
Dès aguest dia anèc creishent en eres aguesta amistat apassionada e trenda que solet se trape entre hemnes.
Se punauen de contunh, se didien paraules coraus, passauen amassa era màger part deth temps.
S‟ua d‟eres gessie, era auta s‟estaue inquieta e la cercaue sense tardar-se.
Amassa qu‟èren mès d‟acòrd, damb eres madeishes, que soletes, separades era ua dera auta.
Eth sentiment que les junhie qu‟ère excepcionau, mès fòrt qu‟era amistat, perque admetien era possibilitat de víuer s‟èren amassa.
A viatges s‟estauen ores sanceres en silenci; d‟autes, ja ajaçades, parlauen enquiara maitiada.
E es sues convèrses virauen, mès que mès, ar entorn deth passat.
Era princessa condaue era sua mainadesa: parlaue de sa mair, de sa pair e des sòns sòmis; Natasha, qu‟abantes non comprenie, ne s‟interessaue per aquera vida de fidelitat e somission, era poesia dera abnegacion cristiana, ara, gràcies ara sua estima per era, estimèc tanben eth sòn passat e comprenec aguest aspècte dera vida qu‟abantes li semblaue incomprensible.
Que non pensaue aplicar ara sua existéncia aguesta somission e aguest sacrifici, donques qu‟ère acostumada a cercar d‟autes hònts d‟alegria, mès comprenie e estimaue, en un aute èsser, tota aquera vertut, abantes incomprenuda.
Ath temps, entara princessa Maria es racondes dera mainadesa e dera adolescéncia de Natasha qu‟ère coma era revelacion d‟un aspècte dera vida abantes incomprensibla: era fe ena vida e enes plasèrs dera existéncia.
Jamès parlauen d‟eth pr‟amor de non trebolar, sivans les semblaue, damb paraules, es nòbles sentiments que les junhien.
E aguest silenci auec coma resultat que, de man en man, sense ne tansevolh sospechà‟c, comencèren ea desbrembar-lo.
Natasha estaue tan prima, tan palla e fèbla que toti parlauen dera sua salut, e aquerò les agradaue.
Mès a viatges s‟apoderaue d‟era non ja era pòur ara mòrt senon ara malautia, ara feblesa e ara pèrta dera sua beresa; en escadences examinaue atentiuaments es sòns braci, estonada pera sua primesa, o ben, pes maitins, contemplaue en miralh aqueth ròstre alongat que li semblaue digne de pietat.
Pensaue qu‟atau deuie èster, e ath còp auie pòur e se sentie trista.
En bèra escadença pugèc precipitadaments es escales, alendant fatigosaments, e ara seguida, sense èster-ne conscienta, endonvièc un pretèxt e les tornèc a baishar e pujar a tot córrer, pr‟amor de mesurar es sues fòrces e observar-se.
Un aute còp cridèc a Dushiana e era sua votz vibrèc.
La seguic cridant, encara qu‟era puncèla ja acodie; qu‟ère era madeisha votz de timbre grèu qu‟auie cantat en d‟auti tempsi, e s‟escotèc ada era madeisha.
Era herida cicatrizaue peth laguens.
Tà finaus de gèr era princessa Maria partic entà Moscòu e eth comde persutèc que Natasha anèsse damb era pr‟amor de consultar as mètges.
Dempús der encontre de Viazma, quan Kutuzov non podec contier eth desir des sues tropes d‟abàter, talhar eth movement ulterior des francesi que hugien e des russi que les perseguien, non i auec cap auta batalha enquia Krasnoie.
Era hujuda ère tan rapida qu‟era armada persecutora non la podia arténher; era artilharia e era cavalaria s‟arturauen agotades e es informacions sus es movements francesi èren tostemp inexactes.
Es soldadi russi èren tan fatigadi per aquera ininterrompuda marcha d‟enquia quaranta quilomètres ath dia, que ja non podien auançar mès de prèssa.
Entà hèr-se‟n ua idia d‟aguest grad d‟agotament serà pro díder que, en tot auer perdut entre mòrts e heridi ena accion de Tarutino, non mès de cinc mil òmes, sauvant a centenats de presoèrs, era armada russa, qu‟auie gessut d‟aguesta posicion damb cent mil òmes, arribèc en Krasnoie damb solet cinquanta mil.
Autant destructiua ère entàs russi era persecucion des francesi coma entad aguesti era hujuda.
Era soleta diferéncia s‟estaue en qué era armada russa auançaue volontariaments, sense era menaça deth totau esbauç que penjaue sus era armada francesa; e es arreculadi francesi queiguien en mans der enemic, tant qu‟es arreculadi russi demorauen en casa.
Era rason principau der amendriment dera armada napoleonica ère era rapidittat que se botjauen: ua pròva d‟aquerò ei er amendriment corresponent des tropes russes.
Tota era actuacion de Kutuzov, autant en Tarutino qu‟en Viazma, ère dirigida (tostemp que depenie d‟eth) a non travar aguesta hujuda, funèsta entàs francesi (coma volien Sant Petersburg e es generaus russi), senon facilitar-la, e aleugerir eth movement des sues pròpies fòrces.
Mès a despart deth cansament e des enòrmes pèrtes costades pera rapiditat deth movement, Kutuzov qu‟auie ua auta rason entà alentir era marcha des tropes e non pressar-se.
Er objectiu dera armada russa qu‟ère era persecucion des francesi; eth camin que seguien ère desconeishut e, per tant, coma mès apròp seguissen es russi as francesi, autant mès trajècte recorrien: solet en mantier-se a ua cèrta distància se podie cuélher eth camin mès cuert e evitar eth biscòrn des francesi.
Totes es abiles manòbres prepausades pes generaus s‟estauen a aumentar eth recorrut des marches, quan eth solet plan rasonable ère amendrir-lo.
E pendent tota era campanha, de Moscòu entà Vilna, era actuacion de Kutuzov tendec entad aguesta fin; non per edart ne provisòriaments, senon d‟ua manèra tan consequenta, que ne un solet còp se desseparèc d‟aguesta finalitat.
Sabie Kutuzov, non per çò deth rasonament o der estudi, senon gràcies ath sòn esperit rus, sabie e sentie çò que sentie cada soldat: qu‟es francesi èren vençudi, qu‟er enemic hugie e que les calie deishar-les partir.
Mès, ath còp, coma toti es soldats, sentie er aclapament d‟aquera marcha, inaudida pera sua rapiditat e pera sason que s‟amiaue a tèrme.
Mès es generaus, sustot es que non èren russi, que desirauen, mès que mès, distinguir-se capturant a un duc o a un rei quinsevolh, credien qu‟auie arribat eth moment de presentar batalha e véncer ath contrari, quan precisaments quinsevolh batalha aurie resultat tan brutau coma estupida.
Kutuzov se limitaue e arropir es espatles quan li presentauen, un darrèr er aute, aqueri projèctes de manòbres, damb soldats descauci, sense ròba d‟abric, ahaimadi e redusidi en un mes (autanplan sense auer combatut) ara mitat, e que damb eri, enes mielhores circonstàncies, l‟aurie calut recórrer enquia arribar ena termièra ua distància màger encara qu‟era recorruda.
Aguesta tendéncia a distinguir-se, a manobrar, a destorbar e interceptar eth camin se manifestaue especiauments quan es russi artenhien ar enemic.
Atau se passèc en Krasnoie, a on se pensauen trapar ua des tres colomnes franceses e estramunquèren damb Napoleon en persona, ath cap de dètz-e-sies mil òmes.
A maugrat de toti es mejans tengudi per Kutuzov entà evitar aqueth encontre perilhós e sauvar intègres es sues fòrces, pendent tres dies es agotadi soldats russi proseguiren en Krasnoie er anequeliment des vençudes bandes enemigues.
Toll auie escrit ena orde d‟operacions: Die erste Colonne marschirt, eca.
E coma tostemp, arren se hec d‟acòrd damb era disposicion.
Eth prince Eugeni de Wurtemberg tiraue, d‟un ticolet estant, sus es francesi que hugien e exigie refòrci que jamès arribauen.
Pera net, es francesi, evitant quinsevolh encontre damb es russi, se dispersauen, s‟amagauen enes bòsqui e s‟escapauen, cadun coma podie, çò de mès luenh possible.
Miloradovic, que didie que non desiraue saber arren sus era intendéncia deth sòn còs dera armada e que non se podie localizar quan ère mès de besonh, eth que se titolaue ada eth madeish chevalier sans peur et sans reproche e ère partidari de negociar damb es francesi, qu‟ada eri manaue parlamentaris entà exigir-les era rendicion, perdie eth temps e non hège arren de çò que se l‟ordenaue.
E es cavalièrs, ahiscant as sòns shivaus, qu‟a penes podien botjar-se, damb es esperons e es sabres, dempús de grani esfòrci s‟apressauen, ath tròt, ara colomna autrejada, ei a díder, a un grop de francesi arraulidi, ahaimadi e geladi: era colomna autrejada depausaue es armes e se rendie, causa que desiraue de hège temps.
Vint-e-sies mil francesi sigueren capturadi en Krasnoie; queigueren tanben en poder des russi centenats de canons e un cèrt baston, que cridauen “baston de mariscau”.
Se dicutic longaments sus qui s‟auie distinguit ena accion e damb aquerò demorèren satistèts, encara que se planhien de non auer agarrat a Napoleon o, aumens, a bèth eròi, un mariscau, per exemple.
S‟ac repotegauen recipròcaments; mès, sustot, a Kutuzov.
Acusauen a Kutuzov d‟auer-les empedit, deth començament dera campanha, véncer a Napoleon, de pensar solet ena satisfaccion des sues passions e de non auer gessut de Polotnianie Zavodyi perque aquiu ère mès tranquil.
Didien tanben qu‟arturèc eth movement des tropes en Krasnoie quan se‟n sabec de qué Napoleion ère aquiu; se didie qu‟auie tractes damb eth, que l‟auie subornat, eca.
Es sòns contemporanèus, tirassadi pes sues passions, afirmauen qu‟era posteritat e era istòria aurien arreconeishut era granesa de Napoleon, qu‟ère grand, tant que Kutuzov, sivans es estrangèrs, non passaue d‟èster un vielh cortesan astut, depravat e fèble, incomprensible entàs russi, ua sòrta de mariòta utila sonque peth sòn nòm rus…
Pendent es ans 1812 e 1813 s‟acusaue dubèrtaments a Kutuzov de tota sòrta d‟errors.
Er Emperaire qu‟ère desengustat damb eth.
En ua istoria escrita nauèraments per orde deth Tsar se didie que Kutuzov ère un cortesan mentidèr e astut, qu‟auie pòur enquia e tot deth nòm de Napoleon e qu‟es sues errances en Krasnoie e eth Berezina auien privat as tropes russes dera glòria d‟ua victòria complèta sus es francesi.
Atau qu‟ei eth destin des non grands hommes, qu‟es russi, pera sua mentalitat, non arreconeishen, mès òc eth d‟aqueri òmes solitaris, particulars, que, un còp comprenuda era volentat dera Providéncia, someten ada era era sua volentat personau.
Er òdi e eth mensprètz dera massa castiguen ad aguesti òmes pera sua clara vision des leis superiores.
Entàs istorians russi (ei estranh e terrible, auè‟c de díder!
E Kutuzov, er òme que dès era prumeria enquiath finau dera sua actuacion en 1812, de Borodino enquia Vilna, non se tradic ne un solet viatge, ne de paraula ne d‟òbra, e ei entara istòria un extraordinari exemple de sacrifici, de comprension dera importància futura des eveniments, aguest Kutuzov ei presentat coma un indefinit, digne de pietat; enquia tau punt que, quan es istorians parlen d‟eth e de 1812, semble que senten ua cèrta vergonha.
E, ça que la, resulte dificil imaginar un personatge istoric qu‟era sua actuacion dirigida entara obtencion d‟un solet fin, s‟age desvolopat de sòrta tant invariabla e constanta.
Qu‟ei dificil imaginar-se ua mèta mès digna e que coïncidisque mielhor damb era volentat de tot eth pòble.
Encara ei mès dificil trapar ena istòria un aute exemple d‟un objectiu tan perfèctaments artenhut coma eth que prepausèc Kutuzov en 1812, e qu‟entada eth ordenèc toti es sòns esfòrci.
Kutuzov non parlèc jamès des quaranta sègles que les contemplen dès es piramides, ne des sacrificis hèts per eth en per dera patria, ne des que pensaue hèr o auie hèt.
En generau, jamès parlaue d‟eth madeish, non pretenie èster çò que non ère; semblaue tostemp eth mès simple e corrent; e didie es causes mès simples e correntes.
Escriuie cartes as sues hilhes e a Mme de Stael, liegie romans, li shautaue era companhia de hemnes beròies, badinaue damb es generaus, oficiaus e soldats e non contradidie jamès as que s‟apressauen ada eth entà demostrar-li quauquarren.
Quan eth comde Rastopchin, en pònt de Yauza, s‟apressèc ath galaup e acusèc a Kutuzov d‟èster eth colpable dera pèrta de Moscòu en tot dider-li: “Vos, auetz prometut non abandonar era ciutat sense presentar batalha”, eth responec: “Òc, non deisharè Moscòu sense presentar batalha”, encara que Moscòu ja auie estat abandonada.
En ua auta escadença, Arakcheiev venguec a comunicar-li de part der Emperaire que serie de besonh nomentar a Ermolov cap principau d‟artilharia, qu‟ad açò Kutuzov responec: “Aquerò didia jo ara madeish”, encara qu‟ua menuta abantes sostenguie çò de contrari.
Qué li poirie importar ada eth, eth solet que comprenie, entre aquera massa insensata que l‟entornejaue, era enòrma significacion des eveniments?
Mens encara li podie interessar eth nomentament deth cap principau dera artilharia.
Non solet en aguestes escadences, senon tostemp, aguest òme vielh solie díder frases que no auien cap de sens, aqueres que se l‟acodien prumèr, perque era experiència dera vida l‟auie demostrat qu‟es pensaments e es paraules que se tien entà exprimir-les non son es motors que botgen ara gent.
Mès aguest madeish òme, qu‟autant negligie es sues pròpies paraules, non ne didec ua soleta, en tota era sua actuacion, que siguesse en desacòrd damb er objectiu unenc que perseguic pendent tota era campanha.
Çampar, en contra dera sua volentat e damb era penibla seguretat de non èster comprenut, exprimic eth sòn pensament diuèrsi còps e enes mès diuèrses circonstàncies.
Dera batalha de Borodino, que d‟era venguien es desacòrds damb guairi l‟enrodauen, siguec eth solet a afirmar que siguec ua victòria, e ac repetic enquiara mòrt, de paraula e enes sòns infòrmes e documents.
Solet eth didec qu’era pèrta de Moscòu non supausaue era pèrta de Russia.
En responsa as ofèrtes de patz hètes per Lauriston, responec: Era patz non ei possible pr’amor qu’eth pòble non la vò.
E solet eth, pendent era retirada francesa, afirmaue que non auem besonh de cap de manòbra, tot que s’anarà hènt per eth madeish mielhor de çò que desiram, e que mos cau aufrir ar enemic pònt d’argent, que es batalhes de Tarutino, Viazma e Krasnoie non èren de besonh, que mos calerie arribar damb quauquarren ena termièra, que non balharie un rus per dètz francesi.
Solet eth, aguest cortesan, sivans lo pinten, aguest òme que mentís a Arakcheiev entà agradar ar Emperaire, siguec capable de díder qu‟ei damnatjós e inutil contunhar era guèrra en estrangèr en tot guanhar-se atau era enemistat deth Tsar.
Mès es paraules, per eres soletes, non serien pro entà demostrar que Kutuzov comprenie alavetz es significats des sòns hèts.
Es sòns actes, toti sense cap excepcion, amien entad aguest triple fin: 1) Tibar totes es fòrces entà acarar-se as francesi; 2) Vencer-les e 3) Hèr-les enlà de Russia, aleugerint en çò de possible es malastres deth pòble e dera armada.
Kutuzov, aguest fleumós Kutuzov, qu‟eth sòn lèma ère “paciéncia e temps”; aguest Kutuzov, enemic des accions decisiues, da era batalha de Borodino e enròde es sòns preparatius damb ua solemnitat extraordinària.
Kutuzov, qu‟auie predit abantes dera batalha d‟Austerlitz que serie ua batalha perduda, en Borodino, en contra de tot çò qu‟opinauen es generaus que dauen per perduda era batalha, a maugrat der exemple, inausit ena istòria, de qué, après ua batalha guanhada era armada vencedora li calie retirar-se, eth solet, contra toti, afirmèc enquiara mòrt qu‟era batalha de Borodino siguec ua victòria.
Sonque eth persutèc, pendent era retirada der enemic, en non dar batalhes ja inutiles, non començar ua naua guèrra e non trauessar es termières de Russia.
Aué qu‟ei de bon hèr compréner tota era importància d‟aqueth eveniment, tostemp que non s‟atribuisque ara actuacion des masses er objectiu que solet defenie ua desena d‟òmes, pr‟amor qu‟ara ac vedem sancèr, damb totes es conseqüéncies.
Mès alavetz, com podec endonviar aqueth òme vielh, solet contra toti, damb aguesta axactitud, era importància e eth sentiment popular der eveniment, sense tradir-se ne un solet còp ath long de tota era sua actuacion?
Era origina d‟aguesta extraordinària perspicacitat s‟estaue en sentiment popular qu‟amiaue ath sòn laguens, damb tota era sua puretat e tot eth sòn vigor.
Solet perque eth pòble arreconeishie en eth tau sentiment se podec succedir que, contra era volentat deth Tsar s‟alistèsse a un vielh queigut en malastre coma figura maximala dera guèrra nacionau.
E siguec solet aguest sentiment que lo placèc ena nautada suprèma que d‟èra, coma generau en cap, hec tot çò que podec, non entà aucir e anequelir as òmes, senon entà sauvar-les e planher-les.
Era sua figura simpla, modèsta (e plan per aquerò majestuosa) non podie encaishar en faus motle der eròi europèu, presumpte conductor d‟òmes, endonviat pera istòria.
Entath lacai que non pòt auer òmes grani, donques qu‟eth lacai a eth sòn pròpi concèpte dera granor.
Eth 5 de noveme siguec eth prumèr dia dera atau cridada batalha de Krasnoie.
En escurir, dempús de fòrça discussions e errors des generaus qu‟auien amiat as sues tropes a on non ère de bensonh, dempús de manar diuèrsi còps as ajudants de camp damb ordes e contraordes, quan ère evident qu‟er enemic hugie pertot e non se podie hèr era batalha, Kutuzov gessec de Krasnoie entà Dobroie, a on s‟auie desplaçat aqueth dia eth Quartèr Generau.
Eth dia qu‟ère clar e hered.
Kutuzov, entornejat pera sua enòrma acompanhada de generaus que, maucontenti d‟eth, mormolhaue ena sua esquia en votz baisha, anaue entà Dobroie ena sua petita e ben neurida ègua baia.
Ath long deth camin s‟arremolinauen, ar entorn des fogairons es presoèrs francesi capturadi aqueth dia (qu‟ascenien a sèt mil).
Enes entorns deth bordalat ua multitud de presoèrs maujargadi, caperadi damb tota sòrta de liròts, repausaue en camin, ath costat d‟ua longa hilada de canons francesi desataladi des sòns shivaus; d‟aqueth revolum de gent venguie un confús clamor de votzes e de convèrses.
En apressar-se eth plan generau era cridòria cessèc e totes es guardades se tachèren en Kutuzov, qu‟auançaue lentaments damb era sua casqueta blanca ornada de vermelh e era sua capòta emborrada, coma ua giba sus es sues espatles acorbaishades.
Un des generaus s'apressèc pr‟amor d‟informar-lo deth lòc a on auien estat capturadi es canons e es presoèrs.
Kutuzov semblaue preocupat per quauquarren e non seguie d‟aurelha es paraules deth generau.
Miei clucaue es uelhs damb mina desengustada e guardaue fixa e atentiuaments as presoèrs qu‟eth sòn aspècte ère mès planhós.
Era majoritat des soldats francesi auien es ròstres defiguradi, es caròles e es nassi congeladi e es uelhs de lèu toti èren roiencs, holadi e purulents.
Un grop de presoèrs ère ath cant madeish deth camin: dus soldats (un d‟eri amiaue eth ròstre caperat de nafres) esbocinauen damb es mans un tròç de carn crua.
Qu‟auie quauquarren terrible e bestiau ena guardada que tachèren sus es cavalièrs e ena irascibla expression que campèc a Kutuzov eth soldat des nafres, en tot hèr enlà de seguit es sòns uelhs pr‟amor de seguir damb eth sòn ahèr.
Kutuzov guardèc longaments ad aqueri dus soldats, arroncilhèc encara mès es celhes, cluquèc es uelhs e, cogitós, botgèc eth cap.
En un aute grop vedec a un soldat rus que, arrint, pataquejaue era esquia d‟un francés e li didie quauques paraules coraus.
Kutuzov botgèc eth cap damb era madeisha expression.
Qué dides?, li preguntèc ath generau, que seguie damb eth sòn infòrme e reclamaue era atencion deth comandant en cap, pr‟amor de qué se fixèsse enes bandères franceses cuelhudes aqueth dia e plaçades dauant dera prumera hilada deth regiment de Preobrazhenski.
Guardèc ath sòn entorn damb mina distrèta.
Milèrs de uelhs lo campauen de pertot, demorant enténer es sues paraules.
Dauant deth regiment Preobrazhenski s‟arturèc; alendèc peniblaments e cluquèc es uelhs.
Quauquarrés ena acompanhada hec un gèst entà qu‟es soldas que tenguien es bandères s‟apressèssen e entornegèssen ath generau damb eres.
Kutuzov s‟estèc en silenci ues segondes; dempús, coma sometent-se de mala encolia as déuers que l‟impausaue eth sòn cargue, lheuèc eth cap e comencèc a parlar.
Nombrosi grops d‟oficiaus l‟enrodèren.
Eth les campèc atentiuaments en tot arreconeisher-ne a uns quants.
En silenci que s‟auie hèt ar entorn s‟entenien damb grana claretat es sues paraules prononciades doçaments.
Vos balhi es gràcies peth vòste leiau e dificil servici.
Russia non vos desbrembarà.
Glòria etèrna a toti vosati!
Carèc e hec ua lucada en entorn.
Un soldat auie baishat sense voler era agla francesa dauant des bandères deth regiment Preobrazhenski.
Baisha-la!
Que baishe ben eth cap!, li didec ath soldat.
Mès, baisha-la mès; atau.
Òsca, gojats!, cridèc virant eth cap damb un gèst rapid entàs soldats.
Òsca!, ressonèren milèrs de votzes.
Mentre es soldats cridauen, Kutuzov, acorbaishat sus era sera, baishèc eth cap e eth sòn uelh s‟illuminèc damb ua lum un shinhau burlesca, mès bontadosa.
E ara frairs… seguic quan toti carèren.
E en un viraments de uelhs, era sua votz e era sua expression cambièren.
Qu‟auie acabat de parlar eth plan generau e parlaue ara un òme simple e vielh que semblaue desirós de comunicar as sòns companhs quauquarren qu‟eth consideraue çò de mès important.
En grop d‟oficiaus e enes files des soldats se hec un movement, pr‟amor de seguir d‟aurelha, mielhor, çò qu‟anaue a dider-les.
E ara, frairs, que vos voi díder aquerò: me‟n sai de guaire fatigosa ei entà vosati aguesta campanha, mès, qué i podem hèr!
Tietz paciéncia: que ja manque pòc.
Tanlèu digam adiu as nòsti òstes poiram repausar.
Eth nòste Tsar que non desbrembarà es servicis prestadi.
Sai qu‟ei dur entà vosati, mès, ça que la, ètz ena nòsta tèrra; guardatz, en cambi, ad aguesti malerosi, com s‟an de veir, didec en tot senhalar as presoèrs.
Pejor qu‟es mès malerosi mendicants.
Non ei atau, gojats?
Guardaue ath sòn entorn, e enes uelhs respectuosi e perplèxi qu‟èren tachadi en eth liegie era aprobacion des sues paraules; eth sòn ròstre s‟anaue illuminant cada viatge mès damb aquera tranquilla arridalha senila que l‟aumplie d‟arrupes es comissures dera boca e des uelhs.
Tornec a carar e baishèc eth cap, coma perplèx.
Mès, s‟ac campam ben, qui les cridèc ena nòsta tèrra?
E, secodint eth foet, per prumèr viatge en tota era campanha, s‟aluenhèc ath galaup des soldats, que des.hègen es files entre arridolets alègri e ressonanti “òscas”.
Qu‟ei pòc probable que çò que didec Kutuzov siguesse comprenut pes tropes; arrés aurie sabut repetir aqueth discurs, solemne ara prumeria, simple e bravàs tath finau, pròpi d‟un pairin.
Mès compreneren eth sòn corau significat pr‟amor qu‟aqueth madeish sentiment de solemna capitada, amassa damb era pietat pes vençudi, era sua pròpia rason, resumida peth comandant en cap en aqueth insult popular, aguest madeish sentiment nidaue ena amna de cada soldat rus, manifestant-se en longui alègri crits.
Quan un generau li preguntèc, dempús, se non ordenaue que venguesse eth coche a cercar-lo, Kutuzov, en respóner, somiquèc de pic, çampar prigondaments esmoigut.
Eth 8 de noveme, darrèr dia dera batalha de Krasnoie, començaue a escurir quan es tropes arribèren enes campaments a on les calie hèr jadilha.
Tot eth dia siguec hered e desagradiu; era nhèu auie queigut leugèra e escassa quan hège net, eth cèu comencèc a clarejar; a trauèrs des flòcs de nhèu que volauen en aire se podie veir eth cèu estelat, d‟un color nere violeta.
Eth hered se hec mès intens.
Eth prumèr en arribar en finau dera etapa (un bordalat ath cant deth camin) siguec un regiment de fusilhaires, qu‟auie partit de Tarutino damb tres mil òmes e ara n‟auie a penes nau cents.
Es furrièrs gesseren ar encontre des tropes e les dideren que totes es isbes èren ocupades per francesi mòrts e malauts, soldats de cavalaria e servicis der Estat Major.
Sonque restaue liura ua isba entath cap deth regiment, qu‟ère a mand d‟ocupar-la.
Era tropa trauessèc eth bordalat e s‟arturèc ath cant des darrères cases, qu‟apròp d‟eres placèren es fusilhs en pabalhon.
Coma un enòrme animau d‟innombrables membres, eth regiment se dispausèc a premanir era sua tuta e tanben eth sòn repais.
Ua part des soldats se calèren, damb era nhèu enquias jolhs, per un bòsc de bedoths, ena dreta deth bordalat, a on non se tardèren a enténer es còps de destrau, eth bronit des arrames en esquinçar-se e es votzes alègres des òmes.
D‟auti se botjauen ar entorn des cars e des shivaus, amassadi en un espaci sarrat, premanien es marmites e eth pan sec e dauen era parva as animaus; un tresau grop se dispersèc peth bordalat damb er in de premanir eth lotjament dera plana major; treiguien es cadavres des francesi des cases e arrincauen hustes, era palha des tets de naut e es estaques des barralhes entàs fogairons.
En aute extrèm deth bordalat, apuprètz quinze òmes sajauen d‟esbauçar, entre crits alègri, era nauta barralha d‟un cubèrt qu‟eth sòn losat ja auien arrincat.
Possatz toti ath còp!, cridauen.
Toti ath còp!
E ena escurina dera net s‟entenien es carrinclades dera barralha caperada de nhèu.
Aqueth revolum de gent s‟anèc aumentant enquia qu‟era barralha comencèc a cedir e s‟esbaucèc d‟un costat, en tot hèr-se a vier a bèth soldat des que possauen.
Se lheuèc un clamor d‟arridalhes e votzes.
Era palanca!
Hètz-vos a vier era palanca!
Per parelhes!
Èp, tu!
A on te botes?
Toti ath còp, gojats!…
Mès, a maugrat d‟aqueth esfòrç, a penes artenhien arrossegar-la un shinhau.
En silenci se podie enténer era respiracion panteishanta d‟aqueri òmes.
Èp, vosati!, es dera siesau!
Diables!
Diables!, ajudatz-mos…
Ua vintea de soldats dera siesau companhia, que s‟apressauen en bordalat, s‟amassèren as qu‟esbauçauen era barralha.
E atau, entre toti, panteishant e acorbaishadi, carguèren damb aquera barralha, d‟uns dètz mètres de longada per dus de nautada, que se doblegaue, en tot clauar-se enes sues esquies.
Va..!
Possatz!
Per qué vos arturatz?
Atau, atau…
Que non auie pòsa entàs paraulòtes e insults.
Es oficiaus son aquiu madeish, eth madeish generau, e vosati cridant e renegant!
Vos vau a fóter!
E pataquegèc damb fòrça era esquia d‟eth prumèr soldat que trapèc a man.
Qu‟ei que non podetz hèr es causes sense sorrolhs?, didec.
Es soldats carèren.
Eth qu‟auie estat pataquejat, gargalhant, se netegèc era cara que s‟auie hèt un heregada en tumar damb era barralha.
Diables, com pataquège!
Que non t‟a shautat, é?, preguntèc ua votz burlesca.
E baishant era votz es soldats seguiren entà dauant.
Un còp dehòra deth bordalat tornèren a blagar en votz nauta, coma abantes, en tot ornar es sues convèrses damb es madeishi inutils renecs e juraments.
Ena isba qu‟ath sòn dauant auien passat es soldats èren amassadi es oficiaus superiors e, entre ua e ua auta taça de tè, comentauen animadaments era jornada passada e es operacions previstes entara pròcha.
Se prevedie ua marcha oblicua entara quèrra pr‟amor de bracar era retirada ath virrei e capturar-lo.
Quan es soldats arribèren damb era barralha, ja usclauen es fogairons des codines.
Era lenha crepitaue e era nhèu s‟anaue honent ar entorn des huecs; es neres ombres des soldats passauen d‟un costat en aute, per tot eth terren ocupat, dubèrt sus era nhèu caushigada.
Destraus e machetes trabalhauen pertot.
Se hègen es causes sense qu‟arrés les manèsse; se hègen a vier provediments de lenha entà tota era net, se lheuauen tendes entàs superiors, se calauen es oles en huec, se premanien es fusilhs e es municions.
Era barralha amiada pes soldats dera ueitau companhia siguec plaçada en semicercle entara part nòrd, emparada enes estaques; ath miei aluguèren un fogairon.
Semblaue qu‟en tan penibles e inimaginables condicions d‟existéncia coma auien es soldats russi en aqueri tempsi (sense bòtes d‟abric, sense perisses, sense un tet que arrecessar-se ath miei dera nhèu, a dètz-e-ueit grads jos zèro, sense compdar ne tansevolhe damb era racion complèta de viures, donques qu‟era intendéncia non tostemp podie seguir d‟apròp ara armada) les calie èster tristi e aclapadi.
Se passaue tot çò de contrari: es tropes jamès auien mostrat, ne enes mielhors moments materiaus, ua mina mès alègra e animada.
E aquerò se passaue pr‟amor que cada dia s‟eliminaue dera armada a toti es que començauen a aflaquir-se o a aclapar-se.
Es aflaquidi, fisica o morauments, auien demorat en darrèr de hège temps; ara que s‟estaue en files eth floret dera armada, es mès fòrts de còs e d‟esperit.
Ar entorn deth fogairon dera ueitau companhia, darrèr der arrecès dera barralha, era concurréncia qu‟ère màger.
Dus sergents i auie ath miei des soldats e eth fogairon usclaue damb mès vivacitat qu‟es auti.
Entath dret de sèir-se ath cant dera barralha, es dera ueitau demanauen un tribut de lenha.
È!, Makeiev!, se qué hès?
T‟as perdut o se t‟an minjat es lops?
Hè-te a vier lenha!
Corbàs!
Hè-te a vier lenha!, higec en tot virar-se entà un aute.
Aqueth soldat peuròi non ère ne sosoficiau ne caporau, mès òc un òme robust e fòrt, e aquerò li balhaue autoritat entà manar as mès fèbli.
Un escanaulit soldat petit, de nas long, que cridauen Corbàs, se lheuèc dòcilaments e se premanic a complir çò que se li manaue; mès en aqueth moment, ara lum deth huec, campèc era eleganta figura d‟un soldat joen que se hège a vier ua braçada de lenha.
Plan, aquerò qu‟està ben!
Es arrames sigueren immediatamantes trincades e ben sarrades; quauqui uns se meteren a bohar e a tidoar eth huec damb es haudes des sues capòtes, en tot arténher qu‟es ahlames crepitèssen alègraments.
Es soldats s‟apressèren en fogairon, aluguèren es sues pipes.
Eth joen e capinaut soldat que s‟auie hèt a vier era lenha, damb es braci enes anques, comencèc a pernejar rapida e agilaments damb es sòns regdi pès, sense botjar-se deth lòc.
A, maireta!
Be n‟ei de hereda e beròia era arrosada entath fushilhaire!…
Quin umor entà dançar!
Eth dançaire s‟arturèc; arrinquèc era sòla que penjaue e la lancèc en huec.
Qu‟ei vertat, e, en tot sèir-se treiguec deth morralet un tròç de ròba francesa e se tenguec a estropar eth pè.
Que s‟a hèt a maubé pera sudor, didec.
E estirèc es cames entath huec.
Lèu mos balharàn bòtes naues.
Donques aguest hilh de puta de Petrov s‟a arreculat, didec eth sergent.
Ja me n‟auia encuedat, responec un aute.
Se qué vòs?
Qu‟ère un pegàs…
M‟an dit qu‟ager ena tresau companhia ne manquèc nau.
E qué pòt hèr un quan se demore damb es pès geladi?
Plan, pro de pegaries, didec eth sergent.
E tu, qué ne penses?, didec pòc dempús damb votz cridaira e tremolosa, en tot lheuar-se der aute costat deth huec, eth soldat deth nas long, que cridauen Corbàs.
Qui està gras que s‟amagrís, mès eth magre que se morís.
Guardatz-me a jo, per exemple.
Que ja non posqui mès (e se virèc decididaments entath sergent).
Ordenatz que me manen entar espitau; me hè mau tot eth còs; a tot darrèr me demorarè peth camin…
Va, qu‟ei pro, qu‟ei pro!, didec tranquillaments eth sergent.
Eth soldat carèc.
Aué, deslojant ua isba entath coronèl, treiguéren a tres mòrts; que hège pena de veder-les, gojats, didec eth dançaire.
Les auien aucit e saquejat, sonque un restèc en vida, t‟ac juri; gasulhaue quauquarren ena sua lengua.
E ei gent neta, gessec eth prumèr.
E qué te pensaues?
Qu‟an alistat de tot.
Non se‟n saben arren dera nòsta lengua, higec eth dançaire arrint perplèx.
Li preguntè a un de quin rei èren e non hège senon parlar ara sua manèra.. Be n‟ei de curiosa aguesta gent!
Donques encara vos diderè quauquarren mès estranh, seguic eth que s‟auie meravilhat dera blancor des francesi.
Sivans condauen es de Mozhaisk, quan comencèren a retirar es mòrts deth camp de batalha, e calculen qu‟amiauen un mes sense acogar, estauen blanqui e nets coma un papèr, e non pudien ad arren.
Dilhèu per çò deth hered?, preguntèc un.
Vai damb eth tipe escarrabilhat!
Peth hered!
Alavetz hège calor.
S‟auesse estat peth hered, tanpòc es nòsti puderien; mes, sivans diden, se t‟apressaues a un des nòsti lo trapaues poirit de vermes.
Sivans un mujik les calie tapar-se eth nas e era boca damb un mocador e, virant era cara, se les hègen a vier; que non podien resistir era aulor.
E eri, ça que la, seguien blancs coma eth papèr e non flairauen mau.
Que serà per çò deth repais, assegurèc eth sergent.
Toti carèren.
Arrés objectèc arren.
Eth mujik aqueth de Mozhaisk, a on i auec era batalha, condaue qu‟arremassèren gent de dètz bordalatz entà recuélher as mòrts; ac heren pendent vint dies e non hèren posita; molti se demorèren aquiu e ère de veir era quantitat de lops…
Aquera òc que siguec ua vertadèra batalha, l‟interrompec un vielh soldat.
Digna d‟èster rebrembada.
Ça que la, d‟alavetz ença arren… non i a que patiment entara gent.
Qu‟ei aquerò, agèr tumèrem damb eri, mès que non se passèc arren.
Abantes d‟apressar-mos lancèren es fusilhs e se renderen de jolhs.
Conden que Platov a agarrat dus viatges a Polion en persona…
Agarrar-lo, l‟agarre, òc, que l‟a enes sues mans, mès se convertís en audèth; vòle e despareish.
Tanpòc i a cap orde d‟aucir-lo.
Te guardi, Kiseliov, e m‟admiri de guaire vaus entà díder messorgues.
Arren de messorgues, qu‟ei era pura vertat.
Se siguesse per jo, l‟agarraria, l‟acogaria viu e li clauaria ua estaca de pin.
Coma sigue, acabaram damb eth!
Deisharà de lutar, badalhèc eth soldat vielh.
Cessèc era convèrsa e es soldats s‟anèren premanint entà passar era net.
Guarda, guaire esteles!
Com luden!
Aquerò gojats, qu‟ei senhau de cuelheta abondosa.
Auram besonh de mès lenha.
Que s‟escauhe era esquia e era bodena se gèle.
Quines causes se passen!
Ai, mon Diu!
Per qué posses?
Te penses qu‟eth huec ei solet entà tu?
Es votzes anèren cessant e ath miei deth silenci s‟entenec era roncadèra de quauqui uns que ja s‟auien esclipsat, d‟auti se virauen d‟esponèra; se cauhauen e parlauen de quan en quan.
Der aute fogairon, a un centenat de passi, s‟enteneren arridolets unamims e alègri:
Com se divertissen ena cincau!, didec un soldat.
Be se n‟a amassat de gent!
Un soldat s‟incorporèc en venguec entara cincau.
Quin arrir!, didec, entornant ath cap d‟ua estona.
Va, anem a veder-lo!…
E quauqui soldats se n‟anèren entara cincau companhia.
Era cincau companhia auie acampat ath bòrd deth bòsc.
Un enòrme fogairon usclaue ath miei dera nhèu illuminant es arrames des arbes, doblegades jos eth pes dera arrosada.
Tara picada dera mieja net s‟enteneren en bòsc sorrolhs de passi e d‟arrames trincades.
Gojats, un os!, didec un soldat.
Toti quilhèren eth cap, agudant era audida.
Ara lum deth fogairon vederen gésser deth bòsc dues figures umanes, estranhaments jargades e emparades era ua sus era auta.
Qu‟èren dus francesi que s‟auien amagat en bòsc.
En tot díder damb votz ronca quauquarren incomprensible entàs soldats russi, s‟apressèren en huec.
Un d‟eri, eth mès naut, damb casqueta d‟oficiau, semblaue complètaments extenuat.
En arribar en fogairon volec sèir-se, mès queiguec en solèr.
Er aute, un soldat baish e rabassòt, damb era cara tapada damb un mocador, non mostraue tant de cansament; lheuèc ath sòn companh e, en tot senhalar-se era boca, didec quauquarren.
Es soldats enrodèren as francesi, estirèren en tèrra ua capòta pr‟amor d‟acomodar ath malaut e se heren a vier entàs dus, hariat e vodka.
Er agotat oficiau francés ère Ramballe; eth soldat dera cara tapada damb un mocador ère Morel, eth sòn assistent.
Quan Morel auec begut vodka e avalat ua caceròla de hariat, semblèc cuelhut d‟ua morbosa alegria e comencèc a parlar as soldats, que non lo comprenien.
Ramballe auie refusat era parva e, en silenci, jadie ath cant deth huec, apuat en un code, guardant as russi damb uelhs rogidi e hòraviadi.
De quan en quan deishaue anar un alongat gemiment e entornaue en sòn silenci.
Morel, senhalant es sues espatles, volie hèr a veir qu‟eth sòn companh ère un oficiau e auie besonh d‟èster atengut.
Un oficiau rus que s‟auie apressat ath grop ordenèc preguntar ath coronèl se volie recéber a un oficiau francés entà hèr-lo entrar en calor, e quan er emisari tornèc damb eth consentiment deth coronèl, li demanèren a Ramballe que se lheuèsse.
Aguest se lheuèc e hec çò de possible entà balhar uns passi, mès trantalhèc e aurie queigut s‟un soldat qu‟ère près non l‟auesse sostengut a temps.
Qué?
Cara, pèc!
A qué vie aquerò?
Entornegèren a Ramballe e dus soldats lo lheuèren entrelaçant es mans.
Ramballe s‟abracèc ada eri e, tant que l‟amiauen, gemeguèc:
Ò, mes braves, mes bons, mes bons amis!
Voilà des hommes!
Mentretant, Morel s‟estaue seigut en mielhor lòc entre es russi que l‟entornejauen.
Qu‟ère un francés menut e rabassòt, damb es uelhs holadi e plorosi; eth mocador qu‟amiaue ara manèra des campanhardes lo nudaue per dejós dera casqueta; tanben vestie ua perissa de hemna.
Encoratjat, plan que òc, peth vodka, abraçat ath rus qu‟auie ath sòn costat, cantaue damb votz ronca e trincada ua cançon francesa.
Es soldats lo guardauen e arrien a tot poder.
Òsca!
A veir, com ei?
Ensenha-la-me!
Que l‟aprenerè de seguit…
Vive Henri Quatre.
Vive ce roi vaillant, cantèc Morel guinhant un uelh.
Vivarika!
Vir sieruvaru!
Òsca!
A, a, a!, s‟entenec de diuèrsi lòcs, entre rustes e sonores arridalhades.
Tanben arric Morel, en tot arroncilhar es celhes.
Seguís!
Seguís!
Tanben aquerò qu‟ei entonat!
A veir, a veir Zalietaiev!
Kiu… pronocièc damb esfòrç Zalietaiev.
Ben!
Ben!
Formidable!
Qu‟ac hès madeish qu‟un francés!
A, a, a!
Balhatz-li rancho, que non s‟assadorarà lèu dempús de tanta hame.
Li balhèren mès rancho e Morel, arrint, comencèc eth sòn tresau plat.
Toti es soldats joeni que l‟entornejauen arrien alègri.
Es vielhs, que considerauen pòc digne tier-se a semblables pegaries, s‟auien agropat en aute costat deth fogairon, s‟incorporauen de quan en quan e guardauen a Morel damb un arridolet.
Tanben eri son òmes, didec un, en tot estropar-se damb era sua capòta.
Mon Diu!, mon Diu!
Guaire esteles!
Qu‟anóncie gibrada…
E tot se demorèc en silenci.
Es esteles, coma se se‟n sabessen de qué ja arrés les guardaue, rutilauen en cèu nere.
Ja alugant-se, ja hènt-se palles e tremolant, se comunicauen secretaments quauquarren alègre, mès misteriós.
Es tropes franceses se descompausauen en ua progression matematicaments exacta.
Eth celèbre pas de Berezina, que sus eth autant s‟a escrit, non siguec senon un des compassi de demora d‟aqueth procès d‟exterminacion dera armada francesa, e de cap manèra un episòdi decisiu dera campanha.
S‟es istorians francesi an escrit e escriuen tant sus eth Berezina ei pr‟amor qu‟aguest còp, en pònt en.honsat d‟aqueth arriu, es patiments francesi, abantes escalonadi, s‟apilerèren còp sec en un espectacle tragic qu‟a quedat ena memòria de toti.
Ath delà d‟açò, s‟es russi an escrit e escriuen tant sus eth Berezina ei perque, luenh dera zòna de guèrra, en Sant Petersburg, s‟auie redigit un plan (de Pfull) entà hèr quèir a Napoleon en un param estrategic en arriu.
Toti semblauen convençudi de qué es operacions se desvoloparien sus eth terren cossent damb aquerò previst en aqueth plan, e plan per aquerò persutauen qu‟eth pas deth Berezina auie estat fatau entàs francesi.
En realitat es resultats deth pas der arriu, en tot tier en compde era pèrta en canons e presoèrs, sigueren mens desastrosi entàs francesi qu‟era batalha de Krasnoie, sivans ac demòstren es chifres.
Eth pas deth Berezina ei important solet pr‟amor que demostrèc era manèra evidenta e indobtabla dera inconsisténcia de toti es plans pensadi entà barrar eth pas a Napoleon ena sua retirada e era exactitud der unenc plan d‟accion possible, exigit per Kutuzov, que se imitaue a perseguir ar enemic.
Era desorganizada multitud des francesi hugie damb rapiditat, tostemps creishenta, e ère dirigida damb tota era energia entara consecucion deth sòn objectiu.
Escapaue coma ua fèra herida e non podie arturar-se en sòn camin.
Aquerò se hec evident non solet pera manèra coma siguec premanit eth pas der arriu, senon peth movement dera massa sus es pònts.
Quan aguesti sigueren trincadi, es soldats desarmats, es abitants de Moscòu, es hemnes e mainatges que seguien en cars as tropes, toti (per efècte dera inergia), en sòrta de render-se, seguiren hugent entà dauant, en barques e ena aigua gelada.
Obrar atau qu‟ère racionau.
Era situacion des fugitius coma era des sòns perseguidors seguie estant madeish de dolenta.
En tot estar-se ath cant des sòns companhs, cadun demoraue en sòn malastre era ajuda deth camarada, tornar ena posicion qu‟abantes ocupaue entre es sòns.
Damb era rendicion as russi seguien trapant-se ena madeisha misèria, mès passauen entà un lòc inferior per çò que tanhie ara distribucion de viures.
Es francesi non auien besonh d‟informacions segures entà saber qu‟era mitat des presoèrs perien de hered e de hame, donques qu‟es russi non saben se qué hèr damb eri maugrat tot eth sòn in de sauvar-les; se n‟encuedauen de qué aquerò non auie remèdi.
Ne es caps russi mès inclinadi ara pietat e simpatizants des francesi, ne es francesi ath servici de Russia, arren podien hèr pes presoèrs.
Es francesi perien victimes dera madeisha situacion malerosa que se trapaue era armada russa; que non ère possible trèir ròba ne minjar a soldats ahaimadi e mòrts de hered, qu‟èren de besonh, entà balhar-les- ac as francesi, incapables ja de costar-les cap mau, ne colpables ne odiadi, senon simplaments inutils.
Quauqui uns arribauen a hè‟c, mès qu‟èren excepcions.
Darrèr les demoraue ua mòrt segura; dauant encara i auie esperança.
Qu‟auien usclat es naus e non restaue mès sauvacion qu‟era hujuda en massa; e ada era se lancèren es tropes franceses.
Coma mès luenh hugien es francesi, coma mès petiti èren es rèstes dera sua armada (sustot dempús deth pas deth Berezina, qu‟en eth Sant Petersburg s‟auie botat tantes esperances), autant mès s‟agitauen es passions des generaus russi, que s‟acusauen mutuauments e sustot a Kutuzov.
En preveir qu‟eth fracàs deth plan de Sant Petersburg en Berezina li serie imputat ath generau en cap, se hège a veir cada còp damb mès fòrça eth maucontentament, es burles e eth mensprètz.
Aquerò, plan que òc, s‟exprimie de forma respectuosa, de tau manèra qu‟eth madeish Kutuzov non auie era escadença de preguntar se per qué e de qué l‟acusauen.
Arrés parlaue damb eth seriosaments; toti, en informar-lo de quauquarren o demanar-li permís, ac hègen damb eth gèst deth que complís ua trista ceremònia; e dempús, ena sua esquia, se guinhauen eth uelh e cada moment sajauen d‟enganhar-lo.
Toti aguesti òmes, precisaments perque èren incapables de comprener-lo èren d‟acòrd en qué ère inutil parlar damb eth; assegurauen qu‟eth jamès comprenerie era prigondor des sòns projèctes e se limitarie a respòner damb es sues frases de costum (ada eri les semblaue que non èren senon frases) sus eth pònt d‟argent, que non podie arribar ena termièra damb ua multitud de rosigadi, eca.
Tot aquerò que ja l‟ac auien entenut; e çò d‟aute que didie, per exemple qu‟ère de besonh demorar es aprovediments, qu‟es soldats èren sense bòtes, ère tan simple en comparèr damb çò de complicat e intelligent de guaire eri prepausauen qu‟eth dobte ère impossible: Kutuzov ère un vielh pèc, tant qu‟eri, èren un paladins geniaus sense comandament.
Mès que mès, quan era armada der insigne almirant e eròi de Sant Petersburg, Wittgenstein, s‟amassèc ara deth plan generau, aqueres petòfies e aqueth estat d‟animositat, dominant en Estat Major, arribèren enquiath sòn grad maximal.
Kutuzov se n‟encuedaue d‟aquerò e, damb ua alendada, se limitaue a arroncilhar es espatles.
Sonque un viatge, dempús deth Berezina, s‟encoleric e escriuec a Bennigsen (que manaue infòrmes peth sòn compde ar Emperaire) era següenta carta:
En tot tier en compde es vòsti dolorosi accèssi, se vos demane, Excelléncia, qu’en recéber era presenta vos dirigigatz entà Kaluga, a on vos calerà demorar es ordes e era designacion de Sa Majestat Imperiau.
Mès un còp aluenhadi Bennigsen, arribèc eth gran duc Constantin Pavlovic, qu‟auie assistit ath començament dera campanha e siguec separat dera armada per Kutuzov.
Ara, eth gran duc, de tornada ena armada, informèc ath generau en cap de qué eth Tsar ère maucontent pes escasses capitades des tropes e era lentor des operacions.
Eth Tsar auie manifestat eth sòn desir d‟amassar-se ara armada e ère a mand d‟arribar.
Eth vielh generau, tant expèrt enes ahèrs dera Cort coma en art militar (aqueth Kutuzov que pendent eth mes d‟agost d‟aguest madeish an auie estat elevat ara dignitat de plan generau contra era volentat deth sobeiran e auie hèt enlà ath gran duc eretèr deth tron en tot tier eth sòn poder, qu‟en oposicion ar Emperaire auie ordenat er abandon de Moscòu), comprenec qu‟auie arribat era sua ora, que s‟acabaue eth sòn papèr e que deth presomptiu poder ja non li restaue arren.
E s‟en sabie non solet peth tracte que recebie ena Cort: vedie, per un costat, qu‟era guèrra, aquera guèrra qu‟en era auie representat eth sòn papèr, s‟auie acabat e era sua mission ère complida.
Ath delà d‟aquerò, en aqueri madeishi dies comencèc a sénter eth cansament deth sòn vielh còs e eth besonh d‟un repaus fisic.
Eth 29 de noveme Kutuzov entrèc en Vilna, ena sua bona ciutat de Vilna, coma eth didie.
Dus còps ath lontg dera sua carrèra auie estat governador de Vilna.
Ena rica ciutat, que non auie patit cap de mau pendent era guèrra, ath delà des comoditats dera vida, que pendent tant de temps l‟auien mancat, trapèc vielhs amics e rebrembres.
E deishant de cornèr totes es preocupacions estataus e militares s‟autregèc a ua vida tranquilla, regulada pes vielhs costums, ena mida que li dauen pòsa es passions amagades ath sòn entorn, coma se tot aquerò que se passaue e calie passar ena istòria non l‟afectèsse bric.
Chichagov, un des mès fervents partidaris de cercle e captura der enemic, que desiraue hèr, en prumèr lòc, un sabotatge en Grecia e dempús enVarsovia e anar entà toti es lòcs, mès de cap manèra entad aqueth que l‟ordenauen; Chichagov, celèbre peth valor que parlaue ath Tsar, consideraue que Kutuzov li calie èster arregraït pr‟amor que quan, en 1811, siguec enviat a Turkia entà signar era patz, sense era participacion de Kutuzov, en convencer-se de qué era patz ja ère signada arreconeishec dauant deth Tsar que tot eth merit e era capitada èren de Kutuzov.
Parlant de Chichagoc, Kutuzov li didec entre dautes causes qu‟es coches cargadi damb es sues vaishères, capturadi en Borisovo, èren sauvadi e que li serien entornadi.
Ce n’est pour me dire que je n’ai pas sur quoi manger…
Je puis au contraire vois fournir de tout dans les cas meme ou vous voudriez donner des dinners, responec Chichagov, rogint-se, desirant demostrar en cada paraula qu‟aquerò non ère motiu de cap preocupacioon entada eth, mès òc entà Kutuzov.
Eth generau en cap arric damb ua cèrta penetranta subtilitat e, arroncilhant es espatles, responec:
Ce n’est que pour vous dire ce que je vous dis.
Contra era volentat deth Tsar, Kutuzov arturèc en Vilna ara màger part des sues tropes.
Es que l‟enrodauen didien qu‟ère extraordinàriaments alassat e fèble.
Se tenguie de mala encolia des ahèrs militars e ac abandonaue tot as sòns generaus.
Ara demora dera arribada deth Sobeiran, sajaue de esdegar-se.
Eth Tsar auie gessut de Sant Petersbugr eth 7 de deseme damb eth comde Tolstoi, eth prince Volkonski, Arakcheiev e d‟auti personatges dera sua acompanhada.
Eth dia 11 arribèc en Vilna e, ena sua luja, se dirigic immediataments entath castèth.
Ena entrada, maugrat eth hered intens, lo demorauen lèu un centenat de generaus e oficiaus der Estat Major damb unifòrme de ceremònia, sense compdar era garda d‟aunor deth regiment Senionovski.
Un corrèu, que precedie ath Tsar en ua luja arrossegada per tres shivaus sudorosi, anoncièc era arrivada d‟Alexandre.
Kononvnitsin correc entath vestibul pr‟amor d‟avisar a Kutuzov, que demoraue en ua petita pèça dera portaria.
Uns instants dempús, era gròssa e nauta figura deth vielh generau, tanben damb unifòrme de ceremònia e totes es decoracions en pièch, damb er banda que li sarraue eth vrente, gessec, trantalhant, entath vestibul.
Se calèc eth chapèu, cuelhec es gants e, de costat, damb dificultats, baishèc es escales e cuelhec er infòrme que li calie autrejar ath Sobeiran.
Toti es uelhs, ath miei d‟aqueth va-e-ven de mormolhs, dera carrèra desfrenada d‟ua troika, èren tachadi en ua lusa que s‟apressaue ath galaup e a on se vedie era figura de deth Tsar e de Volkonski.
A maugrat des sòns cinquanta ans d‟experiéncia, tot aquerò costèc en generau un estat d‟inquietud fisica.
Preocupat, paupaue er unifòrme damb gèst nerviós e s‟apraiaue eth chapèu en madeish instant qu‟eth Sobeiran baishaue dera luja e campaue entada eth: Kutuzov tornèc a èster eth patron d‟eth madeish e, lheuant-se, auancèc, aufric a Alexandre er infòrme e parlèc damb era sua votz de tostemp, mesurada e suggestiua.
Eth Tsar l‟estropèc en ua guardada de cap a pès, arroncilhèc momentanèaments es celhes mès, tient-se de seguit, s‟apressèc e l‟abracèc.
E un còp mès, era impression d‟aguesta mòstra d‟afeccion restacada damb es sòns pensaments mès intims esmoiguec coma tostemp a Kutuzov, que non podec tier un somic.
Alexandre saludèc as auti oficiaus, passèc revista ara garda d‟aunor deth regiment Semionovski, tornec a sarrar era man a Kutuzov e, fin finau, entrèc damb eth en castèth.
Un còp solets, Alexandre li manifestèc eth sòn desengust per la lentor que s‟aiuie perseguit ar enemic e es errors cometudi en Krasnoie e eth Berezina; ara seguida li hec a veir es sòns punts d‟enguarda sus era futura campanha, mès enlà dera termièra.
Kutuzov non objectèc ne didec arren.
Era madeisha expression de somission inexpressiua, que damb era sèt ans abantes auie escotat es ordes deth Tsar en camp d‟Austerlitz, campaue ara en sòn ròstre.
Quan Kutuzov gessec deth burèu de Sa Majestat e trauessaue damb passi trantalhanti e damb eth cap clin era sala, l‟arturèc ua votz.
Altesa, didie quauquarrés.
Kutuzov lheuèc eth cap e contemplèc longaments es uelhs deth comde Tolstoi, que, de pè, ath sòn dauant, li presentaue un petit objècte en ua plata d‟argent.
Çampar, Kutuzov non comprenie çò que se pretenie d‟eth.
De ressabuda li semblèc rebrembar, un imperceptible arridolet campèc en sòn gròs ròstre, e, en tot inclinar-se prigondaments, cuelhec er objècte que l‟aufrien ena plata: qu‟ère era crotz de prumèra classa dera Orde de Sant Jòrdi.
Londeman eth comandant en cap aufric ua taulejada seguida d‟un balh, que siguec aunorat damb era preséncia deth Tsar.
Kutuzov auie estat decorat damb era crotz de Sant Jòrdi de prumèra classa.
Eth Sobeiran li tributaue es maximals aunors, mès que toti se‟n sabien de qué Alexandre ère desengustat damb eth.
S‟observauen es convenences e eth Tsar ne daue exemple; mès arrés ignoraue qu‟eth vielh ère colpable e non servie entad arren.
Quan Kutuzov, en entrar Alexandre ena sala de balh, ordenèc botar as pès deth Sobeiran (sivans eth costum dera epòca de Catarina) es bandères cuelhudes ar enemic, eth Tsar arroncilhèc es celhes, contrariat, e deishèc anar cèrtes paraules que quauqui cortesans crederen enténer: “Vielh comediant”.
Eth maucontentament deth Tsar aumentèc sustot en Vilna perque Kutuzov non podie o non volie compréner eth sentit dera campanha imminenta.
E quan Alexandre, a londeman, dauant des oficiaus amassadi en sòn palai, didec: “Non auetz sauvat solet a Russia, qu‟auetz sauvat a Euròpa”, toti compreneren qu‟era guèrra non s‟auie acabat.
Kutuzov ère eth solet que non ac volie compréner atau e manifestaue dubèrtaments era sua pensada de qué ua naua guèrra non poirie mielhorar era situacion ne aumentar era glòria de Russia, senon qu‟era situacion empejorarie e rebaisharie aqueth cimalh de glòria que Russia, sivans eth, auie arribat.
Sajaue de hèr veir ath Tsar era impossibilitat de recrutar naues fòrces, parlaue deth malerós estat dera poblacion, dera possibilitat de fracassi, eca.
Coma ei naturau, en semblabla disposicion d‟animositat, eth comandant en cap non representaue senon un trebuc e un fren entara guèrra imminenta.
Pr‟amor d‟evitar tumades damb eth vielh se trapèc ua situacion entà hèr-lo enlà, madeish qu‟en Austerlitz, e qu‟ère eth madeish recurs tengut damb Barclay ath començament dera darrèra campanha: sense enquimerar-lo, sense dider-li arren, privar- lo deth poder que gaudie e passar aguest poder entath Tsar en persona.
Damb aguesta finalitat, e pòc a pòc, anèc cambiant er Estat Major, que damb aquerò era fòrça principau de Kutuzov restèc des.hèta e recompausada ar entorn dera figura deth Sobeiran: Toll, Kinivnitsin e Ermolov receberen d‟autes destinacions.
E toti repetien en votz nauta qu‟eth generau en cap estaue plan fèble e era sua santat ère precària.
Que deuie estar fèble, pr‟amor de cedir eth sòn lòc ath que venguie entà substituir-lo; e n‟estaue de vertat.
Era guèrra de 1812, ath delà d‟èster en còr de toti es russi, li calie auer un aute sentit, un sentit europèu.
Ath movement des pòbles d‟Occident entà Orient li calie seguir ua marcha des pòbles d‟Orient entà Occident; e, entara naua guèrra, s‟auie de besonh d‟un òme nau, damb qualitats e opinions desparières des de Kutuzov; un òme botjat per d‟autes rasons.
Alexandre I ère tan de besonh entad aguest movement des pòbles d‟orient entà occident e entath restabliment des termières nacionaus coma n‟auie estat Kutuzov entara sauvacion e era glòria de Russia.
Kutuzov non comprenie ne podie compréner çò que significaue Euròpa, er equilibri, Napoleon.
Ar òme que representaue eth pòble rus, un còp er enemic siguec derrotat, desliurada era patria e botada en cimalh dera glòria, ad aguest òme, coma rus, arren li restaue entà hèr.
Ar òme qu‟ère era personificacion dera guèrra nacionau non li restaue que morir.
E moric.
Coma se sòl passar ena majoritat des casi, Pierre se resentic des grèus privacions fisiques e des malastres suportadi pendent era captivitat quan aguestes privacions e malastres acabèren.
Dempús dera sua liberacion se dirigic entà Orel e ath tresau dia dera sua arribada, quan ère a mand de gésser entà Kiev, emmalautic e li calec passar en Orel tres mesi, patint, sivans didien es mètges, ua fèbre epatica.
E maugrat qu‟es mètges lo tractauen, li heren repetides sangarrères e l‟obliguèren a préner diuèrses medecines, se guaric.
Que non auie deishat en eth cap de tralha çò que s‟auie passat dès era sua liberacion enquia vier malaut.
Sonque rebrembaue eth temps gris e ombriu, de ploja e de nhèu, era sua intèrna angónia fisica, e eth dolor des pès e en un costat; se‟n brembaue tanben dera impression generau que li costauen eth malastre e es patiments des èssers umans, eth curiosèr des oficiaus e generaus que l‟interrogauen, es sòns esfòrci entà trapar un coche e shivaus e, sustot, era pròpia incapacitat entà pensar e sénter pendent tot aqueth periòde.
Eth dia dera sua liberacion auie vist eth cadavre de Petia Rostov.
Aqueth madeish dia se‟n sabec de qué eth prince Andrei Bolkonski auie subreviscut un mes dempús dera batalha de Borodino e que s‟auie mòrt hège pòc en Yaroslavl, ena casa des Rostov.
E ath temps que Denisov li condaue tot aquerò, hec allusion tanben ara mòrt d‟Elena, en tot supausar que Pierre ac deuie saber de hège temps.
Tau revolum d‟eveniments li semblèc alavetz a Pierre simplaments estranh.
Se sentie incapable de comprèner tot eth significat d‟aqueres notícies; eth sòn solet in, qu‟ère gésser çò de mès lèu possible d‟aqueri lòcs a on es òmes s‟aucien, arribar en un refugi tranquil a on podesse remeter- se, repausar e reflexionar sus tantes causes estranhes e naues qu‟auie aprenut en aqueri dies.
Mès en arribar en Orel, queiguec malaut.
Remetut dera sua malautia, Pierre vedec ar entorn deth sòn lhet a dus des sòns vailets vengudi de Moscòu (Terenti e Vaska) e ara màger des princesses, que s‟estaue en Elets, en ua propietat de Pierre, e que, en saber- se‟n dera sua liberacion e malautia, auie acodit a suenhar-lo.
Pendent era convalescéncia Pierre anec desbrembant de man en man es impressions des darrèri mesi, en tot acostumar-se ara idia de qué a londeman arrés l‟obligarie a vier qui sap entà on, qu‟arrés lo harie enlà deth sòn tèbe lhet, ne li mancarie minjar, ne eth tè, ne eth sopar.
Mès en sòmis seguic pendent long temps vedent-se enes madeishes condicions de captivitat.
Plan doçaments anèc comprenent es nauetats que se‟n sabec en èster desliurat: era mòrt deth prince Andrei, dera sua hemna e era derrota totau des francesi.
Un alègre sentiment de libertat, d‟aguesta libertat plia, inalienabla, connaturau ar òme, que per prumèr viatge n‟auec consciéncia ena gessuda de Moscòu, aumplie er esperit de Pierre pendent era sua convalescéncia.
L‟estonaue qu‟era sua libertat intèrna, independenta des condicions exteriores, enrodèsse d‟un luxe, totafèt excessiu, era sua libertat extèrna.
Se trapaue solet, en ua ciutat desconeishuda, sense amics.
Quina meravilha!”, se didie quan l‟apressauen era taula caperada damb ua tovalha neta, que sus era auien botat ua tassa de flairós brolhon; o quan, entà dormir, s‟estiraue en un lhet mofle, o quan se‟n brembaue de qué tot s‟auie acabat, çò dera sua hemna e çò des francesi.
En tot seguir eth sòn vielh costum, solie demanar-se: “E dempús, qué vau a hèr?” E de seguit contestaue: “Arren: viuerè…
Que ja non existie aqueth objectiu vitau que per eth auie patit tant e que tostemp cercaue.
E non ère per un simple edart s‟aguest objectiu auie deishat d‟existir en aqueri moments, se n‟encuedaue de qué non existie ne podie existir.
E aguesta abséncia d‟ua fin determinada li proporcionaue aguesta consciéncia perfècta e alègra de libertat, qu‟alavetz lo hège tant erós.
Non podie auer un objectiu, pr‟amor qu‟ara possedie era fe: non era fe en determinades normes e paraules, ne era fe en ues idies, senon era fe en un Diu viu, tostemp present.
Enquia alavetz l‟auie cercat enes objectius que se prepausaue; pr‟amor qu‟aquera cèrca d‟ua fin non ère senon era cèrca de Diu.
E, en un virament de uelhs, ena captivitat, auie coneishut, sense besonh de paraules ne de rasonaments, senon per sentiment dirècte, çò qu‟era sua hilhuquèra l‟auie dit fòrça ans abantes: Diu qu‟ei aciu, pertot.
Pierre auie aprenut qu‟eth Diu de Karataiev ère mès gran, infinit e inconcebible qu‟er Arquitècte der Univèrs arreconeishut pes Maçons.
E experimentaue eth sentiment d‟un òme, qu‟a trapat de pic, jos es sòns pès, çò qu‟auie cercat pendent fòrça temps, mentre tachaue era guardada ena luenhor.
Pendent tota era sua vida Pierre auie guardat entà un punt distant per dessús des caps des òmes que l‟entornejauen.
E ara sabie que non li calie tachar era vista aquiu, senon guardar simplaments ath sòn dauant.
Enquia alavetz non auie sabut veir, en arren, çò gran, inconcebible e infinit.
Sabie qu‟ère en bèth lòc e lo cercaue.
En tot aquerò pròche, comprensible, vedie solet era limitacion, era mesquinaria, era vulgaritat, era absurditat; sajaue, en tot tier mentauments ua sòrta d‟alongavistes, veir ena luenhor, aquiu a on era mesquinaria e era vulgaritat se perdien de uelh, ath miei d‟un bromadís difús, en tot semblar-li per aquerò grana e infinita.
Atau vedie era vida europèa, era politica, era maçonaria, era filosofia, era filantropia.
Ça que la, tanben alavetz, enes moments qu‟eth consideraue coma ua feblesa sua, era sua ment superaue aquera luenhor e vedie, tanben aquiu, era mesquinaria, era vulgaritat e era absurditat.
Ara, totun, auie aprenut a veir çò de gran, infinit e etèrn en cada causa; e coma quauquarren logic, entà veder-lo mielhor, entà gaudir dera sua vista, hec enlà d‟eth er alongavistes que guardaue per dessús des sòns semblables e contemplèc alègraments era vida etèrnaments mudabla, etèrnaments grana, inconcebibla e infinita que l‟enrodaue.
E coma mès d‟apròp la guardaue, mès tranquil e erós se sentie.
Aquera terribla pregunta deth “per qué?”, qu‟esbauçaue totes es sues construccions mentaus, auie deishat d‟existir entada eth.
Pierre non auie cambiat a penes ena sua manèra d‟èster.
Seguie estant, aparentament, eth madeish d‟abantes: distrèt, ocupat, çampar, non en aquerò qu‟auie ath dauant senon en quauquarren especiau e sòn.
Era diferéncia entre eth sòn estat anterior e eth d‟ara s‟estaue en qué abantes, quan desbrembaue aquerò qu‟auie ath dauant o çò que li didien, regauen eth sòn front doloroses arrupes, coma se sagèsse de veir, e non ac artenhesse, bèra causa massa aluenhada d‟eth.
Ara desbrembaue tanben çò qu‟auie ath dauant o çò que li didien; mès tachaue era sua atencion en çò que li didien damb ua imperceptibla arridalha ironica, encara qu‟ère evident que vedie e escotaue quauquarren totafèt desparièr.
Abantes semblaue ua bona persona, mès malerosa; plan per aquerò era gent s‟aluenhaue d‟eth autanplan sense encuedar-se‟n.
Ara, eth sòn ròstre ère tostemp illuminat per un arridolet alègre e enes sòns uelhs se reflectie era simpatia pes òmes, era pregunta de s‟èren toti tant a gust coma n‟ère eth.
E es auti se trapauen tostemps ben ena sua preséncia.
Abantes parlaue fòrça; s‟afogaue enes discussions e escotaue pòc; ara, lèu non s‟apassionaue e sabie escotar de tau sòrta que toti li fidauen de bon voler es sòns mès intims secrets.
Era princessa, era sua cosia, que jamès l‟auie mostrat cap afeccion, enquia e tot aguesta afeccion s‟auie convertit en ostilitat dempús dera mòrt deth vielh comde, donques que se sentie en deute damb Pierre, ara, après un brèu sejorn en Orel a on auie vengut entà demostrar que, maugrat era sua ingratitud, consideraue coma un déuer sòn eth hèt de suenhar-lo, sentec, estonada, que l‟estimaue.
Pierre, que non hège arren entà guanhar-se era sua simpatia, se limitaue a observar-la damb curiosèr.
Enquia alavetz, era princessa tostemp auie notat que Pierre non sentie per era qu‟ua burlesca indiferéncia, qu‟ada era opausaue era faceta defensiua deth sòn caractèr, embarrada en era madeisha, madeish que hège damb d‟autes persones; ara, totun, li semblaue qu‟eth sajaue de comprener-la, d‟escotar atentiuaments guaire li didie, e (ara prumeria damb mensfidança, dempús damb gratitud) non amagaue dauant d‟eth es intimes e excellentes qualitats dera sua amna.
Er òme mès astut non aurie artenhut guanhar mès abilaments era confiança dera princessa; Pierre ac artenhec en tot revíuer es rebrembes deth mielhor periòde dera joenesa e mostrant per eri ua prigonda simpatia.
Mès tota era sabença de Pierre s‟estaue a cercar era sua pròpia satisfaccion, desvelhant ena seca princessa, capinauta ara sua manèra, sentiments umans.
Tanben es vailets Terenti e Vaska auien observat, ara sua manera, eth cambi vengut en Pierre.
Les semblaue qu‟eth patron ère fòrça mès simple.
E lèu tostemp Pierre lo rentenguie, en veir qu‟eth sòn vailet auie talents de parlar.
Plan, donc, conda-me… com artenhíetz çò de besonh entà minjar?, preguntaue.
E Terenti li parlaue des malastres de Moscòu, deth defuntat comde, e se demoraue atau pendent longa estona, damb eth vestit deth sòn patron en braç, parlant, e a còps, escotant es racondes de Pierre; e dempús gessie dera cramba damb era agradiua consciéncia d‟auer intimat damb eth sòn senhor e plen d‟afeccion entada eth.
Eth mètge qu‟auie compde de Pierre venguie a veder-lo cada dia; e encara que, sivans eth costum des mètges, credesse un déuer assumir era mina d‟un òme qu‟es sues menutes son precises entath ben dera umanitat que patís, se demoraue ores damb eth pacient, li condaue es sues istòries favorites e es sues informacions sus eth comportament des malauts en generau e des daunes en particular.
Damb ua persona coma vos, qu‟ei agradiu de blagar, didie.
En Orel demorauen quauqui oficiaus dera armada francesa, presoèrs, e un dia eth mètge se hec a vier un d‟eri ena casa de Pierre; qu‟ère un joen italian.
Aguest oficiau acodie soent, e ara princessa li hège gràcia era afectivitat qu‟er italian mostraue entà Pierre.
Er oficiau italian semblaue solet erós quan podie vier ena casa de Pierre, parlar damb eth, condar-li eth sòn pròpi passat, era sua vida familhar, es sòns amors, e exprimir-li era sua indignacion contra es francesi e, mès que mès, contra Napoleon.
Se toti es russi se retiren, encara que sigue solet un shinhau a vos, li didie a Pierre, c’est un sacrilege de faire la guerre a un peuple comme le votre.
Vos, qu‟auetz patit tant per tòrt des francesi, non mostratz ne tansevolhe racacòr contra eri.
Se Pierre s‟auie guanhat aquera apassionada afectivitat der italian ère solet pr‟amor que auie desvelhat en eth çò de mielhor dera sua amna e pr‟amor que li pladie veder-lo.
Enes darrèri tempsi deth sòn sejorn en Orel recebec era visita d‟un vielh amic sòn, eth comde Villarski, eth madeish maçon que l‟auie introdusit ena lòtja en 1807.
Villarski s‟auie maridat damb ua russa plan rica, patrona de granes propietats ena província d‟Orel e ocupaue ena ciutat, provisòriaments, un cargue restacat damb era intendéncia.
En saber-se‟n de qué Bezujov èren en Orel, Villarski acodic a tier-li ua visita, encara que jamès les auien junhut laci d‟estreta amistat, damb aguestes manifestacions d‟afeccion pròpies des persones que se trapen en un desèrt.
Villarski s‟engüejaue en Orel e l‟alegrèc trapar a un òme deth sòn mon e dera sua posicion, que supausaue interessat pes madeishi problèmes qu‟ada eth l‟enquimerauen.
Mès, estonat, non se tardèc a encuedar-se‟n de qué Pierre se trapaue fòrça arreculat respècte ara vida reau e auie queigut, ena sua pensada, ena apatia e en egoïsme.
E, en tot contemplar e escotar ath sòn visitaire, Pierre trapaue cada còp mès inversemblable er auer estat, enquia hège pòc, tau qu‟eth.
Villarski ère maridat; auie hilhs, se tenguie as ahèrs dera sua hemna, dera familha e deth sòn cargue; consideraue totes aguestes ocupacions coma un obstacle ena sua vida, quauquarren menspredable, donques que solet vedie en eres eth benèster personaue eth des sòns.
Es ahèrs militars, administratius, politics e es dera maçonaria ocupauen tota era sua atencion; e Pierre, sense sajar de hèr-lo cambiar d‟opinion, sense repotegar-lo, damb ua ironia que se mostraue tostemp alègra e tranquilla, non deishaue d‟admirar aqueth fenomèn que tan ben coneishie.
Enes sues relacions damb Villarski, damb era princessa, damb eth mètge e, en generau, damb tota era gent que tractaue, auie ara en caractèr de Pierre un trait nau que li hec guanhar era simpatia de toti: era acceptacion de qué cada persona pòt pensar, sénter e opinar ara sua manèra e era conviccion de qué ei impossible dissuadir-la per miei dera paraula.
Aguesta legitima peculiaritat individuau, qu‟en d‟auti tempsi auie tormentat e trebolat a Pierre, constitusie ara eth fondament dera sua simpatia e interès pes òmes.
Era diferéncia, era totau contradiccion des opinions que defenien e era vida qu‟amiauen lo divertie e li costauen un arridolet ironic e bontadós.
Enes ahèrs practics, Pierre notaue ara, de ressabuda, que compdaue damb eth punt d‟empara qu‟abantes li mancaue.
En d‟auti tempsi quinsevolh question de sòs, mès que mès es peticions que, per çò dera sua enòrma riquesa, li hègen soent, lo calauen en un mar de consfusions.
Qu‟è fòrça sòs e aguest òme n‟a de besonh.
Mès aqueth aute encara n‟a mès de besonh.
Qui n‟a mès de besonh?
E se m‟enganhen es dus?” Abantes non trapaue solucion ad aguestes preguntes e les daue sòs a toti.
Eth madeish trebolament li costaue quinsevolh conselh sus era manèra d‟administrar es sòns bens e era sua fortuna.
Ara, damb gran estonament dera sua part, ja non trapaue en semblables problèmes dobtes e confusions.
Qu‟auie ara en eth ua sòrta de jutge que, cossent damb determinades leis, ignorades per eth madeish, li dictaue çò que li calie hèr o non hèr.
Coma abantes, non sentie cap atraccion pes sòs, mès sabie perfèctaments çò que deuie o non deuiue hèr damb eri.
Eth prumèr cas practic entà resòlver per aguest jutge siguec eth d‟un coronèl francés presoèr, que dempús de condar-li peth menut es sues aventures, demanèc, lèu exigint, quate mil francs entà manar-les-ac ara sua hemna e as sòns hilhs.
Pierre, sense cap d‟esfòrç, les ac remic en tot admirar-se dempús de guaire aisit e simple resultaue hè‟c; en d‟auti tempsi l‟aurie semblat ua dificultat invencibla.
E, ath còp que remie era peticion deth coronèl, pensaue en com hè‟c, abantes de partir d‟Orel, entà qu‟er oficiau italian acceptèsse es sòs qu‟evidentaments auie besonh.
Ua naua pròva dera opinon de Pierre enes ahèrs monetaris siguec era question des deutes dera sua hemna e era reconstruccion des cases e bordalats qu‟auie en Moscòu.
Eth sòn administrador principau venguec a tier-li ua visita en Orel pr‟amor d‟informar- lo der estat des sues rendes, fòrça desparières des anteriores.
Sivans er administrador, er incendi de Moscòu supausaue entà Pierre era pèrta d‟uns dus milions de robles.
Entà padegar-lo d‟aguesta pèrta, presentèc ath sòn patron es compdes de tau manèra que, a maugrat de tot, es ingrèssi, en sòrta d‟amendrir, aumentarien se se remie a pagar es deutes dera sua hemna (qu‟ad aquerò non ère obligat) e se renonciaue a rebastir es cases de Moscòu e des sòns entorns, qu‟eth sòn manteniment supausaue ua despena de ueitanta mil robles ar an, sense cap de benefici.
Òc, òc, qu‟ei vertat, arric alègraments Pierre.
Mès en gèr, Savielic arribèc en Moscòu, li parlèc der estat dera ciutat e li mostrèc eth presupòst qu‟auie hèt er arquitècte entara reconstruccion dera casa e des bordalats pròchi en to referir-se ad aquerò coma s‟er ahèr siguesse ja apraiat.
Alavetz Pierre recebec fòrça cartes deth prince Vasili e de d‟autes amistats de Sant Petersburg.
Se referien as deutes dera sua hemna e heren a pensar a Pierre qu‟eth projècte der administrador, que tant l‟auie shautat ara prumeria, ère inacceptable e eth madeish li calie vier entà Sant Petersburg pr‟amor de saldar es deutes e reconstruir era casa de Moscòu.
Ignoraue eth motiu que li calie procedir atau, mès que sentie er impuls de h‟èc.
Es sues rendes amendririen en tres quataus parts, mès li calie obrar atau.
Villarski gessie entà Moscòu e determinèc anar-se‟n damb eth.
Pendent tota era sua convalescéncia en Orel, Pierre auie experimentat era alegria dera libertat e dera vida; aguest sentiment anec aumentant ath long deth viatge, quan se trapèc ar aire liure e anec vedent cares naues e coneishudes.
Pendent tot aqueth viatge sentie era madeisha alegria qu‟er escolan pendent es vacances.
Toti es ròstres, dès eth postilhon ath mèstre de pòstes e es campanhards, qu‟auien entada eth un nau sentit.
Era preséncia e es observacions de Villarski, que se planhie dera praubetat de Russia, dera sua ignorància e der retard respècte a Euròpa, non hègen senon ahiscar era alegria de Pierre.
Aquiu a on Villarski vedie era bohada der mòrt, Pierre vedie ua pròva d‟extraordinària vitalitat, ua fòrça qu‟ath miei dera nhèu sostenguie aquiu era vida d‟aqueth pòble unit, particular e unenc.
Non discutie es opinions de Villarski; semblaue èster d‟acòrd damb eth (donques qu‟aguesta conformitat simulada ère eth camin mès cuert entà evitar discussions que non amiauen entad arren); e, tant que l‟escotaue, arrie alègraments.
Atau coma ei de mau hèr explicar se per qué e entà on corren es hormigues d‟un hormiguèr esbauçat, per qué es ues tren brins, ueus e cadavres e es autes entornen entar hormiguèr, per qué tumen entre eres, s‟artenhen e pelegen, madeish de de mau hèr serie explicar es causes qu‟obliguèren as russi, après era retirada des francesi, a arremassar-se en aqueth lòc abantes cridat Moscòu.
Se guardam as hormigues, escampilhades ar entorn deth hormiguèr totafèt des.hèt, se contemplam era sua energia e eth sòn nombre incalculable, compreneram de seguit que tot ei esbauçat exceptat quauquarren indestructible e non materiau que constituís era vertadèra fòrça deth hormiguèr; madeish se passaue en Moscòu tàs dies d‟octobre, encara que non i auesse aquiu autoritat, ne glèises, ne santuaris, ne riqueses, ne tansevolhe cases.
Que seguie estant era madeisha ciutat qu‟auie estat en agost.
Tot jadie esbauçat exceptat aguest quauquarren non materiau, mès poderós e indestructible.
Es motius que possauen as òmes que de pertot corrien entà Moscòu dempús dera hujuda der enemic, qu‟èren plan diuèrsi, personaus e, enes prumèri dies, sauvatges e bestiuas mès que mès.
Un solet objectiu possaue a toti: arribar çò de mès lèu possible en lòc cridat abantes Moscòu e tornar e cuélher era sua pròpia activitat.
Ua setmana mès tard i auie en Moscòu quinze mil abitants; tàs dues setmanes qu‟èren vint-e-cinc mil, eca.
En tot aumentar cada còp mès, es chifres depassèren ena tardor de 1913 ara poblacion de 1812.
Es prumèrs russi qu‟entrèren en Moscòu sigueren es cosacs deth destacament de Wintzingerod e es mujiks des bordalats pròchi e es abitants dera capitau que s‟auien amagat enes entorns.
E çò de prumèr que heren aguesti russi qu‟entrèren ena ciutat arroïnada e saquejada siguec autrejar-se tanben ath sacatge, en tot contunhar atau era òbra des francesi.
Es campanhards acodien damb es sòns cars pr‟amor de hèr-se a vier entàs sòns bordalats tot çò qu‟encara podien trapar abandonat enes cases esbauçades e enes carrèrs.
Es cosacs carguèren tot çò que poderen; es propietaris se hègen a vier enes sues cases çò que artenhien a trapar enes autes, damb era desencusa de qué les pertanhie.
As prumèrs saquejaires ne seguiren d‟auti e d‟auti; cada dia, a mida que creishie eth sòn nombre eth sacatge se hège mès e mès de mau hèr e cuelhie formes precises.
Es francesi auien trapat un Moscòu uet que sauvaue encara era sua forma de ciutat organizada damb diuèrsi servicis de comerç, artesania, objèctes de luxe, geréncies estataus e gleisères.
Qu‟èren formes mancades de vida que, maugrat tot, existien.
I auie botigues, magazèms, bazars, era majoritat damb merces; i auie fabriques, talhèrs de menestraus, palais, cases luxuoses, plies d‟objèctes de grana valor; i auie espitaus, presons, burèus publics, glèises e catedrales.
Coma mès se perlongaue eth sejorn des francesi ena ciutat, màger ère era destruccion d‟aguestes formes de vida urbana e, a tot darrèr, tot quedèc redusit a un camp indivisible de sacatge, mancat de vida.
Coma mès s‟alongaue eth sacatge des francesi mès se destrusien es riqueses de Moscòu e mendre èren es fòrces des saquejaires.
Eth sacatge de Moscòu pes russi comencèc quan es sues tropes arribèren ena capitau e coma mès se tardaue eth sòn sejorn, coma mès nombrós eth numèro de participants, mès rapida ère era reconstruccion des riqueses e dera vida regulada.
Ath delà des saquejaires acodie en Moscòu era gent mès diuèrsa, arrossegades ja peth curiosèr, ja pes déuers de trabalh, ja peth calcul: qu‟èren propietaris de cases e clergat, foncionaris nauts e petits, mercadèrs, menestraus, campanhards.
Ath cap d‟ua setmana es mujiks que venguien ena ciutat damb es sòns cars uets entà tornar damb eri plei de tota sòrta d‟objèctes, èren ja arturadi pes autoritats e obligadi a retirar es cadavres.
D‟auti, en saber-se‟n de çò que les auie passat as sòn companhs, acodien damb es cars cargadi de horment, civada e hen; en peleja es uns damb es auti baishauen es prètzi en tot deishar-les per dejós deth prètz anterior.
Cooperatiues de hustèrs acodien damb era esperança d‟un trabalh ben pagat, e pertot reparauen es cases usclades e ne bastien de naues.
Es comercians daurien es sòns lòcs.
Tauèrnes e aubèrges s‟installauen en cases miei esbauçades pes incendis.
Eth clergat restablie eth culte enes nombroses glèises qu‟auien restat intactes; quauques persones balhauen objèctes de culte entà substituir as panadi.
Es foncionaris installauen es sòns burèus, damb tauletes e armaris, en petites crambes.
Es caps superiors e era policia se tenguien a distribuir es bens deishadi pes francesi.
Es propietaris des cases a on s‟auien apilerat objèctes procedenti de d‟autes abitatges se planhien de qué tot siguesse trapat en un solet lòc.
D‟auti didien que non ère just deishar ath propietari dera casa toti es objèctes trapadi en era, donques qu‟es francesi que s‟estauen en diuèrsi ostaus amassauen es causes en un d‟eri.
S‟insultaue ara policia, la sobornauen, se duplicaue en es presuposti eth valor des causes usclades que pertanhien ar Estat, s‟exigie ajuda e eth comde Rastopchin escriuie es sues anóncies.
Pierre arribèc en Moscòu tà finaus de gèr e s‟installèc en un pabalhon que se sauvèc intacte ena sua casa.
Visitèc ath comde Rastopchin e a diuèrsi amics qu‟auien entornat ena ciutat damb er in de gésser ath tresau dia entà Sant Petersburg.
Toti hestejauen era victòria; era vida borie ena arroïnada capitau que, de man en man, s‟anaue remetent.Toti s‟alegrauen de veir a Pierre, volien parlar damb eth e conéisher çò qu‟auie viscut e vist.
Pierre se mostraue especiauments amable damb toti, mès sense encuedar-se‟m, sajaue de non comprometer-se damb arrés e sauvar era sua libertat.
As preguntes que li hègen (importantes o sense cap importància) sus a on pensaue víuer, se rebastirie era sua casa, quan partirie entà Sant Petersburg e se podie encargarse d‟amiar un paquet, se limitaue a respóner d‟ua forma vaga: “Òc… dilhèu… qu‟encara m‟ac pensi, eca”.
Des Rostov se‟n sabec qu‟èren en Kostroma e pensaue pòqui viatges en Natasha.
E s‟acodie ena sua memòria, non passaue d‟èster un rebrembe agradiu d‟un passat ja fòrça luenhant.
Se sentie liure non solet de toti es trebucs sociaus, senon tanben d‟aqueth sentiment que sivans credie s‟auie impausat de bon voler.
Tres dies dempús dera sua arribada en Moscòu se‟n sabec pes Dubretskoi qu‟era princessa Maria ère ena capitau.
Era mòrt, es patiments, es darrèrs dies deth prince Andrei acodien soent ena memòria de Pierre e ara tornèren ena sua ment damb naua fòrça.
Quan se‟n sabec, pendent eth dinar, qu‟era princessa Maria ère en Moscòu, ena sua casa deth carrèr Vozdvishenka, non afectada per incendi, decidic tier-li ua visita aquera madeisha tarde.
Peth camin Pierre non deishèc de pensar en prince Andrei, ena sua amistat damb eth, enes sues diuèrses entrevistes e, sustot, ena darrèra de Borodino.
E qu‟abantes de morir non li siguesse revelat eth sens dera vida?”, pensaue.
Se‟n brembèc de Karataiev e dera sua mòrt; e sense encuedar-se‟n, comparèc aqueri dus òmes tan desparièrs e ath còp tan semblables pera estimacion que les auie auut e perque ambdús auien viscut e auien mòrt.
Ena mès grèu disposicion d‟esperit arribèc ena casa deth vielh prince.
Er edifici auie patit pòc.
Se vedie quauqua senhau dera guèrra, mès sauvaue eth caractèr d‟abantes.
Eth vielh majordòm gessec ar encontre de Pierre damb ròstre grèu e seriós, coma se volesse hèr-li veir qu‟era desaparicion deth prince non cambiaue en arren er orde aquiu establit.
L‟informèc qu‟era princessa s‟auie retirat enes sues crambes e que recebie es dimenges.
Anoncia-me, dihèu me recebe, didec Pierre.
Plan, senhor.
Passatz ena sala de retraits, se vos platz.
Uns instants dempús eth majordòm tornèc damb Dessalles, qu‟informèc a Pierre, en nòm dera princessa, que s‟alegraue fòrça de veder-lo e li pregaue, se li perdonaue eth sòn excès de confiança, que pugèsse enes sues crambes.
En ua cramba de solèr de naut mèsalèu baish, illuminada damb ua soleta candèla, i auie era princessa e ua auta persona vestida de nere.
Pierre rebrembèc qu‟era princessa tostemp auie damb era a quauqua senhoreta de companhia, mès que non les coneishie ne les rebrembaue.
Era princessa se lheuèc ara prèssa e gessec ath sòn encontre, en tot aufrir-li era man.
Ja vedetz se com mos auem de trapar, didec era princessa, dempús que Pierre l‟auesse punat era man, en tot campar es cambis qu‟auie experimentat eth ròstre deth sòn visitaire.
Enquia e tot es darrèri dies parlaue soent de vos, higec, virant es uelhs entara senhoreta de companhia damb ua timiditat que de moment estonèc a Pierre.
Be me‟n sentí d‟erosa quan me‟n sabí que vos viuíetz!
Qu‟ei era soleta bona notícia qu‟auem recebut en aguesti tempsi.
De nauèth e damb màger inquietud, era princessa guardèc ara sua senhoreta de companhia e volec higèr quauquarren, mès Pierre l‟interrompec.
Guardatz, que jo non sabia arren d‟eth.
Lo credia mòrt.
Sabia solet qu‟ère damb es Rostov…
Quin destin!
Pierre parlaue rapid e animadaments; virèc un còp es uelhs entath ròstre dera senhoreta de companhia, que lo guardaue fixaments damb atencion, trendesa e curiosèr e, coma se sòl passar enes convèrses, sentec, sense saber se per qué, qu‟aguesta senhoreta de companhia, damb vestit nere, ère ua persona amabla, bontadosa, corau, que non trebolarie era sua convèrsa intima damb era princessa Maria.
Mès quan didec es sues darrères paraules sus es Rostov s‟accentuèc eth trebolament dera princessa.
De nauèth era sua guardada anèc de Pierre entara senhoreta de companhia.
Qu‟ei que non la coneishetz?, preguntèc.
Pierre tornèc a guardar aquera cara esblancossida e delicada, de uelhs neri e boca estranha.
Quauquarren intim, desbrembat de hège temps, e mès qu‟intim, lo guardaue damb aqueri uelhs atentius.
Aguest ròstre sevèr, prim, palle, envielhit que non pòt èster eth d‟era.
Non ei senon un rebrembe”.
Mès en aqueth instant era princessa didec: “Natasha”.
Quan era arric, que ja non auec cap de dobte: ère Natasha e eth l‟estimaue.
En prumèr instant, sense voler, Pierre cohessèc a Natasha, ara princessa Maria e, sustot, ada eth madeish un secret que ne tansevolhe eth coneishie.
Sagèc d‟amagar era sua emocion, mès coma mès s‟esforçaue, mès evident ( mès evident que s‟ac auesse dit damb paraules) ère entada eth, entada era e entara princessa qu‟estimaue a Natasha.
Mès quan sagèc de tornar ara convèrsa començada damb era princessa e guardèc de nauèth a Natasha, mès intensa siguec era rojor dera cara e ua emocion mès intensa d‟alegria e de temor se senhoregèc d‟eth.
S‟embolhèc enes sues paraules e li calec posar-se a mitat dera frasa.
Que non auie reparat en era pr‟amor que ne se l‟auie acodit pensar que se podesse trapar en aqueth lòc; ne l‟auie arreconeishut pr‟amor que, deth darrèr còp que la vedec, Natasha auie cambiat enòrmaments.
Qu‟estaue mès prima e esblancossida; mès que non ère aquerò que la convertie en ua auta: non la podec arreconéisher pr‟amor qu‟enes sòns uelhs ludie tostemp era alegria de víuer e ara, ça que la, non auien ne era ombra d‟un arridolet, qu‟èren uns uelhs atentius, bontadosi, interrogants e tristi.
En Natasha non se miralhèc eth trebolament de Pierre, se non ei per ua lèu imperceptibla satisfaccion qu‟a penes illuminèc eth sòn ròstre.
Natasha a vengut entà estar-se damb jo, expliquèc era princessa Maria.
Es comdes vieràn un dia d‟aguesti.
Era comdessa se trape en un estat terrible.
Mès tanben Natasha a besonh d‟un mètge que la veigue.
Que l‟an calut obligar a vier.
Qu‟a penes i a ua soleta familha que non age eth sòn pròpi dolor, didec Pierre en tot virar-se entà Natasha.
Vo‟n sabetz que çò de Petia se passèc eth madeish dia que mos desliurèren?
Jo lo vedí.
Quin magnific gojat!
Natasha lo guardaue fixaments e, coma responent as sues paraules, es sòns uelhs s‟aluguèren, se heren mès grani.
Qué se pòt díder o pensar coma consolacion?, seguic Pierre.
Arren…
Maria.
Òc, òc, aguesta qu‟ei era pura vertat, l‟interrompec rapidaments Pierre.
Per qué?, preguntèc Natasha en tot guardar-li es uelhs damb fòrça atencion.
Com, per qué?, didec era princessa.
Natasha, sense hèr-ne cabau dera princessa Maria, seguic guardant interrogatiuaments a Pîerre.
Natasha dauric era boca entà díder quauquarren, mès se tenguec.
Pierre se virèc damb rapiditat entara princessa e li preguntèc sus es darrèri dies deth sòn amic.
Lèu auie despareishut eth trebolament de Pierre, mès tanben se n‟encuedaue de qué auie perdut complètaments era sua libertat d‟abantes.
Sentie que cada paraula, cada acte sòn, auien, ara, un jutge qu‟eth sòn judici ère entada eth mès valuós qu‟era opinon dera rèsta deth mon.
Quan parlaue, ac hège pensant en efècte qu‟es sues paraules costarien en Natasha.
Que non ei que didesse, a prepaus, çò que podie agradar-li, mès guaire didie ac jutjaue deth punt d‟enguarda d‟era.
Sense nèrvi ne nhac, coma ei de costum en aguesti casi, era princessa Maria comencèc a condar era situacion qu‟auie trapat ath sòn frair Andrei.
Mès es preguntes de Pierre, era sua guardada inquieta, interessada, er esmovent tremolor deth sòn ròstre, l‟obliguèren a entrar en detalhs qu‟eth sòn rebrembe cranhie.
Òc, òc… qu‟ei aquerò…, didie Pierre, inclinat entara princessa e escotant avidaments es sues paraules.
Òc, òc…
Alavetz, se padeguèc?..
Se solatgèc?
Es sòns defèctes, se les auie, que non procedien d‟eth…
Alavetz, se padeguèc?, repetic.
Quina felicitat que vos auesse trapat!, didec en tot virar-se de cap a Natasha e guardar-la damb es uelhs plei de lèrmes.
Eth ròstre de Natasha s‟estrementic.
Per un moment dobtèc se li calie parlar o non.
Òc, ua felicitat!, didec damb votz prigonda.
Entà jo siguec ua vertadèra felicitat, e higec, dempús uns instants de silenci: E eth… eth… didec qu‟ac desiraue just en moment que m‟apressè…
Era votz de Natasha se trinquèc.
Se rogic, crispèc es mans sus es sòns jolhs e, superant era sua trantalhada, lheuèc eth cap e comencèc a parlar ara prèssa.
Que non sabíem arren quan gessérem de Moscòu.
Non gausè demanar notícies d‟eth.
E de ressabuda, Sonia me didec que venguie damb nosati.
Non pensè en arren, non me podia imaginar eth sòn estat.
Era soleta causa que sentia ère eth besonh de veder-lo, d‟èster ath sòn costat, acabèc, tremolant e estofant-se.
E sense deishar que l‟interrompessen, condèc çò que jamès auie dit ad arrés; tot çò qu‟auie sentut pendent es tres setmanes de viatge e deth sòn sejorn en Yaroslavl.
Pierre la seguie d‟aurelha, parat e sense deishar-la de uelh, plei de lèrmes.
Escotant eth sòn raconde, non pensaue en prince Andrei ne ena mòrt, ne en çò que didie era.
L‟escotaue e solet sentie pietat per tot eth dolor que li costaue aqueth rebrembe.
Era princessa, seiguda ath cant de Natasha, arropint eth ròstre e reprimint a penes es sues lèrmes, escotaue per prumèr viatge era istòria des darrèrs dies d‟amor de sa frair e Natasha.
Qu‟ère evident que Natasha auie besonh de condar aguest agradiu e dolorós raconde.
Parlaue barrejant es petits detalhs damb es secrets mès intims e semblaue que non anaue a acabar jamès.
Diuèrsi còps repetic un madeish hèt.
S‟entenec darrèr dera pòrta era votz de Dessalles que preguntaue se Nikolushka podie passar entà balhar era bona net.
Aquerò qu‟ei tot… tot…, didec Natasha.
En entrar Nikolenhka, se lheuèc ara prèssa e s‟apressèc lèu corrent ena gessuda, estramunquèc damb eth cap ena pòrta dissimulada per un ridèu e deishèc anar un gemiment, sigue peth dolor fisic o morau, e hugec dera cramba.
Pierre se demorèc guardant entara pòrta qu‟auie gessut era, sense compréner per qué, de pic, s‟auie demorat solet en mon.
Era princessa Maria metec fin ara sua abstraccion en tot hèr que se fixèsse en sòn nebot, qu‟entraue en aqueth moment.
Era vista deth gojat, retirat a sa pair, influic encara mès en estat emocionau de Pierre: punèc a Nikolenhka, se lheuèc ara prèssa e damb un mocador ena man s‟apressèc ena hièstra.
Pensaue dider-se adiu dera princesa Maria, mès era lo retenguec.
Non… non.
Natasha e jo non mos calam en lhet enquia dempús des dues.
Demoratz-vos, se vos platz, harè mestrar eth sopar.
Baishatz vos, e nosati vieram de seguit.
Abantes de gésser Pierre, era princessa li didec encara:
Qu‟ei eth prumèr còp que parle atau d‟eth.
Pierre siguec introdusit en gran minjador illuminat; ues menutes dempús entenec eth rumor de passi e entrèren Natasha e era princessa Maria.
Toti semblauen auer eth madeish embarràs que sòl seguir a ua convèrsa intima e grèu.
Qu‟ei impossible reprener-la, e parlar de quauquarren banau còste vergonha, carar resulte desagradiu pr‟amor que i a talents de parlar e eth silenci semble simulat.
S‟apressèren en silenci ena taula; es crambèrs separèren e apressèren es cagires; Pierre despleguèc ara sòn hered tovalhon e, decidit a trincar eth silenci, guardèc a Natasha e ara princessa Maria.
Ambdues semblauen auer decidit çò de madeish.
Enes sòns uelhs se reflectie eth plaser de víuer e era reconeishença de qué, ath delà deth patiment, i auie alegries.
Beuetz vodka, comde?, preguntèc era princessa, e aguestes paraules dissipèren en un viraments de uelhs es ombres deth passat.
Parlem de vos, higec.
Per aquiu conden meravilhes incredibles.
Òc, responec Pierre damb, ara, eth sòn arridolet de costum amable e ironic.
M‟atribuissen miracles que ne tansevolhe è soniat.
Maria Abramovna me convidèc en çò de sòn pr‟amor de condar-me tot çò que m‟a arribat e me calerie auer arribat.
Tanben Stepan Stepanovic me mostrèc çò que jo madeish me calie condar.
Veigui, en generau, que resulte fòrça comòde aquerò d‟èster un òme interessant (ara que sò un òme interessant).
Me conviden e, de passa, me conden çò que m‟a arribat.
Natasha arric e volec díder quauquarren.
Ei vertat?
E maugrat tot, sò tres viatges mès ric qu‟abantes, responec eth.
Encara qu‟eth pagament des deutes dera sua hemna e des òbres auien cambiat era sua situacion, seguie dident qu‟ère tres còps mès ric qu‟abantes.
Çò que de vertat e guanhat ei era libertat, gessec, ja seriosaments.
Pensatz rebastir era vòsta casa?
Òc; que m‟ac mane Savelic.
Didetz-me, non sabíetz arren dera mòrt dera comdessa quan vos demorèretz en Moscòu?, preguntèc era princessa; e de seguit se rogic, en veir qu‟era sua pregunta, hèta ara seguida dera allusion de Pierre ara sua libertat, podie hèr veir qu‟era atribuie as sues paraules un sens que dilhèu non auien.
Non, responec Pierre, sense mostrar cap de trebuc pera interpretacion qu‟auesse pogut balhar era princessa as sues paraules.
Me‟n sabí en Orel e non podetz imaginar-vos se com m‟impressionèc.
Que non èrem un matrimòni exemplar, higec ara prèssa, guardant a Natasha e notant en era un curiosèr per saber se com parlarie dera sua hemna, mès era sua mòrt me costèc ua grana impression.
Quan dues persones se pelegen, ambdues que n‟an eth tòrt; e eth tòrt deth que demore se hè de pic terriblaments penible respècte deth que ja non i é. Ath delà, ua mòrt atau… sense amics, sense consolacion…
Que la planhi fòrça, fòrça, acabèc, e notèc damb plaser un gèst d‟aprobacion en ròstre de Natasha.
E ara, ètz vos celibatari e liure entà maridar-vos, comentèc era princessa Maria.
Pierre se rogic tot e sagèc pendent bèth temps de non guardar a Natasha.
Quan decidic de hè‟c, eth sòn ròstre ère hered e grèu, e enquia e tot li semblèc veir en eth un trait de mensprètz.
Pierre se metec a arrir.
Ne un solet viatge, jamès.
Quauqui uns s‟imaginen tostemp qu‟estar-se presoèr ei madeish que tier-li ua visita a Napoleon.
Non solet non lo vedí, senon que non entení parlar d‟eth ne un solet còp.
Que siguí en companhia fòrça pejor.
Eth sopar s‟acabaue e Pierre, qu‟ara prumeria se resistie a parlar dera sua captivitat, s‟anèc encoratjant de man en man.
Mès, non ei vertat que vos demorèretz damb era intencion d‟aucir a Napoleon?, li preguntèc Natasha damb un leugèr arridolet.
Me pensè qu‟ac endonviaua quan mos trapèrem ena porta Sujareva, vo‟n brembatz?
Pierre cohessèc qu‟ère vertat e, amiat pòc a pòc pes preguntes dera princessa e en particular pes de Natasha, condèc peth menut es sues aventures.
Ara prumeria parlaue damb era afabla ironia que li meritaue era gent, e sustot eth madeish; mès dempús, quan arribèc en raconde des patiments e orrors presenciadi per eth, era sua narracion cuelhec era emocion contenguda d‟ua persona que reviu ena sua memòria fòrtes impressions.
Era princessa Maria guardaue damb amable arridolet, ben a Pierre, ben a Natasha.
En tot aqueth raconde non vedie senon a Pierre e ara sua bontat.
Natasha, emparada en sòn braç, damb ua expression que variaue sivans variaue era narracion, observaue a Pierre sense deishar-lo de uelh e se diderie que compartie damb eth tot çò que didie.
Non solet era sua guardada: es sues exclamacionses breus, es preguntes que li dirigie, li mostrauen a Pierre que Natasha, de tot çò que condaue, comprenie justaments aquerò qu‟eth li volie transméter.
Er episòdi dera hemna e era mainada, que per çò de defener-les l‟auien agarrat, l‟auie condat atau:
Qu‟ère un espectacle orrible, es mainatges abandonadi e quauqui uns ath miei des ahlames…
Dauant de jo ne treigueren a un d‟eri…
Hemnes qu‟arrincauen era sua ròba, es sues plendengues…
Pierre se rogic e se posèc confús.
Alavetz arribèc ua patrolha de francesi e agarrèren as qu‟arren hègen, as que non panauen, e se heren a vier a toti es òmes.
E a jo.
Solide que non ac condatz tot…
Natasha, e dempús d‟un brèu silenci higec: bon.
Pierre seguic era sua narracion.
Quan arribèc ena scèna des fusilhades, volet deishar de cornèr es detalhs terribles, mès Natasha exigic qu‟ac didesse tot.
Dempús parlèc de Karataiev.
Se lheuèc (se metec a pàssejar pera cramba); Natasha lo seguie de uelh.
S‟arturèc un moment.
Que non poderíetz compréner se guaire aprení d‟aqueth òme analfabèt e ingenú.
Òc, òc… condatz… a on ei ara?, preguntèc Natasha.
L‟auciren lèu dauant des mèns uelhs.
E Pierre gessec de condar es darrèrs dies dera retirada, era malautia de Karataiev e era sua mòrt (era sua votz tremolaue).
Pierre condaue es sòns eveniments coma jamès les auie rebrembat.
Li semblaue veir, ara, en tot çò de patit un significat nau.
En condar tot aquerò a Natasha, Pierre experimentaue er estranh plaser que còsten es hemnes quan escoten a un òme; non aguestes hemnes escarrabilhades que hèn atencion, en tot sajar de retier çò que les diden entà enriquir era sua ment e, venguda era escadença, servir-se‟n d‟aquerò o senhorejar-se d‟aquerò que les conden e comunicar a d‟auti, çò de mès lèu possible, es sabentes frases elaborades ena sua limitada ment, senon eth vertadèr plaser que còsten es vertadères hemnes dotades dera capacitat de discernir e comprèner çò de mielhor que i a en çò dit per òme.
Natasha, sense encuedar- se‟n, ère tot atencion; non deishaue escapar ne ua soleta paraula, ne ua nuança dera votz ne ua guardada, ne un trantalhament deth ròstre, ne un gèst de Pierre.
Captaue ath vòl cada paraula, autanplan a miei exprimir, e l‟introdusie en sòn còr, dubèrt, endonviant er amagat sens de tot er esfòrç morau de Pierre.
Era princessa Maria comprenie tanben era narracion, simpatizaue damb eth, mès ara vedie ua auta causa que tiraue totafèt era sua atencion; vedie era possibilitat de qué entre Natasha e Pierre gessesse er amor, de qué ambdús siguessen erosi e aguesta idia qu‟acodie ada era per prumèr viatge aumplie eth sòn còr de jòia.
Èren es tres dera maitiada.
Es vailets, damb ròstres grèus e tristi, entrauen tà renauir es candèles, mès arrés se n‟encuedaue d‟aquerò.
Pierre acabèc et sòn raconde.
Natasha lo seguie guardant damb uelhs animadi e ludents coma desirant compréner aquerò qu‟eth non auie condat.
Pierre, trebolat e erós ath còp, la guardaue de quan en quan e cercaue ena sua imaginacion çò que li calie díder pr‟amor de cambiar de tèma.
Era princessa Maria caraue.
A degun se l‟acodic pensar que ja èren es tres e que les calie anar-se‟n a dormir.
Que se sòl parlar de malastres e patiments, comencèc Pierre.
Mès se me didessen ara: qué preferisses, tornar a èster çò qu‟ères abantes dera tua captivitat o víuer de nauèth tot aquerò qu‟as patit?
Mon Diu!, de nauèth era captivitat e era carn de shivau!
Quan mos hèn enlà deth nòste camin aisit, mos pensam que tot ei perdut, en tot èster que solet alavetz comence çò de nau e çò de bon.
Mentre i a vida, existís era felicitat.
Dauant, encara rèste fòrça causes, fòrça…
Que vos ac digui jo, didec en to virar-se entà Natasha.
Òc, òc…
Pierre la guardèc damb atencion.
Òc, e arren mès qu‟aquerò, confirmèc Natasha.
Non ei vertat!
Non ei vertat!, exclamèc Pierre.
E vos tanpòc.
De ressabuda, Natasha amaguèc era sua cara entre es mans e s‟estarnèc a plorar.
Qué te cau, Natasha?, preguntèc era princessa.
Arren, arren, e arric a Pierre a trauèrs des sues lèrmes.
Pierre se metec de pès e se didec adiu d‟eres.
Era princessa Maria e Natasha s‟amassèren, coma tostemps, en dormitòri e se meteren a parlar de çò qu‟auie condat Pierre.
Era princessa Maria non exprimic era sua pensada sus eth e tanpòc Natasha ac hec.
Bona net, Mary, didec Natasha.
Sabes?
A viatges me cau pòur ua causa: non parlam d’eth (se referie ath prince Andrei), coma se cranhéssem rebaishar es nòsti sentiments, e l‟anem desbrembant.
Era princessa alendèc prigondaments, e aguesta alendada confirmèc era exactitud dera observacion de Natasha, encara que, de paraula, non confirmèc era sua opinion.
Dilhèu lo podem desbrembar?, didec.
M‟a costat tant de ben, condà‟c aué tot…
Ère dolorós, mès que m‟a costat fòrça ben; ne sò solide fòrça de qué eth l‟estimaue de vertat.
E plan per aquerò l‟ac è condat…
Que non hi mau, vertat?, preguntèc rogint-se de pic.
A Pierre?
Ò, non, ei tan brave!
Natasha parlèc un aute còp damb un arridolet jogaire que hège temps non illuminaue eth sòn ròstre.
Ac as campat, Maria?
Pierre s‟a hèt… sabi pas se com didè‟c… mès ufanós, mès net e frescolenc; coma se gessesse deth banh, comprenes?
En sens morau, plan.
Non ei atau?
Òc, qu‟a guanhat fòrça.
Coma papa fòrça còps…
Òc, e ath madeish temps son plan desparièrs.
Diden qu‟es òmes son amics quan son totafèt desparièrs.
Que li cau èster atau, plan que òc.
Non ei vertat que non se retire ada eth en arren?
Òc, ei vertat; mès Pierre ei magnific.
Plan, adishatz, didec Natasha.
E eth madeish arridolet jogaire d‟abantes quedèc pendent un temps coma desbrembat en sòn ròstre.
Aguesta net Pierre se tardèc fòrça a esclipsar-se.
Passegèc d‟un costat en aute dera cramba, ja calat en bèth pensament de mau hèr, que lo hège arroncilhar es celhes, ja arropint es espatles e estrementint-se, ja arrint erós.
Pensaue en prince Andrei, en Natasha e en sòn amor, ère gelos deth sòn passat; se hège repotecs e se perdonaue.
Sonèren es sies deth maitin e Pierre seguie caminant pera sua cramba.
Qué hèr?
Alavetz que li cau èster atau”, pensèc.
E despolhant-se ara prèssa, se calec en lhet, esmoigut e erós, apartadi ja es dobtes e trantalhaments.
Uns dies abantes auie fixat entath diuendres era sua partença de Moscòu.
Quan se desvelhèc, eth dijaus, Savelic entrèc ena sua cramba pr‟amor de recéber es ordes respècte ar equipatge.
Quin besonh n‟è jo de Sant Petersburg?
Qui i é aquiu?, se preguntèc ada eth madeish.
Òc, que ja he temps qu‟ac decidí, abantes de qué aquerò arribèsse i pensaua anar, rebrembèc.
E per qué non?
Dilhèu i vaja…
Be n‟ei de brave, atentiu e present en tot!, pensèc guardant eth vielh ròstre de Savelic.
Ben, Savelic, seguisses sense desirar era libertat?, li preguntèc.
Entà qué me cau era libertat, Excelléncia?
Òc, òc, mès e es hilhs?
Tanben eri viueràn, Exceléncia.
Damb patrons atau que se pòt víuer.
E es mèns eretèrs?, preguntèc Pierre.
E, se de pic, torni a maridar-me…?
Gausi dider-vos que haríetz fòrça ben, Excelléncia.
Non se‟n sap de çò de terribe e perilhós qu‟ei.
Massa lèu o massa tard…
Quan voletz gésser, senhor?, Deman?, preguntèc Savelic.
Non; que vau a arrecular un shinhau eth viatge.
Ja t‟avisarè.
E dauant der arridolet de Savelic pensèc: “Ei fòrça estranh que non sapie que ja non m‟interèsse bric Sant Petersburg.
Çò de mès important ara ei que se decidisque çò d‟aute.
Qu‟ac deu saber, estarà simulant.
E se li parlèssa?
Saberia çò que pense.
Pendent er esdejoar Pierre condèc ara sua cosia qu‟era vesilha auie estat en çò dera princessa Maria e s‟auie trapat, imaginatz-vos, a Natasha Rostova!
Era princessa non mostrèc mès estonament que s‟era amassada auesse estat damb Anna Semionovna.
La coneishetz?, preguntèc Pierre.
Qu‟è vist ara princessa e è entenut que la vòlen maridar damb eth joen Rostov.
Que serie ua grana causa entàs Rostov; diden que son absoudaments arroïnadi.
Non, non, vos demani se coneishetz a Natasha.
Qu‟entení alavetz parlar d‟era en relacion damb aguesta istòria.
Era princessa auie premanit tanben quauqui viures entath viatge.
Aqueth madeish dia recebec a un cap dera policia que venguie a demanar-li que manèsse a un òme de confiança pr‟amor de recuélher objèctes que s‟anauen a distribuir entre es propietaris.
Quin oficiau mès simpatic e beròi!
Ara s‟ocupe d‟aguestes foteses, e didien que non ère aunèst, que se profitaue dera sua situacion.
Pegaries!
Encara que, per qué non ac auie de hèr?
S‟a educat atau, e toti hèn madeish.
Qué simpatic semble, quina cara mès agradiua, me guarde e arrís!”.
Pierre venguec a dinar en çò dera princessa Maria.
En trauessar es carrèrs entre es edificis uscladi admirèc era beresa d‟aqueres roïnes.
Es humeneges des codinères, es parets esbauçades, que li retirauen es pintoresqui lòcs deth Rin e eth Colisseu, se succedien en tot amagar-se es ues as autes enes barris enneridi.
Es menaires e es caminaires que se trapaue, es hustèrs que ressegauen es vigues, es botiguèrs e es vendeires ambulants, toti guardauen damb ròstres alègri e arridolents a Pierre e semblauen dider-li: “Vaquí!
Ja veiram se qué ges de tot aquerò!”.
En portau dera casa dera princessa Maria, Pierre trantalhèc un instant.
S‟auie vist aciu damb Natasha?
Auie parlat damb era?
Natasha vestie eth madeish vestit nere, d‟ampli plecs, e ère pientada coma era vesilha, mès que non ère era madeisha.
S‟eth dia anterior l‟auesse vista atau, que l‟aurie arreconeishut de seguit.
Ara estaue coma quan la coneishec lèu ua mainada e quan ère era prometuda deth prince Andrei.
Ua lum alègra, interroganta ludie enes sòns uelhs e en sòn ròstre i auie ua expression corau, estranha e jogaira.
Pierre dinèc damb eres e s‟aurie demorat mès temps, mès era princessa Maria anaue a vrespes e Pierre les acompanhèc.
Londeman tornèc d‟ora e s‟estèc damb eres tota era cauhada.
A maugrat dera alegria que sentien es dues en veder-lo e de qué tota era vida de Pierre se concentraue ara en aquera casa, en escurir toti es tèmes qu‟auien estat agotadi e era convèrsa comencèc a aflaquir-se, passaue d‟un ahèr sense importància entà un aute e s‟interrompie soent.
Pierre s‟estèc enquia tan tard qu‟era princessa e Natasha se guardauen, coma preguntant-se quan se n‟anarie; Pierre se n‟encuedaue, mès que non podie partir.
L‟ère violent, mès seguie aquiu pr‟amor que non podie lheuar-se e partir.
Era princessa Maria , que non vedie eth finau de tot aquerò, siguec era prumèra a lheuar-se e, planhent-se de mau de cap, l‟aufric era man a Pierre.
Alavetz, partitz deman entà Sant Petersburg?
Non, que non m‟en vau, responec ara prèssa, estonat e coma ofensat.
Mès que òc, deman; mès non me digui adiu de vosates, passarè a recuélher es vòsti encargues, higec, demorant-se de pès dauant dera princessa, plan rogit e sense decidir-se a partir.
Natasha l‟aufric era man e gessec.
Era princessa Maria, en sòrta de retirar-se, se deishèc quèir en un fautulh e damb es sòns uelhs prigonds e luminosi guardèc damb atentiua seriositat a Pierre.
Qu‟auie despareishut deth tot er anterior cansament.
Alendèc longa e prigondaments, coma premanint-se a ua longa convèrsa.
Eth trebolament e er embaràs de Pierre despareisheren tanlèu gessec Natasha.
Enquimerat e animat, apressèc ara prèssa eth sòn fautulh entath fautulh dera princessa.
Òc, vos volia díder, comencèc, responent ara sua guardada.
Ajudatz-me, princessa.
Qué me cau hèr?
Posqui auer esperança?
Escotatz-me, amiga mia.
Qu‟ac sai tot; me‟n sai de qué non la meriti, qu‟ei impossible parlar d‟aquerò ara.
Mès desiri èster coma un frair.
Non, aquerò non… que non ac voi, non posqui…
Se posèc un instant e se hereguèc es uelhs e era cara damb es mans.
Dempús, en tot hèr visibles esfòrci entà parlar de manèra coerenta, contunhèc:
Non sai de quan l‟estimi; mès que l‟è estimada pendent tota era mia vida, autant, que non posqui imaginar-me era existéncia sense era.
Didetz-me, posqui auer esperança?
Qué me cau hèr?
Estimada amiga… higec après un brèu silenci, tocant-li eth braç perque era, abstrèta enes sòns pensaments non responie.
Pensi en çò que m‟auetz dit, responec era princessa Maria.
Era princessa Maria s‟arturèc.
Volie díder “ei impossible ara”, mès que non seguic pr‟amor que de hège tres dies observaue beth cambiament costat en Natasha, qu‟er amor de Pierre, luenh d‟ofensar-la, ère era soleta causa que desiraue.
Parlar-li ara… que non pòt èster, didec, ça que la.
Alavetz, que me cau hèr?
Fidatz en jo, responec era princessa.
Jo sai…
Pierre la guardèc enes uelhs.
Òc, òc…
Me‟n sai de qué era vos estime… que vos estimarà…, rectifiquèc.
Non auie acabat de díder aguestes paraules que Pierre se metec de pès en un bot damb cara d‟espant e tenguec era man dera princessa.
Per qué didetz aquerò?
Credetz que posqui demorar?
Ac credetz?
Òc, ac creigui, arric era princessa Maria.
Escriuetz as pairs de Natasha e, per çò que hè ada era, fidatz en jo.
Li parlarè en moment avient.
Ac desiri e è era presentida de qué serà atau.
Ò, non, non ei possible!
Be ne sò d‟erós!
Mès aquerò que non pòt èster!…
Anatz-vo‟n entà Sant Peterburg.
Que serà mielhor.
Ja vos escriuerè.
Entà Sant Petersburg?
Anar-me‟n?
Plan, està ben, me n‟anarè.
Londeman Pierre acodic a dider-se adiu.
Natasha semblaue mens animada qu‟enes dies anteriors; mès, ara, en guardar-la de quan en quan enes uelhs, Pierre auie era sensacion de qué eth despareishie, mès que non i èren ne eth ne era, senon solet un sentiment de felicitat.
Non, que non ei possible”, se didie en cada guardada, en cada paraula, en cada gèst de Natasha, que l‟aumplien d‟alegria.
En dider-se adiu d‟era cuelhec, enes sues, era man fina e prima de Natasha e la retenguec sense voler ues segondes.
Adishatz, comde, didec era, en votz nauta.
E aguestes simples paraules, era guardada e era expression deth sòn ròstre, sigueren pendent dus mesi entà Pierre matèria d‟inagotables rebrembes, interpretacions e sòmis erosi.
Òc, òc.
Com ac didec?
Òc, vos demorarè damb fòrça impaciéncia.
Ò, be ne sò d‟erós!, com ei possible…
Be ne sò d‟erós…”.
Arren de semblable auie sentut Pierre, en semblables circonstàncies, quan es acordalhas d‟Elena.
Non repetie coma alavetz, damb malautissa vergonha, es paraules dites per eth, non se didie ada eth madeish: “A, per qué non didí aquerò e per qué didí en aqueth moment: “je vous aime”.
Ara, ça que la, repetie ena sua imaginacion cadua des sues paraules e es de Natasha, e evocaue toti es detalhs deth sòn ròstre e eth sòn arridolet, sense voler méter ne trèir arren, damb era soleta aspiracion de repetir-les un e un aute còp.
Que non auie eth mendre dobte sus s‟estaue ben o mau çò que hège.
A viatges l‟assautaue ua terribla incertitud.
Non estarie enganhada era princessa Maria?
Non seria jo massa capitanaut e presomptuós?
Jo, que fidi, mès se porie passar qu‟era princessa Maria li parlèsse e era responesse arrint quauquarren que serie logic: “Be n‟ei d‟estranh!
Solide s‟enganhèc.
Aguest qu‟ère eth solet dobte qu‟auie Pierre.
Per çò d‟aute, non hège cap de projècte.
Li semblaue tant incredibla era felicitat venguda que, se se complisse, non se poirie passar arren mès.
Tot que s‟acabaue.
Se senhoregèc d‟eth ua holia sobta e alègra, jamès experimentada, que d‟era se credie incapable.
Li semblaue que tot eth sens dera vida, non solet entada eth senon entà toti, s‟estaue sonque en sòn amor e ena possibilitat de qué Natasha l‟estimèsse.
A viatges se pensaue que toti es òmes se preocupauen solet per ua casa: dera sua futura felicitat; uns auti còps pensaue que toti s‟alegrauen coma eth e sajauen sonque d‟amagar era sua alegria simulant èster caladi en dauti ahèrs.
En cada paraula, en cada movement vedie allusions ara sua felicitat.
Soent tiraue era atencion dera gent pes sues gaujoses e significatiues guardades e arridalhes qu‟exprimien secrets acòrds.
E quan arribaue a compréner qu‟era gent podie, plan que òc, non conéisher era sua felicitat, auie pietat d‟eri damb tota era sua amna e sentie eth desir d‟explicar-les que totes es causes que les preocupauen èren vertadères foteses e pegaries que non meritauen cap atencion.
Quan li prepausauen participar ena administracion o se discutien ath sòn dauant problèmes deth govèrn, quan se parlaue dera guèrra, en tot supausar que dera capitada de toti aqueri ahèrs depenie era felicitat deth gènre uman, escotaue damb un arridolet afable e pietós e estonaue as sòns interlocutors damb es sues estranhes repliques.
Mès, madeish qu‟aqueri que, sivans Pierre, comprenien eth vertadèr sens dera vida, ei a díder eth sòn pròpi sentiment, coma es malerosi que, çampar, non lo comprenien, toti èren percebudi alavetz per Pierre jos era esplendida lum dera sua felicitat, de sòrta que, sens eth mendre esfòrç, vedie de seguit çò que i auie de bon e digne d‟amor en cada persona.
En revisar es ahèrs e es papèrs dera sua defuntada esposa, non sentie ja pera sua memòria ua auta causa que pietat, en tot pensar qu‟era non auie coneishut era felicitat qu‟eth experimentaue ara.
Mès tard Pierre rebrembèc soent aqueth temps de joiosa holia.
Ena sua memòria restèren entà tostemp, coma quauquarren vertadèr, es judicis qu‟en aguest periòde hège sus es persones e sus es hèts.
Non solet non renoncièc james ad aguesti judicis sus es òmes e es eveniments, senon que, ath contrari, quan se sentie aclapat pes contradiccions e es dobtes acodie entath critèri qu‟auec pendent era sua holia, e aguest critèri ère tostemps segur.
Ath contrari, èra mès intelligent e perspicaç que jamès, e comprenia tot çò que vau era pena compréner ena vida, pr‟amor que… èra erós”.
Era holia de Pierre s‟estaue en qué entà estimar ara gent non cercaue ja, coma abantes, rasons personaus que se sòlen cridar qualitats.
Er amor aumplie en sòn còr; estimaue ara gent sense cap motiu especiau e trapaue indiscutibles rasons que les hègen meritants dera sua afeccion.
Dès aquera prumera net que Natasha, après era partença de Pierre, auie dit ara princessa Maria damb alègra e ironica arridalha: “Qu‟a er aspècte d‟un qu‟acabe de gésser deth banh, e era levita, eth peu bracat…” dès aqueth moment se desvelhèc ena sua amna quauquarren amagat, mès invencible e deconeishut entada era madeisha.
Coma per art de magica tot cambièc en era: eth ròstre, era manèra de caminar, era guardada e era votz.
Era fòrça dera vida, era esperança d‟èster erosa surgentèc ena superfícia en tot exigir èster satisfèta.
D‟aqueth dia Natasha semblèc desbrembar tot çò que s‟auie passat.
Ne un solet còp se planhèc dera sua sòrt, ne tornèc a díder ua paraula sus eth passat, e ja non cranhie hèr projèctes gaujosi entar avier.
Que parlaue pòc de Pierre, mès quan era princessa Maria prononciaue eth sòn nòm, ua lum, amagada hège fòrça temps, ludie enes sòns uelhs e es sòns pòts se plegauen en un estranh arridolet.
Eth cambiament costat en Natasha estonèc, ara prumeria, ara princessa; mès quan comprenec eth motiu, li costèc tristor.
Mès quan la vedie non sentie cap tipe d‟anug ne li hège eth mendre repotec.
Aguesta fòrça vitau que se desvelhaue en Natasha e se senhorejaue d‟era ère, plan que òc, tant incontenibla, tant inesperada entada era madeisha, qu‟era princessa Maria sentie ena sua preséncia que ne tansevolhe en çò de mès intim deth sòn èsser auie eth dret a repotegar-li arren.
Natasha s‟autregèc tan pliaments e tan sincèraments ath nau sentiment que ne tansevolh sajaue d‟amagar qu‟ara non sentie pena, senon alegria e contentament.
Quan, dempús des explicacions damb Pierre, era princessa pugèc ena sua cramba, Natasha la demoraue en lumedan.
T‟ac a dit?
T‟ac a dit?, repetie.
E ua expression gaujosa e ath còp adolorida, coma se demanèsse perdon pera sua alegria, se miralhèc en sòn ròstre.
Per comprensibla e esmoventa que siguesse entara princessa Maria era guardada que li dirigie Natasha, a maugrat dera pietat que li costaue era sua emocion, aguestes paraules, ara prumeria, la heriren.
Rebrembèc a sa frair e eth sòn amor.
Era que non pot èster desparièra”, pensèc dempús.
E damb ua expression trista e un shinhau sevèra li condèc guaire l‟auie dit Pierre.
Quan se‟n sabec que partie entà Sant Petersburg, Natasha semblèc estonada.
Entà Sant Petersburg?, repetic, coma se non comprenesse.
Mès en encuedar-se‟n dera tristor dera princessa e endonviant eth motiu, se petèc, de pic, en somics.
Marie!, didec.
Ditz-me se me qué me cau hèr.
Me cau pòur d‟èster dolenta.
Harè çò que tu me digues.
Mòstra-me….
L‟estimes?
Òc, gasulhèc Natasha.
Alavetz, per qué plores?
Que non serà lèu, se passarà temps, didec Natasha.
Natasha, t‟auia suplicat que non parlèsses jamès d‟aquerò.
Mès, per qué se‟n va entà Sant Petersburg?, didec, de ressabuda, Natasha, e era madeisha se responec ara prèssa: Non, non, que li cau èster atau…
Non ei vertat, Marie?
Li cau èster atau…
Es dues carèren ues segondes.
Se passèren sèt ans dempús de 1812.
Era agitada mar dera istòria d‟Euròpa s‟auie amiat en soquèr.
Semblaue padegada, mès es fòrces misterioses que botjauen ara umanitat (misteriores pr‟amor que non mo‟n sabem des leis que govèrnen es sòn movements) seguien era sua accion.
Encara qu‟era superfícia deth mar dera istòria semblèsse quieta, era umanitat auançaue sense pòsa coma eth movement deth temps.
Se formauen e se descompausauen diuèrsi grops d‟encadiaments umans.
S‟elaborauen es encauses dera formacion e disagregacion des Estats e des desplaçaments des pòbles.
Aqueth mar, que non se governaue coma abans, possat d‟un costat en aute, senon que borie ena prigondor.
Es personatges istorics ja non èren, coma abantes, amiadi pes ondades d‟un extrèm en aute; ara semblauen virar en un madeish lòc.
Aguesti personatges, qu‟abantes anauen ath cap de granes armades e miralhauen eth movement des masses mejançant ordes de guèrra, marches e batalhes, ara miralhauen aguest movement d‟ebullicion mejançant consideracions politiques e diplomatiques, o mejançant leis e tractats…
Es istorians cridèren reaccion ad aguesta activitat des personatges istorics.
Era activitat des personatges istorics que balhec era origina ara cridada reaccion siguec sevèraments condemnada pes istorians.
Toti es personatges coneishudi d‟alavetz, començant per Alexandre e Napoleon, enquia Mme de Staël, Focio, Schelling, Fichte, Chateaubriand e es auti, son jutjadi per aguest sevèr tribunau e se justifiquen o condemnen sivans agen contribusit ath progrès o ara reaccion.
En tot tier en compde es sues narracions, Russia viuec tanben en aqueth temps ua reaccion, que d‟era eth principau responsable siguec Alexandre I, eth madeish Alexandre I que, sivans es istorians, auie estat eth principau promotor des reformes liberaus en sòn reiaume e dera sauvacion de Russia.
Ena actuau literatura russa non i a arrés, der escolan equiath sabent istorian, que non lance era sua pèira contra Alexandre per çò des errors cometudi pendent eth sòn reinatge.
Obrèc perfèctaments ara prumeria deth sòn reinatge e pendent 1812 mau: en autrejar a Polonia ua Constitucion, en constituir era Santa Aliança, en fidar eth poder a Arakcheiev, en ahiscar a Golitsin e eth misticisme, e en estimular mès tard a Shishkov e a Focio.
Hèc mau en ocupar-se personauments de ahèrs dera armada, en dissòler eth regiment Semionovski, eca.” Que mos calerie hèr un brolhon de desenats de huelhes entà nomentar toti es repotecs que li hègen es istorians convençudi de conéisher se quin ei eth ben dera umanitat.
Mès, qué signifiquen aguesti repotecs?
Es actes d‟Alexandre I que meriten era aprovacion des istorians, ei a díder, es iniciatiues liberaus ath començament deth sòn reinatge, era luta contra Napoleon, era fermetat mostrada en 1812 e era campanha de 1813, non deriven, dilhèu, d‟es madeishes hònts?
Non sigueren, dilhèu, er eretatge genetic, es peculiaritats dera sua formacion e dera vida, que heren qu‟Alexandre siguesse atau, en tot balhar originaus actes que per eri merite era reprobacion des istorians: era Santa Aliança, era restauracion de Polonia e era reaccion de 1820?
Qué li repotèguen principauments?
Li repotèguen qu‟un personatge istoric coma eth, persona plaçada en gradon mès naut possible deth poder uman, qu‟en eth convergien coma un focus de lum enssorbanta es autes lums istoriques, personatge sometut as mès fòrtes influències deth mon dera intriga, de mentides, vantaries, era autosufisença inseparabla deth poder; persona que sentie pesar sus es sues espatles en cada instant dera sua vida, era responsabilitat de guaire se passaue en Euròpa; persona non fictiua, senon viua, un òme que coma toti auie es sòns costums, passions, aspiracions ath ben ara beresa e ara vertat; que non li repotèguen era manca de vertut (es istorians non repotèguen aquerò), senon qu‟era sua concepcion sus eth ben dera umanitat non siguesse hè ciquanta ans era madeisha qu‟aué pòt auer quinsevolh professor que dera sua joenesa s‟age dedicat ara sciéncia, ei a díder, ara lectura de libres e de tèsis, en tot anotar en un quadèrn çò aprenut.
Mès, encara que supausem qu‟Alexandre I, hè cinquanta ans, s‟auesse hargat ua idia erronèa sus eth ben des pòbles, mos cau supausar, en contra dera nòsta volentat, qu‟er istorian qu‟atau jutge a Alexandre serà, dempús un cèrt temps, injust enes sues opinions sus çò qu‟ei eth ben dera umanitat.
Ipotèsi autant mès naturau e de besonh quan se verifique que, campant eth desvolopament dera istòria, d‟an en an, damb cada nau escrivan se modifique eth critèri sus eth ben dera umanitat, de tau manèra que, çò que semblaue un ben hè dètz ans ara ei un mau, o ath revés.
Encara mès.
Ena istòria trapam opinions totafèt opausades sus çò qu‟ei bon e sus çò qu‟ei dolent.
Atau, es uns afirmen coma ua capitada e un merit d‟Alexandre er auer balhat ua Constitucion a Polonia e organizar era Santa Aliança; d‟auti, ça que la, l‟ac repotèguen.
Que non se pòt díder s‟a estat damatjosa o utila era actuacion d‟Alexandre e Napoleon, donques que non poiríem explicar per qué siguec utila e per qué damatjosa.
S‟aguesta actuacion desenguste a quauquarrés, ei degut a que non concorde damb era sua limitada conception de çò qu‟ei bon.
S‟era conservacion dera casa deth mèn pair en Moscòu en 1812, o era glòria des armades russes o era prosperitat dera Universitat de Sant Petersburg o de d‟autes universitats, o era libertat de Polonia, o eth poder de Russia e er equilibri e progrès europèu, me semblen ben, me cau reconéisher qu‟era actuacion de cada personatge istoric auie, ath delà d‟aguesti objectius, d‟auti plans mès generaus e inaccessibles entà jo.
Mès supausem qu‟era atau cridada sciéncia, age era possibilitat de concordar aguestes contradiccions e possedís entàs personatges istorics e es eveniment ua mesura fixa de çò de bon e çò de mau.
Supausem qu‟Alexandre I ac auesse podut hèr d‟ua manèra desparièra.
Qu‟auesse podut, seguint es indicacions des que l‟acusen e pretenen conéisher er objectiu finau deth movement dera umanitat, obrar sivans eth programa des populistes, dera libertat, dera egalitat e deth progrès (me semble que non i a arren de mès nau) que l‟auessen aufrit es sòns recusadors d‟aué; supausem qu‟auesse estat possible aguest programa e qu‟Alexandre s‟auesse acomodat ada eth.
Qué aurie estat alavetz dera actuacion de toti aqueri òmes que s‟opausauen as governants dera epòca, d‟ua actuacion que, sivans es istorians, ère bona e utila?
Aguesta actuacion que non aurie existit; non aurie auut vida; non aurie auut arren.
Se s‟admet qu‟era vida umana pòt èster dirigida pera rason s‟esbauce era possibilitat madeisha dera vida.
II Se, coma hèn es istorians, admetem qu‟es grani òmes amien ara umanitat entà determinadi objectius, sigue era grandesa de Russia o de França, sigue er equilibri europèu o era expansion des idies revolucionàries, sigue eth progrès generau o quinsevolh auta causa, resulte impossible explicar es fenomèns dera istòria sense era intervencion der edart o deth gèni.
S‟era finalitat des guèrres europèes a principis deth sègle XIX ère era grandesa de Russia, aguest objectiu que s‟aurie podut arténher sense totes es guèrres precedentes e sense era invasion.
S‟era finalitat ère era grandesa de França, s‟aurie podut arténher sense era Revolucion e sense er Emperi.
Se se tractaue de propagar idies, era imprimaria ac aurie hèt mil còps mielhor qu‟es soldats.
S‟er objectiu ère eth progrès dera civilizacion, serie fòrça mès aisit supausar que, exceptuant er extermini des òmes e des sues riqueses, i auie camins mès racionaus entà possar-la.
Alavetz per qué a passat atau e non de ua auta manèra?
Era istòria mos respon: “Er edart cree ua situacion e eth gèni l‟emplegue.” Mès, se qué ei er edart?
Se qué ei eth gèni?
Es paraules edart e gèni non signifiquen arren reauments existent, e plan per aquerò non se pòden definir.
Taus paraules non exprimissen senon un cèrt grad de comprension des fenomèns.
Quan non me‟n sai se com se passe aqueth o aqueth aute eveniment, pensi que non posqui saber-me‟n; e alavetz digui: ei er edart.
Quan veigui ua fòrça que còste un efècte desproporcionat en comparèr damb es capacitats abituaus des òmes e non compreni se com se produsís, digui: gèni.
En ua vegada de vedèths, er animau que cada tarde ei desseparat peth pastor, receb aliment especiau e doble eth sòn pes, que deu semblar un gèni.
E eth hèt de qué aguest vedèth non se trape ena pleta comuna e se li mèstre civada a despart entà que s‟engrassisque mès, e que precisaments aguest vedèth plen de greish sigue amiat dempús entar aucider, que li deu semblar ara rèsta d‟animaus ua extraordinària combinacion de genialitat damb ua sòrta d‟edarts madeish extraordinària.
Mès que serie pro qu‟es vedèths deishèssen de creir que tot çò que hèn damb eri ei damb era finalitat dera sua carn; serie pro adméter era existéncia de prepausi incomprensibles entada eri entà veir era logica continuitat de çò que heren damb eth vedèth gras.
Autanplan s‟ignòren era finalitat que se perseguís en engrassir-lo, saberien, aumens, que non ei per edart tot çò que l‟arribe e non les calerà compréner eth concèpte de edart e de gèni.
Se renonciam a conéisher era mèta finau, compreneram claraments que, atau coma ei impossible idear entà ua planta colors e semes mielhors qu‟es pròpis, atau d‟impossible ei imaginar a dus òmes, damb tot eth sòn passat, que corresponen damb màger exactitud, autanplan enes mendre detalhs, ath destin que les calie complir.
Eth sens basic e essenciau des eveniments europèus de principis deth sègle XIX qu‟ei eth movement bellic en massa des pòbles d‟Occident entà Orient e dempús es d‟Orient entà Occident.
Pr‟amor de qué es pòbles occidentaus podessen realizar aguest movement, en son de guèrra, entà Moscòu qu‟ère de besonh: 1) que formèssen un nuclèu militar pro gran entà suportar era tumada damb eth nuclèu militar orientau; 2) que renoncièssen a totes es sues tradicions e costums establidi, e 3) que siguessen dirigidi per un òme capable de justificar-se e de justificar as sòns des enganhes, sacatges e tuades que se cometerien en aqueth movement.
E a compdar dera Revolucion francesa s‟esbauce eth vielh agropament, pro redusit; se suprimissen es ancianes tradicions e costums, e de man en man se forme un agropament de naues dimensions, tradicions e costums, e apareish er òme que li cau botar-se ath cap d‟aqueth futur movement e cargar damb tota era responsabilitat de çò que s‟aurie de hèr.
Aguest òme, sense conviccions, sense principis, sense tradicions, sense nòm, ne tansevolhe francés, per un concurs de circonstàncies estranhes, se destaque entre toti es partits qu‟agiten eth país e, sense comprometer-se damb degun, artenh eth lòc mès important.
Era ignorància des sòns camarades, era feblesa e nullitat des sòns adversaris, era sinceritat der enganh, era mediocritat seductora e presomptuosa d‟aqueth òme lo boten ath cap dera armada.
Es aguerrides tropes dera armada italiana, era escassa combativitat der adversari, era audàcia mainadenca, e era confiança en eth madeish li conquisten era glòria militara.
Pertot l‟acompanhen ua infinitat des cridadi edarts.
Enquia e tot era manca de favor des governants francesi li resulte utila.
Es sòns assagi de cambiar eth destin, reservat entada eth, que non a capitada: Russia refuse es sòns servicis; tanpòc artenh un destin en Turquia.
Pendent es guèrres d‟Italia, mès d‟un còp se trape ath cant dera perdicion e tostemps se sauve de manèra inesperada.
Es tropes russes, aguestes fòrces que pòden anequelir era sua glòria, per diuèrses consideracions diplomatiques non entren en Euròpa tant qu‟eth ei aquiu.
Ara sua tornada d‟Italia, se trape en França damb un govèrn en plia decadéncia; es òmes qu‟entren a formar part d‟eth, fracassen e s‟en.honsen inevitablaments.
E de manèra espontanèa se presente coma era soleta gessuda d‟aquera perilhosa situacion, era absurda e immotivada expedicion entà Africa.
Un còp mès l‟acompanhe aquerò que s‟a cridat edart; era inexpugnabla Malta se rend sense un solet tret; es sòns actes mès imprudents resulten coronadi pera capitada.
Era flòta enemiga, que dempús non dèishe passar ua soleta barca dèishe passar a tota ua armada.
En Africa se cometen nombrosi abusi contra abitants lèu desarmadi.
E es òmes que cometen aguesti crims e, mès que mès, eth sòn cap, son convençudi de qué an conquistat era glòria e se semblen a Cesar o a Alexandre de Macedonia.
Quinsevolh causa que comence, qu‟a capitada.
Era pèsta lo perdone.
Arrés l‟impute coma crim era crudèu tuada de presoèrs.
Imprudenta, enquia e tot semblar mainadenca, era sua immotivada e pòc nòbla partida d‟Africa (a on abandone en mala situacion as sòns companhs) se considère coma un merit mès en sòn compde, e de nauèth, per dus viatges, era flòta enemiga li dèishe liure eth pas.
Totauments allucinat pes sòns afortunadi crims, entorne entà París sense cap objectiu determinat, prèst a representar eth sòn papèr; e eth govèrn republican, qu‟un an abantes aurie podut acabar damb eth, a arribat en maximal grad de descomposicion; e era sua preséncia, autrú coma ei de toti es partits non hè senon ennautir-lo.
Non amie cap plan en concret; Li cau pòur de tot; mès es partits s‟agarren ada eth e exigissen era sua participacion.
Sonque eth , damb eth sòn ideau de glòria e grandesa, costat enes campanhes d‟Italia e d‟Egipte, damb aguesta hòla adoracion d‟eth madeish, damb era sua audàcia en crim e eth cinisme ena mentida, pòt amiar a tèrme çò que s‟a de passar.
Ei de besonh entath lòc que lo demore, e lèu independentaments dera sua volentat e a maugrat dera sua indecision, dera sua manca d‟un plan, e des errors cometudi, se ve arrossegat entà ua conspiracion qu‟eth sòn objectiu ei era conquista deth poder; e era conspiracion ei coronada pera capitada.
Ei amiat ena session deth Directòri.
Espaurit, en tot creder-se perdut, vò húger; simule ua sincòpa e ditz causes asenades que deuerien acabar damb eth.
Mès es governants de França, abantes sagaci e capinauti, senten qu‟an complit era sua mission e se mòstren encara mès treboladi qu‟eth e non gausen prononciar es paraules de besonh entà sauvar eth poder enes sues mans e abàter ar adversari.
Er edart, milions d‟edarts, li conferissen eth poder e toti es òmes, coma se s‟auessen metut d‟acòrd, contribuissen a confirmar-lo.
Es edarts qu‟ajuden a formar eth caractèr des governants francesi d‟alavetz, que se li someten docilaments.
Es edarts harguen eth caractèr de Pau I, que reconeish eth sòn poder; er edart premanís contra eth ua conjura que, luenh de costar-li cap de mau, assolide mès aguest poder.
Er edart met ath duc d‟Enghien enes sues mans e l‟obligue a aucir-lo contra era sua volentat, en tot convéncer ara multitud, damb aguest procediment mès que damb cap aute, de qué a eth dret pr‟amor qu‟a era fòrça.
Er edart hè qu‟emplegue totes es sues energies en ua expedicion contra Anglatèrra que, se s‟auesse realizat, l‟aurie anat fatau; mès que non la comence, jamès complís semblable prepaus e, per pur edart, ataque a Mack damb es sòns austrians, que se l‟autrègen sense combàter.
Edart e gèni li proporcionen era victòria d‟Austerlitz e non solet es francesi, senon Euròpa sancera (exceptat d'Anglatèrra, que non participe en aqueri eveniments), toti, maugrat er orror e repugnància qu‟abantes les inspirauen es sòns crims, reconeishen eth sòn poder, eth titol qu‟eth madeish s‟adjudique e eth sòn ideau de grandesa e de glòria, qu‟a toti les semble quauquarren admirable e senat.
A mida qu‟aguestes fòrces se multipliquen aumente mès eth prestigi der òme qu‟ac dirigís e mès justificades se considèren es sues accions.
Es desbancadi senhors deth mon non pòden opausar cap ideau rasonable ar asenat ideau de glòria e grandesa de Napoleon.
Er un darrèr er aute, s‟esdeguen a mostrar-li çò de pòc que valen.
Eth rei de Prusia mane ara sua esposa pr‟amor d‟arténher eth favor deth gran òme.
Er emperaire d‟Austria considère un aunor qu‟aguest òme accèpte en sòn lhet ara hilha des Cesars.
Eth Papa, garda des santuaris des pòbles, met en jòc ara religion entà exaltar-lo.
Que non ei Napoleon solet que se premanís entà assumir aguest papèr; es que l‟enròden, enquia e tot mès qu‟eth, lo premanissen entà qu‟accèpte era responsabilitat de tot çò que se hè e s‟a de hèr.
Es hèts d‟aguest òme, es sòns crims, enquia es sues mès petites mentides, se transformen, en un virament de uelhs, enes pòts des que l‟enròden, en hèts admirables.
Era mielhor hèsta qu‟en aunor sòn pensèren es alemans siguec era glorificacion de Jena e Auestard.
E non solet eth ei gran; qu‟ac son tanben es sòns ascendents, es sòns frairs, es sòns hilhastres e es sòns cunhadi.
Tot semble que contribuís a trèir-li era darrèra buada de rason e a premanir-lo entath sòn terrible papèr.
E quan ei premanit, es fòrces tanben ne son.
Era invasion auance entà Orient e arribe ena sua mèta finau: Moscòu.
Era ciutat què enes sues mans; era armada russa demore mès esbauçada qu‟es armades enemigues enes passades campanhes, d‟Austerlitz entà Wagram.
Mès, de ressabuda, en sòrta der edart e deth gèni, que l‟auien amiat enquia aquiu en ua seria ininterrompuda de capitades, surgente ua quantitat incalculabla d‟edarts de signe contrari, dès eth constipat de Borodino enquias nheuades e es bualhs qu‟originen er incendi de Moscòu; e en sòrta deth gèni se revele era estupiditat e ua viletat sense comparèr possible.
Era invasion hè repè; hug ara desbandada, e ara toti es edarts non son a favor sòn senon en contra.
Se produsís eth movement en sens contrari, d‟Orient entà Occident, plan semblable ar anterior d‟Occident entà Orient.
Coma en 1805, 1807, 1809, auanci parciaus d‟Orient entà Occident son eth preludi dera grana marcha, damb era madeisha manèra d‟actuar: acoblament en grops d‟enòrmes dimensions, madeisha incorporacion de pòbles centroeuropèus, es madeishi trantalhaments a mitat deth camin, madeisha rapiditat en apressar-se ena mèta.
Eth darrèr objectiu, París, qu‟ei artenhut: eth govèrn què e es tropes de Napoleon son vençudes, eth madeish pèrd quinsevolh rason d‟èster e eth sòn comportament ei miserable e vil.
Mès ges de nauèth un edart inexplicable: es aliats an en òdi a Napoleon, qu‟en eth ven era encausa des sòns maus.
Privat de poder e de fòrça, colpable de crims e de perfidies, l‟aurien de considerar coma lo vedien dètz ans abantes e coma lo ven un an dempús: un bandit dehòra dera lei.
Ça que la, per un rar edart, arrés ac ve atau.
Eth sòn papèr encara non ei acabat.
Er òme que dètz ans abantes ère considerat (e ne serà un an dempús) coma un bandit ath marge dera lei, ei manat a dues jornades de França, entà ua ièrla que l‟autregen en fèu, enrodat d‟ua garda e aprovedit de milions que li paguen per motius qu‟arrés se‟n sap.
IV Eth movement des pòbles torne en soquèr.
Es ondades dera immensa marèa se padeguen e formen, sus era superfícia deth mar en cauma, cèrcles que per eri van e vien es diplomatics, que s‟imaginen èster es qu‟an costat era bonància.
Mès, en un virament de uelhs, aguest mar tranquil torne a hèr èrses.
Es diplomatics cren qu‟eth motiu d‟aguesta naua agitacion ei eth sòn pròpi desacòrd.
Demoren qu‟era guèrra esclate entres es sòns sobeirans, era situacion que les semble insolubla.
Mès aquera ondada, qu‟eth sòn movement e creishuda senten, non arribe d‟aquiu a a on demorauen.
Se quilhe era madeisha ondada deth madeish lòc de partida a on comencèc eth movement: París.
Se produsís eth darrèr revolum d‟Occident, un revolum que li cau resòlver es dificultats diplomatiques, çampar insolubles, e méter punt e finau ath movement bellic d‟aqueth periòde.
Er òme qu‟a devastat França torne entada era solet, sense auer shamat cap de complòt, sense soldats.
Quinsevolh garda lo pòt detier; e, ça que la, per un estranh edart non solet non lo detien senon que toti acuelhen damb afogadura ar òme que maudideren eth dia anterior e que maudideràn un mes mès tard.
Aguest òme qu‟ei encara de besonh entà justificar era darrèra accion comuna.
Era accion s‟amie a tèrme.
Acabe era representacion.
Se l‟ordene ar actor que se trèigue era sua vestimenta, que se trèigue es ornaments: non l‟auràn de besonh bric mès.
E se passen quauqui ans: aqueth òme, solitari en ua ièrla, represente entada eth madeish ua comèdia planhosa; intrigue e mentís entà justificar es sòns actes quan aguesta justificacion ja non ei de besonh, e mòstre a toti se qui ère aqueth qu‟es òmes considerauen ua fòrça quan lo guidaue ua man invisibla.
Acabat eth drama, despús de trèir-li era sua vestimenta ar actor, eth director de scèna mo‟lo mòstre.
Guardatz ad aqueth que credíetz!
Qu‟ei aciu!
Mès es òmes eishorbadi pera fòrça deth movement, se tarden a compréner.
Ua màger coeréncia e precision se trapen ena vida d‟Alexandre I, que presidic eth movement invèrs, d‟Orient entà Occident.
Qué a de besonh er òme que, hènt ombra as auti, s‟està ath cap deth movement d‟Orient entà Occident?
Li cau auer eth sentit dera justícia, er interès pes ahèrs d‟Euròpa, mès luenhant, non escurit per misquinaries; a de besonh dera preponderància morau sus es sòns collègues, es monarques deth sòn temps.
Ei de besonh ua personalitat amabla e atrasenta.
Ei de besonh que Napoleon l‟age ofensat personauments.Tot aquerò se passe en Alexandre I, tot qu‟ei premanit pes innombrables edarts dera sua vida passada: era educacion, es iniciatiues liberaues, es conselhèrs que l‟enròden, Austerlitz, Tilsitt e Erfurt.
Pendent era guèrra nacionau aguest personatge s‟està inactiu donques que non se l‟a de besonh.
Mès tanlèu coma se hé de besonh era guèrra europèa, en instant precís, apareish Alexandre I, amasse as pòbles d‟Euròpa e les amie entara mèta prevista.
Artenhuda aguesta, après era darrèra guèrra de 1815, Alexandre I ei en cimalh maximal deth poder qu‟un òme pòt arténher.
Quin usatge ne harà d‟eth?
Alexandre I, eth pacificador d‟Euròpa, er òme que d‟era sua joenesa solet desiraue eth benèster des pòbles, eth prumèr iniciador des reformes liberaus ena sua patria, ara que campe revestit deth sòn poder e, per tant, de màger possibilitat d‟arténher eth ben des sòns subdits (tant que Napoleon imagine en sòn despatriament projèctes mainadencs e enganhosi sus era felicitat que balharie as òmes se tornesse en poder), un còp complida era sua mission sent sus eth madeish era man de Diu, arreconeish era insignificança de tot aqueth poder aparent, se dessepare d‟eth, l‟autrege a òmes menspredables e qu‟eth madeish mensprède e solet ditz:
Jo non sò qu‟un òme coma es auti; deishatz-me víuer coma un òme e pensar ena mia amna e en Diu.
Madeish qu‟eth solei e cada gram d‟etèr son ua esfèra complèta en eri madeishi e, ath còp, non son qu‟un atòm d‟un tot enòrme que pera sua madeisha immensitat er òme non pòt concéber, atau cada individú amie es sòns objectius en eth madeish e, ath còp, servís damb eri a un objectiu generau, inaccessible ar èsser uman.
Ua abelha ei en tot chucar en ua flor e pique a un mainatge; eth mainatge li cau pòur dera abelha e cre qu‟eth sòn objectiu ei picar ara gent.
Eth poèta admire ara abelha que bote en calici dera flor e assegure qu‟er objectiu der insècte ei extrèir era flaira des flors.
Er apicultor, qu‟a campat qu‟era abelha recuelh eth pollèn e eth doç chuc des flors e les transferís ena arna, ditz qu‟er objectiu dera abelha ei elaborar era mèu.
Un aute apicultor, qu‟a estudiat mès d‟apròp era vida der eishame, demòstre qu‟era abelha a recuelhut eth pollèn e eth nectar entà elevar as abelhes joenes e alistar ara futura reina e que, per tant, er objectiu dera abelha ei era continuacion dera espècia.
Eth botanic obsèrve que, en volar sus eth pollèn d‟ua flor masculina entà ua femenina, era abelha feconde ad aguesta darrèra, e ve en aquerò eth papèr der insècte; un aute, en tot contemplar era migracion des plantes considère qu‟era abelha contribuís ad aquerò e pòt dìder qu‟aguest ei er objectiu.
Mès er objectiu darrèr dera abelha non se limite a cap d‟aguestes finalitats qu‟er òme pòt desnishar.
Coma mès nauta sigue era intelligéncia der èsser uman qu‟estúdie aguesti objectius, autant mès evident se hè qu‟eth sòn objectiu finau ei inaccessible.
Er òme solet pòt observar era concordància dera vida des abelhes damb d‟auti fenomèns dera existéncia.
E aquerò madeish mos cau díder respècte ar objectiu des personatges istorics e des pòbles.
V Eth maridatge de Natasha damb Pierre de Bezujov en 1813 siguec eth darrèr eveniment erós ena anciana familha Rostov.
Aguest madeish an morie eth vielh comde Ilia Andreievic e, coma se passe tostemps, era familha s‟esbaucèc.
Es eveniments der an anterior, er incendi e abandon de Moscòu, era mòrt deth prince Andrei e era desesperacion de Natasha, era mòrt de Petia, eth dolor dera comdessa, tot aquerò, còp darrèr còp, queiguec sus eth cap deth vielh comde.
Semblaue non compréner era importància des eveniments; plan mès, se sentie incapable de comprener- les e, ajocant er ancian cap, semblaue demorar e demanar naui còps qu‟acabèssen damb eth.
Uns viatges se mostraue espaurit e confús; d‟auti plen de simulada animacion e activitat.
Era nòça de Natasha ocupèc pendent bèth temps era sua atencion: ordenaue dinars e sopars e semblaue esdegar-se per mostrar-se alègre.
Mès aguesta alegria sua que non ère contagiosa coma en d‟auti tempsi, senon que, peth contrari, suscitaue era pietat de toti guairi lo coneishien e estimauen.
Après era partida de Pierre e dera sua esposa, entornèc en sòn aclapament e comencèc a planher-se de postracion.
Uns dies dempús emmalautic e li calec calar-se en lhet.
Dès era prumeria dera sua malautia, a maugrat des frases encoratjantes des mètges, comprenec que ja non se lheuarie mès.
Era comdessa, sense despolhar-se, s‟estèc pendent dues setmanes en sòn cabeç.
Cada còp que li balhaue era medecina, eth comde, somicant, li punaue en silenci era man.
Eth darrèr dia, des.hèit en somics, li demanèc perdon ara sua esposa e tanben ath sòn hilh Nikolai (encara qu‟ère absent) pera pèrta dera sua fortuna que d‟aquerò se consideraue eth prumèr colpable.
Dempús d‟auer comulgat e recebut era extremoncion, moric tranquillaments.
Londeman ua multitud d‟amics e coneishudi,vengudi entà autrejar-li eth darrèr tribut, aumplic eth pis qu‟es Rostov auien logat.
Totes aqueres persones que tant de còps auien sopat e barat ena sua casa e tant auien arrit damb eth comde, ara, damb un sentiment unanime de trendesa e repotec, didien coma entà justificar-se: “Siguesse coma siguesse, qu‟ère un òme excellent.
Ja non se‟n trape d‟òmes coma eth…
Ath delà, qui ei que non a defèctes?”…
Moric quan es sòns ahèrs èren tant embolhadi que, de víuer un an mès, arrés poirie imaginar se com aurie acabat aquerò.
Nikolai ère en París, damb es tropes russes, quan recebec era notícia dera mòrt de sa pair.
Ara seguida, demanèc era baisha ena armada e, sense demorar-la, demanèc un permís e venguec entà Moscòu.
Un mes dempús dera mòrt deth comde era situacion economica qu‟ère esclarida e toti demorèren estonadi dera enòrma soma artenhuda per diuèrsi e petiti deutes qu‟era sua existéncia arrés sospechaue.
Es deutes pujauen eth doble des bens.
Parents e amics conselhauen a Nikolai que renoncièsse ara eréncia, mès hè‟c, que representaue entada eth un repotec ara, entada eth, sagrada memòria de sa pair e non volec entener a parlar der ahèr.
Acceptèc era eréncia pairau damb era obligacion de pagar es sòns deutes.
Es creditors, qu‟auien carat pendent tant de temps ena vida deth comde, pera influéncia indefinibla e poderosa dera sua desorganizada bontat, acodiren toti enes tribunaus.
I auec, coma tostemp se passe, rivalitat entre eri per çò d‟èster es prumèrs a crubar, e persones coma Mitenhka e d‟auti, qu‟auien recebut non per sòs, senon per presents, sigueren ara es creditors mès exigents.
Non autregèren a Nikolai ne pòsa ne retards; e es que semblauen planher-se deth vielh comde, autor des sues pèrtes (se n‟auie bèra ua), ara, sense pietat, s‟acarnien contra eth joen eretèr, innocent dauant d‟eri, que volontariaments auie contreigut era obligacion de pagar-les.
Degun des apraiaments prepausadi per Nikolai siguec acceptat.
Se veneren a baish prètz es bens en public enquant, e totun aquerò, restèc sense curbir-se era mitat des deutes.
Nikolai acceptèc trenta mil robles que l‟aufric eth sòn cunhat Bezujov entà pagar aqueres obligacion monetàries qu‟eth consideraue cèrtes e verificades.
Era menaça des creditors de meter-lo ena preson per çò qu‟encara restaue lo hec a decidir a cercar un emplèc.
Tornar ena armada, a on ère prepausat entara prumèra vacanta de cap de regiment, qu‟ère impossible, pr‟amor que sa mair s‟agarraue ada eth coma era soleta rason entà víuer.
Plan per aquerò, a maugrat deth sòn pòc delèri de estar-se en Moscòu entre aquera gent coneishuda de d‟auti tempsi, e a maugrat dera sua aversion as cargues civils, acceptèc un emplèc ena capitau e, deishant er unifòrme que tant estimaue, se refugièc en un petit pis de Sitsev Vrazeth damb sa mair e Sonia.
Natasha e Pierre, establidi alavetz en Sant Petersburg, que non auien ua idia precisa dera vida de Nikolai, que, en auer acceptat eth prèst deth sòn cunhat, sajaue d‟amagar-li era sua dificila situacion economica; damb es sòns mil dus cents robles de sodada n‟auie non solet entà sostier a sa mair e a Sonia, senon entà víuer de tau manera que sa mair non avertisse qu‟èren praubi.
Era comdessa non podie concéber era vida sens es condicions de luxe que l‟èren abituaus dès era mainadesa, e a cada instant, sense encuedar-se‟n de çò de mau hèr qu‟ère entath sòn hilh, exigie ja un coche, (donques que non n‟auie de pròpi) entà vier a tier-li ua visita a ua amiga, ja quauque repais plan car, ja un bon vin entath sòn hilh, e sòs entà hèr presents inesperats a Natasha, a Sonia e enquiath madeish Nikolai.
Sonia s‟ocupaue dera casa, tenguie compde dera sua tia, li liegie en votz nauta, patie es sòns capricis e era sua amagada animadversion e ajudaue a Nikolai a amagar dauant dera comdessa era situacion de praubetat que se trapauen.
Nikolai se reconeishie deutor etèrn de tot çò que Sonia hège per sa mair.
Admiraue era sua paciéncia e devocion, mès sajaue aluenhar-se d‟era.
Ath hons deth sòn còr semblaue repotegar-li èster massa perfècta e non hèr arren censurable.
Qu‟auie tot çò de besonh entà desvelhar era estimacion, mès pòc d‟aquerò qu‟obliguèsse a sénter amor per era.
Nikolai se n‟encuedaue de qué guaire mès l‟estimaue mendre ère er amor que sentie per era.
S‟auie agarrat ara carta que Sonia lo desliuraue deth sòn compromís e se portaue ara coma se tot çò que i auie auut entre es dus siguesse ja desbrembat de hège fòrça temps, fòrça temps e de cap des manères se poirie tornar a començar.
Era situacion de Nikolai empejoraue cada còp mès: qu‟ère un sòmi era idia d‟estauviar quauquarren dera sua sodada.
Que non ère solet que non artenhesse a economizar, senon que, entà satisfèr es exigéncies de sa mair, contreiguie quauque petit deute.
Qu‟ère, entada eth, ua situacion sense gessuda.
Li repugnaue era idia de maridar-se damb ua rica eretèra, tanti viatges prepausada pes sòns parents.
E era auta solucion (era mòrt de sa mair) que non se li podie ne acodir.
Arren desiraue ne demoraue; e ath sòn laguens experimentaue un plaser amargant e ombriu ena acceptacion passiva dera sua pròpia sòrt.
Sajaue d‟evitar as sues ancianes amistats, damb era sua pietat e aufriment d‟ajuda que l‟ofensauen e evitaue madeish totes es distraccions e plasers d‟abantes e enquia ena sua pròpia casa solet se tenguie a hèr solitaris damb sa mair, passejar silenciosaments pera sua cramba, humar ua pipa darrèr de ua auta coma se siguesse dedicat a cultivar gelosaments aqueth umor ombriu, eth solet que li permetie suportar era sua situacion.
VI A principis d‟iuèrn arribèc en Moscòu era princesa Maria.
Pes petòfies dera ciutat se‟n sabec dera situacion des Rostov e se‟n sabec de qué “eth hilh se sacrificaue per sa mair”, coma didien toti.
Dades es relacions amistoses e lèu familhars damb tota era familha Rostov, credec un dèuer sòn tier-les ua visita.
Mès, rebrembant era sua relacion d‟amistat, corau, damb Nikolai en Voronezh, auie pòur de tornar a trapar-se damb eth; a tot darrèr, hènt un gran esfòrç sus era madeisha, venguec a veder-les quauques setmanes dempús dera sua arribada en Moscòu.
Nikolai siguec eth prumèr a receber-la, donques qu‟entà entrar ena cramba dera comdessa li calie passar pera sua.
Eth ròstre de Nikolai, sonque veder-la, en sòrta d‟exprimir era alegria qu‟era princessa Maria demoraue, mostrèc heredor, duretat e orgulh, qu‟era jamès auie coneishut en eth.
Nikolai preguntèc pera sua santat e l‟acompanhèc entara cramba de sa mair e cinc menutes dempús gessec.
Quan era princessa Maria se didec adiu dera comdessa, Nikolai l‟acompanhèc ena anticramba damb ua gravetat e heredor espèciaus.
Non responec ua soleta paraula as observacions d‟era sus era salut dera comdessa.
Deishatz-me tranquil!”, semblaue díder era sua guardada.
Entà qué vie?
Qué a de besonh?
Mensprèdi ad aguestes senhoretes e a totes es sues amabilitats!, didec en votz nauta dauant de Sonia, incapable de contier eth sòn anuèg quan eth coche dera princessa s‟aluenhèc dera casa.
Ei tan brava!
Nikolai non responec e non aurie volut parlar mès dera princessa.
Mès, dempús aquera visita non passèc un solet dia sense qu‟era vielha comdessa deishèsse de mentar-la.
Era comdessa la laudaue, exigie qu‟eth sòn hilh anèsse a visitar-la, exprimie eth desir de tractar-la soent e, ath còp, se metie de mala encolia quan parlaue d‟era.
Nikolai sajaue de carar tostemp que sa mair se referie ara princessa, mès eth sòn silenci l‟irritaue.
Qu‟ei ua joena plan digna e brava, didie.
Te cau visitar-la.
Aumens serà ua escadença entà tractar damb quauquarrés; damb nosates, çampar, te deus engüejar.
Que non n‟è talents de hè‟c , maireta.
Abantes la volies veir e ara non; de vertat, estimat, que non te compreni.
Jo non è dit que m‟engüeja.
Com!
Tu madeish as dit que non la vòs veir.
Qu‟ei ua joena plan digna, e tostemp te shautaue; e ara, sabi pas per qué… tostemp m‟amagatz quauquarren.
Arren d‟aquerò, maireta.
Se te demanèssa que hesses quauqua causa anutjosa… mès te demani que l‟entornes era visita…
Me semble qu‟era cortesia ac exigís.
T‟ac è demanat, mès, a compdar d‟ara, non te diderè arren, donques qu‟as secrets damb era tua mair.
Que i anarè, s‟atau ac voletz.
A jo que m‟ei parièr.
Jo qu‟ac didia per tu.
Nikolai alendaue, se mossegaue era mostacha, escampilhaue es cartes e sajaue d‟atrèir era atencion de sa mair entà un aute tèma.
Mès era madeisha convèrsa se repetie a londeman e ar aute, ath tresau, ath quatau.
Après era visita as Rostov e era inesperada e hereda acuelhuda de Nikolai, era princessa Maria arreconeishie qu‟auie rason entà non èster era prumèra a tier-les ua visita.
Eth, que non m‟impòrte bric; sonque volia visitar a sa mair, que tostemp siguec brava damb jo e ara que li deuia tant.” Mès es sòns rasonaments non artenhien a tranquillizar-la; la tormentaue un malèster semblable ath racacòr tostemp que rebrembaue aquera visita.
E, a maugrat d‟auer decidit non tornar a veder-les e desbrembà‟c tot, seguie en tot senter-se en ua posicion faussa e tostemp que se preguntaue peth motiu d‟aquerò, li calie arreconéisher qu‟èren es sues relacions damb Nikolai Rostov.
Eth sòn ton hered e corrècte que non venguie des sòns sentiments entada era (ac sabie), mès amagaue quauquarren que li calie esclarir.
Sense aquerò, jamès estarie tranquilla.
Un dia, tara picada der iuèrn, quan ère seiguda ena sala der estudi susvelhant es leçons deth sòn nebot, l‟anoncièren era visita de Rostov.
Totafèt decida a non tradir-se ne mostrar cap inquietud, cridèc a mademoiselle Bourienne e damb era venguec ena sala.
Dempús era prumèra guardada entath ròstre de Nikolai comprenec qu‟auie vengut a pagar un deute de cortesia e decidic fèrmaments adoptar eth madeish ton qu‟eth tenguesse entà dirigir-se ada era.
Parlèren dera salut dera comdessa, des sues comunes amistats, des darrères notícies dera guèrra e, quan se passèren es dètz menutes qu‟impause era cortesia, Nikolai se lheuèc entà anar-se‟n.
Era princessa, ajudada de mademoiselle Bourienne, tenguec fòrça ben era convèrsa; mès en darrèra menuta, e quan Nikolai se lheuèc, ère tan cansada de parlar de totes aqueres causes que non l‟interessauen, e tan calada en pensament de per qué era vida l‟auie autrejat tan pòques alegries que, totafèt abstrèta dera realitat, tachadi entà dauant es sòns uelhs luminosi, contunhaue seiguda, quieta, sense encuedar-se‟n de qué eth s‟auie lheuat.
Nikolai la guardèc e, entà simular que non notaue era sua distraccion, li didec quauques paraules a mademoiselle Bourienne e guardèc de nauèth ara princessa, que seguie seiguda e quieta; eth sòn delicat ròstre miralhaue patiment.
Sentec, de pic, pietat d‟era e pensèc vagaments que dilhèu siguesse eth era encausa dera pena qu‟auie vist en sòn ròstre.
La volec ajudar, dider-li quauquarren agradiu, mès que non se l‟acodic arren.
Adishatz, princessa, didec.
Era reviuec, se rogic e alendèc prigondaments.
Ò, desencusatz-me, didec.
Partitz ja, comde?
Adishatz…
Qu‟ara lo vau a cercar didec mademoiselle Bourienne, e gessec dera sala.
Nikolai e era princessa s‟estèren en silenci, guardant-se de quan en quan.
Òc, princessa, didec a tot darrèr Nikolai, arrint tristaments.
Semble tot tan nauèth e, ça que la, a ploigut fòrça dès que mos vedérem per prumèr viatge en Bogucharovo.
Semblàuem malerosi, desgraciats, mès guaire balharia jo entà tornar en aqueri tempsi…
Mès eth passat que non torne.
Era princessa lo guardaue fixaments enes uehs damb era sua luminosa guardada.
Semblaue esforçar-se a compréner eth sens amagat d‟aqueres paraules que l‟expliquèsse es sentiments de Nikolai entada era.
Òc, òc, didec: mès, vos que non vos cau trapar mens eth passat.
Atau coma jo ac compreni, me pensi que rebrembaratz tostemp damb plaser era vòsta vida actuau, pr‟amor qu‟era abnegacion…
Que non accèpti es vòstes laudances, l‟interrompec, ara prèssa, Nikolai.
Ath contrari, non hèsqui que repotegar-me.
Mès, parlar d‟aquerò que non ei interessant ne divertit.
E de nauèth es sòns uelhs aqueriren ua expression hereda e seca.
Mès era princessa auie tornat a veir ar òme que coneishie e estimaue, e parlaue solet damb aguest òme.
Me pensè que me permeteríetz dider-vos-ac, higec.
Mos auíem hèt tant amics!…
Sò tan junhuda ara vòsta familha que non se m‟acodic pensar qu‟eth mèn interès podesse èster inoportun.
Mès que me sò enganhada, e era sua votz tremolèc de pic.
Sabi pas se per qué, contunhèc en tot remeter-se, mès abantes èretz desparièr… e…
De còps qu‟ei fòrça dur.
Non ei solet era sua guardada alègra, bontadosa e sincèra, non ei solet era beresa exteriora çò que vedí en eth.
Endonviè tanben era noblesa dera sua amna valerosa, fèrma, prèsta ath sacrifici, se didie ada era madeisha.
Ara eth qu‟ei praube e jo sò rica: qu‟ei solet per aquerò…
Òc, solet per aquerò…”, e rebrembant era sua trendesa de d‟auti tempsi, guardant, ara, aqueth ròstre bontadós e trist, comprenec era encausa dera sua heredor.
Per qué?
M‟ac auetz de díder.
Eth sauvèc silenci.
Non coneishi es vòstes rasons, comde, seguic, mès ei tan penible entà jo… vos ac cohèssi.
Non sai se per qué, vos, voletz privar-me dera vòsta amistat d‟abantes…
Qu‟ei plan trist entà jo, credetz-me.
Ena votz e enes uelhs dera princessa Maria començauen a tremolar es lèrmes.
Contunhèc:
Sò estat tan pòc erosa ena mia vida que cada pèrta me resulte penibla…
Adishatz.
E sense poder-se tier, s‟estarnèc a plorar tant que se dirigie entara pòrta.
Princessa!
Demoratz!
Per Diu…!, sorrisclèc Nikolai, sajant de tier-la.
Princessa!
Era virèc eth cap.
Pendent ues menutes s‟estèren en silenci, guardant-se enes uelhs; e çò que semblaue tan luenhant e impossible se hec de ressabuda immediat, possible e inevitable.
Ena tardor de 1814 se maridèren Nikolai e era princessa Maria e s‟establiren en Lisie- Gori, a on Nikolai se hec a vier a sa mair e a Sonia.
En tres ans, sense tocar entad arren es bens dera sua hemna, paguèc toti es deutes restants e damb era petita eréncia d‟ua cosia sua li podec entornar a Pierre es sòs que l‟auie prestat.
Tres ans mès tard, en 1820, Nikolai auie apraiat es sòns ahèrs monetaris de tau manèra que crompèc ua petita propietat pròcha a Lisie-Gori e ère en tractes entà recuperar Otradnoie, qu‟ère era sua maximala illusion.
Era sua ocupacion favorita e unenca qu‟ère era agricultura, qu‟ada era, en principi, s‟auie tengut per pur besonh.
Nikolai qu‟ère un propietari plan simple; non li shautauen es innovacions, sustot es vengudes d‟Anglatèrra, alavetz de mòda; se‟n burlaue des òbres teoriques dera agricultura, des granges especializades, des semes cars; en generau, non suenhaue en particular ua arrama dera sciéncia, senon que les tenguie totes ar ensems.
Tostemp pensaue ena propietat e non en ua part d‟era.
Çò de principau entada eth non èren eth nitrogèn ne er oxigèn (que se trapaue ena tèrra e en aire), ne un arair o hiems especiaus, senon er esturment basic que damb eth actue er oxigène e eth nitrogèn e er abonatge e er arair, ei a díder, eth mujik-trabalhador.
Quan Nikolai comencèc a ocupar-se dera propietat e a compréner es sòns diuèrsi elements, eth mujik tirèc especiauments era sua atencion.
Eth mujik que non ère entada eth solet un esturment de trabalh, senon eth sòn objectiu e jutge.
Sagèc prumèr de comprèner es sòns besonhs e çò qu‟eth mujik consideraue bon e dolent.
Hège coma se dispausèsse e ordenèsse, mès, ath hons, se limitaue a conéisher es sòns metòdes, es sues paraules e idies sus çò qu‟ère bon e dolent.
E solet quan auec comprenut es sòns gusti e es aspiracions deth mujik, quan aprenec a exprimir-se ena sua lengua, quan se calèc en sens amagat des sues paraules e se sentec près d‟eri, sonque alavetz comencèc a dirigir- les de vertat, ei a díder, a complir per çò que hè as mujiks çò qu‟exigien d‟eth.
E era administracion de Nikolai dèc es mès ludenti resultats.
En assumir era direccion dera propietat, sense trantalhar e damb ua sòrta d‟intuicions, Nikolai alistaue coma staroska e caporau as madeishi qu‟aurien alistat es mujiks s‟ac auessen podut hèr, e jamès se vedie obligat substituir-les.
Abantes d‟estudiar era composicion quimica des abonatges, abantes de conéisher eth deuer e er auer (coma li shautaue díder ironicaments), s‟informaue ben sus era quantitat de bestiar qu‟auien es campanhards e l‟aumentaue damb toti es mejans.
Non permetie era division de bens entre es familhes, qu‟apuaue generosaments.
Menspredaue madeish, as guiterosi, libertins e as maus trabalhadors e sajaue de qué siguessen expulsadi dera comunautat.
Pendent era semiada e era sèga deth hen o des cereaus, susvelhaue madeish es sòns pròpis terrens e es des mujiks de sòrta qu‟èren pòqui es propietaris qu‟auessen tèrres tan d‟ora e tan ben semiades, tan d‟ora recuelhudes es cuelhetes e tan rendibles es resultats coma enes tèrres de Nikolai.
Que non sabie tractar damb es lacais agregadi ara casa senhoriau, que cridaue aprofitadi; sivans era pensada de toti, les consentie fòrça e les mimaue massa.
Quan li calie balhar ua orde contundenta ad aguesti vailets o quan n‟auie de castigar a bèth un, se mostraue trantalhant e demanue conselh ara sua familha.
Mès arribat eth cas d‟amiar entara armada a un vailet en sòrta d‟un mujik, ac hège sense trantalhar.
Per çò des mujiks jamès experimentaue cap de dobte.
Cadua des sues ordes, ac sabie ben, serie aprovada per toti, exceptat de rares excepcions.
Non se permetie, totun, recargar de trabalh a un servent o condamnar-lo sense mès ne mès, ne tanpòc facilitar eth trabalh de quauqu‟un o recompensar-lo sivans eth sòn desir personau.
Que non aurie sabut explicar en qué consistie era mesura de çò que s‟auie de hèr e non mès ath sòn laguens aguesta mesura qu‟ère fèrma e immudabla.
Fòrça còps, quan parlaue de bèth desorde o fracàs, exclamaue emmaliciat: “Aguest pòble rus!…” e credie que detestaue as mujiks.
Mès era vertat ère qu‟estimaue damb tota era sua amna ad aguest pòble rus nòste, e era sua manèra de víuer, plan per aquerò auie comprenut e seguit era soleta via capabla de dar un bon resultat ena propietat.
Era comdessa Maria se mostraue gelosa d‟aguest amor deth sòn marit e li hège dò de non poder-lo compartir, mès li resultaue impossible comprèner es alegries a amarums que li costaue aguest mon especiau, tant autrú d‟era.
Non comprenie se per qué Nikolai se mostraue animat e eròs quan, dempús d‟auer-se lheuat a punta de dia e passar tot eth maitin en camp o ena aira, enes sementères o enes prats, tornaue ara ora qu‟era servie eth tè.
Non comprenie era sua afogadura quan li condaue qu‟eth ric e laboriós mujik Matvei Ermishin e era sua familha auien estat en tot amiar hèishi pendent tota era net, mentre qu‟es auti encara non les auien recuelhut.
Tanpòc s‟explicaue se per qué arrie tant alègraments jos era mostacha e guinhaue eth uelh en passar dera hièstra entath balcon, tant que ua ploja tèba e seguida queiguie sus es secs brotons dera civada, o per qué, ena epòca dera sèga o de recuelhuda, rogit peth solei, sudorós, damb flaira d‟absinti e semes d‟estragon enes peus, se heregaue es mans satisfèt s‟eth vent aluenhaue ues bromasses que menaçauen tronada e didie: “Un aute dia atau e era nòsta cuelheta e era des mujiks ja serà en granèr”.
Encara mens podie compréner se per qué Nikolai, de tan bon còr e tostemps prèst a previer es sòns desirs venguie lèu ena desesperacion quan ère era, era amiaira dera suplica d‟ua campanharda o d‟un mujik entà un permís de trabalh qu‟eth se remie rotondaments a autrejar, en tot pregar-li que non intervenguesse en aguesti ahèrs.
Se n‟encuedaue de qué eth sòn marit auie un mon particular, qu‟estimaue apassionadaments, un mon governat per leis qu‟era non comprenie.
En escadences, en tot sajar de comprenè‟c, li parlaue deth merit qu‟eth auie tractant as mujiks tan ben.
Nikolai responie emmaliciat:
Que non ei cap de merit, jamès se m‟auie acodit; que non hèsqui arren per eri.
Eth ben deth pròche non ei senon ua idia poètica e condes de hemnes.
Çò qu‟è de besonh ei qu‟es nòsti hilhs non les calgue demanar caritat.
Me cau assolidar era nòsta fortuna tan que viua: que non ei qu‟aquerò.
E entad aquerò qu‟è besonh d‟orde e de severitat… aquerò ei tot, didie, sarrant eth sòn poderós punh.
Aquerò e justícia, plan que òc, higie, pr‟amor que s‟eth campanhard a hame, s‟ei nud, se non a senon un shivalòt, non poirà trabalhar ne entada eth ne entà jo.
E solide perque Nikolai non se permetie pensar que hège quauquarren entath ben des auti, qu‟auie bon còr, guaire hège qu‟ère beneficiós.
Era sua fortuna aumentaue ara prèssa.
Es mujiks des entorns venguien entada eth pr‟amor de qué les crompèsse, e pendent fòrça temps dempús dera sua mòrt eth pòble sauvèc un agradiu rebrembe d‟eth.
Prumèr, çò des mujiks, e dempús, çò de sòn.
Que tanpòc destibaue era man.
En ua paraula, un vertadèr patron!”.
Çò que de còps tormentaue a Nikolai en sòn tracte damb es mujiks ère era sua pròpia irascibilitat, amassa damb ua arraïtzada costum militara de quilhar era man.
Ara prumeria non vedie en aquerò arren de censurable, mès tath segon an de maridatge era sua opinion sus aguesta manèra d‟actuar, de pic, lo cambièc.
Un dia d‟ostiu hec cridar ath staroska de Bogucharovo, qu‟auie substituit a Dron, ja defuntat, e qu‟acusauen de panatòris e negligéncies.
Nikolai gessen en pòrge e, après era prumèra responsa deth staroska, s‟enteneren en vestibul sorrolhs de còps e crits.
Quan entornèc entà esdejoar s‟apressèc ara sua hemna, seiguda dauant dera labor e damb eth cap clin; coma de costum, comencèc a condar çò que pensaue hèr aqueth maitin e, entre d‟autes causes, parlèc deth staroska de Bogucharovo.
Era comdessa Maria, ja rogida, ja esblancossida, tostemp ena madeisha actitud e damb es pòts sarradi non responie as paraules deth sòn marit.
Be n‟ei d‟insolent, eth brigand!, didie, en tot alugar-se sonque de rebrembar-lo.
S‟aumens auesse dit qu‟ère embriac, que non lo vedec…
Mès, se qué te cau, Mary?, preguntèc de pic.
Era comdessa lheuèc eth cap, volec díder quauquarren, mès tornèc abaishar era guardada ara prèssa e sarrèc es pòts.
Qué se passe?
Qué te cau, estimada?
Es lèrmes qu‟emberien tostemp ara lèja comdessa.
Jamès ploraue per dolor o engüeg, senon per tristor e pietat.
Quan ploraue, es sòns uelhs radiants aquerien un encantament irresistible.
Tanlèu Nikolai cuelhec era sua man, non se podec tier mès, e s‟estarnèc a plorar.
Qu‟ac è vist, Nikolai…
Nikolai carèc, se rogic tot, se hec enlà d‟era e, en silenci, comencèc a caminar pera estança.
Comprenec se per qué ploraue era sua esposa, mès que non podie adméter tan lèu qu‟un acte qu‟ère acostumat lèu de petit e que trapaue normau siguesse dolent.
Trantalhant encara, contemplèc de nauèth eth ròstre sofrent de Maria plen d‟amor per eth, e alavetz comprenec de ressabuda qu‟era auie rason e qu‟eth ère colpable de hège pro temps dauant d‟eth madeish.
Mary, didec a mieja votz, en tot apressar-se ada era.
Aquerò non se passerà bric mès, t‟ac juri.
Bric mès, repetic damb votz estrementida, coma era d‟un mainatge que demane perdon.
Es lèrmes brotèren encara mès des uelhs dera comdessa, que cuelhec era man deth sòn marit e la punèc.
Aué, qu‟a estat quan…, se te platz, Mary, non m‟ac rebrembes… se tornèc a rogir.
Te balhi era mia paraula d‟aunor qu‟aquerò non se repetirà e aquerò me servirà de recordatòri, didec, mostrant er anèth trincat.
D‟alavetz ençà, cada viatge que, quan passaue compdes damb un staroska o un encargat, li pujaue era sang en cap e se li crispauen es punhs, Nikolai hège virar er anèth e baishaue es uelhs dauant der òme que l‟enforismaue.
Ça que la, un parelh de còps ar an se deishaue amiar pera colèra e alavetz cohessaue ara sua hemna qu‟ac auie hèt e li prometie qu‟aqueth serie eth darrèr viatge.
Mary, tu me mensprèdes, vertat?, didie.
Que m‟ac meriti.
Ena societat dera noblesa provinciana estimauen a Nikolai, mès que non lo volien.
Es interèssi dera noblesa l‟èren indiferents, e aguest ère eth motiu de qué es uns lo credessen un orgulhós e d‟auti un pèc.
Tot eth sòn temps, dès era semiada de primauèra enquiara cuelheta, lo passaue absorbit pes ahèrs restacadi ath camp.
Era tardor la dedicaue ara caça damb era madeisha seriositat qu‟ac hège ena agricultura, en tot absentar-se per un o dus mesi damb era sua canhada e mautaires.
En iuèrn visitaue d‟auti bordalats e se teguie ara lectura.
Ena sua bibliotèca abondauen, mès que mès, es libres d‟istòria; les crompaue cada an per ua determinada soma.
Solie díder qu‟ère en tot hèr ua bibliotèca seriosa e s‟obligaue a liéger tot çò que crompaue.
Embarrat en sòn burèu liegie damb mina grèu; aguesta dedicacion ara lectura siguec ara prumeria coma un déuer, dempús ua ocupacion abituau, que li proporcionaue un cèrt plaser per çò de tier-se a ua ocupacion seriosa.
Exceptat quauqua gessuda restacada damb era sua administracion, tot er iuèrn lo passaue en casa en tot junher-se mès ara familha: li shautaue conéisher peth menut era vida des sòns hilhs e es sues relacions damb era mair.
Intimaue cada còp mès damb era sua hemna e cada dia desnishaue en era naui tresaurs moraus.
Dès eth maridatge de Nikolai, Sonia s‟estaue ena sua casa.
Abantes dera nòça, Nikolai (en tot acusar-se ada eth madeish e laudar-la) l‟auie condat a Maria es sues ancianes relacions e l‟auie demanat que siguesse corau e brava damb era sua cosia.
Un dia parlèc ara sua amiga Natasha de Sonia e dera sua pròpia injustícia.
Quin?, preguntèc estonada era comdessa Maria.
Era que non a arren.
Per qué?
Non ac sai.
Dilhèu li manque egoïsme, sabi pas; mès se li trè e se l‟a trèt tot.
A viatges me hè dò; en d‟auti tempsi desirè viuaments que Nikolai se maridèsse damb era, mès tostemp auí era presentida de qué aquerò non se passarie.
Qu‟ei coma ua flor estèrla, coma es que i a entre es haraguères.
Us còps me hè dò e d‟auti pensi qu‟ac sent coma ac senteríem tu e jo.
A maugrar qu‟era comdessa Maria sajaue d‟explicar a Natasha qu‟ère de besonh compréner de ua auta manèra es paraules der Evangèli, cambiaue de pensada tostemp que vedie a Sonia, que, plan que òc, semblaue non patir, resignada fatauments ath sòn destin de flor estèrla.
Semblaue que sentie cordialitat non tant pera gent coma pera familha en ensems.
Qu‟ère coma es gats, que s‟acostumen abantes ara casa qu‟as persones qu‟abiten en era.
Suenhaue ara vielha comdessa, amorassaue e mimaue as hilhs e ère tostemp prèsta a complir es petiti servicis qu‟ère capabla, mès que tot aquerò s‟acceptaue coma degut e non coma arreconeishement…
Era propietat de Lisie-Gori qu‟auie estat rebastida, mès non damb era magnificéncia des tempsi deth defuntat prince.
Es naues bastides, començades en tempsi dificils, qu‟èren plan simples.
Era immensa casa sus fondaments de pèira ère de husta e ère ornada solet peth laguens; es solèrs de husta èren sense pintar, e l‟auien moblat damb es mès simples cagires, taules e divans hèti pes sòns sirvents, damb husta de bedoth dera madeisha propietat.
Era casa qu‟ère espaciosa, damb estances entath servici e crambes entàs òstes.
Es parents des Rostov e des Bolkonski s‟amassauen soent en Lisie-Gori, venguien damb tota era sua familha enes sòns cars arrossegadi per tirs de dètz-e-sies shivaus e damb dotzenes de vailets.
E aquiu s‟estauen mesi sancèrs.
Ath delà, quate còps ar an, enes aniversaris e onomastiques des patrons, s‟amassauen pendent un o dus dies enquia cent convidadi.
Era rèsta deth temps s‟esguitlaue tranquillaments, en miei des abituaus ocupacions: eth tè, er esdejoar, eth dinar, eth sopar, mestrat tot aquerò damb productes dera tèrra.
Qu‟ère eth 5 de deseme de 1820, vesilha de Sant Nicolàs.
Natasha, eth sòn marit e es mainatges èren en casa de Nikolai de principis dera tardor.
Pierre auie entornat entà Sant Petersburg per ahèrs particulars, coma eth didie; pensaue èster dehòra tres setmanes, mès que ja ne hège sèt e lo demorauen d‟un moment en aute.
Eth 5 de deseme, ath delà dera familha de Bezujov, es Rostov auien ena sua casa a un vielh amic deth generau retirat Vasili Fiodorovic Denisov.
Nikolai sabie qu‟eth 6, dia dera hèsta, quan arribèssen es convidadi, li calerie trèir-se era sua tunica, botar-se era levita e bòtes de punta estreta e acodir ena naua glèisa qu‟auie bastit, dempús vierien es felicitacions, es entremesi qu‟aufrien as convidadi, se parlarie des eleccions dera noblesa e dera cuelheta.
Mès ara, ena vesilha, se credie en sòn dret de hèr era sua vida vidanta.
Abantes de dinar revisèc es compdes der administrador dera propietat de Riazan, propietat deth nebot dera sua hemna, escriuec dues cartes de negòcis e hec un torn pera aira, es estables e es bòrdes.
Dempús de cuélher quauques mesures de prevision dauant dera embriguessa generau que s‟anonciaue tà londeman (damb era escadença dera hèsta patronau), tornèc tara ora de dinar e, sense temps de parlar solets damb era sua hemna cuelhec eth sòn lòc ena longa taula de vint cubèrts qu‟ath sòn entorn s‟auien amassat toti es familhars.
Qu‟èren aquiu sa mair, era anciana senhora Bielova (que viuie damb era comdessa), era sua hemna damb es sòns tres hilhs, era hilhuquèra, eth preceptor des sòns hilhs, eth nebot damb eth sòn aute preceptor, Sonia, Denisov, Natasha e es sòns tres petits damb era sua hilhuquèra e eth vielh Mijail Ivanovic, arquitècte deth prince, que s‟estaue tranquillaments en Lisie-Gori.
Era comdessa Maria ère en extrèm opausat dera taula.
Tanlèu eth sòn marit s‟auec seigut, peth gèst que destropèc eth tovalhon e hec enlà rapidaments eth veire e era copa qu‟auie ath dauant, avertic qu‟ère de mala encolia, coma li solie passar a viatges, mès que mès, abantes dera sopa, quan entornaue dirèctaments deth camp ara ora de dinar.
Era comdessa Maria se‟n sabie perfèctaments d‟aguest estat d‟animositat e, quan era madeisha ère de bona encolia, demoraue tranquillaments qu‟acabèsse eth prumèr plat e solet alavetz se dirigie ada eth e l‟obligaue a cohessar qu‟ère de mala encolia sense cap de motiu.
Mès aqueth dia desbrembèc totafèt eth sòn prudent anament.
La desengustaue e l‟entristie que, sense cap de motiu, eth sòn marit siguesse anujat damb era.
Se sentec malerosa.
Li preguntèc a on auie estat.
Nikolai responec.
Li preguntèc de nauèth se tot anaue com cau ena propietat.
Eth arroncilhèc es celhes per çò deth ton forçat dera pregunta, e responèc ara prèssa.
Per qué deu èster emmaliciat damb jo?
Gràcies a Denisov, era convèrsa se hec lèu generau e animada e era comdessa Maria non parlèc mès damb eth sòn marit.
Quan se lheuèren dera taula e anèren a balhar es gràcies ara vielha comdessa, Maria aufric era man a Nikolai, lo punèc e li preguntèc per qué ère emmaliciat damb era.
Tostemp as idies estranhes, que non sò emmaliciat, responec.
Mès era paraula “tostemp” didie ara comdessa Maria: “Sò emmaliciat, e non voi explicar-ne eth motiu”.
Nikolai viuie en tan bona armonia damb era sua hemna qu‟enquia Sonia e era vielha comdessa (que, per gelosia, desirauen veder-les pelejadi) non trapauen cap motiu de repotec.
Ça que la, tanben entre eri i auie moments d‟animositat.
A viatges, precisaments dempús de bèth periòde plan erós, gessie entre es dus bèth aluenhament e ostilitat; aquerò se passaue mès soent pendent es estats de prenhs dera comdessa Maria.
Ara que se trapaue en un d‟aqueri periòdes.
Ben, messieurs et mesdames, didec Nikolai en votz nauta, çampar, alègraments (causa qu‟ara princessa li semblèc hèt a prepaus entà ofensar-la).
Que sò de pè dès es sies deth maitin, deman me calerà patir, mès que m‟estimi mès repausar.
E, sense dider-li arren ara sua hemna, se retirèc entà un petit salon e s‟estirèc en un divan.
Guardèc eth sòn gròs vrente e contemplèc en miralh eth sòn ròstre auriolenc, esblancossit e prim, damb es uelhs mès grani que jamès.
Tot que li semblaue desagradiu: es crits e es arridalhes de Denisov, era convèrsa de Natasha e, sustot, era rapida lucada que li lancèc Sonia.
Sonia qu‟ère eth prumèr pretèxt qu‟alistaue era comdessa entà justificar era sua irritacion.
S‟estèc ua estona damb es òstes e, sense compréner arren de tot çò que didien, gessec dissimuladaments e pugèc entara cramba des mainatges, qu‟auien entamenat un viatge entà Moscòu, montadi en cagires, e la convidèren a vier damb eri.
Se seiguec e joguèc damb es petiti, mès eth rebrembe dera immotivada irritacion deth sòn marit non deishaue de tormentar-la.
Se lheuèc e, caminant damb dificultat sus es puntes des pès, se dirigic entath petit salon que repausaue Nikolai.
Andriusha, eth màger des mainatges, la seguic tanben de puntetes, imitant-la, sens qu‟era se n‟encuedèsse.
Chere Marie, il dort je crois; il est si fatigué.
Era comdessa se virèc, vedec darrèr sòn ath hilh e comprenec que Sonia auie rason, e aquerò precisaments aumentèc era sua ira e, a dures penes, tenguec ua paraula ofensanta.
Non responec arren, mès, entà non creir a Sonia, li hec un gèst ath mainatge entà que la seguisse sense hèr bronit e es dus se dirigiren entara pòrta.
Sonia gessec per aute costat.
Dera estança que dormie Nikolai arribaue eth rumor dera sua respiracion regulara, qu‟es sòns intims matisi tan ben coneishie.
Mentre escotaue vedie eth front espaciós e beròi deth sòn marit, era sua mostacha, eth ròstre tot, qu‟enes longui silencis dera net, quan eth dormie, li shautaue contemplar.
Alavetz, Nikolai se botgèc e estosseguèc.
En aqueth instant, der aute costat dera pòrta, Andriusha cridèc:
Pairet, maireta qu‟ei aciu!
Era comdessa Maria perdec era sang dera cara espaurida e li comencèc a hèr senhaus ath mainatge, que deishèc de cridar, e, pendent ues segondes, se hec un silenci temible entada era; sabie qu‟eth sòn marit odiaue que lo desvelhèssen.
S‟entenec, de pic, darrèr dera pòrta, ua naua tossiquèra e era votz maucontenta de Nikolai:
Que non lo dèishen a un repausar ne un solet moment!, didec.
Mary!
Ès tu?
Sonque venguí a guardar, que non l‟auia vist, desencusa-me…
Nikolai tossic e sauvèc silenci.
Era comdessa se retirèc dera pòrta e acompanhèc ath sòn hilh enquiara cramba des mainatges.
Cinc menutes dempús, era petita Natasha, ua creatura de tres ans e uelhs neri, era preferida de sa pair, que li condèc sa frair que pairet dormie e maireta ère ena cramba des divans, correc sense èster vista pera comdessa entà on ère sa pair.
Era petita dauric era pòrta carrinclanta, s‟apressèc, damb er anament decidit des sòns encara bastrussi e petiti pès, entath divan, campèc era postura de sa pair, ajaçat d‟esquia ada era, se metec de puntetes e punèc era man de Nikolai que sus era apuaue eth cap.
Natasha!
Papa que vò dormir.
Natasha.
Qu‟ei en tot arrir.
Nikolai baishèc es cames deth divan, s‟incorporèc e cuelhec en braça ara mainada.
Entra, Masha, li didec ara sua esposa.
Era comdessa entrèc ena cramba e se seiguec ath cant deth sòn marit.
Que non la vedí entrar darrèr mèn, didec timidaments.
Venguí entà veir…
Nikolai qu‟auie en un braç ara mainada, contemplèc ara sua hemna e, en veir era expression de colpa en sòn ròstre, l‟apressèc entada eth damb er aute braç e punèc es sòns peus.
Posqui punar a mama?, li preguntèc ara mainada.
Natasha arric timidaments.
Non te pòs imaginar se guaire malerosa e soleta me senti quan te botes atau.
Tostemp me semble que…
Mary, non digues pegaries.
Com non te hè vergonha?, didec alègraments.
Que me semble que non me pòs estimar per èster tan lèja… que ne sò tostemp…
À, non me hèsques arrir!
Era beresa que non hè nèisher er amor, qu‟ei er amor que hè ara beresa.
Solet enes Malvinas o en d‟auti lòcs similars se les estime perque son beròies.
Mès, dilhèu estimi ara mia hemna?
Non, non ei amor, coma t‟ac poiria díder?…
Sense tu, o quan bèra causa trebole es nòstes relacions, que me senti perdut, non posqui hèr arren.
Com t‟ac poiria explicar?
Estimi eth mèn dit?
Non, que non l‟estimi; mès que sagen de trèir-lo-me…
Jo que non pensi madeish, mès te compreni.
Alavetz, non ès emmaliciat damb jo?
Terriblaments emmaliciat!, arric Nikolai, e, en tot passar-se era man peth peu comencèc a passejar.
Sabes, Mary, en qué pensi?
Ne tansevolhe se demanèc s‟ère prèsta a escotar-lo; aquerò que non l‟importaue; se l‟auie acodit ua idia e era sua hemna li calie participar en era.
E l‟expausèc era sua intencion de convéncer a Pierre de qué se demorèsse damb eri enquiara primauèra.
Era comdessa l‟escotèc, hec quauques observacions e tanben comencèc a pensar en votz nauta.
Se tractaue des mainatges.
Que ja s‟insinue en era era hemna, didec en francés, senhalant ara petita Natasha.
Vosati repotegatz as hemnes era manca de logica.
Donques aciu qu‟as era nòsta logica.
Li digui “papa que vò dormir” e era respon: “non, arrís”.
E a rason, arric erosa era comdessa.
Òc, òc!
Nikolai cuelhec ara petita, la quilhèc entà naut, la placèc sus era sua espatla en tot tier-li es cames e passegèc pera cramba.
Pair e hilha qu‟auien era madeisha expression de beatifica felicitat.
Sabes?, gasulhèc era comdessa en francés, dilhèu sigues injust.
Òc, que ja ac sai.
Mès, se qué vòs que hèsca?…
Que sagi de dissimulà‟c…
En aqueth instant s‟entenec en vestibul e en correder un rumor de votzes e passi que denonciauen era arribada de quauquarrés.
Qu‟a vengut quauquarrés.
Sò segura de qué ei Pierre.
Vau a veir, e era comdessa gessec dera cramba.
En tot profitar era sua abséncia, Nikolai, damb era mainada en braça, se permetec hèr uns torns pera cramba a tot galaup, enquia que, agotat, panteishant, se posèc, baishèc ara prèssa ara arridolenta mainada e la sarrèc contra eth sòn pièch.
Es sauts que venguie de hèr li rebrembauen eth balh e, contemplant era careta redona e radianta dera sua hilha, pensèc en com serie quan eth, ja vielhet, l‟acompanhèsse entath balh; e madeish qu‟eth sòn defuntat pair, que baraue damb Natasha eth Danilo Cooper, eth bararie era mazurca damb era.
Nikolai!
Qu‟ei eth!
Ei aciu!, didec ath cap d‟ua estona era comdessa, entrant.
Ara que reviuerà era nòsta Natasha.
Qu‟ère de veir era sua alegria, e quina repotegada se hec a vier Pierre peth retard.
Anem, anem, ara prèssa.
Desseparatz-vos ja, d‟un viatge, higec arrint ara mainada, que se sarraue a sa pair.
Nikolai gessec damb era petita dera man.
Era comdessa se demorèc en salon des divans.
Jamès, jamès pensè que se podesse èster tant erosa, gasulhèc.
Un arridolet illuminèc eth sòn ròstre; mès ath còp, alendèc e era sua prigonda guardada exprimic ua tranquilla tristor.
Coma, s‟ath delà dera felicitat qu‟experimentaue, n‟auesse ua auta, inaccessibla en aguesta vida, qu‟en aqueth moment rebrembèc sense voler.
Natasha s‟auie maridat ena primauèra de 1813 e en 1820 auie ja tres hilhes e un hilh plan desirat, qu‟era madeisha educaue.
Qu‟ère de mau hèr arreconéisher en aquera mair gròssa e en plia floritura ara inquieta e rebregada Natasha d‟abantes.
Es traits dera sua cara s‟auien determinat e exprimien ua patz repausada e serena.
Eth sòn ròstre non auie ja, coma abantes, aquera constanta animacion qu‟ère era sua màger atraccion.
Ara, soent, solet se vedie eth ròstre e eth còs, mès que ja non se miralhaue era amna; se vedie ua henna beròia, fòrta e fecunda.
Pòqui viatges s‟alugaue en era er ancian huec; solet se passaue en quauques escadences, quan tornaue eth sòn marit, o quan se guarie bèth un des sòns hilhs o quan, damb era comdessa Maria, rebrembaue ath prince Andrei (damb eth sòn marit jamès a hège, en tot supausar-lo gelós d‟aqueth rebrembe), e, sonque de quan en quan, quan bèth edart la possaue a cantar, plaser qu‟auie abandonat complètaments dempús era sua nòça: En aqueri rars instants, quan er ancian huec semblaue alugar-se de nauèth en sòn polit còs florit ère encara mès atractiua qu‟abantes.
Dès que se maridèc, Natasha s‟estaue damb eth sòn marit en Moscòu o en Sant Petersburg, ena casa de camp pròcha a Moscòu, o damb era sua mair, ei a díder, damb Nikolai.
Frequentaue pòc era vida sociau e guairi coneishien ara joena comdessa Bezujov demorauen decebudi, que non ère ne afabla ne amabla.
Non ei qu‟estimèsse era solitud (en realitat Natasha ignoraue se li shautaue o non, e enquia e tot li semblaue que non li shautaue), mès es prenhs, es jasilhes e era educacion des sòns hilhs, ath delà d‟ua participacion plan intensa en cada menuta dera vida deth sòn marit, l‟obligauen a non frequentar-la.
Guairi coneishien ara Natasha d‟abantes quedauen estonadi, coma de quauquarren extraordinari, deth cambiament que s‟auie costat en era; solet era vielha comdessa, qu‟instintiuaments auie comprenut que totes es inquietuds dera sua hilha non auien ua auta causa qu‟era manca d‟un marit e d‟ua familha (coma didie miei de trufaria, meiei seriosaments en Otradnoie), solet era mair se mostraue estonada der estonament dera gent que non la comprenie e repetie que tostemp auie sabut qu‟era sua hilha serie ua esposa e ua mair modèl.
Natasha non seguie aquera règla d‟aur prepausada pera gent sabenta, e sustot pes francesi, sivans era quau ua hemna joena non li cau deishar-se d‟anar ne abandonar es arts dera seduccion dempús de maridar-se, senon que, peth contrari, li cau assolidar encara mès qu‟abantes era sua atraccion entà seguir captivant ath marit coma abantes deth maridatge.
Era, ça que la, auie abandonat es sues arts de seduccion, e entre eres, eth mès poderós, era sua votz.
Precisaments per èster eth mès fòrt, auie deishat eth cant.
Natasha non suenhaue es sues manères, ne refinaue eth sòn lengatge ne pensaue en sòn ornament personau, non sajaue de presentar-se ath sòn marit atrasenta, ben vestida e pientada, en tot evitar cansar-lo damb es sues exigéncies.
Sabie qu‟es ligams que la junhien ath sòn marit non se mantenguien pes sentiments poetics que l‟auien atrèt entada era senon per quauquarren desparièr, indefinit, mès tan fèrm coma era union dera sua amna damb eth sòn còs.
Retortilhar-se eth peu, vestir ara moda, cantar ua romanza, e hè‟c entà captivar ath sòn marit, li semblaue tant estranh coma apolidir-se entà shautar-se ada era madeisha.
Hè‟c entà agradar as auti dilhèu l‟atreiguesse (Natasha ac igoraue); mès que li mancaue temps entad aquerò: era encausa principau de qué se n‟auesse desbrembat deth cant, dera sua pròpia persona e non pensèsse en çò qu‟anaue a díder, qu‟ère era sua manca absoluda de temps.
Qu‟ei sabut qu‟eth gènre uman pòt concentrar tota era sua atencion en un objècte, per insignificant que semble; e se sap tanben que tot objècte qu‟en eth se concentre era atencion creish enquiar infinit encara que sigue insignificant.
Natasha se tenguec complètaments ara sua familha, ei a díder, ath marit que li calie manejar entà que solet siguesse sòn e dera casa; e as sòns hilhs, que les calie amiar en sòn sen, neurir e educar.
E quan s‟autrejaue (non solet damb era intelligéncia, damb era sua amna sancèra, damb tot eth sòn èsser) ar objectiu alistat, autant mès gran se hège aguest entada era gràcies ara sua atencion e es sues fòrces li semblauen mès fèbles, mès insignificantes, de sòrta que sajaue de concentrar-les, e ne tansevolhe atau, artenhie a hèr tot çò que li semblaue de besonh.
Non comprenie en absolut es dicussions e convèrses restacades as drets dera hemna, as relacions entre conjonchs, libertats e recipròques obligacions, qu‟alavetz non sigueren cridadi problèmes coma ara, encara qu‟èren es madeishi qu‟es dera nòsta epòca.
Aguestes questions, alavetz coma ara, non existien senon entà persones que solet ven en matrimòni eth plaser que mutuauments se procuren es esposi, ei a díder, tan solet eth principi deth matrimòni e non tota era sua importància, que s‟està ena familha.
Aqueri rasonaments e es questions d‟aué, semblables ara pregunta de com arténher eth màger plaser minjant que non existien de hèt, ne existissen ara entàs que pensen qu‟era fin deth minjar e neurir-se, e era fin deth matrimòni ei era familha.
Se çò que se preten arténer damb eth minjar ei neurir eth còs, qui se minge d‟un còp çò que correspon a dus repais obtie dilhèu un màger plaser, mès que non complís era fin perseguida, pr‟amor qu‟er estomac non pòt digerir dus repais ath còp.
S‟era fin deth matrimòni ei era familha, qui desire auer hemnes o marits artenherà dilhèu mès plaser, mès de cap manèra aurà familha.
S‟er objectiu de minjar ei era alimentacion e eth deth matrimòni era familha, tot se redusís a non minjar mès de çò qu‟er estomac pòt digerir e a non auer mès hemnes o marits des de besonh entara familha, ei a díder, non mès d‟un o d‟ua.
Natasha auie besonh d‟un marit.
E l‟auec.
Eth marit li proporcionèc era familha.
E non vedie eth besonh d‟un marit milhor, donques que totes es sues energies èren dirigides entath servici d‟aguest marit e d‟aguesta familha; ne tan solet podie imaginar çò qu‟aurie podut passar s‟auesse estat de ua auta manèra.
En generau, non li shautaue era societat; plan mès, valoraue era companhia des sòns pròchi: era comdessa Maria, sa fraia, sa mair e Sonia.
Qu‟ère a gust damb aqueres persones que, sense besonh de pientar-se ne mudar-se, podie gésser dera cramba des mainatges damb eth ròstre erós entà mostrar era borrasseta plapada d‟auriò e non de verd e escotar es afirmacions tranquillizadores de qué eth mainatge ère, ara, milhor que jamès.
Natasha s‟auie deishat d‟anar tant, que‟es sòns vestits, eth sòn pientat, es sues paraules dehòra de lòc, era sua gelosia (qu‟auie gelosia de Sonia, dera hilhuquèra, de quinsevolh hemna, siguesse beròia o non) èren eth tèma de costum des trufaries de toti es sòns familhars.
Era opinion generau ère que Pierre estaue dominat pera sua hemna, e ère vertat.
Ja dès prumèrs dies de maridatge Natasha expausèc es sues pretensions.
Pierre demorèc estonat per aqueres idies, naues entada eth, que sivans eres eth marit pertanhie ara sua hemna e ara sua familha en cada instant dera sua existéncia.
S‟estonèc de taus exigéncies, mès que se sentec vantat e les acceptèc.
Pierre se sometec as diuèrses proïbicions impausades pera sua hemna, qu‟entre eres i auie era de non solet hestejar a cap auta hemna, senon era de non gausar parlar amablaments damb deguna; se li proïbie minjar en Club ne en cap aute lòc coma un solet divertiment, despéner sòs en capricis, absentar-se pendent massa temps, exceptat entàs sues ocupacions qu‟entre eres includie Natasha es des sòns trabalhs scientifics, que d‟eri arren comprenie, encara que les credie plan importants.
En compensacion, Pierre ère ena sua casa senhor de dispausar non solet d‟eth madeish senon de tota era familha.
Laguens de casa, Natasha se convertie ena esclaua deth sòn marit e toti caminauen de punta quan Pierre liegie o escriuie quauquarren en sòn burèu.
Qu‟ère pro que mostrèsse quauqua preferéncia per quinsevolh causa entà que s‟auesse de seguit en compde.
S‟exprimie quinsevolh desir, Natasha corrie ara prèssa pr‟amor de satisfèr-lo.
Tota era casa se dirigie pes imaginàries ordes deth marit, ei a díder, sivans es desirs de Pierre, que Natasha sajaue d‟endonviar.
Eth mòde de vida, es relacions sociaus, es activitats de Natasha, era educacion des hilhs, tot se hège sivans era volentat de Pierre pr‟amor qu‟era esposa sajauae dedusí‟c des idies e des convèrses mantengudes damb eth sòn marit, e es sues deduccions ères acertades; un còp convençuda de quini èren es sòns desirs, les mantenguie fèrmaments.
E quan Pierre cambiaue de pensada, era lutaue contra eth cambiament damb totes es sues armes.
Atau, pendent eth penible temps, tostemp present ena memòria de Pierre, que seguic ath neishement deth prumèr des sòns hilhs, massa fèble, enquiath punt d‟auer de cambiar tres còps de noirissa, çò que desesperèc a Natasha enquia hèr-la emmalautir, Pierre, bèth dia, parlèc des idies de Rousseau (qu‟eth acceptaue) sus era lactància mairau e es perilhs d‟ua noirissa.
Quan arribèc eth dusau hilh, a maugrat dera oposicion dera vielha comdessa, des mètges e deth madeish marit (que s‟opausaue per considerà‟c coma quauquarren insolit e damatjós), era persutèc e d‟alavetz ençà s‟encarguec der eleitament de toti.
Damb fòrça freqüéncia, e en moments de mala encolia, discutien marit e hemna; mès encara fòrça temps dempús dera discussion, Pierre, damb estonament e alegria, trapaue enes paraules e enes actes de Natasha es madeishes idies qu‟abantes se remie acceptar.
E non solet trapaue es sues idies senon que les vedie depurades de tot çò de superflú costat pera discussion e er alugament.
Après sèt ans de matrimòni, Pierre auie era solida e gaujosa consciéncia de non èster ua mala persona: e ac sentie pr‟amor que se vedie reflectit ena sua hemna: ath sòn laguens vedie eth ben e eth mau confonudi er un damb er aute en tot amagar-se mutuauments: mès ena sua hemna se miralhaue çò de bon dera vertat, tot çò que non ère deth tot bon qu‟ère relegat; aqueth reflèx non ère eth producte d‟un rasonament logic, s‟originaue de manèra desparièra, misteriosa e dirècta.
Dus mesi abantes, quan èren ja ena casa des Rostov, Pierre auie recebut ua carta deth prince Fiodor que lo cridaue en Sant Petersburg pr‟amor de discutir questions importantes que preocupauen as membres de cèrta societat, qu‟un des sòns principaus fondadors ère Bezujov.
Dempús d‟auer liejut aquera carta, coma hège damb totes es deth sòn marit, Natasha, maugrat eth dolor que li costaue era sua abséncia, li prepausèc qu‟anèsse entà Sant Petersburg.
Qu‟autrejaue, encara que sense saber-se‟n, ua grana importància a tota era grana activitat intellectuau e abstracta deth sòn marit e cranhie tostemp èster un obstacle entada era.
Ara guardada interrogadora e timida de Pierre, dempús de liéger aquera carta, Natasha responec demanant-li que partisse, encara que fixèc exactaments eth dia dera sua tornada: Pierre obtenguec un permís de quate setmanes.
Dès que venguec caduc eth permís, dues setmanes endarrèr, Natasha se trapaue en un estat permanent de tristor, temor e irritacion.
Denisov, generau retirat e plan desengustat dera situacion politica d‟aqueri tempsi, arribat en Lisie-Gori hège dues setmanes, contemplaue a Natasha damb estupor e tristor, credie veir eth retrait d‟un èsser estimat en d‟auti tempsi, que non se li retiraue bric.
Era soleta causa que vedie e entenie dera embelinaira d‟abantes èren guardades tristes e preocupades, responses dehòra de mida e convèrses sus es mainatges.
Pendent tot aguest temps Natasha se mostraue trista e irritada, sustot quan sa mair, eth sòn frair, Sonia o era comdessa Maria cercauen bèra desencusa entath retard de Pierre.
Que non son que pegaries, foteses, didie Natasha.Totes es sues idies que non amien entà nunlòc.
Madeish qu‟aguestes pègues societats (didie en tot referir-se as ahèrs qu‟ena sua importància credie fèrmaments).
E se n‟anaue entara cramba des mainatges pr‟amor de balhar era popa a Petia, eth sòn unenc hilh varon.
Arrés li podie proporcionar tanta serena tranquillitat coma aqueth petit èsser de tres mesi que sarraue contra eth sòn pièch quan sentie es movements dera sua boqueta e es bohades deth sòn petit nas.
Aquera creatura que semblaue dider-li: “T‟embèsties, ès gelosa, voleries resvenjar-te, te cau pòur, mès jo que sò eth, sò eth…” E non auie arren a díder contra aguesta vertat.
Qu‟ère quauquarren mès qu‟ua vertat.
Autant recorrec pendent aqueres dues setmanes ath sòn hilh, pr‟amor de solatjar-se, autant s‟ocupèc d‟eth, l‟aleitèc tanti viatges qu‟eth mainatge emmalautic.
Natasha demorèc espaurida dauant dera malautia; mès, ath còp, qu‟ère quauquarren que n‟auie besonh.
Tant que suenhaue ath petit tenguie mès aisidaments era inquietud peth marit.
Quan eth coche de Pierre s‟arturèc damb tarrabastalh en portau de Lisie-Gori, ua hilhuquèra, que sabie se com alegrar ara sua senhora, entrèc resplendenta ena cramba damb passi seguidi e silenciosi.
A arribat, maireta, gasulhèc era hilhuquèra.
Era sang acodic en ròstre de Natasha; non podec dominar eth movement que heren es sues cames; mès qu‟ère impossible meter-se de pès e córrer.
Eth mainatge dauric es uelhs e la guardèc.
Natasha lo desseparèc leugèraments deth pièch, en tot crossar-lo enes braci; autregèc eth petit ara hilhuquèra e, damb pas brac seguit, se filèc de cap ara pòrta.
Aquiu se posèc coma s‟auesse racacòr pera sua alegria e per abandonar tan lèu ath mainatge.Virèc eth cap.
Era hilhuquèra, damb es braci entà naut pr‟amor de non heregar era parabanda, se hec a vier ath mainatge ena cunhèra.
Natasha correc damb pas leugèr entath correder.
Denisov, que damb era sua pipa ena boca gessie deth burèu entara sala, arreconeishec per prumèr còp ara anciana Natasha.
Deth sòn ròstre transfigurat rajauen arrais de lum resplendenta e gaujosa.
Que ja a arribat, didec sense deishar de córrer.
E Denisov se sentec afogat de qué auesse tornat Pierre, que l‟auie plan pòca simpatia.
Quan Natasha entrèc, a tot córrer, en correder, vedec ua figura plan nauta, damb perissa de pèth, que destropaue eth sòn tapaboques.
Que ja ei aciu, se didie ada era madeisha, e se lancèc entada eth, l‟abracèc, sarrèc era sua tèsta en pièch de Pierre e dempús, desseparant-se, contemplèc eth ròstre roienc caperat d‟arrosada e erós deth sòn marit.
E rebrembèc de pic toti es patiments d‟aqueres dues setmanes de demora.
Despareishec era alegria que miralhaue eth sòn ròstre; arroncilhèc es celhes e sus Pierre queigueren ua sòrta de repotecs e paraules de censura.
Òc, òc, tu que t‟ac as passat ben, t„as divertit, ès plan content…
E jo?
Qu‟auries d‟auer pensat aumens enes mainatges.
Que sò elevant e se m‟a hèt a maubé era lèit…
Petia siguec a mand de morir.
Òc, mès tu que t‟as divertit… t‟ac as passat ben.
Volie arrir, mès que non gausèc ne pensà‟c; cuelhec ua mina planhosa, espaurida, e s‟ajoquèc.
Que non podia tornar, t‟ac juri…
Ditz-me, com està Petia?
Que ja s‟a passat.
Anem.
T‟aurie de hèr vergonha.
Te trapes ben?
Anem, anem, didie era, sense deishar a Pierre.
E se filèren entàs sues crambes.
Quan Nikolai e era sua hemna vengueren a cercar a Pierre, eth s‟estaue ena cramba damb es mainatges e tenguie ena enòrma pauma dera man dreta ath hilh nauèth desvelhat que jogaue e qu‟era sua cara redona, damb era boca dubèrta, sense dents, s‟agranie en ua alègra arridalha.
Era tronada que s‟auie caumat hège fòrça temps e un solei luminós e alègre se miralhaue en ròstre de Natasha que guardaue damb trendesa ath marit e ath hilh.
Ès content damb es convèrses damb eth prince Fiodor?, preguntaue Natasha.
Guarda se com lo sostie (Natash se referie ath cap deth sòn hilh).
Vedéres ara princessa?
Ei vertat qu‟ei encamardada d‟aguest…?
Òc, qu‟anec tot plan ben.
Òc, imagina-t‟ac…
En aqueth moment entrèren Nikolai e era comdessa Maria.
Pierre, sense deishar ath sòn hilh, s‟inclinèc entà punar-les e responec as sues preguntes.
Mès qu‟ère evident que, a maugrat des fòrça causes interessantes que podie condar, eth capet trantalhant deth mainatge, caperat damb ua casqueta, tiraue, ara, tota era sua atencion.
Be n‟està de beròi!, didec era comdessa Maria, guardant e jogant damb eth mainatge.
Non compreni, Nikolai, higec, en tot dirigir-se ath sòn marit, com ei possible que non veigues er encantament d‟aguestes precioses meravilhes.
Un tròç de carn.
Tè, Pierre.
Nikolai.
Mès que li shauten quan ja an un an o atau…
Ça que la, Pierre les suenhe meravilhosaments, didec Natasha.
Vai, mès que non entad aquerò, arric Pierre.
E entornèc eth mainatge ara hilhuquèra.
Madeish qu‟en quinsevolh familha autentica, en Lisie-Gori s‟amassauen diuèrsi mons plan desparièrs, cadun d‟eri sauvaue es sues particularitats e hège concessions as auti, en tot formar atau un tot armoniós.
Quinsevolh eveniment qu‟arribèsse ena familha, trist o alègre, qu‟ère madeish important entà toti; mès cadun d‟aguesti mons auie es sòns motius particulars e pròpis entà alegrar-se o entristir-se.
Era tornada de Pierre siguec un motiu d‟alegria generau e atau se reflectic en toti.
Es vailets, que sòlen èster es mielhors jutges des sòns patrons, donques que les jutgen pes sòns actes e era su manèra de víuer, no pes sues paraules e era expression des sòns sentiments, s‟alegrèren dera arribada de Pierre pr‟amor que se‟n sabien de qué, damb eth en casa, Nikolai non se passarie eth dia recorrent era propietat, estarie mès alègre e brave, e tanben pr‟amor que toti receberien boni presents damb motiu dera hèsta.
Es mainatges e es hilhuquères s‟alegrauen dera arribada de Pierre pr‟amor qu‟arrés se preocupaue coma eth, d‟incorporar-les ena vida comuna.
Sonque Pierre sabie interpretar ath clavicòrdi ua escocesa (era soleta pèça que coneishie) qu‟as sòns sons, coma eth didie, se podien barar tota sòrta de balhs.
Ath delà, s‟auie hèt a vier, solide, presents entà toti.
Nikolenhka, qu‟auie ja quinze ans e ère un gojat intelligent, d‟aspècte malautís e prim, ròi, de peus retortilhadi e uelhs plan beròis, s‟alegraue dera arribada deth sòn oncle Pierre, atau lo cridaue tostemp, pr‟amor que sentie per eth ua admiracion afogada e ua estimacion apassionada.
Arrés l‟auie inculcat aguesta estimacion especiau per Pierre, que solet de quan en quan vedie.
Era comdessa Maria, encargada d‟educar-lo, sajaue, tu per tu, de qué estimèsse ath sòn marit tau qu‟era l‟estimaue.
Eth gojat, qu‟ estimaue ath sòn oncle, plan, mès en aguesta afeccion i auie un leugèr matís menspredós.
Ça que la, a Pierre l‟adoraue.
Non volie èster ussar ne cavalièr de Sant Jòrdi coma er oncle Nikolai, senon instruit, intelligent, e brave coma Pierre.
Ena sua preséncia, eth ròstre de Nikolenhka se miralhaue, se rogie, s‟estofaue tostemp que Pierre li dirigie era paraula.
Que non deishaue passar arren de çò que Pierre didie.
Non perdie ne ua soleta des sues paraules e dempús, solet, o damb Dessalles, rebrembaue e rasonaue eth significat de cada frasa.
Eth passat de Pierre, es sòns malastres enquia 1812 (que sus eri n‟auie ua idia vaga e poetica, basada en çò qu‟auie entenut), es sues aventures en Moscòu, era captivitat, era istòria de Platon Karataiev ( que d‟eth Pierre n‟auie parat), eth sòn amor per Natasha, qu‟eth tanben estimaue especiauments, e sustot, era amistat qu‟auie junhut a Pierre damb sa pair, que Nikolenhlka non rebrembaue, convertien a Pierre dauant des sòns uelhs en un eròi e en ua persona digna de veneracion.
Per cèrtes mieges frases qu‟auie entenut sus sa pair e Natasha, pera emocion que Pierre parlaue deth defuntat, pera prevenguda e ferventa trendesa que Natasha lo rebrembaue e perque alavetz començaue Nikolenhka a compréner çò qu‟ère er amor, s‟auie hèt ara idia de qué sa pair estimèc a Natasha e, en morir, l‟ac auie fidat ath sòn amic.
S‟imaginaue a sa pair coma ua sòrta de divinitat impossible de concéber e qu‟en eth pensaue tostemp damb còr esmoigut e es uelhs plei de lèrmes d‟afogadura e tristor.
Plan per aquerò, Nikolenhka se sentie erós damb era arribada de Pierre.
Es convidadi se n‟alegrauen perque Pierre ère un òme capable d‟animar quinsevolh reunion e mantier un ambient amistós entre toti.
En tot èster er òme mès distrèt e oblidós d‟aguest mon, auie crompat totes aqueres causes cossent damb era lista premanida pera sua hemna sense desbrembar es encargues dera vielha comdessa, ne eth talh de vestit entà Bielova, ne es jogalhes entàs nebots, ne es encargues deth sòn cunhat.
Ath principi deth sòn matrimòni l‟estonaue era exigéncia dera sua hemna de qué complisse e non desbrembèsse es encargues que se li hègen.
En tornar deth sòn prumèr viatge s‟estèc estonat en veir er desengust de Natasha per auer- se‟n desbrembat de toti es sòns encargues.
Dempús se i anèc acostumant.
Sabie qu‟era sua hemna non encargaue arren entada era madeisha e solet demanaue entàs auti, quan eth madeish s‟aufrie.
Pierre experimentaue ara un mainadenc plaser en crompar presents entà tota era familha e jamès desbrembaue arren.
S‟ara Natasha li repotegaue quauquarren qu‟ère er auer crompat massa causes e massa cares.
A toti es sòns defèctes, ena opinion dera majoria, e qualitats, en opinion de Pierre (eth sòn descueth en vestir era despreocupacion peth sòn aspècte), Natasha n‟auie hijut eth dera avarícia.
Dès que Pierre comencèc a víuer damb era familha en ua casa grana que demanaue importantes somes de sòs, se n‟encuedèc de qué, damb gran estonament sòn, despenie dus còps mens qu‟abantes e de qué era sua situacion financèra, un shinhau precària darrèraments (sustot pes deutes dera sua prumèra esposa), començaue a mielhorar.
Víuer que costaue mens pr‟amor de qué ère ua vida regulada.
Pierre ja non amiaue, ne desiraue amiar, aqueth luxuós e car nivèu de vida que podie cambiar en quinsevolh moment.
Sabie qu‟era sua manèra de víuer ère determinada entà tostemp, enquiara sua mòrt e qu‟eth non la podie modificar, e, plan per aquerò, aguest gènre de vida ère de mès bon prètz.
Satisfèt e arridolent, Pierre, mostraue es sues crompes.
Pierre didec eth prètz.
Qu‟ei car, observèc Natasha.
Be se n‟alegraràn es mainatges e maman!
Mès que non s‟ac valie que crompèsses aquerò, higec sense contier un arridolete admirant ua pientòla d‟aur e de pèrles qu‟alavetz cemençauen a èster de mòda.
Que siguec Adele que persutèc que te la crompèssa, expliquèc Pierre.
Quan me la poirè botar?, e se la metec ena trena.
Plan, anem.
Era comdessa auie depassat ja es seishanta e es sòns peus èren totauments blancs; ua petita còfa emmarcaue eth sòn arropit ròstre; qu‟auie en.honsat eth pòt superior e es uelhs amortadi.
Dempús dera mòrt de Petia, lèu seguida dera deth sòn marit, se sentie un èsser sense cap objècte ne rason, desbrembat per edart en aguest mon.
Minjaue, beuie, parlaue, mès que non viuie.
Era vida non l‟autrejaue cap d‟emocion.
Non demanaue senon tranquillitat e aguesta tranquillitat la podie trapar solet ena mòrt.
Mès, mentretant, li calie víuer, ei a díder, aplicar en quauquarren es sues fòrces.
S‟avertie en era (en sòn grad mès naut) çò que se pòt trapar enes mainatges plan petiti e enes persones plan vielhes: era manca de tota rason extèrna; qu‟ère evident, totun, que li calie exercir es sues diuèrses inclinacions e facultats.
Qu‟auie besonh de minjar, dormir, pensar, parlar, plorar, entretier-se en quauquarren, emmaliciar-se, eca, pr‟amor qu‟auie un estomac, un cervèth, muscles, nèrvis e hitge.
Hège totes es causes sense cap estimul extèrn, non coma ac hèn es òmes ena plenitud dera vida, quan er objectiu qu‟aspiren n‟amague a un aute: era aplicación des sues fòrces.
Parlaue, donques que fisicaments auie besonh de hèr anar es sòns paumons e era sua lengua; ploraue coma ua mainada pr‟amor qu‟auie besonh de sonar-se, eca.
Aquerò qu‟entàs persones, ena plenitud des sues energies, ère un objectiu, en era non passaue d‟èster un desencusa.
Atau, peth maitin, sustot s‟era vesilha auie sopat quauquarren greishós, li calie emmaliciar-se e cuelhie coma desencusa immediata era sordèra dera senhora Bielova.
Der aute costat deth quarto començaue a díder en votz baisha:
Me semble, estimada, qu‟aué hè mès calor, mormolhaue.
E quan era senhora Bielova responie: “Donques òc, an arribat”, era idolaue emmaliciada: Mon Diu!
Be n‟ei de sorda e d‟estupida!
Ua auta desencusa entara sua mala encolia qu‟ère eth rapè, que trapaue sec, umid o mau trissat.
Dempús, eth sòn ròstre se metie biliós e es sues puncèles de servici sabien per indicis cèrts quan era senhora Bielova tornarie a estar sorda, eth rapè umide eth ròstre dera comtessa aurió verdós.
Dera madeisha manèra que li calie hèr gésser era sua bilis, sentie a viatges eth besonh de tier era rèsta dera capacitat de pensar e la tenguie entà hèr solitaris.
Quan auie besonh de plorar parlaue deth defuntat comde.
Quan auie besonh d‟enquimerar-se per quauquarren, era desencusa ère Nikolai e era sua salut; quan volie parlar sarcasticaments, era desencusa alistada ère era comdessa Maria; quan auie besonh d‟exercir es sòns organs bocaus (causa que generauments se passaue tàs sèt dera tarde, après auer hèt era digestion ena sua cramba, ena escurina) era desencusa ère tostemp es madeishes istòries condades a identics audidors.
Toti es familhars comprenien er estat dera anciana, encara que jamès ac mentèssen; toti s‟esdegauen a satisfèr es sòns besonhs.
Solet es guardades arridolentes e tristes ath còp qu‟a viatges escambiauen Nikolai, Pierre, Natasha e era comdessa Maria hègen veir que se n‟encuedauen perfèctaments dera sua situacion.
Mès aguestes guardades didien tanben ua auta causa: volien díder qu‟era anciana auie complit eth sòn papèr en aguest mon, que non ère en realitat coma ara se la vedie, que toti arribarien a èster coma era e qu‟ère motiu de satisfaccion someter-se as sòns desirs, saber tier-se dauant d‟aquera persona, abantes estimada, convertida ara en un èsser planhós.
Memento mori, didien aguestes guardades.
Quan Pierre e era sua hemna entrèren ena sala, era comdessa sentie eth besonh (abituau en era) d‟ua activitat cerebrau e hège solitaris; e encara que, per pur costum, prononcièsse es paraules que didie tostemp ara tornada deth sòn gendre o deth sòn hilh: “Que ja ei ora, estimat, que t‟estam demorant fòrça temps, mès que ja ès aciu, eca.
Benedit sigue Diu!”, e encara que higesse, en recéber es presents, d‟autes paraules de costum: “Non ei eth present çò que me shaute, estimat: gràcies per brembar-te‟n d‟aguesta vielha”, ère evident qu‟en aguest moment era arribada de Pierre non li shautaue, donques que la distrège deth solitari encara non acabat.
Sonque quan acabèc eth jòc se metec a examinar es presents que l‟amiaue Pierre.
Qu‟ère un estug entàs cartes, plan ben trabalhat, ua tassa de Sevres de color blu escur, damb era sua tapa, a on i auie diboishades ues pastoretes e ua tabaquèra d‟aur damb eth retrait deth comde, encargat per Pierre a un miniaturista de Sant Petersburg (era comdessa desiraue auer-lo hège temps).
En aqueth moment que non auie talents de plorar e plan per aquerò guardèc eth retrait damb indiferéncia e se tenguec mès ar estug.
Gràcies, estimat, tot que m‟a shautat fòrça.
Mès çò de mielhor ei qu‟ages arribat tu.
Que ja pòs repotegar ara tua hemna; sense tu qu‟està lhòca; non ve ne rebrembe arren (didec, coma tostemps en circonstàncies semblables).
Guarda, Anna Tinofeievna, quin estug mos a hèt a vier eth mèn hilh.
Era senhora Bielova admirèc eth present e se mostrèc afogada damb era tela que l‟auien hèt a vier entada era.
Encara que Pierre, Natasha, Nikolai, era comdessa Maria e Denisov auien causes entà condar-se que non podien parlar dauant dera comdessa; non pr‟amor que l‟amaguèssen arren senon pr‟amor que se tractaue d‟ahèrs qu‟era non n‟ère ath pas e, se començauen a parlar ena sua preséncia, les aurie calut respóner a preguntes que non hègen ath cas, repetir causes ja plan sabudes sus quauquarrés que s‟auie mòrt o sus quauque aute que s‟auie maridat, causes totes qu‟era comdessa auie entenut abantes e qu‟ère incapabla de rebrembar.
Ça que la, coma de costum, s‟amassèren en salon ar entorn deth samovar, e Pierre responec es inutiles preguntes dera comdessa, que non interessauen ne ada era ne ad arrés, sus çò de qué eth prince Vasili auie envielhit, qu‟era comdessa Maria Alexeievna la rebrembaue e li manaue es sues salutacions, eca.
Aguesta convèrsa, que non interessaue ad arrés, mès de besonh, seguic tant que prenien eth tè.
Ar entorn dera taula redona, ath cant deth samovar, ère seiguda Sonia e s‟auien amassat toti es majors dera familha.
Es mainatges, es hilhuquères e es preceptors qu‟auien ja prenut eth sòn tè e es sues votzes s‟entenien ena sala pròcha.
Pierre ère entre era sua hemna e era vielha comdessa.
Condaue tot çò que, sivans eth, li podie interessar e podie èster comprenut per era, çò qu‟auie entenut de persones qu‟auien frequentat abantes era casa des Rostov e formauen alavetz un cèrcle reau, viu, particular, e ara s‟auien escampilhat, coma era, en aguest mon e acabauen es sues vides, tanben coma era, en tot recuélher es darrèri cabelhs de çò qu‟abantes auien semiat.
Mès aguestes persones, contemporanèes sues, li semblauen ara vielha comdessa eth vertadèr mon seriós e reau.
Per çò dera animacion de Pierre, Natasha comprenie qu‟eth sòn viatge auie estat interesant, que desiraue condar fòrça mès causes, mès que non gausaue de hè‟c, dauant dera comdessa.
Denisov, que non ère un membre dera familha, non comprenie era prudéncia de Pierre e, desengustat, ath delà, pera situacion politica s‟interessaue fòrça per guaire se passaue en Sant Petersburg e li preguntaue de contunh sus çò que s‟auie passat en regiment Semionovski, o sus Arakcheiev o era Societat Biblica.
A viatges Pierre se deishaue arrossegar e parlaue d‟aguestes causes, mès Nikolai e Natasha lo remetien de nauèth entath tèma dera santat deth prince Ivan e dera comdessa Maria Antonovna.
E tota aquera holia de Gosner e era senhora Tatarinova?, preguntèc Denisov.
Com se contunhe?
E mès qu‟abantes!, exclamèc Pierre damb maximala fòrça.
Era Societat Biblica qu‟ei ara tot eth govèrn.
Qu‟ei aquerò, mon cher ami?, preguntèc era comdessa que ja s‟auie begut eth tè e semblaue cercar ara, ua auta desencusa entà irritar-se.
Qué dides?
Eth govèrn?
Que non ac compreni.
Òc qu‟a sabetz, maman, intervenguec Nikolai, que sabie se com arrevirar es causes entath lengatge de sa mair.
Qu‟ei eth prince Alexandr Nikolaievic Golitsin, qu‟a fondat ua societat.
Diden qu‟ara gaudís d‟ua grana influéncia.
Arakcheiv e Golitsin que son ara tot eth govèrn, repetic imprudentaments Pierre.
E vai quin govèrn!
Que ven conjurs pertot.
Les cau pòur de tot.
Mès, com!
De qué ei colpable eth prince Alexandr Nikolaievic?
Ei un òme fòrça respectable.
Lo solia veir ena casa de Maria Antonovna, didec era comdessa en ton irritat; e mès ofensada encara peth silenci que seguic as sues paraules, higec: Aué que se critique a toti.
Ua societat evangelica?
E qué a aquerò de dolent?
Se lheuèc.
Toti èren madeish.
Era comdessa, damb gèst sevèr, se filèc entara sua taula dera sala de divans.
Ath miei d‟aqueth trist silenci arribèren dera cramba pròcha es crits e es arridalhes des mainatges.
Qu‟ère evident qu‟entre eri se passaue quauquarren plan alègre.
Pierre guardèc ara princessa Maria e a Nikolai (a Natasha la vedie tostemps) e arric erós.
Be n‟ei de meravilhosa era musica!, didec.
Maria.
Ò, ac vau a veir!, didec Pierre en tot meter-se de pès en un bot.
Sabetz se per qué me shaute tant aguesta musica?, higec, arturant-se dauant dera pòrta.
Pr‟amor qu‟eri son es prumèrs a hèr-me veir que tot va ben.
Quan entorni entà casa, coma mès m‟i aprèssi, eth mèn temor aumente.
Mès quan entri en vestibul e enteni es arridolets d‟Andriusha, m‟en sai de qué tot se passe ben…
Tanben a jo m‟arribe madeish, didec Nikolai.
Pierre entrèc e es crits e arridalhes mainadenques pugèren de ton.
Plan ben, Anna Makarovna!, s‟entenec era votz de Pierre.
Vietz aciu, en centre dera cramba, e quan jo diga tres…
Tu, aciu; a tu te cuelherè en braça… a veir, un, dus… toti carèren, tres!…
Dus, que son dus!, cridauen.
Qu‟èren es dus michons qu‟Anna Makarovna hège per un procediment secret, ath còp.
Quan acabaue era sua labor, tostemp trège solemnaments dauant des mainatges un michon laguens der aute.
Ath cap d‟ua estona, es mainatges entrèren a balhar era bona net e a punar a toti es majors.
Es hilhuquères e es preceptors saludèren tanben.
Dessales, que s‟auie estat en salon damb Nikolenhka, lo convidèc en votz baisha a gésser.
Era cara deth gojat exprimie suplica, emocion e entosiasme.
Era comdessa Maria lo guardèc e se virèc entà Pierre.
Quan vos ètz aciu que non i a forma de que se‟n vage.
Pierre aufric era man ath preceptor.
Je vous le ramenerai toute a l’heure, monsieur Dessalles, bonsoir.
E guardant damb un arridolet a Nikolenhka, higec:
A penes mos auem vist.
Pierre responec afirmatiuaments damb eth cap e seguic era convèrsa qu‟auien interromput es mainatges.
Era comdessa Maria qu‟ère ocupada ena sua labor: brodaue en canem.
Natasha non deishaue de uelh ath sòn marit; Nikolai e Denisov, de pès, humauen es sues longues pipes e prenien tè que Sonia, seiguda melancolicaments ath cant deth samovar, que d‟eth non se separaue, les mestraue, e hègen constantes preguntes a Pierre.
Nikolenhka, damb era sua mina malautissa, es sòns peus retortilhadi e es uelhs ludents, s‟auie plaçat en un cormèr a on s‟estaue inavertit, virada entà Pierre era tèsta, de còth prim que subergessie dera sua camisa, s‟estrementie de quan en quan e gasulhaue quauquarren coma se sentesse ua emocion naua e intensa.
Era convèrsa auie coma tèma era parlòta actuau venguda des nautes esfères qu‟era majoritat dera gent considère coma era question mès importanta dera politica exteriora.
Denisov, maucontent deth govèrn per tòrt des sòns revèrsi en servici, s‟alegraue especiauments en saber-se‟n des estupiditats que, çampar, se cometien en Sant Petersburg e esposcaue çò que didie Pierre damb observacions energiques e dures.
Abantes ère de besonh èster aleman; ara que cau barar damb era Tariova o Mme Krudker e liéger a…
Eckarthausen e companhia.
Be ne serie de bon que deishèssen anar de nauèth ath valent Bonaparte!
Qu‟acabarie damb tanta pegaria.
Com ei possible que l‟agen balhat ad aguest soldat Schwartz eth comandaments deth regiment Semionovski?, cridaue Denisov.
Encara que Nikolai non participaue dera opinion de Denisov, que didie que tot anaue mau, tanben credie digne e important criticar ath govèrn.
Consideraue qu‟eth hèt de qué A auesse estat nomentat ministre e B generau governador, qu‟er Emperaire auesse dit aquerò o aquerò d‟aute e eth ministre çò de mès enlà, èren causes plan importantes.
E pensaue qu‟ère de besonh interessar-se per tot aquerò e preguntar a Pierre sus totes aguestes causes.
Atau, per çò der interès d‟ambdús interlocutors, era convèrsa mantenguec eth caractèr de costum des petòfies sus es naues esfères governatiues.
Mès Natasha, que coneishie enquia es mès petiti gèsti e idies deth sòn marit, comprenie que Pierre desiraue parlar deth tèma hege ja temps e exprimir aquerò que reauments ère entada eth motiu de preocupacion, çò que l‟auie possat a vier en Sant Petersburg pr‟amor d‟entrevistar-se damb eth prince Fiodor, eth sòn nau amic, e l‟ajudèc en tot preguntar-li:
E com an anat es causes damb eth prince Fiodor?
De qué se tracte?, preguntèc Nikolai.
De çò madeish de tostemp, responec Pierre guardant ath sòn entorn.
Toti se n‟encueden de qué es causes van mau e de qué no pòden seguir atau e quinsevolh òme aunèst a era obligacion d‟opousar-se ena mesura des sues fòrces.
Qué pòden hèr?
Donques, veiràs…
Anem entath mèn burèu, didec Nikolai.
Natasha, que sabie hège temps que la cridarien, en entèner era votz dera hilhuquèra gessec entara cramba des mainatges.
Era comdessa Maria l‟acompanhèc.
Es òmes passèren en burèu e Nikolenhka, sense qu‟eth sòn oncle ac avertisse, se calèc tanben aquiu e se seiguec ena ombra, ath cant dera hièstra, près der escritòri.
Plan, se que pòs hèr tu?, preguntèc Denisov.
Es fantasies de tostemps!, comentèc Nikolai.
Pierre se demorèc de pè; uns còps passejaue, d‟auti s‟arturaue, blesejaue e hège gèsti rapids, mentre anaue dident:
Pierre, en aqueri moments, que non perdonaue eth misticisme.
Sonque l‟interèsse era sua pròpia tranquillitat, que non pòden proporcionar-li senon òmes sans foi ni loi qu‟oprimissen e perseguissen a tustas e bustas: Magnitski, Arakcheiev e tutti quanti…
Supausi que seràs d‟acòrd damb jo que se tu madeish non t‟ocupes dera explotacion des tues propietats e cèrques solet era tua tranquillitat, alavetz, coma mès crudèu sigue eth tòn administrador, mès rapidaments artenheràs eth tòn objectiu, non?, preguntèc a Nikolai.
Òc, mès entà qué, tot aquerò?
E atau, tot qu‟ei poirit.
Era corrupcion e eth panatòri que regnen enes tribunaus; eth pau ei era soleta lei ena armada, ath delà des marches e deportacions.
Estofen era instrucción e tiranizen ath pòble.
Perseguissen tot aquerò qu‟ei joen e aunorat.
Toti ven qu‟aquerò non pòt seguir atau.
Era còrda qu‟ei massa tibada e non se tardarà a trincar, higec Pierre (dès qu‟existissen govèrns toti es òmes qu‟examinen es sòns actes an parlat atau).
En Sant Petersburg qu‟ac didí atau.
A qui?, preguntèc Denisov.
Que sabetz a qui, didec Pierre en tot guardar-les de reuelh damb mina significatiua.
Ath prince Fiodor e as auti: ajudar ara instrucción e as òbres de benfasença qu‟està plan ben, plan que òc, qu‟ei un objectiu magnific; mès enes circonstàncies actuaus mos cau hèr mès causes.
En aqueth instant avertic Nikolai era preséncia deth sòn nebot.
Eth sòn ròstre se trebolèc.
Per qué ès aciu?, preguntèc, apressant-se ath gojat.
Dèisha-lo, didec Pierre, en tot cuélher a Nikolai deth braç, e seguic: Les expliquè qu‟aquerò ère pòc, qu‟ara cau hèr quauquarren mès qu‟estar-se ara demora de qué se trinque d‟un moment en aute era còrda tibada.
Quan toti demoren ua convulsion inevitabla, qu‟ei urgent qu‟era majoritat des òmes se tenguen fèrmi pr‟amor d‟opausar-se ara catastròfa generau.
Tot çò qu‟ei joen e fòrt qu‟ei tirassat per eri e què ena corrupcion; es uns, sedusidi pes hemnes; es auti, pes aunors e es ambicions; es de mès enlà, pes sòs.
E se passen entar aute costat.
A penes rèsten ja persones independentes, liures coma vosati e coma jo.
Nikolai se desseparèc deth sòn nebot, hec enlà de mala encolia eth fautulh, se seiguec, estosseguec desengustat arroncilhant cada còp mès es celhes tant qu‟escotaue a Pierre.
Mès, quin ei er objectiu d‟aguesta activitat?, exclamèc.
Ara qu‟ac veiràs.
Seram fòrces auxiliares.
Era nòsta societat que pòt non èster secreta, s‟eth govèrn l‟admet.
Non solet non serà ua societat ostil ath govèrn senon que la formaràn vertadèrs conservadors.
Ua societat de cavalièrs en tota era extension dera paraula.
Entà que un aute Pogachov non vengue a esgorjar as mèns hilhs e as tòns; entà que un aute Arakcheiev non me mane entà ua colonia militara, entad aquerò mos amassam, damb er objectiu d‟arténer eth ben e era seguretat generaus.
Òc, mès ua societat secreta, ei a díder, ostil e nociua,que non pòt hèr senon mau.
Per qué?
E eth Tugenbund, que sauvèc Euròpa (alavetz arrés gausaue díder que l‟auie sauvat Russia) hec quauquarren nociu?
Eth Tugenbund qu‟ei era aliança des òmes vertuosi: ei er amor e era ajuda mutuau; çò que Crist mostrèc ena crotz…
Natasha, qu‟auie tornat ena mitat dera convèrsa guardaue alègraments ath sòn marit.
Que non s‟alegraue per çò que didie, aquerò non l‟interessaue, donques que li semblaue massa simple, era ac sabie de hège temps (credie saber-se‟n pr‟amor que coneishie era amna de Pierre d‟a on aquerò venguie) senon que s‟alegraue de veder-lo tant animat e plen d‟entosiasme.
Encara damb mès entosiasme e gòi lo contemplaue eth gojat deth còth prim que subergessie dera sua camisa e que s‟estaue ena ombra desbrembat de toti.
Cada paraula de Pierre usclaue eth sòn còr e, damb eth movement nerviós des sòns dits, trincaue sense encuedar-se‟n era cera e es plumes que i auie sus era taula deth sòn oncle.
Tugenbund aleman.
Èp, amic!
Eth Tugenbund ei bon entàs minjaires de saussisses, mès jo que non lo compreni e ne tansevolhe lo sai prononciar, intervenguec Denisov, damb votz ruda e energica.
Que sò d‟acòrd qu‟es causes van mau, que son abominables, mès eth Tugenbund non lo compreni e non me shaute, m‟estimi mès era rebellion…
En aguest cas, je suis votre homme.
Pierre arric, Natasha gessec anar er arrir e Nikolai arroncilhèc es celhes e sagèc de demostrar a Pierre que non se prevedie cap revòuta, que non existie cap d‟aqueri perilhs que parlaue, senon ena sua imaginacion; Pierre afirmèc çò de contrari, e coma qu‟ère mès intelligent e manejaue milhor es sòns arguments, non se tardèc a plaçar a Nikolai en un carreron sense gessuda.
Aquerò l‟emmalicièc encara mès, donques qu‟ath sòn laguens auie era seguretat de trapar-se ena vertat, non per rasonaments senon per quauquarren mès fòrt.
Guarda se qué te vau a díder, didec en tot lheuar-se e deishar era pipa en un cornèr, qu‟acabèc lançant-la damb rabia.
Mès quan afirmes qu‟eth jurament militar ei quauquarren convencionau, non è mès remèdi que responer-te.
Qu‟ès eth mèn mielhor amic, ja ac sabes, mès se vosati formatz ua societat secreta e vos opausatz as mesures deth govèrn, quinsevolhe que sigue aguest, entà jo qu‟eth mèn déuer ei aubedir- lo, e s‟Arakcheiev me mane que venga damb un esquadron contra vosati, non trantalharè en hè‟c.
E pensa tu, ara, çò que volgues.
Se hec un silenci incomòde: Natasha gessec de parlar era prumèra, e ataquèc a sa frair pr‟amor de deféner ath sòn marit.
Era sua defensa qu‟ère fèbla e bastrussa, mès artenhec eth sòn prepaus: se seguic era convèrsa e despareishec eth ton agre qu‟auien estat prononciades es darrères paraules de Nikolai.
Quan toti se lheuèren entà vier a sopar, Nikolenhka Bolkonski s‟apressèc entà Pierre.
Estaue plan esblancossit e li ludien es uelhs.
Oncle Pierre… vos… non…
Se papa viuesse, estarie d‟acòrd damb vos?
Pierre comprenec de seguit era complicada tumada d‟idies e de sentiments particulars e prigonds qu‟auie costat en gojat era convèrsa nauèra e, rebrembant tot çò dit, se planhèc de qué eth ac auesse escotat.
Mès que li calie respòner.
Me pensi que òc, didec sense vams, e gessec deth burèu.
Nikolenhka baishèc eth cap e alavetz se n‟encuedèc de çò qu‟auie hèt ena taula.
Rogit, s‟apressèc a Nikolai, en tot mostrar-li era cera de sagerar e es plumes.
Oncle, perdonatz-me, qu‟a estat sense voler, didec.
Nikolai hec un gèst de contrarietat.
Plan, plan, didec, en tot lançar jos era tauela es tròci de cera e es plumes; e dominant, çampar, damb esfòrç, era sua colèra, se hec enlà deth gojat.
Que non t‟auries d‟auer demorat aciu, li didec.
Pendent eth sopar non se parlèc de politica ne de societats; era convèrsa virèc sus es rebrembes de 1812, tèma especiauments agradiu entà Nikolai, ahiscat per Denisov, qu‟en eth Pierre se mostrèc especiauments divertit e simpatic.
En desseparar-se qu‟èren es mielhors amics deth mon.
Nikolai entrèc en sòn burèu, se botèc era vèsta d‟interior, balhèc es darrères instruccions ar administrador, qu‟ère en tot demorar-lo, e entrèc ena cramba.
Era sua hemna ère seiguda en escritòri e escriuie quauquarren.
Qué escriues, Marie?, li preguntèc.
Era comdessa se rogic.
Cranhie que çò qu‟auie escrit non siguesse comprenut e aprovat peth sòn marit.
Qu‟ac aurie volut amagar, mès, ath còp, ère contenta d‟auer estat susprenuda e obligada a dider-l‟ac.
Un diari?, preguntèc eth, damb un cèrt ton ironic.
Cuelhec enes sues mans eth quadèrn.
En francés auie escrit çò que seguís:
Aué Andriusha (eth hilh màger) non volie vestir-se peth maitin e mademoiselle Luisa m‟a hèt a cridar.
Eth mainatge que s‟auie metut capriciós e temardut.
Sagé de menaçar-lo, mès aquerò hec que s‟emmalicièsse encara mès.
Alavetz decidí deishar-lo e, damb era hilhuquèra, comencè a vestir as auti.
Ada eth li didí que non l‟estimaua.
Restèc carat pendent ua longa estona, coma s‟aquerò l‟auesse estonat.
Dempús se lancèc entà jo, en camison, e s‟estarnèc a plorar de tau sòrta que me costèc fòrça padegar-lo.
Plan que òc, ploraue per auer-me desengustat.
Dempús, quan pera tarde li balhè era sua nòta, se petèc en somics de nauèth en punar-me.
Damb trendesa, que se pòt arténher tot d‟eth.
Qué ei aquerò dera nòta?, preguntèc Nikolai.
Nikolai tachèc era guardada enes uelhs luminosi viradi entada eth e seguic campant e liegent eth quadèrn.
Qu‟èren, en generau, detalhs minims; mès que non l‟ac semblauen atau ara mair ne ath pair, quan ara liegec per prumèr còp et diari.
Damb data deth 5 de deseme i auie escrit:
Mitia que s‟a portat mau ena taula.
Sa pair ordenèc que non li balhèssa dessèrt, e atau ac hi; e, tant qu‟es auti minjauen, eth les guardaue damb tanta tristesa e aviditat, que, çampar, un castig semblable, deishar sense dessèrt a un mainatge, solet ahisque en eth era gorjaria.
L‟ac diderè a Nikolai.
Nikolai deishèc eth diari sus era taula e contemplèc ara sua hemna.
Es uelhs luminosi interrogauen, li preguntauen s‟ac aprovaue o non.
Nikolai ac aprovaue, plan que òc, e admiraue ara sua hemna.
Mès aguest trabalh espirituau incansable e seguit que non auie ua auta fin qu‟eth ben morau des sòns hilhs, l‟aumplie d‟entosiasme.
Se Nikolai auesse estat capable d‟analizar es sòns pròpis sentiments aurie comprenut qu‟era principau rason deth sòn fèrm amor, prigond e trende pera sua hemna s‟estaue, mès que mès, ena admiracion e estonament dauant deth sòn esperit e deth mon morau qu‟era viuie e qu‟ère lèu inaccessible entada eth.
Ère capinaut dera sua intelligéncia e arreconeishie era sua inferioritat, en comparèr damb era, deth punt d‟enguarda espirituau e se mostraue autant mès erós de qué aguesta hemna, damb semblable esperit, non solet li permetesse, senon que formèsse part d‟eth madeish.
Que me semble ben, me semble ben tot, estimada, didec damb mina importanta; e après un brèu silenci, higec: donques jo, aué, que me sò comportat plan mau.
Tu non ères en burèu.
Discutí damb Pierre e m‟afoguè.
Qu‟ère impossible reaccionar de ua auta manèra.
Ei un mainatge.
Sabi pas se qué serie d‟eth se Natasha non lo tenguesse des brides.
T‟imagines entà qué anèc en Sant Petersburg?
Qu‟an organizat aquiu…
Ac sai, ac sai per Natasha, didec era comdessa Maria.
Alavetz saberàs, seguic Nikolai, cada còp mès enventit peth rebrembe dera passada discussion, que Pierre volec convencer-me de qué eth déuer de quinsevolh òme de ben s‟està en anar contra eth govèrn, e qu‟eth jurament, eth dèuer… e me hè dò que non ages estat aquiu.
Toti se virèren contra jo; Denisov e Natasha… çò de Natasha qu‟ei d‟arrir.
Desbrembaue que des sues relacions damb era sua esposa s‟aurie podut díder madeish que çò qu‟afirmaue de Natasha e Pierre.
Òc, que ja me n‟è encuedat, didec era comdessa Maria.
Diu se‟n sap qué; me hè dò que non siguesses aquiu.
Qué auries dit?
Pensi qu‟as tota era rason.
Atau l‟ac didí a Natasha.
Pierre assegure que toti patissen, patissen e se corrompen, qu‟era nòsta obligacion ei ajudar ath pròche.
Qu‟a rason, plan, mès desbrembe d‟auti déuers mès immediati, senhaladi per Diu madeish, e que nosati podem riscar era nòsta vida, mès non era des nòsti hilhs.
Aquerò ei precisaments çò que jo li didia, afirmèc Nikolai, que credie sincèraments auè‟c dit.
Mès eri persutèren: er amor ath pròche e eth cristianisme, tot en preséncia de Nikolenhka, que s‟auie calat en burèu e ac a trincat tot ena mia taula.
A, Nikolai, sabes?, Nikolenhka que me hè a patir fòrça.
Ei un gojat extraordinari e me cau pòur de qué pendent des nòsti non l„atenga com cau.Toti auem hilhs; cadun qu‟a a sa pairs, mès eth que non a ad arrés.Tostemp ei solet damb es sòns pensaments.
Me semble que non i a cap de motiu entà que te repotegues arren.
As hèt e hès per eth çò qu‟era mair mès corau harie peth sòn hilh, e a jo, plan que òc, m‟alègre de qué sigue atau.
Qu‟ei un excellent gojat.
Aué escotaue a Pierre coma en ua sòrta d‟extasi.
Quan èrem a mand de sopar me n‟encuedè de qué auie hèt brigalhs tot çò qu‟auie ena taula, e eth madeish m‟ac didec de seguit.
Jamès l‟è entenut mentir.
Òc, qu‟ei un gojat excellent!, repetic Nikolai, que, ath hons, non li shautaue Nikolenhka, mès tostemp s‟encaborniaue a reconéisher qu‟ère un excellent gojat.
Ça que la, ua mair qu‟ei ua auta causa, didec era comdessa Maria.
M‟en sai de qué non ei madeish, e aquerò me hè a patir.
Ei un mainatge meravilhós mès cranhi fòrça per eth.
Que l‟anarie ben auer amics.
Donques que non calerà demorar guaire.
Aguest madeish ostiu me lo harè a vier entà Sant Petersburg, didec Nikolai.
Òc, Pierre siguec tostemp un soniaire e contunhe d‟èster-ne, tornèc entar convèrsa, qu‟evidentaments l‟auie costat inquietud.
Qué me pòt importar a jo qu‟Arakcheiev non sigue brave?
Qué me podie importar tot aquerò quan me maridè, aclapat pes deutes e a mand d‟èster metut ena preson e damb ua mair que non ac vedie ne ac comprenie?
E ath delà, qu‟estàs tu, e es mainatges, e era direccion des propietats.
Arren d‟aquerò; mès sai que me cau trabalhar entà qu‟era mia mair sigue tranquilla, entà estar damb tu e entà qu‟es mèns hilhs non passen es misèries qu‟è passat jo.
Era comdessa Maria volie objectar qu‟er òme non viu solet de pan e qu‟eth balhaue massa importància ad aguesti ahèrs mès sabie qu‟aquerò non ère de besonhe didè‟c, qu‟aurie estat inutil.
Cuelhec era man deth sòn marit e la punèc.
Eth interpretec aguest gèst coma un supòrt e ua confirmacion des sues idies.
Dempús d‟ua brèu reflexion contunhec pensant en votz nauta:
Sabes Mary?
E damb ròstre animat, comencèc a parlar dera possibilitat de recuperar Otradnoie en un plaç brèu.
Era comdessa Maria escotaue e comprenie totes aqueres paraules.
Sabie que quan pensaue atau en votz nauta, a viatges li demanaue que repetisse tot çò qu‟auie dit e s‟irritaue quan se n‟encuedaue de qué era pensaue en ua auta causa.
Mès que li costaue un gran esfòrç atier, donques que çò qu‟eth didie non l‟interessaue bric.
Contemplaue ath sòn marit e, encara que sense pensar en ua auta causa, es sòns sentiments qu‟èren desparièrs.
Sentie un trende e somés amor entad aqueth òme que jamès comprenerie tot çò que comprenie era e, plan per aquerò, l‟estimaue encara mès, damb ua estimacion matisada de trendesa apassionada.
Ath delà d‟aguest sentiment, que l‟absorbie deth tot e l‟empachaue entrar en detalhs des projèctes deth sòn marit, ena sua ment acodien pensaments qu‟arren de comun auien damb aquerò qu‟eth didie; pensaue en sòn nebot (çò que li condèc Nikolai sus era emocion deth gojat pendent era convèrsa de Pierre l‟auie impressionat fòrça) e enes diuèrsi traits deth sòn caractèr trende e sensible.
E en pensar en nebot, pensaue tanben enes sòns hilhs.
Que non les comparaue entre eri, mès comparaue es sòns pròpis sentiments entada eri, e vedie damb tristor qu‟ena sua afeccion per Nikolenhka mancaue quauquarren.
A viatges li semblaue que tau diferéncia ère per çò dera edat, mès se sentie colpabla dauant deth sòn nebot e se prometec ada era madeisha èster mielhor e hèr çò d‟impossible, ei a díder, estimar en aguest mon ath marit, as sòns hilhs, a Nikolenhka ath pròche, coma Crist estimèc ara umanitat.
Er esperit dera comdessa Maria aspiraue tostemp ara perfeccion, ad açò d‟intim e etèrn e, plan per aquerò, non podie èster jamès tranquilla.
Eth patiment intèrn, amagat, d‟un esperit que li pesaue eth còs se miralhèc en sòn ròstre.
Nikolai la guardèc.
Qu‟ac pensi tostemp que veigui aguesta expression ena sua cara”, e en tot inclinar-se entara icòna se metec a pregar es oracions dera net.
Natasha, en demorar-se soleta damb eth sòn marit, comencèc a parlar coma sòlen parlar es matrimònis, ei a díder, comprenent rapida e claraments çò que pensaue cadun e comunicant-se d‟ua manèra especiau, contrari as leis dera logica: sense rasonaments, deduccions e conclusions.
Autant acostumada ère Natasha a parlar atau damb eth sòn marit, qu‟era mielhor pròva de qué quauquarren non anaue ben entre eri, ère quan Pierre començaue a conversar en tot atier-se ara logica.
Quan sajaue d‟explicar-li quauquarren de manèra coerenta, e era, arrossegada per exemple, hège madeish, sabie qu‟acabarien pelejant-se.
Aguesta convèrsa, contrària a totes es règles dera logica, encara que solet siguesse peth hèt de qué parlauen ath còp de causes desparières, qu‟auie començat tanlèu se trapèren solets, quan Natasha, damb es uelhs plan dubèrts e ludents de felicitat, se l‟apressèc tot doç, li cuelhec de pic eth sòn cap e lo sarrèc contra eth sòn pièch en tot díder:
Ara qu‟ès mèn, tot mèn e non tornaràs a escapar-te!
Aguesta manèra de parlar simultanèaments de fòrça causes non empedie qu‟era parelha s‟entenesse, senon qu‟ère er senhau mès segur de qué se comprenien perfèctaments.
Madeish que çò que se ve enes sòmis ei inverosimil, absurd e contradictòri, exceptat es sentiments que les regissen, atau en aqueres convèrses contràries a totes es leis deth rasonament, çò de clar non èren es paraules senon eth sentiment que lo govèrne.
Natasha condaue a Pierre era vida qu‟auie amiat sa frair, çò qu‟èra auie patit ena sua abséncia, guaire estimaue a Mary que trapaue superior ada era madeisha en toti es aspèctes.
Natasha ère sincèra en cohessar era superioritat de Mary; mès ath còp qu‟ac reconeishie exigie que Pierre la preferisse a totes es autes hemnes e sustot que l‟ac repetisse ara, dempús d‟auer-ne vist a tantes en Sant Petersburg.
Pierre, responent as paraules de Natasha, condaue com d‟insuportable l‟auie resultat en Sant Petersburg assistir a cauhades e minjars damb senhores.
Mès que mès, ère plan ocupat.
Natasha lo guardèc fixaments e didec:
Mary qu‟ei encantadora.
Be se‟n sap d‟entener-se damb es mainatges!
Ager, per exemple, Mitenka se metet capriciós…
Guaire se semble a sa pair!, l‟interrompec Pierre.
Natasha comprenec eth perqué d‟aquera observacion.
Eth rebrembe dera nauèra polemica damb eth sòn cunhat li resultaue ingrat e volie conéisher era pensada de Natasha.
Nikolai qu‟a eth mau punt de non acceptar ua causa que non age estat admetuda per toti.
E jo compreni que çò de mès important entà tu ei ouvrir une carriere didec, en tot repetir ua frasa entenuda en bèra ocasión ath madeish Pierre.
Non, çò d‟important ei que, entà Nikolai, es idies e es rasonaments non son senon ua diversion, un entreteniment.
Ja ac ves: arremasse ua bibliotèca e s‟impause coma norma non crompar un libre mès enquia qu‟age liejut es qu‟a.
Sismondi, Rousseau, Montesquieu… higec Pierre damb un arridolet.
Tu que sabes com…
Que volie aleugerir es sues pròpies paraules, mès Natasha l‟interrompec en tot hèr-li a veir que non calie.
Alavetz, dides qu‟entada eth es idies son ua diversion…
Òc; ça que la, jo me pensi qu‟es entreteniments son enes autes causes.
En Sant Petersburg, pendent aguest temps, vedia a toti coma se siguessa en tot soniar.
Quan me preocupe ua idia era rèsta que non a cap de sens entà jo.
Domatge non auer vist se com siguec eth tòn encontre damb es mainatges!
Lisa, vertat?
Òc, didec Pierre; e tornèc entara sua idia.
Nikolai sosten que non mos cau pensar; mès que non posqui deishar de hè‟c.
E aquerò sense tie en compde qu‟en Sant Petersburg, e a tu t‟ac posqui díder, è verificat que sense jo s‟esbauçarie tot: cadun tiraue entath sòn lòc.
Mès qu‟è sajat d‟amassar-les a toti.
Ath delà, era mia idia ei tan clara e simpla!
Jo que non digui que mos cau opausar ad açò o ad aquerò.
Mos podem enganhar.
Digui qu‟es qu‟estimen eth ben les cau balhar-se era man e que non li cau auer senon ua bandèra: era dera vertut actiua.
Eth prince Sergi qu‟ei un òme magnific e fòrça intelligent.
Natasha non dobtaue de qué era idia deth sòn marit siguesse ua grana idia, mès solet ua causa l‟enquimeraue: eth hèt de qué siguesse eth sòn marit.
Com a podut arribar?” Volie expausar aguest dobte.
E de totes eres, per çò des sòns racondes, arrés ère per dessús de Platon Karataiev.
Sabes en qué pensi?
En Platon Karataiev.
Qué li semblarie?
Pierre non s‟estonè bric per aguesta pregunta e comprenec eth curs des sòns pensaments.
Non lo comprenerie, o qui ac sap, dilhèu òc.
Guaire t‟estimi!, exclamèc de pic Natasha.
Fòrça, plan fòrça.
Non, que non ac aprovarie, didec Pierre, dempús d‟aué‟c pensat.
Çò que òc li shautarie ei era nòsta vida familhar.
Que desiraue veir en tot cauma, felicitat, dignitat, e jo me sentiria capinaut de qué mos vedesse.
Tu que parles des nòstes separacions e non te creiries se qué senti dempús d‟ua separacion…
E ath delà… comencèc Natasha.
Non, que non ei aquerò, jamès dèishi d‟estimar-te.
Non se pòt estimar mès.
Plan, se…
E non acabèc, donques qu‟era guardada qu‟escambièren ac didec tot.
Qu‟ei ua pegaria aquerò de qué era lua de mèu e eth periòde mès erós ei ara prumeria, didec de pic Natasha.
Ath contrari, ara qu‟ei era epòca mielhor.
S‟aumens non te n‟auesses d‟anar!
Te‟n brembes se com mos pelejàuem?
Tostemp èra jo era colpabla.
Tostemp jo.
Per qué se passauen es discussions?
Ja ne me‟n brembi.
Tostemp per çò de madeish, arric Pierre.
Era gelosia…
Non ac digues, que non ac posqui tier!, exclamèc Natasha, e enes sòn uelhs ludec ua guardada hereda e rancunosa.
L‟as vist?, higec dempús d‟un brèu silenci.
Non.
E encara que l„auessa vist, que non l‟auria arreconeishuda.
Carèren.
A!, sabes?
Tant que parlaues en burèu, siguí en tot observar-te (gessec rapidaments Natasha, entà hèr enlà, solide, aquera broma).
Eth mainatge, atau cridaue ath sòn hilh, se retire a tu coma ua gota d‟aigua a ua auta.
Tè!, que ja ei era ora de balhar-li era popa!
Me hè dò anar-me‟n!
Carèren ues segondes; dempús, de ressabuda e ath còp, se virèren er un entar aute e comencèren a parlar: Pierre, satisfèt e animat; Natasha, damb un arridolet tranquil e erós.
En encuedar-se‟n, es dus se posèren en tot cedir-se era paraula mutuauments.
Non, parla tu… qué anaues a díder?
Arren arren, parla tu… didec Natasha.
Pierre comencèc.
Qu‟ère era seguida dera sua narracion sus era capitada de Sant Petersburg que tan satisfèt lo tenguie.
En aqueth instant li semblaue èster cridat a balhar ua naua orientacion a tota era societat russa e a tot er univèrs.
Era mia idia ei que se toti es òmes corrupti s‟an aliat, e aquerò les balhe fòrça, es aunèsti que mos cau hèr madeish.
Ves com n‟ei de simple?
E tu, se qué volies díder?
Bè, pegaries!
Dits-les.
E gessec dera cramba.
Arren, didec Natasha, arrint de nauèth.
Volia parlar de Petia.
Aué, quan era hilhuquèra a vengut entà amiar-lo, a arrit, a clucat es uelhs e s‟a sarrat mès a jo; se pensarie, solide, que s‟auie amagat.
Qu‟ei ua delícia!
Guarda; ja cride.
Plan, adishatz.
Mentretant, en dormitòri de Nikolenhka Bolkonski, plaçat ena planta baisha, usclaue era lampa de net (eth gojat auie pòur dera escurina e non i auie cap manèra d‟apraiar aguest defècte) Dessalles dormie damb eth cap naut sus quate coishins e eth nas roman bohaue regularaments.
Nikolenhla venguie de desvelhar-se, caperat de sudor hered, e ère seigut en sòn lhet, damb es uelhs plan duberts e fixi.
Que l‟auie desvelhat ua malajadilha espaventosa.
Auie soniat que Pierre e eth, damb uns cascos en cap, tau que podie veder- se enes illustracions de Plutarco, èren ath cap d‟ua grana armada formada per linhes blanques e oblicues qu‟aumplien er espaci, coma es hius de telaranhes que pendent era tardor vòlen en aire, que Dessalles cridaue eth fil de la Vierge.
Dauant anaue era glòria representada per hius dera madeisha classa, encara qu‟un sinhau mès compacti.
Pierre e eth auançauen leugèrs e alègri, cada viatge mès pròchi ara mèta.
De pic, es hius que se botjauen comencèren a aflaquir-se, a endravar-se e era situacion empejoraue.
Er oncle Nikolai Ilic se posèc ath sòn dauant damb gèst sevèr e menaçaire.
Vos auia en estima, mès Arakcheiev m‟ac a ordenat e sò prèst a aucir ath prumèr que balhe un pas”.
Nikolenhka se virèc entà Pierre, mès eth auie despareishut.
Pierre qu‟ère sa pair, eth prince Andrei.
E sa pair non auie ne ròstre ne figura, mès qu‟ère eth, e en veder-lo Nikolushka se sentec aclapat d‟amor: s‟anaue hènt cada còp mès fèble, mès esbugassat.
Sa pair l‟amorassaue e lo planhie, mès er oncle Nikolai Ilic ère cada còp mès près d‟eri.
Er espant se senhoregèc de Nikolenhka e se desvelhèc.
Encara qu‟ena casa i auie dus retraits plan semblables a com auie estat sa pair, Nikolenhka jamès podec representar-se ath prince Andrei en figura umana.
Mucio Scevola usclèc era sua man.
Per qué non posqui jo hèr çò de madeish?
Ja ac sai: vòlen qu‟estúdia, e estudiarè.
Mès bèth dia deisharè d‟estudiar e alavetz ac harè.
Solet li demani a Diu ua causa, que m‟arribe çò que les arribèc as eròis de Plutarco; harè madeish qu‟eri e encara milhor; toti se‟n saberàn, m‟estimaràn e m‟admiraràn”.
E de ressabuda Nikolehka sentec qu‟eth pièch li petaue en somics e comencèc a plorar.
Etes-vous indispose?, preguntèc Dessalles.
Non, responec Nikolenhka; e s‟estirèc sus era coishinèra.
E er oncle Pierre!
Quin òme tant extraordinari!
E eth mèn pair!
Eth mèn pair!
Eth mèn pair!
Er objècte dera istòria ei era vida des pòbles e dera umanitat.
Mès qu‟ei impossible abraçar e descrìuer damb paraules era vida, non ja dera umanitat sancèra, senon d‟un solet pòble.
Entà desnishar e captar era vida d‟un pòble (que semble inaccessible) es istorians d‟abantes tenguien soent un recurs simple: era activitat des individús que dirigien eth pòble, qu‟ère entada eri era activitat de tot eth pòble.
Es istorians les calie respóner a dues preguntes: era prumèra sajaue de saber se com artenhien quauqui individús qu‟es pòbles aubedissen era sua volentat.
Ac explicauen en tot atribuir ara volentat divina era eleccion d‟un guida que sometie as pòbles ara sua volentat; responien ara dusau pregunta en tot recórrer ara madeisha divinitat qu‟orientaue era volentat der escuelhut entar objectiu predestinat.
Ei a díder, era fe ena participacion dirècta dera divinitat enes òbres umanes explicaue aguesti problèmes.
Mès era istòria modèrna refuse, en teoria, ambues afirmacions.
Semblarie logic que, en refusar era credença des pòbles ancians ena subordinacion der òme ara divinitat e en objectius determinadi qu‟entada eri son amiadi, era naua sciéncia li calerie estudiar, non es manifestacions deth poder senon es causes que l‟originen.
Mès que non ac hec.
Enquia e tot refusant, en teoria, es vielhes concepcions des istorians, les seguís ena practica.
En sòrta d‟òmes dotadi d‟un poder divin e guidadi dirèctaments pera volentat divina, era istòria modèrna a introdusit eròis aprovedidi de qualitats extraordinàries e sobreumanes o simplaments a òmes dotadi des mès diuèrses propietats, de monarques enquia jornalistes, plaçadi ath cap des masses.
En sòrta des fins assenhaladi pera divinitat a cèrti pòbles (ebrèu, grec, roman) qu‟es ancians egalen as fins dera umanitat, era istòria modèrna que place es sòns pròpis fins: eth ben deth pòble francés, anglés, aleman e ena sua maximala abstraccion, eth ben dera civilizacion umana, concèpte que damb eth normauments entenen as pòbles qu‟ocupen eth petit cornèr nòrdoccidentau d‟un gran continent.
Era istòria modèrna qu‟a refusat es credences d‟abantes sense trapar ua naua concepcion; e era logica a obligat a certans istorians que remissen, aparentaments, eth poder divin des reis e eth fatum des ancians d‟arribar per d‟auti camins ena madeisha conclusion: eth reconeishement de qué 1) es òmes son dirigidi per individús singulars, e 2) qu‟existís ua determinada mèta, que tenden es pòbles e era umanitat.
Totes es òbres des mès recents istorians, de Gibbon enquia Buckle, a maugrat des sues aparentes contradiccions e era aparenta nauetat des sues opinions, repausen sus aguesti dus principis vielhs e inevitables:
Es uns considèren coma taus a cèrti monarques, caps militars e ministres; es auti, includissen tanben, ath delà des monarques, a oradors, sabents, reformadors, filosòfi e poètes.
Entà uns aguesta mèta ei era granor des Estats: eth roman, er espanhòu, eth francés; entà d‟auti, ei era libertat, era egalitat e cèrt grad de civilizacion en un petit cornèr deth mon que se cride Euròpa.
En 1789 se produsís en París un movement revolucionari.
Aguest movement creish, s‟esparg se manifèste ena marcha des pòbles d‟Occident entà Orient.
Diuèrsi còps aguest movement de pòbles entar Orient tume damb eth movement contrari, d‟Orient entà Occident, qu‟arrossegue, tau qu‟eth movement anterior a toti es pòbles intermèdis.
Era marcha inversa artenh eth punt iniciau, París, e aquiu s‟arture.
Dauant d‟aguest periòde de vint ans, immenses extensions de tèrra rèsten sense cultivar, es cases son usclades, eth comerc càmbie era sua orientacion; milions de persones s‟arroïnen, d‟autes s‟enriquissen, d‟autes emigren e milions de cristians que professauen era lei der amor ath pròche, s‟aucissen es uns as auti.
Qué vò díder tot aquerò?
A qué ei degut?
Qué obligaue ad aguesti òmes a usclar es cases e a aucir as sòns semblables?
Quines sigueren es encauses de taus eveniments?
Quina fòrça possaue ad aguesti òmes a actuar d‟aguesta manèra?
Aguestes son es preguntes involontàries, ingenues e simples que, sense voler, se hè er òme en trapar-se damb es monuments e tradicions d‟aqueth periòde.
Entà trapar ua responsa ad aguestes preguntes mos dirigim ara istòria, ara sciéncia qu‟eth sòn objectiu ei er estudi des nacions e dera umanitat.
S‟era istòria tenguesse es vielhes concepcions diderie: era divinitat, entà recompensar o castigar a un pòble, balhèc a Napoleon eth poder e guidèc era sua volentat enquiara consecucion des sòns fins divins.
Aguesta responsa que serie complèta e clara.
Que se pòt creir o non que Napoleon auesse ua mission sagrada.
Entath qu‟ac cre, tot que resulte comprensible ena istòria d‟aguest periòde e non i trape cap de contradiccion.
Mès era naua sciéncia istorica que non pòt respóner atau.
Era sciéncia non admet es concepcions ancianes sus era dirècta participacion dera divinitat enes accions umanes; plan per aquerò, mos a de proporcionar d‟autes responses.
Voletz saber se qué signifique aguest movement, d‟a on vie e quina fòrça lo concebec?
Era naua sciencia istorica respon atau:
Qu‟auec aguestes e aguestes autes aimantes, taus e quaus ministres; governèc mau a França.
Es sòns eretèrs sigueren madeish fèbles e governèren mau eth sòn país; qu‟aueren, at delà, aguesti e aqueri favorits, taus e quaus aimantes.
Quauqui òmes d‟aguesta epòca escriueren libres.
Tà finaus deth sègle XVIII s‟amassèc en París ua vintea de persones que comencèren a díder que toti es òmes èren egals e liuri.
Plan per aquerò, en tota França es òmes decidiren aucir-se es uns as auti.
Aguesti òmes assassinèren ath rei e a fòrça d‟autes persones.
En aqueth madeish temps i auie en França un òme geniau: Napoleon.
Tostemp vencèc a toti, ei a díder, aucie a fòrça gent, pr‟amor qu‟ère plan geniau; aguest òme anèc a aucir africans non se sap se per qué, e ac hec tan ben, empleguèc tanta astúcia e intelligéncia qu‟en tornar entà França ordenec a toti que l‟aubedissen, e toti ac heren atau.
Convertit en emperaire, de nauèth hec aucir a mès gent, e ac hec en Italia, Austria, Prusia e en d‟auti lòcs, a on n‟aucic a fòrça.
Mès alavetz regnaue en Russia er emperaire Alexandre que decidic restablir er orde en Euròpa e plan per aquerò hec era guèrra a Napoleon.
Mès, de ressabuda, en 1807, establic damb eth, ligams d‟amistat; en 1811 s‟enemistèren de nauèh e se contunhèc era tuada.
Napoleon amièc entà Russia a sies cent mil òmes e se senhoregèc de Moscòu.
Dempús hugec, còp sec, dera capitau e alavetz er Emperaire Alexandre damb era ajuda des conselhs de Stein e de d‟auti, organizèc ua coalicion europèa entà marchar contra eth perturbador dera sua tranquillitat.
Toti es ancians aliats de Napoleon se convertiren de pic enes sòns enemics e manèren as sues armades contra era francesa qu‟auie arremassat naues fòrces.
Es aliadi venceren a Napoleon, entrèren en París e l‟obliguèren a renonciar ath tron; dempús lo despatrièren entara isla d‟Elba sense trèir-li eth sòn titol imperiau e tractant- lo damb toti es respèctes, encara que cinc ans abants e un an dempús lo considerauen un vulgar bandit.
Comencèc a regnar alavetz Loís XVIII, aguest madeish Loís XVIII que d‟eth, enquia alavetz, francesi e aliats non auien hèt senon burlar-se‟n.
Napoleon, vessant lèrmes dauant era Vielha Garda, renoncièc ath tron e gessec entar exili.
Es abils diplomatics e òmes d‟Estat (sustot Talleyrand, qu‟auie artenhut seir-se en un cèrt fautulh, abantes que un aute, que damb aquerò espandic es frontères de França) s‟amassèren entà parlar en Viena e, damb es sues negociacions, heren erosi o malerosi as pòbles.
En un virament de uelhs, diplomatics e monarques sigueren a mand de pelejar-se; qu‟èren ja prèsti a ordenar qu‟es sues tropes s‟aucissen entre eres quan Napoleon, damb un solet batalhon, desembarquèc en França e es francesi que l‟auien en òdi, se someteren ada eth còp sec.
Mès es monarques aliadi, mauconents damb aquerò que s‟auie passat, tornèren a lutar contra es francesi.
Venceren ath geniau Napoleon e lo manèren entara isla de Santa Elena, en tot considerar-lo, de pic, coma un bandit.
Aquiu, sus ua arròca, desseparat des èssers estimadi e dera estimada França, eth despatriat moric tot doç, en tot legar ara posteritat es sues granes hètes.
Vos enganharíetz se pensèssetz que çò dit abantes ère ua burla, ua caricatura dera descripcion istorica.
Peth contrari, exprimís era forma mès delicada, es contradiccions e era manca de responsa as questions metudes per tota era istòria, dès es autors de memòries e de quauques istòries des diuèrsi païsi enquias universaus e tanben istòries sus era cultura d‟aqueth temps.
Çò de comic e estranh d‟aguestes responses s‟està en qué era istòria modèrna se retire a un òme sord que respon a preguntes qu‟arrés li hè.
S‟er objectiu dera istòria ei descríuer eth movement dera umanitat e des pòbles, era prumèra pregunta que sense era tot çò d‟aute ei incomprensible qu‟ei era seguenta: Quina fòrça botge as pòbles?
Ad aguesta pregunta era istòria modèrna contèste, damb ua certana inseguretat, que Napoleon ère plan geniau o que Loís XIV ère plan orgulhós, o qu‟aguest o aguest aute escrivan escriuec tau o quau libre.
Tot aquerò qu‟ei plan possible e era umanitat ei prèsta a arreconeishè‟c, mès que non ère aquerò çò que preteguntauen.
Tot aquerò que poirie èster interessant s‟arreconeishéssem eth poder divin, fondat en eth madeish, e tostemp parièr, dirigint as sòns pòbles mejançant Napoleons, Loísi e escrivans; mès que non arreconeishem eth sòn poder per çò qu‟abantes de parlar de Napoleons, Loïsi e escrivants mos cau mostrar eth ligam qu‟existís entre aguestes persones e eth movement des pòbles.
S‟eth lòc deth poder divin l‟ocupe ua auta fòrça mos cau explicar en qué consistís, donques que tot er interès dera istòria s‟està precisaments en era.
Era istòria semble supausar qu‟aguesta fòrça se compren per era madeisha e ei coneishuda per toti.
Mès, a maugrat des desirs de balhar coma coneishuda aguesta fòrça, qui liege fòrça òbres istoriques li calerà méter en dobte, ac volgue o non, qu‟aguesta naua fòrça, tan diuèrsaments comprenuda pes pròpis istorians, sigue perfèctaments coneishuda per toti.
Quina ei era fòrça que botge as pòbles?
Es biografs e es istorians des diuèrsi pòbles considèren qu‟aguesa fòrça s‟està en poder inerent as monarques e as eròis.
Sivans eri, es eveniments se produsissen pera volentat des Napoleons e Alexandres solet, o, en generau, des personatges tractats enes sues biografies.
Era responsa balhada pes istorians d‟aguesta categoria ara pregunta sus era fòrça que govèrne es eveniments son satisfactòries tant qu‟existisque un istorian entà cada eveniment.
Mès tanlèu coma es istorians de diuèrses nacionalitats e opinions comencen a condar es madeishi hèts, es sues responses que pèrden tot eth sòn sens, donques que cadun d‟eri compren de manèra desparièra aguesta fòrça, e non solet desparièra senon totafèt opausada.
Un istorian afirme que tau eveniment siguec provocat peth poder de Napoleon; er aute sosten que peth d‟Alexandre; un tresau apèle ara fòrça d‟un tresau personatge quinsevolh.
E, encara mès, toti es biografs se contradiden mutuauments quan expliquen era fòrça que se base eth poder d‟un madeish personatge.
Thiers, bonapartista, ditz qu‟eth poder de Napoleon s‟està ena sua vertut e genialitat; Lanfrey, republican, defen que se tie enes mentides e ena enganha deth pòble.
Aguesti istorians, en contradider-se es uns as auti, esbaucen era idia dera fòrça que produsís es eveniments e dèishen sense responsa era pregunta essenciau dera istòria.
Es istorians qu‟estúdien es hèts restacadi damb toti es pòbles semblen arreconéisher era faussetat des istorians particulars sus era fòrça motriu des hèts.
Non reconeishen qu‟aguesta fòrça s‟està en poder des eròis o monarques; entada eri qu‟ei eth resultat de nombroses fòrces dirigides de forma desparièra.
En descurbir era guèrra o era conquista d‟un pòble, er istorian universau non cèrce era encausa der eveniment en poder d‟un solet personatge, senon ena interaccion recipròca de nombrosi personatges restacadi damb aqueth hèt.
Segontes aguesta opinion, se passe qu‟eth poder des personatges istorics ei producte de multiples fòrces e non pòt ja èster considerat coma ua fòrça capabla de costar per era madeisha eth hèt.
E, ça que la, es autors d‟istòries universaus empleguen, ena majoritat des casi, era idia deth poder coma eth d‟ua fòrça que per era madeisha ocasione es hèts istorics e ei era encausa d‟eri.
Sivans aguesti istorians, eth personatge istoric qu‟ei eth producte deth sòn temps e eth sòn poder vie de desparières fòrces, ei a díder, eth poder ei era sua fòrça e era còste er eveniment.
Gervinus, per exemple, Schlosser e d‟auti, tan lèu demòstren que Napoleon ei eth resultat dera revolucion, des idies der an 1789, eca, coma declaren dubèrtaments qu‟era campanha de 1812 e d‟auti hèts que non son agradius entada eri s‟amièren a tèrme per auer interpretat erronèaments era volentat de Napoleon e qu‟es idies proclamades en 1789 se travèren pera sua arbitrarietat.
Es idies revolucionàries e era opinion publica costèren eth poder de Napoleon, mès eth poder de Napoleon esbaucèc es idies revolucionàries e era opinion publica.
Tant estranha contradiccion que non ei per edart.
Totes es descripcions hètes pes autors dedicadi ara istòria universau, que son claufides de contunhes contradiccions.
Aguestes contradiccions se deuen a qu‟es istorians, en sòn in d‟analizar es hèts, se demoren a miei camin.
Entà qu‟es fòrces corresponentes balhen ua resultanta coneishuda, ei de besonh qu‟era soma des components egale aguesta resultanta, mès aguesta condicion ei era que jamès s‟obsèrve entre es autors d‟istòries universaus, plan per aquerò, quan s‟explique era resultanta, se ven obligadi a adméter, ath delà des components que non son pro, ua fòrça non explicada qu‟actue coma component.
Er istorian que descriu era campanha de 1813 o era restauracion des borbons, ditz claraments qu‟aguesti eveniments arribèren per volentat d‟Alexandre.
Mes er istorian Gervinus autor d‟ua istòria universau, afirme que, ath delà dera volentat d‟Alexandre, siguec plan eficient eth supòrt autrejat ad aguesta causa per Stein, Metternich, Mme Stael, Talleyrand, Chateaubriand e d‟auti.
Plan que òc, er istorian dividic eth poder d‟Alexandre I entre es sòn components: Tayllerand, Chareaubriand, eca.
Era soma d‟aguesti components, ei a díder, era activitat de Talleyrand, Chateaubriand, Mme Stael e d‟auti non ei exactaments egal ara resultanta, ei a díder ath fenomèn que per eth milions de francesi se someteren as borbons.
Entà arribar a explicar se com de toti aguesti components derive era somission de milions d‟èssers, ei a díder, com de diuèrsi components egals a ua soleta A se‟n derive ua mieja egal a mil A, er istorian li cau adméter de besonh era madeisha fòrça d‟aqueth poder que remís, en tot arreconeisher-la coma era resultanta des fòrces; dit de ua auta manèra, li cau adméter era fòrça enexplicada qu‟actue coma resultanta.
Atau hèn es istorians dedicadi ara istòria universau.
E, plan per aquerò, non solet contradiden as autors d‟istòries tematiques, senon ada eri madeishi.
Era gent deth camp, coma que non a ua idia clara des causes dera ploja, ditz, sivans volgue que ploigue o non: qu‟ei eth vent qu‟esparg o apilère es bromes.
Aquerò madeish hèn es autors d‟istòria universau: uns viatges, quan desiren que sigue atau e ei cossent damb es sues teories, diden qu‟eth poder ei eth resultat des eveniments; d‟auti viatges, quan an de besonh provar causes desparières, afirmen qu‟eth poder còste es eveniments.
Era tresau categoria d‟istorians, es cridadi istorians dera cultura, seguissen eth camin mercat pes sòns antecessors, es estudiosi dera istòria universau, e arreconeishen qu‟es escrivans e es hemnes possedissen, a viatges, pro fòrça entà influir enes eveniments, mès, que l‟interprèten d‟ua manèra totafèt diferenta.
La conceben circonscrita ara atau cridada cultura e activitat intellectuau.
Es istorians dera cultura se tien estretaments ath camin seguit pes sòns predecessors, es dedicadi ar estudi dera istòria universau, donques que supausen que s‟es hèts istorics se pòden explicar pes relacions mantengudes entre diuèrsi personatges; per qué non explicar-les peth hèt de qué certans òmes an escrit un o un aute libre?
Mès a maugrat de toti es sòns esfòrci entà demostrar qu‟era encausa der eveniment s‟està ena activitat intellectuau, sonque a truca de granes concessions se pòt adméter qu‟entre dita activitat e eth movement des pòbles i a quauquarren comun.
Mès en cap cas se pòt adméter qu‟era activitat intellectuau guide es actes umans, pr‟amor que determinadi fenomèns coma es crudèus assassinats dera Revolucion francesa, se passauen quan es idies entre era egalitat des òmes èren propagades de contunh, e es funèstes guèrres e execucions que coïncidien damb era propaganda der amor contradiden semblabla supausicion.
Mès, autanplan admetent qu‟aguesti rasonaments astutaments entrelaçadi que tant abondosi son ena istòria, siguen justi, admeten qu‟es pòbles son dirigidi per certana fòrça indefinida cridada idia, eth problèma essenciau dera istòria, o ben rèste entà resòlver, o ben retorne entath vielh poder des monarques, e entara influència des conselhèrs e de d‟autes persones, causes totes eres admetudes pes istorians qu‟ada eres se hig ara era naua fòrça dera idia, qu‟era sua relacion damb es masses exigís ua explicacion.
Se pòt compréner que Napoleon auesse eth poder e que per aguesta rason se passèsse un determinat hèt.
E concedint encara mès, se pòt compréner tanben que Napoleon, en tier eth poder, siguesse sensible a d‟autes influéncies; mès, com se pòt adméter qu‟un libre, Le Contrat Social, possèsse as francesi a aucir-se entre eri?
Aquerò seguís estant incomprensible s‟abantes non s‟explique era relacion causau entre aguesta naua fòrça damb er eveniment.
Qu‟ei indobtable que i a ua relacion entre toti es contemporanèus; plan per aquerò, ei possible trapar cèrta relacion entre era activitat intellectuau des òmes e eth movement istoric, eth madeish que i a entre er auanç dera umanitat, eth comerc, era artesania, era orticultura e quinsevolh auta activitat.
Mès que contunhe estant de mau hèr compréner se per qué es istorians dera cultura non presenten era activitat intellectuau coma era encausa o manifestacion des fenomèns istorics.
Solet se pòt explicar d‟aguesta manèra: 1) es istorians non son scientifics; entada eri ei naturau e agradiu pensar qu‟era activitat dera sua corporacion ei era basa der auanç dera umanitat, madeish que pensà‟c serie agradiu entàs mercadèrs, campanhards e soldats (e se non se passe atau, ei degut solet a qu‟es soldats e mercadèrs non escriuen istòries); 2) Era activitat intellectuau, era instrucción, era civilizacion, era cultura e eth pensament son idies vagues e indefinides que jos era sua bandèra resulte plan comòde tier paraules qu‟an un significat mens definit encara e que, per tant, son aisidaments aplicables a quinsevolh teoria.
En parlar atau, es istorians dera cultura se contradiden ada eri madeishi en contra dera sua volentat e demòstren qu‟aguesta fòrça endonviada per eri, non exprimís es hèts istorics e qu‟era soleta manèra de compréner era istòria ei adméter aguest poder qu‟eri, çampar, non arreconeishen.
Era locomotora marche e mos preguntam per qué se botge.
Eth mujik respon qu‟eth diable la posse; un aute afirme que se botge pr‟amor qu‟es sues arròdes viren; un tresau assegure qu‟era causa deth movement s‟està en hum arrossegat peth vent.
Arren podem objectar ath mujik: que s‟a imaginat ua explicacion complèta.
Entà refusar-la serie de besonh que quauquarrés li demostrèsse qu‟eth diable non existís e que un aute mujik l‟expliquèsse que non ei eth diable senon un aleman que hè córrer era locomotora.
Solet alavetz, gràcies ara contradiccion des sues afirmacions, veirien qu‟ambdús èren enganhadi.
Mès, qui ditz qu‟era causa deth movement son es arròdes se refuse ada eth madeish perque, en auer entamenat eth camin dera analisi li cau contunhar-lo, enquia explicar era origina deth movement des arròdes.
E tant que non arribe ena vertadèra encausa deth movement dera locomotora, era compression deth bugàs ena caudèra, non aurà eth dret a posar-se ena recèrca dera encausa.
Eth mujik qu‟expliquèc eth movement dera locomotora en tot atribuir-la ath hum arrossegat entà darrèr peth vent, li calec rasonar dera seguenta manèra: compréner qu‟era explicacion sus es arròdes non proporcionaue cap encausa, cuelhec eth prumèr indici observat e lo presentèc, pera sua part, coma era encausa.
Eth solet concèpte capable d‟explicar eth movement dera locomotora ei eth dera fòrça egala ath movement visible.
Plan per aquerò, era soleta idia valida entà explicar eth movement des pòbles ei eth d‟ua fòrça egala a toti eth movement des pòbles.
Ça que la, es istorians comprenen jos aguest concèpte fòrces absoludaments diuèrses entre eres e arren semblable ath visible movement dera fòrça.
Es uns ven en eth era fòrça des eròis (madeish qu‟eth mujik ve ath diable ena locomotora); d‟auti, ua fòrça derivada, coma eth movement des arròdes; es tresaus, era influéncia dera ment, coma eth hum amiat peth vent.
Tant que se siguisque escriuent era istòria de quauqui personatges, sigue de Cesar o d‟Alexandre, era de Luter o Voltaire, e non era istòria de toti sense excepcion, de toti es òmes qu‟an participat en hèt, qu‟ei impossible non atribuir a determinadi personatges es fòrces qu‟obliguen a d‟autes persones a dirigir es sues activitats entà ua soleta mèta.
E eth solet concèpte que coneishen es istorians ei eth poder.
Aguest concèpte ei eth solet mejan que permet conéisher ath hons es hèts istorics, tau coma s‟expausen actuauments, e aqueth que renóncie ad aquerò, sense coneisher-ne cap aute, coma hec Buckle, se veirà privat dera darrèra oportunitat d‟estudiar-les.
Es istorians dedicadi ara istòria universau e ara cultura son es que mès demòstren er inevitable besonh deth concèpte de poder entà explicar es hèts istorics e encara que renóncien ada eth aparentaments, lo tien a cada pas, sense podè‟c evitar.
Respècte as problèmes dera umanitat, era sciéncia istorica se retire as qu‟an relacion damb es sòs, bilhets de banc e monèda metallica.
Es biografies e es istòries d‟un país, son coma bilhets de banc: pòden circular e hèr un papèr sense damnatjar ad arrés e enquia e tot damb ua cèrta utilitat mentre agen garantida.
Qu‟ei pro desbrembar se com era volentat des eròis còste es eveniments, e es istòries des Thiers resultarien intructiues, interessantes e enquia auràn ua nuança poetica.
Mès madeish a coma surgente eth dobte sus era valor reau dera monèda de papèr, ja pr‟amor qu‟ei aisit de fabricar e lo pòden hèr en granes quantitats, ja perque lo voleràn escambiar per aur, tanben surgente eth dobte sus era valor reala d‟aguestes istòries, sigue pr‟amor que son fòrça abondiues, sigue perque quauquarrés, ena simplicitat dera sua amna, pòt preguntar: escambiar eth bilhet de banc per aur pur deth concèpte reau.
Es autors d‟istòries universaus e dera cultura son semblables as òmes que, en auer arreconeishut era incomoditat des bilhets de banc decidissen fabricar ua monèda metallica sonanta que non auesse era densitat der aur.
Aguesta monèda metallica que serie, plan que òc, sonanta, mès que non passarie d‟aquiu.
Eth papèr monèda poirie encara enganhar as ignorants; mès era monèda sonanta sense valor, non enganharie ad arrés.
Atau coma er aur solet ei aur quan pòt èster tengut, ath delà deth cambi, entà uns auti ahèrs, atau es istòries universaus valeràn coma er aur quan poguen respóner ara pregunta essenciau dera istòria: Qué ei eth poder?
Es autors d‟istòries universaus responen ara pregunta de manèra contradictòria, mentre qu‟es istorians dera cultura descarten deth tot era pregunta e contèsten ua auta causa totafèt desparièra.
E atau coma es fiches que se retiren ar aur non pòden valer senon en ua reunion de persones que consentisquen considerar-les coma se ne siguessen, o entre aqueres autes qu‟ignòren es qualitats der aur, atau tanben es istorians dedicadi ara istòria universau e ara cultura, sense contestar as preguntes essenciaus dera umanitat, utilizen entàs sòns ignoradi fins era menèda en curs que damb era satisfèn as universitats e as nombrosi lectors afeccionadi as libres seriosi, coma eri les criden.
Era istòria que renègue dera anciana concepcion qu‟atribuie era somission dera volentat deth pòble a un escuelhut, e era somission d‟aguesta volentat a un dessenh divin, que non pòt dar un solet pas sense contradider-se se non cuelh un d‟aguesti dus camins: tornar a creir ena influéncia dirècta dera divinitat sus es òbres umanes o explicar claraments eth sens dera fòrça qu‟origine eth hèt istoric, que se cride poder.
Qu‟ei impossible tornar entath prumèr camin: aguesta credença a vengut caduca, plan per açò ei de besonh explicar eth significat deth poder.
Napoleon ordene que s‟amasse era armada e comence era guèrra.
Aguest hèt mos ei tant abituau, tan familhar, qu‟era pregunta “Per qué sies cent mil òmes van entara guèrra quan Napoleon pronóncie aguestes o aqueres paraules?” mos semble absurda.
Qu‟auie eth poder, e aguesta ei era rason de qué complissen es sues ordes.
Vaquí ua responsa absoludaments satisfactòria se credem qu‟eth poder li siguec autrejat per Diu.
Mès, coma que non ac admetem, ei de besonh definir en qué consistís aguest poder, d‟un òme solet, sus es auti.
Aguest poder que non se pòt basar en ua preponderància dirècta e fisica d‟un èsser fòrt sus un aute feble, en usatge o ena menaça der usatge dera fòrça fisica, coma en cas de Hercules.
Tanpòc se pòt fondar ena preponderància dera fòrça morau, coma ingenuaments pensen quauqui istorians qu‟asseguren qu‟es sòns personatges son eròis, ei a díder, òmes dotadi d‟ua especiau fòrça d‟animositat e d‟intelligéncia, cridada genialitat.
Aguest poder que non se pòt fondar ena superioritat dera fòrça morau, donques que, encara sense parlar d‟eròis coma Napoleon, qu‟es sues qualitats moraus son fòrça discutibles, era istòria mos demòstre que ne Loís XI, ne Metternic, que dirigiren a milions d‟òmes, auien especiaus qualitats animiques; ath contrari, ena majoritat des casi se tractaue d‟èssers morauments inferiors a quinsevolh des òmes que dirigien.
Ara plan; s‟era hònt deth poder non s‟està ena preponderància fisica ne enes qualitats moraus dera persona que lo tie, ei evident que deu estar-se dehòra d‟aguesta persona, enes sues relacions damb es masses.
D‟aguesta sòrta enten eth poder era sciéncia deth dret, aguesta sciència que, coma ua sòrta de casa d‟escambi, promet cambiar eth concèpte de poder en aur pur.
Eth poder ei era soma des volentats des masses tranferida, per acòrd exprès o tacit, as governants escuelhudi pes madeishes masses.
Enes domenis dera sciéncia juridica, era sciéncia que se compause de rasonaments sus com li cau organizar-se er Estat e eth poder, s‟aquerò siguesse possible, tot rèste pliaments clar; mès, se s‟aplique ara istòria, aguesta definicion deth poder exigís cèrtes explicacions.
Era sciéncia deth dret considère er Estat e eth poder coma es ancians considerauen eth huec, ei a díder, coma quauquarren qu‟a existéncia absoluda; entara istòria, ça que la, Estat e poder non son senon fenomèns, dera madeisha manèra qu‟entara fisica modèrna eth huec non ei quauquarren espontanèu senon un fenomèn.
Ua diferéncia tant essenciau de concepcions entre era istòria e era sciéncia deth dret hè qu‟aguesta darrèra posque expausar peth menut se com, ena sua pensada, calerie organizar eth poder, existent coma quauquarren immudable e dehòra deth temps; mès que non pòt respóner arren as preguntes istoriques sus eth significat deth poder, que càmbie damb eth temps.
S‟eth poder ei ua soma de volentats transferides a un governant, se pòt dedusir que Pogachov siguesse eth representant dera volentat des masses?
E se non ne siguec, entà qué n‟aurie d‟èster Napoleon?
Per qué Napòleon III quan siguec detengut en Boulogne, ère un criminau, e per qué, dempús, sigueren criminaus aqueri qu‟eth detenguec?
Pendent es revolucions de palai qu‟en eres intervien a viatges dues o tres persones, ei transferida tanben ada eri era volentat dera massa?
Enes relacions internacionaus se transferís aguesta volentat des masses populares ath sòn conquistador?
Siguec en 1808 transferida era volentat dera Confederacion deth Rin a Napoleon?
Representaue aguest era volentat deth pòble rus quan en 1809 era armada russa, aliada des francesi, lutèc contra Austria?
Ad aguesta pregunta que se pòt respóner de tres maneres:
Es istorians expliquen d‟aguestes tres manères era relacion entre era massa e es sòns governants.
Quauqui istorians que, ena simplicitat des sues amnes, non comprenen eth significat deth poder, istorians de païsi isoladi e biografs que d‟eri ne parlèrem abantes, semblen adméter qu‟era soma des volentats des masses se transmet incondicionauments as personatges istorics.
Plan per aquerò, en descríuer un poder quinsevolh, supausen que tau poder ei er unenc absolut e vertadèr, e que quinsevolh aute poder que se l‟opause non ei un poder, senon ua infraccion d‟aguest, ua violéncia.
Semblabla teoria, acceptabla entà periòdes istorics primitiui e pacifics, se s‟aplique ad aguestes tempestoses epòques dera vida des pòbles pendent es quaus apareishen ath còp e luten entre eri duèrsi poders presente er inconvenent de qué er istorian legitimista sajarà de provar qu‟era Convencion, eth Directòri e Bonaparte non èren senon violacions deth poder, tant qu‟eth republican e eth bonapartista sajaràn de demostrar qu‟eth vertadèr poder s‟estaue ena Convencion, o en Emperi, e que tot çò d‟aute supausaue ua violacion d‟aguesti poders.
Qu‟ei evident que, en refusar-se mutuauments d‟aguesta manèra es explicacions deth poder balhades per taus istorians non pòden valer senon entà mainatges dera mès trenda edat.
D‟auti istorians arreconeishen que semblabla opinion sus eth poder ei faussa e asseguren qu‟eth poder se base ena transmission condicionada as governants des volentats deth pòble e qu‟es personatges istorics tien eth poder tostemp que complisquen es condicions que per un acòrd tacit les impause era volentat deth pòble; mès es istorians non diden se quines son aguestes condicions e, s‟ac diden, ei entà contradider-se de contunh.
Cada istorian, cossent damb era sua pròpia opinion sus es objectius que perseguissen es pòbles, ac ve ena granor, ena riquesa, ena libertat, ena instrucción des ciutadans, siguen de França o de bèth aute país.
Mès, sense parlar ja des contradiccions d‟aguesti istorians a prepaus d‟aguestes condicions e autanplan admetent que i a un programa comun entà toti, es hèts istorics desmentissen lèu tostemp taus teories.
S‟es condicions que jos eres se tranferis eth poder s‟estan ena riquesa, ena libertat o ena istruccion deth pòble, per qué, alavetz, es Loïsi XIV o es Ivans IV acabèren eth sòn reinatge tranquillaments e es Loïsi XVI e es Carles I sigueren execudati peth pòble?
Es istorians mentadi responen qu‟era activitat de Loïs XIV, contrària ath programa traçat, què sus Loïs XVI.
Mès, per qué non repercutís sus Loïs XIV o Loïs XV?
E per qué precisaments sus Loïs XVI?
Quin periòde de temps s‟a de besonh entà qu‟aguestes repercusions se produsisquen?
Entad aguestes preguntes que non i a ne i pot auer responsa.
Tanpòc se pòt explicar se per qué era soma de volentats se tarde pendent tanti e tanti sègles enes mans d‟aguesti governants e des sòns eretèrs e, de pic, ath long de cinquanta ans, passe entara Convencion, entath Directòri, entà Napoleon, entà Alexandre, entà Loïs XVIII, de nauèth entà Napoelon, entà Carles X, entà Loïs Felip, entà un govèrn republican e entà Napoleon III.
De sòrta qu‟era màger part des fenomèns istorics, guèrres civius, revolucions e conquistes, son presentadi per part d‟aguesti istorians non coma eth resultat deth desplaçament de volentats liures, senon coma conseqüéncia d‟ua volentat erronèaments dirigida d‟ua o de diuèrses persones, ei a díder, coma ua transgression de poder.
Aguesta ei era rason de qué, sivans aguesti istorians, taus eveniments istorics siguen descriti coma desviacions dera teoria.
Que se retiren taus istorians ath botanic que, en auer observat que determinades plantes gessen deth seme damb dus cotiledons, tenguesse que tot aquerò que creish ac hè en tot desdoblar-se en dues huelhes, e qu‟era palmèra, eth musharnon e eth casse, en arribar en sòn plen desvolopament, sense auer aguestes dues huelhes, non son senon desviacions dera teoria.
Es istorians dera tresau categoria admeten qu‟era volentat des pòbles se transferís condicionauments as personatges istorics encara que non coneishem aguestes condicions.
Afirmen tanben qu‟es personatges istorics possedissen eth poder pr‟amor que complissen era volentat deth pòble que d‟era son simpli portadors.
Mès, s‟era fòrça que botge as pòbles non s‟està enes personatges istorics senon en madeish pòble, quin ei eth significat d‟aguesti personatges?
Es personatges istorics, afirmen taus istorians, exprimissen era volentat des pòbles.
Era sua activitat represente era activitat des masses.
Mès en aguest cas ges era seguenta pregunta: ei tota era activitat deth personatge istoric o solet ua part determinada d‟era, que represente era volentat des masses?
Se tota era activitat des personatges istorics exprimís era volentat des masses coma opinen quauqui uns, alavetz, ei possible qu‟es biografies de Napoleon e de Catarina era Grana damb toti es sòns detalhs, pròpis des petòfies de palai, represente ena vida des pòbles?
Didè‟c atau, que non a cap de sens, e se non ei senon ua part dera activitat deth personatge çò que represente era vida deth pòble, coma pensen auti supausadi istorians filosòfi, alavetz, entà determinar se quina part d‟aguesta activitat exprimís era vida deth pòble mos cau saber, abantes qu‟arren, en qué consistís era sua vida.
Dauant de tau dificultat, es istorians d‟aguesta categoria mòstren era abstraccion mès difusa, impaupabla e generau, capabla d‟arténher eth màger nombre possible d‟eveniments, e diden que semblabla abstraccion ei era mèta que perseguís era umanitat en sòn auanç.
Es abstraccions mès comunaments admetudes per lèu toti es istorians son: era libertat, era egalitat, era instrucción, eth progrès, era civilizacion e era cultura.
Er istorian considère qu‟er auanç dera umanitat depen de quauqua d‟aguestes idies abstractes e se tie a estudiar as òmes qu‟an deishat ath sòn pas eth màger nombre de monuments (reis, ministres, caps militars, escrivans, reformadors, papes, jornalistes) ena mesura de qué toti aguesti personatges, sivans era sua pensada, an apuat o combatut ua determinada idia abstracta.
Era istòria, qu‟ac demòstre de contunh.
Ei qu‟era efervescéncia des pòbles d‟Occident tà finaus deth sègle passat e eth sòn desir de vier entà Orient se pòden explicar pera actuacion de Loïs XIV, Loïs XV o Loïs XVI, des sues aimantes e ministres, pera vida de Napoleon, Rousseau, Diderot, Beraumarchais e d‟auti?
E eth movement deth pòble rus entà Orient, entà Kazan e Siberia, se reflectís en caractèr morbid d‟Ivan IV o ena sua correspondéncia damb Kurbski?
E mos explique, dilhèu, eth movement des Crotzades er estudi des Godofredi, es Loïsi e es sues daunes?
Ena nòsta pensada, eth movement des pòbles occidentaus entà Orient ei inexplicable sense cap objectiu, sense cap direccion, redusit a ua sòrta de vagabonds guiadi per Pèir er Ermita.
Mès incomprensibla ei encara era suspension d‟aguest movement quan es personatges istorics auien senhalat claraments un objectiu rasonable e sant: era liberacion de Jerusalem.
Papes, reis e cavalièrs ahiscauen as sòn pòbles entà desliurar Tèrra Santa, mès eth pòble que non aubedie, perque ja non existie era causa ignorada qu‟abantes lo possaue.
Era istòria des Godofredi e des sòns trobadors que non pòt, plan, arténher era vida des pòbles; ei, simplaments, era istòria des Godofredi e des trobadors, tant qu‟era istòria dera vida des pòbles e des sues aspiracions contunhe estant desconeishuda.
Encara mens mos explique era vida des pòbles era istòria que presenten es escrivans e reformadors.
Era istòria dera cultura mos explique es aspiracions, es condicions de vida e es pensaments d‟un escrivan o d‟un reformador.
Mos conden que Luter ère irascible e auie prononciat taus o quaus discursi.
Sabem que Rousseau ère maufidat e qu‟escriuec diuèrsi libres; mès que non sabem se per qué, dempús dera Reforma, es pòbles s‟aucien entre eri, e per qué, pendent era Revolucion es òmes s‟executauen es uns as auti.
S‟amassam ambdues istòries coma hèn es autors modèrns, auram era istòria des monarques e escrivans, mès non era istòria dera vida des pòbles.
Era vida des pòbles que non i cap ena vida d‟ues quantes persones, donques que non s‟a trapat eth ligam entre eres e aqueri.
E era teoria de qué aguesta relacion ei basada ena transferéncia de totes es volentats entàs personatges istorics ei ua ipotèsi qu‟era experiéncia istorica non confirme.
Aguesta teoria explique dilhèu pro causes en terren dera sciéncia deth dret, que, dilhèu, l‟a de besonh entàs sòns objectius.
Mès, aplicada ena istòria, non explique arren, dès eth moment qu‟apareishen es revolucions, es conquistes e es lutes intèrnes.
Qu‟ei ua teoria que semble indiscutibla, precisaments pr‟amor qu‟eth hèt dera transferéncia dera volentat deth pòble non pòt èster verificat.
En quinsevolh forma que se produsisque er eveniment, quinsevolh que sigue er individú que lo presidisque, era teoria pòt afirmar tostemp que tau personatge siguec ath cap d‟aqueth hèt perque era soma de volentats li siguec transferida.
Es responses que d‟aguest punt d‟enguarda balhen as problèmes dera istòria se retiren as d‟un òme que, en veir ua vegada en movement, sense tier en compde qu‟en bèri lòcs era èrba ei meihor qu‟en d‟auti, ne com dirigís eth pastor era sua vegada, se pensèsse qu‟aguesta direccion la mèrque er animau que va dauant.
Damb semblable metòde d‟observacion arribe soent que, en tot deishar-se amiar pera direccion escuelhuda er observaire cuelh coma caps as que, per çò deth cambi dera direccion dera massa, ja non son ath dauant, senon ath costat, e, a viatges, ath darrèr.
Aguesta ei era opinion des istorians dera tresau categoria, que considèren a toti es personatges istorics, de monarques enquia jornalistes, coma representants deth sòn temps.
Era teoria dera transcendéncia dera volentat populara entàs personatges istorics non ei senon ua perifrasa, ua repeticion damb paraules desparières dera pregunta:
Quina ei era encausa que còste es eveniments istorics?
Eth poder.
Qué ei eth poder?
Ei era soma des volentats transferides a ua soleta persona.
En quines condicions aguesta volentat dera massa se transferís a ua soleta persona?
Quan aguesta persona represente era volentat de toti.
Ei a díder, qu‟eth poder ei eth poder.
O, çò qu‟ei madeish: eth poder ei ua paraula qu‟eth sòn significat non comprenem.
S‟eth terren dera coneishença umana se limitèsse ath pensament abstracte, en analisar damb esperit critic era explicacion qu‟era sciéncia mos dar sus eth poder, era umanitat arribarie ena conclusion de qué eth poder non ei senon ua paraula e qu‟en realitat non existís.
Mès entà conéisher un fenomèn, ath delà deth rasonament abstracte, er òme qu‟a un aute esturment: er experiment, que li permet verificar es resultats deth rasonament.
E er experiment li ditz qu‟eth poder non ei ua paraula, senon un hèt que reauments existís.
Deishant de cornèr que sense eth concèpte de poder non se pòt descríuer era activitat conjunta dera gent, era existéncia deth poder quede demostrada autant pera istòria coma pera observacion des hèts contemporanèus.
Tostemp que se passe un hèt istoric apareish un òme o diuèrsi que, pera sua volentat, se produsís eth hèt.
Quan ac ordene Napoleon III, es francesi van entà Mèxic; quan ac ordenen eth rei de Prusia e Bismarck, es tropes marchen sus Bohemia.
Napoleon I dispause, e era sua armada se dirigís entà Russia.
Alexandre I ac vò, e es francesi se someten a Borbons.
Era experiéncia mos mòstre que quinsevolh eveniment se passe tostemp cossent damb era volentat der òme o des òmes que l‟an ordenat.
Es isorians, acostumadi ara vielha credença dera participacion divina enes òbres umanes, cren qu‟eth hèt exprimís era volentat dera persona investida de poder.
Mès, ne eth rasonament ne era experiéncia confirmen tau suposicion.
D‟un costat, eth rasonament mos mòstre qu‟era volentat der òme, manifestada en paraules, non ei senon ua fraccion dera activitat generau exprimida en eveniment: per exemple, ua guèrra o ua revolucion; e aguest ei eth motiu de qué non se posque adméter qu‟es paraules siguen era encausa immediata deth movement de milions d‟èssers sense acceptar era fòrça incomprensibla e subernaturau: eth miracle.
Der aute costat, autanplan admetent qu‟es paraules pòden costar un hèt, era istòria demòstre qu‟era volentat des personatges istorics, luenh de complir-se, còsten en fòrça escadences, un efècte totauments opausat ad açò manat per eri.
Sense adméter eth concurs divin ena activitat umana non podem acceptar eth poder coma causa des hèts.
Deth punt d‟enguarda dera experiéncia, eth poder non ei senon era dependéncia entre era volentat manifestada peth personatge e eth compliment d‟aguesta volentat per toti.
Entà compréner es condicions de tau dependéncia mos cau restablir, prumèr de tot, eth concèpte dera volentat, en tot restacar-la a un èsser uman e non ara divinitat.
S‟era divinitat da ua orde e exprimís era sua volentat, tau que diden es istorians ancians, aguesta volentat non depen deth temps, ne ei provocada per cap causa, donques qu‟era divinitat arren a a veir damb eth hèt.
Mès en parlar d‟ordes (expression dera volentat des òmes qu‟actuen en un madeish temps e son estacadi entre eri) entà explicar-mos es ligams entre es ordes e es eveniments mos cau restablir, prumèr, es condicions de tot çò que se realize; era continuitat deth movement en temps, autant en çò que se referís as hèts coma ara persona que da es ordes; e dusau, era condicion de qué existisque un ligam imprescindible entre era persona qu‟ordene e aqueri que complissen es sues ordes.
Solet era expression dera volentat divina, independenta deth temps, se pòt referir a tota ua seria de hèts que les cau complir en un cèrt nombre d‟ans o de sègles; e solet era divinitat pòt, sense qu‟arren ac provòque, determinar pera sua pròpia volentat era direccion que li cau seguir ara umanitat mentre qu‟er òme actue tostemp, en temps, e participe en eveniment.
Se restablim era prumèra condicion ometuda, era deth temps, veiram que cap orde pòt èster complida sense qu‟era anterior hèsque possible era execucion dera seguenta.
Cap orde apareish de manèra espontanèa, e non artenh tota ua seria d‟eveniments; cada orde derive de ua auta, sense referir-se jamès a un conjunt d‟eveniments, senon sonque a un de solet.
Quan, per exemple, decidim que Napoleon ordenèc as sues tropes anar entara guèrra, en ua soleta orde includim ua seria d‟ordes consecutiues que depenen es ues des autes.
Napoleon non podie ordenar era campanha de Russia, e jamès ac hec; un dia ordenèc escríuer uns o uns auti documents entà Viena, entà Berlin e entà Sant Petersburg: londeman signèc aguest e aguest aute decret e ordes entara armada, era flòta, era intendéncia, eca, eca.
Que sigueren milions d‟ordes en consonància damb es eveniments es qu‟amièren as tropes franceses entà Russia.
Pendent tot eth sòn reinatge, Napoleon dicte tanben ordes entara invasion d‟Anglatèrra; en cap auta entrepresa sua tenguec tanta energia e pendent tant de temps, e, ça que la, ath long deth sòn reinatge non sagèc jamès d‟amiar a tèrme era sua intencion, senon que comence era expedicion entà Russia, que damb era considère auantatjós aliar-se, sivans eth madeish repetic diuèrsi còps.
Aquerò ei degut a qu‟es prumères ordes non corresponien ara seria d‟eveniments e es dusaus òc.
Entà qu‟ua orde posque èster complida fidèuments qu‟ei de besonh qu‟era persona que la balhe sàpie que se pòt hèr.
Totun, ei impossible saber çò que pòt o non èster realizable, non solet ena campanha de Napoleon en Russia, a on participèren milions d‟èssers; qu‟ei tanben impossible en casi d‟eveniments simples donques que pendent eth compliment autant der un, coma der aute, tostemps pòden gésser milèrs d‟obstacles.
A cada orde complida corresponen tostemp fòrça d‟autes que non se complissen.
Que son impossibles d‟aubedir es ordes que son ath marge des eveniments.
Es que son possibles s‟amassen, en tot formar series consecutives d‟eres madeishes cossent damb es hèts, e sòlen èster complides.
Era faussa idia de qué era orde que precedís ar eveniment ei era sua encausa qu‟ei ua conseqüéncia de qué entre mil ordes se complissen solet aqueres qu‟an relacion damb es hèts e mo‟n desbrembam d‟aqueres que non se compliren pr‟amor que non se podien complir.
Quan didem: Napoleon volec e comencèc era campanha de Russia, aguesta volentat, ath long de tota era sua actuacion, que non se manifèste en arren; que vedem solet diuèrses series d‟ordes o manifestacions diuèrses e indeterminades dera sua volentat; dera infinita seria d‟ordes dictades per Napoleon entara campanha de 1812, n‟auec quauques ues que se compliren non perque siguessen diferentes des autes que non sigueren complides, senon per coïncidir damb es eveniments qu‟amièren entà Russia ara armada francesa.
Qu‟ei madeish que se passe quan campe en modèl era figura de modèl esteriotipat, sigue quina sigue era sua direccion e era manèra d‟èster pintada, pr‟amor qu‟era figura apareish colorada pertot.
S‟examinam era relacion entre era orde e eth hèt en temps, vedem qu‟era orde non pòt èster de cap des manères era encausa deth hèt; ça que la, existís entre ambdues ua determinada dependéncia.
Entà compréner aguesta dependéncia qu‟ei de besonh recuperar ua cèrtana condicion ometuda: quinsevolh orde que non vengue dera divinitat, senon der òme, exigís que tanben eth participe en eveniment.
Era relacion entre eth qu‟ordene e aqueri as quaus s‟ordene ei precisaments çò que se cride poder, e s‟està en çò que seguís:
Entà ua activitat comuna, es òmes s‟amassen tostemp en determinades agropacions qu‟en eres, maugrat era diferéncia d‟objectius assignadi, era sua relacion tostemp ei era madeisha.
En amassar-se en aguestes agropacions, es relacions que s‟establissen entre es òmes que son es seguentes: era majoritat d‟eri participe mès e mès dirèctaments ena accion conjunta e un nombre mendre d‟eri participe mens dirèctaments ena agropacion formada.
De totes es agropacions formades pes òmes entath compliment d‟actes comuns, ua des mès precises e definides ei era armada.
Era armada se compause de soldats que possedissen era gradacion minima, es atau cridadi soldats rasi, que tostemp son es mès nombrosi.
Li seguissen ena jerarquia militara es caporaus e es sergents, qu‟eth sòn nombre ei mendre; dempús vien es oficiaus en mendre quantitat, eca, enquia arribar en suprèm poder militar, concentrat en ua soleta persona.
Era organización castrensa se pòt representar exactaments pera figura d‟un còn qu‟era sua basa de màger diamètre ei ocupada pes soldas rasi; enes seccions intermieges, per dessús dera basa, se van succedint es diuèrsi grads; e en cim se place eth cap suprèm.
Es soldats, que son es mès nombrosi, intègren era part inferiora, era basa deth còn.
Eth soldat ei qui, dirèctaments, aucís, esbauce, uscle e saquège, es sòns actes que son dirigidi tostemp peth madeish cap immediataments superior; eth soldat non da ordes jamès.
Eth sergent (que ja n‟i a mens) non participe tant enes accions coma es soldats mès que ja ordene.
Er oficiau participe encara mens, mès ordene plan mès soent.
E eth generau non he que dar ordes as tropes, senhale es sòns objectius, mès lèu jamès tie es armes.
Eth cap suprèm que non cuelh part dirècta jamès ena accion, senon que balhe ordes generaus sus es movemens dera massa.
Aguesta madeisha relacion entre es persones se trape en quinsevolh agropacion formada entà ua activitat comuna, sigue era agricultura, eth comerç o quinsevolh auta entrepresa.
Per tant, sense desseparar artificiauments toti es grads dera armada qu‟apareishen amassa en còn e hènt madeish damb es titolacions e posicions de quinsevolh auta empresa comuna, dès es ès petites enquias mès granes, vedem se com apareish ua lei que ditz: es òmes s‟amassen tostemp entà realizar accions conjuntes, e guaire mès dirècta ei era sua participacion en eres, mendre ei era sua possibilitat de manar e, d‟aciu, eth sòn màger nombre; e coma mès ordenen mendre ei era sua participacion en ena òbra e mendre eth sòn nombre.
Atau se puge dès era basa enquiath cim, enquiar òme plaçat en punt mès naut, que mens dirèctaments partipe ena accion e mès oriente era sua activitat en balhar ordes.
Aguesta relacion entre es òmes qu‟ordenen e es que receben ordes qu‟ei era esséncia deth concèpte cridat poder.
En rebastir es condicions deth temps qu‟en eth se produsissen es eveniments, vedem qu‟es ordes se complissen solet quan se referissen ara seria deth hèt que les correspon; en tot restablir era condicion imprescindibla de ligam entre es que manen e es qu‟aubedissen; vedem, per tant, qu‟es prumèrs, pera sua pròpia natura, partipen mens en pròpi hèt e era sua activita se redusís solet a balhar ordes.
Quan arribe un eveniment quinsevolh, es òmes exprimissen era sua pensada e es sòns desirs respècte ad açò arribat; e coma qu‟eth hèt derive dera activitat conjunta de fòrça individús, ua des opinions e desirs manifestadi se realizarà de besonh encara que sigue de manèra aproximada.
Quan se complissen quauques ues d‟aguestes opinions formulades, era nòsta ment ac restaque damb er eveniment e damb era orde que lo precedic.
Quan diuèrsi òmes sagen de trèir un tronc, cadun expause era sua opinion sus com e entà on lo cau amiar.
E en arribar en sòn destin, se passe que tot s‟a hèt sivans era opinion d‟un d‟eri.
Eth ei qu‟a balhat era orde.
Aciu qu‟auem era orde e eth poder ena sua forma primitiua.
Eth qu‟a trabalhat mès damb es mans, qu‟a auut mens escadences de rasonar en aquerò que hège e enes resultats dera activitat collectiua.
Non podie balhar ordes.
Eth que daue mès ordes a pogut trabalhar mens damb es sues mans, per çò dera sua activitat verbau.
En un conjunt nombrós d‟òmes son mès notables encara es diferéncies entre es qu‟orienten era sua activitat entà un objectiu determinat e aqueri que participen dirèctaments en trabalh comun.
Quan un òme actue solet, qu‟a ena ment certanes consideracions que, çampar, guidèren era sua passada activitat, justifiquen era present e presupausen es sòns futurs actes.
Madeish se passe enes agropacions umanes.
Se fide as que non intervien ena accion eth suenh de pensar enes consideracions, justificacions e suposicions sus era activitat comuna.
Per motius que coneishem o non, es francesi comencèren a aucir-se e a guinhauetejar-se es uns as auti en tot justificar semblables actes pera volentat dera gent, peth ben de França, pera libertat e era egalitat.
Dèishen d‟aucir-se es òmes e aguest hèt tanben se justifique: ei imprescindibla era unitat de poder, eth besonh d‟opausar-se a Euròpa, eca.
Es òmes auancen entà Orient aucint as sòns semblables, er eveniment s‟acompanhe damb imnes ara glòria de França o mensprètz ara viletat d‟Anglatèrra, eca.
Era istòria mos ensenhe que taus justificacions non an cap de sens e se contradiden, madeish qu‟er assassinat d‟un òme per çò dera proclamacion des drets umans e era tuada de milions d‟èssers en Russia entà umiliar a Anglatèrra.
Semblables justificacions, aué en dia, son de besonh entà descargar era responsabilitat morau des òmes qu‟an costat taus hèts.
Es objectius provisionaus se retiren as escobassi botadi dauant deth tren entà netejar era via: netegen eth camin dera responsabiitat morau des òmes.
Sense aguestes justificacions que non serie explicable eth simple problèma que se mos presente en examinar quinsevolh eveniment.
Com ei possible que milions d‟òmes cometen en comun tanti crims, guèrres e tuades, eca, eca?
Damb es complicades formes actuaus dera vida politica e sociau d‟Euròpa, se pòt pensar dilhèu, en quauque eveniment qu‟encara non age estat prescrit, indicat e ordenat per monarques, ministres, parlaments e jornaus?
I a, dilhèu, ua activitat comuna que non age estat justificada pera unitat politica, es interèssi dera nacion, er equilibri europèu o era civilizacion?
Atau, donc, cada hèt coïncidís enevitablaments damb un desir exprimit e compdant damb era justificacion se presente coma eth producte dera volentat d‟un o de diuèrsi òmes.
Quinsevolh que sigue era direccion d‟ua nau en movement, tostemp gesserà ath sòn dauant eth remolin des ondades que talhe.
E es persones que vagen ena nau solet notaràn aguest remolin.
Sonque seguint d‟apròp e en cada moment eth movement des ondades regades e comparant-lo damb eth dera nau, mos convenceram de qué en cada instant, eth movement des ondades ei determinat peth dera nau, e era encausa deth nòste error ei deguda a que tanben nosati mos botjam, encara que non ac notem.
Que veiram çò de madeish se campam, pas a pas, eth movement des personatges istorics (ei a díder, se restablim es condicions de besonh de tot çò que se realice, es condicions de continuitat deth movement en temps) e sense deishar de uelh era indispensabla relacion entre es personatges istorics e es masses.
Quan era nau seguís ua madeisha direccion, qu‟aurà ath sòn dauant eth madeish remolin; quan càmbie soent de direccion, tanben càmbien es ondades que corren ath dauant.
Mès entà onsevolhe qu‟era nau se dirigisque, totemp i aurà un revolum d‟aigua qu‟anóncie eth sòn movement.
Se passe çò que se passe, tostemp resultarà qu‟ère previst e ordenat.
A onsevolhe que se dirigisque era nau, eth va-e-ven d‟ondades virarà dauant d‟era, sense guidar ne aumentar eth sòn movement.
E de luenh mos pensaram que non solet se botge espontanèaments, senon que guide era auanç dera nau.
Es istorians supausauen que se mos limitèssem a considerar es volentats des personatges istorics coma ordes restacades damb es eveniments arribaríem a creir qu‟es eveniments depenen des ordes.
Mès, en analisar es madeishi hèts e es ligams que restaquen as personatges istorics damb era massa, vedem qu‟eri e es ordes que balhen depenen des eveniments.
Era pròva indiscutibla de tau afirmacion ei que, quinsevolhe que sigue eth nombre d‟ordes balhades, er eveniment non se produsís sense que i age d‟autes causes.
Mès, per çò deth hèt istoric, sigue eth que sigue, de totes es volentats exprimides de contunh per diuèrses persones, n‟aurà quauques ues que, peth sòn significat e temps, pòden aquerir, respècte ar evenimen, era categoria d‟orde.
En acceptar aguesta conclusion, podem respóner clara e positiuaments as dues preguntes essenciaus ena istòria:
Eth poder ei era relacion que mantie ua persona coneishuda damb d‟autes; en aguesta relacion era persona indicada, guaire mens participe ena accion, milhor exprimís es opinions, presumpcions e justificacions dera accion conjunta que se realize.
Que non ei eth poder, ne era activitat intellectuau, ne tansevolhe era union d‟un damb er aute, coma se pensen es istorians, çò que còste eth movement des pòbles, senon era activitat de toti es òmes que cuelhen part en eveniment e s‟amassen tostemp de manèra qu‟es participants mès nombrosi e dirècti en hèt admeten mens era sua responsabilitat e ath revés.
Deth punt d‟enguarda morau, era encausa der eveniment ei eth poder.
Deth punt d‟enguarda fisic, son toti aqueri que se someten ath poder.
Mès coma qu‟era activitat morau non ei possible sense era fisica, era encausa deth hèt non se trape ne en un ne en aute, senon ena union d‟ambdús.
O, dit damb d‟autes paraules, eth concèpte d‟encausa non ei aplicable ath fenomèn que mos ocupe.
En un darrèr analisi arribam ena esfèra dera eternitat, en aguest limit extrèm qu‟arribe era rason umana en quinsevolh zòna mentau quan tracte seriosaments un tèma.
Era electricitat còste calor e eth calor còste electricitat.
Es atòms s‟atren e se refusen.
En parlar dera mès simpla accion deth calor, dera electricitat o des atòms, non podem explicar eth perqué d‟aguesti fenomèns e didem que se passe atau pr‟amor que atau ei era sua natura, pr‟amor qu‟aguesta ei era sua lei.
Madeish se passe enes eveniments istorics.
Per qué se produsís ua guèrra o ua revolucion?
Ac ignoram.
Era soleta causa que sabem ei qu‟entà arribar ad aguest o ar aute hèt, es òmes s‟amassen en determinades agropacions qu‟en eres toti i participen.
E nosati didem qu‟aguesta ei era natura umana, qu‟aguesta ei era sua lei.
S‟era istòria estudièsse fenomèns extèrns, era enonciacion d‟aguesta lei simpla e evidenta que serie pro e poiríem acabar eth nòste rasonament.
Mès era lei dera istòria qu‟a a veir damb er òme.
Ua particula de matèria non pòt díder que non sent cap besonh dera atraccion e repulsion e qu‟era lei non ei cèrta.
Mès er òme, qu‟ei er objècte dera istòria, ditz claraments: que sò liure e plan per aquerò non sò sometut as leis.
Encara que non exprèssaments, en cada moment dera istòria s‟avertís eth problèma deth liure aubiri.
E toti es istorians seriosi arriben, en contra dera sua volentat, en aguest punt.
Totes es contradiccions, era escurina dera istòria, eth camin faus que per eth auance aguesta sciéncia, qu‟an era sua origina ena possibilitat de solucionar aguest problèma.
S‟era volentat de cada òme siguesse liura, ei a díder, s‟er òme podesse obrar ath sòn caprici, era istòria se redusirie a ua succession d‟edarts incoerenti.
E se solet un òme d‟entre milions de semblables e en curs de mil ans siguesse en condicions d‟obrar ara sua, ei a díder, coma li venguesse en gana, qu‟ei evident qu‟un solet acte liure d‟aguest òme, contrari as leis, esbauçarie era possibilitat d‟existéncia de quinsevolh lei entà tota era umanitat.
E s‟existisse ua soleta lei que dirigisse era accion des òmes, non poirie auer liure aubiri, donques qu‟es volentats de toti es òmes les calerie someterse ad aguesta lei.
En aguesta contradiccion s‟està eth problèma det liure aubiri, que des temps mès ancestraus a preocupat as ments mès privilegiades dera umanitat e que d‟alavetz se plantege, coma abantes, en tota era sua immensa importància.
Eth problèma qu‟ei eth seguent: se consideram ar òme coma objècte d‟observacion, de quinsevolh punt d‟enguarda (teologic, istoric, etic o filosofic), trapam era lei generau deth besonh, qu‟ada era ei sometut coma tot çò qu‟existís.
E s‟ac examini en tot partir deth pròpi jo, coma quauquarren de qué ne sò conscient, me senti liure.
Era consciéncia ei era hònt d‟ua autoconeishença totafèt isolada e independenta dera rason.
A trauèrs dera rason er òme s‟obsèrve ada eth madeish; mès que se coneish ad eth madeish a trauèrs dera consciéncia.
Er usatge dera rason e dera observacion son impossibles se non i a consciéncia.
Entà compréner, observar, rasonar er òme li cau sustot arreconeisher-se coma èsser viuent, causa que non pòt hèr sense senter-se capable de volicion, ei a díder, sense arreconèisher era sua pròpia volentat.
E er òme reconeish aguesta volentat, que constitusís eth sentit dera sua vida, e non la pòt conéisher senon liure.
S‟en tot analisar-se ada eth madeish er òme obsèrve qu‟era sua pròpia volentat ei tostemp dirigida pera madeisha lei (sigue eth besonh de neurir-se, d‟activar era ment, o quinsevolh auta causa), non pòt comprèner aguesta orientacion tostemp egala dera pròpia volentat, senon coma ua restriccion.
Çò que non ei liure non pòt èster limitat.
Er òme considère qu‟era sua volentat ei restrigida, pr‟amor que la concep coma liura solet.
Quan quauquarrés ditz: non sò liure, e jo lheui e baishi eth mèn braç, toti comprenen qu‟aguesta ilogica responsa ei era pròva indiscutibla dera libertat e era manifestacion d‟ua consciéncia non sometuda ara rason.
S‟aguesta consciéncia dera libertat non siguesse ua hònt d‟autoconeishença separada e independenta dera rason, que serie sometuda ath rasonament e ara experiéncia.
Mès a tot darrèr, tau dependéncia non se produsís jamès ne ei concebibla.
Ua seria d‟experiéncies e de rasonaments li demòstren a cada òme qu‟eth, coma objècte d‟observacion, ei sometut a determinades leis, qu‟aubedís, e contra es quaus un còp coneishudes, jamès lute: era lei dera gravitacion universau o dera impenetrabilitat.
Mès aguesta madeisha seria d‟experiéncies e rasonaments li demòstren qu‟era libertat absoluda qu‟eth n‟a consciéncia ei impossible, que cada acte sòn depen deth sòn organisme, deth sòn caractèr e des factors qu‟actuen sus eth.
Mès er òme non se somet jamès as deduccions d‟aguestes experiències e rasonaments.
Er òme sap per experiéncia e pera rason qu‟era pèira què de naut en baish; ac cre indiscutiblaments e, en toti es casi demore eth compliment dera lei qu‟a coneishut.
Mès, enquia e tot sabent de manèra madeish indiscutibla qu‟era sua volentat ei sometuda a diuèrses leis, non ac cre ne ac pòt creir.
Encara qu‟era experiéncia e era rason li demòstren ar òme, fòrça còps, que, enes madeishes circonstàncies, s‟eth sòn caractèr non a cambiat, tornarà a hèr çò que hec; quan per milèrs còps se plantege enes madeishes circonstàncies e damb eth madeish caractèr ua accion qu‟acabarà tostemp dera madeisha manèra; se senterà segur, coma abantes de quinsevolh experiment, de poder actuar coma volgue.
Tot èsser uman, suavatge o cult, a maugrat de totes es pròves irrefutables presentades peth rasonament e era experiéncia de qué ei impossible actuar de manèra desparièra enes madeishes condicions, sent que sense aguesta absurda idia (qu‟ei era esséncia madeisha dera libertat) non pòt imaginar-se era vida.
E non poirie víuer pr‟amor que totes es aspiracions des òmes, totes es sues exigéncies, non son senon aspiracions a incrementar era sua libertat.
Era riquesa e era praubetat, era glòria e er anonimat, eth poder e era somission, era fòrça e era feblesa, era salut e era malautia, era instrucción e era ignorància, eth trabalh e eth léser, er assadorament e era hame, era vertut e eth vici, non son senon un grad màger o mendre de libertat.
Que non mos podem imaginar a un òme privat de libertat, se non ei que sigue privat de vida.
S‟eth concèpte de libertat ei entara rason ua contradiccion mancada de sens, coma era possibilitat de realizar dus actes desparièrs ath madeish temps e enes madeishes condicions o coma un fenomèn sense causa, aquerò demòstre solet qu‟era consciéncia non ei sometuda ara rason.
Aguesta consciéncia dera libertat indestructibla, irrefutabla, non sometuda ara experiéncia ne ara rason, arreconeishuda per toti es pensadors e sentuda per toti es òmes sense excepcion, consciéncia que sense era ei impossible concéber ar èsser uman, consitusís per era soleta un aute aspècte deth problèma.
Er òme ei ua creatura deth Diu totpoderós, infinitaments brave e omniscient.
Qué ei, alavetz, eth pecat, qu‟eth sòn concèpte se derive dera libertat der òme?
Se tracte d‟un problèma dera teologia.
Es actes der èsser uman son sometudi as leis generaus, immudables, estudiades pera estadistica.
En qué s‟està era responsabilitat der òme dauant dera societat, concèpte que, jos eth, reconeishem qu‟er òme ei un èsser liure?
Se tracte d‟un problèma deth dret.
Er òme actue d‟acòrd damb eth sòn caractèr innat e des influéncies que recep.
Qué ei, donc, era consciéncia e eth coneishement deth ben e deth mau des actes que se deriven dera sua libertat?
Se tracte d‟un problèma d‟etica.
Er òme, en relacion damb era vida comuna dera umanitat, ei sometut as leis que determine aguesta vida.
Mès aguest madeish òme, ath marge de tau ligam, semble liure.
Com s‟a de considerar era vida passada des pòbles e dera umanitat: coma resultat dera activitat liura o non liura des òmes?
Se tracte d‟un problèma dera istòria.
Solet ena nòsta epòca, tan segura d‟era madeisha pera divulgacion dera sciéncia, gràcies a ua arma poderosa contra era ignorància coma era difusion dera imprimaria, eth problèma deth liure aubiri s‟a plaçat en un terren a on non pòt existir coma problèma.
Enes nòsti dies, era majoritat des òmes qualificadi coma progressistes, ei a díder, un revolum d‟ignorants, considère qu‟eth trabalh des naturalistes, que s‟ocupen d‟un solet aspècte der ahèr, ei era solucion de tot eth problèma.
Que non i a amna ne libertat pr‟amor qu‟era vida d‟un òme se manifèste en movements musculars, condicionadi pera activitat nerviosa; non i a amna ne libertat pr‟amor que, en un cèrt periòde desconeishut de temps, er òme descenec deth monard.
Atau diden e escriuen aguesti òmes, sense sospechar ne tansevolhe que hè milèrs d‟ans totes es religions e toti es pensadors non solet reconeisheren, senon que ne tansevolhe remiren, aguesta lei deth besonh que tan gelosaments sagen de provar ara per miei dera fisiologia e dera zoologia comparada.
Mès arren d‟aquerò supause eth mendre progrèss entà ua solucion deth problèma, qu‟a un costat opausat, basat en coneishement dera libertat.
Qu‟es òmes agen descenut deth monard en un periòde incèrt ei tan comprensible coma díder que sigueren hèts damb un sarpat de hanga en determinada epòca (en prumèr cas era inconeguda ei eth temps; en dusau, era origina).
E era pregunta sus com concòrde era consciéncia de libertat en òme damb era lei deth besonh qu‟ei sometut non pòt auer cap responsa adequada ne ena filosofia ne ena zoologia comparada, pr‟amor qu‟ena gargolha, en conilh o en monard non podem observar mès qu‟activitat musculara e nerviosa, e en òme ei evident, ath delà d‟aquerò, era consciéncia.
Es naturalistes e es sòns seguidors, que cren poder resòlver aguest problèma, se retiren as paredèrs que, cridadi entà rebocar un mur dera glèisa, en absència deth caporau e amiadi peth sòn in, curbiren de ges es hièstres, es veirines, es imatges, es colomnes e enquia es murs sense acabar, contents de qué, deth punt d‟enguarda deth sòn mestièr, tot auie quedat unifòrme e ben alisat.
Era solucion deth problèma dera libertat e eth besonh ena istòria, qu‟a, sus es autes arrames dera sciéncia qu‟auien sajat de resòlvè‟c, er auantatge de qué era istòria non se referís ara esséncia madeisha dera volentat umana, senon a com s‟explique e manifèste aguesta volentat en passat, jos ues condicions determinades.
Deth punt d‟enguarda dera solucion deth problèma, era istòria ei, respècte as autes sciéncies, en ua relacion egala ara d‟ua sciéncia experimentau respècte des especulatiues.
Er objectiu dera istòria que non ei era volentat der òme, senon era idia qu‟auem d‟era.
Plan per aquerò non existís entara istòria (coma entara teologia, era etica e era filosofia) eth mistèri insoluble deth ligam entre era libertat e eth besonh.
Era istòria estúdie era vida umana a on era coexisténcia des dues contradiccions ja ei ua realitat.
Ena vida reau, quinsevolh hèt istoric, quinsevolh acte uman se compren claraments e de manèra plan definida sense sénter era mendre contradiccion, a maugrat de qué cada hèt semble en part liure e en part de besonh.
Pr‟amor de conéisher se com se junh era libertat e eth besonh e quina ei era esséncia d‟aguesti dus concèptes, era filosofia dera istòria pòt e li cau anar per un camin contrari ath des autes sciéncies.
En lòc de cercar prumèr era definicion des concèptes de libertat e de besonh per eri madeishi, en tot aplicar-les dempús as fenomèns dera vida, era istòria, entre er enòrme nombre de hèts que manege, tostemp depenents dera libertat e deth besonh, li cau definir aguesti concèptes.
Sigue quina sigue era activitat d‟un o mès individús, non se compren senon coma un producte dera libertat, d‟un costat, e, der aute, des leis deth besonh.
Qu‟ei parièr que parlem dera migracion des pòbles o dera invasion des barbars, sigue des ordes de Napoleon III o der acte d‟un òme qu‟ua ora abans auie escuelhut tranquillaments, entre diuèrses, ua direccion entath passèg; en deguna d‟aguestes manifestacions vedem cap contradiccion.
Era mesura dera libertat e deth besonh qu‟a guidat es actes d‟aqueri òmes ei, entà nosati, claraments definida.
Soent era idia que mos hèm dera libertat pòt èster màger o mendre sivans eth punt d‟enguarda que d‟eth examinam eth fenomèn; mès en cada acte uman apareishen tostemp amassa, libertat e besonh.
E tostemp, guaire màger ei era libertat en un acte, mendre ei eth besonh qu‟en eth i trapam, e ath revés.
Era relacion entre libertat e besonh aumente o amendrís sivans eth punt de vista que se considère, mès que tostemp ei invèrsaments proporcionau.
Er òme que s‟està estofant e s‟agarre ad aqueth que sage de sauvar-lo e l‟estofe; era mair ahaimada, agotada per aleitar ath hilh, que pane aliments, o eth soldat que sometut a ua disciplina aucís, pr‟amor que l‟ac ordenen, a un òme sense defensa, son, entath que coneish es condicions que se trapen aguestes persones, mens colpables, ei a díder, mens liures e mès subordinades ara lei deth besonh.
Mès eth qu‟ignore qu‟eth naufragat ère a man d‟estofar-se, qu‟era mair auie hame, qu‟eth soldat ère de servici, eca, semblables actes semblen mès liuri.
Dera madeisha manèra, er òme que vint ans abans cometec un assassinat e dempús a viscut tranquillaments sense hèr cap de mau ara societat mos semble mens colpable; ei a díder, qu‟eth sòn acte semble mès sometut ara lei deth besonh que quan se considère vint ans dempús e mès liure se s‟examine londeman de realizar-lo.
Plan per aquerò, quinsevolh acte d‟un hòl, d‟un embriac o d‟un òme cuelhut de grana excitación mos semble mens liure e mès influit pera lei deth besonh se coneishem eth sòn estat d‟animositat; e mès liure, mens de besonh se non lo coneishem.
En toti aguesti casi, era nocion de libertat aumente o amendrís sivans aumente o amendrís eth concèpte deth besonh, que depen deth punt d‟enguarda que se considère eth hèt.
De sòrta que, guaire màger mos semble eth besonh mendre ei era libertat, e ath revés.
Era religion, eth sen der òme, era sciéncia deth dret e era pròpia istòria comprenen dera madeisha manèra aguesta relacion entre besonh e libertat.
Era prumèra basa ei era relacion der òme damb eth mon exterior, relacion mès o mens visibla entà nosati e era idia mès o mens clara deth lòc que cada òme ocupe respècte a tot aquerò que coexistís damb eth.
Aguesta ei era basa que per era resulte evident qu‟er òme que s‟està estofant ei mens liure e depen mès deth besonh qu‟er òme qu‟ei en tèrra fèrma; qu‟ei era basa que mos explique era rason qu‟es actes d‟un òme que viu en un país plan poblat en relacion estreta damb d‟auti òmes, damb era sua familha, damb eth sòn trabalh o damb d‟auti ahèrs,se considèren coma mens liures e mès sometudi ara lei deth besonh qu‟es d‟un òme que viu solet e isolat.
S‟analisam ar individú isolat, sense restacar-lo damb eth mon que l‟enròde, toti es sòns actes mos semblen liuri.
Mès s‟avertim era mès petita relacion d‟aguest òme e eth mon que l‟enròde (damb un aute òme que parle damb eth, damb eth libre que lieg, damb eth trabalh que realice e enquia damb er aire que l‟entornège e era lum que què sus es objèctes pròches) vedem que cadua d‟aguestes condicions influís sus eth e guide aumens un aspècte dera sua activitat.
E en relacion damb aguestes influéncies amendrís era nòsta idia sus era sua libertat e aumente era idia deth besonh qu‟ei sometut.
Era dusau basa s‟està ena relacion temporau, mès o mens visibla, entre er òme e eth mon; era idia mès o mens clara deth lòc qu‟ocupen en temps es actes d‟aguest òme.
Era idia sus era libertat e eth besonh (era sua gradualitat) depen deth temps màger o mendre que se passe entre era realizacion d‟un acte e era nòsta opinion sus er acte.
S‟examini un acte que vengui de realizar, en ues circonstàncies semblables as que me trapi ara, aguest acte me semble sense cap de dobte liure.
Mès s‟analisi un acte realizat hè un mes en circonstàncies desparières des actuaus, me calera arreconéisher que se non auessa amiat a tèrme aqueth acte non existirien guaires causes dables, agradiues e enquia de besonh, derivades d‟eth.
Se damb eth rebrembe me‟n vau entà un acte encara mès luenhant, de hè dètz ans o mès, alavetz me semblaràn mès evidentes es sues conseqüéncies e me serà dificil de representar-se-me qué aurie passat s‟aqueth acte luenhant non s‟auesse realizat.
Guaire mès arrecula en mèn rebrembe o, çò qu‟ei madeish, guaire mès se tarden es mies opinions sus es conseqüéncies deth mèn acte, autant mès trantalhantes seràn es mies opinions sus era sua libertat.
Era istòria confirme era participacion cada viatge màger deth liure aubire enes accions comunes dera umanitat.
Er eveniment modèrn mos semble un còp complit, eth resultat indiscutible der esfòrç de toti es òmes famosi.
Mès enes hèts mès aluenhadi de nosati podem observar ja es sues inevitables conseqüéncies, que dehòra d‟eres non podem imaginar arren.
E guaire mès arreculem en examen des hèts, mens liuri mos semblen.
Era guèrra austro-prusiana la vedem coma ua conseqüéncia inevitabla des manòbres der astut Bismark, eca.
Es guèrres napoleoniques, encara que damb fòrça resèrva, mos semblen encara eth resultat dera volentat des eròis.
Mès per çò que tanh as Crotzades, eveniment qu‟ocupe un lòc determinat, que sense eth serie impossible concéber era istòria modèrna d‟Euròpa, entàs istorians dera epòca des Crotzades non semblen senon eth resultat dera volentat de quaqui individús.
E per çò que hè as migracions des pòbles, ad arrés dera nòsta epòca, per exemple, se l‟acodirie pensar que dera volentat d‟Atila depenie era renovacion deth mon europèu.
Guaire mès mos aluenham der objècte, autant mès dobtosa se hè era libertat des òmes qu‟an realizat es eveniments e mès evidenta resulte era lei deth besonh.
Era tresau basa ei era màger o mendre possibilitat de conéisher era infinita relacion d‟encauses qu‟exigís imperiosaments era ment, ena quau cada fenomèn comprenut, e, per tant, cada acte uman, li cau auer un lòc determinat, coma conseqüéncia de hèts precedenti e coma encausa des que vien dempús.
Qu‟ei era basa que per era es nòsti actes e es de quauqui òmes mos semblen autant mès liuri e mens subjècti ara lei deth besonh coma mielhor coneishem es leis psicologiques, fisiologiques e istoriques, dedusides dera observacion qu‟er òme ei sometut, e coma mielhor les comprenem.
E, de un aute costat, guaire mès simple ei eth hèt observat, mens complèxi son eth caractèr e era mentalitat der òme qu‟eth sòn acte analisam.
Quan non comprenem en absolut es causes der acte, madeish se se tracte d‟un crim, d‟ua bona òbra o d‟ua accion que non a arren a veir damb eth ben o eth mau, l‟autrejam ua màger part de libertat; se se tracte d‟un crim, demanem mès qu‟arren eth castig; se d‟ua bona òbra, l‟apreciam fòrça.
En cas de qué arren la relacione damb eth ben o eth mau, consideram qu‟er acte revèle màger individualitat, originalitat e libertat.
Mès se coneishem tan solet ua des innombrables encauses deth hèt, admetem ua cèrta part de besonh e exigim mens eth castig deth crim, non arreconeishem tant de merit ar acte vertuós se vedem mens libertat en acte que mos semblaue originau.
Eth hèt de qué un delinquent age creishut entre criminaus amendrís era sua colpa.
Era abnegacion deth pair o dera mair (abnegacion damb possibilitat de recompensa) mos resulte mès comprensibla qu‟era abnegacion immotivada e, plan per aquerò, mos semble mens meritòria, mens liura.
Es fondadors de sèctes o de partits e es inventors mos estonen mens quan coneishem com e damb quini mieis premaniren era sua activitat.
S‟auem un bon nombre d‟experiments, s‟era nòsta observacion va tostemp dirigida ara cèrca de relacions entre encauses e efèctes des actes umans, aguesti actes mos semblen tan mens de besonh guaire mès segura ei era relacion entre encausa e efècte.
S‟es hèts analisadi son simples e n‟observam ua grana quantitat d‟eri, era nòsta idia deth sòn besonh serà encara mès complèta.
Er acte desaunèst deth hilh d‟un pair desaunèst, era vergonhosa conducta d‟ua hemna en un determinat ambient, era requeiguda d‟un embriac ena embriaguesa, eca, son actes que mos semblen autant mens liuri coma mès comprenem es sues encauses.
E s‟aguest òme qu‟analisam es sòns actes ei en infim estadi dera sua evolucion, coma un mainatge, un hòl o un pèc, en conéisher es encauses der acte e era simplicitat deth sòn caractèr e dera sua mentalitat coneishem ja tant abondor de besonh e tan poca libertat que tanlèu coma coneishem era encausa qu‟origine er acte lo podem pronosticar.
Sus aguestes tres bases se fondamente era irresponsabiliatat deth delinqüent, arreconeishuda en totes es legislacions, atau coma es circonstàncies atenuantes.
Era responsabilitat semble màger o mendre sivans eth mèger o mendre coneishement des condicions que se trape er òme qu‟eth sòn acte se jutge, sivans eth temps mès o mens long que s‟a passar dès qu‟er acte se realice enquia que lo sometem a judici e sivans era comprension, mès o mens grana, des encauses que l‟originen.
Plan per aquerò, era nòsta idia dera libertat e deth besonh aumente e amendrís gradualaments sivans sigue eth ligam màger o mendre damb eth mon exterior, era distància mès o mens longa en temps, e era dependéncia, mès o mens grana des encauses qu‟en sòn contèxt analisam eth fenomèn.
Atau, donc, s‟observam ar òme quan eh sòn ligam damb eth mon exterior ei fòrça coneishut, quan eth temps transcorrut dès era realizacion deth hèt ei eth màger possible e es sues encauses son deth tot comprensibles, consideram qu‟eth besonh ei maximal e minima era libertat.
Mès, s‟observam ar òme quan era sua dependéncia deth mon exterior ei minima e er acte siguec realizat en un moment immediat ath temps present e es encauses dera accion son dehòra de man entà nosati, arribaram a pensar qu‟eth besonh siguec minim e era libertat maximala.
Mès, autant en un cas coma en aute, per mès que cambiem eth nòste punt d‟enguarda, per mès que mos expliquem eth ligam que lo restaque damb eth mon exterior, per mès accessibla qu‟aguesta relacion mos semble, per mès qu‟alonguem e escuercem eth periòde de temps, per mès comprensibles e inaccessibles que mos semblen es encauses, jamès poiram representar-mos ne ua libertat ne un besonh complèts.
Quinsevolh acte uman se trape inevitablaments sometut a determinades condicions per tot çò que l‟entornège, autanplan peth sòn pròpi còs.
Quan lhèui e baishi eth braç, aguest acte me semble liure, mès quan me demani se serie possible lheuar-lo en totes es direccions, me n‟encuedi de qué ac hi entà on i auie mens obstacles entà amiar-lo a tèrme, obstacles que se trapen enes còssi que m‟enròden e ena conformacion deth mèn còs.
Se de totes es possibles direccions n‟escuelhi ua, ac hèsqui pr‟amor qu‟en era i a mens dificultats.
Entà qu‟eth mèn acte sigue liure ei de besonh que non se trapen trebucs.
Entà qu‟un òme sigue liure mos cau imaginar-lo dehòra der espaci, çò que, plan, ei impossible.
Posqui lheuar eth braç?
Lo lheui.
Mès me demani: podia non auè‟c hèt en aqueth moment passat?
Entà verificà‟c, dèishi de lheuar-lo en instant seguent.
Mès aquerò non se passe ja quan me preguntaua s‟obraua liuraments: S‟a passat temps, que jo non podí arturar, e eth braç que lheuè alavetz non ei ja eth madeish que tengui ara, ne er aire que lo botjaua ei identic ath d‟ara.
E donques qu‟eth mèn movement non podie èster qu‟un alavetz, forçadaments li calie èster aqueth.
Entà considerar aguest acte coma liure mos cau imaginar-lo en present, en limit deth temps passat e futur, ei a díder, dehòra deth temps, çò qu‟ei impossible.
Era prumèra exigéncia dera rason ei era de supausar era existéncia d‟ua encausa e cercar-la.
Era encausa qu‟exprimís era volentat d‟un acte nòste o de d‟autú qu‟ei incomprensible entà nosati, mès sense encausa que non pòt existir cap fenomèn.
Lheui eth braç entà realizar un acte independent, mès eth hèt de qué volga realizar un acte sense encausa qu‟ei era encausa deth mèn acte.
E encara qu‟imaginem a un òme liure de tota influència e non examinem senon eth sòn momentanèu acte, non costat per cap encausa, e admetam qu‟en temps present er infinitaments petit residú de besonh ei egal a zèro, ne tansevolhe alavetz arribaríem en concèpte dera libertat absoluda, donques qu‟un èsser que non se trape jos era influéncia deth mon exterior, que se trape dehòra deth temps e non depen de cap encausa, ja non ei un èsser uman.
Dera madiesha manèra, jamès podem representar-mos es actes d‟un òme sometut solet ara lei deth besonh sense que i participe era libertat.
Plan per aquerò, deth moment que non son determinades totes es condicions e influéncies qu‟ei sometut er òme, tanpòc i a un besonh complèt e existís ua cèrta part de libertat.
Plan per aquerò, autanplan d‟aguest punt d‟enguarda, jamès pòt exisitr un besonh complèt.
Mès, ath delà de çò dit, encara qu‟admetéssem qu‟era libertat pòt arribar a zèro e reconeishéssem en bèth cas (per exemple en un moribund, un embrion o un pèc) era manca absoluda de libertat, acabaríem, s‟ac hèm, damb eth concèpte d‟òme, donques que deth moment que non i a libertat tanpòc existís er òme.
Plan per aquerò era idia de qué er òme pòt víuer e actuar solet sometut ara lei deth besonh, sense bric de libertat, se mos hè impossible coma era idia d‟un acte uman absoludaments liure.
Atau, entà representar-mos era activitat d‟un òme sometut solet ara lei deth besonh, sense cap de libertat, mos cau adméter eth coneishement d‟ua quantitat infinita de condicions espaciaus, d‟un periòde infinitaments gran de temps e d‟ua seria infinita d‟encauses.
Entà concéber ar òme absoludaments liure, non sometut ara lei deth besonh, mos cau imaginar-lo solet, dehòra der espaci, deth temps e sense depéner de cap encausa.
En prumèr cas, s‟eth besonh siguesse possible sense libertat, arribaríem a definir era lei deth besonh peth besonh madeish, ei a díder, coma ua forma sense contengut.
En dusau cas, s‟era libertat siguesse possibla sense eth besonh, arribaríem en ua libertat complèta, dehòra der espaci, deth temps e des encauses; libertat que, per çò d‟èster absoluda e ilimitada, non serie arren o serie un vulgar contengut sense forma.
Arribaríem, en generau, enes dues bases que sus eres s‟assète tota era concepcion deth mon campada per òme: eth caractèr incomprensible dera esséncia dera vida e es leis que la definissen.
Era rason ditz: 1) Er espaci damb totes es sues formes que lo hèn perceptible (era materia) ei infinit e non se pòt concéber de cap auta manèra.
Era consciéncia, dera sua part, afirme: 1) Sò solet e tot çò qu‟existís ei solet jo, per tant eth mèn jo includís er espaci.
Era rason exprimís es leis deth besonh; era consciéncia exprimís era esséncia dera libertat.
Era libertat ilimitada ei era esséncia dera vida ena consciéncia der òme.
Eth besonh sense contengut ei era intelligéncia umana e es sues tres formes.
Era libertat ei çò que se jutge; eth besonh ei qui ac jutge.
Era libertat ei eth contengut; eth besonh qu‟ei era forma.
Sonque desseparant es dues hònts deth coneishement, que se relacionen entre eres coma era forma e eth contengut, s‟arribe entà concèptes que s‟excludissen reciprocaments e non pòden èster comprenudi: es concèptes de libertat e de besonh.
E solet gràcies ara sua union s‟artenh compréner era vida der òme.
Dehòra d‟aguesti dus concèptes, que, amassa, se relacionen coma era forma e eth contengut, non pòt existir representacion deguna dera vida.
Tot çò que sabem dera vida des òmes non ei senon aguesta relacion entre libertat e besonh, ei a díder, entre era consciéncia e es leis dera rason.
Tot çò que coneishem deth mon exterior dera natura non ei senon era relacion entre es fòrces naturaus e eth besonh, o entre era esséncia dera vida e es leis dera rason.
Es fòrces que determinen era vida dera natura son dehòra de nosati e deth nòste enteniment (non èm conscients d‟eres); les cridam fòrces dera gravitacion, inèrcia, electricitat, fòrça animau, eca.
Mès comprenem era fòrça dera vida umana e la cridam libertat.
E atau coma era gravitacion, percebuda per cada individú, mès incomprensibla en era madeisha, ei entenuda per nosati ena mida deth nòste coneishement des leis que regissen eth besonh (dès era prumèra nocion de qué toti es còssi pesen, enquiara lei de Newton), era fòrça dera libertat ei tanben comprensibla en era madeisha, encara que la percebem e l‟entenem ena mida que coneishem es leis deth besonh, que d‟eres depen (a compdar deth hèt de qué tot òme morís, enquiath coneishement des leis mès complèxes dera economia e dera istòria).
Tot coneishement nòste non ei senon era adaptacion dera esséncia dera vida as leis dera rason.
Era libertat der òme se diferéncie de totes es autes fòrces peth hèt de qué er òme ei conscient d‟era, encara que deth punt d‟enguarda dera rason non se distinguísen bric des autes fòrces.
Era gravitacion, era electricitat o era afinitat quimica solet se diferéncien entre eres perque era rason les designe de diuèrses manères.
Era libertat der òme se diferéncie des autes fòrces dera natura solet pera definicion qu‟era rason les autrège.
E era libertat sense besonh, ei a díder, sense es leis dera rason que la definissen, non se diferéncie en arren dera gravitacion, deth calor o dera fòrça dera vida vegetau.
Entara rason non ei senon ua sensacion de vida momentanèa e indefinida.
E atau coma era esséncia indeterminada dera fòrça que botge es còssi celèsti, era esséncia indefinida dera fòrça deth calor, dera electricitat o dera afinitat quimica o dera madeisha fòrça vitau son eth contengut dera astronomia, dera fisica, dera quimica, dera botanica, dera zoologia, eca, atau era esséncia dera libertat constitusís eth contengut dera istòria.
Coma qu‟er objectiu de tota sciéncia ei desnishar era esséncia ignorada dera vida, aguesta esséncia, en era madeisha, solet pòt èster objècte dera metafisica, coma era libertat en espaci, en temps, en dependéncia des encauses, ei objècte d‟estudi dera istòria e, tanben, dera metafisica.
Ena sciéncia naturau cridam leis deth besonh a çò coneishut per nosati e fòrça vitau a çò desconeishut.
Era fòrça vitau non ei senon era rèsta desconeishuda de çò que sabem sus era esséncia dera vida.
Tanben, ena istòria, çò coneishut recep eth nòm de lei deth besonh, e çò desconeishut eth de libertat.
Era libertat, entara istòria, non ei senon era rèsta desconeishuda de çò que sabem sus es leis dera vida umana.
Era istòria analise es manifestacions dera libertat der òme en relacion damb eth mon exterior en temps e ena dependéncia des encauses, ei a díder, determine aguesta libertat cossent damb es leis dera rason.
Plan per aquerò, era istòria solet ei sciéncia ena mesura qu‟era libertat ei determinada per aguestes leis.
Entara istòria, arreconéisher era libertat des òmes coma ua fòrça capabla d‟influir enes eveniments istorics, ei a díder, non sometuda a leis, qu‟ei madeish qu‟entara astronomia arreconéisher eth liure movement des còssi celèsti.
Tau reconeishement anulle era possibilitat d‟existéncia des leis, ei a díder, de tot coneishement.
S‟existís un solet còs que se botge liuraments, es leis de Kepler e de Newton dèishen d‟existir e non se coneish eth movement des còssi celèsti.
S‟existís un solet acte liure der òme, non existís cap lei istorica e despareish quinsevolh idia sus es eveniments istorics.
Entara istòria, era volentat umana qu‟a es sues pròpies vies de movement, qu‟un des sòns extrèms s‟amague en çò d‟ignorat, e er aute èxtrèm, era consciéncia dera libertat en present, se desvolope en espaci, en temps e ena dependéncia des encauses.
Guaire mès s‟esten dauant de nosati aguest camp de movement, autant mès evidentes son es leis que lo rigissen.
Descurbir e definir aguestes leis qu‟ei er objectiu dera istòria.
Deth punt d‟enguarda d‟aqueth que partís aué dera sciéncia pr‟amor d‟arténher eth sòn objectiu, eth camin que seguís entà cercar es encauses des fenomèns ena liura volentat des òmes, li resulte impossible tier eth concepte de lei; per mès que limitem era libertat umana, dès que l‟admetem coma ua fòrça independenta des leis, era existència dera lei que ja non ei possible.
Solet limitant aguesta libertat enquiar infinit, ei a díder, considerant-la coma ua magnitud infinitaments petita, mos podem convéncer de qué es sues encauses son inaccessibles, e alavetz, en sòrta de cercar es encauses, era istòria cèrque es leis.
Aguesta cèrca qu‟a començat hè fòrça temps e es naui metòdes d‟estudi que li cau assimilar era istòria coïncidissen damb era autodestruccion dera vielha istòria que fraccione cada còp mès es encauses des fenomèns.
Totes es sciéncies umanes an seguit aguest camin.
En arribar en çò d‟infinitaments petit, es matematiques (era mès exacta des sciéncies) abandonen eth procès deth fraccionament e cuelhen un nau procès: era soma des inconegudes des infinitesimaus.
Renonciant ath concèpte d‟encausa, cèrquen era lei, ei a díder, es propietats comunes a toti es elements desconeishudi e infinitaments petiti.
De manèra desparièra, mès ena madeisha linha de pensament, auancèren d‟autes sciències.
Es sciéncies naturaus que hèn madeish: en tot deishar de cornèr es encauses, cèrquen es leis.
En aguest madeish camin se trape era istòria.
E s‟era istòria a coma objectiu er estudi deth movement des pòbles e dera umanitat, e non era descripcion des diuèrsi episòdis arribadi ena vida des òmes, li cau, descartant d‟un còp era idia des encauses, cercar es leis comunes a toti es elements egals de libertat, indisolublaments estacadi entre eri e infinitaments petiti.
Dès que se descurbic e provèc era lei de Copernico, eth solet hèt d‟acceptar qu‟ei era tèrra e non eth solei que vire, acabèc damb tota era cosmografia anciana.
Se poirie, en tot contradíder era lei, tornar entara vielha concepcion sus eth movement des còssi; mès sense refusar-la, non se poirie, probablaments, seguir es estudis deth mon de Tolomeu.
Mès, çò de cèrt ei, qu‟eth mon de Tolomeo contunhèc estant er objècte d‟estudi autanplan fòrça temps dempús deth descurbiment de Copernico.
Dès que per prumèr viatge se didec e se demostrèc qu‟eth nombre de neishements o delictes ei subjècte a leis matematiques, que determinades circonstàncies geografiques e politico-economiques establissen ues e autes formes de govèrn e que cèrtes relacions entre era poblacion e era Tèrra còsten eth movement des pòbles, qu‟an despareishut es bases que sostenguien era istòria.
Que serie possible, refusant es leis naues, sauvar es anteriors punts d‟enguarda sus era istòria, mès sense auè‟c hèt, non poiríem, çampar, seguir estudiant es eveniments istorics coma manifestacions dera liura volentat umana.
Se per tòrt de cèrtes condicions geografiques, etnografiques o economiques s‟instituís ua determinada forma de govèrn o s‟origine un movement popular, era volentat d‟aqueri individús que semblen èster es organizadors deth govèrn o es instigadors deth movement popular ja non pòt èster considerada coma era sua encausa.
E, ça que la, s‟apliquen ara istòria anteriora es leis dera estadistica, dera geografia, dera economia, dera politica, dera filologia comparada e dera geologia, que contradiden dubèrtaments es sues tèsis.
Pendent fòrça temps se tenguec ena filosofia dera natura ua fòrta luta entre es corrents ancians e modèrns.
Era teologia defenie er ancian punt d‟enguarda e acusaue ath nau d‟acabar damb era revelacion .
Mès quan vencec era vertat, era teologia acabèc establin- se sus eth nau terren damb era madeisha fermetat qu‟abantes.
Aué en dia contunhe manifestant-se ua longa e fòrta luta entre era vielha e era naua concepcion sus era istòria e tanben ara, era teologia defen es posicions ancianes e acuse ara naua d‟acabar damb era revelacion.
En ambdús casi, autant d‟ua coma dera auta part, aguesta luta còste passions e amague era vertat.
D‟un costat existís era pòur e era simpatia per tot er edifici bastit ath long des sègles; der aute, era passion per esbauçar.
Es òmes que s‟opausauen ara vertat defenuda pes filosòfi dera natura pensauen que, s‟admetien aguesta vertat, era gent deisharie de creir en Diu, ena creacion e enes miracles realizadi per Jesucrist.
Es defensors des leis de Copernico e Newton credien qu‟es leis dera astronomia acabarien damb era religion, e Voltaire, per exemple, acodie ad aguestes leis coma arma entà combater-la.
Aué en dia, semble tanben que serie pro d‟adméter era lei deth besonh entà esbauçar eth concèpte d‟amna, deth ben e deth mau, atau coma totes es institucions surgentades sus aguesta basa, autant estataus coma eclesiastiques.
Madeish qu‟ara e que Voltaire en sòn temps, es non sollicitadi defensors dera lei deth besonh la tien entà combàter era religion, quan de hèt (madeish qu‟era lei de Copernico en astronomia) aguesta lei aplicada ara istòria, luenh d‟anequelir era basa que s‟assèten es institucions estataus e eclesiastiques, l‟assoliden.
Aué en dia, ena istòria (coma se passèc ena astronomia) totes es diferéncies enes concepcions se referissen ara acceptacion o non acceptacion dera unitat absoluda que se tie coma mesura entà fenomèns visibles.
En astronomia aguesta unitat qu‟ère era immobilitat dera Tèrra, e ena istòria era dependéncia der individú, era libertat.
S‟en astronomia era dificultat a reconéisher qu‟era Tèrra se botge s‟estaue en non adméter era sensacion dirècta dera sua immobilitat e eth movement des planetes, ena istòria era dificultat s‟està en adméter era subordinacion der individú as leis der espaci, deth temps e dera encausa, en tot renonciar ara sua pròpia e dirècta independéncia.
En prumèr cas mos calerie renonciar ara consciéncia d‟ua immobilitat en espaci e adméter un movement que non sentíem; en cas present ei de besonh renonciar a ua libertat, que n‟èm conscients, e adméter ua dependéncia que non sentim.
D’alavetz an estat considerades coma “Apendix” ara sua òbra e atau les publiquen lèu totes es edicions de Guèrra e Patz.
En manar ena imprimaria ua òbra qu‟en era è emplegat cinc ans d‟incessant e extenuant trabalh, enes mès favorables condicions de vida, me shautarie expausar era mia pensada sus era, e gésser atau ath pas de quauqui malentendudi que podessen sorgir en lector.
Non voleria qu‟es legeires cerquèssen ne vedessen en libre çò que jo non volí o non sabí exprimir, e concentrèssen era sua atencion en aquerò qu‟è volut díder, encara que, pes caracteristiques dera òbra non m‟aja podut esténer.
Ne eth temps ne era mia pròpia capacitat m‟an permetut arténher çò que m‟auia prepausat; atau, donc, profiti ara era ospitalitat que m‟autrege ua revista especializada entà expausar, encara que brèu e non pliaments, era opinion der autor sus era sua òbra entad aqueri que les posque interessar.
Que non ei un roman ne un poèma e encara mens ua cronica istorica: Guèrra e Patz ei çò qu‟er autor a volut e podut exprimir ena forma qu‟ei exprimit.
Semblabla manisfestacion de negligéncia per part d‟un autor damb es formes convencionaus d‟ua òbra en pròsa, que poirie semblar presompcion se siguesse intencionada e non auesse precedents.
Mès era istòria dera literatura russa, deth temps de Pushkin, non solet aufrís multipli exemples d‟òbres que se desseparen d‟aguesta forma que poiríem cridar europèa senon que non mos aufrís un solet cas contrari.
Dempús Amnes mòrtes, de Gogol, enquia Era casa des mòrts, de Dostoievski, en nau periòde dera literatura russa non i a ua òbra d‟art en pròsa, per dessús dera mediocritat, que s‟ajuste ara forma de roman, poèma epic o narracion.
Quauqui lectors, dempús dera aparicion dera prumèra part, me dideren qu‟eth caractèr dera epòca non ère pro definit ena mia òbra.
Ad aguest repotec responi: que sai ben en qué consistís eth “caractèr dera epòca”que quauqui legeires non trapen ena mia òbra: es orrors dera servitud dera gleva, es hemnes embarrades entre quate parets, es foetades as hilhs adulti, eca.
Non me pensi qu‟aguest “caractèr dera epòca”que viu ena nòsta imaginacion s‟ajuste ara vertat, e non è volut representar-lo.
Enes mèns estudis de cartes, jornaus e tradicions non è trapat atrocitats ne violencies màger qu‟es que se pòden trapar aué o en quinsevolh auta epòca.
Tanben alavetz es òmes estimauen e envejauen, cercauen era vertat, aspirauen ara vertut e se deishauen tirassar pes passions.
Era madeisha vida intellectuau e morau complèxa existie entre es classes superiores, a còps encara mès rafinada qu‟aué.
S‟enes nòstes ments s‟a format ua idia sus eth caractèr arbitrari e brutau d‟aqueth temps ei solet pr‟amor que enes tradicions, enes memòries, enes narracions e romans se mos a legat es casi mès excepcionaus de violéncia e brutalitat.
Dedusir qu‟eth caractèr predominant d‟aquera epòca siguesse era violéncia serie tant injust coma s‟un òme, en tot veir d‟ua montanha estant, solet es cimalhs des arbes, dedusisse qu‟en aqueth parçan non auie qu‟arbes.
Aqueth temps qu‟a eth sòn caractèr (coma l‟a cada epòca) que se derive dera màger alienacion des classes nautes respècte as autes classes, dera filosofia religiosa d‟alavetz, des particularitats dera educacion, deth costum de tier era lengua francesa, eca.
Aguest qu‟ei eth caractèr que sagè d‟exprimir coma mielhor podí.
Per qué ena mia òbra non solet es russi, senon tanben es francesi, parlen uns còps en rus e d‟auti en francés?
Eth repotec de qué es personatges d‟un libre rus parlen e escriuen en francés qu‟ei coma eth repotec deth que guarde un quadre e obsèrve plapes neres (ombres) que non existissen ena realitat.
Eth pintor non n‟a eth tòrt de qué era ombra botada per eth ena figura les semble a quauqui uns ua plapa nera que non i é ena realitat; sonque ne serà eth colpable quan aqueres plapes neres siguen dispausades de quinsevolh manèra o d‟ua manèra bastrussa.
En escríuer un libre sus es començaments d‟aguest sègle e presentar es personatges russi de cèrta classa sociau, a Napoleon e a d‟auti francesi qu‟intervengueren tan directaments ena vida d‟aqueth temps, que m‟è deishat amiar, sense voler e dilhèu mès de çò de besonh, pera sua manèra de pensar en francés.
E plan per aquerò, sense remir era probabla inexactitud e maganha des ombres botades per jo en quadre, voleria díder qu‟aguestes persones que les semble ridicul que Napoleon parle, ja en rus, ja en francés, comprenessen que les semble atau perque, coma qu‟era persona que campe eth retrait, non ven ua figura damb es sues lums e ombres, senon solet ua plapa nera jos eth nas.
Es nòms de Bolkonski, Drubetskoi, Bilibin, Kuraguin e d‟auti personatges retiren nòms russi plan coneishudi.
En relacionar personatges imaginaris damb d‟auti que pertanhen ara istòria, jo madeish qu‟avertí ua cèrta faussetat s‟eth comde Rastopchin parlaue damb eth prince Pronski, damb Strielski o damb quinsevolh aute prince o comde de nòm fictici.
Bolkonski o Drubetskoi, encara que non son Volkonski ne Trubetskoi, sonen a quauquarren coneishut e naturau en un grop aristocratic rus; que non è sabut endonviar entà toti es mèns personatges nòms que non me sonèssen a faus, coma Bezujov o Rostov, ne sabí evitar aguesta dificultat senon cuelhent ar azard es nòms de familha mès coneishudi entà un rus e escambiant en eri quauqua letra.
Me saberie degrèu qu‟era semblança d‟aguesti nòms imaginaris damb es vertadèrs amièsse a pensar qu‟era mia intencion age estat desnishar ad aguesta o ad aguesta auta persona reau.
E aquerò, sustot, perque aguest trabalh literari, que s‟està a descríuer persones qu‟existissen o qu‟existiren reauments non a arren a veir damb era literatura que jo m‟ocupi.
Maria Dmitrievna Ajrosimova e Denisov son es soletes persones que, sense voler e sense premeditacion, les è balhat nòms que s‟aprèssen pro as de dus personatges vertadèrs, especiauments notabli e estimadi pera societat d‟alavetz.
Aquerò que siguec un error dera mia part, derivat dera especiau singularitat d‟aqueres dues persones; mès tau error que s‟a limitat ad aquerò, e es mèns legeires saberàn, solide, qu‟aguesti personatges non les arribe ena novèla arren que se semble ara realitat.
Toti es auti son totafèt imaginaris e ne tansevolh an, çampar, modèls precisi ena tradicion ne ena vida reau.
Que non se tracte d‟ua discordància per edart; mès qu‟ère inevitabla.
Er istorian e er artista que descriuen ua epòca istorica an uns objectius fòrça desparièrs.
S‟enganharie er istorian que sagèsse de presentar-mos un personatge istoric ena sua totalitat, damb tota era sua complexitat des sues relacions en toti es aspèctes dera vida.
Dera madeisha manèra s‟enganharie er artista que mos presentèsse ath sòn personatge tostemp en sòn significat istoric.
Kutuzov non montaue tostemp un shivau blanc ne auie tostemp ena man er alongavistes entà seguir era marcha der enemic.
Rastopchin non siguec tostemp ena actitud d‟aplicar ua tèda ena sua casa de Voronovo (de hèt jamès ac hec), ne era emperairitz Maria Feodorozvna se presentaue tostemps regda damb eth sòn mantèl d‟ermina e damb ua man apuada en còdi des leis.
Mès era vertat ei qu‟era imaginacion populara tostemp ve atau ad aguesti personatges.
Entar istorian, que conde accions dirigides entà un determinat objectiu, existís er eròi.
Entar artista, qu‟exprimís es relacions d‟aguest madeish personatge damb toti es aspèctes dera vida, que non pòden ne les cau existir eròis senon òmes.
Er istorian se ve obligat (a viatges alterant era vertat) a hèr convergir toti es actes d‟un personatge istoric ena idia qu‟eth atribuís ath sòn personatge.
Per contrari, er artista ve incompatible er esbòç d‟aguesta idia unenca damb eth sòn objectiu e sage solet de compréner e mostrar non a un determinat actor, senon a un òme.
Màger e mès substanciau ei encara aguesta diversitat per çò dera descripcion des eveniments istorics.
Er istorian s‟ocupe des resultats d‟un hèt, e, er artista, dera esséncia deth hèt.
Er istorian, en descríuer ua batalha ditz: “era ala quèrra de tau còs dera armada auancèc contra tau bordalat, refusèc ar enemic e se vedec obligada a arrecular…” eca.
Er istorian que non pòt parlar de ua auta manèra.
Entar artista, aguestes paraules que non an cap de sentit ne tansevolhe se referissen ath hèt.
Dera sua experiéncia o de cartes, des memòries o des informes, er artista recuelh eth hèt; soent (per exemple, en descríuer ua batalha), es deduccions der istorian sus era actuacion de taus o quaus tropes son totafèt opausades as conclusions der artista.
Aguesta diversitat de resultats s‟explique pes hònts que cadun a consultat entàs sues informacions.
Entà un istorian (pr‟amor de seguir damb er exemple dera batalha) es hònts principaus son es infòrmes des caps dera armada e es deth generau en cap.
Er artista que non pòt trèir arren en net de taus hònts pr‟amor que non li diden ne l‟expliquen arren.
Mès encara; er artista refuse taus infòrmes perque trape en eri ua inevitabla mentida.
Sense parlar de qué, dempús de cada batalha, es adversaris la descriuen de manèra totafèt desparièra, en cada descripcion i a ua dòsi de mentida, de besonh, per çò d‟auer de descríuer en pòques linhes era accion de milèrs d‟òmes escampilhadi en quauqui quilomètres e caladi ena mès fòrta excitación d‟animositat, senhorejadi pera pòur, pera vergonha e pera mòrt.
Qui age viscut ua guèrra sap guaire inexacte ei tot aquerò; e, ça que la, es infòrmes se basen en aguesta suposicion, e d‟era deriven es descripcions militares.
Recorretz es tropes immediataments dempús d‟ua batalha, enquia e tot ath dusau o tresau dia, abans de qué s‟agen escrit es infòrmes preguntatz as soldats e as oficiaus, deth mès naut enquiath mès baish, se com s‟a desvolopat era accion: vos condarà çò qu‟an experimentat e vist, e ena vòsta ment sorgirà ua impression majestuosa, complicada, infinitaments multifòrme, penibla e confusa; mès que de degun d‟eri, ne tansevolhe deth generau en cap, poiratz saber se com s‟a desvolopat era batalha.
Ath cap de dus o tres dies comencen a arribar es infòrmes ; es charraires comencen a condar se com a estat çò qu‟eri non an vist; fin finau, se forme ua narracion comuna e, sus era basa d‟aguest infòrme, se configure era opinion generau dera armada.
Entà toti ei un aleugeriment poder cambiar es pròpis dobtes e incertituds per ua representacion enganhosa mès clara e tostemp vantaira.
E, dempús un mes o dus, preguntatz a ua persona qu‟age participat en aquera batalha: ja non enteneratz en sòn raconde aqueth materiau viu qu‟auie abantes; aguest nau testimòni d‟ara vos conde es sues impressions fondades ena mentida des infòrmes.
Atau me condèren a jo era batalha de Borodino fòrça persones intelligentes qu‟auien participat en aguesta jornada.
Toti didien es madeishes causes e toti èren d‟acòrd damb es fausses descripcions de Milailovski-Danilevski, de Glincka e de d‟auti; coïncidien enquia enes detalhs, encara qu‟es narradors auessen estat a quauqui quilomètres de distància es uns des auti.
Dempús dera conquista de Sabastopol, eth comandant d‟artilharia Krizhanovski me manèc es infòrmes des oficiaus artilhèrs de toti es bastions e m‟encarguèc arremassar toti aqueri infòrmes, qu‟èren mès de vint, en ua soleta relacion.
Me hè dò non auer trèt còpia.
Qu‟èren eth mielhor exemple d‟aguesta mentida militara, tant ingenua e inevitabla, coma de besonh, de qué son compausades totes es relacions d‟aguest tipe.
Supausi que molti des mèns companhs qu‟alavetz redigien taus infòrmes arriràn en liéger aguestes linhes e rebrembaràn se com, per orde des superiors, escriuien çò que de cap manèra podien saber.
Es qu‟an experiéncia ena guèrra saben enquia quin punt es russi son capables d‟arténher es sòns objectius en ua batalha e qué pòc capables son de descriuer-la damb era vanitosa mentida de besonh entad aguesta sòrta d‟infòrmes.
Toti saben qu‟ena nòsta armada aguest mestièr de redigir infòrmes ei lèu tostemp en mans d‟estrangèrs.
Se digui tot aquerò ei entà demostrar qu‟era mentida ei inevitabla enes descripcions militares que servissen de hònt d‟informacion as istorians; e tanben entà demostrar enquia quin punt son inevitables es abondoses discordàncies entre er artista e er istorian ena interpretacion d‟un hèt istoric.
Fòrça còps, en estudiar es dues principaus òbres istoriques dera epòca, es de Thiers e Mijailovski-Danilevski, me deishaue perplèx que taus òbres podessen gésser ara lum e èster liejudes.
Sense parlar des sues narracions d‟eveniments identiques, mantengudes en ton mès grèu e autorizat, damb abondoses citacions de documents, totafèt opausades es ues as autes, trapaua en ambdús istorians descripcions que, en lieger-les, non sabia s‟arrir o plorar quan rebrembaua qu‟aqueri dus libres son monuments plan singulars d‟ua epòca e compden damb milions de liegeires.
Citarè un solet exemple deth libre deth celèbre Thiers.
Dempús de condar que Napoleon auie amiat entà Russia robles faussi, Thiers ditz:
Relevant l’emploi de ces moyens par un acte de bienfaisance, digne de lui et de l’armée française, il fit distribuer des secours aux incendies: Mais les vivres etant trop precieux pour etre donnes longtemps a des etrangèrs, la plupart ennemis, Napoleon aima mieux leus fournir de l’argent, et il leur fit distribuer des roubles papier.
Aguest fragment estone, separat dera rèsta, non diderè pera sua inmoralitat senon simplaments pera sua estonanta peguesa.
Mès, en sòn conjunt non còste tant d‟estupor, pr‟amor que concòrde perfèctaments damb eth ton generau, ampolós, solemne, absent de tot significat dirècte.
Atau, donc, es objectius der artista e der istorian son absoludaments desparièrs, e era mia discordància respècte as istorians ena descripcion des eveniments e personatges deth mèn libre que non a d‟estonar ath lector.
Mès er artista non a de desbrembar qu‟era representacion populara de personatges e eveniments istorics non ei basada ena fantasia senon enes documents qu‟es istorians an pogut recuélher.
Plan per aquerò, encara que de manèra diuèrsa, en representar ad aguesti personatges e eveniments er artista s‟a de servir, coma er istorian, deth materiau istoric.
Tostemp qu’ena mia novèla parlen o actuen personatges istorics, non me les è endonviat senon que m’è servit de materiaus istorics qu’an format, pendent eth mèn trabalh, ua vertadèra bibliotèca integrada per libres qu’es sòns titols non creigui de besonh mentar aciu, mès que posqui reméter tostemp ath lector.
En estudiar ua epòca tan tragica, tan rica en eveniments grandiosi e tan pròcha a nosati, e que sus era encara perduren tantes e tan diuèrses tradicions, qu‟è vengut ena conviccion, entà jo evidenta, de qué es encauses des hèts istorics son inaccessibles ath nòste enteniment.
Díder (causa que semble tan simple entà toti) qu‟es encauses des eveniments de 1812 son er esperit de conquista de Napoleon e era patriotica fermesa deth Tsar Alexandre I ei tant asenat coma afirmar qu‟es encauses dera queiguda der Emperi roman les cau cercar en hèt de qué aquest o aqueth barbar amièc as sòns pòbles entà Occident, o qu‟un determinat emperaire roman governèc mau, o qu‟ua enòrma montanha, soscavada enes sues bases, s‟en.honsèc perque eth darrèr obrèr dèc eth darrèr còp de piosha.
Un eveniment atau que milions d‟òmes cerquèren era manèra d‟exterminar-se muauauments e auciren a milions de sòns semblables que no pòt auer coma encausa era volentat d‟un solet òme: un solet individú non pòt ne soscavar era basa d‟ua montanha ne obligar a morir a cinc cents mil òmes.
Mès, alavetz, quines son es encauses?
Quauqui istorians sostien qu‟er esperit conquistador des francesi o eth patriotisme des russi.
D‟auti parlen der esperit democratic difusat pera armada de Napoleon, o deth besonh de qué Russia li calie entrar en relacion damb Euròpa, eca.
Mès, com milions d‟òmes comencèren a aucir-se?
Qui les amièc entad aquerò?
Semblarie que toti auien clar qu‟aguesta tuada non beneficiarie ad arrés senon que damnatjarie a toti.
Per qué, alavetz, ac heren?
Ei possible hèr, e se hèn, innombrables rasonaments retrospectius sus es encauses de tant absurd eveniment, mès er immens nombre d‟encauses ei tant infinit que deguna d‟eres merite èster considerada coma vertadèra.
Per qué milions d‟òmes sagèren d‟aucir-se es uns as auti, quan, dès era creacion deth mon, s‟a demostrat qu‟aquerò ei un mau, fisica e moraments parlant?
Perque aquerò ère tant inevitable, que, en hè‟c, es òmes aubedien ara madeisha lei naturau e zoologica que se someten es abelhes quan se destrusissen en arribar era tardor, e per eres es animaus mascles s‟aucissen es uns as auti.
Que non se pòt dar ua auta responsa a tan terribla pregunta.
Aquerò ei non solet evident senon que resulte tan naturau ena consciéncia de toti, que s‟ac valerie de sajà‟c se non auesse en òme un aute sentiment que l‟ahisque a creder-se liure cada còp qu‟amie a tèrme ua accion.
En considerar ara istòria d‟un punt d‟enguarda generau, s‟arribe ena certitud d‟ua Lei Etèrna que per era se complissen es eveniments.
Mès se la contemplam deth punt d‟enguarda individuau mos convencem de çò de contrari.
Un òme qu‟aucís ath sòn semblable, Napoleon que da era orde de passar eth Niemen, vosati e jo que presentam ua instància entà recrutar-mos o lheuam o baisham eth braç, èm, plan que òc, convençudi de qué cadun des nòsti actes ei fondat en motius rasonables e en nòste liure aubire, de sòrta que depen de nosati madeishi hèr açò o aquerò.
Era contradiccion que semble insolubla.
En amiar a tèrme un acte sò convençut de qué lo hèsqui per çò deth mèn liure aubire; mès s‟analisi eth significat istoric d‟aguest acte de connexion damb era vida collectiua deth gènre uman acabi per convencer-me de qué tau acte ère determinat e ère inevitable.
A on ei er error?
Es observacions psicologiques sus era capacitat der òme entà explicar retrospectiuaments, e de còp, un hèt damb ua seria completa d‟arguments faussaments liuri (coma sagi d‟expausar en un aute lòc peth menut) confirmen qu‟era consciéncia de libertat en òme, en realizar un determinat acte, ei erronèa.
Mès aguestes madeishes observacions psicologiques demòstren qu‟existís ua auta seria d‟actes qu‟en eri era consciéncia dera nòsta libertat non ei retrospectiua senon instantanèa e indobtabla.
Jo posqui, plan que òc, e sigue quina sigue era oposicion des materialistes, executar ua accion o abstier-me d‟era quan aguesta accion m‟afècte a jo solet.
Qu‟ei indobtable que, pera mia pròpia volentat, vengui de lheuar eth braç e ara l‟abaishi.
Posqui en aguest instant deishar d‟escríuer.
Vosati podetz, en ua segonda, deishar de liéger.
Per çò dera mia volentat e dehòra de cap obstacle, posqui en un moment desplaçar-me damb eth pensament entà America o pensar en un problèma matematic.
Que posqui, botant a pròva era mia pròpia libertat, lheuar o abaishar damb fòrça eth mèn braç.
Ac hèsqui.
Mès ath mèn costat i a un mainatge; lheui era man, e damb era madeisha fòrça, sagi de abaishar-la sus eth.
Non ac posqui hèr.
Un gosset se lance sus aguest mainatge, e jo non posqui deishar de pataquejar ath gosset.
Que sò ena armada e no posqui deishar d‟anar damb eth regiment.
En ua batalha, non posqui deishar d‟anar ar assaut damb eth mèn batalhon e non húger quan toti hugen ath mèn entorn.
Non posqui.
Quan sò en un tribunau, coma defensor d‟un acusat, non posqui deishar de parlar o de conéisher çò que vau a díder.
Que non posqui senon clucar es uelhs quan quauqu‟un li flòque un patac as mèns uelhs.
Per tant, existissen dues classes d‟actes: es uns depenen e es auti non depenen dera mia volentat.
E er error que còste era contradiccion vie solet de qué era consciéncia d‟èster liure qu‟acompanhe legitimaments cadun des actes qu‟amien entath mèn jo, entara part mès abstracta deth mèn èsser, l‟esteni illegitimaments enquias mèns actes realizadi amassa damb d‟autes volentats e depenentes deth concurs de volentats que non son era mia.
Qu‟ei pro de mau hèr delimitar eth camp dera libertat e deth besonh; Era fixacion d‟aguest limit qu‟ei er objècte dera psicologia; mès quan campi es condicions qu‟en eres se manifèsten era nòsta màger volentat e era nòsta màger dependéncia, non posqui deishar d‟arreconéisher que, guaire mès abstracta e, per tant, mens estacada ara activitat de d‟auti òmes, ei era nòsta activitat, autant mès liura ei; e ath revés, guaire mès estacada ei era nòsta activitat ara des auti, mens liura ei.
Eth ligam mès fòrt e indisoluble, mès penible e constant damb es auti òmes, qu‟ei eth cridat poder sus es auti, qu‟en sòn vertadèr significat non ei senon ua màger dependéncia respècte as auti.
Enganaht o non, me sò convençut pliaments d‟aguesta vertat ath long deth mèn trabalh.
E en descríuer es eveniments de 1805, 1807 e, sustot, 1812, qu‟en eri se revele mès claraments aguesta lei dera fatalitat, non podia balhar importància as accions des que credien controtlar es eveniments, e qu‟en realitat meteren en eri fòrça mens activitat umana qu‟es auti partipants.
Era activitat d‟aguesti òmes m‟interessaue solet coma illustracion d‟aguesta lei dera fatalitat que, d‟acòrd damb era mia conviccion intèrna, domine era istòria; e d‟aguesta lei psicologica qu‟obligue a un òme a realizar damb mendre libertat es sòns actes e a crear ena sua fantasia tota ua sòrta de rasonaments restrospectius entà demostrar-se ada eth madeish qu‟a obrat liuraments.
En çò des Oblonski qu'ère tot capvirat.
Era esposa venguie de saber-se'n qu'eth sòn marit tenguie relacions damb era institutritz francesa e s'auie esdegat a declarar-li que non podie víuer sense era.
Aguesta situacion se tardaue ja tres dies e ère tan dolorosa entàs esposi coma entàs auti membres dera familha.
Toti, quitament es vailets, qu'auien era madeisha impression de qué aquera vida en comun non auie ja cap de sens e que, autanplan en ua auberja, se trapen mès junhudi es òstes de çò qu'ara eri se sentien entre se.
Era hemna non gessie des sues estances; eth marit non minjaue en casa dempús tres dies; es mainatges corrien d'un costat en aute sense qu'arrés les ac empedisse.
Era institutritz anglesa auie auut ua peleja damb era majordòma e escriuec a ua amiga en tot demanar-li que li cerquèsse un aute plaçament; eth codinèr auie partit dus dies abantes, precisaments ara ora deth dinar; e eth menaire e era ajudanta de codina heren a veir que non volien contunhar en tot prestar es sòns servicis aquiu e que solet demorauen que les paguèssen era sua sodada entà partir.
Eth tresau dia dempús era scèna tenguda damb era sua hemna, eth prince Esteva Arkadievic Oblonsky, Stiva, coma lo cridauen en societat, en desvelhar-se ara sua òra de costum, se trapèc, non en dormitòri conjugau, senon en sòn burèu, estirat sus eth divan de cuer.
Còp sec s'incorporèc, se seiguec sus eth divan e dauric es uelhs.
Alabin balhaue un repaish en Darmstadt…
Sonaue ua musica americana…
Eth cas ei que Darmstadt ère en America…
Qu'ei aquerò!
Alabin balhaue ua taulejada, mestrada en taules de cristau…
E es taules cantauen: "Il mio tesoro"…
E se non ère açò, ère quauquarren encara mès polit.
Dempús se demorèc cogitós e arric.
Campèc qu'un hiu de lum se filtraue pes henerecles dera persiana, estirèc es pès, artenhec es sues pantofles de marroquin brodat en aur, qu'era sua hemna li regalèc est an passat damb era escadença deth sòn aniversari, e, coma auie per costum dès hège nau ans, estenec era man entath lòc que, en dormitòri conjugau acostumaue a tier plaçada era bata.
Solet alavetz s'en brembèc se com e per qué se trapaue en sòn burèu e non ena cramba damb era sua hemna; era arridalha despareishec deth sòn ròstre e arroncilhèc es sues celhes.
Ai, ai, ai!, se planhec, en tot brembar-se'n de çò que s'auie passat.
E de nauèth se presentèren ena sua imaginacion es detalhs dera scèna terribla; pensèc ena violenta situacion que se trapaue e pensèc, mès que mès, ena sua pròpia colpa, qu'ara se l'apareishie damb claretat.
Non, non me perdonarà!
E çò de pejor ei que jo n'è eth tòrt de tot.
Eth tòrt qu'ei mèn e, ça que la, non sò colpable.
Aquerò ei çò de mès terrible deth cas!
Ai, ai ai,!, se tornèc a díder damb desespèr, rebrembant de nauèth era scèna damb toti es sòns detalhs.
Çò de pejor auie estat aqueth prumèr moment, quan en tornar deth teatre, alègre e satisfèt damb ua poma enes mans entara sua hemna, non l'auie trapat en salon; espaurit, l'auie cercat en sòn burèu, entà trapar-la, fin finau, en sòn dormitòri campant aquera maudida carta qu'ac auie desnishat tot.
Dolly, aquera Dolly, etèrnaments ocupada, tostemp plia de copacaps, tan pòc intelligenta, sivans eth, se trapaue seiguda damb eth papèr ena man, en tot guardar-lo damb ua expression d'orror, de desespèr e d'ira.
Qué ei aquerò?, se qué me ditz d'aquerò?, preguntèc en tot senhalar era carta.
Que l'auie passat çò qu'a tota persona aganchada en ua situacion massa vergonhosa:
Atau, en sòrta d'ofensar-se, remir, desencusar-se, demanar perdon o autanplan estar-se indiferent (quinsevolhe d'aguestes actituds aurie estat preferibla), hec ua causa dehòra dera sua volentat ("reaccions cerebraus", pensèc Esteva Arkadievic, que se tenguie fòrça ara fisiologia): arrir, arrir damb eth sòn arridolet de costum, benevòl e en aqueth cas estupid.
Aquera pèga arridalha qu'ère imperdonabla.
En veder-la, Dolly s'auie estrementit coma per efècte d'un dolor fisic, e, sivans eth sòn costum, desgahonèc a Stiva damb un lauèg de paraules dures, e, sonque acabar, hugec a refugiar-se ena sua cramba.
Dès aqueth moment, s'auie remit a recéber ath sòn marit.
Esteva Arkadievic qu'ère fidèu ada eth madeish.
Non, impossible empenaïr-se de çò que podesse hèr un òme coma eth, de trenta e quate ans, de bon pòrt e afeccionat as daunes; ne de non èster ja enamorat dera sua hemna, mair de sèt hilhs, cinc des quaus viuien, qu'auie solet un an mens qu'eth.
De çò que se n'empenaïe ère de non auer sabut amagar mielhor er ahèr ara sua hemna.
Totun, se'n sabie dera gravetat dera situacion e compatie a Dolly, as mainatges e ada eth madeish.
A maugrat de qué non podie pensar seriosaments en cas, que ja supausaue, bèth temps a, qu'era sua esposa sospechaue que non l'ère fidèu, mès treiguie importància ar ahèr.
Credie, ath delà, qu'ua hemna agotada, envielhida, ja bric beròia, sens cap d'atractiu, bona mair de familha e arren mès, li calie èster indulgenta damb eth, enquia per equitat.
E vaquí que se passaue tot çò de contrari!
Era qu'ère erosa enrodada des mainatges, jo non la shordaua bric, la deishaua en completa libertat entà que se tenguesse ara casa e as petits.
Plan que non estaue ben qu'era siguesse precisaments era institutritz dera casa.
Qu'ei vertat, i a quauquarren lèg, vulgar, en hestejar ara institutritz des nòsti pròpis hilhs!…
Mès, quina institutritz!
Oblonsky rebrembèc damb delèit es neri e afogadi uelhs de mademoiselle Roland e era sua encantadora arridalha).
Mès tant que s'estèc en casa non cuelhí libertats!
E çò de pejor ei que…
Tot aquerò semble hèt de bon voler!
Ai, ai!
Qué harè?
Qué harè?"
Aguesta pregunta non auie cap auta responsa qu'era que balhe era vida a totes es preguntes insolubles: víuer ath dia e sajar de desbrembar.
Mès enquiara net a vier Esteva Arkadievic non podrie refugiar-se en sòmni, enes alègres visions des salèrs convertidi en hemnes.
Qu'ère de besonh, donc, cercar eth desbrembe en sòmni dera vida.
Darrèr de Matèu entrèc eth barbèr, damb es utisi d'arrasar.
An portat uns papèrs deth burèu?, preguntèc eth Prince, agarrant eth telegrama e seiguent-se dauant eth miralh.
Son sus era taula, contestèc Matèu, en tot guardar damb mina inquisidoira e plia de simpatia entath sòn senhor.
E dempús un brac silenci, higec, damb astut arridolet:
Qu'an vengut de part deth patron dera cochèra…
Esteva Arkadievic, sense contestar, guardèc a Matèu en miralh.
Es sues guardades se crotzèren en cristau: se notaue que se comprenien.
Era guardada d'Esteva semblaue preguntar: "Per qué m'ac dides?
Non te'n sabes entà qué vien?"
Les è dit que tornen dimenge, e que, enquia aguest dia, non shòrden ath senhor ne se shòrden ada eri.
Qu'ère ua frasa qu'amiaue evidentaments premanida.
Esteva Arkadievic comprenec qu'eth mosso hège burla e non volie senon que se li auesse atencion.
Dauric eth telegrama, lo liegec, en tot sajar de corregir es acostumades confusions enes paraules, e eth sòn ròstre se miralhèc.
Era mia fraia Anna Arkadievic vie deman, Matèu, didec en tot estacar un instant era man deth barbèr, que ja diboishaue un camin rosat entre es longues e retortilhades pursères.
Laudat sigue Diu!, sorrisclèc Matèu, hent a veir damb aguesta exclamacion que, tau qu'ath sòn patron, non se l'escapaue era importància d'aquera visita en sens de qué Anna Arkadievic, era fraia plan estimada, li calie contribusir ara reconciliacion des dus esposi.
Era senhora vie soleta o damb eth sòn marit?, preguntèc Matèu.
Esteva Arkadievic non podie respóner, pr'amor qu'en aqueth moment eth barbèr l'arrasaue eth pòt superior; mès hec un senhau significatiu en tot quilhar un dit.
Matèu ac aprovèc damb un movement de cap dauant eth miralh.
Soleta, è?
Premanisqui era cramba de naut?
Demana-l'ac a Daria Alexandrovna e hès çò qu'era te digue.
A Daria Alexandrovna?, preguntèc, trantalhant, eth majordòm.
E hè-li a vier eth telegrama.
Ja me dideràs se qué te mane.
Matèu comprenec qu'Esteva volie hèr ua pròva, e sonque didec:
Plan ben, senhor.
Ja eth barbèr se n'auie anat e Esteva Arkadievic, arrasat, pientat e lauat, començaue a vestir-se, quan, tot doç sus es sues bòtes cruishentes e amiant eth telegrama ena man, entrèc Matèu ena cramba.
M'a manat que vos diga que se'n va. "Que hèsca çò que volga", m'a dit.
E eth brave vailet guardaue ath sòn senhor, arrint damb es uelhs, damb es mans ena pòcha e eth cap leugèraments clin.
Esteva Arkadievic caraue.
Plan ben, Matèu, qué te semble?, didec en tot botjar eth cap.
Tot s'apraiarà, senhor, opinèc optimista eth majordòm.
T'ac penses atau?
Òc, senhor.
Per qué t'ac penses?
Qui ei?, higec eth Prince en enténer darrèr dera pòrta era heiregada d'ua pèlha.
Jo, senhor, contestèc ua votz fèrma e agradiua.
Filimonovna.
Qué se passe, Matrecha?, preguntèc Esteva Arkadievic, en tot gésser ena pòrta.
A maugrat de qué passèsse coma colpable dauant es uelhs dera sua hemna e dauant es sòns pròpis uelhs, lèu toti es dera casa, autanplan Matrecha, era mès intima de Daria Alexandrovna, èren ath sòn costat.
Qué se passe?, tornèc a díder eth Prince damb tristor.
Vietz un aute còp a veder-la, senhor, demanatz-li perdon un aute còp…
Dilhèu Diu se n'age de nosati!
Era que patís fòrça e hè pèna de guardar…
E, ath delà, tota era casa qu'ei de pautes en cèu.
Que vos cau tier pietat des mainatges.
Demanatz-li perdon, senhor…
Se qué voletz!
A tot darrèr non haríetz senon pagar es vòstes colpes.
Vietz a veder-la…
Non me receberà…
Mès vos auratz hèt çò que vos cau.
Diu qu'ei misericordiós!
Pregatz a Diu, senhor, pregatz a Diu…
Plan, que i anarè…, didec Esteva Arkadievic, en tot rogir-se tot.
E, en trèir-se era bata, li didec a Matèu: Ajuda-me a vestir-me.
Matèu qu'auie ja enes sues mans era camisa deth sòn senhor, bohèc en era tau que se la netegèsse d'un povàs invisible e l'ajustèc ath còs ben suenhat d'Esteva Arkadievic damb evidenta satisfaccion.
Esteva Arkadievic, ja vestit, se perhumèc damb un polverizador, s'ajustèc es punhets dera sua camisa e, damb era sua portadura de costum, se sauvèc ena pòcha es cigars, era cartèra, eth relòtge de doble cadia…
Se secodic doçaments damb eth mocador e, en senter-se net, perhumat, san e materiauments alègre a maugrat deth sòn desengust, gessec damb pas cautelós e s'endralhèc entath minjador, a on lo demorauen eth café e, ath cant, es cartes e es expedients deth burèu.
Liegec es cartes.
Ua ère plan desagradiua, pr'amor que venguie deth comerçant que crompaue era husta des propietats dera sua hemna e, coma que sense hèr es patzes damb era non se podie realizar era operacion, semblaue que se hège un pilho-malho deth sòn interès materiau e eth sòn desir de restablir era armonia ena casa.
Era possibilitat de qué se pensèsse qu'er interés d'aquera venda lo possaue a cercar era reconciliacion lo desengustaue.
Liejut eth corrèu, Esteva Arkadievic cuelhec es documents deth burèu, hec un còp de uelh a un parelh d'expedients, botèc ues informacions enes marges damb un gran creion, e dempús comencèc a prener-se eth café, tant que liegie eth jornau deth maitin, umida encara era tinta dera estamparia.
Recebie diadèraments un jornau liberau non extremista, senon partidari des orientacions dera majoria.
A maugrat que non l'interessaue er art, era politica ne era sciéncia, Estevan Arkadievic tenguie fèrmaments es opinions amiades pera majoritat e per sòn jornau.
Solet escambiaue es idies quan aguesti variauen, o mielhor encara, non les escambiaue jamès, senon que s'escambiauen eres soletes sense qu'eth madeish se n'encuedèsse.
Non alistaue, donc, orientacions o manères de pensar, senon que deishaue qu'es orientacions e manères de pensar venguessen a trapar-lo ada eth, madeish que non alistaue eth talh des sòns chapèus o levites, senon que se limitaue a acceptar era mòda vidanta.
Coma que viuie en societat e ère en aguesta edat que ja s'a besonh de tier opinions, acuelhie es des auti que li convenguien.
Se se decantèc peth liberalisme e non peth conservatisme, que tanben auie fòrça partidaris entre era gent, non siguec per pròpia conviccion, senon perque eth liberalisme encaishaue mielhor damb era sua forma de vida.
Eth partit liberau asseguraue que tot anaue mau en Russia e, solide, Esteva Arkadievic auie fòrça deutes e patie tostemp d'ua grèu manca de sòs.
Higien es liberaus qu'eth matrimòni ère ua institucion caduca, auie besonh d'ua reforma urgenta, e Esteva Arkadievic trapaue, plan que òc, escàs interés ena vida familhau, per çò que li calie dissimular en tot contrariar fòrtaments es sues inclinacions.
Fin finau, eth partit liberau tenguie o hège a veir qu'era religion non ei qu'un travader entara part inculta dera poblacion, e Esteva Arkadievic i ère d'acòrd, pr'amor que non podie vier ath mès brèu ofici religiós sense que li hessen mau es cames.
Tanpòc comprenie se per qué s'enquimeraue as fidèus damb tantes paraules terribles e solemnes restacades ar aute mon quan en aguest s'i podie víuer tan ben e tant a gust.
Ad aquerò mos i cau híger qu'Estevan Arkadievic non deishaue passar jamès era escadença d'ua bona badinada e se divertie a gust en tot escandalizar as gents tranquilles, en tot tier que pr'amor que volien vantar-se des sòns origines, les calie non arturar-se en Rurik e renegar deth monard, qu'ère er ancessor mès ancian.
D'aguesta sòrta, eth liberalisme se convertic entà Esteva Arkadievic en un costum; e li shautaue eth jornau, tau qu'eth cigar dempús eth repaish, pera leugèra bromassa que damb era entornejaue eth sòn cevèth.
Dempús repassèc un aute article, aguest sus finances, que se mentaue a Bentham e a Mill, e s'atacaue d'ua manèra subtila ath Ministèri.
Gràcies ath sòn agudent sen comprenie de seguit totes es allusions, d'a on gessien e enquia qui venguien, e eth hèt de verificà'c li costaue ua cèrta satisfaccion.
Matrena Filimonovna e pera idia deth bataclam que i auie ena casa.
Liegec dempús que, segontes se didie, eth comde Beist auie partit entà Wiesbaden, que ja non aurie jamès peublancs, que se venie un petit coche leugèr e qu'ua joena aufrie es sòns servicis.
En acabar eth jornau, era dusau tassa de café e eth kalach de boder, Esteva Arkadievic se lheuèc, s'espolsetèc es mores que l'auien queigut sus justet e, lheuant era pòst deth piech, arric alègraments, non per tòrt deth sòn estat d'esperit, senon damb er optimisme d'ua bona digestion.
Darrèr dera pòrta s'enteneren dues votzes mainadenques, que reconeishec era de Gricha, eth sòn hilh mendre, e era de Tania, era sua hilha ainada.
Es dus venguien de deishar quèir quauquarren.
Ara te cau quilhar-les.
S'apressèc ena pòrta e les cridèc.
Tania, er predilècta deth Prince, correc gausadaments entada eth e se pengèc deth sòn còth, erosa de poder alendar eth caracteristic perhum des sues pursères.
En auer punat eth ròstre de sa pair, qu'era trendesa e era posicion inclinada l'auien hèt a rogir, Tania se premanie a gésser.
Mès eth la retenguec.
Com li va a mama?, preguntèc, en tot amorassar eth fèrm e leugèr còth dera sua hilha.
Adishatz!, higec arrint, dirigint-se ath mainatge que l'auie saludat.
Reconeishie qu'estimaue mens ath sòn hilh e sajaue de dissimulà'c e mostrar-se madeish d'amable damb es dus, mès eth petit se n'encuedaue e non responec damb cap arridolet ar arridolet hered de sa pair.
Mama ja s'a lheuat, responec era mainada.
Esteva Arkadievic alendèc.
E ei contenta?
Era petita se'n sabie qu'entre es sòns pairs s'auie passat quauquarren, que mama non ère contenta e que papa ac deuie saber e non auie de hèr veir qu'ac ignoraue preguntant en aqueth ton indiferent.
Se rogic, donc, pera mentida de sa pair.
Eth, ath sòn torn, endonvièc es sentiments de Tania e tanben se rogic.
Sabi pas, didec era petita: mama mos didec que non estudièssem aué, que venguéssem damb miss Hull entà visitar ara mairia.
Plan ben.
Vè-te'n, donc, a on t'a manat mama, Tania.
Mès non; demora un moment, didec en tot retier-la e amorassar era maneta doça e delicada dera sua hilha.
Cuelhec dera humeneja un caisha de bonbons qu'auie deishat aquiu eth dia abantes e n'aufric dus a Tania, alistant un de chicolate e un aute de sucre, que se'n sabie qu'èren es que mès li shautauen.
Un qu'ei entà Gricha, non, papa?, preguntèc era petita, en tot senhalar eth de chicolate.
Òc, òc…
La tornèc a amorassar enes espatles, li punèc eth cogòt e la deishèc partir.
Eth coche qu'ei prèst, senhor, didec Matèu.
E vos demore un visitaire que vò demanar-vos sabi pas qué…
Hè estona qu'ei aquiu?
Ua mieja ora.
Guairi còps me cau dider-te que m'anóncies es visites de seguit?
Aumens me cau deishar-vos préner eth café tranquil, senhor, responec eth mosso damb aqueth ton entre amistós e grossièr que non admetie replica.
Vai, donques qu'èntre, didec Oblonsky, damb un gèst desagradiu.
Era sollicitaira, era hemna deth tinent Kalilin, demanaue ua causa estupida e impossibla.
Mès Esteva Arkadievic, sivans eth sòn costum, la hec a passar, l'escotèc damb atencion e, sense interromper-la, li didec a qui li calie dirigir-se entà obtier çò que desiraue e autanplan escriuec, damb era sua letra grana, polida e clara, ua carta de presentacion entad aqueth personatge.
Mandada era hemna der oficiau, Oblonsky cuelhec eth chapèu e se demorèc ua estona, hent memòria entà veir se se'n desbrembaue de quauquarren.
Mès non se n'auie desbrembat d'arren, solet d'aquerò que volie desbrembar: era sua hemna.
A!, òc", didec, e es sòns beròis traits s'escuriren.
Ath sòn laguens ua votz li didie que non.
Que non se podie passar que simulacions, pr'amor qu'ère impossible tornar a convertir ara sua esposa en ua hemna atrasenta, capabla d'enamorar-lo, tau qu'ère impossible convertir ada eth en un vielh incapable de senter-se atreigut per hemnes beròies.
Alendèc ath hons, treiguec ua cigarreta, l'aluguèc, li hec dues pipades, la lancèc en cendrèr de nacre e dempús, damb pas rapid, se filèc entath salon e dauric era pòrta que comunicaue damb eth dormitòri dera sua hemna.
Daria Alexandrovna, jargada damb ua bata simpla e entornejada de pèces de ròba e objèctes escampilhadi pertot, s'estaue de pès dauant un armari dubèrt que d'eth treiguie quauques causes.
S'auie apraiat ara prèssa es peus, ara escassi, mès un dia espessi e polidi, sus eth cogòt, e es sòns uelhs, agranidi pera primesa deth sòn ròstre, auien ua expression espaurida.
En enténer es passi deth sòn marit, deishèc çò que hège e se virèc de cap ara pòrta, en tot sajar en vaganaut d'amagar jos ua expression sevèra e de mensprètz, era tribulacion que li costaue aquera entrevista.
Aumens dus còps en aqueri tres dies auie començat eth prètzhèt de desseparar es sues causes e es des mainatges entà amiar-les entara casa de sa mair, a on pensaue vier.
E jamès artenhie amià'c a tèrme.
Coma cada dia, se didie ada era madeisha que non ère possible contunhar atau, que li calie decidir quauquarren, castigar ath sòn marit, afrontar-lo, entornar-li, encara que siguesse ua part, eth dolor qu'eth l'auie costat.
Mès tant que se didie que li calie partir, arreconeishie ath sòn laguens que non ère possible, pr'amor que non podie deishar de considerar-lo coma ath sòn espós, non podie, mès que mès, deishar d'estimar-lo.
Comprenie, ath delà, que s'aciu, ena sua pròpia casa, non auie podut tier compde des sòns cinc hilhs, pejor ac harie en ua auta.
Ja eth mès petit auie experimentat es conseqüéncies deth bataclam que regnaue ena casa e auie emmalautit per auer prenut eth dia abantes un bolhon maumetut, e non manquèc guaire entà qu'es auti se demoressen eth dia abantes sense minjar.
En veir ath sòn marit, calèc es mans en un calaish, tau que se cerquèsse quauquarren, e non se virèc entà campar-lo enquia que l'auec ath ras.
Era sua cara, que volie aufrir ua mina sevèra e decidida, hège veir solet patiment e indecision.
Dolly!, gasulhèc eth, damb votz timida.
E joquèc eth cap, arropint-se e sajant d'adoptar ua actitud sometuda e adolorida, mès, a maugrat de tot, se lo vedie miralhant salut e fòrça.
Era lo guardèc de cap a pès damb ua rapida lucada.
Totun jo!…
Jo que l'è en òdi, plan mès per açò!
Tirèc es pòts e un muscle dera sua caròla dreta tremolèc leugèraments.
Qué voletz, preguntèc damb ua votz rapida e prigonda, que non se retiraue ara sua.
Dolly, repetic eth, damb votz insegura.
Anna vie aué.
E a jo qué me cau?.
Que non la pensi recéber, sorrisclèc era sua hemna.
Ei de besonh que la recebes, Dolly.
Hètz-vos enlà, hètz-vos enlà!, cridèc era, tau que s'aguestes exclamacions li siguessen arrincades per un dolor fisic.
Oblonsky podec auer-se demorat tranquil tant que pensaue en sa hemna, imaginant que tot s'apraiarie, sivans li didec Matèu, tant que liegie eth jornau e se prenie eth cafè.
Mès en campar eth ròstre de Dolly, cansat e adolorit, en enténer eth sòn resignat e desesperat accent, se li copèc era alend, se li sarrèc era gòrja e es lèrmes li vengueren enes uelhs.
Ò, Diu mèn, Dolly, qué è hèt!, mormolhèc.
Non podec díder arren mès, estofada era votz per un somic.
Era barrèc er armari e lo guardèc.
Qué posqui díder, Dolly?
Solet ua causa: que me perdones…
Non cres qu'es nau ans qu'amiam amassa meriten que mo'n desbrembem des moments que…
E anaue a contunhar, mès en enténer aquera expression, es pòts dera sua hemna tornèren a contrèir-se, jos er efècte d'un dolor fisic, e de nauèth tremolèc eth muscle dera sua caròla.
Hètz-vos enlà, hètz-vos enlà, cridèc damb votz encara mès estridenta, e non parletz des vòstes ceguetats ne des vòstes vilanies!
E sagèc era de gésser, mès li calec emparar-se, aflaquida, en dorsièr d'ua cagira.
Eth ròstre deth sòn marit semblaue que s'auie dilatat; auie es pòts holadi e es uelhs plens de lèrmes.
Dolly!, gasulhaue, en tot petar en somics.
Pensa enes mainatges…
Quina colpa tien eri?
Jo òc que sò colpable e sò prèst a acceptar eth castig que merita.
Que non trapi paraules entà exprimir çò de mau que me sò comportat.
Perdona-me, Dolly!
Era se seiguec.
Oblonsky entenie era sua respiracion, cansada e pesada, e se sentec aclapat d'ua infinita pietat entara sua hemna.
Dolly volec gésser de parlar diuèrsi viatges, mès que non podec.
Eth demoraue.
Tu t'en brembes des mainatges solet entà servir-te'n d'eri, mès que jo ja me'n sai que son perdudi, didec era fin finau, en tot repetir ua frasa que, solide, s'auie dit ada era madeisha mès d'un còp en aqueri tres dies.
L'auie tractat de tu.
Pensi enes mainatges, haria tot çò que calesse entà sauvar-les, mès que non sai com.
Treiguent-les de sa pair o deishant-les près d'un pair depravat, òc, depravat?
Ara, dempús de çò que s'a passat, contunhec lheuant era votz, didetz-me: com ei possible que contunhem viuent amassa?
Com posqui víuer damb un òme, eth pair des mèns hilhs, que tie relacions amoroses damb era institutritz des sòns hilhs?
E qué vòs que hescam ara?
Qué mos cau hèr?, didec eth, lèu sense saber se qué didie, abaishant cada còp mès eth cap.
Me hètz hàstic, me repugnatz, cridèc Dolly, cada viatge mès agitada.
Es vòstes lèrmes que son aigua pura!
Jamès m'auetz estimat!
Non sabetz se qué ei noblesa ne sentiment!…
Vos veigui coma a un estranh, òc, coma a un estranh, didec, repetint damb colèra aquera paraula tan terribla entada era: un estranh.
Oblonsky la campèc, espaurit e estonat dera ira que se retrataue en sòn ròstre.
Non comprenie que çò que costaue era ira dera sua hemna ère era pietat que l'amuishaue.
Era solet vedie en eth pietat, mès non amor.
Ei terrible, terrible!, sorrisclèc.
S'entenec cridar en aqueth moment a un mainatge, que dilhèu auie queigut en quauqu'ua des crambes.
Daria Alexandrovna parèc era aurelha e eth sòn ròstre se padeguéc de ressabuda.
S'estèc un instant trantalhanta, tau que se non sabesse se qué hèr e, a tot darrèr, se filèc damb rapiditat entara pòrta.
E s'estime ath mèn hilh, com non m'estimarà a jo?"
Demora, Dolly: ua paraula mès, didec, en tot seguir-la.
Se me seguitz, cridarè ara gent, as mèns hilhs, pr'amor de qué toti se'n sapien de qué ètz un brigand.
Jo que me'n vau ara madeish de casa.
Contunhatz vos demorant- vos aciu damb era vòsta aimanta.
Jo que m'en vau ara madeish de casa!
E gessec hènt un còp de pòrta.
Esteva Arkadievic alendèc, se sequèc eth ròstre e a plaser s'endralhèc de cap ara pòrta.
Non veigui era manèra.
E quin biaish de cridar!
Quines expressions!
Brigand, aimanta… se didec, en tot rebrembar es paraules dera sua hemna.
Pro que non se les agen entenut es sirventes!
Ei terrible!
S'estèc de pès ues segondes, se sequèc es lèrmes, alendèc, e, quilhant eth piech, gessec dera cramba.
Qu'ère diuèndres.
En minjador, eth relotgèr aleman ère en tot dar còrda as relòtges.
Esteva Arkadievic rebrembèc era sua badinada de costum, quan, en tot parlar damb aqueth aleman calvet, tan puntuau, li didie que se s'auie dat còrda ada eth entà tota era vida pr'amor de poder dar còrda ath sòn torn as relòtges, e arric.
A Esteva Arkadievic li shautauen es badinades divertides.
Quina paraula mès polida "apraiar!
Cridèc a Matèu:
Matèu, premanís era cramba entà Anna Arkadievna.
Ditz-li a Maria que t'ajude.
Plan ben, senhor.
Estevan Arkadievic se jarguèc era pelissa e se filèc entara escala.
Non dinarà eth senhor en casa?, preguntèc Matèu, qu'anaue ath sòn costat.
Sabi pas; ja veiram.
Tie, entàs despenes, didec Oblonsky, en trèir dètz robles deth monedèr.
N'auràs pro?
Pro o non, madeish mos calerà apraiar, didec Matèu, en tot barrar era porteta deth coche e pujant pera escala.
Mentretant, solatjat eth mainatge e comprenent peth bronit deth coche qu'eth sòn espós partie, Daria Alexandrovna s'entornèc entath sòn dormitòri.
Aqueth qu'ère eth solet lòc de refugi contra es copacaps domestics que l'entornejauen a penes gessie d'aquiu.
Ja en aqueth moment qu'auie estat ena cramba des mainatges, era anglesa e Matrena l' auien preguntat sus diuèrses causes urgentes que les calie hèr e que solet era podie respóner.
Deishatz-me en patz!, auie contestat Dolly, e, en tot entornar-se'n entath sòn dormitòri, se seiguec en madeish lòc qu'abantes auie parlat damb eth sòn marit, se retortilhèc es mans cargades d'anéths que s'esguitlauen pes sòn dits uassudi, e comencèc a rebrembar era convèrsa tenguda damb eth.
Contunharà vedent-la?
L'ac auí d'auer preguntat.
Non, non ei possible hèr es patzes…. Encara que contunhem viuent ena madeisha casa, que mos calerà víuer coma estranhs era un damb er aute.
Estranhs entà tostemp!
Com l'estimaua, Diu mèn!
Com l'è estimat!E ara madeish: non l'estimi, e dilhèu mès qu'abantes?
Se m'ac permetetz, manarè a cercar ath mèn frair, senhora, didec.
Se non, me calerà premanir a jo eth repaish, non se passe qu'es mainatges se demoren sense dinar enquiàs sies dera tarde, tau qu'ager.
Ara que vengui e decidirè se qué mos cau hèr.
Auetz manat a quèrrer lèit fresca?
Totun aquerò, a maugrat dera sua vida de dissipacion, ath modèst grad e ara sua pòca edat, ocupaue eth cargue de president d'un Tribunau public de Moscòu.
Auie artenhut aqueth emplec gràcies ara influéncia deth marit dera sua fraia Anna, Alexei Alexandrovic Karenin, qu'auie un naut cargue en Ministèri que depenie eth sòn burèu.
Mès encara que Karenin non l'auesse plaçat en aqueth lòc, Esteva Arkadievic, a trauèrs d'un centenat de persones, frairs o fraies, cosins o oncles, aurie artenhut madeish aqueth cargue o un aute de semblable que le permetesse guanhar es sies mil robles annaus que l'èren de besonh, en tot tier en compde era mala situacion des sòns negòcis, autanplan compdant damb es bens que tenguie era sua hemna.
Era mitat dera gent de reng de Moscòu e Sant Petersburg èren amics o parents d'Esteva Arkadievic.
Neishec en ambient des poderosi d'aguest mon.
Ua tresau part des nauti foncionaris, es antics, qu'auien estat amics de sa pair e lo coneishien ada eth dès era cunhèra.
Damb era auta tresau part se tutejaue, e era auta part ère formada per coneishudi que damb eri mantenguie relacions coraus.
Atau, pr'amor de tier un bòn cargue, Oblonsky non li calec hèr un gran esfòrç.
Que n'auec pro damb non contradíder, non envejar, non discutir, non anujar-se, çò que l'ère plan aisit pr'amor dera bondat innata deth sòn caractèr.
Que l'aurie semblat incredible non trapar un cargue damb era remuneracion qu'auie de besonh, mès que mès pr'amor que non ambicionaue a penes arren: solet çò qu'auien artenhut es sòns amics ara sua edat e que siguesse ara posita des sues aptituds.
Aqueri que lo coneishien, non solet apreciauen eth sòn caractèr alègre e bondadós e era sua indiscutibla aunorabilitat, senon que se sentien inclinadi entada eth autanplan pera sua arroganta preséncia, es sòn ludents uelhs, es sues neres celhes e eth sòn ròstre blanc e roienc.
Quan bèth un lo trapaue hège a veir de seguit era sua alegria: "Aciu que i é Stiva Oblonsky!
E, a maugrat que dempús d'ua convèrsa damb eth non se costaue deguna satisfaccion especiau, era gent, un e un aute dia, quan lo vedien, lo tornauen a acuélher damb era madeisha alegria.
Enes tres ans qu'amiaue exercint eth sòn cargue en Moscòu, Esteva Arkadievic auie artenhut, non solet atrèir-se er afècte, senon eth respècte des companhs, subordinadi, capmèstres e de toti es que lo tractauen.
Es principaus qualitats que lo hègen respectable en sòn burèu èren, mès que mès, era sua indulgéncia damb es auti, (basada en arreconeishement des sòns pròpis defèctes) e, dempús, eth sòn sincèr liberalisme.
Non aqueth liberalisme que ne parlauen es jornaus, senon un liberalisme qu'amiaue ena sang, e que li hège tractar tostemp deth madeish biaish a toti, sense distincion de posicions e jerarquies, e finauments (e ère aguesta era qualitat principau) era perfècta indiferéncia que li bohaue eth sòn cargue, çò que li permetie non afogar-ser massa damb eth ne cométer errors.
En entrar en sòn burèu, Oblonsky passèc entath sòn cabinet particular, seguit peth respectuós portièr, que li hège a vier era cartèra.
Se jarguèc aquiu eth sòn unifòrme e entrèc en burèu.
Es emplegats de burèu e es oficiaus se botèren de pès, en tot saludar-lo damb alegria e respècte.
Coma de costum, Esteva Arkadievic sarrèc es mans as membres deth Tribunau e se seiguec ath sòn lòc.
Badinèc e blaguèc ua estona, no mès de çò que calie, e comencèc a trabalhar.
A tot darrèr qu'auem recebut es donades qu'auíem de besonh dera administracion centrau de Penza.
Aciu que i son.
Damb eth vòste permís…
Atau que ja se receberen?, sorrisclèc Estevan Arkadievic, en tot méter era man sus eri.
Au, senhors!.
E era oficina en plen se botèc a trabalhar.
E es sòns uelhs arrien tant qu'escotaue era lectura der expedient.
Eth trabalh se tardaue enquia dues, que se daurie ua pausa entà dinar.
Pòc abantes d'aquera ora, es granes pòrtes dera sala se dauriren ara imprevista e quauquarrés se calèc en era.
Mès er uissièr hec gésser de seguit ath nauèth vengut e barrèc ath sòn darrèr era pòrta de veire.
Un còp examinat er expedient, Oblonsky se lheuèc, s'estirèc e, en tot balhar tribut ath liberalisme des temps que corrien, aluguèc ua cigarreta ena madeisha sala deth conselh e s'endralhèc entath sòn burèu.
Après eth dinar qu'auram temps d'acabar er ahèr, didec Esteva Arkadievic.
Plan que òc, afirmèc Nikitin.
Aguest Fomin que deu èster un tafurèl astut!, didec Grinevic en tot referir-se a un des qu'èren implicadi en expedient qu'estudiauen.
Qui ère eth qu'entrèc tant que trabalhàuem?, preguntèc ar uissièr.
Un qu'ac hec sense permís, Excelléncia, en tot profitar ua distraccion mia.
Que preguntèc per vos.
Li didí qu'enquia que non gessessen es membres deth Tribunau…
A on ei?
Que deu èster ena anticramba.
Non lo podia trèir d'aciu.
A!, qu'ei aguest!, didec er uissièr, senhalant a un individú de bon pòrt, ample d'espatles, damb era barba retortilhada, que, sens trèir-se era casqueta de pèth de linçò de lhet, pujaue ath mès córrer era rosigada escala de pèira.
Esteva Arkadievic ère naut de tot dera escala.
Qu'ei eth, ja m'ac pensaua.
Ei Levin, didec damb un arridolet amistós e un shinhau trufaire.
Com gauses vier-me a visitar en aguesta "espelonga"?, didec abraçant ath sòn amic, non content damb sarrar-li solet era man.
Hè molt qu'as arribat?
Ara madeish.
Qu'auia fòrça talents de veder-te, contestèc Levin damb timiditat e guardant ath còp ath sòn entorn damb inquietud e desengust.
Ben, anem entath mèn cabinet, didec Oblonsky, que se'n sabie dera timiditat e er excessiu amor pròpi deth sòn amic.
Esteva Arkadievic tutejaue a lèu toti es sòns coneishudi: vielhs de setanta ans e gojats de vint, artistes e ministres, comerçants e generaus.
De sòrta que fòrça des que tutejaue s'estauen en extrèms opausadi dera escala sociau e s'aurien estonat fòrça se se n'auessen sabut de qué a trauèrs d'Oblonsky, auien quauquarren en comun entre eri.
Se tutejaue damb toti que damb eri beuie champanha un solet viatge, e coma que ne beuie damb toti, quan en preséncia des sòns subordinats se trapaue damb quauqu'un d'aqueri "tus", coma solie cridar de badinada a taus amics, des que s'auesse d'avergonhar, sabie defugir, gràcies ara sua traça naturau, çò qu'aquerò podesse auer de menspredable entàs sòns subordinats.
Levin non ère un "tu" que se podesse avergonhar, mès Oblonsky comprenie qu'eth sòn amic pensaue qu'eth dilhèu aurie maufidances en mostrar-li era sua intimitat ena preséncia des sòns subaltèrns e per aquerò l'arrosseguèc entath sòn burèu.
Levin auie era madeisha edat qu'Oblonsky.
Eth sòn tutejament non se deiue solet a auer begut champanha amassa, senon pr'amor d'auer estat amics e companhs ena sua joenesa.
A maugrat dera diferéncia des sues inclinacions e caractèrs, s'estimauen tau qu'ac sòlen hèr dus amics dera adolescéncia.
Mès, coma soent se passe entre persones qu'alisten diferentes professions, cada un, aprovant e comprenent era causida der aute, la menspredaue ath hons dera sua amna.
Li semblaue a cadun des dus qu'era vida qu'eth amiaue ère era soleta reau e era der amic ua ficcion.
Per aquerò Oblonsky non auie podut reprimir un arridolet trufaire en campar a Levin.
Diuèrsi viatges l'auie vist en Moscòu, vengut deth pòble, a on se tenguie a causes qu'Esteva Arkadievic non artenhie jamès a compréner pro ben, e que, ath delà, non l'interessauen.
Levin arribaue tostemp en Moscòu de ressabuda, agitat, retengut e emmaliciat contra eth madeish pera sua maganha e exprimint generauments punts d'enguarda desconcertants e inesperats sus quinsevolh causa.
Estevan Arkadievic trapaue aquerò plan divertit.
Levin, ath sòn laguens, menspredaue tanben era vida ciutadana d'Oblonsky e eth sòn trabalh, que li semblauen sense valor.
Era diferéncia s'estaue en qué Oblonsky, en tot hèr çò de madeish qu'es auti, en arrir-se'n deth sòn amic, ac hège segur d'eth madeish e damb bona encólia, tant que Levin li mancaue serenitat e a viatges s'emmaliciaue.
Hè fòrça que te demoraua, didec Oblonsky, en tot entrar en sòn burèu e deishant anar eth braç deth sòn amic, coma entà hèr-li a veir que s'auien acabat es risques.
Que sò plan content de veder-te, contunhèc, quan as arribat?
Levin caraue, campant as dus desconeishudi amics d'Esteva Arkadievic e tachant es vistons, sustot, ena blanca man der elegant Grinevic, ua man d'ahiladi e blanqui dits e de longues ungles corbades ena sua extremitat.
Oblonsky se n'encuedèc e arric.
Permetetz-me que vos presenti, didec.
Aciu, es mèns amics Felip Ivanovic Nikitin e Mijail Stanislavovic Grinevic.
E aciu, higec en tot virar-se entà Levin: ua personalitat des estats provinciaus, un membre des zemstvos, un gran esportista, que quilhe damb ua soleta man cinc puds; eth ric ramadèr, formidable caçaire e amic mèn Constantin Dmitrievic Levin, frair de Sergi Ivanovic Kosnichev.
Encantat de coneisher-vos, didec er ancian.
Qu'è er aunor de conéisher ath vòste frair Sergi Ivanovic, assegurèc Grinevic, en tot estener-li era man de longues ungles.
Esteva Arkadievic arric leugèraments.
Non me didies que non te jargaries jamès vestits europèus?, preguntèc a Levin en tot guardar eth vestit qu'aguest amiaue, solide talhat per un sarte francés.
Be me semble que t'estàs en ua naua fasa!
Levin se rogic, mès non coma es adults, que se boten rogidi lèu sense encuedar-se'n, senon coma es mainatges, qu'en rogir-se se'n saben dera sua ridicula timiditat, çò que posse encara mès era sua rojor dera cara, lèu enquias lèrmes.
A on mos podem veir?, preguntèc Levin.
Qu'è besonh de parlar-te.
Oblonsky reflexionèc.
Anem a dinar en restaurant Gurin, didec, e aquiu parlaram.
Que sò liure enquias tres.
Non, didec Levin, dempús de pensar-s'ac un moment.
Abantes que me cau vier en un aute lòc.
Alavetz soparam amassa tath ser.
Mès, entà qué sopar?
A tot darrèr que non è arren d'especiau entà dider-te.
Solet preguntar-te, dues paraules, e dempús poiram parlar.
Donques ditz-me es dues paraules ara e parlem tath ser.
Se tracte, comencèc Levin…
Totun que non ei arren de particular.
Qué te'n sabes des Scherbazsky?
Contunhen madeish?, preguntèc ara fin.
Tu ac as dit en dues paraules, mès jo en dues paraules que non ac posqui contestar pr'amor que…
Desencusa-me un instant.
Eth secretari, damb respectuosa familiaritat e damb era modèsta consciéncia dera superioritat que toti es secretaris se pensen tier sus es sòns capmèstres en coneishement de toti es ahèrs, entrèc e se filèc entà Oblonsky amiant uns documents e, ara manèra de pregunta, comencèc a exprimir-li ua dificultat.
Esteva Arkadievic, sense acabar d'escotar-lo, metec era man sus era manja deth secretari.
Non, hètz-ac, de quinsevolh manèra, tau que vos è dit, indiquèc en tot aleugerir era orde damb un arridolet.
E après auer-li explicat era idia qu'eth auie sus era solucion der ahèr, concludic, desseparant es documents: Vos demani qu'ac hescatz atau, Zajar Nikitic.
Eth secretari gessec un shinhau confonut.
Levin, mentretant, s'auie remetut complètaments deth sòn treboladís, e en aqueth moment se trapaue damb es mans emparades en dorsièr d'ua cagira, seguint d'aurelha damb ua atencion burlesca.
Non ac compreni, non…didec.
Qué ei çò que non comprenes?, didec Oblonsky arrint e treiguent ua cigarreta.
Demoraue quauqua extravagància de part de Levin.
Çò que hètz aciu, responec Levin, arropint es espatles.
Ei possible que t'ac posques cuélher seriosaments?
Per qué non?
Pr'amor qu'aciu non i a arren a hèr.
Aquerò t'ac penses tu.
Qu'èm aclapadi de trabalh.
Òc: sus eth papèr…
Reauments, te i hès ben damb aguestes causes, higec Levin.
Qué vòs díder?
Arren, repliquèc Levin.
Ça que la, admiri era tua granesa e me senti capinaut d'auer un amic tant important…
Mès encara non as responut ara mia pregunta, acabèc, tachant es uelhs en Oblonsky, damb un esfòrç desesperat.
Plan ben: demora un shinhau e tanben tu acabaràs aciu, encara que tengues mil ectares de tèrra en districte de Karasinsky, tengues es tòns muscles e era joenesa e agilitat d'ua gojata de dotze ans.
A maugrat de tot, acabaràs venguent enes nòstes hilades!
E per çò que m'as demanat, que non i a cap nauetat.
Mès qu'ei malastre que t'ages tardat tant de temps a vier per aciu.
Donques qué se passe?, preguntèc damb inquietud Levin.
Arren, arren, didec Oblonsky.
Ja parlaram.
E en resumit, se qué ei çò que t'a amiat entà aciu?
Sus aquerò que serà mielhor tanben parlar-ne dempús, responec Levin, en tot rogir- se enquias aurelhes.
Ben; que ja me n'encuedi, didec Esteva Arkadievic.
Se les vòs veir, les traparàs aué en Parc Zoologic, de quate a cinc.
Kitty ei patinaira.
Vè-te'n a veder-les.
Jo m'amassarè damb tu aquiu e dempús anaram entà quinsevolh lòc.
Plan, donc.
Enquia alavetz.
Non te'n desbrembes dera cita!
Te coneishi plan ben: qu'ès capable de desbrembar- la e de partir entath pòble, exclamèc, arrint, Oblonsky.
Non, non…
Semble un òme de caractèr, didec Grinevic en gésser Levin.
Òc, estimat, assentic Esteva Arkadievic, jocant eth cap.
Qu'ei un gojat damb sòrt!
Tres mil ectares en Karasinsky, joen e fòrt, e damb un beròi avier…!
Se per qué vos planhetz?
Perque tot me va mau!, responec Oblonsky, en tot alendar prigondaments.
Quan Oblonsky preguntèc a Levin se per qué auie vengut en Moscòu, Levin se rogic e s'emmalicièc damb eth madeish per auer-se rogit e per non auer sabut dider-li: "Sò vengut entà demanar era man dera tua cunhada", pr'amor que solet per aguest motiu se trapaue en Moscòu.
Es Levin e es Scherbazky, ancianes familhes nòbles de Moscòu, auien mantengut tostemp entre eres relacions coraus, e era sua amistat s'auie assolidat encara mès pendent es ans que Levin siguec estudiant.
Aguest se premanic entà ingressar ena Universitat ath madeish temps qu'eth joen prince Scherbazky, eth frair de Dolly e Kitty.
Levin frequentaue alavetz era casa des Scherbazky e cuelhec afècte ara familha.
Levin non rebrembaue a sa mair; auie solet ua fraia, e màger qu'eth.
Atau donc, en çò des Scherbazky se trapèc per prumèr viatge en aqueth ambient de larèr aristocratic e intellectual qu'eth non auie podut gaudir jamès per tòrt dera mòrt des sòns pairs.
Tot, enes Scherbazky, mès que mès enes hemnes, se presentaue ath sòn dauant coma estropat damb un vel misteriós, poetic; e non solet non vedie en eri cap de defècte, senon que supausaue que jos aqueth vel poetic qu'entornejaue es sues vides s'amagauen es sentiments mès nauti e es mès nautes perfeccions.
Qu'aqueres senhoretes les calesse parlar un dia en francés e un aute en anglés; que toquèssen per torns eth piano, qu'es sues melodies s'entenien dera cramba de trabalh estant deth sòn frair, a on es estudiants premanien es sues leçons; qu'auessen professors de literatura francesa, de musica, de diboish, de dança; qu'es tres, acompanhades de mademoiselle Linon, venguessen tara serada en boulevard Tverskoy, jargades damb es sòns abrics iuernaus de satin (Dolly de long, Natalia de miei long e Kitty complètaments de cuert, de sòrta que se podien distinguir dejós er abric es sues cames curbides de fines miches roienques); que les calesse passejar peth boulevard Tverskoy acompanhades per un lacai damb ua cocarda daurada en chapèu; tot aquerò e fòrça mès causes que se hègen en aqueth mon misteriós qu'en eth se botjauen, Levin non ac podie compréner, mès ère segur de qué tot çò que se hège aquiu ère polit e perfècte, e precisaments peth mistèri qu'entada eth se desvolopaue, se sentie encamardat d'aquerò.
Pendent era sua epòca d'estudiant, lèu s'encamardèc dera hilha màger, Dolly, mès aguesta se maridèc pòc dempús damb Oblonsky.
Mès Natalia, a penes presentada en societat, se maridèc damb eth diplomatic Lvov.
Kitty encara ère ua mainada quan Levin gessec dera Universitat.
Eth joen Scherbazky, qu'auie ingressat ena Marina, peric en Baltic e dès alavetz es relacions de Levin damb era familha, a maugrat dera sua amistat damb Oblonsky, vengueren cada viatge mens estretes.
Mès quan aqueth an, a comencament d'iuèrn, Levin tornèc entà Moscòu dempús un an d'abséncia e visitèc as Scherbazky, comprenec de qui ère destinat en realitat a encamardar-se.
Per çò que semble, arren mès simple (en tot conéisher as Scherbazky, en èster de bona familha, mèsalèu ric que praube, e compdant trenta dus ans d'edat) que demanar era man dera princeseta Kitty.
Seguraments l'aurien considerat un bon partit.
Mès, coma que Levin ère encamardat, Kitty li semblaue tan perfècta, un èsser tan peth dessús de tot çò dera tèrra, e eth se consideraue un òme tan vulgar e baish, que lèu non podie imaginar-se que ne Kitty ne es auti lo trapèssen digne d'era.
S'estèc dus mesi en Moscòu coma en un sòmni, en tot coïncidir lèu diadèraments damb Kitty ena nauta societat, que comencèc a frequentar entà veder-la mès soent; e, de ressabuda, li semblèc que non auie cap esperança d'arténher ara sua estimada e s'entornèc entath pòble.
Duant des sòns pair non podie allegar ua ocupacion determinada, cap posicion sociau, en tot passar qu'ad aguesta madeisha edat, trenta dus ans, d'auti companhs sòns èren: er un generau ajudant, un aute director d'un banc e d'ua companhia ferroviària, un aute professor, e eth quatau president d'un tribunau de justícia, coma Oblonsky.
Eth, ath contrari, se'n sabie pro ben de se com lo deuien jutjar es auti: un propietari rurau, un elevaire, un òme sense capacitat, que non hège, dauant es uelhs dera gent, que çò que hèn es que non servissen entad arren: tier-se deth bestiar, de caçar, de susvelhar es sòns camps e es sues dependéncies.
Era beròia Kitty non podie, donc, estimar a un èsser tan lèg coma Levin se consideraue, e, sustot, tant inutil e vulgar.
De un aute costat, per çò dera amistat damb eth frair d'era, ja defuntat, es sues relacions damb Kitty auien estat es d'un òme madur damb ua mainada, çò que li semblaue un trebuc mès.
Opinaue qu'a un joen lèg e bondadós, qu'atau eth se pensaue, se lo pòt estimar coma a un amic, mès non damb era passion qu'eth professaue a Kitty.
Entad açò li calie èster un òme galhard e, mès que mès, un òme destacat.
Ei vertat qu'auie entenut a díder qu'es hemnes estimen a viatges a òmes lègi e vulgars, mès eth que non s'ac podie creir, e jutjaue as auti per eth madeish, que solet ère capable d'estimar a hemnes beròies, misterioses e originaus.
Ça que la, en auer-se passat dus mesi ena solitud deth pòble, comprenec qu'eth sentiment que lo shurlaue ara non se semblaue en arren as afogadures dera sua prumèra joenesa, pr'amor que non li deishauen cap moment de repaus, e vedec clar que non poirie víuer sense saber se Kitty poirie o non vier a èster era sua hemna.
Comprenec, ath delà, qu'es sòns temors èren hilhs dera sua imaginacion e que non auie cap motiu seriós entà pensar qu'auesse d'èster refusat.
E siguec atau que se decidic a tornar entà Moscòu, decidit a demanar era man de Kitty e maridar-se damb era, se l'acceptauen…
E se non…
Mès que non volec ne pensar en çò que se passarie s'ère refusada era sua demana.
Arribèc en Moscòu en tren deth maitin e de seguit s'endralhèc entà çò de Koznichev, eth sòn frair màger per part de mair.
Dempus de mudar-se, entrèc en burèu de sa frair prèst a expausar-li es motius deth sòn viatge e demanar-li conselh.
Mès Koznichev non se trapaue solet.
L'acompanhaue un professor de filosofia plan famós qu'auie vengut de Jarkov sonque damb er in de discutir damb eth un tèma filosofic que sus eth ambdús mantenguien diferenti punts d'enguarda.
Eth professor tenguie ua afogada polemica damb es materialistes, e Koznichev, que la seguie damb interès, dempús de liéger eth darrèr article deth professor, l'escriuec ua carta en tot hèr-li a veir es sues objeccions e censurar-li es excessiues concessions que hège ath materialisme.
Eth polemista se calec de seguit en camin entà discutir era qüestion.
Eth punt a discutir qu'ère alavetz plan de mòda, e consistie en esclarir s'existie un limit de separacion entre es facultats psiquiques e fisiologiques der òme e a on se trapaue tau limit, s'ei qu'existisse.
Eth professor, un òme baishet, damb mericles, de tèsta estreta, interrompec un moment era convèrsa entà saludar e, ara seguida, tornèc a contunhar-la, sense ocupar-se'n de Levin.
Qu'auie campat enes jornaus es articles que se parlaue e les auie liejut, en tot cuélher en eri er interès generau qu'un ancian escolan dera facultat de sciéncies pòr cuélher en desvolopament des sciéncies; mès, ath sòn torn, jamès restacaue aguestes prigondes qüestions sus era procedéncia der òme coma animau, ara accion reflèxa, ara biologia, ara sociologia, e ad aquera que, entre totes, li preocupaue cada viagte mès: eth significat dera vida e dera mòrt.
Autaments, eth sòn frair e eth professor, ena seguida dera sua discussion, barrejauen es qüestions scientifiques damb es restacades ara amna, e quan semblaue qu'anauen a tocar eth tèma principau, se desviauen de seguit, e s'en.honsauen de nauèth ena esfèra des subtiles distincions, es resèrves, es cites, es allusions, es referéncies a opinions autorizades, per çò que Levin a penes podie compréner çò que se tractaue.
Que non m'ei possible adméter, didec Sergi Ivanovic, damb claretat e precision, damb era puretat dera diccion que l'èren innates, era tèsi tenguda per Keiss; ei a díder: que tota era concepcion deth mon exterior mos ei transmetuda mejançant es sensacions.
Era idia de qué existim la percebem nosati dirèctaments, non a trauèrs d'ua sensacion, pr'amor que non mo'n sabem d'organs especiaus capables de receber- la.
Mès Wurst, Knaus e Pripasov li contestarien qu'era idia de qué existim ges der ensems de totes es sensacions e des sues conseqüéncies.
Wurst afirme autanplan que sense sensacion non s'experimente era idia d'existir.
Que vau a demostrar çò de contrari… comencèc Sergi Ivanovic.
Alavetz, quan es mies sensacions s'anequelisquen e eth mèn còs morisque, non i aurà entà jo existéncia possibla?
Eth professor, contrariat tau que s'aquera interropcion li costèsse lèu un dolor fisic, guardèc ath que l'interrogaue e que mès semblaue un pòcvau qu'un filosof, e dempús virèc es uelhs entà Sergi Ivanovic, coma se li preguntèsse: Se qué voletz que li respona?
Mès Sergi Ivanovic parlaue damb mens afectacion e intransigéncia qu'eth professor, e comprenie autant es objecccions d'aguest qu'eth naturau e simple punt d'enguarda que venguie d'ester sometut a examen; arric e didec:
Encara non èm en condicions de respóner com cau ad aguesta pregunta.
Plan que òc, encara non auem pro donades, afirmèc eth professor.
E contunhèc en tot expausar es sòns arguments.
Non, didec.
Jo me pensi que se, tau qu'afirme Pripasov, era sensacion a eth sòn fondament ena impresson, mos cau establir entre aguestes dues nocions ua distincion rigorosa.
Levin non volec escotar mès e demoraue damb impaciéncia qu'eth professor partisse.
En partir eth professor, Sergi li didec ath sòn frair:
M'alègri qu'ages vengut.
Entà guaire?
E se com van es tèrres?
Levin se'n sabie qu'ath sòn frair l'interessauen pòc es tèrres, e se li demanaue per eres ère solet per condescendéncia.
Li responec, donc, en tot limitar-se a parlar-li dera venda deth horment e des sòs crubadi.
Qu'aurie volut parlar a sa frair des sòns projèctes de maridatge, demanar-li conselh.
Mès, en enténer era sua convèrsa damb eth professor e dempús eth ton de proteccion que li demanaue pes tèrres (es propietats de sa mair les auien es dus frairs en comun, encara qu'ère Levin que les administraue), auec era sensacion de qué ja non aurie d'exprimir-se ben, de qué non podie començar a parlar a sa frair dera sua decision, e de qué aguest non veirie seguraments es causes tau qu'eth desiraue que les vedesse.
Ben, e se qué dides deth zemstvo?, preguntèc Sergi, que balhaue fòrça importància ad aquera institucion.
Donques se vòs que te diga era vertat, non ac sai.
Com?
Non aperties ada eth?
Non.
Qu'è presentat era mia dimission, contestèc Levin, e non vau as amassades.
Qu'ei malastre!, didec Sergi Ivanovic arroncilhant es celhes.
Levin, entà desencusar-se, comencèc a condar-li çò que se passaue enes amassades.
Que ja mo'n sabem que tostemp se passe atau, l'interrompec sa frair.
Es russi qu'èm d'aguesta sòrta.
Dilhèu era facultat de campar es defèctes pròpis sigue ua polida tralha deth nòste caractèr.
Mès les exageram e mos solatjam d'eri damb era ironia qu'amiam tostemp enes pòts.
Te vau a díder ua causa: se quinsevolh aute pòble d'Euròpa auesse auut ua institucion analòga as zemstvos, per exemple es alemands o es anglesi, que l'aurien profitat entà arténher era sua libertat politica, mès nosati solet sabem arrir-mo'n d'era.
Qué volies que hessa?, repliquèc Levin, en tot desencusar-se.
Qu'ère era mia darrèra pròva, i calè en era tota era mia amna…
Mès non posqui, non è aptituds.
Non ei que non n'ages: qu'ei que non envisatges ben er ahèr, didec Sergi Ivanovic.
Dilhèu ages rason, assentic Levin aclapat.
Sabes qu'eth nòste frair Nicolàs s'està un aute còp en Moscòu?
Nicolàs, frair de Constantin e de Sergi, per part de mair, e màger qu'eri dus, ère un nocejaire.
Auie degalhat era sua fortuna, anaue tostemp damb gent de dobtosa reputacion e s'auie pelejat damb es sòns dus frairs.
Ei possible?, preguntèc Levin damb inquietud.
Com ac sabes?
Prokofy que l'a vist en carrèr.
En Moscòu?
Sabes a on s'està?
Levin se lheuèc, tau que se siguesse prèst a partir de seguit.
Me hè dò d'auer-lo-te dit, didec Sergi Ivanovic, en tot botjar eth cap en veir era emocion de sa frair.
Manè a informar-me deth sòn domicili.
Li remetí era letra qu'acceptèc a Trubin, e que pagué jo.
E guarda çò que me contèste…
Sergi Ivanovic l'amuishèc a sa frair ua nòta qu'auie dejós eth dralhapapèrs.
Vos demani tu per tu que me deishetz en patz.
Nicolàs Levin.
Çampar, se prepause ofensar-me; mès que non ac artenherà, contunhèc dident Sergi.
Jo qu'èra prèst a ajudar-lo damb tota era mia amna; mès ja ves qu'ei impossible.
Òc, òc, didec Levin.
Que compreni e sò d'acòrd damb era tua actitud…
Mès jo que voi anar a veder-lo.
Vè-i s'ac desires, mès non t'ac conselhi, didec Sergi Ivanovic.
Non ei que me cau pòur des relacions entre tu e jo: non artenherà hèr-mos a pelejar.
Mès me semble qu'ei mielhor que non i vages, e atau t'ac conselhi.
Qu'ei impossible ajudar-lo.
Totun, hès çò que volgues.
Dilhèu sigue impossible ajudar-lo, mès non me demoraria tranquil, mès que mès ara, se…
Non te compreni ben, didec Sergi Ivanovic, era soleta causa que compreni ei era leçon d'umilitat.
Dès que Nicolàs comencèc a èster tau qu'ara ei, jo comencè a considerar çò que criden ua "baishesa", damb mens severitat.
Ja sabes se qué hec!
Qu'ei terrible, terrible!, repetie Levin.
Mès que mès, entà tranquillizar eth sòn esperit, qu'auie besonh de resòver er ahèr que l'auie amiat entà Moscòu.
Entad açò, se filèc, donc, de cap ara oficina d'Oblonsky e, dempús d'auer artenhut es informacions qu'auie besonh sus es Scherbazky, cuelhec un coche e venguec entath lòc que l'auien dit que podie trapar a Kitty.
Tàs quate dera tarde, Levin, damb eth còr pataquejant, deishèc eth coche de loguèr près deth Parc Zoologic e s'endralhèc per un caminòu entara pista de patinar, segur de trapar a Kitty, donques qu'auie vist ena pòrta eth tamborèu des Scherbazky.
Eth dia ère hered, seren.
Dauant eth Parc Zoologic i èren arringleradi luges, cars particulars e coches de loguèr.
Aciu e enlà se vedien quauqui gendarmes.
Eth public, damb es sòns chapèus que ludien dejós eth solei, s'apileraue ena entrada e enes passegi ja nets de nhèu, entre hilades de casetes de husta d'estil rus, damb ornaments escultadi.
Es vielhs bedoths, inclinadi jos eth pes dera nhèu que curbie es sues arrames, semblauen amuishar flambantes vestidures de hèsta.
Levin, tant que seguie era corsèra qu'amiaue entara pista, se didie: "Me cau estar tranquil; qu'ei de besonh que non m'esmòiga.
Qué te cau, còr?
Qué vòs?
Cara, estupid!"
Atau li parlaue ath sòn còr, mès coma mès s'esdegaue entà padegar-se, mès esmoigut se sentie.
S'apressèc as montanhes de nhèu, que, entre eth sarabat des cadies que hègen pujar es luges, sonauen votzes alègres.
Uns passi mès enlà se trapèc damb era pista e entre es que patinauen arreconeishec de seguit a Kitty.
Era alegria e eth temor neguèren eth sòn còr.
Kitty s'estaue en aute extrèm dera pista, en tot parlar en aqueth moment damb ua senhora.
A maugrat de qué non i auie arren d'extraordinari ena sua actitud ne en sòn vestit, entà Levin ressautaue entre toti, tau qu'ua ròsa entre es ortigues.
Tot ath sòn entorn semblaue illuminat.
Qu'ère coma ua arridalha que hesse lúder es causes ath sòn entorn.
Enquia e tot, eth punt a on era se trapaue li semblaue un santuari inaccessible, e autant ère era sua angoisha que i auec un moment que decidic anar-se'n.
Li calec hèr un esfòrç entà dider-se ada eth madeish qu'ath costat de Kitty i auie fòrça d'autes persones e qu'eth plan podie auer vengut aciu entà patinar.
Entrèc ena pista, sajant de non guardar a Kitty (sonque de quan en quan), coma hèn aqueri que cranhen campar eth solei de cara.
Mès tau qu'eth solei, era preséncia dera joena se sentie, encara que non la guardèsse.
Aqueth dia e ad aquera ora acodien ena pista persones d'ua madeisha posicion, totes eres coneishudes entre se.
Aquiu que i èren es mèstres der art de patinar, miralhant damb eth sòn art; es que començauen anauen agarradi a cagires que possauen ath sòn dauant, en tot esguitlar-se peth gèu damb movements timids e bastrussi; tanben i auie mainatges, e vielhs que patinauen per motius de salut.
Toti li semblauen a Levin èssers erosi pr'amor de qué podien èster près "d'era".
Totun, es patinaires crotzauen peth costat de Kitty, l'artenhien, li parlauen, se hègen enlà un aute còp damb indiferenta naturalitat, en tot divertir-se, sense qu'era entrèsse entad arren ena sua alegria, gaudint deth bon temps e dera excellenta pista.
En veir a Levin, li cridèc:
Adishatz, prumèr patinaire de totes es Russies!
Dempús quan que vos estatz per aciu?
Eth cèu qu'està excellent.
Au, metetz-vos es patins.
Que non m'è hèt a vier es patins, repliquèc Levin, estonat dera libertat d'anament de Scherbazky dauant "d'era" e sense deishar-la de uelh ne un moment, a maugrat de qué auie era guardada botada en un aute lòc.
Sentec qu'eth solei se l'apressaue.
En tot esguitlar-se sus eth gèu damb es sòns petiti pès cauçadi damb nautes bòtes, Kitty, un shinhau espaurida, çampar, s'apressaue entà Levin.
Ath sòn darrèr, damb gèsti desesperadi e ajocant-se enquiath gèu, i auie un gojat jargat damb eth vestit nacionau rus que l'acaçaue.
Kitty patinaue damb pòga seguretat.
En tot trèir es mans dera manja sarrada ath còth per un cordon, les estenie coma entà agarrar-se a quauquarren peth temor d'ua queiguda.
Vedec a Levin, que reconeishec de seguit, e arric autant entada eth coma entà dissimular era sua pòur.
Scherbazky, se cuelhèc ath sòn braç damb un arridolet e saludèc a Levin damb eth cap.
Qu'ère mès beròia encara de çò que s'imaginaue.
Quan pensaue en era, la rebrembaue tota: eth sòn capet ròi, damb era sua expression deliciosa de bondat e innocéncia mainadenques, tant admirablaments plaçada sus es sòns muscles graciosi.
Aqueth pilho- malho de gràcia de mainada e de beresa de hemna aufrien un ensems encantador qu'impressionaue a Levin prigondaments.
Mès çò que mès l'impressionaue d'era, tau que siguesse quauquarren tostemp nau, èren es sòns uelhs timids, sereni e franqui, e eth sòn arridolet, aqueth arridolet que lo transportaue entà un mon embelinat, a on se sentie satisfèt, content, damb ua felicitat plia coma sonque rebrembaue auer-la experimentat pendent es prumèrs dies dera sua mainadesa.
Quan as vengut?, li preguntèc Kitty, en tot sarrar-li era man.
Eth mocador li queiguec dera manja.
Levin lo recuelhèc e era didec:
Fòrça gràcies.
Que sò vengut hè pòc: ager…voi díder, aué…didec Levin, qu'era emocion l'auie empedit enténer ben era pregunta.
Que volia vier ena vòsta casa…
E en tot brembar-se'n de pic deth motiu que la cercaue, se trebolèc e se rogic tot.
Non me'n sabia que patinàuetz.
E patinatz plan ben, higec.
Qu'avalori fòrça eth vòste elògi, pr'amor que se vos considère a vos eth mielhor patinaire, didec ara fin, en tot trèir damb era man emboishada enes gants era arrosada que se formaue sus era sua manja.
Òc, abantes, quan patinaua damb passion aspiraua vier a èster un perfècte patinaire.
Semble que vos apassionatz per tot, didec era joena arrint.
Me shautarie veder-vos patinar.
Au, metetz-vos es patins e hèm un torn amassa.
Patinar amassa!
De seguit que me les boti, didec en votz nauta.
E s'aluenhèc entà cercar-les.
Hè temps que non venguíetz per aciu, senhor, li didec er emplegat, agarrant eth pè de Levin entà botar-li es patins.
Dès alavetz que non vie arrés que patine coma vos.
Vos està ben atau?, acabèc, en tot sarrar-li era correja.
Plan, plan; hètz lèu, se vos platz, replicaue Levin, en tot tier a penes era arridalha deth gòi que lutaue entà campar en sòn ròstre.
Aquerò ei felicitat!
Amassa, patinaram amassa!, m'a dit.
E se l'ac didessa ara?
Mès me cau pòur, pr'amor qu'ara me senti erós, erós encara que sigue solet pera esperança…
Mès me cau decidir-me!
Me cau acabar damb aguesta incertitud!
E ara madeish!"
Se metec de pès, se treiguec er abric e, dempús de passar peth gèu irregular près ara caseta, passèc en gèu lis dera pista, en tot esguitlar-se sense esfòrç, tau que se n'auesse pro damb era volentat entà encoratjar era sua carrèra.
S'apressèc a Kitty damb timiditat, en tot senter-se padegat en veir er arridolet que l'acuelhie.
Damb vos que n'apreneria pro lèu, pr'amor que, sabi pas se per qué, mès me senti totafèt segura quan patini damb vos, li didec.
E jo tanben me senti mès segur quan vos vos apuatz en mèn braç, repliquèc Levin.
E de seguit se rogic, espaurit per çò que venguie de díder.
E, plan que òc, a penes auec prononciat aguestes paraules, que, dera madeisha manèra qu'eth solei s'amague entre es bromes, deth ròstre de Kitty despareishec tota era doçor, e Levin comprenec pera expression dera sua cara qu'era joena se concentraue entà reflexionar.
Ua leugèra arrupeta se merquèc ena estirada tèsta dera gojata.
Vos a arribat quauquarren?
Perdonatz, non è eth dret a …rectifiquèc Levin.
Per qué non?, non m'a arribat arren, didec era heredaments.
E higec:
Non auetz vist encara a mademoiselle Linon?
Encara non.
Vietz a saludar-la.
Vos aprècie fòrça.
Era l'acuelhec coma un vielh amic, amuishant en arrir era sua dentadura postissa.
Se com creishem, è?, li didec, en tot hèr-li a veir a Kitty se com viem vielhs!
Tinny bear ei ja màger!, contunhèc, arrint, e rebrembant es fausnòms qu'antigaments balhaue Levin a cada ua des tres fraies, en tot equiparar-les as tres ossardets d'un conde popular anglés.
Vo'n brembatz de qué la cridàuetz atau?
Eth ja non se'n brembaue, mès era francesa s'auie passat dètz ans arrint d'aquerò.
Anatz, anatz a patinar.
Vertat qu'era nòsta Kitty ac hè plan ben ara?
Quan Levin s'apressèc a Kitty de nauèth, era severitat auie despareishut deth ròstre dera joena; es sòns uelhs lo guardauen, coma abantes, franqui e plei de doçor, mès ada eth li semblèc qu'ena serenitat dera sua guardada i auie quauquarren de simulat e s'entristic.
Non vos engüejatz en tot estar-vos en pòble pendent er iuèrn?, li preguntèc.
Non, que non m'engüegi.
Coma que tostemp sò ocupat…, didec eth, conscient de qué Kitty l'arrossegaue entar entorn d'aqueth ton tranquil qu'auie decidit mantier e que d'eth, coma s'auie passat ath principi der iuèrn, non podie ja defugir.
Vietz entà guaire temps?, preguntèc Kitty.
Sabi pas, contestèc Levin, lèu sense encuedar-se'n.
Com que non vo'n sabetz?
Non, non sai…
Que depen de vos.
E de ressabuda se sentec espaurit des sues paraules.
Mès era non les entenec o non volec entener-les.
Tau que se s'estramunquèsse, hec dus o tres leugèrs còps de talon e s'aluenhèc d'eth ara prèssa.
S'apropèc ara institutritz, li didec quauques paraules e se filèc entara caseta pr'amor de trèir-se es patins.
Qué è hèt?
Mès, coma que sentie, ath còp, un fòrt besonh de botjar-se, s'endralhèc en ua carrèra rapida sus eth gèu, en tot hèr damb ràbia amples cèrcles.
En aqueth moment, un des mielhors patinaires que i auie aquiu gessec dera cafeteria damb ua cigarreta enes pòts, baishèc sautant es escales damb es patins botadi, en tot formar un gran rambalh e, sense ne tansevolhe cambiar era portadura des sòns braci, toquèc eth gèu e s'esguitlèc sus eth.
A!, ua naua tricha!, sorrisclèc Levin.
E correc entara escala pr'amor de realizar-la.
Que vos vatz a aucir!, li cridèc Nicolàs Scherbazky.
Que cau tier fòrça experiéncia entà hèr açò!
Levin pugèc enquiath darrèr gradon e, un viatge aquiu, se lancèc de cap a baish ara valenta, en tot sajar de mantier er equilibri damb es braci.
Estramunquèc en darrèr gradon, mès en tocar leugèraments eth gèu damb era man hec un esfòrç rapid e violent, se lheuèc e, arrint, contunhèc era sua corsa.
È hèt quauquarren que non estongue ben?
Ad açò li criden cocarèla.
Ja sai que non ei ada eth qu'estimi, mès ath sòn costat que sò contenta.
Ei tan simpatic!
Mès, se per qué me diderie çò que me didec?"
En veir que Kitty s'anaue a arremassar damb era sua mair ena escala, Levin, damb eth ròstre alugat pera violéncia der exercici, s'arturèc e se demorèc cogitós.
Dempús se treiguec es patins e artenhec a agarrar a mair e hilha près dera pòrta deth parc.
Que m'alègri fòrça de veder-vos, didec era Princesa.
Recebem visites es dijaus, coma tostemp.
Alavetz, aué?
Mos harà gòi era vòsta visita, repliquèc era Princesa, secaments.
Entà dempús.
En aqueth moment, Esteva Arkadievic, damb eth chapèu de costat, es uelhs ludenti, damb mina trionfanta, entraue en jardin.
En apressar-se, totun, ara sua soèra cuelhèc ua mina estrenhuda, en tot responer-li damb votz herida quan li demanèc pera salut de Dolly.
Qué?
I vam?, preguntèc.
Que m'è brembat fòrça de tu e sò plan content de qué ages vengut, didec, en tot guardar-li de bon voler es uelhs.
Anem, responec Levin, qu'enes sues aurelhes sonaue encara doçaments eth resson d'aqueres paraules: "Entà dempús", e que dera sua ment non se hège enlà er arridolet que Kitty les volec acompanhar.
Entar "Anglatèrra" o entar "Ermitatge"?
Que m'ei parièr.
Alavetz mo'n vam entar "Anglatèrra", didec Esteva Arkadievic en tot decidir-se per aqueth restaurant, pr'amor que deuie en eth mès sòs qu'en aute e consideraue que non estaue ben de deishar de frequentar-lo.
Ties bèth coche logat?, higec.
Magnific…
Jo que ja auia het er adiu ath mèn…
Heren eth camin en silenci.
Levin pensaue en çò que podie significar aqueth cambi d'expression en ròstre de Kitty, e o ben se sentie encoratjat enes sues esperances, o ben se sentie en.honsat ena desesperacion, e pensant qu'es sues illusions èren asenades.
Ça que la, qu'auie era sensacion d'èster un aute òme, de non semblar-se en arren ad aqueth qu'era auie hèt er arridolet e qu'auie dit: "entà dempús".
Esteva Arkadievic, mentretant, anaue compausant eth menú pendent eth camin.
Te shaute eth romb?, preguntèc a Levin, quan arribauen.
Qué?
Eth romb.
Ò!, òc, òc, me shaute damb lhocaria.
Levin, en entrar en restaurant damb eth sòn amic, non deishèc d'observar en eth ua expression particulara, ua sòrta d'alegria radianta e contenguda que se hège a veir en ròstre e en tota era figura d'Esteva Arkadievic.
Oblonsky se treiguec er abric e, damb eth chapèu de costat, passèc entath minjador, balhant ordes as crambèrs tartars que, jargadi de frac e damb es tobalhons dejós eth braç, l'entornejauen, sarradi literauments as sues haudes.
En tot saludar alègraments a dreta e quèrra as coneishudi, qu'aciu coma pertot l'acuelhien alègraments, Esteva Arkadievic anèc de cap ath taulièr e prenec un veire de vodka en tot acompanhar-lo damb un peish en consèrva, e li didec ara caishèra francesa, tota cintes e dentèles, quauques frases que la heren estarnar-se d'arridalhades.
Per çò de Levin, era vision d'aquera francesa, que semblaue hèta tota de cabeladures postisses e de poudre de riz e vinaigres de toilette, li hège hàstic.
S'aluenhèc d'aquiu coma se siguesse un hiemèr.
Era sua amna qu'ère plia deth rebrembe de Kitty e enes sòns uelhs ludie un arridolet de trionf e felicitat.
Per aciu, Excelléncia, se vos platz.
Aciu que non vos shordarà arrés, Excelléncia, didie eth crambèr tartar que damb mès in seguie a Oblonsky e qu'ère un òme gròs, ja vielh, damb es haudes deth frac flotant jos era ampla cintura.
Se vos platz, Excelléncia, didie ath còp a Levin, en tot aunorar-lo tanben coma convidat d'Esteva Arkadievic.
Placèc ath mès córrer un tapís de taula net sus era taula redona, ja caperada damb un aute e plaçada jos era lampa de bronze.
Dempús atirèc dues cagires tapissades e s'arturèc dauant d'Oblonsky damb eth tobalhon e era carta ath dauant, en tot demorar es sues ordes.
Se sa Excelléncia desire era cramba reservada, que poirà dispausar d'era en un moment.
Ara l'ocupe eth prince Galitzin damb ua dauna…
Auem recèbut ustres franceses.
Macarèu, ustres!
Esteva Arkadievic reflexionéc.
Cambiam eth plan, Levin?, preguntèc, tant que botaue eth dit sus era carta.
Eth sòn ròstre exprimie vertadèra perplexitat.
Sabes se son bones es ustres?, demanèc.
De Flensburg, Excelléncia.
D'Ostende que non n'auem aué.
Digam que son de Flensburg, mès son fresques?
Les auem recebut ager.
Alavetz començam pes ustres e cambiam eth plan?
Que m'ei parièr.
A jo çò que mès me shautarie serie eth schi e era hacha, mès aciu non ne deuen auer d'aquerò.
Eth senhor desire hacha ara russa?, preguntèc eth tartar, en tot jocar eth cap entà Levin tau qu'ac hè ua hilhuquèra damb eth sòn mainatge.
Ath delà de tot, que sò d'acòrd damb çò qu'alistes, didec Levin a Oblonsky.
È patinat fòrça e è hame.
E higec, en tot campar ua expression de desengust en ròstre d'Esteva Arkadievic: non te penses que non sai avalorar era tua causida.
Sò segur que minjarè plan a gust.
Plan que òc!
Sigue que sigue çò que digues, minjar ben qu'ei un dus plasers dera vida, repliquèc Esteva Arkadievic; au, amic: hè-mos a vier prumèr es ustres.
Dues, non, aquerò que serie pòc, tres dotzenes…
Dempús, sopa juliana…
Printanière, non?, corregic eth tartar.
Mès Oblonsky non volie balhar-li era satisfaccion de mentar es plats en francés.
Sopa juliana, juliana, comprenes?.
Dempús, eth romb, damb era saussa plan espessa; dempús, rosbif, mès que sigue bon, è?.
Dempús, poret e un shinhau de consèrves.
Eth tartar, rebrembant eth costum d'Oblonsky de non mentar es minjars damb eth nòm dera codina francesa, non volec persutar, mès que se'n vengèc, en tot repetir tot çò qu'auie encargat tau qu'ère escrit ena carta.
Soupe printanière, turbot a la beaumarchais, poularde a l'estragon, macedoine de fruits…
Qué beuem?
Çò que volgues; dilhèu un shinhau de… champanha, indicquèc Levin.
Champanha entà començar?
Plan, donc, coma volgues.
Com te shaute?
Carta blanca?
Cachet blanc, didec eth tartar.
Òc: aquerò damb es ustres.
Despús ja veiram.
Plan ben, Excelléncia.
E vins de taula?
Dilhèu Nuit…
Mès non: que vau mès eth classic Chablis.
Plan.
Prenerà Sa Excelléncia eth sòn hormatge?
Òc: de Parma.
O t'estimes mès un aute?
A jo que m'ei parièr, didec Levin, sense poder tier un arridolet.
Eth tartar s'aluenhèc ara prèssa, damb es haudes deth sòn frac flotant entà darrèr, e cinc menutes mès tard tornèc damb ua plata plia d'ustres ja dubèrtes enes sòns cauquilhes de nacre e damb ua botelha entre es dits.
Non estan mau, didec, tant que desseparaue es ustres des cauquilhes damb un forquilheta d'argent e se les avalaue era ua darrèr era auta.
Que non estan mau, tornèc a díder, en tot guardar damb es sòns ludenti uelhs, sigue a Levin, sigue ath tartar.
Enquia e tot eth madeish tartar, dempús d'auer destapat era botelha e mestrat eth vin escumós enes fines copes de veire, contemplèc damb visible plaser a Esteva Arkadievic, tant que s'apraiaue era sua corbata blanca.
Non te shauten es ustres?, preguntèc aguest a Levin.
O ei qu'ès preocupat per quauquarren?
Desiraue que Levin se sentesse alègre.
Levin non ère trist, se sentie solet a desplaser en ambient deth restaurant, que contrastaue autant damb eth sòn in d'aqueth moment.
Non, non se trapaue ben en aqueth establiment damb es sues crambes reservades, a on s'amiauen es daunes entà minjar; damb es sòns bronzes, es sòns miralhs e es sòns tartars.
Qu'auie era impression de qué aquerò l'auie de trebolar es sòns delicadi sentiments que sauvaue en sòn còr.
Òc, que sò preocupat…
Ath delà, a un campanhard coma jo, non te pòs imaginar era impression que li còsten aguestes causes.
Qu'ei, per exemple, coma es ungles d'aqueth senhor que me presentères en tòn burèu.
Oblonsky arrint.
Son causes que non posqui tier!, repliquèc Levin.
Plaça-te ath mèn lòc, en lòc d'un òme que s'està en camp.
Esteva Arkadievic arric alègrament.
Senhau de qué non ei de besonh un trabalh rude, que se trabalhe damb eth cervèth… higec.
Dilhèu.
Mès totun açò a jo me còste ua estranha impression; tau que me la còste que nosati es deth pòble sagem de minjar de prèssa entà meter-mos a trabalhar de seguit un aute còp, mentre qu'aciu procuratz non assadorar-vos guaire de prèssa e per açò començatz a minjar ustres.
Plan que òc, repliquèc eth sòn amic.
Era finalitat dera civilizacion s'està a convertir totes es causes en un plaser.
Donques s'aguesta ei era finalitat dera civilizacion, m'estimi mès èster un sauvatge.
Qu'es un sauvatge sense besonh d'aquerò.
Toti es Levin n'ètz.
Levin alendèc.
Rebrembèc ath sòn frair Nicolàs e se sentec avergonhat e adolorit.
Arroncilhèc es celhes.
Mès que ja Oblonsky li parlaue de ua auta causa que distreiguec era sua atencion.
Visitaràs aguesta net as Scherbazky?
Voi díder a…?, higec, hènt enlà es cauquilhes uedes e apressant eth formatge, tant qu'es sòns uelhs ludien de manèra significatiua.
Non deisharè d'anar-i, contestèc Levin, encara que me pensi qu'era Princesa non me convidèc de boni talents.
Non digues pegaries!
Era qu'ei atau.
Mèstra-mos era sopa, amic, didec Oblonsky ath crambèr.
Ei eth sòn anament de grande dame.
Jo tanben i passarè, mès abantes me cau èster en çò dera comdessa Bonina.
Que i a aquiu un còr que…
Coma te didia, ès un sauvatge…
Com s'explique era tua desaparicion sobta de Moscòu?
Es Scherbazky non hègen que preguntar-me per tu, coma se jo m'en sabessa…
E solet sai ua causa: que hès tostemp çò de contrari qu'es auti.
Plan que òc: sò un sauvatge, acceptèc Levin, parlant tot doç, mès damb agitacion, mès se ne sò non ei per auer-me'n anat alavetz, senon per auer tornat ara.
Qué n'ès d'erós!, interrompec eth sòn amic, en tot guardar-li es uelhs.
Per qué?
Coneishi as boni shivaus peth peu e as joeni encamardadi pes uelhs, declarèc Esteva Arkadievic.
Eth mon qu'ei tòn…
Er avier se daurís ath tòn dauant…
Dilhèu tu ja non as arren dauant tòn?
Òc, mès er avier qu'ei tòn.
Jo è sonque eth present, e aguest present non ei precisaments de color de ròsa.
E aquerò?
Que non van ben es causes…
Mès non voi parlar de jo, e, ath delà, non tot se pòt explicar, didec Esteva Arkadievic.
Càmbia es siètes, didec ath crambèr.
E contunhèc: Tè, a qué as vengut en Moscòu?
Non ac endónvies?, contestèc Levin tachant es vistons en sòn amic, sense desseparar d'eth ne un solet instant es sòns uelhs prigonds.
Ac endónvii, mès que jo non sò que li cau començar era convèrsa sus aquerò…
Jutja pes mies paraules s'ac endónvii o non, didec Esteva Arkadievic damb un leugèr arridolet.
E alavetz, se qué me dides, preguntèc Levin damb votz tremolosa, en tot sénter que toti es muscles dera sua cara s'estrementien.
Qué te semble er ahèr?
Oblonsky uedèc a plaser era sua copa de Chablis sense deishar de uelh a Levin.
Dera mia part, didec, non desiraria ua auta causa.
Me pensi qu'ei çò de mielhor que poirie arribar.
Non t'enganhes?
Te'n sabes a qué te referisses?, repliquèc eth sòn amic en tot tachar es uelhs en eth.
Te penses qu'ei possible?
M'ac pensi.
Per qué non?
Te penses sincèraments qu'ei possible?
Ditz-me tot çò que ne penses.
Non me demore ua negatiua?
Lèu sò segur…
Per qué penses atau?, didec Esteva Arkadievic, campant era emocion de Levin.
A viatges m'ac pensi, e aquerò serie terrible entà jo e entada era.
Non creigui qu'entada era sigue arren terrible aquerò.
Totes es gojates vien capinautes quan les demanen era man.
Totes òc; mès qu'era non ei coma totes.
Esteva Arkadievic arric.
Coneishie es sentiments deth sòn amic e sabie qu'entada eth totes es joenes deth mòn èren dividides en dues classes: era ua formada pera majoritat des hemnes, sometudes a totes es febleses, e era auta compausada solet per “era”, que non auie cap de defaut e s'estaue plan peth dessús deth gènre uman.
Se qué hès?
Cuelh un shinhau de saussa!, didec, agarrant era man de Levin que hège enlà era plata.
Demora, demora!, didec.
Encueda-te'n qu'aquerò entà jo ei un ahèr de vida o mòrt.
Ad arrés l'è parlat d'aquerò.
Damb arrés posqui parlar, senon damb tu.
Encara que sigam diferents en tot, me'n sai que m'aprècies e jo t'aprècii fòrça tanben.
Mès, per Diu!, sigues sincèr damb jo.
Jo te digui çò que pensi, responec Oblonsky damb un arridolet.
Qu'a eth don de preveir es eveniments.
Endónvie eth caractèr dera gent e profetize es eveniments…mès que mès se se tracte de matrimònis…
Per exemple: predidec qu'era Schajovskaya se maridarie damb Brenteln.
Arrés s'ac volie creir.
E se passèc.
Plan ben, donc: qu'ei dera tua part.
Ei a díder, que…?
Que non solet simpatize damb tu, senon qu'assegure que Kitty vierà a èster sense dobte era tua esposa.
Atau que ditz açò!, exclamèc.
Tostemp è auut era pensada qu'era tua esposa ère ua hemna admirabla.
Ben; qu'ei pro.
Non parlem mès sus aquerò, higec, en tot lheuar-se.
Ben, mès sè-te.
Levin non podie sèir-se.
Te cau compréner, didec, qu'aquerò non ei un amor vulgar.
Jo sò estat encamardat, mès non coma ara.
Que non ei ja un sentiment, senon ua fòrça superior a jo que me posse entà Kitty.
Partí de Moscòu pr'amor que me pensè qu'aquerò non poirie èster, tau que non pòt èster qu'age felicitat ena tèrra.
Dempús è pelejat damb jo madeish e è comprenut que sense era era vida me serà impossibla.
Ei de besonh que cuelha ua decision.
Per qué te n'anères?
A!, demora, demora!
Se m'acodissen tantes causes entà demanar-te!
Non sabes pas er efècte que m'an costat es tues paraules.
Era felicitat m'a convertit lèu en un èsser indigne.
Aué me n'è sabut de qué eth mèn frair Nicolàs ei aciu, e enquia e tot d'eth me n'auia desbrembat, coma se me pensèssa que tanben eth ère erós!
Qu'ei ua sòrta de lhocaria!
Mès i a ua causa terribla.
A tu t'ac posqui díder, pr'amor qu'ès maridat e coneishes aguesti sentiments…
Non me digues que non ei hastigós!
Per aquerò un non pòt deishar de senter-se indigne.
E, ça que la, a tu de pògui pecats se't pòt colpar.
E totun, quan campi era mia vida, que senti hàstic, m'estrementisqui e me maudidi e me planhi amaraments…
Mès, se qué vòs!
Eth mon ei atau, didec Esteva Arkadievic.
Solet ua consolacion mos rèste, qu'ei era d'aquera pregària tan beròia que tostemps me'n brembi: “Perdonatz-mos, Senhor, non sivans es nòsti merits, senon sivans era tua misericòrdia”.
Solet atau me pòt perdonar.
Levin beuec eth vin dera sua copa.
Ambdús carèren.
Qu'è quauquarren mès entà dider-te, senhalèc ara fin, Esteva Arkadievic.
Coneishes a Vronsky?
Non.
Per qué?
Hè-mos a vier ua auta botelha, didec Oblonsky ath tartar, qu'acodie tostemp entà aumplir es copes en moment que mès podie shordar.
E higec:
Pr'amor qu'ei un des tòns rivaus.
Qui ei aguest Vronsky?, preguntèc Levin.
Ei hilh deth comde Ciril Ivanovic Vronsky e un des mès bèths representants dera joenesa daurada de Sant Petersburg.
Lo coneishí en Tver quan hi eth servici aquiu.
Eth venguie ena oficina entàs ahèrs de recrutament.
Ei de bon pòrt, immensaments ric, tie fòrça bones relacions e ei ajudant de camp d'Estat Major e, ath delà, se tracte d'un gojat plan brave e plan simpatic.
Dempús l'è tractat aciu e se passe qu'ei enquia e tot intelligent e instruit.
Un joen que promet fòrça!
Levin, arroncilhant es celhes, sauvèc silenci.
Venguec pòc dempús d'auer partit tu e, semble, qu'ei encamardat de Kitty enquiara holia.
E, sabes?, era mair…
Desencusa, mès que non compreni arren, didec Levin emmaliciat.
E, en tot brembar-se'n de sa frair, pensèc se guaire mau se portaue damb eth.
Tranquil, òme, tranquil, didec Esteva Arkadievic, arrint e hent-li un copet ena man.
Que t'è dit çò que sai.
Mès me pensi qu'en un cas tan delicat coma aguest, er auantatge qu'ei a favor tòn.
Levin, esblancossit, s'emparèc ena cagira.
Gràcies; non posqui béuer mès, didec Levin hent enlà era sua copa.
Cuelheria ua peta.
Ben, e com van es tues causes?, contunhèc, sajant de cambiar era convèrsa.
Demora; ua auta paraula, persutèc Esteva Arkadievic.
Apraia er ahèr çò de mès lèu possible; mès non aué.
Vè-t'i deman peth maitin, hè ua demana de maridatge com cau e que Diu t'ajude.
Me'n brembi que volies tostemp caçar enes mies tèrres, didec Levin.
Per qué non vies aguesta primauèra?
Ara se n'empenaïe prigondaments d'auer començat aquera convèrsa damb Oblonsky, donques que se sentie madeish herit enes sòns intims sentiments per çò que venguie de saber-se'n sus es pretensions rivaus d'un oficiau de Sant Petersburg, coma pes conselhs e suposicions d'Esteva Arkadievic.
Oblonsky, en tot compréner çò que se passaue ena amna de Levin, arric.
I anarè, i anarè… didec.
Plan que òc, òme: es hemnes son er èish qu'ath sòn torn vire tot.
Es mies causes van mau, plan mau.
E tanben per tòrt d'eres.
Au: balha-me un conselh d'amic, higec, tant que treiguie un cigar e tenguie era copa damb ua man.
De qué se tracte?
D'aquerò: supausem qu'ès maridat, qu'estimes ara tua hemna e que te sedusís ua auta…
Desencusa, mès que m'ei impossible compréner aquerò.
Serie tau que se, dempús de minjar aciu a gust, passèssem peth dauant d'ua hornaria e panèssem un pan.
Es uelhs d'Estevan Arkadievic ludien mès que jamès.
Per qué non?
A còps eth pan flaire tan ben qu'un non pòt tier-se:
Aber doch wenn's nicht gelungen Hatt'ich auch recht hübsch Plaisir!
E, dempús de recitar aguesti vèrsi, Estevan Arkadievic arric maliciosaments.
Que parli seriosaments, didec Oblonsky.
Guarda: se tracte d'ua hemna, d'un èsser fèble encamardat, d'ua prauba hemna soleta en mon e sense mejans de vida que m'ac a sacrificat tot.
Coma vau a deishar-la?
En tot supausar que mos desseparèssem per consideracion ara mia familha, se com non vau a tier pietat d'era, se com non ajudar- la, com non padegar eth mau que l'è costat?
Desencusa.
Ja sabes qu'entà jo es hemnes se dividissen en dues classes…
Ei a díder…non…
Ben, que i a hemnes e…
En fin: jamès è campat aguesti beròis e fèbles èssers queigudi, ne les camparè jamès; mès des que son coma aguesta francesa pintada d'aquiu dehòra, damb es sues perruques postisses, hugi coma se siguesse era pèsta.
E totes es hemnes queigudes, entà jo, son coma aguesta!
E se qué me ditz dera der Evangèli?
Cara, cara!
Jamès Crist aurie prononciat aqueres paraules se se n'auesse sabut deth mau usatge que se'n harie d'eres.
De tot er Evangèli, arrés se'n brembe senon d'aguestes paraules.
Ça que la, non digui çò que pensi, senon çò que senti.
Qu'è en òdi as hemnes perdudes.
Tu as en òdi as aranhes; jo, aguesta sòrta de hemnes.
Solide que non as estudiat era vida des aranhes, vertat?
Donques jo tanpòc era de…
Parlar atau qu'ei pro aisit.
Ès coma aqueth personatge de Dickens que damb era man quèrra tire entà darrèr deth muscle dret es ahèrs dificils de resòlver.
Mès remir un hèt non ei respóner ua pregunta.
Ditz-me, qué me cau hèr en aguest cas?
Era tua hemna a envielhit e tu te sentes plen de vida.
Lèu sense encuedar-te'n, te trapes que non pòs estimar ara tua esposa damb vertadèr amor, per mès respècte que te bohe ath laguens.
S'alavetz campe er amor ath tòn dauant, qu'ès perdut!
Ès perdut, repetic Estevan Arkadievic damb desesperacion e tristor.
Levin arric.
Òc, qu'ès perdut, repetic Oblonsky.
E alavetz, se qué hèr?
Non panar eth pan trende.
Esteva Arkadievic s'estarnèc d'arrir.
Ò!, moralista!
Mès aguest qu'ei eth cas: i a dues hemnes.
Era ua non s'empare qu'enes sòns drets, qu'en sòn nòm exigís un amor que non li pòs autrejar.
Era auta t'ac sacrifique tot e non te demane arren a cambi.
Qué hèr?
Com actuar?
Ei un drama terrible!
Era mia pensada sincèra ei que non i a cap de drama.
Pr'amor que… per çò que me pensi, aguest amor…aguesti dus amors…que, coma rebrembaràs, Platon definís en sòn Simposion, constitusissen era pèira de tòc des òmes.
Es uns que comprenen a un, es auti ar aute.
E es que tien er amor non platonic non les cau parlar de drames.
Qu'ei un amor que non dèishe pati a çò de dramatic.
Tot eth drama s'està en ues paraules: “Gràcies pes satisfaccions que m'as autrejat, e adishatz.” En amor platonic que tanpòc i pòt auer drama, pr'amor qu'en eth tot ei pur e clar, e pr'amor que…
A tot darrèr, dilhèu ages rason…
Que pòt èster.
Mès sabi pas, decididaments no sai…
Guarda, didec Esteva Arkadievic: era tua grana errança e era tua grana qualitat s'està en qué ès un òme sancer.
Coma qu'ei atau eth tòn caractèr, te shautarie qu'eth mon siguesse compausat de fenomèns sancers, e en realitat non ei atau.
Tu, per exemple, mensprèdes era activitat sociau e eth trabalh oficiau pr'amor que voleries que quinsevolh esfòrç siguesse restacat ara sua finalitat, e aquerò non se passe ena vida.
Voleries qu'eth prèzthèt d'un òme auesse ua finalitat, qu'er amor e era vida matrimoniau siguessen ua madeisha causa, e tanpòc ei atau.
Tota era diuersitat, era beresa, er encantament dera vida, ei formada de lutzes e ombres.
Levin alendèc, mès didec pas arren.
Oblonsky.
E de ressabuda es dus compreneren que, a maugrat d'èster amics, a maugrat qu'auien minjat e begut amassa, (çò que les auie d'auer estacat mès), cadun pensaue enes sues causes exclusiuaments e non se preocupaue en absolut der aute.
Oblonsky auie experimentat mès d'un viatge aguesta impression d'aluenhament dempús un repaish destinat a aumentar era cordialitat e se'n sabie de çò que calie hèr en aguestes escadences.
Eth compde!, cridèc, en tot gésser ena cramba deth costat.
Trapèc aquiu a un ajudant de camp de regiment e comencèc damb eth ua charrada sus ua cèrta actritz e eth sòn protector.
Trapèc atau solatjament e repaus dera sua convèrsa damb Levin, que tostemp l'arrossegaue entà ua tension espirituau e cerebrau excessiues.
Quan eth tartar campèc damb eth compde de vint-e-sies robles e quauqui kopecs, mès un suplement pes vodkas, Levin (qu'en bèth aute moment, coma òme de camp, s'aurie espaurit d'aquera enormitat, que d'era li corresponie pagar catorze robles), non li hec ath hèt cap d'atencion.
Era princeseta Kitty Scherbazky auie dètz-e ueit ans.
Aquera ère era prumèra tempsada que l'auien presentada en societat, a on auie mès capitades qu'es qu'artenheren es sues fraies granes e enquia mès qu'es que sa mair podesse demorar.
Non solet toti es joeni que frequentauen es balhs aristocratics de Moscòu èren encamardadi de Kitty, senon qu'aqueth iuèrn surgentèren dues proposicions serioses: era de Levin e, ara seguida dera sua partida, era deth comde Vronsky.
Era aparicion de Levin ath principi dera tempsada, es sues frequentes visites e es sues mòstres d'amor entà Kitty costèren es prumères conversacions formaus entre es sòns pairs a prepaus deth futur dera joena, e enquia dèren motius de discusions.
Eth Prince s'estaue per Levin e didie que non desiraue arren mielhor entà Kitty.
Mès, damb eth caracteristic costum des hemnes de desviar es qüestions, era Princesa responie que Kitty ère massa joena, qu'arren demostraue que Levin amièsse intencions serioses, que Kitty non sentie inclinacion entà Levin e d'auti arguments parièrs.
Se caraue çò de mès important: que demoraue un partit mielhor entara sua hilha, que Levin non l'ère simpatic e que non comprenie era sua manèra d'èster.
Ves coma que jo auia rason?
Entara mair, que non auie punt de comparèr entre Levin e Vronsky.
Non li shautaue Levin per çò des sues opinions violentes e estranhes, pera sua maganha en botjar-se ena societat, costada, ena sua pensada, peth sòn orgulh.
La desengustaue era vida sauvatge, sivans era, qu'eth joen amiaue en pòble, a on non se hège que damb animaus e campanhards.
La contrariaue, mès que mès, que, encamardat dera sua hilha, s'auesse estat un mes e miei frequentant era casa, damb er anament d'un òme que trantalhaue, observaue e se preguntaue se, en tot hèr era declaracion, er aunor que les harie non serie pro gran.
Non comprenie, dilhèu, que, donques que visitaue a ua familha a on i auie ua joena maridabla, ère de besonh esclarir es causes?
E, dempús, aquera partida sobta, sense explicacions… “Mens mau, comentaue era mair, qu'ei plan pòc atrasent e Kitty, clar!, non s'encamardèc d'eth”.
Vronsky, ça que la, auie tot çò que podie desirar era Princesa: ère plan ric, intelligent, nòble, damb era possibilitat de hèr ua brilhant carrèra militara e cortesana.
E ath delà ère un òme deliciós.
Non, non podie desirar arren mielhor.
Vronsky, enes balhs, hestejaue dubèrtaments a Kitty, dançaue damb era, visitaue era casa…
Non ère possible, donc, dobtar dera fermetat des sues intencions.
Totun, era Princesa se passèc tot er iuèrn plia de desir e angoisha.
Era madeisha s'auie maridat, hège trenta ans, gràcies a ua nòça apraiada per ua tia sua.
Eth nòvi, que d'eth tot se sabie per auança, arribèc, coneishec ara nòvia e lo coneisheren ada eth; era tia maridaira informèc a ambdues parts der efècte que s'auien costat mutuaments, e coma qu'ère favorable, enes dies a vier e en ua data senhalada, se formulèc e acceptèc era demana de maridatge.
Tot siguec plan simple e sense complicacions, o atau, aumens, li semblèc ara Princesa.
Mès, en maridar as sues hilhes, vedec per experiéncia qu'es causes non èren tan simples ne aisides.
Que sigueren fòrça es cares que se vederen, es pensaments que se tengueren, es sòs que se despeneren e es discusions qu'aueren damb eth sòn marit abantes de maridar a Daria e a Natalia.
En presentar-se en societat era sua hilha mendre, se reprodusien es madeishi dobtes, es madeishi temors e, ath delà, discusions mès frequentes damb eth sòn marit.
Coma toti es pairs, eth vielh Prince ère plan gelós der aunor e puretat des sues hilhes, e sustot de Kitty, era sua preferida, e en quinsevolh moment formaue escandals ara Princesa, en tot acusar-la de comprométer ara joena.
Èra Princesa ère avedada ja ad aquerò damb es autes hilhes, mès ara comprenie qu'era sensibilitat deth pair s'alugaue damb mès fondament.
Reconeishie qu'enes darrèri tempsi es costums dera nauta societat auien cambiat e es sòns déuers de mair s'auien hèt mès complèxi.
Vedie as amigues de Kitty formar societats, assistir a sabi pas se quini cursi, tractar as òmes damb libertat, vier en coche soletes, deishar de cornèr fòrça d'eres, enes sues salutacions, es reveréncies e, çò de pejor, èster totes convençudes de qué era causida de marit ère ua causa sua e non des sues mairs.
Totun, se com se maridauen “aué en dia” es joenes arrés l'ac auie dit ara Princesa.
Eth costum francés de qué es pairs des gojates decidissen eth sòn futur qu'ère refusat e criticat.
Eth costum anglés de deishar plia libertat as gojates tanpòc ère acceptat ne se consideraue possible ena societat russa.
Eth costum rus d'organizar es nòces a trauèrs de maridaires ère considerat coma grotesc e toti se n'arrien d'eth, autanplan era pròpia Princesa.
Mès com auien de maridar-se es sues hilhes, aquerò que non ac sabie arrés.
En nòste temps non se pòden seguir aguesti metòdes arcaïcs.
Qui se maride son es joenes, non es pairs.
Les cau deishar, donc, en libertat entà que s'apraien; eres que saben mielhor qu'arrés çò que les cau hèr.
Entad aqueri que non auien hilhes, qu'ère plan de bon hèr parlar atau, mès era Princesa comprenie que s'era sua hilha tractaue as òmes damb libertat, plan poirie encamardar-se de bèth un que non l'estimèsse o que non li convenguesse coma marit.
Tanpòc podie acceptar qu'es joenes apraièssen eth sòn destin per eres soletes.
Que non ac podie adméter, coma non podie adméter que se deishèsse jogar a mainatges de cinc ans damb pistòles cargades.
Plan per aquerò, era Princesa qu'ère mès inquieta per Kitty de çò que n'auie estat abantes damb es sues autes hilhes.
En aguest moment, cranhie que Vronsky non volesse vier mès enlà, en tot limitar-se a hestejar ara sua hilha.
Se n'encuedèc que Kitty ère ja encamardada d'eth, mès se padegaue damb era idia de qué Vronsky ère un òme aunorable.
Reconeishie, totun, se guaire aisit ère capvirar eth cap a ua joena quan existissen relacions tan liures coma es d'aué en dia, en tot tier compde era pòca importància qu'es òmes autregen a fautes d'aguesta sòrta.
Era setmana anteriora, Kitty auie condat a sa mair ua convèrsa qu'auie auut dambVronsky tant que dançauen ua mazurca, e encara que tau convèrsa solatgèc ara Princesa, non se sentie totafèt tranquilla.
Vronsky l'auie dit a Kitty qu'eth sòn frair e eth èren tant acostumadi a creir a sa mair que jamès hègen arren sense demanar-li conselh.
E ara demori damb grana felicitat que ma mair vengue de Sant Petersburg, higec.
Kitty ac condèc sense balhar-li importància ad aguestes paraules.
Mès sa mair que les vedie de manèra desparièra.
Sabie qu'eth demoraue ara vielha d'un moment en aute, en tot supausar qu'era serie contenta dera causida deth sòn hilh, e comprenie qu'eth hilh non hège era demana de maridatge de Kitty per temor a ofensar a sa mair se non la consultaue prealablaments.
Era Princesa desiraue damb deleri aguest maridatge, mès desiraue encara mès recuperar era tranquillitat que li panauen aqueri copacaps.
Qu'ère fòrça eth dolor que li costaue eth malastre de Dolly, que volie separar-se deth sòn espós, mès, totun aquerò, era inquietud que li costaue era sua hilha mendre l'absorvie complètaments.
Era arribada de Levin ahigec un copacap mès as que ja sentie.
Cranhie qu'era sua hilha, qu'en era apreciaue, de temps a, ua cèrta simpatia entà Levin, refusèsse a Vronsky per tòrt d'escrupuls exageradi.
En resumit: consideraue possible que, d'ua o ua auta manèra, era preséncia de Levin podesse mauméter un ahèr qu'ère a mand de resolver-se.
Hè guaire qu'a vengut?, preguntèc era Princesa ara sua hilha, en tot referir-se a Levin, quan s'entornèren entà casa.
Aué, mama.
Voleria dider-te ua causa… gessec de díder era Princesa.
Peth ròstre grèu de sa mair, Kitty endonvièc çò que se tractaue.
Mama, didec, en tot virar-se ara prèssa entada era.
Vos demani, se vos platz, que non me digatz arren sus açò.
Ac sai, ac sai tot…
Solet te volia díder que se balhes esperances a un…
Estimada mama, non me digatz arren, per Diu.
Que m'espaurís parlar d'açò…
Cararè, didec era Princesa, en veir pistar es lèrmes enes uelhs dera sua hilha.
Sonque voi que me prometes ua causa, vida mia: que jamès auràs secrets entà jo.
M'ac prometes?
Jamès, mama, didec Kitty, en tot rogir-se tota e guardant a sa mair ena cara.
Mès en dia d'aué que non è arren entà dider-te…
Encara que volessa dider-te quauquarren, que non sabi se qué.
Non, non sabi qué, ne com… “Non, damb aguesti uelhs non pòt mentir”, pensèc sa mair, en tot arrir esmoiguda e contenta.
Era Princesa arrie, ath delà, dauant d'aquerò qu'ara prauba gojata li semblaue tant immens e transcendentau: es emocions que tormentauen ara era sua amna.
Dempús de dinar e enquia qu'escuric, Kitty experimentèc un sentiment semblable ad aqueth que pòt sénter un joen soldat abantes dera batalha.
Eth sòn còr batanaue damb fòrça e l'ère impossible concentrar es sòns pensaments en quinsevolh causa.
S'en sabie qu'aquera net vierien a trapar-se es dus e se decidirie era sua sòrt, e se les imaginaue, ja a cadun per separat, ja as dus ath còp.
En rebrembar eth passat, s'arturaue enes rebrembes des sues relacions damb Levin, que li costauen un doç plaser.
Aqueri rebrembes dera mainadesa, era memòria de Levin estacada ara deth frair defuntat, nimbaue damb poetics colors es sues relacions damb eth.
Er amor que l'auie ada era, que d'açò n'ère segura, la vantaue e l'aumplie d'alegria.
Sauvaue, donc, un rebrembe pro agradiu de Levin.
Peth contrari, eth rebrembe de Vronsky li costaue tostemp un cèrt malèster e li semblaue qu'enes sues relacions damb eth auie quauquarren de faus, que non ne podie colpar a Vronsky, que se mostraue tostemp simple e agradiu, senon ada era madeisha, tant que damb Levin se sentie serena e confiada.
Mès, quan s'imaginaue eth futur damb Vronsky ath sòn costat, se l'apareishie brilhant e erós, mentre qu'eth futur damb Levin se l'apareishie bromós.
En pujar ena sua cramba entà vestir-se, Kitty, en tot guardar-se en miralh, verifiquèc damb alegria qu'ère en un des sòns mielhors dies.
Se sentie tranquilla, damb complèt domeni d'era madeisha, e es sòns movements èren esdegadi e graciosi.
Tàs sèt e mieja, a penes auec baishat en salon, eth lacai anoncièc:
Constantin Dmitrievic Levin.
Era Princesa s'estaue encara ena sua cramba e eth Prince non auie baishat tanpòc.
Se guardèc en miralh e s'espauric deth sòn pròpi pallitge.
Ara comprenie claraments que s'eth auie vengut tan lèu ère entà trapar-la soleta e hèr era demana de maridatge.
E er ahèr se li presentèc còp sec jos un aute aspècte.
Que non se tractaue ja d'era soleta, ne de saber-se'n damb qui poirie èster erosa e a qui balharie era sua preferéncia; ara comprenie qu'ère de besonh herir crudèuments a un òme qu'estimaue.
E se per qué?
Pr'amor qu'eth, tant agradiu, ère encamardat d'era!
Mès era non i podie hèr arren: es causes les calie èster atau.
Que m'ac calgue díder a jo madeisha!, pensèc.
L'aurè de díder que non l'estimi?
Mès aquerò non serie vertat!
Que estimi a un aute?
Aquerò qu'ei impossible!
Ja ère a mand de gésser que sentec es passi d'eth.
Per qué me cau crànher?
Qué è hèt de mau?
Li diderè era vertat e non me senterè intimidada dauant d'eth.
Òc, qu'ei mielhor que passe…
Qu'ei aciu”, se didec, en distinguir era pesada e timida figura que la campaue damb uelhs ardents.
Kitty li guardèc era cara tau que se li demanèsse cleméncia, e li sarrèc era man.
Veigui que sò arribat massa d'ora, didec Levin, campant eth salon uet.
E quan verifiquèc que, tau que se demoraue, arren meterie trebucs as sues explicacions, eth sòn ròstre s'entristic.
Ò, non, responec Kitty, en tot sèir-se ath ras d'ua taula.
En realitat, que volia trapar-vos soleta, expliquèc eth, sense sèir-se e sense guardar- la, entà non pèrder eth vam.
Mama vierà de seguit.
Ager que se fatiguèc fòrça…
Ager…
Eth la tornèc a campar.
Kitty se rogic e sauvèc silenci.
Que depen de vos pr'amor que jo volia… volia dider-vos que…me shautarie que siguéssetz era mia esposa.
Auie parlat lèu inconscientaments.
Era alendaue damb dificultat, en tot hèr enlà era guardada.
Ath hons se sentie alègra e era sua amna miralhaue felicitat.
Jamès s'auie pensat que tau declaracion li podesse costar ua impression tan prigonda.
Mès aquerò se tardèc solet un instant.
Rebrembèc a Vronsky e, en tot dirigir entà Levin era guardada des sòn uelhs nets e sincèrs e en tot veir era expression desesperada deth sòn ròstre, didec ara imprevista.
Desencusatz-me…
Non ei possible.
E ara, be n'ère de luenhana e distanta d'eth!
Non podie èster de ua auta manèra, didec Levin, sense guardar-la.
Saludèc e se premanit entà partir.
Mès en aqueth moment entrèc era Princesa.
Er orror se diboishèc enes sòns traits en veir qu'es dus joeni èren solets e qu'enes sus cares se retrataue un prigond treboladís.
Levin saludèc en silenci ara Princesa.
Kitty caraue e baishaue es uelhs.
Se seiguec e comencèc a hèr preguntes a Levin sus era sua vida en pòble.
Eth se seiguec tanben, en tot demorar qu'arribèssen es auti convidadi entà poder anar-se'n sense cridar era atencion.
Ère ua hemna seca, auriolenca, de ludents uelhs neri, nerviosa e malautissa.
Estimaue a Kitty e, coma tostemp se passe quan ua maridada è afeccion per ua celibatària, era sua afeccion se hège a veir en desir de maridar ara joena damb un òme que responie ath sòn ideau de felicitat, e aguest òme ère Vronsky.
Era comdessa solie trapar a Levin en çò des Scherbazky a principis der iuèrn.
Que non se hège damb eth.
Eth sòn màger plaser quan se lo trapaue ère divertir-se a cargue d'eth.
Me shaute fòrça, didie, campar se com me guarde dès era nautada dera sua superioritat, sigue quan interromp era sua culta convèrsa damb jo en tot considerar- me ua pèga o sigue quan ei d'acòrd a sostier era mia inferioriat.
Aguesta condescendéncia m'embeline.
Me satisfè fòrça saber-me'n de qué non me pòt suportar.
Auie rason: Levin la menspredaue e la trapae insuportabla en aquerò qu'era tenguie pes sues majors qualitats: eth nerviosisme e refinat mensprètz e indiferéncia entà tot çò de simple e ordinari.
Entre ambdús s'auien creat, donc, aqueres relacions tan frequentes en societat, caracterizades peth hèt de qué dues persones mantenguen en aparença relacions amistoses sense que dèishen d'experimentar autant de mensprètz era un per aute que non posquen ne tansevolhe ofensar-se.
Era comdessa Nordston escometec de seguit a Levin.
Macarèu, Constantin Dmitrievic!
Que ja vos auem un aute còp ena nòsta corrompuda Babilònia!, didec, en tot estener-li era sua man auriolenca e rebrembant que Levin uns mesi abantes auie cridat Babilònia a Moscòu.
Qué?
S'a regenerat Babilònia o vos auetz enlordit vos?, preguntèc, guardant a Kitty damb ua cèrta ironia.
Qu'ei un aunor entà jo, Comdessa, que rebrembetz es mies paraules, didec Levin, que, ja remetut, s'avedaue maquinauments ath ton de costum, entre burlesc e ostil, que tractaue ara Comdessa.
Que vos deueren impressionar fòrça!
Imaginatz-vos!
Enquia me les anotè!
As patinat aué, Kitty?
E comencèc a parlar damb era joena.
A maugrat de qué anar-se'n alavetz ère un trebuc, Levin s'estimèc mès cometer-la que estar-se tota era net en tot veir a Kitty que lo guardaue de quan en quan e refusar era sua guardada en autes escadences.
Vos estaratz guaire temps aciu?
Dilhèu non serà molt, pr'amor que, sivans me cònste, apertietz ath zemstvo.
Que ja non m'ocupi deth zemstvo, Princesa, repliquèc eth.
Sò vengut entà uns dies.
Mès ja l'amiarè jo en soquèr que m'interèsse.
Be me shaute meter-lo en ridicul dauant de Kitty”.
Explicatz-me aquerò, se vos platz, li didec en votz nauta, vos, que laudatz autant as campanhards.
En nòste bordalat dera província de Kaluga es campanhars e es campanhardes s'an begut tot çò qu'auien e ara non mos paguen.
Qué me'n didetz vos d'aquerò, que tostemp laudatz as campanhards?
Ua senhora entraue en aguest moment.
Levin se lheuèc.
Desencusatz, Comdessa; mès vos asseguri que non compreni arren e arren vos posqui díder, repliquèc eth, en tot dirigir era sua guardada de cap ara pòrta, per a on, darrèr dera dauna, venguie d'entrar un militar.
E entà assegurar-se'n, guardèc a Kitty, que, en auer auut temps de campar a Vronsky, tachaue era sua guardada ara en Levin.
E Levin comprenec en aquera guardada qu'era estimaue ad aqueth òme, e ac comprenec tan claraments coma s'era madeisha l'auesse hèt era confession.
Mès, quina sòrta de persona ère?
Ara que ja non podie partir.
I a persones que quan trapen a un rivau afortunat solet i ven es sòns defectes, remint-se a arreconéisher es sues qualitats.
D'autes, ça que la, solet ven, autanplan damb dolor en còr, es qualitats deth sòn rivau, es merits que damb eri les a vençut.
Levin tanhie ad aguesta sòrta de persones.
E en Vronsky non ère de mau hèr trapar atractius.
Ère un òme brun, non massa naut, de fòrta complexion, de ròstre polit e simpatic.
Tot ena sua portadura e figura qu'ère simple e distinguit, dès es sòns neri peus, plan cuerts, e es sues caròles plan arrasades enquiath sòn unifòrme flambant, que non empedie bric er assopliment des sòns gèsti.
Vronsky, deishant passar ara senhora, s'apressèc ara Princesa e dempús a Kitty.
En apropar-se ara joena, es sòns beròis uelhs luderen d'ua forma particulara, damb ua lèu imperceptibla arridalha deth trionfaire que non abuse dera sua victòria (atau li semblèc a Levin).
La saludèc damb respectuosa amabilitat, en tot estener-li era man, non guaire grana, mès vigorosa.
Levin, que non lo deishaue de uelh.
Permetetz-me presentar-vos, didec era Princesa.
Constantin Dmitrievic Levin; eth comde Alexei Constantinovic Vronsky.
Vronsky se lheuèc e sarrèc era man de Levin, en tot guardar-lo amistosaments.
Me pensi qu'aguest iuèrn mos calie auer coïncidit en un repaish, didec damb un arridolet franc e espontanèu, mès vos partíretz ara imprevista entàs vòstes propietats.
Veigui qu'es mies paraules vos còsten ua grana impression, donques que les rebrembatz plan ben, responec Levin.
E se rogic en encuedar-se'n de qué auie dit çò de madeish pòc abantes.
Vronsky campèc a Levin e ara comdessa Nordston e arric.
Vos estatz tostemp en pòble?, preguntèc.
En iuèrn que deu èster plan engüegiu.
Estar-se aquiu non ei engüegiu se ties ocupacions.
E, ath delà, un que jamès s'engüege se sap víuer damb eth madeish, responec bruscaments Levin.
Tanben a jo me shaute víuer en pòble, indiquèc Vronsky, hènt vèir que non se n'auie encuedat deth ton deth sòn interlocutor.
Més me pensi que vos, Comde, non auríetz estat capable de víuer tostemp en un pòble, comentèc era comdessa de Nordston.
Sabi pas; jamès i sò estat en eri guaire temps.
Mès que me passe ua causa plan estranha.
Jamès è sentut tanta nostàlgia per mèn pòble de Russia, damb es sòns campanhards cauçadi damb lapti (sandales hètes damb crospa d'arbes), coma dempús d'auer passat ua tempsada en Niza pendent un iuèrn damb era mia mair.
Coma vo'n sabetz, Niza qu'ei plan engüegiua.
Napols e Sorrento son atrasents, mès entà pòc de temps.
E jamès se rebrembe autant a Russia coma aquiu.
Semble tau que…
Se notaue que didie çò prumèr que li venguie entath cap.
Era convèrsa que non s'aflaquie.
Era Princesa non auec besonh, per tant, de mentar es dues pèces d'artilharia pesanta que sauvaue entà taus eveniments: er ensenhament classic dera joenesa e eth servici militar obligatòri.
Ath sòn torn, era comdessa Nordston non auec era escadença de mortificar a Levin.
Aguest volec intervier diuèrsi viatges ena charrada, mès que non n'auec era oportunitat; a cada moment se didie “ara que me'n posqui anar”, mès non se n'anaue e contunhaue aquiu coma se demorèsse quauquarren.
Per Diu, Comdessa!
Jamès m'è trapat arren d'extraordinari, a maugrat de qué tostemps ac è cercat.
Dissabte a vier, donc.
E vos, Constantin Dmitrievic, credetz en aquerò?
Per qué m'ac demanatz?
Plan vo'n sabetz de çò que vos vau a respóner.
Que voi conéisher era vòsta pensada.
Era mia pensada ei que tot aquerò des tauletes demóstre qu'era societat culta non ei a mès nautada qu'es campanhards, que cren en mau de uelh, en bruisharies e embelinaments, tant que vosati…
Alavetz, vos non credetz?
Non posqui creir, Comdessa.
Mès se jo madeisha ac è vist!
Tanben es campanhardes conden qu'an vist, eres madeishes, hantaumes.
Ei a díder, que çò que digui non ei vertat?
E arric forçadaments.
Non ei aquerò, Macha, intervenguec Kitty, en tot rogir-se.
Çò que ditz Levin ei qu'eth non pòt creir.
Levin, mès emmaliciat encara, volec replicar, mès Vronsky, damb eth sòn joen e franc arridolet, acodic entà desviar era convèrsa, que menaçaue de cuélher ua mina desagradiua.
Non admetetz era possibilitat?, didec.
Per qué non?
Dera madeisha manèra qu'admetem era existéncia dera electricitat e non la coneishem, per qué non pòt existir ua fòrça naua e desconeishuda, que…?
Quan se descurbic era electricitat, responec Levin ath mès córrer, se verifiquèc eth fenomèn e non era sua causa, e se passèren sègles abantes de vier a èster ua aplicacion practica.
Ça que la, es esperitistes gessen dera basa de qué es tauletes les transmeten comunicacions e es esperits les visiten, e ei alavetz que diden que se tracte d'ua fòrça desconeishuda.
Ben, mès es esperitistes diden qu'era fòrça existís, encara que non sàpien se quina ei, e higen qu'actue en determinades circonstàncies.
Que correspon as sabents desnishar era origina d'aguesta energia.
Non veigui se per qué non pòt existir ua naua fòrça que…
Pr'amor que, interrompec Levin, ena electricitat se da eth fenomèn de qué tostemp que vos hereguetz resina damb lan se produsís cèrta reaccion, tant qu'en esperitisme, en parières circonstàncies, non se dan es madeishi efèctes, çò que vò díder que non se tracte d'un fenomèn naturau.
Era charrada se hège massa grèu entar ambient deth salon e Vronsky, en saber-se'n, non repliquèc, senon que sagèc de cambiar eth tèma.
Arric, donc, alègraments, e se dirigic entàs senhores.
Poiríem sajar de hè'c ara, Princesa, didec.
Mes Levin non volec deishar de completar eth sòn pensament.
Me pensi qu'er assag des esperitistes d'explicar es sòns prodigis pera existéncia d'ua fòrça desconeishuda ei plan desbiaissat.
Eth cas ei que parlen d'ua fòrça esperituau e la vòlen sométer a assagi materiaus.
Toti demorauen que completèsse eth sòn pensament e eth ac comprenèc.
Donques, ena mia opinion, seríetz vos un excellent medium, didec era comdessa Nordston.
Que i a en vos quauquarren de… extatic…
Levin dauric era boca entà replicar; mès se rogic e non didec arren.
Tè, sagem, sagem çò des taules, persutèc Vronsky.
E, en tot dirigir-se ara mair de Kitty, preguntèc: Mos ac permetetz?, tant que guardaue ath sòn entorn, cercant ua tauleta.
Kitty se lheuèc entà vier a cercar-la.
Era lo planhie damb tota era sua amna.
Lo planhie pera pena que li costaue.
E cuelhec eth chapèu.
Mès era sòrt li siguec contrària tanben aguest viatge.
En moment que toti se seiguien ath torn dera tauleta e Levin se premanie a gésser, entrèc er ancian Prince e, en saludar as senhores, didec alègraments a Levin:
Macarèu!
Dempús guaire temps vos estatz aciu?
Que non me'n sabia!
M'alègri fòrça de veder-vos.
Eth Prince li parlaue a viatges de vos, a viatges de tu.
L'abracèc e se metec a parlar damb eth.
Non se n'auie encuedat de Vronsky, que s'auie botat de pès e demoraue eth moment qu'eth Prince se dirigisse ada eth.
Kitty comprenie que, dempús de çò que s'auie passat, era amabilitat de sa pair deuie resultar plan dolorosa entà Levin.
Se n'encuedèc tanben dera heredor qu'eth Prince saludèc ara fin a Vronsky e com aguest lo campaue damb amistós estonament, solide demanant-se se per qué se sentirie tan mau dispausat entada eth.
Kitty se rogic tota.
Prince: deishatz-mos a Constantin Dmitrievic.
Que volem hèr uns experiments, didec era comdessa Nordston.
Quina sòrta d'experiments?
Damb es tauletes?
Desencusatz-me, mès, ena mia pensada, lèu ei mès divertit eth jòc des penhores, opinèc eth Prince guardant a Vronsky e endonviant qu'ère eth qu'auie suggerit er esvagament.
Aumens, jogar as penhores qu'a bèth sentit.
Vronsky, mès estonat encara, campèc ath Prince damb es sòns uelhs tranquils.
Dempús gessec de parlar damb era comdessa Nordston deth balh que s'auie de celebrar era setmana a vier.
I anaratz vos, vertat?, preguntèc a Kitty.
Era darrèra impression que sauvèc d'aquera net siguec era expression erosa e arridolenta deth ròstre de Kitty en contestar a Vronsky ara sua pregunta sus eth balh que s'auie de celebrar.
XV Quan toti partiren, Kitty condèc a sa mair era convèrsa tenguda damb Levin.
A maugrat dera pietat qu'aguest l'inspiraue, se sentie satisfèta de qué l'auesse hèt era demana de maridatge.
N'ère solide fòrça d'auer obrat com cau.
Mès, un viatge ajaçada, se tardèc fòrça a esclipsar-se.
Era imatge de Levin, damb es celhes arrufades e es uelhs bondadosi, en tot contemplar-la trist e aclapat, tant qu'escotaue a sa pair e guardaue a Vronsky que parlauen amassa, non se desseparaue dera sua ment; e sentie autant de pietat d'eth qu'es lèrmes pistèren enes sòns uelhs.
Mès dempús pensèc en òme qu'auie alistat, brembèc eth sòn ròstre tranquil e decidit; era nòbla sinceritat e benvolença que brotauen dera sua cara, e se tornèc a sénter erosa e alègra.
Jo que non n'è eth tòrt”, se didie.
Ua votz ath laguens l'asseguraue çò de contrari.
Qu'ei açò!, ne mens ne mès!, cridaue eth Prince, hènt mimaròtes, tant que s'ajustaue era sua bata grisa.
Non as orgulh ne dignitat!
Curbisses d'escarni ara tua hilha damb aguest absurd e vil projècte de maridatge!
Mès, per Diu!, ditz-me: se qué è hèt jo?, contestaue era Princesa, lèu plorant.
En tot senter-se contenta e erosa dempús era convèrsa damb era sua hilha, auie entrat, coma tostemp, en burèu deth Prince entà balhar-li era bona net.
Non auie intencion de parlar ath sòn marit dera proposicion de Levin e era negatiua de Kitty, mès mentèc que çò de Vronsky podie considerar-se coma assolidat e solet mancaue qu'arribèsse sa mair entà formalizà'c.
Eth Prince, en entener-la, s'embestièc o comencèc a prononciar paraules violentes.
Se qué as hèt, me demanes?
Jo t'ac diderè.
Prumèr, sajar de pèisher a un nòvi.
Toti en Moscòu ne parlaràn e damb rason!
Diu!, non convidetz as galants damb er in d'apraiar maridatges.!
Me hè hàstic pensar en aquerò!
Mès tu as artenhut eth tòn objectiu: aumplir d'audèths eth cap dera gojateta.
Personauments, Levin vau mil viatges mès.
Er aute qu'ei un petimetre de Sant Petersburg, madeish qu'es auti.
Semble que les fabriquen en seria!
E encara que siguesse er eretèr deth tron, era mia hilha non a besonh d'arrés…
Mès, se qué è hèt jo de mau?
Ara t'ac diderè… gessec eth Prince, damb ira.
Qu'ac sai per auança.
Se te hessa cabau, era nòsta hilha non se maridarie jamès.
Entad açò, que serie mielhor que mo n'anèssem entath pòble.
Que serie mielhor.
Pòt te metes atau.
Dilhèu è cercat jo quauquarren entà jo madeisha?
Se tracte d'un joen qu'a es penhores, s'a encamardat dera nòsta hilha e era semble que…
Òc: t'ac semble a tu!
E s'era mainada s'encamarde de vertat e eth pense maridar-se tau que jo?
Non voi ne pensà'c… “Ò, er esperitisme, ò, Niza, ò, era dança!”, e eth Prince imitaue es gèsti dera sua hemna e hège ua reveréncia dempús de cada paraula.
E se dempús hèm malerosa ara nòsta Katenka, alavetz…
Per qué li cau èster atau?
Per qué t'ac penses?
Non, non m'ac pensi; ac veigui.
Plan per açò auem uelhs es òmes, mentre qu'es hemnes non les auetz.
Jo que sai se qui amie intencions serioses: Levin.
E veigui ath bohabren, ath gomós, que non vò que divertir-se.
Quan bèra cause se cale ena tua tèsta….
Ja me balharàs era rason, mès quan ja serà tard, tau qu'en cas de Dolly.
Plan, qu'ei pro.
Non parlem mès, interrompec era Princesa en tot rebrembar eth malastre dera sua hilha màger.
Plan ben.
Adishatz.
Enquia alavetz, era Princesa auie estat segura de qué aquera net s'auie decidit era sòrt de Kitty e de qué non auie cap de dobte sus es intencions de Vronsky, mès ara es paraules deth sòn marit l'aumpliren de tribulacion.
Vronsky non auie coneishut jamès era vida familhar.
Sa mair, de joena, qu'auie estat ua dauna deth gran mon que pendent eth sòn matrimòni e dempús de demorar-se veuda sustot, auie auut fòrça aventures, qu'arrés ignoraue.
Vronsky a penes auie coneishut a sa pair e auie recebut era sua educacion en Còs de Pages.
En gésser dera escòla convertit en un joen e brilhant oficiau, auie començat a frequentar eth cèrcle des militars rics de Sant Petersburg.
Mès, encara que viuie ena nauta societat, es sòns interèssi amorosi èren dehòra d'era.
En Moscòu experimentèc per prumèr viatge, en oposicion damb era vida esplendorosa e agitada de Sant Petersburg, er encant de restacar-se damb ua joena dera sua nautada, agradiua e blossa, que l'estimaue.
Non se l'acodic ne pensar que i auesse arren de dolent enes sues relacions damb Kitty.
Enes balhs dançaue damb era, la visitaue en çò de sòn, li parlaue de çò que normauments se parle en gran mon: de pegaries, qu'eth les balhaue entada era un sens particular.
A maugrat de qué tot açò que li didie aurie podut èster entenut per toti, comprenie que cada viatge era se sentie mès junhuda ada eth.
E coma mès experimentaue aguesta sensacion, mès agradiu l'ère de senter-la e mès doç ère eth sentiment que l'inclinaue, ath sòn torn, entada era.
Ignoraue qu'aquera manèra de tractar a Kitty tie un nòm especific: era seduccion des gojates que damb eres un non s'i pense maridar, accion censurabla plan vidanta entre es joeni coma eth.
Se pensaue auer estat eth prumèr a desnishar aqueth plaser e gaudie damb era sua descubèrta.
S'auesse podut enténer era convèrsa des pairs de Kitty, se s'auesse plaçat en sòn punt d'enguarda e pensat qu'en non maridar-se damb era, Kitty vierie a èster malerosa, que s'aurie demorat estonat, lèu sense arribar a creder-s'ac.
L'ère impossible imaginar que çò que tant li shautaue (e ada era encara mès), podesse amiar cap de mau.
E l'ère mès impossible, encara, imaginar que li calie maridar-se.
Jamès pensaue ena possibilitat deth matrimòni.
Non solet non l'interessaue era vida deth larèr, senon qu'en familha, e mès que mès en papèr de marit, cossent damb era opinion deth cercle de celibataris que se botjaue, i vedie quauquarren de d'auti, ostil e, sustot, un shinhau ridicul.
Tant que s'endralhaue de cap ara sua casa, en tot experimentar ua sensacion de puretat e doçor costat un shinhau peth hèt de non auer humat en tota era net e un shinhau pera doça impression qu'er amor de Kitty li produsie, se didie entada eth:
Aué Kitty m'a dit, mès eloquentaments que jamès, que m'estime.
E ac a hèt damb tanta simplicitat e sustot damb tanta confiança!
Que me senti mielhor, mès blos, senti qu'è un còr e qu'en jo i a fòrça causes bones.
Ò!, es sòns beròis uelhs encamardadi!
Quan era a dit: “E ath delà…” A qué se referie?
En realitat ad arren…
Be n'ei d'agradiu tot aquerò!
Vronsky comencèc a pensar a on acabarie era net.
Meditèc enes lòcs que podie anar.
Ua partida de besik e béuer champanha damb Ignatiev…?
Non, non.
Eth Chateau des Fleurs?
Aquiu que i traparè a Oblonsky, i aurà cançons, cancan…
Non; que ne sò hart d'aquerò.
Precisaments s'aprècii as Scherbazky ei pr'amor qu'en çò de sòn me semble que vengui a èster mielhor de çò que sò…
Tàs onze deth londeman, Vronsky anèc entara estacion deth camin de hèr de Sant Petersburg pr'amor de demorar a sa mair, e ara prumèra persona que se trapèc ena escala der edifici siguec a Oblansky, que venguie a recéber ara sua fraia, qu'arribaue en madeish tren.
Adishatz, plan excellent senhor!, cridèc Oblonsky.
A qui demores?
Ara mia mair, repliquèc Vronsky, arrint, coma toti quan se trapauen a Oblonsky.
E, en sarrar-li era man, higec: qu'arribe aué de Sant Petersburg.
Te demorè delànet enquias dus.
A on t'estères en deishar as Scherbazky?
En casa, contestèc Vronsky.
M'ac passè tant agradiuaments damb eri que non me demorèc talents entà vier entà nunlòc.
Coneishi as shivaus peth peu e as joeni encamardadi pes uelhs, declamèc Esteva Arkadievic damb eth madeish ton tengut damb Levin.
Vronsky arric coma non remint eth hèt, mès cambièc de seguit de convèrsa.
E tu, a qui demores?
Moria!
Honni soit qui mal y pense!
Demori ara mia fraia Anna.
A!, ara Karenina!, observèc Vronsky.
La coneishes?
Me semble que òc.
Ei a díder, non…
Reauments, non me'n brembi…, responec Vronsky distraitaments, en tot restacar vagaments aqueth cognòm, Karenina, damb quauquarren engüegiu e afectat.
Mès solide que coneishes ath mèn celèbre cunhat Alexei Alexandrevic.
Lo coneishen toti!
Lo coneishi de nòm e de vista…
Me'n sai qu'ei plan sabent, plan intelligent, lèu un sant!
Mès ja compreneràs qu'eth e jo non frequentam es madeishi lòcs.
Eth is not in my line, didec Vronsky.
Qu'ei un òme notable.
Massa conservador, mès ei ua excellenta persona, comentèc Esteva Arkadievic.
Ua excellenta persona!
Mielhor entada eth, repliquèc Vronsky, arrint.
A!, qu'ès aquiu!, didec en tot dirigir- se ath naut e ancian vailet de sa mair.
Entra, entra…
Dès hège bèth temps, a despart dera simpatia naturau qu'experimentaue per Oblonsky, que sentie ua atraccion especiau entada eth: li semblaue qu'eth sòn parentiu damb Kitty les estacaue mès.
Qué, se hestege dimenge eth sopar en aunor d'aguesta “diva”?, preguntèc en tot agarrar-lo deth braç.
Sense manca.
Vau a hèr era lista des assistents.
Coneisheres ager ath mèn amic Levin?, preguntèc Esteva Arkadievic.
Plan que òc.
Mès partic plan lèu.
Sabi pas se per qué.
Qu'ei un gojat plan simpatic, contunhèc Oblonsky.
Qué te semble?
Sabi pas, repliquèc Vronsky.
En totes es persones de Moscòu, exceptat de tu, badinèc, que i trapi ua cèrta bruscaria…
Tostemp son anujadi, revoutadi contra non sai qué.
Semble tau que se volessen exprimir bèth ressentiment.
Tè, donques qu'ei vertat!, exclamèc Oblonsky, arrint alègraments.
Vierà lèu eth tren?, preguntèc Vronsky a un emplegat.
Ja a gessut dera darrèra estacion, contestèc er òme.
Se notaue era aproximacion deth convòi pes va-e-veni de mossos, era aparicion de gendarmes e emplegadi, eth movement des que demorauen as viatgèrs.
Entre bromes de hered bugàs se distinguien es figures des trebalhadors deth camin de hèr, damb es sòns rosigadi abrics de pèth e bòtes de feultre, en tot esguitlar-se entre es vies.
Ena luenhor s'entenie eth fiulet d'ua locomotritz e se percebie un pesat tremoladís.
Que non as apreciat ben ath mèn amic, didec Esteva Arkadievic, que desiraue informar a Vronsky des intencions de Levin restacades damb Kitty.
Reconeishi qu'ei un òme plan impulsiu e que vie a èster desagradiu a viatges.
Mès soent resulte plan simpatic.
Ei ua natura dreta e aunorada e tie un còr d'aur.
Mès ager qu'auie motius particulars, contunhèc damb ua significatiua arridalha, en tot desbrembar-se'n totafèt dera pietat que Levin l'inspiraue eth dia abantes e experimentar ara eth madeish sentiment afectuós entà Vronsky.
Òc: qu'auie motius entà senter-se plan erós o plan malerós.
Vronsky s'arturèc e preguntèc sense embuts:
Vos díder que se declarèc ager ara tua belle soeur?
Dilhèu, assentic eth sòn amic.
Jo sò que hec quauquarren atau.
Mès se partic d'ora e s'estaue de mala encòlia, ei que…
Hè ja temps qu'ère encamardat.
Me hè dò!
Totun, me pensi qu'era pòt aspirar a quauquarren mielhor, didec Vronsky.
E comencèc a passejar agranint eth piech.
Higec:
Non lo coneishi guaire ben.
Qu'ei cèrt qu'era sua situacion ei de mau hèr en aguest cas…
Plan per aquerò lèu toti preferissen dirigir-se as…
Aquiu, se hès meuca, solet vò díder que non as sòs.
Ça que la, en d'auti casi, se met en jòc era pròpia dignitat.!
Guarda, ja vie eth tren.
En efècte, eth convòi arribaue fiulant.
Eth cai tremolèc; passèc era locomotritz en tot deishar anar bromes de hum que s'estauen plan baishes per tòrt deth hered, e en tot botjar a plaser eth piston dera arròda centrau.
Eth maquinista curbit d'arrosada, plan abrigat, saludaue a un e a un aute costat.
Passèc eth tendèr, mès doç encara; passèc eth forgon, que i auie un gosset ganholant, e a tot darrèr arribèren es coches des viatgèrs.
Eth menaire se metec un fiulet enes pòts e sautèc deth tren.
Dempús comencèren a baishar es viatgèrs: un oficiau dera garda, plan estirat, que guardaue damb orgulh ath sòn entorn; un joen comerçant, plan leugèr, qu'amiaue un sac de viatge e arrie alègraments; un campanhard damb un hardèu ena esquia…
Vronsky, ath cant deth sòn amic, contemplant as viatgèrs que gessien, s'en desbrembèc de sa mair complètaments.
Çò que venguie de saber de Kitty l'esmoiguec e l'alegrèc.
Se lheuèc sense encuedar-se'n; es sòns uelhs ludien.
Se sentie victoriós.
Era princesa Vronskaya vie en aqueth departament, didec eth menaire, en tot apressar-se ada eth.
En realitat, ath sòn laguens non respectaue a sa mair; ne tansevolhe l'estimaue, encara que sivans es idies der ambient que se botjaue, non podie tractar-la que damb un respècte plan naut e aubedient, autant mès respectuós e aubedient coma mens la respectaue e l'estimaue.
En tot demanar-li permís, venguec a entrar en departament, mès sentec eth besonh de virar-se d'esponera entà tornar a guardar-la, non solet pr'amor qu'ère plan beròia, non solet pera elegància e era gràcia simples qu'emanauen dera sua figura, senon pera expression infinitaments doça e amorassanta qu'aprecièc en sòn ròstre en passar ath sòn dauant.
Quan Vronsky se virèc, era virèc tanben eth cap e es sòns ludenti uelhs bruni, ombrejadi damb espesses cilhes, s'arturèren en eth damb amistosa atencion, tau que se l'arreconeishessen, e dempús se desvièren, guardant ara multitud, coma se cerquèsse a quauquarrés.
En aquera brèu guardada, Vronsky auec eth temps de campar era reprimida vivacitat que miralhaue eth ròstre e es uelhs d'aquera hemna e eth lèu imperceptible arridolet que se diboishaue enes sòns pòts de carmin.
Se diderie que tota era rebocaue quauquarren contengut, que se revelaue, a maugrat sòn, ja ena lum dera sua guardada, ja ena sua arridalha.
Vronsky entrèc ara fin en departament.
Sa mair, ua anciana plan magra, de uelhs neri, pientada damb cargolhs menudi, arroncilhèc leugèraments es celhes en veir ath sòn hilh e arric damb es sòns primi pòts.
Se lheuèc deth sèti, li balhèc ara puncèla ua bossa de viatge, sarrèc era man deth sòn hilh e, agarrant-li eth ròstre entre es sues, lo punèc ena tèsta.
As recebut eth mèn telegrama?
Com vas?
Ben?
M'alègri fòrça…
As auut un bon viatge?, preguntèc eth, en tot sèir-se ath sòn costat e parant involuntariaments era aurelha ara votz femenina que sonaue darrèr era pòrta.
Endonviaue qu'ère era dera hemna qu'auie vist entrar.
Non posqui èster d'acòrd…, didie era votz dera dauna.
Qu'ei un punt d'enguarda plan petersburgués, senhora…
Arren de petersburgués; simplaments femenin.
Ben: permetetz-me punar-vos era man.
Adishatz, Ivan Petrovic.
Guardatz s'ei per aquiu eth mèn frair e hètz-lo-me a vier.
E era senhora tornèc en departament.
Auetz trapat ath vòste frair?, preguntèc era Vronskaya.
En aqueth moment, Vronsky rebrembèc qu'aquera senhora ère era Karenina.
Eth vòste frair ei aquiu dehòra, didec, en tot lheuar-se.
Desencusatz, mès que non vos auia arreconeishut.
Ath delà, eth nòste encontre siguec tan brèu que solide que non me rebrembatz, higec, saludant.
Òc que me'n brembi, didec era.
Pendent eth camin que n'auem parlat fòrça de vos era vòsta mair e jo.
E eth mèn frair sense vier!, exclamèc, en tot deishar, fin finau, hèr veir en un arridolet era animositat que l'aumplie.
Crida-lo, Alecha, didec era anciana Comdessa.
Vronsky, en tot sautar ena plataforma, cridèc:
Oblonsky, vene!
Era Karenina non demorèc a sa frair e, sonque veder-lo, gessec deth coche damb pas decidit e leugèr.
En apressar-se, damb un gèst qu'estonèc a Vronsky pera sua gràcia e fermetat, l'estaquèc damb eth braç quèrre e, tirassant-lo entada era, lo punèc.
Vronsky la guardaue sense deishar-la de uelh e sense saber-se'n eth madeish se per qué arrie.
Dempús, en rebrembar-se'n que sa mair lo demoraue, tornèc entath departament.
Vertat qu'ei plan agradiua?, didec era comdessa en tot referir-se ara Karenina.
Eth sòn marit l'installèc damb jo e me n'alegrè, pr'amor qu'auem vengut parlant tot eth viatge.
M'a dit que tu… vous filez le parfait amour.
Tant mieux, mon cher, tant mieux…
Non compreni cap a qué vos referitz, mama…
Anem?
Era Karenina entrèc de nauèth entà dider-se adiu dera Comdessa..
Vai, didec alègraments: que ja auetz trapat ath vòste hilh e jo ath mèn frair.
M'alègri, pr'amor que jo ja auia agotat tot eth corròp d'istòries e non auia ja arren mès entà condar.
Qu'auria hèt un viatge ath torn deth mon damb vos sense engüejar-me, didec era Comdessa, tant que li cuelhie era man.
Ètz vos ua hemna tan simpatica que resulte madeish d'agradiu parlar-vos qu'escotar-vos.
E non pensetz tant en vòste hilh.
Non ei possible viuer sense auer de separar-se bèth còp.
Era Karenina ère de pès, plan dreta, e es sòns uelhs arrien.
Anna Arkadievna, expliquèc era Vronskaya, qu'a un mainatge de ueit ans, que non se hè enlà d'eth jamès, e ara…
Òc; era Comdessa e jo qu'auem parlat fòrça, cadua deth nòste hilh, repliquèc era Karenina.
E un aute còp er arridolet, aguest viatge dirigit a Vronsky, illuminèc eth sòn ròstre.
Solide que vos aurè hèt engüejar fòrça, didec eth, en tot cuélher ath vòl era pilòta de cocarèla qu'era l'auie lançat.
Gràcies per tot.
Eth dia d'ager m'a passat sense encuerdar-me'n.
Enquia ua auta, Comdessa.
Adishatz, estimada amiga, responec era Vronskaya.
Permetetz-me punar eth vòste polit ròstre.
Vos digui damb tota era franquesa d'ua vielha, qu'en aguest brac temps vos è cuelhut afècte.
Era Karenina semblèc creir e apreciar aquera frasa, plan pera sua naturalitat.
Se rogic e, en tot inclinar-se leugèraments, presentèc eth ròstre as pòts dera Comdessa.
De seguic se lheuèc e, tostemp damb aqueth arridolet jogaire enes uelhs e enes pòts, balhèc era man a Vronsky.
Ei plan simpatica, didec era anciana.
Eth sòn hilh pensaue çò de madeish.
La seguic de uelh enquia qu'era sua figura graciosa se li delic dera vista e solet alavetz er arridolet li despareishec des sòns pòts.
Pera hiestreta vedec se com Anna s'apressaue a sa frair, botaue eth sòn braç jos eth d'eth e començaue a parlar animadaments, sens dobte de quauquarren que non auie deguna relacion damb Vronsky.
E eth joen se sentec desengustat.
Ètz en bona salut, mama?, didec en tot dirigir-se ara sua mair.
Plan ben, plan ben.
Alexandre a estat plan amable.
Maria s'a botat plan beròia un aute còp.
Ei plan interessant.
E gessec de parlar-li des batialhes deth sòn arrèhilh, qu'entà assistir-i, auie anat exprèssaments tà Sant Petersburg, en tot referir-se ara especiau bontat qu'er Emperaire manifestèc entath sòn hilh màger.
Aciu qu'ei Lavrenty, didec Vronsky, guardant pera hiestreta.
Anem.
Voletz?
Era anciana se lheuèc.
Profitem que i a pòga gent entà gésser, didec Vronsky.
Era puncèla cuelhec era bossa de man e era gosseta.
Eth majordòm e un vailet amiauen era rèsta der equipatge.
Vronsky dèc eth braç a sa mair.
Mès quan èren a mand de gésser vederen qu'era gent corrie espaurida d'un costat en aute.
Crotzèc tanben eth cap dera estacion damb era sua ludenta casqueta fistonada.
Que deuie auer-se passat quauquarren.
Es viatgèrs corrien en direccion contrària ath convòi.
Com?
Qué?
Per a on s'a lançat?, se sentie cridar.
Es dus amics auien vist eth còs estronhat deth malerós.
Quina causa mès terribla, Anna!
S'ac auesses vist!, didie.
Vronsky caraue.
Eth sòn polit ròstre, encara que grèu, s'estaue impassible.
S'ac auéssetz vist, Comdessa!, persutaue Esteva Arkadievic.
E era sua hemna ère aquiu!
Ère terrible!
Se precipitèc sus eth cadavre.
Çampar, ère eth que sostiège a tota era familha.
Orre!, orre!
Non se pòt hèr quauquarren per era?, demanèc era Karenina en votz baisha e esmoiguda.. Vronsky la guardèc e gessec deth coche.
Ara torni, mama, didec dera porteta estant.
En tornar ath cap d'ues menutes, Esteva Arkadievic parlaue tranquillament damb era Comdessa sus era cantaira de mòda tant qu'era anciana guardaue preocupada entara pòrta, demorant ath sòn hilh.
Partim ja, didec Vronsky.
Gesseren amassa.
Eth joen anaue ath cap, damb sa mair.
Ena gessuda, eth cap dera estacion artenhec a Vronsky.
Vos l'auetz balhat ath mèn ajudant dus cents robles, didec.
Me voletz díder, se vos platz, entà qui son?
Entara veuda, responec Vronsky, arropint es espatles.
Que non veigui eth besonh de preguntar arren.
Donques qu'as balhat sòs?, cridèc Oblonsky.
E higec, sarrant era man dera sua fraia: ei un bon gojat, plan brave.
Vertat?.
Comdessa, qu'è er aunor de saludar-vos.
E Oblonsky s'arturèc damb sa fraia, en tot demorar qu'arribèsse era puncèla d'aguesta.
Quan gesseren dera estacion, eth coche des Vronsky auie partit ja.
Qu'a estat ua mòrt terribla, didie un senhor.
Semble qu'eth tren l'a esmiejat.
Qué te cau, Anna?, preguntèc, en auer recorrut ua braca tirada.
Qu'ei un mau presagi, repliquèc era.
Quines pegaries!, didec Esteva Arkadievic.
Çò de mès important ei qu'ages arribat ja.
Non sabes es esperances qu'è botat ena tua visita!
Hè guaire temps que coneishes a Vronsky?, preguntèc Anna.
Ja sabes que demoram maridar-lo damb Kitty?
Òc?, mormolhèc Anna en votz baisha.
E higec, botjant eth cap, coma se volesse aluenhar quauquarren que la shordaue fisicaments: ara parlem de tu.
Tiem-mos enes tòns ahèrs.
È recebut era tua carta e, ja ves, me sò esdegat a vier.
Plan ben.
Conda-m'ac tot.
Esteva Arkadievic l'ac racondèc.
Quan Anna entrèc en petit salon, trapèc a Dolly damb un mainatge ròi e grasset, plan semblable a sa pair, que cuelhie era leçon de francés.
Eth mainatge liegie en tot virar-se soent e sajant d'arrincar deth sòn vestit un boton qu'ère per quèir.
Era mair l'auie arturat era man diuèrsi viatges, mès eth persutaue en sòn assag.
A tot darrèr Dolly l'arrinquèc eth boton e se lo botèc ena pòcha.
Tie es mans quietes, Gricha, didec.
E se balhèc de nauèth ath sòn prèzhèt.
Hège fòrça temps que l'auie començat e solet se tenguie d'eth en moments de mala encòlia.
Ara brocaue nerviosa, lheuant es dits e compdant maquinauments.
A maugrat de qué auie dit eth dia abantes ath sòn marit qu'era arribada dera sa fraia non l'importaue, ac auie premanit tot entà receber-la e la demoraue damb vertadèra impaciéncia.
Dolly ère aclapada, ablasigada peth dolor.
Rebrembaue, ça que la, qu'Anna, era sua cunhada, ère era esposa d'un des personatges mès importants de Sant Petersburg, ua grande dame de capital.
Qu'ei per aquerò que Dolly non complic çò qu'auie dit ath sòn espós e non se'n desbrembèc dera arribada dera sua cunhada.
Qu'ère vertat qu'era casa des Karenin, pendent era sua estança en era, non l'auie hèt ua bona impression; ena sua manèra de víuer l'auie semblat desnishar quauquarren de faus.
Pendent toti aguesti dies, Dolly s'auie estat soleta damb es mainatges.
Non volie fidar ad arrés eth sòn dolor e, totun, damb aqueth dolor ena amna, non podie tier-se a ua auta causa.
Se'n sabie que non parlarie damb Anna que sus aquerò, e se per un costat l'agradaue era idia, per aute la desengustaue auer de cohessar era sua umiliacion e escotar frases vulgares de tranquillitat e consolacion.
Dolly, que demoraue ara sua cunhada campant a cada moment eth sòn relòtge, deishèc de campar-lo, coma se sòl díder, precisaments en moment qu'Anna arribèc.
Com?
Ja ès aciu?, didec, en tot punar e abraçar ara sua cunhada.
M'alègri fòrça de veder-te, Dolly.
E jo de veder-te a tu, didec Dolly, damb un fèble arridolet, sajant d'endonviar peth ròstre dera Karenina s'estaue o non informada de tot.
Anem, anem; t'acompanharè entara tua cramba, contunhèc en tot sajar d'arrecular eth moment des explics.
Ei Gricha, aguest?
Diu mèn, com a creishut!, sorrisclèc Anna, punant ath mainatge, sense deishar de uelh a Dolly e rogint-se tota.
E higec: Permete-me demorar-me ua estona aciu.
Se treiguec eth mantelet; dempús eth chapèu.
Qu'ès plia de felicitat e de salut!, didec Dolly, lèu damb enveja.
Diu mèn, aguesta ei Tania!
Qu'a era edat deth mèn Sergi, non?, exclamèc Anna en tot dirigir-se ara mainada, qu'entraue ath córrer.
E, cuelhent-la enes sòns braci, la punèc tanben.
Quina mainada tan polida!
Qu'ei un encant!
Au!, mostra-me a toti es mainatges.
Li parlaue des cinc, en tot brembar-se'n non solet des sòns nòms, senon dera sua edat, des sues caracteristiques e enquia des malauties qu'auien patit.
Dolly non podie deishar de senter-se esmoiguda.
Ben; anem a veder-les, didec.
Mès Vasia ei dormint; ei domatge.
En auer vist as mainatges se seigueren, ja soletes, en salon, dauant ua tassa de cafè.
Anna cuelhec era plata e dempús la hec enlà.
Dolly, comencèc, eth mèn frair m'a parlat ja.
Dolly que demoraue enténer frases de faussa pietat, guardèc a Anna damb heredor.
Mès Anna non didec arren en aguest sens.
Estimada Dolly!, sorrisclèc.
Que non voi defener-lo ne padegar-te.
Ei impossible.
Solet voi díder que te planhi damb tota era mia amna.
E darrèr es sues longues cilhes luderen es lèrmes.
Se seiguec mès près dera sua cunhada e li cuelhec era man entre es sues, petites e vigoroses.
Dolly non se hec enlà, mès contunhèc damb era sua acitud sevèra.
Solet didec:
Qu'ei de mau hèr sajar de consolar-me.
Dempús de çò que s'a passat, tot qu'ei perdut; non se pòt hèr arren.
Tant que parlaue atau, era expression deth sòn ròstre se solatgèc.
Mès, qué podem hèr, Dolly?, qué podem hèr?
Mos cau pensar en çò de mielhor que pogam hèr entà solucionar aguesta terribla situacion.
Tot s'a acabat, e qu'ei tot, responec Dolly.
E çò de pejor deth cas, comprene-lo, ei que non lo posqui deishar; que i son es mainatges, es obligacions, mès non posqui víuer damb eth.
Eth solet hèt de veder-lo qu'ei entà jo ua tortura.
Estimada Dolly, eth m'ac a condat tot, mès voleria que m'ac expliquèsses tu, tau que siguec.
Dolly la guardèc inquisitiua.
Ben, t'ac condarè dès era prumeria, decidic Dolly.
Ja sabes se com me maridè: damb ua educacion que me hec vier en autar, non solet innocenta, senon tanben estupida.
Non sabia arren.
Diden, ja ac sai, qu'es òmes sòlen condar as sues hemnes era vida qu'an amiat abantes de maridar-se, mès Stiva…(e s'interrompec rectificant), mès Esteva Arkadievic non me condèc arren.
Encara que non me creigues, jo me pensaua èster era soleta hemna qu'eth auie conneishut…
Atau viuí ueit ans.
Non solet non sospechaua que me podesse èster infidèu, senon qu'ac consideraua impossible.
E, guarda, qu'en aguesta fe mia, m'en sabi de ressabuda d'aguest orror, d'aguesta viletat.
Comprene-me…
Èster totafèt segura dera mia felicitat, entà còp sec…, contunhaue Dolly en tot tier-se es lèrmes, entà còp sec recéber ua carta d'eth dirigida ara sua aimanta, ara institutritz des mèns mainatges!
Ò!, non; qu'ei massa òrre!
Encara se poirie justificar un atac de passion.
Mès enganhar-me astutaments, contunhar estant eth mèn espós e er aimant d'era.
Ò!, tu que non ac pòs compréner!
Ac compreni, estimada Dolly, ac compreni… didec Anna, sarrant-li era man.
E te penses qu'eth se n'encuede de tot er orror dera mia situacion?, seguic Dolly.
Arren d'aquerò!
Eth que viu content e erós.
Aquerò no, l'interrompec Anna viuaments.
Qu'ei digne tanben de pietat; er empenaïment que lo tie aclapat.
Mès te penses qu'ei capable ne tansevolhe d'empenaïment?, interrompec Dolly, tachant es uelhs ena sua cunhada.
Òc, lo coneishi pro ben e non podí que sénter pietat en veder-lo.
Es dus lo coneishem.
Eth qu'ei brave, mès capinaut.
E ara se sent tant umiliat!
Çò que mès m'esmò d'eth (Anna sabie qu'aquerò impressionarie a Dolly mès qu'arren) ei que i a dues causes que lo tormenten: prumèr, era vergonha que sent dauant des sòns hilhs, e dempús que, en tot estimar-te coma t'estime…
Òc, òc, que t'estime mès qu'arren en mon, didec Anna precipitadaments, en tot empedir que Dolly repliquèsse.
Donques ben, qu'estimant-te coma t'estime, t'age costat tant de mau.
Compreni, didec, qu'era sua situacion tanben sigue terribla.
Tier aquerò qu'ei mès penible entath colpable qu'entath que non n'ei, se se n'encuede de qué eth ei qui a costat tot eth mau.
Mès, com perdonar-lo?
Com contunhar a èster era sua hemna, dempús qu'era…?
Víuer damb eth que serie un torment entà jo, mès que mès pr'amor que l'è estimat.
Es somics estofèren era sua votz.
Era ei joena e beròia, contunhèc.
Non comprenes Anna?
Era mia joenesa s'a esbugassat…
E com?
En servici d'eth e des sòns hilhs.
L'è servit, en tot consumir-me en aquerò, e ara ada eth l'ei mès agradiua ua hemna joena, encara que sigue ua quinsevolhe.
Solide qu'eri parlarien de jo; o dilhèu non, e en aguest cas qu'ei encara pejor.
Comprenes?
Er òdi balhèc in un aute còp ara sua guardada.
Dempús d'aquerò, se qué me pòt díder?
Jamès lo creirè.
Tot s'a acabat, tot çò que me servie de recompensa peth mèn trabalh, pes mèns patiments…
Vòs te creir que dar era leçon a Gricha, qu'abantes ère un plaser entà jo, ei ara ua tortura?
Entà qué esforçar-me, entà qué trabalhar?
Qu'ei domatge qu'ajam hilhs!
Ei òrre, mès t'asseguri qu'ara, en sòrta de trendesa e amor solet senti aversion entada eth, òc, aversion, aversion e, enquia e tot, se podessa l'auciria.
Qu'ac compreni tot, estimada Dolly.
Mès non te botes atau.
Te trapes autant ofensada, autant excitada, que non ves es causes damb claretat.
Dolly se padeguèc.
Es dues s'estèren uns instants en silenci.
Qué harè, Anna?
Ajuda-me a resolvè'c.
Jo qu'è pensat en tot e non veigui cap de solucion.
Que sò era sua fraia, comencèc, e coneishi ben eth sòn caractèr: er assopliment qu'ac desbrembe tot, e hec un gèst en tot senhalar era tèsta, er assopliment que s'autrege e que dempús s'empenaís.
Ara non s'imagine, non ven de compréner se com podec hèr çò que hec.
Ja, que ja me n'encuedi, interrompec Dolly.
Mès, e jo?
Te'n desbrembes de jo?
Dilhèu patisqui mens qu'eth?
Demora.
Cohèssi, Dolly, que quan eth m'expliquèc es causes non comprení deth tot, er orror dera tua situacion.
Lo vedí solet ada eth, comprení qu'era familha ère desgahonada e lo planhí.
Mès dempús d'auer parlat damb tu, jo, coma hemna, veigui çò d'aute, senti es tòns patiments e non poiria exprimir-te era pietat que me bohes ath laguens.
Mès, estimada Dolly, a maugrat de qué comprena es tòns patiments, non sai, totun, er amor que posques sauvar per eth ath hons dera tua amna.
Se l'estimes pro entà perdonar-lo, perdona-lo.
Non!, sorrisclèc Dolly.
Coneishi eth mon mès que tu, didec, e sai se com ven es causes es persones coma Esteva.
Tu te penses qu'eri parlarien de tu.
Arren d'aquerò.
Es òmes atau pequen contra era sua fidelitat, mès era sua hemna e eth sòn larèr son sagradi entada eri.
Hemnes coma aguesta institutritz son entàs sòns uelhs ua causa desparièra, compatibla damb er amor ara familha.
Meten entre eres e eth larèr ua linha de separacion que jamès se trauèsse.
Non sabi pro ben se com pòt èster aquerò, mès ei atau.
Òc, òc, mès eth la punarie e…
Pòs-te, Dolly.
M'en brembi quan Stiva ère encamardat de tu, com ploraue en rebrembar-te, com parlaue de tu de contunh, guaira poesia metie en tòn amor.
E me'n sabi que, a mida que se passaue eth temps, sentie per tu mès respècte.
Tostemp arríem quan didie a cada moment: “Dolly ei ua hemna extraordinària” Tu ères entada eth ua divinitat e ne contunhes estant.
Aguesta passion d'ara non a afectat eth hons dera sua amna.
E se se repetisse?
Non m'ac pensi.
L'auries perdonat tu?
Sabi pas, non posqui jutjar…
Anna reflexionèc un moment e higec:
Òc, òc que posqui, òc que posqui.
L'auria perdonat!
Qu'ei vertat que jo m'auria transformat en ua auta hemna, òc; mès lo perdonaria, tau que se non s'auesse passat arren, absoludaments arren…
Òc, atau li calerie èster, interrompec Dolly, coma se ja auesse pensat en aquerò abantes; Se non, non serie perdon.
Se se perdone que li cau èster complètaments…
En fin, te vau a acompanhar entara tua cramba, higec, en tot lheuar-se e abraçant a Anna.
Guaire m'alègri de qué ages vengut, estimada!
Senti era mia amna plan mès solatjada, plan mès aleugerida.
Oblonsky dinèc en çò de sòn, era convèrsa siguec generau e era sua esposa li parlèc de tu, çò que darrèraments non se passaue jamès.
Qu'ei vertat que persistie era heredor entre eth matrimòni, mès ja non se parlaue de separacion e Oblonsky començaue a aubirar era possibilitat de hèr es patzes.
Dempús de dinar arribèc Kitty.
A penes coneishie a Anna Karenina e venguie un shinhau inquieta dauant era idia d'acarar-se damb aquera grana dauna de Sant Petersburg que toti ne parlauen damb tant d'elògi.
Mès de seguit se'n sabèc que l'auie shautat.
Anna se sentec agradiuaments impressionada pera joenesa e vigor dera joena, e Kitty se sentec, de seguit, enamorada d'era, tau que sòlen enamorar-se es gojates des senhores de mès edat.
En arren se retiraue a ua grana dauna, ne semblaue que siguesse mair d'un mainatge de ueit ans.
Quinsevolh, en veir era leugerèsa des sòns movements, era sua vivacitat e era finesa dera sua pèth, l'auirie cuelhut per ua gojata de vint ans, se non siguesse per ua expression sevèra e enquia trista, qu'impressionaue e senhorejaue a Kitty, qu'escurie a viatges un shinhau es sòns uelhs.
Endonviaue qu'Anna ère d'ua simplicitat absoluda e que non amagaue arren, mès endonviaue tanben que s'estaue ena sua amna un mon superior, un mon complicat e poetic que Kitty non podie compréner.
Stiva, li didec alègraments, en tot senhar-lo e en tot mostrar-li era pòrta damb es sòns uelhs.
Vè-te'n e que Diu t'ajude.
Eth la comprenec, lancèc era cigarreta e s'esguitlèc darrèr era pòrta.
Anna tornèc en divan a on s'auie seigut abantes, entornejada pes mainatges.
Plan per çò que sa mair apreciaue ad aquera tia o pr'amor que sentessen un afècte espontanèu de cap ada era, prumèr es dus mès grani e dempús es mès petiti, tau que se passe tostemp damb es mainatges, ja dempús deth dinar s'aganchèren ara sua pèlha e non se desseparauen d'era.
Placem-mos tau qu'èrem abantes, didec Anna Karenina en sèir-se en sòn lòc.
Quan se celèbre eth pròplèu balh?, preguntèc Anna a Kitty.
Era setmana a vier.
Serà un balh magnific e plan animat, un d'aqueri balhs qu'en eri s'està tostemp content.
Qu'ei que i a reauments balhs qu'en eri s'estongue tostemps content?, preguntèc Anna damb un shinhau d'ironia.
Encara que semble estranh, ei atau.
En çò des Bobrischev son tostemp alègres e en çò des Nitigin tanben.
Ça que la, en çò des Mechkov son engüegius.
Non ac auetz notat?
Non, estimada.
Entà jo que ja non i a balhs qu'un s'estongue tostemp alègre, didec Anna, e Kitty campèc enes uelhs de Karenina un bualh d'aqueth mon particular que l'auie estat revelat.
Entà jo solet i a balhs que me senti mens engüegiua qu'en auti.
Ei possible que vos engüegetz en un balh?
Per qué non m'auria jo d'engüejar en un balh?
Kitty comprenec qu'Anna endonviaue era responsa.
Pr'amor que seratz vos tostemp era mès admirada de totes.
Anna, qu'auie era vertut de rogir-se, se rogic e didec:
En prumèr lòc, que non ei atau, e encara que ne siguesse, de qué me servirie?
Vieratz en aguest balh que vos digui?
Me pensi que non poirè deishar d'assistir-i, me consolarè en tot pensar qu'aquerò vos satisfè.
Gricha non m'estires eth peu: que ja sò pro esperluada, didec, en tot apraiar-se era guinsa de peus que damb eri jogaue Grincha.
Vos imagini en balh damb un vestit lillà…
E per qué precisaments lillà, preguntèc Anna, arrint.
Au, mainatges, a préner eth tè.
Non entenetz que vos cride miss Hull?, didec en tot her-les enlà e endralhar-les de cap ath minjador.
Que ja sai se per qué vos shautarie veder-me en balh: vos que demoratz fòrça causes d'aguesta net e voleríetz que toti participèssen dera vòsta felicitat, concludic Anna, en tot dirigir-se a Kitty.
Qu'ei vertat.
Com ac sabetz?
Be n'ei d'erós un ara vòsta edat!, contunhèc Anna.
M'en brembi e arreconeishi aguesta broma blua coma era des montanhes soïsses, aguesta broma baisha qu'ac entornège tot ena epòca erosa que s'acabe era mainadesa.
D'aguest enòrme cèrcle erós e alègre comence un camin que se va hènt estret, cada viatge mès estret.
Com pataquege eth còr quan se comence aguest camin qu'ara prumeria semble tan clar e polit!
Qui non a passat per açò?
Kitty arrie sense díder se shò ne arri.
Com me shautarie conéisher era novèla dera sua vida!”, pensaue en evocar era preséncia pòc romantica d'Alexei Alexandrovic, eth marit d'Anna.
Me'n sai de quauquarren des vòstes causes, seguic Karenina.
Stiva m'ac didec.
Vos feliciti.
Non sabetz que Vronsky ère ena estacion?
Ère aquiu?, didec Kitty en tot rogir-se.
E qué vos didec Stiva?
M'ac didec tot…
E jo me n'alegrè fòrça.
Que hi eth viatge en companhia dera mair de Vronsky.
Non hec que parlar-me d'eth: ei eth sòn preferit.
Ja sai qu'es mairs son apassionades, mès…
Qué vos condèc?
Fòrça causes.
E plan, a despart dera predileccion que tie per eth sa mair, se ve qu'ei un cavalièr.
Per exemple, semble que volec cedir toti es sòns bens a sa frair.
En èster mainatge, sauvèc a ua hemna que s'estofaue…
En fin qu'ei un eròi, acabèc Anna, arrint e rebrembant-se des dus cents robles que Vronsky autregèsse ena estacion.
Sa mair me demanèc que la visitèssa, didec ara seguida, e m'agradarà veir ara vielheta.
Deman que i pensi vier.
Gràcies a Diu Stiva amie ua bona estona ena cramba, mormolhèc, en tot cambiar de convèrsa e lheuant-se un shinhau contrariada, sivans li semblèc a Kitty.
Me tòque a jo prumèr, a jo, a jo!, cridauen es mainatges que, acabat eth tè, se precipitauen de nauèth entara tia Anna.
Toti amassa!, responec Anna, arrint.
E corrent ath sòn encontre, les abracèc.
Ara ora de préner eth tè es persones granes, Dolly gessec deth sòn quarto.
Esteva Arkadievic non apareishec.
Solide auie gessut dera cramba dera sua hemna pera pòrta faussa.
Cranhi que cuelhes hered ena cramba de naut, didec Dolly a Anna.
Que voi passar- te entà baish; atau demorarè mès apròp de tu.
Non te cau pòur de jo!, repliquèc Anna, en tot sajar de liéger en ròstre dera sua cunhada s'auie auut o non reconciliacion.
Dilhèu ages massa lum, gessec Dolly.
Que ja t'è dit que dormisqui pertot coma un soc, sigue a on sigue.
Qué se passe?, preguntèc Esteva Arkadievic, en gésser deth burèu dirigint-se ara sua hemna.
Anna e Kitty compreneren peth ton qu'era reconciliacion s'auie ja produsit.
Que voleria installar a Anna aciu baish, mès me cau méter uns ridèus, responec Dolly.
Ac aurè de hèr jo madeisha.
Se non, arrés ac harà.
Non compliques es causes sense besonh, Dolly!, repliquèc eth sòn marit.
Se vos, ac harè jo madeish.
Òc: que ja sai se com, responec Dolly.
Manaràs a Matèu qu'ac apraie, partiràs e eth ac harà tot ath revés.
E ua riseta ironica arropic, coma de costum, es comissures des sòns pòts.
E, erosa per auer artenhut era patz conjugau, s'apressèc a Dolly e la punèc.
Arren d'aquerò!
Sabi pas se per qué mos mensprèdes tant a Matèu e a jo!, didec Esteva Arkadievic ara sua hemna, en tot arrir lèu imperceptiblaments.
Pendent tota era tarde.
Dolly tractèc ath sòn marit damb ua cèrta e leugèra ironia.
Esteva Arkadievic ère content e alègre, mès sense excès, e semblant que volie indicar que, encara que perdonat, sentie eth pes dera sua colpa.
Tàs nau e mieja era agradiua convèrsa familhar que se debanaue dauant era taula de tè des Oblansky siguec interrompuda per un hèt trivial e vidant, mès qu'estonèc a toti.
Se parlaue sus un des amics comuns, quan Anna se lheuèc ath córrer e ara imprevista.
Vos vau a mostrar era fòto deth mèn Sergi, didec damb capinauta riseta mairau.
Que l'è en mèn album.
Es dètz qu'ère era ora que generauments se didie adiu deth sòn hilh e enquia solie ajaçar-se era madeisha abantes de vier en balh.
E de ressabuda s'auie entristit en pensar que se trapaue luenh d'eth, e siguesse que siguesse çò de qué parlauen eth sòn pensament volaue entath sòn Sergi e era sua ondulada tèsta, e es talents de campar eth sòn retrait e parlar sus eth l'escometec de pic.
Per aquerò se lheuèc e, damb pas leugèr e segur, venguec a cercar er album qu'auie eth sòn retrait.
En gésser deth salon s'entenec sonar eth timbre en recebedor.
Qui deu èster?, didec Dolly.
Entà vier a cercar-me, qu'ei plan d'ora, e entà que vengue gent de dehòra, ei plan tard, comentèc Kitty.
Que serà que me hèn a vier bèth document, didec Esteva Arkadievic.
Tant qu'Anna passaue dauant dera escala principau, eth vailet pujaue entà anonciar ath nauèth vengut, qu'ère en vestibul, jos era lum dera lampa.
Anna campèc entà baish e, en reconéisher a Vronsky, un estranh sentiment d'alegria e temor neguèc eth sòn còr.
Eth s'estaue damb er abric jargat, en tot cercar-se quauquarren ena pòcha.
En arribar Anna ena mitat dera escala, Vronsky campèc entà naut, la vedec e ua expression de vergonha e de confusion se miralhèc ena sua cara.
Anna seguic eth sòn camin, inclinant leugèraments eth cap.
Quan tornèc Anna damb er album, Vronsky ja non ère aquiu, e Esteva Arkadievic condaue qu'eth sòn amic auie vengut solet entà informar-se des detalhs d'un repaish que se balhaue ath londeman en aunor d'ua celebritat estrangèra.
Per mès que l'ac è demanat, non a volut pujar, didec Oblonsky.
Qu'ei estranh!
Mès que non a volut entrar per çò de tard qu'ei e tanben per estar Anna, qu'ei ua estranha entada eth”.
Toti se guardèren en silenci.
Dempús comencèren a huelhetar er album.
Arren auie d'extraordinari qu'un amic visitèsse a un aute tàs nau e mieja dera net entà informar-se'n d'ua taulejada que s'auie de celebrar ath londeman; mès a toti les semblèc fòrça estranh, e a Anna l'ac semblèc mès qu'arrés, autanplan li semblèc qu'er anament de Vronsky non ère deth tot avient.
Començaue eth balh quan Kitty entrèc damb sa mair ena grana escala illuminada, ornada damb flors, plia de lacais d'empovassada perruca e vermelh caftan.
Des sales estant arribaue eth heregament des vestits coma un amortat bronzinament des abelhes en un brinhon.
Tant qu'eres s'apraiauen es vestits e es pientats dauant des miralhs deth vestibul plen de gent, sonèren doci e melodiosi es acòrds des violons dera orquèstra començant eth prumèr vals.
Un acian, jargat damb vestit civil, s'apraiaue es sòns possi peublanqui dauant d'un miralh, en tot espàrger ath sòn entorn un fòrt perhum, se trapèc damb eres ena escala les cedic eth pas, tant que campaue a Kitty, que non coneishie, damb evident plaser.
Un joen imbèrbe, sense cap de dobte un des galantets qu'eth vielh Scherbazky cridaue petimètres, qu'amiaue un justet plan dubèrt e s'apraiaue, caminant, era corvata blanca, les saludèc e, dempús d'auer hèt uns passi, hec repè e convidèc a Kitty a dançar.
Coma qu'auie era prumèra contradança comprometuda damb Vronsky, Kitty li calèc prométer dera dusau ad aqueth joen.
Un militar pròche ara pòrta, que se cordaue es gants e s'apraiaue era mostacha, campèc damb admiracion a Kitty, resplendenta en sòn vestit de color ròsa.
A maugrat de qué eth vestit, eth pientat e toti es auti preparatius entath balh l'auien costat a Kitty fòrça trabalh e fòrça copacaps, ara eth complicat vestit de tul l'estaue damb tanta naturalitat coma se totes es dentèles, es brodaries e es auti detalhs dera sua vestimenta non auessen exigit d'era e dera sua familha un solet instant d'atencion, tau que s'auesse neishut entre aqueth tul e aqueres dentèles, damb aqueth pientat naut apolidit damb ua ròsa e quauques huelhes ath torn…
Era vielha Princesa, abantes d'entrar ena sala, sagèc d'apraiar eth cinturon de Kitty, mès era s'auie hèt enlà, coma se s'en sabesse de qué tot l'estaue ben, e que tot en era ère graciós e non auie besonh de cap apraiament.
S'estaue en un des sòns mielhors dies.
Eth vestit non la sarraue per cap costat, cap dentèla penjaue.
Es sabatetes color ròsa, de talon naut, en sòrta de sarrar, semblauen amorassar e hèr vier mès beròis es sòns pèets.
Es espessi e ròis tirataps postissi apolidien damb naturalitat eth sòn capet.
Es tres botons de cadun des gants èren perfèctaments cordadi e es gants s'ajustauen as sues mans sense deformar-les en arren.
Ua cinta de velot nere cenhie doçaments era sua gòrja.
Aquera cinteta qu'ère ua delícia; cada còp que Kitty se guardaue en miralh dera sua casa, sentie era impression de qué era cinta parlaue.
En guardar-se aciu en miralh, Kitty arric tanben compladuda.
Es sues espatles e braci nudi li dauen era sensacion d'ua heredor de marme que li resultaue agradiua.
Es sòns uelhs ludents es sòns pòts pintadi non poderen hèr qu'arrir en veder-se tan beròia.
Sonque entrar en salon s'apressèc as grops de senhores, totes cintes e dentèles, que demorauen eth moment d'èster convidades a dançar (Kitty non entraue jamès en aqueri grops) li demanèc ja un vals eth mielhor des dançaires, eth celèbre director de dança, eth mèstre de ceremònies, un òme maridat, beròi e elegant, Egoruchka Korsunsky, que venguie de deishar ara comdessa Bonina, que damb era dancèc eth prumèr vals.
Mentre contemplaue damb mina dominanta es parelhes que dançauen, vedec entrar a Kitty e se filèc entada era damb eth pas decidit des directors de dança.
S'inclinèc ath sòn dauant e, sense ne tansevolhe demanar-li se volie dançar, estirèc era man entà cuelher-la pera delicada cintura.
Era joena campèc ath sòn entorn entà cercar a quauquarrés tà balhar-li eth sòn ventalh e era mestresa dera casa lo cuelhec arrint.
Me hè gòi qu'ajatz vengut lèu, didec eth, en tot cenher-li era cintura.
Non compreni se com se pòt arribar tard.
Dançar damb vos qu'ei ua pòsa.
Quina admirabla precision e quina leugeresa!, didec Korsunsky, tant que virauen ath compàs deth vals.
Era arric, e peth dessús deth muscle dera sua parelha, guardèc era sala.
Kitty non ère ua d'aqueres novícies qu'era emocion deth prumèr balh les hè confóner toti es ròstres que les entornègen, ne ua d'aguestes gojates que, a truca de frequentar es sales de balh, vien de conéisher a toti es assistents de tau manèra que enquia les engüege ja campar-les.
Kitty s'estaue en tèrme miei.
Atau, donc, podec contemplar tota era sala damb retenguda emocion.
Campèc prumèr entara quèrra, a on se trapaue eth floret dera bona societat.
S'estaue aquiu era hemna de Korsunsky, era beròia Lidy, damb un vestit excessiuaments escotat; Krivin, damb era sua calvícia ludenta, present, coma tostemp, a on s'amassaue era bona societat; mès enlà, en un grop qu'es joenes campauen sense gausar apressar-se, Kitty vedec a Esteva Arkadievic e era arroganta figura e eth cap d'Anna, vestida de velot nere.
Tanben “eth” ère aquiu.
Levin.
Kitty lo desnishèc de luenh estant e enquia observèc qu'eth tanben la guardaue.
Ua viradeta mès s'ei que non ètz cansada?, preguntèc Korsunsky, un shinhau estofat.
Non; gràcies.
Entà on vos acompanhi?
Çampar, veigui a Anna Karenina.
Amiatz-me entà aquiu.
Coma volgatz.
Pardon, mesdames; pardon mesdames…
En tot hèr-se camin entre aqueth mar de dentèles, tuls e ornaments sense auer aganchat ua soleta cinta, Korsunsky hec a realizar ua rapida virada ara sua parelha, de sòrta qu'es fines cames de Kitty, estropades en miches transparentes, demorèren ath descubèrt e era coa deth sòn vestit se dauric coma un ventalh, en tot quèir sus es jolhs de Krivin.
Dempús Korsunsky la saludèc, agranic eth piech sus eth sòn dubèrt frac e l'aufric eth braç entà amiar-la ath cant d'Anna Karenina.
Kitty, rogint-se tota, retirec era coa deth sòn vestit des jolhs de Krivin e s'en tornèc, un shinhau aclapada, cercant a Anna.
Anna non vestie de lillà, coma auie supausat Kitty, senon de nere, damb un vestit plan descoletat, que deishaue veir es sues esculturaus espatles que semblauen hargades en evòri ancian, es sòns piechs e es sòns braci entornejadi, acabadi per fini punhets.
Eth sòn vestit ère apolidit damb ornaments de Venecia, ua garlanda de miosotís entifonaue es sòns peus, pientadi sense cap de postís, e aganchada ena cintura, entre es neri ornaments, amiaue un nhòc des madeishes flors.
Eth sòn pientat ère simple e solet subergessien es retortilhs des sòns peus, que s'escapauen peth baticòth e es possi.
En còth, fèrm e ben format, amuishaue un hiu de pèrles.
Kitty auie vist diadèraments a Anna e s'auie sentut enamorada d'era, e se l'imaginaue tostemp damb eth vestit lillà.
Totun, en veder-la vestida de nere, se n'encuedèc de qué non auie comprenut tot eth sòn encantament.
Ara se l'apareishie d'ua manèra naua e inesperada e reconeishie que non podie vestir de lillà, pr'amor qu'aguest color aurie amortat era sua personalitat.
Eth vestit, nere damb abondor d'ornaments, non tiraue era vista, mès se limitaue a servir de marc e hège ressautar era figura d'Anna, simpla, naturau, eleganta, e ath còp animada e alégra.
Non, non ac compreni… mès que non serè jo qui lance era prumèra pèira…, didie, contestant a ua pregunta que, sens dobte, l'auie hèt eth, e rufant es espatles.
E de seguit se dirigic entà Kitty damb un arridolet doçaments protector.
Damb expèrta guardada femenina contemplèc de seguit eth vestit de Kitty e hec un movement de cap lèu imperceptible, mès qu'en eth era joena liegec que la felicitaue pera sua beresa e pera sua vestimenta.
Vos, didec Anna a Korsunsky, enquia entratz en salon e ne gessetz, dançant.
Era Princesa qu'ei ua des mies mielhores collaboradores, didec Korsunsky, en tot inclinar-se dauant d'Anna Karenina, que non l'auien presentat.
Contribusís a qué eth balh sigue animat e alègre.
Un vals, Anna Arkadievna?, preguntèc.
Vos coneishetz?, demanèc eth patron dera casa.
Qui ei que non mos coneish ara mia hemna e a jo?, repliquèc Korsunsky.
Qu'èm tau qu'es lops blanqui.
Voletz dançar, Anna Arkadievna?, repetic.
Tostemp que m'ei possible, sagi de non dançar, responec Anna Karenina.
Mès aquerò aué qu'ei impossible.
Vronsky s'apressèc en aqueth moment.
Donques s'ei impossible, dancem, didec Anna, en hèr veir que non se n'encuedaue dera salutacion de Vronsky e esdegant-se a méter era man sus era espatla de Korsunsky.
Per çò d'aguest, s'apressèc a Kitty, en tot rebrembar-li eth sòn compromís dera prumèra contradança e en tot dider-li que sentie fòrça non auer-la vist enquia alavetz.
Kitty l'escotaue admirant mentre tant a Anna, que dançaue.
Demoraue que Vronsky la convidèsse ath vals, mès eth joen non ac hec.
Kitty lo guardèc estonada.
Eth, en tot rogir-se, la convidèc precipitadaments a dançar; mès a penes auie agarrat era sua fina cintura e balhat eth prumèr pas, era musica deishèc de sonar.
Kitty li guardèc es uelhs, qu'auie tan près.
Pardon, pardon.
Vals, vals!, cridèc Korsunsky dès er aute extrèm dera sala.
E, en tot aparelhar-se damb era prumèra joena que trapèc, comencèc a dançar.
Kitty e Vronsky heren quauques virades de vals.
Ara seguida, Kitty s'apropèc a sa mair e podec escambiar bères paraules damb Nordston abantes de qué Vronsky venguesse a cercar-la entara prumèra contradança.
Tant que dançauen non parlèren d'arren en particular.
Vronsky hec un comentari graciós sus es Korsunsky, que descriuie coma uns mainatges quarantens; dempús pàrlèren deth teatre que se dauririe entath public enes pròplèus dies.
Solet ua frassa se calèc ena amna de Kitty, e siguec quan eth joen li parlèc de Levin, en tot assegurar-li qu'auie hèt hangues damb eth e preguntant-li se contunhaue en Moscòu.
Ça que la, Kitty non demoraue mès d'aquera contradança.
Çò que demoraue damb baticòr ère era masurca.
Ère segura de qué dançarie damb eth, coma tostemp e pertot, e atau, donc, refusèc cinc invitacions d'autrestanti cavalièrs en tot dider-les que ja l'auie comprometuda..
Enquiara darrèra contradança, eth balh se passèc entada era coma un sòmni embelinaire, plen de ludents colors, de sons, de movement.
Dancèc sense pòsa, mens quan se sentie cansada e demanaue que la deishèssen repausar.
Pendent era darrèra contradança damb un d'aqueri joeni que tan l'engüejauen, mès que non podie remir-se a dançar, se trapèc de cara damb Anna e Vronsky.
Non auie vist a Anna dès eth principi deth balh e ara li semblèc un aute còp naua e inesperada.
La vedie damb aqueth punt d'excitacion, que coneishie tan ben, costada pera capitada.
Anna qu'ère embriaga deth licor der entosiasme; Kitty ac vedie en huec que, en tot dançar, s'alugaue enes sòns uelhs, ena sua arridalha erosa e alègra, que estarnaue leugèraments ena sua boca, ena gràcia, ena seguretat e ena leugèresa des sòns movements.
E sense escotar ath joen, que sajaue en vaganaut de tornar ara convèrsa interrompuda, e aubedint maquinauments es crits alègraments imperiosi de Korsunsky as que dançauen: “Ara en grand rond, en chaine”, Kitty campaue ara parelha damb eth còr cada viatge mès inquiet.
Cada viatge que Vronsky parlaue damb Anna, es uelhs d'aguesta ludien e un arridolet erós se diboishaue enes sòns pòts.
Kitty se demanèc se qué sentirie eth, e en guardar-lo se demorèc orrificada.
Es sentiments deth ròstre d'Anna se miralhauen enes de Vronsky.
Qué s'auie passat damb eth sòn aspècte tranquil e segur e dera despreocupada serenitat dera sua portadura?
Quan era li parlaue, inclinaue eth cap coma entà quèir enes sòns pès e ena sua guardada auie ua expression de tremolosa aubediéncia.
Encara qu'era sua parlòta ère triviau, pr'amor que solet parlauen des sues mutuaus amistats, a Kitty li semblaue qu'en era se decidie era sòrt d'ambdús e d'era madeisha.
E se passaue que, a maugrat de qué en realitat parlauen de çò de ridicul que resultaue Ivan Ivanovic parlant francés o era possibilitat de qué Elezkaya podesse trapar un mielhor partit, Anna e Vronsky auien, coma Kitty, era impression de qué aqueres paraules èren entada eri plies de sens.
Solet per çò dera sua rigida educacion, se podie contier e actuar sivans es convenences, dançant, parlant, contestant, enquia arrint.
Mès, en començar era masurca, quan es cagires comencèren a plaçar-se en sòn lòc e quauques parelhes se dirigiren dès es petites sales entath salon, Kitty se sentec orrificada e desesperada.
Dempús de refusar cinc invitacions, ara s'estaue sense dançar.
Autanplan se podie passar que non la convidèssen, pr'amor que sivans era capitada qu'auie tostemp en societat, ad arrés se li podie acodir que non auesse parelha.
Que li calie dider-li a sa mair que se trapaue mau entà anar-se'n tà casa.
Mès se sentie tant aclapada que li mancauen es fòrces entà hè'c.
Entrec en petit salon e se deishèc quèir sus ua fautulh.
Era vigorosa hauda deth sòn vestit se holèc coma ua brometa; eth sòn prim, doç e joen braç nud s'en.honsèc entre es plegatges deth vestit ròsa; ena man que li demoraue liura tenguie un ventalh e damb movements rapids e brèus balhaue aire ath sòn alugat ròstre.
A maugrat dera sua mina de parpalhòla botada per un instant en ua flor, estornejant es ales e prèsta a volar, ua terribla angónia negaue eth sòn còr.
Mès Kitty!
Non compreni se qué te passe, didec era comdessa Nordston, que s'auie apressat caminant sus eth leugèr tapís sense hèr bronit.
A Kitty li tremolèren es pòts inferiors e se botèc de pè ath mès córrer.
Non dances era masurca, Kitty?
Non, responec damb votz tremolosa pes lèrmes.
Eth la convidèc dauant de jo a dançar era masurca, didec era Nordston, en tot saber-se'n pro ben de qué a Kitty li constaue a qui se referie.
E era li preguntèc se non dançaue damb era princeseta Scherbazky.
Que m'ei parièr, responec Kitty.
Erosaments, Kitty non li calec parlar guaire, pr'amor que Korsunsky, coma director de balh, s'auie d'ocupar de contunh dera distribucion de figures e córrer sense pòsa d'un a un aute costat balhant ordes.
Vronsky e Anna èren seigudi lèu ath dauant de Kitty.
Les vedie de luenh e les vedie d'apròp, sivans s'aluenhèsse o s'apropèsse enes virades dera dança, e coma mès les guardaue, mès ère convençuda de qué esth malastre ère cèrt.
Kitty notaue que se sentien solets en aqueth salon plen de gent, e en ròstre de Vronsky, tostemp tant impassible e segur, vedie ara aquera expression d'umilitat e de temor que tant l'auien impressionada, que se retiraue ara actitud d'un gosset intelligent que se sent colpable.
Anna arrie e li comunicaue eth sòn arridolet.
Se se botaue cogitosa, se veie trist ada eth.
Ua fòrça subernaturau hège que Kitty tachèsse es uelhs en ròstre d'Anna.
Estaue plan beròia en sòn simple vestit nere; qu'èren polidi es sòns redons braci, que ludien preciosi braçalets, beròi eth sòn còth fèrm apolidit damb un hiu de pèrles, polidi es retortilhadi peus deth sòn pientat un shinhau desordenat, doci èren es movements plei de gràcia des sòns pès e mans diminuti, beròia era animositat deth sòn bèth ròstre.
Mès qu'auie quauquarren terrible e crudèu ena sua beresa.
Kitty la guardaue encara mès embelinada qu'abantes, e coma mès la guardaue mès patie.
Se sentie umiliada, e ena sua cara se diboishaue ua tau expression d'aclapament que quan Vronsky se trapèc damb era pendent eth balh s'estèc un moment a reconeisher- la, de tant descarada que se l'apareishec en aqueth moment.
Quin balh mès polit, didec eth, per díder quauquarren.
Òc, contestèc Kitty.
Pendent era masurca, Anna, en repetir ua figura imaginada per Korsunsky, gessec en centre deth rondèu, alistèc dus cavalièrs e cridèc a Kitty e a ua auta dauna.
En apressar- se, Kitty lheuèc es uelhs entada era espaurida.
Anna la campèc e li hec un arridolet en tot clucar es uelhs tant que li sarraue era man.
Mès en veir en ròstre de Kitty ua expression de desesperacion e de suspresa coma responsa ath sòn arridolet, Anna se virèc d'esponera e comencèc a parlar alègraments damb ua auta dauna.
Anna non volie demorar-se a sopar, mès eth patron dera casa persutèc.
Au, Anna Arkadievna, didec Korsunsky, en tot cuélher jos era manja deth sòn frac eth braç nud d'Anna.
Qu'è ua idia magnifica entath cotilhon.
Un bijoux.
Que non me demori, didec Anna, arrint.
E, a maugrat deth sòn arridolet, es dus òmes compreneren peth sòn ton que non se demorarie.
Qu'è dançat aguesta net en Moscòu, mès que tot er an en Sant Petersburg e me cau repausar abantes deth mèn viatge, higec Anna, en tot virar-se de cap a Vronsky, qu'ère ath sòn costat.
Partitz decididaments deman?, preguntèc Vronsky.
Òc, solide, responec Anna, coma estonada pera gausaria d'aquera pregunta.
Vronsky.
Anna Arkadievna partic, donc, sense demorar-se a sopar.
Diden qu'aquerò ei orgulh, mès non ne sò d'orgulhós.
Jo solet n'è eth tòrt.
Per quina rason m'imaginè qu'era volerie júnher era sua vida ara mia?
Qui sò jo?
Un pòcvau entà jo e entàs auti”.
S'en brembèc deth sòn frair Nicolàs e se posèc damb satisfaccion en són rebrembe.
Dilhèu non auem jutjat pro ben a Nicolàs.
Deth punt d'enguarda deth vailet Prokofy, que lo vedec embriac e damb er abric rosigat, ei un òme menspredable; mès jo lo coneishi de ua auta manèra, coneishi era sua amna e sabi que mos retiram.
E jo, en sòrta de cercar-lo, me n'è anat prumèr a dinar e dempús ath balh en aguesta casa”.
Pendent eth long camin entath domicili de sa frair, Levin anaue evocant çò que coneishie dera sua vida.
Se'n brembaue que pendent es corsi universitaris e enquia un an dempús de gèsser dera universitat, eth sòn frair, a maugrat des burles des sòns companhs, auie amiat ua vida de fraire, en tot complir rigorosaments toti es precèptes religiosi, assistint a missa, observant es dejuns e hugent des plasers e sustot des hemnes.
Rebrembèc dempús, se com, de ressabuda e sense motiu aparent, comencèc a hèr-se damb es pejores gents e se lancèc ena vida mès desfrenada.
Rebrembèc tanben qu'en un cas sa frair cuelhec ath sòn servici a un gojat deth pòble e qu'en un moment d'ira l'auie batanat tan fòrtaments que l'auien amiat dauant des Tribunaus; se'n brembèc encara de quan sa frair, en tot pèrder sòs damb un trichaire, l'auie acceptat ua letra, en tot denonciar-lo dempús per enganha (ad aquera letra de sa frair se referie Sergi Ivanovic).
Un aute còp, Nicolàs auie passat era net ena prevencion per tapatge.
E, fin finau, auie arribat en extrèm de méter un plaid contra sa frair Sergi en tot acusar-lo de non pagar-li era part qu'en dret li corresponie der eretatge mairau.
Era sua darrèra aventura la tenguec en oèst de Russia, a on auie anat a trabalhar, e se passèc qu'auie mautractat a un baile, que per aquerò siguec processat.
E a maugrat de qué tot aquerò ère desagradiu, a Levin non l'ac semblèc tant coma as que non coneishien eth còr de Nicolàs e era sua vertadèra istòria.
Levin se'n brembaue de qué en aqueth periòde de devocion, dejuns e austeritat, quan Nicolàs cercaue ena religion un fren entàs sues passions, arrés l'aprovaue e toti se'n burlauen d'eth, autanplan eth madeish Levin.
Lo cridauen, coma fausnòm, Noé, fraire, eca, e, dempús, quan s'autregèc liuraments as sues passions, toti li balhèren era esquia, espauridi e damb repugnància.
Levin comprenie que, plan, Nicolàs, a maugrat dera sua vida, non deuie senter-se mès colpable qu'aqueri que lo menspredauen.
Eth non n'auie eth tòrt d'auer neishut damb eth sòn caractèr indomdable e damb era sua limitada intelligéncia.
Ça que la, sa frair tostemp auie volut èster brave.
Naut.
Es numèros 12 e 13, didec eth portièr, contestant ara pregunta de Levin.
I é?
Me pensi que òc.
Era pòrta dera cramba numèro 12 s'estaue miei dubèrta e per era gessie un arrai de lum e un espés hum de tabac dolent.
Sonaue ua votz desconeishuda entà Levin, e ath sòn costat arreconeishec era tossiquèra peculiara de sa frair.
En entrar Levin, eth desconeishut didie:
Tot que depen dera intelligéncia e prudéncia que s'amie er ahèr.
Constantin Levin, dera pòrta estant, vedec a un joen damb eth peu espés e retortilhat vestit damb ua poddiovka.
Ua gojata pigalhada, damb un vestit de lan sense cothèr ne punhets, ère seiguda en divan.
Non se vedie a Nicolàs, e Levin sentec eth còr sarrat en pensar quina sòrta de gent viuie damb sa frair.
Qu'eth diable se hège a seguir es classes privilegiades!, didec era votz de Nicolàs dempús un escupit.
Macha, demana quauquarren entà sopar e balha-mos vin se ne rèste.
Se non, mana a cercar-lo.
Era hemna se lheuèc, gessec der aute costat deth tenhat e vedec a Levin.
Nicolàs Demitrievic: aciu que i a un senhor, didec.
Per qui demane?, exclamèc era votz irritada de Nicolàs.
Que sò jo, didec Constantin Levin, en tot presentar-se.
Qui ei “jo”?, repetic era votz de Nicolàs, damb mès irritacion encara.
Se l'entenec lheuar-se ara prèssa e estramuncar, e Levin vedec ath sòn dauant, ena pòrta, era figura que l'ère tan coneishuda, era figura prima e acorbaishada de sa frair, mès era sua mina sauvatge, lorda e malautissa, era expression des sòns grani uelhs espauridi, l'esglasièc.
Nicolàs estaue encara mès prim que quan Levin lo vedec eth darrèr viatge, hège tres ans.
Amiaue ua levita que l'estaue braca, per çò qu'es sòns braci e canèths semblauen encara mès longui.
Eth peu se l'auie esclarit, es sòns pòts èren caperadi pera madeisha mostacha dreta, e era madeisha guardada estranha de tostemp se calaue sus eth qu'auie entrat.
A!, qu'ès tu, Kostia!, didec, en reconéisher ath sòn frair.
Es sòns uelhs luderen d'alegria.
Mès ath madeish temps campèc ath joen dera poddiovka hec un movement convulsiu damb eth còth e cap (coma se l'ajustèsse era corvata), que Constantin coneishie ben, e ua expression sauvatge, dolorida, heròtja, se diboishèc de pic en sòn ròstre.
Que ja l'è escrit a Sergi en tot dider-li que non voi arren damb vosati.
Qué vòs… qué desiratz?
Se presentaue plan desparièr de com Levin l'imaginaue.
Constantin desbrembaue tostemp era part aspra e dificila deth sòn caractèr, aquera que hège tan de mau hèr eth sòn tracte.
Solet ara, en veir eth sòn ròstre, en distinguir eth movement convulsiu deth sòn cap, se'n brembèc.
Que non volia arren en concret, senon veder-te, didec damb timiditat.
Nicolàs, un shinhau padegat, çampar, pera timiditat deth sòn frair, estornegèc es braci.
Atau que vies per vier?
Donques entra e sè-te.
Vos sopar?
Hè-mos a vier tres racions, Macha.
Èp , demora!
Sabes se qui ei aguest senhor?, didec, senhalant ath joen dera poddiovka.
Se tracte d'un òme plan notable: eth senhor Krizky, amic mèn, de Kiev, que l'acace era policia mès que non ei un brigand.
E, sivans eth sòn costum, guardèc a toti es que s'estauen ena cramba.
En veir ara hemna, pauhicada ena pòrta e a mand de gésser, li cridèc: “T'è dit que te demores!” E damb era indecision e era manca d'eloquéncia que Constantin se'n sabie de tostemp, comencèc, campant a toti, a condar era istòria de Krizky, era sua expulsion dera universitat per tòrt d'auer format ua societat d'ajuda as estudiants praubi e as collègis dominicaus, eth sòn ingrès coma mèstre en un collègi popular e com dempús se lo processèc sense saber perqué.
Atau, donc, auetz estudiat ena universitat de Kiev?, didec Constantin Levin, entà trincar er endravat silenci que seguic es paraules de sa frair.
Òc, en Kiev, gasulhèc Krizky, rufant es celhes.
Aguesta hemna, Maria Nicolaevna, qu'ei era mia companha, interrompec Nicolàs.
L'è trèta d'ua casa de…, botgèc convulsiuaments eth còth e higec, lheuant era votz e arroncilhant es celhes: mès l'estimi e la respècti e voi que la respècten toti es que me tracten.
Qu'ei coma se siguesse era mia hemna, madeish.
Ara ja te'n sabes damb qui te trapes.
Se te sentes rebaishat, “pera pòrta, qu'un se'n va damb Diu”.
E tornèc a guardar interrogatiuaments a toti.
Sabi pas se per qué m'è de sénter rebaishat.
En aguest cas…
Macha, encarga tres racions, vodka e vin!
Demora…
Non, arren, arren, vè-te'n…
Ben, ja ves…mormolhèc Nicolàs esforçant-se, arroncilhant eth front e damb movements convulsius.
Se notaue que non sabie se qué hèr ne se qué díder.
Ves?, contunhèc, senhalant ues vigues de hèr estacades damb còrdes que s'estauen en un cornèr.
Aguest qu'ei eth començament d'ua naua empresa que vam a realizar, ua cooperativa obrèra de produccion…
Constantin, campant eth ròstre tuberculós de Nicolàs, non artenhie a parar damb atencion era aurelha enes sues paraules.
Comprenie que sa frair cercaue en aquera empresa ua ancora de sauvacion contra eth mensprètz que sentie entada eth madeish.
Nicolàs Levin contunhaue parlant:
Ja sabes qu'eth capitau oprimís ath trebalhador.
Es obrèrs e es campanhards amien tot eth pes deth trebalh e non arténhent a gésser, per mès qu'ac sagen, dera sua situacion de bèsties de carga.
Toti es beneficis, tot aquerò que poirie mielhorar eth sòn estat, descansar e instruir-se, s'ac avalen es dividends des capitalistes.
Era societat ei organizada de tau manèra que, coma mès trebalhe er obrèr, mès guanhen es comerçants e es propietaris, e eth proletari contunhe estant tostemp ua bèstia de carga.
Qu'ei de besonh cambiar aguest orde de causes, acabèc, en tot guardar inquisitiuaments ath sòn frair.
Plan que òc, didec Constantin, campant damb atencion es en.honsades caròles de Nicolàs.
Atau, donc, vam a formar ua cooperativa de sarralhèrs qu'en era era produccion e es beneficis, e, sustot, es utisi, qu'ei çò de mès essenciau, siguen comunes.
A on l'installaratz?
En Vosdrema, província de Kazan.
Per qué en un pòble?
Non semble qu'eth trabalh manque enes pòbles.
Sabi pas se per qué pòt auer besonh un pòble d'ua cooperativa de serralhèrs.
Que mos cau hè'c pr'amor qu'ara es campanhards son tant esclaus coma abantes, e çò que non vos shaute a tu e a Sergi ei que se les volgue trèir d'aguesta esclavitud, idolèc Nicolàs, irritat pera replica.
Constantin Levin alendèc tant que guardaue era lorda e destrantalhada cramba.
Que me'n sabi des idies aristocratiques de vos e de Sergi.
Sabi qu'eth tie tota era capacitat deth sòn cervèth entà justificar era organizacion actuau.
Non ei vertat…
Per qué me parles de Sergi?, preguntèc, arrint, Levin.
Per qué?
Ara ac veiràs, en enténer eth nòm de sa frair.
Mès, entà qué pèrder temps?
Ditz-me: a qué as vengut?
Tu mensprèdes tot açò.
Plan, donc, vè-te'n damb Diu!
Vè- te'n, vè-te'n!, cridèc en tot lheuar-se dera cagira.
Que non ac mensprèdi bric, didec Constantin timidaments.
M'estimaria mès non tractar d'aguestes causes.
Maria Nicolaevna entrèc en aqueth moment.
Nicolàs la guardèc damb irritacion.
Que me trapi mau e m'è tornat plan irritable, didec Nicolàs, en tot solatjar-se e alendar damb dificultat.
E vies a parlar-me de Sergi e es sòns articles!
Tot en eri qu'ei faussetat, talents d'enganhar-se ada eth madeish.
Qué pòt díder dera justícia un òme que non la coneish?
Auetz liejut eth sòn darrèr article?, preguntèc a Krizky, en tot sèir-se de nauèth ena taula e hènt enlà es cigarrètes escampilhades peth dessús entà deishar un espaci liure.
Non l'è liejut, contestèc ombriuaments Krizky, que, çampar, non volie intervier ena convèrsa.
Per qué?, preguntèc Nicolàs, irritat contra Krizky.
Pr'amor que me semble pèrder eth temps.
Desencusatz, per qué vos pensatz qu'ei pèrder eth temps?
Entà fòrça gent aguest article ei peth dessús dera sua capacitat.
Mès jo non me trapi en aguest cas.
Jo que sai liéger entre linhes e desnishar es sòns maus punts.
Toti carèren.
Krizky se lheuèc doçaments e cuelhec era casqueta.
Non voletz sopar?
Ben.
Vietz deman damb eth serralhèr.
En gésser Krizky, Nicolàs arric, guinhant eth uelh.
Tanpòc eth ei guaire fòrt; qu'ac sabi.
En aqueth moment Krizky lo cridèc dera pòrta estant.
Qué vos cau?, didec Nicolàs en tot gésser en correder.
Constantin, en trapar-se solet damb Maria Nicolaevna, li preguntèc:
Hè guaire que vos estatz damb eth mèn frair?
Mès d'un an.
Eth senhor qu'ei plan mau de salut: beu fòrça, contestèc era.
Qué beu?
Fòrça vodka.
E li què plan mau.
Beu damb excès?
Òc, contestèc era, guardant espaurida entara pòrta que per era ja entraue Nicolàs.
De qué parlàuetz?, preguntèc aguest damb severitat e passant era sua guardada espaurida d'un ar aute; didetz-m'ac.
D'arren, responec trebolat Constantin.
Se non ac voletz díder, non ac digatz.
Mès que non te cau parlar damb era d'arren.
Qu'ei ua gaudimèla, e tu un senhor, exclamèc en tot hèr un movement convulsiu damb eth còth.
Ja veigui que te n'encuedes dera mia situacion e comprenes es mèns desordes d'anament e me les desencuses.
T'ac arregraïsqui, higec lheuant era votz.
Nicolàs Dmitrievic, Nicolàs Dmitrievic!, gasulhèc Maria Nicolaevna, en tot apropar-se ada eth.
Plan ben, plan ben!…
E eth sopar?
A, aquiu que i é!, sorrisclèc en veir pujar a un crambèr damb era plata.
Botatz-la aciu!, higec damb mala encòlia.
E, en tot aumplir un vèire de vodka, lo uedèc en redon.
Vòs béuer?
Preguntèc a sa frair, en tot encoratjar-se de pic.
Ben, deishem anar a Sergi Ivanovic; sigue çò que sigue, sò content de veder-te.
Ac volgues o non, èm dera madeisha sang, contunhèc, rosigant damb aviditat ua crospa de pan e beuent ua auta copa.
Com te va?, tè, beu!
E ditz-me se qué hès.
M'estongui solet en pòble, coma abantes, e me tengui as tèrres, repliquèc Constantin, guardant dissimuladaments, damb orror, era avidat que minjaue e beuie sa frair.
Per qué non te marides?
Qu'encara non se m'a presentat era escadença, responec Constantin en tot rogir-se.
Per qué non?
Tu non ès coma jo, que sò acabat e damb era vida perduda.
Qu'è dit e diderè tostemps que se se m'auesse balhat era mia part der eretatge quan n'auia besonh, era mia existéncia aurie estat de un aute peu.
Constantin s'esdeguèc a cambiar de tèma.
Sabes qu'ath tòn Vaniuchka l'è en Pokrovskoe de possessor de libres?
Nicolàs botgèc eth cap e se demorèc cogitós.
E ditz-me: se qué i a de nauèth en Pokrovskoe?
E era casa?
Contunhe coma abantes?
E es bedoths, e eth quarto qu'estudiàuem?
Ei possible que visque encara Felip, eth jardinèr?
Com m'en brembi deth pavilhon e deth divan!
Guarda: non càmbies arren ena casa, marida-te e dèisha'c tot com s'estaue.
E s'era tua hemna ei brava, vierè a veder-te…
Ja i auria vengut, mès m'arturèc tostemp eth temor de trapar- me damb Sergi.
Non lo traparies.
Viui independend d'eth.
Ben: sigue çò que sigue te cau alistar entre Sergi e jo, mormolhèc Nicolàs, en tot guardar-lo timidaments.
Aquera timiditat esmoiguec a Constantin.
Se vòs que siga sincèr, non voi intervier en vòste plaid.
Tu que n'as eth tòrt ena forma e eth en hons.
Ac as comprenut!, sorrisclèc alègraments Nicolàs.
Jo, personauments, aprècii mès era tua amistat, pr'amor que…
Pr'amor de qué?
Constantin non gausèc dider-li que pr'amor que lo vedie malerós e auie mès besonh dera sua amistat que Sergi.
Mès Nicolàs ac comprenèc e cuelhec en silenci era botelha de vodka.
Qu'ei pro, Nicolàs Dmitrievic, didec Maria Nicolaevna, en tot esténer eth sòn redon braç nud entara botelha.
Dèisha-me o te tusti!, sorrisclèc Nicolàs.
Te penses que Macha non ei intelligenta?, didec Nicolàs.
Qu'ac compren tot mielhor que nosati.
Vertat que semble brava e simpatica?
Non la tractes de vos.
S'espaurís.
Arrés l'a parlat de vos jamès, exceptat eth jutge que la jutgèc quan l'amièren en Tribunau pr'amor que sagèc de húger d'aquera casa…
Diu mèn!, cridèc Nicolàs.
Quina manca de sens que i a en mon!
Entà qué servissen tantes naues institucions, tanti jutges de patz, tanti zemstvos!
Quines estupiditats!
E comencèc a racondar es sues lutes damb aqueres naues institucions.
Tot aquerò qu'ac veiram clar en aute mon, didec badinant.
En aute mon?
Ne m'interèsse ne ac desiri, didec Nicolàs, tachant es sòns uelhs sauvatges e espauridi en ròstre de sa frair.
Semble qu'aurie d'èster motiu d'alegria gésser de tota era viletat e mauvestat que mos entornège, dera nòsta e dera des auti; e, totun, me cau pòur era mòrt, ua pòur terribla (e s'estrementic).
Tè!, beu quauquarren.
Vòs champanha?
Vòs, dilhèu, que gescam?
Que poiríem anar a vèir as gitanos.
Sabes?
Ara me shauten fòrça es gitanos e es cançons populares russes.
Era lengua non li volie crèir e era sua convèrsa sautaue d'un tèma en aute.
Constantin, ajudat per Macha, lo convencèren de non vier entà nunlòc e entre es dus l'ajacèren complètaments embriac.
Macha prometec escríuer a Constantin se siguesse de besonh e sajar de convéncer a Nicolàs de qué venguesse a víuer damb sa frair.
Constantin Levin gessec de Moscòu peth maitin e arribèc en çò de sòn pera tarde.
En vagon establic conversacion damb es companhs de viatge e se parlèc de politica, des naui camins de hèr e, de com en Moscòu, lo desencoratjaue era confusion des sues idies, se sentie maucontent d'eth madeish e avergonhat non sabie se de qué.
Mès quan baishèc ena estacion e arreconeishec a Ignasi, eth sòn menaire guèrch, damb eth cothèr deth caftan quilhat, quan era fèbla lum que gessie des hièstres dera gara vedec era luja caperada de pèths e es shivaus damb es coes estacades; quan Ignasi li condèc es nauetats deth pòble, era arribada d'un crompaire e qu'era vaca “Pava” auie vedèths, li semblaue a Levin que gessie deth caòs des sues idies e que pòga pòc despareishien d'eth era vergonha e eth maucontentament.
Era soleta vista d'Ignasi e es sòns shivaus l'auie costat ja un aleujament, e, en meter-se eth tulup que li heren a vier, tanlèu se vedec acomodat ena luja, e es shivaus comencèren a córrer, pensèc enes ordes que li calie balhar quan arribèsse, examinèc a un des shivaus, plan velòç, mès que ja començaue a pèrder fòrces e qu'auie estat, bèth temps a, shivau de corses en Don, e es causes comencèren a amuishar-se dauant es sòns uelhs damb ua naua lum.
Deishèc alavetz de desirar èster un aute.
E, satisfèt d'eth madeish, solet desirèc èster mielhor.
Decidic non pensar ena felicitat inaccessibla que l'aufrie eth sòn impossible maridatge e contentar-se damb era que l'aufrie era realitat presenta; resistirie es males passions, coma aquera que s'apoderèc d'eth eth dia que decidic hèr era demana de maridatge de Kitty.
Era convèrsa sus eth comunisme mantenguda damb sa frair, que Constantin auie tractat plan leugèraments, ara lo hège a pensar.
Eth cambi des condicions economiques presentes li semblaue absurd, mès en tot comparar era praubetat deth pòble damb era sua abondor personau, decidic trebalhar mès entà vier a èster mès just e hèr-se a vier encara mens plasers superflús, encara que ja abantes trabalhaue fòrça e viuie damb simplicitat.
E tot aquerò ac vedie ara tant aisit de hèr que tot eth camin lo passèc negat enes mès agradiues meditacions.
Èren es nau deth ser quan arribèc en çò de sòn, e se sentie encoratjat per un sentiment nau: era esperança d'ua vida mielhor.
Ua amortesida claretat gessie pes hièstres dera cramba d'Agafia Mijailovna, era vièlha institutritz que se tenguie ara ath prètzhèt de majordòma, e queiguie sus era nhèu dera planhèra que se daurie dauant dera casa.
Agafia, qu'encara non dormie, desvelhèc a Kusmà e aguest, miei adormit e descauç, correc entara pòrta.
Qué lèu auetz vengut, pairet!, didec Agafia Mijailovna.
M'engüejaua, Agafia Mijailovna.
Que s'està ben ena casa des auti, mès mielhor ena pròpia, contestèc Levin passant entath sòn burèu.
Ena cramba, e ara fèbla lum d'un fanau portat pes vailets, qu'anèren apareishent es detalhs familhars: es còrnes de cèrvi, es estatgères plies de libres, eth miralh, era codinèra damb eth ventilador que hège temps qu'auie besonh d'arrengament, eth divan deth pair de Levin, era immensa taula e sus era un libre dubèrt, eth cendrèr trincat, un quasèrn escrit damb nòtes dera sua man.
En veir tot çò que l'ère tan coneishut, Levin trantalhèc un shinhau sus com organizar era sua naua vida coma volie hèr quan venguie peth camin.
Tot aquerò semblaue entornejar-lo e dider-li:
Mès, s'atau li parlauen aqueri objèctes, ath sòn laguens ua auta votz li didie que non mos cau encadenar-mos ath passat e que l'ère impossible cambiar.
Aubedint ad aguesta votz Levin s'apropèc entà un cornèr a on sauvaue dus pesi d'un pud cadun e comencèc a apitar-les, sajant d'encoratjar-se damb aqueth exercici gimnastic.
Darrèr era pòrta sonèren passi e Levin deishèc es pesi en solèr ath mès córrer.
Entrèc er encargat e li didec que, gràcies a Diu, tot se passaue ben; mès qu'eth fajòl s'auie usclat un shinhau ena secadora naua.
Era notícia l'emmalicièc.
Era naua secadora qu'auie estat bastida per eth madeish.
Er encargat non ère per aquera innovacion e ara anonciaue damb un cèrt aire de trionf qu'eth fajòl s'auie usclat.
Mès Levin n'ère solide fòrça de qué eth hèt d'usclar-se ère degut a non auer cuelhut es mesures que cent viatges auie recomanat.
Anujat, donc, repoteguèc damb severitat ar encargat.
Balha-me eth tulup, Kusmà (demanèc Levin, e didec ar encargat): hè-vos a vier un fanau; que voi veir er abaliment.
Era bòrda des vaques de seleccion ère darrèr dera casa.
Levin s'i dirigic a trauèrs deth pati per dauant d'un modelhon de nhèu que se quilhaue ath cant d'uns lillàs.
En daurir era pòrta sentèc eth caud bugàs des hiems, e es vaques, susprenudes pera lum deth fanau, s'estornegèren sus era palha fresca.
Subergessec de seguit eth lomb lis e ample, nere damb plapes blanques, dera vaca olandesa “Berkut”, eth garanhon, damb er anèth en morre, ère ajaçat e semblèc qu'anaue a lheuar-se, mès cambièc de pensada e se limitèc a bramar prigondaments dus còps quan passèren ath sòn ras.
Era magnifica “Pava”, grana coma un ipopotam, ère virada de cu, empachant de veir eth vedèth, que flairaue.
Levin examinèc ara “Pava” e hec tier dret ath vedèth qu'auie era pèth damb plapes blanques, sus es sues fèbles pautes.
Era vaca, inquieta, bramèc, mès, en tot padegar-se quan Levin l'apressèc er abaliment, lo comencèc a lecar damb era sua aspra lenga.
Eth vedèth metie era tèsta jos es engues dera vaca, estornejant era petita coa.
Aluga, Fedor, aprèssa eth fanau, didie Levin campant ath vedèth.
Se retire a sa mair, mès damb es colors deth pair.
Ei polit!
Qu'ei gran e ample d'anques.
Vertat qu'ei plan polit, Basili Fedoric?, didec Levin ar encargat, en tot desbrembar-se'n, per çò dera alegria que li costaue eth bon aspècte deth vedèth, der ahèr deth fajòl.
Com poirie èster de ua auta manèra?, repliquèc er òme.
Ò!, me cau dider-vos tanben que Semen, eth mercadèr, venguec ath londeman de partir vos.
Que me calerà discutir fòrça damb eth, Constantin Dmitrievic.
Li parlè er aute dia a prepaus dera maquina…
Aquera allusion calèc a Levin enes detalhs dera sua economia, qu'ère vasta e complicada.
Entrèc damb er encargat en burèu e, dempús de discutir damb eth e damb er intendent, se n'anèc entath salon.
Era casa ère grana e vielha, e encara que Levin s'i estaue solet, la hège escauhar e l'ocupaue tota.
Qu'ère ua casa absurda e erronèa, contrària as sòns naui plans de vida, pro que se'n sabie; mès en aquera casa s'embarraue entada eth tot eth mon: eth mon a on viueren e moriren es sòns pairs.
Eri auien amiat ua existéncia qu'a Levin li semblaue ideau e qu'eth desiraue reprodusir damb era sua hemna e era sua familha.
A penes rebrembaue a sa mair.
Li retiraue coma quauquarren sagrat, e enes sòns sòmnis era sua esposa li calie èster era seguida d'aqueth ideau de santa hemna que siguec sa mair.
Non solet non podie concéber er amor sense eth matrimòni, senon qu'autanplan enes sòns pensaments imaginaue prumèr ara familha e dempús ara hemna que li permetesse crear aquera familha.
Plan per açò, es sues opinions sus eth matrimòni èren tan desparières des des sòns coneishudi, qu'entada eri eth maridar-se non ei qu'un des ahèrs vidanti dera vida.
Entà Levin, ça que la, ère er ahèr principau e que d'eth depenie tota era sua felicitat.
E ara li calie renonciar ada eth!
Se seiguec en petit salon a on prenie eth cafè.
Quan s'acomodèc en sòn fautulh damb un libre ena man e Agafia Mijailovna li didèc, coma tostemp: “Vau a sèir ua estona, pairet” e se calèc ena cagira près dera hièstra, Levin sentec que, per estranh que semblèsse, non podie des.hèir-se des sues illusions ne víuer sense eres.
Se non damb Kitty, li calie maridar-se damb ua auta hemna.
Liegie, pensaue en çò que liegie, seguie d'aurelha era votz dera sua majordòma parlant sens artura, e ath hons de tot açò, es scènes dera sua vida familhar futura desfilauen peth sòn pensament sense connexion.
Comprenie qu'ath hons deth sòn esperit se condensaue, se calaue e se formaue quauquarren.
Entenie a díder a Agafia Mijailovna que Projor, damb es sòs que l'autregèc Levin entà crompar un shivau, se tenguie ara beuenda, e qu'auie batanat ara sua hemna lèu enquia aucir-la.
Levin escotaue e liegie, e era lectura en.hiscaue toti es sòns pensaments.
Ère ua òbra de Tindall sus eth calor.
S'en brembaue d'auer censurat a Tindall pera satisfaccion que damb era parlaue dera capitada des sòns experiments e pera sua manca de prigondor filosofica.
E de ressabuda li venguec entath cap ua idia agradiua:
Tornèc a cuélher eth libre.
Non.
Alavetz?
Era unitat ena origina de totes es fòrces dera natura se sent tostemp per instint…
Serà plan agradiu veir er abaliment de “Pava” venguda en ua vaca plapada.
Dempús, quan se li higen aguestes tres, formaràn ua polida vacada.
Alavetz gesseram era mia hemna e jo damb toti es convidadi entà campar-les entrar.
Era mia hemna diderà: “Kostia e jo auem suenhat ad aguest vedèth coma a ua mainada”.
E Levin rebrembèc çò que s'auie passat en Moscòu.
Jo non n'è eth tòrt.
D'ara endauant es causes anaràn de ua auta manèra.
Quilhèc eth cap, cogitós.
Era vielha “Laska”, encara esmoiguda pera arribada deth sòn patron, dempús de trauessar eth pati ganholant, tornèc, tremolant era codena, botèc eth cap jos era man de Levin e, idolant planhosaments, persutèc entà que l'amorassèsse.
Sonque li manque parlar, didec Agafia Mijailovna.
Ei solet ua gosseta e totun compren qu'eth patron a tornat e qu'ei trist.
Trist?
Vos pensatz que non ac veigui, pairet?
Qu'è auut temps entà poder conéisher as senhors.
Dilhèu non m'è elevat entre eri?
Mès ja se passarà, pairet.
Be qu'age salut e era consciéncia s'estongue sense taca, tot çò d'aute que non ei arren.
Vos hèsqui a vier ua auta taça de cafè?, didec era hemna.
Cuelhec er utís uet e gessec.
Levin amorassèc a “Laska”, que persutaue a voler plaçar eth cap jos era sua man.
Er animau se cargolhèc as sòns pès, damb eth muset emparat ena pauta deth dauant.
E, coma entà hèr veir que tot ara se passaue ben, dauric era boca leugèraments, botgèc eth morre e, plaçant es sues vielhes dents e es sòns umidi pòts çò de mès comòde possible, s'esclipsèc en un beatific repaus.
Levin auie seguit damb interès es sòns darrèrs movements.
Me cau imitar-la, gasulhèc.
Harè çò de madeish.
Tot aquerò non ei arren…
Es causes van ara ora…
Me cau partir, me cau partir, didie explicant era sua sobta decision ara sua cunhada en un ton que semblaue hèr veir qu'auie tanti ahèrs que la demorauen que non podie enumerar-les.
Òc, que me cau partir aué madeish.
Dolly e Anna dinèren soletes damb era anglesa e es mainatges.
Aguesti, siguesse perque non auien eth caractèr constant, siguesse perque notauen ena sua tia Anna un cambi respècte ada eri, deishèren de pic de jogar damb era e se desinteressèren deth tot dera sua partida.
Anna se passèc eth maitin ocupada enes preparatius deth viatge.
Escriuie nòtes as sòns amics de Moscòu, anotaue es sues despenes e premanie eth sòn equipatge.
A Dolly li semblèc que non estaue tranquilla, senon en aqueth grad de preocupacion, qu'era tan ben coneishie per pròpia experiéncia, que lèu jamès vie sense motius e qu'ena majoritat des casi indique solet un prigond desengust damb un madeish.
Dempús de dinar, Anna pugèc ena sua cramba entà vestir-se e Dolly la seguic.
Te trapi estranha aué.
De verat?
Non, que non sò estranha.
Çò que passe ei que me senti trista.
Aquerò me vie de quan en quan…
È talents de plorar.
Qu'ei ua pegaria; ja se passarà, didec Anna ath córrer, e amaguèc eth sòn ròstre rogit ara imprevista, en tot virar-se d'esponera entà cercar un saquet a on sauvaue es sòns mocadors e era sua casqueta de dormir.
Es sòns uelhs ludien de lèrmes, qu'a penes artenhie tier-les.
Que gessí de Sant Petersburg sense talents, e ara, ça que la, me còste d'anar-me'n d'aciu.
Heres ben de vier, pr'amor qu'as hèt ua bona òbra, didec Dolly, guardant-la damb atencion.
Non digues aquerò, Dolly.
Ne hi ne podí hèr arren.
Que i a moments que me demani se per qué s'encabòrnien toti a mimar-me tant.
Qué è hèt e qué podia hèr?
Qu'as auut pro amor en tòn còr entà perdonar, aquerò ei tot.
Diu se'n sap se qué s'aurie passat se tu non auesses vengut!
E ei qu'ès tant erosa, Anna…!
I a ena tua amna tanta claretat e tanta puretat!
Toti auem skeletons ena amna, coma diden es anglesi.
Quini skeletons pòs auer tu?
Tot ei tan clar ena tua amna…!, sorrisclèc Dolly.
Ça que la, les tengui, didec Anna.
E ua inesperada riseta de dolenteria torcèc es sòns pòts a trauèrs des sues lèrmes.
Es tòns skeletons me les imagini mès divertidi que lugubres, opinèc Dolly, arrint tanben.
T'enganhes.
Sabes se per qué me'n vau aué en sòrta de deman?
Qu'ei ua confession que m'aclape, mès te la voi condar, didec Anna, en sèir-se en un fautulh e tachant es uelhs en Dolly.
Sabes se per qué non a vengut Kitty a dinar?, preguntèc Anna.
Qu'ei gelosa de jo; è esbauçat era sua felicitat.
Jo n'è auut eth tòrt de qué eth balh de delànet, que d'eth demoraue tant, se convertisse entada era en un torment.
Mès era vertat ei que non ne sò colpabla, o òc que ne sò, ne sò un shinhau…didec en tot soslinhar es darrères paraules.
Parles madeish que Stiva, didec Dolly, arrint.
Ò, non, que non sò coma eth!
Se te condi açò, ei pr'amor que non voi dobtar de jo madeisha ne ua menuta.
Mès, en didè'c, Anna se n'encuedèc dera sua feblesa: non solet non auie confiança en era madeisha, senon qu'eth rebrembe de Vronsky li costau tau emocion que decidie húger entà non veder-lo mès.
Oui, Stivan m'a raconté qu'as dançat tota era net damb Vronsky e que…
Er estranh torn qu'agarrèren es causes, qu'ei ua causa que harie arrir.
Sajaua de favorir eth matrimòni de Kitty e en sòrta d'açò…
Dilhèu jo en contra dera mia volentat…
Anna se rogic tota e amudic.
Es òmes se n'encueden d'aguestes causes de seguit, didec Dolly.
E a jo me hè dò qu'eth s'ac agarrèsse seriosament.
Mès sò segura de qué tot se desbrembarà ath mès córrer e Kitty me perdonarà, higec Anna.
Se vòs que te diga era vertat, aguesta nòça dera mia fraia non me shaute guaire.
Ja ves que Vronsky ei capable d'encamardar-se d'ua hemna en un dia.
E en èster atau, que vau mès que s'age passat çò que s'a passat.
Ò, Diu mèn!
Serie tant absurd, aquerò!, sorrisclèc Anna.
Mès ua rojor dera cara que denonciaue era sua satisfaccion aluguèc es sues caròles en enténer exprimit en votz nauta eth sòn pròpi pensament.
Ara que me'n vau convertida en enemiga de Kitty, que tanta simpatia sentia per era.
Ei tan gentilla!
Mès tu ac apraiaràs, vertat, Dolly?
Dolly a penes podec tier un arridolet.
Kitty enemiga tua?
Qu'ei impossible!
Me shautarie anar-me'n sabent que toti m'estimatz autant coma vos estimi jo a vosati.
Ara que vos estimi mès qu'abantes.
Vai!, que sò ua pèga!, didec Anna, damb es uelhs negadi pes lèrmes.
Dempús se sequèc es uelhs damb eth mocador e comencèc a apraiar-se.
Jamès desbrembarè çò qu'as hèt per jo.
Rebremba-te'n d'aquerò.
Per qué?, repliquèc Anna, en tot tier-se es lèrmes.
M'as comprenut e me comprenes.
Adishatz, estimada Anna!
Anna s'acomodèc en sèti ath cant d'Anuchka, era sua crambèra.
A tot darrèr, era mia vida reprenerà eth sòn ritme vidant”, pensèc de nauèth.
Cuelhuda encara pera agitacion que la senhorejaue dempús eth maitin, comencèc a ocupar-se de tier-se comòda.
Es sues mans, petites e abiles, treigueren dera bossa ròia de viatge un coishin que placèc sus es sòns jolhs; s'estropèc ben es pès e s'installèc damb comoditat.
Ua viatjaira malauta s'auie estirat ja en sèti entà dormir.
D'autes dues li heren a Anna preguntes sense importància, tant qu'ua de mès vielha e gròssa s'estropaue es cames damb ua flaçada mentre exprimie quauques opinions sus eth praube cauhatge.
Anna responec as senhores, mès en non tier interès ena sua convèrsa, li demanèc ara sua puncèla que li balhèsse eth sòn fanalet de viatge, l'estaquèc en dorsièr deth sòn sèti e treiguec un talhapapèrs e ua novèla anglesa.
Qu'ère malaisit en.honsar-se ena lectura.
Eth movement ath sòn entorn, eth bronit deth tren, era nhèu que pataquejaue era hiestreta ara sua quèrra e s'aganchaue enes veires, eth revisor que passaue de quan e quan, plan abrigat e caperat de flòcs de nhèu, es lucades des sues companhes de viatge a prepaus dera tempèsta, tot que la distrège.
Mès, de un aute costat, tot ère monotòn: es madeishes secodides deth vagon, era madeisha nhèu ena hièstra, es madeishi cambis sobtes de temperatura, deth calor entath hered e un aute còp entath calor; es madeishi ròstres aubiradi ena penombra, es madeishes votzes, e Anna venguec d'arténher a concentrar-se ena lectura e encuedar-se'n de çò que liegie.
Anna Karenina liegie e se n'encuedaue de çò que liegie, mès era lectura, ei a díder, eth hèt d'interessar-se ena vida des auti, l'ère intolerable, qu'auie massa in de víuer per era madeisha.
S'era eroïna dera sua novèla suenhaue a un malaut, Anna aurie desirat entrar era madeisha damb passi doci ena cramba deth pacient; s'un membre deth Parlament prononciaue un discurs, Anna aurie desirat prononciar-lo era; se lady Mary galaupaue darrèr era sua còla, en tot hèr desesperar ara sua ireua e espaurir ara gent damb era sua audàcia, Anna aurie desirat trapar-se ath sòn lòc.
Mès en vaganaut.
Er eròi dera sua novèla començaue ja arténher era plenitud dera sua britanica felicitat: obtenguie un titol de baron e ues propietats, e Anna sentie eth desir de vier damb eth en aqueres tèrres.
De ressabuda era Karenina auec era impression de qué eth sòn eròi li calie senter-se avergonhat e qu'era participaue dera sua vergonha.
Mès per qué?
E, deishant era lectura, s'ajacèc sus eth sòn sèti, en tot sarrar eth talhapapèrs entre es sues mans nervioses.
Qué auie hèt?
Rebrembèc çò que se passèc en Moscòu, a on tot auie estat magnific.
S'en brembèc deth balh, de Vronsky e deth sòn ròstre d'encamardat alhocardit, deth sòn anament respècte ada eth…
Que non i auie arren de qué se podesse avergonhar.
E, totun açò, en vier en aguest punt des sòns rebrembes, tornaue a renéisher en era eth sentiment de vergonha.
Li semblaue coma s'en hèt de rebrembar-lo ua votz deth laguens li mormolhèsse, a prepaus d'eth: “Tu uscles, tu uscles.
Aquerò qu'ei un huec, ei un huec”.
Plan, e qué?
Arric damb mensprètz e tornèc a cuélher eth libre; mès que ja non li siguec possible compréner arren dera sua lectura.
Passèc eth talhapapèrs peth veire cubèrt d'arrosada, dempús botèc era sua caròla ena superfícia lisa e hereda dera huelha, e lèu s'estarnèc d'arrir pera alegria que sobtaments s'auie apoderat d'era.
Notaue es sòns nèrvis cada viatge mès tibadi, es sòns uelhs cada viatge mès dubèrts, es sues mans e pès cada viatge mès crispadi.
Li venguie ua sòrta de sufocacion e li semblaue qu'ena aquera penombra es imatges e es sons l'impressionauen damb un extraordinari vigor.
Se demanaue de contunh s'eth tren auançaue, arreculaue o s'estaue quiet.
Ère Anuchka, era sua puncèla, era que s'estaue ath sòn costat o ua estranha?
Abandonar-se en aqueth estat d'inconsciéncia li costaue terror.
Sentie, ça que la, qu'encara podie botar resisténcia damb era fòrça dera sua volentat.
Entrèc un òme prim, damb un long abric que li mancaue un boton.
Anna comprenec qu'ère er encargat deth cauhatge.
Lo vedec consultar eth termomètre e campèc qu'eth vent e era nhèu entrauen en vagon ath sòn darrèr.
Dempús, tot venguie a èster confús, un aute còp.
Er òme naut apuntaue quauquarren apuat en tenhat, era senhora anciana estirèc es cames e eth departament semblèc entorat d'ua broma nera.
Anna escotèc un terrible bronit, coma se quauquarren s'estarnèsse ena escurina.
Semblaue qu'èren en tot torturar a quauquarrés.
Un ròi arrai de lum li hec clucar es uelhs; dempús tot demorèc entorat en tenèbres e Anna auec era impression de qué s'en.honsaue en un peridèr.
Aqueres sensacions èren, totun, mès divertides que desagradiues.
Un òme emboishat en un abric cubèrt de nhèu li didec quauques paraules ena aurelha.
Anna se remetec.
Vò gésser, senhora?, preguntèc Anuchka.
Òc: qu'è besonh de botjar-me un shinhau.
Aciu laguens que m'estofi.
Volèc daurir era porteta, mès eth vent e era ploja se lancèren contra era, tau que se volessen empachar-li daurir, e tanben açò li semblèc divertit.
Artenhec, a tot darrèr, daurir era pòrta.
Semblaue coma s'eth vent l'auesse estat demorant ath dehòra entà hèr- la-se a vier entre sorriscles d'alegria.
S'agarrèc damb fòrça damb ua man ena balustrada der estriu e tient-se eth vestit damb era auta, Anna baishèc en cai.
Eth vent bohaue ara valenta, mès en cai, ar arrecès des vagons, i auie mès cauma.
Anna alendèc prigondaments e damb plaser er aire frescolenc d'aquera net tempestosa e contemplèc eth cai e era estacion illuminada pes lutzes.
Un revolum de nhèu e vent correc d'ua pòrta en auta dera estacion, fiulèc furiosament entre es arròdes deth tren e ac neguèc tot: persones e vagons, en tot menaçar de caperar- les ena nhèu.
Era tempèsta, se caumèc per un instant, entà tornar-se a desligar de nauèth damb tau fòrça que semblaue impossible de resistir.
Totun, era pòrta dera estacion se daurie e barraue de quan en quan, balhant pas a gent que corrie d'un costat en aute, parlant alègraments, arturant-se en cai, qu'eth sòn pasiment de husta carrinclaue jos es sòns pès.
Era siluèta d'un òme acorbaishat apareishec dauant d'Anna.
Manatz un telegrama, didie era votz.
Ues autes votzes repliquèren, coma un resson:
Se vos platz, per aciu.
En numèro vint-e ueit, e es emplegadi passèren ath córrer coma amiadi pera nhèu.
Dus senhors, damb es sues cigarrètes alugades, passèren dauant d'Anna humant tranquillaments.
Alendèc un aute còp prigondaments er aire frescolenc dera net, calèc era sua man ena parabanda der estriu entà pujar en vagon, quan en aqueth moment era figura d'un òme vestit damb capòta de militar, qu'ère plan près d'era, l'amaguèc era trantalhanta lum deth fanau.
Anna se virèc entà guardar-lo e l'arreconeishec.
Qu'ère Vronsky.
Eth se hec a vier era man ena ussa e li preguntèc respectuosments se podie ajudar-la en quauquarren.
Anna lo campèc en silenci pendent uns instants.
Encara que Vronsky ère d'esquia ara lum, era Karenina credec apreciar en sòn ròstre e enes sòns uelhs era madeisha expression d'afogadura respectuosa que tant l'esmoigueren en balh.
Enquia alavetz Anna s'auie repetit que Vronsky ère un des molti joens, etèrnaments parièrs, que se trapen pertot, e s'auie prometut non pensar en eth.
E vaquí qu'ara se sentie dominada per un alègre sentiment d'orgulh.
Non li calie demanar se per qué Vronsky ère aquiu.
Qu'ère entà trapar-se mès apròp d'era.
Ac sabie damb tanta certitud coma s'eth madeish Vronsky l'ac auesse dit.
Ignoraua que pensàssetz vier entà Sant Petersburg.
E eth sòn ròstre ludie.
Bèth ahèr?, repliquèc Vronsky, tachant es sòns vistons enes uelhs d'Anna Karenina.
Vos vo'n sabetz pro ben que i vau entà estar-me ath vòste costat.
Non posqui hèr arren mès.
En aqueth moment, eth vent, com vencent un trebuc invisible, se precipitèc contra es vagons, escampilhèc era nhèu deth tet a estornegèc trionfauments ua placa de metau qu'auie artenhut arrincar.
Damb un idòl lugubre, era locomotora lancèc un fiulet.
Era tragica beresa dera tempèsta ara li semblaue a Anna mès plia de magnificéncia.
Venguie d'enténer es paraules que cranhie era sua rason, mès qu'eth sòn còr desiraue escotar.
S'estèc en silenci.
Mès Vronsky, en ròstre d'era, liegec era luta que tenguie ath sòn laguens.
Desencusatz-me se vos è dit quauquarren shordant, gasulhèc umilaments.
Parlaue damb respècte, mès en un ton tan decidit, qu'Anna, ara prumeria, non sabec se qué respòner.
Çò que vos didetz non està ben, mormolhèc Anna, fin finau, e, s'ètz vos un cavalièr, ac desbrembaratz tot, coma ac hèsqui jo.
Non ac desbrembarè, non poirè desbrembar jamès, cap des vòsti movements, cap des vòstes paraules.
Qu'ei pro, qu'ei pro!, sorrisclèc era en vaganaut, sajant inutilaments de balhar ara sua portadura ua expression sevèra.
Sentec eth besonh de padegar-se e s'arturèc un moment ena porteta.
Non se'n brembaue guaire ben de çò qu'auie dit, mès comprenie qu'aqueth moment de convèrsa les auie apressat er un ar aute d'un biais terrible, çò que l'orrificaue e la hège erosa ath còp.
Dempús uns bracs instants, Anna entrèc en departament e se seiguec.
Non podec clucar un uelh en tota era net.
Mès en aquera exaltacion, enes sòmnis qu'aumplien era sua ment, non i auie arren de dolorós; ath contrari, i auie quauquarren de gaujós, excitant e arderós.
En trincar eth dia s'esclipsèc en sòn sèti.
Ère ja de dia quan se desvelhèc.
S'apressauen en Sant Petersburg.
Pensèc en sòn hilh, en sòn marit, enes sòns ahèrs domestics, e aqueri pensaments la dominèren complètaments.
Era prumèra persona que vedec en baishar deth tren siguec eth sòn marit.
Eth sòn espós s'apressaue ada era, en tot guardar-la atentiuaments damb es sòns grani uelhs cansadi, damb era sua etèrna arridalha ironica enes pòts, e aguest còp era guardada inquisitiua d'Alexei Alexandrovic la hec estrementir.
Dilhèu demoraue trapar ath sòn marit desparièr de com ère en realitat?
O ère qu'era sua consciéncia li repotegaue tota era ipocrisia, tota era manca de naturalitat qu'auie enes sues relacions conjugaus?
Aquera impression dormie hège temps ath hons dera sua amna, mès solet ara se l'apareishie damb tota era sua dolorosa claretat.
Coma pòs veir, eth tòn enamorat espòs, tant enamorat coma eth prumèr dia, desiraue veder-te de nauèth, didec Karenin damb era sua votz lenta e seca, en tot tier eth madeish ton leugèraments burlesc que tostemp emplegaue en dirigir-li era paraula, coma entà ridiculizar aquera manèra d'exprimir-se.
Com li va a Sergi, preguntèc era.
Moria!, quina recompensa ath mèn afogament amorós!
Donques s'està ben, plan ben.
Vronsky non sagèc ne tansevolhe de dormir.
S'estèc seigut en sòn fautulh damb es uelhs dubèrts.
Ara campant fixaments ath sòn dauant, ara campant as qu'entrauen e gessien; e s'abantes impressionaue as desconeishudi damb era sua inalterabla tranquillitat, ara semblaue encara mès segur de se madeish e mès capinaut.
Es persones non auien entada eth en aqueth moment mès importància qu'es causes.
Tau actitud li costèc era enemistat deth sòn vesin de sèti, un joen plan nerviós, emplegat en Ministèri de Justícia, qu'auie hèt tot çò de possible entà que Vronsky se n'encuedèsse de qué eth pertanhie ath mon des vius.
En bades l'auie demanat huec, en bades li parlaue o li hège copets damb eth code.
Vronsky non mostrèc mès interès per eth que peth fanalet deth vagon.
Ofensat pera sua impassibilitat, eth sòn companh de viatge reprimie a penes eth sòn anug.
Aquera olimpica indiferéncia non significaue que Vronsky se sentesse erós pensant-se qu'auie impressionat eth còr d'Anna.
Encara non gosaue ne imaginar-s'ac, mès eth solet hèt de pensar en aquerò lo negaue d'orgulh e d'alegria.
Non sabie ne volie pensar en çò que poirie resultar de tot aquerò.
Veder-la, escotar-la, estar-se ath sòn costat, aguest qu'ère ara eth solet objectiu dera sua vida.
Estaue tant aganchat per aqueth pensament que, a penes vedec a Anna ena estacion de Blagoe, a on eth baishèc a prener-se un veire de soda, non se'n podec estar d'amuishar-l'ac.
Ja en vagon, Vronsky comencèc a rebrembar es mès petits detalhs des còps que s'auien trapat: es gèsti, es paraules d'Anna.
E eth sòn còr pataquegèc dauant es visions qu'era sua imaginacion li presentaue entath futur.
Baishèc en Sant Petersburg plan fresc e descansat, tau que se gessesse d'un banh hered, a maugrat d'auer passat era net sense dormir.
S'arturèc ath cant d'un vagon entà veir passar a Anna.
E, en veder-lo pauhicat ath sòn dauant, damb es sues cames dretes emboishades enes pantalons neres, en veder-lo cuèlher eth braç d'Anna damb era naturalitat de qui execute un acte qu'ada eth i tie dret, Vronsky li calec rebrembar qu'aqueth èsser qu'era sua existéncia a penes consideraue enquia alavetz, existie, ère de carn e uas e ère junhut estretaments ara hemna qu'estimaue.
Aqueth hered ròstre de petersburgués, aqueth aire indiferent e segur, aqueth chapèu redon, aquera esquia leugèraments acorbaishada, aqueth ensems ère ua realitat e Vronsky li calie arreconeishè'c, mès ac arreconeishie coma un òme que, morint de set, en trapar-se damb ua hont d'aigua blossa desnishèsse qu'ère enlordida per un gosset, un porcèth o ua vaca qu'auien begut en era.
Çò que mès lo desesperaue d'Alexei Alexandrovic ère era sua manèra de caminar, botjant es sues cames d'ua manèra rapida e balançant un shinhau eth còs.
A Vronsky li semblaue que solet eth auie eth dret d'estimar ad aquera hemna.
Eth vailet d'Anna, un aleman qu'auie hèt eth viatge en dusau classa, venguec entà recéber ordes.
Eth marit l'auie autrejat er equipatge abantes de filar-se decididaments de cap a Anna.
Vronsky assistic ar encontre des esposi e era sua sensibilitat d'encamardat li permetec percéber eth leugèr gèst de contrarietat que hec Anna en trapar a Alexei Alexandrovic.
Se sentec erós en veir qu'Anna, encara que d'esquia, endonviaue era sua proximitat.
Plan que òc, era se virèc, lo guardèc e contunhèc parlant damb eth sòn marit.
Auetz passat era net ben, senhora?, demanèc Vronsky, en tot saludar ath còp as dus, e balhant era escadença, atau, ar espós, de qué lo reconeishesse, se volie.
Plan ben gràcies, repliquèc era.
En sòn fatigat ròstre non se diboishaue era animositat de d'auti còps, mès Vronsky n'auec pro entà senter-se erós d'apreciar qu'es uelhs d'Anna, en veder-lo, s'illuminauen d'alegria.
Era lheuèc era vista entath sòn marit, sajant de desnishar s'aguest rebrembaue ath Comde.
Karenin campaue ath joen damb mina de desengust e coma s'a apenes lo reconeishesse.
Vronsky se sentec incomodat.
Eth comde Vronsky, didec Anna.
A!, òc; me semble que mos coneishem!, se dignèc díder Karenin, en tot balhar era man ath joen.
Per çò que veigui ena anada as viatjat damb era mair e ena tornada damb eth hilh, higec arrossegant lentaments es paraules tau que se cadua li costèsse un roble.
Qué?
Tornatz dera vòsta tempsada de permís?, e, sense demorar era responsa de Vronsky, didec damb ironia, en tot dirigir-se ara sua hema: an plorat fòrça es de Moscòu en separar-se de tu?
Pensaue acabar atau era sua convèrsa damb eth Comde.
Mès Vronsky interroguèc a Anna:
Fidi qu'aurè er aunor de visitar-vos.
Damb plaser.
Recebem es deluns, didec Alexei Alexandrovic damb heredor.
Que sò encantat de dispausar de mieja ora de libertat entà testimoniar-te es mèns sentiments!
Semble tau que se me parlèsses d'eri entà reauçar mès eth sòn valor, repliquèc Anna, seguint d'aurelha, sense voler, es passi de Vronsky que caminaue ath sòn darrèr.
E dempús preguntèc ath sòn espós se com auie passat Sergi aqueri dies.
Plan ben.
Mariette me didec qu'ère de plan bon umor.
Me hè dò dider-te que non t'a trapat mens.
Non li passaue madeish ath tòn aimant espòs.
T'arregraïsqui qu'ages vengut un dia abantes de çò que demoraua.
Eth nòste estimat samovar se n'alegrarà fòrça tanben.
Karenin tenguie er apellatiu de “samovar” ara comdessa Lidia Ivanovna, peth sòn constant estat de veeméncia e agitacion.
Seguic dident:
Me demanaue diadèraments per tu.
Te conselhi que li tengues ua visita aué madeish.
Ja sabes qu'eth sòn còr patís tostemp per tot e per toti e ei particularaments inquieta damb er ahèr dera reconciliacion des Oblonsky.
Que ja l'è escrit.
Mès vò saber-se'n de tot peth menut.
Vè-te'n, amiga mia, vè-te'n a veder-la, se non ès massa alassada.
Au, te dèishi.
Me cau assistir a ua session.
Kondreti amiarà eth tòn coche.
Gràcies a Diu qu'a tot darrèr dinarè damb tu!
Mama, mama, mama!
E s'espenjolèc deth sòn còth.
Ja didia jo qu'ère mama!, didec ara seguida era institutritz.
Mès, tau qu'eth pair, eth hilh costèc en Anna ua decebuda.
Ena abséncia l'imaginaue mès de bon pòrt de çò qu'ère ena realitat; e, totun, ère un mainatge encantador: un bèth mainatge de retortilhs ròis, uelhs blus e cames plan dretes, damb es michons ben estiradi.
Anna sentec un plaser lèu fisic en auer-lo ath sòn cant e recéber es sues amorasses, e experimentèc ua consolacion morau en tot escotar es sues innocentes preguntes e guardar es sòns uelhs candidi, fidadi e doci.
L'autregèc es presents que li manauen es mainatges de Dolly e li condèc qu'en Moscòu, ena casa des oncles, i auie ua mainada cridada Tania que ja sabie escríuer e ensenhaue as auti mainatges.
Alavetz, qu'ei que valgui mens qu'era?, preguntèc Sergi.
Entà jo, vida mia, que vales mès qu'arrés.
Ja ac sabia, didec Sergi en tot arrir.
Abantes de qué Anna acabèsse de préner eth cafè, l'anoncièren era visita dera comdessa Lidia Ivanovna.
Ère ua hemna nauta e gròssa, d'auriolenc e malautís color e grani e magnifiqui uelhs neri, un shinhau cogitosi.
Atau que heres a vier as Oblonsky era arrama d'olivèra, estimada?, preguntèc Lidia Ivanovna.
Tot qu'ei apraiat, repliquèc Anna.
Es causes non anauen tan mau coma mos pensàuem.
Ma belle soeur cuelh es sues decisions damb massa precipitacion e…
Mès era Comdessa, qu'auie eth costum d'interessar-se per tot çò que non hège entada era, e solie, ça que la, non parar atencion en açò que li calie èster de mès interès, interrompec ara sua amiga:
Que sò aclapada.
Guaira mauvestat e guairi dolor i é en mon!
Donques qué se passe?, preguntèc Anna, deishant d'arrir.
Que sò cansada de pelejar en vaganaut pera vertat, e a viatges me trapi complètaments ablasigada.
Ja vedetz: era òbra des frairets (se tractaue d'ua institucion benefic-patriòta-religiosa) anaue peth bon camin.
Mès que non podem hèr arren damb aguesti senhors, declarèc era Comdessa en ton de sarcastica resignacion.
Acceptèren era idia entà desvalorizar-la e ara la tien d'ua manèra baisha e indigna.
Solet dues o tres persones, entre eres eth vòste marit, compreneren era vertadèra nautada d'aguesta empresa.
Es auti non hèn que desacreditar-la…
Ager recebí ua carta de Pravdin.
Se referie ath celèbre paneslavista Pravdin, que s'staue en estrangèr).
Era Comdessa li condèc çò que didie ena sua carta e dempús li parlèc des trebucs que s'opausauen ara union des glèises crestianes.
Se per qué ac veigui ara de ua auta manèra?”, pensèc Anna.
Ath hons, tot aquerò qu'ei un absurd: se ditz qu'ei crestiana e non hè qu'emmaliciar-se e censurar; toti son enemics sòns, encara qu'aguesti enemics se criden tanben crestians e volguen es madeishi fins qu'era”.
Dempús dera Comdessa venguec era esposa d'un naut foncionari, que racondèc a Anna totes es nauetats deth moment e partic tàs tres, en tot prométer vier un aute dia a dinar damb era.
Alexei Alexandrovic ère en Ministèri.
Anna assistic ath dinar deth sòn hilh (que tostemp dinaue solet) e ara seguida apraièc es sues causes e examinèc era correspondéncia arreculada.
Arren restaue en era dera vergonha e era inquietud que sentesse pendent eth viatge.
Ja en sòn ambient de costum se sentec dehòra de tot temor e peth dessús de tot repotèc, sense compréner eth sòn estat d'animositat deth dia anterior.
Qu'ei inutil parlar-ne a Alexei.
Se'n brembèc qu'un viatge un subordinat deth sòn marit li hec ua declaracion amorosa.
Credec que l'ac calie condar a Karenin e aguest li didec que totes es hemnes deth mon les calie èster premanides entà taus eveniments, e qu'eth fidaue en sòn tacte, sense deishar-se arrossegar pera gelosia qu'aurie estat umilianta entàs dus.
Alexei Alexandrovic arribèc en casa tàs quate, mès coma soent se passaue, non auec temps de veir ara sua esposa e li calec passar en sòn burèu entà recéber es visites e signar es documents que li hec a vier eth sòn secretari.
Anna baishèc en salon entà receber-les.
A penes eth gran relòtge de bronze d'estil Pèir I sonèc es cinc, Alexei Alexandrovic campèc vestit d'etiqueta, damb corbata blanca e dues decoracions ena solapa, pr'amor que li calie gésser dempús de dinar.
Alexei Alexandrovic auie es moments compdadi e li calie observar damb estricta puntualitat es sues diadères obligacions.
Entrèc ena sala, saludèc a toti e didec ara sua hemna, arrint:
Fin finau s'a acabat era mia solitud!
Non sabes çò d'”incomòde” (e soslinhèc era paraula) qu'ei minjar solet.
Pendent eth dinar, Karenin demanèc ara sua hemna notícies de Moscòu, en tot arrir burlescaments en mentar a Esteva Arkadievic, mès era convèrsa, tostemp d'un caractèr generau, s'estèc sus eth trabalh en ministèri e era politica.
Acabat eth dinar, Karenin se demorèc mieja ora damb es sòns convidadi e dempús, après ua naua sarrada de mans e un arridolet ara sua hemna, partic entà assistir a un conselh.
Anna non volèc vier en teatre, a on auie lòtja reservada aquera net, ne en çò dera comdessa Betsy Iberskaya, que, en saber-se'n dera sua arribada, l'auie manat un avís de qué la demoraue.
Abantes de vier entà Moscòu, Anna balhèc ara sua modista tres vestits entà que les ac apraièsse, pr'amor qu'era Karenina sabie vestir pro ben sense despene guaire.
E, en anar-se'n es convidadi, Anna verifiquèc damb irritacion que des tres vestits que l'auie prometut era modista tier-les apraiats tara sua tornada, dus encara non èren acabadi e autanplan eth tresau non auie demorat ath sòn gust.
Era modista, cridada de ressabuda, pensaue qu'eth vestit l'estaue mielhor d'aquera manèra.
Anna s'embestièc tant contra era que de seguit se sentec avergonhada de se madeisha.
Entà padegar-se, entrèc ena cramba de Sergi, l'ajacèc, l'apraièc es linçòs, lo senhèc damb un ample senhau dera crotz e abandonèc era cramba.
Ara se n'alegraue de non auer gessut e sentie ua grana cauma interiora.
Evoquèc era scèna dera estacion e reconeishec qu'aqueth incident, que li balhèc tanta importància, non ère qu'un detalh triviau dera vida mondana que d'eth non li calie avergonhar-se.
S'apressèc ath cant dera humeneja entà demorar era tornada deth sòn espòs, en tot liéger era sua novèla anglesa.
Tàs nau e mieja en punt sonèc ena pòrta era autoritària trucada d'Alexei Alexandrovic e aguest entrèc ena cramba un moment dempús.
Vai, ja as tornat, didec era, en tot estener-li era man, qu'eth punèc abantes de sèir-se ath sòn costat.
Atau, donc, tot s'a passat ben en tòn viatge?, preguntèc Karenin.
Fòrça ben.
Anna li condèc toti es detalhs: era agradiua companhia dera comdessa Vronsky, era arribada, er accident ena estacion, era pietat que sentec prumèr entà sa frair e dempús entà Dolly.
Encara qu'Esteva sigue eth tòn frair, era sua fauta qu'ei imperdonabla, didec enfaticaments Alexei Alexandrovic.
Anna arric.
Eth sòn espós sajaue de hèr-li veir qu'es laci de parentiu non influien entad arren enes sòns judicis.
Anna arreconeishie plan ben aquera tralha deth caractèr deth sòn marit e l'ac sabie apreciar.
M'alègri, seguie eth, de qué tot s'acabèsse ben e de qué ages tornat.
Qué se ditz per aquiu delà deth nau projècte de lei que è hèt ratificar darrèraments peth Govèrn?
Donques aciu, peth contrari, interèsse fòrça, didec Karenin damb arridalha e satisfaccion.
Anna endonvièc qu'eth sòn marit desiraue estener-se en detalhs que deuien èster satisfasents entath sòn amor pròpi e, mejançant ues preguntes abiles, hec qu'eth l'expliquèsse, damb un arridolet de content, qu'era acceptacion d'aqueth projècte auie estat acompanhada d'ua vertadèra ovacion en aunor sòn.
M'alegrè fòrça, pr'amor qu'aquerò demòstre que comencen a veir es causes d'un punt d'enguarda rasonable.
Non as anat entà nunlòc pendent aguest temps?
Que t'auràs engüejat fòrça, indiquèc.
Ò, non, repliquèc era en tot lheuar-se.
E qué lieges ara?
La poesie des enfers, deth duc de Lille.
Qu'ei un libre plan interessant.
Anna arric coma s'arrís dauant des febleses des èssers estimadi e, passant eth sòn braç jos eth deth sòn espòs, l'acompanhèc enquiath burèu.
Sabie qu'eth costum de liéger pera net ère un vertadèr besonh entath sòn marit.
A maugrat des obligacions que li tenguien eth temps, li semblaue un déuer èster ath pas de çò qu'apareishie en camp intellectuau, e Anna se'n sabie.
Sabie tanben qu'eth sòn marit, plan competent en matèria de politica, filosofia e religion, non sabie arren de letres e de bères arts, çò que non l'empachaue interessar-se per eres.
E, atau coma en politica, filosofia e religion, auie dobtes que sajaue d'esclarir en tot parlar-ne damb d'auti sus eres, en literatura, poesia e, sustot, musica, que d'aquerò non ne sabie arren, defenie opinions que sus eres non toleraue oposicion ne discusion.
Li shautaue parlar de Shakespeare, de Raphael e Beethoven e méter tèrmes as modèrnes escòles de musica e poesia, en tot classificar-les damb un orde logic e rigorós.
Te dèishi.
Que vau a escríuer a Moscòu, didec Anna ena pòrta deth burèu, qu'en eth, ath cant deth fautulh deth sòn marit, i auie premanides ua botelha damb aigua e un paralum entara ampola.
Eth, un còp mès, li sarrèc era man e la punèc.
Mès, tant que pensaue atau, non li bohaue ath laguens ua votz secreta que li didie qu'ère impossible estimar ad aqueth òme?
E contunhaue pensant: “Mès non compreni se com se li ven autant es aurelhes.
Tàs dotze en punt, mentre Anna, seiguda en sòn pupitre, escriuie a Dolly, sonèren es passi amortadi d'ua persona que caminaue en simbosses, e Alexei Alexandrovic, lauat e pientat e damb era sua ròba de net, campèc en lumedar.
Que ja ei ora de dormir, li didec, damb ua riseta de dolenteria, abantes de desparéisher ena cramba.
E seguic ath sòn espós.
Mès, qué s'auie passat damb aquera ahlama qu'en Moscòu alugaue eth sòn ròstre en tot hèr-li lúder es uelhs e miralhar era sua arridalha?
Ara aquera ahlama semblaue que s'auie amortat o, aumens, s'auie amagat.
Petrizky, un joen de familha modèsta, non possedie ua auta fortuna qu'es sòns deutes.
S'embriagaue cada net e es sues aventures, escandaloses e ridicules, li costauen frequenti arrèsti.
A maugrat de tot, es caps e es companhs l'estimauen.
En arribar ena sua casa, tàs onze, Vronsky vedec ena pòrta un coche que non l'ère deth tot desconeishut.
Piquèc ena pòrta e entenec ena escala arridalhes masculines, un graciós accent de hemna e era votz de Petrizky, sorrisclant:
S'ei un d'aguesti miserables, non lo deishetz entrar!.
Vronsky entrèc sense anonciar-se, en tot sajar de non hèr bronit, e s'apressèc en salon.
Era baronessa Chilton, amiga de Petrizky, ua roienca careta rosada e d'accent parisenc, vestida ara ocasion damb un vestit de satin lillà, premanie eth cafè sus ua taula.
Petrizky, vestit de normau, e eth capitan Kamerowsky, d'unifòrme, èren ath sòn costat.
Macareu, Vronsky, qu'ès aciu!, exclamèc Petrizky, hènt un bot dera sua cagira.
Eth senhor patron que què ara suspresa ena sua casa…
Baronessa: premanitz-li eth tè ena cafetèra naua.
Quina suspresa mès agradiua!
E, qué me dides d'aguest nau ornament deth salon?
Fidi que te shautarà, didec, en tot senhalar ara Baronessa.
Supausi que vos coneishetz…
Plan que mos coneishem!, didec, arrint, Vronsky, sarrant era man dera hemna.
Qu'èm ancians amics.
Me'n vau, didec era.
Vietz de viatge e…se vos shòrdi, me'n vau.
Qu'ètz vos ena vòsta casa, amiga mia, ena vòsta casa…
Adishatz, Kamerowsky, higec Vronsky en tot sarrar era man deth capitan damb cèrta heredor.
Vedetz se com n'ei d'amable?, didec era Baronessa a Petrizky.
Vos que non saberíetz parlar damb tanta gentilesa.
Plan que òc.
Dempús de dinar, òc.
Dempús de dinar que non tie gràcia.
Tè, vau a premanir eth cafè tant que vos apraiatz, didec era Baronessa, en sèir-se e hèr a tier era cafetèra naua.
Pèir, balha-me eth cafè; ne vau a méter mès, didec a Petrizky.
Que lo mimes massa.
Guarda que meter-li mès cafè!
Non, non lo mimi…
E era vosta hemna, didec de pic era Baronessa, talhant era convèrsa de Vronsky damb es sòns camarades.
Non sabetz que mentre que vos estàuetz dehòra vos auem maridat?
Non vos auetz hèt a vier ara vòsta esposa?
Non, Baronessa.
Qu'è neishut e morirè en tot èster un boèmi.
Plan que òc!
Balhatz-me aguesta man!
Qué harè s'eth non vò divorciar-se?
Sagi d'amiar er ahèr entàs Tribunaus.
Qué ne pensatz vos?
Kamerowsky, hètz ua lucada ath cafè; guarda!, ja s'a vessat…
Non vedetz que parli de causes serioses?
Qu'è besonh de recuperar es mèns bens, pr'amor qu'aqueth senhor, didec damb accent mespredós, damb era desencusa de qué li sò infidèu, s'a sauvat era mia fortuna.
Era gent der ambient que Vronsky se botjaue que sòl dividir es persones en dues classes: era prumèra qu'ei compausada per pècs, pocvaus e ridiculs, que se pensen qu'es esposi les cau èster fidèus as sues esposes, es joenes pures, es maridades aunorables, es òmes decididi, fèrms e patrons de se madeishi.
Aguesti estupids opinen que les cau educar as hilhs, guanhar-se era vida, pagar es deutes e cométer d'autes pegaries atau.
Era dusau classa, ara qu'es tipes deth mon de Vronsky se vanten de pertànher, solet balhen valor ara elegància, ara generositat, ara audàcia e ath bon umor, en tot autrejar-se sense vergonha as sues passions e fotent-se'n de tot çò d'aute.
Totun, influit ara per ambient de Moscòu, tan desparièr, Vronsky, de moment, ère en aqueth ambient, dehòra deth sòn rondèu, e lo trapaue massa frivòl e superficiauments alègre.
Mès que lèu entrèc ena sua vida vidanta, de forma tant aisida coma meter es pès enes sues simbosses de cada dia.
Eth cafè que non venguec a èster jamès begut.
Gessec dera cafetèra, se vessèc sus eth tapís, enlordic eth vestit dera Baronessa e esposquèc a toti, mès artenhèc era sua fin: costar eth divertiment e era arridalha generau.
Plan ben, adishatz!
Me'n vau, pr'amor de non tier sus era mia consciéncia que vos cometetz eth mès abominable delicte que pòt cométer un òme corrècte: non lauar-se.
Atau, donc, qué me conselhatz?, que cuelha peth còth ad aguest òme e…?
Plan que òc; mès sajant qu'es vòstes manetes se trapen près des sòns pòts.
Atau, eth les punarà e es causes s'acabaràn a gust de toti, contestèc Vronsky.
Ben, enquiath ser.
En teatre Francés, vertat?
Kamerowsky se lheuèc tanben.
Tant que s'apraiaue, Petrizky li comencèc a explicar era sua situacion.
Non auie sòs, sa pair se remie a balhar-li-ne mès e non volie pagar es sòns deutes; eth sarte se remie a hèr-li ròba e un aute sarte auie cuelhut era madeisha actitud.
Ath delà, eth Coronèl ère prèst a expulsar-lo deth Regiment se seguie damb aqueri escandals, e era Baronessa se metie pesada coma eth plomb damb es sues ofèrtes de sòs…
Qu'auie en perspectiua era conquista de ua auta beresa, un tipe totafèt orientau…
Ua sòrta de Rebeca, estimat, ja te l'amuisharè…
A mès, i auie ua querelha damb Berkchev, que sajaue d'amiar-li es pairins, encara que podie assegurar-se que non harie arren.
En resumit, tot se passaue plan ben e ère plan divertit.
En escotar-lo, en senter-se en aqueth ambient tan familhar, en sòn pròpi apartament, a on s'estaue dès hège tres ans, Vronsky se n'encuedèc que se negaue de naueth ena vida leugèra e alègra de Sant Petersburg, e se n'encuedèc damb satisfaccion.
Ei possible?, preguntèc, hloishant era canela deth lavabo, que deishèc gésser un arrai d'aigua sus eth sòn còth vigorós e roienc.
Ei possible, repetic damb accent d'incredulitat que Laura age deishat a Fertingov per Mileev?
E eth?
Se qué hè?
Seguís tan pèc e tan satisfèt de se madeish coma tostemp?
Escota, a prepaus, qué se passe damb Buzulkov?
Buzulkov?
Se te'n sabesses!
Ja coneishes era sua afeccion entath balh.
Que non se'n pèrd cap des dera Cort.
Sabes qu'ara se tien uns cascos mès leugèrs…?
Donques ben: eth ère aquiu damb eth sòn unifòrme de gala…
M'entenes?
T'enteni, t'enteni, afirmèc Vronsky, en tot secar-se damb era tobalhòla de pelussa.
Ua grana Duquesa passaue deth bracet d'un diplomatic estrangèr e era convèrsa requeiguec, malerosaments, sus es cascos naus.
Era grana Duquesa n'i volec mostrar un ath diplomatic e en veir a un bon gojat damb eth casco en cap (e Petrizly sagèc d'imitar era actitud e es gèsti de Buzulkov), li demanèc que l'ac deishèsse per favor.
E eth, sense botjar-se.
Qué significaue aquera actitud?
Que comencen a hèr-li senhaus, indicacions, li guinhen eth uelh…
E eth seguís immovil coma un mòrt!
Comprenes era situacion?
Buzulkov se vire.
E fin finau un aute l'ac arrinque ara valenta e l'ac aufrís ara Duquesa.
E de ressabuda ven que deth casco ges…
Sabes qué?
Ua pèra, gojat, ua pèra!
E bonbons, dues liures de bonbons!
Eth plan bèstia qu'anaue fòrça ben aprovedit!
Vronsky arrie damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Pendent ua longa estona, cada còp que se'n brembaue dera istòria deth casco, s'estarnaue d'arrir, en tot mostrar, en hè'c, es sues polides dents.
Ja informat des notícies deth moment, Vronsky se calec er unifòrme damb era ajuda deth sòn vailet e anèc a presentar-se ena Comandància militara.
Dempús volie hèr ua visitar ath sòn frair, passar pera casa de Betsye, hèr ua sèrie de visites que l'incorporèssen ena vida de societat e li balhèssen era possibilitat de trapar a Anna Karenina.
Gessec, donc, en tot pensar tornar tath pic dera mieja net, coma ère constum en Sant Petersburg.
Tath finau der iuèrn, es Scherbazky qu'aueren en çò de sòn consulta de mètges, pr'amor qu'era salut de Kitty inspiraue temors.
Se sentie aflaquida e damb era proximitat dera primauèra era sua salut non hec qu'empejorar.
Eth mètge de familha li manèc òli de hitge de merluça, mes endauant hèr e, a tot darrèr, nitrat d'argent.
Mès coma que degun d'aqueri remèdis dèc un bon resultat, eth mètge venguec de conselhar un viatge en estrangèr.
Per tot aquerò, era familha resolvec cridar a un mètge plan reputat.
Aguest, òme joen encara e de bon pòrt, exigic er examen peth menut dera malauta.
Persutèc damb ua complasença especiau qué era pudor des puncèles ère ua reminiscéncia barbara, e que non auie arren mès naturau qu'un òme encara que siguesse joen auscutèsse a ua gojata a miei vestir.
Eth ère acostumat a hè'c cada dia e coma que non experimentaue, per tant, cap d'emocion, consideraue era pudor femenina non solet coma ua rèsta de rusticitat, senon tanben coma ua ofensa personau.
Que siguec de besonh someter-se, perque, a maugrat que toti es mètges auessen seguit madeish numèro de cursi, estudiat es madeishi libres e auessen, per tant, practicat era madeisha sciéncia, sabi pas se per quines rasons, e a maugrat de qué quauqui uns qualifiquèren ad aqueth doctor de persona non recomanabla, se resolvec que solet eth podie sauvar a Kitty.
Dempús d'un suenhós examen dera malauta, confusa e estalabordida, eth celèbre mètge se lauèc escrupulosaments es mans e gessec en salon, a on lo demoraue eth Prince, que l'escotèc tossint e damb mina seriosa.
Eth Prince, coma òme ja d'edat, que non ère pèc e non auie jamès estat malaut, non credie ena medecina e se sentie emmaliciat dauant d'aquera comèdia, pr'amor que dilhèu ère eth solet qu'endonviaue era causa dera malautia de Kitty.
Per çò d'aute, eth mètge dissimulaue damb dificultat eth sòn mensprètz entath vielh aristocrata.
En èster era Princesa era vertadèra mestresa dera casa, a penes se dignaue dirigir-li era paraula ada eth, e solet dauant d'era se proposaue desnishar es pèrles dera sua sabença.
Plan ben, doctor, deciditz era nòsta sòrt: didetz-mos-ac tot.
Solet didec:
Atau, doctor, que…?
Prumèr, Princesa, vau a parlar damb eth mèn collèga e dempús aurè er aunor de mostrar-vos era mia pensada.
Me cau, donc, deishar-vos solets?
Coma volgatz…
Era Princesa gessec, alendant.
En demorar-se solets es dus professionaus, eth mètge de familha comencèc timidaments a expausar era sua opinion de qué se tractaue d'un procès de tubercolòsi incipient, mès que…
Plan, didec, mès…
Eth mètge de familha carèc respectuosaments ena mitat deth sòn discurs.
Coma vo'n sabetz, didec era eminéncia, non podem precisar se quan comence un procès tuberculós.
Enquia que non existisquen cavèrnes non sabem arren en concret.
Solet i caben suposicions.
Aciu que i a sintòmes: mau neuriment, nerviosisme, eca.
Era qüestion ei aguesta: admetut eth procès tuberculós, se qué hèr entà ajudar ath neuriment?
Mès vos non ignoratz qu'en aquerò s'i sòlen barrejar tostemp causes d'orde morau, se permetec observar er aute mètge, damb ua subtil arridalha.
Plan, plan, responec era celebritat medicau, en tot campar un aute viatge eth sòn relòtge.
Desencusatz: vo'n sabetz s'eth pònt de Yausa ei ja acabat o s'encara mos cau hèr era virada?
Ei ja acabat?
Alavetz poirè arribar en vint menutes…
Donques, tau qu'auem dit, se tracte de mielhorar era alimentacion e padegar es nèrvis…
Ua causa qu'ei estacada damb era auta, e ei de besonh actuar enes dues direccions d'aguest cercle.
E un viatge entar estrangèr?, preguntèc eth mètge dera casa.
Sò enemic des viatges entar estrangèr.
S'eth procès tuberculós existís, çò que non podem saber, eth viatge arren apraiarie.
Mos cau tier un remèdi qu'aumente eth neuriment sense damnatjar er organisme.
E eth mètge famós expausèc un plan curatiu a basa des aigües de Soden, plan qu'eth sòn auantatge principau, sivans eth, ère evidentaments qu'es taus aigües non podien de cap manèra costar cap damnatge ara malauta.
Ath delà, sa mair ac desire…
En aguest cas que i pòden anar.
Aguesti charraires alemands non li haràn que mau.
Que serie mielhor que non les escotèsse.
Mès s'ac vòlen atau, que i vagen.
Tornèc a campar eth relòtge.
Me cau partir ja, didec, en tot filar-se de cap ara pòrta.
Examinar-la un aute còp!, sorrisclèc era mair, trebolada.
Que son uns detalhs, Princesa.
Ben, passatz, se vos platz…
E era mair, acompanhada peth mètge, entrèc en salon de Kitty.
En entrar eth mètge se rogic encara mès e es sòns uelhs s'empliren de lèrmes.
Era sua malautia e garison se les imaginaue ua causa estupida e enquia ridicula.
Era cura li semblaue tant absurda coma voler recompausar ua gèrra trincada amassant es tròci trincadi.
Eth sòn còr ère esbauçat.
Se com remeter-lo damb gachets e drògues?
Seiguetz-vos, se vos platz, Princesa, didec eth mètge famós.
Desencusatz, doctor, mès tot aquerò que non amie entà nunlòc.
Aguest ei eth tresau viatge que me demanatz era madeisha causa.
Eth mètge famós non s'ofensèc.
Excitacion nerviosa, didec a sa mair de Kitty, quan aguesta auie gessut.
Totun aquerò, ja auia acabat.
E eth mètge comencèc a explicar ara Princesa, coma se siguesse ua hemna d'intelligéncia excepcionau, er estat dera sua hilha deth punt d'enguarda scientific, e acabèc persutant que hesse aquera cura d'aigües, que, ena sua pensada, non servirie d'arren.
En preguntar-li era Princesa se li calie anar entar strangèr, eth mètge se calec en prigondes reflexions, coma meditant sus un problèma dificil, e dempús de pensar-s'ac fòrça, venguec de conselhar-li que se hesse eth viatge.
Metec, totun, coma condicion, que non se hesse cabau des charraires d'aquiu e que se lo consultèsse ada eth entà tot.
Quan eth mètge gessec se senteren toti aleugeridi, coma se s'ausse passat aquiu bèth erós eveniment.
Era mair tornèc ena cramba de Kitty radianta d'alegria e Kitty hec veir qu'ère contenta tanben.
Ara que se vedie obligada soent a dissimular es sòns vertadèrs sentiments.
Qu'ei vertat, mama, sò plan ben.
Mès se pensatz que mos cau anar entar estrangèr, que i podem anar, didec, e, entà mostrar er interès que desvelhaue en era aqueth viatge, comencèc a parlar des preparatius.
Dempús d'anar-se'n eth mètge, arribèc Dolly Sabie que se celebraue aqueth dia consulta de mètges e, a maugrat que hège pòc que s'auie lheuat deth lhet après era sua darrèra jasilha (a finau der iuèrn auie mainadat ua hilha), en tot deishar ara nauèra neishuda e a ua auta des sues hilhes qu'ère malauta, acodic entà interessar-se pera salut de Kitty.
Vos veigui fòrça alègres a toti, didec en entrar en salon, sense trèir-se eth chapèu.
Qu'ei que se trape mielhor?
Sagèren de condar-li çò que les auie dit eth mètge, mès se passèc que, encara qu'aguest auie parlat pro ben pendent ua estona, èren incapables d'exprimir damb claretat çò qu'auie dit.
Era soleta causa interessanta ère qu'auien resolvut anar-se'n entar estrangèr.
Dolly non podec tier un sospir.
Era sua mielhor amiga, era sua fraia se n'anaue.
E era sua pròpia vida non ère bric alègra.
Après era reconciliacion, es sues relacions damb eth sòn marit s'auien convertit en umiliantes entada era.
Era sòudadura costada per Anna resultèc d'escasa consisténcia e era felicitat conjugau se tornèc a trincar peth madeish lòc.
Non i auie arren en concret, mès Esteva Arkadievic non ère jamès en casa, mancauen tostemp es sòs entàs atencions dera casa e es sospeches d'infidelitat de part deth sòn marit tormentauen a Dolly de contunh, encara que sajaue de passar-se'n entà non quèir un aute viatge en patiment dera gelosia.
Era prumèra explossion de gelosia que non se podie tornar a repetir, e ne tansevolhe era descubèrta dera infidelitat deth sòn marit aurie ja de desvelhar en era eth dolor deth prumèr viatge.
Ua tau descubèrta solet l'aurie empedit atier es sues obligacions familhars; mès s'estimaue mès deishar-se enganhar, en tot menspredar-lo e menspredar-se ada era madeisha pera sua feblesa.
Ath delà, es copacaps pròpis d'ua casa abitada per ua nombrosa familha ocupauen tot eth sòn temps: ja siguesse pr'amor qu'era petita non podie popar ben, ja siguesse pr'amor qu'era hilhuquèra se n'anaue, ja siguesse, pr'amor qu'un des hilhs venguie a èster malaut.
Se com anatz en çò de tòn?, preguntèc era Princesa a Dolly.
Tanben nosati auem fòrça penes, mama…
Ara qu'ei malauta Lilí, e cranhi que sigue era escarlatina.
Solet è gessut entà demanar per Kitty.
Per aquerò sò venguda ara prèssa, pr'amor que s'ei escarlatina, que Diu mo'n age!, qui sap quan poirè tornar.
Qué auetz decidit?
Anar entar estrangèr?
E qué pensatz hèr damb jo?
Me pensi que te cau demorar-te, Aleksandre, responec era sua esposa.
Coma volgatz.
Mama, e per qué non li cau vier a papa damb nosates?, preguntèc Kitty.
Que mos estaríem toti mielhor.
Eth Prince se lheuèc e amorassèc es peus de Kitty.
Que li semblaue a Kitty qu'arrés dera familha la comprenie tan ben coma sa pair, a maugrat de qué parlaue pòc damb era.
Per èster era mendre des hilhes, ère era preferida deth Prince e Kitty pensaue qu'eth sòn madeish amor li hège calar-se mès enes sòns sentiments.
Quan era sua guardada trapèc es uelhs blus e bondadosi deth Prince, que la guardauen atentiuaments, li semblèc qu'aquera guardada la penetraue, desnishant tota era tristesa qu'auie ath sòn laguens.
Kitty se quilhèc, rogint-se, e s'auancèc entà sa pair demorant que la punèsse.
Aguesti estupidi postissi!
Un que non pòt ne amorassar ara sua pròpia hilha.
Que mos cau contentar a passar era man pes pèus de quauqua senhora defuntada…
Se qué hè eth vòste “trionfaire”, Dollynhka?, pregutèc ara sua hilha màger.
Arren, papa, responec era, en tot compréner que se referie ath sòn marit.
E higec, damb un arridolet ironic: qu'ei tostemp dehòra de casa.
A penes lo veigui.
Encara non a anat ena propietat entà véner era husta?
Non…
Tostemp se premanís entà anar-i.
Premanint-se entà anar-i!
Que me calerà a jo hèr çò de madeish!
Plan ben!, didec en tot dirigir-se ara sua hemna, mentre se seiguie.
Sabes se qué te cau hèr, Kitty?, ahigec, parlant ara sua hilha mendre.
Donques que quinsevolh dia que lude un bon solei te lhèues dident: “Me senti totafèt sana e alègra e vau a gésser de passejada damb papa, lèu-lèu peth maitin e entà alendar er aire frescolenc”.
Qué te semble?
Mès non auec fòrces entà respóner.
Ves eth resultat des tues badinades?, didec era Princesa, emmaliciada.
Tostemp serà madeish… higec, e li petèc un discurs plen de repotecs.
Se sent tan malerosa era prauba, tan malerosa!
E tu non comprenes que quinsevolh allusion ara causa deth sòn patiment la hè a patir.
Que semble impossible que posque ua enganhar-se autant damb es òmes.
Vronsky.
Non compreni que non i age leis que castiguen as persones qu'òbren d'ua manèra tan ignòbla, tan baisha.
Non voleria ne entener-te, didec eth Prince damb gravetat, en tot lheuar-se e coma s'anèsse a partir, mès arturant-se en lumedar.
Que i a leis, òc; que i son, hemna.
E se vòs saber se qui ei eth colpable t'ac diderè: tu e arrés mès que tu.
Tostemp a auut leis contra taus persones e encara les auem.
Òc, senhora!
Se non auessen anat es causes tau que non deuien, se non auéssetz estat vosates es prumères en introducir-lo en aguesta casa, jo, un vielh, auria sabut amiar entà on calesse ad aguest pòcvau.
Mès coma es causes anèren tau qu'anèren, ara que mos cau pensar a guarir a Ketty en tot mostrar-la a toti aguesti charraires.
Eth Prince semblaue auer encara fòrça mès causes entà díder, mès a penes l'entenec era Princesa parlant en aqueth ton, era, tau que hège tostemp en tractar-se d'ahèrs seriosi, se n'empenaïc e s' umilièc.
Aleksander, Aleksander… gasulhèc, en tot apressar-se ada eth, somicant.
Tan lèu era comencèc a plorar, eth Prince se padeguèc ath sòn torn.
Qu'ei pro, qu'ei pro…
Ja sai que patisses coma jo.
Mès, qué podem hèr?
Que non se tracte, a tot darrèr, d'un mau grèu.
Diu ei misericordiós… balhem-li es gràcies… contunhèc sens saber ja se qué didie e responent ar umid punet dera Princesa que venguie de sénter ena sua man.
Dempús gessec dera cramba.
Quan Kitty se n'anèc plorant, Dolly comprenec qu'apraiar aqueth ahèr ère pròpi d'ua hemna e s'esdeguèc a meter-se ara òbra.
Se treiguec eth chapèu e, rebussant-se morauments, se vau era frasa, se calèc en ahèr.
Tant que sa mair auie estat en tot repotegar a sa pair, Dolly sagèc de contier-la autant coma eth respècte l'ac permetie.
Pendent era escometuda deth Prince, s'esmoiguec alavetz damb sa pair en campar era bondat demostrada per eth, de seguit, en veir plorar ara Princesa.
Mama, hè temps que volia dider-vos que Levin, quan s'estèc aciu eth darrèr viatge, se prepausaue declarar-se a Kitty.
Que l'ac didec a Stiva.
E qué?
Non compreni…
Que pòt èster que Kitty lo refusèsse.
Non te didec arren era?
Non, non me didec arren, ne d'un ne der aute.
Qu'ei massa capinauta, mès me'n sabi que siguec tot per tòrt d'aqueth.
Mès imagina-te que refusèc a Levin…
Jo me pensi que non ac aurie hèt se non s'auesse passat çò que jo sai.
E dempús er aute l'embolhèc tan terriblaments!
Non compreni arren.
Aué en dia totes vòlen víuer sivans es sues pròpies idies.
Non diden arren as sóns mairs, e dempús…
Li vau a tier ua visita, mama.
Vè-i.
Dilhèu t'ac enebisqui?, repliquèc sa mair.
En entrar ena saleta de Kitty, ua cramba petita, esquista, damb pipes vieux saxe, tan jovenila, rosada e alègra coma era pròpia Kitty solet dus mesi abantes, Dolly se'n brembèc damb guaira estima e alegria auien apraiat es dues er an anterior aguesta saleta.
Ara me'n vau entà casa e non gesserè d'era en fòrça dies; tanpòc tu poiràs vier a veder-me, didec Daria Alexandrovna, en sèir-se ath sòn costat.
Atau que voleria parlar-te.
De qué?, preguntèc Kitty de seguic, un shinhau espaurida e lheuant eth cap.
De qué vos que sigue, senon deth desengust que patisses.
Non patisqui cap desengust.
Qu'ei pro, Kitty.
Dilhèu te penses que non me'n sai?
Qu'ac sai tot.
E cre-me qu'ei pòga causa.
Totes auem passat per aquerò.
Kitty caraue, en tot tier era sevèra expression deth sòn ròstre.
Que non s'ac vau çò que patisses per eth!, contunhèc Daria Alexandrovna, en tot calar-se de patac en ahèr.
M'a menspredat!, didec Kitty damb votz amortada.
Non me parles d'aquerò, se te platz, non me parles…
Qui t'ac a condat?
Que non i aurà arrés qu'ac digue.
Sò solide fòrça de qué t'estimaue e enquia e tot t'estime ara, mès…
Çò que mès me shòrde son aguestes compassions!, sorrisclèc Kitty de pic.
S'estornegèc ena cagira, se rogic e botgèc irritada es dits, en tot sarrar era fibèla deth cinturon qu'auie entre es mans.
Dolly coneishie aqueth costum dera sua fraia de cuélher era fibèla, ara damb ua ara damb ua auta man, quan estaue irritada.
Sabie qu'en aqueri moments Kitty ère capabla de pèrder eth cap e díder causes superflues e enquia desagradiues, e l'aurie volut solatjar, mès que ja ère tard.
Qué ei, ditz-me, qué ei çò que me vòs hèr a compréner?, didec Kitty ara prèssa.
Que siguí encamardada d'un òme que jo non l'importaua e qu'ara me morisqui d'amor per eth?
E aquerò m'ac ditz era mia fraia en tot pensar mostrar-me d'aguesta sòrta era sua simpatia e era sua pietat!
Que non n'è besonh d'aguesta pietat ne d'aguesta simpatia!
Non ès justa, Kitty.
Per qué me tormentes?
Ath contrari, veigui qu'ès aclapada, e…
Mès Kitty, ena sua irritacion ja non l'escotaue.
Que non me cau ablasigar-me ne consolar-me.
Sò pro capinauta entà non permeter- me jamès estimar a un òme que non m'estime.
Mès se non te digui arren d'aquerò, repliquèc Dolly damb doçor.
Ditz-me solet ua causa, higec en tot agarrar-li era man: te parlèc Levin?
Eth nòm de Levin semblèc hèr-li a pèrder a Kitty era pòca serenitat que li restaue.
Se lheuèc en un bot dera cagira e, en tot lançar en tèrra eth cinturon qu'auie ens mans, parlèc, hènt rapids gèsti:
Qué a a veir Levin damb tot aquerò?
Non compreni se per qué me martirizes.
Qu'è dit, e ac repetisqui, que sò massa capinauta que jamès, jamès harè çò que tu hès de tornar damb er òme que t'a tradit, qu'estime a ua auta hemna.
Aquerò que non ac compreni!
Tu ac pòs hèr, mès jo non!
E, après aguestes paraules, Kitty guardèc a sa fraia e, en tot campar que baishaue eth cap tristaments, en sòrta de gésser dera cramba, coma se prepausaue, se seiguec près dera pòrta e, caperant-se era cara damb eth mocador, joquèc eth cap.
Eth silenci se tardèc quauqui instants.
Dolly pensaue en era madeisha.
Era sua umiliacion constanta se miralhèc en sòn còr damb mès fòrça dauant es paraules dera sua fraia.
Non demoraue de Kitty tanta crudeutat e ara se sentie ofensada.
Mès, de ressabuda, percebec era heregada d'un vestit, eth rumor d'un somic reprimit…
Uns braci entornegèren eth sòn còth.
Sò tan malerosa, Dollynka!, exclamèc Kitty, coma cohessant era sua colpa.
Alexandrovna.
Coma s'aqueres lèrmes auessen estat er òli que grèishe era maquina dera mutuau comprension entre es fraies, aguestes, en auer plorat, parlèren non solet de çò que les preocupaue, senon tanben de d'autes causes, e se compreneren.
E ath sòn torn Dolly comprenèc tot çò que volie saber: comprenec qu'es sues suposicions èren justificades, qu'er amarum, er incurable amarum de Kitty, s'estaue en qué auie refusat era proposicion de Levin entà dempús èster enganhada per Vronsky; e comprenec tanben que Kitty, ara, ère a mand d'auer en òdi a Vronsky e estimar a Levin.
Que non è cap de pena, didec era joena en solatjar-se.
Mès comprenes que tot s'a tornat monotòn e desagradiu entà jo, que senti hàstic de tot e que lo senti enquia e tot de jo madeisha?
Non te pòs imaginar es idies tant orribles que m'inspire tot.
Quines idies orribles pòden èster aguestes?, preguntèc Dolly damb un arridolet.
Es pejores e mès repugnantes.
Sabi pas se com explicar-t'ac.
Non posqui ne veir ad aquerò que se cride “un pretendent”.
Me semble que m'examinen entà mesurar-me.
Abantes m'ère agradiu vier en quinsevolh lòc damb eth vestit de net, m'admiraua a jo madeisha…
Mès ara me senti avergonhada e intimidada.
Se qué vos?
Damb tot se passe madeish…
Eth mètge, sabes?…
E Kitty carèc, trebolada.
Volie contunhar parlant e díder que dès qu'auie experimentat aqueth cambi, Esteva Arkadievic l'ère particularaments desagradiu e non lo podie pas veir sense que li venguessen es mès baishi pensaments.
Tot que se me retire jos eth sòn aspècte mès vil e mès grossièr, contunhèc, e aguesta ei era mia malautia.
Dilhèu dempús se me passarà…
Non penses en aguestes causes!
Non ac posqui evitar.
Solet me senti a gust entre es mainatges.
Per aquerò solet me trapi ben en çò de tòn.
Me hè dò que non posques anar-i peth moment.
Òc, i anarè.
Que ja è patit era escarlatina.
Demanarè eth permís a mama.
Kitty persutèc enquia qu'artenhèc que sa mair la deishèsse anar a demorar-se en çò de sa fraia.
Tant que se tardèc era escarlatina, qu'efectiuaments patiren es mainatges, les hec a tier compde.
Es dues fraies artenhèren sauvar as sies mainatges, mès era salut de Kitty non mielhoraue e, tath Quareme, es Scherbazky partiren entar estrangèr.
Mès aguest ample cercle que tie es sues subdivisions.
Atau, Anna Arkadievna auie relacions en tres sectors desparièrs: era un en ambient oficiau deth sòn marit, damb es sòn colaboradors e subordinadi, amassadi e desseparadi dera forma mès estranha en marc des cironstàncies sociaus.
Ena actualitat, Anna a penes rebrembaue aquera sòrta de respècte religiós qu'auie sentut ara prumeria damb aqueres persones.
Les coneishie ja a toti tau que se coneish ara gent en ua petita ciutat provinciana.
Se'n sabie des sues costums e febleses, a on les sarraue era sabata, quines èren es sues relacions mutuaus e, çò mès important: non ignoraue a on trapauen empara, ne com ne per qué la trapauen, ne quini èren es punts que divergien o coïncidien entre eri.
Mès aqueth cercle d'interèssi politics e omenencs non l'auie interessat jamès e, a maugrat des conselhs dera comdessa Lidia Ivanovna, sajaue de frequentar-les çò de mens possible.
Un aute cercle vesin a Anna ère aqueth qu'ath sòn trauèrs hec era sua carrèra Alexei Alexandrovic.
Era comdessa Lidia Ivanovna ère ath miei d'aqueth cercle.
Se tractaue d'ua societat de hemnes lèges, vielhes e plan religioses e d'òmes intelligents, sabents e ambiciosi.
Un òme de talent que pertanhie ad aguest cercle lo cridaue “era conscéncia dera societat de Sant Petersburg”.
Alexei Alexandrovic estimaue fòrça aqueth ambient, e Anna, que sabie cuélher es simpaties de toti, i trapèc aquiu fòrça amics enes prumèri tempsi dera sua vida ena capitau.
Mès en tornar de Moscòu aquera societat se li hec insuportabla.
Li semblaue qu'aquiu toti simulauen, coma era, e se sentie tant engüejada e desengustada en aqueth mon que sagèc de visitar çò de mens possible ara comdessa Lidia Ivanovna.
Eth tresau cercle qu'Anna auie relacions ère eth gran mon pròpiaments dit, eth des balhs, eth des vestits eleganti, eth des taulejades, un mon que s'empare damb ua man ena Cort entà non rebaishar-se enquia aqueth semimon qu'es sòns membres menspredauen, mès que damb eth auien non solet ua retirada, senon identitat de gusti.
Quan siga vielha, jo que serè coma eres, didec Betsy, mès vos, qu'ètz joena e beròia, non auetz d'ingressar en aqueth asil d'ancians.
Ara prumeria, Anna auie evitat er ambient dera Tverskaya, pr'amor que l'exigie mès despenes de çò que se podie perméter e tanben pr'amor qu'ath hons balhaue preferéncia ath prumèr d'aqueri cercles.
Mès dempús eth sòn viatge a Moscòu se passaue çò de contrari: hugie des sòns amics intellectuaus e frequentaue eth gran mon.
Solie trapar aquiu a Vronsky e taus encontres li costauen ua esmoventa alegria.
Anna non li balhaue esperances, mès tanlèu lo vedie s'alugaue ena sua amna aqueth sentiment vivificador qu'experimentèc en vagon eth dia que lo vedec per prumèr viatge.
Qu'auie era sensacion precisa de qué, en veder-lo, era alegria miralhaue era sua cara e l'i tiraue es pòts un arridolet, e que l'ère impossible dominar era expression d'aquera alegria.
Ara prumeria, Anna se pensaue ara bona fè que se sentie shordada pera obstinacion de Vronsky entà acaçar-la.
Mès, pòc dempús de tornar de Moscòu e après auer assistit a ua cauhada qu'era, se pensaue que lo traparie, e non lo trapèc, li calec arreconéisher, pera tristor qu'experimentaue, que s'enganhaue ada era madeisha, e que es visites assidues de Vronsky non solet non la desengustauen senon que constituien tot er interès dera sua vida.
Com ei que non venguéretz a dinar?
Preguntèc Betsy.
E higec damb un arridolet, de sòrta que solet eth la podesse compréner:
M'admire era clarividéncia des enamoradi.
Era non i ère.
Mès vietz quan s'acabe er opèra.
Vronsky la campèc, inquisitiu.
Era joquèc eth cap.
Com m'en brembi des vòstes burles!, contunhèc era Princesa, que trapaue un plaser especiau en seguir eth desvolopament d'aquera passion.
Qué i a de çò que didíetz abantes?
Que vos an aganchat, estimat!
Que non desiri ua auta causa qu'açò, repliquèc Vronsky, damb eth sòn arridolet tranquil e benevòl.
Solet me planhi, ça que la, de non estar mès aganchat…
Que comenci a pèrder era esperança.
Quina esperança podetz tier?
Didec Bersy, coma anujada d'aquera ofensa ara vertut dera sua amiga.
Entendons nous…
Vronsky era esperança qu'aguest se referie.
Deguna, responec eth, hènt a veir, en arrir, es sues magnifiques dents.
Desencusatz- me, higec, en tot cuélher er alongavistes dera sua cosia e campant peth dessús des sues espatles nudes era hilera de tribunes deth dauant.
Cranhi semblar un shinhau ridicul…
Pro se'n sabie qu'as uelhs de Betsy e des autes persones deth gran mon non auie cap de risque de semblar ridicul.
Li constaue que dauant d'eri pòt èster ridicul eth papèr d'enamorat sense esperances d'un joen o d'ua hemna liura.
Mès eth papèr de hestejar a ua hemna maridada, en tot tier coma fin amiar-la en adultèri, apareishie dauant de toti, e Vronsky non ac ignoraue, coma quauquarren magnific, gran, jamès ridicul.
Per qué non venguéretz a dinar?, preguntèc Betsy, en tot guardar-lo, ath sòn torn.
M'explicarè… qu'èra ocupat…
Sabetz en qué?
Vos balhi cent o mil oportunitats entà endonvià'c e ne sò solide fòrça de qué non ac vatz a endonviar.
Òc, seriosaments…
E ac auetz artenhut?
Lèu.
Que m'ac auetz de condar, didec era, en tot lheuar-se.
Vietz en aute entreacte.
Impossible.
M'en vau entath teatre Francés.
Non vos demoratz a escotar ara Nilson?, exclamèc Betsy, espaurida, en considerar- lo incapable de distinguir ara Nilson d'ua corista quinsevolh.
E qué pòsqui hèr, praube de jo?
Qu'è ua cita aquiu restacada damb aguesta pacificacion.
Benauradi es pacificadors, pr'amor qu'eri seràn sauvadi, didec Betsy, rebrembant quauquarren semblable, dit per quauquarrés.
Alavetz seiguetz-vos condatz-lo-me ara.
De qué se tracte?
E Betsy, ath sòn torn, se seiguec de nauèth.
Encara que sigue un shinhau indiscret, a tanta gràcia que m'alugui per in de condà'c, didec Vronsky damb uelhs arridolents.
Mès que non balharè nòms.
Jo les endonviarè, e encara serà mielhor.
Paratz era aurelha, donc: en un coche s'i estauen dus joeni cavalièrs plan alègres.
Naturauments, oficiaus deth vòste regiment.
No parli de dus oficiaus, senon de dus joeni qu'an minjat fòrça ben.
Arrevirem qu'an begut fòrça.
Dilhèu.
Vien en çò d'un amic damb er in mès optimista.
E ven qu'ua hemna plan beròia les auance en un coche de loguèr, vire eth cap e, o atau aumens les semble ada eri, les hè un arridolet e les salude.
Plan per açò, la seguissen.
Es shivaus van ath mès córrer.
Damb grana susprera era joena baishe dauant era madeisha pòrta dera casa que van eri.
Era beròia puge ara prèssa enquiath pis de naut de tot.
Solet an vist d'era es sòns pòts vermelhi jos eth vel e es pèets admirables.
M'ac condatz damb tanta afogadura que semble que siguessetz vos un des joeni.
Vo'n desbrembatz de çò que m'auetz prometut?
Es joeni entren ena casa deth sòn amic e assistissen a un repaish des adius de celibatari.
Alavetz qu'ei segur que beuen, e probablaments massa, coma se passe tostemps en taulejades d'aguesta sòrta.
Ena taula pregunten pes persones que s'estan ena madeisha casa.
Mès arrés se'n sap, e solet eth vailet der anfitrion, preguntat sus se i a naut de tot mademoiselles, contèste qu'ena casa n'i a fòrça.
Dempús de dinar, es dus joeni se filen de cap ath burèu der anfitrion e escriuen aquiu ua carta entara desconeishuda.
Qu'ei ua carta passionau, ua declaracion amorosa.
Un còp escrita, eri madeishi l'amien entà naut pr'amor d'explicar en persona çò que podesse demorar embolhat en escrit.
Com gausatz a condar-me taus orrors?
E qué se passèc?
Truquen.
Ges ua gojata, li balhen era carta e li diden que son tant encamardadi que se van a morir aquiu madeish, dauant era pòrta.
Tant qu'era gojata, que non compren arren, charre damb eri, ges un senhor damb pursères en forma de saussisses e ròi coma un cranque, que les ditz qu'ena casa non i viu arrés mès qu'era sua hemna e les mane a ahocar es crabes.
Com vo'n sabetz de qué a es pursères en forma de saussisses?
Escotatz-me e ac saberatz.
Aué que i sò anat entà reconciliar-les.
E qué s'a passat?
Aciu que i é çò de mès interessant.
Se passe que se tracte de dus excellenti esposi: un conselhèr titolar e era senhora conselhèra titolara.
Eth conselhèr presente ua denóncia e jo me convertisqui en conciliador.
E quin conciliador!
Vos asseguri qu'eth madeish Talleirand demoraue petit ath mèn costat.
I auec dificultats?
Escotatz, escotatz…
Se demane perdon coma cau: “Qu'èm desesperadi; vos demanam qu'excusetz era anujosa errança…” Eth conselhèr titolar comence a atrendir-se, sage d'exprimir es sòns sentiments e, sonque començar a hè'c, s'embèstie e comence a díder grossieretats.
Me cau, donc, tornar a botar en accion eth mèn talent diplomatic.
Non desbrembetz, ath delà, qu'ambdús gessien d'un abondós repaish, e…
Ja me comprenetz.
Eri s'empenaïssen damb tota era sua amna e jo vos demani que les perdonetz”.
Eth conselhèr torne a atrendir-se: “D'acòrd; sò prèst a perdonar-les, mès comprenetz qu'era mia hemna, ua hemna aunorada, a patit es persecucions, grossieretats e audàcies de dus estupids gojatòts…
Comprenetz?
Aqueri gojatòts èren aquiu madeish e jo me boti a reconciliar-les.
Que me cau condar-vos aquerò!, didec Betsy a ua senhora qu'entrèc en aqueth moment ena sua tribuna.
M'a hèt arrir fòrça.
Bonne chance!, li didec a Vronsky, en tot estirar-li eth solet dit que li deishaue liure eth ventalh e baishant-se eth corsiér, que se l'auie quilhat en sèir-se, damb un movement d'espatles, entà qu'aguestes demorèssen totafèt nudes en apressar-se ara balustrada dera tribuna, jos era lum de gas, ara vista de toti.
Vronsky partic entath teatre Francés, a on estaue citat, plan que òc, damb eth coronèl deth sòn regiment, que jamès deishaue d'assistir as foncions d'aqueth teatre, e que li calie informar sus er estat dera reconciliacion, que lo tenguie e divertie dès hège tres dies.
En aqueth ahèr i estauen caladi Petrizky, que per eth sentie fòrça afècte, e un aute, un nau oficiau, de bon pòrt e bon camarada, eth joen prince Kedrov; mès, sustot, i auie comprometut damb er ahèr eth bon nòm deth regiment.
Es dus gojats pertanhien ar esquadron de Vronsky.
Un foncionari cridat Venden, conselhèr titolar, acodic ath comandant en tot planher-se de dus oficiaus qu'ofensèren ara sua hemna.
Venden condèc qu'amiaue miei an maridat.
En veder-la en coche, dus oficiaus joeni comencèren a seguir-la.
Era s'espauric e, en senter-se encara pejor, pugèc ara prèssa era escala.
Eth madeish Venden, que tornaue deth sòn burèu, entenec eth timbre e es votzes; gessec e trapèc as dus oficiaus damb ua carta ena man.
Didetz çò que volgatz, aguest Petrizky que se met impossible, l'auie manifestat eth coronèl a Vronsky.
Non se passe ua setmana sense que ne hèsque bèra ua.
E aguest emplegat non deisharà es causes atau.
Que vò amiar er ahèr enquiath finau.
Vronsky comprenie era gravetat der ahèr, reconeishie qu'en aqueth cas non auie lòc entà cap de düèl e se n'encuedaue de qué li calie hèr tot çò que siguesse pera sua part entà solatjar ath conselhèr e liquidar er ahèr.
Eth coronèl auie cridat a Vronsky pr'amor que lo consideraue un òme intelligent e cavalerós e se'n sabie, ath delà, qu'estimaue fòrça er aunor deth regiment.
Dempús d'auer discutit sus se qué se podie hèr, ambdús auien resolvut que Petrizky e Kedrov, acompanhadi per Vronsky, venguessen a presentar es sues desencuses ath conselhèr titolar.
Autant Vronsky qu'eth coronèl auien pensat qu'eth nòm de Vronsky e era sua categoria d'ajudant de camp, aurien d'influir fòrça entà padegar ath foncionari ofensat.
E, plan, aqueri titols qu'aueren era sua eficàcia, mès eth resultat dera conciliacion auie demorat dobtós.
Eth coronèl, en auer reflexionat, resolvec deishar er ahèr sense conseqüéncies.
Dempús, entà divertir-se, comencèc a interrogar a Vronsky sus es detalhs dera sua entrevista.
Pendent ua bona estona eth coronèl non podec tier-se d'arrir; mès çò que lo hec arrir mès, siguec enténer se com eth conselhèr titolar, après auer-se padegat, se tornaue a irritar en rebrembar-se'n des detalhs der incident, e com Vronsky, en tot profitar era darrèra paraula de semireconciliacion, hec repè ara prèssa en tot possar a Petrizky ath sòn dauant.
Qu'ei ua istòria plan desagradiua, mès fòrça divertida.
Kedrov que non se pòt bàter en düèl damb aqueth senhor.
Atau, que s'embestiaue molt?, preguntèc un viatge mès.
E higec, en tot referir-se ara naua dançaira francesa:
Qué me didetz de Claire?
Ei ua meravilha!
Cada còp que se la ve que semble desparièra.
Solet es francesi son capables d'aquerò.
Era princesa Betsy gessec deth teatre sense demorar era fin deth darrèr acte.
A penes auec entrat en sòn cabinet d'atrencadura e empolverat eth sòn ovalat e palle ròstre, revisat eth sòn vestit e, après auer manat que mestrèssen eth tè en salon principau, comencèren a arribar coches ena sua espaciosa casa deth carrèr Bolchaya Borskaya.
Es convidadi acodien en ample portau e eth corporent portièr, que peth maitin liegie es jornaus darrèr era immensa pòrta de veire entara instruccion de passejaires, daurie era madeisha pòrta, damb eth mendre bronit possible, entà deishar era entrada liura as qu'arribauen.
Lèu ath madeish temps entrèren per ua pòrta era mestressa dera casa, damb eth ròstre ja apolidit e eth pientat apraiat, e pera auta es sòns convidadi, en gran salon d'escures parets, damb es sòns miralhs e doci tapisi e era sua taula negada de lum e de fanaus, resplendenta damb eth sòn blanc mantèl, era plata deth samovar e era transparenta porcelana deth servici de tè.
Era mestressa s'installèc dauant deth samovar e se treiguec es gants.
Es convidadi, en tot cuélher es sues cagires damb era ajuda des discreti lacais, s'acorropèren en dus grops: era un ath cant dera mestressa, près deth samovar, er aute en un lòc desparièr deth salon, ath ras dera beròia esposa d'un embaishador, vestida de velot nere, damb neres celhes fòrça senhalades.
Coma tostemp, enes prumèrs moments era convèrsa d'ambdús grops ère pòc animada e soent interrompuda pes encontres, salutacions e aufriments de tè, tau que se cerquèsse eth tèma qu'auie de generalizar-se ena charrada.
Qu'ei ua actritz magnifica.
Se ve qu'a seguit fòrça ben era escòla de Kaulbach, didie eth diplomatic as qu'èren en grop dera sua hemna.
Auetz campat damb quina gràcia s'esbaucèc?
Se vos platz, non parlem dera Nilson!
Que ja non i a arren de nau entà díder sus era!, exclamèc ua senhora gròssa, vermelhosa, sense celhes ne cilhes, jargada damb un vestit de seda plan usat.
Aué m'an repetit tres còps era madeisha frasa restacada a Kaulbauch, coma se s'auessen metut d'acòrd.
Sabi pas se per qué les shaute tant aguesta frasa.
Aqueth comentari interrompec aquera convèrsa e les calec cercar un nau tèma.
Conda-mos quauquarren graciós…mès non immorau, didec era hemna der embaishador, plan expèrta en aguesta sòrta de convèrses frivòles qu'es anglesi criden small-talk, en tot dirigir-se ath diplomatic, que tanpòc sabie de qué parlar.
Aquerò qu'ei fòrça de mau hèr, perque, sivans diden, solet çò qu'ei immorau vie a èster divertit, comencèc eth, damb un arridolet.
Mès ac sajarè…
Balhatz-me un tèma.
Era tòca qu'ei en tèma.
Se se trape eth tèma, qu'ei aisit de glosar-lo.
Soent pensi qu'es celèbres conversaires deth sègle passat se traparien endravadi ara entà poder parlar damb agudentor.
Tot çò qu'ei agudent qu'ei engüejant enes nòsti dies.
Aquerò ja hè temps que s'a dit, interrompec era hemna der embaishador damb un arridolet.
Qu'ei que non trapatz que Tuchkevic a un cèrt “estil Loís XIV”?, preguntèc er embaishador, en tot mostrar damb es uelhs a un beròi joen ròi qu'ère près dera taula.
Ò!, òc!
Qu'ei deth madeish estil qu'aguest salon.
Per aquerò vie tan soent.
Aguesta convèrsa se tenguec, donc, pr'amor que non consistie senon en allusions sus un tèma que non se podie tractar alternatiuaments: es relacions entre Tuchkevic e era mestresa dera casa.
Mentretant, ar entorn deth samovar, era convèrsa, qu'ath principi s'alangorie e patie interropcions tant que se tractèc de tèmes d'actualitat politica, teatrau o d'autes semblables, ara s'auie alugat tanben en entrar pliaments en terren dera mormoracion.
Non auetz entenut a díder qu'era Maltischeva, non era hilha, senon era mair, se hè un vestit diable rose?
Ei possible…?
Que serie plan divertit!
M'estranhe que damb era sua intelligéncia, pr'amor que non a arren de pèga, non se n'encuede deth ridicul que hè.
En saber-se'n qu'era sua hemna auie convidadi, eth marit dera princesa Betsy, òme gròs e bravàs, gran colleccionista de gravats, entrèc en salon abantes d'anar-se'n entath cercle.
Auançant sense bronit sus er espès tapís, s'apressèc ara princesa Miagkaya.
Qué?
Vos choquèc era Nilson?, li demanèc.
Quina manèra d'apressar-se ara gent!
Be que m'auetz espaurit!, contestèc era.
Non me parletz dera opèra, se vos platz: non vo'n sabetz arren de musica.
Serà mielhor que baisha…jo… enquia vos, e que vos parla d'esmalts e gravats.
Quini tresaurs auetz crompat nauèraments en enquant?
Voletz que vo'les mostra?
Mès vos que non comprenetz arren d'aguestes causes!
Mostratz-les-me, òc.
Qu'è aprenut damb aguesti… com les criden?…
Que m'an ensenhat a avalorar-les.
Auetz estat en çò des Chuzburg?, preguntèc Betsy, dès eth sòn sèti ath cant deth samovar.
Que i siguí, ma chère.
Mos convidèren a dinar ath mèn marit e a jo.
Sivans m'an condat, solet era saussa d'aguest repaish les costèc mil robles, comentèc en votz nauta era Miagkaya.
E per cèrt, qu'era saussa, un liquid verdós, non s'ac valie.
Jo me calec convidar-les, ath mèn torn, e hi ua saussa que me costèc ueitanta e cinc kopeks, e toti tan contents.
Jo que non posqui premanir sausses de mil robles!
Ei unenca en sòn estil!, sorrisclèc era mestresa, en tot referir-se ara Miagkaya.
Incomparabla!, convenguec quauquarrés.
Er enòrme efècte que costaue infaliblaments es paraules dera Miagkaya s'estaue en qué çò que didie, encara que non tostemp guaire oportun, coma ara, ère tostemp causes simples e plies de bon sens.
En cercle que se botjaue, es sues paraules costauen er efècte deth remoquet mès engenhós.
Era princesa Miagkaya non ne podie comprèner era causa, mès ne coneishie er efècte e lo profitaue.
Entà escotar-la, cessèc era convèrsa en grop dera hemna der embaishador.
Era mestresa dera casa volec profitar era escadença entà amassar es dus grops en un e se dirigic ara embaishadoira.
Non prenetz eth tè, ara fin?
Pr'amor qu'en aguest cas vos poiríetz sèir damb nosati.
Non.
Qu'èm pro ben aciu, repliquèc, arrint, era esposa deth diplomatic.
E contunhèc era covèrsa començada.
Se tractaue d'ua charrada plan agradiua.
Criticauen as Karenin, hemna e marit.
Anna qu'a cambiat fòrça après eth sòn viatge en Moscòu.
Que i a quauquarren estranh en era, didie era sua amiga.
Eth cambi mès important ei que s'a hèt a vier enes sòns talons, coma ua ombra, a Alexei Vronsky, didec era esposa der embaishador.
Que non i a arren de mau en aquerò.
Sivans ua narracion de Grimm, quan un òme li manque era ombra ei que l'ac an panat coma castic per bèra colpa.
Jamès è podut compréner en qué consistís aguest castig.
Mès entà ua hemna que deu èster fòrça agradiu víuer sense ombra.
Es hemnes damb ombra qu'acaben mau generauments, contestèc ua amiga d'Anna.
Caratz era boca, didec era princesa Miagkaya de ressabuda en enténer a parlar d'Anna.
Era Karenina ei ua excellenta hemna e ua bona amiga.
Eth sòn marit non me shaute, mès ada era que l'estimi fòrça.
E per qué non ath sòn marit?
Ei un òme notable, didec era embaishadoira.
Sivans eth mèn marit, en Euròpa i a pògui estadistes de tanta capacitat coma eth.
Madeish ditz eth mèn, mès jo que non m'ac creigui, repliquèc era princesa Miagkaya.
Se non auessen parlat es nòsti marits, nosati auríem vist a Alexei Alexandrovic tau qu'ei.
E ena mia pensada non ei qu'un pèc.
Ac digui damb votz baisha, òc; mès, non ei vertat que, en tot considerar-lo atau, ja mos ven tot clar?.
Abantes quan me forçauen a considerar-lo coma un òme intelligent, per mès que heja, non lo trapaua, e, en non veir per nunlòc era sua intelligéncia, acabaua acceptant qu'era pèga deuia èster jo.
Mès tanlèu me didí: ei un pèc, e ac digui en votz baisha, tot se hec clar entà jo.
Non ei atau?
Be n'ètz de crudèu aué!
Arren d'aquerò.
Mès que non i a mès remèdi.
Un des dus, o eth o jo, èm pècs.
E qu'ei causa sabuda qu'aquerò non ac pòt díder ua de se madeisha.
Arrés s'està content damb çò que tie e, totun, toti son satisfèti dera sua intelligéncia, didec eth diplomatic en tot rebrembar un vèrs francés.
Òc, òc, qu'ei aquerò, didec era princesa Miagkaya, de suspresa.
Mès çò qu'impòrte ei que non vos autregi a Anna entà que l'espelètz.
Ei tan simpatica, tant agradiua!
Qué li cau hèr se toti s'enamoren d'era e la seguissen coma ombres?
Jo que non sajaua d'escometer-la, se defenec era amiga d'Anna.
Se vos non auetz ombres que vos seguisquen, aquerò non vos balhe eth dret de criticar as auti.
Era convèrsa aquiu viraue en aqueth moment ath torn deth rei de Prusia.
A qui criticàuetz?, preguntèc Betsy.
As Karenin.
Era Princesa a hèt ua definicion d'Alexei Alexandrovic plan caracteristica, didec era embaishadoira en tot arrir.
E se seiguec ena taula.
Me hè dò non auer-vos entenut, repliquèc era mestresa dera casa, en tot guardar entara pòrta.
Vai: fin finau auetz vengut!, didec en tot dirigir-se a Vronsky, qu'arribaue en aguest moment.
Vronsky non solet coneishie a toti es presents, senon qu'autanplan les vedie diadèraments.
Per aquerò entrèc damb tota naturalitat, tau quan s'entre en un lòc a on i a persones que d'eres s'a hèt adiu un moment abantes.
Que d'a on vengui?, responec ara pregunta dera embaishadoira.
Que li vam a hèr!
Non è mès remèdi que cohessar que vengui dera opèra comica.
Cent viatges i sò anat e tostemp m'en torni damb plaser.
Qu'ei ua meravilha.
Me'n sabi de qué ei ua vergonha, mès ena opèra m'esclipsi e ena operà comica i sò enquiath darrèr moment plan a gust…
Aué…
Per Diu, non mos condètz orrors!
Ben, que cari.
Mès que mès pr'amor que toti ac sabetz.
E toti aurien anat aquiu se siguesse ua causa admetuda, coma anar entara opèra, afirmèc era princesa Miagkaya.
S'enteneren passi près dera pòrta d'entrada.
Eth calèc es uelhs ena pòrta e en sòn ròstre se diboishèc ua expression estranha, naua.
Tachèc es vistons, damb alegria e timiditat, ena qu'entraue.
Dempús se lheuèc tot doç.
Anna entrèc en salon plan regda, coma tostemp, e, sense guardar as costats, damb eth pàs rapid, fèrm e leugèr que la distinguie des autes daunes deth gran mon, recorrec era distància que la separaue dera mestresa dera casa.
Era responec damb ua simpla inclinacion de cap, en tot rogir-se e arroncilhar es celhes.
Dempús, sarrant es mans que li tendien e saludant damb eth cap as coneishudi, se dirigic ara mestresa.
Siguí en çò dera condessa Lidia.
Qu'auia era intencion de vier mès d'ora, mès m'i estè aquiu mès temps deth que me pensaua.
I ère sir John.
Ei un òme fòrça interessant…
A, eth missionari!
Condaue causes plan interessantes sus era vida des pèths ròies.
Sir John!
Òc, sir John.
L'è vist.
Parle plan ben.
Era Vlasieva qu'ei ecamardada d'eth.
Ei vertat qu'era Vlasieva joena se maride damb Topar?
Diden qu'ei causa hèta.
Me semble estranh per part de sa pairs, pr'amor que sivans era gent ei un matrimòni per amor.
Per amor?
Qu'auetz idies antediluvianes!
Qui se maride aué per amor?, didec era embaishadoira.
Qué li vam a hèr?
Aguest ancian costum, per estupid que sigue, seguís encara de mòda, repliquèc Vronsky.
Pejor entàs que lo seguissen…
Es solets matrimònis erosi que jo coneishi son es de convenença.
Òc; mès era felicitat des matrimònis de convenença demore fòrça viatges amortesida coma eth povàs, precisaments pr'amor qu'apareish aquera passion qu'en era non credien, didec Vronsky.
Nosati cridam matrimònis de conveneça ad aqueri que se celèbren quan eth marit e era hemna ja son cansadi dera vida.
Qu'ei coma era escarlatina, que toti les cau passar per era.
Alavetz ei de besonh apréner a hèr-se ua inoculacion artificiau d'amor, ua sòrta de vacuna…
Jo, de joena, siguí encamardada deth sacristan, didec era Miagkaya.
Ath delà des trufaries, me pensi que, entà conéisher ben er amor, mos cau enganhar prumèr e corregir dempús era errança, didec era princesa Betsy.
Autaplan dempús deth matrimòni?, preguntèc era esposa deth embaishador damb un leugèr ton de burla.
Que jamès ei tard entà empenaïr-se, higec eth diplomatic en tot rembrembar er arrepervèri anglés.
Precisaments, afirmèc Betsy, ei atau coma mos cau enganhar entà corregir era enganha.
Qué ne pensatz vos sus aquerò?, preguntèc a Anna, que damb leugèr mès seren arridolet seguie d'aurelha era convèrsa.
Vronsky guardaue a Anna, demorant es sues paraules damb eth piech sarrat.
Anna, de pic, se dirigic ada eth:
È recebut carta de Moscòu.
Me diden que Kitty Scherbazky ei seriosaments malauta.
Ei possible?, gasulhèc Vronsky rufant es celhes.
Anna lo guardèc damb severitat.
Non vos interèsse era notícia?
Ath contrari, m'interèsse fòrça.
Posqui saber concretaments çò que vos diden?, preguntèc eth.
Anna, en tot lheuar-se, s'apressèc a Betsy.
Balhatz-me ua tassa de tè, didec, en tot arturar-se darrèr dera sua cagira.
Tant que Betsy vessaue eth tè, Vronsky s'apressèc a Anna.
Qué vos diden, repetic.
Jo me pensi qu'es òmes non saben se qué ei era noblesa, a maugrat que tostemp ne parlen d'aquerò, comentèc Anna sense responer-li.
Que hè temps que volia dider-vos açò, higec.
E, hènt uns passi se seiguec dauant ua taula plia d'albums que i auie en un cornèr.
Non compreni ben se qué vòlen díder es vòstes paraules, didec Vronsky, tant que l'aufrie era tassa.
Era campèc eth divan qu'ère ath sòn costat e Vronsky se seiguec en eth de seguit.
Volia dider-vos, contunhèc era sense guardar-lo, qu'auetz obrat mau, fòrça mau.
E vos pensatz que non sai qu'è obrat mau?
Mès quina a estat era causa de qué aja obrat d'aguesta manèra?
Per qué me didetz açò?, repliquèc Anna en tot guardar-lo damb severitat.
Vos que vo'n sabetz se per qué, contestèc eth, atrevit e alègre, trapant-se damb era guardada d'Anna e sense hèr enlà era sua.
Que non siguec eth senon era, era confonuda.
Aquerò demòstre que non auetz còr, didec Anna.
Aquerò qu'auetz mentat hè un moment ère ua enganha, non ère amor.
Brembatz-vo'n que vos è proïbit prononciar aguesta paraula, aguesta hastigosa paraula, didec Anna, en tot estrementir-se imperceptiblaments.
Aué è vengut aciu de bon voler, sabent que vos traparia, entà dider-vos qu'aquerò s'a d'acabar.
Jamès è auut de rogir-me duant d'arrés e ara vos me hètz a sénter colpabla, sabi pas de qué…
Eth la guardaue, estonat dauant era naua e espirituau beresa deth sòn ròstre.
Qué voletz que hesca?, preguntèc, damb simplicitat e gravetat.
Qu'anetz entà Moscòu e demanetz perdon a Kitty, didec Anna.
Vos que non desiratz aquerò.
Se m'estimatz vos, tau que didetz, mormolhèc era, hètz-ac entara mia tranquillitat.
Eth ròstre de Vronsky ludec d'alegria.
Ja vo'n sabetz que vos significatz entà jo era vida; mès que non vos posqui autrejar era tranquillitat, pr'amor que jo madeish non la tengui.
Me balhi a vos sancer, vos balhi tot eth mèn amor, aquerò plan…
Non posqui pensar a despart en vos e en jo; dauant es mèns uelhs es dus qu'èm un.
A compdar d'ara, non veigui tranquillitat possible ne entà vos ne entà jo.
Solet possibilitats de desesperacion e malastre…o de felicitat.
E quina felicitat!
Non ei possible aguesta felicitat?, preguntèc eth, damb un simple movement des pòts.
Mès era lo comprenec.
Ben, hètz-ac per jo.
Non me parletz mès d'aguesta manèra e contunhem estant boni amics, mormolhèc Anna.
Mès era sua guardada didie çò de contrari.
Non podem èster solet amics, aquerò ac sabetz pro ben.
Ena vòsta man s'està que pogam èster es mès erosi o es mès malerosi deth mon.
Era ère a mand de contestar, mès Vronsky l'interrompec:
Ua soleta causa vos demani: que me balhetz eth dret de demorar e de patir coma enquia ara.
Se ne tansevolhe aquerò ei possible, manatz-me desparéisher e despareisherè.
S'era mia preséncia vos hèr a patir, non me veiratz bric mès.
Que non desiri que vo n'anetz.
Alavetz non cambietz es causes en arren.
Deishatz-ac tot com s'està, didec eth, damb votz tremolosa.
A!, aquiu que i é eth vòste marit!
Dempús de hèr ua guardada ara sua hemna e a Vronsky, s'apressèc entara mestresa dera casa e, un còp dauant era sua tassa de tè, comencèc a parlar damb votz lenta e clara, damb eth sòn ton ironic de costum, que damb eth semblaue trufar-se'n de quauquarrés:
Eth vòste Rambouillet ei complet, didec en tot guardar as assistents.
Que i son presentes es Gràcies e es Musses.
Era comdessa Betsy non podie tier aqueth ton tan sneering, coma didie era; e, tau que correspon a ua prudenta mestresa de casa, lo hec entrar de seguit en ua convèrsa seriosa restacada ath servici militar obligatòri.
Anna e Vronsky contunhauen seigudi ath cant dera tauleta deth cornèr.
Aquerò que comence ja a depassar çò de normau, didec ua senhora, senhalant damb es uelhs ara Karenina, ath sòn marit e a Vronsky.
Qué didia jo?, responec era amiga d'Anna.
Non solet aqueres senhores, senon lèu toti es que s'estauen en salon, autanplan era princesa Miagkaya e era madeisha Betsy, guardauen ara parelha, desseparada deth cercle des auti, coma s'era societat d'eri les shordèsse.
Er unic que non campèc ne un solet viatge en aquera direccion siguec Alexei Alexandrovic, atentiu ara interessanta convèrsa, que d'era non se distreiguec ne un moment.
En campar era desagradiua impression qu'aquerò costaue a toti, Betsy s'esdeguèc entà qué ua auta persona la remplacèsse en sòn lòc d'auditora d'Alexei Alexandrovic e s'apressèc entà Anna.
Cada viatge m'estonen mès era claretat e era precision des paraules deth vòste marit, didec Betsy.
Es idies mès abstractes vien clares entà jo quan eth les expause.
Ò!, òc!, didec Anna damb un arridolet de felicitat, sense compréner arren de çò que Betsy li didie.
E, en tot apropar-se ena taula, participèc ena convèrsa generau.
Era, sense guarda-lo, responec que se demoraue a sopar.
Eth menaire de Karenina, un tartar gròs e d'edat auançada, vestie damb un ludent abric de cuèr, tenguie damb dificultat a un des shivaus, de color gris, qu'anaue aganchat ath cant quèrre e s'embestiaue per tòrt deth hered e era longa demora dauant es pòrtes de Betsy.
Eth lacai dauric era porteta deth coche.
Anna Arkadievna, damb era sua abila maneta, descordaue es ornaments dera sua manja des crochets deth sòn abric e escotaue animadaments, damb eth cap clin, es paraules de Vronsky, que gessie en tot acompanhar-la.
Supausem que vos non m'auetz dit arren, didie eth.
Jo, de un aute costat, tanpòc demani arren, mès vos vo'n sabetz que non ei amistat çò que jo è de besonh.
Era soleta felicitat possibla entà jo ena mia vida s'està en aguesta paraula que vos non voletz enténer: amor.
Er amor, tornèc a díder era lentaments, damb votz prigonda.
E en descordar es ornaments dera manja, higec:
Se refusi aguesta paraula ei precisaments pr'amor que signifique entà jo plan mès de çò que vos podetz imaginar e, guardant-li era cara, acabèc: Entà ua auta!
Era sua guardada e eth contacte dera sua man aluguèren a Vronsky.
Punèc eth paumet dera sua pròpia man en lòc qu'Anna auie tocat e partic entà casa erós en compréner qu'aquera net s'auie apressat mès ath sòn objectiu que pendent es dus mesi anteriors.
Alexei Alexandrovic non trapèc arren d'estranh ne d'inconvenient qu'era sua hemna s'estèsse seiguda damb Vronsky dauant ua tauleta, a despart, en tot tier ua convèrsa animada.
Mès s'encuedèc qu'enes auti convidadi òc que les auie semblat estranh aguest hèt e enquia e tot incorrècte, e per aquerò, l'ac semblèc tanben ada eth.
Plan per açò, Alexei Alexandrovic resolvec parlar sus aquerò ara sua hemna.
En tornar en çò de sòn, Alexei Alexandrovic passèc entath sòn burèu, coma d'abitud, se seiguec en sòn fautulh, cuelhec un libre sus eth Papat, qu'auie deishat abantes aquiu, e agarrèc eth talhapapèrs.
Anna encara non auie tornat.
Aquera net non l'assetjauen pensaments e copacaps deth servici, senon qu'es sues idies virauen ath torn dera sua hemna e der incident desagradiu que l'auie arribat.
En lòc d'ajaçar-se coma acostumaue, comencèc a passejar pes crambes damb es mans ath darrèr, donques que l'ère impossible calar-se en lhet abantes de pensar peth menut en aquera naua circonstància.
En prumèr moment, Alexei Alexandrovic vedec de bon hèr e naturau hèr aquera observacion ara sua hemna, mès ara, reflexionant sus aquerò, li semblèc qu'aqueth incident ère d'ua natura fòrça anujosa.
Alexei Alexandrovic non ère ua persona gelosa.
Opinaue qu'era gelosia ofense ara esposa e qu'ei eth déuer der espós auer fidança en era.
Eth perqué li calie auer fidança, eth motiu de qué podesse creir qu'era sua joena esposa l'auie d'estimar tostemp, non s'ac preguntaue, mès eth cas ei que non sentie maufidança.
Ath contrari: fidaue e sentie qu'atau li calie èster.
Mès ara, a maugrat qu'es sues opinions (de qué era gelosia ei un pensament menspredable e de qué ei de besonh fidar) non s'auessen trincat, sentie, ça que la, que se trapaue dauant de quauquarren contrari ara logica, absurd, qu'ath sòn dauant non sabie se com reaccionar.
Se vedie cara a cara damb era vida, acaraue era possibilitat de qué era sua hemna podesse estimar a un aute e er ahèr li semblaue absurd e incomprensible, pr'amor qu'ère era vida madeisha.
Mès cada viatge que se trapaue damb aguesta tau coma ei, Alexei Alexandrovic se desseparaue d'era.
Ara experimentaue era sensacion der òme que, en tot passar damb tota tranquillitat per un pònt sus un peridèr, observaue de pic qu'eth pònt ère a mand d'en.honsar-se e er abisme se daurie as sòns pès.
Er abisme qu'ère era vida madeisha, e eth pònt, era existéncia artificiau qu'eth amiaue.
Contunhaue sense despolhar-se, passejant de'un costat en aute damb eth sòn madeish pas, sigue ath long deth carrisclaire solèr de husta deth minjador alugat damb ua soleta lampa, sigue sus eth tapís der escur salon, qu'era lum se reflectie solet sus un retrait sòn, plan nauèth, que se trapaue penjat sus eth divan.
Passejaue tanben peth gabinet d'Anna, a on i auie dues candèles alugades illuminant es retraits dera familha e de bères amigues dera sua hemna e es elegantes foteses dera taula-escritòri d'Anna que l'èren tan coneishudes.
A viatges s'arturaue, lèu tostemp en clar solèr de husta deth minjador, e se demanaue: “Òc, qu'ei de besonh resòlver aquerò e acabar.
Arren.
Era que parlèc damb eth, pendent ua longa estona.
Mès se qué tie aquerò de particular, qué?
E dera pòrta dera cramba estant tornaue ena sala, e a penes entraue ena sua escura estança ua votz ath laguens li didie qu'aquerò non ère atau, e que s'es auti auien observat quauquarren ère senhau de qué quauquarren se passaue.
E, ja en minjador, se didie de nauèth: “Òc, me cau decidir e acabar aquerò; l'è de díder çò que ne pensi”.
Mès en salon, abantes de hèr era virada, se preguntaue.
Mès quan arribaue en salon tornaue a tier era certitud de qué quauquarren s'auie passat, e es sòns passi e es sòns pensaments cambiauen de direccion sense trapar, per açò, arren de nau.
Aquiu, mentre guardaue era taula, damb eth dorsièr de malaquita qu'en era i auie ua nòta a miei escríuer, es sòns pensaments se modifiquèren còp sec.
Comencèc a pensar en Anna, en çò que poirie sénter e pensar.
Per prumèr viatge s'imaginèc era vida personau dera sua hemna, çò que pensaue, çò que sentie…
Era idia de qué era deuie auer ua vida pròpia li semblèc tan terribla que s'esdeguèc a hèr-la enlà.
Cranhie campar aqueth abisme.
Transportar-se en esperit e sentiment ena intimitat de un aute èsser qu'ère ua operacion psicologica totafèt alienada d'Alexei Alexandrovic, que consideraue coma ua perilhosa fantasia un tau acte mentau.
Mès qué posqui hèr?
Que jo non sò des que patissen trebucs e desengusti sense gausar guardar-les cara a cara”.
Aquerò qu'ei qüestion dera sua consciéncia e matèria de religion mès que de jo”, se didec, aleugerit damb era idia de qué auie trapat ua lei entà aplicar-la as circonstàncies que venguien de produsir-se.
Era mia obligacion qu'ei clara: coma cap de familha me cau orientar-la e sò, donc, de bèra manèra, responsable de çò que se pogue passar.
Per tant, l'è d'avertir a Anna deth perilh que veigui, avisar-la e, s'ei de besonh, impausar era mia autoritat.
Òc, me cau explicar-li tot açò”.
E en cervèth de Karenin se formèc un plan fòça clar de çò que l'auie de díder ara sua hemna.
En pensar en aquerò, considerèc, totun, qu'ère penible auer de tier eth sòn temps e es sues energies espirituaus en ahèrs domestics e d'ua manèra que non l'auie d'autrejar cap tipe de fama.
Aguest gèst, aguest mau costum de júnher es mans e hèr carrinclar es dits, lo padegaue, l'entornaue eth domeni d'eth madeish que tant de besonh l'ère en moments coma es presenti.
Près deth lumedar, se sentec eth bronit d'un coche.
S'enteneren passi femenins pujant era escala.
Dejà prèst entath sòn discurs, Alexei Alexandrovic se sarraue es ditz, en tot sajar de veir s'encara carrinclauen en bèth punt, enquia que, plan, li carrinclèc ua articulacion.
En percéber eth bronit ja pròche des leugèrs passi d'Anna, Alexei Alexandrovic, encara que plan satisfèt deth sòn discurs qu'auie meditat, experimentèc terror en tot pensar en explic que l'auie de balhar ada era.
Anna entrèc damb eth cap clin e jogant damb es ornaments deth sòn baslik.
En veir ath sòn marit, lheuèc eth cap e arric, coma desvelhant-se d'un sòmni.
Encara non t'as calat en lhet?
Quin miracle!
Se treiguec era capucha e, sense virar eth cap, s'endralhèc entath cabinet d'atrencadura.
Qu'ei ora d'ajaçar-se, Alexei Alexandrovic; ei tard ja, didec, dera pòrta estant.
Me cau parlar-te, Anna.
Parlar-me?, didec era, estonada.
En tot gésser deth cabinet, lo guardèc.
De qué se tracte?, preguntèc, en sèir-se.
Parlem, s'ei de besonh.
Mès que mos calerie anar a dormir.
Anna didie çò de prumèr que se l'acodie e era madeisha s'estonaue, en escotar-se, d'entener-se mentir damb tanta familiaritat, de verificar se guaire simples e naturaus semblauen es sues paraules e era espontaneïtat qu'aparentaments i auie en desir qu'auie exprimit d'anar a dormir.
Me cau avertir-te, Anna…
Avertir-me de qué?
Lo guardaue damb tanta naturalitat, damb ua expression tan joviala, que qui non l'auesse coneishut coma eth sòn espós non aurie podut observar cap tipe de simulacion, ne en ton ne ena expression des sues paraules.
Mès eth la coneishie, sabie que quan eth se n'anaue a dormir cinc menutes mès tard que de costum, Anna se n'encuedaue e li demanaue eth perqué.
Non ignoraue tanpòc qu'era sua esposa li condaue tostemp es sues penes e alegries.
Plan per aquerò, eth hèt de qué aguesta net non volesse encuedar-se'n deth sòn estat d'animositat, ne condar-li arren ère entada eth pro significatiu.
Comprenie qu'era prigondor d'aquera amna, abantes tostemp dubèrta entada eth, s'auie barrat de ressabuda.
Observaue, ça que la, qu'era non se sentie anujada ne intimidada dauant d'aqueth hèt, mèsalèu ac hège veir dubèrtaments, tau que s'era sua amna li calesse demorar barrada e siguesse convenent qu'aquerò se passèse e li calesse seguir passant en avier.
E eth auie era impression d'un òme que, en entornar-se'n en çò de sòn, se trapèsse era pòrta barrada.
Te voi avertir, Anna (li didec en votz baisha) que damb era tua imprudéncia e leugeresa pòs costar qu'era gent mauparle de tu.
Era tua convèrsa d'aué damb eth prince Vronsky (prononcièc aguest nòm tot doç e damb fermetat) siguec autant indiscrèta que cridèc era atencion generau.
E tant que parlaue, guardaue a Anna, as sòns uelhs, e es uelhs dera sua esposa li semblauen ara terribles per çò d'impenetrables, e comprenie era inutilitat des sues paraules.
Tostemp seràs eth madeish, responec era, hènt veir que non comprenie senon es darrères paraules deth sòn marit.
A viatges te shaute que m'estonga alègra, e a viatges te shorde que n'estonga…
Aué non èra engüejada.
Dilhèu t'ofense aquerò?
Se te platz, non hèsques aquerò damb es ditz!
Ja te'n sabes que m'ei desplasent.
Anna, ès tu?, li preguntèc Alexei Alexandrovic en votz baisha; en tot esdegar-se doçaments a tier-se e arturar eth movement des sues mans.
Mès, òc ma hè, se qué signifique tot aquerò?, didec era damb suspresa, ath còp, comica e sincèra.
Parla.
Qué vòs?
Alexei Alexandrovic carèc.
Passèc era man pera sua tèsta e es sòns uelhs.
En sòrta de senter-se inquiet peth motiu que se prepausaue díder ara sua hemna sus era sua fauta dauant des uelhs deth mon, se'n sentie precisaments per çò que tanhie ara consciéncia d'era e li semblaue coma se tumèsse contra un paredau quilhat ath sòn dauant.
Çò que te voi díder ei aquerò, contunhèc imperturbable e hered, e ara te demani que m'escotes.
Coma sabes, opini qu'era gelosia ei un sentiment ofensant e umiliant e jamès me permeterè deishar-me amiar per aguest sentiment.
Mès que i a ues cèrtes leis, cèrtes convenences, que non se pòden depassar impunidaments.
Aué, e sivans era impression qu'as costat (non siguí jo solet qu'ac notè, sigueren toti), non te comportères coma calie.
Non compreni absoludaments arren, contestèc Anna en tot rufar es espatles.
E higec en votz nauta:
Me semble que non te trapes ben, Alexei Alexandrovic.
Plan ben, ditz-me çò que vòs, didec tranquillaments, en ton ironic.
Autaplan t'escoti damb interès, pr'amor que me'n voi saber de qué se tracte.
Non è eth dret, e considèri autanplan inutil e damnatjós entrar enes detalhs des tòns sentiments (comencèc Alexei Alexandrovic).
A viatges, en apregondir ath hons dera amna treiguem çò que poiria plan ben demorar-se aquiu laguens.
Es tòns sentiments que son causa dera tua consciéncia; mès ath tòn dauant, ath mèn dauant e ath dauant de Diu qu'è era obligacion d'indicar-te es tòns déuers.
Es nòstes vides que son junhudes non pes òmes, senon per Diu.
E aguest ligam solet se pòt trincar mejançant un crim e un crim d'aguesta sòrta amie tostemp aparelhat eth sòn castig.
Non compreni arren!
E damb eth dromilhon qu'è aué, Diu mèn!, didec era, parlant ara prèssa, mentre cercaue damb era sua man es agulhes de cabòça qu'encara restauen enes sòns peus.
Per Diu, Anna, non parles atau, didec eth, doçaments.
Dilhèu m'enganha, mès cre- me, que çò que digui ara ac hèsqui autant peth mèn ben que peth tòn: sò eth tòn marit e t'estimi.
Anna joquèc eth cap per un instant e eth reflèx ironic dera sua guardada s'escandic.
Mès es paraules “t'estimi” la tornèren a irritar.
Se non auesse entenut qu'existís er amor, jamès aurie tengut tau paraula, pr'amor que ne tansevolhe sap se qué ei er amor”.
Alexei Alexandrovic, era vertat ei que non te compreni, li didec era en votz nauta.
Vòs dider-me claraments çò que ves de…?
Desencusa-me; dèisha-me acabar.
T'estimi, òc; mès que non se tracte de jo.
Es personatges principaus d'aguest ahèr son ara eth nòste hilh e tu madeisha…
En aguest cas, te demani que me desencuses.
Mès se tu arreconeishes qu'an bèth fondament, te prègui que penses en aquerò e me digues çò que te dicte eth còr…
Que non è arren a dider-te.
E ath dela, didec Anna, plan ara prèssa, en tot reprimir a penes un arridolet, me pensi que ja ei ora d'anar-se'n a dormir.
Alexei Alexandrovic alendèc e sense parlar mès se filèc de cap ath sòn dormitòri.
Quan Anna entrèc, ath sòn torn, eth sòn marit ère ja ajaçat.
Auie fòrça sarradi es pòts e es sòns uelhs non la guardauen.
Era se calèc en lhet en tot demorar a cada moment qu'eth li diderie encara quauquarren.
Ac cranhie e ac desiraue ath còp.
Mès eth sòn marit caraue.
Anna s'estèc quieta ua longa estona e dempús se'n desbrembèc d'eth.
Ara que campaue a un aute òme ath sòn dauant e, en pensar en eth, eth sòn còr se holaue d'emocion e de colpabla alegria.
De pic sentec ua leugèra roncadera nasau, ritmica e tranquilla.
Ara prumeria li semblèc coma s'eth madeish Alexei Alexandrovic s'espaurisse dera sua roncadera e s'arturèc.
Es dus se tengueren era respiracion.
Eth alendèc dus viatges lèu sense bronit, entà tornar a deishar enténer un aute còp era roncadera ritmica e repausada d'abantes.
Ua naua vida comencèc d'alavetz ençà entà Alexei Alexandrovic e entara sua hemna.
Non ei que se passèsse arren d'extraordinari.
Alexei Alexandrovic s'en sabie, mès que non i podie hèr arren.
A toti es sòns assagi de costar un explic entre es dus, Anna opausaue, coma un paredau impenetrable, ua alègra estranhesa.
Exterioraments tot seguie madeish, mès es relacions intimes entre es esposi agarrèren un cambi radicau.
Alexei Alexandrovic, tant energic enes ahèrs der Estat, se sentie impotent en aguest cas.
Coma un bueu, que jòque somés era tèsta, demoraue eth còp dera destrau qu'endonviaue suspenuda sus eth.
Cada viatge que i pensaue se didie que li calie assajà'c, un còp mes, qu'encara i auie esperança de sauvar a Anna damb bondat, persuasion e doçor, en tot hèr-li a compréner era realitat, e cada dia se premanie entà parlar damb era, mès en anar a començar sentie qu'aqueth esperit de fausetat e de malesa qu'auie Anna s'apoderaue tanben d'eth, e alavetz li parlaue non de çò que li volie díder ne de çò que calie hèr, senon damb eth sòn ton de costum, que semblaue burlar-se'n der interlocutor.
E en aguest ton qu'ère impossible dider-li çò que desiraue.
Aquerò qu'ère eth solet desir dera vida de Vronsky d'un an ençà, era illusion daurada, era sua felicitat, era sua cobejança impossibla e perilhosa, e per açò mès atrasenta, aqueth desir, venguie d'èster satisfèt.
Vronsky, era sang dera cara perduda, damb era maissèla inferiora tremolosa, s'estaue de pès dauant d'Anna e li pregaue que se padeguèsse, sense qu'eth madeish podesse díder com e damb qué.
Anna, Anna, per Diu!, didie damb votz tremolosa.
Mès coma mès lheuaue era votz, mès ajocaue era eth cap, abantes tan capinauta e alègra e ara avergonhada, e s'esguitlaue deth divan qu'ère seiguda, baishant enquiath solèr, enes pès de Vronsky, e aurie queigut en tapìs s'eth non l'auesse agarrat.
Perdona-me, perdona-me!, didie Anna, somicant, e sarrant era man d'eth contra eth sòn piech.
Que ja non auie ena vida ad arrés senon ada eth, e plan per açò, ère entada eth que se dirigie pr'amor de qué la perdonèsse.
En guardar-lo sentie era sua umiliacion d'ua manèra fisica e non trapaue fòrces entà díder arren mès.
Vronky, en tot contemplar-la, experimentaue çò que pòt experimentar un assassin en campar eth còs inanimat dera sua victima.
Aqueth còs, que l'auie trèt era vida, ère eth sòn amor, er amor dera prumèra epòca que se coneisheren.
Qu'auie quauquarren de terrible e hastigós en rebrembar eth prètz dera vergonha qu'auien pagat per aqueri moments.
Era vergonha dera sua nudetat morau sarraue a Anna e contagiaue a Vronsky.
Mès, ça que la, per tant que sigue er orror der assassin dauant eth cadavre dera sua victima, çò que mès prèsse qu'ei esbocinar-lo, amagar-lo e profitar- se deth benefici que pòt hèr vier eth crim.
Dera madeisha manèra qu'er assassin se lance sus era sua victima, l'arrossègue, l'estronhe damb ferocitat, lèu damb passion, atau tanben Vronsky curbie de punets eth ròstre e es espatles d'Anna.
Era sarraue era man d'eth damb es sues e non se botjaue.
Aqueri punets qu'èren eth pagament dera vergonha.
E aquera man, que tostemp serie sua, ère era man deth sòn complice…
Anna lheuèc aquera man e la punèc.
Eth, en tot ajunlhar-se, sagèc de guardar-li era cara, mès era l'amagaue e s'estaue silenciosa.
A tot darrèr, hènt un esfòrç, pelejant damb era madeisha, se lheuèc e lo hec enlà doçaments.
Eth sòn ròstre ère tan beròi coma tostemp e, plan per açò, inspiraue encara mès pietat…
Tot que s'a acabat entà jo, didec era.
Arren me rèste senon tu.
Rebremba-te'n.
Non posqui deishar de rebrembar çò qu'ei era mia vida.
Per un instant de felicitat…
De quina felicitat parles?, repliquèc era, damb tau repugnància e orror qu'enquia e tot eth sentec que l'ac transmetie.
Ne ua paraula mès, per Diu, ne ua paraula…
Se lheuèc ara prèssa e se desseparèc.
Ne ua paraula mès!, tornèc a díder.
Anna auie era impression de qué en aqueth moment non podie exprimir damb paraules es sòns sentiments de vergonha, d'alegria e d'orror dauant era naua vida que començaue.
E non volie, plan, parlar-ne, non volie rebaishar aqueth sentiment en tot tier paraules vagues.
Mès dempús, enes dus o tres dies a vier, non solet non trapèc paraules entà exprimir çò de complèx des sòns sentiments, senon que ne tansevolhe trapaue pensaments que damb eri podesse reflexionar sus tot çò que se passaue ena sua amna.
Se didie: “Non, ara que non posqui pensar en aquerò.
Mès aqueth moment de tranquillitat que li permetesse reflexionar non arribaue jamès.
Mès en sòmnis, quan ja non auie establiment des sues idies, era sua situacion apareishie ath sòn dauant damb tota era sua orribla nudetat.
Soniaue lèu totes es nets qu'es dus èren es sòns esposi e qu'es dus li balhauen amorasses.
Alexei Alexandrovic ploraue, punaue es sues mans e li didie:
Be n'èm d'erosi ara!
Alexei Vronsky ère ath sòn torn present e ère tanben marit sòn.
E era s'estonaue de qué siguesse un hèt çò qu'abantes semblaue impossible e comentaue, arrint, qu'aquerò ère plan aisit e qu'atau toti se sentien erosi e contents.
Mès aguest sòmni li sarraue eth còr tau qu'ua malajadilha e se desvelhaue tostemp orrificada.
E qué?
Dempús se passèren es ans e quan m'en brembi d'aqueres causes m'estone pensar que me desengustèssen tant.
Damb aquerò d'ara, que se passarà madeish: dempús uns ans tot aquerò non me costarà qu'indiferéncia”.
Non podie solatjar-se, pr'amor que hège temps que s'auie illusionat en tot pensar en maridatge e en considerar-se prèst entà formar un larèr.
E, totun, encara non ère maridat e eth matrimòni s'aubiraue mès luenhant que jamès!
Levin auie era impression, e coma eth toti es que l'entornejauen, de qué non ère normau qu'un òme dera sua edat s'estèsse solet.
Rebrembaue que, pòc abantes de partitr entà Moscòu, l'auie dit ath sòn vaquèr Nicolàs, òme ingenú que damb eth li shautaue parlar:
Sabes que me voi maridar, Nicolàs?
E Nicolàs l'auie responut ath córrer, coma se siguesse un ahèr dehòra de discussion:
Que ja ei ora, Constantin Dmitrievic.
Mès eth maridatge ère mès luenh que jamès.
Eth lòc que soniaue ocupar ath cant dera sua futura esposa ère ocupat e, quan damb era imaginacion botaue ath lòc de Kitty ua des joenes que coneishie, comprenie era impossibilitat de remplaçar-la en sòn còr.
Ath delà, eth rebrembe dera negatiua e deth papèr que hec alavetz l'aumplien de vergonha.
Per mès que se didesse qu'eth tòrt non ère sòn, aguest rebrembe, amassa damb d'auti semblables, que tanben l'avergonhauen, lo hègen rogir e estrementir-se.
Coma toti es òmes, auie en sòn passat hètes qu'arreconeishie vergonhoses e que d'eres lo podie acusar era sua consciéncia.
Mès es rebrembes des sues accions reprensibles lo tormentauen plan mens qu'aguesti rebrembes sense importància, mès avergonhanti.
Aguestes herides que non se garissen jamès.
Ça que la, eth temps e eth trabalh hègen era sua òbra e es rebrembes s'anauen esbugassant, eliminadi pes eveniments, invisibles entada eth, mès fòrça importants ena vida deth pòble.
Atau, a mida que se passauen es dies se'n brembaue mens de Kitty.
Demoraue damb impaciència era notícia de qué aguesta s'auesse maridat o s'anèsse a maridar lèu-lèu, en to fidar que, tau qu'era extraccion d'un caissau, eth madeish dolor dera notícia l'auie de garir.
Mentretant arribèc era primauèra.
Ua primauèra beròia, definitiua, sense auançàments ne arreculades, ua d'aguestes pòques primauères que hèn a gaudir ath còp as òmes, as animaus e as plantes.
Aquera esplendida primauèra encoratgèc a Levin, en tot refortilhar-lo en sòn prepaus de deishar d'anar tot çò deth passat e organizar de manèra fèrma e independenta era sua vida de solitari.
A maugrat que fòrça des plans qu'auie tornat en pòble non s'auien complit, un d'eri (era puretat de vida) l'auie artenhut.
Non sentie era vergonha que d'abitud s'experimènte après era queiguda e atau podie guardar ara gent ena cara sense rogir-se.
En hereuèr auie recebut carta de Maria Nicolaevna en tot anonciar-li qu'era salut deth sòn frair Nicolàs empejoraue, mès qu'eth non volie garir-se.
En recéber era carta, Levin, s'endralhèc de cap a Moscòu entà veir a sa frair e convencer-lo de qué consultèsse a un mètge e venguesse a hèr ua cura d'aigües en estrangèr.
Artenhec convéncer a Nicolàs e enquia capitèc balhar-li sòs entath viatge sense que s'embestièsse, damb era quau causa Levin se demorèc plan satisfèt d'eth madeish.
Ath delà dera administracion des sues propietats, causa fòrça exigenta en primauèra, e ath delà dera lectura, encara li restèc temps entà començar a escríuer en iuèrn ua òbra sus era economia rurau.
Era basa dera òbra s'estaue en afirmar qu'er obrèr, ena economia agrària, li calie èster considerat coma un valor absolut, madeish qu'eth clima e era tèrra, de sòrta qu'es principis dera economia rurau les calie dedusir non solet des factors deth clima e deth terren, senon tanben, de bèra manèra, deth caractèr der obrèr.
En pòques escadences sentie eth besonh de transméter es pensaments que holauen eth sòn cervèth ad arrés que non siguesse Agafia Mijailovna, que damb era auie frequentes ocasions de tractar sus fisica, economia agrària e, mès que mès, sus filosofia, pr'amor qu'era filosofia constituie era matèria preferida dera anciana.
Era primauèra se tardèc fòrça a arribar.
Pendent es darrères setmanes de Quareme, eth temps ère seren e hered.
Peth dia es arrais deth solei costauen eth desgèu, mès pes nets eth hered arribaue a sèt grads jos zèro.
Era tèrra, donc, ère tan gibrada qu'es veïculs podien marchar sense seguir es camins.
Que i auec nhèu es dies de Pasca.
Mès eth dusau dia dera setmana pascau bohèc un vent caud, s'embaranèc eth cèu e pendent tres dies e tres nets queiguec ua ploja teba e rumorosa.
Emparades pera broma baisha es aigües s'esguitlèren, carrinclèren e se trinquèren es gèus, aumentèren era velocitat es arriuets trebles e caperadi d'esgluma, e ja ena Krasnaya Gorka s'esbugassèc era broma pera tarde, es granes bromes se des.heigueren en brometes en forma de flòcs blanqui, eth temps s'esclaric e arribèc era autentica primauèra.
En gésser eth solei deth maitin, se honec ara prèssa eth gèu que flotaue sus es aigües e er aire tèbe se neguéc damb es emanacions dera tèrra vivificada.
Reverdèc era èrba vielha e possèc en petites lengües era joena; se holèren es capureths deth tatanièr e deth passauèc e floriren es pibos blanqui, tant que sus es arrames plies de solei volauen bronzinant volades daurades d'alègres abelhes, eroses en veder-se liures dera sua reclusion iuernau.
Cantèren invisibles lausetes, cridanères, sus eth velotós verdor des camps e sus es rastolhs gibradi encara; es frarets formauen tapatge enes canets des bòres baishes, encara negades d'aigua trebla.
E, plan naut, volauen, hènt alègres cridadisses, es grues e es lits sauvatges.
Enes prats bramaue eth bestiar mendre, damb taca de peu non mudada encara.
Trimauen cambalièrs anherets ath cant des sues mairs, perdudi ja es flòcs dera sua lan, e leugèrs mainatges corrien pes caminòus umidi, deishant en eri es tralhes des sòns pès descauci.
Enes lauadèrs s'entenie eth rumor des votzes des hemnes, plan ocupades en hèr era ruscada, ath temps qu'enes patis ressonaue eth còp des destraus des campanhards, qu'adobauen es sòns utisi e es sòns arairs.
Qu'auie arribat, donc, era autentica primauèra.
Dempús gessec entà inspectar era sua propietat, caushigant o ben fini celhs de gèu, o ben era hanga pegosa, quan seguie es vòres des arriuets que ludien jos es arrais deth solei.
Era primauèra qu'ei era sason des plans e des prepausi.
En gésser deth pati, Levin, tau qu'un arbre en primauèra qu'encara non sap se com ne entà a on possaràn es sòns joeni socs e es brotons captivi enes sòns botons, ignoraue encara çò que començarie ara ena sua estimada propietat, mès se sentie emplit de beròis e grani prepausi.
Prumèr venguec a veir eth bestiar.
Heren gésser ena clòsa es vaques, de ludent peu, que bramauen desirant vie entath prat.
Un còp examinades es vaques, que coneishie peth menut, Levin manèc que les deishèssen gésser entath prat e que venguessen entara clòsa es vedèths.
Eth pastor correc alègraments entà premanir-se a gésser darrèr des vedèths bramaires, capviradi d'exaltacion per ambient primaverau, corrien es vaquères agarrant es sòns rastòls, entà hèr-les entrar ena clòsa, caushigant ara prèssa era hanga damb es sòns pès blanqui non uscladi encara peth solei.
Ja examinadi es elevatges d'aqueth an, (es vedèths de lèit èren grani tau qu'es vaques des campanhards, e era vedèra dera “Pava”, màger, encara), Levin manèc que treiguessen es coms e se botèsse èrba seca darrèr des brescats portatiui que les servien de clòsa.
Mès se passèc qu'es brescats, que non s'auien tengut pendent er iuèrn, èren trincadi.
Levin hec vier ath hustèr logat entà bastir era bateira mecanica, mès qu'aguest ère en tot apraiar es arrastèths que ja les calie èster prèsti tath Magràs.
Levin se sentec contrariat.
Sivans s'informèc, es brescats, en non èster tengudi pendent er iuèrn, les auien amiat entara bòrda e, per èster brescats leugèrs, bastidi entàs vedèths, se maumeteren.
Ath delà, es arrastèths e utisi, qu'auie manat que repassèssen abantes d'acabar er iuèrn, e entad açò auien estat logadi tres hustèrs, encara non èren apraiadi, e es arrastèths sonque les apraiauen en aguest moment, quan ja ère ora de començar es trabalhs.
Se com ei qu'eth hustèr non apraie encara era bateira mecanica?
Ager que li volia díder ath senhor qu'ère de besonh apraiar es arrastèhs, que ja ei eth temps de laurar.
Per qué non les an apraiat pendent er iuèrn?
Entà qué volie eth senhor her-se a seguir alavetz un hustèr?
E es brescats dera bòrda des vedèths?
Qu'è manat amiar-les ath sòn lòc.
Que non sap un se qué hèr damb aguesta gent!, didec er encargat gesticulant.
Damb qui non sabem se qué hèr ei damb aguest encargat e non damb aguesta gent!, observèc Levin, irritat.
E cridèc: entà qué vos tengui a vos?
Qué?
Podem semiar ja?, preguntèc, dempús un brac silenci.
Deman o deman passat que poiram semiar darrèr de Turkino.
E eth tréfol?
È enviat a Basili amassa damb Michka, mès sabi pas se poiràn pr'amor qu'era tèrra ei encara plan mòfla..
Guaires diacetines de tréfol auetz manat semiar?
Sies.
E per qué non totes?
En saber-se'n qu'auien semiat sies diacetines e non vint se desengustèc encara mès.
Per teoria e pera sua pròpia experiéncia, Levin sabie qu'era semença deth tréfol solet balhe boni resultats quan se sémie fòrça d'ora, lèu damb nhèu.
E jamès artenhec que se hesse atau.
Non auem pro gent.
Se qué voletz que hescam?
Tres des mossos non an acodit aué en trebalh.
Ara Semen…
Qu'auríetz d'auer-les hèt a deishar era palha.
Ja ac è hèt.
A on son, donc, es òmes?
Cinc que son en tot premanir es hiems; quate venten eth uerdi entà que non se maumete, Constantin Dmitrievic.
Ja vos didí, tath Quareme, que ventèssetz eth uerdi, exclamèc Levin.
Non vo'n hescatz; que tot se harà ara ora.
Eth uerdi non ère maumetut encara.
Es mossos lo cuelhien damb pales en sòrta de uedar-lo dirèctaments en granèr de baish.
Levin manèc de hè'c atau e cuelhec a dus òmes entà encargar-les era semença deth tréfol, damb era quau causa era sua irritacion contra er encargat se padeguéc en part.
Ath delà, en un dia tant esplendid qu'ère impossible anujar-se.
Quin, senhor?
Plan ben, senhor.
Que calerie carrejar lèu es hiems entà que demorèsse acabat abantes dera prumèra sèga.
Auie de laurar de contunh eth camp mès desseparat entà tier-lo en bon estat.
Era sèga li calie hèr-se damb era ajuda de mossos e a mieges damb eri.
Er encargat escotaue atentiuaments e se le vedie esdegar-se entà aprovar es ordes deth sòn patron.
Mès sauvaue era mina de desesperacion e aclapament, tan coneishut per Levin e que tant l'irritaue, que semblaue significar: “Tot qu'ei pro ben; mès fin finau haram es causes tau que Diu volgue”.
Arren shordaue tant a Levin coma aquera actitud, mès toti es encargadi qu'auie auut auien hèt madeish; toti obrauen dera madeisha manèra respècte as sòns plans.
Qu'ei per açò que Levin non s'embestiaue ja, senon que se sentie impotent entà lutar damb aquera fòrça que poiríem díder primitiua de “coma Diu volgue” que tostemp venguie d'impausar-se as sòn prepausi.
Veiram se pòt her-se, Constantin Dmitrievic, didec, a tot darrèr, er encargat.
E per qué non s'a de poder hèr?
Que calerie cuélher quinze mossos mès, e non vieràn.
Aué an vengut, mès demanen setanta robles en ostiu.
Levin carèc.
Aquiu, ath sòn dauant, i ère un aute còp aquera fòrça.
Ja se'n sabie que, per mès que volesse, jamès artenhie a cuélher mès de trenta ueit a quaranta mossos damb sodada normau.
Totun, non podie deishar de pelejar.
Se non vien, manatz a cercar obrèrs a Sura e a Chefisrovska.
Que mos cau cercar- les.
Manar-les, plan que les manarè, didec tristaments Basili Fedoric.
Mès es shivaus son un aute còp fòrça aflaquidi.
Cromparam shivaus.
Ja sai, higec Levin, arrint, que vosati ac hètz tot damb lentor e mau, mès aguest an non vos deisharè hè'c ath vòste gust.
Ac harè jo madeish.
Sabi pas se com ac haratz, pr'amor qu'ara a penes dormitz.
Entà nosati qu'ei mielhor trabalhar jos eth uelh deth patron.
Auetz dit que sémien eth tréfol darrèr de Beresovy Dol; vau a veir se com ac hèn, didec Levin.
E montèc en “Kolpik”, eth shivau baiard que li hège a vier eth menaire.
Que non poiratz trauessar er arriuet!, li didec aguest.
Vierè peth bòsc en aguest cas.
E ath rapid galaup deth shivau, alassat dera longa immobilitat e que endilhaue en passar sus es basses, impacient per galaupar, gessec deth pati negat de hanga e se trapèc en plen camp.
En passar peth bòsc, balancejant-se leugèraments ath pas deth sòn shivau, sus era nhèu blanca plia d'esclaus qu'encara s'i vedien, alendaue era flaira ath còp tèba e fresca dera nhèu e era tèrra; e era vista de cada arbe damb era mossa naua que caperaue eth casquelh e es botons a mand de daurir-se l'alegraue era amna.
En gésser deth bòsc se dauric dauant sòn era ampla extension deth camp plen d'un velotat e doç verdor, sense clarulhes ne restanques, solet, en quauqui lòcs, damb rèstes de nhèu que se honie.
Non s'anugèc ne tansevolhe en veir era ègua d'un campanhard que, damb eth sòn polin, peishie enes sòns camps, en tot limitar-se a manar a un trebalhador que les hèsse enlà d'aquiu, ne tanpòc damb era estupida e burlesca responsa deth campanhard Ipat, que trapèc peth camin, e qu'en preguntar-li: “Qué, Ipat?
Semiaram lèu?”, li responec: “abantes que mos cau laurar, Constantin Dmitrievic”.
Coma mès s'aluenhaue Levin, mès alègre se sentie e es sòns plans de mielhora dera propietat se l'acodien a quin mielhor: plantar bròques en toti es camps, guardant de cap ath sud, de manèra qu'era nhèu non podesse apilerar-se; dividir eth terren en sies parts cubèrtes de hiems e tres d'èrba, bastir ua bòrda ena part mès luenhana des tèrres, hotjar un depaus entar abonatge e hèr brescats portatius entath bestiar.
Damb aquerò i aurie tres centes deciatines de horment de xeixa, cent de truhes, cent cinquanta de tréfol, sense cansar entad arren ara tèrra.
Eth car damb eth seme non ère en prat, senon ena tèrra laurada, e eth horment ivernau demoraue cachat e rebotjat pes arròdes e pes pautes des shivaus.
Es mossos s'estauen seigudi enes marges, probablaments humant toti damb era madeisha pipa.
Era tèrra deth car, que damb era se barrejauen es semes, non ère pro trocejada, e s'auie convertit en ua massa de terròcs durs e geladi.
En veir ath patron, eth mosso Basili se filèc de cap ath car e Minchka comencèc a semiar.
Aquerò li costèc fòrça mala impression, mès Levin s'emmaliciaue pògui còps contra es mossos.
Quan Basili s'apressèc, Levin li manèc que treiguesse eth shivau deth semiat.
Que non hè cap de mau, senhor.
Eth seme possarà madeish, didec Basili.
Non me repliques, se te platz e aubedís çò que te digui, didec Levin.
Plan ben, senhor, responec Basili, en tot cuélher eth shivau pera tèsta.
Que i a ua semença de prumèra!, didec en ton vantaire.
Mès non se pòt caushigar eth camp.
Semble qu'un amie un pòst de tèrra en cada pè.
Per qué non ei crivelada era tèrra?, preguntèc Levin.
Que n'ei, ac hèm sense eth crivèl, contestèc Basili.
Agarram es semes e des.hèm era tèrra damb es mans.
En aguesta escadença Levin amièc ara practica un procediment qu'auie tengut ja mès d'un viatge damb eficàcia, damb era fin d'estofar en eth quinsevolh desengust e hèr vier agradiu çò qu'ère desagradiu.
A on t'as arturat?, preguntèc a Basili.
Aguest l'indiquèc damb eth pè eth lòc qu'auie arribat e Levin comencèc a semiar, coma podec, era tèrra barrejada damb es semes.
Qu'ère fòrça de mau hèr caminar: era tèrra ère convertida en un hangàs.
Levin, dempús de recórrer un soquèr, comencèc a sudar e entornèc era sembradoira a Basili.
En ostiu, senhor, non me pelegetz per aguest soquèr, didec Basili.
Per qué?, preguntèc Levin alègraments, en sénter qu'eth remèdi tengut balhaue eth resultat que demoraue.
En ostiu ac veiratz.
Eth soquèr serà desparièr des auti.
Guardatz se com a creishut çò que jo semiè era primauèra passada.
Jo, Constantin Dmitrievic, que sagi de hèr eth trabalh a consciéncia tau que se siguesse entath mèn pròpi pair.
Non me shaute trabalhar mau, ne permeti que d'auti ac hèsquen.
Atau eth patron demore content e nosati tanben.
Be se l'agranís a un eth còr en veir aguesta abondor!, higec Basili amuishant eth camp.
Quina beròia primauèra!, vertat Basili?
Ne es mès vielhs ne rebremben ua auta de parièra.
È passat per çò de mèn pr'amor qu'eth vielh a semiat tres ueitaus de horment.
Ditz que creish tan ben que non se pòt distinguir deth blat.
Hè guaire que semiatz horment?
Hè tres ans, quan vos mos ensenhèretz a hè'c.
Non vo'n brembatz que mo'n autregéretz tres mesures?
D'aquerò, ne venérem ua part e ne semièrem era rèsta.
Plan ben, troceja damb suenh era tèrra, didec Levin, en tot apressar-se ath shivau, e susvelha a Michka.
S'era semença posse ben, te balharè cinquanta kopeks per deciatina.
Fòrça gràcies.
Mès que ja èm contents damb vos sense besonh d'aquerò.
Levin montèc e se dirigic entath prat que semièren eth tréfol est an passat, e qu'ara ère premanit e laurat entà semiar horment.
Eth tréfol, qu'auie creishut fòrça en rastolh, ère ja plan naut.
Eth sòn viu verdor subergessie entre es seques cames de horment der an passat e era cuelheta prometie èster magnifica.
Eth shivau de Levin s'en.honsaue enquias garres e, damb es sues pautes, esposcaue vigorosaments, pelejant entà gésser dera tèrra miei gibrada.
Coma que non se podie passar peth laurat, eth shivau solet caushigaue fòrt aquiu a on i demoraue quauquarren de gèu, mès enes soquèrs, atrendidi peth desgèu, er animau s'en.honsaue enquias garrons.
Eth camp ère fòrça ben laurat.
D'aciu a dus dies se poderie trabalhar e semiar.
Levin s'entornèc en tot trauessar er arriuet.
Qui deu èster?
Dilhèu eth mèn frair Nicolàs?
Ara prumeria, era idia dera preséncia de sa frair lo desengustèc, sospechant qu'alterarie era sua bona animositat, tan cossent damb era alegria primauerau.
Mès, en tot avergonhar-se, dauric es sòns braci espirituauments, experimentant ua simpla alegria e desirant de còr que qui arribaue siguesse Nicolàs.
Non ère sa frair.
E, en arreconéisher a Esteva Arkadievic, sorrisclèc alègraments, en tot quilhar es braci:
Quina visita tant agradiua!
Que me hè fòrça gòi de veder-te!
E pensaue: “Ara m'en saberè damb certitud se Kitty s'a maridat o se quan se maride”.
E sentec qu'en aqueth dia primauerau eth rebrembe de Kitty non l'ère tan penible.
Non me demoraues?, didec Esteva Arkadievic, en tot gésser dera luja.
Prumèr de tot, qu'è vengut entà veder-te, didec, abraçant e punant a Levin; dempús, entà caçar damb eth tòn gosset e, ath delà, entà véner eth bòsc d'Erguchovo.
Plan ben!
As vist quina primauèra?
Com as podut vier en luja?
En coche qu'aurie estat encara mès de mau hèr, contestèc eth menaire, que coneishie a Levin.
Sò fòrça content de veder-te, didec Levin en tot arrir de bon voler, coma un mainatge.
Levin acompanhèc ath sòn amic entara cramba reservada tàs convidadi, a on ja auien hèt a vier es objèctes d'Esteva Arkadievic: ua saca de viatge, ua escopeta emboishada, ua bossa de cigars…
Levin en recebedor, en tot shordar-lo damb preguntes sus eth repaish.
Hètz çò que volgatz, mès lèu, didec Levin.
E partic entà cercar ar encargat.
Pugèren es dus amassa.
Se com m'alègri d'auer vengut!
Ara que poirè saber-me'n des causes misterioses que hès aciu.
Mès t'asseguri que t'envegi.
Qué ben qu'està tot en aguesta casa!, didie Esteva Arkadievic, desbrembant-se de qué non tostemp ère primauèra ne toti es dies coma aqueth.
Era tua majordòma qu'ei un encant de vielheta…
Plan que serie mielhor tier ua puncèla damb devantau…
Mès aguesta anciana que t'està pro ben tàs tues costums austères e tara tua vida monastica.
Esteva Arkadievic condèc fòrça notícies interessantes e, mès que mès, ua plan interessanta entà Levin: que eth sòn frair Sergi Ivanovic se prepausaue passar er ostiu damb eth, en pòble.
Levin l'arregraïc fòrça era delicadesa e se sentec erós damb era sua visita.
Coma tostemp que viuie solet ua tempsada, auie arremassat en aqueth temps ua grana quantitat de sentiments e idies que non podie compartir damb es que l'entornejauen, e ara parlaue ath sòn amic dera alegria que li costaue era primauèra, des sòns plans de futur restacadi ara sua propietat, des sues mèuques, des sòns pensaments; hège comentaris sus libres qu'auie liejut e li parlèc, mès que mès, dera idia dera sua òbra, qu'era sua basa consistie, a maugrat qu'eth non se n'encuedèsse, en ua critica de totes es òbres ancianes que s'auien escrit sus eth madeish tèma.
Esteva Arkadievic, qu'ère tostemp amable e que tot ac comprenie damb ua soleta paraula, estaue aqueth dia mès amable que jamès, e Levin, avertic, ath delà, en eth sòn amic ua sòrta de respècte e trendesa, entada eth, que l'embelinauen.
Ath delà, Levin manèc mestrar era sopa sense es pastissi qu'eth codinèr volie enludernar ath convidat.
Encara qu'ère acostumat a d'auti minjars, Esteva Arkadievic ac trapaue tot excellent: eth vodka d'èrbes, eth pan damb boder, era caça humada, eth vin blanc de Crimea.
Òc, tot qu'ère esplendid e esquist.
Admirable, admirable!, didec, en tot alugar un gròs cigar dempús deth rostit.
Poirie dider-se que, dempús de viatjar en ua maquina de vapor, entre rambalh e bassacades, è arribat en ua còsta tranquilla…
De sòrta que, sivans tu, er ahèr obrèr li cau èster estudiat e inspirar era manèra d'organizar era economia agrària?
Encara que desconeishedor d'aguestes matèries, me semble qu'aguesta teoria e era sua aplicacion influiràn sus er obrèr tanben.
Òc, mès non t'en desbrembes de qué jo non parli d'economia politica, senon dera sciéncia d'explotacion dera tèrra.
Aguesta darrèra li cau, coma a totes es sciéncies naturaus, estudiar es fenomèns, atau qu'er obrèr enes aspèctes economic, etnografic…
Agafia Mijailovna entrèc damb era confitura.
Agafia Mijailovna, didec eth convidat, en tot hèr un gèst de lecar-se es dits, quina caça e quini liocors tan ben premanidi qu'auetz!
Qué, Kostia?
Ei ja ora?
Òc, ja'c sai.
Kuzmà, premanís eth charaban, didec Levin.
E baishèren.
Ja en embaish, Esteva Arkadievic treiguec eth madeiss er emboish d'ua caisha blanca e, un còp dubèrta, comencèc a parar era sua escopeta, ua arma de naut prètz, deth darrèr modèu.
Arkadievic.
Li botaue es miches e es bòtes e eth lo deishaue hèr de bon grad.
Kostia, se vie eth comerçant Riabinin, qu'è manat cridar, ordena que lo receben e que se demore.
Venes eth bòsc a Riabinin?
Òc, lo coneishes?
Lo coneishi.
Qu'auí damb eth ahèrs que comencèren “positiuaments e definitiuaments”.
Esteva Arkadievic arric.
Òc, parle d'ua manèra plan divertida.
Veigui qu'as comprenut entà on va eth tòn patron!, higec en tot amorassar a “Laska”, que ganholaue doçaments en tot hèr torns ar entorn de Levin e lecant-li, ja es mans, ja es bòtes, ja era escopeta.
Quan gesseren, eth charaban qu'ère ath pè dera escala.
È manat premanir eth charaban, mès que non ei cap luenh…
Vòs que i anem a pè?
Non, que serà mielhor que i anem montadi, didec Esteva Arkadievic, en tot apressar-se ath coche.
Non posqui compréner se per qué non humes.
Un cigar non ei solet un plaser, senon eth mielhor des plasers.
Aquerò qu'ei vida!
Be s'està tot coma cau aciu!
Atau me shautarie víuer!
E qui t'ac proïbís?, didec, arrint, Levin.
Qu'ès un òme erós!
Ties tot çò que vòs: se vòs shivaus, les ties; se vòs gossets, les ties; se vòs cacilha, la ties; se vòs propietats, les ties.
Dilhèu sò erós pr'amor que me contenti damb tot açò qu'è e non me'n hèsqui per çò que me manque, didec Levin, en tot pensar en Kitty.
Esteva Arkadievic ac comprenec.
Guardèc ath sòn amic e non didec arren.
Levin arregraïe a Vronsky que non l'auesse parlat des Scherbazky, en compréner que non desiraue hè'c.
Mès ara Levin sentie ja impaciéncia per saber çò que tant lo tormentaue, encara que non gausaue a parlar-ne.
E qué, com van es tòns ahèrs?, preguntèc Levin, en compréner qu'estaue mau dera sua part parlar solet d'eth.
Es uelhs deth sòn amic luderen d'alegria.
Ja sai que tu non ties que se cèrquen panets quan ja as ua racion de pan avienta e qu'ac considères un delicte; mès que jo non compreni era vida sense amor, responec, en tot interpretar ara sua manèra era pregunta de Levin.
Que li vam a hèr!
Jo que sò atau.
Aquerò que damnatge pòc as auti e totun a jo me hè tant de plaser…
I a quauquarren nau sus aquerò?, preguntèc Levin.
Que i a, que i a…
Coneishes aguest tipe de hemna des quadres d'Osian?
Aguesti tipes que se ven en sòmnis…
Donques hemnes atau qu'existissen ena vida.
E son terribles.
Era hemna, amic mèn, qu'ei un èsser que per mès que l'estúdies te ressulte tostemp nau.
Alavetz, que vau mès non estudiar-lo.
Non!
Un matematic a dit qu'eth plaser non s'està en desnishar era vertat, senon en esfòrç de cercar-la.
Levin escotaue en silenci, e a maugrat de toti es sòns esfòrci, non podie compréner er esperit deth sòn amic.
Que l'ère impossible compréner es sòns sentiments e eth plaser que li costaue estudiar ad aquera sòrta de hemnes.
En arribar, deishèren eth coche e Levin amièc a Oblansky enquiàs confunhs d'ua clarulha hangosa, caperada de mossa, a on ja non i auie nhèu.
Eth s'installèc en aute extrèm dera clarulha, ath costat d'un albar blanc parièr ath d'Oblonsky, emparèc era escopeta sus ua arrama seca baisha, se treiguec eth caftan, s'ajustèc eth cinturon e verifiquèc que podie botjar es braci liuraments.
Era vielha “Laska”, que seguie toti es sòns passi, se seiguec ath sòn dauant e parèc era aurelha.
Eth solei se cogaue darrèr eth bòsc gran.
Ara lum crepusculara, es albars blanqui escampilhadi entre es pibos se hègen veir, nets, damb es sòns botons prèsti a florir.
En espessor, a on encara i auie nhèu, corrie era aigua damb leugèr brusor en tot formar capriciosi arriuets.
Es audèths bresilhauen sautant de quan en quan d'un arbe en aute.
Enes intervaus de silenci absolut s'entenie era leugèra carrinclada des huelhes seques der an passat, botjades peth desgèu e eth créisher des èrbes.
Be n'ei de polit açò!
Se sent e enquia se ve créisher era èrba, sorrisclèc Levin, en veir ua huelha de color de lòsa que se botjaue sus ua èrba naua.
Escotaue e guardaue sigue era tèrra banhada caperada de mossa umida, sigue a “Laska”, atentiua a quinsevolh bronit, sigue eth mar de cimalhs d'arbes nudi qu'auie ath dauant, sigue eth cèu que, esbugassat pes blanqui flòcs des brometes, s'escurie lentaments.
Un voltor batent es ales plan doçaments volaue fòrça naut sus eth bòsc luenhant; un aute voltor volaue ena madeisha direccion e despareishec.
Eth sarabat des audèths en espessor ère cada viatge mès fòrt.
S'entenec eth idòl d'un uhon.
En aute costat der arriuet s'entenec eth cant d'un cocut.
Eth cant se repetic tres còps, dempús s'accelerèc e se hec mès confús.
Que ja auem aquiu un cocut!, didec Esteva Arkadievic en tot gésser d'entre es arbilhons.
Ara, lèu…
Qué ei aquerò?
Qui cride?, preguntèc Oblonsky, atirant era atencion de Levin entà un bronit sord e prolongat coma eth galaup d'un polin.
Non ac sabes?
Qu'ei eth mascle dera lèbe.
Mès pro de parlar, entenes?
Se sent ja volar!, exclamèc Levin quihant ath sòn torn es gisclets.
S'entenec un fiulet agudent e luenhant e en dues segondes, er espaci de temps acostumat entàs caçaires, sonèren uns auti dus fiulets e dempús era caracteristica clocida.
Volaue dret entada eth.
Era sua clocida, tan semblabla ara heiregada d'un teishut celh, s'entenec leù ena madeisha aurelha de Levin, que vedie ja eth sòn long bec e eth sòn còth.
En moment que se botaue era escopeta ena cara, darrèr der arbilhon qu'amagaue a Oblonsky, ludec un relampit ròi.
Er audèth baishèc coma ua flecha, e tornèc a remontar.
Surgentèc un dusau relampit e s'entenec ua detonacion.
Non l'è tocat?
Non è hèt capitada?, preguntèc Esteva Arkadievic, que non podie veir a trauèrs deth hum.
Aciu que i é, didec Levin, senhalant a “Laska” que, lheuant ua aurelha e tremolant era codena hège a vier er audèth mòrt ath sòn patron, tot doç, coma se volesse prolongar eth plaser, se diderie qu'arrint…
M'alègri qu'ages hèt capitada!, didec Levin, en tot sénter ath còp cèrta enveja per non auer estat eth qu'aucisse ara becassa.
Mès que manquè eth tir deth canon dret, macareu!, contestèc Esteva Arkadievic tant que cargaue era arma.
Cara!
Ja tornen.
S'enteneren, plan que òc, fiulets prigonds e seguidi.
Dues becasses, jogant, sajant d'agarrar-se, fiulant sense eméter era clocida de costum, volèren sus eth madeish cap des caçaires.
S'enteneren quate tirs.
Era caça qu'ère esplendida.
Esteva Arkadievic aucic dues pèces mès e Levin ues autes dues, qu'ua d'eres non se podec trapar.
Escurie.
Venus, clar tau qu'er argent, ludie fòrça baish, damb lutz leugèra, en cèu de cogant, tant que, entà autant, ludien es vermelhoses lums deth sevèr Artur.
Levin cercaue e deishaue de uelh sus era sua tèsta era constellacion dera Ossa Màger.
Ja non volauen es becasses.
Mès Levin decidic demorar enquia que Venus, visible entada eth peth dejós d'ua arrama seca, ludesse dessús d'era e enquia que s'aubirèssen en cèu totes es esteles deth Car.
Tornem?, preguntèc Esteva Arkadievic.
En bòsc reinaue un silenci absolut e non se botjaue ne un audèth.
Demorem-nos un shinhau mès, didec Levin.
Coma volgues.
Ara èren a ues quinze canes era un der aute.
Stiva, didec de pic Levin, per qué non me dides s'era tua cunhada se maride o s'a maridat ja?, e en díder aquerò, se sentie tan fèrm e seren que credie que cap responsa l'auie d'esmòir.
Mès non se demoraue era responsa d'Oblonsky.
Non pensaue ne pense maridar-se.
Ei plan malauta e es mètges l'an amiat entar estrangèr.
Enquia e tot cranhen pera sua vida.
Qué dides?, sorrisclèc Levin.
Plan malauta?
Se qué li cau?
Com ei que…?
E non lo veiràn”.
Magnific!
Qu'ei des dus!, exclamèc Levin e correc damb “Laska” de cap ath bòsc entà cercar era becassa.
En fin, qué li vam a hèr?
Mès me hè dò”, pensaue.
Ja l'as trapat?
E cridèc:
Ja l'a trapat, Stiva!
De cap a casa, Levin preguntèc detalhs sus era malautia de Kitty e sus es plans des Scherbazky, e encara que l'avergonhaue cohessà'c, parlar d'açò que li costaue satisfaccion.
Lo satisfège pr'amor qu'en aqueth tèma sentie renéisher ena sua amna era esperança, e tanben pera secrèta satisfaccion que li costaue eth saber-se'n que tanben patie aquera que tant l'auie hèt a patir ada eth.
Mès quan eth sòn amic lo volec informar des causes dera malautia de Kitty e nomentèc a Vronsky, Levin l'interrompec:
Que non è cap de dret e tanpòc, de vertat, interès en entrar peth menut e ahèrs familhars.
Esteva Arkadievic arric imperceptiblaments en veir eth rapid, e tan coneishut entada eth, cambi d'expression dera portadura de Levin, tan trist ara coma alègre un moment abantes.
As acabat damb Riabinin çò dera venda deth bòsc?, preguntèc Levin.
Òc, qu'ei acabat.
Eth prètz ei excellent: trenta ueit mil robles.
Ueit mil truca truquet e era rèsta en sies ans.
Que me sò estat fòrça temps entà decidir-me, mès arrés me'n balhaue mès.
Veigui qu'ac balhes regalat.
Regalat?, didec Esteva Arkadievic damb un benevòl arridolet, en tot saber-se'n qu'ara Levin ac traparie tot mau.
Un bòsc vau aumens cinc cents robles per deciatina, assegurèc Levin.
Se com ètz es propietaris ruraus!, badinèc Esteva Arkadievic.
Quin ton de mensprètz entà nosati es dera ciutat!
Mès dempús, quan se tracte d'apraiar quinsevolh ahèr, se passe que nosati ac èm mielhor.
Ac è calculat tot, cre-me.
E è venut eth bòsc tan ben que solet cranhi que Riabinin se hèsque entà darrèr.
Aguest bòsc non ei tara husta, seguic, sajant de convéncer a Levin, en tot díder que non ère “tara husta”, de guaire enganhat s'estaue.
Non servís qu'entà lenha.
Non s'obtien mès de trenta sagenhs per deciatina e Riabinin me'n balhe dus cents robles per deciatina.
Levin arric damb mensprètz.
Jo non sagi de vier a ensenhar-te se qué te cau hèr en tòn burèu, e s'ei de besonh vengui entà consultar-te, didec en votz nauta.
Ça que la, tu qu'ès convençut de hèr-te- i ben en çò des bòsqui.
E saber-se'n d'açò qu'ei plan de mau hèr!
As compdat es arbes?
Compdar es arbes!, contestèc arrint Esteva Arkadievic, que desiraue qu'eth sòn amic perdesse era sua trista disposicion d'animositat.
Compdar graets de sable e arrais d'esteles, quin gèni ac poirie hèr”?, declarèc arrint.
Plan que òc; mès eth gèni de Riabinin que n'ei plan capable d'aquerò.
E cap crompaire cromparie sense compdar, exceptat en cas concret que li regalèssen un bòsc, coma ara.
Jo que coneishi ben eth tòn bòsc.
Toti es ans i vau a caçar aquiu.
Eth tòn bòsc vau cinc cents robles per deciatina truca truquet e Riabinin te'n pague dus cents a terminis.
Aquerò vò díder que l'as regalat trenta mil robles.
Ja veigui que vòs exagerar, responec Esteva Arkadievic.
Pr'amor que Riabanin s'a metut d'acòrd damb es auti possibles crompaires, en tot pagar-les entà que se hèsquen enlà dera competéncia.
Non son crompaires, senon revendeires.
Riabanin non hè negòcis entà guanhar eth quinze o vint per cent, senon que crompe un roble per vint kopeks.
Vai, vai; qu'ès de mala encólia e…
Non t'ac penses, didec Levin damb gravetat.
Arribauen ja ena casa.
Ath cant dera escala s'i vedie un charaban tapissat de pèth e damb armadura de hèr e junhut ada eth un shivau robust, tengut damb fòrtes correges.
En car s'estaue er encargat de Riabinin, que hège ath còp de menaire.
Qu'ère un òme sanguinenc, ròi de cara e amiaue ua cinta plan ajustada.
Riabinin ère ja ena casa; e es dus amics lo trapèren en recebedor.
Ère naut, prim, de mieja edat, damb mostacha e damb ua proeminenta barbeta arrasada damb suenh.
Auie uns uelhs salhents e trebles.
Vestie ua longa levita blua, damb botons fòrça baishi enes haudes, e cauçaue bòtes nautes, arropides enes cauilhars e dretes enes cames, protegides per grani esclòps.
Damb un gèst energic se sequèc eth ròstre e s'apraièc era levita, encara que non ère de besonh.
Dempús saludèc, arrint, as nauèth vengudi, estenent ua man a Esteva Arkadievic tau que se volesse aganchar-lo ath vòl.
Atau que ja auetz arribat?, didec Esteva Arkadievic.
Plan ben!
A maugrat qu'eth camin ei fòrça dolent, que non gausè desaubedir es ordes de Vòsta Senhoria.
Me calèc hèr lèu lèu, mès que sò arribat ara ora.
Qu'è eth plaser de saludar-vos, Constantin Dmitrievic.
E se dirigic a Levin, sajant tanben de sarrar-li era man.
Com se cride aqueth audèth?, preguntèc Riabinin, guardant es becasses damb mensprètz.
Que dèu auer un cèrt arre-gust de…
Vòs passar en mèn burèu?, preguntèc Levin a Oblonsky en francés, en tot arroncilhar encara mès es celhes.
Òc, passatz en burèu e aquiu poiratz parlar mès comòdaments e sense testimònis.
Ben, coma volgatz, didec Riabinin.
Parlaue damb menspredosa sufisença, coma se volesse hèr compréner que, se i a quauquarrés que trape dificultats sus era manèra de barrar un negòci, eth que non les coneishie bric.
En entrar en burèu, Riabinin campéc en tot cercar era santa imatge que s'acostume a penjar enes crambes, mès, en non veder-la, non se senhèc.
Dempús guardèc es estatgères e armaris de libres damb era mina de dobte qu'auie dauant es becasses, arric damb mensprètz e botgèc eth cap, segur ara de qué aqueres despenes non se curbien damb es guanhs.
Qué, vos auetz hèt a vier es sòs?, preguntèc Oblonsky.
Seiguetz…
Per çò des sòs que non i aurà cap de dificultat.
Que venguia a veder-vos, a parlar- vos…
Parlar de qué?
Seiguetz, òme.
Ben, mos seiram, didec Riabinin, en tot hè'c, e emparant era esquia en dorsièr deth fautulh dera manèra que li resultèsse mès shordanta.
Qu'ei de besonh que rebaisha eth prètz, Prince.
Non se pòt balhar tant.
Ja m'è hèt a vier es sòs premanidi, enquiath darrèr kopeck.
Per çò que hè as sòs non i aurà cap de problèma…
Sense aquerò, que ja vos hètz a vier eth bòsc regalat.
Eth mèn amic me n'a parlat massa tard, se non qu'auria fixat eth prètz jo, didec Levin.
Riabinin se lheuèc e, arrint en silenci, guardèc a Levin de cap a pès..
Constantin Dmitrievic ei fòrça aganit, didec, en tot dirigir-se a Oblonsky e sense deishar d'arrir.
A tot darrèr, non se li pòt crompar arren.
Jo l'auria crompat eth horment en tot pagar-li un bon prètz, mès…
Dilhèu voleríetz que vo'lo regalèssa?, repliquèc Levin.
Non me lo trapè ena tèrra ne lo panè.
Non didetz aquerò!
Aué en dia qu'ei impossible panar.
Aué, fin finau, tot que se hè a trauèrs deth jutjat e des notaris; tot aunèstaments e leiauments…
Com serie possible panar?
Es nòsti tractes an estat amiadi damb aunorabilitat.
Eth senhor que demane massa peth bòsc, e non poiria curbir es despenes.
Qu'ei per aquerò que li demani que me rebaishe quauquarren.
Mès eth tracte ei barrat o non?
Se n'ei, tot qu'ei sobrèr.
Se non n'ei, que crompi jo eth bòsc, didec Levin.
Era arridalha despareishec de suspresa deth ròstre de Riabinin e s'escambièc per ua expression dura, de mau audèth, de voltor…
Damb ditz leugèrs e decididi, descordèc era sua levita, en tot amuishar ath dejós ua ampla camisa, descordèc es botons de coeire deth sòn justet, hec enlà era cadia deth relòtge e treiguec ath mès córrer un vielh e gròs portamonedes.
Eth bòsc qu'ei mèn, desencusatz, didec, en tot senhar-se ara prèssa, e aufrint era man.
Cuelhetz es sòs, eth bòsc qu'ei mèn.
Riabinin hè atau es sòns negòcis, non s'entretie en foteses.
Jo, ath tòn lòc, non m'esdegaria a cuelher-li es sòs, didec Levin.
Se qué vòs que hèsca?, repliquèc Oblonsky estonat.
Qu'è balhat era mia paraula.
Levin gessec dera cramba hènt un còp de pòrta.
Causes de joeni, pegaries!
Se lo crompi, fidatz-vo'n dera mia leiautat, ac hèsqui solet entà que se digue que siguec Riabinin qui crompèc eth bòsc e non un aute.
Diu se'n sap se com me resultarà!
Me podetz creir.
E ara, se vos platz: signatz-me eth contracte.
Ua ora mès tard, Riabinin, cordant-se eth sòn abric suenhosaments e cordant-se toti es botons dera sua levita, qu'ena sua pòcha amiaue eth contracte dera venda, se seiguie en sèti deth charaban entà entornar-se'n en çò de sòn.
Ò!, be ne son aguesti senhors!, didec ath sòn encargat.
Tostemp madeish.
Plan, didec er encargat en tot autrejar-li es brides e ajustant era davantèra de coeire deth veïcul.
Vos posqui felicitar pera crompa?
Art, art!, sorrisclèc eth crompaire en.hiscant as shivaus.
Er ahèr d'eth bòsc qu'ère acabat, era caça auie estat abondiua e Esteva Arkadievic,en senter-se fòrça optmista, desiraue esbugassar era mala encólia de Levin.
Volie acabar eth dia tau que l'auie començat, e sopar tant agradiuaments qu'auie dinat.
Levin, plan que òc, ère de mala encólia e, a maugrat de voler mostrar-se amable e corau damb eth sòn estimat amic, non artenhie a tier-se'n.
Era embriaguesa que li costèc era notícia de qué Kitty non s'auie maridat que s'auie anat esbugassant en eth, de man en man.
Kitty non ère maridada e ère malauta, malauta d'amor per un òme que la menspredaue.
Li semblaue que en çò que s'auie passat i auie tanben coma ua vaga ofensa entada eth.
Vronsky auie menspredat a qui auie menspredat a Levin…
Vronsky, donc, auie eth dret de menspredar a Levin.
Plan per açò, ère enemic sòn.
Mès Levin non volie pensar en aquerò.
Sentie que i auie quauquarren ofensant entada eth e s'embestiaue non contra era causa, senon contra tot çò qu'auie ath dauant.
Era pega venda deth bòsc, era enganha que queiguec Oblonsky e que s'auie consumat en çò de sòn, l'irritaue.
As acabat ja?, preguntèc a Esteva Arkadievic en trapar-lo naut .
Vòs sopar?
Non m'i remisqui.
Que se m'a desvelhat en aguest pòble ua hame de lop.
Per qué non as convidat a Riabinin?
Ath diable damb eth!
Lo tractes d'ua manèra!, didec Oblonsky.
Ne tansevolhe l'as balhat era man.
Per qué ac hès?
Pr'amor que non balhi era man as mèns sirvents e, totun, valen cent viatges mès qu'eth.
Qu'ès, decididaments, un retrogad.
E era confraternitat de classes?, preguntèc Oblonsky.
Qui desire confraternizar, qu'ac hèsque quan volgue.
A jo çò me hè hàstic, me hè hàstic.
Qu'ès un reaccionari acabat.
T'asseguri que non è pensat jamès en çò que sò.
Sò Constantin Levin e arren mès.
E un Constantin Levin embestiat, comentèc, arrint, Esteva Arkadievic.
Òc; que sò de mala encólia!
E sabes se per qué?
Dèisha-me que t'ac diga: per tòrt d'aguesta estupida venda qu'as hèt.
Qu'ei pro!, didec.
Quan quauquarrés ven quauquarren sense didè'c, toti l'asseguren dempús que çò qu'a venut valie fòrça mès.
Mès quan bèth un aufrís quauquarren ara venda, arrés li balhe arren.
Veigui qu'as tissa ad aguest Riabinin.
Qu'ei possible…
E sabes per qué?
Tornaràs a díder de nauèth que sò un reaccionari o bèra causa pejor…
Mès non posqui mens qu'aclapar-me en veir ara noblesa, aguesta noblesa que, a maugrat d'aguesta istòria dera confraternitat de classes, ne sò aunorat de pertanher-i, se va arroïnant de dia en dia…
E çò de dolent ei qu'aguesta roïna non ei ua conseqüéncia deth luxe.
Aquerò que non serie dolent, pr'amor que víuer d'ua manèra senhoriau tanh ara noblesa e solet era noblesa ac sap hèr.
Qu'es campanhards crompen tèrres ath costat des nòstes non m'ofense.
Eth senhor non hè arren; eth campanhard trabalhe, qu'ei just espoliar ath guiterós.
Aquerò que s'està en orde naturau des causes, e a jo me semble ben, me satisfè autanplan.
Mès m'embèstie qu'era noblesa s'arroïne per candidesa.
Hè pòc un logatari polac crompèc ua esplendida propietat pera mitat deth sòn valor a ua anciana senhora que s'està en Niza.
D'auti lòguen as comerçants, a roble per deciatina, era tèrra que vau dètz robles.
Ara tu, sens cap de motiu, as regalat ad aguest lairon trenta mil robles.
Qué voleries que hessa?
Talhar es arbes?
Plan!
Tu non les as compdat e Riabinin òc; e dempús es hilhs de Riabinin auràn sòs entà que les eduquen, e dilhèu as tòns les ac mancarà.
Desencusa; mès trapi un shinhau mesquin aquerò de compdar es arbes.
Nosati auem eth nòste trabalh, eri qu'an eth sòn e ei just que guanhen quauquarren.
Ara fin: er ahèr qu'ei acabat e pro!
Aquiu que veigui ueus ara sièta dera manèra que mès me shauten.
E Agafia Mijailovna mos harà a vier aqueth miraculós nectar de vodka damb èrbes.
Esteva Arkadievic, en tot sèir-se ena taula, comencèc a badinar damb Agafia Mijailovna, assegurant-li que hège temps que non auie dinat e sopat tan ben coma aqueth dia.
Vos, aumens, que didetz quauquarren, repliquèc era; mès Constantin Dmitrievic jamès ditz arren.
Se se li balhèsse un croston de pant coma repaish, tanpòc diderie ne shò ne arri.
A maugrat que Levin s'esforçaue a véncer era sua mala encólia, s'estèc tota era estona trist e carat.
Que volie preguntar quauquarren ath sòn amic, mès non auec era escadença ne era manèra de hè'c.
Esteva Arkadievic auie baishat ja ara sua cramba, s'auie despolhat, lauat, s'auie botat eth pijama e calat en lhet e, ça que la, Levin non se decidie a deishar-lo, parlant de causes sense importància e sense trapar era fòrça que li calie entà preguntar çò que l'interessaue.
Guaire admirablaments que premanissen aué es sabons!, didec Levin, destropant eth talh de sabon perhumat qu'Agafia Mijailovna auie deishat aquiu entar òste e qu'aguest non auie tocat.
Guarda-lo: qu'ei ua òbra d'art.
Òc, ara tot qu'ei plan perfècte, didec Oblonsky, badalhant damb era boca totauments dubèrta.
Per exemple, es teatres e es auti espectacles son alugadi damb lum electrica.
A, a, a!, e badalhaue encara mès.
Pertot i a electricitat, pertot…
Òc, era electricitat, responec Levin.
Escota, a on ei Vronsky ara?, preguntèc deishant eth sabon.
Vronsky?, didec Esteva Arkadievic, acabant un aute badalh.
S'està en Sant Petersburg.
Partic pòc dempús de tu e non a tornat en Moscòu ne un solet viatge.
Te vau a díder era vertat, Kostia (contunhèc Oblonsky, emparant eth braç ena tauleta de net ath cant deth sòn lhet e botant era cara beròia e roienca sus era man, tant qu'es sòns uelhs bondadosi e cargadi de dromilhon semblauen pistar es relampits de milenats d'esteles?.
Tu que n'aueres eth tòrt.
T'espaurires dauant eth rivau.
E jo, tau que te didí en aqueth moment, encara non sai se quin des dus auie mès probabilitats de hèr capitada.
Per qué non anères dret de cap ath tòn objectiu?
Ja te didí alavetz que…
E, en veir que se rogie, Levin guardèc a Esteva Arkadievic enes uelhs.
Qu'ei cèrt qu'alavetz Kitty se sentie un shinhau atirada per Vronsky, contunhaue Oblonsky.
Plan.
Era sua portadura distinguida e era sua futura situacion ena nauta societat influiren fòrça, non sus Kitty, senon sus sa mair!
Levin arroncilhèc es celhes.
Era ofensa dera negatiua que l'auien balhat l'usclaue eth còr coma ua nafra nauèra, mès ara ère en çò de sòn, e senter-se entre es sòns paredaus pròpis ei causa que tostemp balhe valor.
Demora, interrompec a Oblonsky.
Permete-me que te demani: en qué consistís aguesta portadura de distincion que m'as parlat, ja sigue en Vronsky o en qui que sigue?
Tu considères que Vronsky ei un aristocrata e jo non.
Er òme qu'eth sòn pair gessec deth nonarren e arribèc naut de tot per çò de saber-se arrossegar, er òme qu'era sua mair a auut sabi pas se guaires aimants…
Desencusa; mès jo que me considèri aristocrata e considèri atau ad aqueri que se me retiren per auer darrèr sòn dus o tres generacions de familhes aunorables qu'artenheren eth grad maximau d'educacion (sense parlar de capacitats e d'intelligéncia, qu'ei ua auta causa), que jamès cometeren accions de brigand damb arrés, que non aueren besonh d'arrés, coma es mèns pairs e es mèns pairins.
Ne coneishi a fòrça atau.
E atau, te semble mesquin compdar es arbes en bòsc, e tu, ath contrari, regales trenta mil robles a Riabinin; mès tu, plan, recebes un salari e sabi pas se guaires causes mès, tant que jo non recebi arren, e per aquerò tengui compde des bens familhars e es bens artenhudi peth mèn trabalh…
Nosati èm aristocrates e non es que viuen solet damb es mores que les lancen es poderosi e que se pòden crompar per vint kopeks.
Per qué me dides tot aquerò?
Sò cossen damb tu, didec Esteva Arkadievic sincèra e alègraments, a maugrat que sabie que Levin l'includie entre es que se pòden crompar damb vint kopeks.
Mès era animositat de Levin l'agradèc de vertat.
Contra qui parles?.
Encara que t'enganhes pro damb çò que dides de Vronsky, que non me referisqui ad açò.
Te digui sincèraments que jo ath tòn lòc m'auria demorat en Moscòu e…
Non.
Sabi pas s'ac sabes o non, mès que m'ei parièr e t'ac vau a díder.
Me declarè a Kitty e era me refusèc.
Per qué?
Quina pegaria!
Non parlem mès.
Perdona-me se m'è mostrat un shinhau rude damb tu, didec Levin.
E ara que ja ac auie dit tot, tornaue a senter-se coma peth maitin.
Non t'embèsties damb jo Stiva.
Se te platz; non m'ages racacòr, acabèc Levin.
E cuelhec, arrint, era man deth sòn amic.
Arren d'aquerò, Kostia.
Que non è de qué emmaliciar-me.
M'alègri d'aguest explic.
E ara entà ua auta causa: a viatges peth maitin que i a bona cacilha.
I anaram?
Poiria deishar de dormir e vier dirèctaments entar excellent lòc de caça dera estacion.
Plan ben.
A maugrat qu'era vida interiora de Vronsky ère shurlada pera sua passion, era sua vida exteriora non auie cambiat e s'esguitlaue ath mès córrer pes camins acostumadi des relacions mondanes, des interessi sociaus, deth regiment.
Es ahèrs deth regiment ocupauen un lòc important ena vida de Vronsky, mès que pera estima qu'eth l'auie ath còs, pera estima qu'en còs l'auie ada eth.
Non solet l'estimauen, senon que lo respectauen e èren capinauti d'eth, èren capinauti de qué aqueth òme immensaments ric, educat e intelligent, damb es camins dubèrti entàs capitades, aunors e pompes de tota sòrta, menspredèsse tot aquerò, e que de toti es interèssi dera sua vida non i auesse lòc en sòn còr qu'entàs restacadi as sòns camarades e ath sòn regiment.
Plan per açò, non parlaue deth sòn amor damb degun des sòns companhs, non deishant anar ne ua soleta paraula ne tansevolhe enes moments de mès alègra embriaguesa (encara que, plan que òc, lèu jamès s'embriagaue enquiath punt de pèrder eth domeni d'eth madeish).
Per aquerò podie, donc, barrar era boca a quinsevolh des sòns camarades que sagèsse hèr-li era mendre allusion ad aqueres relacions.
Totun, eth sòn amor qu'ère coneishut en tota era ciutat.
Mès o mens, toti sospechauen quauquarren des sues relacions damb era Karenina.
Era majoritat des joeni l'envejauen precisaments per açò que hège mès perilhós eth sòn amor: eth naut cargue de Karenin que hège encara mès escandaloses es sues relacions.
Era majoritat des senhores joenes qu'auien enveja d'Anna e n'èren hartes d'enténer qualificar-la d'irreprochabla, se sentien satisfètes e solet demorauen era sancion dera opinion publica entà deishar quèir sus era tot eth pes deth sòn mensprètz.
Premanien ja es sarpats de hanga que lançarien sus Anna quan eth moment siguesse avient.
Totun, era majoritat dera gent madura e de posicion nauta ère maucontenta der escandal que se premanie.
Era mair de Vronsky, en saber-se'n des relacions deth sòn hilh, se sentec, ara prumeria, contenta, donques que, sivans es sues idies, arren podie completar mielhor era formacion d'un joen coma un amor damb ua dauna deth gran mon.
De un aute costat, verificaue, non sense plaser, qu'aquera Karenina, que tant l'auie shautat, que l'auie parlat tant deth sòn hilh, ère a tot darrèr coma totes es hemnes beròies e aunorades, sivans les consideraue era princesa Vronskaya.
Mès darrèraments s'auie informat qu'eth sòn hilh auie refusat un naut cargue per çò de contunhar en regiment e poder veir ara Karenina, e se'n sabèc de qué i auie personatges plan illustri qu'èren maucontents dera negatiua de Vronsky.
Aquerò li blaimèc era pensada autant qu'es informes qu'auec de qué aqueres relacions non èren brilhantes e agradiues, ar estil deth gran mon e sivans era les aprovaue, senon ua passion cossen Werther, ua passion hòla, sivans li condauen, e que lo podie amiar entàs majores imprudéncies.
Tanpòc eth frair màger ère content.
Que non s'en hège dera sòrta d'amor de sa frair, gran o non, damb passion o sense era, cast o viciós (eth madeish, damb hilhs e tot, entretenguie a ua dançaira e plan per açò guardaue eth cas damb indulgéncia, mès òc que campaue qu'es relacions de sa frair desengustauen ad aqueri que non se les pòt desengustar, aguest ère eth motiu de qué non aprovèsse era sua conducta).
Aqueth an s'auien organizat corses d'obstacles entà oficiaus e Vronsky s'inscriuec entre es participants, e dempús d'açò crompèc ua ègua anglesa de pura sang.
Ère fòrça encamardat, mès aquerò non l'empachaue apassionar-se pes pròplèu corses.
Es dues passions non se destorbauen era ua damb era auta.
Ath contrari: que li convenien ocupacions e divertiments independents deth sòn amor entà qué lo padeguèssen e hessen repausar d'aqueres impressions que l'agitauen en excès.
Non li calie tracassar guaire de non aumentar eth pes, pr'amor que pesaue precisaments es quate puds e miei requeridi.
Màs totun açò, evitaue minjar boniqueries e haries entà non engrassir-se.
Seigut, damb er unifòrme descordat qu'ath sòn dejós se vedie eth justet blanc, damb es braci sus era taula demorant eth bistèc encomanat, guardaue ua novèla francesa qu'auie botat, dubèrta, dauant dera sièta damb eth solet in de non auer de parlar damb es oficiaus qu'entrauen e gessien.
Vronsky reflexionaue.
Pensaue qu'Anna l'auie prometut ua entrevista entà aué, dempús dera corsa.
Non l'auie vist dempús tres dies e, coma qu'eth sòn marit venguie de tornar der estrangèr, eth non sabie s'era entrevista serie possible o non, e non se l'acodie se com poirie saber-se'n.
Mana a díder ena casa qu'aganchen de seguit era veitura damb tres shivaus, ordenèc ath mosso que li mestraue eth bistèc ena cauda plata d'argent.
E apressant-se era plata, comencèc a minjar.
Ena sala de bilhard deth costat s'entenien patacs de bastons de bilhard, charrades e arridalhes.
Pera pòrta entrèren dus oficiaus: era un, un gojat joen, de mina doça e malautissa, nauèth gessut deth Còs de Cabdets, e er aute un oficiau veteran, gròs, damb un braçalet en canèth, damb es uelhs petiti, lèu invisibles, en sòn ròstre plen.
T'arrefortilhes entath trabalh?, didec er oficiau gròs en sèir-se ath sòn costat.
Ja ac ves, responec Vronsky, seriós, netejant-se es pòts e sense guardar-lo.
Non cranhes engrassir-te?, persutèc aqueth, en tot virar era sua cagira de cap ar oficiau joen.
Com?, preguntèc Vronsky damb ua cèrta irritacion, hènt ua potèla, que damb era hec a veir era dobla hilera des sòns dents sarradi.
Se non cranhes engrassir-te?
Mosso!
Jerez!, ordenèc Vronsky ath vailet sense contestar.
E en tot botar eth libre en aute costat dera sièta, contunhèc liegent.
Er oficiau gròs cuelhec era carta des vins e se dirigic ath joen.
Alista tu madeish çò que mos cau béuer, didec, balhant-li era carta e guardant-lo.
Dilhèu vin deth Rin…, indiquèc er oficiau joen, campant damb timiditat a Vronsky e sajant d'apraiar-se era embrionària mostacha.
En veir que Vronsky non lo guardaue, er oficiau joen se lheuèc.
Anem ena sala de bilhard, didec.
Er oficiau veteran se lheuèc, aubedint-lo, e ambdus se filèren de cap ara pòrta.
En aqueth moment entrèc ena cramba eth capitan de cavalaria Yachvin, òme naut e de bon pòrt.
S'apropèc a Vronsky e saludèc damb mensprètz, damb un simple gèst, as auti dus oficiaus.
Que ja les auem aciu!, cridèc, descargant-li ena espatla un fòrt còp dera sua manòta.
Vronsky, irritat, virèc eth cap.
Que hès ben de minjar, Alocha, didec eth capitan damb era sua sonora votz de baritòn.
Minja, minja e pren ues copes.
T'avertisqui que non n'è talents.
Es inseparables!, sorrisclèc Yachvin, hènt burla des dus oficiaus, qu'en aqueth moment entrauen ena auta sala.
E se seiguec ath ras de Vronsky, crotzant en angle agut es sues cames, emboishades en pantalons de montar fòrça estrets, e que resultauen massa longues entara nautada des cagires.
Se per qué non vengueres en teatre Krasninsky?
Que non estèc mau era Numerotova.
A on ères?
Me passè fòrça temps en çò des Tversky.
Yachvin, jogaire e libertin, de qui non se podie díder que siguesse un òme sense principis, pr'amor que professaue principis francaments immoraus, ère eth mielhor amic que Vronsky auie en regiment.
Vronsky l'apreciaue peth sòn extraordinari vigor fisic, que mostraue generauments beuent coma ua bota, pasant nets sense dormir e tient-se inalterable a maugrat de tot.
Mès tanben l'estimaue Vronsky pera sua fòrça morau, que demostraue damb eth sòn tracte damb es caps e camarades, que les inspiraue respècte e temor.
Demostraue tanben aquera energia en jòc, qu'en eth talhaue per milèrs e milèrs, en tot jogar tostemps, a maugrat des enòrmes quantitats de vin begudes, damb tanta adreitia e domeni de se, que passaue per èster eth mielhor jogaire deth Club Anglés.
En fin, Vronsky estimaue e volie a Yachvin pr'amor que sabie qu'aguest corresponie ath sòn aprèci e afeccion, non peth sòn nòm o riqueses, senon per eth madeish.
De toti es coneishudi, ère Yachvin eth solet que Vronsky aurie desirat parlar deth sòn amor.
Encara que Yachvin menspredaue toti es sentiments, Vronsky endonviaue que solet eth serie capable de compréner eth sòn sentiment en çò que valie, ei a díder, comprenent qu'er amor non ei ua badinada ne un divertiment, senon quauquarren seriós e important.
Vronsky, encara que jamès li parlèsse deth sòn amor, se'n sabie de qué Yachvin ère ath pas de tot e de qué auie eth concèpte que li calie auer.
E n'auie pro damb lieger-lo enes uelhs deth sòn amic.
A!, sorrisclèc Yachvin quan Vronsky li didesse qu'auie estat en çò des Tversky.
E tu, se qué heres agèr?
Guanhères?, preguntèc Vronsky.
Ueit mil.
Mès damb tres mil non i posqui compdar.
Que non me les pagaràn.
Alavetz ei parièr que pèrdes apostant per jo, didec Vronsky, arrint, pr'amor que se'n sabie qu'eth sòn amic auie apostat ua fòrta soma a favor sòn en aqueres corses.
Non perderè.
Eth solet enemic tòn, de vertat, qu'ei Majotin.
Plan, que ja è acabat, didec aguest.
E, en tot lheuar-se, s'endralhèc entara pòrta.
Yachvin se lheuèc tanben, estirant es sues longues cames e era sua ampla esquia.
Encara ei lèu entà dinar; mès que me shautarie béuer.
Pòs-te, ara vengui.
Mès non, que non voi!, cridèc un aute còp.
S'entornes en çò de tòn que vengui damb tu.
E gesseren amassa.
Vronsky ocupaue en campament ua isba finesa, plan neta e dividida en dus departaments.
En campament, Petrizky s'estaue tanben damb eth.
Quan Yachvin e Vronsky entrèren, Petrizky dormie encara.
Lhèua-te; que ja as dormit pro, didec Yachvin en tot passar en aute costat deth tenhat e bassacar pes espatles ar esperluat Petrizky, que dormie damb eth cap calat en coishin.
Petrizky s'incorporèc de ressabuda sus es jolhs e campèc ath sòn entorn.
Qu'a estat aciu ta frair, li didec a Vronsky, me desvelhèc.
Ath diable damb eth!
A dit que tornarie.
E atirant un aute còp era flaçada entada eth, emparèc eth cap en coishin.
Dèisha-me en patz, Yachvin, li didec ad aguest, que persutaue a tirar dera flaçada.
Dèisha-me…, se virèc d'esponera e dauric es uelhs.
E se non, que vau mès que digues aquerò: qué me calerie béuer ara?
Qu'è era boca coma èsca…
Çò de mielhor serà béuer vodka, contestèc Yachvin damb era sua votz de baish.
Tereschenko, hè a vier vodka e cornishons saladi entath senhor!, cridèc ar ordenança.
Cres que çò de mielhor serà eth vodka?, preguntèc Petrizky, hènt potèles.
Beues tu?
Se beuem es dus, d'acòrd.
E tu, Vronsky, beues?, acabèc Petrizky en tot lheuar-se e estropar-se enquiath pièch damb era flaçada a règues.
Gessec pera pòrta deth tenhat, quilhèc es braci e cantèc en francés: Auie en Tule un rei…
Beueràs, Vronsky?, persutèc.
Dèisha-me en patz, repliquèc Vronsky, en tot botar-se er unifòrme que l'aufrie er ordenança.
A on vas?, demanèc Yachvin.
Aquiu qu'as era troika, higec en veir apressar-se eth coche.
Entàs bòrdes.
Ath delà, me cau veir abantes a Briansky entà parlar-li des shivaus, didec Vronsky.
Vronsky, plan, auie prometut visitar a Briansky, que s'estaue a dètz verstas de Sant Petersburg, entà hèr-li a vier es sòs des shivaus.
Que volie profitar eth temps entà tier-li de passa aquera visita.
Mès es sòns companhs compreneren de seguit que non anaue solet aquiu.
Petrizky, tant que seguie cantant, guinhèc eth uelh e possèc es pòts, coma se didesse:
Saja de non tornar tard, didec solet Yachvin.
E qué?, se com va eth mèn bai?
Demora, didec Petrizky, en veir que Vronsky gessie ja.
Ta frair a deishat aciu ua carta entà tu e ua nòta.
Mès, a on son?
Vronsky se posèc.
A on son?
Plan, a on son?
Aguesta qu'ei precisaments era qüestion, didec damb solemnitat Petrizky, en tot passar eth dit guinhaire peth dessús deth nas.
Tè, respon!
Non è alugat eth huec damb era.
Que deuen èster en bèth lòc.
Dèisha-te de messorgues.
A on ei era carta?
De vertat que non m'en sabi.
O dilhèu ac aurè soniat?
Demora, demora…
Per qué t'embèsties?
S'auesses begut, coma jo delànet, quate botelhes (quate per persona), auries desbrembat tanben a on ère era carta e t'estaries ara descansant…
Demora; vau a rebrembar-me'n ara madeish.
Petrizky passèc darrèr eth tenhat e se calèc en lhet.
Vès?
Jo qu'èra atau quan entrèc ta frair…
Òc, òc, òc…
Aciu que l'as!
E la treiguec de dejós eth matalàs, qu'ère a on se l'auie sauvat.
Vronsky cuelhec era carta e era nòta de sa frair.
Qu'ère çò que se demoraue.
Era nòta de sa frair didie qu'auie besonh de parlar-li.
Vronsky se'n sabie de qué ambues causes èren restacades a çò de madeish.
Ena entrada dera sua casa se trapèc a dus oficiaus, un d'eri pertanhie ath sòn regiment.
A on vas?, li demanèren.
Que me cau vier entà Peterhof.
A arribat eth shivau de Tsarkoie Selo?
Òc, mès non l'è vist.
Diden qu'eth “Gladiator” de Majotin coishege.
Non ei vertat.
Mès sabi pas se com vatz a sautar damb era hanga que i a!, didec er aute oficiau.
Aciu que son es mèns sauvadors, didec Petrizky en veir as oficiaus.
Er ordenança ère ath sòn dauant hènt-se a vier eth vodka e es cornishons saladi.
Yachvin me mane que beua entà refrescar-me, higec.
Quines nets que mos balhèretz!, didec un des oficiaus.
Non me deishèretz clucar eth uelh en tota era net.
Se te'n sabèsses com acabèrem!, didie Petrizky.
Volkov pugèc en losat e didie qu'ère trist.
E jo didí alavetz: “Musica!
Era Marcha funèbra!”.
E Volkov s'esclipsèc en losat ath son dera marcha funèbra…
Beu prumèr vodka e dempús aigua de Seltz damb fòrça citron, didec Yachvin que s'estaue dauant de Petrziky tau qu'ua mair qu'obligue ath sòn hilh a préner ua medecina.
Dempús que poiràs ja prener-te ua botelha de champanha.
Mès solet ua, è?
Aquerò qu'ei tot!
Demora, Vronsky, vam a béuer.
Non.
Adishatz, senhors.
Aué que non deui.
Cranhes guanhar pes?
Alavetz beueram solets.
Hè-me a vier aigua de Seltz e citron, didec Petrizky ar ordenança.
Vronsky!, didec un d'eri ath joen quan gessie.
Què te cau?
Qu'auries de copar-te eth peu.
Pese massa.
Mès que mès eth dera calvícia.
Reauments Vronsky se demoraue calvet abantes d'ora.
Eth arric alègraments, mostrant es sues dents sarrades, e, en tot caperar-se era calvicia damb era casqueta, gessec e se seiguec en coche.
Entara bòrda!, ordenèc.
Vronsky encara non l'auie vist.
Pendent es darrèri dies non la treiguie a passejar eth madeish, senon eth sòn entraïnador, atau qu'ignoraue er estat que se trapaue era cavaladura.
Aguest pistèc.
Qu'ère un anglés sec, que cauçaue bòtes nautes e vestie giqueta cuerta, damb ua guinsa de peu ena maishèra.
Caminaue damb er anament un shinhau bastrús des jockeys, plan desseparadi es codes, e gessec ath sòn encontre en tot balançar-se.
Com te va “Fru-Fru”?, preguntèc Vronsky en anglés.
All rigth, sir, responec er anglés damb votz guturau e prigonda.
Que serà mielhor que non passetz a veder-la, higec, en tot trèir-se eth chapèu.
Que l'è botat era bocada e s'està nerviosa.
Qu'ei mielhor non shordar-la.
Que i vau, i vau.
Voi veder-la.
Anem, donc, didec er anglés lèu sense daurir era boca.
E, botjant es codes, entrèc ena bòrda damb anament desgahonat.
Entrèren en un petit pati que precedie er estable.
Ena bòrda i auie cinc shivaus enes sòns corresponenti lòcs.
Vronsky se'n sabie que tanben ère aquiu eth sòn competidor mès temible, “Gladiator”, eth shivau ròi de Majotin.
Mès qu'ath sòn pròpi shivau, a Vronsky l'interessaue examinar a “Gladiator”, que jamès auie vist enquia alavetz.
Mès era etiqueta vidanta entre es afeccionadi a shivaus enebie non solet veir es deth contrari, senon ne tansevolhe preguntar per eri.
Sabie qu'aqueth ère “Gladiator”, mès Vronsky virèc eth cap damb eth sentiment d'un òme educat que vire eth cap entà non liéger era carta dubèrta d'un tresau, a maugrat qu'eth sòn contengut l'intrigue.
Dempús s'apressèc entath departament de “Fru-Fru”.
Aquiu qu'ei eth shivau de Mah…
Mak…
Non artenhi a prononciar aguest nòm, didec er anglés, hènt veir damb eth sòn pòdo de lorda ungla eth departament de “Gladiator”.
De Majotin?
Òc; ei eth mèn competidor mès temible, afirmèc Vronsky.
Se vos lo montèssetz, jo qu'apostaria per vos, didec er anglés.
Enes carrères d'obstacles qu'ei qüestion de saber montar ben e de pluck, didec er anglés.
E damb aguesta paraula volie significar gausaria e valentia.
Vronsky non solet pensaue que n'auie pro, senon qu'ère convençut de qué arrés en mon podie auer mès pluck qu'eth.
Pensatz qu'ei de besonh mès sudor?
Non n'ei de besonh.
Mès, non parletz tan naut, se vos platz, contestèc er anglés.
Eth shivau s'agite, higec en tot senhalar damb era man eth departament barrat que se trapauen ath sòn dauant e que d'eth gessie un bronit de bates pataquejant era pala.
Dauric era pòrta e Vronsky entrèc en estable, leugèraments illuminat a trauèrs d'ua hiestreta.
En estable, estornejant es pautes sus era palha frèsca, s'estaue era ègua, baia escura, damb eth fren botat.
Es sòns auassi qu'èren massa brusqui e, encara que de torax gessent, qu'ère estret de pièch.
Auie era gropa un shinhau en.honsada e enes pautes deth dauant, e mès enes deth darrèr, se notaue ua evidenta grossieretat.
Es muscles des pautes non èren fòrti e, ath delà, eth vrente resultaue plan ample, çò qu'ère estonant en tot considerar era dièta e tanben es primes anques der animau.
Es uassi des pautes non semblauen, jos es garrons, mès amples qu'un dit se se les guardaue de cara, mès resultauen fòrça solides se s'examinauen de costat.
Era cavala, en sòn ensems, exceptat se se la guardaue de flanc, resultaue sarrada des costats e alongada entà baish.
Mès que tenguie en maximum grad ua qualitat que hège desbrembar es sòns defèctes: era “sang”, coma diden es anglesi.
Entre eth hilat des sòns nèrvis, es sòns proeminents muscles, en tot diboishar-se a trauèrs dera pèth fina, flexibla e leugèra coma eth satin, semblauen tan fòrti coma es uassi.
Eth cap, prim, de uelhs gessents, alègres e ludents, s'agranie entara boca, amuishant enes fòsses nausaus eth teleret ric en sang.
Tota era sua figura, e sustot era sua tèsta, auie ua expression categorica, energica e doça ath còp.
Qu'ère un d'aqueri animaus que semble que se non parlen ei solet pr'amor qu'era estructura dera sua boca non ac permet.
En entrar Vronsky, er animau alendèc prigondaments e torçant es sòns uelhs enquia qu'ès orbites li rogiren de sang, guardèc as qu'entrauen per aute costat en tot hèr secodides en fren e botjar rapidaments es pautes.
Guardatz se guaire n'ei de nerviosa!, didec er anglés.
Pòst-te, estimada, pòst-te…!, gasulhèc Vronsky, en tot apressar-se ara cavala e parlar-li.
Coma mès s'apropaue Vronsky, mès s'inquietaue er animau.
A tot darrèr, quan eth siguec ath sòn costat, “Fru-Fru” se solatgèc e es sòns muscles tremolèren jos era pèth doça e fina.
Vronsky amorassèc eth sòn còth robust, apraièc ua guinsa de crins que li queiguie entar aute costat e apressèc eth ròstre enes nasi der animau, fini e redgi coma es ales d'ua arrata-cauda.
Era cavala hec ua brusenta aspiracion, deishèc anar er aire pes nasi tremolosi, baishèc ua aurelha e estenec entà Vronsky eth morre nere e fòrt, tau que se volesse cuélher era manja deth sòn patron.
Mès, en rebrembar-se'n qu'amiaue era bocada, comencèc a cambiar era posicion des sues fines pautes.
Pòst-te, estimada, pòst-te, didec eth, en tot amorassar-li era gropa.
E gessec der estable satisfèt per trobar ar animau en tan bona disposicion.
Era excitacion dera ègua s'auie comunicat a Vronsky, que sentie qu'era sang li borie en còr e que, madeish qu'er animau, lo possaue un desir de botjar-se, de nhacar.
Qu'ère ua sensacion que li costaue temor e alegria ath còp.
Fidi en vos, li didec ar anglés.
Tàs sies e mieja, en lòc acordat.
Tot se passarà ben, repliquèc er anglés.
Entà on anatz ara, mylord?, preguntèc, de pic, e balhant a Vronsky un tractament non tengut lèu jamès per eth enquia alavetz.
Vau a tier-li ua visita a Bransky e en ua ora serè en casa.
Er anglés lo campèc atentiuaments e, tau que s'endonvièsse entà a on anaue, higec:
Qu'ei fòrça important èster tranquil abantes dera corsa.
Non vos embestiètz ne desengustètz per arren.
All right, didec Vronsky arrint.
E, sautant en coche, ordenèc ath menaire que l'amièsse entà Peterhorf.
Tostemps madeish!
Toti, autanplan sa mair e eth sòn frair, trapauen de besonh calar-se enes ahèrs deth sòn còr.
Aquera intromission li desvelhaue era ira, qu'ère un sentiment que experimentaue pògui viatges.
Per qué considèren toti coma un déuer preocupar-se de jo?
Solide pr'amor que se n'encueden de qué se tracte de quauquarren incomprensible entada eri.
Guaire m'aclapen es sòn conselhs!
Se siguessen relacions vidantes e triviaus, coma es de costum ena societat, me deisharien tranquil; mès se'n saben qu'aquerò ei diferent, que non se tracte d'ua badinada e qu'estimi ad aguesta hemna mès qu'ara mia vida.
E, coma que non comprenen tau sentiment, s'embèstien.
Se passe çò que se passe, nosati mos auem creat era nòsta sòrt e non mos planhem d'era”, pensaue, en tot referir-se damb aqueth “nosati” a Anna e ada eth madeish.
Que non n'an era mès pichona idia de se qué ei era felicitat; ignòren que dehòra d'aguest amor non existís fortuna ne malur, pr'amor que non existís ne tansevolhe era vida”, acabèc Vronsky.
S'anujaue pera intromission des auti, a maugrat que, ath hons, arreconeishie qu'auien rason.
Sentie qu'eth sòn amor per Anna non ère huec de palha, que s'esbugassarie coma s'esbugassen es relacions mondanes, sense deishar ena vida d'ambdús d'autes tralhes que rebrembes agradius o desagradius.
Arreconeishie çò de terrible dera situacion d'ambdús, era dificultat d'amagar eth sòn amor, de mentir e enganhar ath respècte, en trapar-se es dus ara vista de toti; òc, de mentir e d'enganhar, e d'èster susvelhant, pensant tostemp enes auti, quan era passion que les junhie ère tan aclapanta que les hège desbrembar-se'n de tot çò que non siguesse eth sòn amor.
Rebrembaue damb claretat era freqüéncia que les calie hè'c en tot forçar atau era sua natura, e rebrembèc, mès que mès, damb claretat especiau era vergonha qu'experimentaue Anna en veder-se obligada a simular.
Dès qu'auie relacions damb Anna sentie soent un estranh sentiment de repulsion que lo dominaue totafèt.
Repulsion entà Alexei Alexandrovic, entà eth madeish, enta toti.
L'aurie tardat poder precisar aqueth sentiment, mès lo refusaue tostemp luenh d'eth.
Estornegèc era tèsta e contunhèc pensant: “Abantes era qu'ère malerosa, mès se sentie capinauta e tranquilla.
Ara, ça que la, non pòt auer orgulh ne tranquillitat, encara qu'ac hèsque veir.
Que mos cau acabar damb aquerò”, resolvec.
Eth botarràs siguec de cuerta durada, e quan Vronsky arribaue ena sua destinacion a galaup deth shivau de braç, que pressaue a córrer as shivaus lateraus sense besonh d'ahiscar-les, eth solei ludie de nauèth e es losats des cases ostiuenques e es annadidi telhs des jardins que costejauen eth carrèr principau amuishauen ua claretat umida, e era aigua regolejaue des arrames e s'esguitlaue pes losats damb alègre rumor.
En tot demorar trapar-la soleta,Vronsky, tau que hège tostemp entà atirar mens era atencion, deishèc eth coche abantes d'arribar en petit pònt, auancèc a pè e, en sòrta d'entrar pera pòrta principau que daue tath carrèr, entrèc pera deth pati.
A arribat eth senhor?, preguntèc ath jardinèr.
Non, senhor.
Era senhora, òc qu'ei ena casa.
Mès entratz pera pòrta principau!
Aquiu que i a vailets e vos poiràn daurir, didec er òme.
Non, passarè peth jardin.
E, segur ja de qué Anna ère soleta, e volent susprener-la, donques que non l'auie anonciat era sua visita entà aué e non deuie demorar veder-lo abantes des corses, se filèc, lheuant era espada e caminant de punta peth sable dera corsèra entornejada de flors, de cap ara terrassa que daue tath jardin.
Que s'auie desbrembat tot çò que pensaue pendent eth camin sus es dificultats e es desengusti dera sua situacion.
Solet sabie que venguie a veder-la, e non damb era imaginacion, senon viua, tau qu'ère.
Ja pujaue, caushigant tostemp damb cautèla, entà non hèr bronit, es lisi gradons dera escala, quan de pic se'n brembèc de çò que tostemp desbrembaue, çò que hège mès penibles es sues ralacions damb era: eth hilh d'Anna, tostemp damb era sua guardada interrogatiua que tan desagradiua li resultaue.
Eth mainatge shordaue es sues cites mès qu'arrés.
Quan ère damb eri, ne Anna ne Vronsky gosauen díder arren que non se podesse repetir dauant de d'auti, ne tenguien allusions qu'eth mainatge non podesse compréner.
Non ac auien acordat atau: era causa que venguec per era madeisha.
Ena sua preséncia parlauen solet tau que se siguessen simples coneishudi.
Mès, a maugrat des sues precaucions, Vronsky susprenie soent tachada en eth ua guardada atentiua e estranha, e verificaue cèrta timiditat, cèrta inegalitat (ara un afècte excessiu, ara indiferéncia) en tracte que li balhaue eth mainatge.
Se diderie qu'eth mainatge endonviaue qu'entre aqueth òme e sa mair i auie ua relacion prigonda, incomprensibla entada eth.
En realitat, eth mainatge non comprenie aqueres relacions e s'esdegaue a concretar es sentiments que li deuie inspirar Vronsky.
Era sua sensibilitat mainadenca li permetie notar claraments que sa pair, era sua institutritz, era preceptritz, toti fin finau, non apreciauen a Vronsky, senon que lo guardauen damb repugnància e temor, encara que non didessen arren sus eth, tant que sa mair lo tractaue tostemp coma ath sòn mielhor amic.
Qui ei?
Me lo cau estimar?
Non lo compreni e deu èster eth mèn tòrt; que deui èster un mainatge dolent o pèc”, pensaue eth petit.
E aguesta ère era causa dera sua expression interrogatiua e un shinhau marrida e dera timiditat e era inegalitat de tracte que tant anujauen a Vronsky.
Plan que òc, era preséncia deth mainatge inspiraue en Vronsky es sentiments d'un navegant que verifique, damb era bossòla, que seguís ua rota confonuda, sense mejans entà poder-la redreçar, en tot senter-se cada còp mès horaviat e conscient de qué eth cambi de direccion equival ara sua pèrta.
Aqueth mainatge damb era sua ingenua guardada representaue ena vida era bossòla que les mercaue a Anna e ada eth eth grad d'esgariament que se'n sabien qu'estauen, a maugrat que remissen arreconeishè'c.
Sergi non se trapaue ena casa.
Auie gessut de passejada, en tot arrapar-lo era ploja ath miei deth camp.
Anna auie manat un vailet e ua gojata entà cercar-lo e ara s'estaue soleta, seiguda ena terrassa, en tot demorar-lo.
Vestie un vestit blanc damb amples brodaries e, en èster en un cant dera terrassa, darrèr es flors, non vedie a Vronsky.
Jocant eth cap d'escuri retortilhs, tenguie ua asagadora entre es sues polides mans anerades qu'eth coneishie pro ben.
Se posèc, guardant-la extasiat.
Que vos cau?
Vos trapatz mau?, preguntèc eth, en francés, en tot apressar-se.
Qu'aurie volut precipitar-se entada era, mès en pensar que i podie auer quauqu'un que les vedesse, guardèc prumèr entàs veiraus deth balcon e se rogic, coma tostemp que li calie guardar ath sòn entorn.
Non: que sò ben, repliquèc era, en tot lheuar-se e sarrar era man que l'aufrie Vronsky.
Mès non vos demoraua.
Diu mèn, quines mans tan heredes!, exclamèc eth.
Que m'as espaurit, didec Anna.
Sò soleta, demorant a Sergi, que gessec de passejada.
Vieràn per aguest costat.
A maugrat des sòns esfòrci entà tier-se tranquilla, es sòns pòts tremolauen.
Desencusatz-me que venguessa.
Non me siguec possible passar un dia mès sense veder-vos, didec Vronsky, tostemp en francés, entà evitar er ceremoniós “vostè” e eth comprometent “tu” der idiòma rus.
Desencusar-te de qué?
Sò fòrça contenta.
O vos trapatz mau o ètz trista, contunhèc Vronsky, sense deishar era sua man e inclinant-se entà Anna.
En qué pensàuetz?
Tostemp en çò de madeish, repliquèc era, arrint.
Qu'ère vertat.
Ara madeish, en arribar Vronsky, Anna pensaue precisaments en com ère possible qu'a Betsy, per exemple (pr'amor que se'n sabie des sues relacions damb Tuchskovic), li resultèsse tot tant de bon hèr, mentre qu'ada era l'ère tan penible.
E aué aguest pensament la tormentaue particularaments per diuèrses rasons.
Encara non m'auetz dit se qué pensàuetz quan entrè.
Didetz-m'ac, se vos platz, supliquèc Vronsky, interrompent era sua convèrsa.
Anna non responec.
Era sua man jogaue damb ua huelha e tremolaue.
Vronsky se n'encuedèc e en sòn ròstre s'exprimic aquera somission, aquera aubediéncia cèga que tant esmoiguie a Anna.
Veigui que vos passe quauquarren.
Com vau a èster tranquil en tot saber-me'n que patitz ua pena que non partegi?
Didetz-m'ac, per Diu, persutèc.
Entà qué temptar-lo?”, pensaue Anna en tot guardar-lo.
E era sua man e era huelha tremolauen cada còp mès.
Se vos platz, per Diu, persutèc eth.
Vos ac digui?
Òc, òc, òc.
Que sò prenhs, gasulhèc Anna doçaments, en votz baisha.
E li sarrèc era man.
Ça que la, comprenec qu'era crisi qu'eth desiraue auie arribat, qu'ère impossible amagar mès es hèts ath marit e que de bèra manèra s'auie d'acabar ara fòrça damb aqueth estat de causes.
Ath delà, era emocion d'Anna se la hec a vier eth, lèu fisicaments.
Li hec ua guardada amorassadoira e sometuda, punèc era sua man, se lheuèc e comencèc a passejar pera terrassa en silenci.
Òc, didec ara fin, en tot apropar-se ada era.
Ne vos ne jo qu'auem considerat es nòstes relacions coma ua badinada.
E ara era nòsta sòrt qu'ei decidida.
Mos cau acabar, didec, guardant ath sòn entorn, aguesta mentida que viuem.
Acabar, Alexei?
E com?, preguntèc Anna, damb votz tremolosa, miralhat eth ròstre damb un fèble arridolet.
Abandonant ath tòn marit e junhent es nòstes vides.
Que ja ne son ara, responec era, damb votz lèu imperceptibla.
Mès non deth tot.
E se qué podem hèr, Alexei?
Ditz-m'ac, repliquèc Anna, hènt un arridolet damb tristesa en pensar ena delicada situacion que se trapauen.
Com gésser de tot aquerò?
Dilhèu non sò era esposa deth mèn marit?
Que i a ua gessuda entà tot.
Mos cau decidir, didec Vronsky.
Quinsevolh causa serà mielhor que víuer d'aguesta sòrta.
Jo veigui perfèctaments se guaire patisses per tot: peth mon, peth tòn hilh, peth tòn marit…
Peth mèn marit, non, didec Anna damb un arridolet ingenú.
Non lo coneishi, non pensi en eth, non existís entà jo.
Que non ei vertat.
Te coneishi.
Patisses per eth.
Ath delà, eth que non se'n sap d'arren, didec Anna.
E de ressabuda sentec qu'es sues caròles, eth front, eth còth, se rogien.
Lèrmes de vergonha acodiren entàs sòns uelhs.
Non parlem d'eth, concludic.
Diuèrsi còps auie sajat Vronsky, encara que non tan decididaments coma ara, de parlar damb Anna sus era sua situacion.
E cada viatge trapaue era madeisha superficialitat e era madeisha leugeresa de pensament qu'ara mostraue era en contestar ara proposicion que li hège.
Se diderie que i auie quauquarren qu'Anna non volie o non podie esclarir damb era madeisha, coma se cada viatge que començaue a parlar sus aquerò era vertadèra Anna se tornaue coma entelerida e venguesse a èster ua auta hemna, estranha entada eth, ua hemna que non estimaue, que cranhie e refusaue.
Mès Vronsky, aué, ère decidit, passèsse çò que passèsse, a didè'c tot.
Se'n sàpie o non eth sòn marit, didec damb eth sòn ton de costum, fèrm e seren, a nosati que mos ei parièr.
Mès non podem contunhar atau, mès que mès ara.
E qué voletz que hescam?, preguntèc era, damb eth sòn abituau arridolet ironic.
Qu'auie cranhut que Vronsky s'agarrèsse ara leugèra era sua confidéncia e ara se sentie desengustada damb era madeisha, en veir qu'eth dedusie deth hèt eth besonh absolut d'ua solucion energica.
Que vos cau cohessar tot ath vòste marit e abandonar-lo.
Plan: imaginatz que l'ac cohèssi, didec Anna.
Sabetz çò que se passarie?
Vos ac posqui díder d'ença ara madeish, e ua lum marrida ludec enes sòns uelhs, tan doci moments abantes.
Que ja vos avertí des conseqüéncies en sens religiós, familhar e sociau…
Vos non auetz seguit es mèns conselhs.
Mès jo non posqui desaunorar eth mèn nòm…” Anna ère a mand de híger: “ne eth deth mèn hilh”, mès non volec implicar ath mainatge ena sua burla, e higec: “desaunorar eth mèn nòm”, e quauquarren d'aguesta sòrta.
Encara seguic: En resumit, damb eth sòn estil d'estadista e es sues paraules precises e clares, me diderà que non me pòt deishar partir e que cuelherà es mesures que siguen de besonh entà evitar er escandal.
E harà, serena e escrupulosaments, çò que digue.
Non ei un òme, senon ua maquina.
E ua maquina pervèrsa quan s'embèstie, higec en tot rebrembar a Alexei Alexandrovic damb toti es detalhs dera sua figura, damb era sua forma de parlar, acusant-lo de tot çò de mau que podie trapar en eth, sense perdonar-li arren per aquera terribla baishesa que d'era n'ère colpabla dauant deth sòn marit.
Anna, didec Vronsky, damb votz doça e persuasiva, en tot sajar de padegar-la, totun açò mos cau díder-l'ac e dempús actuar sivans çò qu'eth decidisque.
E auram de húger?
Per qué non?
Non veigui cap possibilitat de contunhar atau, e non solet per jo, senon pr'amor que veigui se guaire patitz vos.
Plan: húger…e vier a èster era vòsta aimanta, didec Anna damb dolenteria.
Anna!, sorrisclèc eth, damb un trende repotec.
Òc, contunhèc era: èster era vòsta aimanta e perdè'c tot.
Vronsky non podie compréner qu'Anna, natura energica e aunorada, podesse tier aquera situacion de faussetats e non volesse gésser d'era.
Non sospechaue qu'era causa principau s'estaue en aquera paraula “hilh”, qu'Anna non gausaue prononciar ara.
Quan Anna pensaue en sòn hilh e enes futures relacions que li calerie tier damb eth se se desseparaue deth sòn espós, s'estrementie per çò qu'auie hèt e alavetz non podie reflexionar; hemna a tot darrèr, non cercaue que persuadir-se de qué tot demorarie madeish qu'en passat e de desbrembar era terribla inconeguda de çò que serie deth sòn hilh.
Te demani, te supliqui, didec Anna ara suspresa, en un desparièr ton de votz, sincèr e doç, e agarrant-li es mans, que non me tornes a parlar d'aquerò.
Mès, Anna…
Bric mès!
Dèisha-me hèr a jo.
Que coneishi tota era baishesa e tot er orror dera mia situacion.
Mès que non ei tant aisit d'apraiar coma t'imagines!
Dèisha-me e aubedis-me.
Non me parles mès d'aquerò.
M'ac prometes?
Non, non: promete-m'ac!
Te prometi çò que volgues, mès non me posqui demorar tranquil, mès que mès, dempús de çò que m'as dit.
Que non posqui èster tranquil quan tu non n'ès.
Jo?, repliquèc era.
Ei vertat qu'a viatges patisqui.
Solet parlant d'aquerò que ja me tormentes…
Non compreni…didec Vronsky.
Donques jo òc que compreni (interrompec Anna) que t'ei penible mentir, pr'amor qu'ès de condicion aunorabla, e te planhi.
A viatges pensi qu'as maumetut era tua vida per jo.
Madeish me pensaua jo de tu en aguest moment, didec Vronsky.
Com ac as podut sacrificar tot per jo?
Non poirè jamès perdonar-me per auer-te hèt malerosa.
Malerosa jo?, didec Anna, en tot apropar-se ada eth e guardar-lo damb un arridolet plen d'amor e de felicitat.
Que sò coma un ahaimat que l'an balhat minjar!
Poirà dilhèu sénter hered, amiar eth vestit esbocinat e experimentar vergonha, mès non ei malerós.
Jo malerosa?
Non, en aquerò qu'è trapat precisaments era mia felicitat.
Es sòns uelhs luderen damb un arrai plan coneishut per eth, e, damb un rapid movement, quilhèc es sues mans caperades d'anèths, cuelhec eth cap de Vronsky, lo guardèc longaments e, apressant eth sòn ròstre, damb es pòts arridolents e dubèrti, lo punèc ena boca e en ambdús uelhs e dempús se hec enlà.
Que volec anar-se'n dera terrassa, mès Vronsky la retenguec.
Enquia quan?, gasulhèc, contemplant-la, capvirat.
Enquia aguesta net tara ua, contestèc Anna.
E, alendant prigondaments, s'endralhèc ath mès córrer, de cap a trapar ath sòn hilh.
A lèu, didec Anna a Vronsky.
En pòqui moments me calerà gésser entà vier enes corses.
Betsy vierà a trapar-me.
Vronsky consultèc eth sòn relòtge e gessec a tot córrer.
Quan Vronsky auie campat eth sòn relòtge ena terrassa des Karenin ère tant alterat e tant aclapat enes sòns pensaments qu'auie vist es agulhes, mès que non se n'encuedèc dera ora qu'ère.
Eth rebrembe d'Anna aumplie enquia tau punt era sua imaginacion que non se'n sabie dera ora ne de s'auie o non temps de veir a Briansky.
Coma se passe soent, non li restaue qu'un sens instintiu de çò que li calie hèr, sense qu'era reflexion s'i calèsse bric.
S'apressèc ath menaire, que dormie ena ombra ja oblica d'un espès telh, campèc era broma de mosquits que volatejauen sus es shivaus caperadi de sudor e, dempús d'auer desvelhat ath menaire, sautèc en tamborèu e li manèc que se dirigisse entara casa de Briansky.
Que i auie premanides entà aqueth dia diuèrses corses: es des equipes de Sa Majestat, es de dus verstas entàs oficiaus, ua auta de quate verstas e ara fin era corsa qu'auie de participar.
Encara podie vier a temps entara corsa, mès s'anaue a veir a Briansky plan de mau hèr arribarie ara ora e, plan que òc, dempús que tota era Cort siguesse ja en ipodròm.
Qu'ère quauquarren desconvenent.
Mès l'auie balhat era paraula a Briansky e resolvec contunhar, manant ath menaire que non auesse pietat des shivaus.
Arribèc en çò de Briansky, s'estèc cinc menutes e hec repè a tot galaup.
Era rapida carrèra lo padeguéc.
Çò que i auie de penible enes sues relacions damb Anna, çò de dobtós que demorèc er ahèr dempús dera sua convèrsa, tot que li marchèc dera memòria e ara pensaue damb plaser ena corsa, que i arribarie ara ora sens dobte; e, de quan en quan, era felicitat dera entrevista qu'auie de tier damb Anna aquera net passaue pera sua imaginacion com ua lum esbleugissenta.
Eth baticòr dera pròcha carrèra s'apoderaue d'eth cada viatge mès a mida que s'anaue calant en sòn ambient, deishant ath darrèr es coches d'aqueri que, dès Sant Petersburg e dès es cases d'ostiuatge, s'endralhauen de cap ar ipodròm.
Ena sua casa non i auie arrés: toti qu'èren enes corses.
Tant que se cambiaue de ròba, eth vailet l'anoncièc qu'era dusau corsa auie ja començat, qu'auien demanat per eth fòrça senhors e qu'eth mosso dera bòrda auie ja vengut dus còps a cercar-lo.
D'aquiu estant, se vedie eth mar de coches, de caminaires, de soldats qu'entornejauen er ipodròm e es tribunes plies de gent.
Que deuie celebrar-se ja era dusau corsa, pr'amor qu'en moment qu'eth entraue ena bòrda s'entenec trinhonar ua campana.
En tot apropar-se en estable, vedec a “Gladiator”, eth shivau ròi de pautes blanques deth sòn oponent Majotin, qu'amiauen entar ipodròm caperat damb ua flassada de color iranja e blu marin.
Es sues aurelhes, gràcies ar ornament blu qu'amiaue ath dessús, semblauen immenses.
E Kord?, preguntèc ath palafrenèr.
Ena bòrda, serant eth shivau.
Er estable ère dubèrt e “Fru-Fru” serada.
Qu'èren a mand de hèr-la a gésser.
Arribi en retard?
All right, all right!, didec er anglés.
Tot se passe ben.
Vronsky guardèc un còp mès es elegantes linhes dera sua estimada cavala, qu'eth sòn còs tremolaue de cap a pès, e gessec dera bòrda, en tot tardar-se de hèr enlà era vista der animau.
Arribèc enes tribunes en moment oportun entà non atirar era atencion sus eth.
Era corsa de dus verstas venguie d'acabar e ara es uelhs de toti èren botadi en un cavalièr dera Garda, seguit d'un ussar dera escota imperiau qu'en aqueth moment, en.hiscant as sòns shivaus ara valenta, artenhie era mèta.
Deth miei dera pista estant, e dès er exterior, era multitud se precipitaue entara mèta.
Un grop d'oficiaus e soldats exprimie damb sonores aclamacions era sua alegria peth trionf deth sòn oficiau e camarada.
Eth cavalièr dera Garda, naut, caperat de hanga, qu'auie arribat prumèr, s'acomodèc damb tot eth sòn pes ena sera e comencèc a hloishar era bocada deth sòn polin gris, qu'alendaue brusentaments, tot cubèrt de sudor.
Eth shivau, botjant es pautes damb esfòrç, frenèc era rapida marcha deth sòn còs enòrme.
Eth cavalièr dera Garda campèc ath sòn entorn coma se se desvelhèsse d'ua malajadilha e arric damb esfòrç.
Un grop d'amics e de desconeishudi l'entornegèren.
Vronsky evitaue de bon voler es grops de persones distinguides que se botjauen doçaments parlant dauant des tribunes.
Aubirèc ara Karenina e a Betsy, atau qu'ara esposa de sa frair.
Mès que non se i apressèc pr'amor de qué non l'entretenguessen.
Mès en cada pas se trapaue damb coneishudi que lo parauen, pr'amor de condar-li es detalhs des corses e preguntar-li era causa de qué arribèsse tan tard.
Eth frair màger de Vronsky, Aleksandre, coronèl der exèrcit, un òme mès a lèu baishet, mès plan ben format, coma eth madeish Alexei, e mès beròi, damb eth nas e es caròles alugades e eth ròstre d'alcoolic, se l'apressèc.
Receberes era mia nòta?, didec.
Non podí trapar-te.
Ara, en parlar damb sa frair d'aqueth ahèr desagradiu, se'n sabie de qué auie fòrça uelhs tachadi en eri e, per tant, amuishaue un aspècte arridolent, tau que se didesse badinades damb sa frair sus causes sense importància.
Que la recebí e non compreni de qué te preocupes tu, responec Alexei.
Me preocupi de qué ara madeish m'agen avertit de qué non ères aciu e de qué deluns te vedessen en Peterhof.
Que i a ahèrs que solet les cau èster tractadi pes persones interessades en eri, e er ahèr que te referisses ei d'aguesta sòrta.
Òc; mès en aguest cas non s'a de contunhar en servici, non…
Te demani que non i cales es còrnes en aquerò e arren mès.
Eth ròstre d'Alexei Vronsky s'esblancossit e era sua gessuda maishèra comencèc a tremolar, çò que non l'arribaue soent.
Òme de còr, s'embestiaue en pògues ocasions; mès quan s'anujaue e li començaue a tremolar era maishèra, qu'ère perilhós.
Aleksander Vronsky, que se'n sabie, arric damb gadalesa.
Çò de mès important ère que te volia hèr a vier era carta de mama.
Contesta-la e non te preocupes d'arren abantes dera corsa.
Bonne chance!, higec, arrint.
E se hec enlà.
Ja non coneishes as amics?
Bon dia, mon cher, didec Esteva Arkadievic, qu'entre er esplendor petersburgués ludie non mens qu'en Moscòu damb era sua mina alugada e es sus pursères lustrades e ben suenhades.
Qu'arribè ager e m'encantarà assistir ath vòste trionf.
Quan mos podem veir?
Podem dinar deman amassa, repliquèc Vronsky, e sarrant-li eth braç peth dessús dera manja der abric, tant que se desencusaue, s'endralhèc de cap ar ipodròm, a on venguien ja es shivaus entara grana corsa d'obstacles.
Es shivaus, cansadi e sudorosi, qu'auien corrut ja, s'entornauen entàs bòrdes amiadi pes sòns palafrenèrs, e un darrèr er aute anauen campant es qu'anauen a córrer ara.
Qu'èren shivaus anglesi ena sua majoritat, emboishadi damb es sues flassades que les retirauen a enòrmes e estranh auderòths.
Era estirada e bèra “Fru-Fru” ère ara dreta e, coma en estable, pataquejaue sense pòsa eth solèr damb es sues longues e elegantes pautes.
Pas guaire luenh d'era treiguien era sua flassada a “Gladiator”.
Es fòrtes, beròies e armonioses formes deth shivau, era sua magnifica gropa e es sòns braqui rèms atirèren sense voler era atencion de Vronsky.
Per aquiu qu'ei Karenin en tot cercar ara sua hemna, didec eth coneishut.
Era qu'ei ath miei dera tribuna.
L'auetz vist?
Non, non l'è vist, responec Vronsky.
A penes auec temps Vronsky de guardar era sera, que sus era li calie balhar quauques indicacions, quan cridèren as correires ara tribuna pr'amor d'autrejar-les es numèros e instruccions sus era corsa.
A Vronsky li corresponec eth sèt.
Sonèc era orde:
A shivau!
En encuedar-se'n que, entre es auti correires, eth ère eth centre que tachauen toti es vistons, Vronsky s'apressèc ath sòn shivau, en tot senter-se un shinhau aclapat, a maugrat dera sua serenitat de costum.
En aunor ara solemnitat dera corsa, Kord s'auie jargat eth sòn vestit de gala: levita nera cordada enquia naut, cothèr dur, fòrça midonat, que tenguie es sues caròles entà naut, chapèu nere e bòtes de montar.
Tranquil e damb aire d'importància, coma tostemp, ère ath dauant deth sòn shivau, que tenguie pes retnes.
Eth sòn uelh plen de huec guardaue d'arrèuelh a Vronsky, que s'apropaue.
Montatz; atau non estaratz tant agitat.
Dus d'eri qu'èren ja en lòc dera gessuda.
Un petit ussar dera Garda, damb estretes garramaches de montar, sajaue, plan acorbaishat sus era gropa deth shivau, d'imitar as anglesi.
Eth prince Kuzovlev cavalgaue, fòrça palle, era sua ègua de pura sang, dera èguassada de Grabovsky, qu'un anglés amiaue pera brida.
Sabien que Kuzovlev auie pòur de tot: pòur autanplan de montar un shivau militar vidant.
Mès ara, precisaments pr'amor que i auie perilh, donques qu'un se podie trincar eth cap e pr'amor qu'en cada obstacle i auie mètges, infermières e un forgon damb ua crotz pintada, qu'auie decidit córrer.
Non t'esdegues, li didec Kord a Vronsky, ne te'n brembes de tu madeish.
Plan plan, didec Vronsky, agarrant es retnes.
S'ei possible, bota-te ath cap de tot des correires, mès se non ac artenhes, non pèrdes era esperança enquiath darrèr moment, encara que te demores fòrça arreculat.
Abantes de qué eth shivau se voludèsse, Vronsky, damb un movement leugèr e vigorós, metec eth pè en ciselat estriu d'acèr e assolidèc, damb leugeresa, eth sòn còs fòrt ena carrinclanta sera de cuèr.
Kord desseparèc es mans.
Coma trantalhant sus eth pè que damb eth li calie caushigar abantes, “Fru-Fru” estirèc eth long còth, en tot deishar tibades es retnes e se botgèc coma sus ressòrts, breçant ath cavalièr sus era sua esquia flexibla.
Kord les contunhaue pressant eth pas.
Eth shivau, nerviós, coma se volesse desconcertar ath cavalièr, tirassaue es retnes, ja d'un costat ja der aute, e Vronsky sajaue en vaganaut de padegar-lo damb era man e damb paraules.
S'apropauen ja en arriuet protegit per ua barralha a on ère eth lòc de gessuda.
Fòrça des cavalièrs anauen dauant, fòrça d'auti darrèr.
De ressabuda, Vronsky sentec darrèr sòn, ena hanga deth camin, eth caushigar d'un shivau, e Majotin l'auancèc sus eth sòn pautes-blanques “Gladiator” de granes aurelhes.
Majotin arric amuishant es sues granes dents, mès Vronsky lo guardèc damb seriositat.
En generau, que non sentie cap aprèci per eth.
Mès ara l'irritaue, ath delà, eth hèt de considerar-lo eth mès perilhós des participants e que l'auesse auaçat.
En.hisquèc a “Fru-Fru”, que lheuèc era pauta quèrra entà trotar e hec dus gimbets.
Dempús, furiosa contra aqueres brides fòrtaments tibades, trotèc damb bassacades que hègen trantalhar ena sera ath cavalièr.
Vronsky.
En aquera elipsa i auie nau obstacles: un arriuet, ua barralha de dues arquines de nautada dauant dera tribuna, ua trencada seca, ua auta damb aigua, un ticolet de fòrta penent e un obstacle de doble saut, que consistie en ua barralha caperada d'arrames seques qu'ath sòn darrèr i auie ua trencada, invisible entath shivau, que li calie sautar, barralha e trencada d'un còp, damb eth pereilh d'aucir-se.
Aqueth qu'ère er obstacle mès perilhós.
I auie dues trencades mès, ua damb aigua e ua auta sense era.
Era corsa non començaue ena elipsa, senon a uns cent sajens d'era, en un costat.
Ja en aqueth trajècte se trapaue eth prumèr obstacle: ua barralha seguida d'un arriuet qu'es cavalièrs podien, sivans volessen o non, sautar o trauessar pera aigua.
Eth jutge de partença, coronèl Sestrin, començaue ja a emmaliciar-se.
A tot darrèr, en quatau assag, hec eth senhau e es shivaus gesseren enventidi.
Que ja an dat era gessuda!
Ja corren!, s'entenec cridar pertot, dempús eth silenci que precedic eth senhau de partida.
E es grops d'espectators e es pedons isoladi comencèren a córrer d'un en aute lòc entà veir mielhor era corsa.
Dès eth començament, eth grop de cavalièrs se dispersèc.
Mès quan encara non auien arribat en arriuet, Vronsky, dominant er animau, que tirassaue tostemp des brides, auancèc aisidaments a tres des cavalièrs.
Ara prumeria, Vronsky non auie eth domeni sus eth shivau ne sus eth madeish; enquia que venguec en prumèr obstacle, er arriuet, non podec dirigir es movements der animau.
Madeish, “Fru-Fru” sautèc ath sòn darrèr.
Vronsky a penes se sentec lheuat en aire, vedec còp sec, lèu dejós es pautes dera sua cavaladura, a Kozozlev, que sajaue de des.hèir-se de “Diana”, estirada en aute costat der arriuet.
Es detalhs dera queiguda non les sabec Vronsky enquia mès tard.
Après eth saut der arriuet, Vronsky dominaue ja complètaments er animau.
Se prepausaue sautar er obstacle principau darrèr de Majotin, e, ena distància a vier, liura d'obstacles, d'ua longada de dus cents sajens, sajar d'auançar-lo.
Era barralha mès grana s'estaue dauant dera tribuna deth Tsar.
Er Emperaire, tota era Cort, granes masses de public, les contemplauen.
Eth e Majotin auançauen ath galaup.
Majotin li trège un còs de distància quan arribauen ath “diable”, coma cridauen ad aquera barralha.
Vronsky sentie es uelhs deth public tachadi en eth de toti es costats estant, mès que non vedie arren, exceptat es aurelhes e eth còth deth sòn shivau, exceptat era tèrra que corrie ath sòn encontre, exceptat era gropa ròia e es pautes blanques de “Gladiator”, tostemp ara madeisha distància d'eth.
Vronsky sense auer heregat er obstacle.
Òsca!, s'entenec cridar.
En madeish instant, es taules dera barralha passèren duant es uelhs de Vronsky.
Sense ua soleta bassacada, eth shivau se quilhèc dejós eth cavalièr, es taules despareisheren e solet sentec darrèr sòn eth bronit d'un leugèr còp.
Mès era sua corsa non s'interrompec.
Vronsky recebec en ròstre un shinhau de hanga, en tot verificar lèu ath còp que lo desseparaue de “Gladiator” era madeisha distància qu'abantes.
Campaue un aute còp es sues anques ath sòn dauant, era sua coa braca e es sues pautes blanques que se botjauen rapidaments, mès sense aumentar era distància.
En moment que Vronsky pensaue qu'ère de besonh auançar a Majotin, “Fru-Fru, espontanèaments, endonviant eth sòn pensament, sense qu'eth l'ahisquèsse, accelerèc era sua carrèra en tot apressar-se a Majotin peth costat des còrdes, qu'ère eth mès avient.
Mès Majotin corrie massa près des còrdes empachant-li passar.
Mès a Vronsky eth solet recurs que li restaue ère auançar-lo peth costat deth dehòra, e sonque ac auie acabat de pensar, quan ja “Fru-Fru”, cambiant de pauta, començaue a auançar-se per aquiu precisaments.
Correren ua estona plan amassa era un der aute, mès en arribar en obstacle, Vronsky, entà passar mès apròp dera còrda, tenguec es brides e, en madeish tucolet, auancèc a Majotin.
En auançar-lo vedec eth ròstre deth sòn oponent tacat de hanga e li semblèc qu'arrie.
Vronsky l'auie auançat, mès lo sentie enes sòns talons e entenie de contunh eth galaup sostengut e era respiracion tranquilla, sense cap senhau de cansament, des nasi de “Gladiator”.
Es dus pròplèus obstacles, ua trencada e ua barralha, se sauvèren aisidaments, mès Vronsky comencèc a sénter mès pròche eth galaup e er alend deth shivau rivau.
Ahisquèc ara ègua e notèc damb alegria qu'aumentaue era velocitat de bon hèr.
Eth bronit des bates de “Gladiator” tornèc a sonar ara distància d'abantes.
Vronsky ère ath cap dera corsa, tau que se proposaue e l'auie aconselhat Kord, e ara se sentie segur deth trionf.
Era sua emocion, era sua alegria e era sua afeccion per “Fru- Fru” aumentauen en eth, damb aquera seguretat.
Qu'aurie desirat campar ath sòn darrèr, mès non gausaue e sajaue de padegar-se e non ahiscar ara ègua entà que corresse mès, pr'amor de sauvar es sues fòrces intactes, coma s'en sabie que les sauvaue “Gladiator”.
Non restaue ja qu'un obstacle: eth mès de mau hèr.
Se lo sauvaue abans qu'es auti, qu'arribarie prumèr ena mèta.
Ère ja près d'eth.
Vronsky e “Fru-Fru” l'aubirauen de luenh; e, ath còp, era sua ègua e eth exprimentèren un moment de trantalh.
Notèc era inseguretat dera sua cavaladura en un movement des sues aurelhes e lheuèc eth soriac.
Mès comprenec de seguit qu'eth sòn temor non auie cap de fondament; era ègua que sabie se qué li calie hèr.
Ath madeish pas, sense esfòrç, sense cambiar de pè, “Fru-Fru” contunhèc era corsa.
Òsca, Vronsky!, entenec a cridar dès un grop.
Restaue un obstacle: ua trencada amb aigua, d'ua amplada de dues arquines.
Vronsky non la guardaue.
Pr'amor d'arribar prumèr damb fòrça auantatge sus es auti, comencèc a botjar es brides d'un biaish oblic ara marcha deth shivau, en tot hèr-li a lheuar e ajocar era tèsta.
Notaue que “Fru-Fru” auie es fòrces agotades: non solet ère caperat de sudor peth piech e peth còth, senon que enquia e tot en cap e enes fines aurelhes se li vedien tanben quauques rigoletes, e alendaue damb dificultat, de manèra entrebracada.
Vronsky fidaue, ça que la, qu'entàs dus cents sajens que restauen li sobrarien encara energies.
Pera impression de senter-se mès pròche deth solèr e per ua particular doçor des movements de “Fru-Fru”, Vronsky se n'encuedèc de qué eth sòn shivau auie aumentat era velocitat.
Volèc sus era trencada coma un audèth, lèu sense encuedar-se'n.
Mès ath madeish temps eth cavalièr avertic damb terror que, en non auer-se esdegat a seguir er impuls der animau, eth, sense saber se per qué, auie hèt un movement en faus, un movement imperdonable, en tot deishar-se quèir damb violéncia ena sera.
Era sua situacion cambièc de ressabuda: comprenec que se passaue quauquarren òrre.
Abantes d'encuedar-se'n dera velocitat, passèren ath sòn costat, coma un relampit, es pautes blanques deth shivau ròi, e Majotin, d'un saut, l'auancèc.
Vronsky tocaue eth solèr damb un pè e eth sòn shivau s'inclinaue entad aqueth costat.
A penes auec temps de desliurar era sua cama, quan “Fru-Fru” queiguec de costat, alendant damb dificultat e hènt inutils esfòrci entà lheuar-se, quilhant eth fin còth caperat de sudor.
Ja en solèr estornegèc es pautes coma un audèth herit.
Eth bastrús movement deth cavalièr l'auie trincat er arrastèth dera esquia.
Vronsky non se'n sabec enquia fòrça temps dempús.
Sense compréner encara çò que s'auie passat, Vronsky tirassaue es brides der animau.
Dempús lheuèc es pautes deth dauant, mès que li manquèren fòrces entà quilhar es deth darrèr; trantalhèc e queiguec un aute còp de costat.
Damb eth ròstre transvestit pera ira, esblancossit, tremolant-li era maishèra inferiora, Vronsky balhèc un còp de pè ar animau en vrente e de nauèth tirassèc es retnes.
Mès eth shivau non se botjaue.
En.honsant era boca ena tèrra guardaue ath sòn patron damb uelhs eloquents.
Ò!, gemeguèc Vronsky, botant-se es mans en cap.
Qué è hèt?, cridèc.
È perdut era corsa!
E peth mèn tòrt, peth mèn vergonhós e imperdonable tòrt!
E è perdut era mia ègua, era mia prauba e estimada “Fru-Fru”!
Qué è hèt?
Entath sòn malastre, se'n sabie san e en bona santat.
Eth shivau s'auie trincat er arrastèth dera esquia e decidiren méter fin ara sua vida.
Vronsky non podec respóner as preguntes, non podec parlar damb arrés.
Virèc era esquia a toti e, desbrembant-se d'arremassar era sua casqueta, qu'auie queigut en solèr, se n'anèc der ipodròm sense saber eth madeish entà a on anaue.
Se sentie desesperat.
Per prumèr còp ena sua vida ère victima d'un malastre, un malastre irreparable que solet eth n'auie eth tòrt.
Yachvin l'atrapèc, en tot hèr-li a vier era sua casqueta, e l'acompanhèc entà casa.
Mieja ora mes tard, Vronsky s'auie remetut.
Mès eth rebrembe d'aquera corsa s'estèc pendent fòrça temps ena sua memòria coma eth mès terrible e penible dera sua vida.
Es relacions d'Alexei Alexandrovic damb era sua hemna èren, aparentaments, es madeishes d'abantes.
Era soleta diferéncia s'estaue en qué eth ère ara mès ocupat que jamès.
Coma enes ans anteriors, en arribar era primauèra Karenin venguec en estrangèr entà ua cura d'aigües, pr'amor d'arrefortilhar era sua salut, agotada per excès de trabalh der iuèrn.
Tornèc en junhsèga, sivans acostumaue, e s'autregèc damb renauides energies ath sòn trabalh de costum.
E tanben coma tostemp, era sua esposa venguec ena casa d'ostiuatge, tant qu'eth se demoraue en Sant Petersburg.
Dempús dera convèrsa tenguda en tornar dera cauhada en çò dera princesa Tverskaya, Karenin non parlèc des sues sospeches e gelosia; mès eth ton leugèraments burlesc de costum en eth e que damb eth semblaue imitar a quauqu'un, l'ère ara fòrça comòde entàs sues relacions damb era sua hemna.
Se mostraue mès hered e semblaue que siguesse un shinhau maucontent per tòrt d'aquera prumèra convèrsa nueitiua qu'era non volec contunhar.
En sòn tracte damb era a penes exteriorizaue un leugèr senhau de maucontentament.
Ben: pejor entà tu…
Òc: pejor entà tu”.
Atau semblaue parlar damb eth madeish, tau qu'un òme que, esdegant-se en bades a escandir un huec, s'irritèsse contra era sua pròpia impoténcia e didesse: “Ara que te vas a usclar, en just puniment!”.
Karenin, òme intelligent e expèrt enes ahèrs oficiaus, non comprenie, totun, er error de tractar atau ara sua hemna.
E non ac comprenie pr'amor qu'ère massa terrible, pr'amor qu'entada eth ère insuportable pressentir era realitat dera sua situacion actuau.
Ep, gojat!, solie díder entà dirigir-se ath petit.
Se quauquarrés auesse gausat demanar-li çò que pensaue alavetz der anament dera sua esposa, eth seren e repausat Alexei Alexandrovic non aurie contestat arren, mès s'aurie emmaliciat damb qui l'auesse hèt semblabla pregunta.
Per aquerò era capinauta e seca expression dera sua cara quan l'interrogauen sus era salut dera sua hemna.
Alexei Alexandrovic volie non pensar enes sentiments e en anament d'Anna, e ac artenhie, plan que òc.
Era casa d'ostiuatge des Karenin ère en Peterhof.
Ivanovna passaue tanben er ostiu aquiu, vesia d'Anna e damb tracte seguit damb era.
Mès aguest an era comdessa non volec estar-se en Peterhof, non visitèc a Anna ne un solet viatge e hec a veir a Alexei Alexandrovic que consideraue inconvenenta era amistat d'Anna damb Betsy e Vronsky.
Alexei Alexandrovic l'interrompec sevèraments, en tot dider-li qu'Anna ère peth dessús de totes es sospeches, e d'alavetz ençà evitèc quinsevolh tracte damb Lidia Ivanovna.
S'encaborniaue en non veir, e per tant non ac vedie, que fòrça persones dera nauta societat guardauen damb ua cèrta prevencion ara sua hemna.
Tanpòc non volie compréner ne comprenie se per qué Anna s'entestaue a vier a víuer en Tsarkoie Selo, a on s'estaue Betsy, près deth campament dera unitat de Vronsky.
Alexandrovic, en tot campar as esposes infidèus e as marits enganhadi, s'auie dit:
Com pòden víuer sense esclarir tant orra situacion?” Mès ara qu'eth malastre s'abatie sus eth, non solet non pensaue en esclarir cap situacion, senon que non volie encuedar-se'n d'era.
E non volie precisaments pr'amor qu'era situacion ère orra en excès, en excès illogica.
Dès era sua tornada der estrangèr auie estat dus viatges ena casa d'ostiuatge.
Un còp i dinèc e un aute i passèc era tarde damb es convidadi, mès en cap ocasion s'i demorèc pes nets, tau qu'ac hège enes ans anteriors.
Eth dia des corses, Karenin siguec fòrça ocupat.
D'aciu se filèc de cap es corses, que, pr'amor que i assistie tota era Cort, Karenin non i podie mancar.
Eth hèt de vier a veir ara sua esposa ère pr'amor qu'auie resolvut visitar-la un còp ara setmana entà sauvar es aparences.
Ath delà, aqueth dia auie besonh d'autrejar ara sua hemna es sòs precisi entàs despenes dera quinzea, tau que solie hèr.
Damb eth sòn abituau domeni des sòns pensaments, un còp auec pensat en tot çò qu'ère de besonh entà Anna, enebic ara sua imaginacion vier mès entà, dauant per çò que tanhie ada era.
Karenin se passèc eth maitin plan ocupat.
Eth dia anterior Lidia Ivanovna l'auie manat un huelheton d'un viatgèr celèbre pes sòns viatges ena China que s'estaue, alavetz, en Sant Petersburg.
Dempús comencèren a acodir sollicitants, li presentèren informes, i auec visites, destins, adius, assignacion de pensions, de sodades, correspondéncia…
A tot darrèr, eth trabalh, aqueth “trabalh des dies de cada dia”, coma didie Alexei Alexandrovic, que l'ocupaue tant de temps.
Dempús vengueren es ahèrs personaus: recéber ath mètge e ar administrador.
Aguest non li treiguec guaire temps; non hec qu'autrejar-li es sòs de besonh e un infòrme sus er estat des sòns ahèrs, que non anauen pas guaire ara ora.
Aguest an auien gessut fòrça e despenut, per tant, plan mès, de sòrta que i auie deficit.
Alexei Alexandrovic que non lo demoraue, s'estèc estonat pera sua visita, e mès que mès pera manèra detalhada que li preguntèc pera sua salut.
Dempús l'auscultèc, li hec quauqui copets en pièch e fin finau li paupèc eth hitge.
Aleksi Alexandrovic non s'en sabie que Lidia Ivanovna, en tot campar qu'era salut deth sòn amic non anaue coma calie aqueth an, l'auie demanat ath mètge que l'examinèsse suenhosaments.
Hèzt-ac per jo, auie dit Lidia Ivanovna.
Ac harè per Russia, Comdessa, repliquèc eth mètge.
Qu'ei un òme impagable, concludic Lidia Ivanovna.
Eth mètge se demorèc preocupat per Karenin.
Eth hitge ère plan dilatat, eth neuriment ère insufisent e era cura d'aigües non l'auie hèt cap d'efècte.
Li prescriuec mès exercici fisic e mens esfòrç cerebrau.
En especiau li didec qu'evitèsse quinsevolh desengust, çò qu'ère tant impossible entà Alexei Alexandrovic coma prescindir dera respiracion.
A tot darrèr, eth mètge se n'anèc, deishant a Karenin era desagradiua impression de qué en sòn organisme auie quauquarren que non anaue e qu'ère impossible botar-i remèdi.
Eth mètge, en gésser, trapèc ar administrador de Karenin, Sludin, òme que toti coneishien.
Qu'auien estat companhs d'universitat e, a maugrat que se vedien pògui viatges, s'estimauen er un ar aute e èren boni amics.
Ad arrés, donc, mielhor qu'a Sludin li podie expausar eth doctor era sua pensada sus eth malaut.
M'alègri de qué l'ajatz visitat, didec Sludin.
Me pensi que non ei coma cau.
Qué vos semble?
Opini, repliquèc eth mètge, hènt un senhau peth dessús deth cap de Sludin ath sòn menaire entà que se hesse a vier eth coche, çò que seguís…
Agarrèc damb es sues mans blanques un des dits deth sòn gant de pèth e l'estirèc.
Qu'ei tau qu'aguest gant.
Se vos, sense estirar-lo, sajatz de trincar-lo, vos semblarà de mau hèr.
Mès tirassatz çò que pogatz, cachatz damb eth dit e se trincarà.
Karenin, damb eth sòn amor ath trabalh, era sua onorabilitat e eth sòn prètzhèt, qu'ei en tot tirassar ath maximum…
E i a ua pression des auti e plan fòrta!, concludic eth doctor, arroncilhant es celhes, de manèra significatiua.
Seratz vos enes corses?, higec tant que baishaue era escala entà dirigir-se tath sòn coche.
Òc, òc, ja compreni qu'aquerò ocupe fòrça temps!, exclamèc coma responsa a quauquarren que li didec Sludin e non auie comprenut ben.
Darrèr eth doctor, que s'i estèc fòrça estona, coma didérem, arribèc eth viatgèr celèbre, e Alexei Alexandrovic, gràcies ath huelheton que venguie de liéger e ara sua erudicion ena matèria, susprenec ar visitaire damb era prigondor des sòns pensaments e era amplitud dera sua vision en aqueth ahèr.
Ath còp qu'ath viatgèr, l'anoncièren era visita deth mariscau dera noblesa d'ua província, vengut de Sant Petersburg pr'amor de parlar damb Karenin.
Quan aguest auec partit, Karenin mandèc es ahèrs deth dia damb eth sòn secretari.
Li calie, ath delà, hèr ua visita a ua excellenta personalitat entà un ahèr d'importància.
Damb pro d'esfòrci arribèc en casa tàs cinc, ora justa entà dinar.
Mingèc damb eth sòn administrador e lo convidèc entà que l'acompanhèsse ena sua casa d'ostiuatge, entà vier dempús amassa enes corses de shivaus.
Anna ère en pis de naut, dauant eth miralh, aganchant damb esplingues un darrèr laç deth sòn vestit damb era ajuda d'Anuchka, quan entenec carrinclar era grava ena entrada jos es arròdes d'un tamborèu.
Serà possible que vengue a hèr jadilha aciu?”, pensèc Anna.
E li semblèc tant òrre çò que se podie seguir que, entà non reflexionar, s'esdeguèc a gésser ar encontre des nauèri vengudi damb eth ròstre radiant e alègre, en tot senter-se plia d'aqueth esperit d'enganha e simulacion que s'apoderaue d'era soent e jos era sua influéncia comencèc a parlar, sense saber era madeisha se qué diderie.
T'arregraïsqui era atencion d'auer vengut, didec Anna, en tot balhar era man ath sòn espós e saludar ath sòn acompanhant, Sludin, er amic de confiança, damb un arridolet.
Demori que t'estaràs a dormir, non?
Que didie çò prumèr que li bohaue eth sòn esperit de fausetat.
Vieram amassa enes corses…
Me hè dò, mès m'è de trapar damb Betsy…
Vierà ara a cercar-me.
Alexei Alexandrovic hec ua potèla en enténer eth nòm de Betsy.
Non separarè as inseparables, didec damb eth sòn accent burlesc de costum.
Jo vierè damb Mijail Vasilievic.
Es mètges me recomanen que passeja.
Harè ua passejada, donc, e m'imaginarè que sò en balneari…
Que non mos cau pressar; auem temps, didec Anna.
Vòs préner eth tè?
E sonèc eth timbre.
Mestratz eth tè e didetz a Sergi qu'a vengut papa.
Com te va?
Vos non auíetz estat aciu jamès, Mijail Vasilievic…
Guardatz quina terrassa mès esplendida qu'auem!
Vietz a veder-la!, didie Anna, en tot dirigir-se ja a un, ja ar aute.
Parlaue damb simplicitat e naturalitat, mès massa, e fòrça de prèssa.
Era madeisha se n'encuedaue, autant mès qu'ena guardada de Mijail Vasilievic li semblèc liéger que sajaue d'escrutar-la.
Mijail Vasilievic gessec ena terrassa.
Anna se seiguec ath ras deth sòn marit.
Non ties bon aspècte, li didec.
Aué m'a visitat eth mètge pendent ua ora, didec Karenin.
Supausi que lo hec a vier quauqu'un des mèns amics.
Qu'ei que les preocupe fòrça era mia salut!.
Qué t'a dit eth mètge?
Qu'ac didie alègra e rapidaments, damb ua ludentor particulara enes sòns uelhs.
Mès Alexei Alexandrovic non li daue cap importància ath sòn accent.
Paraue era aurelha as paraules d'Anna, en tot balhar-les eth significat literau qu'auien, responent-li damb simplicitat, miei de trufaria.
E a maugrat qu'en aquera convèrsa non i auie arren d'especiau, jamès enes dies a vier podec Anna rebrembar aquera scèna sense experimentar un sentiment dolorós de vergonha.
Entrèc Sergi, dauant dera sua institutritz.
S'Alexei Alexandrovic s'auesse permetut ada eth madeish observar-lo, que se n'aurie encuedat dera guardada temerosa e confusa qu'eth mainatge contemplaue prumèr a sa pair e dempús a sa mair.
Mès Karenin que non volie veir arren e non ac vedie.
Adishatz, gojat!
Qu'as creishut!
Te hès ja un òme.
Com te va, gojat?
E aufric era man ar espaurit Sergi.
Aguest qu'ère ja abantes timid enes sues relacions damb sa pair, mès ara, dempús que Karenin lo cridaue gojat e dempús qu'eth mainatge comencèsse a pensar se Vronsky ère amic o enemic, auie er in d'aluenhar-se de sa pair.
Mentretant, Alexei Alexandrovic botaue ua man sus es espatles deth sòn hilh e parlaue damb era institutritz.
Eth petit se sentie peniblaments intimidat e Anna cranhie que petèsse en somics.
En entrar eth mainatge e veder-lo tant inquiet e espaurit, Anna s'auie rogit.
Ara se lheuèc ara prèssa, treiguec era man deth sòn espòs des espatles deth petit, punèc ad aguest, l'amièc entara terrassa e tornèc de seguit.
Que ja ei era ora, didec campant eth sòn relòtge.
Com ei que se tarde tant Betsy?
Òc, òc, didec Alexei Alexandrovic.
Qu'è vengut a hèr-te a vier sòs, didec, pr'amor qu'er audèth non se neurís solet cantant…
Supausi que ja n'auràs de besonh.
Non, non n'è de besonh…
Voi díder, òc… repliquèc Anna, sense guardar-lo, rogint-se tota enquias arraïtzes des peus.
Tornaràs après es corses?
A!, òc!, responec Alexei Alexandrovic.
Aquiu que i é era beresa de Peterhof, era princesa Tverskaya!, higec, campant pera hièstra e vedent eth coche anglés, damb arròdes de goma, de caisha fòrça nauta e petita.
Quina elegància!
Quina riquesa!
Ei admirable!
Alavetz, donc, tanben nosati partiram.
Era Princesa non gessec deth coche.
Me'n vau, didec Anna.
Adishatz.
E dempús de punar ath sòn hilh, s'apressèc ath sòn marit e li sarrèc era man.
Qu'as estat fòrça amable per visitar-me, didec.
Alexei Alexandrovic li punèc era man.
Plan ben, enquia dempús; non dèishes de vier a préner eth tè!, acabèc era sua esposa.
E gessec radianta e alègra.
Anna campèc ath sòn marit de luenh estant.
Dus òmes (eth sòn marit e eth sòn aimant) formauen coma dus centres ena sua vida.
Sentie era sua proximitat autanplan sense era ajuda des sòns sens corporaus.
Lo vedie apressar-se ara tribuna, ja corresponent, condescendent, as salutacions umiles; ja contestant, amistosaments, mès damb ua cèrta distraccion, as sòns parièrs; ara pistant damb atencion era guardada des poderosi e treiguent-se eth sòn ample chapèu redon, calat enquiara punta des sues aurelhes.
Pès guardades qu'eth sòn espós dirigie ara tribuna, Anna comprenec que la cercaue.
Anna, a maugrat de saber-se'n que la cercaue, simulèc de bon voler non veder-lo.
Alexei Alexandrovic!, cridèc era comdessa Betsy.
Veigui que non trapatz ara vòsta hemna.
Qu'ei aciu.
Karenin arric damb eth sòn arridolet hered.
Enludernatz autant, qu'un non sap entà on guardar, repliquèc.
E s'endralhèc entara tribuna.
Arric ara sua hemna tau que li cau hèr un marit ara esposa qu'a vist un moment abantes e saludèc ara Princesa e a d'auti coneishudi, en tot tractar a cada un tau que li calie èster tractat: ei a díder, badinant damb es senhores e escambiant laudances damb es sòns marits.
Alexandrovic e plan coneishut peth sòn talent e formacion.
Alexei Alexandrovic li parlèc.
Qu'èren en un entracte de dues corses e arren dificultaue era sua parlòta.
Er generau ajudant criticaue er espòrt ipic.
Alexei Alexandrovic lo vantaue.
Anna escotaue era sua votz fina e monotòna sense pèrder ua paraula, e cada ua d'eres li sonaue a faussa e li herie desagradiuaments era audida.
En començar era corsa de quate verstas damb obstacles, Anna s'inclinèc entà dauant sense deishar de uelh a Vronsky, qu'en aqueth moment s'apressaue ara ègua e la montaue.
Ath madeish temps entenie era votz deth sòn marit, aquera votz repulsiua que parlaue sense pòsa.
Era pòur de qué Vronsky patisse bèth mau la tormentaue, e la tormentaue encara mès, totun, eth percéber era agudenta votz incansabla d'Alexei Alexandrovic damb es sues entonacions tan coneishudes d'era.
E eth mèn marit se neurís d'era!
Qu'ac sap tot, ac endónvie tot…
Com pòt, donc, parlar damb tanta tranquillitat?
Se m'auesse aucit o auesse aucit a Vronsky, l'apreciaria.
Mès non.
Non l'interèsse qu'era mentida e es aparences”.
Tau qu'un mainatge que quan s'a hèt mau s'exercís es sòns muscles entà padegar eth dolor, Alexei Alexandrovic auie besonh d'aquera actitud cerebrau entà amortar es rembrembes restacadi ara sua hemna, qu'en preséncia d'era e de Vronsky, en tot enténer repetir aguest nòm de contunh, atirauen era sua constanta atencion.
Ara didie:
Eth perilh qu'ei era condicion imprescindibla des corses de shivaus entre es militars.
S'Anglatèrra ei era nacion que pòt hèr veir ena sua istòria militara es mès ludents hèts de tròpes de cavalaria, ei costat per auer sajat de desvolopar de tostemps eth vigor d'animaus e cavalièrs.
Ena mia pensada, er espòrt qu'a fòrça importància.
Mès nosati non vedem jamès arren mès que çò de superficiau.
Didetz superficiau?, interrompec Tverskaya.
M'an dit qu'un oficiau se trinquèc, un viatge, dues costelhes.
Admetem, Princesa, que non ei superficiau, senon prigond.
Mès que non se tracte d'aquerò…
E Karenin se dirigic de nauèth ar generau ajudant, que damb eth parlaue seriosaments.
Non desbrembem qu'es que corren son militars, òmes qu'an alistat aguesta carrèra.
E cada vocacion a eth sòn corresponent revèrs dera moneda!
Eth perilh qu'ei laguens des obligacions deth militar.
Eth terrible espòrt dera boxa o eth risque qu'acaren es toreros espanhòus que dilhèu pòt èster senhau de barbaria.
Mès er espòrt sistematizat qu'ei signe de civilizacion.
Non tornarè ad aguestes corses; son massa impressionantes, vertat, Anna?, didec era princesa Betsy.
Impressionantes, mès qu'aclapen er in, repliquèc ua auta senhora.
Anna, en silenci, guardaue damb es alongavistes entà un solet punt.
En aqueth moment passaue pera tribuna un generau plan naut.
En tot interrómper era convèrsa, Alexei Alexandrovic se lheuèc, ara prèssa, mès damb dignitat, e saludèc prigondaments ath militar.
Non corretz?, li preguntèc eth generau de trufaria.
Era mia corsa qu'ei plan mès de mau hèr, contestèc respectuosaments Karenin.
E encara qu'era responsa non significaue ua grana causa, eth generau cuelhec era mina d'un qu'a entenut quauquarren plan engenhós dera boca d'un òme intelligent e qu'enes sues paraules sabie percéber era pointe de la sauce…
En aguestes causes, contunhaue Karenin, que i a dus punts entà considerar: es actors e es espectadors.
Que sò d'acòrd qu'er amor ad aguesti espectacles ei senhau indobtable deth mès baish nivèu mentau deth public, mès…
Ua escomesa, Princesa!, cridèc de baish estant era votz d'Esteva Arkadievic.
Per qui apostatz vos?
Anna e jo apostam peth prince Kuzovlev, contestèc Betsy.
E jo per Vronsky.
Hèm un parelh de gants?
Hèm.
Quin espectacle mès beròi!, vertat?
Alexei Alexandrovic carèc tant que parlauen ath sòn costat e dempús repilhèc:
Sò d'acòrd qu'es jòcs son omenencs…
Karenin non ère pes corses.
Non guardèc, donc, as correires.
Eth ròstre dera sua hemna ère esblancossit e seriós.
Se vedie qu'Anna non campaue qu'un des correires.
Se tenguie era alend e era sua man sarraue convulsiuaments eth sòn ventalh.
Non volie guardar a Anna, mès sense voler es sòns uelhs se virèren entada era.
Estudiaue eth sòn ròstre sajant, e sense voler ath còp, de liéger çò qu'en eth i ère tan claraments escrit e, contra era sua volentat, liegie çò que desiraue ignorar.
Era prumèra queiguda (era de Kuzovlev en arriuet) impressionèc a toti, mès Karenin liegie en esblancossit e radiant ròstre d'Anna eth gòi de qué aqueth qu'era guardaue non auie queigut.
Quan Majotin e Vronsky sautèren era barralha grana e er oficiau que les seguie queiguec de cap, quedant mòrt de pic, Karenin observèc qu'Anna non lo vedie ne lèu se n'encuedaue deth mormolh d'orror que voludaue as espectadors, e qu'a penes entenie es comentaris que se hègen ath sòn entorn.
Alexei Alexandrovic la guardaue cada viatge damb mès insisténcia.
Anna, encara que pauhicada a veir era corsa de Vronsky, sentec era hereda guardada deth sòn marit, que la contemplaue de reuelh.
Se virèc un moment e lo guardèc ath sòn torn, interrogadoira, arroncilhant leugèraments es celhes.
Dempús tornèc a contemplar er espectacle.
Es corses que vengueren maleroses.
De dètz-e-sèt òmes qu'intervengueren ena darrèra, queigueren e se nafrèren mès dera mitat.
En acabar era darrèra corsa, toti èren fòrça impressionadi.
E era impression aumentèc quan se'n saberen de qué er Emperaire ère maucontent deth resultat dera pròva.
Dempús d'aquerò, ja solet mos manque eth circ roman…
Er orror s'auie apoderat de toti, per çò qu'eth crit d'espant que gessec des pòts d'Anna en moment dera queiguda de Vronsky ad arrés atirèc era atencion: que non auie en aquerò arren d'extraordinari.
Mès, ara seguida, eth ròstre d'Anna exprimic un sentiment mès viu de çò que permetien es formes.
Perdut per complèt eth domeni sus era madeisha, comencèc a estornejar-se coma un audèth en param, ja volent lheuar-se entà vier entà nunlòc, ja entà endralhar-se de cap a Betsy en tot dider-li:
Anem-mo'n, anem-mo'n.
Mès Betsy inclinada entà baish, parlaue damb un generau e non l'entenie.
Alexei Alexandrovic s'apressèc entà Anna e l'aufric eth braç educadaments.
Anem-mo'n, se voletz, didec en francés.
Anna escotaue ath generau e non se n'encuedèc deth sòn marit.
Diden que s'a trincat era cama.
Aquerò qu'ei ua asenada!, comentaue eth generau.
Vronsky auie queigut.
Mès ère fòrça luenh e auie acodit aquiu tanta gent qu'ère impossible veir arren.
Anna, baishant es binòclas, se premanic entà partir.
Mès en aqueth moment arribèc un oficiau a shivau e informèc ar Emperaire.
Anna s'inclinèc entà dauant pr'amor d'enténer se qué li didie.
Stiva!, Stiva!, cridèc, aperant a sa frair.
Mès eth, encara que non s'estaue luenh, non l'entenec, e era se premanic de nauèth a partir.
Persuti en aufrir-vos eth mèn braç se voletz partir, didec eth sòn marit, tocant eth braç d'Anna.
Aguesta se hec enlà d'eth damb repulsion e contestèc, sense guardar-lo ena cara:
Non, non, dèisha-me; me demori.
Betsy li hec un senhau damb eth mocador.
En entener-lo, Anna se seiguec e amaguèc eth sòn ròstre darrèr eth ventalh.
Karenin vedie qu'era sua hemna non solet non podie tier-se es lèrmes, senon que ne tansevolhe es somics que holauen eth sòn pièch.
Alavetz se botèc ath sòn dauant, entà balhar-li temps de remeter-se sense qu'es auti se n'encuedèssen des sòns plors.
Vos aufrisqui eth mèn braç per tresau viatge, didec a Anna ath cap d'un instant.
Era lo guardaue, sense saber se qué díder.
Era princesa Betsy correc ena sua ajuda.
Non, Alexei Alexandrovic.
Anna e jo qu'auem vengut amassa e l'è prometut acompanhar-la entà casa, intervenguec Betsy.
Perdon, Princesa, didec Karenin, arrint damb respècte, mès tachant-li es vistons enes uelhs.
Veigui qu'Anna non se trape pro ben e voi que vengue damb jo entà casa.
Manarè a preguntar se com està Vronsky e vos avisarè, didec Betsy en votz baisha.
En gésser dera tribuna, Karenin parlaue, coma de costum, damb toti es coneishudi que se trapaue.
Anna li calie tanben parlar e hèr coma tostemp, mès se sentie fòrça nerviosa e tiraue deth braç ath sòn marit coma en ua malajadilha.
A despièch de çò qu'auie vist, Alexei Alexandrovic se remie a pensar ena vertadèra situacion dera sua hemna.
Que non apreciaue qu'es signes extèrns.
Era s'auie comportat d'ua manèra inconvenenta e ara eth consideraue un déuer sòn de dider-l'ac.
Mès qu'ère plan dificil de hèr sense vier mès luenh.
Semble impossible se com, a tot darrèr, mos shauten a toti aguesti espectacles tan barbars!, comentèc.
Veigui…
Qué?
Non vos compreni, didec Anna.
Karenin se sentec ofensat, e de ressabuda comencèc a parlar-li de çò que volie.
Me cau dider-vos…comencèc.
Me cau dider-vos qu'eth vòste anament d'aué non a estat bric corrècte, li didec eth sòn marit en francés.
Per qué non a estat corrècte?, preguntèc Anna en votz nauta, virant ath mès córrer eth cap e guardant-li es uelhs, mès non damb era simulada alegria de d'auti viatges, senon damb ua determinacion jos era quau dificilaments amagaue es sòns temors.
Tie compde, didec Alexei Alexandrovic en tot senhalar era hiestreta dubèrta deth dauant que per era podie entener-les eth menaire.
E, en tot lheuar-se, hec a pujar eth veire.
Qué trapatz d'incorrècte en mèn anament?, repetic Anna.
Era desesperacion que non podéretz amagar quan queiguec un des cavalièrs.
Karenin demoraue ua replica, mès Anna caraue, guardant fixaments ath sòn dauant.
Que ja vos è demanat abantes que vos comportèssetz corrèctaments en societat, pr'amor de qué es males lengues non les calgue mauparlar de vos.
Hè temps que vos parlè der aspècte espirituau d'aguestes causes.
Ara que ja non hèsqui referéncia ad açò.
Que parli des convenences exteriores.
Vos auetz comportat incorrèctaments e demori qu'açò non se repetirà.
Anna a penes entenie era mitat d'aqueres paraules.
Cranhie ath sòn marit e ath còp se demanaue se Vrosnky s'aurie aucit o non, e se s'aurien referit ada eth quan dideren qu'eth cavalièr ère indemne e eth shivau s'auie trincat er arrastèth dera esquia.
Solet endonvièc a arrir damb simulada ironia quan eth sòn marit venguec de parlar.
Mès que non li podec contestar arren, pr'amor qu'a penes auie comprenut arren de çò qu'eth li didec.
Karenin auie començat a parlar damb fòrça energia, mès quan se n'encuedèc de çò que li didie ara sua hemna, eth temor qu'aguesta sentie se li transmetec.
Vedec er arridolet ironic d'Anna e ua extranha confusion s'apoderèc dera sua ment.
En tot senter-se menaçat d'enténer era vertat, Karenin desiraue damb tota era fòrça deth morir, qu'era sua hemna li contestèsse tau qu'ac auie hèt alavetz, que li didesse qu'es sues sospeches èren estupides e sense fondaments.
Ère tan terrible çò que sabie, e, patie tant per aquerò qu'en aqueth instant ère prèst a creder-s'ac tot.
Dilhèu sò enganhat, seguic eth, e en aguest cas vos demani que me desencusetz.
Que non vos enganhatz, didec doçaments Anna, en tot guardar damb desesperacion eth ròstre impassible deth sòn marit.
Non vos enganhatz…
Èra e sò desesperada.
Tant que vos escoti a vos que pensi en eth.
L'estimi; que sò era sua aimanta.
Non vos posqui tier a vos; vos è en òdi.
Hètz damb jo çò que volgatz.
Karenin non se botgèc ne cambièc era direccion dera sua guardada.
Eth sòn ròstre aqueric de ressabuda era solemna immovilitat d'un mòrt e aquera expression non se modifiquèc pendent tot eth trajècte enquiara casa d'ostiuatge.
Un còp dauant d'era, Karenin virèc eth sòn ròstre entara sua hemna, tostemp damb era madeisha expression.
Plan ben, vos exigisqui que sauvetz es aparences enquia que… (e era votz de Karenin trantalhèc), enquia que cuelha es mesures avientes pr'amor de deishar sauvat eth mèn aunor.
Ja vo'les comunicarè.
Gessec deth coche e ajudèc a Anna a baishar.
Ara seguida arribaue eth vailet dera Princesa damb ua nòta entà Anna.
Guardèc eth relòtge.
Mancauen encara tres ores entath rendètz-vos.
Qu'ei terrible, mès, me shaute veir eth sòn ròstre e me shaute aguesta lum tan fantastica!
E eth mèn marit?
A, òc!
Coma pertot a on s'amasse gent, ena petita estacion balneària a on auien vengut es Scherbazky se hec aguesta sòrta de cristallizacion, de costum ena societat, que hè que cada un des sòns membres ocupe un lòc determinat.
Madeish qu'eth hered balhe ua forma invariabla e fixa a cada particula d'aigua, en tot convertir-la en un tròç determinat de nhèu, madeish cada nau client qu'arribaue en balneari ocupaue eth sòn corresponent lòc.
Fürst Scherbazky sammt Gemahlin und Tochter que s'auien cristalizat en lòc avient que les corresponie en tot tier en compde er estatge qu'ocupèren, eth sòn nòm e es relacions que s'auien creat.
Era princesa alemana didec:
Demori qu'es ròses illuminen lèu-lèu aguest beròi ròstre.
Es Scherbazky coneisheren a ua lady anglesa, a ua condessa alemana e ath sòn hilh, herit ena darrèra guèrra, a un sabent suedés e ath senhor Canut e a ua fraia sua que l'acompanhaue.
Mès damb es que mès se hègen es Scherbazky ère damb ua senhora de Moscòu, Marla Evgenievna Rtischeva, damb era sua hilha, antipatica entà Kitty per èster malauta, coma era, d'un amor malerós, e a un coronèl moscovita que Kitty vedie e tractaue de petita e que rebrembaue tostemp d'unifòrme e damb esperons, encara qu'ara amiaue eth còth descubèrt e tenguie corbata de color.
Kitty non s'interessaue pes coneishudi, pr'amor que non demoraue arren nau d'eri.
Eth sòn interès principau en balneari s'estaue en campar ad aqueri que non coneishie e hèr tractes damb eri.
Pera sua inclinacion naturau de caractèr, Kitty supausaue tostemp bones qualitats enes auti e mès que mès enes desconeishudi.
E ara, en hèr suposicions sus se qui poirie èster aquera gent, se pensaue qu'es sues relacions mutuaus e es sòns caractèrs èren agradius e excepcionaus e enes sues observacions credie trapar era confirmacion dera sua suposicion.
Aguesta dauna tanhie ara nauta societat.
Ère tan malauta que non podie caminar, e solet es dies mès boni se la vedie en un petit coche.
Non se hège jamès damb russi, çò que, sivans era princesa Scherbazky, non ère degut ara sua malautia, senon ar excessiu orgulh qu'alendaue en era.
Coma Kitty podec veir, era joena russa que la suenhaue tractaue a toti es malauts grèus, fòrça abondosi aquiu, e les atenguie damb era màger naturalitat.
Tostemp sivans es sues observacions, era joena que non deuie èster ne parenta de madame Stal ne ua infermièra a sodada.
Era senhora Stal la cridaue Varenhka e es auti mademoiselle Varenhka.
Ath delà de qué a Kitty l'interessauen es relacions entre madame Stal e Varenhka, atau coma entre eres e d'autes persones que non coneishie, Kitty sentie pera joena ua simpatia explicabla, tau que se passe soent, e, pes guardades que Varenhka li dirigie, se vedie que tanben ada era l'agradaue era Princeseta.
Varenhka non ère precisaments ua gojata.
Se retiraue a un èsser sense joenesa, que madeish se li podie hèr trenta ans coma dètz-e-nau.
Mès, en tot tier en compde es tralhes deth sòn ròstre, e a maugrat eth sòn color malautís, Varenhka qu'ère mèsalèu beròia que lèja.
Qu'aurie estat autanplan espelta se non siguesse pera primesa extrèma deth sòn còs e eth volum deth sòn cap, que non sauvaue era proporcion avienta ara sua nautada; mès non ère atrasenta entàs òmes.
Que poiríem díder qu'ère coma ua flor polida qu'encara sauvaue es sòns petals, mès que ja ère passida e sense perhum…
Kitty: un reprimit ardor vitau e era consciéncia des sòns encantaments.
Varenhka semblaue èster aclapada tostemp per bèth trabalh que realizaue e l'empachaue, çampar, interessar-se per cap auta causa.
Qu'ère precisaments aguesta circonstància, que les hège desparières, çò qu'atiraue mès viuaments a Kitty.
Dilhèu un èsser tan beròi morauments coma m'imagini?
Mès non pensetz, per Diu, que vos voi impausar era mia amistat!
Que n'è pro damb admirar-vos e estimar-vos”.
E vos estimaria mès s'auessa temps…”, se diderie que responie era joena russa damb era sua guardada.
Plan que òc, Kitty vedie fòrça ocupada a Varenhka; ja acompanhaue entà casa as mainatges d'ua familha russa, ja hège a vier ua flassada a ua malauta e l'estropaue damb era, ja sajaue de solatjar a un malaut excitat, ja anaue a crompar coquilhons de tè entà bèth un.
Pòc dempús dera arribada des Scherbazky campèc en balneari ua parelha de naui personatges que tirauen fòrça era atencion generau sense desvelhar cap simpatia.
Eth qu'ère un òme un shinhau acorbaishat, d'enòrmes manòtes, vestit damb un vielh mantèl que l'estaue cuert, de uelhs neri e ath còp ingenús e herotges; e era, ua hemna beròia, de ròstre pigalhat, mauenjargada e damb escàs gust.
Mès era Princesa, informada pera Kurlist, eth jornau locau, de qué es naui viatgèrs èren Nicolàs Levin e Maria Nicolaevna, informèc a Kitty de qué aqueth òme ère ua persona pòc recomanabla, de sòrta que totes es illusions dera gojata sus es nauèth vengudi s'esbugassèren.
Non tant pes infòrmes de sa mair coma per èster aqueth Levin eth frair de Constantin, era parelha se hec mès desagradiua entà Kitty.
Ath delà, eth costum de Nicolàs d'estirar eth cap costaue ena joena ua repulsion instintiua.
Li semblaue, ça que la, qu'en aqueri uelhs grani e herotges, que la campauen tu per tu, s'exprimien sentiments d'òdi e de burla, per çò que Kitty sajaue evitar a Nicolàs Levin tostemp que podie.
Kitty passejaue damb sa mair e eth coronèl moscovita, que se hège veir damb era sua giqueta ara mòda europèa crompada en Francfort.
Anauen d'un costat en aute dera galaria, en tot sajar d'evitar a Levin, que passejaue per aute costat.
Varenhka, damb eth sòn vestit escur e eth sòn chapèu nere d'ales baishes, passejaue damb ua francesa cèga.
Cada còp que se crotzaue damb Kitty, ambdues s'escambiauen guardades amistoses.
Li posqui parlar, mama?, preguntèc Kitty, en tot seguir damb era guardada ara sua desconeishuda amiga e campar que s'endralhaue de cap ara hònt a on podien coïncidir.
S'ei tant er in entà coneisher-la, m'informarè prumèr sus se qui ei e com ei, en tot parlar-li jo abantes, repliquèc sa mair.
Qué i trapes en era de particular?
Se vòs, te presentarè a madame Stal.
Qu'è coneishut ara sua belle soeur, higec era Princesa en tot quilhar era tèsta capinauta.
Qu'ei reauments embelinaira, didec Kitty en tot veir a Varenhka aufrir un veire d'aigua ara francesa.
Tot çò que hè qu'ei en era espontanèu, agradiu…
Me hèn arrir es tòns engouements, didec era Princesa.
Que vau mès que tornem, higec en veir a Levin qu'auançaue ena sua direccion damb era sua companha e damb eth mètge aleman, que damb eth parlaue damb votz nauta e anujada.
En virar-se d'esponera enteneren, non solet ua votz fòrta, senon crits.
Levin cridaue e eth doctor aleman ère emmaliciat tanben.
Era gent les entornegèc.
Era Princesa e Kitty se heren enlà ath mès córrer e eth coronèl se higec ath rondèu entà saber-se'n de qué se tractaue.
Moments mès tard, eth coronèl artenhèc as Scherbazky.
Qué passaue?, preguntèc era Princesa.
Ua vergonha!, contestèc eth coronèl.
Qu'ei terrible trapar un rus en estrangèr!
Qu'ei vergonhós!
Quina causa tan desagradiua!, comentèc era Princesa.
E com s'a acabat tot?
Gràcies ara intervencion d'aquera…aquera deth chapèu que se retire a un misharnon.
Me pensi qu'ei ua russa, didec eth coronèl.
Mademoiselle Varenhka?
Preguntèc Kitty damb admiracion.
Òc; siguec mès escarrabilhada que toti.
Agarrèc ath rus peth braç e se lo hec a seguir.
Ves, mama?, didec Kitty ara sua mair.
E encara vos estranhe que l'admira!
En tot campar eth dia a vier ad aquera amiga qu'encara non tractaue, Kitty verifiquèc que Varenhka ère ja en tan bones relacions damb Levin e era sua hemna coma damb es sòns auti pretegés.
Era gojata s'apressaue ada eri, les parlaue e li servie d'interprèt ara hemna, que non sabie cap idiòma estrangèr.
Kitty hec tu per tu a sa mair entà que le permetesse tractar a Varenhka.
E, maugrat ad açò de desagradiu que li semblaue ara Princesa èster era que comencèsse eth tracte damb era senhora Stal, qu'auie aquera actitud capinauta non se sabie se per qué, li parlèc e s'informèc de tot açò que tanhie a Varenhka, en tot vier ena conclusion de qué se ben non i auie guaire de bon, tanpòc i auie arren de dolent en coneisher-la.
Apressant-se, donc, era madeisha, ara joena, l'interroguèc.
Permetetz-me presentar-me personauments, didec era Princesa, damb un arridolet plen de dignitat.
Era mia hilha qu'ei encamardada de vos.
Dilhèu vos non me coneishetz.
Aguest sentiment qu'ei recipròc, Princesa, contestèc Varenhka de ressabuda.
Qu'actuèretz ager fòrça ben damb eth nòste compatriòta, comentèc era Princesa.
Varenhka se rogic tota.
Non me'n brembi d'auer hèt arren, repliquèc.
Com que non?
Evitèretz un ahèr desagradiu a Levin.
A, òc!
Era sua companha me cridèc e jo sagè de padegar-lo.
Eth qu'està fòrça malaut e non ei content damb eth sòn mètge.
Que sò acostumada a tractar damb malauts atau.
Me'n sabi que vos estatz en Menton damb era vòsta tia.
Me pensi que madame Stal ei era vòsta tia, non?
Qu'è coneishut ara belle soeur dera vòsta parenta…
Non ei era mia tia.
Encara que la cridi maman, non sò era sua parenta, didec Varenhka en tot tornar a rogir-se.
Mès qu'è estat educada per era.
Princesa justifiquèc de seguit que Kitty s'estèsse encamardada d'aquera gojata.
E qué va a hèr ara aguest Levin?, preguntèc era Princesa.
Se'n va, responec Varenhka.
Coma ves, Kitty, eth tòn ardent desir de conéisher ara senhoreta…
Varenhka, precisèc aguesta, damb un arridolet.
Atau me criden toti.
Kitty, en tot rogir-se d'alegria sarrèc pendent ua longa estona era man dera sua naua amiga, que non corresponec ara sarrada, deishant era sua man inèrta entre es dits de Kitty.
Mès, a maugrat qu'era sua man non corresponec ara sarrada dera joena, era sua cara s'aluguèc damb un viu arridolet, alègre e ath còp un shinhau melencònic, que deishaue ara vista uns dents grani magnifics.
Tanben jo desiraua coneisher-vos, didec Varenhka.
Mès ètz vos tostemp tant ocupada…!
Que non; que non è arren a hèr!, assegurèc era gojata.
Que vos cride mama, Varenhka!, sorrisclauen.
E Varenhka les seguic.
Madame Stal, qu'uns didien qu'auie amarat era vida deth sòn marit, tant que d'auti afirmauen qu'ère eth que la tormentaue damb eth sòn anament crapulós, ère ua hemna tostemp malauta e excitada.
Dempús de divorciar-se deth sòn marit mainadèc un mainatge, que se moric lèu de néisher.
Es parents de madame Stal, en saber-se'n dera sua sensibilitat e crànher qu'era notícia l'aucisse, escambièren eth mainatge mòrt per ua mainada qu'auie neishut era madeisha net en Sant Petersburg e qu'ère hilha deth codinèr dera Cort.
Era mainada ère Varenhka.
Mès endauant, madame Stal se'n sabèc qu'aguesta non ère hilha sua, mès contunhèc en tot elevar-la.
Varenhka demorèc lèu lèu soleta en mon, pera mòrt de sa pairs.
Uns afirmauen que madame Stal simulaue e se hège un pedestau dera sua fama de hemna vertuosa e pietosa, mentre que d'auti tenguien qu'en realitat, ath hons dera sua amna, ère un èsser vertuós e de morau prigonda, que viuie solet entath ben deth pròche tau que semblaue.
Arrés sabie s'era sua religion ère catolica, protestant o ortodòxa, mès i auie ua causa certana: mantenguie ua estreta amistat damb es nauti dignataris de totes es glèises e confessions.
Assabentada de toti aguesti detalhs, era Princesa non vedec cap inconvenent en tracte dera sua hilha damb aquera joena, mès que mès pr'amor que es formes e era educacion dera gojata èren excellentes e parlaue eth francés e er anglès perfèctaments.
Ara plan, çò de mès important ère que madame Stal auie assegurat que li hège dò qu'era sua malautia l'empachèsse de tractar intimaments ara Princesa tau qu'ère eth sòn desir.
Qu'auem piano, Kitty lo jògue.
Qu'ei cèrt que non ei guaire bon, mès mos shautarà fòrça entener-vos a vos, didec era Princesa damb un arridolet forçat, totafèt desagradiu entà Kitty quan se n'encuedèc que Varenhka non auie talents de cantar.
Ça que la, era joena acodic tath ser en tot hèr-se a seguir quauques pèces de musica.
Era Princesa convidèc tanben a Maria Evgenievna e ara sua hilha e ath coronèl.
Varenhka, indiferenta per complèt ath hèt que i auesse gent que non coneishie, s'apropèc entath piano.
Non sabie acompanhar-se, mès liegie es nòtes fòrça ben.
Kitty, que tocaue eth piano ara perfeccion, l'acompanhaue.
Qu'auetz un talent extraordinari de cantaira, afirmèc era Princesa, dempús qu'era gojata auesse cantat d'ua forma admirabla era prumèra pèça.
Guardatz, didec eth coronèl pistant pera hièstra, guaire gent a vengut a escotar-vos.
Gesseren e campèren que, plan que òc, ath pè dera hièstra s'auie amassat fòrça gent.
M'alègri fòrça de qué vos age shautat, didec simplaments Varenhka.
Kitty guardaue ara sua amiga damb orgulh.
E ada era tot açò que la dèishe hereda.
Solet la botge eth desir de non remir-se e de complàder a mama.
Qué i a en aguesta hemna?
Qué ei çò que li balhe fòrça entà deishar de cornèr a toti e tier-se independenta e serena?
Guaire balharia jo per saber-me'n e poder imitar-la!”, se didie Kitty, pistant eth ròstre tranquil dera sua amiga.
Era Princesa li demanèc ara joena que cantèsse mès e era cantèc damb era madeisha perfeccion e serenitat, de pè ath cant deth piano, amiant eth compàs sus er esturment damb era sua man fina e bruna.
Era dusau pèça deth papèr qu'ère ua cançon italiana.
Passem aquerò de long, didec en tot rogir-se.
Kitty tachèc era guardada, interrogatiua e temerosa, en ròstre dera sua amiga.
Plan, plan, passem entà ua auta causa…, didec ath mès córrer Kitty, passant es huelhes e endonviant que Varenhka auie bèth rebrembe restacat ad aquera cançon.
Non, didec era gojata, calant era man sus era particion e arrint.
Cantem aquerò.
E ac cantèc tan serena e hereda e damb tanta perfeccion coma auie cantat abantes.
Quan Varenhka acabèc, toti li balhèren es gràcies e se premaniren a préner eth tè.
Non ei cèrt qu'auetz bèth rebrembe restacat ad aguesta cançon?, preguntèc Kitty.
Non m'expliquètz arren, s'esdeguèc a híger: didetz-me solet s'ei vertat.
Per qué non?
Vos ac condarè tot, repliquèc Varenhka damb simplicitat.
Qu'è, plan, un rebrembe que bèth temps me siguec fòrça penible.
Qu'è estimat a un òme e solia cantar-li aguesta romança.
Kitty, en silenci, damb es uelhs fòrça dubèrts, campaue esmoiguda ara sua amiga.
Jo l'estimaua e eth a jo, mès sa mair s'opausaue ath nòste maridatge e se maridèc damb ua auta.
Ara s'està près de nosati e a viatges lo veigui.
Non auíetz imaginat que jo tanben auessa podut auer era mia noveleta d'amor?, didec Varenhka.
Que non ac è pensat?
Se jo siguessa òme, dempús de coneisher-vos a vos non poiria estimar a ua auta.
Non compreni se com podec desbrembar-vos e hèr-vos malerosa per complàder ara sua mair.
Aguest òme que non a còr!
Ò, òc!
Qu'ei un òme brave, e jo non sò malerosa; ath contrari: que sò fòrça erosa.
Non cantam mès aué?, higec, en tot apressar-se ara casa.
Qué brava ètz vos, qué brava!, sorrisclèc Kitty.
E, en tot arturar a Varenhka, la punèc.
Se jo podessa semblar-me a vos un shinhau!
Entà qué auetz besonh de semblar-vos ad arrés?
Qu'ètz fòrça brava tau qu'ètz, repliquèc Varenhka damb eth sòn arridolet leugèr e cansat.
Non, non sò brava…
Mès didetz-me…
Seigam aciu, se vos platz, didec Kitty, en tot hèr-la a sèir un aute còp en banc, ath sòn cant.
Didetz-me: dilhèu non ei ua ofensa qu'un òme mensprède er amor d'ua, que non l'estime?
Qu'ei que non m'a menspredat!
Sò segura que m'estimaue, mès ère un hilh aubedient…
E se non ac auesse hèt per volentat de sa mair, senon pera sua pròpia?, didec Kitty, en tot compréner que desnishaue eth sòn secret e hèr a veir qu'eth sòn ròstre, alugat damb eth rojor dera vergonha, la tradie.
Alavetz s'aurie comportat mau e jo non patiria per perder-lo, repliquèc Varenhka damb fermetat, endonviant que ja non se tractaue d'era, senon de Kitty.
E era ofensa?, preguntèc Kitty.
Era ofensa qu'ei impossible de desbrembar.
Parlaue brembant-se se com auie campat a Vronsky en intervau dera mazurca.
A on ei era ofensa?
Vos que non auetz hèt arren de dolent.
Mès que dolent.
Sò avergonhada.
Varenhka botgèc eth cap e botèc era sua man sus eth de Kitty.
Avergonhada de qué?, didec.
Supausi que non dideríetz ar òme que vos mostrèc indiferéncia que l'estimàuetz…
Plan que non!
Jamès li didí ua paraula.
Mès eth qu'ac sabie.
Que i a guardades que…
I a manères de hèr…
Encara que visca cent ans non desbrembarè aquerò jamès!
Donques non ac compreni.
Çò de mès important ei saber se vos l'estimatz ara o non, concretèc Varenhka.
Que l'è en òdi!
Non me posqui perdonar…
Per qué?
Pr'amor qu'era vergonha, era ofensa…
Se totes siguessen tan sensibles coma vos!, repliquèc Varenhka.
Non i a cap joena que non passe per açò.
E a tan pòca importància!
Alavetz, quines son es causes importantes?, preguntèc Kitty, en tot escorcolhar-la damb era guardada susprenuda.
I a fòrça causes importantes…
Quines son?
Ò, fòrça!, didec Varenhka, coma se non sabesse se qué respòner.
En aqueth moment s'entenec era votz dera Princesa que cridaue dera hièstra estant:
Kitty, hè fresca!
Cuelh eth chal o entra en casa.
Cèrt; ja ei ora d'entrar, didec Varenhka, en tot lheuar-se.
Que me cau visitar encara a madame Berta que m'ac a demanat…
Kitty la retenguie pera man e la guardaue apassionadaments, coma se li preguntèsse: ”Quines son aguestes causes importantes?
Qué ei çò que vos bohe ath laguens tanta serenitat?
Vos qu'ac sabetz: didetz-m'ac!” Mès Varenhka non comprenie era pregunta de Kitty, ne en qué consistie.
Entrèc, donc, ena casa, arremassèc es sòns papèrs de musica, se hec adiu de toti e se premanic a partir.
Permetetz-me que vos acompanha, didec eth coronèl.
Plan que òc, se com auetz d'anar soleta de nets?, repliquèc era Princesa.
Aumens, manarè a Paracha damb vos.
Non; tostemp vau soleta e jamès m'arribe arren, didec, tant que cuelhie eth chapèu.
E, punant un viatge mès a Kitty e ometent dider-li en qué consistien aqueres causes importantes, despareishec damb eth sòn pas rapid e es sòns papèrs de musica dejós eth braç ena escurina dera net d'ostiu, en tot hèr-se a seguir damb era eth secret d'aqueres causes importantes e d'açò que li balhaue aquera dignitat e aquera cauma tant envejables.
Varenhka, influic fòrça en era, solatjant-la ena sua afliccion.
Era consolacion s'estaue en qué, gràcies ad aquera amistat, se dauric un nau mon entada era, un mon sense arren en comun damb eth sòn anterior, un mon quilhat que dès era sua nautada se podie campar eth passat damb tranquillitat.
Auie desnishat que, ath delà dera vida instintiua que s'auie autrejat enquia alavetz, i auie ua vida espirituau.
Aguesta vida se descurbie a trauèrs dera religion, mès ua religion que non auie arren a veir damb era que professaue Kitty dempús era sua mainadesa, e que consistie en assistir enes oficis e vèspras en “Asil de Veudes Nòbles”, a on se trapaue gent coneishuda, e en apréner de còr damb es “pairets” ortodòxi es tèxti religiosi eslaus.
Era naua idia qu'ara recebie dera religion ère nauta, mistica, junhuda a sentiments e pensaments polidi.
Atau, li calie creir ena religion non pr'amor que siguesse manat, senon pr'amor qu'era credença ère digna d'èster estimada.
Kitty non arribèc ena tau conclusion pr'amor que l'ac didessen.
Madame Stal parlaue damb Kitty coma damb ua mainada simpatica, en tot admirar-la, e trapar en era es rebrembes dera sua joenesa.
Solet un còp li didec qu'en totes es penes umanes non i a consolacion senon en amor de Diu e ena fe, e que Crist, ena sua infinita pietat per nosati, non trape penes tan petites que non se meriten era sua consolacion.
E pòc dempús, madame Stal cambièc de convèrsa.
Mès en cada un des sòns movements, des sues paraules, des sues guardades celestiaus, tau que qualificaue Kitty es guardades de madame Stal, e mès que mès ena istòria dera sua vida, que Kitty coneishec per Varenhka, aprenec era joena “çò de mès important”, enquia alavetz ignorat per era.
Atau, vedec que, en preguntar-li per sa pairs, era Stal arrie damb mensprètz, çò qu'ère contrari ara caritat cristiana.
Tanben avertic que, un viatge que Kitty trapèc aquiu a un prèire catolic, madame Stal sajaue de tier eth sòn ròstre dehòra dera lum dera lampa tant qu'arrie d'ua manèra particulara.
Per petites que siguessen aguestes observacions, shordauen a Kitty, desvelhant en era dobtes sus madame Stal.
Varenhka, peth contrari, soleta en mon, sense parents ne amics, damb era sua trista decepcion, non demorant arren dera vida ne patint ja per arren, ère eth tipe de perfeccion qu'era Princeseta soniaue.
Kitty artenhec a compréner que Varenhka n'auie pro de desbrembar-se'n d'era madeisha e estimar as auti entà senter-se serena, brava e erosa.
Atau aurie volut èster era.
En tot compréner ja damb claretat se qué ère çò de “mès important”, Kitty non se limitèc solet a admirà'c, senon que s'autregèc de seguit damb tota era sua amna ad aquera naua vida que se daurie ath sòn dauant.
Pes referéncies de Varenhka sus se com actuauen madame Stal e d'autes persones que li mentaue, Kitty tracèc eth plan dera sua vida entath futur.
Tau qu'era neboda de madame Stal, Alina, que Varenhka li parlaue soent, Kitty se prepausèc, a on que s'estèsse, cercar as malerosi, ajudar-les ena mida des sues fòrces, autrejar-les evangèlis e lieger-les-ac as malauts, criminaues e moribonds.
Era idia de liéger er evangèli as criminaus, coma hèga Alma, ère çò que mès sedusie a Kitty.
Mès era joena sauvaue en secret aguestes illusions sense comunicar-les, ne a Varenhka ne a sa mair.
Ara demora deth moment avient que podesse realizar es sòns plans damb mès amplitud, Kitty trapèc en balneari, a on i auie tanti malauts e malerosi, era possibilitat de practicar es naues nòrmes de vida que s'impausaue, madeish que Varenhka.
Era Princesa, ara prumeria, non vedec senon qu'era sua hilha ère plan influida peth sòn engouement, coma era didie, entà madame Stal e mès que mès entà Varenhka.
Notaue que non solet Kitty imitaue ara gojata ena sua activitat, senon que l'imitaue, sense encuedar-se'n, ena sua manèra de caminar, de parlar, enquia de botjar es cilhes.
Mès dempús era Princesa se n'encuedèc de qué se passaue en Kitty, ath delà dera sua admiracion per Varnhka, un important cambi espirituau.
Vedie ara sua hilha liéger pes nets er Evangèli francés que l'auie regalat madame Stal, causa qu'abantes non hège jamès; notaue que refusaue es amistats deth gran mon e que tractaue fòrça as malauts protegidi de Varenhka e, especiauments, a ua familha prauba: era deth pintor Petrov, qu'ère plan malaut.
Kitty se mostraue capinauta d'amiar a tèrme eth papèr d'infermièra en aquera familha.
Tot aquerò estaue ben e era Princesa non auie arren a díder contra aquera activitat dera sua hilha, sustot pr'amor qu'era hemna de Petrov ère ua persona distinguida, e qu'era princesa alemana, en saber-se'n de çò que hège Kitty, l'auie vantat, en tot cridar-la àngel consolador.
Òc, tot qu'aurie estat fòrça ben se non auesse estat exagerat.
Il ne faut jamais rien outrer.
Kitty, ça que la, non contestaue arren, senon que se limitaue a pensar que non i pòt auer exageracion en hèr òbres caritadoses.
Dilhèu ei exagerat seguir eth precèpte d'aufrir era caròla quèrra ath que mos foetège era dreta o eth de balhar era camisa a qui li trè a un eth vestit?
Mès ara Princesa non li shautauen es extrèms, e mès encara quan comprenie qu'era sua hilha ara non li daurie complètaments eth còr.
En realitat, Kitty amagaue ara Princesa es sues naues impressions e sentiments non pr'amor que non volesse o non respectèsse a sa mair, senon precisaments per èster era sua mair.
Qu'aurie daurit mielhor eth sòn còr a quinsevolh, abantes qu'ada era.
Hè temps qu'Anna Pavlovna non vie en casa, didec un còp era Princesa, en tot referir-se ara Petrova.
L'è convidada a vier, mès que m'a semblat qu'ère un shinhau desengustada damb jo…
Non ac è notat, didec Kitty en tot rogir-se.
Hè guaire que non les as vist?
Deman que mos cau anar a hèr ua passejada pes montanhes, didec Kitty.
Plan, anatz-i, didec era Princesa, en tot campar eth ròstre trebolat dera sua hilha e esforçar-se a endonviar es causes dera sua confusion.
Era Princesa vedec que Kitty tornaue a rogir-se.
T'a arribat quauquarren desagradiu damb es Petrov, Kitty?, preguntèc era Princesa quan se demorèren soletes.
Per qué non mane as mainatges aciu ne vie jamès?
E didie era vertat.
Non se'n sabie deth motiu concret qu'era Petrova auesse cambiat d'actitud entada era, mès ac endonviaue.
Endonviaue quauquarren que non li podie díder a sa mair, ua d'aguestes causes qu'un sap mès que non pòt ne cohessar-s'ac ada eth madeish per çò de vergonhós e terrible que serie cométer un error.
Rebrembaue es sues relacions damb era familha Petrov.
Evocaue era ingenua alegria que se diboishaue en bondadós ròstre redon d'Anna Pavlovna quan se trapauen, rebrembaue es sues convèrses secretes respècte ath malaut, es sues invencions entà empachar-li trabalhar, çò que l'auien enebit es mètges, e entà trèir-lo de passejada.
Se'n brembaue der afècte que l'auie eth mainatge petit, que la cridaue “Kitty mia” e non volie calar-se en lhet s'era non estaue ath sòn costat entà her-lo dormir.
Be n'èren d'agradius aqueri rebrembes!
Dempús evoquèc era figura prima de Petrov, eth sòn long còth, era sua levita de color castanha, es sòns peus clars e retortilhadi, es sòns interrogadors uelhs bluencs qu'ara prumeria espaurien a Kitty, e rebrembèc tanben es esfòrci que hège entà her veir qu'auie fòrça e animositat dauant d'era.
Ath delà se'n brembaue dera repugnància qu'eth l'inspiraue ara prumeria (tau que l'ac inspirauen toti es tuberculosi) e eth compde qu'alistaue es paraules que li calie díder.
Tornaue a veir era guardada timida e esmoventa que li dirigie Petrov e experimentaue de nauèth er estranh sentiment de pietat e umilitat, amassa damb era consciéncia d'obrar coma cau, que la negaue en aqueri instants.
Òc: tot aquerò s'auie esguitlat perfèctaments enes prumèrs dies.
Ara, dès hège pòc, tot qu'auie cambiat.
Anna Pavlovna recebie a Kitty damb amabilitat simulada e susvelhaue de contunh ath sòn marit e ara joena.
Eth mèn marit vos demoraue; non volie préner eth cafè enquia que vos arribèssetz, a maugrat que sentie feblesa… “Òc; dilhèu era Petrovna se desengustèc damb jo per auer-li dat era flassada ath sòn marit.
Qu'eth hèt non a cap importància…
Mès eth la cuelhec en tot trebolar-se e me balhèc tanti còps es gràcies que me demorè confonuda…
E dempús aguest retrait mèn qu'a pintat tant admirable…
E çò de pejor ei era sua guardada, tan doça, tan timida…
Òc, òc; qu'ei aquerò”, se repetie Kitty orrificada.
Aqueth dobte empodoaue, ara, er encantament dera sua naua vida.
Pòc abantes d'acabar eth periòde de cura d'aigües, eth prince Scherbazky venguec a trapar-se damb era sua familha, que de Carlsbad auie vengut entà Baden e entà Kessingen a visitar a uns amics russi, pr'amor d'alendar aire rus, coma didie eth.
Era Princesa ac trapaue tot admirable e, a maugrat dera sua posicion ena societat russa, en estrangèr sajaue retirar-se a ua dauna europèa, çò qu'artenhie damb dificultat, pr'amor que, en èster en realitat ua dauna russa, li calie simular e aquerò l'intimidaue fòrça.
Eth Prince, ath contrari, trapaue mau tot çò d'estrangèr, l'engüejaue era vida europèa, sauvaue es sòns costums russi e dehòra dera sua pàtria procuraue mostrar-se de bon voler mens europèu de çò que n'ère en realitat.
Eth Prince tornèc mès prim, damb era pèth des caròles penjant, mès damb ua excellenta animositat, qu'encara melhorèc en veir que Kitty s'auie guarit complètaments.
Es referéncies dera amistat dera sua hilha damb madame Stal e Varenhka e es observacions dera Princesa sus eth cambi costat en Kitty impressionèren ath Prince, en tot desvelhar en eth eth sòn sentiment de gelosia de costum entà tot aquerò qu'atiraue ara sua hilha dehòra deth cercle des sòns pròches.
L'espaurie que Kitty podesse escapar-se dera sua influéncia, en tot aluenhar-se en situacions inaccesibles entada eth.
Ath londeman dera sua tornada, eth Prince, vestit damb un long mantèl, damb es sues mofles caròles tengudes peth cochèr midonat, se filèc de cap ara hònt damb era sua hilha damb fòrça bon estat d'esperit.
Eth maitin ère esplendid; ludie un solei radiant.
Es cases netes e alègres, damb es sòns jardinets, er aspècte des sirventes alemanes, alègres en sòn prètzhèt, de mans ròies, de ròstre roeienc pera cervesa; tot aquerò qu'aumplie de gòi eth còr.
A Kitty ja non l'estonaue aguest contrast.
Eth solei ludent, eth viu verdor, eth son dera musica, li resultauen eth marc naturau de tota aquera gent tan familiara entada era, damb es sues alternatiues de pejor o mielhor salut, de bona o mala encólia qu'èren sometudi.
Mès ath Prince era lum e er esplendor deth maitin de junh, eth sonar dera orquestra que tocaue un alègre vals de mòda e, mès que mès, er aspècte des ufanoses sirventes li semblauen illogics e grotesqui en contrast damb aqueri mòrts viuents, vengudi de tota Euròpa, que se botjauen damb fatiga e tristesa.
A maugrat deth sentiment d'orgulh que li costaue eth hèt d'amiar deth braç ara sua hilha, çò que li balhaue era impression de tornar ara joenesa, se sentie intimidat e shordat peth sòn anament segur, pes sòns membres solids, peth sòn còs de fòrta complexion.
Experimentaue çò qu'un òme despolhat sentirie en trapar-se en ua amassada de persones vestides.
Presenta-me as tues naues amistats, didec ara sua hilha en tot sarrar-li eth braç damb eth code.
Aué que senti simpatia enquia e tot pera hastigosa aigua bicarbonatada que t'a remetut d'aguesta sòrta.
Mès ei tan trist campar tot aquerò!
Guarda, qui ei aguest?
Ena madeisha entrada deth jardin trapèren a madame Berta, era cèga, e eth Prince se sentec content dauant era expression qu'aluguèc eth ròstre dera anciana francesa en enténer era votz de Kitty.
Madame Berta li parlèc ath Prince damb era sua exagerada amabilitat francesa, en tot vantar-li ad aquera hilha tan bondadosa, ennautir-la enquias bromes e qualificar-la de tresaur, pèrla e àngel de consolacion.
En aguest cas qu'ei er àngel numèro dus, didec eth Prince arrint, pr'amor que, sivans era, er àngel numèro un ei era senhoreta Varenhka.
Ò, era senhoreta Varenhka qu'ei tanben un vertadèr àngel!, afirmèc madame Berta.
Amiaue un esplendida bossa de costura.
Qu'a vengut papa, didec Kitty.
Que ja vos coneishi, e pro ben, didec eth Prince damb un arridolet que Kitty dedusic, damb alegria, que sa pair trapaue simpatica a Varenhka.
Entà on vatz tan lèu?
Qu'ei que mama ei aciu, didec era gojata en tot dirigir-se a Kitty.
Non a clucat un uelh en tota era net e eth doctor l'a conselhat que gessesse.
Li hèsqui a vier era sua labor.
Atau qu'ei aguest er àngel numèro un?, didec eth Prince dempús que Varenhka auesse partit.
Anem a veir a totes es tues amigues, higec eth; anem, autanplan, a saludar a madame Stal, s'ei que se digne brembar-se'n de jo…
La coneishes, papa?, preguntèc Kitty damb un cèrt temor, en tot veir er arrai ironic qu'illuminèc es uelhs deth Prince en mentar ara Stal.
La coneishí, atau qu'ath sòn marit, quan era encara non s'auie inscrit entre es pietistes.
Se qué vò díder pietista, papa?, preguntèc era joena, intranquilla, en saber-se'n que çò qu'era admiraue tant en madame Stal auie semblable nòm.
Non ac sai deth tot, de vertat…
Solet sai qu'era balhe es gràcies a Diu per toti es malastres que patís…
Plan per aquerò quan moric eth sòn marit balhèc tanben es gràcies a Diu…
Mès era causa que resulte un shinhau comica, pr'amor qu'ambdús s'amiauen fòrça mau.
Qui ei aguest?
Quina mina!
Que hè pena veder-lo!, exclamèc eth Prince en tot campar a un òme baishet, seigut en un banc, que vestie un abric marron e pantalons blanqui que formauen estranhs rufadisi sus es descarnadi uassi des sues cames.
Aqueth senhor se treiguec eth chapèu, en tot desnishar es sòns peus retortilhadi e escassi e eth sòn ample front, de mina malautissa, leugèraments rogida ara, pera pression deth chapèu.
Qu'ei eth pintor Petrov, responec Kitty rogint-se tota.
E aguesta ei era sua hemna, higec senhalant a Anna Pavlovna.
Quina pena inspire aguest òme e quin ròstre tan simpatic tie!
Per qué non t'as apropat ada eth?
Semblaue que te volie parlar.
Alavetz, anem, didec Kitty, en tot virar-se decididaments.
Com vatz aué?, preguntèc a Petrov.
Petrov se lheuèc en tot apuar-se en sòn baston, e guardèc damb timiditat ath Prince.
Kitty qu'ei era mia hilha, didec Scherbazky.
M'alègri de coneisher-vos.
Ager vos demoràuem, Princesa, li didec a Kitty.
E en parlar, trantalhèc, e repetic eth movement entà simular qu'ac hège de bon voler.
Com que non?, didec Petrov rogint-se.
Dempús estosseguèc e cerquèc ara sua hemna damb es sòns uelhs.
Anneta, Anneta!, cridèc.
E en sòn escanaulit còth se holèren es sues venes, gròsses coma còrdes.
Anna Pavlova s'apressèc.
Se com que manères er encargue ara Princesa de qué non gessíem de passejada?, preguntèc Petrov irritat.
Era emocion negaue era sua votz.
Bon dia, Princesa, saludèc Anna Pavlovna damb un simulat arridolet, en un ton fòrça desparièr deth qu'auie tengut tostemp quan parlaue damb era.
M'alègri de coneisher-vos, li didec ath Prince.
Que hè temps que vos demorauen…
Se per qué as manat a díder ara Princesa que non anaríem de passejada?, repetic eth sòn marit en votz baisha e raucosa, mès emmaliciat encara en encuedar-se'n que li mancaue era votz e non podie parlar en ton que desiraue.
Diu mèn!, me pensè que non i anaríem, contestèc era hemna anujada.
Com que non!
Òc, i anaram pr'amor que… e Petrov tossic un aute còp e voludèc era man.
Eth Prince se treiguec eth chapèu e se hec enlà.
Malerosi!, mormolhèc aclapat.
Òc, papa, contestèc Kitty.
Te cau saber qu'an tres hilhs, que non an vailets e qu'a penes tien recorsi.
Era Académia li mane quauquarren, contunhaue dident, damb animositat, entà solatjar eth mau efècte que li costèc era actitud dera Petrova.
Aquiu que i é madame Stal, acabèc en tot mostrar un petit coche que, entre coishins, estropada en ròba gris e blua celèsta, jos un para-solei, se vedie ua figura blanca.
Qu'ère madame Stal.
Darrèr sòn i auie un robust e carat mosso aleman que possaue eth coche.
Ath sòn cant i anaue un comde suedés, un òme plan ròi que Kitty coneishie de nòm.
Diuèrsi malauts entornejauen eth coche, campant a madame Stal damb veneracion, coma a quauquarren estraordinari.
Sabi pas se vos me rebrembatz; mès en tot cas me permeti hèr-me rebrembar entà arregraïr-vos es vòstes bondats damb era mia hilha, didec Scherbazky tant que se treiguie eth chapèu e se lo sauvaue ena man.
Encantada, prince Alexandre Scherbazky, didec era Stal, en tot lheuar entada eth es sòns uelhs celestiaus qu'en eri Kitty campèc un cèrt desengust.
Qu'estimi fòrça ara vòsta hilha.
Va mau era vòsta salut?
Òc, mès que ja i sò acostumada, responec madame Stal.
E presentèc ath Prince eth comde suedés.
Auetz cambiat un shinhau, didec Scherbazky, dès es dètz ans que non è auut er aunor de veder-vos.
Diu, que balhe era crotz, balhe tanben es energies entà tier-la.
Soent hè qu'un pense: entà qué se tardarà tant aguesta vida?
Atau non, de ua auta manèra!, manèc irritada a Varenhka, que l'estropaue es pès damb era flassada d'ua forma desparièra qu'era volie.
Solide se tarde entà poder-vos perméter hèr eth ben, didec eth Prince arrint damb es uelhs.
Nosati que non èm arrés entà jutjà'c, responec madame Stal, en tot campar era expression deth ròstre deth Prince.
Me manaratz aqueth libre, estimat Comde?
Vos ac arregraïrè fòrça, didec de pic, en tot dirigir-se ara ath comde suedés.
A!, exclamèc eth Prince, en veir ath coronèl, que non ère luenh d'aquiu.
Vaquí ara nòsta aristocràcia, vertat, Prince?, didec en ton ironic eth coronèl, que se sentie shordat damb era senhora Stal pr'amor que non se relacionaue damb eth.
Qu'està madeish que tostemp, comentèc eth Prince.
La coneishíetz abantes d'emmalautir?
Voi díder, abantes que li calesse estar-se en lhet.
Òc; la coneishí precisaments quan emmalautic e li calec estar-se en lhet.
Diden que non se lhèue dempús dètz ans.
Non se lhèue pr'amor qu'a es cames plan cuertes, qu'ei esgarrada.
Impossible, papa!, sorrisclèc Kitty.
Aquerò diden es males lengues, estimada.
E qué mau tracte a Varenhka!
Ò, aguestes hemnes malautes!, higec.
Non, papa, repliquèc Kitty ara cauda.
Varenhka l'adore.
E madame Stal hè fòrça ben!
Demana-l'ac a qui volgues.
Ada era e a Alina Stal toti les coneishen.
Que pòt èster, didec eth Prince, en tot sarrar-se eth braç damb eth code.
Mès a jo que me shaute mès hèr eth ben sense qu'arrés se n'sàpie.
Kitty carèc non pr'amor que non auesse arren a díder, senon pr'amor que non volie fidar a sa pair es sòns pensaments secrets.
Per estranh que siguesse, a maugrat que non se volie sométer ara opinion de sa pair ne desnishar-li eth camin deth sòn santuari interior, notèc qu'aquera imatge divina de madame Stal que pendent un mes sancèr auie amiat ath sòn laguens despareishie defitiuaments, dera madeisha manèra qu'era figura que forme un vestit penjat despareish definitiuaments quan un se n'encuede que non ei qu'aquerò: un vestit penjat.
Ara en sòn cervèth non demoraue qu'era vision d'ua hemna braca de cames que s'estaue ajaçada pr'amor qu'ère deforme e que martirizaue ara prauba Varenhka perque non l'apraiaue ben era flassada ar entorn des sòns pès.
E cap esfòrç dera sua imaginacion podec rebastir era anteriora imatge de madame Stal.
En tornar dera hònt, eth Prince, qu'auie convidat ath coronèl, a Maria Evgenievna e a Varenhka a préner cafè, manèc que treiguessen la taula en jardin, jos un castanhèr, e que se mestrèsse aquiu er esdejuar.
Arrossegadi pera alegria deth sòn patron, es vailets, que se'n sabien dera munificéncia deth Prince, s'encoratgèren tanben.
Pendent mieja ora un mètge de Hamburg, malaut, que s'estaue en solèr deth dessús, campèc damb enveja aqueth grop de russi, toti en bona santat, amassadi jos er vielh arbe.
Ena ombra volugadissa des arrames, dauant era taula caperada damb ues blanques tovalhes, damb cafetères, pan, boder, hormatge e plegadors, ère seiguda era Princesa, apolidida damb era sua còfa de cintes lillàs, aumplint es tasses e repartint es entrelescades.
En aute costat dera taula se seiguie eth Prince, menjant a usclar dents e parlant animadaments en votz nauta.
Ath sòn entorn se vedien es crompes qu'auie hèt: caishetes de husta hargada, joguets, plegadors de tota sòrta.
Auie crompat un pilèr d'aqueres causes e les regalaue a toti, autanplan a Lisgen, era sirventa, e ath casalèr, que damb eth badinaue damb eth sòn comic aleman bretonejat, en tot assegurar que non èren es aigües qu'auien guarit a Kitty, senon era bona codina deth patron dera casa e mès que mès era sua compòsta de cerides seques.
Era Princesa se'n trufaue deth sòn marit pes sòns costums russi, mès se sentie mès encoratjada e alègra de çò que n'auie estat enquia alavetz pendent era sua estada enes aigües.
Era bondadosa Maria Evgenievna arrie de tot còr damb es ocurréncies de Scherbazky e Varenhka arrie d'ua manèra discrèta mès comunicatiua, causa que Kitty non l'auie vist jamès enquia alavetz, dauant des alègres galejades deth Prince.
Tot aquerò encoratjaue a Kitty, mès, ça que la, se sentie preocupada.
Non sabie se com resòlver eth problèma que sa pair l'auie plantejat sense voler damb era sua manèra de considerar as sues amigues e aqueth gènre de vida qu'era estimaue darrèraments damb tota era sua amna.
En veir era alegria des auti, Kitty sentie créisher era sua agitacion; e experimentaue un sentiment parièr ath qu'auie patit ena sua mainadesa quan la castigauen en tot embarrar- la ena sua cramba que d'era estant entenie arrir as sòns frairs alègraments.
Per qué as crompat tantes boniqueries?, preguntèc era Princesa ath sòn marit, en tot servir-se ua tassa de cafè.
Perque, en gésser a hèr era passejada e apressar-me enes botigues, me pregauen que crompèssa dident: “Erlaucht, Exzellenz, Durchlaucht”.
En enténer díder Durjlancht, me sentia incapable de tier-me e se n'anauen dètz taleri coma per art de magica.
Non ei vertat.
Ac crompaues tu pr'amor que t'engüejaues, didec era Princesa.
Plan que m'engüejaua!
Aciu tot ei tant engüegiu qu'un non sap a on calar-se.
Ei possible que vos engüegètz, Prince, damb era quantitat de causes interessantes que i a ara en Alemania?, didec Maria Evgenievna.
Que me'n sabi de tot çò d'interessant: era compòsta de cerides, la coneishi; eth saussissa damb cedes, la coneishi.
Ac coneishi tot!
Didetz çò que volgatz, Prince, es institucions alemanes son plan interessantes, repliquèc eth coronèl.
Se qué i a d'interessant?
Es alemans piquen de mans e criden coma mainatges, alègres, pr'amor que vien de véncer as sòn enemics; mès, per qué me cau èster content a jo?
Jo non è vençut ad arrés e, totun, me cau trèir jo madeish es bòtes e, ath delà, deishar-les ath ras dera pòrta.
Pes maitins me cau lheuar-me, vestir-me e vier en salon entà préner un mau tè.
Be n'ei de desparièr en casa!
Un se lhèue sense prèssa, e s'ei embestiat o irritat, qu'a temps entà padegar-se, sense meditar pro ben es causes, sense precipitacions…
Vo'n desbrembatz qu'eth temps ei aur, didec eth coronèl.
Que depen deth temps que sigue!
I a temps que se pòt véner a rason d'un kopeck per mes, e en autes escadences non se balharie mieja ora ne peth mau de morir…
Non ei vertat Varenhka?
Mès, qué te cau?
Ès trista?
Non, non sò trista.
Partitz ja?
Demoratz-vos ua estona, didec eth Prince a Varenhka.
Me cau tornar entà casa, repliquèc era, en tot lheuar-se e arrir encara damb gòi.
Quan se li passèc er arrir, se didec adiu e entrèc ena casa entà botar-se eth chapèu.
Kitty la seguic.
Enquia e tot, era madeisha Varenhka se li retiraue ara damb un aspècte desparièr.
Non ei que li semblèsse pejor, senon desparièr de com era l'imaginaue abantes.
Hè temps que non auia arrit coma aué!, didec Varenhka, en tot agarrar eth para- solei e era bossa de man.
Be n'ei de simpatic ta pair!
Kitty caraue.
Mama volie tier-les ua visita as Petrov.
Seratz aquiu?, preguntèc Kitty guardant ara sua amiga.
I serè, responec Varenhka.
Alavetz vierè jo tanben.
Non.
Entà qué voletz vier?
Entà qué?
Entà qué?, repliquèc Kitty daurint exageradaments es uelhs e agarrant eth para-solei de Varenhka pr'amor de non deishar-la partir.
Per qué non?
Coma qu'a vengut eth vòste pair!
E, ath delà, eri se senten intimidadi dauant de vos.
Non ei aquerò.
Didetz-me se per qué non voletz que visite as Petrov soent.
Non, que non voletz!
Didetz-me eth motiu.
Jo non è dit aquerò, repliquèc Varenhka sense alterar-se.
Didetz-m'ac, se vos platz.
De vertat voletz que vos ac diga tot?, preguntèc era gojata.
Tot, tot!, assegurèc Kitty.
Donques que non i a arren d'especiau, exceptat que Mijail Alexievic (aguest ère eth nòm deth pintor) abantes volie partir sense demora e ara non se decidís a partir.
E qué mès?, l'ahisquèc Kitty en tot guardar-la grèuments.
Donques qu'Anna Pavlovna didec qu'eth sòn marit non volie partir pr'amor que vos ètz aciu.
Aquerò ac didec sense cap de rason, mès plan per açò, i auec ua discussion violenta entre es esposi.
Ja sabetz se guaire irritables son es malauts…
Kitty, mès carada cada còp, sauvaue silenci.
Varenhka contunhaue parlant soleta sajant de solatjar-la e aleugerir era explicacion, pr'amor que vedie que Kitty ère a mand d'estarnar-se de plorar.
Ja vedetz qu'ei mielhor que non vengatz.
Vos que ja sabetz; non vos ofensetz, mès…
M'ac meriti!, M'ac meriti!, didec Kitty ath mès córrer, en tot arrincar eth para-solei des mans dera sua amiga, sense gausar guardar-la enes uelhs.
Per qué t'ac merites?
Non compreni, didec.
Ac meriti pr'amor que tot aquerò qu'è estat hènt ère faus, simulat e non me gessie deth còr.
Qué è a veir jo damb aguest òme que non ei mèn?
E se passe que còsti ua peleja per botar-me a hèr çò qu'arrés me manaue!, ei era conseqüéncia de simular.
Quin besonh auíetz de simular?, preguntèc en votz baisha Varenhka.
Qué estupid e qué vil a estat çò qu'è hèt!
Mès, damb quina finalitat simulàuetz?
Entà semblar mès brava dauant era gent, dauant de jo, dauant de Diu.
Entà enganhar a toti!
Non tornarè a quèir en aquerò.
Qu'ei mielhor èster dolenta que mentir e enganhar.
Per qué didetz enganhar?, didec, damb repotec, Varenhka.
Ac didetz coma se…
Mès Kitty, cuelhuda d'un atac d'excitacion, non la deishèc acabar.
Que non ac digui per vos; non se tracte de vos.
Vos ètz perfècta, ja ac sai!
Òc, sai que totes vosates ètz perfèctes.
Mès se qué posqui hèr jo se sò dolenta?
Se jo non siguessa dolenta, tot aquerò que non s'aurie passat.
Serè era que sò, mès sense simular.
Que m'ei parièr Anna Pavlovna!
Eri que visquen coma volguen e jo viuerè tanben coma volga.
Non posqui èster que coma sò.
Non ei aquerò çò que voi, non, non ei aquerò…
Qué ei çò que non voletz?
A qué vos referitz?, preguntèc Varenhka estonada.
Non, non ei aquerò…
Non posqui víuer qu'aubedint ath mèn còr, mentre que vosates viuetz sivans cèrtes normes…
Jo que vos è estimat damb tota era mia amna e vosates solet m'auetz estimat a jo entà sauvar-me, entà ensenhar-me…
Non ètz justa, observèc Varenhka.
Non digui arren des auti; parli de jo.
Kitty!, cridèc era votz de sa mair.
Vene a mostrar eth tòn colhar a papa.
Qué te cau?
Per qué ès tan rogida?, li dideren, ath còp, sa pair e sa mair.
Non ei arren, contestèc Kitty.
Torni de seguit.
E se calèc de nauèth ena sua cramba.
Per qué l'è ofensat?
Qué li diderè?”, e s'arturèc dauant era pòrta.
En entrar aguesta, lheuèc eth cap.
Desencusatz-me, Varenhka, desencusatz-me!, gasulhèc Kitty, en tot apressar-se.
Sabi pas se qué è dit…
Dera mia part vos asseguri que non volí shordar-vos…, didec era gojata arrint.
Heren es patzes.
Mès damb era arribada de sa pair auie cambiat complètaments tot er ambient que Kitty se botjaue.
Non renegaue de çò qu'auie aprenut, mès comprenec que s'enganhaue ada era madeisha pensant que poirie èster çò que desiraue.
Li semblaue auer-se desvelhat d'un sòmni.
Arreconeishie ara era dificultat de poder tier-se ara nautada des hèts sense simular ne vier capinauta dera sua actitud.
Sentie, ath delà, eth dolor d'aqueth mon de penes, de malauties, aqueth mon de moribonds que viuie.
Es esfòrci que hège sus era madeisha entà estimar çò que l'entornejaue li semblèren ua tortura e desirèc tornar lèu entar aire blos, entà Russia, entà Erguchovo, a on, sivans l'auien informat, auie anat a demorar-se damb es sòns hilhs era sua fraia Dolly.
Mès era sua estimacion a Varenhka non amendric.
Vierè quan vos maridetz, didec era gojata.
Non me maridarè jamès.
Alavetz non vierè jamès.
En aguest cas ac harè encara que sigue solet entà que vengatz.
Mès brembatz-vo'n dera vòsta promesa!, didec Kitty.
Es previsions deth doctor se realizèren: Kitty tornèc guarida ena sua casa, en Russia.
Non ère tant inchalhenta ne tant alègra coma abantes, mès estaue tranquilla.
Ena mitat deth viatge dera nòsta vida me trapè en ua seuva escura, per çò d’auer-me desviat deth camin dret.
A!, be me’n serie de penible díder çò de sauvatja, aspra e espessa qu’ère aguesta seuva, qu’eth sòn rebrembe renauís eth mèn temor, temor tant amargant, qu’era mòrt non n’ei autant.
Mès abans de parlar deth ben que trapè aquiu, revelarè es autes causes qu’è vist.
Sabi pas se com entrè aquiu; autant d’adormit èra quan abandonè eth vertadèr camin.
Mès, en arribar ath pè d’un penent, a on acabaue era val que m’auie aumplit de pòur eth còr, guardè entà naut, e vedí eth pic ja revestit des arrais deth planeta que mos guide damb seguretat per toti es caminòus.
Alavetz se padeguèc un shinhau era pòur que s’auie estat en lac deth mèn còr pendent era net que passè damb tanta angoisha; e madeish qu’aqueth que, en gésser desirós dehòra deth mar, en arribar ena plaja, se vire entàs ondades perilhoses e les guarde, ataue eth mèn esperit, encara hujutiu, se virèc entà darrèr pr’amor de guardar eth lòc que d’eth jamès gessec arrés viu.
Dempús d’auer balhat repaus ath mèn fatigat còs, seguí pujant pera solitària plaja, sajant d’assegurar tostemp aqueth des mèns pès que siguesse mès entà baish.
En començament dera pala, m’apareishec ua pantèra, de movements rapids e caperada de pèth tacada.
Non se hège enlà dera mia vista, e interceptaue de tau manèra eth mèn camin, que hi repè diuèrsi còps entà arrecular.
Qu’ère eth moment que trincaue eth dia, e eth solei pujaue enrodat d’aqueres esteles qu’èren damb eth quan er amor divin estampèc eth prumèr movement a totes es causes beròies.
Aguesta ora e aguesta sason tan doces me dauen motiu entà fidar-me’n d’aquera fèra de pèth pintada.
Mès non tant coma entà que non me costèsse temor er aspècte d’un leon, qu’ath sòn torn, se m’apareishec: me pensè que venguie contra jo, damb eth cap naut e damb ua hame tan rabiosa, qu’enquia e tot er aire semblaue cranher-lo.
Lo seguic ad aguest ua loba que, ath miei dera sua primesa, semblaue cargada de desirs; loba qu’a obligat a víuer miserablaments a fòrça gent.
Eth huec qu’usclaue es sòns uelhs me costèc tau trebolament, que perdí era esperança d’arribat naut de tot dera cima.
E dera madeisha manèra qu’aqueth que, de bon voler, sauve es sòns sòs e plore damb totes es lèrmes des sòns uelhs quan arribe eth moment que patís ua pèrta, atau me hec a patir aquera fèra inquieta, que, en tot vier ath mèn encontre, de man en man me refusaue entà aquiu a on eth solei i tòque.
Quan lo vedí en aqueth gran desèrt li didí:
Ajatz pietat de jo, qui que sigatz, ombra o òme vertadèr.
Me responec:
Que non sò ja òme, mès que n’è estat; es mèns pairs sigueren lombardi e ambdús aueren a Mantua coma patria.
Neishí “jos Junhsèga”, encara qu’un shinhau tard, e vedí a Roma jos eth comandament deth brave August en temps des dius faussi e enganhosi.
Que siguí poèta, e cantè ad aqueth just hilh d’Anquises, que tornèc de Tròia dempús der incendi dera supèrba Ilion.
Mès, per qué t’autreges de nauèth ara tua afliccion?
Per qué non puges en deliciós monte, qu’ei causa e començament de totes es jòies?
Ès tu aqueth Virgili, aquera hònt que vèsse tan naut delavaci d’eloquéncia?, li responí tot rogit.
A!, Aunor e tèda des auti poètes!
Be n’è estat d’erós deth prolongat estudi e deth gran amor qu’è liejut e meditat era tua òbra!
Tu qu’ès eth mèn mèstre e eth mèn autor preferit; tu solet ès aqueth que d’eth è imitat eth beròi estil que m’a autrejat tant d’aunor.
Guarda aguesta fèra que d’era arreculaua; desliura-me d’era, famós sabent, pr’amor que dauant deth sòn aspècte s’estrementissen e mies venes e bategue precipitadaments eth mèn pos.
Te cau seguir un aute camin, responec en veder-me plorar, se vòs húger d’aguest lòc sauvatge; pr’amor qu’aguesta fèra que te hè estarnar en taus lamentacions non dèishe passar ad arrés peth sòn camin, senon que s’opause ad aquerò en tot aucir ath que gause tau causa.
Eth sòn instint ei tan marrit e crudèu, que jamès ei satisfèt enes sòns ambiciosi desirs, e dempús de minjar, encara a mès hame qu’abantes.
Que son fòrça es animaus as que s’amasse, e encara seràn mès enquia que vengue eth Lebrèr1 e la hèsque morir entre dolors.
Aguest non s’alimentarà de tèrra ne d’estanh, senon de sabença, d’amor e de vertut, e era sua patria s’estarà entre Feltro e Feltro.
Que serà era sauvacion d’aguesta umila Italia, que per era moriren per çò des sues herides era vèrge Camila, Eurialo e Turno e Niso.
Acaçarà ara loba de ciutat en ciutat enquia que l’age lançat en lunfèrn, d’a on en d’auti tempsi l’auie hèt gésser era enveja.
Can Gran dera Scala, senhor de Verona e benfactor de Dante.
Se vòs, de seguit, pujar entada eri, t’acompanharà en aguest viatge ua amna mès digna que jo, te deisharè damb era quan jo me’n vaja; donques qu’er Emperaire que regne enes nautades non vò que, mejançant jo, s’entre ena sua ciutat, pr’amor que siguí rebèl ara sua lei.
Eth regne pertot e regne naut de tot; nau de tot s’està era sua ciutat e eth sòn naut tron.
Erós er escuelhut entath sòn reiaume!
E jo li responí:
Poèta, te demani per aguest Diu que non as coneishut, que me hèsques húger d’aguest mau e der aute pejor; amia-me entà on as dit, entà que jo veiga era pòrta de Sant Pèir e as que, sivans dides, son desoladi.
Alavetz se metec en marcha, e jo seguí ath sòn darrèr.
Escurie; era atmosfèra escura dera net convidaue a repausar des sues fatigues as èssers animadi qu’existissen sus era tèrra, e jo solet me premania a tier es combats deth camin e des causes dignes de pietat, qu’era mia memòria descriuerà sense enganhar-se.
Ò Muses!, ò naut engenh!, vietz ena mia ajuda: ò ment, qu’escriueres çò que vedí!, ara apareisherà era tua noblesa.
Jo comencè:
Poèta, tu que me guides, guarda s’era mia vertut ei pro fòrta abans de riscar-me en tan prigond viatge.
Tu dides qu’eth pair de Silvi, encara corruptible, passèc entath sègle immortau e passèc sensiblaments.
S’er adversari de toti es maus li siguec favorable, deuec èster per çò des grani efèctes que d’eth auien de vier; e eth perquè non semble injust entà un òme de talent; pr’amor qu’en Cèu siguec escuelhut entà èster eth pair dera feconda Roma e deth sòn emperi: autant er un coma er aute, plan que òc, sigueren establidi en favor deth lòc sant a on demore eth successor deth gran Pèir.
Pendent aguest viatge, que per eth lo vantes, entenec causes qu’aubirèren era sua victoria e era capa papau.
Dempús eth Veire d’eleccion siguec transportat entath cèu pr’amor de balhar mès fermetat ara fe, qu’ei eth començament deth camin dera sauvacion.
Mès jo, se per qué m’i cau anar?
Qui m’ac permet?
Jo non sò Eneas, ne Sant Pau: dauant d’arrés, ne tansevolh dauant de jo madeish, me creigui digne de tau aunor.
Pr’amor que se me lanci entà tau entrepresa, cranhi pera mia hòla obstinacion.
Donques qu’ès sabent, compreneràs es rasons que non cohèssi.
E tau qu’aqueth que ja non vò çò que volie, e assautat per ua auta idia naua, càmbie d’opinion, de manèra qu’abandone tot aquerò qu’auie començat, atau m’arribaue a jo en aquera escura pala; pr’amor que, a truca de pensar, abandonè era entrepresa qu’auia començat damb tant afogament.
S’è comprenut ben es tues paraules, responec aquera ombra magnanima, era tua amna ei trauessada d’espant, que s’apodere soent der òme, e de tau manèra, que lo trè d’ua entrepresa aunèsta, coma ua vana ombra hè a viatges arrecular a ua fèra, quan se cale ena escurina.
Entà desliurar-te d’aguest temor, te vau a díder se per qué è vengut, e çò que vedí en prumèr moment que te cuerlhí pietat.
Es sòns uelhs ludien mès qu’ua estela, e comencèc a dider-me damb votz angelicau, ena sua lengua: “Ò, amna cortès Mantuana, qu’era sua fama se tarde encara en mon e se tardarà tant qu’age movement!
Eth mèn amic, que non n’ei dera aventura, se ve tant embolhat ena plaja desèrta, qu’ath miei deth camin era pòur l’a hèt arrecular; e cranhi (per çò qu’è entenut, sus eth, deth cèu) que ja s’age hòraviat, e que jo aja arribat tard ena sua ajuda.
Vè-te’n, donc, e damb es tues eloquentes paraules, e damb tot aquerò que s’a de besonh entà trèir-lo deth trebuc, ajuda-lo tan ben, que jo me quèda consolada.
Jo sò Beatriz, era que te hè partir, vengui d’un lòc a on desiri tornar: er amor m’ahisque e ei eth que me hè a parlar.
Quan torna a èster dauant deth mèn Senhor, li parlarè de tu ben e soent.” Carèc alavetz e jo repliquè: “Ò hemna de vertut unica, que per era era espècia umana depasse en dignitat a toti es èssers que son jos aqueth Cèu qu’a es cercles mès petiti!
Autant me platz era tua orde, que se ja t’auessa aubedit, me pensaria que m’auia tardat: que non te cau exprimir ja mès es tòns desirs.
Mès, ditz-me: per qué non cranhes baishar ath hons d’aguest centre des de naut d’aguesti immensi lòcs, a on te delisses en desirs de tornar?” “Donques que tantes causes vòs saber, te diderè brèuments, me responec, se per qué non cranhi vier en aguest abisme.
Sonque mos cau crànher es causes que pòden acabar en tot damnatjar as auti; mès non aqueres que non inspiren aguest temor.
Pera gràcia de Diu, sò hèta de tau sòrta, que non m’artenhen es vòstes misèries, ne pòt alugar en jo era ahlama d’aguest incendi.
I a en Cèu ua dauna gentila2, que se planh der obstacle opausat ath que te mani, e que padegue eth dur judici dera justícia divina.
Era s’a dirigit a Lucia3 damb es sòns prècs, e l’a dit: “Eth tòn fidèu amic qu’a besonh de tu, e te lo recomani.” Lucia, enemiga de quinsevolh còr crudèu, s’a esmoigut e a vengut en lòc que jo me trapaua, seiguda ath costat dera anciana Raquel.
E m’a dit: “Beatriz, vertadèra laudança de Diu, non ajudes ad aqueth que tant t’estimèc e que per tu gessec dera vulgara esfèra?
Non entenes eth sòn planh patetic?
Era clemencia divina.
Era gràcia divina, o mèsalèu, era gràcia qu’illumine.
Descení deth mèn erós lòc, en tot fidar-me d’aguesta eloquenta paraula que t’aunore, e qu’aunore a guairi l’an entenut”.
Dempús d’auer-me parlat d’aguesta manèra, virèc entà jo es sòns uelhs, ludents de lèrmes, çò que me hec partir mès ara prèssa.
E me sò dirigit a tu, tau qu’a estat era sua volentat, e t’è protegit d’aquera fèra que te barraue eth pas mès cuert entara polida montanha.
Mès, qué te cau?
Per qué t’artures?
Per qué as tanta covardia en tòn còr?
Per qué non gauses, quan tres hemnes benedides te suenhen ena cort celestiau e es mies paraules te prometen tant de ben?
E atau coma es floretes, inclinades e barrades pera arrosada, se daurissen quilhades tanlèu eth Solei les illumine, atau creishec eth mèn aclapat anim, e neguèc de tau alend eth mèn còr, qu’exclamè coma un òme decidit:
Ò, guaire pietosa ei era que m’a ajudat!
E tu, amna benfactora, qu’as aubedit tant ara prèssa es paraules de vertat qu’era t’a dit!
Damb es tues, qu’as premanit eth mèn còr de tau sòrta, e l’as comunicat autant de desir d’entamenar eth gran viatge, que torni a abrigar eth mèn prumèr prepaus.
Ve-te’n, donc; que mos dirigisque ua soleta volentat: tu qu’ès eth mèn guida, eth mèn senhor, eth mèn mèstre.
Abantes que jo non i auie arren creat, exceptat çò d’etèrn, e jo me tardi etèrnaments.
Mèstre, eth sentit d’aguestes paraules me còste pena.
E eth, coma òme plen de prudéncia, me responec:
Te cau abandonar aciu quinsevolh temor; te cau hèr enlà quinsevolh covardia.
Qu’auem arribat en lòc a on t’è dit que veiries ara adolorida gent, qu’a perdut eth ben dera intelligéncia.
E dempús d’auer botat era sua man sus era mia, damb ròstre alègre, que m’encoratgèc, m’introdusic ath miei des causes secretes.
Aquiu, jos un cèu sense esteles, ressonauen alendades, planhs e prigonds gemiments, de sòrta qu’en escotar-les comencè a plorar.
Diuèrses lengües, orribli renecs, paraules de dolor, accents de ràbia, votzes nautes e ronques, acompanhades de còps de man, costauen un revolum que va rodant tostemp per aqueth espaci etèrnaments escur, coma eth sable possat per un remolin.
Jo, qu’èra espaurit, didí:
Me responec:
Aguesta miserabla sòrt qu’ei reservada as tristes amnes d’aqueri que viueren sense meritar laudances ne reprovacions: que son confonudes entre eth pervèrs cor des angels que non sigueren rebèls ne fidèus a Diu, senon que sonque viueren entada eri.
Eth Cèu les hec enlà deth sòn sen entà non èster mens beròi; mès eth prigond lunfèrn non les vò recéber per çò dera glòria que damb aquerò poirien autrejar as auti colpables.
E jo repliquè:
Mèstre, quin crudèu dolor les hè planher-se autant?
Ad açò me responec:
T’ac diderè brèuments.
Aguesti non demoren morir; e era sua ceguetat ei tanta, que se mòstren envejosi de quinsevolh auta sòrt.
Eth mon non sauve degun rebrembe d’eri; era misericòrdia e era justícia les mensprèden: non parlem mès d’eri, guarda-les e passa entà dauant.
E jo, en tot fixar-me mès, vedí ua bandèra qu’onejaue tan de prèssa, que semblaue menspredosa deth mendre repaus: darrèr d’era venguie tau revolum de gent, que non m’auria pogut creir qu’era mòrt esbaucèsse tan gran nombre.
Dempús d’auer-ne arreconeishut a quauqui uns, guardè mès fixaments, e vedí era ombra d’aqueth que per covardia hec era grana renoncia4.
Comprení de seguic, e solide fòrça, qu’aqueth revolum de gent ère eth des roïns que se heren desagradius dauant des uelhs de Diu e des uelhs des sòns enemics.
Aqueri malerosi, que jamès viueren, èren nudi, e èren shordadi sense pòsa pes hissades des mosques e des vèspes que i auie per aquiu; aguestes hègen córrer peth sòn ròstre era sang, que barrejada damb es sues lèrmes, ère recuelhuda as sòns pès per hastigosi vèrmes.
Mèstre, digna-te mostrar-me qui son e per quina sòrta de lei semblen aguesti tan prèsti a trauessar er arriu, sivans posqui veir a favor d’aguesta fèbla claretat.
E eth me responec:
T’ac diderè quan botem es nòstes pès ena trista arriba der Aqueronte.
Alavetz, avergonhat e damb es uelhs entà baish, en crànher que lo desengustèssen es mies preguntes, deishè de parlar enquia qu’arribèrem en arriu.
En aqueth moment vedérem a un ancian caperat de peublancs, que se filaue de cap a nosati en ua petita barca, cridant: “Ai de vosates, amnes pervèrses!
Non demoretz veir jamès eth Cèu.
Que vengui entà amiar-vos entara auta arriba, a on regnen etèrnes tenebres, ath miei deth calor e deth hered.
E eth mèn guida li didec:
Caron, non t’emmalícies.
Alavetz se padegueren es peludes caròles deth barquèr des livides lacunes, qu’auie cercles d’ahlames ath torn des sòns uelhs.
Mès aqueres amnes, qu’èren nudes e fatigades, tanlèu enteneren aguestes terribles paraules, cambièren de color, carrinclant es dents, renegant de Diu, de sa pairs, dera espècia umana, deth lòc e deth dia deth sòn neishement, dera descendéncia dera sua descendéncia, e dera sua descendéncia: dempús se retireren totes amassa, plorant damb totes es lèrmes des sòns uelhs, de cap ara arriba a on se demore a tot aqueth que non cranh a Diu.
Eth dimòni Caron, damb uelhs de huec, en tot hèr un senhau, les anèc arremassant, pataquejant damb eth sòn rem ad aqueres que s’arreculauen; e atau coma ena tardor van queiguent es huelhes ua darrèr dera auta, enquia qu’es arrames an entornat ara tèrra toti es sues dèishes, dera madeisha manèra es marridi hilhs d’Adam se lançauen d’un en un dera arriba estant, dempús d’aqueth senhau, coma audèths qu’acodissen ath sòn reclam.
D’aguesta sòrta s’anèren aluenhant pes neres ondades; mès abantes de qué auessen sautat ena arriba opausada, s’amassèc un aute revolum de gent en lòc qu’auien deishat aqueres.
Hilh mèn, me didec eth cortés Mèstre, es que morissen ena colèra de Diu acodissen aciu de pertot, e s’esdeguen a trauessar er arriu, esperonadi de tau sòrta pera justícia divina, qu’eth sòn temor se convertís en desir.
Per aciu non passe jamès ua amna pura; per çò que, se Caron s’emmalicie contra tu, ja te’n sabes ara deth motiu des sues menspredoses paraules.
Tanlèu auec acabat, tremolèc tan fòrtaments era ombriua campanha, qu’eth rebrembe der espant que sentí encara me negue eth front de sudor.
D’aquera tèrra de lèrmes gessec un vent que costèc vermelhs relampits, en tot hèr-me a pèrder eth sentit e quèir coma un òme susprenut peth saunei.
Interrompec eth mèn prigond saunei un tron tan fòrt, que m’estrementí tau qu’un òme que se desvelhe ara fòrça: me lheuè e, en tot hèr ua guardada ath mèn entorn, tachè era vista pr’amor d’arreconéisher eth lòc a on me trapaua.
Me vedí ath cant dera aurèra dera trista val, abisme de dolor, qu’en eth ressonen infinits ais, que se retiren as trons.
Er abisme ère tan prigond, escur e bromós, qu’en bades tachaua es mèns uelhs ath sòn hons, donques que non aubiraua arren.
Jo, que me n’auia encuedat deth sòn pallitge, li responí:
E eth repliquèc:
Era angonia des malerosi que son aquiu baish, reflectís en mèn ròstre ua pietat que tu cuelhs per terror.
Au, donc; qu’era longada deth camin exigís que mos pressem.
E sense díder arren mès, se calèc e me hec entrar en prumèr cercle qu’enròde er abisme.
Aquiu, sivans podí avertir, non s’entenien planhs, senon solet alendades, que hègen tremolar era etèrna vòuta, e que venguien dera pena sense torment d’un revolum d’òmes, hemnes e mainatges.
Eth bon Mèstre me didec:
Non me demanes se quini esperits son es qu’èm en tot veir?
Voi, donc, que te’n sàpies, abans de contunhar entà dauant, qu’aguesti non pequèren; e se cuelheren pendent era sua vida quauqui merits, non ei pro, pr’amor que non receberen era aigua deth baptisme, qu’ei era pòrta dera Fe que forme era tua credença.
E se viueren abans deth cristianisme, non adorèren a Diu coma cau: jo que sò tanben un d’eri.
Per tau fauta, e non per ua auta colpa, èm condemnadi, en tot estar-se era nòsta pena en víuer damb eth desir sense esperança.
Ditz-me Mèstre e senhor mèn, li preguntè entà assolidar-me mès en aguesta Fe que trionfe sus quinsevolh error, quauqu’ua d’aguestes amnes a pogut, sigue pes sòns merits o sigue pes des auti, gésser deth Limb e arténher era benaurança?
E eth, que comprenec es mies paraules amagades e escures, responec:
Jo qu’èra nauèth vengut en aguest lòc, quan vedí vier a un Èsser poderós, coronat damb eth senhau dera victòria.
Hec a gésser d’aciu era amna deth prumèr pair, e era d’Abel eth sòn hilh, e era de Noé; era deth legislador Moisés, tant aubedient; era deth patriarca Abraham, e era deth rei David; a Israèl, damb sa pair e damb es sòns hilhs, e a Raquèl que per era aqueth hec autant5, e a fòrça d’auti, qu’autregèc era benaurança; pr’amor que te cau saber que, abantes d’eri, non se sauvauen es amnes umanes.
Tant que parlaue atau, non deishàuem de caminar; mès seguíem trauessant tostemp era seuva, ei a díder, era seuva que formauen es esperits apileradi.
Encara non èrem guaire luenh dera entrada der abisme, quan vedí un resplendor que trionfaue der emisfèri des tenèbres: mos trapàuem encara a cèrta distància, mès non tanta que non podessa jo distinguir qu’aqueth lòc ère ocupat per persones dignes.
E eth a jo:
Alavetz entení ua votz que didie: “Aunoratz ath sublim poèta; torne era sua ombra, que s’auie separat de nosati!” Quan carèc era votz, vedí que venguien ath nòste encontre quate granes ombres, qu’eth sòn ròstre non mostraue tristor ne alegria.
Eth bon Mèstre comencèc a dider-me:
Guarda ad aqueth qu’a ua espada ena man e vie dauant des tres coma eth sòn senhor.
Aguest ei Homer, poèta sobeiran: er aute ei eth satiric Horaci, Ovidi ei eth tresau e eth darrèr Lucano.
Cadun merite, coma jo, eth nòm qu’abans prononcièren unanimes; m’aunoren e hèn ben.
Dempús d’auer estat en tot conversar entre eri ua estona, se virèren entà jo en tot hèr-me ua amistosa salutacion, que hec arrir ath mèn Mèstre; e m’aunorèren encara mès, pr’amor que m’admeteren ena sua companhia, de sòrta que siguí eth siesau entre aqueri grani gènis.
Atau seguírem enquia a on ère era lum, en tot parlar de causes que non s’ac vau de díder, encara que s’ac valie parlar-ne en lòc que mos trapàuem.
Arribérem ath pè d’un nòble castèth, enrodat sèt còps de nautes muralhes, e defenut enes entorns per un bèth arriuet.
Passérem sus aguest coma per tèrra fèrma; e en trauessar sèt pòrtes damb aqueri sabents, arribèrem en un prat de fresc verdugalh.
Aquiu i auie personatges de guardada tranquilla e grèu, qu’eth sòn ròstre revelaue ua grana autoritat: que parlauen pòc e damb votz doça.
Mos hérem enlà entà un aute extrèm deth prat; en un lòc espaciós, naut e luminós, d’a on se podien veir totes aqueres amnes.
Aquiu, de pès sus eth verd esmalt, me sigueren senhaladi es grani esperits, qu’era sua contemplacion me hec estrementir d’alegria.
Aquiu vedí a Electra damb fòrça des sòns companhs, qu’entre eri arreconeishí a Hector e a Eneas; dempús a Cesar, armat, damb es sòn uelhs d’audèth rapaç.
Vedí en un aute lòc a Camila e a Pentesilea, e vedí ath Rei Latin, qu’ère seigut ath cant dera sua hilha Lavinia; Vedí ad aqueth Bruto, que treiguec a Tarquino de Roma; tanben a Lucrecia, a Julia, a Marcia e a Cornelia, e a Saladino, qu’ère solet e desseparat des auti.
En auer quilhat dempús era vista, vedí ath mèstre des sabents6, seigut entre era sua filosofica familha.
Toti lo guardauen, toti l’aunorauen: vedí, ath delà, a Socrates e a Platon, qu’èren mès pròches d’aqueth qu’es auti; a Demòcrit, que preten qu’eth mon a auut coma origina er edart; a Diogenes, a Anaxagoras e a Tales, a Empedòcles, a Heraclit e a Zenon: vedí ath bon observaire dera qualitat, ei a díder, a Dioscorides, e vedí a Orfeo, a Tulio e a Lino, e ath moralista Seneca; ath geomètre Euclides, a Ptolomèu, Hipocrates, Avicena e Galeno, e a Averroes, que hec eth gran comentari.
Que non m’ei possible mentar-les a toti, pr’amor que m’arrossègue eth long tèma que me cau seguir e fòrça còps es paraules son brèus entar ahèr.
Lèu lèu era companhia de sies quedèc redusida a dus: eth mèn sabent guida m’amie per un aute camin dehòra d’aquera immobilitat entà ua auròra tremolosa, e arribi en un punt privat totauments de lum.
Eth 3losòf Aristò(l.
Atau baishè deth prumèr cercle entath dusau, que tie mens espaci, encara que fòrça mès dolor, e dolor ponhent, que còste esquinçadors sorriscles.
Aquiu que i ère er orrible Minos que, carrinclant es dents, examine es colpes des qu’entren; jutge e hè a compréner es sues ordes mejançant es virades dera sua coa.
Ei a díder, que tanlèu se presente ath sòn dauant ua amna pecadora, e li cohèsse totes es sues colpes, aqueth gran coneishedor des pecats ve se quin lòc deth lunfèrn li cau ocupar e l’ac senhale, en tot cenher-se en còs era coa autanti viatges coma sigue eth nombre deth cercle que li cau èster manat.
Dauant d’eth, tostemps fòrça amnes, qu’acodissen per torn entà èster jutjades, parlen e escoten, e dempús son lançades en abisme.
Ò, tu, que vies en ostau deth dolor!, me cridèc Minos tanlèu me vedec, en tot suspéner es sues terribles foncions; guarda se com entres e de qui te’n fides: non sigue causa que t’alugue era amplada dera pòrta.
Alavetz eth mèn guida li preguntèc:
Per qué crides?
Non t’opauses ath sòn viatge ordenat peth destin: qu’atau ac an dispausat aquiu a on se pòt hèr çò que se volgue; e non preguntes mès.
Comenceren a entener-se votzes planhoses: e arribè en un lòc a on heriren es mies aurelhes granes lamentacions.
Qu’entràuem en un lòc que mancaue era lum, e que bramaue coma eth mar tempestuós quan ei combatut per vents contraris.
Eth revolum infernau que non s’arture jamès, enròde en sòn remolin as esperits; les hè hèr torns de contunh, e les agite e les shòrde: quan se trapen dauant dera roïnosa barralha que les entornege, aquiu son es crits, es plors e es planhs, e es renecs contra era vertut divina.
Me’n sabí qu’èren condemnadi a tau torment es pecadors carnaus que someteren era rason as sòns lascius desirs; e atau coma es estornèls vòlen en granes e compactes volades ena estacion des hereds, atau aqueth remolin arrossègue as esperits marridi en tot hèr-les a vier d’un costat en aute, de naut en baish, sense qu’agen jamès era esperança d’auer un moment de pòsa, ne de qué era sua pena s’amendrisque.
Per çò que preguntè:
Era prumèra d’aguestes, des que desires notícies, me didec alavetz, siguec emperairitz d’ua multitud de pòbles que parlauen diuèrses lengües, e tant autrejada ath vici dera luxúria, que permetec enes sues leis tot aquerò qu’excitaue eth plaser, pr’amor d’amagar d’aguesta manèra era abjeccion que s’estaue.
Qu’ei Semiramis, que d’era se lieg que succedic a Nino e siguec era sua esposa e regnèc ena tèrra a on règne eth Sultan.
Era auta ei era que s’aucic per amor e trinquèc era fe prometuda as cendres de Siqueo.
Dempús seguís era lasciua Cleopatra.
Tanben i a Elena, que dèc lòc a tan funèsti tempsi; e se ve tanben ath gran Aquiles, que fin finau li calec combàter per amor.
Se ve a Paris e a Tristan…
E m’anèc mostrant a mès de mil ombres e senhalant damb eth dit, a qui Amor auie hèt a gésser d’aguesta vida.
Quan entení ath mèn sabent nomentar as ancianes daunes e cavalièrs, me sentí senhorejat pera pietat e quedé coma embadoquit.
Comencè a díder:
E eth me responec:
Tanlèu coma eth vent les possèc entà nosati, quilhè era votz dident:
Tau que dues palomes, ahiscades pes sòns desirs, se filen damb es ales dubèrtes e fèrmes de cap ath doç nin, amiades en aire per ua madeisha volentat, atau gesseren aqueres dues amnes dera multitud a on i auie Dido, en tot dirigir-se entà nosati a trauèrs der aire malsan, tirades peth mèn eficaç e afectuós aperament.
Ò, èsser graciós e benigne, que vies a visitar, ath miei d’aguest aire nerós, as qu’auem tintat eth mon de sang!
Tot çò que te shaute enténer e díder, t’ac dideram, e escotaram damb plaser tant que sigue eth vent tan tranquil coma ara.
Era tèrra a on neishí ei plaçada ena còsta a on desboque eth Po damb toti es sòns afluents entà repausar en mar.
Amor, que s’apodère lèu d’un còr gentil, hec qu’aguest s’encamardèsse d’aqueth beròi còs que me siguec panat d’ua forma qu’encara me tormente.
Amor, que non dispense d’estimar ath qu’ei estimat, hec que m’autregèssa viuaments ath plaser que s’embriagaue aguest, que, coma ves, non m’abandone jamès.
Amor mos amièc entara madeisha mòrt.
Caina7 demore ath que mos arrinquèc era vida.
Taus sigueren es paraules des dues ombres.
En enténer aqueres amnes tormentades, joqué eth cap e lo tenguí clin autant de temps, qu’eth poèta me didec:
En qué penses?
Dempús me filè entada eri, en tot dider-les:
Francesca, es tòns malastres me hèn vessar tristes e pietoses lèrmes.
Mès, ditz-me: en tempsi des doci alends, com vos permetec Amor conéisher es vòsti secrets desirs?
Era me responec:
Que non i a dolor màger que brembar-se’n deth temps erós ena misèria; e aquerò ac sap pro ben eth tòn Mèstre.
Mès s’as tant de delèri de conéisher quina siguec era principau origina deth nòste amor, harè coma aqueth que parle e plore ath còp.
Liegíem bèth dia, per léser, es aventures de Lancelot, e de quina manèra queiguec enes hilats der Amor: qu’èrem solets e sense aubirar cap sospecha.
Aquera lectura hec qu’es nòsti uelhs se cerquèssen fòrça viatges e que s’esblancossisse eth nòste ròstre; mès un solet passatge siguec eth que decidic sus nosati.
Vedetz eth cant trenta dusau.
Tant qu’ua amna didie aquerò, era auta ploraue de tau sòrta, que, possada pera pietat, m’aflaquí coma se me morissa, e queiguí coma què un còs inanimat.
En remeter-me, pr’amor que perdí eth sentit per çò dera tristor e dera pietat que me costèc era sòrt des dus cunhats, vedí ath mèn entorn naui torments e naues amnes tormentades en quinsevolh lòc qu’anèssa, me virèssa o guardèssa.
Eth mèn encontre en tresau cercle; en aqueth dera ploja etèrna, maudita, hereda e densa, que què tostemp madeish abondiua e damb era madeisha fòrça.
Espesses peiregades, aigua nerosa e nhèu baishen a còps de caudèr a trauèrs des tenèbres; era tèrra, en receber-les, exale ua flaira pudesenca.
Cerbero, fèra crudèu e monstruosa, ganhòle damb es sues tres gargamères de gosset contra es condemnadi que son aquiu enaiguadi.
Qu’a es uelhs ròis, es peus neri e de porcèth, eth vrente ample e es pautes aprovedides d’ungles que tache enes esperits, les estarne era pèth e les esbocine.
Era ploja les hè ganholar coma gossets; es miserables condemnadi formen entre eri ua muralha damb es sòns costats e se barregen sense pòsa.
Quan mos desnishèc Cerbero, eth gran vèrme dauric es boques en tot mostrar-mos es sòns aueranèrs; toti es sòns membres èren agitadi.
Alavetz eth mèn guida estenec era man, cuelhec tèrra, e la lancèc a sarpats enes gargamères avides dera fèra.
E dera madeisha manèra qu’un gosset se des.hè ganholant quan a hame, e se padegue quan nhaque era sua presa, tengut solet en avalar-la-se, atau tanben eth dimòni Cerbero barrèc es sues impures boques, qu’es sòns idòls costauen tau estabordiment enes amnes, que volerien vier a èster sordes.
Passèrem per dessús des ombres esbauçades pera incessanta ploja, botant es nòsti pès sus es sòns hantaumes, que se retirauen a còssi umans.
Totes jadien peth solèr, exceptat ua que se lheuèc ara prèssa entà sèir-se, quan mos vedec passar dauant sòn.
Tu que sigueres hèt abantes que jo des.hèt.
Era angonia que te tormente ei dilhèu era causa de qué non me’n bremba de tu, me semble que non t’è vist jamès.
Mès, ditz-me, qui ès tu, qu’en tan trist lòc as estat amiat, condemnat a un suplici, que se n’a un aute màger, non serà, plan, tan desagradiu?
Jo li responí:
Me responec:
Era tua ciutat, tan plia aué d’enveja, que ja ei ar arràs dera mesura, me vedec en sòn sen en vida mès serena.
Vosati, es abitants d’aguesta ciutat, me cridéretz Ciacco.
Per çò deth reprensible pecat dera gorjaria, me veigui, coma ves, patint aguesta ploja.
Jo non sò aciu era soleta amna trista, totes es autes son condemnades ara madeisha pena pera madeisha causa.
E non prononcièc ua paraula mès.
Jo li responí.
Ciacco, eth tòn martiri m’impressione autant, que me hè vessar lèrmes; mès ditz-me, s’ei qu’ac sabes: qué vieràn a èster es abitants d’aguesta ciutat tan dividida en faccions?
I a bèth just entre eri?
Ditz-me per quin motiu s’a calat en era era discòrdia.
Me responec:
Dempús de granes discussions, arribaràn a vessar era sua sang, e eth partit sauvatge lançarà ar aute partit, en tot costar-li granes pèrtes.
Dempús calerà qu’eth partit vencedor s’esbauce ath cap de tres ans, e qu’eth vençut se quilhe, gràcies ara ajuda d’aqueth qu’ara ei neutrau.
Aguesta faccion amiarà era tèsta plan nauta pendent fòrça temps, en tot auer jos era sua joata de hèr ar aute, encara qu’aguest se planhe e s’avergonhe.
Encara i a dus justi, mès arrés les escote: era supérbia, era enveja e era avaricia son es tres bualhs qu’an alugat es còrs.
Aciu acabèc Ciacco eth sòn lamentable discurs, e jo li didí:
Encara voi que m’informes, e me digues quauques paraules.
Ditz-me a on son, e hè-me a conéisher a Farinata e ath Tegghiao, que sigueren tan dignes, a Jacobo Rusticucci, Arigo e Mosca, e a d’auti que consagrèren eth sòn engenh entà hèr eth ben, pr’amor que desiri ardentaments saber se son entre es doçors deth Cèu o entre es amarums deth Lunfèrn.
Ad aquerò me responec:
Que son entre es amnes mès pervèrses; d’auti pecats les an lançat en un cercle mès prigond: se baishes enquia aquiu, les poiràs veir.
Mès quan entornes en doç mon, te prègui que hèsques entà qu’en eth se renauisque eth mèn rebrembe: e non te digui ne te responi arren mès.
Alavetz virèc es uelhs que les auie auut tachadi; me guardèc un moment, e dempús joquèc eth cap, e tornèc a quèir entre es auti cècs.
Eth mèn guida me didec:
Ja non tornarà a lheuar-se enquia que s’entengue eth son dera angelicau trompeta; quan arribe eth poder enemic deth pecat.
Cadun traparà alavetz era sua trista hòssa; recuperarà es sues cares e era sua figura; e entenerà eth judici qu’a de ressonar pendent tota era eternitat.
Per çò que didí:
E eth a jo:
Bremba-te’n dera tua sciéncia, que ditz que coma mès perfècta ei ua causa, autant màger ben o dolor experimente.
Encara qu’aguesta raça maudita non li cau jamès arribar ena vertadèra perfeccion, demore èster dempús deth judici mès perfècta qu’ara.
Caminant pera via que vire ar entorn deth cercle seguírem parlant de d’autes causes que non racondi, e arribèrem en lòc a on se baishe: Aquiu trapèrem a Pluton, eth gran enemic.
E aqueth sabent gentil, qu’ac sabec tot, entà encoratjar-me, didec:
Dempús, virant-se entad aqueth ròstre holat d’ira, li didec:
Cara, lop maudit: consumis-te interioraments damb era tua pròpria ràbia.
Qu’auem bèth motiu entà vier en prigond lunfèrn; donques qu’atau ac an dispausat aquiu naut, a on Miquèu castiguèc era supèrba rebellion.
Coma es veles, holades peth vent, quèn esbocinades quan eth pau se trinque, dera madeisha manèra queiguec en solèr aquera fèra crudèu.
Atau, donc, baishèrem ena quatau cavitat, en tot apressar-mos mès ara dolorosa arriba qu’embarre en era tot eth mau der univèrs.
A, justícia de Diu!, qui, se non tu, pòt apilerar tantes penes e trabalhs coma vedí aquiu?
Per qué mos estarnen atau es nòstes pròpries fautes?
Coma ua ondada s’esclafe contra ua auta ondada en trencant de Caribdis, atau tusten es uns contra es auti es condemnadi.
Aquiu vedí mès condemnadi qu’en quinsevolh aute lòc, es quaus, formadi en dues ringleres, se lançauen dera ua entara auta enòrmes pesi damb tota era fòrça deth sòn pièch, cridant fòrtaments: se fotien grani còps, e dempús se virauen cadun entà darrèr, exclamant: “Per qué estauvies, per qué degalhes?” D’aguesta sòrta anauen virant per aqueth ombriu cercle, en tot vier d’un extrèm en aute, e repetir a crits eth sòn injuriós estriuet.
Dempús, quan cadun auie arribat en centre deth sòn cercle, se virauen toti ath còp, entà començar de nauèth era luta.
Jo, qu’auia eth còr cuelhut pera pietat, didí:
Mèstre mèn, indica-me quina gent ei aguesta.
E eth me responec:
Aguesti que non an peus que capèren era sua tèsta, sigueren clèrgues, papes e cardenaus, que les senhoregèc era avarícia.
E jo:
E eth a jo:
En bades esforçaràs era tua imaginacion: era vida sordida que les hec defòrmes, hè qu’aué siguen escurs e desconeishudi.
Seguiràn tumant entre eri etèrnaments; e gesseràn aguesti deth sepulcre damb es punhs sarradi, e aqueri damb es peus tònudi.
Per auer despenut mau e estauviat mau, qu’an perdut eth Paradís, e se ven condemnadi ad aguest etèrn combat, que non me cau pintar-te damb paraules escuelhudes.
Aquiu poiràs veir, hilh mèn, guaire lèu passe era bohada des bens dera Fortuna que per eri era raça umana se n’enorgulhís e plaidege.
Tot er aur qu’existís jos era Lua, e tot çò qu’a existit, non pòden autrejar un moment de repaus a ua soleta d’aguestes amnes fatigades.
E eth a jo:
Ò, pègues creatures!
Guaire gran ei era ignorància que vos horavie!
Voi que te neurisques damb es mies leçons.
Aqueth, qu’era sua sabença ei superiora a tot, hec es cèus e les autregèc un guida, de sòrta que tota era part lutz entà tota era part, en tot escampilhar era lum per egal; damb er esplendor deth mon hec madeish, e l’autregèc un guida, qu’en tot administrà’c tot, hesse passar de temps en temps es vanes riqueses d’ua familha en auta, d’ua nacion en auta, a maugrat des obstacles que creen era prudéncia e prevision umanes.
Vaquí se per qué, mentre ua nacion regne, ua auta s’aflaquís, sivans eth judici d’Aqueth qu’ei amagat, coma era sèrp ena èrba.
Era vòsta sabença non la posqui contrastar; pr’amor qu’aprovedís, jutge e seguís eth sòn reinatge, coma ac hèn damb eth sòn cadua des autes divinitats.
Es sues transformacions non an pòsa; eth besonh l’obligue a èster rapida; plan per aquerò se càmbien toti tan soent.
Tau ei aguesta que tan soent vitupèren es madeishi que les calerie laudar-la, e que d’era reneguen e maudiden sense rason.
Baishem ara entà on existissen majors e mès lamentables maus: ja baishen totes es esteles que gessien quan me metí en marcha, e mos ei enebit d’arrecular-mos massa.
Trauessèrem eth cercle entara auta arriba, sus ua borenta hònt, que vèsse es sues aigües en un arriuet que li deu era sua origina e qu’es sues aigües son mesalèu escures que bluenques; e baishèrem per un camin desparièr, en tot seguir eth cors de tan tenebroses ondades.
Quan aqueth arriuet a arribat ath pè dera plaja grisa e infècta, forme ua lacuna cridada Estigia; e jo, que guardaua atentiuaments, vedí quauques amnes hangassejades en aguest pantan, complètaments despolhades e de ròstre irritat.
Se pataquejauen non solet damb es mans senon damb eth cap, damb eth pièch, damb es pès, en tot arrincar-se era carn a tròci damb es dents.
Me didec eth bon Mèstre:
Hilh, contempla es amnes des qu’an estat dominadi pera ira: voi ath delà que te’n sàpies que jos aguesta aigua i a ua raça condemnada qu’alende, e la hè borir ena superfícia, coma t’ac indiquen es tòns uelhs en guaire lòcs se tachen.
Caladi ena hanga, diden: “Siguérem tostemp tristi jos aqueth aire doç qu’alègre eth Solei, amiant en nòste laguens ua ombriua umadissa: ara mos entristim tanben ath miei d’aguest nere hanhàs” Aguestes paraules gessen deth hons dera sua gòrja coma se gargalhèssen, non podent prononciar-ne ua soleta de sancera.
Atau anèrem descriuent un gran arc ath torn de pudesenc pantan, entre era plaja seca e era aigua, viradi es uelhs entad aqueri que se hicauen damb era hanga, enquia que, fin finau, arribèrem en pè d’ua tor.
Digui, en tot contunhar, que fòrça abans d’arribar ath pè dera nauta tor, es nòsti uelhs se tachèren ena sua part mès nauta, per çò de dues petites lums que vedérem aquiu, e ua auta que corresponie ad aguestes dues, mès de tan luenh, qu’a penes podie distinguir-se.
Alavetz, dirigint-me entath mar de tota sciéncia, didí:
Qué signifiquen aguestes ahlames?
Me responec:
Flegias, Flegias, que crides en bades aguest còp, didec eth mèn Senhor; non mos tieràs en tòn poder mès temps qu’eth de besonh entà passar era lacuna.
Flegias, tient era sua colèra, hec çò madeish qu’un òme que desnishen qu’a estat victima d’ua enganha, en tot costar-li aquerò un dolor prigond.
Eth mèn guida sautèc ena barca e me hec entrar en era ath sòn darrèr; mès aquera non semblèc anar cargada enquia que recebec eth mèn pes.
Tanlèu es dus siguérem laguens, era anciana proa partic diboishant ena aigua ua estèla mès prigonda de çò que solie quan amiaue d’auti passatgèrs.
Tant que recorríem aqueth canau d’aigua estancada, se me presentèc ua ombra plia de hanga,e me preguntèc:
Qui ès tu, que vies abans de temps?
Ad aquerò responí:
Me responec:
Ja ves que sò un des que ploren.
E jo ada eth:
Esta-te, donc, entre es plors e era desolacion, esperit maudit!
T’arreconeishi encara que sigues enlordit.
Vè-te’n d’aciu damb es auti gossets.
Amna desdenhosa, benedida aquera que t’amièc en sòn sen!
Aguest que ves siguec en mon ua persona supèrba; cap vertut a aunorat era sua memòria, per çò qu’era sua ombra ei tostemp furiosa.
Guairi se tien aquiu naut per grani reis, que se veiràn negadi coma porcèths en aguest pantan, sense deishar ath sòn darrèr qu’orribles mensprètzi!
E jo:
E eth a jo:
Pòc dempús, lo vedí escometut de tau manèra pes autes ombres hangoses qu’encara laudi a Diu e li balhi es gràcies per aquerò.
Totes cridauen: “A Felip Argenti!” Aguest florentin, esperit capinaut, se revoutaue contra eth madeish, en tot nafrar-se damb es sòns dents.
Deishem-lo aquiu, donques que non pensi ocupar-me mès d’eth.
Dempús venguec a herir es mies aurelhes un planh dolorós, que per eth guardè damb mès atencion ath mèn entorn.
Eth bon Mèstre me didec:
E jo li responí:
Ad açò me responec:
Fin finau entrèrem enes prigondes trencades qu’enròden aquera desolada tèrra: es muralhes me semblauen de hèr.
Arribèrem, non sense auer hèt abans ua grana marregada, en un lòc qu’eth barquèr mos didec en votz nauta: “gessetz, vaquí era entrada” Vedí sus es pòrtes mès de mil esperits, queigudi deth cèu coma ua ploja, que didien damb ira: “qui ei aguest que sense auer mòrt va peth reiaume des mòrts?” Eth mèn sabent Mèstre hec un senhau exprimint que volie parlar-les en secret.
Alavetz tengueren un shinhau era sua ràbia e responeren: “Vene tu solet, e que se’n vage aqueth que tant audaçaments entrèc en aguest reiaume.
Guarda, lector, se seria jo tranquil en enténer aqueres paraules maudites:
Ò, guida estimat!, tu que mès de sèt còps m’as entornat era tranquillitat e m’as desliurat des grani perilhs que me sò estramuncat, non me dèishes, li didí, tant aclapat: se mos ei enebit auançar mès, hèm repè de seguit.
E aqueth Senhor que m’auie amiat aquiu me didec:
Non cranhes, pr’amor qu’arrés mos pòt barrar eth pas que Diu mos a daurit.
Tè-te aciu: remet eth tòn aclapat esperit e alimenta ua grata esperança, que jo non te deisharè en aguest baish mon.
De seguit se n’anèc eth doç Pair, e me deishèc solet.
Que non podí enténer çò que les prepausèc; mès parlèc pendent pòc de temps damb eri, e toti ath còp correren entara ciutat.
Es nòsti enemics fotèren era pòrta enes nassi ath mèn Senhor, que se demorèc dehòra, e se filèc tot doç entà on jo me trapaua.
Auie es uelhs entà baish, sense dar senhaus de gausardaria, e didie entre alendades: “Qui m’a empedit era entrada en ostau des dolors?” E en tot dirigir-se a jo:
Se sò irritat, didec, non t’enquimères; jo gesserè victoriós d’aguesta pròva, qui que siguen es que s’opausen ara nòsta entrada.
Que ja as vist sus era era inscripcion de mòrt.
Mès, mès apròp d’aguesta pòrta, baishant era montanha e passant pes cercles sense besonh de guida, ne ven un que mos daurirà era ciutat.
Aqueth dolor qu’era pòur pintèc en mèn ròstre quan vedí arrecular ath mèn guida, hec qu’en sòn s’esbugassèsse lèu lèu eth pallitge insolit, se metec atentiu, coma un òme qu’escote, pr’amor qu’es guardades non podien penetrar a trauèrs deth dens aire e dera espessa broma.
Ça que la, mos cau véncer en aguesta luta, gessec de díder; se non…!
Mès, mos an prometut…
Jo vedí pro ben qu’amagaue çò qu’auie començat a díder jos ua auta idia que l’assautèc dempús, e qu’aguestes darrères paraules èren desparières des prumères: ça que la, eth sòn discurs me costèc espant, pr’amor que me semblaue desnishar enes sues entrebracades frases un sentit pejor deth qu’en realitat auien.
A baishat quauque viatge ath hons d’aguest trist abisme quauque esperit deth prumèr cercle, qu’era sua soleta pena ei pèrder era esperança?, li preguntè.
Ad açò me responec:
Pòqui còps se passe que quauqu’un recorre eth camin que vau jo.
Qu’ei vertat que me calec baishar aquiu un aute viatge per çò des conjurs dera crudèu Ericton, que cridaue es amnes as sòns còssi, hège pòc de temps qu’era mia carn auie estat desseparada dera sua amna, quan me hèc a trauessar aguestes muralhes pr’amor de trèir un esperit deth cercle de Judes.
Aguest cercle qu’ei eth mès prigond, eth mès escur e eth mès aluenhat deth Cèu qu’ac botge tot.
Que me’n sai ben deth camin; per çò que te cau èster tranquil.
Aguesta lacuna, tan pudesenca, se sarre ar entorn dera ciutat deth dolor, a on ja non poiram entrar sense ua justa indignacion.
Didec ath delà d’autes causes que non è pogut retier ena mia memòria, donques que me trapaua absorbit, en tot guardar era nauta tor d’ardenta cima, a on vedí, còp sec, aparéisher lèu lèu tres furies infernaus, tintades de sang, qu’auien movements e membres femenins.
Qu’èren cenhudes d’idres verdoses, e auien per peus petites sèrps e sèrps verinoses, que cenhien es sòns orribles possi.
E aqueth que coneishie pro ben as sirventes dera Reina deth dolor Etèrn:
Aguesta re(céncia exprimís eth temor e eth dobte, que de seguit hè enlà Virgili per respècte ar Èsser Suprèm.
Vò díder: “Se non… venguesse era ajuda deth Cèu…!
Mès se qué digui?
Se m’a prometut… e non pòt mancar.” Se referís ara arribada der àngel.
Guarda, me didec, as herotges Erinnies.
Dempús carèc.
Es furies s’esbocinauen eth pièch damb es ungles; se pataquejauen damb es mans, e dauen tan fòrts sorriscles, que per pòur m’apressè mès ath poèta.
Aquerò me didec eth Mèstre, en tot hèr-me a virar eth madeish; e, en non fidar-se’n des mies mans, me tapèc es uelhs damb es sues.
Ò, vosati que gauditz de san enteniment; desnishatz era doctrina que s’amague jos eth vel de tant estranhs vèrsi!.
S’entenie a trauèrs des trebles ondades un gran tapatge, plen d’orror, que hège tremolar es dues arribes, retirant-se a un vent impetuós, possat per ardors contraris, que s’acarnisse enes seuves, e sense pòsa trinque es arrames, e les lance entà dehòra; e auançant polsós e supèrb, hè a húger as fères e as pastors.
Me destapèc es uelhs, e me didec:
Coma es gargòlhes, que, en veir era sèrp enemiga, desapareishen a trauèrs dera aigua, enquia que totes s’an amassat en lim, atau vedí a mès de mil amnes condemnades, hugent d’un que trauessaue era Estigia a pè eishut.
Aluenhaue deth sòn ròstre er aire dens, en tot esténer soent era man quèrra entà dauant, e solet aguest trebalh semblaue cansar-lo.
Pro comprení qu’ère un messatgèr deth Cèu e me virè entath Mèstre; mès aguest m’indiquèc que m’estèssa quiet e que m’inclinèssa.
A!, guaire desdenhós me semblèc aqueth enviat celèste!
Arribèc ena pòrta, e la dauric damb ua vergueta sense cap de trebuc.
Ò, dimònis lançadi deth Cèu, raça menspredosa!, comencèc a díder en orrible lumedan, com auetz pogut sauvar era vòsta arrogància?
Per qué vos resistitz contra aguesta volentat, que non dèishe jamès d’arténher eth sòn objectiu, e qu’a aumentat tanti còps eth vòste dolor?
Eth vòste Cerbero, se vo’n brembatz ben, a encara eth sòn còth e eth sòn muset peladi.
Alavetz se virèc entath hangós camin sense dirigir-mos era paraula, madeish qu’un òme que lo preocupen e lo prèssen d’autes suenhs, que non se restaquen damb era gent qu’a ath dauant.
E nosati, fidadi enes paraules santes, endralhèrem es nòsti passi de cap ara ciutat de Dite.
Entrèrem en era sense cap de problèma; e coma que jo desiraua conéisher era sòrt des qu’èren embarradi en aquera fortalesa, tanlèu siguí laguens, comencè a dirigir guardades escorcolhadores ath mèn entorn, e vedí pertot un gran camp plen de dolor e de crudèus torments.
Coma enes entorns d’Arlés, a on s’estanque eth Rodano, o coma en Pola, près deth Quarnero, qu’embarre a Italia e banhe es sues frontières, se ven ancians sepulcres, que hèn eth terren montanhós, atau aciu tanben se quilhauen sepulcres pertot; damb era soleta diferéncia de qué eth sòn aspècte ère mès terrible, per çò d’èster enrodadi en un mar d’ahlames, que les usclauen complètaments, mès terrible encara que ne siguec jamès eth hèr en quinsevolh art.
Totes es labades èren quilhades, e der interior d’aqueri gessien tristi planhs, semblables as des miserables executadi.
Alavetz li preguntè ath mèn Mèstre:
Ad açò me responec:
Que son es eretges, damb es sòns seguidors de totes es sèctes: aguestes hòsses son fòrça mès plies de çò que te pòs imaginar.
Aquiu qu’ei acogat cadun damb eth sòn pròche, e es hòsses usclen mès o mens.
Ò, grana vertut, exclamè, que m’amies ath tòn plaser pes cercles impius!
Parla-me e satisfè-me es mèns desirs.
Poirè veir era gent que jatz en aguesti sepulcres?
Totes es labades son quilhades, e non i a arrés que susvelhe.
Toti quedaràn embarradi quan tornen de Josafat es amnes damb es còssi qu’an deishat aquiu naut.
Epicuro e toti es sòns sectaris, que pretenen qu’era amna morisque damb eth còs, an eth sòn cementèri entada aguesta part.
Atau, que lèu responeràn, aciu laguens, ara pregunta que me hès, e ath desir que m’amagues.
Me responec:
Jo li repliquè:
Bon guida, se dilhèu t’amagui eth mèn còr, qu’ei pr’amor de qué parli pòc, qu’ad aquerò non ei eth prumèr viatge que m’as predispausat damb es tòns avertiments.
Ò Toscan, que vas pera ciutat deth huec parlant modèstaments!
Digna-te arturar-te en aguest lòc.
Era tua manèra de parlar revèle claraments eth nòble país que jo dilhèu li siguí funèst.
Aguest me didec:
Vira-te, se qué hès?
Jo qu’auia ja es mies guardades tachades enes sues: eth quilhaue eth sòn pièch e eth sòn cap en senhau de menspredar eth Lunfèrn.
Qui sigueren es tòns pair-sénhers?
Alavetz, ath cant d’aqueth, campèc dauant mèn ua naua ombra, que solet deishaue veir era barba, çò que me hè a pensar qu’ère de jolhs.
Guardèc ath mèn entorn, coma se volesse veir se i auie quauquarrés damb jo; e a penes s’esbugassèren es sues sospeches, me didec plorant:
Li responí:
Non è vengut per jo madeish: eth que me demore aquiu me guide per aguesti lòcs, dilhèu eth vòste Guido “auec” entada eth madeish massa desdenh.
Es sues paraules e era classa deth sòn suplici m’auien revelat ja eth nòm d’aquera ombra: atau, donc, era mia responsa siguec precisa.
En tot lheuar- se, de pic, exclamèc:
Com dideres “auec”?
Donques, qué, non viu encara?
Quan vedec que jo me tardaua en responer-li, queiguec d’esquia ena sua tomba, e non tornèc a campar dehòra d’era.
Mès aqueth aute magnanim, que per eth jo èra aquiu, non cambièc de color, ne botgèc eth còth, ne inclinèc eth còs.
Eth hèt de qué non agen aprenut ben aguest art, me didec en tot contunhar era convèrsa començada, me tormente mès qu’aguesta jaça.
Mès era divinitat que regne aciu non mostrarà cinquanta còps eth sòn ròstre illuminat, sense que tu te’n sàpies de guaire dificil ei aguest art.
Mès, ditz- me, atau posques tornar en doç mon, per quina causa ei tan despietós, aguest pòble, damb es mèns, en totes es sues leis?
Ad aquerò li responí:
Alavetz botgèc eth cap alendant e dempús didec:
Que non èra aquiu solet; e de vertat, non sense motiu me trapè en aqueth lòc damb es auti; mès òc que siguí eth solet que, quan se tractèc d’esbauçar Floréncia, la defení decididaments.
A!, li responí, pro qu’era vòsta descendéncia age patz e repaus!
Mès, vos prègui que des.heigatz eth nud qu’a embolhat eth mèn pensament.
Me semble, per çò qu’è entenut, que prevedetz çò qu’eth temps s’a de hèr a vier, a maugrat de qué vos arribe çò de contrari respècte deth present.
Nosati, didec, èm coma es qu’an era vista cansada, que vedem es causes luenhanes, gràcies a ua lum que damb era mos illumine eth Guida sobeiran.
Quan es causes son pròches o existissen, era nòsta intelligéncia ei vana, e se un aute non mos ac conde, arren mo’n sabem des eveniments umans; per çò que pòs compréner que tota era nòsta intelligéncia morirà eth dia que se barre era pòrta der avier.
Didetz-li ad aguest que ven de quèir, qu’eth sòn hilh ei encara entre es vius.
S’abans non li responí, hètz-li saber qu’ac hi pr’amor qu’èra distrèt damb eth dobte que m’auetz esclarit.
Federic, e eth Carnau10.
Per çò que tanh as auti, me cari.
S’amaguèc dempús de díder aquerò, e jo filè es mèns passi de cap ar ancian poèta, en tot pensar en aqueres paraules que me semblauen menaçaires.
Se metec en marcha, e tant que caminàuem me didec:
Per qué ès tan trebolat?
E quan satisfí era sua pregunta:
Octaviano de Ubaldini, de Florencia e deth par(t gibelin, a maugrat d’èster Cardenau, didec un còp que, se dilhèu auesse amna, la perderie en per des gibelins.
Plan per aquerò les place Dante entre es eretges.
E lheuant eth dit contunhèc:
Ara seguida s’endralhèc tara quèrra.
Deishèrem es muralhes e anèrem de cap ath centre dera ciutat, a trauèrs d’un caminòu qu’amie entà ua val, que exalaue ua flaira insuportabla.
Naut de tot d’un ticolet, format per granes pèires trincades e apilerades en cercle, arribèrem enquia un molon d’esperits mès crudèuments tormentadi.
Mos cau baishar per aciu tot doç, pr’amor d’acostumar per auança es nòsti sentits ad aguesta trista flaira, e dempús non mos auram de preocupar d’era.
Atau parlèc eth mèn Mestre, e jo li didí:
Cèrca bèth recors entà que non perdam eth temps inutilaments.
Ad açò me responec:
Ja ves que pensi en aquerò.
Hilh mèn, seguic, ath miei d’aguestes arròques i a tres cercles, que s’estretissen graduauments coma es qu’as deishat: toti son plei d’esperits maudits; mès, entà que dempús sigue pro sonque veder-les, escota se com e perqué son aciu embarradi.
Era injuria ei era fin de tota mauvestat que se hè a vier er òdi deth Cèu, e s’arribe en aguesta fin, qu’ei damnatjosa entà d’auti, ja sigue pera violéncia, ja sigue pera enganha.
Mès coma qu’era enganha ei ua mauvestat pròpria der òme, plan per aquerò ei mès desagradiua as uelhs de Diu, e per aguest motiu es enganhadors son baish de tot, autrejadi a un dolor mès viu.
Tot eth prumèr cercle l’ocupen es violents, cercle qu’ei ath delà bastit e dividit en tres encenches; pr’amor que se pòt cométer violéncia contra tres tipes d’èssers: contra Diu, contra un madeish e contra eth pròche; e non solet contra es sues persones, senon tanben contra es sòns bens, coma ac compreneràs per aguestes clares rasons.
Se comet violéncia contra eth pròche en tot aucir-lo o costar-li herides doloroses; e contra es sòns bens, mejançant era roïna, er incendi o es panatòris.
D’aquiu vie qu’es omicides, es que còsten herides, es incendiaris e es panaires son tormentadi successiuaments ena prumèra encencha.
Pòt cométer violéncia contra era Divinitat eth que la refuse e renegue d’era damb eth còr, e eth que mensprède era Natura e es sues bontats.
Vaquí per qué era encencha mès petita mèrque damb eth sòn huec a Sodoma e a Cahors, e tot aqueth que, menspredant a Diu, l’injúrie sense parlar, deth hons deth sòn còr.
Er òme pòt tier era enganha que còste racacòrs en totes es consciéncies, ja damb aqueth que se fide d’eth, ja tanben damb aqueth que se mesfide d’eth.
Aguesta darrèra forma de tier era enganha semble que solet trinque es vincles d’amor, que forme era Natura; plan per aquerò, son encadenadi ena dusau encencha es ipocrites, es vantaires, es fachilièrs, es falsaris, es panaires, es simoniacs, es brigands, es recebeires e toti es que s’an tacat damb semblables e immundi vicis.
Pera prumèra enganha non solet se desbrembe er amor qu’establís damb era Natura, senon tanben eth sentiment que seguís, que d’eth nèish era confiança: vaquí se per qué, en cercle mendre, qu’ei plaçat eth centre dera Tèrra e a on se trape eth sèti de Dite, jatz etèrnaments tormentat tot aqueth qu’a cometut traïcion.
Li didí alavetz:
Mèstre, es tues rason son plan clares, e pro que hèn a veir, mejançant taus divisions, aguest abisme e era catèrva de gent que l’abite; mès ditz-me: es qu’an estat lançadi en aquera lacuna hangosa, es qu’agite eth vent sense pòsa, es qu’arrapen era ploja, e es que tumen entre eri deishant anar estridents sorriscles, per qué non son castigadi ena ciutat deth huec, se s’an hèt a vier era colèra de Diu?
E se non se l’an hèt a vier, per qué se ven tormentadi de tau sòrta?
Me responec:
Per qué eth tòn engenh, contra eth tòn costum, delire tant ara?, o ei qu’as eth pensament en un aute lòc?
Non te’n brembes d’aqueres paraules dera Etica, qu’as estudiat, qu’en eres se tracte des tres inclinacions, qu’eth Cèu refuse era incontinéncia, era malícia e era hòla bestialitat, e de quina manèra era incontinéncia ofense mens a Diu e còste mendre censura?
S’examines ben aguesta senténcia, en tot brembar-te’n des que patissen eth sòn castig dehòra d’aciu, saberàs se per qué son desseparadi d’aguesti coquins, e per qué les tormente era justícia divina, a maugrat de mostrar-se damb eri mens ofensada.
Ò Solei, que guarisses tota vista trebolada!, exclamè: me balhes tau alegria quan desvolòpes es tues idies, que sonque per aquerò m’ei tant agradiu dobtar coma saber.
Hè repè un moment, e explica-me de quina manèra ofense era usura ara bontat divina: esbugassa-me aguest dobte.
Era filosofia, me responec, ensenhe en mès d’un punt ad aqueth que l’estúdie, qu’era Natura a era sua origina ena Intelligéncia divina e en sòn art; e se consultes ben era tua Fisica, traparàs, sense besonh de huelhetejar guaires planes, qu’er art uman seguís quan pòt ara Natura, tau qu’eth disciple ath sòn mèstre; de sòrta qu’eth ei lèu arrèilh de Diu.
En tot partir, donc, d’aguesti principis, te’n saberàs se te’n brembes ben deth Genesis, qu’ei convenent trèir dera vida era màger utilitat, e multiplicar eth genre uman.
Er usurèr seguís ua auta via, mensprède ara natura e ath sòn partidari, e bote era sua esperança en un aute lòc.
Ara seguis-me; qu’è talents d’auançar.
Es peishi pugen ja per orizon; eth car se ve per aqueth punt qu’explique Coro, e luenh d’aciu, eth naut ticolet semble que baishe.
El lòc per a on comencèrem a baishar ère un endret alpèstre e, per çò deth que se trapaue aquiu, totes es guardades se harien enlà damb orror.
Coma aqueres pardies, qu’eth sòn costat pataquege er arriu Adigio, mès ençà de Trento, costades per un terratrèm o per manca de basa, que queigueren deth pic deth monte enquiara planhèra, que cap pas traparie qui siguesse ath sòn dessús, atau ère era baishada d’aqueth precipici; e en costat dera entredubèrta simà ère estirat eth monstre, escòrna de Creta, que siguec concebut per ua faussa vaca.
Quan mos vedec, se nhaquèc ada eth madeish, coma eth que l’uscle era ràbia.
Lo cridèc alavetz eth mèn Sabent:
Dilhèu te penses que sigue aciu eth rei d’Atenes, qu’aquiu naut, en mon, t’aucic?
Vè-te’n, monstre; pr’amor qu’aguest non vie ensenhat pera tua fraia, senon damb er objècte de contemplar es vòstes penes.
Tau qu’eth taure que trinque es ligams en moment de recéber eth còp mortau, donques que non pòt húger, encara que saute d’un costat en aute, madeish hec eth Minotaure; e eth mèn prudent Mèstre me cridèc:
Cor entath costat; tant que sigue furiós qu’ei bon que baishes.
Mos endralhèrem per aqueth esbauç de pèires, que se botjauen per prumèr còp jos eth pes deth mèn còs.
Qu’anaua jo cogitós; per çò que me didec:
Que deus pensar en aguestes pardies, defenudes per aquera ira bestiau, qu’è esbugassat.
Voi, donc, que sàpies qu’er aute viatge que baishè en prigond Lunfèrn encara non s’auien esbauçat aguestes pèires; mès un shinhau abans (se non sò enganhat) de qué venguesse aqueth que li treiguec a Dite era grana presa deth prumèr cercle, tremolèc era impura val tan prigondaments pertot, que creiguí veir er univèrs en tot sénter aqueth amor, que per eth d’auti creigueren qu’eth mon auie tornat un aute còp a negar-ser en caòs; e alavetz siguec quan aguesta anciana ròca s’estronhèc per tan diuèrsi lòcs.
Mès tacha es tòns uelhs ena val; pr’amor que ja èm près der arriu de sang, qu’en eth borís tot aqueth que mejançant era violéncia a hèt mau as auti.
Ò, cècs desirs!
Ò, ira tresvirada que mos ponche de tau manèra pendent era nòsta cuerta vida, e atau mos submergís en sang borint, per tota ua eternitat!
En veder-mos baishar, se posèren, e tres d’eri se separèren dera banda, preparant es sòns arcs e alistant abantes es sues flèches.
Un d’eri cridèc de luenh estant:
Quin torment vos ei reservat a vosati, es que baishatz per aguesta pala?
Didetz-ac d’aciu a on ètz, pr’amor que se non descargui eth mèn arc.
Li responeram a Quiron, quan sigam apròp.
Eth mèn Mèstre responec:
Dempús me toquèc e me didec:
Aguest qu’ei Neso, eth que moric pera beròia Deyanira, e se vengèc per eth madeish dera sua mòrt; eth deth miei, que jòque eth cap sus eth pièch, ei eth gran Quiron, qu’elevèc a Aquiles; er aute ei er airós Folon.
Ar entorn deth fossat n’a milèrs, trauessant damb es sues flèches quinsevolh amna que ges dera sang, mès de çò que li permeten es sues colpes.
Mos anèrem apressant ad aqueri agils monstres: Quiron cuelhec ua flècha, e damb era viròla dera flècha hec enlà es barbes entà darrèr des sues maishères.
Quan se desnishèc era enòrma boca, didec as sòns companhs:
Auetz campat qu’eth de darrèr botge tot çò que tòque?
Qu’ei viu, plan que òc, e jo solet l’è de mostrar era ombriua val: que vie en era per besonh, e non per distraccion.
Aquera que m’a encomanat aguest nau mestièr, a cessat per un moment de cantar “allelúia”.
Que non ei, eth, un panaire, ne jo ua amna criminau.
Mès per çò d’aquera vertut que dirigís es mèns passi en un camin tan sauvatge, dèisha-me a un des tòns entà que mos acompanhe, que mos senhale un punt que pogam trauessar a pè e qu’amie ad aguest sus es sues anques, donques que non ei esperit que vage per aire.
Quiron se virèc entara dreta e li didec a Neso:
Mos metérem en marcha, tan fidèuments escoltats, ath long des arribes d’aquera ròia esgluma a on lançauen orribles crits es estofadi.
Les vedí submergidi enquias celhes, per çò qu’eth gran Centaure didec:
Aguesti son es tirans, que viueren de sang e de panatòris.
Aciu se ploren es despietades colpes: aciu qu’ei Alexandre, e eth herotge Dionisi, que tants ans de dolor hec patir a Sicilia.
Aqueth front qu’a eth peu tan nere ei eth de Azzolino, e er aute que l’a ròi ei d’Obezzo d’Est, que reauments siguec assassinat en mon peth sòn hilhastre.
Alavetz me virè entath Poèta, que me didec:
Que sigue aguest ara eth tòn prumèr guida; jo serè eth dusau.
Un shinhau mès luenh s’arturèc eth Centaure sus uns condemnadi, que semblauen trèir dehòra d’aqueth gargolhatge eth sòn cap enquiara gargamèra, e mos mostrèc ua ombra qu’ère desseparada des autes, dident:
Dempús vedí d’autes ombres que treiguien eth cap dehòra der arriu e, quauques ues tot eth pièch, e arreconeishí a fòrça d’eri.
Coma qu’era sang anaue amendrint de man en man, enquia non caperar mès qu’eth pè, trauessèrem a pè eth fossat.
Voi que creigues, me didec eth Centaure, qu’atau coma ves amendrir eth corrent per aguest costat, per aute, eth sòn hons ei cada còp màger, enquia qu’arribe a amassar-se en aqueth punt a on era tirania ei condemnada a panteishar.
Aquiu ei a on era justícia divina a lançat a Atila, que siguec eth sòn flagèl ena tèrra; a Pirro, a Sexto, e etèrnaments arrinque lèrmes, damb eth bolh d’aguesta sang, a Renato de Corneto e a Renato de Pazzo, que tant de mau costèren enes camins.
E dit aquerò, se virèc e tornèc a passar eth fossat.
Entà venjar era mòrt de sa pair, Simon, mòrt en Anglatèrra per Eduard, assassinèc en 1271, en ua glèisa de Viterbo, a Enric, frair d’aqueth, tant qu’eth prèire elevaue era os(a. Eth còr der assassinat siguec amiat en ua copa entà Londres, e botat en ua colomna en pònt deth Tamesis, pr’amor de rebrembar as anglesi era ofensa que se les auie hèt.
Encara non auie arribat Neso en aute costat, quan mos calèrem en un bòsc, qu’en eth non i auie cap camin.
Eth huelham non ère verd, senon d’un color escur; es arrames non eren dretes, senon nudoses e entrelaçades; non i auie fruits, senon espies verinoses.
Que non son tant aspres e espesses es seuves a on s’estan es fères, qu’an en òdi es lòcs cultivadi, entre Cecina e Corneto.
Aquiu niden es brutaus Arpies, que heren enlà as Troians des Estrofades damb era trista presentida d’un mau futur.
Qu’an ales amples, còthi e ròstres umans, pès damb garres, e eth vrente caperat de plumes: pujades enes arbes, dèishen anar estranhs planhs.
Eth mèn bon Mèstre comencèc a dider-me:
Abans d’auançar mès, te cau saber que te trapes ena dusau encencha, que per era seguiràs enquia qu’arribes enes terribles sablères.
Per tant, guarda atentiuaments, e d’aguesta manèra veiràs causes, que te daràn testimòni des mies paraules.
De pertot entenia jo gemiments, sense veir ad arrés que les exalèsse, plan per aquerò me posè tot espaurit.
Me pensi qu’eth credec que jo me pensaua qu’aqueres votzes èren de gent que s’amagaue de nosati ena espessor; e atau, me didec eth mèn Mèstre:
Per qué me trinques?
De seguit se tintèc de sang, e tornèc a exclamar:
Per qué m’esbocines?
Non as cap sentiment de pietat?
Que siguérem òmes, e ara èm convertidi en socs: era tua man aurie d’auer estat mès pietosa, encara que siguéssem amnes de sèrps.
Coma d’un verd tidon que, alugat per un des sòns extrèms, degote e sorriscle per aute, per tòrt der aire que lo trauèsse, atau gessien d’aqueth soc paraules e sang ath còp; çò que me hec deishar anar era arrama, e arturar-me coma un òme acovardat.
Amna herida, responec eth mèn Sabent; s’eth auesse pogut creir, plan que òc, qu’ère vertat çò qu’a liejut enes mèns vèrsi, non aurie estenut era sua man entà tu: er èster ua causa tant incredibla m’a obligat a conselhar-li que hesse çò qu’ara me sap degrèu.
Mès ditz-li se com sigueres, pr’amor de qué, en compensacion, renauïsque era tua fama en mon, a on l’ei licit de tornar.
Eth soc responec:
Me vantes autant damb es tues doces paraules, que non posqui carar: non vo’n hescatz de qué m’entretengua un shinhau parlant damb vosati.
Jo que sò aqueth12 qu’auec es dues claus deth còr de Federic, en tot tier-les tan doçaments entà daurir e barrar, que lèu a toti desseparè dera sua confiança, en tot auer-me tengut damb tanta fe ad aguest gloriós cargue, que perdí eth sòn e era vida.
Era cortesana impudica que non a deishat de uelh jamès eth palai de Cesar, pèsta comuna e vici des totes es corts, aluguèc contra jo toti es anims, e es alugadi aluguèren ath sòn torn e de tau manèra a August, qu’es mèns erosi aunors se convertiren en trist dòu.
Era mia amna, en un còp d’indignacion, en tot creir desliurar-se der opròbri mejançant era mòrt, me hec injust contra jo madeish, tot e qu’èra just.
Vos juri, pes trendes arraïcs d’aguest soc, que jamès siguí desleiau ath mèn senhor, tan digne d’èster aunorat.
E se bèth d’un de vosati entorne en mon, que restaure en eth era mia memòria, qu’ei encara jos eth còp que li fotèc era enveja.
Eth poèta demorèc un moment, e dempús me didec:
Jo li responí:
Atau, donc, tornèc a començar eth, d’aguesta sòrta:
Acusadi de traïcion pes envejosi cortesans, li treigueren es uelhs en 1246.
Era sua desesperacion siguec tau que tumèc eth cap contra era paret dera sua preson.
Alavetz eth soc alendèc, e aquera alendada se convertic en aguesta votz:
Vos condarè brèuments: quan era amna herotge ges deth còs d’a on s’a arrincat era madeisha, Minos la mane en setau cercle.
Què ena seuva, sense qu’age assignat un lòc concret, e aquiu a on lance era flècha era fortuna, germie coma un gran d’espeuta.
Posse prumèr coma ua hilhòla, e dempús vie a èster planta silvèstra: Es Arpies, en avalar es sues huelhes, li còsten dolor, e daurissen eth pas entà qu’exale aguest dolor.
Coma es autes amnes, vieram a recuélher es nòstes despolhes; mès sense que cap de nosates se posque revestir damb eres, pr’amor que non serie just tornar a auer çò qu’un s’a trèt de bon voler.
Les arrossegaram enquia aciu, e en aguest lugubre bòsc s’estarà cadun des nòsti còssi suspenut en madeish granhoèr a on patís tau torment era sua amna.
Seguíem d’aurelha encara ad aqueth soc, en creir qu’ahigirie encara quauquarren mès, quan siguérem susprenudi per un rumor, ara manèra deth que sent quan vie eth sanglar e es gossets entath lòc a on ei amagat qu’ath còp enten eth tapatge des fères e eth fragor deth ramatge.
E vaquí qu’apareishen ena nòsta quèrra dus malerosi, nudi e nafradi, hugent tan precipitadaments, que trincauen totes es arrames dera seuva.
Eth de dauant: “Acodís, acodís, mòrt!”, didie; e er aute, que non corrie tant: “Lano, es tues cames non èren tant agiles en combat deth Toppo.” E plan que òc, mancant-li er alend, hec un grop, d’eth madeish e d’un arbilhon.
Darrèr d’eri i auie era seuva plia de gossetes neres, avides e corrent coma lebrèrs que les trèn era sua cadia.
Comencèren a balhar terribles nhacades ad aqueth que s’amaguèc, e dempús d’esbocinar-lo, se heren a vier es sòns membres encara palpitants.
Eth mèn Guida me cuelhec alavetz dera man, e me hec a vier entar arbilhon, qu’en bades se queishaue pes sues sagnoses herides:
Ò, Jacobo de Sant Andrés!, didie.
Dilhèu n’è jo eth tòrt dera tua vida criminau?
Quan eth mèn Mestre s’arturèc dauant d’aqueth arbilhon, didec:
Ad açò li responec:
Ò, amnes qu’auetz vengut a contemplar eth lamentable chaple que m’a desseparat atau des mies huelhes!
Recuelhetz-les ath pè deth trist arbilhon.
Jo siguí dera ciutat que cambièc eth sòn prumèr patron per Sant Joan Baptista13; plan per aquerò aqueth la contristarà tostemp damb eth sòn terrible art: e se non siguesse pr’amor qu’en pònt der Arno se sauve encara quauqua imatge sua, serie en bades tot eth trabalh d’aqueri ciutadans que la rebastiren sus es cendres que d’era deishèc Atila.
Jo dera mia casa hi era mia pròpria horca.
Florencia, qu’eth sòn ancian patron ère eth diu Mart.
Atrendit per amor dera patria, remassè es huelhes esparjudes, e les entornè ad aqueth que s’auie carat.
D’aquiu mos filèrem entath punt que se dividís era dusau encencha dera tresau, e a on se ve eth terrible poder dera justícia divina.
Entà explicar milhor es causes naues que vedí aquiu, diderè qu’arribèrem en ua sablèra, que refuse quinsevolh planta ena sua superfícia.
Era dolorosa seuva l’enrodaue coma ua garlanda, dera madeisha manèra qu’era sagnosa fòssa enrodaue ad aquera.
Es nòsti pès quedèren tachadi en madeish limit dera seuva e dera planhèra.
Er espaci ère caperat per un sable tant arid e tant espés, coma eth que cachèren es pès de Caton en d’auti tempsi.
Ò, resvenja de Diu!
Guaire te deu crànher tot aqueth que lieg çò que se presentèc dauant es mèns uelhs!
Vedí nombrosi grops d’amnes nudes, que plorauen miserablaments e semblauen complir diuèrses senténcies.
Es ues jadien d’esquia sus eth solèr, es autes èren seigudes en un confús molon; d’autes caminauen de contunh.
Es que hègen eth torn ath cercle èren mès nombroses, e en mendre nombre es que jadien entà patir bèth torment; mès aguestes auien era lengua mès destacada entà planher-se.
Ploiguien tot doç ena sablèra grani flòcs de huec, semblables as de nhèu qu’enes Aups quèn quan non bohe eth vent.
Atau coma Alexandre vedec, enes ardenti parçans dera India, quèir sus es sòns soldats ahlames, que quedauen en solèr sense amortar-se, çò que l’obliguèc a ordenar as tropes que les caushiguèssen, pr’amor qu’eth huec s’amortaue milhor guaire mès isolat se trapaue, eth huec etèrn, usclant eth sable, coma uscle ara èsca era pèira de huec, pr’amor de redoblar eth dolor des amnes.
Es sues praubes mans s’agitauen sense pòsa, en tot hèr enlà entà un o un aute costat es brases renovelades de contunh.
Jo comencè a díder:
Mèstre, tu qu’as vençut toti es obstacles, exceptat eth que mos meteren es dimònis inflexibles ena pòrta dera ciutat, ditz-me, qui ei aquera grana ombra, que non semble tier compde der incendi, e jatz tan herotja e capinauta, coma se non la martirisèsse era ploja?
E era ombra, observant que jo parlaua d’era ath mèn Guida, cridèc:
Tau que siguí en vida, sò dempús de mòrt.
Ò, Capaneo, se non se padegue eth tòn orgulh, eth serà eth tòn màger castig.
Que non i a martiri comparable ath dolor que te hè a patir era tua ràbia.
Dempús se dirigic entà jo, dident damb accent mès tranquil:
Aguest que siguec un des sèt reis qu’assetgèren Tebas; menspredèc a Diu, e encara semble que seguís menspredant-lo, sense que se nòte que li prègue; mès, coma vos è dit, eth sòn madeish despièit qu’ei eth mès digne prèmi degut ath sòn còr.
Ara, seguís-me, e tie compde de non méter es pès sus er usclat sable; camina tostemp sarrat ath bòsc.
Arribèrem en silenci en lòc a on desboque dehòra dera seuva un arriuet, qu’eth sòn ròi color encara m’orrifique.
Quan ges deth Bulicame14 er arriuet, qu’es sues aigües se repartissen es pecadores, atau corrie aguest arriuet peth sable.
Es arribes e es hons èren petrificadi, per çò que me pensè qu’auia de caminar per aquiu.
Entre totes es causes que t’è ensenhat, dès qu’entrèrem pera pòrta qu’en sòn lumedan se pòt arturar quinsevolh, es tòns uelhs non an vist ua auta causa tan notabla coma aguest corrent, qu’amortesís totes es ahlames.
Ath miei deth mar i a un país arroïnat, me didec alavetz, que se cride Creta, e auec un rei, que jos eth sòn emperi eth mon siguec vertuós: en eth i a un monte, cridat Ida, qu’en d’auti tempsi siguec deliciós pes sues aigües e pera sua espessor de huelham, e aué ei desèrt, coma totes es causes ancianes.
Rea l’alistèc per cunhèra segura entath sòn hilh; e entà amagar-lo milhor, quan ploraue, hège que se costèssen grani bronits.
En interior deth monte se tenguie de pès un gran ancian, qu’ei d’esquia a Damieta, damb era guardada tachada en Roma coma en un miralh.
Hònt d’aigües mineraus caudes, a dues miles de Viterbo.
Cada part, mens era formada per aur, ei regada per ua henerecla que dèishe anar lèrmes, es quaus, amassades, trauquen aqueth monte.
Eth sòn cors se file de cap ad aguesta val, de ròca en ròca, formant er Aqueronte, era Estigia e eth Flegeton; dempús baishen per aguest estret conducte, enquia un punt a on non se pòt baishar mès, e aquiu formen eth Cocito: ja veiràs se qué ei aguest lac; per aquerò non te lo descriui ara.
Jo li responí:
E eth a jo:
Tu sabes qu’aguest lòc ei redon, e encara qu’ages caminat fòrça, baishant tostemp entath hons pera quèrra, non as balhat eth torn, encara, a tot eth cercle; per çò que, se se t’apareish bèra causa naua, non s’a de reflectir era admiracion en tòn ròstre.
Li repliquè:
Mèstre, a on son eth Flegeton e eth Leteo?
Me shauten es tues preguntes, contestèc: mès er bolh d’aguesta aigua ròia t’aurie d’auer servit de responsa a ua d’eres.
Veiràs eth Lateo; mès dehòra d’aguest abisme, aquiu a on van es amnes entà lauar-se, quan, empenaïdes des sues colpes, les son perdonades.
Dempús higec:
Que ja ei ora de qué mos desseparem d’aguest bòsc, saja de vier darrèr mèn: es sues vòres mos aufrissen un camin; pr’amor que non son ardentes, e sus eres s’amòrten totes es brases.
Mos metérem en marcha en tot seguir ua d’aqueres vòres petrificades: eth bugàs der arriuet formaue sus eth ua broma, que sauvaue deth huec es ondades e es ribassi.
Dera madeisha manèra qu’es flamencs que demoren en Gant e Brujas, cranhent ath mar qu’auance entada eri, quilhen restanques entà contier-lo; o coma es paduans ac hèn ath long deth Brenta, pr’amor de deféner es sues ciutats e castèths, abans qu’eth Chiarentana sente eth calor, d’ua manèra semblabla auien bastit aqueri ribassi, mès eth sòn constructor, qui que siguesse, non les auie hèt ne tan nauti ne tant ampli.
Mos trapàuem ja tan luenh dera seuva, que non m’aurie estat possible desnishar-la, per mès que virèsse era vista entà darrèr, quan mos trapèrem ua legion d’amnes, que venguie ath long deth ribàs: Cada ua d’eres me guardaue, tau que sòlen guardar-se de nets, es uns damb es auti, es umans ena escassa lum deth plen, e avedauen entà nosati es pestanhes, coma ac hè un sarte vielh entà en.hilar era agulha.
Quina meravilha!
E jo, tant que m’aufrie es braci, campè atentiuaments eth sòn ensolamat ròstre, de tau sòrta que, a maugrat d’èster desfigurat, non me siguec impossible arreconeisher-lo ath mèn torn; e inclinant entath sòn ròstre eth mèn, responí:
Vos aciu, “ser” Brunetto?
E eth repliquèc:
Jo li didí:
Ò, hilh mèn, repliquèc; quinsevolh de nosati que s’arture un moment, quede dempús cent ans patint aguesta ploja, sense poder evitar eth huec que l’uscle.
Non gausè baishar deth ribàs per a on anaue damb era fin de meter-me ath sòn pas; mès auia eth cap clin, en actitud respectuosa.
Comencèc d’aguesta sòrta:
E qui ei aguest que te mòstre eth camin?
Aquiu naut, ena vida serena, li responí, me horaviè en ua val abans d’auer-se complit era mia edat.
Mès ager peth maitin li virè era esquia; e quan arreculaua un aute còp entada eth, se m’apareishec aguest, e me hec a vier entath vertadèr camin per aguesta via.
Ad aquerò me responec:
Se seguisses era tua estela, non pòs mens d’arribar en gloriós pòrt, donques que jo, en mon, predidí eth tòn destin pro ben.
E en non auer mòrt tan lèu, vedent qu’eth cèu t’ère favorable, t’auria balhat in entà seguir era tua òbra.
Mès aqueth pòble ingrat e dolent, qu’en d’auti tempsi descenec de Fiesole, e qu’encara sauve quauquarren dera aspror des sues montanhes e des sues ròques, serà eth tòn enemic, pr’amor que prodigaràs eth ben; era quau causa ei naturau, pr’amor que non ei convenent que madure era doça higa entre aspres sorvièrs.
Ua anciana fama les autrege en mon eth nòm de cècs; raça aganida, envejosa e supèrba: qu’es sòns maus costums non te taquen jamès!
Era fortuna te resèrve tant d’aunor, qu’es dus partits desiraràn tier-te; mès era èrba serà luenh deth cim.
Que hèsquen es bèsties fiesolanes ferratge des sòns pròpris còssi, e que non posquen tocar era planta, s’ei qu’encara ne posse bèra ua entre es sòns hiems, qu’en era reviu eth sant seme d’aqueri romans que quedèren dempús de rebastit aqueth nin de perversitat.
Se toti es mèns desirs s’auessen realizat, li responí, non seríetz vos dehòra dera umana natura; pr’amor qu’è tostemp fixa ena mia ment, e ara m’entristís veder-la atau, era vòsta estimada, brava e pairau imatge, quan m’ensenhàuetz en mon se com er òme s’immortalize: me creigui, donc, en déuer, tant que visca, de hèr patent damb es mies paraules er arregraïment que vos professi.
Solet voleria manifestar-vos que sò prèst a córrer toti es edarts dera Fortuna damb era condicion de qué era mia consciéncia non me repotègue arren.
Que non ei eth prumèr còp qu’è entenut semblabla prediccion; e atau, donc, botge era Fortuna era sua arròda coma li plase, e eth campanhard era sua aishada.
Ben escote qui ben retie.
Qu’ei bon que coneishetz es nòms de quauqui uns d’eri: per çò des auti, que vau mès carar; tà tanta convèrsa eth temps ei cuert.
Sabe-te’n, donc, que toti eri sigueren clèrgues e literats de grana fama, e eth madeish pecat les contaminèc a toti, en mon.
Damb aquera gentassa desolada i é Prisciano, atau coma Francés d’Accorso; e se desiréssetz conéisher a tant immunda catèrva, poiríetzs veir ad aqueth que peth Sirvent des sirvents de Diu siguec transferit der Arno entath Barcchiglione,15 a on deishèc es sóns maus estenudi membres.
Te diderè mès, encara; mès que non posqui auançar ne parlar mès, pr’amor que ja veigui gésser nau hum deth sable.
Que vien amnes que damb eres non me cau estar.
Te recomani “Tresaur,”16 qu’en eth encara viu era mia memòria, e non demani arren mès.
Dempús entornèc damb es auti, dera madeisha manèra qu’es que, ena campanha de Verona, disputen era corsa deth palio verd, en tot retirar-se ena manera de córrer as que vencen e non as vençudi.
Eth “Tresaur” siguec publicat ena sua lengua originau per Chabaille (París, 1863), e revirat ar italian per Bono Giamboni (Bolonia,1778).
Me trapaua ja en un lòc a on s’entenie rajar era aigua que queiguie ena auta encencha, rumor semblable ath bronzinadís que còsten es abelhes enes sòns brunhons, quan, ath còp, e corrent, se separèren tres ombres d’entre ua multitud que passaue sus era ploja der aspre martiri.
Vengueren entà nosati, cridant cada un: “Pòs-te, tu, que, per çò des tòns vestits, ès hilh dera nòsta depravada tèrra.” A!
Guaires nafres ancianes e nauères vedí enes sòns membres, costades pes ahlames!
Eth sòn rebrembe m’entristís encara.
Dauant des sòns crits s’arturèc eth Mèstre, virèc eth ròstre entà jo, e me didec:
Demora aciu se vòs èster cortés damb aguesti; encara que se non siguesse peth huec que lance es sòns arrais entad aguest lòc, te dideria que, encara qu’eri venguessen ara prèssa, serie milhor que tu corresses ath sòn encontre.
Es ombres tornèren de nauèth enes sues exclamacions dempús que mos arturérem, e quan arribèren aquiu a on èrem nosati, comencèren es tres a hèr torns en tot formar un cercle.
E tau que solien hèr es gladiadors nudi e trempadi d’òli, qu’abans d’arribar as mans cercaue cadun era sua oportunitat de lançar-se damb auantatge sus eth sòn contrari, dera madeisha manèra cadua d’aqueres ombres dirigie eth sòn ròstre entà jo, virant sense pòsa, de sòrta qu’auien eth còth virat en direccion desparièra ara que seguien es sòns pès.
Encara qu’era misèria d’aguest solèr botjadís e eth nòstre nafrat e lord aspècte hèsque que nosati e es nòsti prècs siguen menspredables, comencèc a díder ua d’eres, era nòsta fama deu ahiscar eth tòn còr tà dider- mos se qui ès tu, que botes damb tanta seguretat es pès viui en Lunfèrn.
Aguest que ves tan nud e estronhat, e qu’es sues tralhes vau seguint, siguec d’un rang plan mès naut de çò que te penses.
D’aguest matrimòni neishec Marcovaldo, que siguec pair de Guido Guèrra, valent cavalièr e òme de grana prudéncia e talent, a qui se deuec era victòria ena baltalha de Benavento.
S’auessa pogut èster ar arrecès deth huec, que m’auria lançat entàs de baish, e me pensi qu’eth Mèstre ac aurie tolerat; mès coma qu’èra expausat a usclar-me e coder-me, era pòur vencec era bona intencion que m’empachaue abraçar-les.
Atau, les didí:
Era vòsta situacion que non m’a inspirat mensprètz, senon un dolor que se tardarà a desparéisher; aquerò ei çò qu’è sentut deth moment qu’eth mèn Senhor me didec quauques paraules, que per eres comprení qu’ère gent dera vòsta qualitat era que venguie entà nosati.
Que sò dera vòsta tèrra; e tostemps è retengut e escotat damb plaser es vòsti actes e es vòsti aunèsti nòms.
Dèishi es amarums e vau ara cèrca des saborosi fruits que m’a prometut eth mèn sincèr Guida; mès, abans me cau baishar enquiath centre.
Qu’era tua amna se tengue junhuda as tòns membres pendent fòrça temps, repliquèc aqueth, e atau tanben lude era tua fama dempús dera mòrt, te prègui que mos digues s’era gentilesa e eth valor abiten encara ena nòsta ciutat, coma solien, o se s’an despatriat complètaments; pr’amor que Guilhem Borsiere, que panteish hè pòc de temps entre nosati, e s’està aquiu damb es auti companhs, mos tormente damb es sòns racondes.
Es nauvengudi es es rapides fortunes an engendrat en tu, Florencia, autant d’orgulh e d’immoderacion, que tu madeisha te planhes per aguesta causa!
Atau sorrisclè, damb eth ròstre quilhat; e es tres ombres, entenent aguesta responsa, se guardèren mutuauments coma quan s’entenen causes que se tien per vertadères.
Se tan pòc te còste en d’autes escadences satisfèr es preguntes de quauquarrés, responeren toti, erós tu que dides çò que sentes!
Mès, se gesses d’aguesti lòcs, escurs, e tornes a veir es polides esteles, quan te vengue ben díder: “Siguí aquiu”, hè qu’es òmes parlen de nosati.
Ara seguida trinquèren eth cercle, e hugeren tant ara prèssa, qu’es sues cames semblauen ales.
Non poirie dider-se “amen” tan lèu coma eri despareisheren: per çò qu’eth Mèstre determinèc que mo n’anèssem.
Coma qu’aqueth arriu que seguís eth sòn propri cors deth monte Venus entà lheuant pera querra der Apenin, eth quau se cride Acquacheta abans de precipirar-se en un lhet mès baish, e perdent aguest nòm en Forli, e formant dempús ua cascada, rugís sus Sant Benedetto enes Aups, a on un milenat d’òmes deuerien trapar eth sòn repaus, atau ena part inferiora d’ua ròca escalabrosa, entenérem ressonar tan fòrtaments aquera aigua tintada de sang, que m’aurie hèt ensordir en pòc de temps.
Qu’auia jo ua còrda ajustada en còs, que damb era auia demorat apoderar-me dera pantèra de pintada pèth: quan me la destaquè, segontes m’ac auie manat eth mèn Guida, l’ac presentè enrotlada e replegada: alavetz se virèc entara dreta, e d’ua distància considerabla dera arriba, la lancèc en aqueth abisme prigond.
Eth mèn Guida me didec:
Er òme li cau, tostemp que posque, barrar es sòns pòts abans de díder ua vertat, qu’age aparença de mentida; pr’amor que s’expause a avergonhar-se sense auer-ne era colpa.
Mès ara non posqui carar-me, e te juri, ò lector!, pes vèrsi d’aguesta comèdia, ara que desiri era màger acceptacion, que vedí vier nadant per aire dens e escur ua figura, que costarie espant ath còr mès sancer; se retiraue ath bus que torne deth hons deth mar a on dilhèu baishèc a desacrocar era ancora qu’ei aganchada en un esculh, o quinsevolh aute objècte amagat en mar, e qu’esten entà naut es sòns braci, ath còp qu’arropís es sues cames.
Atau comencèc a parlar-me eth mèn Mèstre, e li hec ad aquera un senhau, en tot indicar-li que se filèsse de cap ara espòna de pèira a on mos trapàuem.
E aquera immunda imatge dera enganha, arribèc enquia nosati, e auancèc eth cap e eth còs, mès, que non botèc era coa sus era vòra.
Eth sòn ròstre ère eth d’un varon just, tan bontadosa ère era sua aparença exteriora, e era rèsta deth còs ere eth d’ua sèrp.
Auie dues garres plies de borra enquias eishères, e era esquia, eth pièch e es costats èren esposcadi de tau sòrta de laci e escuds, que non a auut tèla turca ne tartara tan rica en colors, non podent-se comparar tanpòc ad aqueri es des teles d’Aracnea.
Coma se ven fòrça còps es barques ena arriba, mitat ena aigua e mitat ena tèrra, o coma en país des golards tudesqui eth castor se premanís entà hèr era guèrra as peishi, atau era detestabla fèra se tenguie sus era tampa de pèira qu’enròde era sablosa planhèra, en tot voludar era sua coa en uet, e quilhant era verinosa flècha que d’era auie armada era sua extremitat coma era d’un escorpiu.
Eth mèn Guida me didec:
Plan per aquerò baishèrem pera dreta, e hérem dètz passi sus era extremitat dera espòna, en tot sajar d’evitar eth sable usclat e es ahlames: quan arribèrem a on se trapaue era fèra, vedí a pòca distància sus eth sable fòrça gent seiguda ath cant der abisme.
Aquiu me didec eth mèn Mèstre:
Pr’amor de qué aquerisques ua bona experiéncia de çò qu’ei aguesta encencha, camina e examina era condicion d’aqueres amnes, mès que sigue cuerta era tua convèrsa.
Mentretant, parlarè damb aguesta fèra, pr’amor de qué mos dèishe es sues fòrtes espatles.
Seguí, donc, caminant, solet, enquiar extrèm deth setau cercle, a on gemegauen aqueri malerosi.
Eth dolor brotoaue des sòns uelhs tant qu’aquiu e delà se defenien damb es mans, ja deth povàs, ja deth caud sable, coma es gossets, en ostiu, refusen damb es pautes o damb eth muset es piudes, mosques o tabans, que les shòrden.
En tot apressar-me mès, entà veir milhor, vedí en un borsa auriòla ua figura blua, qu’auie tota era aparença d’un leon.
Dempús, seguint eth cors des mies observacions, ne vedí ua auta, ròia coma era sang, que figuraue ua auca mès blanca qu’era lèit.
Un d’eri, qu’ena sua borsa blanca figuraue ua truja prenhs, de color blu, me didec:
Qué hès en aguesta hòssa?
Vè-te’n; e, donques qu’encara viues, te cau saber qu’eth mèn vesin Vitaliano a de sèir-se aciu ara mia quèrra.
Dempús hec ua potèla e treiguec era lengua tau qu’eth bueu que se lèque es nassi.
E jo, cranhent qu’era mia tardança incomodèsse ad aqueth que m’auie encargat que siguessa aquiu pòc de temps, virè es esquies a tan miserables amnes.
Trapè ath mèn Guida, qu’auie sautat ja sus era gropa deth herotge animau, e me didec:
Ara sigues fòrt e gausat.
Per aciu non se baishe senon per escales d’aguesta sòrta: puja dauant; que me voi quedar entre tu e era coa, pr’amor qu’aguesta non te posque hèr cap de mau.
En enténer aguestes paraules, me demorè coma aqueth que, en presentir eth hered dera quartana, a ja es ungles esblancossides e tremòle damb tot eth sòn còs sonque de guardar era ombra; mès eth sòn sentit menaçaire me costèc era vergonha que da coratge a un sirvent dauant deth sòn patron.
Me botè sus es amples espatles dera fèra, e volí díder: “Tie compde de sostier- me”; mès, contra çò que me demoraua, me manquéc era votz; encara qu’eth, que ja anterioraments m’auie ajudat en toti es perilhs, a penes montè, me sarrèc e me tenguec entre es sòns braci.
Dempús didec:
Aqueth animau anèc arreculant coma era barca que s’aluenhe dera arriba, e quan sentec toti es sòns movements en libertat, voludèc era coa entà on abans auie eth piech, e, estirant-la, la botgèc coma ua anguila, en tot hèr-se a vier er aire damb es garres.
Aguesta comencèc a marchar, nadant doçaments, virant e baishant; mès jo non podia encuedar-me’n que deth vent que sentia en mèn ròstre e ena part inferiora deth mèn còs.
Comencè a enténer entara dreta er orrible esclafit que costauen es aigües der abisme; per çò que joquè eth cap e tachè es mies guardades entà baish, en tot costar- me ua grana pòur aguest precipici; pr’amor que vedí ahlames e entení planhs que m’obliguèren a arropir-me tremolós.
Alavetz observè, donques que non ac auia vist abans, que baishàuem hènt torns, coma m’ac hec a notar era proximitat des grani dolors, apileradi pertot ath nòste entorn.
Coma eth falcon, que s’a estat volant pendent long temps sense veir cap reclama ne cap audèth, hé exclamar ar falconaire: “Ep!, ja baishes?”, e plan que òc, baishe cansat des nautades a on traçaue cent rapids cercles, en tot posar-se luenh deth que l’adondèc, desdenhós e iracund, atau mos deishèc Gerion ath hons der abisme, ath pè d’ua rosigada ròca; e liure des nòstes persones, s’aluenhèc coma era flècha lançada pera còrda.
Que i a un lòc en Lunfèrn, cridat Malebolge18, bastit tot de pèira e de color herrós, coma era tàpia que l’enròde.
En centre madeish d’aguesta funèsta planhèra se daurís un potz pro ample e prigond, que dera sua estructura me tierè en un aute moment.
Er espaci que quede entre eth potz e eth pè dera dura tàpia ei redon, e dividit en dètz vals, encenches barrades, semblables as nombrosi fòssats qu’entornegen a un castèth, entara defensa des sues muralhes; e atau coma aguesti fossats an pònts que van deth lumedan dera pòrta entath sòn aute extrèm, dera madeisha manèra aciu auançauen dera basa dera montanha quauques ròques, que trauessant es espònes e es fossats, arribauen enquiath potz centrau, e aciu se junhien en tot quedar troncadi.
Tau ère eth lòc a on mos trapàuem quan baishèrem dera gropa de Gerion: eth Poèta se metec a caminar entara quèrra, e jo seguí ath sòn darrèr.
Ara mia dreta vedí naues causes dignes de pietat, naui torments e naui seductors, qu’aumplien era prumèra hòssa.
Ath hons i auie es pecadors nudi; es deth centre venguien de dret entà nosati; e es dera auta part seguien era nòsta madeisha direccion, mès damb pas rapid seguit.
Coma en an de Jubilèu, per çò dera afluéncia de gent que trauèsse eth pònt de Sant Angelo, es romans an decidit que toti que se filen entath castèth e vagen entà Sant Pèir passen per un costat, e per aute es que van entath monte, atau vedí, per un e un aute costat dera nera ròca, dimónis cornudi damb grani soriacs, que foetauen crudèuments es espatles des condemnadi.
Com les hègen botjar es cames ath prumèr còp!
Degun demoraue eth dusau ne eth tresau.
Tant que jo caminaua, es mèns uelhs se trapèren damb es d’un pecador, e didí de seguit: “Non ei eth prumèr còp que veigui ad aguest”.
Per çò que m’arturè entà observar-lo milhor: eth mèn doç Guida s’arturèc tanben, e enquia e tot me permetec arrecular un shinhau.
Eth foetat credec amagar-se en tot jocar eth cap; mès que li servic de pòc, pr’amor que li didí:
Tu, que taches es uelhs en solèr, se non son faussi es traits qu’amies, ès Benedico Caccianimico.
Mès, se qué ei çò que t’a het a vier en tan piquentes sausses?
Ad aquerò me responec:
Qu’ac digui damb repugnància; mès cedisqui ath tòn clar lengatge, que me hè a rebrembar eth mon de d’auti tempsi.
Jo siguí aqueth qu’obliguèc ara beròia Ghisola a satisfèr es desirs deth Marqués, se conde coma se conde era tau istòria.
E jo non sò eth solet bolonhés que plore aciu; mèsalèu aguest lòc ei tan claufit d’eri, que non i a entre eth Savena e eth Reno tantes lengües que diguen “sipa”,19 coma en aguesta hòssa; e se ne vòs ua pròva de çò que te digui, rebremba era nòsta famosa cobesença.
M’arremassè damb eth mèn Guida; e dempús de pòqui passi arribèrem en un punt a on gessie ua ròca dera montanha.
Pugèrem per era rapidaments, e virant entara dreta sus era sua aspra esquia, gessérem d’aquera etèrna encencha.
En arribar en lòc qu’aguest malh se uede per dejós ara manèra d’un pònt, pr’amor de deishar pas as condemnadi, eth mèn Guida me didec:
Pòs-te, e hè que se tachen en tu totes es guardades d’aguesti auti brigands qu’es sòns ròstres non as vist encara, pr’amor qu’an caminat enquia ara ena nòsta madeisha direccion.
Der ancian pònt estant contemplèrem era longa codiòla que venguie entà nosati per aute costat e qu’ère madeish castigada peth soriac.
Eth bon Mèstre me didec, sense que jo li preguntèssa arren:
Guarda aguesta ombra que s’aprèsse, e que, a maugrat deth sòn dolor, non semble vessar ua soleta lèrma.
Be n’ei de majestuós es aspècte que sauve encara!
Qu’ei Jason, que damb era sua valor e adreitia panèc en Colquide eth toison d’aur.
Passèc pera ièrla de Lemnos, dempús qu’es audaces e crudèus hemnes d’aquera ièrla auciren a toti es abitants varons; e aquiu, damb es sues triches e amaganhadores paraules, enganhèc ara joena Hisipila, qu’abans auie enganhat a totes es sues companhes, e la deishèc prenhs e abandonada; per aguesta colpa ei condemnat a tau martiri, qu’ei tanben era resvenja de Medea.
Damb eth, son toti es qu’an cometut madeisha classa d’enganhas: que t’ei pro, donc, saber aquerò dera prumèra hòssa, e des qu’en era son tormentadi.
Pendent eth dia pronóncien: se pó, que vie a èster eth c’est bon des francesi.
Mos trapàuem ja en punt a on er estret camin se crotze damb era dusau espòna, que servís d’empara entà un aute arc.
Aquiu vedérem as que se niden en ua naua hòssa, en tot rebohar pes sòns nassi e pataquejar-se damb es sues pròpries mans.
Es arribes qu’èren incrustades de hloridor, costat pes emanacions de baish, qu’aquiu se condensen, ofensant ara vista e ar olfacte.
Era hòssa ei tan pridonda, que non se pòt veir eth hons, senon guardant dera part mès nauta der arc, que lo domine perpendicularaments.
Aquiu mos botèrem e, d’aguest punt estant, vedérem en fossat ua gent submergida en hiems que semblaue gésser des latrines umanes; e tant qu’auia era vista tachada aquiu laguens, ne vedí a un damb eth cap tan lord d’excrements, que non podia saber s’ère clèrgue o seglar.
Aqueth cap me didec:
Li responí:
Pr’amor que, se non me’n brembi mau, t’è vist un aute còp damb es peus secs, e tu ès Alejo Interminelli de Luca; plan per aquerò te guardi mès qu’as auti.
Alavetz, eth, pataquejant-se era tèsta, exclamèc:
Dempús d’aquerò, eth mèn Guida me didec:
Saja d’auançar un shinhau eth cap, pr’amor de qué es tues guardades artenhen es traits d’aquera lorda esclaua esperluada, que s’esbocine es carns damb es sues ungles plies d’immondícia, e que tan lèu s’arropís coma que s’estire.
Aguesta ei Thais, era prostituta, que quan eth sòn aimant li preguntèc: “Sò atrasent dauant des tòns uelhs?”, era li didec: “Òc, qu’ès meravilhós.” E damb aquerò que queden sadorades es nòstes guardades.
Ò, Simon eth magic!
Ò miserables sectaris sòns, amnes rapaces, que prostituitz a cambi d’aur e argent es causes de Diu, que les cau èster es esposes dera vertut!
Ara ressonarà era trompa entà vosati, donques que vos trapatz ena tresau hòssa.
Qu’èrem ja ath cant d’era, ath dessús d’aquera part der esculh que què justaments sus eth sòn centre.
Ò, suprèma Sabença!
Guaire gran ei er art que demòstres en cèu, ena tèrra e en mon maudit, e damb guaire equitat se repartís era tua vertut!
Vedí enes costats e ath hons era pèira livida plia de petiti potzi, toti redons e dera madeisha mida, qu’eri me semblèren ne mès ne mens amples qu’es que i a en mèn beròi Sant Joan entà servir de baptistèris, qu’un d’aguesti trinquè jo non hè guairi ans, entà sauvar a un mainatge que s’estofaue ath sòn laguens; e qu’ei pro çò que digui, entà desenganhar a toti.20 Dehòra dera boca de cadun d’aqueri petiti potzi gessien es cames e es pès d’un pecador, enquiara cueisha, demorant ath laguens era rèsta deth còs.
Ambdús pès èren alugadi, que per aquerò s’agitauen tan fòrtaments es sues articulacion, qu’aurien trincat còrdes e cordilhs.
Dera madeisha manèra qu’era ahlama sòl recórrer era superfícia des objèctes unhudi de greish, atau eth huec ahlamejaue deth talon enquiara punta enes pès des condemnadi.
Qui ei aqueth, Mèstre, que furiós agite es pès mès qu’es autes companhs sòns, didí alavetz, e ath quau rosigue e desseque ua ahlama fòrça mès ròia?
Ad aquerò me responec:
Li responí:
Que me semble ben tot çò qu’a tu t’agrade: tu ès eth patron e sabes que jo non me separi dera tua volentat, atau coma tanben t’en sabes d’aquerò que cari.
Plan per aquerò hè a constar aciu que non ac hec per mensprètz des causes sagrades, senon per amor ara umanitat.
Pugèrem alavetz ena quatau espòna; dempús tornèrem e baishèrem pera quèrra entara estreta e traucada hòssa, sense qu’eth bon Mèstre me hesse separar deth sòn costat, enquia auer-me amiat en punt deth clòt d’aqueth que daue tanti senhaus de dolor damb es movements des sues cames.
E eth cridèc:
Qu’es ja aciu dret, ès ja aciu dret, Bonifaci?21 Que m’a enganhat en quauqui ans çò qu’ei escrit.
Tan lèu t’as assadorat d’aqueri bens, que per eri non cranheres apoderar-te damb enganha dera beròia Dama,22 e governar-la dempús indignaments?
Me quedè, en enténer aquerò, coma aqueri que, lèu avergonhadi de non auer comprenut çò que se les a dit, non saben se qué respóner.
Alavetz Virgili didec:
E jo responí coma se me manèc.
Donques se qué ei çò que me preguntes?
Se te cau conéisher qui sò, enquiath punt d’auer descenut entad aquerò per toti aguesti malhs, saberàs que siguí revestit deth gran mantèl, e siguí vertadèr hilh dera Osa, tan cobesós, que, entà aumentar era riquesa des osardets, me metí ena pòcha, aquiu, toti es sòs que podí, e aciu era mia amna.
Jos era mia tèsta son sepultadi es auti papes, qu’abans que jo cometeren simonia e se trapen cachadi ath long d’aguest estret horat.
Jo m’en.honsarè tanben tanlèu arribe aqueth que me pensè qu’ères tu, quan te dirigí era mia sobta pregunta.
Se pense qu’eth que l’interrògue ei era amna de Bonifaci VIII; e plan per aquerò ditz: “Ès ja aciu, Bonifaci?” E ahig ara seguida: “Que m’a enganhat en quauqui ans çò escrit.” Ei a díder: eth libre profe(c, que nosa( es condemnadi liegem, en eth, eth futur, m’a enganhat; pr’amor que, segontes eth, tu auies de morir en 1303, e non en 1300.
Ça que la, Celes(n V didec de Bonifaci VIII, qu’aguest papa entrèc a regnar coma un vop, governèc coma un leon e moric coma un gosset.
Que serà un nau Jason, semblable ath que se parle en libre des Macabèus; e atau coma eth rei d’aguest siguec fèble damb eth, atau damb er aute ne serà eth que govèrne era França.
Ep!, ditz-me: guairi sòs exigic Nòste Sénher, de Sant Pèir, abans de botar es claus enes sues mans?
De vertat que non li demanèc senon que lo seguisse.
Ne Pèir ne es auti demanèren a Matias aur ne argent quan per sòrt siguec escuelhut en lòc deth que perdec era sua amna traïdora.
Esta-te, donc, aciu, donques qu’as estat castigat justaments, e sauva ben era mau aquerida riquesa, que tan gausat te hec contra Carles.
E se non siguesse pr’amor qu’encara me tie eth respècte as claus sobeiranes, que tengueres ena tua alègra vida, emplegaria paraules encara mès sevères; pr’amor qu’era vòsta avarícia entristís ath mon, caushigant as bravi, e laudant as dolents.
Pastors, a vosati se referie er Evangelista, quan vedec prostituïda, dauant des reis, ara que se sè sus es aigües; ara que neishec damb sèt caps, e obtenguec autoritat per çò des sòns dètz còrnes, tant qu’era vertut agradèc ath sòn marit.23 Vos auetz bastit dius d’aur e d’argent: quina diferéncia, donc, i a entre vosati e es idolatres, senon era de qué eri adòren a un e vosati adoratz a cent?
A, Constantin!
A guairi maus dèc lòc, non era tua conversion ath cristianisme, senon era donacion que de tu recebec eth prumèr papa que siguec ric!
Tant que jo li parlaua damb aguesta claretat, eth, ja siguesse possat pera ira, o pr’amor que li remordie era consciéncia, secodie fòrtaments es sues dues cames.
Me semble qu’agradè ath mèn Guida; pr’amor qu’escotèc tostemp, damb eth ròstre satisfèt, eth son des mies paraules, exprimides damb sinceritat.
Alavetz me cuelhec damb es dus braci, e, tient-me entà naut ben assolidat sus eth sòn pièch, tornèc a pujar peth camin qu’auíem baishat sense deishar de sarrar-me contra eth, enquia arribar ena part superiora deth pònt que va dera quatau ena cincau cauçada.
Mil vèrsi deuen relatar un nau suplici, que servirà d’ahèr ath vintau cant deth prumèr cantic, que tracte des submergidi en Lunfèrn.
Me trapaua ja prèst a contemplar eth descubèrt hons, qu’ei banhat de lèrmes d’angónia, quan vedí vier pera hòssa circulara gents que, plorant en silenci, caminauen damb aqueth pas brac seguit qu’amien es processions en mon.
Quan inclinè mès era mia guardada entada eri, me semblèc que cadun d’aqueri condemnadi ère retortilhat d’ua manèra estranha dera barba enquiath començament deth pitrau; pr’amor qu’auien eth ròstre virat entara esquia, e les calie caminar entà darrèr, donques qu’auien perdut era facultat de veir per dauant.
Dilhèu, per çò dera paralisi, se trape un òme deformat de tau manèra; mès que jo non l’è vist ne creigui que se posque passar.
Ara plan, lector, atau Diu te permete trèir frut d’aguesta lectura!
Considèra per tu madeish s’es mèns uelhs poirien estar-se secs, quan vedí d’apròp era nòsta figura umana tan retortilhada, qu’es lèrmes li queiguien per arrastèth dera esquia.
Jo ploraua de vertat, emparat en ua des ròques dera dura montanha, de sòrta qu’eth mèn Guida me didec:
Tu tanben ès des insensats?
Aciu viu era pietat quan ei ben mòrta.
Qui ei mès criminau qu’eth que s’afògue en tot contemplar era justícia divina?
Quilha eth cap, lhèua-lo e guarda ad aqueth que per eth se dauric era tèrra en preséncia des tebans, qu’exclamauen: “A on quès, Anfiarao?
Per qué abandones era guèrra?” E non deishèc de quèir en Lunfèrn enquia arribar en Minos, que s’apodère de cada colpable.
Guarda se com a convertit era sua esquia en pièch: per auer volut veir massa entà dauant, ara guarde entà darrèr, e seguís un camin retrograd.
Guarda a Tiresias, que cambièc d’aspècte quan de varon se convertic en hemna, en tot cambiar tanben toti es sòns membres, e li calec abàter damb era lata es dues sèrps junhudes, abans que recuperèsse eth sòn peu viril.
Eth qu’aprèsse era sua esquia ath vrente d’aqueth, qu’ei Aronte, qu’auec coma casa ua tuta de blanqui marmes enes montanhes de Luni, cultivades peth carrarés qu’abite ena sua pala, e d’aquiu estant non i auie arren que limitèsse era sua vista quan contemplaue eth mar o es esteles.
Dempús que sa pair gessec dera vida, e siguec tiranizada era ciutat de Baco,24 Manto anèc errant peth mon pendent fòrça temps.
Aquiu naut, ena bèra Italia, i a un lac ath pè des Aups que limiten era Alemania per part superiora deth Tirol, que se cride Benaco.
Mil corrents, e encara mès, sivans me pensi, vien a aumentar, entre Garda, Val-Camonica e er Apenin era aigua que s’estanque en aguest lac.
En miei d’aguest i a un lòc, a on eth Pastor de Trento, e es de Verona e Brescia, poirien dar era sua benediccion se seguissen aqueth camin.
En punt a on ei mès baisha era arriba que l’enròde, ei plaçada Peschiera, beròi e fòrt castèth, a prepaus entà hèr cara as de Brescia e as de Bergamo.
Aquiu arribe de besonh tota era aigua que non pòt èster contenguda en lac de Benaco, formant un arriu que cor entre verdes pradères.
Tanlèu aquera aigua seguís un cors pròpri, ja non se cride Benaco, senon Mincio, enquia qu’arribe en Governolo, a on desboque en Po.
Non cor guaire sense que trape ua depression, qu’en era s’esten e s’estanque, e sòl èster mausana en ostiu.
En tot passar, donc, per aquiu, era herotja puncèla, vedec ath miei deth pantan ua tèrra inculta e desabitada.
S’arturèc en era damb es sues esclaues, pr’amor de húger de tot consòrci uman, e pr’amor d’exercir era sua art magica, e aquiu viuec e deishèc es sues rèstes mortaus.
Alavetz es òmes, qu’èren escampilhadi pes entorns, s’amassèren en aqueth lòc, qu’ère fòrt per çò deth palun que l’enrodaue: bastiren ua ciutat sus es uassi dera defuntada, e deth nòm dera prumèra qu’auie alistat aqueth lòc, la cridèren Mantua, sense consultar entad arren ath Destin.
En d’auti tempsi sigueren es sòns abitants mès nombrosi, abantes que Casalodi se deishèsse enganhar pègament per Pinamonte.
T’ac digui, pr’amor que, s’entenes atribuïr ua auta origina ara mia pàtria, cap mentida pogue escurir era vertat.
Li responí:
Mèstre, es tòns rasonaments son entà jo tan veridics, e m’obliguen a autrejar-les tanta fe, que quinsevolh rasonament de d’auti me semblarie carbons amortadi.
Mès ditz-me s’entre era gent que va passant n’a quauqu’un digne de notar-se, donques qu’aquerò ei solet çò que desire era mi amna.
Alavetz me didec:
Tebas, ciutat consagrada a Baco.
Aqueth, qu’era sua barba s’esten deth ròstre enquias sues brunes espatles, siguec augur quan era Grecia se quedèc tant agotada de varons, qu’a penes les auie enes cunhères, e amassa damb Calcas dèc eth senhau en Aulide entà talhar eth prumèr cable.
Se cridèc Euripilo, e atau ac nomente en bèth punt era mia nauta tragèdia.
Aqueth aute que ves tan palle siguec Miquèu Scott, que coneishec perfèctaments es impostures des arts magiques.
Guarda a Guido Bonatti, e aquiu qu’ei Asdente, qu’ara desirarie non auer deishat eth sòn cuèr e eth sòn cordilh; mès que se n’empenaís massa tard: campa as tristes qu’abandonèren era agulha, era lançadora e era fusada entà convertir-se en trementinaires, e entà hèr maleficis damb èrbes e damb figures.
Mès vene ara, pr’amor que ja er astre qu’en eth se ve a Cain damb es espies, ocupe es confinhs des dus emisfèris, e tòque eth mar mès entà baish de Sevilla.
Era lua ère ja redona, ena net anteriora; te cau rebrembar ben que non te shordèc a viatges pera seuva ombriua.
Atau me parlaue e, mentretant, anàuem caminant.
Atau, d’un pònt en aute, e parlant de causes qu’era mia comèdia non tie compde de repetir, anèrem auançant e arribèrem en çò de mès naut deth ticò, a on mos arturèrem pr’amor de veir era auta depression de Malebolge e d’autes vanes lèrmes, e la vedí meravilhosaments escura.
Atau coma en arsenau des venecians borís en iuèrn era pega tenaça, destinada a reparar es vaishèths en pana que non pòden navigar, e ath còp qu’un contruís ua embarcacion, un aute calafate es costats dera que ja a hèt fòrça viatges; un aute recor era proa, d’auti era popa; bèth un hè rems, bèth aute retortilhe es còrdes; n’a, fin finau, que reparen eth pau de mejana e eth major; dera madeisha manèra, e non mejançant eth huec, senon pera volentat divina, borie aquiu baish ua resina espessa, que s’apegaue ara vòra pertot.
Jo la vedia, mès sense percéber en era qu’es bambolhes que costaue eth bolh, en tot holar-se tota e quèir desplomada.
Mentre la contemplaua fixaments, eth mèn Guida me tirassèc entada eth deth lòc que me trapaua, en tot dider-me: “Tie compde, tie compde”.
Alavetz me virè tau qu’er òme que desire veir aquerò que d’eth li conven húger, e que l’assaute un temor tan gran e sobte, que ne enquia e tot tà guardar arture era sua hujuda; e vedí ath nòste darrèr un nere diable, que venguie ath mès córrer peth pònt.
Ò, guaire herotge ère eth sòn aspècte!, e qué menaçaire me semblaue damb es sues ales dubèrtes e es sòns pès leugèrs!
Sus es sues espatles, amples e anguloses, amiaue a shivau un pecador, que tenguie agarrat per ambdús garrons.
Deth nòste pònt estant didec:
Malebranche, vaquí un des ancians de Santa Zita: botatz-lo ath dessús; que jo m’en torni un aute còp entada aquera tèrra, qu’ei tan ben aprovedida d’eri.
Lo lancèc entà baish, e s’en tornèc pera dura ròca tant ara prèssa, que jamès a auut mastin liure qu’age perseguit a un lairon damb tanta rapiditat.
Eth pecador s’en.honsèc e tornèc a pujar hèt un arc; mès es dimònis, qu’èren ar arrecès deth pònt, cridauen:
Se non vòs tastar es nòsti ganchos, non gèsques dera pega.
Dempús lo ponchèren damb mès de cent arpons, en tot dider-li:
Damb era fin de qué non se n’encueden de qué ès aciu, me didec eth bon Mèstre, amaga-te darrèr d’ua ròca que te servisque d’arrecès; e encara que me hèsque bèra aufensa, non cranhes arren; donques que jo me’n sai d’aguestes causes pr’amor que sò estat un aute còp entre aguestes amnes subornables.
De seguit passèc en aute costat deth pònt, e quan arribèc ena siesau arriba, li calèc mostrar era sua valentia.
Damb eth furor e eth vam que gessen es gossets entath praube que de pic demane caritat a on se pòse, atau gesseren es dimònis de dejós deth pònt, en tot afustar toti contra eth es sòns arpons; mès les cridèc:
Que degun de vosati gause de hè’c.
Abans que me ponche eth vòste horcalh, que s’aprèsse un entà que m’escote, e dempús pense se m’a de perdonar.
Toti cridèren:
Vè-i, Malacoda.
Qué ei çò que te poirà sauvar des nòstes garres?
Te penses, tu, Malacoda, que se non siguesse pera volentat divina e per auer eth destin propici, didec eth mèn Mèstre, m’auries vist arribar aciu, san e en bona santat, a maugrat de totes es vòstes armes?
Dèisha-me passar, pr’amor qu’en cèu vòlen que mòstra a un aute aguest camin sauvatge.
Que non se li hèsque cap mau.
E eth mèn Guida a jo:
Ò, tu, qu’ès amagat darrèr des ròques deth pònt!
Alavetz me metí a caminar, e m’apressè ada eth damb rapiditat; mès es diables auancèren, de sòrta que jo cranhí que non observèssen çò qu’auien pactat: atau vedí tremolar en d’auti tempsi as que per capitolacion gessien de Caprona, en veder-se entre tanti enemics.
M’apressè çò de mès que podí ath mèn Guida, e non deishaua de uelh eth ròstre d’aqueri, que non ère bric bon.
Abaishauen eri es sòns ganchos, e: “Vos que li poncha en curron?”, didie un d’eri as auti.
E responien: “Òc, òc claua-li”.
Mès aqueth dimòni qu’ère en tot parlar damb eth mèn Guida, se virèc de ressabuda, e cridèc: “Tè-te, tè-te, Scarmiglione”.
Dempús mos didec:
Per aguest esculh non poiratz anar mès luenh, pr’amor qu’eth siesau arc jatz esbauçat ath hons.
Se voletz anar mès entà dauant, seguitz aguesta pala penenta: près d’aquiu veiratz un aute esculh que per eth poiratz passar.
Ager, cinc ores mès tard qu’en aguest moment, se compliren mil dus cents seishanta sies ans que se trinquèc aguest camin.26 Vau a manar entà aquiu a diuèrsi des mèns entà que veiguen se bèth condemnat sage de trèir eth cap en aire: anatz damb eri, que non vos haràn cap de mau.
Entà dauant, Alichinbo e Calcabrina, comencèc a díder; e tu tanben, Cagnazzo; Barbariccia guidarà as dètz.
Ò, Mèstre!
Qué ei çò que veigui?, didí; se coneishes eth camin, anem sense acompanhada; jo, per jo madeish, que non la solliciti.
S’ès tan prudent coma de costum, non ves que carrinclen es dents e se guinhen eth uelh, non ves que mos menace bèth mau?
Malacoda, coa maudita.
Scarmiglione, qu’arrinque es peus.
Alichino, que hè inclinar as au(.
Calcabrina, que caushigue era arrosada.
Cagnazzo, gosset dolent.
Barbariccia, eth dera barba quilhada.
Libicocco, desir arderós.
Draguignazzo, podom de dragon.
CiriaNo-Sannuto, aueranèr de sanglar.
GraUacane, gosset qu’engarrape.
Rubicante, holat.
Totes aguestes versions son de Landino.
S’ac hèn, ei per çò de malerosi que son en tot borir.
Se meteren en camin peth costat quèrre; mès cadun d’aqueri, per auança s’auien nhacat era lengua en senhau d’avenença damb eth sòn patron, e aguest se servic deth sòn anus a manèra de trompeta.
Qu’è vist bèth còp ara cavalaria lheuar eth camp, començar eth combat, passar revista, e a viatges hè repè; è vist, ò, aretini!, hèr excursions pera vòsta tèrra e saquejar-la; è vist lutar enes tornegi e córrer enes combats a shivau, ja ath son des trompetes, ja des campanes, ath rambalh des tambors, damb es senhaus des castèths, e damb tot er aparelh nacionau e estrangèr; mès, çò que non è vist jamès ei que tant estranh esturment de vent age indicat eth senhau de marcha a cavalièrs ne a caminaires; jamès, ne ena tèrra, ne enes cèus, guidèc semblable fanau a cap vaishèth.
Anàuem amassa damb es dètz dimònis (ò, terribla acompanhada!
Ça que la, era mia atencion ère concentrada ena pega entà distinguir çò que contenguie era hòssa e es que s’usclauen ath sòn laguens.
Atau coma sauten es daufins dehòra dera aigua, indicant as marinèrs que tenguen compde dera barca per çò dera tempèsta, atau tanben, quauqui condemnadi, entà aleugerir eth sòn torment, treiguien era esquia e la tornauen a amagar mès rapìds qu’un relampit; e çò madeish qu’en ua bassa es gargolhes trèn eth cap a ras dera aigua, encara que sauvant laguens d’era es sues pautes e era rèsta deth còs, atau èren pertot es pecadors; mès quan Barbariccia s’apressaue, se tornauen a submergir en aqueth boridor.
Jo vedí, e encara que s’estrementís d’aquerò eth mèn còr, a un d’aqueri que s’auien tardat mès temps tà en.honsar-se, coma se passe damb es gargolhes, qu’ua quède dehòra dera aigua tant qu’era auta se cabusse; e Graffiacane qu’ère mès près d’eth, l’aganchèc pes peus limacosi de pega, e lo treiguec dehòra coma se siguesse ua lueira.
Jo sabia eth nòm de toti aqueri dimònis per çò d’auer-me-les aprenut quan les alistèc Malacoda.
Jo didí:
Jo neishí en regne de Navarra.
Era mia mair me metec ath servici d’un senhor: era que m’auie engendrat d’un pròdig, que s’esbaucèc ada eth madeish e degalhèc era sua fortuna.
Tebaldo, e me lancè a comerçar damb es sòns favors; crim que d’eth balhi compdes en aguest horn.
E Ciriatto, que li gessie de cada costat dera boca un aueranèr coma eth d’un sanglar, li hec sénter çò de ben qu’un d’eri herie.
Eth mèn Guida preguntèc:
Ad açò responec:
Vengui de separar-me d’un que siguec d’aquiu apròp.
E Libicocco: “Que ja auem auut massa paciéncia”, didec, e l’aganchèc deth braç damb eth sòn arpon, en tot arrincar-li d’un còp tot er auantbraç.
Draghighazzo volec tanben agarrar-lo des pès; mès eth sòn Decurion se virèc entà toti eri lançant-les ua guardada furiosa.
Quan s’aueren padegat un shinhau, eth mèn Guida non se tardèc a preguntar ad aqueth que se guardaue era sua herida:
E li responec:
Qu’ei eth frair Gomita, aqueth de Gallura, veire d’iniquitat, qu’auec en sòn poder as enemics deth sòn senhor, e hec per manèra que toti lo laudèssen.
Acceptèc eth sòn aur e les deishèc liures, segontes ditz eth madeish; e per çò des cargues, que non siguec un petit senon un gran prevaricador.
Damb eth parle soent Miquèu Zanche de Logodoro, e es sues lengües non se cansen jamès de parlar des causes de Cerdenha.
Ai de jo!
Guardatz ad aguest aute se com sarre es dents.
Encara parlaria mès, mès cranhi que se premanisque a gratar-me era tinha.
Se voletz veir o enténer a toscani e lombardi, comencèc a díder de seguit eth malerós pecador, harè que venguen.
Mès, qu’aguestes maudites garres se tenguen un shinhau desseparades, pr’amor de qué eri non cranhen es sues resvenges: jo, en tot sèir-me en aguest madeish lòc, per un que sò ne harè vier a sèt, en tot fiular coma acostumam quan un de nosati trè eth cap dehòra dera pega.
En enténer aguestes paraules, Gagnazzo, lheuèc eth muset botjant eth cap, e didec: “Guardatz era manèra maliciosa que s’a servit entà submergir- se!” Ad aquerò responec aqueth, qu’auie abondor d’estratagèmes: “De vertat que sò fòrça maliciós, quan expausi as mèns a màger torments!” Que non podec tier-se Alichino, e en contra de çò qu’auien dit es auti, responec: “Se te lances ena pega, non correrè ath galaup ath tòn darrèr, senon que tierè es mies ales entad aquerò.
Ò, tu, que lieges aquerò, ara veiràs un nau jòc!
Toti es dimònis se virèren entara penent opausada, e eth prumèr d’eri, aqueth que s’auie mostrat mès renitent.
Eth navarrés profitèc ben eth temps; fixèc es sòns pès en solèr, e en tot precipitar-se damb un solet saut, se metèc ar arrecès des males intencions d’aqueri.
Tristi se quedèren es dimònis dauant d’aguest ardit, mès fòrça mès eth que n’auec eth tòrt d’eth; per çò que se lancèc ath sòn darrèr cridant: “Ja te tengui” Mès de pòc li servic, pr’amor qu’es sues ales non poderen egalar en velocitat ar espant de Ciampolo: aguest se lancèc ena pega e aqueth cambièc era direccion deth sòn vòl, hènt-se a vier eth pièch entà naut.
Non de ua auta manèra se submergís, còp sec, eth lit quan eth falcon s’aprèsse, e aguest se remonte furiós e fatigat.
Calcabrina, irritat contra Lichino per aquera enganha, se metec a volar ath sòn darrèr, desirós de qué eth pecador s’escapèsse e auer, atau, un motiu de brega.
E quan auec despareishut eth prevaricador, virèc es sues garres contra eth sòn companh, e s’agarrèc ada eth sus eth madeish estanh.
Mès aguest, esparvèr adreit, usèc tanben es sues, e es dus queigueren ena pega borint.
Barbariccia, maucontent damb es auti, ne hec volar a quate des der aute costat, damb toti es sòns arpons, e baishant ath mès córrer entath lòc senhalat, esteneren es sòns ganchos as dus dimònis, qu’èren miei codudi ena superfícia d’aquera hòssa.
Nosati les deishèrem aquiu embolhadi d’aquera manèra.
Solets, en silenci e sense acompanhada, anàuem er un darrèr der aute, coma acostumen a anar es fraires menors.
Era peleja que venguíem de presenciar me hèc a vier ena memòria era fabula d’Esopo, qu’en era parlèc dera gargolha e dera bohèra; pr’amor qu’es paraules “mo” e “issa” 28 non son tan semblables coma aguesti dus hèts, se les condideram atentiuaments coma eth principi e era fin d’ambdús.
E coma qu’un pensament ven de seguit de un aute, d’aguest ne neishec un de nau, e doblèc eth mèn primitiu espant.
Jo pensaua atau: “Aguesti dimònis an estat enganhadi per tòrt nòste, e damb tant de mau e escarni, que me pensi que son plan ofensadi.
S’ara mauvestat s’ahig era ràbia, mos acaçaràn damb mès crudeutat qu’eth gosset que tie ara lèbe peth còth.” Ja sentia que se chinauen es mèns peus per çò deth temor, e guardaua entà darrèr atentiuaments, per çò que didí:
Mèstre, se non mos amagues as dus lèu lèu, cranhi as dimònis que vien ath nòste darrèr; e autant atau m’ac imagini, que ja me semble que les enteni.
Ad aquerò eth responec:
Se jo siguessa un miralh, non veiries en jo era tua imatge tant lèu coma veigui en tòn interior.
En aguest moment se crotzauen es tòns pensaments damb es mèns jos eth madeish ròstre e aspècte, de sòrta qu’è dedusit d’ambdús un solet conselh.
S’ei cèrt qu’eth penent dera nòsta dreta ei pro inclinat que mos permete baishar ena siesau hòssa, hugeram dera caça qu’imaginam.
A penes auie acabat de dider-me era sua pensada, quan vedí vier as dimònis damb es ales estenudes e plan près de nosati, en tot voler agarrar- mos.
Eth mèn Guida me cuelhec còp sec, coma ua mair que, desvelhada peth rambalh e vedent lúder es ahlames apròp d’era, cuelh ath sòn hilh e hug, tient mès compde d’eth que d’era madeisha, e non s’arture ne entà meter-se ua camisa.
De naut de tot dera cauçada s’esguitlèc d’esquia pera arribenta ròca, qu’un des sòns costats dividís era cincau dera siesau hòssa.
Mo e issa, que signi3que ara, en lombard.
A penes toquèren es sòns pès en solèr deth prigond abisme, quan es dimónis apareisheren ena ròca sus es nòsti caps: mès que ja non mos inspirauen temor; pr’amor qu’era nauta Providéncia que les auie assignat entà ministres dera cincau hòssa, les treiguec era facultat de vier mès luenh d’aquiu.
Baish trapèrem ues gents pintades, que virauen ar entorn damb pro lentor, ploroses e damb es ròstres fatigadi e abatudi.
Amiauen capes damb capuches calades sus es uelhs, ar estil des qu’amien es monges de Colonia.29 Aqueres capes èren daurades per dehòra, de manèra qu’enludernauen; mès per laguens èren totes de plom e tan pesantes, qu’es de Federic ath sòn costat semblauen de palha.30 Ò, mantèl fatigós per tota era eternitat!
Mos virèrem encara entara quèrra, e caminèrem damb aqueres amnes escotant es sòns tristi planhs.
Mès es ombres, rendudes per çò deth pes, caminauen tan doçaments, qu’a cada pas que dàuem cambiàuem de companh.
Jo li didí ath mèn Guida:
E un d’eri, que comprenec er idiòma toscan, exclamèc ath nòste darrèr:
De seguit eth mèn Guida se virèc e me didec:
Demora, e alentís eth tòn pas enquia egalar eth sòn.
Me posè, e vedí a dus d’aqueri, qu’enes sues guardades mostrauen gran desir d’èster damb jo; mès era sua carga e era estretesa deth camin les hègen tardar.
Quan se m’aueren amassat, me guardèren damb òrres uelhs e sense parlar-me: dempús se virèren er un entar aute dident-se: “Aguest que semble viu, per çò deth movement dera sua gòrja; mès se son mòrts, per quin privilègi non amien era nòsta pesada capa?” Dempús me dideren:
Ò, toscan, qu’as vengut ena casa des tristi ipocrites!
Se ditz que i auec en Colonia un abat tant ambiciós e insolent, que demanèc permís 29 ath Papa entà qu’es sòns monges podessen (er capes d’escarlata, cintes, esperons e estrius d’argent, daurat per dessús.
Aguesta demana desagradèc autant ath Pon(fex, que dispausèc que d’alavetz ençà er abat e es sòns monges tenguessen capes neres e mau hètes, e cintes e estrius de husta.
Les responí:
Neishí e creishí ena arriba deth polit Arno, ena grana ciutat, e sauvi eth còs qu’è auut tostemp.
Mès vosati, que, sivans veigui, què tan dolorós plòr gota a gota pes caròles, qui ètz, e quina pena patitz que tant se hèr veir?
Un d’eri me responec:
Malerós de jo!
Aguestes daurades capes son de plom e tan gròsses, qu’eth sòn pes mos hè panteishar coma cargades balances.
Que siguérem fraires Gaujosi31 e bolonhesi.
Jo me cridè Catalano e aguest Loderingo.
Era tua ciutat mos nomentèc magistrats, coma se sòl escuélher a un òme neutrau entà sauvar era patz e la sauvèrem tan ben coma se pòt veir encara apròp deth Gardingo.
Jo repliquè: “Ò, fraires!
Es vòsti maus…” Mès que non podí seguir, pr’amor que ne vedí a un en solèr crucificat en tres paus.
Tant lèu me vedec, se retortilhèc, en tot hèr agitar era sua barba damb era fòrça des sòns alends; e eth Fraire Catalano, qu’ac vedec, me didec:
Aguest que ves crucificat conselhèc as farisèus que les calie hèr a patir a un òme eth martiri peth pòble.
Qu’ei trauessat e despolhat sus eth camin, coma pòs veir; e li cau sénter çò que pese cadun des que passen.
Eth sòn suer ei condemnat ath madeish suplici en aguesta hòssa, atau coma es auti deth Conselh que siguec entàs judius encausa de tanti malastres.
Alavetz vedí a Virgili que contemplaue, estonat, ad aqueth qu’ère tan vilaments crudificat en etèrn despatriament.
Dempús se dirigic ath fraire en aguesti tèrmes:
Voleríetz dider-mos s’entara dreta i a quauqua dubertura que pogam gésser es dus, sense obligar as angels neri a que mos treiguen d’aguest abisme?
Aqueth responec:
Mès apròp de çò que te penses, se lhèue un malh que partís deth gran cercle e trauèsse totes es terribles hòsses; mès qu’ei talhat aguest malh e non se pòt contunhar sus eth.
Poiratz pujar pes roïnes que son ena part baisha dera sua pala e capèren eth hons.
Se les cridèc Gauden( (gaujosi) per çò dera vida licensiosa qu’amièren.
Eth mèn Guida s’estèc un moment damb eth cap clin e dempús didec:
Com mos a enganhat aqueth que claue es sòns arpons as pecadors!
E eth fraire repliquèc:
Alavetz eth mèn Guida s’aluenhèc ara prèssa damb eth ròstre emmaliciat; e en conseqüéncia, m’aluenhè jo tanben d’aqueres amnes que suportauen autant de pes, e seguí es tralhes des pès estimadi.
Ena epòca der an nau que modère eth solei era sua cabeladura jos er Aquari, e qu’en era ja es nets s’egalen damb es dies; quan era arrosada imite ena tèrra, encara que pendent pòc de temps, eth color dera sua blanca fraia, eth campanhard qu’a manca de ferratge, se lhèue, guarde, e en veir blanc eth camp se pataquege era cueisha, torne ena sua casa, e se planh de contunh coma eth malerós que non sap se qué hèr; mès, torne un aute còp a guardar, e recupère era esperança en veir qu’era tèrra a cambiat d’aspècte en pòques ores, cuelh eth sòn paishon e ges entà hèr a pèisher as sues oelhes: atau eth mèn Mèstre m’aumplic d’inquietud quan vedí tan trebolat eth sòn ròstre, e atau tanben apliquèc lèu remèdi ath mèn mau pr’amor qu’en arribar en esbauçat pònt, se virèc entà jo damb aqueth amable aspècte qu’auie quan lo vedí ath pè deth monte.
Dempús d’auer pensat ena determinacion que calie cuèlher, en tot contemplar abans suenhosaments es roïnes, dauric es braci, me cuelhec peth darrèr, coma aqueth que trabalhe, pensant tostemp ena labor qu’entamenarà de seguit, dera madeisha manèra, en tot lheuar-me sus eth pic d’ua ròca, ne contemplaue ua auta, dident:
Aqueth que non ère un camin a prepaus entàs qu’anauen damb capa; pr’amor qu’a penes podíem, Virgili tant agil, e jo sostengut per eth, pujar de pèira en pèira.
E se non auesse estat perque ena aquera encencha ère mès cuert eth camin qu’en cap aute lòc, sabi pas se qué l’aurie arribat ada eth, mès a jo m’aurie vençut era fatiga.
Mès coma Malebolge va tostemp baishant enquiara boca deth plan prigond potz, cada hòssa que se recor presènte ua espòna que se quilhe e ua auta que baishe.
Arribèrem, fin finau, en extrèm que se destaque era darrèra pèira.
Quan siguí sus era, de tau sòrta me mancaue er alend, que non podia mès; atau, donc, me seiguí tanlèu mos arturèrem.
Ara mos cau que secodisses era tua guitèra, me didec eth Mèstre; donques que non s’artenh era fama estirat en mofla pluma, ne caperat de vanes: e eth que sense glòria consumís era sua vida, dèishe ath sòn darrèr era madeisha tralha qu’eth hum en aire o era esgluma ena aigua.
Au, donc, lhèua-te; domina era fatiga damb era amna, que venç toti es obstacles tant que non s’avilís damb era pesantor deth còs.
Se me comprenes, t’an d’encoratjar es mies paraules.
Anem, que ja me senti fòrt e atrevit.
Comencèrem a caminar per esculh, qu’ère aspre, estret e escabrós, e mès penent qu’er anterior.
Qu’anaua parlant entà dissimular eth mèn flaquitge, quan entení ua votz que gessie de ua auta hòssa, en tot articular paraules ininteligibles.
Sabi pas se qué didec, a maugrat de trapar-me ena cima der arc que passe per aquiu.
Mès, eth que parlaue semblaue ahiscat pera ràbia.
Jo m’auia inclinat; mès es uelhs d’un viu non pòden distinguir eth hons a trauèrs d’aquera escurina; per çò que didí:
Mèstre, hè per arribar ena auta encencha, e baishem aguest mur, pr’amor que d’aciu estant non enteni ne compreni arren; que guardi entà baish e non veigui arren.
Baishèrem peth pònt des d’era nautada enquia a on s’amasse damb era ueitau espòna; e alavetz desnishè era hòssa, e vedí ua espaventosa massa de sèrps, de tan diuèrses espècies, qu’eth sòn rebrembe me gèle encara era sang.
Que dèishe era Libia de vantar-se damb es sons sables; que se produsís reptils, sèrps voladores e bèsties, sèrps verinoses e sèrps de dus caps, ne en era, ne en tota era Etiopia damb eth país qu’ei ath dessús deth mar Ròi, aueren jamès tantes ne tan nociues pestiléncies coma en aguest lòc.
A truaèrs d’aquera espaventosa e crudèu multitud de reptils corrien gents despolhades e espaurides, sense cap esperança de trapar refugi ne eliotròpi.32 Qu’auien es mans estacades ena esquia damb sèrps, que, formant nuds peth dessús, les calauen era coa e eth cap enes arnelhs.
E vaquí qu’un d’aqueri malerosi, qu’ère près de nosati, siguec nhacat per ua sèrp en punt qu’eth còth se junh as espatles; e en brèu temps que cau entà escríuer ua O e ua I, s’aluguèc, usclèc, e queiguec redusit a cendre.
Atau diden es grani sabents que morís eth Fenix, e renèish quan ei près deth sòn cincau sègle: non se neurís d’èrba ne de horment pendent era sua vida, senon d’amom e lèrmes d’encens, e eth sòn darrèr nin ei format per nard e mirra.
E coma aqueth que què e non sap se com, a impulsi deth dimòni que lo lance en solèr o de bèth accident costat peth sòn temperament malautís, quan se lhèue, se quede estonat dera crudèu angonia qu’a patit e alende en guardar ath sòn entorn, atau se lheuèc eth pecador dauant de nosati.
Ò, be n’ei de sevèra era justícia de Diu, que hè crebar era sua colèra per miei de taus còps!
Eth mèn Guida li preguntèc dempús se qui ère, eth li responec:
Jo queiguí hè pòc de temps, de Toscana estant, en aguest abisme.
Era vida sauvatge m’agradèc mès qu’era umana; siguí çò madeish qu’ua mula: Sò Vanni Fucci, eth bèstia, e Pistoia siguec eth men digne joc.
Alavetz li didí ath mèn Guida:
Eth pecador, que m’entenec, non s’amaguèc, senon que tachèc entà jo era sua atentiua guardada, e se caperèc eth ròstre pera tristor e era vergonha.
Dempús didec:
Senti mès que m’ages trapat ena misèria que me ves, que çò que sentí en veder-me privat dera vida; que non posqui remir-me a satisfèr es tues preguntes.
Sò negat aciu, pr’amor que panè ena sacristia es beròis ornaments, que d’aguest delicte siguec acusat un aute, faussaments.
Entà que non t’alègres dera mia desgràcia, se dilhèu arribes a gésser d’aguesti lòcs ombrius, para era aurelha ara mia anóncia, e escota: Prumèr de tot, Pistoia quedarà despoblada de neri; dempús Florencia renauirà es sòns abitants e era sua forma de govèrn; Mart harà gésser dera val de Magra un bugàs, qu’enrodat d’ombriues ombres e de tempèstes impetuoses e terribles, se desencadiarà sus eth camp Piceno; e aquiu, en tot estarnar-se de ressabuda era broma, anequelirà a toti es Blancs.
Que t’è dit aquerò pr’amor de qué te còste dolor.
En acabar aguestes paraules, eth panaire lheuèc es dues mans en tot hèr un gèst indecent e exclamant: “Tè, Diu, aquerò qu’ei entà tu”.
D’alavetz ençà siguí amic des sèrps; pr’amor qu’ua d’eres se l’entornegèc en còth coma dident: “Non voi que parles mès:” e ua auta s’agarrèc as sòns braci, en tot tier-les de tau manèra, que non l’ère possible ath condemnat hèr cap movement.
A, Pistoia, Pistoia!
Com non decidisses redusir-te tu madeisha en cendre, e deishar d’existir, donques qu’es tòns hilhs son pejors qu’es sòns pairs-sénhers?
En toti es cercles der escur Lunfèrn non è vist esperit tan supèrb dauant de Diu, exceptat aqueth que queiguec des murs de Tebas.
Eth panaire hugec sense díder ua soleta paraula mès.
Alavetz vedí a un Centaure plen de ràbia, qu’acodie cridant: “A on ei, a on ei eth supèrb?” Non creigui que contenguen es Marismes autants de reptils coma amiaue eth Centaure sus era sua gropa enquiath lòc que començaue era forma umana: sus era sua esquia, darrèr deth cogòt, descansaue un dragon damb es ales dubèrtes, qu’usclaue quan gessie ath sòn encontre.
Eth mèn Mèstre didec:
Aguest monstre ei Caco, eth qu’ath pè des ròques deth monte Aventino formèc mès d’un còp un lac de sang.
Que non va peth madeish camin qu’es sòns frairs, pr’amor que panèc fraudulosaments era gran vegada que peishie enes entorns deth lòc qu’auie escuelhut coma ostau: mès es sòns marridi hèts acabèren ara fin jos eth baston de Hercules, que se li fotèc vint còps damb eth, aqueth non arribèc a sénter ja eth dètzau.
Tant qu’atau parlaue Virgili, Caco despareishec, ath còp que s’apressauen tres esperits per dejós deth marge que mos trapàuem, causa que non avertírem ne eth mèn Guida ne jo, enquia que les entenérem cridar: “Qui ètz?” Cessèc alavetz era nòsta convèrsa e mos fixèrem solet en eri.
Jo non les coneishia; mès se passèc, coma se sòl passar quauqui còps, qu’er un auec besonh de cridar ar aute, en tot dider-li: “Cianfa, a on t’as metut?
E jo, damb era fin de qué siguesse atentiu eth mèn Guida, me botè eth dit deth nas enquiara barba.
Ara lector, se se te hè de mau hèr creir çò que te vau a díder, non serà estranh, pr’amor que jo qu’ac vedí, a penes m’ac creigui.
Mentre contemplaua ad aqueri esperits, se lancèc ua sèrp damb sies pautes sus un d’eri, agarrant-lo complètaments.
En tot esténer de seguit es sues pautes deth darrèr sus es sues cueishes, li passèc era coa entre es dues, e l’ac mantenguec sarrada contra es arnelhs.
Jamès s’agarrèc tan fòrtaments era gèdra ar arbe, coma era orribla fèra adaptèc es sòns membres as deth colpable: dempús era ua e er aute se confoneren coma se siguessen de blanca cera, e barregèren tan ben es sòns colors, que degun d’eri semblaue ja çò qu’auie estat abantes.
Atau, damb eth lardor deth huec s’esparg sus eth papèr un color escur, que non ei nere, e ça que la, dèishe d’èster blanc.
Es auti dus condemnadi lo guardauen exclamant cadun: “Ai, Angel,33 com càmbies!
Que non ès ja ne un ne dus” Es dus caps s’auien convertit en un, e semblauen dues figures barrejades en un solet ròstre, quedant en eth confonudes es dues.
Des quate braci se’n heren dus: es cueishes e es cames, eth vrente e eth tronc se convertiren en membres jamès visti.
Quedèc esfaçat eth sòn primitiu aspècte: aquera imatge transformada se retiraue as dues e a deguna des anteriors; e en tau estat, s’aluenhaue a passi lents.
Coma eth ludèrt, que jos eth lardor des dies caniculars, quan càmbie de matarràs, semble un pericle trauessant eth camin, atau semblaue, en tot dirigir-se entath vrente des auti dus esperits, ua petita sèrp irritada, livida e nera coma un gran de pebe.
Hissèc a un d’eri en aquera part deth còs per a on mos alimentam abans de nèisher, e dempús queiguec as sòns pès quedant estirada.
Eth herit la guardèc sense díder arren; e s’estèc quiet, de pès e badalhant, coma se l’auesse cuelhut era sòn o era fèbre.
Eth e era sèrp se guardauen, e er un pera herida e era auta pera boca lançauen un dens hum qu’arribaue a confoner-se.
Que care Lucano en referir es misèries de Sabello e de Nasidio, e qu’escote atentiuaments çò que descriui aciu: que care Ovidi en ocupar-se de Cadmo e Aretusa; pr’amor que, s’en sòn poèma, convertic ad aqueth en sèrp e ad aguest en hònt, non l’envegi.
Ovidi non transformèc jamès dues natures cara a cara, de tau manèra qu’es sues formes cambièssen tanben de materia.
Er òme e era sèrp se corresponeren de tau sòrta, que quan aguesta dauric era sua coa en forma de horcalh, eth herit junhec es sòns dus pès.
Es cames e es cueishes d’aguest se sarrèren tant, qu’en pòc temps non quedèc tralhes dera sua naturau separacion.
Era coa henuda dera sèrp cuelhie era figura que despareishie en òme, e era sua pèth se hège blanca, ath còp que dura era d’aqueth.
Agnolo Bruneleschi, Woren(n.
Es pautes deth darrèr d’aquera, retortilhant-se, formauen eth membre qu’es òmes amaguen, e eth deth miserable se dividic en dues pautes.
Tant qu’er hum daue eth color dera sèrp ar òme e vicevèrsa, e hège gésser en aquera eth peu que treiguie ad aguest, er un, ei a díder, era fèra transformada en òme, se lheuèc, e queiguec er aute; mès sense deishar de calar-se guardades herotges, que dauant d’eres cadun d’eri cambiaue de ròstre.
Eth qu’ère de pès l’arropic enquias possi, e dera carn sobrèra se li formèren es aurelhes enes sòns lises caròles.
Era part deth muset dera sèrp que non se repleguèc en cap, quedèc dehòra formant eth nas deth ròstre uman, e holèc convenentaments, ath còp, es pòts.
Eth qu’ère en solèr estenec era sua boca entà dauant, e hec a entrar es sues aurelhes en cap, coma eth cargòlh hè damb es sues còrnes; e era lengua, qu’ère abans junhuda e prèsta a parlar, se henec, ath còp que se junhie era lengua henuda dera sèrp, deishant de lançar hum.
Era amna que s’auie convertit en sèrp hugec fiulant pera hòssa; e er aute, parlant ath sòn darrèr, l’escopie.
Li virèc dempús es sues nauèth formades espatles, e didec ar aute condemnat: “Voi que Buoso s’arrossègue per aguest camin coma ac è hèt jo.” De tau sòrta vedí jo, ena setau hòssa, cambiar-se e metamorfosar- se dues natures; e s’eth mèn lengatge non ei florit, que me servisque de desencusa era nauetat deth cas.
Entà màger claretat, notatz que Dante vedec prumèr a tres esperits: Agnolo 34 Brunelleschi, Buoso Dona( e Puccio Sciancato.
Dempús vie Cianfa en forma de sèrp damb sies pautes, se lance sus Brunelleschi, e es dus se conver(ssen en un solet monstre, que se’n va tot doç.
Arribe dempús, en forma de livida e nera sèrp, Guercio Cavalcante: hisse a Buoso, lo transforme en sèrp e eth se torne òme: Buoso ges 3ulant.
Queden solets en scèna Puccio Sciancato, que non a pa(t cap transformacion, e “aqueth que plore Gaville”, ei a díder, Guercio Cavalcante.
Alegra-te, Florencia, pr’amor qu’ès tan grana, qu’eth tòn nòm vòle per mar e tèrra, e ei famós en tot Lunfèrn.
Entre es panaires è trapat cinc des tòns nòbles ciutadans; açò m’avergonhe, e a tu non t’aunore guaire.
Mès, s’ei vertat aquerò que se sónie a punta de dia, en pòc de temps coneisheràs çò que contra tu desiren, non ja d’auti pòbles, senon Prato: e s’aguest mau s’auesse ja complit, que non serie prematur.
Pro venguesse aué çò que s’a de passar, pr’amor que coma mès vielh serè mès m’entristirà!
Partírem; e pes madeishi gradons des ròques que mos auien servit entà baishar, pugèc eth mèn Guida, tirassant de jo.
En tot seguir era rota solitària a trauèrs des tucs e ròques d’esculh, non ère possible botjar un pè sense era ajuda dera man.
Alavetz m’aclapè, coma m’aclapi ara, quan pensi en aquerò que vedí; e freni eth mèn esperit mès de çò qu’acostumi, non sigue qu’aventure tant que dèishe de guidar-lo era vertut; pr’amor que, s’era mia bona estela o ua auta influéncia milhor m’a autrejat bèth engenh, non voi envejar-lo-me jo madeish.
Atau coma ena sason qu’aqueth qu’illumine eth mon mos amague mens eth sòn ròstre, eth campanhard, que repause en ticolet ara ora qu’eth mosquit remplace ara mosca, ve pera val es ludèrnes que corren peth lòc a on verenhe e laure, atau tanben vedí lúder infinites ahlames ena ueitau hòssa, tanlèu siguí en punt d’a on se distinguie eth sòn hons.
E coma aqueth qu’ajudèren es ossi ena sua resvenja35 vedec partir er car d’Elies, quan es shivaus pujauen drets entath cèu, de sòrta qu’en non poder es sòns uelhs seguir-lo, sonque distinguien ua ahlama leugèra que se quilhaue coma ua fèbla broma, atau tanben notè jo que s’agitauen aqueres ena dubertura dera hòssa, embarrant cadua a un pecador, mès sense deishar veir çò qu’amagauen.
Jo èra sus eth pònt, tan calat ena contemplacion d’aqueth espectacle, que, se non m’auessa agarrat en un tròç de ròca, auria queigut sense èster empossat.
Eth mèn Guida, que me vedec tant atentiu, me didec:
Ò, Mèstre!, responí; es tues paraules an hèt que m’assegura de çò que veigui; mès que ja ac auia pensat atau e t’ac volia díder.
Mès ditz-me: qui i a en aquera ahlama que se dividís ena sua part superiora, e que semble gésser deth lenhièr a on sigueren botadi Eteocles e eth sòn frair?
Me responec:
Aquiu laguens son torturadi Ulises e Diomedes: amassa patissen aciu un madeish castig, dera madeisha manèra qu’amassa s’autregèren ara ira.
En aguesta ahlama se plore tanben era enganha deth shivau de husta, que siguec era pòrta per a on gessec era nòbla raça des romans.
Se plore tanben er arfici que per eth Deidamia, encara dempús de mòrta, se planh d’Aquiles, e se patís, ath delà, eth castig peth panatòri de Paladion.
S’ei que pòden parlar ath miei des ahlames, didí jo, Mèstre, te demani e te supliqui, e Diu volgue qu’era mia suplica valgue per mil, que me permetes demorar qu’aguesta ahlama dividida arribe enquia aciu: guarda se com, arrossegat peth mèn desir, me lanci de cap ada era.
Ad açò me responec:
Era tua suplica ei digna de laudança, e jo la cuelhi; mès, hè qu’era tua lengua se tengue e dèisha-me parlar a jo; pr’amor que compreni çò que vòs, e dilhèu eri, en èster grècs, se desdenharien de responer-te.
Ò, vosati, qu’ètz dus en un madeish huec!
S’è meritat era vòsta gràcia pendent era mia vida, s’è meritat de vosati pòc o molt, quan escriuí eth mèn gran poèma en mon, non vos aluenhetz; mèsalèu que me digue un de vosati a on anèc a morir, possat peth sòn valor.
Era punta mès nauta dera anciana ahlama comencèc a oscillar murmurant coma aquera qu’agite eth vent; dempús, dirigint eth sòn extrèm entà un e un aute costat, comencèc a lançar quauqui sons coma se siguesse ua lengua que parlaue, e didec:
Que vedí es dues còstes, per un costat enquia Espanha e per aute enquia Marròc, e era ièrla des Sardos e es autes que banhe aqueth mar.
Es mèns companhs e jo mos auíem hèt vielhs e pesadi quan arribèrem ena estreta gòrja a on plantèc Hercules es dues colomnes pr’amor que cap òme passèsse mès endauant.
Deishè Sevilla ara mia dreta coma auia deishat ja a Ceuta ena mia quèrra.
Pensatz ena vòsta origina; vosati non auetz neishut entà víuer coma sauvatges, senon entà arténher era vertut e era sciéncia.” Damb aguesta braca arenga balhè as mèns companhs tau desir de seguir eth viatge, qu’a penes les auria pogut arturar dempús.
E virant era popa entà Orient, des nòsti rems hérem ales entà seguir tant asenat viatge, en tot inclinar-mos tostemp entara quèrra.
Era net vedie ja lúder totes es esteles der aute pòl, e ère eth nòste tan baish qu’a penes semblaue gésser dera superfíca des aigües.
Cinc còps s’auie alugat e d’auti tants amortat era lum dera lua dès qu’entrèrem en aqueth gran mar, quan apareishec ua montanha escura per çò dera distància, que me semblèc era mès nauta de guaires auíem vist enquia alavetz.
Mos costèc alegria, mès eth nòste gòi se cambièc lèu lèu en plors; pr’amor que d’aquera tèrra se quilhèc un remolin que tumèc contra era proa deth nòste vaishèth: tres còps lo hec virar amassa damb es crespades ondades e ath quatau lheuèc era popa e submergic era proa coma li semblèc ar Aute, enquia qu’eth mar tornèc a amassar-se sus nosati.
S’auie quedat dreta e immobila era ahlama entà non díder arren mès, e ja s’anaue aluenhant de nosati, damb eth permís deth doç poèta, quan ua auta que seguie darrèr mos hec a virar es uelhs entara sua punta per çò deth contunh rumor que gessie d’era.
Coma eth taure de Sicilia que, en tot lançar coma prumèr bram eth plor deth que l’auie trabalhat damb era sua lima (causa que siguec justa), bramaue damb es votzes des torturadi en eth, de tau sòrta que, a maugrat d’èster bastit en bronze, semblaue reauments depassat de color, atau tanben es paraules planhoses der esperit contengut ena ahlama, non trapant en tota era sua extension dubertura per a on gésser, se convertien en lengatge deth huec, mès quan artenheren arribar ena punta, en tot comunicar-li ad aguesta eth movement qu’era lengua les auie balhat en passar, entenérem díder:
Ò, tu, ath que me dirigisqui, e que hè pòc parlaues en lombard, dident: “Vè-te’n, ja non t’entretengui mès!” Encara que jo aja arribat tard, non te sàpie degrèu de parlar damb jo; donques qu’a jo non me’n sap, a maugrat de qué sò en tot usclar.36 Se vies de quèir en aguest mon tenebrós dès era doça tèrra latina, a on è cometut totes es mies fautes, ditz-me s’es romanons son en patz o en guèrra; pr’amor que siguí des montanhes que se quilhen entre Urbino e era joata que d’era se destaque eth Tiber.
Parla tu, aguest qu’ei latin.
E jo, qu’auia era responsa premanida, comencè a parlar-li sense demora:
Ò, amna, que t’amagues aciu baish!
Era tua Romania non ei ne siguec jamès sense guèrra en còr des sòns tirans; mès en vier non è deishat cap guèrra declarada: Ravena qu’està coma hè fòrça ans, era agla de Polenta nide aquiu, e curbís encara a Cervia damb es sues ales.
Era tèrra que tenguec tan longa pròva, e contie sagnosi molons de cadavres francesi, se trape en poder des garres verdes; e eth mastin vielh e eth joen Verrucchio, que tant de mau costèren a Montanha, contunhen tacant de sang es sòns dents a on acostumen.
Aguest esperit ei eth comde Guido de Montefeltro.
Ara te prègui que me digues se qui ès: non sigues mès dur de çò que n’an estat d’auti; atau posque durar eth tòn nòm en mon etèrnaments.
Se jo credessa que dirigisqui era mia responsa a ua persona que li cau tornar en mon, aguesta ahlama deisharie d’agitar-se; mès, coma que degun a pogut gésser jamès d’aguesta prigondor, s’ei cèrt çò qu’è entenut, te responerè sense crànher era infàmia.
Jo siguí òme de guèrra e dempús franciscan, en creir que damb abit expiaria es mies fautes; e era mia credença aurie auut cèrtaments efècte, s’eth gran Sacerdòt, que li desiri tot eth mau, non m’auesse hèt cométer es mies prumères fautes.
Voi que tu sàpies se com e se per qué.
Tant que sauvè era forma de carn e uas qu’era mia mair me balhèc, es mies accions non sigueren de leon, senon de vop.
Jo coneishí tota sòrta d’astúcies, toti es params, e les practiquè tan ben, qu’era sua fama ressonèc enquiath darrèr confinh deth mon.
Quan me vedí apròp dera edat que cadun li calerie cargar es veles e recuélher es còrdes, çò qu’abantes m’agradaue me desengustèc alavetz; e empenaït, cohessè es mies culpes, en tot retirar-me en claustre.
Alavetz, ai malerós de jo!, me podí auer sauvat: mès eth prince des naui farisèus ère en guèrra près de Letran (e non damb es sarraïns ne damb es judius, donques que toti es sòns enemics èren cristians, e degun d’eri auie vengut a conquistar Acre, ne a comerçar ena tèrra deth Sultan): non tenguec en compde era sua dignitat suprèma ne es sagrades ordres de qué ère investit, ne vedec en jo aqueth cordon que solie aflaquir as que l’amiauen; senon que, atau coma Constantin cridèc a Silvestre en monte Soracto, pr’amor de qué li guarisse era lepra, atau tanben me cridèc aqueth, pr’amor que li guarissa era sua orgulhosa fèbre: me demanèc conselh, e jo me carè, pr’amor qu’es sues paraules me semblèren es d’un òme embriac.
Dempús higec: “Non te cau pòur: t’absòlvi per auança; mès, m’as de díder com poirè esbauçar es murs de Preneste.
Que non ei possible absòlver ad aqueth que non se n’empenaís, coma tanpòc ei possible empenaïr-se e estimar eth pecat ath còp, pr’amor qu’era contradiccion non ac consentís.” Ai de jo, malerós!
Com m’espaurí quan m’agarrèc, dident: “Dilhèu non te pensaues qu’èra jo tan logic!” M’amièc entà Minos, eth quau se sarrèc ueit còps era coa ar entorn deth sòn dur còs, e en tot mossegar-la-se damb ràbia, didec: “Aguest li cau èster entre es colpables qu’amague eth huec.” Vaquí se per qué sò sepultat a on me ves, e per qué panteishi en amiar aguest vestit.
Quan auec acabat de parlar, s’aluenhèc era planhosa ahlama, retortilhant e agitant era sua agudenta punta.
Eth mèn Guida e jo seguírem entà dauant, a trauèrs der esculh, enquia arribar en aute arc que curbís eth fossat a on se castigue as que carguèren era sua consciéncia introdusint era discòrdia.
Qui poirie jamès, enquia e tot damb paraules sense mesura, encara qu’ac sagèsse duièrsi còps, descríuer tota era sang e es herides que vedí alavetz?
Que non existís, plan, cap lengua que posque exprimir, ne cap enteniment que posque retier, çò qu’a penes cap ena imaginacion.
Se podesse arremassar-se tota era gent que vessèc era sua sang ena malerosa tèrra dera Pulla, quan combatèren es romans pendent aquera prolongada guèrra qu’en era se recuelhec tan gran butin d’anèths, coma referís Tito Livio e non s’enganhe, que damb era patic tan duri còps per çò de contrastar a Roberto Guiscardo, e damb aquera qu’es sòns uassi se recuelhen encara, autant en Ceperano, a on cada abitant siguec un traïdor, coma en Tagliacozzo, a on eth vielh Allard vencec sense armes, e siguesse possible que toti es combatents mentadi mostrèssen es sòns membres trincats e trauessats, ne tansevolh atau aurie ua idia der aspècte orrible que presentaue era nauau hòssa.
Ua tina qu’age perdut es dogues deth hons non se uede autant coma un esperit que vedí henut dera barba enquiara part inferiora deth vrente; es sòns instestins li penjauen pes cames: se vedie eth còr en movement e eth trist sac a on se convertís en excrement tot çò que se minge.
Tant que lo contemplaua atentiuaments, me guardèc, damb es mans se dauric eth pièch, dident:
Guarda se com m’esbocini: guarda guaire estropiat està Mahoma.
Aquiu que va, ath mèn dauant, plorant, damb eth cap dubèrt dès eth crani enquiara barba, e toti es que ves aquiu, viueren; mès, per çò d’auer escampilhat er escandal e eth cisma ena tèrra, son henudi dera madeisha manèra.
Darrèr de nosati vie un diable que mos herís crudèuments, en tot hèr talhs damb era sua ahilada espada a guairi artenh entre aguesta multitud de pecadors, dempús qu’ajam hèt un torn per aguesta lamentabla hòssa; pr’amor qu’es nòstes herides se tanquen abans que mos tornem a trapar damb aqueth dimòni.
Mès tu, qu’oishines de naut estant der esculh, dilhèu entà demorar era tua marcha entath suplici que t’age estat impausat pes tues colpes, se qui ès?
Ne era mòrt l’a artenhut encara ne l’amien aciu es sues colpes entà que sigue tormentat, exclamèc eth mèn Mestre, senon qu’a vengut pr’amor de conéisher toti es suplicis.
En enténer aguestes paraules, mès de cent condemnadi s’arturèren ena hòsa pr’amor de contemplar-me, en tot hèr-les desbrembar eth sòn estonament eth martiri que patien.
Plan, donc, tu que dilhèu en pòc de temps tornaràs a veir eth solei, ditz-li a frai Dolcino que, se non vò amassar-se damb jo aciu lèu lèu, li cau aprovedir-se de viures e non deishar-se enrodar pera nhèu; donques que sense era hame e sense era nhèu, li serà de mau hèr ath novarès de vencer- lo.
Un aute, qu’auie era gòrja trauessada, eth nas talhat enquias celhes, e sonque ua aurelha, se quedèc en tot guardar-me, estonat, damb es auti esperits, e badant era boca abans qu’eri, exterioraments tacada de sang perot, didec:
Ò!, tu a qui non condemne cap colpa, e a qui ja vedí aquiu naut, ena tèrra latina, s’ei que non m’enganhe ua grana retirada!, bremba-te’n de Pèir de Medicina, s’artenhes veir de nauèth era beròia planhèra que baishe de Vercelli entà Marcabo; e hètz-les a saber as dus mielhors de Fano, a mossur Guido e Angiolello, que s’era prevision non ei aciu vana, seràn lançadi dehòra deth sòn vaishèth e estofadi près dera Catolica per çò dera traïson d’un tiran desleiau.
Dera ièrla de Chipre enquiara de Malhòrca non aurà vist jamès Neptun ua felonia tan grana, amiada a tèrme per pirates, ne per cosaris grècs.
Aqueth traïdor, que ve solet per un uelh, e que govèrne eth país qu’un non aurie volgut veir un que s’està aciu damb jo, les convidarà a parlamentar damb eth e dempús harà per manèra que non les calgue conjurar damb es sòns vòts e oracions eth vent de Forcara.
Jo li didí:
Aciu que l’as; mès que non parle.
Qu’ère aqueth que, despatriat de Roma, estofèc eth dobte en còr de Cesar, en tot afirmar qu’aqueth qu’ei premanit, se damnatge en ajornar era realizacion d’ua accion.
Ò!, guaire acovardat me semblaue, damb era sua lengua talhada ena gòrja, aqueth Curion, que tant audaç siguec entà parlar!
Bremba-te’n tanben de Mosca, que didec, malerós!
Paraules que sigueren era origina des discòrdies civiles des toscans.
E dera mòrt dera tua raça!, exclamè jo.
Seguí examinant era banda infernau, e vedí causes que non gausaria referir sense ua auta pròva, se non siguesse pera seguretat dera mia consciéncia; aguesta brava companha, que fidada ena sua puretat, fortifique autant eth còr der òme: vedí, plan que òc, encara me semble qu’ac veigui, un còs sense cap, caminant coma es auti que formauen aquera trista vegada: agarrada pes peus, plendengues a manèra de lantèrnes, amiaue en ua man eth sòn cap talhat, eth quau mos guardaue exclamant: “Ai de jo!” Se servie d’eth madeish coma d’ua lampa, e èren dus en un e un en dus: Se com pòt èster aquerò, sonque ac sap Aqueth que mos govèrne.
Quan arribèc ath pè deth pònt, quilhèc entà naut eth sòn braç damb eth cap, pr’amor d’apressar- mos mès es sues paraules, que sigueren aguestes:
Guarda eth mèn torment crudèu, tu que, ara qu’ès viu, contemples as mòrts: guarda se ne pòt auer bèth un tan gran coma aguest.
E entà que posques dar notícies mies, te cau saber que jo sò Bertran de Born, aqueth qu’autregèc tan maus conselhs ath joen rei.
Jo armè ath pair e ath hilh er un contra er aute: que non hec mès Aquitofel damb es sues pervèrses instigacions a David e a Absalon.
Per çò d’auer dividit a persones tan junhudes, ai de jo!, eth mèn cap, separat deth sòn començament, que rèste embarrar en aguest tronc: atau s’obsèrve damb jo era pena deth talion.
Er espectacle d’aquera multitud de reprovadi e des sues diuèrses herides, de tau sòrta aumplie de lèrmes es mèns uelhs, qu’auria desirat posar-me entà plorar.
Mès Virgili me didec:
Qué guardes ara?
Per qué era tua vista s’entèste a contemplar aciu baish aguestes ombres tristes e mutilades?
Tu que non as hèt aquerò enes autes hòsses: se cres poder compdar aguestes amnes, pensa qu’era hòssa a vint-e-dues miles de circonferéncia.
Era lua qu’ei dejà dejós de nosati: eth temps que se mos a autrejat ei plan cuert, e encara mos rèste mès de çò qu’as vist.
S’auesses considerat atentiuaments, li responí, era causa que m’obligaue a guardar, dilhèu auries permetut que m’arturèssa aciu un shinhau.
Laguens d’ua tuta a on auia es uelhs tan fixi, me pensi que i auie un esperit dera mia familha, plorant eth delicte que se castigue aquiu damb tan grèus penes.
Alavetz me contestèc eth Mèstre:
Que non s’ocupe ja mès eth tòn pensament ena sòrt d’aguest esperit; pensa en ua auta causa, e que se quède eth a on ei.
Que l’è vist ath pè deth pònt senhalar-te e menaçar-te airosaments damb eth dit, e entení que lo cridauen Geri deth Bello; mès tu qu’ères tan distrèt damb aqueth que governèc Altaforte, que coma que non gaurdères entà on ère eth, se n’anèc.
Ò, eth mèn Guida!, didí jo.
Era sua mòrt violenta, qu’encara non a estat resvenjada per degun de nosati, participants dera aufensa, l’a indignat: vaquí se per qué sivans me pensi, se n’a anat sense parlar-me; e aquerò ei causa de qué m’inspire mès pietat.
Atau seguírem parlant enquiath prumèr punt deth malh, d’a on se distinguirie era auta hòssa enquiath hons, s’auesse en era mès claror.
S’entre es mesi de junhsèga e seteme es espitaus dera Valdichiana e es malauts des Marismes e de Cerdenha siguessen amassadi en ua soleta hòssa, aguest apilerament formarie un espectacle tan dolorós coma eth que vedí en aquera, que d’era s’exalaue era madeisha pestiléncia qu’era que exalen es membres gangrenadi.
Baishèrem entara quèrra pera darrèra arriba deth long malh, e alavetz podí distinguir mielhor era prigondor d’aqueth abisme, a on era inefabla Justícia, ministre der Altissim, castigue as falsaris qu’anòte en sòn registre.
Non me pensi que costèsse màger tristor veir malaut eth pòble sancer d’Egina, quan se contaminèc autant d’aire, que periren toti es animaus enquia e tot eth miserable vèrme, en tot auer gessut dempús es abitants d’aquera ièrla dera raça des hormigues, segontes asseguren es poètes, coma costaue eth veir as esperits aflaquir-se en tristi molons per aquera escura val.
Es uns jadien estiradi sus eth vrente, es auti d’esquia es uns as auti; e quauqu’un caminaue arrossegant-se peth trist camin.
Anàuem caminant pas a pas sense badar boca, guardant e escotant as malauts, que non podien sostier es sòns còssi.
Ne vedí a dus d’eri seigudi e emparadi er un contra er aute, tau que s’emparen es teules entà coder-les, e plei de nafres deth cap enquias pès.
Jamès è vist a cap sirvent, ath que demore eth sòn patron o que velhe a maugrat sòn, tant diligent tà remòir es estrelhes, coma n’ère cadun d’aqueri condemnadi entà gratar-se soent e padegar atau era terribla ràbia dera sua piquèra, que non auie cap aute remèdi.
S’arrincauen damb es ungles es crostes coma eth guinhauet arrinque es escaumes dera escabòta o de un aute peish que les age mès granes.
Ò, tu que te desarmes damb es dits, didec eth mèn Guida a un d’eri, e que les ties coma se siguessen estialhes!
Ditz-me se i a bèth latin entre es que son aquiu, e pro que posquen es tues ungles servir-te etèrnaments entad aguest trabalh!
E eth Guida responec:
Es dues ombres cessèren alavetz de prestar-se empara mutuau, e cada ua d’eres se virèc tremolant entà jo, amassa damb d’autes qu’ac enteneren, encara qu’era responsa non se dirigie ada eres.
Eth bon Mèstre se m’apressèc, dident: “Ditz-les çò que volgues” E, donques qu’eth ac permetie, comencè d’aguesta manèra:
Pro qu’era vòsta memòria non s’esface des ments umanes deth prumèr mon, e que mèsalèu se tarde pendent fòrça ans; didetz-me se qui ètz e de quina nacion: non vo’n hescatz de parlar damb franquesa damb jo, sense que vos ac empedisque eth vòste insuportable e vergonhós suplici.
Jo siguí d’Arezzo, responec un, e Alberto de Siena me condemnèc as ahlames; mès era causa dera mia mòrt non ei era que m’a hèt a vier en Lunfèrn.37 Qu’ei vertat que li didí burlant-me’n: “Jo saberia quilhar-me en aire volant”, e eth, qu’ère curiós e de cuerta intelligéncia, volec que jo l’ensenhèssa aqueth art: e sonque perque non lo convertí en Dedalo, me hec usclar per orde d’un que l’auie coma hilh; mès Minos, que non se pòt enganhar, me condemnèc ara darrèra des dètz hòsses per auer-me tengut ara alquimia en mon.
Jo li didí ath poèta:
I auec jamès un pòble tan van coma eth sienés?
Alavetz er aute leprós que m’entenec, contestèc as mies paraules:
Exceptat de Stricca, que sabec hèr tan moderades despenes; e de Niccolo, que siguec eth prumèr que desnishèc eth ric usatge deth clau d’espècia, ena ciutat a on aué ei tan comun eth sòn usatge.
En aqueth temps que Juno, per tòrt de Semele, ère irritat contra era sang tebana, coma ac demostrèc mès d’un còp, Atamas se tornèc tant asenat que, en veir apressar-se ara sua hemna, en tot amiar dera man as sòns dus hilhs, exclamèc: “Botem es hilats de sòrta que jo agarra, ath sòn pas, ara leona damb es sòn cadèths; ” e estenent dempús es sues despietadoses mans n’agarrèc a un d’eri, que se cridaue Learco, li hec balhar viroletes en aire e l’estampèc contra ua ròca: era mair s’estofèc damb er aute hilh.
Quan era fortuna abatèc era granor des troians, que gausauen a tot, enquia qu’eth reiaume siguec esbauçat amassa damb eth rei, era trista Hecuba, miserabla e captiva, dempús d’auer vist a Polixena mòrta, e eth còs deth sòn Polidoro estirat ara vòra deth mar quedèc damb eth còr tant esbocinat, que, dehòra de se, comencèc a ganholar coma un gosset; de tau sòrta l’auie capvirat eth dolor.
Mès, ne es troians ne es tebans furiosi, mostrèren tanta crudeutat, non ja en torturar còssi umans, senon ne tansevolh en torturar animaus, coma aquera que vedí en dues ombres nudes e palles, que corrien mossegant-se, coma eth porcèth quan s’escape deth sòn corrau.
Ua d’eres artenhec a Capocchio, e se l’agarrèc en cogòt de tau manèra, que tirassant d’eth, li hec engarrapar damb eth sòn vrente eth solèr.
Er aretin, que quedèc tremolant, me didec:
Ò!, li didí jo: non cranhes dider-me qui ei era auta ombra que va damb eth, abans que despareishe, e pro que non vengue e clauar-te es dents en còs.
Me responec:
Quan aueren passat aqueres dues amnes furioses, que sus eres auia tachat es uelhs, me virè entà guardar es ombres des auti mau neishudi.
Ne vedí a un, que s’aurie retirat a un laüt, s’auesse auut eth còs talhat en lòc a on er òme se bifurque.
Era pesanta idropesia, que, per tòrt des umors convertidi en maligna substància, hè as membres tant desproporcionadi, qu’eth ròstre non correspon ath vrente, l’obligaue a tier era boca dubèrta, en tot retirar-se ath tisic que, quan a set, dirigís un des sòns pòts entara barba e er aute entath nas.
Ò, vosati, que non patitz cap pena (e sabi pas perqué) en aguest mon miserable!, mos didec: guardatz e sigatz atentius ath malastre de maesse Adam: jo auí ena abondor, tant que viuí, tot çò que desirè; e ara, ai de jo!, sonque desiri ua gota d’aigua.
Es arriuets que des verds ticolets deth Casentino baishen enquiar Arno, en tot diboishar fresques e tranquilles paishères, de contunh son ath mèn dauant, e non en bades; donques qu’era sua imatge m’assèque mès qu’eth mau que descarne eth mèn ròstre.
Era rigida justícia que me castigue se servís deth madeish lòc a on è pecat pr’amor de hèr-me exalar mès alendades.
Aquiu que i é Romena, a on falsifiquè era moneda sagerada damb bust deth Baptista, pera quau causa deishèc ena tèrra eth mèn còs usclat.
Mès, se jo vedessa aciu era amna criminau de Guido, o era d’Alexandre, o era deth sòn frair, non cambiaria eth plaser de guardar-les ath mèn costat, ne enquia e tot pera hònt Branda.
Ua d’eres qu’ei ja aquiu laguens, s’ei cèrt çò que diden es coleriques ombres des que van per aguesti lòcs; mès, qué m’impòrte, s’è encadenadi es mèns membres?
Sonque que siguessa jo tant agil qu’en cent ans podessa caminar un poce, ja m’auria calat pera corsèra, en tot cercar-la entre era gent defòrma, a maugrat de qué era hòssa a onze miles de circonferéncia e non mens de mieja mila de diamètre.
Per tòrt sòn me veigui entre aguesti condemnadi: eri m’ahisquèren a sagerar es florins, que pro auien tres quirats d’aliatge.
Ath mèn torn li didí:
Dante ditz: della Torma per mensprètz.
Aciu les trapè, me responec, quan baishè en aguest abisme; e d’alavetz ençà ne s’an botjat, ne me pensi que se botgen pendent tota era eternitat.
Er un ei era faussa qu’acusèc a Jusèp; er aute ei eth faus Sinon, grèg de Troia: per çò dera sua ardenta fèbre, lancen aguest bugàs pudesenc.
Un d’eri, emmaliciat dilhèu pr’amor que se li daue aqueth nòm infame, lo pataquegèc damb eth punh en sòn dur vrente, en tot hèr-lo ressonar coma un tambor.
Maese Adam li fotec, ath còp, un patac en ròstre damb eth sòn punh, que non semblaue mens dur, dident-li:
Ad aquerò aqueth repliquèc:
Er idropic repliquèc:
Troia t’ahisquèren tà que didesses era vertat.
S’aquiu didí ua mentida, tu, ath tòn torn, falsifiquères eth sagèth, didec Sinon; e se jo sò aciu per ua fauta, tu i ès per fòrça mès des qu’a hèt cap aute dimòni.
Bremba-te’n, perjuraire, deth shivau, repliquèc aqueth qu’auie eth vrente holat; e que te servisque de castig eth hèt de qué eth mon sancer se’n sap deth tòn delicte.
Que te servisque a tu tanben de castig era set que tie henuda era tua lengua, responec eth Grèg e era aigua poirida que lhèue eth tòn vrente coma ua barralha dauant des tòns uelhs.
Alavetz eth des monedes repliquèc:
Tanben era tua boca s’estarne per parlar mau, coma acostume: se jo è set, e s’er umor me hòle, tu qu’as fèbre e te hè mau eth cap; que non t’ac pensaries guaire entà lecar eth miralh de Narcís.
Jo les seguia d’aurelha atentiuaments, quan me didec eth mèn Mèstre:
Quan l’entení parlar-me damb ira, me virè entada eth, tant avergonhat, qu’encara sauvi viu eth rebrembe ena mia memòria: e coma aqueth que sónie en sòn malastre, qu’enquia e tot soniant desire soniar, e vò tu per tu que sigue saunei çò que ja n’ei, atau estaua jo, sense poder badar boca, per mès que volessa desencusar-me; e, a maugrat que damb eth silenci me desencusaua, non me pensaua qu’ac hèja atau.
Damb mèns vergonha que n’aurie pro entà esfaçar ua fauta màger qu’era tua (me didec eth Mèstre): padèga-te; e se bèth còp se torne a passar que t’amasses damb gent autrejada a semblables discussions, pensa que jo sò tostemp ath tòn costat; pr’amor que voler enténer aquerò, qu’ei voler enténer ua baishesa.
Era madeisha lengua qu’abans me heric, tintant-me es caròles de ròi, m’apliquèc de seguit eth remèdi: atau è entenut condar qu’era lança d’Aquiles e de sa pair solie costar prumèr ua incorreccion, e dempús un bon present.
Virèrem era esquia ad aquera malerosa val, caminant, sense díder ua soleta paraula, peth dessús dera espòna que l’enròde.
Aquiu non ère de dia ne de nets, de sòrta qu’era mia vista artenhie pòc ath mèn dauant: mès entení ressonar ua grana trompa, tan fòrtaments, que l’aurie impausat silenci a quinsevolh tron; per çò qu’es mèns uelhs, seguient era direccion qu’amiaue aqueth tapatge, se tachèren totauments en un solet punt.
Que non hec sonar tan terriblaments era sua trompa Orlando, dempús dera dolorosa derrota qu’en era Carlo Magno perdec eth fruit dera sua santa empresa.
Ath cap de pòc d’auer virat entad aqueth costat era vista, me semblèc veir fòrça tors nautes, per çò que didí:
Mèstre, quina tèrra ei aguesta?
Me responec:
Coma que guardes de luenh a trauèrs des tenèbres, t’enganhes en çò que t’imagines.
Ja veiràs, quan ages arribat aquiu, guaire enganhe era vista a distància: atau, donc, hè lèu.
Dempús me cuelhec corauments dera man, e me didec:
Abans que passem mès entà dauant, e pr’amor de qué eth cas non te còste estranhesa, te cau saber qu’aquerò non son tors, senon gigants; toti eri son caladi enquiath melic en potz ar entorn des sòns murs.
Atau coma era vista, quan s’esbugasse era broma baisha, arreconeish de man en man es causes amagades peth bugàs qu’ère enrodat er aire, dera madeisha manèra, a mida qu’era mia trauessaue aquera atmosfèra densa e escura, tau que mos anàuem apressant ath bòrd deth potz, eth mèn error s’esbugassaue e creishie era mia pòur.
Madeish que Montereggione corone de tors era sua encencha amuralhada, atau, peth bòrd qu’entornege eth potz, se quilhen coma tors e enquiara mitat deth còs es orribles gigants, que les menace encara Jupiter deth cèu estant, quan trone.
Jo podia distinguir ja eth ròstre, es espatles e eth pièch d’un d’eri, e ua grana part deth sòn vrente, e es sòns dus braci ath long des costats.
Eth sòn cap me semblaue tan long e gròs coma era pinha de Sant Pèir en Roma39, en tot sauvar era madeisha proporcion es auti uassi; de sòrta que, encara qu’eth ribàs l’amagaue de miei còs entà baish, se vedie pro entà que tres frisons non auessen pogut vantar-se d’arténher era sua cabeladura; pr’amor que jo calculaua qu’aurie trenta grani pams, deth bòrd deth potz enquia eth lòc a on er òme se còrde era capa.
Amna asenada, seguís entretient-te damb era trompa, e solatja-te damb era, quan t’agite era colèra o ua auta passion.
Cèrca peth tòn còth e traparàs era còrda que la tie, ò, amna trebolada!
Dempús me didec:
Eth madeish s’acuse: aguest ei Nemrod, que per çò deth sòn audaç pensament se ve obligat eth mon a tier mès d’ua lengua.
Deishem-lo anar, e non lancem es nòstes paraules ath vent; pr’amor que ne eth compren eth lengatge des auti, ne arrés coneish eth sòn.
Seguírem, donc, eth nòste viatge, en tot contunhar entara quèrra; e a un tret de balestada d’aqueth punt trapèrem a un aute gigant, fòrça mès gran e herotge.
Non poirè díder se qui siguec capable de tier-lo; mès òc qu’auie eth braç quèrre estacat per dauant e er aute peth darrèr damb ua cadia, que l’enrodaue deth còth entà baish, en tot balhar-li cinc tors ena part deth còs que gessie dehòra deth potz.
Aguest supèrb volec assajar eth sòn poder contra eth suprèm Jupiter, didec eth mèn Guida, per çò qu’a era pena qu’a meritat.
Se cride Efialto, e dèc mòstres d’audàcia quan es gigants costèren pòur as dius: es braci qu’autant botgèc alavetz, non les botjarà ja jamès.
Era sua nautada actuauments ei de dètz pams, mès en temps de Dante, abantes de troncada, era part superiora, ne medie uns quinze.
E jo li didí:
Ad aquerò responec:
Veiràs près d’aciu a Anteo, que parle e camine liure, e que mos amiarà ath hons deth Lunfèrn.
Eth que tu vòs veir ei estacat fòrça mès luenh, e ei madeish qu’aguest, sonque qu’eth sòn ròstre semble mès herotge.
Eth mès impetuós terratrèm non secodic jamès ua tor damb tau violéncia coma s’agitèc còp sec Efialto.
Alavetz cranhí era mòrt mès que jamès, e se non auessa vist qu’eth gigant ère ben estacat, qu’aurie estat pro era pòur que me tenguie.
Ò, tu, qu’ena afortunada val a on Escipion eretèc tanta glòria, quan Anibal e es sòns heren repè, recuelheres mil leons coma presa, e que, s’auesses assistit ara gran guèrra des tòns frairs, encara i a qui cre qu’auries assegurat era victòria as hilhs dera Tèrra!
Se non te sap degrèu, amia-mos entath hons a on eth hered enduresís ath Cocito.
Non hèsques que me dirigisca a Ticio ne a Tifeo: aguest que ves pòt balhar çò qu’aciu se desire: per tant, inclina-te e non tòrces era boca.
Encara pòt renauir era tua fama en mon; pr’amor que viu, e demore gaudir encara de longa vida, s’era gràcia non lo cride entada era abans de temps.
Atau li parlèc eth Mèstre; e eth gigant, en tot pressar-se a esténer aqueres mans que tan rudaments oprimiren a Hercules, cuelhec ath mèn Guida.
Quan Virgili se sentec agarrat, me didec: “Aprèssa-te entà que jo te cuelha” E de seguit m’abracèc, de sòrta qu’es dus amassa formàuem un solet hardèu.
Anciana mesura anglesa, equivalenta a un mètre seishanta ueit milimètres.
Mès eth mos amièc doçaments ath hons der abisme qu’avale a Lucifèr e a Judes; e sense demora, cessèc era sua inclinacion, en tot tornar a quilhar-se coma eth pau d’un vaishèth.
S’auessa un estil aspre e raucós, tau que cau entà descríuer er ombriu potz, que sus eth s’emparen totes es autes ròques, exprimiria fòrça mielhor era esséncia deth mèn pensament, mès, coma que non l’è, me tengui ad aquerò damb temor; donques que non ei ahèr que se posque cuélher coma un jòc, ne que posque èster escometut per ua lengua trantalhanta, eth de descríuer eth hons de tot er univèrs.
Mès que venguen ena ajuda des mèns versi aqueres Hemnes qu’ajudèren a Anfion a fondar Tebas, entà qu’er estil non se desdigue dera natura der ahèr.
Ò, gents marrides mès que totes es autes, qu’ètz en lòc que d’eth m’ei tan dur parlar; que vos valerie mès auer estat aciu convertides en oelhes o crabes!
Quan arribèrem ath hons der escur potz, mès entà baish d’a on auie es pès eth gigant, coma que ja èra guardant de naut de tot d’eth mur, entení que me didien: “Compde se com camines: saja de non caushigar es caps des nòsti malerosi e torturadi frairs” Me virè, en enténer aquerò, e vedí, dauant mèn e as mèns pès, un lac, que per çò d’èster gibrat, semblaue de veire e non d’aigua.
Ne eth Danuvi en Austria pendent er iuèrn, ne eth Tanais aquiu, jos eth hered cèu, capèren eth sòn cors damb un vel tan dens coma eth d’aqueth lac, qu’en eth, encara qu’auessen queigut eth Tabernick o eth Pietrapana, non aurien costat eth mendre esclafit.
Ara manèra qu’es gargolhes quan criden damb eth cap dehòra dera aigua, ena sason qu’era vilania sónie qu’espigue, atau estauen aqueres ombres ploroses e livides, en gèu enquiath lòc a on campe era vergonha, en tot costar damb es sòns dents eth madeish son qu’era cigonha damb eth sòn bèc.
Qu’auien totes eth ròstre virat entà baish: era sua boca hège veir eth hered que sentien, e es sòns uelhs era tristor deth sòn còr.
Ath cap d’ua estona de guardar entath mèn entorn, vedí es mèns pès, e vedí dues ombres tant estretaments amassades, qu’es sòns peus se barrejauen.
Lheuèren eth cap, e dempús d’auer-me guardat, es sòns uelhs qu’èren claufidi de lèrmes, se vessèren enes paupetes; mès eth hered congelèc en eri aqueres lèrmes, en tot tornar-les a barrar.
E er aute, qu’eth hered l’auie hèt a pèrder es aurelhes, me didec, sense lheuar eth cap:
Per qué mos guardes tant?
Se vòs saber se qui son aguesti dus, te diderè qu’era val per a on cor eth Besenzio siguec deth sòn pair Albert e d’eri.
Ambdús gesseren d’un madeish còs; e encara que recorres tota era Caina, non traparàs ua ombra mès digna d’èster submergida en gèu, ne autanplan era d’aqueth qu’era man d’Artur li trinquèc d’un patac eth pièch e era ombra, ne era de Focaccia, ne era d’aguest que m’empedís damb eth sòn cap veir mès luenh, e que se cridèc Sassolo Mascheroni: s’ès toscan, pro que saberàs se qui ei.
E entà que non me hèsques parlar mès, te cau saber que jo sò Camiccione de Pazzi, e que demori a Carlino, qu’es sues colpes haràn aparéisher mèns grèus es mies.
Dempús vedí d’auti mil ròstres arraulidi peth hered, autant, que d’alavetz è orror, e l’auré tostemps, as estanhs geladi.
E tant que mos filàuem de cap ath centre, a on convergís tota era gravetat dera Tèrra, jo tremolaua ena escurina etèrna; e sabi pas s’ac dispausèc Diu, eth Destin o era Fortuna; mès, en passar entre aqueri caps, balhè un fòrt còp damb eth pè en ròstre d’un d’eri, que me didec plorant:
Per qué me caushigues?
Monteaperto, per qué me shòrdes?
Alavetz didí jo:
Eth Guida s’arturèc e jo li didí ad aqueth qu’encara ère en tot renegar:
Qui ès tu, qu’atau repotègues as auti?
Me responec:
E tu, que vas pera encencha d’Antenor, pataquejant as auti en ròstre, de sòrta que, se siguesses viu, encara serien es tòns còps massa fòrts, se qui ès?
Jo que sò viu, siguec era mia responsa; e te pòt èster agradiu, se desires fama, que bota eth tòn nòm entre es auti que sauvi ena mia memòria.
Ad aquerò repliquèc:
Alavetz lo cuelhí pes peus deth cogòt e li didí:
Que te cau díder eth tòn nòm, o non te restarà ne un solet peu.
Mès eth me didec:
Jo qu’auia ja es sòns peus entortilhadi enes mies mans e l’auia arrincat un sarpat d’eri tant qu’eth idolaue damb es uelhs tachadi en gèu, quan un aute condemnat cridèc: “Qué te cau Bocca?
Que non t’ei pro carrinclar es dents, senon que tanben idòles?
Ve-te’n lèu, repliquèc, e conda çò que volgues; mès, se gesses d’aciu, non dèishes de parlar d’aguest qu’a auut era lengua tan destacada, e que plore es sòs que recebec des francesi.
Me pensi que mès enlà i a Gianni de Soldanieri damb Ganelon e Tebaldello, eth qu’autregèc a Faenza quan es sòns abitants dormien.
Qu’èrem ja luenh d’aqueth, quan ne vedí a d’auti dus, geladi, en ua madeisha hòssa, plaçadi de tau sòrta, qu’eth cap der un semblaue èster eth chapèu der aute.
E coma er ahaimat en pan, atau eth de dessús clauèc es sòns dents en deth dejós en lòc a on eth cervèth se junh damb eth cogòt.
Non nhaquèc damb mès furor Tideo es possi de Menalipo, qu’aqueth, quan rosigaue eth crani deth sòn enemic e es autes causes inerentes ath madeish.
Ò, tu que demòstres mejançant tan brutau accion, er òdi qu’as ath qu’ès en tot avalar!
Ditz-me se qué ei çò que t’ahisque ad aquerò, li preguntè, jos er acòrd de qué, se te planhes damb rason d’eth, en saber- me’n jo de quin ei eth sòn crim, e se qui ètz, te venjaré en mon, s’era mia lengua non arribe abans a secar-se.
Aqueth pecador separèc era sua boca de tant orrible aliment, en tot netejar-la-se damb es peus deth cap dera part posteriora que venguie de rosigar, e dempús gessec de parlar d’aguesta sòrta:
Tu vòs que renauisca eth desesperat dolor que sarre eth mèn còr, sonque en pensar en eth, e enquia e tot abans de parlar.
Mès s’es mies paraules an d’èster un gèrme d’infamia entath traïdor que m’avali, me veiràs plorar e parlar ath còp.
Sabi pas se qui ès, ne de quini mieis t’as servit entà arribar aciu; mès, en entener-te, me sembles, plan que òc, florentin.
Te cau saber que jo siguí eth comde Ugolino, e aguest er arquebisbe Ruggieri: ara te vau a díder se per qué lo tracti atau.
Que non cau dider-te que per tòrt des sòns maus pensaments, e fidant en eth, siguí hèt presoèr e mòrt dempús.
Mès te condarè çò que non pòs auer sabut; ei a díder, era crudeutat dera mia mòrt, e compreneràs se guaire m’a ofensat.
Un petit trauc dubèrt ena tor, que peth mèn mau se cride aué dera Hame, e qu’en era encara i son embarradi d’auti, m’a permetut veir pera sua henuda, ja hè fòrça lues, quan auí eth mausòn que depassèc entà jo eth vel der avier.
Ruggieri se m’apareishie coma senhor e cap, caçant eth lop e es petits lops en monte qu’empedís as pisans veir era ciutat de Luca.
S’auie hèt precedir pes Gualandi, pes Sismondi e pes Lanfranchi, qu’anauen ath dauant damb gossets ahaimadi, diligents e adondadi.
Eth pair e es sòns hilhets me semblèren rendudi dempús d’ua cuerta carrera, e credí veir qu’aqueri les esbocinauen es costats damb es sues agudentes preses.
Quan me desvelhè abans dera auba, entení plorar entre sòmis as mèns hilhs, qu’èren damb jo, e demanauen pan.
Qu’ès pro crudèu se non te contristes pensant en aquerò qu’anonciaue ath mèn còr; e s’ara non plores, sai se qué pòt excitar es tues lèrmes.
Qu’èrem ja desvelhadi, e s’apropaue era ora que solien hèr-mos a vier es nòsti aliments; mès toti trantalhàuem pr’amor que cadun auie auut un sòmi semblable.
Entení que clauauen era pòrta dera orribla tor, per çò que guardè eth ròstre des mèns hilhs sense badar boca: jo non podia plorar, pr’amor qu’eth dolor me tenguie coma petrificat: que plorauen eri, e eth mèn Anselmito me didec.
Ai, dura tèrra!
Per qué non te daurires?
Quan arribèrem en quatau dia, Gaddo s’estirèc as mèns pès, dident: “Pair mèn, per qué non m’ajudes?” Aquiu moric; e madeish que me ves ara, les vedí jo quèir as tres, un a un, entre eth cincau e eth siesau dia.
Cèc ja, anè a paupes cercant a cadun, cridant-les pendent tres dies dempús de mòrts; enquia que, fin finau, podec contra jo mès era manca d’alimentacion qu’eth dolor.
Quan auec prononciat aguestes paraules, torcent es uelhs, tornèc a cuélher eth miserable crani damb es dents, que rosiguèren eth uas coma es d’un gosset.
A!, Pisa, vitupèri dera gent deth polit país a on er “òc” sone!
Donques qu’es tòns vesins son tan morosi en castigar-te, que se botgen era Capraja e era Gorgona e formen ua restanca ena desbocadura der Arno, pr’amor de qué entèrre enes sues aigües a toti es sòns abitants; pr’amor que s’eth comde Ugolino siguec acusat d’auer venut es tòns castèths, non te calie sométer as sòns hilhs ath tòn suplici.
Era sua trenda edat hège veir, ò naua Tebas!, era innocéncia d’Uguccion e deth Brigata, e era des auti dus que ja è mentat.
Seguírem dempús mès enlà, a on eth gèu sarre duraments a d’auti condemnadi, que non son damb eth ròstre entà baish, senon viradi entà naut.
Es sòns pròpris plors non les dèishen plorar; pr’amor qu’es lèrmes, qu’en gésser ne trapen a d’autes condensades, se’n tornen entà laguens, aumentant atau era angonia; perque es prumères lèrmes formen ua restanca, e coma ua visèra de cristau, aumplissen dejós des paupetes tota era cavitat deth uelh.
E encara qu’eth mèn ròstre, per çò deth gran hered, auie perdut tota sensibilitat, coma se siguesse endurit, me semblèc que sentia bèth vent, per çò que didí:
Mèstre, quina ei era causa que botge aguest vent?
Ad aquerò me responec:
E un des malerosi dera gelada badina mos cridèc:
Ò, amnes tan colpables qu’auetz estat destinades ara darrèra encencha!
Arrincatz-me des uelhs aguest dur vel, entà que posca deishar anar eth dolor que me sarre eth còr, abans qu’es mies lèrmes se tornen gèu de nauèth.
En enténer taus paraules li didí:
Alavetz me responec:
Ò!, li didí; tanben tu t’as mòrt?
Sabi pas se com estarà eth mèn còs aquiu naut, repliquèc; aguesta Ptolomea qu’a eth privilègi de qué es amnes quèiguen soent abans de qué Atropos botge es dits; e entà que de boni talents m’arrinques es lèrmes congelades deth ròstre, te cau saber que quan ua amna comet quauqua traïcion coma era que jo cometí, s’apodère deth sòn còs un dimòni, que dempús dirigís totes es sues accions, enquia qu’arribe eth finau dera sua vida.
Per çò dera amna, que què en aguesta cisterna; e plan per aquerò dilhèu campe encara en mon eth còs d’aguesta ombra qu’ei darrèr de jo en aguest gèu.
Te cau coneisher-lo, s’ei que vies d’arribar en Lunfèrn: qu’ei “ser” Branca d’Oria, que hè ja fòrça ans que siguec embarrat aciu.
Un dia, hènt veir que se reconciliaue damb eri, les convidèc a ua grana taulejada, e en moment de mestrar es dessèrts, les hec assassinar.
Esten ara era man e dauris-me es uelhs.
A, genovesi!, òmes desparièrs des auti en costums, e plei de tota iniquitat!
Per qué non ètz despatriadi deth mon?
Amassa damb eth pejor esperit dera Romania è trapat a un de vosati que, pes sues accions, a era amna submergida en Cocito, tant qu’eth sòn còs campe encara viu en mon.
Coma apareish ena luenhor ua mòla, qu’es sues veles hè virar eth vent, quan aguest arrossègue ua espessa broma, o quan escurís en nòste emisfèri, atau me semblèc veir a grana distància un artifici semblable; e dempús, entà amagar-me deth vent, a manca de un aute abric, m’arropí darrèr deth mèn Guida.
Qu’èra ja (damb espant ac digui enes mèns vèrsi) en lòc a on es ombres se trapauen totafèt caperades de gèu, e se transpareishien coma palha en veire.
Es ues qu’èren estirades, es autes dretes; aqueres damb eth cap, aguestes damb es pès entà baish, e d’autes, a tot darrèr, damb eth cap tocant as pès coma un arc.
Quan eth mèn guida creiguec qu’auíem auançat pro entà mostrar-me era creatura qu’auec eth mès beròi ròstre, me deishèc liure eth pas, e hec que me posèssa.
Non me preguntes, lector, se me demoraria alavetz gelat e regde; que non ac voi escríuer, pr’amor que tot aquerò que dideria serie pòc.
Non me quedè ne mòrt ne viu: pensa tu madeish, s’as bèra imaginacion, çò que m’arribarie en veder-me atau privat dera vida sense èster mòrt.
Er emperaire deth dolorós reiaume gessie dehòra deth gèu dera mitat deth pièch: era mia estatura qu’ère mès proporcionada ara d’un gigant, qu’era d’un d’aguesti ara longada des braci de Lucifèr: jutja, donc, quin deu èster eth tot qu’a semblabla part correspone.
Se siguec tan beròi coma defòrme ei aué, e gausèc lheuar es sòns uelhs contra eth Creador, d’eth a de procedir, plan que òc, tot eth mau.
Guaire estonament me costèc, en veir qu’eth sòn cap auie tres ròstres!
Eth ròi, es europèus; er entre blanc e auriò, es asia(cs; eth nere, es africans.
Es tres vents que parle dempús simbolizen dilhèu es tres vicis generadors de tot mau, ei a díder: era supèrbia, era enveja e era avarícia.
Dejós de cada ròstre gessiuen dues granes ales, proporcionades ara magnitud de semblable audèth; e non è vist jamès veles de vaishèth comparables ada eres: non auien plumes, pr’amor qu’èren semblables as dera arrata-cauda; e s’agitauen de manèra que produsien tres vents, que damb eri se gelaue tot eth Cocito.
Damb sies uelhs ploraue Lucifèr, e pes tres barbes corrien es sues lèrmes, barrejades de baua sagnosa.
Damb es dents de cada boca, a manèra de bregaires, estronhaue un pecador, de sòrta que hège tres malerosi ath còp.
Es nhacades que patie eth de dauant non èren arren en comparèr des engarrapades que li costauen es garres de Lucifèr, deishant-li a viatges era esquia totafèt estarnada.
Era amna que patís era màger pena aquiu naut, didec eth Mèstre, qu’ei era de Judes Iscariote, qu’a eth cap laguens dera boca de Lucifèr e estornege dehòra d’era es cames.
Des autes dues, qu’an eth cap entà baish, era que penge dera boca nera ei Bruto; guarda se com se retortilhe sense badar boca: er aute, que tan fòrt semble, qu’ei Casio.
S’aprèsse era net e ei ora ja de partir, pr’amor que ja ac auem vist tot.
Segontes li pladec, m’abracè ath sòn còth; profitèc eth moment e eth lòc avient, e quan es ales sigueren plan dubèrtes, s’agarrèc as peludes costelhes de Lucifèr, e de peu en peu, baishèc per entre eth irsut costat e es gelades crostes.
Quan arribèrem en lòc qu’era cueisha se desvolòpe justaments sus era part gròssa des anques, eth mèn Guida, damb fatiga e damb angonia, virèc eth sòn cap entà on aqueth auie es pautes, e s’agarrèc ath peu coma un òme que puge, de sòrta que me pensè que tornàuem entà Lunfèrn.
Dempús gessec dehòra pera henuda d’ua ròca e me hec a sèir sus eth bòrd dera madeisha, en to botar ath mèn costat eth sòn pè prudent.
Jo lheuè es mèns uelhs, credent veir a Lucifèr coma l’auia deishat; mès vedí qu’auie es cames entà naut.
Se me deuí quedar estonat, qu’ac jutge era plèba, que non sap se quin punt ei aqueth per a on jo auia passat.
Abans que jo gesca d’aguest abisme, Mèstre mèn, li didí en meter- me de pes, ditz-me quauquarren que me trèigue de dobtes.
A on ei eth gèu, e com ei que Lucifèr ei d’aguesta manèra invertit?
Com ei que, en pòques ores, a recorrut eth Solei eth sòn cors dera net enquiath maitin?
Me responec:
T’imagines dilhèu qu’ès encara en aute costat deth centre, a on m’agarrè ath peu d’aguest miserable vèrme que trauèsse eth mon?
Aquiu te trapaues tant que baishàuem; quan me virè, passères eth punt qu’en eth convergís tota era gravetat dera Tèrra; e ara ès jos er emisfèri opausat ad aqueth que capère er arid desèrt, e que jos eth sòn punt mès naut siguec mòrt er Òme que neishec e viuec sense pecat.
Qu’as es pès sus ua petita esfèra que per aute costat guarde ara Judesca.
Aquiu s’està, quan escurís; e aguest que deth sòn peu mos auem servit coma ua escala s’està encara fix, dera madeisha manèra qu’abans.
Per aguesta part queiguec deth cèu; e era tèrra, qu’abans se mostraue en aguest costat, aterrida en veder-lo, hec deth mar un vel e se retirèc entath nòste emisfèri; e dilhèu tanben hugent d’eth, deishèc aciu aguest uet era que campe per aciu formant un elevat monte.
Que i a aquiu baish ua cavitat que s’aluenhe tanta distància de Lucifèr coma ei era era extension dera sua hòssa; cavitat que non se pòt arreconéisher damb era vista, senon damb eth mormolh d’un arriuet que baishe pera paishèra d’ua ròca qu’a traucat damb eth sòn cors sinuós e pòc penent.
Eth mèn Guida e jo entrèrem en aqueth camin amagat entà tornar en mon luminós; e sense pòsa, pugérem, eth dauant e jo darrèr, enquia que podí veir per ua dubertura redona es bereses que contie eth Cèu e per aquiu gessérem entà tornar a veir es esteles.
Ara eth petit vaishèth deth mèn engenh, que dèishe ath sòn darrèr un mar tan crudèu, desplegarà es veles entà navegar per aigües milhores; e cantarè aqueth dusau règne, a on se purifique er esperit uman, e se hè digne de pujar en Cèu.
Un leugèr color de safir orientau, contengut en seren aspècte der aire blos enquiath prumèr cèu, tornèc a campar deliciós ara mia vista tanlèu gessí dera atmosfèra mòrta que m’auie contristat es uelhs e eth còr.
Eth beròi planeta que convide a estimar hège arridolar tot er Orient, esbugassant eth signe de Piscis, que seguie ath sòn darrèr.
Me virè entara dreta, e dirigint eth mèn esperit entar aute pòl, distinguí quate esteles sonque vistes pes prumèrs uelhs umans.
Eth cèu semblaue gaudir damb es sòns resplendors.
Ò Septentrion, lòc vertadèraments veude, donques que te ves privat d’admirar-les!
Quan cessè ena sua contemplacion, me virè un shinhau entar aute pòl, d’a on eth Car auie despareishut, e vedí près de jo a un ancian solet, e digne, pera sua mina, de tanta veneracion, qu’un pair non la pòt inspirar màger ath sòn hilh.
Amiaue ua longa barba, peublanca coma es sòns peus, que li baishaue enquiath pièch, dividida en dus flòcs.
Es arrais des quate lums santes enrodauen de tau resplendor eth sòn ròstre, que lo vedia coma s’auessa auut eth Solei dauant des mèns uelhs.
Qui ètz vosati que, contra eth cors deth tenebrós arriu auetz hujut dera preson etèrna?, didec er ancian, en tot agitar era sua barba venerabla.
Qui vos a guidat, o qui vos a servit de tèda entà gésser dera prigonda net, que hè que sigue tostemp nera era val infernau?
Atau s’an trincat es leis der abisme?
O s’a dat dilhèu en Cèu un nau decret, que vos permet, a maugrat d’èster condemnadi, vier enes mies tutes?
Alavetz eth mèn Guida m’indiquèc, mejançant es sues paraules, es sòns gèsti e es sues guardades, que me calie mostrar-me respectuós, doblegar eth jolh e inclinar era vista.
Dempús li responec:
Es madeishes Muses son cridades Pierides.
Que non è vengut de bon voler, senon pr’amor qu’ua hemna descenuda deth cèu, m’a pregat qu’acompanha e ajuda ad aguest.
Mès, donques qu’ei era tua volentat que t’expliquem peth menut quina ei era nòsta vertadèra condicion, era mia non pòt refusar-te arren.
Aguest que non a vist encara era sua darrèra net, mès per çò dera sua lhocaria siguec tan près d’aquerò, que li restaue plan pòc temps de vida.
Atau que, sivans t’è dit, siguí manat ath sòn encontre entà sauvar-lo, e non i auie un uate camin qu’aguest, que per eth me sò aventurat.
L’è balhat a conéisher toti es reprovadi, e ara sagi de mostrar-li aqueri esperits que se purifiquen jos era tua jurisdiccion.
Que serie long de referir era manèra de com l’è amiat entà aciu: de naut baishe era vertut que m’ajude a amiar-lo entà veder-te e entener-te.
Se te platz, donc, acuelh era sua arribada benignaments: cèrque era libertat, qu’ei tant estimada, tau qu’ac sap aqueth que per era mensprède era vida.
Pro que te’n sabes tu, que per era non te semblec amarganta era mòrt en Utica, a on deishères eth tòn còs, que tant brilharà en gran dia.
Que non an estat revocadi per nosati es etèrns decrets; pr’amor qu’aguest viu, e Minos non me tie en sòn poder, senon que pertanhi ath cercle a on s’estan es casti uelhs dera tua Marcia, que semble pregar-te encara, Ò, sant còr!, que l’ages per companha e per tua.
En nòm, donc, deth sòn amor, accedís ara nòsta suplica e dèisha-mos anar pes tòns sèt règnes: li mostrarè eth mèn arregraïment entà tu se permetes qu’aquiu baish se pronóncie eth tòn nòm.
Marcia siguec tant agradiua as mèns uelhs tant que pertanhí ara tèrra, didec eth alavetz, que treiguec de jo guaires gràcies volec; ara que demore ena auta part deth mau arriu, non me posqui ja esmòver per çò dera lei que se m’impausèc quan gessí dehòra deth mès còs.
Mès s’ua hemna deth cèu t’encoratge e te dirigís, segontes dides, que non te cau tan laudables prècs; que m’ei pro que me supliques en sòn nòm.
Ve-te’n, donc, e hè qu’aquest se sarre damb un jonc sense huelhes, e laua-li eth ròstre, de manèra que quede esfaçada en eth, quinsevolh taca; pr’amor que non ei convenent que se presente damb era vista ofuscada dauant deth prumèr ministre, qu’ei des deth Paradís.
Aguesta petita hièrla que ves aquiu baish, produsís, ath sòn entorn, e per aquiu a on la combaten es ondades, joncs, ena sua tèrra mofla e limacosa.
Dempús non tornetz per aguest costat; eth solei gessent vos indicarà era manèra de trapar era mès aisida pujada deth monte.
En díder aquerò, despareishec.
Me lheuè sense parlar, me placè ath cant deth mèn Guida, e tachè en eth es mèns uelhs.
Alavetz comencèc a parlar- me d’aguesta sòrta:
Era auba vencie ja ara lum maitiau, que hugie dauant d’era, e de luenh podí distinguir es ondulacions dera mar.
Anàuem pera planhèra solitària coma eth que cèrque era corsèra perduda e cre caminar en bades enquia qu’artenh trapar-la.
Quan arribèrem en un lòc qu’era arrosada resistís eth calor deth solei e, protegida pera ombra, se des.hè de man en man, botèc eth mèn Mèstre doçaments es sues dues mans dubèrtes sus era fresca èrba; e jo, en compréner era sua intencion, li presentè es mies caròles caperades encara de lèrmes, e qu’en eres pera sua mediacion apareishec de nauèth eth color que les privèc eth Lunfèrn.
Arribèrem dempús ena plaja desèrta que jamès vedec navegar pes sues aigües a cap òme capable de gésser d’eres.
Aquiu me hec un cinturon, sivans era volentat der aute; e, ò meravilha!, quan arrinquèc era umila planta ne tornèc a gésser ua auta, còp sec, en madeish lòc d’a on auie arrincat aquera.
Que ja ère eth Solei tocant er orizon, qu’eth sòn cercle meridian capère a Jerusalem damb eth sòn punt mès naut; e ja era net, en tot formar un arc opausat ada eth, gessie dehòra deth Ganges damb es Balances que li quèn des mans quan supère en extension ath dia; de sòrta qu’aquiu, a on jo me trapaua, es blanques e roienques caròles dera bèra Auròra, sivans anaue creishent, se tornauen de color d’aur.
Qu’èrem encara ena vòra deth mar, coma eth que pense en camin que li cau cuélher, e camine damb eth desir, sense qu’eth còs se botge.
Quan vaquí que, atau coma en hèr dia, per çò des densi bugassi, se ve a Mart roienc entà Ponent sus es aigües marines, dera madeisha manèra me semblèc (pro que la podessa veir un aute còp!
Sonque un moment la deishè de uelh entà interrogar ath mèn Guida, e de seguit la tornè a veir fòrça mès voluminosa e ludenta; aubirant dempús en cada costat d’era ua causa blanca, sense saber çò qu’ère, que dejós d’era se descurbie de man en man un aute objècte madeish blanc.
Encara non auie prononciat ua paraula eth Mèstre, quan se vedec qu’es prumères formes blanques èren ales; e alavetz, en tot auer coneishut ben ath gondolèr, exclamèc:
Doblega, doblega lèu eth jolh: vaquí ar àngel de Diu; junh es mans: jamès veiràs semblables ministres deth Senhor.
Guarda se com desdenhe es mieis umans, donques que non li cau rem, ne autes veles qu’es sues ales, entre tant aluenhades arribes.
Guarda com les amie elevades entath cèu, agitant er aire damb es etèrnes plumes, que non se muden coma eth peu des mortaus.
Coma mès s’apressaue entà nosati er audèth divin, mès ludent apareishie: per çò que, en non poder tier eth sòn resplendor es mèns uelhs, les inclinè; e aqueth se filèc de cap ara vòra en un esquif polit e leugèr, qu’a penes se submergie un shinhau ena aigua.
Eth celestiau barquèr qu’ère ena popa, e era benaurança semblaue escrita en sòn ròstre.
Mès de cent esperits, seiguts ena barqueta, cantauen a cor: “In exitu Israel d’Aegipto” e tot çò d’aute d’aguest psalm.
Er àngel les hec eth senhau dera santa crotz, qu’ad aquest senhau se lancèren toti ena plaja, e eth s’aluenhèc damb era madeisha velocitat qu’auie vengut.
Eth Solei, qu’auie hèt enlà, damb es sues ludentes sagetes, ath signe de Capricòrni deth centre deth cèu, irradiaue pertot eth dia, quan es nauèth vengudi lheuèren eth front entà nosati, en tot dider-mos:
Se vo’n sabetz, mostratz-mos eth camin qu’amie entara montanha.
Virgili responec:
Dilhèu vos pensatz que coneishem aguest lòc?
Qu’èm aciu tan naui coma vosati, e auem arribat en eth pòc abans per un aute camin, tan rude e aspre, qu’eth pujar aguesta montanha serà entà nosati, ara, un shinhau de hanga de nonarren.
Es amnes, que se n’encuedèren, per çò dera mia respiracion, de qué èra encara viu, s’esblancossiren d’estonament; e atau coma s’apilère era gent ar entorn deth missatgèr coronat d’arrames d’olivèra entà enténer es sues notícies, sense crànher empossar-se ne caushigar-se es uns as auti, atau s’amolonèren ath mèn entorn totes aqueres amnes afortunades, desbrembant lèu eth sòn desir d’anar a emberir-se.
Ne vedí a ua d’eres que s’auancèc entà abraçar-me damb taus mòstres d’afeccion, que me botgèc a hèr madeish entada era; mès, ò ombres vanes, exceptat entara vista!
Tres còps la volí enrodar damb es mèns braci, e autrestanti tornèren aguesti a quèir sus eth mèn pièch.
Me pensi qu’era admiracion se deuec diboishar en mèn ròstre; pr’amor qu’era ombra arric e arreculèc; e jo, seguint-la contunhè auançant.
Me didec damb votz doça que m’arturèssa; coneishí alavetz se qui ère, e en tot auer-li demanat que se posèsse un moment entà parlar-me, me responec:
Casella mia, que hèsqui aguest viatge entà tornar en mon des viui, a on encara demori; mès a tu, com ei que se t’a remit tant de temps vier en aguest lòc?
Me responec:
S’aqueth qu’amie, a qui e coma li platz, m’a remit fòrça còps aguest passatge, non s’a cometut cap injustícia damb jo; pr’amor qu’ei justa era volentat qu’aubedís.
Entara desbocadura d’aqueth arriu dirigís ara eth sòn vòl; pr’amor qu’aquiu s’amassen tostemp es que non baishen entar Aqueronte.
E jo didí:
Se bèra naua lei non te trè era memòria o er usatge d’aqueri cants amorosi, que solien padegar toti es mèns desirs, digna-te consolar un shinhau era mia amna, qu’en vier aciu damb eth sòn còs, s’a angoishat tant.
Eth mèn Mèstre e jo, e es ombres qu’aquiu s’estauen, semblàuem tan contents, coma se non auéssem cap auta causa tà pensar.
Qu’èrem absorbidi e atentius as sues nòtes, quan apareishec eth venerable ancian exclamant:
Qué ei aquerò, esperits guiterosi?
Quina negligéncia, quina demora ei aguesta?
Corretz entath monte tà purificar-vos des vòsti pecats que non permeten que Diu se vos manifèste.
Dera madeisha manèra qu’es palomes, quan son amassades ath torn d’eth sòn aliment, agarrant eth gran e quietes, sense hèr enténer es sòns acostumadi roconaments, se se passe quauquarren que les espaurís abandonen de ressabuda eth sòn minjar, donques que les assaute un ahèr màger, atau vedí jo ad aqueres amnes nauèth vengudes abandonar eth cant e escampilhar-se pera còsta, coma aqueth que cor sense saber entà on va; e non mens rapidaments hugérem tanben nosati.
Tant qu’era sobta hujuda escampilhaue peth camp aqueres amnes, que se virauen entara montanha a on era rason divina les ahisque, m’apressè ath mèn fidèu companh; pr’amor que, com auria pogut, sense eth, seguir eth mèn viatge?
Qui m’aurie sostengut en pujar pera montanha?
Me semblèc qu’eth mèn Guida ère, per eth madeish, empenaït dera sua flaquesa.
Ò, consciéncia digna e pura!, be n’ei entà tu d’amarganta era mès petita fauta!
Quan es sòns pès deishèren de caminar damb aquera precipitacion que s’aven mau damb era majestat dera persona, era mia ment, deishant de cornèr eth pensament que l’enquimeraue, concentrèc era sua atencion, desirosa de recéber es naues impressions; e me botè a contemplar eth monte mès naut de guairi se quilhen des aigües entath Cèu.
Eth Solei, qu’ena mia esquia despenie era sua rosenta lum, quedaue tapat peth mèn còs qu’en eth s’emparauen es sòns arrais; e quan vedí que solet ath mèn dauant s’escurie era tèrra, me virè d’esponera, cranhós d’auer estat abandonat.
Eth mèn Protector alavetz, comencèc a dider-me, virat entà jo:
Per qué te maufides encara?
Cres que non sò damb tu, e que ja non te guidi?
Ara qu’ei ja eth ser aquiu a on ei sepultat eth còs, qu’ath sòn laguens hèja jo ombra.
Napols lo tie, pr’amor que l’an trèt de Brindis.
Se, donc, cap ombra se projècte ath mèn dauant, non t’as d’estranhar d’aquerò mès que de veir com es cèus non intercèpten es uns as auti eth pas des sues lums.
Era Vertut divina hè que semblables còssi siguen avients entà patir torments, calor e hered; mès que non a volgut revelar-mos se com actue tau meravilha.
Qu’ei asenat qui demore qu’era nòsta rason posque recórrer es infinites vies que dispause eth qu’ei d’ua substància en tres persones.
Èssers umans, contentatz-vos damb eth “quia”47 pr’amor que se vos siguesse dable de vedè’c tot, non aurie estat de besonh qu’amainadèsse Maria; e ac auetz vist desirar en bades a taus òmes que, se podessen, aurien satisfèt aguest desir, eth quau forme eth sòn etèrn suplici: que parli d’Aristotèl, de Platon e de fòrça d’auti.
Segontes Aristò(l, era demostracion ei de dues classes: ua cridada propter quod, qu’ei 47 quan es efèctes se dedusissen des causes, e era auta cridada quia, qu’ei quan es causes se dedusissen des efèctes peth quau aguest periòde li cau èster interpretat dera manèra següenta: Contentatz-vos, ò umans!, damb es demostracions que se pòden dedusir des efèctes, que per eri s’arribe en coneishement des causes, e non sagetz conéisher mès d’aquerò qu’es hèts vos demòstren qu’enes causes que son superiores ara intelligéncia umana e ara fòrça dera rason, s’exercite era fe.
En aguest punt, inclinèc eth cap sense díder arren mès, e quedèc coma trebolat.
Arribèrem mentretant ath pè deth monte, qu’es sues ròques trapèrem tant escalabroses, qu’es cames mes leugères mos aurien estat inutiles.
Eth camin mès desèrt, eth mès aspre entre Lerici e Turbia, ei, en comparèr damb aqueth, ua pala doça e ampla.
E tant qu’eth auie es uelhs baishi, meditant quin camin seguiríem, e jo guardaua entà naut, ar entorn des ròques, apareishec pera quèrra ua multitud d’amnes que venguien entà nosati, encara que non ac semblaue; autanta ère era lentor que caminauen.
Me guardèc alavetz e damb ròstre franc me didec:
Qu’auríem caminat mil passi, e encara ère tan luenh de nosati aquera multitud qu’un goronèr aurie pogut recórrer damb ua pèira aquera distància, quan se sarrèren toti as durs malhs dera escalabrosa aurèra, e s’estèren fèrms e cachadi entre eri, coma s’arture a guardar aqueth que dobte.
Ò, mòrts ena gràcia de Diu, esperits ja escuelhudi!, gessec de díder Virgili; per aquera patz que, sivans me pensi, demoratz toti vosati, didetz- me per quina part s’abaishe era penent d’aguesta montanha, de sòrta que sigue possible ascéner ada era; pr’amor qu’ath que mielhor coneish eth valor deth temps, l’ei mès desagradiu de perder-lo.
Coma es oelhes que gessen dera sua pleta ua a ua, dues a dues e tres a tres, tant qu’es autes se pòsen timidaments, inclinant entara tèrra es sòns uelhs e eth sòn muset, e madeish que hè era prumèra hèn es autes, arturant- se ath sòn costat se s’arture, quietes e tranquilles, e sense encuedar-se’n de per qué ac hèn, atau vedí jo botjar-se entà vier entà nosati es prumères amnes d’aquera temerosa e afortunada vegada, de ròstre pudic e d’aunèst continent.
Sense que m’ac preguntetz, vos cohèssi qu’aguest que vedetz aciu ei un còs uman; que per aquerò era lum deth solei apareish talhada en solèr.
Non vos estonetz; mès credetz que se sage de pujar aguesta escalabrosa penent, ac hè ahiscat per vertut celestiau.
Atau parlèc eth mèn Mèstre e aquera nòbla multitud mos didec:
Hètz repè, donc,e caminatz dauant de nosati.
E ath còp mos hègen senhaus damb eth revèrs des mans.
Jo me virè entada eth, e lo guardè fixaments: qu’ère ròi, beròi e de gentil aspècte; mès qu’auie era celha partida d’un còp.
Quan li didí umilaments que non l’auia vist jamès, me didec:
Guarda, donc!
E me mostrèc ua herida ena part superiora deth sòn pièch.
Jo que sò Manfredo, arrèhilh dera emperairitz Constança: per çò que te demani, que quan entornes ena Tèrra, li tengues ua visita ara mia graciosa hilha, mair der aunor de Sicilia e d’Aragon, e li digues era vertat, s’ei que s’a dit çò de contrari.
Dempús de tier trauessat eth mèn còs per dues herides mortaus, me virè plorant entad Aqueth, que de bon voler perdone.
Es mèns pecats sigueren orribles; mès era bontat infinita a es braci tan longs, que recep a tot eth que se vire entada era.
S’eth pastor de Cosença, que siguec enviat per Clemente entà caçar-me, auesse liejut ben en aquera plana de Diu, es mèns uassi serien encara en cap deth pònt, apròp de Benevento, jos era proteccion des pesades pèires.
Ara les banhe era ploja; eth vent les posse dehòra deth règne, lèu ena aurèra deth Verde, a on les hec transportar damb candéles amortades.
Mès, pera sua malediccion non se pèrd er amor de Diu de tau sòrta, que non torne jamès, mentre se renauís era flor dera esperança.
Calcula, donc, guaire erós me pòs hèr, revelant ara mia brava Constança se com m’as vist, e era proïbicion que pese sus jo, que se pòt lheuar damb es prècs des que son aquiu baish.
Quan per efècte deth plaser o deth dolor que se sent afectada quauqu’ua des nòstes facultats, era amna sancera se concentre en aguesta facultat, semble que non atengue cap auta causa; e aquerò demòstre er error des que cren qu’en nosati ahlame ua amna sus ua auta amna.
Plan per aquerò, quan s’enten o se ve quauqua causa qu’absorbís fòrtaments era amna ena sua contemplacion, eth temps s’esguitle sense qu’er òme se n’encuede d’aquerò; pr’amor qu’ua ei era facultat qu’escote, e era auta era que captive totafèt ara amna: aguesta qu’ei coma estacada; aquera qu’ei liura.
Quinsevolh trapèla que sòlen caperar as campanhards damb un manat d’espies, quan maduren es arradims, ei màger qu’era corsèra que pugèrem solets eth mèn Mestre e jo, quan era multitud d’amnes se desseparèc de nosati.
Qu’ei pro es pès entà vier en Sant Leo, entà baishar en Noli, entà ascéner en naut cim de Bismantua; mès aciu cau qu’er òme vòle: voi díder, coma volaua jo, amiat pes leugères ales e pes plumes d’un gran desir, darrèr d’Aqueth que reanimaue era mia esperança e m’illuminaue.
Anàuem pujant pera corsèra excavada en malh, qu’es sues escabroses ròques mos sarrauen per ambdús costats, e eth solèr que caushigàuem mos obligaue a ajudar-mos damb pès e mans.
Quan arribèren en un lòc descubèrt, sus eth soleret dera nauta basa deth monte, didí:
Mèstre mèn, quin camin seguiram?
Eth me responec:
Non hèsques cap pas entà baish: seguís pujant ath mèn darrèr enquiara cresta d’aguest monte, enquia que mos apareishe un expèrt guida.
Eth cimalh ère tan naut, que non lo podie arténher era vista, e era pujada fòrça mès penenta qu’era linha que dividís en dues parts eth quadrant.
Jo qu’èra ja cansat, e alavetz exclamè:
Ò estimat Pair!
Hilh mèn, hè per manèra d’arribar enquiad aqueth punt, responec en tot mostrar-me ua prominéncia qu’enrodaue per aqueth costat tota era montanha.
Es sues paraules m’ahisquèren de tau sòrta, que m’esdeguè tot çò que podí pujant enquia a on eth se trapaue, autant, que botè es mies plantes sus aquera espècia de cornissa.
Mos seiguérem aquiu es dus, viradi entà Lheuant, que per sòn costat auíem pujat; pr’amor que sòl agradar era contemplacion deth camin qu’un a hèt.
Prumèr tachè es uelhs ath hons, dempús les lheuè entath Solei, e m’admiraua de qué aguest mos illuminèsse pera quèrra.
Se Casto e Polux siguessen en companhia d’aguest miralh, qu’illumine ath mon autant per naut que per baish, veiries ath Zodiac resplendent virar mès pròche encara as Osses, se non ei que gessesse dehòra deth sòn ancian camin.
E se vòs compréner se com pòt arribar aquerò, torna a concentrar eth tòn pensament, e considèra qu’eth monte Sion ei plaçat sus era Tèrra, de forma relatiua ad aguest, de sòrta qu’ambdús an eth madeish orizon e desparièrs emisfèris; plan per aquerò, s’era tua intelligéncia te permet distinguir damb claretat, veiràs se com eth camin que per çò deth sòn mau non podec recórrer Faeton, li cau anar per un costat d’aguest monte, ath còp que va peth costat opausat d’aqueth aute.
De vertat, Mèstre, li responí, jamès auia vist tan claraments coma ara, aguestes causes, qu’entara sua comprension non me semblaue pro dable eth mèn engenh.
Pes rasons que m’as balhat compreni qu’eth cercle intermèdi deth prumèr movil, cridat Ecuador en quauqua sciéncia, e que s’està tostemp entre eth Solei e er iuèrn, ei distant d’aciu entath Septentrion autant coma lo vedien es Ebrèus entara part mès cauda.
Mès, se te platz, voleria saber guaire mos cau caminar encara; pr’amor qu’eth monte se lhèue mès de çò que pòt arténher era mia vista.
Aguesta montanha ei tau, me responec, que tostemp còste començar a pujar-la, e coma mès va entà naut, mens fatigant ei eth camin.
E non digui arren mès, pr’amor que solet aquerò sai de cèrt.
Quan acabèc de prononciar aguestes paraules ressonèc près de nosati ua votz que didie: “Dilhèu te calgue abans sèir-te.” Ath son d’aquera votz, mos virèrem, e vedérem ena quèrra un gran malh, que d’eth non mo n’auíem encuedat abans degun des dus.
Mos filèrem entada eth, a on i auie quauqui esperits repausant ara ombra darrèr deth malh, coma es qu’ac hèn per indoléncia.
Un d’eri, que me semblaue cansat, ère seigut damb es jolhs abraçadi, repausant sus eri eth sòn cap.
Vè-te’n, donc, entà naut de tot, tu qu’ès tan valent.
Me’n sabí alavetz de qui ère; e aquera fatiga qu’agitaue encara un shinhau mès era mia respiracion, non m’empachèc apressar-me ada eth.
Quan siguí ath sòn costat, lheuèc a penes eth cap, dident:
Belacqua, ara ja non me planhi de tu: mès, ditz-me, per qué ès aciu seigut?
Demores quauque guida?
O ei qu’as entornat enes tòns ancians costums?
Me responec:
Ò, frair!
Entà qué me cau anar aciu naut, se non m’a de perméter arribar en lòc dera expiacion er Angel de Diu, qu’ei seigut ena sua pòrta?
Abans qu’entra jo per era, ei de besonh qu’eth cicle balhe tantes virades ath mèn entorn, coma balhèc en cors dera mia vida, per çò d’auer ajornat es bones alendades enquiara ora dera mia mòrt; se non ei que m’ajude bèra pregària, que vengue d’un còr que visque ena gràcia.
De qué servissen es autes, se non an d’èster entenudes en cèu?
Ja eth Poèta pujaue ath mèn dauant dident:
Guida, quan darrèr mèn, e senhalant-me damb eth dit, cridèc ua d’eres:
En enténer aguestes paraules virè eth cap, e vedí qu’es ombres guardauen damb admiracion, non solet a jo, senon tanben ara lum interceptada peth mès còs.
Per qué se trebòle tant eth tòn anim, didec eth Mèstre, que de tau manèra escuerces eth pas?
Qué t’impòrte çò qu’aquiu mormolhen?
Seguis- me e dèisha que parle aguesta gent.
Sigues fèrm coma ua tor, qu’era sua copòla non se doblegue jamès as atacs des vents: er òme qu’en eth borís pensament sus pensament, tostemp aluenhe d’eth era fin que se prepause; pr’amor qu’er un aflaquís era activitat der aute.
Quina auta causa li podia jo respóner senon: “Ja vau?” Atau ac hi, cubèrt un shinhau d’aqueth color que hè a viatges ar òme digne de perdon.
Mentretant, de trauèrs pera pala venguien entà nosati quauques amnes entonant, versicle a vesicle eth “miserere”.
Quan vederen que non daua pas a trauèrs deth mèn còs as arrais solars, cambièren eth sòn cant en un “Ò” raucós e prolongat: e dues d’eres, a manèra de messatgères, correren ath nòste encontre dident:
Hètz-mos a saber era vòsta condicion.
Eth mèn Mestre responec:
Podetz partir e condar as que vos an enviat, qu’eth còs d’aguest ei de vertadèra carn.
Se s’an arturat, m’imagini, per çò d’auer vist era sua ombra, que ja n’an pro damb aguesta responsa: aunoratz-lo, pr’amor que vos pòt èster agradiu.
Jamès è vist a prima net es bugassi alugadi, ne a còga de Solei es exalacions d’Agost, héner eth Cèu seren tan rapidaments coma correren aqueres amnes entàs sues companhes; e un còp aquiu, tornèren a on èrem, amassa damb es autes, coma esquadron que cor sense cap orde.
Aguesta gent que s’apilère entà nosati qu’ei nombrosa, didec eth Poèta, e vien a hèr-te bèra suplica: tu, ça que la, seguís entà dauant e escota tant que camines.
Ò, amna, qu’entà arribar ena felicitat, vas damb es membres que neisheres!, venguien cridant: pòsa un shinhau eth tòn pas.
Guarda a veir s’as coneishut a quauqu’un de nosati, que d’eth posques hèr vier, aquiu, notícies.
A!, per qué te’n vas?
Per qué non t’artures?
Toti auem acabat es nòsti dies damb mòrt violenta, e siguérem pecadors enquia darrèra ora: alavetz era lum deth Cèu illuminèc era nòsta rason autant ben que, empenaïdi e perdonadi, abandonèrem era vida ena gràcia de Diu, que mos uscle peth gran desir qu’auem de vedcr-lo.
Jo les responí:
Encara que non arreconeishi es desfiguradi traits de cap de vosati, totun, se desiratz de jo quauquarren que me sigue possible, esperits ben neishudi, jo ac harè per aquera patz que se me hè a cercar de mon en mon, seguint es passi d’aguest Guida.
Un d’eri comencèc dident:
Toti fidam ena tua benvolença sense besonh de qué ac jures, se non ei qu’era impoténcia esbauce era tua bona volentat.
Jo, que parli solet abans qu’es auti, te prègui que se ves quauque còp aqueth país que s’esten entre era Romania e eth de Carles,48 m’autreges en Fano eth don des tòns prècs, pr’amor de qué es bravi prèguen aquiu per jo, de sòrta que jo posca purgar es mèns grèus pecats.
D’aquiu que siguí jo: mès es prigondes herides que per eres gessec era sang qu’en era m’estaua, me sigueren hètes en territòri des Antenorides49, a on me pensaua estar mès segur.
Eth d’Este ac ordenèc, pr’amor que m’auie en òdi fòrça mès de çò que li permetie era justícia; mès, se jo auessa hujut entara Mira, quan arribè en Oriaco, encara seria aquiu a on s’alende: corrí entara restanca, a on es canes e era hanga me embarrassèren tant, que queiguí, e vedí formar-se en tèrra un lac damb era sang des mies venes.
Dempús me didec un aute:
Era Mèrca d’Ancona, governada per Carles d’Anjou.
Padua, fondada per Antenor.
Atau se complisque eth desir que t’amie entad aguesta nauta montanha, digna-te ajudar ath mèn damb òbres de pietat.
Jo siguí de Montefeltro, e sò Buonconte.
Ne Joana ne es auti tien compde de jo; per çò que vau entre aguesti damb eth cap clin.
Li preguntè:
Ò!, me responec; ath pè deth Casentino cor un arriu cridat Archiano, que neish en Apenino, ath dessús der Ermo.
Aquiu a on pèrd eth sòn nòm, arribè jo damb eth còth trauessat, hugent a pè e tacant de sang era planhèra.
Aquiu perdí era vista, e era mia darrèra paraula siguec eth nòm de Maria; aquiu queiguí, e non quedèc senon era mia carn.
Te diderè era vertat, e tu la racondaràs entre es viui, er àngel de Diu me cuelhec, e eth deth Lunfèrn cridaue: “Ò, tu, vengut deth Cèu!
Per qué me lo très?
Te hès a vier era part etèrna d’aguest per ua petita lèrma que me l’arrinque; mès tractarè de manèra diferenta era auta part.” Tu te’n sabes ben de com se condense en aire aguest umid bugàs, que se converttís en ploja tanlèu puge enquia on lo suspren eth hered: plan, donc, eth dimòni, amassant ara sua intelligéncia aquera mauvolença que sonque sage de hèr mau, damb eth poder inerent ara sua natura, agitèc eth bugàs e eth vent.
Tanlèu s’amortèc eth dia, caperèc de broma era val de Pratomagno enquiar Apenino, e hec tan dens aqueth cèu, qu’er espés aire se convertic en aigua: queiguec era ploja, e era aigua qu’era tèrra non podec absorbir arribèc enes barrancs, e en tot amassar-se ara des arriuets, se precipitèc entar arriu reau damb tau rapiditat, qu’arren la podie tier.
Er Archiano furiós trapèc eth mèn còs gelat ena sua desbocadura, l’arrosseguèc entar Arno, e separèc es mèns braci qu’auia botat en crotz sus eth pièch quan me vencec eth dolor.
Dempús d’auer-me virat pes sues aurères e eth sòn hons, me caperèc e me enrodèc damb eth sable que s’auie despenut des camps.
A!, quan entornes en mon, e ages descansat deth tòn long viatge, seguic un tresau esperit, dempús d’auer acabat de parlar eth dusau, bremba- te’n de jo, que sò era Pia50.
Siena me hec, e es Marismes me des.heigueren:
Quan, acabat eth jòc de dats, se’n van es jogaires, eth que pèrd se quede trist, pensant enes jogades, e aprenent alavetz, damb sentiment, era manèra que l’aurie calut jogar entà guanhar: damb eth qu’a guanhat se’n van es auti; e er un per dauant e er aute peth darrèr e er aute peth costat sagen de hèr-se agradius ar afortunat; aguest non s’arture, encara que les escote a toti, enquia que l’aufrís a un era sua man, que per aquerò dèishe d’aclapar- lo, desliurant-se atau des empossades dera multitud.
Atau me trapaua jo ath miei d’aqueth compacte revolum d’amnes, virant entà un e entar aute eth ròstre, enquia que, gràcies as mies promeses, me podí despéner d’eres.
Aquiu que i èren er Aretino que recebec era mòrt des braci crudèus de Ghin de Tacco, e er aute que s’estofèc en agarrar-lo es sòns enemics.
Aquiu pregaue, damb es braci estenudi, Federic Novello, e aqueth de Pissa, que dèc era ocasión de demostrar era granor dera sua amna ath brave Marzucco.
Vedí ath comde Orso, e ad aquera amna separada deth sòn còs per hàstic e per enveja, coma era madeisha didie, e non per çò des sues colpes; a Pèir dera Broccia, digui: qu’ei que me cau previer d’aquerò ara princesa de Brabante, mentre sigue per aquiu, se non vò veder-se plaçada entre pejors companhs.
Quan me vedí liure de totes aqueres ombres, que pregauen tà que d’auti preguèssen per eres, damb era fin d’escuerçar eth temps dera sua purificacion, comencé a díder:
Semble que me remisques exprèssaments en bèth tèxt, ò lum qu’esbugasses es mèns dobtes!, qu’era oracion padègue es decrets deth Cèu; e, ça que la, aguesta gent prègue entà artenhè’c.
Serà, donc, vana era sua esperança?
O ei que non è comprenut eth sentit des tues paraules?
Ad aquerò me responec:
Çò qu’escriuí ei fòrça clar, e era esperança d’aguesti non se veirà fraudada, se s’examine damb sentit dret.
Que non se degalhe eth naut judici divin, pr’amor qu’eth huec amorós dera caritat complisque en un instant çò que les cau satisfèr es qu’aciu son relegadi; e aquiu, a on metí tau senténcia, era oracion non auie era vertut d’esfaçar es fautes, pr’amor qu’er objècte d’aquera ère aluenhat de Diu.
Sabi pas se me comprenes: que parli de Beatriz, que veiràs alègra e erosa sus eth som d’aguest monte.
E jo repliquè:
Brave Guida mèn, caminem mès ara prèssa: pr’amor que ja non me fatigui autant coma abans e era montanha projècte era sua ombra entad aguest costat.
Qu’auançaram aué tot çò que pogam, me responec; mès eth camin ei plan diferent de çò que t’imagines.
Abans qu’arribèssem naut de tot, veiràs tornar ad aqueth qu’ara s’amague darrèr dera pala, e qu’es sòns arrais non trinques en aguest moment.
Mès guarda aquiu a ua amna que, immobila e totafèt soleta, tache entà nosati era sua guardada: era mos mostrarà eth camin mès cuert.
Arribèrem ath sòn costat.
Ò amna lombarda, be n’ères de capinauta e desdenhosa, e guaire nòble e grèu ère eth movement des tòns uelhs!
Era non mos didie arren; mès deishaue que mos apressèssem, guardant solet, coma eth leon quan repause.
Virgili se l’apressèc, en tot pregar-li que mos mostrèsse era pujada mès aisida; mès era, sense respóner ara sua pregunta, se volec informar sus eth nòste país e sus era nòsta vida; e en començar eth mèn guida a díder: “Mantua…”, era ombra, qu’abantes ère coma concentrada en era madeisha, correc entada eth, deth lòc que se trapaue, dident: “Ò, mantuan!
Jo que sò Sordello, dera tua tèrra” e s’abracèren mutuauments.
Ai, Italia esclaua, auberja de dolor, vaishèth sense timonèr ath miei d’ua grana tempèsta, non ja senhora de províncies, senon de bordèls!
Ath doç nòm deth sòn país natau, aquera amna gentila s’esdeguèc a hestejar ath sòn conciutadan; mentre es tòns vius non saben estar-se sense guèrra, e s’estrocegen entre eri aqueri as quaus sauve ua madeisha muralha e un madeish fossat.
Cèrca, malerosa, ar entorn des tues còstes, e dempús contempla en tòn pièch se quauqua part de tu madeisha gaudís de patz.
De qué servís que Justinian t’enfrenèsse, s’era cagira ei ueda?
Era tua vergonha serie mendre sense aguest madeish fren.
Ai, gents qu’auríetz d’èster devòtes, e deishar ath Cesar en sòn tron, se comprenéssetz ben çò que Diu a prescrit!
Ò, aleman Albert, que l’abandones, en veder-la tant indomdada e sauvatge, quan auies d’auer sarrat es sues costelhes!
Que quèigue sus era tua sang eth castig just deth Cèu, e que sigue aguest tan nau e evident, que servisque tanben de pauruca leçon ath tòn successor, donques que tu e ta pair, aluenhadi d’aciu pera ambicion, auetz tolerat que quede desèrt eth jardin der emperi.
Òme indolent, vene a veir as Montecchi e as Cappelletti, as Monaldi e Filippeschi, aqueri ja tristi, e aguesti tengudi per amargantes mesfidances.
Vene, crudèu, vene; e guarda era opression des tòns nòbles, e bota remèdi as sòns maus, e veiràs guaire segura ei Santaflora.
Vene a veir ara tua Roma, que plore, veuda e soleta, exclamant dia e net: “Cesar mèn!
Per qué non ès ena mia companhia?” Vene e contempla guaire gran ei eth mutuau amor dera gent; e s’arren te botge a pietat entà nosati, vene a avergonhar-te dera tua fama.
E, que me sigue licit preguntar-te, ò suprèm Joen, que sigueres crucificat per nosati ena Tèrra!
Son viradi entà un aute costat es tòns uelhs?
O ei que mos vas premanint d’aguesta manèra, en çò mès prigond des tòns pensaments, entà recéber quauque gran ben que non pòt preveir era nòsta intelligéncia?
Pr’amor qu’era tèrra d’Italia ei plia de tirans; e er òme mès mesquin, en entrar en un partit, se convertís en un Marcel.
Florencia mia, pro pòs èster satisfèta d’aguesta digression, que non parle damb tu, gràcies ath tòn pòble que tant s’engenhe.
Que n’a fòrça qu’an era justícia en sòn còr, mès son tardius en aplicar-la, pr’amor que cranhen tirar era balestada imprudentaments; mès eth tòn pòble que l’a ena punta des sòns pòts.
Molti refusen es cargui publics; mès eth tòn pòble respon sollicit, sense que lo criden, e cride: “Jo les accèpti.” Alègra-te, donc, pr’amor qu’as motius entad aquerò.
Qu’ès rica, gaudisses de tranquillitat, as prudéncia.
Que digui era vertat, ac demòstren claraments es hèts.
Atenes e Lacedemonia, que heren es ancianes leis e sigueren tan civilizades, balhèren un praube exemple de víuer ben, en comparèr damb tu; pr’amor que dictes tan subtils decrets, qu’es qu’expedisses en Octobre non arriben a mejans de Noveme.
Guairi viatges, enquiath temps que m’artenh era memòria, as cambiat de leis, de moneda, de mestièrs e de costums e as renauit as tòns abitants?
E s’ac vos rebrembar e veir era lum, saberàs qu’ès semblabla ad aquera malauta, que non trape posicion avienta sus era pluma, e sage de hèr mès suportable eth sòn dolor, hènt contunhi torns.
Qui ètz?
Es mèns uassi sigueren enterradi per orde d’Octavi, abans que s’auessen dirigit entad aguesta montanha es amnes dignes de pujar enquia Diu.
Jo que sò Virgili, que perdí eth cèu per non auer fe, e non per cap auta colpa.
Atau responec eth mèn Guida.
Coma aqueth qu’ara imprevista ve ua causa que l’estone, e qu’ada era non sap se balhar o non crèdit, dident: “qu’ei, non ei”, atau se quedèc aqueth: dempús baishèc es uelhs, s’auancèc umilaments entada eth, e l’abracèc en lòc deth còs a on artenh eth mainatge.
Ò, glòria des latins, didec, per qui era nòsta lengua demostrèc tot çò que podie!
Aunor etèrn deth lòc a on neishí!
Quin merit o quina gràcia permet que jo te veiga?
S’ei que sò digne d’enténer es tues paraules, ditz- me se vies deth Lunfèrn, e de quina encencha.
Qu’è arribat enquia aciu passant per toti es cercles deth reiaume deth plor, li responec; era vertut deth cèu me guide, e vengui damb era.
Non per çò qu’è hèt, senon per çò que non è hèt, è perdut era facultat de contemplar eth naut Solei que tu desires, e que coneishí massa tard.
Aquiu baish i a un lòc trist, non per çò des martiris, senon pes tenèbres, a on en sòrta de planhs coma crits, sonque ressonen alends.
Aquiu que sò jo damb es innocents pichons, mossegadi pes dents dera mòrt abans que siguessen lauadi deth pecat originau.
Aquiu que sò jo damb aqueri que non se curbiren damb es tres vertuts santes, encara que, exempti de vicis, coneisheren e observèren es autes.
Mès balha-mos quauqua senhau, s’ei que pòs e sabes, pr’amor de qué arribem mès lèu en lòc a on comence vertadèraments er Espurgatòri.
Sordello responec:
Aciu que non auem designat un punt fix e a jo m’ei licit pujar caminant ath torn dera montanha: te servirè de guida per toti es endrets a on posqui arribar.
Mès, tie compde que ja escurís; e en non èster possible vier naut de nets, calerà que pensem en cercar un bon arrecès.
Com ei aquerò?, li responec.
O ei que dilhèu non poirie pujar?
Eth brave Sordello passèc eth sòn dit peth solèr, dident:
Ves aguesta soleta linha?
Donques non la trauessaràs un còp s’age amagat eth Solei; non per arren, senon perque t’ac empacharàn es tenèbres nueitiues; es quaus, damb era impoténcia que còsten, neutralizen era volentat.
Damb eres, se porie pro ben tornar entà baish e recórrer era pala vagant ath sòn entorn, tant qu’eth dia sigue jos er orizon.
Alavetz eth mèn Senhor, coma estonat, repliquèc:
Amia-mos entà on dides que pòt èster agradiu estar-se.
Ua corsèra ath biscòrn, entre penenta e planèra, mos amièc en un costat d’aquera cavitat, a on es arribes que l’enròden baishen mès dera mitat dera sua nautada.
Er aur e er argent fin, era porpra, era cerusa, er indi blu e ludent, e es esmeraudes nauèraments talhades en moment que despenen es sòns tròci, serien vençudi amplaments pes èrbes e pes flors d’aquera cavitat, tau que çò mendre ei vençut per çò màger.
Era natura non auie mostrat solet aciu es sòns ornaments, senon que damb era suavitat de mil aròmes auie format ua flaira desparièra e desconeishuda entà nosati.
Aquiu vedí seigudes sus era èrba verda e entre es flors a quauques amnes, que de dehòra estant non se podien distinguir, pr’amor que les amagauen es costats dera val, es quaus èren en tot cantar eth “Salve Regina”.
Eth Mantuan, que mos auie amiat pera tortuosa corsèra, mos didec:
Non pretenatz que vos guida enquia on son aguesti, abans que s’amague eth Solei que rèste.
D’aguesta nautada estant veiratz es accions e es ròstres de toti, e encara mielhor que se siguéssetz entre eri ena madeisha val.
Aqueth que damb era sua preséncia padegue ath prumèr, governèc era tèrra a on neish era aigua qu’eth Moltava amie entar Elba e er Elba entath mar.
Se cridaue Ottokar, e ja de mainatge siguec plan mielhor prince qu’eth sòn hilh Wenceslao ja barbat, ath quau enervèren er òci e era luxuria.
E aqueth camús, que semble consultar damb tanta intimitat ar aute de benigne aspècte, moric hugent e passint era flor de lis: guardatz se com se pataquege eth pièch; e guardatz com, er aute, alendant, empare era sua maishèra en paumet dera man.
Que son pair e suer deth mau de França: saben qu’era sua vida ei grossièra e viciosa, e d’aquiu vie eth mau que les aclape.
Aqueth que semble tan corporent,51 e que cante amassa damb eth nassut,52 qu’amièc ajustada era còrda de tota vertut; e se dempús d’eth auesse regnat mès temps eth joenet que se sè ath sòn darrèr,53 ben qu’aurie passat eth valor de pair a hilh; çò que non se pòt díder des auti eretèrs, Jaime e Fadrique, que sauven es sòns reiaumes; mès cap d’eri possedís eth milhor eretatge.
Pòqui viatges torne a néisher pes arrames era umana probitat; pr’amor qu’atau ac vò Aqueth que mo l’autrege, entà que l’ac demanem.
Non mens se dirigissen es mies paraules ath nassut, qu’ar aute, a Pèir, que cante damb eth; donques que dera sua descendéncia se planhen ja era Pulla e era Provença.
Era planta qu’ei inferior ath sòn seme, mès encara que Beatriz e Margarida ara glòria deth sòn marit.
Vaquí ath rei de vida simpla, seigut a despart e solet, a Enric d’Anglatèrra: aguest a produsit mielhors descendents.
Aqueth qu’ei en solèr mès entà baish qu’es auti, guardant entà naut, qu’ei eth marqués Guilhem, que per eth Alexandria e es sòns guerrèrs hèn plorar aué ath Monferrato e ath Canavés.
Pèir III d’Aragon.
Carles I, comde de Provença e rei de Pulla.
Qu’ère ja era ora que s’attrendís eth còr des navegants, e renèish eth sòn desir d’abraçar as estimats amics, que d’eri s’a dit adiu eth madeish dia, e qu’en eth eth nauèth viatjaire se entristís d’amor, s’enten ena luenhor quauqua campana, que semble plànher ath moribond dia; quan deishè d’enténer, comencè a guardar a ua d’aqueres amnes, que, botada de pès, hège senhaus damb era man damb era intencion de qué es autes l’escotèssen.
Junhec e lheuèc ambdues paumes, en tot dirigir es sòns uelhs entà Orient, coma se didesse a Diu: “Sonque pensi en tu”; e gessec dera sua boca tan devòtaments e damb tan doces nòtes eth “Te lucis ante”, qu’eth plaser me hec a gésser dehòra de jo.
Tacha ben aciu era vista, ò lector!, entà descurbir era vertat; pr’amor qu’eth vel ei ara tan subtil, que te serà, plan que òc, fòrça aisit de trauessar-lo.
Vedí dempús ad aquera armada gentila, esblancossida e umila, que contemple en silenci eth cèu, coma demorant quauquarren; e vedí gésser des nautades e descéner entara val a dus angels damb dues espades ahlamades, truncades e privades des sues puntes.
Verdes coma es trendes huelhes que vien de brotoar èren es sues vestimentes e agitades pes plumes des sues ales, verdes tanben, flotauen peth darrèr ar arbitri deth vent.
Un se posèc mès naut d’a on èrem; er aute baishèc entath costat opausat; de sòrta qu’es amnes quedèren entre eri.
Se distinguie perfèctaments era sua blonda cabeladura; mès en voler guardar es sòns traits s’ofuscaue era vista, coma s’ofusque tota facultat per çò dera excessiua fòrça des impressions.
E jo, que non sabia per quin lòc auie de vier, guardè ath mèn entorn, e gelat de pòur, m’apressè çò mès que podí enes espatles fidèus.
Sordello seguic:
Sonque auia baishat tres passi, me pensi, quan ja me trapè baish de tot, e vedí a un que me guardaue coma s’auesse volut coneisher-me.
Er aire s’anaue ja escurint, mès encara non tant entà qu’entre es sòns uelhs e es mèns non permetesse veir çò qu’abans pera distància s’amagaue.
Nòble jutge!
Ò, Nino!
Damb guaire plaser vedí que non ères entre es condemnadi!
Que non auec amistosa salutacion que non mos didéssem; dempús me preguntèc:
A!, li didí; aguest maitin è passat per lòcs tristi, e sò encara ena prumèra vida; encara qu’en hèr aguest viatge, me vau premanint entara auta.
A penes enteneren era mia responsa, que Sordello e eth arreculèren coma òmes tengudi d’un sobte espant.
Eth prumèr se virèc entà Virgili, e er aute entà un qu’ère seigut, cridant: “Vene, Conrad, vene a veir çò que Diu pera sua gràcia permet.” Dempús, en tot dirigir-se a jo, exclamèc:
Pera singulara gratitud que deues ad Aqueth qu’amague de tau sòrta era tua primitiua origina, que non ei possible penetrar-la, quan sigues mès enlà des amples aigües, ditz-li ara mia Joana, que prègue per jo aquiu a on s’entenen es prècs des innocents.
Non me pensi qu’era sua mair m’estime ja, pr’amor qu’a deishat es blanques tòques, qu’era malerosa traparà mens bèth dia.
Per era se compren aisidaments guaire dure ena hemna eth huec der amor, s’era vista o eth tracte intim non l’ahisque.
Atau didie, e en tot eth sòn aspecte se vedie estampat eth sagèth d’aqueth dret cèu qu’uscle damb mesura en còr.
Mentretant, es mens uelhs se tachauen avids entara part deth cèu a on ei mès lent eth cors des esteles, coma se passe enes punts d’ua ròda mès pròchi ar èish.
Eth mèn Guida me preguntèc:
Hilh mèn, qué guardes aquiu naut?
E jo li responí:
Es prumèrs auien ua vibòra en sòn escut; es dusaus un gal.
Es constellacions der Eridano, dera Nau e deth Peish d’aur.
E eth repliquèc:
Tant qu’eth parlaue, Sordello se l’apressèc, dident: “Vaquí ath nòste adversari;” e estenec eth dit pr’amor de qué guardèssem entath lòc que senhalaue.
Ena part a on quedaue sense defensa era petita val, i auie ua sèrp, que dilhèu ère era que dèc a Eva era amarganta parva.
S’auançaue eth maligne reptil entre era èrba e es flors, virant de quan en quan eth cap, e lecant-se eth lomb coma un animau que s’alise era pèth.
Non posqui díder se com se botgèren es falcons celestiaus, donques que non me siguec possible distinguir-les; mès òc que vedí a ambdús en movement.
En tot sénter qu’es sues verdes ales henien er aire, hugec era sèrp, e es angels entornèren en sòn lòc damb eth madeish vòl.
Era ombra que s’apressèc ath jutge quan aguest la cridèc, non me deishèc un moment de uelh pendent tot aqueth assaut.
Qu’era tèda que t’amie entà naut trape ena tua volentat tanta cera guaire s’a de besonh entà arribar en suprèm esmalt, comencèc a díder; se vo’n sabetz de bèra notícia positiua dera Val di Magra o dera sua tèrra vesia, conda-la-me, pr’amor que jo èra senhor d’aqueth país: siguí cridat Conrad Malaspina, non er ancian, senon eth sòn descendent e auí entàs mèns un amor qu’aciu se purifique.
Ò!, li responí, non siguí jamès en vòste país; mès, en quina part d’Euròpa non aurà arribat era vòsta fama?
Era glòria qu’aunore era vòsta casa, da tau renòm as sòns senhors e ath parçant sancer, qu’a noticia d’era encara que non l’age visitat.
E vos juri, tanlèu posca arribar naut de tot d’aguest monte, qu’era vòsta aunorada descendéncia non pèrd er aunor que l’an conquistat era sua borsa e era sua espada.
Es sòns bons costums e excellent caractèr la placen en tan privilegiat lòc, qu’encara qu’eth pervèrs cap dessepare ath mon deth vertadèr camin, era va pera corsèra dreta menspredant eth camin torçat.
Eth repliquèc:
Era concubina deth vielh Titon, deishada anar des braci deth sòn doç amic, se diboishaue ja enes termières orientaus, reludent eth sòn front de rica peiraria plaçada ena forma deth hered animau que secodís ara gent damb era coa;56 e ja per aquiu a on mos trapàuem auie balhat era Net dus des passi que puge, e eth tresau inclinaue entà baish eth sòn vel, quan jo, qu’auia eth flaquitge d’Adam, vençut pera sòn, m’estirè ena èrba qu’èrem seigudi es cinc.
A punta de dia, quan era irongleta comence es sues tristes melodies, dilhèu en arrebrembe des sòns prumèrs ais, e quan eth nòste esperit, mès liure des laci dera carn e mens assetjat de pensaments, ei lèu divin enes sues visions, me semblèc veir entre sòmis ua agla damb plumes d’aur suspenuda en cèu, damb es ales dubèrtes e premanida a baishar, e me pensaua èster aquiu a on Ganimedes abandonèc as sòns, quan siguec agarrat entà vier ena celestiau assemblada.
Jo pensaua ath mèn laguens: “Dilhèu aguesta agla age eth costum de caçar aciu solet, e pòt èster qu’en un aute lòc se desdenhe de quilhar entà naut era presa damb es sues garres.” Dempús me semblèc que, en hèr quauques virades, baishaue terribla coma un pericle, e me cuelhie enquia e tot era esfèra deth huec, semblaue qu’usclàuem es dus; e de tau sòrta m’usclaue aqueth huec imaginari, que s’interrompec còp sec eth mèn sòmi.
Non de ua auta manèra s’espauric Aquiles en tot virar ath sòn entorn es sòns uelhs desvelhadi e sense saber a on se trapaue, quan sa mair, panant-lo a Quiron, se lo hec a vier adormit enes sòns braci enquiara ièrla de Scycros, d’a on lo treigueren dempús es grècs, coma m’espaurí jo, a penes hugec eth sòmi deth mèn ròstre; e perdí era sang dera cara coma er òme ath que gèle er espant.
Ath mèn costat s’estaue solet eth mèn Protector; e eth Solei auie gessut hège ja mès de dues ores, e jo me trapaua damb era cara virada entath mar.
Non te cau pòur, didec eth mèn Senhor; padega-te, qu’èm en bon lòc.
Dèisha anar eth tòn vigor luenh de reprimir-lo, donques qu’as arribat ja ath cant der Espurgatòri; guarda aquiu eth mur que l’enròde ar entorn; e guarda era entrada en aqueth lòc a on semble èster trincat.
Me quedè coma er òme que ve es sòns dobtes convertidi en certituds, e qu’era sua pòur se càmbie en fortalesa, quan l’an desnishat era vertat; e en veder-me tranquil eth mèn Guida, comencèc a pujar pera cauçada, e jo lo seguí enquia naut de tot.
Lector: pro ves que laudi er objècte des mèns cants: non te’n hèsques, donc, se sagi de sostier-lo cada còp damb mès art.
Mos apressèrem enquia arribar en lòc qu’abans m’auie semblat ua trincadura, semblabla ara bèrca que dividís un mur; e vedí ua pòrta qu’ada era se pujaue per tres gradons de desparièrs colors, e un portièr qu’encara non auie badat boca.
E coma que jo dauria cada còp mès es uelhs, lo vedí seigut sus eth gradon superior, damb un ròstre tan luminós, que non podia tachar en eth era vista.
Qu’auie ena sua man ua espada desgainada que reflectie es sòns arrais entà nosati de tau sòrta que, en bades sagè de fixar en era es mies guardades.
Didetz-me d’aquiu estant: qué voletz?, comencèc a díder.
A on ei eth que vos acompanhe?
Tietz compde de qué era vòsta arribada non sigue funèsta.
Era guide erosaments es vòsti passi, repliquèc eth portièr cortés.
Vietz, donc, e pujatz es nòsti gradons.
Mos auancèrem: eth prumèr gradon ère de marme blanc, tant enlusit e regde, que me miralhè en eth tau que sò: eth dusau, mès escur qu’eth color turquin, ère d’ua pèira calcinada e aspra, miei trincada ath long e ath trauèrs: eth tresau que gravite sus es auti me semblaue d’un porfir tan ròi coma era sang que ges des venes.
Angel de Diu, qu’ère seigut en lumedan, que me semblèc format de diamant.
Eth mèn Guida m’amièc de bon voler pes tres gradons, dident:
Demana umilaments que se daurisque era sarralha.
Me prosternè devòtaments as pès sants; li demanè per misericòrida que daurisse; mès abans me balhè tres còps en pitrau.
Damb era punta dera sua espada, me diboishèc sèt còps en front era letra P57, e didec:
Saja de lauar aguestes taques quan sigues laguens.
Ara seguida treiguec de dejós des sòns vestits, qu’èren deth color deth cendre o dera tèrra seca, dues claus, qu’ua d’eres ère d’aur e era auta d’argent: prumèr damb era blanca e dempús damb era auriòla, hec ena pòrta çò que jo desiraua.
Quan ua d’aguestes claus hè meuca, e non vire damb regularitat pera sarralha, mos didec, aguesta entrada non se daurís.
Ua d’eres ei mès preciosa; mès era auta requerís mès art e intelligéncia abantes de daurir, pr’amor qu’ei era que botge eth ressòrt.
Pèir me les autregèc en tot avisar- me de qué mèsalèu m’enganhèsse en daurir era pòrta qu’en tier-la barrada, tostemp qu’es pecadors se prosternen as mèns pès.
Dempús possèc era pòrta entara sagrada encencha, dident:
Alavetz virèren enes sòns gahons es huelhes dera sacra pòrta, que son de metau, massissi e sonors; e non se produsíc tant de bronit, ne se mostrec tan resistenta eth dera ròca Tarpeya, quan siguec lançat d’aguesta eth brave Metelo, que per eth quedèc dempús ueda.
Jo me virè atentiu ath prumèr bronit, e me semblèc enténer votzes que cantauen a son de doci acòrds: “Te Deum laudamus” Tanta impression costèc en jo aquerò qu’entenia, coma era qu’ordinariaments se recep quan s’enten eth cant acompanhat der òrgue, que tanlèu se perceben coma dèishen de perceber-se es paraules.
Quan auérem trauessat eth lumedan dera pòrta que se daurís pòqui viatges, pr’amor qu’era mala inclinacion des passions ac empedís, en tot hèr veir dreta era via tòrtuosa, me’n sabí, peth sorrolh, que venguie de barrar-se; e se jo auessa virat es mèns uelhs entada era, quina desencusa aurie estat digna de tau fauta?
Pujàuem pera henuda d’ua ròca, qu’ondulaue tortuosaments, madeish qu’era ondada que va e ven.
E aguest suenh hec tan lenta era nòsta marcha, qu’era Lua arribèc en sòn tet entà arraulir-se, abantes que nosati gessésem d’aqueth estret camin.
Mès quan siguérem naut de tot, liures e ath descubèrt, en lòc a on s’intèrne eth monte, mos trapàuem, jo fatigat, e ambdús trantalhants dera direccion que mos calie seguir, en un soleret mès solitari qu’ua corsèra a trauèrs deth desèrt.
Deth bòrd exterior enquiath pè deth naut talh que se quilhe ena part interiora, aqueth soleret sonque aurie d’amplada tres còps un còs uman; e enquia on es mèns uelhs artenhien, autant pera dreta coma pera quèrra, me semblaue tostemp egala aguesta sòrta de cornissa.
Encara non auíem hèt un solet pas per aquera via, quan observè qu’eth talh interior e concís, que per eth non se podie pujar, ère de marme blanc e ornat de precioses talhadures, que non ja Policleto, senon era Natura ena sua preséncia aurie estat superada e vençuda.
Er àngel que baishèc ena Tèrra damb eth decret dera patz pendent tants ans desirada, e dauric es pòrtes deth cèu dempús dera sua prolongada clausura, s’aufric ara nòsta vista damb tanta vertat, e en tan doça actitud esculpit, que non semblaue ua figura silenciosa.
Qu’auríem jurat que parlaue, dident: “Ave”; pr’amor que tanben ère aquiu representada era que dèc eth torn ara clau entà daurir ar Amor suprèm.
En aguesta actitud se vedien estampades aguestes paraules: “Ecce ancilla Dei”, tan pròpriament coma apareish ua figura escultada ena cera.
Virè eth ròstre, e entara part que se trapaue eth que botjaue es mèns passi, vedí dempùs de Maria ua auta istòria escultada ena ròca; e, entà examinar-la milhor, passè en aute costat de Virgili e m’apressè ada era.
Qu’èren talhades en madeish marme eth car e es bueus amiant era Arca santa, que per era ei temible tier un cargue que Diu non t’a fidat.
Ath sòn dauant se vedie quauqua gent, dividida en sèt cors, qu’a dus des mèns sentits hège díder: “òc cante”, e ar aute “non cante”.
Ena madeisha discordància metie ara mia vista e ath mèn olfacte eth hum der encens qu’ère aquiu representat.
Er umil psalmista, dançant e sautant, precedie ath veire benedit; e en aquera escadença ère ne mès ne mens que rei.
De naut de tot d’un gran palai qu’ère ath dauant, Micol lo contemplaue coma hemna despechosa e trista.
Botgè es mèns pès mès enlà deth lòc que me trapaua, pr’amor d’examinar d’apròp ua auta istòria que resaltaue dempus dera de Micol.
Aquiu i auie escrita en pèira era nauta glòria deth prince roman, qu’era sua insigna vertut botgèc a Gregòri entà arténher era sua grana victòria: que parli der emperaire Trajano.
Agarrada ara brida deth sòn shivau se vedie a ua veuda, negada en dolor e des.hèita en lèrmes: ath sòn entorn campaue ua considerabla multitud de cavalièrs, que sus es sòns caps se botjauen ath vent es agles d’aur.
Era malerosa, calada entre toti eri, semblaue díder: “Senhor venja-me dera mòrt deth mèn hilh, que m’a trauessat eth còr”, e eth responer-li: “Demora-te a que jo torna”; e era replicar, coma persona despacienta eth sòn madeish dolor: “Senhor mèn, e se non tornes?” E eth: “Eth qu’ocupe eth mèn lòc te venjarà”.
E era: “Qué t’impòrte eth ben que posque hèr un aute se te’n desbrembes deth que pòs hèr tu?” E eth, a tot darrèr: “Padega-te; que me cau complir damb eth mèn déuer abans de meter-me en marcha: era justícia qu’ac vò, e era pietat m’arture.” Aqueth que non vedec jamès causa naua costèc aguest parlar visible, nau entà nosati, pr’amor que non se trape ena Tèrra arren de semblable.
Tant que jo gaudia de contemplar aqueres imatges de tanta umilitat, mès que pera sua beresa, agradiues ara vista, per èster qui ère eth sòn Autor, eth poèta mormolhaue:
Es mèns uelhs atentius a guardar entà veir es nauetats que d’eres se mostrauen avids, non se tardèren a virar-se entada eth.
Que non voi, ò lector!, que te dessepares des tues bones disposicions, entenent se com Diu vò que se paguen es deutes.
Jo comencè a díder:
Me responec:
Era aclapanta condicion des sòns torments les hè inclinar de tau sòrta entath solèr, qu’enquia e tot es mèns uelhs dobtèren ara prumeria; mès, guarda aquiu fixaments, descurbís damb era tua vista çò que vie dejós d’aqueri malhs, e poiràs jutjar quin ei eth torment de cadun d’eri.
Ò cristians supèrbs, miserables e fèbles, que malauts dera vista der enteniment, vos fidatz des vòsti passi retrogradi!
Non campatz qu’èm vèrmes neishudi entà formar era angelicau parpalhòla que file eth sòn vòl, sense cap empediment, entara justícia de Diu?
Per qué se quilhe supèrb eth vòste anim, quan sonque ètz defectuosi insèctes, coma crisalides que non arriben a desvolopar-se?
Atau coma, entà sostier un tet o un pis, se ve a viatges coma consòla ua figura qu’es sòns jolhs se dobleguen enquiath pièch, era quau, pr’amor d’èster simulat eth sòn esfòrç, còste ua vertadèra afeccion ath que la guarde, dera madeisha manèra vedí jo ad aqueres amnes quan les examinè peth menut.
Qu’ei cèrt qu’estauen mès o mens contreigudes, sivans eth màger o mendre pes que suportauen; mès enquia e tot era que mès pacienta e aleugerida se mostraue enes sòns movements, semblaue díder plorant: “Non posqui mès”.
Laudat sigue eth tòn nòm e eth tòn poder pes creatures, tau que s’an de balhar es gràcies as doces emanacions dera tua bontat.
Que vengue entà nosati era patz deth tòn reiaume, qu’ada era non podem arribar per nosati madeishi, a maugrat dera nòsta intelligéncia, s’era non se dirigís entà nosati.
Atau coma es angels te sacrifiquen era sua volentat entonant Hosanna, les cau sacrificar- te era sua es òmes.
Da-mos aué eth pan de cada dia, que sense eth arrecule per aguest aspre desèrt aqueth que mès s’esdegue a auançar.
E atau coma nosati perdonam a cadun eth mau que mos a hèt a patir, perdona-mos tu, benigne, sense guardar as nòsti merits.
Non hèsques a temptar era nòsta vertut, que tant aisidaments s’esbauce, contra er ancian adversari, senon desliura-mos d’eth, que l’ahisque de tantes manères.
D’aguesta sòrta, demanant entà nosati e entada eres un erós viatge, anauen aqueres amnes suportant era sua carga, semblabla ad aquera qu’un se pense amiar quan sónie.
Cargades de manèra desparièra e aflaquides, caminauen ar entorn deth prumèr cercle, pr’amor de purificar-se des vanitats deth mon.
Se d’aquiu estant tostemp se prègue per nosati, qué non poiràn díder e hèr per eres d’aciu estant es qu’ara sua volentat amassen era gràcia divina?
Que mos cau ajudar-les a lauarse es taques que se heren a vier deth mon, entà que posquen arribar, netes e leugères, enquias estelades esfères.
A!, qu’era justícia e era pietat vos solatgen lèu deth vòste pes, de sòrta que pogatz desplegar es ales e lheuar-vos sivans eth vòste desir: mostratz-mos per quin costat se va mès rapid entara escala; e se i a mès d’un camin, mostratz-mos quin ei eth mens arribent, pr’amor qu’aguest que vie damb jo ei fòrça lent tà pujar, per çò dera carn d’Adam que va revestit.
Vietz damb nosati, a man dreta, pera vòra, e traparatz ua corsèra que per era i pòt pujar ua persona viua.
Jo siguí latin e hilh d’un gran toscan: eth mèn pair siguec Guilhèm Aldobrandeschi; sabi pas s’auratz entenut, bèth còp, eth sòn nòm.
Era anciana noblesa e es brilhantes accions des mèns pair-sénhers me heren tant orgulhós, qu’en non pensar ena nòsta mair comuna, auí tant de mensprètz entàs auti òmes, qu’aguest mensprètz costèc era mia mòrt coma se’n saben es sienesi, e coma se’n sap en Compagnatico tot aqueth que parle.
Jo que sò Umbèrt; e non ei sonque a jo qu’a damnatjat er orgulh, senon que tanben s’a hèt a vier eth malastre de toti es mèns parents.
Pes mèns pecats me veigui en besonh d’auer de suportar aciu aguest pes, enquia deishar satisfèt a Diu: donques que coma non ac hi entre es viui, m’sc cau hèr entre es mòrts.
En entener-lo, joquè eth cap; e un d’eri, que non ère eth que parlaue, se virèc jos eth pes que l’aclapaue: me vedec, m’arreconeishec, e me cridèc, en tot auer es uelhs tachadi, damb grani esfòrci, en jo, que caminaua inclinat ath sòn costat.
Frair mèn, me didec: mès agraden es diboishi qu’illumine Francesc Bolognese: ara tot er aunor qu’ei sòn, encara que jo participi d’eth.
Pro que non auessa estat jo en vida tan generós, per çò deth gran desir de subergésser en mèn art que senhorejaue eth mèn còr.
De tau orgulh , aciu se pague era pena; e sò aciu, gràcies a que, quan encara podia pecar, virè era mia amna entà Diu.
Ò vanaglòria der engenh uman!
Guaire pòc se tarde er ufanós verdor, quan non artenh epòques d’ignorància!
Se pensaue Cimabue èster arbit en camp dera pintura, e ara ei Giotto aquest que se laude, de sòrta qu’a quedat escurida era fama d’aqueth: dera madeisha manèra un Guido a trèt ar aute era glòria dera lengua58 e dilhèu a neishut eth que harà enlà as dus deth sòn nin.
Eth rumor deth mon non ei qu’ua bohada, que tanlèu vie d’un costat coma der aute, e càmbie de nòms madeish que càmbie de lòcs.
Aguest espaci de temps, comparat damb era eternitat, ei plan mès cuert qu’un daurir e clucar de uelhs respècte ath cercle que mès doçaments se botge en cèu.
En tota era Toscana ressonèc eth nòm deth que camine pas a pas dauant de jo; e ara a penes lo menten en Siena, d’a on ère Senhor quan siguec esbauçada era ira florentina, qu’en aqueth temps ère tan capinauta, coma prostituta ei ara.
Era vòsta fama ei semblabla ath color dera èrba, que va e ven; e eth que la descolore ei eth madeish que hè possar es sues trendes cames.
Ei, me responec, Provenzano Salvani; qu’ei aciu, pr’amor qu’auec er orgulh d’amassar ena sua man tot eth govèrn de Siena.
Qu’a marchat e seguís marchant sense pòsa dès que moric; donques qu’en tau moneda pague ath que s’a mostrat aquiu massa audaç.
Li responí:
Li repliquè:
S’un esperit, entà empenaïr-se, demore arribar ath limit dera vida, s’està ena part inferiora dera montanha, e se non ei que l’ajude ua ferventa oracion, non puge en aguest lòc enquia qu’age passat un espaci de temps egal ad aqueth que viuec, com ei que se l’a permetut ad aguest vier aciu?
Quan viuie ath miei dera sua màger glòria, didec, se presentèc ena plaça de Siena depausant tota vanitat, e aquiu, entà desliurar a un amic sòn60 dera captivitat que patie ena preson de Carles, se comportèc de manera que tremolauen totes es sues venes.
Non te diderè mès: ja sai que te parli en tèrmes escurs; mès non passarà guaire temps sense qu’es tòns conciutadans actuen de manèra que te serà possible compréner eth sentit des mies paraules.
Aguesta accion, que l’a servit entà trauessar es limits der Espurgatòri.
Votzes que damb eres designauen es mainatges eth pan e es sòs.
Amassa, coma es bueus junhudi sus era joata, anàuem aquera amna cargada e jo, tant qu’ac permetec eth mèn estimat pedagòg; mès quan didec: “dèisha-lo, e seguís, qu’aciu conven que cadun balhe tot er impuls que posque ara sua barca damb era vela e damb es rems”, lheuè eth còs ara manèra que li cau caminar ar òme, encara qu’es mèns pensaments siguessen estant umils e simples.
Que ja èra jo en marcha, seguint de bon voler es passi deth mèn Mèstre, e ambdús mos vantàuem dera nòsta agilitat, quan eth me didec:
Dera madeisha manèra qu’es sepultures an, escultat, en signes emblematics çò que sigueren es mòrts en eres acogadi, entà perpetuar era sua memòria, que per aquerò fòrça còps arrinque lèrmes aquiu eth visperon deth rebrembe, que solet ponche as amnes pietoses, atau, mès damb mès proprietat e perfècte artifici, vedí jo, caperat de figures, tot eth plan d’aquera via qu’auance dehòra deth monte.
Vedia, d’un costat, ad aqueth que siguec creat mès nòble qu’es autes creatures, queiguent deth cèu coma un pericle61.
Vedia en aute costat a Briareo, herit pera flècha celestiau jadent en solèr e sarrant-lo damb eth pes deth sòn gelat còs.
Vedia a Timbreo62, a Palas e a Mart, armadi encara e ar entorn de sa pair, contemplant es escampilhadi membres des Gigants.
Vedia a Nemrod ath pè dera sua grana òbra, guardant damb uelhs horaviadi as que sigueren en Sanaar supèrbs coma eth.
Ò, Niobe, damb guairi desoladi uelhs te vedia representada en camin entre es tòns sèt hilhs inanimadi!
Ò, Saül, com te m’aparesishies aquiu, trauessat damb era tua pròpria espada e mòrt en Gelboé, que d’alavetz ençà non tornèc a recéber era ploja ne era arrosada!
Damb era madeisha evidéncia te vedia, ò, hòla Aracnea!, convertida en aranha, e trista sus es trincadi tròci dera òbra que laurères entath tòn malastre.
Ò, Roboam!
Aquiu non ères ja representat damb mina menaçaira, senon plen d’espant e amiat en un car, hugent abans que d’auti te hessen enlà deth tòn reiaume.
Se mostraue, ath delà.
Luzbel.
Apolo.
Se vedie a Troia convertida en cendres e en roïnes.
Ò, Ilion, guaire aclapada e menspredosa te representaue era escultura qu’aquiu se vedie!
Qui siguec eth mèstre, qu’era sua bròssa o burin diboishèc taus ombres e actituds, que costarien admiracion ath mès agudent engenh?
Aquiu es mòrts semblauen mòrts, e es vius reauments vius.
Eth que siguec present enes hèts, non vedec milhor que jo era vertat de tot çò que caushigaua tant que caminaua inclinat.
Atau, donc, hilhs d’Eva, enorgulhitz-vos; caminatz damb era guardada orgulhosa, e non inclinetz eth ròstre de sòrta que pogatz veir eth mau caminòu.
Qu’auíem hèt ja un gran torn peth monte, eth Solei ère plan mès auançat en sòn camin de çò que nosati mos pensàuem, quan aqueth que tostemp va suenhós, comencèc a díder:
Lhèua eth cap: que non ei temps d’anar tan cogitós.
Vaquí un àngel que se premanís a vier entà nosati, e guarda tanben se com se retire deth servici deth dia era siesau esclaua.
Revestís de reveréncia eth tòn ròstre e era tua actitud, pr’amor de qué li plague amiar-mos mès entà naut: pensa qu’aguest dia non tornarà jamès a lùder.
Qu’èra jo tant acostumat, per çò des sues amonestacions, a non degalhar eth temps, qu’eth sòn lengatge, restacat ad aguest punt, non podie semblar- me escur.
Era beròia creatura venguie ena nòsta direccion, vestida de blanc, e ludent eth sòn ròstre coma era estela matutina.
Dauric es braci e dempús es ales, dident:
Vietz; près d’aciu son es grades, e se pòt pujar aisidaments per eres.
Be ne son de pòcs es qu’acodissen ad aguesta invitacion!
Ò, raça umana, neishuda entà remontar eth vòl!
Per qué era mendre bohada d’aire te hè quèir?
Mos amièc entà on era ròca ère talhada; e aquiu agitèc es sues ales sus eth mèn front, en tot permeter-me dempús seguir damb seguretat eth mèn camin.
Tant que mos calàuem en aquera angostura entenérem votzes que cantauen “Beati pauperes spiritu”, de tau sòrta, que non se podie exprimir damb paraules.
Aciu s’entre entenent cants, e aquiu orribles planhs.
Me responec:
Quan es P, qu’encara rèsten en tòn front, lèu esfaçades, agen despareishut deth tot, coma ua d’eres, es tòns pès aubediràn tan somesi ara tua volentat, que luenh de sénter eth mendre cansament, auràn plaser en botjar-se.
En enténer aquerò, hi coma es qu’amien quauquarren en cap e non se’n saben, mès ac sospechen per çò des gèsti des auti; que sagen d’endonvià’c damb era ajuda dera man, que cèrque e trape, e hè eth mestièr que non ei possible encomanar-li ara vista: estenent es dits dera man dreta, sonque trapè sies des letres qu’er Angel des claus auie escultat en mèn front; e en veir çò que jo hèja, arric eth mèn Mèstre.
Florencia.
Qu’auíem arribat naut de tot dera escala, a on per dusau viatge s’estretie era montanha destinada ara putificacion des que pugen per era.
Tanben aquiu l’enròde un soleret coma eth prumèr, sonque qu’er arc dera sua circonferéncia se replègue mès lèu: en eth non i a escultures ne arren de semblable, e autant eth ribàs interior, coma eth camin dèishen veir claraments eth color livid dera pèira.
Se demoram aciu a quauquarrés entà preguntar-li entà quin costat mos cau seguir, didie eth Poèta, cranhi que mos tardaram fòrça a saber- mo’n.
Ò, doça lum, qu’en tu fidi en entrar peth nau camin!
Amia-mos, didie, coma mos conven èster amiadi per aguest lòc.
Tu autreges calor ath mon, tu l’illumines: es tòns arrais, donc, an de servir tostemp de guida, se non ei qu’ua auta rason dispause çò de contrari.
Ja auíem recorrut en pòc de temps, e gràcies ara nòsta actiua volentat, un tròç coma eth qu’aquiu se compde coma ua mila, quan entenérem volar entà nosati, encara que sense veder-les, quauqui esperits que, parlant, convidauen cortesaments a cuélher sèti ena taula der amor.
Era prumèra votz que passèc volant didie claraments: “Vinum non habent” e s’aluenhèc, en tot repetí’c peth darrèr de nosati.
Abans que deishèsse de perceber-se complètaments, per çò dera distància, ne passèc ua auta cridant: “Jo que sò Orestes”, e tanpòc s’arturèc.
Ò, Pair!, didí jo; quines votzes son aguestes?
E tant que preguntaua aquerò, n’entenérem ua tresau que didie:
Eth bon Mèstre me responec:
En aguest cercle se castigue era colpa dera enveja; mès es còrdes deth soriac son botjades per amor.
Eth fren d’aguest pecat li cau costar un son desparièr; e me pensi que l’enteneràs, çampar, abans de qué arribes en pas deth perdon.
Mès tacha es uelhs a trauèrs der aire, e veiràs a quauques amnes seigudes dauant de nosati, en tot emparar-se totes ath long dera ròca.
Alavetz daurí es uelhs mès qu’abantes; guardè entà dauant, e vedí ombres damb mantèls, qu’eth sòn color non ère desparièr deth dera pèira.
E dempús d’auer auançat mès, entení exclamar: “Maria, prèga per nosati!
Miquèu e Pèir, e toti es sants, pregatz!” Non me pensi que i age aué ena tèrra un òme tan dur, que non se sentesse botjat de pietat per çò que vedí ara seguida; pr’amor que quan arribè ath cant des amnes, e podí observar es sòns actes claraments, brotoèc enes mèns uelhs un gran dolor.
Me semblauen caperades de vil cilici; cada ua sostenguie ara auta pera esquia, e totes n’èren ath còp pera ròca, coma es cècs, que les manque era subsisténcia, se placen enes Perdons, e solliciten ajuda entàs sues necessitats, emparant cadun eth sòn cap sus er aute, pr’amor d’ahiscar mès lèu era pietat, non mejançant es sues paraules, senon mejançant er aspècte, que non contriste mens.
E dera madeisha manèra qu’eth solei non arribe as cècs, atau tanben era lum deth Cèu non vò mostrar-se as ombres que parli; pr’amor que totes an es sues paupetes trauessades e cosudes per un hiu de hèr, coma se hè damb es esparvèrs sauvatges entà adondar-les.
Tant qu’anaua caminant, me semblaue costar ua ofensa, en veir a d’auti sense èster vist per eri; plan per aquerò me virè entath mèn prudent Conselhèr.
Pro que sabie eth çò que volie significar eth mèn silenci; atau, donc, non demorèc era mia pregunta, senon que me didec:
Parla, e sigues brèu e senat.
Virgili caminaue ath mèn costat per aquera part dera cauçada d’a on se podie quèir, pr’amor que non ère sauvada per cap parabanda: entath mèn costat i auie es devòtes ombres, que lançauen es sues lèrmes, damb tanta fòrça, a trauèrs dera sua orribla cosedura, que banhauen damb eres es sues maishères.
Me dirigí ada eres e les didí:
Ò gent segura de veir era mès nauta lum deth cèu, fin qu’aspire eth vòste desir!
Atau era gràcia esbugasse lèu es impuretats dera vòsta consciéncia, de tau sòrta que baishe per era, pur e clar, er arriu dera vòsta ment, didetz-me (que me serà fòrça doç e agradiu) s’entre vosates i a quauqua amna que sigue latina, ara quau poirà dilhèu èster util que jo la coneisha.
Ò, frair mèn!
Aguestes paraules credí recéber coma responsa as mies, un shinhau mès endauant deth lòc que me trapaua; per çò que me hi enténer de nauèth mès enlà.
Entre es autes ombres ne vedí ua que semblaue èster ara demora, e se bèth un demane se com podie insinuar-se, li diderè que quilhant entà naut era barba, coma hèn es cècs.
Jo que siguí sienés, responec, e sò aciu damb aguesti, purificant era mia vida colpabla e suplicant damb lèrmes ad Aqueth mos l’a d’autrejar.
Que non siguí sabenta, encara que me cridèsse “Sapia”, e m’alegrèren mès es maus des auti qu’es mies pròpries ventures.
E entà que non te penses que t’enganhi, escota tu se siguí tan pèga coma digui.
Baishaua ja peth penent des mèns ans, quan es mèns conciutadans me trapèren apròp de Colle ara vista des sòns adversaris, e jo pregaua a Diu que se hèsse era sua volentat.
Sigueren esbauçadi e redusidi en aqueth lòc ath pas mès amargant dera hujuda; e en veir aquera caça, m’alegrè tant, que cap aute s’alegrarie mès.
Mentretant lheuaua entath cèu eth mèn atrevit ròstre cridant a Diu: “Ara ja non les cranhi” coma hec era merla enganhada en iuèrn per quauqui dies tranquils.
Tath finau dera mia vida volí reconciliar-me damb Diu; e encara non auria començat a pagar eth mèn deute pera peniténcia, se non siguesse perque m’auec presenta enes sues oracions Pèir Pettinagno, que cuelhec pietat de jo, possat pera sua caritat.
Mès, qui ès tu, que vas informant-te, d’aguesta sòrta, sus era nòsta condicion, damb es uelhs liures, sivans me pensi, e que parles alendant?
Tanben seràn es mèns uelhs cosudi aciu, li didí, mès per pòc de temps, pr’amor qu’eth delicte que cometí guardant damb eri envejosaments a estat petit.
Fòrça mès pòur còste ara mia amna eth castig de baish; pr’amor que ja senti gravitar sus jo eth pes que van cargadi es que son aquiu.
Era me preguntèc:
Li responí:
Aguest qu’ei damb jo e non bade boca.
Que sò viu; per çò que, ditz- me, esperit escuelhut, se vòs qu’aquiu botja en favor tòn, encara, es mèns pès mortaus.
Ò!, aquerò òc qu’ei ua causa jamès entenuda, repliquèc, e un gran senhau de qué Diu t’estime: te demani, per tant, que m’ajudes enes tues oracions; e te supliqui per aquerò que mès desires que se tornes a caushigar era tèrra de Toscana, me botes en bon lòc damb es mèns parents.
Les traparàs entre aquera gent vulgara, que fide en Talamone; e aguesta esperança, mès asenada qu’era de trapar a Diana, les perderà; mès es almirants perderàn mès encara.
Qui ei aguest que vire ar entorn deth nòste monte, abans qu’era mòrt l’age hèt començar eth sòn vòl, e daurís e barre es uelhs segontes era sua volentat?
Sabi pas se qui ei; mès òc que sai que non vie solet: pregunta-li tu qu’ès mès pròche ada eth, e acuelh-lo damb doçor, de sòrta que lo hesques a parlar.
Atau rasonauen ara mia dreta dus esperits, emparats er un en er aute:
Ò amna, qu’embarrada encara en tòn còs, t’endralhes entath Cèu!
Padega-mos, per caritat, e ditz-mos d’a on vies e qui ès; pr’amor qu’era gràcia que de Diu as recebut mos còste er estonament que produsís ua causa que non a existit jamès.
Jo les responí:
Peth miei dera Toscana serpège un arriuet, que neish en Falterona, e que non n’a pro damb cent miles de cors: ara vòra d’aguest arriu è recebut era mia persona: dider-vos se qui sò, que serie en bades, donques qu’eth mèn nòm non ei encara guaire coneishut.
E er aute didec:
E era ombra que li preguntauen aquerò responec coma li calie:
Sabi pas; mès qu’ei plan digne que desparéishe eth nòm de tau val; pr’amor que dera sua origina (a on era cadia aupina que d’era se despen eth Peloro ei tan abondosa en aigües qu’en pòqui lòcs ne serà mès) enquiath punt qu’en eth entorne aquerò qu’eth cèu a trèt deth mar, a qui deuen es arrius eth cabal que va en eri, toti es sòns abitants, enemistats damb era vertut, l’acacen coma a ua sèrp, ja sigue per malastre deth país, ja per un mau costum que les arrossègue; per çò qu’an toti es abitants d’aquera miserabla val tan pervertida era sua natura, que semble que Circe les age peishut.
En arribar mès entà baish, trape vils gossets, mès rabiosi de çò que permet era sua fòrça, e qu’ada eri tòrç damb mensprètz eth morro.
Va baishant, e coma màger ei eth sòn cabal, autant mès trape es gossets convertidi en lops, era maudida e malerosa hòssa: baishant dempús entre prigondi carisi, estramunque damb es enganhosi vops, que non cranhen cap param que les posque agarrar.
Non voi deishar de didè’c, encara que ac entene bèth un; e li convierà ad aguest, damb era condicion de qué se’n brembe de çò qu’un esperit de vertat me revele.
Veigui ath tòn nebot, que se convertís en caçaire crudèu d’aqueri lops, sus era arriba deth herotge arriu, e a toti les espaurís.
Ven per sòs era sua carn, enquia e tot estant viua: dempús les aucís coma se siguessen bueus vielhs, e trè a molti era vida e ada eth madeish er aunor.
Tau qu’era anóncia de maus futurs trebole eth ròstre d’aqueth que l’escote, vengue d’a on vengue eth perilh que lo menace, atau vedí jo trebolar-se e entristir-se ara auta amna, qu’ère virada escotant, a penes auec entenut aqueres paraules.
Eth lengatge dera ua e eth ròstre dera auta ahiscauen en jo eth desir de saber es sòns nòms; Les hi entre prècs aguesta pregunta; per çò que, er esperit qu’abans auie parlat repliquèc:
Vòs que jo condescena en hèr per tu aquerò que tu non vòs hèr per jo; mès, donques que Diu permet que lude autant era sua gràcia en tu, non deisharè de satisfèr es tòns desirs.
Sabe-te’n, donc, que jo sò Guido deth Duca: de tau sòrta ahlamèc era enveja era mia sang que quan vedia a un òme erós, auries pogut contemplar era lividesa deth mèn ròstre.
Plan per aquerò sègui era cuelheta deth mèn semiat.
Ò, raça umana!, per qué botes eth tòn còr en aquerò que requerís ua possession exclusiua?
Aguest ei Rinieri, aunor e glòria dera casa de Calboli, que dempús non a auut cap eretèr des sues vertuts.
Eth caçaire que hè referéncia ei Fulcieri da Calboli, que, estant en 1302 potestat de Florencia, siguec induit pes Neri a perseguir as Blanqui, qu’a fòrça d’eri botèc per sòs en mans des sòns enemics.
A on ei eth brave Licio e Enric Menardi, Pèir Traversaro e Guido de Carpigna?
Ò, romanhons, raça bastarda!
Quan neisherà en Bolonia un nau Fabbro?
Quan en Faenza calarà arraïcs un aute Bernardino de Fosco, beròi tronc gessut d’un insignificant seme?
Non t’estones, Toscan, se ves que plori en rebrembar a Guido de Prata e a Ugolino de Azzo, que viuec entre nosati; a Federic Tignoso e a toti es sòns; ara familha Traversara e as Anastagi, cases ambdues que son aué deseretades dera vertut des sòns pair-sénhers: non t’estone eth mèn dòu en rebrembar as daunes e as cavalièrs, es afans e laudances qu’inspirauen amor e cortesia, aquiu a on an arribat a èster tan depravadi es còrs.
Ò Brettinoro!
Per qué non despareisheres quan era tua anciana familha e fòrça des tòns abitants hugeren per non èster colpables?
Que hè ben Bagnacaval en non reprodusir-se; e peth contrari, hè mau Castrocaro e pejor Conio, que s’entèste a procrear taus comdes.
Es Pagani se portaràn ben quan se’n vage eth Dimòni, mès non tant coma entà deishar d’eri un rebrembe blos.
Ò Ugolino de Fantoli!, eth tòn nòm qu’ei ben segur; pr’amor que non ei de demorar que i age quauqu’un que, degenerant, lo posque escurir.
Mès dèisha-me, ò Toscan, qu’ara me son mes agradiues es lèrmes qu’es paraules: autant ei que m’a sarrat era ment era nòsta convèrsa.
Sabíem qu’aqueres amnes estimades mos entenien caminar; e, donques que carauen, mos calie èster segurs deth camin que seguíem.
Dempús que caminant mos trapèrem ja solets, arribèc dirèctaments entà nosati ua votz, que henec er aire coma un pericle, dident: “Eth que me trape li cau aucir- me;” e hugec coma eth tron que s’aluenhe quan de ressabuda s’estarne era broma.
Tanlèu deishèrem d’entener-la, ne percebérem ua auta, que ressonèc damb gran tarrabastòri de forma semblabla ath tron que seguís de seguit ath relampit: “Jo que sò Aglauro, que me convertí en pèira.” Alavetz, entà amassar-me mès ath Poèta, hi un pas entà darrèr e non entà dauant.
Que ja s’auie padegat er aire pertot, quan eth me didec:
Aqueth siguec eth dur fren que li calec mantier ar òme enes sòns limits; mès nhacatz tan facilaments era èsca, que vos atrè damb eth sòn am er ancian adversari, en tot servir de pòc entà vosati eth fren o era reclama.
Eth cèu vos cride e vire ath vòste entorn en tot mostrar-vos es sues etèrnes bereses, e totun aquerò, es vòstes guardades se filen entara Tèrra; per çò que vos castigue Aqueth qu’ac ve tot.
Caminant ja eth Solei entara net, semblaue restar-li per recórrer autant d’espaci coma eth que i a entre eth principi deth dia e eth punt a on aqueth senhale eth tèrme dera ora de tèrcia ena esfèra, que, tau qu’un mainatge inquiet, se botge sense pòsa: aquiu ère ja eth sèr, e aciu mieja net.
Es arrais solars mos herien totafèt en ròstre, pr’amor qu’auíem hèt tau virada ath torn dera montanha, qu’anàuem dirèctaments entara Còga; quan sentí qu’eth resplendor enludernaue es uelhs fòrça mès qu’abans; e en non saber-me’n deth perqué, me quedè estonat; quilhè es mans e formè damb eres ua ombrella sus es mies celhes, qu’ei eth preservatiu contra er excès de lum.
Coma quan ena aigua o en un miralh repompís er arrai luminós, pujant en costat opausat de identica manèra que baishe, e desviant-se per ambdús costats ara madeisha distància dera queiguda dera pèira, segontes demòstren era experiéncia e er art, atau me semblèc èster herit per ua lum que se reflectie ath mèn dauant; per çò que hi enlà es uelhs d’era ath mès córrer.
Non te’n hèsques s’era familha deth Cèu t’enludèrne encara, responec: qu’ei un messatgèr que vie a convidar a un òme tà que puge.
Lèu lèu, non solet poiràs contemplar aguestes causes sense trebuc, senon que te seràn fòrça mès agradiues, coma mès dispausada se trape era tua natura a senter- les.
Quan arribèrem apròp der Àngel benedit, damb votz agradiua mos didec: “Entratz per aciu en ua escala, qu’ei mens penenta qu’es autes.” Pujàuem ja, deishant ath nòste darrèr aqueth cercle, quan entenérem cantar ena nòsta esquia: “Beati misericordes” e “Alègra-te tu que vences” Eth mèn Mèstre e jo pujàuem solets, e jo pensaua mentretant trèir profit des sues paraules; per çò que, en tot dirigir-me ada eth, li preguntè:
Me responec:
Mens content sò que se m’auessa carat, didí; e ara acodissen mès dobtes ena mia ment.
Com pòt èster qu’un ben repartit entre molti hèsque mès rics as sòns possessors, que possedint-lo uns pòqui?
Ad açò me responec:
Per çò de tachar tostemp eth tòn pensament enes causes terrenaus dedusisses escurina e error des clares vertats que te demòstri.
Aqueth ben infinit e inefable qu’ei aquiu naut, se lance entar amor, coma un arrai de lum entà un còs brilhant, comunicant-se autant mès coma màger ei eth lardor que trape; de sòrta qu’era etèrna vertut creish sus era caritat a mida qu’aguesta s’aumente; plan per aquerò, coma màger nombre d’amnes se dirigís ada eth, autant mès amor i a aquiu naut, e mès s’estime aquiu, en tot miralhar-se aguest amor d’ua amna ena auta coma era lum entre dus miralhs.
Se non te convencen es mies rasons, ja veiràs a Beatriz, e era solatjarà complètaments aguest desir e quinsevolh aute qu’ages.
Camina, donc, entà que toti despareishen, coma ja n’an despareishut dus, aguesti cinc senhaus, que sonque s’esfacen mejançant es lèrmes.
Quan anaua a díder: “M’as convençut,” observè qu’auíem arribat en un aute cercle, per çò que, ocupat en passejar per eth es mies desiroses guardades, sauvè silenci.
Semblèc qu’èra, de ressabuda, cuelhut en extasi, e que vedia un temple damb fòrça persones, e ua hemna ena entrada exclamant, ena doça actitud d’ua mair: “Hilh mèn, per qué as obrat atau damb nosati?
Ta pair e jo te cercàuem angoishadi.” Quan carèc, despareishec çò qu’abans se m’auie apareishut.
Dempús s’aufric ara mia vista ua auta, que pes sues caròles s’esguitlaue aquera aigua que destile eth dolor, quan vie d’un gran despièch contra un aute; aguesta didie: “S’ès senhor dera ciutat qu’eth sòn nòm costèc tanta luta entre es dius, e qu’en era lutz tota era sciència65, venja-te des gausats braci qu’abracèren ara nòsta hilha, ò Pisistrato!
Quan era mia amna tornèc de dehòra entàs causes que dehòra d’eres son vertadères, reconeishí es mèns errors que, totun, non èren faussi.
Eth mèn Guida, que me vedie hèr aquerò que hè un òme que ges d’un sòmi, me didec:
Qué te cau, que non pòs tier-te?
As caminat mès de mieja lèga damb es uelhs clucadi e pas trantalhant, coma eth qu’ei senhorejat peth vin o pera sòn.
E eth ath sòn torn:
Encara qu’auesses cent masques qu’amaguèssen eth tòn ròstre, endonviaria jo enquia es tòns mendre pensaments.
Çò qu’as vist t’a estat revelat entà que non te desencuses de daurir eth còr ara aigua dera patz, que ven dera hònt etèrna.
T’è preguntat “qué te cau?”, non pr’amor que me didesses çò que hè eth qu’a es uelhs clucadi quan s’a apoderat bèth sòn letargic deth sòn còs, senon pr’amor qu’es tòns pès remetessen es sues fòrces: qu’ei de besonh ahiscar atau as guiterosi, massa lents entà tier eth temps des sues vesilhes, quan, un còp desvelhats, recupèren er emperi dera sua volentat.
Seguíem eth nòste camin, quan ja escurie, guardant atentiuaments çò de mès enlà que podien es nòsti uelhs entre es luminosi arrais deth sèr, quan vedérem auançar-se de man en man entà nosati ua humadissa escura coma era net, sense que i auesse per aquiu un lòc a on sauvar-se d’era, e que mos privèc der usatge dera vista e der aire blos.
Atenas, que peth sòn nòm formèren gran batalha Neptun e Minerva.
Era escurina deth Lunfèrn, e era dera net privada de tot planeta jos un mesquin cèu, ennerit pes bromes enquiath maximum, non lançarien sus era mia vista un vel tan dens coma aqueth hum qu’aquiu mos enrodèc; en èster tanta era sensacion dera sua aspror ponchenta, non podien es uelhs estar-se dubèrts; per çò que, eth mèn sabent e fidèu Acompanhant s’apressèc entà jo, en tot aufrir-me era sua espatla.
Tau que va eth cèc darrèr deth sòn latzèret entà non horaviar-se, ne estramuncar en quauquarren que l’ofense o dilhèu li còste era mòrt, atau caminaua jo a trauèrs d’aqueth aire escur e acre, atentiu ara votz deth mèn Guida, que sonque anaue dident: “Tie compde de non desseparar-te de jo”.
Entenia jo votzes, cadua d’eres semblaue pregar a Diu pr’amor d’arténher era patz e era misericòrdia der Anhèth de Diu, que trè es pecats.
Eth començament dera sua oracion qu’ère solet: “Agnus Dei”; toti pronociauen aguestes paraules ath còp e damb parièr ton, que semblaue existir entre eri ua perfècta concòrdia.
Mèstre, didí; son esperits aguesti qu’enteni?
Qu’ac as endonviat, responec.
Que van desligant eth nud dera ira.
Atau parlèc ua votz; per çò qu’eth Mèstre me didec:
Respon, e pregunta-li se per aquiu se va entà naut.
Alavetz didí jo:
Enteneràs causes meravilhoses se vòs seguir-me.
Comencè, donc, d’aguesta sòrta:
Me dirigisqui entà naut damb era forma qu’era mòrt esbugace, e è arribat enquia aciu a trauèrs des penes deth Lunfèrn.
E se Diu m’a acuelhut ena sua gràcia, de tau sòrta que vò que jo veiga era sua cort d’ua forma tan desparipera de çò qu’ei normau, non m’amagues se qui sigueres abans de morir, senon ditz-m’ac: ditz-me tanben se vau ben per aciu entara pujada, e es tues paraules mos serviràn de guida.
Que siguí lombard, e me cridè Marco: coneishí eth mon; e estimè aquera vertut qu’entada era arrés dirigís aué era sua guardada.
Entà arribar naut de tot, seguís dret per a on vas.
Atau responec, higent dempús:
Te supliqui que prègues per jo quan sigues naut de tot.
Ad aquerò responí:
Òc ma hè, te prometi que harè çò que me demanes; mès que sò calat en un dobte, que non sai esclarir.
Ara prumeria qu’ère simple, mès ara s’a duplicat damb es tues paraules, que junhudes as qu’è entenut en un aute lòc, me certifiquen un madeish hèt.
Eth mon ei, donc, agotat de tota vertut, coma me senhales, e semiat e caperat de mauvestat; mès te prègui que me digues era encausa, de sòrta que jo la posca veir e mostrar-la as auti; pr’amor qu’uns la hèn a vier deth cèu, e d’auti d’aciu baish.
Frair, eth mon ei cèc, e pro se ve que tu vies d’eth.
Vosati es viui hètz apuar tota causa en cèu, coma s’eth estampèsse de besonh eth sòn movement a totes es causes.
Se siguesse atau, non auríetz vosati eth liure aubiri, e non serie just que se retribuïsse eth ben damb gòis e alegries, e eth mau damb planhs e dòu.
Eth cèu bote en marcha es vòsti movements: que non voi díder toti; mès, encara qu’ac didessa atau, vos a autrejat era lum entà distinguir eth ben e eth mau.
Vos a autrejat tanben eth liure aubiri, qu’encara que se fatigue lutant enes prumèrs combats damb eth cèu, dempús ac venç tot se persevère en bon prepaus.
Qu’ètz sometudi a màger fòrça e a melhor natura, sense deishar d’èster liures; e era cree eth vòste esperit, que non ei jos eth domèni deth cèu.
Atau, donc, s’eth mon se dessepare deth vertadèr camin, eth tòrt qu’ei vòste; que s’a de cercar en vosati, e ara t’ac demostrarè damb tota vertat.
Ges era amna de mans deth sòn Creador que l’amorasse abans de qué existisque, semblabla ath mainage que gasulhe entre eth plor e era arridalha; e ei alavetz un nonarren, que non sap arren, e solet botjada per instint dera felicitat, s’incline gostosa entad aquerò que la contente e alègre.
Plan que òc, sent plaser enes bens mès mesquins; en aquerò s’enganhe, e cor ath sòn darrèr, se non a cap guida o fren que tòrce era sua inclinacion.
Es leis existissen; mès, qui tie compde deth sòn compliment?
Arrés; pr’amor qu’eth pastor que va dauant des amnes pòt romiar, mès non a era pauta henuda; per çò que, en veir tota era vegada ath sòn pastor que s’engreishe solet d’aqueri bens que d’eri ei tan desirós, se pèishe damb aquerò madeish e non cèrque arren mès.
Pro que pòs veir, per aquerò, qu’en mau govèrn s’està era encausa de qué eth mon sigue colpable, e non en qué era vòsta natura sigue corrompuda.
Roma, que hec brave ath mon, solie auer dus soleis, que hègen veir un e aute camin, eth deth mon e eth de Diu.
Un des dus soleis a escurit ar aute, e era espada s’a junhut ara cròça pastorau: atau amassa, ara fòrça an d’anar es causes de mala manèra; pr’amor qu’estant junhudi non se cranhen mutuauments.
Se non me vòs creir, bota atencion ena espiga; donques que tota èrba se coneish peth sòn seme.
En país que banhen eth Po e er Adigio solie trapar- se valor e cortesia, abans que Federico auesse disputes.
Aué, tot aqueth que deishèsse d’apressar-se ad aqueres províncies per vergonha de parlar damb òmes bravi, passar per eres, segur qué non ne traparà degun.
Plan qu’encara existissen aquiu tres ancians, qu’en eri era edat anciana repotègue ara modèrna, e les semble que Diu se tarde a cridar-les entà ua mielhor vida: que son aguesti, Conrad de Palazzo, eth brave Gerard, e Guido de Castel, a qui mielhor criden, ar estil francés, eth lombard simple.
Aué era glèisa de Roma, entà confóner en era dus govèrns, què ena hanga en tot enlordir-se ada era e ara sua carga.
Ò, Marco mèn!, didí jo; que rasones pro ben: e ara compreni se per qué sigueren excludidi d’eretar es hilhs de Levi.
Mès, quin Gerard ei aguest que ties coma un sabent, aguesta rèsta d’ua raça estenhuda, qu’ei un repotec entad aguest sègle sauvatge?
O es tues paraules m’enganhen, o me hès a temptar, me responec; pr’amor que, a maugrat de parlar-me en toscan, semble que non sabes arren deth brave Gerad.
Jo non m’en sabi de cap fausnòm, se non ei que l’age cuelhut dera sua hilha Gaya.
Que Diu vos age, que ja non vos posqui seguir mès.
Guarda era auba que ja clarege, ludent a trauèrs deth hum: que me cau partir abans qu’apareishe er Àngel qu’ei aquiu.
Atau parlèc, e non volec escotar arren mès.
Lector, se bèth còp t’a cuelhut era broma baisha enes Aups, de sòrta que non vedesses ath sòn trauèrs senon coma era bohèra a trauèrs dera membrana que curbís es sòns uelhs, rebremba guaire fèblaments penetre eth glòb solar estre es umidi e densi bugassi, quan aguesti comencen a enrarir-se, e era tua imaginacion poirà aisidaments imaginar-se se com tornè jo a veir eth Solei, qu’ère ja pròche ara còga.
Atau, donc, caminant ath pas deth mèn fidèu Mèstre, gessérem dehòra dera broma de hum entàs arrais luminosi, que ja s’auien escandit ena pala dera montanha.
Ó, fantasia que de tau manèra mos très a viatges dehòra de nosati madeishi qu’arren sent er òme, encara que sonen mil trompetes ath sòn entorn!
Qui t’encoratge quan non recebes cap impression des sentits?
Que te deu encoratjar ua lum que se forme en cèu, e que baishe per era madeisha, o pera volentat divina que mo’la mane.
Ena mia imaginacion apareisheren es tralhes dera impietat d’aquera, que se transformèc en audèth que mès gaudís cantant.
Alavetz eth mèn esperit se tornèc a trapar en eth madeish, autant, que non arribaue enquiada eth cap causa der exterior.
Dempús baishèc ena mia exaltada fantasia era imatge desdenhosa e herotja d’un crucificat, que vedia morir d’aquera manèra.
Ath sòn costat i auie eth gran Asuero, Esther era sua esposa, e eth just Mardoqueo, que siguec tan dret enes sues òbres e enes sues paraules.
Quan s’esbugassèc per era madeisha aquera vision, coma a ua bambolha que li manque aigua que d’era ère formada, acodic ena mia imaginacion ua puncèla que, plorant desconsolada, didie: “Ò, Reina!
Per qué era tua colèra t’amièc entath nonarren?
Atau coma s’interromp un sòn, quan ua naua lum herís còp sec es nòsti uelhs barradi, e encara qu’interromput s’agite abans de morir deth tot, atau acabèren es mis visions tanlèu coma m’artenhec en ròstre ua claror fòrça màger dera qu’èm acostumadi a veir.
Me virè entà un e aute costat entà examinar eth lòc que me trapaua, quan entení ua votz que didie: “Per aciu se puge”.
Aguest, me didec eth mèn Mèstre, ei un esperit divin, que s’amague ena sua pròpria lum, e que mos senhale era via entà anar tà naut, sense que l’ac demanem.
Que hè damb nosati çò qu’er òme damb eth madeish; donques qu’eth que ve un besonh, e demore que li supliquen, ja se premanís malignaments a refusar quina ajuda que sigue.
Ara es nòsti pès les cau esdegar-se a aubedir tan cortesa invitacion: hèm lèu, donc, tà pujar abans qu’escurisque, pr’amor que dempús non ac poiríem hèr enquiara naua auròra.
Atau parlèc eth mèn guida, e ambdús filèrem es nòsti passi de cap a ua escala: tanlèu siguí en prumèr gradon, sentí ath mèn costat coma un movement d’ales, que ventaue eth mèn ròstre, e entení díder: “Beati pacifici”, que son mancadi de pecadissa ira.
Qu’èren ja tan caladi sus nosati es darrèri arrais qu’ada eri seguís era net, qu’es esteles campauen ja per diuèrsi lòcs.
Mos trapàuem a on acabaue era escala, e èrem arturadi, coma era nau qu’arribe ena plaja: parè era aurelha pendent un moment pr’amor de veir s’entenia quauquarren en nau cercle; e dempús, en tot dirigir-me ath mèn Mèstre, li didí:
Doç Pair mèn, quina ofensa se purifique en cercle que mos trapam?
Donques que s’arturen es nòsti pès, que non s’arturen es tues paraules.
Me responec:
Er amor deth ben, que non a complit eth sòn déuer, aciu se reïntègre: aciu se castigue ath lent remèr.
Entà qu’ac comprengues mès claraments, dirigís eth tòn pensament entà jo, e recuelheràs bèth bon frut dera nòsta arturada.
Hilh mèn, comencèc a díder, ne eth Creador, ne cap creatura manquèren jamès d’amor, ja sigue naturau, ja sigue racionau, sivans te cònste.
Eth naturau non s’enganhèc jamès: er aute se pòt enganhar, per çò de dirigir-se entà un mau objècte, per excès o per manca de fervor.
Tant que se dirigís entàs principaus bens, e se modère ena sua afeccion as segondaris, non pòt èster causa de censurable delèit; mès quan s’incline entath mau, o se lance entath ben damb màger o mendre sollicitud dera que li cau, alavetz era creatura se vire contra eth sòn Creador.
Ara plan, coma qu’er amor non pòt jamès renonciar ara felicitat deth subjècte que s’està, totes es causes son preservades deth sòn pròpri òdi; e coma que non pòt èster que cap èsser creat posque existir per eth madeish, ne separat der Èsser prumèr, ei impossible tot sentiment qu’age era tendéncia a auer en òdi ad aguest.
Se passe, donc, s’era mia deduccion ei corrècta, qu’eth mau que se desire ei contra eth pròche; e aguest amor nèish de tres manères en vòste fragil hanhàs.
Que n’a bèth un que demore quilhar-se sus era roïna deth sòn vesin, e sonque per aquerò desire que s’esbauce de naut de tot dera sua granesa; bèth aute cranh pèrder comandament, gràcia, aunor e fama, dauant dera elevacion der aute, e aquerò li còste tau desengust, que desire çò de contrari; e fin finau, n’auem quauqu’un que, per çò d’auer recebut quauqua injúria, s’irrite de tau sòrta, que s’uscle en set de resvenja, e sonque pense en hèr mau ath sòn contrari.
Aguest triforme amor qu’ei eth qu’auem vist plorar enes cercles inferiors.
Ara voi que coneishes er aute amor que cor entath ben, sense orde ne mesura.
Cada un concep confusaments e desire un ben qu’en eth se recree era amna; e plan per aquerò s’esfòrcen toti en artenher-lo.
S’eth vòste amor ei lent entà dirigir-se o entà aquerir aguest ben, aguest cercle vos balhe eth castig avient, enquia e tot dempùs deth vòste empenaïment en vida.
Que i a un aute ben que non hè ar òme erós: non ei era felicitat, non ei era bona esséncia, eth frut e era arraïc de tot ben.
Er amor que s’autrege massa ad aguest ben, se castigue enes tres cercles superiors ad aguest; mès que non te diderè era forma coma ei hèta aguesta division, pr’amor qu’ac endónvies tu madeish.
Eth gran doctor auie acabat eth sòn rasonament, e guardaue atentiuaments as mèns uelhs pr’amor de veir se me quedaua satisfèt; e jo, que me sentia excitat per ua naua set, caraua exterioraments, mès didia ath mèn laguens: “Dilhèu lo cansen es mies nombroses preguntes”.
Mès, aqueth Pair vertadèr, qu’endonvièc eth timid desir que non gausaua desnishar, parlant, me balhèc alend entà parlar; per çò que li didí:
Mèstre, era mia vista s’ahisque de tau sòrta damb era tua lum, que distinguís claraments guaire era tua rason abaste o descriu: plan per aquerò, te prègui, doç e estimat Pair, que me definisques er amor qu’ada eth atribuïsses tota bona e mala accion.
Dirigís entà jo, me didec, es penetrantes guardades dera tua inteligéncia e te serà mostrat er error des cècs que se convertissen en guides.
Era amna, qu’a estat creada damb era predisposicion ar amor, se lance entà tot çò agradiu, tanlèu coma ei ahiscada peth plaser a meter-se en accion.
Era vòsta facultat apreensiua recep era imatge o era espècia d’un objècte exterior, e la desvolope ath vòste laguens, de tau sòrta que posse ath vòste anim a dirigir-se entad aguest objècte; e, s’en hè’c, s’abandone en eth, aguest abandon qu’ei amor, e aguest amor ei era natura que de nauèth s’amasse a vosati, per efècte deth plaser.
Dempús, dera madeisha manèra qu’eth huec se file entà naut, per tòrt dera sua forma, qu’a estat hèta entà pujar aquiu a on mès se sauve ena sua matèria primitiua, atau tanben era amna apassionada s’autrege ath desir, qu’ei eth movement espirituau, e non se padegue enquia que gausís dera causa estimada.
Per çò qu’è dit abans, pòs compréner guaire s’amague era vertat as qu’afirmen que tot amor a en eth madeish quauquarren de laudable, dilhèu pr’amor que cren qu’era sua matèria ei tostemp bona; mès que non toti es sagèths estampadi en cera son bons, encara que ne sigue era cera.
Es tues paraules e era mia intelligéncia que les a seguit, li responí, m’an desnishat çò qu’ei er amor: mès aquerò madeish m’a aumplit de dobtes naui; pr’amor que s’er amor nèish en nosati per çò des causes exteriores, sense qu’era amna actue de ua auta manèra, aguesta que non aurà cap merit en seguir un camin dret o tortuós.
Me responec:
Que posqui dider-te tot çò qu’en eth ve era nòsta rason: respècte as auti, demora arribar enquia Beatriz, pr’amor que non ei matèria de fe.
Tota forma substanciau, qu’ei desparièra dera matèria, e que totun aquerò ei junhuda ada era, contie ua vertut que l’ei particulara; era quau, sense es òbres, non se sent, ne se mòstre senon pes sòns efèctes, coma era vida dera planta peth sòn huelhatge.
Er òme ignòre d’a on vien eth coneishement des idies primàries e era afeccion as causes que prumèraments desire, es quaus existissen en vosati coma enes abelhes era inclinacion a fabricar mèu: en aguesti prumèrs desirs, que non cau laudança ne censura.
Mès, per çò qu’ada eri se junhen toti es auti desirs, ei innata en vosati era vertut que conselhe, e qu’a de susvelhar eth lumedan deth consentiment.
Era ei eth principi d’a on treiguetz era ocasión de contrèir merits, sivans acuelh o refuse es bons o maus amors.
Aqueri que, rasonant, arribèren ath hons des causes, an reconeishut aguesta libertat innata, e an deishat en mon doctrines moraus.
Suposem, donc, que nèishe per fòrça deth besonh tot amor que s’ahlame en vosati; tostemp auetz era potestat de contier-lo.
Aguesta nòbla vertut ei çò que Beatriz alugue per liure aubire; e T’ac cau tier en compde, s’ei que te parle d’aquerò.
Era lua que gessec tard e lèu a mieja net, hège que mos semblèssen mès escasses es esteles: madeish qu’en un caudèr alugat, corrie contra eth cèu per aqueth camin qu’abrande eth Solei quan er abitant de Roma lo ve quèir entre Corcèga e Cerdenha; e era Ombra gentila, que per era Pitola gaudís de mès fama qu’era ciutat de Mantua, se trapaue descargada deth pes des mies preguntes: per çò que jo, qu’auia recebut clares e solides rason respècte a totes eres, èra coma er òme que cuelhut pera sòn non pense en arren.
Mès aguest dromilhon me siguec esbugassat còp sec pera gentada qu’auançaue ja darrèr de nosati; e atau coma en d’auti tempsi er Ismeno e er Asopo vederen córrer de nets pes sues arribes ua catèrva furiosa de tebans entà tier content a Baco, atau auançauen per aqueth cercle, sivans podí veir, es qu’èren ahiscadi pera bona volentat e per un amor just.
Lèu arribèren enquia nosati; pr’amor que tota aquera gentada venguie corrent, e es dus de dauant cridauen plorant: “Maria se filèc ath mès córrer entara montanha; e Cesar, entà dominar Ilerda, volec entà Marselha, e dempús passèc entà Espanha”.
Ò, amnes qu’en eres un fervor arderós compense ara, dilhèu, era intelligéncia e era tardança, que per tebesa empleguèretz entath ben!
Aguest, qu’encara viu (e non vos enganhi), vò anar aquiu naut tanlèu eth Solei brilhe de nauèth: didetz-mos, donc, a on ei era pujada.
Taus sigueren es paraules deth mèn Guida; e un d’aqueri esperits didec:
Vene darrèr nòste e la traparàs.
Qu’èm tan desirosi d’auançar que non mos podem arturar: desencusa, donc, se çò que hèm, per just castig, te semble ua descortesia.
Jo siguí abad en Sant Zenon de Verona, pendent er emperi deth brave Barbaròia, que d’eth encara se planh Milan.
Bèth un qu’a ja eth pè ena hòssa, que lèu plorarà per aqueth monastèri, en tot entristir-lo eth poder qu’auec aquiu; pr’amor qu’en sòrta deth sòn vertadèr pastor, a botat en eth a un hilh sòn, mau de còs, pejor encara d’esperit, e nèishut de mau consòrci.
Sabi pas se didec arren mès, o se carèc; tan luenh se trapaue ja de nosati; mès aquerò siguec çò qu’entení, e me semblèc ben retier-lo ena memòria.
E aqueth qu’ère eth secors de toti es mèns besonhs didec:
Vira-te entà aciu; guarda a dus que vien nhacant era Guitèra.
Ara seguida, quan aqueres ombres s’aluenhèren tant de nosati, que non les podíem veir, m’assautèc ua naua idia, que d’era ne nèisheren d’autes diuèrses; e era mia imaginacion comencèc a divagar de tau sòrta d’ua en auta, que per allucinacion cluquè es uelhs, e eth mèn pensament se cambièc lèu en saunei.
Eth pòble ebrèu.
Es troians.
Ara ora qu’eth calor deth dia, vençut pera Tèrra e dilhèu per Saturn, non pòt ja temperar eth hered dera Lua; quan es geomantics ven, abantes dera auba, en Orient ”era sua màger fortuna”69 per aqueth camin qu’entada era s’està pòc de temps escur, se m’apareishec en sòmi ua hemna blecassuda, guèrcha, damb es pès torçadi, espeada e d’un color auriolenc.
Jo la guardaua; e atau coma eth Solei reanime es membres arraulidi peth hered dera net, dera madeisha manèra era mia guardada hège desempachada era sua lengua, e quilhaue eth sòn còs en pòc de temps, en tot rogir-li eth passit ròstre, tau que requerís er amor.
Quan auec era lengua liura, comencèc a cantar de tau manèra, que damb fòrça trabalh auria artenhut a separar era mia atencion d’era.
Damb eth mèn cant separè a Ulises deth sòn camin insegur; e eth que s’aven damb jo, lèu jamès se’n va; de tau manèra lo fascini”.
Encara non s’auie barrat era sua boca, quan apareishec ath mèn costat ua hemna santa, prèsta a confoner-la: “Ò, Virgili, Virgili!
Qui ei aguesta?”, didie capinauta; e eth s’apressaue damb es uelhs tachadi solet en aquera aunèsta hemna.
Cuelhec ara auta e, estarnant-li es sòns vestits, la descurbic per dauant e me mostrèc eth sòn vrente.
Era pestiléncia que gessie d’eth, me desvelhèc.
Virè es uelhs e eth brave Virgili me didec:
Me lheuè: toti es cercles deth sagrat monte èren ja negadi pera lum deth dia, e seguírem caminant amiant eth Solei ara nòsta esquia.
Tant que lo seguia, amiaua jo eth front tau qu’aqueth que l’aclapen es pensaments, que d’eth madeish hè un arc de pònt, quan entení díder: “Vietz, se passe per aciu”.
Aguestes paraules sigueren prononciades en un ton doç e benigne, coma non s’enten en aguesta region mortau.
Damb es ales dubèrtes, que semblauen de cigne, eth que mos auie parlat atau mos amièc entà naut per entre dues pales der aspre malh.
Botgèc dempùs es sues plumes, e ventèc eth mèn front, en tot afirmar que son benauradi “qui lugent”, pr’amor qu’sues amnes seràn riques de consolacion.
Guida, quan siguérem un shinhau mès amont der Àngel.
E jo li responí:
Que me hè anar d’aguesta manèra, suspens e cogitós, ua recenta vision, que me tirasse entada era, de sòrta que non me’n posqui estar de pensar en era.
Qu’as vist, me didec, ara anciana embelinaira, soleta responsabla des plors que mès naut d’a on èm se vèssen?
As vist se com er òme pòt despener-se d’era?
Qu’ei pro, donc, damb aquerò, e esdega eth pas; vira es tòns uelhs entath reclam des magnifiques esfères, que hè a virar eth Rei etèrn.
Coma eth falcon, que, guardant prumèr as sòns pès, acodís ath crit deth caçaire e comence eth vòl, tirassat peth desir dera presa, madeish hi jo, recorrent era henerecla dera ròca destinada a dar pas as que pugen, sense arturar-me, enquia arribar en punt a on se camine en redon.
Dirigitz-mos entàs nauti gradons.
Tau siguec era suplica deth Poèta, e tau era responsa que li balhèren mès endauant entà nosati; podent jo saber-me’n peth son des paraules se qui ère eth qu’auie parlat: virè alavetz es mèns uelhs entath mèn Senhor, que damb un gèst complasent consentic a çò que demanaue era expression deth mèn desir.
Quan podí obrar ath mèn gost, m’apressè ad aquera creatura qu’auie tirat era mia atencion damb es sues paraules, dident-li:
Esperit, qu’en tu eth plor madure era expiacion, que sense era non se pòt arribar enquia Diu, suspen pendent un moment eth tòn màger suenh per jo.
Ditz-me se qui sigueres, e per qué auetz toti era esquia virada entà naut, e se vòs que demana per tu quauqua causa d’a on gessí viu.
Me responec:
Saberàs se per qué mane eth Cèu qu’ajam era esquia virada entada eth; mès abans “scias quod ego fui successor Petri”71 Entre Sesti e Chiavari s’intèrne un beròi arriu, que deth sòn nòm cuelh era origina eth titol dera mia sang.
Un mes e pòc mès podí experimentar guaire pesant ei eth gran mantèl tath que lo presèrve dera hanga; pr’amor que quinsevolh auta carga se retire a ua pluma.
Era mia convèrsa, ai de jo!, siguec tardiua; mès quan siguí escuehut Pastor roman, me’n sabí de guaire enganhosa ei era vida.Vedí qu’enquia e tot aquiu non repausaue eth còr, sense èster ja possible pujar a mès nautada en aguesta vida mortau: atau ei que m’aluguèc er amor dera vida etèrna.
Enquia alavetz siguí ua amna miserabla, aluenhada de Diu, e complètaments aganida, que per aquerò patisqui eth castig que ves.
Çò que hè era avaricia, se manifèste aciu damb era pena que patissen es amnes botades capenjós; pena mès amarganta que cap auta.
Atau coma es nòsti uelhs, tachadi en causes terrenaus, non guardèren jamès entà naut, dera madeisha manèra era justícia les submergís aciu en solèr.
Atau coma era avarícia amortèc en nosati er amor entà quinsevolh aute ben vertadèr, que per aquerò sigueren vanes es nòstes òbres, atau tanben era justícia mos tie aciu oprimidi, estacadi de pès e mans, e immobils e estiradi mentre li plague ath just Senhor.
Per qué t’inclines entath solèr d’aguesta manèra?
Era mia dreta consciéncia m’obligue a respectar era vòsta dignitat.
Redreça es tues cames, e lhèua-te, frair, repliquèc; non t’enganhes: coma tu e coma es auti sò servidor dera madeisha potestat.
S’as pogut compréner aqueres paraules evangeliques que dident “neque nubent”, pro poiries veir per qué parli atau.
Vè-te’n ja: que non voi que t’entretengues pendent mès temps; qu’era tua permanéncia aciu da trèva ath mèn plor, que damb eth accelèri çò que tu as dit abans.
Qu’è aquiu baish ua neboda, que se cride Alagia, naturauments brava, se non ei qu’era nòsta casa l’age pervertit damb eth sòn exemple.
Era soleta me quède ja en mon.
Li responí:
Que resistís mau un desir contra un aute qu’ei milhor: plan per aquerò, entà complàder ad aqueth esperit, retirè dera aigua, contra eth mèn gust, era esponja deth curiosèr encara non saturada.
Me metí en marcha, e eth mèn Guida s’endralhèc pes solets lòcs qu’auie liures ath long der escarpament deth monte, caminant coma eth que va per ua muralha apegat as fortificacions; pr’amor qu’aqueres amnes que vèssen gota a gota des sòns uelhs eth mau que s’apodère deth mon sancer, s’aprèssen massa der aute costat entà dehòra.
Maudida sigues, anciana loba, que damb era tua hame prigonda e insadorabla hès mès preses que totes es autes fères!
Ò Cèu, qu’enes sues revolucions ven quauqui uns era encausa des cambiaments que patissen es causes e es condicions umanes!, quan vierà eth que hèsque húger ad aguesta loba?
Anàuem caminant damb passi lents e compdadi, e jo botaua tota era mia atencion enes ombres, en tot entener-les pietosaments plorar e planher-se; quan, per edart, entení exclamar damb adolorida votz, semblabla ara d’ua hemna pròcha ara sua jasilha: “Doça Maria!” E de seguit: “sigueres tan prauba coma se pòt veir per aqueth estable quan depausères eth tòn sant frut.” Ara seguida entení: “Ò brave Fabrici!, preferires èster praube e vertuós, abans que possedir granes riqueses queiguent en vici.!
Aguestes paraules m’èren tant agradiues, que m’auancé entà conéisher er esperit que d’eth, çampar, procedien.
Ò amna que rebrembes tan bones accions!
Ditz-me qui sigueres, li preguntè, e per qué ès era soleta que repetís aguestes dignes laudances.
Es tues paraules non quedaràn sense recompensa, se torni en mon entà acabar eth cuert camin d’aquera vida que vòle entath sòn finau.
T’ac diderè, me responec, non perque demora cap consolacion que vengue d’aquiu, senon perque lutz en tu tanta gràcia abans d’auer mòrt.
Que siguí arraïc dera mala planta que lance aué sus tota era tèrra cristiana tan nociua ombra qu’a penes se recuelh en era cap frut bon.
Mès se Douay, Gante, Lilla e Brujas podessen, lèu cuelherien resvenja; e jo l’ac demani ad Aqueth qu’ac jutge tot.
Felips e es Loïsi, qu’en aguesti darrèri tempsi govèrnen França.
Que siguí hilh d’un carnissèr de París.
Quan manquèren es ancians reis, exceptat d’un que se vestic de teles grises, cuelhí es brides deth govèrn deth reiaume, e ena mia naua posicion aquerì tau poder e tanti amics, qu’era corona vacanta siguec plaçada en cap deth mèn hilh, qu’en eth comence era raça consagrada des naui reis.
Mentre era grana adquisicion des Estats provenzaus non treiguec era vergonha ara mia familha, aguesta valec pòc, mès, totun, non hec cap mau; mès aquiu siguec eth començament des sues rapines, en tot tier era fòrça e era mentida: dempús, entà esmendar-se, s’apoderèc deth Ponthieu, dera Normandia e dera Gasconha.
Carles anèc entà Italia, e entà esmendar-se, hec ua victima de Conradino, e dempús manèc entath Cèu a Tomàs, tanben entà esmendar-se.
Veigui un temps, non guaire luenhant, que gesserà de França un aute Carles, entà dar-se a conéisher milhor ada eth madeish e as sòns.73 Ges d’era sense armes, e solet damb era lança que pelegèc Judes; e la tie de sòrta que daurís damb era e uede eth vrente de Florencia.
En aguesta escadença non aquerirà parçans, senon pecat e opròbris, autant mès grèus entada eth, coma mès leugèr li semble tau mau.Veigui ar aute que ja gessec, e queiguec presoèr en un vaishèth, véner ara sua hilha regatejant eth prètz, coma hèn es corsaris damb es sues esclaues.
Ò avaricia!
Qué mès pòs hèr, quan t’as apoderat dera mia raça, de tau manèra que non tie compde dera sua pròpria carn?
E entà que semble mendre eth mau futur e eth passat, veigui ara flor de Lis entrar en Alagna, e a Crist presoèr ena persona deth sòn vicari, lo veigui un aute còp autrejat ar escarni, veigui renauir eth hèu e eth vinagre, e lo veigui morir entre d’auti dus lairons.
Veigui tan crudèu ath nau Pilats, que non n’a pro damb aquerò, e sense dictar senténcia, amie entath temple es sòns cobesi desirs.
Ò Senhor mèn!
Quan aurè era alegria de contemplar era resvenja que, amagada enes tòns secrets, te hè agradiua era tua ira?
Per çò que jo didia dera soleta Esposa der Espetit Sant, çò que hec que te virèsses entà jo, pr’amor d’obtier ua explicacion, te diderè qu’aquerò forme part des nòstes oracions pendent eth dia; mès, tanlèu escurís, recitam ath sòn lòc exemples contraris.
Alavetz rebrembam a Pigmalion, qu’era sua passion peth aur lo hec traïdor, panaire e parricida; e era misèria der aganit Midas, conseqüéncia dera sua demana exagerada, que serà tostemp motiu de burla.
Carles de Valois.
Que se rebrembe tanben ar asenat Acham, e com panèc es dèishes der enemic, de sòrta qu’enquia e tot aciu, semble que l’acace era ira de Josué.
Dempús acusèrem a Safira e ath sòn marit; laudèrem es pès que caushiguèren a Eliodor, e per tot eth monte circule inflamat eth nòm de Polinestor, qu’aucic a Polidoro.
Fin finau, cridam: “Ò Craso!
Ditz-mos, donques que non ac ignores, quin gost a eth aur” A viatges parlam quauqui uns en votz nauta e d‘auti en votz baisha, segontes era afeccion qu’ad aquerò mos ahisque damb mès o mens fòrça.
Per çò d’aute, non èra jo solet qu’abans rebrembaua es boni exemples que d’eri mos ocupam pendent eth dia; mès que non i auie aciu cap aute que lheuèsse era votz.
Mos auíem hèt enlà ja d’aqueth esperit, e sajàuem auançar peth camin tot çò que podíem, quan sentí tremolar eth monte coma se s’en.honsèsse; plan per aquerò me cuelhec un hered, sonque comparable ath que sent aqueth que va a morir.
Non s’estrementic, de vertat, tan fòrtaments Delos, abans que Letona nidèsse en era pr’amor de jasilhar es dus uelhs deth Cèu74 Dempús ressonèc per toti es endrets dera montanha tau crit, qu’eth Mèstre s’apressèc a jo dident:
Non te cau pòur, tant que jo te guida.
Mos quedèrem immobils e estonadi, coma es pastors que per prumèr còp enteneren aqueth cant, enquia que cessèc eth tremolum, e acabèc er imne.
Seguírem de nauèth eth nòste sant camin, guardant es ombres que jadien peth solèr capenjós e exalant eth sòn acostumat plor.
S’era memòria non m’enganhe, jamès era ignorància d’ua causa possèc damb tanta fermetat eth mèn desir de saber, coma alavetz, pensant en çò que s’auie passat: e coma, per çò dera rapiditat dera nòsta marcha, non gausè preguntar, ne per jo madeish podia compréner arren, caminaua timid e cogitós.
Me tormentaue era set naturau, que non se sadore jamès senon damb aquera aigua que demanèc coma gràcia era joena samaritana; m’excitaue era prèssa de seguir ath mèn cap pera obstruida corsèra, e m’aclapaue er espectacle deth just castig.
Alavetz, sivans conde Lucas que se l’apareishec Crist as dus òmes en camin, dempús d’auer gessut deth sepulcre, mos apareishec ua ombra, que venguie ath nòste darrèr guardant as sòns pès es amnes ajaçades: encara non mo n’auíem encuedat d’era, quan mos dirigic era paraula, en tot dider-mos:
Frairs mèns, era patz de Diu sigue damb vosati.
Dempús li didec:
Com!, exclamèc er esperit; donques per qué vatz tant ara prèssa, s’ètz ombres que Diu non se digne adméter aquiu naut?
Qui vos a guidat enquia aciu pera escala?
Eth mèn Doctor responec:
Se guardes es senhaus qu’amie aguest e diboishes ar Àngel, poiràs veir qu’a eth dret de regnar damb es bravi; mès coma aquera que hile de nets e de dia non auie encara acabat era fusada que li cau, e que Cloto premanís e impause a cadun de nosati, era sua amna, qu’ei fraia tua e mia, en vier aciu, non podie vier soleta pr’amor que non pòt veir coma nosati.
Per aguest motiu siguí jo trèt dera vasta gòrja deth Lunfèrn entà mostrar-li eth camin, e l’ac mostrarè enquia a on era mia sciéncia posque guidar-lo.
Mès, ditz-me, s’ei que t’en sabes, per qué hec abans eth monte taus bassacades, e per qué enquia es sòns umidi fondaments semblauen cridar ath còp totes es amnes?
En hèr aguesta pregunta Virgili, endonvièc, coma en ua agulha, damb eth uelh deth mèn desir, de tau sòrta, que siguec pro era esperança entà padegar era mia set de saber.
Aqueth comencèc d’aguesta sòrta:
Arren se passe ena religiosa montanha, que sigue dehòra der orde o der usatge establit.
Pr’amor que non plò, ne peirègue, ne nhèue, ne què geladiua ne arrosada mès ençà dera pòrta des tres petits gradons.
Non apareishen bromes denses ne estranhes, ne se ven relampits, ne ara hilha de Taumante, qu’aquiu baish càmbie soent de loc.
Que non i a bugàs sec, que se quilhe a màger nautada dera d’aqueri tres gradons que vos è dit, a on a es sòns pès eth vicari de Pèir.
Dilhèu tremolarà eth mon pòc o molt mès entà baish d’aquiu; mès, per mès vent que s’amague ena tèrra, non sai se per qué aciu non a tremolat jamès.
Sonque s’estrementís quan bèra amna, en senter-se purificada, se quilhe o se botge entà pujar, en tot acompanhar-la aqueth cantic.
Era pròva dera purificacion ei era volentat qu’excite ara amna, liura ja, entà mudar-se de lòc, en tot ajudar-la eth sòn madeish desir.
Non per aquerò dèishe de sénter abans de temps eth vam ineficaç de pujar en cèu, encara que sense que tanpòc l’abandone eth de satisfèr ara justícia divina, pr’amor qu’aguesta l’impause per castig era madeisha afogadura qu’auec peth pecat.
Jo qu’è jadut en aguest ostau de dolor mès de cinc cents ans, non è auut enquiath moment era liura volentat de passar entà ua auta de milhor: plan per aquerò as sentut eth terratrèm, e as pietosi esperits laudant pera montanha ad aqueth Senhor, que les admeterà lèu en sòn sen.
Eth mèn sabent Guida li didec:
Ara veigui eth hilat qu’es aganchadi, e de quina manèra vos desliuratz d’eth; era encausa deth tremolum deth monte e era encausa de qué vo n’alegretz.
Hètz-me a saber ara, se te platz, qui sigueres, e per qué as estat jadent pendent tanti sègles: permet-me qu’ac dedusisca des tues paraules.
En aqueth temps qu’eth brave Tito, damb era ajuda deth suprèm Rei, vengèc es herides per a on gessec era sang qu’auie venut Judes, responec aqueth esperit, èra jo aquiu baish amiant eth nòm que se tarde mès e aunore mès, pro famós, mès encara sense fe.
Siguec tan doç eth mèn cant, que, a maugrat d’èster tolosan, me hec a vier Roma entada era, a on meritè que coronèssen de mirta es mèns possi.
Encara me cride Estacio era gent qu’aquiu viu: cantè a Tebas, e dempús ath gran Aquiles, mès queiguí en camin en tot amiar era mia dusau carga.
Que parli dera “Eneida”, que siguec era mia mair e era mia hilhuquèra en poesia: arren escriuí sense era qu’auesse eth mendre pes; e me tardaria de bon voler un an mès en aguest despatriament, damb era condicion d’auer viscut en mon quan viuec Virgili.
Aguestes paraules heren que Virgili se virèsse entà jo, damb un gèst, que tacitaments didie: “cara-te”, mès era volentat que non ac pòt tot; pr’amor qu’er arrir e es plors seguissen de tau sòrta ara passion que d’era vien, qu’enes òmes mès sincèrs se manifèsten sense voler: atau, donc, jo arrí, coma eth que hè veir qu’està en acòrd damb er aute; per çò qu’era ombra carèc e me guardèc enes uelhs, qu’ei a on mès se reflectís eth pensament.
Responí, donc:
Dilhèu t’estones, ancian esperit, deth mèn arridolet; mès que voi costar-te mès admiracion.
Aguest, que guide es mèns uelhs entà naut, qu’ei aqueth Virgili, que d’eth apreneres a cantar en vèrsi sublims es actes des òmes e des dius.
Se pensères qu’eth mèn arridolet auie ua auta encausa, dèisha-la de cornèr coma erronèa, donques que solet venguie des paraules que prononcières respècte ada eth.
E eth, en tot lheuar-se, responec:
Ja er àngel s’auie quedat darrèr de nosati; er àngel que mos dirigic entath siesau cercle, dempús d’auer esfaçat ua des taques deth mèn front; e mos auie dit que son benauradi es que boten es sòns desirs ena justícia, mès era sua votz exprimic aguesta senténcia damb era paraula “sitiunt” sense prononciar era auta.
Jo caminaua per aquiu mès leugèr que pes autes dubertures, de sòrta que sense cap trabalh seguia entà naut as velòci esperits.
Alavetz Virgili comencèc a díder:
Er amor que nèish dera vertut ahlame tostemps d’auti amors, damb era condicion de qué era sua ahlama se balhe a conéisher.
Dera ora que Juvenal baishèc entre nosati en Limb deth Lunfèrn, e me mostrèc era sua afeccion entà jo, era mia benvolença entà tu, siguec era màger que se pòt sénter per ua persona que non s’a vist jamès: atau ei qu’ara me semblen cuertes aguestes escales.
Mès, ditz-me, e, coma amic, desencusa-me, s’era massa confiança destibe eth fren dera mia boca, en sentit de qué tanben desiri que coma amic me parles: com podec trapar era tua avarícia un lòc en tòn còr, a maugrat deth sentit dret que damb era tua diligéncia e estudi arriberes a possedir en tan gran grad?
Aguestes paraules heren arrir, plan que òc, a Estacio, dempús responec:
Tot çò que me digues ei entà tu ua pròva d’estimacion.
Fòrça còps, plan, apareishen es causes de manèra que dan motiu entà fausses presumpcions, pr’amor qu’es vertadères causes son amagades.
Tu cres, sivans me demòstre era tua pregunta, que siguí aganit ena auta vida, dilhèu per auer-me vist en cercle que me trapaua.
Te cau saber, donc, qu’era avarícia siguec fòrça luenh de jo, e qu’es mèns excèssi entà çò de contrari an estat castigadi per milèrs de lues.
E se non auesse estat perque m’apliquè eth remèdi avient, quan meditè es vèrsi qu’en eri exclames, lèu irritat contra era natura umana: “Ò execrabla hame der aur!, entà on non amies er insadorable apetit des mortaus?”, me veiria hènt torns peth cercle a on se lancen pesi.
Alavetz calculè que, per çò de daurir massa es ales, podien arribar a rosigar-se es mies mans, e me n’empenaí autant d’aqueth coma des auti maus.
Guairi resuscitaràn damb es peus talhadi, pera ignorància de qué era prodigalitat, qu’en era se trapen, sigue un pecat, e que les empedís empenaïr-se, ja pendent era sua vida, ja ath tèrme d’era!
Eth Cantaire des “Bucoliques” didec alavetz:
Quan cantères es crudèus batalhes dera dobla tristor de Yocasta, non me pensi, per çò des accents que Clio te hec esclatar, que te compdèsse entre es sòns era Fe, que sense era non ei pro obrar ben.
S’ei atau, quin solei o quina lum a esbugassat es tues tenèbres de tau sòrta que te permetesse lheuar es tues candèles entath Pescador?
Er aute responec:
Tu me manères prumèr a béuer enes tutes deth Parnasso, e dempús m’illuminères entà que coneishessa eth vertadèr Diu.
Que heres coma eth que camine de nets amiant ath sòn darrèr ua lum, qu’ada eth non li servís, mès qu’alugue as persones que lo seguissen, quan dideres: “Eth sègle se renauís, torne era justícia damb es prumèrs tempsi deth genre uman, e ua naua raça baishe deth cèu.” Per tu siguí poèta, per tu cristian; mès, entà que veigues mielhor çò que te pinti, estenerè es mans pr’amor de balhar-li mès color.
Que ja ère eth mon plen dera vertadèra credença, semiada pes missatgèrs der etèrn reiaume, e es tues paraules, abantes mentades, s’acordauen damb era doctrina des naui apostòls; per çò que jo m’acostumè a visitar-les: dempús me semblèren enrodadi de tau santetat, que quan Domiciano les perseguic, correren es mies lèrmes barrejades damb es sues.
Tant que viuí, les ajudè; es sòns drets costums me heren menspredar totes es autes sèctes, e abans que, en mèn poèma, amiessa as grècs dauant des arrius de Tebas, auia recebut eth baptisme; mès per pòur, siguí cristian en secret, e pendent fòrça temps me mostrè pagan.
Aguesta timiditat m’a hèt recórrer eth quatau cercle pendent mès de quate sègles.
E ara, donques qu’auem mès temps deth de besonh entà pujar pèth nòste camin, ditz-me tu, qu’as descurbit eth vel que m’amagaue eth sobeiran pro ben, a on son eth nòste ancian Terenci, Cecili, Plauto e Varron, s'ei qu’ac sabes.
Ditz-me se son condemnadi e en quin cercle.
Aquiu que son, damb nosati, Euripides, Anacreonte, Simonides, Agatón, e d’auti molti grècs que vedéren ja es sòns fronts coronadi de laurèr.
D’aqueri que tu cantères, se ve aquiu a Antigona, a Deifila, Argia e Ismene, autant de trista coma abans.
Que i é tanben era qu’ensenhèc era Langia, era hilha de Tiresies, e Tetis, e Deidamia damb es sues fraies.
Es dus poètes auien sauvat silenci, guardant de nauèth damb atencion ath sòn entorn, pr’amor que s’auie acabat era escala e es sues parets: ja es quate esclaues deth dia auien quedat endarrèr e era cincau ère en timon deth car solar, en tot dirigir entà naut era sua punta luminosa, quan eth mèn Guida didec:
Aguest costum siguec era nòsta guida, e comencèrem eth camin sense trantalhar, un còp i siguec d’acòrd era auta amna vertuosa.
Eri anauen dauant e jo darrèr, solet, seguint d’aurelha es sues paraules, que me comunicauen era intelligéncia dera poesia.
Mès, lèu interrompec aqueth doç collòqui era vista d’un arbe, que trapèrem ath miei deth camin, cargat de pomes flairoses; e atau coma er auet quilhant-se entath cèu, va amendrint d’arrama en arrama, aqueth anaue amendrint pera sua part inferiora damb era fin, sivans me pensi, de qué arrés puge entada eth.
Peth costat qu’ère barrat eth nòste camin, queiguie de naut de tot dera ròca ua aigua cristallina, que s’espargie pes huelhes superiores.
Es dus poètes s’apressèren ar arbe, quan ua votz exclamèc entre eth huelhatge: “Que vos pòt costar car aguest minjar.” Dempús didec: “Maria pensaue mès enes nòces tà que siguessen aunèstes e complides, qu’ena sua boca qu’ara intercedís per vosati.
Es ancianes romanes se contentèren damb era aigua coma tota beuenda, e Daniel menspredèc es minjars e aqueric sciéncia.
Eth prumèr sègle, que siguec tan beròi coma er aur; era hame hège mès saboroses es aglans, e era set convertie en nectar quinsevolh arriuet.
Tant qu’auia era vista tachada en verd huelhatge, coma sòl hèr aqueth que pèrd eth temps darrèr d’un audèth, eth qu’ère entà jo mès qu’un pair, didie:
Virè eth ròstre damb agilitat, atau coma es mèns passi, entàs Sabents, que parlauen tan ben, qu’en tot escotar-les non sentia cap cansament en caminar; alavetz s’entenec cantar plorant: “Labia mea Domine”, d’ua manèra que hec nèisher en jo plaser e dolor.
Ò, doç Pair!, qué ei çò qu’enteni?, comencè a díder.
E eth didec:
Coma pelegrins cogitosi, qu’en trapar en sòn camin gent que non coneishen, se viren entada era sense arturar-se, atau venguie ath nòste darrèr, mès damb pas mès rapid, un revolum d’esperits, caradi e pietosi, que passauen entà dauant guardant-mos.
Toti eri auien es uelhs en.honsadi e clucadi, eth ròstre palle, e tant amagrit, qu’a trauèrs d’eth se notaue era forma des uassi.
Non me pensi qu’Erisicton se vedesse redusit a ua pèth tan seca quan mès li calec crànher era hame.
Jo didia, pensant ath mèn laguens: “Vaquí se com deuie estar era nacion que perdec Jerusalem, quan Maria arribèc a avalar-se ath sòn pròpri hilh.” Es sòns uelhs semblauen anèths sense pèires; es qu’en ròstre der òme liegen Homo, aurien liejut aciu aisidaments era M.76 Qui se creirie, ignorant era causa, qu’era flaira d’ua fruta e aqueth saut d’aigua, ahiscant eth sòn desir, podesse redusir-les a tau extrèm?
Jo qu’èra estonat en veder-les tant ahaimadi, pr’amor qu’encara non coneishia era causa deth sòn flaquitge e dera sua trista ariditat; quan dera prigonda cavitat dera sua tèsta dirigic entà jo es sòns uelhs ua ombra e me guardèc fixaments; e dempús exclamèc en votz nauta:
Quina ei aguesta gràcia que se m’autrege?
Coma per çò deth sòn Waquitge, vò díder Dante, es sòns uelhs èren tan en.honsadi en cap, que claraments se podie veir era M, formada peth nas, es celhes e es maishères.
Jamès l’auria coneishut peth sòn ròstre; mès era sua votz me retirèc tot çò qu’es sues faccions auien absorbut en eres madeishes: aguest bualh aluguèc en jo eth complet coneishement d’aqueth ròstre cambiat, e arreconeishí ath de Forese.
A!, me didec; non botes era tua atencion en aguesta lepra arida, que me descolore era pèth, ne ena carn que me manque.
Mès ditz-me era vertat respècte a tu, e ditz-me qui son aguestes dues amnes que te guiden: non pararè enquia que m’ac digues.
Eth tòn ròstre, que ja mòrt me hec plorar, ahisque ara en jo naui desirs de plorar, li responí en veder-lo tan desfigurat; mès, ditz-me, per Diu, qué ei çò que vos amagrís tant; e non me hèsques parlar de ua auta causa mentre se tarde eth mèn estonament, pr’amor que mau pòt parlar aqueth qu’ei tengut per un aute desir.
Me responec:
Der etèrn tribunau baishe ua vertut sus era aigua e sus era planta qu’auem deishat mès endarrèr; vertut que me fatigue d’aguesta sòrta.
Toti aguesti que canten plorant per auer-se autrejat desfrenadaments ath vici de gola, les cau santificar-se aciu mejançant era hame e era set.
Era aulor que s’exale dera fruta e era aigua que s’esparg per aguest huelhatge, exciten en nosati eth desir de minjar e béuer, e mès d’un còp se repetís era nòsta pena tant que hèm eth torn ad aguest cercle: qu’è dit pena, en sòrta de díder consolacion; pr’amor qu’eth desir que mos amie entad aguest arbe ei eth madeish qu’amièc a Jesucrist a díder plen de gòi: “Eli”, quan mos redimic damb era sang des sues venes.
Forese, repliquè, dempús aqueth dia que deishères eth mon per ua milhor vida, non s’an passat encara cinc ans.
S’era facultat de pecar acabèc en tu abantes de qué arribèsse era ora deth salutós dolor que mos reconcilie damb Diu, com ei qu’as vengut a parar aciu naut?
Me pensaua que te traparia baish, a on eth temps se repare damb eth temps.
Me responec:
Era mia Nella ei qui, dambs es sòns prècs constants, m’a amiat entà béuer eth doç absinti deth dolor.
Damb es sues devòtes oracions e es sues alendades m’a trèt deth lòc a on se demore que seria, e m’a desliurat de d’auti cercles.
Ò, estimat frair!
Qué vòs que te diga?
Dauant de jo se presente un temps futur, que d’eth non ei guaire luenh eth present, en quau se proïbirà dès era cadièra as desvergonhades florentines anar mostrant es pitraus.
Quines hemnes barbares o sarraïnes a auut jamès, contra es quaus s’auesse d’apelar a penes espirituaus o a d’autes restriccions entà obligar-les a anar caperades?
Mès s’es impudiques siguessen segures de çò qu’eth cèu les premanís lèu, aurien ja era boca dubèrta entà idolar; pr’amor que s’era mia prevision non m’enganhe, seràn entristides abans de qué gèsque eth pelhaçon ath mainatge qu’ara se contente damb era “nana”.
A, frair!, non te m’amagues mès: ja ves que, non solet jo, senon totes aguestes amnes, guarden eth lòc a on talhes era lum deth Solei.
Alavetz li didí:
Se t’en brembes de çò que tu e jo siguérem, enquia e tot mentà’c ara, te deuerà èster dolorós.
D’aquera vida me treiguec er aute dia aguest que va dauant de jo, quan se mostraue damb ostentacion completa era fraia d’aqueth (e li senhalè eth Solei).
Aguest sabent m’a guidat a trauèrs dera prigonda net per entre es vertadèrs mòrts, e damb era mia vertadèra carn que lo seguís.
Era sua ajuda m’a sostengut enquia aciu enes pales e marrècs deth monte, que hè que sigatz drets vosati que tan torçats vos hec eth mon.
M’a dit que m’acompanharie enquia deishar-me a on ei Beatriz: aquiu me calerà quedar-me sense eth.
Virgili ei aguest que me parlèc atau (e lo senhalè damb eth dit); er aute ei aquera ombra que per era i auec, hè pòc, taus bassacades en toti es encastres deth vòste monte, que la hè enlà d’eth.
Ne era convèrsa arturaue era nòsta marcha, ne aguesta ad aquera, senon que, a maugrat d’anar parlant, caminàuem de prèssa, coma eth vaishèth posat per un vent favorable.
Es ombres, que semblauen causes doblaments mòrtes, en saber-se’n de qué jo èra viu, mostrauen era sua admiracion a trauèrs des prigondes cavitats des sòns uelhs.
Contunhant jo eth mèn discurs, didí:
Aguesta ombra, dilhèu per tòrt dera auta, se file entà naut mès lentaments de çò que li calerie.
Mès, ditz-me, s’ei que dilhèu ac sabes, a on ei Piccarda, e s’entre aguesta gent que me guarde atau i a quauqua persona digna de cridar era mia atencion.
Aquerò didec prumèr, e dempús higec:
Aciu que non ei proïbit mentar a quauquarrés, per çò dera rapiditat que s’altère eth nòste ròstre pera dieta.
Me n’anèc citant a fòrça d’auti, un a un, e toti semblauen contents de qué se les mentèsse, donques que non vedí en eri cap gèst desagradiu.
Vedí botjar es maishères, nhacant en uet per tòrt dera hame, a Ubaldino dera Pila, e a Bonifaci, que ne hec a pèisher a molti, revestit damb roquet.78 Vedí a mossur Marchese, qu’en auer auut pro temps de béuer de Forli damb mens set, actuèc de tau sòrta que jamès se vedec asadorat.
Mès, coma aqueth que guarde, e dempús simpatize mès damb uns que damb auti, atau m’arribèc damb eth de Luca, que semblaue que me volie díder quauquarren.
Gasulhaue entre dents; e jo l’entenia sabi pas se qué de Gentucca a on eth sentie eth castig qu’autant l’avalaue.
Ò, amna!, li didí, que tan desirosa sembles de parlar damb jo!
Eth papa Mar(n IV, naturau de Tours.
Autrejat ara gola, hège morir es anguiles deth lac de Bolsena, en tot estofar-les en vin blanc generós e doç (garnacha), e dempús de ben padenades se les minjaue damb afogadura.
Bonifaci de Fieschi, comde de Lavanha e arquebisbe de Ravena.
Eth comencèc a díder:
Que i a ua hemna que non amie eth vel encara, qu’era harà que te shaute era mia ciutat encara que i age bèth un que parle mau d’era.
Tu vieràs aquiu damb aguesta prediccion, e se dilhèu non as comprenut pro ben çò que te digui, ja t’ac meterà en clar era realitat des hèts.
Li responí:
Ò, frair,!, exclamèc.
Ara veigui eth nud qu’ath Notari, a Guittone80 e a jo mos empedic arribar en doç e nau estil qu’enteni.
Pro veigui qu’es vòstes plumes seguissen fidèuments ad aqueth que les dicte, causa que non an hèt, de vertat, es nòstes; e qu’eth que se prepause remontar-se a màger nautada, non ve era diferéncia der un ar aute estil.
Dit aquerò, carèc coma se ja siguesse satisfèt.
Atau coma es garses que passen er iuèrn enes arribes deth Nil formen a viatges ua volada en aire, e dempús vòlen rapidaments marchant en ringlera, dera madeisha manèra totes es amnes qu’eren aquiu, virant eth ròstre, s’esdeguèren, aleugerides pera sua primesa e peth sòn desir: e madeish qu’un òme cansat de córrer dèishe ath sòn dauant as sòns companhs, e seguís doçaments enquia que cèsse era agitacion deth sòn pièch, atau Forese deishèc passar ath ramat sant, e seguic eth sòn camin damb jo, dident:
Quan te tornarè a veir?
Sabi pas se guaire temps è de víuer, li responí; mès que non serà tan lèu era mia tornada, qu’abans non arriba jo damb eth mèn desir ena arriba pr’amor qu’eth lòc a on siguí botat entà víuer se trè dia a dia e cada còp mès, deth ben, e semble destinat a ua trista roïna.
Atau comence ua plan bèra cançon de Dante, que se pòt veir en Era Vida Naua.
Aguestes esfères non harien guairi torns (e filèc es sòns uelhs entath cèu) sense que sigue clar entà tu çò qu’es mies paraules non pòden ampliar mès.
Ara te dèishi; pr’amor qu’eth temps ei car en aguest règne, e jo ne pèrdi fòrça caminant ath tòn costat.
Coma cavalièr que s’auance ath galaup entre er esquadron qu’auance, damb era fin d’arténher er aunor deth prumèr patac, dera madeisha manèra e damb grani passi se desseparèc de nosati aqueth esperit, e jo me quedè en camin damb aqueri dus que sigueren tan grani generaus deth mon.
Quan siguec tant luenh de nosati, qu’es mèns uelhs non podien seguir-lo, atau coma tanpòc era mia ment podie arténher eth sentit des sues paraules, observè non guaire luenh es arrames fresques e cargades de fruta de un aute pomèr, per çò d’auer-me virat alavetz entad aqueth costat.
E vedí ath sòn dejós fòrça amnes que lheuauen es mans e cridauen sabi pas qué en direccion deth huelhatge, coma es mainatges que, desirant, sense poder, ua causa, la demanen sense qu’aqueth ath qu’ac demanen les respone, mèsalèu, entà excitar mès es sòns desirs, amague çò que còste eth sòn desir.
Dempús partiren coma desenganhades, e nosati mos apressèrem alavetz en gran arbe, que refuse tanti prècs e tantes lèrmes.
Forese non mente e Corso, pr’amor qu’ei sa frair.
Combateren damb es sòns dobles pitraus, d’òme e de shivau.
Lheuè eth cap entà veir se qui ère, e jamès se vederen en un horn veires o metaus tan luminosi e ròis coma n’ère un que didie: “Se voletz arribar naut de tot, vos cau virar per aciu: per aciu va eth que vò anar en patz.” Eth sòn aspècte m’auie enludernat; per çò que me virè, seguint as mèns Doctors, ara manèra d’aqueth que se guide per çò qu’escote.
Qu’ère era ora que non s’auie de demorar era nòsta pujada, pr’amor qu’eth Solei auie deishat eth cercle meridionau a Tauro, e era net a Escorpion: per çò que, atau coma er òme que l’ahisque eth visperon deth besonh, non s’arture per arren que trape en camin, senon que contunhe, dera madeisha manèra entrèrem nosati pera dubertura deth malh, er un darrèr der aute, cuelhent era escala, que pera sua estretesa obligue a separar-se as que pugen.
E tau qu’era joena cigonha qu’esten es sues ales desirosa de volar, e en non gausar abandonar eth nin, les plegue de nauèth, madeish hèja jo amiat per un arderós desir de preguntar, que s’alugaue e s’escandie, enquia qu’arribè a hèr eth senhau deth que se premanís entà parlar.
A maugrat dera rapiditat dera nòsta marcha, eth mèn estimat Pair non deishèc de dider-me:
Tira er arc dera paraula, qu’as estirat enquiath hèr.
Alavetz daurí era boca damb seguretat, e comencè a díder:
Com ei possible amagrir-se a on non i a besonh de neurir-se?
Se te’n brembèsses de com se consumic Meleagre en consumir-se un tidon, responec, non te serie ara tan dificil de compréner aquerò; e se considerèsses com, en botjar-vos, se botge era vòsta imatge laguens deth miralh, te semblarie mofle aquerò que te semble dur.
Mès, entà qu’eth tòn desir demore satisfèt, vaquí a Estacio, ath que demani e supliqui que sigue eth mètge des tues herides.
S’en tot estar tu present li desnishi es arcanes dera etèrna justícia, responec Estacio, que me servisque de desencusa eth hèt de non poder-te remir arren.
Dempús comencèc dident:
Hilh, s’era tua ment recep e sauve es mies paraules, eres te balharàn era lum sus eth punt que parles.
Era sang mès blossa, que jamès ei absorbida pes assedegades venes e qu’ei sobrèra, coma era rèsta des aliments que se retiren dera taula, aquerís en còr ua vertut tan dabla entà formar toti es membres umans, coma era que tie entà transformar-se en eri era que va pes venes.
Encara mès depurada, baishe entà un punt qu’ei mielhor carar que nomentar, d’a on se destille dempús sus era sang de un aute èster en veire naturau.
Convertida era vertut actiua en amna, coma era d’ua planta, mès damb era diferéncia de qué aquera ei en vies de formacion, tant qu’era auta a arribat ja ath sòn tèrme, seguís actuant de tau sòrta, que dempús se botge e se sent coma era esponja marina, e de seguit comence era organización des sues poténcies, que d’era ei eth seme.
Hilh mèn, era vertut que vie deth còr deth pair, e que d’era tie compde era natura de toti es sòns membres, a còps s’agrandís, a còps s’alongue; mès non ves encara se com eth fetus, d’animau passe a èsser racionau: aguest punt ei tau, qu’un mès sabent que tu cometec damb era sua doctrina er error de separar dera amna er intellècte possible, pr’amor que non vedec qu’aguest auesse cap organ especiau adaptat as sues foncions.
Daurís eth tòn còr ara vertat que te presenti, e sabe-te’n de qué, tanlèu ei acabat er organisme deth cervèth deth fetus, eth Prumèr Motor se dirigís content entad aquera òbra mèstra dera natura, e l’inspire un nau esperit, plen de vertut, e que tire entara sua substància çò que trape aquiu d’actiu, e se convertís en ua amna soleta, que viu, sent, e se reflectís sus era madeisha: pr’amor de qué te còsten mens admiracion es mies paraules, condidera eth calor deth Solei, que se transforme en vin, en tot amassar-se ath liquid que ges deth cep.
Quan Laquesis non a ja lin, era amna se separe deth còs, en tot hèr-se a vier damb era, es sues poténcies divines e umanes: totes es facultats sensitiues queden coma mudes; mès era memòria, er enteniment e era volentat son ena sua accion fòrça mès subtiles qu’abans.
Sense arturar-se, era amna arribe meravilhosament per era madeisha en ua des arribes, a on coneish eth camin que l’ei reservat.
Tanlèu se trape circonscrita en eth, era vertut informatiua irràdie ath sòn entorn, dera madeisha manèra que quan viuie damb es sòns membres; e atau coma er aire, quan eth temps ei plojós, se presente ornat de diuèrsi colors per çò des arrais deth solei qu’en eth se reflectissen, dera madeisha manèra er aire der entorn cuelh era forma que l’imprimís virtuauments era amna qu’ei aquiu arturada; e semblable dempús ara ahlama que seguís en toti es sòns movements ath huec, era naua forma va seguint ar esperit.
Fin finau, coma qu’era amna cuelh d’aquerò era sua aparença, se la cride ombra, e en aguesta forma organize dempús cadun des sòns sentits, enquia e tot eth dera vista.
Segontes era manèra com es desirs e afeccions mos impressionen, era ombra cuelh diferentes figures: tau ei era causa de çò que t’admire.
Auíem arribat ja en cercle dera darrèra tortura, e mos filàuem entara dreta, quan tirèc era nòsta atencion un aute suenh.
Aquiu era pala dera montanha lance ahlames damb fòrça entar exterior, e era vòra opausada deth camin da pas a un vent que, en tot dirigir-se entà naut, la refuse e aluenhe d’eth.
Plan per aquerò mos calie caminar d’un en un peth costat descubèrt deth camin, de sòrta que se, d’ua part, me costaue temor eth huec, dera auta cranhia esbauçar-me.
Eth mèn Cap didie:
Alavetz entení cantar en sen d’aqueth gran ardor: “Summae Deus clementiae”83; çò qu’ahisquec en jo un desir non mens ardent de virar-me, e vedí a diuèrsi esperits caminar pera ahlama: jo les guardaua, mès tachant alternatiuaments era vista, ja enes sòns passi, ja enes mèns.
Dempús dera darrèra estròfa d’aqueth imne, cridèren en votz nauta: “Virum non cognosco”;84 e de seguit tornèren a entonar-lo en votz baisha.
Acabat er imne cridèren encara: “Diana correc entath bòsc, e hec enlà, d’eth, a Helice, qu’auie tastat eth podom de Venus.” Repetien eth sòn cant, e citauen dempús exemples de hemnes e marits que sigueren casti, coma ac exigissen era vertut e eth matrimòni.
E d’aguesta sòrta, sivans me pensi, seguiràn pendent tot eth temps que les uscle eth huec; donques que damb tau remèdi e taus exercicis s’a de cicatrizar era darrèra nafra.
Enumèren es exemples en votz nauta, pr’amor que damb eri es amnes se repoteguen ada eres madeishes: er imne lo canten en votz baisha coma ua oracion que dirigissen a Diu.
Paraules dites per Maria ar Arcàngel Sant Gabriel.
Mentre qu’un darrèr der aute anàuem pera vòra deth camin, eth brave Mèstre didie fòrça còps: “Guarda e tie compde, pr’amor que ja ès avisat.” Daue ena mia espatla dreta eth Solei, qu’irradiant per tot Occident, cambiaue en blanc eth sòn color bluenc.
Damb era mia ombra hège veir mès ròia era ahlama, e aciu tanben vedí a fòrça amnes que, caminant, tachauen era sua atencion en tau indici.
Plan per aquerò se meteren a parlar de jo, e comencèren a díder: “Semble qu’aguest non a un còs fictici.” Dempús s’assegurèren, en tot apressar-se a jo tot çò que podien, mès tostemps tient compde de non gésser entà aquiu a on non usclèssen.
Ò, tu que vas darrèr des auti, non per èster mès lent, senon dilhèu per respècte!, respon-me a jo, que m’usclen era set e eth huec.
Que non sò jo eth solet qu’a besonh dera tua responsa, pr’amor que toti aguesti an encara mès set, qu’era que desire d’aigua fresca er Indi e er Etiòp.
Ditz-mos, com ei que formes damb eth tòn còs un mur que s’antepause ath Solei, coma s’encara non auesses queigut enes hilats dera mòrt?
Atau me parlaue ua d’aqueres ombres, e jo m’auria explicat de seguit, se non auesse tirat era mia atencion ua auta nauetat que campèc alavetz.
Peth centre deth camin inflamat venguie un revolum d’amnes damb eth ròstre virat entàs prumères, çò que me hec contemplar-les estonat.
Per ambdues parts vedí apressar-se a totes es ombres, e punar-se es ues damb es autes, sense arturar-se, e contentant-se damb tan brèu salutacion; semblables as hormigues, qu’ath miei des sues grises ringleres, vien entà trapar-se cara a cara, dilhèu entà dar-se notícies deth sòn viatge o deth sòn butin.
Un còp acabat er amistosa salutacion, e abans de hèr eth prumèr pas, cadua d’eres se metie a cridar damb totes es sues fòrces; es nauèth vengudes: “Sodoma e Gomorra” e es autes “Ena vaca entrèc Pasifae, entà qu’eth taure acodisse ara sua luxúria.” Dempús, coma garses que dirigissen eth sòn vòl, ua part entàs montes Rifeos, e ua auta part entàs arderosi sables, hugent aguestes deth gèu, e aqueres deth Solei, atau ues amnes se n’anauen e d’autes venguien, tornant a entonar entre lèrmes es sòns prumèrs cants, e a manifestar a crits çò que mès auien de besonh.
Coma anterioraments, s’apressèren entà jo es madeishes amnes que m’auien preguntat, atentiues e prèstes a escotar-me.
Jo, que dus còps auia vist eth sòn desir, comencè a díder:
Ò, amnes segures d’arribar bèth dia entar estat de patz!
Es mèns membres non an quedat aquiu ne verds ne madurs, senon que son damb jo, damb era sua sang e es sues articulacions.
D’aguesta sòrta vau entà naut, pr’amor de non èster cèc bric mès: ath dessús de nosati i a ua hemna, qu’artenh entà jo aguesta gràcia que per era amii peth vòste mon era mia carn mortau.
Mès didetz-me, pro que s’artenhe lèu lèu eth vòste màger desir, e vos acuelhe eth cèu qu’ei mès plen d’amor e per ample espaci s’esparg!
Didetz-me, damb era fin de qué jo ac posca botar per escrit, qui ètz e qui ei aquera catèrva que va en direccon contrària ara vòsta?
Non de ua auta manèra se trebole estonat eth montenhés, e amudís absorbut, quan, rude e sauvatge, entre en ua ciutat, dera manèra que comencec a trebolar-se cadua d’aqueres ombres: mès es responses deth sòn estupor, que se padegue lèu enes còrs enautidi, comencèc a dider-les-me era qu’anterioraments m’auie preguntat:
Erós tu, que très dera nòsta actuau casa experiencia entà víuer mielhor!
Es amnes que non vien damb nosati cometeren eth pecat que per eth Cesar, ath miei dera sua capitada, entenec que se’n burlauen d’eth e lo cridauen reina.
Plan per aquerò s’aluenhen cridant “Sodoma”, e repotegant- se ada eri madeishi, coma as entenut, ahigen ath huec que les uscle eth que les còste era sua vergonha.
Eth nòste pecat siguec ermafrodita; mès en non auer observat era lei umana, e òc seguit eth nòste talent tau qu’es bèsties, per aquerò, en desseparar-mos des auti cridam entara nòsta vergonha eth nòm d’aquera, que se metec coma ua bèstia en ua crospa d’animau.
Ja coneishes es nòstes accions e eth delicte que cometérem: se pes nòsti nòms vòs conéisher se qui èm, ne t’ac saberè díder, ne è temps entad aquerò.
Satisfarè, totun, eth tòn desir en tot dider-te eth mèn: Guido Guinicelli, que me purifiqui ja per auer-me empenaït abans dera mia darrèra ora.
Coma correren entara sua mair es dus hilhs en trapar-la jos es tristes ires de Liturgo, atau me lancè jo, mès sense gausar a tant, quan escotè nomentar-se ada eth madeish ath mèn pair, e ath mielhor de toti es mèns que jamès heren rimes d’amor doces e florides; e sense enténer parlar, caminè cogitós un long tròç, en tot contemplar-lo, encara que sense poder apressar-me mès, per çò deth huec.
Quan me hartè de guardar-lo, m’aufrí de tot còr ath sòn servici damb aqueri juraments que hèn creir enes promeses.
Me responec:
Dèishes en jo, per çò qu’enteni, ua tralha tan prigonda e clara, qu’eth Leteo non la pòt esfaçar ne escurir-la: mès s’es tues paraules an jurat era vertat, ditz-me: quina ei era encausa dera estima que me mòstres enes tues frases e enes tues guardades?
Li responí:
Ò, frair!, repliquèc; aguest que te senhali damb eth dit85 (e senhalèc un esperit qu’anaue dauant de d’eth), siguec mielhor obrèr ena sua lengua mairau.
Superèc a toti enes sòns vèrsi amorosi e ena pròsa des sues novèles; e dèishe parlar as pècs, que cren qu’eth lemosin 86ei milhor qu’eth; tien mès atencion ath bronit qu’ara vertat, e atau formen eth sòn judici abans de parar era aurelha ar art o ara rason.
Madeish heren fòrça des ancians respècte a Guittone, en tot plaçar-lo, gràcies as sòns crits, en prumèr lòc, enquia que l’a vençut era vertat damb es merits aqueridi per d’autes persones.
Ara, s’as eth naut privilègi de poder penetrar en claustre a on Crist ei abad deth collègi, ditz-li que prègui per jo eth “Parenòste” qu’ei tot çò que mos cau as abitants d’aguest mon, qu’en eth ja non auem eth poder de pecar.
Dempús, dilhèu entà hèr lòc a un aute que venguie ath sòn darrèr, despareishec en huec, coma despareish eth peish ath hons dera aigua.
Jo m’auancè un shinhau entath que m’auie senhalat, e li didí qu’eth mèn desir premanie ath sòn nòm ua agradiua acuelhuda: eth comencèc a díder graciosaments:
Me platz autant era vòsta cortés pregunta, que ne posqui ne voi amagar-me a vos: jo que sò Arnaldo, que plori e vau cantant: veigui, trist, es mies passades holies, e veigui, content, eth dia que me demore dauant.
Ara vos prègui, per aguesta vertut que vos amie naut de tot dera escala que vo’n brembetz d’adocir eth mèn dolor.
Dempús s’amaguèc en huec que les purifique.
Escriuec novèles cavaleresques en pròsa.
Gerard Borneil, poèta de Limoges.
Eth Solei ère ja en aqueth punt d’a on lance es sòns prumèrs arrais sus era ciutat qu’en era se vessèc era sang deth sòn Creador: er Ebre queiguie jos eth naut signe de Libra, e es ondades deth Ganges èren escauhades en començar era ora de nona; de sòrta qu’a on èrem acabaue et dia, quan mos vedec alègre er Àngel de Diu, que desseparat dera ahlama se metec a cantar ena arriba: “Beati mundo corde”, en ua votz fòrça mès viua qu’era nòsta.
Dempús didec:
Non se passe entà dauant, amnes santes, s’eth huec non vos nhaque abans: entratz en eth, e non deishetz d’escotar eth cantic qu’arribarà enquia vosati.
Atau parlèc quan siguérem près d’eth, per çò que me quedè en entener-lo coma aqueth qu’ei flocat ena hòssa.
Lheuè es mies mans entrelaçades guardant entath huec, e se m’acodiren viuaments ena mia imaginacion es còssi umans qu’auia vist usclar.
Es mèns bravi Guides se vireren entà jo, e Virgili me didec:
Hilh mèn, aciu que pòs trapar un torment; mès non era mòrt.
Bremba-te’n, bremba-te’n…e se te guidè san e en bona santat sus Gervion, qué non vau a hèr ara que sò mès apròp de Diu?
Sabe-te’n de qué, encara que siguesses mil ans ath miei d’aguesta ahlama, non perderies un solet peu; e se dilhèu te penses que t’enganhi, bota-te près d’era, e coma pròva, apròcha damb es tues mans, entath huec, eth garniment dera tua ròba.
Dèisha enlà, dèisha enlà quinsevolh temor; vira-te entà aciu e tira endauant damb seguretat.
Jo, ça que la, m’estè immobil enquia e tot contra era mia consciéncia.
Quan me vedec qu’èra quiet e refractari, didec un shinhau trebolat:
Hilh mèn, guarda qu’entre Beatriz e tu sonques i a aguest obstacle.
Atau coma en enténer eth nòm de Tisbe, Piramo, près ara mòrt, dauric es uelhs e la contemplèc jos era morèra, que d’alavetz ençà hec fruts ròis, atau jo, vençuda era mia obstinacion, me filè de cap ath mèn sabent Guida, en enténer eth nòm que tostemp ei present ena mia ment.
Alavetz eth, botjant eth cap, didec:
Volem estar-mos aciu?
E arric, coma s’arrís ath mainatge que se vò conquistar damb ua fruta.
Dempùs se metec en huec eth prumèr, pregant a Estacio, que pendent tot eth camin s’auie interpausat entre ambdús, que venguesse darrèr mèn.
Quan siguí laguens, m’auria lançat entà refrescar-me, ath miei deth veire borint; tan desmesurat ère aquiu eth lardor que sentia.
Eth mèn doç Pair, entà encoratjar-me, contunhaue parlant de Beatriz e dident: “Que ja me semble veir es sòns uelhs.” Mos guidaue ua lum que cantaue en aute costat, e nosati, atentius solet ada era, gessérem deth huec peth lòc a on ei era pujada.
Eth Solei se’n va, higec, e ven era net; non vos arturetz, senon qu’esdegatz-vos abans de qué er orizon s’escurisque.
Eth camin pujaue dret a trauèrs deth malh enquia Orient, e jo interrompia ath mèn dauant es arrais deth Solei, que ja ère fòrça baish.
Auíem pujat pòqui gradons, quan es mèns sabents Guides e jo, per çò dera mia ombra que s’esbugassaue, observèrem que darrèr nòste s’amagaue eth Solei; e abantes qu’en tota era sua immensa extension cuelhesse er orizon eth madeish aspècte, e de qué era net s’escampilhèsse pertot, cadun de nosati hec deth sòn gradon era sua jaça; pr’amor qu’era natura deth monte, mèsalèu qu’eth nòste desir, mos empedie pujar.
Tau qu’es crabes qu’abans d’auer satisfèt eth sòn apetit van rapides e gausades pes pics des montes, e un còp sadorat aguest, se queden romiant tranquilles ena ombra, tant qu’eth Solei uscle, sauvades peth pastor, que, emparat en sòn rastòl, cuede d’eres; e coma eth pastor que se quède dehòra e hè jadilha près deth sòn ramat, entà preservar-lo de qué les esparge quauqua bèstia herotja, atau èrem nosati tres, jo coma craba e eri coma pastors, sarradi pes dus costats d’aquera dubertura.
Pòc artenhie era nòsta vista des causes que i auie dehòra d’aquiu, mès per aqueth redusit espaci vedia jo es esteles mès clares e majors de çò acostumat.
Pensant d’aguesta sòrta e contemplant-les m’agarrèc era sòn; era sòn que fòrça còps preditz çò qu’a de vier.
Entà chocar-me dauant deth miralh, m’adorni aciu; mès era mia fraia Raquel non se hè enlà jamès deth sòn, e s’està pendent tot eth dia seiguda dauant d’eth.
Ada era li shaute contemplar es sòns beròis uelhs, coma a jo me shaute adornar-me damb es mies pròpries mans: era s’acontente damb guardar, e jo damb obrar.” E ja, dauant es esplendors que precedissen eth dia, autant mès agradius entàs pelegrins, coma mès près dera sua patria s’aubèrguen en tornar ada era, hugien pertot es tenèbres, e damb eres eth mèn sòmi; per çò que me lheuè, e vedí as mèns grani Mèstres lheuadi tanben.
Aguestes sigueren es paraules que me dirigic Virgili; paraules que costèren un plaser coma non me l’a costat jamès cap present.
S’aumentèc autant en jo eth desir d’arribar en cimalh deth monte, qu’a cada pas que hèja sentia créisher ales entath mèn vòl.
Quan, recorruda tota era escala, siguérem en darrèr gradon, Virgili tachèc en jo es sòns uelhs e didec:
Qu’as vist eth huec temporau e er etèrn, hilh mèn, e as arribat en un lòc a on non posqui veir arren mès per jo madeish.
Damb engenh e damb art t’è amiat enquia aciu: a compdar d’ara, que te servisque de guida era tua volentat; qu’ès ja dehòra des camins escabrosi e des estreteses; guarda ath Solei que lutz en tòn front; guarda era èrba, es flors, es arbilhons que se produsissen solet en aguesta tèrra.
Tant que non venguen radiants d’alegria es beròis uelhs que, entre lèrmes, me heren acodir ena tua ajuda, te pòs sèir, e pòs passejar entre aguestes flors.
Non demores ja es mies paraules, ne es mèns conselhs: eth tòn aubire qu’ei ja liure, dret e san, e serie ua fauta non actuar segontes eth te dicte.
Desirós ja d’observar en sòn interior e enes sòns entorns eth divin bòsc, espés e viu, qu’amortesie era lum deth nau dia, deishè, sense demorar ja mès, eth cant deth monte e partí tot doç a trauèrs deth camp, qu’eth sòn solèr pertot despenie agradiues flaires.
Ua aura mofla e invariabla me ventaue eth front damb non màger fòrça qu’era d’un vent leugèr: ath sòn impuls, toti es verds huelhams s’inclinauen tremolosi entath costat que projècte era sua prumèra ombra eth sagrat monte; mès sense desseparar-se autant deth camin dret, qu’es audèths deishèssen per aguesta causa d’exercir eth sòn art sus es copes des arbes, senon que, plei d’alegria saludauen as prumères aures, cantant entre es huelhes qu’acompanhauen es sòns ritmes en tot hèr eth baish damb un mormolh semblable ath que d’arrama en arrama va creishent enes pinars deth planèr de Chiassi, quan Eolo dèishe anar eth Sirocco.
Ja m’auien transportat es mèns doci passi tant entà laguens dera anciana sèuva, que non podia distinguir eth lòc per a on auia entrat, quan vedí talhat eth mèn camin per un arriuet, que corrent tara quèrra, doblegaue jos eth pes de petites gotes d’aigua es èrbes que possauen enes sues vòres.
Es aigües qu’ena tèrra se tien coma mès pures, semblarien trebles en comparèr damb aqueres, que non amaguen arren, encara que corren escurides jos ua perpetua ombra, que non dèishe passar jamès es arrais deth Solei ne dera Lua.
Arturè es mèns passi, e trauessè damb era vista aqueth arriuet, entà admirar era grana varietat des sòns fresqui arberatges, quan se m’apareishec, coma s’apareish còp sec ua causa meravilhosa que desvie dera nòsta ment quinsevolh aute pensament, ua hemna soleta, qu’anaue cantant e arremassant flors des moltes qu’ère esmaltat tot eth sòn camin.
A!, beròia Dauna, que t’uscles enes arrais der Amor, se me cau creir ath ròstre que sòl èster testimòni deth còr; auança-te, se te platz, entad aguest arriuet, pro entà que posca compréner qué ei çò que cantes.
Tu hès a vier ena mia memòria eth lòc a on s’estaue Proserpina, e com ère quan la perdec era sua mair, e perdec es sues ufanoses flors.
Dempús d’arturar-se en lòc qu’es èrbes son banhades pes ondades deth polit arriuet, m’autregèc eth favor de lheuar es sòns uelhs.
Non me pensi que gessesse tau resplendor jos es celhes de Venus quan eth sòn hilh la heric sense consideracion.
Era arrie dera arriba dreta estant, cuelhent mentretant es flors qu’aquera nauta tèrra produsís sense besonh de seme.
Er arriu mos desseparaue ara distància de tres canes; mès eth Helesponto per a on passèc Jerjes, qu’eth sòn exemple servís encara de fren a tot orgulh uman, non siguec tant odiós a Leandro, per çò der impetuós movement des sues aigües entre Sestos e Avydos, coma n’ère aqueth entà jo per non daurir-me eth pas.
Ètz nauèth vengudi, didec era; e dilhèu perque arrisqui en aguest lòc escuelhut coma nin dera umana natura, vos còsti estonament e enquia e tot bèra sospecha; mès eth psalm “Delectasti” esparg ua lum que pòt esbugassar es bromes deth vòste enteniment.
E tu, que vas dauant e m’as pregat que parla, ditz-me se vòs enténer ua auta causa, te responerè damb rapiditat a totes es tues preguntes enquia deishar-te satisfèt.
Ad aquerò responec:
Te vau a díder se quina ei era causa de çò que t’admire, e t’esbugassarè era broma que t’eishorbe.
Eth Suprèm Ben, que se complatz solet en eth madeish, hec ar òme brave e dable entath ben, e l’autregèc aguest lòc coma arras en senhau d’etèrna patz.
Er òme, per çò des sues colpes, s’estèc aciu pòc de temps: pes sues colpes cambièc era sua aunèsta arridalha e eth sòn doç léser en plors e en tristor.
Damb era fin de qué totes es commocions costades mès entà baish pes exalacions dera aigua dera tèrra, que se dirigissen tot çò que pòden entath calor, non shordèssen ar òme, se quilhèc aguest monte entath cèu autant coma as vist, e ei liure de totes eres deth punt a on se barre era sua pòrta.
Un còp entenut açò, te semblarà ja meravilhós que i age plantes que possen sense semes aparents.
Te cau saber, qu’era santa campanha que te trapes ei plia de tota sòrta de semes, e tie fruts qu’aquiu baish non se cuelhen.
Era aigua que ves non ges de cap vena que sigue ranauida pes bugassi qu’eth hered deth cèu convertís en ploja, coma un arriu qu’aquerís o pèrd cabal, senon que ges d’ua hònt invariabla e segura, que recep dera volentat de Diu tot çò que vèsse pes dus costats.
Per aguest, baishe damb ua vertut qu’esface era memòria deth pecat; per aute, renauís era memòria de tota bona accion.
Aciu se cride Leteo; en aute costat, Eunoe; e non còste es sòns efèctes se non se beu aciu prumèr qu’aquiu: eth sòn sabor supère a toti es auti.
Encara qu’era tua set sigue ja padegada, sense besonh de mès explicacions mies, per çò d’ua gràcia especiau, te balharè encara un corolari; e non me pensi qu’es mies paraules te siguen mens agradiues, se per tu excedissen as mies promeses.
Es qu’antigaments simulèren era edat d’aur e eth sòn estat erós, sonièren, en Parnasso, aguest lòc.
Aciu siguec innocenta era origina dera raça umana; aciu era primauèra e es fruts son etèrns: aguest qu’ei eth vertadèr nectar que parlen toti.
Alavetz me virè complètaments entàs mèns Poètes e vedí qu’auien acuelhut damb un arridolet aguesta darrèra explicacion: dempús tachè de nauèth es mèns uelhs ena beròia Dauna.
Dempús d’aqueres darrères paraules, seguic cantant tau qu’ua hemna enamorada: “Beati, quorum tecta sunt peccata.”88 E ara manèra des ninfes, que caminauen soletes pes ombriues sèuves, en complader-se es ues hugent deth Solei e es autes vedent-lo, se metec a caminar pera vòra contra eth corrent der arriu; e jo, madeish qu’era, seguí es sòns passi bracs damb es mèns.
Entre es dus non auíem hèt encara cent passi, quan es dues arribes equidistantes presentèren un marrèc, de sòrta que me trapè virat entà Orient.
Ath cap d’ua estona de caminar atau, se virèc era Dauna en redon e me didec: “Frair mèn, guarda e escota”.
E vaquí que pertot s’illuminèc era sèuva damb un resplendor tan sobte, que dobtè s’auie estat un relampit; mès, coma qu’aguest despareish dempùs de lúder, e aqueth se tardaue, cada còp mès ludent, didia jo ath mèn laguens: “Qué deu èster aquerò?” Passaue peth luminós aire ua doça melodia, per çò qu’eth mèn bon in me hec censurar er atreviment d’Eva; pr’amor qu’aquiu, a on aubedien era tèrra e eth cèu, ua hemna soleta e a penes formada, non podec tier eth hèt d’estar- se dejós de cap vel; quan se s’auesse estat resignada dejós d’eth, auria jo gaudit mès lèu, e dempús etèrnaments aqueres inefables delicies.
Tant qu’anaua jo cogitós pera contemplacion de tanti prumèrs fruts deth plaser etèrn, e desirós encara de mès gòis, er aire, semblable a un gran huec, apareishec dauant de nosati inflamat jos es verdes arrames, e era doça armonia qu’auíem percebut se convertic en un cant clar e diferent.
Ò sacrosantes vèrges!
Se bèth còp è suportat per vosates era hame, eth hered e es vesilhes, prestatz-me, a cambi, es ajudes qu’eth besonh m’obligue a demanar-vos.
Me cau que Helicon vèsse entà jo es sues aigües, e qu’eth cor d’Urania m’ajude a botar en vèrs causes a penes concebibles.
Aguesta Dauna represente, segontes quauqui comentaristes, ara Glèisa catolica.
Es beròis mòbles ahlamauen ena sua part superiora deishant anar ua lum fòrça mes clara qu’era Lua a mieja net e ara mitat deth sòn mes.
Me virè plen d’admiracion entath brave Virgili, e eth me responec damb ua guardada non mens plia d’estonament.
Dempús tachè de nauèth era mia atencion enes nauti candelèrs, qu’auançauen ena nòsta direccion tan doçaments qu’ua recent maridada les aurie vençut rapidaments.
Era Dauna me cridèc:
Alavetz vedí darrèr des lums, e coma guidades per aguestes, a fòrça personatges90, vestidi d’un blanc tan blos coma non a ludut jamès en mon.
Ara quèrra reludie era aigua, e miralhaue era part quèrra deth mèn còs; atau ei que me guardaua en era coma en un miralh.
Quan dera mia arriba estant arribè en un punt que solet er arriu me separaue d’aqueri, me posè entà guardar mielhor, e vedí es ahlames caminar entà dauant, deishant ath sòn darrèr er aire pintat damb traits que se retirauen a banderòles estenudes; de sòrta que sus eres se vedie claraments sèt bendes formades des colors qu’eth Solei hè eth sòn arc e Delia eth sòn cinturon.
Es patriarques, profetes, e d’au( sants varons que crederen ena venguda de Jesucrist.
Agues( dètz passi 3guren, segontes to( es comentaristes, es dètz manaments.
Simbèus des libres der Ancian Testament.
Simbèus des quate Evangelistes.
Es ales son simbèu dera rapiditat qu’er Evangeli recorrec eth mon.
Er espaci que restaue entre es quate l’ocupaue un car trionfau sus dues arròdes, qu’anaue tirassat per un falcon sagrat.
Aguest estenie es ales dauant dera benda deth miei e es tres d’ambdús costats, sense qu’interceptèsse cap d’eres en héner er espaci qu’ère comprenut entre eres.
Se quilhauen tant, que se les perdie de vista: era part deth sòn còs qu’ère audèth auie es membres d’aur, e es dera auta part èren blanqui tacadi de ròi.
Ne Escipion er African, ne enquia e tot August, heren jamès recrear-se a Roma ena contemplacion d’un car tan beròi, e autanplant comparant-lo damb eth, serie praube aqueth car deth Solei, que deviant-se deth sòn camin, siguec usclat, pes prècs dera Tèrra suplicanta, quan Jupiter siguec misteriosaments just.
Tres hemnes venguien dançant en cercle ath costat dera arròda dreta; ua d’eres tan ròia, qu’a penes se l’aurie distinguit laguens deth huec: era auta ère coma s’era sua carn e es sòns uassi siguessen d’esmerauda: era tresau se retiraue ara nhèu nauèth queiguda.95 Tant lèu anaue en cap era blanca coma era ròia; e segontes eth cant d’aguesta, atau ajustauen eth pas es autes, auançant lentes o rapides.
Ara quèrra deth car venguien alègres ues autes quate vestides de porpra en tot espaurir damb es sòns movements ath movement d’ua d’eres, qu’auie tres uelhs en cap.
Es quate Vertuts cardinaus: Prudéncia, JusVcia, Fortalesa e Templança.
Sant Lucas.
Sant Pau.
Sant Joan Apostòl, que quan escriuec er Apocalispsi, ère apròp des nauanta ans.
Quan eth car siguec dauant mèn, s’entenec un tron; e aqueri digni personatges, coma se se les auesse enebit seguir entà dauant, se posèren aquiu, ath còp qu’es candelèrs.
Quan s’arturèc eth septentrion deth prumèr Cèu, que jamès coneishec gessuda ne còga, ne mès broma baisha qu’eth vel que sus eth passèc eth pecat, e qu’aquiu ensenhaue a cadun eth sòn déuer, coma eth septentrion mès baish l’ensenhe ath que dirigís eth timon entà arribar en pòrt, es vertadèrs personatges qu’anauen damb eth Falcon sagrat e es sèt candelèrs se virèren entath car, coma entath finau des sòns desirs; e un d’eri coma enviat deth Cèu, exclamèc tres còps cantant: “Veni, sponsa, de Liban,” e toti es auti cantèren madeish dempús d’eth.
Atau coma es benauradi quan arribe era ora deth judici finau, se lheuaràn ara prèssa des sues hòsses, cantant “Aleluia” damb era sua votz ja remetuda, dera madeisha manèra se lheuèren sus eth car divin, “ad vocem tanti senis”, cent ministres e messatgèrs dera vida etèrna.
Jo, qu’è vist, en trincar eth dia, era part orientau complètaments rosada, era rèsta deth cèu ornat d’ua beròia serenitat, e eth ròstre deth Solei gessent caperat d’ombres, de sòrta qu’a trauèrs des bugassi qu’amortesien eth sòn resplendor, lo podie contemplar eth uelh pendent fòrça temps; dera madeisha manèra, a trauèrs d’ua broma de flors que gessie de mans angelicaus e queiguie sus eth car e ath sòn entorn, se m’apareishec ua dauna coronada damb huelhes d’olivèra sus un vel blanc, caperada damb un mantèl blanc, e vestida deth color d’ua ludenta ahlama.101 Eth mèn esperit, que hège fòrça temps que non s’auie quedat aclapat, tremolant d’estupor ena sua preséncia, sense qu’es mèns uelhs l’arreconeishessen, sentec, totun, eth gran poder der ancian amor, per çò dera amagada influéncia que d’era emanaue.
Tan lèu heric es mèns uelhs era nauta vertut que m’auie dominat abans que jo gessessa dera mainadesa, me virè tara quèrra, damb eth madeish respècte que cor eth mainatge entà sa mair, quan a pòur, quan ei aclapat, entà dider-li a Virgili: “Non a quedat en mèn còs ua soleta gota de sang que non tremole; e arreconeishi es senhaus dera mia anciana ahlama”.
Mès Virgili mos auie privat d’eth madeish; Virgili, eth plan doç Pair, Virgili que m’auie estat enviat per aquera, entara mia sauvacion.
Ne tansevolh tot çò que perdec era anciana mair podec empedir qu’es mies caròles escanaulides se banhèssen en trist plor.
Coma er almirant que va de proa a popa en tot examinar ara gent que va enes auti vaishèths, e l’encoratge a portar-se ben, dera madeisha manèra sus eth costat quèr deth car, vedí jo, quan me virè en enténer eth mèn nòm, qu’aciu se consigne de besonh, ara Dauna que se m’apareishec anterioraments velada pes vantades angelicaus, en tot dirigir es sòns uelhs entà jo der aute costat der arriu.
Encara qu’eth vel que baishaue deth sòn cap, enrodat des huelhes de Minerva, non permetesse que se vedessen es sòns traits, damb era sua actitud regia e capinauta seguic d’aguesta sòrta, coma aqueth qu’en parlar sauve es paraules mès caudes entath finau:
Guarda-me ben, que sò jo; sò, plan que òc, Beatriz.
Non sabies qu’er òme ei aciu erós?
Es mèns uelhs s’inclinèren entàs netes ondades; mès, en veder-me miralhat en eres, les dirigí entara èrba: tanta ère era vergonha qu’aclapèc eth mèn front.
Me semblèc Beatriz tan terribla coma ua mair irritada li semble ath sòn hilh, pr’amor qu’amare eth sabor dera pietat acèrba.
Era sauvèc silenci, e es angels cantèren còp sec: “In te Domine speravi”; mès que non passèren de “pedes meos”.
Atau coma era nhèu se congèle e s’endurís dauant dera bohada des vents d’Esclavonia, entre es arbes que creishen sus eth dors d’Italia; e dempús se convertís en liquid era madeisha, tanlèu era tèrra que pèrd era ombra mane eth sòn alend, madeish qu’eth huec que hon ua candèla; quedè sense lèrmes ne alends abans de qué cantèssen aqueri qu’es sues nòtes responen tostemp ara armonia des esfères celestiaus: mès, quan comprení pes sues doces paraules qu’auien pietat de jo, mès que s’auessen dit: “Hemna, per qué lo mautractes atau?”, eth gèu que sarraue eth mèn còr se des.heiguec en alendades e aigua, e amasa damb era mia angónia, gessec deth pièch pera boca e pes uelhs.
En èster Era, ça que la, quieta sus eth costat quèr deth car, dirigic es sues pietoses paraules d’aguesta sòrta, as compatisentes substàncies:
Vosati velhatz en etèrn dia, de sòrta que ne era net ne era sòn vos panen cap des passi que da eth sègle en sòn camin: atau, donc, responerè damb mès compde, pr’amor que me comprene aqueth qu’aquiu plore, e sente un dolor proporcionat ara sua fauta.
Pendent bèth temps lo sostenguí damb era mia preséncia: mostrant-li es mèns uelhs joeni, l’amiaua damb jo peth camin dret; mès, tanlèu siguí en lumedan dera dusau edat, e cambiè de vida, aguest se desseparèc de jo e s’autregèc a d’auti amors.
Quan pugè dera carn entar esperit, e creishí en beresa e vertut, siguí entada eth mens estimada e mens agradiua.
Endralhèc es sòns passi entà ua via faussa, en tot seguir darrèr d’enganhoses imatges deth ben, que non complissen totauments cap promesa: ne tansevolh m’a valut suplicar entada eth inspiracions, que per eres lo cridaua en sòmis o en d’autes manères, segontes eth pòc cabau que d’eres a hèt.
Queiguec tan baish, que toti es mèns mejans non èren ja pro entà sauvar-lo, se non li mostraua es races condemnades.
Per eth è visitat eth lumedan des mòrts, e dirigí es mèns prècs e es mies lèrmes ath que l’a amiat enquia aciu.
Que s’aurie violat eth naut decret de Diu, se passèsse eth Leteo e tastèsse taus parves sense auer pagat quauqua part dera peniténcia que hè vessar lèrmes.
Ò tu, qu’ès en aute costat deth sagrat arriu!, comencèc de nauèth a díder, seguint sense demora, e dirigint-me de dret es sues paraules, que ja ath prumèr còp de uelh m’auien semblat tan rigoroses; ditz, ditz s’aquerò ei vertat; que te cau respóner a tau acusacion.
Era demorèc un moment, e dempús didec:
En qué penses?
Era confusion e era pòur, amassa, m’arrinquèren un “òc” tan fèble, que siguec de besonh era ajuda dera vista entà comprener-lo.
Atau coma se trinque ua balesta per èster massa tibada era còrda e er arc, de sòrta qu’era flècha da ena diana damb mens fòrça, atau jo, m’estarnè en somics e alendades, e era votz aflaquida venguec a expirar enes mèns pòts.
Alavetz era me didec:
Ath miei des saludables desirs que venguien de jo, que te possauen a estimar eth ben, mès enlà deth quau non i a arren qu’aspirar, quini fossats insuperables o quines cadies as trapat entà pèrder de tau manèra era esperança de passar entà dauant?
E quini auantatges o atractius descurbires en aspècte de d’auti bens, entà que te calesse romar ath sòn entorn?
Plorant didí:
Era me responec:
Encara que carèsses o remisses çò qu’ara cohèsses, non per aquerò era tua fauta serie mens coneishuda: tau ei eth Jutge que la coneish!
Mès, quan era confession deth pecat ges dera pròpria boca deth pecador, era ròda se torne en nòste tribunau contra era lama dera espada.
Ça que la, pr’amor de qué te profite mès era vergonha deth tòn error, e pr’amor que un aute còp sigues mès fòrt en enténer es sirenes, depausa era causa deth tòn plor e escota: d’aguesta manèra saberàs qu’era mia carn sepultada t’auie d’endralhar entà ua direccion totafèt contrària.
E s’eth sublim plaser per veder-me te manquèc per çò dera mia mòrt, quina causa mortau t’auie d’excitar dempús es tòns desirs?
Ara prumèra herida que te costèren es causes falaces deth mon, t’auie calut lheuar es tòns uelhs entath cèu, en tot seguir-me a jo, que non èra ja coma eres.
Non s’aueren degut abàter es tues ales entà demorar aquiu naui còps, o ben quauqua punceleta o ua auta quinsevolh vanitat de tan cuerta durada.
Eth trende audereth què en dus o tres params; mès dauant des uelhs des ja caperadi de plumes, en bades se despleguen es hilats, en bades se lancen es flèches.
Jo m’estaua coma es mainatges que, mudi de vergonha e damb es uelhs tachadi en solèr, arreconeishen es sues fautes, e escoten de pès, empenaïts.
Era seguic:
Damb mens resisténcia se desarrigue era robusta encina, ja sigue as atacs des vents boreaus, o ath d’aqueth que ven deth país de Jarba, qu’aquera que, en enténer era sua orde, opausè jo entà lheuar eth cap; e quan li balhèc eth nòm de barba ath mèn ròstre, pro me’n sabí deth podom qu’embarrauen es sues paraules.
A tot darrèr, quan lheuè eth cap, avertí qu’es prumères creatures auien cessat d’espàrger flors, e es mies guardades, pòc segures encara, vederen a Beatriz virada entara fèra qu’ei ua soleta persona damb dues natures.
Caperada damb eth sòn vel, en aute costat dera verda arriba, me semblèc que se vencie ada era madeisha ena sua primitiua beresa, fòrça mès de çò que vencie as autes hemnes quan viuie en mon.
Era ortiga der empenaïment me ponchèc tant, que de totes es causes mortaus, era que mès me desvièc deth sòn amor me siguec era mès odiosa: eth racacòr me sarrèc eth còr de tau sòrta que me cuelhec ua malagana.
Çò que m’arribèc alavetz ac sap aquera que ne siguec era encausa de tot.
Quan eth còr me restituic era facultat de percéber es causes exteriores, vedí per dessús de jo ara Dauna qu’abans auia trapat soleta, e l’entení díder:
Cuelh-te, cuelh-te a jo!
Que m’auie submergit en arriu enquiara gòrja, e empossant-me ath sòn darrèr anaua caminant sus era aigua damb era leugeresa d’ua barca.
Era beròia Dauna dauric es sòns braci, enrodèc damb eri eth mèn cap, e me submergic de sòrta que me calec béuer era aigua.
Dempús me treiguec dehòra, e banhat coma èra, me presentèc as quate beròies dançaires, que cadua d’eres estenec eth sòn braç sus jo.
Aciu qu’èm ninfes, e en Cèu esteles: abans que Beatriz baishèsse en mon siguérem assignades coma sirventes sues.
T’amiaram dauant des sòns uelhs; mès es tres der aute costat, que ven mès luenh, agudaràn es tòns uelhs entà que percebes era placida lum que i a ath sòn laguens.
Falcon sagrat, a on ère Beatriz virada entà nosati.
De seguit higeren:
Mil desirs mès arderosi qu’era ahlama tirèren es mèns uelhs entad aqueri uelhs ludents, qu’encara èren tachadi en Falcon.
Coma eth Solei en un miralh, era dobla fèra se miralhaue en eri, ja d’ua manèra, ja de ua auta.
Pensa, lector, se jo seria meravilhat en veir tau objècte estar-se inalterable en eth madeish, e transformant-se ena sua imatge reflectida.
Mentre que, plia d’estupor e gaujosa, era mia amna tastaue aqueth aliment que, en satisfèr-la, la hège mès desirosa d’eth, aqueres tres, que mostrauen ena sua actitud èster d’ua jerarquia mès nauta, s’auancèren dançant ath compas des sòns angelicaus cants.
Vira, Beatriz, vira es tons uelhs sants (tau ère era sua cançon) entath tòn fidèu amic, qu’a hèt tanti passi per veder-te.
Per gràcia, hètz-mos era gràcia de desnishar-li eth tòn ròstre de sòrta que contemple era naua beresa que l’amagues.
Ò resplendor de lum etèrna!
Qui ei eth qu’en tot auer-se esblancossit ara ombra deth Parnasso, o begut ena sua hònt, non aurie era ment entelerida, en sajar representar-te tau quau auies apareishut aquiu a on eth cèu t’enrodaue, ressonant damb era sua acostumada armonia, quan te descurbires ar aire liure.
Qu’èren es mèns uelhs tan fixi e atentius entà padegar era sua set de dètz ans, qu’auia embotadi es auti sentits, en tot trapar ath delà, aqueri, trebucs, pertot, que non les permetien tier compde de d’autes causes; atau, donc, era santa arridalha les tirassaue damb es sòns anciani hilats.
Mès, ara valenta, m’obliguèren aqueres divesses a virar eth cap tara quèrra, pr’amor que les entenia díder: “Que guarde massa fixaments”, e era disposicion que se trapen es uelhs quan acaben d’èster heridi pes arrais deth Solei, me deishèc pendent bèth temps sense vista; quan se remeteren es mèns uelhs dauant de un aute petit resplendor ( e digui petit, comparant-lo damb era grana lum que d’era m’auia separat ara fòrça), vedí qu’era gloriosa armada s’auie virat entara dreta, recebent en ròstre es arrais deth Solei e es des sèt ahlames.
Atau coma entà sauvar-se ua unitat militara romana, se retire amagada jus es escuts, e torne damb eth sòn estandard abans qu’age acabat complètaments era sua evolucion, atau era milicia deth règne celestiau que precedie ath car desfilèc tota, abantes de qué aguest auesse virat era sua lança.
De seguit es hemnes tornèren a plaçar-se apròp des arròdes, e er Falcon sagrat metec en movement eth car benedit, de sòrta que non s’agitèc deguna des sues plumes.
Era beròia Dauna que me hec trauessar er arriu, Estacio e jo, seguíem ara ròda que descriuec en virar er arc mendre.
Caminant d’aguesta sòrta a trauèrs dera nauta seuva desabitada per tòrt d’aquera que credec ara sèrp, ajustaua es mèns passi ath cant des angels.
Ua flècha gessuda der arc recor, dilhèu en tres còps, er espaci qu’auíem auançat, quan baishèc Beatriz.
Entení que toti gasulhauen: “Adam!” De seguit entornegèren un arbe complètament despolhat de huelhes e de flors en totes es sues arrames.
Era sua copa, que s’estenie a mida qu’er arbe se lheuaue, serie, per çò dera nautada, admirada pes indis enes sues seuves.
Benedit, sigues, ò Falcon sagrat, que damb eth tòn bèc non arrinquères arren d’aguest tronc doç entath gost, dempús que, per çò d’auer-lo tastat, s’inclinèc entath mau er apetit uman!
D’aguesta manèra se sauve eth seme de tota justícia.
E en tot virar-se entath timon que d’eth auie tirassat, l’amièc entath pè dera planta veuda des sues huelhes, e deishèc estacat ada era eth car qu’ère d’era.
Atau coma es nòstes plantes se tornen regdes quan era grana lum baishe damb aquera qu’irradie darrèr des celèsti Peishi, e dempús se vestís cada ua damb eth sòn pròpri color abans de qué eth Solei guide es sòns shivaus jos ua auta estela, dera madeisha manèra se renauic er arbe qu’es sues arrames èren abans tan nudes, cuelhent colors mens viui qu’es dera ròsa, encara que mès qu’es dera violeta.
Jo non podí enténer, ne aciu baish se cante, er imne qu’aquera gent entonèc alavetz, ne tanpòc podí enténer tot eth cant enquiath finau.
Se me siguesse possible descríuer se com s’esclipsèren aqueri despietosi uelhs que tan cara paguèren era sua excessiua vigilància, entenent es aventures de Siringa, representaria, coma un pintor que còpie un modèl, era manèra de com m’esclipsè; mès qu’ac hèsque quinsevolh que sàpie imaginar-se ben eth sòmi.
Passi, donc, entath moment que me desvelhè, e digui qu’un resplendor estarnèc eth vel deth mèn sòmi, ath còp que me cridaue ua votz: “Lhèua-te, qué hès?” Coma Pèir, Joan e Jacobo, amiadi a veir es floretes deth pomèr, que hè as angels cobejosi dera sua fruta e perpetuaus es nòces en cèu; e espauridi peth resplendor divin, se remeteren en enténer era paraula qu’a interromput sòns majors, e vederen era sua companhia amendrida pera abséncia de Moisés e Elies, e cambiada era tunica deth sòn Mèstre, atau me desvelhè jo, en veir inclinada sus jo aquera pietosa hemna qu’auie guidat anterioraments es mèns passi entar arriu; plen d’inquietud, didí:
A on ei Beatriz?
Ad aquerò me responec:
Guarda-la seiguda sus es arraïcs e jos eth nau huelhatge d’aguest arbe.
Guarda era companhia que l’enròde: es auti se’n van entà naut damb eth Falcon sagrat, en tot entonar cants mès doci e mès prigonds.
Sabi pas se siguec mès longa era sua responsa; pr’amor que se trapaue un aute còp dauant des mèns uelhs aquera que m’empedie botar era mia atencion en cap auta causa.
Qu’ère seiguda, era soleta, ena tèrra vertadèra, coma deishada aquiu entà susvelhar eth car que vedí estacar ara bifòrma fèra.
Ath sòn entorn formauen un cercle es sèt Ninfes amiant enes mans aqueres lums que non pòden amortar er Aquilon ne er Astre.
Pòc de temps abitaràs aguesta seuva, e seràs etèrnaments, damb jo, ciutadan d’aquera Roma a on Crist ei roman.
Per tant, tacha es tòns uelhs en aguest car entath ben deth mon que viu mau, e quan entornes en eth, escriu çò qu’as vist.
Atau parlèc Beatriz, e jo, totafèt somés as sues ordes, botè era mia ment e es mèns uelhs aquiu a on era volec.
Jamès tan rapidaments partic er arrai d’espessa broma, quan què deth mès luenhant confinh der aire, coma vedí jo ar audèth de Jupiter precipitar-se e baishar per arbe, trincant era sua crospa, ja que non i auie flors ne huelhes naues: e damb tota era sua fòrça heric eth car, e lo hec trantalhar coma vaishèth combatut pera tempèsta, qu’es ondades esbaucen, ja a babor, ja a estribor.
Vedí dempús calar-se en car a un vop, que semblaue non auer cuelhut jamès cap bon aliment: mès, repotegant-lo era mia Dauna per çò des sues lèges colpes l’obliguèc a húger tan precipitadaments coma li permeteren es sòns uassi descarnadi.
De seguit, per a on auie vengut abantes, vedí ara agla baishar enquiara caisha deth car, e deishar-la caperada des sues plumes: e parièr ara votz que ges d’un còr entristit, gessec deth cèu ua votz que didie: “ Ai, vaishèth mèn, guaire mau cargada ès!” Dempús me semblèc que se daurie era tèrra entre es dues arròdes, e vedí gésser un dragon que calèc era sua maligna coa en car, e retirant-la dempús coma era abelha eth sòn visperon, se hec a vier damb era ua part deth hons, e s’aluenhèc fòrça content.
Çò que restèc deth car, coma era tèrra fertila que se capère d’agram, se curbic dera pluma aufrida pera agla dilhèu damb ua intencion casta e benigna; e d’era se curbiren ua e auta arròda e era lança en mens temps deth que manten era boca dubèrta ua alendada.
Transformat d’aguesta sòrta er edifici sant, gesseren des sues diferentes parts diuèrsi caps, tres d’eri sus era lança, e es auti un en cada angle.
Es prumèrs auien còrnes coma es bueus; mès es auti sonque auien ua còrna per front: jamès s’an vist semblables monstres.
Tan segura coma ua fortalesa sus ua nauta montanha, vedí seiguda en car a ua prostituta escarrabilhada, passejant era sua guardada ath sòn entorn.
E coma entà empedir que l’ac treiguessen, vedí a un gigant botat de pès ath sòn costat, e ambdús se punauen de tant en tant; mès, en auer virat era es sòns uelhs cobejosi e errants entà jo, eth herotge aimant la foetèc de cap a pès.
Es hemnes comencèren ploroses ua doça salmodia, cantant alternatiuaments, ja es tres, ja es quate: “Deus venerunt gentes.”102 E Beatriz, alendant pietosa, les escotaue tant aclapada, que pòc mens i estèc Maria ath pè dera Crotz.
Quan es autes vèrges l’autregèren era escadença de parlar, botant-se de pès, responec alugada coma eth huec:
Dempús amassèc dauant d’era as sèt, e solet damb un senhau, mos hec partir darrèr d’eres a jo, ara Dauna, e ath sabent que demorèc ena nòsta companhia.
Atau s’aluenhaue, e non me pensi qu’auesse hèt dètz passi, quan heric es mèns uelhs damb es sòns uelhs e damb ua mina tranquila me didec:
Quan siguí près d’era, coma me calie, higec:
M’arribèc çò qu’aqueri que, per excessiua reveréncia, quan parlen damb es sòns superiors, non pòden hèr gésser aisidaments es paraules dera sua boca, e responí gasulhant:
Me responec:
Voi qu’a compdar d’ara, dèishes de cornèr aguest temor e aguesta vergonha, entà que non parles coma er òme que sónie.
Te cau saber qu’eth veire que trinquèc era sèrp siguec e non ei; mès eth colpable se pense qu’era resvenja de Diu non se venç damb sortilègis.
E dilhèu era mia prediccion escura, coma es oracles de Temis e d’Esfinge, non te convenç, perque, coma eri, ofusque er enteniment; mès, lèu lèu es hèts seràn es Nayades que resòlven aguest dificil enigma, sense crànher pes bestiars e ne pes horments.
Nòta aguestes paraules, e tau que gessen des mèns pòts ensenha-les as que viuen damb aquera vida que non ei qu’ua rapida corsa entara mòrt: bremba-te’n, ath delà, quan les escriues, de non amagar com as vist era planta, qu’a estat panada tres còps.
Qui la des.huelhe o la trinque ofense coma se siguesse un renec a Diu, que la hec santa sonque entath sòn usatge.
Per auer nhacat eth sòn frut, era prumèra amna demorèc en dolor e en desir, pendent cinc mil ans, e mès encara ath qu’en eth madeish castiguèc era sua nhacada.
Eth tòn esperit ei miei adormit, se non compren que sonque per ua causa singulara ei aqueth arbe tan naut, e tant ampla era sua copa: e s’es vani pensaments non auessen estat ar entorn dera tua ment coma es aigües der Elsa, e eth plaser que te costèren non l’auessen tacat coma Piramo taquèc era mora, solet per tantes circonstàncies arreconeisheries morauments era justícia de Diu ena proïbicion de tocar aqueth arbe.
Mès, coma que veigui era tua intelligéncia petrificada e tant escurida peth pecat, que t’enludèrne era lum des mies paraules, voi que te les hèsques a vier, se non escrites, aumens estampades en tu madeish, per çò d’aqueth motiu qu’eth pelegrin amie eth bordon enrodat de palmes.
Li responí:
Atau coma era cera sauve inalterabla era imatge qu’en era estampe eth sagèth, dera madeisha manèra era vòsta a quedat estampada en mèn cervèth.
Mès, per qué era vòsta desirada paraula se lhèue tant sus eth mèn enteniment, que coma mès sage de comprener-la mens ac artenh?
Entà que coneishes, didec, aquera escòla qu’as seguit, e com a de poder era sua doctrina seguir es mies paraules; e veigues qu’eth vòste camin se dessepare autant deth divin, coma diste era Tèrra deth cèu que vire rapidaments ara màger nautada.
Alavetz li responí:
Qu’ei que tu non te’n pòs rebrembar, me didec arrint; bremba-te’n de qué as begut es aigües deth Leteo; e se deth hum se dedusís eth huec, d’aguest desbrembe se’n seguís claraments qu’era tua volentat ocupada en d’autes causes, ère colpabla.
Mès en avier seràn es mies paraules tan nudes coma les calgue desnishar ath tòn rude enteniment.
Eth Solei, mès ludent e damb passi mès lents, trauessaue eth cercle deth Meridian, que càmbie de posicion sivans d’a on se guarde, quan en extrèm d’ua capa ombriua, semblabla as que se ven jos es huelhes verdes e es neres arrames per a on amien es Aups es sòns hereds arriuets, s’arturèren es sèt hemnes, coma s’arture era tropa que va dauant de toti, s’ei que trape quauqua nauetat en sòn camin.
Dauant d’eres me semblèc veir gésser eth Tigris e er Eufrates d’ua madeisha hònt, e coma amics desseparar-se lentaments.
Ò, lum!, ò glòria dera raça umana!
A tau pregunta me contestèren:
Demana-li a Matilde que t’ac digue.
E era beròia Dauna responec coma aqueth que se desencuse:
Beatriz higec:
Dilhèu un interès màger, d’aguesti que fòrça còps trèn era memòria, a escurit era sua ment respècte as auti objèctes.
Mès guarda er Eunoe, que s’esguitle per aquiu; amia-lo entada eth, e sivans acostumes, reanima era sua amortesida vertut.
Coma ua amna gentila que d’arren se desencuse, senon qu’adapte era sua volentat ara des auti tanlèu l’ac balhen a conéisher mejançant bèth senhau, dera madeisha manèra se metec en marcha era bèra Dauna tanlèu siguí ath sòn costat, e didec a Estacio damb era sua gràcia femenina:
Vene damb eth.
Lector, s’auessa mès espaci entà escríuer, cantaria, en part, era doçor des aigües que d’eres non m’auria assadorat jamès; mès coma que ja son plei toti es papèrs dispausadi entad aguest dusau cant, eth fren der art non me dèishe vier mès enlà.
Era glòria d’Aqueth que tot ac botge s’esparg per univèrs, e lutz en ues parts mès e en d’autes mens.
Jo siguí en cèu que recep mès quantitat de lum, e vedí taus causes, que ne les sap ne les pòt condar aqueth que baishe d’aquiu naut; pr’amor qu’era nòsta intelligéncia, en tot apressar-se ara fin des sòns desirs, apregondís tant, qu’era memòria non pòt tirar entà darrèr.
Ça que la, tot çò qu’era mia ment age pogut apilerar de çò que tanh ath regne sant, serà en avier objècte deth mèn cant.
Ò brave Apolo!
Hètz de jo entad aguest darrèr trabalh un veire plen deth tòn valor, tau coma ac exigisses entà autrejar eth tòn laurèr estimat; pr’amor que s’enquia aciu n’è auut pro damb un cimalh deth Parnasso, ara me calen es dus entà entrar ena rèsta dera mia corsa.
Entra en mèn sen, e boha-me ath laguens er alend qu’ères possedit quan treigueres es membres de Marsias dehòra dera sua pèth.
Ò divina vertut!
Se te prèstes a jo, de sòrta que jo posca hèr veir era ombra deth règne benaurat estampada ena mia tèsta, me veiràs acodir ath tòn arbe estimat e coronar-me alavetz d’aqueres huelhes; donques qu’er ahèr deth mèn cant e eth tòn favor me haràn digne d’aquerò.
Tan pòqui viatges, ò Pair, se recuelh eth laurèr deth trionf, ja coma Cesar, ja coma poèta (per tòrt e vergonha dera umana volentat), que quan un cuelh er in d’artenher-lo, eth huelhatge li calerie difusar era alegria ena erosa divinitat delfica.
A un petit bualh lo seguís ua grana ahlama: dilhèu dempús de jo i aurà qui prègue damb mielhor votz entà que respone Cirra.
Era lampa deth mon se presente as mortaus per diuèrses dubertures; mès quan se dèishe guardar per aquera qu’en era s’amassen quate cercles, formant tres crotzes, alavetz ges damb mielhor cors e damb mielhor estela, e modèle e sagère mès ara sua manèra era cera deth nòste mon.
Per aquera dubertura auie hèt dia aquiu, e aciu auie hèt net: lèu tot aqueth emisfèri ère ja blanc, e era auta part nera, quan vedí a Beatriz virada entath costat quèr, guardant ath Solei; jamès ua agla l’a guardat damb tanta fixitat.
E dera madeisha manèra qu’un dusau arrai ges deth prumèr, e se remonte entà naut, madeish qu’eth pelegrin que vò virar-se, atau era accion de Beatriz, penetrant a trauèrs des mèns uelhs ena mia imaginacion, costèc era mia, e tachè es uelhs en Solei, contra eth nòste costum.
Que me siguec impossible guardar pendent guaire temps ath Solei; mès non tant coma que non lo podessa veir pampalhejar ath sòn entorn, coma eth hèr que ges rosent deth huec; e de ressabuda me semblèc qu’un nau dia se junhie ath dia, coma s’Aqueth que pòt, auesse ornat eth Cèu damb un aute Solei.
Beatriz guardaue fixaments es etèrnes esfères, fixè es mèns uelhs en era, desviant-les d’aquiu naut: en tot contemplar-la, me transformè interioraments, coma Glauco en tastar era èrba que lo hec en mar companh de d’auti Dius.
Que non ei possible exprimir damb paraules er acte de passar entà un grad superior era natura umana; mès qu’ei pro eth mentat exemple entad aqueth qu’era gràcia divina li resèrve tau experiéncia.
Ò Amor, que govèrnes eth cèu!
Tu, que me lheuères damb era tua lum, sabes se jo èra alavetz solet aquera part de jo que creères prumèr.
Quan era rotacion des cèus, qu’eternizes per çò deth desir qu’eri an de tier-te, tirèc era mia atencion damb era sua armonia, que regularizes e distribuïsses, me semblèc qu’alavetz s’alugaue damb era ahlama deth Solei autant d’espaci deth cèu, que ne es ploges ne es arrius an costat jamès tant extens lac.
Era nauetat des sons e tan gran resplendor m’usclèren de tau sòrta eth desir de conéisher era sua encausa, que jamès è sentut tan ponchent visperon.
Atau, donc, Era, que vedie eth mèn interior coma jo madeish, dauric era sua boca entà padegar eth mèn excitat anim, abantes que jo la daurissa entà preguntar-li, e comencèc a díder:
Tu madeish t’empeguisses damb es tues fausses idies, de tau sòrta que non ves çò que vederies se les auesses hèt enlà.
Que non ès ja ena Tèrra, segontes te penses: er arrai, hugent dera region a on se forme, non cor tan rapidaments coma tu ascenes entada era.
Que ja me veigui, damb plaser, liure dera mia primitiua admiracion; mès ara m’estone se com ei que posqui passar a trauèrs d’aguesti còssi leugèrs.
Per çò que Beatriz, lançant ua pietosa alendada, dirigic entà jo es sòns uelhs damb aqueth aspècte que se vestís era mair en enténer ua asenada deth sòn hilh, e repliquèc:
Totes es causes sauven un orde entre eres; e aguest orde ei era forma, que hè ar univèrs semblable a Diu.
Aciu ven es nautes creatures eth signe dera etèrna sabença, qu’ei eth fin entath quau s’a creat er orde dit abans.
En aqueth que parli, totes es natures tènden e, sivans era sua diuèrsa esséncia, s’aprèssen mès o mens ath sòn principi.
Atau ei, donc, que s’endralhen entà diferents pòrts a trauèrs deth gran mar der èsser, e cadua damb er instint que se l’autregèc entà amiar-lo a tèrme.
Aguest instint qu’ei eth qu’amie ath huec entara Lua; eth que prebotge es prumèrs movements deth còr enes mortaus, e eth que concentre e hè compacta ara Tèrra.
E aguest arc se dispare, non solet contra es creatures desaprovedides d’intelligencia, senon tanben contra es qu’an intelligéncia e amor.
Era Providéncia, qu’ac ordene tot, hè damb era sua lum que sigue tranquil eth cèu qu’en eth vire eth qu’a màger velocitat: aquiu ei a on ara, coma en lòc designat, mos amie era vertut dera còrda d’aqueth arc que dirigís tot çò que lance entà un objècte agradiu.
Qu’ei vertat que, atau coma era forma non sauve, a viatges, armonia damb es intencions der art, pr’amor qu’era matèria ei sorda entà respóner, atau d’aguesta direccion se desvie dilhèu era creatura, qu’a eth poder d’inclinar-se entà un aute costat, per mès que sigue impulsada d’aguesta sòrta, e què (coma se pòt veir quèir eth huec d’ua broma), s’eth sòn prumèr inpuls la desvie entara Tèrra per un faus plaser.
Non te cau, donc, admirar-te mès dera tua ascension, que de veir a un arriu baishar de naut de tot d’ua montanha enquiara sua basa.
Çò de meravilhós en tu, serie que, liure de tot obstacle, t’auesses seigut baish, coma ne serie eth qu’era viua ahlama s’estèsse quieta e apegada ena Tèrra.
Dit aquerò, lheuèc es sòns uelhs entath Cèu.
Ò vosati, que, desirosi d’escotar-me, auetz seguit en ua petita barca ath darrèr deth mèn vaishèth que navègue cantant, viratz entà veir de nauèth es vòstes plages!
Non vos caletz ena mar, pr’amor que dilhèu, en perder-me jo, demoraríetz perdudi.
Era aigua que per era jo vau non siguec jamès recorruda; Minerva bohe ena mia vela, Apolo m’amie e es nau Muses me mòstren es Osses.
E vosati es que, en brac numèro, quilhèretz hè temps es guardades entath pan des angels, que d’eth se viu aciu, mès sense que jamès se quède un hart, pro podetz dirigir era vòsta nau entath mar, seguint era mia tralha sus era aigua que s’esface de seguit.
Aqueri gloriosi eròis que passèren a Colcos non s’admirèren quan vederen a Jason convertit en boièr, coma vos admiratz ara vosati.
Era innata e perpetua set deth deiforme reiaume mos hège anar tan rapids coma rapid vedetz ath madeish cèu.
Beatriz guardaue entà naut, e jo la guardaua ada era; e dilhèu en mens temps que se place ua flècha, e se lance der arc e vòle, me vedí vengut en un punt a on ua causa admirabla tirèc era mia atencion: per çò que, Aquera que non li podien èster amagadi es mèns sentiments, virada entà jo tant agradiua coma beròia, me didec:
Me semblaue que s’estenie entà nosati ua broma lucida, densa, solida e ludenta, coma un diamant herit pes arrais deth Solei.
Era etèrna margarida mos recebec ath sòn laguens, coma era aigua que, en tot estar-se junhuda, recep un arrai de lum.
Se jo èra còs, e s’ena tèrra non se concep se com ua dimension ne pòt adméter a ua auta, sivans se passe quan un còs penetre en aute, mos calerie èster usclats fòrça mès peth desir de contemplar aquera esséncia, qu’en era se ve com Diu e era nòsta natura se junheren.
Aquiu se veirà aquerò que credem pera fe; mès sense cap demostracion, donques que serà coneishut per eth madeish, coma era prumèra vertat qu’er òme cre.
Jo responí:
Senhora, que sò tant arregraït, que balhi es gràcies ad Aqueth que m’a aluenhat deth mon mortau.
Es taques dera Lua, que, sivans, era plèba, èren Caín damb un hèish de lenha.
Arric un shinhau e dempús didec:
S’era pensada des mortaus se horavie a on era clau des sentits non pòt daurir, non aurien en realitat de ponchar-te ara es flèches dera admiracion; pr’amor que ves que, s’era rason seguís as sentits, a d’auer fòrça cuertes es ales; mès ditz-me se qué ei çò que penses respecte ad aquerò.
Li responí:
Era repliquèc:
Veiràs d’ua manèra cèrta qu’era tua credença ei basada en ua idia faussa, s’escotes ben er argument que te vau a opausar-te.
Era ueitau esfèra vos mòstre fòrça lums, que se pòt veir que presenten aspèctes diferents atau en qualitat coma en quantitat.
S’aquerò siguesse efècte solet der enrariment e dera densitat, en totes eres i aurie ua soleta e identica vertut, encara que distribuïda en màger o mendre abondor e proporcionauments as sues respectiues masses.
En èster diuèrses es vertuts, de besonh les cau èster eth frut de principis formaus; e aguesti, exceptat un, quedarien esbauçadi mejançant eth tòn rasonament.
Ath delà, s’er enrariment siguesse era encausa d’aqueres taques que sus eres me preguntes, alavetz, o eth planeta serie en quauqui punts privat dera sua matèria, de punta a punta, o ben dera manèra qu’altèrnen en un còs gras çò de gròs o çò de magre, atau eth volum d’aguest se compausarie de huelhes diferentes.
Se siguesse cèrt çò prumèr, se manifestarie enes eclipsis de Solei, pr’amor qu’era lum d’aguest passarie a trauers dera Lua, coma trauèsse per quinsevolh còs enrarit.
Aquerò non ei atau: per tant mos cau examinar era auta suposicion; e s’arribi tanben a anular-la, veiràs demostat çò de faus dera tua opinion.
S’aguest còs enrarit non arribe d’un costat en aute dera Lua, ei de besonh qu’acabe en bèth punt a on eth sòn contrari non dèishe passar era lum, e qu’er aute arrai reflectís d’aquiu, coma eth color se reflectís en un cristau qu’ei folrat d’estanh.
Mès tu dideràs qu’er arrai apareish aquiu mès escur qu’en d’autes parts, perque se reflectís d’ua màger prigondor.
D’aguesta replica te pòt desliurar era experiéncia, se bèth còp la ties, per èster era hònt d’a on nèishen es arriuets des vòstes arts.
Virat atau entada eri, hè qu’ena tua esquia se quilhe ua lum qu’illumine es tres miralhs, e torne entà tu reflectida per toti: alavetz, encara qu’era lum reflectida sigue mens intensa en mès distant, veiràs que lutz madeish enes tres.
Esbugassat ja eth prumèr error deth tòn enteniment, dera madeisha manèra qu’impulsat pes arrais caudi s’esbugassen eth color e eth hered primitius dera nhèu, te voi mostrar ara ua lum tan viua, qu’a penes apareishe senteràs es sòns relampits.
Laguens deth Cèu dera divina patz se botge un còs, qu’ena sua vertut s’està er èsser de tot eth sòn contengut.
Eth Cèu que vie, qu’a tantes esteles, distribuís aguest èsser entre diuèrses esséncies, desparières d’eth e qu’en eth son contengudes.
Es auti cèus, per diuèrses e diferentes manères, dispausen entàs sòns fins aqueres causes desparières que i a en cada un, e es sues influéncies.
Aguesti organs deth mon van baishant atau de grad en grad, coma ves ara, de sòrta qu’aquerissen deth superior era vertut que comuniquen ar inferior.
Guarda ben se com vau per aguest camin entara vertat que desires, pr’amor que dempús sàpies per tu solet véncer quinsevolh dificultat.
Eth movement e era vertut des sagrades esfères les cau procedir des benauradi motors, dera madeisha manèra que der artifex procedís era òbra deth martèth.
Aqueth cèu, que tantes lums ornen, recep forma e vertut dera intelligéncia prigonda que lo botge, e se transforme en sòn sagèth.
E atau coma era amna laguens deth nòste povàs s’esparg entàs diferents membres, dables entà diferentes facultats, atau era intelligéncia desplegue pes esteles era sua bontat multiplicada, virant sus era sua unitat.
Cada vertut se junh de diferenta manèra damb eth preciós còs que vivifique, e qu’en eth suscite coma en vosati era vida.
Per çò dera placida natura que se derive, aguesta vertut barrejada damb es còssi celestes lutz en eri, coma era alegria en un viston arderós.
D’era procedís era diferéncia que s’obsèrve d’ua lum en auta, e non des còssi densi e enrarits; era ei eth principi formau que produsís çò escur e çò clar, segontes era sua bontat.
Aqueth Solei que prumèraments usclèc d’amor eth mèn còr106 m’auie descubèrt, damb es sues pròves e refutacions, eth doç aspècte d’ua beròia vertat; e jo, entà cohessar-me desenganhat e convençut, lheuè eth cap, autant coma ère de besonh entà declarà’c d’ua manèra decidida.
Mès apareishec ua vision, que en hèr-se perceptibla me tirèc de tau sòrta entada era, que ja non me’n brembè dera mia confession.
Atau coma a trauèrs de cristaus regdes e transparents o d’aigües netes e tranquilles, encara que non tan prigondes que s’escurisque eth hons, arriben ena nòsta vista es imatges tant aflaquides, qu’ua pèrla en un front blanc non la distinguirien mès feblaments es nòsti uelhs, atau vedí jo fòrça ròstres prèsti a parlar-me; per çò que queiguí en error contrari ad aqueth qu’aluguèc er amor entre un òme e ua hònt107.
Tanlèu les distinguí, en creir que siguessen imatges reflectides en un miralh, virè es uelhs entà veir es còssi qu’ada eri corresponien; e coma non vedí arren, les dirigí de nauèth entà dauant, tachant-les en mèn doç Guida, qu’arrint deishaue anar viui arrais des sòns santi uelhs.
Non te’n hèsques de qué me n’arrisca deth tòn mainadenc pensament, me didec; pr’amor que non s’empare encara eth tòn pè sus era vertat, e coma de costum, te hè inclinar entàs illusions.
Aguestes que ves son vertadères substàncies, relegades aquiu per auer mancat as sòns vòts.
Per tant, parla damb eres, e escota e cre tot çò que te diguen; pr’amor qu’era vertadèra lum que les alègre non permete que se tòrcen es tòns passi.
Ò esperit ben creat, que jos es arrais dera vida etèrna sentes era doçor que non se compren jamès se non s’a tastat!
Me serà fòrça agradiu que te dignes dider-me quin ei eth tòn nòm e quina ei era vòsta sòrt.
Ad aquerò responec lèu e damb uelhs arridolents:
Era nòsta caritat jamès barre es pòrtes a un desir just, en èster coma aquera que vò que se li retire tota era sua cort.
Beatriz Hè referéncia ara fabula de Narcis.
Es nòstes afeccions que solet alugue er amor der Esperit Sant, se n’alègren der orde assignat per eth, e mos a tocat en sòrt aguest lòc que semble tan baish, pr’amor que negligírem es nòsti vòts e en part non sigueren observadi.
Ad aquerò li responí:
Enes vòsti admirables ròstres lutz un sabi pas qué de divin, que càmbie eth prumèr aspècte que s’a conservat de vosates.
Plan per aquerò non siguí mès prèst a rebrembar; mès ara acodís ena mia ajuda çò que tu me dides, de sòrta que m’ei mès aisit arreconeisher-te.
Mès ditz-me: vosates qu’ètz aciu eroses, desiratz èster en un aute lòc mès naut entà veir mès o entà hèr-vos mès amigues?
Frair, era vertut dera caritat padegue era nòsta volentat, e aguesta vertut mos hè estimar solet çò qu’auem, e non auer talents d’arren mès.
Se desirèssem estar mès nautes, eth nòste desir serie en desacòrd damb era volentat d’Aqueth que mos amasse aciu; desacòrd que non admeten es esfères celestiaus, coma veiràs se considères ben qu’aciu ei condicion necessària estar junhudes a Diu pera caritat, e pera natura d’aguesta madeisha caritat.
Tanben ei essenciau entara nòsta existéncia benaurada uniformar era pròpria volentat ara de Diu, de sòrta qu’es nòstes madeishes volentats se honen en ua de soleta.
Atau ei qu’en èster coma èm distribuïdes de grad en grad per aguest règne, li platz a tot eth, pr’amor que platz ath Rei qu’era sua volentat forme era nòsta.
Ena sua volentat que i é era nòsta patz; era ei eth mar a on va a parar tot çò qu’a creat, o aquerò que hè era natura.
Alavetz comprení claraments se per qué en Cèu tot ei Paradís, encara qu’era gràcia deth Suprèm Ben non ploigue pertot dera madeisha manèra.
Mès, atau coma sòl passar qu’ua parva mos sadore, e que sentam encara apetit per ua auta, de sòrta que demanem aguesta e refusem aquera, atau hi jo damb eth gèst e damb era paraula, entà saber per era quin siguec eth teishut qu’era sua lançadora non contunhèc manejant enquiath finau.
Ua vertut perfècta, un merit eminent placen en un cèu mès naut a ua hemna,108 me didec, segontes se pòrte aquiu baish en vòste mon, er abit e eth vel monacau, damb era fin de qué enquiara mòrt se visque net e dia damb aqueth espós, qu’ada eth li platz tot vòt qu’era caritat hè cossent ath sòn desir.
Entà seguir-la, hugí deth mon, joeneta encara, e m’embarrè en sòn abit, e prometí observar era regla dera sua orde.
Posterioraments, quauqui òmes, mès acostumadi ath mau qu’ath ben, me heren enlà dera doça clausura.
Diu se’n sap de quina siguec dempús era mia vida…!
Çò que digui de jo, ac digui tanben d’aguesta auta amna esplendida que se te mòstre ara mia dreta, e qu’en era lutz tota era lum dera nòsta esfèra: que siguec monja, e tanbèn li panèren deth cap era ombra des sagrades tòques; mès quan entornèc en mon, contra eth sòn gost e contra era lei, non se treiguec jamès eth vel qu’ère en sòn còr.
Aguesta ei era lum dera gran Constanza, que d’eth dusau prince poderós dera casa de Suabia amainadèc ath tresau, darrèra poténcia d’aguesta raça.
Atau me parlèc e comencèc a cantar dempús “Ave Maria”, e cantant despareishec, coma ua causa pesanta a trauèrs dera aigua prigonda.
Es mèns uelhs, que la seguiren tant que me siguec possible, dempús que la perderen, se virèren complètaments entà Beatriz: mès aguesta lancèc taus treslusors sus era mia guardada, que non les podí tier en prumèr moment, que per aquerò me tardè mès en preguntar-li.
Santa Clara, qu’ara sua Orde pertanhie Piccarda.
Un òme liure d’escuélher entre dus minjars madeish distants d’eth qu’ahisquen dera madeisha manèra eth sòn apetit, moririe de hame abans de hèr-se a vier ena boca un des dus.
Dera maneisha manèra s’estarie immobil un anhèth entre dus ahaimats lops, en tot cranher-les parièr, o un gosset entre dus dams.
Plan per aquerò no me colpi ne me vanti d’auer carat, en tot tier-me en suspens tanben dus dobtes; donques qu’eth mèn silenci ère necessari.
Jo caraua, mès amiaua pintat en ròstre eth mèn desir, e en eth campaue mès clara era mia pregunta que se l’auessa exprimit mejançant paraules.
Beatriz hec madeish que Daniel en desliurar a Nabucodonosor d’aquera colèra que l’auie hèt crudèu injustaments, e me didec:
Pro que veigui se com te tirasse un e un aute desir, de sòrta qu’eth tòn curiosèr s’estaque ada eth madeish de tau sòrta, que non se mòstre damb paraules.
Penses atau: s’era bona volentat persevère, per quina rason era violéncia des auti a d’amendrir era mida deth mèn merit?
Tanben t’aufrís motiu de dobte eth hèt de qué es amnes, per çò que semble, vòlen entàs esteles, segontes era senténcia de Platon.
Taus son es questions que pesen madeish sus era tua volentat; mès abans me tierè en aquerò qu’a mès hèu.
Eth serafin que mès gaudís de Diu, Moisés, Samuel, quinsevolh des dus Joans que volgues alistar, era madeisha Maria, non an eth sòn sèti en un lòc desparièr d’aqueth a on demoren aguesti esperits qu’aciu se t’an apareishut, ne eth sòn estat de beatitud tie fixada mès o mens durada, senon que toti apolidissen eth prumèr cercle, e gaudissen d’ua vida erosa de diferenta manèra, sivans senten mès o mens er Esperit etèrn.
Aciu se t’apareisheren, non perque les age tocat en sòrt aguesta esfèra, senon entà hèr a veir qu’ocupen en çò de celestiau era part mens nauta.
Atau ei de besonh parlar ath vòste esperit pr’amor que solet compren, mejançant es sentits, aquerò que hè dempús digne dera intelligéncia.
Plan per aquerò era Escritura, en tot adaptar-se as vòstes facultats, atribuís a Diu mans e pès, tant qu’era ac ve de ua auta manèra; e era Santa Glèisa vos represente jos formes umanes a Grabrièu e a Miquèu e ath que guaric a Tobias.
Çò que Tineo ditz sus es amnes non ei figurat, coma se ve aciu, pr’amor que semble que sent çò qu’afirme.
Ditz qu’era amna torne ena sua estela, en creir que se despenec d’era quan era natura l’amassèc ara sua forma.
Se vò díder qu’era influéncia costada pes esteles se convertís en aunor o en reprobacion d’eres madeishes, dilhèu era sua flècha age capitat ena diana d’ua vertat.
Aguest principi, mau comprenut, horavièc a lèu toti, en tot hèr que corresse a invocar a Jupiter, a Mercuri e a Mart.
Er aute dobte que te trebole, qu’a mens podom, pr’amor qu’era sua malignitat non te poirie aluenhar de jo.
Qu’era nòsta justícia semble injusta dauant des uelhs des mortaus, ei un argument de fe e non de eretica malícia; mès, coma qu’eth vòste discerniment pòt penetrar pro ben aguesta vertat, te deisharè satisfèt segontes desires.
Se i a vertadèra violéncia quan eth que la patís non s’aderís en arren ad aqueth que la comet, aqueres amnes non se pòden servir d’era coma desencusa; pr’amor qu’era volentat, se non vò, non se pare, senon que hè madeish que naturauments hè eth huec, encara que la tòrcen mil viatges damb violéncia.
Per tant, s’era volentat se doblegue pòc o molt, seguís ara fòrça; e atau heren aqueres, pr'amor qu’aurien pogut tornar en lòc sagrat.
S’era sua volentat auesse estat fèrma, coma ne siguec era de Lhorenç sus es grasilhes, e coma era de Mucio en èster tan sevèr damb era sua man, era madeisha les aurie entornat entath camin d’a on les auien desseparat, tanlèu se vederen liures; mès ua volentat tan solida, qu’ei fòrça estranha.
Per çò d’aguestes paraules, s’ei que les as cuelhut coma cau, quede esbauçat er argument que t’aurie enquimerat encara fòrça viatges.
Mès, se trauèsse ua auta dificultat dauant des tòns uelhs, de tau sòrta que, per tu madeish non saberies gésser d’era; mèsalèu te renderies fatigat.
Qu’è balhat coma cèrt ara tua ment qu’era amna benaurada non podie mentir, donques qu’ei tostemp pròcha ara prumèra Vertat; e dempús auràs pogut enténer per Piccarda, que Constança auie sauvat era sua inclinacion ath vel, de manèra que semble contradider-me.
Fòrça còps, frair, se passe que per çò de húger d’un perilh, se hè damb repugnància aquerò que non deuerie hèr-se atau; coma Alcmeon, que, a instàncies de sa pair, aucic ara sua pròpria mair, e per non mancar ara pietat se hec despietós.
Per çò d’aguest punt, voi que sàpies que, s’era fòrça e era volentat actuen d’acòrd, se passe que non se pòden desencusar es fautes.
Era volentat en absolut non consentís eth mau; mès lo consentís tanlèu cranh quèir en ua pena màger en tot opausar-se ada eth.
Ò, estimada deth prumèr Aimant!, ò, divina, didí de seguit, qu’es tues paraules me neguen comunicant-me tant de calor que me reanimen cada còp mès!
Non ei tan prigonda era mia afeccion, que sigue pro entà entornar-vos gràcia per gràcia; Mès que respone per jo Aqueth qu’ac ve tot e ac pòt tot.
Pro veigui qu’era nòsta intelligéncia non quede jamès satisfèta, se non l’illumine aquera Vertat que dehòra d’era non s’esparg cap auta.
Tanlèu l’a pogut arténher, repause en era coma era fèra ena sua tuta; e, plan que òc, la posqui arténher; se non, toti es nòsti desirs serien en bades.
D’aguest desir de saber nèish, coma ua hilhòla, eth dobte ath pè dera vertat en èster aquerò un impuls dera natura que guide de grad en grad era nòsta intelligéncia entath coneishment de Diu.
Aquerò madeish me convide, aquerò madeish m’encoratge, Senhora, a demanar-vos reverentaments que m’esclarigatz ua auta vertat que trapi escura.
Que voi saber s’er òme pòt satisfèr-vos, per çò que tanh as vòts trincadi, mejançant d’autes òbres bones que non siguen pòques ena vòsta balança.
Beatriz me guardèc damb es uelhs plei d’amorosi arrais, e tan divins, que sentent era mia fòrça vençuda, me virè e quedè coma aclapat damb es uelhs entà baish.
Se te sembli mès radiant en huec d’aguest amor de çò que se sòl veir ena tèrra, enquiath punt de superar era fòrça des tòns uelhs, non t’as d’estonar, pr’amor qu’aquerò ven d’ua vista perfècta, que, en tot distinguir plan ben es objèctes, se dirigís damb mès rapiditat entath ben.
Veigui claraments se com lutz ja ena tua intelligéncia era etèrna lum, que contemplada un solet viatge alugue un perdurable amor.
E se ua auta causa sedusís eth vòste, sonque ei un vestigi mau coneishut deth resplendor qu’aciu brilhe.
Tu vòs saber se damb d’autes bones accions se pòt satisfèr eth vòt non complit, de sòrta qu’era amna sigue segura de tota discussion damb era justícia divina.
Eth màger don que Diu, ena sua liberalitat, mos hec en crear-mos, coma mès cossent damb era sua bontat, e eth que mès aprècie, siguec eth deth liure aubire que d’eth sigueren e encara son dotadi solet es creatures intelligentes.
Ara coneisheràs, se penses sivans aguest principi, eth naut valor deth vòt, s’aguest ei tau que Diu consentisque quan tu consentisses; pr’amor qu’en barrar-se eth pacte entre Diu e er òme, se li sacrifique aguest tresaur que parli, e se li sacrifique peth sòn pròpri acte.
Atau, donc, qué se poirà autrejar a cambi d’aquerò?
Se cres que pòs hèr un bon usatge de çò que ja as aufrit, ei coma se volesses hèr ua bona òbra damb ua causa mau aquerida.
Ja coneishes, donc, era importància deth punt principau: mès, coma qu’era Santa Glèisa balhe sus aquerò es sues dispenses, çò que semble contrari ara vertat que t’è desnishat, te cau seguir seigut un shinhau ena taula, pr’amor qu’er aliment pesant qu’as avalat requerís quauqua ajuda entà èster digerit.
Daurís er esperit ad açò que te presenti e embarra-lo ath tòn laguens, donques que non còste deguna sciéncia solet enténer sense retier.
Dues causes son de besonh ena esséncia d’aguest sacrifici: ua qu’ei era matèria deth vòt, e era auta eth pacte que se forme damb Diu.
Aguest darrèr non s’esface jamès, se non ei observat, e sus aquerò te n’è parlat abans damb tèrmes precisi.
Plan per aquerò siguec necessari qu’es Ebrèus siguessen aufrint encara que quauqu’ua des sues aufrenes siguesse permutada, coma ja deus saber.
Tot aquerò que pese tant, peth sòn valor, qu’incline entath sòn costat era balança, non se pòt remplaçar damb ua auta causa.
Qu’es mortaus non se cuelhen a trufaria eth sòn vòt.
Sigatz fidèus, e en comprometer-vos non sigatz cècs coma ne siguec Jephté ena sua prumèra ofrenda, pr’amor que mès l’aurie valgut díder: “Que hi mau”, que hèr ua auta causa pejor en complir eth sòn vòt: tant asenat coma ada eth, pòs supausar ath gran cap des Grècs,109 qu’obliguèc a Ifigenia a plorar eth sòn beròi ròstre e hec plorar per era a sabents e a ignorants, quan enteneren parlar de tau sacrifici.
Cristians, sigatz mès pausadi enes vòstes accions, non sigatz coma era pluma en vent, ne creigatz que quinsevolh aigua vos pòt netejar.
Qu’auetz er Ancian e eth Nau Testament, e eth Pastor dera Glèisa que vos guide: qu’ei pro aquerò entara vòsta salvacion.
Se vos ditz ua auta causa er esperit deth mau, sigatz òmes, e non lhòques oelhes, de sòrta qu’eth judiu non se n’arrisque de vosati entre vosati.
Non hescatz coma er anhèth, que dèishe era lèit de sa mair, e simple e alègre, combat a plaser sòn damb eth madeish.
Atau me parlèc Beatriz, segontes ac escriui: dempús se virèc desirosa entad aquera part a on eth mon ei mès viu.
Eth sòn silenci e eth cambiament deth sòn ròstre impausèren silenci ath mèn avid esperit, qu’auie ja premanides naues preguntes.
E coma era flècha que hè capitada abans de qué age quedat en repaus era còrda, atau corríem entath dusau règne.110 Aquiu vedí jo tan contenta ara mia Dauna quan penetrèc ena lum d’aqueth cèu, qu’eth planeta se tornèc mès resplendent.
E s’era estela se transformèc e arric, guaire mès alègre seria jo, que per çò dera mia natura sò transmudable en toti es sentits?
Atau coma en un pesquèr, qu’ei tranquil e blos, acodissen sollicits es peishi entar objècte que ven der exterior, pr’amor que se pensen qu’ei era sua parva, atau vedí jo a mès de mil amnes esplendoroses acodir entà nosati, e a cadua d’eres s’entenie exclamar: “Vaquí qui acreisherà es nòsti amors!” E tanlèu coma cada ua se mos apressaue, se vedie era sua alegria per çò deth clar treslús que d’era gessie.
Agamenon.
Entath cèu de Mercuri.
Ò ben neishut, que l’a estat autrejada era gràcia de veir es trons deth trionf etèrn, abans d’auer abandonat era milicia des viui!
Nosati mos usclèrem en huec que s’esparg per tot eth cèu: atau, donc, se desires que t’illuminem sus era nòsta sòrt, te pòs assadorar segontes eth tòn desir.
Atau me parlèc un d’aqueri esperits pietosi, e Beatriz higec:
Parla, parla damb tota confiança, e cre-les coma a Dius.
Veigui ben se con nides ena tua pròpria lum, e que la dèishes anar pes tòns uelhs, entà que luden quan arrisses; mès que non sai se qui ès, ne per qué ocupes, ò amna digna!, eth grad dera esfèra que s’amague as mortaus damb es arrais de un aute.
Aquerò didí en tot dirigir-me ara amna reludenta que m’auie parlat; per çò que se tornèc mès luminosa de çò que n’ère abans.
Madeish qu’eth Solei, que s’amague ada eth madeish pera sua excessiua lum, quan eth calor a destrusit es densi bugassi que l’amortesien, atau aquera santa figura s’amaguèc per çò dera sua alegria en sòn madeish treslús, e embarrada d’aguesta sòrta me responec coma se veirà en cant a vier.
Dempús que Constantin virèc era ala dera agla contra eth cors deth Cèu qu’abans auie seguit darrèr der ancian espós de Lavinia, cent e cent ans e mès, s’estèc er audèth de Diu en extrèm d’Euròpa, pròche as montes que d’eri auie gessut; e jos era ombra des sagrades plumes governèc aquiu eth mon passant d’ua man en auta, enquia qu’en aqueri cambis arribèc enes mies mans.
Que siguí Cesar; que sò Justinian, que per volentat deth prumèr Amor, que d’eth ara gaudisqui en Cèu, suprimí des leis çò de superflú e çò d’inutil: abans d’auer-me tengut ad aguesta òbra, credí que i auie en Crist ua soleta natura e non dues, e èra content damb aguesta credença; mès eth benedit Agapit, que siguec Suprèm Pastor, m’endralhèc damb es sues paraules entara vertadèra fe; lo credí, e ara veigui claraments çò qu’eth me didie, atau coma tu ves en tota contradiccion ua part faussa e era auta vertadèra.
Tanlèu caminè ath pas dera Glèisa, li pladèc a Diu damb era sua gràcia, inspirar-me era grana òbra e me tenguí complètaments ada era: fidè es armes ath mèn Belisari, a eth s’amassèc de tau sòrta ara dèstra deth cèu, qu’aguesta siguec entà jo un senhau de qué me calie repausar en eth.
Aciu s’acabe, donc, era mia responsa ara tua prumèra pregunta; mès era sua condicion m’obligue a ahíger quauques explicacions.
Entà que veigues damb guaire pòca rason se lhèuen contra era sacrosanta ensenha es que s’apodèren d’era e es que s’opausen ada era, considera guaires vertuts l’an hèta digna de reveréncia, dempús eth prumèr dia que Palanco moric entà balhar-li er emperi.
Tu sabes qu’aqueth signe fixèc era sua residéncia en Auba pendent mès de tres cents ans, enquiath dia que per eth combateren tres contra tres.111 Sabes se qué hec jos sèt reis, dès eth panatòri des Sabines enquiath dolor de Lucrecia, conquistant es païsi vesins.
Sabes se qué hec, amiat pes egrègis romans, contra Breno, contra Pirro, contra d’auti princes solets e aliadi, que per aquerò Torcuato, e Quintio, que recebec eth sòn maunòm per çò dera sua mau suenhada cabeladura112, es Decis e es Fabis, conquistèren un renòm que me platz admirar.
Eth ablasiguèc er orgulh des arabs que darrèr d’Anibal passèren es malhs aupins, d’a on tu, Po, te despenes.
Cincinato.
Çò que hec quan Cesar gessec de Ravena e passèc eth Rubicon siguec damb un vòl de tanta nautada, que non lo poirien seguir era lengua ne era pluma.
Dirigic es sues tropes entà Espanha, dempús entà Durazzo, e heric a Farsalia de tau biais, qu’enquia e tot enes caudes arribes deth Nil se sentec eth dolor.
Tornèc a veir a Antardo e ath Simois d’a on auie gessut, e eth lòc a on repause Hector; dempús s’aluenhèc de nauèth, damb detriment de Tolomeu.
D’aquiu queiguec coma un arrai sus Jubla, dempús se filèc de cap ath vòste Occident a on entenie era trompeta pompeiana.
Çò qu’aqueth signe hec enes mans deth que l’amièc de seguit, ac idòlen Bruto e Casio en Lunfèrn; e d’aquerò se’n planhen Modena e Perusa.
Tanben plore era trista Cleopatra, que, hugent dauant d’eth, recebec d’un aspic mòrt crudèu e repentina.
Damb eth correc de seguit entath mar Ròi; damb eth, establic en mon ua patz tan grana que se barrèc eth temple de Jano.
Mès çò qu’eth signe de qué parli auie hèt abans, e çò qu’auie de hèr dempús peth règne mortau que l’ei sometut, ei aparentaments pòc e escur, se damb era guardada clara e damb afeccion pura se lo considère dempús en mans deth tresau Cesar; pr’amor qu’era viua justícia que m’inspire l’autregèc, botat en mans d’aqueth que me referisqui, era glòra de venjar era colèra divina114.
Admira-te, donc, dauant de çò que te vau a expausar.
Damb Tito correc de seguit a cuélher resvenja dera resvenja der ancian pecat.
Quan eth dent lombard nhaquèc ara Santa Glèisa, vencent a Carlomagno jos es sues ales, acodic a ajudar-la.
A compdar d’ara pòs jutjar as qu’è acusat mès endarrèr e es sues fautes, que son era encausa de toti es vòsti maus.
Er un opause ara ensenha comuna es auriòs mujols, e er aute se les apròprie, non pensant qu’en sòn partit, de sòrta qu’ei de mau hèr compréner qui comet mès grèu fauta.
Qu’amien es gibelins, qu’amien a tèrme es sues accions jos ua auta ensenha; que mau sigue aguesta ad aqueri que meten un obstacle entre era e era justícia; e qu’aguest nau Carles non l’aclape damb es sòns güelfi pr’amor que li cau crànher es garres qu’a mès herotgi leons arrinquèren era pèth.
Ath sòn lòc siguec bas(da Florencia, a on neishec Dante.
Er emperaire Tiberi.
Aguesta petita estela ei poblada de boni esperits, que sigueren actius ena Tèrra, entà deishar en era memòria deth sòn aunor e dera sua fama; e quan es desirs se quilhen entà taus objèctes en tot desviar-se deth Cèu, ei de besonh qu’es arrais deth vertadèr amor se quilhen tanben damb mens vivacitat; mès era nòsta beatitud s’està ena mesura des recompenses damb es nòsti merits, pr’amor que non la vedem màger ne mendre qu’aguesti.
Era viua justicia adocís, donc, de tau sòrta en nosati eth desir, que jamès se pòt dirigir aguest entà cap malícia.
Diuèrses votzes despenen doça armonia; atau tanben es diuersi grads de glòria dera nòsta vida produsissen ua doça armonia entre aguestes esfères.
Laguens dera presenta margarida lutz era lum de Romeu,115 qu’era sua beròia e grana òbra siguec tan mau arregraïda.
Mès es provençaus que se declarèren en contra d’eth, non an arrit pendent guaire temps; pr’amor que mau camine eth que convertís en malastre pròpri es beneficis qu’a recebut de un aute.
Raimond Berenguer auec quate hilhes; totes sigueren reines, e aquerò ac costèc Romeu, persona umila e errant pelegrin; mès dempús, quauques paraules envejoses botgèren ad aqueth a demanar compdes ad aguest just, que l’auie balhat sèt e cinc per dètz, per çò que partic praube e ancian; e s’eth mon se n’auesse sabut de quin ère eth sòn còr quan demanaue tròç a tròç era sua aumònia, lo laudarie mès de çò qu’ara lo laude.
En tot administrar es bens d’aguest, les aumentèc de tau sòrta que çò que valie dètz valec dempús dotze, çò que siguec era encausa de qué quate hilhes deth comde se maridèssen damb quate reis.
Romeu, enemistat damb Raimund per tòrt de quauqui barons envejosi, se desseparèc d’eth e anèc demanant caritat pendent era rèsta dera sua vida.
Era e es autes comencèren es sues dances, e tau que belugues plan eroses se m’amaguèren damb eth sòn sobte aluenhament.
Jo trantalhaua e didia ath mèn laguens: “ditz-li, ditz-li ara mia Dauna que padegue era mia set damb es sues paraules.” Mès aqueth respècte que s’apodère complètaments de jo sonque en enténer B o ICE,116 me hège inclinar eth cap coma un òme que s’adormís.
Beatriz non consentic que jo siguessa atau guaire temps; e en tot irradiar sus jo un arridolet que harie erós a un òme en huec, comencèc a díder:
Sivans era mia pensada infalibla, ès en tot pensar se com siguec justaments castigada era justa resvenja; mès jo esbugassarè de seguit eth tòn esperit: escota, donc, pr’amor qu’es mies paraules t’aufriràn eth don d’ua grana vertat.
Per çò de non auer tengut un util travadèr ara sua volentat aqueth òme que non neishec,117 en condemnar-se, condemnèc a tota era sua descendéncia; per çò qu’era espècia umana queiguec malauta pendent fòrça sègles ath miei d’un gran error, enquia qu’eth Verb de Diu, se dignèc baishar a on, per un solet acte deth sòn etèrn amor, junhèc ada eth en persona era natura, que s’auie aluenhat deth sòn Creador.
Ara guarda atentiuaments çò que te vau a díder: aguesta natura junhuda ath sòn Creador, tau quau siguec creada, ère sincèra e brava; mès per era madeisha siguec despatriada deth Paradís, pr’amor que gessec deth camin dera vertat e dera sua vida.
Era pena, donc, qu’era Crotz hec a patir ara natura umana de Jesucrist, se se medís per aguesta madeisha natura, siguec mès justa que cap auta; mès que tanpòc n’auec cap auta de tant injusta, s’auem en compde ara Persona Divina que la patic, e ara qu’ère junhuda aquera natura.
Per tant, aqueth hèt costèc efèctes desparièrs; donques qu’era madeisha mòrt siguec agradiua a Diu e as Judius; per era tremolèc era Tèrra, e per era se dauric eth Cèu.
Que ja non te deu èster tant incomprensible quan te diguen qu’un tribunau just a castigat ua justa resvenja.
Bice, diminu(u de Beatriz.
Adam.
Tu dides: “Compreni ben çò qu’enteni; mès non veigui ben per qué Diu volesse valer-se d’aguest mejan entara nòsta redempcion.” Aguest decret, frair, qu’ei velat as uelhs de toti aqueri qu’eth sòn esperit non age creishut ena ahlama dera caritat.
E plan que òc, coma s’examine fòrça aguest punt, e se lo compren pòc, te diderè se per qué siguec alistat aqueth mejan coma eth mès digne.
Era divina bontat, que refuse d’era tot racacòr, en usclar en era madeisha, ahlamege de tau sòrta, que hè possar es bereses etèrnes.
Çò que ven immediataments d’era sense cap auta cooperacon non a fin; pr’amor qu’arren hè cambiar eth sòn sagèth un còp estampat.
Çò que sense cooperacion ven d’era ei complètaments liure, pr’amor que non depen dera influéncia des causes segondàries; e coma mès se li retire, mès li platz, pr’amor qu’er amor divin qu’irràdie sus tot, se manifèste damb màger ludentor en aquerò que se li retire mès.
Era creatura umana gaudís der auantatge de toti aguesti dons; mès se li manque un de solet, ei de besonh que dequèigue era sua noblesa.
Sonque eth pecat ei çò que li trè era sua libertat e era sua semblança damb eth Suprèm Ben; plan per aquerò, reflectís pòc era sua lum, e non torne a aquerir era sua dignitat se non aumplís de nauèth eth uet que deishèc era colpa, expiant es sòns maus plasers mejançant justes penes.
Quan era vòsta natura sancera pequèc en sòn gèrme, se vedec despolhada d’aguesta dignitat e lançada dehòra deth Paradís, e non les aurie pogut recuperar (s’ac campes subtilaments) per cap camin, sense passar per un d’aguesti dus guàs: o perque Diu, ena sua bontat, perdonèsse eth pecat, o perque er òme per eth madeish redimisse era sua fauta.
Tacha ara era tua guardada en abisme deth Conselh etèrn, e sigues tant atentiu coma pogues as mies paraules.
Er òme non podie jamès, enes sòns limits naturaus, dar satisfaccion, per çò de non poder dempús umiliar-se damb era sua aubediéncia autant coma pretenec quilhar-se damb era sua desaubediéncia; e aguesta ei era encausa de perqué er òme siguec exceptat de poder dar satisfaccion per eth madeish.
Qu’ère de besonh, donc, que Diu amièsse ar òme entara vida sempitèrna pes sues pròpries vies, o ben per ua soleta, o ben pes dues.
Mès, coma qu’era òbra ei autant mès agradiua ar obrèr, coma mès represente era bontat deth còr d’a on a gessut, era divina bontat, qu’imprimís ath mon era sua imatge, s’alegrèc de procedir per totes es vies pr’amor de quilhar-vos enquia era.
Ara, entà aumplir ben toti es tòns desirs, hèsqui repè, pr’amor d’aclarar-te quauque punt de sòrta qu’ac veigues coma jo.
Tu dides: “Jo veigui er aire, veigui eth huec, era aigua, era tèrra e totes es sues barreges arriben a corromper-se e a tardar-se pòc; e aguestes causes, totun, sigueren creades: ara plan, se çò qu’as dit ei cèrt, aurien d’èster protegides dera corrupcion.” Es angels, frair, e eth país liure e blos que t’estàs, se pòden díder creadi tau que son, en sòn etèrn èsser; mès es elements qu’as mentat e aqueres causes que d’eri se compausen, an era sua forma d’ua poténcia creada.
Creada siguec era matèria que son hèti: creada siguec era vertut generadora des formes en aguestes esteles que viren ath tòn entorn.
Er arrai e eth movement des santes lums trèn dera complexion potenciau era amna de toti es fruts e plantes; mès era vòsta vida aspire dirèctaments ara divina bontat, era quau l’enamore d’eth madeish, de sòrta que tostemp la desire.
D’aciu pòs dedusir, encara, era vòsta resurreccion, se penses com siguec creada era carn umana, quan sigueren creadi es prumèrs pairs.
Que solie creir eth mon en sòn perilh, que des arrais dera beròia Ciprina, que vire en tresau epicicle, emanaue eth hòl amor: plan per aquerò, es nacions ancianes, en sòn ancian error, non sonque l’aunorauen mejançant sacrificis e prècs votius, senon que tanben aunorauen a Dione e a Cupido, ad aquera coma mair, e ad aguest coma hilh sòn, que d’eth didien qu’ère seigut ena hauda de Dido.
Jo non me n’encuedè dera mia ascension ada era; mès m’assegurè de qué èra en sòn interior, quan vedí ara mia Dauna aquerir mès beresa.
E atau coma se ve eth bualh ena ahlama, e se distinguissen dues votzes entre se, quan era ua sosten ua nòta e era auta execute diuèrses modulacions, dera madeisha manèra vedí en aquera lum d’auti resplendors que se botjauen en cercle, mès o mens agils, cossent, sivans me pensi, as sues eroses visions etèrnes.
Que non gesseren jamès de hereda broma, visibles o invisibles, vents tan rapids, que non semblessen destorbadi e lents a qui auesse vist arribar enquia nosati aqueri tresludors divins, en tot deishar era orbita començada abans, en Cèu des serafins.
E ath miei des que se mos apareisheren dauant ressonaue “Hosanna”, tan doç que jamès m’a abandonat eth desir de tornar-les a escotar.
Alavetz s’apressèc un d’eri entà nosati, e comencèc a díder solet:
Toti qu’èm prèsti entath tòn present, pr’amor que t’alègres damb nosati.
Toti viram damb es princes celestiaus laguens dera madeisha orbita, damb eth madeish movement circular e damb parièr desir qu’aqueri que les as dit ja en mon: “Vosati que botjatz eth tresau cèu damb era vòsta intelligéncia”,119 e èm tan plei d’amor, que, per çò d’agradar-te, non mos serà mens doç un moment de repaus.
Dempús qu’es mèns uelhs se tachèren reverents ena mia Dauna, e qu’era les autregèc era seguretat deth sòn contentament, les virè entara resplendenta amna qu’autant se m’auie aufrit, e:
Atau comence ua cançon de Dante en Convito.
Emberida d’aguesta sòrta, me didec:
Que m’auec pòc de temps, aquiu baish, eth mon:120 se jo auessa estat mès temps en eth, non aurien arribat fòrça des maus qu’aquiu se passen.
Era alegria que despen ath mèn entorn aguesti resplendors, me capère coma ath vèrme eth sòn capuret, e m’amague as tòns uelhs.
Tu que m’as estimat fòrça, e aueres rason en aquerò; pr’amor que se jo auessa estat aquiu pendent mès temps, t’auria autrejat coma mòstra deth mèn amor quauquarren mès qu’es huelhes.
Aquera arriba quèrra, que banhe eth Rodan dempús d’auer-se amassat damb eth Sorgues, me demoraue, damb eth temps, entà receber-me coma eth sòn senhor; atau coma tanben aquera punta dera Ausonia qu’includís es pòbles de Bari, Gaeta e Crotona, d’a on eth Tronto e eth Verd desboquen en mar.
Ludie ja en mèn front era corona d’aquera tèrra qu’adaigüe eth Danubi dempús d’abandonar es arribes tudesques; e era bèra Trinacria, qu’entre es ticolets Pachino e Peloro, sus eth gòlf qu’er Euro foète damb mès violéncia, se capère de hum escur, non per tòrt de Tifeo, senon per çò der sofre que s’exale deth sòn solèr, auria demorat encara as sòns reis neishudi per jo de Carles e de Rodolfo, s’eth mau govèrn que revòute tostemp as pòbles sometudi, non auesse ahiscat a Palermo a cridar: “Que morisque!
Que morisque!"
E s’eth mèn frair auesse previst aquerò, hujurie ja era avara praubetat de Catalonha entà non ofensar ad aqueri pòbles.
Que li cau, ei vertat, aprovedir per eth madeish o per d’auti, damb era fin de qué era sua barca non age mès carga qu’era que pòt suportar.
Eth sòn anament, que de liberau s’a hèt avar, aurie besonh de ministres que non se cuedessen solet d’aumplir es sues arques.
Eth gran contentament que me còsten es tues paraules, ò senhor mèn!, m’ei plan mès grat en considerar qu’aciu, a on ei eth principi e eth fin de tot ben, ac ves coma jo ac veigui; e tanben sò content pensant qu’ena preséncia de Diu coneishes era mia felicitat.
Donques que m’as balhat aguesta alegria, aclaris-me (pr’amor que parlant m’as hèt trantalhar) se com d’un seme doç pòt gésser un frut amargant.
Aquerò li didí, e eth me responec:
Aguesta qu’ei era amna de Carles Martel, mòrt en 1295, hilh de Carles II.
Se posqui demostrar-te ua vertat, viraràs eth ròstre ad açò que preguntes, tau qu’ara li vires era esquia.
Eth Ben que da movement e alegria a tot eth règne qu’ascenes, hè qu’era sua providéncia sigue vertut influenta d’aguesti grani còssi; e ena Ment perfècta per era madeisha, non sonque s’a aprovedit ara natura de cada causa, senon tanben dera conservacion e estabilitat de totes amassa: per çò que, guaire baishe disparat d’aguest arc, va dispausat entà ua fin determinada, tau qu’era flècha se dirigís entara diana.
S’aquerò non siguesse atau, eth cèu que sus eth camines costarie es sòns efèctes de tau sòrta, que non serien òbres d’art, senon pardies; e aquerò non pòt pas èster, en non adméter que son defectuoses es intelligéncies que botgen aguesti astres, e defectuòs tanben er Èsser prumèr, que les hec perfèctes.
Vòs que t’aclarisca mès aguesta vertat?
Era amna seguic:
Òc, responí; e non pregunti era rason d’aquerò.
E pòt èster tau causa, s’aquiu baish non viu cadun de diferenta manèra per çò dera diversitat de mestièrs?
Que non pot èster, s’eth vòste mèstre escriuec era vertat.
Per tant vos cau que siguen diuèrses es arraïcs des vòstes aptituds; que per aquerò un nèish Solon e un aute Jerjes, un Melquisedec e er aute aqueth que perdec ath sòn hilh, en volar aguest per aire121.
Era influéncia des cercles celèstes, qu’imprimís eth sagèth ara cera mortau, hè ben eth sòn mestièr; mès que non distinguís un abitatge der aute.
D’aquiu ven qu’Esaú se dessepare de Jacob deth vrente mairau, e que Quirino vengue d’un pair tan vil, que s’atribuís era sua origina a Mart.
Aguestes diferentes ap(tuds que damb eres nèishen es òmes les autregen es inWuéncies celèstes, sivans eth poèta, encara que sense dis(nguir de classes ne de jerarquies..
Ara qu’as ath dauant çò qu’abans auies ath darrèr; mès entà que te’n sàpies que me compladi en instruir-te, te voi aprovedir encara d’un corolari.
Era natura ei tostemps estèrle, s’era fortuna l’ei contrària, coma quinsevolh seme esparjut dehòra deth clima que li conven.
E s’eth mon aquiu baish s’emparèsse enes fondaments que bote era natura, i aurie, plan, fòrça melhors abitants en eth; mès vosati destinatz entath temple ad aqueth que neishec entà tier era espada, e hètz rei ad aqueth qu’aurie d’èster predicador: atau ei qu’es vòsti passi se separen tostemps deth camin dret.
Quan eth tòn Carles, beròia Cleméncia, auec aclarit es mèns dobtes, me condèc es enganhes qu’auie estat victima era sua descendéncia, mès higec: “Cara, e dèisha passar es ans.”Atau, donc, jo non posqui díder arren mès, senon que darrèr des vòsti maus vieràn es plors originadi per un just castig.
Era santa e viua lum s’auie virat ja entath Solei que la negue, coma hège eth ben qu’ac artenh tot.
Ò, amnes enganhades, hòles e impies, que hètz enlà des vòsti còrs a semblable ben, en tot dirigir entara vanitat es vòsti pensaments!
Vaquí que un aute d’aqueri esplendors se dirigic entà jo, exprimint, damb era claretat qu’espargie, eth sòn desir de complader-me.
Es uelhs de Beatriz, qu’èren tachadi en jo, coma abantes, m’assegurèren deth doç assentiment que balhaue ath mèn desir.
Alavetz era lum, qu’encara non coneishia, deth sòn interior a on cantaue abans, responec paraules coma aqueth que se complatz en èster cortés damb un aute:
En aquera part dera depravada tèrra d’Italia qu’ei plaçada entre Rialto e es hònts deth Brenta e deth Piava, se quilhe un ticolet non guaire naut, d’a on baishèc ua ahlama que costèc un gran desastre en tot eth parçan.
Era e jo gessérem dera madeisha arraïc: Cunizza siguec cridada; e aciu ludi, pr’amor que me vencec era lum d’aguesta estela; mès damb alegria me perdoni a jo madeisha era encausa dera mia mòrt, e non me hè dò, çò que dilhèu semblarà dificil de compréner ara vòsta plèba.
Aguesta amna pròcha a jo, qu’ei ua esplendida e preciosa jòia deth nòste cèu, deishèc ena Tèrra ua gran fama; e abantes que se pèrde era sua glòria, aguest centen an se multiplicarà per cinc.
Ja ves se li cau hèr-se illustre ar òme pr’amor de qué era sua prumèra vida ne dèishe sus era tèrra ua dusau.
Aquerò ei çò que non pense era plèba presenta que demore entre eth Tagliamento e er Adigio, sense que li servisquen de leçons es maus que n’ei victima.
Tanben plorarà Feltro era felonia deth sòn impiu pastor, que serà tau, que degun per quauquarren parièr a estat embarrat en Malta.
Serà de besonh un recipient fòrça ample entà recéber era sang ferraresa, e quedarà cansat eth que volgue pesar onça a onça era que vessarà tan cortés prèire per çò de mostrar-se òme de partit, en èster, de un aute costat, taus dons conformes as costums deth país.
Aquiu naut i a uns miralhs que vosati cridatz Trons, a on se reflectissen entà nosati es judicis de Diu; atau ei qu’auem per bones e vertadères es nòstes paraules.
En arribar aciu, era amna sauvèc silenci, e en auer-se tornat a plaçar ena orbita, tau qu’ère abantes, me hec a veir que ja non pensaue en jo.
Era auta amna erosa, que ja coneishia, se me presentèc tan ludenta coma ua pèira preciosa herida pes arrais deth Solei.
Aquiu naut era alegria còste un viu esplendor, coma entre nosati ac còste er arrir; mès en Lunfèrn era ombra des condemnadi s’escurís cada còp mès, a mida que s’entristís eth sòn esperit.
Diu qu’ac ve tot, e era tua vista s’identifique en Eth, exclamè, ò erós esperit!, de sòrta que cap desir se te pòt amagar.
Atau, donc, per qué era tua votz qu’agrade tostemp ath Cèu damb eth cant d’aqueres ahlames pietoses que formen ua ampla vestimenta damb es sues sies ales, non satisfè es mèns desirs?
Non demoraria jo, plan, es tues preguntes, se vedessa en tòn interior coma tu ves en mèn.
Alavetz responec damb aguestes paraules:
Era màger val que se vèssen es aigües, dempús d’aqueth mar qu’enròde era Tèrra, s’aluenhe tant contra eth cors deth Solei, entre es desordenades plages, qu’aqueth cercle qu’abans ère eth sòn orizon se convertís en meridian.
Jo siguí un des abitants d’aguesta val, entre er Ebre e eth Macra, que per un cuert tròç separe eth genovés deth toscan.
Ricard de Cammino, que siguec mòrt per ins(gacion d’Al(niero deth Calzoni.
Se referís ath lòc de Marselha per Juli Cesar.
Belo, en tot anujar a Siqueo e a Creusa; ne aquera Rodopea que siguec abandonada per Demofon, ne Alcides quan auec a Iole embarrada en sòn pièch.
Aciu, ça que la, non i a empenaïment, senon alegria; non pes colpes, que jamès tornen ena memòria, senon pera sabença qu’ordenèc aguest cèu e aprovedís es sues influéncies.
Aciu se contemple er art qu’orne e apolidís tantes causes creades, e se desnishe eth ben que per eth eth mon de naut actue dirèctaments sus eth de baish.
Mès, entà que queden satisfèts toti es desirs que t’an neishut en aguesta esfèra, te cau qu’amia mès entà dauant es mies instruccions.
Tu que vòs saber se qui s’està en aguesta lum que lutz près de jo, coma un arrai de Solei ena aigua blossa e cristallina.
Te cau saber, donc, qu’en sòn interior ei erosa Rahab, e junhuda ath nòste cor, lutz en eth damb er esplendor mès eminent.
Pugèc en aguest cèu, qu’en eth acabe era ombra que projècte eth vòste mon, abans que cap auta amna se vedesse liura peth trionf de Crist.
Qu’ère just deishar-la en quauque cèu coma trofèu dera nauta victòria qu’Eth artenhec damb ambdues paumes; pr’amor qu’aquera hemna favoric es prumères hètes de Josué ena Tèrra Santa, que tan pòc excite era memòria deth Papa.
Era tua ciutat, que deuec era sua origina ad aqueth que siguec eth prumèr en virar era esquia ath sòn Creador e qu’era sua enveja costèc tantes lèrmes, qu’an horaviat es oelhes e es anhèths, pr’amor qu’an convertit ath lop en pastor.
Plan per aquerò son abandonadi er Evangèli e es grani doctors, e sonque s’estúdien es Decretales, segontes se ve en çò rosigat des marges.
Ad aquerò se tien eth Papa e es cardenaus: es sòns pensaments non arriben a Nazaret, aquiu a on Gabrièu dauric es sues ales; mès eth Vatican e es auti lòcs escuelhudi de Roma, qu’an estat eth cementèri des milícies que seguiren a Pèir, lèu se veiràn liures der adultèri.
Er inefable prumèr poder, amassa damb eth sòn hilh e damb er amor que der un e der aute procedís etèrnaments, hec damb tant d’orde tot çò que concep era intelligéncia e ven es uelhs, que non l’ei possible ad arrés contemplar-lo sense gaudir des sues bereses.
Lhèua, donc, lector, damb jo es tòns uelhs entàs nautes esfères, per aquera part qu’en era un movement se trape damb un aute, e comença a divertir-te ena òbra d’aqueth Mèstre, que l’estime autant ath sòn laguens, que jamès la dèishe de uelh.
Campa se com, a compdar a’aquiu, se desvie eth cercle oblic des planetes, entà satisfèr ath mon, que lo cride.
E s’eth camin d’aqueri non siguesse inclinat, mès d’ua influéncia en cèu serie en vaganaut, e coma mòrta aciu baish quinsevolh poténcia.
E s’en virar s’aluenhessen mès o mens dera linha dreta, les importarie pòc naut e baish er orde deth mon.
Ara, lector, esta-te tranquil en tòn sèti, meditant sus aguestes causes que solet se diboishen, se vòs que te còsten màger gòi en sòrta de anug.
T’è botat dauant der aliment; cuelh-lo ja tu madeish, pr’amor qu’er ahèr que d’eth t’escriui reclame entà tu toti es mèns suenhs.
Eth màger ministre dera natura, qu’estampe en mon era vertut deth cèu e mesure eth temps damb era sua lum, viraue, amassa damb aquera part que t’è parlat abantes, pes espiraus que cada dia se mos presente mès d’ora.
Jo qu’èra en eth, sense auer notat era mia ascencion, senon coma nòte er òme ua idia dempús que se l’age acodit.
Ò Beatriz!
Guaire esplendorosa non deuie èster per era madeisha, era, que de tau sòrta me hège passar de ben entà mielhor tant ara imprevista, qu’era sua accion non se tenguie ath pas deth temps!
Çò que per laguens ère eth Solei, a on jo entraua, e çò que campaua, non mejançant colors, senon mejançant lum, jamès se poirie imaginar, enquia e tot quan entà explicà’c cridèssa ena mia ajuda ar engenh, ar art e a toti es sòns recursi; mès que se me pòt creir, e s’a de desirar veder-lo.
E s’era nòsta fantasia non artenh tanta nautada, non ei estranh; pr’amor qu’arrés a vist un resplendor que supère ath deth Solei.
Coma eth ère aquiu era quatau familha124 deth Pair Suprèm, que tostemp assadore es sòns desirs, en tot mostrar-li se com engendre ath Hilh, e com procedís er Esperit Sant.
E Beatriz exclamèc:
Luden( coma eth Solei èren es benauradi que s’estauen aquiu.
Les cride quatau 124 familha, pr’amor que se l’apareishen en quatau cèu.
Agues( son es amnes des doctors dera Glèisa.
Jamès a auut un còr uman tan prèst ara devocion e a autrejar-se a Diu tan viuaments damb tot eth tòn arregraïment, coma eth mèn en enténer aqueres paraules; e botè en Eth de tau sòrta tot eth mèn amor, que Beatriz s’esclipsèc en desbrembe.
Que non li desagradèc; plan ath contrari, arric; e era ludentor des sòns uelhs arridolents dividic en molti eth mèn pensament absorbut en un de solet.
Vedí a fòrça esperits viui e trionfants, mès agradius encara per çò dera sua votz que reludents ara vista, es quaus, cuelhent-les coma centre, formèren ua corona d’eri madeishi.
Non de ua auta manèra vedem a viatges ara hilha de Latona enrodada d’un cercle, quan er aire, impregnat de bugassi, retie es substàncies que d’aqueth se compause.
Ena cort deth cèu, d’a on vengui, s’i trapen fòrça jòies, tant estranhes e beròies, que non ei possible trapar-les dehòra d’aqueth regne; e ua d’aguestes joies ère er encantament d’aqueri treslusi: eth que non s’aprovedisque d’ales entà volar enquia aquiu, demore auer notícies d’aqueth cant coma se les preguntèsse a un mut.
Dempús que, cantant d’aguesta sòrta, aqueri arderosi soleis heren tres torns ath nòste estorn, coma es esteles pròches as pòls fixi, me semblèren parières as hemnes, que, sense deishar era dança, se pòsen escotant damb atencion, enquia que se n’an sabut de quines son es naues nòtes.
E entení que der interior d’ua d’aqueres lums gessien aguestes paraules:
Donques qu’er arrai dera gràcia, qu’en eth s’alugue eth vertadèr amor, e que dempús creish estimant, relutz en tu tan multiplicat, que t’amie entà naut per aquera escala d’a on arrés baishe sense tornar a pujar de nauèth, eth que remisse ara tua set eth vin deth sòn matràs se veirie en madeish estat de violéncia que s’està era aigua empedida de córrer entath mar.
Tu vòs saber de quines flors se compause aguesta garlanda, qu’amorasse ar entorn dera beròia Dauna que te balhe in entà pujar en cèu.
Jo siguí un des anhèths deth sant ramat qu’amièc Domingo peth camin qu’era amna se fortifique se non se horavie.
Aguest, qu’ei eth mès pròche ara mia dreta, siguec eth mèn mèstre e eth mèn frair; qu’ei Albert de Colonia, e jo Tomàs d’Aquino.
Se vòs saber se qui son es auti, seguís es mies paraules damb es tues guardades, hent eth torn ara benaurada corona.
Er aute que lo seguís siguec Pèir,125 que, coma era prauba veuda, aufric eth sòn tresaur ara Santa Glèisa.
Era cincau lum,126 qu’ei era mès beròia entre nosati, s’uscle en tau amor, que toti an, abaish de tot, set des sues notícies.
Laguens d’era i é eth naut esperit, a on se lotgèc tan prigonda sabença, que s’era vertat ei vertat, cap aute ascenèc a tant de saber.
Dempús guarda era lum d’aqueth ciri, qu’a estat eth qu’en vida vedec mielhor era natura e eth ministèri des angels.127 En aquera diminuta lum arrís er avocat des tempsi cristians, qu’era sua doctrina profitèc Agustin.128 Se dirigisses, ara, era tua guardada deth tòn enteniment, de lum en lum, seguint es mies laudances, que ja deues auer set de conéisher era ueitau.
Laguens d’era se recree, ena vista deth sobeiran Ben, era amna santa que hè veir es fallàcies deth mon ad aqueth qu’escote atentiuaments es sues doctrines.
Eth còs d’a on siguec desseparada jatz en Cieldauro,129 e des d’eth martiri e deth despatriament a vengut a gaudir d’aguesta patz celestiau.
Guarda mès enlà se com lutz er arderós esperit d’Isidoro, eth de Beda e eth de Ricard,130 qu’enes sues contemplacions siguec mès qu’òme.
Aguesta, que d’era se separe era sua guardada entà tachar-la en jo, ei era lum d’un esperit que, en tot considerar tranquillaments era vanitat deth mon, desirèc morir.
Qu’ei era lum etèrna de Sigieri,131 qu’en exercir de professor en carrèr dera Palha, excitèc era enveja per çò des sòns vertadèrs sillogismes.
De seguit, coma eth relòtge que mos cride ara ora qu’era Esposa de Diu comence a cantar maitines ath sòn Espós, damb era fin de qué l’estime, e qu’es sues arròdes se botgen es ues as autes, e prèssen ara que va dauant enquia que s’enten “tin tin” damb nòtes tan doces, qu’er esperit erosaments prèst s’alugue d’amor; atau vedí jo ena gloriosa esfèra botjar-se e respóner es votzes as votzes damb ua armonia tan plia de doçor, que sonque se pòt conéisher aquiu a on era felicitat s’eternize.
Pèir Lombardo, eth Mèstre des Senténcies.
Eth rei Salomon.
Sant Dionisi Aeropagita, autor d’un libre (tolat: De coeles( hierarchia.
Canonge regular de Sant Victor, escocés.
Seguier, professor de Filoso3a e Sciéncies, qu’ensenhaue en París a on èren es escòles.
Ò asenades afogadures des mortaus!, guaire fèbles son es rasons que vos hèn baishar eth vòl e heregar era Tèrra damb es vòstes ales!
Tant qu’uns se tenguien ath fòr, e d’auti s’autrejauen as aforismes dera medecina; e aguesti seguien eth sacerdòci, e aqueri s’esdegauen a regnar pera fòrça des armes, hènt a creir en sòn dret mejançant sofismes; e quauqui uns panauen, e d’auti se consagrauen as negòcis civils; e fòrça s’enervauen enes plasers dera carn, e pro fin finau s’autrejauen ara guitèra, jo, liure de totes aguestes causes, auia pujat damb Beatriz enquiath cèu, a on tan gloriosaments siguí aucuelhut.
Dempús que cadun d’aqueri esperits auec tornat en punt deth cercle qu’ère abans, tan quiet coma era candèla d’un candelèr, era lum132 que m’auie parlat anterioraments se hec mès esplendorosa e alègra, e laguens d’era entení ua votz que comencèc a díder d’aguesta manèra:
Atau coma m’alugui as arrais dera lum etèrna, dera madeisha manèra, guardant-la, me’n sai dera causa d’a on vien es tòns pensaments.
Tu trantalhes, e vòs que tenga paraules tan clares e ostensibles, que boten a posita dera tua intelligéncia es que prononciè abans quan didí: “Camin qu’en eth era amna s’assolide;” e es autes: “Cap aute ascenec.” Per çò que hè ad aguestes, mos cau hèr ua precision.
Era Providéncia, que govèrne eth mon damb eth conselh qu’en eth s’abisme era guardada creat abans de calar-se ath hons, damb era fin de qué era Esposa d’Aqueth, que damb era sua benedida sang se junhec ada era en nautes votzes, corresse entath sòn estimat segura d’era madeisha e estant-li mès fidèu, manèc ena sua ajuda a dus princes, que li servissen de guides entre ambdús objèctes.
Er un que siguec tot serafic en sòn ardor; er aute, pera sua sabença, ludec ena Tèrra damb era lum des querubins.133 Parlarè d’un solet; donques que laudant a quinsevolh d’eri indistintaments, se parle des dus, pr’amor qu’es sues òbres tenderen a un madeish fin.
Entre eth Tuoino e era aigua que baishe deth monte escuelhut peth beat Ubaldo, baishe un fertil decliu d’un monte naut, que d’eth Perusa sent vier eth calor e eth hered pera part de Porta Sole, e darrèr d’aguest monte ploren oprimides Nocera e Gualdo.
Sant Tomàs d’Aquino.
Qui parle d’aguest lòc, que non lo cride Asís, donques que diderie pòca causa, se vò parlar damb proprietat, que lo cride Orient.
Encara non hège guaire deth sòn neishement, quan aqueth Solei comencèc a hèr qu’era Tèrra sentesse quauqua consolacion damb era sua grana vertut; pr’amor que, en èster encara plan joen, queiguec ena colèra de sa pair per çò d’inclinar-se a ua dauna,134qu’ada era, coma ara mòrt, arrés acuelh damb gust; e dauant dera cort espirituau “et coram patre” s’amassèc ada era, en tot estimar-la dempús mès e mès cada dia.
Era, privada deth sòn prumèr marit,135 siguec menspredada e escura pendent mil cent ans e mès, sense qu’arrés lo sollicitesse enquia qu’arribèc aguest.
D’arren li servic que s’entenesse díder se com aqueth que hec cuélher pòur a toti la trapèc alègra damb Amiclates, quan truquèc ara sua pòrta: ne li servic auer estat constanta e animosa enquiath punt d’èster crucificada damb Crist, tant que Maria ère ath pè dera Crotz.
Mès, entà non contunhar en un estil massa escur, reconeish damb es mies difuses paraules qu’aguesti dus aimants son Francesc e era Praubetat.
Era sua concòrdia e es sòns agradius ròstres, eth sòn meravilhós amor e es sues doces guardades inspirauen sants pensaments a d’auti; de tau sòrta qu’eth venerable Bernat siguec eth prumèr que se descaucèc entà córrer darrèr de tanta patz, e enquia e tot corrent li semblaue arribar tard.
Ò riquesa ignorada!
Ò vertadèr ben!
Egidi se descauce, se descauce tanben Silvestre entà seguir ar Espós; autant ei guaire les shaute era Esposa.
D’aquiu partic aqueth pair e mèstre damb era sua hemna e damb aquera familha, sarrada ja damb er umil cordon; e sense qu’ua vila covardia li hesse baishar eth front per èster hilh de Pèir Bernardone, ne pera sua aparença estonadaments menspredosa, mostrèc damb grana dignitat es sues regdes intencions a Innocenci que d‘eth recebec era prumèra aprobacion dera sua ordre.
Tanlèu anèc aumentant ath sòn entorn era prauba gent, qu’era sua admirabla vida se cantarie mielhor entre es glòries deth Ceù, er Etèrn Esperit, en tot valer-se de Honorio, coronèc de nauèth eth sant prepaus d’aqueth archimandrita; e quan aguest, desirós deth martiri, prediquèc en preséncia deth sobèrbi Soldan era doctrina de Crist e des que lo seguiren, trapant ad aquera gent pòc prèsta ara conversion, entà non estar-se inactiu, tornèc a recuélher eth frut des plantes d’Italia.
Era Praubetat.
Jesucrist.
Quan li pladec ad Aqueth que l’auie alistat entà tan gran prèzhèt lheuar-lo ara recompensa que meritèc per auer-se umiliat, recomanèc as sòns frairs, coma a eretèrs legitims, que tenguessen compde dera sua mès estimada Esposa, e que l’estimèssen damb fe: e en sen d’era volec era amna preclara despener-se entà tornar en sòn règne, sense permeter-li ath sòn còs ua auta sepultura.
Pensa ara se qui siguec eth digne collèga de Francesc, encargat de mantier era barca de Pèir en nauta mar e dirigir-la entath sòn objècte: aguest siguec, donc, eth nòste patriarca; per çò que, eth que lo seguís, segontes eth mane, pòt díder qu’aquerís ua bona merça.
Mès era sua vegada s’a tornat tan cobejosa de nau aliment, que non pòt mens d’esparger-se pes diferents prats; e coma mès luenh d’eth van es sues vagabondes oelhes, mès exaustes de lèit tornen ena pleta.
Quauques ues d’eres, cranhent eth perilh, s’arremassen ath cant deth pastor; mès son tan pòques, que non cau guaira tela entàs sues capes.
Tanlèu era benedida ahlama auec dit era sua darrèra paraula, comencèc a virar era santa arròda, e encara non auie hèt un torn sancer, quan ua auta l’embarrèc en un cercle, en tot amassar movement a movement e cant a cant: e ère aguest tau, que, articuladi pes doci òrgues d’aqueri esperits, subergessien as des nòstes Muses e nòstes Sirenes, autant coma era lum dirècta supère es sòns reflèxi.
Coma se ve a dus arcs parallèls e deth madeish color acochar-se sus ua leugèra broma, quan Juno envie ara sua messatgèra (neishent eth de dehòra deth de laguens, ara manèra dera votz d’aquera ninfa136 que consumic er amor, coma eth Solei consumís es bugassi), e qu’es sòns arcs son ua presentida entàs òmes, per çò deth pacte que Diu hec damb Noé, de qué eth mon non tornarie a patir cap aute deluvi, dera madeisha manèra aqueres dues garlandes de sempitèrnes ròses virauen ath torn de nosati, corresponent en tot era garlanda exteriora damb era interiora.
Quan cessèren còp sec e simultanèaments es dances e es ludents e mutuaus treslusi d’agueres lums gaujoses e plasenteres, semblables as uelhs que se daurissen e barren ath còp, aubedientes ara volontat deth que les botge, deth sen d’ua des naues lums gessec ua votz,137 que hec que me virèssa entada era coma era agulha entath pòl: aquera votz comencèc a díder:
Er amor que me hè beròia m’obligue a parlar der aute cap que per eth se parle tan ben deth mèn.138 Qu’ei just que quan se mente a un, se mente tanben ar aute; pr’amor qu’en auer militat es dus en ua madeisha causa, les cau lúder era sua glòria amassa.
Era armada de Crist, que tan car li costèc armar un aute còp, seguie era sua ensenha doçaments, quan er emperaire que tostemp règne acodic ena ajuda dera sua milícia, que se trapaue en perilh, non perque aguesta siguesse digna d’aquerò, senon per efècte dera sua gràcia; e segontes s’a dit, ajudèc ara sua Esposa damb dus campeons, que dauant des sues òbres e paraules s’amassèc eth sòn horaviat pòble.
Era ninfa Eco, qu’enamorada de Narcís, se consumic, quedant solet era sua votz.
Sant Bonaventura.
En Espanha.
En era neishec er apassionat aimant dera fe cristiana, eth sant atleta, benigne entàs sòns, e crudèu entàs sòns enemics.
A penes siguec creada, era sua amna s’aumplic de vertut tan viua, qu’en sen madeish de sa mair l’inspirèc ad aguesta eth don dera profecia.
Quan se celebrèren es nòces entre eth e era fe en aiguasénher sagrat, a on s’autregèren mutuau salut, era hemna que balhèc per eth eth sòn assentiment viuec en sòmis er admirable frut qu’auie de gésser d’eth e des sòns eretèrs; e entà que siguesse mès visible de çò que ja ère, descenec deth cèu un esperit, e li dèc eth nòm d’Aqueth que lo tenguie complètaments.
Que se cridèc Dimenge; e parlèc d’eth coma deth laurador que Crist alistèc entà que l’ajudèsse a suenhar eth sòn uart.
Que semblèc, plan, enviat e familha de Crist; pr’amor qu’eth prumèr desir que se manifestèc en eth siguec eth de seguir eth prumèr conselh de Crist.
Fòrça còps era sua hilhuquèra lo trapèc desvelhat e ajulhat en solèr, coma dident: “Que sò vengut entad aquerò”.
Ò pair vertadèraments Erós!
Ò mair vertadèraments Joana!, s’era interpretacion des sòns nòms ei era que se li balhe.
En pòc de temps venguec a èster un gran doctor, non per aguesta vanitat mondana que s’esdeguen aué toti darrèr der Ostiense e de Tadeo, senon per amor ath vertadèr mannà; alavetz se botèc a susvelhar era vrenha que pèrd lèu era sua verdor, s’eth vrenhaire ei dolent; e, en auer acodit ena Sedença que d’auti tempsi siguec mès benigna de çò que n’ei ara entàs praubi justi, non per tòrt sòn, senon deth que se sè en era e la taque, non demanèc era facultat de dispensar dus o tres per sies; non demanèc eth prumèr benefici vacant; “non decimas quae sunt pauperum Dei”; senon que demanèc licéncia entà combàter es errors deth mon e en defensa deth seme que d’eth neisheren es vint-e-quate plantes que t’enròden.
Dempús, damb era sua doctrina e era sua volentat amassa, correc entà tier era sua mission apostolica, coma eth torrent que se despen d’ua nauta origina; e eth sòn vam ataquèc damb mès fòrça es hilhòles dera eretgia aquiu a on ère màger era resisténcia.
D’eth gesseren de seguit naui arriuets que damb eri s’adaiguèc eth jardin catolic, de sòrta qu’es sòns arbilhons aqueriren mès vida.
Se tau siguec ua des arròdes deth car que se defenec era Santa Glèisa, vencent en camp es discòrdies civiles, pro que te’n deues saber ja dera excelléncia dera auta arròda que d’era t’a parlat Tomàs damb tanti elògis abans dera mia arribada.
Era familha que seguie fidèuments es tralhes de Francescs a cambiat autant era sua marcha, que bote era punta deth pè a on eth botaue es talons: mès veirà era cuelheta qu’a costat tan mau cultiu, quan era arraja se planhe de qué non se la hèsque a vier en granèr.
Sò d’acòrd en qué qui examinèsse huelha a huelha eth nòste libre encara traparie ua plana qu’en era liegerie: “Jo sò eth qu’acostumi”; mès non procedirà de Calsale ne d’Acquaparta, d’a on vien quauqui uns que, o hugen deth rigor dera regla, o aumenten desmesuradaments era sua austeritat.
Jo que sò era amna de Bonaventura de Bagnoregio, qu’enes mèns grani cargues deishè de cornèr tostemp es suenhs temporaus en favor des espirituaus.
Illuminato e Agustin que son aquiu: aguesti sigueren des prumèrs praubi descauci que, amiant eth cordon, se heren amics de Diu.
Damb eri i son Hugo de Sant Victor, e Pèir Mangiadore, e Pèir Ispan que ludec aquiu baish per çò des sòns dotze libres; eth profèta Natan, e eth metropolitan Crisostomo, e Anselm, e aqueth Donato que se dignèc botar era sua man ena prumèra des arts.140 Aquiu i é tanben Rabano, e ath mèn costat brilhe Joaquim, abad de Calabria, que siguec dotat d’esperit profetic.
È auut de laudar ad aqueth gran paladin dera Glèisa, pr’amor que m’ahisque ad aquerò era arderosa simpatia e es discrètes paraules de frai Tomàs, que, coma tu, an esmoigut a totes aguestes amnes.
Era grama(ca.
Se bèth un vò conéisher ben, ara, çò que jo vedí, que s’imagine (e, mentretant jo parli, que retengue era imatge coma se siguesse escultada en pèira dura) es quinze esteles, qu’en diuèrses regions illuminen eth cèu damb tanta lum que vencen tota era densitat der aire: Que s’imagine aqueth Car, qu’ada eth l’ei pro er espaci deth nòste cèu entà virar de nets e de dia, sense desparéisher jamès d’aquera Ossa Menor, que comence ena punta der èish qu’ath sòn entorn se vire era prumèra esfèra; e que pense qu’aguestes esteles formen amassa en cèu dus signes semblables ath que formèc era hilha de Minos quan sentec eth hered dera mòrt:141 que s’imagine a un d’eri lançant es sòns resplendors laguens der aute, e ambdús virant de sòrta que vagen en sentit contrari; e atau aurà coma ua ombra dera vertadèra constellacion e dera dobla dança que circulaue en lòc a on jo me trapaua; pr’amor que çò que vedí ei tan superior a çò qu’em avedadi a veir, coma eth lent cors de Chiana ei inferior ath movement deth mès naut e veloç des cèus.
Aquiu se cantaue, non a Baco ne a Pean, senon a tres Persones en ua Natura Divina, e aguesta e era umana, en ua soleta Persona.
Tan lèu coma es dances e es cants se tardèren eth temps degut, aqueres santes lums se tachèren en nosati, en tot felicitar-se de passar d’un entà un aute suenh.
Dempús trinquèc eth silenci des esperits era lum que m’auie referit era admirabla vida deth Praube de Diu, e didec:
En èster ja batuda ua part deth horment e sauvat eth gran, eth doç amor que te profèssi me convide a bàter era auta part.
Tu te penses qu’en pièch d’a on siguec trèta era costelha entà formar era beròia boca qu’eth sòn paladar costèc car a tot eth mon, e en aqueth aute que, trauessat per ua lança, satisfèc autant, que vencec eth pes de tota colpa cometuda abans e dempús, eth gran poder creador der un e der aute inspirèc guaira sciéncia ei asequibla ara natura umana: plan per aquerò t’admires de çò que didí abans, en manifestar qu’eth benaurat qu’ei contengut ena cincau lum142 siguec sense dusau.
Daurís, donc, es uelhs dera intelligéncia a çò que te vau expausar, e veiràs se com era tua credença e es mies paraules son damb respècte ara vertat coma eth centre ei respècte de toti es punts deth cercle.
Eth rei Salomon.
Çò que non morís, e çò que pòt morir, non ei senon un bualh dera idia que nòste Sénher engendre per efècte dera sua bontat; pr’amor qu’aquera viua lum que ges deth radiant Pair, e non se separe d’eth ne der Amor que s’interpause entre ambdús, per un efècte dera sua bontat, comunique era sua radiacion entà naui cèus, coma transmetuda de miralh en miralh, mès estant ua soleta etèrnaments.
D’aquiu baishe entàs darrères poténcies, amendrint de tau manèra era sua fòrça per grads, que darrèr de tot solet còste brèus contingéncies.
Per çò d’aguestes contingéncies comprenies causes engendrades, qu’eth Cèu en sòn movement còste damb gèrme o sense eth.
Era materia d’aguestes, e era man que li balhe forma, non còsten tostemp es madeishi efèctes; per çò que taus causes, qu’amien eth sagèth dera idia divina, apareishen mès o mens perfèctes.
D’aciu se dedusís qu’ua madeisha espècia d’arbes dongue fruts bons e dolents, e que vosati neishetz damb diferent engenh.
S’era matèria siguesse complètaments perfècta, e eth Cèu siguesse tanben ena sua vertut suprèma, era lum dera idia divina se mostrarie en tot eth sòn esplendor.
Mès era natura da tostemp ua forma imperfècta, semblabla enes sues òbres ar artista que domine totafèt eth sòn art, e qu’era sua man tremòle.
Se, donc, er afogat amor dispause era matèria, e estampe en era era clara lum der ideau divin, alavetz es causes contingentes artenhen era perfeccion.
Atau ei coma siguec hèta era tèrra digna de tota perfeccion animau, e atau ei coma concebec ara Vèrge.
Per tant, sò cossent damb era tua opinion, pr’amor qu’era umana natura non siguec ne serà jamès çò qu’a estat en aguestes dues persones.
Mès se jo non seguissa ara entà dauant, començaries a exclamar: “Com ei, donc, qu’aqueth non auec egal?” Entà que campe ben çò qu’ara non campe, pensa se qui ère, e era rason qu’auec entà demanar quan se li didec: “Demana”.
Que non è parlat de sòrta que non ages pogut compréner qu’aqueth siguec un rei, que demanèc sabença, pr’amor d’èster un vertadèr rei, e non per çò de saber quin ei eth nombre des motors celestiaus; o se çò de besonh damb çò contingent produsís çò de besonh; o ben “si est dare primum motum esse”, ne s’en un semicercle se pòt plaçar un triangle que non age un angle rècte: atau, donc, s’as comprenut ben çò qu’è dit e çò que digui, coneisheràs qu’era sabença reiau ère era sciéncia sense parièr qu’en era se clauaue era flècha dera mia intencion.
Se guardes claraments, veiràs qu’era paraula “Ascenec” sonque hège referéncia as reis, que son molti, encara que pòqui es boni.
Aquerò t’a de hèr caminar tostemp de punta, pr’amor que, coma òme cansat, botges es pès doçaments entà “er òc e eth non” que non distinguisses damb claretat; pr’amor qu’ei pèc entre es pècs eth hèt de qué sense distincion s’afirme o se remisque, ja en un ja en aute cas; pr’amor que se passe soent qu’ua opinion precipitada se horavie, e dempús er amor pròpri enludèrne eth nòste enteniment.
Qui va ara recèrca dera vertat sense saber era manèra de trapar-la, hè eth viatge pejor qu’en vaganaut, donques que non torne tau que venguec; que d’aquerò ne son pròves ostensibles en mon, Parmenides, Meliso, Briso e d’auti molti que marchauen e non sabien entà on.
Atau heren Sabelio e Arrio, e aqueri pècs que sigueren coma espades entàs Escritures, torçant eth sentit dret des sues paraules.
Es òmes non s’an d’aventurar a jutjar, coma hè eth que contemple es semiats en camp sense èster granadi; pr’amor qu’è vist prumèr era arrominguèra aspra e ponchenta pendent tot er iuèrn, e dempús caperar-se ròses ena sua punta; e è vist ara nau regar eth mar, dreta e rapida, pendent eth sòn viatge, e perir ena entrada deth pòrt.
Que non se pensen era senhora Berta e eth senhor Martino,143 per auer vist a un panant e a un aute hènt ofrendes, que les veirà dera madeisha manèra ena ment de Diu, pr’amor qu’aqueth se pòt lheuar e aguest quèir.
Nòms tengudi an(gament entà signi3car gents de pòca intelligéncia.
Era aigua contenguda en un veire redon se botge deth centre entara circonferéncia o d’aguesta entath centre, segontes l’agiten per laguens o per dehòra.
Se m’acodic de ressabuda aquerò que digui tanlèu que carèc era amna gloriosa de Sant Tomàs, per çò dera retirada que i auie enes sues paraules damb es de Beatriz, a qui pladèc díder, dempús d’aqueth:
Aguest li cau, encara que non vos ac indica ne damb era votz ne damb eth pensament, arribar ena arraïc dera auta vertat.
Didetz-li s’era lum que damb era s’orne era vòsta substància s’estarà damb vosati etèrnaments tau qu’ei ara; e s’ei atau, didetz-li se com se poirà passar que non vos ofense ara vòsta vista quan vos remetatz visiblaments.
Atau coma en un esclat d’arrir es que hèn torns en tot dançar lhèuen era votz e manifèsten enes sòns gèsti era sua alegria, dera madeisha manèra, dauant d’aqueth prèc pietós e expressiu, es sants cercles demostrèren nau gòi ena sua dança e en sòn admirable cant.
Eth que se planhe de qué li cau morir aquiu baish entà víuer dempús en cèu, non a vist eth plaser qu’era ploja etèrna dera sacrosanta crotz còste enes benauradi.
Aqueth un e dus e tres que viu tostemp, e tostemp règne en tres e dus e un, non circonscrit e circonscriuent-ac tot, ère cantat tres còps per cadun d’aqueri esperits damb tau melodia, qu’entener-les serie justa recompensa entà quisevolh merit.
Jo entení ena lum mès resplendenta deth mendre cercle ua votz modèsta,144 dilhèu coma era der Angel en dirigir-se a Maria que responec:
Tant que se tarde era hèsta deth Paradís, eth madeish temps irradiarà eth nòste amor ath torn dera nòsta vestimenta.
Era sua claretat correspon ath lardor que mos alugue; eth lardor, as nòstes celestiaus visions; e aguestes son autant mès clares coma màger ei era gràcia que cadun a sus eth sòn valor.
Era votz de Salomon, modèsta coma n’ei era vertadèra sabença.
Un e un aute cor me semblèren tan prèsti e unanims en díder “Amen”, que mostrèren plan claraments eth desir de revestir es sòns còssi mortaus; non per eri, dilhèu, senon pes sues mairs, pes sòns pairs, e pes auti èssers que les sigueren estimadi abans de convertir-se en sempitèrnes ahlames.
E vaquí qu’ar entorn d’aguestes clarors neishec ua auta lum qu’ère aquiu, semblabla a un orizon luminós; e atau coma en escurir comencen a entreveder-se en Cèu naues aparicions, que semblen èster e non èster, atau me semblèc començar a veir aquiu naues substàncies.
Ò vertadèr beluguièr der Esperit Sant!
Guaire ludent se presentèc còp sec as mèns uelhs, que, vençudi, non poderen tier-lo!
Mès se me mostrèc Beatriz tan beròia e arridolenta, qu’aguesta vision deuec quedar entre es autes que non è pogut retier ena memòria: alavetz es mèns uelhs recuperèren fòrces entà lheuar-se de nauèth, e me vedí transportat, entà major glòria, solet damb era mia Dauna.
Per çò der usclant treslús dera estela, que me semblaue mès ròi que de costum, me n’encuedè qu’auia pujat en un punt mès naut; e damb eth lenguatge qu’ei comun a toti, de bon voler l’aufrí a Diu er olocaust degut, per çò d’aguesta naua gràcia.
Esposcadi de granes e petites esteles, madeish de Galaxia, qu’era sua blancor estenuda entre es pòls deth mon hè dobtar as mès sabents, aqueri arrais formauen ath hons de Mart eth venerable signe que còste era interseccion des quadrants d’un cercle.
Aciu er engenh qu’ei inferior ara mia memòria; en aquera crotz reludie Crist, de sòrta que non posqui trapar un comparèr digne; mès eth que cuelh era sua crotz e seguís a Crist me perdonarà un còp mès aquerò que non digui quan veigue belugar a Crist en aquera blancor.
Pro que me’n sabí qu’embarraue nautes laudances, pr’amor qu’arriberen enquia jo aguestes paraules: “Resuscita e venç,” mès coma aqueth qu’enten sense compréner.
E aquera melodia m’ennautie tant, qu’enquia alavetz non i auec cap causa que m’estaquèsse damb tan doci ligams.
Dilhèu es mies paraules semblen massa gausades, en creir que dèishi darrèr de d’autes delícies eth plaser des beròis uelhs, qu’ena sua contemplacion se padeguen toti es mèns desirs; mès eth que sàpie qu’es viues mèrques de tota beresa l’estampen mès, a mida que son mès nautes e considère qu’aquiu non m’auia virat encara entada eri, poirà desencusar-me de çò que m’acusi per desencusar-me, e saberà que digui era vertat; pr’amor qu’eth sant plaser d’aquera guardada non ei excludit aciu, donques que se hè mès blos a mida que mos lheuam.
Era benigna volentat, qu’en era se manifèste tostemp er amor qu’es sues aspiracions son dretes, coma era cobesença se manifèste ena volentat inica, impausèc silenci ad aquera doça armonia e hec repausar es santes còrdes que son templades damb era man dreta de Diu.
Com s’auien de hèr sordes a supliques justes aqueres substàncies, que, entà ahiscar-me eth desir de hèr- les quauques preguntes, sigueren d’acòrd en carar-se?
Qu’ei just que se planhe sense pòsa aqueth que, per amor a causes que non pòden durar etèrnaments, se despen d’aqueth amor.
Dera madeisha manèra que pera net s’esguitle aquiu e enlà peth cèu tranquil e blos un huec sobte, en tot tirar es guardades enquia alavetz indiferentes, e semblable a ua estela que càmbie de lòc, encara que deguna despareish dera part a on aqueth s’alugue e se tarde pòc, atau der extrèm deth braç dret ath pè dera crotz s’esguitlèc un astre dera constellacion qu’aquiu lutz,145 mès eth diamant non se desseparèc deth sòn angle, senon que seguic eth hèish luminós en tot retirar-se a ua lum que passe peth darrèr der alabastre.
Non mens afectuosa qu’aqueth esperit se mostrèc era ombra d’Anquises quan arreconeishec ath sòn hilh enes Camps Elisis, s’auem de dar credit ath nòste màger Poèta.
Ò sang mia!, ò suberabondosa gràcia de Diu!
Atau didec aquera lum; per çò que tachè en era tota era mia atencion: dempús virè eth ròstre entara mia Dauna, e per un e per aute costat me demorè estonat; pr’amor qu’enes sòns uelhs ludie tau arridolet, que creiguí arribar damb es mèns enquiath hons dera mia gràcia e deth mèn Paradís.
Dempús aqueth esperit, qu’ère tant agradiu de veir e d’enténer, higec as sues prumères paraules causes que non comprení; tan prigonds sigueren es sòns concèptes: non perque siguesse era sua intencion amagar-les-me senon per besonh d’èster aguesti superiors ara intelligéncia des mortaus.
Quan er arc dera sua ardenta afeccion siguec mens tibant entà qu’es sues paraules baishèssen enquiath limit autrejat ara nòsta intelligéncia, era prumèra causa qu’entení siguec:
Benedit sigues Tu, tres e un, que tan propici ès ara mia descendéncia.
E seguic dident:
Era amna de Caociaguida, besarrèhilh deth poèta.
Hilh mèn: gràcies ad aguesta que t’a revestit de plumes entà entamenar tan naut vòl, as satisfèt laguens d’aguesta lum que te parli, un tranquil e long desir de veder-te, originat en jo per auer liejut era tua venguda en gran libre a on non se càmbie jamès lo blanc en nere, ne lo nere en blanc.
Tu cres qu’eth tòn pensament a arribat entà jo per miei d’aqueth qu’ei eth prumèr, atau coma dera unitat, de toti coneishuda, se forme eth cinc e eth sies; e plan per aquerò, ne me preguntes se qui sò, ne per qué te sembli mès gaujós que cap aute d’aguesta alègra còlha.
Qu’ei vertat; pr’amor qu’en aguesta vida, es esperits que gaudissen, atau de màger o de mendre glòria, guarden en miralh qu’en eth campe eth pensament abantes de nèisher.
Mès, pr’amor de qué eth sagrat amor qu’obsèrvi damb perpetua atencion, e qu’excite en jo un doç desir, se satisfèsque mielhor, mòstra-me damb votz segura, franca e alègra, quina ei era tua volentat, quin ei eth tòn desir, pr’amor qu’era mia responsa ei ja prèsta.
Jo me virè entà Beatriz; e era, que m’auie entenut abans que jo parlèssa, arric d’ua manèra que hec créisher es ales deth mèn desir.
Dempús comencè d’aguesta sòrta:
Dès que se vos manifestèc era Egalitat prumèra, er afècte e era intelligéncia an un pes parièr entà cadun de vosati; pr’amor qu’en aguest Solei, que vos illumine e uscle damb era sua lum e calor, son tan parières es dues vertuts, que tota retirada ei pòca.
Mès er enteniment e era volentat des mortaus, pera rason que ja vo’n sabetz, vòlen damb ales diferentes.
Atau, donc, jo, que sò mortau, me veigui en inegalitat, e sonque posqui balhar gràcies damb eth còr a tan pairau acuelhuda.
Te supliqui, donc, damb tota era fòrça deth morir, ò viu topazi, qu’enriquisses aguesta preciosa jòia!, que me hèsque saber eth tòn nòm.
Ò, borron mèn, qu’en tu me compladia mentre te demoraua!
D’aguesta sòrta comencèc era sua responsa.
Dempús higec:
Aqueth que d’eth a cuelhut eth tòn nòm era tua familha, e que per espaci de cent e mès ans a estat en tot virar peth cercle prumèr deth monte, siguec eth mèn hilh e eth tòn arrèpairin: pro li cau que damb es tues òbres amendrisses era sua prolongada fatiga.
Florencia, laguens der ancian recinte a on encara sone tèrça e nòna, ère en patz, sòbria e pudica.
En nèisher non costaue pòur era hilha ath pair, pr’amor qu’era epòca deth maridatge e dera dòt non auien gessut encara des limits regulars.
Non èren alavetz es cases uedes de persones; non auie arribat encara Sardanapolo tà ensenhar çò que se pòt hèr laguens d’ua cramba.
Montemalo non ère encara vençut per Uccellatoio, que, atau coma l’auance ena pujada, l’auançarà ena baishada.
Jo è vist a Bellincion Berti damb cinturon de cuèr e fibèla de uas, e ara sua hemna separar-se deth miralh sense coloreta en ròstre: qu’è vist as de Nerli e as de Vecchio contentar-se d’anar caperadi damb ua simpla pèth, e as sues hemnes dedicades ara filosada e ath fus.
Ò afortunades!
Cada ua d’eres coneishie eth lòc a on auie d’èster acogada, e deguna s’auie vist abandonada en lhet per tòrt de França.
Era ua velhaue era sua cunhèra, e entà consolar ath sòn hilh tenguie er idiòma que constitusís era prumèra alegria des pairs e des mairs: era auta, tirassant era blanca cabeladura dera sua filosada, blagaue damb era sua familha sus es troians, e sus Fiesole e sus Roma.
En aqueri tempsi s’aurie guardat coma ua causa meravilhosa a ua Cianghella e a un Lapo Salterello, coma aué costarien estonament un Cincinatto e ua Cornelia.
Ath miei de tanta cauma, e de tan polida vida de part de toti, e entre tan fidèus conciutadans, me hec nèisher era Vèrge Maria, cridada a grani crits, e en vòste ancian Aiguasénher siguí ath còp cristian e Cacciaguida.
Moronto e Elisèu sigueren es mèns frairs; era mia esposa venguie dera val deth Po, e d’era vie eth tòn cognòm.
Dempús seguí ar emperaire Conrad que m’autregèc eth titol de cavalièr; autant l’agradèren es mies bones accions.
Darrèr d’eth anè contra era mauvestat d’aquera lei, qu’eth sòn pòble s’apodère deth vòste domèni, per tòrt deth Pastor.
Aquiu aquera raça pèga me desliurec deth fallaciós mon, qu’eth sòn amor avilís tantes amnes, e deth martiri arribè en aguesta patz.
Ò noblesa dera sang!
Encara que sigues pòca causa, jamès m’admirarè de qué hèsques vantar-se de tu ara gent aciu baish, a on es nòstes afeccions s’aflaquissen; pr’amor que jo madeish, aquiu a on es talents non se tòrcen, voi díder, en cèu, me vantè de possedir-te.
De vertat, qu’ès coma un mantèl que s’escuerce pòc a pòc, de sòrta que se cada dia non se n’ahig un tròç, eth temps lo va rebracant, ar entorn, damb es sòns estalhants.
Damb eth “vos” qu’ada eth siguec Roma era primèra en someter-se e qu’en aguest ahèr non an perseverat tant es sòns descendents, comencèren aguest còp es mies paraules: per çò que, Beatriz, qu’ère un shinhau desseparada, arric, en tot retirar-se ara que tossic quan Ginebra cometec era prumèra fauta que parle era cronica.146 Jo comencè a díder:
Vos qu’ètz eth mèn pair; vos me bohatz alend entà parlar; vos m’ennautitz de tau sòrta, que sò mès que jo madeish.
Per çò de tants arriuets se negue d’alegria era mia ment, que gaudís en era madeisha quan pense que ne pòt auer tanta sense que l’ablasigue.
Didetz-me, donc, ò estimat pair-sénher mèn!, qui sigueren es vòsti predecessors, e quini es ans que comencèc era vòsta mainadesa.
Didetz-me çò qu’ère alavetz era vegada de Sant Joan, e quines es persones mès dignes des lòcs nauti.
Tau que s’ahisque era ahlama deth carbon dauant dera bohada deth vent, atau vedí jo lúder aquera lum dauant des mies afectuoses paraules; e se semblèc mès beròia as mèns uelhs, mès doç e suau siguec tanben eth sòn accent quan me didec, encara que non en nòste modèrn leguatge:
Des deth dia que se didec “Ave”, enquiara jasilha qu’era mia mair, qu’aué ei santa, se desliurèc deth mèn pes, aguest Planeta venguec a usclar- se cinc cents cinquanta tres còps as pès deth Leon.
Es mèns ancessors e jo neishérem en aqueth lòc a on prumèr trape eth darrèr districte aqueth que cor enes vòsti jòcs annaus.
Qu’ei pro que te’n sàpies d’aquerò, respècte as mèns pair-sénhers; çò que sigueren e d’a on vengueren, qu’ei mès senat amagà’c que didè’c.
Guaire mielhor serie auer coma vesins ad aquera gent, e es vòstes frontères en Galluzo e Trespiano que non auer-les laguens des vòsti murs, e suportar era fetiditat deth brigand d’Aguglion e deth de Signa, qu’a ja es uelhs plan dubèrts entà traficar!
S’era gent qu’ei mès degenerada en mon non auesse estat ua mairastra entà Cesar, senon brava coma ua mair damb eth sòn hilh, mès d’un que s’a hèt florentin, e càmbie e trafique, aurie tornat entà Semifonti, a on s’estaue eth sòn pairin demanant caritat: es Conti serien encara en Montemurlo; es Cerchi ena jurisdiccion d’Ancona, e dilhèu encara en Valdigrieve es Buondelmonti.
Era confusion des persones siguec tostemp eth començament des malastres des ciutats, coma era barreja des aliments n’ei des deth còs; pr’amor qu’un taure cèc què mès lèu qu’un anhèth cèc; e fòrça còps talhe fòrça mielhor ua espada que cinc.
Se penses se com a despareishut Luni e Urbisaglia, e com seguissen es sues tralhes Chiusi e Sinigaglia, non te semblarà guaire dificil creir se com se des.hèn es familhes, donques qu’es madeishes ciutats an finau.
Es vòstes causes morissen damb vosati; mès se vos amague era mòrt de quauques ues que se tarden fòrça, pr’amor qu’era vòsta vida ei plan cuerta; e atau coma es torns en cèu dera Lua capèren e desnishen sense pòsa es arribes deth mar, madeish hè damb Florencia era Fortuna: per çò que non t’a d’estonar çò que te vau a díder respècte as prumèrs florentins, qu’era sua fama ei estropada ena escurina des tempsi.
Qu’è vist ja en decadéncia a Ughi, as Catellini, Filippi, Greci, Ormanni e Alberichi, toti illustres cavalièrs; è vist tanben damb es dera Sannella as dera Arca e as Soldanieri, as Ardinghi e as Bostichi, tan grani coma ancians.
Sus era pòrta, cargada ath present damb ua felonia de tan gran pes, que lèu harà naufragar era vòsta barca, i èren es Ravignani, que d’eri descen eth comde Guido, e es qu’an cuelhut dempús eth nòm deth gran Bellincion.
Er primogènit dera familha dera Pressa coneishie er art de governar ben, e ena casa de Galigaio se vedien ja es distintius dera noblesa, que consistien en tier dauradi era garnison e era poma dera espada.
Qu’ère gran ja era colomna dera Comadreja, e illustres es Cacchetti, Giuochi, Fifanti, Baruci e Galli, e es que s’avergonhen en rebrembar era mesura.
Eth tronc que d’eth gesseren es Calfucci ère ja gran, e ja auien estat prebotjadi entàs cagires de magistrat es Sizii e es Arrigucci.
Ò, guaire fòrts è vist ad aqueri, qu’an estat destruïdi pera sua supèrbia!
Es Umber( e es Lamber(, qu’enes sues armes amiauen bòles d’aur.
Era presumptuosa familha148 qu’acace coma un dragon ath que hug, e s’umilie coma un anhèth dauant d’aqueth que li mòstre es dents o era borsa, anaue ja agranint-se; mès era sua origina qu’ère baisha: plan per aquerò non agradèc a Ubertino Donato qu’eth sòn suèr lo hec emparentar damb era.
Es Caponsacco auien baishat ja de Fiesole, e s’estauen en Mercat, e ja Giuda e Infangato èren boni ciutadans.
Te vau a díder ua causa incredibla e vertadèra: en petit cercle que formaue era ciutat, s’entraue per ua pòrta que deuie eth sòn nòm ara familha dera Pera.
Toti es qu’amien es beròies insignes deth gran Baron, qu’eth sòn nòm e era sua glòria se renauissen ena hèsta de Sant Tomàs, receberen d’eth es sòns titols de cavalièr e es sòns privilègis; encara qu’aué s’a plaçat en partit deth pòble aqueth qu’enròde es sues insignes en un cercle d’aur.
Ja es Gualteroti e es Importuni viuien tranquils en Borgo, e mès n’aurien estat sense naui vesins.
Era casa que d’era a neishut eth vòste plor, per çò deth just racacòr que vos a esbauçat e balhat fin ara vòsta agradiua vida, ei aunorada damb toti es sòns.
Ò, Buendelmonte!, guaire mau héretz en non aliar-vos damb era mejançant eth matrimòni!
Fòrça des qu’aué son tristi serien alègres, se Diu t’auesse autrejat a Ema eth prumèr còp que vengueres ena ciutat.
Mès que calie que dauant d’aquera pèira trincada que sauve eth pònt, sacrifiquèsse Florencia ua victima enes sòns darrèrs dies de patz.
Damb taus familhes e damb fòrça d’autes è vist a Florencia ath miei de tan gran repaus, que non auia cap motiu entà plorar.
Damb aguestes familhes è vist ath sòn pòble tan gloriós e just, que jamès eth liri siguec amiat ath revés ena lança, ne s’auie tornat encara ròi per tòrt des discòrdies.
Es Adimari, un des quaus damnagèc fòrça a Dante.
Qu’èra jo afogat coma aqueth qu’eth sòn exemple hè qu’es pairs siguen un shinhau condescendents damb es hilhs, quan acodic a Climene entà assegurar-se de çò que sus eth auie entenut; E pro que se’n sabien Beatriz e aquera lum que per jo auie cambiat abans de lòc; per çò que me didec era mia Dauna:
Exala er ardor deth tòn desir de tau sòrta que gesque ben exprimit damb era madeisha fòrça que lo sentes; non entà que nosati ac coneisham mielhor pes tues paraules, senon entà que gauses manifestar era tua set, damb era fin de qué d’auti li balhen de béuer.
Ò era mia estimada planta, que te lhèues tant, que guardant entath punt que toti es tempsi son presents, ves es causes contingentes abans de qué siguen en eres, coma ven es intelligéncies terrestres que dus angles obtusi non pòden càber en un triangle!
Mentre acompanhat de Virgili pujaua jo peth monte a on se guarissen es amnes, e quan baishaua peth mon des mòrts, me dideren paraules grèus sus era mia vida futura; e encara que me tenga per un tetragòn dauant des còps deth malastre, voleria saber se quina ei era sòrt que m’ei reservada; pr’amor qué era flècha prevista herís damb mens fòrça.
Atau li didí ara madeisha lum que m’auie parlat abantes, en tot manifestar-li eth mèn desir coma volec Beatriz.
Aqueth amorós progenitor mèn, embarrat e patent ath còp en sòn esplendor alègre, me responec, non enes tèrmes ambigus qu’èren enganhadi es pècs gentils abans de qué siguesse immolat er Anhèth de Diu que redimic es pecats, senon damb paraules clares e damb latin corrècte:
Es contingéncies qu’eth sòn coneishement non artenhen es limits dera vòsta matèria son totes presentes ara vista de Diu.
D’aciu non se dedusís, ça que la, eth sòn besonh, senon com l’ei de besonh exprimir-se enes uelhs de qui la guarde, era nau que baishe per un corrent.
Dera ment divina arribe ena mia vista, coma enes aurelhes era doça armonia der òrgue, eth temps que se premanís entà tu.
Dera madeisha manèra que Hipolit partic d’Atenes per çò dera crudeutat e perfidia dera sua mairastra, te calerà gésser de Florencia.
Aquerò ei çò que se vò, e çò que se cèrque e lèu serà hèt per aqueri que mediten aquiu a on diadèraments se ven a Crist.
Tu abandonaràs totes es causes que damb mès afeccion estimes, e aguesta ei era prumèra flècha que lance er arc deth despatriament.
Tu tastaràs guaire amargant ei eth pan des auti e guaire dur eth camin qu’amie a pujar e baishar es escales des auti.
E çò que mès pesarà enes tues espatles serà era companhia estupida e dolenta que damb era queiràs en aguesta val; perque, ingrata, hòla e impia, se revoutarà contra tu; encara que pòc dempús, era e non tu, veirà esbauçat eth sòn front.
Era sua conducta harà veir era sua bestialitat, de sòrta qu’entà tu serà mès laudable auer-te separat complètaments d’era.
Eth tòn prumèr refugi e era tua prumèra aubèrja seràn era cortesia deth Gran Lombard, que sus era escala amie er audèth sant,149 eth quau te guardarà tan benignaments, qu’entre ambdús er autrejar precedirà ath demanar, ath contrari de çò que se passe entre es auti.
Òc, veiràs ad aqueth qu’en nèisher siguec tant inspirat per aguesta fòrta estela, qu’es sòns hèts seràn tostemp admiradi.
Es pòbles non se n’an encuedat encara d’eth, per çò dera sua cuerta edat, donques que solet hè nau ans que viren ath sòn entorn aguestes esfères.
Mès abans qu’eth Gascon enganhe ath gran Enric,150 apareisheràn es bualhs dera sua vertut menspredant es sòs e es fatigues.
Es sues magnificéncias seràn tan coneishudes, que enquia e tot es sòns madeishi enemics non poiràn deishar de racondar-les.
Demora en eth e enes sòns beneficis; per eth fòrça òmes seràn transformadi, e es rics e es praubi cambiaràn de condicion.
Amia gravat ena tua ment guaire te predigui sus eth; mès non ac digues a degun.
Dempús higec:
Hilh mèn, taus son es interpretacions de çò que se t’a dit; taus params se t’amagaràn per pòqui ans.
Non voi, totun, qu’ages en òdi as tòns conciutadans; pr’amor qu’era tua vida se prolongarà mès encara de çò que se tarde eth castig dera sua perfidia.
Can eth Gran, senhor de Verona.
Pro veigui, pair mèn, se com cor eth temps entà jo entà flocar-me un d’aguesti còps, autant mès grèus, coma mès desprevengut se visque; per çò qu’ei bon que m’arma de prevision, pr’amor de qué, se me priven deth lòc que mès estimi, non pèrda es auti per tòrt des mèns vèrsi.
Aquiu baish, en mon etèrnaments amargant, e deth monte que dera sua beròia cima me lheuèren es uelhs dera mia Dauna, e dempús en cèu, de lum en lum, è entenut causes, que se les repetissa, serien entà molti d’un gust desagradiu; e se sò covard amic dera vertat, cranhi pèrder era fama entre aqueri que cridaràn ad aguest temps eth temps ancian.
Sonque ua consciéncia tacada pera sua pròpria vergonha o pera des auti traparà aspror enes tues paraules: totun aquerò, a despart de tu, tota mentida menifèste complètaments era tua vision, e dèishe que se grate eth qu’age ronha; pr’amor que s’era tua votz ei desagradiua quan se taste per prumèr còp, deisharà un aliment vivificant quan sigue digerida.
Eth tòn crit harà coma eth vent, qu’ataque mès es mès nauti cims, çò que non serà ua pròva petita d’aunor.
Plan per aquerò solet se t’an manifestat en aguestes esfères, en monte e ena dolorosa val es amnes qu’an gaudit de cèrt renòm; pr’amor qu’eth vam deth qu’escote non tache era sua atecion ne prèste fe a exemples trèts d’ua arraïc amagada e desconeishuda, ne a d’autes causes que non se manifèsten claraments.
Aqueth esperit benaurat gaudie ja des sues reflexions, e jo saboraua es mies, en tot temperar çò d’amargant damb çò de doç, quan era Dauna que m’amiaue enquia Diu me didec:
Jo me virè entara votz amorosa dera mia consolacion, e me remisqui a exprimir se quin siguec er amor que vedí alavetz enes sòns santi uelhs; non sonque perque maufida des mies paraules, senon perque era ment non pòt repetir çò qu’ei superior ada era, se non l’ajude un aute poder.
Sonque posqui díder per çò que tanh ad aguest punt que, en contemplar-la, era mia amna se vedec liura de tot aute desir: donques qu’eth plaser etèrn, qu’irradiaue dirèctaments sus Beatriz, me hège erós en veder-lo reflectir en sòn beròi ròstre.
Mès era, en tot desviar-me d’aguesta contemplacion damb era lum d’un arridolet, me didec:
Vira-te e escota; que non s’està solet enes mèns uelhs eth paradís.
Atau coma quauqui viatges se ve era passion ena fesomia, s’aquera ei tanta qu’era amna sancera l’ei sometuda, dera madeisha manèra enes arrais deth treslús sant qu’entada eth me virè, me’n sabí deth desir de contunhar era nòsta convèrsa.
E plan que òc, comencèc a díder:
En aguesta cincau arrama der arbe que recep era vida pera copa, e fructifique tostemp e jamès pèrd es sues huelhes, son benauradi toti es esperits qu’aquiu baish, abans de vier en cèu, artenheren tan gran renòm, que tota musa s’enriquirie damb es sues accions: guarda es braci dera crotz, e es que t’anarè nomentant haràn en eri çò qu’eth relampit hè ena broma.
A penes nomentèc a Josué, vedí passar un treslús pera crotz, e eth hèt d’enténer prononciar aqueth nòm e veir esguitlar-se eth sòn resplendor siguec tot ua soleta causa.
Ath nòm deth Gran Macabèu, vedí botjar-se ua auta lum hènt viroletes per çò dera sua alegria.
Dera madeisha manèra, dauant des nòms de Carlo-Magno e Orlando, era mia atentiua guardada seguic a dus lums, coma seguís era vista eth vòl deth falcon.
Dempús passèren, dauant des mèns uelhs, per aquera crotz Guilhem e Rinoardo, eth duc Godofredo e Roberto Guiscardo.
Me virè entara dreta pr’amor de conéisher en Beatriz çò que me calie hèr, ja sigue pes sues paraules ja sigue pes sòns gèsti; e vedí es sòns uelhs tan serens, tant erosi, qu’eth sòn ròstre superaue a toti es auti, e enquia e tot ath sòn anterior aspècte.
E atau coma er òme qu’òbre ben per çò deth màger plaser que sent, avertís de dia en dia er aument dera sua vertut, atau jo, en veir mès reludent aqueth miracle de beresa, me n’encuedè que s’auie hèt mès extens eth cercle dera mia rotacion amassa damb eth cèu; e en pòc espaci de temps que càmbie de color eth ròstre d’ua puncèla quan dèishe anar eth pes dera vergonha, se presentèc dauant des mèns uelhs, en virar- me, ua transmutacion semblabla, per efècte dera blancor dera siesau e templada estela, que m’auie recebut en sòn interior.
Jo vedí en aquera halha de Jove es bualhs der amor qu’en era existie, representant dauant des mèns uelhs er alfabet; e atau coma es audèths que se quilhen sus un arriu, alegrant-se d’arribar en lòc a on trapen eth sòn aliment, formen a viatges ua hilera circulara, e d’auti viatges se prolonguen, dera madeisha manèra volatejauen cantant es santes creatures laguens d’aqueres lums, e descriuent D, I o L damb es sòns movements.151 Prumèr ajustauen era sua dança ath cant; dempús, representant un d’aqueri caractèrs, se posauen un moment e sauvauen silenci.
Ò divina Pegasea!,152 que glorifiques e prolongues era vida des engenhs, en tot hèr que perpetuen era memòria des ciutats e des regnes!
Illumina-me damb era fin de qué descriua es sues figures tau quau les è vistes, e de qué campe eth tòn poder en aguesti cuerts vèrsi.
Es lums formèren, donc, cinc còps sèt vocaus e consonantes, e jo observè aqueres figures tau que m’anèren apareishent.
Dempús, ena M deth cincau mot se quedèren formades, de sòrta qu’era estela de Jupiter, en aqueth punt, semblaue d’argent plapat en aur.
Alavetz vedí baishar d’autes lums sus era part superiora dera M e arturar-se aquiu cantant, sivans creigui, eth ben que les atire entada eres.
Era musa Caliope.
Aqueth que pinte aquerò non a arrés que lo guide, mèsalèu eth guide totes es causes, e d’eth procedís aguesta vertut que botge as animaus a dar ua forma apropriada as sòns nins.
Es auti benauradi, qu’abans semblauen contentar-se formant sus era M ua corona de liris, mejançant un petit movement, acabèren era figura dera agla.
Ò doça estela!, guaires e qué reludentes amnes me mostrèren aquiu qu’era nòsta justícia ei un efècte deth cèu que tu ornes!
Plan per aquerò li prègui ara Ment, principi deth tòn movement e dera tua fòrça, que veigue d’a on ges eth hum qu’escurís es tòns arrais, pr’amor de qué s’irrite un aute còp contra es crompadors e venedors deth temple que s’assolidèc damb es miracles e era sang des martirs.
Ò milicia celestiau que contempli!
Prèga pes que son ena Tèrra horaviadi per çò deth mau exemple.
Qu’ère ja costum ancian hèr era guerra damb era espada; aué se hè en tot panar pertot eth pan qu’ad arrés remís eth nòste pietós Pair.
Mès tu, qu’escriues solet entà esfaçar, pensa qu’encara son viui Pèir e Pau, que moriren pera vrenha que de tau sòrta hès a mauméter.
Sant Joan Bap(sta.
Dauant de jo apareishie, damb es ales dubèrtes, era beròia imatge que damb era sua doça alegria hège eroses as amnes amassades.
Cadua d’aguestes se retiraue a un petit robin, qu’en eth ludie tant alugat un arrai de Solei, que reflectie enes mèns uelhs era imatge deth madeish Solei.
E çò que me cau descríuer ara non ac anoncièc era votz jamès, ne ac escriuec era tinta, ne ac concebec era imaginacion.
Pr’amor que vedí, e enquia e tot entení parlar ath bèc dera agla e díder damb era sua votz: “Jo” e “Mèn”, quan era sua intencion ère díder: “Nos” e “Nòste”.
E comencèc atau:
Per auer estat just e pietós sò aciu exaltat enquiad aguesta glòria, que non se dèishe véncer peth desir; e ena Tèrra deishè tau memòria de jo, qu’es òmes mès pervèrsi la recomanen, encara que non seguissen eth sòn exemple.
Alavetz responí:
Ò perpetues flors dera felicitat etèrna, que coma un solet perhum me hètz a sénter toti es vòstes flaires!
Metetz punt e finau damb es vòstes paraules ath gran dejun qua m’a tengut ahaimat pendent long temps, per çò de non trapar ena Tèrra cap aliment.
Pro m’en sai que, s’era justícia divina se reflectís en d’autes esfères coma en un miralh, ena vòsta non se ve a trauèrs d’un vel.
Sabetz guaire atentiu sò entà escotar-vos; sabetz tanben quin ei aqueth dobte qu’entà jo se convertís en tant ancian dejun.
Atau coma eth falcon que li trèn era capucha botge eth cap, e bat es ales en senhau de content, demostrant es sòns desirs e quilhant-se damb galhardia, madeish vedí hèr ara agla, qu’ère formada de laudances dera Divina Gràcia, es quaus cantauen coma sap cantar eth qu’ei eròs aquiu naut.
Dempús comencèc d’aguesta sòrta:
Aqueth qu’artenhec damb eth sòn compàs enquias extrèms deth mon, e embarrèc era sua dubertura tantes causes amagades e manifèstes, non podec deishar sus tot er univèrs ua tralha tan prigonda deth sòn poder, qu’eth sòn enteniment non siguesse infinitaments superior ath de toti es enteniments creadi, coma ac demòstre qu’eth prumèr supèrb, qu’ère era creatura mès excellenta, per çò de non demorar era lum dera gràcia divina, queiguec deth Cèu abantes d’èster confirmat en era.
Enquia e tot ara nòsta vista, qu’ei lèu un arrai dera ment divina que son plies totes es causes, non pòt, pera sua natura, èster tan penetrant que distinguisque eth sòn principi senon jos ua aparença plan luenhana dera vertat.
Era vista que recep eth vòste mon sonque penètre ena justícia sempitèrna coma eth uelh que s’intèrne en mar; qu’encara que veigue eth hons près dera vòra, non lo ve en immens mar; e ça que la, eth hons existís, era sua pròpria prigondor l’amague.
Non existís lum se non ven der Èsser tranquil que non se trebole jamès; dehòra d’eth non i a que tenèbres, o ombres dera carn o eth sòn podom.
Qu’è passat pro eth vel que t’amagaue ara viua justícia, que sus era hèges tantes preguntes, pr’amor que tu didies: “Un òme nèish ena vòra der Indo, e aquiu non i a qui parle de Crist, ne qui liege o escriue sus eth; totes es sues accions e desirs son boni, e per çò que pòt liéger era rason umana, non a pecat ne en obres ne en paraules: se se morís sense baptisme e sense fe, ei era justícia que lo condemne?
A on ei era sua fauta, se non cre?” Ara plan: se qui ès tu, que vòs cuélher sèti en tribunau entà jutjar a mil miles de distància, a pam de nas?
Qu’ei vertat qu’eth que, en tot parlar damb jo, subtilize per veir es arrais dera justícia divina, aurie rason entà dobtar dera sua rectitud, se non siguesse sus vosati era Escriptura.
Ò animaus terrestres!
Ò intelligéncies bastes!
Era prumèra volentat, qu’ei bona per era madeisha, qu’ei eth Ben Suprèm, non s’a desseparat jamès d’era madeisha.
Sonque ei just çò qu’ada era s’acòrde; cap aute ben creat la tirasse; mès era còste aguest ben damb es sòns arrais.
Coma era cigonha que se botge sus eth nin, dempús d’auer alimentat as sòns hilhs, e dera madeisha manèra qu’un d’aguesti, ja alimentat, la guarde, atau comencèc era beròia imatge a agitar-se sus jo, e, madeish, lheuè es mèns uelhs entada era, que botjaue es sues ales, possades per tanti esperits.
En hèr torns, cantaue e didie: “Es mies nòtes son tant incomprensibles entà tu, coma eth judici etèrn entà vosati es mortaus.” Dempús qu’aqueri reludents ardors der Esperit Sant s’arturèren, sense deishar de formar eth signe que hec as Romans temibles en mon,154 eth madeish signe seguic dident:
Era agla.
En aguest regne non a pujat jamès qui non credec en Crist, ne abans ne dempús de qué aguest siguesse clauat en sant tronc: mès guarda; molti des que criden “Crist, Crist” seràn mens pròches ada eth, en dia deth judici, que quauqui uns des que non an coneishut a Crist; e a taus cristians costarà vergonha er Etiòp, quan se dividisquen es dus collègis, un complètaments ric, e er aute miserable.
Qué non les poiràn díder es Pèrses as vòsti reis, quan veiguen dubèrt aqueth volum qu’en eth s’escriuen toti es sòns mesprètzi?
Aquiu se veirà, entre es òbres d’Alberto, era que lèu agitarà era pluma, e que per era quedarà desèrt eth regne de Praga.
Aquiu se veirà eth mau que còste ath cant deth Sena, fausificant era moneda, aqueth que morirà herit per un sanglar.155 Aguiu se veirà er insadorable orgulh que hè tornar hòl de tau manèra ar escocés e ar anglés, que non pòden tier veder-se contengudi enes limits des sòns Estats.156 Se veirà era luxúria e era guitèra deth d’Espanha, e deth de Bohemia, que jamès coneishec ne volec conéisher eth valor.157 Aquiu se veirà tanben mercada damb ua I dera bontat der espeat de Jerusalem,158 Tant que çò contrari ada era aurà per mèrca ua M. Se veirà era avarícia e era viletat d’aqueth que garde era ièrla deth huec, a on acabèren es prolongats dies d’Anquises;159 e entà demostrar era sua mesquinaria, se tieràn fòrça abreviacions en sòn escrit, pr’amor de qué en pòc espaci i age fòrça paraules.
E ara vista de toti apareisheràn es vergonhoses òbres der oncle e deth frair,160 qu’an avilit tan egrègi linhatge e dues corones.
Aquiu seràn coneishudi eth de Portugal e eth de Noruega,161 e eth de Rascia, qu’alterèc es sagèths de Venecia.162 Ò Hungria erosa, se non se dèishe guidar mau!
Ò erosa Navarra, se se defenesse damb eth monte que l’enròde!
Felip eth Beròi.
Wenceslao, rei de Bohemia.
Ditz era viletat, perque Fadrique, dempús dera mòrt d’Enric VII, abandonèc vilaments era causa des gibelins.
Dionisi er Agricòla, rei de Portugal.
Famagusta se planhen e clamen contra era sua bèstia, que non ei desparièra des autes.
Quan Aqueth qu’illumine eth mon sancer baishe der emisfèri, de tau sòrta qu’eth dia s’acabe pertot, eth cèu alugat abans per eth solet, apareish de pic semiat de lums, qu’en eres se’n miralhe ua de soleta.
E aqueth estat deth cèu me venguec ena imaginacion, quan era ensenha deth mon e des sòns caps barrèc eth sòn benedit bèc; pr’amor que ludent plan mès toti aqueri viui resplendors, sonèren suaus cants, qu’an despareishut dera mia memòria.
Ò doç amor, que jos aquera arridolenta lum t’amagues!
Guaire arderosa me semblaues ath miei d’aqueri efluvis sonors, que solet alenden santi pensaments!
Dempús qu’es precioses e ludentes jòies que vedí ornada era siesau estela cessèren enes sòns cants angelicaus, me semblèc enténer eth mormolh d’un arriu que, net, baishe de ròca en ròca mostrant era fecunditat deth sòn abondós manantiau.
E atau coma eth son aquerís era sua forma en còth dera citara, e enes traucs dera caramèla ena bohada deth que la tòque, atau tanben pugèc sec aqueth mormolh peth còth dera Agla, coma s’aguest siguese traucat.
Se produsíc aquiu ua votz, que gessec peth sòn bèc en forma de paraules, segontes les demoraue eth mèn còr, a on les escriuí:
Te cau ara guardar fixaments, comencèc a díder, aquera part de jo madeisha qu’enes agles mortaus contemple e supòrte era lum deth Solei; pr’amor qu’entre es huecs que compausen era mia figura, es que hèn pampalhejar eth uelh deth mèn cap an un grad de lum màger que toti es auti.
Aqueth que, en hèr de viston, lutz ath miei, siguec eth cantaire der Esperit Sant, que transportèc era arca de ciutat en ciutat: ara coneish eth merit deth sòn cant ena part que siguec òbra dera sua pròpria volentat, per çò dera remuneracion que proporcionauments a recebut.
Des cinc que formen er arc dera mia celha, eth qu’ei mès pròche deth bèc, consolèc ara veuda dera pèrta deth sòn hilh;163 ara se’n sap de guaire car còste non seguir a Crist, pera experiéncia qu’a d’aguesta doça vida e dera opausada.
Eth que lo seguís ena part superiora dera circonferéncia que parli, arreculèc era sua mòrt entà hèr vertadèra peniténcia: 164 Ara coneish qu’es etèrns judicis de Diu son invariables, encara qu’ua ferventa oracion artenhe aquiu baish qu’arribe deman çò qu’aurie d’arribar aué.
Aqueth que ves ena declivitat der arc siguec Guilhèm, a qui plore era Tèrra que se planh de Carles e de Federic viui:166ara coneish er amor deth cèu entà un rei just, ac mòstre per çò deth resplencor qu’ei enrodat.
Qui creirie en mon plen d’errors, qu’eth troian Rifeo siguesse en aguest arc era cincau des lums santes?
Encara qu’era sua vista non penètre enquiath hons dera divina gràcia, massa coneish ara çò qu’en era non pòt veir eth mon.
Coma era alausa qu’en aire se quilhe cantant, e dempús care, contenta pera darrèra melodia que la satisfè, tau me semblèc era imatge satisfèta der etèrn plaser, que pera sua volentat totes es causes son çò que son; e encara que hessa visibles aquiu es mèns dobtes tau qu’eth veire manifèste per çò dera sua transparéncia eth color que s’a revestit era sua superfícia, aguesti madeishi dobtes non me permeteren demorar era responsa carant, senon que damb era sua fòrça heren gésser dera boca aguestes paraules: “Quines causes son aguestes?”: per çò que coneishí enes naui bualhs que despenien aqueres amnes eroses era alegria que les costaue respóner as mies preguntes.
Dempús, damb eth uelh mès inflamat, responec eth benedit signe, entà non tier-me mès temps autrejat ath mèn estonament:
Veigui que cres aguestes causes, perque jo les digui; mès que non compreneràs se com pòden èster: de sòrta que, encara que creigudes, non per aquerò son mens amagades.
Tu hès coma aqueth qu’apren a conéisher es causes peth sòn nòm, mes que non pòt veir era sua esséncia, se bèth aute non l’ac mòstre.
Te còsten estonament era prumèra e era cincau amna que formen en arc dera celha, pr’amor que ves ornada damb eres era region des Angels.
Ua d’eres, gessent deth Lunfèrn a on arrés se convertís a Diu de bon voler, tornèc a abitar eth sòn còs coma recompensa d’ua viua esperança; d’ua viua esperança, que preguèc ferventaments a Diu entà resuscitar-la, pr’amor de qué era sua volentat podesse èster botjada.
Era amna gloriosa que se parle, entornada ena sua carn que s’estèc pòc de temps, creiguec en Aqueth que podie ajudar-la; e en creir, s’usclèc de tau sòrta en huec d’un vertadèr amor, que dempús dera sua dusau mòrt siguec digna de participar d’aguesti gòis.
Era auta, per çò d’ua gràcia que mane d’ua hònt tan prigonda, que non a auut creatura qu’era sua guardada podesse penetrar enquiara sua hònt, botèc aquiu baish tot eth sòn amor ena justícia; per çò que de gràcia en gràcia Diu dauric es sòns uelhs ara nòsta redempcion futura, e credent en era, non tenguec per mès temps era fetiditat deth paganisme, repotegant peth sòn compde as gents pervertides.
Aqueres tres hemnes que vederes ath costat dera arròda dreta deth car, lo baitèren mès de mil ans abans de qué s’instituïsse eth baptisme.
Ò predestinacion!, guaire remòta ei era tua arraïc dera vista d’aqueri que non ven tota era causa prumèra!
E vosati, mortaus, sigatz prudents enes vòsti judicis; pr’amor que nosati, que vedem a Diu, non coneishem encara a toti es sòns escuelhudi: e ça que la, mos ei grata semblabla ignorància; pr’amor qu’era nòsta beatitud se perfeccione damb aguest ben e volem çò que Diu vò.
Tau siguec eth suau remèdi que me dèc aquera imatge divina entà aclarir era mia vista.
E atau coma un bon tocaire de citara hè er acompanhament a un bon cantaire damb era vibracion des sues còrdes, en tot aquerir d’aguesta sòrta màger atraccion eth cant, atau, tant que parlaue, me’n brembi que vedí as benedits resplendorts agitar es sues ahlamnes ath compàs des paraules, coma es paupetes que se botgen d’acòrd e ath madeish temps.
Era non arrie:
Mès se jo arridessa, comencèc a dider-me, te quedaries coma Semele, quan siguec redusida a cendre; pr’amor qu’era mia beresa, que, sivans as vist, coma mès puge pes gradons der etèrn palai, se non se moderèsse, ludirie tant, qu’era tua fòrça mortau peririe dauant deth sòn treslús, coma era arrama esbauçada peth pericle.
Mos auem quilhat enquiath setau esplendor167 que, plaçat jos eth pièch der ardent Leon, escampilhe ara sus era Tèrra es sòns arrais barrejadi damb era fòrta influéncia d’aqueth.
Fixa era ment darrèr des tues guardades, e hè des tòns uelhs un miralh entara imatge que se t’apareisherà en aguest miralh.
Que se’n sabesse de quan doçaments se recreaue era mia vista en ròstre erós de Beatriz, quan ahiscat per era la desviè entà un aute objècte, coneisherie çò d’agradiu que me serie aubedir ath mèn Guida celestiau, en tot considerar qu’eth plaser d’aubedir-la contrabalançaue ath plaser que sentia contemplant-la.
Laguens deth cristau que, enrodant eth mon, amie eth nòm deth sòn estimat senhor, que jos eth sòn emperi s’estèc mòrt quinsevolh mau, vedí ua escala de color d’aur qu’en era se reflectie un arrai de Solei, e tant elevada, qu’es mèns uelhs non la podien seguir.
Vedí, ath delà, baishar pes sòns gradons tanti resplendors, que pensè que totes es lums que ludien en cèu èren escampilhades per aquiu.
E atau coma, per un costum naturau, es corbassi s’agiten amassadi en trincar eth dia entà dar calor as sues arraulides ales, e tant que s’aluenhen quauqui uns sense tornar, d’auti entornen en punt a on se remontauen, e d’auti volatègen sus eth, madeish me semblèc que hègen aqueri treslusi qu’auien anat baishant enquia que s’arturèren en un gradon determinat.
Eth que demorèc mès près de nosati comencèc e lùder tant que jo didia ath mèn laguens: “Coneishi er amor que m’anoncies.” Mès Aquera, que d’era demori era orde entà carar o parlar, s’estèc quieta: atau, donc, a maugrat mèn, hi ben en non preguntar arren.
Per çò qu’era, que liegie ena vista d’Aqueth qu’ac ve tot, eth desir que jo amagaua, me didec:
Que pòs manifestar-li eth tòn ardent desir.
En cèu de Saturn.
Alavetz comencè d’aguesta sòrta:
Es mèns merits non me hèn digne dera tua responsa; mès en nòm d’aquera que me permet interrogar-te, amna benaurada, que t’amagues ena tua alegria, hè-me a veir era causa que tant t’aprèsse a jo, e ditz-me per qué non s’enten en aguesta esfèra era doça sinfonia deth Paradís, que tan devòtaments ressone enes de baish.
Era tua audida qu’ei tan fèbla coma era tua vista, me contestèc; aciu non se cante pera madeisha rason que Beatriz non arrís.
Qu’è baishat autant pes gradons dera escala santa, solet entà recrear-te damb es mies paraules e damb era lum que sò revestida.
Que non ei ua màger afeccion çò que m’a hèt mès sollicita; pr’amor qu’en tota aguesta escala i a un amor tant fervent o mès encara qu’eth mèn, segontes t’ac mòstren es bualhs d’aguestes amnes; mès era nauta caritat, que mos covertís en sirvents atentius dera volentat que govèrne eth mon, mos senhale eth lòc qu’en eth, sivans pòs veir, èm plaçades.
Pro veigui, didí jo, ò sagrada lampa!, qu’un amor liure ei pro en aguesta cort entà hèr çò que vò era etèrna Providéncia; mès çò que me semble totafèt dificil de compréner ei per qué sigueres tu entre totes es tus companhes era destinada entad aguest cargue.
Encara non auia prononciat era darrèra paraula, quan era lum, en tot hèr un èish deth sòn centre, virèc damb era rapiditat d’ua arròda.
Dempús me responec era amorosa amna que i auie ath sòn laguens:
Era lum divina se fixe en tu penetrant en aquera que m’enròde, e era sua vertut, junhuda ara mia vista, me quilhe autant sus jo madeisha, que veigui era sublima esséncia que d’era emane.
D’aciu proven era alegria que damb era ludi; pr’amor qu’ara claror dera mia vision adjunhi era dera lum que m’entornège.
Mès era amna que mès lutz en cèu, eth serafin qu’a mès fixi es uelhs en Diu non poirà satisfèr es tues preguntes; pr’amor que çò que desires saber penètre tan prigondaments en abisme deth decret etèrn, qu’ei fòrça desseparat de tota vista creada; e quan entornes entath mon mortau, conda çò que te digui, pr’amor de qué arrés se vante d’arribar ath hons d’aguest secret.
Era ment, qu’aciu ei lum, ena Tèrra ei hum; considera, donc, com poirà compréner aquiu baish çò qu’aciu non compren, per mès qu’eth cèu l’ennautisque.
Entre es dues còstes d’Italia, e non guaire luenh dera tua patria, se lhèuen uns malhs, autant, qu’es trons ressonen aquiu a plan mens nautada.
Aqueri malhs formen ua eminéncia que se cride Catria, ath pè dera quau i a un èrm consagrat sonque ath culte deth vertadèr Diu.
Atau comencèc a parlar per tresau viatge; e contunhant dempús, higec:
De tau manèra me tenguí aquiu ath servici de Diu, que sonque damb legums e chuc d’olives passaua aisidaments hereds e calors, satisfèt damb es mies idies contemplatiues.
Aqueth claustre produsie en abondor, entad aguesta part des cèus, e ara ei tan uet, que calerà qu’en brèu temps ac sàpie eth mon.
En aqueth lòc siguí jo, Pèir Damian; e Pèir eth Pecador ena casa de Nòsta Senhora, ara vòra der Adriatic.
Qu’ère ja escassa era mia vida mortau, quan siguí cridat e obligat a recéber aqueth capèl que solet se transmet de mau en pejor.
Vengueren en d’auti tempsi Cefas e eth Veire d’eleccion der Esperit Sant,168aflaquidi e descauci, acceptant eth sòn aliment de quinsevolh man.
Ara es pastors modèrns vòlen que d’un e d’aute costat les emparen, autant son de pesadi!, e que les amien en baiard, e que vage ath sòn darrèr qui les tengue era coa.
Capèren damb es sòns mantèls es sues cavalcadures de sòrta que van dues bèsties jos ua soleta pèth.
Ò paciéncia de Diu, que tant te cau suportar!
Ath son d’aguestes paraules, vedí fòrça ahlames que baishauen virant de gradon en gradon, e a cada virada se hègen mès beròies.
Vengueren a arturar-se ar entorn d’aquera lum, e s’estarnèren en un clamor tan gran, qu’arren en mon pòt retirar-se-li: eth sòn rambalh m’ensordic de tau sòrta, que non comprení çò que dideren.
Sant Pèir e Sant Pau.
Mut d’estupor me virè entath mèn Guida, coma un mainatge que s’acuelh tostemp ad aqueth que l’inspire mès confiança: e aquera, coma era mair que secor lèu lèu ath hilh espaurit e palle damb era sua votz consoladora, me didec:
Qu’ei que non sabes qu’ès en cèu?
Non sabes que tot eth cèu ei sant, e çò que se hè en eth provie d’un bon desir?
S’eth que vies d’enténer t’a esmoigut autant, ara pòs pensar se com t’aurie trebolat aqueth suau cant junhut ath mèn arridolet.
E s’auesses comprenut çò que se preguèc en exalar aguest bronit, coneisheries era resvenja que veiràs abans dera tua mòrt.
Era espada d’aciu naut non herís jamès massa lèu, ne massa tard, coma sòlen pensar es que la demoren damb temor o damb desir.
Mès ara, vira-te entar aute costat, e veiràs fòrça esperits illustres, se dirigisses es tues guardades entà on te digui.
Virè es uelhs coma era volec, e vedí cent petites esfères, que s’ornauen es ues as autes damb es sòns arrais mutuaus.
Jo qu’èra coma aqueth que reprimís en eth er agudent estimul deth desir, e non gause preguntar, cranhent depassar-se, quan era màger e mès ludenta d’aqueres pèrles s’auancèc entà contentar eth men curiosèr: dempús entení en sòn interior:
Se vedesses, coma jo, era caritat qu’uscle entre nosati, auries exprimit ja es tòns desirs; mès damb era fin de qué, per massa demorar, non te tardes a arribar en naut fin deth tòn viatge, responerè ath pensament que non gauses exprimir.
Eth cim d’aguest monte qu’ena sua pala i a eth Casino siguec frequentat en d’auti tempsi per gent enganhada e mau dispausada.
Jo sò qui amiè aquiu eth nòm d’Aqueth que mostrèc ena Tèrra era vertat que tant mos ennautís;169 e ludec sus jo tanta gràcia, que hi enlà des ciutats vesies er impiu culte que sedusic ath mon.
Aguesti auti huecs sigueren toti es omes contemplatius, uscladi en aqueth lardor que hè nèisher es flors e es fruts sants.
Aciu i son Mario e Romualdo; aciu i son es mèns frairs, que s’embarrèren en claustre e sauvèren un còr perseverant.
Li responí:
Sant Benet abad, que dèc a conéisher aquiu era religion cris(ana.
Plan per aquerò, te prègui, pair, que se sò digne de tau gràcia, m’autreges era de veir era tua imatge descubèrta.
Frair, me responec: eth tòn naut desir se realizarà ena darrèra esfèra, a on se realizen toti es auti e es mèns, e a on toti son perfèctes, madurs e sancers: en aquera soleta esfèra, totes es sues parts s’estan quietes, pr’amor que non ei en sòn lòc, ne vire entre dus pòls, e era nòsta escala arribe enquiada era, çò que hè que la pèrdes de vista.
Eth patriarca Jacob la vedec prolongar-se enquia naut, quan se l’apareishec tan plia d’angels; mès ara arrés trè es sòns pès dera Tèrra entà pujar-la, e era mia règla sonque servís aquiu baish entà gastar papèr.
Es murs qu’èren ua abadia s’an convertit en tutes; e es capuches en sacs de haria dolenta.
Era mès sordida usura non ei tan contrària ara volentat de Diu, coma n’ei eth frut d’aguestes riqueses que tant capviren eth còr des monges, pr’amor que tot çò que sauve era Glèisa apertie ad aqueri que demanen per Diu, e non as parents o a d’auti mès indignes.
Era carn des mortaus ei tan flexibla, qu’es bones òbres non duren eth temps que se passe deth neishement dera ausina enquiara formacion dera aglan.
Pèir comencèc era sua fecunda faena sense aur ne argent; jo damb oracions e dejuni; Francescs basèc era sua ordre ena umilitat; e se ves eth principi de cada ordre, e considères dempús a on an arribat, veiràs çò blanc escambiat en nere.
Mès admiracion costèc, de vertat, veir ath Jordan arrecular e ath mar húger quan Diu volec, qu’era que costarà veir apraiadi aguesti maus.
Atau me didec, e dempús s’amassèc damb es sòns companhs, qu’ath còp se reconcentrèren, e coma un remolin se quilhèren tà naut.
Era doça Dauna, damb un solet gèst, me possèc a pujar darrèr d’eri per aquera escala: Autant siguec çò qu’era sua vertut vencec era mia grèu natura: e jamès aquiu baish, a on se puge e se baishe naturauments i auec un movement tan rapid que podesse egalar eth mèn vòl.
Que posca tornar, ò lector!, en aqueth pietós règne trionfant, que per eth plori soent es mèns pecats en tot pataquejar-me eth pièch, coma ei cèrt que vedí eth signe que seguís ath Taure,170 e me trapè en eth en mens temps deth que calerie entà méter e trèir un dit deth huec.
Ò glorioses esteles!, ò lum plia de grana vertut, qu’en era arreconeishi tot eth mèn engenh, quinsevolh que sigue aguesta!
Era constellacion de Geminis.
A vosates dirigís ara devòtaments era mia amna es sòns alends, entà arténher era vertut de besonh ena dificila enterpresa que la tire.
Ès tant apròp dera darrèra salvacion, comencèc a dider-me Beatriz, que te cau auer es uelhs clars e penetrants; atau, donc, abans qu’arribes ada era, guarda entà baish e contempla guairi mons è botat jos es tòns pès, pr’amor de qué eth tòn còr se presente tant erós coma posque dauant dera trionfant multitud que, alègra, acodís per aguesta vòuta eterèa.
Recorrí damb era vista totes sèt esfères, e vedí ath nòste glòb tan petit, que me n’arrí deth sòn vil aspècte: atau ei que sò d’acòrd ena mielhor pensada d’aqueth que l’a en pòca estimacion; en tot poder cridar-se vertadèraments aunèst eth que solet pense en aute.
Vedí ara hilha de Latona inflamada, sense aquera ombra que siguec era encausa de qué jo la credesa enrarida e densa.
Aquiu, ò Hiperion!, poderen tier es mèns uelhs era lum deth tòn hilh, e vedí com se botgen pròches ada eth e ath sòn entorn Maya e Dione.
Aquiu se m’apareishec Jupiter padegant a sa pair e ath sòn hilh;172 aquiu distinguí damb claretat es sòns frequents cambis de lòc e toti es sèt planetes me manifestèren era sua magnitud, era sua velocitat, e era distància que respectiuaments se trapen plaçadi.
Aqueth petit punt que mos hè tan capinauts se m’apareishec totafèt des montanhes enquias mars, tant que jo viraua damb es etèrns Bessons.
Dempús tachè es mèns uelhs enes beròis uelhs.
Eth Solei.
Saturn e Mart.
Coma er audèth que, en auer repausat entre eth predilècte ramatge ath cant deth nin des sòns doci hilhets, pendent era net qu’amague es causes, e desirant veir tant estimadi objèctes e trapar es viures entà neurir-les, qu’eth sòn penible trabalh tie contenta, s’auance ath dia, e abans dera auba puge en cimalh deth dubèrt huelhatge, e fixaments guarde, demorant, damb arderós in, era gessuda deth Solei, era mia Dauna, de pès e atentiua, virat eth ròstre entara region deth cèu jos era quau se mòstre eth Solei mès maitièr; e mentretant jo, en veder-la suspensa e ansiosa, m’estè coma aqueth que desirós volerie ua auta causa, mès se padegue damb era esperança d’obtier-la.
Pòc de temps se passèc entre ambdús moments, ei a díder, entre eth dera mia expectatiua e eth de veir d’un moment en aute illuminar-se mès eth cèu.
E Beatriz didec:
Me semblèc qu’usclaue tot eth sòn ròstre; e auie es uelhs tan plei d’alegria, que me cau seguir entà dauant sense mès explicacions.
Coma enes plens serens de Lua, Teivia arrís entre es ninfes etèrnes, qu’illuminen eth cèu pertot, atau vedí jo sus milèrs de lums un Solei, que les alugaue a totes coma hè eth nòstre damb es que vedem sus nosati; e a trauèrs dera sua viua lum campaue tan clara dauant des mèns uelhs era divina substància, que non podien suportar-la.
Ò Beatriz, exclamè, Guida doça e estimada!
Era me didec:
Çò que t’aclape ei ua vertut ara qu’arren se resistís.
Aquiu que son era Sabença e eth Poder que dauriren entre eth Cèu e era Tèrra es camins pendent tant de temps desiradi.
Atau coma eth huec dera broma, en tot dilatar-se de sòrta qu’aguesta non lo pòt contier, s’escape d’era, e, era sua natura, se precipite entà baish, dera madeisha manèra era mia ment agranint-se mès entre aqueres delicies, gessec d’era madeisha, e non sap rebrembar çò que siguec d’era.
Jo qu’èra coma aqueth que sauve cèrta reminiscéncia d’ua vision desbrembada, e que s’esdègue en vaganaut entà renauir-la ena sua imaginacion, quan entení prononciar aguestes paraules tan dignes de gratitud, que non s’esfaçaràn jamès deth libre a on se consigne eth passat.
S’ara rasonèssen totes aqueres lengües que Polimnia e es sues fraies heren mès grasses damb era sua doça lèit entà vier ena mia ajuda, non exprimirien era millessima part dera vertat, en preténer cantar tan sant arridolet, e eth resplendor que comunicaue ad aqueth ròstre sant: per çò que, en descríuer jo eth Paradís, qu’ei de besonh qu’eth mèn sagrat poèma saute coma un òme que trape barrat eth sòn camin.
Eth que considère eth pes der ahèr e era espatla mortau que tie era carga, non repotegarà qu’aguest tremole jos era sua gravetat.
Era direccion que trinque era mia gausada proa non ei avienta entà ua petita embarcacion, ne entath navigant que volgue estauviar-se eth cansament.
Per qué t’enamore eth mèn ròstre de tau sòrta que non te vires entath beròi jardin que florís jos es arrais de Crist?
Aquiu que i é era Ròsa 173 qu’en era s’encarnèc eth Verb Divin; e aquiu son es liris174que pera sua flaira se decurbís eth bon camin.
Atau parlèc Beatriz, e jo, qu’èra tostemp prèst a seguir es sòns conselhs, me lancè de nauèth ena batalha des mies aflaquides paupetes.
E atau coma es mèns uelhs, amagadi ena ombra, an vist bèth còp un prat de flors illuminat per un arrai de Solei que trauessaue entre bèra esquinçada broma, dera madeisha manèra distinguí alavetz ua multitud de resplendors, illuminadi de naut per ardents arrais sense veir era origina que procedien aguesti resplendors.
Ò benigna vertut qu’atau les illumines!
Plan que òc te deueres lheuar entà deishar via liura as mèns uelhs, qu’èren massa fèbles entà contemplar- te.
Eth nòm dera polida flor qu’invòqui tostemp, peth maitin e pera tarde, concentrèc tot eth mèn esperit ena contemplacion deth huec màger; e quan es mèns dus uelhs me heren veir era beresa e era extension dera ludenta estela que venç naut, coma vencèc baish, der interior deth cèu baishèc ua ahlamada, qu’auie era forma d’un cercle coma ua corona,175 e enrodèc ara estela virant ath sòn entorn.
Era Vèrge Maria, cridada pera Glèisa Ròsa Mis(ca.
Es benauradi.
Er Arcàngel Sant Gabriel.
Jo que sò er amor angelicau, que hèsqui torns en tot difóner era sublima felicitat, neishuda deth vrente que siguec ostau deth nòste desir; e virarè, Senhora deth Cèu, tant qu’acompanhes ath tòn Hilh, e hèsque lúder era suprèma esfèra a on demores.
Atau se deishaue enténer era circulara melodia, e totes es autes lums hègen ressonar eth nòm de Maria.
Eth mantèl reiau de totes es esfères deth mon, que mès s’alugue e s’anime jos er alend e es perfeccions de Diu, auie sus nosati tan distant eth ròstre intèrn, que non podia distinguir eth sòn aspècte deth lòc a on me trapaua; per çò que non aueren es mèns uelhs era fòrça avienta entà seguir ara ahlama coronada, que se lheuèc darrèr dera sua divina primogenitura.
E semblables ath mainatge qu’estire es sòns braci entara sua mair dempús d’auer-se alimentat damb era sua lèit, botjat pera afeccion qu’encara s’alugue exterioraments, cadun d’aqueri treslusi se prolonguèc entà naut, en tot hèr-mos a veir atau er amor que professauen a Maria.
Dempús s’estèren dauant des mèns uelhs cantant “Regina coeli” tan doçaments, que jamès a hujut de jo eth plaser que me costèren.
Ò guaire ei era abondor que s’embarre en aqueres arques plan riques per auer esparjut pera Tèrra boni semes!
Aquiu viuen e gaudissen der etèrn tresaur que conquistèren en despatriament de Babilonia, a on abandonèren er aur.
Aquiu trionfe dera sua victòria jos er Naut Hilh de Diu e de Maria, e amassa damb er ancian e eth nau concili, eth qu’a es claus de tau glòria.
Ò companhia escuelhuda entath gran sopar der anhèth benedit, eth quau vos neurís de tau sòrta, qu’eth vòste apetís ei tostemp satisfèt!
Donques que pera gràcia de Diu aguest pròve prematuraments çò que què dera taula, abans qu’era mòrt acabe damb es sòns dies, pensatz en sòn immens desir, e refrescatz-lo un shinhau: vosati beuetz tostemp ena hònt d’a on vie çò qu’eth pense.
Aquerò didec Beatriz: e aqueres amnes alègres se convertiren en esfères sus pòls fixi, ludent viuaments ara manèra de cometes.
E coma es arròdes en mecanisme d’un relòtge se botgen de tau sòrta, que entad aqueth que les campe li semble qu’era prumèra ei quieta e era darrèra vòle, atau tanben aqueri globuls, dançant de forma desparièra, me hègen apreciar era sua velocitat o lentor peth grad des sòns resplendors.
D’aqueth ensems de beròies lums vedí gésser un treslús tant alègre e esplendit, que superaue a toti es auti.
Tres còps virèc ar entorn de Beatriz, cantant d’ua manèra tan divina, qu’era mia fantasia non a pogut retier eth sòn encantament; plan per aquerò era mia pluma passe de long sense descriuer-lo, pr’amor qu’entà pintar taus plecs manque de nuances, non ja era lengua, senon era madeisha imaginacion.
E era responec:
Ò lum etèrna deth gran Baron que nòste Sénher deishèc es claus qu’amièc baish dès aguest gòi meravilhós!
Examina ad aguest, coma te plase, respècte as punts facils e dificils dera Fe, que te hec caminar sus eth mar.
A tu non se t’amague s’eth estime ben, e demore ben e creish; pr’amor qu’as era vista tachada a on tot ei clar; mès, donques qu’aguest règne a artenhut ciutadans mejançant era Fe vertadèra, ei bon entà glorificar-la que li calgue ada eth parlar d’era.
Ditz, bon cristian, explica-te: Qué ei era Fe?
En enténer aquerò lheuè eth front entada aquera lum d’a on gessien taus paraules; dempús me virè entà Beatriz, e era me hec un rapid senhau entà que deishèssa brotoar era aigua dera mia hònt interiora.
Segontes ac a escrit, pair, era vertadèra pluma deth tòn estimat frair,177 que damb tu hec entrar a Roma peth bon camin, era Fe ei era substància des causes que se demoren, e er argument des que non campen ara nòsta ment: tau me semble era sua esséncia.
Dempús seguí:
Alavetz entení:
Ad aquerò responí:
Es prigondes causes qu’aciu se me manifèsten clares e patentes son tant amagades as uelhs deth mon, que sonque existissen ena credença que sus era se fonde era gran esperança; plan per aquerò cuelh eth nòm de substància.
Per çò d’aguesta credença mos cau argumentar sense cap auta lum; per aquerò cuelh eth nòm d’argument.
Alavetz entení:
Li responí:
Sant Pau.
Era abondiua pluja der Esperit Sant, li responí, qu’ei esparjuda sus es ancianes e es naues planes, ei eth silogisme que me l’a mostrat tan subtilaments que comparada damb era me semble pèga quinsevolh auta observacion.
Dempús entení:
Responí:
Era pròva que me desnishe era vertat s’està enes òbres subsequentes, qu’entada eres era natura non escauhèc jamès ne eth hèr ne fotèc còps ena harga.
Se me contestèc:
Ditz, se qui t’assegure qu’aqueres òbres agen existit?
Dilhèu t’ac assegure aquerò madeish que se vò provar damb eres?
Non as cap aute testimòni?
S’eth mon se convertic ath cristianisme sense besonh de miracles, didí jo, aquerò solet, ei un miracle tan gran, qu’es auti non son ne era centessima part d’eth; pr’amor que tu entrères praube e ahaimat en camp tà semiar era bona planta qu’en d’auti tempsi siguec vinha e ara s’a convertit en arrominguèra.
Acabades aguestes paraules, ressonèc enes esfères dera sublima e nauta cort un “Laudem a Diu” damb era melodia que se cante aquiu naut.
E aqueth Baron qu’examinant-me atau m’auie amiat d’arrama en arrama enquia apressar-mos enes darrères huelhes, tornèc a començar d’aguesta manèra:
Qu’era gràcia qu’enamore ara tua ment t’a daurit era boca enquiad aguest punt, coma li calie daurir-se: per tant, sò d’acòrd damb tot çò qu’a gessut d’era; mès ara te cau explicar çò que cres e era origina dera tua credença.
Ò, Sant Pair!, ò Esperit, que ves çò que crederes damb tau fermetat, que dirigint-te entath sepulcre venceres a pès mès joeni!, comencè a díder: vòs que te manifèsta er orde des causes que creigui, e ath delà me preguntes eth motiu dera mia credença.
Plan, donc, jo te responi: Creigui en un solet e etèrn Diu, que sense èster botjat, botge tot eth Cèu damb amor e damb desir; e en supòrt de tau credença non sonque è pròves fisiques e metafisiques, senon que tanben me les balhe era vertat que d’aciu plò, mejançant Moisés, es Profetes, es Psalms, er Evangèli, e çò que vosati escriuéretz dempús d’auer-vos illuminat er ardent Esperit.
Creigui enes tres Persones etèrnes, e les creigui ua esséncia tan trina e ua, qu’admeten ath còp “son” e “ei”.
Era prigonda natura divina qu’ara parli s’a gravat ena mia ment fòrça còps pera doctrina evangelica.
Tau ei eth principi, tau eth bualh que se dilate enquia convertir-se en viua ahlama, e que lutz en mèn interior coma estela en cèu.
Coma un senhor qu’enten çò que l’agrade, e plan per aquerò abrace ath sòn servent, en tot alegrar-se pera notícia tanlèu aguest care, dera madeisha sòrta me benedidec cantant e virèc tres còps ath mèn entorn, dempús que carèssa, aqueth apostolic treslús, que per sòn mandat auia jo parlat: autant siguec çò que l’agradèren es mies paraules.
Se bèth còp se passe qu’eth poèma sagrat qu’en eth an botat es sues mans eth Cèu e era Tèrra, e que m’a hèt aflaquir pendent fòrça ans, trionfe dera crudeutat que me tie aluenhat dera beròia pleta, a on dormí coma anheret enemic des lops que li hèn era guèrra; alavetz tornarè coma poèta damb ua auta votz e uns auti peus, e cuelherè era corona de laurèr sus es mèns hònts baptismaus: pr’amor qu’aquiu entrè ena fe que hè as amnes familhars a Diu, e que per era m’enrodèc Pèir d’aquera sòrta eth mèn front.
Dempús s’auancèc entà nosati un resplendor d’aquera legion que gessec eth prumèr des vicaris que Crist deishèc sus era Tèrra; e era mia Dauna, plia d’alegria, me didec:
Coma dues palomes que, en amassar-se, se demòstren eth sòn amor roconant e hènt torns, atau vedí jo ad aqueri grani e gloriosi princes acuelher-se mutuauments, laudant er aliment que se neurissen aquiu naut.
Mès, quan aueren acabat es sues congratulaciones, ambdús se posèren silenciosi “coram me”, tant alugadi qu’umiliauen eth mèn róstre.
Beatriz didec alavetz arrint:
Ò amna illustra, qu’as escrit sus era liberalitat dera nòsta basilica!
Hè ressonar era Esperança en aguesta nautada.
Tu sabes que l’as simbolizat fòrça còps quan Jesucrist se vos manifestèc as tres en tot eth sòn esplendor.
Tan consoladores paraules me sigueren dirigides peth dusau resplendor: alavetz lheuè es uelhs entad aqueri montes qu’abans les auien inclinat damb eth sòn excessiu pes.
Donques qu’eth nòste Emperaire t’autrege era gràcia de qué te trapes abans dera tua mòrt, ena estança mès secreta deth sòn palai, damb es sòns comdes, damb era fin de qué en auer vist era vertat d’aguesta cort, vos encoratge a tu e as auti era Esperança que tant enamore aquiu baish, ditz- me en qué consistís aguesta; ditz-me com florís ena tua ment e d’a on te vie.
Er apostòl Sant Jaime.
Atau parlèc eth dusau resplendor.
E aquera pietosa Dauna que guidèc es plumes des mies ales entà tan naut vòl, responec abans que jo d’aguesta sòrta:
Era Glèisa militanta non a entre es sòns hilhs un aute mès aprovedit d’esperança, coma ei escrit en Solei qu’irràdie sus era nòsta multitud: plan per aquerò se l’a autrejat que d’Egipte vengue a veir Jerusalem, abantes d’acabar es sòns combats.
Es auti dus punts qu’an tractat es tues preguntes, non per desir de saber, senon entà qu’eth referisque com de grat t’ei aguesta vertut, los dèishi ath sòn cargue; que non li seràn de difila resolucion, ne li serviràn de vantaria: respongue, donc, e que la gràcia de Diu l’ac autrege.
Era Esperança qu’ei ua expectacion cèrta dera vida futura, costada pera gràcia divina e es merits anteriors.
Fòrça son es esteles que me comuniquen aguesta lum; mès eth que prumèr la vessèc en mèn còr siguec eth suprèm cantaire179 deth Suprèm Senhor, “Que demoren en tu es que coneishen eth tòn nòm”, ditz enes sòns sublims cants; e qui non lo coneish en auer era mia fe?
Tu m’as negat dempús damb era sua ondada ena tua Epistòla; de sòrta que ja sò plen, e vèssi sus auti era vòsta ploja.
Dempús me didec:
Er amor que m’uscli encara pera vertut que me seguic enquiara palma e enquiara mia gessuda deth camp, voi que te parle, a tu que damb era gaudisses; en estar-me madeish agradiu que me digues çò qu’era Esperança te promet.
Jo li responí:
Es naues e ancianes Escritures prefixen eth tèrme que les cau aspirar es amnes que Diu a autrejat era sua amistat, e aguest tèrme lo veigui ara tau qu’ei.
Isaies ditz que cadua d’eres vestirà ena sua pàtria ua dobla vestimenta e era sua patria ei aguesta doça vida.
David.
Sant Joan en Apocalipsis.
Ara seguida de prononciar aguestes paraules, s’entenec prumèraments sus nosati: “Sperent in te”; qu’ad aquerò responeren toti es cercles des amnes.
Dempús ludec entre eres ua lum tan viua, que se Cancer auesse tau claror, er iuèrn aurie un mes d’un solet dia.
E coma era puncèla plasentèra, que se lhèue, e va e cuelh part ena dança, entà hestejar ara nauèth venguda, e non per vanitat ne per cap auta flaquesa, atau vedí eth clar resplendor apressar-se as auti dus, que seguien hènt torns tau que calie ath sòn ardent amor.
Se metec a cantar damb eri es madeishes paraules damb era madeisha melodia; e era mia Dauna tachèc en eth era sua guardada coma esposa immobila e silenciosa.
Atau parlèc era mia Dauna; e era sua guardada non deishèc d’èster mès atentiua dempús, qu’abans de prononciar aguestes paraules.
Coma aqueth que tache es sòns uelhs en Solei demorant veder-lo esclipsar-se un shinhau e qu’a truca de guardar, acabe per non veir arren, atau m’arribèc a jo damb aqueth darrèr huec, enquia que me dideren:
Per qué t’enludèrnes entà veir ua causa qu’aciu non existís?
Eth mèn còs ei tèrra ena Tèrra, e aquiu s’estarà damb es auti còssi enquia qu’eth nòste numèro s’egale damb er etèrn prepaus.
Es dues lums que se lheuèren abantes son es soletes qu’existissen en aguest benaurat claustre damb es sues dues vestidures; e atau ac as de repetir en tòn mon.
Dites aguestes paraules, cessèc eth virar deth cercle inflamat amassa damb eth doç concèrt que formaue era armonia deth triple cant; atau coma entà repausar o húger d’un perilh, s’arturen ath son d’un fiulet es rems que venguien agitant era aigua.
Guaire siguec eth trebolament dera mia ment quan me virè entà veir a Beatriz, e non ac podí hèr, a maugrat de trapar-me près d’era e en erós mon!
Tant que jo m’estaua trantalhant per çò dera mia enludernada vista, gessec dera ludenta ahlama que l’enludernèc ua votz, que tirèc era mia atencion dident:
Tant que recupères era vista qu’as perdut guardant-me, serie bon que, parlant damb jo, compensesses era sua pèrta.
Comença, donc, e ditz-me entà on se dirigís era tua amna, e pensa qu’era tua vista ei solet ofuscada, mès non destruida; pr’amor qu’era Dauna que t’amie per aguesta region luminosa a ena sua guardada era vertut qu’auec era man d’Ananias.
Jo didí:
Que vengue tard o d’ora, segontes era sua volentat, eth remèdi as mèns uelhs, que sigueren es pòrtes per a on era entrèc damb eth huec que m’uscli.
Eth ben qu’esparg era alegria en aguesta cort ei era “alfa” e era “omega” de tot çò qu’er amor escriu en jo, ja sigue leugèra o fòrtaments.
Es arguments filosofics, responí, e era autoritat que baishe d’aciu, m’auràn suscitat tau amor; pr’amor qu’eth ben, per eth madeish, a penes es coneishut, alugue tant er amor coma màger bontat embarre.
Atau, donc, era ment de tot aqueth que coneish era vertat que se base aguesta pròva, li cau inclinar-se a estimar, damb preferéncia a cap auta causa, aquera esséncia, 181 qu’en era i a tant auantatge, qu’es auti bens existents dehòra d’era non son qu’un arrai dera sua lum.
Aguesta vertat l’ac a mostrat ara mia intelligéncia aqueth que me demòstre eth prumèr amor de totes es substàncies etèrnes.
Me la declaren tanben es paraules deth vertadèr Creador, que li didec a Moisés parlant d’eth madeish: “Jo te mostrarè amassades en jo totes es perfeccions.” Tu tanben me la declares ath començament dera tua sublima anóncia, que publique ena Tèrra er arcan de naut, mès amont que cap aute.
E jo entení:
Diu.
Per çò que te ditz era intelligéncia umana, cossent damb era autoritat divina, reserva entà Diu eth màger des tòns amors.
Mès ditz-me encara se te sentes tirassat entada Eth per d’autes còrdes, e ditz-me damb guairi dents te mossègue aguest amor.
Non se m’amaguèc era santa intencion dera agla de Crist; donques que comprení enquia a on volie arribar era mia confession: plan per aquerò comencè a díder:
Totes es incitacions que pòden obligar ath còr a virar-se entà Diu se trapen ena mia caritat; pr’amor qu’era existència deth mon e era mia existéncia, era mòrt qu’Eth patic entà que jo viua, e çò que demore quinsevolh fidèu coma jo, amassa damb eth coneishement dit abantes, m’an trèt deth mar des amors tortuosi, e m’an botat ena plaja deth dret amor.
Qu’estimi es huelhes qu’ornen eth uart der Ortalan etèrn ena madeisha proporcion deth ben qu’aqueth les comunique.
A penes sauvè silenci, ressonèc peth Cèu un plan doç cant; e era mia Dauna didie damb es auti: “Sant, Sant, Sant!” E atau coma era aparicion d’ua lum penetranta esbugasse eth sòmi, excitant eth sentit dera vista, qu’acodís ara claror que trauèsse es membranes, e eth desvelhat la refuse, estalamordit en sòn sobte revelh, mentre non l’ajude era facultat estimatiua, dera madeisha manèra esforièc Beatriz tot eth mau des mèns uelhs damb er arrai des sòns, que ludie a mès de mil miles: alavetz vedí mielhor qu’abans, e lèu espaurit preguntè se qui ère un quatau resplendor que distinguí entre nosati.
Era mia Dauna me didec:
Dera madeisha manèra qu’eth huelham que doblegue era copa der arbe ath pas deth vent, e dempús se quilhe pera sua pròpria vertut que l’adrece, atau hi jo, meravilhat tant qu’era parlaue, e lheuant-me dempús possat peth desir de preguntar que m’usclaue, comencè d’aguesta sòrta:
Ò, frut que sigueres produsit ja madur!
Ò pair ancian, que tota esposa ei hilha e irèua!
Tan devòtaments coma posqui te supliqui que me parles; tu ves es mèns desirs, que non te manifèsti pr’amor de poder enténer abans es tues paraules.
Adam.
A viatges un animau entutat s’estornège de sòrta que manifèste, pes movements deth sòn entorn, aquerò que desire: dera madeisha manèra era prumèra amna me daue a conéisher pera lum qu’ère revestida era alegria que li costaue complader-me.
Dempús didec:
Sense que m’ac ages exprimit, coneishi eth tòn desir mielhor que tu aquerò que n’ès mès segur; pr’amor qu’ac veigui en vertadèr miralh qu’eth sòn parèli son es autes causes, e que non ei eth parèli de deguna.
Vòs enténer se guaire temps hè que Diu me placèc en eminent jardin a on aguesta te premanic entà pujar tan longa escala; pendent guaire temps deleitèc es mèns uelhs; era vertadèra causa dera grana ira, e er idiòma endonviat per jo que ne hi usatge.
Te cau saber, donc, hilh mèn, qu’eth hèt d’auer tastat era fruta der arbe non siguec era causa de tan long despatriament, senon solet eth hèt d’auer desaubedit era orde.
En aqueth lòc d’a on era tua Dauna hec partir a Virgili, m’estè desirant aguesta companhia pendent quate mil tres cents dus torns deth Solei; e tant que m’estè ena Tèrra, lo vedí tornar, a totes es lums dera sua carrèra, nau cents trenta còps.
Era lengua que parlè s’estenhec complètaments abantes qu’es gents de Nemrod se tenguessen ara òbra interminabla; pr’amor que cap efècte racionau siguec jamès doriu, per tòrt dera volentat umana, que se renauís segontes era posicion e era influéncia des astres.
Qu’ei ua causa plan naturau qu’er òme parle; mès era natura dèishe ara nòsta discrecion qu’ac hèsquen d’aguesta o d’aquera auta manèra.
Abans que jo baishèssa enes angónies infernaus, se daue ena Tèrra eth nòm de I183 ath Sum Ben, que d’eth procedís era alegria que m’enròde; ELI lo cridèren dempús e atau auie d’èster; pr’amor qu’er usatge des mortaus ei coma era huelha d’ua arrama, que despareish entà deishar eth sòn lòc a ua auta de naua.
En monte que se quilhe mès sus es ondades i siguí jo, damb era mia vida pura e desaunèsta, dès era prumèra ora enquiara dusau ora dempús dera ora de siesau quan eth Solei passe d’un en aute quadrant.
Çò que vedia me semblaue un arridolet der Univèrs, donques qu’era mia embriaguesa se calaue pera aurelha e pera vista.
Ò gòi, ò inefabla alegria!, Ò vida sancera d’amor e de patz!
Ò riquesa segura e sense desir!
Dauant des mèns uelhs èren alugades es quate halhes, e aquera qu’auie vengut prumèr comencèc a lançar mès viui bualhs, en tot transformar-se eth sòn aspècte coma eth que serie eth de Jupiter, s’aguest e Mart siguessen audèths e escambièssen eth sòn plumalh.
Era Providéncia, que distribuís aciu ath sòn gost es mestièrs de cadun, auie impausat silenci a tot eth cor de benauradi, quan entení aguestes paraules:
Non t’admires en veir qu’eth mèn ròstre càmbie; pr’amor que veiràs cambiar-se eth de toti aguesti tant que parli.
Aqueth qu’usurpe ena Tèrra eth mèn lòc, eth mèn lòc, eth mèn lòc, qu’ei vacant dauant es uelhs deth Hilh de Diu, a hèt deth mèn cementèri ua sentina de sang e poiridura, qu’ath pervèrs queigut d’aciu184 servís aquiu baish de complacéncia.
Alavetz vedí caperar-se tot eth cèu d’aqueth color que comunique eth Solei peth maitin e pera tarde as bromes opausades ada eth; e coma hemna aunèsta que, segura d’era madeisha, se rogís sonque en escotar es fautes des auti, atau vedí jo a Beatriz cambiar d’aspècte: un eclipsi semblable me pensi que i auec en cèu quan era passion deth Poder Suprèm.
Dempús, damb ua votz tant alterada, que non siguec màger era alteracion deth sòn ròstre, seguic damb aguesti tèrmes:
Era mia sang, atau coma era de Lino e Cleto,185 non alimentèc ara esposa de Crist entà acostumar-la a aquerir aur, senon entà qu’aquerisse aquera vida vertuosa que per era Sixte e Pius, Calixte e Urban, vessèren era sua sang dempús de fòrça lèrmes.
Que non siguec era nòsta intencion qu’ua part deth pòble cristian siguesse seigut ara dreta e era auta ara quèrra deth nòste successor, ne qu’es claus que me sigueren autrejades se convertissen en un ensenha de guèrra entà combàter contra es batiadi, ne que siguesse representada era mia imatge en un sagèth entà servir a privilègis venuts e faussi, que d’eri soent m’avergonhi e m’irriti.
En toti es prats se ven aquiu baish lops rapaci desguisadi de pastors.
Lucifèr.
Papes e mar(rs, successors de Sant Pèir.
Diu!, per qué dormisses?
Es de Cahors e es de Gasconha se premanissen entà béuer era nòsta sang.
Ò bon principi, qu’en un finau tan vil anaràs a parar!
Mès era nauta Providéncia, que mejançant Escipion defenec en Roma era glòria deth mon, l’ajudarà en brèu sivans me pensi.
E tu, hilh, qu’encara te cau tornar entà baish, amiat peth pes deth tòn còs mortau, daurís aquiu era boca e non amagues çò que jo non amagui.
Atau coma eth nòste aire lance entara Tèrra flòcs de geladi bugassi, quan era còrna dera Craba deth cèu tòque eth Solei,186 dera madeisha manèra vedí quilhar-se aqueth etèr blos, e lançar entà naut es bugassi trionfants que s’auien arturat aquiu damb nosati.
Era mia vista seguie es sòns ròstres, e les seguic enquia qu’era fòrça distància m’empedic veir mès entà dauant: per çò qu’era mia Dauna, en veir qu’auia cessat de guardar entà naut, me didec:
Baisha era vista e encueda-te’n de tot çò qu’as virat.
Alavetz vedí que, dera ora que guardè per prumèr còp ara Tèrra, auia ja recorrut tot er arc format peth prumèr clima, dera mitat enquiath finau; de sòrta que vedia mès enlà de Cadiz er asenat pas d’Ulises, e en aguest lòc lèu aubiraua era plaja a on Euròpa se convertic en doça carga:187 e encara auria desnishat màger espaci d’aguest petit glòb, se non auesse estat peth Solei que me precedie jos es mèns pès un signe e un shinhau mès.
Er amorós esperit qu’adori tostemp ara mia Dauna usclaue mès que jamès en in de tornar nauèraments entada era es mèns uelhs; e es bereses qu’era natura o er art an costat entà captivar era vista a tirassar es esperits, ja en còssi umans, ja en pintures, totes amassa non serien arren en comparèr deth plaser divin que m’illuminèc quan me virè entath sòn ròstre arridolent: era fòrça que me suscitèc era sua guardada me hec enlà deth beròi nin de Leda,188 e me transportèc entath cèu mès veloç.189 Es sues parts plan viues e excèlses son tant unifòrmes, que non saberè díder quina d’eres alistèc Beatriz entara mia entrada en eth; mès era, que vedie eth mèn desir, comencèc a dider-me, arrint tant a gust, que semblaue que se n’alegraue Diu en sòn ròstre.
Quan eth Solei ei en Capricòrni, ei a díder en Deseme e en Gèr.
Es plages fenicies, a on Jupiter, transformat en taure, panèc a Euròpa.
Deth signe de Geminis.
Entath cèu cridat Prumèr mobil.
Era lum e er amor l’enròden, atau coma eth enròde as auti cèus inferiors; e aguest cercle de lum e d’amor lo dirigís e lo compren solet Aqueth qu’entornège damb eth ad aguest cèu.
Eth sòn movement non ei determinat per cap aute; mès es auti son mesuradi per aguest, madeish que dètz pera mitat e eth cincau.
Ara que pòs compréner se com eth temps a es sues arraïcs en aguest tèst, e enes auti es huelhes.
Ò concupiscéncia, que de tau sòrta submergisses en tu as mortaus, qu’a degun l’ei possible trèir es uelhs dehòra des tues ondades!
Que florís fòrça era volentat enes òmes; mès era contunha ploja convertís es vertadères prues en agranhons.
Era fe e era innocéncia solet se trapen enes mainatges; e dempús cadua d’eres hug abans qu’eth pelhaçon capère es sues maishères.
Que n’a que dejune gasulhant encara, e dempús qu’a era lengua liura, avale quinsevolh aliment en quinsevolh epòca; e tanben n’a que, gasulhant encara, estime e escote a sa mair, e quan arribe a parlar claraments, desire veder-la acogada.
Non de ua auta manèra era pèth dera beròia hilha deth que vos hè a vier eth maitin e vos dèishe era net, en èster blanca ara prumeria, s’ennerís dempús.
Mès abans de qué eth mès de Gèr dèishe de pertànher ar iuèrn, per tòrt deth centen qu’aquiu baish non ne hèn cabau, aguesti cercles superiors bramaràn de tau sòrta, qu’era tormenta, pendent tant de temps desirada, virarà es popes entà on èren es proes, en tot hèr qu’era flòta navègue dirèctaments, e qu’eth vertadèr frut vengue darrèr dera flor.
Era natura umana.
Dempús qu’aquera que lhèue era mia amna entath Paradís me mostrèc era vertat contrapausada ara vida actuau des miserables mortaus, m’en brembi que, eth que ve en un miralh era ahlama d’ua halha alugada ath sòn darrèr, abans d’auer-la vist e pensat en era, se vire entà assegurar-se’n de qué eth cristau li ditz era vertat, e ve qu’es dus son d’acòrd, coma era nòta musicau damb eth compàs, atau hi jo en contemplar es beròis uelhs a on teishec amor era còrda que me tenguec: e quan me virè, e se vederen heridi es mèns per çò que campe en aqueth cèu tostemps que se veigue damb atencion eth sòn movement, distinguí un punt que deishaue anar tan penetranta lum, que cau barrar es uelhs illuminadi per era, per çò dera sua agudenta intensitat.
Era estela que semble mès petita dès era Tèrra, plaçada ath sòn costat, coma ua estela près de ua auta, semblarie ua lua.
Lèu tant coma eth cercle d’un astre semble aluenhat dera lum que lo hè, quan eth bugàs que lo forme ei mès intens, distaue deth centre d’aguest punt un cercle de huec, virant tan rapidaments, qu’aurie vençut en rapiditat ath movement d’aqueth Cèu que mès rapidaments vire sarrant ath mon.
Aguest cercle ère enrodat per un aute, e aguest per un tresau, e eth tresau peth quatau, peth cincau eth quatau, e dempús peth siesau eth cincau; Sus aguesti contunhaue eth setau de tan grana extension, qu'era messatgèra de Juno191 serie massa estreta entà contier-lo complètaments.
Madeish se passaue damb eth ueitau e eth nauau,192 e cadun d’eri se botjaue damb mès lentor sivans era màger distància der Un, en tot auer era ahlama mès clara eth que mens distaue dera lum plan blossa; pr’amor que, sivans me pensi, participe mès dera sua vertat.
Era mia Dauna, que me vedie cuelhut per un viu curiosèr, me didec:
D’aqueth punt depen eth Cèu e tota era natura.
Guarda aqueth cercle qu’ei mès apròp d’eth, e sabe-te’n qu’eth sòn movement ei tan rapid per causa der ardent amor que lo posse.
Li responí:
Iris.
Atau didec era mia Dauna; dempús higec:
Pensa çò que te vau a díder, se vòs quedar satisfèt, e aveda sus aquerò er engenh.
Es cercles corporaus son amples e estrets, segontes era màger o mendre vertut que s’esparg pertot.
Coma màger ei era sua bontat, mès saludables son es efèctes que còste; e eth còs màger contie mès bontat, damb era condicion de qué siguen es sues parts madeish de perfèctes.
Ara plan, aguest cercle que mos trapam, qu’arrossègue damb eth tot eth naut univèrs, correspon ath que mès estime e mès sap; per çò que, se te fixes ena vertut e non ena extension des substàncies que se t’apareishen dispausades en cercles, veiràs ua relacion admirabla e graduau entre cada Cèu e era sua intelligéncia.
Pur e seren, coma quede er emisfèri der aire quan Boreas bohe damb era mens impetuosa des sues maishères, netejant e disolvent era broma qu’abans ac escurie tot, e hènt qu’eth cèu mòstre es bereses de tota era sua acompanhada, quedè jo quan era mia Dauna me satisfèc damb es sues clares responses, vedent alavetz era vertat tan ludenta coma es esteles en cèu.
Quan acabèc es sues paraules, comencèren a belugar es cercles, coma belugue eth hèr rosent; e aqueth beluguejament, que se retiraue a un incendi, ère imitat per cada bualh per eth madeish, en èster aguesti autants, qu’eth sòn nombre se multiplicaue mil còps mès qu’eth produsit pera multiplicacion des casalons d’un tablèu d’escacs.
Jo entenia cantar “Hosanna”, de cor en cor, en laudança deth punt fix, que les tie e tostemps les tierà en lòc a on tostemps an estat: e aquera que vedie es dobtes dera mia ment, didec:
Es prumèrs cercles t’an mostar as Serafins e as Querubins.
Seguissen damb tanta velocitat era sua amorosa cadia entà retirar-se ath punt tot çò que pòden, e pòden autant mès, coma mès nauts son entà veder-lo.
Aciu se pòt conéisher qu’era beatitud se fonde en acte de veir, e non en d’estimar a Diu, qu’aquerò ven dempús; e en èster es òbres meritòries engendrades pera gràcia e era bona volentat, era mesura dera contemplacion va atau de grad en grad.
Er aute ternari, que germie en aguesta primauèra etèrna de sòrta que non lo despolhe er Aries nueitiu, cante perpetuauments “Hosanna” damb tres melodies, que ressonen enes tres ordes d’alegria que se compause.
En aguesta jerarquia s’estan es tres divesses: prumèra, Dominacions; dusau, Vertuts, e eth tresau orde ei eth des Potestats.
Dempús, enes dus avantdarrèrs cercles viren es Principats e es Arcangels: eth darrèr se compause tot d’angelicaus hèstes.
Toti aguesti ordes tien es sues guardades tachades entà naut, e còsten baish tanta influéncia, que dera madeisha manèra que son tirassadi eri per Diu, tirassen tot çò qu’ei dejós d’eri.
Damb tau afogadura se metec Dionisi193a contemplar aguesti ordes, que les nomentèc e distiguic coma jo.
Mès Gregòri194se desseparèc d’eth dempús; atau ei que tanlèu dauric es uelhs en aguest cèu, se n’a arrit d’eth madeish.
E s’un mortau a revelat ena Tèrra ua vertat tan secreta, non voi que t’admires; pr’amor qu’eth que la vedec aciu naut195 l’ac desnishèc, amassa damb fòrça d’autes causes restacades as vertats d’aguesti cercles.
Sant Dionisi Areropagita, en sòn libre De Coeles( Hierarchia.
Sant Gregòri eth Gran, que modi3quèc er orde des angels seguit per Sant Dionisi.
Sant Pau, que siguec transportat entath cèu, e instruic a Sant Dionisi.
Silenciosa e damb eth ròstre alègre s’estèc Beatriz, guardant fixaments eth punt que m’auie enludernat, autant de temps coma eth que i a en moment qu’eth zenit mantie en equilibri as dus hilhs de Latona, quan aguesti, caperadi respectiuaments per Aries e Libra, formen ua madeisha zòna en orizont, enquia qu’un e er aute trinquen aqueth cinturon cambiant d’emisfèri.196 Dempús comencèc atau:
Jo te diderè sense preguntar çò que desires enténer, pr’amor qu’ac è vist d’aquiu a on convergís tot “ubi” e tot “quan”.
Non damb er in d’aquerir entada eth cap ben (qu’aquerò non pòt èster), senon pr’amor de qué eth sòn esplendor, en tot reflectir-se enes creatures, podesse díder: “Existisqui”, er Etèrn Amor, ena sua eternitat, abans que siguesse eth temps, e d’ua manèra incomprensibla a tota auta intelligéncia, s’espargec sivans li pladec, creant naui amors.
Que non vò díder qu’abans s’estèsse guiterós e coma inèrt; pr’amor qu’er anament der esperit de Diu sus aguestes aigües non auec un abans ne un dempús.
Era forma e era matèria pura gesseren amassa damb ua existéncia sense cap defècte, coma gessen tres flèches d’un arc de tres còrdes; e atau coma era lum lutz en veire, en ambre o en cristau, de sòrta qu’entre er arribar e er èster tota, non i a cap intervau, atau tanben aqueth triforme efècte irradièc ath còp deth sòn Senhor sense diferéncia entre eth sòn principi e era sua existéncia perfècta.
Ath còp siguec tanben creat e establit er orde des substàncies; e aqueres que se produsic er acte pur sigueren plaçades en cim deth mon.
Ara part inferiora siguec destinada era poténcia pura; e ath miei junhec ara poténcia e ara accion un ligam que jamès se desligue.
Jeronim escriuec qu’es angels sigueren creadi fòrça sègles abantes de qué siguesse hèt er aute mon; mès aguesta vertat ei escrita en diuèrsi passatges des escriveires der Esperit Sant, e ac poiràs observar s’ac examines ben, donques qu’era madeisha rason ac ve en part; pr’amor que non poirie compréner qu’es motors s’estèssen autant de temps sense era sua perfeccion.
Ara ja sabes a on, com e quan sigueren creadi aguesti amors; per tant ja son escandidi tres ardors deth tòn desir.
Non compdaries d’un a vint damb era rapiditat qu’ua part des angels trebolèc eth mon des vòsti elements.
Era auta part restèc aciu e comencèc era òbra que contemples, damb tant de plaser que jamès dèishe de virar.
Vò díder que Beatriz sauvèc silenci, guardant 3xaments a Diu solet un instant.
Aguesti que ves aciu sigueren modèsti, arreconeishent era bontat que les auie hèt prèsti a tan nautes guardades; per çò qu’es sues intelligéncies sigueren de tau sòrta exaltades pera gràcia qu’illumine e peth sòn merit, que possedissen ua plia e fèrma volentat.
E non voi que trantalhes, senon qu’ages complèta certitud de qué ei meritòri recéber era gràcia ena proporcion qu’er amor que la demane e acuelh.
A compdar d’ara, que pòs contemplar a plaser e sense cap auta ajuda aguest consistòri, s’ei qu’as entenut es mies paraules: mès coma ena Tèrra e enes vòstes escòles se lieg qu’era natura angelica ei tau que compren, rebrembe e estime, te diderè mès encara tà que veigues en tota era sua puretat era vertat que se confon aquiu baish, embolhant semblabla doctrina.
Aguestes substàncies, dempús d’auer-se recreat en ròstre de Diu non separèren era sua guardada d’aguest qu’entada eth arren i a amagat; atau ei qu’era sua vista non ei interceptada per cap aute objècte, e per tant, non an besonh de memòria entà rebrembar un concèpte separat deth sòn pensament.
Aquiu baish, donc, se sónie sense dormir, credent uns e non credent es auti que diden era vertat; mès en aguesti darrèrs i a mès fauta que vergonha.
Es qu’aquiu baish vos tietz a filosofar, non anatz peth madeish camin, autant ei çò que vos arrossègue er in de hèr-vos a veir sabents e engenhosi: e enquia e tot aquerò se tolère aciu damb mens rigor qu’eth mensprètz dera Sagrada Escritura o era sua tòrta interpretacion.
Non pensatz ena sang que còste semiar-la peth mon, e çò d’agradiu qu’ei a Diu aqueth que conforme umilaments es sues idies as d’aquera.
Sonque entà aparéisher coma sabent, cadun se les apraie e s’esdegue en invencions, que servissen de tèxt as predicadors tant qu’er Evangèli care.
Un ditz qu’era Lua arreculèc quan era passion de Crist, e se calec ath miei damb era fin de qué era lum deth Solei non podesse baishar ena Tèrra; d’auti qu’era lum s’amaguèc era soleta, motiu peth quau aguest eclipsi siguec tan sensible entàs Espanhòus e es Indis, coma entàs Judius.
Que non a Florencia tanti Lapi e Bindi197 coma fabulacions se pronóncien pendent un an, e pertot, enes cadières; atau ei qu’es oelhes ignorantes tornen de pèisher plies de vent, sense que les sigue cap desencusa non auer vist eth mau.
Nòms fòrça comuns en Florencia.
Ara, entà predicar, s’abuse des argucies e trufaries; per çò d’excitar era ilaritat, er abit monacau se hole e non se desire ua auta causa.
Mès ena punta d’aguest abit nide tau audèth,198 que s’era plèba lo vedesse, non admeterie es indulgéncies d’aqueri que fide; que per eres a creishut tant era pegaria ena Tèrra, que sense demanar espròves dera sua autenticitat, s’apilerarie era gent entà quinsevolh promesa d’eres.
Damb aquerò s’engrassís eth porcèth de Sant Antòni, e s’engrassissen fòrça d’auti que son pejors qu’es porcèths, pagant damb moneda sense estampar.
Mès, entà acabar aguesta longa digression, vira ja es tòns uelhs entara via dreta, de sòrta qu’eth camin e eth temps s’escuercen.
Era natura des angels aumente tant eth sòn nombre de grad en grad, que non i a paraula ne intelligéncia mortau que posque arribar a significar aguest nombre; e s’examines ben çò que revelèc Daniel, veiràs qu’enes sòns milèrs non se manifèste un nombre determinat.
Era prumèra lum qu’illumine tota era natura angelica penètre en era de tantes manères coma es esplendors qu’ada eri s’amasse.
Atau, donc, coma qu’era afeccion ei proporcionau ara intensitat dera vision beatifica, era doçor der amor ei enes angels diuèrsaments fervorosa o teba.
Contempla, a compdar d’ara, era nautada e era extension deth Poder Etèrn; donques qu’a format entada eth tanti miralhs qu’en eri se repartís, demorant tostemp un e indivisible coma abans d’auer-les creat.
Eth dimòni.
Dilhèu uscle era ora siesau distanta sies mil miles de nosati, e aguest mon incline ja era sua ombra lèu orizontauments, quan eth centre deth cèu que vedem mès prigond comence e botar-se de tau sòrta, que quauques esteles se van deishant de uelh dera Tèrra estant; e a mida que va auançant era plan clara sirventa deth Solei, eth cèu amòrte d’ua en ua es sues lums enquia era mès beròia.
Non d’auta manèra despareishec pòc a pòc dera mia vista eth trionf des cors angelics, que tostemp hestège er entorn d’aguest punt que m’enludernèc, en tot semblar-me contengut en aquerò qu’eth contie; per çò que, en non veir ja arren, aquerò qu’ère amassat ar amor, m’obliguèc a virar es uelhs entà Beatriz.
Se tot çò que s’a dit enquiad aguest moment sus era siguesse estacat a ua soleta laudança, serie pòc entà aumplir er objècte.
Era beresa qu’en era vedí non solet ei dehòra de posita dera nòsta intelligéncia, senon que creigui damb certitud qu’eth sòn Creador ei eth solet que la compren tota.
Me cohèssi vençut per aguest passatge deth mèn poèma, mès de çò que, damb respècte a un aute punt, ne siguec jamès autor tragic o comic; pr’amor qu’atau coma eth Solei ofusque era vista mès tremolosa, dera madeisha manèra eth rebrembe deth doç arridolet paralise era mia ment.
Deth prumèr dia que vedí eth sòn ròstre en aguesta vida, enquiara mia actuau contemplacion, non s’a interromput era continuacion deth mèn cant; mès ara ei de besonh qu’eth mèn poèma dèishe de cornèr eth hèt de seguir cantant era beresa dera mia Dauna, coma hè quinsevolh artista qu’arribe en darrèr esfòrç deth sòn art.
Tau quau la dèishi entà que l’anóncie ua trompa de màger son qu’era mia, qu’amie enquiath finau eth sòn dificil prèzhèt, Beatriz repliquèc damb eth gèst e era votz d’un guida sollicit:
Qu’auem gessut dehòra deth màger des còssi celèstes, entà pujar en cèu qu’ei pura lum;199 lum intelectuau, plia d’amor, amor de vertadèr ben, plen de gòi; gòi superior a tota doçor.
Aciu veiràs ua e ua auta milicia deth Paradís, e ua d’eres jos aqueth aspècte que la contemplaràs en judici finau.
Coma un relampit sobte qu’esbugasse es poténcies visuaus, empedint ath uelh era facultat de distinguir es màger objèctes, atau m’enrodèc ua lum ludenta, en tot deishar-me velat de tau sòrta damb eth sòn treslús, qu’arren descurbia.
Deth prumèr mobil ar Empireo.
Er Amor que padegue ad aguest cèu, acuelh tostemp damb parièra salutacion ad aqueth qu’entre en eth, damb era fin de premanir eth ciri entà alugar era sua ahlama.
Tanlèu entení aguestes paraules me sentí elevat d’ua manèra superiora as mies fòrces, e aquerí ua naua vista de tau magnitud, que non i a cap lum tan ludenta que non la podessen suportar es mèns uelhs.
E vedí en forma d’arriu ua lum daurada, que deishaue anar esplendits treslusi entre dues arribes ornades d’admirabla primauèra.
D’aguest arriu gessien viues belugues, que pertot ploiguien sus es flors, retirant-se a rubís caperadi d’aur.
Dempús, coma embriagades damb aqueres aulors, tornauen a submergir-se en meravilhós corrent; mès se bèra ua entraue en eth, ua auta ne gessie.
Eth naut desir qu’ara t’inflame e t’ahisque a compréner çò qu’ès en tot veir, me shaute autant mès coma mès veement ei; mès te cau béuer aguesta aigua abans que sadores tanta set.
Atau me didec eth Solei des mèns uelhs.
Dempús higec:
Er arriu e es topazis, qu’entren e gessen, e er arridolet des èrbes non son qu’ombres e prefacis dera vertat: que non ei díder qu’aguestes causes son dificiles de compréner; pr’amor qu’eth defècte ei en tu, que non as encara era vista pro elevada.
Cap mainatge se lance de cap tant ara prèssa en pièch de sa mair quan se desvelhe mès tard de çò de costum, coma jo, entà mielhorar es miralhs des mèns uelhs, m’inclinè sus era ondada luminosa, que cor damb era fin de qué se perfeccione era vista; e a penes se banhèc en era era extremitat des mies paupetes, me semblèc qu’eth corrent alongat s’auie tornat redon.
Dempús, atau coma era gent desguisada semble ua auta causa plan despariera tanlèu se trè era faussa aparença que jos era s’amagaue, atau me semblèc qu’aquerien màger alegria es flors e es belugues; de sòrta que vedí claraments es dues corts deth cèu.
Ò esplendor de Diu, que gràcies ada eth vedí eth gran trionf deth reiaume dera vertat!
Balha-me fòrces entà díder se com lo vedí.
Tota era sua aparença ven d’un arrai reflectit sus eth cim deth Prumèr Mobil, que d’eth aquerís movement e poténcia; e atau coma un ticolet se contemple ena aigua que banhe era sua basa, coma se volesse guardar-se ornat quan ei mès ric de flors e verdor, atau, suspenudes ar entorn, enrodant era lum, vedí miralhar-se en mès de mil gradons totes es amnes que deth nòste mon an tornat aquiu naut.
E s’eth darrèr gradon concentre autanta lum en eth, quin non serà er esplendor d’aguesta ròsa enes sues darrères huelhes!
Era mia vista non se perdie ena amplada ne ena nautada d’aguesta ròsa, senon qu’abastaue tota era quantitat e qualitat d’aquera alegria.
Aquiu, er èster près o luenh, non da ne trè; pr’amor qu’a on Diu govèrne sense interposicion de causes segondaries non exercís cap accion era lei naturau.
Tath centre dera ròsa sempitèrna, que se dilate, se quilhe graduauments e exale un perhum de laudances ath Solei qu’aquiu còste ua etèrna primauèra, me tirassèc Beatriz coma aqueth que care ath còp que vò parlar, e didec:
Guarda se com ei de grana era reünion de blanques estòles!
Guarda se com ei de gran eth circuit qu’a era nòsta ciutat!
Guarda es nòsti gradons tan plei, que ja son pòqui es cridadi a ocupar-les!
En aqueth gran sèti a on ties es uelhs tachadi per çò dera corona qu’ei plaçada sus eth, abantes que tu sopes en aguestes nòces se seirà era amna deth gran Enric, que serà augusta ena Tèrra,200 eth quau anarà a reformar era Italia abans que se trape premanida entad aquerò.
Era cèga cobesença que vos tie malauts, vos a hèt semblables ath mainatge que se morís de hame e refuse ara sua hilhuquèra.
Alavetz serà perfècte en forum divin un òme,201 que de forma dubèrta o amagada, non anarà peth madeish camin qu’aqueth; mès per pòc temps lo tolerarà Diu en sòn sant cargue; pr’amor que serà lançat a on s’està Simon Mag pes sòns merits, e harà qu’eth d’Alagna202 s’en.honse encara mès.
Aquiu Dante simule predíder era coronacion der emperaire Enric VII, de Luxemburg.
Eth Papa Clement V. Eth Papa Bonifaci VIII (cant XIX deth Lunfèrn).
Ena forma, donc, d’ua blanca ròsa s’aufrie ara mia vista era milícia santa que Crist damb era sua sang hec era sua esposa; mès era auta, que volant ve e cante era glòria d’aqueth que l’enamore e era bontat que tant excèlsa l’a hèt, coma un eisham d’abelhes, que ja se bote sus es flors, ja s’en torne entath lòc a on eth sòn trabalh se convertís en doça mèu, descenie entara gran flor que se orne de tantes huelhes, e d’aquiu se lançaue de nauèth entath punt a on tostemp s’està eth sòn Amor.
Totes aguestes amnes auien eth ròstre d’ahlama viua, es ales d’aur, e çò d’aute de tau blancor, que non i a nhèu que s’i posque comparar.
Quan baishauen pera flor de gradon en gradon, comunicauen as autes amnes era patz e eth lardor qu’eres aquerien volant; e per mès qu’aquera familha alada se metesse ath miei entre çò de naut e era flor, non empedie era vista ne eth resplendor, pr’amor qu’era lum divina penetre en univèrs sivans qu’aguest ei digne d’aquerò, de sòrta qu’arren li pòt servir d’obstacle.
Aguest règne tranquil e erós, poblat de gent anciana e modèrna, auie, tot ar ensems, era vista e er amor dirigidi entà un solet punt.
Ò trina lum, que belugant en ua soleta estela, alègres de tau manèra era vista d’aquesti esperits!, guarda quina ei aciu baish era nòsta tormenta.
S’es barbars procedents dera region que capère Helice diadèraments virant damb eth sòn hilh ad aqueth que guarde damb amor,203 e demorauen estonadi en veir a Roma e as sòns magnifics monuments, quan Letran superaue a totes es òbres gessudes des mans des òmes, jo, que venguia de passar de çò d’uman en çò de divin, deth temps limitat en çò d’etèrn, e de Florencia en un pòble just e sant, de quin estupor non seria plen?
De vertat que, autrejat a tau estupor e gòi, me compladie eth non enténer ne díder arren.
E coma eth pelegrin que se recree contemplant eth temple qu’auie hèt eth vòt de visitar, e demore, en tornar en sòn pais, racondar com ère bastit, atau jo, contemplant era viua lum, passejaua es mies guardades per toti es gradons, ja entà naut, ja entà baish, ja ar entorn, e vedia ròstres qu’excitauen ara caritat, apolididi per d’autes lums e peth sòn arridolet, e en actituds ornades de tota sòrta de gràcia.
Enes sòns uelhs e enes sues caròles i auie esparjuda ua benigna alegria, e eth sòn aspècte ère tan doç coma eth d’un trende pair.
E era a on ei?, didí de seguit.
Ad aquerò responec eth:
Beatriz m’a enviat deth mèn sèti entà méter punt finau ath tòn desir; e se guardes eth tresau cercle, a compdar deth gradon superior, la veiràs ocupar eth tron qu’en eth l’an plaçat es sòns merits.
Sense respóner lheuè es uelhs, e la vedí formant un corona des etèrns arrais que d’era gessien.
Eth uelh deth que s’estèsse ath hons deth mar non distarie autant dera region mès nauta a on trone, coma se distanciauen de Beatriz es mèns; mès qu’ère parièr, pr’amor qu’era sua imatge baishaue enquia jo sense cap interposicion de un aute còs.
Ò hemna qu’en tu viu era mia esperança, e consentires, entara mia salvacion, en deishar es tues tralhes en Lunfèrn!
S’è vist tantes causes, deui, ara tua bontat e ath tòn poder, aguesta gràcia e era fòrça que m’a calut.
Tu, dera esclavitud, m’as amiat entara libertat per totes es vies e per toti es mieis qu’an estat a posita entà hè’c.
Sauva-me es tòns magnifics dons, pr’amor de qué era mia amna, que guarires, se separe deth sòn còs de forma agradiua as tòns uelhs.
Pr’amor de qué amies entà eròs tèrme eth tòn viatge, qu’entad aquerò m’a botjat eth prèc e er amor sant, vòla damb es tòns uelhs per aguest jardin; pr’amor que guardant-lo s’avivarà mès era tua vista entà pujar enquiar arrai divin.
E era Reina deth Cèu, que per era m’uscli totafèt d’amor, mos autrejarà totes es gràcies, pr’amor que jo sò eth sòn fidèu Bernat.
Diu, eterna hònt de ben.
Coma aqueth que dilhèu vie de Croacia entà veir era nòsta Veronica, e non se canse de contemplar-la per çò dera sua anciana fama, mèsalèu ditz ath sòn laguens tant que l’ac mòstren: “Senhor mèn Jesucrist, Diu vertadèr, ère atau eth vòste ròstre?,” madeish èra jo en tot guardar era viua caritat d’aqueth, qu’autrejat ara contemplacion, tastèc en mon es delícies qu’ara gaudís.
Hilh dera gràcia, comencèc a dider-me, non poiràs conéisher aguesta existéncia erosa, tant que taches es uelhs solet aquiu baish.
Guarda es cercles, enquia e tot eth mès luenhant, pr’amor de qué veigues eth tron dera Reina qu’ada era ei sometut e consagrat aguest règne.
Lheuè es uelhs; e atau coma peth maitin era part orientau der orizon depasse en claror aquera qu’eth Solei se cògue, dera madeisha manèra, e dirigint era vista coma eth que va deth hons d’ua val entath cim d’un monte, vedí en cercle mès elevat ua part deth madeish que depassaue en claretat a totes es autes; e atau coma aquiu a on se demore eth car que tan mau guidèc Faeton,206 mès s’inflame eth cèu e dehòra d’aqueth punt va perdent era lum era sua vivacitat, dera madeisha manèra aquera pacifica ahlama d’aur207 ludie mès en sòn centre, en tot amendrir-se graduauments eth sòn resplendor en toti es auti lòcs.
En aqueth centre vedí mès de mil angels que la hestejauen damb es ales desplegades, desparièr cadun en sòn resplendor e ena sua actitud.
Dauant des sòns jòcs e des sòns cants vedí arrir ua beutat, que suscitaue era alegria enes uelhs des auti sants.
Encara qu’auessa tanti recursi entà parlar coma entà imaginar, non gausaria exprimir era mendre part des sues delícies.
Quan Bernat vedec es mèns uelhs atentius e fixi en objècte deth sòn fervent amor, virèc es sòns entada eth, damb tant d’afeccion, que suscitèc enes mèns mès ardor entà contemplar-lo.
Eth car deth Solei.
Era Vèrge Maria.
Atentiu ara sua felicitat, aqueth contemplador assumic espontanèaments en eth madeish eth cargue de mèstre e comencèc damb aguestes santes paraules:
Era herida que Maria reparèc e guaric siguec dubèrta e empodoada per aquera hemna tan beròia qu’ei as sòns pès.208 Dejós d’aguesta, en orde que formen es tresaus lòcs, se sèn, coma ves, Raquel e Beatriz209.
Sara, Rebeca, Judit e era arrèmairia210 deth Cantaire qu’ath miei deth dolor costat pera sua fauta didec “Miserere mei,” pòs veir que se succedissen de grad en grad, baishant, a mida qu’ena ròsa te les vau nomentant de huelha en huelha.
E deth setau gradon entà baish, coma deth mès naut en madeish gradon, se succedissen es Ebrèes, en tot dividir totes es huelhes dera flor; pr’amor qu’aqueres son coma un dret paredau, que compartís es sagrats gradons, segontes se tachèc en Crist era guardada dera fe.
En aguesta part, qu’en era era flor ei aprovedida de totes es sues huelhes, se sèn es que crederen ena venguda de Jesucrist; e ena auta, qu’en era es semicercles se ven interrompudi per quauqui uets, se sèn es que crederen en Eth dempús d’auer vengut; e atau coma en aguesta part eth gloriós tron dera Senhora deth cèu e es auti gradons inferiors formen tan grana separacion, atau ena opausada se trape eth tron deth gran Joan que, tostemp sant, patic era solitud e eth martiri, e eth Lunfèrn dempús pendent dus ans;211 e atau tanben dejós d’eth, formant a prepaus madeisha separacion, ei eth de Francesc; dejós d’aguest eth de Benet, dejós de Benet, Agustin e d’auti, baishant dera madeisha manèra enquia aciu de cercle en cercle.
Guarda, donc, era elevada Providéncia divina; pr’amor qu’un e aute aspècte dera Fe aumpliràn a parts egales aguest jardin.
E te cau saber que deth gradon que talhe pera mitat ambdues hilères enquia baish, arrés se sè peth sòn pròpri merit, senon peth merit que contreiguec un aute, e damb cèrtes condicions; donques que toti eri son esperits desprenudi dera Tèrra abantes de qué siguessen dotadi de critèri entà escuélher era vertat.
Eva.
Beatriz ei era imatge dera Teologia, e Raquel dera vida contempla(ua.
Ruth, arremairia de David.
Sant Joan Bap(sta siguec en Limbo lèu dus ans, pr’amor que moric abans que Crist.
Ara trantalhes, e trantalhant sauves silenci; mès jo deisharè anar es fòrts ligams que sarren es tòns subtils pensaments.
En tota era extension d’aguest règne non pòt auer cabuda un sèti balhat per edart, coma tanpòc a cabuda era tristor, era set, ne era hame; pr’amor que tot çò que ves ei establit per etèrna lei, de sòrta qu’aciu cada causa ven justa coma er anèth ath dit.
Per tant, aguestes amnes pressades entara vertadèra vida non son aciu “sine causa” mès o mens excellentes entre eres.
Eth Rei que per eth aguest règne repause en tant d’amor e delèit, que cap volentat gause desirar mès, creant a totes es amnes jos eth sòn erós aspècte, les autrege, segontes vò, mès o mens gràcia: sus aquerò solet cau conéisher er efècte; çò que se demòstre expressa e claraments pera Sagrada Escritura en aqueri bessons qu’agitèc era ira en vrente de sa mair.212 Per tant, ei de besonh qu’era plan nauta lum corone damb era sua glòria as esperits segontes sigue eth color des peus de tau gràcia.
Atau, donc, sense consideracion ath merit des sues òbres, se trapen aguesti plaçadi en diferents gradons, en tot distinguir-se solet pera sua entrada primitiua.
Enes prumèri sègles qu’ère pro, plan que òc, auer, entà sauvar-se, ath delà dera innocéncia, era fe des pairs.
Passades es prumères edats, siguec de besonh qu’es varons encara innocents aquerissen era vertut mejançant era circoncision; mès quan arribèc eth temps dera Gràcia, tota aquera inocéncia li calec estar-se en Limbo, se non auie recebut eth perfècte baptisme de Crist.
Campa ara eth ròstre que mès se retire ath de Crist, pr’amor que solet eth sòn resplendor poirà dispausar-te tà veir a Crist.
Vedí plòir sus eth tanta alegria, amiada pes sants esperits, creadi entà volar per aquera nautada, que tot çò qu’abantes auia vist non m’auie costat ua admiracion parièra, ne m’auie mostrat màger retirada a Diu.
E aqueth amor213 que siguec eth prumèr a descéner cantant “Ave, Maria, gratia plena”, estenec es sues ales dauant d’era.
A tan divina cantada responec pertot era cort benaurada, de tau sòrta que cada esperit semblèc mès radiant.
Ò, Sant Pair, que per jo te dignes èster aciu baish, deishant eth doç sèti a on sès per tota era eternitat!
Quin àngel ei aguest, que damb tant de gòi guarde es uelhs dera vòsta Reina, e tant encamardat ei que semble de huec?
Esaú e Jacob.
Er arcàngel Sant Gabriel.
Damb aguestes paraules recorrí de nauèth ara ensenhança d’aqueth que s’apolidie damb es bereses de Maria, coma damb es arrais deth Solei s’apolidís era estela maitiau.
Tota era confiança e era gràcia que pòden càber en un àngel e en ua amna, se trapen en eth, e atau volem que sigue; donques qu’ei eth qu’amièc era pauma a Maria, quan eth Hilh de Diu volec cargar damb eth nòste pes.
Mès seguís ara damb era vista, segontes vaja jo parlant, e tacha era atencion enes grani patricis d’aguest emperi plan just e pietós.
Aqueri dus que ves seigudi aquiu naut, mès erosi per çò d’èster plan pròchi ara Augusta Senhora, son lèu dues arraïcs d’aguesta ròsa.
Eth qu’ei ara quèrra ei eth pair, qu’eth sòn gausat paladar siguec causa de qué era espècia umana tastèsse tant amarum.214 Contempla ara dreta ar ancian pair dera Glèisa, que Crist li fidèc es claus dera encantadora flor:215 ath sòn costat se sè aqueth que vedec, abans de morir, toti es tempsi calamitosi qu’auie de trauessar era beròia esposa que siguec conquistada damb era lança e es claus;216 e pròche ar aute, aqueth Cap que jos es sues ordes viuec de mannà era nacion ingrata, volubla e obstinada.217 Guarda seiguda a Anna dauant de Pèir, contemplant ara sua hilha damb tau afogadura, qu’enquia e tot cantant er “Hosanna” la dèishe de uelh; e dauant deth màger Pair de familha se sè Lucia, que manèc ara tua Dauna ena tua ajuda, quan barrères es paupetes ath cant der abisme.
Mès, coma que se’n va eth temps que t’adormís, haram un punt aciu, coma un bon sarte, que segontes era tela que tie, atau hè eth vestit e lheuaram es uelhs entath prumèr Amor, de manèra que, guardant- lo, te cales en sòn treslús tot çò que posques.
Ça que la, damb era fin de qué en botjar es tus ales non arrecules pensant dilhèu qu’auances, te cau demanar damb prècs era gràcia que te cau, e demanar-la ad aquera que te pòt ajudar; seguís-me, donc, damb era afeccion, de sòrta qu’eth tòn còr acompanhe es mies paraules.
E comencèc a díder aguesta santa oracion:
Adam, cap der Ancian Testament.
Sant Pèir, cap deth Nau Testament.
Sant Joan Evangelista.
Moisés, qu’ei près d’Adam.
En tòn sen s’aluguèc er amor qu’eth sòn calor a hèt germiar aguesta flor ena patz etèrna.
Qu’ès aciu, entà nosati, meridian Solei de caritat, e baish entàs mortaus viua hònt d’esperança.
Ès tan grana, Senhora, e vales tant, que tot aqueth que desire arténher bèra gràcia e non acodís a tu, vò qu’eth sòn desir vòle sense ales.
Era tua benignitat non solet ajude ad aqueth que la demane, senon que fòrça còps s’auance espontanèaments ara suplica.
En tu s’amassen era misericòrdia, era pietat, era magnificéncia, e tot çò de bon qu’existís ena creatura.
Aguest, donc, que, dera mès prigonda lacuna der univèrs enquia aciu, a vist ua a ua totes es existéncies espirituaus, te suplique l’autreges era gràcia d’aquerir tau vertut, que posque elevar-se damb es uelhs enquiara salut suprèma.
E jo, que jamès è desirat veir mès de çò que desiri qu’eth veigue, te hèsqui toti es mèns prècs e te supliqui que non siguen en bades, damb era fin de qué esbugasses damb es tòns, totes es bromes procedentes dera sua condicion mortau, de tau sòrta que posque contemplar dubèrtaments eth suprèm plaser.
Es uelhs que Diu estime e venère,218 tachadi en aqueth que pregaue per jo, me mostrèren guaire agradius li son es sòns devòts prècs.
Dempús se lheuèren entara Lum etèrna qu’en era non ei credible qu’era guardada de cap creatura posque tachar-se tan dubèrtaments.
E jo, que m’apressaua ath finau de tot desir ardent, botè tèrme en jo, coma me calie, ar ardor deth desir.
Bernat arrint, m’indicaue que guardèssa entà naut, mès jo auia hèt ja per jo madeish çò qu’eth volie: pr’amor qu’era mia vista, aquerint mès e mès puretat e claror, penetraue graduauments ena nauta lum qu’a en era madeisha era vertat dera sua existéncia.
Dès aqueth moment, çò que vedí depasse a tot uman lenguatge, qu’ei impotent entà exprimir tau vision, e era memòria se rend a tanta granesa.
Es uelhs dera Vèrge Maria.
Dera madeisha manèra que, dauant deth Solei, pèrd era nhèu era sua forma, atau tanben se dispersauen ath vent, enes leugères huelhes, es senténcies dera Sibila.
Ó lum suprèma que te lhèues autant sus es pensaments des mortaus!
Prèsta ara mia ment quauquarren de çò que semblaues, e hètz qu’era mia lengua sigue tan potenta, que posque deishar aumens un bualh dera tua glòria as generacions que vien; pr’amor que se se mòstre un shinhau ara mia memòria e ressone un shinhau enes mèns vèrsi, se poirà concéber mès era tua victòria.
Per çò dera intensitat deth viu arrai que suporté sense eishorbar-me, me pensi que m’auria perdut, s’auessa separat d’eth es mèns uelhs; e me’n brembi que per aquerò siguí tan gausat entà sostier-lo, que junhí era mia guardada damb eth Poder infinit.
Ò gràcia abondosa, que per era gausè tachar es mèns uelhs ena Lum etèrna enquiath punt que consumí tota era mia fòrça visuau!
Ena sua prigondor vedí que se tenguie estacat damb ligams d’amor en un volum tot çò qu’ei esparjut en univèrs: substàncies, accidents e es sues qualitats, unit tot de tau sòrta, que tot çò que digui non ei senon ua palla lum.
Me pensi que vedí era forma universau d’aguest nud, pr’amor que, en tot rebrembar aguestes causes, me senti possedit de màger alegria.
Un solet punt me còste major desbrembe qu’eth qu’an costat vint- e-cinc sègles passadi, dempús era empresa que hec a Neptun admirar-se dera ombra d’Argos.
Era mia ment en suspens guardaue fixa, immobila e atentiua, e seguie guardant damb ardor creishent.
Er efècte d’aguesta lum ei tau que non ei possible consentir jamès separar-se d’era entà contemplar ua auta causa; perque eth ben, qu’ei objècte dera volentat, s’embarre tot en era, e dehòra d’era ei defectuós çò qu’aquiu ei perfècte.
D’aguest punt, per çò de pòc que rebrembi, es mies paraules seràn mès brèus qu’es d’un mainatge qu’era sua lengua se banhe encara ena lèit mairau.
Non perque i auesse mès d’un simple aspècte ena viua lum que jo guardaua, donques que totemps ei tau quau ère abantes, senon perque era mia vista s’avaloraue en tot contemplar-la, era sua aparença unenca se me presentaue en ua auta forma sivans s’anaue alterant era mia aptitud visuau.
A!, guaire escassa e fèbla ei era lengua entà explicar eth mèn concèpte!
E aguest n’ei tant, en comparèr damb aquerò que vedí, qu’era paraula “pòc” non ei pro entà exprimir era sua petitesa.
Ò lum etèrna, qu’en tu solet demores, que soleta te comprenes, e qu’estant per tu madeisha, ath còp intelligenta e entenuda, t’estimes e te complades en tu madeisha!
Aqueth des tòns cercles, que semblaue vier de tu coma er arrai reflectit vie de arrai dirècte, quan es mèns uelhs lo contemplèren ar entorn, me semblèc qu’ath sòn laguens damb eth sòn pròpri color representaue era nòsta efigia, per çò qu’era mia vista ère tachada en eth.
Coma er especialista en geometria que se tie damb totes es sues fòrces a mesurar eth cercle, e que per mès que pense non trape eth principi qu’a de besonh, madeish m’estaua jo dauant d’aquera naua imatge.
Jo volia veir se com corresponie era efigia ath cercle, e com ada eth ère junhuda; mès que non artenhien a tant es mies propries ales, se non auesse estat illuminada era mia ment per un resplendor, gràcies ath quau siguec satisfèt eth sòn desir.
Aciu li manquèc era fòrça ara mia nauta fantasia; mès que ja èren botjadi eth mèn desir e era mia volentat, coma arròda qu’es sues parts viren totes egalaments, per Amor que botge ath Solei e as autes esteles.
Era San(ssima Trinitat.
Libre prumèr.
Alekséi Fiódorovich Karamazov ère eth tresau hilh de Fiódor Pávlovich Karamazov, un propietari deth nòste districte que se hec plan famós ath sòn moment (e encara aué se lo rebrembe) peth sòn tragic e escur finau, que se passèc hè ara justaments trenta ans e que ja ne parlarè mès endauant.
Per ara, me tierè a díder d'aguest "propietari" (atau se lo cridaue per aciu, a maugrat de qué lèu jamès s'estèc enes nòstes tèrres) qu'ère un d'aguesti tipes estranhs que, ça que la, se trapen pro soent; concretaments, qu'ère d'aguesta sòrta d'individús que non solet son ignòbles e immoraus, senon, qu'ath delà, son insensats, mès d'aqueri insensats que, totun aquerò, se tien ara perfeccion enes negòcis.
Fiódor Pávlovich, per exemple, auie gessut practicaments deth nonarren, tau qu'un plan modèst propietari, tostemps prèst a minjar ena taula des auti e a víuer a gratis, e, a maugrat de tot, en moment dera sua mòrt deishèc enquia cent mil robles en sòs truca truquet.
E ath madeish temps, jamès deishèc d'èster en tota era sua vida un des mès grani inèptes deth nòstre districte.
Persuti: que non ei causa de d'estupiditat; era majoritat d'aguesti inèptes son pro tafurèls e astuts; qu'ei era sua ua insensatesa plan peculiara, tipicaments nacionau.
S'auie maridat dus viatges e auie tres hilhs: eth màger, Dmitre Fiódorovich, dera prumèra hemna, e es auti dus, Ivan e Alekséi, dera dusau.
Era prumèra hemna de Fiódorovich Pávlovich qu'ère d'un nòble linatge de propietaris deth nòste districte, es de Miusov, gent fòrça rica e distinguida.
Que non voi arturar-me a explicar se com arribèc qu'ua gojata damb ua bona dòt, ath delà de beròia e, sustot, intelligenta e esperdigalhada (ua d'aguestes joenes que son tant abituaus entre nosati ena generacion actuau, encara que ja i siguessen en passat), se maridèsse damb un tant insignificant "pògacausa", qu'ei coma alavetz lo cridauen toti.
Çò de cèrt ei que coneishí a ua joena, dera avantdarrèra generacion "romantica", que dempús de quauqui ans de professar un enigmatic amor entà un senhor que, sigue dit de passada, pro que s'aurie podut maridar damb tota tranquillitat, venguec, totun, a imaginar-se tota sòrta de trebucs insuperables e ua net tempestuosa se lancèc dès un escabrós malh, ua sòrta de perider, en un arriu plan prigond e vigorós e peric en eth, sense cap de dobte per tòrt des sòn pròpis capricis, solet entà retirar-se ara Ofelia de Shakespeare, enquiath punt que, s'aqueth malh, alistat e preferit per era de hège temps, non auesse estat tan pintoresc e ath sòn lòc s'auesse trapat ua prosaïca arriba plana, qu'ei possible qu'eth suicidi jamès s'auesse consomat.
Se tracte d'un hèt vertadèr, e mos cau pensar qu'ena nòsta vida russa, ath long des dues o tres generacions darrères, s'auran passat quauqui casi identics o dera madeisha natura.
Dilhèu s'auie prepausat amuishar era sua independéncia coma hemna, anar contra es convencionalismes sociaus, eth despotiste deth sòn linatge e dera sua familha, e era sua abondosa fantasia la convencèc, (supausem-ac aciu per un instant) de qué Fiódor Pávlovich, a maugrat deth sòn titol de gorminaire, ère un des òmes mès valents e divertidi d'aquera epòca de transicion de cap a causes mielhores, en èster coma ère, simplaments, un bofon mau intencionat.
Çò que tire mès era atencion ei que, ath delà, er ahèr se ressolvec damb un rapte, quauquarren qu'embelinèc a Adelaida Ivanovna.
Tant que Fiódor Pávlovich, se sentie plan inclinat alavetz, pera sua madeisha condicion sociau, a tota sòrta d'aventures parières, pr'amor que desiraue fòrtaments hèr carrèra a quinsevolh prètz; apressar-se a ua bona familha e arténher ua dòt qu'ère çò de mès seductor.
Per çò que tanh ath sòn mutuau amor, non semble que n'auesse, ne de part dera nòvia ne de part deth nòvi, a maugrat dera beresa d'Adelaida Ivanovna.
Atau qu'aguest episòdi dilhèu siguesse unenc en sòn gènre ena vida de Fiódor Pávlovich, un òme extrèmaments sensuau, tostemp dispausat a aganchar-se a ues pèlhes ara prumèra insinuacion.
E, totun açò, aguesta siguec era soleta hemna que non li costèc, pèr çò que hè as passions, cap impression especiau.
Ara seguida deth rapte, Adelaida Ivanovna se n'encuedèc en un virament de uelhs de qué eth sòn marit la menspredaue, e arren mès.
D'aguesta sòrta, es conseqüéncies deth matrimòni se mostrèren damb ua velocitat desacostumada.
A maugrat de qué era familha non i estèc guaire a resignar-se de çò que s'auie passat e autregèc era dòt ara hugitiua, eth matrimòni comencèc a amiar ua vida plan desordenada, damb contunhes scènes.
Conden qu'era joena maridada hec a veir en aquera situacion ua noblesa e dignitat plan molt mès nautes qu'es de Fiódor Pávlovich, que, coma s'a sabut mès tard, li riflèc dès era prumeria toti es sòs, es vint- e-cinc mil robles que venguie de recéber, de manèra qu'entada era siguec coma s'en aguest madeish instant toti aqueri milèrs de robles se les auesse avalat era aigua.
E per çò que tanh a un petit bordalat e ua casa pro bona ena ciutat que tanben formauen partida dera dòt, Fiódor Pávlovich sagèc pendent long temps de botar-les ath sòn nòm mejançant eth redigit der oportun document, e solide ac aurie artenhut, encara que solet siguesse, vam a didè'c atau, per tòrt deth mensprètz e eth hàstic que desvelhaue de contunh ena sua hemna damb es sues desvergonhades exigéncies e peticions, peth solet espisament espirituau, entà desliurar-se d'eth, simplaments.
Mès, erosaments, intervenguec era familha d'Adelaida Ivanovna e parèc es pès ath pògavergona.
Mo'n sabem positiuaments qu'ena parelha èren soentes es peleges, mès, segontes se ditz, qui tustaue non ère Fiódor Pávlovich, senon Adelaina Ivanovna, hemna impulsiua, decidida, moreta, impacienta, dotada d'ua fòrça fisica estonanta.
Fin finau abandonèc eth larèr conjugau e hugec damb un mèstre seminarista mòrt de hame, en tot deishar ath petit Mitia, de tres ans, ath cargue de Fiódor Pávlovich.
Me cau díder que li semblaue agradiu e enquia e tot vantariòu representar dauant de toti eth sòn ridicul papèr de marit ofensat e pintar viuaments es detalhs deth pròpi escarni.
Molti supausauen autanplan qu'ère encantat de presentar-se damb eth sòn renauit aire de tafarèl e que semblaue non èster conscient dera sua comica situacion pr'amor de qué era gent arrisse mès.
Mès sabi pas, dilhèu actuaue damb tota era innocéncia.
A tot darrèr artenhec a trapar es tralhes dera sua hugitiua.
Era praubeta ère en Sant Petersburg, a on s'auie desplaçat damb eth sòn seminarista e a on s'auie dat damb còs e amna ara mès completa "emancipacion".
Fiódor Pávlovich se botèc de pic a hèr gestions e decidic viatjar entà Sant Petersburg.
Entà qué?
Plan que òc, non ac sabie ne eth.
Era vertat ei que pro que i podie auer anat ena aquera escadença, mès eth cas ei que, un còp cuelhuda ua tau decision, considerèc ara seguida que, entà balhar-se vam abantes de començar eth viatge, auie tot eth dret deth mon a hèr-se a vier de nauèth ua tantarra monumentau.
E just en aguest moment ara familha dera sua hemna l'arribèc era naua de qué aguesta auie mòrt en Sant Petersburg.
Per çò que semble, auie morit de ressabuda, en quauque humarau; sivans didien uns, de tifus, o de hame sivans auti.
Fiódor Pávlovich se'n sabec dera mòrt dera sua hemna tant qu'ère briac; diden que cuelhec enventida ath mès córrer peth carrèr e comencèc a sorrisclar, hòl d'alegria, quilhant es braci entath cèu: "ara pòs díder adiu ath tòn sirvent en patz"; mès, sivans uns auti, ploraue damb totes es lèrmes des uelhs, coma un mainatge, enquiath punt que, segontes diden, hège pena autanplan de guardar-lo, a maugrat de tota era aversion qu'inspiraue.
Qu'ei plan possible que se passèsse ua causa e era auta, ei a díder, que s'alegrèsse deth sòn desliurament e que plorèsse pera sua desliuradoira, tot ath còp.
Ena màger part des casi, era gent, enquia e tot era marrida, ei plan mès ingenua e candida de çò que mos pensam.
E nosati tanben.
Naturauments, quinsevolh se'n pòt saber de quina sòrta d'elevaire e pair serie un òme coma aqueth.
Tau que pair, l'arribèc ada eth çò que l'auie d'arribar, ne mès ne mens: se desinteressèc completaments deth hilh qu'auie auut damb Adelaida Ivanovna, non per rancura ne possat per cap sentiment de marit ofensat, senon simplaments pr'amor que se'n desbrembèc d'eth e pro.
Tant que Fiódor Pávlovich ablasigaue a toti damb es sues lèrmes e es sòns planhs e convertie eth sòn larèr en un còva de perdicion, un fidèu vailet dera casa, Grigori, se n'encuedèc deth petiti Mitia, de tres ans, e, se non auesse estat pes sòns suenhs, possiblaments non i auesse auut arrés entà cambiar-li era robeta ath mainatge.
Ath delà, ara prumeria era familha mairau deth petit tanben semblaue auer-se'n desbrembat d'eth.
Per un aute costat, en tot supausar qu'eth pair se n'auesse brembat deth mainatge (de hèt, ère impossible que non se'n sabesse dera sua existéncia), l'aurie entornat en aguest cubèrt, pr'amor qu'aurie estat un trebuc entara sua vida dissipada.
Mès eth cas ei que venguie de tornar de París un cosin dera defuntada Adelaida Ivanovna, Piotr Aleksandrovich Miúsov, que dempús demorarie fòrça ans de contunh en estrangèr e, encara qu'alavetz ère plan joen, subergessec tostemp entre es Miúsov per èster un òme cult, de capitau, cosmopolita, europèu de tota era vida e, ja ena sua maduretat, un liberau, tau coma dempús serie per costum enes ans quaranta e cinquanta.
Pendent era sua carrera auec contactes damb fòrça des mès importants liberaus dera sua epòca, en Russia e en estrangèr; coneishec personauments a Proudhon e a Bakunin, e gaudie especiauments en tot rebrembar e condar, ena declivitat dera sua vida, çò que se passèc en París es tres dies dera revolucion de hereuèr de 1848, en tot hèr a veir, mès o mens, qu'eth madeish auie participat enes barricades.
Qu'ère aguest un des rebrembes mès agradius dera sua joenesa.
Gaudie de bona fortuna; tenguie ues mil amnes, compdades ara manèra antica.
Es sues magnifiques propietats se trapauen just ena gessuda dera nòsta petita ciutat e confrontaue damb es tèrres d'un famós monastèri, que Piotr Aleksandrovich, en èster encara plan joen, sonque eretar, comencèc un inacabable procés en relacion damb uns drets de pèsca en arriu o de tala en bòsc, non ne sò guaire segur, mès çò de cèrt ei que consideraue eth sòn déuer de ciutadan, d'òme illustrat, començar un plaid contra eth "clergat".
En tot auer entenut era istòria d'Adelaida Ivanovna, que, naturauments rebrembaue e ena quau antaplan aui tachat es sòns uelhs ath sòn temps, e en tot saber- se'n dera existéncia de Mitia, a maugrat de tota era sua indignacion jovenila e deth sòn mensprètz a Fiódor Pávlovich, decidic préner cartes en ahèr.
Siguec alavetz quan es dus individús se vederen per prumèr viatge.
Piotr Aleksándrovich li didec dubèrtaments a Fiódor Pávlovich que volie encuedar-se'n dera educacion deth mainatge.
Mès endauant, Piotr Aleksandrovich solie condar peth menut, coma tralha illustratiua deth caractèr de Fiódor Pávlovich, se com, quan li parlèc ad aguest de Mitia, ara prumeria hège que non entenie a quin mainatge se referie, e autanplan se mostrèc estonat de qué s'estèsse en çò de sòn, qui sap a on, un hilh petit sòn.
Encara que i auesse podut auer ua cèrta exageracion en raconde de Piotr Aleksandrovich, en bèra causa, deuerie retirar-se ara vertat.
Efectiuaments, pendent tota era sua vida a Fiódor Pávlovich li shautèc hèr veir causes, botar-se de pic a representar dauant dera gent un papèr plan atractiu, a viatges sens cap de besonh, senon entath sòn pròpi benefici, coma en aguest cas.
Totun aquerò, non ei ua tralha exclusiua de Fiódor Pávlovich, pr'amor que la compartissen fòrça persones, bères ues de notabla intelligéncia.
Piotr Aleksandrovich botèc tota era fòrça deth morir en ahèr e autanplan siguec nomentat (amassa damb Fiódor Pávlovich) responsable deth mainatge, pr'amor que, a maugrat de tot, aguest auie eretat de sa mair ua casa damb ues tèrres.
Se passèc qu'eth pròpi Piotr Aleksandrovich, un còp acostumat ara vida de París, se'n desbrembèc deth mainatge, sustot en alugar-se aquera revolucion de hereuèr que tant hissèc era sua imaginacion e que ja non se'n podec desbrembar ena sua vida.
Totun, era senhora de Moscòu moric, e Mitia passèc entà ua des sues hilhes maridades.
Çampar, mès tard encara venguec a cambiar per quatau viatge de larèr.
Que non me voi esténer ara en aquerò, mès que mès pr'amor qu'encara ei fòrça çò que me calerà condar der ainat de Fiódor Pávlovich; me limitarè per ara as informacions mès de besonh, que sense eres non poiria ne començar era novèla.
Prumèr de tot, Dmitri Fiódorovich siguec eth solet des tres hilhs de Fiódor Pávlovich que creishec damb era conviccion de qué encara auie ua cèrta fortuna e de qué, en arténher era majoria d'edat, serie independent.
Era sua mainadesa e joenesa se passèren desordenadaments: non acabèc es sòns estudis en collègi; dempús entrèc en ua escòla militara; mès tard venguec a parar en Caucàs, servic ena armada, se pelegec en düèl, siguec degradat, entornèc en servici, dèc fòrça torns e degalhèc ua quantitat relatiuaments nauta de sòs.
Non comencèc a recéber arren de sa pair, Fiódor Pávlovich, enquiara sua majoria d'edat, e alavetz ja s'auie cargat de deutes.
A sa pair lo coneishec e vedec per prumèr viatge dès qu'auie arribat ena majoria d'edat quan se presentèc enes nòstes tèrres, prèst a tier damb eth ua explicacion per çò que hège as sòns bens.
Per çò que semble, ja alavetz sa pair li resultèc desagradiu; s'estèc pòc de temps en çò de sòn e partic tan lèu podec, en tot obtier d'eth solet ua cèrta quantitat de sòs en arribar a un acòrd sus eth futur crubaments des rendes des propietats, sense arténher qu'en aquera escadença (qu'ei ua dada importanta) sa pair l'esclarisse ne era sua rendabilitat ne eth sòn valor.
Fiódor Pávlovich avertic dès eth prumèr moment (tanben aquerò mos cau rebrembà'c) que Mitia auie ua idia exagerada e faussa dera sua fortuna.
Aquerò lo deishèc satisfèt, per çò que hège as sòns pròpis calculs.
Dedusic que se tractaue d'un joen capleugèr, impulsiu, apassionat, impacient, rambalhaire, que s'acontentaue damb pòga causa e se padegaue de seguit, encara que siguesse, plan que òc, per pòc de temps.
E siguec aquerò que Fiódor Pávlovich comencèc a espleitar, atau, donc, se predèc a gésser-se'n en tot hèr petites entregues, enviaments esporadics, e se passèc que, ath cap d'uns quate ans, quan Mitia perdec era paciéncia e se presentèc de nauèth ena nòsta localitat entà apraiar, d'un còp, toti es ahèrs damb eth sòn aujòl, desnishèc, entara sua suspresa, que ja non auie arren d'arren, qu'enquia e tot ère de mau hèr tier es compdes, que ja auie recebut, en efectiu, de sa pair tot eth valor que corresponie as sues propietats e qu'autanplan ère en deute damb eth; confirmèc que per taus o quaus transaccions, qu'eth madeish auie desirat participar ath sòn moment, non auie dret a exigir arren mès, e atau succesiuaments.
Eth joen se demorèc parat, sospechèc qu'aquerò ère mentida, que se tractaue d'ua enganha, que siguec a mand de pèrder es estrius e semblèc que venguie hòl.
Precisaments aguesta circonstància siguec era que desboquèc ena catastròfa qu'era sua exposicion constituís er objècte dera mia prumèra novèla, de caractèr preliminar, o, mielhor dit, era sua cara extèrna.
Pòc dempús d'auer-se trèt deth dessús a Mitia, qu'auie alavetz quate ans, Fiódor Pávlovich se maridèc en dusaus nòces.
Eth dusau matrimòni i estèc uns ueit ans.
Ara sua dusau hemna, Sofia Ivanovna, tanben plan joeneta, la cuelhec en ua auta província qu'auie viatjat entà ocupar-se d'un negòci de nonarren, ena companhia d'un judiu.
Per mès rambalhaire, beueire e escandalós que siguesse, Fiódor Pávlovich jamès deishèc d'ocupar-se des sues inversions, e tostemp l'anaue ben enes sòns petiti tractes, aquerò sí, en tot valer-se generauments d'enganhes.
Sofia Ivanovna ère ua "orfaneleta", privada de sa pairs dès era mainadesa; hilha d'un escur diacòn, auie creishut ena rica casa dera sua protectritz, educatritz e torturaira, ua vielheta distinguida, veuda deth generau Vorojov.
Non me'n sai des detalhs, mès òc qu'è entenut a díder que, per çò que semble, ara protegida, ua mainada modèsta, ingenua e carada, en bèra escadença l'auien retirat deth còth ua còrda qu'era madeisha auie penjat en un clau ena recodina; enquia tau punt se l'auie hèt de mau hèr tier es capricis e contunhes repotegades d'aquera vielha, que dilhèu non ère dolenta, mès òc, per tòrt dera ociositat, insuportablaments despotica.
Fiódor Pávlovich demanèc era sua man; heren gestions entà saber d'eth e lo heren enlà, mès vaquí qu'eth, un viatge mès, coma en sòn prumèr maridatge, li prepausèc ara orfanela er expedient deth rapte.
Qu'ei possible, e plan possible, qu'era non s'auesse maridat damb eth per arren deth mon se se n'auesse sabut a temps de mès detalhs sòns.
Mès ère de ua auta província e, ath delà, qué podie saber ua gojateta de setze ans, mès enlà de qué ère mielhor lançar-se en arriu que contunhar en casa dera sua protectritz?
D'aguesta sòrta escambièc era praubeta ua protectritz per un protector.
Fiódor Pávlovich non ne treiguec en aguesta escadença ne un sò horadat, pr'amor qu'era generala s'embestièc, non dèc arren e, ath delà, maudidec as dus; mès eth que tanpòc demoraue recéber arren aguest viatge, simplaments s'auie vist tirassat pera notabla beresa dera innocenta gojata e, mès que mès, pera sua mina candorosa, que hissèc a un òme luxuriós coma eth, a un viciós qu'enquia alavetz solet s'auie fixat ena grossièra beresa femenina.
En tot cas, en aqueth òme lasciu solet podie tractar-se d'ua atraccion carnau.
Sense auer obtengut cap gratificacion, Fiódor Pávlovich non amuishèc guaires compliments damb era sua hemna e, en tot profitar-se'n de qué era ère, entà didè'c atau, "colpabla" dauant d'eth e de qué eth practicaments l'auie "desliurat dera còrda", en profitar-se'n, ath delà, dera sua colossau doçor e submission, caushiguèc enquia es règles mès basiques deth matrimòni.
En preséncia dera sua esposa, acodien ena sua casa hemnes indecentes e s'organizauen orgies.
Adelaida Ivanovna, en aguest cas cuelhec partida pera naua mestressa.
La defenie e discutie per era damb Fiódor Pávlovich en un ton lèu inadmisible en un mosso, e en cèrta escadença venguec d'acabar pera fòrça ua orgia, en tot espantoriar a totes es desvergonhades qu'auien acodit.
Posterioraments, era malerosa joena, qu'auie viscut espaurida dès era sua trenda mainadesa, patic ua sòrta de malautia nerviosa femenina, que se hè mès soent entre es umiles hemnes de bordalats, que criden "capvirades" quan patissen aguesta malautia.
Per tòrt d'aguest mau, damb es sues terribles escometudes d'isterisme, a viatges era malauta venguie a pèrder eth sen. A maugrat de tot, li balhèc a Fiódor Pávlovich dus hilhs, Ivan e Aleksei; aqueth neishec en prumèr an de matrimòni; eth sòn frair tres ans dempús.
Quan sa mair moric, eth petit Aleksei non auie complit encara es quate ans e, per estranh que semble, me'n sabi que la rebrembèc pendent tota era sua vida, tau qu'en sòmnis, plan que òc.
Dempús era sua mòrt, as dus mainatges les arribèc madeish qu'ath prumèr, Mitia; sigueren totauments desbrembadi e abandonadi per sa pair, e se demorèren jos eth suenh de Grigori, que se les hec a vier en cubèrt des sirvents, tau qu'auie hèt damb eth sòn frair.
Que siguec en aguest cubèrt a on les trapèc era despotica generala, protectritz e educadoira de sa mair.
Encara ère viua e pendent tot aqueth temps, en aqueri ueit ans, non auie podut desbrembar era ofensa recebuda.
Ath long d'aguesti ueit ans auie obtengut, d'amagat, completa informacion dera existéncia diadèra dera sua Sofia e, en saber-se'n qu'ère malauta e der ambient escandalós que l'entornejaue, dus o tres viatges les comentèc en votz nauta as hemnes que demorauen recuelhudes en çò de sòn: "que non l'està mau; Diu l'a punit pera sua ingratitud".
As tres mesi just dera mòrt de Sofia Ivanovna, era generala en persona se presentèc còp sec ena nòsta ciutat e s'endralhèc sense demora de cap ara casa de Fiódor Pávlovich.
A penes s'estèc ena ciutat ua mieja ora, mès que siguec plan molt çò que hec.
Ère ja tath ser.
Fiódor Pávlovich, que non l'auie vist en aguesti ueit ans, gessec a receber-la un shinhau desgahonat.
Diden qu'era, sonque veder-lo, de ressabuda e sense explicacions, li calèc un parelh de fòrtes e sonores bohetades e li chinèc tres viatges eth peu, de naut en baish, e dempús, sense híger paraula, s'enfilèc de cap ath cubèrt a on èren es dus mainatges.
En veir, d'un còp de uelh, qu'èren sense lauar e qu'amiauen ròba lorda, li fotèc immediataments un aute lampit ath pròpi Grigori e li didec que se hège a vier es dus mainatges; ara seguida les agarrèc atau que se trapauen, les arrapèc damb ua hlassada de viatge, les botèc en coche e se les hec a seguir entara sua ciutat.
Grigori encaishèc aqueth lampit tau qu'un esclau aubedient, non li gessec ne ua soleta paraula ofensiua e, quan acompanhèc ara vielha senhora enquiath coche, hec ua prigonda reveréncia e didec damb aire impotent: "Diu que la saberà premiar pes orfanèls".
Fiódor Pávlovich, en considerar tot er ahèr, concludic que non ère ua mala solucion e mès tard, tant que formalizaue eth sòn consentiment entà qu'es sòns hilhs s'eduquèssen en çò dera generala, non estèc en desacòrd en cap de punt.
Per çò que hè as bohetades qu'auie recebut, eth madeish ac anèc condant per tota era ciutat.
Jo non è liejut eth testament, mès òc qu'è entenut a díder qu'especificaue quauquarren d'aguesta sòrta, un shinhau estonant, exprimit en un estil excesiuaments peculiar.
Er eretèr principau dera vielha siguec, totun, un òme aunorat: Yefim Petrovich Polenov, degan provinciau dera noblesa.
Dempús d'auer-se escrit damb Fiódor Pávlovich e comprenent dès eth prumèr moment que non podie trèir-li es sòs entara educacion des sòns hilhs (encara que Fiódor Pávlovich non se remie jamès dubèrtaments ad arren, senon que en aguesti casi balhaue temps ath temps; a viatges, autanplan se des.hèiguie en manifestacions de sentiment), decidic intervier personauments en destin des orfanèls e cuelhec afeccion en particular peth mès petit, Aleksei, que s'elevèc, de hèt, pendent fòrça temps en sen dera sua familha.
Demani ath liegeire que tengue en compde aquerò dès eth principi.
S'auien bèth deute damb quauquarrés pendent tota era sua vida aqueri dus joeni, per çò dera sua educacion e formacion, ère precisaments damb aqueth Yefim Petrovich, òme de grana noblesa e umanitat, que pògui viatges se'n trape.
Sauvèc intactes es mil robles qu'era generala auie deishat a cadun d'eri, de sòrta que, quan artenheren era majoria d'edat, gràcies as interessi acumuladi era quantitat pujaue ja enquia dus mil robles; eth madeish Yefim Petrovich paguèc era sua educacion e, plan que òc, despenec en cada un plan mès de mil robles.
Que non voi entrar en un raconde peth menut dera sua mainadesa e dera sua joenesa, senon que solet harè que mencionar es circonstàncies mès importantes.
Deth màger, Ivan, diderè solet que creishec coma un adolescent retengut, embarrat en eth madeish; que non ei que siguesse timid, de cap manèra, mès siguec per manèra que ja tàs dètz ans auie vengut ena conclusion de qué, ça que la, s'elevauen en ua familha estranha e gràcies ara caritat des auti, e que sa pair ère un tau e un quau, quauquarrés que bèth un li harie vergonha de parlar-ne, e tot aquerò.
Aguest gojat comencèc pro lèu, practicaments ena sua mainadesa (aumens, atau m'ac condèren), a mostrar ues aptituds entar estudi arren comunes e plan excellentes.
Sabi pas exactaments se com siguec, mès çò de cèrt ei que se desseparèc dera familha de Yefim Petrovich abantes de complir es tretze ans entà anar-se'n en un des collègis de Moscòu e en internat d'un experimentat pedagòg, plan coneishut alavetz, amic dera mainadesa de Yefim Petrovich.
Eth madeish Ivan expliquèc mès tard qu'aquerò s'auie podut passar, entà didè'c atau, gràcies ath "fervor pes bones òbres" de Yefim Petrovich, que l'afogaue era idia de qué un gojat damb aqueres capacitats geniaus s'eduquèsse damb un pedagòg madeish de geniau.
Ath delà, ne Yedim Petrovich ne eth geniau pedagòg se trapauen ja entre es viui quan eth joen, en acabar eth collègi, ingressèc ena universitat.
Me cau díder que pendent aguesta epòca non volec sajar ne tansevolhe d'escriuer-se damb sa pair; dilhèu ac hec per orgulh, dilhèu per mensprètz, o dilhèu pr'amor qu'eth hered e eth sen li hègen a veir que de sa pair non deuie recéber cap ajuda mejanaments decenta.
En quinsevolh cas, eth joen non se descoratgèc en cap moment e trapèc trabalh, prumèr en tot dar classes a dus grivny era ora, e dempús en tot recórrer es redaccions des jornaus e autrejant-les petiti articles de dètz linhes sus eveniments deth carrèr, signadi per "Un testimòni".
Sivans diden, aguesti articles qu'èren tostemp redigidi d'un biais tan curiós, èren tan atrasents, que non se tardèren guaire en daurir-se camin, e ja solet damb aquerò eth joen demostrèc era sua superioritat practica e intellectuau sus aguest nombrós sector dera nòsta joenesa estudiantila d'ambdús sèxes, permanentaments en besonh e malerosa, qu'acostume enes nòsti caplòcs a assietar es jornaus e es revistes de solei gessent enquia net barrada, sense vier-les arren mielhor entath cap que hèr tu per tu, un e un aute viatge enes sues alassantes demanes de hèr arrevirades deth francés o copiar escrits.
En hèr-se a conéisher enes redaccions, Ivan Fiódorovich ja jamès trinquèc es sòns laci damb eres e enes sòns darrèrs ans d'universitat comencèc a publicar compdes renduts de libres especializadi en diuèrses matèries, escriti damb tant de talent qu'autanplan venguec a èster coneishut enes cercles literaris.
Totun aquerò, solet a darrèra ora artenhec, per edart, atirar era atencion d'un cercle mès ample de liegeires, de sòrta que sigueren molti es que tachèren es uelhs còp sec en eth e ja non lo desbrembèren.
Que siguec un cas plan curiós.
Acabat de gésser dera universitat, e tant que se premanie entà viatjar entar estrangèr damb es sòns dus mil robles, Ivan Fiódorovich publiquèc en un des principaus jornaus un estranh article que desvelhèc er interès enquia d'aqueri qu'èren ignorants ena matèria; çò qu'atiraue mès era atencion ei que se tractaue d'ua tematica que, semblaue, li resultaue d'auti, pr'amor qu'eth venguie d'acabar es estudis de naturalista.
Er article tractaue sus ua qüestion, era des tribunaus eclesiastics, qu'alavetz ère en boca de toti.
Ath delà d'examinar quauques opinions ja emetudes sus er ahèr, Ivan Fiódorovich deishèc tanben constància deth sòn pròpi punt d'enguarda.
Çò de mès important ère eth ton der article e çò de notablaments estonant dera sua conclusion.
Qu'ei per aquerò que fòrça gleisèrs considerèren sense embuts ar autor coma un des sòns.
Mès de ressabuda tanben comencèren a aplaudir-lo non solet es laïcs, senon enquia es madeishi atèus.
A tot darrèr, bèri individús perspicaci vengueren ena conclusion de qué er article non ère qu'ua farsa descarada e ua burla.
Se hèsqui mencion d'aguest cas ei, sustot, pr'amor qu'aguest article, ath sòn moment, siguec coneishut autanplan en aqueth celèbre monastèri que se trape enes entors dera nòsta ciutat, a on èren plan interessadi en polemic ahèr des tribunaus eclesiastics.
Non solet siguec coneishut, senon que costèc aquiu un gran trebolament.
En conéisher eth nòm der autor, tanben desvelhèc eth sòn interès eth hèt de qué siguesse naturau dera nòsta ciutat e hilh, arren mens, que deth "madeish Fiódor Pávlovich".
E just en aqueri dies eth pròpi autor hec era sua aparicion ena nòsta ciutat.
Entà qué auie vengut Ivan Fiódorovich?
Me'n brembi que ja alavetz me hi jo aguesta pregunta lèu damb ua cèrta inquietud.
Aquera aparicion tan fatidica, que plan tantes conseqüéncies aurie, siguec dempús entà jo pendent fòrça temps, lèu entà tostemp, un ahèr pòc clar.
Qu'ère estranh qu'un joen tant instruit, tan capinaut e prevengut ath prumèr còp de uelh, se presentèsse de pic en aquera casa tant indecenta, dauant un pair que non se'n volec saber arren d'eth, que non lo coneishie ne se'n brembaue d'eth, un pair que, encara que non aurie dat sòs per arren deth mon s'un hilh sòn l'ac auesse demanat, auie viscut tostemps damb era cranhença de qué tanben es sòns hilhs Ivan e Aleksei venguessen en quinsevolh escadença damb aguesta intencion.
E vaquí qu'aguest joen s'installe en çò de sa pair, s'i està damb eth un mes e un aute mes, e toti dus vien d'entener-se ara perfeccion.
Aquerò qu'estonèc a fòrça gent, non solet a jo.
Piotr Aleksandrovich Miusov, que ja n'è parlat abantes, parent luenhant de Fiódor Pávlovich peth costat dera sua prumèra hemna, ère alavetz de visita ena nòsta ciutat, ena sua clòsa des entorns, vengut de Paris, a on s'auie establit definiuaments.
Me'n brembi qu'eth, precisaments, s'estonèc coma eth que mès en conéisher ad aqueth joen, qu'auie desvelhat en eth un enòrme interès e que rivalizaue a viatges damb eth en coneishements, non sens un cèrt racacòr.
Qué se l'a perdut aciu?
Toti tien clar que non s'a presentat dauant de sa pair entà demanar-li sòs, pr'amor que jamès les ac balharie.
Non ei afeccionat ar alcoòl ne as sarabats, mès se passe qu'eth vielh non pòt passar-se'n deth sòn hilh, enquiath punt qu s'an hèt era un ar aute!"
Qu'ère vertat; eth joen costaue autanplan ua influéncia remercabla en vielh; aguest, encara qu'ère extremadaments capriciós, senon maligne, comencèc lèu a aubedir-lo, e enquia a comportar-se a viatges damb mès decéncia…
Solet mès tard venguec clar qu'Ivan Fiódorovich auie vengut ena ciutat, en part, a demana deth sòn frair màger, Dmitri Fiódorovich, que practicaments vedec per prumèr còp ena sua vida en aqueri moments, damb escadença d'aqueth viatge, mès que damb eth ja auie establit correspondéncia abantes de vier de Moscòu, per çò d'un ahèr important que tanhie sustot a Dmitri Fiódorovich.
Se quin ei aqueth ahèr ja se'n saberà eth liegeire peth menut en arribar eth moment.
Ça que la, autanplan quan jo me n'auia ja sabut d'aguesta especiau circonstància, Ivan Fiódorovich contunhèc de me semblar enigmatic e era sua venguda ena nòsta ciutat, a maugrat de tot, inexplicabla.
Ahigerè, ath delà, qu'Ivan Fiódorovich semblaue actuar de mediador e conciliador entre eth pair e eth frair màger, Dmitri Fiódorovich, que premanie un gran conflicte e autanplan ua demana judiciau contra sa pair.
Era familha, persuti, s'amassèc per prumèr viage ath complet en aquera escadença, e quauqui uns des sòns membres ne tansevolhe s'auien vist jamès.
Solet eth frair mendre, Aleksei Fiódorovich, hège ja causa d'un an que s'estaue entre nosati, de manèra qu'auie vengut a parar ena nòsta ciutat abantes qu'es sòns frairs.
Mès qu'ei indispensable d'escríuer tanben sus eth ues paraules prealables, aumens entà esclarir d'entrada ua circonstància plan estranha: me referisqui, concretaments, ath hèt de qué vengui obligat a presentar as liegeires, dès era prumèra scèna dera novèla, ath mèn futur protagonista vestit damb abits de novici.
Òc, hège ja causa d'un an que viuie en un monastèri e, per çò que semble, se premanie entà embarrar-se en eth entà tota era vida.
Solet auie alavetz vint ans (sa frai Ivan passaue des vint-e-tres, e eth màger, Dmitri, s'apressaue as vint-e-ueit).
Diderè, prumèr, qu'aguest joen, Aliosha, non ère de cap manèra un fanatic ne, ena mia pensada, aumens, un mistic.
Exprimirè dès eth començament era mia opinion sense trebucs: qu'ère simplaments un filantròp precòç e, se s'auie calat ena via dera vida monastica, aquerò ère solet pr'amor qu'ère en aqueth temps era soleta que l'auie impressionat, era soleta que vedie, entà didè'c atau, un ideau, ua gessuda entara sua amna, ansiosa d'abandonar es tenèbres deth mau deth mon e ascéner enquiara lum der amor.
E aguesta via lo tirassèc pera simpla rason de qué auie trapat en era a un èsser que, ena sua pensada, resultaue excepcionau: eth famós starets1 Zosima, que s'estaquèc damb tot er afogat prumèr amor deth sòn insadorable còr.
Que non vau a discutir, de un aute costat, qu'ère, e ac auie estat dès era cunhèra, ua persona estranha.
Ja è mentat, per cèrt, que, a maugrat d'auer perdut a sa mair damb mens de quate ans, la rebrembarie dempús tota era sua vida; rebrembaue era sua figura, es sues bailines, "madeish que se s'estèsse ath dauant de jo, viua".
Qu'ei possible sauvar aguesta sòrta de rebrembes (toti ac saben) autanplan dès ua edat mès primairenca, enquias dus ans, mès que dempús aguesti rebrembes se mos presenten ath long dera nòsta vida solet coma punts luminosi ath miei des tenèbres, coma bocinets arrincadi d'un quadre immens que, exceptat per aguest petit bocinet, s'a amortat e escandit.
Aguest qu'ère eth sòn cas: rebrembaue ua tranquilla tarde d'ostiu, ua hièstra dubèrta, es arrais inclinadi deth solei cogant (aguesti arrais inclinadi ère çò que mielhor rebrembaue), ua icòna en un cornèr dera cramba, ua lampa alugada ath sòn dauant e sa mair ajulhada dauant era icòna, somicant tau qu'en un atac d'istèria, entre crits e planhs, en tot agarrar-lo ada eth damb es dus braci, en tot abraçar-lo damb fòrça enquia hèr-li mau e pregant per eth ara Vèrge, en tot desliurar-lo alavetz des sòns braci e quilhant-lo damb es dues mans entara icòna, tau que se lo botèsse jos era empara dera Mair de Diu…
De ressabuda, èntre corrent era hilhuquèra e, espaurida, agarre ath mainatge des mans dera mair.
Aguest qu'ei eth quadre!
Aliosha rebrebaue tanben eth ròstre de sa mair en aqueth instant: didie que, per çò qu'eth podie rebrembar, ère un ròstre alterat, encara que plan beròi.
Mès que raraments s'encoratjaue a compartir aguesti rebrembes.
Mès estimaue ara gent: se poirie díder que viuec tota era sua vida en tot creir cègaments enes òmes, sense que, de un aute costat, arrés lo tenguesse jamès ne coma un simplet ne coma un òme ingenú.
Que i auie quauquarren en eth que te didie e te hège sénter (e atau siguec entà tostemp, pendent tota era sua vida) que non pretenguie èster eth jutge des auti, que non volie cargar damb eth pes de condamnar ad arrés, que non ac harie ne peth mau de morir.
Semblaue autanplan qu'ac acceptaue tot, sense censurar arren, encara que soent s'entristisse plan amaraments.
Encara mès, anèc tan luenh en aguest sens que, ja dès era sua mès trenda edat, arrés ère capable de susprener-lo ne espaurir-lo.
Dempús de presentar-se, cast e blos, damb vint ans, en çò de sa pair, ua vertadèra tuta dera mès sordida depravacion, Aliosha se limitaue a hèr- se enlà en silenci cada viatge que vedie quauquarren insuportable, mès sense eth mendre aire de mensprètz o censura.
Per çò de sa pair, qu'auie viscut en d'auti tempsi a costelhes des auti e ère, en conseqüéncia, ua persona maufidada e susceptibla, ara prumeria lo recebec damb desfidança e ostilitat ("plan care, didie, e plan medite"); totun, non i estèc guaire a començar a abraçar-lo e punar-lo damb notabla freqüencia, sense deishar que se passèssen mès de dus o tres setmanes.
Qu'ei vertat qu'ac hège damb lèrmes d'embriac, damb er atendriment pròpi dera embriaguesa, mès que se vedie que l'estimaue sincèra e prigondaments, coma jamès, plan que òc, aqueth òme auie estat capable d'estimar ad arrés…
A onsevolhe qu'anèsse, toti apreciauen ad aqueth joen, e aquerò se passaue dès era sua mainadesa.
Quan anèc a parar ena casa deth sòn benfactor e educador, Yefim Petrovich, se guanhèc de tau manèra er amor dera familha que toti lo considerauen un hilh mès.
Mès eth auie entrat ena casa quan non ère qu'un mainatge, a ua edat qu'ei impossible demorar d'un mainatge astúcia calculada, malícia o abilitat entà vantar e embolhar, formes entà hèr-se a estimar.
Per tant, aqueth talent entà guanhar-se ua singulara afeccion l'amiaue ath sòn laguens, ena sua madeisha natura, entà didè'c atau, de forma autentica e espontanèa.
Çò de madeish l'arribaue ena escòla, e aquerò a maugrat de qué quinsevolh aurie dit qu'ère, precisaments, un d'aqueri mainatges que desvelhen era maufidança des sòns companhs, en tot ahiscar en escadences es sues burles e dilhèu eth sòn òdi.
Solie, per exemple, demorar-se cogitós, tau que se sagèsse d'isolar-se.
De plan petit li shautaue retirar-se en un cornèr e liéger libres; totun es sòns companhs artenheren a tier-li tanta afeccion que podie plan ben dider-se qu'ère eth favorit de toti eri tant qu'eth mainatge siguec ena escòla.
Pògui viatges hège coquinaries, tanpòc se solie divertir, mès que toti, en guardar-lo, se n'encuedauen lèu que non ère ua qüestion de tristesa; ath contrari, ère un gojat equilibrat e seren.
Jamès volec destacar-se entre es gojats dera sua edat.
Dilhèu per aquerò madeish non auie pòur d'arrés, encara qu'es auti mainatges se n'encuedauen de seguit de qué eth non se vantaue dera sua fòrça, senon que semblaue non èster conscient dera sua valentia e coratge.
Jamès se'n brembaue des ofenses recebudes.
E en aguesti casi non semblaue auer-se desbrembat era ofensa per edart ne d'auer-la perdonat deliberadaments, senon que, simplaments, non consideraue que se tractèsse de cap ofensa; aquerò ère quauquarren que, decididaments, captivaue e rendie as auti mainatges.
Solet auie ua tralha deth sòn caractèr que, en toti es corsi deth collègi, dès mès elementaus enquias superiors, desvelhaue enes sòns companhs un desitge constant d'arrir-se'n d'eth, mès que non coma ua burla maliciosa, senon pr'amor que les hège gràcia.
Se tractaue d'ua pudor e ua castetat inimaginables, estonantes.
Qu'ère incapable d'escotar determinades paraules e determinades convèrses ath torn des hemnes.
Malerosaments, ei impossible trèir aguesta sòrta de paraules e de convèrses enes collégis.
Gojats purs d'amna e de còr, en èster lèu uns mainatges, se compladen soent a parlar entre eri enes classes, autanplan en votz nauta, d'ahèrs, quadres e imatges que soent non gausen a parlar ne es madeishi soldats; plan mès, es soldats ignòren e non endónvien a compréner guaires causes de çò qu'en aguest terren ja ei coneishut pes mainatges, plan joeni encara, dera nòsta nauta e cultivada societat.
Probablaments non se tracte encara de depravacion morau; tanpòc d'autentic cinisme, libertin, interior, senon de quauquarren extèrn, considerat pes madeishi gojats autanplan coma quauquarren delicat, fin, pròpi de valents e digne d'imitacion.
En veir que, cada viatge que se metien a parlar "d'aquerò", Aliosha Karamazov se tapaue de seguit es aurelhes damb es mans, es companhs se predauen a acornerar-lo de quan en quan e, en tot desseparar-li, ara fòrça, es mans des aurelhes, li cridauen obscenitats ena audida, tant qu'eth sajaue de protegir-se, se lançaue en tèrra, se demoraue ajaçat, se curbie, e tot aquerò sense dider-les ua soleta paraula, sense escridassar ad arrés, en tot tier era umiliacion damb silenci.
Fin finau, totun, acabèren per deishar-lo en patz e se cansèren de meter-se damb eth en tot cridar-lo "mainada"; qu'ei mès, en aguest sens lo guardauen damb compassion.
Per cèrt, enes estudis tostemps siguec des mielhors dera classa, mès jamès se destaquèc coma eth prumèr.
Quan moric Yefim Petrovich, Aliosha contunhèc dus ans mès en collégi provinciau.
Era inconsolabla veuda de Yefim Petrovich, lèu-lèu dera mòrt d'aguest, comencèc un long viatge entà Italia damb tota era familha, compausada exclusiuaments per hemnes, e Aloisha anèc a parar ena casa de dues daunes que non auie vist ena sua vida, dues parentes luenhanes de Yefim Petrovich, encara que non sabie en quines condicions venguie a demorar aquiu.
Qu'ère ua auta des sues caracteristiques, eth hèt de non preocupar-se jamès per saber a esquia de qui viuie.
En aquerò, qu'ère eth pòl opausat de sòn frair màger, Ivan Fiódorovich, que passèc tanti trebucs enes sòns dus prumèrs ans d'universitat, en tot neurir-se gràcies ath sòn trebalh, e que dès era sua mainadesa ja auie pa vengui obligat a presentar as liegeires tit amaramens que viuie deth pan des auti, en çò deth sòn benfactor.
En tot parlar en tèrmes generaus, ère tau que se non se'n sabesse en absolut dera valor des sòs, mès que non en sens literau dera expression, plan que òc.
Quan li balhauen quauquarren de sòs entàs sues despenes, encara qu'eth jamès ac demanaue, o ben se passaue setmanes sanceres sense sabèr- se'n en qué despener-lo, o ben s'en desbrembaue totauments e eth sòs li despareishie en un virament de uelhs.
En bèra ocasion, Piotr Aleksandrovich Miusov, un òme somaments escrupulós per çò que tanh as sòs e ara integritat borgèsa, dempús d'auer- se fixat en Aleksei, pronuncièc a prepaus d'aguest eth següent aforisme: "Se tracte, possiblaments, der unenc òme en mon qu'un poirie deishar solet e sense sòs ath miei d'ua plaça d'ua ciutat desconeishuda d'un milion d'abitants, en tot saber que en cap cas se perderà, ne perirà de hame o de hered, pr'amor que de seguit i aurà quauquarrés que li balharà minjar, quauquarrés que l'ajudarà a plaçar-se, e, se non, eth madeish se botarà en un virament de uelhs sense cap d'esfòrç, sense someter-se a cap umiliacion, sense representar cap de carga entà qui l'ajude, en èster, ath contrari, autanplan un motiu de satisfaccion entad aguest".
Que non acabèc es estudis en collégi; encara li mancaue un an sancer quan de ressabuda anoncièc as daunes que se n'encuedauen d'eth que se n'anaue entà çò de sa pair per tòrt d'un ahèr que l'auie vengut entath cap.
Ada eres les hec fòrça pena e les aurie shautat poder-lo retier.
Eth viatge que non ère bric car, e aqueres hemnes non li permeteren qu'empenhèsse eth sòn relòtge (un present que l'auie hèt era familha deth sòn benfactor abantes de partir entar estrangèr) e l'aprovediren generosaments, autanplan en tot balhar-li un vestit e mudades naues.
Totun, Aliosha les entornèc era mitat des sòs, en tot declarar, qu'en quinsevolh cas, pensaue viatjar en tresau classa.
Vengut ja ena nòsta ciutat, non responec de seguit as prumères demanes deth sòn progenitor: "Com ei qu'as hèt per vier abantes d'acabar es estudis?
Lèu se sabec que cercaue era hòssa de sa mair.
Qu'arribèc a cohessar en aqueth moment que solet auie vengut entad açò.
Mès qu'ei dobtós qu'aguesta siguesse era soleta rason deth sòn viatge.
Çò de mès probable ei que ne tansevolhe eth ac sabesse alavetz ne podesse explicar de cap manèra se qué ère exactaments çò qu'auie brotat còp sec dera sua amna e l'auie arrossegat damb ua fòrça irresistibla entà un nau camin, desconeishut, mès, en aqueri moments, inevitable.
Fiódor Pávlovich non siguec capable de hèr-li veir a on auie estat acogada era sua dusau esposa, pr'amor que jamès auie visitat era sua sepultura dès eth dia qu'auien curbit de tèrra eth sòn taüt; s'auien passat tanti ans que ja s'auie desbrembat deth tot deth lòc a on l'auie acogat…
A prepaus de Fiódor Pávlovich: abantes de tot aquerò, auie estat viuent pendent fòrça temps dehòra dera nòsta ciutat.
Tres o quate ans dempús dera mòrt dera sua dusau hemna, se n'anèc entath sud de Russia e finauments acabèc en Odesa, a on s'estèc diuèrsi ans seguidi.
Coneishec ara prumeria, sivans es sues pròpies paraules, "a fòrça judius, judiues, judiuets e judiuassi", e ara fin non solet es simples judius, senon "enquia es ebrèus lo recebien en casa".
Entornèc definitiuaments ena nòsta ciutat tan solet tres ans abantes dera aparicion d'Aliosha.
Aqueri que lo coneishien d'abantes lo trapèren fòrça envielhit, a maugrat de qué encara ère luenh de vier un ancian.
E non solet non actuaue damb màger noblesa, senon damb mès insoléncia encara.
Campèc, per exemple, en bofon d'ans endarrèr un descarat besonh de deishar en ridicul as auti.
Non solet li shautaue de comportar-se indecentaments damb es hemnes, tau qu'en auti tempsi, senon qu'encara se mostraue mès repulsiu.
Lèu se convertic en fondador de diuèrses tavèrnes naues en districte.
Qu'ère evident qu'auie, dilhèu, uns cent mil robles apuprètz o pòc mens.
Fòrça vesins dera ciutat e deth districte comencèren lèu lèu a demanar-li sòs en prestatge, damb es gatges mès estrictes, plan que òc.
Enes darrèri tempsi s'auie engrassit d'ua forma alarmanta, semblaue auer perdut er equilibri, era capacitat de respóner des sòns actes; actuaue autanplan damb ua cèrta leugeresa: començaue un prètzhèt e n'acabaue un aute, sense concentrar-se en cap d'eri, e cada viatge èren mès frequentes es sues chauetes.
Se non auesse estat peth sòn vailet Grigori, fòrça envielhit tanben alavetz, qu'ère per eth, a viatges lèu coma se siguesse eth sòn preceptor, dificilaments s'aurie desliurat Fiódor Pávlovich de seriosi trebucs.
Era arribada d'Aliosha semblèc influir en eth, tanben en plan morau, tau que s'en aqueth vielh prematur li desvelhèsse quauquarren fòrça temps amagat ena sua amna.
Atau cridaue eth ara sua defuntada esposa, era mair d'Aloisha.
Finauments siguec eth vailet Grigori que l'indiquèc a Aliosha a on ère era hòssa dera "capvirada".
L'amièc entath cementèri dera nòsta ciutat e aquiu, en un cornèr desseparat, li mostrèc ua labada de hèr, de baish prètz mès suenhada, qu'auie autanplan ua inscripcion damb eth nòm, er estat, era edat e er an dera mòrt de sa mair; ena part inferiora enquia e tot auien gravat ua sòrta de quartet damb uns vielhs vèrsi funeraris, d'aqueri que solien auer enes hòsses dera classe mieja.
Qu'ei estonant, pr'amor qu'aquera labada auie estat òbra de Grigori.
Eth madeish, damb es despenes ath sòn cargue, l'auie plaçat sus era hòssa dera prauba "capvirada" dempús que Fiódor Pávlovich, que tanti viatges auie shordat en tot mentar-li era hòssa, auesse partit finauments entà Odesa, en tot enviar a pèisher non solet ara hòssa, senon, ath delà, a toti es sòns rebrembes.
Aliosha non amuishèc cap emocion especiau dauant era hòssa de sa mair; se limitèc a escotar eth grèu e senat raconde de Grigori sus eth plaçament dera labada, s'estèc ua estona damb eth cap clin e se hec enlà sense díder arren.
D'alavetz ença, dilhèu pendent tot un an, non tornèc a hèr hangues en cementèri.
Mès aguest petit eveniment tanben influic sus Fiódor Pávlovich, e d'ua manèra plan originau.
En un viraments de uelhs cuelhec mil robles e les autregèc ath nòste monastèri entà que preguèssen pera amna dera sua hemna, mès non dera dusau, era mair d'Aloisha, era "capvirada", senon dera prumèra, Adelaida Ivanovna, era que lo tanaue.
Aqueth madeish vrespe beuec enquia cuélher ua peta e escridassèc as monges en preséncia d'Aloisha.
Qu'ère plan luenh d'èster ua persona religiosa; seguraments non auie botat en tota era sua vida ua candèla de cinc kopeks dauant d'ua icòna.
Ja è dit que s'auie engrassit fòrça.
Era sua fesomia en aquera epòca ère un viu testimòni deth caractèr e dera esséncia de tot çò qu'auie viscut.
Ath delà des longues e greishoses bosses qu'auie dejós es uelhets, tostemp descaradi, mesfidants e burlaires; ath delà des nombroses e prigondes arrupes que regauen eth sòn ròstre menut, mès greishós, peth dejós dera maishera punchenta li penjaue un enòrme nòde, carnós e alongat, tau qu'ua saqueta, que li balhaue ua mina hastigosa e luxuriosa.
Que i cau híger a tot açò ua boca ampla e lasciua de gròssi pòts, qu'ath sòn dejós pistaue es rèstes diminutes d'ues dents neres, lèu totafèt quissonades.
Cada viatge que gessie de parlar se calaue perdut de saliua.
Eth cas ei que li shautaue trufar-se'n dera sua pròpia cara, encara que semblaue satisfèt d'era.
Mès que mès, se referie ath sòn nas, non guaire gran, mès fòrça ahilat, damb ua corbatura prononciada: "un autentic nas roman, didie; amassa damb eth nòde, qu'è ua particulara fesomia d'ancian patrici roman dera epòca dera decadéncia".
Per çò que semble, lo hège a senter-se capinaut.
E se passèc que, pòc dempús d'auer desnishat era hòssa de sa mair, Aloisha l'anoncièc de pic que volie ingressar en monastèri e qu'es monges èren dispausadi a acuelher-lo coma novici.
Manifestèc, ath delà, que se tractaue deth sòn màger desir e que sollicitaue d'eth, tau que pair, era sua aprobacion solemna.
Eth pair ja sabie qu'eth stàrets Zosima, que viuie retirat deth mon en ascetòri deth monastèri, auie costat ua notabla impression en sòn "tranquil gojat".
Sense dobte, aguest stàrets ei eth monge mès aunèst de toti eri, declarèc dempús d'auer escotat a Aliosha, silenciós e cogitós, sense estonar-se'n bric dera sua demana.
Vai, atau qu'ei açò que vò eth mèn tranquil gojat!.
Ère un shinhau begut, e de ressabuda arric damb ua ampla arridalha ahiscada, ena quau non i mancaue era astúcia e era sagacitat des embriacs).
Ben, eth cas ei que auia era presentida qu'acabarie atau, t'ac pòs creir?
Que haries tot çò de possible entà entrar aquiu.
Plan ben, qu'ei causa tua; tu ja dispauses d'aguest parelh de mils, aguesta ei era tua dòt, e jo, àngel mèn, jamès t'abandonarè; posqui hèr-te a seguir en tòn nòm tot çò que sigue de besonh, s'ei que demanen quauquarren.
Plan que, se non demanen arren, entà qué mos cau complicar era vida, non cres?
Pr'amor que, çò qu'ei despéner, tu que despenes mens qu'un canari, un parelh de graets per setmana…
Vai.
Sabi pas se te'n sabes que i a un monastèri que tie un casalon enes entorns de bèra ciutat, e toti se'n saben qu'aquiu solet i demoren es "hemnes des monges", atau ei coma les criden, i deu auer ues trenta hemnes, me pensi… que i è estat e, sabes?, ei quauquarren interessant; ath sòn estil, clar, solet entà variar…
Eth solet mau ei eth sòn excessiu russisme, non i a ne ua soleta francesa, e plan que poirie auer-ne, sòs que non les en manque.
Se se n'encueden, vieràn.
Aciu, en cambi, non i a arren, aciu non i a aguesta sòrta de hemnes, non i a que monges, uns dus cents seràn.
Amien ua vida aunèsta.
De dejuni.
Ac reconeishi…
Vai.
De manèra que te vòs hèr monge?
Que me hè dò de tu, Aliosha, de vertat t'ac digui, me pòs creir, que t'è cuelhut afècte…
Jamès è deishat de pensar en aquerò: i aurà quauquarrés que prègue bèth viatge per jo?
Existirà aguesta persona?
Estimat gojat, en aguest sens, jo que sò un terrible ignorant, dilhèu non t'ac penses?
Terrible.
Veiràs: encara que siga un ignorant, que non deishi de pensar en aguestes causes; de quan en quan, plan, non i vau a estar pensant de contunh.
E me pensi qu'ei impossible qu'es dimònis, quan me morisca, se desbremben d'arrossegar-me damb es sòns croquets, en tot her-me a vier damb eri.
Mès alavetz me demani: croquets?
E d'a on les trèn?
De qué son hèti?
De hèr?
E a on les harguen?
Dilhèu tien aquiu ua fabrica?
Pr'amor qu'es monges, enes monastèris, probablaments cren qu'en lunfèrn, per exemple i a un solèr de naut.
Mès que jo sonque sò dispausat a creir en un lunfèrn sense solèr de naut; aquerò qu'ei un shinhau mès delicat, mès illustrat, ar estil des luterans, voi díder.
E, non ei madeish, ath hons, damb solèr de naut que sense solèr de naut?
Aguesta qu'ei era maudita qüestion!
Ben, donques se non i a solèr de naut, tanpòc i deu auer croquets.
E, se non i a croquets, alavetz tot se'n va ath caralh, e aquerò tanpòc i a arrés que s'ac creigue: qui vierie alavetz a tirassar-me damb croquets?
Pr'amor que, s'a jo non m'arrossèguen, qué passarie alavetz?
Quina justícia i aurie en mon?
Il faudrait les inventer, aguesti croquets, exprèssaments entà jo, entà jo solet, pr'amor que se tu sabesses, Aliosha, quina sòrta de pògavergonha que sò!
Òc, òc, solet son ombres de croquets.
Ja ac sabi.
Atau ei coma descriuec eth lunfèrn un francés: j'ai vu l'ombre d'un cocher, qui avec l'ombre d'un brosse frottait l'ombre d'un carrosse.
E tu com t'en sabes que non i a croquets, estimat mèn?
Quan pòrtes un temps damb es monges, ja non cantaràs madeish.
En tot cas, ve-te'n aquiu, desnisha era vertat e vene dempús a condar-la-me: tostemp serà mès aisit partir entar aute mon s'un se'n sap de cèrt çò qu'aquiu lo demore.
E tanben entà tu serà mès avient víuer damb es monges que víuer ena mia casa, damb un vielh embriac e entre joenetes… encara que tu, tau que siguesses un àngel, non te'n hès.
Qu'ei possible qu'aquiu tanpòc t'afècte arren; qu'ei per aquerò que te balhi eth mèn consentiment, pr'amor que fidi en açò.
A tu qu'eth diable non t'a shurlat eth sen. Usclaràs, t'amortaràs, te guariràs e tornaràs aciu.
Jo te demorarè: me n'encuedi de qué ès eth solet òme ena tèrra que non m'a condamnat, estimat hilh mèn, pro que me n'encuedi, se com non me n'auia d'encuedar!
E enquia e tot comencèc a somicar.
Qu'ère un sentimentau.
Tot eth contrari, Aliosha ère en aqueth temps, as sòns dètz-e-nau ans, un gojat de bon pòrt e arrasat de salut, de caròles roienques e guardada luminosa.
De hèt, ère plan atrasent, prim, mèsalèu naut, castanh, damb ua figura faciau pro proporcionada, encara que leugèraments alongada, damb uns uelhs ludents, de color gris escur, sufisentaments desseparadi, plan reflexiu e, en aparença, tostemp seren.
Diden que, per çò que semble, es caròles roienques non escludissen ne eth fanatisme ne eth misticisme; mès a jo me semble, autaplan, qu'Aliosha ère tan realista coma eth que mès.
Òc, plan que òc, en monastèri li calie creir totafèt enes miracles, mès ena mia pensada, es miracles jamès confonen a un realista.
Ad aqueth qu'ei realista es miracles non lo possen entara fe.
Eth vertadèr realista, se non ei credent, tostem trape ath sòn laguens era fòrça e era capacitat entà non creir tanpòc en miracles e, se se li presente tau qu'un hèt innegable, abantes s'estarà dispausat a non creir as sòns sentits qu'a adméter eth hèt.
Mès, se l'admet, l'admeterà coma un hèt naturau, desconeishut entada eth enquia aguest moment.
En realista era fe non nèish deth miracle, senon eth miracle dera fe.
Tan lèu vie a creir, precisaments per tòrt deth sòn realisme li cau adméter sense manca eth miracle.
Er apostòl Tomàs declarèc que non crederie sense auer vist abantes e, un còp ac auec vist, didec: "Senhor mèn e Diu mèn".
Dilhèu siguec eth miracle çò que lo botgèc a creir?
Solide que non siguec atau, senon que credec solet pr'amor que volie creir, e dilhèu credie ja completaments, en fondament deth sòn èster, autanplan en moment que didec: "non crederè tant que non ac veiga".
Dilhèu bèth un pòt díder qu'Aloisha ère maladret, pòc escarrabilhat, que non auie acabat es sòns estudis e tot aquerò.
Qu'ei cèrt que non auie acabat es sòns estudis, mès que serie tremendaments injust díder qu'ère maladret o qu'ère pèc.
Solet tornarè a díder çò que ja è dit abantes: se s'enfilèc per aguest camin siguec solet pr'amor qu'en aqueth temps siguec era soleta causa que l'impressionèc, e pr'amor que se li presentèc, de pic, coma un ideau, coma ua gessuda entara sua amna, que desiraue abandonar es tenèbres e ascéner entara lum.
Que mos calerie ahíger que, en part, ja ère un joen coma es des darrèri tempsi, ei a díder, aunèst per natura, quauquarrés que demane era vertat, ua vertat que cèrque e que cre, e que, pr'amor d'auer-i creigut, exigís participar immediataments en era damb tota era fòrça dera sua amna; quauquarrés qu'exigís era realizacion urgenta d'un ahèr que desire tu per tu sacrificar tot çò que sigue de besonh, enquia e tot, era vida, per tòrt d'aguest ahèr.
Mès, malerosaments, aguesti joeni non comprenen que, ena màger part d'aguesti casi, eth sacrifici dera vida ei possiblaments, eth mès simple de toti es sacrificis, tant que dedicar, per exemple, cinc o sies ans dera sua vida, plia de joenesa, en un estudi malaisit e pesant, ara sciéncia, encara que solet sigue entà multiplicar es pròpies fòrces e botar-les ath servici d'aguesta vertat e der ahèr que s'an encamardat e que s'an prepausat d'amiar-lo endauant, ei lèu tostemp, entà fòrça d'eri, un sacrifici superior as sues fòrces.
Aliosha s'auie predat a seguir un camin opausat a toti eri, mès compartie eth sòn in d'amiar a tèrme un sacrifici immediat.
Après auè'c meditat serenaments, impressionat pera conviccion de qué existís era immortalitat e existís Diu, se didec ath córrer, damb tota era naturalitat: "Que voi víuer entara immortalitat, non sò dispausat a acceptar un compromís a mieges".
A Aliosha autanplan li semblaue estranh e impossible víuer coma abantes.
S'a dit: "Repartís toti es tòns bens e seguís-me se vòs èster perfècte".
Aliosha se didec: "Non posqui balhar dus robles en sòrta de balhà'c tot, ne limitar-me a anar tà misa en lòc de seguir-lo".
Entre es rebrembes dera sua mainadesa dilhèu ne sauvaue bèth un tanhent ath monastèri des entorns dera nòsta ciutat, a on sa mair pro que l'auirie podut amiar entà missa.
Que tanben ei possible qu'auessen influit es inclinadi arrais de solei cogant, dauant era icòna que l'apitaue sa mair, era capvirada.
Qu'ei possible qu'auesse vengut, donc, entà verificar se tot aquerò ère aquiu o se solet se tractaue des dus robles, e…trapèc en monastèri ad aqueth stàrets…
Coma ja è explicat anterioraments, aqueth ère eth starets Zosima; mès mos calerie díder aciu ues paraules relatiues ad açò que son, en generau, es startsy des nòsti monastèris, e ei domatge que jo non me senta pro competent e segur en aguest terren.
Sajarè, totun, d'explicà'c en pògues paraules, mejançant ua braca exposicion.
En prumèr lòc, es especialistes, es persones autorizades, asseguren qu'es startsy e eth starchestvo gesseren entre nosati, enes nòsti monastèris russi, plan recentaments, non hè ne cent ans, tant qu'en tot er Orient ortodòxe, especiauments en Sinaí e en mon Athos, existissen hè ja mès de mil ans.
Diden qu'eth estarchestvo tanben floric aciu, en Russia, de tempsi de memòria perduda, o que segur qu'auie d'auer existit, mès que, per tòrt des malurs de Russia, deth domeni tartar, des susmautes, dera interrupcion des ancianes relacions damb er Orient dempús era queiguda de Constantinopla, aguesta institucion queiguec en desbrembe e despareisheren es startsy en nòste país.
Reviuec a finaus deth sègle passat, gràcies a un des nòsti grani ascètes (atau ei coma lo criden), Paisi Velichkovski, e as sòns disciples; encara aué, totun, lèu cent ans dempús, ei present en plan pògui monastèris e autanplan, a viatges, a estat objècte enquia e tot de persecucions, en èster campat coma ua nauetat inaudita en Russia.
Entre nosati, a coneishut ua singulara possada en un celèbre ermitòri, era Optima de Kozelsk.
Non saberia díder se quan ne se qui establic eth starchestvo en monastèri plaçat enes entorns dera nòsta ciutat, mès se pensaue qu'en eth s'auien ja succedit tres startsy, qu'eth darrèr ère eth stárets Zosima, encara qu'aguest ère ja enes darrères, per tòrt dera debilitat e es malauties, e non se sabie se qui lo poirie substituir.
Qu'ère un problèma important entath nòste monastèri, qu'enquia alavetz non auie destacat en cap sens: que non auie en eth relíquies de sants venerables ne icònes apareishudes de forma miraculosa; per çò de non auer, ne tansevolhe auie legendes glorioses associades ara nòsta istòria, ne podie hèr-se a veir eth monastèri damb eveniments istorics o de servicis ara pàtria.
Se floric e gaudic de fama en tota Russia siguec, precisaments, gràcies as startsy: entà veder-les e escotar-les acodien en massa es peregrins de milèrs de verstas de distància.
Fin finau, se qué ei un starets?
En alistar a un starets, refusatz era vòsta volentat e se l'autrejatz en un acte d'absoluda aubediéncia, en tot renonciar totafèt a vosati madeishi.
Eth predestinat accèpte de bon voler aguest noviciat, aguesta terribla escòla de vida, ena esperança de vender-se ada eth madeish dempús era longa pròva, de senhorejar-se enquiath punt d'èster capable d'arténer finauments, a trauèrs dera aubediéncia pendent tota era vida, era libertat perfècta, çò ei, era libertat dauant d'un madeish, en tot evitar era sòrta des qu'an viscut tota era vida sense auer-se trapar ada eri madeishi.
Aguesta invencion, ei a díder, eth starchestvo, non ei quauquarren teoric, senon que gessec en Orient a compdar d'ua practica que ja ei milenària ena actualitat.
Es obligacions entath starets non se limiten ara abituau "aubediéncia", que tostemp a auut lòc enes nòsti monastèris russi.
S'accèpte era confession permanenta ath starets de toti es sòns adèptes e eth ligam intrincable entre eth qu'estaque e eth qu'ei estacat.
Conden, per exemple, qu'un viatge, enes prumèrs tempsi deth cristianisme, un d'aguesti novicis, dempús de non auer complit cèrta obligacion que l'auie impausat eth starets, hugec deth sòn costat e abandonèc eth monastèri, en tot partir entà un aute país, de Siria a Egipte.
Aquiu, dempús de contunhi e enòrmes sacrificis, se meritèc acarar grani patiments e morir coma martir pera fe.
Mès, quan èren en tot acogar eth sòn còs ena glèisa, en venerar-lo ja coma un sant, en tot proclamar eth diacon: "Que s'auancen es catecumèns"!, eth taüt a on jadien es rèstes deth martir queiguec deth sòn lòc e gessec lançat deth temple.
E atau enquia tres viages.
A tot darrèr, desnishèren qu'aqueth sant qu'auie patit martiri auie trincat era aubediéncia e auie abandonat ath sòn starets, pr'amor de qué sense eth sòn permís non podie èster absolvut, a maugrat autanplan des sues granes hètes.
Solet quan eth starets, qu'auien cridat, lo dispensec dera sua aubediéncia, siguec possible hèr eth sòn acogament.
Plan que, tot aquerò non ei qu'ua anciana legenda, mès vaquí un eveniment nauèth: un monge contemporanèu nòste s'auie retirat en monte Athos, e còp sec eth sòn starets l'ordenèc que deishèsse aqueth lòc, qu'estimaue damb tota era sua amna coma santuari, coma refugi segur, e que partisse prumèr entà Jerusalem, entà aunorar es Sants Lòcs, e tornèsse dempús entà Russia, en tot endralhar-se de cap ath nòrd, en Sibéria: "Aquiu qu'ei eth tòn lòc, non aciu".
Desorientat e ablasigat pera tristesa, eth monge se presentèc en Constantinopla dauant eth patriarca ecumenic e li demanèc que lo dispensèsse dera aubediéncia, mès er arquebisbe li responec que non solet eth, eth patriarca ecumenic, non podie autrejar-li aguesta dispensa, senon qu'en tota era tèrra auie ne podie auer autoritat capabla de disliurar-lo de tau obligacion, pr'amor que l'auie estat impausada peth sòn starets, senon era autoritat deth pròpi starets que l'ac auie impausat.
Atau, donc, eth starchestvo qu'ei investit, en determinadi casi, d'un poder sense limit e insondable.
Per çò que, ara prumeria, en fòrça monastèris russi siguesse objècte lèu de persecucion.
Autaments, entre eth pòble es startsy gaudiren dès eth principi d'un gran respècte.
Entà veir es startsy deth nòste monastèri acodien, per exemple, autant era gent ordinària qu'es persones mès distinguides, damb era intencion d'ajulhar-se dauant d'eri, cohessar-les es sòns dobtes, pecats e patiments e demanar-les conselh e encoratjament.
En tot cas, eth starchestvo se podec preservar e pòga pòc s'anèc assietant enes monastèris russi.
Encara que tanben ei possible qu'aguest verificat e ja milenari esturment de regeneracion morau der òme, que hè a passar dera esclavitud enquiara libertat e entath perfeccionament espirituau, s'arribèsse a convertir en ua arma de doble lama, en tot amiar a bèri uns, non entara umilitat e eth domeni perdurable d'eth madeish, senon entath mès satanic des capinauts; ei a díder, entàs cadies, non entara libertat.
Eth starets Zosima auie uns seishanta e cinc ans, e procedie d'ua familha de grani propietaris; en un aute temps, ena sua joenesa, auie estat militar e auie servit en Caucàs coma oficiau.
Sens dobte, quauqu'ua des qualitats peculiares dera sua amna auie impressionat a Aloisha.
Aguest s'estaue ena cèla deth madeish starets, que l'auie cuelhut fòrça afeccion e l'admetie ath sòn costat.
Me cau senhalar qu'Aloisha, maugrat qu'alavetz se demoraue en monastèri, encara non i ère estacat en cap de sens, podie anar entà on volesse, autanplan pendent dies, e, se vestie abit, ac hège de forma volontària, entà non hèr-se a notar en monastèri.
Encara que, evidentaments, ère quauquarren que li shautaue.
Qu'ei possible qu'ena imaginacion joena d'Aloisha auessen costat ua poderosa influéncia era fòrça e era glòria qu'entornejauen sense pòsa ath starets.
Molti condauen d'eth que, en tot auer admetut pendent ans a guairi s'apressauen ada eth entà cohessar-se, damb er in de recéber conselh e consolacion, èren tantes es revelacions, es mòstres de dolor, es confidéncies qu'auie acuelhut ena sua amna qu'auie acabat per aquerir ua perspicacitat extraordinàriaments subtila, de sòrta que n'auie pro damb ua simpla guardada ath ròstre deth desconeishut que se presentaue ath sòn dauant, entà endonviar se qué ère çò que l'auie amiat entad aciu, se qué ère çò de qué auie besonh e autanplan se quina classa de torment henie era sua consciéncia; atau, estonaue, desconcertaue e lèu espaurie ath nauèth arribat en tot hèr- li a veir que coneishie eth sòn secret, abantes que badèsse boca.
Mès, ath delà d'açò, Aliosha podec avertir lèu tostemp qu'ua grana part, entà non díder era totalitat, des que s'apressauen ath starets per prumèr viatge, damb er in de parlar damb eth en solitari, acodien temerosi e inquieti, mès partien lèu tostemp contenti e erosi, e enquia eth ròstre mès trist venguie a èster un ròstre erós.
A Aliosha tanben li cridaue era atencion eth hèt de qué eth starets non siguesse bric sevèr; ath contrari, lèu tostemp se mostrau afable en tracte.
Es monges didien d'eth que, precisaments, se sentie espirituauments mès estacat as que mès pecauen, e ère ath màger des pecadors qu'estimaue peth dessús de toti es auti.
Entre es monges, non mancauen es qu'auien en òdi ath starets e l'auien enveja, autanplan quan se trapaue ja près deth finau dera sua vida, mès eth sòn nombre auie amendrit e s'estimauen mès sauvar silenci, a maugrat que i auesse entre eri quauqui individús de notabla fama e importància en monastèri; qu'ère eth cas d'un des monges mès veterans, qu'observaue damb tot eth rigor eth vòt de silenci e ère un estricte dejunaire.
Aguesti didien dubèrtaments, encara que damb votz non guaire nauta, qu'ère un sant, que n'èren completaments segurs, e, en tot preveir era sua mòrt ja pròcha, demorauen es sòns miracles en quinsevolh moment e compdauen qu'en un pròplèu futur eth monastèri artenherie ua immensa fama gràcies ath defunt.
Eth madeish Aliosha credie cègaments ena fòrça miraculosa deth starets, madeish que credie cègaments ena istòria deth taüt qu'auie gessut lançat dera glèisa.
Campaue se com molti des qu'acompanhauen mainatges o pacients malauts, e que li demanauen que les impausèsse es mans e preguèsse per eri, tornauen ath cap de pòc temps, bèri uns enquia e tot ath londeman, e, en tot quèir de jolhs dauant d'eth damb lèrmes enes uelhs, li balhauen es gràcies pera garison des sòns malauts.
Se se tractatue d'ua autentica garison o solet d'un mielhorament naturau en cors de la malautia, aquerò ère quauquarren qu'Aliosha non se qüestionaue, pr'amor qu'eth credie sense cap de dobte ena fòrça espirituau deth sòn mèstre, e era glòria d'aguest ère coma ua capitada pròpia.
Mès eth còr li tremolaue damb especiau intensitat e tot eth apareishie alègre quan eth starets gessie a trapar-se damb era multitud de peregrins que demorauen era sua aparicion ath cant deth lumedar der ascetòri, gent umila qu'acodie de tota Russia damb era soleta intencion de veder-lo e recéber era sua benediccion.
S'ajulhauen ath sòn dauant, plorauen, li punauen es pès, punauen era tèrra que caushigaue, cridauen; es hemnes l'aufrien as sòns hilhs, l'apressauen as praubes capvirades.
Eth starets parlaue damb toti eri, les hège ua brèu pregària, les balhaue era sua benediccion e les didie adiu.
Enes darrèri tempsi, per tòrt des escometudes dera malautia, se trapaue a viatges tant aflaquit qu'a penes auie fòrces entà gésser dera cèla, e es peregrins se passauen diuèrsi dies en monastèri en tot demorar era sua aparicion.
Aliosha non se qüestionaue se per qué l'estimauen de tau manèra, per qué s'ajulhauen ath sòn dauant e plorauen atrendidi damb solet veder-li eth ròstre.
Òc, eth comprenie perfèctaments qu'entara amna umila deth pòble simple de Russia, aclapat peth trabalh e er amarum e, sustot, pera injustícia persutanta e eth pecat de contunh, autant pròpi que deth mon, non i a mès besonh ne consolacion que hèr-se damb ua relíquia o auer accès a un sant, quèir as sòns pès e venerar-lo: "Encara qu'eth pecat, era mentida e era temptacion abiten entre nosati, que non dèishe d'auer sus era tèrra, en bèth lòc, un òme sant, un èsser superior; aumens en aguest òme s'i està era vertat; aumens eth coneish era vertat; atau, donc, era vertat non a mòrt ena tèrra e, per tant, bèth viatge vierà entà nosati e regnarà en tot eth mon, tau que se mos a prometut".
Aliosha sabie qu'aquerò ère exactaments çò que sentie eth pòble, qu'atau ac rasonaue autanplan; qu'ère capable de comprener-lo.
Tanpòc auie cap de dobte qu'eth starets ère precisaments un d'aguesti sants, un gardian dera vertat divina as uelhs deth pòble; n'ère tan segur coma aqueri campanhards plorosi e aqueres hemnes deth pòble que, malautes, balhauen as sòns hilhs entath starets.
Era credença de qué aguest, après era sua mòrt, proporcionarie ua glòria inaudita ath monastèri regnaue ena amna de Aliosha damb mès fòrça, quitament, qu'en cap aute mèmbre dera comunautat monastica.
E, en generau, enes darrèri tempsi s'anaue enhiscant, damb fòrça creishenta, un afogament prigond e ardent en sòn còr.
Damb aquerò soniaue eth còr de Aliosha.
Per çò que semble, un eveniment qu'impressionèc fòrtaments a Aliosha siguec era arribada des sòns dus frairs, que non auie coneishut enquia alavetz.
Damb sa frair Dmitri Fiódorovich, a maugrat d'èster eth darrèr a vier, s'entenèc abantes e mielhor que damb er aute frair (de pair e mair), Ivan Fiódorovich.
Aliosha auie mostrat un enòrme interès a coneisher ath sòn frair Ivan, mès eth cas ei qu'aguest ja portaue dus mesi en tot demorar aquiu e, a maugrat que se vedien soent, contunhauen sense hèr amistat: Aliosha ère pòc charraire e semblaue que tostemp demoraue quauquarren, avergonhat per bèra causa, tant qu'Ivan, qu'es sues longues e curioses guardades avertic ara prumèria eth sòn frair, lèu deishèc autanplan de pensar en eth.
Aliosha se n'encuedèc damb un cèrt crebacòr.
Atribusic eth desinterès d'Ivan ara diferéncia d'edat e, mès que mès, de formacion.
Mès tanben pensèc ua auta causa: ua tant escassa curiositat e interès per eth dilhèu podie èster, en cas d'Ivan, per bèra circonstància que non auie notícia.
Auie tostemp era vaga sensacion de qué Ivan ère ocupat en bèth ahèr important, estrictaments personau, de qué desiraue damb tota era fòrça deth morir arténher quauqua fin, seguraments quauquarren plan de mauhèr, e que per açò madeish non auie temps entà èster per eth, e aguesta deuie èster era soleta causa de qué lo guardèsse damb aire distrèt.
Tanben se demanaue Aliosha se non tierie un cèrt mensprètz peth candid novici per part der atèu plan informat.
Que sabie perfèctaments que sa frair ère atèu.
Aliosha non podie senter-se ofensat per tau mensprètz, s'ei qu'existie, mès totun aquerò demoraue, damb ua inquietud qu'eth madeish non artenhie a explicar-se, que sa frair sagèsse a hèr un màger apressament.
Er aute frair Dmitri Fiódorovich, se referie ath sòn frair Ivan damb eth mès prigond des respèctes, parlaue tostemp d'eth damb ua especiau veneracion.
Damb era sua ajuda se'n sabec Aliosha de toti es detalhs der important ahèr qu'auie amassat enes darrèri tempsi as sòns dus frairs majors, en tot crear-se entre eri un ligam tant estret coma cridaire.
Es afogades intervencions de Dmitri per çò que tanh ath sòn frair Ivan èren especiauments significatiues entà Aliosha, en tot tier en compde que, en comparèr damb Ivan, Dmitri ère un òme escassaments instruit e que, botadi er un ath cant der aute, hègen ua parelha tant opausada, autant en personalitat qu'en caractèr, que plan segur aurie estat impossible imaginar a dus individús mens semblables.
Precisaments en aqueth temps se celebrèc era entrevista o, mielhor dit, era amassada de toti es mèmbres d'aguesta familha mau avenguda ena cèla deth starets, reunion que costèc ua grana influéncia sus Aliosha.
Era desencusa, siguec en realitat ua fallàcia.
Es desacòrds entre Dmitri Fiódorovich e sa pair, Fiódor Pávlovich, per çò der eretatge e dera avaloracion des bens auien arribat alavetz, en un punt insostenible.
Es sues relacions s'auien maumetut e auien vengut a èster insuportables.
Fiódor Pávlovich que, per çò que semble, auie deishat quèir, miei de trufaria, era idia de qué les calerie amassar-se toti ena cèla deth starets Zosima e, encara que sense recórrer ara sua mediacion dirècta, vier totun en bèra forma d'acòrd mès acceptabla, pr'amor qu'ath delà dera dignitat e personalitat deth starets, poirien costar cèrta influéncia conciliadoira.
Dmitri Fiódorovich, que jamès auie estat damb eth starets e ne tansevolhe l'auie vist, se pensèc, naturauments, que çò que volien ère, de bèra manèra, intimidar-lo damb era sua preséncia; mès, tau qu'eth madeish se repotegaue, ath sòn laguens, es sues freqüentes gessudes de ton, especiauments destrempades, enes discussions qu'auie damb sa pair enes darrèri tempsi, acceptèc era invitacion.
Me cau senhalar, per cèrt, que Dmitri non s'estaue en çò de sa pair, tau qu'Ivan Fiódorovich, senon que viuie peth sòn compde, en un aute extrèm dera ciutat.
Se dèc era circonstància de qué Piotr Aleksandrovich Miusov, que se trapaue alavetz entre nosati, segondèc damb particular afogament era idia de Fiódor Pávlovich.
Aqueth liberau des ans quaranta e cinquanta, liurepensaire e atèu, ja siguesse per engüeg, ja per un frivòl afan de diversion, desvolopèc un papèr excepcionau en aguest ahèr.
De ressabuda sentec eth desir de veir eth monastèri e conéisher ath"sant".
E pr'amor que contunhauen es sòns vielhs litigis damb eth monastèri e encara s'arrossegaue eth plaid relatiu ath termiament des sues respetiues propietats, atau coma cèrti drets de tala en bòsc e de pèsca en arriu e aguesta sòrta de causes, s'esdeguèc a declarar, en tot valer- se d'aguesta desencusa, qu'eth tanben desirarie vier entà un acòrd damb eth pair higumeno (superior): non serie possible acabar d'ua forma amistosa damb es sues diferéncies?.
Coma ei naturau a un visitant damb tan nòbles intencions lo poirien recéber en monastèri mès atentiuaments, damb mès deferéncia, qu'a un simple curiós.
Ei possible que, damb totes aguestes consideracions, en monastèri sagèssen de pressar ath starets malaut, qu'enes darrèri tempsi a penes abandonaue era cèla e enquia se remie a recéber, per tòrt dera sua malautia, as visitants de costum.
A tot darrèr, eth starets balhèc eth sòn consentiment e senhalèc ua data.
En saber-se'n dera entrevista, Aliosha se sentec plan confonut.
S'auie quauquarrés entre es litigants, entre aqueri que participauen ena disputa, que se podesse cuélher seriosaments aquera amassada, aguest ère, sense dobte, eth sòn frair Dmitri e solet eth; es auti acodirien damb intencions frivòles e autanplan ofensiues entath starets; atau ère coma ac vedie Aliosha.
Eth sòn frair e Miusov vierien ahiscadi de curiosèr, dilhèu de çò de mès grossièr, e sa pair, probablaments, ara cèrca de bèra scèna graciosa e teatrau.
Ò!, òc, Aliosha, encara que non didie arren, ja coneishie pro ath hons a sa pair.
Persuti qu'aguest gojat non ère ne plan mens tant ingenú coma se credie.
Demorèc damb crebacòr era arribada deth dia senhalat.
Solide fòrça, desiraue de tot còr que toti aqueri desacòrds familhaus se barrèssen d'ua o ua auta manèra.
Totun aquerò, ère encara mès enquimerat peth starets: tremolaue en tot pensar en eth, ena sua fama, cranhie es possibles ofenses, mès que mès es burles subtils e corteses de Miusov e es capinautes reticéncies deth dòcte Ivan; atau s'imaginaue eth era amassada.
Volec autanplan riscar-se a previer ath starets, de comentar-li quauquarren sus es persones que podien presentar-se, mès, dempús de pensar-s'ac, non didec arren.
Solet era vesilha deth dia senhalat hec a saber a Dmitri, a trauèrs d'un coneishut, que l'estimaue fòrça e que demoraue d'eth que complisse çò de prometut.
Dmitri se demorèc cogitós, pr'amor qu'ère incapable de rebrembar que l'auesse prometut arren; se limitèc a responer-li per carta, en tot assegurar que sajarie damb tota era fòrça deth morir de tier-se, e evitar hèr "ua baishesa", e que, encara que respectaue prigondaments ath starets e a sa frair Ivan, ère convençut de qué o ben l'auien parat un arratèr o se tractaue d'ua comèdia indigna.
Aliosha se sentec excesiuaments aleugerit.
Libre dusau.
Hège un dia espledid, caud e solelhat.
Èren a fin d'agost.
Era entrevista damb eth starets s'auie fixat entà just dempús era darrèra missa, tàs onze e mieja.
Totun es nòsti visitaires non assistiren ara missa, senon que vengueren enes acabalhes.
Se presentèren en dus tamboreus; en prumèr, ua eleganta calèssia tirassada per dus shivaus, venguie Piotr Aleksandrovich Miusov en companhia d'un parent luenhant, Piotr Fomich Kalganov, un òme plan joen, d'uns vint ans.
Aguest joen se premanie entà entrar ena universitat, mès Miusov, qu'ena sua casa viuie alavetz per bèra rason, lo temptaue en tot aufrir-li que l'acompanhèsse entar estrangèr, entà Zurich o Jena e entrar ena universitat d'aquiu e acabar es sòns estudis.
Eth joen non venguie de decidir-se.
Qu'ère ua persona cogitosa e semblaue distrèt.
Auie ua cara agradiua, ère corpurent e fòrça naut.
Ena sua guardada s'avertie a viatges ua estranha immobilitat: tau que se passe damb es persones plan distrètes, de quan en quan te guardaue fixa e longaments, sense que te vedesse en absolut.
Qu'ère carat e un shinhau maladret, mès a viatges, (aquerò si, sonque quan s'estaue solet damb ua personna) venguie de pic extraordinariaments blagaire, impulsiu, alègre, e arrie, ve-te'n a saber de qué.
Mès aquera sobtada animositat se l'anaue damb era madeisha velocitat que l'auie vengut.
Anaue tostemp ben jargat, enquia e tot damb bèra distincion: gaudie ja de cèrta independéncia economica, e demoraue mielhorar encara mès era sua posicion.
Qu'ère amic d'Aliosha.
En un coche deth tot desreglat e trantalhant, mès fòrça espaciós, amiat per dus vielhs shivaus roiencs, apareisheren tanben, plan peth darrèr dera calèssia de Miusov, Fiórdor Pávlovich e eth sòn hilh Ivan Fiódorovich.
Dmitri Fiódorovich auie estat informat era madeisha vesilha dera ora fixada, mès que venguie en retard.
Es visitaires deishèren es coches ath cant deth paredau exterior, ena pension, e passèren a pè eth lumedar deth monastèri.
A despart de Fiódor Pávlovich, es auti tres, per çò que semble, jamès auien estat en un convent, e Miusov hège aumens trenta ans que non caushigaue ua glèisa.
Ac guardaue tot damb cèrt curiosèr, non mancat d'ua cèrta desinvoltura un shinhau afectada.
Mès, entath sòn esperit observaire, er interior deth monastèri non auie arren entà aufrir, exceptat des edificis religiosi e es crambes administratiues, pro vulgars, ça que la.
Se crotzèren damb es darrères persones que gessien dera glèisa en tot trèir-se eth chapèu e senhant-se.
Entre era gent simpla s'i trapauen tanben peregrins de classa nauta, dues o tres daunes, un generau plan ancian: toti eri se lotjauen ena pension.
Es gandiaires entornegèren de seguit as nòsti visitaires, mès arrés les balhec arren.
Cap des sòns acompanhants li hec eth mendre comentari, atau que non auie cap de motiu entà trebolar-se, mès, en encuedar-se'n, se trebolèc encara mès.
Ça que la, aquiu i passaue quauquarren estranh; çò de cèrt ei que quaquarrés li calie auer anat a demorar-les, e enquia e tot damb cèrta ceremònia, possiblaments: un d'eri auie dat recentaments mil robles, e er aute ère un plan ric propitari e, entà didè'c de bèra manèra, un òme plan cult, que toti en monastèri podien arribar a depéner per çò que tanh ara pesca en arriu, segontes eth cors que seguisse eth procès.
Mès se passe que, a maugrat de tot açò, cap resposable auie gessut a receber-les.
Miusov guardaue distrèt es labades sepulcraus pròches ara glèisa e siguec a mand de comentar qu'aqueri cavòts, plan segur, les aurien costat pro ad aqueri qu'auien aquerit eth dret a recéber sepultura en un lòc "sagrat" coma aqueth, mès que s'estimèc mès de carar: era pura ironia liberau anaue campant en eth, enquia vier a èster lèu irritacion.
Diables!
E a qui se poirie demanar, aciu, entre tant de rambalh?
Mos calerie cuélher ua decision, pr'amor qu'eth temps mos estalone, sorrisclèc còp sec, tau que se parlèsse solet.
En un virament de uelhs, se les apressèc un senhor màger, calvet, damb un ample abric d'ostiu e ua lucada doça.
Dempús de saludar en tot lheuar-se eth chapèu, se presentèc dauant eth grop, gasulhant melicosaments, tau qu'eth gran propietari Maksimov, de Tula.
De seguit, se hec cargue dera inquietud des nòsti visitaires.
Òc, òc, ja sai que mos cau trauessar eth petit bòsc, li responec Fiódor Pávlovich, mès que non m'on brembam guaire ben deth camin, que hè fòrça temps que non viem.
Qu'ei per aquiu, en tot gésser per aguest portau, e dempús tot dret peth bòsc… peth bòsc.
Vietz damb jo.
Se vos semble ben… jo madeish…jo posqui… per aciu, per aciu…
Gesseren peth portau e contunhèren peth bòsc.
Eth gran propietari Maksimov, òme d'uns seishanta ans, mès que caminar anaue lèu corrent ath sòn costat, en tot guardar-les a toti damb un curiosèr frenetic, deth tot insuportable.
Qu'auie es uelhs un shinhau gessents.
Guardatz, qu'auem vengut a veir ath starets per un ahèr particular, hec a veir Miusov en un ton sevèr; mos an autrejat, entà didè'c atau, ua audiéncia damb "aguesta personalitat", e per açò madeish, encara que vos sigam fòrça arregraïts per auer-mos mostrat eth camin, non vos vam a convidar entà que entretz damb nosati.
Jo ja i sò estat, ja i sò estat; jo ja i sò estat…
Un chevalier perfait!
E eth gran propietari hec a petar es dits.
Quin chevalier ei aguest?, demanèc Miusov.
Eth starets, eth sublim starets, eth starets… glòria e aunor deth monastèri.
Zosima.
Qu'ei un starets coma…
Mès era sua confusa parlòta venguec interrompuda per un petit monge damb capucha, baishet, plan esblancossit e aflaquit, qu'auie artenhut as visitaires.
Fiódor Pávlovich e Miusov s'arturèren.
Eth monge, damb ua prigonda reveréncia, plan ceremoniosa, anoncièc:
Eth pair higumeno convide umilaments as senhors, quan acaben era sua visita en ascetòri, a dinar damb eth.
Tara ua, non mès tard…
Tanben a vos, higec, en tot dirigir-se a Maksimov.
Que i vierè sense manca!, sorrisclèc Fiódor Pávlovich, embelinat damb era invitacion.
Sense manca!, sabetz?
Que toti auem balhat era nòsta paraula de comportar-mos aciu coma cau…
E vos, Piotr Aleksandrovich, i pensatz anar?
Plan que òc.
Qu'è vengut aciu exprèssaments entad açò, se com non auia de conéisher totes es costums deth lòc?
Eth solet problèma, Fiódor Pávlovich, ei qu'ara vos e jo…
Òc, Dmitri Fiódorovich encara non s'a presentat.
E que serie mielhor que non apareishesse.
Vos pensatz que me shaute tot aguest va-e-ven qu'amiatz entre mans, e en tot èster vos ath delà…?
Òc, mès ara eth mèn déuer ei d'amiar-les enquiath starets, responec eth monge.
Maksimov s'auesse endralhat, ara prèssa, de cap ath monastèri.
Que se retire a Von Sonh, petèc de pic Fiódor Pávlovich.
Vos que tostemp vietz ara madeisha…
Que se retire a Von Sonh?
Qu'è vist eth sòn retrait.
Encara que non enes sòns traits, òc que se retiren en quauquarren dificil d'explicar.
Qu'ei un dusau exemplar de Von Sonh, atau ei.
Que n'è pro de fixar-me ena fesomia entà encuedar-me'n d'aguests causes.
Que pòt èster.
Vos que vo'n sabetz d'aquerò.
Mès, guardatz, Fiódor Pávlovich, vos madeish auetz rembrembat adès qu'auem balhat era nòsta paraula de qué mos comportaríem coma cau, non ac desbrembetz.
Controtlatz-vos, vos digui.
Ja vedetz se com ei aguest òme, didec, en tot referir-se ath monge, hè pòur de vier damb eth entà visitar ara gent decenta.
Enes pòts palles, de sang perduda, deth petit monge, s'i diboishèc un arridolet subtil e carat, non mancat, ara sua manèra, d'astúcia, mès non didec arren, e demorèc plan clar que sauvaue silenci peth sòn sens dera dignitat.
Miusov rufèc encara mès es celhes.
Aquiu qu'ei er ascetòri, ja i èm!
Sorrisclèc Fiódor Pávlovich.
Eth clòs e eth portau son barradi.
E comencèc a senhar-se, damb ampli gèsti, dauant des sants pintadi ath dessús e as costats deth portau.
Cada monastèri se govèrne sivans es sues pròpies normes, observèc.
En aguest ascetòri i a vint-e-cinc sants que cèrquen toti era sauvacion, s'obsèrven es uns as auti e mingen caulets.
E ne ua soleta hemna crotze aguest portau, aquerò qu'ei çò de mès estonant.
E reauments aquerò ei atau…
Encara que, plan, non è entenut jo a díder qu'eth starets recep senhores?, li demanèc còp sec ath petit monge.
Hemnes deth pòble planèr que i son ara madeish; aquiu que les auetz, demorant ena galaria, calades en solèr.
E entàs daunes mès distinguides s'a bastit dues crambes petites ena madeisha galaria, mès dehòra dera encencha; guardatz, son aguestes hièstres; eth starets s'aprèsse a veder-les, quan era sua salut l'ac permet, per un correder interior, mès eres jamès passen en interior dera encencha.
Ara qu'ei en tot demorar ara senhora Jojlakova, ua propietària de Jarkov, en companhia dera sua hilha, qu'ei plan aflaquida.
Seguraments eth starets a prometut de gésser a veder-les, encara que darrèraments a tan pògues fòrces qu'a penes s'amuishe ara gent.
Ei a díder, que i a ua petita gessuda der ascetòri entà vier a veir as senhores.
Non vos pensetz, sant pair, que sò en tot insinuar arren, ac digui per díder.
Ja vo'n saberatz qu'en monte Athos, aquerò ac auratz entenut a condar, non solet non se permeten es visites femenines, senon qu'ei enebida era preséncia de hemnes en generau, e enquia tota sòrta de femèles, coma garies, piòques, vederes…
Mès en qué vos shordi jo, Piotr Aleksandrovich?
Guardatz, sorrisclèc de ressabuda, après auer deishat endarrèr eth clòs der ascetòri.
Guardatz se com viuen en ua artiga de ròses!
Plan que òc, encara qu'alavetz non i auie ròses, se campaue ua grana quantitat de rares e beròies flors de tardor en toti es lòcs a on ère possible de plantar-les.
Qu'ère evident que se n'encuedaue d'eres ua man expèrta.
Es pertèrres èren plaçadi ath cant des clòses des gleisòles e entre es cavòts.
Ère parièr tot aquerò enes tempsi der anterior starets, de Varsonofi?
Diden que non ère amic dera elegància, que s'alugaue e baldaue a còps autanplan as daunes, observèc Fiódor Pávlovich, tant que pujaue en pòrge.
Eth starets Varsonofi semblaue a viatges, de vertat, un yurodivy, mès que se conden fòrça pegaries d'eth.
Jamès balhèc còps ad arrés, responec eth monge.
Ara senhors, demoratz un moment, vau a informar dera vòsta preséncia.
Fiódor Pávlovich, per darrèr viatge: atenetz-vos ad açò convengut, se vos platz.
Comportatz-vos; se non, me les pagaratz, encara auec temps de gasulhar un còp mès Miusov.
Non arribi a compréner se per qué estatz tan nerviós, didec Fiódor Pávlovich en ton de burla; non vos estaratz espaurint pes vòsti pecats?
Pr'amor que, sivans diden, aguest òme endónvie, en tot guardar as uelhs, es rasons de cada visitaire.
Plan avalore un òme tant auançat coma vos, tot un parisin, es opinions deth starets.
Que me deishatz estonat, ja vedetz!
Entrèc un shinhau embestiat…
Entrèren ena cramba lèu ath madeish temps qu'eth starets, qu'abandonèc eth sòn modèst dormitòri tan lèu eri campèren.
Que ja s'estauen ena cèla, en tot demorar era gessuda deth starets, dus ieromonges2 der ermitòri: un d'eri ère eth pair bibliotecari; er aute, eth pair Paisi, un òme malaut, encara que non vielh, mès plan sabent, sivans se didie.
Ath delà, ère en tot demorar-se de pès en un cornèr (e dempús non se seiguec en cap de moment) un gojatòt d'uns vint-e-dus ans, vestit damb levita, seminarista e futur teològ, protegit, per bèra rason, deth monastèri e dera comunautat.
Ère plan naut, de ròstre ufanós, damb amples pometes e uns estrets uelhs marrons, intelligents e escarrabilhadi.
Que se l'apreciaue en sòn ròstre ua deferéncia extrèma, encara que digna, sense cap mòstra aparenta de vantaria.
Non saludèc as nau vengudi damb ua inclinacion de cap, de parièr a parièr; ac hec, autaments, coma ua persona dependenta e subaltèrna.
Eth starets Zosima campèc en companhia d'Aliosha e de un aute novici.
Es ieromonges se lheuèren e lo saludèren damb ua plan prigonda reveréncia, heregant eth solèr damb es dits; ara seguida, en èster benedidi, li punèren era man.
Tota era ceremònia se desvolopèc damb grana seriositat; non hège era impression, de cap des manères, d'èster un vulgar rite diadèr, senon quauquarren lèu esmovent.
A Miusov, totun, li semblèc que tot aquerò se hège damb er in de suggestionar.
Miusov s'auie demorat parat, ath dauant de toti es qu'auien entrat damb eth.
Çò de corrècte aurie estat, e atau s'ac auie pensat eth madeish era tarde anteriora, ath marge de quinsevolh idia, per simpla cortesia, pr'amor que aquiu ère eth costum, apressar-se ath starets entà recéber era sua benediccion; aumens aquerò: recéber era sua benediccion, s'ei que bèth un non li volesse punar era man.
Mès, en veir totes aguestes reveréncies e toti aqueri punets des ieromonges, cambièc era pensada en un virament de uelhs: damb aire seriós e grèu, hec ua reveréncia plan prigonda, ara manèra profana, e s'apressèc a ua cagira.
Madeish hec Fiódor Pávlovich, qu'en aguesta escadença imitèc talament a Miusov, coma un monard.
Ivan Fiódorovich s'inclinèc damb fòrça pompa e cortesia, mès tanben damb es braci aganchadi en còs; per çò que tanh a Kalganov, ère tan desconcertat que non saludèc de cap manèra.
Eth starets baishèc era man qu'auie començat a quilhar entà impartir era sua benediccion e, dempús d'inclinar-se un aute còp dauant es visitaires, les preguèc a toti que se seiguessen.
Aliosha se rogic tot: qu'ère avergonhat.
Se confirmaue era sua pejor presentida.
Eth starets se seiguec en un petit sofà d'acajó, tapissat en cuer, plan ancian, as òstes, exceptat des dus ieromonges, les convidèc a sèir-se ath costat dera paret deth dauant, er un ath cant der aute, en quate fautulhs d'acajó tapissadi en cuer nere, enòrmaments rosigat ja.
Es ieromonges se seigueren as costats, un ath cant dera pòrta e er aute ath cant dera hièstra.
Eth seminarista, Aliosha e eth novici se demorèren de pè.
Era cèla non ère guaire grana e presentaue un aspècte desolat.
Es objèctes e eth mobiliari ères basti, praubi e se limitauen a çò de mès indispensable.
Qu'auie dus tèsti damb flors ena hièstra e nombroses icònes en un cornèr; ua d'eres representaue ara Vèrge, ère de granes dimensions e, probablaments, l'auien pintada fòrça abantes deth cisma.
Ath dauant d'aguesta icòna ahlamaue fèblaments ua lampa.
Ath sòn costat i auie ues autes dues icònes damb ludentes vestidures de metau; qu'auie tanben uns querubins pòc naturaus, ueus de porcelana, ua crotz catolica d'evòri damb ua Mater dolorosa abraçada ada era e quauqui gravats estrangèrs damb òbres des grani pintors italians des sègles passadi.
Ath costat d'aguesti cars e elegants gravats, cridaue era atencion bères huelhes damb litografies russes tipicaments populares, damb imatges de sants, martirs, venerables prelats e d'auti, d'aguestes que se venen per un kopets en quinsevolh hèira.
Que i auie, ja enes autes parets, diuèrsi retraits litografiadi de bisbes russi, contemporanèus e de d'auti tempsi.
Miusov recorrec damb era guardada, en un moment, toti es objèctes rotinièrs e tachèc es vistons en starets.
Auie en fòrça estima era sua pròpia perspicàcia, qu'ère aguesta ua des sues debilitats, ua debilitat perdonabla en sòn cas, se pensam qu'auie complit ja es cinquanta ans, ua edat qu'un òme intelligent, mondan e damb ua posicion comòda vie a èster tostemp, encara qu'a viatges non volgue, massa considerat damb eth madeish.
Dès eth prumèr moment eth starets les desagradèc.
De hèt, auie quauquarren en sòn ròstre que podie despassionar a fòrça gent, non solet a Miusov.
Qu'ère un omenet baish, acorbaishat, damb es cames plan fèbles, que non passaue des seishanta cinc ans, mès que, per tòrt dera malautia, semblaue plan mès vielh: pareishie, aumens, dètz ans mès.
Tota era cara, plan prima per cèrt, ère recorruda per diminutes arrupes, especiauments abondiues ath torn des uelhs.
Aguesti qu'èren mèsalèu petiti, clars, viui e ludents, tau que dus punts luminosi.
A penes sauvaue uns peus grisi enes possi; auie era barba plan petita e esclarida, en cunh, e es pòts, soent arridolents, èren fini coma dus hius.
Eth nas non ère long, precisaments, senon ahilat, madeish qu'eth bèc d'un audèth.
En generau non se sentie a gost.
Un relòtge dèc era ora, e aquerò les encoratgèc a començar era convèrsa.
Qu'ei exactaments era ora en punt, sorrisclèc Fiódor Pávlovich, e eth mèn hilh Dmitri Fiódorovich sense vier.
Me desencusi en nòm sòn, sagrat starets!
Aliosha s'estremic en enténer aquerò de "sagrat starets").
Jo, ath contrari, que sò tostemp puntuau, coma un clau, qu'è fòrça en compde qu'era puntualitat ei era cortesia des reis…
Donques òc, ei vertat, non sò rei.
E guardatz, Piotr Aleksandrovich, aquerò ac sabia enquia e tot jo, de vertat!
S'ei que jamès ac endónvii!, reverent pair, sorrisclèc damb enfasi sobte.
Qu'ètz vos dauant d'un bofon, un autentic bofon!
Atau me presenti.
Ai, qu'ei un vielh costum!
Mès, encara que mentisqui a viatges sense vier a compde, ac hèsqui damb era intencion de divertir e d'èster agradiu.
Qu'ei bon d'èster agradiu, vertat?
Harà uns sèt ans, que venguí en ua poblacion pr'amor d'uns ahèrs e auia montat ua petita companhia damb uns quincalhièrs.
Vam a veir ar ispravnik3, pr'amor que mos calie demanar-li bèra causa e convidar- lo a dinar.
En resumit, que ges er ispravnik, un òme naut, gròs, ròi e mau educat; en aguestes situacions, aguesti tipes son es mès perilhosi: eth hitge qu'ei causa deth hitge.
Me'n vau entada eth, ja sabetz, damb eth mèn esvagament d'òme de mon: "senhor ispravnik, sigatz vos eth nòste Napravnik, entà didè'c atau".
Me n'encuedè, en mieja segonda, de qué era causa non anaue ben; aqueth tipe ère plan seriós, mès que jo contunhaua tu per tu: " solet ère ua badinada, que volia alegrar a toti; qu'ei qu'eth senhor Napravnik ei un famós director d'orquèstra rus, e justaments çò qu'auem besonh, entara armonia dera nòsta empresa, qu'ei ua sòrta de director d'orquèstra"…
Vai, que me semble que m'expliquè pro ben, e hi un comparèr avient, vertat?
Hec mieja viroleta e partic.
E jo que contunhè cridant: "Òc, òc que vos ètz er ispravnik, arren a veir damb aqueth Napravnik!".
S'ac didetz vos que serè Napravnik".
Guardatz, tot eth negòci venguec en arren!.
E tostemp ei parièr, tostemp.
Que non hè que damnatjar-me a jo madeish damb era mia amabilitat!
Que non manque!
Un viatge, hè dejà fòrça ans, li didia jo a un individú qu'auie cèrta influéncia: " li cau tier fòrça compde damb era sua hemna"; en mielhor sens, clar, en referéncia as sues qualitats moraus.
Donques eth vie e me ditz: "Pòt l'auratz tocat pas".
Que non me podí tier; còp sec pensè: "vai, vam a èster amables", e li didí: "òc, senhor, l'è tocada".
Eth òc que me toquèc a jo…
Eth cas ei que hè fòrça temps d'aquerò, atau que non me hè vergonha de condà'c; mès que tostemp me damnatgi!
Just çò qu'ètz en aguest instant, gasulhèc Miusov damb hàstic.
Eth starets les campaue en silenci ar un e ar aute.
Plan que òc!
Imaginatz-vos qu'aquerò tanben ac sabia, Piotr Aleksandrovich, e autanplan e auut era presentida de qué ac anaua a hèr tan lèu m'è botat a parlar, e enquia, sabetz ua causa?, è auut era presentida de qué seríetz vos que prumèr m'ac avertiríetz.
En aguesti moments, quan me n'encuedi qu'era trufaria non me ges ben, reverend pair, es dues gautes comencen a secar-se pera part des anhiues inferiores, lèu tau que s'auessa un espasme; que ja me passaue de joen, quan viuia de franc enes cases des nòbles e me guanhaua eth pan as sues costelhes.
Jo que sò un bofon de pura raça, de neishença, me passe tau qu'aqueri jurodivye, reverend pair; que non remisqui que posque auer en jo un esperit impur, encara que, en tot cas, de pòga nautada: un mès important aurie alistat un aute abitage, mès que jamès eth vòste, Piotr Aleksandrovich, pr'amor que tanpòc ètz vos un abitatge important.
Jo, a maugrat de tot, que creigui en Diu.
Solet enes darrèri tempsi m'an vengut es dobtes, mès ara que demori paraules magnificentes.
Jo, reverend pair, sò tau qu'eth filosòf Diderot.
Dilhèu sabetz, reverend pair, se com se presentèc Diderot eth filosòf dauant eth metropolitant Platon, enes tempsi dera emperatritz Catarina.
Èntre e l'espète còp sec: "Diu que non existís".
En entener-lo eth gran prelat quilhe eth dit e li respon: "Qu'afirme er asenat que non i a Diu en sòn còr!"
E aqueth, en un virament de uelhs, se lance as sòns pès, en tot sorrisclar: "Creigui e accèpti eth baptisme".
E lo batièren aquiu madeish.
Era princesa Dashkova siguec era mairia, e Potiomkin eth pairin…
Fiódor Pávlovich!, aquerò qu'ei intolerable!
Vos que vo'n sabetz pro ben que mentitz e qu'aguesta pèga anecdòta ei faussa.
Per qué vos botatz tan pesant?, repoteguèc Miusov damb votz tremolosa, dehòra ja de se.
Tota era vida qu'è auut era presentida qu'ère faussa!, sorrisclèc damb baticòr Fiódor Pávlovich.
Mès que jo, senhors, vos vau a condar tota era vertat; perdonatz-me, gran starets!
Çò darrèr, çò deth baptisme de Diderot, m'ac vengui d'endonviar, en aguest madeish moment, sivans ac anaua condant; qu'ei eth prumèr viatge qu'aquerò me passe.
Ac è hijut entà qu'agarrèsse mès color.
Encara qu'a viatges ne jo madeish me'n sabi se per qué.
Per çò que tanh a Diderot, aquerò de "afirme er asenat" qu'ac aurè entenut a condar vint viatges as propietaris d'aciu, tant que viuia damb eri quan èra joen; tanben ara vòsta tia, Piotr Aleksandrovich, a Mavra Fominishna, l'ac entení a condar, per cèrt.
Tota aguesta gent ei convençuda, aué, de qué eth despietat Diderot venguec a veir ath metropolitan Platon entà pelejar sus Diu…
Miusov se lheuèc: non solet auie perdut era paciéncia, senon que semblaue dehòra de se.
Ère enforismat, e ère conscient de qué atau se botaue en evidéncia.
Reauments, ena cèla se passaue quauquarren inconcebible.
En aguesta madeisha cèla, dempús quaranta o cinquanta ans, ja enes tempsi des anteriors startsy, s'acostumaue a recéber as visitaires, mès aguesti qu'acodien tostemp damb prigonda veneracion, non de un aute biais.
Lèu toti es admetudi, en entrar ena cèla, comprenien que se les hège un enòrme favor.
Molti se calauen de jolhs e non se lheuauen en tota era visita.
Fòrça des mès "nauti" personatges, fòrça tanben des mès sabents, e autanplan quauqui liurepensaires, que venguien ahiscadi de curiosèr o per quinsevolh auta rason, en entrar ena cèla en companhia dera auta gent, o en recéber ua audiéncia entada eri solets, s'impausauen coma prumèra obligacion, toti sens cap d'excepcion, era de mostrar un prigond respècte e consideracion ath long de tota era entrevista, mès que mès pr'amor qu'aquiu non se demanaue cap de sòs, senon que tot ère causa d'amor e de bontat, d'un costat, e, der aute, de penaïment e de desir de resòlver bèth complicat dilèma dera amna o bèra qüestion dificila ena vida deth pròpi còr.
De sòrta qu'es bofonades de Fiódor Pávlovich, que non mostraue cap de consideracion entath lòc que se trapaue, suscitèren enes presents, aumens en quauqu'un d'eri, perplexitat e estupor.
Es ieromonges, sense alterar bric eth sòn anament, qu'èren plan pendents de çò que podesse díder eth starets, mès qu'èren dispausadi a lheuar-se en quinsevolh moment, tau que Miusov.
Aliosha qu'ère de pè, damb eth cap clin, a mand d'estarnar- se a plorar.
Li semblaue plan estranh que sa frair Ivan Fiódorovich, eth solet que fidaue, eth solet que exercie pro influéncia sus sa pair entà poder hèr-lo carar, contunhèsse seigut ena sua cagira, quiet, damb es uelhs abaishadi, en tot demorar, semble, damb un cèrt curiosèr er acabament de tot aquerò, tau que se siguesse quauquarrés totafèt ath marge d'açò qu'aquiu se passarie.
A Rakitin, eth seminarista, que lo coneishie plan ben, e que l'auie lèu coma un amic, Aliosha non gausaue ne guardar-lo: que sabie se qué pensaue (de hèt, Aliosha ère era soleta persona en tot eth monastèri qu'ac sabie).
Perdonatz-me, comencèc a díder Miusov, en tot dirigir-se ath starets.
Dilhèu vos pensatz que jo hèsqui tanben partida d'aguesta bofonada indigna.
Era mia fauta a estat de creir qu'autanplan quauquarrés coma Fiódor Pávlovich, en visitar a ua persona tant aunorabla, serie dispausat a complir damb es sues obligacions…
Non me podia imaginar que me calerie demanar desencuses per auer entrat aciu ena sua companhia…
Que non vos preocupètz, se vos platz.
Eth starets se lheuèc de pic e, en tot tier-se sus es sues fèbles cames, cuelhec a Piotr Aleksandrovich pes dues mans e lo hec a sèir un aute còp en fautulh).
Tranquil, vos ac demani.
Vos demani plan especiauments que sigatz eth mèn òste.
E, damb ua reveréncia, se virèc e se seiguec de nauèth en sòn petit sofà.
Gran starets, didetz: l'ofensi o non damb era mia vivacitat?, sorrisclèc còp sec Fiódor Pávlovich, en tot agarrar damb es dues mans es braci deth fautulh, tau que se se premanisse a sautar en foncion dera responsa.
Tanben a vos, vos demani tu per tu que non vos enquimeretz e que non vos sentatz intimidat, li didec eth starets en ton solemne.
Non vos sentatz intimidat, hètz coma se vos estèssetz en çò vòste; que non vos cau avergonhar d'aguesta manèra, pr'amor qu'ei era origina de tot çò que vos passe.
Tau que siguessa en çò de mèn?
Ei a dìder, que me hèsca veir tau que sò?
Ò!, aquerò qu'ei massa, ei massa, mès…que sò esmoigut en entener-lo!
Sabetz ua causa, venerable pair?
Non me convidetz a amuishar-me tau que sò, non vos risquetz…
Jo madeish que sò incapable de vier a mostrar-me tau que sò.
Vos ac avertisqui entà pretegir-vos.
Òc, e era rèsta que jatz encara enes tenèbres de çò desconeishut, a maugrat de qué quauqui uns agen sajat de retratar-me.
Aquerò qu'ac digui per vos, Piotr Aleksandrovich; e a vos, creatura plan santa, a vos vos digui çò que seguís: era emocion que me nègue!
Adès, damb eth vòste comentari: "non vos cau avergonhar d'aguesta manèra, pr'amor qu'ei era origina de tot çò que vos passe", damb aguest comentari m'auetz trauessat de cap a cap e auetz liejut eth mèn laguens.
Precisaments, tostemp que m'aprèssi ara gent, è era sensacion de qué jo sò mès miserable qu'arrés e de qué toti me cuelhen per un bofon, de sòrta que me digui :"Tè, vam a veir ath bofon; non me hè pòur era vòsta pensada, pr'amor que toti, toti sense excepcion, ètz mès miserables que jo"!.
Qu'ei per aquerò que hèsqui eth bofon, ac hèsqui per vergonha, gran starets, per vergonha.
Se formi tant de rambalh qu'ei per timiditat.
Se siguessa convençut de qué, en entrar en un lòc, toti m'acuelherien tau que se siguessa un òme encantador e intelligent, Senhor, quina bona persona que seria jo!
Mèstre!
Eth starets lo guardèc e didec damb un arridolet:
Mès sustot, e aquerò ei çò de mès important, non mentigatz.
Vos referitz a çò de Diderot, dilhèu?
Non, que non se tracte de Diderot.
Çò de mès important ei que non vos enganhetz a vos madeish.
Qui s'enganhe ada et madeish e escote es sues pròpies mesorgues acabe per non distinguir era vertat, ne ath sòn laguens ne as sòns entorns, e dèishe, per tant, de respectar-se a se madeish e de respectar as auti.
E, en non respectar ad arrés, que ja non pòt estimar, e en èster mancat d'amor, pr'amor d'èster ocupat e entretengut, se balhe as passions e as grossièrs plasèrs e arribe ena bestialitat enes sòns vicis, e tot aquerò per tòrt dera mentida incessanta, entàs auti e entada eth madeish.
Qui s'enganhe a se madeish que pòt tanben senter-se ofensat abantes qu'arrés.
Pr'amor que senter-se ofensat, a viatges, ei plan desagradiu, non ei atau?
E un se'n pòt saber qu'arrés l'a ofensat, senon qu'eth madeish a shamat era ofensa e a dit faussetats per mèr afan de presompcion, qu'a exagerat enquia completar eth quadre, que s'a estacat a ua paraula, que a hèt ua montanha d'un graet de sable…
Un que pòt saber tot aquerò e, totun, èster eth prumèr de senter-se ofensat, enquia un extrèm que l'ei agradiu e li còste ua prigonda satisfaccion, e, per aguesta via, vie a experimentar autentic racacòr…
Mès lheuatz-vos, seigatz, se vos platz, tot aquerò non son que gèsti faussi…
Òme benaürat!
Deishatz que vos puna era man.
Fiódor Pávlovich se lheuèc d'un saut e ath córrer li balhèc un punet ath starets ena man descarnada).
Qu'ei aquerò, qu'ei aquerò: qu'ei plan agradiu senter-se ofensat.
Qu'ac auetz dit vos plan ben, jamès auia entenut arren de parièr.
Qu'ei aquerò, qu'ei aquerò: tota era mia vida m'è sentut ofensat, e aquerò m'a estat agradiu, que m'è sentut ofensat per estetica, pr'amor que non solet ei agradiu, senon qu'a viatges ei enquia beròi senter-se ofensat; que vos auetz desbrembat de díder aquerò, gran starets; qu'ei enquia beròi!
Aquerò qu'ac vau a cuélher en mèn quasèrn!
È mentit, clar qu'è mentit tota era mia vida, toti es dies e a totes ores.
De vertat que jo sò era mentida e eth pair dera mentida!
Plan ben, non creigui que siga eth pair dera mentida, qu'ei que tostemp m'endrabi damb es tèxtes, mès òc, aumens, eth hilh dera mentida, e damb aquerò qu'ei pro.
Sonque que…àngel mèn…de Diderot se'n pòt parlar a viatges!
Diderot que non hè mau, mès bèra o bèra auta paraulòta òc que pòt hèr mau.
Gran starets, per cèrt, lèu me'n desbrembaua, mès hè ja tres ans que m'auia prepausat vier-me a informar aciu, presentar-me en aguest lòc e desnishar urgentaments era vertat; aquerò òc, non permetatz que Piotr Aleksandrovich m'interrompe.
Aquerò ei çò que volia demanar: ei cèrt, gran pair, aquerò que se conde enes Cheti-Minei4 de bèth sant taumaturg, que martirizèren pera fe e qu'ara fin, un viatge decapitat, se lheuèc, recuelhec eth sòn cap e, "punant-lo amorosaments", caminèc pendent long temps, en tot cargar damb eth, "punant-lo amorosaments"?
Ei aquerò vertat, nòbles pairs?
Non, non ei vertat, didec eth starets.
En cap des Cheti-Minei campe arren de parièr.
Sabi pas quin.
Non ac sai e ac desconeishi.
Me heren a quèir ena enganha, qu'ère quauquarren que se didie.
E sabetz a qui l'ac entení a condar?
Donques arren mens qu'a Piotr Aleksandrovich Miusov, eth madeish que s'a embestiat tant, adès, per çò de Diderot: que siguec eth qu'ac condèc.
Jamès vos è condat aguesta istòria; mès, se jo damb vos non parli jamès…
Qu'ei cèrt, vos a jo non me l'auetz condat, mès la condèretz en ua amassada que jo tanben èra present, uns quate ans a.
Me n'è brembat, precisaments, pr'amor que damb aqueth raconde satiric bassaquèretz era mia fe, Piotr Aleksandrovich.
Vos que non ac sabíetz, non n'auíetz ne idia, mès entornè entà casa damb era fe trantalhanta, e d'alavetz ençà cada viatge son mès grani es mèns dobtes.
Òc, Piotr Aleksandrovich, vos siguéretz eth que costèc ua terribla queiguda!
E ja non parlam de Diderot!
Mès Miusov, ça que la, se sentie prigondaments herit.
Quina asenada, tot aquerò qu'ei ua asenada, gasulhèc.
Qu'ei possible que jo, en efècte, bèth viatge didessa…mès non a vos.
A jo tanben m'ac an condat.
Ac escotè en París, dera boca d'un francés; didie que per çò que semble i é enes Cheti-Minei, e qu'aciu en nòste país s'acostume a liéger ena missa…
Qu'ère un òme plan sabent, dedicat as estudis estadistics sus Russia…
Auie viscut fòrça temps en Russia…
Jo, personauments, non è liejut es Cheti-Minei… e non ac pensi hèr…
Qui non se passe de gambada pendent un dinar?…
Qu'èrem dinant en aquera escadença…
Pávlovich.
Tot çò que tocatz, literauments, ac enlorditz.
Eth starets, còp sec, se lheuèc:
Desencusatz-me, senhors, vos dèishi pendent ues menutes, didec, en tot dirigir-se a toti es presents, mès que i a gent que me demore ja d'abantes dera vòsta arribada.
E vos, en quinsevolh cas, non mentigatz, higec en tot dirigir-se a Fiódor Pávlovich damb eth ròstre alègre.
Gessec dera cèla, Aliosha e eth novici gesseren ath córrer darrèr sòn pr'amor d'ajudar-lo a baishar era escala.
Aliosha s'estofaue, qu'ère content de gésser, mès tanben ère content de qué eth starets non se sentesse ofensat e se mostrèsse alègre.
Aguest s'enfilèc de cap ara galaria entà balhar era sua benediccion ad aqueri que lo demorauen.
Mès Fiódor Pávlovich l'arturèc ath cant dera pòrta dera cèla.
Òme benaürat!, cridèc damb emocion.
Òc, damb vos encara s'i pòt parlar, s'i pòt víuer!
Vos pensatz que tostemp mentisqui d'aguesta manèra, que tostemp hèsqui eth bofon?
Vos cau saber que sò estat en tot simular tota era estona, qu'ac è hèt de bon voler entà hèr-vos a temptar.
Que sò estat en tot sondejar-vos contunhaments entà desnishar s'ei possible víuer damb vos.
Entà veir se tie cabença era mia umilitat ath costat deth vòste orgulh.
Vos autrègi un diplòma: qu'ei possible de víuer ath vòste costat!
E ara cari, cari d'un viatge per toti.
Me seigui e cari.
Ara vos tòque parlar a vos, Piotr Aleksandrovich, ara que restatz vos coma er òme mès important….pendent dètz menutes.
A baish, ath cant dera galaria de husta adorsada ara paret exteriora dera encencha, s'auien congregat en aguesta escadença solet hemnes deth pòble; que serien ues vint.
Les auien anonciat qu'eth starets gesserie finauments, e s'auien amassat entà demorar-lo.
Tanben se calèren ena galaria era grana propietaria Jojlakova e era sua hilha, que tanben demorauen ath starets, encara qu'eres ac hègen ena cramba que se suavaue entàs visitaires nòbles.
Era Jojlakova mair, dauna rica que vestie tostemps damb gust, ère ua hemna pro joena encara e plan atrasenta, un shinhau palla, damb uns uelhs plan viui e lèu completaments neri.
Non depassarie es trenta tres ans, e ja ne hège cinc qu'ère veuda.
Era sua hilha, de catorze ans, qu'auie paralisi enes cames.
Era prauba gojata non podie caminar dempús miei an, e la desplaçauen en un alongat e confortable fautulh d'arròdes.
Qu'auie ua careta adorabla, un shinhau consomida pera malautia, mès alègra.
Ua expression rambalhaira ludie enes sòns grani uelhs escurs, de longues cilhes.
Ja dès era primauèra sa mair auie decidit enviar-la entar estrangèr, mès que se les passèc er ostiu per tòrt d'uns trabalhs enes sues propietats.
Portauen apuprètz ua setmana installades ena nòsta ciutat, mès per ahèrs de negòcis qu'en qualitat de peregrines, mès ja auien visitat en ua auta escadença, tres dies abantes, ath starets.
S'auien tornat a presentar atau, sense mès ne mès, encara que se'n sabien que ja lèu non podie recéber ad arrés, e auien demanat tu per tu que se les balhèsse, un viatge mès, "era felicitat de contemplar ath gran garidor".
Era mair demoraue era gessuda deth starets seiguda en ua cagira, ath costat deth fautulh dera sua hilha, un parelhs de canes mès enlà i auie un monge ancian, vengut d'un desconeishut monastèri deth nòrd luenhant.
Tanben eth desiraue recéber era benediccion deth starets.
Mès aguest, en hèr era sua aparicion, se dirigic prumèr entàs hemnes deth pòble.
Eth grop s'arremolinèc ath cant deth petit pòrge, de tres gradons, que junhie era baisha galaria damb eth solèr.
Eth starets se demorèc en gradon superior, se botèc er epitrachelion e comencèc a impartir era sua benediccion as hemnes que s'amassauen dauant d'eth.
L'apressèren a ua capvirada, estirassant-la damb amdues mans.
En tot plaçar-li er epitrachelion sus era tèsta, eth starets recitèc ua brèu pregària, e era carèc e se padeguèc de seguit.
Sabi pas se com serà ara, mès ena mia mainadesa auí soent era escadença de veir e escotar en bordalats e monastèris ad aguesta sòrta de capvirades.
Les amiauen entà missa, eres sorrisclauen e lairauen tau que cans e se les entenie per tota era glèisa, mès, tan lèu mostrauen eth pan e eth vin consagradi e apropauen as possedides enquiath sagrari, era "possession" cedie en aguest madeish moment, e es malautes tostemp se solatjauen pendent un temps.
A jo, de petit, aquerò m'impressionaue fòrça e me deishaue perplèx.
Mès que tanben entení a díder a quauqui propietaris, e mès que mès as mèns mèstres, gent de ciutat, en tot respóner as mies demanes, que tot aquerò ère solet ua comèdia entà non auer de trebalhar, e que tostemp se podien trèir damb era deguda severitat, e entà confirmà'c higien tota sòrta d'anecdòtes.
Mès endauant, totun, descurbí damb estonament, gràcies a cèrti especialistes mètges, que non se tractaue de cap comèdia, senon d'ua terribla malautia femenina, especiauments comuna aciu en Russia, çò que hè a veir eth crudèu destin des nòstes campanhardes: se tracte d'ua malautia costada pes trabalhs extenuants que se dediquen gessudes recentaments de jacilhes dures, e complicades, enes quaus non compden damb ajuda medicau de cap sòrta, e aumentada per amarum inconsolable, pes patacs e d'autes calamitats, que non totes es natures femenines son capables de sostier ena madeisha mida.
Aqueres estranhes e sobtades garisons de hemnes possedides, afectades de convulsions, que les solien arribar quan les apressauen ath pan e ath vin, e que, sivans m'auien explicat, non èren qu'ua comèdia, o encara pejor, ua enganha endonviada peth madeish "clergat" o pòc mèns, se passauen, plan probablaments, d'ua manèra perfèctaments naturau: autant es braves hemnes qu'acompanhauen ara capvirada que, sus tot, era pròpia afectada credien a uelhs clucs, coma ua vertat irrevocabla, qu'er esperit maligne que s'auie apoderat dera malauta jamès poirie sostier que l'amièssen e l'obliguéssen a inclinar-se dauant eth pan e eth vin consagradi.
Plan per aquerò, tostemp se manifestaue (pr'amor que non auie mès remèdi que manifestar-se) ena hemna desequilibrada e, plan que òc, psiquicaments malauta, era inevitabla tremoladera de tot eth sòn còs en moment dera reveréncia, tremoladera costada per èster ara demora der obligat miracle dera garison e pera fe cèga qu'eth miracle vierie.
E aguest se passaue, encara que solet siguesse temporauments.
Exactaments aquerò siguec çò qu'arribèc quan eth starets caperèc ara malauta damb er epitrachelion.
Fòrça des hemnes que s'arremassauen ath torn deth starets se des.hègen en lèrmes de trendesa e emocion, costades per efècte deth moment; d'autes s'esdegauen entà punar-li, aumens, er extrèm des sòns vestits; que n'auie bères ues que se planhien.
Eth les benedic a totes, e arrasoèc damb diuèrses d'eres.
Ja coneishie ara capvirada, l'auien hèt a vier d'un bordalat pròche, que se tardaue a penes ues sies verstas5 deth monastèri; ath delà, ja l'auien hèt a vier ena sua preséncia en quauqua ocasion anteriora.
Aguesta plan segur que vie de luenh!.
Senhalèc a ua hemna encara joena, mès plan aflaquida e amagrida, damb eth ròstre, mès que torrat, ennerit.
Era hemna s'estaue de jolhs, en tot guardar fixaments ath starets.
Qu'auie quauquarren delirant ena sua guardada.
De luenh, batiushka6, de luenh, a tres centes verstas d'aciu.
De luenh, pair, de luenh, didec era hemna en tot remercar, tant que balançaue ritmicaments eth cap de costat a costat, damb era caròla emparada en paumet dera man.
Parlaue en un ton planhós.
Que i a en pòble un amarum silenciós, infinitaments pacient; aguest amarum se barre en se madeish e care.
Mès que tanben i a un amarum heridor: de ressabuda s'estarne en somics e dès aguest moment se des.hè en planhs.
La patissen mès que mès es hemnes.
Totun, aguest amarum non ei mès de bon tier qu'er amarum silenciós.
Eth solet consòl que balhen es planhs qu'ei eth d'agreujar e desgahonar encara mès eth còr.
Aguesta sòrta d'amarum non cèrque ne tansevolhe consòl, se neurís deth sentiment d'insaciabilitat.
Es planhs responen solet ath besonh de aprigondir sense pòsa ena herida.
Demoram ena ciutat, pair, ena ciutat; qu'èm campanhards, mès mos estam ena ciutat.
Qu'è vengut aciu entà verder-te, pair.
Auem entenut a parlar de tu, batiushka, auem entenut a parlar de tu.
Acoguè ath mèn petit, e partí per aquiu delà entà pregar a Diu.
Siguí en tres monastèris, e me dideren: "Non dèishes de visitar tanben aguest lòc, Nastashiuska".
Ei a díder, que venguessa a veder-vos, pair, que venguessa a veder-vos.
E aciu que sò, delàger de ser siguí en ofici, e aué que sò aciu.
Per qué plores?
Que sò trista per mòn hilh, batiushka, li mancauen tres mesi entà complir es tres ans.
Patisqui per aguest hilhet, pair, per aguest hilhet.
Qu'ère eth darrèr que mos restaue; quate n'auem auut, Nikitushka e jo, mès que tostemp perdem as petits, les perdem, estimat pair, les perdem.
Ja auia acogat as tres prumèrs, e non patí tant per eri, mès ad aguest darrèr l'è acogat e non lo posqui desbrembar.
Qu'ei tau que se l'auessa aciu dauant, non vò partir.
Era amna que me l'a deishat seca.
Campi era sua ròba, era sua brosa, es sues bòtes, e m'estarni a sorrisclar.
Li digui a Nakitushka, eth mèn marit: "Vene, marit, dèisha-me que vaja de romiuatge".
Qu'ei menaire; nosati non èm praubi, pair, non èm praubi; balham eth servici peth nòste compde, qu'ei tot nòste: es shivaus e eth tamboreu.
E toti aguesti bens, ara entà qué.
Que l'aurà agarrat per béuer ena mia abséncia, ath mèn Nakitushka; qu'ei plan segur, ja abantes d'aquerò, tan lèu me viraua, que ja queiguie en vici.
Mès ara madeish ne tansevolhe me'n brembi d'eth.
Harà ja tres mesi que manqui de casa.
Me n'è desbrembat de tot, de tot, e non me shaute rebrembar; qué vau a hèr ara damb eth?
Qu'ac è deishat damb eth, qu'ac è deishat, qu'ac è deishat damb tot.
M'estimi mès non tornar a calar es uelhs ena mia casa ne enes mèns bens, non voi veir arren d'arren!
Escota, mair, didec eth starets, en ua escadença, fòrça temps a, un gran sant campèc en un temple a ua mair que, coma tu, ploraue madeish per sòn petit, per sòn solet hilh, que tanben l'auie cridat eth Senhor.
Alavetz eth sant li didec: "Dilhèu non coneishes çò de valents que son aguesti petits quan s'estan dauant eth tron de Diu?
Non i a arrés mès valent en tot eth règne des cèus: Tu, Senhor, mos as balhat era vida, li diden a Diu, e a penes començàuem a aubirar-la que mo' la tornères a cuélher.
E demanen e pregunten damb tant de coratge qu'eth Senhor les autrege era categoria d'angels.
Atau, donc, alègra-te tu tanben, hemna, e non plores mès, pr'amor qu'eth tòn petit se trape ara ath cant de Diu en compamhia des sòns angels".
Aquerò ei çò que li didec aqueth sant ad aquera hemna que ploraue enes tempsi ancians.
Qu'ère un gran sant, e non mancaue ara vertat.
Per aquerò, tanben tu, mair, te cau saber que sens dobte eth tòn petit s'estarà madeish dauant eth tron deth Senhor, a on s'alègre e gaudís, e a on prègue per tu a Diu.
Per aquerò te cau plorar, mès tanben alegrar-te.
Alendèc prigondaments.
D'aguesta manèra me consolaue Nakitushka, damb paraules semblables as vòstes, en tot dider-me: "Non sigues pèga, se per qué plores?
Solide qu'eth nòste hilhet ei ara ena preséncia deth Senhor, en tot cantar damb es angels".
Aquerò me ditz, mès eth que tanben plore, e jo lo veigui plorar, madeish que plori jo.
A on auie d'estar senon en preséncia deth Senhor?
Mès aciu, Nakitushka, aciu ath nòste costat, tau que solie èster abantes, ja non i é!".
S'aumens lo podessa veir, encara qu'un solet viatge, solet un viatge, se podessa tornar a campar-lo, sense apressar-me ada eth, sense díder arren, encara que m'auessa d'estar amagada en un cornèr, entà pode veder-lo solet una menuta; se lo podessa enténer jogar en pati, e cridar-me damb era sua petita votz, tau que solie hèr cada viatge qu'arribaue: "Mama, a on ès?".
Que me conformaria solet en entener-lo a passar pera cramba un viatge, un solet viatge, hènt tuc-tuc damb es sòns passi, seguidi, plan seguidi…
Me'n brembi se com a viatges venguie corrent entà jo, cridant e arrint; s'aumens podessa enténer es sòns passi, se les podessa enténer, li balharia, pair, tota era rason!
Mès que non i é, batiushka, non i é, e non lo vau a enténer bric mès!
Aciu qu'auetz eth sòn cinturon, mès eth, contràriaments, non i é, e ara non lo veirè bric mès, non l'entenerè bric mès".
Se treiguec dera pelha un petit cinturon de passamanaria, qu'auie estat deth sòn hilh, e lo guardèc e se petec en somics, en tot curbir-se es uelhs damb es dits, qu'ath sòn trauèrs, de pic, comencèren a gésser arrius de lèrmes.
Aquerò, didec eth starets, qu'ei coma çò dera anciana "Raquel, que plore as sòns hilhs, e non se vò consolar, pr'amor que ja non existissen".
Taus son es limits, mairs, que vos an mercat ena tèrra.
Encara ploraràs fòrça temps, en aguest immens plor de mair, mès a tot darrèr eth tòn plor se vierà serena alegria, e es tues amargantes lèrmes seràn solet lèrmes de silenciosa trendesa e purificacion sincèra, que sauve deth pecat.
Jo que pregarè per etèrn repaus deth tòn petit, com se cridaue?
Aleksei, batiushka.
Qu'ei un nòm plan polit.
Alavetz l'ac encomanaram a Sant Aleish, òme de Diu?
Òc, òc, batiushka, ad aguest madeish sant.
A Sant Aleish, òme de Diu!
Un gran sant!.
Pregarè per eth, mair, pregarè per eth, e tanben aurè present eth vòste dolor enes mies pregàries e pregarè atau madeish pera salut deth vòste marit.
Mès qu'ei un pecat abandonar-lo.
Ve-te'n damb eth tòn marit e tie compde d'eth.
Aquiu a on se trape, eth tòn petit veirà qu'as abandonat a sa pair e plorarà per vosati; per qué l'auríetz de blaimar era sua felicitat?
Rebremba qu'eth viu, eth viu, pr'amor qu'era amna viu etèrnaments; e, encara que ja non sigue en casa, que i é de forma invisibla ath vòste costat.
Se com vierà ena tua casa se dides qu'a tu se t'a hèt odiosa?
Entà qui vierà, se non vos trape amassa ath pair e ara mair?
Ara sónies damb eth e te tortures, mès alavetz te harà a vier doci sòmnis.
Torna damb eth tòn marit, mair, torna aué madeish.
I anarè, estimat pair, i anarè tau que me dides.
Que m'as enlumenat eth còr.
Nikitushka!, Nikitushka!
Tu me demores, estimat, tu me demores!, comencèc a planher-se era hemna; mès eth starets s'auie virat ja entà ua senhora plan grana, ua anciana que non vestie tau qu'ua peregrina, senon coma es hemnes dera ciutat.
Que se li notaue ena guardada qu'amiaue bèra causa entre mans e qu'auie vengut entà comunicar quauquarren.
Se presentèc coma era veuda d'un oficiau; didec que non venguie de luenh, qu'ère dera nòsta madeisha ciutat.
Eth sòn hilh, Vasenka, servie en ua companhia d'intendéncia, e ère destinat en Siberia, en Irkutsk.
Dus viatges auie escrit d'aquiu estant, mès que ja hège un an qu'auie deishat d'escríuer.
Era auie sajat de saber-se'n de se qué l'auie arribat, mès çò de cèrt ei que non sabie a qui acodir.
Hè pòc, Stepanida Ilinishna Bedriaguina, ua comerçanta, e plan rica, me didec: "Guarda, Projorovna, se per qué non escrius eth nòm d'aguest hilh tòn en un rebrembatòri, l'amies ena glèisa e encargues pregàries peth sòn etèrn repaus?
Era sua amna començarà a trapar-te mens, e eth tòn hilh t'escriuerà ua carta".
Aquerò me didec.
Sivans Stepanida Ilinishna, qu'ei causa segura, fòrça còps provada.
Mès jo qu'è es mèns dobtes…
Tu, qu'ès era nòsta lum, ditz-me s'aquerò ei cèrt o non ei cèrt.
E, te penses qu'estarie ben s'ac sagèssa?
Ne se t'acodisque.
Que te calerie auer vergonha de demanà'c.
Com pòt èster possible pregar peth repaus d'ua amna viua!
E mens era sua pròpia mair!
Çò que te cau hèr ei pregar-li ara Reina des Cèus, era nòsta intercessora e auxiliaira, pera salut deth tòn hilh, e demanar-li de pas que te perdone per aguestes idies confonudes.
E encara higerè ua causa mès, Projorovna: aguest hilh tòn lèu serà de tornada en çò de sòn, o se non, t'enviarà sens manca ua carta.
Atau que ja ac sabes.
Ve-te'n e a compdar d'ara que pòs èster tranquilla.
Eth tòn hilh qu'ei viu, t'ac digui jo.
Mès eth starets ja se n'auie encuedat entre eth revolum de gent des dus uelhs ardents, tachadi en eth, d'ua joena campanharda espisada, damb portadura de tisica.
Era gojata guardaue en silenci, es sòns uelhs implorauen quauquarren, mès semblaue qu'auie pòur d'apressar-se.
A tu, se qué te passe, hilha mia?
Balha solatjament ara mia amna, venerable pair, gasulhèc era en votz baisha, sense cap de prèssa; dempús s'ajulhèc e s'inclinèc sus es pès deth starets.
Qu'è pecat, venerable pair, qu'è pòur deth mèn pecat.
Que sò veuda, quate ans a, comencèc en un mormolh; tant que tot eth sòn còs semblaue estrementir-se.
Era mia vida de maridada siguec plan dura, eth qu'ère vielh, me batanaue tant que podie.
Queiguec malaut; jo me pensaua en tot guardar- lo: e se se bote ben e torne a lheuar-se, qué se passarà alavetz?
E en aguesti moment me venguec aguesta idia…
Demora, didec eth starets, e apressèc era audida enquias sòns pòts.
Acabèc de seguit.
Ei ja eth tresau an?, preguntèc eth starets.
Òc, eth tresau an.
Demores guaire luenh?
A cinc centes verstes d'aciu.
Ac as cohessat?
Òc, dus viatges.
T'an administrat era comunion?
Òc, me l'an administrat.
Qu'è pòur; qu'è pòur de morir.
Non te cau pòur, non te cau pòur jamès, ne te copes eth cap.
Que non i a ne pòt auer en tota era tèrra un pecat tau que Diu non l'ac perdone a qui s'empenaís de vertat.
E er òme non ei capable de hèr un pecat tan gran qu'agote er infinit amor de Diu.
I pòt auer, dilhèu, un pecat que supère er amor divin?
Tu preocupa-te solet de penaïr-te sens pòsa, e hè enlà era pòur de tu.
Te cau creir que Diu t'estime d'ua forma que non pòs ne imaginar-te; tanben damb eth tòn pecat e encara que sigues en pecat, Eth que t'estime.
Mès alegria i aurà en cèu per un solet penaït, que per dètz justi, se didec hè ja fòrça temps.
Ve-te'n, donc, e non te cau pòur.
Non te'n hèsques pera gent, non t'anuges pes ofenses.
Ath defunt perdona-li es sòns escarnis de tot còr, reconcilia-te damb eth de vertat.
Se t'en penaïsses, estimes.
E, s'estimes, ja ès de Diu…
Damb amor que se crompe tot, tot que se sauve.
Se jo, un pecador coma tu, m'è esmoigut e è sentut pietat de tu, non harà plan mès Diu?
Er amor qu'ei un tresaur tan gran que damb eth pòs crompar eth mon sancer, pòs redimir non solet es tòns pecats, senon tanben es des auti.
Ve-te'n e non te cau pòur.
La senhèc tres viatges, se treiguec deth còth ua midalha e la botèc ena hemna.
Era, sense badar boca, hec ua reveréncia enquiath solèr.
Eth starets se lheuèc e guardèc alègraments a ua hemna robusta damb ua creatura en braça.
Que vengui de Vyshegorie, estimat pair.
Aquerò ei a sies verstes d'aciu, que t'auràs espisat damb era creatura.
Qué vòs?
È vengut a veder-te.
Que ja è vengut d'auti viatges, ac as desbrembat?
Non deus auer guaira memòria se te n'as desbrembat de jo.
Que se didie en bordalat qu'ères malaut, e me pensè: donques arren, que me calerà vier a veder-lo.
Plan ben, donques jo que ja sò en tot veder-te: tu que non ès malaut!
Que viueràs uns auti vint ans, ne sò plan segura.
Que Diu t'ac age!
Damb tanta gent pregant per tu, coma auies d'emmalautir?
Te balhi es gràcies per tot, hilha mia.
De passa, que voleria demanar-te ua causilhòta de non arren: cuelh aguesti setanta kopeks, e balha-les, estimat pair, a quauqu'ua que sigue mès prauba que jo.
Peth camin, me didia: mielhor que les balha a trauèrs d'eth, eth que saberà entà qui calerà balhar-les.
Gràcies, hilha mia; gràcies, brava hemna.
Que ties tota era mia estimacion.
Harè sense manca aquerò que me demanes.
Aguesta creatura qu'amies en braça…ei ua mainada, vertat?
Òc, venerable pair.
Lizaveta.
Qu'eth Senhor vos benedisque a totes dues, a tu e ara petita Lizaveta.
Adishatz, hilhes mies, adishtaz, adishatz, estimades mies.
Benedic a totes es presentes e les hec ua prigonda reveréncia.
Era propietària qu'auie vengut a veir ath starets, dempús d'auer assistit ara scèna complèta dera convèrsa damb aqueres hemnes simples e ara benediccion finau, que vessaue carades lèrmes que shugaue damb un mocador.
Qu'ère ua dauna de mon, sensibla, damb inclinacions vertuoses, fòrça sincères.
Quan eth starets, ara fin, se l'apressèc, era l'acuelhec damb baticòr:
Que m'a impressionat enquia tau punt de veir aguesta scèna tant esmoventa…
Non podec acabar, dera emocion.
Ò!, que compreni qu'eth pòble vos estime, jo tanben senti amor peth pòble, desiri sénter aguest amor; com non estimar ath pòble, ath nòste beròi pòble rus, tan simple ena sua granor!
Com va era sua hilha de salut?
Volíetz, vos, tornar a parlar damb jo?
Ò!, ac è demanat tan tu per tu, è suplicat, èra dispausada a ajulhar-me e estar-me atau tres dies, o eth temps que siguesse, dauant des vòstes hièstres, enquia que vos me deishèssetz entrar.
Qu'auem vengut a veder-vos, gran garidor, entà exprimir- vos eth nòste arregraïment mès afogat.
Pr'amor que vos auetz guarit ara mia Liza, l'auetz guarit deth tot.
E com?.
En tot pregar dijaus passat per era e en tot impausar-li es mans.
Qu'auem vengut tan lèu auem podut entà punar aguestes mans, e entà amuishar eth nòste sentiment e era nòsta veneracion.
Com que l'è guarida?
Non contunhe encara en sòn fautulh?
Mès es fèbres nueitiues an despareishut complètaments, que se passe atau ja dus dies, dès eth madeish dijaus, hec veir de seguit era senhora, voludada.
Non solet aquerò: es cames se l'an refortilhat.
Aguest maitin s'a lheuat mès sana, a dormit tota era net; guardatz se quin bon color que tie, se com li luden es uelhets.
Abantes non hège que plorar, e ara arrís alègra, contenta.
Aué a exigit que la botèssem de pès, e s'a tengut era soleta pendent ua menuta sancera, sens ajuda d'arrés.
Que s'a jogat damb jo qu'en ua setmana dançarà ua quadrilha.
È cridat a un mètge locau, eth doctor Herzenstube; eth qu'a rufat es espatles e a dit: "sò estonat, non ac compreni".
Vos que non volíetz que venguéssem a shordar-vos; mès com auíem de deishar de vier ath mès córrer entà balhar-vos es gràcies?
Va, Liza, balha-li es gràcies, balha-li es gràcies!
Era careta de Liza, simpatica e alègra, ja s'anaue a botar seriosa; era mainada se lheuèc en fautulh çò de mès que podec e, en tot guardar ath starets, junhec es manetes dauant sòn, mès non se podec tier e còp sec s'estarnèc d'arrir…
Qu'ei per eth, qu'ei per eth!, e senhalaue a Aliosha, damb un embestiament mainadenc per auer estat incapabla de tier-se e auer-se calat a arrir.
Quinsevolh que s'auesse fixat en Aliosha, qu'ère de pè, un pas peth darrèr deth starets, aurie avertit se com, en un instant, se l'auien pujat es colors ena cara.
Es uelhs li luderen e eth joen baishèc era guardada.
Eth starets se virèc e guardèc fixaments a Aliosha.
Aguest s'apressèc a Liza e, ath sòn torn, hènt un arridolet un tant estranh, coma avergonhat, l'aufric era man.
Liza botèc cara d'importància.
Katerina Ivanovna vos envie aquerò.
L'autregèc a Aliosha ua nòta).
Persute sustot que vengatz çò de mès lèu possible a visitar-la, que vengatz çò de mès lèu pòssible, que vos deishetz d'enganhes, que vos i cau vier sense manca.
Me demane que venga a veder-la?
Que venga jo en çò de sòn…entà qué?, gasulhèc Aliosha, prigondaments estonat.
De ressabuda, ena sua cara se miralhèc ua enòrma preocupacion.
Ò!, tot aquerò ei per tòrt de Dmitri Fiódorovich e…pes darrèrs eveniments, aclaric de seguit era mair, Katerina Ivanovna s'a decidit ara fin…mès entad aquerò a besonh de veder-vos sense manca…
Entà qué?
Naturauments, non ac sabi, mès a demanat que vengatz lèu-lèu.
E vos que i anaratz, segur que i anaratz; en aguest cas enquia es vòsti sentiments crestians vos obliguen.
Jo solet que l'è vista un viatge, contunhèc dident Aliosha, sense remeter-se dera sua suspresa.
Ò!, ei ua creatura tan magnanima, tan dehòra de mida!…
Ja solet pes sòns patiments…
Pensatz en tot çò qu'a sostengut, en tot çò qu'encara sostie; pensatz en çò que la demore.
Qu'ei quauquarren espantoriant, espantoriant!
D'acòrd, que i anarè, decidic Aliosha, dempús de liéger peth dessús era braca e enigmatica nòta que, a despart deth persuasiu prèc de qué venguesse en çò de sòn, non auie mès explicacions.
Vai!
Aquerò que serie quauquarren beròi, quauquarren beròi dera vòsta part!, sorrisclèc Liza, en tot alugar-se de pic.
E jo que li didia ara mia mair: non vierà per arren deth mon, eth que non sage de sauvar-se.
Qu'ètz admirable!
Jo tostemp auia pensat qu'èretz admirable, e que çò encantada de poder-vos-ac díder ara madeish!
Liza!, didec era mair plan seriosa; totun, non i estèc guaire a arrir.
Tanben vo n'auetz desbrembat de nosates, Aleksei Fiódorovich, que non voletz vier a visitar- mos jamès; e aquerò que Lisa ja m'a dit dus viatge que solet s'està a gust damb vos.
Aliosha lheuèc es uelhs, tachadi en solèr enquia alavetz, se tornèc a rogir sens saber eth madeish se per qué.
Çò de cèrt ei qu'eth starets ja non ère per eth.
Qu'auie alugat ua convèrsa damb eth monge qu'ère aquiu de passa e que, coma ja auem dit, auie estat en tot demorar era sua aparicion en fautulh de Lisa.
Çampar, qu'ère un monge çò de mès modèst, ei a díder, de condicion plan umila, de mentalitat estreta e immudable, mès credent, e, ara sua manèra generós.
Eth starets li balhèc era sua benediccion e lo convidèc tà que venguesse ena sua cèla a visitar-lo tostemp que volesse.
Lisa damb mina seriosa e solemna.
Se referie ara "garison" dera gojateta.
Encara ei d'ora, naturauments, entà parlar d'aquerò.
Un melhorament que non supause ua garison completa, e poirie èster tanben per d'autes causes.
Mès, se de vertat i a auut quauquarren, non ei costat per auta fòrça qu'era volentat divina.
Tot que depen de Diu.
Vietz a veder-me, pair, didec, encara que non tostemp posqui recéber visites: que sò malaut e me'n sabi qu'es mèns dies son compdadi.
Ò!, non, non; Diu que non mos privarà de vos; encara vos cau víuer fòrça, fòrça temps, sorrisclèc era mair.
A veir, de qué ètz malaut?
Que semblatz tan san, tant alègre, tant erós.
Aué que me trapi plan mielhor que de costum, encara que pro que me'n sai qu'ei quauquarren passatgèr.
Ara que sabi plan segur se quina ei era mia malautia.
Mès, se vos didetz que me vedetz alègre, alavetz vos calerà saber qu'arren, de cap manèra, me podie deishar mès satisfèt qu'ua observacion atau.
Pr'amor qu'es òmes an estat creadi entara felicitat, e aqueth qu'ei pliaments erós que se pòt díder ada eth madeish: "Qu'è complit era volentat de Diu ena tèrra".
Toti es justi, toti es sants, toti es martirs, an estat erosi.
Ò!, que mos cau veir se com parlatz, quines paraules mès encoratjantes e inspirades, sorrisclèc era mair.
Tot aquerò que didetz qu'ei coma se se calèsse ena amna.
E, totun, era felicitat, a on ei?, a on?
Qui pòt dìder de se madeish qu'ei erós?
Ò, donques qu'auetz estat tan brave e mos auetz permetut veder-vos aué de nau, escotatz tot çò que non venguí de condar-vos eth darrèr viatge, çò que non gausè díder, tot çò que me hè a patir, de temps a, plan temps a!
Jo que patisqui, perdonatz-me, jo que patisqui…
E, damb un sentiment ardent e impulsiu, junhec es mans dauant d'eth.
Concretaments, se qué vos hè a patir?
Patisqui…pera mia manca de fe…
Non credetz en Diu?
Non, non, que non ei aquerò; en açò que non gausi ne pensar-i.
Mès era auta vida…ei un enigma tan gran!
E arrés, reauments arrés respon ad aguest enigma!
Escotatz-me, vos qu'ètz un garidor, vos coneishetz pro ben era amna umana; jo, naturauments, non posqui preténer que me credatz sense mès, mès vos asseguri, damb tota era fòrça deth morir, que non parli per parlar, qu'era idia dera auta vida, dera vida deth mès enlà, m'enquimère enquiath punt que me hè a patir, espaurir e cuélher pòur… e non sai entà qui dirigir-me, non è gausat en tota era mia vida…
E solet ara gausi dirigir-me a vos…
Diu mèn, qué ne pensaratz de jo!
Era hemna quilhèc es braci, desengustada.
Que non vos preocupètz dera mia opinion, responec eth starets.
Ò, que vos ac arregraïsqui!
Guardatz, cluqui es uelhs e pensi: se toti cren, aquerò a qué ei degut?
Quauqui uns asseguren que se passèc ena prumeria coma conseqüéncia dera pòur as enquimeranti fenomèns dera natura, e que non i a arren de tot aquerò.
Mès, clar, jo me demani: è creigut tota era mia vida, e ara me morisqui e se passe que non i a arren, que solet "creisherà era laparassa ena hòssa", tau que liegí en un escrit.
Aquerò qu'ei terrible!
Com, com posqui recuperar era fe?
Eth cas ei que jo solet auí fe de petita, mecanicaments, sense pensar en arren…
Com se poirie provar tot aquerò, com?
Aquerò ei çò que vos volia demanar, per aquerò è vengut a inclinar-me dauant de vos.
Pr'amor que, se tanben dèishi córrer aguesta ocasion, ja arrés me responerà en tota era mia vida.
Se com provà'c, se com poirie ua convencer-se?
A!, quin malur eth mèn!
Guardi ath mèn entorn e campi qu'a toti o lèu a toti, les ei tot parièr, qu'arrés se preocupe ara d'aguesti ahèrs, mès jo, soleta, que sò incapabla de sostier-lo.
Ei quauquarren òrre, òrre!
Plan que òc, ei òrre.
Com?
De quina manèra?
Mejançant era experiéncia der amor actiu.
Sajatz d'estimar ath pròche actiuaments e sense pòsa.
A mida que progressetz en amor, vos anaratz convencent dera existéncia de Diu e dera immortalitat dera amna.
E, s'arribatz ena completa abnegacion en amor ath pròche, crederatz sense resèrves, e non aurà cap de dobte capable de penetrar ena vòsta amna.
Qu'ei causa provada e segura.
Er amor actiu?
Aquiu qu'auem un aute problèma, e quin problèma!
Guardatz, jo que m'estimi ara umanitat enquiath punt que, encara que non vos ac credatz, a còps que sónii en deishà'c tot, tot çò que tengui, abandonar a Lisa e hèr-me germana dera caritat.
Cluqui es uelhs, pensi, sónii, e en aguesti moments senti ath mèn laguens ua fòrça irresistibla.
Cap herida, cap nafra purulenta me porie hèr pòur.
Les bendaria e les lauaria damb es mies pròpies mans, seria era infermièra d'aguesti èssèrs aclapadi, tostemp dispausada a punar es sues nafres…
Lèu sense sajà'c, haratz de vertat bèra bona accion.
Òc, mès poiria tier fòrça temps ua vida atau?, contunhèc era dauna damb fervor, lèu en un ton exaltat.
Aguesta qu'ei era qüestion mès importanta!
Aguest ei eth problèma que mès me hè a patir.
Cluqui es uelhs e me demani: me sostieria guaire temps per aguest camin?
E, s'eth malaut qu'es sues nafres ès en tot lauar non solet non respon de seguit damb gratitud, senon que, ath contrari, comence a shordar-te damb es sòns capricis, sense avalorar eth tòn servici altruista, sense encuedar-se'n d'eth; se se bote a escridassar-te, a exigir-te damb males formes, o autanplan a planher-se de tu a bèth superior (tau que se passe a viatges damb era gent que patís fòrça), qué se passarà alavetz?
Persistirà eth tòn amor o non?
En ua soleta paraula, jo que trabalhi a cambi d'ua sodada, exigisqui sense demora era mia sodada, ei a díder, es mies laudances, e voi qu'er amor se me pague damb amor.
Se non ei atau, que sò incapabla d'estimar ad arrés!
Qu'ei totafèt madeish que çò que me condèc un doctor, bèth temps a, per cèrt, didec eth starets.
Ère un òme ja gran e damb ua intelligéncia remercabla.
Parlaue damb tanta sinceritat coma vos, e, encara que se'n trufaue, que i auie un hons d'amarum enes sues paraules: "Jo, didie, estimi ara umanitat, mès que non dèishi d'estonar-me a jo madeish: tau que mès estimi ath gènre uman en generau, mens estimi as òmes en particular, ei a díder, cuelhudi un a un, tau qu'individús.
Enes mèns sòmnis, didie, è arribat soent a formular apassionadi projèctes relatius ath servici dera umanitat, e enquia e tot poiria auer-me dirigit de cap ara crotz pr'amor des auti s'auesse estat d'ua o ua auta manèra de besonh.
E, totun, que sò incapable d'estar-me damb arrés dus dies seguidi ena madeisha cramba: ac sai per experiéncia.
Tan lèu qu'è a beth un apròp, senti qu'era sua personalitat amendrís eth mèn amor pròpi e braque era mia libertat.
En vint-e-quate ores posqui arribar a odiar ath mielhor òme deth mon: que s'aguest pèrd fòrça temps en tot minjar, que s'aqueth aute ei constipat e non pare de mocar-se…
Tan lèu que quauquarrés, didie, comence a copar palhes damb jo, que vengui en sòn enemic.
En cambi, tostemp m'a arribat que, coma mès è odiat as persones en particular, plan màger s'a tornat eth mèn amor entara umanitat en generau".
Mès, qué i podem hèr?
Qué hèr, donc, en aguest cas?
Non; que ja n'auetz pro damb era vòsta pena.
Hètz çò que pogatz e vos ac pagaràn.
E que ja ei fòrça çò qu'auetz hèt, en tot auer-vos sabut conéisher a vos madeisha d'ua forma tan sincèra e prigonda!
Ara plan, s'ara, en tot parlar damb jo, solet ètz sincèra entà que jo vos lauda pera vòsta franquesa, alavetz, clar, non anaratz guaire luenh en camin der amor actiu; d'aguesta manèra tot demorarà en terren des vòstes sòmnis, e era vòsta vida se passarà lèu-lèu, coma ua vision.
En aguest cas, naturauments, tanben vo'n desbrembaratz dera auta vida e, quan eth finau sigue près, ja traparatz vos era forma de tranquillizar-vos.
Que me deishatz desarmada!
Solet ara, en aguest madeish instant, tant que vos parlàuetz, è comprenut que, en efècte, era soleta causa que demoraua èren es vòstes vantades ara mia sinceritat en condar-vos que non tengui era ingratitud.
Que m'auetz hèt a compréner se com sò, ac autez capit perfèctaments e m'ac auetz explicat a jo!
Parlatz seriosaments?
Se non arribatz deth tot ena felicitat, tietz tostemp en compde qu'ètz en bon camin, e esforçatz-vos entà non abandonar-lo.
Evitatz, sustot, era mentida, quinsevolh mentida, e evitatz especiauments mentir- vos a vos madeisha.
Susvelhatz era vòsta mentida, e tietz compde d'era sense pòsa, ora a ora, menuta a menuta.
Evitatz atau madeish era sensacion de refús, eth refús des auti e eth refús de vos madeisha: aquerò que desnishetz en vòste laguens e vos semble dolent, ja solet per auè'c desnishat vierà mès pur.
Tanben vos cau evitar era pòur, encara qu'era pòur non ei qu'ua conseqüéncia dera mentida.
Non vos cau pòur jamès dera vòsta covardia en vistes ara obtencion der amor; ne tansevolhe deueríetz crànher en excès es maus actes que, en aguest sens, poiríetz cométer.
Que me hè dò de non poder-vos díder arren mès encoratjant, pr'amor qu'er amor actiu, en comparèr damb er amor soniat, ei quauquarren crudèu e espantoriant.
Er amor soniat desire era hèita immediata, que se consumisque rapidaments ara vista de toti.
Que i a bèth un qu'autanplan balhe era sua vida, damb era condicion de qué eth sacrifici non s'alongue en excès, senon que se consumisque çò de mès lèu possible, coma en un scenari, e de qué toti posquen admirar-lo e laudar-lo.
En cambi, er amor actiu, qu'ei trabalh e fermetat; entà quauques persons pòt vier a èster tota ua sciéncia.
Mès que ja vos avertisqui que, en moment madeish que veigatz damb orror se com, a maugrat de toti es vòsti esfòrci, non solet non vos auetz apressat ara meta, senon qu'aguesta semble autanplan mès luenh, en aguest madeish instant, vos ac vaticini, còp sec vos artenherà e veiratz claraments, actuant en vos, era fòrça miraculosa deth Senhor, que tostemp vos a estimat e tostemp vos a amiat de forma misteriosa.
Desencusatz-me que non me posca demorar mès temps damb vos, me demoren.
Enquia ua auta.
Era dauna ploraue.
Lisa, Lisa, beneditz a Lisa.
Beneditz-la!
S'aluguèc còp sec.
Mès s'ada era non s'ac vau d'estimar-la.
Per qué se'n trufaue d'Aleksei?
Lisa, plan que òc, s'auie estat tota era estona ocupada en aguesta coquinada.
Ja se n'auie encuedat, ena anteriora visita, de qué Aliosha se trebolaue ena sua preséncia e sajaue de non guardar-la, e aquerò la divertie çò de mès.
Era lo campaue fixaments, demorant captar era sua guardada.
Incapable de resistir aqueri uelhs tu per tu tachadi en eth, Aliosha, de quan en quan, sens voler, possat per ua fòrça insuperabla, la guardaue de pic, e era gojata de ressabuda li hège un arridolet ena cara, tau qu'ua arridalha trionfau.
Aliosha se sentie alavetz encara mès trebolat e shordat.
A tot darrèr, venguec de balhar-li era esquia e s'amaguèc darrèr eth starets.
Ath cap de quauques menutes, tirassat pera madeisha fòrça insuperabla, se tornèc a virar entà verificar s'era contunhaue pendenta d'eth, e vedec que Lisa, damb mès de miei còs pistant peth dehòra deth fautulh, lo guardaue de reuelh, en tot demorar ansiosa qu'eth la guardèsse ath sòn torn: en suspréner era sua guardada, era gojata s'estarnèc d'arrir damb tant de talents que ne eth madeish starets siguec capable de tier-se:
Per qué lo hètz avergonhar d'aguesta manèra, descarada?
E eth se per qué ac a desbrembat tot?
Quan èra petita, me cuelhie en braça, jogauem amassa.
Venguie a ensenhar-me a liéger, ac sabíetz vos?
Hè dus ans, en dider-se adiu, me didec que jamès me desbrembarie, qu'èrem amics entà tostemp, entà tostemp!, entà tostemp!
Mès ara se passe que li cau pòur de jo, ne que me l'anèssa a minjar.
Per qué non se vò apressar, per qué non parle damb jo?
Per qué non vò vier-mos a visitar?
Que non ei pr'amor de qué vos l'ac empachatz: mo'n sabem que va pertot.
E que non està ben que jo l'ac diga, que se l'auie d'auer acodit ada eth abantes, s'ei que non s'a desbrembat de jo.
Donques non, ara que sage de suavar-se!
E com ei que l'an vestit damb un abit tan long?
Se ges ath córrer s'estramuncarà…
E de ressabuda, sense poder tier-se, se curbic era cara damb ua man e se botèc a arrir d'ua forma terribla, incontrotlabla, damb aquera riseta sua longa, nerviosa, convulsa e carada.
Eth starets, que l'escotaue damb un arridolet, la benedic corauments; era, ath sòn torn, comencèc a punar-li era man; de pic, se l'apressèc as uelhs e comencèc a plorar:
Non vos embestietz damb jo, sò ua pèga, que non valgui arren…
Li manarè que vengue a veder-la sens manca, concludic eth starets.
V. ATAU SIGUE!
SIGUE!
Era abséncia deth starets dera cèla s'auie tardat ues vint-e-cinc menutes.
Qu'èren ja mès des dotze e mieja, e Dmitri Fiódorovich, que pera sua iniciatiua se trapauen toti amassa, contunhaue sense vier.
Mès qu'ère lèu tau que s'auessen desbrembat d'eth: quan eth starets entrèc de nau ena cèla, se trapèc damb ua plan viua convèrsa entre es sòns òstes.
Ena convèrsa i participauen sustot Ivan Fiódorovich e es dus ieromonges.
Tanben Miusov ne hège partida, e çampar damb gran entosiasme, mès tanpòc en aguesta ocasion l'acompanhaue era capitada; claraments s'auie demorat en un segon plan e es auti a penes li replicauen, atau qu'aguesta naua circonstància solet hec qu'agreujar eth mau sang qu'anaue creishent en eth.
Çò de cèrt ei que ja auie auut ua heregada prealabla damb Ivan Fiódorovich per çò des sòns respectiues coneishements, e ère incapable de tier damb sang hereda eth mensprètz deth sòn interlocutor.
Que hège ja temps qu'auie era intencion de resquitar-se de quauquarren e non volie deishar passar aquera escadença.
A tot darrèr, incapable de contunhar en tot tier-se, s'inclinèc sus es espatles deth sòn vesin e tornèc a provocar-lo, en tot díder a mieja votz:
Alavetz, per qué non partíretz hè ua estona, dempús que gessesse ara lum aquerò de "en tot punar-la amorosaments", e auetz acceptat demorar-vos en companhia de gent tan pòc recomanabla?
Donques pr'amor que vos auetz sentut umiliat e ofensat, e vos auetz demorat entà hèr a lúder era vòsta intelligéncia, damb er in de resvenja.
E, ara plan, ja non partiratz sens auer ludut abantes dauant d'aguesta gent.
Ja tornam ara madeisha?
Ath contrari, que pensi partir de seguit.
Fiódor Pávlovich, en tot coïncidir lèu damb era arribada deth starets.
Era discussion se copèc per un moment, mès eth starets, dempús de cuélher sèti en madeish lòc d'abantes, guardèc a toti es presents, tau que se les convidèsse amigablaments a contunhar.
Aliosha, que coneishie lèu totes es expressions d'aqueth ròstre, se n'encuedèc pro claraments qu'ère terriblaments espisat e que hège un esfòrç entà remeter-se.
Ena darrèra etapa dera sua malautia, de còps s'estavanie, sense alend.
Lèu eth madeish pallitge qu'acostumaue a precedir as estavaniments ère eth qu'en aguest moment se l'anaue escampilhant pera cara; auie es pòts blanqui.
Mès, evidentaments, non volie balhar per acabada era reünion; ath delà, semblaue auer bèra rason entà actuar atau; mès quina?
Aliosha ère plan pendent d'eth.
Qu'èrem en tot comentar un article çò de mès interessant d'aguest senhor, didec eth ieromonge Iósif, er encargat dera bibliotèca, tant que se dirigie ath starets e senhalaue a Ivan Fiódorovich.
Presente fòrça nauetats, era idia principau da era sensacion de qué ei ua arma de dobla lama.
Aguest article jornalistic tracte dera qüestion des tribunaus eclesiastics e era posita des sues competéncies, e a estat publicat coma responsa a un clèrgue qu'a escrit un libre sancer sus era matèria…
Exprimís en eth un punt d'enguarda plan interessant, contunhèc eth pair bibliotecari; per çò que semble, ena qüestion des tribunaus eclesiastics, refuse contondentaments era separacion entre era Glèisa er Estat.
Interessant, en quin sens?, preguntèc eth starets a Ivan Fiódorovich.
Aguest li responec finauments, mès non en un ton ceremoniós e capinaut, tau que s'auie pensat Aliosha era madeisha vesilha, senon modèsta e discrètaments, damb ua evidenta gentilesa e, aparentaments, sense segones intencions.
Ena mia pensada, eth compromís entre era Glèisa e er Estat en ahèrs taus que, per exemple, es tribunaus, en tot parlar claraments, qu'ei impossible.
Eth clèrgue qu'è polemizat sus aguest ahèr sostie qu'era Glèisa ocupe un lòc precís e definit en Estat.
Jo que m'i è opausat, en díder qu'era Glèisa, peth contrari, li calerie includir en sòn sen ar Estat sancer, en sòrta d'ocupar a penes un cornèr en eth, e que s'açò non ei possible actuauments, pes causes que siguen, non i a dobte de qué, en esséncia, li calerie èster considerat er objectiu dirècte e principau en futur desvolopaments dera societat crestiana.
Èp!, mès s'aciu ne tansevolhe auem montanhes!, sorrisclèc eth pair Iósif e, en tot dirigir-se ath starets, contunhèc: aguest senhor respon, entre d'autes causes, as principis "basics e essenciaus" deth sòn oponent, un clèrgue, non ac desbrembem.
Prumèr, que "cap associacion pòt ne deu senhorejar-se deth poder, dispausar des drets civils e politics des sòns membres".
Dusau: qu'eth "poder en matèria penau e civil non deu aperténer ara Glèisa, per èster incompatible damb era sua natura, tau qu'institucion divina e tau qu'associacion de persones damb finalitats religioses": e darrèr, en tresau lòc: qu'eth "règne dera Glèisa non ei d'aguest mon"…
Un rambalh de mots totauments indigne d'un gleisèr!, tornèc a interrómper eth pair Paisi, incapable de tier-se.
Jo è liejut qu'eth libre que vos refusatz, se dirigic a Ivan Fiódorovich, e m'an estonat aguestes paraules, dites per un clèrgue, de qué "eth règne dera Glèisa non ei d'aguest mon".
Se non ei d'aguest mon, ara bona fe, non poirie existir ena tèrra.
En sant Evangèli, es paraules "non ei d'aguest mon" non se tien en aguest sens.
Que non se pòt jogar damb aguestes causes.
Nòste Sénher Jesucrist venguec precisaments a fondar era Glèisa ena tèrra.
Eth règne deth cèu, plan que òc, non ei d'aguest mon, senon qu'ei en cèu, mès aquiu que non s'entre que per mediacion dera Glèisa, fondada e establida ena tèrra.
Per aquerò, eth rambalh de mots mondans ad aguest respècte son inacceptables e indignes.
Donques qu'era Glèisa ei vertadèraments un règne ei destinada a regnar e a tot darrèr li calerà aparéisher, sens dobte, coma un règne en tota era tèrra…
Aguesta ei era promesa que se mos a hèt…
De ressabuda carèc, coma se se tenguesse.
Ivan Fiódorovich, que l'auie escotat damb respècte e atencion, se dirigic ath starets damb fòrça tranquillitat, encara que damb era madeisha tenacitat e innocéncia qu'abantes:
Eth mèn article ges dera idia de qué ena antiguitat, enes tres prumèrs sègles dera èra crestiana, eth crestianisme se presentaue solet coma Glèisa e non ère ua auta causa que Glèisa.
En esséncia, qu'ère çò que s'auie de passar, sens dobte.
Mès en Roma, entenuda coma Estat, i demorèren massa causes dera civilizacion e era sabença paganes, coma, per exemple, es pròpies finalitats e fondaments der Estat.
Per çò que tanh ara Glèisa de Crist, en integrar-se en Estat, non podie renonciar, evidentaments, a deguna des sues bases, non podie prescindir dera pèira ena que se sostenguie, e non podie perseguir autes finalitats qu'es que li èren pròpies, donques qu'auien estat fèrmaments establides e senhalades peth madeish Sénher; entre aguestes finalitats i ère eth hèt de transformar en Glèisa a tot eth mon e, per tant, tot er ancian Estat pagan.
D'aguesta sòrta, non ère era Glèisa qu'auie de trapar eth sòn lòc en Estat, coma "quinsevolh associacion publica" o coma "ua associacion de persones damb finalitats religioses" (atau se referís ara Glèisa er autor que me prepausi refusar), senon que, ath contrari, tot Estat terrenau li calerie en futur transformar-se en Glèisa e non èster que Glèisa, renonciant a quinsevolh finalitat incompatibla damb era finalitat dera Glèisa.
Tot aquerò, ça que la, que non lo rebaishe en arren, non amendrís eth sòn aunor ne era sua glòria coma gran Estat, ne era glòria des sòns governants: se limite solet a desseparar-lo deth camin faus, encara pagan e erronèu, entà amiar-lo peth camin just e vertadèr, eth solet qu'amie entàs fins perdurables.
Plan per açò, er autor deth libre sus es Fondaments des tribunaus eclesiastics aurie endonviat enes sòns judicis se, en investigar e prepausar taus fondaments, les auesse considerat un compromís temporau, inevitable encara enes nòsti tempsi, pecaminosi e imperfèctes, mès arren mès qu'aquerò.
Totun, dès eth moment qu'er autor gause proclamar qu'es fondaments qu'a prepausat, qu'ua part d'eri ven de nomentar eth pair Iósif, son principis immudables, naturaus e etèrns, s'opause dirèctaments ara Glèisa e ara sua mission sagrada, etèrna e immudabla.
Vaquí tot eth mèn article o un resumit d'eth.
En conseqüéncia, intervenguec de nau eth pair Paisi, soslinhant cadua des sues paraules, sivans cèrtes teories amplaments amuishades en sègle XIX, era Glèisa, entà renauir-se, li calerie transformar-se en un Estat, tau que se passèsse d'ua espècia inferiora a ua auta de superiora, pr'amor de desparéisher mès tard en eth, en tot deishar pati ara sciéncia, ar esperit deth nòste temps e ara civilizacion.
Se non vò açò e se resistís a acceptà'c, alavetz se l'assignarà en sen der Estat un petit cornèr, a on serà, ath delà, sometuda a vigilància: aquerò ei çò que se passe aué en toti es païsi europèus contemporanèus.
En cambi sivans era concepcion e era expectatiua russa, non ei era Glèisa que li cau renauir-se en tot transformar-se en Estat, e ascéner d'un tipe inferior a ua aute superior, senon que, ath contrari, ei er Estat que li cau arténher era dignitat d'èster solet Glèisa, e solet Glèisa.
E atau li cau èster, atau li cau èster!
Ben, reconeishi qu'ara me dèishen mès tranquil, didec Miusov damb un arridolet, tant que crotzaue de nau es cames.
S'ac è comprenut, se tractarie dera realizacion d'un ideau infinitaments luenhant, damb era ocasion dera dusau venguda.
Coma volgatz.
Quauquarren que se semble autanplan ath socialisme.
E jo que m'auia pensat que parlauen seriosaments e qu'era Glèisa, ara madeish, se tierie a jutjar as criminaus e les condamnarie a foetar-les e a trebalhs forçadi e, autanplan, dilhèu, ara pena de mòrt.
Encara qu'ara auesse solet tribunaus eclesiastics, era Glèisa non condamnarie ad arrés a trebalhs forçadi o ara pena de mòrt.
En aguest cas, eth crim era manèra d'entener-lo les calerie cambiar, sens dobte; naturauments, de man en man, non de suspresa, non dera net ath maitin, mès, en quinsevolh cas, pro lèu…didec tranquillaments, sense parpelejar, Ivan Fiódorovich.
Ac didetz seriosaments?
Miusov lo guardèc fixaments.
Se tot siguesse Glèisa, aguesta excomunicarie ath criminau e ath rebèl, mès que non se talharien caps, contunhèc Ivan Fiódorovich.
Jo vos demani: a on anarie er excomunicat?
Donques se veirie obligat a hèr-se enlà non solet des òmes, tau que se passe ara, senon tanben de Crist.
Pr'amor que damb eth sòn crim non solet s'aurie suslheuat contra era gent, senon madeish contra era Glèisa de Crist.
En sens estricte, aquerò que ja se passe ara, plan que òc, encara que non se proclame, e era consciéncia deth criminau d'aué plan soent arribe a un tracte damb era madeisha: "è panat, ditz, mès que non vau contra era Glèisa, que non sò enemic de Crist"; aquerò ei çò que ditz eth criminau des nòsti dies, tant qu'en futur, quan era Glèisa vengue a ocupar eth lòc der Estat, li serà de mau hèr dider-se es madeishes causes, senon ei que remisque era totalitat dera Glèisa en mon sancer: "Toti, se diderie, son enganhadi, toti van peth mau camin, toti formen partida d'ua Glèisa faussa; solet jo, assassin e panaire, encarni era justa Glèisa crestiana".
Mès dider- se aquerò qu'ei plan dificil, presupause condicions excepcionaus, circonstàncies que non son comunes.
De un aute costat, fixatz-vos ara en punt d'enguarda dera pròpia Glèisa sus eth crim: dilhèu non li calerie hèr-se enlà deth punt d'enguarda dominant ena actualitat, qu'ei practicaments pagan, e, en tot deishar de cornèr era idia dera amputacion mecanica deth membre contaminat, tau que se hè aué en dia entà preservar era societat, transformar-la, d'ua manèra complèta e vertadèra, en ua idia centrada ena renaishença der òme, ena sua resurrecion e sauvacion?
A veir, qué ei tot aquerò?
Un aute viatge m'è perdut, l'interrompec Miusov; un aute viatge se tracte d'un sòmni.
Quauquarren sense forma, que non i a qu'ac comprene.
Que parlatz vos d'excomunicacion.
A quina excomunicacion vos referitz?
Supausi que vos, Ivan Fiódorovich, simplaments vos divertitz.
E com ei açò, se se pòt saber?, preguntèc Miusov damb pertusant curiosèr.
Veiratz, comencèc eth starets.
Totes aguestes condemnacions a trabalhs forçadi, damb castigs corporaus prealables, non corregissen ad arrés e, çò de mès important, non espaurissen a cap criminau, e eth nombre de crims non solet non amendrís, senon que, a mida que se passe eth temps, aumente.
Que seratz d'acòrd en aquerò.
E se passe qu'era societat, d'aguesta manèra, se trape totauments desprotegida, pr'amor que, encara qu'eth membre dolent sigue amputat mecanicaments, despatriat e desseparat dera nòsta vista, eth sòn lòc l'ocuparà de seguit un aute criminau, se non son dus.
Se i a bèra causa que protegisque ara societat, autanplan en nòste temps, e que pòt corregir ath pròpi criminau, en tot hèr d'eth un aute òme, qu'ei solet era lei de Crist, que se manifèste en coneishement dera pròpia consciéncia.
Solet dempús d'auèr acceptat era sua colpa coma hilh dera societat de Crist, ei a díder, dera Glèisa, eth delinqüent aquerís atau consciéncia dera sua colpa dauant dera societat madeisha, ei a díder, dauant era Glèisa.
Atau donc, solet dauant era Glèisa ei capable eth criminau contemporanèu d'assumir era sua colpa, non atau dauant er Estat.
Qu'ei per aquerò que s'es tribunaus apertenessen ara societat, entenuda coma Glèisa, aguesta saberie dempús a qui lheuar era excomunicacion e acuélher de nau en sòn sen. En cambi, ara, era Glèisa coma que non dispause de cap tribunau efectiu e non tie un aute recurs qu'era condemnacion morau, renóncie ath puniment efectiu deth delinqüent.
Non l'excomunique, senon que se limite a persutar enes sues exortacions paternaus.
Qu'ei mès, s'esfòrce, autanplan, a mantier damb eth delinqüent era plia comunion eclesiastica: l'admet enes oficis divini e enes santi sacraments, li hè caritat e lo tracte coma a un captiu, mès que coma un delinqüent.
E qué serie deth criminau, ò, Senhor!, s'era societat crestiana, çò ei, era Glèisa, lo refusèsse dera madeisha manèra que lo refuse e lo dessepare era societat civil?
Qué se passarie s'era Glèisa lo punisse damb era excomunicacion de forma immediata, cada còp qu'era lei estatau li botèsse un castig?
Que non poirie auer màger desesperacion, aumens entath criminau rus, pr'amor qu'es criminaus russi encara sauven era fe.
Alavetz, qué se sap un, se se poirie passar quauquarren terrible, dilhèu se perderie era fe en desesperat còr deth criminau, e alavetz qué?
Mès era Glèisa tau que mair doça e amorosa, renóncie ath castig efectiu, pr'amor qu'autaplan sens eth sòn puniment be qu'a pro castig eth condamnat pera justícia estatau, e ei de besonh que quauquarrés age pietat d'eth.
Mès era rason principau dera sua renóncia s'està en qué era justícia eclesiastica ei era soleta qu'amie en se era vertat e, per tant, non pòt vier en compromisi temporaus, qu'afècten ara sua esséncia e ara sua morau, damb cap auta sòrta de justícia.
En aguest terren qu'ei impossible entrar en transaccions.
Eth criminau estrangèr, sivans diden, lèu jamès se n'empenaís, pr'amor que quitament es mès modèrnes teories avalisen era idia de qué eth sòn crim non ei tau crim, senon solet un acte de revòuta contra ua fòrça que lo sarre injustaments.
Atau donc, tot se passe sense era mendre compassion dera Glèisa, pr'amor qu'en fòrça ocasions aquiu delà ja ne tansevolh existís era Glèisa, e solet i demoren gleisèrs e temples sumptuosi, mès es glèises coma taus, hè ja temps que s'esfòrcen per pujar dès era espècia inferiora, coma Glèisa, ena espècia superiora, coma Estat, entà desparéisher completaments en aguest.
Atau semble que se passe, aumens, en tèrres luteranes.
Per çò que tanh a Roma, hè ja mil ans que se proclamèc er Estat en sòrta dera Glèisa.
Per aquerò, eth pròpi criminau ja non se reconeish coma membre dera Glèisa e, en èster excomunicat, què ena desesperacion.
E, se torne ena societat, ac hè soent damb tau òdi qu'era pròpia societat semble hèr-lo enlà deth sòn sen. Jutjatz vosati se com pòt acabar aquerò.
En fòrça casi, se diderie que se passe madeish entre nosati; mès qu'ei que, ath delà des tribunaus competenti, en nòste país i é tanben era Glèisa, que jamès trinque era comunicacion damb eth criminau, que lo contunhe vedent tau qu'a un hilh estimat; mès, sustot, existís madeish e contunhe eth tribunau dera Glèisa, que, encara qu'ena actualitat sigue inactivat, viu entath futur, aumens coma un sòmni, e ei reconeishut sens dobte peth pròpi criminau, gràcies ar instint dera sua amna.
Que tanben ei corrècte çò que se vie de díder aciu, en sens de qué, s'actuèsse efectiuaments eth tribulanu dera Glèisa, e ac hesse damb tota era sua fòrça, ei a díder, se tota era societat se convertisse en Glèisa e solet en Glèisa, alavetz non solet eth tribunau eclesiastic influirie ena correccion deth criminau tau que jamès ac hè ena actualitat, senon que, plan probablaments, es madeishi crims amendririen en ua proporcion estonanta.
Ath delà, sens cap de dobte, en fòrça casi era Glèisa serie capabla de compréner ath futur criminau e compréner ath futur crim d'ua manèra totafèt desparièra der actuau, e saberie recuperar ar excomunicat, avertir ath malintencionat e regenar ath queigut.
Qu'ei vertat, arric eth starets, qu'ena actualitat era societat crestiana non ei encara premanida e se tie solet sus es sèt òmes justi; mès, pr'amor qu'eth sòn nombre non amendrís, se manten indestructible, ara demora dera sua plia conversion de societat, entenuda encara coma associacion lèu pagana, en Glèisa unenca, universau e sobeirana.
Qu'atau sigue!, qu'atau sigue!, aumens tath finau des sègles, donques qu'ei destinat a complir-se!
E non mos cau ablasigar en tot pensar en tempsi e tèrmes, pr'amor qu'eth secret des tempsi e es tèrmes se trape ena sabença de Diu, ena sua prevision e en sòn amor.
E aquerò que sivans eth calcul der òme pòt èster encara plan aluenhat, sivans era predestinacion divina pòt èster ena vesilha dera sua aparicion, ara pòrta.
Atau sigue, atau sigue.
Atau sigue!, atau sigue!
Assentic eth pair Paisi, en ton reverent e sevèr.
Qué ei çò que vos semble tant estranh?, demanèc damb suenh eth pair Iosif.
E tot aquerò, a qué vie ara, reauments?, sorrisclèc Miusov en tot petar, còp sec.
Que s'elimine er Estat ena tèrra e era Glèisa se quilhe ath rangue d'Estat!
Aquerò ja non ei que sigue ultramontanisme, qu'ei archiultramontanisme!
Ne solet ath papa Gregòri VII l'aurie passat peth cervèth ua causa atau!
Qu'ac interpretaz just ath revés!, didec severaments eth pair Paisi.
Que non se tracte de qué era Glèisa se convertisque en Estat, entenetz-ac ben.
Aquerò ei Roma e eth sòn sòmni.
Qu'ei era tresau temptacion deth diable!
Ath contrari, qu'ei er Estat que se transforme en Glèisa, eth que s'ennautís entà convertir-se en Glèisa e ac hè en tota era tèrra, quauquarren que s'opause completaments ar ultramontanisme, a Roma e ara interpretacion que vos auetz hèt; qu'ei arren mens qu'era grana mission qu'ei destinada era ortodòxia ena tèrra.
En Orient que començarà a lúder aguesta estela.
Miusov que sauvaue un silenci solemne.
Tota era sua figura miralhaue un sentiment de dignitat desacostumat.
Un arridolet de capinauta condescendéncia se diboishèc enes sòns pòts.
Aliosha campaue tot çò que se passaue damb eth còr desbocat.
Tota aquera convèrsa l'auie esmoigut prigondaments.
Guardèc per edart a Rakitin: contunhaue quiet ath cant dera pòrta, escotant e guardant atentiuaments, encara qu'auie ajocat es uelhs.
Mès, peth viu vigor des sues caròles, Aliosha endonvièc que Rakitin ère, aparentaments, non mens esmoigut qu'eth; sabie se per qué ère esmoigut.
Permetetz-me que vos raconda ua petita anecdòta, senhors, didec de suspresa Miusov, capinaut, damb evidenta distincion.
En Paris, beri ans a, pòc dempús deth còp d'Estat de deseme, pendent ua visita a un coneishut, un òme de grana importància e membre alavetz deth govèrn, auí era ocasion de trapar en çò de sòn a un personatge plan curiós.
Aqueth individú qu'ère ua sòrta de detectiu o, mèsalèu, quauquarren atau coma eth patron de tot un equip d'investigadors politics; en aguesta sòrta de causes auie un cargue pro influent.
En tot profitar era escadença e ahiscat per un extraordinari curiosèr, me botè a parlar damb eth; coma que non auie acodit aquiu en qualitat d'amic, senon coma foncionari subaltèrn encargat de presentar cèrt infòrme, en veir, pera sua part, eth tracte que me prodigaue eth sòn superior, m'aunorèc damb ua relatiua franquesa; plan que òc, solet enquia un cèrt punt: ei a díder, mès que franc se mostrèc cortés, tau qu'ac saben hèr es francesi, mès que mès en veir en jo a un estrangèr.
Mès jo que lo comprení perfèctaments.
Se parlèc des socialistes revolucionaris, qu'alavetz, sigue dit de passa, se les perseguie.
Deishant de cornèr era esséncia dera convèrsa, rebrembarè solet ua plan curiosa observacion que se l'escapèc còp sec ad aqueth senhor: "en realitat, a nosati, didec, toti aguesti socialistes, anarquistes, atèus e revolucionaris non mos hèn bric de pòur; les susvelham e èm ath pas de toti es sòns anaments.
Mès que i a entre eri, encara que son pògui, quauqui individús peculiari: se tracte d'aqueri que cren en Diu, que son crestians, e, ath madeish temps, son socialistes.
Aguesti que mos hèn mès pòur qu'era rèsta, qu'ei ua gent redobtabla!
Es socialistes crestians son mès a crànher qu'es socialistes atèus".
Aqueres paraules ja alavetz m'estonèren, mès ara, aciu entre vosati, senhors, que m'an vengut entath cap…
Alavetz, mo'les aplicatz a nosati e vedetz en nosati a uns socialistes?, preguntèc sense mès preambuls, eth pair Paisi.
Mès abantes que Piotr Aleksandrovich auesse podut respóner, se dauric era pòrta e entrèc Dmitri Fiódorovich, qu'arribaue damb fòrça retard.
Era vertat ei que ja ne tansevolhe lo demorauen, e era sua sobta aparicion costèc, ara prumeria, enquia e tot ua cèrta suspresa.
QUÈ VIUERÀ UN ÒME COMA AGUEST?
Dmitri Fiódorovich ère un joen de vint-e-ueit ans, d'estatura mejana e ròstre agradiu, encara qu'aparentaue pro mès ans des qu'auie.
Qu'ère musculós, s'endonviaue en eth ua notabla fòrça fisica; ça que la, era sua expression ère un shinhau malautissa.
Qu'auie eth ròstre amagrit, damb es caròles en.honsades, d'un ton auriò-lillà que li balhaue un aspècte malsan.
Es sòns uelhs escurs, pro grani, guardauen d'ua forma exorbitada, encara qu'aparentaments damb fèrma obstinacion, mès tanben damb cèrta vaguetat.
Autanplan quan se botaue nerviós e parlaue damb irritacion, era sua guardada non venguie de someter-se ath sòn estat d'animositat e exprimie ua causa desparièra, qu'a viatges non se corresponie en absolut damb era situacion reau.
D'auti, en tot veir enes sòns uelhs ua expression cogitosa e ombriua, de còps se demorauen estonadi damb era sua riseta sobta, testimòni des sòns pensaments alègres e juvenils que li venguien entath cap ath madeish moment que guardaue de manèra tan lugubra.
En tot cas, se comprenie qu'en aqueri moments eth sòn ròstre presentèsse aquera mina malautissa: toti se'n sabien de prumèra man o auien auut notícia dera vida desordenada e "rambalhaira" que s'auie balhat enes darrèri tempsi, dera madeisha manèra que toti n'èren conscienti dera extraordinària exasperacion qu'auie arribat enes sues discussions damb sa pair per ahèrs de sòs.
Pera ciutat se didien ja bères causa sus aquerò.
Certanaments, ère de natura airosa, "de gèni abrupte e desparièr", tau qu'auie dit d'eth, damb fòrça capitada, eth nòste jutge de patz, Semion Ivanovich Kachalnikov, en ua reünion.
Dmitri Fiódorovich se presentèc impecablaments vestit, tau qu'un dandi, damb era levita cordada, gants neres e chapèu de copa ena man.
Coma oficiau nauèth passat ara resèrva, ludie mostacha e encara se hège era barba.
Es peus de color castanh escur, les amiaue cuerts e pientadi entà dauant enes possi.
Caminaue damb pas decidit, a granes camalhardades, ara manèra militara.
S'arturèc un moment en lumedar e, dempús d'aubirar damb era sua guardada a toti es presents, se dirigic entath starets, en tot dedusir qu'eth ère er anfitrion.
S'inclinèc prigondaments d'auant d'eth e li demanèc era sua benediccion.
Eth starets, en tot lheuar-se leugèramants, lo benedic; Dmitri Fiódorovich li punèc respectuosaments era man e, damb ua agitacion non abituau, lèu irritat, didec:
Ajatz era generositat de perdonar-me per auer-vos hèt demorar tant.
Mès eth vailet Smerdiakov, que m'a enviat eth mèn pair, dauant des mies tu per tu demanes sus era ora, que m'a responut en dues escadences, en un ton indobtable, que s'auie fixat entara ua.
E just ara me'n sabi, de ressabuda…
Vos sò enòrmaments arregraït, que non podie èster de ua auta manèra pera vòsta bontat.
Dempús d'aguesta braca responsa, Dmitri Fiódorovich s'inclinèc de nau, se virèc ara seguida entath sòn batiushka e hec dauant sòn ua auta reveréncia madeish de respectuosa e prigonda.
Qu'ère evident que se tractaue d'ua reveréncia premeditada, e premeditada damb sinceritat, en tot considerar qu'ère era sua obligacion hèr veir d'aguesta sòrta eth sòn respècte e es sues bones intencions.
Encara que lo cuelhec de suspresa, Fiódor Pávlovich non se tardèc a respóner ara sua manèra: entà balhar replica ara reveréncia de Dmitri Fiódorovich, se lheuèc damb fòrça deth sòn fautulh e li responec damb ua auta inclinacion non mens prigonda.
Eth sòn ròstre cuelhec de seguit ua expression grèu e impausanta, que li balhaue, ça que la, un aspècte decididaments pervèrs.
Ara seguida, sense díder paraula, dempús de saludar damb ua inclinacion generau ara rèsta des assistents, Dmitri Fiódorovich s'apressèc ara hièstra damb es sues energiques calamades, se seiguec en solet sèti que restaue liure, ath costat deth pair Paisi, e, en tot tier eth còs entà dauant, se dispausèc a escotar era continuacion dera convèrsa qu'auie interromput damb era sua aparicion.
Era entrada de Dmitri Fiódorovich non auie ocupat qu'un parelh de menutes, e era convèrsa li calie contunhar.
Mès, en aguest cas, Piotr Aleksandrovich non considerèc de besonh balhar ua responsa ara apressanta e lèu airosa pregunta deth pair Paisi.
Permetetz-me que me sauva era mia pensada sus aguest tèma, didec damb cèrta negligéncia mondana.
Se tracte, totun, d'un ahèr complicat.
Guardatz se com se n'arrís de nosati Ivan Fiódorovich: dilhèu tanben eth a quauquarren a condar sus er ahèr.
Demanatz-l'ac ada eth.
Que non ei arren d'especiau, exceptat d'ua petita observacion, didec de seguit Ivan Fiódorovich.
Se tracte de qué eth liberalisme europèu, en generau, e autaplan eth nòste diletantisme liberau rus, hè dejà temps que confonen soent es objectius finaus deth socialisme damb es deth cristianisme.
Aguesta plan mala conclusion ei, plan que òc, ua tralha caracteristica.
Per çò d'aute, se passe que non son solet es liberaus e es diletanti que confonen eth socialisme e eth cristianisme, senon tanben, en fòrça casi, es gendarmes; es gendarmes estrangèrs, plan.
Era sua anecdòta parisina qu'ei plan significatiua, Piotr Aleksandrovich.
Persuti que se me permete, en generau, evitar aguest tèma, soslinhèc Piotr Aleksandrovich; en sòrta d'açò vos condarè, senhors, ua auta anecdòta sus eth pròpi Ivan Fiódorovich, autant interessanta que significatiua.
Ivan Fiódorovich higec, entre parentèsi, que tota era lei naturau se redusís ad açò, de manèra que, se treiguem ara umanitat era sua fe ena immortalitat, non solet se secarà en era er amor de forma immediata, senon tanben, de passa, tota era fòrça viua capabla de prolongar era vida ena tèrra.
Qu'ei mès, en tau cas, ja arren serie immorau, tot que serie permetut, enquia e tot era antropofàgia.
Mès aquerò que non ei tot: venguec d'afirmar que, en cada individú, coma, per exemple, quinsevolh de nosati ara, que non credesse en Diu ne ena sua pròpia immortalitat, era lei morau dera natura li calerie cambiar-se de seguit en un sens completaments opausat ath dera lei anteriora, ath dera lei religiosa, e qu'er egoïsme, en arribar autaplan en crim, non solet li calerie èster permetut, senon que s'aurie d'acceptar coma ua gessuda inevitabla, era mès rasonabla e pòc mens qu'era mès nòbla entà quinsevolh que se trapèsse en aguesta situacion.
A compdar d'aguesta paradòxa pòden jutjar, senhors, tot aquerò qu'eth nòste estimat Ivan Fiódorovich, individú excentric e aimant de paradòxes, l'a semblat a ben proclamar e dilhèu se prepause contunhar proclamant.
Permetetz-me, sorrisclèc de seguit, de ressabuda, Dmitri Fiódorovich, sabi pas s'ac è comprenut ben: "eth crim non solet deuerie èster permetut, senon que mos calerie acceptar-lo coma ua gessuda inevitabla e era mès rasonabla entara situacion de quinsevolh atèu".
Non ei atau?
Exactaments, didec eth pair Paisi.
Ac tierè en compde.
Toti lo guardèren damb curiosèr.
Òc, qu'ei çò qu'è afirmat.
Que non i a vertut se non i a immortalitat.
Erós vos s'atau ac credetz, s'ei que non sigatz ja un malerós!
Per qué malerós?, Ivan Fiódorovich arric.
Dilhèu auetz rason!…
Fiódorovich d'ua forma estranha, en tot rogir-se de pic.
Non ac auetz dit de trufaria, aquerò qu'ei vertat.
Aguesta idia encara non a estat resolvuda ath vòste laguens e vos tormente eth còr.
Peth moment, tanben vos vos recreatz ena vòsta desesperacion: damb articles de jornaus, damb discussions mondanes, non credent ena vòsta pròpia dialectica e arrident-vos de vos madeish, damb dolor deth vòste còr…
Vos que non auetz encara resolvut aguesta qüestion, per açò eth vòste prigond amarum, pr'amor que demanatz inevitablaments ua solucion…
Mès i aurie solucion en mèn cas?
Ua solucion positiua?, contunhèc preguntant estranhaments Ivan Fiódorovich, sens deishar de uelh ath starets damb un arridolet inexplicable.
Se non admetetz aguesta solucion positiua, tanpòc auratz, en quinsevolh cas, ua solucion negatiua: vos qu'ètz conscient d'aguesta propietat deth vòste còr.
D'aciu eth vòste crebacòr.
Mès arregraïtz ath Creador que vos age balhat un còr de nautada, capable de tormentar-se damb ua tau tribulacion, de "calar era guardada enes causes de naut e cercar es causes de naut, pr'amor qu'era nòsta ciutadania ei enes cèus".
Volgue Diu qu'eth vòste còr trape era responsa tant que vos estatz ena tèrra, e qu'eth Senhor benedisque es vòsti camins!
Eth starets lheuèc era man, e ja anaue, dès eth sòn sèti, a senhar a Ivan Fiódorovich.
Mès aguest se lheuèc de còp, s'apressèc ada eth, recebec era sua benediccion e, dempús de punar-li era man, tornèc entath sòn sèti en silenci.
Eth sòn aspècte qu'ère fèrm e seriós.
Aguesta accion, tau que tota era convèrsa anteriora damb eth starets, qu'arrés aurie demorat d'Ivan Fiódorovich, estonèc a toti es presents per çò qu'auie d'enigmatic e autanplan solemne, de sòrta que toti se demorèren caradi pendent ua estona, e ena cara d'Aliosha se miralhèc eth terror.
Mès Miusov, de ressabuda, rufèc era esquia, e en aguest madeish instant Fiódor Pávlovich se calèc de pès en un bot.
Plan sant e divin starets!, sorrisclèc en tot senhalar a Ivan Fiódorovich.
Aguest qu'ei eth mèn hilh, carn dera mia carn, plan estimada carn mia!
Qu'ei eth mèn plan reverent, entà didè'c atau, Karl Moor, tant qu'eth hilh que ven d'arribar, Dmitri Fiódorovich, contra eth quau cèrqui en vos justícia, qu'ei eth plan irreverent Franz Moor, ambdús de Es Bandids, de Schiller; per çò que tanh a jo, en aguest cas, jo que dilhèu sò ja eth Regierender Graf von Moor.
Jutjatz-mos e sauvatz-mos!
Non solet auem besonh des vòstes pregàries, senon tanben des vòstes profecies.
Deishatz de parlar tau qu'un yurodivy e non comencetz a ofensar as vòsti, responec eth starets damb votz fèbla, aflaquida.
Que s'anaue espisant visiblaments a mida que se passaue eth temps e ère evident que ja se demoraue sense fòrces.
Qu'ei era indigna comèdia que ja pressentia de camin entà aciu!, sorrisclèc indignat Dmitri Fiódorovich, en tot lheuar-se tanben deth sòn sèti.
Desencusatz- me, reverend pair, se dirigic ath starets, que sò un òme sense estudis e ne tansevolhe me'n sabi se quin tractament me cau balhar-vos, mès que vos an enganhat, auetz estat massa brave en perméter que mos amassèssem aciu.
Era soleta causa que cèrque eth mèn pair qu'ei un escandal, eth que saberà eth perqué.
Tostemp se'n sap de çò qu'amie entre mans.
Encara que me semble que ja sai se qué vò…
Toti m'acusen, toti!, sorrisclèc ath sòn torn Fiódor Pávlovich.
Enquia e tot Piotr Aleksandrovich m'acuse.
M'a acusat, Piotr Aleksandrovich, m'a acusat!, didec en tot virar-se de pic entà Miusov, encara qu'aguest non auie cap intencion d'interromper-lo.
M'acusen d'auer-me sauvat en ua bòta es sòs des mèns hilhs e d'auer-lo-me apropiat tot, enquiath darrèr roble; mès, permetetz-me, entà qué son es tribunaus?
Ja vos calcularàn aquiu, Dmitri Fiódorovich, damb es vòsti pròpis recebuts, cartes e contractes, guairi sòs auietz, guairi ne despeneretz e guairi vo'n demore!
Per qué vos abstenetz Piotr Aleksandrovich d'eméter un judici?
Dmitri Fiódorovich que non ei un estranh entada eth.
Se passe que toti son contra jo, mès qu'ei Dmitri Fiódorovich, en resumit, que me deu sòs a jo, e non ua quantitat quinsevolha, senon diuèrsi milèrs de robles, e è es documents qu'atau ac demòstren.
Tota era ciutat parle sense resèrva des sues tantarres!
E a on siguec abantes servint, ena armada, pagaue enquia mil e dus mil robles entà seduir a aunèstes puncéles; aquerò, Dmitri Fiódorovich, ac sabi peth menut, enquias detalhs mès secrets, e ac demostrarè…
Plan sant pair, credetz-me: conquistèc ara mès nòbla des puncèles, d'ua casa distinguida, damb recursi, era hilha deth sòn ancian capmèstre, un valent coronèl damb ua trajectòria irreprochabla, qu'amiaue en còth era Ordre de Santa Ana coronada d'espades; comprometèc ad aquera gojata en tot demanar-li era man, e ara aguesta joena, era sua nòvia, que s'a demorat orfanèla, ei ena nòsta ciutat, e eth, dauant d'era, freqüente a ua seductritz locau.
E, encara qu'aguesta seductritz a viscut junhuda, entà didè'c atau, en maridatge civil a un òme respectable, qu'a un caractèr independent, ei ua fortalesa inexpugnabla entà toti, madeish qu'ua esposa legitima, pr'amor qu'ei ua hemna vertuosa…
Òc, santi pairs, ei ua hemna vertuosa!
Mès Dmitri Fiódorovich sage de daurir aguesta fortalesa damb ua clau d'aur, e ei per aquerò qu'ara s'encoratge damb jo e me vò treir es sòs; que ja pòrte degalhadi milèrs de robles damb aguesta seductritz.
Per aquerò, non hè que demanar sòs a totes ores, e a qui cren que les ac demane, per cèrt?
Ac digui o non ac digui, Mitia?
A carar!, sorrisclèc Dmitri Fiódorovich.
Demoratz a qué jo partisca; non gausetz, ena mia preséncia, tacar eth nòm d'ua plan nòbla puncèla…
Eth mèr hèt de que gausètz a nomentar-la que ja ei ua vergonha entada era.
Non ac permeti!
S'acaloraue.
Mitia, Mitia!, sorrisclèc, damb es nèrvis a flor de pèth, en tot esforçar-se a vessar bèra lèrma, Fiódor Pávlovich.
E era benediccion pairau, qué?
Se te maudigui, qué se passarie alavetz?
Desvergonhat e ipocrita!, rugic enforismat Dmitri Fiódorovich.
Que l'ac ditz a sa pair, a sa pair!
Qué harà damb es auti?
Donques ben, hè tres setmanes, en ua tauèrna, eth nòste Dmitri Fiódorovich l'agarrèc dera barba, l'arrosseguéc entath carrèr e aquiu madeish, dauant de toti, li fotèc ua repassada, e solet pr'amor qu'aguest òme interven coma empoderat secret mèn en un des mèns ahèrs.
Qu'ei tot mentida!
Peth dehòra que semble vertat, mès peth laguens qu'ei mentida!, Dmitri Fiódorovich tremolaue de ràbia, Batiushka!
Que non justifiqui era mia conducta; ei mès, ac conhèssi publicaments: que me comportè tau qu'ua bèstia damb aqueth capitan e ara me planhi e me mensprèdi pera mia colèra brutau.
Mès aguest capitan sòn, eth sòn empoderat, qu'auie anat a veir ad aguesta senhora que vos cridatz seductriz e l'auie prepausat en nòm vòste, que cuelhesse ues letres de cambi, per jo acceptades, qu'auetz en vòste poder, e que damb aguestes letres actuèsse contra jo, entà hèr-me embarrar ena preson se jo contunhaua persutant en qué vos me rendéssetz compde des mies propietats.
E ara me repotegatz que jo aja ua debilitat per aguesta senhora, quan auetz estat vos madeish qu'auetz balhat instruccions entà que me bote un param!
Mès s'ei qu'era ac conde ena cara, s'a jo m'ac a condat era madeisha, en tot arrir-se'n de vos!
Se vos me voletz amiar entara preson ei pr'amor de qué auetz gelosia de jo, pr'amor que vos madeish auetz començat a hestejar ad aguesta hemna, e aquerò tanben ac sabi jo, e tanben a estat era que se n'a arrit, escotatz-me ben, era que se n'a arrit de vos tant qu'ac condaue.
Aciu que l'auetz, santi varons!, aciu qu'auetz ar òme, ath pair que repotègue ath hilh depravat!
Perdonatz-me era mia colèra, senhors testimònis, mès que jo ja pressentia qu'aguest vielh astut les auie convocat entà formar un escadal.
Jo qu'auia vengut a perdonar se m'auesse estenut era man, a perdonar e a demanar perdon!
Mès, coma en aguest madeish instant m'a ofensat, non solet a jo, senon tanben ara mès nòble des puncèles, qu'eth sòn nòm non gausi a prononciar en van pera veneracion que senti per era, que sò decidit a desmascar, publicaments, tot eth sòn jòc, encara que se tracte de ma pair!
Que non podec contunhar.
Es uelhs li ludien, li tardaue d'alendar.
Mès que toti ena cèla èren esmoigudi.
Toti, exceptat deth starets, se lheuèren nerviosi des sòns sètis.
Es pairs ieromonges guardauen damb mina sevèra, mès se demorauen enquia qu'eth starets amuishèsse era sua volentat.
Eth que contunhaue seigut, plan palle, encara que non pera emocion, senon per tòrt dera sua feblesa malautissa.
Un arridolet implorant li miralhaue es pòts; plan de quan en quan lheuaue era man, damb er in de padegar as furiosi, e, sens dobte, un solet gèst sòn qu'auirie estat pro entà interrómper era scèna; mès que semblaue qu s'estèsse en tot demorar quauquarren, e guardaue atentiuaments, tau que se desirèsse compréner bèra causa mès, tau que se non venguesse d'explicar-se deth tot quauque ahèr.
A tot darrèr, Piotr Aleksandrovich Miusov se sentec definitiuaments umiliat e aclapat.
Der escandal que ven de passar toti n'auem eth tòrt!, didec damb veeméncia.
Mès eth cas ei que non m'imaginaua jo ua causa atau en vier enquia aciu, per mès que me'n sabessa damb qui me les auia de veir…
Reverend pair, credetz-me, jo non coneishia toti es detalhs que s'an mostrat aciu, non volia creir en eri e ara me'n sabi per prumèr viatge…
Eth pair que tie gelosia deth hilh per tòrt d'ua hemna indecenta e se confabule damb aguesta tarasca entà calar ath hilh ena preson…
E me hèn vier aciu damb ua tau companhia…
Que m'an enganhat, voi que demore clar que m'an enganhat deth tot…
Dmitri Fiódorovich!, sorrisclèc, damb ua votz que non se retiraue ara sua, Fiódor Pávlovich.
Se non siguesse pr'amor qu'ètz vos hilh mèn, en aguest madeish instant vos afrontaue en düel…a pistolet, a ua distància de tres passi…
Aganchats en mocador!
Aganchats en mocador!, acabèc, en tot balhar còps en solèr damb es dus pès.
Que i a moments qu'es vielhs mentidèrs, que s'an passat tota era vida hènt comèdia, simulen enquia tau punt que vertadèraments tremòlen e ploren d'emocion, encara qu'autaplan en aguesti instants (o a penes ua segonda dempús) poirien gasulhar-se ada eri madeishi: "que sò en tot mentir, vielh desvergonhat; en aguest moment contuhes actuant, a maugrat de tota era tua "sagrada" colèra e dera tua "sagrada" menuta d'ira".
E jo que me pensaua…
Jo que me pensaua… didec en votz baisha, en tot sajar de tier-se, que tornaua ena mia tèrra natau damb er àngel dera mia amna entà tier compde d'aguest òme ena sua vielhesa, e me trapi a un luxuriós libertin e a un vil comediant!
A düel!, tornèc a idolar eth vielh, en tot rogir-se e lançant saliua en cada paraula.
E per çò que tanh a vos, Piotr Aleksandrovich Miusov, sabetz, senhor, qu'ei possible que non age auut jamès ena sua familha hemna mès digna e aunorada… ac entenetz?, aunorada!…
E vos, Dmitri Fiódorovich, auetz escambiat ara vòsta nòvia, precisaments, per aguesta "tarasca", de sòrta que vos madeish auetz creigut qu'era vòsta pròpia nòvia non vos arribe ne ara sòla des vòstes sabates, ja vedetz se com ei aguesta tarasca!
Qu'ei ua vergonha!, petèc còp sec eth pair Iosif.
Ua vergonha, ua grana vergonha!
Sorrisclèc de pic Kalganov, damb votz d'adolescent, tremolosa pera emocion, en tot botar-se tot rogit; enquia alavetz non auie badat boca.
Entà qué viuerà un òme coma aguest?, bramèc sordaments Dmitri Fiódorovich, ath ras d'un atac de furia, en tot quilhar es espatles d'ua manèra extraordinària, lèu coma s'acorbaishèsse.
Non, didetz-me, dilhèu s'a de consentir que contunhe desonorant era tèrra damb era sua preséncia?
Recorrec damb era guardada a toti es presents, tant que senhalaue ath vielh damb era man.
Ja entenetz, ja entenetz ath parricida, monges, didec Fiódor Pávlovich, en tot respóner ath pair Iosif.
Ua vergonha, didíetz vos?
Aciu qu'auetz era responsa!
Qué ei ua vergonha?
Aguesta "tarasca", aguesta "hemna indecenta", probablaments sigue mès santa que vosati madeishi, senhors ieromonges que cèrcatz era vòsta sauvacion!
Qu'ei possible que patisse ua queiguda ena sua joenesa, constrenhuda per ambient, mès era "a estimat fòrça", e ara qu'estimaue fòrça tanben Crist la perdonèc…
Iosif, qu'auie perdut era paciéncia.
Òc, per un amor coma aguest, per aguest madeish amor, monges, per aguest!
Vosati vos sauvatz aciu a basa de caulets e vos pensatz qu'ètz uns òmes justi!
Minjatz gòbis, un gòbi petit cada dia, e vos pensatz crompar a Diu damb gòbis!
Qu'ei intolerable, qu'ei intolerable!
S'entenie ena cèla per toti es cornèrs.
Mès aguesta scèna que resultaue escandalosa, se veiguec copada d'ua manèra non demorada.
Eth starets, còp sec, se lheuèc deth sòn sèti.
Lèu totauments estalamordit de pòur per eth e per toti, Aliosha s'esdeguèc, totun, a tier-lo d'un braç.
Eth starets hec uns passi entà Dmitri Fiódorovich e, en vier ara sua nautada, se calèc de jolhs dauant sòn.
Aliosha se pensèc per un moment qu'auie queigut de debilitat, mès que non se tractaue d'aquerò.
Un còp de jolhs, se prosternèc as pès de Dmitri Fiódorovich, en ua reveréncia redona, mercada, deliberada, en tot heregar autanplan eth solèr damb eth sòn cap.
Aliosha ère tan perplèx que non siguec capable ne tansevolhe d'ajudar-lo quan comencèc a lheuar-se.
Un fèble arridolet miralhaue a penes es pòts deth starets.
Perdonatz, perdonatz toti!, didie, a mida que hège reveréncies a toti es sòns òstes.
Dmitri Fiódorovich s'estèc uns instants coma estabordit: aquera reveréncia as sòns pès, qué volie díder?
Fin finau sorrisclèc: "Ò!, Diu", e, en tot caperar-se era cara damb es mans, abandonèc ath mès córrer era abitacion.
Ath sòn darrèr, gesseren en grop es auti visitaires, tan desconcertadi que ne tansevolhe dideren adiu ne s'inclinèren dauant eth sòn anfitrion.
Solet es ieromonges s'apressèren de nau entada eth entà demanar-li era sua benediccion.
Per qué vos auetz prosternat as sòn pès?
Ei dlihèu ua sòrta d'emblèma?
Fiódor Pávlovich, que, per bèra rason, s'auie padegat de pic, sajaue de cuélher convèrsa, mès eth cas ei que non s'atrevie a dirigir-se entad arrés en particular.
En aguest moment toti abandonèren era encencha der ascetòri.
Jo que non sò responsable ne der espitau de malauts mentaus ne des lhòcos, responec de seguit Miusov, enforismat; totun, me vau a liurar dera vòsta companhia, Fiódor Pávlovich, e credetz-me que serà entà tostemp.
A on se deu trapar aguest monge d'abantes?
Mès "aguest monge", eth madeish que les auie convidat hège ua estona a minjar damb eth higumeno, non se hec a demorar.
S'amassèc damb es òstes en madeish moment qu'aguesti gessien dera cèla deth starets a trauèrs deth petit pòrge, tau que s'auesse estat en tot demorar-les tota era estona.
Ajatz era bontat, reverend pair, d'exprimir-li eth mèn prigond respècte ath pair higumeno e de tier-li desencuses en mèn nòm, en nòm de Miusov, a sa reveréncia, pr'amor que, per tòrt d'ues circonstàncies imprevistes, vengudes de ressabuda, non posqui, jos cap de concèpte, gaudir der aunor de formar partida deth sòn repaish, a maugrat deth mèn desir mès sincèr, li didec ath monge en ton airós, Piotr Aleksandrovich.
Mès s'ua des circonstàncies imprevistes… vau a èster jo!, gessec de pic Fiódor Pávlovich.
Escotatz, pair, se passe que Piotr Aleksandrovich non vò demorar-se damb jo; se non siguesse per aquerò, vierie de seguit.
E vierà; Piotr Aleksandrovich, ajatz era bontat de vier a veir ath pair higumeno… e bon apetit!
Sapiatz que sò jo que s'abstie, non vos.
En çò de mèn, en çò de mèn, a dinar en çò de mèn, qu'aciu non me'n senti capable, Piotr Aleksandrovich, estimat parent.
Que non sò eth vòste parent ne n'è estat jamès, miserable!
Ac è dit de bon voler entà her-vos enrabiar, pr'amor que non ne voletz saber arren deth nòste parentat; e aquerò que ne èm de parents, per mès que sagetz de dissimular.
Quan volgatz vos ac demòstri peth santorau.
A tu, Ivan Fiódorovich, ja t'enviarè es shivaus ara ora; que t'i pòs demorar tu tanben, se vòs.
Per çò qu'a vos, Piotr Aleksandrovich, encara que sigue solet per educacion, vos calerie presentar dauant eth pair higumeno: que cau demanar desencuses per çò de mau que mos auem portat.
Mès, vo n'anatz de vertat?
Non me mentitz?
Piotr Aleksandrovich, se com gausaria, dempús de çò que s'a passat!
Que m'è deishat portar!
E ath delà, que sò impressionat!
E avergonhat.
Senhors, n'a que tien eth còr d'Alexandre Magne, e n'a que lo tien de gosset casalèr.
Jo que l'è de gosset casalèr.
M'an intimidat!
Ben, dempús de parièra hujuda, e malerosaments ara ora deth repaish, qui s'avale es sausses deth monastèri?
Que me hè vergonha, non posqui, desencusatz-me.
S'auie arturat, perplèx, e seguic damb era guardada ath bofon a mida que s'anaue aluenhant.
Aguest se virèc e, en veir que Piotr Aleksandrovich ère per eth, li manèc un punet damb era man.
Fiódorovich.
Per qué non?
Ath delà, ager madeish eth higumeno me convidèc expressaments.
Encara que, aumens, mos calerà desencusar-mos per tot açò qu'auem hèt, e aclarir que non auem estat nosati… qué ne pensatz?
Òc, mos cau aclarir que non auem estat nosati.
Sonque mos mancarie que i siguesse sa pair!
Maudit repaish!
A tot darrèr i anèren toti.
Eth monge caraue e escotaue.
Peth camin, en tot trauessar eth petit bòsc, se limitèc a díder qu'eth pair higumeno hège ja fòrça estona que se demorau e que venguien damb mès de mieja ora de retard.
Arrés li responec.
Miusov campèc damb òdi a Ivan Fiódorovich.
VII.
Aliosha amièc ath sòn starets entath dormitòri e lo hec a sèir en lhet.
Se tractaue d'ua cramba plan petita, damb es mòbles qu'èren de besonh; eth lhet ère petit, de hèr, damb ua tela de feutre, a manèra de matalàs.
En un cornèr, ath cant des icònes, que i auie un cantussièr, damb ua crotz e un Evangèli ath dessús.
Eth starets s'en.honsèc en lhet, sense fòrces; es uelhs li ludien e alendaue damb dificultat.
Un còp seigut, se demorèc tanchant es vistons en Aliosha, tau que siguesse en tot meditar quauquarren.
Ve-te'n, estimat, ve-te'n; jo damb Porfiri que n'è pro; tu hè lèu.
Permetetz-me que me demora aciu, didec Aliosha damb votz suplicanta.
Aquiu que n'ès mès de besonh.
Aquiu non i a patz.
Mestraràs era taula e atau seràs util.
Se se lhèuen es dimònis, hè ua pregària.
E te cau saber, hilh mèn, (ath starets li shautaue cridar-lo atau), qu'en futur eth tòn sèti tanben estarà aquiu delà.
Rebremba es mies paraules, joen.
Tan lèu Diu dispause que balha era mia amna, ges deth monastèri.
Ve-te'n entà tostemp.
Aliosha s'estrementic.
Qué te cau?
Per ara, eth tòn sèti non ei aciu.
Te benedigui peth gran servici que renderàs en mon.
Encara ties fòrça tà peregrinar.
E te calerà maridar-te, plan.
T'ac calerà tier tot abantes d'entornar.
Que serà un prètzhèt gigant.
Mès de tu que non ne dobti, qu'ei per aquerò que t'envii a tu.
Crist ei damb tu.
Sauva-lo e eth te sauvarà a tu.
Descurbiràs un dolor immens, e en aguest dolor seràs erós.
Trebalha, trebalha sense pòsa.
Rebremba es mies paraules d'aguest dia, pr'amor que, encara qu'aguesta non sigue era nòsta darrèra conversacion, non solet es mèns dies, senon enquia es mies ores que son compdades.
De nau en ròstre d'Aliosha se reflectic ua fòrta emocion.
E ara se qué ties?, eth starets arric doçaments.
Qu'era gent mondana digue adiu damb lèrmes as sòns defuntadi; aciu nosati que mos alegram pes pairs que mos dèishen.
Mos alegram e pregam per eri.
Dèisha-me, donc.
Ve-te'n, e hè lèu.
Que te cau èster près des tòns frairs.
Mès non près d'un d'eri, senon de toti dus.
Eth starets lheuèc era man entà benedir-lo.
Que non auie discussion possibla, per mès qu'Aliosha desirèsse demorar-se.
L'aurie shautat qu'eth starets l'auesse dit bèra causa mès, e siguec a man de badar bocar, mès que non gausèc a formular era pregunta: qué auie volut hèr a veir damb aquera prigonda reveréncia dauant deth sòn frair Dmitri?
Se'n sabie que l'ac aurie explicat de boni talents, sense besonh de l'ac demanar, s'auesse estat possible.
Que non ère, donc, aguesta, era sua volentat.
Mès aquera reveréncia auie deishat a Aliosha estonat: credie cègaments qu'auie un sens amagat en aguest gèst.
Amagat e, dilhèu, terrible.
Quan gessec dera encencha deth ascetòri, dispausat a vier en monastèri abantes de qué comencèsse eth repaish damb eth higumeno (naturauments, eth que se limitarie a mestrar era taula), Aliosha s'arturèc, damb eth còr sarrat: li semblèc tornar a enténer es paraules qu'eth starets l'anonciaue era sua mòrt imminenta.
Çò que l'auie predit, e damb tanta precision, ath delà, li calie complir-se de forma inexorabla: Aliosha atau ac credie religiosaments.
Mès com podie demorar-se sens eth sòn starets, sens poder-lo veir, sens poder escotar-lo?
E eth a on anarie?
L'auie manat que non plorèsse e que deishèsse eth monastèri, Senhor!
Hège fòrça temps qu'Aliosha non experimentaue ua angónia parièra.
S'endralhèc lèu-lèu peth petit bòsc que s'estenie entre er ascetòri e eth monastèri e, sense fòrces entà tier aqueri pensaments que l'aclapauen d'aguesta manèra, se calèc a contemplar es pins centenaris que se lheuauen as dus costats deth caminòu.
Eth trajècte que non ère long, uns cinc cents passi coma molt; ad aguesta ora que non s'aurie de trapar ad arrés peth camin, mès còp sec, en prumèr marrèc deth camin, desnishèc a Rakitin.
Qu'ère en tot demorar a quauquarrés.
Me demoraues a jo?, preguntèc Aliosha en vier ath sòn costat.
Plan que òc.
Rakitin arric.
Veigui que hès lèu entà presentar-te dauant deth pair higumeno.
Ja'c sabi: qu'a convidadi.
Dès aqueth viatge que recebec ath bisbe e ath generau Pajatov, te'n brembes?, non auie tornat a balhar un repaish atau.
Jo que non i estarè, mès tu ve-te'n entà aquiu, te cau mestrar es sausses.
Ditz-me ua causa, Aleksei, se que vò díder aguest sòmni?
Aquerò ei çò que te volia demanar.
Quin sòmni?
Fiódorovich.
S'enquia e tot s'a hèt un còp ena tèsta!
Te referisses ath pair Zosima?
Òc, ath pair Zosima.
Ena tèsta?
A!, veigui que non m'è exprimit damb eth degut respècte…
A veir, se qué signifique aguest sòmni?
Non sai se qué signifique, Misha.
Ja sabia jo que non te balharie explicacions.
Segur que non se tracte d'arren important, a tot darrèr seràn es madeishes pegaries de tostemp.
Mès qu'a hèt eth numeret damb fòrça intencion.
Veiràs se com ara ne parlaràn d'aquerò a toti es santons dera ciutat e de seguit se correrà era votz per tota era província.
Ena mia pensada, eth vielh qu'a estat pro astut: que s'a flairat eth crim.
Era vòsta casa que putz.
Quin crim?
Qu'ère evident que Rakitin auie talents de condar quauquarren.
Ena vòsta familha, aquiu ei a on i aurà un crim.
Qu'aurà lòc entre es vòsti frairs e eth tòn opulent pair.
Per aquerò s'a balhat un còp ena tèsta eth pair Zosima: per s'un cas.
Dempús imagina-te que se passe quauquarren: "guarda, mès s'aquerò ja ac auie anonciat eth sant starets, ac auie profetizat".
Mès, quina forma de profetizà'c ei aguesta, en tot balhar-se un còp ena tèsta?
Qu'ei parièr, dideràn qu'ère un emblèma, ua alegoria, solet eth diable sap se guaires causes mès dideràn!
Ac anonciaràn publicaments per aquiu, en tot rebrembar a toti: endonvièc eth crim, senhalèc ath criminau.
Es yurodivye7 tostemp hèn madeish: se senhen ath dauant dera tauèrna e lancen pèires contra eth temple.
Donques eth tòn starets parièr: ath just lo hè enlà a còps, mès dauant der assassin s'incline as sòns pès.
De quin crim me parles?
De quin assassinat?
Qué me dides?, Aliosha non se botjaue deth lòc, que semblaue calat en solèr.
Tanben Rakitin s'auie demorat quiet.
De quin assassin?
Dilhèu non ac sabes?
Sò segur que tu tanben ac as pensat.
Aquerò que me tie ahiscat, per cèrt.
Escota, Aliosha, tu tostemps dides era vertat, encara que te shaute nadar entre dues aigües: ac auies pensat o non ac auies pensat?
Contèsta.
Òc qu'ac è pensat, responec en votz baisha Aliosha.
Enquia eth pròpi Rakitin se trebolèc.
Com dides?
Atau que tu tanben ac as pensat?, sorrisclèc.
Que non ei qu'ac aja pensat, gasulhèc Aliosha, mès, quan as començat a parlar d'aquerò d'ua forma tant estranha, m'a semblat que jo tanben ac auia pensat.
Ac ves?, ac ves?
E damb quina claretat ac as exprimit!
Alavetz, non m'è enganhat?
Demora, demora, l'interrompec Aliosha, espaurit.
D'a on très tot aquerò?…
Dues preguntes desparières, mès plan naturaus es dues.
Que d'a on ac trèigui?
Non auria vist arren d'aquerò s'aué madeish, de ressabuda, non auessa comprenut a Dmitri Fiódorovich, eth tòn frair, cabauments, complètaments; atau, de pic, sancer.
Que n'è auut pro damb ua soleta tralha entà captar-lo ena sua integritat.
Totes aguestes persones tant aunorades, mès inclinades ara luxúria, an un limit, e ne se t'acodisque depassar aguest limit.
Se non, as prumères de cambi escotelen ath sòn pròpi pair.
E eth pair qu'ei un embriac e un libertin desfrenat, sense eth mendre sens dera mesura.
Degun des dus se va a controtlar, e es dus, pam!, de cap ara trencada…
Non, Misha, non; se solet ei aquerò, que me dèishes tranquil.
Alavetz, per qué as tremolat de cap a pès?
Dilhèu non coneishes eth perpal?
Per mès aunorat que sigue, Mitenka (qu'ei pèc, mès aunorat) ei un òme luxuriós.
Aguesta ei era sua definicion, en aquerò s'està era sua esséncia.
Qu'a estat eth pair que l'a transmetut tota era sua abjècta luxúria.
Eth solet que me tie estonat qu'ès tu, Aliosha: com te pòs sauvar vèrge?
Tu tanben qu'ès un Karamazov!
Ena vòsta familha era luxúria qu'arribe enquiath paroxisme.
E ara aguesti tres luxuriosi s'estan susvelhant…damb un guinhauet amagat ena bòta.
Es tres an tustat de cara, e dilhèu tu ès eth quatau.
En çò que tanh ad aguesta hemna t'enganhes.
A Grushenka?
Non, frair, non la mensprède.
S'a deishat per era ara sua prometuda ara vista de toti, aquerò vò díder que non la mensprède.
En aquerò…en aquerò, frair, i a quauquarren que tu ara non compreneries.
S'un òme s'encamarde d'ua beresa determinada, ja sigue encarnada en un còs de hemna o autanplan solet en ua part deth còs d'ua hemna (aquerò ac comprenen pro ben es luxuriosi), qu'ei capable de balhar per era as sòns pròpis hilhs, de véner a sa pair e a sa mair, a Russia e ara patria; encara que sigue aunorat, vierà a panar; encara que sigue pacific, esgorjarà; encara que sigue fidèu, traïrà.
Pushkin, cantaire des petiti pès femenins, les ennautic enes sòns vèrsi; d'auti non les ennautissen, mès non pòden guardar-les sense patir un espasme.
E non se tracte solet des pès…
Aciu, frair, que compde pòc eth mensprètz, en tot adméter qu'agen menspredat de vertat a Grushenka.
La menspredarà, mès non pòt despegar-se d'era.
Aquerò jo qu'ac compreni, se l'escapèc de suspresa a Aliosha.
De vertat?
Plan que òc, qu'ac comprenes; s'ac as deishat anar atau, còp sec, aquerò ei qu'ac comprenes, didec Rakitin damb malícia.
Ac as dit sense voler, se t'a escapat.
Coma confession qu'ei mès de valor: aquerò signifique qu'eth tèma t'ei familhau, que ja as pensat en aquerò, en ahèr dera luxúria.
A!, joen virginau!
Vai, damb era mosqueta mòrta!
Qu'ès un sant, Aliosha, en aquerò èm d'acòrd, mès que sembles ua mosqueta mòrta, e eth diable saberà en qué non as pensat ja!
Eth diable saberà quines mès causes coneishes!
Vèrge, mès que mos cau veir a quines prigondors as arribat…
Hè ja temps que t'observi.
Karamazov de cap a pès…
Que non poirie èster de ua auta manèra, en quauquarren auie de notar-se era raça e era seleccion.
Luxuriós per part de pair, capvirat per part de mair.
Per qué tremòles?
Qu'ei que non digui era vertat?
Te cau saber que Grushenka me demanèc, en tot referir-se a tu: "Ve-te'n, hè-lo a vier, que ja li treirè jo era sotana".
E com m'ac demanaue: "hè-me-lo a vier, hè-me-lo a vier!"
Sabes?
Era qu'ei tanben ua hemna extraordinària!
Saluda-la dera mia part, e ditz-li que non i vierè.
Aliosha forcèc ua arridalha).
Acaba, Mijail, çò qu'auies començat; dempús te diderè çò que jo pensi.
Que non i a arren tà acabar, qu'ei tot clar.
Tot aquerò, frair, qu'ei musica vielha.
S'enquia e tot tu amies ath laguens un luxiriós, que se pòt demorar deth tòn frair Ivan, neishut dera madeisha mair?
Un aute Karamazov.
Tot eth problèma vòste des Karamazov s'està en çò de madeish: qu'ètz uns luxuriosi, uns cobejosi e uns capviradi!
Ara eth tòn frair Ivan, qu'ei atèu, per causa de bèth absurd calcul que desconeishem, publique uns articles teologics, de trufaria d'entrada, e eth madeish arreconeish qu'ei ua baishesa.
Aquerò eth tòn frair Ivan.
Ath delà d'açò, que sage de cuelher-li era nòvia ath tòn frair Mitia e, çampar, ac artenherà.
E de quina manèra: damb er acòrd deth pròpi Milenka, pr'amor qu'aguest li cedís era nòvia entà desliurar-se d'era e endrabar-se çò de mès lèu damb Grushenka.
E tot aquerò, a maugrat de tota era sua noblesa e eth sòn desinterès, guarda ben.
Aguesta qu'ei era gent mès nefasta!
Dempús d'aquerò, s'eth diable vos entene que vos crompe: eth madeish arreconeish era sua viletat e s'en.honse en era!
E plan mès: ara a Mitenka que se le crotze en camin eth vielh decrepit de sa pair.
Pr'amor que se passe qu'aguest, còp sec, va e pèrd eth cervèth per Grushenka, que li què era baua sonque de guardar-la.
Solet per tòrt d'aguesta hemna ven de montar un tau escadal ena cèla, e tot açò pr'amor que Miusov a gausat cridar-la tarasca e díder qu'ère ua indecenta.
Qu'ei mès encamardat qu'un gat.
Abantes, simplaments, l'auie a sodada entà que s'ocupèsse de quauqu'un des sòns ahèrs enes tauèrnes, mès ara, de pic, se n'a encuedat e s'a fixat en era, a perdut eth cap e non pare de hèr-li prepauses que non son precisaments aunèstes, plan.
Totau, qu'en aguest camin an tustat es dus, eth pair e eth hilhet.
Mès Grushenka que non se decante ne per un ne per aute; de moment que sage d'esguitlar-se e se tie a provocar as dus; qu'ei en tot condiderar se quin li convie mès, pr'amor se ben ath pair li pòt trèir sòs, eth que non se maridarà, e dilhèu a tot darrèr hè ua canalhada e acabe barrant era bossa.
Per aquerò, Milenka que tanben compde: non a sòs, mès, en cambi, ei capable de maridar-se.
Òc, senhor, qu'ei capable de maridar-se!
De deishar ara sua prometuda, a Katerina Ivanovna, aguesta beresa sens comparèr, rica, nòbla, hilha de coronèl, e maridar-se damb Grushenka, antica mantenguda deth vielh mercadèr Samsonov, òme depravat e baile dera ciutat.
De tot aquerò, que ne pòt gésser, de hèt, un acarament criminau.
E aquerò ei çò que demore eth tòn frair Ivan, que hè un negòci redon: conquiste a Katerina Ivanovna, que desire damb veeméncia, e de passa se met ena pòcha es seishanta mil dera sua dòt.
E guarda: non solet non ofense a Mitia, senon qu'aguest demore en deute damb eth, enquiara hòssa.
Pr'amor que me'n sabi de bona tinta qu'eth pròpi Mitenka, era setmana passada, en tot èster embriac en ua tauèrna, en companhia d'ues gitanes, comencèc a idolar dident que non ère un digne nòvi dera sua Katenka, e qu'eth sòn frair Ivan, totun, òc que n'ère digne d'era.
E, per çò de Katerina Ivanovna, aguesta, plan que òc, non refusarà ara fin a un seductor coma Ivan Fiódorovich; que ja ei, de hèt, en tot trantalhar entre es dus.
E de qué se n'a servit aguest Ivan entà miralhar-vos a toti vosati d'aguesta sòrta, que toti l'adoratz?
Donques eth que se'n arrís de toti vosati, tau que se didesse: jo que sò ena glòria e me lequi es dits ath vòste compde.
Com sabes tu aguestes causes?
E tu per qué m'ac demanes e te cau tanta pòur ara mia responsa?
Tu que non li ties simpatia a Ivan.
Ivan que non se deisharie temptar pes sòs.
Solide?
E pera beresa de Katerina Ivanovna?
Ivan que tie aspiracions mès nautes, tanpòc se deisharie sedusir per milèrs de robles.
Que non son sòs çò que cèrque, ne tranquillitat.
Dilhèu çò que cèrque ei eth patiment.
E ara damb quin sòmni me vies?
Ai, vosati…es nòbles!
A!, Misha, Ivan qu'a ua amna tempestuosa.
Era sua ment qu'ei captiva.
I a en eth ua idia plan grana, encara sense desnishar.
Qu'ei d'aqueres persones que non an besonh de milions, senon d'aclarir eth sòn pensament.
Aquerò qu'ei un panatòri literari, Aliosha.
Qu'as parafrasat ath tòn starlets.
Quina endonvieta que vos a parat Ivan!, sorrisclèc Rakitin, damb evidenta animositat.
Enquia e tot se le cambièc era expression dera cara e se li constrenheren es pòts.
Se tracte, ça que la, d'ua endonvieta plan pèga, que non i a arren entà endonviar.
Hètz-te brigalhs eth cervèth e ac compreneràs.
Eth sòn article que hè arrir e ei asenat.
Mès è liejut hè ua estona era sua estupida teoria: "sense era immortalitat dera amna, tanpòc i pòt auer vertut, de manèra que tot ei permetut".
E eth tòn frairet Mitenka, te'n brembes?, qu'a dit a votz plan nauta: "ac tierè en compde".
Seductritz teoria entàs brigands…
Se qué digui?…quines pegaries… non entàs brigands, senon entàs erudits vantariòus qu'es sòns pensaments son d'ua "prigondor insondabla".
Qu'ei un vantariòu, e ath hons non ei que: "per ua part non ei possible de cohessà'c; mès, pera auta, ei impossible de non arreconeishè'c".
Tota era sua teoria qu'ei ua baishesa!
Era umanitat traparà en era madeisha era fòrça entà víuer ena vertut, autanplan sense creir ena immortalitat dera amna!
Mès còp sec, tau que s'auesse rebrembat quauquarren, s'arturèc).
Ben, qu'ei pro, didec damb un arridolet encara mès forçat qu'abantes.
De qué t'arrisses?
Te penses que sò un simplet?
Non, ne se m'acodís pensar qu'ès un simplet… qu'ès intelligent, mès…dèisha'c, me n'arria per ua pegaria.
Compreni que te posques acalorar, Misha.
Peth tòn afogament me n'è encuedat de qué tanpòc a tu te dèishe indiferent Katerina Ivanovna.
Que hè ja temps qu'ac sospechaua, e per aquerò non aprècies ath mèn frair Ivan.
Ès gelós d'eth?
E tanben è gelosia des sòns sòs?
Non ahiges açò?
Non, que non ahigi arren sus es sòs, non voi ofensar-te.
Se tu ac dides, te creigui, mès qu'eth diable se vos hèsque a vier, a toti vosati, e ath vòste frair Ivan!
Non podetz compréner que, en tot deishar de cornèr autanplan çò de Keterina Ivanovna, òm pòt non auer-li era mendre simpatia.
Pr'amor de qué me lo calerie apreciar a jo?
Eth que se cre damb eth dret de hicar-se damb jo.
Per qué non l'auria de pagar damb era madeisha moneda?
Jamès l'è entenut a díder arren de tu, ne bon ne dolent; que non parle de tu en cap de sens.
Donques jo è entenut a díder que hè dus dies, en çò de Katerina Ivanovna, me botec de pautes en cèu: enquia aguest punt s'interessèc per aguest umil servidor.
Dempús d'aquerò, frair, non saberia díder se qui tie gelosia de qui.
Se cuelhec era libertat d'exprimir era sua pensada, que sivans era, s'en un futur pròche non sò dispausat a seguir era carrèra d'archimandrita e non me decidisqui a tonsurar-me, partirè sense manca entà Sant Peterburg e m'incorporarè a bèra revista importanta, seguraments ena seccion de critica; dempús me demorarè ua desena longa d'ans en tot escríuer e finauments me harè damb era publicacion.
Dempús la tornarè a lançar, damb ua indobtabla orientacion liberau e atèa, damb tralhes socialistes, e enquia damb un cèrt lustre laguens eth socialisme, mès tostemp damb era aurelha parada, plan, apuant ath hons as nòsti e as vòsti e sajant de confóner as innocents.
Eth finau dera mia carrera, sivans era interpretacion deth tòn frair, hè a veir que taus tralhes socialistes non m'empacharàn d'ingressar en un compde corrent es sòs des subscripcions ne, arribat eth cas, meter-lo en circulacion en tot seguir es instruccions de bèth judiu, enquia que siga en condicions de bastir-me ua senhora casa en Sant Petersburg, entà hèr-me a seguir aquiu era redaccion e installar logataris ena rèsta d'estatges.
Qu'a senhalat autanplan era situacion dera casa: ath cant deth nau pònt de pèira que, segontes diden, se projècte bastir sus eth Nevá, en Sant Petersbur, en carrèr Liteinaia e Vyborg…
Aliosha, sense poder-se tier e arrint alègraments.
Veigui que vos tanben me vietz damb sarcasmes, Aleksei Fiódorovich.
Non, non, desencusa-me, que hèja trufaria.
Que tengui ues autes causes ena tèsta.
Mès ditz-me: qui t'a podut balhar toti aguesti detalhs, de qui les as entenut?
Non me dideràs qu'ères personauments en çò de Katerina Ivanovna quan eth mèn frair Ivan parlèc de tu.
Jo que non i èra, mès òc que i ère Dmitri Fiódorovich; ben, s'ac preferisses eth que non m'ac a condat a jo, mès jo qu'ac escotè, naturauments sense voler, pr'amor que me trapaua en dormitòri de Grushenka e non podia gésser d'aquiu mentre Dmitri siguesse ena cramba deth costat.
A!, òc, m'auia desbrembat qu'ei parenta tua…
Parenta?
Que Grushenka ei parenta mia?, sorrisclèc Rakitin, en tot rogir-se tot.
T'as tornat hòl o qué?
Non ès en tòn sen.
Com?
Ei que non ètz parents?
Aquerò auia entenut…
A on ac as podut enténer?
Non, vosati, es senhors Karamazov, vos vantatz e presumitz de naut linhatge, quan ta pair corrie en tot hèr eth bofon pes taules des auti e solet per caritat se compdaue damb eth ena codina.
Admeti que jo non sò qu'un hilh d'un pòpe, ua creatura insignificanta ath costat d'uns nòbles coma vosati, mès que non vos cau ofensar-me tant alègra e descaradaments.
Jo tanben sauvi eth mèn aunor, Aleksei Fiódorovich.
Jo non posqui èster familha de Grushenka, d'ua hemna publica; te demani qu'ac comprenes!
Rakitin qu'ère dehòra de se.
Perdona-me, per amor de Diu, com podia jo supausar…?
E, ath delà, com ei que me dides qu'ei ua hemna publica?
De vertat ei…ua d'aguestes?
Aliosha se rogic de pic.
Te torni a díder qu'auia entenut a díder qu'èretz parents.
La visites soent, e tu madeish m'as dit que non as damb era cap de relacion amorosa…
Jamès auria pensat que la menspredèsses d'aguesta manèra!
De vertat s'ac merite?
Se la visiti, qu'è es mèns motius entà hè'c, e aquerò entà tu qu'ei pro.
E, per çò que tanh ara parentat, mèsalèu dideria qu'eth tòn frair o enquia eth tòn pròpi pair harà que sigues tu, abantes que jo, familha d'era.
Ben, que ja i èm.
Tè, mielhor ve-te'n entara codina.
Ui!, qué se passe aciu?
Qué ei aquerò?
Que non ei possible qu'agen acabat de minjar tan d'ora!
N'auràn hèt bèra ua des sues es Karamazov?
Solide fòrça!
Aquiu que i é ta pair, e Ivan Fiódorovich vie darrèr sòn.
Qu'an gessut ath mès córrer dera residéncia deth higumeno.
Eth pair Isidor les sorriscle quauquarren dès eth pòrge.
E ta pair tanben cride e hè gesticulacions, que deu escridassar a quauqu'un.
Vai, tanben Miusov partís en coche; aquiu qu'ei, lo ves?
Guarda, tanben Maksimov, eth gran propietari, se'n va ara prèssa; òc, aciu que s'a passat un escandal, aciu que non i a auut repaish!
Non l'auràn balhat ua repassada ath higumeno?
O, dilhèu s'an hèt a seguir eri era repassada…
Que les estarie pro ben!…
Es exclamacions de Rakitin que non èren en bades.
Tot qu'auie aubedit a ua "inspiracion".
Quan Miusov e Ivan Fiódorovich entrauen a veir ath higumeno, Piotr Aleksandrovich, òme en vertat corrècte e fin, non se tardèc a experimentar, ara sua manèra, un delicat procès: s'avergonhèc d'auer-se emmaliciat.
Que sentie ath sòn laguens que, ath hons, s'aurie d'auer limitar a menspredar ath miserable Fiódor Pávlovich, en tot sauvar era sang hereda ena cèla deth starets, en sòrta de desgahonar- se tau qu'ac auie hèt.
Per çò que tanhie as tales des bòsqui e as drèts de pesca qu'èren objècte de litigi (ne tan solet eth se'n sabie a on ère tot aquerò), decidic d'autrejar-les-ac definitiuaments, d'un viatge per toti, aguest madeish dia (mès que mès, pr'amor qu'èren causes de pòc valor), e méter punt finau a toti es sòns plaids damb eth monastèri.
S'assolidèc enes sues bones intencions quan apareishec en minjador eth pair higumeno.
Pròpiaments, que non ère un minjador, pr'amor qu'eth higumeno non dispausaue que de dues crambes en edifici, encara qu'ei vertat qu'èren plan mès amples e comòdes qu'es deth starets.
Totun, es mòbles des crambes tanpòc èren particularaments confortables: es mòbles èren d'acajó, tapisadi en cuer, en tot seguir era mòda des ans vint; es hustes deth pis ne tansevolhe èren pintades, totun, tot que reludie pera sua neteja e enes hièstres i auie fòrça flors polides; mès eth principau luxe en aguest moment, coma ei naturau, ère era taula (en tot parlar, tanben, en aguest aspècte, en tèrmes relatius) suenhosaments mestrada: es tovalhes èren netes; era vaishèra ludenta; auie tres varietats de pan, magnificaments hornejat, dues botelhes de vin, ues autes dues der excellent idromèu deth monastèri e ua grana gèrra de veire damb kwas, tanben deth monastèri, famós en tot er parçan.
Que non i auie ne ua soleta gota de vodka.
Mès tard, Rakitin condarie que s'auie premanit entara ocasion un repaish compausat de cinc plats: auie sopa d'esturion damb pastissi de peish; dempús un peish borit, magnificaments premanit, sivans ua recèpta pròpia; ara seguida, filets de salmon, gelat e compòsta e, fin finau, ua sòrta de gelarèia que se retiraue ath minjar blanc.
Tot aquerò s'ac auie flairat Rakitin, que, sense poder-se tier, auie pistat de bon voler ena codina deth higumeno, a on tanben auie es sòns contactes.
Que les auie pertot, e sabie estirassar-les dera lengua.
Ère de còr inquiet e envejós.
Ère plan conscient des sues notables aptituds, mès, ena sua presuncion, les exageraue precipitadaments.
En aguest terren, ne Aliosha ne arrés auien arren a hèr.
Rakitin que non auie categoria entà que lo convidèssen ath repaish; ça que la, acodiren coma convidadi eth pair Iosif e eth pair Paisi, damb un aute ieromonge.
Ja èren en minjador en tot demorar ath pair higumeno quan entrèren Piotr Aleksandrovich, Kalganov e Ivan Fiódorovich.
Tanben se demoraue, un shinhau desseparat, eth gran propietari Maksimov.
Entà recéber as sòns convidadi, eth pair higumeno s'auancèc enquiat centre dera cramba.
Qu'ère un ancian naut, prim, mès encara fòrt, brun, damb abondosi peublanqui, de ròstre alongat, grèu e amortat.
Saludèc damb ua inclinacion, sense díder arren, as sòns convidadi, que, en aguesta ocasion, òc que s'apressèren a demanar-li era sua bendiccion.
Miusov siguec a mand autanplan de punar-li era man, mès eth higumeno la retirèc a temps, e non i auec tau punet.
Ça que la, Ivan Fiódorovich e Kalganov poderen aguest viatge completar eth rituau, mejançant un simple e popular esclafit de pòts ena man.
Que mos cau desencusar dubèrtaments, dauant de vòsta reveréncia, comencèc Piotr Aleksandrovich, arridolant damb amabilitat, encara qu'en un ton grèu e respectuós; mos cau desencusar pr'amor d'acodir sense un des vòsti convidadi, Fiódor Pávlovich, qu'auie vengut damb nosati; que s'a vist obligat a absentar-se deth vòste repaish, e non sense motiu.
Ena cèla deth reverend pair Zosima, en tot deishar-se amiar des sòns impulsi pendent ua deplorabla peleja familhau damb eth sòn hilh, a prononciat quauques paraules totafèt inoportunes…dit de ua auta manèra, totafèt indecoroses…que d'açò, çampar, (guardec as ieromonges) vòsta reveréncia ja ne deu auer notícies.
Qu'ei per aquerò que, conscient dera sua colpa e sincèraments empenaït, a cuelhut ua vergonha insuperabla e mos a demanat, ath sòn hilh Ivan Fiódorovich e a jo madeish, que vos hescam a vier eth sòn mès sincèr dòu, era sua afliccion e eth sòn penaïment…
En resumit, demore e desire podè'c reparar mès endauant, e ara, en tot sollicitar era vòsta benediccion, vos prègue que desbrembetz çò que s'a passat…
Miusov carèc.
Un còp prononciades es sues paraules d'ua tirada, se sentec plan satisfèt d'eth madeish, autant que non restèc ena sua amna ne tralha dera sua nauèra irritacion.
Que tornaue a estimar ara umanitat, sincèraments sense resèrves.
Eth higumeno, que l'auie escotat damb gravetat, joquèc leugèraments era tèsta e didec en responsa:
Que me hè dò era sua abséncia.
Dilhèu, a conseqüéncia deth repaish, aurie podut arribar a apreciar-mos, madeish que nosati ada eth.
Vos prègui, senhors, que vos seigatz ena taula.
Se placèc dauant era icòna e comencèc a pregar en votz nauta.
Toti joquèren respectuosaments era tèsta, e autanplan eth gran propietari Maksimov se hec a notar, en tot júnher es mans en senhau de devocion.
E just en aguest moment Fiódor Pávlovich hec era sua darrèra badinada.
Non ei que ne siguesse guaire d'avergonhat ne que se considerèsse colpable de çò que s'auie passat, senon dilhèu tot ath contrari; mès, en quinsevolh cas, sentie qu'era sua preséncia en repaish non serie oportuna.
Mès, tan lèu l'apressèren ath pòrge eth trantalhant veicul, e a punt ja de pujar en eth, Fiódor Pávlovich s'arturèc de ressabuda.
Li vengueren entath cap es paraules qu'auie prononciat en preséncia deth starets: "Cada còp qu'entri en un lòc, me semble que jo sò mès brigand qu'arrés e que toti me cuelhen per un bofon"; "Tè, vam a hèr eth bofon; non me cau pòur dera vòsta opinion, pr'amor que toti, toti sense excepcion, ètz mès pècs e mès brigands que jo".
Li venguec talents de resvenjar enes auti es sues pròpies viletats.
Se'n brembèc alavetz, en aguest sens, se com un viatge, temps a, l'auien preguntat: "Per qué auetz en òdi ad aguesta persona?"
En rebrembar aqueres paraules, arric silenciosa e maliciosaments, en ua rapida reflexion.
Es uelhs l'espinchauen e enquia es pòts li comencèren a tremolar.
Era sua mès prigonda sensacion en aqueri moments que poirie èster descrita damb aguestes paraules: "Ja ei massa tard entà pensar en ua reabilitacion; atau, donc, vau a escopir-les sense vergonha: s'ei que non me'n hè cap de vergonha, qu'ei pro!"
Manèc ath menaire que se demorèsse e entornèc entath monastèri damb bones camalhardades, dret cap ara residéncia deth higumeno.
Encara non sabie pro ben se qué harie, mès òc que sabie qu'ère eth patron deth madeish e que solet auie besonh d'ua petita possada entà arténher, en un virament de uelhs, eth limit dera infamia; ara plan, non pensaue en cap cas arribar ath crim ne calar-se en ua bestiesa que lo podessen amiar entà judici.
En darrèr tèrme, ja saberie dominar-se, causa qu'a viatges lo susprenie ada eth madeish.
Se presentèc en minjador deth higumeno en precís moment qu'auie acabat era pregària e toti se dirigien entara taula.
Deth lumedar estant, campèc eth grop e s'estarnèc d'arrir, damb ua riseta prolongada, insolenta, maligna, en tot guardar atrevidaments es uelhs de toti.
Vos pensàuetz qu'auia partit!
Pendent un moment toti lo guardèren fixaments, sense díder arren, enquia que, còp sec, senteren que quauquarren s'anaue a passar en aguest madeish instant: quauquarren indesirable, asenat, quauquarren que costarie solide un escandal.
Piotr Aleksandrovich, qu'ère d'un umor excellent, se botèc de pic plan enrabiat.
Tot çò que s'auie padegat e solatjat en sòn còr ressuscitèc e se quilhèc de ressabuda.
Non, que non sò dispausat a tolerà'c, idolèc.
Non posqui…
Eth sang li borie e li pujaue ena tèsta.
Com, que non podetz?, sorrisclèc Fiódor Pávlovich.
Se qué ei aquerò de qué non podetz de "cap des manères"?
Posqui passar o non, vòsta reveréncia?
Acceptatz ad aguest convidat?
Vos ac demani de tot còr, responec eth higumeno.
Senhors!, higec ara seguida.
Vos demani damb tota era mia amna que, en tot deishar de cornèr es vòstes peleges, vos amassetz en amor e concòrdia frairau en aguest pacific repaish, tant que lheuatz es vòstes oracions ath Sénher…
Non, non, qu'ei impossible, cridèc dehòra de se, Piotr Aleksandrovich.
Donques s'entà Piotr Aleksandrovich ei impossible, tanben n'ei entà jo, e non m'i vau a demorar.
Qu'è vengut damb aguesta idia: que pensi anar pertot damb Piotr Aleksandrovich; que vo n'anatz, Piotr Aleksandrovich, jo tanben me'n vau; que vos demoratz, jo tanben me demori.
Damb aquerò dera concòrdia frairau que l'auetz hèt ua bona hèta, pair higumeno: non m'arreconeish coma parent!
Vertat, Von Sohn?
Aciu qu'auem a Von Sohn.
Bon dia, Von Sohn.
Ei…per jo?, gasulhèc perplèx eth propietari Maksimov.
Non, tu que non ès Von Sohn.
Se'n sap vòsta reveréncia se qué ei aquerò de Von Sohn?
I auec un procès criminau: l'assassinèren en ua casa de fornicacion (me pensi qu'ei atau se com cridatz vosati ad aguesti lòcs)… l'assassinèren e li panèren e, a maugrat dera edat respectabla, lo calèren en ua caisha, la barrèren ben embarrada, e de Sant Petersburg estant la facturèren entà Moscòu, en vagon der equipatge, damb eth sòn corresponent numèro.
E, tant que clauauen era tapa, aqueres depravades dançaires cantauen cançons e tocauen eth gusli8, voi díder, eth fortepiano.
Donques aguest d'aciu ei eth madeish Von Sohn.
Qu'a ressuscitat d'entre es mòrts, non ei vertat, Von Sohn?
Mès se qué ei açò?, se qué ei açò?, s'enteneren ues votzes en grop des ieromonges.
Partim!, sorrisclèc Piotr Aleksandrovich, en tot dirigir-se a Kalganov.
Non, senhors!
Permetetz-me!, intervenguec Fiodor Pávlovich, en ton estrident, auançant un pas mès entar interior dera cramba.
Permetetz-me a jo tanben d'acabar.
Aquiu, ena cèla, que m'an enfamiat, en tot díder qu'è actuat sense respècte, especiauments per auer parlat, a tot cridar, de gòbis.
Piotr Aleksandrovich Miusov, parent mèn, que vò qu'enes paraules i age plus de noblesse que de sincerité, tant que jo, peth contrari, m'estimi mès enes mies paraules plus de sincerité que de noblesse, e ath diable era noblesse!
Non ei atau, Von Sohn?
Permetetz-me, pair higumeno; jo, encara que siga un bofon e que me presenta coma un bofon, que sò un cavalièr d'aunor, tant que Piotr Aleksandrovich solet tie amor pròpi reprimit, e arren mès.
S'è vengut aciu hè ua estona, a estat, possiblaments, damb era intencion de veir e d'explicar-me.
Qu'è aciu ath mèn hilh Aleksei, que cèrque era sua sauvacion; jo que sò sa pair: me cau preocupar e me preocupi peth sòn avier.
Com actuam nosati?
Entre nosati, çò que què ja non se torne a quilhar.
Çò qu'a queigut ja non se quilharà bric mès.
Donques non!
Jo que me voi quilhar.
Santi pairs, sò indignat damb vosati.
Era confession qu'ei un gran sacrament; jo la respècti e sò dispausat a inclinar-me ath sòn dauant.
Mès se passe que, aquiu ena cèla, toti quèn de jolhs e se cohèssen en votz nauta.
Dempús de quan ei licit cohessar-se d'aguesta manèra?
Era confession d'aurelha a aurelha siguec establida pes Pairs dera Glèisa: solet en aguest cas ei un sacrament era confession; qu'ei atau, de temps de memòria perduda.
Se non, com vau a poder-me exprimir jo, per exemple, dauant de toti, que s'açò, que s'aquerò…?
Ben, que ja me comprenetz, que s'açò, que s'aquerò… quin escandal!
Non, pairs; aciu, entre vosati, dilhèu bèth un se sente atrèt de cap as flagellants…
Jo, en moment que sigue, pensi escríuer ath Sinode, e ath mèn hilh Aleksei me lo harè a vier entà casa…
Aciu ua nota bene: Fiódor Pávlovich auie entenut campanes e non sabie a on.
En un aute temps s'auie difonut maliciosi rumors (per çò que hè non solet damb eth nòste monastèri, senon tanben damb d'auti qu'existie tanben era institucion deth starchetsvo), qu'auien arribat enes aurelhes deth bisbe, sivans es quaus es startsy èren objècte d'ua consideracion excessiua, en detriment dera preeminéncia deth higumeno; per exemple, s'acusaue as startsy de hèr un usatge indegut deth sacrament dera confession e d'autes causes semblables.
Qu'èren acusacions sense cap de sens, que s'auien esbugassat per eres madeishes ath cap d'un temps, autant entre nosati qu'en auti lòcs.
Mès er estupid diable que s'auie apoderat de Fiódor Pávlovich e, mèstre des sòns nèrvis, l'amiaue cada viatge mès luenh entà un peridèr vergonhós, li bohèc ath laguens aquera vielha acusacion qu'eth madeish non ne comprenie ne ua soleta paraula.
Ne tansevolhe siguec capable d'exprimir-la corrèctaments, s'auem en compde qu'ena cèla deth starets arrés s'auie ajulhat ne s'auie cohessat damb votz nauta, per çò que Fiódor Pávlovich non auie podut veir arren de semblable, e parlaue en tot guidar- se solet per vielhs rumors e indiscrecions que l'auien vengut, qui ben qui mau, ena memòria.
Mès, un viatge deishada d'anar aquera estupiditat, se n'encuedèc de qué auie dit quauquarren sense pès ne cap, e de seguit sentec eth besonh de demostrar as sòns interlocutors e, çò qu'ei pejor, de demostrar-se ada eth madeish que çò qu'auie dit non ère cap pegaria.
E, encara que se'n sabie qu'en cada paraula non harie que híger ua naua asenada, e encara mès grana qu'es anteriores, se lancèc pala enjós, incapable ja de tier-se.
Guaira infàmia!, cridèc Piotr Aleksandrovich.
Desencusatz, didec eth pair higumeno.
Se didec en auti tempsi: "E comencèren a parlar de jo, e an dit fòrça causes, quauques ues d'eres dolentes.
Mès jo, en auer entenut tot aquerò, m'è dit: aguesta qu'ei era medecina de Jesús, que me l'a enviat entà guarir era vanitat dera mia amna".
Qu'ei per aquerò, que tanben nosati vos balham umilaments es gràcies, estimat òste!
E hec ua prigonda reveréncia dauant Fiódor Pávlovich.
Ècs!
Beataria e frases vielhes!
Frases vielhes e gèsti vielhs!
Era vielha mentida e eth formalitme des reveréncies enquiath solèr!
Que ja coneishem aguestes reveréncies!
Que non me shaute, pairs, era faussetat; voi era vertat!
Mès era vertat non s'està enes góbis, aquerò que ja ac è dit pro naut!
Pairs monges, per qué dejunatz?
Com demoratz recéber a cambi ua recompensa en cèu?
Per ua recompensa atau jo que tanben dejunaria!
Non, monge sant, çò que vos cau hèr ei practicar era vertut en aguesta vida, èster util ara societat en sòrta d'embarrar-vos en un monastèri damb era parva assegurada e non demorar era recompensa aquiu naut: ja veiratz se com atau còste un shinhau mès.
Coma vedetz, pair higumeno, jo tanben sò capable de parlar ben.
Qué auetz premanit per aciu?
Oporto annadit dera Factory, un medoc embotelhat des frairs Yeliseiev…caralh damb es pairs!
Aquerò que non se retire guaire as gòbis.
Vai, quines botelhes an premanit es pairs!
Hu, hu, hu…
E qui a portat entà aciu tot aquerò?
A estat eth campanhard rus, eth trebalhador, que pòrte aciu es sòs guanhadi damb es sues mans encoishinades, en tot cuelher-l'ac des sòns hilhs e des besonhs der Estat!
Pr'amor que vosati, pairs sants, shurlatz ath pòble!
Aquerò que ja ei completaments indigne dera vòsta part!, protestèc eth pair Iosif.
Eth pair Paisi caraue tu per tu.
Kalganov partic ath sòn darrèr.
Plan, pairs, jo tanben vau darrèr de Piotr Aleksandrovich!
Que non pensi tornar mès aciu; encara que m'ac demanetz de jolhs, non pensi tornar.
Vos hi a vier mil robles, e es vòsti uelhs s'an tornat a embelinar, hu, hu, hu!
Non, que non vau a híger arren mès.
Me resvengi pera mia passada joenesa, pes mies umiliacions!
Floquèc un còp de punh ena taula, en un accès de simulada emocion).
Aguest monastèri qu'a significat molt ena mia vida!
Fòrça lèrmes amargantes qu'è vessat per eth!
Vosati metéretz contra jo ara mia hemna, ara capvirada.
M'auetz maudit en sèt concilis, m'auetz criticat en tot eth parçan!
Qu'ei pro, pairs!.
Aguest ei un sègle liberau, ei eth sègle des vaishèts de vapor e des camins de hèr.
Ne mil robles, ne cent, ne cent kopets: que non receberatz de jo arren d'arren!
Ua auta nota bene: eth nòste monastèri non auie auut jamès un significat especiau ena vida de Fiódor Pávlovich, que jamès auie vessat ua soleta lèrma amarganta per tòrt d'eth.
Totun Fiódor Pávlovich ère tant esmoigut damb aguestes simulades lèrmes que per un moment siguec a mand d'arribar a creder-les-se; que non li manquèc guaire entà estarnar-se de plorar, atrendit, mès en aguest madeish instant credec que ja ère era ora de hè repé.
Eth higumeno, dauant d'aquera empodoada mentida, joquèc eth cap e tornèc a díder, en ton impausant:
Atau haram.
Tè, pegaries!
E ramblah de mots!
Contunhatz damb es vòstes pegaries, pairs, que jo me'n vau.
E ath mèn hilh Aleksei me lo hèsqui a seguir entà tostemp, a causa dera mia pairau potestat.
Ivan Fiódorovich, reverent hilh mèn, seguitz-me, se vos platz!
Von Sohn, entà qué te vòs demorar aciu!
Ve-ne damb jo entara ciutat.
En çò de mèn que i a alegria.
I seràs coma ua versta, e, en sòrta d'òli de dejun vos balharè porcèth damb coscós; minjaram; te harè hèr a vier un conhac, dempús un licor: que n'è un d'ahragues…
Va, Von Sohn, non dèishes que se passe de long era felicitat!
Gessec cridant e gesticulant.
Aleksei!, idolèc de luenh eth sòn pair sonque en veder-lo.
Aué madeish vies en çò de mèn definitiuaments, e te hès a vier eth coishin e eth matalàs, pr'amor de qué non ne demore tralha de tu en aguest lòc.
Aliosha s'arturèc, caladi es pès en solèr, sens díder arren, en tot campar atentiuaments era scèna.
Fiódor Pávlovich, mentretant, pugèc en coche, e darrèr sòn, sense tansevolhe virar-se entà Aliosha, entà dider-se adiu, se premanic a pujar, carat e ombriu, Ivan Fiódorovich.
Mès just alavetz auec lòc ua auta scèna extravaganta e lèu inversemblabla, que venguec de tuar tot er episòdi.
De ressabuda, ath costat der estriu deth coche, campèc eth propietari Maksimov.
Qu'auie vengut ath mès còrrer, alendant, entà non endarrierar-se.
Rakitin e Aliosha l'auien vist córrer.
Hège tan lèu que, ena sua precipitacion, botèc eth pè en estriu abantes de qué Ivan Fiódorovich auesse trèt eth sòn quèrre e, en tot agarrar-se ara caisha deth coche, se premanic entà pujar d'un bot.
Jo tanben!
Jo tanben vengui damb vosati, sorrisclèc tant que balhaue un guimbet, damb un arridolet alègre e bracat, damb mina de felicitat e dispausat a quinsevolh causa.
Hètz-me a vier a jo tanben!
Non ac auia dit jo?, sorrisclèc damb afogadura Fiódor Pávlovich, qu'ètz Von Sohn?
Qu'ètz eth vertadèr Von Sohn, resuscitat d'entre es mòrts!
Com auetz podut gésser d'aquiu?
Qué hègetz aquiu vonsohnizant?
E com auetz podut, precisaments vos, abandonar eth repaish?
Que vos cau èster dur d'entendement!
Jo que ja ne sò, mès eth vòste cas, frair, me tie estonat!
Sauta, sauta lèu lèu!
Dèisha que puge, Vania, que serà divertit.
D'ua manèra o ua auta se lançarà enes nòsti pès.
Vos anatz a lançar, Von Sohn?
E se li hèm un lòc en sèti deth car, damb eth menaire?…
Sauta entath sèti Von Sohn!
Mès Ivan Fiódorovich, que ja s'auie acomodat en sòn sèti, sens badar boca, li fotèc, còp sec, damb totes es sues fòrces, ua empossada en piech a Maksimov, e aguest aterric a un sazhen de distància.
Se non queiguec en tèrra, siguec per edart.
Partim!, li cridèc damb ràbia ath menaire, Ivan Fiódorovich.
Mès se qué hès?
Se qué hès?
Fiódor Pávlovich, mès eth coche ja auie arrincat.
Ivan Fiódorovich non responec.
Tè, quines causes!, comencèc de nau Fiódor Pávlovich, guardant de reuelh ath sòn hilh, dempús de dues menutes de silenci.
Be sigueres tu qui pensèc çò deth monastèri, qui anèc ahiscant, qui balhèc era sua aprobacion…a qué vie ara aguesta enrabiada?
Fiódor Pávlovich se demorèc ua aute còp dues menutes carat.
Mès Ivan Fiódorovich non responec.
Quan arribem tu tanben beueràs.
Ivan Fiódorovich contunhaue sense díder arren.
Fiódor Pávlovich se tenguec pendent un aute parelh de menutes.
Ivan Fiódorovich rufèc es espatles damb mensprètz e, en tot virar-se, se botèc a guardar eth camin.
A compdar d'aguest moment, ja non dideren arren enquia arribar en casa.
Libre tresau.
Es luxuriosi.
Era casa de Fiódor Pávlovich Karamazov se trapaue luenh deth centre dera ciutat, mès tanpòc enes entorns.
Qu'ère pro vielha, mès auie ua façada agradiua: d'un solet solèr, damb entresòl, pintada d'un color tirant tà gris e damb losat de hèr vermelh.
Per çò d'aute, encara poirie demorar de pè pendent fòrça temps, qu'ère espaciosa e acuelhenta.
Qu'auie en era fòrça trastets, amagaders e escalères insospechables.
Es arrats abondauen en sòn interior, mès a Fiódor Pávlovich non lo shordauen: "aumens, damb eres, non se hèn tant engüegiues es nets, quan un se demore solet".
Pr'amor que, efectiuaments, auie eth costum de hèr enlà as sòns vailets entath sòn pabalhon e s'embarraue solet damb clauadura.
Aguest pabalhon, plaçat en pati, qu'ère ample e solide.
Fiódor Pávlovich auie hèt installar en eth ua codina, a maugrat que ja n'auie ua ena casa principau; non li shautaue era flaira a companatge, atau que se hège a vier eth repaish a trauèrs deth pati autant en iuèrn qu'en ostiu.
Era casa auie estat bastida entà ua familha nombrosa e aurie podut alotjar cinc viatges mès de senhors e vailets.
Mès en moment deth nòste raconde ena casa solet i demorauen Fiódor Pávlovich e Ivan Fiódorovich, e eth pabalhon deth servici l'ocupauen en totau tres vailets: eth vielh Grigori, era sua hemna, era vielha Marfa, e eth joen Esmerdiakov.
Que mos cau parlar mès peth menut d'aguesti tres membres deth servici.
Deth vielh Grigori Vasilievich Kutuzov, de un aute costat, que ja auem dit pro.
Òme fèrm e sevèr, s'endralhaue entà çò que se prepausaue damb ua rectitud temarduda, tostemp qu'aguest objectiu, per un o un aute motiu (soent estonadaments illogic), se lheuèsse dauant sòn coma ua vertat absoluda.
En resumit, qu'ère aunèst e incorruptible.
Era sua hemna, Marfa Ignatievna, a maugrat d'auer-se sosmetuda sense badar boca, ara volentat deth sòn marit, l'auie persutat, d'ua forma espanturianta, tanlèu sigueren desliuradi es campanhards, per exemple, entà que deishèssen a Fiódor Pávlovich e se calèssen en un petit negòci en Moscòu (qu'auien quauqui estauvis), mès Grigori decidic alavetz, e d'un viatge per toti, qu'era sua hemna mentie, "pr'amor que cap hemna ei sincèra", que non auie d'abandonar ath sòn ancian patron, siguesse aguest coma siguese, "pr'amor que ara ère aguest eth sòn déuer".
Tu comprenes se qué ei eth déuer?, li demanèc a Marfa Ignatievna.
Òc, Grigori Vasilievich.
Tè, ac comprenes o non, qu'atau serà.
D'ara endauant, silenci.
E atau siguec: non partiren, e Fiódor Pávlovich les assignèc ua sodada, petita, mès que les ac pagaue damb regularitat.
Ac sentie e ère vertat.
Bofon astut e testud, Fiódor Pávlovich, de caractèr plan fèrm "entà cèrtes causes dera vida", tau qu'eth madeish didie, auie, entath sòn estonament, un caractèr mèsalèu fèble entà ues autes "causes dera vida".
Que se'n sabie plan ben de se quines èren e li hègen fòrça pòur.
Entà cèrtes causes dera vida que cau tier es aurelhes plan dubèrtes e aquerò qu'ère plan dur sense un òme de confiança ath costat, e Grigori ère un òme plan fidèu.
En fòrça escadences ath long dera sua carrèra, Fiódor Pávlovich auie podut recéber bèth un qu'aute patac, e ath delà dolorós, e tostemp auie acodit ena sua ajuda Grigori, encara que dempús, cada viatge, recebie un repotegada deth sòn patron.
Que non ère solet es còps çò qu'espaurie a Fiódor Pavlovich: qu'auie casi mès grèus, autanplan fòrça delicadi e complicadi, que ne tan solet eth, dilhèu, aurie estat capable de definir aguest extraordinari besonh que sentie d'ua persona fidèu e pròcha, qu'experimentaue a viatges, de ressabuda, en un instant e de manèra incomprensibla, ath sòn laguens.
Qu'èren casi lèu malautissi: plan depravat e soent crudèu ena sua luxúria, tau qu'un babau maligne; Fiódor Pávlovich sentie de suspresa, en bèra ocasion, en aguestes menutes d'embriaguesa, ua pòur espirituau e ua bassacada morau que li repercutien lèu fisicaments, entà didè'c atau, ena sua amna.
Ère just en aguesti instants quan li shautaue auer ath sòn cant, pròche ada eth, dilhèu non ena madeisha cramba, mès òc en pabalhon, a un òme leiau, fèrm, totafèt desparièr d'eth, non corromput, que, a maugrat d'èster testimòni dera sua vida en contunh libertinatge e en tot èster ath pas de toti es sòns secrèts, pera sua fidelitat, li permetesse quinsevolh causa, non l'empachèsse e, çò de mès important, non li repoteguèsse arren ne lo menacèsse damb arren, ja siguesse en aguest mon o en futur, e que, se calesse, tanben lo defenesse… de qui?
De quauqu'un desconeishut, que siguesse terrible e perilhós.
Çò d'essenciau ère precisaments que li calie auer sense manca a un aute òme, un vielh amic, que lo podesse cridar en un mau moment, solet entà guardar-lo ena cara, dilhèu entà escambiar bèra paraula, encara que siguesse d'escassa importància, e se Grigori se demoraue madeish, se non s'embestiaue, sentie de pic un aleujament en sòn còr, mès, se s'embestiaue, ath contrari, se demoraue encara mès trist.
Quauqui viatges (encara que pògui) Fiódor Pávlovich se presentaue, autanplan ath miei dera net, en pabalhon e desvelhaue a Grigori, entà qu'aguest venguesse ua estona a tier-li companhia.
Grigori i anaue, e Fiódor Pávlovich li començaue a parlar des pegaries mès banaus e de seguit lo deishaue anar, a viatges, autanplan damb ua leugèra burla o badinada; e dempús, en deishà'c tot de cornèr, se calaue en lhet e alavetz dormie eth sòn des justi.
Madeish l'auie arribat a Fiódor Pávlovich quan venguec Aliosha.
Aliosha li "trauessèc eth còr" pr'amor que "se demoraue aquiu, ac vedie tot e non li repotegaue arren".
Mès encara, que s'auie hèt a vier quauquarren insolit: ua manca totau de mensprètz entada eth, vielh coma ère; li mostraue, autaments, ua trendesa constanta e ua estimacion totafèt sincèra e naturau, encara que non la meritèsse.
Tot aquerò auie estat entath vielh depravat e celibatari ua plan grana suspresa, completaments non demorada per eth, qu'enquia alavetz sonque auie estimat "era immondícia".
Que ja è mentat ath principi deth mèn raconde se com detestaue Grigori a Adelaida Ivanovna, era prumèra esposa de Fiódor Pávlovich e mair deth sòn prumèr hilh, Dmitri Fiódorovich, e com, peth contrari, defenie ara sua dusau hemna, era isterica Sofia Ivanovna, contra eth sòn pròpi senhor e contra tot aqueth que se l'acodisse díder ua soleta paraula mala o frivòla sus era.
Era sua simpatia per aguesta malerosa s'auie convertit entada eth, en quauquarren tan sagrat que ne tansevolhe vint ans mès tard aurie suportat ad arrés era mès minima allusion sus era, e, er ofensaire s'aurie hèt a vier de seguit eth sòn repotèc.
Pera sua mina, Grigori ère un òme hered e seriós, pòc blagaire, que pronociaue paraules solemnes, mesurades.
A prumèr còp de uelh qu'ère impossible aubirar s'estimaue o non ara sua moisha e aubedienta hemna; mès plan que òc, en realitat l'estimaue, e era, plan qu'ac comprenie.
Aguesta Marfa Ignatievna ère ua hemna que non solet non ère estupida senon que dilhèu autanplan ère mès intelligenta qu'eth sòn marit, aumens mès senada enes qüestions dera vida, e, totun, s'auie subordinat damb resignacion e en silenci dès eth començament dera sua union matrimoniau e sens dobte lo respectaue pera sua superioritat espirituau.
Qu'ei digne de saber que, entre es dus, ath long dera sua longa vida en comun, auien parlat pro pòc e solet des causes mès vidantes e indispensables.
Eth circonspècte e majestuós Grigori reflexionaue sus es sòns ahèrs e copacaps tostemp solet, atau que Marfa Ignatievna auie comprenut, fòrça temps a, e d'un viatge per toti, qu'eth non auie besonh en absolut des sòns conselhs.
Sentie qu'eth sòn marit avaloraue eth sòn silenci e que lo consideraue ua pròva d'intelligéncia.
Tustar-la, non l'auie tustat jamès, exceptat d'un solet viatge, encara que plan leugèraments.
En ua escadença, en pòble, pendent eth prumèr an de maridatge d'Adelaida Ivanovna e Fiódor Pávlovich, es joenes e hemnes deth pòble, alavetz encara sirventes, s'amassèren en pati dera casa senhoriau entà cantar e dançar.
Comencèren a entonar Enes prats quan, còp sec, Marfa Ignatievna, alavetz encara ua hemna joena, sautèc ath dauant deth còr e dancèc era "dança russa" d'ua manèra especiau, non ara manèra des campanhards, coma es autes hemnes, senon tau que la dançaue quan servie ena casa des rics Miusov, en sòn petit teatre privat, a on un mèstre de dança, vengut exprèssaments de Moscòu, ensenhaue dança as actors.
Grigori campèc ara sua hemna se com dançaue, e, ja ena sua isba, ua ora dempús, li balhèc ua leçon, en tot chinar-li un shinhau eth peu.
Mès es còps que s'acabèren aciu entà tostemp, e non se repetiren ena sua vida; ath delà, Marfa Ignatievna, dès aguest dia, hec eth vòte de non dançar.
Diu non les auie balhat hilhs; qu'aueren ua creatura, òc, mès moric.
Ère evident qu'a Grigori li shautauen es mainatges, ne tansevolhe se n'amagaue, ei a díder, non s'avergonahue d'amuishà'c.
A Dmitri Fiódorovich lo cuelhec ath sòn cargue en húger Adelaida Ivanovna, quan ère un mainatge de tres ans, e lo suenhèc pendent un an; eth madeish lo pientaue e lo lauaue en trolhador.
Dempùs se n'encuedèc tanben d'Ivan Fiódorovich e d'Aliosha, çò que li costèc ua bohetada, mès que tot aquerò ja ac è condat.
Eth sòn pròpi hilh solet li balhèc era alegria dera esperança, quan Mafra Ignatievna encara ère embaraçada.
Çò que se passèc ei qu'eth mainatge auie vengut en mon damb sies dits.
En veder-lo Grigori se demorèc tant aclapat que non solet s'estèc carat enquiath dia deth bateg senon que se n'anaue exprèsaments entath uart entà non auer de parlar.
Ena primauèra e, pendent tres dies seguidi, non hec que hotjar bancaus en uart.
Ath tresau dia li calie batiar ath mainatge; entà alavetz, Grigori ja auie auut temps de pensar quauquarren.
En entrar ena isba a on s'auie amassat eth clergat damb es convidadi e, fin finau, damb eth madeish Fiódor Pávolovich, que s'auie presentat en qualitat de pairin, declarèc de pic qu'ath mainatge "non se l'auie de batiar jos cap de concèpte"; ac didec en votz baisha, sens excedir-se de paraules, en tot articular-les damb pògui talents, e limitant-se a calar era guardada fixa e inexpressiua sus eth prèire.
Per qué?, li demanèc eth prèire damb un alègre estonament.
Pr'amor que…ei…un dragon…gasulhèc Grigori.
Com que ei un dragon?
Quin dragon?
Grigori sauvèc silenci pendent ues menutes.
Que s'a produsit ua confusion dera natura…gasulhèc e, a maugrat que parlèc d'ua manèra pòc clara, ac hec damb fermetat, sense talents, evidentaments,de balhar mès explicacions.
S'estarnèren d'arrir e, coma ei naturau, batièren ath praube mainatge.
Grigori preguèc damb fervor ath costat dera pila baptismau, mès que non cambièc de pensada sus eth nauèth neishut.
Per çò d'aute, non s'opausèc ad arren, mès enes dues setmanes que viuec era malautissa creatura a penes lo guardèc, autanplan hège tau que non i siguesse e passaue era màger part deth temps dehòra dera isba.
Mès, quan ath cap de dues setmanes eth mainatge moric de difteria, eth pròpi Grigori lo botèc en taüt, lo guardèc damb ua prigonda tristesa e, en moment que curbien de tèrra era sua petita e pòc prigonda hòssa, s'ajulhèc e s'inclinèc enquiath solèr.
Dès alavetz, pendent fòrça ans non mentèc ath sòn hilh ne un solet viatge, e tanpòc Marfa Ignatievna, ena sua preséncia, s'en brembaue d'eth e quan bèth viatge parlaue damb quauquarrés sus eth sòn "hilhet" ac hège en un mormolh, encara que non siguesse present Grigori Vasilievich.
Marfa Ignatievna se n'encuedèc que, dès aquera petita hòssa, eth sòn marit s'auie començat a ocupar essenciauments de "causes divines", liegie es Cheti- Minei, soent en silenci e solet, en tot hicar-se cada viatge es sòns grani mericles redons de montura argentada.
Pògui viatges liegie en votz nauta, s'un cas en Quareme.
Li shautaue eth libre de Job, auie trèt non se sap d'a on ua colleccion de discursi e sermons deth "nòste sant pair Isaac de Siria", e lo liegec tu per tu pendent fòrça ans, lèu sense compréner arren, mès que dilhèu ère per açò que volie e estimaue ad aguest libre mès qu'a cap aute.
Enes darrèri tempsi auie començat a escotar e a estudiar as flagellants, en auer-ne coneishut a quauqui uns en vesiat, e se demorèc visiblaments impressionat, encara que non li semblèc just abandonar era sua fe per ua auta.
Es sues lectures de "causes divines" auien balhat ara sua portadura, coma ei naturau, ua mina encara mès solemna.
Se passèc qu'eth madeish dia qu'acoguèren ara creatura de sies dits, Marfa Ignatievna, en desvelhar-se ath pic dera mieja net, entenec tau qu'uns plors d'un recent neishut.
S'espauric e desvelhèc ath sòn marit.
Aguest parèc era aurelha e se n'encuedèc de qué mèsalèu ère quauqu'un que gemegaue, "semblaue ua hemna".
Se lheuèc e se vestic; qu'ère ua net de mai, pro cauda.
En gésser en lumedar, entenec damb claretat qu'es panteishi venguien deth uart.
Mès eth uart, de nets, qu'ère barrat damb clau dès eth pati e non auie manèra d'entrar per un aute lòc, pr'amor qu'ère entornejat per ua barralha nauta e fòrta.
En tornar entà casa, Grigori aluguèc un fanau, cuelhec era clau deth uart e, sens parar atencion ara pòur isterica dera sua hemna, que contunhaue assegurant qu'entenie es plors d'un mainatge e que solide ère eth sòn hilh, que ploraue e la cridaue, partic en silenci de cap ath uart.
Aquiu comprenec claraments qu'es gemiments venguien dera petita bania qu'auien en uart non guaire luenh deth brescat, e que qui panteishaue ère en realitat ua hemna.
En daurir era bania, desnishèc un espectacle qu'ath sòn dauant se demorèc estonat: ua prauba innocenta dera ciutat, ua yurodivaia, que vagaue pes carrèrs e que toti la coneishien damb eth subernòm de Lizaveta era Pudecenca, s'auie refugiat ena bania e venguie de mainadar.
Era creatura jadie ath sòn costat e era agonizaue.
Era hemna non badaue boca, pr'amor que non sabie parlar.
Mès tot aquerò que mos calerie explicà'c a despart…
Qu'auie en aquerò ua circonstància especiau que tustèc prigondaments a Grigori e que venguec a confirmar definitiuaments ua sospecha desagradiua e repugnanta qu'auie auut.
Aguesta Lizaveta era Pudecenca ère ua gojata de plan petita estatura, que midaue "dus arshiny9 e escag", coma didien atrendides fòrça vielhes devòtes dera nòsta ciutat en rebrembar-la dempús de mòrta.
Eth sòn ròstre de vint ans, san, ample e rosat, qu'ère totauments eth d'ua pèga; es sòns uelhs, en guardar, se demorauen tachadi d'ua manèra desagradiua, encara que tranquilla.
Tostemps, autant en iuèrn qu'en ostiu, anaue damb es pès nuds, vestida solet damb ua camisa de canam.
Es sòns peus lèu neres, plan espessi, onduladi madeish qu'era lan d'ua oelha, caperauen era sua tèsta coma ua enòrma casqueta de pèth.
Ath delà, tostemp èren mascaradi de tèrra, de hanga, caperadi de petites huelhes, hius e lacets, pr'amor que tostemp dormie en solèr e entre lordèra.
Sa pair Ilià, ère un menestrau malautís e arroïnat que beuie fòrça; non auie larèr e de fòrça ans ençà se guanhaue era vida en tot trabalhar en çò d'uns patrons acomodadi, menestraus tanben dera nòsta ciutat.
Sa mair auie mòrt hège ja fòrça temps.
Tostemp malaut e rabiós, Ilià picaue a Lizaveta d'ua manèra inumana, quan aguesta venguie en çò de sòn.
Diu.
Es patrons d'Ilià, eth madeish Ilià e autanplan molti ciutadans compatissents, mès que mès comerçants e es sues hemnes, auien sajat mès d'un còp de vestir a Lizaveta d'ua manèra mès decenta que solet damb era camisa e, entar iuèrn, tostemp li botauen ua longa perissa de pèth de oelha e la cauçauen damb un parelh de bòtes nautes; era que solie deishar que la vestissen, sense méter trebucs, mès dempús se n'anaue e, en quinsevolh lòc, sustot ena neira dera catedrau, se trège tot çò que l'auien aufrit (un mocador, ua pelha, era perissa, es bòtes), ac deishaue tot aquiu e se n'anaue descauça, sense mès ròba qu'era camisa, tau qu'abantes.
Un viatge eth nau governador dera nòsta província, en ua visita d'inspeccion ena nòsta petita ciutat, se sentec plan ofensat enes sòns mielhors sentiments en veir a Lizaveta e, a maugrat de compréner que se tractaue d'ua yurodivaia, tau que l'auien condat, remerquèc qu'ua joena que vagaue pes carrèrs sense mès ròba qu'ua camisa ère un atentat contra era decéncia e manèc qu'enes dies a vier non se tornèsse a repetir.
Mès eth governador partic e Lizaveta la deishèren tau qu'ère.
Sa pair venguec de morir e era, coma orfanèla, siguec encara mès estimada per totes es amnes pietoses dera ciutat.
Plan que òc, semblaue autanplan que toti l'estimauen; es mainatges non hègen burla d'era ne l'ofensauen, e aquerò a maugrat qu'es nòsti mainatges, mès que mès ena escòla, son uns pòcvaus.
Entraue en cases de desconeishudi e arrés la hège enlà; ath contrari, toti li balhauen mòstres d'afècte e ua monedeta de miei kopek.
Li balhauen era monedeta, era la cuelhie e de seguit l'anaue a botar en un aumoinèr, sigue entara glèisa sigue entara preson.
S'en mercat li balhauen ua bagueta de pan o un coquilhon, l'ac autrejaue tostemp ath prumèr mainatge que se trapaue, o ben arturaue a ua des senhores riques dera nòsta ciutat, tanben entà balhar-l'ac, e es senhores ac acceptauen autanplan damb alegria.
Per çò que hè ada era, non se neurie que de pan nere e aigua.
A viatges entraue en ua botiga opulenta, se seiguie; aquiu que i auie merces de valor, tanben sòs, mès es patrons dera botiga jamès la susvelhauen, sabien que, encara que desbrembèssen pilèrs de robles dauant d'era, non arremassarie ne un kopek.
Ena glèisa i entraue en pògues escadences, dormie sustot enes vestibuls des temples o ben, dempús de sautar ua barralha d'arromingueres (que contunham en tot auer ena ciutat fòrça barralhes d'arromingueres en sòrta de barralhes de husta), en uart de quauqu'un.
Pera sua casa, ei a díder pera casa d'aqueri patrons a on auie viscut eth sòn defuntat pair, i campaue apuprètz un còp per setmana e, en iuèrn, i anaue toti es dies, mès solet entà passar era net, e hège jadilha o ben en portau, o ben ena bòrda.
S'estonauen de qué podesse sostier ua tau anament, mès era que ja i ère acostumada; encara qu'ère de petita estatura, auie ua complexion extraodinàriaments robusta.
Quauqui uns des nòsti senhors afirmauen que, tot aquerò, ac hège solet per orgulh, mès de bèra manèra aguesta opinion non se tenguie: non sabie prononciar ne ua soleta paraula, solet de quan en quan artenhie a botjar era lengua e her un mugiment.
Com podien parlar d'orgulh!
Un viatge (hè ja bèth temps), en ua clara e templada net d'eth plen de seteme, de cap a ua ora plan tardiua entàs nòsti costums locaus, ua embriagada peaina de senhors dera nòsta ciutat, uns cinc o sies òmes galhardi qu'auien estat de tantarra, entornauen dès eth club entàs sues cases, en tot hèr corsèra pes patis deth darrèr.
Ath cant dera barralha, entre ortigues e laparasses, era nòsta peaina desnishèc ara dormenta Lizaveta.
Es senhors, qu'estauen de çò mès alègres, s'arturèren ath sòn dauant arrint e se calèren a hèr burla en tot díder totes es obscenitats possibles.
A un joen petimetre se l'acodic hèr ua pregunta totafèt excentrica sus un tèma impossible: "Poirie bèth un, qui que siguesse, cuélher a semblabla bèstia per ua hemna, en aguest madeish moment, eca, eca…" Toti damb orgulhosa repugnància, dideren qu'ère impossible.
Mès en aguest grop s'i trapaue Fiódor Pávlovich, que còp sec hec un bot e didec que òc, que se la podie considerar ua hemna, e enquia e tot mès, e qu'aquerò autanplan li higie ua sòrta de piquent particular, eca, eca.
Cèrt, en aguesta epòca, entre nosati, Fiódor Pávlovich sajaue de representar d'ua manèra massa ostentosa eth papèr de bofon, li shautaue hèr-se a veir e hèr a arrir as senhors, en un aparent plan d'egalitat, plan que òc, mès, en realitat, se comportaue damb d'eri coma un maladret.
Aquerò se passèc en madeish moment qu'acabaue de vier-li de Sant Petersburgo era notícia dera mòrt dera sua prumèra esposa, Adelaida Ivanovna, e, quan, damb un crespon en chapèu, beuie e se comportaue d'ua manèra tant indecorosa, es autes persones dera ciutat, autanplan es mès depravades, se shordauen en veder-lo.
Era peaina, plan que òc, s'estarnèc d'arrir dauant d'aquera opinion inesperada; un d'eri autaplan comencèc a provocar a Fiódor Pávlovich, mès es auti li mostrèren mès repugnància qu'abantes, encara que tot aquerò damb ua gadalesa desmesurada, e, finauments, cadun repilhèc eth sòn camin.
Mès tard, Fiódor Pávlovich, jurèc e perjurèc qu'aquera net se n'auie anat damb es auti; dilhèu siguec atau reauments, arrés ac poirà saber de cèrt ne ac saberà jamès, mès cinc o sies mesi dempús toti, ena ciutat, comencèren a parlar damb sincèra e extraordinària indignacion de qué Lizaveta ère prenhs; preguntauen, hègen investigacions: de qui ère eth pecat?
Qui ère er ofensor?
E siguec alavetz que de ressabuda s'escampilhèc per tota era ciutat er extravagant rumor de qué er ofensor auie estat eth pròpi Fiódor Pávlovich.
D'a on auie gessut aguest rumor?
D'aquera peaina de senhors tantarres, enquia alavetz, ja solet ne demoraue ena ciutat un des sòns membres, un òme que, ath delà d'auer ua cèrta edat, ère un respectable conselhèr d'Estat, damb familha e hilhes adultes, que de cap manèra aurie difonut era notícia, encara que s'auesse passat quauquarren; per çò des auti participaires, uns cinc òmes, ja aiuen partit dera ciutat.
Mès eth rumor auie insinuat dirèctaments a Fiódor Pávlovich e contunhaue en tot senhalar-lo.
Plan que òc, eth jamès ac admetec: ne tansevolh se denhèc respóner ad aguesti insignificants mercadèrs e menestraus.
Alavetz ère un òme capinaut e se remie a parlar se non ère en companhia de foncionaris e nòbles, que tant les divertie.
Siguec en aguest moment quan Grigori, energicaments, damb tota era fòrça deth morir, se lheuèc a favor deth sòn senhor e non solet lo defenie contra totes aguestes calomnies senon que discutie e se pelejaue per eth, en tot hèr escambiar a molti d'opinion.
Aguesta conjectura semblaue plan probabla, pr'amor que s'en brembauen de Karl, se'n brembauen precisaments de qué pendent aqueres madeishes nets, près era tardor, Karl auie romat pera ciutat e panat a tres persones.
Mès tot aguest ahèr e totes aguestes parlòtes non solet non esbugassèren en absolut era simpatia generau pera prauba yurodivaia, senon que toti se botèren a protegir-la e balhar-li supòrt encara mès.
Era senhora Kondratieva, veuda acomodada d'un comerçant, autanplan ac premanic tot entà hèr-se a vier a Lizaveta en çò de sòn ja a finaus d'abriu e non deishar-la gésser enquia qu'amainadèsse.
La susvelhauen sense pòsa, mès a tot darrèr, a maugrat de tota era vigilància, Lizaveta, ja de nets, gessec còp sec d'amagat dera casa de Kandratieva e venguec a parar en uart de Fiódor Pávlovich.
Com podec, damb eth sòn estat, passar peth dessús dera nauta e solida barralha deth uart qu'ei encara ua sòrta d'enigma.
Es uns afirmauen que "bèth un l'auie tranportat" e d'auti que "quauquarren l'auie transportat".
Çò de mès probable ei que tot se passèsse d'ua manèra naturau, encara que plan complicada, e que Lizaveta, que sabie passar per dessús des barralhes d'arromingueres entà entrar enes uarts des auti e hèr jadilha, s'aurie de bèra manèra, enfilat tanben ena barralha de husta de Fiódor Pávlovich, e, de naut estant, enquia e tot hènt-se mau, auesse sautat en uart, a maugrat deth sòn embaraç.
Grigori se lancèc sus Marfa Ignatievna e li manèc qu'ajudèsse a Lizaveta, tant qu'eth anaue ath mès córrer a quèrrer a ua vielha lheuador, era hemna d'un menestrau que, plan, non s'estaue guaire luenh.
Sauvèren ath mainatge, mès Lizaveta moric en hèr-se dia.
Grigori cuelhec ath nauèth neishut, lo hec a vier en çò de sòn, hec a seir ara sua hemna e l'ac botèc ena hauda, ath cant deth sòn piech: "Aguesta creatura de Diu, aguest orfanèl, ei parent de toti, e encara mès de nosati.
Que mo l'envie eth nòste petit defunt, a neishut d'un hilh deth diable e d'ua santa.
Neurís-lo e non plores mès".
Atau Marfa Ignatievna se n'encuedèc deth mainatge.
Lo batièren e li botèren de nòm Pavel; per çò deth patronimic, toti, tanben eri dus, sens qu'arrés atau les ac indiquèsse, comencèren a cridar-lo Fiódorovich.
Fiódor Pávlovich non i metec cap de trebuc e enquia ac trapèc tot divertit, encara que contunhèc a remir era sua implicacion damb totes es sues fòrces.
Ena ciutat agradèc qu'acuelhesse ar orfanèl.
Mès endauant autanplan pensèc entada eth un cognòm: lo cridèc Smerdiakov peth fausnòm de sa mair.
Smerdiakov se convertic en dusau vailet de Fiódor Pávlovich e viuie, ath principi dera nòsta istòria, en pavalhon, damb eth vielh Grigori e era vielha Marfa.
Hège de codinèr.
Que me calerie tanben que higessa quauquarren sus eth en particular, mès que me hè ja vergonha distrèir pendent tant de temps era atencion deth liegeire entà uns vailets tan vidanti: per aquerò, repilhi eth mèn raconde, damb era esperança de qué se presente per se soleta era escadença de parlar sus Smerdiakov ath long dera novèla.
D'UN CÒR ARDERÓS.
Aliosha, après auer entenut era orde que sa pair li cridaue deth coche estant tant que partie deth monastèri, s'estec parat ua estona, ath miei d'ua grana perplexitat.
Ath contrari, a maugrat de tot eth sòn trebolici, s'apraièc entà endralhar-se de seguit entara codina deth pair higumeno e averiguar se qué auie hèt eth sòn progenitor aquiu naut.
Dempús s'enfilèc de cap ara ciutat, damb er in de qué pendent eth sòn recorrut artenherie a resòlver de bèra manèra eth problèma que lo tormentaue.
M'esdegarè a díder qu'es sorriscles de sa pair e era orde de qué venguesse en çò de sòn "damb es coishins e eth matalàs" non l'espaurien bric.
Pro se'n sabie qu'aguesta orde, prononciada damb votz nauta e damb un crit tant ostentós, auie estat dada "en un cambiament sobte", autanplan en favor dera beresa, entà didè'c atau, de forma semblabla ad açò d'aqueth menestrau dera nòsta petita ciutat, qu'auie begut mès deth compde ena hèsta deth sòn aniversari, en preséncia des convidadi, s'auie embestiat pr'amor que non li mestrauen mès vodka e de suspresa s'auie botat a trincar era sua pròpia vaishèra, a esquiçar era sua ròba e era dera sua hemna, a estronhar es mòbles e, a tot darrèr, es veires dera casa, e tot aquerò, madeish, en aumenatge ara beresa.
Bèra causa d'aguesta sòrta, plan que òc, li venguie d'arribar a sa pair.
Que non cau díder qu'ath londeman aqueth menestrau, dempús dera tantarra e dempús de deishar- lo era embriaguesa, auie planhut es taces e es plats trincadi.
Aliosha sabie que tanben eth vielh, solide, lo deisharie tornar en monastèri ath londeman, o dilhèu quitament, aguesta madeisha tarde.
Qu'ère totauments convençut, ath delà, de qué eth ère era darrèra persona que sa pair volerie ofensar.
Aliosha n'ère segur de qué arrés en mon lo volie ofensar jamès, e non solet se passaue que non lo volien ofensar, senon que tanpòc podien.
Aquerò, entada eth, qu'ère un axiòma, definitiuaments acceptat, sense discusions, e damb aquerò contunhèc endauant, sense eth mendre dobte.
Mès en aguest moment se voludaue en eth un aute temor, d'un gènre completaments desparièr, e plan mès dolorós, pr'amor que ne eth madeish Aliosha lo podie definir; qu'ère precisaments era pòur ara hemna e, concretaments, a Katerina Ivanovna, que tan tu per tu l'auie suplicat, ena nòta que l'auie balhat era senhora Jojlakova, tà que venguesse a veder-la sense explicar eth perqué.
Aguesta demana e eth persutant besonh de complir-la desvelhèren de pic ua cèrta sensacion de torment en sòn còr e, pendent tot eth maitin, a mida que se passaue eth temps, aguesta sensacion auie anat creishent en tot hèr-se mès dolorosa, a maugrat de totes es scènes e incidents que s'auien passat dempús en monastèri, tau que hège un moment ath costat deth pair higumeno, eca, eca.
Çò que cranhie non ère ignorar de qué volerie parlar-li era e çò que responerie eth.
E que non ère ara hemna, en generau, çò que cranhie d'era: qu'auie escassi coneishements sus es hemnes, plan que òc, mès, totun açò, amiaue tota era sua vida, dès era mès trenda mainadesa enquiath sòn ingrés en monastèri, en tot viuer sonque damb eres.
Cranhie en concret ad aguesta hemna, precisaments a Katerina Ivanovna.
Que l'auie cranhut dès eth prumèr viatge que la vedec.
E solet l'auie vist un o dus viatges, dilhèu tres, e enquia e tot auie escambiat quauques paraules damb era en ua escadença.
Rebrembaue era sua imatge coma ua joena beròia, capinauta e imperiosa.
Mès que non ère era beresa çò que lo tormentaue senon quauquarren desparièr.
Qu'ère justaments aquera inexplicabla natura dera sua pòur çò que hège aumentar eth sòn temor.
Mès, a maugrat dera consciéncia e era justícia qu'eth non podie deishar de balhar a toti aguesti sentiments magnifics e generosi, un hered li baishaue pera esquia a mida que s'apressaue ena sua casa.
Se n'encuedèc de qué non traparie ath sòn frair Ivan Fiódorovich, tan pròche ada era, en çò de Katerina Ivanovna: eth sòn frair deuie èster ara damb sa pair.
N'ère solide fòrça de qué non traparie a Dmitri aquiu, e se'n sabie deth perqué.
Atau ei qu'aurien ua convèrsa en privat.
Que l'aurie shautat fòrça veir, abantes d'aguesta convèrsa fatidica, a sa frair Dmitri, passar ua estona ath sòn costat.
Aurie escambiat quauques paraules damb eth, sense amuishar-li era carta.
Mès eth sòn frair Dmitri s'estaue luenh e çò de mès probable ei que tanpòc siguesse en casa.
Dempús d'arturar- se un instant, cuelhec ua decision definitiua.
Se senhèc damb gèst abituau e esdegat, ara seguida arric per quauquarren e s'endralhèc damb fermetat entà veir ara sua terribla dauna.
Coneishie era casa.
Mès que se l'auesse calut anar enquiath carrèr Major, dempús trauessar era plaça, eca, aurie auut d'anar plan mès luenh.
Era nòsta petita ciutat ei plan dispersada e es distàncies sòlen èster mèsalèu granes.
Ath delà, sa pair lo demoraue, dilhèu encara non auie auut temps de desbrembar era sua orde, podie emmaliciar-se, e per aquerò li calie esdegar-se entà arribar en un e un aute lòc.
Per totes aguestes consideracions, decidic escuerçar eth camin en tot passar pes patis deth darrèr, pr'amor que se'n sabie de totes es corseres dera ciutat coma eth paumet dera sua man.
Aquerò volie díder qu'aurie de deishar de cornèr, lèu deth tot, es camins, auançar ath long de clòses desèrtes, sautar autanplan, a viatges, barralhes des auti, a on, totun, toti lo coneishien e saludauen.
D'aguesta manèra podie arténher eth carrèr Major ena meitat deth temps.
En bèth moment li calèc passar pro près dera casa pairau, just peth dauant deth uart adjacent damb eth de sa pair, que tanhie a un casalon praube e roïnós de quate hièstres.
Era propietària d'aguest casalon ère, coma sabie Aliosha, ua menestrala dera ciutat, ua vielha que li mancaue ua cama e que viuie damb sa hilha, ua anciana crambèra que s'auie avedat ara vida civilizada dera capitau, a on auie demorat tostemp en cases de generaus, e que d'ençà un an auie tornat en çò de sòn, per tòrt dera malautia dera anciana, e que li shautaue lúder es sòns plan eleganti vestits.
Era vielha e era sua hilha qu'auien queigut, ça que la, en ua misèria terribla, autant que cada dia venguien ena codina de Fiódor Pávlovich, coma vesies sues, entà hèr-se damb un shinhau de sopa e de pan.
Marfa Ignatievna les mestraue de bon grat.
Mès era hilha, encara qu'anaue a cercar sopa, non auie venut ne un solet des sòns vestits e autanplan n'auie un damb longa coa.
D'aguesta circonstància se n'auie sabut Aliosha per edart, plan que òc, peth sòn amic Rakitin, que decididaments ère ath corrent de tot çò que se passaue ena nòsta petita ciutat, e, sonque saber-se'n, se n'auie desbrembat d'era completaments.
Mès, en arribar ena nautada deth uart dera vesia, de suspresa se'n brembèc d'aguesta coa, lheuèc lèu-lèu eth cap clin e cogitós e…auec un encontre totauments inesperat.
En uart des vesies, enfilat a quauquarren der aute costat dera barralha, pistaue, visible enquiara pòst deth piech, eth sòn frair Dmitri Fiódorovich; ère en tot gesticular damb totes es sues fòrces, en tot cridar-lo entà que s'apressèsse; çampar, non solet li hège pòur de cridar, senon enquia de díder ua paraula en votz nauta, non siguesse eth cas que l'entenesse quauquarrés.
Aliosha correc de seguit entara barralha.
Sòrt que se t'a acodit de lheuar era vista, èra a mand de cridar-te, li gasulhèc ara prèssa Dmitri Fiódorovich, tot content.
Puja aciu!, lèu!
A!, quina sòrt qu'ages vengut.
Qu'èra en tot pensar en tu…
Tanben Aliosha ère content e solet se demanaue se com poirie pujar e passar peth dessús dera barralha.
Mès Mitia, damb eth sòn fòrt braç, l'agarrèc deth code e l'ajudèc a sautar.
En tot recuelher-se era sotana, sautèc damb era leugeresa d'un coquinaire descauç.
Botja-te, va!, se petèc Mitia en un mormolh sobte.
Entà a on?, demanèc Aliosha, tanben en un mormolh, en tot guardar per toti es costats e desnishar que se trapaue en un uart completament uet a on, ath delà d'eri dus, non s'i trapaue arrés.
Eth uart qu'ère petit, mès eth casalon des propietaris se quilhaue a uns cinquanta passi de distància.
Mès s'aciu non i é arrés, per qué parles damb votz baisha?
Per qué?
A!, qu'eth diable se m'empòrte!, sorrisclèc còp sec Dmitri Fiódorovich en votz nauta.
Òc, per qué parli en votz baisha?
Ves se quina confusion dera natura se pòt hèr a vier de ressabuda?
Que sò aciu, amagat, en tot sauvar un secret.
Era explicacion, mès endauant; mès en tot saber qu'ei un secret, m'è botat tanben a parlar secretaments, gasulhant tant qu'un pèc quan non n'auem besonh.
Vam!, per aquiu!
Mès ara, silenci!
Voi balhar-te un punet!
Glòria ath plan Naut en mon, glòria ath plan Naut en jo…!
En uart que mesurarie ua desiatina10 o pòc mès, solet i auie arbes plantadi en perimètre, ath long des quate barralhes: pomèrs, aserons, telhs e bedoths.
Eth centre deth uart ère uet e formaue ua sòrta de prat que ne segauen diuèrsi pudy11 de hen en ostiu.
Era propietària arrendaue aguest uart en arribar era primauèra per quauqui robles.
Auie bancaus de jordons, arradims e agrasòls tanben ath long deth clos; tanben bancaus de verdugalhs plan près dera casa, cultivadi dès hège pòc de temps.
Dmitri Fiódorovich amièc ath sòn convidat enquiath cornèr mès enlà deth uart.
Aquiu, entre es telhs espessi e es vielhs arbilhons d'agrasòls e saücs, entre atalièrs e lillàs, apareisheren de ressabuda es roïnes d'ua antica glorieta verda, ennerida e decantada, damb es parets de brescat, mès damb un tet baish qu'encara ère posible arrecerar-se dera ploja.
Mès tot ère ja descuedat, eth solèr poirid, totes es estrades se balancejauen, era husta flairaue a umiditat.
Ena glorieta auie ua taula verda de husta aganchada en solèr e entornejada de bancs, tanben verdi, a on encara ère possible de seir-se.
Aliosha de seguit se n'auie encuedat der estat d'exaltacion de sa frair, mès, en entrar ena glorieta, vedec sus era taula mieja botelha de conhac e ua copeta.
Qu'ei conhac!, didec Mitia en tot deishar anar ua arridalha.
Non creigues en hantaumes.
Non creigues ara vana e mentidera gentada.
Desbremba es tòns dobtes…!
Sè-te.
Te cuelheria e te sarraria entre es mèns braci enquia estronhar-te, Aliosha, pr'amor qu'en tot eth mon, cre-me, de vertat, de vertat (ac comprenes?
Prononcièc aguestes darrères paraules lèu en un estat de frenesia.
Solet a tu e a ua "infama" que m'è encamardat.
Òc, que sò perdut.
Mès encamardar-se que non vò díder estimar.
Un pòt encamardar-se autanplan auent òdi.
Rebremba'c!
T'ac digui ara, mentre encara i a plaser en aquerò.
Sè-te aciu, ena taula, e jo seirè près, ath tòn costat, e te guardarè tant que non deisha de parlar.
Tu cararàs, e jo t'ac diderè tot, pr'amor qu'ei arribat eth moment de parlar.
Mès, sabes?, è pensat que me cau parlar en votz baisha, òc, pr'amor qu'aciu…aciu…dilhèu mos pòden escotar es aurelhes mès inesperades.
T'ac explicarè tot, ja t'ac è dit: era continuacion que vierà mès tard.
Per qué cres qu'èra desirós per saber de tu, per qué auia talents de veder-te toti aguesti dies e tanben ara?
Per qué toti aguesti dies?
Pr'amor que solet a tu t'ac vau a condar tot, pr'amor qu'ei de besonh, pr'amor que tu ès de besonh, pr'amor que deman queirè des bromes, pr'amor que deman era vida s'acabarà e començarà.
As sentut, as soniat bèth còp que quès d'ua montanha en un clòt?
Ben, atau sò jo en tot quèir ara, e non ei un sòmni.
E non me cau pòur, tu tanpòc te'n calgue.
Ei a díder, òc que me cau pòur, mès qu'ei ua pòur doça.
Coma ua exaltacion…
Ben, ath diable çò que sigue, qu'ei parièr.
Esperit fòrt, esperit fèble, esperit de hemna, qu'ei parièr.
Laudem ara natura: guarda guaire solei, eth cèu tan net, es huelhes totes verdes, encara ei era picada d'ostiu, es quate dera tarde, eth silenci!
A on anaues?
Entà çò deth nòste pair, mès prumèr que volia passar a veir a Katerina Ivanovna.
Entà çò d'era e entà çò deth nòste pair!
Ò!, quina coïncidéncia!
Mès per qué te cridaua jo, per qué volia veder-te, per qué ac desiraua damb tota era fòrça deth morir?
Entà enviar a un àngel.
Que poiria auer enviat a quinsevolh, mès auia besonh d'enviar a un àngel.
E se passe que tu madeish les vas a veir, ada era e a papa.
Demora, tu qu'ac sabies.
E jo veigui qu'ac as comprenut tot de seguir.
Non me planhes e non plores!
Dmitri Fiódorovich se lheuèc, se demorèc cogitós e se botèc un dit en front:
Aciu que i é era nòta, Aliosha la treiguec dera pòcha.
Mitia la liegec rapidaments.
E tu qu'as vengut pes patis deth darrèr!
Ò, dius!
Vos arregraïsqui que l'amièssetz per corsères e que venguesse a parar enquia jo, tau qu'eth peish d'aur que pesque eth vielh e estupid pescaire en conde.
Escota, Aliosha, escota, frair.
Ara t'ac vau a condar tot.
Pr'amor que m'ac cau díder a quauqu'un.
Ar àngel deth cèu ja l'ac è dit, mès m'ac cau díder tanben a un àngel dera tèrra.
Tu qu'ès un àngel ena tèrra.
Tu qu'escotaràs, jutjaràs e perdonaràs…
E aquerò ei çò que jo è besonh, que quauqu'un superior me perdone.
Escota: se dus èssers còp sec trinquen damb tot çò de terrenau e vòlen enquia çò d'extraordinari, o aumens bèth un d'eri ac hè, e abantes d'aquerò, tant que comence eth vòl o ac semble, s'aprèsse a un aute e li ditz: hètz-me açò o aquerò, quauquarren qu'un jamès demanarie ad arrés, sonque en lhet dera mòrt…
Se pòt un remir a hè'c, s'ei un amic, un frair?
Jo qu'ac harè, mès ditz-me se qué ei e ditz-m'ac çò de mès lèu pòssible, higec Aliosha.
Çò de mès lèu…umm.. non te cau prèssa, Aliosha: qu'as prèssa e te preocupes.
Que non cau esdegar-se ara.
Ara eth mon qu'a gessut en un nau carrèr.
Ai, Aliosha, qu'ei penible que jamès ages artenhut er extasi!
Mès, se qué digui!
Coma se non l'auesses artenhut!
Que sò un blagaire!
Qu'er òme sigue nòble!
Aliosha decidic demorar.
Comprenec que, possiblaments, tot çò que li calie hèr en aguest moment ère aquiu.
Mitia s'estèc cogitós un instant, damb es codes sus era taula e era tèsta apuada en paumet dera man.
Toti dus s'estèren ua estona caradi.
Aliosha, didec Mitia, tu qu'ès eth solet que non se'n va a arrir!
Voleria començar…era mia confession…damb er imne dera alegria de Schiller.
An die Freude!
Mès que non sai alemand, solet sai que se ditz An die Freude.
Que non ne sò en absolut.
Eth conhac ei conhac, mès jo qu'è besonh de dues botelhes entà embriagar-me.
Que non sò Sileno, mès òc silent, pr'amor que coma t'è dit, è cuelhut ua decision entà tostemp.
Perdona-me eth rambalh de paraules, te calerà perdonar-me fòrça causes aué, non solet eth rambalh de paraules.
Non te'n hèsques, non m'alongarè guaire, te condi ua causa e de seguit arribarè en medoth.
Que non te harè pèrder eth temps coma un miserable judiu.
Demora, se com ei aquerò…
Lheuèc eth cap, se demorèc cogitós e en un virament de uelhs se botèc a recitar damb votz exaltada:
Ai, deth naufrag amiat pes ones enquia aqueres plages inospites!
De suspresa uns somics gesseren deth piech de Mitia.
Amic, amic, òc, ena umiliacion, ena prigonda umiliacion encara.
Qu'ei terrible çò que li cau sostier ar òme ena tèrra, qu'ei terrible era quantitat de malastres!
Non te penses que solet sò un vantariòu, desguisat d'oficiau, que s'embriague damb conhac e se balhe ath libertinatge.
Jo, frair, lèu solet pensi en aquerò, en aguest òme umiliat, s'ei que non mentisqui.
Diu m'ac age de mentir o de vantar-me.
Pr'amor que pensi en aguest òme, jo madeish que sò aguest òme:
Jo non puni era tèrra, non li daurisqui eth piech; me calerie vier a èster campanhard o pastor?
Camini e non sai arren, non sai s'è queigut ena pudor e ena vergonha o ena lutz e era alegria.
Aguest qu'ei eth malur.
E quan me trapaua negat ena mès prigonda vergonha (e aquerò ère solet çò que me passaue), tostemp liegia aguest poèma sus Ceres e er òme.
Me servie entà corregir-me?
Jamès!
Pr'amor que sò un Karamazov.
E quan me precipiti entar abisme, i vau dret, damb era tèsta entà baish e es pès entà naut, autanplan me senti satisfèt de quèir en ua posicion tant umilianta e me pensi qu'entà jo aquerò ei era beresa.
E dès eth hons d'aguesta vergonha de pic comenci un imne.
Òc, que sò un maudit, un miserable e vil, mès que tanben posqui punar eth cant d'aguesta tunica qu'en era s'estrope Diu e, encara qu'ath madeish temps seguisca ath diable, contunhi en èster eth tòn hilh, Senhor, e t'estimi, e senti ua felicitat que sense era eth mon non poirie mantier-se ne èster.
E th àngel dauant Diu compareisherà.
Qu'è vessat lèrmes, dèisha-me plorar un shinhau mès.
Que sigue ua pegaria que toti se n'arrisen, mès tu non.
A tu tanben te luden es uelhs.
Pro de poesia.
Voi parlar-te ara des "insèctes".
D'aguesti que Diu a dotat de luxúria.
As insèctes, ara luxúria!
E toti nosati, es Karamazov, qu'èm atau; aguest insècte que viu tanben laguens de tu, Aliosha, qu'ès un àngel, e posse tormentes ena tua sang.
Tormentes, pr'amor qu'era luxúria ei ua tormenta, encara mès qu'ua tormenta!
Era beresa qu'ei ua causa terribla e espantorianta!
Terribla pr'amor qu'ei indefinibla, arrés la pòt definir, pr'amor que Diu solet mos a balhat enigmes.
Aciu es arribes que convertissen, aciu totes es contradiccions conviuen.
Que sò plan pòc instruit, frair, mès è pensat fòrça en aguestes causes.
Son molti es mistèris espantorianti!
Massa es enigmes qu'aclapen ar òme ena tèrra!
Desnisha-les coma pogues e ges-ne sancer.
Era beresa!
Non posqui tier qu'un òme de gran còr e nauta intelligéncia comence damb er ideau dera Madona e acabe ena de Sodoma.
Mès encara ei mès espantonriant que, en tot amiar ena amna er ideau de Sodoma, non renegue deth dera Madona, que contunhe usclant per eth en sòn còr, e de vertat, coma enes ans immaculadi dera sua joenesa.
Non, er èsser uman ei vast, massa vast, me shautarie amendrir-lo.
Çò qu'ara rason se presente coma ua vergonha, entath còr non ei que beresa.
En Sodoma i a beresa?
Cre-me, entara majoritat dera gent ei precisaments en Sodoma a on s'està era beresa: non te'n sabies d'aqueth secret?
Çò de terrible ei qu'era beresa non solet i espantorianta, senon tanben un enigma.
Qu'ei era luta entre eth diable e Diu, damb eth còr der òme coma camp de batalha.
Totun aquerò, cadun parle de çò que li hè mau.
Escota, ara que vam entath gran.
D'UN CÒR ARDERÓS.
ANECDÒTES.
Jo aquiu qu'amiaua ua vida leugèra.
Eth nòste pair didie, pòc temps a, qu'è despenut milèrs de robles en sedusir puncèles.
Qu'ei ua lorda invencion, jamès a estat atau e, per çò qu'en realitat i auec, entad "açò", de hèt, non sigueren de besonh es sòs.
Entà jo, es sòs son es accessòris, era fèbre dera amna, eth decòr.
Aué sò er aimant d'ua senhora, deman ne serè d'ua gojata deth carrèr.
E ara ua e ara auta les divertisqui, lanci es sòs a punhats: musica, tanarra, gitanos.
S'ei de besonh ne balhi ada eres tanben, pr'amor que lo cuelhen, lo cuelhen damb frenesia, qu'ac cau reconéisher, e se demoren contentes e arregraïdes.
Es senhoretes m'estimauen, non totes, mès se passaue, òc, se passaue; ça que la, tostemps m'an shautat es carrerons, es cornèrs perdudi e escurs, mès enlà dera plaça: aquiu s'i trape aventures, suspreses inesperades, graets d'aur ena hanga.
M'exprimisqui allegoricaments, frair.
Ena nòsta petita ciutat non existien aguesti carrerons en sentit materiau, mès òc deth punt d'encuarda morau.
Se tu siguesses coma jo, compreneries çò qu'aquerò signifique.
Me shautaue era depravacion, me shautaue tanben pera sua madeisha abjeccion.
Me shautaue era crudeutat: dilhèu non sò un cinze, un insècte maligne?
En ua paraula, que sò un Karamazov!
Un viatge s'organizèc en tota era ciutat ua gessuda entath camp, partiren sèt troikes; ena escurina, en miei der iuèrn, ena luja, me botè a sarrar era man d'ua vesieta e hi que me punèsse; qu'ère era hilha d'un foncionari, ua gojata prauba, gentila, timida, somesa.
Me deishèc hèr, me permetec fòrça causes ena escurina.
S'imaginaue, praubeta, qu'ath londeman me presentaria en çò de sòn entà demanar era sua man (m'avalorauen sustot coma un bon partit); mès dempús d'aquerò non li didí ua soleta paraula en cinc mesi, ne tan solet mieja paraula.
Quan auie balh (e non se hège que dançar) campaua es sòns uelhs en tot pistar-me dès un cornèr dera sala, guardaua se com ludien tau qu'ua ahlameta, damb ua ahlameta de brava indignacion.
Aguest jòc non hège que divertir era luxúsria der insècte que possaue en jo.
Ath cap de cinc mesi, se maridèc damb un foncionari e partic…emmaliciada e dilhèu estimant-me encara.
Ara que viuen erosi.
Guarda qu'ad arrés l'è dit arren, non l'è enlordit; a maugrat des mèns baishi desirs e de qué aimi era baishesa, non me manque er aunor.
Te rogisses.
Es tòns uelhs luden.
Pro de lordèra entà tu.
Tot aquerò que non ei arren encara, solet floretes sivans Paul de Kock, encara qu'eth crudèu insècte ja auie creishut, ja s'auie hèt gran ena mia amna.
Frair, qu'è un album sancer de rebrembes.
Que Diu les age as mies estimades.
Jamès n'è traït ne enfamiat a deguna.
Mès qu'ei pro.
Te penses que t'auia hèt a vier aciu sonque entad aguestes porcaries?
Non, te condarè quauquarren mès interessant; mès non t'estones de qué non m'avergonhe ath tòn dauant e qu'autanplan semble que me senta erós.
Dides aquerò pr'amor que m'è rogit, notèc de pic Aliosha.
Tu?, plan, aquerò qu'ei anar massa luenh.
Non, massa luenh non, repliquèc Aliosha damb emocion.
Es gradons son es madeishi.
Jo sò en mès baish, e tu, en mès naut, digam en tretzau.
Atau ei se com jo ac veigui, mès, totun, ei çò de madeish, ei exactaments parièr.
Eth qu'a calat eth pè en gradon mès baish solide acabarà en tot pujar sense pòsa enquia naut.
Çò de mielhor, alavetz, serie de non calar-lo?
Plan que òc, se siguesse possible.
E tu, pòs?
Me semble que non.
Cara, Aliosha, cara, estimat, que voleria punar-te era man, atau, dera emocion.
Aguesta pòcvau de Grushenka, que tie un bon còp de uelh entàs òmes, un viatge me didec que se te minjarie.
Me cari, me cari!
Passem des abominacions, des marges enlordits pès mosques, entara mia tragédia, tanben un aute marge enlordit pes mosques, ei a díder, plen de viletats.
Encara qu'eth vielh mentic per çò de sedusir a innocentes, en esséncia, ena mia tragédia, atau siguec, encara que siguesse un solet viatge e ne tansevolhe se passèc.
Eth vielh non repotegaue aguestes fabules, mès que non coneish eth cas: jamès l'ac è condat ad arrés, tu seràs eth prumèr que l'ac conda, a despart d'Ivan, plan que òc; eth qu'ac sap tot, ac a sabut fòrça abantes que tu.
Mès Ivan qu'ei ua hòssa.
Ivan ua hòssa?
Òc, (Aliosha l'escotaue damb ua grana atencion).
Guarda, encara que jo èra tenent en un batalhon de linha, èra objècte de vigilància, coma se siguessa ua sòrta de deportat.
Mès ena petita ciutat me recebien magnificaments.
Jo despenia fòrça sòs, se pensauen qu'èra ric, e jo madeish m'ac pensaua.
Ath delà, quauquarren de jo les deuie shautar tanben.
Remien damb eth cap, mès m'estimauen de vertat.
Eth mèn tenent coronèl, un vielh, me cuelhec tissa dès era prumeria.
Cercaue eth mèn mau punt, mès jo qu'auia es mèns contactes e, ath delà, tota era ciutat me defenie, atau que non me podie agarrar en guaires fautes.
Eth tòrt qu'ère mèn, pr'amor que non rendia es aunors ad aqueri que n'auien eth dret, e ac hèja de bon voler.
Jo qu'èra plan capinaut.
Aguest vielh temardut, que non ère cap un mau òme, de tracte amable e generós, auie auut dues esposes, e es dues auien mòrt.
Ua d'eres, era prumèra, venguie d'ua familha simpla e l'auie deishat ua hilha, tanben simpla.
Era tia qu'ère era simplicitat muda, e era neboda, era hilha màger deth tenent coronèl, era simplicitat escarrabilhada.
En rebrembar-la, me shaute díder bones paraules d'era: jamès, estimat, è trapat un caractèr de hemna tant embelinaire coma eth d'aguesta gojata.
Se cridaue Agafia, guarda, Agafia Ivanovna.
Qu'ère pro beròia entath gust rus: nauta, fòrta, corporenta, damb uns uelhs esplendids e un ròstre, digam, un shinhau bast.
Non se maridaue, encara que l'auien demanat era man dus viatges, didie que non e non perdie era sua alegria.
Auí ua bona relacion damb era, non d'aguesta manèra, non, tot qu'ère pur, se tractaue d'amistat.
Soent me hèja damb hemnes sens eth mendre pecat, tau qu'amics.
Parlaua damb era sus tantes causes e d'ua manèra tan dubèrta que, ai!, non hège qu'estarnar-se d'arrir.
A fòrça hemnes les shaute era franquesa, cuelh nòta d'aquerò, mès ath delà ère vèrge, çò que me divertie fòrça.
E ua auta causa: non se la podie qualificar en absolut de senhoreta.
Era e era sua tia s'estauen en çò de sa pair en ua sòrta d'umiliacion volentària, sense sajar de hèr-se parièrs ara rèsta dera societat.
Toti l'estimauen e n'auien besonh pr'amor que, coma coseira, ère admirabla: auie talent, non demanaue sòs pes sòns servicis, ac hège per amabilitat, mès que non refusaue es presents se les ac aufrien.
Per çò deth tenent coronèl, que non auie arren a veir!.
Ère ua des mès granes personalitats deth nòste lòc.
Viuie ena opuléncia, recebie ena sua casa a tota era ciutat, aufrie sopars e balhs.
Quan arribè e m'incorporè en batalhon, solet se parlaue, ena ciutat, de qué lèu auríem ua visita dès era capitau, era dusau hilha deth tenent coronèl, era mès bèra entre es bères, que venguie de gésser d'un institut aristocratic dera capitau.
Aguesta dusau hilha non ère que Katerina Ivanovna, neishuda dera dusau esposa deth tenent coronèl.
E aguesta dusau esposa, ja defuntada, procedie de non sai quina familha nòbla d'un gran generau, encara que non se hec a vier cap de dòt entath sòn marit, qu'ac sabi de bona hònt.
Atau que, a despart d'èster d'ua bona familha, non auie que quauques esperances, dilhèu, mès arren de sòs truca truquet.
E, totun, quan arribèc era joena nauèth gessuda der institut (de passa, non entà demorar-se), era nòsta petita ciutat siguec coma se se renauisse, es nòstes daunes mès illustres, dues generales, era coronèla e, darrèr d'eres, totes es autes, se la pelejauen, la convidauen pertot, comencèren a distrèir-la, ère era reina des balhs, des gessudes en camp, s'organizauen tableaux vivants a benefici de non sai quines institutrices.
Tant que jo, caraua, me tenguia a anar de hèsta, e siguec alavetz que hi ua mauvestat tan sonada que tota era ciutat lheuèc eth crit entath cèu.
Un dia vedí qu'era me mesuraue damb era guardada; que siguec en çò deth comandant dera bateria, e jo non m'apressè, menspredant, entà didè'c atau, entà coneisher-la.
Que non siguec enquia uns dies mès tard, tanben pendent ua cauhada, quan m'apressè ada era, li dirigí era paraula; era a penes me guardèc, sarrèc es pòts damb mensprètz, e jo me pensè: demora un shinau, me resvenjarè!
Alavetz jo qu'èra un soldat grossièr des mès temibles ena majoritat des casi, e jo madeish me'n sentia.
Mès que mès, çò que sentia ère que Katenka non ère ua ingenua collegiala senon ua persona damb caractèr, orgulh e autentica vertut e, sustot, intelligenta e instruida, tant qu'a jo me mancaue era ua era auta causa.
En absolut, simplaments me volia resvenjar de qué, en tot auer jo un bon pòrt, era non se n'encuedèsse.
Mentretant, tantarra e desolacion.
A tot darrèr, eth tenent coronèl me botèc en arrèst pendent tres dies.
Just en aguest moment papa m'envièc sies mil robles, après auer-li manat ua renóncia formau a toti es mèns drets e pretensions, ei a díder, en tot díder "qu'es compdes demorauen pagadi" e que non aurie mès reclamacions.
Alavetz jo non comprenia arren: enquiara mia arribada aciu, frair, enquia aguesti darrèrs dies, e dilhèu enquia ara madeish, non è comprenut ne un brigalh de toti aguesti ahèrs financèrs damb papa.
Mès, ath diable damb tot aquerò, ac deisharè entà dempús.
Ja en possession d'aguesti sies mil robles, ara suspresa me'n sabí a trauèrs dera carta d'un amic de quauquarren que m'interessaue fòrça: qu'auie un cèrt maucontentament damb eth nòste tenent coronèl, que se le consideraue sospechós de mauversacion, en pògues paraules, qu'es sòns enemics li premanien ua petita suspresa.
E, plan que òc, recebec era visita deth cap dera division e li botèc ua repassada de hèr creir en Diu.
Dempús, un shinhau mès tard, li manèren que presentèsse era dimission.
Non te condarè peth menut tot çò que se passèc; qu'auie, plan, enemics; de ressabuda, ena ciutat, era relacion damb eth e damb era sua familha se heredèc per manèra, toti les evitauen.
Alavetz li hi era prumèra mala passada: me trapè damb Agafia Ivanovna, qu'era sua amistat tostemp auia sauvat, e li didí: "Manquen quate mil cinc cents robles der Estat ena caisha deth vòste pair…" "A qué vos referitz?
Per qué didetz aquerò?
Hè pòc venguec eth generau e toti es sòs i èren…" "Alavetz i èren, mès ara no".
S'espauric fòrça: "Non me hescatz pòur, se vos platz, a qui l'ac auetz entenut a díder?".
Mès que vos volia higer quauquarren "per s'un cas": quan li reclamen ath vòste pair es quate mil cinc cents robles e non les age, abantes que li formen un conselh de guèrra e vengue a èster un soldat ras ena sua vielhesa, enviatz-me de seguit ara vòsta fraia en secret; que vien de enviar-me sòs, me pensi que poirè deishar-li quate mil robles, e sauvarè eth secret coma un sant."
Mès com gausatz?"
Partic damb ua indignacion terribla, e jo, ena esquia, li didí un viatge mès que sauvaria eth secret d'ua manèra indestructibla, coma un sant.
Aguestes dues hemnes, me referisqui a Agafia e ara sua tia, t'ac diderè per auança, se mostrèren coma purs angels en aguesta istòria: de hèt, idolatrauen ara orgulhosa de Katia, se rebaishauen dauant d'era, èren coma es sues mosses…
Mès Agafia venguec e li condèc era brigandada, ei a díder, era nòsta conversacion.
D'aquerò que me'n sabí mès tard peth menut.
Non l'amaguèc arren, e aquerò ère, naturauments, çò qu'auia besonh.
E ac hec.
De ressabuda eth vielh tenent coronèl emmalautic, non se podie botjar, non gessec de casa en dus dies e non autregèc es sòs der Estat.
Eth nòste doctor Kravchenko asseguraue qu'ère reauments malaut.
Eth tenent coronèl l'ac deishaue a un òme de totau confiança, un comerçant locau, eth vielh veude Trifinov, un òme barbut e damb mericles dauradi.
Er aute se n'anaue entara hèira, hège es negòcis que li calie hèr e de seguit tornaue es sòs ath tenent coronèl, era soma sancera, amassa damb bèth present dera hèira e ua comission pes interèssi.
Mès aguest viatge (me'n sabí per edart, per un adolescent, eth hilh limacós de Trifinov, eth sòn descendent e heretèr, eth gojat mès depravat que hage balhat eth mon), aguest viatge, coma didia, Trifonov, non l'entornèc arren.
Eth tenent coronèl correc a veder-lo.
Atau qu'eth nòste tenent coronèl ère en casa, damb eth cap estropat damb ua tovalhòla, tant qu'es tres hemnes l'aplicauen gèu enes possi; de pic, un ordenanza, damb un libre e ua orde: "Balhatz es hons der Estat, ara prèssa, en un tèrme de dues ores.
Eth que signèc, dempús jo vedí aguesta signatura en libre; se lheuèc, didec qu'anaue a calar-se er unifòrme, correc entath sòn dormitòri, agarrèc era sua escopeta de caça, de dus canons, la carguèc, i botèc ath laguens ua bala de soldat, se treiguec era bòta deth pè dret, apuèc era escopeta contra eth sòn pitrau, e, damb eth pè, s'esdeguèc a cercar eth gisclet.
E Agafia, que sospechaue quauquarren, se'n brembèc de çò que jo l'auia dit: s'apressèc cautosament e, just a temps, ac campèc tot: entrèc ena cramba, se lancèc sus eth, pera esquia, l'abracèc e era escopeta se descarguèc contra eth solèr de naut; arrés ne gessec herit; es auti entrèren ath mès córrer, lo tengueren, li treigueren era escopeta, l'agarrèren pes braci…
Tot aquerò ac sabí peth menut mès tard.
Jo qu'èra ena mia casa en aguest moment; hège net e èra a mand de gésser, dempús d'auer-me vestit, pientat, d'auer perhumat eth mèn mocador e agarrat era mia casqueta, quan de suspresa se dauric era pòrta e aquiu, en mèn apartament, vedí dauant de jo a Katerina Ivanovna.
Jo logaua es mies crambes as hemnes de dus foncionaris, plan vielhes es dues, que tanben me servien, hemnes respectables, m'aubedien en tot, e aguest còp, per orde mèn, lèu se demorèren carades tau que dus paus de hèr.
E òc ma hè, ac comprení tot de ressabuda.
Entrèc e me guardèc fixaments, es sòns uelhs escurs guardauen decididi, desfisanti autanplan, mès enes sòns pòts e ath torn dera sua boca vedí cèrta indecision.
Qu'è vengut…
Balhatz-me es sòs!"
Aliosha, m'escotes o dormisses?
Mitia, sabi que dideràs tota era vertat, didec Aliosha damb baticòr.
Plan que òc.
Se vòs tota era vertat, atau ei se com se passèc tot, non aurè pietat de jo.
Eth mèn prumèr pensament siguec eth d'un Karamazov.
La guardè de naut en baish.
L'as vist?
Ua beresa!
En aguest moment tanben n'ère de beròia, mès per ua auta rason.
N'ère pera sua noblesa, tant que jo èra un brigand, era qu'ère beròia per granesa dera sua generositat e peth sacrifici que hège per sa pair, tant que jo èra un cinze.
E de jo, un cinze e un brigand, era que ne depenie completaments, tota sancera, en còs e amna.
Sense gessuda.
T'ac diderè sense embuts: aguesta idia, era idia dera tarantèla, s'apoderèc deth mèn còr enquiath punt que me manquèc pòga causa entà estofar-me deth torment.
Semblaue que non i podie auer peleja ne tansevolhe: que me calie actuar precisaments tau qu'un cinze, tau qu'ua tarantèla maligna, sense era mendre compassion…
Me demorè sense alend.
Escota: londeman, òc ma hè, auria anat a demanar era sua man, entà que tot s'acabèsse, per didè'c atau, dera manèra mès nòbla, e arrès, per tant, aurie sabut ne aurie podut saber arren.
Pr'amor que, encara que siga òme de baishi talents, que sò aunorat.
E còp sec, en aguesta madeisha segonda, quauquarrés me gasulhèc ena aurelha: "Deman quan la vages a demanar en matrimòni, era que non gesserà a veder-te e harà qu'eth menaire te hèsque enlà.
Guardè ara joena, era votz non m'auie mentit: aquerò ère çò que reauments se passarie.
M'agarrarien peth còth e me lançarien, era sua cara que non deishaue lòc entà cap de dobte.
Eth sang que me comencèc a borir ath laguens; volia hèr-li era gorrinada mès infama, mès lorda, digna d'un comerçant de pòga categoria: guardar-la burlescaments, e tient-la ath dauant, desconcertar-la damb aguest ton de votz que non sap tier un quincalhièr:
Quate mil robles!
Mès s'ei ua badinada!
Qu'auetz hèt es calculs massa ara leugèra senhoreta!
Dus cents dilhèu, autanplan damb plan de plaser, mès quate mil, senhoreta, qu'ei massa sòs entà lançar-lo pera hièstra.
Que vos auetz shordat en bades.
Dempús m'auria passat tota era vida en tot empenaïr-me, mès auria balhat çò que siguesse entà complader-me en aguest moment damb aguesta mauvestat.
Ac crederàs?
En un moment atau, jamès è guardat cara a cara a ua hemna, quina que siguesse, damb òdi; plan ben, t'ac juri pera crotz, pendent ues segondes, tres o cinc, la campè damb un òdi terrible, damb aguesta sòrta d'òdi que sonque per un peu ei desseparat der amor, der amor mès insensat.
M'apressè ara hièstra, apuè eth front en cristau hered e me'n brembi qu'eth gèu usclèc eth mèn front tau qu'eth huec.
Que non la retenguí guaire temps, demora tranquil; me virè, anè de cap ara taula, daurí eth calaish e treiguí un titol ath portaire de cinc mil robles ath cinc per cent (l'auia sauvat en mèn diccionari de francés).
L'ac mostrè en silenci, l'estropè, se l'autregè e jo madeish li daurí era pòrta deth vestibul e, en tot hèr un pas entà darrèr, la saludè damb ua reveréncia plan corrècta e plan sentuda, cre-me!
Se lheuèc d'un bot e se botèc a córrer.
Quan despareishec, desgainè era mia espada e siguí a mand de tachar-la-me; per qué?
Sabi pas, qu'aurie estat ua terribla estupiditat, plan que òc, mès deuie èster per ua sòrta d'extasi.
Comprenes que quauquarrés se posque aucir en ua sòrta d'extasi?
Mès que non me la clauè, sonque la punè e l'engainè un aute còp, un detalh que m'auria podut carar.
Autanplan me semble ara que, en parlar-te de totes aguestes causes, ac è ornat tot entà balhar-me importància.
Mès encara que sigue atau, se qué passe, ath diable damb toti es espions deth còr uman!
Aguest qu'ei tot eth mèn passat "incident" damb Katerina Ivanovna.
Dmitri Fiódorovich se botèc de pès e, esmoigut, hec un pas, dempús un aute, treiguec eth mocador, se shuguèc era sudor dera cara, dempús se seiguec de nau, mès non en madeish sèti d'abantes, senon en un aute, en banc deth dauant, ath cant dera paret, de manèra qu'Aliosha li calec virar-se en redon entà veder-li era cara.
V. CONFESSION D'UN CÒR ARDERÓS.
Ara, didec Aliosha me'n sabi dera prumèra part d'aguest ahèr.
Era prumèra part que la comprenes: ei un drama e se passèc aquiu.
Dera dusau mitat, totun, encara non crompreni arren, didec Aliosha.
E jo?
Dilhèu ac compreni jo?
Demora, Dmitri, que i a ua causa decisiua.
N'ès encara?
Mos prometérem, mès non de seguit, senon tres mesi dempús de çò que vengui de condar-te.
Londeman de çò que s'auie passat, me didí a jo madeish qu'aquerò ère acabat, fenit, que non aurie continuacion.
Vier a demanar era sua man que me semblaue ua baishesa.
Peth sòn costat, es sies setmanes que s'estèc dempús ena nòsta ciutat, que non me deishèc enténer ne ua soleta des sues paraules.
Damb ua excepcion: londeman dera sua visita se calec ena mia cramba era sua mossa e, sense badar boca, m'autregèc ua envolòpa.
Qu'anaue dirigida entà jo.
La daurí: i auie eth cambi des cinc mil robles.
N'auien de besonh quate mil cinc cents e, ena venda deth titol, deuien auer perdut un dus cents robles.
En totau m'envièc, çampar, dus cents seishanta, non me'n brembi ben, e arren mès que sòs: ne ua carta, ne ua nòta, ne ua explicacion.
Cerquè ena envolòpa bèra mèrca de creion: arren!
Atau, donc, me n'anè de tantarra damb es robles que me restauen, enquia qu'eth nau major li calec finauments cridar-me era atencion.
Balhèc es sòs e se botèc malaut, qu'auec de tier-se en lhet pendent tres setmanes; dempús de pic patic un vessament cerebrau e ath cap de cinc dies moric.
Siguec acogat damb aunors militars, pr'amor qu'encara non auie auut temps entà presentar era sua dimission.
Katerina Ivanovna, era fraia d'aguesta e era sua tia, uns dètz dies dempús d'auer balhat sepultura a sa pair, partiren entà Moscòu.
E siguec just abantes dera sua partida, eth madeish dia que se n'anauen (non les auia vist ne les auia dit adiu), quan recebí ua petita envolòpa, de color blua, damb un papèr d'encaish qu'amaiue escrit damb creion ua soleta linha: "Vos escriurè, demoratz".
Arren mès.
En Moscòu, era sua situacion cambièc ara velocitat d'un pericle e hec ua caplhèua inesperada digna d'un conde arab.
Era sua principau parenta, era veuda d'un generau, perdèc en un virament de uelhs as sues dues nebodes, qu'èren es sues dues eretères mès pròches: ambdues moriren de picòta en espaci d'ua setmana.
Capvirada, era vielha acuelhec a Katia tau qu'ara sua pròpia hilha, coma era estela dera sauvacion, se virèc entada era, rehec immediataments eth sòn testament a favor sòn, mès qu'aquerò ère entath futur, e, mentretant, li balhèc truca truquet ueitanta mil robles, tau que se li didesse: aguesta qu'ei era tua dòt, hètz-ne d'era çò que volgues.
Ua hemna isterica, qu'è auut era escadença d'obervar-la mès tard, en Moscòu.
Atau que còp sec recebí quat mil cinc cents robles per corrèu; me demorè perplèx, plan que òc; dera suspresa qu'emmudí.
Tres dies dempús, arribèc tanben era carta prometuda.
Que l'è aciu, tostemp l'amii damb jo e la sauvarè enquia que me morisca.
Vòs que te la mòstra?
Te la cau liéger: s'aufrís entà èster era mia prometuda, era madeisha s'aufrís.
Non vos cau pòur, que non vos shordarè bric, serè eth vòste mòble, eth tapís que causiguetz…
Voi estimar-vos etèrnaments, voi sauvar- vos de vos madeish…" Aliosha, que non sò digne de repetir aguestes linhes damb es mies paraules de brigand, damb eth mèn etèrn ton de brigand, que jamès è estat capable de corregir!
Aguesta carta que m'a trauessat enquia aué e, dilhèu me senti aleugerit ara?
Dilhèu me senti ben ara?
De seguit l'escriuí ua responsa (non podia de cap manèra vier en Moscòu).
L'escriuí damb lèrmes; d'ua causa m'avergonharè etèrnaments; li mentè qu'era ère ara rica e auie dòt, tant que jo solet èra un praube soldat: li parlè de sòs!
Que m'aurie calut tier-me, mès era ploma me traïc.
En madeish moment, de seguit, escriuí a Ivan en Moscòu e l'ac expliquè tot per carta ena mesura que siguec possible: ère ua carta de sies huelhes, e li manè que l'anèsse a veir.
Per qué me guardes, per qué me guardes atau?
Òc, Ivan s'encamardèc d'era e contunhe encamardat, ac sabi, que hi ua estupiditat, segontes vosati, segontes eth mon, mès dilhèu aguesta estupiditat sigue era que mos sauve ara a toti.
Non ves se com lo respècte, quina grana estima li tie?
Dilhèu pòt comparar-mos as dus e autanplan estimar a un òme coma jo, mès que mès dempús de çò que s'a passat aciu?
Que sò convençut qu'era estime a un òme coma tu e non a un òme coma eth.
Qu'ei era sua pròpia vertut çò qu'era estime, non a jo (se l'escapèc còp sec a Dmitri Fiódorovich, sense voler, encara que lèu damb ràbia.
S'estarnèc d'arrir, e per un moment es sòns uelhs dempús luderen, se rogic completaments e fotèc un còp de punh damb fòrça ena taula).
T'ac juri, Aliosha, sorrisclèc damb ua ira terribla e sincèra contra eth madeish, me pòs creir o non, mès, tau que Crist ei Diu, te juri, encara que vengui de hèr burla des sòns nauti sentiments, que sai qu'era mia amna ei un milion de viatges mès insignificanta qu'era sua qu'es plan nauti sentiments que la botgen sòn sincèrs, tau qu'es d'un àngel celestiau!
Aguesta ei era tragédia, qu'ac sabi de cèrt.
Quin mau hè declamar un shinhau?
Dilhèu non ac hèsqui jo?
E sò sincèr, ac comprenes?, sincèr.
Per çò d'Ivan, compreni pro ben damb quin aire de malediccion deu guardar ara era natura, e damb aguesta intelligéncia sua!
A qui, a qué s'a balhat preferéncia?
L'ac a estat balhada ath monstre que, autanplan aciu, en tot èster ja prometut e damb totes es guardades calades en eth, non a podut méter fren as sòns escandals: e aquerò dauant dera sua prometuda, òc, dauant d'era!
Encara atau, un òme coma jo qu'ei eth preferit e ada eth se lo refuse.
Mès per qué?
Donques pr'amor qu'aguesta joena, per arregraïment, vò violar era sua vida e eth sòn destin!
Qu'ei absurd!
Jamès l'è dit arren d'aquerò a Ivan; Ivan, plan que òc, tanpòc me n'a dit ne mieja paraula, non a hèt ne era mendre mencion; mès eth destin se complirà, eth digne se tierà en sòn lòc, tant qu'er indigne s'amagarà en sòn carreron entà tostemp, en sòn lord carreron, en aqueth carreron que li shaute e ei tan pròpi d'eth, e d'aquiu, ena hanga e en pudentor, perirà de bon grat e damb plaser.
Que digui lhocaries, totes es mies paraules son esquiçades, tau que se les deishèssa anar per edart, mès que tau que vengui de definí'c se passarà.
Jo m'en.honsarè en carreron e era se maridarà damb Ivan.
Demora, frair, interrompec Aliosha, cuelhut per ua inquietud extrèma, que i a quauquarren qu'encara non m'as dit: tu ès eth sòn prometut, non?
Contunhes estant prometut?
Com vòs trincar s'era, era prometuda, non vò?
Que sò eth sòn prometut, formauments e damb benediccions, se passèc tot en Moscòu, ena mia arribada, damb ceremònia, damb icònes, dera mielhor manèra.
Era veuda deth generau me balhèc era sua benediccion e, t'ac crederàs?, felicitèc autanplan a Katia: qu'as escuelhut ben, li didec, ac liegi en sòn còr.
E te pòs creir qu'Ivan non li shautèc e qu'ada eth non lo felicitèc?
En Moscòu parlè fòrça damb Katia, me pintè a jo madeish damb nòbles colors, peth menut e damb sinceritat.
Era ac escotèc tot:
L'ac prometí.
E ara…
E ara?
Qué?
Que non tornarè jamès ath sòn costat e que la saludi damb ua reveréncia.
Mès, ei aquerò possible?
Com l'ac poiria díder jo madeish?
Mès, a on anaràs?
En carreron.
O sigue, damb Grushenka!, sorrisclèc Aliosha damb tristor, en tot júnher es mans.
Serà possible que Rakitin age dit reauments era vertat?
Me pensaua que l'auies vengut a veir bèth còp e arren mès.
Com i auia d'anar jo, en tot èster prometut?
Damb ua nòvia coma era, e ara vista de toti?
Qu'encara me demore sens der aunor, a tot darrèr.
Dès que me comencè a veir damb Grushenka, que deishè d'èster comprometut e d'èster òme de ben, ac compreni perfèctaments.
Qué guardes?
Eth prumèr viatge la venguí a veir solet damb er in de tustar-la.
Que me n'auia sabut, e ara ac sai de bona tinta, de qué Grushenka auie recebut d'aguest capitan, apoderat deth nòste pair, un pagarè ath mèn nòm entà qu'actuèsse contra jo, damb era esperança de qué me solatgèssa e balhèssa er ahèr per acabat.
Volien espaurir-me.
Jo anaua, donc, entà balhar ua repassada a Grushenka.
Que ja l'auia vist abantes de passa.
Arren d'impressionant.
Me'n sabia deth vielh comerçant que, ara, ath delà, ei malaut, calat en lhet, mès autanplan li deisharà ua bona soma de sòs.
Sabia tanben que li shautaue es sòs, que se les procuraue pro ben, en tot deishar-les damb usura, era plan astuta, era tafurèla, sense cap de pietat.
Qu'anaua decidit a estovar-li era codena, e aquiu me demorè.
Se desvolopèc ua tormenta, se declarèc era pèsta, me contaminè e contunhi contaminat, me'n sai que tot s'a acabat e que jamès i aurà arren mès.
Eth cicle deth temps que s'a consumit.
Aguesta ei era mia situacion.
E de ressabuda, tau que hèt exprèssaments, ena mia pòcha de gandiaire campèren tres mil robles.
Partírem toti dus enquia Mokroie, a vint-e-cinc versas d'aciu.
Artenhí gitanes, champanha, embriaguè a toti es campanhards damb champanha, a totes es hemnes deth pòble e as gojates; degalhè es tres mil robles.
Ath cap de tres dies qu'èra pelat, mès coma un falcon.
Cres qu'artenhèc quauquarren aguest falcon?
Era que non me mostrèc arren, ne tansevolhe de luenh.
T'ac digui: qu'ei sinuosa.
Aguesta tafurèla de Grushenka qu'a ues sinuosidats en còs, autanplan se li reflectís en pè, enquiath dit ponin deth sòn pè quèr.
L'ac vedí e l'ac punè, mès aquerò qu'ei tot, ac juri!
Me didec.
E encara arrís.
Dmitri Fiódorovich se lheuèc, cuelhut per ua sòrta de furor.
Es uelhs, de ressabuda, se l'injectèren de sang.
Reauments te vòs maridar damb era?
S'era n'ei d'acòrd, de seguit; se non vò, m'i demorarè, ça que la.
Serè er escampilhaire en pati dera sua casa.
Tu…,tu…, Aliosha…
S'arturèc ath sòn dauant, e, en tot agarrar-lo pes espatles, comencèc a bassacar-lo damb fòrça.
Sabes, creatura innocenta, que tot açò ei un delèri, un delèri inimaginable, pr'amor que i a ua tragèdia!
Te cau saber, Aliosha, que posqui èster un nosejaire, un òme de baishes passions, sense sauvacion, mès Dmitri Fiódorovich jamès serà un panaire, un avariciós, un raflaire.
Donques ben, ara te cau saber que sò un panaire, un avariciós e un raflaire.
Quan me dirigia a tustar a Grushenka, aguest madeish maitin, Katerina Ivanovna me manèc cridar e, en mès terrible secret, pr'amor que de moment arrés s'en sabesse (sabi pas se per qué, mès que siguec atau qu'era ac volie) me demanèc que venguessa ena capitau dera provincia e que d'aciu envièsse tres mil robles a Agafia Ivanovna en Moscòu, pr'amor de qué arrés se'n sabesse ena ciutat.
E aguesti tres mil robles èren es qu'auia ena pòcha quan anè a veir a Grushenka e damb era partírem entà Mokroie.
Dempús hi veir qu'auia estat corrent pera capitau, mès que non li balhè eth recebut dera pòsta; li didí qu'auia enviat es sòs e que li haria a vier eth recebut, mès encara non l'ac è portat, coma se me n'auessa desbrembat.
Ben, qué te semble s'aué la vas a veir e li dides: "Vos salude damb ua reveréncia?".
E era diderà: "E es sòs?".
E tu poiràs dider-li: "Ei un luxuriós infame, ua creatura vil damb passions desfrenades.
Non manèc es sòs aqueth viatge, lo degalhèc pr'amor que non se'n podec passar, tau qu'un animau"; e, ara seguida, poiràs híger: "Mès que non ei un lairon, aciu qu'auetz es vòsti tres mil robles, vo'les entorne, manatz-les- vos madeisha a Agafia Ivanovna; e m'a encomanat que la saludetz damb ua reveréncia".
Mès, plan, se còp sec te demane: "Mès a on son es sòs"?
Mitia, qu'ès un malerós.
Mès non autant coma te penses.
Que te penses?
Que me foterè un tir se non artenhi a tornar es tres mil robles?
Aguesta ei era qüestion: que non me lo foterè.
Que non sò capable de hè'c; mès tard, dilhèu, mès ara qu'anarè a veir a Grushenka…
A tot darrèr, ja sò perdut.
E dempús qué?
Serè eth sòn marit, qu'aurè er aunor d'èster eth sòn marit e, quan un aimant la vage a veir, jo me n'anarè de cap a ua auta cramba.
Netejarè es bòtes lordes des sòns amics, les cauharè eth samovar, les harè es encargues…
Katerina Ivanovna ac comprenerà tot, didec de suspresa damb solemnitat Aliosha.
Que comprenerà tota era prigondor que i é en aguesta infelicitat e l'acceptarà.
Non ac acceptarà tot, arric damb burla Mitia.
Sabes se qué serie çò de mielhor?
Qué?
Entornar-li es tres mil robles.
Mès quan vieràn aguesti dus mil robles tòns, Aliosha?
Ath delà, tu encara ès mendre d'edat, e ei de besonh, totauments de besonh, que la vages a veir aué e me digues adiu d'era, damb sòs o sense sòs, pr'amor que non posqui demorar mès, dera manèra que se passen es causes.
Deman que ja serie tard, massa tard.
Ve-te'n a veir ath nòste pair.
Ath nòste pair?
Òc, ve-te'n a veder-lo abantes qu'era.
Demana-li ada eth es tres mil.
Mès, Mitia, s'eth non les balharà…
Plan que non les balharà, qu'ac sabi pro ben.
Escota, juricaments eth nòste pair que non me deu arren.
Que ja l'ac è trèt tot, tot, ja ac sabi.
Mès que morauments qu'ei en deute damb jo, non?
Damb es vint-e-ueit mil robles dera mia mair ne guanhèc cent mil.
Que me'n balhe solet tres mil d'aguesti vint-e-ueit mil, solet tres, e sauvarà era mia amna deth lunfèrn e fòrça des sòns pecats li seràn perdonadi.
Damb aguesti tres mil, t'ac juri, ac tierè tot per acabat, e non tornarà a enténer a parlar de jo.
Per darrèr viatge li balhi era oportunitat d'èster eth mèn pair.
Ditz-li qu'ei Diu madeish que li balhe era oportunitat.
Mitia, que non les balharà ne peth mau de morir.
Que sai que non les balharà, ne sò solide fòrça!
E mès que mès ara.
Pr'amor qu'encara i a mès causes: ara, en aguesti darrèrs dies, dilhèu solet dempús d'ager, se'n sabec per prumèr viatge seriosaments (soslinha aquerò, seriosaments) que Grushenka dilhèu non hège burla e que se vò maridar damb jo.
Eth que conneish ben eth sòn caractèr, coneish ad aguesta gata.
Com me balharà es sòs, entà favorir era nòça, quan eth madeish ei capvirat per era?
Mès aquerò que non ei tot, encara te posqui díder mès causes: sabi que hè cinc dies a desseparat tres mil robles en bitllets de cent e les a botat en ua grana envolòpa, barrada damb cinc sagèths de cera, estacada en crotz damb ua cinta vermelha.
Ja ves se guairi detalhs coneishi!
E escrit ena envolòpa i é: "Entath mèn àngel Grushenka, per s'un cas vò vier".
Dès hè tres o quate dies demore a Grushenka, damb era esperança de qué vengue a recuélher era envolòpa; eth que l'ac hec a saber e era li responec: "Dilhèu i vaja".
Mès se vie en casa deth vielh, com poiria jo maridar-me damb era?
Comprenes ara se per qué sò aciu amagat e ara demora de qui?
D'era?
Foma qu'ei un òme que va per aquiu, un ancian soldat dera nòsta garnison.
S'està ath servici d'eres, pes nets susvelhe era casa e de dia cace paoms, d'aquerò viu.
Que m'è installat ena sua cramba; autant eth qu'es propietàries non se'n saben deth mèn secret, ei a díder, non saben que sò aciu en tot vigilar.
Solet ac sap Smerdiakov?
Solet eth.
E eth m'avisarà s'era se presente a veir ath vielh.
Ei eth que t'a explicat çò dera envolòpa?
Òc, qu'ei un gran secret.
Ne tansevolhe Ivan ei ath cas des sòs ne de çò d'aute.
Eth vielh que vò enviar a Ivan entà Chermashnia pendent dus o tres dies; qu'a campat un possible crompaire deth bòsc, li balharà ueit mil robles per çò de talar-lo, e eth vielh non pare de demanar-li a Ivan: "Ajuda-me, vè-te'n tu en mèn lòc".
Que seràn dus o tres dies.
Vò que Grushenka vengue quan eth non i sigue.
Qu'ei que la demore ja auè?
Non, aué que non vierà, en tot tier en compde cèrti senhaus.
Solide que non!, sorrisclèc de pic Mitia.
E Smerdiakov pense çò de madeish.
Eth nòste pair s'està embriagant, seigut ena taula damb Ivan.
Vè-te'n, Aleksei, demana-li aguesti tres mil…
Mitia, estimat, se qué te passe?, cridèc Aliosha, en tot lheuar-se en un bot e tachant es uelhs en exaltat Dmitri Fiódorovich.
Per un moment se pensèc que s'auie capvirat.
Qué te passe a tu?
Que non è perdut eth sen, didec damb era guardada fixa e lèu solemna.
Non, quan te digui que vages a veir a pair, que sabi se qué digui: creigui en un miracle.
En un miracle?
En un miracle dera divina Providéncia.
Diu coneish eth mèn còr, guarde tot eth mèn desespèr.
Que guarde tot eth quadre.
Qu'ei que te penses que deisharà qu'arribe tot aguest orror?
Aliosha, creigui en un miracle.
Vè-i!
I anarè.
Ditz-me, demoraràs aciu?
Òc, compreni qu'amiarà eth sòn temps, que non pòs anar atau, e còp sec…, patam!
Ara qu'ei embriac.
Mitia!, e se Grushenka vie aué?…
E se non aué, deman o deman passat?
Grushenka?
Que serè ara demora, entrarè ena sua casa, ac empacharè…
E se…?
Se i a un se, aucirè.
Non ac poiria sostier.
A qui auciries?
Ath vielh.
Ada era, non.
Frair!
Se qué dides!
Sabi pas, sabi pas…
Dilhèu non l'aucissa o dilhèu òc.
Me cau pòur de qué en aqueth moment era sua cara se torne odiosa entà jo.
Qu'è en òdi era escara dera sua gòrja, eth sòn nas, eth sòn arridolet obscèn.
Que senti hastigor fisic.
Aquerò ei çò que me cau pòur.
Que non me poirè tier…
Aquiu que vau, Mitia.
M'estarè aciu e demorarè un miracle.
Mès, se non se produsís, alavetz…
Aliosha, cogitós, s'endralhèc de cap ara casa de sa pair.
De hèt trapèc a sa pair encara ena taula.
E era taula, coma de costum, ère plaçada ena sala, encara que tanben i auie ena casa un autentic minjador.
Aguesta sala ère era estança mès grana dera casa, moblada damb ua cèrta pretension passada ja de mòda.
Es mòbles, plan antics, èren blanqui e tapissadi damb ua tela ròia esquinçada, miei seda, miei coton.
Miralhs damb manges rafinadi de talh antic, tanben blanqui e dauradi, penjauen enes espacis d'entre es hièstres.
Enes parets, a on er tapissat blanc ère trincat en fòrça lòcs, i resautauen dus grani retraits: un d'un cèrt prince, que trenta ans a auie estat governador generau dera província, un aute d'un bisbe, tanben defuntat hège temps.
En cornèr de cara ara pòrta d'entrada i auie diuèrses icònes qu'ath sòn dauant s'alugaue ua lampa pes nets…mens per devocion que per deishar enlumenada era estança.
Fiódor Pávlovich se calaue en lhet fòrça tard, tàs tres o quate dera maitiada, e enquia alavetz se passejaue pera sala o se seiguie en un fautulh e meditaue.
Qu'ère un costum.
Soent se passaue era net completaments solet en casa, dempús de hèr enlà as sòns vailets entath sòn pavalhon, mès era majoritat des viatges se demoraue damb eth, eth vailet Smerdiakov, que dormie ena anticramba sus ua grana mala.
Eth repaish ja s'auie acabat quan entrèc Aliosha, mès encara prenien eth cafè e era confetura.
A Fiódor Pávlovich li shautaue es doci e eth conhac dempús deth repaish.
Ivan Fiódorovich s'estaue ena taula e tanben prenie eth cafè.
Grigori e Smerdiakov èren de pès ath cant dera taula.
Autant es patrons qu'es vailets se sentien pro animadi e plei d'ua felicitat extraordinària.
Fiódor Pávlovich arrie damb sonores arridalhes.
Aliosha, ja dès eth vestibul, entenec era sua arridalha estridenta que coneishie pro ben e de seguit concludic, peth ton des arridalhes, que sa pair, encara luenh d'èster embriac, solet se deishau d'anar deth sòn bon umor.
Aciu qu'ei!, aciu que l'auem!, cridèc Fiódor Pavlovich, terriblaments content de veir a Aliosha.
Vene, sè-te damb nosati, pren un cafè.
Qu'ei sense sucre, sense sucre, mès qu'ei caud ei plan bon.
Non t'aufrisqui conhac pr'amor que hès dejun, mès se ne vòs un shinhau…
Ne vòs?
Non, que serà mielhor que te balha un licor, ei d'excellenta qualitat!
Smerdiakov, vè-te'n tar armari, era dusau estatgèra ara quèrra, cuelh era clau, ara prèssa!
Aliosha refusèc de seguit acceptar eth licor.
Mès demora, as dinat?
Òc, responec Aliosha que, reauments, solet auie pres un shinhau de pan e un veire de kvas12 ena codina deth pair higumeno.
Mès òc que prenerè de boni talents un cafè caud.
Plan ben, estimat!
Prenerà un shinhau de cafè.
Lo calerà escauhar?
A!, non, s'ei borint!
Qu'ei un cafè de prumèra, premanit per Smerdiakov.
Damb eth cafè e es coquilhons eth mèn Smerdiakov qu'ei un artista, òc, e damb era sopa de peish, tres quarts deth madeish.
Vene a tastar-la bèth viatge, avisa damb temps…
Mès demora, demora, non te didí aguest maitin que venguesses aciu damb eth matalàs e eth coishin?
T'as hèt a vier eth matalàs?
Hu, hu, hu!…
Non, non me l'è hèt a vier, responec Aliosha damb un arridolet.
A!, t'as espaurit abantes, vertat?
T'as espaurit.
Ò!, estimat mèn, dilhèu poiria jo ofensar-te?
Escota, Ivan, que non me posqui tier, quan me tache es uelhs atau e arrís.
Autanplan es mies entralhes comencen a arrir damb eth, que l'estimi!
Aliosha, aprèssa-te, dèisha que te balhe era mia benediccion pairau.
Aliosha se lheuèc, mès Fiódor Pávlovich ja auie cambiat d'idia.
Non, non, per ara non te harè eth senhau dera crotz, atau, donc, sè-te.
Ben, ara que vas a divertir-te, e precisaments damb eth tòn tèma.
Qu'arriràs ara valenta.
Era nòsta saumeta de Balaam que s'a botat a parlar, com parle, com!
Era saumeta de Balaam resultèc qu'ère eth vailet Smerdiakov.
Encara joen, de vint-e-quate ans, qu'ère terriblaments insociable e taciturn.
Non ei que siguesse un sauvatge o que s'avergonhèsse de quauquarren: non, ath contrari, qu'ère de natura capinauta e semblaue menspredar a toti.
Mès precisaments en aguest punt non ei possible contunhar sense díder d'eth encara que non siguesse que dues paraules.
De mainatge li shautaue penjar gats e dempús les acogaue damb ua grana ceremònia.
Entad açò, se caperaue damb un linçò, coma ua sòrta de sotana, e cantaue e voludaue quauquarren sus eth gat mòrt, coma un encensièr.
Tot aquerò ac hège d'amagat, damb eth màger mistèri.
Grigori lo susprenec bèth dia en aguest exercici e li fotèc ua bona racion de patacades.
Eth gojat se calèc en un cornèr e aquiu se passèc ua setmana, guardant de reuelh.
Ça que la, non estime ad arrés".
Non, tu que non ès un èsser uman, neisheres ena umiditat d'ua bania, aquerò qu'ès tu"…
Smerdiakov, tau que se vedec mès tard, jamès li podec perdonar aguestes paraules.
Grigori l'ensenhèc a liéger e a escríuer e, quan hec es dotze ans, comencèc a ensenhar-li es Escriptures.
Mès que hec meuca.
Un dia, ena dusau o tresau leçon, eth mainatge de pic arric sardonicaments.
Arren, senhor.
D'a on gessie era lum eth prumèr dia?
Grigori se demorèc estonat.
Eth gojat guardaue damb mina de burla ath mèstre.
Autanplan i auie ena sua guardada un shinhau d'arrogància.
Grigori que non se podec tier.
Eth mainatge tenguec era repassada sense badar boca, mès que tornèc a refugiar-se en un cornèr diuèrsi dies.
Ua setmana dempús, se li declarèc per prumèr viatge era epilèpsia, malautia que ja non l'abandonarie pendent era rèsta dera sua vida.
En saber- se'n, Fiódor Pávlovich semblèc cambiar deth tot era sua opinion sus eth gojat.
Abantes, lo guardaue damb ua sòrta d'indiferémcia, encara que jamès lo pelejaue, e quan se lo trapaue tostemp li balhaue un kopek.
Quan ère de bon umor, li manaue bèri coquilhons de subertaula.
Mès alavetz, dempús de saber-se'n dera sua malautia, comencèc a preocupar-se seriosaments per eth, hec a vier a un doctor, sagèren un tractament, mès se passèc qu'era guarison non ère possible.
Qu'auie, de mieja, un atac cada mes, a intervaus irregulari.
Es atacts tanben variauen d'intensitat, tanlèu èren leugèrs coma virulents.
Fiódor Pávlovich enebic estrictaments a Grigori quinsevolh castig corporau contra eth gojat e comencèc a deishar-lo pujar enes sues crambes.
Enebic tanben que, de moment, li hessen estudiar quinsevolh causa.
Un dia, quan eth gojat auie ja quinze ans, Fiódor Pávlovich lo desnishèc en tot romar près dera bibliotèca e en tot liéger es titols ath trauèrs deth veire.
Ena casa i auie fòrça libres, tau qu'un centenat de toms, mès arrés auie campat jamès a Fiódor Pávlovich damb un d'eri entre es mans.
De seguic li balhèc era clau dera libraria a Smerdiakov: "Ben, lieg, seràs eth mèn bibliotecari; en sòrta de estar-te guiterós peth pati, sè-te e lieg.
Guarda, lieg aquerò", e Fiódor Pávlovich li balhèc Es cauhades de Dikanka.
Qué, non ei divertit?, preguntèc Fiódor Pávlovich.
Smerdiakov caraue.
Respon, pòcvau!
Vè-te'n ath diable, amna de vailet.
Smaragdov.
Aciu que tot ei vertat.
Lieg.
Mès Smerdiakov non liegec que dètz planes de Smaragdov; li semblaue engüegiu.
Atau qu'era biblioteca se tornèc a barrar damb clau.
Pro lèu, Marfa e Grigori informèren a Fiódor Pávlovich de qué Smerdiakov, còp sec, auie començat a balhar mòstres d'ua terribla apreension: dauant dera sopa, agarraue era culhèra e exploraue en bolhon, inclinat sus era, l'examinaue, trège era culhèra e l'inspeccionaue ara lum.
Qué ei, ua cuca?, li preguntaue Grigori.
Dilhèu ua mosca, observaue Marfa.
Er impecalbe joen jamès responie, mès contunhaue dera madeisha manèra damb eth pan, era carn e tota era biòca: lheuaue un tròç damb era forquilha e l'estudiaue ara lum coma en un microscòpi e, dempús de cuelher-se ua estona entà decidir, se determinaue a botar-lo-se ena boca.
Fiódor Pávlovich, assabentat d'aguesta naua qualitat de Smerdiakov, decidic ara suspresa que serie codinèr e l'envièc entà Moscòu pr'amor d'apréner eth mestièr.
Aquiu se passèc diuèrsi ans e entornèc plan cambiat de portadura.
De ressabuda envielhic d'ua manèra insolita, estaue arropit d'ua manèra totauments desproporcianda entara sua edat, se botèc tot auriò e comencèc a aparéisher un skópets.
Morauments, qu'ère leù eth madeish d'abantes de partir; qu'ère foreno e refusaue eth tracte, non sentie eth mendre besonh d'auer companhia.
En Moscòu, tanben, coma dempús se'n saberen, tostemp s'estaue carat; era ciutat en se madeisha que l'interessèc plan pòc, aprenec bèra causa e dera rèsta non ne hec cabau.
Un viatge autanplan anèc en teatre, mès que tornèc silenciós e descontent entà casa.
Per contra, entornèc de Moscòu plan ben vestit, damb ua levita neta e ròba blanca, espolsetaue era sua vestimenta escrupulosaments dus viatges ath dia sense manca e l'encantaue lustrar es sues bòtes elegantes, de pèth de vedèth, damb un ciratge especiau anglés, entà que reludissen coma un miralh.
Tau que codinèr que siguec excellent.
Fiódor Pávlovich l'assignèc ua sodada, e Smerdiakov la tenguie lèu exclusiuaments entà crompar-se ròba, pomades, mosquets, eca.
Semblaue menspredar ath sèxe femenin autant coma ath masculin e se comportaue solemnaments, lèu de manèra inaccesibla, damb eth.
Fiódor Pávlovich lo comencèc a campar dès un aute punt d'enguarda.
Eth cas ei qu'es sòns atacs d'epilèpsia anauen a mès, e en aguesti dies qui premanie eth minjar ère Marfa Ignatievna, çò que non li convenie de cap manèra.
Com ei qu'ara te vien atacs mès soent?, preguntaue a viatges, en tot guardar de reuelh ath nau codinèr e estudiant eth sòn ròstre.
Pro que te maridèsses damb quauquarrés, vòs que te cèrca ua hemna?
Mès Smerdiakov, dauant d'aguesti discursi, solet s'esblancossie pera rabia e non responie arren.
Fiódor Pávlovich se n'anaue, en tot deishar-lo per impossible.
Çò de mès important ei qu'ère convençut dera sua aunorabilitat; d'un viatge per toti, s'auie convençut de qué jamès l'agarrarie ne li panarie arren.
Un viatge Fiódor Pávlovich, leugèraments embriac, perdec en pati dera sua casa, ena hanga, tres bilhets de cent robles que venguie de recéber e non se n'encuedèc enquiath londeman: just quan se calèc a cercar enes pòches, de pic, vedec tres bilhets ath dessús dera taula.
D'a on auien gessut?
Smerdiakov les auie recuelhut e amiat aciu era vesilha.
Mos cau híger que non solet ère convençut dera onestedat de Smerdiakov, senon que per bèra rason autanplan li professaue amor, encara qu'eth gojat tanben ada eth lo guardaue de reuelh, tau qu'as auti, e tostemp sauvaue silenci.
Qu'èren compdades es escadences que didie quauquarren.
S'alavetz a bèth un se l'auesse acodit preguntar, en tot guardar-lo, se qué l'interessaue ad aguest joen e se qué auie ena tèsta, pera sua cara non ac aurie podut aubirar de cap des manères.
Totun, a viatges ena casa, o ben en pati o en carrèr, s'arturaue cogitós e se demoraue atau uns bons dètz menutes.
Un fesomista, en estudiar-lo, aurie dit qu'era sua cara non exprimie cap de pensament ne reflexion, senon solet ua cèrta contemplacion.
Eth pintor Kramskoi qu'a un quadre notable titolat Eth contemplaire que represente un bòsc en iuèrn e, en bòsc, vestit damb un petit caftan e cauçat damb esclòps de talh de telh, completaments solet en mon, ena solitud mès prigonda, i a un petit campanhard hòraviat; qu'ei aquiu parat tau que se siguesse en tot reflexionar, mès que non reflexione, senon que "contemple" quauquarren.
Se li balhèsses ua empossada, s'entremendirie e se demorarie en tot guardar-te tau que se venguesse de desvelhar-se, mès sense compréner arren.
Qu'ei vertat que tornarie en se de seguit mès, se se li demanèsse en qué auie estat pensant tota aguesta estona parat, çò de mès probable ei que non rebrembèsse arren, encara que solide sauvarie entada eth era impression qu'estaue hicat ena sua contemplacion.
Aguestes impressions, estimades entada eth, plan segur, les apilère de manèra imperceptibla e autanplan sense encuedar-se'n, sense saber tanpòc damb quina finalitat e per qué.
Bèth dia, dilhèu, dempús d'auer apilerat aguestes impressions ath long de fòrça ans, ac dèishe tot e partisque entà Jerusalem pr'amor de peregrinar e cercar era sua sauvacion, o dilhèu cale huec còp sec ara sua vila natau, o dilhèu se passe ua e ua auta causa.
Que i a fòrça contemplaires entre eth pòble.
Smerdiakov ère solide un d'aguesti contemplaires e eth tanben anaue apilerant impressions damb talents, lèu sense saber eth perqué.
VII.
Mès era saumeta de Balaam de pic se calèc a parlar.
E eth tèma que venguec estranh: Grigori, ath maitin, en recuélher ues merces ena botiga de mercadèr Lukianov, auie entenut era istòria d'un soldat rus que, presoèr des asiatics en ua luenhana region dera termièra, siguec forçat jos era menaça d'ua mòrt immediata e terribla, a abjurar deth cristianisme e convertir-se ar islam, mès que se remic a traïr era sua fe e acceptèc eth suplici, se deishèc espelar viu e moric en tot laudar e glorificar a Crist, hèta que se condaue justaments en jornau recebut aqueth dia.
D'aquerò parlèc Grigori ena taula.
A Fiódor Pávlovich tostemp l'auie shautat, dempús de cada repaish, ara ora des dessèrts, arrir e blagar, encara que siguesse damb Grigori.
Aqueth dia que se trapaue en un estat d'animositat plan agradiu, se sentie leugèr e especiauments comunicatiu.
En tot shurlar eth conhac e dempús d'auer escotat enquia eth finau era notícia, didec qu'aqueth soldat meritaue que lo hessen sant de seguit e qu'aguesta pèth arrincada la calie balhar a bèth monastèri: "Be n'atirarie de gent e de sòs".
Grigori rufèc es celhes en veir que Fiódor Pávlovich non s'auie esmoigut bric e que, sivans eth sòn costum abituau, començaue a renegar.
En aguest moment, Smerdiakov, que s'estaue ena pòrta, arric damb ironia.
Que ja hège temps que l'ère permetut d'estar-se pauhicat ena pòrta, ei a díder, dempús deth repaish.
E, dès qu'arribèc Ivan Fiódorovich ena nòsta ciutat, se presentaue ara ora deth repaish lèu toti es dies.
En cas deth que parlatz, didec còp sec Smerdiakov, de manèra susprenenta e damb votz cridaira, e encara qu'era hèta d'aguest elogiable soldat a estat plan grana, senhor, tanpòc aurie estat pecat, ena mia pensada, s'en ua escadença semblabla auesse refusat eth nòm de Crist e eth sòn pròpi baptisme entà sauvar era vida e dempús l'auesse dedicat a hèr bones òbres entà expiar, ath long des ans, aguesta covardia.
Com que non aurie estat pecat?
Siguec alavetz qu'entrèc Aliosha.
Aquerò que didetz der anhèth que non ei atau, senhor, que non i aurà arren de semblable aquiu, senhor, ne cau que n'age, se i a plia justícia, observèc solemne Smerdiakov.
Qu'ei un brigand, aquerò ei çò qu'ei!, gessec Grigori.
Per çò que hè a brigand, cuelhetz-vos-ac damb un shinhau de cauma, Grigori Vasilievich, repliquec Smerdiakov, en tot mostrar temperància e contencion.
Pensatz mèsalèu que, se jo queiguessa enes mans d'aguesti que torturen as crestians e me vedessa empossat per eri a maudíder eth nòm de Diu e renegar deth mèn sant baptisme, era mia pròpia rason m'autorizarie pliaments a hè'c, pr'amor que non i aurie cap de pecat en aquerò.
Pávlovich.
Marmiton!, gasulhèc Grigori damb mensprètz.
Çò de marmiton, demoratz tanben un shinhau e, abantes d'escarnir, jutjatz vos madeish, Grigori Vasilievich.
Pr'amor que, en díder as mèns borrèus: "Non, que non sò crestian, maudigui ath vertadèr Diu!
Ivan!, cridèc de ressabuda Fiódor Pávlovich.
Ajoca-te, aprèssa era aurelha.
Qu'a apraiat tot aquerò entà tu, que se vò guanhar es vòstes laudances.
Endauant, endauant, balha-li aguesta alegria.
Ivan Fiódorovich seguic d'aurelha damb seriositat er anonci exaltat de sa pair.
Demora, Smerdiakov, cara ua estona, cridèc de nau Fiódor Pávlovich.
Ivan Fiódorovich tornèc a inclinar-se, damb era portadura mès seriosa deth mon.
Que t'estimi autant coma a Aliosha.
Non te penses que non t'estimi.
A Smerdiakov lo guardaue damb un cèrt curiosèr.
Non insultes, Grigori, non insultes, lo talhèc Fiódor Pávlovich.
Paciéncia, Grigori Vasilievich, un shinhau mès de paciéncia e contunhatz escotant, qu'encara non è acabat.
Plan ben, se jo ja non sò crestian, que non mentisqui as borrèus quan me demanen: "Ès crestian o non"?, pr'amor que jo ja auia estat privat dera mia cristiandat peth madeish Diu, sens cap auta causa qu'era mia intencion e autanplan abantes de qué podessa badar boca as mèns borrèus.
Ben, s'è perdut era mia condicion de crestian, com e damb quin dret me poiràn demanar compdes en aute mon, coma crestian, per auer abjurat de Crist, quan pera mia mera premeditacion jo ja auia estat despossedit deth baptisme?
Se non sò ja crestian, que non posqui abjurar de Crist, pr'amor qu'açò ja serie ua causa hèta.
Qui, alavetz, aquiu en cèu, li demanarie compdes a un vielh tartar per non auer neishut crestian, qui lo punirie per aquerò, en tot tier en compde que non se pòt espelar a un bueu dus viatges?
Se Diu totpoderós li demane compdes a un tartar quan aguest se morís, me cau creir qu'ac harà entà punir-lo leugèraments (vista era impossibilitat de qué non lo castigue en absolut), en tot considerar qu'a tot darrèr non ei tòrt sòn se neishec lord, de pairs e mairs lordi.
Eth Senhor Diu que non pòt cuélher a un tartar ara valenta e afirmar que tanben eth ère crestian, non?
Aquerò significarie qu'er Omnipotent ei en tot díder ua grana mentida.
E dilhèu eth totpoderós Senhor deth cèu e era tèrra pòt díder ua mentida, encara que sigue ua soleta paraula, senhor?
Grigori qu'ère estonat e guardaue ar orador damb es uelhs dehòra des orbites.
Encara que non comprenie guaire ben se qué didie, còp sec assimilèc quauquarren d'aqueth embolh e se demorèc parat damb era mina d'un òme que venguie de tustarrar-se era tèsta contra era paret.
Fiódor Pávlovich escuralhèc era sua copa e deishèc anar ua escandalosa arridalha.
Aliosha!, Aliosha!, as entenut aquerò?
Vai!, qu'ès un subtil!
Aquerò ei qu'as estat damb es jesuïtes en bèth lòc, Ivan.
A!, jesuïta pudasenc, qui t'a ensenhat aquerò?
Mès que mentisses, subtil, mentisses, mentisses e mentisses.
Non plores, Grigori, ara madeish ac deisharam en povàs e hum.
Respon ad açò, saumeta: dauant es tòns torturaires que pòs auer rason, mès tu madeish as renegat dera tua fe e dides qu'en aguest madeish moment as estat anatematizat e esconjurat e, s'estàs anatematizat, non t'obsequiaràn damb amorasses en lunfèrn.
Qué dides ad aquerò, estimat jesuïta mèn?
Que non i a dobte, senhor, qu'ath mèn laguens è abjurat, mes a maugrat d'aquerò que non i a aciu un pecat especiau e, se i auec un petit pecat, que siguec d'aquerò mès abituau, senhor.
Com, d'aquerò mès abituau?
Mentitz, maudiiiit!, fiulèc Grigori.
Donques ben, Grigori Vasilievich, se jo non sò credent e vos n'ètz autant que m'injuriatz de contunh, sajatz de díder, senhor, ad aguesta montanha, non que se lance en mar (pr'amor qu'eth mar aciu quede luenh) senon que se desplace enquiath nòste arriuet pudentós, que passe peth darrèr deth nòste uart, e en aguest instant veiratz qu'arren se botge, senhor, que tot contunhe en madeish orde qu'abantes, intacte, per mès que vos cridetz, senhor.
Aquerò signifique que vos, Grigori Vasilievich, tanpòc credetz com cau, e que non hètz qu'insultar as auti de totes es manères possibles.
E, en tot tier en compde, ath delà, qu'arrés en nòste temps, non solet vos, senhor, senon decididaments arrés, començant pes personalitats mès nautes e acabant peth darrèr des campanhards, pòt hèr que se lance ua montnha en mar, exceptat dilhèu d'ua persona en tota era tèrra, o dues coma molt, que dilhèu se trapen en tot sauvar era sua amna en secret en bèth desèrt egipcian, de manèra qu'arrés les posque trapar, e, s'açò ei atau, senhor, se toti es auti se mòstren coma increduls, ei possible qu'era rèsta, ei a díder, era populacion de tota era tèrra, mens aguest parelh d'ermites deth desèrt, siguen esconjuradi peth Senhor e, ena sua misericòrdia, tan coneishuda, non perdone ad arrés?
Per aquerò, tanben, qu'è era esperança de qué, a maugrat d'auer dobtat un viatge, serè perdonat tan lèu vèssa lèrmes de penaïment.
Demora, sorrisclèc Fiódor Pávlovich en ua apoteòsi d'exaltacion.
Atau qu'encara supauses que existissen dus òmes capables de botjar montanhes?
Ivan, cuelh nòta, escriu-ac: en aguestes paraules s'amuishe tot er òme rus!
Atau qu'ès d'acòrd!
Ben, donques que deu èster atau, s'enquia e tot tu i ès d'acòrd!
Aliosha, ei vertat, non?
Atau ei era fe russa, non cres?
Òc, aguest detalh qu'ei totafèt rus, arric Aliosha.
Era tua paraula, saumeta, que vau ua moneda d'aur e te la manarè aué madeish, mès, totun açò, per çò d'aute, mentisses, mentisses e mentisses; te cau saber, pèc, que s'aciu non credem ei solet per frivolitat, pr'amor que non auem temps: prumèr, mos shorden es ocupacions e, dusau, Diu que mos a balhat pòc de temps, solet vint-e-quate ores ath dia, atau que ne tansevolhe mos arribe entà dormir pro, non digui ja entà penaïr-mos.
Tant que tu abjures dauant des tòns torturaires quan non pòs pensar en ua auta causa qu'ena fe e precisaments quan li cau manifestar-la!
Non ei aquerò un pecat, frair?
Plan que n'ei, mès jutjatz per vos madeish, Grigori Vasilievich, aquerò non hè que hèr-lo a tornar mès leugèr.
Pr'amor que, s'alavetz auessa jo creigut ena vertat absoluda tau qu'ei degut, auria pecat reauments en non acceptar eth martiri pera mia fe e convertir-me ara lorda fe de Mahoma.
Mès que non auria arribat en martiri en aguest moment, senhor, pr'amor que n'auria auut pro de díder en madeish instant ara montanha: "Botja-te e estronha ath mèn torturaire", entà que se botgèsse e l'estronhèsse tau qu'ua cuca, e jo auria partit coma s'arren, cantant e glorificant a Diu.
Mès, se just en aguest moment jo sagèssa tot aquerò e conscientaments cridèssa ara montanha: "Estronha ad aguesti torturaires", e aguesta non ac hesse, didetz-me, com non auria de dobtar alavetz, en aguesta terribla ora dera grana pòur mortau?
Ça que la, jo ja me'n saberia que non artenheria completaments eth règne deth cèu (pr'amor que, s'era montanha non s'a botjat dauant des mies paraules, aquerò ei que non deuen ballhar guaire credit ara mia paraula aquiu e que non me demore ua grana recompensa en aute mon).
Entà qué, alavetz, me cau deishar, peth dessús de tot e sense cap de profit, que m'espelen viu?
Pr'amor que, encara que m'auessen espelat ja era mitat dera espatla, aguesta montanha contunharie sense botjar-se dauant des mies paraules e sorriscles.
En un moment atau, non solet li pòden vier a un es dobtes senon qu'autanplan pòt pèrder eth cap per tòrt dera pòur.
Per tant, de qué seria especiauments colpable se, en non veir profit ne recompensa aciu ne aquiu delà, aumens sauvèssa era mia pèth?
E per aquerò, en tot fidar-me mès ena misericòrdia de Diu, neurisqui era esperança d'èster completaments perdonat, senhor…
VIII.
Era discussion que s'acabèc mès, estranhaments, Fiódor Pávlovich, qu'abantes s'auie divertit tant, acabèc ara suspresa damb es celhes rufades.
E damb es celhes rufades se prenec ua auta copeta de conhac, que ja ère deth tot sobrèra.
Dehòra d'aciu, jesuïtes, dehòra!, cridèc as vailets.
Vè-te'n, Smerdiakov.
Aué te manarè era moneda d'aur prometuda.
Non plores, Grigori, vè-te'n damb Marfa, era que te consolarà e t'ajaçarà.
Aguesti brigands que non lo dèishen a un ne ua menuta de tranquillitat dempús deth repaish, didec bruscaments e damb mensprètz tan lèu es vailets s'auien retirat, en tot aubedir era sua orde de seguit.
Smerdiakov ara tostemp se cale aciu dempús deth repaish, qu'ei per tu qu'a tant d'interès?
Damb qué l'auràs endravat?, higec en tot dirigir-se a Ivan Fiódorovich.
Damb arren en absolut, responec aguest.
Que se l'a acodit respectar-me; ei un vailet e un pòcvau.
De un aute costat, serà carn de canon de vanguàrdia quan arribe eth moment.
De vanguàrdia?
Que n'aurà d'auti de mielhors, mès tanben d'aguesta sòrta.
E quan arribarà eth moment?
Era fusada ahlamarà, mès dilhèu non enquiath finau.
Apilère idies, didec Ivan damb un arridolet burlesc.
Guarda, sabi pro ben qu'a jo non me supòrte, coma tanpòc supòrte a toti es auti, tu includit, encara que te penses que se l'a acodit "respectar-te".
E encara mens a Aliosha, que mensprède.
Mès que non pane, aguesta ei era qüestion, ne ei petofièr; care, non aurège es liròts lordi, premanís uns coquilhons magnifics; per çò d'aute, que se'n vage ath diable, de vertat, de qué servís parlar d'eth?
D'arren, plan que òc.
E, per çò que posque arribar a imaginar, ath campanhard rus, parlant en generau, que li cau foetar-lo.
Tostemp ac è dit.
Eth nòste campanhard qu'ei un raflaire, que non lo cau plànher, e està pro ben que, autanplan ara, de quan en quan se hège a vier un batan.
Era tèrra russa qu'ei fòrta pes sòns bedoths.
Se se destrusissen es bòsqui, serà era fin dera tèrra russa.
Jo que sò pera gent intelligenta.
Nosati, damb grana intelligéncia, qu'auem deishat de tustar as campanhards, e eri madeishi contunhen en tot tustar-se entre eri.
E hèn ben.
Damb era madeisha mida que mesuratz, vos mesuraràn a vosati, se ditz atau?
En ua paraula, vos mesuraràn.
E Russia ei ua porcaria.
Amic mèn, se sabesses se com è en òdi a Russia…
Ei a díder, non Russia, senon toti aguesti vicis…e dilhèu Russia, tanben.
Tout cela c'est de la cochonnerie.
Sabes se qué me shaute?
Me shaute er engenh.
Que vos auetz begut ua auta copeta.
Vos calerie parar.
Demora, m'en beuerè ua mès e dempús ua auta, alavetz pararè.
Non, demora, m'as interromput.
En passar per Mokroie preguntè a un vielh, e me didec: "Çò que mès mos shaute ei sentenciar as gojates ath castig de foetades, e deisham a toti es gojats que les balhen foetades.
E dempús, aquera qu'a recebut eth castig eth gojat la cuelh coma esposa, atau qu'ara, entàs pròpies gojates, a vengut a èster un costum".
Ua sòrta de marquesi de Sade, non?.
Ditz çò que volgues, mès qu'ei engenhós.
Per qué non mos apressam e hem un còp de uelh, tè?
Aliosha, que t'as rogit tot.
Non ages vergonha, hilh.
Qu'ei penible que, hè ua estona, quan èra damb eth pair higumeno, non me demorèssa a estar ena taula entà explicar-les as monges çò des gojates de Mokroie.
Aliosha, non t'embèsties pr'amor de qué è ofensat ath tòn higumeno hè ua estona.
Era ràbia que s'apodère de jo, frair.
Pr'amor que, se i a Diu, s'existís, ben, alavetz, plan que òc, que sò colpable e pagarè per aquerò, mès, se non existís en absolut, qué se meriten alavetz aguesti pairs tòns?
Que non ei pro de talhar-les eth cap, pr'amor qu'estaquen eth progrès.
Me cres, Ivan, qu'aquerò estarne es mèns sentiments?
Non, non me cres, ac veigui enes tòns uelhs.
Cres çò que ditz era gent, que sò un bofon.
Aliosha, cres que non solet sò un bofon?
Creigui que non solet ètz un bofon.
Veigui qu'ac cres e parles damb sinceritat.
Guardes damb sinceritat e parles damb sinceritat.
Non coma Ivan.
Ivan qu'ei capinaut…
Mès, ça que la, jo acabaria damb aguest petit monastèri tòn.
Agarraria tot aqueth misticisme d'ua atacada de tota era tèrra russa e l'eliminaria, pr'amor de hèr a vier en rason fin finau a toti aguesti pòcvaus.
E guaire argent e guaire aur entrarien ena casa dera moneda!
E entà qué eliminar-lo?, preguntèc Ivan.
Entà que miralhe mès lèu era vertat, entad açò.
Vai!, dilhèu qu'ages rason tu.
A!, qué saumet que sò!, sorrisclèc còp sec Fiódor Pávlovich, en tot flocar-se un petit copet en front.
Ben, donques en aguest cas, que contunhe de pès eth tòn petit monastèri, Aliosha.
E nosati, gent intelligenta, seram a cubèrt, ben cauds, en tot préner conhac.
Sabes, Ivan, que li calec èster a Diu que botèsse es causes d'aguesta manèra exprèssaments?
Ditz-me, Ivan: existís Diu o non?
Demora: ditz era vertat, parla seriosaments!
Per qué arrisses un aute còp?
Arrisqui pr'amor que vos madeish, hè un moment, auetz hèt ua engenhosa observacion sus era fe de Smerdiakov ena existéncia d'aguesti dus ermites que pòden hèr que se botgen es montanhes.
Dilhèu a ua retirada damb açò d'ara?
Plan que òc.
Ben, se passe que jo tanben sò un òme rus e amii ua tralha russa, e a tu, filosòf, t'i posqui trapar tanben ua tralha deth madeish gènre.
Vòs qu'ac hèsca?
Me jògui quauquarren que deman madeish la trapi.
Mès ditz-me: existís Diu, òc o non?
Seriosaments!
En aguest moment è besonh de qué ac digues seriosaments.
Non, Diu que non existís.
Aliosha, existís Diu?
Ivan, e existís era immortalitat, quina que sigue, autanplan era mès ptita, era mès pichoneta?
Non, era imortalitat tanpòc existís.
Deguna?
Deguna.
Zèro absolut?
O i a quauquarren?
Non dideràs que non i a arren!
Zèro absolut.
Aliosha, existís era immortalitat?
E Diu e era imortalitat?
Autant Diu qu'era immortalitat.
Era immortalitat qu'ei en Diu.
Vai, probablaments Ivan age rason.
Senhor, e pensar tot çò qu'er òme a balhat ara fe, totes es fòrces qu'a degalhat en bades en nòm d'aguest sòmni e dempús tanti milèrs d'ans!
Mès, qui se n'arrís der òme d'aguesta sòrta?
Ivan?
Per darrèr viatge, definitiuaments: existís Diu o non?
T'ac pregunti per darrèr viatge!
E per darrèr viatge digui que non.
Mès, alavetz, qui se n'arrís dera gent, Ivan?
Que deu èster eth diable.
Ivan Fiódorovich arric en ton de burla.
E eth diable existís?
Non, eth diable tanpòc existís.
Qu'ei domatge.
Qu'eth diable me hèsque a vier!, se qué li haria jo, dempús d'aquerò, ath prumèr qu'endonvièc a Diu!
Que serie pòc penjar-lo d'un trist pibo blanc!
Que non existirie cap de civilizacion se non s'auesse endonviat a Diu.
Non existirie?, sense Diu?
Atau ei.
E eth conhac tanpòc.
Totun, que ja ei ora de vo'lo retirar.
Demora, demora, demora, estimat mèn, ua copeta mès.
Qu'è ofensat a Aliosha.
Non ès emmaliciat damb jo, Aleksei?
Eth mèn estimat Alekseichik, eth mèn Alekseichik!
Non, que non sò embestiat.
Sabi se quini son es vòsti pensaments.
Qu'è mielhor còr que hitge?
Senhor, e ès tu que ditz aquerò?.
Aliosha?
L'estimi.
Estima-lo.
Fiódor Pávlovich qu'ère ja embriac coma ua sopa).
Escota, Aliosha, adès è cometut ua grossieretat damb eth tòn starets.
Mès qu'èra excitat.
Ditz-me, aguest starets a engenh, vertat Ivan?
Dilhèu òc.
Que n'a, que n'a, il y a de Piron là-dedans.
Qu'ei un jesuïta, rus, voi díder.
Mès eth que cre en Diu.
Ne peth mau de morir!
Non ac sabies?
Mès s'eth madeish ac ditz a toti; ben, non a toti, senon a totes es persones intelligentes que vien a tier-li ua visita.
Ath governador Schultz li petèc dirèctaments: credo, mès non sai en qué.
De vertat?
Atau ei, mès lo respècti.
Que i a quauquarren mefistofelic en eth o, mielhor, de Un eròi deth nòste temps…
Com se cride?
Arbenin?
A tot darrèr, qu'ei un luxuriós; n'ei enquiath punt qu'autanplan ara me harie pòur qu'era mia hilha o era mia hemna venguessen a cohessar-se damb eth.
Sabes?
Quan se cale a condar istòries…
Tres ans a, mos convidèc a préner eth tè, damb un licoret tanben, (es senhores li manen licors), e quan se botèc a pintar eth sòn passat mos estarnèrem d'arrir…
Sustot com auie guarit a ua paralitica.
Quin tipe, non?
Un viatge li raflèc setanta mil robles ath comerçant Demidov.
Com?
Les ac panèc?
Demidov les ac balhèc en tot creir qu'ère un òme decent: "Sauvatz-les-me, frair, deman vieràn a hèr-me un escorcolh".
E eth se les sauvèc.
E jo li digui: "Qu'ès un brigand".
Se tractaue de un aute.
L'è confonut damb un aute…e non me n'auia encuedat.
Ben, ua copeta mès e pro; hè-te a seguir era botelha, Ivan.
Que mentia, per qué non m'as arturat, Ivan…?
Me'n sabia que vos arturaríetz vos madeish.
Que mentisses, qu'ac as hèt per dolenteria, solet per dolenteria.
Me mensprèdes.
As vengut a jo e ena mia pròpia casa me mensprèdes.
Me'n vau, eth conhac que vos puge entath cap.
I anarè deman, se persutatz tant.
Que non i anaràs.
Eth vielh que non se padegaue.
Qu'auie vengut en aqueth punt d'embriaguesa que cèrti embriacs, enquia alavetz tranquils, de ressabuda se vòlen emmaliciar e vantar.
Qué hès en tot guardar-me atau?
Quini uelhs son aguesti?
Es tòns uelhs me guarden e me diden: "porcèth embriac".
Uelhs mesfidants, uelhs menspredaires…
Qu'as vengut aciu damb quauquarren ena tèsta.
Aliosha non me mensprède.
Aleksei, non estimes a Ivan…
Non vos hiquetz damb eth mèn frair!
Plan ben, coma volgues.
Ai, que me hè mau eth cap.
Hè enlà eth conhac, qu'ei eth tresau viatge que t'ac digui.
Se demorèc cogitós e bruscaments pistèc enes sòns pòts un arridolet long e astut.
Non t'embèsties, Ivan, damb aguest vielh aflaquit.
Sabi que non m'estimes, mès que non t'embèsties.
Que non i a motius entà estimar-me.
Anaràs entà Chermashnia, dempús jo t'anarè a quèrrer e te harè a vier un present.
Te mostrarè aquiu a ua gojata que li è tachat es uelhs hè ja temps.
Ara que va descauça.
Non te cau pòur des gojates descauces, non les mensprèdes: que son pèrles!
E se balhèc un sonor punet ena punta des sòns dits.
Entà jo, (se remetec de còp deth tot, coma se per un moment, en tocar eth sòn tèma preferit, se l'auesse passat era peta), entà jo…
Ai!, gojats.
Hilhs mèns, porcèths mèns, entà jo…
Jamès ena mia vida a auut ua hemna lèja, aguesta qu'ei era mia norma!
Ac podetz compréner?
Com ac vatz a compréner vosati?
Encara amiatz lèit enes venes en sòrta de sang, que non auetz gessut deth casquelh!
Sivans era mia norma, en cada hemna s'i pòt trapar, maudit sigue, quauquarren d'extraordinari interès, quauquarren que non traparàs en cap auta: sonque t'ac cau saber trapar, aguest qu'ei eth secret!
Qu'ei un talent!
Entà jo, que non i a hemnes lèges: eth solet hèt qu'ua hemna sigue hemna que ja ei era mitat de tot…
Mès com ac vatz a compréner vosati!
Autanplan enes granes celibatàries a viatges s'i trape quauquarren que te hè a meravilhar de toti es pòcvaus que les an deishat envielhir sense auer-se'n encuedat enquia alavetz.
Damb ua descauça e ua lèja çò de prumèr que cau hèr ei susprener-la, atau ei coma la cau abordar.
Non ac sabietz?
La cau suspréner enquia que s'estongue euforica, impressionada, avergonhada de qué un tau senhor s'age encamardat d'ua creatura lorda coma era.
Qu'ei reauments magnific que tostemp age auut e tostemp aurà brigands e senhors en mon, e que tostemp age d'auer, per tant, ua sirventa, e tostemp damb eth sòn senhor, e aquerò ei çò qu'un a de besonh en aguesta vida entà vier erós!
Demora…
Escota, Aliosha, ara tua defuntada mair jo que tostemp la susprenia, encara qu'eth resultat ère desparièr.
Non solia amorassar-la, mès de ressabuda, quan ère eth moment, tot jo que me esbauçaua dauant d'era, m'arrossegaua de jolhs, li punaua es pès, e cada viatge, cada viatge (m'en brembi encara coma se siguesse aué) li costaua ua riseta convulsada, timbrada, non fòrta, nerviosa, especiau.
Era soleta manèra d'arrir qu'era auie.
Sabia qu'atau ère coma se solie manifestar era sua malautia, qu'ath londeman se botarie a idolar coma ua isterica e qu'era riseta d'aqueth moment non ère senhau d'afogadura, senon solet d'ua aparença d'afogadura.
Aquerò ei çò que signifique saber trapar en cada causa eth bon punt!
Un dia, Beliaski (un òme de bon pòrt e ric que la hestejaue e auie començat a tier-me visites) de pic venguec e me fotèc un lampit ena cara, dauant d'era.
T'a fotut un lampit!
Que me volies véner ada eth… didie.
Com a gausat picar-te ena mia preséncia?
E tu non gauses apressar-te a jo bric mès, bric mès!
Ara vè-te'n e escome-te-lo a düel…!"
L'amiè alavetz en monastèri, entà solatjar-la, es sants pairs que la repoteguèren.
Mès ac juri dauant de Diu, Aliosha, jamès mautractè ara mia petita isterica!
Sonque un viatge, encara en prumèr an: era que pregaue fòrça alavetz, tenguie especiauments es hèstes dera Mair de Diu, e alavetz me hège enlà dera cramba e me manaue entath burèu.
Ara guarda.
Tu cres qu'ei miraculosa, mès ara jo l'escopirè ath tòn dauant e non me passarà arren…!"
S'esbaucèc…
Aliosha, Aliosha!
Qué ties, qué te cau?
Eth vielh sautèc deth sòn sèti, cuelhut peth panic.
Dès eth moment qu'auie començat a parlar de sa mair era expression d'Aliosha que s'auie anat transvestint de man en man.
Se rogic, se li comencèren a usclar es uelhs, se l'estrementiren es pòts…
Eth vielh embriac contunhèc gasulhant e non se n'encuedèc d'arren enquiath moment que quauquarren estranh l'arribèc ath sòn hilh, çò de madeish que venguie de condar sus era "isterica" se repetic en eth, punt per punt.
Aliosha sautèc de ressabuda deth darrèr dera taula, madeish qu'auie hèt sa mair sivans eth raconde de Fiódor Pávlovich, junhec es mans, dempús se caperèc damb eres eth ròstre, s'esbaucèc ena cagira tant que tot eth se botaue a tremolar, bassacat per un atac isteric de lèrmes sobtades, convulsades e silencioses.
Que siguec era extraordinària retirada damb sa mair çò qu'impressionèc sustot ath vielh.
Ivan, Ivan!, lèu, her-me a vier aigua!
Qu'ei tau qu'era, exactaments madeish qu'era, sa mair hec madeish aqueth viatge!
Banha-lo damb aigua dera tua boca, atau ac hèja jo damb era.
Qu'ei per sa mair, qu'ei per sa mair…li gasulhaue a Ivan.
Mès sa mair, me pensi, tanben ère era mia, non vos semble?, petèc Ivan damb un irrefrenable e coleric mensprètz.
Era ludentor des sòns uelhs espauric ath vielh.
Mès alavetz se passèc quauquarren estranh, encara que solet pendent ua segonda: semblèc qu'eth vielh auesse desbrembat de vertat qu'era mair d'Aliosha tanben ère era mair d'Ivan…
Qué vòs díder damb aquerò de ta mair?, gasulhèc sense compréner.
De qué parles…?
Era mair de qui…?
Qu'ei qu'era…?
A!, diable!
Plan que tanben n'ei era tua!
A!, diable!
Sabes, amic?
Eth cap jamès se m'auie ofuscat tant.
Perdona, Ivan, me pensaua…hu, hu, hua…
S'arturèc.
Ua longa arridalha d'embriac, lèu estupida, li deformaue era cara.
E còp sec, en aguest madeish instant, ressonèc ena entrada un sarabat e un tapatge terrible, s'enteneren sorriscles furiosi, era pòrta se dauric de land en land e ena sala entrèc sobtaments Dmitri Fiódorovich.
Eth vielh espaurit, se precipitèc entà Ivan.
M'aucirà, m'aucirà!
Just ath darrèr de Dmitri Fiódorovich entrèren sobtaments ena sala Grigori e Smerdiakov.
Ja ena nèira auien pelejat damb eth entà non deishar-lo passar (seguint es instruccions balhades peth madeish Fiódor Pávlovich uns dies abantes).
En tot profitar que Dmitri Fiódorovich, en entrar sobtaments ena sala, s'auie arturat ua menuta en tot cercar quauquarren damb era guardada, Grigori correc entar aute costat dera taula, barrèc es dues huelhes dera pòrta deth dauant, era qu'amiaue entàs crambes interiores, e se pauhiquèc dauant dera pòrta barrada damb es braci crotzadi sus eth piech, premanit a deféner era entrada, entà didè'c atau, enquiara sua darrèta gota de sang.
En veder-lo, Dmitri lancèc non ja un crit senon un udòl e se botèc sus Grigori.
Atau ei que s'està aquiu!
L'an amagat aquiu!
Dehòra brigand!
Que volec hèr enlà a Grigori, mès aguest l'empossèc entà darrèr.
Dehòra de se, de ràbia, Dmitri hec un movement ample damb eth braç e lo tustarrèc damb totes es sues fòrces.
Eth vielh que queiguec de morre en solèr, e Dmitri, sautant peth dessús d'eth, forcèc era pòrta.
Smerdiakov non s'auie botjat der aute costat dera sala, palle e tremolós, en tot sarrar-se contra Fiódor Pávlovich.
A on ei?
A on ei?
Pávlovich.
Tota era sua sensacion de pòur s'esbugassèc.
Arturatz-lo!
Fiódorovich.
Grigori, mentretant, s'auie lheuat deth solèr, mès qu'encara ère estabordit.
Ivan Fiódorovich e Aliosha correren darrèr de sa pair.
Ena tresau cramba s'escotèc còp sec que quauquarren auie queigut en solèr e se hège brigalhs: qu'ère ua gèrra de cristau (d'escàs valor) sus un pedestau de marme que Dmitri Fiódorovich auie volcat en passar corrent.
Agarratz-lo!, se desgahonaue eth vielh.
Ajuda!
Per qué l'acaçatz?
Fiódorovich a sa pair.
Vanechka, Lioshechka, era que deu èster aquiu, Grushenka qu'ei aquiu.
Gasulhaue.
Non demoraue a Grushenka aguest viatge e, còp sec, era notícia de qué ère aquiu li hec a pèrder complètaments eth cap.
Tremolaue tot, coma se s'auesse capvirat.
Mès se vos madeish auetz vist que non a vengut!, cridaue Ivan.
Dilhèu per aguesta entrada?
Mès s'ei barrada e vos auetz era clau…
Dmitri, ara suspresa, campèc de nau en salon.
Plan que òc, auie trapat era pòrta barrada, e era clau, plan, ère sauvada ena pòcha de Fiódor Pávlovich.
Totes es hièstres de totes es crambes qu'èren tanben barrades; non i auie manèra, per tant, de qué Grushenka auesse podut entrar ne tanpòc gésser d'aquiu.
Agarratz-lo!, cridèc Fiódor Pávlovich en guardar de nau a Dmitri.
E, en tot desliurar-se d'Ivan, tornèc a balançar-se sus Dmitri.
Mès aguest lheuèc es mans, agarrèc ath vielh pes dues darrères meques de peu que li demorauen enes possi, li hec ua estirassada e lo lancèc damb fòrça en solèr.
Encara auec temps entà tustarrar dus o tres viatges ena cara ath queigut damb eth talon.
Eth vielh comencèc a panteishar ostentosaments.
Ivan Fiódorovich, encara que non ère tan fòrt coma eth sòn frair Dmitri, l'agarrèc damb es dus braci e, damb totes es sues fòrces, artenhec a desseparar-lo deth vielh.
Aliosha tanben ajudèc damb es sues pògues fòrces, en tot tier ath sòn frair peth dauant.
Hòl, que l'as aucit!, sorrisclèc Ivan.
Qu'ei çò que se merite!, idolèc, panteishant, Dmitri.
Que non lo poiratz sauvar!
Dmitri!, ges d'aciu ara madeish, dehòra!, didec Aliosha damb ton autoritari.
Aleksei!, ditz-m'ac tu, solet a tu t'aubedirè: a estat era aciu, òc o non?
Que l'è vista damb es mèns uelhs hè un moment, venguie deth carreron entà aciu, sarrada ena barralha.
L'è cridada e se n'a anat a tot córrer…
Te juri que non i a estat e qu'arrés la demoraue aciu.
Mès se l'è vist…
Atau qu'era…
Ara madeish desnisharè a on ei…
Adishatz, Aleksei!
A Esopo, ara, ne ua soleta paraula sus es sòs, vè-te'n de seguit a veir a Katerina Ivanovna, sens manca: "Me mane que vos saluda damb ua reveréncia, me mane que vos saluda damb ua reveréncia, damb ua reveréncia!
Precisaments damb ua reveréncia, e se ditz adiu de vos!".
Descriu-li aguesta scèna.
Mentretant, Ivan e Grigori auien lheuat ath vielh entà seir-lo en un fautulh.
Qu'auie eth ròstre sagnant, mès ère conscient e escotaue damb delèri es crits de Dmitri.
Contunhaue en tot imaginar-se que Grushenka ère de vertat en bèth lòc dera casa.
Dmitri Fiódorovich li tachèc ua lucada d'òdi tant que partie.
Que non è penaïment pera tua sang!
Sorrisclèc.
Que sò jo que te mauditz e renègue de tu entà tostemp…
E gessec ath mès córrer.
Qu'ei aciu, solide qu'ei aciu!.
Que non ei aciu, non, vielh hòl!, didec Ivan damb ràbia.
E ara li vie ua malagana!
Aigua, ua tovalhòla!
Lèu, Smerdiakov!
Smerdiakov anèc ara prèssa a cercar aigua.
Acabèren en tot despolhar ath vielh, l'amièren en dormitòri e lo botèren en lhet.
L'estropèren era tèsta damb ua tovalhòla umida.
Aflaquit peth conhac, pes fòrtes impressions e pes còps, tan lèu sentec era coishinèra cluquèc es uelhs e s'adormic de pic.
Ivan Fiódorovich e Aliosha s'entornèren en salon.
Smerdiakov arremassaue es tròci dera gèrra trincada, e Grigori ère ath cant dera taula, damb eth cap clin e ua mina seriosa.
Non serie mielhor que te refresquèsses eth cap e que tanben t'ajacèsses?, li didec Aliosha a Grigori.
Lo suenharam nosati; eth mèn frair que t'a tustat d'ua forma terribla e dolorosa…ena tèsta.
S'a atrevit damb jo!, prononcièc d'ua manèra lugubra e damb enfasi.
E jo que lo lauaua ena bacina…
S'a atrevit damb jo!, repetie Grigori.
Diable!, se non lo hèsqui enlà dilhèu l'auesse aucit.
Que Diu non ac volgue, sorrisclèc Aliosha.
Per qué non ac a de voler?, contunhèc en tot gasulhar Ivan, damb eth ròstre arropit pera ràbia.
Un reptil que s'avalarà a un aute reptil, que non se meriten arren mèns!
Aliosha s'estrementic.
Non permeterè que se hèsque un assassinat, plan que òc, coma non ac è permetut hè un moment.
Demora-te aciu, Aliosha, tant que gesqui a passejar peth pati.
Que me comence a hèr mau eth cap.
Aliosha anèc entath dormitòri de sa pair e s'i estèc lèu ua ora seigut ena coishinèra deth lhet, darrèr d'un paraven.
Eth vielh, de ressabuda, dauric es uelhs e s'estèc ua estona guardant a Aliosha en silenci, en tot sajar de hèr memòria e reordenar es idies.
Còp sec li venguec ua insolita agitacion en sòn ròstre.
Aliosha, didec temerós, a on ei Ivan?
En pati, que li hè mau eth cap.
Susvelhe per nosati.
Balha-me eth miralhet, qu'ei aquiu, balha-lo-me!
Aliosha l'apressèc un miralhet redon e plegable qu'ère ena comòda.
Se qué ditz Ivan?
Aliosha, estimat mèn, eth mèn solet hilh, me cau pòur d'Ivan.
Que me cau mès pòur eth qu'er aute.
Eth solet que non me cau pòur ès tu…
Que non te cau pòur d'Ivan tanpòc.
Ivan s'embèstie, mès te virarà.
Qué se passe damb er aute, Aliosha?
Que se n'a anat ath mès córrer damb Grushenka!
Estimat àngel, ditz-me era vertat: a estat aciu abantes Grushenka o non?
Arrés l'a vista.
Qu'ei mentida, non a estat aciu!
Mès, qu'ei que Mitka se vò maridar damb era, maridar!
Era que non consentirà.
Non consentirà, non ac harà, non ac harà, ne peth mau de morir…!
Euforic, cuelhec era man d'Aliosha e la sarrèc damb fòrça contra eth sòn còr.
Autanplan es lèrmes luderen enes sòns uelhs.
Aguesta petita icòna, era dera Mair de Diu, aguesta de qué te parlaua adès, agarra- la e hè-la-te a vier.
E te balhi permís entà que tornes en monastèri…
Abantes que hèja trufaria, non t'en hèsques.
Me hè mau eth cap, Aliosha…
Liosha, solatja eth mèn còr, sigues un àngel, ditz-me era vertat!
Vos referitz s'era a estat aciu o non?, demanèc Aliosha damb tristor.
Non, non, non, que te creigui, mès escota: vè-te'n a veir a Grushenka o hès çò que sigue entà veder-la; pregunta-l'ac çò de mès lèu possible e saja d'endonvià'c damb es tòns pròpis uelhs: a qui s'estime mès, a jo o ada eth?
Tè!, qué dides?
Ac pòs hèr o non?
Se la veigui l'ac demanarè, gasulhèc Aliosha trebolat.
Non, era que non t'ac diderà, l'interropec eth vielh.
Qu'ei plan escarrabilhada.
Que començarà a punar-te e te diderà que se vò maridar damb tu.
Qu'ei ua mentidoira, ua desvergonhada.
Non, que non te cau anar a veder-la, non te cau.
E que non estarie guaire ben, pair, guaire ben.
En çò de Katerina Ivanovna.
Per sòs?
Vò sòs?
Non, non per sòs.
Eth que non a sòs, ne ua soleta moneda.
Escota, Aliosha, m'estarè tota era net ajaçat en tot balhar torns ath mèn cervèth.
Que pòs partir.
Dilhèu te la trapes…
Mès vene a veder-me deman ath maitin sense demora; sense demora.
Se vies, hè tau que s'auesse estat idia tua tier-me ua visita.
Non li digues ne ua soleta paraula a Ivan.
D'acòrd.
Adishatz, àngel mèn, adès qu'as intercedit per jo, jamès ac desbrembarè.
Solet me cau reflexionar un shinhau mès…
Mès ara, se com anatz?
Deman, deman madeish me lheuarè perfèctaments.
Plan ben, plan ben, plan ben!
En passar peth pati Aliosha se trapèc damb eth sòn frair Ivan en un banc ath cant dera pòrta.
Escriuie quauquarren en sòn quasèrn damb un creion.
Aliosha li didec a Ivan qu'eth vielh s'auie desvelhat, qu'ère conscient e que li deishaue hèr jadilha en monastèri.
Aguesta amabilitat cuelhec de suspresa ath sòn frair.
Deman qu'anarè en çò de Jojlakova, responec Aliosha.
Atau, donc, vas ara en çò de Katerina Ivanovna?
Ivan arric de pic.
Aliosha se trebolèc.
Me pensi qu'ac è conprenut tot per aguestes exclamacions d'adès e per cèrtes causes que se passèren abantes.
Dmitri solide que t'a demanat que la vages a veir e li digues que…
Ben…
Ben, en pògues paraules, que li ditz adiu damb ua reveréncia!
Frair!
Com acabarà tot aguest orror entre papa e Dmitri?, sorrisclèc Aliosha.
Qu'ei impossible de hèr previsions segures.
Dilhèu tot demorarà en arren: era istòria s'anarà esbugassant.
Aguesta hemna qu'ei ua fèra.
En quinsevolh cas, mos cau empedir qu'eth vielh gèsque de casa, e a Dmitri que non l'auem de deishar entrar.
Frair, dèisha que te pregunte quauquarren mès: ei possible qu'un òme age eth dret a decidir, en tot guardar ara rèsta dera umanitat, se qui ei digne de víuer e qui non?
Per qué auem de barrejar en aquerò eth critèri de s'ei digne o non?
Aguest ahèr que se sòl decidir en còr des òmes non per tòrt des merits senon per d'autes rasons plan mès naturaus.
Per çò que tanh ath dret, ditz-me, qui non a eth dret a desirar?
Mès non era mòrt der aute!
E se siguesse autanplan era mòrt?
Per qué mos cau mentir a nosati madeishi quan toti viuen atau e dilhèu ne tansevolhe se pòt víuer de ua auta manèra.?
M'ac demanes per çò qu'è dit adès, çò de qué "un reptil s'avalarà a un aute reptil"?
Qué dides, Ivan!
Jamès è pensat arren de semblable!
Gràcies, encara que solet sigue per aquerò, Ivan li hec un arridolet.
Te cau saber que jo tostemp lo defenerè.
Per çò des mèns desirs, totun, me sauvi en aguest cas plia libertat.
Mos veiram deman.
Non me condemnes ne guardes tau que siguessa un brigand, ahigec damb un arridolet.
Se sarrèren es mans damb fòrça, coma jamès ac auien hèt.
Aliosha auec era sensacion de qué sa frair auie balhat un prumèr pas entada eth e de qué ac auie hèt per bèra rason, sens sobte damb bèth objectiu.
Mès Aliosha gessec dera casa de sa pair mès ablasigat e aclapat que quan auie entrat.
Qu'auie eth cervèth, tanben, coma brigalhat e dispersat e, ath madeish temps, auie pòur de júnher çò de dispersat e trèir ua conclusion generau de totes es doloroses contradiccions experimentades aqueth dia.
Qu'auie quauquarren que tocaue era desesperacion e que jamès auie sentut eth còr d'Aliosha.
E peth dessús de tot, s'auçaue, com ua montanha, aguest ahèr important, fatidic e insoluble: com acabarie tot entre sa pair e eth sòn frair Dmitri damb aguesta terribla hemna?
Ara qu'eth madeish n'auie estat testimòni.
Auie estat present e les auie vist er un dauant der aute.
Per çò d'aute, solet eth sòn frair Dmitri poderie vier malerós, complèta e terriblaments malerós: qu'un malastre innegable ère ara demora.
Ath delà, i auie d'autes persones endravades en tot aguest ahèr e dilhèu plan mès de çò que l'auie semblat abantes.
Autanplan resultaue un shinhau enigmatic.
Sa frair Ivan auie dat un pas entada eth, quauquarren qu'Aliosha hège fòrça temps que desiraue, mès ara, per bèth motiu, auie pòur d'aguest apressament.
E aqueres hemnes?
Qu'ère estranh: adès hège camin de cap a çò de Katerina Ivanovna damb gran trebolitge, mès ara que ja non n'auie degun; ath contrari, hège lèu, tau que se demorèsse recéber bèra indicacion d'era.
Mès que hèr-li a vier eth messatge ère ara, evidentaments, mès de mau hèr qu'abantes: eth problèma des tres mil robles s'auie solucionat d'ua manèra definitiua, e sa frair Dmitri, en tot senter-se ara vil e descoratjat, sense dobte que ja non s'arturarie dauant de cap queiguda.
Ath delà, l'auie manat qu'informèsse a Katerina Ivanovna dera scèna que venguie d'arribar en çò de sa pair.
Qu'èren ja es sèt deth vrespe e hège net quan Aliosha entrèc ena casa de Katerina Ivanovna, ua casa plan confortabla e espaciosa en carrèr Major.
Aliosha se'n sabie que viuie damb dues ties.
Ua d'eres, en realitat, solet ère tia dera sua fraia Agafia Ivanovna, qu'ère aquera persona silenciosa que, madeish que sa fraia, l'auie suenhat en çò de sa pair en tornar der Institut.
Corrie era votz de qué ambdues se subordinauen en tot a Katerina Ivanovna e s'estauen damb era solet entà sauvar es aparences.
Katerina Ivanovna, dera sua part, se sometie solet ara sua benfaitora, era veuda deth generau, que contunhaue en tot víuer en Moscòu per tòrt dera sua malautia e que li calie enviar dues cartes per setmana damb notícies peth menut.
Quan Aliosha entrèc en vestibul e demanèc ara puncèla que li venguie de daurir qu'anoncièsse era sua preséncia, en salon, per çò que semble, ja se'n sabien dera sua arribada (dilhèu l'auien vist pera hièstra), pr'amor qu'Aliosha entenec un bronit, quauqui passi de hemna pressadi, eth rom rom des vestits, tau que se dues o tres hemnes s'aluenhèssen ara prèssa.
A Aliosha que li semblèc estranh qu'era sua arribada podesse costar tant de rambalh.
Totun, de seguit lo heren a passar en salon.
Ère ua pèça ampla, ornada damb mòbles elegants e abondosi, entad arren ara mòda provinciana.
Auie fòrça sofàs, divans, fautulhs, taules petites e granes; auie quadres enes parets, gèrres e lampes enes taules e fòrça flors, autanplan un aqüari ath costat d'ua hièstra.
Per causa deth crepuscul eth salon qu'estaue un shinhau escur.
En un sofà a on evidentaments quauquarrés auie estat seigut Aliosha campèc abandonada ua mantilha de seda e ena taula plaçada ath dauant deth sofà dues tasses de chicolate a miei préner, bescueits, ua sièta de veire damb panses neres e ua auta damb bonbons.
Qu'auien recebut a un convidat.
Aliosha se pensèc qu'auie arribat quan auien visita e rufèc es celhes.
Mès en aguest instant se lheuèc un ridèu e, damb passi rapids, pressadi, entrèc Katerina Ivanovna, damb un arridolet radiant e extasiada, en tot alongar es dues mans a Aliosha.
En madeish moment entrèc ua sirventa e placèc sus era taula dues candèles alugades.
Gràcies a Diu que fin finau auetz vengut!
Seiguetz-vos.
Era beresa de Katerina Ivanovna ja auie impressionat a Aliosha anterioraments, quan sa frair Dmitri, tres setmanes abantes, l'auie amiat ena casa dera joena per prumèr viatge entà hèr es presentacions e que se coneishessen, per exprès e insistent desir d'era.
En aquera amassada, totun, non auien parlat.
En tot supausar qu'Aliosha se sentirie plan confonut, Katerina Ivanovna, de bèra manèra, auie auut pietat d'eth e auie passat tota era estona parlant damb Dmitri Fiódorovich.
Aliosha auie sauvat silenci, mès se n'auie encuedat de fòrça causes.
L'estonèc eth caractèr imperiós, eth capinaut assopliment e era seguretat dera arroganta gojata.
E tot aquerò qu'ère indiscutible.
Aliosha sentec que non exageraue.
Li semblèc qu'es sòns grani e ludenti uelhs neri èren magnifics e que armonizauen especiauments damb era sua cara alongada e esblancossida, autanplan d'ua lividesa un shinhau auriolenca.
Mès en aguesti uelhs, madeish qu'en entorn des sòns embelinaires pòts, auie quauquarren qu'eth sòn frair, plan que òc, podie encamardar-se hòlamants, encara que non estimar entà guaire temps.
Lèu l'auie exprimit dirèctaments çò que ne pensaue a Dmitri, quan aguest, dempús dera visita, l'encoratgèc entà que non l'amaguèsse se quines ères es sues impressions après auer vist ara sua nòvia.
Que seràs erós damb era, mès dilhèu…non damb ua felicitat serena.
Atau ei, frair, es hemnes coma era non càmbien, non se resignen ath destin.
Aliosha balhèc alavetz era sua pensada, en tot rogir e senter-se shordat damb eth madeish per auer-se rendut as demanes de sa frair e auer exprimit aqueri "estupidi" pensaments, pr'amor qu'era sua pensada ada eth madeish li semblèc terriblaments estupida tan lèu l'auec exprimida.
E s'avergonhèc d'auer mostrat un judici tan categoric sus ua hemna.
Mès encara siguec mès gran eth sòn estupor quan se n'encuedèc, en solet tachar es vistons sus Katerina Ivanovna, que venguie ara prèssa ath sòn encontre, de qué dilhèu aqueth dia auie cometut ua grana errança .
Aguest viatge eth sòn ròstre ludie damb ua amabilitat autentica e simpla, damb sinceritat efusiua e dirècta.
De tot er "orgulh e arrogància", que tant l'auien impressionat alavetz, ara solet ne demoraue ua energia audaciosa e nòbla e ua fe clara e poderosa en era madeisha!
Aliosha comprenec, dès era prumèra guardada, dès es prumères paraules, que tota era tragèdia dera sua situacion respècte ar òme que tant estimaue ja non ère en absolut un mistèri entada era e que dilhèu ac sabesse tot, decididaments tot.
Totun, a maugrat d'aquerò, qu'auie tanta lum en sòn ròstre, tanta fe en futur, qu'Aliosha còp sec se sentec grèu e conscientaments colpable dauant d'era.
Que siguec vençut e cautivat ath madeish temps.
Notèc, ça que la, dès es sues prumères paraules, que Katerina Ivanovna ère cuelhuda per ua fòrta excitacion, dilhèu plan pòc comuna en era: ua excitacion qu'autanplan lèu semblaue ua sòrta d'extasi.
Qu'è vengut…gasulhèc Aliosha, en tot confoner-se, jo…
Eth que m'a manat…
A!, eth vos a manat!
Ben, n'auia era presentida.
Ara qu'ac sabi tot, tot!, sorrisclèc Katerina Ivanovna e de pic li luderen es uelhs.
Demoratz, Aleksei Fiódorovich, prumèr de tot vos explicarè se per qué vos demoraua damb tanta impaciéncia.
Guardatz, dilhèu jo sàpia fòrça mès causes que vos; çò qu'è besonh de vos que non son notícies.
Aquerò ei çò qu'è de besonh: que me cau conéisher era vòsta impression personau, era vòsta darrèra impression d'eth, qu'è besonh de qué me digatz sense embuts e damb claretat, autanplan damb duresa (ò!, damb tota era duresa que volgatz!
Dilhèu serie mielhor se jo madeisha, qu'eth ja non me vò tornar a veir, podessa parlar damb eth personauments.
Comprenetz se qué voi de vos?
Ara didetz-me damb quin messatge vos enviec entà jo (me'n sabia que vos enviarie a vos!
Que me salude damb ua reveréncia?
Ac a dit atau, ac a exprimit d'aguesta manèra?
Non, m'a manat precisaments que vos transmetessa aguestes paraules: "vos salude damb ua reveréncia".
M'ac a demanat aumens tres viatges, entà que non me'n desbrembèssa.
Katerina Ivanovna se rogic.
Ajudatz-me ara, Aleksei Fiódorovich, ara qu'è besonh tanben dera vòsta ajuda.
Vos diderè çò que pensi e vos simplaments didetz-me s'ei cèrt o non.
Escotatz, s'eth vos auesse demanat que me saludèssetz damb ua reveréncia, coma de passa, sense persutar en aguestes paraules, sense soslinhar-les, serie que tot…
Que tot s'a acabat!
Mès, s'a persutat d'ua manèra especiau, se vos a encomanat d'ua manèra especiau que non vo'n desbrembèssetz de transmeter-me aguesta reveréncia, non estarie eth, dilhèu, plan excitat e dehòra de se?
Qu'a cuelhut ua decision e s'a espaurit d'era!
Non s'a hèt enlà de jo damb pas fèrm, senon qu'a queigut per ua montanha.
Era insisténcia en aguesta paraula dilhèu solet vò díder ua vantaria….
Atau ei, atau ei!, confirmèc Aliosha damb fòrça.
Tanben jo è aguesta impression.
S'ei atau, encara non ei perdut!
Solet ei desesperat, mès encara lo posqui sauvar.
Demoratz: vos a dit quauquarren de sòs, de tres mil robles?
Non sonque m'ac a dit, senon que dilhèu ei aquerò çò que mès lo torturaue.
Didie qu'ara ère mancat d'aunor e que tot l'ère indiferent, responec Aliosha, ara cauda, en tot sénter damb tota era sua amna qu'era esperança pistaue en sòn còr e que, en realitat, auie gessuda e sauvacion entath sòn frair.
Mès qu'ei que… vos vo'n sabetz de çò des sòs?, ahigec e dempús s'arturèc a sec.
Que hè temps qu'ac sabi, e damb certitud.
Enviè un telegrama en Moscòu entà demanà'c e hè temps que me'n sabi que non receberen es sòs.
Eth que non les manèc, mès jo non didí arren.
Era setmana passada me'n sabí de guaire besonh n'auie des sòs e de qué encara n'a besonh de mès…
Que m'è botat un solet objectiu en tot aquerò: que sàpie a qui dirigir-se, qui ei eth sòn amic mès fidèu.
Non, que non voi creir que jo sò eth sòn amic mès fidèu; jamès a volut coneisher-me, me guarde solet coma hemna.
Pendent tota era setmana m'a tormentat ua terribla preocupacion: qué hèr entà que non s'avergonhe de jo per auer despenut aguesti tres mil robles?
Que s'avergonhe dauant de toti, e tanben dauant d'eth madeish, mès non dauant de jo.
A Diu l'ac ditz tot sense avergonhar-se.
Per qué, alavetz, non se'n sap encara se guaire posqui patir per eth?
Per qué, per qué non me coneish?
Com gause a non coneisher-me dempús de tot çò que se passèc?
Que lo voi sauvar entà tostemp.
Que desbrembe que sò era sua prometuda!
E ara a pòur dauant de jo peth sòn aunor!
Non auec pòur de daurir-se dauant de vos, vertat, Aleksei Fiódorovich?
Per qué non è meritat jo çò de madeish?
Me cau informar-vos, didec Aliosha damb era votz tremolosa, de çò que vie de passar-se damb ma pair.
E li condèc tota era scèna, li condèc que l'auie manat a demanar sòs, que sa frair auie hèt irrupcion en salon e qu'auie tustat a sa pair, e dempús li demanèc ada eth, un viatge mès e damb particulara e pressanta insisténcia, qu'anèsse a "saludar-la damb ua reveréncia".
Venguec a veir ad aquera hemna…higec Aliosha en votz baisha.
E vos pensatz que non sostierè ad aguesta hemna?
Se pense eth que non la sostierè?
Mès que non se maridarà damb era.
E s'estarnec d'arrir nerviosaments.
Qu'ei que pòt un Karamazov usclar damb parièra emocion etèrnaments?
Qu'ei passion, non amor.
Non se maridarà pr'amor qu'era non consentirà…(Katerina Ivanovna de pic tornèc a arrir d'ua manèra estranha).
Dilhèu se maride damb era, didec Aliosha damb tristor, en tot jocar eth cap.
Que non se maridarà damb era, vos ac digui!
Aguesta gojata qu'ei un àngel, ac sabíetz?
Donques sapiatz-ac!, sorrisclèc damb sobtat e insolit ardor Katerina Ivanovna.
Era mès fantastica de totes es creatures fantastiques!
Be que me'n sabi que n'ei de seductora, mès tanben qu'ei brava, fèrma e nòbla.
Per qué me guardatz d'aguesta sòrta, Aleksei Fiódorovich?
Vos estonatz des mies paraules?
Non me credetz, dilhèu?
Agrafiona Aleksandorvna, àngel mèn!, cridèc còp sec en tot guardar entara auta cramba.
Vietz damb nosati.
Que i a ua persona plan gentila, Aliosha, qu'ei ath cas de toti es nòsti ahèrs.
Deishatz-vos veir!
Eth gran ridèu se lheuèc e…
Grushenka en persona, alègra e juvenila, s'apressèc ara taula.
Aliosha s'estrementic.
Tachèc es sòns uelhs en era, non podie virar era guardada.
Aquiu qu'ère era, aquera terribla hemna, aquera "fèra", tau qu'auie dit sobtaments eth sòn frair Ivan mieja ora abantes.
E, totun, auie ath dauant çò que, a prumèr còp de uelh, semblaue era creatura mès simpla e vidanta: ua hemna brava, agradiua, digam que beròia, encara que pro semplabla a totes es hemnes beròies, mès "vidantes".
Çò de certan ei qu'ère beròia, plan beròia autanplan, damb aquera beresa russa que fòrça òmes estimen damb delèri.
Qu'ère ua hemna pro nauta, encara qu'un shinhau mens que Katerina Ivanovna (qu'ère excepcionauments nauta), de formes generoses e movements doci, autanplan silenciosi, e tanben alangoridi, per ua sòrta de rafinament particularaments doç, e atau ère tanben era sua votz.
Non s'apressèc coma Katerina Ivanovna, damb portadura energica e decidida, senon de manèra inaudibla.
Es sòs passi qu'èren totafèt silenciosi.
Se deishèc quèir doçaments en fautulh, damb ua croishida deth sòn fastuós vestit de seda nera, entornejant delicadaments eth sòn còth, blanc coma era esgluma, e es sues espatles amples damb un costós chal nere de lan.
Auie vint-e-dus ans e era sua cara representaue exactaments aguesta edat.
Qu'auie era pèth plan blanca, damb un delicat matís rosenc enes caròles.
Es pòts superiors èren subtils, encara qu'es inferiors, un shinhau mès abotolidi, èren eth doble de carnudi e coma holadi.
Mès era sua prodigiosa e exuberanta cabeladura de color marron escur, es escures celhes de marta e es sòn magnifics uelhs d'un blu tirant tà gris, damb longues cilhes, aurien obligat a posar-se dauant d'aguesta cara e rebrembar-la pendent fòrça temps enquia e tot ar òme mès indiferent e distrèt, encara que siguesse sarrada ath miei dera multitud, un dia de mercat.
Çò que mès impressionèc a Aliosha d'aguest ròstre siguec era sua expression mainadenca, ingenua.
Era sua guardada qu'ère coma era d'ua mainada, semblaue alegrar-se coma ua mainada, atau s'apressèc precisaments ena taula, "en tot alegrar- se", tau que s'estèsse en tot demorar quauquarren damb eth curiosèr mainadenc mès confiat e impacient.
Era sua guardada alegraue era amna, e Aliosha se n'encuedèc.
Totun qu'auie en era quauquarren mès que non sabie o podie definir, mès que dilhèu avertie d'ua manèra inconscienta, e ère precisaments aquera doçor des movements deth còs, eth silenci felin que se botjaue.
E, ça que la, eth sòn còs ère poderós e exuberant.
Dejós eth chal s'endonviauen es sues espatles amples, plies, eth pitrau naut, deth tot juvenil.
Aguest còs que prometie dilhèu es formes d'ua Venus de Milo, encara que s'aubiraue qu'es sues proporcions, plan, èren un shinhau exagerades.
Es coneisheires dera beresa femenina russa qu'aurien podut predíder damb certitud, en veir a Grushenka, qu'aguesta beresa fresca e encara juvenila, en tot apressar-se ara trentena, perderie era sua armonia e se deformarie; qu'eth ròstre se l'embotirie, que l'apareisherien rufetes enes entorns des uelhs e en front damb extraordinària rapiditat, que se li shamostarie era pèth e dilhèu aqueririe ua tonalitat porporada; en pògues paraules, qu'ère ua beresa efimèra, ua beresa fugaça que soent se trape precisaments ena hemna russa.
Aliosha, plan que òc, non pensaue en aquerò, mès, encara que fascinat, se demanaue, damb ua cèrta sensacion de desengust e coma damb pena, per qué aguesta hemna arrossegaue tant es paraules en sòrta de parlar damb naturalitat.
Qu'ère evident que Grushenka trapaue en aguesta cadéncia alongada e en aguestes sillabes e sons exageradaments midonadi quauquarren de bèth.
Qu'ère, plan, un mau costum, de mau gost, que hège veir pòga educacion e un concèpte vulgar des bones manères aquerit ena mainadesa.
E, totun, aguesta manèra de prononciar e d'entonar es paraules a Aliosha li semblaue ua contradiccion lèu impossible damb era expression ingenuaments mainadenca e alègra deth ròstre, damb eth resplendor des sòns uelhs, doç e erós, tau que les d'un nauèth neishut.
En un virament de uelhs, Katerina Ivanovna la hec a sèir en un fautulh ath dauant d'Aliosha e, afogada, la punèc diuèrsi viatges enes sòns arridolents pòts.
Que semblaue que siguesse encamardada d'era.
Qu'ei eth prumèr viatge que mos vedem, Aleksei Fiódorovich, didec extasiada.
Hè temps que la volia conéisher, veder-la, anar en çò de sòn, mès que tan lèu se n'a sabut qu'aguest ère eth mèn desir qu'a vengut per era madeisha.
Me'n sabia qu'es dues amassa ac resolveríem tot, tot!
Atau ac presentie eth mèn còr…
Sagèren de convencer-me de qué non balhèssa aguest pas, mès jo que presentia eth resultat e non m'enganhaua.
Grushenka m'ac a explicat tot, totes es sues intencions; coma un àngel brave, a baishat volant enquia aciu e m'a hèt a vier patz e alegria…
Vos que m'auetz menspredat, era mia estimada e digna senhoreta, didec Grushenka en tot arrossegar es paraules damb votz cantaira e eth madeish arridolet encantador e agradiu.
Non gausètz a dider-me ues taus paraules, embelinaira, faitilhèra!
Menspredar-vos a vos?
Vos punarè es pòts inferiors un viatge mès.
Que semblen un shinhau holadi, atau se vos holaràn mès, e mès, e mès…
Guardatz se com arrís, Aleksei Fiódorovich.
Eth còr s'alègre en veir ad aguest àngel…
Aliosha se rogic e siguec cuelhut per ua tremoladèra leugèra, lèu imperceptibla.
Non ei digna!
Que non ei digna d'aquerò!, tornèc a exclamar damb madeish fervor Katerina Ivanovna.
Vos cau saber, Aleksei Fiódorovich, qu'auem un cap fantastic, qu'auem un còr capriciós mès plen d'orgulh.
Qu'èm nòbles, Aleksei Fiódorovich, èm generoses, ac sabíetz?
Qu'èrem massa dispausades entà hèr quinsevolh sòrta de sacrificis per un òme indigne, dilhèu, o frivòl.
Que n'auie un que tanben ère oficiau, que mos encamardèrem, l'ac aufrírem tot, d'aquerò hè ja temps, uns cinc ans, mès eth que se'n desbrembèc de nosates, se maridèc.
Ara qu'a vengut veude, a escrit que vie entà aciu…
E sabetz que l'estimam solet ada eth, ada eth e ad arrés mès, e que l'estimaram tota era vida!
Eth vierà, e Grushenka tornarà a èster erosa, pr'amor qu'en toti aguesti ans a estat malerosa.
Mès qui la poirà repotegar, qui poirà vantar-se d'auer artenhut era sua benvolénça?
Solet aqueth vielh comerçant ajaçat en lhet, mès qu'a estat mèsalèu un pair, un amic e un protector entà nosates.
Eth que mos trapèc cuelhudes pera desesperacion, per torments, abandonades per aqueth que tant estimauem…
Òc, alavetz era que volie estofar-se, e siguec aqueth vielh que la sauvèc, la sauvèc!
Que la defeni?
Qui èm entà defener-vos e com gausaríem defener-la?
Grushenka, àngel, balhatz-me era vòsta maneta.
Guardatz aguesta man petita, redondeta e encantadoira, Aleksei Fiódorovich.
La vedetz?
Que m'a hèt a vier era felicitat e m'a resuscitat, e ara la vau a punar, de dauant e deth darrèr, atau, atau, atau!
E cuelhuda per ua sòrta d'extasi, punèc tres viatge era maneta reauments encantadoira, dilhèu redondeta, de Grushenka.
Aguesta, ça que la, en auer estenut era man damb ua riseta nerviosa, vibranta e embelinaira, se botèc a campar ara "estimada senhoreta", visiblaments compladuda de qué li punèssen era man d'aguesta manèra.
Se rogic.
Tota aguesta estona auie sentut coma un rom rom especiau en còr.
Ivanovna.
A!, estimada mia, que mau que me comprenetz!
Dilhèu vos tanpòc me comprenetz deth tot, estimada senhoreta.
Dilhèu jo sò plan pejor de çò que vos pensatz.
Qu'è un còr dolent, que sò capriciosa.
Se sedusí alavetz ath pruabe Dmitri Fiódorovich siguec solet entà burlar-me'n d'eth.
Mès ara que seratz vos que lo sauvaratz.
M'auetz balhat era vòsta paraula.
Vos que lo haratz vier en rason, li cohessaratz que hè temps qu'estimatz a un aute, qu'ara vos demane era man…
Ò!, non!
Que non vos è prometut arren de parièr.
Vos que prometéretz…
Ò, non, senhoreta, àngel mèn, que non è prometut arren, l'interrompec Grushenka damb doçor e cauma, damb era madeisha expression d'alegria e innocéncia.
Ara vedetz, digna senhoreta, se guaire dolenta e autoritària sò damb vos.
Que harè çò que volga.
Dilhèu adès vos è prometut quauquarren, mès ara que m'ac torni a pensar: e se de ressabuda me torne a shautar?
Me referisqui a Mitia.
Que me shautèc fòrça ja un viatge, pendent lèu ua ora sancera.
Atau que dilhèu vaja ara e li digui que s'estongue damb jo a compdar d'aué… ja vedetz se ne sò d'inconstanta.
Ivanovna.
Ò!, hè un moment!
Mès qu'è un còr trende, que sò ua pèga.
S'arribi en casa e de pic me planhi d'eth, qué se passarà?
Non me demoraua…
Ai, senhoreta, qué brava e nòbla ètz damb jo!
Dilhèu ara deisharatz d'estimar-me, pèga de jo, en veir eth mèn caractèr.
Balhatz-me era vòsta adorada maneta, senhoreta, àngel mèn (preguèc damb trendesa, e, damb ua sòrta de veneracion, cuelhec era man de Katerina Ivanovna).
Ara, estimada senhoreta, cuelhi era vòsta man e la puni, tau que vos auetz hèt damb jo.
Vos que me l'auetz punat tres viatges, mès jo qu'auria de punar era vòsta aumens tres cents entà pagar eth deute damb vos.
Per ara que sigue atau e dempús Diu decidirà: dilhèu siga era sua complèta esclaua e volga complader-la en tot coma cau.
Que sigue çò que Diu volgue, sense pactes ne promeses entre nosates.
Quina maneta, quina maneta mès adorabla qu'auetz, quina maneta!
Era mia estimada senhoreta, era mia beresa impossibla!
S'amièc en silenci aguesta maneta enes pòts, encara que damb un estranh prepaus: eth de "pagar eth compde" damb es sòns punets.
Mentretant, Grushenka, coma s'admirèsse aguesta "estimada maneta", se l'apressèc doçaments enes pòts.
Mès, quan ja ère enes sòns pòts, de suspresa vacilèc dues o tres segondes, tau que s'estèsse meditant.
Sabetz, àngel mèn, didec còp sec, arrossegant es paraules damb era mès trenda e caramelizada des votzes, sabetz?
Que non vau a punar era vòsta man.
E s'estarnèc en ua riseta menuda e erosa.
Coma volgatz…
Se qué vos passe?, s'espauric Katerina Ivanovna.
E non vos desbrembetz que vos auetz punat era mia man, mès jo non era vòsta.
Quauquarren ludec de ressabuda enes sòns uelhs.
Guardaue a Katerina Ivanovna damb ua persisténcia terribla.
Pògavergonha!, didec ara suspresa Katerina Ivanovna, tau que se de pic auesse comprenut quauquarren.
Tota era que s'aluguèc, sautèc deth sòn sèti.
Grushenka tanben se lheuèc, sense prèssa.
Que s'estarnarà d'arrir!
Hemnòta, dehòra d'aciu!
Ò!, quina vergonha, senhoreta, quina vergonha!
Dehòra d'aciu, venuda!, cridèc Katerina Ivanovna.
Venuda jo?
Aliosha la tenguec damb totes es sues fòrces:
Ne un solet pas, ne ua soleta paraula!
Vengueren a tot córrer entada era.
Que me'n vau, didec Grushenka, en tot cuelher era mantilha deth divan.
Partitz, partitz, lèu lèu!, li preguèc Aliosha, damb es mans junhudes.
Alioshenka, estimat, acompanhatz-me.
E te diderè quauquarren fòrça, fòrça agradiu peth camin.
Qu'a estat per tu, Alioshenka, qu'è botat aguesta scèna.
Acompanha-me, tresaur, non te'n penaïràs.
Aliosha li virèc era esquia, en tot heregar-se es mans.
Katerina Ivanovna cuelhec ua crisi de nèrvis.
Somicaue, es espasmes l'estofauen.
Toti s'esdegauen ath sòn entorn.
Ja vos avertí, li didie era tia màger, ja vos avertí que non balhèssetz aguest pas…
Qu'ètz massa impetuosa…
Se com podéretz balhar un pas parièr!
Vos que non coneishetz ad aguestes creatures, e aguesta, sivans diden, qu'ei era pejor de totes…
Non, qu'ètz massa capriciosa!
Qu'ei un tigre!, idolèc Katerina Ivanovna.
Fiódorovich?
L'auria tustat!, l'auria tustat!
Que non podie tier-se dauant d'Aliosha e dilhèu ne tansevolhe ac desiraue.
Que li calerie èster foetada en un patibul, per un borèu, publicaments!
Aliosha hec repè enquiara pòrta.
Mès, Diu mèn, sorrisclèc de pic Katerina Ivanovna, en tot quilhar es mans.
E eth!
Com a podut èster tan vil, tan inuman!
L'a condat ad aguesta creatura çò que se passèc aqueth dia fatidic, maudit, etèrnaments maudit!
Era qu'ac sap!
Eth vòste frair qu'ei un brigand, Aleksei Fiódorovich!
Aliosha volie díder quauquarren, mès que non trapaue ne ua soleta paraula.
Anatz-vo'n, Aleksei Fiódorovich!
Quina vergonha, quin espant!
Deman…
Vos ac demani de jolhs.
Venguetz deman.
Non me jutgetz, perdonatz, sabi pas se qué serà de jo!
Aliosha gessec en carrèr coma trantalhant.
Còp sec, l'artenhec era sirventa.
Jojlakova.
Qu'ei aciu dès era ora de dinar.
Dès era ciutat enquiath monastèri qu'auie ua versta, o pòc mès.
Aliosha hec lèu peth camin, desèrt ad aguesta ora.
Lèu hège net, qu'ère de mau hèr distinguir es objèctes a trenta passi.
Ena mitat deth camin i auie ua horcalhada.
En aqueth punt, jos un saüc solitari, s'aubiraue ua silueta.
A penes arribèc aquiu Aliosha, era silueta sautèc sus eth e, damb votz isterica, sorrisclèc:
Era bossa o era vida!
A!, qu'ès tu, Mitia!
Hu, hu, hu, non me demoraues, è?
Me preguntaua a on podia demorar-te.
Près dera casa d'era?
D'aciu i gessen tres camins e te podia pèrder.
Fin finau decidí demorar-te aciu pr'amor que i auies de passar ara fòrça, qu'ei eth solet camin qu'amie entath monastèri.
Ben, ditz-me era vertat, estronha-me tau qu'a un escrauat…
Mès, qué te cau?
Arren, frair…
Qu'ei que m'as espaurit.
A!, Dmitri.
Era sang deth nòste pair, adès…
Aliosha petèc en somics, que ja hège temps qu'auie talents de plorar e ara ère coma se de ressabuda quauquarren l'estarnèsse era amna.
De pòc que l'aucisses…
Que l'as esconjurat…
E ara…
Aciu…
Te botes a hèr trufaries…
Era bossa o era vida!
Plan, e qué?
Ei indigne?
Non ei avient entara situacion?
Non…
Solet que…
Demora.
Guarda era net, guarda quina net tan lugubra, quines bromes e quin vent s'a lheuat!
M'è amagat aciu, jos eth saüc, te demoraua, e de pic è pensat (Diu que n'ei testimòni): entà qué tormentar-se, entà qué demorar?
Aciu que i a un saüc, qu'è un mocador, ua camisa, ara madeish posqui hèr ua còrda, ath delà tanben è uns betrèles e…deishar d'alassar ara tèrra, de desaunorar-la damb era mia innòbla preséncia.
E de suspresa te veigui vier.
Senhor coma se baishèsse quauquarren deth cèu ath mèn dessús: que i a, ça que la, ua persona qu'estimi, qu'ei aquiu, aguest omenet, eth mèn estimat frair, que m'estimi mès qu'arren en mon, era soleta persona qu'estimi!
E è sentut tant d'amor per tu, en aguesta menuta t'è estimat tant, qu'è pensat: "Ara me lançarè eth sòn còth!".
Mès dempús se m'a acodit ua idia estupida: "Me vau a divertir ua estona, li balharè un subersaut".
E m'è metut a cridar coma un cretin: "Era bossa!".
Perdona era mia pegaria: qu'ei solet ua estupiditat, mès çò qu'amii ena mia amna…tanben ei decent…
Ben, ath diable, ditz- me, qué s'a passat?
Qué a dit era?
Estronha-me, esbauça-me, non ages pietat de jo!
S'a botat dehòra de se?
Non, que non ei aquerò…
Que non s'a passat arren d'aquerò, Mitia.
Aquiu…
A quines dues?
A Grushenka e a Katerina Ivanovna.
Dmitri se demorèc de pèira.
Impossible, sorrisclèc.
Qu'ès en tot delirar!
Grushenka ena sua casa?
Aliosha li condèc tot çò qu'auie passat d'eth moment qu'arribèc en çò de Katerina Ivanovna.
S'estèc parlant ues dètz menutes, que non se pòt díder qu'eth sòn raconde siguesse guaire fluid e ordenat, mès, çampar, parlèc damb claretat, en tot captar es paraules principaus, es gèsti mès importanti, e exprimic damb netedat, soent damb ua soleta traça, es sòns pròpis sentiments.
Mès eth sòn ròstre, a mida qu'auançaue eth raconde, se tornaue non ja ombriu senon menaçaire.
Dmitri rufèc es celhes, sarrèc es dents, era sua guardada fixa se hec encara mès fixa, mès testuda, mès orribla…
Tant mès estonanta siguec quan, damb ua rapiditat inimaginabla, tota era sua cara, enquia alavetz anutjada e herotja, cambièc complètaments d'expression, e es sòns pòts barradi se dauriren, e deishèc anar ua incontrolabla e autentica arridalha.
S'estarnaue d'arrir, literauments, e pendent fòrça estona ne tansevolhe podec parlar.
Atau que non li punèc era man!
Non li punèc era man e se n'anèc!, cridaue damb ua sòrta de morbós entosiasme qu'autanplan podie semblar insolent se non ausse estat tan naturau.
E era auta li cridaue qu'ère un tigre!
E be n'ei, de vertat!
Que l'aurien d'amiar en cadafalc?
Òc, òc, s'ac meritarie, s'ac meritarie, jo tanben que m'ac pensi, s'ac merite, que hè temps que s'ac merite.
Guarda, frair, que vage entath cadafalc, mès prumèr qu'ei de besonh que jo me guarisca.
Compreni ad aguesta reina dera insoléncia, tot çò qu'era ei qu'ei exprimit en çò dera man.
Ua hemna infernau!
Qu'ei era reina de totes es creatures infernaus, de totes es que se pòden imaginar en mon!
En sòn gènre, qu'ei inegalabla!
Atau ei que se n'anèc ara prèssa entà casa?
Alavtez jo…
La vau a veir!
Aliosha, non me balhes era colpa, qu'ei vertat, i sò d'acòrd, estofar-la que serie pòc…
E Katerina Ivanovna!, exclamèc damb tristor Aliosha.
Ada era tanben la veigui, veigui ath sòn trauèrs, la veigui mielhor que jamès!
Qu'ei eth descurbiment des quate continents deth mon, des cinc, voi díder.
Un acte atau!
Ei era madeisha Katenka, era madeisha collegiala que, en generós assag de sauvar a sa pair, non auec pòur de córrer en casa d'un oficiau grossièr e estupid, a maugrat de poder patir un terrible otratge.
Mès, quin orgulh, quina imprudéncia, quin desfiament ath destin, amiat enquiar infinit!
Dides qu'era tia sajaue de dissuadir-la?
Sabes?
Aguesta tia qu'ei tanben ua hemna despòtica: qu'ei era fraia dera generala de Moscòu e ère autanplan mès arroganta qu'era, mès eth sòn marit siguec condemnat per desfauc e ac perdec tot, era clòsa e tot çò d'aute; era capinauta esposa, de pic, baishèc eth ton e d'alavetz ençà non l'a lheuat.
Atau, donc, que sagèc de dissuadir a Katia, mès aguesta non l'escotèc.
Cres qu'a punat prumèr era man de Grushenka damb bèra intencion, per bèth calcul astut?
Non, qu'ac hec sinceraments, encamardada de vertat de Grushenka o, mielhor dit, non de Grushenka, senon deth sòn pròpi sòmni, deth sòn delèri, pr'amor qu'aguest ère eth mèn sòmni, eth mèn deléri.
Estimat mèn Aliosha, com t'as podut escapar, damb dues hemnes coma aguestes?
Te botères a córrer damb era sotana revertegada?
Hu, hu hu!
Frair, que semble que non te n'as encuedat d'enquia quin punt as ofensat a Katerina Ivanovna en condar-li a Grushenka çò d'aqueth dia.
Era ara pressa li floquèc en cara que "visitaue en secret a cavalièrs entà véner era sua beresa".
Frair, qu'ei que i a màger ofensa qu'aguesta?
A Aliosha çò que mès lo tormentaue ère era idia de qué sa frair semblaue compladut dauant era umiliacion de Katerina Ivanovna, encara que, plan que òc, non podie èster atau.
Vai!, didec Dmitri Fiódorovich, en tot arroncilhar còp sec es celhes d'ua manèra espaventosa e en tot balhar-se ua tèca en front.
Solet alavetz comprenec, encara qu'Aliosha l'ac venguie de condar tot com cau, era ofensa e eth crit de Katerina Ivanovna: "Eth vòste frair qu'ei un brigand!".
Òc qu'ei vertat, qu'ei possible que li condesse a Katerina Ivanovna çò d'aqueth "dia fatidic", coma ditz Katia.
Òc, l'ac condè, ara que me'n brembi!
Siguec aqueth dia, en Mokroie, jo èra embriac, es gitanes cantauen…
Mès jo que somicaua, jo madeish somicaua aqueth dia, qu'èra de jolhs e pregaua dauant era imatge de Katia, e Grushenka ac comprenie.
Alavetz era ac comprenec tot, me'n brembi, tanben era ploraue…
A!, dimònis!
Mès, que non podie èster de ua auta manèra!
Alavetz ploraue, mès ara…
Ara "ua punhalada en còr!".
Atau son es hemnes (joquèc eth cap e se demorèc cogitós).
Òc, que sò un brigand!
Sens dobte, un brigand!, sorrisclèc de còp damb votz lugubra.
Qu'ei parièr se ploraua o non, contunhi a èster un brigand!
Ditz-li qu'accèpti eth titol, s'aquerò pòt servir de consolacion.
Ben, qu'ei pro, adishatz, qu'ei inutil contunhar parlant d'aquerò!
Non ei divertit.
Hè eth tòn camin, jo que harè eth mèn.
Non voi que mos tornem a veir, aumens non enquia qu'arribe era darrèra menuta.
Adishatz, Aleksei!
Sarrèc damb fòrça era man d'Aliosha e, damb eth cap encara clin, sense lheuar era guardada, tau que se s'arrinquèsse ada eth madeish d'aquiu, s'endralhèc de cap ara ciutat.
Aliosha lo seguie damb era guardada, sense creir que se n'anèsse atau, còp sec, deth tot.
Demora, Aleksei, ua confession mès, a tu solet!, Dmitri Fiódorovich arreculèc en un virament de uelhs.
Guarda-me, guarda-me ben: aciu madeish, ac ves?, aciu madeish se premanís ua infàmia espaventosa.
En díder "aciu madeish", Dmitri Fiódorovich se picaue eth piech damb eth punh e damb ua mina plan estranha, coma s'era infàmia se trapèsse e la sauvèsse justaments aquiu, en sòn piech, en bèth lòc, dilhèu en ua pòcha o cosuda e penjada en sòn còth.
Que ja me coneishes: sò un brigand, un arreconeishut brigand!
Mès te cau saber que, de çò qu'aja hèt abantes o posca hèr d'ara endauant, arren, arren se pòt comparar en baishesa damb era infàmia que justaments ara, justaments en aguesta menuta, amii aciu, en mèn pitrau, aciu, guarda, aciu, ua infàmia qu'actue e que se complís, que jo sò totauments liure d'arturar: la posqui arturar o cometer-la, cuelh nòta!
Donques ben, te cau saber que la cometerè, que non li botarè eth fren.
Adès t'ac è condat tot, mens aquerò, pr'amor qu'autanplan a jo me manque descarament!
Encara me posqui arrestar; se m'arturi, deman poiria recuperar ua mitat sancera der aunor perdut, mès non m'arturarè, cometerè eth mèn vil projècte e tu seràs testimòni de qué te parlè d'eth per auança damb plia consciéncia!
Escurina e perdicion!
Que non è arren qu'explicar, te'n saberàs ath sòn temps.
Carreron immond e hemna infernau!
Adishatz.
Non n'è besonh entad arren!
Dehòra!…
E de ressabuda s'aluenhèc, aguest còp definitiuaments.
Aliosha se dirigic entath monastèri.
Qué signifique que non lo tornarè a veir?
De qué parlaue?, se preguntaue damb frenesia.
Non, deman, sense manca, lo veirè e lo traparè, lo cercarè exprèssaments.
Quines causes que ditz!"
Entornegèc eth monastèri e, a trauèrs dera pinada, s'enfilèc dirèctaments entar ascetòri.
Li dauriren era pòrta, encara qu'ad aguesta ora ja non deishauen passar ad arrés.
Se li sarraue eth còr tant qu'entraue ena cèla deth starets.
Per qué l'auie manat "entath mon"?
Aciu patz.
Aciu santetat.
Ena cèla se trapauen eth novici Porfiri e eth ieromonge Paisi, que s'auie presentat a cada ora deth dia entà preguntàr pera salut deth pair Zosima, qu'eth sòn estat, sivans se'n sabec Aliosha damb espant, empejoraue mès e mès.
Aguest viatge ne tansevolhe se podec celebrar er abituau collòqui deth vrespe damb era comunautat.
Generauments, cada dia dempús der ofici deth vrespe, abantes de retirar-se a dormir, es monges deth monastèri se solien amassar ena cèla deth starets e cadun li cohessaue en votz nauta es pecats dera jornada, es sòmnis pecaminosi, es sòns pensaments, es sues temptacions, autanplan es sues peleges damb d'auti monges, s'ei que s'auessen produsit.
Quauqui uns se cohessauen de jolhs.
Eth starets les absolvie, reconciliaue, exortaue, impausaue peniténcies, benedie e les didie adiu.
Contra aguestes "confessions" frairaus se revoutauen es adversaris deth starchetsvo, en tot allegar qu'aguesta practica profanaue era confession coma sacrament, qu'ère lèu un blasfèmi, encara que se tractaue de quauquarren totauments desparièr.
Autanplan auien expausat as autoritats diocesanes que taus confessions non solet non balhauen boni fruts senon que, en realitat, indusien de bon voler ath pecat e ara temptacion.
A fòrça monges, per exemple, les hège dò d'anar a cohessar-se ena cèla deth starets e venguien lèu ara fòrça, pr'amor que toti ac hègen, entà que non les auessen coma capinauti e rebèls.
Condauen que bèri uns des frairs, en dirigir-se ara confession deth vrespe, se metien d'acòrd entre se d'auança: "Jo diderè qu'aguest maitin m'è emmaliciat damb tu e tu ac confirmes"; d'aguesta sòrta auien quauquarren entà díder, solet entà acabar mès lèu.
Aliosha sabie que, de hèt, atau se passaue diuèrsi viatges.
Sabie tanben qu'auie frairs plan embestiadi per aqueth costum de qué autanplan es cartes des familhars, que recebien es ermites, prumèr èren amiades entath starets entà que les daurisse e liegesse abantes qu'es sòns destinataris.
Se supausaue, plan que òc, que tot aquerò ac calie hèr damb libertat e confiança, sense resèrves, en nòm d'ua umilitat liura e d'ua edificacion sauvaira, mès, en realitat, se passaue qu'a viatges se hège d'ua manèra pòc sincèra e, ath delà, artificiosa e faussa.
Mès es frairs mès vielhs, es que sauvauen mès experiéncia, didien que "entàs qu'auessen entrat en aqueres parets damb er in de sauvar-se, totes aguestes aubediéncies e hètes resultauen sens dobte sauvaires e de grana utilitat; aqueri que, peth contrari, les siguessen penoses taus pròves e mormorèssen contra eres, non èren vertadèrs monges e s'auien enganhat en entrar en monastèri, eth sòn lòc se trapaue en mon.
Qu'ei aflaquit, lo venç era somnoléncia, li comuniquèc damb un mormolh eth pair Paisi a Aliosha, dempús de balhar-li era sua benediccion.
Autanplan ei de mau hèr desvelhar-lo.
Mès que non mos ac cau hèr.
A estat desvelhat ues cinc menutes, demanèc que s'envièsse as frairs era sua benediccion e les demanèc que l'auessen present enes sues pregàries nueitiues.
Peth maitin a prumèra ora qu'a era intencion de comuniar un aute viatge.
Que t'a mentat, Aleksei, a preguntat s'auies gessut e l'auem dit qu'ères ena ciutat.
T'a rebrembat damb afeccion, damb preocupacion; te n'encuedes der aunor qu'aquerò supause entà tu?
Mès per qué t'a manat de víuer un cèrt temps en mon?
Que deu auer previst quauquarren en tòn destin!
Compren, Aleksei, que se tornes en mon serà entà amiar a tèrme eth prètzhèt que t'a assignat eth tòn starets e non entà abandonar-te ara frivòla vanitat ne as plasers mondans…
Eth pair Paisi gessec.
De qué eth starets ère agonizant que ja non n'auie cap de dobte, encara que podie víuer un o dus dies mès.
Aliosha decidic damb ardor e fermetat que, a maugrat dera promesa qu'auie hèt de vier a veir a sa pair, as Jojlakova, a sa frair e a Katerina Ivanovna, non deisharie eth monastèri en tot eth dia a vier, senon que s'estarie ath cant deth sòn starets enquiara sua defuncion.
Eth sòn còr s'aluguèc d'amor e se repotèc amaraments per auer estat capable, per un moment, ena ciutat, de desbrembar ad aqueth qu'auie deishat en monastèri en sòn jaç de mòrt, ad aqueth que veneraue mès qu'ad arrés en mon.
Entrèc en dormitòri deth starets, s'ajulhèc e s'inclinèc enquiath solèr dauant deth mèstre adormit.
Aguest qu'ère en.honsat en un prigond sòn, quiet, damb ua respiracion regulara e lèu imperceptibla.
Eth sòn ròstre qu'ère seren.
En tornar ena auta cramba, era madeisha qu'eth starets auie recebut as sues visites peth maitin, Aliosha, lèu sens desvestir-se e en tot treir-se solet es bòtes, s'estirèc en petit divan de cuer, estret e dur, qu'en eth auie dormit tostemp, dès hège fòrça temps, totes es nets, en tot amiar damb eth, solet un coishin.
Eth matalàs qu'auie mentat sa pair a crits que hège temps que ja non l'estenie.
Solet se treiguie era sotana e se caperaue damb era en sòrta de damb ua ahlaçada.
Mès, abantes de dormir, se calèc de jolhs e preguèc ua bona stona.
Ena sua arderosa pregària non li demanaue a Diu que resolvesse era sua confusion, solet auie set d'ua umilitat erosa, d'aguesta umilitat qu'abantes tostemp visitaue era sua amna dempús d'auer laudat e glorificat a Diu, e en aquerò consistie generauments era sua pregària nueitiua.
Aguesta alegria que lo visitaue li costaue un sòn leugèr e tranquil.
Ara, tant que pregaue, de pic sentec per edart ena sua pòcha era petita envolòpa ròsa que l'auie balhat era sirventa de Katerina Ivanovna en artenher-lo en carrèr.
Se demorèc entrebolit, mès acabèc era pregària.
Ara seguida, dempús d'ua cèrta vacilacion, dauric era envolòpa.
Ath laguens i auie ua carta dirigida ada eth, signada per Lise, aguesta joeneta, hilha dera senhora Jojlakova, qu'ath maitin se n'auie arrit tant d'eth en preséncia deth starets.
Aleksei Fiódorovich, didie, vos escriui en secret de toti, e autanplan de mama, e sai qu'està mau.
Mès que non posqui contunhar en tot víuer sense dider-vos çò qu'a neishut en mèn còr e qu'arrés, exceptat nosati dus, li cau saber de moment.
Mès com vos diderè çò que tant desiri dider-vos?
Eth papèr, diden, que non se rogís: vos asseguri que non ei vertat e que se rogís madeish que jo en aguest moment, tota sancera.
Estimat Aliosha, vos aimi, vos estimi dès qu'era ua mainada, dès Moscòu, quan vos èretz tan diferent d'ara e vos estimi entà tota era mia vida.
Que vos è alistat en mèn còr entà junher-me a vos e ena vielhesa acabar amassa era nòsta vida.
A condicion, plan que òc, de qué deishetz eth monastèri, per çò que hè ara nòsta edat, demoraram ad açò que mane era lei.
Entà alavetz, estarè guarida deth tot, caminarè e dançarè.
Aquerò qu'ei segur.
Coma vedetz, è pensat en tot.
Solet i a ua causa que non me posqui imaginar: qué pensaratz de jo quan liegéssetz aquerò?
Arrisqui e hèsqui badinades tostemp, coma aué quan vos è hèt emmaliciar, mès vos asseguri qu'ara, abantes de cuélher era pluma, è pregat dauant dera icòna dera Mair de Diu, e tanben ara sò en tot pregar e a punt des lèrmes.
Eth mèn secret qu'ei enes vòstes mans; deman, quan venga, sabi pas se com vos guardarè.
A!, Aleksei Fiódorovich, que se passarà se de nauèth, coma ua estupida, non me posqui tier e, quan vos guarda, m'estarni d'arrir coma è hèt aguest maitin?
Me cuelheratz coma ua pervèrsa burlona e non crederatz era mia carta.
Per aquerò vos demani, estimat mèn, se vos planhetz un shinhau de jo, que non me guardetz guaire enes uelhs deman, quan venga per aciu, pr'amor que, quan se crotzen damb es vòsti, dilhèu non posca evitar d'arrir, e vos, ath delà, amiaratz aguest vestit long…
Autanplan ara senti hered en tot eth mèn èsser quan ac pensi; per aquerò, quan entra, pendent uns instants, non me guardetz en absolut, guardatz a mama o guardatz pera hièstra…
Atau que vos è escrit ua carta d'amor, ò, Diu mèn, qué è hèt?
Aliosha, non me menspredètz, s'è hèt mau o vos è ofensat, perdonatz-me.
Ara eth secret dera mia reputacion, dilhèu arroïnada entà tostemp, qu'ei enes vòstes mans.
Aué que non deisharè de plorar tot eth dia.
P.S.
Aliosha, venetz sense manca, sense manca, sense manca!
Lise.
Aliosha liegec era carta damb estupor, la liegec dus viatges, s'arturèc a pensar, dempús se botèc a arrir en votz baisha, doçaments.
Qu'auec un subersaut: aguesta riseta que li semblèc pecaminosa.
Hiquèc lentaments era carta ena envolòpa, hec eth senhau dera crotz e s'ajacèc.
Era agitacion que sentie ena amna de pic s'esbugassèc.
Que son tòns es camins: amia-les per aguesti camins e sauva-les.
Tu qu'ès amor.
Tu que les manaràs alegria a toti!
Se desvelhèc era immensa plana fertila jos eth resplendor dera bluenca auròra, ampla faisha de lum que pistaue pera part deth Mediterranèu.
Es darrèrs rossinhòls, cansadi d’encoratjar damb es sòns triolets aquera net de tardor, que per çò deth tèbe ambient se retiraue ara primauèra, deishauen anar eth cant finau coma se les herisse era lum dera auba damb es sòns reflèxi d’acèr.
Des tets de palha des barraques gessien volades de parrats coma se siguessen un revolum de tafurèls perseguidi, e es copes des arbes començáuen a estrementir-se jos es prumères jogalhes d’aguesti tafurèls der espaci, que tot ac desordenauen damb era heregada des bròsses de plumes.
Que s’amortauen doçament es brusors qu’auien aumplit era net: eth mormolh des sèquies, eth sorrolh des canets, es udòls des mastins susvelhants.
Se desvelhaue era òrta, e es sòns badalhs èren cada còp mès rambalhosi.
Romaue eth cant deth poch de barraca en barraca.
Es campanaus des poblets entornauen damb rambalhós batalh eth trinhonar dera missa prumèra que sonaue de luenh, enes tors de Valéncia, padegades pera distància.
Des corraus gessie un discordant concèrt animau: endilhades de shivaus, brams de vaques, cacalejar de garies, belecs d’anhèths, roncadissa de porcèths; un desvelhament rambalhós de bèsties que, en sénter era fresca amorassada dera auba cargada de perhums de vegetacion, desirauen córrer pes camps.
Er espaci s’amaraue de lum; se n’anauen es ombres, coma avalades pes dubèrts socs e masses de huelham.
Ena trantalhanta broma deth maitin anauen fixant es sòns entorns umits e ludents es files d’amorièrs e fruitèrs, es ondulantes linhes de canes, es grani bancaus d’ortalécia, semblables a enòrmes mocadors verds, e era tèrra ròia suenhosament laurada.
S’animauen es camins damb files de punts neri e mobils, coma rosaris de hormigues, anant entara ciutat.
De toti es extrèms dera plana arribauen croishides d’arròdes, cançons guiteroses interrompudes pes crits d’arri as bèsties, e de quan en quan, coma sonor còp de trompeta dera aubada, trincaue er espaci un furiós bram deth saumet, coma protèsta deth dur trabalh que pesaue sus eth, sonque trincar eth dia.
Enes sèquies tremolaue era regda lama de cristau roienc damb cabuçades que hègen carar as gargolhes; sonaue dempús un rambalhós batement d’ales, e anauen passant es anets madeish que galères d’evòri, en tot botjar coma se siguesse ua fantastica proa es sòns còthi de sèrp.
Era vida, que damb era sua lum negaue era plana, anaue penetrant en interior de barraques e bòrdes.
Carrinclauen es pòrtes en daurir-se, se vedien jos es trelhes figures blanques que s’estirauen damb es mans darrèr deth cogòt, guardant er illuminat orizon.
Entre es cortines des arbes petits qu’asombrauen es camins vibrauen esquelhes e campanetes, e talhant aguest alègre trinhonar sonaue er energic “arri, au!” encoratjant as bèsties reticentes.
Enes pòrtes des barraques se saludauen es qu’anauen entara ciutat e es que se demorauen a trabalhar enes camps.
Que Diu mos age!
Bon dia!
E dempús d’aguesta salutacion, escambiada damb tota era gravetat pròpria d’ua gent qu’amie enes sues venes sang moresca e solet pòt parlar de Diu damb gèst solemne, se hège eth silenci s’aqueth que passaue ère un desconeishut, e s’ère propèr, se l’encargaue era crompa en Valencia de petiti presents entara hemna o entara casa.
Que ja ère totafèt de dia.
Er espaci s’auie netejat de teunhes bromes, transpiracion nueitiua des camps umidi e des mormolhoses sèquies.
Qu’anaue a gésser eth solei.
Enes roiencs socs sautauen es alauses damb era alegria de víuer un dia mès, e es tafurèls parrats, en tot posar-se enes hièstres qu’èren encara barrades, picotejauen es hustes, dident-les as de laguens damb es sòns sorriscles de vagabonds acostumadi a víuer a uelh: “Lheuatz-vos guiterosi!
Ena barraca de Tònho, coneishut en tot er endret coma Peberòt, venguie d’entrar era sua hemna, Pepeta, ua alègra creatura, de carn blanca e mofla en plia joenessa, minada pera anèmia, e qu’ère totun era hemna mès trabalhadora de tota era òrta.
A punta de dia ja ère de tornada deth mercat.
Se lheuaue tàs tres, cargada damb es tistèrs de verdures cuelhudes per Tònho quan barraue era net anteriora entre renecs e vòts contra ua picaresca vida qu’en era tant s’auie de trabalhar, e a paupes pes caminòus, en tot guidar-se ena escurina coma bona hilha dera òrta, partie entà Valencia, tant qu’eth sòn marit, aqueth brave gojat que tan car li costuae, seguie roncant laguens deth caud estudi, ben estropat damb es hlaçades deth lhet maritau.
Es que crompauen es ortalécies ar engròs entà revener-les coneishien pro ben ad aguesta hemneta qu’abans de hèr dia ja ère en Mercat de Valencia, seiguda entre es sòns tistèrs, arraulida jos eth prim e rosigat mantèl.
Guardaue damb enveja, que d’era non se n’encuedaue, ad aqueri que podien béuer ua tassa de cafè entà combàter era fresca deth maitin.
E damb ua paciéncia de bèstia sometuda demoraue que li balhèssen pes verdures es sòs que s’auie fixat enes sòns complicadi calculs, entà poder mantier a Tònho e amiar era casa entà dauant.
Dempús d’aguesta venda corrie un aute còp entara sua barraca, desirant sauvar çò mès lèu possible ua ora de camin.
Qu’entraue de nauèth en foncions entà desvolupar ua dusau indústria: dempús des ortalécies, era lèit.
E tirant deth ramau d’ua vaca ròia, qu’amiaue apegat ena coa coma un amor satellit un petit vedèth jogaire, tornaue ena ciutat damb era vergueta jos eth braç e era mesura d’estanh entà servir as clients.
Era Ròia, qu’atau motejauen ara vaca per çò des sòns ròis peus, mugie doçament, en tot estrementir-se jos ua hlaçada de ròba de sac, herida pera fresca deth maitin, virant es sòns uelhs umidi entara barraca, que se demoraue ath darrèr, damb eth sòn estable nere, d’ambient pesant, qu’ena sua palha flairosa pensaue damb era voluptat deth sòmi non satisfèt.
Pepeta l’ahiscaue damb era sua vergueta.
Que se hège tard, e es parroquians anauen a queishar-se.
E era vaca e eth vederet trotauen peth miei deth camin d’Alboraia, hons, hangós, solcat de prigonds rodatges.
Pes ribassi deth costat, damb un braç en tistèr e er aute balançant, passauen es interminables cordons de cigarrères e filaires de seda, tota era virginitat dera òrta, qu’anauen a trabalhar enes fabriques, en tot deishar damb eth voladís des pèlhes ua tralha de castetat ruda e aspra.
S’espargie pes camps era benediccion de Diu.
Darrèr des arbes e des cases que barrauen er orizon pistaue eth solei coma enòrma ostia ròia, lançant orizontaus agulhes d’aur qu’obligauen a tapar-se es uelhs.
Es montanhes deth hons e es tors dera ciutat anauen cuelhent un color rosat; es bromes que romauen peth cèu se tintauen coma madèishes de seda cremesina; es sèquies e es badines des camins semblauen poblar-se de peishi de huec.
Sonaue en interior des barraques eth heregament dera escampa, eth tumar dera vaishèra, toti es sorrolhs dera neteja maitiau.
Es hemnes s’ajocauen enes ribassi, en auer ath costat eth tistèr dera ròba entà lauar.
Sautauen enes caminòus es grisi conilhs, damb eth sòn arridolet tafurèl, mostrant, en húger, es rosats cus partits pera coa en forma de boton; e sus es molons des ròis hièms, eth poth, enrodat pes sues cacalejantes odalisques, deishaue anar un crit de sultan gelós, damb es vistons ardents e es barbetes ròies de colèra.
Pepeta, sense hèr-ne cabau d’aguest desvelhament que campaue cada dia, seguie era sua marcha, cada còp mès ara prèssa, eth vrente uet, es cames adolorides e era ròba interiora impregnada d’ua sudor de feblesa pròpria dera sua sang blanca e prauba, que dilhèu s’escapaue pendent setmanes sanceres, en tot contrariar es règles dera natura.
Eth revolum de gent trabalhadora que se filaue entà Valencia aumplie es pònts.
Pepeta passèc entre es obrèrs des entorns qu’arribauen damb eth morralet der esdejoar penjat en còth, se posèc en buròt de Consums entà cuélher eth sòn recebut (ues quantes monedes que cada dia li hègen mau ena amna), e se metec pes desèrts carrèrs, qu’animaue era esquelha dera Ròia damb un trinhonar de melodia bucolica, en tot hèr soniar as adormidi burgèsi damb prats verds e escènes idilliques de pastors.
Qu’auie as sòns parroquians era prauba hemna esparjudi per tota era ciutat.
Qu’ère era sua marcha ua complicada peregrinacion pes carrèrs, en tot arturar-se dauant des pòrtes barrades; un truc aciu, tres e repic mès enlà, e tostemp, ara seguida, eth crit estrident e agudent, que semblaue impossible que podesse gésser deth sòn praube e ras pièch: “Era lèit….!
Damb era gèrla ena man baishaue era sirventa esperluada, en simbosses, damb es uelhs holadi, a recéber era lèit, o era vielha portèra, encara damb era mantilha que s’auie botat entà vier ena missa dera auba.
Tàs ueit, dempús de servir a toti es clients, Pepeta se vedec apròp deth barri de Pescadors.
Coma que tanben auie en eth clients, era prauba ortalana se botèc valerosament enes lords carrèrs, qu’en aquera ora semblauen mòrts.
Tostemp, en entrar, sentie ua cèrta quimèra, ua repugnància instintiua d’estomac delicat.
Mès eth sòn esperit de hemna aunèsta e malauta sabie depassar aguesta impression, e seguie entà dauant capinauta e vanitosa, damb un orgulh de hemna casta, en tot padegar-se en veir qu’era, febla e aclapada pera misèria, encara ère superiora a d’autes.
Des barrades e silencioses cases gessie era flaira dera gorrinaria barata, rambalhosa e sense desguisament: ua flaira de carn adobada e poirida, de vin e de sudor.
Pes henerecles des pòrtes semblaue escapar-se era respiracion entrebracada e brutau deth saunei aclapant dempús d’ua net d’amorasses de fèra e caprici amorosi d’embriac.
Pepeta entenec que la cridauen.
Ena pòrta d’ua escaleta li hège senhaus ua bona mossa, despeitrinada, lèja, sense cap aute encantament qu’era sua joenessa pròcha ja a desparéisher, es uelhs umidi, eth peu retortilhat, e enes caròles taques de coloreta dera net anteriora: ua caricatura, ua palhassa deth vici.
Era lauradora, sarrant es pòts damb ua potèla d’orgulh e mesprètz entà qu’es distàncies quedèssen ben mercades, comencèc a rebastar es popes dera Ròia laguens dera gèrla que li daue era mossa.
Aguesta non deishaue de uelh ara lauradora.
Rosari!…
Òc, qu’ère era; ac afirmaue damb tristi movements de cap.
E Pepeta, de seguit, manifestèc eth sòn estonament.
Era aquiu!…
Hilha d’uns pairs tant aunèsti!!
Quina vergonha, Senhor!…
Era mèuca, peth costum deth sòn mestièr, sagèc d’acuélher damb cinic arridolet, damb eth gèst exceptic d’aqueth que se’n sap deth secret dera vida e non cre en arren, es exclamacions dera escandalizada lauradora.
Mès era guardada fixa des uelhs clars de Peteta acabèc per avergonhar-la, e baishèc eth cap coma s’anèsse a plorar.
Non, era que non ère dolenta.
E aquiu qu’ère, recebent uns còps amors e d’auti bohetades, enquia que crebèsse entà tostemp.
Qu’ère normau: a on non i a pair ne mair, era familha acabe atau.
De tot n’auie eth tòrt eth patron dera tèrra, aqueth senhor Salvador, que solide deuie usclar en lunfèrn.
A, lairon!…
Pepeta desbrembèc eth sòn anament hered e reservat entà amassar-se ara indignacion dera gojata.
Vertat, qu’ei tot vertat; aqueth tipe avar n’auie eth tòrt.
Era òrta sancera ac sabie.
Valgue’m Diu!, e com se pèrd ua casa!
Tan brave qu’ère eth praube oncle Capèth!
Se lheuèsse eth cap e vedesse as sues hilhes!…
Que ja sabien ena òrta qu’eth praube pair auie mòrt ena preson de Ceuta hège dus ans; e per çò dera mair, era malerosa vielha auie acabat de patir en un lhet der Ospitau.
Be ne hè de torns eth mon en dètz ans!
Qui les aurie dit ada era e as sues fraies, acostumades a víuer en casa coma reines, qu’acabarien d’aguesta manèra?
Senhor!
Senhor!
Desliura-mos d’ua mala persona!…
Rosari s’encoratgèc damb era convèrsa; semblaue rejoenir-se ath costat dera sua amiga dera mainadesa.
Es sòns uelhs, abans amortidi, s’aluguèren en rebrembar eth passat.
E era sua barraca?
E es tèrres?
Seguien abandonades, vertat?…
Aquerò li shautaue: que crebèssen, que se honessen es hilhs deth marrit senhor Salvador!…
Qu’ère era soleta causa que la podie consolar.
Qu’ère plan arregraïda ath Peberòt e a toti es d’aquiu pr’amor qu’auien empedit que d’auti entrèssen a trabalhar aquerò qu’en dret li corresponie ara sua familha.
E se bèth un volesse apoderar-se d’aquerò, pro se sabie qu’eth remèdi ère…
Pum!
Un trait d’escopeta d’aqueri que des.hèn eth cap.
Era gojata s’enventie; ludien enes sòns uelhs bualhs de ferocitat.
Que ressuscitaue laguens dera mèuca, passiua bèstia acostumada as còps, era hilha dera òrta, que dès que neish ve era escopeta penjada darrèr dera pòrta e enes hestaus alende agradiuament eth hum dera povora.
Dempús de parlar deth trist passat, eth curiosèr de Rosari anèc preguntant per toti es d’aquiu, e acabèc en Pepeta.
Praubeta!
Pro se vedie que non ère erosa.
Joena encara, solet revelauen era sua edat aqueri grani uelhs clars de vèrge, innocents e timids.
Eth còs, un pur esquelèt; e en peu ròi, d’un color de panolha trenda, campauen ja es peublanqui abondosi abans des trenta ans.
Quina vida l’autrejaue Peberòt?
Tostemp tant embriac e hugent deth trabalh?
Era que s’ac auie cercat, per maridar-se contra es conselhs de toti.
Gojat de bona portadura, plan.
Les costaue pòur a toti ena tauèrna de Copa, es dimenges pera tarde, quan hège ath truc damb es mès beròis dera òrta; mès en casa deuie èster un marit insofrible… encara que, se vòs, toti es òmes èren parièr.
Be s’en sabie era!
Uns gossets que non s’ac valie de guardar-les.
Hilha!
Be n’ei de desmilhorada era prauba Pepeta…
Ua votz fòrta d’omenàs baishèc coma un tron peth uet dera escala.
Elisa!…
Puja lèu era lèit.
Eth senhor ei en tot demorar.
Rosari comencèc a arrir-se’n d’era madeisha.
Ara se cridaue Elisa: non ac sabie?
Qu’ère exigéncia deth mestièr cambiar eth nòm, madeish que parlar damb accent andalús.
Mès, a maugrat dera sua alegria, s’apressèc a retirar-se.
Que cranhie as de naut.
Era fòrta votz o eth senhor dera lèit li podien balhar quauquarren dolent per çò dera sua tardança.
E pugèc velòça pera escala, dempús de recomanar-li fòrça a Pepeta que venguesse bèth còp per aquiu, pr’amor de rebrembar amassa es causes dera òrta.
Era cansada esquelha dera Ròia trinhonèc mès d’ua ora pes carrèrs de Valencia.
Deishèren anar es marcides popes enquia era darrèra gota de lèit insipida, producte d’un miserable peishèu de huelhes de caulet e deishalhes, e fin finau Pepeta tornèc entara sua barraca.
Era prauba lauradora caminaue trista e pensatiua jos era impression d’aqueth encontre.
Rebrembaue, coma s’auesse estat eth dia anterior, era espaventosa tragèdia que s’avalèc ar oncle Capèth amassa damb tota era sua familha.
D’alavetz ençà, es camps que hège mès de cent ans que trabalhauen es ancessors deth praube laurador auien quedat abandonadi ara vòra deth camin.
Era sua barraca, desabitada, sense ua man misericordiosa qu’apraièsse eth tet ne un punhat de hanga enes henerecles des parets, s’anauen en.honsant lentament.
Dètz ans de contunh transit ath costat d’aquera roïna auien artenhut qu’era gent non tachèsse era guardada en era.
Era madeisha Pepeta hège temps que non auie calat atencion ena vielha barraca.
Aguesta solet interessaue as gojats, que, eretant er òdi des sòns pairs, se calauen entre es ortigues des camps èrms entà cóser a peirades era abandonada casa, trincar es hustes dera sua pòrta barrada, o tapar damb tèrra e pèires eth potz que se daurie jos ua arradimèra vielha.
Mès aqueth maitin, Pepeta, influida peth sòn recent encontre, se fixèc ena roïna e enquia e tot s’arturèc en camin pr’amor de veder-la milhor.
Es camps der oncle Capèth, o milhor dit entada era, “deth judiu senhor Salvador e des sòns excomunicadi eretèrs”, èren ua taca de misèria ath miei dera òrta feconda, trabalhada e alègra.
Dètz ans d’abandonament auien enduresit era tèrra, en tot hèr brotoar des sues desbrembades entralhes totes es plantes parasites, toti es cardets que Diu a elevat coma castig deth laurador.
Ua seuva nana, embolhada e defòrma s’estenie sus aqueri camps, damb ondades d’estranhs tons verdosi, matisadi a tròci per flors misterioses e estranhes, d’aguestes que sonque surgenten enes roïnes e enes cementèris.
Jos es huelhams d’aguestes seuves e ahiscades pera seguretat dera sua tuta, creishien e se multiplicauen tota sòrta de bestiòles hastigoses, en tot escampilhar-se enes camps vesins: ludèrts verds de lomb arropit, enòrmes escrauats damb clòsca de reflèxi metalics, tarantèles de pautes cuèrtes e peloses, enquia e tot sèrps, que s’esguitlauen pes sèquies pròches.
Aquiu demorauen, en centre dera beròia e suenhada plana, en tot formar un mon a despart, avalant-se es uns as auti.
Coma es tèrres deth senhor Capèth non serien jamès entàs òmes, les calie nidar en eres es hastigoses bestiòles, e coma mès, milhor.
En centre d’aguesti camps desoladi, que se destacauen sus era beròia plana coma ua mascara de greish en un mantèl regde de velot verd, se quilhaue era barraca, o mès ben dit, queiguie, damb era sua teulada de palha esboderada, mostrant pes dubertures que traucauen eth vent e era ploja eth sòn querat de husta.
Es parets, rosigades pes aigües, mostrauen es sòns malons de hanga crua, sense mès qu’ues plan leugères plapes blanques que delatauen er ancian enblanquiment.
Era pòrta ère trincada per dejós, rosigada pes arrats, damb henerecles que la talhauen d’un costat en aute.
Dus o tres hiestrons, complètament dubèrts e martirizadi pes ventòries, penjauen d’ua soleta relha, e èren a mand de quèir d’un moment en aute, a penes bohèsse ua fòrta ventada.
Aquera roïna aclapaue era animositat, sarraue eth còr.
Semblaue que deth casalon abandonat anauen a gésser hantaumes tanlèu barrèsse era net; que deth sòn laguens anèssen a partir crits de persones assassinades; que tota aquera malesa ère un susari qu’amagaue ath sòn laguens centenats de cadavres.
Imatges orribles ère çò qu’inspiraue era contemplacion d’aguesti camps abandonadi; e era sua òrra misèria encara se vedie mès, en contrastar damb es tèrres pròches, ròies, ben suenhades, plies de corrèctes files d’ortalécies e d’arbilhons, qu’as sues huelhes autrejaue era tardor ua transparéncia caramelizada.
Enquia e tot es audèths hugien d’aqueri camps de mòrt, dilhèu per pòur as animaus que romauen pera malesa o per çò de flairar bèth malastre.
Sus eth trincat tet de palha, se bèra causa se vedie ère era volada d’ales neres e traïdores, plumalhs funèbres de corvassi e de milans, qu’en tot botjar-se hègen amudir es arbes cargadi d’alègres còps d’ala e jogaires piulets, demorant silenciosa era òrta, coma se non auesse parrats en mieja lèga ar entorn.
Pepeta anaue a seguir entà dauant, entara sua blanca barraca, que pistaue entre es arbes quauqui camps mès enlà; mès li calec estar-se quieta en naut bòrd deth camin, pr’amor de qué passèsse un car cargat qu’auançaue hènt secodides e semblaue que venguie dera ciutat.
Eth sòn curiosèr femenin s’ahisquèc en tachar-se en eth.
Qu’ère un praube car de pagés, tirassat per un shivau vielh e uassut, qu’ada eth l’ajudaue enes clòts dificils un òme naut qu’anaue ath sòn costat en tot encoratjar-lo damb crits e shisclets de soriac.
Qu’ère laurador de bèth pòble luenhant: dilhèu venguie der arnelh dera província.
Sus eth car s’amolonauen, en tot formar ua piramida enquia mès naut des tampes, tota sòrta d’objèctes domestics.
Qu’ère era migracion de tota ua familha sancera.
Prims matalassi, coishins plei d’escandalosa huelha de milhòc, cagires d’espart, padenes, caudèrs, siètes, verds banquets de cama, tot s’amolonaue en car, lord, rosigat, miserable, flairant a hame, a hujuda desesperada, coma s’eth malastre anèsse darrèr dera familha en tot estalonar-la.
Naut de tot d’aguest revolum se vedien tres mainatges abraçadi, que campauen es camps damb es uelhs dubèrts, coma es exploradors que visiten un país per prumèr viatge.
A pè e darrèr deth car, coma susvelhant per se queiguesse bèra causa, caminauen ua hemna e ua gojata, nauta, prima, beròia, que semblaue hilha d’aquera.
En aute costat deth shivau, ajudant quan eth veicul s’arturaue en un pas dificil, anaue un gojat d’uns onze ans.
Era sua portadura grèu delataue ath mainatge que, acostumat a lutar contra era misèria, ei un òme ara edat qu’en era d’auti jòguen.
Un gosset lord e panteishant barraue era marcha.
Pepeta, emparada en lomb dera sua vaca, les vedie auançar, ahiscada cada còp de mès curiosèr.
Entà on deuie anar aguesta prauba gent?
Eth camin aqueth, afluent deth d’Alboraia, non anaue entà nunlòc.
S’acabaue luenh, coma agotat pes bifurcacions nombroses de caminòus que dauen entrada enes barraques.
Mès eth sòn curiosèr auec un finau non demorat.
Vèrge santa!
Eth car gessie deth camin, trauessaue eth rambalhós pònt de soc e tèrra que daue accès as tèrres maudites, e se calaue enes camps der oncle Capèth, estronhant damb es sues arròdes era malesa respectada.
Era familha seguie ath darrèr, en tot mostrar damb gèsti e paraules era impression que li costaue tanta misèria, mès en linha dreta entara esbauçada barraca, coma aqueth que cuelh possession d’aquerò qu’ei sòn.
Pepeta non volec veir arren mès.
Ara plan que correc de vertat entara sua barraca.
Damb er in d’arribar çò de mès lèu possible, abandonèc ara vaca e at vedèth, e es dues bèsties contunhèren era sua marcha tranquillament, coma aqueth que non se’n hè de causes d’autrú e a er estable segur.
Peberòt ère estirat en un costat dera sua barraca, en tot humar guiterosament, damb es uelhs tachadi en tres verguetes onhudes damb vesc, botades ath solei, qu’ath sòn entorn volatejauen quauqui audèths.
Qu’ère ua ocupacion de patron.
En veir arribar ara sua hemna damb es uelhs estonadi e eth praube pièch panteishant, Peberòt cambièc de postura entà escotar milhor, en tot recomanar-li que non s’apressèsse as verguetes.
Vam a veir, qué se passaue?
L’auien panat era vaca?…
Pepeta, damb era emocion e era fatiga, a penes podec díder dues paraules seguides.
Ua familha sancera…
Qu’anauen a trabalhar, a víuer ena barraca.
Peberòt, caçador d’audèths damb vesc, enemic deth trabalh e terror des vesins, non podec sauvar era sua gravetat impassibla de gran senhor dauant de tant inesperada notícia.
Redena!…
En un bot metec dreta era sua pesanta e musculosa umanitat, e se metec a córrer sense demorar explicacions.
Era sua hemna vedec com corrie a camp dubèrt enquia un canet pròche as tèrres maudites.
Aquiu s’ajulhèc, se botèc sus eth vrente, pr’amor d’espiar entre es canes coma un bedoin ara demora, e après quauqui menutes tornèc a córrer, en tot perder-se en aqueth laberint de caminòus, cada un des quaus amiaue entà ua barraca, entà un camp a on s’ajocauen es òmes en tot hèr lúder en aire era sua aishada coma un relampit d’acèr.
Era òrta seguie alègra e rambalhosa, impregnada de lum e mormolhs, adormida jos era cascada d’aur deth solei deth maitin.
Mès, ena luenhor sonauen votzes e cridadisses: era naua se transmetie a crit pelat d’un camp en aute, e ua estrementida d’alarma, d’estranhesa, d’indignacion, corrie per tota era plana, coma se non auessen passat es sègles e circulèsse er avís de qué ena plaja venguie de campar ua galèra argeliana cercant cargament de carn blanca.
Quan en epòca de cuelheta contemplaue er oncle Capèth es quadres de desparièrs coitius que se dividien es sues tèrres, non podie tier un sentiment d’orgulh, e guardant es nauti semiats, es caulets damb eth sòn capurèt retortilhat, es melons pistant eth verd lomb a flor de tèrra e es peberòts e es tomates miei amagadi peth huelham, laudaue era bontat des sòns camps e es esfòrci de toti es sòns ancessors quan les trabalhauen milhor que toti es auti dera òrta.
Tota era sang des sòns pairins qu’ère aquiu.
Cinc o sies generacions de Capèths auien passat era sua vida laurant era madeisha tèrra, mantornant-la, medicant es sues entralhes damb arderosi hièms, tient compde de qué non amendrisse eth sòn chuc vitau, amorassant e pientant damb era aishada e era relha aqueri torròcs, que d’eri non n’auie un de solet que non siguesse adaiguat de sudor e de sang dera familha.
Qu’estimaue fòrça eth laurador ara sua hemna, e enquia e tot li perdonaue era pegaria d’auer-li balhat quate hilhes e cap hilh que l’ajudèsse ena sua faena; que non estimaue mens as quate hilhes, uns angels de Diu, que se passauen eth dia cantant e cosent ena pòrta dera barraca, e a viatges se calauen en camp entà descansar un shinhau ara sua prauba mair; mès era passion suprèma der oncle Capèth, er amor des sòns amors, èren aqueres tèrres, que sus eres auie passat monotòna e silenciosa era istòria dera sua familha.
Hège fòrça ans, fòrça (enes tempsi qu’er oncle Tomba, un ancian lèu cèc que suenhaue eth praube ramat d’un carnissèr d’Alboraia, anaue peth mon, ena partida deth Fraire, tirant trabucades contra es francesi), aguestes tèrres sigueren des religiosi de Sant Miquèu des Reis, uns bravi senhors, grassi, lustradi, charraires, que non mostrauen guaira prèssa en crubament des arrendaments, en tot dar-se per satisfèts damb que, pera tarde, en passar pera barraca, les recebesse era pairia, qu’ère alavetz ua reiau gojata, en tot obsequiar-les damb prigondes tasses de chicolate e es primicies des fruitèrs.
Abans, plan abans, auie estat eth proprietari de tot aquerò un gran senhor, qu’en morir placèc toti es sòns pecats e es sues finques en sen dera comunautat; e ara, ai!, pertanhien a D. Salvador, un vielhet de Valencia, qu’ère eth torment der oncle Capèth, pr’amor qu’enquia e tot en sòmis se l’apareishie.
Eth praube laurador amagaue es sues penes ara sua pròpria familha.
Qu’ère un òme coratjós, de costums purs.
Es dimenges, venguie ua estona ena tauèrna de Copa, a on s’amassaue tota era gent des entorns; qu’ère entà campar as jogaires de truc, entà arrir damb un nèci auditor es pegaries e brutalitats de Peberòt, e d’auti gojats qu’actuauen coma pothi dera òrta, mès jamès s’apressaue en taulèr entà pagar un veire.
Enemic de comunicar es sues penes, se lo vedie tostemp arridolent, bravàs, tranquil, amiant calat enquias aurelhes eth gòrro bluenc que justificaue eth sòn fausnòm.
Trabalhaue de net a net; quan tota era òrta encara dormie, ja se trapaue eth, ena trantalhanta claretat dera auba, hotjant es sues tèrres, cada còp mès convençut de qué non poirie damb eres.
Qu’ère massa trabalh entà un òme solet.
S’aumens auesse auut un hilh!…
En tot cercar ajuda, cuelhie mossos, que li panauen trabalhant pòc, e fin finau les daue eth viatge, en agarrar-les dormint laguens der estable pendent es ores de solei.
Cuelhut peth respècte as sòns ancessors, volie crebar de fatiga sus es torròcs, abans que consentir qu’ua part d’eri siguesse cedida en arrendament a mans estranhes.
E en non poder damb tot eth trabalh, deishaue improductiva e en barèt era mitat dera sua tèrra fertila, en tot preténer damb eth coitiu dera auta mantier ara familha e pagar-li ath patron.
Que siguec aguest entestament ua luta sorda, desesperada, tenaça, contra es necessitats dera vida e contra era sua pròpria feblesa.
Non auie qu’un desir: qu’es gojates non se’n sabessen des sòns copacaps; qu’arrés se n’encuedèsse ena casa des trebucs e tristeses deth pair; que non se trebolèsse era santa alegria dera casa, ahiscada a totes ores pes arridalhes e es cançons des quate fraies, qu’era su edat solet se diferenciaue en un an.
E mentre eres, que ja començauen a tirar era atencion des gojats dera òrta, assistien damb mocadors de seda naui e planchades e atrasentes pèlhes enes hèstes des poblets, o se desvehauen en tricar eth dia entà vier descauces e en camisa a campar a trauèrs des henerecles des hiestrons qui èren es que cantauen es aubades o les obsequiauen damb sons de guitarra, eth praube oncle Capèth, entestat cada còp mès en anivelar eth sòn presupòst, treiguie, onza darrèr d’onza, tot eth sarpat d’aur amassat ueitau darrèr de ueitau que l’auie deishat eth sòn pair, hènt carar d’aguesta manèra a D. Salvador, vielh avar que jamès n’auie pro, e non content damb exprimir-lo, encara parlaue de çò de mau qu’èren es tempsi, der escandalós aument des contribucions e deth besonh de pujar eth prètz der arrendament.
Que non podie auer trapat Capèth pejor patron.
Auie en tota era òrta ua fama detestabla, pr’amor qu’ère rara era partida d’era a on non auesse tèrres.
Totes es tardes, estropat en ua vielha capa, qu’amiaue enquiara primauèra, damb anament lord de vagabond, e acompanhat des malediccions e gèsti ostils que deishaue ath sòn darrèr, anaue pes camins visitant as colons.
Qu’ère era tenacitat der avar que desire èster en contacte a totes ores damb es sues proprietats, era bonheta der usurèr que tostemps a questions entà apraiar.
Peberòt, qu’ena sua qualitat de valent s’interessaue pes malastres des sòns vesins e ère eth cavalièr errant dera òrta, prometie entre dents quauquarren atau coma foter-li un batan e refrescar-lo dempús ena sèquia; mès es madeishes victimes der avar lo dissuadien parlant-li dera importància de D. Salvador, òme que se passaue es maitins enes Jutjats e auie fòrça amics de campanetes.
Damb gent atau eth praube que pèrd tostemp.
De toti es sòns colons, eth milhor ère Capèth: encara qu’a basa de molti esfòrci, e non li deuie arren.
E eth vielh, que lo mentaue coma exemple as auti arrendataris, quan ère ath sòn dauant extremaue era sua crudeutat, se mostraue mès exigent, excitat pera mansuetud deth laurador, content de trapar a un òme qu’en eth podie assadorar sense pòur es sòns instints d’opression e rapina.
Aumentèc, a tot darrèr, eth prètz der arrendament des tèrres.
Capèth protestèc, e enquia e tot plorèc rebrembant es merits dera sua familha, que s’auie deishat era pèth en aqueri camps entà hèr d’eri es milhors dera òrta.
Mès D. Salvador se mostrèc inflexible.
Èren es milhors?…
Donques li calie pagar mès.
E Capèth paguèc er aument.
Que darie eth era sang abans qu’abandonar aguestes tèrres que de man en man absorvien era sua vida.
Que ja non auie sòs entà gésser des embolhs; sonque auie çò que produien es camps.
E complètament solet, amagant ara sua familha era situacion, auent d’arrir quan ère entre era sua hemna e es hilhes, que li recomanauen que non s’esforcèsse tant, eth praube Capèth s’autregèc ara mès destrantalhada holia.
Se’n desbrembèc de dormir.
Li semblaue qu’es sues ortalécies creishien damb mens rapiditat qu’es des vesins; volec eth solet cultivar totes es tèrres; trabalhaue de nets a paupes; era mendre bromassa de pèiregalh lo botaue dehòra de se, tremolant de pòur; e eth, tan bontadós, tant aunèst, enquia profitaue es descuets des lauradors vesins entà panar-les ua part der adaiguatge.
Encara qu’era sua familha siguesse cèga, enes barraques vesies pro qu’endonviauen era situacion de Capèth, cuelhent pietat dera sua mansuetud.
Qu’ère un bravàs, non sabie tier-se de cara dauant deth repugnant avar, e aguest se l’anaue shurlant pòc a pòc enquia avalar-lo-se complètament.
E atau siguec.
Eth praube laurador, aclapat pera fèbre deth trabalh, se demoraue enes auassi, acorbaishat coma un octogenari, damb es uelhs en.honsadi.
Aqueth gòrro caracteristic que justificaue eth sòn fausnòm ja non s’arturaue enes aurelhes; profitant eth creishent flaquitge, baishaue enquias espatles coma un funèbre bufacandèles dera sua existéncia.
Çò de pejor entada eth ère qu’aguest excès de cansament sonque li permetie pagar a mieges ar insadorable ògre.
Eth shivau der oncle Capèth, un animau tranquil que lo seguie en toti es sòns desesperadi esfòrci, cansat de trabalhar dia e net, de tirassar deth car entath Mercat de Valencia damb carga d’ortalécies, e ara seguida, sense temps entà alendar ne entà pèrder era sudor, veder-se atelat ar arair, cuelhec era decision de morir-se, abans que permeter- se eth mendre assag de rebellion contra eth sòn praube patron.
Alavetz plan que se vedec perdut irremissiblament eth praube laurador!
Damb desesperacion guardèc es sòns camps, que ja non podie cultivar, es hilères de fresques ortalécies, qu’era gent dera ciutat consumie damb indiferéncia, sense sospechar es angonies qu’era sua produccion hè patir a un praube pair en batalha contunha contra era tèrra e era misèria.
Mès era Providéncia, que jamès abandone ath praube, li parlèc per boca de D. Salvador.
Plan per aquerò diden que Diu trè fòrça viatges eth ben deth mau.
Er odiós aganit, eth voraç usurèr, en saber-se’n dera sua desgràcia l’aufric ajuda damb ua bontat pairau e esmoventa.
Qué li calie entà crompar ua auta bèstia?
Cinquanta duros?
Donques qu’aciu ère eth entà ajudar-lo, en tot demostrar damb aquerò guairi injusti èren es que l’auien en òdi e parlauen mau dera sua persona.
E li prestèc sòs a Capèth, damb eth petit detalh d’exigir-li ua signatura (es negòcis son es negòcis) ath pè de cèrt papèr qu’en eth se parlaue d’interès, d’acumulacion d’interèssi, de responsabilitat deth deute, mentant entad aquerò es mòbles, es aisines, tot aquerò qu’auie eth laurador ena sua barraca, autanplan es animaus deth corrau.
Capèth, encoratjat pera possession d’un nau shivau joen e fòrt, tornèc damb mès fòrça ath sòn trabalh, a aucir-se sus aqueri terrens, que semblauen créisher sivans amendrien es sues fòrces, en tot estropar-lo coma un susari ròi.
Era màger part d’aquerò que cuelhie enes sòns camps s’ac minjaue era familha, e es sòs que treiguie dera venda dera rèsta en Mercat de Valencia s’escampilhauen, sense arribar a formar jamès eth molon necessari entà hèr carar a D. Salvador.
Aguestes angonies der oncle Capèth, per çò de satisfèr eth sòn deute sense podè’c arténher acabèren per desvelhar en eth un cèrt instint de rebellion, en tot hèr gésser deth sòn rude pensament vagues e confuses idies de justícia.
Per qué non èren sòns es camps?
Toti es sòns ancessors auien deishat era vida entre aqueri torròcs; èren adaiguadi damb eth sudor dera familha; se non auesse estat per eri, es Capèths, es tèrres serien tan despoblades coma era arriba deth mar…
E ara venguie a sarrar-li era anèra, a hèr-lo morir damb es sues paraules, aqueth vielh sense entralhes qu’ère eth patron, encara que non sabesse agarrar ua aishada ne ena sua vida auie inclinat era esquia…
Crist!
E com apraien es causes es òmes!…
Mès aguestes rebellions èren momentanèes; tornaue en eth era submission resignada deth laurador, eth respècte tradicionau e supersticiós pera proprietat.
Qu’auie de trabalhar e èster aunèst.
E eth praube òme, que consideraue eth non pagar coma eth màger des desaunors, tornaue ena sua faena cada còp mès feble, mès cansat, en sénter en sòn interior eth leugèr acabament dera sua energia, convençut de qué non podie prolongar aguesta luta, mès indignat dauant dera possibilitat d’abandonar, encara que siguesse solet un pam des tèrres des sòns ancessors.
Deth semestre de Nadau non li podec autrejar a D. Salvador qu’ua petita part.
Arribèc Sant Joan, e ne un sò.
Era hemna ère malauta; entà pagar es despenes enquia e tot auie venut “er aur dera nòça”, es venerables plendengues e eth collar, de pèrles, qu’èren eth tresaur dera familha, e qu’era sua futura possession costaue discussions entre es quate gojates.
Eth vielh avar se mostrèc inflexible.
Non, Capèth, aquerò non podie seguir.
Coma qu’eth ère brave (encara qu’era gent non s’ac credesse), non podie consentir qu’eth laurador se seguisse aucint en aguest entestament en cultivar ues tèrres mès granes qu’es sues fòrces.
Que non ac permeterie; qu’ère causa de bon còr.
E coma que l’auien hèt proposicions de nau arrendament, avisaue a Capèth entà que deishèsse es camps çò mès lèu possible.
Que li hège dò, mès qu’eth tanben ere praube…
Eth praube laurador ne se fixèc enes milèrs de reiaus que pujaue eth sòn deute damb es odiosi interèssi: tan trebolat e confonut lo deishèc era orde d’abandonar es sues tèrres.
Era feblesa, eth rosigament interior costat pera dura luta de molti ans, se manifestèc còp sec:
Eth, que non auie plorat jamès, somiquèc coma un mainatge.
Tot eth sòn orgulh, era sua gravetat moresca, despareisheren de pic, e s’ajulhèc dauant deth vielh demanant-li que non l’abandonèsse, donques que vedie en eth ath sòn pair.
Mès que s’auie hèt a vier un bon pair eth praube Capèth.
D. Salvador se mostrèc inflexible.
Li hège dò, mès que non podie hèr ua auta causa.
Eth tanben ère praube; auie de pensar enes sòns hilhs… e seguic manifestant era sua crudeutat damb frases d’ipocrita sentiment.
Eth laurador se cansèc de demanar gràcia.
Anèc diuèrsi còps entà Valencia ena casa deth patron entà parlar-li des sòns ancessors, des drets moraus qu’auie sus aqueres tèrres, a demanar-li un shinhau de paciéncia, en tot afirmar damb hòla esperança qu’eth pagarie, e fin finau er avar acabèc per non daurir-li era pòrta.
Era desesperacion regenerèc a Capèth.
Que tornèc a èster un hilh dera òrta, capinaut, energic e intractable quan pense qu’a era rason.
Non lo volie entèner eth patron?
Se remie a dar-li ua esperança?…
Plan, donc; eth se demoraue ena sua casa; s’er aute volie bèra causa, que venguesse a cercar-lo.
A veir qui ère eth tipe que lo hesse gèsser dera sua barraca!
E seguic trabalhant, encara que damb maufidança, guardant ansiosament tostemp que passaue bèth desconeishut pes camins pròches, coma aqueth que demore que d’un moment en aute sigue escometut per un grop de bandits.
Lo citèren en jutjat e non i anèc.
Que ja se’n sabie eth d’aquerò: embolhs des òmes entà pèrder ara bona gent.
Se volien panar-li, que lo cerquèssen aquiu, sus es camps qu’èren tròci dera sua pèth, e coma a taus les defenerie.
Un dia l’avisèren que pera tarde vierie eth Jutjat a procedir contra eth, a hèr-lo enlà des sues tèrres, en tot embargar-li ath delà coma pagament des sòns deutes tot çò qu’auie ena barraca.
Aquera net ja non dormirie en era.
Tant inaudit resultaue aquerò entath praube Capèth, qu’arric damb incredulitat.
Aquerò que les poirie arribar as trichaires, ad aqueri que non auien pagat jamès; mès eth, que tostemp auie complit, que neishec aquiu madeish, que solet deuie un an d’arrendament…
Ne que demorèsse un entre sauvatgi, sense caritat ne religion!
Mès pera tarde, quan vedec vier peth camin a uns senhors vestidi de nere, funèbres auderòts damb ales de papèr plegades jos eth braç, ja non n’auec cap de dobte.
Aqueth qu’ère er enemic.
Venien a panar-li.
E sentent ath sòn laguens era cèga bravesa deth mercadèr moresc que patís tota sòrta d’ofenses, mès se capvire de ràbia quan li tòquen era sua proprietat, Capèth entrèc ath córrer ena barraca, agarrèc era sua escopeta qu’auie tostemp cargada darrèr dera pòrta, e calant-se-la ena cara se metec jos era trelha, prèst a foter-li dues bales ath prumèr d’aqueri bandits dera lei que botèsse es pès enes sòns camps.
Gesseren ath mès córrer era sua hemna, malauta, e es quate hilhes, cridant coma hòles, e s’abracèren ada eth, sajant de trèir-li era escopeta, tirassant deth canon damb es dues mans.
E taus sigueren es crits d’aguest grop, que lutant anauen d’ua colomna en auta dera arradimèra, que comencèren a gésser gents des vesies barraques, e arribèren corrent, en revolum, afogadi, damb era solidaritat frairau des que viuen en despoblat.
Peberòt siguec eth que s’apoderèc dera escopeta e prudentament se la hec a vier ena sua casa.
Capèth anaue darrèr, sajant de seguir-lo, tengut pes braci d’uns gojatòts, deishant anar era sua ràbia contra aqueth animau que l’empedie deféner çò qu’ere sòn.
Lairon!…
Mès eth valent arrie bontadosament, content, de mostrar-se prudent e pairau damb aguest vielh rabiós; e atau l’anec amiant entara sua barraca, a on se demorèren eth e es sòns amics susvelhant-lo, balhant-li conselhs entà que non cometesse ua asenada.
Compde, oncle Capèth!
Aquera gent ère dera justícia, e eth praube tostemp pèrd quan se met damb era.
Cauma e mala intencion, que tot arribarà.
En escurir, Capèth, qu’ère coma aclapat, e après era crisi furiosa, auie queigut en un estat de somnambulisme, vedec enes sòns pès a uns quant hardèus de ròba e entenec eth son metallic d’ua saca que contenguie es sues utisi de laurança.
Pair!…
Pair!…
Qu’èren es hilhes, que se lançauen enes sòns braci; darrèr d’eres, era hemna, malauta, tremolant de fèbre; e ath hons, invadint era barraca de Peberòt e perdent-se mès enlà dera pòrta escura, tota era gent der entorn, er espaurit còr dera tragèdia.
Que ja les auien hèt gésser entà tostemp dera sua barraca.
Es òmes neri l’auien barrat, en tot hèr-se a vier es claus.
Non les restaue ua auta causa qu’es hardèus qu’èren en solèr, era ròba usada, es utisi: era soleta causa que les auien permetut trèir de casa.
E es paraules èren entrebracades pes somics, e tornauen a abraçar-se eth pair e es hilhes, e Pepeta, era patrona dera barraca, e d’autes hemnes plorauen e repetien es malediccions contra eth vielh avar, enquia que Peberòt intervenguec oportunament:
Que i auie fòrça temps entà parlar de çò que s’auie passat; ara, vam a sopar.
Redena!
Non calie somicar tant per tòrt d’un tipe judiu.
S’eth tau vedesse aquerò, com se n’alegraire des sues males entralhes!….
Era gent dera òrta qu’ei brava, ara familha der oncle Capèth, l’estimauen toti, e damb era partirien un croston de pan se non auesse mès.
Era hemna e es hilhes der arroïnat laurador se n’anèren damb ues vesies a passar era net enes sues barraques.
Er oncle Capèth se demorèc aquiu, jos era vigilància de Peberòt.
S’estèren es dus òmes enquias dètz seigudi enes sues cadiretes d’espart, ara lum deth candelh, humant un cigar darrèr der aute.
Eth praube vielh semblaue hòl.
Responie damb secs monosillabs as reflexions d’aqueth, qu’ara se les daue de bravàs, e se parlaue ère entà repetir es madeishes paraules:
Peberòt!…
Torna-me era escopeta!
E Peberòt arrie damb cèrta admiracion.
L’estonaue era fermetat sobta d’aguest vielhet, que tota era òrta auie auut coma un malerós.
Entornar-li era escopeta!….
De seguit!
Pro s’endonviaue ena rufa deth front eth prepaus fèrm de hèr povàs ar autor dera roïna.
Capèth s’emmaliciaue cada còp mès damb eth gojat.
Arribèc a cridar-lo lairon pr’amor que se remie a tornar-li era sua arma.
Que non auie amics; toti èren uns ingrats, parièrs ar avar D. Salvador.
Que non volie dormir aquiu, s’estofaue.
Qu’ad aguestes ores arren de dolent podie hèr eth vielh: que dormisse jos eth cèu clar, s’atau ac volie.
E eth valent, barrant era barraca, s’ajacèc.
Er oncle Capèth venguec dret entàs sòns camps, e coma un gosset abandonat, comencèc a hèr torns per dehòra dera barraca.
Barrada!…
Barrada entà tostemp!
Aqueres parets les auie quilhat eth sòn pairin e les renauie eth cada an.
Encara se vedie ena escurina era blancor deth net enblanquinament que damb eth es sues hilhes l’auien caperat tres mesi abans.
Eth corrau, er estable, es porcarias, qu’èren òbra deth sòn pair; e aqueth tet de palha, tan naut, tant elegant, damb es dues crotzetes enes sòns extrems, l’auie quilhat eth de nauèth, en substitucion der ancian, que hège aigües pertot.
E òbra des sues mans ère tanben era grasa deth potz, es colomnes des trelhes, es canets, per dessús des quaus mostrauen es plumalhs es flors de clavèls e de donpedros.
E tot aquerò serie proprietat de un aute, perque òc, perque atau ac volien es òmes…?
Cerquèc ena sua faisha era caisha d’aluquets que li servien enta alugar es cigars.
Que volie calar huec ara palha dera teulada.
Que s’ac hesse a vier tot eth diable!
A tot darrèr, ère sòn, pro qu’ac sabie Diu, e podie destruir era sua casa abans que veder-la en mans de lairons.
Mès quan anèc a usclar era sua anciana casa sentec ua impression d’orror, coma s’auesse ath sòn dauant es cadavres de toti es sòns ancessors, e lancèc es aluquets en solèr.
Seguie romant en sòn cap er in dera destruccion, e entà satisfèr-lo se metec damb era fauç ena man en aqueri camps qu’auien estat es sòns borrèus.
Ara que les pagarie totes ath còp era tèrra ingrata, encausa des sòns malastres!
Que se tardèc ores sanceres era devastacion.
S’esbaucèren a còps de pès es vòutes de canes que per eres pujauen es verds hius des tabelhes e des cedes; queigueren es haves trincades pera furiosa fauç, e es files de letugues e caulets sautèren a distància possades per agudent acèr, coma caps talhadi, espargent ath sòn entorn era sua cabeladura de huelhes…
Arrés se’n profitarie deth sòn trabalh!
E atau s’estèc enquia apròp de punta deth dia, talhant, sarrant damb holadi còps de pè, renegant a crits; enquia qu’a tot darrèr, eth cansament caumèc era sua ira, e se lancèc en un soc plorant coma un mainatge, pensant qu’era tèrra serie en futur eth sòn lhet etèrn e eth sòn solet mestièr demanar caritat enes camins.
Lo desvelhèren es prumèrs arrais deth solei herint es sòns uelhs e er alègre mormolh des audèths que sautauen près deth sòn cap, en tot profitar entath sòn esdejoar era rèsta dera destruccion nueitiua.
Se lheuèc, garrotat peth cansament e pera umiditat.
Peberòt e era sua hemna lo cridèren de luenh estant, en tot convidar-lo a que prenesse quauquarren.
Capèth les responec damb mesprètz.
E s’entamenèc entà Valencia, tremolant de hered, sense saber entà on anaue.
En passar per dauant dera tauèrna de Copa, entrèc en era.
Uns carretèrs vesins li parlèren entà plànher era sua desgràcia, en tot convidar-lo a préner quauquarren.
E eth s’esdeguèc a acceptar.
Que volie bèra causa contra eth hered que se l’auie calat enes uassi.
E eth, tan sòbri, beuec un darrèr der aute dus veires d’aiguardent, que queigueren coma ondades de huec en sòn estomac aflaquit.
Era sua cara se rogic, en tot vier dempús en un palitge de cadavre; es sòns uelhs se marbrèren de sang.
Se mostrèc damb es carretèrs que lo compladien expressiu e confiat; lèu coma un èsser erós.
Les cridaue hilhs mèns, en tot assegurar-les que non s’esbauçaue per tan pòca causa.
Que non ac auie perdut tot.
Encara li restaue çò de milhor dera casa, era fauç deth sòn pairin: ua jòia que non volie escambiar ne per cinquanta faneques de tèrra bona.
E treiguie dera sua faisha eth curvat acèr, blos e ludent: un utís de fin temple e talh plan subtil, que, sivans afirmaue Capèth, podie talhar en aire un papèr de humar.
Paguèren es carretèrs, e ahiscant as sues bèsties s’aluenhèren entara ciutat, aumplint es camins de carrinclades d’arròdes.
Eth vielh encara s’estèc mès d’ua ora ena tauèrna, parlant solet, avertint qu’eth cap se l’anaue; enquia que, shordat pera guardada dura des patrons, qu’endonviauen eth sòn estat, sentec ua vaga impression de vergonha e gessec sense saludar, caminant damb pas insegur.
Que non podie hèr enlà dera sua memòria un rebrembe tenaç.
Vedie damb es uelhs barradi un uart gran d’irangèrs qu’ère a mès d’ua ora de distància, entre Benimaclet e eth mar.
Aquiu auie vengut fòrça còps per çò des sòns ahèrs, e aquiu venguie ara, a veir s’eth dimòni ère tan brave que lo hesse estramuncar damb eth patron, eth quau ère rar eth dia que non inspeccionaue damb era sua guardada d’avar es beròis arbes un a un, coma s’auesse compdades es iranges.
Arribèc dempús de dues ores de marcha, en tot arturar-se fòrça còps entà autrejar-li seguretat ath sòn còs, que trantalhaue sus es sues insegures cames.
Er aiguardent s’auie apoderat d’eth.
Ja non sabie era finalitat qu’auie arribat aquiu, tan luenh dera part dera òrta a on s’estauen es sòns, e acabèc per deishar-se quèir en un camp de canam ara vòra deth camin.
Lèu es sòns penibles roncadisses d’embriac sonèren entre es verdes e quilhades tiges.
Quan se desvelhèc ère ja ben auançada era tarde.
Sentie eth cap pesant e er estomac aflaquit; li bronzinauen es aurelhes, e ena sua boca sentie un sabor òrre.
Qué hège aquiu, près deth uart deth judiu?
Com auie arribat tan luenh?
Era pression que hège sus eth sòn estomac era fauç crotzada ena faisha li costèc caud heireds.
En lheuar-se pistèc eth cap entre eth canam e vedec en un torn deth camin a un vielhet que caminaue tot doç, estropat en ua capa.
Capèth sentec que tota era sua sang li pujaue de pic en cap, que tornaue era sua embriaguesa, e se lheuèc, estirant era fauç…
E encara diden qu’eth diable non ei brave?
Vaquí eth sòn òme; eth madeish que desiraue veir dès eth dia anterior.
Eth vielh usurèr auie trantalhat fòrça abans de gésser de casa.
Li repotegaue un shinhau tot aquerò der oncle Capèth; er eveniment ère recent e era òrta ei traidora.
Mès era pòur de qué profitèssen era sua abséncia en uart d’irangèrs podec mès qu’es sòns temors, e pensant qu’aguesta finca ère luenh dera barraca embargada, se metec en camin.
Ja artenhie veir eth sòn uart, ja se n’arrie dera pòur passada, quan vedec sautar deth bancau de canam ath pròpri Capèth, e li semblèc un enòrme dimòni, damb era cara rogida, es braci estiradi, en tot empedir-li era hujuda, aculant-lo ath costat dera sèquia que corrie parallèla ath camin.
Se pensèc que soniaue, tumèren es sues dents, era sua cara se metec verda, e li queiguec era capa, en tot deishar ara vista un vielh mantèl e es lords mocadors estropadi en sòn còth.
Tan grani èren eth sòn terror e eth sòn trebolament, qu’enquia e tot li parlèc en castelhan.
Capèth!, hilh mèn (didec damb votz entrebracada).
Que tot a estat ua enganha: non ne hèsques cabau.
Çò d’ager siguec entà hèr-te un shinhau de pòur… arren mès.
Que vas a seguir damb es tèrres…
Passa deman per casa… parlaram.
Me pagaràs quan pogues.
E doblegaue eth sòn còs, evitant que se l’apressèsse er oncle Capèth.
Volie esguitlar-se, húger dera terribla fauç, qu’ena sua lama se reflectie un arrai de solei e se reproduie eth blu deth cèu.
Coma qu’auie era sèquia ath sòn darrèr, non trapaue espaci entà botjar-se, e botaue eth còs entà darrèr, en tot sajar de caperar-se damb es sues nervioses mans.
Eth laurador arrie coma ua ièna, mostrant es sòns dents agudents e blanqui de praube.
Mentidèr!
Mentidèr!, responie damb ua votz semblabla a un roncament.
E botjant eth sòn utís d’un costat en aute, cercaue eth lòc entà herir, en tot evitar es mans flaques e desesperades que se li metien dauant.
Mès Capèth!
Baisha aguesta arma… non jògues… tu qu’ès un òme aunèst… pensa enes tues hilhes.
Te torni a díder qu’a estat ua enganha.
Vene deman e t’autrejarè es cla…
Aiii!…
Que siguec un rugiment òrre, un crit de bèstia herida.
Cansada era fauç de trapar obstacles, auie esbauçat d’un solet còp ua des mans crispades.
Quedèc penjant des tendons e dera pèth, e eth ròi punhet lancèc era sang damb fòrça, esposcant a Capèth, que rugic en sénter en ròstre era sang cauda.
Trantalhèc eth vielh sus es sues cames, mès abans de quèir en solèr, era fauç gessec orizontaument contra eth sòn còth, e… paf!, bracant era complicada envolopa des mocadors, dauric ua prigonda henuda, en tot separar lèu eth cap deth tronc.
Queiguec D. Salvador ena sèquia; es sues cames quedèren en ribàs, agitades per un movement funèbre de bèstia esgorjada.
E mentretant, eth cap, en.honsat ena hanga, deishaue anar tota era sua sang pera prigonda herida e es aigües se tintauen de ròi, en tot seguir eth sòn tranquil camin damb un mormolh placid qu’alegraue eth solemne silenci deth vrèspe.
Capèth s’estèc pauhicat en ribàs coma un pèc.
Be n’auie de sang eth tipe lairon!
Era sèquia, en rogir-se semblaue mès abondosa de cabal.
Còp sec, eth laurador, cuelhut pera pòur, se metec a córrer, coma se cranhesse qu’er arriuet de sang l’estofèsse en tot desbordar-se.
Abans d’acabar eth dia correc era naua coma ua canonada que botgèc a tota era plana.
Auetz vist eth gèst ipocrita, er alègre silenci que damb eth acuelh un pòble ath governant que l’oprimís?…
Atau plorèc era òrta era desaparicion de D. Salvador.
Toti endonvièren era man der oncle Capèth, e arrés parlèc.
Es barraques aurien dubèrt entada eth es òns amagaders; es hemnes l’aurien amagat jos es sues pèlhes.
Mès er assassin vaguèc coma un hòl pera òrta, hugent dera gent, estirant-se dejós des ribassi, ajocant-se jos es pònts, hugent a trauèrs des camps, espaurit pes udòls des gossets, enquia qu’a londeman l’agarrèc era Guardia Civil dormint en un palhèr.
Pendent sies mesi sonque se parlèc ena òrta der oncle Capèth.
Es dimenges anauen coma en peregrinacion, òmes e hemnes, ena preson de Valencia entà contemplar a trauèrs des barrons ath praube “liberador”, cada viatge mès prim, damb es uelhs en.honsadi e era guardada inquieta.
Qu’arribèc era vista deth procès.
E lo sentencièren a mòrt.
Era naua costèc prigonda impression ena plana; prèires e bailes se meteren en movement entà evitar tau vergonha…
Un der airau seigut en cadafalc!
E coma que Capèth auie estat tostemp des docils, votant aquerò que manaue eth cacic e aubedint passiuament ath que manaue, se heren viatges a Madrid entà sauvar-li era vida, e er indult arribèc oportunament.
Eth laurador gessec dera preson hèt ua momia, e siguec amiat entara preson de Ceuta entà morir aquiu en pòqui ans.
Se dissolvec era sua familha; despareishec coma un sarpat de palha en vent.
Es hilhes, ua darrèr dera auta, abandonèren es familhes que les auien recuelhut, en tot desplaçar-se a Valencia entà guanhar-se eth pan coma sirventes; e era prauba vielha, cansada de shordar damb es sues malauties, se n’anèc en Ospitau, morint ath cap de pòc temps.
Era gent dera òrta, damb era facilitat qu’an toti de desbrembar eth malastre autrú, a penes de quan en quan se’n brembaue dera espaventosa tragèdia der oncle Capèth, en tot preguntar-se se qué les aurie arribat as sues hilhes.
Mès arrés desbrembèc es camps e era barraca, en tot estar-se autant es uns coma era auta en madeish estat qu’eth dia qu’era justícia hec enlà ath malerós colon.
Que siguec aquerò un acòrd tacit de tota era òrta; ua conjuracion instintiua, qu’ena sua preparacion a penes auie auut paraules; mès enquia e tot es arbes e es camins semblaue qu’auien entrat en era.
Peberòt qu’ac auie dit eth madeish dia deth malastre.
Es plantes parasites, es bardisses, comencèren a gésser dera tèrra maudita qu’er oncle Capèth auie patejat e herit damb era sua votz era darrèra net, coma presentint que per tòrt d’era moririe ena preson.
Es hilhs de D. Salvador, uns ricòts tant avars coma sa pair, se crederen en.honsadi ena misèria pr’amor qu’eth tròç de tèrra s’estaue improductiu.
Un laurador abitant en un aute airau dera òrta, òme que se les daue de beròi e jamès auie pro tèrra, se sentec temptat per çò deth baish prètz der arrendament e agarrèc uns camps qu’a toti les hègen pòur.
Qu’anaue a laurar damb era escopeta ena espatla; e eth e es sòns mossos se n’arrien ena solitud que les deishauen es vesins; es barraques se barrauen quan passauen, e de luenh les seguien guardades ostiles.
Susvelhèc fòrça eth laurador, en auer era presentida d’ua emboscada, mès que d’arren li servic era sua cautèla, pr’amor qu’un vrèspe que tornaue solet entà casa, quan encara non s’auie acabat era rompuda des sòns naui camps, li fotèren dues escopetades, sense que vedesse ar agressor, e gessec miraculosament sense maus deth sarpat de cartuches que passèren ath cant des sues aurelhes.
Pes camins non se vedie ad arrés.
Ne ua soleta tralha nauèra.
Que l’aurien tirat dès ua sèquia, emboscat eth tiraire darrèr des canets.
Damb enemics atau que non ère possible lutar; e eth valent, aquera madeisha net, l’autregèc es claus dera barraca as sòns patrons.
Que s’auie d’entener as hilhs de D. Salvador.
Qu’ei que non i a govèrns ne seguretats entara proprietat… ne arren?
Plan que òc ère Peberòt er autor dera agression, eth qu’empedie qu’es camps siguessen cultivats, e era Guardia Civil cuelhec ath fanfarron dera òrta, en tot hèr-se-lo a vier ena preson.
Mès quan arribèc eth moment des declaracions, tot er airau desfilèc dauant deth jutge afirmant era innocéncia de Peberòt, sense qu’ad aqueri rustics sornudi se les podesse trèir ua paraula contradictòria.
Toti repetien era madeisha leçon.
Enquia e tot vielhes arraulides que jamès auien gessut des sues barraques declarèren aqueth dia qu’ara madeisha ora que sonauen es traits eth Peberòt ère en ua tauèrna d’Alboraia de hèsta damb es sòns amics.
Que non se podie hèr arren contra aguesta gent de gèst pèc e guardada clara, que, en tot gratar-se eth cogòt mentien damb tanta seguretat; Peberòt siguec botat en libertat, e de totes es barraques gessec un alend de capitada e de satisfaccion.
Que ja ère hèta era pròva: toti se’n saberien en avier qu’eth coitiu d’aqueres tèrres se pagaue damb era pèth.
Es avars patrons non cessèren.
Cultivarien era tèrra eri madeishi; e cerquèren jornalèrs entre era gent tranquilla e submissa que, flariant a lan grossièra e a misèria, vie ara cèrca de trabalh, ahiscada pera hame, de naut de tot dera província, des montanhes que tòquen a Aragon.
Ena òrta planhien as praubi pòcvaus.
Malerosi!
Venguien a guanhar-se un jornau, quin tòrt n’auien eri?
E pera net quan se retirauen damb era aishada ena espatla, non mancaue ua brava amna que les cridèsse dera pòrta dera tauèrna de Copa.
Les hegen entrar, les convidauen a béuer e dempús les anauen parlant ara aurelha damb era cara regda e er accent pairau e corau, coma aqueth que conselhe a un mainatge entà qu’evite eth perilh.
E eth resultat ère qu’es docils pòcvaus, a londeman, en sòrta d’anar entath camp, se presentauen en massa as patrons des tèrres.
Patron, que viem tà que mos paguetz.
E èren inutils toti es arguments des dus fradins, furiosi en veder-se atacadi ena sua avarícia.
Non solet deishauen eth trabalh, senon qu’avisauen a toti es sòns paisans tà que hugessen de guanhar un jornau enes camps de Capèth, coma qui hug deth diable.
Es patrons des tèrres demanèren proteccion enquia e tot enes papèrs publics.
Cada dia vedien çò de madeish: es hemnes cosent e cantant jos es trelhes; es òmes enes camps, acorbaishadi, damb era guardada en solèr, sense dar-les repaus as sòns braci actius; Peberòt, estirat coma un gran senhor dauant des verguetes deth vesc, demorant as audèths, o ajudant a Pepeta guiterosament; ena tauèrna de Copa uns vielhs cuelhent eth solei o hènt ath truc.
Eth paisatge alendaue patz e aunèsta bestialitat: qu’ère ua Arcadia moresca.
Mès es dera corporacion non se’n fidauen; cap laurador volie es tèrres ne enquia e tot a gratis, e fin finau es patrons les calec desistir dera sua decision, deishant que se caperèssen de romegàs e qu’era barraca queiguesse, mentre demorauen era arribada d’un òme de bona volontat capable de crompar-les e de trabalhar-les.
Era òrta s’estrementie d’orgulh en veir se com se perdie aquera riquesa e es eretèrs de D. Salvador les baishaue ua docha d’aigua hereda.
Qu’ère un plaser nau e intens.
Que bèth còp s’auien d’impausar es praubi e demorar es rics dejós.
Eth pan dur semblaue mès saborós, eth vin milhor, eth trabalh mens pesant, en imaginar-se era ràbia des dus avars, que damb toti es sòns sòs auien de patir que pagesi dera òrta se burlèssen d’eri.
Ath delà, aquera taca de desolacion e misèria ath miei dera plana servie entà qu’es auti proprietaris siguessen mens exigents, e agarrant er exemple deth vesin non aumentèssen eth prètz des arredaments e se conformèssen quan es semestres se tardauen en hèr-se efectius.
Es desoladi camps qu’èren eth talisman que tenguie intimament unidi as ortalans, en contunh tacte de codes: un monument que proclamaue eth sòn poder sus es patrons; eth miracle dera solidaritat dera misèria contra es leis e era riquesa des que son senhors des tèrres sense trabalhar-les ne sudar sus es sòns torròcs.
Tot aquerò, pensat confusament, les hège pensar qu’eth dia qu’es camps de Capèth siguessen cultivadi, era òrta patirie tota sòrta de malastres.
E non s’imaginauen, dempús d’un trionf de dètz ans, que podesse entrar enes camps abandonadi ua auta persona qu’er oncle Tomba, un pastor cèc e charraire, que, a manca d’auditòri, condaue cada dia totes es sues hètes de guerrilhèr ara sua vegada de lordes oelhes.
Batiste, en inspectar es èrmes tèrres, se didec que i auie aquiu trabalh tà fòrça temps.
Mès non per aquerò se sentec desalenat.
Qu’ère un baron energic, trabalhador, avedat ara luta entà conquistar eth pan.
Aquiu n’auie fòrça, coma didie eth, e ath delà se padegaue rebrembant que en pejors trebucs s’auuie trapat.
Era sua vida passada qu’ère un contunh cambi de mestièr, tostemp laguens deth cercle dera misèria rurau, cambiant cada an de mestièr, sense trapar entara sua familha eth benèster mesquin que constituie tota era sua aspiracion.
Quan coneishec ara sua hemna, ère mosso d’ua mòla enes entorns de Sagunt.
Trabalhaue alavetz “coma un saumet”, atau ac didie eth, entà qu’ena sua casa non manquèsse arren; e Diu li premièc era sua laboriositat en tot hèr-li a vier cada an un hilh, beròies creatures que semblauen néisher damb dents, per çò dera prèssa que se dauen de deishar era pòpa entà demanar pan a totes ores.
Resultat: li calec abandonar era mòla e tier-se a carretèr, ara cèrca de màger guanhs.
Era mala sòrt lo perseguie.
Arrés coma eth suenhaue eth bestiar e susvelhaue era marcha.
Mòrt de sòn, jamès gausaue, coma es companhs, dormir en car, deishant qu’es bèsties se n’anèssen guidades peth sòn instint.
Susvelhaue a totes ores, s’estaue tostemp ath costat deth shivau deth dauant, evitant es clòts prigonds e es maus passi; e ça que la, se bèth car volcaue qu’ère eth sòn; se bèth animau queiguie malaut per çò des ploges, qu’ère solide eth de Batiste a maugrat deth suenh pairau que caperaue es costats des sues bèsties damb hlaçades de serpelhèra a penes queiguien quate gotes.
En uns quanti ans de fatigosa peregrinacion pes carretères dera província, minjant mau, dormint ath clar dera lua e patint eth torment de passar mesi sancers luenh dera familha, qu’adoraue damb era afeccion concentrada d’òme rude e silenciós, Batiste solet auec pèrtes e vedec era sua situacion cada còp mès comprometuda.
Se li moriren es shivaus e s’auec d’endeutar entà crompar-ne d’auti.
Tot aquerò que guanhaue damb eth seguit carreg d’odres holadi de vin o d’òli se perdie en mans de firaires e constructors de cars, enquia qu’arribèc eth moment que, vedent era sua pròcha roïna, abandonèc eth mestièr.
Cuelhec alavetz ues tèrres apròp de Sagunt: camps de secan, ròis e etèrnament assedegadi, qu’en eri retortilhauen es sòns socs uedi carrobièrs centenaris o quilhauen es olivèrs es sues redones e empovasades tèstes.
Que siguec era sua vida ua seguida batalha contra era sequèra, un incessant guardar entath cèu, tremolant d’emocion cada còp qu’au brometa nera pistaue en orizon.
Quauquarren entenec eth, de çò que s’auie passat ena barraca, des causes qu’obligauen as patrons a sauvar improductiues tan beròies tèrres; mès, auie passat tant de temps!…
Ath delà, era misèria non a aurelhes; ada eth li convenien es camps, e aquerò ère pro.
Que non l’interessauen es istòries vielhes de D. Salvador e er oncle Capèth…
Tot ac mespredaue e desbrembaue en presenciar es sues tèrres.
E Batiste se sentie cuelhut d’un doç extasi en veder-se cultivaire ena òrta feraça que tanti viatges auie envejat quan passaue pera carretèra de Valencia entà Sagunt.
Aquerò plan qu’èren tèrres: tostemp verdes, damb es entralhes incansables generant ua cuelheta darrèr dera auta, circulant era aigua ròia a totes ores coma sang vivificanta pes innombrables sèquies que regauen era sua superficia coma ua complicat hilat de venes e artèries; fecondes entà alimentar a familhes sanceres quan bancaus que, per çò de petits, semblauen mocadors de huelham.
Es camps secs de Sagunt les rebrembaue coma un lunfèrn de set, qu’erosament se n’auie desliurat.
Ara se vedie de vertat en camin dret.
A trabalhar!
Es camps qu’èren perdudi, que i auie fòrça trabalh entà hèr, mès, quan s’a bona volontat…!
E en tot estirar-se, aguest omenòt regde, fòrt, d’espatles de gegant, cap redon pelat e ròstre bontadós tengut per un gròs cothèr de fraire, estenie es sòns poderosi braci, avedadi a lheuar entà naut es saques de haria e es pesanti pelhòts de carretèr.
Tan preocupat ère damb es sues tèrres, qu’a penes se fixèc en curiosèr des vesins.
Pistant es inquieti caps pes canets o estirats sus eth vrente enes ribassi, lo contemplauen òmes, mainatges e enquia hemnes des pròches barraques.
Batiste non ne hège cabau.
Qu’ère eth curiosèr, era expectacion ostila qu’inspiren tostemp es nauèth vengudi.
Pro s’en sabie eth de çò qu’ère aquerò; que ja s’anarien avedant.
Ath delà, dilhèu les podie interessar veir se com usclaue era misèria que dètz ans d’abandonament auien amolonat sus es camps de Capèth.
E ajudat pera sua hemna e pes mainatges, comencèc a usclar a londeman dera sua arribada tota era vegetacion parasita.
Es arbilhons dempús de retortilhar-se entre es ahlames, queiguien enes brases, en tot escapar-se des sòns cendres babaus hastigosi miei uscladi.
Era barraca campaue coma esfumada entre es bromes de hum d’aguestes laminaries, que desvelhauen ua sorda colèra en tota era òrta.
Un còp netes es tèrres, Batiste, sense pèrder temps, se metec a cultivar-les.
Qu’estauen plan dures; mès eth, coma expèrt laurador, les volie trabalhar pòc a pòc, per bancaus; e mercant un quadre près dera sua barraca, comencèc a remòir era tèrra ajudat pera sua familha.
Es vesins se burlauen de toti eri damb ua ironia que delataue era sua sorda irritacion.
Vai, quina familha!
Qu’èren gitanos coma es que dormissen dejós des pònts.
Demorauen ena vielha barraca madeish qu’es naufrags que se tien sus un vaishèth destroçat: tapant un horat aciu, apontelant aquiu, hènt vertadèrs prodigis entà que se tenguesse era teulada de palha, distribuint es sòns praubi mòbles, suenhosament netejadi, en toti es quartos, qu’èren abans tuta d’arrats e bestiòles.
Per çò que hège a trabalhadors, qu’èren coma un molon d’esquiròus, non podent-se estar quiets mentre trabalhaue eth pair.
Teresa, era hemna, e Roseta era hilha màger, damb es pèlhes recuelhudes entre es cames e era aishada ena man, hotjauen damb mès fòrça qu’un jornalèr, descansant solet entà calar-se entà darrèr es peus queigudi sus eth sudorós e ròi front.
Eth hilh màger hège contunhi viatges entà Valencia damb eth cabàs ena espatla, en hèr-se a vier hièms e tarcums, que botaue en dus molons, coma colomnes d’aunor, ena entrada dera barraca.
Es tres petits, grèus e trabalhadors, coma se comprenessen era grèu situacion dera familha, anauen a quate pautes darrèr des hotjaires, en tot arrincar des torròcs es dures arraïcs des arbilhons uscladi.
Que se tardèc tota aguesta faena preparatòria mès d’ua setmana, sudant e panteishant era familha des de solei gessent enquia net barrada.
Era mitat des tèrres qu’èren ja remoigudes.
Batiste les aplanèc e laurèc damb era ajuda deth vielh e coratjós shivau, que semblaue dera familha.
Que calie començar eth coitiu; èren en Sant Martin, era epòca dera semençalha, e eth laurador dividic era tèrra desermada en tres parts.
Era màger entath horment, eth bancau mès petit entà plantar haves e un aute entath ferratge, donques que non se podie desbrembar ath Morrut, eth vielh e estimat shivau.
Pro que s’ac auie guanhat.
E damb era madeisha alegria d’aqueth que dempùs d’ua penibla navegacion aubire eth pòrt, era familha se calèc ena semençalha.
Er avier qu’ere assegurat.
Es tèrres dera òrta non enganhauen; d’aquiu gesserie eth pan entà tot er an.
Era tarde que s’acabec era semençalha vederen auançar peth camin pròche ues quantes oelhes de lorda lan, que se posèren paurugues ara vòra deth camp.
Ath sòn darrèr apareishec un vielh flac, auriolenc, damb es uelhs en.honsadi enes prigondes orbites e era boca enrodada per ua aureòla de rufes.
Anaue auançant tot doç, damb pas brac seguit, mès damb eth pau per dauant en tot paupar eth terren.
Era familha lo guardèc damb atencion.
Qu’ere eth solet qu’enes dues setmanes qu’èren aquiu gausaue apressar-se as tèrres.
En encuedar-se’n deth trantalhament des sues oelhes, cridèc entà que passèssen entà dauant.
Batiste gessec ar encontre deth vielh.
Que non se podie passar: es tèrres èren ara cultivades.
Non ac sabie?…
Qu’auie entenut bèra causa er oncle Tomba; mès enes dues setmanes anteriores auie amiat eth sòn bestiar a pèisher enes èrbes deth barranc de Carraishet, sense preocupar- se’n d’aguesti camps…
De vertat qu’ara èren cultivadi?
E er ancian pastor auançaue peth camp hènt esfòrci entà veir damb es sòns uelhs, lèu mòrts, ar òme audaç que gausaue realizar aquerò que tota era òrta auie coma causa impossibla.
Carèc pendent ua bona estona, e fin finau comencèc a mormolhar tristament:
Mès quan es enemics son molti!…
Plan mau; que s’auie calat en ua situacion dificila.
Aqueres tèrres, dempús d’aquerò deth praube Capèth, qu’èren maudites.
E eth pastor cridèc ara sua vegada, li hec entamenar era marcha peth camin, e abans d’aluenhar-se se metec eth mantèl entà darrèr, en tot lheuar es sòns descarnadi braci, e damb ua cèrta entonacion d’endonviare qu’augure er avier o de profèta que flaire era roïna, li cridèc a Batiste:
Cre-me, hilh mèn; t’amiaràn malastres!…
D’aguest encontre gessec un motiu mès de colèra en tota era òrta.
Er oncle Tomba ja non podie calar es sues oelhes en aqueres tèrres, dempus de dètz ans de pacific gaudiment des sòns peishèus.
Arrés didie ua soleta paraula sus era legitimitat dera negatiua deth sòn ocupant per çò d’èster eth terren cultivat.
Toti parlauen solet des respèctes que meritaue er ancian pastor, un òme qu’ena sua joenessa se minjaue as francesi crus, qu’auie vist fòrça mon, e qu’era sua sabença, demostrada damb mieges paraules e conselhs incoerents, inspiraue un respècte supersticiós ara gent des barraques.
Quan Batiste e era sua familha vederen holades de fecond seme es entralhes des sues tèrres, pensèren ena casa, a manca de trabalh mès urgent.
Eth camp que ja harie era sua faena.
Ja ère ora de pensar en eri madeishi.
E per prumèr viatge dès era sua arribada ena òrta, gessec Batiste des tèrres entà vier en Valencia pr’amor de cargar en sòn car toti es dèishes dera ciutat que li podessen èster utiles.
Aqueth òme qu’ère ua hormiga infatigabla entà cercar causes.
Es molons formadi per Batistet s’aumentèren fòrça damb es expedicions deth pair.
Era giba de hièms, que formaue ua cortina defensiua dauant dera barraca, creishec rapidament, e mès enlà s’amolonèren centenats de tòchos trincadi, hustes querades, pòrtes destroçades, hièstres hètes brigalhs, totes es dèishes des esbauçaments dera ciutat.
Contemplèc damb estonament era gent dera òrta era rapiditat e era bona traça des laboriosi intrusi entà apraiar-se era sua casa.
Era teulada de palha dera barraca campèc lèu apraiada; es costelhes deth tet, minjades pes ploges, sigueren reforçades ues e substituides es autes; ua capa de palha naua capèrec es dus plans inclinadi der exterior.
Enquia e tot es crotzetes des sòns extrèms sigueren substituides per d’autes qu’eth raser de Batiste trabalhèc polidament, en tot ornar es sues arèstes damb dentades òsques; e non auec en tot er airau ua teulada que siguesse mès galharda.
Es vesins, en veir se com se reformaue era barraca de Capèth, en tot botar-se dreta era teulada, vedien en aquerò quauquarren de burla e d’escomesa.
Dempús comencèc era òbra de baish.
Quina manèra de tier es dèishes de Valencia!…
Es henerecles despareisheren, e acabat er ornament des parets, era hemna e era hilha les emblanquiren d’ua manèra estonanta.
Era pòrta naua e pintada de blu, semblaue era mair de toti es hiestrons, que pistauen pes uets des parets es sues cairades cares deth madeish color.
Jos era trelha hec Batiste ua petita plaça, pasimentada damb tòchos ròis, entà qu’es hemnes cosessen aquiu pendent es ores dera tarde.
Eth potz, dempús d’ua setmana d’amendriment e penibles carregi, quedèc net de totes es pèires e es lordères qu’era tafurèla ortalana l’auie aumplit pendent dètz ans, e un aute còp era sua aigua neta e fresca tornèc a pujar en mofle ferrat, damb alègres carrinclades dera carrèla, que semblaue que se n’arrie dera gent der entorn damb ua rambalhosa arridalhada de vielha maliciosa.
S’avalauen es vesins era sua ràbia en silenci.
Lairon, mès que lairon!
Vai, quina manèra de trabalhar!…
Aqueth òme semblaue auer damb es sòns fòrts braci dues verguetes magiques qu’ac transformaue tot en tocà’c.
Dètz setmanes dempús dera sua arribada, encara non auie gessut des sues tèrres mieja dotzena de còps.
Tostemp en eres, eth cap calat entre es espatles e era esquia inclinada, en tot embriagar-se ena sua faena; e era barraca de Capèth presentaue un aspècte polidòt e alègre, coma jamès l’auie auut quan ère en poder deth sòn ancian ocupant.
Eth corrau, embarrat abans damb poirides canes, auie ara parets d’estaques e hanga, pintades de blanc, qu’ath sòn entorn corretejauen es ròies garies e s’alugaue eth poth, lheuant era sua tèsta porprada…
Ena placeta, dauant dera barraca, florien massissi de flors de net e plantes escalaires.
Ua ringlèra de topins esberecadi pintats de blu servien de torretes sus eth banc de ròis tòchos, e pera pòrta miei dubèrta (a, fanfarron) se vedie eth lòc des cantres nau, damb es sues plaques de blanques rajòles e es sòns centres verds d’envernissada tripa: un ensems de reflèxi insolents que li treiguien era vista ath que passaue peth camin deth dauant.
Toti, ena sua ràbia creishenta, acodien a Peberòt.
Ac auien de consentir?
Qué pensaue hèr eth temible marit de Pepeta?
E Peberòt se grataue eth front en escotar-les, damb cèrta confusion.
Qué anaue a hèr?…
Era sua intencion ère dider-li dues paraules ad aqueth nauvengut que se metie a cultivar aquerò que non ère sòn; ua indicacion plan seriosa entà que “non siguesse pèc” e tornèsse entara sua tèrra, pr’amor qu’aquiu non aie arren a hèr.
Mès eth tau non gessie des camps, e non ère convenent vier a menaçar-lo ena sua pròpria casa.
Aquerò que serie “hèr-se a veir” massa, en tot saber çò que se passarie dempús.
Que calie èster prudent e sauvar era gessuda.
Plan, donc… un shinhau de paciéncia.
Eth, era soleta causa que podie assegurar ère qu’eth tau subjècte non cuelherie eth horment, ne es haves, ne tot aquerò qu’auie plantat enes camps de Capèth.
Aquerò que serie entath diable.
Es paraules de Peberòt padegauen as vesins, e aguesti seguien damb guardada atentiua es progrèssi dera maudita familha, desirant en silenci qu’arribèsse era ora dera sua roïna.
Ua vrespada tornèc Batiste de Valencia, fòrça content deth resultat deth viatge.
Que non volie ena sua casa braci inutils.
Batistet, quan non i auie faena en camp, cercaue bèth trabalh vient ena ciutat a recuélher hièms.
Quedaue era gojata, ua mossa que, acabat er apraiament dera barraca, non servie entà grana causa, e gràcies ara proteccion des hilhs de D. Salvador, que se mostrauen fòrça contents damb eth nau arrendatari, venguie d’arténher que l’admetessen en ua fabrica de sedes.
A compdar deth dia següent, Roseta formarie partida deth rosari de gojates que, desvelhant-se damb era aubada, anauen per toti es camins damb era pèlha ondejant e eth tistèr en braça de cap ara ciutat, pr’amor de hilar eth sedós capurèth entre es sòns gròssi dits des hilhes dera òrta.
Quan arribèc Batiste enes entorns dera tauèrna de Copa, un òme campèc en camin gessent d’un caminòu pròche e venguec entada eth tot doç, en tot hèr veir eth sòn desir de parlar-li.
Batiste s’arturèc, en tot planher-se ath sòn laguens de non amiar damb eth un raser, ne ua fauç, mès seren, tranquil, lheuant eth sòn cap redon damb era expression imperiosa tan temuda pera sua familha e crotzant sus eth pièch es forçudi braci d’ancian mosso de mòla.
Coneishie ad aqueth òme, encara que jamès auie parlat damb eth.
Qu’ère Peberòt.
Fin finau arribèc er encontre que tant auie cranhut.
Eth valenton mesurèc damb era sua guardada ar odiat intrús, e li parlèc damb votz melosa, en tot esforçar-se en balhar ara sua ferocitat e mala intencion un accent de bontadós conselh.
Que li volie díder dues causes: hège ja temps qu’ac desiraue; mès, com ac podie hèr se jamès gessie des sues tèrres?
Dues causetes, sonque…
E deishèc anar es dues causetes, en tot conselhar-li que deishèsse çò mès lèu possible es tèrres der oncle Capèth.
Li calie creir as òmes que l’estimauen ben, as que coneishien es costums dera òrta.
Era sua preséncia aquiu qu’ère ua ofensa, e era barraca, lèu naua un insult ara prauba gent.
Li calie seguir eth sòn conselh, e anar-se’n entà un aute lòc damb era sua familha.
Batiste arrie ironicament mentre parlaue Peberòt, e aguest, fin finau, semblèc confonut per çò dera serenitat der intrús, aclapat de trapar a un òme que non sentie pòur ena sua preséncia.
Que non i auie arrés que li hesse abandonar aquerò qu’ère sòn, aquerò qu’ère adaiguat damb era sua sudor e l’auie de balhar eth pan ara sua familha.
Eth qu’ère un òme pacific, d’acòrd?, mès se l’ahiscauen, ère tan valent coma eth que mès.
Dempús, passant per dauant deth fanfarron, seguic eth sòn camin, en tot virar-li era esquia damb ua confiança mespredosa.
Peberòt, acostumat a que li tremolèsse tota era òrta, se mostraue cada còp mès desconcertat per çò dera serenitat de Batiste.
Ei era darrèra paraula?, li didec quan ère a ua cèrta distància.
Òc, era darrèra, responec Batiste sense virar-se.
E seguic entà dauant, despareishent en ua virada deth camin.
Ena luenhor, ena anciana casa de Capèth, ganholaue eth gosset flairant era proximitat deth sòn patron.
En quedar-se solet, Peberòt recuperèc era sua supèrbia.
Com s’auie burlat d’eth aqueth tipe!”.
Gasulhèc quauques malediccions, e barrant eth punh senhalèc menaçaire era virada deth camin a on auie despareishut Batiste.
Que les pagaràs…
Me les pagaràs, morralet!
Ena sua votz, tremolosa de ràbia, vibrauen condensadi toti es òdis dera òrta.
Qu’ère dijaus, e sivans un costum de hège cinc sègles, eth Tribunau des Aigües s’anaue a amassar ena pòrta des Apostòls dera Catedrau de Valencia.
Eth relòtge dera tor cridada Miquelet senhalaue pòc mès des dètz, e es orfanèls s’amassauen en rondèus o cuelhien sèti enes cants dera hònt qu’orne era plaça, en tot formar ath sòn entorn ua animada garlanda de hlaçades blues e blanques, mocadors ròis e auriòs o pèlhes d’indiana de colors clars.
Qu’arribauen es uns tirassant as sòns shivaus damb era sera cargada de hièms, contenti dera cuelhuda hèta enes carrèrs; d’auti enes sòns car uets, sajant d’atrendir as gardes municipaus entà que les deishèssen estar-se aquiu; e mentre es vielhs parlauen damb es hemnes, es joeni se calauen en cafè pròche, pr’amor d’aucir eth temps dauant dera copa d’aiguardent, en tot masculhar un cigar de tres sòs.
Tota era òrta qu’auie opròbis entà resvenjar qu’ère aquiu, gesticulant e regda, parlant des sòns drets, impacient de deishar anar dauant des sindics o des jutges des sèt sèquies er interminable rosari des sòns planhs.
Er ussièr deth tribunau, qu’amiaue mès cinquanta ans de luta damb aguesta tropa insolenta e agressiua, plaçaue ara ombra dera portada de vòuta es pèces d’un fautulh de vielh damàs, e estiraue dempús ua rèisha baisha, barrant er espaci deth trepader qu’auie de servir de sala d’audiéncia.
Era pòrta des Apostòls, vielha, roienca, querada pes sègles, en esténer es sues rosigades bereses ara lum deth solei, formaue un hons digne d’un ancian tribunau: qu’ère coma un cubricèu de pèira fabricat entà caperar ua institucion de cinc sègles.
En timpan apareishie era Vèrge damb sies angels de regdes vestimentes e ales de menut plumalh, gautudi, damb ludent peu e pesadi retortilhs, tocant viòles e flaütes, caramèles e tambors.
Corrien pes tres arcs suberpausats dera portada tres garlandes de figuretes, angels, reis e sants, en tot amagar-se en caladi cubricèus.
Sus robusti pedestaus se mostrauen es dotze apostòls; mès tan desfiguradi, tan rosigadi, que eth madeish Jesús non les aurie reconeishut: es pès rosigadi, es nassi trincats, es mans bracades; ua ringlèra de figures que mès qu’apostòls semblauen malauts escapadi d’ua clinica mostrant dolorosament es sòns infòrmes punhets.
Naut de tot, ath finau deth portau, se daurie, coma gegantesca flor caperada de hiu de hèr, era rosassa de flors que daue lum ara glèisa, e ena part baisha, ena basa des colomnes ornades damb escuts d’Aragon, era pèira ère rosigada, es arèstes e eth huelham borrudi peth heregament de innombrables generacions.
En aguesta rosigada pòrta s’endonviaue eth pas dera revòuta e dera insurreccion.
Acabèc er ussièr d’apraiar eth tribunau e se metec ena entrada dera rèisha, demorant as jutges.
Qu’anauen arribant, solemnes, damb ua majestat de pagesi rics, vestidi de nere, damb blanques espardelhes e mocador de seda dejós er ample chapèu.
Cada un amiaue ath sòn darrèr ua acompanhada de gardes de sèquia, de mendicants qu’abans dera ora dera justícia cercauen predispausar era animositat deth tribunau ath sòn favor.
Era gent campanharda guardaue damb respècte ad aguesti jutges gessudi dera sua classa, qu’es sues decisions non admetien cap apellacion.
Qu’èren es patrons dera aigua; enes sues mans i auie era vida des familhes, er aliment des camps, er adaiguatge avient, qu’era sua manca aucís ua cuelheta.
E es abitants dera extensa plana talhada per arriu neuridor, coma ua espia quilhada de pues qu’èren es sòns canaus, designauen as jutges peth nòm des sèquies que representauen.
Un vielhet prim, acorbaishat, qu’es sues mans ròies e caperades d’escaumes tremolauen en emparar-se en gròs pau, ère Quart de Faitanar; er aute, gròs e majestuós, damb uelhets qu’a penes se li vedien jos es peus blanqui des celhes, ère Mislata; ara seguida arribaue Rascanha, un gojatòt de planchada blòda e cap redon de fraire; e ath sòn darrèr anauen vient es auti, enquia sèt: Favara, Rovelha, Tormos e Mestalha.
Que ja ère aquiu era representacion des dues planes: era dera quèrra der arriu, era des quate sèquies, era qu’enròde era òrta de Ruzafa damb es sòns camins de frondós huelham que s’acabe enes extrèms deth lac dera Albufera, e era plana dera dreta deth Turia, era poetica, era des haragues de Benimaclet, era des chufles d’Alboraia e es jardins tostemps exuberants de flors.
Es sèt jutges se saludèren coma gent que hè ua setmana que non se ven.
Dempús parlèren des sòns ahèrs particulars ath cant dera pòrta dera Catedrau.
De quan en quan, en tot daurir-se es paravents caperadi d’anoncis religiosi, s’espargie en ambient caud dera plaça ua fresca bohada d’encens, semblabla ara respiracion humida d’un lòc sosterranh., quan ja non gessie dera Basilica senon bèra devòta arreculada, comencèc a foncionar eth tribunau.
Se seigueren es sèt jutges en vielh fautulh; correc de toti es costats dera plaça era gent ortalana entà amolonar-se ath torn dera rèisha, sarrant es sòns còssi sudorosi, que flairauen a palha e a lan basta, e er ussièr se placèc, regde e majestuós, ath costat deth pau acabat per un gancho de bronze, simbòl dera aquatica justícia.
Se desnishèren es sèt “sèquies”, quedant damb es mans sus es jolhs e era guardada en solèr, e eth mès vielh prononcièc era frasa de costum:
S’a daurit eth tribunau.
Silenci absolut.
Tota era gent, sauvant un recuelhement religiós, ère aquiu, en plia plaça, coma se siguesse un temple.
Eth sorrolh des cars, eth carrinclar des tramvies, tot eth tarrabastalh dera vida modèrna passaue, sense heregar ne botjar ad aguesta institucion plan anciana, coma aqueth que se trape ena sua casa, insensible ath pas deth temps, sense fixar-se en cambi radicau de tot aquerò que l’enrodaue, incapable de deguna refòrma.
Se mostrauen orgulhosi es ortalans deth sòn tribunau.
Aquerò ère hèr justícia; era pena sentenciada de seguit, e arren de papèrs, pr’amor qu’aguesti sonque servissen entà enredar as òmes aunèsti.
Era abséncia deth papèr sagerat e der escriveire espauridor ère çò que mès shautaue ara gent acostumada a guardar damb pòur supersticiosa er art d’escríuer, peth hèt de qué lo desconeishen.
Aquiu que non i auie secretaris, ne plumes, ne dies d'angonia demorant era senténcia, ne gardes esglasians, ne arren mès que paraules.
Es jutges sauvauen es declaracions des testimònis ena sua memòria e sentenciauen de seguit, damb era tranquillitat d’aqueth que sap qu’es sues decisions s’an de complir.
Ad aqueth que s’anujaue damb eth tribunau, multa; ath que se remie a complir era senténcia li treiguien era aigua entà tostemp e se morie de hame.
Damb aguest tribunau que non jogaue arrés.
Qu’ère era justícia patriarcau e simpla deth brave rei des legendes que gessie peth maitin ena pòrta deth palai entà resòlver es quèishes des sòns subdits; eth sistema judiciau deth cap de cabila sentenciant ena entrada dera sua tenda.
Atau, atau ei coma se castigue a tafurèls e capite er òme aunèst e i a patz.
E eth public, en non voler perder-se ua soleta paraula, òmes, hemnes e gojats, se sarrauen contra era rèisha, arreculant a viatges damb violents movements d’esquia entà desliurar-se dera asfixia.
Qu’anauen apareishent es demandants en aute costat dera rèisha, dauant d’aqueth fautulh tan venerable coma eth tribunau.
Er ussièr les recuelhie es verguetes e es paus, en considerar-les armes ofensiues, incompatibles damb eth respècte ath tribunau.
Les possaue dempús enquia deishar-les pauhicadi a pòqui passi des jutges, damb era hlaçada plegada enes mans, e se non se descurbien de seguit, damb dues tirassades les arrincaue eth mocador deth cap.
Fòrt!
Ad aguesta gent tafurèla se les auie de tractar atau.
Qu’ère era desfilada ua seguida exposicion de questions complicades, qu’es jutges laics resolvien damb estonanta facilitat.
Es gardes des sèquies e es “atandadors” encargadi de balhar eth torn en adaiguatge formulauen es sues denóncies; e compareishien es demandadi a defener-se damb rasons.
Pistaue era aurelha eth lardor meridionau en toti es judicis.
Ena mitat dera denóncia deth garda, eth demandat non podie tier-se.
Çò que didien contra eth ère faus e dolent.
Mès es sèt sèquies acuelhien aguestes interrupcions damb furibondes guardades.
Aquiu arrés podie parlar enquia que non l’arribèsse eth torn.
Se hège ua auta interrupcion pagarie tantes sodades de multa.
E i auie bèth temardut que pagaue sodades e mès sodades, possat per ua ràbia que non li permetie carar dauant der acusador.
Sense abandonar eth sòn sèti, es jutges amassauen es sòns caps coma crabes jogaires, mormolhant sordament pendent quauqui segons, e eth mès vielh, damb votz tranquilla e solemna, prononciaue era senténcia, en tot mercar es multes en liures e sodades, coma s’era monèda non auesse patit cap transformacion e encara anèsse a passar peth centre dera plaça eth majestuós Justícia, governador popular dera Valencia anciana, damb era sua tunica ròia e era sua acompanhada de balestèrs dera Pluma.
Èren mès des dotze, e es sèt sèquies començauen a mostrar-se cansades de tant vessar prodigament eth cabal dera sua justícia, quan er ussièr cridèc a crits a Bautista Borrull, denonciat per infraccion e desaubediéncia en adaiguatge.
Trauessèren era rèisha Peberòt e Batiste, e era gent encara se sarrèc mès contra es hèrs.
Se vedien entre aguesta multitud molti des que demorauen enes entorns des ancianes tèrres de Capèth.
Aguest judici tardiu que serie interessant.
Er odiat nauvengut auie estat denonciat per Peberòt, qu’ère er “atandador” dera partida o endret.
En tot barrejar-se en eleccions e hènt-se veir en tot eth parçan, eth valenton auie conquistat aguest cargue, que li daue un cèrt aire d’autoritat e assolidaue eth sòn prestigi entre es vesins, es quaus lo mimauen e lo convidauen enes dies d’adaiguatge pr’amor d’auer-lo a favor.
Batiste qu’ère estonat pera injusta denóncia.
Eth sòn pallitge qu’ère d’indigancion.
Guardaue damb uelhs de ràbia totes es cares coneishudes e burlesques que se sarrauen ena rèisha.
Dempús viraue es uelhs entath sòn enemic Peberòt, que se botjaue orgulhosament, coma òme acostumat a aparéisher dauant d’un tribunau e que se credie possessor d’ua petita part dera sua indiscutibla autoritat.
Parle vostè, didec auançant un pè era sèquia mès vielha, donques que per costum secular, eth tribunau, en sòrta de valer-se des mans, senhalhaue damb era blanca espardelha ath que li calie parlar.
Peberòt deishèc anar era sua acusacion.
Aqueth òme qu’ère ath sòn costat, dilhèu per çò d’èster nauèth ena òrta, se pensaue qu’eth repartiment dera aigua ère causa de trufaria e que podie hèr çò que volesse.
Eth, Peberòt, er “atandador” que representaue ara autoritat dera sèquia ena sua partida, l’auie dat a Batiste era ora entà adaiguar eth sòn horment: es dues dera maitiada.
Mès solide, eth senhor, en non voler lheuar-se ad aguesta ora, auie deishat pèrder eth sòn torn, e tàs cinc, quan era aigua ère ja de d’auti, auie lheuat era esclusa sense permís d’arrés (prumèr delicte), auie panat er adaiguatge as auti vesins (dusau delicte) e auie sajat d’adaiguar es sòns camps, en tot opausar-se ara fòrça as ordes der “atandador”, çò que constituie eth tresau e darrèr delicte.
Eth triple delinquent, cuelhent mil colors e indignat pes paraules de Peberòt, non se podec tier:
Mentida e recontramentida!
Eth tribunau s’emmalicièc dauant dera energia e manca de respècte que protestaue aqueth òme.
Se non sauvaue silenci se l’imputarie ua multa.
Mès, que non ère arren es multes contra era sua colèra d’òme pacific.
Seguic protestant contra era injustícia des òmes, contra eth tribunau, qu’auie coma servidors a tafurèls e mentidèrs coma Peberòt.
Se capvirèc eth tribunau; es sèt sèquies s’anugèren.
Quate sodades de multa!, didec eth president.
Batiste, en veir era situacion, carèc espaurit per çò d’auer queigut en ua multa, mentre sonauen en aute costat dera rèisha es arridolets e es crits d’alegria des sòns contraris.
Se quedèc quiet, damb eth cap clin e es uelhs plei de lèrmes de ràbia, tant qu’eth sòn brutau enemic acabaue de formular era denoncia.
Parle vostè, li didec eth tribunau.
Mès enes guardades des jutges se vedie pòc interès per aguest intrús rambalhaire que venguie a trebolar damb es sues protèstes era solemnitat des deliberacions.
Batiste, tremolant de ràbia, gasulhèc, non sabent se com començar era sua defensa, per çò que la credie plan justa.
Qu’auie estat enganhat; Peberòt ère un mentidèr e ath delà eth sòn enemic implacable; l’auie dit qu’eth sòn adaiguatge ère tàs cinc (pro ben que se’n brembaue), e ara afirmaue qu’as dues; tot aquerò entà hér-lo quèir en multa, entà aucir uns horments qu’en eri i auie era vida dera sua familha…
Valie entath tribunau era paraula d’un òme aunèst?
Pr’amor qu’aguesta ère era vertat, encara que non podie presentar testimònis.
Que semblaue impossible qu’es senhors sindics, toti bones persones, se fidèssen d’un tafurèl coma Peberòt!…
Era blanca espardelha deth president heric ua rajòla deth trepader, en tot conjurar eth revolum de protèstes e fautes de respècte que vedie ena luenhor.
Care vostè.
E Batiste carèc, mentre eth monstre de sèt caps, en tot retirar-se en fautulh de damàs, mormolhaue premanint era senténcia.
Tota era gent dera rèisha mostraue enes sòns uelhs ua cèrta ansietat, coma se siguessen eri es sentenciadi.
Qu’èren pendents des pòts deth vielh sindic.
Que pagarà eth Batiste Borrull dues liures de pena e quate sodades de multa.
Se hec un mormolh de satisfaccion entre era gent, e enquia e tot ua vielha comencèc a aplaudir, cridant: “victòria!
Batiste gessec cèc deth tribunau, damb eth cap clin, coma s’anèsse a escométer, e Peberòt s’estèc prudent enes sues espatles.
S’era gent non s’auesse hèt enlà, en tot deishar-lo passar, solide aurie tengut es sòns punhs, pataquejant aquiu madeish ara gent ostila.
De seguit s’aluenhèc.
Qu’anaue ena casa des sòns patrons entà condar-les çò que s’auie passat, era mala volontat d’aquera gent, entestada en amarar-li era sua existéncia; e ua ora dempús, ja mès tranquil pes paraules des senhors, se filèc de cap ara sua casa.
Òrre torment!
Anant ath cant des sòns cars, cargadi de hièms o montadi enes sòns saumets sus es seres uedes, trapèc en hons camin d’Alboraia a molti des qu’auien presenciat eth judici.
Qu’èren gent enemiga, vesins que jamès saludaue.
En passar eth peth sòn costat, carauen, hègen esfòrci entà sauvar era sua gravetat, encara que ludie enes sòns uelhs era alègra malícia; mès a mida que s’anaue aluenhant, s’estarnauen a arrir enes sues espatles, e enquia e tot entenec era votz d’un gojatòt que, imitant eth grèu ton deth president deth tribunau, cridaue:
Quate sodades de multa!
Vedec ena luenhor, ena pòrta dera tauèrna de Copa, ath sòn enemic Peberòt, damb eth porro ena man, ocupant eth centre d’un rondèu d’amics, gesticulant e content, coma s’imitèsse es protèstes e quèishes deth denonciat.
Era sua condemnacion qu’ère un tèma d’alegria pera òrta.
Toti arrien.
Redena!
Ara comprenie eth, òme de patz e pair bontadós, se per qué es òmes s’aucissen.
S’estrementiren es sòns poderosi braci; sentec ua crudèu piquèra enes sues mans.
Dempús anèc moderant eth pas en apressar-se ena casa de Copa.
Que volie veir se se burlauen d’eth ena sua preséncia.
Enquia e tot pensèc (nauetat estranha) entrar per prumèr còp ena tauèrna entà préner un veire de vin cara a cara damb es sòns enemics; mès es dues liures de multa les amiaue en sòn còr, e se n’empenaic dera sua generositat.
Eroses dues liures!
Aquera multa qu’ère ua menaça entath caucèr des sòns hilhs; s’anaue a hèr a vier eth molonet de sòs menut recuelhut per Teresa entà crompar-les espardelhes naues as petits.
En passar dauant dera tauèrna, s’amaguèc Peberòt damb era desencusa d’aumplir eth porro, e es sòns amics heren veir que non vedien a Batiste.
Eth sòn anament d’òme prèst a tot impausaue respècte as enemics.
Mès aguesta capitada l’aumplie de tristesa.
Com l’auie en òdi era gent!
Era plana sancera se quilhaue dauant d’eth a totes ores, regda e menaçaira.
Aquerò non ère víuer.
Enquia e tot de dia evitaue er encontre damb es vesins.
Que non les cranhie; mès, coma òme prudent, evitaue es questions damb eri.
De nets dormie inquiet, e fòrça còps, ath mendre udòl deth gosset, sautaue deth lhet, en tot calar-se dehòra dera barraca damb era escopeta ena man.
En mès d’ua ocasión credec veir neri bonhs que hugien pes caminòus pròches.
Cranhie pera sua cuelheta, peth horment, qu’ère era esperança dera familha, e qu’eth sòn creishement seguien toti es dera barraca silenciosament damb guardades avides.
Se’n sabie des menaces de Peberòt, eth quau, apuat per tota era òrta, juraue qu’aqueth horment non l’auie de segar eth sòn semiaire, e Batiste lèu desbrembaue as sòns hilhs entà pensar enes sòns camps, enes ondades verdes que creishien e creishien jos es arrais deth solei e auien de convertir-se en ròis molons de horment.
Er òdi silenciós e reconcentrat lo seguie en sòn camin.
Se hègen enlà es hemnes, sarrant es pòts, sense dignar-se a saludar-lo, coma ei costum ena òrta.
Es òmes que trabalhauen enes camps pròches ath camin se cridauen es uns as auti damb expressions insolentes qu’indirèctament anauen dirigides a Batiste, e es gojatets, de luenh, cridauen: “Grossièr!
Judiu!”, sense ahíger arren mès a taus insults, coma s’aguesti sonque podessen èster aplicadi ar enemic dera òrta.
S’eth non auesse es sòns punhs de gegant, es espatles enòrmes e aqueth gèst de pòqui amics, lèu aurien acabat damb eth tota era plana!
Demorant cada un que siguesse eth sòn vesin eth que gausèsse prumèr a hè’c, se contentauen damb pelejar-lo de luenh.
Batiste, ath miei dera tristesa que li costaue aguest uet, experimentèc ua leugèra satisfaccion.
Près ja dera barraca, quan entenie es udòls deth gosset, que l’auie endonviat, un gojatòt, que, seigut en un ribàs, damb era hauç entre es cames e auent ath costat un molon de bròssa segada, s’incorporèc entà saludar-lo:
Bon dia, senhor Batiste!
E era salutacion, era votz tremolosa de gojat timid que li parlèc, l’impressionèren doçament.
Qu’ère pòca causa era afeccion d’aguest adolescent, e totun experimentèc era doça impression deth sudorós en sénter era frescor dera aigua.
Guardèc coraument es sòns uelhs bluencs, era sua cara rosada caperada de pelhaçon ròi, e cerquèc ena sua memòria se qui podie èster aguest gojat.
Ara fin s’en brembèc qu’ère arrèhilh der oncle Tomba, eth pastor cèc que respectaue tota era òrta; un bon gojat, que li servie de mosso ath carnissèr d’Alboraia, qu’era sua vegada suenhaue er ancian.
Gràcies, chiquet, gràcies!, mormolhèc arregraïnt era salutacion.
E seguic entà dauant, en èster recebut peth sòn gosset, que sautaue ath sòn dauant, heregant es sòns peus en velot des pantalons.
Ath cant dera pòrta dera barraca i auie era sua esposa, enrodada des petits, demorant impacienta, donques que ja s’auie passat era ora de dinar.
Batiste guardèc es sòns camps, e tota era ràbia patida ua ora abans dauant deth Tribunau des Aigües tornèc de pic, coma ua ondada furiosa, a calar-se en sòn cervèth.
Eth horment patie set.
Sonque calie veder-lo.
Qu’auie es huelhes rufades, eth ton verd, abans tan lustrat, ère ara d’un jaunitge transparent.
Li mancaue adaiguatge, er aguaidatge que l’auie panat Peberòt, damb es sues astúcies de mau òme, e non li tornarie a tocar enquia passats quinze dies, pr’amor qu’era aigua ère escassa.
E ath delà d’aguest malastre, tot eth rosari condemnat de liures e sodades de multa.
Crist!…
Dinèc sense talents, en tot condar-li ara sua hemna çò que s’auie passat en tribunau.
Era prauba Teresa escotèc ath sòn marit, esblancossida, damb era emocion dera campanharda que sent ponchades en còr cada viatge que li cau des.hèir un nud dera mieja sauvadoira des sòs ath hons dera arca.
Que s’auien proposat arroïnar-les!
E deishant quèir era sua culhèra ena padena d’arròs, plorèc amarament, en tot avalar-se es lèrmes.
Dempús se rogic tota de ràbia, guardant eth tròç de plana que se vedie a trauèrs dera pòrta, damb es sues blanques barraques e es sues ondades verdes, e estirant es braci cridèc: “Tafurèls!
Es mainatges, espauridi peth ròstre deth pair e es crits dera mair, non gausauen minjar.
Se guardauen es uns as auti damb indecision e estranhesa, se calauen es dits en nas per hèr bèra causa e acabèren toti per imitar ara mair, plorant sus er arròs.
Batiste, ahiscat peth còr des gemiments, se lheuèc furiós.
Lèu volquèc era petita taula damb un des sòns còps de pè, e se lancèc dehòra dera barraca.
Quina tarde!…
Era set deth sòn horment e eth rebrembe dera multa èren dus herotges gossets sarradi en sòn còr.
Quan un, cansat de mossegar-lo, s’anaue adormint, arribaue er aute ath mès córrer e li clauaue es dents.
Se volec distrèir damb eth trabalh, e s’autregèc damb tota era sua volontat ara òbra qu’amiaue entre mans: ua porcaria bastida en corrau.
Mès eth sòn trabalh auancèc pòc.
S’estofaue entre es tapies; li calie veir eth camp, coma aqueri qu’an besonh de contemplar eth sòn malastre entà negar-se ena voluptuositat deth dolor.
E damb es mans plies de hanga tornèc a gésser dera barraca, demorant-se pauhicat dauant deth sòn bancau de trist horment.
Apròp d’aquiu, pera vòra deth camin, passaue mormolhant era sèquia, plia d’aigua ròia.
Era vivificanta sang dera òrta anaue luenh, entà d’auti camps qu’es sòns patrons non auien eth malastre d’èster odiadi; e eth sòn praube horment, aquiu, rufant-se, aflaquint- se, botjant era sua cabeladura verda, coma se hesse senhaus ara aigua entà que s’apressèsse e l’amorassèsse damb un fresc punet.
A Batiste li semblèc qu’eth solei ère mès caud que d’auti dies.
Queiguie er astre en orizon, e ça que la, eth praube laurador s’imaginèc qu’es sòns arrais èren verticaus e ac alugauen tot.
Era sua tèrra se trincaue, se daurie en torçades henerecles, formant mil boques qu’en vaganaut demorauen ua glopada.
Que non tierie eth sòn horment era set enquiath pròxim adaiguatge.
Moririe abans, sec, era familha non aurie pan, e dempús de tanta misèria, multa ath dessús!…
E encara diden qu’es òmes se pèrden?…
Se botjaue furiós enes entorns deth bancau.
Plan tafurèl!…
E coma es naufrags qu’agonizen de hame e de set, qu’enes sòns delèris sonque ven taules de hestaus e clars manantiaus, Batiste contemplèc damb era imaginacion camps sancers de horment damb es tiges verdes e quilhades e era aigua entrant a gorgolhs pes boques des ribassi, en tot estener-se damb ua tremolor luminosa, coma s’arrisse doçament en sénter es gatalhèues dera tèrra assedegada.
En cogar-s eth solei, qu’auec Batiste cèrt aleugerament, coma s’er astre s’amortèsse entà tostemp e era sua cuelheta demorèsse sauvada.
S’aluenhèc des sòns camps, dera sua barraca, anant sense encuedar-se’n camin entà baish, damb pas brac seguit, entara tauèrna de Copa.
Que ja non pensaue ena existéncia dera Guardia Civil e acuelhie damb gust era possibilitat d’un encontre damb Peberòt, que non deuie romar luenh dera tauèrna.
Que venguien entada eth pera vòra deth camin es rosaris velòces de gojates, tistèr en braça e pèlhes revolotejant, que tornauen des fabriques dera ciutat.
Era òrta cuelhie color bluenc jos eth crepuscul.
Ath hons, sus es escures montanhes, se colorejauen es bromes damb resplendor d’incendi luenhant; pera part deth mar tremolauen en infinit es prumères esteles; lairauen es gossets tristament; damb eth cant monotòn de gargolhes e grilhs se confonie eth sorriscle des cars invisibles que s’aluenhauen per toti es camins dera immensa planhèra.
Batiste vedec vier ara sua hilha, separada des autes gojates, caminant damb pas guiterós.
Soleta non.
Credec veir que parlaue damb un òme, que seguie era madeisha direccion qu’era, encara qu’un shinhau desseparat, coma van totemp es nòvis ena òrta, pr’amor qu’era aproximacion ei entada eri signe de pecat.
En aubirar a Batiste ath miei deth camin, er òme anèc arreculant era sua marcha e quedèc luenh quan Roseta arribèc ath cant de sa pair.
Aguest s’estèc quiet, damb eth desir de qué eth desconeishut seguisse entà dauant, pr’amor de coneisher-lo.
Bona net, senhor Batiste!
E damb era terribla majestat deth pair latin, senhor absolut des sòns hilhs, mès prèst a costar pòur qu’inspirar afeccion, comencèc a caminar seguit damb era tremolosa Roseta, era quau, en apressar-se ena barraca, se pensaue que li foterie ua bona repassada.
S’enganhèc.
Eth praube pair non auie en aqueth moment mès hilhs en mon qu’era sua cuelheta, eth horment malaut, rufat, assedegat, que lo cridaue a crits demanant-li ua glopada entà non morir.
E en aquerò pensèc mentre era sua hemna premanie eth sopar.
Roseta anaue d’un costat en aute simulant ocupacions entà non cridar era atencion, demorant en quinsevolh moment eth crebament dera colèra pairau.
E Batiste seguie pensant en sòn camp, seigut dauant dera taula nana, entornejat de tota era sua familha menuda, qu’ara lum deth candelh guardaue damb avarícia ua caçòla humejanta de merluça damb truhes.
Era hemna encara alendaue pensant ena multa, e hège comparacions entre era quantitat fabulosa que l’anauen a arrincar e era facilitat que damb era botjaue es maishères tota era familha.
Batiste a penes mingèc, ocupat a contemplar era hame des sòns.
Batistet, eth hilh màger, enquia e tot s’apoderaue damb simulada distraccion des crostons des petits.
A Roseta, era pòur li daue ua hame herotja.
Jamès coma alavetz comprenec Batiste era carga que pesaue sus es sues espatles.
Aqueres boques que se daurien entà avalar-se es escassi estauvis dera familha se demorarien sense aliment se çò qu’ère dehòra se sequèsse.
E tot per qué?
Per çò dera injustícia des òmes, perque i a leis entà shordar as trabalhadors aunèsti…
Que non auie de passar per aquerò.
Abans qu’arren era sua familha.
Non ère prèst a deféner as sòns des màger perilhs?
Non auie eth déuer de mantier-les?…
Qu’ère capable de convertir-se en lairon entà dar-les minjar.
Per qué s’auie de sométer, quan non se tractaue de panar, senon dera sauvacion dera sua cuelheta, d’aquerò qu’ère plan sòn.
Era imatge dera sèquia qu’a pòca distància arrossegaue eth sòn cabal mormolhant entà d’auti, qu’ère entada eth un martiri.
L’emmaliciaue qu’era vida passèsse ath cant dera sua pòrta sense poder profitar-la, pr’amor qu’atau ac volien es leis.
Ara imprevista se lheuèc, coma un òme que cuelh ua decision e entà complir-la ath cauishigue tot.
A adaiguar!
A adaiguar!
Era hemna s’espauric, endonviant de seguit tot eth perilh de tan desesperada decision.
Te meteràn ua multa màger; dilhèu es deth tribunau, ofensadi pera rebellion, te treiràn era aigua entà tostemp.
Pensa-t’ac…
Mès Batiste auie era colèra fèrma des òmes flematics e landrins, que quan pèrden era cauma se tarden fòrça a recuperar-la.
A adaiguar!
A adaiguar!
E Batistet, repetint alègrament es paraules de sa pair, agarrèc es aishades e gessec dera barraca seguit dera sua fraia e des petits.
Toti volien cuélher partida en aguest trabalh, que semblaue ua hèsta.
Era familha sentie er afogament d’un pòble que damb era rebellion recupère era libertat.
Partiren toti entara sèquia, que mormolhaue ena ombra, era immensa plana se perdie ena bluenca escurina; se botjauen es canets coma rambalhoses e escures masses, parpelejauen en nere espaci.
Batiste se metec ena sèquia enquias jolhs, plaçant era barralha qu’auie de detier es aigües, mentre eth sòn hilh, era sua hemna e enquia e tot era sua hilha atacauen damb es aishades eth ribàs, daurint horats per a on entraue er adaiguatge a gorgolhs.
Tota era familha experimentèc ua sensacion de frecor e benèster.
Era tèrra cantaue d’alegria damb un golard glo-glo que les arribaue en còr de toti eri.
Batiste bramèc damb era emocion crudèu que còste eth gòi d’aquerò enebit.
Quin pes se l’anaue deth dessús!
Que ja podien vier ara es deth tribunau e hèr çò que volessen.
Eth sòn camp beuie, e aquerò ère çò mès important.
E coma era sua fina aurelha avedada ara solitud credec enténer cèrt mormolh inquietant enes vesins canets, correc entara barraca, entà tornar de seguit damb era sua naua escopeta.
Damb era arma sus eth braç e eth dit en gisclet, s’estèc mès d’ua ora ath cant dera barralha dera sèquia.
Era aigua non passaue entà dauant: se vessaue enes camps de Batiste, que beuien e beuien damb era set der idropic.
Dilhèu es de baish se planhien; dilhèu Peberòt, avertit coma “atandador”, romaue pes entorns, indignat per insolent atac ara lei.
Mès aquiu qu’ère Batiste coma centinèla dera sua cuelheta, desesperat eròi dera luta pera vida, sauvant as sòns, que se botjauen sus eth camp estenent er adaiguatge, prèst a deishar-li anar un trait d’escopeta ath prumèr que sagèsse de trèir era barralha restablint eth cors legau dera aigua.
Ère tan fèra era sua actitud en tot destacar-se quilhat ath miei dera sèquia, s’endonviaue en aguest hantauma nere tau decision de recéber a traits ath que se presentèsse, qu’arrés gessec des sòns pròches canets, e beueren es sòns camps pendent ua ora sense cap protèsta.
E çò qu’ei mès estranh: eth dijaus a vier, er “atandador” non lo hec comparéisher en Tribunau des Aigües.
Era òrta se n’auie sabut de qué ena anciana barraca de Capèth eth solet objècte de valor ère ua escopeta de dus canons, crompada recentament per intrús damb aguesta passion africana deth valencian, que se prive de bon voler deth pan entà auer darrèr dera pòrta dera sua casa ua arma naua qu’ahisque enveges e inspire respècte.
Toti es dies, a punta de dia, sautaue deth lhet Roseta, era hilha de Batiste, e damb es uelhs holadi peth saunei, estirant es braci damb graciosi estiraments qu’estrementien tot eth sòn còs de rossa eleganta, daurie era pòrta dera barraca.
Carrinclaue era carrèla deth potz, sautaue lairant d’alegria ath cant des sues pèlhes eth lèg gosset que passaue era net dehòra dera barraca, e Roseta, ara lum des darrères esteles, se metie ena cara e enes mans tot un ferrat d’aigua hereda treiguda d’aqueth horat redon o escur, coronat ena sua part nauta per espessi manats d’èrba.
Dempús, ara lum deth candelh, anaue e venguie pera barraca premanint eth sòn viatge entà Valencia.
Era mair la seguie, sense veder-la, des deth lhet, entà hèr-li tota sòrta d’indicacions.
Que se podie hèr a vier es rèstes deth sopar; damb aquerò e tres sardines que traparie ena tauleta n’aurie pro.
Compde damb trincar era caceròla coma er aute dia.
E que non se’n desbrembèsse de crompar hiu, agulhes e ues espardelhes entath petit.
Be n’ère de destructor aguest mainatge!…
En calaish dera tauleta traparie es sòs.
E mentretant, era mair hège torns en lhet, doçament amorassada peth calor des estudi, en tot sajar de dormir ua ora mès ath costat der enòrme Batiste, que roncaue sonorament.
Roseta seguie es sues evolucions.
Botaue era pòca parva en tistèr, se passaue un piente pes peus d’un ròi clar, coma s’eth solei s’auesse avalat eth sòn color, se nudaue eth mocador jos era barba, e abans de gésser se viraue coraument entà veir s’es mainatges èren ben caperadi, inquieta per çò d’aguesta gent menuda, que dormie en solèr deth sòn madeish estudi, e ajaçada en orde de màger a mendre (dès eth granòt Batistet enquiath petitonh qu’a penes parlaue), semblaue era canoada d’un òrgue.
Au, adishatz, enquiara net!, cridaue era ansiosa gojata passant eth sòn braç pera ansa deth petit tistèr, e barraue era pòrta dera barraca, en tot lançar era clau pera part inferiora.
Que ja hège dia.
Jos era lum deth maitin se vedien per caminòus e camins era desfilada laboriosa marchant en ua soleta direccion, atirada pera vida dera ciutat.
Passauen es grops d’alègres filadores damb pas seguit, botjant elegantament eth braç dret, que talhaue er aire coma un rèm, e cridant totes a còr cada viatge que bèth gojatòt les saludaue dès es camps vesins damb paraules amoroses.
Roseta anaue soleta entara ciutat.
Pro sabie era prauba çò qu’èren es sues companhes, hilhes e fraies des enemics dera familha.
Quauques ues d’eres trabalhauen ena sua fabrica, e era prauba rosseta, mès d’un còp, hènt un gran esfòrç, s’auie auut de deféner a còps d’engarrapada.
En camin hugie de totes eres coma d’un ensem de bèsties, e solet se sentie tranquilla en veder-se laguens dera fabrica, un casalon ancian apròp deth Mercat, qu’era sua façada, pintada ath fresc en sègle XVIII, encara sauvaue entre henerecles cèrts grops de cames de color ròsa e cares de perfil bronzinat, rèstes de medalhons e pintures mitologiques.
Roseta ère de tota era familha era que mès se retiraue ath sòn pair: “ua fèra entath trabalh”, coma didie Batiste d’eth madeish.
Eth bugàs arderós des topins a on s’estofaue eth capuret li pujaue en cap, en tot escaudar-li es uelhs; mès, a maugrat d’aquerò, s’estaue fèrma en sòn lòc, cercant ath hons dera aigua borint es tròci sòlts d’aqueres capsules de seda mofla, d’un leugèr color de caramèu, qu’en sòn interior venguie de morir usclat eth vèrme laboriós, era larva de preciosa baua, per çò deth delicte de fabricar-se ua rica gabia entara sua transformacion en parpalhòla.
Que i auie en casalon un tarrabastalh de trabalh ensordant e fatigós entàs hilhes dera òrta, acostumades ara cauma dera immensa planhèra, a on era votz se transmet a longues distàncies.
Baish bramaue era maquina de bugàs, balhant bohades espaventoses que se transmetien pes diuèrses canoades; rodauen carrèles e torns damb un sorrolh de mil diables; e se non siguesse pro tot aguest rambalh, es filadores, sivans eth costum tradicionau, cantauen a còr damb votz nassau eth Parenòste, er Avemaria, e eth Glòria Patri, damb era madeisha tonada deth cridat Rosari dera Auròra, processon que desfile pes camins dera òrta es dimenges a punta de dia.
Aguesta devocion non les empedie qu’arrissen cantant, e dissimulant, entre oracion e oracion, s’insultèssen e quedèssen entà dar-se quate engarrapades ena gessuda, pr’amor qu’aguestes gojates brunes esclavisades pera regda tirania que règne ena familha pagesa e obligades pera preocupacion ereditària a èster tostemp dauant des òmes damb es uelhs entà baish, èren aquiu vertadèrs dimònis en veder-se amassa e sense fren, en tot complader-se es sues lengües en deishar anar tot aquerò qu’auien entenut enes camins a carretèrs e lauradors.
Roseta qu’ère era mès carada e laboriosa.
Entà non distrèir-se deth sòn trabalh, s’abstenguie de cantar e jamès ahisquèc peleges.
Qu’auie tant assopliment entà aprenè’c tot, qu’as pòques setmanes guanhaue tres reiaus diadèrs, lèu eth maximum deth jornau, damb grana enveja des autes.
Mentre es grops de gojates despientades gessien dera fabrica ara ora de dinar entà avalar-se eth contengut des sues caceròles enes portaus pròches, ahiscant as òmes damb guardades insolentes entà que les didessen quauquarren, e cridar dempús faussament escandalizades, en tot escometer-les damb un revolum de desvergonhaments.
Roseta se demoraue en un cornèr deth talhèr seiguda en solèr, damb dues o tres joenes qu’èren dera auta òrta, dera arriba dreta der arriu, e plan que òc non les interessaue era istòria der oncle Capèth ne es òdis des sues companhes.
Enes prumères setmanes, Roseta vedie damb un cèrt temor era arribada dera net, e damb era, era ora dera gessuda…
Cranhent as companhes que seguien eth sòn madeish camin, s’entretenguie ena fabrica pendent bèth temps, en tot deishar-les gésser dauant coma un revolum, que d’eth gessien granes arridalhades, ondades de pèlhes, atrevides paraules e flaira de santat, de membres aspres e durs.
Caminaue guiterosament pes carrèrs dera ciutat enes hereds crepusculs der iuèrn, crompant es encargues dera sua mair, posant-se embadoquida dauant des veirines que començauen a alugar-se, e fin finau, passant eth pònt, se calaue enes escurs carrèrs des entorns entà gésser en camin d’Alboraia.
Enquia aciu tot se passaue ben.
Mès dempús arribaue ena òrta escura, damb es sòns bronits misteriosi, es sues bonhes neres e espauridores que passauen saludant-la damb un “bona net”, lugubre, e començaue entada era era pòur e eth carrinclar des dents.
Que non l’espaurien era escurina e eth silenci.
Coma bona hilha deth camp, i ère acostumada.
Era certitud de qué non traparie ad arrés en camin l’aurie dat confiança.
Ena sua pòur, jamès pensaue, coma es sues companhes, en mòrts, ne en bruishes ne en hantaumes.
Es que l’enquimerauen èren es vius.
Rebrembaue damb orror cèrtes istòries dera òrta entenudes ena fabrica: era pòur des joenes a Peberòt e d’auti tipes que s’amassauen ena casa de Copa; gent dolenta que, en tot profitar-se’n dera escurina, possauen as gojates soletes entath hons des adaiguadors secs o les hègen quèir darrèr des palhèrs.
Roseta, que ja non ère innocenta dempús dera sua entrada ena fabrica, deishaue anar era sua imaginacion enquias darrèrs limits de çò d’òrre, en veder-se assassinada per bèth un d’aguesti monstres, damb eth vrente dubèrt e gratat peth laguens madeish qu’es mainatges que parlen es legendes dera òrta, as quaus uns borrèus misteriosi treiguien es greishi, en tot fabricar miraculosi medicaments entàs rics.
Enes crepusculs der iuèrn, escuri e fòrça còps plojosi, passaue Roseta tremolant mès dera mitat deth camin.
Mès eth trebuc mès crudèu, er obstacle mès temut, ère lèu en finau, près ja dera sua barraca, e ère era famosa tauèrna de Copa.
Aquiu i auie era tuta dera fèra.
Aguest tròç de camin ère eth mès concorrut e illuminat.
Mormolh de votzes, estarnaments d’arrir, tòcs de guitarra e cançons a crits gessien d’aquera pòrta ròia coma ua boca de horn, que lançaue sus eth camin nere un quadre de lum talhat pera agitacion de grossières ombres.
E ça que la, era prauba filadora,en arribar près d’aquiu, s’aturaue trantalhanta, tremolosa, coma es eroïnes des condes dauant dera tuta der ògre, prèsta a calar-se a camp trauèrs pr’amor de hèr eth torn per darrèr der edifici, a en.honsar-se ena sèquia que ribejaue eth camin e esguitlar-se ajocada entre es ribassi.
Qu’ère prèsta a quinsevolh causa, mens a passar per dauant dera roienca boca que deishaue anar eth tarrabastalh dera embriaguesa e dera brutalitat.
Fin finau se decidie.
Hège un esfòrç de volontat coma aqueth que va a lançar-se d’ua nautada, e seguint era vòra dera sèquia, damb pas leugèr e er equilibre poderós que balhe era pòur, passaue ath mès córrer per dauant dera tauèrna.
Qu’ère ua exalacion, ua ombra blanca que non arribaue a fixar-se per çò dera sua rapiditat enes trebles uelhs des parroquians de Copa.
Passada era tauèrna, era gojata corrie e corrie, pensant que quauquarrés la perseguie, demorant sénter ena sua pèlha era tirassada d’ua man poderosa.
Non se padegaue enquia enténer es udòls deth gosset dera sua barraca, aqueth animau plan lèg, que per antitèsi, solide, ère cridat Estèl, e que la recebie ath miei deth camin damb capviroletes, lecant es sues mans.
Jamès se n’encuedèren ena sua casa des temors de Roseta passadi en camin.
Era prauba gojata apraiaue eth gèst en entrar ena barraca, e as preguntes dera sua mair, inquieta, responie en tot dar-se-les de valerosa e afirmar qu’auie arribat damb ues companhes.
Que non volie que sa pair auesse de gésser pes nets en camin pr’amor d’acompanhar-la.
Que se’n sabie der òdi deth vesiat.
Era tauèrna de Copa, damb era sua gent vantariosa, l’inspiraue fòrça pòur.
A londeman tornaue entara fabrica, entà patir es madeishi temors en tornar, ahiscada solet pera esperança de qué lèu arribarie era primauèra, damb es sòns vrespes mès longui e es crepusculs luminosi que li permetessen tornar ena barraca abans d’escurir.
Ua net experimentèc Roseta un cèrt aleugerament.
Apròp encara dera ciutat, gessie peth camin un òme que comencèc a caminar ath madeish pas qu’era.
Bona net!
E mentre era filadora anaue peth naut ribàs que vorejaue eth camin, er òme anaue per baish, entre es prigonds socs dubèrts pes arròdes des cars, estramuncant en tòchos trincadi, topins esberecats e enquia objèctes de veire, que damb eri mans previsores volien tapar es clòt d’origina anciana.
Roseta se mostraue tranquilla: qu’auie coneishut ath sòn companh a penes la saludèc.
Qu’ère Tonet, er arrèhilh der oncle Tomba, eth pastor: un brave gojat que servie de mosso ath carnissèr d’Alboraia, e que d’eth se’n burlauen es filadores quan lo trapauen en camin, en tot complader-se en veir se com se rogie, virant era cara, ara mendre paraula.
Be n’ère de timid!…
Que non auie en mon d’auti parents qu’eth sòn pairin; trabalhaue enquia e tot es dimenges e madeish anaue a Valencia a recuélher hièms entàs camps deth sòn patron, qu’ajudaue enes tuaries de bèsties e lauraue era tèrra o amiaue carn enes casalons rics.
Tot a cambi de mau minjar, eth e eth sòn pairin, e d’anar maujargat, damb es ròbes vielhes deth sòn patron.
Era gent vedie en eth quauquarren d’extravagant e misteriós deth sòn pairin pastor, e toti lo considerauen coma un malerós, timid e docil.
Era filadora s’encoratgèc damb era sua companhia.
Qu’ère mès segur entada era caminar ath costat d’un òme, e mès s’aguest ère Tonet, que l’inspiraue confiança.
Li parlèc, en tot preguntar-li d’ a on venguie, e eth joen solet podec respóner vagament damb era sua abituau timiditat: “D’aquiu… d’aquiu…” Dempús carèc, coma s’aguestes paraules l’auessen costat un gran esfòrç.
Seguiren eth camin en silenci, en tot separar-se près dera barraca.
Bona net e gràcies!, didec era gojata.
Bona net!, e despareishec Tonet marchant entath pòble.
Que siguec entada era un incident sense importància, un encontre agradiu, que l’auie trèt era pòur; arren mès.
E totun, Roseta aquera net sopèc e s’ajacèc pensant en arrèhilh der oncle Tomba.
Ara se’n brembaue des còps que l’auie trapat peth maitin en camin, e enquia e tot li semblaue que Tonet sajaue de caminar tostemp ath madeish pas qu’era, encara qu’un shinhau desseparat entà non tirar era atencion des mordaces filadores…
En cèrtes ocasions, en virar de ressabuda eth cap, credie auer-lo susprenut damb es uelhs tachadi en era…
E era gojata, coma se siguesse hilant un capurèt, agarraue aguestes puntes sòltes dera sua memòria e tiraue e tiraue, rebrembant tot aquerò dera sua existéncia qu’auie relacion damb eth Tonet: eth prumèr còp que lo vedec, e era sua compassiua simpatia pes burles des filadores, qu’eth tenguie cap clin e timid, coma s’aguestes bruishes en volada l’inspirèssen pòur; dempús, es freqüents encontres en camin e es guardades fixes deth gojat, que semblauen voler dider-li bèra causa.
En vier entà Valencia a londeman, non lo vedec; mès pera net, en començar era sua tornada entara sua barraca, non sentie pòur, encara qu’eth crepuscul ère escur e plojós.
Qu’auie era presentida dera aparicion deth sòn tranquillizant companh, e plan que òc, li gessec ath pas lèu en madeish punt qu’eth dia anterior.
Que siguec tant expressiu coma tostemp: “Bona net!”, e seguic caminant ath sòn costat.
Roseta se mostrèc mès blagaira.
D’a on venguie?
Quin edart!, trapar-se dus dies seguits…
Era gojata, qu’en realitat ère tan timida coma eth, sentie totun desirs d’arrir-se’n deth sòn trebolament.
Era parlèc dera sua pòur, des espauriments que pendent er iuèrn passaue en camin; e Tonet, vantat per çò deth servici que li prestaue ara joena, dauric era boca ara fin, pr’amor de dider-li que l’acompanharie soent.
Eth, qu’auie tostemp ahèrs deth sòn patron que l’obligauen a caminar pera plana.
Se dideren adiu damb eth laconisme deth dia anterior; mès aquera net era gojata se botgèc en lhet, inquieta, nerviosa, soniant mil asenades, en veder-se en un camin nere, plan nere, acompanhada per un gosset enòrme que li lecaue es mans e auie era madeisha cara que Tonet.
Dempús gessie un lop entà nhacar-la, damb un morre que se retiraue vagament ar odiat Peberòt, e lutauen es dus animaus a còps de caishau, e gessie eth sòn pair damb un garròt, e era ploraue coma se li fotèssen ena esquia es garrotades que recebie eth sòn gosset; e atau anaue escampilhant era sua imaginacion, mès vedent tostemp enes embolhades scènes deth sòn sòmi ar arrèhilh der oncle Tomba, damb es sòns uelhs blus e era sua cara de gojata caperada per un pelhaçon roienc, qu’ère era prumèra pista dera edat virila.
Se lheuèc capvirada, coma se gessesse d’un delèri.
Aqueth dia ère dimenge e non anaue ena fabrica.
Entraue eth solei peth hiestron der estudi e tota era gent dera barraca ère ja dehòra deth lhet.
Roseta comencèc a apraiar-se entà vier damb era sua mair a missa.
Eth rambalhós sòmi encara l’auie capvirada.
Que se sentie ua auta persona, damb pensaments naus, coma s’era net anteriora siguesse ua paret que dividie era sua existéncia en dues parts.
Cantaue contenta coma un audèth, mentre treiguie era ròba dera arca e la plaçaue sus eth lhet, encara caud e damb es tralhes deth sòn còs.
Que li shautauen fòrça es dimenges, damb era sua libertat entà lheuar-se mès tard, es sues ores de diversion e eth sòn petit viatge entà Alboraia entà vier en missa; mès aqueth dimenge ère milhor qu’es auti, ludie mès eth solei, cantauen damb mès força es audèths, entraue peth hiestron un aire que flairaue a glòria: com didè’c!…
Se repotegaue ada era madeisha auer estat enquia alavetz ua hemna sense suenhs entada era.
Tàs sètze ans ja ère ora que pensèsse en apraiar-se.
Be n’auie estat d’estupida en arrir-se’n dera sua mair quan la cridaue maujargada!…
E coma se siguesse ua ròba naua que vedie per prumèr viatge, se botèc peth cap, tient compde, coma se siguesse de subtiles blòdes, era pèlha de percala de toti es dimenges.
Dempús se sarrèc fòrça eth corset, coma se non la sarrèsse pro aquera carcassa de nautes pales, un vertadèr corset de lauradora, qu’estronhaue damb crudeutat eth neishent pitrau, donques qu’ena òrta valenciana ère impudor qu’es celibatàries non amaguéssen es seductors ornaments dera Natura pr’amor de qu’arrés podesse pecaminosament supausar ena vèrge era futura maternitat.
Per prumèr viatge ena sua vida passèc era filadora mès d’un quart d’ora dauant deth miei pam de cristau damb mercuri e marc de pin envernissat que li regalèc eth sòn pair, miralh qu’en eth auie de contemplar era cara per parts.
Era que non ère grana causa, ja ac sabie; mès que n’auie de mès lèges ena òrta.
Sa mair li calec demorar-se.
En vaganaut era hemna la pressèc, en tot botjar-se impacientament ena barraca, coma esperonada pera campana que sonaue ena luenhor.
Qu’anauen a pèrder era missa.
Mentretent, Roseta se pientaue damb cauma, entà des.hèir ara seguida era sua òbra, pòc satisfèta d’era.
Dempus s’apraiaue era mantilha damb estirades d’ira, en non trapar-la jamès ath sòn gust.
Ena plaça d’Alboraia, en entrar e gésser dera glèisa, Roseta, lheuant a penes es sòns uelhs, escorcolhèc era pòrta deth carnissèr, a on era gent s’amolonaue ath torn dera taula de venda.
Aquiu qu’ère eth, ajudant ath sòn patron, autrejant-li tròci de anhèth espelat e espaurint es bromes de mosques que caperauen era carn.
Com se rogic tot eth pegonh en veder-la!….
Quan passèc era per dusau viatge, se demorèc coma encantat, damb ua pauta d’anhèth ena man dèstra sense balhar-la ath sòn patron vrentut, qu’en bades la demoraue, e eth quau, deishant anar un renec, l’arribèc a menaçar damb eth guinhauet.
Era tarde que siguec trista.
Seiguda ena pòrta dera barraca, credec aubirar-lo diuèrsi còps enes entorns luenhants, o amagant-se enes canets entà guardar-la.
Era filadora desiraue qu’arribèsse lèu eth deluns, pr’amor de vier entara fabrica e passar ena tornada er orrible camin acompanhada per Tonet.
Que non deishèc de presentar-se eth gojat era vrespada deth dia a vier.
Mès apròp encara dera ciutat qu’es auti dies gessec ar encontre de Roseta.
Bona net!
Pòc dempús dera salutacion de costum non carèc.
Aqueth timid semblaue auer progressat fòrça pendent eth dia de repaus.
E de manèra sapastra, acompanhant es sues expressions damb potèles e engarrapades enes cames des pantalons, s’anèc explicant, encara qu’entre paraula e paraula se passèsse a viatges dues menutes.
S’alegraue de veder-la bona… (arridolet de Roseta e un gràcies mormolhat trendament).
S’auie divertit guaire eth dimenge?…
S’engüejaue.
Solide eth costum… perque… semblaue que li mancaue quauquarren…
Plan!
E aciu s’arturèc a sec.
Enquia e tot li semblèc a Roseta que se mossegaue nerviosament era lengua entà castigar-la peth sòn atreviment, e se pecigaue enes aissèles per auer anat tan luenh.
Caminèren fòrça estona en silenci.
Era gojata non responie, seguie era sua marcha damb er anament airós des filanderas, eth tistèr ena anca quèrra e eth braç dret talhant er aire damb eth va-e-ven d’un pendul.
Pensaue en sòn sòmi.
S’imaginèc estar-se en plen delèri, vedent extravagàncies, e diuèrsi còps virèc eth cap credent percéber ena escurina aqueth gosset que li lecaue es mans e qu’auie era cara de Tonet, rebrembe qu’encara la hège arrir.
Mès non; aquerò qu’amiaue ath sòn costat ère un bon gojat capable de defener-la; un shinhau timid e arraulit, plan, damb eth cap clin, coma s’es paraules qu’encara auie de díder se l’auessen esguitlat enquiath pièch e aquiu siguessen ponchant-lo.
Roseta encara lo confonec mès.
Per qué gessie a acompanhar-la en sòn camin?
Qué diderie era gent?
Per qué?…
Per qué?, preguntaue era gojata.
E eth gojat, cada còp mès trist, mès arraulit, coma un rèu convicte qu’enten era sua acusacion, arren responec.
Marchaue ath madeish pas qu’era joena, mès separant-se d’era, estramuncant ena vòra deth camin.
Roseta enquia e tot se pensèc qu’anaue a plorar.
Mès ja apròp dera barraca, quan anauen a separar-se, Tonet auec un arrencament de timid.
Parlèc damb era madeisha violéncia qu’auie carat; e coma se non s’auessen passat molti menuts, responec ara pregunta dera gojata:
Per qué?…
Perque t’estimi.
Qu’ac didec en tot apressar-se ada era enquia balhar-li er alend ena cara, ludent-li es uelhs coma se per eri li gessesse tota era vertat; e dempús d’aquerò, empenaït un aute còp, pauruc, espaurit pes sues paraules, se metec a córrer coma un mainatge.
Tonet l’estimaue!…
Hège dus dies qu’era gojata demoraue aguestes paraules, e ça que la li costèren er efècte d’ua revelacion inesperada.
Tanben era l’estimaue; e tota era net, enquia en sòmis, siguec escotant, mormolhades per dues mil votzes ath cant des sues aurelhes, era madeisha frasa: “Perque t’estimi”.
Que non demorèc Tonet ara net a vier.
A punta de dia lo vedec Roseta en camin, lèu amagat darrèr deth soc d’un amorièr, guardant-la damb angoisha, coma un mainatge que cranh eth repotec e ei empenaït, prèst a húger dauant deth prumèr gèst desagradiu.
Mès era filadora arric, rogint-se tota, e ja non i auec arren mès.
Tot qu’ère ja parlat; ja non tornèren a dider-se que s’estimauen, mès qu’ère causa convenguda eth noviatge, e Tonet non manquèc ne un solet còp a acompanhar-la en sòn camin.
Eth vrentut carnissèr bramaue de coratge damb eth sobtat cambiament deth sòn mosso, abans tan diligent e ara tostemp cercant desencuses entà passar ores e mès ores ena òrta, mès que mès en escurir.
Mès damb er egoïsme dera sua alegria, Tonet se preocupaue tant des renecs e menaces deth sòn patron, coma era filadora deth sòn temut pair, qu’ath sòn dauant sentie ordinariament mes pòur que respècte.
Roseta auie tostemp en sòn estudi bèth nin, que deuie auer trapat en camin.
Eth sòn nòvi que non sabie presentar-se damb es mans uedes, e exploraue toti es canets e arbes dera òrta entà regalar-li ara filadora arròdes de palha e arrametes, qu’ath sòn hons uns quants poretons, damb era rosada pèth caperada de plan fina borra e eth cu nud, piulauen desesperadament, daurint un gran bèc jamès assadorat de mores.
Roseta se sauvaue eth present en sòn quarto, coma se siguesse era madeisha persona deth sòn nòvi, e ploraue quan es sòns frairs, era gent menuda qu’auie coma nin era barraca, en sòrta d’admirar as auderets, acabauen en tot retortilhar-les eth còth.
Uns auti còps campaue Tonet damb ua bonha en vrente: era faisha plia de gairotons e cacauetes, crompadi ena casa de Copa; e seguint eth camin tot doç, minjauen e minjauen, en tot guardar-se er un enes uelhs der aute, arrint coma pegonhs sense saber de qué, seient-se fòrça viatges en un ribàs sense encuedar-se’n.
Era qu’ère era mès senada, e lo repotegaue.
Tostemp despenent sòs!
Qu’èren dus reiaus o pòc mens çò qu’en ua setmana auie deishat ena tauèrna damb tanti presents.
Eth se mostraue generós.
Entà qui volie es sòs senon entada era?
Quan se maridèssen (bèth còp s’aurie de passar) ja sauvarie es sòs.
Era causa qu’anaue d’aquiu a dètz o dotze ans; que non i auie prèssa; toti es noviatges dera òrta se tardauen ua tempsada atau.
Aquerò deth maridatge hège baishar a Roseta ena realitat.
Eth dia qu’eth sòn pair se’n sabesse…
Vèrge santa!, l’amagularie a còps.
E parlaue dera futura repassada serenament, arrint coma ua gojata fòrta acostumada ad aguesta autoritat pairau, regda, impausanta e aunestòta, que se mòstre en forma de bohets e paus.
Es sues relacions qu’èren innocentes.
Jamès pistèc en eri eth ponhent desir, era audàcia dera carn.
Marchauen peth camin lèu desèrt, ena penombra deth vrespe, e era madeisha solitud semblaue aluenhar deth sòn pensament tot desir impur.
Un còp que Tonet hereguèc sense voler era cintura de Roseta, se rogic tot coma se siguesse eth era gojata.
Qu’èren es dus fòrça luenh de pensar qu’enes sòns encontres diadèrs se podesse arribar a quauquarren que non siguesse parlar e guardar-se.
Qu’ère eth prumèr amor, era expansion dera joenessa a penes desvelhada, que se contente en veder-se, parlar e arrir, sense cap ombra de desir.
Era filadora, qu’enes sues nets espaventoses tant auie desirat era arribada dera primauèra, vedec damb inquietud desvolopar-se es crepusculs longs e luminosi.
Ara s’amassaue damb eth sòn nòvi en plen dia, e jamès mancauen en camin companhes dera fabrica o hemnes deth vesiat qu’en veder-les amassa arrien maliciosament en tot endonvià’c tot.
Ena fabrica comencèren es badinades per part des sues enemigues, que li preguntauen ironicament quan se maridaue, e la cridauen damb eth fausnòm de “era Pastora”, per çò d’auer amors damb er arrèhilh der oncle Tomba.
Tremolaue d’inquietud era prauba Roseta.
Quina repassada se guanharie!
Quinsevolh dia l’arribarie era naua a sa pair.
E siguec alavetz quan Batiste, eth dia dera senténcia en Tribunau des Aigües, la vedec en camin acompanhada de Tonet.
Mès non se passèc arren.
Eth incident der adaiguatge sauvèc ara gojata.
Eth sòn pair, content d’auer sauvat era sua cuelheta, se tenguec a guardar-la damb es celhes arroncilhades.
Dempús l’avertic en votz lenta, de forma nauta e en ton imperatiu, qu’en avier sagesse de tornar soleta dera fabrica, se non ja se’n saberie de qui ère eth.
E soleta tornèc tota ua setmana.
Tonet l’auie un cèrt respècte ath senhor Batiste, e se contentaue damb amagar-se près deth camin, entà veir passar ara filadora o seguir-la dempús, de luenh.
Coma qu’es dies èren mès longs, i auie força gent en camin.
Mès aguest aluenhament non se podie tardar entàs nòvis impacients, e un dimenge pera tarde, Roseta, inactiua, cansada de passejar per dauant dera pòrta dera sua barraca e credent veir a Tonet en toti es que passauen pes caminòus luenhants, agarrèc un cantre envernissat de verd, e li didec a sa mair qu’anaue a hèr-se a vier aigua dera hònt dera Reina.
Era mair la deishèc partir.
Que s’auie de distrèir, praubeta gojata!
Era hònt dera Reina qu’ère er orgulh de tota aquera part dera òrta, condemnada ara aigua des potzi e ath liquid roienc e hangós que corrie pes sèquies.
Qu’ère dauant d’ua bòrda abandonada, e “ère causa anciana e de fòrça valor”, sivans didien es mès sabents dera òrta: òbra des arabs, segons Peberòt; monument dera epòca qu’es apostòls anauen batejant tafurèls peth mon, sivans declaraue damb majestat d’oracul er oncle Tomba.
En escurir auançauen pes camins, ornadi d’albars damb inquiet huelham de plata, grops de gojates qu’amiauen eth sòn cantre immobil e dret sus eth cap, rebrembant damb eth sòn ritmic pas e era sua figura eleganta as canefòres grègues.
Aguesta desfilada daue ara òrta valenciana quauquarren de sabor biblic.
Rebrembaue ara poesia araba cantant ara hemna ath cant dera hònt damb eth cantre as sòns pès, en tot amassar en un solet quadre es dues passions mès veementes der orientau: era beresa e era aigua.
Era hònt dera Reina ère ua bassa cairada, damb murs de pèira ròia, e auent era sua aigua fòrça mès baish qu’eth nivèu deth solèr.
Se baishaue ath hons per sies gradons, tostemp resquilhosi e verdosi pera umiditat.
Ena cara deth rectangle de pèira que tocaue era escala se vedie un baish relèu damb figures treboles qu’ère impossible endonviar jos era capa de’emblanquinament.
Que deuie èster era Vèrge enrodada d’angels: ua òbra d’art grossièr e candid dera Edat Mieja; quauque vòt des tempsi dera reconquista; mès ues generacions picant era pèira entà mercar milhor es figures esfaçades pes ans, e es autes emblanquint-la damb escrupuls de barbar curiosèr, auien deishat era lòsa de tau sòrta que solet s’aubiraue ua bonha infòrma de hemna, “era reina”, que daue eth sòn nòm ara hònt: “reina des arabs”, coma solide n’an d’èster totes, enes condes deth camp.
Que non èren aquiu escassi eth rambalh e era confusion es dimenges pera tarde.
Mès de trenta gojates s’amolonauen damb es sòns cantres, desiroses totes eres d’èster es prumères en aumplir, mès sense prèssa d’anar-se’n.
Se possauen ena estreta escala, damb es pèlhes recuelhudes entre es cames pr’amor d’inclinar-se e en.honsar eth sòn cantre en petit estanc.
S’estrementie aguest damb es bambolhes d’aigua gessudes de contunh deth hons dera arena, a on creishien manats de plantes gelatinoses, verdes cabeladures ondejantes, botjant-se ena sua preson de cristau liquid possades peth corrent.
Es insèctes cridadi “teishinèrs” raiauen damb es sues pautes inquietes aguesta clara superfícia.
Es qu’auien aumplit es sòns cantres se seiguien ath cant dera bassa, damb es cames penjant sus era aigua, en tot arropir-les dempús damb escandalosi sorriscles cada còp que bèth gojat baishaue a béuer e guardaue enta naut.
Qu’ère ua reunion de parrats rambalhosi.
Totes parlauen ath còp; ues s’insultauen, d’autes escarnissant as que non i èren hègen publics toti es escandals dera òrta.
Era joenessa, liura dera severitat pairau, se despenie deth gèst ipocrita fabricat entara casa, e se mostraue damb tota era escometuda d’ua ruda manca d’expansion.
Aqueri angels bruns, que tan mansament cantauen gòis e letres ena glèisa d’Alboraia quan se celebraue era hèsta des celibatàries, s’encoratjauen soletes e matisauen era sua convèrsa damb vòt de carretèr, parlant de causes intèrnes damb era seguretat d’ua lheuador.
Aquiu venguec Roseta damb eth sòn cantre, sense auer trapat ath nòvi en camin, a maugrat que caminèc doçament, virant soent eth cap, demorant en cada moment que gessesse d’un caminòu.
Era rambalhosa reunion dera hònt carèc en veder-la.
Que costèc estonament en prumèr moment era preséncia de Roseta: quauquarren atau coma era entrada d’un arab ena glèisa d’Alboraia en plia missa major.
Tà qué venguie aquiu aquera “ahaimada”?…
Saludèc Roseta a dues o tres qu’èren dera sua fabrica, e a penes li responeren, sarrant es pòts e damb ua sòrta de mesprètz.
Es autes, remetudes dera suspresa, seguiren parlant, coma se non s’auesse passat arren, en non voler autrejar-li ara intrusa ne enquia e tot er aunor deth silenci.
Baishèc Roseta ena hònt, e dempús d’aumplir eth cantre, treiguec, en incorporar-se, eth sòn cap per dessús deth mur, en tot lançar ua guardada ansiosa per tota era plana.
Guarda, guarda, que non vierà.
Qu’ère ua neboda de Peberòt, hilha d’ua fraia de Pepeta, era que didie aquerò; morena, nerviosa, de nas rebussat o insolent, capinauta d’èster era soleta ena sua casa e de qué sa pair non siguesse arrendatari d’arrés, pr’amor qu’es quate camps que trabalhaue èren plan sòns.
Òc, poirie guardar tot çò que volesse, que non vierie.
Es autes non sabien a qui demoraue?
Donques ath sòn nòvi, ar arrèhilh der oncle Tomba.
Vai quin encant!
E es trenta votzes crudèus s’estarnèren a arrir, coma se mosseguèssen; non perque les hesse guaira gràcia era causa, senon per aclapar ara hilha der odiat Batiste.
Era “Pastora”!…
Era “Divina Pastora”!…
Roseta lheuèc es espatles en senhau d’indiferéncia.
Que ja demoraue aguest fausnòm.
Ath delà, es badinades dera fabrica auien embotat era sua susceptibilitat.
Se carguèc eth cantre e pugèc es gradons, mès en darrèr, l’arturèc era votz mimosa dera neboda de Peberòt.
Com mossegaue aguest animalòt!…
Jamès serie era hemna der arrèhilh der oncle Tomba.
Qu’ère un malerós, un “mòrt de hame”, mès fòrça aunèst e incapable d’emparentar damb ua familha de lairons.
Lèu deishèc anar eth sòn cantre Roseta.
Se rogic tota, coma s’aguestes paraules, trincant-li eth còr, auessen hèt pujar tota era sang ena sua cara, e dempús s’esblancossic, damb pallitge de mòrt.
Qui ei lairon?
Qui?
Eth sòn pair.
Peberòt, eth sòn oncle ac sabie pro ben, e ena casa de Copa non se parlaue de ua auta causa.
Se pensauen qu’eth passat demorarie amagat?
Qu’auien hujut deth sòn pòble perque aquiu les coneishien massa; plan per aquerò auien vengut ena òrta entà apoderar-se d’aquerò que non ère sòn.
Enquia e tot se’n sabien de qué Batiste auie estat ena preson per causes lèges…
E atau seguic era vibòra, deishant anar tot çò qu’auie entenut ena sua casa e ena plana: es mentides endonviades pes perduts dera casa de Copa, tota ua sòrta de calomnies endonviades per Peberòt, que cada còp se sentie mens prèst a atacar cara a cara a Batiste, e sajaue d’atacar-lo, cansar-lo e herir-lo mejançant er insult.
Era fermetat deth pair gessec de pic en Roseta, tremolosa, gasulhant de ràbia e damb es uelhs marbradi de sang.
Deishèc anar eth cantre, que se hec tròci, banhant as gojates mès pròches, que protestèren a còr en tot cridar-la bèstia.
Mès que non ère era entà fixar-se en aguestes causes!.
Eth men pair!…
Torna a repetí’c e te trinqui era cara.
Mès que non ac podec repetir era moreta, pr’amor qu’abans de qué daurisse era boca, recebec un còp de punh en era, ath còp que Roseta l’agarraue damb era auta man eth peu.
Instintiuament, botjada peth dolor, s’agarrèc tanben as ròis peus dera filadora, e pendent quauqui menutes se les vedec as dues acorbaishades, cridant de dolor e de ràbia, damb es fronts près deth solèr, en tot arrossegar-se mutuaument damb es crudèus tirassades que cada ua daue ara cabeladura dera auta.
Queiguien es agulhes de gancho en des.heir-se es trenes.
Que semblauen es sues abondoses cabeladures estantards guerrèrs, non flotants e victoriosi, senon entortilhadi e martirisadi pes mans der enemic.
Mès Roseta, mès fòrta e furiosa, artenhèc desliurar-se’n, e anaue a arrossegar ara sua adversària, dilhèu a foter-li ua fòrta repassada, pr’amor que damb era man liura sajaue de trèir-se ua sabata, quan se passèc quauquarren inaudit, irritable, brutau.
Sense acòrd prèvi, coma s’es òdis des familhes, es frases e malediccions entenudes enes sues barraques gessessen en eres de ressabuda, totes queigueren ath còp sus era hilha de Batiste.
Lairona!
Lairona!
Despareishec Roseta jos es menaçaires braci.
Era sua cara se caperèc d’escarraunhades.
Aclapada per tanti còps, non podec ne quèir, pr’amor qu’es madeishes sarrades des sues enemigues la tenguien dreta.
Mès possada d’un costat en aute, acabec redolant pes gradons resquilhosi, e eth sòn front tumèc contra ua arèsta dera pèira.
Sang!…
Siguec coma ua peirada en un arbe cargat d’audèths.
Com cridèc era angoishada mair en veder-la entrar e com protestèc dempús en saber- se’n de çò que s’auie passat!
Aquera gent èren pejors qu’es judius.
Senhor!
Senhor!
Podie passar tau crim en tèrra de cristians?…
Que ja non ère pro entàs dera òrta qu’es òmes shordèssen ath praube Batiste, en tot calomniar-lo dauant deth Tribunau entà que li metessen multes injustes.
Ara èren es sues hilhes es que perseguien ara prauba Roseta, coma se n’auesse bèra colpa.
E tot per qué?…
Perque volien seguir viuent trabalhant, sense ofensar ad arrés, coma Diu vò.
Batiste, en veir ara sua hilha sagnosa e plorosa, s’esblancossic, en tot hèr quauqui passi entath camin damb era vista tachada ena barraca de Peberòt, qu’era sua teulada pistaue sus es canets.
Mès se posèc e acabèc pelejant doçament a Roseta.
Aquerò que s’auie passat l’ensenharie a non passejar per gust ena òrta.
Eri les calie evitar quinsevolh heregament damb es auti: estar-se amassa e junhudi ena sua barraca, non separar-se jamès d’ues tèrres qu’èren era sua vida.
Laguens dera sua casa ja evitarien es enemics vier a cercar-les.
Qu’ère un mormolh de vespèr, çò qu’entenien maitin e tarde es ortalans en passar dauant dera mòla dera Cadena, peth camin que va entath mar.
Ua espessa cortina d’albars barraue era placeta formada peth camin quan s’amplaue dauant deth revolum de vielhes teulades, parets henudes e neri hiestrons dera mòla, fabrica anciana e roïnosa, montada sus era sèquia e apuada sus dus gròssi pilars, qu’entre eri queiguie eth corrent en esglumosa cascada.
Eth bronit lent e monotòn que gessie entre es arbes qu’ère eth dera escòla de D. Joaquim, establida en ua barraca amagada pera ringlèra d’albars.
Jamès era sabença se vedec mès mau lotjada; e aquerò que, normaument, non abite palais.
Qu’ère ua barraca vielha, sense mès lum qu’era dera pòrta e era que se calaue pes henerecles dera teulada; es parets, de dobtosa blancor, pr’amor qu’era senhora mèstra, hemna gròssa que viuie apegada ara sua cadireta d’espart, passaue eth dia entenent e admirant ath sòn espós; uns quants bancs, tres panèus d’abecedari lords, trincadi pes puntes, pegadi en mur damb pan masculhat, e en quarto pròche ara escòla uns mòbles, pòqui e vielhs, que semblauen auer corrut mieja Espanha.
En tota era barraca non i auie qu’un objècte nau: era longa cana qu’eth mèstre auie darrèr dera pòrta, e que renauie cada dus dies en canet vesin, en èster un gòi qu’eth genre resultèsse tan de bon prètz, donques que se gastaue de seguit sus es dures e pelades tèstes d’aqueri petiti sauvatges.
De libres, a penes s’en vedie tres ena escòla; un madeish quadèrn servie entà toti.
Entà qué mès?…
Aquiu governaue eth metòde moresc: cant e repeticion, enquia calar es causes damb un contunh còp de martèth enes dures tèstes.
Plan per aquerò, de solei gessent enquia solei cogant, era vielha barraca deishaue anar pera pòrta ua melopèa hastigosa, que d’era se’n burlauen toti es audèths der entorn.
Pair… nòste… qu’ès enes cèus…
Santa…
Maria…
Dus per dus… quaaaaate…
E es parrats, es linòtes e es cardalines, que hugien des mainatges coma deth dimòni quan les vedien en grop pes camins, se calauen damb grana confiança enes arbes pròches, e enquia e tot se passejauen damb es sues sautadores pautetes dauant dera pòrta dera escòla, arrint-se’n damb escandalosi cants des sòns herotges enemics en veder-les engabiadi, jos era menaça dera cana, condemnadi a guardar-les de reuelh, sense poder botjar-se e repetint un cant tan hastigós e lèg.
De quan en quan amudie eth còr e sonaue majestuosa era votz de D. Joaquim deishant anar eth sòn arrai de sabença.
Guaires son es òbres de misericòrdia?…
Dus per sèt, guaire son?…
E lèu jamès demoraue content damb era responsa.
Qu’ètz uns bèsties.
M’escotatz coma se vos parlèssa en grèc.
E pensar que vos tracti finament, coma en un collègi dera ciutat, pr’amor de qu’aprenetz bones manères e sapiatz parlar coma es persones!…
En fin, qu’auetz a qui retirar-vos: qu’ètz tan bèsties coma es vòsti senhor pairs, que ganhòlen, les sòbren es sòs entà anar ena tauèrna, e endonvien mil desencuses entà non balhar-me eth dissabte es dus sòs que m’apertien.
E se passejaue indignat, mès que mès quan se queishaue des desbrembes deth dissabte.
Pro se notaue en aspècte dera sua persona, que semblaue dividida en dues parts.
Enes pès, espardelhes trincades, tostemp tacades de hanga; vielhs pantalons de velot; mans escaumoses, aspres, enes henudes dera pèth era tèrra deth sòn petit uart, un bancau d’ortalécies qu’auie dauant dera barraca, e fòrça viatges ère era soleta causa qu’aumplie eth sòn topin.
Mès de cintura entà naut se mostraue eth senhoratge, “era dignitat deth prèire dera instrucción”, coma eth afirmaue; çò que lo hège desparièr dera gent des barraques, vèrmes apegadi en soc: ua corbata de colors cridaires sus eth lord pitrau, mostacha peublanca que dividie eth sòn ròstre gautut e rogit, e ua casqueta verda damb visèra de caochó, rebrembe d’un des molti emplècs qu’auie desempenhat ena sua accidentada vida.
Aquerò ère çò que lo consolaue dera sua misèria; mès que mès era corbata, ornament qu’arrés amiaue en tot er endret e qu’eth ludie coma un senhau de suprèma distincion; quauquarren atau coma eth Toison d’Aur dera òrta.
Era gent des barraques respectaue a D. Joaquim, encara qu’en çò que tocaue a aleugerir era sua misèria siguesse reticenta e guiterosa.
Be n’auie vist de causes aqueth òme!…
Be n’auie corrut de mon!…
Uns còps emplegat ferroviari; d’auti ajudant a crubar contribucions enes mès luenhanes províncies d’Espanha; enquia e tot se didie qu’auie estat en Cuba coma guardia civil.
En fin, qu’ère un audèth important vengut a mens.
D. Joaquim, didie era sua gròssa hemna, qu’ère era prumèra en tier-li eth tractament, jamès s’a trapat coma ara.
Qu’èm de bona familha.
Eth malastre mos a amiat aciu, mès qu’auem “governat” sòs.
E es comaires dera òrta, encara que bèth dissabte se’n desbrembèssen des dus sòs dera escòla, respectauen a D. Joaquim coma a un èsser superior, en tot sauvar-se un shinhalet de burla entara petita casaca verda damb pelhòts de quadre que se calaue es dies de hèsta, quan cantaue en còr dera glèisa d’Alboraia pendent era missa major.
Possat pera misèria, auie queigut aquiu damb era sua enòrma e mofla mitat coma auie pogut queir en quinsevolh aute lòc.
Toti arreconeishien “qu’aqueth tipe sabie fòrça causes” e sense titol de mèstre ne pòur de qué se’n brembessen d’eth entà trèir-li ua escòla que non daue ne entà pan, anaue artenhent a truca de repeticions e còps de cana que comencèssen a liéger e s’estèssen quiets toti es tafurèls de cinc a dètz ans qu’enes dies de hèsta les lançauen pèires as audèths, panauen era fruita e acaçauen as gossets enes camins dera òrta.
D’a on ère eth mèstre?
Totes es vesies ac sabein: de fòrça luenh, d’aquiu dera botiga de bonhetes.
Que non èren petits es trabalhs patits per D. Joaquim entà hèr-se a compréner pes sòns alumnes e que non arreculèssen dauant der idioma castelhan.
N’auie qu’amiauen dus mesi ena escòla e daurien de land en land es uelhs e se gratauen eth cogòt sense compréner çò qu’eth mèstre les volie dìder damb ues paraules jamès entenudes ena barraca.
Com patie eth praube senhor!
Eth, que fidaue era capitada des sues ensenhances ena “finura”, ena sua distincion de formes, en çò de “ben parlat” qu’ère, sivans declaracion dera sua esposa!
Cada paraula qu’es sòns escolans prononciauen mau ( e non ne didien ben ua de soleta) lo hège alendar e lheuar es mans damb indignacion enquia tocar eth humat tet dera sua casa.
Qu’ère capinaut dera urbanitat que tractaue as sòns escolans.
Aguesta barraca umila (didie as trenta mainatges que se sarrauen e possauen enes extrèms des bancs, en tot escotar-lo entre engüejadi e temerosi dera cana) la deuetz guardar coma se siguesse eth temple dera cortesia e dera bona educacion.
Qué digui eth temple!
Qu’ei era halha que lutz e dissolv es ombres de barbaria d’aguesta òrta.
Sense jo, qué seríetz?
Ues bèsties, e perdonatz-me era paraula: madeish qu’es vòsti pairs, que non voi ofensar.
Mès damb era ajuda de Diu, vos cau gésser d’aciu coma persones complètes, sabent presentar-vos en quinsevolh lòc, donques qu’auetz auut era bona sòrt de trapar un mèstre coma jo.
Non ei atau?…
E es mainatges responien damb furioses inclinacions de cap, en tot tumar quauqui uns eth cap damb eth deth vesin, e enquia e tot era sua hemna, esmoiguda per çò deth temple e dera halha, cessaue de hèr mija e hège entà darrèr era cagira d’espart, pr’amor d’enrodar ath sòn espós damb ua guardada d’admiracion.
Preguntaue a toti aqueri tafurèls, de pès descauci e pelhòts ar aire, damb grana urbanitat:
A veir, senhor de Lopis, lheuatz-vos.
E eth senhor “de Lopis”, un tafurèl de sèt ans, damb eth pantalon a mieja cama tengut per un tirant, se fotie deth banc entà baish e s’estaue quiet dauant deth mèstre, guardant de reuelh era temibla cana.
Que ja hè ua estona que veigui que vos gratatz eth nas e hètz pilòtes.
Vici lèg, senhor de Lopis, creiguetz ath vòste mèstre.
De moment ac vau a deishar, pr’amor qu’ètz aplicat e sabetz era taula de multiplicar, mès era sabença ei pòca causa quan non va acompanhada dera bona educacion.
Non ac desbrembetz, senhor de Lopis.
E eth des pilotètes ac aprovaue tot, content de gésser dera adverténcia sense eth còp de cana, quan un aute granòt qu’ère ath sòn costat en banc e deuie sauvar ancians ressentiments, en veder-lo de pès e damb eth cu liure, li fotèc un pecigada traidora.
Ai, ai!…
Quina explossion de colèra era de D. Joaquim!
Çò que mès l’irritaue ère era mania des gojats a cridar-se pes fausnòms des sòns pairs e enquia e tot a fabricar-ne de naus.
Qui ei Morros d’aca?…
Eth senhor de Peris, voleratz díder.
Quina manèra de parlar, mon Diu!
Semble qu’aquerò sigue ua tauèrna….
S’aumens auéssetz dit Morros d’ègua!
Que ja me posqui trincar era clòsca ensenhant ad aguesti pècs!
Sauvatges!
E quilhant era cana comencèc a repartir còps: a un per çò dera pecigada ar aute per “improprietat de lenguatge”, coma didie alendant D. Joaquim sense parar enes sòns còps de cana.
Tant a cègues anauen es còps, qu’es auti gojats se sarrauen enes bancs, s’arraulien, amagant cada un eth cap ena espatla deth vesin; e un petitet, eth petit de Batiste, espaurit peth tarrabastalh dera cana, se caguèc ath dessús.
Aquerò padeguèc ath professor e li hec recuperar era sua perduda majestat, mentre eth pataquejat auditòri se tapaue eth nas.
E era hemnassa, que l’auie ua cèrta afeccion as tres hilhs de Batiste, pr’amor que pagauen cada dissabte, agarrèc d’ua man ath “senhor de Borrull” eth quau gessec dera escòla trantalhant sus es cames trendes, plorant encara per espauriment e mostrant quauquarren mès qu’eth pelhòt pera dubertura deth darrèr des calçotets.
Passadi aguesti incidents tornaue un aute còp era leçon cantada, e er arberatge semblaue estrementir-se d’engüeg quan tamisaue entre eth sòn ramatge aguesta monotòna cançoneta.
Quauques tardes s’entenie un melancolic son d’esquelhes, e tota era escòla s’agitaue de content.
Qu’ère era vegada der oncle Tomba que s’apressaue.
Toti sabien qu’en arribar eth vielh damb eth sòn bestiar i auie un parelh d’ores de repaus.
Se blagaire ère eth pastor, non l’anaue darrèr eth mèstre.
Amdús començauen ua interminabla convèrsa, e es escolans abandonauen es bancs entà entener-les d’apròp o se n’anauen a jogar damb es oelhes que romiauen es èrbes des ribassi pròches.
A D. Joaquim l’inspiraue fòrça simpatia eth vielh.
Qu’auie corrut mon, auie era deferéncia de parlar-li tostemp en castelhan, s’en sabie d’èrbes medicinaus, sense trèir-li per aquerò as sòns clients; en fin, qu’ère era soleta persona dera òrta capabla “d’alternar” damb eth.
Era aparicion qu’ère tostemp parièra.
Prumèr arribauen es oelhes dauant dera pòrta dera escòla, calauen es caps, flairauen curioses e s’anauen retirant damb un cèrt mesprètz, convençudes qu’aquiu non i auie mès peishèu qu’er intelectuau e aguest valie pòc.
Dempús se presentaue er oncle Tomba caminant damb seguretat per aquera tèrra coneishuda, mès damb eth paishon per dauant, soleta ajuda des sòns moribonds uelhs.
Se seiguien enes bancs de tòcho ara seguida de pòrta, eth mèstre e eth pastor parlauen, admiradi en silenci pera senhora Josepa e es mès granets dera escòla, que lentament s’anauen apressant entà formar un rondèu.
Er oncle Tomba qu’enquia e tot pes camins anaue conversant damb es sues oelhes, parlaue prumèr damb lentor, coma un òme que cranh revelar eth sòn defècte; mès era blaga deth mèstre l’anaue encoratjant e non s’estaue guaire a lançar-se en immens mar des sues etèrnes istòries.
Se planhie de çò de mau que va Espanha, repetie es notícies des que venguien dera ciutat, auie en òdi es maus govèrns, que n’an eth tòrt des males cuelhetes, e acabaue dident çò de tostemp.
Aqueri tempsi, D. Joaquim, aqueri tempsi mèns, qu’èren desparièrs.
Vos que non les auetz coneishut, mès tanben es vòsti tempsi qu’èren milhors qu’es d’ara.
Que vam entà pejor…
Be ne veiràn de causes aguesta gent quan arriben a èster òmes!
Que ja se sabie qu’aquerò ère eth prològ dera sua istòria.
Se vos mos auéssetz vist as dera partida deth Flaire!
Jo qu’auia dètz-e-ueit ans, ua casqueta damb ua agla de coeire, que li treiguí a un mòrt, e un fusilh mès gran que jo.
E eth Flaire!…
Quin òme!
Ara parlen deth generau tau e quau.
Mentida, que tot ei mentida!
A on i auie eth pair Nevot non podie auer-i un aute!
Que se l’auie de veir damb er abit rebussat, sus era sua ègua, damb sabre corvat e pistòles.
Com corríem!
Uns còps aciu, d’auti ena província d’Alacant, dempús apròp d’Albacete: tostemp mos estalonaue; mès nosati, francés qu’agarràuem lo hégem povàs.
Encara me semble que les veigui; “Musiú… pardon!” E jo, plaf, còp de baioneta.
Er rufat vielh se quilhaue, es sòns aflaquidi uelhs ludien coma fèbles paoms; botjaue eth paishon coma s’encara siguesse ponchant as enemics.
Dempús arribauen es conselhs: darrèr deth vielh bontadós se lheuaue er òme herotge, d’entralhes dures, format en ua guèrra sense pòsa.
Se hègen visibles es sòns herotges instints, petrificadi en plia joenessa e insensibles ath pas deth temps.
Parlaue en valencian as gojats, en tot autrejar- les eth fruit dera sua experiéncia.
Que l’auien de creir, donques qu’auie vist fòrça causes.
E en balhar aguesti herotges conselhs guinhaue es sòns uelhs, qu’ath hons des prigondes orbites semblauen esteles moribondes pròches a amortar-se.
Delataue damb era sua malícia senila un passat de lutes ena òrta, d’emboscades e d’astúcies, un complèt mesprètz pera vida des sòns semblables.
Eth mèstre, temeròs de qué aquerò aflaquisse era morau dera sua gent, cambiaue eth cors dera convèrsa parlant de França, eth gran rebrembe der oncle Tomba.
Que i auie tèma entà moltes ores.
Coneishie aqueth país coma s’auesse neishut aquiu.
En autrejar-se Valencia ath mariscau Suchet, l’auien hèt presoèr, amassa damb uns quants milèrs mès, e l’auien amiat entà ua gran ciutat: Tolosa de França.
Quin país!
Aquiu es òmes van damb uns chapèus blancs e peludi, casaques de color damb es cothèrs enquiath cogòt, bòtes nautes coma es dera cavalaria; es hemnes damb ues pèlhes coma envolopes de flaüta, tant estretes, que se les mèrque tot çò que i a laguens.
E atau seguie parlant des vestits e des costums deth temps der Emperi; en tot imaginar-se qu’encara existie tot e era França d’aué ei coma era de començaments de sègle.
Mentre exprimie peth menut es sòns rebrembes, eth mèstre e era sua hemna l’escotauen atentiuament, e quauqui gojats, abusant der inesperat repaus, s’anauen aluenhant dera barraca tiradi pes oelhes, que hugien d’eri coma deth diable.
Les tirassauen dera coa, les agarrauen des pautes, en tot obligar-les a caminar damb es pautes deth dauant, les hègen redolar pes ribassi e sajauen de montar-les en tot calar-se en un bot sus era sua lorda lan.
E es praubi animaus en bades protestauen damb trendi belecs, donques que non les entenie eth pastor, tengut a relatar damb afogadura era agonia deth darrèr francés aucit per eth.
E guairi ne queiguec?, preguntaue eth mèstre ara fin deth relat.
Ar entorn de cent vint o cent trenta.
Sabi pas ben.
Eth matrimòni lo guardaue arrint.
Dera darrèra convèrsa auien aumentat en vint es francesi mòrts.
Sivans passauen es ans s’agranien es sues hètes e eth nombre de victimes.
Es quèishes deth ramat tirauen finaument era atencion deth mèstre.
Senhors mèns (cridaue as audaci escolans ath còp que requerie era cana), toti aciu.
Vos pensatz qu’auetz de passar tot eth dia divertint-vos?…
En aguest centre s’a de trabalhar!
E entà demostrà’c damb er exemple, botjaue era cana qu’erè un gust, en tot hèr entrar a còps ena pleta dera sabença a tot eth bestiar de tafurèls jogaires.
Me cau contunhar era leçon.
E mentre eth pastor, en dider-li er adiu coraument, amiaue as sues oelhes entara mòla, pr’amor de repetir aquiu es sues istòries, començaue de nauèth ena escòla eth cansonèr dera taula de multiplicar, qu’ère entàs escolans de D. Joaquim era gran ostentacion de sabença.
Quan se cogaue eth solei deishauen anar es gojats eth sòn darrèr cant, balhant gràcies ath Senhor “perque les auie ajudat damb es sues lums”, e recuelhie cada un eth sòn morralet dera parva, pr’amor que damb es distàncies que i auie ena òrta, es mainatges gessien peth maitin des sues barraques damb provisions entà passar tot eth dia ena escòla.
Plan per aquerò quauqui enemics de D. Joaquim didien qu’eth mèstre ère avedat a castigar as sòns escolans en tot amendrir-les era racion, pr’amor d’apraiar d’aguesta manèra es deficiéncies dera codina dera senhora Pepa.
Es diuendres, en gésser dera escòla, entenien invariablament toti eri eth madeish discors:
Senhors mèns: deman qu’ei dissabte; rebrembatz-ac as vòstes senhores mairs e hètz-les a saber qu’aqueth que deman non amie es dus sòs non entrarà ena escòla.
A vos, que vos digui d’ua manèra especiau, “senhor de…tau”, e a vos, “senhor de… quau” (e atau deishaue anar ua dotzèna de nòms).
Tres setmanes que non amiatz era retribucion prometuda, e d’aguesta manèra non ei possibla era instrucción, ne pòt procrear era sciéncia, ne combater-se aisidament era barbaria natiua des camps.
Jo qu’ac balhi tot: era mia sabença, es mèns libres (e guardaue es tres quadèrns qu’anaue recuelhent era sua hemna suenhosament entà sauvar-les ena vielha comòda) e vosati non amiatz arren.
Qu’ei aquerò: aqueth que deman arribe damb es mans uedes non passarà d’aguesta pòrta.
Qu’avisi as senhores mairs.
Formauen es gojats per parelhes, cuelhudi des mans (madeish qu’enes collègis de Valencia; qué se pensauen quauqui uns?
Que vos ac passetz ben!
Enquia deman se Diu vò!
Eth mèstre les acompanhaue enquiara placeta dera mòla, qu’ère ua estela de camins e caminòus, e aquiu se des.heiguie era formacion des petits grops, en tot aluenhar-se entà diuèrsi punts dera plana.
Compde, senhors, que jo vos vigili!, cridaue D. Joaquim coma darrèr avertiment.
Compde damb panar fruita, lançar pèires o sautar sèquies.
Qu’è un audèth que m’ac ditz tot; e se deman me’n sai de quauquarren dolent, se botjarà era cana coma un dimòni.
E pauhicat ena placeta, seguie pendent ua estona damb era vista ath grop mès nombrós, que s’aluenhaue camin d’Alboraia.
Aguesti escolans qu’èren es que pagauen milhor.
I auie entre eri es tres hilhs de Batiste, qu’entada eri se convertie fòrça còps eth camin en un carrèr d’Amarum.
Cuelhudi es tres dera man, sajauen caminar ara saga des auti gojats, que, per èster des barraques pròches ara sua, sentien eth madeish òdi des sòns pairs contra Batiste e era sua familha, e non s’estauen d’arren entà shordar-les.
Es dus mès grans sabien defener-se, e damb engarrapades mès o mens, enquia e tot gessien vencedors en bères escadences.
Mès eth mès petit, Pasqualet, un mainatge grasset e vrentut, que sonque auie cinc ans, e qu’era sua mair adoraue per çò dera sua doçor e mansuetud, promentent-se hèr-lo prèire, ploraue a penes vedie as sòns frairs embolhadi en terribla peleja damb es auti escolans.
Fòrça còps es dus mès grans arribauen en casa sudorosi e plei de povàs, coma se s’auessen voludat en camin, damb es pantalons trincadi e era camisa estarnada.
Qu’èren es senhaus deth combat; eth petit ac condaue tot plorant.
E era mair li calie guarir a quauqu’un des màger en tot aplicar-li ua pèça de dus quarts ben sarrada sus era bonha quilhada per ua pèira traidora.
S’alugaue Teresa en saber-se’n des atemptats qu’èren objècte es sòns hilhs, e coma hemna ruda e valerosa neishuda en camp, sonque se padegaue entenent qu’es sòns auien sabut defener-se, deishant ar enemic mauparat.
Per Diu, sustot que suenhessen a Pasqualet mès que mès!…
E eth frair màger, indignat pes relats des petits, prometie ua repassada a tota era langasta enemiga quan la trapèsse pes caminòus.
Totes es tardes, a penes D. Joaquim deishaue de uelh ath grop, començauen es peleges.
Es enemics, hilhs o nebots des qu’ena tauèrna jurauen acabar damb Batiste, anauen bracant eth pas, entà hèr mendre era distància entre eri e es tres frairs.
Encara entenien enes sues aurelhes es paraules deth mèstre: era menaça deth maudit audèth que tot ac vedie e tot ac condaue.
Quauqui uns arrien incredulament, encara que de dents entà dehòra.
Aqueth “tipe” sabie tantes causes!…
Mès, a mida que s’anauen aluenhant s’amendrien es menaces deth mèstre.
Començauen per córrer entre es tres frairs, perseguint-se (damb er in maliciós inspirat pera instintiua ipocresia dera mainadesa), entà possar-les en passar, damb eth sant desir de lançar-les ena sèquia que tocaue eth camin.
Dempús, quan ère agotada sense cap capitada aguesta manòbra, començauen es pecigades e possades ath mès córrer.
Lairons, lairons!
E lançant-les aguest insult, les tirassauen des aurelhes e s’aluenhauen ath tròt, entà hèr repè un shinhau mès enlà e repetir es darrères paraules.
Aguesta calomnia, endonviada pes enemics de sa pair, ère çò que mès anujaue as gojats.
Es dus mès grans, en tot abandonar a Pasqualet, que se refugiaue somicant darrèr d’un arbe, agarrauen pèires e començaue ua batalha ath miei deth camin.
Fiulauen es pèires entre es arrames, hènt quèir ua ploja de huelhes e rebotant contra socs e ribassi; es gossets des barraques gessien damb herotges udòls, tiradi peth tarrabastalh dera luta, e es hemnes, enes pòrtes des sues cases, lheuauen es braci entath cèu, cridant indignades:
Condemnats…
Dimònis!
Aguesti escandals indignauen a D. Joaquim e li hègen botjar era sua cana inexorabla a londeman.
Qué diderie era gent dera sua escòla, temple dera bona educacion!…
Era luta non s’acabaue enquia que passaue bèth carretèr, que menaçaue damb eth soriac, o quan gessie des barraques bèth vielh, damb eth garròt ena man.
Es agressors hugien, s’escampilhauen, e, empenaïts dera sua hèta en veder-se solets, pensauen espauridi, damb eth rapid cambiament d’impressions dera mainadesa, en aqueth audèth que se’n sabie de tot e en aquerò que les sauvaue entà londeman D. Joaquim.
Mentretant, es tres frairs seguien eth sòn camin gratant-se es còps dera luta.
Ua tarde, era prauba hemna de Batiste invoquèc a crits a Diu e as sants en veir er estat que se trapauen es sòns petits.
Aqueth dia era batalha auie estat dura.
A, es bandits!
Es dus majors èren espotidi; qu’ere çò de tostemp: que non s’auie de hèr cabau.
Mès eth petit, eth bisbe, coma coraument lo cridaue era sua mair, ère banhat de cap a pès, e tremolaue plorant de hered e de pòur.
Era herotja tafurelada l’auie lançat en ua sèquia d’aigües estancades, e d’aquiu lo treigueren es sòns frairs caperat de hanga pudesenca.
Teresa l’apressèc en sòn lheth en veir qu’eth praubet seguie tremolant enes sòns braci, en tot agarrar-se ath sòn còth e mormolhar damb votz semblabla a un belec:
Mair!
Era mair seguic enes sues lamentacions.
Tota aquera gentalha, grani e petits, s’auien prepausat acabar damb era familha.
Trist e damb es celhes rufades, coma s’anèsse a un acogament, comencèc Batiste eth camin entà Valencia un dijaus peth maitin.
Qu’ère dia de mercat d’animaus ena arriba der arriu, e amiaue ena faisha, coma ua gròssa protuberáncia, eth saquet de serpelhèra damb era rèsta des sòns estauvis.
Que ploiguien malastres sus era barraca.
Sonque mancaue que s’esbaucèsse era teulada sus eri, en tot estronhar-les a toti…
Quina gent!
A on s’auie calat!…
Eth petitet cada còp pejor, tremolant de fèbre enes braci de sa mair, que ploraue a totes ores, e visitat dus còps ath dia peth mètge.
En resumit, ua malautia que li costarie dètz o quinse duros: coma s’arren!
Eth màger, Batistet, a penes podie anar mès enlà des sòns camps.
Encara amiaue eth cap estropat damb liròts e era cara crotzada de herides, dempús deth gran combat qu’un maitin tenguec en camin damb d’auti dera sua edat qu’anauen coma eth a recuélher hièms en Valencia.
Toti es hiematèrs der entorn s’auien amassat contra Batistet, e eth praube gojat non podie campar en camin.
Es dus petits ja non anauen ena escòla per pòur as peleges que les calie tier quan tornauen.
E Roseta, prauba gojata!, ère era que se mostraue mès trista.
Eth pair, damb gèst regde e sevères guardades, li rebrembaue sense parlar que s’auie de mostrar indiferenta, donques qu’es sues penes eren un atemptat contra era sua autoritat pairau.
Mès quan ère solet, eth brave Batiste lamentaue era tristesa dera prauba gojata.
Eth qu’auie estat tanben joen e sabie guaire pesantes son es penes der amor.
Tot s’auie desnishat.
Dempús dera famosa luta ena hont dera Reina, era òrta sancera se’n sabie der amor de Roseta damb er arrèhilh der oncle Tomba.
Eth carnissèr d’Alboraia alendèc de ràbia contra eth sòn mosso.
A, plan gran brigand!
Ara compreni se per qué desbrembaue es sòns deures, per qué perdie es tardes romant pera òrta coma un gitano.
Eth senhor s’auie permetut auer nòvia, coma se siguesse un òme capable de mantier-la.
E quina nòvia, Sant Diu!
Non calie qu’enténer as parroquians quan blagauen dauant dera sua taula.
Toti didien çò de madeish: s’estranhauen qu’un òme coma eth, religiós, aunèst e sense cap aute defècte que panar quauquarren en pes, permetesse qu’eth sòn mosso acompanhèsse ara hilha der enemic dera òrta, d’un òme dolent, que d’eth se didie qu’auie estat ena preson.
E coma que tot aquerò, ena concepcion deth vrentut patron, ère un desaunor entath sòn establiment, en escotar es petòfies des comaires se tornaue a emmaliciar, en tot menaçar damb eth sòn guinhauet ath sòn mosso, e pelejaue ar oncle Tomba entà que corregisse ath tafurèl deth sòn arrèhilh.
En resumit: qu’eth carnissèr li dèc eth viatge ath gojat, e eth sòn pairin li cerquèc emplec en Valencia ena casa de un aute carnissèr, en tot demanar-li que non li dèsse libertat ne enquia e tot enes dies de hesta, pr’amor de qué non tornèsse a demorar en camin ara hilha de Batiste.
Tonet partic somés, damb es uelhs umidi, coma un des mardans que tanti còps auie amiat arrossegat enquiath guinhauet deth sòn patron.
Que non tornarie mès ena òrta.
Ena barraca demoraue era prauba gojata amagant-se en sòn estudi entà gemegar, hènt esfòrci entà non mostrar eth sòn dolor ara mair, que, irritada per tantes contrarietats, se mostraue intractabla, e ath pair, que parlaue d’esbocinar-la se tornaue a auer nòvi e damb aquerò hesse blagar as enemics der entorn.
Ath praube Batiste, tan sevèr e menaçaire, çò que mès li dolie de toti es sòns malastres ère era tristesa dera prauba gojata, mancada d’apetís, auriolenca, uelhimacada, hènt esfòrci entà mostrar-se indiferenta, sense lèu dormir, çò que non l’empedie que toti es maitins partisse puntuaument entara fabrica, damb ua vaguetat enes vistons reveladora de qué eth sòn pensament ère luenh, de qué soniaue ath sòn laguens a totes ores.
I podie auer mes malastres?…
Òc, encara ne restaue d’auti.
En aquera barraca, ne es bèsties se desliurauen dera atmosfèra empodoada d’òdi que semblaue flotar sus era sua teulada.
Ath que non lo hègen a cuélher li fotien, plan que òc, mau de uelh, e plan per aquerò eth sòn praube Morrut, eth shivau vielh, un animau qu’ère coma dera famlha, qu’auie arrossegat pes camins eth praube garniment e es mainatges enes peregrinacions de misèria, s’anaue aflaquint de man en man en nau estable, eth milhor lotjament pendent era sua longa vida de trabalh.
Se comportèc coma ua persona aunèsta ena pejor epòca, quan, nauèth establida era familha ena barraca, auie de laurar era tèrra maudita, petrificada per dètz ans d’abandonament; quan auie de hèr contunhs viatges entà Valencia ara cèrca des tòchos des esbauçaments e es hustes vielhes; quan eth peishèu non ère abondós e eth trabalh aclapant.
E ara que dauant deth hiestron der estable se vedie un camp gran d’èrba fresca, dreta, ondejanta, tota entada eth; ara non auie era taula parada, damb aqueth verd e chucós mantèl que flairaue a glòria; ara que s’engrassie, s’arredondien es sues anques e eth sòn lomb nudós, morie còp sec, sense saber de qué, dilhèu en usatge perfècte deth dret ath repaus, dempús de trèir a flòt ara familha.
S’ajacèc un dia sus era palha, en tot remir-se a gésser, guardant a Batiste damb uelhs auriolencs, que hègen expirar enes pòts deth patron es vòts e menaces dera indignacion.
Que semblaue ua persona eth praube Morrut; Batiste, en rebrembar era sua guardada, sentie fòrça còps desirs de plorar.
Era barraca patic ua commocion, e tau malastre enquia e tot hec qu’era familha desbrembèsse pendent un moment a Pasqualet, que tremolaue de fèbre en lhet.
Plorèc era hemna de Batiste.
Aqueth animau estirant eth sòn doç morre, auie vist vier en mon a lèu toti es sòns hilhs.
Qu’ère quauquarrés dera familha que se n’anaue.
E quan uns tipes hastigosi arribèren en un car entà hèr-se a vier ath sòn shivau entath “caudèr”, a on convertien eth sòn esquelet en uas de polida ludentor e es sues carns en hièms fecondants, plorauen es gojats, cridant des dera pòrta un adiu interminable ath praube Morrut, que s’aluenhaue damb es pautes regdes e eth cap balancejant, mentre era mair, coma s’auesse ua òrra presentida, se lançaue damb es braci dubèrts sus eth sòn malautet.
Rebrembaue as sòns hilhs quan se calauen en estable entà tirar-li dera coa ath Morrut, eth quau tenguie damb doça passivitat toti es jòcs des mainatges.
Vedie ath petit quan lo plaçaue eth sòn pair sus era dura esquia der animau, pataquejant damb es sòns petits pès es lustradi costats e cridant “arri!”, damb mainadenc mormolh.
Damb era mòrt d’aguesta prauba bèstia se pensaue Teresa que demorarie dubèrta ua henuda ena familha que per era se n’anarien d’auti.
Senhor, pro que l’enganhèsse aguesta presentida de mair dolorosa; que siguesse solet aguest pacient animau eth que se n’anèsse; que non se hesse a vier sus es sòns lombs ath praube mainatget camin deth cèu, coma en d’auti tempsi l’amiaue pes caminous dera òrta agarrat as sòns crins, a pas doç, entà non hèr-lo quèir!
E eth praube Batiste, damb eth pensament cuelhut per tanti malastres, barrejant ena sua imaginacion ath mainatge malaut, ath shivau mòrt, ath hilh escalabrat, ara hilha damb eth sòn prigond dolor, arribèc enes entorns dera ciutat e passèc eth pònt de Serranos.
Ena punta deth pònt, en ua planhèra entre dus jardins, dauant des octogonaus tors que pistauen sus er arbratge es sues vòutes ogivaus, es sues parabandes e es sues muralhes, s’arturèc Batiste, en tot passar-se es sues mans peth ròstre.
Qu’auie de visitar as patrons.
E coma qu’era netetat ei eth luxe deth praube, se seiguec en un banc de pèira, demorant que l’arribèsse eth torn entà netejar-se d’ues barbes de hège dues setmanes, ponchentes e dures coma pues, qu’ennerien era sua cara.
Ara ombra des nauti platanèrs foncionauen es barberies dera gent ortalana, es barbèrs de “cara ath solei”.
Un parelh de fautulhs damb sèti d’espart e braci rosigadi per usatge, un hornèu qu’en eth borie eth topin dera aigua, es teles de dobtós color e es rasers desdentadi, que gratauen era dura pèth des parroquians damb gratades espauridores, constituien tota era fortuna d’aguesti establiments ar aire liure.
Gojats rustes qu’aspirauen a èster emplegats enes barberies dera ciutat hègen aquiu es sues prumères practiques; e mentre aprenien fotent talhs e poblant es caps d’escales e pelades, eth patron daue convèrsa as parroquians seigudi en banc des passejades, o liegie en votz nauta un jornau ad aguest auditòri, que, damb era maishèra entre es mans, escotaue impassible.
Ad aqueri que se seiguien en fautulh des torments les passauen un tròç de sabon de pèira pes caròles, e herega que heregaràs, enquia que se lheuaue era esgluma.
Un shinhau mès enlà sonauen es estalhants en contunh movement, passant e repassant sus era redona tèsta de bèth gojatòt presumit, que demoraue esquilat coma un gosset d’aigua; er arràs dera elegància: longa mèeha sus eth front e era mieja tèsta deth darrèr suenhosament tonuda.
Batiste siguec arrasat damb pro sòrt, mentre escotaue, en.honsat en fautulh d’espart e damb es uelhs clucadi, era lectura deth “mèstre”, hèta damb votz nassau e monotòna, es sòns comentaris e glòses d’òme expèrt ena causa publica.
Non treiguec que tres gratades e un talh ena aurelha.
Uns auti viatges auie estat mès.
Balhèc eth sòn miei reiau, e se calèc ena ciutat pera pòrta de Serranos.
Dues ores dempús tornèc a gésser, e se seiguec en banc de pèira, entre eth grop de parroquians, entà escotar un aute còp ath mèstre mentre arribaue era ora deth mercat.
Es patrons venguien de prestar-li era quantitat que li mancaue entara crompa deth shivau.
Ara çò mès important ère auer bon còp de uelh entà alistar; serenitat entà non deishar-se enganhar pera astuta gitanaria que passaue ath sòn dauant damb es sues bèsties, baishant dempús per ua pala entara arriba der arriu.
Es onze.
Eth mercat deuie èster ena sua màger animacion.
Arribaue enquia Batiste eth confús mormolh d’un bolidor invisible; pujauen es endilhades e es votzes deth hons dera vòra der arriu.
Trantalhaue, s’estaue quiet, coma eth que desire arrecular eth moment d’ua decision tant importanta, e a tot darrèr, decidic baishar en mercat.
Eth maire der arriu ère, coma tostemp, lèu sec.
Quauques vetes d’aigua, escapades des encluses e restanques que refrèsquen era plana, serpentejauen en tot formar corbes i isles en solèr povasós, arderós, desparièr, que mès semblaue de desèrt african que de maire d’un arriu.
Ad aguestes ores qu’ère tot eth blanc de solei, sense era mendre taca d’ombra.
Es cars des lauradors, damb es sòns tendolets clars, formauen un campament en centre der arriu, e ath long dera arriba de pèira, botades en fila, i auie es bèsties ara venda: mules neres e pernejadores, damb ròis cabestes e anques ludentes agitades per nerviosa inquietud; shivaus de trabalh, fòrts mès tristi, sirvents condemnadi a etèrna fatiga, guardant damb es sòns uelhs veirosi a toti es que passauen, coma s’endonvièssen ath nau tiran, e petites e enventides ègües, herint eth povàs damb es sues bates, estirant eth ramau que les tenguie estacades ath mur.
Ath cant dera pala dera baishada i auie es animaus de refús: saumets sense aurelhes, de peu lord e hastigoses crospes; shivaus tristi, qu’era sua pèth semblaue horadar-se damb es cants dera sua ossamenta; mules miei cègues, damb còth de cigonha; tota era misèria deth mercat, es naufrags deth trabalh, que, damb e cuèr engarrapat pes paus, er estomac sarrat e es excoriacions inflamades pes mosques verdoses e vrentodes, demorauen era arribada der adjudicatari des corses de taures o deth mendicant, qu’encara saberien tier- les.
Ath cant des corrents d’aigua, en centre deth maire e enes arribes qu’era umiditat auien caperat d’ua fèbla capa de tepa, trotauen es vegades de polins sense adondar, ar aire es longui crins, arrossegant era coa peth solèr.
Mès enlà des pònts, a trauèrs des arcs de pèira, se vedien es ramats de taures, damb es pautes ressarrades, romiant tranquillament era èrba que les lançauen es pastors, o caminant guiterosament peth solèr caud, en tot sénter er engüeig des fresques deveses, plantant-se fèrament cada còp qu’es gojats les fiulauen dès es parabandes.
Era animacion deth mercat anaue aumentat.
Ar entorn de cada cavalaria qu’era sua venda s’anaue ajustant, se formauen grops de gesticulants e blagaires pagesi en manges de camisa, damb un pau de herèishe ena dèstra.
Es gitanos, secs, brozinadi, de cames longues e arquejades, mantèl damb pedaci e casqueta de pèu, que jos era ludien es uelhs damb resplendor de fèbre, parlauen sense pòsa, lançant eth sòn alend ena cara deth crompador coma se volessen ipnotizar-lo.
Mès guardatz ben era ègua.
E eth pagés, insensible as paraules deth gitano, embarrat en eth madeish, pensatiu e trantalhant, guardaue en solèr, guardaue ara bèstia, se grataue eth cogòt, e acabaue dident damb energia de testud:
Plan, donc, non balhi mès.
Entà acordar es prètzi e solemnizar es vendes se cercaue era empara d’ua ombra, jos era quau ua hemnòta venie pastissi ornadi pes mosques o aumplie pegoses copes damb eth contengut de mieja dotzena de botelhes alinhades sus ua taula de zinc.
Batiste passèc e repassèc diuèrsi còps entre es bèsties, sense hér-ne cabau des venedors que l’assetjauen endonviant era sua intencion.
Que non n’i shautaue deguna.
Ai, praube Morrut!
Be n’ère de dificil trapar-li un successor!
Se non siguesse aclapat peth besonh, se n’aurie anat sense crompar, donques que li semblaue ofensar ath defuntat tachant era sua atencion en aqueres bèsties antipatiques.
Fin finau s’arturèc dauant d’un shivau blanc, non guaire gras ne lustrat, damb quauques gratades enes pautes e ua cèrta mina de cansament; ua bèstia de trabalh que, a maugrat deth sòn aspècte d’aclapament, semblaue fòrta e coratjosa.
A penes passèc ua man pes anques deth shivau, campèc ath sòn costat un gitano, obsequiós, agradiu, tractant-lo coma se lo coneishesse de tota era vida.
Qu’ei un animau fantastic; pro se ve que coneishetz es bones bèsties…
E de bon prètz: me semble que non mos pelejaram…
Monote!
Trè-lo a passejar, pr’amor de qué veigue eth senhor era sua portadura.
E eth mentat Monote, un gitanet damb cu ar aire per çò des trincadures deth sòn pantalon e era cara plia de crospes, cuelhec ath shivau deth ramau e gessec corrent pes pujades e baishades dera arena seguit dera prauba bèstia, que trotaue de mala encolia, coma cansada d’ua operación tanti còps repetida.
Correc era gent curiosa, en tot amassar-se ath torn de Batiste e deth gitano, que seguien damb es sues guardades era marcha der animau.
Quan tornec Monote damb eth shivau, eth pagés l’examinèc peth menut.
Botèc es sòns dits entre era auriolenca dentadura, passèc es sues mans pes anques, lheuèc es sues bates entà inspeccionar-les, lo paupèc suenhosament entre es pautes.
Guardatz, guardatz, didie eth gitano, qu’entad aquerò s’està….
Mès net qu’ua patena.
Aciu que non s’enganhe ad arrés: tot naturau.
Que non s’apraien es animaus, coma hèn d’auti, que desfiguren un saumet en un virament de uelhs.
Lo crompè era setmana passada e ne m’è tengut a apraiar-li aguestes causetes qu’a enes pautes.
Que ja auetz vist damb quina elegància camine.
E tirar d’un car?…
Ne un elefant a era sua fòrça.
Aquiu en còth veiratz es senhaus.
Batiste non semblaue descontent der examen, mès que hec esfòrci entà mostrar-se desengustat, en tot hèr servir potèles e tossiquères.
Es sòns malastres coma carretèr l’auien hèt conéisher es bèsties, e se n’arrie ath sòn laguens de quauqui curiosi que, influidi peth mau aspècte deth shivau, discutien damb eth gitano, dident que sonque ère bon entà manar-lo entath “Caudèr”.
Eth sòn aspècte trist e cansat qu’ère eth des animaus de trabalh qu’aubedissen damb resignacion mentre poguen sostier-se.
Qu’arribèc eth moment decissiu.
Se demorarie damb eth…
Guaire?
Per èster entà vos, qu’ètz un amic, didec eth gitano tocant-li era espatla, per èster entà vos, persona simpatica que saberatz tractar ben ad aguesta jòia… ac deisharam en quaranta duros e tracte hèt.
Batiste tenguec eth trait damb cauma, coma òme acostumat as discussions, e arric maliciosament:
Plan, donc, per èster tu, rebaisharè un shinhau.
Ne vòs vint-e-cinc?
Eth gitano estenec es braci damb teatrau indignacion, arreculèc quauqui passi, se gratèc era casqueta de peu e hec tota sòrta de gèsti grossièrs entà exprimir eth sòn estonament.
Mair de Diu!
Vint-e-cinc duros!…
Mès auetz vist ar animau?
Mès Batiste a totes es sues lamentacions responie dera madeisha manèra:
Vint-e-cinc…
Ne un sò mès.
E eth gitano, agotades es sues rasons, que non èren pòques, apelèc ath suprèm argument:
Monote… trè er animau… qu’eth senhor lo veigue ben.
E aquiu venguec Monote un aute còp, trotant e tirant deth ramau dauant deth praube shivau, cada còp mès engüejat de tanti passi.
Quins movements, non?, didec eth gitano.
E aquerò vau entà vos vint-e-cinc duros?…
Ne un sò mès, repetic eth testut.
Monote…
Torna.
Que ja ei pro.
E hènt veir indignacion, virèc era espatla eth gitano ath crompador coma se dèsse per fracassada era crompa; mès en veir que Batiste se n’anaue de vertat, despareishec era sua seriositat.
Vam a veir…
Quina ei era vòsta gràcia?…
Batiste?
Au, donc, entà que veigatz que vos estimi e desiri qu’aguesta jòia sigue vòsta, vau a hèr çò que non haria per arrés.
Ètz d’acòrd damb trenta cinc duros?
Au, que òc.
Vos juri pera vòsta salut que non haria aquerò ne peth mèn pair.
Aguest còp siguec mès viu e gesticulant era sua protèsta en veir qu’eth laurador non s’amolie damb era rebaisha e a dures penes l’aufrie dus duros mès.
Mès tan pòc estimacion vos inspire aguesta pèrla fina?
A veir, Monote: trè-lo un aute còp.
Mès que non li calèc a Monote lançar de nauèth eth hitge pera boca, pr’amor que Batiste s’aluenhèc simulant auer desistit dera crompa.
Vaguèc peth mercat, guardant de luenh a d’auti animaus, mès susvelhant tostemp pera coa deth uelh ath gitano, eth quau, simulant tanben indiferéncia, lo seguie, l’espiaue.
S’apressèc a un shivalòt fòrt e de peu ludent, que non pensaue crompar, endonviant eth sòn naut prètz.
A penes li passèc es mans pes anques, sentec ath cant des sues aurelhes ua alendada arderosa e un mormolh:
Trenta tres…
Vint-e-ueit, didec Batiste sense virar-se.
Quan se cansèc d’admirar aquera beròia bèstia seguic entà dauant, e per çò de hèr quauquarren presencièc se com ua vielha pagesa regatejaue a un petit saumet.
Eth gitano s’auie tornat a plaçar ath costat deth sòn shivau e lo guardaue de luenh, agitant era còrda deth ramau coma se lo cridèsse.
Batiste s’apressèc tot doç, simulant distraccion, guardant es pònts, per a on passauen coma copòles mobiles de colors es dubèrtes ombrèles des hemnes dera ciutat.
Qu’ère ja meddia.
Usclaue era arena dera vòra der arriu; er aire, encaishat entre es parabandes, non se botjaue damb era mès leugèra bohada.
En aguest ambient caud e pegós, eth solei, ponchaue era pèth e usclaue es pòts.
Eth gitano auancèc quauqui passi entà Batiste, en tot aufrir-li er extrèm deth ramau coma ua cuelhuda de possession:
Ne tà vos ne tà jo.
Trenta, e pro sap Diu que non guanhi arren…
Tocatz-la.
Batiste agarrèc era còrda e estirèc ua man ath venedor, que l’ac sarrèc energicament.
Tracte barrat.
Eth laurador anec treiguent dera sua faisha tota aquera indigestion d’estauvis que li holaue eth vrente: un bilhet que l’auie prestat eth patron, ues quantes pèces de duro, un sarpat de plata menuda estropada en un cornet de papèr; e quan eth compde siguec complèt non se podec desliurar de vier damb eth gitano entath tendolet pr’amor de convidar-lo a ua copa e balhar uns quants sòs a Monote per çò des sòns tròts.
Que vos ètz a vier era jòia deth mercat.
Aquest qu’ei un bon dia entà vos, senhor Batiste; que vos auetz senhat damb era man dreta, e era Vèrge a gessut tà veder- vos.
Encara li calec béuer ua dusau copa, present deth gitano, e a tot darrèr, talhant a sec er ensems d’aufriments e amanhagades, cuelhec eth ramau deth sòn nau shivau, e damb era ajuda der agil Monote, montèc en despolhat lomb, gessent a pas brac seguit deth rambalhós mercat.
Qu’anaue satisfèt der animau, non auie perdut eth dia.
A penes se’n brembaue ja deth praube Morrut, e sentec er orgulh deth proprietari quan en pònt e en camin se virèren quauqui uns dera òrta entà examinar eth blanc shivalet.
Era sua màger satisfaccion siguec en passar per dauant dera casa de Copa.
Hèc qu’eth shivau comencèsse un tròt presumptuós, coma se siguesse un shivau de sera, e vedec se com dempús de passar eth, pistèren ena pòrta Peberòt, e toti es guiterosi deth districte damb uelhs d’estonament.
Miserables!
Que ja deuien èster convençudi de qué ère dificil nhacar-lo, de qué sabie defener-se solet.
Pro qu’ac podien veir: shivau nau.
Que Diu volgue qu’aquerò que se passaue laguens dera barraca podesse apraiar-se tant aisidament!
Eth sòn horment, naut e verd, formaue coma un lac d’agitades ondades ara vòra deth camin; era lusèrna se mostraue ufanosa, damb ua flaira que hège dilatar eth nas ath shivau.
Non podie planher-se des sues tèrres; mès laguens dera barraca ère a on cranhie trapar eth malastre, etèrn companh dera sua existéncia, demorant-lo entà clauar-li es ungles.
En enténer eth tròt deth shivau, gessec Batistet damb eth cap caperat de liròts, entà cuélher eth ramau mentre sa pair desmontaue.
Eth gojat se mostrèc afogat pera naua bèstia.
L’amorassèc, li botèc es mans entre eth morre, e damb er in de cuélher possession d’era, botèc un pè sus eth garron, s’agarrèc era coa e montèc pera grupa coma un moresc.
Batiste entrèc ena barraca, blanca e neta coma tostemp, damb es rajòles luminoses e toti es mòbles en sòn lòc, mès que semblaue enrodada ena madeisha tristesa d’ua sepultura nera e ludenta.
Era sua hemna gessec ena pòrta deth quarto damb es uelhs holadi, rogidi, e esperluada, en tot hèr veir en sòn aspècte cansat diuèrses nets passades en velha.
Que venguie d’anar-se’n eth mètge; çò de tostemp: pòques esperances.
Dempús de campar ua estona ath petit, se n’auie anat sense receptar-li arren de nau.
Sonque en montar ena sua ègua auie dit que tornarie en escurir.
E eth mainatge tostemp parièr, damb ua fèbre que s’avalaue eth sòn petit còs cada viatge mès aflaquit.
Qu’ère çò de cada dia.
S’auien acostumat ja ad aqueth malastre: era mair ploraue automaticament, e es auti, damb ua expression trista, seguien tient-se as sues obligacions.
Dempús, Teresa, hemna trabalhadora, li preguntèc ath sòn marit peth resultat deth viatge, volec veir ath shivau, e enquia e tot era trista Roseta desbrembèc es sues penes amoroses entà saber-se’n dera aquisicion.
Toti, grani e petits, vengueren en corrau pr’amor de veir ath shiovau, que Batistet venguie d’installar en estable.
Eth mainatge demorèc abandonat en lhet der estudi, en tot revirar-se damb es uelhs veladi pera malautia, e blagant feblament: “Mair!
Teresa, mentretant, examinaue damb ròstre grèu era crompa deth sòn marit, calculant peth menut s’aquerò valie trenta duros; era hilha cercaue diferéncies entre era naua bèstia e eth Morrut, d’erosa memòria, e es dus petits, damb sobtada confiança, li tirauen dera coa e l’amorassauen eth vrente, pregant en bades ath frair màger que les pugèsse sus eth sòn blanc lomb.
Decididament, agradaue a toti aguest nau individú dera familha, que morrejaue eth pessebre damb estranhesa, coma se trapèsse en eth bèra luenhana flaira deth companh mòrt.
Dinèc tota era familha, e ère tau era fèbre dera nauetat, er entosiasme pera aquisicion, que diuèrsi còps Batistet e es petits s’escapèren dera taula entà vier a tier-li ua guardada en estable, capinauti de veir era mansuetud qu’aubedie e era fòrça que tiraue der arair.
En escurir, quan anauen a retirar-se, les cridèc a grani crits Teresa dera pòrta dera barraca estant.
Qu’ère coma se demanèsse secors.
Batiste!
Batiste!…
Vene de seguit.
E Batiste correc a trauèrs deth camp, espaurit peth ton de votz dera sua hemna.
Dempús vedec que se chinaue es peus gemegant.
Eth mainatge se morie: sonque calie veder-lo entà saber-se’n.
Batiste, en entrar en estudi e inclinar-se sus eth lhet, s’agitèc damb ua estrementida de hered, quauquarren atau coma se venguessen de soltar-li un godilh d’aguia pera esquia.
Et praube Bisbe a penes se botjaue; solet eth sòn pièch seguie agitant-se damb penible arranguilh.
Es sòns pòts cuelhien un color violacèu; es sòns uelhs, lèu barradi, deishauen entreveir un globul entelat e immobil: Qu’èren uns uelhs que ja non guardauen, e era sua bruna careta semblaue ennerida pera misteriosa escurina, coma se sus era projectèssen era sua ombra es ales dera mòrt.
Era soleta causa que ludie en sòn cap èren es peus ròis, estiradi sus es coishins, e en aguesta madèisha crespada se trincaue damb estranha lum eth resplendor deth candelh.
Era mair deishaue anar gemiments desesperadi, udòls de fèra emmaliciada.
Era sua hilha, plorant silenciosament, auie era necessitat de tier-la, de subjectar-la, entà que non se lancèsse sus eth petit o se fotèsse eth cap contra era paret.
Dehòra plorauen es petits sense gausar entrar, coma s’auessen pòur des lamentacions dera sua mair; e ath costat deth lhet se trapaue Batiste, absorbit, sarrant es punhs, mossegant-se es pòts, damb es uelhs tachadi en aqueth petit còs, que tantes angonies e estrementides li costaue deishar anar era vida.
Era faussa cauma der omenòt, es sòns uelhs secs agitadi per nerviós parpelejaments, eth front inclinat sus eth sòn hilh, aufrien ua expression encara mès dolorosa qu’es lamentacions dera mair.
De pic se n’encuedèc de qué Batistet ère ath sòn costat.
L’auie seguit, espaurit pes crits dera sua mair.
Batiste s’anugèc en saber que deishaue abandonat ath shivau ath miei deth camp, e eth gojat, secant-se es lèrmes, gessec corrent entà hèr-se a vier era bèstia en estable.
Ath cap d’ua estona naui crits treigueren a Batiste deth sòn dolorós estupor.
Pair!…pair!
Qu’ère Batistet cridant-lo dera pòrta dera barraca.
Eth pair, en tot presentir un nau malastre, correc ath sòn darrèr, sense compréner es sues enrambolhades paraules.
E de seguit lo vedec queigut sus es sues anques, atelat encara en arair, mès sajant en bades de lheuar-se, estirant eth sòn còth, endilhant dolorosament, mentre deth sòn costat, ath cant d’ua pauta deth dauant, gessie doçament un liquid nerós, que d’eth s’anauen negant es socs nauèth duberti.
L’ac auien herit.
Dilhèu se moririe.
Recrist!
Un animau tan necessari entada eth coma era pròpria vida e que l’auie costat empenhar-se damb eth sòn patron…
Guardèc ath sòn entorn, cercant ath criminau.
Arrés.
Enes camins pròches, enes caminòus, ne ua soleta persona.
Batistet sagèc de desencusar-se dauant deth sòn pair per aguest descuet.
Quan corrie entara barraca, espaurit pes crits dera sua mair, auie vist vier peth camin a un grop d’òmes, gent alègra qu’arrie e cantaue, tornant solide dera tauèrna.
Dilhèu èren eri.
Eth pair non volec enténer mès…
Peberòt!
Quin aute podie èster.
Er òdi dera òrta l’assassinaue a un hilh, e ara aqueth lairon l’aucie eth sòn shivau, en endonviar guaire de besonh ère entara sua existéncia.
Crist!
Non n’auie ja pro entà qu’un cristian se perdesse?…
E non rasonèc mès.
Sense saber se qué hège, tornèc ena sua barraca, cuelhec era sua escopeta de darrèr dera pòrta, e gessec ath mès córrer, mentre instintiuament daurie era recramba dera escopeta entà veir s’es dus canons èren cargadi.
Batistet se quedèc ath costat deth shivau, sajant de tapar-li era sang damb eth sòn mocador deth cap.
Sentec pòur de veir a sa pair corrent peth camin damb era escopeta premanida, afogat per deishar anar era sua rabia aucint.
Qu’ère terrible er aspècte d’aqueth omenòt tostemp tranquil e moligàs.
Se desvelhaue era fèra en eth, cansat de qué l’escarnissen un dia darrèr der aute.
Enes sòns uelhs iinjectadis de sang ludie era fèbre der assassinat; tot eth sòn còs s’entrementie de ràbia, aguesta terribla ràbia der òme pacific, que quan depasse eth limit dera mansuetud ei entà quèir ena ferocitat.
Coma un senglar furiós se calec pes camps, cauishigant es plantes, sautant es asagadors, trincant canets.
S’abandonèc eth camin, siguec entà arribar abans ena barraca de Peberòt.
Quauquarrés ère ena pòrta.
Era ceguetat dera ràbia e era escurina crepusculara non li permeteren aubirar s’ère òme o hemna, mès vedec se com en un bot se metec laguens e barraue era pòrta de còp, espaurit per aquera aparicion prèsta a calar-se era escopeta ena cara.
Batiste s’arturèc dauant dera barraca barrada.
Peberòt!…
Lairon!…
E era sua pròpria votz li costaue estranhesa, coma se siguesse era de un aute.
Qu’ère ua votz tremolosa e aflaütada per çò dera sufocacion dera colèra.
Arrés responec.
Era pòrta seguie barrada: barrades es hièstres e es tres hiestrons de naut dera façada, que dauen lum ar estatge de naut, ena cramba, a on se sauvauen es cuelhetes.
Eth bandit lo deurie espiar dilhèu per bèth horat; dilhèu premanie era sua escopeta entà tirar traidorament des d’un des hiestrons nauts; o instintiuament, damb aguesta prevision moresca atentiua a supausar en enemic tota sòrta de males arts, amaguèc eth sòn còs damb eth soc d’ua higuera geganta que daue ombra ara barraca de Peberòt.
Eth nòm d’aguest sonaue de contunh en silenci deth crepuscul, acompanhat de tota sòrta d’insults.
Baisha, covard!
E era barraca s’estaue silenciosa e barrada, coma se l’auessen abandonat.
Credec Batiste enténer crits estofats de hemna, tumada de mòbles, quauquarren que li hec endonviar ua luta dera prauba Pepeta arturant a Peberòt, eth quau volie gésser entà dar responsa as sòns insults.
Dempús non entenec arren, e es sues injúries seguiren sonant en un silenci desesperant.
Aquerò l’emmaliciaue encara mès que s’er enemic s’auesse presentat.
Li semblaue qu’era muda barraca se burlaue d’eth; e abandonant era sua amagadera, se lancèc contra era pòrta, en tot foter-li còps de culassa.
Es hustes tremolèren damb aguesti còps lhòcos.
Que volie assadorar era sua ràbia ena casa, donques que non podie esbauçar ath sòn patron.
E tanlèu pataquejaue era pòrta coma es parets, arrincant enòrmes tròci de ges.
Enquia e tot se calèc era escopeta diuèrsi còps ena cara, en voler titar es dus traits contra es hiestrons dera cramba, en tot arturar- lo solet era pòur de demorar-se desarmat.
Era sua ràbia anaue aumentant: bramaue insults; es sòns uelhs injectadi ja non podien veir; trantalhaue coma se siguesse embriac.
Qu’anaue a quèir en solèr, paralisat, agonizant de colèra, estofat pera ràbia; mès se sauvèc, pr’amor que, de ressabuda, es bromes ròies que l’enrodauen se trinquèren, eth furor deishèc pas ar aflaquiment, e en veir tot eth sòn malastre se sentec aclapat.
Era sua colèra, trincada ara fin per tant òrra tension, comencèc a esbugassar-se, e Batiste, repetint eth sòn rosari d’insults, sentec de pic qu’era sua votz s’estofaue enquia convertir-se en un gemèc.
A tot darrèr s’estarnèc a plorar.
Ja non insultèc mès ath fanfarron.
Anèc arreculant de man en man enquia arribar en camin e se seiguec en un ribàs damb era escopeta as sòns pès.
Aquiu plorèc e plorèc, en tot cuélher damb aquerò un gran aleugeriment, amorassat pes ombres dera net, que semblauen agarrar partida dera sua pena, pr’amor que cada còp se hègen mes denses, amagant es sòn plors mainadencs.
Be n’ère de malerós!
Eth solet contra toti!…
Ath petitet lo traparie mòrt en arribar ena barraca; eth shivau, qu’ère era sua vida, inutilizat per aqueri traïdors; eth mau que l’arribaue de pertot, gessent des camins, des cases, des canets, profitant quinsevolh escadença entà herir as sòns; e eth, desarmat, sense poder defener-se d’aqueth enemic que despareishie a penes sajaue de revelar-se contra eth, cansat de patir.
Gran Diu!
Qué auie hèt eth entà patir tant?
Qu’ei que non ère un òme brave?…
Se sentec cada còp mès aclapat peth dolor.
Aquiu s’estarie clauat en ribàs, podien vier es sòns enemics: non auie fòrces entà agarrar era escopeta qu’auie as sòns pès.
Ressonèc en camin un lent trinhonar, poblant era escurina de misterioses vibracions.
Batiste pensèc en sòn petit, en praube Bisbe, que ja s’aurie mòrt.
Dilhèu aguest son tan doç ère des angels qu’auien baishat entà her-lo-se a vier, e volatejauen pera òrta sense trapar era barraca.
Ai, se non n’auessen besonh es auti, que necessitauen es sòns braci entà víuer!…
Eth praube òme desiraue era sua mòrt.
Pensèc ena felicitat de deishar aquiu madeish, en un ribàs, aqueth còs qu’eth sòn manteniment tant li costaue, e agarrat ara petita amna deth sòn hilhet, d’aqueth innocent, volar, volar coma es benauradi qu’eth auie vist amiadi pes angels enes quadres des glèises.
Eth melancolic trinhonar sonaue ara ath sòn costat, e comencèren a passar peth camin bonhes informes qu’era sua vista trebla pes lèrmes non acertaue definir.
Sentec que lo tocauen damb era punta d’un pau; e lheuant eth cap, vedec a ua prima figura, ua sòrta d’espèctre que s’inclinaue entada eth.
Arreconeihec ar oncle Tomba: eth solet dera òrta ath quau non li deuie cap pena.
Eth pastor, cuelhut coma bruishòt, possedie er art endonviaire des cècs.
A penes arreconeishec a Batiste semblèc compréner tot eth sòn malastre.
Toquèc damb eth pau era escopeta qu’ère as sòns pès, e virèc eth cap, coma se cerquèsse ena escurina era barraca de Peberòt.
Parlaue tot doç, damb ua tristesa tranquilla, coma òme acostumat as misèries d’un mon que deth lèu auie de gésser.
Endonvièc es plors de Batiste.
Hilh mèn!..
Hilh mèn!…
Venguie de passar pera sua barraca e auie vist lums pera pòrta dubèrta…
Dempús auie entenut crits de desesperacion, eth gosset ganholaue…
Eth petit auie mòrt, vertat?
E eth pair aquiu, pensant qu’ère seigut en un ribàs, quan en realitat a on demoraue ère damb un pè en precipici.
Atau se pèrden es òmes e se dissolven es familhes.
Qu’acabarie aucint pègament coma eth praube Capèth, e morint coma eth, en perpetuau embarrament.
Qu’ère quauquarren fatau: aqueres tèrres èren maudidts pes praubi e non podien dar d’auti fruits que malediccions.
E gasulhant es sues terribles profecies, eth pastor s’aluenhèc darrèr des oelhes, camin deth poble, mentre aconselhaue ath praube Batiste que se n’anèsse tanben, mès luenh, fòrça luenh, a on non calesse guanhar eth pan lutant contra er òdi de tantes misèries aliades.
Invisible ja, en.honsat enes ombres, Batiste escotèc encara era sua votz lenta e trista:
Cre-me, hilh mèn, t’amiaràn malastres!
Batiste e era sua familha non se n’encuedèren de com arribèc er eveniment inaudit, inesperat; qui siguec eth prumèr que se decidic a passar eth petit pònt qu’unie eth camin damb es odiats camps.
Que non èren ena barraca entà fixar-se en taus detalhs.
Aclapadi peth dolor, vederen qu’era òrta venguie còp sec entada eri; e non protestèren, pr’amor qu’eth malastre a besonh de consolament, mès tanpòc arregraïren er inesperat movement d’aproximacion.
Era mòrt deth petit s’auie esparjut rapidament per tot er entorn, gràcies ara estranha velocitat que circulen ena òrta es notícies, sautant de barraca en barraca, en ales deth mormolh, eth mès rapid des telegrafs.
Aquera net, molti dormiren mau.
Semblaue qu’eth petitet, en anar-se’n deth mon, auesse deishat clauada ua espia ena consciéncia des vesins.
Mès d’ua hemna se remenèc en lhet, trebolant damb era sua inquietud eth sòmi deth sòn marit, que protestaue indignat.
Praubet!
Qué li condarie ath Senhor quan entrèsse en Cèu?…
A toti artenhie un shinhau era responsabilitat d’aguesta mòrt.
Mès cada un, damb ipocrita egoïsme, atribuie ath vesin era principau colpa dera contunha persecucion, qu’es sues conseqüéncies auien queigut sus eth petit; cada comaire endonviaue ua responsabilitat entad aquera qu’auie coma enemiga.
E a tot darrèr, s’esclipsauen damb eth prepaus de des.hèir a londeman tot eth mau costat, de vier a aufrir-se ara familha, a plorar sus eth praube mainatge; e entre es bromes deth saunei les semblaue veir a Pasqualet, blanc e ludent coma un àngel, guardant damb uelhs de repotec ad aqueri que tan durs auien estat damb eth e damb era sua familha.
Toti es vesins se lheuèren romiant mentaument era forma d’apressar-se ara barraca de Batiste e entrar en era.
Qu’ère un examen de consciéncia, ua explosion d’empenaïment qu’arribaue en praube abitatge de toti es extrèms dera plana.
Quan a penes auie hèt dia, ja se calèren ena barraca dues vielhes, que demorauen ena bòrda vesia.
Era familha, consternada, a penes mostrèc estranhesa pera presentacion d’aguestes dues hemnes en aquera casa a on arrés auie entrat en sies mesi.
Que volien veir ath mainatge, ath praube albatet, e entrant en estudi, lo contemplèren encara en lhet, tapat enquiath còth, mercant a penes era bonha deth còs jos eth linçò, damb eth cap ròi inèrt sus eth coishin.
Era mair non sabie mès que plorar, calada en un canton deth quarto, arraulida, apilotada, petita coma ua mainada, e coma se volesse anular-se e desparéisher.
Dempús d’aguestes hemnes n’entrèren d’autes e d’autes.
Aguestes, rendudes peth saunei e es plors, semblauen pègues, descansant sus eth pièch era cara rogida e escauhada pes lèrmes.
Batiste, seigut en un cagira d’espart ath miei dera barraca, guardaue damb expression estupida era desfilada d’aguesta gent que tant l’auien mautractat.
Non les auie en òdi.
Mès tanpòc sentie gratitud.
Dera crisi dera vesilha auie gessut aclapat, e guardaue tot aquerò damb indiferéncia, coma se la barraca non li pertanhesse ne eth praubet qu’ère en lhet siguesse eth sòn hilh.
Solet eth gosset, entortilhat as sòn pès, semblaue sauvar rebrembes e sénter òdi.
Flairaue damb ostilitat tota era processon de pèlhes qu’entraue e gessie, e gronhaue coma se volesse mossegar, en tot tier-se per non emmaliciar as sòns patrons.
Era gent menuda participaue dera mala encolia deth gosset.
Batistet botaue mala cara a totes aqueres “ties” que tanti viatges se burlèren d’eth quan passaue per dauant des sues barraques, e acabèc per refugiar-se en estable, pr’amor de non deishar de uelh ath praube shivau e seguir guarint-lo sivans es indicacions deth veterinari, qu’auien cridat era net anteriora.
Qu’estimaue fòrça ath sòn frairet; mès era mòrt no a remèdi, e çò qu’ara li preocupaue ada eth ère qu’eth shivau non demorèsse coish.
Es dus petits, satisfèts ath hons, d’un malastre que tiraue entara sua barraca era atencion de tota era plana, sauvauen era pòrta, barrant eth pas as mainatges que, coma volades de parrats, arribauen per camins e caminòus damb era mausana e excitada curiositat de veir ath petit mòrt.
Ara qu’ère era sua: ara qu’èren es patrons.
E damb eth valor deth qu’ei ena sua casa, menaçauen e didien adiu a uns, deishauen entrar a d’auti, en tot autrejar- les era sua proteccion sivans les auien tractat enes sagnoses e accidentades peregrinacions peth camin dera escòla…
Tafurèls!
Enquia e tot n’auie que volien entrar dempùs d’auer estat ena peleja qu’en era eth praube Pasqualet queiguec ena sèquia, agarrant era sua malautia mortau.
Era aparicion d’ua hemneta fèbla e esblancossida semblèc animar damb un arrai de penibles rebrembes a tota era familha.
Qu’ère Pepeta, era hemna de Peberòt.
Enquia e tot era venguie!…
Que i auec en Batiste e era sua hemna un assag de rebellion; mès era sua volontat non auie fòrça…
Entà qué?
Que sigue planvenguda, e s’entraue entà gaudir deth sòn malastre, podie arrir tot çò que volesse.
Aquiu qu’eren eri, inèrtes, aclapadi peth dolor.
Diu, qu’ac ve tot, ja balharie a cada un çò de sòn.
Mès Pepeta anèc dret de cap ath lhet, en tot desseparar as autes hemnes.
Amiaue enes sòns braci un enòrme hèish de flors e huelhes, qu’espargèc sus eth lhet.
Es prumères flaires dera primauèra s’esteneren peth quarto, que flairaue a medecines, e qu’en sòn ambient pesant semblaue cargat d’insòmis e alendades.
Pepeta, era prauba bèstia de trabalh, mòrta entara maternitat e maridada sense era esperança d’èster mair, perdec era sua cauma dauant d’aqueth capet de evòri ornat pera retortilhada cabeladura coma ua aureòla d’aur.
Hilh mèn!…
Praubet mèn!…
E plorèc damb totes es lèrmes des sòns uelhs, en tot inclinar-se sus eth petit mòrt, heregant a penes damb es sòns pòts eth front palle e hered, coma se cranhesse desvelhar-lo.
En enténer es sòns somics, Batiste e era sua hemna lheuèren eth cap coma espauridi.
Que s’en sabien de qué ère ua hemna brava; eth marit ère eth dolent.
E era gratitud pairau ludie enes sòns uelhs.
Batiste enquia e tot s’estrementic en veir se com era prauba Pepeta abraçaue a Teresa e ara sua hilha, confonent-se es sues lèrmes damb es d’aguestes.
Non, aquiu que non i auie ipocresia: qu’ère ua victima; plan per aquerò sabie compréner eth malastre d’eri, qu’èren victimes tanben.
Era hemneta se shuguèc es lèrmes.
Campèc en era era hemna coratjosa e fòrta, acostumada a un trabalh brutau entà mantier era sua casa.
Guardèc estonada ath sòn entorn.
Aquerò non podie quedar atau: eth mainatge en lhet e tot desapraiat!
Que s’auie d’apraiar ar aubat entath sòn darrèr viatge, vestir-lo de blanc, pur e resplendent coma era aubada, que d’era amiaue eth nòm.
E damb un instint d’èsser superior neishut entà manar e que sap impausar aubediéncia, comencèc a dar ordes a totes es hemnes, que rivalizauen per servir ara familha abans odiada.
Era vierie ena ciutat damb dues companhes, entà crompar eth susari e eth taüt; d’autes vengueren en pòble o s’espargèren pes barraques pròches, cercant es objèctes encargadi per Pepeta.
Enquia e tot er odiós Peberòt, que s’estaue invisible, li calèc trabalhar en taus preparatius.
Era sua hemna, en trapar-lo en camin, li manèc que cerquèsse musics entara tarde.
Qu’èren, coma eth, guiterosi e embriacs, solide les traparie ena casa de Copa.
E eth fanfarron, qu’aqueth dia se mostraue cogitós, escotèc ara sua hemna sense cap replica e tenguec eth ton imperiós que se li parlaue, guardant ath còp entath solèr, coma avergonhat.
Des dera net anteriora se sentie un aute.
Aqueth òme que l’auie desfisat, en tot insultar- lo impunidament mentre lo tenguie calat ena sua barraca coma a ua garia; era sua hemna per prumèr viatge l’impausèc era sua volontat, en trèir-li era escopeta; era sua manca de valor entà botar-se dauant dera victima cargada de rason: tot qu’èren motius entà que se sentesse confonut e capvirat.
Que ja non ère eth Peberòt de d’auti tempsi; se començaue a conéisher.
Enquia e tot arribèc a sospechar se tot aquerò qu’auie hèt contra Batiste e era sua familha ère un crim.
I auec un moment qu’arribèc a mespredar-se.
Quina hèta d’òme era sua!…
Totes es porcades d’eth e des auti vesins sonque auien servit entrà trèir-li era vida a un mainatget.
Tàs dètz deth maitin, quan Pepeta damb es sues dues companhas tornèc de Valencia, era barraca ère plia de gent.
Quauqui òmes des mès moligassi, “òmes dera sua casa”, qu’a penes auien cuelhut partida ena luta contra es forastèrs, formauen rondèu damb Batiste ena pòrta dera barraca: uns ajocadi, ar estil moresc, d’auti seigudi en cagiretes d’espart, humant e parlant lentament deth temps e des cuelhetes.
Laguens, hemnes e mès hemnes sarrades ath torn deth lhet, aclapant ara mair damb era sua parlòta, parlant quauques ues des sòns hilhs qu’auien perdut, installades d’autes enes cornèrs coma ena sua pròpria casa, repetint totes es petòfies deth vesiat.
Aqueth dia qu’ère extraordinari; qu’ère parièr qu’es sues barraques siguessen lordes e eth minjar sense premanir: que i auie desencusa; e es creatures, agarrades as sues pèlhes, plorauen e aclapauen damb es sòns crits, en voler uns tornar ena sua casa, e d’auti que les mostrèssen ar aubatet.
Quauques vielhes s’auien apoderat dera recodina, e en cada moment premanien grani veires d’aigua damb vin e sucre, en tot aufrir-les a Teresa e ara sua hilha entà que plorèssen damb mès “aleujament”.
E quan es praubes, holades ja per aguesta inondacion sucrada, se remien a béuer, es oficioses comaires anauen per torns calant-se per erbèr es refresqui, donques que tanben les calie que les passèsse eth desengust.
Pepeta comencèc a cridar volent impausar era sua autoritat en aguesta confusion.
Teresa se resistic a abandonar ath sòn hilh encara que siguesse per pòca estona: lèu deisharie de veder-lo; que non li panèssen eth temps que li restaue de contemplar ath sòn tresaur.
E estarnant-se en somics mès fòrts, se lancèc sus eth cadavre, en tot voler abraçar-lo.
Mès es prècs dera sua hilha e era volontat de Pepeta poderen mès, e acompanhada per fòrça hemnes, gessec dera barraca damb eth devantau ena cara, gemegant, trantalhant, sense hèr atencion des que tirauen d’era en tot disputar-se eth hèt d’amiar-la cada ua ara sua casa.
Comencèc Pepeta er apraiament dera funèbra pompa.
Prumèr de tot placèc en centre dera entrada era tauleta blanca de pin qu’en era minjaue era familha, caperant-la damb un linçò e clauant es extrèms damb esplingues, Ath dessús botèc ua vana de midonades hius espèssi, e botèc sus era eth petit taüt amiat de Valencia, ua moninaria, qu’admirauen totes es vesies: un estug blanc galonat d’aur, mofle en sòn interior coma ua cunhèra.
Pepeta treiguec deth hardèu es darrères gales deth petit mòrt: un abit de gasa teishuda damb hius de plata, ues sandales, ua garlanda de flors, tot blanc, d’arrissada nhèu, coma era lum dera auba, qu’era sua puretat simbolizaue era deth praubet aubat.
Tot doç, damb mim mairau, anèc enlençolant ath cadavre.
Sarraue eth petit còs hered contra eth sòn pièch damb escometudes d’estèrla passion, introduint en susari es regdes bracets damb gran de suenh, coma se siguessen fragments de veire que se podessen trincar ath mendre còp, e punaue es sòns pès de gèu abans d’ajustar-les enes sandales.
Sus es sòns braci, coma ua paloma blanca arraulida de hered, transportèc ath praube Pasqualet ena caisha, en aqueth autar lheuat ath miei dera barraca, dauant deth quau anaue a passar tota era òrta, tirada de curiosèr.
Encara non ère tot; mancaue çò de milhor; era garlanda, ua barreta de flors blanques damb sarpats que penjauen sus es aurelhes.
Un ornament de sauvatge, parièr ath des indis de teatre.
Era pietosa man de Pepeta, emplegada en dura luta damb era mòrt, tintèc es palles caròles damb rosada coloreta; era boca deth petit mòrt, ennerida, se remetec jos ua capa d’alugat vermelhon; mès en bades sagèc era simpla lauradora de daurir desmesuradament es sues hloishes paupetes.
Tornauen a quèir, caperant es uelhs mats, enteleridi, sense reflèx, damb era tristesa grisa dera mòrt.
Praube Pasqualet!…
Malerós Bisbet!
Damb era sua garlanda extravaganta e era sua cara pintada ère hèt un coquilhon.
Mès trendesa dolorosa inspiraue eth sòn capet palle, damb era verdor dera mòrt, queigut en coishin dera sua mair, sense mès ornaments qu’es sòns peus ròis.
Mès tot aquerò non empedie qu’es braves ortalanes s’entosiasmèssen dauant dera sua òbra.
Semblaue adormit!
Tan beròi!
Tan rosat!…” Jamès s’auie vist un aubatet coma aguest.
E aumplien de flors es uets dera sua caisha: flors sus era blanca vestidura, flors esparjudes sus era taula, amolonades, formant nhoquets enes extrèms.
Que i auie tota era plana abraçant eth còs d’aqueth mainatge que tanti còps auien vist sautar pes sòns caminòus coma un audèth, en tot esténer sus eth sòn còs hered ua ondada de perhums e de colors.
Es dus frairs petits contemplauen a Pasqualet estonadi, damb devocion, coma a un èsser superior qu’anaue a quilhar eth vòl d’un moment en aute.
Eth gosset rondaue eth funèbre cadafalc, estirant eth morret, volent lecar es heredes manetes de cera, e s’estarnaue en ua quèisha lèu umana, de desesperacion, que botaue nervioses as hemnes e hège qu’acacèssen a còps de pè ara prauba bèstia.
Tà meddia, Teresa, escapant-se lèu ara fòrça dera captivitat que la sauvauen es vesies, tornèc ena barraca.
Eth sòn amor de mair li hec sénter ua viua satisfaccion dauant des ornaments deth petit.
Lo punèc ena pintada boca, e redoblèc es sòns gemiments.
Qu’ère era ora de dinar.
Batistet e es frairs petits, qu’en eri eth dolor non artenhie padegar er estomac, s’avalèren un croston amagadi enes cornèrs.
Teresa e era sua hilha non pensèren en minjar.
Eth pair, tostemp seigut en ua cagira d’espart jos era arradimèra dera pòrta, humaue un cigar darrèr der aute, impassible coma un orientau, virant era esquia ara sua casa, coma se cranhesse veir eth blanc cadafalc que servie d’autar ath cadavre deth sòn hilh.
Pera tarde encara sigueren mès nombroses es visites.
Es hemnes arribauen damb eth vestit de mudar, damb era mantilha entà assistir ar acogament; es gojates se disputauen damb tenacitat èster des quate qu’auien d’amiar ath praube aubatet entath cementèri.
Caminant tot doç peth costat deth camin e hugent deth povàs coma d’un perilh mortau, arribèc ua grana visita: D. Joaquim e era senhora Pepa, eth mèstre e era sua “hemna”.
Aquera tarde, per çò der “in faust eveniment” (paraules d’eth), non i auie escòla.
Pro que se vedie en veir eth revolum de gojats atrevits e pegosi que s’anauen colant ena barraca, e cansadi de contemplar, gratant-se eth nas, eth cadavre deth sòn companh, gessien a acaçar-se peth camin pròche o a sautar sèquies.
Era senhora Pepa, damb un vestit un shinhau rosigat de lan e ua gran mantilha d’un nere ja auriolenc, entrèc solemnament ena barraca, e dempús de quauques frases vistoses agarrades ath vòl ath sòn marit, placèc era sua robusta umanitat en un fautulh de còrda e aquiu se quedèc, muda e coma somnolenta, contemplant eth taüt.
Era brava hemna, acostumada a enténer e a admirar ath sòn espós, non podie seguir ua convèrsa.
Eth mèstre, que ludie era sua casaca verdosa des dies de gran ceremoniau e era sua corbata de màger mida, cuelhec sèti dehòra, ath costat deth pair.
Es sues manòtes de cultivador les amiaue amagades en uns gants neri que s’auien esblancossit damb es ans, quedant de color d’ala de mosca, e les botjaue de contunh, desirós de tirar era atencion sus era sua ròba des granes solemnitats.
Entà Batiste treiguie çò de mès florit e sonor deth sòn estil.
Qu’ère eth sòn milhor client: ne un solet dissabte auie deishat de pagar es dus quarts entara escòla.
Qu’ei atau eth mon, senhor Batiste; mos cau resignar!
En tot interrómper era sua listra de lòcs comuns, parladi grandiloquentament, coma se siguesse ena escòla, higec en votz baisha, guinhant maliciosament es uelhs:
Auetz campat, senhor Batiste, a tota aguesta gent?…
Ager deishauen anar pèstes de vos e dera vòsta familha, e pro sap Diu qu’en fòrça escadences les sò repotegat aguesta malesa.
Aué entren en aguesta casa damb era madeisha confiança qu’ena sua e vos aclapen damb tantes mòstres d’afeccion.
Eth malastre les hè dresbrembar, les aprèsse a vosati.
E dempús d’ua pausa, qu’en era siguec cap clin, didec pataquejant-se eth pièch:
Credetz-me a jo, que les coneishi ben: ath hons son bona gent.
Molt bèsties, plan, capables des màger asenades, mès damb un còr que s’esmò dauant dera desgràcia e les hè amagar es garres…
Prauba gent!
Que non n’an eth tòrt, donques que neisheren entà víuer coma bèsties e arrés les trè d’aguesta condicion.
Carèc ua bona estona, higent dempús, damb eth fervor d’un comerçant que laude era sua mèrca:
Aciu çò que cau ei instrucción, fòrça instrucción.
Temples de sabença que difonen era lum dera sciéncia per tota era plana, halhes que… que…
En fin, se venguessen mès mainatges en mèn temple, voi díder, ena mia escòla, e s’es pairs, en sòrta d’embriagar-se, paguèssen puntuaument coma vos, senhor Batiste, que serie ua auta causa.
E non digui arren mès, pr’amor que non m’agrade ofensar.
D’aquerò n’auie perilh, pr’amor que près dera sua persona i auie molti pairs des que li manauen escolans sense eth lèst des dus quarts.
D’auti lauradors, qu’auien mostrat gran ostilitat contra era familha, non gausauen arribar ena barraca e s’estauen en camin formant rondèu.
Per aquiu i auie Peberòt, que venguie d’arribar dera tauèrna damb cinc musics, tranquilla ja era consciéncia dempús d’auer estat pendent quauques ores ath cant deth taulèr de Còpa.
Arribaue cada còp mès gent ena barraca: que non i auie espaci liure en era, e es hemnes e es mainatges se seiguien enes bancs de tòcho, jos era trelha, o enes ribassi, demorant eth moment der acogament.
Laguens sonauen planhs, conselhs prononciats damb votz energica, un rumor de luta.
Qu’ère Pepeta que volie separar a Teresa deth cadavre deth sòn hilh.
Au… te cau èster rasonabla: er aubat non podie demorar-se aquiu entà tostemp; se hège ja tard, e es males glopassades les cau passar rapid.
E pelejaue damb era mair pr’amor de separar-la deth taüt, d’obligar-la a entrar en estudi e de non presenciar eth terrible moment dera gessuda, quan er aubat, lheuat en espatles, comencèsse eth vòl damb es blanques ales deth sòn susari entà non tornar mès.
Hilh mèn!…
Rei dera tua mair!, gemegaue era prauba Teresa.
Que ja non lo tornarie a veir: un punet… un aute.
E eth cap, cada còp mès hered e livid a maugrat dera coloreta, se botjaue d’un costat en aute deth coishin, agitant era sua diadèma de flors, entre es mans ansioses dera mair e dera fraia, que se disputauen eth darrèr punet.
Ena gessuda deth pòble s’estaue demorant eth senhor vicari damb eth sacristan e es escolans: que non les podien hèr demorar.
Pepeta se despacientaue.
Quate gojates damb ampla pèlha, mantilha de seda queiguda sus es sòns uelhs e portadura pudorosa e de monja, agarrèren es pautes dera tauleta, en tot lheuar tot eth blanc cadafalc.
Coma eth trait que salude ara bandera que se isse, sonèc un gemiment estranh, long, òrre, quauquarren que hec córrer hered per moltes esquies.
Qu’ère eth gosset dident adiu ath praube aubatet, lançant un udòl interminable, damb es uelhs lermosi e damb es pautes estirades, coma se volesse prolongar eth sòn còs enquia a on arribaue eth sòn planh.
Dehòra, D. Joaquim daue copets d’atencion: “ A veir!…
Que forme tota era escòla!”.
Era gent deth camin s’auie apressat ena barraca.
Peberòt capitanejaue as sòns amics es musics; premanien aguesti es sòns esturments pr’amor de saludar ar aubatet, a penes passèsse era pòrta, e entre eth desòrdre e era cridadissa que se formaue ena processon sonaue eth clarinet, hège escales eth cornet de pistons e eth trombon bohaue coma un vielh gròs e asmatic.
Comencèren era marcha es mainatges, amiant entà naut grani rams d’alfabrega.
D. Joaquim sabie hèr ben es causes.
Dempús, trincant era gentada, campèren es autes pincèles tient eth blanc e leugèr autar qu’en eth anaue eth praube aubatet.
Es musics comencèren a tocar un vals divertit e alègre, en tot plaçar-se darrèr deth taüt, e dempús d’eri s’amolonèren peth camin, formant sarradi grops, toti es curiosi.
Era barraca, vomegant luenh d’era era sua digestion de gentada, demorèc muda, ombriua, damb aguest ambient lugubre des lòcs per a on acabe de passar era desgràcia.
Batiste, solet jos era arradimèra, sense deishar era sua portadura d’orientau impassible, nhacaue eth sòn cigar, seguint damb es uelhs era marcha dera processon.
Aguesta començaue a ondejar peth camin gran, en tot mercar-se eth taüt e eth son cadafalc coma ua enòrma paloma blanca entre era desfilada de vestits neri e rams verds.
Que començaue ben eth praubet aubatet eth camin deth cèu des innocents!
Era plana, desvelhant-se voluptuosa jos eth punet deth solei primauerau, enrodaue ath petit mòrt damb eth sòn alend flairós, l’acompanhaue enquiara hòssa, caperant-lo damb imponent susari de perhums.
Es vielhs arbes, que germinauen damb ua saba de resurreccion., semblauen saludar ath petit cadavre, agitant jos era brisa es sues arrames cargades de flors.
Jamès era mòrt passèc sus era tèrra damb desguisament tan polit.
Esperluades e rugint coma hòles, botjant damb fòrça es sòns braci, campèren ena pòrta dera barraca es dues maleroses hemnes.
Es sues votzes s’alongauen coma un gemiment interminable ena tranquilla atmosfèra dera plana, impregnada de doça lum.
Hilh mèn!…
Amna mia!…, plorauen era prauba Teresa e era sua hilha.
Adishatz, Pasqualet!…
Adishatz!, cridauen es petits avalant-se es lèrmes.
Auuuu!
E de luenh, entre eth ramatge, arrossegant-se sus es verdes ondades des camps, responien es ressons deth vals qu’anaue acompanhant ath praube aubatet entara eternitat, en tot balançar-se ena barqueta blanca ornada d’aur.
Es escales complicades deth cornet de pistons, es sues cabiròles diaboliques, semblauen ua arridalhada metallica dera mòrt, que damb eth mainatge enes sòns braci s’aluenhaue a trauèrs des resplendors dera plana.
Tara vrespada anèren tornant es dera acompanhada.
Es petiti, mancadi de sòn pes agitacions deth dia anterior, que les auie visitat era mòrt, dormien sus es cagires.
Teresa e era sua hilha, rendudes pes plors, agotada era energia dempús de tantes nets d’insòmnia, auien acabat per demorar inèrtes, queiguent sus aqueth lhet qu’encara sauvaue era tralha deth praube mainatge.
Batistet roncaue en estable.
Eth pair, tostemp silenciós e impassible, recebie es visites, sarraue es mans, arregraïe damb movements de cap es aufriments e es frases de consolacion.
En barrar era net ja non quedaue arrés.
Era barraca ère escura, silenciosa.
Pera pòrta dubèrta e escura arribaue coma un luenhant mormolh era respiracion cansada dera familha, toti queigudi, coma mòrts dera batalha damb dolor.
Batiste, tostemp immobil, guardaue coma un pèc es esteles que ludien ena bluenca escurina dera net.
Era solitud lo remetec.
Començaue a encuedar-se’n exactament dera sua situacion.
Era plana auie er aspècte de tostemp, mès ada eth li semblaue mès beròia, mès “tranquillizadora”, coma un ròstre regde que se desrufe e arrís.
Era gent, qu’es sòns crits sonauen ena luenhor, enes pòrtes des barraques, ja non l’auien en òdi, ja non acaçauen as sòns.
Qu’auien estat jos eth sòn tet, esfaçant damb es sòns passi era malediccion que pesaue sus es tèrres der oncle Capèth.
Qu’anaue a començar ua naua vida.
Mès a quin prètz!…
E en auer, còp sec, era vision clara deth sòn malastre, en pensar en praube Pasqualet, qu’en aqueres ores ère aclapat per ua massa de tèrra umida e pudesenca, heregant era sua blanca vestimenta damb era corrupcion de d’auti còssi, escometudi peth vèrme immund, eth, tan polit, damb aquera pèth fina que per era s’esguitlaue era sua basta man, damb es sòns peus ròis que tanti viatges auie amorassat, sentec coma ua ondada de plomb que pujaue e pujaue dès er estomac entara sua gòrja.
Es grilhs que cantauen en ribàs vesin carèren, espauridi per un estranh sanglot que trinquèc eth silenci e sonèc ena escurina pendent gran part dera net, coma er arranguilh d’ua bèstia herida.
Qu’auie arribat Sant Joan, era milhor epòca der an: eth temps dera cuelheta e dera abondància.
Er espaci vibraue de lum e de calor.
Un solei african lançaue torrents d’aur sus era tèrra, en tot hener-la damb es sues amorassades arderoses.
Es sues flèches d’aur s’esguitlauen peth huelhatge, tendolet de verdura que sus eth amagaue era plana es sues mormolhoses sèquies e es sòn umidi socs, coma temerosa deth calor que hège germiar era vida pertot.
Es arbes mostrauen es sues arrames cargades de fruits.
S’inclinauen es nesplèrs damb eth pes des auriolencs arradims caperadi de envernissades huelhes; pistauen es albricòts entre eth huelhatge coma rosades caròles de mainatge; escorcolhauen es gojats damb impaciéncia es corporentes higueres, cercant cobejosi es higues primerenques, e enes jardins, per dessús des tàpies, exalauen es gensemins era sua fragància sucrada, e es magnòlies, coma encensèrs d’evòri, escampilhauen eth sòn perhum en arderós ambient impregnat de flaira de sèga.
Es dalhes reludentes anauen tonsurant es camps, hènt quèir es ròies cabeladures de horment, es gròsses espigues, que, apopletiques de vida, cercauen eth solèr, doblegant ath sòn darrèr es primes canes.
Enes aires s’amolonaue era palha formant coetes d’aur que reflectien es arrais deth solei; se ventaue eth horment entre remolins de povàs, e enes camps descabeçadi, ath long des rastolhs, sautauen es parrats cercant es graets perdudi.
Tot qu’ère alegria e trabalh gaujós.
Carrinclauen es cars pes camins; bandes de gojats corrien pes camps e hègen cabiròles enes aires, pensant enes còques de horment nau, ena vida dera abondància e ena satisfaccion que i auie enes barraques quan començaue a aumplir-se eth granèr.
E enquia e tot es vielhs shivaus mostrauen es sòns uelhs alègres, caminant damb màger desinvoltura, coma refortilhadi pera flaira des molons de palha que, de man en man, coma un arriu d’aur, s’anauen a esguitlar pes sòns pessebres ath long der an.
Es sòs, captivi en estudi pendent er iuèrn, amagat ena arca o ath hons d’ua mitja, començaue a circular pera plana.
Tara vrespada s’auplien es tauèrnes d’òmes rogidi e envernissadi peth solei, damb era ruda camisa sudada, que parlauen dera cuelheta e dera paga de Sant Joan, eth semestre que s’auie d’autrejar as patrons dera tèrra.
Tanben era abondància auie hèt renéisher era alegria ena barraca de Batiste.
Era cuelheta hège desbrembar ar aubatet.
Sonque era mair hège veir damb sobtades lèrmes e bèra alendada prigonda, eth fugaç rebrembe deth petit.
Eth horment, es saques plies que Batiste e eth sòn hilh pujauen en granèr e en quèir des sues espatles hège tremolar er estatge, estrementint a tota era barraca, ère çò que l’interessaue ara familha.
Que començaue entà toti eri era bona epòca.
Autant d’extremada coma auie estat enquia pòc abans era desgràcia, atau ara ère era fortuna.
S’esguitlauen es dies en santa cauma, trabalhant fòrça, mès sense eth mendre trebuc que trebolèsse era monotonia dera existéncia laboriosa.
Que s’auie heredat un shinhau era afeccion qu’es vesins auien manifestat en acogament deth petit.
Sivans s’amortesie eth rebrembe d’aqueth malastre, era gent semblaue empenaïr-se deth sòn impuls de trendesa, e se’n brembaue un aute còp dera catastròfa der oncle Capèth e dera arribada des intrusi.
Mès era patz que se formèc de ressabuda dauant deth blanc taüt deth petit non arribaue a trebolar-se.
Un shinhau hereds e maufidadi, plan, mès toti escambiauen era sua salutacion damb era familha.
Es hilhs podien anar pera plana sense èster atacadi, e enquia Peberòt, quan trapaue a Batiste, botjaue eth cap amistosament, mormolhant quauquarren qu’ère coma ua responsa ara sua salutacion…
En resumit, que se non les estimauen, les deishauen tranquils, qu’ère tot çò que podien desirar.
En interior dera barraca, quina abondor!
Batiste se mostraue admirat dera sua cuelheta.
Es tèrres, descansades, vèrges de coitiu pendent fòrça temps, semblauen auer deishat anar de còp era vida acumulada enes sues entralhes pendent dètz ans de repaus.
Eth gran ère gròs e abondiu, e segons es notícies que circulauen pera plana, artenherie un bon prètz.
Que i auie quauquarren milhor ( e aquerò ac pensaue Batiste arridolant): eth non auie de dividir eth producte pagant er arrendament, donques que n’auie era franquesa entà dus ans.
Pro qu’auie pagat aguest auantatge damb longui mesi d’alarma e de coratge e damb era mòrt deth praube Pasqualet.
Era prosperitat dera familha semblaue reflectir-se ena barraca, neta e ludenta coma jamès.
Vista de luenh, se destacaue des barraques vesies, coma hènt veir que i auie en era mès prosperitat.
Arrés aurie arreconeishut era tragica barraca der oncle Capèth.
Es tòchos ròis deth pasiment dauant dera pòrta ludien brunidi pera neteja; es macissi de alfabregues e de donpedros e es arrominguères formauen bancaus floridi, qu’ath sòn dessús se retalhaue sus eth cèu triangular dera barraca, d’immaculada blancor.
En sòn interior se notaue de seguit es movements des planchades cortines caperant es pòrtes des estudis, es prestatgess damb piles de siètes e damb hònts concaves apuades ena paret, en tot exibir auderòts fantastics e flors damb tomates pintades ath sòn hons, e sus eth lòc que se botauen es cantres, semblable a un autar de rajòles, se mostrauen, coma divinitats contra era set, es vrentuts e envernissadi cantres, e es gèrles d’argila e de cristau verdós, penjadi en fila enes claus.
Es mòbles vielhs e maumetudi, rebrembe perenne des ancianes peregrinacions hugent dera misèria, començauen a desparéisher, deishant pati liure a d’auti qu’era trabalhadora Teresa aquerie enes sòns viatges ena ciutat.
Es sòs, producte dera cuelheta, s’invertien en reparar es henerecles dubèrtes en parament dera barraca pendent es mesi de demora.
Quauqui còps arrie era familha en tot rebrembar es menaçadores paraules de Peberòt.
Roseta auie dues pèlhes mès e Batistet e es petits se hègen veir es dimenges vestidi de nauèth de cap a pès.
Trauessant era plana enes ores de mès solei, quan usclaue era atmosfèra e es mosques e abelhards bronzinauen pesadament, se sentie ua impression de benèster dauant d’aquera barraca neta e fresca.
Eth corrau delataue, a trauèrs des sues tàpies de hanga e estaques, era vida que i auie en eth.
Cacalejauen es garies, cantaue eth poth, sautauen es conilhs pes sinuosi molons de lenha trenda, e susvelhadi pes dus hilhs petits de Teresa, flotauen es lits ena vesia sèquia e corretejauen es bandades de porics pes rastolhs, piulant sense pòsa, botjant es sòns petits còssi rosadi, caperadi a penes de fin plumalh.
Tot aquerò sense compdar que Teresa, mès d’un còp, s’embarraue en sòn estudi, e daurint un calaish dera comòda, destropaue mocadors darrèr mocadors entà extasiar-se dauant d’un molonet de monèdes de plata, es prumèrs sòs qu’eth sòn marit auie hèt sudar as tèrres.
Que tot a un començament, e s’es tempsi èren boni, ad aguesti sòs se n’amassarie d’auti e d’auti, e qui sap s’en arribar es gojats ara edat des quintes les poirie desliurar damb es sòns estauvis de vier a servir ath rei coma soldats!
Era reconcentrada e silenciosa alegria dera mair se vedie tanben en Batiste.
Que se l’auie de veir se com un dimenge pera tarde, humant un caliquènho de quart en aunor dera hèsta, passejant dauant dera barraca e guardant es sòns camps amorosament.
Dus dies abans auie plantat en eri milhòc e monjetes, coma molti des sòs vesins, donques qu’ara tèrra non se l’a de deishar repausar.
A penes podie eth amiar entà dauant es dus camps, qu’auie laurat e cultivat.
Mès, madeish qu’eth defuntat Capèth, sentie era embriaguesa dera tèrra; cada còp desiraue arribar mès luenh damb eth sòn trabalh, e encara qu’ère un shinhau passada era sason, pensaue remòir a londeman era part deth terren que s’estaue inculta darrèr dera barraca, entà plantar en era melons, cuelheta immilhorabla, que li treirie un gran profit era sua hemna en tot her-se-les a vier, coma d’autes, en Mercat de Valencia.
Qu’auie de dar gràcies a Diu, que li permetie fin finau víuer tranquil en aqueth paradís.
Quines tèrres es dera plana!…
Plan per aquerò, sivans es istòries, plorauen es arabs en èster expulsadi d’aquiu.
Era sèga auie netejat eth paisatge, lançant entà baish es masses de horment que barrauen era vista pertot coma muralhes d’aur.
Ara era plana semblaue fòrça mès grana, infinita, e estenie enquia perder-se de vista es grani bancaus de tèrra ròia, talhadi per caminòus e sèquies.
En totes es cases s’observaue rigorosament era hèsta deth dimenge, e coma que i auie cuelheta recenta e non pòqui sòs, arrés pensaue en non complir eth precèpte.
Que non se vedie un solet òme trabalhant enes camps, ne ua soleta cabalaria enes camins.
Passauen es vielhes pes camins damb reludenta mantilha sus es uelhs e ua cagireta en braça, coma se tirèsse d'eres era campana que trinhonaue luenh, plan luenh, sus es teulades deth pòble.
Sonaue de luenh, coma ua tela que s’estarne, es traits d’escopeta contra ua bandada d’arongletes que volauen en un costat e en aute, hènt ua dança capriciosa, fiulant agudentament, coma se ralhèssen damb es ales eth cristau blu deth cèu; bronzinauen sus es sèquies es bromes de mosquits lèu invisibles, e en ua bòrda verda, jos era vielha arradimèra, s’agitauen coma ua amalgama de colors pèlhes florejades, mocadors vistosi.
Era cadéncia adormidora des guitarres semblaue hèr era aleta a un cornet de pistons qu’anaue lançant entà toti es extrèms dera plana, adormida jos eth solei, es moresqui sons dera jòta valenciana.
Aguest tranquil paisatge qu’ère era idealizacion d’ua Arcadia laboriosa e erosa.
Aquiu non i podie auer gent dolenta.
Batiste s’estiraue damb voluptuositat, senhorejat peth benèster tranquil que d’eth semblaue impregnat er ambient.
Roseta, damb es mainatges, se n’auie anat en balh dera bòrda; era sua hemna dormie jos eth tendolet, e eth se passejaue dera barraca entath camin, a trauèrs deth tròç de tèrra non cultivada que daue entrada ath car.
De pès, ath petit pònt, anaue responent as salutacions des vesins,, que passauen arrint coma s’anèssen a presenciar un espectacle plan graciós.
Se filauen toti entara casa de Copa, entà veir d’apròp era famosa “luta” de Peberòt damb es frairs Terreròla, dus caps perdudi, madeish qu’eth marit de Pepeta, qu’auien jurat auer en òdi ath trabalh e passauen tot eth dia ena tauèrna.
Gessien entre eri nombroses rivalitats e escomeses, mès que mès en aguesta epòca, qu’ère quan aumentaue era concurréncia der establiment.
Es tres fanfarrons apostauen en brutalitat, desirós cada un d’arténher renòm sus es auti.
Batiste auie entenut parlar d’aguesta escomesa que hège vier ara gent ena famosa tauèrna coma en jubilèu.
Se tractaue d’estar-se seigudi en tot hèr ath truc, e sense béuer mès liquid qu’aiguardeent, enquia veir se qui ère eth darrèr que queiguie.
Comencèren diuendres en escurir, e encara èren es tres enes sues cagires de còrda eth dimenge pera tarde, en tot hèr era centau partida deth truc, damb era gèrla d’aiguardent sus era tauleta de zinc, deishant solet es cartes entà avalar-se es saboroses botifarres que dauen fama ath tauernèr Copa per çò de ben que sabie sauvar-les en òli.
Era notícia s’espargèc pera plana, e hège vier coma en processon a tota era gent d’ua lega ara redona.
Es tres beròis non se demorauen solets un moment.
Qu’auien as sòns apassionadi, que s’encargauen d’ocupar eth quarto que se hège era partida, e en arribar era net, quan era massa d’espectadors se retiraue enes sues barraques, se quedauen aquiu vedent se com jogauen ara lum d’un candelh penjat d’un pibo, pr’amor que Copa ère òme de mala encolia, incapable de tier era pesada monotonia d’aguesta escomesa, e tanlèu arribaue era ora de dormir barraue era sua pòrta, deishant ena placeta as jogaires dempús de renauir era sua provision d’aiguardent.
Molti simulauen indignacion dauant dera brutalitat d’aguesta “luta”, mès ath sòn laguens n’èren capinauts peth hèt d’èster taus òmes es sòns vesins.
Quini mossos de hèr qu’elève era òrta!
Er aiguardent passaue pes sòns còssi coma se siguesse aigua.
Tot er entorn semblaue auer era vista ena tauèrna, en tot escampilhar-se damb rapiditat prodigiosa es notícies sus eth cors dera escomesa.
Ja s’auien begut dus cantres, e coma s’arren…
Ja n’amiauen tres… e tan fèrms.
Copa amiaue eth compde de çò begut.
E era gent, segons era sua predileccion, apostaue per un des tres contendents.
Aguesta luta, que pendent dus dies apassionaue a tota era òrta e non semblaue encara pròcha ath sòn finau, auie arribat enes aurelhes de Batiste.
Eth, òme sòbri, incapable de béuer alcoòl sense sénter nausèes e maus de cap, non podie amagar un estonament plan pròche ara admiracion dauant d’aguesti bèsties, que, sivans es sues supausicions, deuien auer er estomac folrat de lhauna.
E seguie damb ua guardada d’enveja a toti es qu’anauen ena tauèrna.
Per qué non podie anar eth a on anauen es auti?…
Jamès auie entrar en casa de Copa, era tuta en d’auti tempsi des sòs enemics, mès ara desencusaue era sua preséncia çò d’extraordinari der eveniment…
Ath delà, qué dimònis!, dempús de tant de trabalh e de tan bona cuelheta, pro podie un òme aunèst permeter-se un shinhau de divertiment.
E hènt-li un crit ara sua hemna dormida entà avisar-la de qué se n’anaue, se filèc entara tauèrna.
Qu’ère coma un formigament uman era massa de gent qu’aumplie era placeta dauant dera casa de Copa.
Aquiu èren, en còs de camisa, damb pantalons de velot, vrentruda faisha nera e mocador en cap en forma de mitra, toti es òmes der entorn.
Es vielhs s’emparauen en paishons de Liria, auriolencs e damb arabesqui neri; era gent joena mostraue rebussadi es braci, nerviudi e roiencs, e coma contrast botjauen primes verguetes de herèisho entre es sòns dits enòrmes e damb callositats.
Es enòrmes pibos qu’enrodauen era tauèrna dauen ombra as animadi grops.
Batiste se fixèc per prumèr viatge, en detalh, ena famosa tauèrna, damb es sues parets blanques, es sues hièstres pintades de blau e es marcs de pòrta placadi damb vistoses rajòles de Manises.
Qu’auie dues pòrtes.
Ua ère era deth cerèr, e entre es sues huelhes dubèrtes se vedien es dues files de tonèls enòrmes qu’arribauen enquiath tet, es molons de bots uets e rufats, es grani embuts e es mesures de zinc tintades de ròi peth contunh esguitlar deth liquid.
Ath hons dera estança i auie eth pesant car que rodaue enquiàs darrèrs limits dera província, entà hèr-se a vier es crompes de vin.
Aguesta cramba escura e umida exalaue un bugàs d’alcoòl, ua flaira de most, qu’embriagaue er olfacte e trebolaue era vista, en tot hèr pensar qu’era tèrra sancera anaue a èster caperada per ua inondacion de vin.
Aquiu i auie es tresaurs de Copa, que d’eri parlauen damb in e respècte toti es embriacs dera òrta.
Era auta pòrta ère era dera tauèrna, era qu’ère dubèrta ua ora abans de hèr dia e pes nets enquias dètz, mercant sus eth nere camin coma un gran rectangle ròi de lum dera lampa de petròli penjada sus eth taulèr.
Qu’auien es parets sòcles de tòchos ròis e envernissadi, enquiara nautada d’un òme, damb un bòrd terminau de florejades rajòles.
D’aquiu enquiath tet totes es parets èren dedicades ath sublim art dera pintura, pr’amor que Copa, encara que semblaue òme rude, atentiu solet a que de nets siguesse eth calaish deth sòn taulèr plen, ère un vertadèr Mecenas.
Auie portat a un pintor dera ciutat, en tot tier-lo aquiu mès d’ua setmana, e aguest caprici de magnat protector des arts l’auie costat, segons declaraue eth, uns cinc duros, mès o mens.
Qu’ère vertat que non se podie virar era vista entà un costat sense tumar damb bèra òbra mèstra, qu’es sòns rabiosi colors semblauen alegrar as parroquians, en tot encoratjar-les a béuer.
Arbes bluencs sus camps violètes, orizons aurions, cases mès granes qu’es arbes e persones mès granes qu’es cases, caçadors damb escopetes que semblauen escampes e “majos” andalusi, damb trabuc sus es cames, en fòrts shivaus qu’auien er aspècte d’arrats.
Un prodigi d’originalitat qu’entosiasmaue as beuedors.
E sus es pòrtes des quartos, er artista, alludint discrètament ar establiment, auie pintat estonantes “recodines”: miugranes coma hitges duberts e sagnosi, melons d’aigua que semblauen enòrmes peberòts, camishèts de brins de lan ròis que sajauen passar pes persecs.
Molti tenguien qu’era preponderáncia dera casa sus es autes tauèrnes dera òrta ère deguda ad aguesti estonants ornaments, e Copa maudidie as mosques qu’enlordien tanta beresa damb eth nere puntet dera sua mèrda.
Ath costat dera pòrta principau i auie eth taulèr, greishós e pegós; darrèr d’eth, era tripla fila de tonèls, coronada per muralhes de botelhes que contenguien es innombrables e diuèrsi liquids der establiment.
Des bigues, coma frises greishoses penjauen bandères de salcisses e botifarres, o cordades de peberòts ròis e ponchucs coma dits deth diable, e trincant era monotonia de tau decorat, quauque pernilh ròi e penjades majestuoses de salsisses picantes.
Eth present entàs paladars delicadi ère en un armari de trebles veires ath costat deth taulèr.
Aquiu es esteles de pasta fina, es còques de panses, es corrons esposcadi de sucre, es magdalenes, tot damb un cèrt ton escur e taques sospechoses que denonciauen ancianitat, e eth hormatge de Murviedro, trende, fresc, de doça blancor, en pèces coma pans, destillant encara serum.
Ath delà, compdaue Copa damb era sua cramba-recodina, a on i auie en tenalhes granes es verdes olives trincades e es botifarres de ceba conservades en òli: es articles que mès se venien.
Es colomnes blanques sostenguien ua trelha vielha, que daue ombra a tau vast espaci, e apileradi ath long d’un pan de paret, i auie cagirons e tauletes de zinc, en tan grana quantitat, que semblaue que Copa auie previst era invasion dera sua casa pera plana sancera.
Batiste, escorcolhant era tauèrna, se fixèc en patron, òme despiechat, mès damb ua casqueta d’aurelheres calada en plen ostiu sus er enòrme ròstre, gautut, macat.
Qu’ère eth prumèr parroquian deth sòn establiment; jamès s’ajaçaue satisfèt se non auie begut enes tres minjars miei cantre de vin.
Plan per aquerò, solide, a penes cridaue era sua atencion aguesta escomesa que tant tarabastada tenguie ara plana sancera.
Eth sòn taulèr ère ua gaita que d’era, coma expèrt coneishedor, vigilaue era embriaguesa des sòns parroquians.
Qu’arrés se vantèsse de fanfarron laguens dera sua casa, pr’amor qu’abans de parlar ja auie fotut man a ua maçuga qu’auie jos eth taulèr, ua sòrta d’as de bastos, qu’ada eth li tremolauen Peberòt e toti es fanfarrons der entorn…
Ena sua casa, arren de peleges.
Entà aucir-se, en camin!, e quan se daurien es cotèths e se quilhauen escabèls, ena net de dimenge, Copa, sense badar boca ne pèrder era cauma, campaue entre es combatents, agarraue deth braç as mès valents, les amiaue en aire entara carretèra, e barrant era pòrta peth laguens, començaue a compdar tranquillament es sòs deth calaish abans d’ajaçar- se, mentre que dehòra sonauen es còps e es planhs de luta que contunhaue.
Tot s’estaue en barrar ua ora abans era tauèrna; mès laguens d’era jamès aurie era justícia cap copacap mentre eth siguesse darrèr deth taulèr.
Batiste, dempús de guardar furtiuament dès era pòrta ath tauernèr que amb era ajuda dera sua hemna e un mosso servie as parroquians, tornèc ena placeta.
Aquiu s’ahigec a un petit rondèu de vielhs que discutien sus quin des tres concorsants dera escomesa se mostraue mès seren.
Fòrça lauradors, cansadi d’admirar as tres fanfarrons, jogauen peth sòn compde o vrespalhauen formant rondèu ath torn des tauletes.
Circulaue eth porro, deishant anar eth sòn roienc gisclet que lheuaue un doç glu-glu en quèir enes dubèrtes boques; s’obsequiauen es uns as auti damb sarpats de cacauètes e gairotons.
En siètes concaves d’argila mestrauen es sirventes dera tauèrna es neres e olioses botifarres, eth hormatge fresc, es olives trincades, damb eth sòn brolhon qu’en eth flotauen flairoses èrbes; e sus es taules se vedie eth pan de horment nau, es corrons de ròia escòrça, mostrant en sòn interior era mora morena e suculenta dera grossa haria dera òrta.
Tota aguesta gent, minjant, beuent e gesticulant, formaue eth madeish mormolh que s’era placeta siguesse ocupada per un vespèr enòrme, e en ambient flairauen bugassi d’alcoòl, un bugàs asfixiant d’òli fregit e era penetranta aulor deth most, en tot barrejar- se damb eth perhum des camps vesins.
Batiste s’apressèc finaument en gran rondèu qu’enrodaue as dera escomesa.
Ara prumeria non vedec arren; mès tot doç, ahiscat peth curiosèr des qu’èren ath sòn darrèr, s’anèc daurint pas entre es còssi sudosi e sarradi, enquia veder-se en primèra fila.
Quauqui espectadors èren seigudi en solèr, damb era maishèra emparada en ambdues mans, eth nas sus eth bòrd dera tauleta e era vista tachada enes jugaires, pr’amor de non perder-se detalh deth famós eveniment.
Aquiu ère a on mès intolerable resultaue era flaira d’alcoòl.
Que semblauen impregnadi d’eth er alend e era ròba de tota era gent.
Vedec Batiste a Peberòt e as sòns competidors seigudi en escabèls de fòrta husta de carrobièr, damb es cartes dauant des uelhs, era gèrla d’aiguardent a posita d’ua man e sus eth zinc eth molon de graets de milhòc qu’equivalie as punts deth jòc.
En cada jogada, quauqu’un des tres cuelhie era gèrla, beuie tranquillament e la passaue as sòns companhs, que l’anauen quilhant madeish, damb non mens ceremònia.
Es espectadors mès pròches guardauen es cartes de cada un per dessús des sues espatles pr’amor de convencer-se de qué jogaue ben.
Que non calie hèr-se’n: es caps èren serens; coma s’aquiu sonque se beuesse aigua, arrés auie cap descuet ne hège jogades maganhades.
E seguie era partida, sense que per aquerò es dera escomesa deishèssen de parlar damb es amics, badinant sus eth finau dera luta.
Peberòt, en veir a Batiste, gasulhèc un “ola” que volie èster de salutacion, e tornèc era vista enes sues cartes.
Seren, que ne poirie èster; mès auie es uelhs rogidi, ludie enes sòns vistons un bualh bluenc e trantalhant, semblable ara ahlama der alcoòl, e era sua cara anaue aquerint per moments un pallitge mat.
Es auti que non eren milhor; mès toti arrien.
Es espectadors, contagiadi pes deth jòc, se passauen de man en man es gèrles pagades entre toti, e ère aquerò ua vertadèra inondacion d’aiguardent, que, desbordant-se dehòra dera tauèrna, baishaue coma ua ondada de huec entà toti es estomacs.
Enquia e tot a Batiste li calec béuer, ahiscat pes deth rondèu.
Non volie, mès un òme auie de tastar totes es causes, e se tornèc a encoratjar damb es madeishes reflexions que l’auien amiat entara tauèrna.
Quan un pair de familha a trabalhat e a en granèr era cuelheta, pro se pòt perméter un shinhau de holia.
Sentec calor en estomac e en cap un deliciós trebolament.
Començaue a acostumar-se ara atmosfèra dera tauèrna, en tot trapar cada còp mès graciosa era “luta”.
Enquia e tot Peberòt li resultaue un òme notable… ara sua manèra.
Es jogaires auien acabat era partida numèro… (arrés se’n sabie de guaires) e discutien damb es sòns amics sus eth pròplèu sopar.
Un des Terreròla perdie terren clarament.
Dus dies d’aiguardent a plen colièr, damb es sues dues nets passades en treble, començauen a pesar sus eth.
S’anauen clucant es sòns uelhs e deishaue quèir pesadament eth sòn cap sus eth sòn frair, que sajaue d’encoratjar-lo damb copets en baish vrente, balhadi en sordina per dejós dera taula.
Peberòt arrie sonudament dauant d’aguest trionf.
Que ja n’auie un en solèr.
E discutie eth sopar damb es sòns admiradors.
Qu’auie d’èster esplendid, sense pòur des despenes: ça que la eth non les auie de pagar.
Un sopar que siguesse digne finau dera hèta, pr’amor que pendent era madeisha net solide demorarie acabada era escomesa, vencent ar aute frair.
E coma ua trompeta gloriosa qu’anonciaue per auança era capitada de Peberòt, comencèren a sonar era roncadissa de Terreròla eth petit, queigut de bocadents sus era taula e pròche a quèir deth cagiron, coma se tot er aiguardent qu’amiaue en estomac cerquèsse eth solèr per lei de gravetat.
Eth sòn frair parlaue de desvelhar-lo a bohetades; mès Peberot intervenguec bontadosament, coma un vencedor magnanim.
Que ja lo desvelharien ara ora de sopar.
E hènt veir que non li daue importància ara “luta” e ara sua pròpria fortalesa, parlèc dera sua manca d’apetís coma d’un gran malastre, dempús d’auer-se passat dus dies en aqueth lòc avalant e beuent brutaument.
Un amic correc ena tauèrna entà amiar ua gran rastèl de peberòts.
Aquerò l’entornarie er apetís.
Era badinada costèc granes arridalhades, e Peberòt, entà estonar mès encara as sòns admiradors, l’aufric eth minjar infernau ath Terreròla qu’encara se tenguie fèrm, tant qu’eth, dera sua part, se l’anaue avalant damb era madeisha indiferéncia que se siguesse pan.
Un mormolh d’admiracion circulèc peth rondèu.
Per cada peberòt que se minjaue er aute, eth marit de Pepeta se’n fotie tres, e atau acabèren eth rastèl, vertadèr rosari de dimònis ròis.
Aguest brut que deuie auer ua coirassa en estomac..
E seguie fèrm, impassible, cada còp mès esblancossit, damb es uelhs holadi e ròis, preguntant se Copa auie ja aucit a un parelh de pothi entath sopar e dant instruccións sus era manèra de codinar-les.
Batiste lo guardaue damb estonament e ath còp sentie un vague desir d’anar-se’n.
Començaue a quèir era tarde, ena placeta pujauen de ton es votzes; començaue eth rambalh de totes es nets deth dimenge.
Ath delà, Peberòt lo guardaue massa soent, damb es sòns uelhs shordadi e estranhs d’un bon embriac.
Mès sense saber eth perqué, s’estaue aquiu, coma s’aguest espectacle tan nau entada eth podesse mès qu’era sua volontat.
Es amics deth fanfarron li hègen trufaria en veir que dempús des peberòts sajaue d’agarrar era gèrla, sense encuedar-se’n de s’eth sòn enemic l’imitaue.
Un imprudent didec aquerò sense encuedar-se’n deth valor des sues paraules, e se hec un silenci dolorós, coma en ua cramba d’un malaut quan se desnishe era part nafrada.
Parlar d’arrendaments e de pagaments en aqueth lòc!, quan entre actors e espectadors s’auie consumit er aiguardent a cantres…
Batiste se sentec inquiet.
Li semblèc que de pic auie arribat en ambient quauquarren ostil, menaçador.
Sense cap esfòrç s’aurie botat a córrer; mès se demorèc, pensant que toti lo guardauen dissimuladament.
Cranhec, se hugie, auançar era agression, èster detengut per insult; e damb era esperança de passar inavertit, s’estèc quiet, coma cuelhut per ua impression que non ère de pòur, mès òc de quauquarren mès que prudéncia.
Es admiradors de Peberòt li hègen repetir eth procediment que se servie cada an entà non pagar ara patrona des sues tèrres, e ac celebrauen damb granes arridalhades, damb estrementides de maligna alegria, esclaus que s’alègren des malastres deth sòn patron.
Eth fanfarron relataue modèstament es sues glòries.
Cada an, per Nadau, e per Sant Joan, entamenaue eth camin de Valencia, anin-anan entà veir ara pròprietaria des sues tèrres.
D’auti amiauen eth sòn bon parelh de pothi, eth tistèr de còques, era panèra de fruites, pr’amor atrendir as senhors e qu’acceptèssen eth pagament incomplet, somicant e prometent arredonir era soma mès endauant.
Eth sonque amiaue paraules, e pas guaires.
Era sua patrona, ua senhora majestuosa, lo recebie en minjador dera sua casa.
Près d’aquiu èren es hilhes, ues senhoretes tostemps plies de laci e coloretes.
Era senhora Manuèla agarraue era libreta entà rebrembar es semestres que Peberòt amiaue arreculadi… “Que venguie a pagar, è?
E eth sornut, en enténer era pregunta dera senhora Pajares, tostemp responie madeish: “Non, senhora, non podia pagar pr’amor qu’ère sense un sò horadat.
Que sabie que damb aquerò s’acrediataue coma tafurèl.
Que ja ac didie eth sòn pairin, qu’ère persona de sabença: entà qui s’an hèt es cadies?
Entàs òmes.
Pagues?
Qu’ès bona persona.
Non pagues?
Qu’ès un tafurèl”.
E dempús d’aguest cors brèu de filosofia rustica, apelaue ath dusau argument, qu’ère trèir dera sua faisha ua caisheta de tabac nere, damb un cotèth enòrme, e començaue a picar eth tabac entà liar ua cigarreta.
Era contemplacion deth cotèth li costaue caud heireds ara senhora, e plan per aquerò eth sornut talhaue eth tabac tot doç e se tardaue en sauvar-lo-se, repetint tostemp es madeishi arguments deth pairin entà explicar eth sòn arreculament e pagament.
Es gojates des lacets lo motejauen “eth des cadies”; era mama se sentie inquieta damb era preséncia d’aguest barbar de nera fama, que flairaue a vin e parlaue botjant eth cotèth; e convençuda ara fin de qué non li poirie trèir arren, li didie que se n’anèsse; mès eth exprimentaue un gran gòi en èster shordaire e sajaue d’alongar era entrevista.
Enquia e tot l’arribèren a díder que, donques que non pagaue, non calie que venguesse.
Era senhora se’n desbrembarie dera existéncia des sues tèrres.
A, non, senhora Manuèla!
E aquiu venguie dus còps ar an, entà tacar damb es sues espardelhes caperades de hanga e repetir qu’es cadies son entàs òmes, en tot hèr viroletes damb eth sòn cotèth.
Qu’ère ua resvenja d’esclau, er amargant plaser deth mendicant qu’arribe damb es sòns pudesencs pelhòts ath miei d’ua hèsta de rics.
Toti es lauradors arrien, comentant era conducta de Peberòt damb era sua patrona.
E eth fanfarron apuaue damb rasons era sua conducta.
Per qué auie de pagar eth?
Vam a veir, per qué?
Es sues tèrres ja les cultivaue eth sòn pairin.
Quan moric sa pair se les repartiren es frairs ath sòn gust, seguint eth costum dera òrta, sense consultar entad arren ath proprietari.
Eri èren es que les trabalhauen, es que les hègen produir, es qu’anauen deishant pòc a poòc era sua vida sus es sòns torròcs.
Peberòt, parlant damb veeméncia deth sòn trabalh, mostraue tau impudor, que quauqui uns arrien…
Plan; eth que non trabalhaue guaire, pr’amor qu’ère escarrabilhat e auie coneishut era farsa dera vida.
Mès bèth còp trabalhaue, de quan en quan, e aquerò ère pro entà qu’es tèrres siguessen damb mès justícia d’eth que d’aquera senhora gròssa de Valencia.
Que venguesse era a trabalhar-les; que se metesse en arair damb totes es sues arròbes de carn; e es dues gojates des lacets, junhudes e tirassant d’eth, e alavetz serie era sua legitima patrona.
Es trufaries grossières deth fanfarron hègen rugir d’arrir ara concurréncia.
A tota aquera gent, qu’encara sauvaue eth mau gust deth pagament de Sant Joan, li hège fòrça gràcia veir tractadi as sòns patrons tan crudèument.
Aquerò der arair ère ua badinada; e cada un s’imaginaue veir ath sòn patron, ath vrentut e meticulós rendista o ara senhora vielha e capinauta, aganchadi ara relha, tirant e tirant enta daurir eth soc, mentre eri, es de baish, es panaires, brandien eth soriac.
E toti se guinhauen un uelh, arrien, se hègen paumets entà exprimir era sua alegria.
Que s’estaue fòrça ben en casa de Copa entenent ad aguest òme.
Quines causes se l’acodien!…
Mès eth marit de Pepeta se mostrèc ombriu, e molti avertiren en eth guardades de trauèrs, aquera guardada d’omicida que coneishien d’abans ena tauèrna, coma senhau segur d’immediata agression.
Era sua votz se tornèc escura, coma se tot er alcoòl que holaue eth sòn estomac auesse pujat en ondada arderosa ena sua gòrja.
Que podien arrir es sòns amics enquia crebar, mès taus arridolets serien es darrèrs.
Era òrta ja non ère era madeisha qu’auie estat aqueri dètz ans.
Es patrons, conilhs paurucs, s’auien tornat ara lops intractables.
Ja treiguien es dents coma en d’auti tempsi.
Enquia e tot era sua patrona s’atrevie damb eth (damb eth, qu’ère eth terror de toti es proprietaris dera òrta!
E per qué se creishie de tau sòrta?
Pr’amor que ja non les auien pòur…
E per qué non les auien pòur?
Crist!
Perque ja non èren abandonades ne incultivades es tèrres de Capèth, aqueth espaventau de desolacion, qu’espaurie as patrons e les hège èster docils e transigents.
Que s’auie trincat er encantament.
Dès qu’un lairon “mòrt de hame” auie artehut impausar-se a toti eri, es proprietaris se n’arrien, e entà resvenjar-se de dètz ans de forçada mansuetud, se tornauen mès dolents qu’eth famós D. Salvador.
Vertat…
Toti arreconeishien qu’es sòns patrons auien cambiat en rebrembar es detalhs dera sua darrèra entrevista damb eri: es menaces de licenciament, era negatiua a acceptar eth pagament incomplet, era expression ironica que les auien parlat des tèrres der oncle Capèth, un aute còp cultivades a maugrat der òdi de tota era òrta.
E ara, còp sec, dempús dera doça hloishèra de dètz ans de trionf, damb es retnes ena esquia e eth patron enes pès, arribaue era crudèu escometuda, era tornada a d’auti tempsi, eth trapar amargant eth pan e eth vin mès aspre pensant en maudit semestre, e tot per tòrt d’un forastèr, d’un polhós que ne tansevolh auie neishut ena òrta, en tot despenjar-se entre eri pr’amor d’embolhar eth sòn negòci e hèr-les mes dificila era vida.
E encara viuie aguest escarrabilhat?
Qu’ei que ja non quedauen òmes ena òrta?…
Adishatz amistats nauères, respèctes neishudi ath costat deth taüt d’un praube mainatge!
Tota era consideracion creada pera desgràcia s’esbauçaue coma ua tor de cartes, en tot esbugassar-se coma ua tenua broma, tornar a aparéisher de ressabuda er ancian òdi, era solidaritat de tota era òrta, qu’en combàter ar intrús defenie era sua pròpria existéncia.
E en quin moment resurgie aguesta animositat!
Ludien es uelhs, tachadi en eth damb eth huec der òdi; es caps, treboladi per alcoòl, semblauen sénter era agitacion dera temptacion omicida, instintiuament anauen toti de cap a Batiste, e aguest comencèc a senter-se possat per toti es costats, coma s’eth rondèu se sarrèsse entà avalar-lo-se.
Qu’ère empenaït d’auer-se estat damb es jogadors.
Que non auie pòur, mès maudidie era ora que se l’acodic entrar ena tauèrna, lòc estranh que semblaue panar-li era sua energia.
Aciu auie perdut aquera fortalesa que l’animaue quan sentie jos es sues plantes es tèrres cultivades damb tants sacrificis e qu’ena sua defensa ere prèst a pèrder era sua vida.
Peberòt, rodant pera penent dera sua colèra, sentec quèir de pic sus eth sòn cervèth tot er aiguardent begut en dus dies.
Qu’auie perdut era sua serenitat d’embriac indestructible, e en lheuar-se, trantalhant, li calec hèr un esfòrç entà tier-se sus es sòns pès.
Es sòns uelhs èren alugadi, coma s’anèssen a manar sang; era sua votz ère trabalhosa, coma se tirèssen d’era, non deishant-la gésser ne er alcoòl ne era colèra.
Vè-t’en o t’aucisqui!
Anar-se’n!…
Aquerò ère çò que volie Batiste, cada còp mès esblancossit, mès empenaït de veder-se aquiu.
Mès pro qu’endonviaue eth significat d’aqueth imperiós “Vè-te’n” deth fanfarron, emparat pes mòstres d’assentiment de toti.
Que non l’exigien que se n’anèsse dera tauèrna, desliurant-les dera sua preséncia odiosa; li manauen jos amenaça de mòrt qu’abandonèsse es sues tèrres, qu’èren coma era carn deth sòn còs; que perdesse entà tostemp era barraca a on auie mòrt eth sòn petitet, e qu’en era cada cornèr sauvaue un rebrembe des lutes e alegries dera familha ena sua batalha contra era misèria.
E de seguit se vedec un aute còp damb toti es sòns mòbles sus eth car, vagant pes camins, ara cèrca de çò desconeishut, entà crear-se ua auta existéncia, amiant coma orribla acompanhada ara lèja hame, que vierie estalonant- lo…
Non!
Eth refusaue es questions, mès que non li treiguessen eth pan des sòns.
Que ja non sentie inquietud.
Era imatge dera sua familha ahaimada e sense larèr li balhèc ua agressivitat colerica.
Enquia e tot sentec desir d’escométer ad aquera gent per çò d’auer-li exigit tau monstruositat.
Te’n vas?
Te’n vas?, preguntaue Peberòt, cada còp mès nere e menaçaire.
Non, que non se n’anaue.
Ac didec damb eth cap, damb un arridolet de mesprètz, damb ua guardada de fermetat e de desfiament que tachèc en tot eth rondèu.
Coma ahiscat per tau agression, tot eth rondèu se lancèc contra er odiat intrús; mès dessús dera linha de caps comencèc a botjar-se un braç fòrt agarrant un cagiron damb sèti d’espart, dilhèu eth madeish que se seiguec pòc abans Peberòt.
Entath forçut Batiste qu’ère ua arma terribla aguest sèti de fòrtes trauèsses e gròsses pautes de carrobièr, damb arestes pulides per usatge.
Rodèren gèrles e tauletes; era gent hec repè instintiuament, espaurida peth gèst agressiu d’aguest òme tostemp pacific, que semblaue ara agegantat pera ràbia; e abans que podessen arrecular toti un nau pas, “plaf!”, sonèc un bronit de topin que crèbe e queiguec Peberòt damb eth cap trincat d’un còp de cagiron.
Ena placeta se costèc un revolum indescriptible.
Copa, que dera sua tuta semblaue non fixar-se en arren e ère eth prumèr de flairar es peleges, tanlèu vedec eth cagiron per aire, tirèc der as de bastos amagat jos eth taulèr, e a còps de maçuga netegèc en un virament de uelhs era tauèrna de parroquians, barrant de seguit era pòrta, sivans era sua sana costum.
Quedèc revoutada era gent ena placeta, rodèren es taules, se quilhèren vergues e paishons, en tot meter-se cada un en garda contra eth vesin, per çò que podesse passar; e, mentretant, eth que costèc tot eth revolum, Batiste, s’estaue quiet, damb es braci queigudi, agarrant encara eth cagiron tacat de sang, espaurit de çò que venguie de hèr.
Peberòt, de bocadents en solèr, se queishaue damb planhs que se retirauen a roncaments, gessent a gorgolhs era sang deth sòn trincat cap.
Damb era fraternitat der embriac, acodic Terreròla màger en ajuda deth sòn rivau, guardant ostilament a Batiste.
L’insultaue, cercant ena sua faisha ua arma entà herir-lo.
Es mès pacifics hugien pes caminòus, virant entà darrèr eth cap damb mausan curiosèr; es auti s’estauen immobils, botadi ara defensiua, capable cada un d’estrossejar ath vesin sense saber perqué, mès sense voler èster eth prumèr ena agression.
Es paus seguien entà naut, reludien es cotèths enes grops, mès arrés s’apressaue a Batiste, e aguest arreculèc poc a poc d’esquia, en tot hèr veir eth sagnós cagiron.
Atau gessec dera placeta, guardant damb uelhs de desfisament ath grop qu’enrodaue ath queigut Peberòt.
Qu’èren toti gent valerosa, mès semblauen senhorejadi pera fòrça d’aguest òme.
En veder-se en camin, a cèrta distància dera tauèrna, se metec a córrer, e apròp ja dera sua barraca lancèc en ua sèquia eth pesant cagiron, guardant damb orror es taques neres dera sang ja seca.
Batiste perdec tota esperança de víuer tranquil enes sues tèrres.
Era òrta sancera tornaue a lheuar-se contra eth.
Un aute còp li calec isolar-se ena barraca damb era sua familha, víuer en perpetuau uet, coma un empestat, coma ua fèra engabiada que toti li mostrauen es sòns punhs de luenh.
Era sua hemna li condèc com siguec amiat, a londeman, ena sua barraca eth herit fanfarron.
Eth madeish, dès era sua barraca, auie entenut es crits e es menaces de tota era gent qu’acompanhaue sollicita ath macat Peberòt…
Ua vertadèra manifestacion.
Es hemnes en saber-se’n de tot çò que s’auie passat, damb era estonanta rapiditat qu’ena òrta se transmeten es notícies, gessien en camin entà veir d’apròp ath valent marit de Pepeta e planher-lo coma a un eròi sacrificat per interès de toti.
Es madeishes qu’abans lançauen pèstes d’eth, escandalizades pera sua escomesa d’embriac, lo planhien, ara, e se’n volien saber dera sua herida, e cridauen resvenja contra aqueth “mòrt de hame”, aqueth lairon, que non content d’apoderar-se d’aquerò que non ère sòn, encara sajaue d’impausar-se mejançant eth terror escomentent as òmes de ben.
Peberòt se mostrèc magnific.
Que li hège fòrça mau eth còp, caminaue emparat enes sòns amics, damb eth cap estropat, hèt un ecce homo, segontes afirmauen es indignades comaires.
Mès s’esforçaue en arrir, e a cada excitacion de resvenja responie damb un gèst capinaut, en tot afirmar qu’aquerò ère causa sua de castigar ath sòn enemic.
Batiste n’ère segur de qué aquera gent se resvenjarie.
Coneishie es procediments abituaus dera òrta.
Entad aquera tèrra, que non s’auie hèt era justícia dera ciutat; era preson ère pòca causa quan se tractaue de satisfèr un ressentiment.
Entà qué li calie a un òme era Guardia Civil ne es jutges, s’auie bon còp de uelh e ua escopeta ena sua barraca?
Es causes des òmes les an de resòlver es madeishi òmes.
E coma que tota era òrta pensaue atau, en bades, a londeman dera luta, passsèren e tornèren a passar pes caminòus dus envernissadi tricòrnis, anant dera casa de Copa ara barraca de Peberòt entà hèr preguntes insidioses ara gent qu’ère enes camps.
Arrés auie vist arren, arrés sabie arren.
Peberòt condaue damb arridalhades com s’auie trincat, eth madeish, eth cap tornant dera tauèrna, per çò dera sua escomesa, que lo hec caminar damb pas trantalhant, tumant contra es arbes deth camin; e es dus guardies civils les calec tornar en sòn quartèr d’Alboraia, sense poder-ne trèir tarlat des vagui rumors de luta e sang qu’auien arribat entada eri.
Aguesta magnanimitat dera victima e des sòns amics espaurie a Batiste, en tot hèr-lo víuer en perpetuau defensa.
Era familha, coma pauruc cargolh, se repleguèc laguens dera casa, hugent deth contacte dera òrta.
Es petits ja non assistiren ena escòla, Roseta deishèc d’anar ena fabrica e Batistet non daue un pas mès enlà des sòns camps.
Eth pair ère eth solet que gessie, en tot mostrar-se tan confiat e tranquil pera sua seguretat, coma suenhós e prudent ère entàs sòns.
Mès que non hège cap viatge a Valencia sense hèr-se a vier era escopeta, que li deishaue sauvada a un amic des entorns.
Qu’ère en contacte contunh damb era sua arma, era pèça mès modèrna dera sua casa, tostemp neta, ludenta e amorassada damb aguesta afeccion moresca qu’eth laurador valencian sent pera sua escopeta.
Teresa ère tan trista coma quan moric eth petit.
Cada còp que vedie ath sòn marit netejant es dus canons dera arma, cambiant es cartoches e activant era palanca entà convencer-se de qué se daurie doçament, passaue pera sua memòria era imatge dera preson e era terribla istòria der oncle Capèth.
Vedie sang, maudidie era ora que se les acodic establir-se sus aguestes tèrres maudites.
E dempús arribauen es ores d’inquietud pera abséncia deth sòn marit, ues tardes interminables, d’angonia, demorant ar òme que james acabaue d’arribar, gessent ena pòrta dera barraca entà veir eth camin, en tot estrementir-se cada còp que sonaue ena luenhor bèth trait d’un caçador d’arongletes, en tot pensar qu’ère eth començament d’ua tragèdia, eth trait qu’esbauçaue eth cap deth cap de familha o que se li daurien es pòrtes dera preson.
E quan, fin finau, arribaue Batiste, cridauen es petits d’alegria, arrie Teresa netejant-se es uelhs, gessie era hilha a abraçar ath pair, e enquia e tot eth gosset sautaue ath sòn costat, en tot flairar-lo damb inquietud, coma se sentisse ena sua persona eth perilh que venguie d’afrontar.
E Batiste, seren, fèrm, sense arrogància, arrie dera inquietud dera familha, mostrant-se cada còp mes atrevit sivans anaue passant eth temps dera famosa peleja.
Se consideraue segur.
Mentre amièsse penjat deth braç eth magnific “audèth de dues votzes”, coma eth cridaue ara sua escopeta, podie anar tranquillament per tota era òrta.
Damb tan bona companhia, es sòns enemics simulauen non coneisher-lo.
Enquia bèth còp auie vist de luenh a Peberòt, que passejaue pera òrta coma bandèra de resvenja eth sòn cap estropat, e eth valent, a maugrat qu’ère ja remetut deth còp, hugie, cranhent er encontre dilhèu encara mès que Batiste.
Toti lo guardauen de reuelh, mès jamès entenec dès es camps pròches ath camin ua paraula d’insult.
Li virauen era esquia damb mesprètz, s’inclinauen sus era tèrra e trabalhauen febrilament enquia que lo perdien de vista.
Eth solet que li parlaue ère er oncle Tomba, eth pastor hòl, que l’arreconeishie damb es sòns uelhs sense lum, coma se flairèsse ath torn de Batiste er ambient dera catastròfa.
E tostemp madeish…
Non volie abandonar aqueres tèrrès maudites?
Que hès mau, hilh mèn; t’amiaràn era desgràcia.
Batiste acuelhie damb un arridolet era cançoneta deth vielh.
Familiarizat damb eth perilh, jamès l’auie cranhut mens qu’ara.
Enquia e tot sentie un cèrt gòi secret provocant-lo, anant de dret entada eth.
Que volie demostrar a tota aquera gent que non auie pòur, e dera madeisha manèra que l’auie trincat eth cap a Peberòt, ère capable de calar-se a traits damb tota era òrta.
Donques que lo possauen ad aquerò, serie valent e vantariòu pendent bèth temps, entà que lo respectèssen, deishant-lo dempús viuer tranquillament.
Calat en tan perilhosa obstinacion, enquia abandonèc es sòns camps, passant es dies enes caminóus dera òrta damb era desencusa de caçar, mès en realitat entà exibir era sua escopeta e era sua cara de pòqui amics.
Ua tarde, tirant as arongletes en barranc de Carraishet, lo cuelhec eth crepuscul.
Es audèths teishien damb eth sòn inquiet vòl ua capriciosa contradança, reflectida pes tranquilles badines damb ornaments de joncs.
Aguest barranc, que talhaue era òrta coma ua henuda prigonda, ombriu, d’aigües estancades e poirides, damb arribes hangoses qu’ath sòn costat s’agitaue quauqua piròga miei poirida, ère d’un aspècte desolat e sauvatge.
Arrés aurie sospechat que darrèr des nauti ribassi, mès enlà des joncs e des canets, i auie era plana damb eth sòn ambient alègre e es sues verdes perspectiues.
Enquia e tot era lum deth solei semblaue lugubra quan baishaue ath hons d’aguest barranc tamisada per ua aspra vegetacion e reflectint-se pallament enes aigües mòrtes.
Batiste passèc era tarde tirant.
Ena sua faisha restauen ja pòqui cartuches, e as sòns pès, coma molon de plumes sagnoses, auie enquia dues dotzenes d’audèths.
Eth gran sopar!…
Com s’alegrarie era familha!
Comencèc a escurir en prigond barranc; des badines gessie ua flaira pudesenca, era respiracion verinosa dera fèbre palludica.
Es gargolhes cantauen a milèrs, coma se saludèssen as prumères esteles, contentes de non enténer ja es traits qu’interrompien eth sòn cant e les obligauen a lançar-se paurugament de cap, trincant eth regde cristau des estanhs poiridi.
Recuelhec Batiste es manades d’audèths, penjant-les ena sua faisha, e en dus bots se calèc en ribàs, filant-se pes caminòus entara sua barraca.
Eth cèu, impregnat encara dera febla lum deth crepuscul, auie un ton doç de violeta; ludien es esteles, e ena immensa òrta sonauen es mil bronits dera vida campanharda abans d’estenher-se damb era arribada dera net.
Passauen pes camins es gojates que tornauen dera ciutat, es òmes que tornauen deth camp, es cansades cabaladures arrossegant eth pesant car, e Batiste responie ath “bona nit” de toti es que passauen ath sòn costat, gent d’Alboraia que non lo coneishien o non auien es motius des sòns vesins entà auer-lo en òdi.
Deishèc darrèr eth pòble, e sivans auançaue Batiste entara sua barraca se mercaue cada còp mès era ostilitat.
Era gent se trapaue damb eth enes caminòus sense balhar-li es bones nets.
Qu’entraue en tèrra estrangèra, e coma soldat que se premanís a penes crotze era frontèra enemiga, Batiste cerquèc ena sua faisha es municions de guèrra, dus cartuches damb bala e balins fabricadi per eth madeish, e carguèc era sua escopeta.
Er òmenòt arric dempús de her aquerò.
Que receberie ua bona adaiguada de plomb aqueth que volesse talhar-li eth pas.
Caminaue tot doç, tranquillament, gaudint era alendada fresca d’aquera net d’ostiu.
Mès aguesta cauma non l’empedie pensar en çò de perilhós qu’ère recórrer era òrta ad aguestes ores auent enemics.
Era sua aurelha subtila de campanhard percebec un bronit ena sua esquia.
Se virèc rapidament, e ara difusa lum des esteles credec veir ua bonha nera que gessie deth camin damb un saut silenciós e que s’amagaue darrèr d’un ribàs.
Batiste agarrèc era escopeta, e montant-la s’apressèc suenhosament en aqueth lòc.
Arrés…
Sonque a un cèrta distància li semblèc veir qu’es plantes se botjauen ena escurina, coma s’un còs s’arrosseguèsse entre eres.
Que l’anauen seguint: quauquarrés sajaue cuelher-lo traidorament pera esquia.
Mès aguesta sospecha se tardèc pòc.
Dilhèu auie estat un gosset vagabond que hugie en veir era sua aproximacion.
En resumit: que quauquarrés hugie d’eth, siguesse qui siguesse, e arren auie de hèr aquiu.
Seguic entà dauant peth tenebrós camin, caminant silenciosament, coma òme que coneish eth terren damb es uelhs clucadi e per prudéncia desire non tirar era atencion.
Tau coma s’apressaue ena sua barraca sentie màger inquietud.
Aguest qu’ère eth sòn districte, mès en eth s’estauen es sòns mès tenaci enemics.
Quauqui menutes abans d’arribar era sua casa, apròp dera bòrda bluenca a on es gojates dançauen es dimenges, eth camin s’estretie formant diuèrses virades.
En un costat, un ribàs naut coronat pera dobla hilèra de vielhs amorièrs; en aute, ua ampla sèquia, qu’es sòns bòrds en penent èren caperadi per espessi e nauti canets.
Aguesta vegetacion semblaue ena escurina un bòsc indian, ua vòuta de bambós que se balancejauen peth camin nere.
Era massa de canes, estrementida peth vent dera net, lançaue ua quèisha lugubra; semblaue flairar-se era traïcion en aguest lòc, tan fresc e agradiu pendent es ores de solei.
Batiste, entà burlar-se’n dera sua pròpria inquietud, exageraue eth perilh mentaument.
Qu’ère un lòc magnific entà deishar-li anar un trait d’escopeta segur!
Se Peberòt siguesse per aquiu, non deisharie escapar tan beròia ocasión.
E a penes se didec aquerò, gessec d’entre es canes ua dreta e fugaça lengua de huec, ua flècha ròia, qu’en dissolver-se costèc ua detonacion, e quauquarren passèc fiulant pera aurelha de Batiste.
Tirauen contra eth…
E en madeish moment ua dusau flama, sonèc ua auta detonacion, en tot confoner-se damb es ressons encara vius dera prumèra, e Batiste sentec ena espatla quèrra un dolor d’esquinçament, quauquarren atau coma ua ungla d’acèr que li rascaue superficiaument.
A penes botèc era sua atencion en aquerò.
Que sentie ua alegria sauvatja.
Dus traits… er enemic ère desarmat.
Crist!
Ara t’agarri!
Se lancèc entre es canes, baishèc lèu redolant eth penent d’ua des vòres dera séquia, e se vedec calat ena aigua enquiara cintura, es pès ena hanga e es braci entà naut, plan naut, pr’amor d’empedir que se li banhèsse era escopeta, sauvant avarament es dus traits enquiath moment de tirar-les damb seguretat.
Dauant des sòns uelhs se crotzauen es canes, formant sarrada vòuta, lèu ath ras dera aigua.
Ath sòn dauant anaue sonant ena escurina un chambotadís sord, coma s’un gosset hugesse sèquia enjós…
Qu’ère aquiu er enemic: ada eth!
E comencèc ua carrèra lhòca en prigond maire, caminant a paupes ena ombra, deishant perdudes es espardelhes ena hanga deth maire, damb es pantalons pegadi ena carn, que tirassauen, pesadi, dificultant es movements, recebent en ròstre es bohetades des canes trincades, es engarrapades des huelhes regdes e talhantes.
I auec un moment que Batiste credec veir quauquarren nere que s’agarraue as canes lutant entà remontar eth ribàs.
Sajaue d’escapar-se… huec!
Es sues mans que sentien era escometuda der omicidi, li calèren era escopeta ena cara; partic eth gisclet… sonèc eth trait, e queiguec era bonha ena sèquia entre era ploja de huelhes e de canes trincades.
Ada eth!…
Ada eth!…
Un aute còp Batiste en enténer aqueth chambotadís deth gosset hugitiu; mès ara damb mès fòrça, coma s’accelerèsse era hujuda ahiscat pera desesperacion.
Que siguec un vertige aguesta carrèra a trauèrs dera escurina, dera vegetacion e dera aigua.
S’esguitlauen es dus en mofle solèr, sense poder-se agarrar as canes pr’amor de non deishar era escopeta, s’arremolinaue era aigua, batuda pera furiosa corsa, e Batiste, que queiguec de jolhs diuèrsi viatges, sonque pensèc en estirar es braci pr’amor de mantier era sua arma dehòra dera superfícia, sauvant eth trait de resèrva.
E atau seguic era cacèra umana, a paupes, en escurina prigonda, enquia qu’en un viratge dera sèquia gesseren en un espaci clar, damb es ribassi nets de canes.
Es uelhs de Batiste, avedadi ara escurina dera vòuta vegetau, vederen clarament a un òme que, emparant-se ena sua escopeta, gessie trantalhant dera sèquia, botjant damb dificultat es sues cames cargades de hanga.
Qu’ère eth…
Eth!
Eth de tostemps!
Lairon… lairon: non t’escaparàs!, rugic Batiste, tirant eth sòn dusau trait deth hons dera sèquia damb era seguretat deth tirador que pòt afustar ben e que se’n sap de qué ”hè carn”.
Lo vedec quèir de bocadents pesadament sus eth ribàs e gatejar dempús entà non rodar enquiara aigua.
Batiste lo volec arténher, mès damb tanta precipitcion, que siguec eth qui queiguec ath hons dera sèquia tan long qu’ère.
Eth sòn cap s’en.honsèc ena hanga, avalant-se eth liguid terrós e roienc; credec morir, quedar-se josterrat en aqueth lhet de hanga, e fin finau, damb un esfòrç poderós, artenhec lheuar-se, treiguent dehòra dera aigua es sòns uelhs cècs deth tarcum, era sua boca qu’aspiraue desirosa eth vent dera net.
A penes recuperèc era vista, cerquèc ath sòn enemic.
Qu’auie despareishut.
Rajant hanga e aigua, gessec dera sèquia, pugèc eth penent peth madeish lòc qu’eth sòn adversari; mès quan arribèc naut non lo vedec.
Ena tèrra seca se mercauen quauques taques neres, e les toquèc damb es mans.
Flairauen a sang.
Pro sabie eth que non auie mancat era balestada.
Mès en bades cerquèc ath contrari, damb eth desir de contemplar eth sòn cadavre.
Aqueth Peberòt qu’auie era pèth dura, e deishant anar sang e hanga anaue dilhèu arrossegant-se entara sua barraca.
D’eth deuie èster un vague mormolh enes camps pròches e que se retiraue ath d’ua sèrp que s’arrossègue pes socs; per eth lairauen toti es gossets dera òrta damb desesperadi udòls.
Que l’auie entenut arrossegar-se dera madeisha manèra un quart d’ora abans, quan sajaue, plan que òc, aucir-lo pera esquia, e en veder-se descubèrt hugec a quate pautes peth camin entà demorar-se mès enlà, en luxuriant canèt, e demorar-lo sense perilh entada eth.
Batiste sentec pòur de ressabuda.
Qu’ère solet ath miei dera plana, complètament desarmat; era sua escopeta mancada de cartuches, non ère ja senon ua febla maça.
Peberòt non podie tornar entada eth, mès qu’auie amics.
E cuelhut per sobtat terror, se metec a córrer, cercant a trauèrs des camps eth camin qu’amiaue entara sua barraca.
Era plana s’estrementie d’alarma.
Es quate traits ath miei dera net auien botat en conmocion a tot eth entorn.
Lairauen es gossets, cada còp mès furiosi; s’entredaurien es pòrtes des bòrdes e des barraques, lançant neres siluetes que cèrtament non gessien damb es mans uedes.
Damb fiulets e crits s’entenien es vesins a granes distancies.
Traits de net podie èster un senhaue d’incendi, de lairons, qui sap de qué!…
Espaurit per aguest movement, correc Batiste entara sua barraca, ajocant-se fòrça còps entà passar inavertit, protegit pes ribassi e pes grani molons de palha.
Que ja vedie era sua casa, damb era pòrta dubèrta e illuminada e en centre deth ròi quadre es bonhes neres dera sua familha.
Eth gosset lo flairèc e siguec eth prumèr en saludar-lo.
Teresa e Roseta hèren un crit d’alegria.
Batiste, ès tu?
Pair!
Pair!…
E toti se lancèren sus eth, ena entrada dera barraca, jos era vielha arradimèra, qu’a trauèrs des sòns pampòls ludien es esteles coma vèrmes de lum.
Era mair, damb era sua fina aurelha de hemna inquieta e enquimerada pera tardança deth sòn marit, auie entenut luenh, fòrça luenh, es quate traits, e eth còr li hec un saut, coma didie era.
Tota era familha s’auie lançat ena pòrta, avalant ansiosa er escur orizon, convençuda de qué es detonacions qu’alarmauen era plana auien bèra relacion damb era abséncia deth sòn pair.
Lhòcos d’alegria en veder-lo e enténer es sues paraules, non se fixauen ena cara tacada de hanga, enes sòns pès descauci, era ròba lorda e regolejant hanga.
Lo possèren entà laguens.
Roseta se penjaue deth sòn còth, alendant coraument, damb es uelhs encara umidi:
Pair!
Pair!…
Mès eth pair non podec tier ua potèla de patiment, un “ai!” estofat e dolorós.
Un braç de Roseta s’auie apuat ena sua espatla quèrra, en madeish lòc qu’auie patit er esquinçament dera ungla d’acèr, e qu’en eth sentie ara un pes cada còp mès aclapant.
En entrar ena barraca e dar-li de plen era lum deth candelh, es hemnes e es mainatges deishèren anar un crit d’estonament.
Vederen era camisa sagnosa… e ath delà era sua mina de maufactor coma se s’acabèsse d’escapar d’ua preson gessent pera letrina.
Roseta e era sua mair s’estarnèren en somics.
Senhora e Sobeirana!
Mès Batiste que sentie ena espatla un dolor cada còp mes fòrt, les treiguec des sues lamentacions ordenant damb gèst regde qu’examinèssen lèu çò qu’auie.
Roseta, mès coratjosa, estarnèc era gròssa e aspra camisa enquia deishar era espatla ath descubèrt…
Be n’auie de sang!
Era gojata s’esblancossic, hènt esfòrci entà non cuélher ua malagana.
Batistet e es petits comencèren a plorar e Teresa seguic damb es sòns sorriscles coma s’eth sòn marit siguesse ena agonia.
Mès eth herit non ère per patir lamentacions e protestèc damb rudesa.
Mens plors: aquerò que non ère arren; era pròva ère que podie botjar eth braç, encara que cada còp li pesaue mès era espatla.
Qu’ère ua gratada, ua heregada dera bala e arren mès.
Se sentie massa fòrt entà qu’aquera herida siguesse grèu.
A veir!…
Rapid!, qu’era causa non ère entà estar-se damb era boca dubèrta.
Escorcolhèc Teresa tot eth sòn quarto, cercant ath hons des arques, esbocinant liròts, desligant bendes, mentre era gojata lauaue e tornaue a lauar es pòts d’aquera henuda sagnosa que trincaue coma un còp de sable era carnosa espatla.
Es dues hemnes arturèren coma poderen era emorràgia, bendèren era herida, e Batiste alendèc damb satisfaccion, coma se ja siguesse guarit.
Que n’auie passat de pejors ena sua vida.
E se tenguec a sermonejar as petits entà que siguessen prudents.
De tot çò qu’auien vist, ne ua soleta paraula ad arrés.
Qu’èren ahèrs que calie desbrembar.
Madeish li didec ara sua hemna, que parlaue d’avisar ath mètge.
Qu’aquerò ère coma cridar ara justícia.
Ja s’anarie guarint solet; era sua pèth que hège miracles.
Çò mès important ère qu’arrés se calesse en aquerò que se passèc aquiu baish.
Qui sap se com estarie en aguestes ores… er aute!
Mentre era sua hemna l’ajudaue a cambiar-se era ròba e premanie eth lhet, Batiste li condèc çò que s’auie passat.
Era brava hemna daurie es uelhs damb expression d’espauriment, alendaue pensant eth perilh qu’auie patit eth sòn marit e lançaue guardades inquietes ena barrada pòrta dera barraca, coma s’anèsse a entrar era Guardia Civil.
Batistet, mentretant, damb ua prudéncia precòça, cuelhec era escopeta e ara lum deth candelh la secaue, netejant es sòns canons, en tot esdegar-se a esfaçar d’era quinsevolh senhau d’usatge recent, per s’un cas.
Era net siguec dolenta entà tota era familha.
Batiste delirèc ena jaça der estudi.
Auie fèbre, s’agitaue furiós, coma s’encara corresse peth maire dera sèquia acaçant ar òme, e es sòns crits espaurien as mainatges e as dues hemnes, que passèren era net sense clucar un uelh, seigudes ath cant deth lhet, aufrint-li en cada moment aigua sucrada, solet remèdi casolan qu’artenheren endonviar.
A londeman era barraca auec miei barrada era sua pòrta pendent tot eth maitin.
Eth herit semblaue èster milhor; es gojats, damb es uelhs rogidi per insòmni, s’estauen immobils en corrau, seigudi sus es hièms, seguint damb atencion estupida toti es movements des animaus embarradi aquiu.
Teresa aubiraue era plana pera pòrta miei dubèrta, tornant de seguit ath cant de Batiste…
Quanta gent!
Toti es der entorn passauen peth camin en direccion ara barraca de Peberòt.
Se vedie ath sòn entorn un hormiguèr d’òmes… e toti damb era cara escura, parlant a crits, entre energics còps de man, lançant dilhèu de luenh guardades d’òdi ara barraca de Capèth.
Eth sòn marit acuelhie damb gronhaments aguestes notícies.
Quauquarren li rosigaue eth pièch costant-li un mau prigond.
Dilhèu ère a punt de morir.
N’ère segur qu’es dues bales dera sua escopeta les amiaue encara en còs.
E ara, qué se passarie?…
Moririe eth ena preson coma eth praube oncle Capèth?…
Non; seguirien es costums dera òrta, eth respècte ara justícia per man pròpria.
Er agonizant cararie, deishant as sòns amics, es Terreròla o d’auti, er encargue de resvenjar-lo.
E Batiste non sabie se crànher mès ara justícia dera ciutat o ara dera òrta.
Començaue a escurir, quan eth herit, mespredant es protèstes e prècs des dues hemnes, sautèc deth lhet.
S’estofaue; eth sòn còs d’atleta, acostumat ara fatiga, non podie estar-se tantes ores immobil.
Era pesantor dera espatla l’ahiscaue a cambir de posicion, coma s’aquerò lo podesse desliurar deth dolor.
Damb pas trantalhant, enregdit peth repaus, gessec dera barraca, en tot sèir-se jos era arradimèra, en un banc de tòchos.
Era tarde ère desagradiua; bohaue un vent massa fresc entara sason.
Bromasses neres curbien eth solei, e per dejós des bromes passaue era lum, en tot barrar-se er orizon damb ua cortina d’aur palla.
Guardèc Batiste vagament entara part dera ciutat, virant era esquia ara barraca de Peberòt, qu’ara se vedie clarament, en quedar liures es camps des cortines de sègas que l’amagauen abans dera sèga.
Sentie eth herit, ath còp, er in deth curiosèr e era pòur de veir massa causes; mès a tot darrèr virèc doçament es uelhs entara casa deth sòn adversari.
Òc; que s’amolonaue fòrça gent dauant dera pòrta: òmes, hemnes, mainatges; tota era plana, que corrie ansiosa a visitar ath sòn vençut liberador.
Com lo deuien odiar aguesta gent!…
Èren luenh, e ça que la, endonviaue eth sòn nòm sonant en totes es boques.
En bronzinadís des sues aurelhes, en bategament des sòns possi ardents pera fèbre, credec percéber eth mormolh menaçaire d’aqueth vespèr.
E totun aquerò, pro ben sabie Diu qu’eth non auie hèt que defener-se; que solet desiraue mantier as sòns, sens causar mau ad arrés.
Quin tòrt n’auie de trapar-se en luta damb ua gent que, coma didie D. Joaquim eth mèstre, èren plan bravi, encara que molt bèsties?…
Escurie; eth crepuscul cernie sus era plana ua lum grisa e trista.
Eth vent, cada còp mès fòrt, se hec a vier enquiara barraca un luenhan resson de planhs e votzes furioses.
Batiste vedec amolonar-se ara gent ena pòrta dera barraca luenhana, e dempús fòrça braci quilhadi damb expression de dolor, mans crispades que s’arrincauen eth mocador deth cap entà lançar-lo damb ràbia en solèr.
Sentec eth herit que tota era sua sang rajaue en sòn còr, qu’aguest s’arturaue coma paralisat pendent quauqui instants, entà dempús bategar damb mès fòrça, lançant en sòn ròstre ua ondada ròia e ardenta.
Endonviaue çò que se passaue aquiu luenh, l’ac didie eth sòn còr: Peberòt venguie de morir.
Tremolèc Batiste de hered e de pòur; que siguec ua sensacion de feblesa, coma se de ressabuda l’abandonèssen es fòrces e se calec ena barraca, non alendant normaument enquia que vedec era pòrta damb eth barrolh botat e alugat eth candelh.
Era cauhada siguec lugubra.
Eth dromilhon aclapaue ara familha, renduda de cansament pera velha dera net anteriora.
Lèu non sopèren, e abans des nau ja èren toti en lhet.
Batiste se sentie milhor dera sua herida.
Eth pes ena espatla auie amendrit; ja non auie fèbre; mès ara lo tormentaue un dolor estranh en còr.
Ena escurina der estudi e encara desvelhat, vedec surgentar ua figura palla, indeterminada, que de man en man anèc cuelhent figura e colors, enquia arribar a èster Peberòt tau coma l’auie vist enes darrèrs dies, damb eth cap estropat e eth sòn gèst menaçaire de temardut resvenjaire.
Lo shordaue aguesta vision, e cluquèc es uelhs entà dormir.
Escurina absoluta; eth dromilhon s’anaue apoderant d’eth…
Mès es clucadi uelhs comencèren a poblar era sua densa escurina de punts usclants, que s’agranien formant taques de diuèrsi colors; e es taques, dempús de flotar capriciosament, se cercauen, se barrejauen, e un aute còp vedie a Peberòt apressant-se ada eth tot doç, damb era cautèla herotja d’ua mala bèstia que fascine ara sua victima.
Batiste hec esfòrci entà desliurar-se d’aguesta malajadilha.
Que non dormie, non: escotaue era roncadissa dera sua hemna, ajaçada ath sòn costat, e era des sòns hilhs, aclapadi de cansament; mès les entenie cada còp mès prigonds, coma s’ua fòrça misteriosa se hesse a vier luenh, plan luenh, era barraca, e eth, totun, s’estèsse aquiu, inèrt, sense poder botjar-se per mès esfòrci que hesse, vedent era cara de Peberòt ath costat dera sua, en sénter en sòn ròstre eth caud alend deth sòn enemic.
Mès, non ère mòrt?…
Eth sòn embotat pensament se hège aguesta pregunta, e dempús de grani esfòrci se responie ada eth madeish que Peberòt auie mòrt.
Ja non auie, coma abans, eth cap trincat; ara mostraue eth còs esquinçat per dues herides, que Batiste non podie veir en quin lòc èren; mès qu’èren dues herides, que daurien es sòns bòrds macadi coma inagotables hònts de sang.
Es dus traits d’escopeta: qu’ère indiscutible.
Eth non ère des tiradors que manquen era balestada.
E eth hantauma, enrodant-li eth ròstre damb era sua respiracion ardenta, deishaue quèir sus Batiste ua guardada que semblaue traucar-li es uelhs e baishaue e baishaue enquia engarrapar-li es entralhes.
Òc; que l’auie de perdonar.
L’auie aucit, ère vertat; mès eth auie estat eth prumèr a cercar-lo.
Tè; es òmes que son òmes s’an de mostrar rasonables!
Eth n’auie eth tòrt de tot çò que s’auie passat.
Mès es mòrts non comprenen rasons, e er espèctre, actuant coma un bandit, arrie herotjament, e en un bot se fotie en lhet, seient-se sus eth, sarrant-li era herida dera espatla damb tot eth sòn pes.
Gemeguèc Batiste de dolor, sense poder botjar-se entà refusar aguesta mòla.
Sajaue d’atrendir-lo en tot cridar-lo Tònho, damb familiar afeccion, en sòrta de cridar-lo damb eth sòn fausnòm.
Tònho, me hès mau.
Qu’ère aquerò çò que desiraue eth hantauma, hèr-li mau.
E en semblar-li encara qu’ère pòc mau, sonque damb era sua guardada li treiguec es liròts e bendatges dera herida, que volèren e s’espargèren.
Dempús calec es sues ungles crudèus ena carn esquinçada e tirassèc des bòrds, en tot hèr-lo rugir.
Ai!…
Peberòt”, perdona-me.
Tau ère eth sòn dolor, qu’es estrementides, pujant e pujant dera sua espatla enquiath cap, quilhauen es sòns heregadi peus, en tot hér-les créisher e retortilhar damb era contraccion dera angustia; enquia convertir-se en ua òrra madèisha de sèrps.
Alavetz se passèc ua causa orribla.
Eth hantauma, agarrant-lo dera sua estranha cabeladura, parlaue ara fin.
Vene… vene, didie tirassant d’eth.
L’arrossegaue damb suberumana leugeresa, l’amiaue volant o nadant, non ac sabie damb certitud, a trauèrs d’un element leugèr e resquilhós, e atau anauen es dus ath mès córrer, en to esguitlar-se ena ombra entà ua taca ròia que se mercaue luenh, plan luenh.
Era taca s’agranie, auie ua forma que se retiraue ara pòrta deth sòn estudi, e gessie per era un hum espés, pudesenc, ua flaira de palha cremada que l’empedie alendar.
Que deuie èster era boca deth lunfèrn: aquiu lo lançarie Peberòt, en immens fogairon, qu’eth sòn resplendor inflamaue era pòrta.
Era pòur vencec ara sua paralisi.
Hec un sorriscle espaventós, botgèc ara fin es sòns braci, e d’un terrible còp fotèc luenh d’eth a Peberòt e era sua estranha cabeladura.
Qu’auie es uelhs ben dubèrts e ja non vedec mès ath hantauma.
Auie soniat; qu’ère solide ua malajadilha dera sua fèbre; ara se tornaue a veir en lhet damb era prauba Teresa, que, vestida encara, roncaue fatigosament ath sòn costat.
Mès non; eth deliri seguie encara.
Quina lum enludernanta illuminaue eth sòn estudi?
Encara vedie era boca deth lunfèrn, qu’ère parièra ara òrta deth sòn quarto, deishant anar hum e roienc resplendor.
Estarie adormit?…
Se hereguèc es uelhs, botgèc es braci, s’incorporèc en lhet…
Non.
Desvelhat e ben desvelhat.
Era pòrta ère cada còp mès ròia, e eth hum mès dens.
Entenec sords croishits coma de canes que s’estarnen usclades pera ahlama, e enquia e tot vedec dançar es bualhs que s’agarrauen coma mosques de huec ena cortina de coton que barraue eth quarto.
Sonèc un sorriscle desesperat, inacabable, coma ua esquera tocant a huec.
Recrist!…
Era conviccion dera realitat, que l’assautaue de pic, semblèc capvirar-lo.
Teresa!
Teresa!…
Amont!
E en ua possada la botèc dehòra deth lhet.
Dempús venguec en quarto des mainatges, e a còps e crits les treiguec en camisa, coma ua vegada pèga e pauruga que cor dauant deth pau, sense saber entà on va. Que ja usclaue eth tet deth sòn quarto, en tot lançar sus eth sòn lhet ua ramelet de bualhs.
Cegat peth hum e compdant es menutes coma sègles, dauric Batiste era pòrta, e per era gessec alhocardida de terror tota era familha en ròba interiora, corrent entath camin.
Aquiu, un shinhau mès tranquils, se compdèren.
Toti: qu’èren toti, enquia e tot eth praube gosset, mès ganholaue melancolicament guardant era barraca usclada.
Teresa abracèc ara hilha, que, desbrembant eth perilh, s’estrementie de vergonha en vederse en ròba interiora ath miei dera òrta, e se seiguie en un ribàs, preocupada peth pudor, emparant era barba enes jolhs e estirant eth blanc linçò entà que li caperèsse es pès.
Es dus petits se refugièren espauridi enes braci deth sòn frair màger, e eth pair s’agitaue coma un hòl rugint malediccions.
Recolhons!
Qué ben ac auien sabut hèr!…
Auien calat huec ena barraca pes quates costats, tota era usclaue de còp.
Enquia e tot eth corrau, damb eth sòn estable e es sòns tendolets, ère coronat d’ahlames.
Gessien d’eth endilhades desesperades, cacalejades de terror, udòls herotges; mès era barraca, insensibla as planhs des que s’usclauen enes entralhes, seguie lançant corvades lengües de huec pes pòrtes e pes hièstres.
Dera sua usclada teulada se quilhaue ua espirau enòrma de hum blanc, que damb eth reflèx der incendi cuelhie transparéncia de rosa.
Qu’auie cambiat eth temps; era net ere tranquilla, non bohaue cap brisa, e eth blu deth cèu solet ère tacat pera colomna de hum, qu’entre es sòns blanqui toisons pistauen curioses es esteles.
Teresa pelejaue damb eth marit, que, remetut dera sus dolorosa suspresa e ahiscat per interès, que hè cométer lhocaries, volie meter-se en aguest lunfèrn.
Sonque un moment: eth temps indispesable entà trèir der estudi era saqueta de plata, producte dera cuelheta.
A, brava Teresa!
Que non li calie contier ath marit, patint es sòns fòrtes possades.
Ua barraca uscle lèu; era palha e es canes estimen eth huec.
Era teulada queiguec rambalhosament, aquera nauta teulada qu’es vesins guardauen coma un insult, e der enòrme brasèr pugèc ua colomna espaventosa de bualhs, qu’era sua incèrta e trantalhanta lum gesticulaue era òrta damb fantastiques potèles.
Es parets deth corrau tremolauen sordament, coma s’ath sòn laguens s’agitèsse ua legion de dimònis fotent còps.
Coma ramelets de huec cautauen es audèths, e sajauen de volar usclant viui.
Queiguec un tròç de mur hèt de hanga e estaques, e pera nera henerecla gessec coma ua centelha un monstre espaventós.
Lançaue hum pes nassi, agitant era sua cabeladura de bualhs, bategant desesperadament era sua coa coma ua escampa de huec, qu’espargie flaira de peus uscladi.
Qu’ère eth shivau.
Passèc en un bot prodigiós per dessús dera familha, galaupant furiosament a trauèrs des camps.
Qu’anaue instintiuament ara cèrca dera sèquia, e queiguec en era damb un sorriscle de hèr rosent que s’amòrte.
Darrèr sòn, arrossegant-se coma un dimòni embriac e lançant espaventosi udòls, gessec un aute espèctre de huec, eth porcèth, que queiguec ath miei deth camp, usclant coma ua halha de greish.
Ja sonque restauen de pès es parets e era trelha, damb es sòn sirments retortilhadi per incendi e es pilars que subergessien coma barres de tinta damb un hons ròi.
Batistet, damb er in de sauvar bèra causa, corrie capvirat pes caminòus, cridant, pataquejant es pòrtes des barraques pròches, que semblauen parpelejar damb eth reflèx der incendi.
Socors!…
Socors!…
Huec!
Huec!
Eth sòn pair arric crudeument.
Que cridaue en vaganaut.
Era òrta ère sorda entada eri.
Eth pan!…
Guaire còste guanhar-lo!
E guairi maus li hè ar òme!
En ua barraca ludie ua lum palla, auriolenca, trista.
Teresa, empeguida peth perilh, volec anar ada era e implorar ajuda, damb era esperança que balhe era ajuda autrú, damb era illusion de quauquarren miraculós que se desire ena desgràcia.
Eth sòn marit l’arturèc damb ua expression de terror.
Non: aquiu non.
Pertot, mens aquiu.
E coma òme qu’a queigut tant hons, tant hons que ja non pòt sénter racacòr, deishèc de uelh er incendi e se fixèc en aquera lum palla; lum de ciris qu’usclen sense lúder, coma alimentadi per ua atmosfèra qu’en era se percep encara era volada dera mòrt.
Adishatz Peberòt!
Pro ben servit t’aluenhes deth mon.
Era barraca e era fortuna der odiat intrús alugaràn eth tòn cadavre milhor qu’es ciris crompadi pera desolada Pepeta, auriolenques lèrmes de lum.
Batistet tornèc desesperat dera sua inutila corsa.
Arrés responie.
Era plana, silenciosa e arroncilhada, les didie adiu entà tostemp.
Qu’èren mès solets qu’ath miei d’un desèrt; eth uet der òdi ère mil còps pejor qu’eth dera Natura.
Hugirien d’aquiu e començarien ua auta vida, sentent era hame que les estalonaue ath sòn darrèr; deisharien ena sua esquia era roïna deth sòn trabalh e eth petit còs d’un des sòns, deth praubet aubatet, que se poiririe enes entralhes d’aquera tèrra coma victima innocenta d’ua batalha implacabla.
E toti, damb resignacion orientau, se seigueren en ribàs, e aquiu demorèren era auba, damb era esquia arraulida de hered, tostadi de cara peth brasèr que tintaue es sòns ròstres damb reflèxi de sang, seguint damb era impassivitat deth fatalisme eth cors deth huec, que s’anaue avalant toti es sòns esfòrci e les convertie en cendres tan mespredables e tenues coma es sues ancianes illusions de patz e de trabalh.
Sergi Ivanovic Kosnichev volec repausar deth sòn trabalh intellectuau e, en lòc de partir entar estrangèr, tau qu'acostumaue, se n'anèc tà finaus de mai entath camp, pr'amor de gaudir ua tempsada ath costat de sa frair.
A maugrat eth respècte e era estimacion que sentie entà Sergi Ivanovic, Constantin Levin experimentaue ath cant de sa frair un cèrt malèster.
Era forma qu'auie de considerar eth pòble li shordaue e se li hègen desagradiues era majoritat d'ores passades aquiu ena sua companhia.
En cambi, entath sòn frair, ère, d'un costat, eth lòc de repaus deth sòn prètzhèt intellectuau, e der aute, coma un antidòt contra era corrupcion dera ciutat, antidòt qu'eth prenie damb plaser en tot compréner era sua utilitat.
Entà Constantin Levin eth pòble ère bon pr'amor que constitusie un camp de nòbles activitats: quauquarren util sense cap discussion.
Entà Sergi Ivanovic ère bon pr'amor qu'aquiu ère possible e enquia recomanable non hèr arren.
Ath delà, Constantin ère desengustat damb sa frair pera manèra qu'auie de considerar ara gent umila.
Sergi Ivanovic didie qu'eth la coneishie fòrça e l'estimaue; soent parlaue damb es campanhards, çò que sabie hèr fòrça ben, sense simular ne tier actituds estudiades, e en totes es sues convèrses desnishaue tralhes de caractèr qu'aunorauen ath pòble e que dempús li shautaue generalizar.
Aguesta sòrta d'opinar sus era gent umila non l'agradaue a Levin, qu'entada eth, eth pòble non ère qu'eth principau collaborador en trabalh comun.
Qu'ère grana era sua estima entàs campanhards e eth prigond amor que per eri sentie (amor que sens dobte popèc damb era lhet dera sua hilhuquera deth pòble, tau que solie díder), e se consideraue eth madeish coma un participant deth trabalh comun; e a viatges s'afogaue damb era energia, era doçor e er esperit de justícia d'aquera gent; mès en autes escadences, quan eth trebalh demanaue qualitats desparières, s'irritaue contra eth pòble, en tot considerar-lo lord, embriac e mentidèr.
S'auessen preguntat a Constantin Levin s'estimaue ath pòble, non aurie sabut se qué respóner.
Plan que, pera sua bondat naturau, mès tendie a estimar qu'a non estimar as òmes, en tot includir as dera classa umila.
Mès estimar o non ad aguesti coma a quauquarren particular non l'ère possible, pr'amor que non solet s'estaue en pòble, senon que se consideraue ada eth madeish coma ua part deth pòble e ne en se madeish ne en eri i vedie defèctes o qualitats particulares, e non podie opausar-se ath pòble.
Ath delà, viuie soent en estreta relacion damb eth campanhard, coma patron e coma intermediari e mès que mès coma conselhèr, donques es campanhards fidauen en eth e a viatges recorrien quaranta verstas entà demanar-li conselhs.
Mès que non auie sus eth pòble ua opinion definida.
Se l'auesseen preguntat se coneishie ath pòble o non, s'aurie vist ena madeisha perplexitat qu'en hèt de respóner se l'estimaue o non.
Díder se coneishie ath pòble ère entada eth coma díder se coneishie o non as òmes en generau.
Prumèr estudiaue e sabie conéisher as òmes de totes es classes e sustot as campanhards, que les consideraue bravi e interessanti.
Soent, en campar-les, desnishaue en eri naues tralhes de caractèr que l'amiauen a modificar era sua pensada anteriora e a formar-se naues e desparières opinions.
Sergi Ivanovic hège tot çò de contrari.
Dera madeisha manèra que laudaue e estimaue era vida deth pòble per contrast damb era auta que non estimaue, atau estimaue tanben ara gent umila per contrast damb auta classa de gent, e d'ua forma absoludaments identica coneishie ad aguesta gent coma quauquarren desparièr e opausat as òmes en generau.
En sòn metodic cervèth s'auien creat formes definides dera vida populara, dedusides parciauments d'aguesta madeisha vida, mès dedusides tanben, e ena sua majoritat, per oposicion ara contrària.
Jamès, donc, cambiaue era sua pensada sus eth pòble ne era pietat que li bohaue ath laguens.
Enes discussions qu'es frairs tenguien sus aqueth tèma tostemp guanhaue Sergi Ivanovic, per auer ua opinion definida sus es campanhards, sus es sòns caractèrs, qualitats e aclinaments, tant que Constantin Levin non auie idies fixes e fèrmes sus era gent deth pòble, per çò que tostemp l'aganchaue en contradiccion.
Entà Sergi Ivanovic, eth sòn frair mendre qu'ère un bon gojat, damb “un còr com cau” (çò que solie exprimir en francés), intelligent, mès esclau des impressions deth moment e plen, per açò, de contradiccions.
Damb era condescendéncia d'un frair màger, Sergi Ivanovic l'explicaue a viatges eth significat des causes, mès non auie cap interès de discutir damb eth, pr'amor que lo vencie aisidaments.
Constantin Levin auie a sa frair per un òme d'intelligéncia e cultura, nòble en mès naut sens dera paraula e dotat de granes facultats d'accion en per dera societat.
Non ua manca de quauquarren, non ua manca de boni, nòbles e aunoradi desirs d'aclinaments, senon ua manca de poder de vida efectiua, d'aguest impuls que posse ar òme a alistar e desirar ua determinada linha de vida entre totes es innombrables que se daurissen ath sòn dauant.
Coma mès coneishie a sa frair, mès campaue que Sergi Ivanovic, tau que fòrça d'auti òmes que servissen ath ben comun, non se sentien inclinadi ada eth de còr, senon pr'amor qu'auien reflexionat e arribat ena conclusion de qué aquerò estaue ben e per aguesta rason se n'ocupauen.
Era suposicion de Constantin Levin se confirmaue pera observacion de qué sa frair non se prenie mès ara valenta es ahèrs deth ben collectiu e dera immortalitat dera amna qu'es combinacions d'escacs o era construcccion engenhosa de bèra maquina naua.
Ath delà, Constantin Levin se sentie desplasent en pòble quan sa frair ère aquiu, mès que mès, pendent er ostiu, pr'amor qu'en aguesta epòca ère tostemp ocupat enes trabalhs dera sua propietat e autanplan en tot eth long dia ostiuenc li mancaue temps entada eth madeish, pr'amor de poder atier a totes es causes, tant que Sergi Ivanovic repausaue.
Totun, encara que se posèsse ara, ei a díder non escriuesse cap òbra, qu'ère tant pera activitat cerebrau, que li shautaue explicar de forma brèu e eleganta es pensaments que l'acodien ena sua ment, e l'agraduae auer a quauqu'un que l'escotèsse.
Er audidor mès freqüent ère, plan, eth sòn frair.
Per açò, a maugrat dera simplicitat amistosa des sues relacions, Constantin Levin non sabie se com hè'c quan li calie deishar solet a Sergi Ivanovic.
Non sabes se quin plaser me vie en tot negar-me en aguesta guitèra ucraniana.
Qu'è eth cap totafèt uet de pensaments.
Poirie hèr-se a redolar per eth ua pilòta.
Mès Constantin Levin s'engüejaue d'èster seigut en tot escotar a sa frair, sustot pr'amor que se'n sabie que, tant qu'eri parlauen, es campanhards les calie èster en tot lauar eth hiemèr o trabalhar en camp encara non premanit, e que s'eth non ère aquiu ac harien de quinsevolh manèra.
Pensaue tanben que solide non avitzarien pro es reishes des arairs anglesi e dempús les harien enlà afirmant qu'es arairs èren invencions de pècs e que solet er arair vidant, eca…
Qu'ei que non as caminat pro, ja, damb aguesta calor?, li didie Sergi Ivanovic.
Non…
Me cau passar un moment peth burèu… responie Levin.
E se n'anaue entath camp ath mès córrer.
A prumèrs de junh, era institutritz e majordòma Agafia Mijailovna, un dia que baishaue entath sosterranh damb un pòt de misharnons nauèth saladi enes mans, s'estramunquèc, queiguec e se nafrèc eth canèth.
Arribèc eth joen mètge rurau, nauèth gessut dera Facultat e fòrça blagaire.
Guardèc era man, didec que non ère esmalhancada e s'esdeguèc a entamenar ua convèrsa damb eth celèbre Sergi Ivanovic.
Sergi Ivanovic l'escotaue damb atencion, li preguntaue…
Encoratjat peth nau audidor, didec e expausèc quauques observacions justes e concretes (que sigueren respectuosaments avalorades peth joen mètge), en tot encoratjar-se fòrça, coma tostemp l'arribaue dempús d'ua convèrsa agradiua e brilhanta.
Qu'ère era epòca der an qu'eth gran vie ja a èster madur, quan ja li cau premanir-se entara semença dera pròplèu cuelheta; s'aprèsse era sega e eth blat, ja creishut, damb era sua cama verd-grisenca e eth sòn cabelh non venguie encara d'aumplir-se, ondege jos eth vent; era epòca qu'es verdi uerdis, damb es mates d'èrba auriòles que possen, isolades entre eres, s'estenen de manèra irregulara enes semiats tardius; quan se daurís er fajòl e es sòns grans curbissen era tèrra; quan eth baret, caushigat pes animaus e enduresit coma era pèira, que damb era non i pòt era raspa, se ve ja ja damb es sòns socs traçadi enquiara mitat; quan es secs modelhons de hièms amiadi entàs camps a punta de dia e en cogar-se eth solei barregen era sua flaira damb eth perhum des èrbes, e quan enes tèrres baishes, demorant era dalha, s'escampilhen coma un mar immens es prats propèrs damb es neri molons de cames d'agretes arrincades.
Es frairs les calie passar peth bòsc entà arribar enes prats.
Sergi Ivanovic anaue admirant era beresa deth bòsc, magnific de huelhes e verdor.
Cridaue era atencion de sa frair, ja sus un vielh telh escur ena sua part ombriua, mès ric de color damb es sòns aurions galhons prèsti a florir, ja sus es cames naues de d'auti arbes que ludien coma esmeraldes.
A Constantin Levin non l'agradaue parlar ne que li parlèssen des bereses dera natura.
Es paraules despolhauen de beresa ath païsatge.
En gésser deth bòsc atirèc era sua atencion eth camp en baret d'un ticolet: aciu ja caperat d'èrba auriòla, aquiu laurat en quadres, mès enlà espocat de molons de hièms e en d'auti punts laurat.
Passaue peth camp ua cordiòla de cars.
Levin les compdèc e s'alegrèc en veir qu'amiauen tot çò qu'ère de besonh.
En tot campar es prats es sòns pensaments passèren entara sèga.
Aguest moment li costaue tostemp un immens baticòr.
En arribar en prat, Levin arturèc eth shivau.
Era arrosada deth maitin umetejaue encara era part inferiora des èrbes, per çò que, entà non banhar-se es pès, Sergi Ivanovic li demanèc a sa frair que l'amièsse damb eth sòn car enquiath sause que se quilhaue en lòc senhalat entà pescar.
Constantin Levin, a maugrat deth desengust que li costaue estronhar era èrba deth sòn prat, filèc eth car a trauèrs d'eth.
Sergi Ivanovic se seiguec jos eth sause, apraiant es sòns utisi de pesca.
Levin estaquèc eth shivau non guaire luenh d'aquiu e se calèc en enòrme mar verd der escur prat, immobil, non estornejat pera mès mendre bohada de vent.
Era èrba, leugèra coma era seda, en lòc enquia on arribaue, en primauèra, era aigua der arriu en gesser-se'n de mair, l'arribaue enquiara cintura.
Les as agarrat, Tomic?, preguntèc Levin.
Òc ma hè, Constantin Dmitrievic!
Gràcies s'artenhi a sauvar es mies!
Que ja s'an escapat per dusau viatge.
Sòrt qu'es vòsti gojats les artenheren.
Es que trabalhen en camp…
Desaganchèren un shivau e les agarrèren.
E qué, Tomic, se qué te semble?
Mos conven segar ja o mos cau demorar mès?
A jo que me semble que mos calerà demorar enquiath dia de Sant Pèir.
Aguest qu'ei eth costum.
Plan que, vos segatz tostemp abantes.
Se Diu ac vò, tot se passarà ben.
Era èrba ei plan creishuda.
Es animaus s'estaràn contents.
E qué te semble eth temps?
Aquerò que ja depen de Diu.
Dilhèu hèsque bon temps.
Levin notaue que, ahiscat pera charrada damb eth mètge, eth sòn frair volie parlar mès.
Mès eth volie tornar entà casa çò de mès lèu possible pr'amor de dar ordes de qué es segadors venguessen entath camp eth dia a vier e resòlver atau es dobtes restacadi ara sèga, que constitusien en aqueth moment eth sòn màger copacaps.
Anem-mo'n, didec.
Entà qué esdegar-mos?
Demorem aciu ua estona mès.
Guarda: qu'ès plan banhat.
En aguest lòc non se pesque arren, mès un que i està fòrça ben.
Er embelinament d'aguestes ocupacions consistís en mèter-lo a un en contacte damb era natura.
Be n'ei de bèra era aigua!
Que semble d'acèr!, contunhèc.
Aguestes arribes des arrius caperades d'èrba me retiren tostemp ad aquera endonvieta…
T'en brembes?, era que ditz: “era èrba ditz ara aigua: vam a lutar, lutar”…
Non coneishi aguesta endonvieta, responec Constantin Levin damb votz opaca.
Qu'è estat pensant en tu, didec Sergi Ivanovic.
Que cau veir çò que se passe ena tua província!
Per çò que me condèc eth mètge veigui que…
Per cèrt, qu'aguest gojat non semble bric pèc…
Ja t'è dit, e t'ac repetisqui, que non està ben que non vages as juntes ruraus dera província e que t'ages aluenhat des activitats deth zemstvo.
S'era gent dera nòsta classa se hè enlà, qu'ei clar qu'es causes anaràn de quinsevolh manèra…
Nosati pagam es sòs que li cau destinar-se a sodades, mès non i a escòles, ne mètges auxiliars, ne lheuadors, ne farmàcies, ne arren…
Ja ac è sajat, didec Levin en votz baisha e destalentada, e non posqui.
Per qué non pòs?.
Era vertat ei que non ac compreni.
Que non me pensi que sigue per indiferéncia o inaptitud.
Serà per guitèra?
Cap des tres causes.
Qu'ei qu'ac è sajat e è vist que non posqui hèr arren, repliquèc Levin.
Lèu non pensaue en çò que li didie sa frair.
Qu'auie es uelhs tachadi ena tèrra laurada der aute costat, a on distinguie ua bonha nera que non podie precisar s'ère un shivau solet o eth shivau deth sòn encargat montat per aqueth.
Per qué non pòs?
Ac sagères e non se passèc coma volies.
E plan per açò te considerères vençut!
Qu'ei que non ties amor pròpi?
Non compreni a quin amor pròpi te referisses, contestèc Levin, hissat pes paraules deth sòn frair.
S'ena Universitat m'auessen dit qu'es auti comprenien eth calcul integrau e jo non, aquerò òc qu'aurie estat un cas d'amor pròpi.
Mès en aguest cas te cau començar per convencer-te de qué non ties es facultats entad aguesti ahèrs e ath delà, e aquerò ei çò de mès important, te cau auer era conviccion de qué son importants.
Dilhèu non ne son?, preguntèc Sergi Ivanovic, ofensat per çò que sa frair non li balhèsse importància ad açò qu'autant li preocupaue ada eth e ofensat, tanben, per çò que Levin lèu non l'escotèsse.
Non me semblen importants e non m'interèssen.
Se qué vòs?, didec Levin, en veir ja qu'era figura que s'apressaue ère er encargat e que solide aguest aurie hèt retirar as obrèrs deth camp laurat, pr'amor qu'aguesti tornauen damb es sòns utisi de trabalh.
Guarda, didec eth sòn frair màger, arroncilhant es celhes deth sòn beròi e intelligent ròstre.
Tot a es sòns limits.
Qu'està pro ben èster un òme excepcionau, un òme sincèr, non tier es faussetats…
Ja sai que tot aquerò està fòrça ben.
Mès çò que tu dides, o non a cap de sens, o a fòrça prigondor.
Com non pòs balhar importància qu'eth pòble, que tu estimes, sivans dides… “Jamès ac è assegurat”, pensèc Levin.
Es lheuadors inaptes estofen as mainatges, e eth pòble en generau s'estofe ena ignorància e ei a posita deth prumèr foncionari que tròbe.
Mentretant, tu as, ara tua posita, es mieis entà ajudar-les e non ac hès perque non ac trapes de besonh.
Sergi Ivanovic lo plaçaue en un dilèma: o Levin ère tan pòc intelligent que non comprenie tot çò que podie hèr o non volie sacrificar era sua tranquillitat, vanitat o çò que siguesse entà hè'c.
Aquerò lo desengustèc e l'ofensèc.
Ne ua causa ne era auta, contestèc fèrmaments Levin.
Non veigui era possibilitat de…
Com?
Non ei posssible, en tot tier ben es sòs, organizar era assisténcia medicau en pòble?
Non me semble possible.
Enes quate mil verstas quarrats dera nòsta circonscripcion, damb es fòrça lòcs der arriu que non se gèlen pendent er iuèrn, damb es tempèstes, damb es epòques de trabalh en camp, non veigui era forma de hèr vier pertot era assisténcia medicau.
Ath delà, per principi, non creigui ena medecina.
Deisha que te diga qu'aquerò non ei rasonable.
Te meteria milèrs d'exemples.
E dempús, es escòles…
Entà qué servissen?
Se qué dides?
Quin dobte i pòt auer sus era utilitat dera formacion?
S'ei bona entà tu, ei bona entà toti.
Constantin Levin se sentie morauments aculat.
Plan ben: tot aquerò que poirà èster fòrça acertat, mès sabi pas se per qué me cau preocupar dera installacion de centres sanitaris, qu'es sòn servicis non n'è besonh jamès, e de procurar era installacion d'escòles que non i manarè es mèns hilhs jamès.
Ath delà de qué non ne sò segur de qué convengue enviar as mainatges ena escòla, didec.
Desencusa-me que te diga: prumèr, qu'era ajuda medicau ja l'as auut de besonh.
Vies de cercar ath mètge rurau entà Agafia Mijailovna.
Donques me pensi qu'aguesta se demorarà damb era man torçuda.
Aquerò non ac sabem encara.
De un aute costat, supausi qu'un campanhard non analfabèt, un obrèr que sàpie liéger e escríuer, t'ei mès util qu'es que non ne saben.
Non.
Demana-l'ac a qui que volgues, responec Constantin Levin.
Eth campanhard cult qu'ei plan pejor coma obrèr.
Non saben ne apraiar es camins…e tan lèu apraien es ponts les panen….
Totun aquerò…persutèc Sergi Ivanovic.
E arroncilhèc es celhes.
Non l'agradauen es contradiccions, e encara mens es que sautauen d'un tèma en aute, presentant naues demostracions sense connexion, sense saber jamès a quina contestar.
Totun aquerò, non se tracte d'açò.
Permete-me…
Arreconeishes qu'era instruccion ei bona entath pòble?
Ac arreconeishi, didec Levin sense pensar.
E de seguit comprenec qu'auie dit ua causa que non pensaue.
Reconeishec que, admetut aqueth postulat, se li podie replicar qu'alavetz didec pegaries, causes sense sens.
Se com se li podie demostrar non ac sabie, mès n'ère solide fòrça que se li demostrarie logicaments e se premanic a recéber tau demostracion.
Aguesta siguec plan mès simpla de çò que demoraue.
S'arreconeishes qu'ei un ben, didec Sergi Ivanovic, alavetz, coma òme aunèst, non pòs deishar d'èster d'acòrd damb aguesta òbra e non te pòs remir a trabalhar per era.
Non arreconeishi aguesta òbra coma bona, responec Constantin Levin, en tot rogir- se.
Com?
S'ac as dit ara madeish!
Voi díder que non me semble que sigue convenent ne possible.
Non ac pòs saber, pr'amor que non i as botat es tòns esfòrci.
Supausem, didec Levin, encara que jo non ac supausi, supausem que tot sigue coma tu dides.
Enquia e tot atau non veigui se per qué auria de tier-me jo a ua tau causa.
Com que non?
Bremba-te'n de qué ja un còp ne parlèrem e ja alavetz te didí era mia pensada.
Mès, donques qu'auem tornat de nauèth ad açò, explica-m'ac deth punt d'enguarda filosofic, didec Levin.
Non veigui se qué a a veir damb aquerò era filosofia, repliquèc Sergi Ivanovic.
Ara t'ac diderè jo, responec ja ara cauda.
Supausi qu'eth mobil de toti es nòsti actes ei, en resumit, era nòsta felicitat personau.
E ena institucion deth zemstvo, jo, coma nòble, non i veigui arren que posque favorir eth mèn benèster.
Per aquerò es camins non son mielhors ne se pòden mielhorar.
Ath delà, es mèns shivaus m'amien fòrça ben pes camins maumetudi.
Non è besonh deth mètge ne deth lòc sanitari.
Tanpòc è besonh deth jutge deth districte, que jamès m'i è dirigit ne ac harè.
Non solet non è besonh d'escòles, senon que me damnatgen, sivans ac è demostrat.
Entà jo, eth zemstvo s'està en auer de pagar dètz-e-ueit kopecks per deciatina de tèrra, ena obligacion d'acodir ara ciutat entà hè jadilha en quartos damb cuques e, dempús, en auer d'enténer pegaries e asenades.
Eth mèn interès personau non m'aconselhe tier açò.
Permete-me, l'interrompec Sergi Ivanovic, arrint.
Er interès personau non mos aconselhaue procurar era liberacion des sirvents e, totun, ac auem procurat.
Non!, interrompec Constantin Levin, en tot encoratjar-se.
Era liberacion des sirvents qu'ère ua auta causa.
Aquiu i auie un interès personau.
Volíem trèir ua joata que mos oprimie a tota era gent brava.
Sergi Ivanovic, arrufèc es espatles.
Qué vòs díder?
Voi díder qu'es drets qu'era mia…que son…que tracten des mèns interèssi, les defenerè ara valenta.
M'interèssi peth servici militar obligatòri, qu'afècte as mèns hilhs, as mèns frairs, a jo madeish, e sò prèst a discutir sus aquerò çò que sigue, mès non posqui jutjar se com s'an de distribusir es hons deth zemstvo ne sentenciar a Alecha eth pèc.
Non compreni tot aquerò e non posqui hè'c.
Semblaue que s'auie trincat eth mur dera eloqüéncia de Levin.
Sergi Ivanovic arric.
Alavetz, se deman as un procès, t'estimaràs mès que lo jutgen pera anciana audiéncia de çò de criminau.
Non aurè cap de procès.
Non talharè eth còth ad arrés e non è besonh de jutjats.
Eth zemstvo, contunhaue Levin, en tot passar entà un aute ahèr que non auie cap de relacion sus eth tèma, se retire ad aguestes arrametes de bedoth que botàuem en casa pertot, eth dia dera Plan Santa Trinitat entà qu'imitèssem era primitiua seuva vèrge d'Euròpa.
M'ei impossible creir que, s'adaigüi aguestes arrames de bedoth, van a créisher.
Sergi Ivanovic arrufèc es espatles, exprimint damb aguest gèst era sua suspresa de qué gessessen a lúder ena sua discussion aqueres arrames de bedoth, encara que comprenec de seguit çò que sa frair volie hèr a veir.
Perdona-me, mès d'aguesta manèra non se pòt parlar, observèc.
Me pensi que cap activitat pòt èster practica se non a coma basa er interès personau.
Aguesta vertat ei filosofica, didec damb energia, en tot repetir era paraula “filosofica” coma soslinhant que tanben eth, coma toti, auie eth dret a parlar de filosofia.
Sergi Ivanovic arric un aute còp.
Dèisha era filosofia, didec en votz nauta.
Eth fin principau dera filosofia de toti es temps s'està precisaments a trapar era relacion de besonh que li cau existir entre er interès personau e eth comun.
Mès que non se tracte d'açò; me cau corregir eth tòn comparèr.
Es bedoths que didies non èren plantadi en solèr e aguesti òc, encara que, coma non an creishut encara, les cau suenhar.
Solet an avier, solet pòden figurar ena istòria, es pòbles qu'an consciéncia de çò que i a de besonh e important enes sues institucions e les avalòren.
Se tracte de qué a tu açò non t'agrade e aquerò ei, e desencusa-me, caracteristic dera nòsta guitèra russa, dera nòsta classa.
Mès ne sò segur de qué ei ua errança passatgèra e non durarà.
Levin caraue.
S'arreconeishie batut en tota era linha, mès ath còp comprenie que sa frair non auie sabut interpretar eth sòn pensament.
Non sabie se non auie estat comprenut per non saber-se exprimir mielhor e damb mès claretat o pr'amor que er aute non lo volie compréner.
Mès apregondic en aqueri pensaments e, sense replicar a sa frair, s'estèc cogitós, encaborniat en ahèr personau qu'alavetz li preocupaue.
Sergi Ivanovic hec virar un còp mès era èsca ar entorn dera lata.
Er ahèr personau que preocupaue a Levin pendent era convèrsa damb sa frair qu'ère aguest: quan est an passat, en tot auer anat Levin ara sèga, s'embestièc damb er encargat, qu'auec eth sòn metòde de costum entà padegar-se: agarrar ua dalha dera man d'un campanhard e meter-se a segar.
Eth trabalh li shautèc tant que quauqui viatges se botèc espontanèaments a dalhar; seguèc tot eth prat de dauant dera casa, e aguest an, ja dempús era primauèra, s'auie prepausat passar dies sancers dalhant damb es campanhards.
Dès qu'auie arribat sa frair, Constantin Levin non hège que pensar se li calie hèr çò que s'auie prepausat o non.
Non li semblaue ben deishar solet a sa frair pendent dies sancers e ath delà cranhie que Sergi Ivanovic se burlèsse d'eth.
Mès tant que passaue peth prat, en rebrembar eth plaser que li costaue tier era dalha, se decidic a hè'c.
E après era discussion damb sa frair tornèc a brembar-se'n dera sua decision.
Tath ser, venguec en burèu, balhèc ordes entath trabalh e manèc a cercar segadors enes pòbles vesins, pr'amor de començar a segar eth dia a vier eth prat de Vibumo, qu'ère eth màger e eth mielhor de toti.
Hètz tanben eth favor de hèr-me a vier era mia dalha entà Tit, pr'amor de qué l'ahile e l'aja prèsta tà deman.
Dilhèu trabalha jo tanben, didec, sajant de dissimular eth sòn trebolament.
Er encargat, arrint, repliquèc:
Plan ben, patron.
Pera net, pendent eth tè, Levin li didec a sa frair:
Coma qu'eth temps semble bon, deman començarè a segar.
Qu'ei fòrça interessant aguest trabalh, didec Sergi Ivanovic.
A jo que m'encante.
A viatges è segat jo damb es campanhards.
Deman è era intencion de hè'c pendent tot eth dia.
Sergi Ivanovic, lheuant eth cap, guardèc a Levin damb atencion.
Com?
Damb es campanhards?
Madeish qu'eri?
Tot eth dia?
Òc; qu'ei fòrça agradiu, contestèc Levin.
Coma exercici fisic qu'ei excellent, mès sabi pas s'ac poiràs tier, didec Sergi Ivanovic sense cap ironia.
Ac è sajat.
Ara prumeria semble de mau hèr, mès dempús un que s'i acostume.
Demori non quedar-me ath darrèr.
Vai, vai!
Mès ditz-me: qué ne pensen d'açò es campanhards?
Solide se'n burlaràn des tisses deth sòn patron.
Non m'ac pensi.
Aguest trabalh ei tant atrasent e ath còp tan dificil que non rèste temps entà pensar.
E com vas a minjar damb eri?
Pr'amor que segur que non te haràn a vier aquiu eth vin Lafitte ne eth piòc padenat.
Non.
Vierè en casa tant qu'eri repausen.
De naut deth ticolet estant, se desnishaue era part segada deth prat, damb es bonhes neres des caftans que s'auien trèt es segadors près deth lòc a on arribèren, ena sèga deth prumèr reng.
A mida que Levin s'apressaue ath prat, campauen dauant es sòns uelhs es campanhards, es uns damb es sòns caftans, es auti en manja de camisa, que, en tot formar ua longa hilera escalonada, auançauen botjant es dalhes cada un ara sua manèra.
Levin les compdèc e trapèc que i auie quaranta tres òmes.
Levin n'arreconeishec a quauqui uns.
Aquiu i ère eth vielh Ermil, damb ua camisa blanca plan longa, tient era dalha fòrça acorbaishat; dempús, eth joen Vaska, que servie de menaire a Levin e que dalhaue damb ampli movements.
Aquiu que i ère tenben Tit, un campanhard baish e prim qu'auie ensenhat a Levin er art de segar; anaue ath dauant e tenguie era dalha sense acorbaishar-se, sense esfòrç tau que se joguèssse.
Levin baishèc, estaquèc eth shivau ath cant deth camin e se junhec a Tit.
Ja ei premanida, senhor.
Aguest l'agarrèc e comencèc a dalhar entà provar-la.
Es segadors que ja auien acabat eth sòn reng gessien era un darrèr er aute en camin, sudadi e alègri, e saludauent, arrint, ath patron.
Toti lo campauen, mès arrés gausaue parlar, enquia qu'un vielh naut, damb eth ròstre arropit e sense barba, qu'amiaue ua giqueta de pèth d'anhèth, gessec en camin e, en tot dirigir-se a Levin, li didec:
Plan, senhor; donques qu'auetz començat, non vos auetz de quedar ath darrèr.
Levin entenec ua arridalha estofada entre es segadors.
Sajarè de non quedar-me, repliquèc Levin, en tot botar-se darrèr de Tit e demorar eth moment de començar.
Plan, donc, veiram se com complitz, repetic eth vielh.
Tit deishèc pati e Levin lo seguic.
Era èrba ère baisha, tau que se passe tostemp damb era èrba que posse ath cant deth camin, e Levin, que hège temps que non tenguie era dalha e se sentie trebolat jos es guardades des segadors tachades en eth, dalhaue ara prumeria damb ua cèrta maganha, encara que damb fòrça.
S'enteneren exclamacions darrèr era sua esquia.
Qu'a mau agarrada era dalha, damb eth mange massa amont…
Guarda se com li cau acorbaishar-se, didec un.
Sarratz mès damb eth talon, didec un aute.
Arren, arren, ja s'i acostumarà, didec eth vielh.
Vai, vai, se com s'i prède!
Que hè eth talh massa ample e s'espisarà.
Que dalhatz massa ara prèssa.
Se ve que trabalhatz entà vos!
Mès, ai, ai, quini marges deishatz!
Abantes, per causes atau, mos batanauen, a nosati.
Era èrba ère ara mès blanca e mielhor e Levin, parant era aurelha mès sense contestar, seguie a Tit, en tot sajar de dalhar çò de mielhor que podie.
Auancèren un centenat de passi.
Tit auançaue tostemp sense arturar-se, sense mostrar eth mendre espisament.
Levin, ça que la, se sentie tant alassat que cranhie non poder tier-lo.
Voludaue era dalha treiguent fòrces de flaquesa e ja anaue a demanar a Tit que se posèsse, quan er aute ac hec espontanèaments, s'inclinèc, agarrèc un sarpat d'èrba e dempús d'auer secat damb era era dalha, comencèc a ahilar-la.
Levin se quilhèc, alendèc fòrt e campèc ath sòn entorn.
Tit ahilèc era sua e era de Levin, e dempús contunhèren eth prètzhèt.
Ena dusau virada se passèc çò de madeish.
Tit caminaue sense pòsa, sense espisar-se, botjant de contunh era dalha.
Levin lo seguie en tot sajar de non arrecular-se e en tot senter-se cada viatge mès alassat.
Mès quan arribaue eth moment que li mancauen es fòrces, Tit s'arturaue e se botaue a ahilar er utís.
Atau acabèren eth prumèr reng.
A Levin aguest reng tan long li semblèc plan dur e dificil, mès quan arribèren ara fin e Tit, en tot botar-se era dalha ena espatla, comencèc a caminar sus es tralhes que deishèren en solèr es sòns pròpis talons, e Levin auesse hèt çò de madeish seguint tanben es sòns pròpis esclaus, se sentec fòrça a gust, a maugrat dera sudor que li baishaue pes possi e eth nas e d'auer era esquia complètaments banhada.
L'alegraue, mès que mès, era seguretat qu'auie ara de qué poirie sostier eth trabalh.
Sivans vedec Levin, Tit auie recorrut ara prèssa eth prumèr reng, sense dobte entà hèr a temptar ath patron.
Ath delà, ère un reng mès long qu'es auti.
Era rèsta qu'èren mès aisidi, mès, totun, Levin li calie predar-se damb totes es sues fòrces entà non arrecular- se.
Non pensaue ne desiraue arren, exceptat qu'es campanhards non lo deishèssen ath darrèr e trabalhar çò de mielhor possible.
Non entenie qu'eth rumor des dalhes; e vedie ath sòn dauant era figura quilhada de Tit que s'anaue aluenhant; eth semicercle d'èrba segada; era èrba que queiguie doçaments, coma en ondades; es flors que s'aufrien dauant dera lama dera sua dalha, e ath hons e dauant sòn, era fin deth reng, a on se podie repausar en arribar-i.
Ath miei deth trabalh, e sense compréner eth perqué, experimentèc de ressabuda ua agradiua sensacion de frescor enes sues espatles arderoses e caperades de sudor, e dempús tant qu'ahilauen es dalhes, guardèc entath cèu.
Auie arribat ua broma baisha e pesanta e queiguien gròsses gotes d'aigua.
Quauqui segadors correren entas sòns caftans.
Heren un reng mès, e un aute.
Levin perdec era nocion deth temps e non sabie se quina ora ère.
Eth sòn trabalh experimentaue ara un cambi que l'aumplie de plaser.
Mès tanlèu se'n brembaue de çò que hège e sajaue de trabalhar damb mès compde, sentie eth pes der esfòrç e tot s'estaue pejor.
Ambdus campèren eth solei.
Qu'ei era ora d'esdejoar, senhor, didec eth vielh.
Ja ei era ora?.
Plan, donc, esdejoem.
Levin li balhèc era dalha a Tit e, en grop damb es campanhards que s'apressauen as sòns caftans entà cuélher eth pan, se filèc entath lòc a on ère eth sòn shivau, caushigant era èrba segada, leugèraments umida pera ploja.
Solet alavetz se n'encuedèc de qué non auie previst pro ben eth temps e de qué era ploja banhaue eth hen.
Era ploja maumeterà eth hen, didec.
Que non se passe arren, senhor.
Ja ditz er arrepervèri que li cau dalhar damb ploja e passar er arrastèth damb solei, responec eth vielh.
Levin desliguèc eth shivau e s'endralhèc de cap a casa entà préner eth cafè.
Sergi Ivanovic s'auie lheuat uns moments abantes.
Ivanovic auesse temps de vestir-se e gésser en minjador.
Dempús der esdejoar, Levin ocupèc un aute lòc ena sèga, entre un vielh trufaire, que li demanèc que se metesse ath sòn costat, e un joen que s'auie maridat ena tardor e segaue aqueth ostiu per prumèr còp.
Eth vielh, plan estirat, damb es cames dubèrtes e fèrmes, tenguie era dalha coma se joguèsse, damb un movement fòrt e compassat que semblaue que non li costaue magèr esfòrç que botjar es braci caminant, e apileraue hèishi nauts d'èrba e toti parièrs.
Se diderie que non ère eth, senon era sua dalha soleta, que segaue era èrba chucosa.
Darrèr de Levin seguie eth joen Michka.
Eth sòn ròstre joen e agradiu, damb es peus cenhudi damb èrbes entrelaçades, hège veir er esfòrç que li costaue eth trabalh.
Mès tanlèu lo guardauen arrie.
Se notaue que s'aurie estimat mès morir que mostrar feblesa.
Levin anaue entre es dus.
Ara ora de mès calor, eth trabalh non li semblèc tan de mau hèr.
Es pisharretes dera sudor li produsien ua cèrta frescor e eth solei que l'usclaue era esquia, eth cap, es braci rebussadi enquiath code, li daue mès vigor e mès tenacitat en esfòrç.
Cada viatge èren mès freqüents es moments que trabalhaue sense encuedar-se'n, e era dalha li semblaue alavetz que segaue per era soleta.
Qu'èren moments de gòi, mès erosi encara quan, en apressar-se en arriu qu'acabaue eth prat, eth vielh secaue era dalha damb era èrba espessa e umida, lauaue er acèr en arriu e, aumplint d'aigua eth sòn cantre, se l'aufrie a Levin.
Qué me'n didetz deth mès kwass?
Be n'ei de bon, è?, didie eth vielh guinhant eth uelh.
Dempús seguie er agradiu e doç passèg, damb era dalha ena man, qu'en eth podie eishugar-se era sudor, alendar a plen paumon, campar era ampla linha de segadors, guardar eth bòsc, eth camp, tot çò que l'entornejaue…
Coma mès trabalhaue, mès freqüenti èren en eth es moments de desbrembe totau qu'en eri non èren es braci qu'amiauen era dalha, senon qu'ère aguesta qu'arrossegaue ath sòn darrèr en ua sòrta d'incosnciéncia tot eth còs claufit de vida.
E, coma per art de magica, sense pensar en eth, eth trabalh mès dur e perfècte se hège coma per se solet.
Aqueri moments qu'èren es mès erosi.
Ça que la, quan li calie interrómper aquera activitat inconscienta entà segar bèra pòst o ajocar-se entà arrincar un matàs d'agreta, eth retorn ara realitat se hège mès penible.
Quan trapaue bèth petit ribàs, asseguraue eth talon e, damb uns quants còps brèus, segaue damb era punta dera dalha ambdús costats deth gessent.
Tant qu'ac hège atau, non deishaue de uelh, totun, çò que s'estaue ath sòn dauant, e ja arrincaue bèth frut silvèstre e se lo minjaue o l'ac aufrie a Levin, ja desseparaue ua arrama damb era punta deth pè, ja contemplaue un nin que, jos era madeisha dalha, gessie volant quauqua catla, o ben agarraue damb era lama, coma damb ua forquilha, bèra serpent que se trapaue en sòn camin, la mostraue a Levin e la lançaue luenh d'aquiu.
Entà Levin, atau qu'entath joen que trabalhaue ena sua esquia, taus cambis de movement se hègen plan de mau hèr.
Es dus, un viatge trapada era forma avienta de botjar-se, s'embeuien en ardor deth trabalh e èren incapables de modificar eth ritme e observar ath còp çò que i auie ath sòn dauant e segar.
Levin non se fixaue en temps que se passaue.
Se l'auessen preguntat se guaires ores amiaue trabalhant, aurie responut qu'a penes mieja, quan en realitat auie arribat ja era ora de dinar.
En tornar peth lòc ja segat, eth vielh senhalèc a Levin diuèrsi mainatges d'ambdús sèxes que, pertot, autanplan en caminòu, encara qu'a penes visibles entre es nautes èrbes, s'apressauen as segadors en tot amiar saquets damb pan e gèrres de kwass agarrades damb cintes qu'a penes podien sostier.
Que ja ei aciu era canherada!, didec eth vielh, senhalant as mainatges, mentre, protegint es sòns uelhs damb era man, guardaue eth solei.
Trabalhèren un shinhau mès.
Dempús eth vielh s'arturèc.
Haut, senhor, que ja ei era ora de dinar!, didec decididaments.
En tot apressar-se en arriu, es segadors se filèren de cap as sòns caftans, qu'ath sòn costat les demorauen es mainatges qu'amiauen era parva.
Es campanhards que venguien de mès luenh se placèren dejós es cars e es de mès apròp ena ombra des sauces, escampilhant abantes en solèr manats d'èrba.
Levin se seiguec ath ras sòn.
Que non auie talents d'anar-se'n.
Eth malèster que costaue as òmes era preséncia deth patron s'auie esbugassat hège ja ua estona.
Es campanhards se premanien a dinar.
Quauqui uns se lauauen.
Es mainatges se banhauen en arriu.
D'auti premanien lòcs entà repausar, desligauen es saquets de pan, descaperauen es gèrres de kwass.
Eth vielh talhèc pan, lo botèc ena sua tassa, lo sarrèc damb eth mange dera culhèra, vessèc aigua deth cantre de lhauna, tornèc a talhar pan e, en tot meter-li sau, preguèc de cara a orient.
Voletz tastar era mia tiuria, senhor?,didec, en sèir-se e apuar era tassa enes jolhs.
Era tiuria ère tan bona que Levin se desistic de vier entà casa.
Mingèc damb eth vielh, en tot parlar-li des ahèrs que podien interessar-li e botant en eri era mès viua atencion, ath còp que li parlaue tanben d'aqueri ahèrs pròpis que podien interessar ath sòn interlocutor.
Er ancian se lheuèc, preguèc e s'ajacèc aquiu madeish, ara ombra d'ues sègues, botant jos eth sòn cap un shinhau d'èrba, e Levin hec çò de madeish; e, a maugrat qu'es hastigoses mosques e d'auti babaus que bronzinauen jos eth solei li hègen gatalhiues en ròstre sudorós e en còs, s'esclipsèc de seguic e non se desvelhèc enquia qu'eth solei, passant entar aute costat des sègues, arribèc enquia eth.
Levin campèc ath sòn entorn e vedec tan cambiat eth lòc qu'a penes lo reconeishie.
Er enòrme espaci de prat ère ja segat e ludie damb ua claretat especiau, naua, damb hilères d'èrbes que flairauen a hen jos es arrais deth solei ja cogant-se.
Se vedien es arbilhons, damb era èrba segada ath sòn entorn, pròches en arriu; eth madeish arriu, non visible abantes e ara ludent coma er acèr enes sòns marrècs; era gent que se desvelhaue e començaue a botjar-se; eth naut paredau des èrbes ena part deth prat encara non segada, e es voltors que volatejauen de contunh sus eth prat nud.
Qu'ère un espectacle totafèt nau.
En veir se com auie auançat eth trabalh, Levin comencèc a calcular guaire se n'aurie segat e guaire se'n poirie segar encara aqueth dia.
Per èster solet quaranta tres òme, que s'auie auançat fòrça.
Er enòrme prat, qu'enes tempsi dera servitud exigie trenta òmes pendent dus dies entà segar-lo, ja ère acabat tot, exceptat des extrèms.
Mès Levin volie tier-lo acabat çò de mès lèu possible e lo contrariaue qu'eth solei corresse tan lèu.
Non sentie cap cansament e aurie volut contunhar trabalhant mès e mès.
Qué vos semble?
Auram temps de segar eth Machkin Verj?, preguntèc ath vielh.
Òc, se Diu ac vò, encara qu'eth solei ja non ei guaire naut.
Per qué non les aufritz as mossos un shinhau de vodka?
Tath pic dera tarde, quan es trebalhadors tornèren a sèir-se entà vrespalhar e es que humauen aluguèren es sues cigarretes, eth vielh anoncièc que, se segauen e acabauen en dia Machkin Verj, qu'aurien vodka.
Donques plan que òc!
Au, Tit, comencem…
Au, d'un còp!
Ja minjaram pera net!
Gojats, as vòsti lòcs!, s'entenec cridar.
Es dalhaires, acabant ara prèssa de minjar eth pan, correren entàs sòns lòcs.
A veir se qui sègue mès!, cridèc Tit.
E, ath mès córrer, comencèc eth trabalh abantes qu'arrés.
Cor, cor, didie eth vielh, en tot seguir-lo ara sua velocitat sense cap d'esfòrç.
Compde!, te vau a talhar!
Joeni e vielhs segauen en competéncia.
A maugrat dera prèssa que trebalhauen, non maumetien era èrba e aguesta queiguie damb era madeisha regularitat e precision.
En cinc menutes auien acabat de segar eth cornèr que restaue.
Encara es darrèrs dalhaires èren en tot acabar eth sòn prèzthèt quan es prumèrs, en tot botar-se es sòns caftans ena espatla, s'endralhauen, trauessant eth camp, de cap a Machkin Verj.
Ja heregaue eth solei es puntes des arbes quan es segadors entrèren ena barrancada boscosa de Machkin Verj.
En centre deth barranc, es èrbes arribauen enquiara cintura.
Qu'ère ua èrba leugèra e trenda, chucosa, damb flors silvestres escampilhades aciu e enlà.
Dempús ua brèu consulta per se convenie talhar ath long e ar ample deth prat, Projor Ermilin, coneishut tanben coma famós segador, se metec ath cap entà iniciar eth trabalh.
Començaue a quèir era arrosada; eth solei daue ja as que trabalhauen en ua des pales.
Ath miei dera barrancada començaue a esparger-se ua leugèra broma baisha.
Es que segauen ena auta pala se trapauen ena ombra, umida pera frescolenca arrosada.
Eth trabalh borie.
Era èrba talhada, que damb un bronit mofle queiguie jos era lama des dalhes emetent ua fòrta flaira, demoraue apilerada en grani hèishi.
Es segadors trabalhauen vigorosaments, code a code.
Non s'entenie qu'eth bronit des cantres de lhauna, eth bronit des dalhes que tustarrauen, eth carrinclar des pèires en ahilar en eres es dalhes e es sorriscles alègres des segadors, en tot encoratjar-se es uns as auti en trabalh.
Levin trabalhaue, coma abantes, entre eth vielh e eth mosso.
Eth vielh, que s'auie jargat era giqueta de pèth d'anhèth, seguie tant alègre, encoratjat e leugèr enes sòns movements, tau qu'abantes.
En bòsc, entre era èrba chucosa, i auie fòrça misharnons holadi que toti talhauen damb es sues dalhes.
Mès eth vielh, cada còp que se trapaue un misharnon s'ajocaue, lo cuelhie e gasulhaue, en tot sauvar-lo-se en piech, entre es repinces dera giqueta:
Ua boniqueria entara mia vielha.
Qu'ère de bon hèr dalhar aquera èrba, trenda e umida, mès resultaue hastigós pujar e baishar es arribentes pales dera barrancada.
Mès aquerò non shordaue ath vielh.
Levin lo seguie; e a maugrat que cranhhie fòrça viatges quèir en pujar damb era dalha aquera penent, dificil d'escalar enquia e tot sense arren ena man, totun açò, trepaue e hège çò que li calie hèr.
Li semblaue coma se lo possèsse ua fòrça exteriora.
Un còp aueren acabat de segar Machkin Verj, es campanhards se meteren es sòns caftans e tornèren alègraments enes sues cases.
Levin montèc a shivau, se didec adiu d'eri damb cèrta tristor e s'entornèc entà çò de sòn.
En pujar era pala, virèc eth cap entà darrèr pr'amor de guardar eth camp.
Era broma baisha que pujaue der arriu amagaue ja as campanhards.
Solet s'entenien es sues fòrtes votzes alègres, es sues arridalhes e eth bronit des dalhes en tustarrar entre eres.
Sergi Ivanovic auie vengut de dinar hège ja ua estona e ara s'estaue ena sua cramba en tot béuer aigua damb citron e gèu tant que huelhetejaue es jornaus e revistes qu'acabaue de recéber per corrèu.
Damb es peus embolhadi e apegadi en front pera sudor, damb eth pièch e era esquia torradi e umidi e exprimint alègres exclamacions, Levin entrèc a tot córrer ena cramba de sa frair.
Que ja auem segat tot eth prat!
A estat ua causa magnifica!
E tu?
Com te va?, preguntèc Levin, complètaments desbrembat dera desagradiua convèrsa deth dia d'ager.
Diu mèn, quina mina que ties!, exclamèc sa frair desagradiuaments estonat ara prumeria pera aparença de Levin.
E barra era pòrta!, sorrisclèc.
Solide qu'as deishat entrar aumens dètz mosques.
Sergi Ivanovic non podie pas veir as mosques.
T'asseguri que non n'a entrat deguna.
E s'a entrat la caçarè.
Sabes pas se quin plaser còste trabalhar atau!
Com as passat tu eth dia?
Fòrça ben.
Mès, ei possible qu'ages estat segant tot eth dia?
M'imagini que deues amiar ua hame de lop.
Kusmà t'a premanit eth repaish.
Que non è hame, pr'amor que ja è minjat aquiu.
Çò que vau a hèr ei lauar-me.
Plan, donc, ve-te'n a lauar-te e dempús vierè jo ena tua cramba, didec Sergi Ivanovic, botjant eth cap e campant a sa frair.
Ve-te'n a lauar-te, ve-te'n…
E a on t'as metut quan ploiguie?, preguntèc.
Vai, quina ploja!
Ues gotes de nonarren.
Au!, torni de seguit.
Atau, donc, qu'as passat ben eth dia?
M'alègri.
E Levin gessec entà cambiar-se de ròba.
Cinc menutes dempús es dus frairs s'amassèren en minjador.
Levin se pensaue que non auie hame e li semblaue que seiguie ena taula solet entà non desengustar a Kusmà, mès quan comencèc a minjar, era parva li resultèc fòrça chucosa.
Sergi Ivanovic lo guardaue arrint.
A!, qu'as ua carta, didec.
Kusmà: hè-la-me a vier, se te platz.
Mès compde damb era pòrta, per Diu!
Era carta ère d'Oblonsky, qu'escriuie de Sant Petersburg estant.
Te demani que vages a tier-li ua visita e l'aconselhes, pr'amor que tu te'n sabes de tot.
Dolly s'alegrarà de veder-te.
Era praubeta qu'ei plan soleta.
Era mia soèra se trape encara en estrangèr, damb tota era sua “familha”.
Plan ben.
I anarè, didec Levin.
I poiríem anar es dus.
Dolly qu'ei plan simpatica, vertat?
Ei luenh?
Ues trenta verstas.
Dilhèu quaranta…
Mès eth camin ei excellent.
Serà ua magnifica excursion.
D'acòrd.
Me shautarà fòrça, contestèc Sergi Ivanovic, tostemp arridolent.
Er aspècte deth sòn frair mendre l'amiaue entara alegria.
Be n'amies de hame!, didec guardant a Levin, que, damb eth ròstre e eth còth enneridi e torradi peth solei, s'inclinaue sus era sièta.
Excellent!
Non sabes çò d'util que n'ei aguest regim entà hèr enlà deth cap tota sòrta de pegaries.
Me prepausi enriquir era medecina damb un tèrme nauèth: era arbeitskur.
Me pensi que tu non l'as de besonh.
Òc, mès serie bona contra fòrça malauties nervioses.
Pensè vier entath prat entà veder-te damb era dalha ena man, mès que hège un calor insuportable, atau que non passè deth bòsc.
M'estè seigut aquiu, e dempús, venguí ena banlèga e trapè ara tua hilhuquèra.
Que l'è hèt a temptar un shinhau entà saber se qué ne pensen es ciutadans dera tua ocurréncia.
M'a semblat enténer que non l'apròven.
En generau, me pensi qu'era pensada populara definís fòrça estrictaments çò que les cau hèr as “senhors”, coma eri diden.
E non admeten qu'aguesti gèsquen des termes qu'eth sòn critèri les a autrejat entara sua actuacion.
Ei possible que sigue atau.
Mès è experimentat un plaser coma jamès ena mia vida l'auia experimentat.
E en aquerò non i a arren de dolent, vertat?, didec Levin.
Se non les shaute, qué li vau a hèr?
En tot cas, me pensi que non i a en aquerò arren de particular.
Veigui qu'en generau ès plan satisfèt dera tua jornada d'aué, contunhèc Sergi Ivanovic.
Plan satisfèt.
Qu'auem segat tot eth prat.
E è hèt amistat damb un vielh admirable.
Non te pòs imaginar se guaire n'ei d'admirable!
Atau, donc, qu'ès content, tè?
Jo tanben.
Prumèr, è resolvut dus problèmes d'escacs, un d'eri fòrça divertit.
Se comence damb un peon…
Ja t'ac explicarè.
Dempús è pensat ena nòsta convèrsa d'ager…
Quina convèrsa?, preguntèc Levin, clucant es uelhs e bohant satisfèt, un viatge acabada era parva e sense arténher a brembar-se'n dera covèrsa deth dia d'abantes.
Me semble que, en part, as rason.
Eth desacòrd entre nosati s'està en qué tu botes coma mobil principau er interès personau, mentre que jo pensi que quinsevolh òme que tengue cèrt grad d'instruccion li cau auer coma mobil er interès comun.
Dilhèu ages rason en díder qu'er interès materiau serie mès desirable.
Ès, en principi, ua natura massa primesautière, coma diden es francesi.
Que vòs era activitat impetuosa, energica, o arren.
Levin escotaue a sa frair sense comprener-lo e sense voler compréner, e era soleta causa que cranhie ère que sa frair li preguntèsse quauquarren que li permetesse avertir que Levin non l'escotaue.
Òc, amiguet; atau ei, didec Sergi Ivanovic en tot hèr-li un copet ena espatla.
Òc, plan…
Mès, sabes?, non persuti ena mia pensada, didec Levin damb un arridolet mainadenc, coma desencusant-se.
Ara me cau vier un moment en burèu entà balhar es ordes”.
Se lheuèc e s'estirèc, arrint.
Sergi Ivanovic arric tanben.
Se vòs anem a hèr un torn amassa, suggeric, non desirant hèr-se enlà de sa frair, tant encoratjat e fresc en aqueth moment.
Anem.
Se vòs, podem passar abantes peth burèu.
Diu mèn!, sorrisclèc de pic Levin, damb ua votz tan fòrta qu'espauric a Sergi Ivanovic.
Qué te cau?
Era man d'Agafia Mijailovna!, didec, en tot tumar-se era tèsta.
Que m'auia desbrembat d'era.
Està fòrça mielhor.
Ça que la, vau a veder-la en dus bots.
Abantes que t'ages caperat damb eth chapèu que ja aurè tornat.
Esteva Arkadievic auie anat entà Sant Petersburg pr'amor de complir damb ua obligacion, tan comprensibla entàs que trabalhen coma n'ei d'incomprensibla entàs que non trabalhen: obligacion essenciau, que sense era non se pòt trabalhar, e que consistís en hèr-se a rembrembar en Ministèri.
Ja complit aguest déuer, coma que s'auie hèt a seguir lèu toti es sòs que i auie en çò de sòn, passaue eth temps fòrça alègre e divertit, en tot vier enes corses ipiques e visitar es cases d'ostiuatge des sues amistats.
Venguec, donc, en Erguchevo, era propietat qu'auie recebut coma dòt, era madeisha qu'era primauèra passada auien venut eth bòsc e qu'ère a cinquanta verstas de Pokrovskoe, eth pòble de Levin.
Era vielha casa senhoriau de Erguchevo ère en roïnes hège ja temps.
En èster eth propietari eth Prince, pair de Dolly, s'auie apraiat e s'auie ampliat eth pabilhon pròche ath casalon.
Vint ans endarrèr, quan Dolly ère ua mainada, aqueth pabilhon ère espaciós e comòde, a maugrat que, coma totes cases d'aguesta sòrta, ère bastit laterauments ara avenguda principau e dant entath sud.
Ara s'esbauçaue pertot.
Coma toti es marits que se senten colpables, Esteva Arkadievic se preocupaue fòrça deh benèster dera sua esposa.
Atau, donc, hec çò qu'era l'auie demanat e dèc es ordes que li semblèren avientes.
Ena sua pensada, li calie emboishar es mòbles damb cretona, penjar es ridèus, netejar eth jardin, bastir un pontet sus er estanh e plantar flors.
A maugrat de toti es esfòrci d'Oblonsky pr'amor d'èster un bon pair e un bon espós, jamès artenhie brembar-se'n qu'auie hemna e hilhs.
Es sòns aclinaments qu'èren es d'un celibatari e obraue tostemp cossent damb eri.
Era partida dera sua esposa entath pòble satisfège a Esteva Arkadievic en toti es aspèctes: pera santat des mainatges, per amendrir despenes e per auer, eth, mès libertats.
Daria Alexandrovna, ath sòn torn, consideraue de besonh eth viatge en pòble pera santat des mainatges, mès que mès dera mainada, encara non remetuda deth tot dès era escarlatina.
Desiraue tanben húger de Moscòu entà evitar es petites umiliacions des deutes ath magazinièr de lenha, ath peishonèr, ath sabatèr, eca… que l'aclapauen; e li hège gòi, a tot darrèr, vier en pòble, pr'amor que compdaue recéber aquiu ara sua fraia Kitty, que deuie tornar der estrangèr tara picada der ostiu e que l'auien prescrit banhs d'arriu que poirie practicar aquiu.
Kitty l'escriuie dera estacion termau estant en tot dider-li qu'arren li shautarie tant coma poder passar er ostiu damb era, en Erguchevo, plen de rebrembes dera mainadesa entàs dues fraies.
Es prumèrs dies en pòble sigueren plan dificils entà Dolly.
Qu'auie viscut aquiu de mainada e sauvaue era impression de qué eth pòble ère un refugi contra toti es desengusti dera ciutat, e de qué era vida rurau, encara que non esplendida (qu'en aquerò Dolly i ère d'acòrd), ère comòda e de bon prètz e saludabla entàs mainatges.
Aquiu deuie auer de tot, e tot economic e a posita dera sua man.
A londeman d'arribar ploiguec a còps de caudèr e pera net era aigua, regolejant peth tet, queiguec en correder e ena cramba des mainatges, qu'es sòn lhets les calec desplaçar en salon.
Non se podec trapar codinèra entàs vailets.
Des nau vaques dera bòrda se passèc que, sivans era vaquèra, es ues anauen a auer vedèths, d'autes èren damb eth prumèr vedèth, d'autes èren vielhes e era rèsta dificiles de rebastar.
Non auie, donc, boder ne lhet entàs mainatges.
Non se trapauen ueus e ère impossible aquerir ua garia.
Solet se codinauen pòths vielhs, de color saumon, tot fribra.
Tanpòc auie manèra d'arténher hemnes entà heregar eth solèr, pr'amor qu'èren ocupades ena recoleccion de truhes.
Non se podie passejar en coche, pr'amor qu'un des shivaus se soltaue tostemp arrincant es corretges des braci.
Tanpòc i auie forma de banhar-se en arriu, pr'amor que tota era arriba ère caushigada pes animaus e dubèrta peth costat deth camin.
Ne tansevolhe ère possible passejar, pr'amor qu'eth bestiar se calaue en jardin peth brescat trincat e i auie un bueu espauridor que bramaue d'ua manèra espaventosa e seguraments escometie.
Non existie armaris entara ròba e es pògui que i auie non barrauen ben e se daurien quan passauen peth sòn dauant.
Es prumèrs dies, Daria Alexandrovna, qu'en sòrta dera tranquillitat e era pòsa que se demoraue trapar, damb aguesta sòrta de dificultats e qu'era vedie coma malastres terribles, ère desesperada: pelejaue contra tot damb totes es sues fòrces, mès qu'auie era sensacion de qué se trapaue en ua situacion sense gessuda e a penes podie tier-se es lèrmes.
Er encargat, un exsergent de cavalaria qu'Esteva Arkadievic auie apreciat fòrça, en tot cuelher-lo de portièr per çò dera sua portadura arroganta e respectuosa, non compartie en arren es angónies de Dolly ne l'ajudaue en arren, en tot limitar-se a díder, damb fòrça respècte:
Non podem hèr arren, senhora…
Ei tan dolenta era gent!…
Era situacion semblaue insolubla.
Mès ena casa d'Oblonsky, coma en totes es cases de familha, auie un personatge insignificant, mès util e imprescindible: Matrena Filimonovna.
Era padeguèc ara senhora en tot assegurar-li que “tot s'apraiarie” (tau ère era sua frassa, que Matèu auie copiat).
Ath delà, Matrena Filimonovna sabie actuar sense precipitar-se ne agitar-se.
Cuelhec de seguit amistat damb era hemna der encargat, e eth madeish dia d'arribar ja prenie eth tè damb eri en jardin, jos es cacièrs, tractant des ahèrs que l'interessauen.
Lèu lèu s'organizèc jos es cacièrs eth club de Maria Filimonovna, format pera hemna der encargat, deth baile e der escrivan deth burèu.
A trauèrs d'aguest club comencèren a resolver-se es dificultats e en ua setmana tot ère, efectiuaments, “apraiat”.
S'apraièc eth tet, se trapèc ua codinèra, comaira deth baile, se crompèren garies, es vaques comencèren a dar lhet, se barrèc ben eth jardin damb hustes, eth hustèr apraièc ua taula entà lissar, se botèren enes armaris flastiets que les empedien daurir-se solets e era taula de lissar, damb forradura de tèla d'unifòrme militar, s'installèc entre eth braç d'un fautulh e dera comòda.
Tant qu'en quarto des sirventes se sentie ja era flaira des hèrs de lissar cauds.
Vedetz coma que non vos calie desesperar atau?, didec Matrena Filimonovna a Dolly en tot senhalar-li era pòst de lissar.
Autanplan se bastic damb palha e hustes ua caseta de banh.
Lily comencèc a banhar-se e Dolly en veir realizades es sues esperances d'ua vida, se non tranquilla, aumens comòda, en poble, tanben.
Tranquilla, damb es sòns sies hilhs, que non l'ere possible, en realitat.
Era un emmalautie, er aute podie emmalautir, ath tresau li mancaue bèra causa, eth quatau daue senhaus de mau caractèr, eca.
Es periòdes de tranquillitat èren, donc, tostemp cuerts e fòrça rars.
Mès taus preocupacions e ahèrs èren era soleta felicitat possible entà Daria Alexandrovna, pr'amor que, se non auesse estat per eri, s'aurie demorat soleta damb es sòns pensaments sus eth sòn marit, que non l'estimaue.
De un aute costat, a despart des malauties e des preocupacions que li costauen es sòns hilhs e eth desengust de veir es sòn maus aclinaments, es madeishi mainatges la compensauen tanben des sues penes, damb mil alegries.
Qu'ei vertat qu'aguestes alegries èren tan petites e pòc visibles coma er aur en sable e qu'en bèri moments era solet vedie era pena, solet eth sable; en d'auti, ça que la, vedie solet era alegria, solet er aur.
Ara, ena solitud deth pòble, pensaue mès en taus alegries.
Soent, guardant as sòns hilhs, s'esdegaue entà convencer-se de qué non s'enganhaue e de qué, coma mair, ère parciau en apreciar es sues qualitats.
Mès, totun açò, non podie deishar de dider-se qu'auie uns hilhs plan beròis e qu'es sies,cadun ara sua manèra, èren mainatges coma n'auie pògui.
E Dolly, capinauta des sòns hilhs, ère erosa.
Oblonsky li demanaue que lo perdonèsse per non auer pensat en tot e prometie vier en pòble ara prumèra escadença.
Mès era escadença se tardèc fòrça, e, enquia prumeries de junh Dolly li calec víuer soleta en pòble.
Enes sues convèrses intimes damb sa mair, fraia e amics, Daria Alexandrovna susprenie a toti pes sues idies auançades en matèria religiosa.
Qu'auie era sua pròpia religion: era metempsicòsi, qu'en era credie fèrmaments, en tot preocupar-se bric des dògmes dera Glèisa.
Mès ena vida familhar, non sonque entà balhar exemple, senon damb tota era sua amna, cumplie toti es manaments dera Glèisa.
E ja alavetz l'enquimeraue eth hèt de qué hesse lèu un an qu'es mainatges non auien comuniat.
Atau, donc, damb eth supòrt e consens absolut de Matrena Filimonovna, decidic qu'ac hessen ara, en ostiu.
Dempús bèri dies, Dolly anaue pensant se com vestir as mainatges.
Entad açò, coseren, transformèren e lauèren es vestits, treigueren es cosedures e des.heren es volants, apeguèren botons e premaniren cintes.
Era anglesa s'encarguèc de hèr un vestit entà Tània, causa que li costèc a Dolly fòrça desengusti; plan, era anglesa botèc mau es pèces, braquèc en excès es manges e lèu maumetec eth vestit, que queiguie sus es espatles de Tània de manèra que hège pena; mès Matrena Filimonovna auec era idia de híger quauqui tròci ena cintura entà agranir-la e hèr ua esclavina, que plan per açò tanben aguest còp “tot s'apraièc”.
Qu'ei cèrt qu'auec un desengust damb era anglesa, mès tath maitin er ahèr s'auie acabat e tàs nau, ora qu'auie dit ath prèire qu'acodirien, es mainatges, radiants d'alegria damb es sòns vestits de mudar, èren en escalèr ath dauant deth cabriolé, ara demora de sa mair.
Aganchèren ath coche, entara tranquillitat de Matrena Filimonovna, eth shivau der encargat, “Pardo”, en sòrta de “Voron”, qu'ère mens brave.
Daria Alexandrovna, entretenguda fòrça temps damb era sua jarga, apareishec fin finau ena escalera en tot amiar un vestit blanc de mossolina.
Dolly s'auie pientat e vestit damb suenh, lèu damb emocion.
Ara se vestie non entara sua satisfaccion, entath sòn pròpi ornament, senon pr'amor que, en èster mair d'uns mainatges tan beròis, non volie, descuedant era sua jarga, descompausar er ensems.
Dempús de guardar-se un còp mès en miralh, demorèc contenta d'era madeisha.
Qu'estaue pro ben.
Non ben en sens d'abantes, quan li calie estar beròia entà acodir en un balh, mès òc ben entà çò qu'ara n'auie de besonh.
Ena glèisa non auie que campanhards, mossos e hemnes deth pòble.
Alexandrovna vedie o credie veir qu'era e es sòns hilhs desvelhauen admiracion en toti.
Encara que, Alecha non actuaue corrèctaments deth tot.
Se viraue de contunh entà guardar peth darrèr era sua casaqueta, mès totun açò, que resultaue fòrça graciós.
Tània, tan seriosa coma ua hemneta, susvelhaue as petits.
Lily estaue plan beròia damb era sua ingenua admiracion dauant de totes es causes.
Que siguec impossible non hèr un arridolet quan, en comuniar, didec:
Please some more.
En casa ara prumeria tot se passèc fòrça ben, mès pendent er esdejoar Gricha comencèc a fiular, desaubedint ara anglesa e li calèc castigar-lo en tot trèir-li eth dessèrt de pastís.
Dolly non aurie permetut que lo castiguèssen en un dia coma aqueth s'auesse estat presenta en esdejoar, mès coma que non podie desautorizar ara anglesa, confirmèc eth castig de deishar a Gricha sense pastís, causa que maumetec un shinhau era alegria generau.
Gricha ploraue en tot afrmar que tanben Nicolenhka auie fiulat, e que s'eth ploraue non ère pr'amor que l'auessen deishat sense doci, que l'ère parièr, senon pr'amor que lo desengustaue que s'auesse estat injust damb eth.
Era scèna resultaue massa dolorosa, atau que Dolly resolvec parlar damb era anglesa pr'amor de perdonar a Gricha.
Mès quan l'anaue a cercar, en passar pera sala, Dolly campèc ua scèna que l'aumplic eth còr de tau alegria que li vengueren es lèrmes enes uelhs e perdonèc per era madeisha ath delinqüent.
Aguest se trapaue ena sala, seigut sus era parabanda dera hièstra deth cornèr, e ath ras sòn se trapaue Tània de pès, damb ua sièta enes mans.
Sense deishar de plorar per çò d'injust deth sòn castig, eth mainatge minjaue es doci, repetint, entre somics:
Minja-ne tu tanben…
Es dus…
Tània, ara prumeria, s'estaue jos era influéncia dera pietat entà sa frair.
Dempús, damb era consciéncia dera bona accion que realizaue, li gesseren es lèrmes enes uelhs e comencèc a minjar tanben ua part deth pastís.
En veir a sa mair, es mainatges s'espauriren, mès, tachant es uelhs en sòn ròstre, compreneren qu'obrauen ben e s'estarnèren d'arrir, damb es boques plies de pastís.
Sagèren, sense artenhè'c, netejar-se damb es mans, e entre es lèrmes e era confetura s'enlordiren complètaments es sòns radiants ròstres.
Diu mèn!, se qué hètz?
Eth vestit blanc nau!
Tània, Gricha, per Diu!, didie sa mair, sajant de sauvar era integritat deth vestit nau, mès arrint, en miei des sues lèrmes, de felicitat e alegria.
Les treigueren es vestits naui, manèren as mainades que se calèssen es blòdes de cada dia e as mainatges es giquetes vielhes e ara seguida ordenèc aganchar era lineika e un aute còp, contra era pensada der encargat, se botèc en braci deth car ath shivau “Pardo” pr'amor de vier a cuélher misharnons e a banhar-se dempús.
Ua explosion de crits d'afogament aumplic era cramba des mainatges e era sua bronadissa alegria non se padeguèc enquia que partiren.
Cuelheren un tistèr plen de misharnons.
Autanplan Lily ne trapèc un de magnific.
Normauments qu'ère miss Hull que les ac calie senhalar a Lily, mès ara aguesta la trapèc soleta, çò que costèc exclamacions d'entosiasme.
Lily a trapat un misharnon!
Un còp estacat en arbe eth shivau, que se resistie, eth menaire Terenty s'estirèc ena èrba, dempús de moflar-la, ara ombra d'un bedoth, e comencèc a humar era sua rusta cigarreta tant que entenie es alègres crits qu'es mainatges lançauen ena caseta.
Que daue fòrça trabalh susvelhar a toti es mainatges e evitar es sues coquinaries e ère de mau hèr non confóner toti aqueri pantalonets, miches e sabates de diuèrsi pèets, atau que desligar-les, descordar-les, tornar-les a ligar e cordar.
Mès a maugrat de tot, Dolly, qu'ère fòrça aimanta deth banh e lo consideraue tanben plan saludable entàs mainatges, non coneishie màger gòi qu'eth d'aqueres excursions en arriu tà banhar-se damb toti es sòns hilhs.
Quan era mitat des mainatges s'auien calat ja es vestits de banh, s'apressèren, en tot posar-se timidaments, ues hemnes deth pòble, ben jargades, que tornauen deth bòsc de cercar borratges e d'autes èrbes.
Matrena Filimonovna cridèc a ua des hemnes entà que botèsse a secar un linçò e ua camisa qu'auien queigut ena aigua, e Daria Alexandrovna se metec a parlar damb eres.
Ara prumeria non hègen qu'arrir, caperant-se era boca damb era man e sense compréner se qué les demanauen.
Mès lèu lèu se senteren mès encoratjades e comencèren a parlar, captivant de seguit era simpatia de Dolly pera sincèra admiracion que mostrauen entàs sòns hilhs.
Be n'ei de beròia aguesta mainada!
Qu'ei blanca coma eth sucre!, didie ua des hemnes, en tot contemplar a Tània.
Mès està plan primeta.
Tanben auetz banhat ad aguest?, preguntèc ua auta, senhalant ath mendre de toti.
Non.
Aguest non a que tres mesi, responec Dolly, capinauta.
Macarèu!
E tu, as hilhs?
N'auia quate.
Me n'a demorat dus: mainatge e mainada.
En darrèr quareme è despopat ath mainatge.
Quina ei era sua edat?
Mès d'un an.
E com las balhat popa tant de temps?
Qu'ei eth nòste costum: tres quaremes.
E comencèc era convèrsa qu'ère mès interessanta entà Daria Alexandrovna.
Com auie amainadat?
Quines malauties auie auut eth mainatge?
A on ère eth sòn marit?
Venguie en casa soent?
Guardatz: se bote pelhes e mès pelhes e non ven jamès de vestir-se…
E totes es hemnes s'estarnèren d'arrir.
Daria Alexandrovna, entornejada des mainatges acabadi de gésser deth banh, damb es peus banhats e un mocador en cap, s'apressaue en çò de sòn ena lineika quan eth menaire li didec:
Aquiu que vie un senhor.
Çampar, ei eth patron de Potrovskoe.
Levin, jargat damb chapèu e abric grisi, que s'endralhaue ath sòn encontre.
Tostemp la satisfège saludar-lo, mès ara encara mès, pr'amor que Levin venguie a veder-la enrodada de tot açò qu'ère eth sòn orgulh, orgulh qu'arrés podie compréner mielhor qu'eth.
Daria Alexandrovna!
Que semblatz ua garia entornejada des sòns porics!
M'alègri fòrça de veder-vos, didec era, arrint e aufrint-li era man.
Plan: vos sentetz tant erosa que non se vos a acodit ne balhar-me es vòstes notícies.
Ara qu'ei damb jo eth mèn frair.
E è recebut carta d'Esteva Arkadievic en tot dider-me qu'èretz aciu.
D'Esteva?, preguntèc Dolly, estranhada.
Me ditz qu'auetz partit dera ciutat e se pense que me permeteratz ajudar-vos en çò que sigue de besonh, didec Levin.
E dit aquerò, s'estèc confús, s'interrompec e contunhèc caminant ath cant deth coche, en tot arrincar, en passar, huelhes de telh e mossegant-les.
Se sentie trebolat pr'amor que comprenie qu'a Daria Alexandrovna non l'auie d'èster agradiua era ajuda d'un estranh en es causes que l'aurie calut ocupar-se'n eth sòn marit.
E, plan, a Dolly la desengustaue qu'Esteva Arkadievic fidèsse en auti es sòns ahèrs familhars, e endonvièc de seguit que Levin ac consideraue tanben atau.
Qu'ère precisaments per aguesta facultat de hèr-se'n cargue des causes e pera sua delicadesa que Dolly l'auie en tanta estima.
Jo que m'è pensat, contunhèc Levin, que çò que significaue ère qu'a vos non vos desagradarie veder-me.
E aquerò me shaute infinitaments.
Qu'ei clar que vos, senhora de ciutat, traparatz aciu fòrça incomoditats.
Ja vo'n sabetz que, se posqui servir-vos en quauquarren, sò ara vòsta disposicion.
Gràcies, repliquèc Dolly.
Ara prumeria mos mancauen fòrça causes, mès ara tot se passe perfèctaments gràcies ara mia anciana hilhuquèra.
E senhalèc a Matrena Filimonovna, que, en compréner que parlaue d'era, arrie alègra e amistosaments a Levin.
Lo coneishie, pensaue qu'ère un bon partit entara senhoreta Kitty e desiraue que tot venguesse a èster sivans es sòns desirs.
Pujatz, pujatz.
Que mos podem sarrar un shinhau en sèti.
Gràcies.
Que m'estimi mès caminar.
A veir: quin des mainatges vò jogar damb jo a córrer?
Es mainatges non coneishien a penes a Levin e non lo rebrembauen quan lo vedien, mès non auien ath sòn dauant eth sentiment de timiditat e aversion que sòlen experimentar es mainatges dauant es adults que simulen e que soent les hè a patir tant.
Era ficcion que pòt enganhar a un òme prudent e perspicaç, mès eth mainatge mens escarrabilhat la desnishe per mès abilaments que l'ac amaguen e experimente dauant d'era un sentiment de repugnància.
Levin podie auer fòrça defèctes, mès non eth de simular.
En enténer era sua prepausa, es dus majors sautèren deth coche de seguit e se meteren a córrer damb eth, damb tanta fidança coma ac aurien hèt damb era noiriça, damb miss Hull o damb sa mair.
Lily volec baishar tanben e era mair l'ac permetec, en tot autrejar- la-se a Levin, que l'acomodèc sus es sues espatles e se botèc a córrer damb era.
Non vos cau pòur, Daria Alexandrovna; non la deisharè quèir, didec ara mair en tot arrir alègraments.
En pòble, damb es mainatges e Dolly, que per era sentie ua grana simpatia, Levin trapèc aquera disposicion d'animositat, mainadenca e alègra, que tant shautaue a Daria Alexandrovna.
Corrie damb es mainatges, les ensenhaue gimnastica, hège arrir ara senhoreta Hull damb eth sòn anglés bretonejat e parlaue a Dolly des sòns ahèrs en pòble.
Dempús de dinar, Dolly, soleta damb eth en balcon, gessec de parlar-li de Kitty.
Sabetz que Kitty vierà a passar er ostiu damb jo?
De vertat?, responec eth en tot rogir-se.
E, entà cambiar de convèrsa, higec ath córrer:
Qué, vos mani dues vaques, o non?
Se vos entestatz a pagar-les-me, me podetz balhar cinc robles ath mes per cada vaca, s'ei qu'açò non a d'èster motiu de racacòr.
Non, gràcies.
Que ja mos auem apraiat.
Alavetz vau a veir es vòstes vaques e, se m'ac permetetz, balharè instruccions sus era manèra de com les cau alimentar.
Aquerò qu'ei çò de mès important.
E, entà eludir era charrada sus Kitty, Levin expliquèc a Dolly era teoria dera economia relatiua ath bestiar, que s'està en qué era vaca non ei senon ua maquina entà tranformar eth minjar en lèit, eca.
Li parlaue de tot aquerò, mès ath sòn laguens s'ahlamaue en talents d'enténer detalhs sus Kitty e ath còp ac cranhie.
Perque, ath hons, l'espaurie pèrder era tranquillitat artenhuda damb tant d'esfòrç.
Plan, plan, mès tot açò demane èster fòrça atentiu.
E qui tierà compde de semblabla causa?, preguntèc, damb pòc interès, Daria Alexandrovna.
En aqueri moments governaue era casa sivans era organizacion establida per Matrena Filimonovna e non volie cambiar arren.
Tanpòc, ath delà, fidaue massa enes coneishements de Levin sus economia domestica.
Era qu'ac vedie tot d'ua forma mès simpla: li calie neurir mès ara “Pestruja” e ara “Bielopajaya”, qu'ère çò que didie Matrena Filimonovna, e evitar qu'eth codinèr se hesse a seguir es excedents dera codina entà balhar-les ara vaca dera lauandoira.
Aquerò qu'ère clar.
E, ath delà, çò de mès important ère que volie parlar a Levin de Kitty.
Kitty m'escriu que non desire qu'era solitud e eth silenci, didec Dolly.
Està mielhor de salut?, preguntèc Levin damb emocion.
Gràcies a Diu està complètaments ben.
Jo non pensè jamès que patisse ua malautia de paumon.
Be que me n'alègri!, exclamèc Levin.
Escotatz, Constantin Dmitrievic, didec Daria Alexandrovna, damb un arridolet bondadós e un shinhau burlesc: ètz vos desengustat damb Kitty?
Non, responec Levin.
Donques se non n'ètz, se com siguec que non venguéretz a veder-mos ne a eri ne a nosati, quan siguéretz en Moscòu?
Daria Alexandrovna, didec Levin, en tot rogir-se enquiara arraïc deth peu, m'estone que vos, qu'ètz tan brava, non comprengatz…
Se com non sentetz, aumens, pietat de jo, en tot saber que…?
En tot saber qué?
En tot saber que me declarè a Kitty e qu'era me refusèc, didec Levin.
Per qué vos pensatz que me'n sabi?
Pr'amor que toti se'n saben.
Que non ei vertat.
Jo non me'n sabia, encara que m'ac imaginaua.
Donques ara ja vo'n sabetz.
Jo solet sabia que i auie quauquarren que l'apenaue, e que Kitty me demanèc que non parlèssa ad arrés dera sua tristesa.
Se non me condèc a jo çò que se passèc, solide que non l'ac a condat ad arrés.
Mès, didetz-me, qué se passèc entre vosati?
Ja vos ac è dit.
Quan siguec?
Eth darrèr viatge que siguí ena sua casa.
Sabetz se qué vos vau a díder?, repliquèc Dolly.
Que Kitty me hè fòrça pena, fòrça…
Peth contrari, vos non sentetz qu'er amor pròpi ofensat.
Dilhèu, mès… gessec Levin.
Dolly l'interrompec.
Ça que la, pera prauba Kitty senti fòrça pietat.
Ara qu'ac compreni tot.
Òc, òc, Daria Alexandrovna…
Donques, arren, desencusatz-me, mès… indiquèc Levin, en tot lheuar-se.
Enquia ua auta, è?
Demoratz, demoratz e seiguetz-vos, didec era en tot agarrar-lo pera manja.
Vos demani que non parlem mès d'aquerò, indiquèc Levin en tot sèir-se e sénter ath còp renéisher en sòn còr era esperança que se pensaue josterrada entà tostemp.
Se jo non vos estimèssa e non vos coneishessa coma vos coneishi… didec Dolly damb lèrmes enes sòns uelhs.
Eth sentiment qu'auie creigut mòrt s'apoderaue cada viatge mès dera amna de Levin.
Òc, ara qu'ac compreni tot, repetic Dolly.
Vosati, es òmes, qu'ètz liures e podetz tostemp alistar, non ac podetz compréner…
Mès ua joena, obligada a demorar, damb era sua pudor femenina, damb era sua reserva virginau, ua joena que solet vos tracte a vosati de luenh e li cau fidar-se'n dera vòsta paraula…
Ua joena atau que pòt experimentar un sentiment sense saber-lo-se explicar.
Mès quan eth còr parle…
Eth còr que pòt parlar, pensatz-ac ben: quan vosati vos interessatz per ua gojata, vietz en çò de sòn, la tractaz, la guardatz, demoratz, estudiatz çò que sentetz, analisatz es vòstes impressions e, s'ètz segurs de qué estimatz, alavetz demanatz era sua man.
Es causes non son precisaments atau.
Qu'ei parièr.
Vosati vos declaratz quan eth vòste amor a madurat pro o quan, entre dues que vos interèssen, era vòsta volentat s'incline per ua.
E ada era non se li demane arren.
Vosati desiratz qu'era aliste; mès era non pòt alistar: solet pòt díder òc o non.
Guarda, Daria Alexandrovna: atau s'alisten es vestits, mès non er amor.
Era causida se hè per era soleta, e un còp hèta, qu'ei hèta.
Es causes non se repetissen.
Ò!, guaire orgulh!, exclamèc Dolly, guaire orgulh!, repetic encara, tau que se menspredèsse aqueth baish sentiment que s'amuishaue en Levin, en tot comparar-lo damb un aute que solet es hemnes coneishen.
Quan vos declarèretz a Kitty, era que non ère per poder dider-vos arren.
Dobtaue entre vos e Vronsky.
Ad aguest lo vedie cada dia, a vos hège temps que non vos vedie.
Se Kitty auesse auut mès edat, plan que…
Jo, per exemple, ath sòn lòc, non auria dobtat.
Vronsky a jo m'ère tostemp antipatic.
E atau gessec.
Levin se'n brembèc dera responsa de Kitty.
L'auie dit: “Non, que non pòt èster”.
Avalori fòrça era vòsta fidança, mès me pensi que non endonviatz, didec Levin heredaments.
Aja o non rason, aguest orgulh qu'autant criticatz en jo me còste era impossibilitat de pensar en Katerina Alexandrovna, ac comprenetz?
Impossible deth tot.
Voi dider-vos encara ua causa.
Tietz en compde que vos parli dera mia fraia qu'estimi autant qu'as mèns hilhs.
Non sagi d'assegurar-vos qu'era vos estime, mès òc qu'eth sòn refús d'alavetz non vò díder arren.
Sabi pas, responec Levin, lèu damb ira.
Mès non vo'n sabetz se guaire me hètz a patir damb es vòstes paraules.
Aquerò qu'ei entà jo tau que s'ara mair d'un mainatge defuntat li didessen: “Ves?, eth tòn mainatge serie ara d'aguesta o d'aquera auta manèra se non auesse mòrt, e tu series erós en tot campar ath tòn mainatge…” Mès eth mainatge qu'ei mòrt, ei mòrt!
Que me hètz arrir!, didec Dolly, considerant damb melencònia ironia era emocion de Levin.
Òc, ara cada viatge ac compreni mielhor, contunhèc, cogitosa.
Atau que non vieratz a veder-mos quan i sigue Kitty?
Non.
Non ei que vaja a húger de Katerina Alexandrovna, mès tostemp que me sigue possible l'estauviarè eth desengust dera mia preséncia.
Qu'ètz vos un òme plan estranh, didec Dolly, guardant a Levin, damb doçor, ena cara.
Plan, donc, coma se non auéssem dit arren…
Se qué voletz?, preguntèc en francés ara mainada, qu'entraue en aqueth moment.
A on ei era mia paleta, mama?
Quan te parla en francés, que te cau contestar en francés.
Era mainada ac volie díder atau, mès se n'auie desbrembat se com se cridaue en francés ara paleta.
Era mair l'ac rebrembèc e dempús li didec, tostemp en francés, a on l'auie de vier a quèrrer.
A Levin tot aquerò l'emmalicièc.
Es mainatges que n'an era presentida.
Que les hèn apréner eth francés e non apréner era sinceritat!”, contunhaue pensant, sense saber-se'n que Daria Alexandrovna auie pensat çò de madeish mil viatges e auie creigut de besonh ensenhar atau as sòns hilhs, a maugrat encara dera sinceritat.
Partiratz tan lèu?
Demoratz-vos un shinhau mès.
En moment de pujar que s'auie passat quauquarren qu'esbaucèc tota era alegria e er orgulh des sòns hilhs qu'auie experimentat Dolly aqueth dia.
Gricha e Tània s'auien pelejat per ua pilòta.
Era entenec es crits, correc entath quarto des mainatges e i trapèc un espectacle lamentable.
Tània auie cuelhut a Gricha pes peus e aguest, damb era cara arropida pera ràbia, flocaue còps de punh ara sua fraia a cègues.
En campà'c, li semblèc coma se quauquarren se trinquèsse en còr dera mair e es tenèbres escuriren era sua vida.
Comprenec qu'aqueri mainatges que tan capinauta se sentie, non solet èren mainatges coma toti, senon enquia pejors e plan mès mau educadi, plei d'aclinaments brutaus e pervèrsi, mainatges dolents…
Levin comprenec que Dolly patie e sagèc de padegar-la, en tot assegurar-li qu'aquerò non significaue arren, que toti es mainatges se tusten, mès, tant que l'ac didie, pensaue: “Non, jo non simularè dauant es mèns hilhs, ne les harè parlar en francés; es mèns hilhs non seràn atau.
Que non s'an de forçar e hèr-les a pèrder.
E quan non se hè açò, es mainatges son excellents.
S'è hilhs, que non seràn coma aguesti”.
Levin se didec adiu entà partir.
Era non lo retenguec mès.
Entara picada de junhsèga se presentèc dauant de Levin eth baile deth pòble de sa frair, plaçat a ues vint verstas de Prokovskoe, pr'amor d'informar-lo de com anauen es ahèrs dera sèga.
Eth principau ingrès des propietats de sa frair s'estaue enes prats.
D'auti ans, es campanhards arrendauen es prats a rason de vint robles per deciatina.
Quan Levin cuelhec era direccion dera propietat, se n'encuedèc que valien mès e fixèc eth prètz en vint-e-cinc robles per deciatina.
Es campanhards non paguèren aqueth prètz e, coma sospechèc Levin, sagèren de trèir- li a d'autes crompaires.
Alavetz Levin venguec aquiu e manèc segar eth hen en tot logar a d'auti segadors e acordant anar a parts damb d'auti.
A maugrat qu'es campanhards s'opausauen damb totes es sues fòrces ara innovacion, era causa se passèc ben e eth prumèr an ja treiguec des prats lèu eth doble.
Enes ans a vier contunhèc era oposicion des campanhards, mès era sèga se hec dera madeisha manèra.
Aguest an es campanhards auien arrendat es prats en tot vier ara tresau part enes guanhs, e ara eth baile venie a comunicar-li a Levin qu'era sèga èra ja acabada e qu'eth, per s'un cas ploiguesse, auie cridat ar encargat, qu'ena sua preséncia hec eth repartiment e desseparèc es onze palhèrs que tanhien ath propietari.
Ça que la, pes responses inconcretes ara pregunta de se guaire hen i auie en màger des prats, pera precipitacion qu'eth baile auie repartit eth hen sense auer-l'ac ordenat e per accent deth campanhard en generau, Levin comprenec qu'eth repartiment deth hen non auie estat clar e decidic vier personauments a verificà'c.
Arribèc en pòble ara ora de dinar.
Eth vielh Parmenov, òme blagaire e de bona portadura, acuelhec a Levin damb gòi, li parlèc des sues abelhes e der eishamatge d'aqueth an.
Mès as demanes sus era sèga responec vagaments e sense talents.
Aquerò confirmèc a Levin enes sues suposicions.
Venguec en prat e examinèc es palhèrs.
En cadun d'eri non i podie auer cinquanta carretades de hen.
Entà descaperar as campanhards, manèc hèr vier es cars qu'auien transportat eth hen, ordenèc que se carguèsse un palhèr e s'amièsse ena aira.
De cada palhèr ne gesseren trenta dus cars.
Dempús longues discussions, s'acordèc qu'es campanhards recebessen aqueri onze palhèrs entada eri, compdant en cadun cinquanta carretades, e que se desseparèsse de nauèth era part de Levin.
Entre es discussions e es trabalhs de repartir eth hen se hec meddia.
Un còp acabat eth repartiment, Levin, fidant era susvelhança de çò que restaue de hèr ath sòn encargat, se seiguec sus un palhèr bastit ar entorn d'un naut pau e se calèc ena contemplacion deth prat e ena animacion qu'aufrie damb era gent en plen trabalh.
Dauant sòn, en marrèc que formaue er arriu dempús un petit aiguamòg, auançaue aumplint er aire damb es sòns crits, ua espessa cordiòla de hemnes, entre eth hen escampilhat que s'estenie pes rastolhs d'un color verd clar en franges grises e ondulades.
Darrèr es hemnes i seguien òmes damb horcats e es modelhons se convertien en nautes e leugères garbères.
Ara quèrra, peth prat ja net, sonaue eth bronit des cars, e, un darrèr er aute, quilhadi pes grani horcats, despareishien es hèishi e ath sòn lòc se lheuauen es enòrmi e pesants cars, cargadi de tau manèra de hen flairós qu'era èrba desbordaue pes gropes des shivaus.
Que mos cau esdegar tant que dure eth bon temps.
S'ac hèm atau que gesserà un hen excellent, didec eth vielh, que s'auie seigut ath cant de Levin.
Guardatz, guardatz se com trabalhen es mossos.
Que lo recuelhen damb tant d'interès coma se siguesse tè.
Non van tant ara prèssa es audèths quan se les lance gran, tè!, higec en tot indicar es garbes ja cargades enes cars.
Dès era ora de dinar ja n'auràn cargat era mitat.
Ei eth darrèr?
Eth darrèr, pairet, contestèc eth mosso, retenguent eth shivau.
E se virèc entà campar, arrint, a ua hemna fòrça rogida e tanben arridolenta qu'anaue seiguda ena part deth darrèr deth car, e ambús contunhèren eth sòn camin.
Ei eth tòn hilh?, preguntèc Levin.
Eth mès petit, contestèc eth vielh damb un doç arridolet.
Qu'ei un brave gojat!
Que non se pòt díder mau!
Ei ja maridat?
En quareme de Sant Felip hec dus ans.
A hilhs?
Hilhs!
S'ei que m'è passat un an sancer sense saber arren de…!
Enquia que mos burlèrem d'eth e…
Mès quin hen tan polit!
Semble reauments tè!, contunhèc eth vielh, en tot voler cambiar de convèrsa.
Levin guardèc damb mès atencion a Vanika Parmenov e ara sua hemna que, luenh d'eth, cargaue un aute car de hen.
Ivan Parmenov, de pès en car, recebie, egalaue e cachaue es enòrmi hèishi de hen que, prumèr a braçats e dempús damb eth horcat, li passaue era sua hemna, qu'ère joena e beròia, e trabalhaue sense esfòrç, damb agilitat e alegria.
Prumèr era joena lo moflaue, dempús calaue en eth eth horcat e, damb un movement rapid e flexible, cargaue sus eth horcat tot eth pes deth sòn còs, acorbaishant eth piech, ajustat per un cinturon ròi.
Dempús se quilhaue mostrant eth sòn piech sarrat sus eth blanc justet, e damb un adreit mevement possaue eth horcat e calaue eth hen en car.
Un còp auec lheuat damb er arrastèth eth hen, era hemna se secodit es brigalhs d'èrba que se l'auien calat peth còth dera samarreta, s'apraièc eth mocador ròi sus era sua blanca tèsta, non usclada peth solei, e pugèc en car pr'amor d'ajudar ath sòn marit a tier era carga.
Ivan l'ensenhaue se com ac auie de hèr, e a ua observacion dera sua hemna s'estarnèc en ua arridalhada.
Es sòns ròstres exprimien un amor intens e joen desvelhat nauèraments.
Un viatge assolidat eth hen en car, Ivan baishèc en un bot e comencèc a amiar ath sòn shivau, excellent e ben neurit, damb era brida.
Era hemna metec er arrastèth en car e, damb pas brac e seguit, entornejant es braci caminant, se filèc de cap as autes hemnes, qu'èren seigudes en rondèu.
Ivan, en arribar en camin, s'amassèc ara cordiòla des auti cars.
Es hemnes, damb es arrastèths ena espatla, radiantes enes sòns viui colors, parlauen damb votz alègra e sonora tant que seguien as cars.
Ua votz aspra e ruda de hemna entonèc ua cançon en tot repetir er estriuet.
Alavetz, toti a còr, miei centenat de votzes sanes, nautes e rudes, comencèren eth madeish cantar e l'acabèren.
Arribèc era broma, l'artenhec e eth modelhon de hen que s'estaue estirat, e es auti modelhons, e es cars, e eth prat e enquia es camps luenhants, tot s'agitèc e ondulèc jos eth ritme d'aqueth cantar sauvatge e atrevit, acompanhadi de crits, fiulets e exclamacions d'entosiasme.
Levin sentec enveja d'aquera sana alegria.
Quan era gent despareishec dera sua vista e es cançons non arribauen ja enes sues aurelhes, Levin sentec eth pesat dolor dera sua solitud, dera sua guitèra fisica, des sentiments d'ostilitat qu'experimentaue entad aguest mon de campanhards.
Bèri uns auien discutit damb eth sus er ahèr deth hen, l'auien sajat d'enganhar e eth les auie repotegat.
E, totun açò, lo saludauen alègres, en votz baisha, e se vedie que non sentien ne podien sénter racacòr entada eth, e que ne tansevolhe s'en brembauen que auien sajat d'enganhar-lo.
Tot s'auie en.honsat en mar der alègre trabalh comun.
Diu qu'a balhat eth dia, Diu qu'a balhat es fòrces; e eth dia e es fòrces son consagradi ath trabalh e en eth s'i trape era sua recompensa.
Levin solie admirar aguesta vida e, soent, solie experimentar enveja des que la viuien.
Mès especiauments aué, jos era impression de çò que vedec enes relacions d'Ivan Parmenov damb era sua joena esposa, Levin pensèc que depenie d'eth escambiar era sua vida de comoditat, tan penibla, era sua vida artificiau, en ua vida de trabalh pura e alègra coma era des auti.
Eth vielh qu'ère ath sòn cant se n'auie anat entà casa hège ua estona.
Es campanhards auien despareishut tanben: es que s'estauen mès apròp se n'auien anat enes sòns larèrs; es que s'estauen mès luenh, s'auien amassat entà minjar e passar era net en prat.
Es que se demorèren en prat velhèren lèu tota era cuerta net d'ostiu.
Prumèr s'entenie era sua alègra parlòta e es sòns arridolets tant que sopauen.
Dempús vengueren es cançons e un aute còp arridalhes.
Eth long dia de trabalh que non auie deishat en eri mès tralhes qu'es dera alegria.
Pòc abantes de trincar eth dia, tot se carèc.
Solet s'entenien es rumors nueitius: eth renar seguit des gargolhes enes basses e eth bohar fòrt des shivaus ena broma deth maitin que s'esguitlaue sus eth prat.
Tot çò que pensaue e sentie de nauèth que se dividie en tres directritzes mentaus: ua, era renonciacion ara sua vida anteriora, ara sua cultura, que non li servie entad arren.
Aguesta renonciacion l'agradaue e la trapaue aisida e simpla.
Era auta directritz ère era vida que li calie víuer a compdar d'ara.
Era simplicitat, puretat e legitimitat d'aguesta vida les comprenie claraments, e n'ère segur que traparie en eres era satisfaccion, era patz e era dignitat qu'era sua manca sentie tan dolorosaments.
Mès era tresau directritz des sòn pensaments viraue ath torn dera manèra qu'auie de cambiar era sua vida d'abantes e començar era sua naua vida.
E aciu que non i vedie bric clar.
Trabalhar e sénter eth besonh de hè'c…
E alavetz, abandonar Pokrovskoe?
Crompar tèrres?
Inscriuer-se ena comunautat des campanhards?
Maridar-se damb ua campanharda?
Mès, se com hè'c?”, se demanaue sense trapar era responsa.
Mès sò segur qu'aguesta net a decidit era mia sòrt.
Totes es mies illusions d'abantes sus era vida familhar que son pegaries.
Non ei aquerò çò me cau.
Be n'ei de polit tot en aguesta net meravilhosa!
Quan s'aurà format aguesta clòsca de bromes?
Hè pòc que guardaua eth cèu e non i auie arren, sonque dues franges blanques.
Gessèc deth prat e peth camin reiau s'endralhèc de cap ath pòble.
Levin, tremolant de hered, caminaue rapidaments guardant entath solèr.
E lheuèc eth cap.
A uns quaranta passi de distància auançaue entada eth per ample camin, caperat d'èrba, que Levin seguie, un coche damb quate shivaus aganchadi en doble parelha.
Es shivaus der exterior se desseparauen des rodaus, sarrant-se contra es braci deth car, e er adreit menaire, seigut en un costat deth sèti de car, guidaue de sòrta qu'es braci deth coche demorèssen sus eth rebat, damb era quau causa es arròdes virauen sus eth solèr lis.
En un cornèr deth sèti dormie ua vielheta e, ath cant dera hiestreta, ua joena, que çampar venguie de desvelhar-se, se nudaue damb es dues mans es cintes dera sua còfa blanca.
Radianta e cogitosa, negada de vida interiora, eleganta e complicada, plan sense hèr-ne cabau de Levin, guardaue, peth dessús d'eth, eth solei gessent.
Levin non podie enganhar-se.
Aqueri uelhs èren unencs en mon.
Solet un èsser ena tèrra podie concentrar entada eth tota era lum e tot eth sentit dera vida.
Qu'ère era.
Kitty, que, per çò qu'eth comprenec, se dirigie entà Erguchevo dès era gara deth camin de hèr.
E tot çò qu'auie agitat a Levin en aquera net d'insòmnia, guaires decisions auie cuelhut, tot que despareishec de ressabuda.
Rebrembèc damb repugnància es sues idies de maridar-se damb ua campanharda.
Solet aquiu, en aqueth coche que s'aluenhaue per aute costat deth camin, i auie era possibilitat de resòlver eth problèma dera sua vida, de trapar aquera solucion que hège tant de temps que lo tormentaue.
Kitty non lo guardèc mès.
Ja non sonaue eth bronit des ressòrts deth coche e a penes s'entenie eth rumor des cascavèls.
E se demorèc solet damb eth madeish, entre es camps desèrti, près deth pòble, dehòra de tot, caminant per un ample camin abandonat.
Guardèc eth cèu, en tot demorar trapar aquera capa de bromes que desvelhaue era sua imaginacion e que simbolizaue es sòns pensaments e sentiments de delànet.
Enes nautades inaccessibles s'auie costat un cambi misteriós.
Ja non existien ne senhaus dera capa, senon solet eth tapís de flòcs que caperaue era mitat deth cèu, flòcs que s'apetitien en cada moment.
Eth cèu venguec mès clar e mès bluenc; e damb era madeisha trendesa, mès tanben damb era madeisha inaccessibilitat, responie ara guardada interrogadoira de Levin.
Pr'amor qu'estimi ada “era”…
Ne tan solet es mès pròches a Alexei Alexandrovic sabien qu'aqueth òme d'aspècte tan hered, aqueth òme tan rasonable, auie un mau punt: non podie veir plorar a un mainatge o a ua hemna.
Er espectacle des lèrmes li hège a pèrder totafèt er equilibri e era capacitat de rasonar.
Eth cap deth sòn burèu e eth sòn secretari se'n sabien e, quan se presentaue eth cas, avisauen as visitaires que s'abstenguessen absoludaments de plorar ath sòn dauant se non volien hèr mèuca en ahèr.
S'embestiarà e non volerà escotar-vos, didien.
Non posqui hèr arren!
Hètz eth favor de gésser!, cridaue en taus escadences.
Quan, en tornar des corses, Anna li cohessèc es sues relacions damb Vronsky e de seguit, en tot caperar-se eth ròstre, s'estarnèc de plorar, Alexei Alexandrovic, a maugrat dera ràbia que sentie, notèc ath còp que l'invadie eth desequilibri morau que tostemp desvelhauen en eth es lèrmes.
En tot comprenè'c, e compréner tanben qu'era exteriorizacion des sòns sentiments non s'estarie ara nautada dera situacion que trauessauen, Alexei Alexandrovic sagèc de reprimir quinsevolh manifestacion de vida, per çò que non se botgèc bric ne guardèc a Anna.
En arribar, l'ajudèc a baishar e, tient-se, se didec adiu d'era damb era sua cortesia de costum, prononciant quauques frasses que non lo comprometien en arren e en tot dider-li qu'eth dia a vier li comunicarie era sua decision.
Es paraules dera sua hemna confirmant-li es sues sospeches damnatgèren prigondaments eth còr de Karenin, e er estranh sentiment de pietat fisica entada era qu'en eth desvelhauen es sues lèrmes aumentaue encara eth sòn dolor.
Mès, en demorar-se solet en coche, Alexei Alexandrovic, damb grana suspresa e alegria, se sentec desliurat totafèt d'aquera pietat e des dobtes e gelosies que lo tormentauen darrèraments.
Experimentaue era madeisha sensacion d'un òme qu'arrinquen un caishau que l'auesse estat tormentant fòrça temps.
Dempús eth terrible patiment e era sensacion d'auer-li arrincat quauquarren enòrme, quauquarren mès gran qu'era pròpia tèsta, eth pacient nòte de pic, e li semble incredible ua tau felicitat, que ja non existís çò que pendent tant de temps l'amarasse era vida, que l'absorbie tota era sua atencion, e qu'ara pòt víuer de nauèth, pensar e interessar-se de causes desparières deth caishau.
Aguest qu'ère eth sentiment d' Alexei Alexandrovic.
Eth dolor siguec terrible e immens, mès que ja s'auie passat, e ara sentie que podie víuer e pensar de nauèth sense ocupar-se solet dera sua hemna.
E plan, li semblaue auè'c vist tostemp.
Se'n brembaue des detalhs dera sua vida damb era, e aguesti, a maugrat qu'abantes non li semblèssen dolents, ara ena sua pensada mostrauen claraments era perversitat dera sua esposa.
Eth tòrt non ei mèn, senon sòn”, se didec.
Çò que li podesse arribar a Anna e ath sòn hilh qu'entada eth experimentaue parièrs sentiments qu'entara sua hemna, deishèc d'interessar-li.
Era soleta causa que lo preocupaue ère era manèra mielhor, mès avienta e mès comòda entada eth (e per tant, era mès justa) de desliurar-se dera hanga qu'era lo contaminèc ena sua queiguda, pr'amor de poder contunhar era sua vida actiua, aunorabla e utila.
E la traparè”, pensaue, arroncilhant es celhes cada còp mès.”Non sò eth prumèr, ne eth darrèr…” E autaplan deishant de cornèr es exemples istorics, que d'eri eth prumèr que li venguie entath cap ère eth dera bèra Elena e Menelao, tota ua longa seguida d'infidelitats contemporanèes de hemnes dera nauta societat li vengueren ena ment d'Alexei Alexandrovic.
Òc, tanben Dram, un òme tant aunorat e trabalhador…, Somenov, Chagin, Sigonin…rebrembaue.
Qu'ei vertat qu'eth ridicul mès pèc què sus aguesti òmes, mès jamès è considerat açò que coma un malastre, e è auut pietat d'eri”, se didie Alexei Alexandrovic.
Aquerò non ère vertat, pr'amor que jamès auec pietat de taus malastres, e coma mès traïsons de hemnes auie arribat enes sues aurelhes, mès s'auie avalorat ada eth madeish enquia aqueth moment.
E comencèc a rebrembar com actuauen es òmes que se trapauen en casi coma eth ara.
Ena sua joenesa eth düel lo preocupaue fòrça, precisaments pr'amor qu'ère fisicaments fèble e se'n sabie.
Alexei Alexandrovic non podie pensar sense orror en ua pistòla afustant eth sòn piech, e jamès ena sua vida auie tengut cap arma.
Tau orror l'obliguèc a pensar en düel lèu lèu e a calcular se com li calie comportar-se en botar-se dauant d'un perilh mortau.
Dempús, en arténher era capitada e ua posicion fòrta ena vida, hège temps que se n'auie desbrembat d'aqueth sentiment.
E coma qu'eth costum de pensar atau s'auie hèt preponderant, era pòur ara sua covardia siguec ara tan fòrta qu'Alexei Alexandrovic, pendent fòrça temps, non pensèc qu'en düel, a maugrat que que s'en sabie que jamès se baterie.
Mès, entà on anarie a parar?
Supausem que lo desfisi”, contunhaue pensant.
E imaginèc era net que passarie dempús de desfisar- lo, imaginèc era pistòla afustant-li eth sòn piech, e s'estrementic, e comprenec qu'aquerò non se passarie jamès.
Mès contunhaue pensant: “Supausem que me diden çò que me cau hèr, que me boten en mèn lòc e sarri eth gisclet”, se didie clucant es uelhs.
Alexei Alexandrovic botgèc eth cap entà hèr enlà tan pègui pensaments.
Non aurè tanben alavetz de pensar çò que me cau decidir respècte ada era?
Plan, donc: çò de mès probable, çò que seguraments se passarà, ei que jo venga mòrt o herit.
Ei a díder, jo, innocent de tot, serè era victima.
Aquerò qu'ei mès absurd.
Mès, ça que la, provocar-lo a düel que non serie dera mia part un acte aunorat.
Dilhèu non sai qu'es mèns amics non m'ac permeterien, que non consentirien qu'era vida d'un estadista, de besonh entà Russia, se metesse en perilh?
E qué se passarie alavetz?
Donques que semblarà que jo, en saber-me'n qu'er ahèr jamès vierà a implicar risque entà jo, volerè balhar-me un non meritat lustre damb aguest desfiament.
Aquerò non ei aunorat, ei faus, ei enganhar as auti a a jo madeish.
Eth düel qu'ei inadmisible e arrés demore que jo lo provòque.
Era mia finalitat qu'ei assegurar era mia reputacion, que n'è de besonh entà contunhar es mies activitats sense cap trebuc”.
En tot rebrembar es casi importants de divorcis (e ena nauta societat n'auie fòrça qu'eth coneishie perfèctaments), Alexei Alexandrovic non ne trapèc cap qu'era finalitat deth divòrci siguesse era madeisha qu'eth se prepausaue.
En toti aqueri casi, eth marit cedie o venie ara hemna infidèu; e era part que, per èster colpabla, non auie eth dret a maridar-se de nau, afirmaue fausses relacions der espós.
En sòn pròpi cas, Alexei Alexandrovic vedie impossible arténher eth divòrci legau de sòrta que siguesse castigada era esposa colpabla.
Comprenie qu'es delicades condicions de vida que se botjauen non hège possible es demostracions massa violentes qu'exigie era lei entà provar era colpabilitat d'ua hemna.
Era sua vida, plan refinada en bèth sens, non toleraue pròves tan crudèus encara qu'existissen, pr'amor qu'en meter-les ara practica lo rebaisharien mès ada eth qu'ada era dauant dera opinion generau.
Er assag deth divòrci non aurie servit qu'entà costar un procès escandalós que profitarien fòrça ben es sòns enemics pr'amor de calomniar-lo e hér-lo a baishar dera sua posicion en gran mon.
De sòrta qu'er objectiu essenciau, arténher era solucion der ahèr damb es minims trebucs, non l'artenhie eth divòrci.
Ath delà, damb eth divòrci e era sua possibilitat s'evidenciaue qu'era hemna trincaue es sues relacions damb eth marit e arren l'empedie ja amassar-se damb eth sòn aimant.
E ena amna de Karenin, a maugrat dera sua complèta indiferéncia qu'ara se pensaue experimentar entara sua hemna, restaue encara un sentiment que s'exprimie damb eth desir de qué era non se podesse júnher liuraments damb Vronsky, pr'amor qu'eth sòn delicte aurie vengut en benefici d'era.
Tau pensament irritaue tant a Alexei Alexandrovic que solet d'imaginar-lo-se se l'escapèc un panteish d'intim dolor.
Se quilhèc, escambièc eth sèti en coche e pendent un long instant s'estèc damb es cilhes arropides tant qu'estropaue es sòns pès uassudi e hereds ena leugèra flassada de viatge.
En sòrta deth divòrci legau podie, coma Karibanov, Paskudin e eth brave Dram, desseparar-se dera sua hemna, contunhèc pensant Alexei Alexandrovic tanlèu se sentec un shinhau solatjat.
Mès aguest procediment qu'auie es madeishi efèctes desonoradi qu'eth divòrci, e çò de pejor ère que, coma eth divòrci legau, lançaue ara sua hemna enes braci de Vronsky.
Eth sentiment de gelosia qu'experimentaue mentre ignoraue era vertat s'esbugassèc tanlèu es paraules dera sua hemna l'arrinquèren eth caishau damb dolor.
Non arreconeishie qu'experimentèsse tau sentiment, mès at laguens dera sua amna volie qu'era patisse, coma castig per auer destruit era tranquillitat e tacat er aunor deth sòn marit.
E, en tot estudiar de nauèth es possibilitats de düel, divòrci e separacion, e refusant-les toti ath còp, Alexei Alexandrovic concludic que solet li demoraue ua gessuda: retier a Anna ath sòn costat, amagar çò que s'auie passat dauant dera societat e sajar damb totes es sues fòrces méter fin ad aqueres relacions, çò qu'ère era manèra mès eficaça de castigar-la, encara qu'açò non s'ac volie cohessar.
Alexei Alexandrovic se'n sabie de qué non auie autoritat morau sus era sua hemna e de qué aqueth assag de corregir-la non serie qu'ua farsa, e, a maugrat qu'en toti aqueri tristi moments non auie pensat ne un solet còp a cercar orientacions ena religion, ara, quan era resolucion cuelhuda li semblaue coïncidir damb es manaments dera Glèisa, aguesta sancion religiosa de çò qu'auie decidit lo satisfège pliaments e, en part, lo padegaue.
L'ère agradiu pensar que, en ua decision tant importanta entara sua vida, arrés li poirie díder qu'auie deishat de cornèr es manaments dera religion, qu'era sua bandèra eth auie tengut plan nauta ath miei dera indiferéncia e heredor generaus.
En tot reflexionar en toti es auti detalhs, Alexei Alexandrovic no vedie cap motiu entà qu'es sues relacions damb era sua hemna non podessen contunhar coma abantes.
Qu'ei vertat que jamès poirie tornar a respectar-la, mès non auie ne podie auer cap motiu entà qu'eth esbaucèsse era sua vida e patisse pr'amor qu'era ère dolenta e infidèu.
E higec:
Era que li cau èster malerosa, mès jo non ne sò colpable e non me cau èster malerós ath mèn torn”.
En apressar-se en Sant Petersburg, non solet Karenin auie cuelhut era sua decision d'ua manèra definitiua, senon qu'enquia e tot redigic mentauments era carta que l'escriuerie ara sua hemna.
Amortatz e non recebatz ad arrés, responec ara demana deth portèr, damb era satisfaccion que hège veir eth sòn bon umor, en tot accentuar era frasa “non recebatz”.
Ja en sòn burèu, Karenin se passegèc en tot recorrer-lo dus còps en tota era sua extension e se posèc dauant era sua taula, qu'en era i auie tres candèles alugades qu'auie botat aquiu eth sòn ajudant de cramba.
Dempús hec croishir es articulacions des sòns dits, se seiguec e comencèc a apraiar es objèctes que i auie sus er escriptòri.
Damb es codes sus era taula e eth cap clin entath costat, reflexionèc un moment e dempús escriuec sense posar-se ne ua segonda.
Escriuie en francés, sense dirigir-se dirèctaments ada era, e tient eth “vos”, que non a en aqueth idiòma era heredor qu'a en rus:
Dempús de reflexionar damb tranquillitat, vos escriui coma vos prometí.
Era mia decision qu'ei aguesta: sigue quin que sigue eth vòste anament, non me consideri autorizat a trincar es ligams que mos a junhut un poder superior.
Era familha que non pòt èster des.hèta peth caprici, peth desir o autanplan peth crim d'un des conjonchs.
Era nòsta vida, donc, li cau seguir coma abantes.
Aquerò qu'ei de besonh entà vos, entà jo e entath nòste hilh.
Sò solide fòrça que vos empenaïtz de çò qu'ei eth motiu dera presenta carta e que m'ajudaratz a arrincar d'arraïc era causa dera nòsta discòrdia e a desbrembar eth passat.
En cas contrari, ja podetz supausar se qué vos demore a vos eth ath vòste hilh.
De tot aquerò ne parlaram ena nòsta pròplèu entrevista.
Coma que s'acabe era sason d'ostiu, vos demani que vengatz entà Sant Petersburg çò de mès lèu possible, dimars a mès tardar.
Se balharàn es ordes de besonh entara vòsta tornada.
Vos demani qu'ajatz en compde que balhi ua especiau importància ath compliment d'aguest mèn desir.
A. Karenin.
P.S.
Vos hèsqui a vier es sòs que vos cau entàs vòstes despenes.
Reliegec era carta e se sentec content, mès que mès per auer-se'n brembat de manar es sòs; non i auie ne un repotec ne ua soleta paraula dura, mès tanpòc cap condescendéncia.
Çò de mès important ère qu'en era i auie un pònt daurat entà que podesse tornar.
Pleguèc e alisèc era carta damb eth gran e pesant quichapapèrs d'evòri, la metec en ua envolòpa, qu'en era i metec es sòs, e cridèc damb era particulara satisfaccion que li costaue er emplec avient des sòns ben ordenadi utisi d'escriptòri.
Hè-la a vier entar ordenança pr'amor de que la balhe deman a Anna Arkadievna ena casa d'ostiuatge, didec, en tot lheuar-se.
Plan ben.
Prenerà vòsta excelléncia eth tè en gabinet?
Alexei Alexandrovic manèc que l'amièssen eth tè aquiu e, jogant damb eth quichapapèrs, se filèc de cap ath fautulh qu'en eth i auie ua lampa e ath ras sòn un libre francés qu'auie començat a liéger, tanhent a inscripcions ancianes.
Alexei Alexandrovic lo guardèc.
Tot en aqueth retrait li semblaue impertinent e provocador: dès es encaishi deth cap, damb es peus neri, excellentaments pintadi, enquiara polida man blanca, qu'eth sòn dit ère caperat d'anèths, tot que li costaue era madeisha desagradiua impression.
Dempús de guardar-lo pendent un instant, Karenin s'estrementic de tau manèra qu'es sòns pòts tremolèren e enquia emeteren un bronit lèu imperceptible.
Bèèèè…!
Virèc eth cap, se seiguec ara prèssa en fautulh e dauric eth libre.
Sagèc de liéger, mès que non artenhec que desvelhèsse en eth eth sòn anterior interès pes inscripcions ancianes.
Tant que guardaue eth libre, pensaue en ua auta causa.
Non ena sua hemna, senon en ua complicacion dera sua activitat governamentau que s'auie passat darrèraments e qu'en era s'estaue er interès principau deth sòn trabalh deth moment.
Ara li semblaue pertusar mès prigondaments que jamès en aquera complicacion e li semblaue qu'en sòn cervèth surgentaue era idia capitau (ac podie díder sense presompcion), eth pensament que deuie esclarir tot er ahèr, en tot hèr-lo ascéner ena sua carrèra, aclapant as sòns enemics, convertint-lo encara mès util entar Estat.
Alexandrovic se lheuèc e s'endralhèc de cap ara taula escriptòri.
Hec enlà era cartèra que contenguie es ahèrs vidanti e, damb un arridolet de satisfaccion a penes perceptible, treiguec eth creion e se calèc ena lectura des documents relatius ad aquera complicacion.
Era tralha caracteristica d'Alexei Arkadievic coma naut foncionari der Estat, que lo distinguie especiauments e que, amassat damb era sua moderacion, aunestetat, confiança en eth madeish e excessiu amor pròpi (qu'auien contribusit encara mès a ennautir-lo), qu'ère eth sòn absolut mensprètz dera paperalha oficiau, era sua fèrma volentat de suprimir en çò de possible es escrits inutils e tractar es ahèrs dirèctaments, en tot apraiar- les çò de mès lèu possible e damb era maxima economia.
Se passèc, damb aquerò, qu'ena celèbra Comission deth 2 de junh s'expausèc er ahèr dera fertilizacion dera província de Zaraisk, ahèr que pertanhie ath ministèri de Karenin e que constitusie un clar exemple des despenes inutiles que se hègen e des inconvenents de resòlver es ahèrs solet en papèr.
Alexei Alexandrovic se'n sabie de qué aquerò ère just.
Er ahèr dera fertilizacion de Zaraisk auie estat començat peth predecessor de Karenin.
E en eth s'auien despenut e se despenien fòrça hons totafèt en bades, donques qu'ère dehòra de cap dobte que tot aquerò non amiaue entà nunlòc.
En ocupar aqueth cargue, Alexei Alexandrovic ac comprenec de seguit e pensèc ocupar-se'n.
Mès hè'c ara prumeria, quan encara se sentie pòc segur, non ère rasonable, en tot tier en compde que amb aquerò damnatjaue fòrça interèssi.
Dempús, calat ja en d'auti ahèrs, simplaments se n'auie desbrembat d'aqueth, que, coma autrestanti, seguien eth sòn camin pera fòrça dera inèrcia.
Fòrça gent minjaue ath sòn entorn, e en especiau ua familha plan aunorada e distinguida pes sues dòts musicaus, pr'amor que totes es hilhes jogauen bèth esturment de còrda.
Alexei Alexandrovic non solet les coneishie, senon qu'autaplan ère pairin de nòça d'ua des hilhes màgers).
Es enemics deth Ministèri s'ocupèren der ahèr e l'ac repoteguèren, injustaments pr'amor qu'en toti es Ministèris n'auie de fòrça mès grèus e qu'arrés non tocaue per çò de non mancar as convenences enes relacions interministeriaus.
Mès, donques qu'ara l'arribaue era escadença, eth que la profitarie e demanarie ua comission especiau qu'estudièsse er ahèr dera fertilizacion de Zaraisk.
Non volie, totun, qu'era causa demorèsse en mans d'aqueri senhors e, plan per açò, exigic abantes qu'arren eth nomentament de ua auta comission especiau entà estudiar er ahèr dera organizacion dera populacion autoctòna.
Aqueth ahèr s'auie plantejat tanben dauant era Comission deth 2 de junh, e Alexei Alexandrovic lo presentaue damb energia coma plan urgent peth deplorable estat dera mentada populacion.
Ena Comission, er ahèr costèc discusions de diuèrsi Ministèris entre se.
Eth Ministèri enemic de Karenin demostraue qu'er estat des autoctòns ère excellent e qu'es cambis proposadi podien resultar maishants entara prosperitat d'aqueres poblacions; que se bèra causa non anaue ara ora, ère degut a qu´eth Ministèri d'Alexei Alexandrovic non complie es disposicions legaus.
E ara Karenin se prepausaue exigir: prumèr, que se nomentèsse ua auta comission qu'estudièsse sus eth terren era situacion des poblacions autoctònes; dusau, que se se demostraue qu'era sua situacion ère, efectiuaments, era que venguie enes donades oficiaus que tenguie era Comission, se formèsse un nau comité tecnic qu'estudièsse es causes d'aquera situacion deth punt d'enguarda politic, administratiu, economic, etnografic, materiau e religiós; tresau, qu'eth Ministèri adversari presentèsse donades des mesures tengudes pendent es darrèri ans entà evitar es males condicions qu'ara se trapauen es autoctòns, e quatau, que se demanèsse ad aguest Ministèri explicacions sus se per qué (sivans infòrmes presentadi ara Comission damb es numèros 17017 e 18308, dates cinc de deseme de 1863 e 7 de junh de 1864) procedie dubèrtaments contra era lei organica, article 18, e observacion en 36.
Un encoratjat color curbic es caròles d'Alexei Alexandrovic tant qu'anotaue ara prèssa aqueres idies.
Un còp escrita era prumèra plana de papèr, se lheuèc, cridèc e manèc ua nòta ath cap deth sòn burèu pr'amor de qué li hessen a vier es infòrmes de besonh.
E dempús de lheuar-se e passejar pera cramba, tornèc a campar eth retrait, arroncilhèc es celhes e arric damb mensprètz.
Liegec de nauèth eth libre sus inscripcions ancianes e tàs onze se n'anèc a dormir.
Quan, un còp en lhet, rebrembèc çò que s'auie passat damb era sua hemna, ja non li semblèc tan terrible.
Encara qu'Anna amiaue era contrària a Vronsky damb testuda irritacion quan eth l'asseguraue qu'era presenta situacion ère impossible de sostier, ath sòn laguens tanben era la consideraue coma faussa e desonorada e damb tota era fòrça deth morir desiraue modificar-la.
En tornar des corses damb eth sòn marit, en un moment d'excitacion l'ac auie dit tot, e, a maugrat deth dolor qu'experimentaue, en hè'c, se sentec aleugerida.
Quan Karenin partic, Anna se tornaue a díder qu'ère contenta; qu'ara tot demoraue esclarit, e que ja non aurie besonh d'enganhar ne de simular.
Li semblaue indobtable qu'era sua posicion demorarie ja, a compdar d'ara, definida entà tostemp; que poirie èster dolenta, mès ère definida, e en era non i aurie ja ombres ne enganhes.
Eth mau que s'auie costat ada era madeisha e eth qu'auie costat ath sòn marit en dider- li aqueres paraules serie recompensat pera màger claretat qu'auien quedat es sues relacions.
En desvelhar-se ath londeman, pensèc abantes qu'arren en çò que l'auie dit ath sòn marit, e li semblèren de tau manèra dures e terribles es sues paraules que non podie compréner se com auie gausat a prononciar-les.
E en sajar de respóner ad aguesta pregunta, eth rubor aluguèc es sues caròles.
Se'n sabec d'açò que l'ac empedie, se'n sabec qu'auie vergonha.
Era situacion, que l'auie semblat esclarida eth ser anterior, li venguie còp sec non solet coma sense esclarir, senon, ath delà, sense gessuda.
Se demorèc espaurida dauant eth desonor que se vedie en.honsada, qu'en açò non i auie pensat.
E en parar-se a reflexionar sus çò que harie eth sòn marit, se l'acodien es mès terribles idies.
S'imaginaue que vierie ara er administrador entà hèr-la enlà de casa, e qu'eth sòn desaunor serie public dauant de toti.
Se demanaue entà on anarie quan la hessen enlà d'aquiu e non trapaue cap de responsa.
En rebrembar a Vronsky, se pensaue qu'eth non l'estimaue, que començaue a senter-se fatigat, qu'era non se li podie aufrir, e aquerò la hège sénter animositat contra eth.
Li semblaue coma s'es paraules qu'auie dit ath sòn marit, que de contunh acodien ena sua imaginacion, les auesse dit a toti e toti les auessen entenut.
Non gausaue campar es uelhs des que viuien damb era.
Era gojata, que s'estaue hège temps parant era aurelha, decidit entrar ena cramba.
Anna la campèc interrogatiuaments enes uelhs e, en tot senter-se intimidada, se rogic.
Era sirventa demanèc perdon, dident que se pensaue qu'era senhora l'auie cridat.
Amiaue era ròba e ua nòta de Betsy, que li rebrembaue a Anna qu'aqueth dia vierien ena sua casa peth maitin Lisa Merkalova e era baronesa Stalz damb es sòns admiradors: Kaluchsky e eth vielh Stremov, entà hèr ua partida de cricket.
Concludie era nòta.
Anna liegec e alendèc dolorosaments.
Non me cau arren, arren, didec ara gojata, que plaçaue salers e bròsses en cabinet d'atrencadura.
Anatz-vo'n.
Vau a vestir-me e gésser.
Que non me cau arren, arren…
Anuchka gessec dera cramba, mès Anna, sense vestir-se, contunhèc seiguda ena madeisha posicion, damb eth cap clin e es braci queigudi, en tot hèr de man en man ua estrementida, de cap a pès, coma se siguesse a mand de hèr o díder quauquarren e non siguesse capabla de hè'c.
Mès aguestes paraules non significauen arren entada era.
Era idia de cercar consolacion ena religion l'ère tant estranha coma era de cercar consolacion en sòn pròpi marit, encara que non dobtaue dera religion que l'auien educat.
Sabie pro ben qu'era consolacion dera religion solet ère possibla se deishaue de cornèr eth solet objècte dera sua vida.
E non sonque sentie dolor, senon que començaue a experimentar pòur dauant aqueth terrible estat d'animositat que jamès enquia alavetz auie experimentat.
Li semblaue que tot ena sua amna començaue a desdoblar-se, tau qu'a viatges se desdoblen es objèctes dauant ua vista cansada.
En bèri moments non sabie ja se qué desiraue ne se qué cranhie, ne se cranhie o desiraue çò qu'ère o mèsalèu çò qu'auie d'èster dempús.
E non podie precisar se qué ère concretaments çò que volie.
E, en remeter-se, se n'encuedèc que s'auie agarrat damb es dues mans es sòns peus pròchi as possi e les chinaue.
Se lheuèc en un bot e comencèc a passejar pera cramba.
Eth cafè qu'ei servit e mademoiselle e Sergi demoren, didec Anuchka, qu'auie tornat a entrar, parlant a Anna que s'estaue ena madeisha pòsicion.
Sergi?, se qué hè Sergi?, preguntèc Anna, en tot encoratjar-se de pic e rebrembar, per prumèr còp pendent eth maitin, era existénca deth sòn hilh.
Semble qu'a cometut ua fauta, didec Anuchka arrint.
Quina fauta?
Donques qu'a agarrat un des persecs qu'auie ena recodina e se l'a minjat ara amagadera.
Eth rebrembe deth sòn hilh hec qu'Anna gessesse d'aquera situacion desesperada que se trapaue.
S'en brembèc deth papèr, en part sincèr, encara que mèsalèu exagerat, de mair consagrada complètaments ath sòn hilh qu'auie viscut aqueri darrèrs ans, e notèc damb alegria qu'en estat que se trapaue encara auie ua fòrça a despart dera posicion que se trapèsse respècte ath sòn marit e a Vronsky, e aguesta fòrça ère eth sòn hilh.
Siguesse quina siguesse era posicion que se trapèsse non podie deishar ath sòn hilh; encara qu'eth sòn marit la curbisse d'escarnis, e encara que Vronsky contunhèsse estant-se independent d'era (e de nauèth ac rebrembèc damb amarum e repotec), Anna non podie separar-se deth sòn Sergi.
Qu'auie un objectiu ena sua vida.
Li calie obrar, obrar entà assegurar era sua disposicion damb eth sòn hilh, entà que non l'ac treiguessen.
E li calie actuar rapidaments s'ac volie evitar.
Li calie cuélher ath sòn hilh e partir.
Que non podie hèr ua auta causa.
Li calie padegar-se e gésser de tan penibla situacion.
Eth pensament de qué li ère de besonh hèr quauquarren, que li calie cuélher ath sòn hilh immediataments e partir damb eth entà quinsevolh lòc, li balhèc era cauma qu'auie de besonh.
Sergi, vestit de blanc, ère de pès dauant era consòla deth miralh, damb era espatla e eth cap clins, exprimint aquera atencion concentrada qu'era coneishie e que hège veir mès era sua retirada damb sa pair, en tot manejar ues flors que s'auie hèt a vier deth jardin.
Era institutritz amiaue ua portadura sevèra.
Sergi exclamèc, sorrisclant coma solie:
Mama!
E se talhèc, trantalhant.
Dempús de saludar, era institutritz comencèc a condar, doçaments e peth menut, era fauta cometuda peth mainatge.
Mès Anna non l'escotaue e pensaue se l'ère avient o non hèr-la-se a vier damb era.
Òc, aquerò qu'està fòrça mau, didec Anna, agarrant ath mainatge dera espatla e campant-lo non damb severitat, senon damb timiditat, çò que confonèc ath petit e l'aumplic d'alegria.
Anna li hec un punet.
Deishat-lo damb jo, l'indiquèc ara estonada institutriz.
E, sense deishar es mans de Sergi, se seiguec ena taula qu'ère servit eth cafè.
Sergi, didec Anna, tanlèu era institutritz gessec dera estança.
Aquerò qu'està fòrça mau, mès non ac haràs mès, vertat?
M'estimes?
Sentie que li venguien es lèrmes enes uelhs “Se com posqui deishar d'estimar-lo?”, pensèc, susprenent era guardada espaurida e ath còp alègra, deth sòn hilh.
Dempús es ploges e tempèstes des darrèrs dies, eth temps ère clar e hered.
Vè-te'n, vè-te'n damb Mariette, didec a Sergi que la seguie.
S'arturèc, guardèc es copes des pibos blancs voludades peth vent, damb es sues huelhes fresques e ludentes jos era lum hereda deth solei, e li semblèc qu'en cap lòc deth mon traparie pietat entada era, que tot serie dur e sense pietat, tau qu'aqueth cèu hered e aqueri arbes…
E de nauèth sentec qu'era sua amna se desdoblaue.
A on?
E quan?
Qui m'acompanharà?
Mès abantes me cau escriuer-les as dus”.
Dempús aquerò que s'a passat, non posqui contunhar en casa.
Me'n vau en tot hèr-me a vier ath mainatge.
Ignòri es leis e non sai s'eth hilh li cau demorar-se damb sa pair o damb sa mair.
Mès que me lo hèsqui a vier pr'amor que non posqui víuer sense eth.
Sigatz generós e deishatz-lo-me.
Enquia arribar aciu escriuec rapidaments e damb naturalitat, mès era apellacion a ua generositat qu'Anna non arreconeishie en sòn marit e eth besonh d'acabar era carta damb quauquarren esmovent l'interromperen.
Que non posqui parlar-vos dera mia colpa e deth mèn penaïment, pr'amor que…
S'arturèc un aute còp, sense trapar era connexion entre es sòns pensaments.
Li calie escriuer-ne ua auta entà Vronsky.
Aquerò ère tan pòc delicat, tan pòc femenin!…
E un aute còp era vergonha caperèc de rubor es sues caròles.
Rebrembèc era tranquillitat de Vronsky e un sentiment d'irritacion contra eth li hec trincar a trocets era huelha damb era frasa ja escrita.
E barrant eth dorsièr, pugèc entà anonciar ara institutritz e as sirvents que gessie aquera net entà Moscòu.
E comencèc a premanir eth viatge.
En totes es crambes dera casa d'ostiuatge se botjauen lacais, jardinèrs e portèrs, amiant causes d'un lòc en aute.
Armaris e comòdes èren dubèrti e li calec vier dus viatges ena botiga a crompar còrda.
Peth solèr se vedien tròci de jornaus escampilhadi, dues males, sacs e flassades de viatge plegades auien estat baishades en recebedor.
Eth coche pròpi e dus de loguèr demorauen ena pòrta.
Anna, desbrembant-se damb es preparatius deth viatge dera sua inquietud intèrna, ère pauhicada dauant era taula deth sòn gabinet, en tot premanir era sua saca de viatge, quan Anuchka cridèc era sua atencion peth bronit d'un coche que s'apressaue.
Alexandrovic, que hège sonar era campaneta dera pòrta.
Vè-te'n a veir se qué se passe, manèc Anna.
Eth lacai amièc ua gròssa envolòpa damb era adreça escrita dera man de Karenin.
Er ordenança demore era responsa, didec eth lacai.
Plan ben, repliquèc Anna.
Anna separèc era carta e la liegec en tot començar peth finau.
Contunhèc liegent ath revés, e tornèc dempús a començar era lectura dès eth principi.
En acabar, se sentec gelada, e auec era impression de qué un gran malastre plan màger de çò que demoraue li venguie ath dessús.
Peth maitin ère empenaïda de çò qu'auie cohessat ath sòn marit e desiraue non auer prononciat aqueres paraules.
E ara era carta daue es paraules coma non dites: l'autrejaue çò qu'era volie.
Mès ara aguesta carta li semblaue a Anna era causa mès terribla que podie imaginar.
Qu'ei crestian, ei generós…
Mès guaire vil e menspredable!
E arrés ac compren, senon jo!
Entàs auti ei un òme religiós, morau, aunèst, intelligent…
Mès que non ven çò que jo è vist.
Non saben que pendent ueit ans aguest òme a estofat era mia vida, tot çò que i auie en jo de viu, sense pensar jamès que sò ua hemna de carn e uassi qu'a besonh d'amor.
Non saben que m'ofensaue de contunh e se sentie satisfèt d'eth madeish.
Non è sajat jo damb tota era fòrça deth morir trapar era justificacion dera mia vida?
Non è sajat d'estimar-lo e dempús d'estimar ath mèn hilh quan ja non podia estimar-lo ada eth?
Mès que venguec eth moment que comprení que non podia contunhar enganhant-me, que sò viua, que non è eth tòrt de qué Diu m'age hèt atau, qu'è besonh de vida e d'amor.
Se m'auesse aucit, s'auesse aucit a Vronsky, jo qu'ac auria tengut tot, l'auria perdonat…
Mès eth non ei atau…
Que hè çò qu'ei cossent damb eth sòn ignòble caractèr.
Contunharà demorant-se damb jo, ja queiguda.
Eth se sauvarà era rason e a jo me harà perir, m'umiliarà cada viatge mès…(e rebrembèc es paraules dera carta: podetz supausar çò que vos demore a vos e ath vòste hilh”).
Aguesta qu'ei era menaça que me va a préner eth hilh, e solide era sua estupida lei ac hè possible.
Dilhèu non sai se per qué m'ac ditz?
Non cre en mèn amor ath mèn hilh, o mèsalèu lo mensprède.
Tostemp hège burla d'aguest amor.
Òc, mensprède aguest sentiment, mès se'n sap de qué non abandonarè ath mèn hilh, pr'amor que sense eth non m'ei possible de víuer, ne tansevolhe damb er òme qu'estimi; e, en tot cas, se lo deishèssa e hugessa, qu'obraria coma ua hemna mès baisha encara e mès desonorada.
Òc, se'n sap e li cònste que non aurè fòrces entà hè'c.
Mès aguesta vida, abantes, qu'ère penibla e, darrèraments orribla!
Se com serà, donc, en avier?
E eth se'n sap, sap que non posqui penaïr-me de çò que senti, de çò qu'è hèt per amor.
Sap qu'arren pòt resultar d'açò senon mentida e enganha, mès qu'a besonh de contunhar martirizant-me.
Lo coneishi: sai que gaudís e nade ena mentida coma un peish ena aigua.
Mès non l'autrejarè aguest plaser.
Trincarè eth hilat de mentides que vò estropar-me e que sigue çò que Diu volgue…
Tot abantes qu'era mentida e era enganha.
Diu mèn, Diu mèn!
Mès, qu'ei pro!
Vau a trincar damb tot!, sorrisclèc.
En tot lheuar-se en un bot e tier- se es lèrmes.
E s'apressèc ena hièstra entà escriuer-li ua auta carta.
Mès auie era presentida, ath sòn laguens, que ja non aurie fòrces entà trincar arren, que non aurie fòrces entà gésser dera sua situacion anteriora per faussa e desonorada que siguesse.
Ploraue en pensar qu'era sua illusion qu'es causes auien demorat esclarides ère esbauçada entà tostemp.
Sabie per auança que tot contunharie coma abantes o pejor.
Comprenie qu'era posicion qu'ocupaue en mon aristocratic, e que peth maitin li semblaue tan menspredabla, l'ère fòrça preciosa, e que non aurie fòrces entà cambiar-la ua hemna menspredabla qu'a abandonat ath sòn hilh e ath sòn espòs entà junher-se damb eth sòn aimant.
E comprenie tanben que, per mès que volesse, non poirie èster mès fòrta de çò que n'ère en realitat.
Jamès aurie libertat entà estimar e viuerie etèrnaments coma ua hemna colpabla, jos era menaça d'èster descubèrta en cada moment, ua hemna qu'enganhe ath sòn marit pr'amor de contunhar es sues relacions desonorades damb un estranh, un òme liure, qu'era sua vida non podie era compartir.
Sabie que tot se passarie atau, mès li semblaue terrible e non s'imaginaue de quina manèra poirie acabar.
E Anna ploraue, damb totes s lèrmes des sòns uelhs, tau que plore un mainatge que castiguen.
Entenec es passi deth lacai e se remetec e, amangant eth ròstre, hec veir qu'escriuie.
Er ordenança que vò era responsa, anoncièc eth lacai.
Era responsa?, didec Anna.
A, òc!
Que se demore.
Ja l'avisarè.
Un aute còp li semblèc qu'era sua amna se desdoblaue.
Espaurida per aqueth sentiment, s'agarrèc ath prumèr pretèxt d'activitat que se l'aufrie entà non pensar en era madeisha.
Vierè en casa de Betsy.
Dilhèu lo trapa aquiu”.
S'apressèc ena taula e escriuec ath sòn marit.
A.” E cridant ath lacai, l'autregèc era carta.
Que ja non partim, li didec a Anuchka quan aguesta entrèc.
Definitiuaments?
Non; non des.heigatz es paquets enquia deman, e que me resèrven eth coche ara.
Vau entà çò dera Princesa.
Quin vestit me cau premanir?
Aqueres dues senhores representauen un nau e plan selècte rondèu que s'autonomentaue, madeish non se sabie perqué, Les sept merveilles du monde.
Plan que òc, aguestes senhores pertanhien a ua capa plan nauta dera societat, mès fòrça desparièra dera que frequentaue Anna.
Ath delà, eth vielh Stremov, admirador de Lisa Merkalova e un des òmes mès influents de Sant Petersburg, ère, ministeriauments, enemic de Karenin.
Per totes aguestes consideracions, Anna non i volie anar, e ad aguestes consideracions hègen mencion es indirèctes dera carta dera Princesa.
Mès ara decidic acodir-i damb era esperança de trapar a Vronsky.
Arribèc ena casa dera Tverskaya abantes qu'es auti convidadi.
Eth vailet s'arturèc ath costat dera pòrta e, en tot trèir-se era sua casqueta, li cedic eth pas.
Anna l'arreconeishec e solet alavetz se'n brembèc que Vronsky l'auie dit que non vierie.
Dilhèu amiaue er avís sus aquerò.
Entara senhora Princesa, de part deth senhor.
Era l'aurie volut demanar a on s'estaue ara eth sòn senhor; aurie volut virar-se e balhar- li ua carta en tot demanar a Vronsky que venguesse en çò de sòn o ben vier era madeisha en çò d'eth.
Mès arren de çò que pensaue se podie hèr, donques que ja sonaue era campaneta anonciant era sua arribada e ja eth vailet dera Princesa se plaçaue, de pès, ath cant dera pòrta dubèrta, demorant qu'Anna entrèsse enes crambes interiores.
Era Princesa ei en jardin.
Ara madeish l'avisen.
Dilhèu era senhora desire passar entath jardin?, didec un aute lacai ena estança pròcha.
Sentie era madeisha impression d'inseguretat e vaguetat que sentesse en çò de sòn.
Qu'ère impossible veir a Vronsky; li calie seguir aciu, en aguesta societat tan des auti e distanta deth sòn estat d'animositat.
Aciu tot que se hège solet.
Quan Betsy gessec a receber-la, vestida de blanc e damb ua elegància que l'estonèc, Anna li hec un arridolet coma tostemp.
Ara princesa Tverskaya l'acompanhuaen Tuchkevic e ua senhoreta parenta sua que, damb grana satisfaccion des sòns provincians pairs, passaue er ostiu ena casa dera celèbra Princesa.
Qu'è dormit mau, responec Anna, tant que guardaue ath lacai que se les apressaue e que, tau qu'era auie supausat, amiaue era carta de Vronsky.
Guaire me n'alègri de qué ajatz vengut!, didec Betsy.
Me trapi alassada.
Voi préner ua tassa de tè mentre arriben es auti.
Vos, li didec a Tuchkevic, poiríetz anar damb Macha a veir se com està eth camp de cricket, aquiu, a on an talhat era èrba.
Mentretant, nosates mos poiram hèr confidéncies pendent eth tè.
Well'have a cosy chat, vertat?, arric a Anna, tant que li sarraue era man que damb era tenguie eth para- solei.
Mès non me posqui demorar guaira estona.
Me cau tier-li ua visita ara vielha Vrede.
Que hè un sègle que l'ac è prometut.
Era mentida, tant dehòra deth sòn caractèr, li resultaue ara tan simpla e naturau en societat qu'enquia e tot li daue plaser.
Non s'aurie podut explicar se per qué l'ac auie dit, donques qu'ua segonda abantes ne tansevolhe i pensaue.
En realitat, solet la botjaue eth pensament de qué, coma que Vronsky non ère aquiu, li calie assegurar-se era sua libertat entà poder-lo veir.
Mès díder se per qué auie mentat precisaments ara vielha dauna d'aunor, que non auie mès motiu entà visitar qu'a fòrça d'autes, qu'ère impossible entà Anna.
Ça que la, se passèc dempús que, per fòrça rasons qu'auesse imaginat pr'amor de veir a Vronsky, non n'auie podut balhar cap aute de mielhor.
De cap des manères vos deisharè partir, repliquèc Betsy, tachant es vistons en ròstre d'Anna.
Vos asseguri que me shordaria damb vos se non siguesse per tant que vos estimi.
Semble que cranhetz qu'eth mèn tracte vos posqui comprométer.
Mestratz-mos eth tè, se vos platz, en petit salon, ordenèc, en tot clucar es uelhs, tau que hège tostemp que parlaue as vailets.
E agarrant era carta la liegec.
Alexei mos a jogat ua mala partida, didec en francés.
M'escriu que non pòt vier, higec damb un accent tan naturau coma se non pensèsse ne de luenh qu'eth cricket podesse auer entà Vronsky un aute significat qu'eth de veir a Anna.
Anna se'n sabie de qué Betsy ère ath pas de tot, mès en entener-la parlar atau de Vrosnky ena sua preséncia se volec persuadir per un moment de qué Betsy non sabie arren.
Ò!, didec Anna, damb indiferéncia, arrint e coma s'aquerò l'interessèsse pòc.
Se com pòt eth vòste tracte comprométer ad arrés?
Aqueth jòc de mots, aqueth amagaments de secrets, auie entà Anna, coma entà totes es hemnes, fòrça atractius.
Que non ère eth besonh d'amagar ne era finalitat entara que se simulaue, senon eth procès dera simulacion en eth madeish çò que li shautaue.
Jo que non posqui èster mès papista qu'eth Papa, higec.
Lisa Merkalova e Stremov son era crèma dera societat.
Ath delà, ada eri les receben pertot, e jo (e soslinhèc eth jo) jamès è estat intoleranta e sevèra.
Que non m'a demorat temps entad açò.
Dilhèu non voletz trapar-vos damb Stremov?
Deishatz-lo trincar es lances damb eth vòste marit ena comission.
A nosates que mos ei parièr açò.
Tau qu'òme de mon, qu'ei eth mès amable que coneishi e un apassionat jogaire de cricket, ja ac veiratz.
E a maugrat dera sua ridicula situacion de vielh galantejaire de Lisa, vos cau veir se com acare era situacion.
Ei un òme plan simpatic!
Non coneishetz a Safo Stolz?
Ei d'un nau estil, nau totafèt.
Tant que Betsy parlaue atau, Anna comprenie, pera sua guardada alègra e intelligenta, qu'era sua amiga endonviaue en part era sua situacion e sajaue d'inventar quauquarren entà ajudar-la.
Ara se trapauen en petit salon.
Mentretant escriuerè a Alexei, didec Betsy.
Se seiguec dauant ua taula, escriuec ues linhes en un papèr e lo botèc en ua envolòpa.
Li digui que vengue a dinar, se non, ua des senhores se demorarà sense cavalièr.
Demoratz, veiràtz se com lo convenci.
Desencusatz-me que vos dèisha soleta un instant.
Vos demani que me barretz era carta, didec dera pòrta estant.
Me cau balhar quauques ordes…
Betsy, sense lieger-la:
Me cau veder-vos.
Demoratz-me ath cant deth jardin de Vrede.
Serè aquiu tàs sies.
Barrèc era carta e Betsy, en tornar, l'autregèc ena sua preséncia entà que l'ac amiessen.
Efectiuaments, pendent eth tè que mestrèren en ua plata en petit salon, plan fresc alavetz, entre es dues hemnes se passèc eth cosy chat qu'auie prometut era Tverskaya abantes qu'arribèssen es convidadi.
Comencèren a passar revista as que demorauen e era convèrsa s'arturèc en Lisa Merkalova.
Qu'ei fòrça agradiua; tostemp è simpatizat damb era, didie Anna.
Que hètz ben en apreciar-la, Lisa tanben vos estime fòrça a vos.
Ager se m'apressèc dempús es corses, desesperada pr'amor que non vos auie podut veir.
Ditz qu'ètz vos ua vertadèra eroïna de novèla e que s'era siguesse òme aurie cometut per vos mil lhocaries.
Stremov li respon tostemp que ja les comet sense besonh d'èster-ne.
Didetz-me, se vos platz, pr'amor que non ac è comprenut jamès… apuntèc Anna, après un brac silenci, damb un accent qu'indicaue claraments que çò que preguntaue ère plan mès important entada era de çò que semblaue.
Didetz-me, vos ac demani: quina sòrta de relacions i a entre Lisa e eth prince Kaluchsky?
Aguest que criden Michka…
A penes les è campat amassa!
Se qué i a entre eri?
Betsy, arrint damb es uelhs, campèc atentiuaments a Anna.
Qu'ei un nau estil, didec.
Totes l'an adoptat…
S'an botat era flassada en cap.
Plan que, i a fòrça manères de botar-la-se…
Òc, ja… mès, quines relacions tie damb eth prince Kaluchsky?
Envasitz vos es domènis dera princesa Miagkaya.
Vai, se quina pregunta de mainatge coquin!
E Betsy, a maugrat des sòns esfòrci, non podec tier-se e crebèc fin finau en un arridolet contagiós pròpi dera gent que arrís pògui viatges.
Que les ac calerie preguntar ada eri!, higec a trauèrs des lèrmes qu'era arridalha arrincaue as sòns uelhs.
Vos qu'arritz, didec Anna, contagiada contra era sua volentat per aquera arridalha, mès non ac è podut compréner jamès.
Non compreni eth papèr deth marit…
Eth marit?
Eth marit de Lisa Merkalova li hè a vier ara sua esposa era flassada de viatge e s'esdegue entà suenhar-la.
Per çò d'aute, arrés se'n vò saber.
Sabetz?
Ena societat selecta non se parle, ne se pense tansevolhe, en cèrti detalhs de cabinet d'atrencadura.
En aquerò que se passe madeish…
Vieratz ena hèsta de Rolansdaky?, preguntèc Anna pr'amor de cambiar de convèrsa.
Non m'ac pensi, repliquèc Betsy sense guardar ara sua amiga.
E comencèc a aumplir de tè aromatic es petites tasses transparentes.
Dempús l'apressèc ua tassa entà Anna, treiguec ua cigarreta e, en tot ajustar-la a un tudèl d'argent, comencèc a humar.
Vedetz?
Jo sò erosa, didec, sense arrir ja, en tot tier era sua tassa ena man.
Vos compreni a vos e compreni a Lisa.
Lisa qu'ei ua d'aguestes natures ingenues que non distinguissen eth ben deth mau.
Aumens, non ac comprenen tant que son joenes.
Sigue çò que sigue, l'interèsse de non comprenè'c.
Veiratz: ua madeisha causa se pòt guardar dès un punt d'enguarda tragic, en tot convertir-la en un torment, o guardar-la damb simplicitat e enquia damb alegria.
Dilhèu vos ètz per considerar es causes massa tragicaments…
Voleria conéisher as auti coma a jo madeisha, didec Anna, seriosa e concentrada.
Serè mielhor o pejor qu'es autes?
Jo me pensi que pejor…
Qu'ètz ua mainada!
Ua vertadèra mainada!, exclamèc Betsy.
Guardatz: ja vien!
S'enteneren passi, ua votz d'òme, dempús ua auta femenina e arridolets, e ara seguida entrèren es convidadi que mancauen: Safo Stolz e un joen cridat Vaska, radiant, desbordant salut, e qu'en eth s'avertie que li profitaue eth neuriment de carn crua, rabasses e vin de Borgonha.
Vaska saludèc as senhores e les guardèc, mès solet per un instant.
Entrèc en salon seguint a Safo e un còp en eth, la seguic de contunh, sense deishar-la de uelh, tau que se se la volesse minjar.
Safo Stolz qu'ère ua ròia de uelhs neri.
Entrèc caminant a pas brac seguit sus es sòns pès cauçadi damb sabatetes de talons nauti e sarrèc fòrtaments, tau qu'un òme, es mans des senhores.
Anna non auie vist jamès enquia alavetz ad aguesta naua celebritat e l'estonauen autant era sua beresa coma era exageracion deth sòn vestit e er atreviment des sues formes.
Damb es sòns peus pròpis e es postissi, d'un color leugèraments daurat, s'auie quilhat un monument tau de pientats sus era sua tèsta qu'aguesta auie vengut a èster d'un volume lèu màger qu'eth pièch, ben format e fèrm e fòrça despeitrinat peth dauant.
Es sòn movements, en caminar, èren tant impetuosi qu'en cadun d'eri se diboishaue jos eth sòn vestit es formes des sòns jolhs e dera part superiora des sues cames.
Sense voler, qui la vedie se demanaue a on, en aquera mòla artificiau, començaue e acabaue eth sòn beròi còs, menut e ben format, de movements viui, tan descaperat peth dauant e tan dissimulat e estropat per baish e per darrèr.
Betsy s'esdeguèc a presentar-les.
Non sabetz?
Lèu auem estronhat a dus soldats, gessec de condar Safo, còp sec, guinhant es uelhs, arrint e lançant entà darrèr era coa deth sòn vestit, que s'auie demorat un shinhau torçada.
Qu'è vengut damb Vaska…
A, òc!, ei vertat que non vos coneishetz.
Me n'auia desbrembat.
Vaska saludèc a Anna un còp mès, mès era, sense dider-li arren, se dirigic a Safo:
Auetz perdut era escomesa.
Qu'auem arribat abantes.
Pagatz-me, didec, arrint.
Safo arric damb mès jòia encara.
Supausi que non voleratz qu'ac hèsca ara, didec.
Qu'ei parièr…
Lo receberé dempús…
Plan, plan…
A!, didec Safo, en tot dirigir-se a Betsy.
Non me'n brembaua de dider- vos que vos hè hèt a vier un convidat: guardatz-lo.
Er inesperat e joen convidat que Safo s'auie hèt a seguir e s'auie desbrembat de presentar, ère, ça que la, un òste tant important que, a maugrat dera sua joenesa, ambdues daunes se lheuèren entà saludar-lo.
Qu'ère eth nau admirador de Safo e, coma Vaska, la hestejaue tanben.
Arribèren dempús eth prince Kaluchsky e Lisa Mekalova damb Stremov.
Lisa ère ua morena prima, de tipe e ròstre orientaus, indolenta, de beròis uelhs enigmatics, sivans didien toti.
Eth sòn escur vestit armonizaue damb era sua beresa, coma se n'encuedèc Anna lèu lèu.
Tot çò qu'auie Safo de brusca e viua, ac auie Lisa de doça e negligenta.
Mès entath gost d'Anna, Lisa qu'ère fòrça mès atrasenta.
Betsy asseguraue a Anna que Lisa ère coma un mainatge ignorant, mès Anna en veder- la comprenec que Betsy non didie era vertat.
Lisa ère, plan que òc, ua hemna viciosa e ignoranta, mès doça e resignada.
Eth sòn estil, aquerò òc, qu'ère eth de Safo: tau qu'a Safo, la seguien, coma cosudi ada era, dus admiradors que se l'avalauen damb es uelhs, un de joen e er aute vielh; mès auie en Lisa quauquarren superior ad açò que l'entoraue; quauquarren qu'ère coma eth resplendor ludent des aigües blosses entre un modelhon de veires vulgars.
Aqueth resplendor surgentaue des sòns polidi uelhs, vertadèraments enigmatics.
Era guardada alassada e ath còp plia de passion d'aqueri uelhs entoradi d'un cercle escur susprenie pera sua absoluda sinceritat.
En tot guardar es sòns uelhs, un que sentie era impression de coneisher-la tota e, un còp coneishuda, semblaue impossible non estimar- la.
En veir a Anna, eth sòn ròstre s'illuminèc damb ua clara arridalha.
Me hè gòi de coneisher-vos, didec, apressant-se ada era.
Ager, enes corses, sagè apressar-me entà vos, mès que ja auíetz partit.
Auia fòrça interès per veder-vos, e precisaments ager.
Vertat que siguec quauquarren terrible?, didec guardant a Anna damb ua expression que semblaue desnishar tota era sua amna.
Jamès m'imaginè qu'ua causa atau podesse èster tant esmoventa, contestèc Anna en tot rogir-se.
Es convidadi se lheuèren en aqueth moment entà gésser en jardin.
Jo non i vau, didec Lisa, arrint e seiguent-se ath costat d'Anna.
Vos tanpòc i anatz?
Guarda que shautar-les jogar ath cricket!
A jo me shaute, assegurèc Anna.
Com ac hètz entà non engüejar-vos?
Solet damb guardar-vos qu'un ja se sent alègre.
Vos viuetz e jo m'engüegi.
Dilhèu es que non son deth nòste rondèu s'engüegen encara mès, mès nosati, e plan que òc, jo, mos engüejam…
M'engüegi terriblaments…
Safo aluguèc ua cigarreta e gessec en jardin damb dus des joeni.
Òc; be n'ei d'engüegiu aquerò!, didec Betsy.
Mès Safo ditz qu'ager se divertiren fòrça en çò de sòn.
Mès se siguec fòrça engüegiu!, afirmèc Lisa Merkalova.
Venguérem toti en çò de mèn après es corses.
E tostemp era madeisha gent, era madeisha, e tostemp çò de madeish!..
Mos estèrem estiradi enes divans.
Qu'ei que i a bèra diversion en aquerò?
Non.
Se qué hètz vos entà non engüejar-vos?, contunhèc, dirigint-se a Anna un aute còp.
Qu'ei pro de guardar-vos entà compréner qu'ètz ua hemna que pòt èster erosa o malerosa, mès que non vos engüejatz.
Didetz-me, se com vos apraiatz entad açò?
Non hèsqui arren, contestèc Anna rogint-se dauant demanes tan plies d'equivòcs.
Qu'ei era mielhor manèra de non engüejar-se, intervenguec Stremov.
Ara, en trapar a Anna Karenina, era esposa deth sòn enemic ministeriau Alexei Alexandrovic, sagèc, coma òme de mon e intelligent, amuishar-se especiauments amable damb era hemna d'eth sòn adversari.
Non hèr arren qu'ei eth mielhor remèdi entà non engüejar-se, contunhèc arrint educadaments.
Hè temps que vos digui, higec en tot dirigir-se a Lisa Merkalova, qu'entà non sénter er engüeg çò de mielhor ei non pensar que vos anatz a engüejar.
Qu'ei coma quan un cranh patir d'insòmnia: çò de mielhor ei non pensar que non vatz a dormir.
Qu'ei aquerò precisaments çò qu'a hèt Anna Arkadievna…
M'aurie shautat didè'c, pr'amor que non solet ei engenhós, senon tanben era pura vertat, repliquèc Anna, arrint.
Vos demani que me digatz se qué cau hèr entà dormir quan non s'a dromilhon e entà non engüejar-se de contunh.
Entà dormir, çò de mielhor ei auer trabalhat e entà non engüejar-se, tanben.
E pr'amor de qué vau a trabalhar s'arrés a besonh deth mèn trabalh?
Qu'ei per açò que simuli, de bon voler, que non sai ne voi trabalhar.
Qu'ètz incorregibla!, didec Stremov, sense guardar-la, en tot virar-se de nauèth entà Anna.
Coma que vedie pògui viatges a Anna Karenina, non li podie díder que vulgaritats, e ara les ac didie a prepaus dera sua tornada en Sant Petersburg, preguntant-li se quan serie e parlant-li der aprèci que l'auie era comdessa Lidia Ivanovna; mès l'ac didie d'ua manèra que mostraue er interès qu'auie entà hèr-se vier agradiu e mès encara en mostrar- li eth sòn respècte.
Entrèc Tuchkevic en tot anonciar qu'era amassada demoraue as jogaires de cricket.
Non vo n'anetz, se vos platz!, didec Lisa, en encuedar-se'n qu'Anna se n'anaue.
Stremov se higec ara suplica de Lisa.
Qu'ei un contrast massa viu, didec, passar-se'n d'aguesta amassada ena casa dera vielha Vrede.
Ath delà, vos aquiu que non seratz qu'un motiu de mormoracion, tant qu'aciu inspiratz sentiments fòrça mielhors.
Ei a díder, complètaments opausadi., concludic Stremov.
Anna, indecisa, reflexionèc un moment.
Es paraules vantaires d'aqueth òme tant intelligent, era simpatia ingenua e mainadenca que li mostraue Lisa Merkalova, tot aguest ambient normau deth gran mon resultaue tant agradiu en comparèr damb es terribles dificultats que la demorauen que, per un moment, trantalhèc.
Non serie mielhor demorar-se, aluenhant mès, atau, er espinós instant des explicacions?
Mès en brembar-se'n de çò que la demoraue dempús, soleta en çò de sòn, se non cuelhie ua decision, rebrembant aqueth gèst, terrible entada era, que damb eth s'auie agarrat es peus damb es mans, se didec adiu e partic.
Vronsky, maugrat era sua vida en gran mon, aparentaments superficiau, ère un òme qu'auie en òdi eth desorde.
Ena sua prumèra joenesa, en estar-se encara en Còs de Pages, experimentèc era umiliacion d'ua negatiua quan, en tot auer contrèt un deute, demanèc prestadi sòs.
D'alavetz ençà sagèc de non botar-se jamès en ua situacion coma aquera.
Ad aquerò li didien hèr compdes o faire la lessive.
Ath londeman dera cita se desvelhèc tard.
Sense hèr-se era barba ne banhar-se, se calèc era guerrera blanca der unifòrme d'ostiu, metec ath dessús dera taula sòs, cartes e compdes, e s'en comencèc a ocupar.
Petrizky, que se'n sabie de qué tant que hège tau operacion eth sòn amic solie estar irritat, en veder-lo ocupat en escriptòri quan se desvelhèc, se vestic sense hèr bronit e se n'anèc pr'amor de non destorbar-lo.
Quinsevolh òme se'n sap peth menut des complicacions que l'entornègen e supause, sense voler, qu'aguestes complicades condicions e eth sòn aclariment son ua particularitat personau d'eth, sense sospechar qu'es auti s'estàn tanben entre condicions personaus tan complicades coma es pròpies.
Atau l'arribaue a Vronsky.
E, non sense orgulh intim e tanpòc sense motiu, pensaue que quinsevolh aute, d'auer-se trapat damb tantes e tan granes dificultats, s'aurie vist perdut e obligat a actuar dera pejor manèra.
Vronsky, ça que la, comprenie que precisaments ara li calie estudiar er estat des sòns ahèrs e dera sua situacion entà non complicar es causes.
Prumèr, e coma mès de bon hèr, estudièc es ahèrs des sòs.
Damb era sua letra petita anotèc çò que deuie sus ua plana de papèr.
Somèc e trapèc qu'es sòns deutes artenhien dètz-e-sèt mil robles e quauqui centenats, que deishèc de cornèr entà mès claretat.
Dempús compdèc es sòns sòs e examinèc es nòtes deth banc, e vedec que solet auie mil ueit cents robles e que non aurie cap mès ingrès enquiar an nau.
Tornèc a liéger era lista des deutes e la copièc, en tot dividir-la en tres categories.
Ara prumèra categoria pertanhien aqueres que li calie pagar de seguit o que, aumens, li calie auer sòs prèsti pr'amor qu'eth sòn pagament non li permetie ne ua menuta de demora.
Aguesti deutes ascenien a uns quate mil robles.
Mil cinc cents peth shivau e dus mil cinc cents d'ua fidança peth sòn joen companh Venevsky, qu'ena sua preséncia les auie perdut en tot jogar damb un trichaire.
Vronsky auie volut pagar es sòs truca truquet, pr'amor que les amiaue ath dessús, mès Venevsky e Jachvin persutèren que pagarien eri e non Vronsky, que non jogaue.
Tot aquerò qu'estaue pro ben, mès Vronsky se'n sabie que per tòrt d'aqueth ahèr lord, e a maugrat de non auer auut en eth ua auta participacion que respòner de paraula per Venevsk, li calie auer premanidi es dus mil cinc cents robles entà lançar-les-ac ena cara ath trichaire e non discutir mès damb eth.
De sòrta qu'entà aguesta prumèra e principau sòrta de deutes li calie auer quate mil robles.
Un aute grop, de ueit mil, comprenie deutes tanben importanti, ena sua majoritat restacadi ara sua bòrda de corses: eth proveseire de hen e civada, er anglés, eth bastèr, eca.
D'aguestes, li calie pagar aumens dus mil robles se volie demorar tranquil.
E restaue era darrèra classa de deutes (botigues, otèls, sarte, eca.
Auie besonh, totun, d'un minim de sies mil robles entàs despenes vidantes e solet n'auie mil ueit cents.
Entà un òme damb cent mil de renda, coma toti l'atribuien, semblaue que non auie d'auer importància.
Mès en realitat non auie es cent mil robles.
Es immenses propietats de sa pair, qu'èren per eres soletes dus cents mil, èren de propietat indivisa des dus frairs.
Quan eth sòn frair màger, cargadi de deutes, se maridèc damb era princesa Varia Chirkova, hilha d'un desembrista, sense cap de sòs, Alexei li cedic totes es rendes dera propietat de sa pair, en tot sauvar-se entada eth solet vint-e- cinc mil robles per an.
Vronsky li didec alavetz a sa frair que damb aguesti sòs n'aurie pro tant que non se maridèsse, çò que probablaments non harie jamès.
E eth sòn frair, comandant, alavetz d'un des regiments de lancèrs mès cars entà un aristocrata e nauèth maridat, non podec refusar aqueth present.
Sa mair, qu'auie un capitau pròpi, balhaue a Alexei annauments vint mil robles mès, que, somadi ad aqueri vint-e-cinc mil, non èren pro encara entàs sues despenes.
Darrèraments, en auer discutit damb sa mair per era sua partida de Moscòu e es sues relacions damb Anna, deishèc de manar-li sòs.
Per aquerò, en èster Vronsky acostumat a despéner quaranta cinc mil robles annaus e en non auer-ne recebut aguest an que vint-e- cinc mil, se trapaue en ua situacion un shinhau complicada.
Non podie pensar en acodir ara sua mair.
Era darrèra carta d'era, recebuda eth dia abantes, l'embestièc encara mès, pr'amor que contenguie era insinuacion de qué ère prèsta a ajudar-lo pr'amor de qu'auesse capitades em mon e ena sua carrèra, mès non entà amiar aquera vida qu'escandalizaue a tota era bona societat.
Non podie, totun, desdider-se'n dera sua generositat entath sòn frair, a maugrat de saber-se'n ara vagaments, en preveir quauqua possibilitat de naues despenes enes sues relacions damb era Karenina, qu'aquera generositat auie estat autrejada de manèra massa impensada; e qu'eth, encara celibatari, podie auer besonh des cent mil robles de renda.
Ère impossible, ça que la, retirar era paraula dada.
Que n'auie pro de rebrembar ara hemna de sa frair, era doça e simpatica Varia, que li hège veir, tostemp que siguesse eth cas, se guaire estimaue era sua generositat e guaire l'apreciaue, pr'amor de qué Vronsky se vedesse ena impossibilitat de balhar eth mendre pas en aguest sens.
Hè'c que li semblaue alavetz tant impossible coma batanar a ua hemna, panar o mentir.
Çò que òc podie e li calie hèr, e atau ac decidic Vronsky còp sec, sense trantalhar, ère demanar dètz mil robles a un usurèr, causa que li serie de bon hèr, amendrir es sues despenes generaus e véner era sua bòrda de corses.
Un còp decidit açò, manèc de seguit ua carta a Rolandaky, que l'auie aufrit mès d'un viatge crompar-li es shivaus, manèc a quèrrer ar anglés e a un usurèr e hec compdes sus es sòs qu'auie.
Acabadi toti aguesti ahèrs escriuec a sa mair en tot balhar-li ua responsa aspra e hereda.
Treiguec a tot darrèr deth dorsièr tres nòtes d'Anna, les aluguèc e se demorèc cogitós en rebrembar era convèrsa qu'auien auut eth dia abantes damb era.
Es sues normes definien claraments que deuie pagar as trichaires e non ath sarte; que non auie de mentir as òmes, encara que òc que podie mentir as hemnes; que non ère licit enganhar ad arrés, mès òc as marits; qu'ère impossible perdonar es ofenses e qu'ère permetut oféner, eca.
Taus normes podien èster illogiques e dolentes, mès èren concretes, e Vronsky, en complir-les, se sentie tranquil e damb eth dret a amiar era tèsta plan nauta.
Mès darrèraments, per tòrt des sues relacions damb Anna, Vronsky se n'encuedaue qu'eth còdi des sues normes de vida non prevedie totes es possibilitats e que l'arribauen a viatges complicacions e dobtes, e que, entà vencer-les non trapaue eth hiu menaire que lo guidèsse.
Era ère ua hemna aunorada que l'auie autrejat eth present deth sòn amor e que, plan per açò, donques qu'eth, ath delà, l'estimaue, meritaue eth sòn maximal respècte: autant, se non mès, coma s'ac aurie meritat era sua hemna legau.
Abans s'aurie deishat talhar ua man que permeter-se, ne tansevolhe ada eth madeish, ne autanplan damb ua paraula, non solet ofensar-la, senon non sauvar-li eth respècte que pòt exigir ua hemna.
Es sues relacions damb era societat tanben èren clares.
Toti ac podien sospechar e saber-se'n, mès arrés gosaue dider-l'ac.
Pr'amor que de ua auta manèra, ère prest a hèr carar as que parlèssen e obligar-les a respectar er inexistent aunor dera hemna qu'estimaue.
Es sues relacions damb eth marit èren encara mès clares.
Donques qu'Anna estimaue a Vronsky, eth consideraue eth sòn dret ada era coma quauquarren indiscutible.
Eth marit non ère qu'un personatge limacós qu'ère sobrèr.
Plan que se trapaue en ua situacion lamentabla, mès qué i podie hèr?
Ara soleta causa qu'eth marit auie eth dret ère a exigir- li ua satisfaccion enes sables, que Vronsky s'auie sentut tostemp prèst.
Enquia ager, era non l'auie dit qu'ère prenhs.
E Vronsky comprenec qu'aguesta notícia, e çò qu'Anna demorèsse d'eth, exigien quauquarren que non ère previst en còdi que regulaue era sua vida.
Era notícia, plan que òc, l'auie cuelhut de suspresa.
Ara prumeria d'anonciar-li era eth sòn estat, eth còr de Vronsky li dictèc qu'Anna li calie abandonar ath sòn marit, e atau l'ac auie manifestat.
Mès ara, en reflexionar, comprenec qu'ère preferible non hè'c sense deishar de pensar que dilhèu obraue mau en pensà'c.
E sò en condicions de hè'c?
Com posqui mantier-la se non è sòs?
Mès supausem que s'apraie aguesta situacion materiau.
Com hèr-la-me a seguir se me cau tier-me ara mia carrèra?
Se demorèc cogitós.
Era qüestion de se li calie o non demanar era retirada l'amièc a pensar en un aute interès secret dera sua vida, solet coneishut per eth, mès qu'ère eth principau encoratjament que lo guidaue: era ambicion, illusion amorassada dès era sua mainadesa e joenesa.
E era sua ambicion, que ne tansevolhe ada eth madeish se cohessaue, ère tan fòrta qu'autaplan ara madeish lutaue damb eth sòn amor.
Es sòns prumèrs passi en mon e ena sua carrèra auien estat afortunadi; mès dus ans abantes auie cometut un gran error: en tot voler demostrar era sua independéncia e pujar mès, renoncièc a un cargue que l'aufrien, demorant qu'era negatiua li balharie encara mès valor.
Mès se passèc qu'auie estat massa audaciós e lo deishèren de cornèr; e coma que, a maugrat sòn, s'auie creat damb aquerò era posicion d'un òme independent, la tenguie çò de mielhor que podie, damb intelligéncia e sagacitat, en tot actuar coma se non se sentesse ofensat per arrés e non volesse ua auta causa que víuer tranquil era sua alègra existéncia.
Mès era vertat ère que dès qu'er an passat auie tornat de Moscòu ja non se sentie alègre.
Notaue qu'aquera posicion independenta d'òme qu'ac a podut auer tot e non vò arren, perdie merit, e que molti començauen ja a pensar que jamès aurie artenhut ua auta causa qu'èster un joen brave e aunorable.
Es sues relacions damb era Karenina, qu'auien costat tanti comentaris, atirèren sus eth era atencion generau e li balhèren un nauèth lusor, qu'en eth se padeguèc pendent un temps eth vèrme dera ambicion que lo rosigaue.
Mès, d'ua setmana ençà, aqueth verme se desvelhaue damb ua naua fòrça.
Un amic dera mainadesa, òme dera sua madeisha societat e rondèu, camarada sòn en còs de cadets, e oficiau dera madeisha promocion, Serpujovskoy, que Vronsky rivalizèc enes classes, en gimnàs, enes coquinarias e enes illusions ambicioses, aqueth amic auie tornat en aqueri dies d'Asia centrau, en tot auer artenhut aquiu dus ascensi seguidi, distincion pògui viatges artenhuda per militars tan joeni.
Dera madeisha edat que Vronsky e tanhent ara madeisha promocion, Serpujovskoy ère ja generau e demoraue ua nominacion que li balhèsse autoritat enes ahèrs publics, tant que Vrosnky, encara qu'independent, brilhant e estimat per ua admirabla hemna, non ère qu'un simple capitan de cavalaria que lo deishauen èster autant liure que volesse.
Bèth temps a, eth que s'estaue ena mia madeisha situacion.
Se demani era retirada, ahlami es mies naus.
En tot demorar-me en servici, non pèrdi arren.
Anna madeish m'a dit que non vò alterar era mia situacion.
E jo, en tier eth sòn amor, non è arren entà envejar de Serpujovskoy”.
Rebracant-se doçament era mostacha, se lheuèc e comencèc a passejar pera cramba.
Es sòns uelhs ludien viuaments.
Se sentie en aqueth estat d'animositat fòrta, tranquilla e alègra qu'auie tostemp dempús d'esclarir era sua situacion.
Tot qu'ère tan net e clar coma es sòns deutes dempús d'auer-les revisat.
Vronsky se hec era barba, cuelhec un banh hered, se vestic e gessec.
Vengui a cercar-te.
Eth tòn agençament que s'a tardat fòrça aué, didec Petrizky.
Qué?
As acabat?
Òc, responec Vronsky, arrint solet damb es uelhs e rebrancant-se es puntes dera mostacha damb tant de suenh coma se, dempús er orde qu'auie deishat es sòns ahèrs, quinsevolh movement brusc podesse destruir-lo.
Après aguesta ocupacion demores tostemp coma dempús un bon banh, seguic Petrizky.
Vengui de veir a Crisko (cridaue atau ath coronèl deth regiment), que vos demore.
Vronsky guardaue ath sòn companh sense contestar, pensant en ua auta causa.
A, ven dera vòsta casa aguesta musica?, preguntèc en enténer es nòtes deth trombon, des valsi e polkas, qu'arribauen enes sues aurelhes.
Hèn quauqua hèsta?
Qu'ei qu'a arribat Serpujovskoy.
A, non me'n sabia!, didec Vronsky.
Un còp decidit qu'ère erós damb eth sòn amor, sacrificant ada eth era sua ambicion, Vronsky non podie sénter ne enveja de Serpujovskoy ne anug per pensar que, en tot arribar ena casèrna, eth sòn camarada non auesse vengut a tier-li ua visita abantes qu'ad arrés.
Serpujovskoy ère un bon amic e Vronsky se n'alegraue dera sua capitada.
Me hè gòi que…
Es amassadi qu'èren en un ample guardader deth solèr de baish.
Çò de prumèr qu'atirèc era atencion de Vronsky en entrar en pati sigueren es cantaires militars vestidi damb es sòn unifòrmes blanqui d'ostiu, toti de pès ath cant d'un petit barril d'aiguardent, e, damb eri, era figura sana e alègra deth coronèl deth regiment entornejat des oficiaus.
En tot gésser en prumèr gradon, eth coronèl, damb votz nauta que subergessie sus eth son dera orquestra, que tocaue alavetz un rigodon d'Ofenbach, balhaue ordes e hège senhaus damb eth braç a uns soldats qu'èren un shinhau aluenhadi.
Eth grop de soldats, un sergent de cavalaria e quauqui oficiaus, s'apressèren en balcon ath còp que Vronsky.
Eth coronèl, qu'auie hèt repè entara taula, tornèc a campar damb ua copa ena man e prononcièc un brinde:
Entara santat deth nòste excompanh, eth valent generau Serpujovskoy.
Òsca!
Après eth coronèl, e tanben damb ua copa ena man, gessec Serpujovskoy ena escala.
Qu'ès cada dia mès joen, Bondarenko, didec, en tot dirigir-se ath sergent de cavalaria qu'ère ath sòn dauant, òme de bona preséncia e de roienques caròles que prestaue servici coma rengatjat.
Vronsky, que non auie vist a Serpujovskoy dempús tres ans, ara li notaue un aspècte mès omenenc.
S'auie deishat créisher es pursères; s'auie hèt mès òme, mès sauvaue era sua galhardia de tostemp e impressionaue autant pera sua beresa que pera doçor e noblesa deth sòn ròstre e portadura.
Eth solet cambi que Vronsky observèc en eth, siguec un lusor radiant, tranquil e persutant, aqueth lusor que Vronsky coneishie pro ben e qu'auie campat de seguit en sòn amic, e qu'aquerissen es ròstres des que capiten e son convençudi ath delà de qué es auti non ignòren era sua capitada.
Serpujovskoy, en baishar era escala, vedec a Vronsky e ua arridalha alègra illuminèc eth sòn ròstre.
Lheuèc eth cap e quilhèc eth veire, saludant-lo e hènt veir damb aguest gèst que non podie deishar d'apressar-se prumèr ath sergent de cavalaria, que ja s'estiraue esmoigut e plegaue es pòts entà punar ath Generau.
Aciu que i é!, cridec eth coronèl.
Jachvin m'a dit qu'ès de mala encólia.
Guaire m'alègri de veder-te!, didec, sarrant-li era man e amiant-lo a despart.
Ocupatz-vos d'eth!, cridèc eth coronèl a Jachvin, en tot mostrar-li a Vronsky.
E s'endralhèc de cap as soldats.
Se com ei que non te vedérem ager enes corses?
Me pensaua que te traparia aquiu, didec Vronsky, en tot guardar ath sòn amic.
Que i siguí, mès arribè tard, desencusa (higec, virant-se de cap ar ajudant entà dider-li): Hètz eth favor de manar que se distribusisque açò dera mia part, ad açò que tòque a cadun, entre era tropa.
E, rogint-se, treiguec ath mès córrer dera sua bilhetèra tres bilhets de cent robles.
Vronsky.
Vos préner quauquarren?, preguntèc Jachvin.
Adishatz!
E beu-te açò!
Era hèsta en çò deth coronèl se tardèc ua longa estona.
Les lancèren en aire sus ua flassada a Serpujovskoy e ath coronèl.
Dempús, dauant es cantaires, dancèren eth coronèl e Petrizky.
A tot darrèr, aqueth, ja un shinhau alassat, se seiguec en banc deth pati e comencèc a demostrar a Jachvin era superioritat de Russia sus Prusia, mès que mès enes cargues de cavalaria.
Eth sarabat se caumèc per un moment.
Tanlèu Vronsky venguec de lauar-se, se seiguec ath cant de Serpujovskoy e, acomodadi es dus aquiu madeish en un petit divan, comencèren ua charrada fòrça interessanta entàs dus.
Qu'èra informat de toti es tòns ahèrs pera mia hemna, didec Serpujovskoy.
M'alègri que l'ages visitat soent.
Qu'ei fòrça amiga de Varia.
Son es soletes hemnes de Sant Petersburg que m'agrade tractar, contestèc Vronsky, arrint, en tot preveir qu'era convèrsa anaue a tocar eth tèma e que l'ère extrèmaments agradiu.
Es soletes?, didec Serpujovskoy arrint madeish.
Tanben jo me'n sabia de tu pera tua hemna, repliquèc Vronsky, damb eth ròstre seriós, bracant atau era allusion.
M'alègri fòrça des tues capitades, que non m'an estonat.
Me demoraua autant o mès de tu.
Serpujovskoy arric de nauèth.
Jo, ça que la, me demoraua mens.
Mès que sò fòrça satisfèt.
Dilhèu cohessaràs de non auer capitat, didec Vronsky.
Non m'ac pensi, contestèc Serpujovskoy arrint un aute còp.
Non diderè que non s'ac vau de víuer sens açò, mès òc que serie fòrça engüegiu.
Plan que, encara que me posca enganhar, creigui qu'è bères facultats entath camp d'activitat qu'è alistat e qu'eth comandament enes mies mans s'estarà mielhor, sense dobte, qu'enes de d'auti que coneishi, didec Serpujovskoy, damb ua radianta consciéncia dera sua capitada.
E plan per açò, coma mès m'aprèssi ad açò, mès satisfèt ne sò.
Dilhèu t'arribe atau a tu, mès non a toti.
Abantes jo tanben pensaua madeish; mès ara trapi que non s'ac vau víuer solet entad açò, didec Vronsky.
Plan, plan!, sorrisclèc Serpujovskoy, arrint.
Ja è entenut a parlar dera tua negatiua a acceptar un cargue.
Que me semblèc ben, plan que òc; mès que i a formes de hèr es causes…
Me pensi qu'està ben çò que heres, mès non dera manèra que…
Çò qu'ei hèt, ei hèt.
Ja sabes que non me n'empenaïsqui jamès.
E, ath delà, me trapi fòrça ben atau.
Òc, pendent bèth temps.
Mès non se passsarà tostemp.
Non parli de çò que renoncières a favor deth tòn frair.
Qu'ei un bon gojat, coma aguest òste “nòste”.
Entenes?, higec en tot escotar es òsca.
Tanben eth està alègre.
Mès a tu, açò solet que non te satisfè.
Non digui que me satisfèsque.
Ath delà, que non ei aquerò solet.
Òmes coma tu son de besonh…
Entà qui?
Entà qui!
Entara societat, entà Russia.
Russia a besonh de gent, a besonh d'un partit.
Se non, tot se n'anarà ara mèrda.
Atau que cres qu'ei de besonh un partit coma eth de Bertenev contra es comunistes russi?
Non, responec Serpujovskoy en tot refusar, damb ua potèla, que l'atribuissen ua tau pegaria.
Tout est une blague.
Ac a estat e ac serà tostemp.
Non i a taus comunistes.
Mès es qu'intriguen an besonh d'endonviar partits perilhosi, damnatjosi.
Ei ua vielha tricha.
Non, non: çò qu'ei de besonh ei un partit dera gent independenta, coma tu e coma jo.
Mès, entà qué?, e Vronsky nomentèc a quauqui uns qu'exercien autoritat.
Dilhèu aguesti son independents?
Non ne son pr'amor que, dès era sua neishença, non an ne an auut ua situacion independenta.
Non neisheren en aquera proximitat as nautades qu'auem neishut tu e jo.
Ada eri se les pòt crompar damb sòs e damb vantaries.
E, entà poder tier-se, les cau endonviar eth besonh d'ua doctrina, desvolopar un programa o un pensament que non cren e qu'ei perniciós.
Mès entada eri es sues doctrines son era manèra de gaudir d'ua sodada e d'ua residéncia oficiau.
Cela n'est pas plus malin que ça, quan ves eth sòn jòc.
Dilhèu jo siga mès pèc e pejor qu'eri, encara que non sai se per qué.
Mès tu e jo qu'auem un auantatge important: qu'a nosati ei mès de mau hèr crompar-mos.
E gent atau ei mès de besonh que jamès.
Vronsky escotaue damb atencion, mens atentiu ath sentit des paraules qu'ara manèra de dider-les de Serpujovskoy, ath sòn pensament de lutar ja contra eth poder e ara manifestacion des sues simpaties e antipaties en aguest punt.
Tant qu'er aute auie idies ad aguest respècte, Vrosnky non auie interès senon qu'enes ahèrs deth sòn esquadron.
Vronsky arreconeishie que Serpujovskoy podie èster fòrt pera sua facultat de pensar, de veir es causes clares, per aquera intelligéncia e don de paraula tant estranhs en ambient que s'estaue.
E, encara que li costèsse vergonha, Vronsky en aguest sens envejaue ath sòn camarada.
En tot cas, entad açò me calerie ua causa essenssiau, contestèc Vronsky: eth desir de poder.
L'è sentut abantes, mès ara se m'a esbugassat.
Desencusa-me, mès non ei vertat, didec Serpujovskoy arrint.
Ei vertat, ei vertat…aumens de moment; t'ac digui damb sinceritat, higec Vronsky.
Aguest “de moment” ja ei ua auta causa.
E non s'i estarà tostemp.
Que pòt èster, repliquèc Vronsky.
Dides “pòt èster”, contunhèc Serpujovskoy, coma endonviant es sòns pensaments, e jo te digui qu'ei segur.
Per aquerò te volia veir.
Tu qu'as actuat coma te calie.
Mès non te cau “persutar”.
Solet te demani que me balhes carte blanche…
Non sagi de protegir-te, encara que per qué non ac auria de hèr?
Be m'as protegit tu fòrça viatges!
Mès era nòsta amistat qu'ei peth dessús de tot aquerò.
Òc, didec damb ua doçor femenina, tant que l'arrie.
Balha-me carte blanche, dèisha eth regiment e te botarè en ua bona posicion sense que se n'encueden…
Mès, se non è besonh d'arren!
S'es causes seguissen coma enquia ara…, didec Vronsky.
Serpujovskoy, en tot lheuar-se, se pauhiquèc ath sòn dauant.
Dides que s'es causes seguissen coma enquia ara, qu'ei pro.
Te compreni.
Mès escota-me: ambdús èm dera madeisha edat e dilhèu tu as coneishut mès hemnes que jo (er arridolet e es gèsti de Serpujovskoy indicauen que Vronsky non li calie crànher arren, pr'amor qu'anaue a tocar doça e prudentaments eth punt neuralgic).
Mès jo sò maridat e cre-me que (coma a escrit sabi pas qui), coneishent solet a ua hemna qu'estimes, sabes mès que s'auesses coneishut milenats de hemnes.
Ara que i èm, didec Vronsky ar oficiau que se presentèc ena cramba entà dider-les qu'eth Coronèl les cridaue.
Vronsky volie ara escotar enquiath finau çò que Serpujovskoy l'anaue a díder.
Era mia pensada ei aguesta: era hemna ei era pèira de tòc essenciau ena activitat der òme.
Qu'ei de mau hèr estimar a ua hemna e hèr ath còp quauquarren util.
Entad açò que i a un remèdi: desviar er amor per eres en tot maridar-se.
Com t'ac poiria díder…?, higec Serpujovskoy, que li shautaue méter comparèrs.
Demora, demora…
Amiar un paquet ena man e hèr ath còp quauquarren que non ei possible, mès òc que n'ei se te lo botes ena esquia.
Eth maridatge ei atau.
Ac è vist quan m'è maridat.
Me sentí de ressabuda damb es mans liures.
Mès sense èster maridat, e amiant aguest hardèu damb tu, ès damb es mans tant ocupades que non pòs hèr arren de profièch.
Guarda a Masankov e a Krupov, qu'an maumetut es sues carrères per tòrt des hemnes…
Macarèu quines hemnes!, didec Vronsky, en tot rebrembar ara francesa e ara artista que damb eres auien relacion es dus mentadi.
Autant pejor coma mès nauta ei era posicion dera hemna ena societat, pr'amor qu'alavetz non se tractarà ja d'amiar eth paquet, senon de trèir-lo-se a un aute.
Tu que non as estimat jamès, li didec Vronsky doçament, tachant es uelhs ath sòn dauant e pensant en Anna.
Dilhèu.
Mès bremba-t'en de çò que t'è dit.
E, ath delà, pensa que totes es hemnes son mès materialistes qu'es òmes.
Nosati campam er amor coma quauquarren immens e eres lo considèren tostemp terre-à-terre…
Ara, ara!, didec eth lacai que s'apressaue.
L'a hèt a vier eth vailet dera princesa Tverskaya.
Vronsky dauric era carta e se rogic.
Hè mau de cap; me'n vau tà casa, li didec a Serpujovskoy.
Alavetz, adishatz.
Me balhes carte blanche?
Ja ne parlaram dempús.
Mos veiram en Sant Petersburg.
Èren mès des cinc e, pr'amor d'arribar a temps e non vier damb es sòns shivaus, coneishudi per toti, Vronsky cuelhec eth coche de loguèr qu'amièsse a Jachvin e li manèc vier çò de mès lèu possible.
Eth vielh coche de loguèr, de quate sèti, ère fòrça espaciós.
Era desdiboishada consciéncia dera realitat qu'auie plantejat es sòns ahèrs, eth confús rebrembe dera amistat e laudances de Serpujovskoy, que lo consideraue coma un òme de besonh, e mès que mès era demora dera pròplèu entrevista, tot s'amassèc entà enventir-li ua viua impression generau dera alegria de víuer.
E aquera impression ère tan fòrta que Vronsky, sense voler, arrie.
Baishèc es cames, ne botèc era ua sus era auta e damb era man se paupèc eth fòrt moralh dera cama que s'auie nafrat eth dia abantes en quèir.
Dempús, emparant-se en dorsièr, alendèc diuèrsi viatges a plen paumon.
Enquia ara auie experimentat tanben soent era alègra consciéncia deth sòn còs, mès jamès s'auie estimat ada eth madeish, ath sòn còs, coma aué.
L'ère agradiu sénter aqueth leugèr dolor ena sua vigorosa cama, l'ère agradiua era sensacion deth movement des muscles deth sòn pièch en alendar.
En aqueth aire frescolenc, eth perhum deth cosmetic que s'apliquèsse ena mostacha li resultaue particularaments agradiu.
Tot çò que campaue pera hiestreta, en ambient hered e blos, ena esblancossida lum dera còga, ère vigorós, alègre e fòrt coma eth madeish.
Es losats des edificis, ludents pes arrais deth solei cogant, es linhes destacades des paredaus e cantoades, es figures des caminaires e es coches que trapauen de quan en quan, era immobila verdor des arbes e des èrbes, es camps de truhes, damb es sòns soquèrs regulars, e es ombres inclinades qu'es arbes, arbilhons e cases projectauen sus aqueri madeishi soquèrs, tot qu'ère polit, coma ua tela de paisatge acabat de hèr e acabat d'envernissar.
Lèu, mès lèu!, didec ath menaire, en tot trèir eth cap pera hiestreta e balhant-li un bilhet de tres robles.
E coma mès se passe eth temps, mès l'estimi.
Aciu que i é eth jardin dera casa ostiuenca oficiau que viu Vrede.
A on s'estarà Anna?
Qué s'aurà passat?
Per qué m'aurà citat aciu en tot escríuer ena carta de Betsy”, se didec Vronsky en arribar.
Mès que ja non li restaue temps entà pensar en aquerò.
Manèc parar abantes d'arribar ena avenguda qu'amiaue entara casa, dauric era porteta e sautèc en tèrra.
Ena avenguda non i auie arrés, mès en virar es uelhs tara dreta la desnishèc.
Auie eth ròstre caperat per un vel, mès pera sua manèra de caminar, inconfusibla, pera inclinacion dera sua espatla, pera manèra de lheuar eth cap, l'arreconeishec, e li semblèc ara imprevista qu'ua secodida electrica estrementie tot eth sòn còs.
Se sentec èster de nau eth madeish damb ua fòrça renauida, dès es movements elastics des cames enquias des sòns paumons en alendar, e ua sensacion especiau de gatalhiues li venguec enes pòts.
S'apressèc a Anna e li sarrèc fòrtaments era man.
Non t'as shordat per auer-te cridat?
Qu'auia besonh de veder-te, didec era.
Shordar-me, dides?
Mès, se per qué as vengut aciu?
Aquerò qu'ei parièr, didec Anna, en tot botar eth sòn braç sus eth d'eth.
Anem.
Qu'è besonh de parlar-te.
Vronsky comprenec que se passaue quauquarren e qu'era entrevista non serie alègra.
Ena sua preséncia li mancaue era volentat pròpia, desconeishie era causa dera inquietud d'Anna, mès notaue ja que, a maugrat sòn, se li comunicaue.
Qué se passe, donc?, preguntaue, sarrant-li eth braç damb eth code e sajant de lieger-li en ròstre es pensaments.
Anna hec uns passi en silenci, cuelhent animositat, e de pic s'arturèc.
Ager non te didí, comencèc, alendant ara prèssa e de manèra dificultosa, que, en tornar en casa damb eth mèn marit, l'ac condè tot.
Li didí que non podia èster era sua hemna e que… l'ac didí tot…
Que vau mès, mil viatges mès, didec, mès compreni guaire penible aurà estat entà tu.
Anna non escotaue es sues paraules; lo guardaue solet en ròstre, sajant de liéger en eth es sòns pensaments.
Non endonviaue que çò qu'eth ròstre de Vronsky miralhaue ère eth prumèr pensament que se l'auie acodit: era imminència deth düel.
Anna non pensaue jamès en tau causa e per açò dèc ua explicacion desparièra ad aquera expression de momentanèa gravetat.
En recéber era carta deth sòn marit comprenec ath hons que tot serie coma abantes, que li mancarien es fòrces entà renonciar ara sua posicion en gran mon, abandonar ath sòn hilh e amassar-se damb eth sòn aimant.
Eth maitin passat en çò de Betsy se reafirmèc mès encara en aguesta conviccion.
Ça que la, era entrevista damb Vronsky auie entada era ua importància excepcionau, pr'amor que fidaue que dempús d'era cambiarie era sua situacion e era se senterie sauvada.
S'en recéber era notícia Vronsky, sense trantalhar un moment, decidit e apassionat, l'auesse contestat: “deisha'c tot e hugem amassa”, era aurie abandonat ath sòn hilh e aurie partit damb eth.
Non me siguec bric penible.
Tot se passèc de forma naturau, didec Anna damb irritacion.
E guarda…didec treiguent dera pocha era carta deth sòn marit.
Compreni, compreni, l'interrompec Vronsky, agarrant era carta, mès sense lieger-la e sajant de padegar a Anna.
Jo solet volia ua causa e te l'è demanada: acabar damb aguesta situacion entà poder consacrar era mia vida ara tua felicitat.
Per qué m'ac dides?, contestèc era.
Com ac posqui dobtar?
S'ac dobtèssa…
Aquiu que vie quauquarrés!, sorrisclèc Vronsky còp sec, senhalant a dues senhores qu'auançauen entada eri.
Dilhèu mos coneishen.
E ath mès córrer se filèc entà un passèg laterau hènt-se a vier a Anna.
Que m'ei parièr, didec aguesta, e es sòns pòts tremolauen.
A Vronsky li semblèc qu'es sòns uelhs l'examinauen damb estranha irritacion jos eth vel.
Te digui que non se tracte d'açò, ne ac dobti, mès lieg çò que m'escriu.
Lieg-ac.
E Anna se posèc un aute còp.
De nau, madeish qu'eth prumèr moment de recéber era notícia de qué Anna auie trincat damb eth sòn marit, Vronsky, en tot liéger era carta, s'autregèc sense voler ara impression espontanèa que sentesse respècte ar espós otratjat.
Ara, tant qu'auie enes mans era carta, imaginaue sense voler aqueth desfiament que vierien a proposar-li aué o deman en çò de sòn, e s'imaginaue eth madeish düel, qu'en eth, damb era madeisha expression hereda e capinauta qu'ara amuishaue eth sòn ròstre, tirarie en aire, demorant era bala der ofensat.
Mès pro que se'n sabie de qué non podie comunicar a Anna aguest pensament.
Dempús de liéger era carta, Vronsky lheuèc era vista.
Enes sòns uelhs non i auie fermetat.
Anna comprenec de seguit que Vrosnky auie pensat abantes en aquera possibilitat.
Era sabie que, per mès que li didesse Vronsky, jamès li diderie çò que pensaue.
E comprenec tanben qu'era sua darrèra esperança ère perduda.
Non ère aquerò çò que se demoraue.
Ja ves se quina sòrta d'òme ei, didec damb votz tremolosa.
Ja ac ves…
Desencusa-me, jo que me n'alègri d'açò, responec Vronsky.
Dèisha que m'exprimisca, per Diu…higec, en tot pregar-li damb era guardada que li dèsse temps entà esclarir es sues paraules.
M'alègri pr'amor qu'es causes de cap manèra pòden demorar coma eth se pense.
Per qué non?, didec Anna, tient-se es lèrmes e mostrant que non balhaue ja cap importància ad açò qu'eth li podesse díder.
Endonviaue qu'era sua sòrt ère ja decidida.
Non pòt seguir atau.
Supausi qu'ara l'abandonaràs… e Vronsky se rogic, supausi qu'ara me deisharàs apraiar era nòsta vida, pensar en era…
Deman…, didec.
Mès Anna non lo deishèc acabar.
E eth mèn hilh?, sorrisclèc.
Non ves çò que m'escriu?
Auria d'abandonar ath mèn hilh, e aquerò non posqui ne voi hè'c.
Per Diu!, se qué vau mès?
Deishar ath tòn hilh o seguir aguesta situacion umilianta?
Umilianta entà qui?
Entà toti, e mès que mès entà tu.
Non digues qu'ei umilianta…non m'ac digues.
Aguestes paraules entà jo que non an cap de sens, didec Anna, damb votz tremolosa, en tot desirar qu'ara Vronsky parlèsse damb sinceritat, donques que ja solet li restaue eth sòn amor e desiraue contunhar estimant-lo.
Compren que dès eth dia qu'ac acceptè, tot cambièc entà jo.
Solet è ua causa: eth tòn amor.
En èster mia era tua estimacion, me senti tan nauta e tan fèrma qu'arren me pòt umiliar.
Sò capinauta dera mia situacion pr'amor que… pr'amor que… capinauta per… per…, e non sabèc díder per qué se sentie capinauta.
Lèrmes de vergonha e desesperacion estofèren era sua votz, se posèc e petèc en somics.
Vronsky sentec tanben era sensacion de quauquarren que pujaue ena sua gòrja, li picaue eth nas e se sentie, per prumèr còp ena sua vida, a mand de plorar.
Non podie díder se qué ère exactaments çò que l'auie esmoigut.
Sentie pietat per Anna, sabie que non podie ajudar-la e ath còp arreconeishie qu'eth n'ère era encausa deth sòn malastre e qu'auie obrat mau.
Dilhèu non ei possible eth divòrci?, preguntèc doçaments.
Anna botgèc eth cap en silenci.
Non ei possible hèr-te a vier ath tòn hilh e deishar ath tòn marit?
Òc, mès tot açò depen d'eth.
De moment me cau víuer ena sua casa, didec Anna secaments.
Non l'auie enganhat era sua presentida.
Es causes demorauen coma abantes.
Dimars vierè jo en Sant Petersburg e se decidirà tot, indiquèc Vronsky.
Òc, repliquèc era.
Mès non parlem mès d'açò.
Anna se didec adiu de Vronsky e partic entà casa.
Deluns se celebraue session extraordinària ena Comission deth 2 de junh.
Alexei Alexandrovic entrèc ena sala de reünion, saludèc as membres e ath president, coma de costum, e ocupèc eth sòn lòc, calant es mans enes documents qu'èren premanidi ath sòn dauant.
En realitat es infòrmes que l'eren sobrèrs.
Se'n brembaue de tot e non li calie repetir ena sua memòria çò qu'auie de díder.
Sabie que, en moment avient e vedent ath sòn dauant eth ròstre deth sòn adversari, qu'en bades sajaue de hèr veir ua expression indiferenta, eth discurs gesserie per eth solet mielhor que se l'auesse premanit.
Se pensaue qu'eth fondament deth sòn discurs serie grandós e que cada paraula aurie ua grana importància.
E, ça que la, tant qu'escotaue er infòrme oficiau, er aspècte de Karenin non podie èster mès innocent ne mès inofensiu.
Arrés se pensaue, guardant es sues mans blanques, de venes holades, que tan doçaments amorassauen damb es sòns longui dits es huelhes de papèr blanc botades ath sòn dauant, e en veir eth sòn cap, inclinat de costat, damb expression de cansament, qu'anauen a possar de ressabuda dera sua boca paraules que costarien ua tempèsta, en tot obligar a cridar as membres, a interromper-se es uns as auti e ath president a reclamar orde.
Era atencion se concentrèc en eth.
Alexei Alexandrovic tossic e, sense guardar ath sòn adversari, alistant, tau que hège tostemp quan pronociaue es sòns discursi, ara prumèra persona seiguda dauant sòn (un vielhet tranquil e petit que jamès expausaue ena Comission opinions pròpies), comencèc eth a exprimir damb votz fèrma e plan clara es sues idies.
Quan mentèc era lei basica e organica, eth sòn adversari se lheuèc en un bot e comencèc a formular objeccions.
Stremov, membre tanben dera Comission, nhacat damb escodentiua, gessec tanben de justificar-se.
Era session venguec èster tempestuosa.
Mès Karenin capitaue e era sua proposicion siguec acceptada; demorèren nomentades naues comissions e ath londeman, en determinadi rondèus de Sant Petersburg, non se parlaue que d'aquera session.
Era capitada d'Alexei Alexandrovic siguec màger de çò qu'eth madeish demoraue.
Ath londeman, dimars, Karenin, en desvelhar-se, se'n brembèc damb plaser dera sua victòria deth dia abantes; e a maugrat de voler mostrar-se indiferent, non se'n podec estar d'arrir quan eth cap deth sòn burèu, en tot voler vantar-lo, li parlèc des rumors que corrien restacadi ara sua capitada ena Comission.
Ocupat en sòn trabalh diadèr, Karenin se'n desbrembèc totafèt de qué auè, dimars, ère eth dia fixat per eth entara tornada d'Anna Arkadievna, per çò que se demorèc susprenut e desagradiuaments impressionat quan un vailet l'anoncièc era sua arribada.
Anna auie arribat en Sant Petersburg peth maitin; en recéber eth sòn telegrama se l'auie manat eth coche.
Alexei Alexandrovic deuie, donc, èster coneisheire dera sua arri¡bada.
Totun açò, quan arribèc, eth que non venguec a receber-la.
Li dideren qu'ère ocupat damb eth cap deth burèu.
Anna manèc que l'avisèssen dera sua arribada, passèc entath sòn gabinet e comencèc a apraiar es sues causes, tant que demoraue qu'eth venguesse a veder-la.
Se passèc ua ora sense que Karenin apareishesse.
Anna gessec en minjador, damb era excusa de balhar ordes, e parlèc en votz nauta damb intencion, en tot demorar qu'eth sòn marit venguesse.
Mès non acodic, maugrat qu'Anna l'entenesse apressar-se ara pòrta deth sòn burèu acompanhat deth sòn cap de burèu.
Crotzèc, donc, era sala, e se filèc damb decision entath sòn gabinet.
Quan entrèc, Alexei Alexandrovic, miei d'unifòrme e, çampar, ja prèst entà gésser, ère seigut en ua tauleta qu'en era auie emparadi es sòns codes e guardaue ath sòn dauant damb tristor.
Anna lo vedec abantes qu'eth la vedesse e comprenec qu'ère en era que pensaue.
En veder-la, eth, hec un movement entà lheuar-se, cambièc era decision, eth sòn ròstre se rogic, çò que jamès auie vist abantes Anna, e a tot darrèr, en tot lheuar-se ara prèssa, s'endralhèc ath sòn encontre, guardant-la non as uelhs, senon mès amont, en front e en peu.
En tot apressar-se ara sua hemna, la cuelhèc dera man e li demanèc que se seiguesse..
M'alègri de qué ajatz arribat, didec, e se seiguec ath sòn costat, e li volec díder quauquarren, mès que non podec.
Diuèrsi viatges sagèc de hè'c de nauèth, mès tostemp s'interrompie.
A maugrat de demorar aguesta entrevista, Anna ère prèsta entà menspredar e inculpar ath sòn marit, mès ara non sabie se qué dider-li e lo planhie…
Eth silenci, donc, se tardèc ua longa estona.
Està ben Sergi?, preguntèc eth, en tot híger, sense demorar era responsa: aué non dini en casa; me cau gésser.
Jo volia anar entà Moscòu, didec Anna.
Non; qu'auetz hèt mielhor de vier aciu, didec eth, e carèc de nau.
Alexei Alexandrovic, didec, tachant-li es uelhs, tant qu'eth dirigie es sòns enquiath peu dera sua esposa, sò ua hemna colpabla, ua hemna dolenta; mès que sò era madeisha qu'èra, era madeisha que vos didí, e è vengut a dider-vos que non posqui cambiar.
Que non vos demani arren sus açò, responec eth, còp sec, damb decision, en tot guardar-la damb òdi enes sòns uelhs.
Pro que m'ac sabia.
Mès, coma vos didí ja per escrit, (parlèc cruaments damb era sua votz prima), vos torni a díder que non sò obligat a saber-me'n.
Ac ignòri.
Ac ignorarè tant qu'eth mon ac ignòre, tant qu'eth mèn nòm non demore desonorat.
E per açò vos avertisqui qu'es nòstes relacions les cau èster es de tostemp, e solet en cas que vos vos “compremetatz” cuelherè es mesures entà sauvar eth mèn aunor.
Totun, es nòstes relacions non pòden èster es de tostemp, didec Anna, timidaments, en tot guardar-lo damb temor.
Quan era vedec de nauèth aqueri gèsti tranquils, aquera votz mainadenca, persutanta e ironica, era sua repugnància entada eth hec desparéisher era sua pietat.
E solet auie pòur, mès volie esclarir era sua situacion costèsse çò que costèsse.
Que non posqui èster era vòsta hemna, tant que jo… comencèc.
Alexei Alexandrovic arric damb ua riseta hereda de dolenteria.
Sense cap de dobte qu'era sòrta de vida que vos auetz alistat a influit enes vòstes concepcions.
Respècti e mensprèdi era ua e era auta causa tan viauments… respècti autant eth vòste passat e mensprèdi autant eth vòste present… qu'èra fòrça luenh de hèr veir ço que vos auetz creigut interpretar enes mies paraules.
Anna, alendant, ajoquèc eth cap.
Alexei Alexandrovic, se qué voletz de jo?
Qu'è besonh de qué aguest òme non vos visite e de qué vos, hescatz de sòrta que ne eth mon ne es vailets vos posquen criticar, voi que deishetz de veir ad aguest òme.
Me semble que non demani massa.
E a cambi d'açò, gaudiratz des drets d'esposa aunorada sense complir es vòsti déuers.
Qu'ei tot .
E ara me cau partir.
Non dini en casa.
E dit aquerò, se lheuèc e se filèc de cap ara pòrta.
Anna se lheuèc tanben.
Era net passada per Levin sus eth modelhon de hen non deishèc d'auer conseqüéncies.
Es trabalhs dera propietat qu'enquia alavetz se n'auie ocupat l'engüejauen e perderen interès entada eth.
A maugrat dera excellenta cuelheta, jamès, ena sua pensada, s'auien produsit tantes tumades ne tantes peleges damb es campanhards coma en aguest an, e era causa de tot aquerò se l'acodie ara damb claretat.
Eth gòi qu'auie sentut enes prètzhèts agricòls, era aproximacion que per causa d'eri s'auie produsit entre eth e es campanhards, era enveja qu'auie dera vida simpla d'aqueri èssers, e er in de seguir-la, qu'en aquera net venguec de desir a intencion, e que sus es sòns detalhs auie meditat, tot açò cambièc de tau manèra eth sòn punt d'enguarda sus se com amiar era propietat que ja non podie trapar en aguesti trabalhs er interès d'abantes, ne podie deishar de veir era sua actitud desagradiua dauant des trebalhadors, qu'èren era basa de tot.
Es vegades de vaques seleccionades, coma ”Pava”; era tèrra ben laurada e ben hiemada; es naui camps rascladi e brescadi; es nauanta deciatines de tèrra caperada de hiems ben premanidi; es semenadores mecaniques, eca, tot qu'aurie gessut esplendidaments s'ac auesse hèt eth madeish o damb companhs qu'amièssen es madeishes idies qu'eth.
Mès ara vedie claraments (tant qu'escriuie eth sòn libre sus economia rurau que se basaue en qué eth principau element d'era ère eth trebalhador, ac comprenie mès) qu'aquera manèra d'amiar es causes dera propietat se redusie a ua luta herotja e tenaça entre eth e es trebalhadors, qu'en era i auie un contunh desir de transformar es causes cossent damb eth sistèma qu'eth consideraue mielhor, mentre qu'es obrèrs se balhauen a tier-les en sòn estat naturau.
E Levin campaue qu'en aguesta peleja, amiada damb eth maximal esfòrç dera sua part e sense esfòrç ne tansevolhe intencion dera auta, era soleta causa que s'artenhie ère qu'era espleita non dèsse cap de resultat e se hessen a pèrder, ath delà, d'ua manèra totauments inutila, ues maquines e ues tèrres magnifiques e uns animaus excellents.
Çò de mès grèu ère que non solet se perdie en bades era energia tenguda en aquerò, senon qu'eth madeish non podie deishar de reconéisher, ara qu'eth sens dera sua òbra apareishie clar dauant es sòns uelhs, qu'era fin des sues activitats non ère pro digna.
Pr'amor que, en qué consistie era luta?
Eth defenie enquiath darrèr brigalh (non podie, ça que la, deishar de hè'c, pr'amor que per pòc qu'ac deishèsse de cornèr non aurie damb qué pagar as trebalhadors), tant qu'eri solet defenien era possibilitat de trabalhar tranquilla e agradiuaments, ei a díder, sivans èren acostumadi.
Qu'ère bon entath sòn interès que cada òme trabalhèsse coma mès mielhor, que non se distreiguesse ne se precipitèsse, en tot sajar de non mauméter es ventadores, arrastèths, batedores, eca, e, per tant, que pensèsse tostemp çò que hège.
Mès er obrèr volie trabalhar dera manèra mès aisida e agradiua, sense preocupar-se de totes es causes, sense pensar en arren, sense posar-se ne un solet moment a reflexionar.
Aguest ostiu, Levin ac auie vist a cada pas.
Manaue dalhar eth tréfol entà hen, en tot escuélher es pejores deciatines, que i auie barrejades èrbes e arraja, e es trebalhadors dalhauen ath còp es mielhors deciatines, destinades entath gran, en tot desencusar-se que les ac auie manat er encargat e sajar de padegar-lo dident-li qu'eth hen serie magnific.
Mès eth se'n sabie qu'era vertat s'estaue en qué aqueres deciatines èren mès aisides de dalhar.
Quan manaue ua ventadora entà ventar eth hen, l'estropiauen de seguit, pr'amor qu'ath campanhard li semblaue engüegiu demorar-se seigut ath dauant tant qu'es aletes se botjauen ath sòn darrèr.
E li didien: “Non vo'n hescatz; es hemnes qu'ac ventaràn en un virament de uelhs”.
Es arairs demorauen inservibles, pr'amor qu'eth laurador non endonviaue a baishar era relha e en botjar-la cansaue as shivaus e maumetie era tèrra.
E, ça que la, assegurauen a Levin que non li calie tracassar-se.
Deishauen as shivaus invadir eth horment, pr'amor que cap laurador volie èster garda nueitiu.
E quan un viatge, a maugrat des sues ordes en contra, es trabalhadors velhauen per torns, Vanhka, qu'auie trabalhat tot eth dia, s'esclipsèc e dempús demanèc perdon pera sua fauta, en tot díder: “Vos qu'ac auetz volut”.
Tot aquerò non ère pr'amor qu'auessen en òdi a Levin o ara sua propietat.
Ath contrari, eth se'n sabie qu'es campanhards l'apreciauen e lo considerauen un propietari sense orgulh, çò qu'ei entre eri era mielhor laudança.
Tot se passaue pr'amor que volien trabalhar alègraments, sense copacaps, e es interèssi de Levin non solet les èren d'auti e incomprensibles, senon totafèt contraris as sòns, qu'èren es mès justi.
Hège temps que Levin ère maucontent per com amiaue era propietat.
Vedie qu'eth sòn vaishet hège aigües, mès non trapaue ne volie saber per a on, dilhèu enganhant-se de bon voler, donques qu'arren l'aurie quedat en vida se deishaue de creir en sòn trabalh.
Mès ara que non podie seguir enganhant-se.
Quan siguec en çò de Dolly, era lo convidèc a vier, plan que òc entà que demanèsse era man dera sua fraia, qu'ara, sivans li daue a enténer Daria Alexandrovna, l'acceptarie.
En veir a Kitty, Levin comprenec que contunhaue estimant-la; mès non podie vier en çò d'Oblonsky en saber-se'n que Kitty s'estaue aquiu.
Eth hèt de qué eth s'auesse declarat e era lo refusèsse creaue entre es dus un obstacle insuperable.
E ath delà, se com posqui vier aquiu dempús de çò que m'a dit Daria Alexandrovna?
Com hèr veir que non sai çò qu'era me condèc?
Semblarà que i vau coma un òme magnanim entà perdonar-la.
E com me posqui mostrar ath sòn dauant en papèr d'un òme generós que li vò aufrir eth sòn amor?
Entà qué m'aurà dit aquerò Daria Alexandrovna?
Auria podut veir a Kitty per edart e alavetz tot s'aurie passat d'ua manèra naturau.
Dolly l'envièc ua cartat en tot demanar-li ua sera de senhora entara sua fraia.
Demori que me la hescatz a vier en persona”, escriuie.
Aquerò li semblèc insuportable.
Escriuec un desenat de nòtes, les trinquèc totes e envièc era sera sense responsa.
Non volie prométer que vierie pr'amor que non podie vier, e escríuer que non venguie per bèth trebuc o per que se n'anaue, encara li semblaue pejor.
Manèc, donc, era sera sense responsa, en tot saber-se'n qu'actuaue mau, e ath londeman, deishant es ahèrs dera propietat, que tan desagradius l'èren ara, enes mans der encargat, partic entà veir ath sòn amic Sviajsky, que s'estaue en un districte provinciau fòrça aluenhat, auie uns esplendides restanques, plies de becades, e qu'eth l'auie escrit hège pòc en tot demanar-li que complisse era sua promesa de vier a tier-li ua visita.
Es becades des restanques deth districte de Surovsk hègen a temptar a Levin hège temps, mès, negat enes ahèrs dera sua propietat, auie ajornat tostemp eth viatge.
Ara li shautaue vier aquiu, en tot húger deth vesiat des Scherbazky e des activitats des sues propietats, entà balhar-se ara caça, qu'enes sues penes auie estat tostemps era mielhor consolacion.
A miei camin s'arturèc pr'amor de balhar-les palhada ena casa d'un laurador ric.
Un vielh calvet e fresc, d'ampla barba ròia, peublanca enes caròles, li dauric es pòrtes, en tot sarrar-se contra era paret pr'amor de deishar passar ara troika.
Dempús d'auer indicat ath menaire un lòc jos eth cubèrt en ample pati, naut, net e ben apraiat, qu'en eth se vedien quauqui arairs inservibles, eth vielh convidèc a Levin a passar ena casa.
Ua hemna joena, plan neta, amiant esclòps enes pès nudi, heregaue eth solèr dera entrada.
En veir entrar ath córrer eth gosset, que seguie a Levin, s'espauric e hec un crit.
Mès de ressabuda se n'arric deth sòn espant, pr'amor que se'n sabie que non li calie crànher arren.
E dempús d'indicar a Levin, damb eth sòn braç damb es manges dera sua blòda rebussades, era pòrta dera casa, amaguèc de nauèth eth sòn beròi ròstre en tot jocar-se tà contunhar lauant.
Voletz eth samovar?, preguntèc eth vielh.
Òc, se vos platz.
Era cramba ère espaciosa e en era se vedie ua codinèra olandesa damb briques e un paravent.
Jos es icònes, en cornèr sant, auie ua taula pintada damb motius ruraus, ua banqueta e dues cagires, e ath cant dera entrada se vedie un petit armari damb vaishèra.
Es hiestrons èren barradi, auie pòques mosques e tot se trapaue tan net que Levin sagèc que “Laska”, que, tant que corrie pes camins, se banhaue enes basses, non enlordisse eth solèr e li mostrèc un lòc en cornèr pròche ara pòrta.
Dempús d'examinar era cramba, Levin gessec en pati deth darrèr dera casa.
Era galharda mossa des esclòps, balançant en aire es herrades uedes, s'auancèc ara prèssa entà trèir aigua deth potz.
Hètz-ac de seguit!, cridèc eth vielh alègraments.
E se dirigic entà Levin: Qué, senhor, vietz a veir a Nicolàs Ivanovic Sviajsky?
Tanben eth vie a viatges per aciu, gessec, damb evidenti talents de parlar, en tot emparar-se ena balustrada dera escala.
Mentre eth vielh li condaue que coneishie a Sviajsky arribèren es campanhards, damb arrastèths e arairs.
Es shivaus que tirauen d'eri èren grani e robusti.
Es auti dus, un d'edat e er aute joen, èren, plan que òc, jornalèrs e jargauen camises de tela basta.
Eth vielh, en hèr-se enlà dera escala, s'apressèc as shivaus e comencèc a desaganchar.
Qué as laurat?, pregutèc Levin.
Qu'auem laurat es truhes.
Auem tanben quauques tèrres.
Fedor, non dèishes escapar ath shivau gran; estaca-lo ena pòsta.
Agancharam un aute shivau.
Pairet, an amiat es relhes der arair qu'encomanères?, preguntèc un des mossos, d'enòrme estatura, probablaments hilh deth vielh.
Que son ena luja, responec er ancian, estropant es retnes des shivaus e lançant-les en solèr.
Apraia-les tant qu'eri dinen.
Era mossa d'abantes, arridolenta, damb era espatla inclinada jos eth pes des herrades, se posèc en vestibul.
Gesseren mès hemnes de non se sap a on, joenes e beròies, de mieja edat e vielhes lèges, quauques ues damb mainatges.
Eth samovar boric ena humeneja.
Que ja l'auem prenut aué, mès per çò d'acompanhar-vos… didec eth vielh, damb evidenta satisfaccion.
Tant que prenien eth tè, Levin se'n sabec de tota era istòria deth vielh.
Dètz ans endarrèr, aguest auie arrendat ara propietàira des tèrres cent vint deciatines e er an anterior les auie crompat, arrendant, ath delà, tres centes deciatines ath propietari vesin.
Era part mès petita des tèrres, era pejor, la subarrendaue, e eth madeish damb era sua familha e dus jornalèrs, lauraue quaranta deciatines.
Eth vielh se planhie de qué es causes anauen mau.
Mès Levin endonvièc qu'ac hège per dissimular e qu'en realitat era sua casa prosperaue.
S'es causes auessen anat mau, eth vielh non aurie crompat es tèrres a cent cinc robles, non aurie maridat as sòns tres hilhs e a un nebot ne aurie rebastit tres viatges era casa dempús d'auer-se usclat tres còps, e cada viatge mielhor.
A maugrat des planhs se vedie qu'eth laurador ère justaments capinaut deth sòn benèster, des sòns hilhs, deth sòn nebot, des sues ireues, des sòns shivaus, des sues vaques e, mès que mès, dera prosperitat dera sua casa.
Pera convèrsa, Levin dedusic qu'er ancian non ère enemic des innovacions.
Semiaue fòrça truhes, que Levin, en arribar, vedec que venguien de florir, tant qu'es sues solec començauen alavetz a possar era flor.
Eth vielh lauraue era tèrra de truhes damb er “arair”, sivans didie que li prestaue eth propietari.
Levin, en tot veir se com se perdie tan magnific ferratge, auie pensat fòrça viatges a profitar-lo, mès jamès ac auie podut arténher.
Aqueth òme, ça que la, ac hège e non se cansaue de laudar era excelléncia d'aqueth ferratge.
En quauquarren s'an de tier es hemnes!
Trèn es modelhons en camin e eth car les arremasse.
A nosati, es propietaris, tot que mos va mau damb es trabahadors, didec Levin, en tot aufrir-li un veire de tè.
Gràcies, didec eth vielh, cuelhent-lo, mès remint-se a cuélher eth sucre e mostrant- ne un terròc ja mossegat per eth.
Qu'ei impossible entener-se damb es jornalèrs; son ua roïna!
Guardatz, per exemple, ath senhor Sviajsky: a ua tèrra coma ua flor, mès jamès pòt tier ua bona cuelheta.
Qu'ei que manquen eth uelhs deth patron!
Mès tu tanben trabalhes damb jornalèrs!
Òc, mès nosati èm campanhards, e trabalham nosati madeishi, e s'eth jornalèr ei dolent, lo hèm enlà de seguit e mos apraiam solets.
Pairet, Finogen a besonh de quitran, didec, en tot entrar, era hemna des esclòps.
Òc, senhor, òc…didec eth vielh en èster prèst a gésser.
Se lheuèc, se senhèc doçament, balhèc es gràcies a Levin e gessec.
Es hemnes, de pès, mestrauen.
Eth joen e robust hilh deth vielh condaue, damb era boca plia d'espès hariat, quauquarren plan graciós e toti arrien, e sustot era hemna des esclòps, que higie en aqueth moment sopa de caulets ena tassa.
Qu'ère plan possible qu'er atrasent ròstre dera hemna des esclòps contribusisse fòrça ad aquera sensacion de benèster que costèc en Levin era casa des campanhards; mès, en tot cas, aguesta impression auie estat tan fòrta que non la podie desbrembar.
Sviajsky ère eth representant dera noblesa en sòn districte.
Auie fòrça mès ans que Levin e ère maridat hège temps.
S'estaue ena sua casa era sua joena cunhada, hemna plan simpatica entà Levin, que non ignoraue que Sviajsky e era sua hemna volien maridar-lo damb aquera joena.
Qu'ac sabie pro ben, tau qu'ac saben tostemp es joens consideradi maridadors, encara que non l'ac auesse gausat díder arrés, e sabie tanben que, encara qu'eth desiraue maridar-se e se pensaue qu'aquera joena aurie estat ua excellenta esposa en toti es sens, auie tantes probabilitats de maridar-se damb era, autanplan sense èster encamardat de Kitty Scherbazkaya, coma de pujar en cèu.
En recéber era carta d'aguest en tot convidar-lo a caçar, Levin pensèc en açò de seguit, mès tanben pensèc qu'aguestes intencions deth sòn amic èren un solet desir sense cap de fondament.
E decidic anar-i.
Ath delà, ath laguens dera sua amna, desiraue tornar a hèr- se a temptar en tot campar un aute còp d'apròp ara joena cunhada de Sviajsky.
Sviajsky ère un d'aguesti òmes, incomprensibles entà Levin, qu'es sòns pensaments, cadeadi e jamès independents seguissen un camin fix e qu'era sua vida, definida e fèrma ena sua direccion, seguís un camin totafèt desparièr e enquia contrari as sues idies.
Sviajsky ère fòrça liberau.
Menspredaue ara noblesa e consideraue qu'era majoritat des nòbles èren, in petto, partidaris dera servitud e que solet per cavardia non ac declarauen.
Credie a Russia un país perdut, ua dusau Turkia, e ath govèrn l'auie per tan dolent que ne tansevolhe artenhie a criticar es sues accions seriosaments.
Aquerò non l'empedie, ça que la, èster un modèl de representant dera noblesa ne curbir-se, tostemp enes sòns viatges, damb era casqueta de visèra damb cocarda e eth galon ròi, signes distintius dera institucion.
Credie que solet ère possible víuer ben en estrangèr, a on acodie tostemp que n'auesse era escadença e, ath còp, dirigie en Russia ua propietat mejançant procediments fòrça complèxi e perfeccionadi, en tot seguir damb gran interès tot çò que se hège en sòn país.
Non credie en Diu ne en diable, mès lo preocupaue fòrça er ahèr de mielhorar era situacion deth clergat.
E estaue pera reduccion des parròquies sense deishar de voler qu'eth pòble sauvèsse es sues glèises.
En aspècte feminista, ère ath costat des mès auançadi defensors dera complèta libertat dera hemna, e mès que mès deth sòn dret ath trabalh; mès viuie damb era sua esposa de tau manèra que toti admirauen era vida familhar d'aquera parelha sense hilhs qu'en era eth s'auie apraiat entà qué era sua hemna non hesse ne podesse hèr arren, dehòra dera ocupacion, comuna ada era e ath sòn marit, de passar eth temps çò de mielhor possible.
Se Levin non auesse auut era facultat de voler veir as òmes deth sòn mielhor costat, eth caractèr de Sviajsky non l'aurie aufrit era mendre dificultat ne enigma.
Qu'aurie pensat: “Ei un miserable o un pèc”, e er ahèr non s'aurie esclarit bric.
Mès non podie díder “pèc” pr'amor que Sviajsky ère, plan que òc, ath delà d'intelligent, fòrça instruit e sabie amiar era sua cultura damb ua extraordinària naturalitat.
Non auie sciéncia que non se'n sabesse e amuishaue es sòns coneishements quan s'i vedie obligat.
Mens encara podie Levin qualificar-lo de miserable, pr'amor que Sviajsky ère, sense cap de dobte, un òme aunèst, brave e intelligent, consagrat damb ua alègra animositat a ua labor fòrça estimada per toti aqueri que l'entornejauen e que jamès, de bon voler, auie hèt ne podie auer hèt cap de mau.
Qu'èren amics e, per tant, Levin auie escadences de hèr a temptar a Sviajsky, d'arribar enquiara esséncia madeisha deth sòn concèpte dera vida.
Mès tostemp es sòns esfòrci èren en bades.
Cada còp que Levin sajaue de penetrar mès enlà des crambes de recepcion deth cervèth de Sviajsky, notaue qu'aguest se trebolaue un shinhau, qu'era sua guardada exprimie ua mesfidança lèu imperceptibla, coma se cranhèsse que Levin lo comprenesse.
E començaue ua resisténcia gaujosa.
A causa dera sua decepcion enes sues activitats de propietari, Levin experimentèc un particular plaser en tier-li ua vista ath sòn amic.
Eth solet hèt de veir aqueth parelh de colomets erosi e contenti d'eri madeishi, e deth sòn nin confortable, satisfège ja a Levin, que, ara que se sentie tan maucontent dera sua pròpia vida, sajaue de desnishar eth secret de Sviajsky, qu'amuishaue ua claretat, ua alegria e un sens tan precís ara sua vida.
Ath delà, Levin sabie qu'ena casa de Sviajsky veirie as propietaris vesins, e aquerò li permeterie çò que tant desiraue: discutir, escotar es sues convèrses sus es cuelhetes, contractes de jornalèrs, eca.
Encara que considerades coma vulgares, coma ja sabie Levin, aguestes parlòtes li semblauen alavetz plan importantes.
En ambús casi, es condicions son definides, mès aciu, en nòste país, quan tot ei capvirat e a penes se comence a organizar eth nau orde, saber-me'n en quines condicions se harà qu'ei eth solet problèma important qu'existís en Russia”, pensaue.
Era caça se passèc pejor de çò que se demoraue.
Era restanca ère dejà seca e es becades auien hujut.
Après un dia sancer de caça, solet se hec a vier tres pèces e, coma tostemp, un excellent apetís, fòrça bona disposicion d'animositat e er estat mentau d'agradiua excitacion que desvelhaue en eth er exercici fisic.
Autanplan pendent era cacilha, quan aparentaments non li calie pensar en arren, rebrembaue de quan en quan ath vielh e ara sua familha, e, en evocar-les semblaue desvelhar non solet era sua atencion, senon ua sòrta de decision restacada ada era.
Tath ser, en préner eth tè, ena companhia de quauqui propietaris de tèrres que visitauen a Sviajsky per ahèrs de tutelatge, se comencèc, coma Levin demoraue, ua interessanta convèrsa.
Ena taula de tè Levin se seiguie ath cant dera mestressa e li calec parlar damb era e damb era sua cunhada, plaçada ath sòn dauant.
Era mestressa ère ua hemna de ròstre redon, ròia e baisheta, tota radiant d'arridolets e clotets.
Levin sajaue d'endonviar a trauèrs d'era, era solucion deth problèma qu'ère entada eth, eth sòn marit, mès que non auie era sua complèta libertat d'idies; non se sentie pro desligat pr'amor qu'ath sòn dauant se seiguie era cunhada.
Aguesta amiaue un vestit plan especiau, qu'a Levin li semblèc que se l'auie botat per eth, e qu'en eth se daurie un escòt en forma de trapèci.
Aqueth escòt quadrangular, a maugrat era blancor deth pièch, e dilhèu per açò, lo uedaue ada eth dera facultat de pensar.
Se pensaue, en tot enganhar-se probablaments, qu'aqueth escòt l'auie d'influir, e non se consideraue damb dret a guardar-lo, e sajaue de non hè'c; mès auie era impression d'èster colpable, encara que siguesse solet peth simple hèt de qué aqueth escòt existie, que l'ère de besonh explicar quauquarren e que l'ère impossible de hè'c.
E, plan per açò, se rogie e se sentie negat e inquiet.
Eth sòn estat d'animositat se comunicaue tanben ara polida cunhada.
Era mestressa, ça que la, semblaue non encuedar-se'n e, de bon voler, l'obligaue a entrar en tèma dera convèrsa.
Didíetz vos, gessie en tot contunhar era parlòta iniciada, qu'ath mèn marit non l'interèsse arren que sigue rus…
Ath contrari!
En estrangèr s'està alègre, mès jamès autant coma quan n'està aciu.
Aciu se trape en sòn ambient.
Coma qu'a tantes causes entà hèr e s'interèsse per tot!
Non auetz estat ena nòsta escòla?
L'è vista.
Non ei aguesta casa caperada de gèdra?
Ei òbra de Nastia, didec en tot senhalar ara sua fraia.
Les ensenhatz vos madeisha?, preguntèc Levin, en to esforçar-se entà non guardar er escòt, mès sabent-se'n que campèsse o non entà aquiu li calerie veder-lo madeish.
Òc: ensenhaua e ensenhi, mès qu'auem, ath delà, ua bona mèstra.
Qu'auem botat tanben classes de gimnàsia.
Gràcies, non mès tè, didec Levin.
Qu'enteni ua convèrsa plan interessanta, higec, e…
S'apressèc en aute extrèm dera taula, a on ère seigut eth patron damb dus propietaris.
Sviajsky acomodat d'esponera ena taula, tenguie era tassa damb era man e apuaue eth code sus era husta.
Damb era auta man possaue era sua barba, hènt-la a pujar enquiath nas coma entà flairar-la e dempús tornant-la a deishar quèir.
Es sòns ludents uelhs neri guardauen a un propietari de mostacha peublanca que parlaue nerviós, e per çò deth sòn ròstre, deiue trapar divertit çò que didie.
Eth propietari se planhie des campanhards.
Levin vedie claraments que Sviajsky podie respóner pro ben ad aqueri planhs e anequelir ath sòn interlocutor damb pòques paraules, mès era sua posicion l'ac empedie e per açò escotaue, non sense plaser, es comiques lamentacions deth propietari.
Er òme dera mostacha peublanca qu'ère un evident partidari dera servitud, un òme que non auie gessut deth sòn pòble e que l'apassionaue dirigir es trabalhs dera sua propietat.
Aquerò se dedusie per sòn vestit, ua levita arcaïca e un shinhau rosigada qu'eth pròpietari non se sentie a gost; pes uelhs, miei clucadi e perspicaci; pera sua convèrsa, en un bon rus; peth ton imperatiu aquerit a trauèrs dua longa practica de manament; pes gèsti segurs des sues mans, granes e ben formades, torrades peth solei, damb un solet e ancian anèth de nòça en sòn dit anular.
Se non m'auesse hèt pena deishar aquerò, qu'ei tan ben apraiat e que i è calat toti es mèns talents, ac auria abandonat tot, venent-ac e partint coma hec Nicolàs Ivanovic.
Òc, me n'auria anat a enténer “Era Bèra Elena”, didec eth propietari damb un arridolet agradiu qu'illuminèc eth sòn ròstre vielh e intelligent.
Mès se non lo deishatz, didec Nicolàs Ivanovc Sviajsky, ei senhau de qué vos va ben.
Me va ben pr'amor qu'era casa que demori ei mia, pr'amor que non me cau crompar arren ne logar braci entath trabalh, pr'amor qu'encara non è perdut era esperança de qué eth pòble vengue èster senat.
Mès, auetz vist quina manèra de béuer, quin libertinatge?..
Toti an repartit es sòns bens…
Arrés possedís un shivau ne ua vaca.
Se morissen de hame, mès vietz a cuelher-ne un de jornalèr e veiratz se com profite era prumèra escadença entà maumeter-vos-ac tot e encara va per justícia contra vos.
Donques era solucion ei que tanben anetz vos per justicia, didec Sviajsky.
Plaidejar-me jo?
Ne peth mau de morir!
Li contèsten a un de tau manèra qu'enquia e tot li hèn empenaïr-se d'auer-se plaidejat.
E se non, un exemple: es obrèrs dera usina demanèren sòs per auança e dempús se n'anèren.
E qué hec eth jutge?
Les absolvec!
Es solets que sostien damb fermetat era autoritat son eth Jutjat locau e eth sindic màger.
Aguest plan; les ajuste es compdes coma enes boni tempsi ancians, e, se non siguesse atau, que valerie mès deishà'c tot e húger entar aute extrèm deth mon.
Sviajsky, mès aguest, en sòrta d'açò, se divertie.
Donques nosati, Levin aciu present, eth senhor, jo…, didec senhalant ar aute propietari e arrint, governam es nòstes tèrres sense aguesti procediments.
Òc, es causes se passen ben ena propietat de Mijail Petrovic, mès demanatz-li com…
Ei aquerò dilhèu ua espleita “racionau”?, exclamèc eth vielh, çampar vantat per auer tengut era paraula “racionau”.
Era mia forma d'administrar era propietat ei plan simpla, didec Mijail Petrovic, e me cau balhar es gràcies a Diu.
Tota era mia preocupacion s'està en premanir es sòs entàs contribucions dera tardor.
Dempús vien es campanhards: “Pairet, per Diu, ajudatz-mos”.
Vien toti, amics mèns, e me hèn pena.
E atau les meti condicions per cada contribucion que les pagui.
Qu'ei vertat que tanben i a desarregaïdi entre eri…
Levin, que coneishie de temps enlà aqueri metòdes “patriarcaus”, escambièc ua guardada damb Sviajsky e interrompec a Mijail Petrovic, en tot dirigir-se entath dera mostacha peublanca.
Com pensatz vos, que mos cau dirigir es propietats?
Tau qu'ac hè Mijail Petrovic, o balhant es tèrres a mieges o arrendant-les as campanhards.
Tot aquerò qu'ei possible, mès damb açò se destrusís era riquesa deth país.
Aquiu a on era tèrra, ben suenhada pendent era servitud, me daue nau per un, a mieges me'n da tres per un.
Era emancipacion a arroïnat a Russia!
Sviajsky guardèc a Levin arrint e enquia li hec un leugèr senhau ironic.
Mès Levin non trapaue enes paraules deth propietari cap motiu d'arrir.
Lo comprenie mielhor que Sviajsky.
E çò d'aute que higec eth propietari, demostrant se per qué Russia ère arroïnada pera emancipacion, li semblèc autanplan fòrça just, nau entada eth e indicutible.
Se vedie qu'aqueth òme exprimie es sòns pròpis pensaments (causa que se passe pòc soent) e que taus idies non neishien d'un cervèth guit per desirar cercar-se ua ocupacion, senon qu'auie era sua origina enes condicions dera sua vida e auien estat longa e prigondaments meditades ena solitud rurau.
Era causa ei aguesta: quinsevolh progrès s'introdusís de naut, didie eth propietari, damb er in evident de demostrar que non ère un òme inculte.
Guardem es reformes de Pèir, Caterina e Alexandre; guardem era istòria europèa…
Coma mès reformes s'introdusissen de naut, mès mielhoraments i a ena vida rurau.
Era madeisha truha qu'a estat introdusida en nòste país ara fòrça.
Tanpòc s'a laurat tostemp damb er arair de husta.
Probablament aguest siguec introdusit ara fòrça enes tempsi des senhors feudaus.
Ena nòsta epòca, pendent era servitud, nosati, es propietaris, hérem innovacions: secadores, ventadores e d'autes maquines modèrnes.
Aguestes causes les auem implantat gràcies ara nòsta autoritat, e es campanhards, qu'ara prumeria se resistien, mos imitauen dempús.
Mès, en suprimir era servitud mos an trèt era autoritat, e es nòstes pròpietats, qu'èren en un plan naut nivèu, baisharàn en un estat primitiu e sauvatge.
Aguesta ei era mia pensada.
Mès per qué?
S'era espleita ei racionau, vos que podetz acodir as jornalèrs, didec Sviajsky.
Damb quina fòrça?, m'ac podetz díder?
De qui me'n poirè servir entà hè'c?
Levin.
Des jornalèrs.
Es jornalèrs non vòlen trebalhar ben ne damb bones maquines.
Eth nòste obrèr solet pense en ua causa: béuer coma un porcèth e, en èster embriac, mauméter tot çò que se li fide.
As shivaus les balhe massa aigua, trinque es bones garnisons, escàmbie ua arròda enjelhada per ua auta e se beu es sòs, ahloishe er avitz principau dera batedora mecanica pr'amor d'estropiar-la…
Li hè hàstic tot açò que non se hè sivans es sues idies.
E plan per açò a baishat autant eth nivèu dera economia rurau.
Es tèrres s'abandonen, se dèishe créisher er aussent en eres e s'autrègen as campanhards, e aquiu a on se produsien un milion de quartères ara se'n produsissen solet uns pòqui centenats de milèrs.
Era riquesa generau s'a amendrit.
S'auéssem hèt çò de madeish, mès damb astúcia…
A Levin aquerò non l'interessaue.
Qu'eth nivèu dera nòsta economia baishe e que damb es nòstes relacions damb es campanhards ei impossible dirigir es propietats ei causa dehòra de dobte, afirmèc.
Jo non ac veigui atau, repliquèc seriosaments Sviajsky.
Sonque veigui que non sabem administrar es nòstes propietats e que, peth contrari, eth nivèu dera economia pendent era servitud non ère tan naut, senon fòrça baish.
Non auem bones maquines ne boni animaus de labor, ne bona direccion, ne sabem hèr calculs.
Preguntatz a un propietari e non saberà dider-vos se qué ei avantatjós e se qué non n'ei.
Òc: comptabilitat ara italiana!, repliquèc eth propietari ironicaments.
Mès, compdatz coma volgatz, se vos ac maumeten tot, non treiratz cap benefici.
Se per qué vos ac van a mauméter?
Ua porcaria de batedora, un rotlèu compressor rus, vo'la maumeteràn, mès non era mia maquina de bugàs.
Un shivalòt rus…com se criden?, es d'aguesta endiablada raça que les cau arrossegar pera coa; aguesti, que vo'la poiràn mauméter, mès s'auetz boni percherons, non vo'les maumeteràn.
E tot atau.
Qu'ei de besonh quilhar eth nivèu dera vida rurau.
Entad açò que mos cau auer sòs, Nicolàs Ivanovic.
En vos qu'està ben, mès jo è un hilh, que me cau educar-lo ena Universitat, e d'auti de petits que les pagui eth collègi.
De sòrta que non posqui crompar percherons.
Entad açò i son es bancs.
Entà que me venen en public enquant çò de darrèr que me demore?
Non, gràcies.
Que non i sò d'acòrd que sigue possible e de besonh ennautir eth nivèu dera economia rurau, didec Levin.
Ne sabi entà qué son utils es bancs.
Per çò que hè a jo, en tot açò qu'è despenut sòs qu'è auut pèrdes: enes animaus, pèrdes; enes maquines, pèrdes.
Çò que didetz ei plan cèrt, afirmèc, arrint damb satisfaccion, eth propietari dera mostacha peublanca.
E non solet m'arribe a jo, contunhèc Levin.
Posqui nomentar d'auti propietaris que dirigissen es sues propietats d'ua manèra racionau.
Toti, damb compdades excepcions, an pèrdes enes sues propietats.
Didetz-mos: guanhatz damb era vòsta pròpietat?
Preguntèc a Sviajsky.
E de seguit notèc enes sòns uelhs era momentanèa expression de temor que notaue tostemp que sajaue de pertusar mès enlà des crambes de recepcion deth cervèth de Sviajsky.
Ath delà, aguesta pregunta non ère guaire leiau per part de Levin.
Pendent eth tè, era mestresa l'auie dit qu'auien hèt a vier aqueth ostiu de Moscòu a un compdable aleman que per cinc cents robles hec eth balanç des compdes dera propietat, e que d'eth resultaue qu'auien auut tres mil robles de pèrdes e quauquarren mès.
Era non s'en brembaue damb exactitud, mès er aleman, çampar, auie compdat enquiath darrèr quart de kopeck.
Eth vielh propietari arric en enténer parlar des guanhs de Sviajsky.
Se vedie claraments que sabie fòrça ben es guanhs qu'eth sòn vesin e patron dera noblesa podie auer.
Dilheu non artenha beneficis, constestèc Sviajsky, mès aquerò solet indicarie que sò un mau propietari o que invertisqui eth capitau entà aumentar era renda.
Era renda!, sorrisclèc Levin orrificat.
Que pòt èster qu'existisque renda en Euròpa, a on a mielhorat era tèrra a fòrça de trebalhar-la, mès era nòsta tèrra empejore coma mès i trebalham en era, ei a díder, que l'agotam e en aguest cas ja non i a renda.
Com que non i a renda?
Donques era lei…
Nosati qu'èm dehòra dera lei.
Era renda, entà nosati, non esclarís arren; ath contrari, ac confon tot.
Didetz-me: com er estudi dera renda pòt…?
Voletz lèit colistrada?
Macha, hè-mos a vier lèit colistrada e jordons, didec Sviajsky ara sua hemna.
Aguest an qu'auem ua grana abondor de jordons.
En demorar-se sense interlocutor, Levin seguic era parlòta damb eth propietari, sajant de demostrar-li qu'era dificultat s'estaue en qué non se volien conéisher es qualitats e es costums der obrèr.
Mès, tau que toti es òmes que pensen damb independéncia e viuen isoladi, eth propietari ère fòrça contrari a adméter es opinions des auti e se tenguie en excès as sues.
Persutaue qu'eth campanhard rus ère un porcèth e que li shaute es porcaries, e que entà trèir-lo d'eres ère de besonh era autoritat e, s'aguesta mancaue, les calie garròt; mès, coma alavetz s'ère tan liberau, s'auie escambiat eth garròt, que s'auie tardat mil ans, per avocats e conclusions que damb era sua ajuda se neurie damb bona sopa ad aqueri campanhards lordi e pòcvaus e enquia e tot se les amidaue es pès cubics d'aire qu'auien de besonh.
Pensatz, responie Levin, sajant de tornar ara qüestion, que non se pòt trapar un profit dera energia deth trebalhador que hèsque eth sòn trabalh productiu?
Damb eth pòble rus, sense auer autoritat, que non serà possible jamès, responec eth propietari.
Com ei possible trapar naues condicions?, didec Sviajsky, dempús de préner era lèit colistrada, tant qu'alugaue ua cigarreta e s'apressaue entàs que dialogauen.
Totes es manères de tier era energia des trabalhadors an estat definides e estudiades.
Aguesta rèsta de barbaria, era comunautat primitiua de fidança solidària, se des.hè per era soleta; era esclavitud a estat anequelida, eth trabalh ei liure; es sues formes, concretes, e les cau acceptar.
Que i a manòbres, jornalèrs, colons, e dehòra d'açò, arren.
Donques Euròpa ei maucontenta de taus manères.
Tan maucontenta, que sage de trapar-ne d'autes.
Jo solet digui aquerò, intervenguec Levin.
Pr'amor que serie madeish que se sagèssem de tornar a endonviar procediments entara construcion de camins de hèr.
Aguesti procediments que ja son endonviadi.
Mès, se non s'avien ath nòste país, se resulten damnatjosi?, persutèc Levin.
E un aute còp percebec era expression de temor enes uelhs de Sviajsky.
En aguest cas celebrem era nòsta capitada e proclamem qu'auem trapat çò qu'Euròpa cercaue!
Tot aquerò qu'està plan ben, mès, sabetz se qué s'a hèt en Euròpa referent ara organizacion obrèra?
Pòca causa.
Er ahèr apassione ara as mielhors cervèths europèus.
Auem era escòla de Schulze- Delich…
I a, ath delà, ua ampla literatura sus era qüestion obrèra en sens mès liberau, deguda a Lassalle.
Per çò dera organizacion de Mulhouse, qu'ei un hèt.
Solide que non l'ignoratz.
Que n'è ua idia…mès fòrça vaga.
A maugrat que digatz açò, seguraments ac sabetz tan ben coma jo.
Non sò un professor de sociologia, mès açò m'interèsse e vos conselhi que, se tanben vos interèsse, l'estudietz.
E quines son es conclusions qu'auetz arribat?
Perdon, mès…
Es propietaris se lheuèren.
Sviajsky, en auer arturat un còp mès a Levin en sòn shordaire costum d'escorcolhar enes crambes interiores deth sòn cervèth, saludèc as convidadi que se n'anauen.
Aquera net Levin s'engüejaue terriblaments en companhia des senhores; lo voludaue eth pensament de qué era insatisfaccion que sentie pes ahèrs des sues tèrres non ère solet d'eth, senon generau en tota Russia; que trapar ua organizacion qu'en era es obrèrs trebalhèssen coma ena propietat deth campanhard que s'estaue a mitat de camin dera casa de Sviajsky non ère ua illusion, senon un problèma que les calie resòlver, qu'ère possible resòlver e que les calie sajà'c.
Dempús d'auer saludat as senhores e auer prometut demorar-se tot eth dia a vier, pr'amor de vier toti a shivau a vèir un esbauçament que s'auie produsit en un bòsc der Estat, Levin, abantes de retirar-se, passèc entath burèu deth sòn amic entà cuélher es libres sus ahèrs obrèrs que Sviajsky l'auie aufrit.
Eth burèu qu'ère ua estança enòrma, damb fòrça estatgères de libres e dues taules, ua grana, d'escriptòri, ath miei dera cramba, e ua auta redona, damb jornaus e revistes en toti es idiòmes plaçadi en rondèu ath torn dera lampa.
Sviajsky cuelhec uns libres e se seiguec en un balançader.
Se qué cercatz?, preguntèc a Levin, que, posant-se ath cant dera taula redona, guardaue es revistes.
A, òc!
Aciu que i é un article plan interessant, higec, en tot referir-se ara revista que Levin auie ena man.
Se passe, higec damb alègra animositat, qu'eth principau colpable deth repartiment de Polonia non siguec Federic.
Semble que…
Encara qu'a Levin l'interessaue mès que mès tot açò dera propietat rurau, en enténer ath sòn òste, se demanaue: “Com serà er interior d'aguest òme?
E quan acabèc, Levin li preguntèc, sense voler:
Plan, e qué?…
Mès que non podec obtier arren mès.
Era soleta causa interessanta ère que “resultaue”…
M'a interessat fòrça aguest propietari rurau tant emmaliciat, didec Levin alendant.
Qu'ei fòrça intelligent e en fòrça des sues causes a rason.
Se qué didetz?
Qu'ei un ancian partidari dera servitud, coma toti eri, repliquèc Sviajsky.
Toti eri son es que vos representatz…
Òc, sò eth representant dera noblesa, mès les amii entà ua auta direccion desparièra ara que desiren, arric Sviajsky.
Er ahèr que m'interèsse fòrça, didec Levin.
Aguest òme se'n sap qu'eth cultiu racionau des propietats va mau e qu'es soletes que prospèren son es des usurèrs, coma es d'aqueth aute, tan carat, e era petita pròpietat.
Qui n'a eth tòrt?
Plan que òc, nosati madeishi.
E, ath delà, non ei cèrt qu'era propietat racionau non prospère.
Per exemple, Vasilchikov…
Prospère era usina, non es tèrres.
Sabi pas se per qué vos estonatz, Levin.
Eth pòble rus ei a un nivèu morau e materiau tan baish qu'ei naturau que se resistisque a acceptar çò qu'a de besonh.
En Euròpa era propietat racionau prospère pr'amor qu'eth pòble està educat, çò que signifique que nosati mos cau educar ath pòble e arren mès.
Dilhèu ei possible educar ath pòble?
Entà educar ath pòble mos cau tres causes: escòles, escòles e escòles.
Vos auetz dit qu'eth pòble a un nivèu fòrça baish de desvolopament materiau.
Entà qué li pòden servir, entad açò, es escòles?
Me retiratz vos ara anecdòta des conselhs sus era malautia.
Pregatz”.
Jo vos menti era economia politica e vos didetz qu'aquerò ei pejor.
Vos parli deth socialisme e me responetz qu'ei pejor.
Vos parli dera educacion e me didetz qu'ei pejor.
De qué pòden servir es escòles?
Es escòles desvelharàn en pòble naui besonhs.
Aquerò que non ac è podut enténer jamès, didec Levin damb animositat.
Se com van a ajudar es escòles ath pòble entà mielhorar eth sòn estat materiau?
Vos didetz qu'es escòles e era educacion desvelharàn en pòble d'auti besonhs?
Donques plan pejor, pr'amor qu'eth pòble non les poirà satisfèr.
En qué eth somar e eth restar e eth catecisme pòden servir tà mielhorar er estat materiau, que non ac è podut compréner jamès.
Me responec qu'eth mainatge auie tosferina e l'auie amiat ena medecinaira pr'amor de qué lo guarisse.
Ac vedetz?
Vos madeish qu'ac auetz dit!
Pr'amor de qué era campanharda non amie ath sòn mainatge a guarir-lo en pau dera garièra ei de besonh…
Non!, didec Levin emmaliciat.
Aguesta garison deth mainatge en pau dera garièra ei entà jo coma era garison deth pòble enes escòles.
Eth pòble qu'ei praube e inculte.
Aquerò ac vedem ambdús damb tanta claretat coma era hemna ve era tosferina, pr'amor qu'eth mainatge estossègue.
Mès ei tant incomprensible qu'es escòles posquen hèr quauquarren pera incultura e era misèria deth pòble coma n'ei qu'eth mainatge se guarisque dera tosferina per meter-se en pau dera garièra.
Çò que mos cau esclarir ei eth motiu dera misèria deth campanhard.
En aquerò aumens, coïnciditz damb Spencer, que tan pòc vos shaute.
Tanben opine qu'era cultura solet pòt èster eth resultat deth benèster e es comoditats dera vida e es freqüents banhs, coma eth ditz, mès jamès deth saber liéger e compdar.
Celèbri, o mielhor dit planhi, coïncidir damb Spencer.
Mès me'n sabia de çò que didie hè fòrça temps…
Es escòles non valen entad arren; solet seràn utiles quan eth pòble, en èster mès ric e tier mès temps liure, posque frequentar-les.
Ça que la, ara, en tota Euròpa, er ensenhament ei obligatòri.
Ètz vos cossent, en açò, damb Spencer o non?, repliquèc Levin.
Mès enes uelhs deth sòn amic ludec un aute còp era expression de temor e didec arrint:
Çò que vos m'auetz condat dera tosferina qu'ei meravilhós!
Dilhèu ac auetz entenut vos madeish?
Levin comprenec que non poirie trapar era relacion entre era vida d'aqueth òme e es sues idies.
Se vedie que l'ère indiferent era conclusion que l'amièssen es sòns rasonaments; eth qu'auie besonh solet deth procès de pensar.
E s'emmaliciaue quan aguest l'amiaue en un cu de sac.
Aquerò ère era soleta causa que non volie adméter e ac evitaue, en tot cambiar era convèrsa damb bèra suggeréncia graciosa e agradiua.
Totes es impressions deth dia, en tot començar pera deth campanhard qu'enes sues tèrres s'auie arturat e que li servie de basa entà totes es sues idies e sensacions d'aué, secodiren prigondaments a Levin.
Aqueth amable Sviajsky, que tenguie opinions solet entar usatge generau e que, evidentaments, auie d'autes fondaments de vida, amagadi entà Levin, formaue partida d'ua nombrosa legion de gent que dirigie era opinion publica damb idies que non sentien.
Tot aquerò, ath delà deth maucontentament des sues ocupacions e era sua vaga esperança de qué se trapèsse remèdi entà tot, se honie en Levin en un sentiment d'interiora inquietud e era demora d'ua pròcha solucion.
En demorar-se solet en quarto que l'auien destinat, sus eth matalàs de ressòrts que li hègen sautar còp sec pès e braci en cada movement, Levin s'estèc desvelhat pendent ua longa estona.
Era convèrsa damb Sviajsky, a maugrat d'auer dit causes fòrça acertades, non artenhec en cap de moment interessar-lo, mès es idies deth vielh propietari meritauen que se pensèsse en eres.
Sense voler, rebrembaue es sues paraules e corregie es responses qu'eth li balhèsse.
Mès es causes se passen ben quan eth campanhard òbre sivans es sòns costums, coma ena casa deth vielh que viu ena mitat deth camin.
Eth nòste maucontentament des causes demòstre qu'es colpables èm nosati e non es trabalhadors.
Ja hè temps qu'obram ara manèra europèa sense considerar es qualitats dera man d'obra.
Sagem de reconéisher era fòrça obrèra non coma ua fòrça ideau de trabalhadors, senon coma un ensems de campanhards russi, damb es sòn pròpis instints, e organizem era espleita des nòstes propietats cossent damb açò.
Imaginatz-vos, li deuí díder, que vos amièssetz era vòsta propietat coma eth vielh deth camin, e qu'auessetz sabut hèr tier interès ena capitada deth trabalh as trabalhadors e qu'auessetz aplicat eth sistèma de trabalh qu'eri admeten.
Alavetz obtieríetz, sense agotar era tèrra, dus o tres viatges mès qu'ara.
Dividitz-ac en dus, balhatz era mitat as obrèrs e vos receberatz mès e era man d'obra tanben.
Entad açò li cau amendrir eth nivèu de guanhs e interessar as obrèrs ena capitada.
Aqueres idies agitauen de manèra extraordinària a Levin.
Non cluquèc un uelh en tota era net, en tot reflexionar sus era manèra d'amiar a tèrme eth sòn pensament.
Non pensaue tornar entà casa eth dia a vier, mès ara que resolvèc partir de maitiada.
Ath delà, aquera cunhada der escòt li desvelhaue un sentiment semblable ara vergonha e ar empenaïment d'auer hèt quauquarren mau.
Qu'auie decidit cambiar radicauments era manèra de dirigir era sua propietat.
Era amiada a tèrme deth plan de Levin aufrie fòrça dificultats, mès i trabalhèc actiuaments e, encara que non artenhec tot çò que volie, aumens venguec a creir, sens enganhar-se ada eth madeish, qu'aqueth ahèr se meritaue es sòns esfòrci.
Un des principaus obstacles ère qu'era espleita ère ja en marcha e ère impossible interrompè'c tot, entà tornar a començar de nauèth.
Li calie apraiar era machina tant qu'anaue.
Quan, era madeisha tarde qu'arribèc, li hec a veir es sòns plans ar encargat, aguest mostrèc ua visibla satisfaccion ena part deth discurs de Levin qu'afirmaue que tot çò qu'auie hèt enquia alavetz ère absurd e non aufrie cap auantatge.
Er encargat afirmèc qu'eth ac didie de fòrça temps a, encara que non l'escotauen.
Mès, en hèr-li a veir Levin es sòns desirs de qué eth prenesse partida coma sòci, amassa damb toti es trabalhadors, ena economia dera propietat, er òme se descoratgèc, e non dèc cap opinion determinada; e coma que de seguit gessec de díder que les calie arremassar ath londeman era rèsta des garbes de blat e manar que venguessen a rebastar es vaques, Levin comprenec qu non ère eth moment oportun entà parlar-li dera naua organizacion.
En tractar er ahèr damb es campanhards, proposant-les eth loguèr dera tèrra en naues condicions, Levin trapaue eth madeish obstacle essenciau: èren tant ocupadi enes prèzthèts que non auien temps entà pensar enes auantatges o desauantatges dera empresa.
Er ingenú Ivan, eth vaquèr, semblèc auer comprenut fòrça ben era proposicion de Levin de participar eth e tota era sua familha enes guanhs dera vacaria, e exprimic ara prèssa era sua conformitat.
Mès quan Levin l'explicaue es auantages deth nau sistèma, eth ròstre deth campanhard exprimie inquietud e pena e, entà non escotar-lo enquiath finau, se l'acodie bèth trabalh inexcusable: o ben li calie balhar era palhada ara vaca mair, o ben amiar aigua o escampar eth hiems.
Ua auta dificultat s'estaue ena invencibla maufidança des campanhards, que non podien creir qu'eth propietari cerquèsse un aute objectiu sense trèir-ne d'eri çò de mès possible.
N'èren segurs qu'era sua vertadèra finalitat l'amagaue e que solet les didie çò qu'ère mès convenent entàs sòns plans.
Eri, en exprimir-se, parlauen tostemp fòrça, mès jamès didien çò que se prepausauen en realitat.
Ath delà, (e Levin pensaue qu'er amarat propietari auie rason) es campanhards impausauen tostemp coma condicion inexcusabla de quinsevolh tracte que non les obligarien a tier en trabalh naui metòdes ne naues machines.
Levin comprenie que li calerie rebaishar eth nivèu dera economia rurau e renonciar a perfeccionaments d'un eviden auantatge.
Mès a maugrat des dificultats, se'n gessec e ena tardor era causa marchaue ath sòn gost o, aumens, atau l'ac semblaue.
Ara prumeria pensèc arrendar tota era propietat, tau que s'estaue, as campanhards, jornalèrs e ar encargat, en naues condicions, coma sòcis.
Mès lèu se n'encuedèc qu'aquerò ère impossible e decidic dividir en parts era pròpietat.
Era bòrda, jardin, uarts, prats e camps sigueren repartidi en parcèles que deuien correspóner a diuèrsi grops.
Er ingenú Ivan, eth vaquèr, que, sivans li semblaue a Levin, comprenie era causa milhor qu'arrés, alistèc un grop format ena màger part pes es sòns familhars e se convertic en sòci dera bòrda.
Eth camp desseparat, dedicat a pèishers, èrm dès hège ueit ans, siguec alistat per intelligent hustèr Fedor Resunov, damb sies familhes de campanhards en naues condicions de cooperacion.
Eth campanhard Churaev arrendèc enes madeishes condicions toti es uarts.
Era rèsta seguirie coma abantes, mès aqueres tres parts èren eth principi deth nau orde e ocupauen complètaments a Levin.
Cèrt qu'es causes ena bòrda non anauen mielhor qu'abantes e qu'Ivan s'opausaue ara valenta qu'eth lòc des vaques auesse cauhatge e que se hesse boder de lèit fresca, en tot afirmar qu'es vaques damb eth hered minjarien mens e qu'eth boder de lèit agra ère mès aisit de sauvar.
Ath delà persutaue parlar deth solèr e non l'interessaue qu'es sòs recebudi per eth non siguesse sodada, senon auanci a compde des futurs guanhs.
Ei vertat qu'eth grop de Fedor Resunov non trabalhèc era tèrra damb arairs, coma auien convengut, desencusant-se pr'amor que restaue pòc de temps.
Qu'ei vertat, tanben, que, a maugrat qu'es campanhards d'aguest grop auien acordat amiar era tèrra damb es naues condicions, non la considerauen comuna, senon arrendada, e mès d'un viatge autant es campanhards deth grop coma eth pròpi Fedor solien dider-li a Levin: “Dilhèu serie mielhor balhar-vos sòs per aguesta tèrra: serie mès comòde e nosati auríem mès libertat”.
Tanben, damb desparièrs motius, es campanhards ajornauen era construccion convenguda d'ua granja e ua bòrda, e atau venguec er iuèrn.
Qu'ère vertat que Churaev, que plan que òc auie comprenut mau es condicions qu'auie recebut era tèrra, sagèc de subarrendar es uarts, en part, as campanhards.
Ère vertat ei, a tot darrèr, que, parlant a viatges damb es campanhards sus es auantatges dera naua espleita, Levin vedie qu'eri non hègen que parar era aurelha, hènt veir qu'eth poirie díder çò que volesse, mès qu'ada eri non i auie qui les enganhèsse.
Mès, a maugrat de tot aquerò, Levin credie qu'era empresa prosperaue e que, en tot amiar es compdes com cau e persutar enes sòns prepausi de cara ath futur, poirie demostrar-les es auantatges d'aqueth sistèma, qu'en aguest cas es causes anarien per eres soletes.
Aqueres ocupacions, mès es dera part dera sua propietat que se demorèc e era activitat literària desvolopada ena sua òbra, l'aumpliren de tau manèra tot er ostiu qu'a penes gessec a caçar.
Tà finaus d'agost se'n sabec per un vailet que venguec a entornar-li era sua sera de qué es Oblansky auien tornat entà Moscòu.
Comprenec qu'en cométer era grosseritat, que d'era non se'n podie desbrembar sense rogir-se'n de vergonha, de non contestar a Daria Alexandrovna, auie usclat es sues naus e non podie tornar jamès en çò des Oblansky.
Dera maneisha manèra auie obrat damb es Sviajsky, que dera sua casa partic sense dider- se adiu.
Mès tanpòc en aquera casa auie era intencion de tornar-i jamès.
Tot aquerò, ara, que l'ère parièr.
Eth sòn prètzhèt d'organizar era propietat sus es naui principis l'ocupaue tan complètaments coma jamès ena sua vida ac auie hèt cap auta activitat.
Liegec es libres que li deishèc Sviajsky, cuelhent nòtes de çò que non coneishie: liegec tanben d'auti libres polico-economics e sociologics que tractaue deth madeish ahèr; mès, coma se pensaue, non trapèc arren que se referisse ad açò que l'interessaue.
Enes libres d'economia politica, per exemple es de Mill, que siguec eth prumèr autor que Levin liegec apassionadaments, demorant trapar en cada instant era solucion des problèmes que li preocupauen, trapèc leis dedusides dera situacion dera economia europèa, mès que non podec acceptar que leis inaplicables en Russia les calesse èster generaus.
Madeish vedec enes libres socialistes: o èren polides e irrealizables fantasies, que ja l'auien sedusit d'estudiant, o simples apraiaments e reparacions der estat de causes qu'existien en Euròpa qu'era qüestion agrària russa non auie arren en comun.
Era economia politica didie qu'es leis que regien e determinauen era riquesa europèa èren leis generaus e indobtables, tant qu'era escòla socialista afirmaue qu'eth desvolopament sivans aqueres leis amie entara roïna.
E ne es uns ne es auti balhauen ne tansevolhe era mendre indicacion sus çò que Levin e es campanhards russi les calie hèr damb es sòns milions de braci e de deciatines pr'amor de qué balhèssen eth maximau rendiment entath benèster comun.
Plan que òc, tostemp qu'auie discutit damb quauquarrés e auie començat a compréner ath sòn interlocutor, s'esdegaue a expausar eth sòn punt d'enguarda, autrestantes se l'auie interromput dident-li: “Non auetz liejut a Kauffman, Dubois e Michelet?
Liegetz-les; an resolvut dejà era qüestion”.
Mès Levin vedie ara claraments qu'aqueri autors non auien resolvut arren.
Vedie que Russia auie tèrres esplendides e esplendidi trabalhadors, e que, en bèri casi, coma eth d'aqueth vielh deth camin, era tèrra balhaue fòrça, mès que, ena majoritat des escadences, quan eth capitau s'aplicaue ara tèrra ara manèra europèa, tèrra e trabalhadors produsien pòc, çò que depenie de qué es trabalhadors non volien trabalhar ne trabalhauen senon qu'ara sua manèra, e qu'aguesta resisténcia non ère per edart, senon constanta e basada en pròpi esperit deth pòble.
Levin credie qu'eth pòble rus cridat a poblar e cultivar enòrmes espacis non ocupadi, enquiath moment que toti ne siguessen, tenguie, concientaments, procediments avients, se predaue as costums de besonh entad açò, e que taus procediments non èren, ne plan mens, tan dolents coma generauments se pensaue.
E ac volie demostrar teoricaments en sòn libre e practicaments ena sua propietat.
Ena practica, tot se passaue ben ena propietat, o atau l'ac semblaue a Levin.
E entà esclarí'c teoricaments e acabar era òbra que, sivans es sues illusions, non solet costarie ua revolucion ena economia politica, senon qu'esbauçarie complètaments aguesta sciéncia e ne bastirie ua auta de naua, basada enes relacions deth pòble e era tèrra, solet li calie vier en estrangèr, estudiar sus eth terren tot açò que s'auie hèt en aguest sens e trapar es pròves evidentes de qué tot açò que s'auie hèt en aguest sens ère superflú.
Levin non demoraue qu'era venda deth horment entà crubar es sòs e partir.
Mès comencèren es ploges, que non permeteren recuélher eth gran ne es truhes que s'auien demorat en camp, s'interromperen toti es trabalhs e enquia e tot era venda deth horment quedèc arturada.
Es camins èren impracticables pera hanga, era aigua arrosseguèc dues mòles e eth temps ère cada viatge pejor.
Manèc véner eth horment, envièc ath sòn encargat a crubar en casa deth crompaire e gessec a recórrer era propietat pr'amor de balhar es darrères instruccions abantes de partir entar estrangèr.
Ac apraièc tot e, banhat pera aigua que queiguie a patacs sus eth sòn mantèl de cuer, en tot regolejar-li peth còth e pes dubertures des bòtes, mès en excellent estat d'animositat, s'entornèc en çò de sòn tath ser.
Eth temps empejorèc encara mès pera net.
Mès Levin se sentie a gost jos era sua capucha e guardaue alègraments, ja es trebles arriuets que corrien pes estorns, ja es gotes de ploja que penjauen de cada arrameta seca, ja es taques blanques deth peiregalh non honut sus es hustes deth pont, ja es huelhes, abondiues encara, des pibos blancs, qu'entorauen d'ua capa celha es troncs nudi.
A maugrat deth ton ombriu dera natura que l'entornejaue, Levin se sentie agradiuaments excitat.
Era sua convèrsa damb es campanhards en pòble luenhant l'a auie mostrat que s'anauen acostumant ath nau orde de causes.
Non ei un interès personau, se tracte deth ben comun.
Era manèra de trabalhar es tèrres, era situacion de tot eth pòble, les cau cambiar.
En sòrta de praubetat i aurà riquesa e benèster generaus; en sòrta d'enemistats, unitat e comunitat d'interèssi.
En resumit, serà ua revolucion sens efusion de sang, mès ua grana revolucion, prumèr en nòste petit districte provinciau, dempús ena província, mès tard en Russia e en tot eth mon.
Pr'amor qu'ua idia justa non pòt èster infructuosa.
Òc, entad aguesta fin s'ac vau trabalhar.
E aquerò ac hèsqui jo, Kostia Levin, eth madeish que venguec en balh damb corbata nera e qu'era princesa Scherbazky remic era sua man; e eth hèt de qué siga un òme tant insignificant e digne de pietat que non vò díder arren.
Sò solide fòrça que tanben Franklin se sentie petit e non fidaue en eth madeish en brembar-se'n dera pòca causa qu'ère.
Non: aquerò que non vò díder arren.
Tanben Franklin auie solide era sua Agafia Mijailovna que fidaue es sòns secrets”.
Encaborniat en aguestes idies, Levin arribèc en casa ja de nets.
Er encargat auie anat a veir ath crompaire deth horment e venguie damb ua part des sòs.
Eth tracte damb eth garda que ja ère acabat e peth camin er encargat se'n sabec que pertot eth horment ère encara sense recuélher, atau qu'es cent seishanta almiars pròpis qu'auie restat sense recuélher non èren arren en comparèr damb çò qu'auien es auti.
Levin, coma tostemp, en dinar, se seiguec en fautulh damb eth sòn libre e, mentre liegie, contunhèc pensant en viatge qu'ère a mand de començar restacat damb era sua òbra.
Aué vedie damb especiau claretat tota era importànica dera sua empresa, e era esséncia des sòns pensaments s'anaue revirant en sòn cervèth en ardons periòdes, en frases concretes.
Se lheuèc entà apressar-se ena taula deth sòn escriptòri e “Laska”, qu'ère ajaçada as sòs pès, se lheuèc tanben, en tot estirar-se, e lo guardèc coma se li demanèsse a on auie d'anar.
Dempús de balhar-les ordes entath londeman venguec en sòn burèu e comencèc a trabalhar.
Dempús d'escríuer ua estona, Levin se'n brembèc còp sec de Kitty damb extraordinària claretat, en tot evocar era sua negatiua e eth sòn darrèr encontre, e damb aguest rebrembe se lheuèc e comencèc a passejar pera estança.
Qu'ei que vos engüejatz, didec Agafia Mijailovna.
Per qué vos demoratz en casa?
Qu'auríetz hèt ben d'anar-vo'n a préner es aigües, donques qu'auetz eth viatge premanit.
Me'n vau deman passat.
Mès abantes me cau deishar apraiadi es mèns ahèrs aciu.
Quini ahèrs?
Vos semble pòc çò qu'auetz hèt pes campanhards?
Be diden qu'eth sòn senhor receberà ua recompensa deth Tsar!
Mès, qu'ei estranh que vos ocupetz d'eri!
Non me preocupi solet d'eri; hèsqui tanben ua causa utila entà jo.
Agafia Mijailovna se'n sabie peth menut de toti es plans de Levin sus era sua propietat.
Aguest l'explicaue soent es sòns pensaments e a viatges discutie damb era quan non ère d'acòrd damb es sues explicacions.
Mès ara Agafia Mijailovna auie dat as sues paraules ua interpretacion plan diuèrsa deth sens qu'eth les auie dit.
Qu'ei sabut que d'aquerò qu'un li cau preocupar-se mès ei dera sua amna, didec alendant.
Mès, guardatz, Parfen Denisic, que non sabie liéger ne escríuer, moric hè pòc, damb ua mòrt qu'atau mo l'age Diu a toti, e higec, en tot referir-se ad aqueth vailet defuntat nauèraments: lo cohessèren e li dèren era extremoncion.
Non me referisqui ad açò, repliquèc Levin.
Digui que trabalhi entath mèn pròpi benefici.
Tau que mès trabalhen es campanhards mès guanhi jo.
Hètz çò que volgatz: eth guit contunharà ena sua guitèra.
Eth qu'a consciéncia trabalhe ben.
Se non la tie, qu'ei inutil hèr arren.
Donques vos madeisha didetz qu'Ivan tier compde mielhor ara as animaus.
Ua causa vos digui, responec Agafia Mijailovna, e se notaue que non ac didie per edart, senon qu'ère eth frut d'un pensament fòrça madurat.
Qu'auetz besonh de maridar-vos.
Qu'ei aquerò que vos cau hèr.
E arroncilhaue de nauèth es celhes.
Levin.
Vai, que ja auetz visites: atau non vos engüejaratz tant, didec Agafia Mijailovna en tot dirigir-se de cap ara pòrta.
Mès Levin s'auancèc.
Ena mitat des escales, Levin entenec en recebedor ua tossiquèra coneishuda, encara que non guaire clara, pr'amor que l'amortauen es sòns pròpis passi.
Demoraue auer-se enganhat; campèc dempús ua siloeta nauta e uassuda que l'ère familhar, e li semblaue que non se podie enganhar, mès contunhaue fidant que patie un error e qu'aqueth òme naut que se treiguie er abric estossegant non ère eth sòn frair Nicolàs.
Levin estimaue a sa frair, mès víuer damb eth tostemp auie estat un torment.
Ara, jos era influéncia deth pensament que de suspresa l'acodic ena ment e per çò dera indicacion d'Agrafia Mijailovna, se trapaue en un estat d'animositat plan confús, e veir a sa frair l'ère particularaments penible.
En sòrta d'un visitaire, estranh, san e alègre, que Levin demoraue que lo distreiguesse dera sua preocupacion, li calie tractar damb sa frair, que lo comprenie ath hons, e que liegerie enes sòns pensaments mès amagadi e lo forçarie a parlar damb tota sinceritat.
E Levin non ac volie.
Emmaliciat contra eth madeish per aqueth mau sentiment, baishèc en recebedor.
Mès tanlèu vedec a sa frair, aqueth sentiment de decepcion personau s'esbugassèc e siguec escambiat pera pietat.
Abantes, er aspècte de sa frair, damb era sua terribla primesa e eth sòn estat malautís, ère espauridor, mès ara s'auie amagrit encara mès e se lo vedie complètaments agotat.
Qu'ère ua esqueleta caperada solet de pèth.
Nicolàs, de pès en recebedor, secodie eth sòn còth prim, en tot trèir-se eth tapaboques, tant qu'arrie d'ua forma pietadosa e estranha.
En veir aquera arridalha fèbla e sometuda, Levin sentec qu'un somic li sarraue era gòrja.
A tot darrèr qu'è vengut en çò de tòn, didec Nicolàs damb votz amortada, sense desseparar ne ua segonda es uelhs deth ròstre de sa frair.
Hè ja temps que m'ac auia prepausat, mès me trapaua fòrça mau.
Ara era mia salut qu'a mielhorat fòrça, concludic secant-se era barba damb es grani e escanaulidi paumets des sues mans.
Plan, plan, responec Levin.
Quauques setmanes abantes, Constantin Levin auie escrit a Nicolàs en tot dider-li qu'auie venut era petita part de tèrres que demoraue sense repartir e que poirie crubar çò que li corresponie, qu'èren uns dus mil robles.
Nicolàs didec que venguie a crubar aquera quantitat e, mès que mès, a passar èth temps ena casa natau, caushigar era tèrra e, coma es ancians eròis, cuélher fòrces d'era entara sua futura activitat.
Levin l'acompanhèc entath sòn burèu.
Sa frair se mudèc damb especiau suenh, causa qu'abantes non hège jamès, pientèc es sòns peus escassi e regdes e pugèc, arrint, en solèr de naut.
Qu'ère d'excellent umor, alègre e corau tau que sa frair lo rebrembaue dera mainadesa, e enquia mentèc sense racacòr a Sergi Ivanovic.
En veir a Agafia Mijailovna, badinèc damb era e li preguntèc pes ancians vailets.
S'impressionèc en saber-se'n dera mòrt de Parfen Denisic e ena sua cara se diboishèc ua expression de terror, mès se remetec de seguit.
Qu'ère plan vielh, observèc, en tot cambiar de convèrsa.
Donques òc, m'estarè damb tu un parelh de mesi e dempús tornarè entà Moscòu.
Miagkov m'a prometut un trabalh; trabalharè…
Voi modificar era mia vida, contunhèc dident.
Sabes que m'è desseparat d'aquera hemna?
De Maria Nicolaevna?
Per qué?
Pr'amor qu'ère ua hemna dolenta.
Me dèc fòrça desengusti.
En resumit, que voi cambiar d'arraïc eth mèn anament.
È cometut pegaries, coma toti, mès non me n'empenaïsqui de cap d'eres.
È perdut es mèns bens, mès tanpòc açò m'interèsse.
Era salut qu'ei çò de mès important e, gràcies a Diu, ara que m'è remetut.
Levin l'escotaue sense saber se qué díder.
Seguraments Nicolàs sentie madeish e se metec a hèr-li preguntes sus es sòns ahèrs.
E Levin, content de poder parlar d'eth madeish, pr'amor que d'aguesta sòrta ja non auie besonh de simular, l'expausèc es sòns plans futurs e eth sentit dera sua activitat.
Eth sòn frair lo seguie d'aurelha, mès ère evident qu'aquerò non l'interessaue.
Es òmes se sentien tan pròches er un ar aute qu'eth mès petit movement, autanplan eth ton dera sua votz, didie mès entà ambdús que tot çò que podessen exprimir es ues paraules.
Ara es dus sentien madeish: era imminéncia dera mòrt de Nicolàs, que pesaue sus tot çò d'aute e l'esfaçaue.
Ne era un ne er aute gausauen, totun, parlar-ne, e per aquerò tot çò que parlauen èren faussetats, pr'amor que non exprimien çò que i auie enes sòns pensaments.
Jamès Levin s'alegrèc tant coma aqueth dia de qué arribèsse era ora de hèr jadilha; jamès dauant de cap estranh, en cap visita de compromís, s'estèc tan faus e artificiau.
Era consciéncia dera sua manca de naturalitat e er empenïment aumentauen cada còp mès.
Qu'auie talents de plorar en veir ath sòn estimat frair tan près dera mòrt e, ça que la, li calie escotar-lo tant que li condaue es sòns plans de vida.
Dormisse o non, eth sòn frair s'agitaue coma un malaut, tossie e, quan era tossiquera non l'aleugerie, panteishaue.
De quan en quan alendaue prigondaments e sorrisclaue: “Ai, Diu mèn!” E quan era expectoracion l'estofaue didie emmaliciat: “Ath diable!”.
Levin, en tot entener-lo, non podec adormir-se enquia fòrça tard.
Era mòrt, coma fin immediat de tot, gessec en sòn cervèth per prumèr viatge.
E era mòrt ère aciu, damb aqueth frair estimat que, a miei dormir, invocaue a Diu o ath diable, damb indiferéncia e per costum.
Era mort, donc, non se trapaue tan luenh coma se pensaue abantes.
Qu'ère en eth madeish.
Levin la sentie.
Se non aué, deman, e se non laguens de trenta ans.
Mès era mòrt vierie.
Qu'ei parièr se quan siguesse!
E çò que siguesse aquera mòrt inevitabla non solet Levin ac sabie pas, senon que ne gausaue pensar en era.
Ère seigut en lhet, ena escurina, acorbaishat, abraçant es sòns jolhs.
Se tenguie er alend pr'amor de concentrar era sua ment e pensaue.
Mès coma mès pressaue eth sòn pensament, damb mès claretat vedie qu'aquerò ère atau, qu'auie desbrembat un petit detalh: qu'era mòrt vierie e que contra era mòrt arren se podie hèr.
Ère terrible, mès ère atau.
Qué me cau hèr?
Qué harè ara?”, se didie desesperat.
Aluguèc ua candèla, se lheuèc damb cautèla e se campèc en miralh peus e cara.
Òc: enes possi i auie peublancs.
Dauric era boca.
Es caishaus deth darrèr començauen a cariar-se.
Desnishèc es sòns musculosi braci.
Auie molta fòrça, òc, mès tanben Nicolenka, qu'ara alendaue ath sòn costat damb es rèstes des sòns paumons, auie auut bèth dia un còs vigorós.
Se retirèc còp sec de quan, de mainatges, dormien amassa ena madeisha cramba e solet demorauen que Fedor Bogdanovic podesse reprimir aquera consciéncia dera alegria de víuer que vessaue d'eri e creishie coma era esgluma…
Ashim, ashim!, ath diable!, exclamèc sa frair.
Per qué hès tantes viroletes e non dormisses?
Sabi pas.
Que non è dromilhon.
Donques jo è dormit fòrça ben.
Ne tansevolhe è sudor.
Guarda, tòca era mia camisa.
Vertat que non è sudor?
Se morirà dilhèu ena primauèra.
E com lo posqui ajudar?
Qué li posqui díder?
Levin auie vist que quan es òmes alonguen era sua condescendéncia e docilitat excessiuaments non s'i estàn a hèr-se insuportables damb es sues exigéncies e era sua susceptibilitat exagerades, e auie era presentida de qué atau se passarie damb sa frair.
E, plan que òc, era docilitat de Nicolàs non se tardèc guaire.
Ath londeman tornèc a mostrar-se irritable e se predaue a cercar peleges damb sa frair, en tot herir-lo enes punts mès delicadi dera sua sensibilitat.
Levin, sense poder evità'c, se sentie colpable.
Sonque aquerò s'aurien podut díder s'auessen parlat damb eth còr ena man.
Mès atau aurie estat impossible víuer e per aquerò Constantin s'esdegaue a hèr çò qu'auie sajat pendent tota era sua existéncia e çò qu'auie campat que d'auti hègen tan ben, aquerò que sense eth era vida ère impossible: díder çò que non pensaue.
Contunhaments se n'encuedaue de qué non artenhie eth sòn prepaus, de qué sa frair l'endonviaue eth jòc, e aquerò l'aumplie d'irritacion.
As cuelhut un pensament des auti, l'as estropiat e lo vòs aplicar aciu a on non ei aplicable.
Te digui que non a arren a veir damb eth comunisme, que remís era propietat, eth capitau e eth eretatge.
Jo non remisqui aguest estimul essenciau (encara que Levin odiaue aguestes paraules, dès que s'ocupaue d'aquera qüestion tenguie mès soent terminologia estrangèra).
Jo non voi que regular eth trabalh.
Ei a díder, qu'as cuelhut ua idia des auti, en tot trèir-li tot çò qu'auie de solid, e assegures qu'ei quauquarren nau, didec Nicolàs, en tot apraiar-se nerviosaments era corbata.
Era mia idia que non a arren en comun damb…
En çò d'aute, didie Nicolàs, damb es uelhs ludents d'irritacion e arrint damb ironia, aumens i a er encantament dera geometria, er encantament de çò qu'ei clar e evident.
Dilhèu sigue ua utopia, mès imaginem-mos que partim de zèro de tot çò qu'ei passat e non i age ja ne propietat ne familha, e sivans açò s'organize eth trabalh.
Mès tu que non aufrisses arren d'açò!
Per qué persutes a confóner es causes?
Jamès sò estat comunista.
Donques jo non creigui senon que mos cau considerar era man d'òbra deth punt d'enguarda dera Natura, estudiar-la, conéisher es sues caracteristiques e…
Qu'ei deth tot inutil.
Aguesta fòrça trape per era soleta, a mida que se desvolope, er emboish pròpi dera sua activitat.
Pertot i a auut prumèr esclaus e dempús trabalhadors a mieges.
Tanben nosati les auem, existissen peons, colons…
Qué cèrques encara?
Levin s'agitèc de suspresa en entener-lo pr'amor qu'ath hons deth sòn èsser endonviaue qu'eth repotèc ère cèrt, que dilhèu sajaue de botar-se entre eth comunisme e eth sistèma establit e que probablaments aquerò ère impossible.
Cèrqui mejans de trabalhar profitosaments entà jo e entath trabalhador.
Voi apraiar…comencèc animadaments.
Non vòs apraiar arren.
Qu'as viscut tostemp atau, sajant d'èster un òme originau e mostrar que se espleites as campanhards ei en nòm d'ua idia.
Plan: s'ac penses atau, dèisha-me en patz, responec Levin, en tot notar qu'eth muscul dera caròla quèrra tremolaue sense voler.
Non as tengut, ne les ties ara, opinions personaus, e non vòs que satisfèr eth tòn amor pròpi.
Plan, donc, acceptem que sigue atau e dèisha-me en patz.
Plan que òc, te dèishi en patz e ja te'n pòs anar ath diable.
Me hè dò d'auèr vengut.
A maugrat de toti es esfòrci de Levin entà solatjar a sa frair, Nicolàs ja non volec escotar arren, en tot díder qu'ère mielhor desseparar-se, e Constantin comprenec que sa frair ère hart de víuer aquiu.
Ò, quina amna tant magnanima!, didec Nicolàs, arrint.
Se vòs demorar-te coma un just, t'autrègi aguest plasèr.
Qu'as rason; admeti es tues excuses, mès, totun açò, me'n vau.
A maugrat de tot, non me sauves racacòr, Kostia.
E era sua votz tremolaue.
Sigueren aguestes es darrères paraules sincères que prononcièren.
Levin comprenec que les calie interpretar atau: “Ja ves e sabes çò de mau que me trapi, e que dilhèu non mos tornaram a veir”.
Ac comprenec e es lèrmes gesseren enes sòns uelhs.
Punèc un còp mès a sa frair, mès non sabec ne podec dider-li arren.
Tres dies dempús d'auer partit Nicolàs, Levin gessec entar estrangèr.
Levin.
Qué te cau?, li demanèc.
Arren.
Mès en aguest mon i a plan pòques causes alègres.
Que i a pòques causes alègres?
Vos vier damb jo entà París en sòrta d'anar entad aguest Mulhouse?
Ja veiràs s'aquerò ei alègre o non!
Entà jo tot açò qu'ei acabat e ei ora ja de pensar ena mòrt.
Moria!
Quines causes que dides!
E jo que me premanisqui entà començar a víuer!
Tanben jo pensaua atau hè pòc.
Mès ara sò solide fòrça que non m'i estarè a morir.
Pertot vedie solet era mòrt o era sua proximitat.
Ça que la, era òbra començada li preocupaue.
Li calie víuer d'ua o ua auta manèra era rèsta dera sua vida enquia que l'arribèsse era mòrt.
Era escurina li barraue quinsevolh camin, mès precisaments, per tòrt d'aquera escurina, comprenie qu'era soleta lum que podie guidar-lo en era ère era sua empresa.
E Levin s'agarraue ada era damb totes es sues fòrces.
Es Karenin, marit e hemna, contunhauen estant-se ena madeisha casa e se vedien cada dia; mès qu'èren totafèt estranhs entre se.
Alexei Alexandrovic s'impausèc era nòrma de veir diadèraments ara sua esposa pr'amor d'evitar qu'es vailets endonvièssen çò que se passaue, mès que sajaue de non dinar en casa.
Era situacion èren penibla entàs tres e degun l'aurie sostengut un solet dia se non auesse demorat que cambièsse, coma se se tractèsse d'ua dificultat passadissa e amara qu'auie d'esbugassar-se sense demora.
Anna, que d'era depenie sustot aquera situacion e que li resultaue mès penibla qu'ad arrés, la toleraue pr'amor que, non solet demoraue, senon que credie fèrmaments qu'aurie lèu ua solucion e demorarie clar.
Non sabie pas se com arribarie tau solucion, mès n'ère solide fòrça de qué arribarie sense demora.
Entara picada der iuèrn, Vronsky passèc ua setmana fòrça engüegiua.
Siguec destinat a acompanhar a un prince estrangèr que visitèc Sant Peterburg, e qu'auie d'amiar a veir tot çò digne de veir ena ciutat.
Aguest aunor, meritat pera sua nòbla portadura, eth gran respècte e dignitat que sabie comportar-se e eth sòn costum de tractar damb nautes personalitats, li resultèc fòrça hastigós.
Eth Prince non volie deishar-se arren des causes d'interès que podesse auer en Russia e que podesse èster preguntat dempús en çò de sòn.
Volie, ath delà, non perder-se cap des divertiments d'aquiu.
Qu'ère de besonh, donc, orientar-lo en ambdús aspèctes.
Atau, pes maitins, gessien a visitar curiositats e pes nets participauen enes diversions nacionaus.
Eth Prince gaudie d'ua salut excellenta e autanplan extraordinària en òmes dera sua nauta jerarquia, e, gràcies ara gimnastica e as boni suenhs auie balhat ath sòn còs un vigor tau, que, a maugrat des excèssi que s'autrejaue as plasèrs, estaue tan vigorós coma un d'aguesti cornishons olandesi, frèsqui e verds.
Viatjaue fòrça e opinaue qu'un des grani auantatges des modèrnes facilitats de comunicacion s'estaue ena possibilitat de gaudir sus eth terren des diuèrses diversions de mòda en quinsevolh país.
Enes sòns viatges per Espanha auie dat serenades e auie estat er aimant d'ua espanhòla que jogaue dera guitarra.
En Soïssa, auie tuat un cabiròu en ua cacilha.
En Anglatèrra, jargat damb ua levita ròia, sautèc barralhes a shivau, e aucic, en ua escomesa, dus cents faisans.
En Turkia visitèc es arèms, ena India montaue elefants e ara, vengut aciu, demoraue gostar toti es plasèrs tipics de Russia.
A Vronsky, qu'ère ath sòn costat ua sòrta de mèstre de ceremònies, li costau fòrça organizar totes es diversions russes que diuèrses persones l'aufrien ath Prince.
Que i auec passègi en velòci shivaus, parves de blini, cacilhes d'ossi, troikes, gitanes e tantarres acompanhades deth costum rus de trincar es vaishères.
Eth Prince se hec ar ambient rus aisidaments: trincaue es plates damb era vaishèra qu'amiauen, hège sèir enes sòns jolhs as gitanes e semblaue preguntar:
Solet s'està en açò er esperit rus?” Plan que òc, de toti es plasèrs russi, eth que mès li shautaue ath Prince èren es artistes franceses, ua dançaira de balhs classics e eth champanha carta blanca.
Vronsky ère acostumat a tractar as princes, mès, sigue pr'amor qu'eth auie cambiat nauèraments, sigue per tractar massa d'apròp ad aqueth personatge, era setmana se li hec terriblaments longa e penibla.
Pendent tota era experimentaue eth sentiment d'un òme ath cant d'un hòl perilhós, cranhent, ath còp, era agression deth hòl e pèrder era rason pera sua proximitat.
Se trapaue, donc, en contunh besonh de non amendrir ne un solet moment era sua portadura de respècte protocolari e sevèr entà non mostrar-se ofensat.
Damb grana suspresa dera sua part, eth Prince solie tractar damb mensprètz as persones que s'esdegauen a aufrir-li divertiments tipics.
Es sues opinions sus es hemnes russes, que se prepausaue estudiar, mès d'un viatge aluguèren era indignacion enes caròles de Vronsky.
Era causa principau de qué eth Prince li resultèsse tant insuportable ère que Vronsky, sense voler, se vedie miralhat en eth, e çò que campaue en aqueth miralh non vantaue de cap manèra eth sòn amor pròpi.
Vedie a un òme pèc plan segur d'eth madeish, vessant salut, e curós damb eth suenh dera sua persona e arren mès.
Ère, en vertat, un cavalièr, e aquerò Vronsky non ac podie remir.
Ère, coma eth, planèr e non vantaire damb es sòns superiors, naturau e simple damb es sòns parièrs e menspredosaments bravàs damb es sòns inferiors.
Vronsky ère tanben atau e ac consideraue coma un gran merit; mès coma, en comparèr damb eth Prince, eth ère inferior, eth tracte menspredosaments bravàs que se l'autrejaue l'ofensaue.
Ei possible que jo tanben siga atau?”, se preguntaue.
Siguesse çò que siguesse, eth setau dia, en ua estacion intermieja, tornant d'ua caça d'ossi que pendent tota era net eth Prince auie vantat era valentia russa, podec fin finau Vronsky dider-se adiu d'eth, que partie entà Moscòu; eth joen, dempús d'auer-li entenut exprimir eth sòn arregraïment, se sentec erós de qué aquera situacion anutjosa s'auesse acabat e de non auer de guardar-se mès en aqueth miralh detestable.
En tornar en casa, Vronsky trapèc ua nòta d'Anna, que l'escriuie:
Sò malauta e sò plan malerosa.
Non posqui gésser, mès tanpòc víuer sense veder-vos.
Vietz aguesta net.
Vronsky reflexionèc un moment.
Era invitacion d'Anna entà que venguesse a veder-la ena sua casa, a maugrat dera proïbicion deth sòn marit, li semblaue estranha, mès, ça que la, decidit vier.
Aqueth iuèrn, Vronsky, nomentat coronèl, auie deishat eth regiment e s'estaue solet.
Dempús de dinar, s'ajacèc en divan e, en cinc menutes, es rebrembes des grotesque scènes que viuec enes darrèrs dies, se barregèren en sòn cervèth damb imatges d'Anna e deth campanhard qu'auie hèt eth papèr de mautaire ena caça der os, e s'esclipsèc.
Se desvelhèc ena escurina, cuelhut de terror, e aluguèc ara prèssa ua candèla.
Qué è soniat ara?
A, òc!
Eth campanhard qu'organizaue era batussa, aqueth campanhard lord, de barbes esperluades, hège sabi pas se qué, en tot ajocar-se, e de pic comencèc a parlar en francés…
Ues paraules fòrça estranhes…
Mès que non i auie en aquerò arren de terrible.
Per qué m'ac semblèc tant?”, se didec.
Campèc eth relòtge.
Èren es ueit e mieja.
Cridèc ath vailet, se vestic ath mès córrer e gessec, desbrembant eth saunei e damb era soleta preocupacion de qué venguie tard.
Quan arribaue ena casa des Karenin, qu'èren es nau mens dètz.
Un coche estret e naut, damb dus shivaus grisi, s'estaue arturat ath cant dera pòrta, e Vronsky reconeishec eth coche d'Anna.
Que m'ei desagradiu entrar aciu.
Mès, ei parièr.
Non posqui amagar-me”.
Aguesta se dauric en aqueth moment.
Eth portièr, damb era flaçada de viatge jos eth braç, apareishec cridant ath coche.
Vronsky, encara que non solie fixar-se en detalhs, notèc era expression de suspresa qu'aqueth lo guardaue.
Lèu en lumedar, eth joen estramunquèc damb Alexei Alexandrovic, qu'era sua cara, era sang perduda e aflaquit dejós eth chapèu nere, e era corbata blanca que ludie entre era pèth deth sòn abric de lueira, demorèren illuminades per un moment pera lum deth gas.
Karenin tachèc per un moment es sòns uelhs amortadi e immobils en ròstre de Vronsky, botgèc es pòts, tau que se masculhèsse, se toquèc eth chapèu damb era man e passèc.
Vronsky vedec se com, sense virar eth cap, pujaue en coche, agarraue pera hiestreta era flaçada e es alongavistes e despareishie.
Mès, per aflaquiment o baishesa, me place ena menspredanta posicion d'un seductor, causa que non ne sò ne voi èster-ne”.
Dempús era sua entrevista damb Anna enes jardins de Vrede, es sentiments de Vronsky auien experimentat un cambi.
En tot imitar sense voler era debilitat d'Anna, que s'auie autrejat tota ada eth e d'eth demoraue era decision dera sua sòrt, resignada a tot per auança, hège temps qu'auie deishat de pensar qu'aqueres relacions podessen acabar, coma auie creigut en aqueth moment.
Es sòn plans ambiciosi demorèren de nauèth deishadi d'anar e, en tot reconéisher qu'auie gessut d'aqueth cercle d'activitat que tot en eth ère definit, se daue cada viatge mès as sòns sentiments, e es sòns sentiments l'estacauen mès e mès a Anna.
Non!, sorrisclèc Anna en veder-lo, e tanlèu ac auec dit, es lèrmes vengueren enes sòns uelhs.
Non, s'açò seguís, çò que li cau passar se passarà abantes d'ora.
A qué te referisses, estimada?
A qué?
Amii demorant e patint ua o dues ores.
Non, non contunharè atau.
Mès que non voi emmaliciar-me damb tu.
Solide non auràs podut vier abantes.
Non diderè arren…
Li botèc es dues mans ena espatla e lo campèc damb prigonda e exaltada guardada, encara qu'escrutadoira ath còp.
Estudiaue eth ròstre de Vronsky en tot cercar es cambis que podessen auer-se produsit en temps que hège que non se vedien.
Qu'ei eth castig pera tua tardança.
Mès, qué s'a passat?
Non li calie anar entath conselh?
I estèc e tornèc, e ara torne a anar-se'n sabi pas a on.
Ei parièr.
Non parlem d'açò.
As estat tostemp damb eth Prince?
Anna se'n sabie de toti es detalhs dera sua vida.
Vronsky sajaue de dider-li que, en non auer descansat en tota era net, s'auie demorat esclipsat; mès, en tot guardar aqueth ròstre esmoigut e erós, se sentec avergonhat e, cambiant d'idia, li didec que l'auie calut anar a informar dera partida deth Prince.
S'a acabat tot?
Se n'a anat?
Òc, gràcies a Diu.
Non sabes se guaire shordant m'a estat.
Per qué?
A tot darrèr amiàuetz era vida de costum de toti vosati, es joeni (didec Anna, arroncilhant es celhes).
E, agarrant era labor qu'auie sus era taula, se botèc a hèr croché, sense guardar-lo.
Hè ja temps qu'è deishat aguesta vida, repliquèc eth, estonat peth cambi d'expression en ròstre d'Anna e sajant de compréner eth sòn significat.
Te cohèssi, (contunhèc, arrint, e mostrant, en hè'c, es sòns dents blanqui e sarradi) que pendent aguesta setmana m'è guardat en Prince coma en un miralh, e n'è trèt ua impression desagradiua.
Aguest maitin a vengut Lisa, qu'encara non cranh convidar-me, a maugrat dera Comdessa Lidia Ivanovna, didec Anna, e me parlèc dera vòsta net en “Atenes”.
Quin hàstic!
Voleria dider-te…
Era l'interrompec:
I auie Teresa, aguesta Therèse qu'anaues abantes?
Voleria dider-te…
Be n'ètz de grossièrs toti es òmes!
Mès que mès, ua hemna coma jo, que non pòt saber-se'n çò que se passèc!
Qué me sai jo?
Solet çò que tu m'as condat!
E qui m'assegure que ditz era vertat?
M'ofenes, Anna.
Qu'ei que non me cres?
Ei que non t'è dit que non t'amagui cap pensament?
Òc, òc, didec era, en tot esforçar-se visiblaments en aluenhar era sua gelosia.
Mès, se te'n sabesses de çò que senti!
Te creigui, te creigui…
Plan, se qué me didies?
Mès Vronsky se n'auie desbrembat de çò que li volie díder.
Aqueres escometudes de gelosia que, cada còp mès soent, patie Anna, l'espaurien, e, encara que s'esdeguèsse a disimulà'c, heredauen eth sòn amor entada era, a maugrat de saber qu'era causa dera sua gelosia ère era passion que sentie per eth.
Fòrça viatges s'auie repetic qu'era felicitat non existie entada eth senon en amor d'Anna, e ara que se sentie estimat apassionadaments, coma ne pòt èster un òme que per eth ac a sacrificat tot ua hemna, ara Vronsky se sentie mès luenh dera felicitat qu'eth dia qu'auie gessut de Moscòu darrèr d'era.
Alavetz se consideraue malerós, mès campaue era felicitat ath sòn dauant.
Ara, ça que la, sentie qu'era mielhor felicitat ja s'auie passat.
Anna non se semblaue en arren ara Anna des prumèri tempsi.
Morau e fisicaments auie empejorat.
Estaue mès grassa e ara madeish, tant que li parlaue dera artista, ua expression de dolenteria blaimaue es sues faccions.
Vronsky la contemplaue coma ua flor que, copada per eth madeish, se l'auesse passit entre es mans, e qu'en era a penes se podesse arreconéisher era beressa que l'ahisquèsse a talhar-la.
E, totun açò, experimentaue era sensacion de qué aqueth amor qu'abantes, quan ère en tota era sua fòrça, auesse podut arrincar dera sua amna, se s'ac auesse proposat fèrmaments, ara li serie impossible arrincar-lo.
Non; ara que non podie desseparar-se d'era.
Plan, e qué anaues a díder-me deth Prince?, preguntèc Anna.
Ves?
Ja è hèt enlà ath diable de jo (atau cridauen eri ara gelosia).
Òc, qué auies començat a dider-me deth Prince?
Per qué t'a estat tan desagradiu?
Qu'ère insuportable, didec Vronsky, en tot sajar de repilhar eth hiu trincat des sòns pensaments.
Eth Prince que non guanhe quan se le coneish ben.
Lo poiria definir coma un animau ben neurit, d'aqueri que artenhen midalhes enes exposicions, e arren mès, concludic, damb un anug que tirèc era atencion d'Anna.
Ei possible?, contestèc.
Mès, se diden qu'ei fòrça culte e qu'a vist fòrça mon!
Aguesta cultura de… eri, qu'ei ua cultura especiau.
A estat instruit solet entà tier eth dret a menspredar era instruccion, tau que se mensprède tot entre eri, exceptat es plasers animaus.
A toti vos shauten es plasers animaus, didec Anna.
E Vronsky campèc de nau en era aquera guardada ombriua que l'aluenhaue d'eth.
Per qué lo defenes?, preguntèc, arrint.
Non lo defeni.
Que m'ei parièr.
Solet pensi que s'a tu madeish non t'auessen shautat aguesti plasers, auries podut non préner part en eri.
Mès te shaute veir a Therèse en vestit d'Eva.
Un aute còp eth dimóni!, didec Vronsky, agarrant e punant era man qu'Anna botèc sus era taula.
Non ac posqui evitar.
Non sabes se guaire è patit en tot demorar-te.
Non me pensi que sò gelosa.
Non, non ne sò!
Te creigui quan ès ath mèn costat.
Mès quan ès luenh de jo, dat ad aguesta vida tua que jo non posqui compréner…
Se copèc; se deishèc anar de Vronsky, e tornèc entara sua labor.
Jos eth dit anular, comencèren a botjar-se ara prèssa es hius de lan blanca, ludenta jos era lum dera lampa e eth sòn fin canèth se botjaue tanben rapidaments ena manja des dentèles.
Era sua votz sonèc de suspresa, coma forçada:
A on as trapat ath mèn marit?
Mos auem crotzat ena pòrta.
E l'auetz saludat atau?
Anna alonguèc eth ròstre e, clucant es uelhs, cambièc era expression dera sua cara e pleguèc es mans.
Vronsky se demorèc estonat en veir enes sues polides traches eth madeish aspècte qu'agarrèsse Karenin en saludar-lo.
Non lo compreni, didec Vronsky.
Se dempús dera vòsta convèrsa ena casa ostiuenca auesse trincat damb tu o m'auesse manat es pairins, m'aurie semblat naturau.
Mès ara non compreni eth sòn anament.
Com pòt tier aguesta situacion?
Pr'amor que se ve que patís fòrça.
Eth?, didec Anna damb ironia.
Ath contrari: ei content.
A tot darrèr sabi pas se per qué mos tormentam tant, quan se poirie apraiar perfèctaments e en benefici des tres.
Aquerò non ac harà.
Coneishi massa ben aguesta natura hèta tota de mentides!
Serie possible, se sentesse quauquarren, víuer damb jo coma viu?
Poirie un òme qu'auesse bèth sentiment demorar-se jos eth madeish tet qu'era sua esposa colpabla?
Poirie, dilhèu, parlar damb era?
Tractar-la de tu?
E sense voler, Anna tornèc a imitar-lo:
Tu, ma chère, tu Anna… e seguic: non ei un èsser uman; qu'ei un pipòt.
Sonque jo me'n sabi, pr'amor qu'arrès coma jo lo coneish tan prigondaments.
Se jo siguessa ath sòn lòc, a ua hemna coma jo, hè ja temps que l'auria aucit e hèt brigalhs en sòrta de cridar-la ma chère Anna.
Non ei un òme, ei ua maquina burocratica.
Non compren que sò era tua hemna, qu'eth ei un estranh, qu'ei sobrèr.
Mès, non parlem mès d'aguest… non parlem mès…
Ès injusta, amiga mia, didec Vronsky, en tot sajar de padegar-la.
Mès qu'ei parièr; non parlem d'eth.
Ditz-me se qué as hèt aguesti dies.
Que te cau?
Qué te cau dera tua malautia?
Qué t'a dit eth mètge?
Anna lo guardaue damb ironica alegria.
Vronsky contunhaue:
Endónvii que non se tracte d'ua malautia, senon deth tòn estat.
Quan se passarà?
S'amortèc era lusor ironica des uelhs d'Anna e un aute arridolet, indicador de qué sabie quauquarren qu'eth ignoraue, e ua leugèra tristor, escambièren era anteriora expression dera sua cara.
Lèu, lèu…
Coma tu as dit, era nòsta situacion ei penibla e mos cau esclarir-la.
Se sabesses guaire insuportable ei e guaire balharia peth dret d'estimar-te liura e dubèrtaments!
Jo non me tormentaria ne te tormentaria damb era mia gelosia.
Per çò que dides, que serà lèu, mès non coma demoram…
En pensar en aquerò, Anna se considerèc tan malerosa qu'es lèrmes aumpliren es sòns uelhs e non podec contunhar.
Botèc era sua man, ludenta de blancor e d'anèths jos era lampa, ena manja de Vronsky.
Que non serà coma demoram.
Non t'ac volia díder, mès m'obligues a hè'c.
Lèu, plan lèu, vierà era conclusion e toti mos dessepararam e deisharam de patir.
Non compreni, repliquèc Vronsky, encara que òc qu'ac comprenie.
M'as demanat quan.
E jo te responi: lèu.
E te digui, ath delà, que non suberviuerè ad açò.
Non m'interrompes, e Anna se precipitaue en parlar.
Qu'ac sai, ne sò segura…
Vau a morir e m'alègri de deishar-vos as dus liures.
Es lèrmes gesseren de contunh des sòns uelhs.
Que vau mès atau, didec Anna, en tot sarrar-li damb fòrça era man.
Ei eth solet recurs, eth solet que mos rèste.
Eth se revenguec e lheuèc eth cap.
Quina pegaria!
Quines pegaries que dides!
Ei era vertat.
Eth quina ei era vertat?
Que vau a morir.
Ac è soniat.
Ac as soniat?, repetic Vronsky, en tot brembar-se'n de pic deth campanhard qu'auie soniat eth.
Òc, ac è soniat.
Hè temps…
Soniè qu'entraua ath mès córrer ena mia cramba, a on me calie recuélher sabi pas se qué, o saber-me'n de quauquarren…
Ja sabes qué se passe enes sòmnis… didec Anna, daurint es uelhs damb orror.
En entrar ena mia cramba, en un cornèr d'era, vedí que i auie…
Com pòs crèir en aguestes pegaries?
E vaquí que çò qu'auie aquiu se botgèc e vedí alavetz qu'ère un campanhard, petit e terrible, e damb ua barba esperluada…
Volí partir, mès eth s'inclinèc sus ues saques qu'auie aquiu e comencèc a remenar en eres damb es mans.
Anna imitaue es movements deth campanhard remenant enes saques, e er orror se pintaue ena sua cara.
Vronsky rebrembaue eth sòn sòmni e sentie que tanben lo cuelhie ena sua amna eth madeish orror.
Eth campanhard estornejaue es mans e parlaue en francés, ara prèssa, arrossegant es erres: Il faut le battre le fer, le broyer, le petrir.
E ère tanta era mia angoisha, que volí damb tota era fòrça deth morir desvelhar-me e me desvelhè, o, mielhor dit, soniè que me desvelhaua.
Espaurida, me demanaua a jo madeisha: “Qué signifique aquerò?”.
E Korney me contestaue: “Moriratz de jasilha, maireta”.
E alavetz me desvelhè de vertat.
Quina pegaria!, repetie Vronsky, en tot sénter qu'era sua votz ère mancada de sinceritat.
Non parlem mès d'aquerò.
Crida e manarè mestrar eth tè.
Mès demora, ja non rèste guaire temps, e jo…
De ressabuda s'arturèc, eth sòn ròstre mudèc era expression e ara agitacion e er espant seguiren ua atencion doça e repausada, plia de beatitud.
Vronsky non podec compréner eth significat d'aqueth cambiament.
Qu'ère qu'Anna sentie qu'era naua vida qu'amiaue en era s'agitaue enes sues entralhes.
Dempús eth sòn encontre damb Vronsky ena pòrta dera casa, Karenin anèc entara opera italiana tau que se proposaue.
S'estèc aquiu pendent dus actes sancers e vedec a qui desiraue.
En tornar entà casa, guardèc eth penjaròbes e, en veir que non i auie cap capòta de militar, passèc entàs sues crambes.
Ça que la, non s'ajacèc, senon que s'estèc passejant pera estança enquias tres dera maitiada.
Era irritacion contra era sua hemna, que non volie sauvar es aparences e deishaue sense complir era soleta condicion qu'eth l'auie impausat (recéber en casa ar aimant), lo botaue intranquil.
Alexei Alexandrovic se'n sabie des moltes dificultats que i traparie, mès s'auie jurat qu'ac harie e ère prèst a complì'c.
Era comdessa Lidia Ivanovna auie mentat soent aquesta forma coma era soleta gessuda ara situacion que se trapaue.
Ath delà, darrèraments, era practica des divòrcis auie artenhut ua tau perfeccion que Karenin vedie possible superar totes es dificultats.
Coma qu'es malastres jamès vien solets, er ahèr des autoctòns e dera fertilizacion de Taraisk li balhaue alavetz autants de copacaps qu'enes darrèri tempsi se sentie irritat de contunh.
Non cluquèc un uelh en tota era net, e era sua colèra, qu'aumentaue sense parar, agarrèc eth limit maximal tath maitin.
Se vestic ath mès córrer e, coma s'amièsse ua copa plia d'ira e cranhesse vessar-la e perder-la, en tot demorar-se sense era energia de besonh entàs explicacions que li calie tier damb era sua esposa, se filèc ara prèssa de cap ara cramba d'Anna, tanlèu s'en sabec qu'era s'auie lheuat.
Anna se pensaue conéisher ben ath sòn marit, mès, en veder-lo entrar ena sua cramba, se demorèc estonada pera sua portadura.
Qu'auie eth front arropit, es uelhs sevèrs, evitant era guardada d'era, era boca sarrada en un rictus de fermetat e mensprètz, e enes sòns passi, enes sòns movements, e en ton dera sua votz que i auie ua decision e energia taus coma era sua hemna non auie campat jamès en eth.
Se qué voletz?.
Demanèc era.
Es cartes deth vòste aimant, didec eth.
Que non i a cap de carta aciu, contestèc Anna tancant eth calaish.
Per aqueth senhau, Karenin comprenec que non s'enganhaue e, refusant bruscaments era man d'era, cuelhec ara prèssa eth dorsièr que sabie qu'era sua hemna sauvaue es sòns papèrs mès importants.
Anna sagèc d'arrincar-li eth dorsièr, mès la refusèc.
Seiguetz; è besonh de parlar-vos, didec botant eth dorsièr dejós eth braç e cachant- la damb tanta fòrça qu'eth sòn muscle se quilhèc.
Anna lo guardaue en silenci, damb suspresa e timiditat.
Ja vos didí que non permeteria que recebéssetz aciu ath vòste aimant.
Auia besonh de veder-lo entà…
Non me cau entrar en detalhs, ne tansevolhe saber-me'n entà qué ua hemna maridada a besonh de recéber ath sòn aimant.
Solet volia… seguit Anna en tot irritar-se.
Era bruscaria deth sòn marit l'excitaue e li balhaue vams.
Vos semble, dilhèu, ua proesa ofensar-me?, li preguntèc.
Se pòt ofensar a ua persona aunorada, o a ua hemna aunorada; mès dider-li a un panaire que n'ei, solet signifique era constatation d'un fait.
Non men sabia encara de vos, aguesta naua capacitat entà tormentar.
Didetz vos tormentar qu'eth marit balhe libertat ara sua hemna, en tot autrejar-li un nòm e un tet aunoradi sonque a condicion de sauvar es aparences?
Ei crudeutat açò?
S'ac voletz saber vos diderè qu'ei encara pejor: ei ua viletat, exclamèc Anna en ua explossion de colèra.
E en tot lheuar-se, volec gésser.
Non!, cridèc eth, damb era sua votz agudenta, qu'ara sonèc mès pertusanta, per çò dera sua excitacion.
E l'agarrèc deth braç damb es sòns longui dits, damb tanta fòrça que demorèren en eth es senhaus deth braçalet, que sarraue dejós era sua man, e l'obliguèc a sèir-se.
Ua viletat?
Se voletz tier aguesta paraula, vos diderè qu'era viletat ei abandonar ath marit e ath hilh per aimant e seguir minjant eth pan det marit.
Anna joquèc eth cap.
Aclapada pera justícia d'aqueres paraules, solet podec respóner en votz baisha:
Non podetz descríuer era mia situacion pejor de çò que jo la veigui.
Mès, per qué didetz tot aquerò?
Per qué ac digui?, contunhèc eth cada viatge mès emmaliciat.
Entà que vo'n sapiatz de qué, donques que non auetz complit era mia volentat de qué sauvèssetz es aparences, cuelherè es mies mesures pr'amor de qué s'acabe aguesta situacion.
Lèu, lèu s'acabarà, gasulhèc era.
S'acabarà plan mès abantes de çò que vos e eth vòste aimant podetz pensar.
Vos cercatz solet era satisfaccion deth sòn apetit carnau!
Alexei Alexandrovic: non solet non ei generós, ei pauc aunorat nafrar ath queigut.
Vos solet pensatz en vos madeisha.
Es patiments d'aqueth qu'a estat eth vòste espós non vos interèssen.
Se tota era sua vida ei des.hèta, aquerò que vos ei parièr.
Se qué vos impòrte çò qu'eth a ten…ten..tentengut?
Parlaue tant ara prèssa, que se confonec, non podec prononciar ben era paraula e venguec de díder “tentengut”.
Anna auec talents d'arrir, mès de seguit se sentec avergonhada per auer trapat quauquarren dable entà her-la arrir en aqueth moment.
E per prumèr còp e pendent un instant se metec ath lòc deth sòn marit e sentec pietat d'eth.
Mès, qué podie hèr o díder?
Joquèc eth cap e carèc.
Eth carèc tanben pendent ues segondes e dempús parlèc en votz, non ja agudenta, senon hereda, soslinhant de bon voler quauques des paraules que tenguie, autanplan es que non auien cap importància especiau.
Qu'è vengut entà dider-vos…, comencèc.
Anna lo guardèc.
Que non posqui cambiar, gasulhèc era.
È vengut entà dider-vos que deman partisqui entà Moscòu e non tornarè mès en aguesta casa.
Vos comunicarè era mia decision peth mèn avocat, que l'è encomanat tramitar eth divòrci.
Eth mèn hilh vierà a víuer damb era mia fraia, concludic Alexei Alexandrovic, rebrembant a penes çò que volie díder deth sòn hilh.
Vos hètz a vier a Sergi solet entà hèr-me patir, didec era, guardant-lo damb era tèsta baisha.
Vos que non l'estimatz!
Deishatz-me a Sergi!
Òc: era repugnància que senti per vos m'a hèt pèrder enquia e tot er amor qu'auia ath mèn hilh.
Mès, ça que la, me lo harè a vier damb jo.
Adishatz.
Volec partir, mès era lo retenguec.
Alexei Alexandrovic: deishatz-me a Sergi, mormolhèc un còp mès.
Solet aquerò vos demani…
Deishatz-me a Sergi enquia que jo…
Lèu amainadarè…
Deishatz-lo-me!
I auie tres senhores: ua anciana, ua joena e era esposa d'un botiguèr; se demorauen tanben un banquèr aleman damb un gròs aneth en un dit, un comerçant de longa barba e un foncionari public damb levita d'unifòrme e ua crotz en còth.
Se notaue que toti se demorauen hège ja estona.
Dus estagiaris seigudi dauant des taules escriuien hènt carrinclar es plomes.
Karenin non deishèc d'observar qu'es objèctes d'escriptòri, era sua grana passion, èren excellents.
Un des estagiari, sense guardar-lo, arroncilhèc es celhes e preguntèc damb bruscaria:
Se qué desiratz?
Consultar damb er avocat.
Qu'ei ocupat, contestèc er estagiari sevèraments en tot mostrar damb era ploma as que demorauen.
E seguic escriuent.
Non aurà un moment entà receber-me?, preguntèc Karenin.
Jamès a temps liure.
Tostemp ei ocupat.
Demoratz-vos, se vos platz.
Hètz eth favor de hèr-li a vier era mia carta, didec Karenin, damb dignitat, desengustat dauant eth besonh de desnishar eth sòn anonimat.
Karenin, partidari en principi dera justícia publica, non n'ère d'acòrd damb quauqui detalhs dera sua aplicacion en Russia, que coneishie a trauèrs dera sua actuacion ministeriau e les censuraue autant coma se podien censurar causes decretades per Sa Majestat.
Coma tota era sua vida se passaue en activitats administratiues, quan non ère cossent damb quauquarren padegaue era sua desaprovacion en tot reconéisher es possibilitats d'enganhar-se e es possibilitats de rectificar quinsevolh error.
Per çò des institucions juridiques non ère partidari des condicions que se tenguien es avocats.
Mès era impression desagradiua que venguie de recéber ena sala d'espèra der avocat lo confirmèc mès enes sues idies.
Ara ges, didec er emplegat.
Anaue jargat presumtuosaments coma un petimetre, dès era corbata e era cadia deth relòtge enquia es sabates de cuer impermeable.
Auie un ròstre intelligent damb ua expression d'astúcia campanharda, mès era sua vestidura ère ostentosa e de mau gust.
Se vos platz, didec damb gravetat, en tot dirigir-se a Karenin.
E, en tot hèr-lo entrar, barrèc era pòrta deth sòn burèu.
Se vos platz, repetic.
E ath madeish temps se seiguie eth en lòc preferent, heregant- se es petites mans, de dits cuerts pobladi de pelhasson ròi, e inclinant eth cap de costat.
A penes s'acomodèc en aquera actitud, sus era taula volèc ua quèra.
Er avocat, damb ua rapiditat incredibla en eth, estirèc era man, agarrèc era quèra e se demorèc de nauèth ena posicion primitiua.
Abantes de parlar deth mèn ahèr, didec Karenin, qu'auie seguit estonat eth gèst der avocat, me cau avertir-vos qu'a de demorar en secret.
Un imperceptible arridolet hec tremolar era mostacha roienca der avocat.
Non seria avocat se non sabessa sauvar es secrets que me fiden.
Mès se vos auetz besonh d'ua confirmacion…
Coneishetz eth mèn nòm?, preguntèc Karenin.
Coneishi eth vòste nòm e era vòsta plan utila activitat (e er avocat cacèc un auta quèra) coma la coneishen toti es russi, acabèc, en tot hèr ua reveréncia.
Karenin alendèc.
Li costaue un gran esfòrç de parlar, mès donques qu'auie començat, contunhèc damb era sua agudenta votzeta, sense trantalhar, sense confoner-se e soslinhant quauques paraules.
Qu'è eth malastre, gessec, d'èster un marit enganhat e voi talhar legauments es laci que m'estaquen ara mia hemna, ei a díder, divorciar-me, mès de sòrta qu'eth mèn hilh non se demore damb sa mair.
Es uelhs grisi der avocat s'esdegauen en non arrir, mès ludien damb ua alegria irrepressibla, e Karenin desnishèc en era, non solet era alegria deth professionau que recep un encargue profitós; en aqueri uelhs auie tanben ua lusor d'afogament e de capitada, quauquarren semblable ara ludentor maligna qu'auie campat enes uelhs dera sua hemna.
Desiratz, donc, era mia cooperacion entà obtier eth divòrci?
Qu'ei aquerò, mès me cau avertir-vos que, autanplan damb eth risque d'abusar dera vòsta atencion, è vengut pr'amor de hèr-vos ua consulta prealabla.
Voi divorciar-me, mès entà jo qu'an ua grana importància es formes qu'eth divòrci sigue possible.
Ei possible que, s'es formes non coïncidissen damb es mèns desirs, ronóncia ara mia requesta legau.
Òc, didec er avocat.
Tostemp a estat atau…
Vos que demoraratz perfèctaments liure.
E joquèc es uelhs enquias pès de Karenin comprenent qu'era manifestacion dera sua irrepressibla alegria podie ofensar ath sòn client.
Vedec ua auta quèra que volaue dauant enth sòn nas e estenec eth braç, mès non l'agarrèc en atencion ara situacion deth sòn client.
Encara qu'en linhes generaus, coneishi es nòstes leis sus er ahèr, seguic Karenin, me shautarie saber es formes que, ena practica, s'amien a tèrme taus ahèrs.
Vos que voletz, contestèc er avocat, sense lheuar era vista, e adamptant-se de bon voler ath ton deth sòn client, que vos indica es camins entà realizar eth vòste desir.
Karenin hec un senhau afirmatiu damb eth cap.
Sivans es nòstes leis, e era sua votz tremolèc aciu damb ua leugèra desaprovacion de taus leis, eth divòrci qu'ei possible enes aguesti casi…
Er estagiari pistèc pera pòrta e er avocat exclamèc:
Que se demoren!
Ça que la, se lheuèc, didec quauques paraules ar emplegat e tornèc a sèir.
Enes casi seguents: defèctes fisics des esposi, paradèr desconeishut pendent cinc ans (e comencèc a doblegar un a un es sòns dits cuerts, caperadi de pelhasson) e adultèri (prononcièc aguesta paraula damb plaser visible e seguic doblegant es dits).
En cada cas i a divisions: defèctes fisics deth marit e dera hemna, adultèri der un o der aute…
Aquerò ei era teoria.
Mès me pensi que vos m'auetz hèt er aunor de dirigir-vos a jo pr'amor de conéisher era aplicacion practica.
Plan per açò, en tier-me as precedents, vos posqui díder qu'es casi se resòlven toti atau…
Jo è qu'ei causa hèta que non existissen defectes fisics ne abséncia desconeishuda, indiquèc.
Alavetz auem es casi seguents: adultèri d'un des esposi en declarar-se colpable; adultèri per consentiment mutuau e, en manca d'açò, consentiment forçat.
Me cau avertir qu'aguest darrèr cas se balhe pòqui viatges ena practica (didec er avocat, en tot guardar de reuelh a Karenin e sauvar silenci, coma un veneire de pistòles que, en descríuer es auantatges de dues armes desparières, demore era decision deth crompaire).
Mès coma qu'Alexei Alexandrovic non responie arren, er avocat contunhèc:
Çò de mès soent, simple e senat consistís en proposar er adultèri per consentiment mutuau.
Non m'auria permetut exprimir-me atau se parlèssa damb un òme de pòca cultura, didec er avocat, mès sò segur de qué vos me comprenetz.
Alexei Alexandrovic ère tan confonut que non podec compréner de moment çò que podesse auer de senat er adultèri per consentiment mutuau e exprimic era sua incomprension damb era guardada.
Er avocat, de seguit, acodit ena sua ajuda:
Eth hèt essenciau s'està en qué marit e hemna non pòden víuer amassa.
S'ambdues parts son d'acòrd en açò, es detalhs e formalitats son indiferentes.
Aguest ei, ça que la, era manèra mès simpla e segura.
Ara Karenin ac comprenec ben.
En aguest cas aquerò demore dehòra de qüestion, didec.
Totun, se damb pròves (correspondéncia, per exemple) se pòt establir indirèctaments er adultèri, aguestes pròves que son en mèn poder.
Desencusatz, comencèc.
Ahèrs atau les resòlv, coma sabetz, eth clergat.
Mès es pairs archiprèstes, en causes semblables, son fòrça inclinadi a examinà'c tot enquias mendre detalhs, didec damb un arridolet qu'exprimie simpatia pes procediments d'aqueri pairs.
Era correspondéncia poirie confirmar er adultèri parciauments; mès es pròves les cau èster presentades per via dirècta, ei a díder, per miei de testimònis.
Se se vò arténher ua fin, mos cau acceptar tanben es mieis.
S'ei atau…, didec Karenin esblancossint-se.
Didetz-li ad aguesta hemna qu'aciu non èm en ua botiga de liquidacions.
E tornèc de nauèth entath sòn lòc, agarrant, en botar-se en sèti ua quèra mès.
Me hègetz vos er aunor de dider-me…?, preguntèc.
Vos diderè era mia decision per carta, didec Alexei Alexandrovic, en tot lheuar-se e emparar-se sus era taula.
Se demorèc atau un instant e higec:
Des vòstes paraules dedusisqui qu'era tramitacion deth divòrci ei possible.
Tanben vos arregraïrè que me digatz es vòstes condicions.
Tot ei possible se m'autrejatz plia libertat d'accion, didec er avocat sense contestar ara pregunta.
Quan posqui auer naues de vos?, concludic, en tot apressar-se ena pòrta e calant era vista enes sues ludentes sabates.
D'aué en ua setmana.
E demori qu'en contestar acceptant encargar-vos der ahèr m'amuishetz es vòstes condicions.
Plan ben.
Tant alègre s'estaue que, contra eth sòn costum, rebaishèc es onoraris a ua hemna que regatejaue e deishèc d'agarrar quères, fèrmaments decidit a méter forradura as mòbles damb velot er an a vier, tau qu'eth collèga Sigonin.
Era naua comission qu'auie d'estudiar en toti es sòns aspèctes eth problèma des autoctòns, siguec designada e enviada en terren damb era extraordinària rapiditat e energia proposada per eth, e en tres mesi redigic er infòrme.
Era vida des autoctòns siguec estudiada aquiu en toti es sens: politic, administratiu, economic, etnografic, materiau e religiós.
A cada pregunta li balhauen responses fòrça ben redigides que non deishauen cap de dobte, pr'amor que non èren producte deth pensament uman, tostemp expausat ar error, senon òbra deth servici oficiau.
Cada responsa depenie de donades oficiaus, d'infòrmes de governadors, avesques, caps provinciaus e suberintendents gleisèrs, que se basauen ath sòn torn enes donades des bailes e cases ruraus, de sòrta qu'es responses non podien aufrir mès garantides de vertat.
Preguntes coma: “Per qué es interessadi recuelhen males cuelhetes?” O “Per qué es poblants d'aguesti parçans sauven era sua religion?”, que jamès s'aurien podut contestar sense es facilitats balhades pera maquina administratiua e que s'estauen sense contestar pendent sègles sancers, receberen ua responsa clara e definida.
E aguesta responsa coïncidie damb es opinions d'Alexei Alexandrovic.
Mès Stremov, qu'ena darrèra session s'auie sentut plan punchat, en recéber es infòrmes dera Comission apelèc a ua tactica inesperada entà Karenin.
Se passèc entath partit d'aguest, arrossegant damb eth a d'auti, e apuèc ara cauda es mesures proposades per eth, en tot suggerir-ne d'autes, mès audaces encara, en madeish sens.
Aguestes mesures, mès extrèmes que les suggerides per Karenin, sigueren aprovades, e alavetz se desnichèc era tactica de Stremov.
Aqueres mesures extrèmes sigueren tant irrealizables ena practica, qu'es politics, era opinion publica, es intellectuaus e es jornaus queigueren, toti amassa, sus eres, exprimint era sua indignacion contra es mesures en eres madeishes e contra eth sòn propulsor, Alexei Alexandrovic.
Aquerò talhèc es ales a Karenin.
Mès a maugrat dera sua trantalhanta salut e des sòns desengusti domestics, non se daue per vençut.
Ena Comission gesseren divisions.
E tenguien qu'aqueth infòrme non auie cap de valor, qu'èren solet desirs de degalhar papèr inutilaments.
Alexei Alexandrovic e d'auti que considerauen perilhós aqueth punt d'enguarda revolucionari ena forma de considerar es documents oficiaus, contunhauen tenguent es donades aportades pera comission inspectora.
Atau, qu'enes nauti ambients e enquia e tot ena societat, se costèc ua grana confusion, e, encara que toti s'interessauen fòrça en problèma, arrés s'en sabie de cèrt s'es autoctòns patien o viuien ben.
Alavetz Karenin auec era valentia de cuélher ua resolucion plan importanta.
Damb era enòrma suspresa des comissionadi declarèc que demanarie permís entà vier personauments a estudiar er ahèr.
E, en obtier, plan, eth permís, venguec en aqueres províncies luenhanes.
Era sua partida produsic un gran revolum, autant mès que, en partir, entornèc oficiauments era quantitat qu'eth govèrn l'auie assignat entà despenes de viatge calculades en tot tier en compde qu'aurie de besonh dotze shivaus.
Aquerò que me semble d'ua grana noblesa, didie Betsy, comentant er ahèr damb era princesa Miagkaya.
Per qué les cau senhalar despenes de pòstes quan mo'n sabem qu'ara se pòt anar pertot en camin de hèr?
Era princesa Miagkaya non i ère d'acòrd e era opinion dera Tverskaya lèu l'irritèc.
Vos podetz parlar atau pr'amor qu'auetz fòrça milions, mès a jo me conven qu'eth mèn marit gesque d'inspeccion pendent er ostiu.
Ada eth l'ei agradiu e li va ben entara salut, e a jo me vau entà pagar eth coche e auer-ne un aute logat.
Karenin, de passa pes províncies luenhanes, s'arturèc tres dies en Moscòu.
Ath londeman dera sua arribada, venguec a tier-li ua visita ath generau governador.
Passaue pera horcalhada deth carreron de Gazetny, plen tostemp de coches particulars e de loguèr, quan entenec que lo cridauen peth sòn nòm en votz tan nauta e alègra que non podec deishar de virar-se.
Ath cant deth trepader, damb un brac abric de mòda, damb un chapèu de copa baisha tanben de mòda, arrint satisfèt e mostrant es sòns dents blanqui entre es pòts ròis, s'estaue Esteva Arkadievic, joen e radiant, cridant tu per tu entà qu'eth sòn cunhat manèsse arturar eth coche.
Era senhora arrie bravaments e hège tanben senhaus damb era man.
Qu'ère Dolly damb es sòns mainatges.
Alexei Alexandrovic non desiraue veir ad arrés en Moscòu e mens qu'ad arrés ath frair dera sua hemna.
Lheuèc eth chapèu e volèc contunhar; mès Esteva Arkadievic manèc ath menaire de Karenin que parèsse e correc entath coche sus era nhèu.
Non vos hè vergonha eth hèt de non auer-mos avisat dera vòsta arribada?
De quan ètz aciu?
Ager passè per otèl Dusseau e vedí en portacartes “Karenin”, mès non me pensè que siguesses tu, didec Oblonsky, calant eth cap pera porteta deth coche deth sòn cunhat, se non, auria pujat a veder-vos.
Guaire m'alègri de trapar-te!, repetie, pataquejant un pè contra er aute, pr'amor de trèir-se era nhèu.
Qu'as hèt mau de non avisar-mos!, persutèc.
Que non auí temps.
Sò fòrça ocupat, repliquèc secaments Karenin.
Viem aquiu damb era mia hemna; qu'a talents de veder-te.
Se per qué mos evitatz d'aguesta sòrta, Alexei Alexandrovic?, preguntèc Dolly arrint.
È estat fòrça ocupat.
M'alègri de veder-vos, didec eth damb un ton qu'indicaue tot çò de contrari.
Com vos trapatz?
Ben.
E era nòsta estimada Anna?
Mès Esteva Arkadievic lo retenguec.
Qué haram deman?
Dolly: convida-lo a dinar.
Cridaram a Kosnichev e a Peszov e atau coneisherà ara intellectualitat moscovita.
Vietz, se vos platz, didec Dolly.
Vos demoram tàs cinc o tàs sies.
Quan volgatz.
Mès, se com se trape era mia estimada Anna?
Hè tant de temps que…
Qu'està ben, contestèc Alexei Alexandrovic.
Encantat de veder-vos…
E se filèc entath sòn coche.
Vieratz?
Li didec Dolly.
Karenin gasulhèc quauquarren qu'era non podec distinguir entre eth bronit des coches.
Vierè a veder-te deman, cridèc ath sòn torn Esteva Arkadievic.
Quin òme tant estranh!, didec Oblonsky ara sua hemna.
Guardèc eth sòn relòtge, hec un movement damb era man dauant eth ròstre, en tot voler díder que la saludaue corauments ada era e as sòns hilhs, e s'aluenhèc peth carrèr damb eth sòn pas vantariòu.
Stiva, Stiva!, lo cridèc Dolly en tot rogir-se.
Eth sòn marit virèc eth cap.
Li cau crompar abrics a Gricha e Tania.
Balha-me sòs.
Qu'ei parièr.
Ditz que ja les pagarè jo.
Eth dia a vier ère dimenge.
Esteva Arkadievic s'endralhèc de cap ath Gran Teatre pr'amor d'assistir ara repeticion d'un ballet, e autregèc a Macha Chibisova, ua beròia dançaira qu'auie entrat en aqueth teatre per recomandacion sua, un colar de coralhs.
Entre es colisses, ena escurina qu'aiue aquiu autanplan de dia, podec punar era bèra careta dera joena, radianta en recéber eth present.
Ath delà de balhar-li eth colar, Oblonsky li calie d'acordar damb era era cita entà dempús deth balh.
Li didec que non poirie estar ath començament dera foncion, mès prometec acodir en darrèr acte e amiar- la entà sopar.
Dès eth teatre, Esteva Arkadievic se n'anèc en coche entà Ojotuj Riad, e eth madeish alistèc eth peish e es espargues entath repaish.
Tàs dotze ja ère en otel Dusseau, a on li calie hèr tres visites que, erosaments, coïncidien en madeish otel.
Prumèr auie de visitar a Levin, que venguie d'arribar der estrangèr e s'arturaue aquiu, e dempús ath sòn nau cap, que, nomentat de nauèth entà aqueth naut cargue, auie vengut en Moscòu pr'amor de cuélher possession d'eth, e, ara fin, ath sòn cunhat Karenin entà hèr-lo-se seguir a dinar en casa.
A Esteva Arkadievic li shautaue minjar ben; mès encara li shautaue mès aufrir boni minjars, pas guaire abondiui,, mès rafinadi, autant pera qualitat dera parva e beuendes coma pera des convidadi.
Entre es convidadi i serien Kitty e Levin, e, entà dissimular era coïncidéncia, ua auta cosia e eth joen Scherbazky.
Era pièce de resistance des convidadi serien Sergi Kosnichev e Alexei Alexandrovic, eth prumèr moscovita e filosòf, eth dusau petersburgués e practic.
Se prepausaue, ath delà, convidar ath coneishut e originau Peszov, òme plan afogat, liberau, orador, musician, istorian e, ath madeish temps, un gojat, a maugrat des sòns cinquanta ans, que servirie coma saussa e ornament entà Kosnichev e Karenin.
Es sòs pagadi coma dusau plat peth crompraire deth bòsc que ja l'auie recebut e encara non l'auie despenut.
Dolly se mostraue darrèraments fòrça amabla e brava, e era idia d'aguest repaish alegraue a Esteva Arkadievic en toti es sens.
Se trapaue, donc, de fòrça bon umor.
I auie, ça que la, dues circonstàncies ingrates que se negauen en mar dera sua benevòla alegria.
Era prumèra ère que, en trapar eth dia abantes en carrèr ath sòn cunhat, l'auie vist fòrça sec e hered damb eth e, restacant era expression deth ròstre de Karenin e eth hèt de non auer-les avisat dera sua arribada en Moscòu damb es petòfies sus Anna e Vronsky qu'auien arribat enquia eth, endonviaue que quauquarren s'auie passat entre marit e hemna.
Aguesta qu'ère era prumèra circonstància ingrata.
Era dusau consistie qu'eth sòn nau cap, coma toti es naui caps, auie fama d'un òme terrible.
Didien que se lheuaue tàs sies deth maitin, que trabalhaue coma un animau e qu'exigie çò de madeish as sòns subaltèrns.
Ath delà, se lo consideraue coma un os en tracte sociau e s'afirmaue que seguie ua norma deth tot opausada ara deth cap anterior qu'auie auut enquia alavetz Esteva Arkadievic.
Eth dia abantes, Oblonsky s'auie presentat a trabalhar damb er unifòrme de gala e eth nau cap s'auie mostrat amable e l'auie tractat coma a un amic, per çò qu'aué Esteva Arkadievic se consideraue obligat a visitar-lo vestint levita.
Eth pensament de qué eth nau cap lo podesse recéber mau qu'ère tanben ua circonstància desagradiua.
Mès Esteva Arkadievic credie instintiuaments que “tot s'apraiarie”.
Adishatz, Basili, didec, en tot saludar ar ordenança, que coneishie, e auançar peth correder damb eth chapèu de trauèrs.
Te dèishes es pursères?
Levin ei ena sèt, vertat?.
Acompanha-me, se te platz.
Ath delà, encueda-te'n s'eth comde Anichkin (ère eth sòn nau cap) me poirà recéber e avisa-me dempús.
Plan ben, senhor.
Hè temps que non auem auut eth gust de veder-vos per aciu, responec Basili arrint.
Que i siguí ager, mès entrè pera auta pòrta.
Ei aguesta eth sèt?
L'as aucit tu?, cridèc Oblonsky.
Ei magnific!
Ei ua ossa?
Adishatz, Arjip!
Sarrèc era man ath campanhard e se seiguec sense trèir-se er abric ne eth chapèu.
Tè, sè-te e trè-te açò, didec Levin en tot treir-li eth chapèu.
Non è temps; que vengui solet per un moment, repliquèc Oblonsky.
E se descordèc er abric.
Ditz-me, se qué as hèt en estrangèr?
A on as estat?, preguntèc a Levin quan gessec eth campanhard.
En Alemania, en Prusia, en França e en Anglatèrra, mès non enes capitaus, senon enes ciutats industriaus.
E è vist fòrça causes.
Ne sò plan satisfèt d'aguest viatge.
Ja me'n sai dera tua idia sus era organizacion obrèra.
Que non ei aquerò.
En Russia non i pòt auer qüestion obrèra.
Era soleta qüestion importanta entà Russia ei era relacion entre eth trabalhador e era tèrra.
Tanben existís en Euròpa, mès aquiu se sage d'apraiar çò qu'ei maumetut, tant que nosati…
Oblonsky escotaue damb atencion ath sòn amic.
Òc, òc, responie.
Dilhèu as rason.
M'alègri de veder-te encoratjat e de qué caces ossi, e trabalhes, e ages illusions.
Scherbazky me didec que te trapèc fòrça aclapat e que non hèges que parlar dera mòrt!
Qué a a veir aquerò?
Tanpòc ara dèishi de pensar ena mòrt, didec Levin.
Vertadèraments, ja arribe eth moment de morir; tot çò d'aute que son pegaries.
Guarda, damb eth còr ena man, qu'estimi fòrça era mia activitat e era mia idia, mès solet pensi en aquerò: tota era nòsta existéncia ei coma un hloridor qu'a possat sus aguest petit planeta.
E nosati mos pensam que podem hèr quauquarren enòrme!
Idies, ahèrs!
Tot aquerò non son que graets de sable.
Çò que dides ei vielh coma eth mon.
Qu'ei vielh, òc; mès quan i pensi tot se m'apareish menspreable.
Quan se compren qu'aué o deman te cau morir e qu'arren demorarà de tu, tot ac ves sense cap de valor.
Jo me pensi qu'era mia idia ei plan transcendenta e, a tot darrèr, autanplan amiant-la a tèrme, ei tant insignificanta coma, per exemple, aucir aguesta ossa.
Atau mos passam era vida entre eth trabalh e es diversions, solet entà non pensar ena mòrt.
Esteva Arkadievic arric, campant ath sòn amic damb afeccion e leugèra ironia.
Ves com participes dera mia pensada?
T'en brembes que me repotegaues que cerquèssa es plasers dera vida?
Tè, moralista, non sigues tan sevèr…
Totun, ena vida i a causes bones… çò… que… (e Levin, trebolat, non podec acabar).
Plan, sabi pas; solet sai que moriram toti lèu lèu.
Se per qué lèu lèu?
Guarda: quan se pense ena mòrt, era vida qu'a mens atractius, mès un se sent mès tranquil.
Ath contrari…
Divertir-se enes darreries ei mès atractiu encara.
Plan ben, me cau partir, didec Esteva Arkadievic, en tot lheuar-se per dètzau viatge.
Demora-te un shinhau mès, repliquèc Levin, en retier-lo.
Quan mos veiram?
Me'n vau deman.
Òsca!
En qué pensaua jo?
Que venguia especiauments entad açò!
Vene aué sense manca a dinar en çò de mèn.
I serà eth tòn frair.
Tanben i serà eth mèn cunhat Karenin.
Ei aciu?, preguntèc Levin.
E aurie volut demanar per Kitty.
Sabie qu'a principis d'iuèrn era auie estat en Sant Petersburg, ena casa dera sua auta fraia, era esposa deth diplomaitc, e ara ignoraue s'auie ja tornat.
Dobtaue se preguntar o carar-se.
Vieràs?
Plan que òc.
Donques acodís tàs cinc, de levita.
E Oblonsky, en tot lheuar-se, se dirigic entath quarto deth sòn nau cap.
Er instint non l'enganhaue.
Eth nau e temible cap resultèc èster un òme fòrça amable.
Esteva Arkadievic esdejoèc damb eth e s'estèc ena sua cramba autant de temps que solet dempús es tres entrèc ena cramba d'Alexei Alexandrovic.
Karenin, en tornar de missa, s'estèc tot eth maitin ena sua cramba.
Li calie hèr dues causes aqueth maitin: prumèr, recéber e díder adiu ara diputacion des autoctòns qu'ère en Moscòu e auie de seguir entà Sant Petersburg; e dusau, escríuer ar avocat era carta prometuda.
Aquera comission, a maugrat d'auer estat creada per iniciatiua de Karenin, aufrie fòrça dificultats e autanplan risques, de sòrta qu'eth se sentec satisfèt d'auer-la trapat en Moscòu.
Es membres que la formauen non auien ne era mendre idia dera sua mission e des sues obligacions.
Èren tant ingenús, que se pensauen qu'eth sòn déuer s'estaue en explicar es sòns besonhs e eth vertadèr estat des causes demanant ath govèrn que les ajudèsse.
Non comprenien de cap des manères que cèrtes declaracions e demanes podien afavorir ara part enemiga, çò que podie hèr pèrder tot er ahèr.
Alexei Alexandrovic s'estèc fòrça temps damb eri, redigint un plan que d'eth non podien hèr-se enlà; e, dempús d'auer-les dit adiu, escriuec cartes entà Sant Petersburg pr'amor de qué aquiu s'orientèssen es passi dera comission.
Era sua principau ajuda en aqueth ahèr ère era comdessa Lidia Ivanovna, pr'amor que, especializada en ahèrs de delegacions, arrés mielhor qu'era sabie amiar-les en soquèr coma calie.
Acabat aquerò, Alexei Alexandrovic escriuec ar avocat.
Sense trantalhar bric l'autorizaue a obrar tau que mielhor li semblèsse.
Higec ara sua remesa tres cartes escambiades entre Anna e Vronsky qu'auie trapat en dosièr dera sua hemna.
Dès que Karenin auesse gessut dera sua casa damb er in de non tornar a veir ara sua familha, dès que siguesse en çò der avocat e fidèsse aumens a un òme era sua decision, e, sustot, dès qu'auesse convertit aqueth aqueth ahèr privat en un expedient a basa de papèrs, s'avedaue cada viatge mès ara sua decision e vedie claraments era possibilitat de realizar-la.
Li vau a anonciar ara madeish era mia situacion damb era sua fraia e l'explicarè se per qué non posqui sopar en çò de sòn”.
Hètz-lo passar!, cridèc ath vailet, arremassant es papèrs e plaçant-les en dosièr.
Ves?
Se per qué m'as mentit s'eth tòn senhor i é?, exclamèc era votz d'Esteva Arkadievic repotegant ath vailet que non lo deishaue passar.
E Oblonsky entrèc ena cramba.
M'alègri fòrça de trapar-te.
Demori que…, comencèc a díder alègraments.
Non posqui vier, didec heredaments Alexei Alexandrovic, pauhicat, sense aufrir ua cagira ath visitaire.
Arkadievic.
Aguest dauric es sòns uelhs clars e ludents.
Per qué non pòs?
Se qué vòs díder, preguntèc damb suspresa en francés.
Mès se prometeres que vieries!
Toti te demoram.
Voi díder que non posqui vier en çò de tòn pr'amor qu'es relacions de parentiu qu'auie entre nosati les cau acabar.
Com?
Per qué?
Pr'amor que vau a iniciar ua demana de divòrci contra era vòsta fraia e esposa mia.
Es circonstàncies…
Qué me dides, Alexei Alexandrovic?, exclamèc Obronsky damb sentuda expression.
Atau ei.
Desencusa-me, mès non m'ac creigui, non m'ac posqui creir.
Karenin se seiguec, en veir qu'es sues paraules non costauen er efècte que s'auie pensat, comprenent que li calie exprimir-se, e convençut de qué, quines que siguessen es sues explicacions, era sua relacion damb eth sòn cunhat quedarien coma abantes.
Òc, m'è trapat damb eth terrible besonh de demanar eth divòrci, didec.
Sonque voi dider-te ua causa, Alexei Alexandrovic: me'n sai qu'ès un òme brave e just.
Coneishi tanben a Anna e non posqui modificar era mia opinion sus era.
Perdona, mès me semble ua hemna excellenta, perfècta.
Per çò que non posqui creder-te…
Qu'ei deu auer bèth error, afirmèc.
Se solet siguesse un error!
Plan ben; ac compreni, interrompec Oblosnky.
Se compren…
Mès, guarda: non cau esdegar-se.
Non, non cau esdegar-se.
Que non m'è esdegat, contestèc heredaments Karenin.
Mès en ahèrs atau non se pòt seguir eth conselh d'arrés.
Era mia decision qu'ei irrevocabla.
Ei terrible!, sorrisclèc Esteva Arkadievic, alendant tristaments.
Jo, ath tòn lòc, que haria ua auta causa…
Te demani qu'ac hèsques, Alexei Alexandrovic!
Per çò qu'è podut compréner, era demana encara non ei establida.
Donques abantes d'establir-la, parla damb era mia hemna.
Parla damb era!
Estime a Anna coma a ua fraia, t'estime a tu e ei ua hemna extraordinària.
Parla-li, per Diu!
Hètz-ac coma ua pròva d'amistat damb jo; t'ac demani.
Karenin se demorèc cogitós.
Vieràs a veder-la?
Sabi pas.
Per açò non è vengut en çò de tòn.
Creigui qu'es nòstes relacions an de cambiar.
Sabi pas se per qué.
Permete-me supausar que, a despart deth nòste tracte coma parents, as entà jo es sentiments d'amistat que jo tostemp è professat, ath delà deth mèn sincèr respècte, didec Esteva Arkadievic en tot sarrar-li era man.
Autanplan estant vertat es tues pejors supausicions, jamès jutjarè a cap des dues parts, e non veigui se per qué an de cambiar es nòstes relacions.
E ara hè açò: vene a veir ara mia hemna.
Es dus tiem aguest ahèr de diuèrsa manèra, repliquèc heredaments Karenin.
Non parlem mès d'açò.
E per qué non pòs vier aué a sopar?
Era mia hemna te demore.
Te prègui que vengues e, mès que mès, que li parles.
Qu'ei ua hemna extraordinària.
Per Diu, t'ac demani de jolhs, t'ac demani…!
Se tant persutes, vierè, didec, alendant, Alexei Alexandrovic.
E, entà cambiar de convèrsa, li parlèc d'ahèrs qu'interessauen a ambdús, en tot preguntar-li peth sòn nau cap, un òme non vielh encara entath naut cargue que l'auien destinat.
Karenin, ja de fòrça abantes, non auie sentut jamès cap afeccion peth comde Anichkin, e tostemp auie estat pelejant damb es sues opinions, mès ara non podec contier eth sòn òdi, plan comprensible en un foncionari public qu'a patit un fracàs en sòn cargue, entà un aute qu'a obtengut un lòc mès naut qu'eth.
Qué?
L'as vist?, preguntèc damb empodoada ironia.
Plan que òc.
Ager assistic ara session deth jutjat.
Semble fòrça coneisheire des ahèrs e ei fòrça actiu.
Òc; mès entà on dirigís era sua activitat?, preguntèc Karenin.
Entà obrar, o entà modificar çò qu'ei establit?
Eth gran malastre deth nòste país ei era administracion a basa de paperalha, que d'era aguest òme n'ei eth mès digne representant.
Et cas ei que non veigui arren censurable en eth.
Non sai en quin sens oriente es sues idies, mès ei ua bona persona, contestèc Esteva Arkadievic.
È estat ara madeish ena sua cramba e t'asseguri qu'ei ua bona persona.
Auem esdejoat amassa e l'è ensenhat a premanir aqueth beuratge, que ja coneishes, compausat de vin e iranges, qu'ei un refresc exquist.
Qu'ei estranh que non lo coneishesse encara.
L'a shautat fòrça.
T'asseguri qu'ei un òme plan simpatic.
Esteva Arkadievic guardèc eth sòn relòtge.
Diu mèn, mès des quate e encara me cau tier-li ua visita a Dolgovuchin!
Au, se te platz, vene a sopar damb nosati.
Non sabes se guaire mos desengustaríem era mia hemna e jo se manquèsses.
T'è prometut vier e vierè, didec tristaments.
Cre-me que t'ac arregraïsqui e demori que non te n'empenaïràs, didec Oblonsky arrint.
Tàs cinc e de levita!
Entenes?, cridèc un còp mès en tot virar-se dera pòrta estant.
Èren mès des cinc e ja èren presents quauqui des convidadi quan arribèc eth patron dera casa.
Entrèc damb Sergi Ivanovic Kosnichev e Peszov, qu'en aqueth moment s'auien trapat ena pòrta.
Tau que didie Oblonsky, qu'èren es dus representants principaus dera intellectualitat de Moscòu, e ambdús gaudien de fòrça respècte per çò deth sòn caractèr e intelligéncia.
S'estimauen mutuaments, mès èren contraris lèu en tot.
Jamès estauen d'acòrd, e non per tànher a desparièrs corrents d'idies, senon precisaments per tier es madeishes.
Es enemics deth sòn partit les condiderauen madeish.
Mès laguens eth sòn partit cadun auie eth sòn pròpi matís.
E coma qu'arren auie mès de mau hèr qu'entener-se en ahèrs lèu abstracti, jamès coïncidien enes sues idies, encara qu'èren avedadi, de temps a, a arrir-se mutuaments, sense emmaliciar-se, der error que cadun consideraue en aute.
Entrauen parlant deth temps, quan Oblosnky les artenhec.
En salon i èren ja eth prince Aleksandre Dmitrievic Scherbazky, eth joen Scherbazky, Turozvin, Kitty e Karenin.
Esteva Arkadievic observèc de seguit que, sense era sua preséncia, era convèrsa s'alangorie.
Daria Alesandrovna, vestida de seda gris, ère evidentaments preocupada pes mainatges, que minjauen solets en sòn quarto; mès que n'ère sustot pera tardança deth sòn marit, pr'amor qu'era non sabie organizar ben aqueres amassades.
Toti èren aquiu, sivans era expression deth vielh Prince, tau que gojates de visita, sense compréner eth motiu que les reünie e esdegant-se a cercar paraules entà non demorar-se muds.
Eth bravàs Turozvin se trapaue, e aquerò se vedie en un viraments de uelhs, dehòra deth sòn ambient, e arrie damb es sòns gròssi pòts, guardant a Oblonsky, coma dident-li: “Vai, òme!
M'as hèt a vier en ua societat de sabents…
Er ancian Prince caraue, guardant d'arreuelh a Karenin damb es sòn ludents uelhs.
Esteva Arkadievic endonvièc que s'auie inventat quauqua paraula que damb era estonèsse ad aqueth personatge qu'entà veder-lo se convidaue ara gent, tau que se tractèsse de minjar esturion.
Kitty guardaue entara pòrta, preocupada per non rogir-se quan campèsse Levin.
Eth joen Scherbazky, que non auien presentat a Karenin, sajaue de hèr veir qu'açò l'ère totafèt indiferent.
Karenin, sivans eth costum petersburgués enes minjars a on i auie hemnes, amiaue frac e corbata blanca.
Esteva Arkadievic en entrar en salon, desencusèc era sua abscéncia en tot afirmar que l'auie retengut un cèrt prince que toti coneishien, qu'ère coma er òme de palha de toti es sòns retards e fautes.
Ara seguida, en un virament de uelhs, presentèc a toti, sajant de restacar a Karenin damb Sergi Kosnichev e començant ua convèrsa sus era russificacion de Polonia qu'en era s'endravèren de ressabuda, madeish que Peszov.
Hec un copet de man ena espatla de Turozvin, li gasulhèc quauquarren graciós ena aurelha e se seiguec entre era sua hemna e eth Prince.
Dempús li didec a Kitty qu'estaue plan beròia aqueth dia e presentèc a Karenin e Scherbazky.
Tan ben ac auie apraiat, qu'un moment dempús eth salon auie un aire agradiu e es votzes sonauen alègres e esdegades.
Solet mancaue Costantin Levin.
Mès era sua manca siguec, encara beneficiosa, pr'amor que, en dirigir-se Esteva Arkadievic entara sala de minjar, a on lo trapèc, se n'encuedèc ath còp de qué er oporto e eth xerés qu'auien portat èren dera casa Desprês e non de Levé, e manèc qu'eth menaire anèsse ara prèssa entad aguesta casa pr'amor de qué les hessen a vier vins.
M'è retardat?, preguntèc Levin a Oblonsky, tant que se filauen entath salon.
Dilhèu ei possible que non te retardes bèth còp?, repliquèc eth sòn amic en tot agarrar-lo deth braç.
As molti convidadi?
Qui son?, preguntèc Levin en tot rogir-se, a maugrat sòn, e trèir-se damb eth gant era nhèu dera sua casqueta de pèth.
Toti son coneishudi.
Que i é Kitty tanben.
Vene, te presentarè a Karenin.
A maugrat deth sòn liberalisme, Oblonsky se'n sabie de qué a toti les agradaue conéisher ath sòn cunhat, e plan per açò s'esforçaue en balhar as sòns mielhors amics, en tot presentar-lo-se, un plaser que Levin non ère en aqueri moments en condicions d'apreciar pliaments.
Non auie vist a Kitty, dehòra deth moment que l'aubirèsse en camin d'Erguchovo, dès aquera malerosa net que s'auie trapat damb Vronsky.
Ath hons dera sua amna sabie qu'aué la vierie aciu.
Mès, sajant de deféner era libertat des sòns pensaments, persutaue a dider-se ada eth madeish que non ac sabie.
Estarà coma abantes o coma quan la vedí en coche?
Òc; hètz eth favor de presentar-me a Karenin, artenhec a díder ara fin.
E damb pas desesperadaments decidit, se calèc en salon e la vedec.
Semblaue avergonhada, temerosa, timida, e plan per açò mès beròia encara.
Era vedec a Levin en madeish moment qu'entraue en salon.
Lo demoraue.
S'alegrèc e era sua alegria se trebolèc enquiath tau punt, que i auec un moment, precisaments aqueth que Levin se dirigie entara mestresa dera casa e la tornèc a guardar, qu'ada era madeisha, ada eth e a Dolly, que les campaue, les semblèc que non podie tier-se e que se meterie a plorar.
Se rogic, s'esblancossic, se tornèc a rogic e se demorèc quieta, damb ua leugèra tremoladèra enes pòts, en tot guardar a Levin.
Eth s'apressèc, la saludèc e li sarrèc era man en silenci.
Sense aquera tremoladèra enes pòts e aquera umiditat que hègen mès viua era lum des sòns uelhs, era arridalha de Kitty aurie estat lèu tranquilla quan li didec:
Hè temps que non mos vedem.
Levin.
Vos a jo, non; mès jo a vos, òc, responec eth, damb un arridolet radiant de gòi.
Que vos vedí quan venguíetz dès era gara d'Erguchovo.
Quan?, responec era, estonada.
Peth camin d'Erguchovo, repliquèc Levin, en tot sénter qu'era felicitat que l'aumplie era amna l'estofaue era votz.
Com auie podut associar era idia de quauquarren que non siguesse innocent e pur ad aquera encantadora creatura?
Esteva Arkadievic, agarrant-lo deth braç, l'apressèc a Karenin.
Permetetz-me de presentar-vos, e didec es sòns nòms.
M'alègri de tornar-vos a veir, didec Alexei Alexandrovic sarrant damb heredor era man de Levin.
Vos coneishetz?, didec Oblonsky susprenut.
Qu'auem passat amassa tres ores en tren, aclarèc Levin arrint, mès gessérem d'eth, intrigadi coma d'un balh de masques, aumens jo.
A!, non me'n sabia, didec Oblonsky, e higec, senhalant de cap ara sala de minjar.
Passatz, se vos platz.
Es òmes passèren en minjador e s'apressèren ena taula des entremèsi, premanida en un cornèr, e qu'en era i auie sies classes de vodka, autrestantes de hormatges, damb curadents d'argent e sense eri, caviar, arencs, consèrves de tota sòrta e plats damb petites lesques de pan francés.
Toti s'esteren ua estona ath dauant dera taula, en tot béuer er aromatic vodka.
Era parlòta sus era russificacion de Polonia, entre Kornichev e Karenin, se padeguéc ara demora deth minjar.
Sergi Ivanovic sabie pro ben cambiar ua convèrsa seriosa e de nautada en tot vessar sus era ara imprevista ues gotes de sau atica, çò que hec en aguesta escadença, modificant atau er estat d'animositat des sòns interlocutors.
Alexei Alexandrovic opinaue qu'era russificacion de Polonia solet se poirie hèr mejançant era introduccion de principis superiors per part dera administracion russa.
Peszov sostenguie qu'un pòble solet assimile ar aute quan ei mès poblat.
Kosnichec arreconeishie ua e ua auta causa, mès damb limitacions.
E, quan gessien deth salon, didec, damb un arridolet entà barrar era discussion:
Entara russificacion de Polonia, sonque i a un miei: méter en mon eth màger nombre possible de mainatges russi.
Eth mèn frair e jo agim en aguest sens pejor qu'arrés.
Mès vosati, senhors maridadi, e mès que mès vos, senhor Esteva Arkadievic, vos comportatz coma perfècti patriòtes.
Guairi hilhs auetz ara?, preguntèc, en tot dirigir-se damb amabla arridalha ath patron dera casa e presentar-li era sua copeta pr'amor de brindar damb eth.
Toti arriren, e Oblonsky mès qu'arrés.
Òc; aguest qu'ei eth mielhor miei, didec mastulhant eth hormatge e vessant un vodka especiau ena copa d'un des convidadi.
Era discussion, efectiuaments, concludic damb aquera trufaria.
Que non està mau aguest hormatge, didec er anfitrion.
Permetetz que vo l'aufrisca.
As començat un aute còp a hèr gimnastica?, li didec a Levin, en tot paupar-li damb era sua man quèrra es biceps.
Quini biceps!
Ès un Sanson!
Entà caçar ossi que li cau auer de besonh seguraments ua fòrça pòc comuna, didec Karenin, qu'auie ua idia fòrça vaga sus era caça, tant que chaupaue pan damb hormatge, trincant, en hè'c, era lesca, prima coma ua tarabastèla.
Levin arric.
Deguna.
Ath contrari.
Enquia e tot un mainatge pòt aucir un os, didec.
M'an dit qu'auetz aucit un os, didec Kitty, sajant en vaganaut de punchar damb ua forquilha un misharnon lis e revèl, e secodint es dentèles qu'entre eres brilhaue era sua man blanca.
I a ossi ena vòstta propietat?, higec, en tot virar a mieges eth sòn beròi capet e arrint.
Per çò que semble, non auie arren d'extraordinari en çò qu'auie dit, mès quin inexplicable significat bohaue en eth en cada son e cada movement des sòns pòts, des sòns uelhs, dera sua man, en parlar!
Qu'auie en eri ua suplica de qué la perdonèsse, de confiança en eth, amorassa, ua amorassa doça e timida, prometuda esperança… e amor, un amor que lo negaue de felicitat.
Non.
È anat ena província de Tver.
En viatge de tornada trapè en tren ath vòste cunhat, o mielhor dit, eth cunhat deth vòste cunhat.
Siguec un encontre divertit.
E condèc animadaments, en tot divertir-la fòrça, que, dempús de non auer clucat un uelh en tota era net, se calèc en departament de Karenin jargat damb era pelissa de pèth de oelha.
Ath contrari der arrepervèri, eth revisor, en veir era mia vestimenta, sagèc d'empachar-me eth pas, mès comencè a deishar anar quauques expressions fòrtes…
Tanben vos, didec Levin en tot dirigir-se a Karenin, qu'eth sòn nòm auie desbrembat, voléretz ara prumeria hèr-me enlà, en tot jutjar-me pera mia pelissa de pèth d'anhèth.
Mès dempús intervenguéretz a favor mèn e vos ac arregraí prigondaments.
En generau, es drets des viatjaires sus es sèti, que son pòc concrets, repliquèc Alexei Alexandrovic tant que se netejaue es dits damb eth mocador.
Jo notaua que vos èretz indecís respècte a jo, didec Levin, arrint bravassaments.
Per aquerò m'esdegué a començar ua convèrsa culta entà sajar d'esfaçar er aspècte dera mia jarga.
A era mina d'un trionfaire”, pensèc.
Ignoraue que Levin sentie coma se li creishessent es ales.
Sabie que Kitty entenie es sues paraules e qu'entener-les la vantaue, e aquerò lo shurlaue complètaments.
Li semblaue que non solet en aquera sala senon en tot eth mon, non existien que dus èssers: eth, qu'auie artenhut ara dauant d'eth madeish ua grana trascendéncia, e era.
E ath dejós, plan ath dejós, li semblaue veir ad aqueri simpatics e bondadosi amics: es Karenin, es Oblonsky e toti es auti…
D'ua manèra naturau, sense encuedar-se'n, sense guardar-les, coma se non i auesse cap aute lòc a on plaçar-les, Estevan Arkadievic hec sèir a Kitty e a Levin era un ath costat der aute ena taula.
Que pòs sèir aciu, li didec a Levin.
Eth repaish siguec tan bon coma era vaishèra, qu'Oblonsky n'ère fòrça estacat.
Era sopa Marie-Luise resultèc excellenta, es petiti pastissi, que se des.heiguien ena boca coma era aigua, non les calie cap repotèc.
Dus lacais e Matèu, damb corbates blanques, mestrauen vins e minjars sense que se hessen a notar a penes, adreits e silenciosaments.
S'eth repaish siguec bon en aspècte materiau, que non siguec pejor en aspècte espirituau.
Era convèrsa, ja generalizada, ja parciau, non cessaue.
Ara fin deth repaish, es òmes se lheuèren dera taula sense deishar de parlar, e autanplan Karenin s'encoratgèc.
A Peszov li shautaue amiar es sòns rasonaments enquiara darrèra conseqüéncia, e non se demorèc content damb es darrères paraules de Sergi Ivanovic, mès que mès pr'amor que comprenie era manca de soliditat dera sua pròpia opinion.
En cap moment è volut referir-me exclusiuaments, didec tant qu'agarraue era sua copa e se dirigie entà Karenin, ara densitat de poblacion coma miei entara assimilacion d'un pòble, senon tanben ara superioritat de principis.
A jo me semble qu'ei çò de madeish, repliquèc, tot doç e sense interès eth sòn interlocutor.
Ena mia pensada, un pòble solet pòt influir sus un aute quan tie un desvolopament superior, e en aqueth cas…
Mès, en qué s'està aguest desvolopament superior?, interrompec Peszov, que tostemp se precipitaue en parlar e botaue tota era sua amna en çò que didie.
Entre anglesi, francesi e alemans, qui a un desvolopament superior?
Qui poirie assimilar as auie?
Eth Rhin ei afrancesat e es alemans, totun, non son inferiors.
Que li cau auer un aute principi!, sorrisclèc.
Me pensi qu'era influéncia depen tostemp dera màger cultura, responec Karenin arroncilhant leugèraments es celhes.
E en qué se nòten es senhaus dera cultura?, preguntèc Peszov.
Ena mia pensada que son fòrça coneishudes, repliquèc Alexei Alexandrovic.
Pensatz, efectiuaments, que son plan ben coneishudes?, intervenguec Sergi Ivanovic arrint damb fina ironia.
Ara s'admet quera vertadèra cultura li cau èster classica; mès que i a fòrça discussion ath respècte, e non podem remir qu'eth camp opausat tie solids arguments ath sòn favor.
Vos, Sergi Ivanovic, ètz partidari dera cultura classica…?
Non expausi era mia pensada en favor de cap des dues cultures, didec Sergi Ivanovic, arrint condescendent, tau que si parlèsse damb un mainatge, e presentant era sua copa.
Jo digui solet qu'ambdues parts aufrissen solids arguments, contunhèc, en tot dirigir-se a Karenin.
Pera mia formacion, que sò classic, mès en aguesta discussion que non trapi lòc entà jo.
Non veigui rasons de pes qu'expliquen era superioritat des classics sus es realistes.
Es sciéncies naturaus tien tanben ua influéncia pedagogica-formatiua, higec Peszov.
Per exemple: era astronomia, era botanica, era zoologia, damb es sòns sistèmes de leis generaus.
Non i sò d'acòrd, responec Alexei Alexandrovic.
Opini que non ei possible remir qu'eth simple procès der estudi des manifestacions idiomatiques influís en desvolopament espirituau.
Tanpòc se pòt remir qu'era influéncia des escrivans classics ei ena sua màger part morau, tant que, malerosaments, ar ensenhament des sciéncies naturaus se higen nociues e erronèes doctrines que bastissen era plaga dera nòsta epòca.
Sergi Ivanovic anaue a allegar quauquarren, mès Peszov s'auancèc, parlant damb era sua prigonda votz de baish, e comencèc a demostrar guaire enganhada ère aquera opinion.
Sergi Ivanovic demoraue pacientaments eth moment de poder parlar, damb ua evidenta expression de capitada en sòn ròstre.
Mès, didec a tot darrèr, arrint de nauèth damb fina ironia e dirigint-se entà Karenin, mos ei impossible remir qu'ei de mau hèr pesar tot çò qu'en per e en contra d'aguestes sciéncies se pòt díder.
Era qüestion d'a quina des dues educacions li cau balhar preferéncia non aurie estat resolvuda tant aisidaments e definitiuaments se deth cant dera formacion classica non trapèssen er argument que vietz, vos, d'expausar.
Er auantatge morau, disons le mot, dera influéncia antiniilista.
Plan que òc.
De non aufrir aguest auantatge antiniilista es sciéncies classiques, qu'auríem pesat e pensat mès, didec Sergi Ivanovic, tostemp damb eth sòn fin arridolet, e auríem deishat qu'ua e auta tendéncia se desvolopèssen liuraments.
Mès ara mo'n sabem de qué es gachets dera educacion classica contien ua fòrça guaridoira contra eth niilisme e per aquerò les receptam damb tota seguretat as nòsti pacients.
E, s'en realitat non auessen tau poder terapeutic?, concludic, en tot híger d'aguesta sòrta ara parlòta era sua avedada dòsi de sau atica.
Torozvin, que demoraue dès era prumeria era part divertida dera convèrsa.
Esteva Arkadievic ac auie endonviat en convidar a Peszov, pr'amor que, gràcies ada eth, era convèrsa sus tèmes de nautada non cessèc un moment.
A penes Sergi Ivanovic auec talhat damb era sua trufaria era convèrsa, ja Peszov abordaue un aute tèma.
Ne tansevolhe podem èster segurs de qué aguestes siguen es opinions deth Gorvèrn, didie ara.
Eth Govèrn probablaments se guide pera opinion generau, en tot èster indiferent ara eficàcia des mesures que tie.
Atau, per exemple, era qüestion dera instruccion femenina sòl èster considerada coma damnatjosa e, ça que la, eth Govèrn daurís escòles e universitats entara hemna.
E era convèrsa venguec ara prèssa entath tèma dera educacion femenina.
Alexei Alexandrovic hec a veir que generauments se confonie era educacion femenina damb era qüestion dera libertat dera hemna, e que solet en aguest sens podie considerar- se damnatjosa.
Jo pensi, ath contrari, qu'ambdues qüestions s'estàn indissolublaments junhudes, didec Preszov.
Qu'ei un cercle viciós.
Era hemna non a drets pera insuficiéncia dera sua formacion, e era sua insuficiéncia dera formacion vie dera sua manca de drets.
Non desbrembem qu'era esclavitud dera hemna ei quauquarren tant arraïzat e ancian que soent non volem compréner er abisme que mos dessepare d'eres.
Didetz drets, repliquèc Sergi Ivanovic, que demoraue que Peszov carèsse.
Drets a ocupar lòcs de jurats, vocaus, bailes, foncionaris e membres deth Parlament?
Plan que òc.
Coma ua rara excepcion se pòt adméter era possibilitat de qué es hemnes ocupen taus lòcs, mès me pensi que vos l'auetz balhat ara expression un sens massa ample en dider-ne “drets”.
Que serie mès just dider-ne “obligacions”.
Toti seratz cossent damb jo que quan èm jurats, vocaus o telegrafistes, credem que complim ua obligacion.
Plan per açò ei mès just díder qu'es hemnes sagen de complir déuers, e an rason.
En aguest sens, mos cau simpatizar damb eth sòn desir d'ajudar ar òme en sòn trabalh.
Me semble fòrça just, confirmèc Alexei Alexandrovic.
Era qüestion s'està, ena mia pensada, en saber se seràn capables de complir damb aguesti déurs.
Sò solide fòrça que seràn capables de hè'c quan era instruccion s'estene entre eres, tau que ja ac vedem, opinèc Oblonsky.
E era senténcia?, s'ahigec er ancian Prince, que hège temps qu'escotaue, campant damb es sòns uelhs ludents e petiti, plei d'ironia.
Quauquarren atau se didie des neri abantes d'emancipar-se, didec, emmaliciat, Peszov.
Dera mia part trapi fòrça estranh qu'es hemnes cèrquen naues obligacions, manifestèc Sergi Ivanovic, mentre vedem que, malerosaments, es òmes hugen d'eres.
Es obligacions compòrten drets.
Es hemnes cèrquen autoritat, sòs, aunors, repliquèc Peszov.
Qu'ei coma se jo cerquèssa un lòc de hilhuquèra e m'ofensèsse que se me remisse, tant qu'as hemnes les paguen per aquerò, didec er ancian Prince.
Autanplan Karenin arric.
Òc, mès un òme non pòt balhar era popa, responec Peszov, tant que ua hemna…
Perdon, un anglés que viatjaue en un vapor artenhec aleitar eth madeish ath sòn hilh, repliquèc eth prince Scherbazky, en tot permeter-se era libertat a maugrat d'èster presentes es sues hilhes.
Donques que poirà auer tantes hemnes foncionàries coma anglesi coma aguest, talhèc Sergi Ivanovic.
E qué li cau hèr a un joen sense familha?, intervenguec Esteva Arkadievic, balhant empara a Peszov ena sua defensa dera hemna, en brembar-se'n dera Chibisova, qu'en era pensaue ara de contunh.
Se s'estudièsse ben era vida d'aguesta joena, se veirie que seguraments auie abandonat ara sua familha o ara des sòns parents, a on sens dobte aurie auut era possibilitat de trapar un trabalh avient entàs hemnes, s'ahigec de suspresa Dolly, solide endonviant en quina joena pensaue eth sòn marit.
Nosati defenem eth principi, er ideau, alleguèc Peszov, damb era sua sonora votz de baish.
Era hemna que vò auer eth dret a èster independenta e culta, e se sent oprimida e aclapada damb era idia de qué açò non ei possible.
E jo me senti oprimit e aclapat pera idia de qué non m'accèpten coma hilhuquèra en orfanelat, persutèc er ancian Prince, damb grana alegria de Turovzin, que, ena sua arridalha, deishèc quèir un gròs espargue ena saussa.
Toti participauen ena convèrsa generau exceptat de Kitty e Levin.
Aguest, ara prumeria, quan se parlèc dera influéncia d'un pòble sus un aute, pensèc que poirie opinar sus eth tèma.
Màs aqueres idies, qu'abantes li semblauen de tanta importància, s'esguitlauen ara coma un sòmni peth sòn cervèth sense desvelhar en eth eth mendre interès.
Autanplan li semblèc estonant que parlèsssen tant de çò qu'ad arrés l'interessaue.
Kitty, ath sòn torn, trapaue interessant normauments era qüestion des drets femenins.
Be i auie pensat en aquerò, en tot rebrembar ara sua amiga der estrangèr, Varenhka, e era sua penibla dependéncia, e be auie discutit er ahèr damb era sua fraia!
Mès ara tot aquerò l'ère parièr.
Parlaue damb Levin, o mielhor dit, non partlaue; solet tenguie damb eth ua sòrta de misteriosa comunicacion que cada viatge les apressaue mès, desvelhant en ambdús un sentiment de gaujosa incertitud dauant eth mon desconeishut qu'èren a mand d'entrar.
En iniciar era sua convèrsa, Levin, contestant a Kitty, li didec que l'auie vist est an passat en coche quan eth tornaue entà casa peth camin reiau, en vier des prètzhèts deth camp.
Ère fòrça lèu.
Vos dilhèu venguíetz de desvelhar-vos.
Era vòsta mair dormie en cornèr deth coche.
Eth maitin ère esplendid.
E jo anaua peth camin pensant: “Qui deu vier en aqueth coche de quate shivaus?”.
Eth coche passèc damb un alègre trinhonar de cascavèls, e jo vedí per un instant eth sòn ròstre ena hiestreta, e era sua man, qu'estacaue es puntes des laci dera vòsta còfa, tant que vos, seiguda, semblàuetz pensar en quauquarren… condaue Levin, arrint.
Guaire auria balhat entà saber-me'n de çò que pensàuetz!
Ère quauquarren important?
Mès en veir era embelinada arridalha qu'aqueri rebrembes desvelhauen en Levin, comprenec qu'er efècte costat non podie auer estat mau.
Se rogic e arric alègraments.
Vos asseguri que non me'n brembi.
Guaire a gust arrís Tuozvin!, exclamèc Levin, en veir es umidi uelhs e eth còs tremolós d'arrir deth mentat.
Hè molt que lo coneishetz?, preguntèc Kitty.
Qui non lo coneish!
Me semble que lo consideratz ua mala persona.
Non, que non ei aquerò; lo considèri solet un miserable.
Non ei cèrt.
Vos proïbisqui que pensetz açò d'eth!, didec Kitty.
Jo tanben m'ac pensaua abantes; mès qu'ei un òme plan simpatic e brave.
Qu'a un còr d'aur.
Com vo'n sabetz deth sòn còr?
Qu'èm fòrça amics sòns.
Lo coneishi pro ben.
Er iuèrn passat, pòc dempús de qué… vos siguéssetz ena nòsta casa, didec Kitty damb un arridolet colpable, mès ath còp fidada, Dolly auec a toti es mainatges malauts d'escarlatina.
Bèth dia Turovzin passèc pera sua casa.
E sentec tanta pietat per Dolly, que se demorèc aquiu pendent tres setmanes en tot tier compde coma ua mainadèra as petits, didec en votz baisha.
E en tot inclinar-se entara sua fraia, higec:
Li condi a Constantin Dmitrievic çò que hec Turovzin quan sigueren es mainatges malauts d'escarlatina.
Qu'ei un òme extraordinàriaments brave, repliquèc Dolly guardant damb un doç arrir a Turovzin, que comprenec que parlauen d'eth.
Desencusatz-me, desencusatz-me; non tornarè a pensar mau d'arrés, didec, alègre e sinceraments, en tot exprimir çò que sentie reauments en aqueth moment.
Ena convèrsa que s'auie iniciat sus es drets dera hemna, surgentauen punts delicadi, restacadi ara disparitat qu'existie entre es conjonchs en matrimòni, qüestions qu'èren de mau hèr tractar-les en preséncia des senhores.
Peszov, pendent eth repaish toquèc mès d'un viatge aqueri punts, mès Sergi Ivanovic e Esteva Arkadievic desvièren tostemp damb fòrça suenh era convèrsa.
Quan se lheuèren dera taula e es senhores gesseren deth minjador, Peszov non les seguic e se dirigic entà Karenin pr'amor d'expausar-li eth motiu essenciau d'aquera disparitat, que s'estaue, sivans eth, qu'enes infidelitats de marit e hemna se castiguen de manèra desparièra per lei e pera opinion publica.
Esteva Arkadievic s'apressèc ath mès córrer ath sòn cunhat entà aufrir-li tabac.
Non humi cap, responec Karenin tot doç.
Me pensi qu'es bases d'aguesta opinion estàn ena esséncia madeisha des causes, didec.
Vo'n sabetz de çò de Prianichnicov?, preguntèc, en tot senter-se ja encoratjat peth champanhaentà trincar eth silenci que s'estaue hège ua estona.
M'an condat, higec, arrint bravaments damb es sòns pòts umidi e ròis e dirigint-se a Karenin, coma eth convidat de mès respècte, que Vasia Prianichnicov s'a batut en Tver damb Kritsky e l'a aucit.
Oblonsky campaue que, atau coma toti es còps van entath dit nafrat, aué tot anaue a parar entath mau punt de Karenin.
Sagèc d'amiar-lo entà dehòra, mès eth sòn cunhat preguntèc:
Per qué s'a batut Prianichnicov?
Per tòrt dera sua hemna.
Se comportèc coma un òme!
Desfisèc ar aute e l'aucic.
A!, gasulhèc Alexei Alexandrovic.
E arcant es celhes passèc entath salon.
M'alègri de qué ajatz vengut aué, didec Dolly, que lo trapèc ena petita anticramba deth costat.
Que voi parlar-vos.
Sem-mos aciu.
Plan ben, didec, pr'amor que precisaments volia demanar-vos perdon per non auer- vos visitat abantes e dider-me adiu de vos.
Me'n vau de viatge deman.
Dolly credie ena innocéncia d'Anna e ena sua cara esblancossida s'endonviaue qu'ère irritada contra aqueth òme hered e indiferent que damb tanta tranquillitat anaue a costar era roïna dera sua innocenta cunhada.
Alexei Alexandrovic, didec, damb desesperada decision en tot guardar-lo enes uelhs.
Vos è demanat per Anna e non m'auetz responut.
Com li va?
Me pensi que ben, Daria Alexandrovna, contestèc Karenin sense guardar-la.
Desencusatz-me, Alexei Alexandrovic.
Que non è eth dret a…
Mès estimi e respècti a Anna coma a ua fraia.
Vos demani… vos demani que me digatz çò que s'a passat entre vosati.
De qué l'acusatz?
Karenin arroncilhèc es celhes, cluquèc es uelhs e joquèc eth cap.
Supausi qu'eth vòste marit vos aurà explicat es motius que voi cambiar es mies relacions damb Anna Arkadievna, didec, tostemp sense guardar a Dolly, e tachant es uelhs, sense voler, en joen Scherbazky, que passaue peth salon.
Non creigui, non posqui creir que…, prononcièc Dolly en tot júnher es sues mans uassudes en un gèst energic.
Aciu mos shordaràn.
Vietz en aute quarto, se vos platz, didec, en tot lheuar-se e botant era man ena manja de Karenin.
Era emocion de Dolly influic en Alexei Alexandrovic.
Se seigueren dauant era taula caperada per un cubertaula rosigat pertot pes cotelons.
Non m'ac creigui, non m'ac creigui, persutèc Dolly, sajant de fixar era guardada fugidissa de Karenin.
Qu'ei impossible non creir enes hèts, Daria Alexandrovna, responec Alexei Alexandrovic, en tot soslinhar era paraula “hèts”.
Qué vos a hèt?
Qué a hèt Anna, preguntèc Dolly.
Desbrembar es sòns déuers e tradir ath sòn marit.
Qu'ei aquerò qu'a hèt.
Ei impossible!
Vos auratz enganhat!, didec Dolly clucant es uelhs e hènt-se a vier es mans enes possi.
Karenin arric heredaments, solet damb es pòts, en tot voler provar a Dolly e ada eth madeish era fermetat dera sua conviccion; mès aquera cauda defensa dera sua hemna, encara que non lo hège trantalhar, daurie de nauèth era herida dera sua amna, e gessec de parlar damb grana excitacion.
Qu'ei impossible enganhar-se quan era pròpia hemna l'ac cohèsse ath marit, en tot híger qu'es ueit ans de vida maridau e eth hilh, qu'an estat un error, e que desire començar ua naua vida, concludic energicaments, hent en parlar un bronit nasau.
Me resulte impossible, non ac posqui creir,…
Anna e eth vici amassa!
Daria Alexandrovna, didec Karenin, guardant, ara de cara, eth ròstre bondadós e esmoigut de Dolly e en sénter qu'era sua lengua aquerie mès libertat, qu'auria balhat quinsevolh causa entà poder seguir dobtant.
Tant que dobtaua patia, mès non tant coma ara.
Quan dobtaua, auia esperances.
Ara ja non demori; e, a maugrat de tot, naui dobtes s'an hijut as qu'auia e è arribat a auer en òdi ath mèn hilh, a voler autanplan pensar que non ei mèn.
Que sò fòrça malerós.
Qu'ère sobrèr de didè'c.
Dolly ac comprenec tanlèu Karenin la guardèc ena cara.
Sentec pietat d'eth e era sua fe en Anna trantalhèc.
Qu'ei orrible, orrible!
E ei verat que vos auetz decidit peth divòrci?
Sò decidit entad aguest recurs extrèm.
Non posqui hèr ua auta causa.
Que non podetz hèr ua auta causa!
Que non podetz her-la, gasulhèc era, damb lèrmes enes uelhs.
Çò de terrible d'aguest malastre ei que non se posque, coma en d'auti casi, autanplan era mòrt, sostier era crotz.
Aciu que cau obrar, didec eth, endonviant eth pensament de Dolly.
Que cau gésser dera situacion umilianta que lo boten a un.
Ei impossible compartir damb un aute…
Compreni, compreni ben, repliquèc Dolly baishant es uelhs.
E carèc, pensant en era madeisha, enes sòns dolors familhars.
Mès, de ressabuda, damb un gèst energic, lheuèc eth cap e junhec es mans en tot implorar-li.
Escotatz: qu'ètz vos crestian.
Pensatz en era.
Qué serà d'Anna se l'abandonatz?
Ya ac è pensat, e fòrça, Daria Alexandrovna, didec Karenin, qu'eth sòn ròstre s'auie curbit de taques vermelhes e qu'es sòns uelhs trebles la guardauen de cara.
Dolly ara l'auie pietat.
Ac hi dempús de qué era madeisha m'auesse anonciat eth mèn desaunor.
Ac deishè tot tau qu'ère, li balhè era possibilitat d'esmendar-se, de sauvar es aparences, contunhèc, exaltant-se.
Qu'ei possible sauvar ath que non vò perder-se, mès s'ua natura ei tant viciosa e ei tant apoiridida que enquia era madeisha perdicion li semble ua sauvacion, se qué se pòt hèr?
Tot, mens divorciar-vos.
Qué ei tot?
Qu'ei orrible!
Anna non serà era esposa d'arrés.
Se perderà!
E qué posqui hèr?, repliquèc Alexei Alexandrovic en tot lheuar es celhes e es espatles.
Vos arregraïsqui fòrça era vòsta simpatia, mès me cau partir, didec en tot lheuar-se.
Demoratz.
Non deuetz costar era perdicion d'Anna.
Voi parlar-vos de jo madeisha.
Me maridè e eth mèn marit m'enganhaue.
Emmaliciada e gelosa volí abandonà'c tot, anar-me'n…
Mès recuperè eth bon sens… e sabetz se qui me sauvèc?.
Era pròpia Anna.
Ara ja vedetz: vau viuent, es mainatges creishen, eth mèn marit torne en larèr, arreconeish era sua fauta, ei cada còp mielhor, e jo…
È perdonat e vos auetz de perdonar tanben.
Karenin l'escotaue, mès aqueres paraules non desvelhauen en eth cap de resson.
Ena sua amna pujaue de nauèth era ira deth dia que resolvec divorciar-se.
Se remetec.
E sorrisclèc damb votz fòrta e vibranta:
Non voi ne posqui perdonar-la; ac consideri injust.
Ac è hèt tot per aguesta hemna e era ac a caushigat tot ena hanga, en aguesta hanga qu'ei er element naturau dera sua amna.
Non sò dolent.
Non è auut en òdi ad arrés jamès, mès ada era l'è en òdi damb tota era mia amna, e er òdi immens que l'è per tot eth mau que m'a costat m'empedís perdonar-la, concludic, damb era votz estofada per un somic de colèra.
Estimatz as que vos àn en òdi, gasulhèc Dolly timidaments.
Karenin arric damb mensprètz.
Podem plan ben estimar as que mos an en òdi, mès as que nosati auem en òdi non.
Perdonatz-me per auer-vos costat aguest patiment.
Cada un que n'è pro damb es sues pròpies penes.
Se demorèc, donc, en rondèu des òmes, en tot intervier ena convèrsa generau e, sense tachar era guardada en Kitty, seguie es sòn movements, es sues guardades e eth lòc qu'ocupaue en salon.
Era convèrsa s'estèc sus era comunautat russa, que Peszov vedie un principi particular que cridaue eth principi deth còr.
Levin non ère cossent damb eth ne damb sa frair, que, sivans era sua manèra de pensar, admetie e non admetie era comunautat russa.
Mès Levin parlaue damb eri damb era intencion d'apropar-les e padegar es sues diferéncies.
Non l'interessaue bric çò que les didie, e mens encara çò que didien eri, e solet volie que se sentessen toti a gust e satisfèti.
En aqueth moment, ua soleta causa li semblaue importanta.
E aquera causa s'estaue ath principi en salon e dempús comencèc a apressar-se e s'arturèc ena pòrta.
Levin, d'esquia, sentec ua guardada e un arridolet dirigidi ada eth e non podec passar-se'n de virar-se.
Kitty èren en lumedar, damb Scherbazky, e lo guardaue.
Me pensaua qu'anàuetz entath piano, didec Levin en tot apropar-se.
Era musica ei çò que trapi mens en pòble.
Non.
Que vos venguíem a cercar, responec Kitty dirigint-li un arridolet.
Quini talents de discutir!
Non van a convencer-se jamès es uns as auti…
Ei vertat, repliquèc Levin.
Levin solie observar qu'enes discussions entre òmes inteligents, dempús de grani esfòrci e d'enòrma quantitat de subtilitats dialectiques e de paraules, es interlocutors arribauen ena conclusion de qué s'esforçauen a demostrar-se mutuauments çò que sabien ja dès era prumeria.
Vedie tanben qu'eth motiu des discussions ère tostemps que les shautaue diferentes causes e non ac volien reconéisher entà non èster vençuts en debat.
Levin, a viatges, quan discutie, s'endonviaue de pic çò que shautaue ar adversari, començaue tanben eth a vedè'c damb gust, se junhie ara sua opinion e totes es demostracions èren en bades.
Mès en d'autes escadences se passaue çò de contrari.
Expausaue es sues convicccions qu'entara sua defensa endonviaue arguments e, s'acertaue a explicar-les ben e sinceraments, er antogoniste se convencie e abandonaue era discussion.
Qu'ère çò que l'auie volut díder a Kitty.
Era arroncilhèc es celhes en tot sajar de compréner.
Plan.
Qu'ei de besonh saber çò que sostie eth competidor, çò que li shaute, e alavetz ei possible…
Auie endonviat e exprimit eth pensament tan mau expausat per Levin, qu'arric alègraments en entener-la.
Ère susprenent aquera transicion der eloqüent debat entre Peszov e sa frair e aguesta laconica manèra d'expausar, lèu sense paraules, es idies mès complicades.
Scherbazky se desseparèc d'eri.
Kitty en tot apressar-se ara taula de jòc, qu'ère desplegada, se seiguec e comencèc a diboishar damb greda cercles sus eth nau tapís verd.
Tornèren ara convèrsa iniciada pendent eth repaish sus era libertat e ocupacions dera hemna.
Levin coïncidie damb Dolly qu'ua joena celebatària podie trapar trabalh femenin ena familha.
E aquerò l'ac confirmaue eth hèt de qué cap casa pòt passar-se'n d'ua ajudanta; que tota familha, prauba o rica, a besonh d'ua mainadera, sigue damb sodada, sigue bèra parenta.
Non, didec Kitty, rogint-se, mès campant encara mès fixaments a Levin, damb es sòns uelhs sincèrs.
Ua joena se pòt trapar ena situacion de non poder víuer damb era familha, d'èster menspredada, e alavetz…
Eth comprenec çò que s'amagaue darrèr aguestes paraules.
Òc, didec, qu'auetz rason, òc, òc…
E n'auec pro d'endonviar çò que s'amagaue darrèr aqueres paraules: era pòur a demorar-se celibatària, era umiliacion… entà compréner de seguit era vertat qu'auie sostengut Peszov pendent eth repaish sus era libertat dera hemna.
Estimaue a Kitty e per aquera umiliacion endonvièc ara imprevista çò que se passaue en sòn còr, e rectifiquèc sense trantalhar es sues opinions.
Se hec un silenci.
Ò!, qu'è enlordit tota era taula, exclamèc Kitty.
E, deishada de cornèr era greda, hec senhau de lheuar-se.
Demoratz.
Hè temps que volia preguntar-vos ua causa.
La guardaue enes uelhs, amorassants, encara que leugèraments espauridi.
Plan, demanatz, repliquèc Kitty.
Guardatz, didec eth, e comencèc a escríuer es letres següentes: c, u, m, d, n, p, s, s, r, a, e, o, a, s. Aguestes letres significauen:”Quan vos me didéretz: non pòt èster, vos referíetz a alavetz o a tostemp?” Que semblaue impossible qu'era podesse desnishar eth significat d'aqueres letres; mès eth la guardèc de tau manèra coma s'era sua vida depenesse de qué Kitty les comprenesse.
Compreni, didec, ara fin, en tot rogir-se.
Sabetz quina paraula ei aguesta?, preguntèc eth, en tot senhalar era s, que damb era indicaue “tostemp”, que significaue era fin des sues esperances.
Signifique “tostemp”, responec Kitty; mès non ei atau.
Levin esfacèc ara prèssa çò d'escrit, aufric era greda ara joena e se lheuèc.
Dolly se consolèc totauments deth dolor que li costèsse era convèrsa damb Karenin en veir es figures de Kitty e Levin: era, damb era greda ena man, guardant-lo damb un arridolet, temerosa e erosa, e Levin inclinat sus era taula, e guardant damb uelhs alugadi, ja era taula, ja ara gojata.
De ressabuda eth ròstre de Levin s'illuminèc: ac auie comprenut.
La campèc interrogatiu e timid.
Solet alavetz?, preguntèc.
Òc, responec er arridolet de Kitty.
E a…ara?
Liegetz.
Vos diderè çò que voleria, que voleria damb tota era mia amna…
Levin agarrèc era greda damb es sòns regdes e tremolosi dits, e era emocion li hec a trincar era barreta de greda.
Dempús escriuec es iniciaus dera següenta frasa: “Que non è arren que desbrembar ne perdonar e non è deishat jamès d'estimar-vos”.
Kitty lo guardèc damb ua extatica arridalha.
Ac è comprenut, didec.
Levin se seiguec e escriuec ua longa frasa en iniciaus.
Pendent ua longa estona Levin non podec endonviar çò qu'era li volie díder e de quan en quan la guardaue enes uelhs.
Era felicitat que sentie negaue era sua ment.
Li siguec impossible trapar es paraules que corresponien as iniciaus de Kitty, mès enes beròis e radiants uelhs dera joena liegec tot çò que volie saber.
Alavetz escriuec solet tres letres.
Ètz vos jogant ath secretaire?, preguntèc er ancian prince Scherbazky, en tot apressar-se ada eri.
Anem, Kitty, se non, vieram damb retard en teatre.
Levin se lheuèc e acompanhèc a Kitty enquiara pòrta.
En gésser Kitty, Levin, solet, sentec ena abséncia dera joena tau inquetud e tan viu desir de qué arribèsse çò de mès lèu possible eth dia a vier, qu'en eth tornarie a veder-la e amassar-se damb era entà tostemp, qu'es catorze ores que lo desseparauen d'aqueth moment l'aupliren de temor.
Qu'auie besonh d'èster damb quauquarrés, parlar, non senter-se solet, enganhar ath temps.
Er interlocutor mès agradiu entada eth aurie estat Oblonsky, mès aguest l'afirmaue que li calie vier en ua reünion, encara qu'en realitat anaue entath balh.
Levin auec temps, totun, de dider-li qu'ère erós, que l'apreciaue fòrça e que jamès desbrembarie çò qu'auie hèt per eth.
Era guardada e er arridolet deth sòn amic l'amuishèren qu'aguest auie comprenut perfèctaments er estat dera sua amna.
Qué?
Ja non ei pròche eth moment de morir-se?, preguntèc Esteva Arkadievic damb amabla ironia, en tot sarrar-li era man a Levin.
Nooooon!, repliquèc aguest.
En dider-se adiu d'eth, tanben Dolly lo felicitèc, dident-li:
Sò erosa de qué vos ajatz tornat a veir damb Kitty.
Non mos cau desbrembar as ancians amics…
A Levin lèu lo shordèren es paraules de Daria Alexandrovna, que non podie compréner en quin naut e inaccessible lòc plaçaue eth aqueth eveniment, donques que gausaue mentar en aqueri moments eth passat.
Entà on vas?
Entà ua amassada.
Te posqui acompanhar?
Per qué non?, repliquèc arrint, Sergi Ivanovic.
Mès se qué te cau, aué?
Se qué me cau?
Que sò erós!, didec Levin, tant que baishaue eth veire dera hiestreta deth coche qu'anauen.
Non te'n hès que daurisca?
Qu'ei que m'estofi…
Sò plan erós…
Per qué non t'as maridat tu?
Sergi Ivanovic arric.
M'alègri; era semble ua gojata plan simpatica, comencèc.
Cara, cara, cara!, cridèc Levin, agarrant damb es dues mans eth cothèr dera pelissa de sa frair e barrant-la sus era sua boca.
Sergi Ivanovic arric alègraments, çò que lèu jamès li passaue.
En tot cas, celèbri fòrça…
Deman, deman m'ac dideràs.
Silenci ara!, persutèc Levin, barrant un aute còp era pelissa de sa frair.
E higec: Guaire t'estimi!
Posqui vier ena amassada?
Plan que òc.
De qué se tracte?, preguntèc Levin sense deishar d'arrir.
Arribèren ena amassada.
Levin entenec se com eth secretari estramuncaue enes paraules en liéger era acta, que çampar non comprenie ne eth madeish.
Mès Levin credie endonviar a trauèrs deth ròstre deth secretari qu'ère un òme brave, simpatic e agradiu, çò que s'amuishaue, sivans eth, pera manèra de com se trebolaue e se confonie en aquera lectura.
Comencèren es discursi.
Se discutie era assignacion d'ues somes e eth plaçament d'ua amiada de tuèus.
Sergi Ivanovic ataquèc viuaments as dus membres dera junta e parlèc ua longa estona damb aires de capitada.
Un des membres, qu'auie cuelhut nòtes en un papèr, se demorèc per un moment coma espaurit, mès dempús responec a Kosnichev damb tanta cortesia coma mau intencion.
Sviajsky, present tanben, didec quauques paraules nòbles e eloqüentes.
Levin, escotant, comprenie claramets qu'aquiu non i auie arren, ne somes assignades, ne amiades de tuèus, mès que non s'emmaliciauen per açò, qu'èren toti gent amabla e que tot se passaue perfèctaments entre eri.
Non shordauen ad arrés e se sentien a gust.
Çò de mès notable ère qu'aué li semblaue veder-les a trauèrs d'ua bromassa e que per petiti, lèu imperceptibles detalhs, li semblaue endonviar era amna de toti e percèber que toti vessauen bontat.
Eri, ath sòn torn, plan que òc, sentien tanben aué ua grana simpatia per Levin, donques qu'en parlar damb eth ac hègen damb ua exquista amabilitat, autanplan aqueri que non lo coneishien.
Ès content?, li demanèc sa frair.
Fòrça.
Non me pensaua qu'amièsses aquerò damb tant d'interès, damb tant…
Sviajsky s'apressèc a Levin e lo convidèc a préner eth tè en çò de sòn.
Levin non vedie ara se per qué ère abantes tan desplasent damb Sviajsky, ne qué ère çò que s'entestaue a cercar en eth.
Ère un òme tant intelligent e bontós!
Damb plaser, repliquèc, e li preguntèc pera sua esposa e era sua cunhada.
Per ua estranha associacion d'idies, en júnher ena sua ment eth pensament dera cunhada deth sòn amic e deth sòn matrimòni, se l'acodic qu'ad arrés poirie fidar mielhor era sua felicitat qu'ara cunhada e ara hemna de Sviajsky, per çò qu'era idia de vier a veder-les l'aumplie de satisfaccion.
Sviajsky li demanèc pes sòns ahèrs deth pòble, en supausar, coma tostemp, que non se l'aurie podut acodir arren que non existisse ja en Euròpa, sense qu'eth motiu semblèsse shordar aué a Levin.
Arreconeishie, ça que la, qu'eth sòn amic auie rason, qu'aquerò ère causa de pòga importància, e qu'ère de fòrça estimar er extraordinari tacte de doçor que Sviajsky sajaue d'evitar ena demostracion dera rason que l'assistie.
Es senhores se mostrèren fòrça amables.
S'estèc aquiu pendent ua, dues e enquia tres ores, parlant de diuèrsi tèmes, mès hènt mencion tu per tu ara soleta causa que negaue era sua amna, sense encuedar-se'n de qué les tenguie ja a toti alassadi e de qué ja ère ora de calar-se en lhet.
Que ja ère mès dera ua.
Levin, en trapar-se en otèl, s'espauric damb era idia de qué li calie estar-se solet encara dètz ores, en tot consomir-se d'impaciéncia.
Eth vailet de torn aluguèc es candèles e se dispausèc a gésser, mès Levin lo retenguec.
Se passèc dempús qu'aguest vailet, Egor, qu'en eth abantes non s'auie fixat jamès, ère un gojat intelligent e simpatic e, mès que mès, fòrça amable.
E ditz-me, Egor: que deu èster de mau hèr passar era net sense clucar un uelh, non?
Qué li vam a hèr?
Ei era obligacion.
Qu'ei mès tranquil trabalhar en cases de senhors.
Mès es compdes gessen mielhor trabalhant aciu.
Egor parèc era aurelha, semblant compréner plan ben era idia de Levin, e, coma entà confirmà'c, hec eth comentari, inesperat per aguest, de qué quan servie ena casa d'uns senhors, qu'èren persones excellentes, tostemp auie estat satisfèt d'eri, e qu'ara n'ère tanben, a maugrat d'èster francés eth patron.
Quan te maridères, estimaues ara tua hemna, Egor?
Be que l'estimaua!
Era mia vida qu'a estat extraordinària.
De mainatge…, comencèc Egor, damb es uelhs ludents, tan visiblaments contagiat per entosiasme de Levni coma quan un se contàgie en veir badalhar a un aute.
Mès en aqueth moment sonèc un timbre.
Egor gessec e Levin se demorèc solet.
Qu'a penes auie minjat en çò d'Oblonsky, non prenec tè ne volec sopar en çò de Sviajsky e ara non podie ne pensar en sopar.
Tanpòc auie dormit era net anteriora, e tanpòc podie pensar en dormir.
Ena cramba hège frescor, mès s'estofaue de calor.
Dauric es dues huelhes dera hièstra e se seiguec ena taula ath sòn dauant.
Sus eth losat caperat de nhèu se vedie ua crotz jargada damb cadies, e ath dessús dera crotz eth triangle dera constellacion deth menaire damb Craba, era ludenta estela auriòla.
Levin, ja contemplaue era crotz, ja alendaue er aire frescolenc qu'entraue doçaments ena cramba e, coma en sauneis, seguie es imatges e es rebrembes que l'anauen acodint ena sua imaginacion.
Tàs quate entenec passi en correder, guardèc pera pòrta e desnishèc a Miakin, qu'ere aguest un jogaire que coneishie e qu'en aqueth moment entornaue deth Cercle.
Era sua mina ère carada e estossegaue.
Se prepausèc parlar-li e planher-lo, mès, en tot rebrembar qu'èstaue en camisa, cambièc era pensada e se seiguec de nauèth dauant era hièstra entàr negar-se en aire frescolenc, pr'amor de guardar aquera crotz silenciosa, d'admirabla forma e plia entada eth de significacion, pr'amor de contemplar aquera ludenta estela auriòla.
Barrèc era hièstra, se lauèc e se vestic, e gessec en carrèr.
Es carrèrs èren encara desèrts.
Levin s'endralhèc de cap ara casa des Scherbazky.
Tornèc en otèl, pugèc ena sua cramba e demanèc cafè.
Eth crambèr de dia, que ja non ère Egor, l'ac hec a vier.
Levin volec iniciar ua convèrsa damb eth, mès lo cridèren e li calec gésser.
Levin tastèc eth cafè e se hec a vier un pastisson ena boca, mès es sòns dents non sabien se qué hèr damb eth pastisson.
L'escopic, se botèc er abric e se n'anèc a hèr torns pes carrèrs.
Èren un shinhau mès des nau quan se trapèc un aute còp dauant es pòrtes des Scherbazky.
Ena casa a penes s'auie desvelhat encara arrés.
Eth codinèr gessie en aqueth moment entà hèr era crompa, ère, donc, de besonh demorar encara mès de dues ores.
Tota era net e aqueth maitin les auie passat Levin en estat d'inconsciéncia, en tot senter-se dehòra des condicions dera existéncia materiau.
Non mingèc en tot eth dia, amiaue dus nets sense dormir, s'auie passat diuèrses ores miei despolhat ar aire liure, e, totun, non solet se sentie frèsc e fòrt, senon totafèt desligat deth sòn còs.
Se botjaue sense esfòrç muscular e auie era sensacion de qué ac podie tot.
Ère solide fòrça de qué, se n'auesse auut besonh, aurie artenhut a volar o botjar es murs d'ua casa.
Alavetz campèc quauquarren plan polit que non tornèc a veir bric mès: uns mainatges qu'anauen entara escòla (que siguec çò que mès l'esmoiguec), vedec uns coloms de color blu escur que volauen dès es losats enquias trepaders, e uns panets blanqui, esposcadi damb haria, expausadi per ua man invisible en ua hièstra.
Es panets, es mainatges, es coloms, tot çò que vedie auie quauquarren de prodigiós.
Un des mainatges correc entara hièstra e campèc, arrint, a Levin.
Un colom secodic es ales damb un doç rumor e se lheuec ludent ath solei, entre eth luminós povàs dera arrosada que flotaue en aire, e ua flaira de pan nauèth codut arribèc dès era hièstra a on èren expausadi es panets.
Hec un gran cercle pes carrèrs de Gazetny e Kilovska, tornèc entara sua cramba e se seiguec ara demora des dotze.
Aquera gent non comprenie qu'es manetes deth relòtge s'apressauen entàs dotze.
En carrèr, es menaires de punt sabien sens dobte que Levin ère erós, pr'amor que l'entornegèren damb ròstres satisfèti, pelejant entre eri e aufrint-li es sòns servicis.
Eth, sajant de non shordar as auti, e prometent tier es sòns servici en ua auta escadença, alistèc a un d'eri e li manèc que l'amièsse en çò des Scherbazky.
Eth menaire amaiaue plan estirat jos eth sòn abric eth blanc cothèr postís dera sua camisa que caperaue eth sòn còth ròi, fòrt e holat.
E era luja ère nauta, leugèra e tant excellenta, que Levin non vedec bric mès ua auta luja coma aguesta.
Enquia e tot eth shivau ère bon e s'esdegaue a galaupar, encara qu'a penes se botjaue deth madeish lòc.
Eth menaire coneishie era casa des Scherbazky e mostraue un gran respècte ath sòn client.
En arribar, hec un gèst circular damb es braci e cridant: “Soooo!”, arturèc eth shivau dauant dera escala.
Hè ja temps que no venguíetz, Constantin Dmitrievic.
Non solet se'n sabie de tot, senon que per aquerò ère radiant d'alegria, encara que s'esdeguèsse a dissimular-la.
En tot guardar es uelhs amables deth vielh, Levin experimentèc ua naua sensacion de felicitat.
S'an lheuat?
Passatz, passatz, se vos platz.
E aquerò ac podetz deishar aquiu, li didec en tot campar que hège repè pr'amor d'agarrar era sua casqueta de pèth.
Levin desnishèc en aguest detalh un motiu mès de ventura.
A qui vos anóncii?, preguntèc eth vailet.
Ara Princesa… ath Prince… ara Princesa, didec Levin.
Era prumèra persona que vedec siguec era senhoreta Linon, qu'auançaue pera sala damb es sòns cargolhs e eth sòn ròstre ludent.
L'anaue ja a dirigir era paraula, quan entenec un bronit darrèr d'ua pòrta e era senhoreta Linon despareishec dera sua vista, e Levin se sentec invadit peth leugèr subersaut dera pròplèu felicitat.
A penes era senhoreta Linon, en tot deishar-lo, gessec pera pòrta opausada, uns passi leugèrs sonèren en postamat e era felicitat de Levin, era sua vida, çò qu'ère coma eth madeish, mès qu'eth madeish, çò demorat e desirat pendent tant de temps, s'apressèc ara prèssa, plan ara prèssa.
Non caminaue: volaue ath sòn encontre, possat per ua fòrça invisibla.
Levin vedec es uelhs clars, sincèrs, plei tanben dera madeisha alegria d'estimar, qu'aumplie eth sòn còr; aqueri uelhs, ludent cada còp mès apròp, lo cegauen damb eth sòn resplendor.
Kitty s'arturèc ath sòn costat heregant-lo.
Es sues mans se lheuèren e se botèren enes espatles de Levin.
Tot aquerò ac hec sense díder ne ua soleta paraula, corrent entada eth e aufrint-se a tota era, timida e gaujosa.
Eth l'abracèc e junhec es sòns pòts damb es d'era, que demorauen eth sòn punet.
Kitty non auie tanpòc clucat un uelh en tota era net.
Era, en tot voler èster era prumèra d'anonciar-l'ac, auie estat en tot demorar-lo tot eth maitin.
Desiraue veder-lo solet, e aquerò la compladie e ath còp l'avergonhaue e aumplie de timiditat, pr'amor que non sabie se qué harie quan eth campesse dauant es sòns uelhs.
Sentec es passi de Levin, entenec era sua votz e demorèc darrèr era pòrta que partisse era senhoreta Linon.
Tanlèu aguesta gessec, Kitty, sense pensar-s'ac, sense trantalhar, sense preguntar-se se que anaue a hèr, s'apressèc ada eth e hec çò qu'auie hèt.
Anem a veir a mama, didec en tot agarrar-lo dera man.
Levin, pendent fòrça estona, siguec incapable de díder arren, non pr'amor que cranhesse mauméter damb paraules era nautada deth sòn sentiment, senon pr'amor que cada viatge qu'anaue a díder quauquarren, sentie qu'en sòrta de frases li brotoauen lèrmes de felicitat.
Cuelhec era man de Kitty e la punèc.
Ei possible que sigue vertat?, didec damb votz prigonda.
Non me posqui creir que tu m'estimes…
En enténer aqueth “tu” e en veir era timiditat que Levin la guardaue, Kitty arrric.
Òc, didec era en votz baisha.
Sò tant erosa aué!
E, en tot amiar-lo dera man, entrèc en salon; era Princesa, en veder-les, alendèc apressadaments e s'estarnèc de plorar, e de seguit dempús arric, e damb passi mès decididi de çò que Levin se demoraue, correc entada eth e, cuelhent-li eth cap entre es sues mans, lo punèc, en tot umidificar-li es caròles damb es sues lèrmes.
Ara fin!
Que ja ei tot apraiat.
Me senti plan erosa.
Estimatz-la fòrça, sò erosa, plan erosa, Kitty.
Damb quina rapitiditat ac auetz apraiat!, sorrisclèc eth Prince en tot sajar de simular indiferéncia.
Mès quan er ancian s'apressèc ada eth, Levin avertic qu'auie es uelhs umidi.
Tostemp a estat aguest eth mèn desir, didec eth Price, agarrant ath sòn futur gendre dera man e apressant-lo-se entada eth.
Autanplan ena epòca qu'aguesta holeta endonvièc…
Papa, sorrisclèc Kitty caperant-li era boca damb es mans.
Plan ben; cari, repliquèc sa pair.
Me senti fòrça er…ós…
Ai, qué pèc…sò!
E Levin, en veir se com Kitty, pendent ua longa estona e damb doçor, punaue era man carnuda der ancian Prince, sentec que se desvelhaue en eth un viu sentiment d'afeccion entad aguest òme qu'enquia alavetz auie estat tada eth un estranh.
Era Princesa, seiguda en fautulh, caraue e arrie.
Toti carauen.
Era Princesa siguec era prumèra a parlar e a dirigir es pensaments e sentiments generaus entàs plans dera naua vida.
E a toti, en prumèr moment, les semblèc aquerò madeish de dolorós e estranh.
E qué?, quan seràn es nòces?
Mos cau recéber era benediccion, publicar es amonestacions…
Qué te semble, Alexandre?
En aguest ahèr eth personatge principau qu'ei eth, repliquèc eth Prince en tot senhalar a Levin.
Que quan?, didec aguest, en tot rogir-se.
Deman!
A jo me semble qu'era benediccion pòt èster aué e es nòces deman.
Qu'ei pro, mon cher, deishatz-vos de pegaries.
Alavetz, en ua setmana.
Qu'ei hòl, plan que òc…
Per qué non pòt èster?
Mès, òme, demoratz… didec era mair de Kitty, arrint alègraments dauant d'aquera precipitacion.
Que mos cau tractar encara deth noviatge.
Non: arren ei capable de maumeter-la”.
Guardèc a Kitty e vedec qu'era idia deth noviatge non semblaue shordar-la bric.
Jo non sai arren.
Solet digui çò que desiri, repliquèc, en tot desencusar-se.
Ja ne parlaram.
Quan es pairs aueren gessut, Levin s'apressèc ara sua prometuda e li cuelhec era man.
Senhor ja d'eth madeish, capable de parlar, auie fòrça causes entà dider-li.
Mès non li didec, ne plan mens, çò que desiraue.
Be me'n sabia qu'aquerò acabarie atau!
Semblaue qu'auessa perdut tota esperança mès ath fondament deth mèn èsser jamès deishè de neurir aguesta seguretat, didec.
Pensi qu'ère ua sòrta de predestinacion.
Jo tanben, repliquèc Kitty.
Enquia e tot quan…
Enquia e tot quan refusè era felicitat…
Jamès è estimat mès qu'a vos.
Mès cohèssi que me sentia enludernada…
Ac poiretz desbrembar?
Dilhèu age estat mielhor atau.
Tanben vos m'auetz de perdonar fòrça…
Me cau dider-vos…
Ambdues causes resultauen fòrça penibles, mès se consideraue obligat a dider-les-ac.
Ara non!, dempús, higec.
Ben, dempús…
Mès non deishetz de dider-m'ac.
Ara ja non cranhi arren.
Qu'ac voi saber tot, pr'amor que tot ei ja resolvut…
Levin concludic era frasa:
Non me refusaratz?
Non, non.
Era sua convèrsa siguec interrompuda pera senhoreta Linon, que, arrint doçaments, damb un arridolet amable, entrèc entà felicitar ara sua escolana predilecta.
Abantes de qué era gessesse, entrèren tanben es vailets entà felicitar-les.
Dempús vengueren es parents, e damb aquerò s'anoncièc entà Levin eth principi d'aqueth estat d'animositat insolit e de benurança que non gessec enquiath dusau dia des sues nòces.
Levin se sentie de contunh trebolat e confonut, mès era sua felicitat se hège cada còp mès grana.
Auie era impression constanta de qué exigien d'eth fòrça causes que non sabie, mès hège tot çò que li demanauen e, en hè'c, s'aumplie de gòi.
Credie qu'eth sòn matrimòni non s'auie de retirar en arren as auti, qu'eth hèt de desvolopar-se enes circonstàncies tradicionaus enes nòces aurie de shordar era sua felicitat.
Ara mos calerie minjat bonbons de chicolate, didie era senhora Linon.
E Levin anaue a crompar bonbons de chicolate.
Òc; eth vòste maridatge me complatz fòrça, afirmaue Sviajsky.
Vos recomani que crompetz flors en çò de Fomin.
Ei de besonh?, preguntaue Levin.
E les anaue a crompar.
A!, me cau hèr presents?
E Levin se filèc ath mès córrer entara joielaria de Fouldré.
Ena pastissaria, ena joielaria, ena botiga de flors, Levin se n'encuedaue de qué lo demorauen, qu'èren contents de veder-lo e que compartien era sua felicitat coma toti es que tractaue aqueri dies.
Ère extraordinari que, non solet toti l'apreciauen, senon qu'enquia e tot persones abantes heredes, antipatiques e indiferents, èren ara afogades damb eth, l'atenguien en tot, tractauen damb leugèra delicadesa eth sòn sentiment e participauen dera sua opinion de qué ère er òme mès erós deth mon, donques qu'era sua nòvia ère un ensems de perfeccions.
Kitty se sentie madeish qu'eth.
Quan era comdessa Nordston se permetec insinuar qu'aurie desirat entada era quauquarren mielhor, era gojata s'exaltèc tant, demostrèc ara cauda qu'arren en mon podie èster mielhor que Levin, qu'era Nordston se vedec obligada a arreconeishè'c e ena preséncia de Kitty ja bric mès acuelhie a Levin sense un arridolet d'admiracion.
Ua des causes mès penibles d'aqueri dies ère era explicacion prometuda per Levin.
Consultèc ath Prince e, damb era sua autorizacion, autregèc a Kitty eth sòn Diari, qu'en eth i auie çò que lo tormentaue.
Autanplan aqueth Diari semblaue escrit pensant ena sua futura nòvia.
En eth s'exprimien es dues tortures de Levin: era sua manca d'innocéncia e era sua caréncia de fe.
Era confession dera sua incredulitat que passèc inavertida.
Kitty ère religiosa, non dobtaue des vertats dera religion, mès era exteriora manca de religiositat deth sòn nòvi non l'afectèc bric.
Eth sòn amor la hège compréner era amna de Levin, endonviaue çò que volie e eth hèt de qué ad aqueth estat d'animositat se lo volesse cridar incredulitat en arren l'esmoiguie.
Ça que la, era auta confession la hec plorar damb lèrmes amares.
Levin non l'autregèc eth sòn Diari sense ua prealabla luta damb eth madeish.
Mès se'n sabie qu'entre eth e era non podie auer secrets, e aguest pensament lo hec a actuar tau qu'ac auie hèt.
Non se n'encuedèc, totun, der efècte qu'aquera confession auie de costar ena sua prometuda; non sabec endonviar es sòns sentiments.
Solet quan ua serada, en arribar en çò des Scherbazky pr'amor de vier en teatre, entrèc ena cramba de Kitty e vedec eth sòn estimat ròstre des.hèt en lèrmes, adolorit pera pena irreparabla qu'eth l'auie costat, comprenec Levin er abisme que i auie entre eth sòn desaunorat passat e era puretat angelicau dera sua prometuda.
E s'espauric per çò que auie hèt.
Cuelhetz, cuelhetz toti aguesti caièrs, didec era joena, en tot refusar es qu'auie ath sòn dauant.
Per qué me les auetz balhat?…
Mès, non; que vau mès atau, higec, en tot sénter pietat en veir era desesperacion que se retrataue ena cara deth sòn nòvi.
Mès qu'ei orrible, orrible…
Levin joquèc eth cap en silenci.
Se qué podie hèr?
Non me perdonatz?, gasulhèc, a tot darrèr.
Vos è perdonat ja.
Mès qu'ei orrible.
Aplicar o non en sòn cas es normes cristianes qu'ère ua causa faishuga que non se'n podie parlar superficiauments.
E era qüestion ère ja resolvuda entada eth dès hège temps.
E, en tot meditar en sòn futur viatge e en ahèr qu'anaue a estudiar, entrèc ena sua cramba e preguntèc ath portièr peth sòn vailet, que l'acompanhaue.
Eth portièr responec qu'eth vailet auie gessut hège ja ua estona.
Alexei Alexandrovic manèc que li mestrèssen tè, se seiguec ena taula e agarrèc era guida de camins de hèr pr'amor d'estudiar er itinerari deth sòn viatge.
I a dus telegrames, didec eth vailet quan tornèc e entrèc ena cramba.
Alexei Alexandrovic cuelhec es enviaments e les dauric.
Lancèc eth telegrama, se rogic e, en tot lheuar-se, comencèc a passejar pera cramba.
Non solet lo desengustaue eth hèt de qué l'auessen deishat de cornèr, senon que l'estonaue e non comprenie que non vedessen toti que quinsevolh aute ac aurie hèt mielhor qu'aqueth blagaire de Stremov entà tau cargue.
Com non comprenien que trabalhauen entara sua pròpia roïna, que damnatjauen eth sòn pròpi prestigi damb aqueth nomentament?
Qu'ère dera sua hemna.
E dempús: “Me morisqui.
Demani, supliqui vengatz.
Karenin arric damb mensprètz e lancèc eth telegrama.
Mès que non va a mainadar.
Dilhèu patisque ua fèbre puerperau.
E, se qué deu voler?
Que jo arreconeisha ath mainatge, que me comprometa e non propòsa eth divòrci”, pensaue.
Demanatz eth coche, Pèir.
Me'n vau entà Sant Petersburg, didec ath vailet.
Auie decidit vier entà Sant Petersburg e veir ara sua esposa.
S'era malautia ère ua enganha, partirie sense díder arren.
S'ère reauments malauta e volie veder-lo abantes de morir, la perdonarie, se siguesse viua; e s'arribaue tard, complirie es darrèrs déuers damb era.
Pendent eth camin ja non pensèc mès en çò que li calie hèr.
Ath londeman, damb un sentiment de fatiga e desòrdre corporau, coma conseqüéncia dera net passada en tren, Alexei Alexandrovic auançaue en coche, entre eth bromadís deth maitin de Sant Petersburg, pera Perspectiua Nevsky, desèrta ad aquera ora, guardant tath sòn dauant, sense pensar en çò que lo demoraue.
Que non i podie pensar, pr'amor que, en calcular çò que se podie passar, non artenhie aluenhar d'eth era idia de qué era mòrt d'Anna resolverie es dificultats dera sua situacion.
Passauen ath sòn dauant es botigues barrades, es panaires, es menaires nueitius, es ajudants des portièrs que balajauen es trepaders.
Guardaue tot aquerò en tot sajar d'amortar ath sòn laguens eth pensament de çò que lo demoraue e de çò que non gausaue desirar e, a maugrat de tot, desiraue.
Arribèc ena pòrta dera sua casa.
En entrar en lumedar, Karenin semblèc coma se treiguesse deth lòc mès amagat deth sòn cervèth era decision cuelhuda, e la consultèc.
Ena sua decision i ère escrit que s'auesse enganha, partirie en tot sauvar un seren mensprètz, e, se siguesse vertat, sauvarie es aparences.
Eth portièr dauric abantes de qué Alexei Alexandrovic cridèsse.
Eth portièr Petrov, que cridauen Kapitonic, amiaue aué ua mina fòrça estranha.
Vestie ua levita vielha, non amiaue corbata e cauçaue simbosses.
Com està era senhora?
Ager amainadèc erosaments.
Alexei Alexandrovic s'arturèc e s'esblancossic.
E de salut?
Korvei, damb eth sòn devantau deth maitin, baishaue ath mès córrer pera escala.
Fòrça mau, responec.
Ager i auec consulta de mètges.
Eth doctor ei ara en casa.
Pujatz er equipatge, ordenèc Karenin.
Ena hurga i auie ua capòta militara.
Karenin, en veder-la, preguntèc:
Qui i é ena casa?
Eth mètge, era lheuador e eth prince Vronsky.
Alexei Alexandrovic passèc enes crambes interiores.
En salon non i auie arrés.
En enténer eth rumor des sòns passi, era lheuador, jargada damb ua còfa de cintes color lilà, gessec deth quarto d'Anna.
S'apressèc a Karenin e damb era familiaritat que balhe era imminéncia dera mòrt, lo cuelhec deth braç e l'amièc entara cramba.
Gràcies a Diu qu'auetz vengut!
Non hè que parlar de vos, didec era hemna.
Hètz a vier gèu de seguit!, demanèc dera cramba estant era votz autoritària deth mètge.
Alexei Alexandrovic entrèc ena estança d'Anna.
Ath costat dera taula, seigut de costat en ua cagira baisha, Vronsky, damb eth ròstre amagat entre es mans, ploraue.
En enténer era votz deth mètge, sautèc dera cagira, desseparèc es mans dera cara e vedec a Karenin.
En veder-lo ath sòn dauant, se demorèc tan confonut que se seiguec un aute còp, eh.honsant eth cap entre es espatles coma se volesse desparéisher.
Pòc dempús, en tot remeter-se, se lheuèc e didec:
Se morís.
Es mètges diden que non a sauvacion.
Que sò ara vòsta disposicion entà çò que sigue, mès permetetz-me que me demora aciu.
A tot darrèr ei era sua volentat…e jo…
Karenin, en veir es lèrmes de Vronsky, se sentec negat per aqueth trebolament espirituau que li costaue tostemp er aspècte deth patiment.
Sense vier d'escotar es paraules de Vronsky, crotzèc ath mès córrer eth lumedar dera estança.
Deth quarto estant entenie era votz d'Anna, e era sua votz ère animada, alègra, damb ua entonacion plan definida.
Alexei Alexandrovic entrèc e s'apressèc entath lhet.
Anna jadie en eth damb eth ròstre de cara ath sòn marit.
Es sues caròles usclauen, es sòns uelhs ludien, es petites e blanques mans gessien des manges dera camiseta e jogauen damb es puntes des lincòs, en tot retortilhar-les.
Non solet semblaue gaudir de fortalesa e bona santat, senon trapar-se en excellent estat d'animositat.
Parlaue lèu lèu, en votz nauta, damb inflexions plan precises e plies de sentiment.
Alexei…
Me referisqui a Alexei Alexandrovic…
Be n'ei d'estranh e terrible qu'es dus se criden Alexei!, vertat?
Donques Alexei non m'ac refusarie.
Jo ac auria desbrembat tot e eth me perdonarie.
Per qué non vie?
Qu'ei brave, encara qu'eth madeish non se'n sap de qué n'ei.
Diu mèn, quina pena!
Balhatz-me aigua…
Lèu!
Mès aquerò serà dolent entada era, entara mia mainada.
Plan, alavetz amiatz-la entara hilhuquèra.
Òc: que i sò cossent, serà mielhor…
Quan eth arribe se desengustarà en veder-la.
Hètz-la-vos a seguir.
Que ja a arribat, Anna Arkadievna.
Ei aciu, didec era lheudador, sajant de cridar era atencion d'Anna sus eth sòn marit.
Quines pegaries!
Balhatz-me, balhatz-me era mainada.
Encara non a arribat!
Vos didetz que non me perdonarà, pr'amor que non lo coneishetz…
Arrés lo coneishie, solet jo…
E me hège dò.
Ò, es sòs uelhs!
Sergi a es madeishi uelhs, per aquerò non voi guardar-les…
Auetz balhatz minjar a Sergi?
Sò solide fòrça de qué lo desbrembaran…
E eth non l'aurie desbrembat.
Li cau amiar a Sergi ena estança deth cornèr e dider-li a Mariette que dormisque aquiu.
Qu'auie vist ath sòn marit.
Non, non!, sorrisclèc.
Non la cranhi, non la cranhi era mòrt.
Aprèssa-te, Alexei.
Hi que t'esdeguèssetz pr'amor que è pòc temps… pòc temps de vida…
De seguit vierà era fèbre e non comprenerè arren.
Mès ara ac compreni tot e ac veigui tot…
En ròstre arropit d'Alexei Alexandrovic se diboishèc ua expression de patiment.
Cuelhec era man d'Anna e sagèc de dider-li quauquarren, mès non podec prononciar ua soleta paraula.
Es sòns pòts inferiors tremolauen.
E cada còp qu'ac hège, vedie es sòns uelhs guardant-lo damb tanta doçor e suavitat coma jamès ac auie hèt.
Demora, non sabes…
Demora, demora… (e Anna se talhèc coma entà concentrar es sues idies).
Òc, òc, òc…, comencèc, ei çò que volia dider-vos.
Non vos estonetz, sò era madeisha de tostemp…
Mès ath mèn laguens i a ua auta e la cranhi.
Qu'ei aguesta auta que'estimèc ad aqueth òme e sajaue d'odiar-te, sense poder desbrembar çò qu'abantes auie estat.
Mès aquera non èra jo.
Ara que sò era vertadèra, sò jo madeisha… tota jo…
Me morisqui, ja ac sai, ac pòs demanar…
Senti un gran pes enes braci, enes cames, enes dits…
Guarda quini dits tant enòrmes!
Mès tot açò se passarà lèu.
Solet è besonh d'ua causa: que me perdones, que me perdones sense resèrves.
Sò plan dolenta…
Era mainadèra me didie qu'ua santa martir… se com se cridaue?
Voi anar entà Roma; aquiu i a un desèrt…
Non voi shordar ad arrés.
Solet me harè a vier a Sergi e ara mainada.
Non, que non pòs perdonar-me!…
Jo ja sai qu'aquerò non se pòt perdonar!
Non… non, ve-te'n…qu'ès massa brave…
Eth trebolament de Karenin aumentaue de man en man, e arribèc enquia tau punt que deishèc de lutar.
E ara suspresa sentec que çò que tostemp consideraue coma un desòrdre espirituau, ère, ath contrari, un estat d'animositat tan venturós que li balhaue ua naua felicitat abantes desconeishuda.
Atau ei eth!, ac vedetz?
Jo ja ac sabia!
E ara, adishatz a toti, adishatz!
Per qué an vengut toti aguesti?
Que se'n vagen!
Mès, treiguetz-me aguestes flassades!
Eth mètge desseparèc es sues mans, la recuelhec suenhosaments enes coishinères e caperèc es sues espatles.
Era, aubedienta, s'inclinèc e guardèc ath sòn dauant damb es uelhs radiants.
Rebremba ua causa… que solet desiraua eth tòn perdon…
Non demani arren mès…
Per qué non vie eth?, e guardaue entara pòrta deth quarto a on s'estaue Vronsky.
Aprèssa-te, aprèssa-te e balha-li era man.
Vronsky s'apressèc ath lhet, contemplèc a Anna e se curbic eth ròstre damb es mans.
Descurbís-te era cara e guarda-lo: ei un sant!, didec Anna.
Descurbis-te era cara!, repetic damb irritacion.
Alexei Alexandrovic, descurbis-li era cara!
Que lo voi veir!
Balha-li era man.
Perdona-lo.
Gràcies a Diu, gràcies a Diu!
Ara tot qu'ei ben.
Voi estirar un shinhau es cames…
Atau, atau sò ben…
Damb quin mau gust an estat pintades aguestes flors!
Non se retiren en arren as violetes de vertat, didec, en tot senhalar es papèrs pintadi que curbien es parets dera estança.
Diu mèn, Diu mèn!
Quan s'acabarà açò?
Balhatz-me morfina.
Doctor: balhatz-me morfina.
Ai, Diu mèn, Diu mèn!
E s'estornejaue en lhet.
Eth mètge de familha e es auti doctors diden qu'aquerò ère ua fèbre puerperau que d'era eth nauanta nau per cent acabauen damb era mòrt.
Tot eth dia l'auie passat Anna damb fèbre, deleri e soents estavaniments.
Tath pic dera mieja net era malauta auie perdut eth coneishement e ère lèu sense pos.
Demorauen era fin d'un moment en aute.
Vronsky partic entà çò de sòn.
Karenin, en trapar-lo en recebedor, li didec:
Demoratz-vos.
Dilhèu era demane per vos.
E eth madeish l'acompanhèc entara estança dera sua esposa.
Eth tresau dia eth hèt se repetic, e es mètges dideren que començaue a auer esperances.
Alexei Alexandrovic, didec Vrosnky, en compréner qu'arribaue eth moment des explicacions, non posqui ne parlar.
Que non me n'encuedaria d'arren.
Ajatz pietat de jo!
Per terrible que sigue entà vos aguesta situacion, credetz-me, n'ei encara mès entà jo.
E hec un gèst de lheuar-se.
Mès Karenin lo tenguec deth braç e li didec:
Vos demani que m'escotetz; ei de besonh.
Me cau manifestar es sentiments que m'an amiat e m'amien entà que vos non vos enganhetz per çò que tanh a jo.
Vo'n sabetz qu'optè peth divòrci e qu'autanplan auia ja començat aguest ahèr.
Non vos amagarè qu'abantes d'iniciar eth plaid trantalhè e patí fòrça.
Cohèssi que me tormentaue eth desir de resvenjar-me, de hèr-vos mau a vos e ada era.
Quan recebí eth telegrama, arribè damb es madeishi sentiments.
Mès, encara: qu'è desirat era mòrt d'Anna.
Mès…
Alexei Alexandrovic carèc un moment, pensant se li calie o non daurir-li eth sòn còr.
Mès la vedí e la perdonè.
E era felicitat qu'experimentè en perdonar-la m'indiquèc eth mèn déuer.
È perdonat sense resèrves, sincèra e pliaments.
Que voi aufrir era caròla quèrra ath que m'a foetejat era dreta.
Voi balhar era camisa ath que m'a panat eth caftan.
Solet demani a Diu que non me trèiguen eth gòi de perdonar.
Es lèrmes aumplien es sòns uelhs.
Era sua guardada lucida e serena estonèc a Vronsky.
Era mia decision qu'ei cuelhuda.
Me podetz caushigar ena hanga, hèr-me causa d'arrir dauant eth mon; mès non abandonarè a Anna e non vos harè vier a vos ua soleta paraula de repotec, contunhèc Alexei Alexandrovic.
Era mia obligacion me vie ara damb claretat: me cau demorar ath cant dera mia esposa e m'i estarè.
S'era vò veder-vos, vos avisarè, mès ara me semble mielhor que vos vo n'anetz.
Karenin se lheuèc, e es somics estofèren es sues darrères paraules.
Alexandrovic.
Se sentie avergonhat, colpable, umiliat e sense possibilitats de lauar aquera umiliacion.
Se vedie lançat dehòra deth camin qu'enquia alavetz auie seguit tant aisidaments e damb tant d'orgulh.
Es sòns costums e normes de vida, que tostemp auie creigut tan fèrmes, se convertien de ressabuda en fausses e inaplicables.
Eth marit enganhat, qu'enquia aqueth moment l'auie semblat un èsser menspredable, un trebuc accidentau (e un shinhau ridicul) dera sua felicitat, ère ennautit de pic pera madeisha Anna a ua nautada qu'inspiraue eth maximal respècte, en tot campar còp sec, non coma dolent, o faus, o ridicul, senon coma brave, simple e plen de dignitat.
Vronsky non podie deishar de arreconeishè'c.
Es sòns papèrs respectius, ara suspresa, s'auien escambiat.
Vronsky vedie era nautada der aute e era sua pròpia queiguda; comprenie que Karenin auie rason e eth non.
Li calie adméter qu'eth marit mostraue granor d'amna enquia e tot en sòn pròpi dolor e qu'eth ère baish e mesquin ena sua enganha.
Mès aguesta consciéncia dera sua inferioritat dauant aqueth òme qu'abantes menspredaue injustaments constituie era part mès petita dera sua pena.
Se sentie incomparablaments mès malerós ara, pr'amor qu'era sua passion per Anna, que darrèraments li semblaue que començaue a heredar-se, ara, en saber-la perduda, se hège mès fòrta que jamès.
La vedec pendent tota era sua malautia tua qu'ère, liegec ena sua amna e li semblèc que jamès enquia alavetz l'auie estimat.
E ara, precisaments ara, quan la coneishie ben, demoraue umiliat ath sòn dauant e la perdie, en to deishar-li ada eth solet un rebrembe vergonhós.
Çò de mès terrible siguec era sua posicion umilianta e ridicula quan Karenin desseparèc es sues mans deth sòn ròstre avergonhat.
De pès ena escalera dera casa des Karenin, Vronsky non sabie se qué hèr.
Mani a cercar un coche?, li preguntèc eth portièr.
Òc… un coche.
Ja en casa, alassat dempús de tres nets qu'amiaue sense dormir, Vronsky s'estenec capenjós en divan apuant-se sus es braci.
Li pesaue eth cap.
E, plan que òc, en aqueth madeish instant se confonec tot en sòn cervèth e comencèc a en.hosar-se en abisme deth desbrembe.
Es onades deth mar dera vida començauen ena sua inconsciéncia a barrar-se sus eth sòn cap, quan de ressabuda li semblèc coma s'era descarga d'un fòrt corrent electric trauessèsse eth sòn còs.
S'estrementic de tau manèra qu'enquia e tot hec un guimbet sus es ressòrts deth divan e, en cercar un punt d'empara, se demorèc de jolhs, espaurit.
Auie es uelhs plan dubèrts e li semblaue que non auie artenhut a esclipsar-se.
Eth pes deth cap e era hloishèra muscular qu'auie sentut un moment abantes despareisheren en un virament de uelhs.
Era que les vò delir des sòns rebrembes.
E jo non posqui víuer sense eri!
Com hèr es patzes, com?”, prononcièc Vronsky en votz nauta, e repetic diuèrsi viatges aqueres paraules inconscientaments.
En tot hè'c, empachaue que se presentèssen es naui rebrembes e imatges que li semblaue notar que s'apilerauen ena sua ment.
Mès era repeticion d'aqueres paraules solet podec retier per un instant eth vòl dera sua imaginacion.
De nauèth camperen ena sua ment, un darrèr er aute, damb extrèma rapiditat, es moments erosi e amassa damb eri era sua nauèra umiliacion.
Contunhaue estirat en divan, sajant de dormir, encara qu'ère convençut que non ac artenherie, e repetie en votz baisha es paraules de quinsevolh pensament, en tot sajar d'evitar atau qu'apareishessen naues imatges.
Paraue era aurelha e entenie eth mormolh estranh, capvirant, des paraules qu'anauen repetint:
Que pòt èster…
Dauric es uelhs, vedec ath cant dera sua tèsta eth coishin brodat, òbra de Varia, era esposa de sa frair.
Toquèc eth bordon dera coishinera e s'esdeguèc a rebrembar a Varia, en tot voler precisar quan l'auie vist peth darrèr viatge.
Mès quinsevolh esfòrç entà pensar l'ère dolorós.
Apressèc de nauèth eth coishin e apuèc eth cap sus eth, e sagèc de barrar es uelhs, causa que non podie arténher, senon damb un gran esfòrç.
Se lheuèc en un bot e se seiguec.
Se lheuèc deth divan, se treiguec era levita, se destibèc eth cinturon e, descaperant eth sòn pelut pièch, pr'amor de poder alendar mès aisidaments, comencèc a passejar pera cramba.
S'apressèc ena pòrta e la barrèc, dempús, damb era guardada fixa e es dents sarradi, s'apropèc ena taula, agarrèc eth revolvèr, l'examinèc, virèc entada eth eth canon cargat e se sentec invadit per ua prigonda tristesa.
Ues dues menutes s'estèc immobil e cogitós, damb eth revolvèr ena man, eth cap clin e en ròstre era expression d'un immens esfòrç de concentracion mentau.
En realitat aqueth “ei clar” solet siguec entada eth era conseqüéncia dera repeticion d'un madeish cercle de rebrembes e imatges que passèren pera sua ment desenats de viatges en aquera ora.
Qu'èren es madeishi rebrembes dera sua felicitat, perduda entà tostemp, era madeisha idia de qué tot ère mancat d'objèctius ena sua vida futura, era madeisha consciéncia dera sua umiliacion.
Ère tostemp ua succession identica des madeishes imatges e sentiments.
Non sentec eth bronit deth tir, mès un violent patac en pièch lo hec trantalhar.
Sagèc d'apuar-se en cant dera taula, deishèc anar eth revolvèr, trantalhèc e se seiguec en solèr, guardant damb suspresa ath sòn entorn.
Vist tot de baish estant, es pautes corvades dera taula, eth tistèr des papèrs e era pèth de tigre, non reconeishie era sua cramba.
Entenec es passi rapids e carrinclants deth sòn vailet crotzant eth salon e se remetec.
Hec un esfòrç mentau, comprenec qu'ère en solèr e, en veir era sang ena pèth deth tigre e en sòn braç, se'n brembèc qu'auie tirat sus eth madeish.
Non afustè pro ben”, gasulhèc, en tot cercar era arma damb era man.
Eth revolvèr ère ath ras sòn, mès eth lo cercaue mès luenh.
Contunhaue era sua cèrca, s'estirèc entar aute costat, non podec sauvar er equilibri e queiguec perdent era sang.
Er elegant vailet damb pursères, que mès d'un còp s'auie planhut damb es sòns amics dera feblesa des sòns nèrvis, s'espauric autant en veir ath sòn senhor estirat en solèr que correc a cercar ajuda, deishant-lo, mentretant, pèrder mès e mès sang.
Era errança cometuda per Alexei Alexandrovic s'estaue en qué, en premanir-se a veir ara sua hemna, non pensèc ena possibilitat de qué eth sòn empenaïment podesse èster sincèr, de qué eth la perdonèsse e de qué era non se morisse.
Dus mesi dempús era sua tornada de Moscòu aqueth error se li presentèc damb tota era sua cruditat.
Er error non auie estat solet en non preveir ua tau possibilitat, senon tanben en non auer coneishut eth sòn pròpi còr abantes deth dia qu'auie vist ara sua hemna moribonda.
Ath ras deth lhet dera malauta se balhèc per prumèr còp ena sua vida ath sentiment d'umiliada pietat que desvelhauen tostemp en eth es patiments des auti e que se n'avergonhaue coma d'ua damnatjosa feblesa.
Era pietat per Anna, eth penaïment d'auer desirat era sua mòrt e mès que mès era alegria de perdonar, heren qu'ara imprevista sentesse non solet acabat eth sòn patiment, senon, ath delà, ua tranquillitat d'esperit jamès experimentada abantes.
Se n'encuedaue que, còp sec, çò qu'auie estat era origina des sòns maus se convertie ena origina dera alegria dera sua amna.
Çò que li semblaue insoluble quan condamnaue, repotegaue e odiaue, li resultaue simple ara que perdonaue e estimaue.
Perdonaue ara sua hemna, en tot auer pietat pes sòns racacòrs e penaïments.
Perdonaue a Vrosnky e lo planhie, mès que mès, dempús d'auer-se'n sabut dera sua accion de desesperacion.
Planhie tanben ath sòn hilh mès qu'abantes.
Se repotegaue auer-se'n ocupat tan pòc d'eth enquia alavetz; autanplan entara mainada nauèth neishuda experimentaue un sentiment especiau, barreja de pietat e trendesa.
Ara prumeria atenguec solet ara nauèth neishuda, possat pera compassion entad aquera mainada malerosa, que non ère era sua hilha, qu'auie estat desbrembada per toti pendent era malautia de sa mair e solide aurie mòrt se Karenin non n'auesse tengut compde.
Dempús, de man en man, lèu sense voler, comencèc a estimar ara petita.
Fòrça viatges ath dia entraue ena cramba des mainatges e aquiu s'estaue seigut ua bona estona.
De sòrta qu'era mainadera e era majordòma, ara prumeria temeroses ena sua preséncia, s'acostumèren ada eth insensiblaments.
En escadences se passaue enquia mieja ora guardant era careta roienca coma eth safran, moisha e encara arropida, dera petita, examinant es sues manetes grossetes, de dits crispats, que damb eth sòn revèrs se heregaue es uelhs e era arrincada deth nas.
Alexei Alexandrovic se sentie mès seren que jamès en aqueri moments; ère en patz damb eth madeish; non vedie arren d'extraordinari ena sua situacion ne pensaue que li calesse cambiar-la entad arren.
Mès, a mida que passaue eth temps, arreconeishie damb claretat que, per mès naturau que li semblèsse ada eth aqueth estat des causes, es auti non permeterien que demorèssen atau.
Ath delà dera bontosa fòrça morau que guidaue era sua amna, n'auie ua auta tan fòrta, se non mès, que guidaue era sua vida, e aguesta dusau fòrça non podie balhar-li era tranquillitat pacifica e umila que desiraue.
Se n'encuedaue que toti lo guardauen damb interrogatiua suspresa sense comprener-lo, coma demorant quauquarren d'eth.
E, mès que mès, se n'encuedaue dera fragilitat e pòca consisténcia des sues relacions damb era sua hemna.
En esbugassar-se aqueth moment d'atrendiment costat pera proximitat dera mòrt, Alexei Alexandrovic comencèc a verificar qu'Anna lo cranhie, se sentie inquieta ena sua preséncia e non gausaue tier era sua guardada.
Qu'ère coma se lo tormentèsse eth desir de dider-li quauquarren e non se decidisse a hè'c, e tanben coma se demorèsse bèra causa d'eth, coma s'auesse era presentida de qué aqueres relacions non podien durar d'aquera manèra.
Tà finau de hereuèr, era nauèth neishuda, que tanben cridèren Anna, emmalautic.
Karenin venguec peth maitin en dormitòri, ordenèc qu'avisèssen ath mètge e partic entath Ministèri.
Acabades es sues ocupacions, tornèc entà casa tàs quate.
En entrar en salon, vedec qu'eth vailet, òme fòrça capinaut, vestit de liurèa damb ua capeta de pelegrín de pèth d'os, sostenguie enes sues mans ua capa blanca de pèth de marta.
Qui a vengut?, preguntèc Karenin.
Era princesa Isabel Ferovna Tverskaya, responec eth lacai, arrint, sivans li semblèc a Alexei Alexandrovic.
En aquera dolorosa etapa Karenin observaue qu'es sues amistats deth gran mon les tractauen ara, autant ada eth coma ara sua hemna, damb un interès particular.
En toti aqueri amics desnishaue ua sòrta d'alegria que solet damb dificultat artenhien a amagar, era madeisha alegria que vedec enes uelhs der avocat e ara enes deth sirvent.
Semblaue que toti s'estèssen afogadi, coma premanint es nòces de quauquarrés.
Quan trapauen a Alexei Alexandrovic li demanuen pera salut d'Anna damb ua alegria dificilaments reprimida.
Ena prumèra des crambes des mainatges, Sergi, inclinat sus era taula, damb es pès sus ua cagira, diboishaue, en tot acompanhar eth sòn trabalh damb paraules encoratjadoires.
En veir entrar a Karenin se lheuèc ara prèssa, hec ua reveréncia e balhèc ua leugèra possada a Sergi.
Alexei Alexandrovic amorassèc eth cap deth sòn hilh, responec as demanes dera institutritz sus era salut dera esposa e li preguntèc çò qu'auie dit eth mètge sus era petita.
Eth doctor assegure que non ei arren seriós e a receptat banhs, senhor.
Mès era mainada patís encara, repliquèc Karenin, en tot entener-la panteishar ena cramba deth costat.
Me pensi, senhor, qu'aguesta mainadèra non servís, didec gausadaments era anglesa.
Per qué pensatz atau, preguntèc, en tot arturar-se.
Madeish se passèc en çò dera comdessa Paul, senhor.
Se sometec ara creatura a tractament e se passèc qu'eth mainatge patie hame, era hilhuquèra non auie pro lèit, senhor.
Era mainada ère estirada, viraue eth capet e s'estornejaue inquieta entre es braci dera hilhuquera, en tot remir-se a cuélher er enòrme pitrau que se l'aufrie e a carar, a maugrat deth doble “shiiist!” dera hilhuquèra e dera majordòma inclinades sus era.
Non a mielhorat?, preguntèc Karenin.
Qu'està fòrça inquieta, responec era majordòma en votz baisha.
Miss Edward ditz que dilhèu era hilhuquèra non a pro lèit.
Tanben jo m'ac pensi, Alexei Alexandrovic.
E per qué non ac didíetz?
A qui?
Anna Arkadievna ei encara malauta, didec era majordòma tota desplasenta.
Era majordòma servie hège fòrça ans ena casa des Karenin.
Era mainada cridaue cada viatge mès, s'estofaue e s'enroncaue.
Era majordòma, botjant era man damb mina de desengust, s'apressèc ara hilhuquèra, cuelhec en braça ara creatura e comencèc a crossar-la, passejant damb era.
Mos cau dider-li ath mètge qu'examine ara hilhuquèra, indiquèc Karenin.
Era hilhuquera, hemna de saludable aspècte e ben jargada, en tot senter-se temerosa de qué li dèssen eth viatge, gasulhèc quauquarren a mieja votz, tant qu'amagaue, damb menspredanta arridalha, eth sòn pitrau opulent.
E tanben en aquera arridalha vedec Alexei Alexandrovic ua ironia entara sua situacion.
Prauba mainada!, didec era majordòma, sajant de padegar ara petita e contunhant eth sòn passèg damb era en braça.
Quan a tot darrèr se padeguèc era mainada, e era majordòma, en botar-la sus era mofla cunhèra e apraiar-li era coishinèra jos eth cap, s'aluenhèc d'era, Alexei Alexandrovic, peniblaments, caminant de punta, s'apressèc ara mainada.
S'estèc en silenci, en tot contemplar-la damb tristor.
De ressabuda, un arridolet pistèc en sòn ròstre, en tot hèr-li a botjar es sòns peus e arropir era pèth dera sua tèsta.
Dempús gessec dera cramba sense hèr bric de bronic.
Se sentie irritat damb era sua hemna, que se preocupaue tan pòc d'aquera plan bèra creatura.
Non la volie veir en aqueth estat d'irritacion, ne tanpòc ara princesa Betsy.
Mès, pr'amor de qué Anna non s'estonèsse per non vier ena sua cramba, hec un esfòrç e i venguec.
S'eth non partisse, jo compreneria era vòsta negatiua e era deth vòste marit.
Mès Alexei Alexandrovic li cau mostrar-se peth dessús de tot aquerò, didie Betsy.
Non me remisqui peth mèn marit, senon per jo madeisha., responec era votz esmoiguda d'Anna.
Non ei possible que non desiretz dider-vos adiu der òme qu'a volut aucir-se per vos.
Qu'ei per aquerò que non ac voi.
Alexei Alexandrovic s'arturèc.
Eth sòn ròstre exprimie un temor lèu colpable.
Sagèc d'aluenhar-se sense èster vist.
Mès en tot reflexionar qu'aquerò serie pòc nòble, hec repè, tossic e auancèc de cap ara estança.
Es votzes carèren; eth entrèc.
Anna ère seiguda en fautulh, estropada en ua ròba de cramba grisa, damb es peus neri, nauèth talhadi, formant un espés revolum sus eth sòn cap ovalat.
Joquèc eth cap e guardèc a Betsy damb inquietud.
Joquèc eth cap e arrint ironicaments, saludèc a Karenin.
Ò!, exclamèc, coma estonada.
M'alègri fòrça de trapar-vos en casa…!
Que non vos campam enlòc.
Jo non vos è trapat dès era malautia d'Anna.
Que ja me'n sabi de tot, es vòstes suenhs… es vòstes…
Qu'ètz un espós admirable!, didec damb un ton significatiu e afectuós, tau que se lo decorèsse damb era midalha dera bontat peth sòn anament damb era sua hemna.
Semble que sò mielhor, contestèc Anna refusant era sua guardada.
Karenin, soslinhant era paraula “fèbre”.
Qu'auem parlat en excès, repliquèc Betsy.
Compreni qu'açò ei massa egoïsme dera mia part; que m'en vau ja.
Se lheuèc, mès Anna, en tot rogir-se de pic, l'agarrèc deth braç.
Non, demoratz-vos, se vos platz…
Me cau dider-vos…
E a vos tanben…, higec en tot dirigir-se ath sòn marit, tant qu'era rojor dera cara s'estenie entath sòn front e còth.
Non posqui ne voi amagar-vos arren…
Alexei Alexandrovic hec carrinclar es sòns dits e baishèc es uelhs.
Betsy m'a dit qu'eth prince Vronsky volie tier-mos ua visita abantes de partir entà Tachkent.
Anna parlaue sense guardar ath sòn marit, e coma mès penibles èren es sòns sentiments mès se pressaue).
L'è dit que non posqui receber-lo.
M'auetz dit vos, estimada amiga, qu'aquerò depenie deth vòste espós, corregic Betsy.
Donques non, non posqui receber-lo, ne servís de…
Se copèc còp sec e contemplèc, interrogadoira, ath sòn marit, qu'ara non la guardaue.
En ua soleta paraula, non voi…
Alexei Alexandrovic, en tot apressar-se, sagèc de cuelher-li era man.
Anna, deishant-se amiar peth prumèr impuls, retirèc era sua man dera deth sòn espós, grana umida e damb gròsses venes holades, que cercaue era sua.
Dempús, en hèr un evident esfòrç sus era madeisha, la sarrèc.
Vos arregraïsqui fòrça era vòsta confiança, mès…, repliquèc Karenin, trebolat, comprenent damb irritacion que çò que li volie explicar e díder cara a cara non ère possible dauant de Betsy.
S'interrompèc, donc, e se demorèc guardant ara princesa Tverskaya.
Alavetz, adishatz, estimada, didec Betsy en tot lheuar-se.
Punèc a Anna e gessec.
Karenin l'acompanhèc.
Alexei Alexandrovic: vos hèsqui un òme generós, didec Betsy, en tot arturar-se en petit salon e sarrant-li era man un viatge mès significatiuaments.
Sò ua estranha, mès estimi tant a Anna e senti tant de respècte per vos, que me permeti balhar-vos un conselh.
Tietz-lo.
Alexei Vronsky qu'ei er aunor en persona e ara se'n va entà Tachkent.
Vos arregraïsqui, Princesa, eth vòste interès e es vòsti conselhs.
Mès era qüestion de qué a qui recebe o non era mia hemna que li cau resolver-la era madeisha.
Karenin se didec adiu de Betsy ena sala e tornèc entath costat dera sua hemna.
Anna ère estirada en divan, mès en enténer es passi deth sòn marit, reprenec ara prèssa era sua posicion anteriora e lo guardèc damb temor.
Alexei Alexandrovic se n'encuedèc de qué auie plorat.
T'arregraïsqui era tua confiança en jo, didec, repetint en rus çò qu'auie dit abantes Betsy en francés.
E se seiguec ath sòn cant.
Arregraïsqui fòrça era tua decision.
Me pensi tanben que, donques que partís, non ei de besonh qu'eth prince Vronsky vengue aciu.
Totun aquerò…
Òc, que ja ac è dit jo.
Entà qué persutar?, interrompec de còp Anna.
Era hemna que non pòt víuer sense eth!
E ditz que non ei de besonh!”.
Anna sarrèc es pòts e tachèc era guardada des sòns uelhs ludents enes mans d'Alexei Alexandrovic, damb es sues venes holades, qu'en aqueth moment se heregaue tot doç era ua sus era auta.
Non parlem mès sus aquerò, higec, mès solatjada.
Que t'è deishat resòlver er ahèr per tu madeisha e m'alègri de qué… comencèc Alexei Alexandrovic.
De qué eth mèn desir coïncidisque damb eth tòn, concludèc Anna, shordada de qué eth sòn marit parlèsse tant a plaser quan era se'n sabie pro ben de çò que l'anaue a díder.
Òc, afirmèc eth.
E era princesa Tverskaya hè mau en calar-se enes ahèrs d'ua familha de d'auti, que tostemps son ahèrs delicadi…
Sustot, era…
Non me creigui arren de çò que mormolhen de Betsy, interrompec precipitadaments Anna.
Sonque sabi que m'estime sincèraments.
Alexei Alexandrovic alendèc e carèc.
Ara non desiraue qu'ua causa: veder- se liura dera sua desagradiua preséncia.
È manat a quèrrer ath mètge, didec Karenin.
Que sò ben.
Entà qué è besonh deth mètge?
Era petita contunhe planhent-se e asseguren qu'era hilhuquèra a pòca lèit.
Per qué non me permeteres que li balhèssa era popa quan t'ac demanè?.
Mès qu'ei parièr, ara mainada l'auciràn.
Alexei Alexandrovic comprenec plan ben se qué significaue aqueth “qu'ei parièr”.
Anna cridèc e ordenèc que li hessen a vier era mainada.
Demanè, didec, que me deishèssetz aleitar-la; non m'ac permetéretz e ara se me repotègue.
Non t'ac repotègui, Anna.
Òc que m'ac repotegatz!
Diu mèn!
Per qué non m'aurè mòrt?, somiquèc Anna.
Perdonatz-me, sò irritada e parli sense rason.
Deishatz-me soleta ara, se vos platz, didec, en tot revier-li era serenitat.
Jamès çò d'insostenible dera sua situacion dauant es uelhs deth gran mon, jamès era aversion dera sua hemna entada eth, jamès tot eth poder d'aquera fòrça misteriosa que, contrabalançant eth sòn estat d'animositat, guidaue era sua vida obligant-li a executar era sua volentat e a cambiar es sues relacions damb era sua hemna, jamès tot aquerò li venguec entath cap damb tant absoluda claretat coma en aqueth moment.
Comprenie damb tota evidéncia qu'eth mon e era sua hemna exigien d'eth quauquarren, encara que non podie díder exactaments qué.
E sentie que li pujaue ena amna un impuls d'irritacion qu'esbauçaue era sua tranquillitat e anullaue eth merit de tot çò qu'auie hèt.
Ena sua pensada, valie mès entà Anna trincar damb Vronsky, mès, se toti s'entestauen qu'ère impossible, ère prèst enquia e tot a perméter es sues relacions damb era condicion de qué non se ofensèsse eth nòm des mainatges, que non les perdesse, que non cambièsse era sua situacion.
Per dolent qu'açò siguesse, qu'ère pejor trincar es sues relacions, plaçant a Anna en ua situacion sense gessuda, desaunorada, e perdent eth tot çò qu'estimaue.
Mès se sentie sense fòrces.
Sabie per auança que toti èren contra eth e que non li permeterien hèr çò qu'ara li semblaue tan favorable e naturau.
Endonviaue que lo forçarien entà hèr çò que, en tot èster pejor, as auti les semblèsse de besonh.
Quin encontre tant agradiu!, Princesa, sorrisclèc Oblonsky.
Jo que vengui aciu de visita…
Un encontre d'un moment, didec Betsy, arrint e metent-se es gants, pr'amor que me cau partir ara prèssa.
Demoratz, Princesa.
Abantes de meter-vos es gants, deishatz-me punar era vòsta polida man.
Arren me shaute mès, ara que tornam as costums antics, que punar era man des daunes, e l'ac punèc.
Quan mos veiram?
Que non vos ac meritatz, responec era en tot arrir.
Òc que m'ac meriti, pr'amor qu'è vengut èster un òme com cau; non solet apraii es mèns ahèrs personaus de familha, senon tanben es d'auti, didec damb intencionada expression en sòn ròstre.
Me n'alègri fòrça, repliquèc Betsy, comprenent que parlaue d'Anna.
E, hent repè entara sala, s'arturèren en un cornèr.
Que l'aucirà, didec Betsy, en un significatiu mormolh.
Aquerò ei impossible, impossible…
Me hè gòi qu'ac creigatz atau, manifestèc Esteva Arkadievic, en tot botjar eth cap damb aspècte de dolorós consentiment.
Plan per açò è vengut en Sant Petersburg.
Tota era ciutat ac ditz, higec Betsy.
Ei ua situacion impossible.
Era que se consumís.
Eth non compren qu'Anna ei ua d'aguestes hemnes que non pòden jogar damb es sòns sentiments.
Ua de dues: o se la hè a vier d'aciu, o actue energicaments e se divòrcie.
Aguesta situacion acabarà damb era.
Òc, òc, plan (responec Oblonsky alendant).
Ja ac è dit.
Qu'è vengut entad açò.
Ben, non solet entad açò, senon tanben pr'amor que m'an nomentat camarlenc e me cau balhar es gràcies…
Mès çò de prumèr ei que me cau apraiar aguest ahèr.
Que Diu vo n'age!, didec Betsy.
A maugrat deth sòn excellent estat d'animositat, que li hège vessar alegria onsevolhe que passèsse, Oblonsky assumic de seguit er accent de compassion poèticaments exaltat que convenguie as sentiments d'Anna.
Li preguntèc pera sua salut e com auie passat eth maitin.
Fòrça mau, fòrça mau…
Mau eth maitin e eth dia… e toti es dies passats e futurs, didec era.
Me semble que t'autreges massa ara tua malenconia.
Te cau encoratjar-te, te cau guardar era vida cara a cara.
Ei penible, mès…
É entenut a díder qu'es hemnes estimen as òmes autanplan pes sòn vicis, gessec de pic, mès è en òdi ath mèn marit pera sua bontat.
Non posqui víuer damb eth!
Compren-ac: sonque veder-lo me maumet es nèrvis e me hè a pèrder eth domeni de jo madeisha!
Non posqui víuer damb eth!
E qué posqui hèr?
È estat tan malerosa que me pensaua qu'ère impossible èster-ne mès.
Mès jamès podí imaginar er orrible estat que me trapi ara.
Vòs te creir que, encara qu'ei un òme tant exellent e brave que non sò digna de punar eth solèr que caushigue, l'è en òdi a maugrat de tot?
L'è en òdi pera sua granesa d'amna.
Non me rèste arren, exceptat…
Anaue a díder “exceptat era mòrt”, mès sa frair non li permetec acabar.
Qu'ès malauta e irritada e exagères, didec.
Cre-me, qu'es causes non son tan terribles coma les imagines.
E arric.
Arrés, senon Esteva Arkadievic, s'aurie permetut arrir dauant de tanta desesperacion, pr'amor qu'era arridalha aurie semblat totafèt extemporanèa, mès ena sua forma de hè'c i auie tanta benvolença e ua doçor tan grana, lèu femenina, que non ofensaue, senon que padegaue e costaue ua doça consolacion.
Es sues paraules leugères e serenes, es sòns arridolets, actuauen tant eficaçaments, que se les podie comparar damb era accion der òli d'ametles sus es herides.
Anna ac experimentèc de seguit.
Non, Stiva, non, didec.
Que sò perduda; mès que perduda, pr'amor qu'encara non posqui díder que s'a acabat tot; ath contrari, senti que non s'a acabat encara.
Sò coma ua còrda tibanta que s'acabarà trincant.
Non è arribat ara fin, e era fin serà terribla!
Cranhes pas.
Era còrda se pòt destibar de man en man.
Non i a cap situacion que non age gessuda.
Ac è pensat pro ben e solet n'i a ua…
Arren d'aquerò, repliquèc.
Permete-me…
Tu non pòs jutjar era situacion coma jo.
Dèisha-me expausar-te era mia pensada sincèra, e repetic eth sòn arridolet d'òli d'ametles.
Començarè peth principi.
Te maridères sense amor, sense conèisher er amor.
Supausem qu'aguesta siguec era tua enganha.
E ua terribla enganha!, didec Anna.
Mès aquerò, torni a díder, ei un hèt consumat.
Dempús as auut eth malastre de non estimar ath tòn marit.
Qu'ei un malastre, mès tanben un hèt consumat.
Eth tòn marit, en tot arreconeishè'c, t'a perdonat…
Es causes son atau, contuhèc sa frair.
Era demana, ara, qu'ei aguesta: pòs contunhar viuent damb eth tòn marit?
Ac desires?
Ac desire eth?
Sabi pas.
Non sai arren…
M'as dit que non lo pòs tier.
Non, non ac è dit…
Retiri es mies paraules…
Non sai arren, non compreni arren…
Permete-me que…
Tu que non ac pòs compréner.
Me semble coma se siguessa en tot en.honsar-me en un peridèr que non poirè sauvar.
Non, non poirè…
Qu'ei parièr.
Botaram ath dejós un tapís mofle e te recuelheram en eth.
Ja compreni que non pòs decidir-te a expausar çò que desires, çò que sentes…
Que non desiri arren, arren…
Solet desiri qu'açò s'acabe çò de mès lèu possible.
Mès eth ac ve e se'n sap.
E te penses que patís mens que tu, en sostier-lo?
Tu patisses, eth patís…
Com pòt acabar aquerò?
Ça que la, eth divòrci ac resolv tot, acabèc, non sense esfòrç, Esteva Arkadievic E, en auer expausat eth sòn principau pensament, la guardèc d'ua manèra significatiua.
Anna, sense respóner, botgèc negatiuaments eth cap, damb es sòns peus copadi.
Mès eth, pera expression deth ròstre dera sua fraia, de ressabuda illuminat damb era sua beresa anteriora, comprenec que s'era non parlaue de tau solucion ère solet pr'amor que li semblaue un gòi inaccessible.
Vos planhi damb tota era mia amna.
Seria fòrça erós se podessa apraià'c tot, didec Esteva Arkadievic arrint ja damb mès seguretat.
Non, non me digues arren…
Se Diu me balhèsse er assopliment d'exprimir ath tòn marit çò que senti, e convencer-lo!
Que i vau ara madeish!
Anna lo guardèc damb es sòns uelhs ludents e cogitosi e non responec.
Damb ua leugèra expression de solemnitat ena cara, tau que hège quan seiguie en sòn lòc de president enes sessions deth jutjat, Oblonsky entrèc en burèu d'Alexei Alexandrovic.
Shordi pas?, preguntèc Esteva Arkadievic, qu'en veir a Karenin experimentèc un sentiment de trebolament insolit en eth.
Non.
Vos posqui servir en quauquarren?, didec Karenin sense vams.
Aqueth sentiment ère tant inesperat e estranh, qu'Oblonsky non podec creir que siguesse era votz dera consciéncia en tot dider-li qu'ère a mand de cométer ua mala accion.
En tot remeter-se damb un esfòrç, artenhec dominar-se.
Supausi que te'n saberàs dera estima qu'è entara mia fraia e dera particulara afeccion que senti per tu, didec, rogint-se.
Que volia… desiraua… parlar-te dera mia fraia e des vòstes mutuaus relacions, higec Oblonsky, pelejant encara damb era sua confusion.
Alexei Alexandrovic arric, damb leugèra ironia, guardèc ath sòn cunhat e, sense respóner, s'apressèc ena taula, cuelhec ua carta començada qu'auie en era e l'ac mostrèc ath sòn interlocutor.
Me n'encuedi qu'era mia preséncia vos ei penibla.
Per trist qu'age estat convencer-me d'aquerò, compreni qu'ei atau e que non pòt èster de ua auta manèra.
Non vos balhi eth tòrt.
Non me n'empenaïsqui ne me n'empenaïrè jamès de çò que hi.
Sonque volia ua causa: eth vòste ben, era patz dera vòsta amna.
E veigui que non ac è artenhut.
Didetz-me vos madeisha çò que vos pòt hèr erosa e balhar-vos era patz d'esperit.
M'autregi ara vòsta volentat e as vòsti sentiments de justícia.
Sense deishar de uelh eth ròstre de Karenin, contunhaue carant.
Aquerò ei solet çò que posqui díder, gessec Alexei Alexandrovic en tot virar eth cap.
Òc, òc, didec Esteva Arkadievic, sense vams entà constestar, en tot sénter qu'es somics s'apressauen ena sua gòrja.
Òc, òc, ac compreni…, prononcièc ara fin.
Que voi saber çò qu'era vò, repliquèc Karenin.
Cranhi qu'era madeisha non comprene era sua pròpia situacion.
Ara non pòt èster jutgesa…
Està capvirada… òc, capvirada pera tua granesa d'amna…
Se lieg aguesta carta, non saberà se qué díder, senon jocar eth cap damb mès umiliacion encara.
Òc, mès, qué posqui hèr, alavetz?
Com explicar…?
Com saber çò qu'era vò?
Se me permetes expausar-te era mia opinion, me pensi que depen de tu cuélher es mesures que siguen de besonh entà resòlver aguesta situacion.
Atau, donc, penses que mos cau acabar damb aguest estat de causes?, interrompec Karenin.
Mès, com?, higec en tot passar-se era man dauant des uelhs, damb un gèst insolit en eth.
Non veigui cap gessuda possibla.
Totes es situacions an ua gessuda, afirmèc Esteva Arkadievic, en tot lheuar-se, ja encoratjat.
I auec un moment que tu voleres trincar…
S'ès convençut de qué ei impossible hèr-vos mutuauments erosi…
Era felicitat se pòt compréner de diuèrses manères…
Mès supausem que sò d'acòrd en tot e que non voi arren.
Quina gessuda pòt auer aguesta situacion?
Vòs saber era mia opinion?, repliquèc Esteva Arkadievic, damb eth madeish arridolet d'òli d'ametles que teguesse damb Anna.
E aqueth arridolet ère tan convenceire e bontós que, encuedant-se sense voler dera sua pròpia feblesa, Alexei Alexandrovic, suggestionat per era, se sentec dispausat a creir tot çò que li didesse eth sòn cunhat.
Anna non ac cohessarà jamès, contunhèc Oblonsky.
Mès solet i a ua gessuda possibla; solet i a quauquarren qu'era pòt desirar.
E qu'ei era interrupcion des vòstes relacions e des rebrembes junhudi ada eres.
Me pensi qu'ena vòsta situacion ei de besonh esclarir es futures relacions recipròques, relacions que solet pòden establir-se en tot basar-se ena libertat d'ambdues parts.
Ei a díder, eth divòrci, didec damb repugnància Karenin.
Òc, ena mia pensada òc; eth divòrci, repetic, rogint-se, Esteva Arkadievic.
Qu'ei en toti es sens, era mielhhor gessuda entà un matrimòni que s'està ena vòsta situacion.
Qué se pòt hèr quan es esposi trapen qu'ei impossible viuer amassa.
Ei quauquarren que les pòt arribar a toti…
Alexei Alexandrovic, alendand peniblaments, cluquèc es uelhs.
Aciu solet i pòt auer ua consideracion: desire o non un des conjonch contrèir nau matrimòni?
Se non se desire, era causa ei plan simpla, contunhèc Esteva Arkadievic, en tot senter-se cada còp mès senhor d'eth madeish.
Çò qu'ath sòn cunhat li semblaue tan simple, eth ac auie pensat mil viatges; e non solet non li semblaue simple, senon totafèt impossible.
Eth divòrci, qu'es sòns detalhs de realizacion coneishie ara, li semblaue en aguesti moments inacceptable, pr'amor qu'eth sentiment dera pròpia dignitat e era religion que professaue l'empachauen cuélher sus eth era responsabilitat d'un adultèri fictici.
E mens encara podie sostier qu'era hemna estimada e qu'auie perdonat, siguesse inculpada e caperada d'escarni.
Dempús, eth divòrci apareishie tanben coma impossible per d'autes causes mès importantes encara.
Qué se passarie damb eth sòn hilh se se divorciauen?
Deishar-lo damb sa mair qu'ère impossible.
Era mair divorciada aurie era sua pròpia familha illegitima, e en era era situacion e educacion deth hilhastre les calerie èster dolentes ara fòrça.
Retier ath sòn hilh damb eth?
Aurie estat ua resvenja dera sua part e non ac desiraue.
E, ath delà, eth divòrci li semblaue encara mès impossible a Karenin pensant que, en consentir en eth, costaue damb aquerò era perdicion d'Anna.
Qu'auien arribat ath hons dera sua amna es paraules que li didesse Dolly en Moscòu, quan afirmèc que, en optar peth divòrci, Karenin non pensaue qu'en eth madeish e costaue era roïna definitiua dera sua hemna.
E eth, amassant aguestes paraules ath sòn perdon e ara sua estima as petits, les entenie ara ara sua manèra.
Consentir en divòrci, deishar liura a Anna, significaue, ena sua pensada, deishar de cornèr çò darrèr que li hège estimar era vida: es mainatges, que tant estimaue.
E entada era supausaue trèir-li era darrèra empara en camin deth ben e possar-la entath perider.
S'Anna venguie èster ua hemna divorciada, Karenin se'n sabie que vierie a amassar-se damb Vronsky en ues relacions illicites e antireligioses, pr'amor qu'entara hemna, sivans era religion, non i pòt auer cap aute espós tant qu'aguest visque.
Non credie en cap des paraules d'Oblonsky, se l'acodien mil objeccions a cada ua d'eres e, ça que la, l'escotaue, en tot sénter qu'en eres s'exprimie aquera fòrça incomparabla e enòrma que guidaue era sua vida ara e que li calie aubedir.
Era soleta qüestion ei saber en quines condicions consentisses en divòrci.
Era non desire arren, arren gause demanar-te e fide ena tua bontat.
Qu'ès esmoigut, ac compreni…
Ben, sorrisclèc damb votz agudenta, cuelherè tota era responsabilitat sus jo…
Enquia e tot les autrejarè eth mèn hilh…
Mès non serie mielhor deishà'c tot tau qu'ei?
Plan ben, hè çò que volgues…
E en tot virar-se d'esponera pr'amor de qué eth sòn cunhat non lo podesse veir, se seiguec en ua cagira près dera hièstra.
Sentie un gran amarum e ua prigonda vergonha, mès ath cant d'aquera vergonha e aqueth amarum, se sentie atrendit e gaujós pera sua pròpia umilitat tan nauta.
Cre-me, Alexei Alexandrovic.
Anna apreciarà fòrça era tua bontat.
Ça que la, se ve qu'aguesta ei era volentat divina, higec.
Alexei Alexandrovic volec contestar, mès es lèrmes l'ac empachèren.
Qu'ei un malastre inevitable e mo'lo cau acceptar.
Accepta-lo coma un hèt consumat, sajant d'ajudar a Anna e ajudar-te a tu madeish, didec Esteva Arkadievic.
Quan gessec dera cramba deth sòn cunhat, ère prigondament esmoigut, mès aquerò non l'empedie senter-se alègre per auer artenhut resòlver aqueth ahèr, pr'amor qu'auie era conviccion de qué Karenin non rectificarie es sues paraules.
Ara sua satisfaccion se higie eth pensament de qué, quan er ahèr demorèsse acabat, poirie díder ara sua hemna e as sòns amics: “En qué mos diferenciam un mariscau e jo?
O ben: “En qué mos retiram un mariscau e jo?
En que…” “ Bè!, ja se m'acodirà quauquarren mielhor”, se didec Oblonsky, arrint.
Varia, didec eth, en tot guardar-la damb gravetat: era arma se descarguèc per ua negligéncia.
Te demani que non me parles jamès sus aquerò.
E les ac dides a toti atau.
Ua auta causa que serie massa estupida.
Varia, sense responer-li, s'inclinèc ath sòn dauant e li guardèc era cara damb un arridolet.
Es uelhs de Vronsky èren ara clars, sense fèbre, mès en eri se diboishaue ua expression sevèra.
Gràcies a Diu!, exclamèc Varia, te hè mau quauquarren?
E Vronsky l'indicaue eth pièch.
Un shinhau aciu.
Te vau a sarrar mielhor era vena.
Quan acabèc, Vronsky didec:
Escota: non deliri.
E te demani que sages que, quan se parle d'aquerò, non se digue que tirè de bon voler.
Arrés ac ditz.
Mès demori que non tornes a auer un descuet, repliquèc era, damb ua interrogatiua arridalha.
Non ac harè, probablaments, mès qu'aurie estat mielhor que…
E Vronsky arric damb tristor.
Damb aquerò qu'auie hèt, li semblaue qu'auie esfaçat parciauments era vergonha e era umiliacion qu'auie experimentat.
Ara podie pensar damb mès serenitat en Alexei Alexandrovic, que d'eth arreconeishie tota era granor d'amna, sense senter-se, ça que la, rebaishat per era.
Podie ath delà, guardar ara gent ena cara sense avergonhar-se, amiar entà dauant eth sòn normau biais d'existéncia, víuer sivans es sòns costums.
Era soleta causa que non podie arrincar dera sua amna, a maugrat de qué pelejaue constantaments contra aguest sentiment que l'abocaue ena desesperacion, ère eth hèt d'auer perdut a Anna.
Ara, expiaue era sua fauta dauant de Karenin, ère, de vertat, fèrmaments decidit a non interferir jamès entre era esposa empenaïda e eth sòn marit; mès que non podie arrincar dera sua amna era pena d'auer perdut eth sòn amor; non podie delir dera sua memòria es moments passadi damb Anna, qu'abantes apreciaue tan pòc, e qu'eth sòn rebrembe lo perseguie ara tu per tu.
Serpujovskoy l'auie cercat un destin en Tachkent e Vronsky l'auie acceptat sense trantalhar.
Mès, a mida que s'apressaue eth moment de partir, autant mès penible li resultaue eth sacrifici qu'aufrie ad açò que consideraue coma eth sòn déuer.
Era herida se guaric.
Exprimic aqueth pensament a Betsy.
Ath londeman, Betsy anèc entara sua casa e li didec qu'auie recebut per Oblonsky era afirmacion de qué Karenin entamenaue eth divòrci.
E per tant, Vronsky podie veir a Anna.
En tot desbrembar-se autanplan d'acompanhar a Betsy enquiara pòrta, desbrembar-se'n de totes es sues decisions, sense demanar se quan la podie visitar ne a on ère eth marit, Vronsky se filèc ath mès córrer entara casa des Karenin.
Anna ère premanida entà receber-lo e auie pensat en çò que li diderie, mès que non auec temps entà dider-li arren de çò qu'auie pensat.
Era passion d'eth l'aluguèc.
Aurie volut padegar-se, mès que ja ère tard.
Eth madeish sentiment de Vronsky se l'auie transmetut ada era.
Es sòns pòts tremolauen e pendent ua longa estona non podec parlar.
Que t'as senhorejat de jo…
Sò tua… gasulhèc a tot darrèr, cachant-li eth pièch damb es mans.
Que calie que siguesse atau, responec Vronsky.
Tant que visquem, li cau èster atau.
Ara ac compreni.
Ei vertat, didec Anna, perdent era sang dera cara cada viatge mès e punant-li eth cap.
Mès a maugrat de tot, aquerò, dempús de çò que s'a passat, qu'ei terrible.
Tot se passarà…
Tot se passarà e seram erosi!
Eth nòste amor, dempús de tot aquerò, a creishut, ça que la, per terrible que sigue, afirmèc Vronsky, lheuant era votz e mostrant en arrir, es sòns fòrts dents.
E Anna non podec contestar-li ne damb paraules ne damb arridolets, senon damb era expression amorosa des sòns uelhs.
Dempús agarrèc era man de Vronsky e hec que l'amorassèsse es sues caròles heredes e es sòns peus copadi.
Damb eth peu cuert que non sembles era madeisha…
Te trapi beròia, te retires a ua mainada…
Mès, be n'ès d'esblancossida!
Que me senti fòrça fèbla, responec Anna arrint.
E es sòns pòts tremolèren un aute viatge.
Anaram entà Italia e aquiu de remeteràs, didec eth.
Ei possible que viscam amassa, coma esposi, formant ua familha?, higec Anna, en tot tachar-li es uelhs près des sòns uelhs.
Era soleta causa que m'estranhe ei qu'abantes age estat possible çò de contrari, contestèc Vronsky.
Stiva ditz que “eth” consentís en tot, mès que non posqui acceptar era sua magnanimitat, indiquèc Anna, guardant entar aute costat, malencòniaments.
Non voi eth divòrci.
Tot que m'ei parièr.
Solet me preocupe çò que decidirà respècte a Sergi.
Qué li hège tot aquerò?
Non parles d'aquerò, ne t'ac penses, didec atirant entada eth era man dera sua aimada pr'amor de qué se tenguesse solet d'eth.
Mès Anna non lo guardaue.
Per qué non m'aurè mòrt?
Qu'aurie estat mielhor, didec era.
E lèrmes silencioses baishèren pes sues caròles.
Mès se revenguec e sagèc d'arrir pr'amor de non entristir- lo.
Sivans es ancianes idies de Vronsky, renonciar ath lòc d'auantatge e perilh que l'aufrien en Tachkent ère vergonhós e impossible.
Mès ara renoncièc ada eth sense trantalhar e, vedent qu'enes nautes esfères lo desaprovauen, demanèc era retirada.
Ath cap d'un mes, Anna e Vronsky partien entar estrangèr.
Qu'auie renonciat ath divòrci entà tostemps.
Era princesa Scherbazky consideraue impossible celebrar es nòces abantes deth Quareme, que solet mancauen cinc setmanes, pr'amor qu'era mitat deth noviatge non podie èster premanit abantes d'aguest tèrme.
Mès non podie deishar d'estar d'acòrd damb Levin qu'ajornar eth maridatge enquiara fin deth Quareme ère demorar massa, donques qu'era anciana tia deth prince Scherbazky ère grèuments malauta e podie morir d'un moment en aute, e en aguest cas eth dòu ajornarie eth maridatge encara mès temps.
Plan per açò, dempús de decidir qu'eth noviatge se dividirie en dues partides, ua de màger que se premanirie damb mès cauma e ua auta mendre que serie prèsta de seguit, era Princesa accedic a celebrar es nòces abantes deth Quareme, encara que non sense shordar-se diuèrsi viatges damb Levin per non respóner jamès damb seriositat as sues demanes ne dider-li s'ère cossent o non damb çò que se hège.
Era decision ère tan mès comòda pr'amor que, dempús de maridar-se, es nòvis se n'anarien ena sua propietat, a on entad arren aurien besonh dera majoritat des causes que se corresponien ara partida màger deth noviatge.
Levin contunhaue en aqueth estat de capvirament que li semblaue qu'eth e era sua felicitat constitusien era fin unenca e principau de tot çò qu'existie e que non li calie pensar ne preocupar-se d'arren, donques qu'es auti ac harien per eth.
E eth se limitaue a conformar-se damb çò que li didien.
Sergi Ivanovic cuelhec, entada eth, sòs prestadi, era Princesa li conselhèc anar-se'n de Moscòu dempús es nòces e Esteva Arkadievic li suggeric qu'anèsse entar estrangèr.
Levin se mostrèc cossent damb tot.
E quan li comuniquèc a Kitty qu'Esteva Arkadievic les conselhaue vier entar estrangèr, li semblèc estonant qu'era non i siguesse d'acòrd e qu'auesse entara sua vida futura es sòns prepausi determinadi.
Kitty se'n sabie qu'en pòble Levin se tenguie a ua empresa que l'apassionaue.
Aguesta decision, exprimida plan concretaments, estranhèc a Levin.
Mès, coma que l'ère parièr vier en un lòc qu'en un aute, demanèc ara prèssa a Oblonsky, coma s'aguest n'auesse era obligacion, qu'anèsse en pòble e ac apraièsse tot çò de mielhor possible damb aqueth bon gust qu'ère de costum en eth.
Escota, didec Esteva Arkadievic a Levin, en tornar deth pòble a on ac auie deishat tot prèst entara arribada des nauèth maridadi, ties eth certificat de confession e comunion?
Non, per qué?
Pr'amor que sense eth non te poiràs maridar.
Macarèu!, sorrisclèc Levin.
Donques hè nau ans que non comunii.
Non i auia pensat en aquerò.
Qué n'ès!, exclamèc Oblonsky arrint.
E m'acuses a jo de niilista!
Aquerò que non pòt demorar atau.
Te cau cohessar e comuniar.
Mès, se solet manquen quate dies!
Esteva Arkadievic l'apraièc açò tanben.
Entà Levin, que non auie fe, sense deishar per açò de respectar es credences des auti, ère fòrça penibla era assisténcia as actes religiosi.
Mès ara, en aqueth estat d'animositat, condescendent e sensible a tot, que se trapau, era obligacion de simular non solet l'ère penibla, senon totafèt impossibla.
Li semblaue que naut de tot dera sua felicitat, deth sòn esplendor intim, anaue a cométer un sacrilègi.
Se sentie, donc, incapable de complir cap d'aqueri déuers.
Mès a totes es sues demanes que li balhèssen eth certificat sense complir es actes, Esteva Arkadievic li responie qu'ère impossible.
Ath delà d'açò, se qué te còste?
A tot darrèr ei qüestion de dus dies.
Eth prèire ei un ancian simpatic e plan intelligent.
Te treirà aguest dent sense encuedar-te'n.
En acodir ara prumèra missa, Levin sagèc de refrescar es sòns rebrembes dera joenesa, renauir en eth aqueth fòrt sentiment religiós qu'experimentaue tàs setze o dètz-e-sèt ans.
Mès ara se n'encuedaue de qué ère impossible.
Per çò que tanh ara religion, Levin, coma era majoritat des sòs contemporanèus, se trapaue en ua situacion indefinida.
Non podie creir, mès ath còp non auie era certitud de qué era religion non siguesse justa e de besonh.
Plan per açò, incapable de creir ena importància de çò que hège, ne de guardar-lo damb indiferéncia coma ua vulgara formalitat, tot eth temps que passaue aguesti dies ena glèisa experimentaue cèrt malèster e vergonha.
Era votz dera sua consciéncia li didie que hèr ua causa sense comprener-la ère ua accion desaunèsta, ua faussetat.
Pendent es oficis religiosi, Levin, escotaue es oracions en tot sajar de balhar-les un significat non desparièr des sues pròpies idies, o, en tot reconéisher que non les podie compréner e que li calie censurar-les, sajaue de non entener-les, abstreiguent-se en pensaments, observacions e rebrembes que damb ua claretat particulara acodien ath sòn cervèth pendent aquera ociosa permanència ena glèisa.
Assistic a missa e a vèspres, e, aquera madeisha tarde, ara lectura des normes de confession; eth dia a vier, en lheuar-se mès lèu que de costum e sense préner er esdejoar, venguec ena glèisa tàs ueit pr'amor de cohessar-se dempús des oracions maitiaus.
Un joen diacòn, d'ampla e ben formada espatla jos era leugèra sotana, s'apressèc a Levin e, dempús, en tot apropar-se ara tauleta pròcha ara paret comencèc a lieger-li es normes.
En tot entener era lectura e sustot era repeticion des madeishes paraules, “Senhor, tie misericòrdia…” que se junhien en un monotòn “Senor balha…
Senhor, balha…”, Levin auie era impression de tier eth sòn pensament barrat e sagerat sense poder tocar-lo ne botjar-lo, pr'amor que autaments li semblarie qu'encara aurie estat màger era sua confusion.
E plan per açò, de pès darrèr eth diacòn, sense escotar-lo ne sauvar es sues paraules, contunhaue balhat as sues reflexions.
Coma se passaue lèu tostemp en aqueri dies, non auien arren que dider-se, e Kitty, botant era man sus era taula, la barraue e la daurie, e, en tot encuedar-se'n era madiesha d'aguest movement, s'estarnèc d'arrir.
E Levin contemplèc era sua man, dempús era deth diacòn de cuerts dits.
Ara hè ua genuflexion e tòque eth solèr damb eth front.
Aquerò senhale tostemp era fin”.
Un còp recebut discrètaments ena sua man, qu'amuishaue punhets de velot, un bilhet de tres robles, eth diacòn didec que se n'encuedarie d'inscriuer-lo entara confession e s'aluenhèc de cap ar autar, hènt ressonar fòrtaments es sues sabates naues sus eth solèr dera glèisa desèrta.
Ath cap d'un moment, virèc eth cap e cridèc damb era man a Levin.
Es pensaments d'aguest, embarradi enquia alavetz, s'estornegèren de nauèth en sòn cervèth, mès s'esdeguèc a aluenhar-les, e s'auancèc entàs grases, tant que pensaue:: “Ja s'apraiarà d'ua manèra o ua auta”.
En botar es pès enes grases, virèc era guardada entara dreta e vedec ath prèire, un ancian de barba peublanca, de uelhs bontadosi e fatigadi, que de pès duant er analoi reliegie eth missau.
Credetz en çò que mos ensenhe era nòsta Santa Glèisa Apostolica?”, contunhèc eth prèire, deishant de uelh eth ròstre de Levin e crotzant es mans dejós era estòla en gèst de pregar.
Dobtaua e dobti de tot, responec Levin, en ua votz que quitament li sonèc desagradiua ada eth.
E carèc.
Eth dobte qu'ei cossent damb era natura dera feblesa umana, mès mos cau pregar pr'amor de qué Diu misericordiós mos illumine.
Quini son es vòsti principaus pecats?, higec eth prèire sense hèr ua pòsa, coma se non volesse pèrder eth temps.
Eth mèn pecat principau qu'ei eth dobte.
Dobti de tot.
Eth dobte m'acace lèu en tot moment.
Eth dobte qu'ei pròpi dera feblesa umana, repetic eth prèire damb es madeishes paraules.
De qué dobtatz en especiau?
De tot.
A viatges dobti dera existéncia de Diu, didec Levin sense voler.
E s'orrifiquèc dera inconvenença de çò que didie.
Quin dobte i pòt auer ena existéncia de Diu?, didec eth prèire ara prèssa, lèu damb un imperceptible arridolet.
Levin caraue.
Quin dobte i pòt auer sus eth Creador quan se contemplen es sues òbres?, contunhaue eth prèire damb era sua parlòta rapida e monotòna.
Qui ornèc damb astres era vòuta celesta?
Qui revestic era tèrra des sues bereses?
Com poirien existir aguestes causes sense un Creador?
E campèc interrogatiuaments a Levin.
Sabi pas, responec.
Donques se non ac sabetz, com podetz dobtar de qué Diu ac a creat tot?, preguntèc eth prèire damb alègra suspresa.
Non compreni arren, didec Levin, rogint-se en avertir era pegaria des sues paraules e çò de pòc avientes qu'èren ara situacion.
Pregatz a Diu e imploratz era sua misericòrdia.
Enquia e tot, es Sants Pairs auien dobtes e li demanauen a Diu qu'assolidèsse era sua fe.
Eth diable tie un immens poder e mos cau evitar quèir jos eth sòn domeni.
Pregatz a Diu, imploratz era sua gràcia…
Pregatz!, higec eth prèire damb precipitacion.
E carèc un moment cogitós.
È entenut a díder que vos prepausatz maridar damb era hilha deth mèn parroquian e hilh espirituau, eth prince Scherbazky, higec arrint.
Qu'ei ua joena excellenta.
Òc, contestèc Levin.
E, tau que se responesse ath sòn pensament, eth prèire parlèc:
Pensatz contrèir matrimòni e dilhèu Diu vos autrege descendéncia, non ei atau?
Donques, quina educacion poiratz balhar as vòsti hilhs se non vencetz era tentacion deth diable que vos arrossègue entara incredulitat?, didec damb un doç repotec.
S'estimatz as vòsti hilhs, coma bon pair, vos cau desirar entada eri non solet es riqueses, eth luxe e es aunors, senon tanben era sauvacion, era clarividéncia espirituau ena lutz dera vertat.
Non ei atau?
E qué responeratz as vòsti innocents hilhs quan vos demanen: “Papa, qui a creat tot çò que se trape en mon, era tèrra, es aigües, eth solei, es flors, es plantes?” dilhèu les dideratz: “Sabi pas?” Vos non podetz ignorar çò qu'eth Senhor, ena sua grana bontat, vos revèle.
Tanben vos poiran demanar es vòsti hilhs: “Qué me demore ena vida futura dempús de morir?” E qué responetz s'ac ignoratz tot?
Qué les dideratz?
Les vatz a autrejar ara seduccion deth mon e deth diable?
Be ne serie de dolent aquerò!
Levin non contestaue arren, non solet per non voler entrar en dicussions damb eth prèire, senon pr'amor qu'arrés l'auie hèt jamès preguntes atau e pensaue que quan eth sòn hilh les ac hesse, ja aurie auut eth temps de resòlver çò que li calie respóner.
Eth prèire contuhèc:
Vietz en un moment dera vòsta vida que vos cau escuélher un camin e seguir-lo.
Pregatz entà que Diu vos ajude e vos perdone ena sua misericòrdia, concludic.
Nòste Sénher Jesucrist vos perdoni ena sua immensa misericòrdia e amor as òmes, hilh mèn…
E, acabada era oracion absolutòria, eth prèire lo benedic e li didec adiu.
Ath delà, li demorèc era vaga impression de qué çò que l'auie dit aqueth ancian simpatic e brave non ère tan pèc coma ara prumeria l'auie semblat, e qu'enes sues paraules i auie quauquarren qu'auie besonh d'un esclariment.
Passèc era cauhada damb era sua nòvia en çò de Dolly.
Levin, plan alègre, en tot explicar a Oblonsky er estat d'excitacion que se trapaue, didec qu'ère content coma un gosset qu'ensenhen a sautar peth cercle e que, en compréner se qué demoren d'eth, ganhòle, botge era coa e saute damb entosiasme sus es taules e es parabandes des hièstres.
Eth dia des nòces, sivans eth constum, (pr'amor qu'era Princesa e Daria Alexandrovna persutauen fòrça entà qué tot se hesse sivans eth costum) Levin non vedec ara sua nòvia e mingèc en sòn quarto der otèl damb tres amics celibataris qu'auien vengut a tier-li ua visita: Sergi Ivanovic, Katavasov (excompanh d'Universitat e ara professor de sciéncies naturaus, que Levin se trapèc en carrèr e se lo hec a vier) e Chirinov, eth sòn testimòni de nòces, jutge municipau en Moscòu e companh de Levin ena cacilha der os.
Eth repais se passèc fòrça alègre.
Sergi Ivanovic ère en excellent estat d'animositat e se divertie damb es originalitats de Katavasov.
Aguest, en veir que les apreciauen e comprenien, hège mès e mès ostentacion d'eres.
Chirikov, benevòl e alègre, se metie a ton damb era convèrsa.
Atau, donc, didie Katavasov, alongant es paraules, sivans eth costum agarrat ena cadièra, que podem díder qu'eth nòste amic Constantin Dmitrievic ère un gojat plan ben dotat.
Que parli d'absents, pr'amor qu'eth non ei aciu.
En gésser dera Universitat estimaue era sciéncia e es interèssi dera Umanitat, mès ara era mitat des sues facultats ei dedicada a enganhar-se ada eth madeish e era auta mitat a justificar aguesta enganha.
Que non è vist enemic mès fòrt deth matrimòni que vos, repliquèc Sergi Ivanovic.
Non ne sò enemic.
Sò amic dera distribucion deth trabalh.
Era gent non pòt hèr ua auta causa, li cau hèr òmes, e es auti contribusir ara sua instruccion e felicitat.
Atau ac pensi.
Que n'auem fòrça que vòlen confóner aguestes dues activitats, mes jo non me compdi entre eri.
Se com m'alegrarè quan me'n sapia que vos ètz encamardat!, didec Levin.
Non deishetz de convidar-me as nòces!.
Que ja ne sò encamardat.
Òc, dera sépia, indiquèc Levin a sa frair.
Miquèu Semenich ei en tot escríuer ara ua òbra sus eth neuriment e…
Non mos enganhem.
Non pr'amor que se tracte dera mia òbra, mès, plan que òc, aprècii era sépia…
Era sépia non vos empacharà estimar ara vòsta hemna.
Era sépia non, mès era hemna òc.
Per qué?
Ja ac veiratz per vos madeish.
Ja ac veiratz, ja…
Aué a vengut Argip, e ditz qu'en Prudnoe i a ua grana quantitat d'elans e d'ossi, afirmèc Chirikov.
Donques les caçatz sense jo.
Plan: en futur dideràtz adiu ara caça der os.
Era vòsta hemna non vos i deisharà vier.
Levin arric.
Ça que la, ei malastre caçar aguesti ossi sense vos.
Vo'n brembatz deth darrèr viatge en Yapilovo?
Quina caça tant esplendida que hérem!, didec Chirikov.
Plan per açò existís eth costum de dider-se adiu dera vida de celibatari, didec sa frair.
Que pòs èster fòrça erós, mès, totun açò, tostemp ei penible pèrder era libertat.
Cohèssatz-ac: non ei vertat que sentetz eth desir deth nòvi dera comèdia de Gogol que vò húger des nòces sautant pera hièstra?
Solide, mès non ac vò cohessar, afirmèc Katavasov.
E s'estarnèc d'arrir.
Per qué non?
Era hièstra ei dubèrta.
Anem ara madeish entà Tver!
Era ossa ei soleta e la podem cuélher en sòn jaç.
Au!, partim en tren des cinc e que s'apraien aciu coma poguen, didec, arrint, Chirikov.
Vos juri, assegurèc Levin arrint, que per mès que hèsca non artenhi trapar ena mia amna aguest sentiment de dolor pera pèrta dera mia libertat.
Ena vòsta amna règne ara un tau caòs qu'ei impossible trapar arren en era, didec Katavasov.
Demoratz un shinhau e quan la tenguetz mès en orde, ja m'ac dideratz…
Non.
Pro poiria, a despart deth mèn sentiment (non volec díder deth mèn “amor”) e dera felicitat qu'experimenti, planher-me de pèrder era libertat.
Mès, ça que la, me senti satisfèt de perder-la.
Reòsca!
Qu'ei un cas desesperat!, exclamèc Katavasov.
Beuem pera sua garison o entà que se realize, aumens, era centèna part des sues illusions!
Damb aquerò, ja aurie tanta felicitat coma ei possible trapar ena tèrra.
Dempús eth repais, es amics partiren pr'amor d'auer temps de vestir-se entara nòça.
En demorar-se solet e rebrembar era convèrsa d'aqueri celibataris, Levin se demanèc un còp mès se i auie ena sua amna bèth sentiment de dolor pera libertat que perdie e que d'eth parlauen tant, e arric en formular-se aquera pregunta.
Entà qué voi era libertat?
Era felicitat s'està en estimar e desirar, e pensar damb es sentiments d'era, ei a díder, en non auer deguna libertat.
Er arridolet despareishec deth sòn ròstre e Levin s'estèc cogitós.
De ressabuda lo neguèc ua estranha sensacion de temor e de dobte, un dobte que s'estenie a totes es causes.
E s'era madeisha non sap se qué hè?”, se preguntaue.
E es pejors e mès estranhs pensaments sus Kitty acodiren ath sòn cervèth.
Sentie gelosia de Vronsky, coma hège un an, tau que se la cauhada que l'auie vist damb era auesse estat ager.
Sospechaue qu'era non l'auie dit tot çò que l'auie de díder.
Se lheuèc ath mès córrer.
Li diderè: “encara èm liures…
L'a trapèc enes crambes deth darrèr, seiguda sus ua mala, balhant ordes a ua gojata e remenant pilers de vestits molticolors plaçadi sus es dorsièrs des cagires e lançadi peth solèr.
Ò!, exclamèc Kitty radianta d'alegria en veder-lo.
Com?
Tu… vos (enquia aqueth darrèr dia l'auie parlat indistintaments de “vos” e de “tu”).
Non te demoraua.
Qu'èra en tot repartir es mèns vestits de celibatària, vedent entà qui les posqui autrejar-les- se…
Plan ben, didec eth en tot guardar còp sec ara gojata.
Ges, Duniascha…
Ja te cridarè quan…, ordenèc Kitty.
Mès, qué se passe?, preguntèc, contunhant decididaments eth sòn tutejament dempús qu'era sirventa gessec.
Era vedie era estranha expression deth sòn ròstre, agitat e ombriu, e li calec pòur.
Kitty, patisqui fòrça e non ac posqui tier solet…, repliquèc Levin, damb desesperacion, posant-se dauant d'era e guardant-la suplicant.
È vengut a dider-te qu'encara èm a temps, qu'encara ei possible des.hèr e apraiar…
Non ac compreni!
Qué te cau?
Çò que t'è dit mil viatges e non posqui deishar de pensar: que non te meriti…
Non ei possible que consentisques a maridar-te damb jo.
Pensa-t'ac ben.
Que t'as enganhat, non me pòs estimar…
Que vau mès que m'ac digues, seguie Levin sense guardar-la.
Serè malerós.
Qu'era gent digue çò que volgue; tot serà preferible ath malastre.
Que serà mielhor qu'ac hescam ara qu'èm encara a temps.
Non te compreni, repliquèc Kitty espaurida.
Ei possible que volgues renonciar e que non…?
Òc, se non m'estimes.
Ès hòl?, exclamèc era rogint-se d'indignacion.
Qué penses?
Ditz-m'ac tot.
Pensi que non me pòs estimar.
Se per qué m'auries d'estimar?
Diu mèn!
Qué posqui díder?, exclamèc Kitty plorant.
Ò!, qué è hèt?, se planhèc Levin.
E ajulhant-se dauant d'era li punèc es mans.
Quan ath cap de cinc menutes entrèc era Princesa ena cramba les trapèc reconciliadi totafèt.
Non solet Kitty assegurèc ath sòn nòvi que l'estimaue, senon que, en preguntar-li eth motiu tà que l'estimèsse, l'ac expliquèc.
Li didec que l'estimaue pr'amor que lo comprenie pliaments, pr'amor que se'n sabie de quini èren es sòn desirs ardents e pr'amor que se'n sabie tanben que tot çò qu'eth desiraue ardentaments ère just.
A Levin era explicacion li semblèc pro clara.
Quan era Princesa entrèc ena estança, es dus èren seigudi ath cant dera mala revisant es vestits e discutint a prepaus de s'era joena l'auie de regalar a Duniaschka eth vestit de color castanha qu'amiaue quan Levin se li declarèc, o se, tau qu'eth volie, non deuie regalar ad arrès aqueth vestit e regalar ara gojata eth bluenc.
Non comprenes que Duniaschka ei bruna e non l'estarie ben eth bluenc?
Que ja ac è pensat tot.
En saber-se'n deth motiu dera visita de Levin, era Princesa lèu s'emmalicièc, e arrint lo manèc entara sua casa pr'amor de qué se vestisse e non destorbèsse eth pientat de Kitty, donques que ja ère a mand d'arribar Charles, eth perruquèr francés.
Que ja ei pro afeblida d'aguesti dies que non minge arren, e encara vies a shordar-la damb es tues pegaries, li didec era Princesda.
Vè-te'n, vè-te'n, estimat!
Levin, avergonhat, mès ja tranquil, tornèc entath sòn otèl.
Sa frair, Daria Alexandrovna e Esteva Arkadievic lo demorauen entà benedir-lo damb era icòna.
Que non auie temps a pèrder.
Daria Alexandrovna li calie vier en çò de sòn pr'amor de recuéher ath sòn hilh, que, plan mudat, damb eth peu retortilhat, auie d'amiar era santa imatge acompanhant ara nòvia.
Ath delà, les calie cercar un coche entà manar-lo ath pairin de nòces e hèr tornar eth que se harie a vier Sergi Ivanovic.
I auie, donc, fòrça causes importantes que pensar.
Ère de besonh non pèrder temps, pr'amor que ja èren es sies e mieja.
Era ceremònia dera benediccion manquèc de seriositat.
Oblonsky se metec ath ras dera sua hemna en ua actitud solemna e comica ath còp, quilhèc era imatge e, ordenant a Levin que s'ajulhèsse, lo benedic damb bontosa e ironica arridalha e lo punèc tres còps.
Dolly hec madeish, mès d'ua manèra precipitada e premanint-se a gésser de seguit, preocupada damb er endravat ahèr des coches.
Vaquí çò que podem hèr, didec, en tot dirigir-se ath sòn marit: tu vies damb eth nòste coche tà cercar ath mainatge, e Sergi Ivanovic aurà era amabilitat d'anar aquiu delà e hèr-mos a vier eth coche dempús.
Damb plaser.
E nosati vieram de seguit damb eth mainatge…
Ei tot premanit?, preguntèc Esteva Arkadievic.
Òc, responec Levin.
E ordenèc a Kusmà que l'ajudèsse a vestir-se.
Un revolum de gent, hemnes mès que mès, entornejaue era glèisa resplendenta damb totes es lutzes alugades entara nòça.
Aqueri que non auien podut entrar s'acorropauen ath cant des hièstres, empossant-se, discutint e guardant a trauèrs des reishes.
Mès de vint coches s'auien alinhat ja ath long deth carrèr, jos era vigilància des gardes.
Un oficiau de policia, ufanós damb eth sòn unifòrme de ceremònia, desfisaue eth hered en portau deth temple.
Arribauen coches de shivaus de contunh.
Ja arribauen senhores apolidides damb flors, en tot recuelher-se es codenes des vestits, ja arribauen cavalièrs que se treiguien es sòns chapèus neri e es sues casquetes d'unifòrme en entrar ena glèisa.
En interior auien estat alugades es tarantèles e toti es ciris dauant es icònes.
Era daurada ludentor dera lum sus eth hons ròi der iconastèri e des supòrts des ciris, es rajòles, es tapisi, es bandères plaçades naut de tot, amassa damb es dus còrs, es grases der analoi, es ancians libres ennerits peth temps, es sotanes e casulhes, tot qu'ère negat de lum.
Ara dreta dera glèisa escauhada, entre fracs e corbates blanques, unifòrmes de ceremònia, sedes, velots, satins, peus, flors, muscles e braci descaperadi e longui gants, se lheuaue un mormolh contengut e encoratjat que ressonaue estranhaments jos era nauta copòla.
Mès era pòrta se dauric encara mès de dètz còps e tostemp ère un convidat o convidada endarreridi que se higien ath rondèu des assistents, ena dreta, o ben quauqua senhora deth public que, enganhant ar oficiau de policia o damb eth permís d'aguest, se junhie as estranhs, ena quèrra.
Es parents e eth public auien passat per totes es fases dera demora.
Supausauen ara prumeria qu'es nòvis arribarien d'un moment e aute, e non balhauen importància ath retard.
Mès dempús guardauen mès soent entàs pòrtes demanant-se se non s'aurie passat quauquarren.
A tot darrèr, eth retard comencèc a semblar ja shordaire e parents e convidadi hègen veir que non se preocupauen ja des nòvis e que solet les interessauen es pròpies convèrses.
Er arcedian s'estornejaue damb impaciéncia, coma rebrembant eth valor deth temps, e era sua tossiquèra hège vibrar es veires des hièstres.
En còr s'entenie ara as cantaires que, irritadi, assajauen era votz o se mocauen.
Eth prèire manaue de contunh ath diacòn o ath sacristan pr'amor d'informar-se'n s'auie arribat ja eth nòvi, e enquia eth madeish, damb era sua sotana color lilà e eth sòn cinturon brodat, s'apropaue soent enquias pòstes lateraus der autar.
A tot darrèr, ua senhora, en tot campar eth relòtge, didec:
Aquerò qu'ei fòrça estranh.
Un des testimònis gessec a saber-se'n qué passaue.
Mentretant, Kitty, vestida damb eth sòn vestit blanc, eth sòn long vel e era sua corona de flors d'irangèr, acompanhada dera mairia dera nòça e dera sua fraia Lvova, ère ena casa des Scherbazky e guardaue pera hièstra demorant en vaganaut dès hège mieja ora er avís deth sòn testimòni de nòces qu'eth nòvi auie arribat ena glèisa.
Dera sua part, Levin, damb es sòns pantalons jargadi, mès sense justet ne frac, passejaue d'ua part en auta dera cramba der otèl, pistant de contunh ena pòrta e guardant eth correder.
Mès en correder non campaue aqueth que demorue, e li calie tornar, desesperat, ena estança, estornejant es braci e dirigint-se a Esteva Arkadievic, que humaue tranquillaments.
Aurà auut bèth còp un òme damb tan pèga situacion?, didie Levin.
Òc, ei pro pèga, convenguie Oblonsky, arrint damb doçor.
Mès solatja-te.
L'amiaràn ara madeish.
Ò!, sorrisclaue Levin damb ira contenguda.
E aguesti absurdi justets!, tan dubèrts!
Ei impossible!, didie, guardant eth pitrau arropit dera sua camisa.
E qué haram se s'an hèt a vier ja es equipatges en camin de hèr?, exclamaue desesperat.
Alavetz te botaràs eth mèn.
Que ja ac auríem podut hèr hè temps!
Non conven balhar motiu de burla.
Padega-te.
Tot s'aprairà.
E era camisa?, preguntèc Levin.
Que l'amiatz jargada, contestèc Kusmà damb tranquilla arridalha.
Era camisa que Levin amiaue dès eth maitin ère arropida e ère impossible tier-la ena nòça, pr'amor dera mòda qu'auie des justets dubèrts.
Pensaue anar a quèrrer ua camisa en çò des Scherbazky, mès les calec desistir per çò de luenh que s'estauen.
Vengueren en çò d'Esteva Arkadievic, mès se heren a vier ua camisa fòrça ampla e cuerta, per çò que, a tot darrèr, non aueren cap mès remèdi que vier ena casa des Scherbazky entà que daurissen es males.
E, tant que demorauen ath nòvi ena glèisa, eth, coma ua fèra engabiada, passejaue pera cramba,, pistaue en correder e rebrembaue damb orror e desesperacion çò qu'auie dit a Kitty e çò qu'era podie pensar ara.
Fin finau, eth colpable Kusmà entrèc ena cramba, lèu sense alend, amiant era camisa.
Qu'èren ja metent es causes en car, didec.
Levin se vedec corrent peth correder.
Corrent que ja non guanhes arren, didie Esteva Arkadievic, en tot seguir-lo sense precipitar-se e arrint.
T'asseguri que tot s'apraiarà, tot…
Ja an arribat!
Ja i son!
Qui ei?
Aqueth, eth mès joen?
E era, era praubeta qu'ei mès mòrta que viua…
Aguestes exclamacions gessien dera multitud, quan Levin, amassant-se ara nòvia ena nèira, entrèc damb era ena glèisa.
Estevan Arkadievic condèc ara sua hemna era causa deth retard.
Es convidadi arrien, en tot hèr comentaris en votz baisha.
Levin non vedie ad arrés ne ad arren.
Guardaue ara sua nòvia sense deishar-la de uelh.
Que ja començaua a pensar qu'auies hujut, didec Kitty arrint.
M'a arribat ua causa tan pèga que m'avergonhi condar-la-te, didec eth.
E se dirigic a Servi Ivanovic, que se l'apressaue.
Vai, quina istòria era dera camisa!, didec aguest a sa frair, botjant eth cap e arrint.
Òc, òc, contestèc Levin sense compréner çò que li didien.
Que mos cau cuélher ua decision, Kostia, intervenguec Esteva Arkadievic, damb ua mina de simulada preocupacion, sus un ahèr fòrça important.
Me demanen s'aluguen ciris naui o ja uscladi.
E, sarrant es pòts damb un arridolet, higec:
Era diferéncia ei de dètz robles.
Jo que ja ac è decidit, mès cranhi que non i sigues d'acòrd.
Levin, en tot compréner que se tractaue d'ua trufaria, arric.
Tè!, uscladi o non?
Qu'ei força important.
Òc, òc, naui…
Vai, perfècte, causa resolvuda!, didec, arrint, Oblonsky.
Mès com s'estabordís era gent en aguesti casi!, comentèc en tot dirigir-se a Chirinov, tant que Levin lo guardaue estonat e se viraue entara sua nòvia.
Tie compde d'èster era prumèra de caushigar eth tapís, Kitty (la conselhèc era comdessa Nordson, en tot apressar-se.
Vai, quines badinades mos hètz a vier!, afirmèc dirigint-se a Levin.
Ès guaire impressionada?, preguntèc Maria Dmitrievna, era anciana tia.
As hered?
Qu'ès esblancossida…
Demora; ajoca-te un shinhau, didec Lvova, era fraia de Kitty.
Kitty contemplaue a toti damb es madeishi uelhs abstreigudi de Levin.
Mentretant, es clèrgues se revestien damb es sòn abits sacerdotaus, e eth prèire, acompanhat peth diacòn, gesseren en analoi, quilhat en pòrge dera glèisa, tant qu'aqueth se dirigic a Levin e li didec quauquarren qu'aguest non comprenec.
Balhatz era man ara nòvia e amiatz-la entar autar, li didec eth testimòni.
Levin, pendent un moment, non podec compréner çò que l'indicauen que hesse.
Es sòns amics, que lo corregien de contunh, en veir qu'es sues indicacions èren inutiles, èren ja per deishar que se les apraièsse coma podesse quan comprenec, a tot darrèr, que li calie cuélher era man ara nòvia sense cambiar era posicion.
Alavetz eth prèire hec uns passi dauant d'eri e s'arturèc de cara ar analoi.
Es parents e coneishudi les seguiren, entre mormolhs e heregades de vestits.
Quauquarrés, ajocant-se, apraièc era coa deth vestit dera nòvia.
Eth prèire, un ancian, damb era calòta des gleisèrs, damb es guinses d'argent des sòns peus pientadi darrèr d'ambdues aurelhes, en tot trèir es sues menudes mans arropides dera pesanta casubla brodada d'argent damb ua crotz daurada ena esquia, escambiaue era posicion de quauqui objèctes en analoi.
Levin, hec repè de nauèth.
Dempús de guardar-les damb uelhs tristi e alassadi, alendèc e, treiguent era man dreta dera casubla, benedic ath nòvi, e madeish, mès damb ua cèrta trenda doçor, botèc es dits plegadi entara benediccion, sus eth cap de Kitty.
De seguit les aufric es ciris alugadi e, en cuélher er endensièr, s'aluenhèc d'eri damb passi mesuradi.
La campaue de perfil un shinhau de naut estant e per çò deth, a penes perceptible, movement des sòns pòts e des sues cilhes comprenec qu'era sentie era sua guardada.
Kitty non virèc es uelhs mès eth sòn colaret arropit se quilhèc un shinhau entara sua petita aurelha rosada, e Levin, en aguest movement, a penes perceptible, credec endonviar er alend estofat en pièch de Kitty, e vedec tremolar era sua maneta caperada damb eth long gant.
Era sua inquietud per çò que se passèc damb era sua camisa, es convèrses damb parents e amics, eth maucontentament dera sua ridicula situacion, tot despareishec en un virament de uelhs, e experimentèc, ath còp, temor e alegria.
Er arcedian, naut e capinaut, damb ua dalmatica brodada d'argent, ben pientadi es retortilhs qu'ornauen eth sòn cap, auancèc decididaments e, quilhant eth libre d'oracions entre es dits damb un gèst familhar, s'arturèc dauant eth prèire.
Beneditz-mos pair.!
E era sua votz ressonèc solemna, lenta, agitant es capes der aire.
Benedit sigue Diu, pes sègles des sègles, contestèc era ancian prèire damb votz doça e melodiosa sense deishar d'apraiar es objèctes en analoi.
E, aumplint tota era glèisa, dès es hiestraus enquias vòutes, se lheuèc er acòrd deth còr invisible, armoniós e ample, creishec, se posèc un moment e dempús s'amortèc leugèraments.
Semblaue qu'era glèisa tota retronesse e lancèsse entath cèu era votz der arcedian.
Preguem entà que Diu les autrege un amor perfècte e tranquil e non les abandone jamès.
Levin escotaue estonat aqueres paraules.
Quan er arcedian acabèc era sua oracion, eth prèire se dirigic as maridadi.
Beneditz as tòns servents Constantin e Catarina e amia-les peth camin deth ben, e vèssa sus eri es beneficis dera tua misericòrdia e dera tua bontat.
En tot virar-se d'esponera, trapèc era guardada dera sua nòvia, e pera sua expression li semblèc que òc qu'ac sentie.
Mès s'enganhaue.
Kitty non comprenie a penes es paraules dera oracion, ne lèu les escotaue.
Non podie escotar-les ne entener-les per immens sentiment d'alegria qu'aumplie era sua amna damb intensitat creishenta, alegria de veir realizar-se pliaments çò que hège mes e miei ère consumat ena sua amna, çò que pendent aqueres sies setmanes auie constitusit eth sòn gòi e era sua tortura.
Era sua amna, aqueth dia que damb eth sòn vestit castanh, ena sala dera casa deth carrèr Arbat, s'apressaue Levin en tot aufrir-se sense díder arren; era sua amna, aqueth dia e en aqueth moment, trinquèc damb tot eth passat e comencèc ua naua vida, desconeishuda entada era, a maugrat qu'era sua vida contunhaue, aparentaments, coma tostemp.
Aqueres sies setmanes sigueren era epòca mès erosa e mès tormentada dera sua vida.
E tota era, es sòns desitges e es sues esperances se concentrauen en aqueth òme qu'encara non comprenie, que lo junhie un sentiment qu'a viatges la refusaue e a viatges l'atreiguie e l'inspiraue ua complèta indiferéncia entara sua vida anteriora: es causes, es costums, es persones qu'abantes l'estimauen coma ara e qu'era estimaue tanben; indiferéncia entara sua mair, entristida per aqueth sentiment, entath sòn estimat pair, tan brave, qu'abantes estimaue mès qu'arrés en mon.
E Kitty passaue d'espaurir-se de tau indiferéncia a alegrar-se dera causa que lo costaue.
Non podie pensar ne desirar arren dehòra dera sua vida damb aqueth òme.
Mès aquera naua vida encara non auie arribat e ne tansevolhe se l'imaginaue damb claretat.
Solet existie era demora, eth temor e era alegria de quauquarren nau e desconeishut.
Ara, era demora, çò desconeishut e eth dolor de renonciar ara sua vida passada, tot s'acabarie entà començar quauquarren nau.
Kitty e, demanant era man a Levin, li placèc er anèth sus era prumèra falanja.
Eth virvent de Diu Constantin se junhn damb era sirventa de Diu Catarina.
Cada còp s'enganhauen e eth prèire ère obligat en cada moment a corregir-les.
A tot darrèr, un còp hèt çò que calie e traçades es crotzes damb es anèths, eth prèire autregèc a Kitty er anèth gran e a Levin eth petit.
Eri se tornèren a confóner e per dus còps s'autregèren mutuauments es anèths, tostemp ath contrari de coma les calie hè'c.
Dolly, Chirikov e Esteva Arkadievic s'esdeguèren pr'amor de corregir-les.
I auec un moment de confusion, era gent mormolhaue e arrie, mès era solemnitat e era umila expression des ròstres des nòvis non se modifiquèren.
Ath contrari, en confoner-se de man, es dus campauen damb màger severitat qu'abantes, e era arridalha qu'Oblonsky anonciéc que cadun li calie botar-se eth sòn pròpi anèth, s'acabèc sense voler enes sòns pòts, en compréner que quinsevolh arridolet podie èster un escarni entàs maridadi.
Ò, Diu!
Que dès era prumeria creères ar òme (liegie eth prèire dempús d'escambiar es anèths) e l'as balhat ara hemna coma companha entara seguida deth gènre uman.
Tu, Diu e Sénher Nòste, que manères era tua vertat as tòns sirvents, as nòsti pairs, escuelhudi per tu de generacion en generacion entà sauvar-la e aubedir-te.
Digna-te guardar as tòns sirvents Constantin e Catarina e santifica es sues acordalhes en ua madeisha fe e un madeish pensament de concòrdia e d'amor.
Levin auie cada còp mès clara era sensacion de qué tot çò qu'auie pensat sus eth matrimòni, es sòns sòmnis sus era manèra qu'organizarie era sua vida èren causes de mainatges, e qu'aguesta naua situacion d'ara non l'auie comprenut jamès, e en aqueri moments la comprenie mens que jamès.
Ena glèisa i èren toti es parents e coneishudi, tot Moscòu.
Pendent era ceremònia, jos era clara illuminacion dera glèisa, en grop de senhores e senhoretes elegantaments jargades e d'òmes damb corbata blanca, fracs o unifòrmes, non deishaue d'entener-se un mormolh seguit, discrètaments sostengut en votz baisha, començat ena sua màger part pes òmes, tant qu'es hemnes s'estimauen mès campar es detalhs d'aguest acte religiós que tostemp desvelhe en eres tan viu interès.
En grop mès pròche ara nòvia i èren es sues dues fraies.
Per qué Mary va de color lilà, lèu de nere, en ua nòça?, preguntèc era Korsunskaya.
Qu'ei eth solet color que l'està ben damb eth dera sua cara, contestèc era Drubeskaya.
M'estone que celèbren era nòça de nets.
Ei costums de comerçants.
Qu'ei mès polit.
Jo tanben me maridè de nets, repliquèc era Korsunskaya alendant en rebrembar çò de polida qu'ère en aqueth dia, çò de ridiculaments encamardat d'era qu'ère alavetz eth sòn marit e çò de desparièr qu'ère tot ara.
Diden que qui ei testimòni de nòça mès de dètz còps ja non se maride.
Que ne volí èster ara per dusau viatge entà assegurar-me, mès eth lòc ja ère ocupat, afirmèc eth comde Siniavin ara polida princesa Charskaya, que neurie illusions restacades ada eth.
Aguesta responec solet damb un arridolet.
Guardaue a Kitty en tot pensar en moment qu'era s'estarie damb eth comde Siniavin com ara Kitty e calculant de quina manèra li rebrembarie ath Comde era sua trufaria.
Scherbazky li didie ara Nicolaeva, era anciana dauna d'aunor dera Emperatritz, qu'èth ère prèst a plaçar era corona noviau sus eth pientat de Kitty pr'amor de que siguesse erosa.
Non s'auie d'auer botat postissi.
Non me shaute aguest faust, repliquèc era Nicolaeva, plan decidida a maridar-se damb ua nòça simpla s'eth vielh veude que perseguie hège temps se decidie a junher-se ada era.
Sergi Ivanovic didie a Daria Dmitrievna, de burla, qu'eth costum d'iniciar un viatge dempús era nòça s'impausaue per aguesta vergonha que tostemp experimentauen es nauèth maridadi.
Eth vòste frair que pòt èster capinaut.
Era nòvia ei fòrça polida.
Non l'auetz enveja?
Que ja è passat per aguest sentiment, Daria Dmitrievna, repliquèc Sergi Ivanovic.
E eth sòn ròstre cuelhec de suspresa ua expression sevèra e malencolica.
Oblonsky racondaue ara sua cunhada ua anecdòta sus un divòrci.
Mos cau apraiar era corona de flors, repliquèc era sense escotar-lo.
Ei malastre que Kitty age perdut tant, didie era comdessa Nordston a Lvova.
Vertat que, totun, eth non se merite ne un dit dera tua fraia?
A jo me shaute fòrça, contestèc Lvova.
Non per que sigue ja eth mèn futur beau frère.
Guardatz damb quina naturalitat se botge, ei plan dificil comportar-se atau en aguesta situacion e non semblar ridicul.
Eth non semble ridicul ne afectat; se lo ve solet esmoigut.
Èretz qu'ère causa hèta que se maridarie damb eth?
Lèu.
Tostemp m'a shautat Levin.
Ja veiram quin des dus caushigue prumèr eth tapís.
L'è conselhat a Kitty…
Qu'ei parièr.
Ena nòsta familha totes èm esposes aubedientes.
Donques jo, quan me maridè damb Basili, caushigué era prumèra, de bon voler.
E vos, Dolly?
Dolly ère ath sòn costat e les seguie d'aurelha, mès non responec.
Non podie díder arren sense plorar.
Alègra per Kitty e per Levin, evocaue era sua nòça, guardaue ath sòn marit, desbrembaue çò present e se'n brembaue solet deth sòn prumèr e innocent amor.
Rebrembaue non solet era sua nòça, senon era de guaires hemnes coneishie; les evocaue en moment solemne e unenc que, coma Kitty ara, èren eres jos era corona noviau, damb eth còr arràs d'amor, de temor e d'esperança, en tot renonciar ath passat e entrar en desconeishut futur.
E entre totes es nòvies que rebrembaue, i ère era sua estimada Anna, que sus es detalhs deth sòn divòrci se n'auie sabut pòc abantes.
Tanben Anna, pura coma Kitty, auie estat un dia damb corona de flors d'irangèr, damb vel blanc… e ara…”Ei terrible!”, gasulhèc.
Non solet es fraies, amics e parents seguien damb atencion toti es detalhs dera ceremònia: les seguien tanben es hemnes deth public que non coneishien a Kitty e que les guardauen en tot tier-se era alend, cranhent perder-se un solet movement o ua expression deth ròstre des nòvis.
Anujades, deishauen sense responsa es comentaris des òmes, indiferents, que badinauen o parlauen de ua auta causa.
Per qué plore?
La mariden a desplasèr?
Obligar-la, damb plan bon gojat qu'ei?
Serà dilhèu un Prince?
Aguesta que vie vestida de satin blanc, ei era sua fraia?
Escota, escota, se com cride eth diacòn: “Era esposa li cau crànher ath sòn marit”.
Eth còr ei deth monastèri de Chudov?
Non; deth Sinode.
È preguntat a un vailet.
Diden que se la hè a vier de seguit entàs sues tèrres.
Asseguren qu'ei plan ric.
Qu'ei per aquerò que la mariden…
Donques hèn ua bona parelha.
Didíetz, Maria Vasilievna, qu'es crinolines s'amien tohudes?
Donques guardatz ad aquera deth vestit vermelh…
Diden qu'ei era hemna d'un embaishador.
Be la pòrte de recuelhuda era hauda!
Guardatz, un aute còp…
Qué polida ei era nòvia!
L'an apolidit coma a un anhèth.
Diguen çò que diguen, en aguestes escadences hè dò guardar-mos a nosates, es hemnes.
Acabada era ceremònia des acordalhas, eth sacristan metec dauant der analoi un tròç de tela ròia; eth còr cantèc un salm complicat e de mau hèr qu'en eth eth tenor e eth baish se dauen era replica, e eth prèire, en tot virar-se entàs esposi, les senhalèc eth tapís en solèr.
A maugrat d'auer entenut soent que qui caushiguèsse prumèr eth tapís serie qui regirie era familha, ne Levin ne Kitty s'en brembauen quan balhèren aqueri pòqui passi.
Non enteneren tanpòc es comentaris e discussions que surgentèren en aqueth moment sus se qui l'auie caushigat prumèr, o s'ac auien hèt es dus ath còp, coma quauqui uns afirmauen.
Après es preguntes de rigor respècte se volien contrèir matrimòni e non l'auien prometut a d'auti, e des responses que tant estranhes les sonauen, comencèc ua auta ceremònia religiosa.
Kitty s'esdegaue en enténer es oracions e compréner eth sòn sens, mès que non podec.
Ua impression de solemnitat e radianta alegria negaue era sua amna cada viatge mès, a mida que s'escorrie era ceremònia, empedint-li que se podesse concentrar.
Es pregàries rebrembauen que Diu auie creat ara hemna d'ua costelha d'Adan, e que per aquerò “er òme deisharà pair e mair, e s'amassarà a ua hemna, e formarà damb era ua madeisha carn e ua madeisha sang, çò qu'ère un gran mistèri.” Dempús se desiraue que Diu benedisse as maridadi e les hesse feconds, coma a Isaac e Rebeca, Moisés e Sefora, e que vedessen as hilhs des sòns hilhs.
Botatz-la-me, gasulhec era, arrint.
Levin, en tot guardar-la, s'estonec dera alègra irradiacion deth ròstre de Kitty.
Escotèren damb alegria era lectura dera epistòla de Sant Pau e eth ressonar dera votz der arcedian ena darrèra estròfa, tan demorada peth public.
Damb alegria, tanben, beueren en un calitz redon eth vin caud e aigüalat, e se senteren mès alègres encara quan, hènt enlà era casubla e cuelhent-les as dus dejós d'era eth prèire les hec caminar ath torn der analoi tant qu'eth baish cantaue:
Eth bualh d'alegria alugada de Kitty semblaue comunicar-se a toti es presents ena glèisa, e a Levin li semblaue qu'enquia eth prèire e eth diacòn auien tanben, coma eth, desirs d'arrir.
Un còp trètes es corones des caps, eth prèire liegec era darrèra oracion e felicitèc as joeni maridadi.
Levin guardèc a Kitty.
Jamès abantes l'auie vist tau que s'estaue ara, embelinaira ena naua lum e radianta dera felicitat qu'alugaue eth sòn ròstre.
Levin volec parlar-li, mès ignoraue s'auien acabat es ceremònies.
Punatz ara vòsta esposa, e vos, esposa, ath vòste marit.
E les cuelhec es ciris des mans.
Levin punèc doçaments es pòts arridolents de Kitty, l'aufric eth braç e, en tot senter-la estranhaments pròcha ada eth, la treiguec dera glèisa.
Non podie creir que tot çò que s'auie passat ère reau, e solet comencèc a balhar-ne fe quan es sues guardades, timides e estonades, se trapèren, e sentec en aqueth moment reauments qu'es dus non formauen ja qu'un.
Dempús eth sopar, aquera madeisha net, es nauèth maridadi partiren entath camp.
Hège tres mesi qu'Anna e Vronsky viatjauen per estrangèr.
Eth mèstre-sala, arrogant gojat de peu ludent damb règa que començaue en madeish cogòt, damb frac e camisa blanca de batista, penjant sus eth sòn vrente diuèrses herratalhes, calades es mans ena pòcha e arroncilhant es celhes menspredosaments, parlaue damb vantaria a un senhor qu'ère ath sòn dauant.
En enténer es passi que pujauen era escala luenh dera nèira, e en tot veir qu'ère eth comde rus qu'ocupaue es mielhores crambes der otèl, treiguec respectuosaments es mans dera pòcha e, jocant eth cap, l'expliquèc qu'er enviat auie tornat e qu'eth loguèr deth palai ère causa hèta.
Er encargat ère cossent damb es condicions.
M'alègri, didec Vronsky.
Ei en otèl era senhora?
Gessec a passejar e ja a tornat, repliquèc eth mèstre-sala.
Vronsky se treiguec eth chapèu flexible d'amples ales, se shuguèc damb eth mocador era sudor deth front e des peus, que se deishaue créisher enquiara mitat dera aurelha, en tot pientar-se de cap a darrèr, pr'amor d'amagar era calvicia, e dempús de guardar ar òme que parlaue damb eth mèstre-sala, que semblaue fòrça trebolat, e qu'eth lo guardaue ath còp, se dispausèc a gésser.
Aguest cavalièr ei rus e desire parlar-vos, didec eth majordòm.
Damb un sentiment d'anug per non poder hèr-se enlà en cap lòc des coneishudi, e satisfèt ath còp per trapar bèth esvagament ena monotonia dera vida, Vronsky guardèc un aute viatge ad aqueth senhor que s'auie hèt enlà e per un moment luderen es uelhs de toti dus.
Golenischev!
Vronsky!
Ère, plan que òc, Golenischev, companh de Vronsky en Còs de Pages Pendent eth sòn sojorn aquiu, Golenischev auie pertanhut ath partit liberau.
Deth Còs de Pages auie gessut damb un titol civil, sense cap intencion d'entrar en servici.
Plan per açò, en veder-lo, lo tractèc damb aquera hereda arrogància qu'eth sabie e que damb era semblaue díder “Pòt shautar-te o non era mia manèra de víuer, que m'ei parièr.
Mès, se me vòs tractar, m'as de respectar”.
Golenischev s'auie tengut menspredosaments indiferent ath ton de Vronsky.
De sòrta qu'aqueth encontre les desseparèc encara mès.
E, ça que la, ara es dus, en veder-se, gesseren en ua exclamacion d'alegria.
Vronsky non se podie demorar que li shautèsse tant er encontre damb aqueth amic, mès que deuie èster seguraments pr'amor qu'eth madeish ignoraue enquia quin punt s'engüejaue.
Desbrembèc era ingrata impression deth darrèr encontre e damb ròstre alègre e franc estenec era man ath sòn companh.
Guaire m'alègri de veder-te!, didec Vronsky, mostrant, en arrir amistosaments, es sòns dents blancs e fòrts.
Jo m'en sabí que i auie aciu un Vronsky, mès ignoraua que siguesses tu.
Entra, se te platz…
E qué hès aciu?
Trabalhar.
M'estongui aciu hè mès d'un an.
A!, didec Vronsky damb interès.
Passa, passa.
Coneishes ara Karenina?
Viatjam amassa e, en parlar, guardaue de bon voler a Golenischev.
Ara que vau a veder-la.
Non me'n sabia, responec indiferent Golenischev, encara que òc que se'n sabie.
Hè guaire qu'ès aciu?, preguntèc.
Tres dies, repliquèc Vronsky, guardant de nauèth damb atencion eth ròstre deth sòn amic.
Pendent es tres mesi qu'amiauen Vronsky e Anna amassa en estrangèr, tractant a gents naues, Vrosnky se preguntaue tostemp se com considerarie tau o quau persona es sues relacions damb Anna.
Ena majoritat des casi, trapaue enes òmes era “deguda” comprension.
Mès s'ada eri o ada eth l'auessen preguntat en qué consistie aquera “deguda comprension”, autant es uns coma es auti s'aurien vist en un trebuc.
En generau, es que comprenien “degudaments”, sivans Vronsky, non comprenien de cap manèra, e procedien coma sòl procedir era gent educada en tot tractar-se de causes de mau hèr e insolubles que n'ei plia era vida: se tenguien en ua actitud corrècta, evitant allusions e preguntes desagradiues.
Hègen veir que comprenien eth sens dera situacion, l'acceptauen e enquia l'aprovauen, considerant inoportun e superflú entrar en explics.
Vronsky endonvièc de seguit que Golenischev ère ua d'aguestes persones, e per aquerò se metec doblaments content de trapar-lo.
E, plan que òc, Golenischev tractèc ara Karenina, quan eth sòn amic lo hec a vier enes crambes d'era, tan corrèctaments coma Vronsky podesse desirar, en tot evitar, sense esfòrç, tota parlòta que podesse costar eth mendre desplasèr.
Anna se rogic quan Vrosnky li presentèc ath sòn amic, e eth mainadenc rojor que curbic eth sòn ròstre beròi e franc captivèc a Golenischev.
Çò que mès l'impressionèc, ça que la, siguec qu'era, coma entà non deishar dobte en preséncia d'estranhs, cridèc de seguit “Alexei” a Vronsky e didec qu'anauen a viuer amassa en ua casa logada qu'aciu cridauen palazzo.
Tan simple e dreta manèra de hèr impressionèc de manèra agradiua a Golenischev, que, en encuedar-se'n des manères d'Anna, decidides, franques e alègres, e coneishent coma coneishie a Karenin e a Vrosnky, li semblèc comprener-la pro ben; e enquia e tot li semblèc compréner çò qu'era no sospechaue de cap manèra: que podesse mostrar-se tan decididaments alègra e erosa a maugrat d'auer costat eth malastre deth sòn espós, en tot abandonar-lo ada eth e ath sòn hilh, e auer perdut era sua bona fama.
Aguest palai se mente ena guida, didec Golenischev, en tot referir-se ath que logaue Vronsky.
Que i a un excellent Tintoretto des darrèrs ans deth pintor.
Aué hè un bon dia.
Anem e veiram era casa un còp mès, prepausèc Vronsky a Anna.
Damb plasèr.
Vau a botar-me eth chapèu.
Didetz que hè calor?, preguntèc era, en tot posar-se ena pòrta e guardar a Vronsky interrogatiua.
E eth rojor curbic un aute còp es sues caròles.
La campèc damb guardada doça e longa.
Non, pas guaire, contestèc.
Es amics se guardèren damb cèrta confusion en ròstre, coma se Golenischev, admirant a Anna, volesse díder quauquarren d'Anna sense saber qué, e coma se Vronsky ac desirèsse e ath còp ac cranhesse.
Òc…, gessec Vronsky, entà començar ua convèrsa.
Atau, donc, que t'estàs aciu?
Seguisses trabalhant en çò de madeish?, contunhèc, rebrembant que Golenischev l'auie dit qu'escriuie.
Òc, escriui era dusau part de Es dus Principis, responec Golenischev, plan satisfèt en enténer era demana.
Entà èster mès precís, non escriui encara: premanisqui e seleccioni eth materiau.
Serà un libre plan vast.
Tractarà lèu sus toti es problèmes.
En Russia non vòlen compréner qu'èm eretèrs de Bizanci.
E Golenischev entamenèc ua explicacion longa e animada.
Mès dempús, quan Golenischev l'expliquèc e Vrosnky lo podec seguir, a maugrat de non conéisher era òbra, l'escotèc damb gran interès, pr'amor qu'eth sòn amic s'exprimie damb fòrça claretat.
Solet lo desengustaue e estonaue era irritada emocion que Golenischev tractaue er objècte que l'interessaue.
Tant qu'anaue parlant, li ludien mès es uelhs, replicaue damb màger rapiditat as imaginaris competidors e ua mès inquieta e ofensada expression illuminaue eth sòn ròstre.
En tot rebrembar ath sòn amic coma un mainatge prim e escarrabilhat, bontós e nòble, tostemp eth prumèr en Còs de Pages, Vronky non podie compréner ne aprovar era causa dera sua irritacion.
Lo desengustaue, mès que mès, que Golenischev, òme distinguit, se botèsse ath nivèu d'aqueri escrivans venaus que l'irritauen.
Eth credie que non s'ac valie, mès per un aute costat non deishaue de compréner qu'eth sòn amic ère malerós, e lo planhie.
Eth malastre, lèu era holia, se vedie en sòn ròstre animat, autanplan beròi, quan, sense a penes notar qu'Anna auie gessut, seguie expausant es sues idies damb precipitat ardor.
En gésser Anna damb capa e chapèu e, damb un rapid senhau dera sua bèra man que jogaue damb eth para-solei, meter-se ath costat de Vronsky, aguest, damb un sentiment d'aleugeriment, separèc es sòns uelhs deth malerós arren de Golenischev e les botèc damb renauit amor ena sua beròia amiga, plia de vida e alegria.
Golenischev, en tot padegar-se, damb penes e trablahs, s'estèc uns moments trist e carat.
Mès Anna, qu'ère alavetz en ua excellenta disposicion d'animositat lo distreiguec de seguit damb eth sòn tracte simple e alègre.
Golenischev ne parlaue damb fòrça coneishement.
Anna l'escotaue damb atencion.
Caminant, arribèren ena casa qu'auie de logar e la visitèren.
Quan tornauen, Anna li didec a Golenischev:
Sò contenta d'ua causa…
Alexei aurà un bon talhèr.
Non dèishes de quedar-te damb aquera cramba, indiquèc a Alexei, en rus, en tot compréner que Golenischev, ena soletat que viuien, se convertie en un amic qu'ath sòn dauant non li calie simular.
Pintes?, preguntèc Golenischev en tot dirigir-se a Vronsky.
Òc, hè temps qu'ac practiquè e ara comenci de nauèth, repliquèc aqueth en tot rogir-se.
Qu'a fòrça talent, didec Anna damb un leugèr arridolet.
Plan que jo non sò qui, entà didè'c…
Mès es que se'n saben ac diden tanben.
Rebrembar eth malastre deth sòn marit non empachaue era sua felicitat.
D'un costat, eth tau rebrembe qu'ère massa terrible entà pensar en eth, e der aute, aquera malurança auie estat hònt de tanta ventura que non sentie racacòr.
Eth rebrembe de tot çò que l'auie arribat dempús era malautia, era reconciliacion damb eth sòn espós, era trincadura, era notícia dera herida de Vronsky, era sua visita, era preparacion deth divòrci, era partida dera casa conjugau, er adiu ath sòn hilh, tot que li semblaue ua malajadilha que non se desvelhèc senon en trapar-se damb Vronsky en estrangèr.
Eth rebrembe deth mau costat ath sòn marit li produsie un sentiment coma de repugnància, semblable ath de bèth un que, en tot estofar-se, artenhesse a desprener-se der aute que s'auie aganchat ada eth e vedesse alavetz qu'er aute s'estofaue.
Aquerò ère un mau, mès tanben era soleta sauvacion, e valie mès non rebrembar es terribles detalhs.
Un pensament consolador acodie en sòn cervèth en pensar en çò qu'auie hèt ath principi dera trincadura damb Karenin.
Ara, evocant eth passat, solet se tenguie ad aguest pensament.
Mès, a maugrat deth sòn intens desir de patir, non patie ne notaue entad arren eth desaunor.
Damb eth viu tacte qu'ambdús auien, evitauen en estrangèr as russi, non se botauen jamès en fausses situacions e tostemp trapauen gent que simulaue compréner era sua posicion mutuau fòrça mielhor qu'eri.
Era separacion deth sòn hilh, que tant estimaue, tanpòc la tormentèc massa ara prumeria.
Era mainada, hilha de Vronsky, ère fòrça graciosa e captivèc era sua estima dès que se quedèc soleta damb era, atau que pòqui còps se'n brembaue de Sergi.
Coma mès coneishie a Vronsky, mès l'estimaue.
L'estimaue per eth madeish e per amor qu'eth l'auie.
Tier-lo complètaments l'aumplie de felicitat.
Es traits deth sòn caractèr, que cada còp coneishie mielhor, se li hègen mès estimadi.
Era sua portadura, plan cambiada en vestir-se d'òme civil, l'ère tant atractiua com ne podie èster entà ua joena encamardada.
En tot aquerò que hège, didie o pensaue Vronsky, Anna i trapaue quauquarren d'especiau, naut e nòble.
Era admiracion que sentie per eth a viatges l'espaurie.
Anna sajaue trapar en sòn estimat quauquarren que non siguesse agradiu.
Non gausaue deishar-li veir era consciéncia qu'auie dera sua insignificància.
Li semblaue que, s'ac vedesse, Vronsky deisharie d'estimar-la pro lèu, e era arren cranhie mès, que pèrder eth sòn amor, encara que non n'auie cap motiu de crànher sus aguest ahèr.
Non podie deishar d'estar-li arregraïda pera sua noblesa damb era, de mostrar-li se com la respectaue.
L'admiraue eth hèt de qué, en tot tier tanta vocacion pes armes, qu'en eres auie arribat a ocupar un naut cargue, auesse sacrificat era sua ambicion per era, sense mostrar eth mès mendre empenaïment.
Vronsky se mostraue mès atentiu e corau que jamès, e era preocupacion de qué era non se n'encuedèsse dera irregularitat dera sua situacion non l'abandonaue jamès.
Eth, tant energic en sòn tracte damb era, non solet non la contrariaue jamès, senon que semblaue non auer volentat e tier-se solet a complir es sòns desirs.
E Anna, a maugrat qu'era intensitat dera atencion que l'autrejaue e era atmosfèra de suenhs que l'entoraue, arribèssen, a viatges, a espisar-la, non podie deishar d'arregraïr-l'ac.
Per çò de Vronsky, encara que s'auie realizat çò que desiraue dempús tant de temps, non ère erós.
Non se tardèc a avertir qu'era realizacion des sòns desirs non li balhauen mès qu'un dera montanha de felicitat qu'auie demorat.
Etèrna enganha der òme que demore era felicitat a compdar deth compliment des sòns desitges!
Ara prumeria d'amassar-se Vronsky damb Anna e jargar-se eth vestit civil, sentec era atraccion d'ua libertat generau qu'abantes non coneishie, atau qu'era libertat en amor, e siguec erós, mès pendent pòc de temps.
Lèu lèu sentec néisher ena sua amna eth desir des desirs: er engüeg.
Sense voler, s'agarraue a toti es capricis passatgèrs en tot considerar-les coma desir e fin.
Qu'auie de tier en quauquarren es setze ores abiles deth dia, donques que viuien en plia libertat, dehòra deth cercle de vida sociau qu'auie tengut eth sòn temps en Sant Peterburg.
Ère impossible pensar enes esvagaments de celibatari qu'enes sòns anteriors viatges dehòra dera sua patria auie cercat tostemps, donques qu'un solet assag produsic en Anna, en retardar-se eth, en un sopar damb uns amics, ua insolita tristor.
Que li ère impossible relacionar-se damb era societat locau e russa pera situacion equivòca que se trapauen.
Atau qu'un animau ahaimat cuelh quinsevolh objècte que trape en tot demorar-se trapar en eth aliment, Vronsky, sense encuedar-se'n, s'agarraue, ja ara politica, ja as libres naui, ja as quadres.
Coma qu'ena sua joenesa auie mostrat bèra aptitud entara pintura e, en non saber-se'n com despéner es sòns sòs, auie començat a colleccionar gravats e, ara, se balhèc ad aguest aclinament, botant en eth era sua volentat sense auer cap objectiu qu'auesse besonh entà satisfèr-se.
Qu'auie eth don de compréner er art e imitar-lo damb bon gust.
En pensar qu'auie facultats de pintor, meditèc ena classa de pintura qu'alistarie: religiosa, de costums o realista, e, dempús de trantalhar un shinhau, comencèc a trabalhar.
Comprenie toti es estils e ère capable d'interessar-se per un o un aute, mès non l'ère possible compréner qu'ère de besonh ignorar es diuèrses classes que i a de pintura e inspirar-se solet en çò que surgente dera amna, sense preocupar-se deth gènre que pertanh.
En tot desconéisher aquerò, Vronsky, en pintar, non s'inspiraue ena vida, senon en mejan de vida ja delimitat per art.
Atau s'inspiraue ath mès córrer e damb gran assopliment, e lèu e sense dificultat artenhie que çò que pintaue se semblèsse ath gènre pictoric desirat.
Li shautaue, mès qu'arren, era escòla francesa, graciosa e efectista, e en aguest estil comencèc a pintar eth retrait d'Anna en vestit italian.
Eth retrait les semblèc excellent a guairi lo vederen e tanben ada eth.
Eth vielh e abandonat palazzo, de tets nauti, fresqui enes paredaus e solèr de briques, damb grani ridèus de seda enes nautes hièstres, gèrres enes consòles e humeneges de pòrtes esculpides, damb escures e desèrtes estances plies de quadres, dès que s'instalen en eth, mantenguie en Vronsky era agradiua enganha de qué non ère un propietari rus e un coronèl retirat, senon un afeccionat exquist, un mecène, e autanplan un pintor modèst qu'abandonaue eth mon, relacions e ambicions pera hemna estimada.
En vier en palai, eth papèr alistat per eth trapèc eth sòn ambient avient.
Per miei de Golenischev coneishec a diuèrses persones interessantes, e pendent es prumèri tempsi se mostrèc a gust.
Pintaue esbòci deth naturau jos era direccion d'un professor italian e estudiaue era vida medievau d'Italia.
Darrèraments, aquera l'auie captivat enquiath punt de començar a tier eth chapèu de forma descuedada e era capa sus es espatles, coma ena edat mieja italiana, çò que l'estaue admirablaments.
Viuem sense saber arren, didec Vronsky a Golenischev un maitin qu'aguest venguec a tier-li ua visita.
As vist eth quadre de Mijailov?, preguntèc en tot mostrar-li un jornau de Russia recebut aqueth dia.
En eth i auie un article sus un pintor rus que s'estaue en aquera madeisha ciutat e auie acabat un quadre que se'n parlaue hège ja temps e que s'auie crompat ja per auança.
Ac è liejut, repliquèc Golenischev.
Plan qu'a Mijailov non li manquen aptituds, mès era sua orientacion ei totafèt confonuda; considère era figura de Crist e era pintura religiosa sivans es idies d'Ivanov, Strauss e Renan.
Qué represente eth quadre?, preguntèc Anna.
Crist dauant de Pilat, Crist ei presentat coma un ebrèu, damb tot eth realisme dera naua escòla.
Non compreni taus errades.
Crist, que ja a era sua encarnacion definida en art des mèstres ancians.
Alisten entar art a un personatge que non se pòt hèr a vier ar art, e dempús…
Ei vertat qu'ei tan praube aguest Mijailov?, preguntèc Vronsky, en tot pensar qu'eth, coma mecène rus, a maugrat de qué eth quadre siguesse dolent o bon, li calie ajudar ad aqueth pintor.
Non m'ac pensi.
Qu'ei un notable retratista.
As vist eth sòn retrait dera Vasilchikova?
Mès ara semble que non vò pintar mès retraits, per çò qu'ei plan possible qu'age besonh de sòs…
Plan que…
Li poiríem demanar que hesse eth retrait d'Anna Karenina?, didec Vronsky.
Entà qué?, repliquèc era.
Dempús de pintar-me tu que non voi mès retraits.
Que vau mès que pinte a Anny, atau cridaue ara sua hilha.
Aquiu que i é, higèc, guardant pera hièstra ara hilhuquèra, ua beresa italiana, qu'auie trèt en braça ara mainada entath jardin.
E dempús virèc era cara entà contemplar a Vronsky.
Vronsky, en tot pintar-la, admiraue era sua beresa e era sua portadura medievau, e Anna li calie arreconéisher que cranhie auer gelosia dera italiana, e per aquerò tractaue damb especiau afècte autant ara hilhuquèra qu'ara sua hilha.
Coneishes a Mijailov?
Lo veigui a viatges.
Mès ei un òme estranh e sense cap instruccion, un d'aguesti òmes que se trapen ara soent, d'aguesti liurepensadors, educadi d'amblée enes concepcions dera incredulitat, dera negacion e deth materialisme.
Abantes, se passaue qu'er òme d'idies liures ère educat en normes religioses, ena lei e ena moralitat, en tot arribar enes idies liures mejançant peleges e trabalhs.
Mès ges un nau tipe de gent d'idies liures que creish sense saber ne tansevolhe qu'existissen leis de morau e religion e de qué i a autoritat.
Se desvolòpen ena negacion de tot, ei a díder, coma sauvatges.
Mijailov ei d'aguesti.
Sivans semble, ei hilh d'un majordòm de Moscòu e non recebec cap instruccion.
En entrar ena Académia e aquerir fama, coma que non ei pèc, se volèc formar.
E venguec en çò que li semblaue èster era hònt dera cultura: es jornaus.
Mès en Russia, aguest queiguec de dret sus era literatura negatiua, absorbic ara prèssa tot er extrait dera sciéncia negatiua, e vaquí format ar òme…
Vint ans endarrèr aurie trapat en aguesta literatura es senhaus dera luta damb era autoritat, damb es credences seculares, e en aguesta luta aurie comprenut qu'abantes auie existit quauquarren mès.
Mès ara se trape damb ua literatura que non hè dignes de discussion taus idies, senon que ditz simplaments: “Non i a arren.
Solet existissen era evolucion, era seleccion, era luta pera vida e arren mès.” Jo, enes mèns articles…
Sabetz?, didec Anna, que pes guardades qu'escambiaue damb Vronsky, comprenie qu'ad aguest non l'interessaue era cultura deth pintor, senon que non auie mès intencion qu'era d'ajudar-lo, sabetz çò que mos cau hèr?, suggeric en tot interrómper decididaments a Golenischev, afogat enes sues explicacions.
Anem a tier-li ua visita.
Golenischev, en tot serenar-se, consentic, gaujós, en anar-i.
Informadi pera hemna deth portièr de qué Mijailov permetie visitar eth sòn estudi, mès qu'ara ère ena sua casa, pròcha d'eth, l'envièren es sues cartes en tot demanar-li que les deishèsse examinar es sòns quadres.
Eth pintor Mijailov ère trabalhant, coma de costum, quan li heren a vier es cartes deth comde Vronsky e de Golenischev.
Pendent eth maitin non s'auie botjat deth sòn estudi, en tot trabalhar en un gran teishut de lin.
En tornar ena sua casa, s'emmalicièc damb era sua hemna per çò de non auer sabut, aguesta, respóner com li calie ara mestresa dera casa que li demanaue es sòs deth loguèr.
Que ja t'è dit mil còps que non l'as de balhar cap explicacion!
Qu'ès pèga acabada, mès encara n'ès mès quan gesses d'explicar-te en italian, didec, dempús ua longa peleja.
Donques non deishes passar tant de temps sense pagar.
Jo non n'è eth tòrt.
S'auessa auut sòs…
Dèisha-me en patz, per Diu!, exclamèc Mijailov damb votz planhosa.
Qu'ère en tot diboishar era figura d'un òme encolerit.
Eth papèr damb eth diboish refusat apareishec, mès lord e tacat d'estearina.
Ça que la, Mijailov agarrèc eth diboish, lo placèc ena taula, hec repè e lo guardèc en tot miei clucar es uelhs.
De ressabuda arric e estornegèc alègraments es mans.
Qu'ei aquerò, aquerò!, sorrisclèc.
E, cuelhent eth creion, comencèc a diboishar damb gran estosiasme.
Tant que traçaue aquera naua actitud, rebrembèc de pic eth ròstre energic, de maishèra gessuda, deth comerçant que li crompaue es cigars, e Mijail balhèc aqueth ròstre e aquera maishèra, ara figura que diboishaue.
Un còp hèt, s'estarnèc d'arrir.
De suspresa, era figura, abantes mòrta e artificiau, agarraue vida e se l'apareishie damb caractèr tan definit que non podie demanar-se mès.
Li calie, ça que la, corregir eth diboish sivans es exigencies dera figura, que se podie e li calie daurir un shinhau mès es cames, cambiar deth tot era posicion deth braç quèr, desnishar eth front en tot quilhar un shinhau es peus.
En hèr aguestes correccions, non cambiaue, totun, era figura, senon que deishaue de costat çò que l'amagaue.
Qu'ère coma se li treiguesse era gelosia que l'entornejaue e la hègen imprecisa.
Quan, suenhosaments, daue era darrèra man ath diboish, li heren a vier es cartes.
Que i vau de seguit…
S'apressèc ara sua hemna.
Guarda, Sacha, non t'en hèsques, didec, arrint damb doça timiditat.
Eth tòrt qu'a estat des dus.
Ja ac apraiarè tot.
Era figura que, a tot darrèr, auie artenhut fixar sus eth carton demoraue desbrembada.
Ara, era visita d'aqueri russi distinguidi, qu'auien vengut en coche en sòn estudi lo tenguie alègre e agitat.
D'aqueth quadre sòn, plaçat en un cavalet en estudi, Mijailov, ath sòn laguens, n'auie ua soleta opinion: qu'arrés auie pintat jamès ua causa semblabla.
Non se pensaue que valesse mès qu'es de Rafael, mès que çò qu'eth volie exprimir en aqueth teishut arrés ac auie exprimit encara.
Aguesta conviccion ère fèrmaments arraïtzada ena sua amna de bèth temps a, mès, a maugrat de tot, era opinion des auti, qu'auie entada eth ua enòrma importància e desvelhaue ena sua amna ua emocion fòrça viua.
Era mès leugèra observacion que li hesse veir qu'es criticians vedien ua minima part de çò qu'eth trapaue en sòn quadre l'estornejaue enquiath mès prigond deth sòn èsser.
En generau autrejaue as sòn jutges mès capacitat de comprension qu'era qu'eth auie, e tostemp demoraue que, enes sues paraules, auie de desnishar quauquarren qu'eth non auie podut veir en sòn quadre.
Sense qu'eth madeish se n'encuedèssse, Mijailov, captèc e assimilèc tota era gràcia d'aquera figura, tau qu'auie caçat ath vòl era maishèra deth vendeire de cigars, en tot sauvar-la-se en un cornèr deth sòn cervèth, d'a on l'auie d'extrèir quan n'auec besonh.
De mieja talha, corpurent, de caminar trantalhant e manierat, Mijailov, damb eth sòn chapèu marron e eth sòn abric color d'oliva, damb es sòns pantalons estrets quan ja hège temps que s'amiauen amples, costaue ua impression qu'era vulgaritat deth sòn ample ròstre e eth pilho malho de timiditat e pretensions de dignitat que se pintauen en eth hègen encara mès desgradiua.
Se vos platz, les didec, sajant de cuélher un aire indiferent, tant que hège passar as sòns visitaires e les daurie era pòrta der estudi.
En entrar en estudi, eth pintor Mijailov guardèc un viatge mès as visitaires.
Era expression deth ròstre de Vronsky, mès que mès des sues pometes, se gravèc ena sua imaginacion.
Encara qu'era sua sensibilitat artistica trabalhaue de contunh, apilerant mès e mès materiaus, encara que sentie ua emocion cada viatge mès grana en apressar-se eth moment d'expausar eth sòn quadre, Mijailov, rapida e subtilaments, se formèc ua idia sus aqueres tres persones en tot basar-se en a penes perceptibles indicis.
Sabie que Golenischev ère un rus que s'estaue ena ciutat.
Non rebrembaue eth sòn cognom ne a on l'auie vist, ne çò qu'auie parlat damb eth.
Solet s'en brembaue deth sòn ròstre, coma eth de totes es persones que trapaue, e sabie que l'auie classificat ja ena immensa categoria des ròstres sense expression, a maugrat deth sòn faus aire d'originalitat.
Sivans Mijailov, Vronsky e Anna deuien èster russi dera nauta societat e plan rics, artisticaments tant ingnorants coma toti aqueri russi opulents que simulauen estimar e apreciar er art.
Coneishie ben es costums des dilettanti (autant pejors coma mès informadi) de visitar es estudis des pintors modèrns solet damb er in de poder díder qu'er art desquè e que coma mès coneishen as modèrns mès se convencen de çò d'inimitables que son es mèstres ancians.
Demoraue aquerò, ac vedie enes sòns ròstres, ena indiferenta negligéncia que parlauen entre eri, guardant es manequins e busti e passejant d'un lòc en aute ara demora de qué eth les descaperèsse eth sòn quadre.
E, ça que la, quan remoiguec es sòns estudis, quilhèc es ridèus e desnishèc eth teishut, Mijailov se sentec negat per ua viua emocion, mès que mès, pr'amor que, a maugrat deth sòn judici de qué toti es nòbles e rics russi les calie forçosaments èster estupids, Vronsky, e sustot Anna, auien costat en eth ua excellenta impression.
Aciu…
Lo voletz veir?, didec Mijailov, hènt-se enlà deth quadre damb eth sòn anament trantalhant.
E hec repè, en tot plaçar-se darrèr d'eri.
Pendent ues pòques segondes qu'es visitaires guardèren en silenci eth quadre, eth lo campaue tanben damb uelh indiferent e imparciau.
Li semblaue ara qu'eth judici superior e just sus era sua pintura li calie èster prononciat per aqueri tres visitaires qu'auie menspredat abantes.
Desbrembèc guaire auie pensat sus eth sòn quadre anterioraments, enes tres o quate ans qu'amiaue en tot pintar-lo; desbrembèc es sòns merits, dehòra de dobte entada eth, contemplant-lo damb era guardada sevèra, critica es despassionada des sòns visitaires e non trapaue en eth arren de bon.
Vedie en prumèr tèrme eth ròstre de Pilat, impacient en sòn despièt, e eth ròstre seren de Crist; vedie dempús es figures des sirvents de Pilat e era portadura de Joan campant era scèna.
Cada ròstre lentaments gessut deth sòn interior, en miei de recèrques e errors, damb eth sòn caractèr particular; cada figura tanti còps cambiada de lòc, entara armonia deth conjunt; es tons, matisi e colors artenhudi damb tant de trabalh, tot, guardat pes uelhs des sòns visitaires, li semblaue triviau e repetit ja mil viatges.
Vedie ua repeticion, ben pintada, (e encara non guaire ben, pr'amor qu'ara notaue en era fòrça defèctes) des innombrables Crists de Tiziano, Rafael, Rubens, des madeishi guerrèrs e der invariable Pilat.
Tot aquerò qu'ère triviau, mesquin e vielh e autanplan mau pintat, damb excessiu color e pòca energia.
Es visitaires aurien rason en proferir quauques frases de simulat elògi ena preséncia deth pintor, e planher-lo e burlar-se'n d'eth quan se demorèssen solets.
Li semblèc que pesaue pendent fòrça estona aqueth dilatat silenci, encara qu'en realitat non se tardèc qu'ua menuta.
Entà interromper-les e mostrar-les que non ère esmoigut, Mijailov, damb un esfòrç sus eth madeish, parlèc a Golenischev.
Me pensi que ja è auut eth gust de coneisher-vos, didec guardant damb inquietut, ara a Anna, ara a Vronsky, pr'amor de non perder-se un detalh dera expression des sòns ròstres.
Atau ei: mos vedérem ena casa de Rossi.
Vo'n brembatz?
Golenischev, deishant de uelh, sense racacòr, eth quadre, pr'amor de parlar damb eth pintor.
En encuedar-se'n, totun, que Mijailov demoraue eth sòn judici sus eth teishut, didec:
Eth vòste quadre a mielhorat fòrça dès eth darrèr còp que lo vedí.
E coma alavetz, tanben ara me suspren extraordinàriaments era figura de Pilat.
Ei tan comprenssible aguest òme, brave, simpatic, mès, ath hons dera sua amna, un foncionari “que non sap çò que hè”!
Ça que la, me semble…
Eth mobil ròstre de Mijailov s'illuminèc còp sec.
Es sòns uelhs luderen.
A maugrat de çò de pòc qu'apreciaue eth gust artistic de Golenischev, a maugrat dera insignificança d'aquera justa observacion sus era expression deth ròstre de Pilat coma foncionari, a maugrat de çò d'umiliant que podesse semblar un comentari tan minuscul silenciant çò de mès important, Mijailov se sentec afogat damb aquera observacion.
Eth opinaue sus era figura de Pilat madeish que Golenischev l'auie dit.
Qu'aqueth comentari siguesse un des milions de comentaris justi que se podessen hèr sus era sua pintura non amendrie dauant des sòns uelhs era importància dera observacion de Golenischev.
Sentie qu'es sues paraules desvelhauen era sua simpatia entar aute e lo hègen passar der estat d'aclapament que se trapaue a un estat d'alègre entosiasme..
Vronsky e Anna parlauen en votz baisha, tau que se sòl hèr enes exposicions, en part per respècte ath pintor e en part per non díder en votz nauta bèra pegaria, tant aisit de díder en ahèrs d'art.
Mijailov, en semblar-li qu'eth teishut les auie impressionat tanben, se les apressèc.
Quina extraordinària expression era de Crist!, didec Anna.
De tot çò que vedie, qu'ère aquerò çò que mès li shautaue.
Se ve que sent pietat de Pilat, higec.
Aguesta observacion tanhie tanben as milions des que se podien hèr sus un quadre e sus era figura de Crist.
Auie dit que sentie compassion de Pilat, e ère logic que se vedesse en eth era expression der amor, de serenitat ultraterrena, de sentiment dera proximitat dera mòrt e de consciéncia dera inutilitat des sues paraules.
Qu'ère clar que Pilat li calie tier ua expression de foncionari e Crist l'auie de tier de compassion, pr'amor qu'era un encarnaue era vida mortau e er aute era vida espirituau.
Tot aquerò e fòrça mès passèc pera ment de Mijailov, e, totun, eth sòn ròstre tornèc a lúder d'entosiasme.
Qu'ei plan ben pintada aguesta figura.
E quina atmosfèra ath sòn entorn!
Semble qu'aurie d'èster possible hèr era virada, didec Golenischev, seguraments en tot voler significar que non ère d'acòrd damb eth significat e era idia dera figura.
Qu'ei d'ua maestria excepcionau, afirmèc Vrosky.
Com subergessen aguestes figures deth dusau plan!
Aquerò tie ua tecnica perfècta!, higec, en tot dirigir-se a Golenischev, coma balhant-li a compréner, en tot seguir era sua parlòta d'abantes, qu'eth ère desesperat per auer aqueth assopliment.
Òc, ei excepcionau, confirmèren Golenischev e Anna.
Guardant damb anug a Vronsky, se botèc seriós de ressabuda.
Entenie soent era expression “tecnica” e ignoraue totafèt çò qu'era gent entenie per era.
Sabie qu'indicauen atau era facultat mecanica de pintar e diboishar complètaments e dehòra dera idia deth quadre.
Observaue soent, coma en aguesta laudança, que contrapausauen era tecnica ath vertadèr merit, coma se siguesse possible pintar damb art ua mala composicion.
Sabie que li calie tier fòrça atencion e suenh pr'amor de, en trèir totes aqueres pincelades que non expressauen arren deth laguens, non estropiar era òbra d'art, mès en aquerò aciu non aurie ne art pictoric ne cap de tecnica.
S'a un mainatge o a ua codinèra se les auesse revelat çò que vedie eth, tanben eri aurien podut exprimir çò que vedien.
E eth mès abil e bon pintor tecnic non aurie podut pintar arren solet damb era sua faculat mecanica se non auesse desnishat abantes es limits der argument e eth contengut.
Ath delà, se'n sabie que, parlant de tecnica, ère impossible vantar-lo per era.
En tot çò qu'auie pintat e pintaue, arreconeishie defèctes que suatauen ara vista, hilhs dera escassa atencion que corregie es sòns detalhs materiaus e que ja non podie corregir sense estropiar era òbra.
E lèu en totes es figures e ròstres vedie encara rèstes de defèctes non ben corregidi que hègen lèg eth quadre.
Solet objectaria ua causa, se m'ac permetetz, didec Golenischev.
Ac celèbri e vos ac demani, didec Mijailov, en tot esdegar-se a arrir.
Que, en vòste quadre, Crist ei un òme-Diu e non un Diu-òme.
Encara que ja sai qu'ère açò que vos proposàuetz.
Non posqui pintar un Crist que non amii ena mia amna, repliquèc Mijailov, foreno.
Òc; mès alavetz permetetz-me exprimir era mia idia.
Eth vòste quadre ei tan bon, qu'era mia observacion non lo pòt damnatjar, e, ath delà, ei solet era mia opinion personau.
En vos, eth motiu madeish, qu'ei desparièr.
Cuelhem coma exemple a Ivanov.
Jo pensi que se redusís a Jesús ath papèr de figura istorica, qu'aurie estat mielhor qu'Ivanov auesse alistat un aute tèma istoric, mès frèsc, non tractat encara per arrés.
Mès s'ei eth tèma mès gran que se presente ar art!
Se les sabéssem cercar ne poiríem trapar d'auti.
Se passe, totun, qu'er art non admet discussion ne rasons.
E dauant deth teishut d'Ivanov, autant entath credent coma entath que non n'ei, se presente eth madeish dobte: “Ei Diu o non ei Diu?” E aquerò esbauce eth conjunt dera impression.
Se per qué?
A jo me semble, didec Mijailov, qu'entàs persones cultes non i pòt auer discussion.
Golenischev se mostrèc en desacòrd damb aguesta opinion e, en tot agarrar-se ara sua prumèra idia sus era unitat d'impression de besonh en art, vencec a Mijailov, que, excitat, non sabec díder arren entà defensar es sues tèsis.
Ò, qué polit, qué polit!
Quin encantament!
Quina meravilha!, exclamèren ar unisòn eth e Anna.
Es patiments que l'auie costat e es entosiasmes que desvelhec en eth en aqueri mesi que lo tenguec absorbit net e dia, les auie ja desbrembat, coma les desbrembaue tostemp quan acabaue era sua òbra.
Per çò d'aquera, autanplan lo desengustaue veder-la e l'auie expausat solet pr'amor que demoraue era visita d'un anglés que lo volie crompar.
Qu'ei un estudi de hè temps, didec.
Ei admirable, afirmèc Golenischev, hent veir que sentie damb sinceritat era fascinacion d'aqueth teishut.
Dus mainatges, ath pè d'un arbilhon naut, pescauen damb lata.
Eth màger venguie de botar era sua e en aqueth instant, plaçat darrèr d'un arbilhon, anaue treiguent eth hiu damb era atencion concentrada pr'amor de non deishar eth siure de uelh.
En qué pensaue?
Er entosiasme dauant aqueth quadre desvelhèc en Mijailov era emocion d'abantes, mès non li shautaue aqueth inutil sentiment restacat a quauquarren ja passat e atau, encara que l'agradauen es elògis, sagèc de desviar era atencion d'aqueth quadre e concentrar-la en un tresau.
Mès Vronsky li demanèc se l'ac volie véner.
Qu'ei expausat entara venda, plan… repliquèc damb gravetat en tot arroncilhar es celhes.
Quan toti es visitaires aueren partit, Mijailov se seiguec dauant eth quadre “Crist dauant Pilat” e mentauments se repetitc çò que li dideren e çò que podie sosenténer enes paraules des visitaires.
E, causa estranha, çò que tant de valor auie entada eth quan èren presents, perdie de pic tota era importància ara que mentauments se calaue dehòra deth punt d'enguarda d'eri.
Ara, en tot guardar eth quadre damb uelh d'artista, aquerie era certitud absoluda dera sua perfeccion e era seguretat dera transcendéncia, sentiment, qu'auie besonh entà arténher aquera tension qu'excludie quinsevolh aute interès e que sense eth non l'ère possible trabalhar.
Ça que la, eth pè de Crist li semblaue ara un shinhau desproporcianat.
Cuelhec era paleta e comencèc a trabalhar.
Tant que corregie eth pè, guardaue sense pòsa era figura de Joan, en dusau tèrme, e qu'en eth non se fixèren es visitaires, mès qu'eth s'en sabie qu'ère un modèl de perfeccion.
Acabat eth pè, pensèc trebalhar en aquera figura, mès se sentie massa esmoigut entà poder hè'c.
Non podie trabalhar ne hered ne quan se sentie esmoigut e ac vedie tot de manèra exagerada.
Dera heredor ara inspiracion que i auie solet un gradon, e ère alavetz quan li resultaue possible pintar.
Aué, li calec, donc, abandonar eth trabalh.
Vronsky, Anna e Golenischev, de tornada, anauen encoratjadi e alègri.
Parlauen de Mijailov e des sòns quadres.
Era paraula “talent”, qu'eri definien coma ua facultat naturau, lèu fisica, independenta dera amna e deth còr, que damb era nomentauen tot çò que produsisse eth pintor, gessie ena sua parlòta soent, pr'amor qu'auien besonh de mentar quauquarren que non comprenien, mès que desirauen parlar- ne.
Afirmauen que non se podie remir talent a Mijailov, mès que tau talent non auie podut desvolopar-se per manca de cultura, malastre comun as pintors russi.
Mès eth quadre des mainatges se demorèc gravat ena sua memòria, e de quan en quan lo mentauen de nauèth.
Quina meravilha!
Qué ben acabat e qué simple ei!
Eth madeish non compren eth merit qu'a.
Que non mos cau pèrder era ocasion.
L'auem de crompar, didec Vronsky.
Mijailov venec eth quadre a Vronsky e acceptèc hèr eth retrait d'Anna.
Eth dia fixat acodic e comencèc a trabalhar.
Estonaue era capitada que Mijailov auie sabut reprodusir era peculiara beresa d'Anna.
Mès qu'ère tant exacta qu'ada eth e as auti les semblaue conseisher-la de fòrça abantes.
Guaire temps pelejant entà non hèr arren!, didie Vrosnky, en tot referir-se ath retrait d'Anna que pintaue eth.
E aguest òme l'a captat sonque veder-la.
Vaquí çò que signifique era tecnica!
Aquerò s'aquerís, lo padegaue Golenischev, qu'ath sòn judici Vronsky auie talent e, sustot, era cultura balhe un concèpte naut der art.
Era conviccion de qué Vronsky auie talent s'afirmaue autant mès en Golenischev coma mès eth auie besonh d'empara morau dera part deth sòn amic pr'amor d'obtier elògis des sues idies enes articles de premsa.
E Golenischev opinaue qu'es elògis e era ajuda les calie èster recipròcs.
Mijailov, en casa d'auti, e mès que mès en palazzo de Vronsky, resultaue un òme totafèt desparièr de coma n'ère en sòn estudi.
Se mostraue desagradiuaments respectuós, tau que se cranhesse tier amistat damb gent que non respectaue.
Anna, se demoraue a minjar quan venguie enes sessions.
Vronsky anaue mès enlà dera amabilitat e ère evident que l'interessaue conéisher era opinion qu'eth pintor auie sus eth sòn quadre.
Golenischev non perdie era escadença de bohar en Mijailov es vertadères idies sus er art.
Mès Mijailov ère madeish hered damb toti.
Anna notaue pera sua guardada que li shautaue contemplar-la, mès refusaue conversar damb era.
En generau, en conéisher mès a Mijailov li perderen complètaments era simpatia, peth sòn caractèr reservat e desagradiu, lèu ostil; e se senteren toti satisfèti quan, acabades es sessions, deishèc d'acodir ath palai, en tot deishar-les un esplendid retrait en sòn poder.
Se non enveja, donques qu'ei un òme de talent, l'irrite qu'un cortesan, un òme ric, un comde (pr'amor que toti aguesti an en òdi aguestes causes) hèsque sense cap esfòrç especiau çò de madeish, o encara mielhor qu'eth, que i a consagrat tota era sua vida.
Çò d'important ei era cultura qu'eth non possedís.
Vronsky defenie a Mijailov, mès ath sòns laguens credie çò de madeish, pr'amor que, sivans es sues idies, un òme de mès baisha condicion qu'eth, deuie de besonh envejar-lo.
Eth retrait d'Anna, ua figura pintada per ambdús, deuie mostrar es sues respectiues diferéncies, mès Vronsky non les vedie.
Ça que la, en acabar Mijailov eth retrait, deishèc eth de pintar eth sòn, en tot considerar-lo superflú.
Contunhaue trabalhant en sòn teishut de tèma medievau.
Eth, Golenischev e, mès que mès Anna, trapauen qu'eth quadre ère excellent, pr'amor que se retiraue fòrça mès as quadres celèbres qu'eth de Mijailov.
Mijailov, ath sòn torn, a maugrat de qué eth retrait d'Anna l'auie autrejat moments deliciosi, ère mès satisfèt qu'arrés de qué s'auessen acabat es sessions e de non èster obligat a escotar es charrades de Golenischev sus er art, atau coma de poder desbrembar era pintura de Vronsky.
Se'n sabie de qué non ère possible enebir a Vronsky que joguèsse damb era pintura, comprenie que'aguest e toti es afeccionadi auien eth dret a pintar çò que volessen, mès aquerò lo shordaue.
Qu'ei impossible empachar a un òme que hèsque ua grana pipa de cera e la pune.
Mès s'aguest òme ven damb era sua pipa, se sè ath cant de dus enamoradi e amorasse era figura tau qu'er enamorat ara sua estimada, er enamorat se senterà prigondaments shordat.
Aguest madeish sentiment experimentaue Mijailov en veir era pintura de Vronsky, que trapaue ridicula; li produsie anug e pietat e li hège senter-se ofensat.
Era passion de Vronsky pera pintura e era Edat Mieja se tardèc pòc.
Qu'auie pro bon gust en ahèrs de pintura entà encuedar-se'n qu'ère mielhor non contunhar.
Presentie vagaments qu'es defèctes deth teishut, non guaire visibles ara prumeria, serien orribles s'arribaue enquiath finau.
Li passèc madeish qu'a Golenischev, que comprenie ath sòn laguens que non auie arren a díder e que s'enganhaue damb era idia de qué eth sòn pensament non ère madur e que li calie desvolopar e alistar materiaus.
Mès aquerò irritaue e fatigaue a Golenischev, tant que Vronsky non s'enganhaue ne tormentaue, e, sustot, non s'irritaue contra eth madeish.
Damb era sua decision caracteristica, deishèc de pintar sense explicà'c ne sajar de justificar-se.
Mès, sense tau ocupacion, era sua vida e era d'Anna, qu'ère estonada dera decepcion de Vronsky, li semblèc tan monotòna ena ciutat italiana que trapèc de pic eth palai tan vielh e lord, tan desagradiues es taques des ridèus, es henerecles deth solèr e eth ges descrostat des cornisses; e li resultèc tant ingrat tractar tostemps, a Golenischev, ath madeish professor italian e ath madeish viatjaire aleman, qu'experimentèren un imperiós besonh de cambiar d'existéncia e decidiren tornar entà Russia.
Vronsky volie dividir es propietats damb sa frair e Anna desiraue veir ath sòn hilh.
Levin amiaue maridat mès de dus mesi.
Ère erós, mès non tan complètaments coma auie demorat.
En cada moment li gessie ath pas bèra decepcion des sues ancianes illusions, o ben trapaue en un aute moment un encantament inesperat.
Encara qu'erós, vedie, en hèr vida familhar, qu'aguesta ère fòrça desparièra de çò qu'eth auie creigut.
Experimentaue çò qu'un òme que, en tot admirar prumèr es doci movements d'ua barca en un lac, entrèsse dempús, eth madeish, ena barca.
Vedie qu'auie pòc de temps entà èster immobil sus es aigües, que li calie pensar, sense desbrembar-se'n, en rumb, que non podie tanpòc desbrembar qu'ath dejós i auie aigua, que li calie remar e qu'es mans, non avedades, sentien dolor e, ara fin, que çò qu'ei fòrça aisit de veir, resulte de mau hèr encara que sigue agradiu.
De celibatari, dauant era vida conjugau des auti, damb es sues petites misèries, es sues peleges e gelosies, Levin se limitaue a arrir damb ironia dès eth hons dera sua amna.
Se pensaue qu'ena sua futura vida de maridat non solet non i podie auer arren de parièr, senon qu'autaplan credie qu'es sues formes exteriores auien d'èster, en tot, desparières des d'auti.
E de pic, en sòrta d'açò, se passaue qu'era sua vida de maridat non solet non s'òrganizaue d'ua manèra particulara, senon que se compausaue precisaments d'aqueres madeishes menudalhas que tant auie menspredat abantes, e qu'ara, contra eth sòn desir aquerien ua importància extraordinària.
Ara vedie qu'era sua solucion non ère un prètzhèt aisit coma abantes l'auie semblat.
A maugrat que se pensaue conéisher pro ben era vida familhar, eth, coma toti es òmes, non se l'imaginaue senon coma un gòi der amor sense trebucs per arren e que d'eth les calie desseparar totes es petites preocupacions.
Sivans eth, un còp hèt eth sòn trabalh, li calie repausar ena gaujor der amor.
Kitty deuie èster estimada e arren mès.
Mès Levin desbrembaue, coma toti es òmes, qu'era tanben li calie trabalhar.
E l'estonaue qu'aquera gentil e poetica Kitty podesse, non ja enes prumères setmanes, senon enes prumèrs dies dera sua vida conjugau, pensar, brembar-se'n e preocupar-se'n de servietes, mòbles, matalassi entàs òstes, plates, minjars, eca.
Ja de nòvis l'auie impressionat era fermetat que Kitty s'auie remit a hèr eth viatge entar estrangèr, en tot estimar-se mès vier entath camp, coma se pensèsse ja en quauquarren que li calie hèr, e podesse, ath delà der amor, pensar en d'autes causes.
Aquerò l'ofensèc abantes e l'ofensaue ara: era sua preocupacion per detalhs materiaus qu'eth non li balhaue cap importància.
E Levin, que l'estimaue, autanplan hènt burla dera sua esposa per tot aquerò, non podie deishar d'admirar-la.
Arrie en veder-la plaçar es mòbles vengudi de Moscòu, apraiar d'ua manèra personau e naua era sua cramba comuna, penjar es ridèus, ordenar es crambes destinades en futur as convidadi e a Dolly, dreçar eth quarto dera sua naua puncèla, encargar era biòca ath vielh codinèr, discutir damb Agafia Mijailovna en tot trèir-li era encomana des provisions.
Observaue se com eth vielh codinèr arrie admirat, se com Agafia Mijailovna botjaue eth cap, corau e cogitosa dauant es naues disposicions dera joena senhora restacades ath chai, e trapaue plan gentila a Kitty quan, entre arridolets e lèrmes, didie qu'era puncèla Macha, avedada a considerar-la coma ua senhoreta, non la volie pas creir.
Non comprenie Levi çò que representaue entada era, eth cambi que s'auie costat ena sua vida, eth hèt de qué, abantes, quan ère en çò de sòn, se volie caulets damb Kwass o ben bonbons de chicolate non podie arténher a viatges ne ua ne ua auta causa, e qu'ara li siguesse possible encargar tot çò que volie, crompar montanhes de bonbons, despener tot çò que volguesse, minjar caulets damb Kwass o bonbons sivans eth sòn gust e hèr-se a vier es doci que li shautèssen.
Ara Kitty pensaue damb alegria ena arribada de Dolly damb es mainatges; mès que mès pr'amor qu'encargarie entada eri es sues boniqueries preferides, tant que Dolly poderie apreciar eth nau orde que regnaue aquiu.
Sense saber per qué, es prètzhèts dera casa l'interessauen fòrça.
En sénter per instint era proximitat dera primauèra e saber-se'n qu'encara i aurie dies de mau temps, apraiaue eth sòn nin çò de mielhor que podie, en tot esdegar-se a bastir e a apréner se com li calie bastir.
Era preocupacion de Kitty pes causes menudes deth larèr, tan desparièra ath naut ideau de felicitat que Levin s'auie format ara prumeria deth sòn maridatge, que n'ère ua des sues decepcions.
Mès era gentilesa qu'era se balhaue a taus ocupacions (sense que Levin comprenesse eth perqué, encara que l'encantaue) constitusie ath còp un des atractius dera sua naua vida.
Ua auta mauparada barrejada d'encantament qu'èren es discussions.
Era prumèra siguec un dia que Levin auie anat ena granja naua: en voler tornar pera corsèra se hòravièc e se tardèc mieja ora mès de çò demorat.
Tornaue entà casa pensant en era, en sòn amor, en sòn gòi e, coma mès s'apressaue, mès trendesa sentie entà Kitty.
En entrar ath mès córrer ena cramba, arràs de taus sentiments, mès viui encara qu'eth dia que s'endralhèc de cap a çò des Scherbazky tà demanar era sua man, la trapèc inesperadaments seriosa, coma jamès l'auie vist.
Sagèc de punar-la e era lo refusèc.
Qué te cau?
Qu'amies fòrça talents de hèsta, repliquèc era en tot voler campar tranquilla e mordenta.
Mès, a penes badèc boca, es repotecs dictadi per ua gelosia absurda, tot çò que l'auie tormentat pendent aquera mieja ora que s'auie estat seiguda ena hièstra, gessec coma un arriuet enes sues paraules.
Solet alavetz comprenec Levin çò que non auie comprenut abantes, quan la treiguec dera glèisa dempús era nòça: ei a díder, que non solet Kitty ère quauquarren plan sòn, senon qu'eth madeish non sabie a on acabaue era e a on començaue eth.
Ac comprenec peth dolorós sentiment de scission qu'experimentèc en aqueth instant.
Prumèr s'ofensèc, mès de seguic se didec que non podie ofensar-se per çò que Kitty siguesse ua part d'eth madeish.
Experimentèc ara prumeria çò qu'un òme que, en sénter un fòrt còp peth darrèr e virar- se tot anutjat e desirós de resvenja entà trapar ar agressor, trape qu'eth madeish s'a hèt mau per negligéncia; que non i a arrés que virar-se contra eth, e que li cau padegar-se e tier eth dolor.
Jamès enes dies a vier ac auie d'experimentar tan viuaments, mès alavetz se tardèc fòrça tà recuperar era sua tranquillitat.
Ara li calie justificar-se e mostrar a Kitty eth sòn error, mès hè'c significaue emmaliciar-la encara mès, aumentant era separacion que costaue era sua pena.
Eth sòn naturau impuls li conselhaue desencusar-se; mès quauquarren mès fòrt li demanaue que non agreugèsse mès era separacion entre es dus.
Demorar-se jos ua inculpacion injusta ère dolorós, mès herir-la damb era desencusa de justificar-se n'ère encara mès.
Coma un òme miei adormit que patís un dolor, volie arrincar d'eth çò que li hège mau e, en desvelhar-se, notaue que çò que li hège mau ère eth sòn pròpi còs.
Li calie, donc, procurar ajudar ath punt dolorit a patir eth dolor, e aquerò siguec çò que Levin sagèc.
Heren es patzes.
Mès aquerò non empachèc que taus peleges se repetissen pes motius mès munds e inesperadi.
Se passauen soent, pr'amor qu'encara ignorauen es dus çò qu'ère important entà ambdús e pr'amor qu'ara prumeria se trapauen soent en mala disposicion d'animositat.
S'un ère de bon umor e er aute non, era patz non s'alteraue, mès s'ambdús coïncidien en sòn mau umor, surgentauen es peleges per motius inconcebiblaments banaus, enquiath punt que, dempús, a viatges, non podien rebrembar çò qu'auien discutit.
Qu'ei vertat que quan es dus èren de bon umor, sentien redoblada era alegria de víuer; mès, ça que la, aqueth prumèr temps siguec penible entàs dus, e pendent eth, senteren mès fòrtaments era opression des cadies que les estacauen.
En ensems, era lua de mèu, ei a díder, eth mes a vier dera nòça, que d'eth Levin demoraue tant, non solet non siguec de mèu, senon que s'estèc en rebrembe d'ambús coma era epòca mès penibla e umilianta dera sua vida.
Es dus sagèren d'esfaçar, ena sua existéncia futura, totes es règues grotesques e vergonhoses d'aqueri prumèri tempsi, qu'ambdús, pòqui viatges en un estat d'esperit tranquil, non se mostrauen lèu jamès tau qu'èren.
Qu'auien tornat hège pòc de Moscòu e èren satisfèti dera sua soletat.
Eth, seigut dauant er escriptòri deth sòn gabinet, escriuie.
Era, damb eth vestit color lillà qu'amiaue enes prumèrs dies deth sòn maridatge, eth vestit que Levin rebrembaue e estimaue especiauments, se trapaue seiguda, brodant en divan de cuer qu'auie estat tostemp en burèu deth pair e pairin de Levin, e trabalhaue en un prètzhèt de broderie anglaise.
Levin pensaue e escriuie, sense deishar de sénter era preséncia dera sua hemna.
Es trabalhs des sues propietats e era òbra que li calie expausar e era sua naua manèra de dirigir es propietats, non auien demorat desbrembadi.
Mès atau coma abantes taus idies e ocupacions li semblauen insignificantes en comparèr damb era escurina qu'entornejaue era vida, ara li semblauen segondàries e minimes en comparèr ara vida que lo demoraue negada de radianta lum.
Abantes, eth sòn trabalh ère entada eth era justificacion dera vida, en pensar-se que, sense eth, era existéncia ère massa ombriua.
E ara auie besonh deth trabalh pr'amor qu'era sua existéncia non siguesse massa monotòna per excès de lum.
Trabalhant un aute còp e reliegent çò qu'auie escrit, vedec damb satisfaccion qu'ère un ahèr que s'ac valie.
Fòrça des sòns pensaments d'abantes li semblauen superflús e exageradi, mès d'auti punts dobtosi l'èren evidents ara qu'ena sua memòria repassaue de nauèth tot çò hèt en aqueri dies.
Escriuie alavetz un nau capitol sus es causes dera mala situacion deth coitiu agricòla en Russia.
Demostraue qu'era praubetat russa non venguie solet deth mau repartiment de tèrres e dera orientacion enganhada, senon que contribusie ada era era civilizacion estrangèra, cuelhuda d'ua manèra anomala darrèraments en país, sustot enes mieis de comunicacion, enes camins de hèr, que supausèren era concentracion enes ciutats, en desvolopament deth luxe e, plan per açò, ena creacion, en damnatge dera agricultura, de naues industries; ena espleita exagerada deth credit e eth sòn companh eth jòc de borsa.
Ena sua pensada, en un desvolopament normau dera riquesa d'un estat, aqueri elements les calie surgentar solet quan siguesse ben desvolopat eth coitiu agricòl e quilhat en condicions normaus o aumens definides, en tot enténer qu'era riquesa d'un país li cau créisher progressiuaments e sajar que d'autes hònts de riquesa non depassen eth coitiu agrari.
Opinaue qu'atau coma eth desvolopament parciau e prematur d'ua part der organisme uman serie un trebuc entath normau creishement, atau en Russia ath desvolopament dera riquesa generau l'auien damnatjat eth credit, es transpòrts, er increment industriau, de besonh, plan que òc, en Euròpa, mès inoportuns en Russia a on non auien costat que damnatges, en tot eliminar çò d'essenciau e vidant, qu'ère era organizacion dera agricultura.
Tant que Levin escriuie, Kitty pensaue ena pòca espontanèa amabilitat qu'eth sòn marit auie tractat ath joen prince Charsky, qu'en Moscòu s'auie permetut hesterjar-la damb tant escàs tacte, eth dia abantes de partir.
Gelosia!
Se se'n sabesse que toti son entà jo tant indiferents coma Pèire, eth codinèr”, se didie, tant que guardaue eth cogòt ròi de Levin.
Li voi veir era cara.
Se shordarà se lo guardi?
Voi que se vire d'esponera.
Vira-te, vira-te, ac voi!”.
E Kitty dauric mès es uelhs, pr'amor d'aumentar er efècte dera sua guardada.
Qué?, preguntèc en tot lheuar-se.
Arren, que volia que virèsses eth cap, didec en votz nauta, e guardant-lo e sajant de desnishar s'ère maucontent d'auer interromput eth sòn trabalh.
Be n'èm de ben aciu es dus solets!
Qui m'ac aurie podut díder!, repliquèc eth, en tot apressar-se ara sua esposa damb un arridolet radiant de felicitat.
Jo tanben me senti plan a gust, didec era.
Moscòu.
Qué pensaues?, preguntèc Levin.
Pensaua…
Mès non; au, trabalha, non te distreigues, responec Kitty, arroncilhant es pòts.
Ath delà, jo tanben me cau copar bères pèces.
E ac comencèc a hèr damb es estalhants.
Ditz-me çò que pensaues, persutèc eth, en tot seir-se ath sòn cant e guardar eth movement des estalhants.
En qué?
En Moscòu, en tòn cogòt…
Se per qué è aguesta felicitat?
Qu'ei massa polit pr'amor de qué sigue naturau, li didec Levin tant que li punaue era man.
Jo pensi autaments: çò de naturau ei tostemp çò de mielhor.
Te ges un retortilh per aciu, didec Levin, hènt a virar doçament eth cap de Kitty.
Ves?
Mès non, non, qu'èm en tot trabalhar e…
An vengut es mossos dera ciutat?, preguntèc Levin a Kuzmà.
Ara madeish.
Son en tot apraiar es causes.
Torna lèu, didec Kitty.
Se non, liegerè soleta eth corrièr.
Dempús poiram tocar eth piano a quate mans…
Un còp solet, sauvant es sòns papèrs en un dossièr nau, crompat per Kitty, anèc a lauar-se es mans en un nau lavabo, e damb nauèri efèctes de cabinet d'atrencadura que tanben damb era auien apareishut.
Levin arrie pes sòns pensaments e ath còp botjaue eth cap damb repotec.
Ena sua vida, ara, i auie quauquarren vergonhós, adamaiselat.
Aué m'è botat per prumèr viatge a trabalhar e sonque començar ac è deishat…
Autanplan negligisqui es mies ocupacions diadères.
Jamès visiti era pròpietat a pè ne a shivau.
A viatges qu'ei eth mèn tòrt, e, a viatges n'ei eth tòrt d'era, mès jamès la dèishi soleta a Kitty, en pensar-me que s'engüejarà.
E quan pensi qu'abantes credia qu'era vida de celibatari non s'ac valie e qu'era vertadèra començaue damb eth maridatge!
Mès enes tres mesi escorrudi jamès è viscut de manèra tant ociosa e inutila.
Aquerò que non pòt èster.
Me cau començar a trabalhar.
Plan qu'era non ei colpabla; que non l'ac posqui repotegar.
Jo auia d'èster mès fèrm, deféner era mia libertat masculina.
Se non, m'avedarè ad açò.
Mès era que non n'a eth tòrt”.¡, se repetie.
E Levin se didie que Kitty non ère colpabla (“qu'ei impossible qu'era sigue colpabla d'arren”), senon era sua educacion superficiau e liura.
Non hè arren e ei totafèt satisfèta”.
E Levin la repoteguae ath sòn laguens sense compréner encara que Kitty se premanie entad aqueth periòde d'activitat qu'en eth serie, ath còp, esposa e mestresa de casa e li calerie suenhar, neurir e educar as sòns hilhs.
Non comprenie qu'era sentie aquerò per instint e que, en premanir-se entad aqueth enòrme trabalh, non restrenhie es erosi moments de despreocupacion e de felicitat d'estimar que gaudie ara, tant que bastie alègraments eth sòn futur nin.
Quan Levin pugèc, era sua hemna ère dauant un nau samovar d'argent e un servici de tasses tanben nau.
Qu'auie hèt a sèir a Agafia Mijailovna dauant era tauleta de tè, e liegie ua carta de Dolly, que damb era crotzaue contunha e frequenta correspondéncia.
Vedetz?, era vòsta senhora m'a hèt a sèir damb era, didec Agafia Mijailovna, arrint amistosaments a Kitty.
E enes paraules dera anciana, Levin liegec era fin deth drama desvolopat darrèraments entre ambdues hemnes.
Vedie que, a maugrat deth dolor costat per Kitty ara majordòma en trèir-li es retnes deth govèrn domestic, era auie capitat a tot darrèr, artenhent hèr-se a estimar.
Guarda, aciu que i é ua carta entà tu, didec Kitty en tot aufrir-ne ua plia de fautes d'ortografia.
Ei d'ua hemna… sèmble aquera de ta frair.
Non l'è liejuda.
E aguesta ei dera mia familha.
Dolly a amiat entath balh mainadenc de çò de Sarmatsky a Gricha e a Tania.
Tania vestie de marquesa.
Levin non l'escotaue.
Ena sua prumèra carta, era li didec que Nicolàs l'auie hèt enlà sense colpa, en tot híger damb flegmatica ingenuitat que, encara que viuie ena misèria, non demanaue ne desiraue arren, tormentant-la solet eth pensament de qué Nicolàs, per tòrt dera sua hloisha salut, vierie cada viatge pejor, e li demanaue a Levin que s'ocupèsse d'eth.
Ara didie ua auta causa.
Auie trapat a sa frair en Moscòu, s'auien junhut un aute còp e auien partit entà ua capitau de província a on Nicolàs auie trapat un trabalh.
Darrèraments, ça que la, auie discutit damb eth sòn patron e auie cuelhut era decision de vier de nauèth entà Moscòu, mès auie emmalautit peth camin e ère plan pòc probable que se podesse reméter.
Guarda çò que Dolly ditz de tu… gessec Kitty, arrint.
Mès de pic s'arturèc, observant eth cambi ena expression deth ròstre deth sòn espòs.
Qué se passe?
Qué te cau?
Eth mèn frair Nicolàs ei en tot morir-se.
M'i cau anar.
Quan?
Deman.
Posqui vier damb tu?
Entà qué, Kitty?, didec Levin damb repotec.
Entà qué?, repliquèc era, ofensada pera indiferéncia qu'eth cuelhie eth sòn aufriment.
Dilhèu non i posqui anar?
Qu'ei que vau a shordar-te?
Jo i vau pr'amor qu'eth mèn frair se morís.
Mès tu…
Madeish que tu!
Levin.
E aguest pensament l'aumplic de dolor.
Qu'ei impossible, didec sevèraments.
Agafia Mijailovna en preveir ua peleja conjugau, deishèc era tassa e gessec.
Kitty ne tansevolhe la vedec.
Eth ton des darrères paraules deth sòn espós l'ofensaue, mès que mès pr'amor qu'ère evident qu'eth non balhaue cap importància ad açò qu'era didie.
Donques jo te digui que se t'en vas, me'n vau damb tu peth dessús de tot, persutèc damb irritada precipitacion.
Per qué dides qu'ei impossible?
Per qué n'ei?
Pr'amor que me cau anar Diu sap a on, Diu sap se per quini camins, hènt jadilha enes aubèrges…
Seràs un trebuc, didec Levin en tot sajar de sauvar era sua sang hereda.
Non serè cap trebuc.
Non è besonh d'arren especiau.
A on tu sigues, i posqui èster jo.
Ath delà, ei aquiu aguesta hemna que damb era non pòs intimar…
Que non sai arren e non voi saber arren d'arrés.
Solet sai qu'eth mèn cunhat se morís, qu'eth mèn marit se'n va e que jo me'n vau damb eth entà…
Kitty, non t'embèsties.
Mès aguest ahèr ei grèu e m'anutge que confones un sentiment de simpatia damb er in de non demorar-te soleta.
Se cranhes engüejar-te soleta, vè-te'n entà Moscòu.
Ac ves?
Tostemp m'atribuisses pensaments ignòbles e baishi, repliquèc Kitty, irritada, plorosa e ofensada.
Que non è pensat en arren d'açò.
Solet sai qu'ei eth mèn déuer acompanhar ath mèn marit enes sues penes.
Mès me vòs ofensar de bon voler, de bon voler non me vòs compréner…
Qu'ei orrible!
Sò un esclau!, exclamèc Levin lheuant-se, sense poder refusar eth sòn anug.
Mès de seguit comprenec que se hège mau ada eth madeish.
Alavetz, se per qué t'as maridat?
Entà empenaïr-te, pro podies seguir liure, repliquèc era.
E, lheuant-se en un bot, correc entath salon.
Quan eth la seguic, Kitty ploraue.
Eth sagèc de padegar-la, cercant paraules que, se non artenhien convencer-la, aumens la solatgèssen.
Mès era non l'escotaue ne acceptaue cap des sòns arguments.
Era seguie carant.
Resolveren anar amassa ath londeman.
Levin l'assegurèc ara sua hemna que credie qu'era solet desiraue vier pr'amor d'èster utila e admetec qu'era preséncia de Maria Nicolaevna ath costat de sa frair non ère cap inconvenent.
Mès, ath sòn laguens, Levin ère maucontent de Kitty e d'eth madeish.
D'era, pr'amor que non auie sabut acceptar deishar-lo partir solet quan atau li convenguie.
Be n'ère d'estranh pensar qu'eth, que hège tan pòc de temps non gausaue encara creir ena felicitat de qué era lo podesse estimar, ara se sentie malerós pr'amor que l'estimaue massa!
E maucontent d'eth madeish, pr'amor que non auie sabut mostrar fermetat de caractèr.
Ath delà, ath hons des sòns fondaments, non podie acceptar que Kitty li calesse tier quauquarren damb era hemna que viuie damb sa frair; e pensaue damb orror enes complicacions que podessen arribar.
Era aubèrja dera capitau de província que s'estaue Nicolàs Levin ère ua d'aguestes aubèrges provincianes que se bastissen sivans es auanci modèrns, damb es mielhores intencions de neteja, confòrt e enquia elegància, mès, per çò deth public que la frequente, se convertissen en lordes tauèrnes damb pretencions de modernitat, vient èster, plan per açò, encara pejors qu'es ancianes aubèrges qu'en eres non se hège arren entà dissimular eth desorde.
Aguesta qu'auie ja arribat en aguest estat.
Ena nèira, humant ua cigarreta, i auie un soldat d'unifòrme lord que deuie èster eth portièr; se vedie dempús ua escala de hèr colat, ombriua e desagradiua, un crambèr d'expression desvergonhada, jargant un rosigat frac, ua sala damb un flòc de flors de cera caperades de povàs sus era vielha taula.
Era lordèra, era negligéncia e eth povàs que i auie pertot, damb ua cèrta presompcion de modernitat que flairaue a gara de camin de hèr, costèren a Levin, en contrats damb era sua vida de nauèth maridat, ua penibla impression, mès que mès pr'amor qu'era impression de faussetat que produsie era aubèrja non ère restacada damb çò que se demoraue.
Se passèc coma tostemp que, dempús d'auer-les demanat de quin prètz volien era cramba, non n'auie cap de bona: ua d'aguestes l'ocupaue un revisaire de camin de hèr, ua auta un avocat de Moscòu e era tresaue era princesa Astafieva, que s'auie arturat aquiu de tornada des sues propietats.
Emmaliciat damb era sua hemna en veir que se passaue çò qu'auie cranhut, ei a díder, qu'en moment dera sua arribada, quan mès preocupat ère pera situacion de sa frair, li calie ocupar-se d'era en sòrta de precipitar-se de cap a Nicolàs, Levin l'acompanhèc entara cramba que les destinauen.
Vè-te'n, vè-te'n, didec Kitty, en votz baisha e timida, en tot guardar-lo coma se comprenesse eth sòn tòrt.
Levin gessec en silenci e trapèc en correder a Maria Nicolaevna, que, informada de qué auien vengut, acodie, sense gausar entrar.
Seguie madeish que quan la vedec en Moscòu: eth madeish vestit de lan, es braci e era gòrja descaperadi, e eth madeish ròstre bontós, damb pigues, un shinhaue mès plen qu'abantes.
Com li va?
Com se sent?
Plan mau; ja non se lhèue.
Tot eth temps vos a estat demorant.
Mès vos… era vòsta senhora…
Coma que Levin ara prumeria non comprenec çò que l'enquimeraue, era l'expliquèc:
Vierè entara codina, gasulhèc.
Eth vòste senhor frair serà plan content.
A entenut a parlar dera senhoreta e la coneish de quan èrem en estrangèr.
Levin, en tot compréner que li parlaue dera sua hemna, non sabec se qué contestar.
Anem, anem, didec.
Mès, a penes heren ua cambada, se dauric era pòrta dera cramba e campèc Kitty.
Levin se rogic de vergonha e ira contra era sua hemna, que se botaue e lo botaue en ua situacion tant endravada.
Maria Nicolaevna se rogic encara mès.
Afogada, rogida enquia sautar-li es lèrmes, cuelhec damb es dues mans es puntes deth sòn mocador e comencèc a doblegar-les damb es sòns dits ròis sense saber se qué hèr ne se qué díder.
Mès aquerò se tardèc solet un moment.
Qué, com li va?, didec Kitty, en tot dirigir-se prumèr ath sòn marit e dempús ara hemna.
Eth correder que non ei un lòc avient entà parlar, didec Levin, guardant damb irritacion a un òme que passaue, plan estirat e çampar absorbit pes sues preocupacions.
Alavetz, passatz, indiquèc Kitty a Maria Nicolaevna, ja serena.
Mès en veir eth ròstre espaurit deth sòn espós, higec: e se non, que serà mielhor qu'entretz vosati e me vengatz a cercar dempús.
Se filèc de cap ara sua cramba e Levin anèc entara deth sòn frair.
Çò que vedec aquiu e çò qu'experimentèc siguec plan desparièr de çò que se demoraue.
Se pensaue que traparie a Nicolàs en madeish estat de confiança, pròpi des tuberculosi, e que tant l'auie estonat pendent eth sejorn de sa frair en camp, ena tardor.
Demoraue trapar es simptòmes fisics dera mòrt pròcha aumentadi: mès feblesa e aflaquiment, mès, ça que la, era madeisha aparénça apuprètz.
E supausaue qu'auie d'experimentar dauant de sa frair eth madeish sentiment de perder-lo, eth madeish orror dauant era mòrt qu'abantes auie notat, encara qu'en màger grad.
Ena cramba, petita e lorda, caperades d'escupits es sues parets pintades, s'entenie parlar darrèr eth tenhat prim.
Ena atmosfèra chaupada de flaira de lordèra, sus eth lhet, desseparat dera paret, i auie un còs caperat damb ua flaçada.
Eth cap repausaue de costat ena coishinèra.
Mès, en tot apressar-se mès, li vedec eth ròstre e s'esbugassèren es sòn dobtes.
A maugrat deth terrible cambi deth sòn aspècte, n'auec pro Levin de contemplar es uelhs viui, que Nicolàs lheuèc entà guardar ath qu'entraue, n'auec pro d'observar un leugèr movement jos era mostacha, pr'amor de compréner era terribla vertat qu'aqueth còs mòrt ère sa frair viu.
Es ludents uelhs se tachèren damb gravetat e repotec en frair que venguie d'entrar.
E de ressabuda s'establic entre es dus ua intèrna comunicacion.
Levin, en aquera guardada, percebec un repotec e li hec dòu era sua pròpia felicitat.
Quan Constantin li cuelhec era man, Nicolàs arric.
Non demoraries trapar-me atau…, didec damb dificultat.
Òc…non…responec Levin, sense trapar es paraules.
Per qué non m'avisères abantes?
Voi díder, enes mies nòces.
Que preguntè per tu pertot…
Parlaue per non carar, mès que non sabie se qué díder.
Levin li didec a sa frair qu'era sua hemna auie vengut damb eth.
Se hec un silenci.
Còp sec, Nicolàs se botgèc e comencèc a díder quauquarren.
Pera expression deth sòn ròstre, Levin se pensèc qu'anaue a escotar quauquarren significatiu e important, mès sa frair solet parlèc dera sua salut.
Colpaue ath mètge e se planhie que non siguesse aciu cèrt celèbre doctor moscovita, e Levin comprenec, per aqueres paraules, que Nicolàs encara sauvaue esperances.
Plan; diderè que hèsquen un shinhau de neteja.
Aciu tot qu'ei lord e plen de mala flaira.
Macha, apraia açò, didec eth malaut damb dificultat.
E quan ac ages apraiat, vè-te'n, higec, guardant interrogatiuaments a sa frair.
Levin non responec.
S'arturèc en correder.
L'auie dit a Nicolàs qu'anaue a hèr-li a vier a Kitty, mès, ara, en tot compréner çò que sentie, decidic, peth contrari, sajar de convencer-la de qué non entrèsse en quarto deth malaut.
Com li va?, preguntèc Kitty damb espaurida mina.
Qu'ei terrible!
Per qué as vengut?, didec Levin.
Era carèc uns moments, en tot guardar-lo damb timiditat e compassion.
Acompanha-me aquiu, Kostia.
Es dus amassa tieram mielhor eth dolor.
Solet te demani que m'i amies e que te'n vages.
Comprene que veder-te a tu sense veder-lo ei doblaments dolorós.
Aquiu, dilhèu vos poderè èster utila a tu e ada eth.
Te demani que m'ac permetes, preguèc ath sòn marit coma s'era felicitat dera sua vida depenesse d'aquerò.
Damb pas brac e seguit, sense deishar de guardar ath sòn marit e hènt-li veir eth sòn ròstre encoratjat e plen de pietat, Kitty entrèc ena cramba deth malaut, e, virant-se leugèraments, barrèc era pòrta sense bronit.
Tostemp silenciosa, s'apressèc ath lhet qu'eth jadie e se botèc de sòrta qu'eth non auesse besonh de virar-se entà veder-la.
Cuelhec damb era sua man joena e frèsca era enòrma man d'eth, l'ac sarrèc damb aqueth calor que saben balhar es hemnes, calor qu'exprimís compassion sense ofensar, e comencèc a parlar ath malaut.
Mos vedérem en Soden, mès que non mos presentèren, didec.
Non pensaríetz alavetz que vieria fraia vòsta.
E vos m'auríetz arreconeishut?, preguntèc eth, alugat eth ròstre per un arridolet.
Plan que òc!
Qu'auetz hèt ben d'avisar-mos.
Non passaue dia sense que Kostia me parlèsse de vos e se preocupèsse peth vòste estat…
Era animositat deth malaut non se tardèc guaire.
A penes era concludic de parlar, eth ròstre de Nicolàs cuelhec era sua expression sevèra e de repotec, era expression dera enveja deth moribond entàs que rèsten viui.
Cranhi que non estetz ben aciu, didec Kitty, en tot virar-se e guardar era cramba damb ua rapida lucada.
Mos cau demanar un aute quarto ath patron dera aubèrja.
Mos cau èster mès apròp, li didec ath sòn marit.
Levin non podie guardar damb cauma a sa frair ne estar-se tranquil ena sua preséncia.
En entrar ena cramba deth pacient, es sòns uelhs e era sua atencion s'embaranauen e non artenhie veir ne compréner es detalhs der estat de Nicolàs.
Non se l'acodie, entà ajudar-lo, era idia d'estudiar suenhosaments er estat de sa fair, de veir se com se trapaue dejós era flaçada eth còs deth malaut, com auie de doblegades es sues aflaquides cames e espatles, pr'amor de hèr-li cuélher ua posicion que l'aleugerisse un shinhau es patiments.
Quan pensaue en aguesti detalhs, un cauheired li recorrie enquiath medoth.
Ère convençut de qué non ère possible hèr arren, ne entà alongar era vida de Nicolàs ne entà solatjar es sòns patiments.
Eth malaut endonviaue eth sentiment de sa frair, era sua consciéncia respècte ara inutilitat de tota ajuda, e s'irritaue, causa qu'aclapaue mès a Levin.
Estar en quarto deth malaut lo tormentaue, e non estar en eth li semblaue encara pejor.
Non hège, donc, qu'entrar e gésser damb diuèrsi motius, en tot senter-se incapable de demorar-se solet.
Kitty sentie, pensaue e obraue plan de ua auta manèra.
Eth malaut auie desvelhat en era compassion, e era compassion costèc ena sua amna de hemna un sentiment qu'arren auie a veir damb eth de repugnància e orror qu'auie desvelhat en sòn marit, e que s'exprimie damb eth besonh d'actuar, saber-se'n peth menut der estat deth pacient e hèr çò de possible entà ajudar-lo.
Es detalhs qu'eth sòn pensament espaurien ath sòn marit, ocupèren dès eth primèr moment era atencion de Kitty.
Manèc a un entà cercar ath mètge, manèc a un aute entara farmàcia, manèc ara sirventa que venguie damb era e a Maria Nicolaevna escampar eth solèr, netejar eth povàs e heregar.
Era, ça que la, non se demoraue ath darrèr: netejaue un objècte, botaue en orde un aute, apraiaue era ròba jos era flaçada…
Per orde sua se treiguien causes dera cramba deth malaut e se'n hège a vier d'autes de mès utilitat.
Entraue era madeisha ena cramba sense preocupar-se de trapar clients en correder, amiaue entara cramba deth malaut linçòs, tovalhòles, coishins, camises, e d'auti viatges, es ja usades les treiguie d'era.
Eth vailet que mestraue eth minjar as engenhèrs ena sala comuna, acodie a viatges ar aperament de Kitty damb portadura irritada, mès que non podie desatier es ordes qu'era li balhaue, pr'amor qu'ac hège damb tan doça insisténcia que non la podie desaubedir.
Levin non l'aprovaue, ne se pensaue que çò que hège siguesse util entath pacient.
Mès que mès, cranhie que sa frair se podesse embestiar.
Mès Nicolàs s'estaue tranquil, encara qu'un shinhau confonut, e seguie damb interès es va-e-veni dera sua cunhada.
En tornar dera casa deth mètge, a on l'auie manat Kitty, Levin trapèc qu' èren per orde dera joena, en tot cambiar era ròba ath malaut.
Eth sòn tronc, long e blanc, damb gessentes espatles e prominentes costelhes, ère ath descubèrt, e Maria Nicolaevna e eth vailet pelejauen inutilaments per plaçar es manges dera camisa en aflaquit braç, queigut contra era volentat deth malaut.
Kitty, en entrar Levin, barrèc ath mès córrer era pòrta.
Tè!, didec.
Non vos apressetz…
Jo madeish… repliquèc irritat.
Que non vos guardi, non… repliquèc era en tot apraiar-li era manja.
Maria Nicolaevna: passatz aquiu e botatz-li aqueth costat, higec.
Vè-te'n, se vos platz, ena mia cramba e, hètz-vos a vier un salèr que i a en un saquet, ena pocha deth costat, didec ath sòn marit.
Mentretant, vieràn de netejar aciu.
En tornar damb eth salèr, Levin trapèc ja ath malaut en lhet.
Tot ath sòn entorn qu'auie un aute aspècte.
Era aulor desagradiua auie estat escambiat per ua barreja de perhum e vinagre que Kitty, treiguent es pòts e holant es sues embelinaires caròles, espargie a trauèrs d'un petit tuèu pera cramba.
Enlòc i auie ja povàs; ath pè deth lhet se vedie un tapìs.
Ena taula èren dreçadi es salèrs, era botelha e era ròba de besonh, ben plegada, atau qu'era broderie anglaise que trabalhaue Kitty.
En ua auta taula i auie aigua, medicaments e ua candèla.
Lauat e pientat, entre es linçòs blanqui e es coishins mòfles, jargant era camisa neta damb un cothèr blanc que d'eth gessie era sua gargamèra plan prima, eth malaut repausaue tachant es uelhs en Kitty, damb ua expression plea de renauida esperança.
Nicolàs e que d'eth se sentie maucontent.
Eth nau mètge botèc eth fonendoscòpi, escotèc era respiracion deth malaut, botgèc eth cap, e prescriuec ua medecina persutant peth menut era manèra d'administrar-l'ac e dempús ordenèc eth regim que li calie observar.
Conselhèc ueus crus o a penes passadi per aigua e aigua de Seltz damb lèit acabada de rebastar, a ua determinada temperatura.
Mès ena guardada de Nicolàs, Levin comprenec qu'eth malaut la laudaue.
Nicolàs hec a vier ath sòn costat a Katia, coma eth la cridaue.
Katia, didec, que me senti plan mielhor.
Damb vos que m'auria guarit hè ja temps.
Sò plan ben…
Li cuelhec era man e anèc a hèr-la-se a vier enes sòns pòts, mès, en crànher qu'aquerò non l'agradèsse, deishèc de costat eth sòn prepaus e deishant-li era man se limitèc a amorassar-la.
Kitty, damb es dues mans, sarrèc era deth malaut.
Ara, botatz-me deth costat quèr e anetz-vo'n a dormir, didec Nicolàs.
Arrés lo comprenec, exceptat de Kitty.
Bota-lo der aute costat, li didec ath sòn marit.
Tostemp dormís d'aguest…
Ajuda-lo.
Cridar as vailets qu'ei desagradiu e jo non posqui…
Vos non ac podetz hèr?, preguntèc a Maria Nicolaevna.
Me cau pòur, repliquèc era hemna.
A maugrat er orror qu'inspiraue a Levin agarrar aqueth còs terrible e estacar jos era flaçada aqueri membres qu'era sua primor l'espaurie, encoratjat per exemple dera sua hemna e damb ua decision en ròstre qu'era non li coneishie, calèc es mans entre era ròba e agarrèc a sa frair.
A despièt dera sua fòrça extraordinària, l'estonèc eth pes d'aqueri membres sense vida.
Tant que lo viraue d'esponèra, en tot sénter ar entorn deth sòn còch aqueth braç prim e enòrme, Kitty, ath còrrer, sense que se n'encuedèsen, virèc era coishinèra, la secodic e apraièc eth cap e peus deth malaut, que un aute còp se l'apegauen enes possi.
Lo deishèc hèr, damb eth còr estrementit…
Nicolàs amièc era man de sa frair ena boca e la punèc.
Levin dera sua hemna, tant que parlaue damb era aquera net.
Evocaue es paraules der Evangèli non pr'amor que se sentesse sabent, senon pr'amor que non podie ignorar qu'ère mès intelligent qu'era sua hemna e que Agafia Mijailovna, non podie desconéisher tanpòc que, quan pensaue ena mòrt, ac hège damb tota era fòrça deth morir.
Per desparières que siguessen Agafia Mijailovna e Kafa, coma la cridaue sa frair e coma ara li shautaue tanben cridar-la a Levin, en aqueth ahèr èren totafèt parières.
Ambdues sabien, sense dobte, çò qu'ère era vida e era mòrt, e encara que non podessen respóner ne compréner es preguntes que Levin podesse formular-se sus aqueth hèt, cap des dues dobtaue dera transcendéncia d'aqueth fenomèn, e non solet l'ac explicauen d'ua manèra complètaments parièra senon que compartien era opinion damb milèrs de persones.
E era pròva de qué ambdues sabien pro ben çò qu'ère era mòrt ère qu'es dues coneishien com les calie obrar damb es moribonds sense espaurir-se d'eri.
Ça que la, Levin e d'auti que parlauen soent dera mòrt qu'ère clar que l'ignorauen, donques que la cranhien e non sabien se com obrar ena sua preséncia.
S'auesse estat Levin solet damb sa frair, arren aurie hèt senon guardar-lo damb orror e demorar damb màger orror encara, incapable de hèr ua auta causa.
Ne tansevolhe sabie qué díder, com guardar, com caminar.
Parlar de causes segondàries li semblaue ofensiu entath malaut, e parlar dera mòrt, de causes ombriues, l'ère impossible tanben.
Kitty, ath contrari, non auie temps de pensar en aquerò; ocupada solet deth malaut, semblaue auer clara consciéncia der anament que li calie seguir damb eth e artenhie gésser capinauta en tot açò que sajaue.
Parlaue ath malaut d'era madeisha, dera sua nòça, arrie pietosa, l'amorassaue e racondaue casi de garison, e ac didie d'ua manèra tant avienta que tanben en aquerò demostraue que coneishie era mòrt.
Era pròva de qué era actitud de Kitty e Agafia Mijailovna non ère maquinau, consistie en qué non se redusie a suenhs fisics, ath desir d'aleugerir eth patiment deth malaut, senon que, ath delà d'aquerò, ambdues volien entath pacient quauquarren mès, mès important e sense cap relacion damb taus suenhs materiaus.
Agafia Mijailovna, parlant der ancian vailet defuntat, didie: “Gràcies a Diu, comunièc e recebec era extrèmoncion…
En deishar a sa frair pendent era net, Levin venguec enes sues crambes e se seiguec, damb eth cap clin, sense saber se qué hèr.
Non pensaue que non auie sopat, que non ère premanit entà dormir, e non gosaue parlar ne tansevolhe ara sua esposa, qu'ath sòn dauant se sentie avergonhat.
Kitty, ça que la, ère mès actiua e autanplan mès encoratjada que jamès.
Ordenèc que les mestrèssen eth sopar, apraièc es causes e ajudèc a premanir es lhets sense desbrembar-se'n de botar en eri povàs insecticida.
Qu'ère plia d'aquera animositat e agilitat mentau que se desvelhe enes òmes era vesilha d'un combat, d'ua luta, d'un moment perilhós e decisiu dera sua vida, ua d'aguestes escadences qu'es òmes hèn a temptar era sua valentia entà tostemp e que demòstren que tot eth sòn passat non s'a passat en bades, senon que servic de preparacion entad aguest moment.
Trabalhaue ben e damb rapiditat, e abantes dera mieja net toti es objèctes èren ja nets e ordenadi de tau sòrta qu'era cramba dera aubèrja semblaue era sua pròpia casa: es lhets hèti, es bròsses, es pientes e miralhets treigudi dera mala e es tovalhòles enes sòns lòcs.
Era taula ère premanida.
Levin sentie que tot, minjar, parlar, dormir, ère imperdonable, e li semblaue que cadun des sòns movements ère pòc avient entara situacion.
Mès quan Kitty dreçaue es bròsses, per exemple, ac hège damb tanta naturalitat que non se descurbie en aquerò arren d'irreverenciós.
Que sò plan contenta d'auer-lo convençut tà que recebe era extrèmoncion, didie Kitty, seiguda, damb era sua ròba de net, dauant un miralh plegable, en tot pientar damb un piente sarrat es sòn peus perhumadi e leugèrs.
Jo non è assistit jamès ad aguesta ceremònia, mès mama ditz que prèguen pera garison.
Cres qu'eth mèn frair se pòt guarir?, preguntèc Levin, guardant era fina règa des peus dera sua hemna, que despareishie a mida qu'era passaue eth piente mès entà baish deth sòn cap.
L'è preguntat ath mètge e ditz que non viuerà mès de tres dies.
Mès, qué se saben eri?
Totun, m'alègri d'auer-lo convençut, didec Kitty guardant ath sòn marit jos es sòns peus.
Tot qu'ei possible, higec, damb era expression astuta que poirie dider-se qu'auie en sòn ròstre tostemp que parlaue de religion.
Dempús dera convèrsa que sus tèmes religiosi auien tengut en èster nòvis, non auien tornat a parlar-ne mès, mès Kitty contunhaue assistint ena glèisa e pregant es sues oracions, tostemp damb eth tranquil convencement de qué complie eth sòn déuer.
A maugrat des seguretats en contra, balhades per Levin, Kitty ère solide fòrça de qué eth ère tan bon crestian coma era, senon mielhor, e que guaire li didie ad aguest respècte ère ua d'aguestes pègues badinades masculines, coma les que didie sus era broderie anglaise: qu'era gent rasonabla cos es traucs e qu'era les hège de bon voler, e d'autes causes atau.
Aguesta hemna, didec Levin, en tot hèr referència a Maria Nicolaevna, non sabec apraiar arren.
Cohèssi que ne sò fòrça content de qué ages vengut.
Ès tan pura que…
Cuelhec era sua man e non la punèc, pr'amor que, hè'c en èster era mòrt tan pòcha, li semblaue ua sòrta de profanacion, e se limitèc a sarrar-la-se e contemplar damb guardada plia de empenaïment es uelhs de Kitty, que s'esclariren en encuedar-se'n.
En tot trapar-te solet aciu, qu'auries patit fòça, didec era, lheuant es mans pr'amor d'amagar era alègra rojor que caperèc es sues caròles.
Nudèc es peus en sòn cogòt e les tenguec damb agulhes de cabòça.
Abantes, contunhèc, non sabia arren d'açò.
Mès n'aprení fòrça en Soden.
Ei possible qu'auesse aquiu malauts coma eth?
N'auie de pejors.
Que m'ei terrible non poder veder-lo coma de joen.
Sabes pas se guiare bon gojat ère!
Jo alavetz non lo comprenia.
Ac creigui…
Me semble qu'auríem estat plan boni amics.
E guardèc ath sòn marit, espaurida de çò qu'auie dit.
Es uelhs se l'aupliren de lèrmes.
Ac “auríetz estat…”, repliquèc eth tristaments.
Qu'ère d'aqueri òmes que se ditz que non son hèti entad aguest mon.
Qu'auem fòrça dies de fatiga peth dauant.
Anem a dormir, didec Kitty, campant eth sòn relòtge.
Ath londeman, eth malaut comunièc e recebec era extrèmoncion.
Pendent era ceremònia, Nicolàs preguèc damb fervor.
Enes sòns grani uehs, tachadi ena icòna botada sus era taula, plegada e caperada damb un tròç de tela de color, auia tanta imploracion veementa, tanta esperança, que Levin lo guardaue espantoriat, pr'amor que sabie qu'aquera imploracion e aquera esperança harien mès dolorosa era separacion dera vida que sa frair estimaue tant.
Levin coneishie a Nicolàs e era sua manèra de pensar, li constaue qu'era sua manca de fe non procedie de qué li siguesse mès comòde víuer sense era, senon que, de man en man, es explicacions scientifiques des fenomèns universaus l'auien esfaçat dera sua sua amna.
Levin se'n sabie de qué Kitty auie alugat aquera esperança en tot racondar-li casi extraordinaris de garisons entenudes per era, e aquerò encara hège mes penibla entada eth era guardada plia de prècs e esperances de sa frair, e era vista d'aquera man que se quilhaue damb dificultat entà traçar eth senhau dera crotz sus aqueth front de peth tiranta e dauant d'aqueres espatles gessentes e aqueth pitrau uet e rangolhós que ja non podie contier en se era vida pera que pregaue eth malaut.
En ua ora non tossic ne un solet viatge, arrie, punaue era man de Kitty, li balhaue es gràcies damb lèrmes enes uelhs, didie que se sentie ben e fòrt, que non li hège mau arren e qu'auie talents.
A maugrat deth sòn estat desesperat, e de çò d'evident que semblaue, solet en tot guardar-lo, que non se podie guarir, Kitty e Levin lo trapèren, pendent ua ora, en un estat indescriptible, de erosa e temerosa emocion.
Qu'està mielhor.
Òc, plan mielhor.
Ei extraordinari.
Non i a arren d'extraordinari.
Mès, ça que la, està mielhor.
Atau se didien era un ar aute en votz baisha.
Era enganha non s'i estèc guaire.
Eth malaut dormic tranquillaments mieja ora e dempús lo desvelhèc era tossiquèra.
Còp sec, en eth e en toti es que l'entornejauen despareisheren totes es esperances.
Era realitat deth patiment les auie esbauçat complètaments, e ne en Levin, ne en Kitty, ne en moribond demorèc deguna tralha de çò qu'auien sentut en aqueth moment.
Sense ne tansevolhe mentar çò que credie mieja ora abantes, autanplan coma se s'avergonhèsse de reconeishè'c, Nicolàs demanèc que li balhèssen a alendar eth salèr de iòde caperat per un papèr traucat.
Levin l'ac balhèc e era madeisha guardada d'esmoventa esperança qu'auie recebut era extrèmoncion, se diboishèc en sòn ròstre en persutar sus es paraules deth mètge de qué aspirar iòde còste miracles.
Non ei aciu Katia?, preguntèc Nicolàs, en tot guardar era cramba quan sa frair repetic de mau voler es paraules deth mètge.
Se non i é, te diderè qu'è hèt totes aguestes causes per era.
Ei tan brava!
Mès ne tu ne jo mos podem enganhar.
En açò òc que i creigui…
E, sarrant eth salèr damb era sua man uassuda comencèc a aspirar eth iòde.
Nicolaevna venguec ath mès córrer estofada.
Qu'a perdut eth color e li tremòlen es pòts, didec.
Se morís.
Cranhi que se morirà de seguit.
Qué te cau?, preguntè Levin dempús un silenci.
Senti… que me'n vau, repliquèc eth malaut damb dificultat, mès damb grana precision, prononciant tot doç es paraules, sense lheuar eth cap e dirigint sonque es sòns uelhs entà naut, sense arribar ath nivèu deth ròstre de sa frair.
Katia, anatz-vo'n, higec dempús.
Me'n vau, didec un aute còp Nicolàs.
Per qué t'ac penses?, responec Levin per díder quauquarren.
Pr'amor que… me'n vau, persutèc Nicolàs, coma se s'auesse aganchat ara paraula.
Aquerò qu'ei era fin.
Maria Nicolaevna s'apressèc ada eth.
Que valerie mès que t'estirèsses en lhet.
Te traparies mès comòde, didec.
Lèu ne serè d'estirat, repliquèc Nicolàs en votz baisha, e mòrt… higec damb amara ironia.
Ben: estiratz-me, se voletz.
Levin botèc a sa frair d'esquia, se seiguec ath sòn cant e, en tot tier-se era respiracion, li guardèc era cara.
Eth moribond que jadie damb es uelhs clucadi e de quan en quan es muscles deth sòn front se botjauen, coma se passe en òme que pense en quauquarren tu per tu e damb prigondor.
Sense voler, Levin, ath cant de sa frair, pensaue en çò qu'en sòn esperit se complie en aqueth moment, mès, a maugrat toti es sòns esfòrci mentaus, pera expression d'aqueth ròstre tranquil e seren, peth movement des muscles deth sòn front, comprenie qu'entath moribond s'esclarie, s'esclarie çò qu'entà Levin demoraue escur.
Òc, òc, qu'ei aquerò, pronocièc doçament er agonizant.
Demoratz, e carèc de nauèth.
Qu'ei aquerò!, tornèc a díder, padegat, coma se tot s'auesse hèt clar entada eth.
Ò, Diu mèn!, exclamèc damb ua prigonda alendada.
Maria Nicolaevna li toquèc es pès.
Se li boten hereds, didec.
Pendent ua longa estona, sivans li semblèc a Levin, eth malaut s'estèc quiet.
Mès encara viuie e de tant en tant alendaue.
Levin se sentie espisat pera sua tension mentau.
Mès, ça que la, non podie compréner çò que sa frair definie coma aqueth “qu'ei aquerò”, e vedie qu'eth moribond l'auie deishat ath darrèr hège estona.
E, çò qu'ère mès estranh, se sentie indiferent deth tot; non sentie ne pena ne dolor pera mòrt de sa frair, e mens encara pietat per eth.
Mèsalèu sentie un sentiment d'enveja per çò que sabie ara er agonizant e eth ignoraue.
Fòrça temps s'estèc ath cant deth lhet, en tot demorar era fin.
Mès era fin non arribaue.
Era pòrta se dauric e Kitty apareishec en portau.
Non te'n vages, didec Nicolàs auançant era man.
Mieja ora, ua ora se passèc damb era man der agonizant ena sua.
Ja non pensaue ena mòrt.
Pensaue en se qué harie Kitty, que se trapaue ena cramba deth costat; s'eth mètge aurie casa pròpia.
E sentie talents de minjar e de dormir.
Deishèc doçaments era man de Nicolàs e toquèc es sòns pès.
Non te'n vages…
Trinquèc eth dia.
Eth malaut seguie madeish.
Auie tornat a sèir-se en lhet, estossegaue, minjaue, parlaue, non mentaue era mòrt e persutaue enes sues esperances de guarir-se.
Ère mès foreno e irritable qu'abantes.
Arrés, ne tansevolhe sa frair ne Kitty, lo podien padegar.
S'embestiaue contra toti, didie a toti causes desagradiues, les repotegaue es sòns patiments e hège tu per tu entà que se cridèsse a un mètge de Moscòu.
A totes es preguntes, responie damb era madeisha rancunosa expression de repotec.
Patisqui orriblaments, d'ua manèra insuportabla…. Patie cada còp mès, plan que òc, mès que mès d'esblegides que non se podien guarir, e sentie ua irritacion creishenta contra toti es que l'entornejauen, que les colpaue de tot e especiauments de qué non hessen a vier ath mètge de Moscòu.
Kitty sajaue ajudar-lo damb totes es sues fòrces, mès ère en bades, e Levin vedie que, encara que non ac volesse arreconéisher, era madeisha se tormentaue fisica e morauments.
Toti sabien qu'era fin ère inevitabla e que non se podie tardar.
Eth solet desir de toti ère que se morisse çò de mès lèu possible; mès l'ac amagauen e li balhauen medecines, cercauen mètges e drògues; e l'enganhauen e s'enganhauen ada eri madeishi.
Tot qu'ère ua vil mentida; otratjanta, sacrilèga.
Preocupat de hège temps pera idia de reconciliar as sòns dus frairs, abantes de qué se morisse Nicolàs, auie escrit a Sergi Ivanovic, e en recéber era sua responsa, la liegec ath malaut.
Eth malaut non didec arren.
Qué li responi?, preguntèc Levin.
Supausi que ja non seràs emmaliciat damb eth.
Ne peth mau de morir, repliquèc Nicolàs damb irritacion, en enténer era pregunta de Levin.
Escriu-li que me hèsque a vier eth mètge.
Se passèren uns auti tres terribles dies.
Eth malaut seguie parièr.
Toti es que lo vedien experiementauen ara eth desir de qué se morisse lèu: eth patron e eth vailet dera aubèrja, toti es òstes, eth mètge, Maria Nicolaevna, Levin e Kitty.
Eth solet que non ac exprimie ère eth, que contunhaue, ça que la, embestiant-se de qué non hessen a vier eth mètge de Moscòu, contunhaue prenent medecines e parlaue contunhaments de víuer.
Solet en bères escadences, quan er òpi li proporcionaue eth desbrembe des sòns patiments, didie, miei adormit, çò qu'es auti pensauen ath sòn laguens.
O ben: "Quan s'acabarà tot aquerò?"
Es patiments, aumentant de man en man, lo premanien entara mòrt.
Quinsevolhe posicion que tenguesse lo hège patir, non perdie en cap moment era consiéncia deth sòn estat, e non auie un lòc ne un muscle deth sòn còs que non patisse e lo tormentèsse.
Autanplan eth rebrembe, era impression, era idia d'aqueth còs desvelhauen en eth tau repugnància coma eth còs madeish.
Era preséncia des auti, es sues convèrses, es pròpis rebrembes, tot qu'ère entada eth motiu de martiri.
Quan l'entornejauen ac sentien e, ena sua preséncia, se contreiguien sense voler enes sòns gèsti e convèrses e ena expression des sòns desirs.
Era vida deth malaut les amassaue en un madeish sentiment que patien e en desir de desliurar-se d'aqueth patiment.
Abantes, quinsevolh gèst costat per un dolor o un besonh de hame, set, cansament, se satisfège per foncion deth sòn còs en tot costar-li un plasèr, mès ara es sues privacions e patiments non obtenguien satisfaccion, e es assagi de satisfèr-les non hège que costar naues tortures.
E plan per açò, toti es sòns desirs s'amassauen ara en un de solet: desliurar-se de toti es patiments en tot desliurar-se deth sòn còs, que n'ère era sua origina.
Viratz-me d'esponèra, didie.
E ara seguida demanaue que lo botèssen madeish qu'abantes.
Hètz-me a vier eth bolhon.
Condatz-me quauquarren, se per qué caratz?
E tanlèu començauen a parlar clucaue es uelhs e exprimie cansament, indiferéncia e repugnància.
Eth dètzsau dia d'arribar ena ciutat, Kitty emmalautic.
Auie mau de cap e malagana e en tot eth maitin non se podec lheuar.
Eth mètge afirmèc qu'era malautia venguie deth cansament e baticòrs e les recomanèc tranquillitat espirituau.
Tot aqueth dia eth malaut s'estèc sonant de contunh e gemegant.
De ressabuda, eth sòn ròstre s'esclaric per un moment e jos era mostacha se diboishèc un arridoet.
Es hemnes aquiu presentes comencèren a apraiar-lo.
Com vos va?, li demanèc Kitty.
Que me hè mau, didec eth damb dificultat.
A on?
Pertot.
Ja veiratz se com aué se morís, didec Maria Nicolaevna en votz baisha.
Nicolàs ac entenec, plan que òc, mès taus paraules non li costèren cap impression.
Per qué ac pensatz?, li preguntèc Levin quan gessec damb era en correder.
Pr'amor que s'a estat cuelhent, responec Maria Nicolaevna.
Qué vò díder "cuelhent-se".
Aquerò, didec Maria Nicolaevna, tirant des plegs deth sòn vestit.
Era prediccion dera hemna siguec exacta.
Autanplan quan Kitty e sa frair s'inclinauen sus eth, de sòrta que les podesse veir, seguie guardant dera madeisha manèra.
Kitty cridèc ath prèire pr'amor de pregar era oracion des agonizants.
Tant qu'eth prèire recitèc era oracion, eth malaut non hec cap senhau de vida, mès entara fin s'estirèc, alendèc e dauric es uelhs.
Levin, Katia e Maria Nicolaevna èren ath cant deth lhet.
Acabada era oracion, eth prèire toquèc er hered front damb eth crucific, dempús l'estropèc doçaments damb era estòla e après un sienci d'un parelh de menutes toquèc era man hereda e esblancossida.
Que s'a mòrt, didec eth prèire.
E se premanic a aluenhar-se.
Mès alavetz es pòts de Nicolàs se botgèren e, clars en silenci, surgentant des prigondors deth sòn pièch, s'enteneren uns sons decisius e penetrants:
Encara non…
Lèu…
Es hemnes aquiu presentes comencèren a apraiar-lo.
Era portadura de sa frair e era proximitat dera sua mòrt renauiren en Levin eth sentiment d'orror que l'auie invadit aquera net de tardor que Nicolàs auie vengut ena sua propietat, en pòble, dauant de çò qu'auie d'enigmatic, de pròche e d'inevitable ena mòrt.
Ara aguest sentiment ère mès viu qu'abantes.
Mès ara sentie qu'era proximitat dera sua hemna lo sauvaue dera desesperacion.
A maugrat era mòrt, experimentaue eth besonh de víuer e d'estimar.
Sentie qu'er amor lo sauvaue e que, jos aquera menaça, er amor renauie tostemp mès fòrt e mès blos.
Dès qu'Alexei Alexandrovic comprenec pes paraules de Betsy e Oblonsky que çò que s'exigie d'eth ère que deishèsse tranquilla ara sua hemna e non la shordèsse damb era sua preséncia, çò qu'era tanben desiraue, se sentec tant aclapat qu'arren podec díder per eth madeish.
Çò de pejor ena sua situacion ei que de cap manèra podie amassar e restacar tot çò que s'auie passat damb aquerò qu'ara succedie.
Non lo tormentaue eth rebrembe d'aqueri dies qu'ère erós damb era sua esposa, pr'amor qu'eth transit d'aqueth passat, er estat present des causes, eth saber-se'n dera infidelitat d'era, l'auie depassat damb es sòns patiments, e encara qu'aquera situacion s'auie hèt penibla entada eth, tanben de ua auta part, se l'auie hèt comprensibla.
S'en aqueth moment, en anonciar-li era sua infidelitat, era sua hemna l'auesse abandonat, s'aurie sentut malerós e trist, mès non ena situacion sense gessuda, inexplicabla entada eth madeish, que se trapaue en present.
L'ère impossible deth tot, ara, restacar eth sòn nauèth perdon, era sua trendesa, eth sòn amor ara esposa malauta e ara mainada der aute, damb açò qu'ath present l'arribaue, que, coma recompensa a tot aquerò, se vedie solet, caperat d'escarni, desaunorat, inutil entà tot e objècte deth mensprètz generau.
Es dus prumèrs dies dempús era partida dera sua hemna, Karenin recebec visites, vedec ar encargat deth burèu, assistic ena comission e venguec en minjador, coma de costum.
En tot constestar as preguntes deth sevici sus eth destin que li calie balhar as efèctes e crambes d'Anna, Alexei Alexandrovic s'esdegaue a simular era actitud d'un òme qu'entada eth çò que s'auie passat non auie arren d'imprevist ne gessie en arren dera orbita des eveniments vidanti.
E mos cau precisar qu'ac artenhie: arrés podie desnishar en eth eth mendre simptòma de desespèr.
A londeman dera partida d'Anna, quan Korny li presentèc eth compde d'un magazèm de mòdes qu'era auie desbrembat pagar, en tot anonciar-li qu'ère aquiu er encargat, Alexei Alexandrovic ordenèc que lo hessen passar.
Desencusatz-me, excelléncia, pr'amor que me permeta shordar-vos.
Mès se me cau dirigir ara vòsta senhora esposa, vos demani que me balhètz era sua adreça.
Karenin se demorèc cogitós, atau l'ac semblèc aumens ar encargat e, de pic, en tot virar-se, se seiguec ena taula, s'estèc ua estona ena madeisha actitud, damb eth cap entre es mans, sagèc parlar diuèrsi viatges, mès que non ac artenhec.
Arreconeishie qu'ère impòssible tier era pression deth mensprètz generau, era animositat que liegie en ròstre der encargat dera botiga, de Korney, e de toti, sense excepcion, guairi se trapaue dès hège dus dies.
Comprenie que non poirie acarar-se ar òdi dera gent contra eth, pr'amor qu'eth tau òdi venguie, non de qué eth auesse estat dolent (qu'en aguest cas poirie sajar èster mielhor), senon de qué ère vergonhosa e menspredablaments malerós.
Se'n sabie que per çò madeish qu'eth sòn còr ère esbauçat, era gent non l'aurie cap de pietat.
Auie era impression qu'es sòns semblables l'anequelirien tau qu'es gossets estofen ar animau herit qu'idòle de dolor.
Se'n sabie qu'era soleta sauvacion per çò que tanh ara gent s'estaue en amagar-les es sues herides.
E aquerò auie sajat aqueri dus dies, mès ara li mancauen es fòrces entà seguir en ua peleja tan desparièra.
Eth sòn desespèr aumentaue damb era consciéncia de qué li calie trapar-se totafèt solet damb eth sòn dolor.
Ne en Sant Petersburg ne dehòra d'aquiu auie deguna persona que la podesse hèr participanta des sòns sentiments, quauquarrés que lo podesse compréner, non coma a un naut foncionari e membre deth gran mon, senon simplaments coma a un òme aclapat.
Alexei Alexandrovic auie creishut orfanèl.
Èren dus frairs.
Non rebrembaue a sa pair, e sa mair s'auie mòrt quan eth auie encara non dètz ans.
Non èren rics.
Er oncle Karenin, naut foncionari e favorit deth Tsar en d'auti tempsi, se n'auie encuedat dera sua educacion.
Acabadi es cursi en institut e ena universitat, damb diplòmes, Alexei Alexandrovic, ajudat per oncle, comencèc ua brilhanta carrèra, e a compdar d'alavetz se consagrèc totafèt ara ambicion deth cargue oficiau.
Ne en institut, ne ena universitat, ne en trabalh cuelhec Karenin cap amistat damb arrés.
Sa frair, eth mès pròche ada eth en esperit, emplegat en ministèri d'Ahèrs Exteriors, que s'auie estat lèu tostemp en estrangèr, moric pòc dempús deth maridatge d'Alexei Alexandrovic.
En èster Karenin gobernador, era tia d'Anna, senhora rica dera sua província, se les apraièc entà méter en relacion ara sua neboda damb aqueth òme que, encara que non ja joen, n'ère encara entà èster governador, e lo botèc en tau situacion que non li demoraue ua auta alternatiua: declarar-se o deishar era ciutat.
Alexei Alexandrovic dobtèc fòrça.
Mesurèc toti es aspèctes en per e en contra e vedec que non i auie cap motiu que l'obliguèsse a deishar de cornèr era sua norma generau: abstier-se, en cas de dobte.
Mès era tia d'Anna li hec a veir, mejançant un coneishut, que ja auie compremetut era reputacion dera joena e qu'eth sòn déuer de cavalièr l'obligaue a demanar era sua man.
Alexei Alexandrovic ac hec atau, demanèc era man d'Anna e l'autregèc de nòvia e d'esposa tot er afècte qu'ère capable.
Aqueth sentiment d'estima entà Anna treiguec deth sòn còr es sòns darrèrs besonhs de mantier relacions coraus damb es òmes.
E ara non auie arrés intim entre es sòns coneishudi.
Compdaue damb fòrça relacions, mès non amistats.
Qu'auie nombroses persones que podie convidar-les a dinar, a participar en quauquarren que l'interessèsse, recomanar a bèth protegit sòn, criticar damb eres en confiança a d'autes persones e as membres mès destacadi deth Govèrn, mès es relacions damb aguestes persones èren limitades per un cercle plan definit pes costums e es convenences e que d'eth ère impossible gésser.
Qu'auie, plan, un intim amic dera universitat que sauvèc era amistat pendent temps e que damb eth aurie podut parlar des sòns amarums personaus, mès aguest amic ère inspector d'Ensenhament d'un districte universitari luenh dera ciutat.
De manèra qu'es persones mès pròches e que damb eres semblaue mès possible aleugerir era sua tristor èren eth sòn mètge e eth cap deth sòn departament.
Mijail Vasilievic Sliudin, eth cap deth sòn departament, qu'ère un òme simple, intelligent, brave e aunèst qu'Alexei l'auie en simpatia e afècte, mès un trabalh seguit e comun pendent cinc ans auie quilhat entre eri ua barralha qu'empachaue es explicacions cordiaus.
Karenin, en vier de signar es documents, sauvèc silenci ua estona, en tot guardar a Mijail Vasilievic, a mand de se fisar damb eth, mès non se decidic.
Plan ben; premanitz-m'ac tot entà deman.
E damb aquerò li didec adiu.
Era auta persona ben dispausada entada eth, eth mètge, qu'auie acordat un convengut tacit damb Karenin qu'es dus auien fòrça causes entà hèr e non podien pèrder eth temps en foteses.
Enes sues amigues, en tot començar pera comdessa Lidia Ivanovna, Karenin ne tansevolhe i pensèc.
Es hemnes, peth hèt d'èster-ne, non desvelhauen en eth que sentiments de repulsion.
Karenin desbrembaue ara comdessa Lidia Ivanovna, mès era non se'n desbrembaue d'eth, e en aqueth moment de terribla desesperacion e solitud, acodic en casa d'Alexei Alexandrovic e entrèc en sòn burèu sense hèr-se anonciar.
Lo trapèc seigut, damb eth cap entre es mans.
Qu'ac sai tot, Alexei Alexandrovic, amic mèn, contunhèc sarrant damb fòrça era sua man, e tachant es sòns beròis e cogitosi uelhs enes de Karenin.
Hètz eth favor de sèir-vos, Comdessa.
Non recebi visites pr'amor que me trapi mau.. E es sòns pòts tremolèren.
Amic mèn!, repetic era Comdessa sense deishar-lo de uelh.
De ressabuda es sues celhes se quilhèren peth sòn extrèm interior formant un triangle en sòn front; eth sòn ròstre lèg e auriò se hec encara mès lèg, mès Alexei Alexandrovic comprenec qu'era lo planhie e ère a mand de plorar.
Se sentec esmoigut; cuelhec era man grosseta dera Comdessa e l'ac punèc.
Amic mèn, seguic era, damb votz entrebracada pera emocion, no vos autregetz ath dolor.
Era vòsta pena ei plan grana, mès deuetz consolar-vos.
Sò des.hèt, mòrt, ja non sò un òme, responec Karenin, liberant era man dera Comdessa, sense deishar de guardar es sòns uelhs plei de lèrmes.
Era mia situacion ei terribla, pr'amor que non trapi enlòc, ne tansevolhe en jo madeish, un punt d'empara.
Ja lo traparatz….Non lo cerquetz en jo, encara que vos demani que creigatz ena mia sincèra amistat, didec era en tot alendar.
Era nòsta empara ei er amor divin, er amor qu'Eth mos leguèc…
Era sua carga qu'ei de bon hèr!…
Eth vos ajudarà e secorrerà.
Petersburg, e qu'a Karenin li semblaue superflú, en entener-lo enes pòts dera Comdessa e en aqueth moment, l'esmoiguec.
Me senti aflaquit, anequelit.
Non podí preveir arren, e tanpòc ara compreni arren.
Amic mèn!, repetie Lidia Ivanovna.
Que non me è dò çò qu'è perdut, non…
Non ac senti mès non posqui deishar d'avergonhar-me dauant era gent pera situacion que me trapi.
Ei penible, mès que non posqui, non posqui…
Non siguéretz vos que realizèretz aqueth acte sublim.
Que siguec Eth que vo'lo dictèc ath vòste còr!
Aqueth acte de perdon qu'a desvelhat era admiracion de toti!, exclamèc era comdessa Ivanovna, lheuant era vista, capinauta.
Qu'ei per aquerò que non podetz avergonhar-vos deth vòste acte!
Qu'ei de besonh conéisher toti es detalhs, didec damb era sua votz prima.
Es fòrces d'un òme an eth sòn limit, Comdessa, e jo è arribat ath limit des mies.
Tot eth dia d'aué m'a calut balhar ordes en casa, derivades, soslinhèc era paraula "derivades" deth mèn nau estat d'òme solet.
Es vailets, era institutritz, es compdes…
Aguest huec petit que m'a usclat e non posqui mès.
Ager madeish, pendent eth dinar… lèu abandonè era taula.
Non podia tier era guardada deth mèn hilh.
Non me demanaue se qué s'auie passat, mès ac volie hèr e non gausaua guardar-lo… e aquerò encara non ei tot…
Karenin anaue a parlar deth compde que l'auien hèt a vier, mès era sua votz tremolèc e s'interrompec.
Eth rebrembar aqueth compde en papèr blau, per un chapèu e ues cintes, li siguec tan penible que sentec pena d'eth madeish.
Ac compreni, amic mèn, didec era comdessa Lidia Ivanovna.
Ac compreni.
Demori qu'arreconeisheratz era sinceritat des mèns sentiments entà vos.
Ça que la, solet è vengut entà balhar-vos era mia ajuda, s'ei que vos posqui ajudar en quauquarren.
Se podessa desliurar-vos d'aguestes petites e umiliantes preocupacions!…
Çò que vos cau aciu ei ua hemna, ua man femenina.
Permetetz que jo m'encarga d'açò?
Karenin, en silenci, li sarrèc era man damb gratitud.
Ocupem-mos de Sergi.
Jo non sò fòrt en ahèrs practics, mès ac harè.
Serè era vòsta majordòma.
Non me balhetz es gràcies.
Que non sò jo qu'ac hèsqui.
Non posqui deishar d'arregraïr-vos…
E ara, amic mèn, non vos autregetz ath sentiment que m'auetz parlat, non vos avergonhetz de çò que represente eth mès naut grad dera perfeccion crestiana.
E non me balhetz es gràcies per arren.
Solet en Eth traparam cauma, consolacion, sauvacion e amor, didec era, lheuant es uelhs entath cèu.
E Karenin, deth sòn silenci, dedusic que pregaue.
Alexei Alexandrovic l'auie escotat atentiuaments, e es madeishes expressions qu'abantes, se non desagradiues, li semblauen superflues, ara li resultauen naturaus e consoladoires.
Plan que non li shautaue era exageracion.
Ère un credent que s'interessaue pera religion mès que mès en sentit politic, e era naua doctrina, que permetie bères interpretacions naues en tot daurir era pòrta a discussions e analisis, l'ère desagradiua per principi.
Abantes li parlèc d'era damb heredor e enquia damb aversion, jamès discutie damb era Comdessa, ua des mès fervoroses adèptes, e contestaue tostemp damb un silenci temardut a totes es sues insinuacions.
Que vos sò infinitaments arregraït, autant per çò que hètz coma pes vòstes paraules, didec era quan venguec de pregar.
Era comdessa Lidia Ivanovna sarrèc un còp mès es dues mans deth sòn amic.
Ara començaram a actuar, didec, dempús un silenci, en tot secar-se es rèstes des sues lèrmes.
E contunhèc.
Vau a veir a Sergi, solet en casi d'extrèm besonh apelarè a vos.
E dit aquerò se lheuèc e gessec.
Mès non auie exagerat en díder que non ère fòrta en ahèrs practics.
Totes es ordes que balhaue les auie de rectificar dempús per impossibles de complir.
Korney, eth vailet de Karenin, sense qu'arrés ac vedesse, ère eth qu'amiaue ara, en realitat, era direccion dera casa deth sòn patron, e ère tanben eth qu'anullaue es ordes dera Comdessa.
Mès, totun aquerò, era ajuda dera Comdessa ère efectiua: balhèc ua empara morau a Alexei Alexandrovic en èster conscienta der amor e respècte que sentie per eth, e, mès que mès, deth hèt de qué era l'auesse convertit, de credent hered e indiferent, en un adèpte dera naua doctrina crestiana tan de mòda darrèraments en Sant Petersburg, çò que li balhaue ua grana consolacion.
Non li semblaue impossible ne absurd qu'era mòrt etèrna, qu'existie entàs increduls, non existisse entada eth, e que, un còp possessor dera fe complèta, dera qu'eth madeish n'ère jutge, era sua amna se vedesse liure de pecat, e auesse, encara en vida, era certitud dera sauvacion.
Cèrt qu'Alexei Alexandrovic sentie vagaments era leugeresa e er error de tau doctrina.
Sabie que quan perdonèc ara sua hemna, sense pensar qu'ac hège aubedint a ua fòrça superior, se balhèc a tau sentiment per complèt e experimentèc mès felicitat qu'ara que pensaue en cada moment que Crist ère ena sua amna e qu'eth complie era sua volentat autanplan quan signaue documents.
Mès ara que l'ère de besonh pensar atau, sénter ena sua umiliacion aqueth ennautiment imaginari que d'eth, menspredat pes auti, podie menspredar-les ath sòn torn, agarrant-se ara sua quimerica sauvacion, tau que siguesse vertadèra.
Ara comdessa Lidia Ivanovna l'auien maridat damb un òme ric, nòble, mès brave que nòble e mès capleugèr que brave.
Era ère alavetz ua gojata plan joena encara e de natura exaltada.
Ath dusau mes, eth sòn marit la deishèc, en tot repóner as sues efusions de trendesa damb burla e enquia fòrça viatges damb ua ostilitat qu'es que coneishien eth bon còr e non vedien cap defècte en caractèr afogat de Lidia, non podien compréner.
D'alavetz ençà, encara que non divorciadi, s'estauen desseparadi, e quan eth marit trapaue ara sua hemna la tractaue damb ua empodoada ironia qu'era sua causa ère dificil de compréner.
Hège temps qu'era Comdessa auie deishat d'estimar ath sòn marit, mès, d'alavetz, tostemp auie estat encamardada de quauquarrés.
Soent ère encamardada de diuèrses persones ath còp, autant d'omes coma de hemnes, geneauments d'aqueri que subergessien per ua determinada activitat.
S'encamardaue de guairi princes naui e princeses emparentauen damb era familha imperiau.
Ara que n'ère d'un arquebisbe, d'un vicari, d'un prèire, d'un periodista, d'un eslavofil, de Komisarov, d'un ministre, d'un mètge, d'un missionèr anglés e de Karenin.
Toti aguesti amors, damb es sues alternatiues d'afogament e de heredament, non l'empedien tier es mès complicades relacions damb era Cort e eth mon distinguit.
Mès, dès que, per tòrt deth malur de Karenin, se comencèc a ocupar deth benèster d'aguest, Lidia Ivanovna comprenec que cap d'aqueri amors ère vertadèr e que solet d'Alexei Alexandrovic n'ère reauments encamardada.
Eth sentiment qu'experimentaue per eth li semblaue mès fòrt que toti es precedents.
En tot analisar-lo e comparar-lo damb aqueri, vedie claraments que non s'auie encamardat de Komisaroz s'aguest non auesse sauvat era vida deth Tsar, ne de Ristich Kudjizky se non auesse existit era qüestion eslava, mentre qu'a Karenin l'estimaue per eth madeish, pera sua amna nauta e incomprenuda, per estimat son dera sua fina votz, de longues entonacions, pera sua guardada espisada, peth sòn caractèr, pes sues mans blanques de holades venes.
Non solet s'alegraue en veder-lo, senon que cercaue en sòn ròstre es tralhes dera impression qu'era supausaue que l'auie de costar.
Volie agradar-lo non solet pera sua convèrsa, senon tanben pera sua persona.
Coma present entà Karenin, suenhaue mès era sua portadura e se compladie a imaginar-se illusions sus çò que s'aurie podut passar s'era non auesse estat maridada e eth auesse estat liure.
Aguesti darrèrs dies se n'auie sabut de qué Anna e Vronsky èren en Sant Petersburg, e era Comdessa viuie es sòns dies de mès intensa emocion.
Li calie sauvar a Karenin en tot empedir-li veir a Anna, autanplan li calie evitar era penibla notícia de qué aquera terribla hemna se trapaue ena madeisha ciutat qu'eth e a on en cada moment la podie trapar.
Lidia Ivanovna, mejançant es sòns coneishudi, s'informaue de çò que pensauen hèr aquera "gent hastigosa", coma cridaue a Anna e Vronsky, e sagèc pendent aqueri dies d'orientar toti es movements deth sòn amic de sòrta que non les trapèsse.
Un joen ajudant de regiment que provedie a Lidia Ivanovna des notícies de çò que Vronsky hège, a cambi d'ua recomanacion que demoraue d'era, li didec qu'Anna e Vronsky, apraiadi es sòns ahèrs, èren prèsti a partir ath londeman.
Qui l'a amiat?, preguntèc era Comdessa.
Eth vailet d'un otèl.
Lidia Ivanovna non se podec sèir pendent ua estona pr'amor de liéger era carta.
Un còp solatjada, liegec era següenta missiva en francés:
Madame la Comtesse:
Es sentiments crestians deth vòste còr m'encoratgen entar imperdonable impuls d'excriuer-vos.
Era separacion deth mèn hilh me hè fòrça malerosa.
Vos demani que me permetatz veder-lo un solet còp abantes de partir.
Perdonatz-me que vos rebremba era mia existéncia.
Me dirigisqui a vos e non a Alexei Alexandrovic, pr'amor que non voi hèr a patir ad aguest òme generós damb un rebrembe mèn.
M'en sai dera vòsta amistat damb Alexei Alexandrovic e sai que vos me copreneratz.
Me haratz a vier a Sergi?, vau jo madeisha a veder-lo ara ora que me digatz, o ben preferiríetz indicar-me quan e a on posqui jo veder-lo dehòra de casa?
En tot conéisher era granor d'amna d'aqueth que depen era decision d'aguest ahèr, sò solide fòrça que non se me remirà.
E plan per açò non podetz imaginar-vos era gratitud que desvelharà en jo era vòsta ajuda.
Didetz-li que non i a responsa, ordenèc era Comdessa.
Aquiu mos meteram d'acòrd sus a on mos podem veir.
Que vau mès que sigue en çò de mèn que hèsca premanir eth "vòste tè".
Qu'ei de besonh.
Eth mos balhe era crotz e es fòrces entà tier-la", higec, pr'amor d'anar-lo premanint de man en man.
Generauments era Comdessa manaue dus o tres bilhets cada dia a Karenin.
L'agradaue aguest anament per èster, sivans era, entornejat de cèrta distincion e mistèri que li mancauen as comunicacions personaus.
Era recepcion de Palai s'auie acabat.
Qué dideríetz s'ara comdessa Maria Borivsna l'auessen dat eth ministèri dera Guèrra e nomentat cap der Estat Major ara princesa Vatkovskaya?, didie un ancian d'unifòrme brodat en aur a ua dauna d'aunor, nauta e beròia, que li demanaue pes naui nomentaments.
Qu'en aguest cas les aurie calut nomentar-me a jo ajudanta de regiment, repliquèc, arrint, era dauna d'aunor.
Entà vos que i a un aute destin: eth ministèri de Cultes, damb Karenin coma ajudant.
E er ancian saludèc a un òme que s'apressaue.
Bon dia, Prince.
Qué didien de Karenin?, preguntèc eth Prince.
Qu'eth e Putiakov an recebut era decoracion d'Alexandre Nevsky.
Qu'ei que non l'auie ja?
Non.
Guardatz-lo, didec er ancian.
E senhalèc damb eth sòn chapeu brodat a Karenin, en unifòrme de talh, damb ua naua banda crotzada ena espatla, que s'auie arturat en ua des pòrtes dera sala damb un naut membre deth Conselh Imperiau.
Se sent erós e satisfèt coma un mainatge damb sabates naues, higec er ancian en tot sarrar era man d'un capinaut camarlenc qu'arribaue.
Qu'a envielhit fòrça, didec eth camarlenc.
Es copacaps…
Tostemp ei en tot redigir projèctes…
Ara, ath malerós qu'aganche non lo dèishe enquia que l'a explicat tot peth menut.
Didetz qu'a envielhit?
Plan.
Il fait des passions.
Me pensi qu'era comdessa Lidia Ivanovna a ara gelosia dera sua hemna.
Tè, non parletz mau de Lidia Ivanovna.
Ei cap mau que sigue encamardada de Karenin?
Ei cèrt qu'ei aciu era Karenina?
Aciu, en Palai, non, mès òc en Sant Petersburg.
La trapè damb Vronsky en carrèr Morskaya, bras dessus, bras dessous…
C'est un homme que n'a pas…gessec eth camarlenc.
Mès s'arturèc entà deishar passar e saludar a un personatge dera familha imperiau.
Tant qu'atau parlauen de Karenin, criticant-lo e burlant-se d'eth, aguest, barrant eth pas ath membre deth Conselh Imperiau que d'eth s'auie apoderat, non interrompie ne per un moment era explicacion deth sòn projècte financèr pr'amor de qué non podesse partir.
Qu'ère un hèt reau, e toti, mens eth, vedien claraments qu'era sua carrèra s'auie acabat.
Sigue pera sua luta damb Stremov, peth malastre patit damb era sua hemna, o simplaments pr'amor qu'auesse arribat enquiath limit que li calie arribar, aqueth an ère evident entà toti que non artenherie ja cap promocion en servici.
Qu'ei vertat qu'encara ocupaue un naut cargue e qu'ère membre de fòrça conselhs e comissions, mès se lo considaraue ja un òme acabat que d'eth arrés ne demoraue ja arren.
Escotauen tot çò que parlaue e prepausaue coma se siguesse causa sabuda de fòrça temps a, e non de besonh.
Mès eth non se n'encuedaue e, peth contrari, en veder-se aluenhat dera activitat dirècta dera maquina governamentau, apreciaue mès claraments es defèctes e errors dera activitat des auti, e consideraue un déuer mostar era manèra de corregir-les.
Pòc dempús de separar-se dera sua hemna, escriuec ua memòria sus es naui tribunaus, era prumèra de tota ua longa seguida, qu'arrés l'auie demanat, sus es diuersi aspèctes dera administracion.
Alexei Alexandrovic non solet non se n'encuedaue dera sua situacion en mon burocratic, çò que poirie auer-lo aclapat, senon qu'ère mès satisfèt que jamès des sues activitats.
Alexei Alexandrovic, qu'ara se guidaue en tot pera Santa Escritura, rebrembaue soent aqueth tèxt.
Li semblaue que, dès que l'abandonèc era sua esposa servie mielhor qu'abantes ath Senhor en toti es sòns projèctes.
Era evidenta impaciéncia que mostraue eth membre deth Conselh non shordaue a Karenin.
E non interrompec es sues explicacions enquia qu'aqueth, en tot profitar que passaue un membre dera familha imperiau, se l'escapèc.
Un còp solet, Karenin joquèc eth cap, se calèc enes sòns pensaments e campèc dissimuladaments ath sòn entorn.
Dempús se filèc de cap a on demoraue trapar a Lidia Ivanovna.
E botjant es pès tot doç, damb eth sòn acostumat aspècte de fatiga e dignitat, Alexei Alexandrovic saludèc ad aqueri dus òmes que parlauen d'eth e cercauèn damb es uelhs, ena pòrta, ara comdessa Lidia Ivanovna.
Alexei Alexandrovic, li didec er ancian, damb ua ludentor maligna enes sòns uelhs, quan Karenin passèc dauant d'eth, saludant-lo damb ua hereda inclinacion de cap, encara non vos è felicitat.
E senhalèc era decoracion.
Gràcies, responec Karenin.
Aué hè un dia plan polit, higec, soslinhant, coma acostumaue, era expresion "polit".
En veir es auriolenques espatles de Lidia Ivanovna qu'emergien deth corset (era Comdessa arribaue en aqueth instant ena pòrta), en veir es sòns beròis uelhs cogitosi que lo cridauen, Karenin arric hènt veir es sòns dents blanqui e fòrts e s'apressèc ada era.
Lidia Ivanovna, coma tostemp l'arribaue darrèraments s'auie tardat fòrça a vestir-se.
Era fin que perseguie en hè'c de tau manèra qu'ère desparièr deth de trenta ans endarrèr.
Alavetz çò que volie ère apolidir-se damb tot açò que siguesse e coma mès mielhor.
Ara, ça que la, li calie apolidir-se, ara fòrça, dera manèra que non corresponie as sòns ans e aspècte, e li calie, plan que òc, preocupar-se de qué eth contrast dera sua jarga damb era sua aparença non siguesse massa manifèst.
Per çò que tanh a Karenin ac auie artenhut; eth, non solet non ac notaue, senon que la trapaue autanplan atrasenta.
Ath long de tota ua hilada de guardades ironiques, es uelhs d'Alexei Alexandrovic se tachauen ena guardada encamardada d'era, damb tanta naturalitat, coma ua planta entara lum.
Vos feliciti, didec era en tot senhalar-li era banda.
Karenin, tient-se un arridolet de plasèr, rufèc es espatles e cluquèc es uelhs, coma hènt veir que tau causa non l'importaue.
Totun, era Comdessa sabie qu'eth, encara que non ac cohessèsse, auie en aquerò era sua principau alegria.
Com s'està eth nòste àngel?, preguntèc Lidia Ivanovna, hènt referéncia a Sergi.
Non posqui díder que ne siga guaire content d'eth, repliquèc Karenin, arroncilhant es celhes e daurint es uelhs.
Tanpòc Sitnikov n'ei.
Sitnikov ère eth professor que l'auie fidat era educacion de Sergi.
Coma ja t'è dit, en Sergi que i a ua cèrta indiferéncia entàs qüestions fondamentaus que li cau interessar ar esperit de toti es òmes e de toti es mainatges, seguic Alexei Alexandrovic, tractant dera soleta causa que l'interessaue ath delà deth servici: era educacion deth sòn hilh.
En non auer-se'n ocupat jamès abantes de problèmes d'educacion, Alexei Alexandrovic consagrèc bèth temps ar estudi teoric der ahèr.
Dempús de liéger diuèrsi libres antropologics, pedagogics e didactis, elaborèc un plan d'educacion e, en tot cercar ath mielhor professor de Sant Petersburg pr'amor d'instruir ath mainatge, comencèc era òbra, que li preocupaue constantaments.
Mès, e eth sòn còr?
Jo trapi en mainatge eth còr de sa pair, e damb un còr atau non pòt èster dolent, didec era Comdessa corauments.
Dilhèu auetz rason…
Per çò de jo, complisqui damb eth mèn déuer.
Que non posqui hèr ua auta causa.
Vietz en çò de mèn, didec Lidia Ivanovna dempús un long silenci.
Mos cau parlar de quauquarren plan penible entada vos.
Jo qu'ac auria balhat tot pr'amor de desliurar-vos de bèri rebrembes, mès d'auti que non pensen atau.
È recebut ua carta d'era.
Qu'ei aciu, en Sant Petersburg.
Karenin s'estrementic en enténer hèr allusion ara sua hemna, mès de seguit se diboishèc en sòn ròstre era impassivitat qu'exprimie era sua complèta impoténcia en aqueth ahèr.
M'ac demoraua, didec.
Era comdessa Lidia Ivanovna lo vedec extasiat.
Quan Karenin entrèc en petit e intim gabinet dera Comdessa, plen de porcelanes ancianes e damb es parets caperades de retraits, era sua amiga non ère encara aquiu.
Qu'ère en tot cambiar-se de vestit.
Sus era taula redona i auie ua tovalha, un servici de tè chinés e ua tetèra d'argent qu'anaue damb alcoòl.
Eth bronzinadís deth vestit de seda dera Comdessa lo distreiguec dera sua ocupacion.
Ara seigam tranquillaments, didec era, arrint, tant que passaue ara prèssa entre era taula e eth divan.
E parlaram pendent eth tè.
Ivanovna balhèc ath sòn amic era carta qu'auie recebut.
Eth la liegec e dempús sauvèc un long silenci.
Me semble que non è eth dret de remir-li açò, didec damb timiditat, lheuant es uelhs.
Vos que non vedetz mau en arren, amic mèn.
Ath contrari, tot que me semble mau.
Mès, ei just açò?
Non!, interrompec era Comdessa.
Tot a un limit.
Compreni era immoralitat (non ère sincèra deth tot, pr'amor que jamès auie comprenut çò qu'amie as hemnes entara immoralitat), mès era crudeutat, non.
E damb qui?
Damb vos…?
Jamès s'ei massa vielh entà apréner.
Ara comenci a compréner era vòsta superioritat e era baishesa d'era.
Qui pòt lançar era prumèra pèira?, repliquèc Karenin, visiblaments satisfèt deth sòn papèr.
L'ac è perdonat tot e non posqui privar-la d'ua exigéncia deth sòn amor… sòn amor ath sòn hilh.
Amor reauments, amic mèn?
Ei sincèr aquerò?
Supausem que vos l'auetz perdonat e la perdonatz.
Mès, auem eth dret d'influir ena amna d'aguest àngel?
Eth se pense qu'era sua mair ei mòrta, prègue per era e li demane a Diu que li perdone es sòns pecats.
E vau mès que sigue atau…
Se qué pensarà eth mainatge ara?
Sabi pas, responec Karenin visiblaments trebolat.
Era Comdessa se curbic eth ròstre damb es mans e carèc.
Pregaue.
Se voletz enténer eth mèn conselh, didec dempús d'auer pregat, en tot desnishar eth ròstre, vos diderè que non vos recomani que hescatz tau causa.
Dilhèu non veigui se com patitz, se com sagnen de nauèth es vòstes herides?
Acceptem que prescinditz de vos madeish, mès aquerò, entà qué vos amiarie?
Entà naui patiments tà vos e tortures tath mainatge.
Se restèsse en era quauquarren d'uman, era madeisha ac aurie de desirar.
Atau vos ac conselhi sense trantalhar.
Se m'ac permetetz, l'escriuerè.
Karenin consentic e Lidia Ivanovna escriuec, en francés, aguesta carta:
Hèr qu'eth vòste hilh vos rebrembe que li pòt costar en eth preguntes impossibles de contestar sense desvelhar ena amna deth mainatge sentiments reprovadors de çò que li cau èster sagrat entada eth.
Plan per açò vos demani que consideretz era negatiua deth vòste marit en un sens d'amor crestian.
Prègui a Diu Totpoderós que sigue misericordiós damb vos.
Senhora:
Era Comdessa Lidia.
Per çò de Karenin, en tornar dera casa dera Comdessa, non podec aqueth dia balhar-se as sues ocupacions de costum damb eth coratge tranquil pròpi d'un credent sauvat, tau coma se sentie abantes.
Eth rebrembe dera sua hemna, tan colpabla dauant d'eth, e que damb era s'auie comportat coma un sant, coma didie Lidia Ivanovna, non aurie degut trebolar-lo, mès, ça que la, non se sentie tranquil, non comprenie eth libre qu'ère en tot liéger, non podie aluenhar d'eth era evocacion torturadoira des sues relacions damb era, des fautes que respècte ada era li semblaue auer cometut.
Eth rebrembe de com auie recebut, en tornar des corses, era confession dera sua infidelitat lo tormentaue coma uns remòrs, mès que mès en rebrembar-se'n de qué eth solet l'auie demanat que sauvèsse es aparences e en pensar que non auie desfisat a Vronsky.
Tanben lo tormentaue eth rebrembe dera carta que l'auie escrit alavetz, sustot, eth perdon que l'auie autrejat, perdon totafèt estèrle, e eth rebrembe dera hilha der aute, que hège usclar eth sòn còr de vergonha e penedença.
Eth madeish sentiment de vergonha e penedença experimentaue ara en evocar eth sòn passat damb era e es maganhaires paraules que, dempús ua longa indecision, auie demanat era sua man.
Hège enlà d'eth taus pensaments, en tot sajar de convencer-se de qué non viuie entara existéncia terrenau, passatgèra, senon entara etèrna, e qu'ena sua amna regnaue era patz e er amor.
Mès eth hèt de qué en tau vida, passatgèra e insignificanta sivans li semblaue, auesse cometut quauqui errors lo tormentaue tant coma se non existisse era sauvacion etèrna que credie.
Era temptacion durèc, totun, pòc, e de nau se restablic ena sua amna era tranquillitat e er ennautiment que gràcies ada eri podie desbrembar-se'n de çò que non volie rebrembar ne peth mau de morir.
Kapitonic, didec Sergi, ròi e alègre, en tornar de passejar era vesilha deth dia deth sòn aniversari, en tot autrejar era sua poddievska ath vielh portièr, que li hège un arridolet de naut de tot dera sua estatura.
A vengut aué aqueth emplegat dera caròla bendada?
L'a recebut papa?
Lo recebec, senhoret.
Tanlèu gessec eth secretari, l'anonciè, didec eth portièr, guinhant alègraments eth uelh.
Deishatz-me que vos ajude a trèir-vos…
Sergi, didec eth preceptor eslau, en tot arturar-se ena pòrta que daue tàs crambes interiores.
Treiguetz-vos vos madeish es esclòps.
Encara que Sergi entenec era votz fèbla deth preceptor, non li hec cabau.
E li concedic papa çò qu'auie de besonh?
Kapitovic hec damb eth cap un senhau afirmatiu.
Autant Sergi qu'eth portièr s'interessauen per aqueth emplegat, qu'auie vengut aciu ja sèt còps a demanar non se sabie qué a Alexei Alexandrovic.
Eth mainatge l'auie trapat ena neira e entenec se com suplicaue damb votz pietosa ath portièr que l'anoncièsse, en tot díder qu'ada eth e as sòns hilhs non les restaue ua auta causa que deishar-se morir.
Sergi trapèc ath foncionari un aute còp e, a compdar d'alavetz, s'interessèc per eth.
E ère guaire content?, preguntèc.
Imaginatz-vos.
Gessie sautant…
S'an hèt a vier quauquarren?, preguntèc Sergi, dempús ua pausa.
Ua causa dera Comdessa, senhoret, didec eth portièr en votz baisha.
Lidia Ivanovna li hège peth sòn aniversari.
A on ei?
Korney l'ac hec a vier a papa.
Que deu èster ua causa plan bona.
Com ei de grana?
Atau?
Un shinhau mens, mès fòrça bona…
Un libre?
Non, ua auta causa…
Vietz, vietz; vos cride Basili Lukic, didec eth portièr, en enténer es passi deth preceptor que s'apressaue, e deishant-lo doçament dera maneta cauçada a mieges damb un gant bluenc, que s'aganchaue ath sòn cinturon, e senhalant damb eth cap a Lukic.
Que vengui de seguit, Basili Lukic, didec Sergi damb un arridolet alègre e corau que desarmaue tostemp ath sevèr preceptor.
Sergi ère massa alègre; se sentie massa erós entà non compartir damb eth portièr era satisfaccion familhar que l'auie informat en jardin d'Ostiu era neboda dera comdessa Lidia Ivanovna.
Tau alegria li semblaue particularaments importanta, sustot per coïncidir damb era der umil foncionari e era que li costaue era idia des jogalhes que l'aurien hèt a vier.
A Sergi li semblaue qu'aguest dia toti les calie èster contents e satisfèts.
Sabes que papa a recebut era decoracion d'Aleksandre Nevsky?
Ja an vengut a felicitar-lo.
E ei content?
Se com non i va a èster de content en tot recéber era decoracion deth Tsar?
Aquerò vò díder que s'ac merite, repliquèc eth portièr, sevèr e grèu.
Sergi se demorèc cogitós e escorcolhèc eth coneishut ròstre deth portièr enquias sòns mendre detalhs, mès que mès, era barbeta entre es dues pursères, qu'en era arrés si fixaue senon Sergi, que la guardaue tostemp de baish estant.
Hè guaire que non te visite era tua hilha?
Era hilha deth portièr ère dançaira en Teatre Imperiau.
Es dies de cada dia que non pòt vier.
Tanben eres estúdien.
E vos, vos cau estudiar madeish.
Anatz-vo'n, senhoret.
Qué ne pensatz?, li preguntèc.
Didetz-me, Basili Lukic, supliquèc eth mainatge, ja seigut ena taula d'estudi, damb eth libre ena man: quina decoracion i a mès importanta qu'era d'Aleksandre Nevsky?
Vo'n sabetz que l'ac an autrejat a papa?
Basili Lukic responec qu'era decoracion superiora ère era de Vladimir.
E mès qu'aguesta?
Era d'Andrés Pervosvanny ei superiora a totes.
E non n'auem ua auta mès nauta?
Sabi pas.
Com?
Tanpòc vos ac sabetz?
Sergi sarrant es codes sus era taula, se demorèc cogitós.
Es sòns pensamens èren complicadi e diuèrsi.
S'imaginaue que de ressabuda sa pair receberie era decoracion d'Andrés Vladimir e que, per tant, se mostrarie fòrça mès indulgent damb era leçon d'aué, pensaue que quan siguesse gran, receberie eth tanben totes aqueres decoracions e tanben es que se creèssen superiores ara d'Andrés Vladimir.
Tanlèu les creèssen, Sergi les meritarie.
E se les creauen mès nautes encara, tanben eth les obtierie ath punt.
Pensant atau se passèc eth temps e, quan venguec eth professor, era leçon de temps, lòc e manèra, encara non ère estudiada, e eth professor se demorèc, non solet maucontent, senon enquia trist, pr'amor que hec entristir ath mainatge.
Tant qu'eth sòn mèstre s'estèc damb eth, l'auie semblat compréner, mès tanlèu se demorèc solet non podec brembar-se'n ne compréner qu'ua frasa tan brèu e evidenta coma que "de ressabuda" ère un nòm adverviau; mès, comprenec, ça que la, qu'auie desengustat ath mèstre.
Alistèc un moment qu'eth professor guardaue, en silenci, eth libre.
Mijail Ivanovic, quan ei era tua onomastica?, li preguntèc còp sec.
Que serie mielhor que siguéssetz per vòstes leçons.
Eth dia dera onomastica d'un que non a cap importància entà ua persona intelligenta.
Ei un dia coma un aute quinsevolhe que mos cau trabalhar coma tostemp.
Sergi guardèc atentiuaments ath professor, examinèc era sua barba clara, es sues lunetes que baishauen mès peth dejós deth senhau que li hègen sus eth nas, e s'estèc tan en.honsat enes sues reflexions que ja non comprenec arren de çò que l'explicaue.
Per qué non m'estime?"
Atau se demanaue damb tristor sense trapar era responsa.
Ad aguesta leçon la seguie era de sa pair.
En nombre des ocupacions predilectes de Sergi i auie era de cercar a sa mair en passèg.
Non credie ena mòrt en generau, ne en particular ena de sa mair, a maugrat que Lidia Ivanovna l'ac auesse dit e papa l'ac auesse confirmat.
Plan per açò, autanplan dempús d'auer-li dit que s'auie mòrt, guairi vaitges gessie de passèg contunhaue cercant- la.
Totes es hemnes plies, gracioses, de peus escurs, li retirauen a sa mair.
Tanlèu ne vedie ua atau, li bohaue ath sòn laguens un sentiment tan doç que s'estofaue, e es lèrmes li venguien enes uelhs.
Demoraue qu'era, en aqueth moment, s'apressèsse ada eth e se lheuèsse eth vel.
Camparie tot eth sòn ròstre arrint-li, l'abraçarie, perceberie eth sòn perhum e era doçor dera sua man e plorarie de gòi, tau qu'ua net que s'estirèc as sòns pès e li hège gatalhèues e eth arrie mossegant-li era sua blanca man plia d'anèths.
Quan se'n sabec, per edart, a trauèrs dera majordòma que sa mair non s'auie mòrt e que sa pair e Lidia Ivanovna l'ac auien dit atau pr'amor qu'era ère dolenta (qu'en açò, coma l'estimaue tant, non i credec bric), seguic demorant-la e cercant-la encara damb mès talents.
Aué, en Jardin d'Ostiu, auie vist a ua senhora nauta, damb un vel color lillà, qu'auie seguit damb era guardada, en tot sénter eth còr estrementit, pensant-se qu'ère era, mentre la vedec auançar ath sòn encontre peth caminòu.
Mès era senhora non arribèc ath sòn costat; despareishec sabi pas per a on.
E aué Sergi sentie mès afècte que jamès a sa mair e, tant que demoraue a sa pair, sense encuedar- se'n, ralhèc damb eth cotelon tot eth cant dera taula, campant ath sòn dauant damb uelhs ludents e pensant en era.
Que ja vie papa, interrompec Basili Lukic.
Sergi se lheuèc en un bot, correc entà sa pair e, dempús de punar-li era man, lo guardèc atentiuaments, demorant desnishar en sòn ròstre senhaus d'alegria restacadi ara decoracion d'Aleksandre Nevsky.
T'as divertit en passèg?, preguntèc Karenin, tant que se seiguie en sòn fautulh e s'apressaue era Biblia e la daurie.
Encara qu'Alexei Alexandrovic li didie soent a Sergi que toti es crestians les cau conéisher ben era Istòria Sagrada, eth madeish solie consultar era Biblia soent, e eth sòn hilh non deishaue de vedè'c.
Òc, me divertí fòrça, papa, repliquèc eth mainatge, en tot sèir-se d'esponera ena cagira e balançar-la, causa que l'ère enebida.
Qu'è vist a Nadenka (se referie a ua neboda de Lidia Ivanovna que s'estaue ena casa d'aguesta) e m'a dit que vos an autrejat ua naua decoracion.
Ètz content, papa?
Prumèr de tot, non te balancèges atau, repliquèc eth pair.
E dempús, çò que te cau shautar ei eth trabalh, e non era sua recompensa.
Que voleria que t'i fixèsses fòrça en açò.
Se trabalhes e estúdies es leçons solet peth prèmi, eth trabalh que te semblarà fòrça pesant.
Mès quan trabalhes per amor ath trabalh, traparàs en eth era mielhor recompensa.
Alexei Alexandrovic parlaue atau rebrembant se com s'auie sostengut ada eth madeish damb era idia deth déuer pendent er engüegiu trabalh d'aqueth maitin, qu'auie signat cent dètz-e-ueit documents.
Era doça e alègra ludentor des uelhs de Sergi s'amortèc, e baishèc es uelhs en trapar-se damb es de sa pair.
Aqueth ton, plan coneishut, ère eth que tenguie tostemp damb eth, e Sergi se'n sabie de com l'auie d'acuélher.
Sa pair lo guardaue coma se se dirigisse a un mainatge imaginari, o atau l'ac semblaue a Sergi, a un mainatge coma es que se trapen enes libres e qu'ada er Sergi non s'i retiraue bric.
Mès eth mainatge sajaue alavetz de simular qu'ère un d'aqueri mainatges des libres.
Demori qu'ac comprenes, didec sa pair.
Òc, papa, responec Sergi, en tot simular qu'ère aqueth mainatge imaginari.
Sergi coneishie pro ben es versets der Evangèli, mès ara, tant que les recitaue, se fixèc en uas deth front de sa pair, e en campar er angle que formaue damb es possi, eth mainatge se confonec enes versets e a tot darrèr ne placèc un en sòrta d'un aute que començaue damb era madeisha paraula.
Karenin notèc qu'eth mainatge non comprenie çò que didie e s'irritèc.
Arroncilhèc es celhes e comencèc a díder çò que Sergi auie ja entenut cent viatges e non podie rebrembar per çò de comprener-lo massa ben, ar estil dera frasa "còp sec", qu'ère un nòm adverbiau.
Mès sa pair non li hec repetir arren e venguec tara leçon der Ancian Testament, Sergi recitèc ben es hèts, mès quan venguec a explicar eth significat profetic qu'auien bèri uns, mostrèc ua totau ignorància, a maugrat que ja auie estat castigat un aute còp per non saber era madeisha leçon.
E quan non podec contestar ja absoludaments arren e se demorèc arturat, ralhant era taula damb eth cotelon, passèc a tractar des patriarques antedeluvians.
Non se'n brembaue de cap d'eri, exceptat d'Enoch, hèt a pujar viu entàs cèus.
Abantes se'n brembaue des nòms, mès que les auie desbrembat complètaments, mès que mès, pr'amor que de totes es figures der Ancian Testament era que s'estimaue mès ère era d'Enoch, e pr'amor que, amassa damb era idia deth rapte deth profeta se barrejaue en sòn cervèth ua longa cadia de pensaments qu'en eri se balhaue tanben ara, tant que guardaue damb uelhs fixi era cadia deth relòtge e un boton miei cordat deth justet de sa pair.
Sergi se remie en redon a creir ena mòrt, que li parlauen tan soent.
Non credie que se podessen morir es persones qu'estimaue, e, sustot, eth madeish.
Li semblaue impossible e incomprensible.
Mès coma que li didien que toti acabauen morint, ac demanèc as persones que fidaue e toti l'ac confirmèren.
Era majordòma didie tanben que òc, mès damb racacòr.
Mès Enoch non auie mòrt, çò que provaue que toti non se morissen.
Es dolents, ei a díder, es que Sergi non estimaue, òc que se podien morir, mès es bravi les calie èster a toti coma Enoch.
A veir, quini sigueren es patriarques?
Enoch, Enoch…
Que ja ac as dit, mau, fòrça mau, Sergi…
Se non sages de saber çò qu'ei mès important entà un crestian, se com te pòt interessar tot çò d'aute?, didec eth pair, en tot lheuar-se.
Sò maucontent de tu e tanben n'ei Pèire Ignatievic (se referie ath sabent pedagòg).
Me calerà castigar-te.
Pair e professor èren, plan que òc, maucontents de Sergi.
E, ei vertat qu'eth mainatge ère pro mancat d'atencion.
Mès que non se podie díder que siguesse un mainatge de pòques aptituds.
Ath contrari: ère mès esperdigalhat que d'auti qu'eth professor les botaue coma exemple.
Sivans sa pair, Sergi non volie estudiar çò que li manauen.
Mès en realitat non podie estudiar perque ena sua amna i auie exigéncies mès importantes qu'es que l'impausauen sa pair e eth professor.
E coma qu'aqueres dues classes d'exigéncies èren opausades, Sergi lutaue contra es sòns educadors dubèrtaments.
Auie nau ans, ère un mainatge, mès coneishie era sua amna, l'estimaue e la suenhaue coma era paupeta suenhe ath uelh e, sense era clau der afècte, non permetie ad arrés que se calèsse en era.
E aprenie de Kapitovic, dera majordòma, de Nadenka, de Basili Lukic, mès non des sòns mèstres.
Era aigua que sa pair e eth pedagòg sajauen de botjar es arròdes dera sua mòla, ja regolejaue e trabalhaue per un aute costat.
Eth pair castiguèc a Sergi en tot enebir-li vier en çò dera neboda de Lidia Ivanovna, mès eth castig, mès qu'entristir-lo, l'alegrèc.
Basili Lukic ère de bon umor e l'ensenhèc a hèr mòles de vent.
Non pensèc en sa mair en tota era tarde, mès tanlèu se calèc en lhet la rebrembèc de pic e preguèc a Diu, ara sua manèra, que deishèsse d'amagar-se e que venguesse a tier-li ua visita ath londeman, qu'ère eth sòn aniversari.
Basili Lukic, sabetz se per qué è pregat, ath dela de çò de cada dia?
Per estudiar mielhor.
Non.
Per recéber jogalhes.
Non, non ac endonviaratz.
Ei ua causa magnifica… mès ei un secret.
Quan venga, vos ac diderè…
Non ac endonviatz?
Non, non, non ac endónvii.
Didetz-m'ac, repliquèc Basili Lukic, arrint, çò que se passaue pòqui viatges.
Plan ben, dormitz, que valerà mès….Vau a amortar era candèla.
Sense era candèla que veigui mielhor çò que voi veir e qu'è pregat.
Lèu vos desnishi eth mèn secret!, sorrisclèc Sergi, arrint alègraments.
Quan se heren a vier era candèla, Sergi vedec e sentec a sa mair.
Ère de pès ath sòn dauant e lo bailinaue damb era sua guardada amorosa.
Dempús i auie mòles, cotelons…
Ena ment de Sergi tot s'anèc confonent enquia que s'adormic.
Vronsky e Anna, en arribar en Sant Petersburg, se lotgèren en un des mielhors otèls.
Vronsky s'installèc en solèr de baish, e Anna, damb era mainada, era hilhuquèra e era sirventa, en un departament de quate crambes.
Era sua mair e era sua cunhada lo receberen coma tostemp, li preguntèren peth viatge per estrangèr, parlèren des sòns coneishudi e non badèren boca sus es sues relacions damb Anna.
Mès quan sa frair lo visitèc eth dia a vier, li preguntèc per era.
Alexei Vronsky li didec francaments que consideraue es sues relacions damb Anna tau qu'un matrimòni legau e que demoraue apraiar eth divòrci e maridar-se alavetz, mès qu'entada eth Anna ère ja era sua hemna coma quinsevolh auta, e li pregaue qu'atau l'ac didesse a sa mair e ara sua cunhada.
S'era bona societat non ac apròve, que m'ei parièr, higec Vronsky.
Mès s'era mia familha vò sauvar damb jo relacions de parentat, les cau hèr extensiues ara mia hemna.
Sa frair màger, que respectaue tostemp es idies der aute, non sabie se qué díder, enquia qu'eth mon acceptèsse o non aguesta decision.
Mès, coma qu'eth, personauments, non auie arren entà opausar, entrèc damb Alexei a veir a Anna.
Ena preséncia de sa frair, coma dauant des auti, Vronsky la tractèc de vos, coma a ua amiga intima.
Mès qu'ère sabut qu'eth frair coneishie aqueres relacions e se parlèc de qué Anna venguesse ena propietat des Vronsky.
A maugrat deth sòn tracte mondan, Vronsky, per çò dera sua faussa posicion que se trapaue, incorrie en un estranh error.
Li calie auer comprenut qu'eth mon ère barrat entada eth e entà Anna.
Que se pòt pro ben èster seigut damb es cames arropides e sense cambiar de posicion pendent diuèrses ores en tot saber qu'arrés t'empedirà cambiar de postura.
Mès que se te'n sabes qu'obligatòriaments te cau tier es cames arropides, se patissen rampilhades e es pès tremòlen e an besonh d'estirar-se.
Madeish sentie Vronsky per çò que tanh ath gran mon.
Encara qu'ath hons dera sua amna se'n sabie qu'ère barrat entada eri, volie sajar veir se, damb eth cambiament de costums, les acceptaue.
Non i estèc guaire en encuedar-se'n de qué eth mon seguie dubèrt entada eth personauments, mès non entada Anna.
Coma en jòc deth gat e er arrat, es braci que se quilhauen entà balhar-li pas s'abaishauen quan anaue a passar era.
Ua des prumères hemnes distinguides que Vronsky vedec, siguec ara sua cosia Betsy.
Ara fin!, exclamèc alègraments Betsy.
E Anna?
Guaire m'alègri de veder-vos!
A on auetz estat?
Que deuetz trapar plan lèg Sant Petersburg dempús deth vòste esplendid viatge.
Be m'imagini era vòsta lua de mèu en Roma!
E eth divòrci?
L'auetz obtengut?
Me calhauaràn!, didec Betsy, mès, ça que la, visitarè a Anna.
Òc, i anarè a maugrat de tot.
Vos estaratz aciu guaire temps?
Eth madeish dia, plan que òc, visitèc a Anna.
Mès eth sòn ton ère totafèt desparièr deth d'abantes.
Se la vedie capinauta dera sua gausardaria e volie qu'Anna aprecièsse era fidelitat des sòns sentiments amistosi.
Solet s'i estèc ues dètz menutes.
Parlèc des nauetats deth mon e en partir didec:
Non m'auetz dit quan obtieratz eth divòrci.
Encara que jo m'è metut era flaçada en cap, que i aurà bères ues que vos receberàn heredaments tant que non siguetz maridadi.
E damb era facilitat que se pòt hèr aquerò ara!…
Ça se fait…
Atau, donc, partitz diuendres?
Me hè dò que non mos pogam veir mès per ara…
Que non auie guaira confiança en sa mair.
Se'n sabie qu'era, tant afogada damb Anna quan la coneishec, ère ara inflexibla damb era en tot pensar qu'auie arroïnat era carrèra deth sòn hilh.
Mès Vronsky fidaue fòrça ena sua cunhada Varia.
Li semblaue qu'era, incapabla de lançar era prumèra pèira, resolverie damb tota naturalitat veir a Anna e receber-la en çò de sòn.
Varia, dempús d'escotar-lo, li responec:
Ja sabes, Alexei, que t'estimi e sò dispausada a hèr per tu tot çò que sigue.
Mès è carat pr'amor qu'en arren vos posqui èster utila a Anna Arkadievna e a tu (prononcièc "Arkadievna" damb ua entonacion particulara).
Non te penses, t'ac demani, seguic, que la censuri.
Aquerò jamès.
Dilhèu jo ath sòn lòc auria hèt madeish.
Que non posqui entrar en detalhs, contunhèc damb timiditat guardant eth ròstre grèu de Vronsky; mès as causes les cau cridar damb eth sòn nòm.
Tu vòs que jo vaja en çò de sòn, que la receba e damb aquerò que la reabilita dauant eth mon.
Mès, comprene-lo, aquerò "non ac posqui hèr".
È tres hilhs, me cau víuer en societat peth mèn marit.
Se visiti a Anna Arkadievna era comprenerà que non la posqui convidar en çò de mèn o que me cau hè'c de sòrta que non se trape aquiu damb arrés, e aquerò l'ofensarà tanben.
Non la posqui lheuar de…
Non me pensi qu'Anna age queigut mès baish que centenats de hemnes que vosati recebetz, interrompec Vronsky damb màger gravetat.
E se lheuèc, endonviant qu'era decision dera sua cunhada ère irrevocabla.
Te demani, Alexei, que non t'embèsties damb jo.
Comprene que jo non n'è eth tòrt…
E Varia lo guardaue damb un timid arridolet.
Que non m'embèstii damb tu, repliquèc eth, tostemp seriós, mès aquerò en tu que m'ei doblaments penible e me hè dò pr'amor que trinque era nòsta amistat.
Ja compreneràs qu'entà jo non pòt èster de ua auta manèra.
E damb aquerò, Vronsky la deishèc.
Reconeishec, donc, qu'es sòns esfòrci èren en bades e que li calie passar aqueri dies en Sant Petersburg coma en ua ciutat desconeishuda, en tot evitar era sua relacion damb eth mon d'abantes, pr'amor de non patir scènes desagradiues e non tier doloroses ofenses.
Ua des causes mès ingrates ena sua situacion ère qu'eth sòn nòm e eth de Karenin s'entenien pertot.
Qu'ère impossible parlar d'arren sens qu'eth nòm d'Alexei Alexandrovic gessesse ena convèrsa, impossible vier enlòc sense eth risque de trapar-lo.
Quauquarren la tormentaue, plan, e quauquarren l'amagaue.
Non li hège veir que se n'encuedaue des escarnis qu'empodoauen era vida d'eth e que, dada era sua agudenta sensibilitat, l'auien d'auer estat entada era fòrça dolorosi.
Un des prepaus deth viatge a Russia, ère, entà Anna, veir ath sòn hilh.
Dès que gessec d'Italia era idia de veder-lo non deishèc ne un solet moment d'esmoir- la, e, coma mès s'apressaue en Sant Petersburg, màger li semblaue er encantament e era transcendéncia d'aqueth encontre damb eth mainatge.
S'imaginaue simple e naturau veir ath sòn hilh en tot trapar-se ena madeisha ciutat qu'eth; mès, un còp en Sant Petersburg, se hec evidenta era sua situacion dauant era societat e comprenec que non serie bric aisit apraiar aquera entrevista.
Anna reconeishie que non auie eth dret de vier dubèrtaments ena casa de Karenin, damb eth risque de trapar-lo-se, e que se podie passar, plan que òc, que l'enebissen era sua entrada, çò que l'aurie aumplit de vergonha.
Sonque pensar d'escríuer ath sòn marit e escambiar cartes damb eth, li supausaue ja un torment.
Solet quan non se'n brembaue deth sòn marit, podie èster tranquilla.
Veir ath sòn hilh pendent eth passèg, en tot saber-se'n d'a on e quan gessie eth mainatge, que non ère pro.
Se premanie tant entad aguesta entrevista, auie tantes causes entà dider-li, desiraue tant afogadaments punar-lo e poder-lo sarrar enes sòns braci!
Era vielha noiriça de Sergi la podie conselhar e orientar en açò.
Mès era noiriça non ère ena casa de Karenin.
Damb aguesti dobtes e era cèrca dera noiriça se passèren dus dies.
Aquera carta que li costèc tant de trabalh, e qu'en era mentaue de bon voler era granor d'amna deth sòn marit, ère escrita damb era esperança de qué la vedesse eth e, en tot contunhar en sòn papèr magnanim, l'autregèsse çò que li demanaue.
Jamès se sentec tant umiliada coma en aqueth moment que, en cridar ar emissari, l'entenec díder peth menut se com l'auien hèt demorar e com dempús li dideren que non auie responsa.
Eth sòn dolor ère plan mès prigond, pr'amor que li calie tier-lo era soleta.
Non podie ne volie compartir-lo damb Vronsky.
Se'n sabie que, encara qu'ère era causa principau deth sòn malastre, era entrevista damb eth sòn hilh l'aurie de semblar un ahèr de nonarren.
Ena sua pensada, Vronsky non poirie compréner jamès era intensitat deth sòn patiment, e cranhie, coma jamès ac auie hèt, experimentar contra eth un sentiment ostil en notar eth ton hered qu'aurie, plan, de parlar-li d'açò.
Anna s'estèc en casa tot eth dia, pensant enes mieis entà arténher eth sòn prepaus, enquia que, a tot darrèr, decidic escríuer ua carta ath sòn marit.
Ja l'auie redigida quan li heren a vier era de Lidia Ivanovna.
Eth silenci dera Comdessa l'auie hèt a conformar-se, mès era sua carta e çò que podec liéger en era entre linhes, l'irritèren tant, li semblèc tant excessiaua aquera marridesa dauant eth sòn naturau amor ath sòn hilh, que s'embestièc contra es auti e deishèc d'incolpar-se ada era madeisha.
Quina ipocresia!
E les è d'aubedir?
Jamès!.
Era qu'ei pejor que jo, que, aumens, non mentisqui."
E decidic de seguit qu'eth dia a vier, aniversari de Sergi, vierie ena casa deth sòn marit, subornarie as vailets, les enganharie, mès veirie ath sòn hilh, costèsse çò que costèsse, e esbauçarie era terribla enganha que entornejauen ara malerosa creatura.
Anèc entà un magasèm de jogalhes, crompèc un pilèr de causes e estudièc un plan.
Lèu, tàs ueit deth maitin, abantes qu'Alexei Alexandrovic s'auesse lheuat, acodirie ena casa.
Amiarie ena man sòs entath portièr e eth lacai, pr'amor de qué eri la deishèssen passar e, sense lheuar-se eth vel, les diderie que venguie de part deth pairin de Sergi entà felicitar-lo e que l'auien encargat que botèsse es jogalhes per era madeisha en lhet deth mainatge.
Anatz a veir se qui ei.
Semble ua senhora, didec Kapitonic encara a miei vestir, damb abric e simbosses, guardant pera hièstra ara hemna que s'estaue ath cant dera pòrta.
Er ajudant deth portièr ère un òme desconeishut entà Anna.
A penes dauric era pòrta, era entrèc, treiguec ath mès córrer deth monedèr un bilhet de tres robles e l'ac deishèc ena man.
Sergi, Sergi Alexandrovic, didec Anna.
E contunhèc rapida eth sòn camin.
Eth vailet, un còp examinat es sòs, l'arturèc ena pròplèu pòrta.
A qui voletz veir?, didec.
Vengui de part deth prince Skeradumov pr'amor de veir a Sergi Alexandrovic.
Eth senhoret encara non s'a lheuat, repliquèc eth portièr guardant-la damb atencion.
Anna non demoraue qu'er aspècte invariable dera casa qu'auie viscut nau ans li podesse costar tan viu efècte.
Rebrembes alègri e penibles li bohèren er un darrèr er aute laguens dera sua amna, en tot hèr-li a desbrembar per un moment er objècte dera sua visita.
Vò demorar-se?, preguntèc Kapitovic, en tot ajudar-la a trèir-se er abric de pèths.
Entratz, se vos platz., Excelléncia, didec dempús.
Anna li volec parlar, mès era votz se l'estofèc ena gòrja.
Qu'ei aquiu eth preceptor.
Dilhèu s'age vestit.
Anarè a anonciar-vos.
Aciu, tara quèrra, se vos platz.
Desencusatz qu'encara non sigue net.
Eth senhoret dormís ara en quarto deth divan, gasulhèc eth portièr, esdegant-se e reméter era sua respiracion.
Perdonatz.
Excelléncia, mès mos cau demorar un shinhau.
Vau a campar…
Anna se demorèc.
Eth portièr gessec de nau.
Eth senhoret ven de desvelhar-se, didec.
En madeish moment qu'er ancian portièr prononciaue aguestes paraules, Anna entenec un badalh mainadenc.
En aqueth son arreconeishec ath sòn hilh e li semblèc ja veder-lo ath sòn dauant.
Deishatz-me, deishatz-me e anatz-vo'n, didec Anna, crotzant era nauta pòrta.
En moment qu'es sòns pòts s'amassèren de nau, se diboishèc en eri un arridolet erós, e damb aqueth arridolet eth mainatge se deishèc quèir un aute còp en lhet, vençut per un leugèr dromilhon.
Sergi!, cridèc Anna, en tot apressar-se damb pas cautós.
Pendent era sua separacion, e mès encara en aqueri dies que la negaue tan viua trendesa peth sòn hilh, Anna l'imaginaue coma un mainatge de quate ans; auie creishut e s'auie amagrit.
Ò!, qué prim auie eth ròstre, qué cuerts es peus e qué longui es braci!
Qué n'ère de diferent de quan era l'auie deishat!
Sergi!, repetic ena madeisha aurelha deth mainatge.
Pendent ues segondes campèc silenciós e interrogatiu a sa mair, quieta ath sòn dauant.
De ressabuda, arric plen de gòi e, barrant de nauèth es sòns uelhs cargadi de dromilhon, se deishèc quèir un aute còp, mès non entà darrèr, senon enes braci de sa mair.
Sergi, estimat mainatge mèn!, exclamèc Anna, estofada, abraçant er estimat còs.
Mama, responec eth mainatge, botjant-se entà totes es direccions pr'amor de qué eth sòn còs hereguèsse pertot es braci de sa mair.
Arrint miei adormit, tostemp damb es uelhs clucadi, e emparant-se damb es sues mans grossetes ena coishinèra deth lhet, s'agarrèc as espatles de sa mair e se deishèc quèir sus era sua hauda, alendant aquesta agradiua flaira que solet tien es mainatges en lhet.
De seguit comencèc a heregar-se eth ròstre contra eth còth e es muscles de sa mair.
Que ja m'ac sabia, didec, daurint es uelhs, que vieries.
Aué ei eth dia deth mèn aniversari…. M'è desvelhat ara madeish e vau a lheuar-me…
E, tant que parlaue, se demorèc de nau esclipsat.
Anna lo guardaue damb afogadura, en veir se guaire auie creishut e cambiat ena sua abséncia.
Reconeishie e desconeishie ath còp es sues cames nudes, ara tan longues, es sues caròles amagrides, es cuerts cargolhs dera sua nuca, que tanti viatges aui punat.
Sarraue tot aquerò contra eth sòn còr e non podie parlar, estofada pes lèrmes.
Per qué plores, mama?, preguntèc eth mainatge, en tot desvelhar-se complètaments.
Per qué plores, mama?, cridèc damb votz planhosa.
Non plorarè mès.
Que plori d'alegria.
Hè tant de temps que non t'è vist!
Non, non plorarè mès, non plorarè… didec, avalant-se es sues lèrmes e virant eth cap.
Au, que ja ei ora de vestir-te, higec, recuperant quauquarren dera sua serenitat, après un silenci.
Com te vestisses sense jo?
Com…?, didec, sajant d'exprimir-se damb votz naturau e alègra.
Mès non podec acabar e virèc un aute còp era cara.
Ja non me laui damb aigua hereda; papa que non vò.
As vist a Basili Lukic?
A!, que t'as seigut sus eth mèn vestit!
Sergi s'estarnèc d'arrir.
Anna lo guardèc arrint.
Mama, estimada mama!, cridèc eth mainatge, en tot lançar-se de nauèth entada era e abraçar-la.
Semblaue que solet ara, en veir eth sòn arridolet, comprenec çò que se passaue.
Aquerò que non te cau, contunhèc eth mainatge en tot trèir-li eth chapèu.
Qué pensaues de jo?, te pensaues que m'auia mòrt?
Non ac pensè jamès.
Non ac pensères, hilhet mèn?
Sabia que non, m'ac sabia!, responec eth mainatge en tot tier era sua frasa predilecta.
Mentretant, Basili Lukic que, ara prumeria non auie comprenut qui ère aquera senhora, en tot supausar pera convèrsa qu'aquera ère era esposa qu'auie abandonat ath sòn marit, e que non coneishie, pr'amor que ja non ère en casa quan eth venguec aciu, trantalhaue s'auie d'entrar o non e se li calie avisar a Karenin.
En tot pensar, fin finau, qu'eth sòn déuer ère desvelhar diadèraments a Sergi a ua ora fixa e que entà hè'c non s'auie de preocupar de qui siguese aquiu, siguesse sa mair o quinsevolha auta persona, donques qu'ada eth solet li tanhie complir era sua obligacion, Basili Lukic se vestic.
Botgèc eth cap e barrèc era pòrta, alendant.
Entre es vailets, mentretant, regnaue ua grana agitacion.
Toti se'n sabien qu'auie vengut era senhora, que Kapitonic l'auie deishat entrar, qu'ara s'estaue en quarto deth mainatge, e qu'eth senhor entraue a veder-lo cada dia tàs nau….
Eth portièr caraue temardudaments, mès quan Korney didec que se meritaue que li balhèssen eth viatge, Kapitonic s'apressèc ath vailet e, agitant es mans en sòn ròstre, li didec:
Dilhèu tu non l'auries deishat entrar?
Qu'è servit dètz ans aciu e solet è vist en era bontat.
Be m'aurie agradat veder-te a tu dident-li que hesse eth favor d'anar-se'n!
Plan, que tu sabes nadar entres dues aigües!
Mès te valerie pensar en çò que panes ath tòn senhor e enes abrics de vibre que li très…
Soldat!, sorrisclèc Korney damb mensprètz, e se virèc de cap ara noiriça, qu'entraue en aqueth moment.
Sabetz Maria Efinovna que l'a deishat entrar sense díder arren ad arrés?
E Alexei Alexandrovic ei a mand de gésser ara madeish e vierà en quarto deth mainatge…
Quines causes, quines causes!, exclamaue era noiriça.
Que poiríetz vos entretier ath senhor ua estona, Korney Vasilievic, tant que jo pugi ara prèssa entà hèr-la gésser.
Quines causes, Diu mèn, quines causes!
Nadenka auien queigut enes shivalons e heren tres viroletes.
Li calie partir e deishar-lo.
Non pensaue ne comprenie ua auta causa.
Entenie es passi de Basili Lukic, que s'apressaue ena pòrta estossegant, entenie es dera noiriça, que ja arribaue, mès contunhaue seiguda, coma de pèira de marme, sense fòrces entà parlar ne entà lheuar-se.
Ò, senhora mia!, didec era noiriça, apressant-se, e punant es sues mans e espatles.
Quina alegria qu'a balhat Diu ath nòste mainatge eth dia deth sòn aniversari!
Que non auetz cambiat arren, arren…
Non me'n sabia que vos estàuetz ara en casa, estimada, didec Anna en tot solatjar- se un shinhau.
Que non me demori aciu, me demori damb era mia hilha.
È vengut entà felicitar a Sergi, estimada senhora Anna Arkadievna.
De pic, s'estarnèc de plorar e tornèc a punar es mans d'Anna.
Sergi damb uelhs e arridalha radiants, agarrant-se damb ua man a sa mair e damb era auta ara noiriça, caushigaue eth tapís damb es sues cames plies e descauces.
Er efècte esmovent qu'era sua estimada noiriça tractaue a sa mair, l'aumplie de gòi.
Mama, era noiriça vie soent a veder-me e quan vie…, gessec de condar eth mainatge.
Mès s'arturèc en observar qu'era noiriça parlaue en votz baisha a Anna, qu'en sòn ròstre se diboishèc eth terror e quauquarren semblable ara vergonha, çò que l'estaue fòrça mau.
S'ajoquèc entath sòn hilh.
Estimadet mèn…gasulhèc.
Non didec "adishatz", mès eth mainatge ac liegec ena expression deth sòn ròstre.
Ò estimat, plan estimat Kutic!, contunhèc Anna, en tot balhar ath mainatge eth nòm que lo cridaue de petit.
Non me desbrembaratz?
Non podec parlar mès.
Guaires paraules pensèc dempús que l'aurie podut díder en aqueth moment!
E, ça que la, Sergi comprenec tot çò qu'era l'aurie volut díder.
Comprenec qu'ère malerosa e que l'estimaue, e autanplan comprenec qu'era noiriça didie en votz baisha a sa mair:
Tostemp vie tàs nau…
E endonvièc que parlauen de sa pair e qu'era e eth non se deuien veir.
Tot aquerò ac comprenie, mès non comprenie eth motiu, ne per qué se diboishaue eth terror ena cara de sa mair.
Sense dobte era non n'ère colpabla d'arren, mès cranhie ath sòn marit e s'avergonhaue de quauquarren.
Qu'aurie volut hèr ua pregunta que l'esclarisse aqueri dobtes, mès non gausaue de hèr- la pr'amor que vedie que sa mair patie, e sentie pietat per era.
Sarrant-se contra eth sòn còs, gasulhèc en votz baisha.
Non te'n vages encara.
Eth i estarà ua estona en vier.
Era mair lo desseparèc un shinhau pr'amor de veir s'eth mainatge se ne'encuedaue de çò que didie, e en sòn ròstre espaurit liegec qu'eth mainatge non solet parlaue de sa pair, senon qu'enquia semblaue preguntar se qué li calie pensar d'eth.
Sergi, estimat hilhet, estima fòrça a ta pair.
Qu'ei mielhor e mès brave que jo.
Jo m'è comportat mau damb eth.
Quan sigues gran ac compreneràs.
Non i a arrés mès brave que tu!, cridèc eth mainatge damb desespèr a trauèrs des sues lèrmes.
Eth mèn petit!, eth mèn petit Sergi!, didec Anna.
E petèc en somics leugèrs, coma un mainatge, coma ploraue eth.
En aqueth moment se dauric era pòrta e campèc Basili Lukic.
Pròchi ara auta pòrta sonèren passi.
Era noiriça didec en votz baisha:
Que ja vie.
E balhèc eth chapèu a Anna.
Sergi s'esguitlèc en lhet e se metec a plorar, caperant-se era cara damb es mans.
Alexei Alexandrovic auançaue en direccion contrària.
Encara que solet un moment abantes afirmaue qu'eth ère mielhor e mès brave qu'era, ena rapida guardada que li dirigic, en aubirar era sua figura peth menut, l'invadiren es sentiments d'aversion acostumadi, d'òdi e d'enveja que l'auesse trèt ath sòn hilh.
Damb un gèst rapid s'abaishèc eth vel e gessec d'aquiu lèu ara carrèra.
Non auie auut temps de destropar es paquets que damb tanta trendesa e tristor auie crompat eth dia abantes ena botiga entath sòn hilh e se les hec a vier damb era en madeish estat.
A maugrat deth sòn immens in de veir ath sòn hilh, a maugrat deth fòrça temps que hège que meditaue e premanie era entrevista, Anna non demoraue que l'auesse d'impressionar tan prigondaments.
E, sense trèir-se eth chapèu, se deishèc d'anar sus un fautulh pròche ara humeneja.
Tachèc es uelhs en relòtge de bronze près dera hièstra e comencèc a reflexionar.
Anna la guardèc estonada e didec:
Dempús.
Eth vailet se hec a vier eth cafè.
Dempús, tornèc a díder.
Era noiriça italiana, que venguie de vestir ara mainada, entrèc e l'ac presentèc a Anna.
Era petita, grasseta e ben neurida, en veir a sa mair estirèc es sòns braci entada era, damb es paumets des mans viradi entà baish e, arrint, damb era sua boca sense dents, comencèc a botjar es manetes tau qu'un peish es aletes, costant un bronit sec damb es plecs midonadi des sues pèlhes.
Qu'ère impossible non arrir, non punar ara mainada; impossible non deishar-li cuélher eth dit, qu'era s'agarrèc sorrisclant e sautant damb tot eth sòn còs, impossible tanben de non aufrir-li es pòts qu'era, en tot cercar un punet, cuelhec damb era sua boqueta.
Anna la cuelhec en braça, la hec a sautar, punèc era sua fresca caròla…
Mès, en veir ara petita, comprenec damb claretat que çò que sentie per era non ère ne tansevolhe afècte en tot comparar-lo damb çò qu'experimentaue per Sergi.
Tot en aquera mainada ère graciós, mès, sense saber se per qué, non auplie eth sòn còr.
En prumèr hilh, encara que siguesse d'un òme que non estimaue, auie concentrat totes es insatisfètes ànsies d'amor.
Era mainada auie neishut en circonstàncies mès penibles e non s'auie botat en era ne era millesima part des suenhs que se dediquèren ath prumèr.
Ath delà, era mainada non ère encara senon ua esperança, tant que Sergi ère ja lèu un òme, un òme estimat, qu'en eth s'agitauen ja pensaments e sentiments.
Sergi la comprenie, l'estimaue, l'estudiaue, pensaue Anna, en tot rebrembar es paraules e es guardades deth sòn hilh.
Ne restaue ua, era darrèra e era mielhor.
Sergi, vestit damb camisa blanca, seigut cama aciu cama enlà ena cagira, clucaue es uelhs e arrie.
Qu'ère era sua expression mès caracteristica e aquera qu'auie gessut damb mès naturalitat.
Anna sagèc de trèir aquera fotò damb es sues petites mans blanques, damb es sòns dits longui e prims, tirassant des puntes deth cartonet.
Mès era fotò se resistic e non artenhec a trèir-la.
Coma que non auie un cotelon a man, treiguec era fotò immediata, qu'ère un retrait de Vronsky damb chapèu redon e peus longui, hèt en Roma, pr'amor d'empentassar damb era eth de Sergi.
Per qué me dèishe soleta damb es mies penes?
Manèc a cercar-lo, demant-li que pugèsse de seguit, e lo demorèc imaginant, damb eth còr pataquejant, es paraules que damb eres li condarie tot, e es expressions d'amor qu'eth la padegarie.
Eth vailet pugèc en tot díder qu'eth senhor auie ua visita, mès que vierie de seguit, e desiraue saber s'era lo podie recéber acompanhat deth prince Jachvin, qu'auie vengut en Sant Petersburg.
E non m'a vist dès ager ara ora de dinar!
Còp sec li secodic eth cervèth un terrible pensament.
Eth dia abantes Vronsky non auie dinat en casa, ath delà persutèc qu'en Sant Petersburg s'installèssen desseparadaments, e ara non venguie solet, pr'amor d'evitar veder-la cara a cara.
Se me'n sabessa, jo endonviaria ja, se qué me calerie hèr", se didie Anna, en tot senter-se sense fòrces entà imaginar era situacion que demorarie quan se n'assegurèsse dera indiferéncia de Vronsky.
Cridèc ara puncèla en se n'anèc en cabinet d'atrencadura.
En vestir-se, se tenguec dera sua jarga mès qu'aguesti darrèrs dies, coma se Vronsky, en cas que l'auesse deishat d'estimar, podesse encamardar-se de nauèth en veder-la mielhor vestida e pientada.
Eth timbre sonèc abantes de qué auesse acabat.
Que ja mos coneishem, didec Anna, botant era sua maneta ena manassa de Jachvin, que la saludaue confonut, pr'amor que, a maugrat dera sua enòrma estatura, ère un òme d'ua grana timiditat.
Mos coneishérem ens corses, est an passat.
Balhatz-les-me!, didec Anna, en tot dirigir-se ara a Vronsky e agarrant damb un rapid gèst es retraits qu'eth examinaue, e guardant-lo significatiuaments damb es sòns uelhs ludents.
Qué tau aguest an es corses?
Preguntèc dempús a Jachvin.
Jo qu'è assistit as deth Corso, en Roma.
Ja sai qu'a vos non vos shaute era vida estrangèra, higec, arrint doçaments.
Vos coneishi pro ben e me'n sai de totes es vòstes preferéncies a maugrat des pòqui viatges que mos auem vist.
Me hè dò, pr'amor que totes es mies preferéncies son, en generau, de fòrça mau gust, didec Jachvin, en tot mossegar-se era part quèrra dera mostacha.
Dempús de parlar ua estona, e en tot veir que Vronsky consultaue eth relòtge, Jachvin preguntèc a Anna se s'estarie guaire temps en Sant Petersburg e, quilhant era sua imponenta figura, cuelhec era sua casqueta d'unifòrme.
Me pensi que pas guaire, repliquèc Anna en tot guardar a Vronsky damb inquietud.
Atau, donc, ja non mos tornaram a veir?, preguntèc ath sòn amic lheuant-se.
A on dines aué?
Vietz a dinar es dus damb jo, didec Anna, en tot emmaliciar-se damb era madeisha en veir que se rogie coma tostemp que mostraue era sua situacion dauant d'ua persona mès.
Eth minjar aciu que non ei grana causa, mès atau vos poiratz veir…. Alexei, des sòns companhs de regiment, qu'ei a vos que mès s'estime.
Fòrça gràcies, responec Jachvin damb un arridolet que Vronsky notèc qu'Anna l'auie shautat.
Jachvin saludèc e gessec.
Vronsky se demorèc un shinhau endarrèr.
T'en vas tanben?
Se hè tard, responec eth.
Ara t'agarri!
Demora, te voi díder ua causa.
Li cuelhec era man e l'ac sarrèc contra eth sòn ròstre.
T'ei desagradiu que l'aja convidat a dinar?, didec.
Qu'ac as hèt plan ben, repliquèc Vrosky, damb un tranquil arridolet, desnishant es sarrades hilades de dents e punant-li era man.
Alexei, contunhes estant eth madeish entà jo?, preguntèc Anna sarrant era man d'eth entre es sues.
Que patisqui fòrça aciu, Alexei.
Quan partiram?
Lèu, lèu…
Sabes pas çò de penibla qu'ei tanben entà jo era vida aciu, didec eth retirant era sua man.
Vè-te'n, vè-te'n, repliquèc Anna ofensada.
La deishèc e gessec dera cramba ath mès còrrer.
Quan Vronsky tornèc, Anna encara non ère en casa.
Qu'era gessesse sense dider-li a on anaue, çò que non s'auie passat enquia ara, e que peth maitin auesse hèt madeish, e tot aquerò junhut ara estranha expression deth ròstre d'Anna e ath ton ostil que peth maitin, en preséncia de Jachvin, l'auie agarrat es fotòs deth sòn hilh, obliguèc a Vronsky a reflexionar.
Se didec que li calie parlar damb era e la demorèc en salon.
Mès Anna non tornèc soleta, senon damb era sua tia, era vielha celibatària princesa Oblonskaya, qu'ère era senhora qu'auie vengut aciu peth maitin e que damb era Anna auie gessut de crompres.
Ça que la, era non vedie era expression, interrogatiua e preocupada, deth ròstre de Vronsky, tant que li condaue alègraments çò qu'auie crompat peth maitin.
Eth se n'encuedèc que li passaue quauquarren estranh.
Enes sòns uelhs ludents, quan de pic se tachèren en Vronsky, qu'auie ua atencion forçada, e parlaue e se botjaue damb aquera rapiditat nerviosa qu'enes prumèri tempsi des sues relacions damb era lo sedusie e qu'ara l'enquimeraue e l'aumplie de desengust.
Era taula qu'ère mestrada entà quate.
Betsy li demanaue desencuses per non poder vier a saludar-la abantes de partir, pr'amor que non se trapaue ben, e pregaue ara sua amiga que venguesse a tier-li ua visita tàs sies e mieja enquias nau.
Vronsky la guardèc en avertir qu'era ora que se li senhalaue indicaue que se prenien mesures pr'amor d'empachar qu'Anna coïncidisse damb quauquarrés, mès era semblaue que non se n'auie encuedat.
Me hè dò que non me sigue possible vier precisaments ad aguesta ora, didec Anna damb un arridolet imperceptible.
Era Princesa se'n harà fòrça.
Jo tanben.
Vieratz vos a escotar ara Patti?, preguntèc Tuschkevic.
Era Patti?
Que me balhatz ua idia.
Vieria damb plasèr se me siguesse possible arténher ua lòtja.
Jo la posqui cercar, s'aufric Tuschkevic.
Vos ac arregraïria fòrça.
Voletz dinar damb nosati?
Vronsky arroncilhèc leugèraments es espatles.
Decididaments, non comprenie era actitud d'Anna.
Per qué auie hèt a vier ara vielha Princesa, per qué convidaue a dinar a Tuschkevic e çò que mès l'estonaue, per qué li demanue ua lòtja?
Com ère possible, ena sua situacion, vier a escotar ara Patti en un espectacle d'abonament qu'en eth assistirie tot eth gran mon coneishut?
La guardèc damb gravetat, e era li corresponec damb ua guardada atrevida qu'eth sòn sens Vronsky non podec compréner e non se'n sabec s'ère alègra o desesperada.
S'estèc aquiu pendent ues menutes e tornèc ara prèssa entà naut.
Anna ère ja vestida damb un vestit de velot clar que s'auie hèt en Paris e que deishaue veir part deth sòn pièch.
En cap amiaue ua rica mantilha blanca que reauçaue eth sòn ròstre e s'i didie fòrça ben damb era sua beresa resplendenta.
Qu'ei qu'ètz decidida a vier en teatre?, preguntèc Vronsky, sajant d'evitar era sua guardada.
Per qué m'ac preguntatz damb aguest temor?, repliquèc era, ofensada de nau en veir qu'eth non la guardaue.
Ei que m'ei enebit anar-i?
Çampar, era non comprenie eth sens des sues paraules.
Plan qu'arren ac enebís, responec Vronsky arroncilhant es celhes.
Madeish pensi jo, didec Anna, damb atencion, sense compréner era ironia deth sòn ton e desplegant a plasèr eth sòn gant long e perhumat.
Per Diu, Anna!
Se qué vos passe?, exclamèc Vronsky, coma se sagèsse de desvelhar-la ena realitat en madeish ton qu'ac hège eth sòn marit en d'auti tempsi.
Non compreni se qué me demanatz.
Que vo'n sabetz ben que non i podetz anar.
Per qué?
Non i vau soleta.
Era princesa Barbara a anat a vestir-se e m'acompanharà.
Vronsky arropic es espatles, perplèx e desesperat.
Non sabetz…?, comencèc…
Ne ac voi saber, contestèc Anna lèu cridant.
Non voi…
Dilhèu m'empenaïsqui de çò qu'è hèt?
Non, non e non!
E s'auessa començat atau dès era prumeria, qu'aurie estat mielhor.
Entà vos e entà jo era soleta causa importanta ei ua causa: se mos estimam o non.
E arren mès!
Per qué mos estam aciu desseparadi, sense veder-mos a penes?
Per qué non posqui vier en teatre?
T'estimi e tot çò d'aute m'ei parièr (higec en rus, en tot guardar-lo damb ua ludentor enes uelhs incomprensibla entà Vronsky) damb era condicion de qué tu non ages cambiat.
Per qué me guardes atau?
Eth la guardaue, plan que òc, campant era beresa deth sòn ròstre e eth sòn vestit, que l'estaue admirablaments.
Mès ara era sua beresa e elegància èren, precisaments, çò que desvelhaue era sua irritacion.
Vo'n sabetz qu'es mèns sentiments non pòden cambiar, mès vos demani, vos prègui, que non i anetz, didec un aute còp en francés damb ua doça suplica ena sua votz, mès damb era guardada hereda.
Vos demani que me digatz se per qué non i posqui anar.
Pr'amor qu'aquerò pòt costar… quauque…quauquarren…
Vronsky trantalhèc.
Non vos compreni.
Jachvin n'est pas compromettant e era princesa Barbara non vau mens que d'autes.
A, qu'ei aquiu!
Vronsky experimentèc per prumèr viatge un sentiment d'anug contra Anna pera sua volentària incomprension dera situacion presenta, sentiment que se hège mès viu pera impossibilitat d'explicar-li era causa deth sòn desengust.
Se l'auesse dit francaments tot çò que pensaue, l'aurie calut díder: "Presentar-se damb aguest vestit amassa damb era Princesa, tan coneishuda per toti, signifique, non solet arreconéisher et sòn papèr de hemna perduda, senon, ath delà, desfisar a tota era nauta societat, ei a díder, renonciar ada era entà tostemp".
E aquerò non l'ac podie díder.
Qué li passe?
Damb es celhes arroncilhades tornèc entara sua cramba e, en tot sèir-se ath cant de Jachvin, que, damb es pès estiradi sus ua cagira, beuie conhac damb aigua de Seltz, ordenèc que li hessen a vier era madeisha beuenda.
Tornant entà çò de "Moguchy", eth shivau de Lankovsky, didec Jachvin, qu'ei un bon animau e te conselhi que lo crompes.
E contunhèc, guardant eth ròstre grèu deth sòn amic.
Qu'ei un shinhau queigut de gropa, mès de cap e de pautes non dèishe arren a desirar.
Me pensi que lo cromparè, repliquèc Vronsky.
Anna Arkadievna a ordenat que vos diga que ges de cap ath teatre, didec eth vailet, entrant.
Vam?, didec, arrint leugèraments jos era mostacha e hènt veir damb eth sòn arridolet que comprenie eth maucontentament de Vronsky, encara que non li balhaue cap importància.
Jo non i vau, repliquèc Vronsky, seriós.
Jo non posqui deishar d'anar-i.
Ac è prometut.
Entà dempús, donc.
E, se non, per qué non vies enes cadières?
Demora-te damb era de Krasinsky, didec Jachvin, tant que gessie.
Qu'è causes entà hèr.
Jachvin en gésser der otèl.
Vronsky, un còp solet, se lheuèc dera cagira e se metec a passejar pera cramba.
Aquerò vò díder que i assistirà tot Sant Petersburg.
Solide seràn aquiu ma mair e Egor damb era sua hemna.
Ara Anna entre, se trè er abric, apareish en plia lutz.
E damb era Tuschkevic, Jachvin, era princesa Barbara…" pensaue Vronsky, en tot imaginar era entrada d'Anna en teatre.
O dideràn que non è pòur, o que m'è desliurat en Tuschkevic dera mia obligacion de protegir-la.
Per onsevolhe que se guarde, qu'ei absurd.
Absurd, absurd!
Se per qué s'entestarà a meter-me en aguesta situacion?
Se vòs èster ath mèn servici, bremba-te'n de çò que te cau hèr.
Que non torne a passar aquerò!
Hè-lo-te a vier!, didec ath vailet qu'entraue.
Eth vailet, sabent qu'eth tòrt non ère sòn, sagèc de justificar-se; mès, en guardar ath sòn senhor, comprenec pera sua portadura que valie mès carar.
Atau, donc, ajocant-se sus eth tapís, gasulhèc ues desencuses e comencèc a separar es botelhes e copes trincades d'aqueres qu'auien demorat sanceres.
Aquerò que non ei causa tua.
Mana ath lacai qu'ac recuelhe e premanis-me eth frac.
Vronsky entrèc en teatre tàs ueit e mieja.
Era foncion ère en sòn apogèo.
Er ancian plaçaire, en trèir a Vronsky er abric de pèth, lo reconeishec, lo cridèc "Excelléncia" e li didec que non ère de besonh que recuelhesse eth numèro der abric, senon qu'ère pro qu'en gésser cridèsse a Fedor.
Era pòrta se dauric en tot balhar eth pas ath plaçaire e era frasa, qu'acabaue, heric era audida de Vronsky.
Mès era pòrta se barrèc de seguit e Vronsky non entenec era fin dera frasa ne era sua cadéncia, e solet pera explossion d'aplaudiments que ressonèc comprenec qu'era romança s'acabaue.
En entrar ena sala, illuminada per aranhes e lampes de gas, seguien encara es aplaudiments.
En scenari, era cantaira, esplendida damb es sues espatles nudes e es sues jòies, s'inclinaue e arrie.
Eth tenor, que la tenguie dera man, l'ajudaue a cuélher es flòcs de flors que volauen sus era orquestra.
Dempús era s'apressèc a un senhor de peus pientadi damb règa e ludents de cosmetic, qu'estenie es sòns longui braci peth dessús deth cant deth scenari en tot aufrir-li un objècte.
Eth public de lòtges e cadières s'agitaue, se hège entà dauant, cridaue, aplaudie.
Vronsky passèc entath centre dera part baisha dera sala, s'arturèc e campèc ath sòn entorn.
Se fixèc damb mens interès que d'abitud en ambient, tan coneishut e vidant, en scenari, en sarabat, ena pòc atrasenta vegada d'espectadors deth teatre, qu'ère plen a vessar.
Coma tostemp, se vedien es masdeishes senhores enes madeishes lòtges, e coma tostemp, darrèr d'eres se vedien oficiaus; enes cadières es madeishes hemnes multicolòrs, unifòrmes, levites; era madeisha lorda gentada en paradís, e entre tota aquera gent, enes prumères hilades e enes lòtges, ues quaranta persones, uns quaranta òmes e hemnes "de vertat".
Que siguec en aguest oasi a on Vronsky arturèc ath punt era sua atencion, en tot dirigir-se aquiu de seguit.
Er acte s'acabaue quan entrèc, per çò que, sense passar ena lòtja de sa frair, crotzèc dauant d'eth e se placèc pròche ara rampa, ath cant de Serpujovskoy, que, doblegant eth jolh e tustant damb eth talon ena rampa, lo cridèc arrint en veder-lo de luenh.
Alexandrovic.
Erosaments, aguest non ère aué en teatre.
Qué pòc t'a restat de militar!
Que sembles un artista, un diplomatic o quauquarren atau, li didec Serpujovskoy.
Dès qu'è arribat en Russia qu'è adoptat eth frac, contestèc Vronsky, arrint e treiguent tot doç es botons de punhet.
Cohèssi qu'en aquerò t'envegi.
Jo, quan torni der estrangèr, me jargui açò, didec Serpujovskoy, tocant-se es espatletes, e senti de seguit que non sò liure.
Ath cant d'ua senhora damb turbant e un ancian cauvet, que clucaue es uelhs, emmaliciat dauant es binòcles de Vronsky, en cèrca contunha, vedec, de pic, a Anna, capinauta, plan beròia e arridolenta, entre sedes e assemblatges.
Qu'ère ena cincau lòtja dera part baisha dera sala, a unes vint canes d'eth, e, seiguda ath dauant de tot dera lòtja, leugèraments inclinada, parlaue en aqueth moment damb Jachvin.
Era postura deth sòn cap sus es sòns amples e beròies espatles e era radiacion retengudaments emocionada des sòns uelhs e de tot eth sòn ròstre, li rebrembauen a Vronsky tau coma ère quan la vedec per prumèr viatge en balh de Moscòu.
Mès alavetz consideraue era sua beresa de ua auta manèra, damb un sentiment privat de tot mistèri, e, per açò, era sua beresa, encara que l'atreiguie mès qu'abantes, lo desengustaue ath còp.
Non guardaue entada eth, mès Vronsky se'n sabie que ja l'auie vist.
Quan dirigic de nau es binòcles entad aquiu, vedec qu'era princesa Barbara, plan rogida, arrie forçadaments, guardant de contunh ara lòtja pròcha.
Mès Anna, plegant eth ventalh e hènt copets damb eth ena forradura de velot dera parabanda dera lòtja, non vedie ne volie veir çò que se passaue en aquera lòtja.
Eth ròstre de Jachvin hège veir madeisha expression que quan perdie en jòc.
Arroncilhant es celhes e mossegant cada còp mès era part quèrra dera sua mostacha, guardaue tanben de reuelh era lòtja deth costat.
En aguesta, era dera quèrra, s'i estauen es Kartasov.
Vronsky les coneishie e se'n sabie de qué Anna les coneishie tanben.
Era Kartasova, ua hemna petita e prima, ère de pès ena lòtja, d'esquia a Anna, en tot botar-se era capa que li tenguie eth sòn marit.
Mostraue eth sòn ròstre esblancossit e anujat e parlaue damb agitacion.
Quan era sua hemna gessec, Kartasov s'i estèc fòrça a seguir-la, en tot cercar era guardada d'Anna, damb evident desir de saludar-la.
Mès, probablaments de bon voler, Anna, en tot virar-se d'esponera sense guardar-lo, li parlaue a Jachvin, que l'escotaue inclinant eth cap entada era.
Kartasov gessec sense saludar e era lòtja se demorèc ueda.
Vronsky non podie saber çò que s'auie passat entre Anna e eri, mès òc qu'ère quauquarren terriblaments ofensant entara sua estimada.
Non solet ac endonvièc per çò qu'auie vist, senon mès que mès peth ròstre d'Anna, que sense cap de dobte auie arremassat totes es sues fòrces entà tier-se en papèr que s'auie impausat: hèr veir ua complèta cauma exteriora.
E en aquerò qu'auie capitat totafèt.
Qui non la coneishesse, qui non coneishesse eth sòn mon, qui arren sabesse des exclamacions d'indignacion e suspresa des hemnes que comentauen que gausèsse a presentar-se en sòn mon, tant atrasenta damb era sua mantilha d'assemblatges, en tota era sua beresa, aguesti aurien admirat era impassivitat e beresa d'Anna, sense sospechar que se sentie coma ua persona expausada ara vergonha publica.
Vronsky, comprenent que s'auie passat quauquarren e non sabent de cèrt se qué ère, experimentaue ua torturaira inquietud, e ena esperança de saber-se'n decidic vier entara lòtja de sa frair.
En tot alistar era gessuda de part baisha dera sala mès aluenhada dera lòtja d'Anna, Vronsky estramunquèc en passar damb eth coronèl deth regiment que servie abantes, que parlaue damb dus coneishudi sòns.
Adishatz, Vronsky!
Quan passaratz peth regiment?
Que non mos podem díder adiu de vos sense hestejà'c…
Vos qu'ètz un des nòsti, didec eth coronèl.
Me hè dò, mès que non è temps…
Ja parlaram un aute viatge, repliquèc Vronsky.
E pugèc ara prèssa era escala entà filar-se de cap ara lòtja de sa frair.
Era anciana Comdessa, mair de Vronsky, tostemp pientant es sòns retortilhs de color d'acèr, ère tanben en aquera lòtja.
En correder deth prumèr solèr, Vronsky trapèc a Varia damb era princesa Sorokina.
A penes aubirèc ath sòn cunhat, Varia amièc ara sua acompanhanta ath cant de sa mair e, balhant era man a Vronsky, en tot hèr veir ua emocion que jamès auie vist en era, comencèc a parlar-li de çò que tant l'interessaue.
Aquerò qu'a estat baish e vil.
Madame Kortasova non auie eth dret a …
Pr'amor que madame Karenin, comencèc Varia.
Qué s'a passat?.
Que non sai arren.
Mès, non t'ac an explicat?
Comprene que logicaments me cau èster eth darrèr a saber-me'n.
I aurà quauquarrés mès marrit qu'aguesta Kartasova?
Qué a hèt?
M'ac a condat eth mèn marit.
A escarnit ara Karenina.
Eth sòn espós comencèc a parlar damb era dera sua lòtja estant e era Kartasova li formèc un rambalh.
Conden que didec en votz nauta paraules ofensiues entara Karenina e gessec.
Vos cride era vòsta mama, Comde, anoncièc era princesa Sorokina en tot campar ena pòrta dera lòtja.
Te demoraua, didec sa mair arrint damb ironia.
Que non se te ve enlòc.
Eth sòn hilh notaue que sa mair non podie reprimir un arridolet alègre.
Bona net, mama.
Que venguia a saludar-vos, didec eth heredaments.
Per qué non vas à faire era cour à madame Karenina, higec sa mair quan era princesa Sorokina s'auec aluenhat.
Elle fait sensation.
On oublie la Patti per elle.
Que digui çò que diden toti.
Ena pòrta trapèc a sa frair.
Ò!, Alexei, exclamèc aguest.
Aguesta hemna ei ua pèga e arren mès.
Qu'ei hastigós!
Precisaments ara anaua a veir a Anna.
Anem-i amassa.
Baishèc ena part baisha dera sala e s'apressèc ena lòtja d'Anna.
Que ja non i a tenors.
Le moule en est brisé.
Vronsky saludèc a Anna e a Stremov.
Me semble qu'auetz arribat tard e vos auetz perdut era mielhor aria, didec era, en tot guardar-lo damb ironia, sivans se pensèc eth.
Que non ne sò guaire entenut, responec Vronsky en tot guardar-la damb gravetat.
Coma eth prince Jachvin, qu'opine qu'era Patti cante massa naut, responec Anna, arrint.
Gràcies, higec, en cuélher damb era sua petita man caperada peth long gant eth programa qu'eth l'auie recuelhut deth solèr.
En veir qu'en acte a vier era lòtja se demoraue ueda, Vronsky, seguit pes "shiiiist" deth public qu'escotaue en silenci es doci sons dera cavatina, deishèc era part baisha dera sala e partic entà casa.
Anna ja auie arribat.
Quan Vronsky entrèc enes sues crambes, era vestie encara eth madeish vestit qu'en teatre.
Seiguda en fautulh mès pròche ara pòrta, ath cant dera paret, guardaue entà dauant.
Lo vedec, e de pic agarrèc era portadura d'abantes.
Anna!, exclamèc Vronsky.
Tu n'as eth tòrt de tot!, sorrisclèc era, entre lèrmes d'ira e desesperacion, en tot lheuar-se.
Te demanè, te preguè que non venguesses en teatre.
Sabia que se passarien desengusti.
Desengusti!, exclamèc Anna.
Que siguec quauquarren terrible.
Non ac desbrembarè ne ena ora dera mia mòrt.
Didec qu'ère desaunorant sèir-se ath mèn costat.
Paraules d'ua estupida, contestèc Vronsky.
Mès non t'auies d'auer riscat a provocar…
Refusi era tua cauma.
Non auies d'auer-me amiat entad açò.
Se m'estimèsses…
Se qué vòs díder ara, parlant d'amor, Anna?
Se m'estimèsses coma jo t'estimi, se patisses coma jo patisqui…, seguic era, guardant-lo damb expression de temor.
Vronsky sentie pietat e despièch ath còp.
L'assegurèc que l'estimaue, en compréner qu'ère era soleta causa que la podie solatjar de moment, e, encara que la repotegaue ath sòn laguens, non li didec arren que la podesse desengustar.
Vronsky.
Tà finaus der an 1811 comencèc er armament intensiu e era concentracion de fòrces dera Euròpa occidentau.
En 1812, aguestes fòrces, milions d’òmes, en tot compdar es encargadi de transportar e aprovedir ara armada, auancèren d’Oèst ar Èst, en direccion de cap ara frontèra russa, a on, tanben dempús 1811, acodien madeish es tropes deth Tsar.
Eth dotze de junh es armades dera Euròpa occidentau crotzèren es frontères de Russia e era guèrra comencèc; ei a díder, se produsic un eveniment contrari ara rason e a tota natura umana.
Milions d’òmes d’un e de un aute costat cometeren ua quantitat tant enòrma de crims, enganhes, traïcions, panatòris, faussificacion de bilhets, e, en tot botar-se en marcha, sacatges, encendis e chaples qu’era istòria de toti es tribunaus deth mon non amassarie en transcurs de diuèrsi sègles; e, ça que la, era gent que les cometie non arribaue a considerar-les delictes.
Qué costèc tant extraordinari eveniment?
Quines sigueren es sues causes?
Es istorians, damb ingenua conviccion, asseguren qu’es causes sigueren: er escarni balhat ath duc d’Oldenburg, eth fracàs deth blocatge continentau, era ambicion de Napoleon, era fermetat d’Alexandre, es errors des diplomatics, eca.
Per tant, que n’aurie auut pro damb que Metternic, Rumiantsev o Talleyrand, entre ua cauhada o ua recepcion quinsevolhe, s’auessen esdegat a redigir çò de mielhor possible un document compausat en abils tèrmes o ben que Napoleon auesse escrit a Alexandre: “Monsieur mon frer je consens a rendre le duché au duc d’Oldenburg”, entà qu’era guèrra non auesse esclatat.
Se compren qu’es eveniments se vedessen d’aguesta sòrta pes contemporanèus; se compren que Napoleon considerèsse qu’era vertadèra causa dera guèrra s’estaue enes intrigues d’Anglatèrra (coma escriuec en Santa Elena); se compren qu’es membres dera Cramba anglesa atribuïssen era guèrra as ambicions napoleoniques; qu’eth duc d’Oldenburg la vedesse ena violéncia costada contra eth; es comerciants, en blocatge continentau qu’arroïnaue a Euròpa; es soldats veterans e generaus, en urgent besonh d’autrejar-les trabalh; es legitimistes d’aqueth temps, en besonh de restablir les bons principis; e es diplomatics d’alavetz, en hèt de qué era aliança de 1809 entre Russia e Austria non s’auie amagat adreitaments a Napoleon e qu’eth memorandum n. 178 ère mau redigit.
Se compren qu’aguestes causes e fòrça d’autes, qu’eth sòn nombre varie sivans es diuèrsi punts d’enguarda, les semblèssen veratadères as contemporanèus.
Mès a nosati, es sòns descendents, que jutjam en tota era sua magnitud eth terrible eveniment, qu’èm en condicions de compréner eth sòn simple e terrible sens, es causes expausades que non mos semblen pro.
Non podem compréner era rason de qué milions de cristians s’aucissen e torturèssen es uns as auti pera rason de qué Napòleon ère ambiciós, o Alexandre fèrm, o astuta era politica anglesa, o, fin finau, per escarni costat ath duc d’Oldenburg.
Entà nosati, que non èm contemporanèus d’aguesti hèts ne istorians autrejadi ara investigacion, aqueri eveniments campadi damb sens comun, clar e simple, an infinites causes.
A mida qu’apregondim ena cèrca des sues rasons e analisam cadua d’eres desseparadaments, o er ensems de totes eres, mos semblen madeish justes en eres madeishes e madeish fausses pera sua nullitat en comparèr damb era magnitud des hèts e pera sua insignificànça entà balhar-les era origina (sense era participacion des autes causes concordantes).
Eth hèt de qué Napoleon se remisse a trèir es sues tropes en aute costat deth Vistula e a entornar es territòris d’Oldenburg qu’a, entà nosati, eth madeish valor qu’eth desir o eth pòc talent deth prumèr caporau francés de tornar-se a incorporar, pr’amor que s’aguest caporau non auesse volgut seguir en servici, e se d’auti e d’auti milèrs de soldats francesi l’auessen imitat, era armada de Napoleon non aurie estat tan poderosa e era guèrra aurie estat impossibla.
Se Napoleon non s’auesse considerat ofensat dauant dera menaça de retirar-se entar aute costat deth Vistula e non auesse balhat as sues tropes era orde d’auançar, era guèrra non aurie començat.
Mès era guèrra aurie estat madeish impossibla se toti es sergents s’auessen remit a incorporar-se.
Tanpòc i aurie auut guèrra s’Anglatèrra non auesse intrigat, s’eth prince d’Oldenburg non auesse existit, s’Alexandre non ausse estat tan susceptible, se non auessen existit ne era autocràcia russa, ne era revolucion francesa, ne eth Directòri e er Emperi que la seguiren, ne tot aquerò que costèc era revolucion, e atau poiríem seguir.
Descartada quinsevolh d’aguestes causes, arren s’aurie pogut passar.
E, plan per aquerò, totes aguestes causes (milèrs de milions) coïncidiren entà produsir aguest eveniment que, plan que òc, non auie causes exclusiues e se produsic pr’amor que s’auie de produsir.
Milions d’òmes, desbrembant es sòns sentiments umans e era rason, les calie auançar d’Occident entà Orient e aucir as sòns semblables, tau que sègles abantes d’autes masses d’òmes se botgèren d’Orient entà Occident en tot assassinar as sòns semblables.
Es decisions de Napoleon e Alexandre, que des sues paraules depenie, çampar, era realizacion o non realizacion dera guèrra, èren tan liures coma es de quinsevolh soldat que prenie part ena campanha sigue per tiratge ara sòrt o per recrutament.
E non podie èster de ua auta manèra, pr’amor que entà qu’era volentat de Bonaparte e d’Alexandre arribèssen a complir-se les calie amassar-se ua sòrta de circonstàncies incalculables.
Era manca d’ua soleta d’eres ac aurie empedit.
Qu’ère de besonh que milions d’òmes qu’enes sues mans ère era fòrça reau (es soldats que tirauen e hègen auançar aprovediments e bataries) siguessen d’acòrd a complir era volentat d’uns individús isolats e fèbles; e ad aquerò les amièc un revolum de causes complicades e diuèrses.
Ena istòria ei inevitable eth fatalisme entà explicar eveniments irracionaus (ei a díder, aqueri qu’eth sòn sens non comprenem).
E coma mès sajam d’explicar racionauments aguesti fenomèns istorics, mès mancadi de rason e mès incomprensibles mos semblen.
Cada èsser uman viu per eth madish, gaudís de libertat entà arténher es sòns objectius personaus e sent, ath sòn laguens, que pòt o non realizar ua determinada accion.
Mès tanlèu la realice, aguesta accion, executada en un determinat moment, se convertís en irreparabla, passe a èster auviatge dera istòria e non signifique un acte liure senon predeterminat.
Er òme viu conscientaments entada eth, gaudís de libertat entà arténher es sòns objectius personaus e realizar un e un aute acte, mès tanlèu lo realize, era accion complida, se hè irrecuperabla e aquerís importància istorica.
E coma mès naut ei er òme ena escala sociau, coma màger ei eth nombre d’òmes que damb eri se restaque, autant màger ei eth sòn poder sus es sòns semblables e mès evidentes resulten era predestinacion e era inevitabilitat de cadun des sòns actes.
Que i a dus aspèctes ena vida des individús: eth personau, autant mès independent coma mès abstracti siguen es sòns interèssi, e era existencia espontanèa, gregària, qu’en era er òme aubedís inevitablaments es leis que li son impausades.
Eth Tsar ei esclau dera istòria.
Era istòria, ei a díder, era vida inconscienta, gregària, dera umanitat, profite cada moment dera vida des reis coma ua arma entà complir es sòns fins.
Encara qu’en 1812, Napoleon siguesse mès que jamès convençut que d’eth depenie vessar o non verser le sang de ses peuples (coma l’escriuec Alexandre ena sua darrèra carta), era vertat ei que jamès coma abantes auie estat tan estacat as inevitables leis que lo forçauen (encara que li semblèsse obrar liuraments) a realizar entara causa comuna, entara istòria, çò que li calie complir-se.
Òmes d’Occident auançauen entar Orient pr’amor d’aucir e èster aucidi.
Sivans era lei de coïncidéncia de causes, corresponien ad aguest hèt e coïncidien damb eth, milèrs de d’autes petites causes, de besonh entara realizacion d’aguest movement e entara guèrra: es repotecs pera violacion deth blocatge continentau, eth duc d’Oldenburg, eth movement de tropes entà Prusia, començat (sivans Napoleon) pr’amor d’arténher solet era patz armada, era afogadura pera guèrra e es costums belics der Emperaire francés, compartida peth sòn pòble, eth gust pes grani preparatius e es granes despenes, eth besonh d’obtier uns auantatges que compensèssen taus despenes, es omenatges e vantaries en Dresde e es negociacions diplomatiques que, segontes era opinion des contemporanèus, s’amiauen damb un sincèr desir d’arribar entara patz e que non heren senon aumentar er amor pròpi des uns e des auti e fòrça d’autes causes que concorreren en eveniment que li calie complir-se.
Quan ua poma madura què, per qué què?
Dilhèu perque era tèrra l’atrè o perque era sua arrama ei seca o perque pese mès, cauhada peth solei?
Pòt quèir secodida peth vent o perque eth mainatge qu’ei jos er arbe se la vò minjar?
Arren d’aquerò ei era causa; tot aquerò non ei senon era coïncidéncia de circonstàncies qu’en eres se sòl produsir un hèt vitau, organic, espontanèu.
E eth botanista qu’opine qu’era queiguda deth frut ei deguda a ua descomposicion des teishuts cellulars o d’auti similars aurà tanta rason coma eth mainatge que demore jos er arbe e assegure qu’era poma a queigut perque se la volie minjar e pregaue a Diu que la hesse quèir.
Qui sostengue que Napoleon se dirigie entà Moscòu pr’amor que i volei anar e fracassèc pr’amor qu’Alexandre volec era sua perdicion, aurà tanta rason e non rason entà afirmà’c coma eth que digue qu’ua montanha que pese milèrs e milèrs de quilòs s’a esbauçat perque (dempús de soscavar-la) eth darrèr obrèr la pataquegèc per darrèr viatge damb era sua piòsha.
Enes hèts istorics, es cridadi grani òmes son coma etiquetes que nomenten er eveniment; e coma se passe enes etiquetes, son es que mens estan restacades damb eth hèt madeish.
Cadun des sòns actes, que sivans eri depenie dera sua volentat, ère arbitrari en sens istoric, mès ère restacat damb tot eth curs istoric e predeterminat entà tostemp.
Eth 29 de mai Napoleon gessec de Dresde, a on s’auie estat tres setmanes, entornejat d’ua cort integrada per princes, ducs, reis e enquia un emperaire.
Abantes de partir, se mostrèc corau damb er Emperaire e es princes e reis que s’ac meritauen e repoteguèc as reis e princes que n’ère maucontent; autregèc pèrles e diamants pròpis (ei a díder, jòies panades a d’auti sobeirans) ara emperairitz d’Austria e abracèc trendaments ara emperairitz Maria Loïsa, en tot deishar-la, sivans certan istorian, entristida per aquera separacion que, segontes didie, non poirie tier.
Maria Loïsa se consideraue esposa de Bonaparte, encara qu’er Emperaire auesse deishat ua auta esposa en París.
Maugrat qu’es diplomatics èren fèrmaments convençudi dera possibilitat dera patz e trabalhauen gelosaments per era, encara que Napoleon escriuesse personauments ua carta ar emperaire Alexandre, en tot cridar-lo Monsieur mon frer e assegurant-li que non volie de cap des manères era guèrra e l’estimarie tostemp, Bonaparte se filaue de cap ara sua armada e en cada naua etapa balhaue ordes entar auanç des tropes de cap ar Èst.
Gessec de Dresde en ua veitura de sies shivaus, entornejada de pages, ajudants de camp e escota, peth camin de Posen, Thorn, Dantzig e Koenigsberg.
En cada ua d’aguestes ciutats, milèrs de persones gessien ath sòn encontre, afogades e eroses.
Era armada auançaue d’Oèst a Èst e es sies shivaus, escambiadi soent per d’auti de refresc, amiauen ar Emperaire ena madeisha direccion.
Eth 10 de junh Napoleon artenhec ara sua armada.
Hec jadilha en bòsc de Wilkowis, en ostau d’un comde polac premanit entada eth.
Londeman deishèc darrèr era armada en marcha e s’apressèc en coche entath Niemen, pr’amor d’inspectar eth lòc qu’auie de trauessar es sues tropes; se botèc un unifòrme polac e baishèc ena aurèra.
En veir en aute costat as cosacs e aqueres estèpes que s’estenien ena luenhor, qu’ath miei d’eres i auie Moscòu, la ville sante, eth caplòc d’aqueth estat semblable ath des escites, a on auie arribat Alexandre de Macedonia, Napoleon, damb gran estonament de toti e en contra de quinsevolh consideracion estrategica o diplomatica, ordenèc era ofensiva e eth dia a vier es sues tropes comencèren a trauessar eth Niemen.
Eth dia 12, plan d’ora, gessec dera tenda, botada era vesilha ena rocalhosa aurèra quèrra der arriu, e campèc damb eth sòn alongavistes entàs sues tropes, que gessien en ondades deth bòsc de Wilkowis e trauessauen es tres pònts plaçadi sus eth Niemen.
Es soldats, que se’n sabien dera preséncia der Emperaire, lo cercauen damb es uelhs e, quan desnishauen era sua figura, damb era sua levita e eth sòn chapèu, destacada sus eth ticolet, dauant dera tenda e dera sua acompanhada, lançauen es sues casquetes entar aire e cridauen “Vive l’Empereur!”, tant que gessien de contunh der immens bòsc a on se trapauen amagadi e se dispersauen entà trauessar es tres pònts que les amiarien ena auta aurèra.
On fera du chemin cette fois-ci.
Quand il s’en mele lui-meme, ça chauffe…
Nom de Dieu!…
Le voilà!…
Vive l’emperuer…
Vilain pays tout de meme.
Au revoir, Beaucher; je te reserve le plus beau palais de Moscou.
Au revoir!
Bonne chance!…
L’as tu vu, lEmpereur!
Vive l’Empereur…preur!
Si on me fait gouvemeur aux Indes, Gerard, je te fais ministre du Cachemire, c’est arreté.
Vive l’Empereur!
Vive!
Vive!
Vive!
Les gredins de cossaques, comme ils filent!
Vive l’Empereur!
Le voila!
Le vois tu!
Je l’e vu deux fois comme je te vois.
Le petit caporal…je l’e vu donner la croix a un des vieux…
Vive l’Empereur!…
E en toti es ròstres se miralhaue era madeisha expression d’alegria peth començament dera campanha, tant de temps demorada, e er entosiasme e devocion entar òme de levita gris plaçat en ticolet.
Eth 13 de junh se heren a vier entà Napoleon un shivau pur sang arab: montèc en eth e s’apressèc ath galaup entà un des pònts sus eth Niemen, entre crits d’entosiasme que l’ensordien; semblaue qu’ac tenguie tot pr’amor qu’ère impossible enebir aquera expression d’amor entara sua persona.
Mès aguesti crits que pertot l’acompanhauen, li pesauen e distreiguien des preocupacions militares que lo negauen dès eth moment que s’amassèc ara armada.
Trauessèc un des pònts de barques movedisses e ja en aute costat der arriu, virèc bruscaments de cap ara quèrra e seguic galaupant en direccion entà Kovno, precedit de caçaires montadi dera Garda, que, esmoigudi e erosi, li balhauen pas entre es tropes.
En arribar en ample Vistula, se posèc ath cant d’un regiment polac d’ulans plaçadi ena aurèra.
Vivat!, cridauen damb madeish entosiasme es polacs, en tot estronhar-se es uns damb es auti entà veder-lo, deishant de cornèr era formacion.
Napoleon inspectèc er arriu, sautèc en un bot en solèr e se seiguec sus un soc queigut ena aurèra.
Damb un senhau sòn li heren a vier er alongavistes; l’apuèc ena espatla d’un des sòns pages, que s’apressèc erós de servir ar Emperaire, qu’examinèc era arriba opausada e s’autregèc ar estudi deth mapa estenut entre es socs.
Sense lheuar eth cap, balhèc ues ordes e dus ajudants de camp corrèren entàs ulans polacs.
Qué?
Er Emperaire ordenaue que se cerquèsse un canalet e se passèsse ena auta aurèra.
Eth coronèl des ulans, un polac vielh, beròi, damb eth ròstre rogit e embolhant-se enes paraules pera emocion, preguntèc ar ajudant se li permetien trauessar er arriu damb es sòns òme sense cercar eth canalet.
Damb visible cranhença pera negatiua, madeish qu’un mainatge que demane permís entà montar a shivau, eth coronèl polac desiraue que li permetessen trauessar er arriu en preséncia der Emperaire.
Er ajudant responec qu’ar Emperaire non li desagradarie probablaments aguesta extremada afogadura.
Tanlèu coma er ajudant auec prononciat aguestes paraules, eth vielh e mostachut coronèl, damb ròstre erós e es uelhs ludents, quilhèc eth sabre, cridèc “Vivat!” e ordenèc as sòns ulans que lo seguissen; esperonant ath sòn shivau galaupèc entar arriu.
Arraulidi peth hered e eth temor ath miei deth rapid corrent, resultaue de mau hèr tier-se.
Es soldats s’agarrauen es uns damb es auti e queiguien des sòns shivaus; quauqui animaus se en.honsèren, arrossegant damb eri as òmes; es auti sajauen d’arténher, nadant, era auta aurèra, e maugrat qu’a miei quilomètre i auie un canalet, semblauen capinauti de nadar e en.honsar-se ara vista d’aqueth òme que seguie seigut en soc sense guardar tansevolhe çò que hègen.
Quan er ajudant, ja de tornada, profitèc er instant avient entà cridar era atencion der Emperaire sus eth fervor des soldats polacs pera sua persona, eth petit òme de levita gris se lheuèc, hec cridar a Berthier e se metec a caminar damb eth d’un costat en aute, balhant-li ordes; de quan en quan guardaue maucontent as ulans que s’estofauen en Vistula e que distreiguien era sua atencion.
Que non ère nau entada eth era conviccion de qué en toti e confinhs deth mon, d’Africa enquias estèpes de Moscovia, era sua preséncia desvelhaue enes òmes eth madeish entosiasme, en tot lançar-les ena holia, en desbrembe d’eri madeishi.
Demanèc un shivau e partic entath sòn campament.
Uns quaranta ulans periren en pas der arriu a maugrat des barques manades ena sua ajuda.
Era majoritat entornèc entar auta aurèra.
Eth coronèl e quauqui auti trauessèren er arriu e gesseren damb dificultat; e sonque caushigar tèrra, rajant aigua, repetiren e sòns “òsca!”, guardant damb entosiasme eth lòc a on abantes ère er Emperaire e considerant- se erosi en aqueth moment.
Aquera net Napoleon, entre dues ordes (ua entà que s’activèsse er enviament de faussi bilhets de banc russi, que les calie èster introdusidi en Russia, e ua auta dispausant era fusilhada d’un sajon que se l’auie trapat ua carta damb donades sus es posicions dera armada francesa), ordenèc que s’inscriuesse ena Legion d’Aunor, que d’era n’ère eth cap, ath coronèl polac que, sense cap de besonh, s’auie lançat en Vistula.
Quos vult perdere dementat.
Mentretant, er Emperaire de Russia amiaue tot un mes demorant en Vilna, en tot campar revistes e manòbres militares.
Arren ère premanit entà ua guèrra que toti demorauen e qu’entara sua preparacion auie arribat Alexandre de Sant Petersburg.
Que non auie un plan generau de campanha e es trantalhaments per çò dera sua causida, dauant es projèctes presentadi, s’auien aumentat dès era arribada der Emperaire ena Casèrna Generau.
Cada ua des tres armades auie un comandant en cap; mès que non i auie un cap que manèsse as tres; e er Emperaire non se volie hèr cargue deth comandament.
Coma mès temps s’estaue Alexandre en Vilna, mendre èren es preparatius entà ua guèrra que ja se cansauen de demorar.
Totes es aspiracions des qu’entornejauen ar Emperaire se redusien, çampar, a autrejar-li ua estança agradiua e a hèr-li desbrembar era guèrra que s’apressaue.
Dempús de nombrosi balhs e hèstes enes ostaus des magnats polacs, des cortesans e deth madeish Alexandre, en junh, un des ajudants de camp polacs der Emperaire auec era idia d’aufrir ath Sobeiran ua taulejada e un balh en nòm des generaus ajudants de camp.
Toti receberen damb alegria era suggeréncia; er Emperaire autregèc era sua conformitat.
E es ajudants de camp comencèren a recuélher sòs entara hèsta.
Alistèren era dauna que podesse èster era preferida der Emperaire, pr’amor de qué hesse es aunors; eth comde Bennigsen, qu’auie granes propietats ena província de Vilna, aufric era sua casa de camp en Zakrest, enes entorns dera ciutat.
Eth balh, era taulejada, eth passèg en barca per arriu e es huecs d’artifici aurien lòc eth 13 de junh, ena propietat deth comde.
Eth madeish dia que Napoleon balhaue era orde de trauessar eth Niemen e es sues tropes d’avantgarda, en tot desplaçar as cosacs, penetrauen en territòri rus, Alexandre assistie en palai de Mennigsen ena hèsta que l’aufrien es sòns generaus ajudants de camp.
Era hèsta resultaue brilhanta e alègra.
Es sabents dera matèria que plan pòqui viatges auien vist amassades tantes e tan beròies daunes en un madeish lòc.
Era comdessa Bezujov i ère presenta, entre d’autes daunes russes qu’auien seguit ar Emperaire enquia Vilna, e era sua impressionanta beresa, tipicaments russa, esclipsaue as refinades daunes polaques.
Er Emperaire se fixèc en era e l’autregèc er aunor d’un balh.
Boris Drubetskoi, en garçon, coma eth didie, donques qu’auie deishat ara sua hemna en Moscòu, ère en balh e, encara que non ère generau ajudant de camp, participèc damb ua fòrta quantitat ena soscripcion tara hèsta.
Ric ja en sòs e en aunors, non cercaue proteccion e tractaue de egal a egal as joeni dera sua edat vengudi enes majores nautades.
Qu’èren es dotze dera net e seguie eth balh.
Elena, que non trapaue parelha digna d’era, prepausèc a Boris ua mazurka.
Formauen era tresau parelha.
Parlaue des sues vielhes amistats e, ath còp, sense encuedar-se’n e sense que se n’encuedèssen es auti, non deishaue de uelh ar Emperaire, que se trapaue ena madeisha sala.
Aguest non baraue; s’estaue ath cant dera pòrta e arturaue as uns e as auti en tot parlar-les damb aqueres paraules coraus que solet eth sabie díder.
Ath començament dera mazurka, Boris notèc qu’eth generau ajudant de camp Balashov, ua des persones mès pròches ar Emperaire, s’apressaue ada eth e se posau, non coma acostumauen es cortesans, senon plan près deth Sobeiran, qu’en aqueri moments ère en tot blagar damb ua dauna polaca.
Alexandre tachèc ua guardada interrogatiua en Balashov e, en tot compréner qu’actuaue atau per un grèu motiu,, hec ua leugèra inclinacion ara dauna e se virèc entath generau.
Dès es prumères paraules de Balashov, eth ròstre der Emperaire exprimic estonament.
Cuelhec ar ajudant de camp deth braç e trauessèc, damb eth, era sala sense encuedar-se’n de qué era gent se hège enlà, en tot deishar-les un ampli espaci enes dus costats.
Boris observèc tanben er alterat ròstre d’Arakcheiev quan er Emperaire passèc peth sòn dauant acompanhat de Balashov.
Sense deishar de uelh ath Sobeiran, Arakcheiev auancèc, alendant damb eth sòn ròi nas, coma se demorèsse era cridada der Emperaire.
Boris comprenec qu’Arakcheiev envejaue a Balashov e que li sabie degrèu qu’ua notícia, çampar importanta, arribèsse ar Emperaire a trauèrs de un aute que non siguesse eth).
Mès Alexandre passèc damb er ajudant de camp sense fixar-se en eth e ambdús gesseren pera pòrta entath jardin illuminat.
Arakcheiev, en tot tier era espada e guardar emmaliciat ath sòn entorn, les seguic a ua distància de vint canes.
Tant que seguie dançant era mazurka, Boris non deishaue de pensar, encuriosit, en quina poirie èster aquera notícia amiada per Balashov e en com podie saber-se’n d’era abantes qu’es auti.
Quan venguec eth moment d’alistar a ua dauna, li didec a Elena qu’anaue ara cèrca dera comdessa Potocka, que solide auie gessut en balcon.
S’esguitlèc damb pas brac seguit peth parquet enquiara pòrta que daue entath jardin e, en veir qu’eth Tsar gessie dera terrassa, en tot dirigir-se entara pòrta, Boris, coma se li manquèsse eth temps entà hèr repè, se hec entà un costat respectuosaments contra eth gahon e inclinèc eth cap.
Er Emperaire, damb era emocion der òme ofensat personauments, didie:
Entrar en Russia sense ua prealabla declaracion de guèrra!
A Boris li semblèc qu’er Emperaire prononciaue aqueres paraules damb satisfaccion.
Semblaue content pera vigorosa expression balhada as sues idies, mès que li hège dò que les auesse entenut Boris.
Qu’arrés se’n sapie, higec en tot arroncilhar es celhes.
Boris comprenec qu’aqueres paraules se referien ada eth e, clucant es uelhs, inclinèc leugèraments eth cap.
Er Emperaire tornèc ena sala e s’estèc en balh lèu mieja ora.
Boris se’n sabec abantes qu’arrés de qué es tropes franceses auien trauessat eth Niemen.
Gràcies ad aquerò podec mostrar a certans personatges qu’eth sabie çò qu’ère amagat entàs auti; e èster mès estimat per eri.
Era notícia deth pas deth Niemen des francesi venguie de ressabuda dempús un mes de demora e en plen balh!
En prumèr moment, er Emperaire, emmaliciat e herit pera ofensa que se li hège, trapèc era frasa que se harie famosa, plan deth sòn gust pr’amor qu’exprimie perfèctaments es sòns sentiments.
En tornar deth balh, tàs dues dera maitiada, hec cridar ath sòn secretari Shishkov e li manèc escríuer era orde deth dia entàs tropes e eth rescrit entath mariscau prince Saltikov, en tot exigir que s’includisse era frasa: “Non i aurà reconciliacion tant que demore enes mies tèrres un soldat enemic”.
Londeman escriuec a Napoleon aguesta carta:
Monsieur mon frer.
Me’n sabí ager de qué, maugrat era leiautat qu’è complit es mèns compromisi damb Vòsta Majestat, es vòstes tropes an trauessat era frontèra russa; e ara recebi de Sant Petersburg ua nòta qu’en era eth comde Lauristen anóncie, coma causa d’aguesta agression, que Vòsta Majestat se considère en estat de guèrra damb jo deth moment qu’eth prince Kurakin sollicitèc es vòsti passapòrts.
Es motius que per eri eth duc de Bassano refusèc semblabla peticion non m’aurien hèt a supausar jamès qu’aguest gèst servirie de pretèx entara agression.
Plan que òc, aguest ambaishador, coma eth madeish a dit, non auie autorizacion entà hèr eth pas que hec; e tanlèu m’en sabí li hi a arribar era mia desaprovacion e es mies ordes de qué s’estèsse en sòn lòc.
Se Vòsta Majestat non a era intencion de vessar era sang des nòsti pòbles per un equivòc d’aguesta sòrta e consentitz a retirar es vòstes tropes deth territòri rus, considerarè çò que s’a passat coma non passat, e serà possible un acòrd entre nosati.
En cas contrari, Majestat, me veirè obligat a refusar un atac que jo non è provocat de cap des manères.
Que depen encara de Vòsta Majestat evitar ara umanitat es malastres d’ua naua guèrra.
Je suis, eca…
Signat: Alexandre.
Eth 14 de junh, tàs dues deth maitin, eth Tsar hec cridar a Balashov e, dempús de lieger- li era sua carta, li manèc que l’autregèsse personauments a Napoleon.
Alexandre li repetic que non se reconciliarie tant que demorèsse un soldat enemic armat en territòri rus e li manèc que l’ac didesse fidèuments ar Emperaire.
Aguestes paraules non i èren ena carta, pr’amor qu’era sua innada delicadesa l’avertie que non èren oportunes quan se hège eth darrèr assag de reconciliacion, mès persutèc a Balashov era orde de hèr-les a conéisher ar Emperaire francés.
Balashov, acompanhat per un eraut e dus cosacs, gessec ena net deth 13 ath 14 e a punta de dia arribèc en bordalat de Rikonti, ocupat pes avantgardes franceses, ena vòra deth Niemen.
Es susvelhants dera cavalaria francesa li balhèren era arrèsta.
Un suboficiau d’ussars, d’unifòrme blu e casqueta de pèth, cridèc a Balashov que s’arturèsse.
Aguest non ne hec cabau, e seguic ath pas peth camin.
Eth suboficiau arroncilhèc es celhes, gasulhèc un escarni e lancèc eth sòn shivau sus Balashov damb eth sabre desgainat, e de manèra grossièra li preguntèc ath generau rus s’ère sord e se non entenie çò que li didie.
Balashoc se hec a conéisher e eth suboficiau manèc a un soldat ara cèrca der oficiau.
Sense atier mès a Balashov, eth suboficiau se metec a parlar damb es sòns companhs sus ahèrs deth regiment, sense guardar ne tansevolhe ath generau rus.
A Balashov li semblaue estranh veir en tèrra russa ua actitud ostil e, mès que mès, aquera manca absoluda de respècte entada eth, tant acostumat as nautes esfères e as aunors, sustot dempús dera sua convèrsa damb eth Tsar hège tres ores escasses.
Eth solei pistaue entre es bromes, er aire ère frescolenc e umid pera arrosada; es vegades gessien deth bordalat e es alauses, madeish que les bambolhes ena aigua, volatejauen pes camps era ua darrèr era auta e entonauen es sòns cants.
Balashov guardaue ath sòn entorn demorant qu’er oficiau tornèsse deth bordalat.
Es cosacs eth eraut e es soldats francesi escambiauen, de quan en quan, guardades en silenci.
Un coronèl francés d’ussars, que plan que òc venguie de sautar deth lhet, gessec deth bordalat en un beròi shivau gris acompanhat per dus ussars.
Autant er oficiau coma es soldats e es shivaus aufrien er aspècte de benèster e galhardia.
Qu’èren es prumèrs dies de campanha, quan es tropes se sauven encara en perfècte estat, lèu coma en ua revista en tempsi de patz, en tot diferenciar-se solet per uns detalhs bellics en unifòrme e ua morau alègra e vantariosa qu’acompanhe tostemp as prumèrs dies d’ua guèrra.
Eth coronèl francés tenguie a penes es badalhs, mès qu’ère un òme cortés e semblèc compréner tota era importància de Balashov.
Trauessèren eth bordalat de Rikonti, dauant des susvelhants e ussars francesi que saludauen ath sòn coronèl e guardauen encuriosidi er unifòrme rus.
A dus quilomètres, sivans eth coronèl, ère eth cap dera division, que receberie a Balashov e l’amiarie entath lòc avient.
Eth solei auie gessut e ludie alègraments sus es verdi camps.
Acabauen de pujar un arribent e de passar un ostau quan apareishec un grop de cavalièrs qu’ath sòn dauant cavaucaue, en polin nere de ludenti arriatges, un òme de grana estatura, longui peus retortilhadi que li queiguien enquias espatles, chapèu de plumes, capa ròia e longues cames estirades entà dauant, coma ei costum montar entre es francesi.
Er òme galaupaue ar encontre de Balashov; es plumes, era peiraria, es galons e ornaments deth sòn unifòrme ludien ath clar solei de junh.
Balashov ère ja a dus còssi de shivau deth cavalièr que venguie entada eth damb mina solemna e teatrau quan Ulner, eth coronèl francés, gasulhèc respectuosaments: “Le roi de Naples”.
Plan que òc, ère Murat, ara rei de Napols; encara qu’ère deth tot incomprensible se per qué lo cridauen atau; ça que la, eth madeish n’ère convençut d’estar-ne; plan per aquerò cuelhie ara ua mina solemna e majestuosa qu’abantes non auie.
A maugrat dera sua conviccion d’èster rei de Napols e de plànher era tristor des sòns subdits qu’abandonaue, quan l’ordenèren incorporar-se ath servici, e, sustot, dempús dera entrevista damb Napoleon en Dantzig, quan eth sòn august cunhat li didec: “Je vous ai fait roi pour regner a ma manière, mais pas a la votre”, tornèc alègraments ara carrèra que l’ère tan familhar e, coma un shivau ben neurit mès non gras, en senter-se fèrmaments unhut e vestit dera manèra mès atrasenta e costosa, se lancèc alègre e satisfèt pes camins de Polonia, sense saber entà on ne entà qué i anaue.
En veir ath generau rus, damb un movement solemne, pròpi de reis, hec entà darrèr era sua tèsta, enquadrada per longui peus retortilhadi, e guardèc interrogant ath coronèl francés.
Aguest comuniquèc respectuosaments a Sa Majestat es titols de Balashov, qu’eth sòn nòm li siguec impossible de prononciar.
De Nal-macheve, exclamèc eth Rei, en tot solucionar decididaments era dificutat deth coronèl.
Charmé de fair votre connaissance, general, higec damb un gèst de gràcia reiau.
Mès quan se metec a parlar en votz nauta e damb rapiditat, tota era sua dignitat reiau l’abandonèc còp sèc, e, sense encuedar-se’n, passèc entath ton que l’ère pròpi, de bravassa familiaritat.
Botèc era man enes crins deth shivau de Balashov.
Sire, l’Empereur mon maitre ne desire point la guerre, comme Votre Majesté le voit, responec Balashov, en tot declinar eth Majesté en toti es casi damb era afectacion inevitabla de quan se pronóncie un titol encara nau entath que l’amie.
Eth ròstre de Murat se miralhèc de mainadenc plaser escotant a monsieur de Balachov.
Mès, coma royauté oblige, sentie eth besonh de parlar damb er ambaishador d’Alexandre sus questions d’Estat, coma rei e aliat.
Baishèc en tèrra e, en tot cuélher a Balashov deth braç, se hec enlà uns passi dera acompanhada, que demoraue damb respècte.
Passejant, Murat parlaue sajant de balhar importància as sues paraules, rebrembèc qu’er emperaire Napoleon s’auie ofensat quan se l’exigic que se retirèssen es tropes de Prusia, mès que mès pr’amor qu’aguesta exigéncia s’auie hèt publica, causa que herie era dignitat de França.
Balashov repliquèc qu’aquera exigéncia non ère bric ofensanta, pr’amor que…
Murat l’interrompec:
Balashov expliquèc se per qué credie qu’er iniciador dera guèrra ère Napoleon.
Eh, mon cher general, l’interrompec Murat, je desire de tout mon coeur que les Empereurs s’arrangent entre eux et que la guerre commencée malgré moi se termine le plus tot possible, didec Murat damb aguest ton pròpi des vailets que vòlen seguir estant amics maugrat es peleges des sòns patrons.
E comencèc a preguntar peth gran duc e pera sua santat, rebrembant es tempsi alègri e erosi qu’auie passat damb eth en Napols.
Dempús, de ressabuda, coma rebrembant-se de nauèth dera sua dignitat reiau, Murat se lheuèc damb solemnitat, cuelhec era portadura qu’auie mostrat pendent era sua coronacion e, botjant era man dreta, didec:
Je ne vous retients plus, general; je souhaite le succès de votre mission.
E en tot deishar flotar en aire era sua brodada capa ròia e es sues plumes e enludernant damb es sues jòies, s’amassèc ara acompanhada que lo demoraue respectuosaments.
Balashov seguic entà dauant, convençut, sivans es paraules de Murat, de qué l’amiarien de seguit dauant de Napoleon.
Mès que non siguec atau: es susvelhants deth còs d’infantaria de Davout l’arturèren de nauèth ena entrada deth pròche bordalat e un ajudant deth cap deth còs, cridat exprèssaments, lo hec a vier entath bordalat a on s’estaue eth mariscau Davaut.
Davaut ère er Arakcheiev der emperaire Napoleon, un Arakcheiev non covard, bon complidor e crudèu coma er aute, que solet d’aguesta manèra sabie hèr veir era sua leiautat ar Emperaire.
Semblables òmes son de besonh en organisme estatau coma ne son es lops en organisme dera natura; que i son tostemp, tostemp apareishen e se mantien a maugrat dera anomalia que supause era sua preséncia e era sua proximitat ath cap der Estat.
Solet aguest besonh pòt explicar qu’un Arakcheiev, òme bric cortesan, grossièr e ignorant, crudèu enquiath punt d’arrincar-li personauments era mostacha as granadièrs e que pera feblesa des sòns nèrvis ère incapable se sostier eth mendre perilh, artenhesse semblabla influencia en Alexandre, cavalerós, nòble e sensible.
Balashov trapèc ath mariscau Davout en cubèrt dera isba campanharda, seigut en un petit barril, en tot verificar uns compdes.
Ath sòn costat, de pès, i auie un ajudant de camp.
Solide, qu’aurie podut trapar un mielhor lotjament, mès eth mariscau Davout ère un d’aguesti òmes que, de bon voler, sajauen víuer enes pejores condicions pr’amor de sauvar eth dret a èster ombrius; madeish motiu les mantie tostemp pressadi e ocupadi.
Eth màger plaser e eth solet besonh d’aguest tipe d’òmes, quan s’acaren damb quauqu’un de vida animada, s’està en lançar-li en cara era sua pròpia activitat sòbria e perseveranta.
Davout se balhèc aguest plaser quan se presentèc Balashov.
Se calèc encara mès en sòn trabalh e guardèc a trauèrs des sòns mericles eth ròstre deth generau rus, encoratjat per excellent maitin e era convèrsa damb Murat; non se lheuèc ne hec tansevolhe eth mendre movement; arroncilhèc encara mès duraments es celhes e arric aspraments.
En campar en ròstre de Balashov era desagradiua impression qu’aquera acuelhuda li costaue, lheuèc eth cap e preguntèc damb heredor se qué volie.
Balashov, supausant que tau recebement ère degut solet a qu’ignoraue era sua qualitat de generau ajudant de camp der emperaire Alexandre e tanben de representant sòn dauant de Napoleon, se predèc a informar-lo de se qui ère.
Mès, contrariaments ad açò que se demoraue, Davout se mostrèc encara mès foreno e grossièr dempús d’auer-lo escotat.
A on ei era carta?, didec.
Donnez-la-moi, je l’enverrai a lEmpereur.
Balashov responec qu’auie ordes d’autrejar-la personauments ar Emperaire.
E, entà hèr a veir mielhor ath generau rus qu’ère cuelhut pera fòrça lorda, Davout manèc ar ajudant ara cèrca der oficiau de servici.
Balashov treiguec era carta que contenguie eth messatge imperiau e la botèc sus era taula ( que non ère senon era huelha d’ua pòrta, encara damb es sues relhetes, apuada sus dus barrils).
Davout cuelhec era carta e liegec era direccion.
Qu’ètz senhor d’autrejar-me o non es respèctes que me cau, didec Balashov, mès que voi rebrembar-vos qu’è er aunor d’èster generau ajudant de camp de Sa Majestat…
Davout lo guardèc en silenci e sentec un visible plaser dauant era inquietud e confusion que miralhaue eth ròstre deth generau rus.
Ues menutes dempús, er ajudant de camp deth mariscau, senhor de Castres, amièc a Balashov entath lotjament que se l’auie premanit.
Balashov dinèc aqueth dia damb eth mariscau en cubèrt, en tot tier coma taula era pòrta sus dus barrils.
Londeman Davout partic plan d’ora, non sense cridar abantes a Balashov e dider-li damb aire significatiu que li pregaue que s’estèsse aquiu e, en cas de recéber ordes de botjar-se, qu’ac hesse damb es convòis; li didec tanben que non podie parlar damb arrés exceptat deth senhor Castres.
Après quate dies d’engüeg e solitud, conscient de non èster senhor des sòns actes e dera sua pròpia insignificància, autant mès sensible dempús der ambient de poder qu’ère acostumat a botjar-se hège tan pòc, Balashov entornèc entà Vilna, dempús de diuèrses etapes damb es convòis deth mariscau, entre tropes franceses qu’ocupauen tot aqueth territòri.
Balashov entrèc en Vilna, ara en poder des francesi, pera madeisha pòrta qu’auie gessut quate dies abantes.
A londeman, eth camarlenc imperiau, monsieur de Tourenne, se presentèc a Balashov e li comuniquèc eth desir der emperaire Napoleon d’autrejar-li er aunor d’ua audiéncia.
Quate dies abantes, dauant era madeisha casa qu’ara l’auien amiat, montauen garda es susvelhants deth regiment Preobrazhenski; ara, totun, dus granadièrs francesi, damb unifòrme blu e casqueta de coton, ua escota d’ussars e ulans e un ludenta acompanhada d’ajudant de camp, pages e generaus demorauen era gessuda de Napoleon; ath miei deth grop subergessie un shivau serat, qu’es sues retnes tenguie eth mameloc Roustan.
Napoleon recebie en Vilna a Balashov ena madeisha casa que d’era l’auie enviat quate dies abantes er emperaire Alexandre.
Encara que Balashov ère acostumat ara magnificéncia dera Cort russa, eth luxe fastuós dera de Napoleon lo susprenec e estonèc.
Eth comde de Tourenne lo hec a passar ena gran sala d’espèra, a on demorauen diuèrsi generaus, camarlencs e magnats polacs, que fòrça d’eri Balashov les auie vist ena Cort der emperaire Alexandre.
Duroc anoncièc que Napoleon receberie ath generau rus abantes deth passèg.
Ath cap d’ues menutes d’espèra, eth camarlenc de servici apareishec ena gran sala e saludèc respectuosaments a Balashov, en tot convidar-lo a seguir-lo.
Balashov entrèc en ua petita sala, qu’ua des sues pòrtes comunicaue damb eth gabinet de trabalh a on Alexandre l’auie fidat era sua mission près de Napoleon.
Balashov demorèc un parelh de menutes, s’enteneren uns rapidi passi e es dues huelhes dera pòrta se dauriren; tot quedèc en silenci e s’apropèren d’auti passi, fèrmi e energics.
Qu’ère Napoleon, qu’auie acabat era sua toilette maitiau entà montar a shivau.
Ua casaca blua se daurie jos un justet que baishaue sus eth sòn vrente redon; pantalons blanqui sarrauen es cueishes des sues cuertes cames, cauçades damb bòtes de montar.
Çampar, venguien de pientar es sòns bracs peus, mès ua guinsa queiguie ath miei deth sòn front espaciós.
Eth còth blanc e carnut subergessie sus er unifòrme nere.
Venguie perhumat damb aigua de colonia.
Eth sòn ròstre plen e alègre, de barbeta gessuda, exprimie ua majestuosa benvolença imperiau.
Entrèc damb eth cap leugèraments tirat de cap a darrèr, en tot acompanhar cada pas damb un tremolum nerviós.
Tota era sua figura, cuerta e rabassòta, d’espatles amples e gròsses, e vrente e pièch prononciadi, amiaue aguest aire representatiu des òmes de quaranta ans que viuen comòdaments.
S’avertie, ath delà, qu’aguest dia se trapaue d’un excellent umor.
Inclinèc eth cap, en responsa ara prigonda e respectuosa salutacion de Balashov, e, en tot apressar-se ada eth, comencèc a parlar coma un òme que cada ua des sues menutes ei preciosa e non se digne premanir es sòns discursi, convençut de qué diderà tostemp çò que li cau díder.
Tachèc es sòn grani uelhs en ròstre de Balashov e de seguit desvièc era guardada.
Qu’ère evident qu’era persona deth generau rus non l’interessaue e que solet lo preocupaue çò que se passaue en sòn interior.
Guaire succedie dehòra dera sua persona que non auie entada eth cap importància, pr’amor qu’en mon, pensaue eth, tot depenie dera sua volentat.
Non desiri ne è desirat era guèrra, contunhèc, mès qu’è estat pressat entada era.
Encara ara (e accentuèc aguesta paraula) sò prèst a acceptar totes es explicacions que me pogatz balhar.
E comencèc a expausar clara e brèuments es encauses deth desengust damb eth govèrn rus.
En un ton moderat, tranquil e amistós, er emperaire francés amièc a Balashov entara fèrma conviccion de qué Napoleon desiraue era patz e ère prèst a iniciar negociacions.
Sire, l’Empereur, mon maitre… comencèc Balashov, qu’auie premanit eth sòn discurs fòrça temps abantes, quan Napoleon, acabada era sua exposicion, guardèc interrogatiuaments ath generau rus.
Mès era guardada der Emperaire tachada en eth, lo trebolèc.
Balashov artenhec a tier-se e didec qu’er emperaire Alexandre non consideraue motiu sufisent entara guèrra era demana de passapòrts hèta peth sòn ambaishador; Kurakin auie obrat per pròpia iniciatiua, sense eth consentiment deth sòn Sobeiran; higec, a tot darrèr, qu’er emperaire Alexandre non desiraue era guèrra e que non mantenguie cap de relacion damb Anglatèrra.
Encara non, l’interrompec Napoleon, e, coma se cranhesse deishar-se amiar pes sòns sentiments, arroncilhèc es celhes e botgèc eth cap, hènt veir a Balashov que podie contunhar.
Tanlèu didec tot aquerò que se l’auie encomanat, Balashov higec qu’er emperaire Alexandre desiraue era patz, mès començarie es convèrses tostemp que…
Arribat en aguest punt, Balashov trantalhèc: rebrembèc es paraules qu’er Emperaire non auie includit ena carta, mès que l’auie ordenat introdusir en rescrit enviat a Saltikov; paraules que Balashov li calie transméter a Napoleon.
Les rebrebaue pro ben: “tant que i age un enemic armat en territòri rus”, mès lo contenguec un complèx sentiment.
Non podie prononciar aguestes paraules, encara qu’aguest ère eth sòn desir.
Trantalhèc un instant e didec: “A condicion de qué es tropes franceses se retiren en aute costat deth Niemen”.
Non se l’escapèc a Napoleon eth trebolament der ambaishador rus en prononciar aguestes darrères paraules; s’estrementic eth sòn ròstre e eth bot dera cama quèrra comencèc a tremolar acompassadaments.
Sense botjar-se deth sòn lòc e damb votz mès energica e pressada qu’abantes, comencèc a parlar.
Pendent tot aguest temps, Balashov li calec baishar diuèrsi còps es uelhs, atirat, sense encuedar-se’n, peth tremolum deth bot dera cama quèrra de Napoleon, qu’aumentaue a mida qu’era sua votz pujaue de ton.
Desiri era patz autant coma er emperaire Alexandre, didec.
Qu’ei que non hi tot çò de possible entà artenher-la ath long de dètz-e-ueit mesi?
Pendent tot aguest temps è demorat ua explicacion; e ara, entà començar es negociacions, qué ei çò que se me demane?, e quilhèc es celhes e hec damb era petita e grosseta man un gèst energic.
Balashov.
En aute costat deth Niemen?
Alavetz, voletz que hèsca repè entar aute costat deth Niemen, sonque enquiar aute costat?
E guardèc fixaments a Balashov qu’inclinèc respectuós eth cap.
En sòrta de demanar-li, coma quate mesi abantes, era retirada de Pomerania, ara se l’exigie solet era arreculada entar aute costat deth Niemen.
Napoleon se virèc ara prèssa e comencèc a passejar pera cramba.
Didetz que se m’exigís arrecular entar aute costat deth Niemen pr’amor de poder començar es negociacions; mès hè dus mesi se me demanaue qu’arreculèssa entar aute costat deth Oder e deth Vistula, e, totun aquerò, ara consentitz a iniciar es convèrses.
Caminèc en silenci d’un costat en aute dera estança e se posèc de nauèth dauant de Balashov.
Eth sòn ròstre semblaue petrificat, damb expression sevèra, e era cama quèrra li tremolaue encara mès de prèssa qu’abantes.
Napoleon se’n sabie d’aguest tremolum dera cama.
La vibration de mon mollet gauche est un grand signe chez moi, auie de díder posterioraments.
Proposicions coma aqueres d’abandonar er Oder e eth Vistula se pòden hèr ath prince de Baden, mès non a jo!, sorrisclèc cridant.
Encara que me balhèssen Sant Petersburg e Moscòu, que non acceptaria semblabla prepausa.
Didetz que jo è començat era guèrra.
E qui siguec eth prumèr d’incorporar-se ara armada?
Er emperaire Alexandre, e non jo.
Me prepausatz negociacions quan è degalhat milions, tant que vosati vos auetz aliat damb Anglatèrra e era vòsta situacion ei dolenta…
Quina finalitat a era vòsta aliança damb Anglatèrra?, didec rapidaments, parlant atau entà non expausar es auantatges d’ua pàtz ne entà discutir dera sua possibiitat, senon entà provar era rason que l’assistie, era sua fòrça e es asenades e es errors d’Alexandre.
Er exòrdi auie, plan que òc, era finalitat de mostrar er auantatge dera sua posicion, mès, a maugrat de tot ère dispausat a acceptar er inici des convèrses.
Mès ara auie començat a parlar, e coma mès parlaue, mès dificil l’ère contrarotlar es sues paraules.
Era soleta causa que se prepausaue ère, evidentaments, agranir era sua pròpia persona e ofensar a Alexandre: ei a díder, çò qu’ath començament dera entrevista de Balashov non desiraue de cap des manères.
Diden qu’auetz arribat a ua patz damb es turcs, ei vertat?
Balashov inclinèc afirmatiuaments eth cap.
S’a signat era patz… comencèc.
Mès Napoleon non lo deishèc seguir.
Qu’auie besonh de parlar eth solet e seguie eth sòn discurs damb eloquéncia e irritacion non contenguda qu’ada era se prèden es persones mimades pera fortuna.
Ja ac sai, ja ac sai; auetz signat era patz damb es turcs sense arténher Moldavia e Valaquia.
Ça que la, l’auria autrejat aguestes províncies ath vòste Emperaire, madeish que l’autregè Finlandia.
Òc, contunhèc, ac auia prometut e èra prèst a autrejar a Alexandre Moldavia e Valaquia.
Mès ara que non aurà aguestes polides províncies.
Les aurie pogut incorporar ath sòn Emperi e espandir eth territòri rus, en un solet regne, dès eth gòlf de Botnia enquiara desbocadura deth Danubi.
Caterina era Grana que non aurie pogut hèr mès, seguic Napoleon, en tot alugar-se a mida que parlaue, sense deishar de passejar pera estança e repetint a Balashov lèu es madeishes paraules qu’auie dit ath madeish Alexandre en Tilsitt.
Tout cela il l’aurait du a mon amitié.
Ah, quel beau regne…!
Repetic diuèrsi còps e, posant-se, treiguec era tabaquèra d’aur, shurlant rapè damb aviditat.
Quel beau regne auriait put etre celui de l’empereur Alexandre!
Guardèc damb pena a Balashov, e quan aguest volec díder quauquarren, s’esdeguéc a contunhar.
Qué podie desirar o cercar que non trapèsse ena mia amistat?, didec, perplèx, en tot arropir es espatles.
Mès non, qu’a preferit entornejar-se des mèns enemics.
E de quini?
A cridat as Stein, as Armfeld, un dissolvut e intrigant; Winzingerode, un subdit francés hujut.
Bennigsen qu’ei mès militar qu’es auti, encara que non dèishe d’èster un incapable; non podec hèr arren en 1807 e l’aurie de suscitar ar emperaire Alexandre terribles rebrembes…
S’encara siguessen òmes capables de quauquaurren se les poirie emplegar, contunhèc Napoleon, que li començaue a èster de mau hèr concretar en paraules eth torrent de consideracions que neishien sense pòsa ena sua ment e que provauen eth sòn dret e era sua fòrça (qu’ena sua opinion èren madeish); mès que non servissen ne entad açò.
Que non son boni ne entara guèrra ne entara patz.
Diden que Barclay ei mès adreit qu’es auti, mès jo que non ac dideria, se campam es sòns prumèrs movements.
E qué hèn, qué hèn toti aguesti cortesans!
Pfull prepause, Armfeld discutís, Bennigsen examine e Barclay, encargat d’actuar, non sap jamès se qué decidir e eth temps se passe sense hèr arren.
Sonque Bagration ei un militar.
Ei pèc, mès que non li manque experiéncia, còp de uelh e decision…
E quin lòc ocupe eth vòste joen Emperaire ath miei d’aguest ensems de nullitats?
Non hèn senon compremeter-lo e descargar sus eth era responsabilitat de tot çò que se hè.
Un souverain ne doit etre a l’armée que quand il est generau, didec, balhant ad aguestes paraules eth sens d’ua provocacion.
Napoleon coneishie es desirs d’Alexandre d’èster un vertadèr capdèth militar.
Hè ua setmana que comencèc era campanha e non auetz sabut deféner Vilna.
Era vòsta armada ei dividida en dues e l’auem hèt enlà des províncies polaques.
Entre es tropes que i a maucontentament.
Que non Majestat, didec Balashov, que pelejaue per retier tot çò que didie Napoleon e seguir aqueth torrent de paraules.
Es nòsti soldats s’aluguen damb eth desir…
Qu’ac sai tot, l’interrompec Napoleon, ac sai tot, me’n sai deth nombre des vòsti batalhons tan ben coma eth des mèns.
Es turcs que non valen entad arren, qu’ac an demostrat en tot hèr aguesa patz damb vosati.
Es suedesi… eth sòn destin qu’ei èster governadi per reis hòls.
Eth sòn rei qu’ère un hòl; l’escambièren per un aute, Bemadotte, que s’a capvirat de seguit, pr’amor que solet un hòl pòt, en èster suedés, signar ua aliança damb Russia.
Napoleon damb un arridolet de dolenteria, treiguec de nauèth era tabaquèra.
A cada frasa de Napoleon, Balashov volie objectar, mès quan sajaue díder quauquarren, Napoleon l’interrompie.
Contra era holia des suedesi, Balashov aurie volut díder que Suecia ei ua ièrla quan ei emparada per Russia, mès Napoleon cridèc de mala encolia entà estofar es sues paraules.
Er Emperaire francés se trapaue en aguest estat d’irritacion qu’en eth ei de besonh parlar, parlar e parlar solet entà demostrar-se ada eth madeish qu’a rason.
Era situacion de Balashov se hège penibla.
Cranhie veir amendrida era sua dignitat d’ambaishador e sentie eth besonh d’objectar quauquarren; mès coma òme se tenguie morauments dauant d’aquera ira sense motiu, damb desbrembe d’eth madeish, que s’auie senhorejat de Napoleon.
Sabie que totes es paraules prononciades per eth en queth moment èren mancades d’importància e qu’eth madeish s’avergonharie mès tard d’auer-les prononciat.
Balashov, de pès e damb es uelhs baishi, guardaue es gròsses e tremoloses cames de Napoleon, sajant d’evitar era sua guardada.
Que m’ei parièr des vòsti aliats?
Seguie er Emperaire.
Son ueitanta mil e luten coma leons.
E arribaràn a dus cent mil.
Emmaliciat encara mès dempús d’aguesta evidenta mentida, e en veir a Balashov resignat ara sua sòrt, silenciós e immobil, se virèc damb bruscaria e cridèc, apressant-se ena madeisha cara de Balashov e botjant energicaments es sues blanques mans.
Sabetz-vo’n que s’arrossegatz a Prusia contra jo, l’esfaçarè deth mapa!
Eth sòn ròstre ère esblancossit, desguisat pera ira.
Damb gèst energic, sarrèc es sues mans blanques e petites en ua paumada:
Òc, les refusarè enquia mès enlà deth Dvina e eth Dnieper e restablirè contra vosati era barralha qu’Euròpa, cèga e criminau, permetec esbauçar en d’auti tempsi.
Aquerò ei çò que harè; aquerò ei çò que guanharatz per auer-vos aluenhat de jo, e recorrec en silenci diuèrsi còps era cramba; es sues amples espatles s’estrementien.
Sauvèc era tabaquèra ena pòcha deth justet, mès la tornèc a trèir, se la hec a vier diuèrsi còps en nas e se posèc dauant de Balashov.
Silenciós tachèc era sua ironica guardada en ròstre deth generau e didec en votz baisha: eth cependant, quel beau regne aurait pu avoir votre maitre!
Balashov, en sénter eth besonh d’objectar quauquarren, didec que, per part de Russia, es causes non presentauen un aspècte tant ombriu.
Napoleon sauvèc silenci e seguic en tot guardar-lo damb aire burlesc, evidentaments sense escotar-lo.
Balashov higec que Russia depausaue granes esperances en aquera guèrra.
Quan Balashov deishèc de parlar, Napoleon treiguec de nauèth era tabaquèra, prenec rapè, e, coma hènt un senhau, piquèc dus còps en solèr damb eth pè.
Se dauric ua pòrta e un camarlenc, entre prigondes reveréncies, autregèc ar Emperaire eth chapèu e es gants; un aute l’aufric un mocador; Napoleon, sense guardar-les, se virèc entà Balashov.
Asseguratz, en mèn nòm, ar emperaire Alexandre qu’a era mia afeccion d’abantes.
Lo coneishi plan ben e aprècii fòrça es sues nautes qualitats, e cuelhec eth chapèu.
Je ne vous retiens plus, general, vous recebrez ma lettre entar Emperaire, e se filèc ara prèssa de cap ara pòrta.
Toti es qu’èren ena sala d’espèra se precipitèren escales enjós.
Dempús de tot aquerò que l’auie dit Napoleon, des sòns atacs de colèra e des sues darrères paraules prononciades secaments: “Je ne vous retiens plus, general, vous recebrez ma lettre”, prononciades damb heredor, Balashov ère convençut de qué Napoleon non solet non lo volie tornar a veir, senon que sajarie d’evitar quinsevolh entrevista damb un ambaishador ofensat, testimòni, ath delà, des sòns indignants atacs d’ira.
Mès, damb gran estonament dera sua part, recebec mejançant Duroc era invitacion entà sèir-se aqueth dia ena taula der Emperaire.
Bessieres, Caulaincourt e Berthier assistien en repais.
Napoleon recebec a Balashov damb mina alègra e amabla.
Luenh de mostrar trebuc o vergonha pera sua colèra deth maitin, sajaue d’encoratjar a Balashov.
Qu’ère evident que, de hège temps, Napoleon non admetie era possibilitat d’enganhar-se e ère convençut de qué tot çò que hège estaue ben, non pr’amor qu’es sòns actes corresponessen a ua concepcion deth ben o deth mau, senon pr’amor qu’ère eth que les hège.
Er Emperaire se mostraue plan alègre, dempús eth passèg a shivau per Vilna, a on era gentada l’auie aclamat damb entosiasme.
Totes es hièstres des carrèrs deth trajècte èren ornades damb tapisi, bandères e monogrames damb eth sòn nòm; fòrça daunes polaques l’auien saludat des hièstres estant, en tot estornejar es sòns mocadors.
Pendent eth repais, Napoleon non solet se mostrèc cortés damb Balashov, que hec a sèir ath sòn costat, senon que semblaue tractar-lo coma a un des sòns cortesants o coma a ua persona que simpatizèsse damb es sòns projèctes e s’alegrèsse des sues capitades.
Entre d’autes causes, parlèc de Moscòu e li hec diuèrses preguntes a Balashov sus era capitau russa, non coma un curiós viatgèr, que s’informaue sus un lòc nau que desiraue visitar, senon convençut de qué aguestes preguntes deuien vantar a Balashov coma rus.
Guairi abitants a Moscòu?
Guairi edificis?
Guaires glèises a?, preguntaue Napoleon.
En enténer qu’èren mès dues centes es glèises de Moscòu, Napoleon exclamèc:
Entà qué tantes?
Es russi que son fòrça religiosi, repliquèc Balashov.
Mès eth gran nombre de glèises e monastèris ei tostemp senhau der endarrieratge d’un pòble, didec Napoleon guardant a Caulaincourt ara cèrca dera sua conformitat.
Balashov, respectuosaments, se permetec divergir dera opinion deth Sobeiran francés.
Cada nacion qu’a es sòns costums, didec.
Mès enlòc d’Euròpa existís arren de parièr, afirmèc Napoleon.
Aguesta frasa de Balashov, que mentaue era recenta derrota de Napoleon en Espanha, siguec, sivans auie de racondar dempús eth madeish Balashov, plan hestejada ena Cort der emperaire Alexandre, mès ena taula de Napoleon passèc non avertida.
A compdar pes cares indiferentes e perplèxes des mariscaus francesi, ère evident que non auien comprenut era intencion dera responsa que semblaue hèr allusion eth ton de votz deth generau rus.
Balashov, que deth començament deth repais ère alèrta, repliquèc que comme tout chemin mene a Rome, tout chemin mene a Moscou, que n’auie fòrça, e un d’eri, eth que passaue per Poltava, siguec er alistat per Carles XII.
E Balashov se rogic satisfèt dera capitada dera sua responsa.
A penes auec acabat de díder “Poltava”, quan ja Caulaincourt treiguec a collacion era incomoditat deth camin de Sant Petersburg entà Moscòu e es sòns rebrembes d’aquera ciutat.
Dempús deth repais passèren en burèu der Emperqaire pr’amor de préner eth cafè: qu’ère eth madeish burèu que, quate dies abans, ocupaue er emperaire Alexandre.
Napoleon se seiguec e remenèc eth sòn cafè, mestrat en tassa de Sevres; senhalèc a Balashov ua cagira ath sòn costat.
Que i a en èsser uman, dempús de minjar, ua animositat que, mès fòrta que quinsevolhe auta causa racionau, l’amie a un a senter-se satisfèt d’eth madeish e a veir en cadun des que l’entornègen a un amic.
Er Emperaire qu’ère en aguesta disposicion: li semblaue èster ath miei d’òmes que l’adorauen, qu’enquia e tot Balashov, dempús deth repais, ère un amic e un adoraire.
Napoleon se virèc entada eth damb un arridolet amable e un shinhau burlesc.
M’an dit qu’aguesta madeisha cramba l’ocupaue er emperaire Alexandre.
Ei estranh… vertat generau?, didec, sense dobtar, çampar, que semblable rebrembe deuie èster agradiu ath sòn interlocutor, donques qu’ère ua pròva dera sua superioritat sus eth Sobeiran rus.
Balashov non podec respóner arren e joquèc eth cap en silenci.
Òc, en aguesta madeisha estança, hè quate dies, discutien Wintzingerode e Stein, seguic Napoleon, segur d’eth madeish, e damb eth madeish arridolet burlesc.
Çò que non posqui compréner ei qu’er emperaire Alexandre s’age entornejat de toti es mèns enemics personaus.
Que non… ac compreni.
Non auetz pensat que jo poiria hèr madeish?, preguntèc a Balashov.
Aguest rebrembe l’amiaue sens dobte entara penent dera colèra d’aqueth maitin encara frèsca en eth.
Eth se’n deu saber qu’ac harè, higec, en tot hèr enlà damb era sua man era tassa e lheuar-se.
Despatriarè d’Alemania a toti es sòns parents: es Wurtemberg, es Baden, es Weimar…
Òc, les despatriarè a toti.
Que vagen pensant a premanir-les refugi en Russia!
Balashov joquèc eth cap, en tot hèr veir damb era sua portadura que desiraue retirar-se e que s’escotaue çò que li didien ère pr’amor que non podie hèr ua auta causa.
Napoleon ne tansevolhe se n’encuedèc.
Parlaue a Balashov non coma a un ambaishador deth sòn enemic, senon coma a un òme que l’ère absoludaments fidèu ara e que li calie alegrar-se dera umiliacion deth sòn ancian senhor.
E per qué cuelhec eth comandament des sues tropes er emperaire Alexandre?
Per qué?
Era guèrra ei eth mèn mestièr; eth sòn ei regnar, non comandar armades.
Per qué a cuelhut aguesta responsabilitat?
Napoleon treiguec un còp mès era sua tabaquèra; hec uns passi en silenci e, de pic, inesperadaments, s’apressèc entà Balashov; e damb un leugèr arridolet, damb seguretat, rapida e simplaments, coma s’aquerò siguesse non solet important, senon plan agradiu entà Balashov, lheuèc era man entath ròstre deth generau rus, un òme de quaranta ans, e lo tirèc leugèraments der aurelha sense deishar d’arrir.
Avoir l’oreille tirée par l’Empereur ère, ena cort francesa, eth màger des aunors e un gran present.
Et bien, vous non dites rien, admirateur et courtisant de l’empereur Alexandre?, preguntèc, coma se li semblèsse un shinhau ridicul eth hèt de qué ua persona, ena sua preséncia, podesse èster courtisan e admirateur de un aute que non siguesse eth.
Son prèsti es shivaus deth generau?, higec, en tot inclinar, a penes, eth cap en responsa ara salutacion de Balashov.
Que li balhen es mèns.
Li cau anar luenh…
Era carta fidada a Balashov ère era darrèra carta de Napoleon entà Alexandre.
Balashov expliquèc peth menut ar Emperaire rus er sua entrevista damb Napoleon e… era guèrra comencèc.
Après era sua entrevista damb Pierre en Moscòu, eth prince Andrei partic entà Sant Petersburg pr’amor d’apraiar uns ahèrs, sivans didec era sua familha, mès en realitat ère entà cercar aquiu ath prince Kuraguin, que consideraue de besonh veir.
Arribat en Sant Petersburg, s’informèc dera destinacion d’Anatòl e se’n sabec de qué ja non ère aquiu.
Pierre l’auie hèt a saber ath sòn cunhat qu’eth prince Andrei lo cercaue e Kuraguin recebec de seguit un nau destin deth ministre dera Guèrra e s’incorporèc ena armada en Moldavia.
En Sant Petersburg eth prince Andrei trapèc a Kutuzov, eth sòn ancian generau, tostemp tant ben dispausat entada eth, e aguest li prepausèc vier damb eth ena armada de Moldavia, que n’auie estat nomentat comandant en cap.
Quan eth prince Andrei siguec destinat en Estat Major dera Casèrna Generau partic entà Turquia.
Bolkonski non credie oportun escríuer a Kuraguin e provocar-lo entà un düel sense un nau pretèxt.
Pensaue qu’en hè’c, comprometerie ara comdesa Rostova, e plan per aquerò cercaue un encontre personau damb eth e ua naua rason entà escometer-se.
Mès tanpòc ena armada russa artenhec a trapar a Kuraguin, que, pòc dempús dera arribada deth prince Andrei, auie tornat entà Russia.
En un país desconeishut e damb condicions de vida completaments naues, eth prince Andrei sentec un cèrt aleugeriment.
Coma mès intens ère eth sòn dolor pera traïcion dera sua prometuda, autan mès esfòrç hège entà dissimular es sòns sentiments dauant des auti; aquera vida que tant erós auie estat en d’auti tempsi se li hège cada còp mès penibla, madeish qu’era sua libertat e era sua independéncia, que tant auie valorat anterioraments.
Non l’assautauen es vielhs pensaments qu’acodien ena sua memòria eth prumèr viatge quan vedec eth cèu en camp d’Austerlitz, pensaments que li shautaue comentar damb Pierre e qu’auien aumplit era sua solitud en Bogucharovo e dempús en Soissa e Roma.
Cranhie eth sòn solet rebrembe, que li daurien orizons infiniti e clars.
Ara solet ocupauen eth sòn esperit ahèrs immediats e practics, sense cap relacion damb eth passat.
E autant mès s’agarraue ad aguesti problèmes coma mès s’amagauen e aluenhauen d’eth es sues idies d’abantes.
Coma s’aguest cèu infinit que se lheuaue sus eth s’auesse convertit de ressabuda en ua copòla baisha e definida, que l’aclapaue, a on tot ère evident e non auie arren etèrn ne misteriós.
De totes es ocupacions que se l’aufrien, eth servici militar li semblaue eth mès simple e eth que mielhor coneishie.
Enes sues foncions de generau de servici en Estat Major de Kutuzov, se tenguie, damb in, des ahèrs e estonaue ath comandant en cap pera sua afogadura e eth sòn orde en trabalh.
En non trapar a Kuraguin en Turquia, non credec de besonh tornar ath sòn darrèr entà Russia; se’n sabie, totun, que, en trapar-lo, per mès long que siguesse eth temps passat, a maugrat de tot eth sòn mensprètz entad aqueth òme e de totes es rasons que lo possauen a considerar indigne rebaishar-se enquia ua escometuda damb eth, non deisharie de provocar-lo.
En 1812, quan era notícia dera guèrra contra Napoleon arribèc en Bucarest (a on s’estaue Kutuzov de hège dus mesi, en tot passar dies e nets damb era sua valaca), eth prince Andrei demanèc ath sòn comandant en cap eth sòn transferiment entara armada der Oèst.
Kutuzov, qu’ère ja un shinhau cansat dera activitat de Bolkonski, en tot veir en era un contunh repotec ara sua pròpia guitèra, lo deishèc partir plan a gust e l’encomanèc ua mission près de Barclay de Tolly.
Abantes d’incorporar-se ena armada, qu’en mai ère campada en Drissa, eth prince Andrei passèc per Lisie-Gori, que li venguie de camin e solet a tres quilomètres deth camin que l’amiaue entà Smolensk.
Auie experimentat tantes commocions enes tres darrèri ans, auie pensat, sentut e vist tantes causes enes sòns viatges per Orient e Occident, que l’estonèc trapar, en apressar-se en Lisie-Gori, era madeisha manèra de víuer, autaplan enes sòns mendre detalhs.
Recorrec eth camin centrau e passèc es pòrtes dera propietat coma s’entrèsse en un castèth encantat e adormit.
Era madeisha neteja e mesura, eth madeish silenci d’abantes regnauen en aquera casa; es madeishi mòbles, es madeishes parets, madeishi rumors e flaires; es timides cares de tostemp, encara qu’un shinhau envielhides.
Era princessa Maria seguie en tot èster era joena (un shilhau envielhida ara) timida en d’auti tempsi, lèja, tostemp espaurida e tormentada per patiments moraus, qu’es sòns mielhors ans passauen estèrles, sense cap alegria.
Mademoiselle Bourienne ère era madeisha gojata cocarèla, que gaudie erosa de cada moment dera vida, contenta damb era madeisha e possedida des mès alègres esperances.
Ara auie major seguretat o aumens aquerò li semblèc ath prince Andrei.
Dessalles, eth preceptor vengut de Soissa, vestie ua levita ara mòda russa, escarraunhaue eth rus damb es vailets e seguie estant eth madeish preceptor de limitada intelligéncia, instruït, vertuós e pedant.
En vielh prince, eth cambi fisic s’estaue ena manca d’un dent en un costat dera boca; morauments seguie estant eth d’abantes, encara mès irritable e maufidat per tot çò que se passaue en mon.
Solet Nikolenka auie cambiat: ère mès naut, auie excellent color e uns retortilhadi peus escurs.
Quan arrie quilhaue eth sòn pòt superior dera sua polida boca, madeish que sa mair, era defuntada petita princessa.
Sonque eth trincaue era lei dera immutabilitat en aqueth castèth encantat e adormit.
Ça que la, encara qu’exterioraments tot siguesse coma abantes, es relacions intèrnes de totes aqueres persones auien patit cambis dès eth darrèr còp que les vedesse eth prince Andrei.
Es membres dera familha s’auien dividit en dus grops estranhs e enemics entre eri, que tan solet ena sua preséncia e en aunor d’eth s’amassauen en tot alterar era sua manèra de vida de costum.
Eth vielh prince, mademoiselle Bourienne e er arquitècte formauen un d’aguesti grops; era princessa Maria.
Dessalles, Nikolenka e totes es hilhuquères integrauen er aute.
Pendent eth sojorn deth prince Andrei en Lisie-Gori toti es membres dera familha minjauen amassa, mès se sentien incomòdes e Andrei Bolkonsli acabèc en tot senter-se un òste que per eth hègen ua excepcion e qu’era sua preséncia shordaue a toti.
Quan, en escurir, eth prince Andrei venguec a veder-lo e, entà distrèir-lo li parlèc der campanha deth joen comde Kamenski, eth vielh prince, de ressabuda, comencèc a parlar dera princessa Maria, en tot censurar era sua supersticion e era sua manca d’afeccion per mademoiselle Bourienne, que, sivans es sues paraules, ère era soleta persona que de vertat l’ère fidèu.
Acusaue ara princessa Maria d’èster era causanta des sues malauties, de tormentar-lo e provocar-lo de bon voler e de hèr a pèrder ath petit Nikolai, damb es sòn mims e pègues istòries.
Eth vielh Bolkonski se’n sabie pro ben qu’ère eth, que tormentaue ara sua hilha, qu’era sua vida resultatue fòrça penibla; mès sabie tanben qu’ère incapable de deishar de tormentar-la e qu’era s’ac meritaue.
Qué ne pense de tot aquerò?
Que sò un brigand o un vielh pèc que s’aluenhe sense motiu dera sua hilha e cèrque era companhia dera francesa?
Que non me compren, e plan per aquerò è besonh d’explicar-l’ac, ei de besonh que m’entene.” E expausèc es sues rasons que per eres non podie sostier eth caractèr irracionau dera sua hilha.
Que non volia parlar d’aquerò, didec eth prince Andrei, sense guardar a sa pair (que censuraue per prumèr còp ena sua vida), mès, se m’ac demanatz, vos diderè francaments çò que pensi de tot aquerò.
Se i a bèth malentendut entre vos e Maria, que non posqui atribuir-l’ac ada era, contunhèc irritant-se, causa que n’ère aclin de hège bèth temps; ua causa vos posqui díder: se i a malentendut, era colpa ei d’ua hemna que non vau arren e no aurie d’èster amiga dera mia fraia.
Ara prumeria eth vielh campèc damb uelhs inexpressius ath sòn hilh, diboishèc un arridolet faus, deishant veir era manca deth dent, qu’ad açò Andrei non podie acostumar-se.
A quina amiga te referisses, estimat?
Que ja n’auetz parlat!
Pair, jo non volia èster jutge, seguic eth prince Andrei damb votz biliosa e aspra, mès m’obligatz ad açò, è dit e diderè que Maria non ei colpabla… qu’eth tòrt… eth tòrt ei dera francesa…
A!, que ja m’as condemnat!…
M’as condemnat!, didec eth vielh damb votz tan baisha qu’ath prince Andrei li semblèc qu’ère confonut.
Mès, còp sec, se metec de pè e cridèc: Dehòra!
Dehòra d’aciu!
Non voi tornar-te a veir en aguesta casa!
Eth prince Andrei volie partir de seguit, mès era princessa Maria li preguèc que se demorèsse un dia mès.
Pendent aguesta jornada, eth prince Andrei non vedec a sa pair, que non gessec des sues crambes ne recebec ad arrés, exceptat mademoiselle Bourienne e Tijon, e preguntèc diuèrsi viatges s’eth sòn hillh se n’auie anat.
Londeman, abantes de partir, eth prince Andrei anèc ena cramba deth sòn hilh.
Eth mainatge, robust e de peus retortilhadi coma es de sa mair, se seiguec enes sòns jolhs.
Que non pensaue en polit mainatge, en sòn hilh, tant que l’amiaue enes sòns jolhs, senon en eth madeish.
Cercaue desesperat e non trapaue ath sòn laguens eth penediment per auer irritat a sa pair ne era pena per desseparar-se d’eth, per prumèr viatge ena sua vida, en aqueth estat de discòrdia.
Mès çò de mès important ère que non trapaue tanpòc en eth madeish era trendesa qu’abantes sentie peth sòn hilh e fidaue hèr-la a revíuer amorassant ath mainatge en seir-lo enes sòn jolhs.
Conda, conda!, didie eth petit.
Sense respóner, eth prince Andrei baishèc ath mainatge des sòns jolhs e gessec dera cramba.
Tanlèu eth prince Andrei deishèc es sues ocupacions diadères, e, mès que mès, quan entornèc ena sua vida anteriora, quan ère erós, era angonia vitau se senhoregèc d’eth damb era madeisha fòrça de tostemp; auie prèssa d’aluenhar-se coma mès lèu possible d’aguesti rebrembes e trapar ua ocupacion quinsevolh.
Decididaments, te’n vas, Andrei?, li preguntèc sa fraia.
Per qué dides aquerò?
Per qué ac dides ara quan partisses entà aguesta orribla guèrra e eth ei ja tan vielh?
Mademoiselle Bourienne didec qu’a preguntat per tu…
Tanlèu comecèc a parlar, li tremolèren es pòts e es lèrmes pistèren enes sòns uelhs.
Eth frair se hec enlà d’era e comencèc a passejar d’un costat en aute.
A!, mon Diu, mon Diu!
Comprenec que non se referie solet a mademoiselle Bourienne (qu’ère era colpabla deth sòn malastre), senon tanben ar òme qu’auie esbauçat era sua vida.
André, ua causa te demani, te supliqui, didec tocant eth braç de sa frair e guardant-lo damb es sòns uelhs ludenti a trauèrs des lèrmes.
Te compreni ben, e baishèc es uelhs.
Non penses qu’eth dolor ven des òmes; eri non son senon un esturment de Diu, e guardèc damb seguretat quauquarren, per dessús deth prince Andrei, dera manèra que se guarde entà un lòc coneishut que i a un retrait.
Eth dolor que mo’lo mane Diu, non ei eth tòrt des òmes.
Es òmes non son senon un esturment; non ne son colpables.
Se te semble que bèth un ei colpable ath tòn dauant, desbremba-te’n e perdona-lo.
Que non auem eth dret de castigar, e alavetz compreneràs era felicitat que i a en perdon.
Se jo, Marie, siguessa hemna, ac haria, didec eth.
Qu’ei ua vertut des hemnes.
E encara qu’enquia aqueth moment non pensaue en Kuraguin, tota era ira non descargada reviuec.
E sense respóner ara sua fraia, imaginèc, damb marrida alegria, er erós instant d’eth sòn encontre damb Kuraguin, que se’n sabie qu’ère ena armada.
Era princessa pregaue a sa frair que se demorèsse un dia mès.
Didie èster segura dera desolacion de sa pair se partie sense hèr es patzes damb eth.
Mès eth prince Andrei responec que solide tornarie lèu, qu’escriuerie a sa pair e que coma mès s’estèsse en Lisie-Gori, mès s’aumentarie era discòrdia entre ri.
Adieu, André.
Rappellez-vous que les malheurs viennent de Dieu et que les hommes ne sont jamais coulpables, sigueren es darrères paraules de Maria en dider-se adiu de sa frair.
Maria, prauba creatura innocenta, demore soleta a mans d’un vielh capvirat.
Eth se n’encuede deth sòn tòrt, mès que ja non pòt traïcionar-se.
Eth mèn hilh creish e arrís a ua vida que lèu va a èster coma toti, o enganhat o enganhaire.
Jo me’n vau tara armada, sense saber se per qué, e è talents de trapar ar òme que mensprèdi pr’amor de balhar-li era escadença d’aucir-me e arrir-se’n de jo.” Tanben abantes existien es madeishes condicions de vida; mès abantes tot s’armonizaue e ara tot semblaue desagregar-se.
Ena sua imaginacion surgentauen, ua darrèr era auta, imatges absurdes, mancades de relacion entre eres.
Eth prince Andrei arribèc ena Casèrna Generau dera Armada tà finaus de junh.
Es tropes dera prumèra armada, aquera que se trapaue er Emperaire, ocupauen eth camp fortificat de Drissa; es dera dusau arreculauen en tot sajar d’amassar-se damb era prumèra, que d’era, sivans se pensaue, ère dessaparada per considerables fòrces franceses.
Toti ena armada se sentien maucontents peth desvolopament des operacions militares, mès arrés se pensaue que i auesse perilh d’invasion des províncies russes; arrés supausaue qu’era guèrra podesse vier mès enlà des províncies occidentaus de Polonia.
Eth prince Andrei trapèc a Barclay de Tolly, qu’ena sua casèrna generau siguec destinat, ena aurèra deth Brissa.
Coma que non i auie pòbles grani ne petiti enes entorns deth campament, er enòrme nombre de generaus e cortesans qu’anauen damb era armada se trapauen escampilhadi en uns dètz quilomètres, ocupant es mielhores cases deth parçan, en un e un aute costat der arriu.
Barclay de Tolly s’estaue a quate quilomètres der Emperaire.
Recebec a Bolkonski damb seca heredor e, parlant damb accent aleman, li didec qu’informarie ar Emperaire dera sua arribada e que, ara demora de destinacion, li pregaue que s’estèsse ena sua casèrna generau.
Anatòl Kuraguin, qu’eth prince Andrei demoraue trapar ena armada, non ère aquiu.
Auie tornat entà Sant Petersburg, e aguesta naua agradèc a Bolkonski.
Tot er interès se centraue ara en aquera immensa guèrra, e eth prince Andrei se sentec content de veder-se pendent un temps liure dera distraccion que li costaue pensar en Kuraguin.
Pendent es quate prumèrs dies, qu’arrés l’exigic arren, eth prince Andrei recorrec eth camp fortificat e sagèc, damb era ajuda dera sua pròpia experiéncia e es explicacions de persones ben informades, hèr-se’n ua idia clara dera situacion.
Ça que la, era question de s’aqueth campament ère o non util siguec entada eth insolubla.
Era sua experiéncia militara li didie qu’es projèctes mielhor meditadi non signifiquen arren ena guèrra (s’en brembaue dera batalha d’Austerlitz), que tot depenie dera manèra de reaccionar dauant es accions inesperades, impossibles de preveir, der enemic; que tot depen de qui dirigís era accion e de com la dirigís.
Entà veder-i clar en aguest darrèr punt, eth prince Andrei, profitant era sua posicion e es sues relacions, sagèc de conéisher se com se dirigie era armada, quines persones e grops participauen en aguesta direccion; e de tot aquerò dedusic es sues apreciacions personaus sus era situacion militara.
Quan er Emperaire se trapaue encara en Vilna, es tropes sigueren dividides en tres armades: era prumèra comandada per Barclay de Tolly, era dusau per Bagration e era tresau per Tormasov.
Er Emperaire ère ena prumèra armada, mès non coma generau en cap.
Era orde deth dia non didie qu’er Emperaire cuelhesse eth comandament, senon que se demorarie ath cant des tropes.
Arh delà, Alexandre auie ath sòn costat, sense foncions concretes, ath ministre dera Guèrra, Arakcheiev; ath comde Bennigsen, eth mès ancian des generaus; ath gran duc eretèr, Constantin Pavlovic; ath comde Rumiantsev, cancelhèr; a Stein, exministre de Prussia; a Armfeld, generau suec; a Pfull, autor principau deth plan de campanha; ath sard Paolucci, coma generau ajudant; a Wolzogen e a fòrça d’auti.
Encara que cap d’aguesti personatges amièssen cargues concrets ena armada, gràcies ara sua posicion influien enes decisions, e soent es caps de còs dera armada e autanplan eth generau en cap non sabien per quin motiu preguntauen o conselhauen quauquarren a Bennigsen o ath gran duc, o a Arakcheiev, o ath prince Volkonski; non sabien s’ère ua orde venguda der Emperaire en forma de conselh e se les calie complir-la o non.
Mès aguesta ère era aparença extèrna; pr’amor qu’eth vertadèr significat dera preséncia der Emperaire e de toti aqueri personatges, deth punt d’enguarda dera Cort (e en preséncia deth monarca toti se convertissen en cortesans), ère evident entà toti: er Emperaire non auie cuelhut eth titol de comandant en cap, mès es sues disposicions arribauen a totes es armades.
Es òmes que l’entornejauen qu’èren es sòns auxiliars.
Arakcheiev, un fidèu executor de çò manat, sauvaire der orde e susvelhant deth Sobeiran.
Bennigsen, coma propietari de granes possessions ena província de Vilna, semblaue hèr es honneurs d’aqueres tèrres, mès, en realitat, ère un bon generau, dable entà balhar un conselh e que calie auer a man pr’amor de substituir a Barclay.
Eth gran duc se trapaue aquiu pr’amor qu’atau ac volie.
Er exministre Stein i ère pr’amor que podie servir entà dar un bon conselh e er Emperaire Alexandre apreciaue fòrça es sues qualitats personaus.
Armfeld odiaue a Napoleon e ère un generau plan segur d’eth madeish, çò que tostemp influie en Alexandre.
Paolucci i ère pr’amor qu’ère audaç e plan energic parlant.
Es generaus ajudants de camp èren aquiu pr’amor qu’auien de vier a on s’estèsse er Emperaire; e, a tot darrèr, eth mès important de toti, Pfull, se trapaue aquiu perque auie elaborat eth plan de guèrra contra Napoleon e convençut ath Sobeiran de qué eth sòn projècte ère eth mès racionau e, de hèt, dirigie era marcha de tota era guèrra.
Damb Pfull se trapaue Wolzogen, que s’encargaue d’expausar es idies de Pfull en un lengatge mès accessible qu’eth de sòn pròpi autor, òme rude, vertadèr teoric de gabinet, qu’era nauta opinion qu’auie sus eth madeish li hège menspredar as auti.
Ath delà d’aguesti personatges russi e estrangèrs (sustot estrangèrs, que, damb era gausaria pròpia d’òmes que cuelhen partida ena activitat d’un país que cren estranh, prepausauen cada dia plans naui) i auie d’autes persones de mendre categoria que se trapauen ena armada pr’amor qu’aquiu i èren es sòns caps principaus.
Entre tantes idies e votzes desparières, d’aqueth enòrme mon inquiet, brilhant e supèrb, eth prince Andrei distinguie aguesti partits e tendéncies:
Eth prumèr partit qu’ère eth de Pfull e es sòns adèpti, es teorics dera guèrra, que credien ena existéncia d’ua sciéncia bellica damb es sues leis immudables; es leis des movements oblics, des marrades, eca.
Pfull e es sòns partidaris exigien era retirada entar interior deth país, sivans es leis exactes d’ua supausada teoria bellica, e en quinsevolh desviacion d’aguesta teoria non vedien senon barbaria, ignorància e mala fe.
Eth dusau partit ère totafèt opausat ar anterior.
E, coma se sòl passar, un extremisme daue lòc a un aute extremisme.
Es òmes d’aguest partit èren es que de Vilna demanauen era invasion de Polonia e era renonciacion a quinsevolh plan premanit per auança.
Aguesti òmes, ath delà d’èster representants des accions audacioses, èren es guides nacionaus, per çò que se demostrauen mès unilateraus enes discussions.
Qu’èren es russi Bagration, Ermolov, que començaue a destacar-se, e d’auti.
En aqueri moments circulaue ua badinada sus Ermolov, que, sivans se didie, auie demanat ua soleta gràcia: era d’èster ascenut a aleman.
Es òmes d’aguest partit didien, en tot rebrembar a Suvorov, que non calie reflexionar, ne tachar esplingues en mapa; que çò que calie ère combàter, tachar còps ar enemic, non deishar-lo entrar en Russia e empachar qu’eth desalenament campèsse ena armada.
Ath tresau partit, qu’en eth fidaue mès er Emperaire, tanhien es cortesans, abils entà trapar ua solucion intermieja entre ambues tendéncies.
Era majoritat d’aguest grop èren òmes autrús as militars, e entre eri se trapaue Arakcheiev.
Pensauen e didien çò que ordinariaments diden es òmes sense conviccions pròpies mès que hèn veir que les an.
Afirmauen qu’era guèrra, sens dobte, mès que mès damb un gèni coma Bonaparte (lo cridauen de nauèth Bonaparte), exigie consideracions plan prigondes, grani coneishements scientifics, e qu’en aguest sens Pfull ère geniau; ath còp, didien que les calie arreconéisher qu’es teorics èren soent unilateraus, per çò que non ère bon fidar- se’n guaire d’eri; que les calie escotar çò que didien es contraris de Pfull, encara que cambiant es movements des autes armades.
D’aguesta sòrta non s’artenhie ne er un ne er aute objectiu, mès aguesta idia semblaue era mielhor a sòns partidaris.
Eth quatau corrent qu’auie era maximala figura en gran duc eretèr, que non podie desbrembar era sua desillusion d’Austerlitz, a on s’auie presentat ath cap dera Garda damb casqueta e plumalh, coma ena ua revista militara, en tot balhar per hèta era derrota des francesi damb ua brilhanta carga, e que en veder-se, quan mens s’ac demoraue, ena prumèra linha, damb pro trabalhs s’auie pogut escapar en meiei dera hujuda generau.
Eth rasonament que se hègen aguesti òmes auie era verut e eth defècte dera franquesa.
Cranhien a Napoleon; en eth vedien era fòrça e en eri madeishi era feblesa, e ac amuishauen sense trebucs.
Solien díder: “Arren artenheram senon vergonha, dolors e derrotes.
Auem abandonat Vilna, auem abandonat Vitebsk, abandonaram tanben Brissa.
Semblabla opinion, plan espandida enes nautes esfères dera armada, trapaue resson en Sant Petersburg e ena persona deth cancelhèr Rumiantsev, que, per d’autes rasons d’Estat, s’inclinaue tanben a favor dera patz.
Era cincau tendéncia ère era des partidaris de Barclay de Tolly, non tant pes sues condicions personaus senon per èster ministre dera Guèrra e generau en cap.
Balhatz-li toti es poders, donques qu’era guèrra non se pòt amiar entà dauant sense ua unitat de comandament, e demostrarà se qué se pòt hèr, coma ac demostrèc en Finlandia.
S’era nòsta armada se tie fòrta e ben organizada, se s’a retirat enquia Drissa sense cap de pèrta, l’ac deuem tot a Barclay.
Es deth siesau grop, format per admiradors de Bennigsen, didien que non i auie ua persona mès actiua e experimentada qu’eth sòn favorit e que, per mès torns que li hessen, acabarien en tot recórrer ada eth.
Afirmauen que tota era arreculada enquia Drissa ère ua vergonha e ua succession sense pòsa d’errors.
Eth setau partit ère integrat per persones qu’entornègen tostemp as sobeirans, sustot quan son joeni; èren especiauments nombroses ar entorn d’Alexandre: generaus e ajudants de camp, apassionadaments fidèus ar Emperaire, non coma tau Emperaire senon coma òme.
Qu’ère es que l’adorauen franca e desinteressadaments, coma l’adoraue Rostov en 1805, e vedien en eth non solet totes es vertuts, senon totes es qualitats umanes.
Encara qu’admirauen era modestia der Emperaire, que non auie volut assumir eth comandament suprèm des tropes, desaprovauen aguesta excessiua modestia e non volien senon ua causa (e en era persutauen): qu’eth sòn adorat Sobeiran, desbrembant era excessiua maufidança en sòn pròpi poder, declarèsse dubèrtaments qu’assumie eth comandament dera armada, formèsse era sua Casèrna Generau de comandant en cap e, aconselhat per teorics e practics, dirigisse eth madeish es tropes.
Aguest simple hèt artenherie lheuar ath maximum er entosiasme generau.
Eth ueitau grop, eth mès nombrós (que se podie calcular en un nauanta e nau per cent deth totau), ère des que non volien ne era patz ne era guèrra, ne ofensiues ne camps fortificadi, siguesse en Drissa o en quinsevolh aute lòc; des que non preferien a Barclays, ne ar Emperaire, ne a Pfull, ne a Bennigsen; solet desirauen ua causa: eth màger nombre de divertiments e auantatges personaus.
En aqueth arriu agitat per intrigues e endravaments que abondauen ar entorn dera Casèrna Generau der Emperaire se podien obtier fòrça causes qu’en un aute moment serie impossible.
Quauqu’un que solet desiraue sauvar ua posicion auantatjosa, aué ère damb Pfull e deman ère eth sòn adversari; e ath londeman, entà evitar responsabilitats e vantar ar Emperaire, afirmaue non auer ua opinion pròpia sus determinat hèt.
D’auti volien conquistar bèra prebenda e tirar era atencion deth Sobeiran e parlauen en votz nauta de quauquarren qu’Alexandre auie mentat eth dia anterior; discutien e cridauen en Conselh, en tot balhar-se còps de pièch e desfisant a düel as que non èren dera madeisha pensada, demostrant d’aguesta manèra èster tostemp prèsti a aufrir-se coma victimes peth ben comun.
Quauqui uns se hègen veir per Emperaire, coma per edart, aclapadi de trabalh.
E n’auie que, pr’amor d’arténher çò que pendent tant de temps desirauen (minjar damb er Emperaire), s’encaborniauen a demostrar tu per tu era rason o non rason d’ua opinion naua, e entad aquerò aportauen arguments mès o mens convenceires.
Es d’aguest partit èren ara caça de robles, crotzes e cargues; e en aguesta entrepresa non seguien senon era direccion dera viroleta deth favor imperiau; tanlèu se n’encuedauen de qué era viroleta se desviaue entà un costat, toti aqueri abelhards militars començauen a fiular en madeish sens, de sòrta qu’ar Emperaire l’ère dificil virar-la entar aute costat.
Ath miei dera incertitud dera situacion e era inquietud costada pera imminéncia deth perilh; entre eth revolum d’intrigues e ambicions pròpies, de conflictes, de diuèrses opinions e sentiments, aguest ueitau partit, eth mès nombrós, ahigie damb es sòns interèssi personaus mès embolh e confusion ara òbra comuna.
Quinsevolh que siguesse eth problèma suscitat, er eishame de abelhards, abandonant eth tèma qu’abantes interessaue, passaue entà un problèma nau, estofant damb eth sòn bronzinadís es votzes sincères que discutien.
Ath delà d’aguesti grops, quan eth prince Andrei s’incorporèc ena armada surgentaue un aute grop, eth nauau, que començaue a quilhar era sua votz.
Qu’ère eth partit des vielhs, des òmes rasonables e expèrts enes negòcis publics, que, sense compartir cap des opinions contradictòries, sabie considerar objectiuaments tot çò que se hège en Estat Major dera Casèrna Generau, sajant de trapar era manèra de gésser de tanta confusion e indecision, de tanta intriga e feblesa.
Es òmes d’aguest partit pensauen e didien que toti es maus se deuien mès que mès ara preséncia der Emperaire e dera Cort adjunta; qu’auien hèt a vier ara armada era inseguretat, indefinida e convencionau, bona ena Cort, mès maishanta entàs armes; qu’er Emperaire li calie regnar, mès non dirigir es sues tropes; didien qu’era soleta gessuda d’aquera situacion s’estaue ena partida deth Sobeiren e dera sua Cort, pr’amor qu’era sua preséncia paralisaua a cinquanta mil òmes, de besonh entà garantir era sua seguretat personau, e qu’eth pejor comandant en cap, auent independéncia, serie preferible ath mielhor des generaus estacat pera preséncia e eth poder der Emperaire.
Mentre eth prince Andrei se trapaue inactiu en Drissa, Shishkov, secretari d’Estat e un des principaus representants d’aguest grop, escriuec ar Emperaire ua carta que consentiren a signar-la Balashov e Arakcheiev.
En aguesta carta, en tot hèr usatge dera permision qu’Alexandre les auie autrejat entà expausar es sues opinions sus era marcha generau des eveniments, en tèrmes respectuosi e damb eth pretèxt de qué ère de besonh encoratjar ath pòble entara guèrra, li prepausauen que deishèsse era armada.
Era mission d’encoratjar ath pòble e hèr un aperament en defensa dera patria siguec presentada ath Tsar e acceptada per eth coma pretèxt entà deishar era armada.
Era sua preséncia personau en Moscòu, eth coratge e eth fervor patriotic des sòns abitants sigueren era encausa principau dera capitada de Russia.
Non auien encara autrejat aguesta carta ar Emperaire quan Barclay, pendent eth dinar, li didec a Bolkonski qu’eth Sobeiran desiraue veder-lo pr’amor d’informar-se’n de Turquia e que li calie presentar-se, tàs sies dera tarde, ena casa de Bennigsen.
Aguest madeish dia arribaue ena Casèrna Generau der Emperaire era notícia d’un movement de tropes napoleoniques que podie èster perilhós entara armada russa; mès tard se sabec qu’era notícia non ère exacta.
Pendent eth maitin, er Emperaire auie recorrut damb eth coronèl Michaux es fortificacions deth Drissa; eth coronèl afirmaue qu’eth campament fortificat bastit per Pfull e considerat enquia aguest moment ua chef- d’oeuvre dera tactica, destinat entà èster era roïna de Napoleon, ère quauquarren absurd e supausaue era perdicion dera armada russa.
Eth prince Andrei se filèc de cap eth lotjament de Bennigsen, qu’ocupaue ua petita casa magnifica plaçada ena madeisha aurèra der arriu.
Ne Bennigsen ne er Emperaire se trapauen aquiu.
Mès Chernyshev, ajudant der Emperaire, recebec a Bolkonski e li comuniquèc qu’eth Sobeiran auie gessut damb eth generau Bennigsen e eth marqués Paolucci pr’amor de recórrer, per dusau còp aqueth dia, es fortificacions deth campament de Drissa, que sus era sua soliditat i començaue a auer seriosi dobtes.
Chernyshev, seigut ath cant dera hièstra dera prumèra cramba, liegie ua novèla francesa.
Aguesta pèça deuie auer estat ua sala en d’auti tempsi; encara se podie veir aquiu un armonium, que sus eth s’auien apilerat diuèrsi tapisi; en un cornèr i auie eth lhet plegable d’un ajudant de camp de Bennigsen que, cansat solide peth trabalh o per quauque sarabat, dormie seigut sus eth.
Era estança auie dues pòrtes: era ua amiaue dirèctaments entar ancian salon; era auta, ena dreta, entah burèu.
Dera prumèra pòrta s’entenien votzes que parlauen en aleman e a viatges en francés.
En ancian salon, sivans eth desir der Emperaire, i auie amassat non un conselh superior de guèrra (ath Sobeiran li shautaue çò d’indefinit) senon un grop de persones qu’era sua opinion desiraue conéisher enes dificultats presentes.
Non se tractaue d’un conselh militar, senon d’ua reünion de persones alistades entà explicar personauments ar Emperaire bères questions.
Ad aguesta sòrta de conselh auien estat convidadi eth generau suec Armfeld, eth generau ajudant de camp Wolzogen, Wintzingerode, Michaux (que Napoleon cridaue ciutadan francés hujut), Toll, eth comde Stein (qu’arren auie de militar) e, plan que òc, Pfull, que, per çò qu’Andrei podec enténer, ère era cheville ouvriere de tot.
Eth prince Andrei auec era escadença de contemplar-lo ben, perque Pfull, arribat pòc dempús d’eth, auie entrat ena sala pr’amor de parlar un moment damb Chemyshev.
A prumèr còp de uelh, Pfull, damb eth sòn unifòrme de generau rus que l’estaue tan mau coma se siguesse desguisat, li semblèc persona coneishuda, encara que n’ère solide fòrça de qué non l’auie vist jamès.
Que i auie en eth quauquarren de Weyrother, de Mack, de Smithtt e de fòrça d’auti generaus alemans, tanben teorics, que Bolkonski auie auut era escadença de conéisher en 1805.
Mès Pfull ère eth mès tipic de toti eri.
Pfull ère mèsalèu baish, plan prim, mès de fòrta complexion, amples anques e omoplates gessentes.
Eth sòn ròstre ère fòrça arropit, e es sòns uelhs en.honsadi; sus es possi, e entà dauant, amiaue es peus alisadi de quinsevolh manèra damb ua bròssa, mès peth darrèr li queiguien es guinses sense pientar.
Entrèc ena cramba guardant entà toti es costats, damb gèst inquiet e irritat, coma se cranhesse trapar aquiu tota sòrta de trebucs.
Damb bastrús movement, agarrant era espada, se dirigic entà Chernyshev e li preguntèc, en aleman, a on ère er Emperaire.
Se lo vedie desirós de crotzar lèu lèu aquera sala, acabar damb es salutacions e es reveréncies e sèir-se de seguit dauant deth mapa, qu’ère a on eth se trapaue comòde.
Assentie, ara prèssa, damb eth cap, ad açò que li didie Chernishev, e arridolèc ironic en enténer qu’er Emperaire ère en tot visitar es fortificacions qu’eth madeish auie bastit sivans es sues pròpies teories.
Gasulhèc quauques paraules en votz baisha e ton rude, coma sòlen hèr es alemans segurs d’eri madeishi.
Quauquarren atau coma “Dummkopf” o “zu Grunde die ganze Gechichte” o “s’wird was gescheites d’rans werden”1…
Eth prince Andrei non comprenec ben; volie passar de long, mès Chernyshev li presentèc a Pfull, hènt notar que Bolkonski tornaue de Turquia, a on era guèrra auie acabat tant erosaments.
Pfull a penes vedec, mès qu’ath prince Andrei, a trauèrs d’eth, e gronhèc damb un arridolet: “Da muss ein schonner tactischer Krieg gewesen sein”2 e mentent-se a arrir menspredosaments passèc entara estança deth costat, a on s’entenien ues votzes.
Evidentaments Pfull, tostemp inclinat ara irritacion e ara ironia, ère especiauments excitat aqueth dia peth hèt de qué, sense compdar damb eth, auessen gausat visitar e jutjar eth sòn campament fortificat.
Eth prince Andrei, gràcies as sòs rebrembes d’Austerlitz, n’auec pro damb aguesta cuerta entrevista pr’amor de hèr-se’n ua idia clara de Pfull; qu’ère un d’aguesti òmes tostemp segurs d’eri madeishi, dispausadi a deféner es sues idies enquiath martiri, que solet se trapen enes alemans, precisaments pr’amor que basen era sua seguretat tan solet ena idia abstracta, ena sciéncia, ei a díder ena sabença imaginària dera vertat absoluda.
Eth francés se mòstre segur d’eth madeish pr’amor que cre irresistible tota era sua persona, en còs e amna, madeish entàs òmes qu’entàs hemnes.
Er anglés a seguretat pr’amor qu’ei ciutadan der Estat milhor organizat deth mon e perque, coma anglés, sap tostemp çò que li cau hèr e que tot çò que hèsque coma anglés serà ben hèt, sense cap de discussion.
Er italian ei segur d’eth madeish pr’amor qu’ei emotiu e se’n desbrembe soent d’eth madeish e des auti.
Eth rus gaudís d’aguesta seguretat pr’amor que non sap arren ne ac vò saber, e perque non cre que se posque arribar a saber quauquarren completaments.
Er aleman qu’ei eth mès segur deth madeish, e dera pejor manèra, mès fèrma e antipatica, donques que se pense conéisher era vertat: ua sciéncia qu’eth madeish a endonviat e constitusís era sua vertat absoluda.
Atau deuie èster Pfull.
Possedie ua sciéncia: era teoria deth movement oblic, dedusida dera istòria des guèrres de Federic eth Gran, e guaires nauetats trapaue ena istòria militara modèrna li semblauen ua lhocaria, ua asenada, èren batalhes caòtiques, qu’en eres ua e ua auta part cometien tanti e tanti errors que de cap des manères podien classificar-se de guèrres: non s’ajustauen ara teoria e non podien èster objècte dera sciéncia.
En 1806 Pfull auie estat er autor d’un des plans d’emergéncia qu’acabèc en Jena e Austerlitz, mès en desvolopament d’aquera campanha non vedie cap pròva d’inconsisténcia dera sua teoria.
Ath contrari: solet es desviacions dera sua doctrina auien estat era encausa deth desastre, e damb era alègra ironia que lo caracterizaue, didie: “Icht Sagte ja, dass die ganze Geschichte zum Teufel gehen werde”3.
Pfull ère un d’aqueri doctrinaris qu’estimen es sues teories enquiath punt de desbrembar qu’eth sòn objectiu ei era aplicacion practica.
Per amor ara teoria auie en òdi ara practica e non volie saber arren d’era.
E enquia ère capable d’alegrar-se deth fracàs, pr’amor qu’un fracàs degut a qu’era sua aplicación practica se desseparaue dera teoria demostraue er acèrt d’aguesta.
Parlèc brèuments damb eth prince Andrei e Chemyshev sus era guèrra en curs coma se sabesse per auança qu’es causes anarien mau; mès sense manifestar per aquerò cap maucontentament.
Es guinses retortilhades deth cogòt e eth peu des possi alisadi de quinsevolh forma, èren ua eloquenta demostracion d’aquerò.
Passèc ena auta cramba, d’a on non se tardèc a arribar era sua votz ruda e rondinaira.
Eth prince Andrei non auie auut eth temps de seguir de uelh a Pfull quan ja entraue Bennigsen ena estança.
Saludèc damb eth cap a Bolkonski e, sense posar-se, passèc entath burèu, en tot balhar quauques ordes ath sòn ajudant.
Er Emperaire ère a mand d’arribar e Bennigsen s’auie auançat pr’amor de premanir quauques causes e dispausar de temps entà receber-lo.
Chernyshev e eth prince Andrei gesseren en pòrge.
En aqueth instant er Emperaire, damb mina cansada, desmontaue deth sòn shivau.
Eth marqués Paolucci li didie quauquarren; eth Sobeiran, inclinat eth cap tara quèrra damb gèst de mala encolia, escotaue ar excitat Paolucci, que li parlaue damb especiau afogadura.
Er Emperaire hec uns passi entà dauant, damb er in evident de talhar era convèrsa, mès er italian, desbrembant es convenences, seguic ath sòn darrèr sense deishar de parlar.
Quant a celui qui a consillé ce camp, le camp de Drissa… didie eth marqués, tant qu’eth Sobeiran pujaue ja es gradons dera escala e guardaue eth ròstre deth prince Andrei, sense arreconeisher-lo.
Quat a celui, Sir (contunhèc Paolucci desesperadaments), que a conseillé eth camp de Drissa, je ne vois pas d’autre alternative que la maison jaune ou le gibet.
Sense acabar d’escotar es paraules der italian e, çampar, sense auer-les entenut, er Emperaire, qu’auie arreconeishut a Bolkonski, a maugrat deth sòn ròstre envielhit, se virèc entada eth corauments.
Encantat de veder-te.
Entra a on s’estan amassadi es auti e demora-me.
Er Emperaire entrèc en burèu.
Eth prince Piotr Mijailovic Volkonski e eth comde Stein lo seguiren e es pòrtes tornèren a barrar-se ena sua esquia.
Eth prince Andrei, en tot profitar eth permís der Emperaire, passèc ena sala deth conselh damb Paolucci, qu’auie coneishut en Turquia.
Eth prince Piotr Mijailovic Volkonski hège foncions analògues as deth cap d’Estat Major der Emperaire.
Gessec deth gabinet damb diuèrsi mapes, qu’estenec sus era taula, e prepausèc es questions que sus eres desiraue conéisher era opinion des amassadi.
Aquera net auie arribat era notícia (dempús desmentida) d’ua manòbra francesa entà depassar eth campament de Drissa.
Eth generau Armfeld parlèc prumèr, en tot prepausar inesperadaments, pr’amor d’evitar es dificultats vengudes, quauquarren totafèt nau que non auie mès explicacion qu’eth desir de mostrar qu’ère capable d’auer ua opinion pròpia: prepausèc cuélher posicions dehòra des camins de Sant Petersburg e Moscòu, a on, ena sua pensada, era armada li calie amassar-se e demorar ar enemic.
Qu’ère evident que Armfeld auie premanit eth sòn projècte hège fòrça temps, e s’ara l’expausaue non ère pr’amor de respóner as questions prepausades (qu’ada eres eth projècte non se referie bric) coma entà profitar era escadença de balhar-lo a conéisher.
Qu’ère ua des innombrables prepauses que se podien hèr sense conéisher eth desvolopament dera luta.
Quauqui uns s’opausèren ara prepausa; d’auti l’apuèren.
Qu’ère ua proposicion qu’en era prepausaue Toll un aute projècte de campanha absoludaments contrari ath d’Armfeld e Pfull.
Paolucci, en tot rebàter a Toll, prepausèc un plan d’auanç e d’atac; eth solet que, sivans eth, podie acabar damb era incertitud e eth param (atau cridaue ath campament de Drissa) que se trapauen.
Pfull e eth sòn interprèt Wolzogen (eth sòn pònt enes sues relacions damb era Cort) sauvèren silenci pendent tota aguesta discussion; eth prumèr se contentaue damb rebohar menspredosaments e virar era cara, hènt veir que non ère dispausat a rebaishar- se enquiath punt de rebàter es asenades qu’ara entenie.
Mès quan eth prince Volkonski, que presidie era session, lo convidèc a expausar era sua opinion, Pfull se limitèc a díder:
Per qué me preguntatz?
Eth generau Armfeld a expausat ua esplendida posicion damb era rèiregarda ath descubèrt.
Er atac von diesem italianischen Herrn, sehr schon4 o era retirada.
Auch gut.
Per qué me preguntatz?
Vosati madeishi ac sabetz mielhor que jo.
Mès quan Volkonski, eamb es celhes arroncilhades, repetic que li demanue era sua opinion en nòm der Emperaire, Pfull se lheuèc e, en tot encoratjar-se de pic, comencèc a díder:
Qu’ac auetz metut tot a pèrder, ac auetz confonut tot…
Vos pensatz que sabetz es causes mielhor que jo e ara acoditz a jo, me preguntatz.
Com apraiar era situacion?
Que non i a arren entà apraiar, mos cau complir exactaments es principes qu’expausè, didec, en tot pataquejar era taula damb es sòns uassudi dits.
A on ei era dificultat?
Pegaries…
Kinderspiel.
S’apressèc en mapa e comencèc a parlar rapidaments, en tot senhalar damb es primi dits diuèrsi punts e mostrar que cap eveniment podie hèr a pèrder era utilitat deth campament de Drissa, que tot ère previst e que s’er enemic sajaue, plan que òc, de depassar eth flanc, serie indefectiblaments destruit.
Paolucci, que non coneishie ar aleman, comencèc a interrogar-lo en francés.
Wolzogen acodic en ajuda deth sòn cap, que s’exprimie mau en aguesta lengua, e comencèc a tradusir es sues paraules, seguint damb dificultat a Pfull, que, ara prèssa, s’encaborniaue a demostrar que non solet tot çò que s’auie passat senon tot çò que se podie passar, ère previst en sòn projècte e que se i auie ara dificultats eth tòrt s’estaue en hèt de non auer- se complit eth sòn plan exactaments.
Arridolaue ironicaments, balhaue espròves de contunh e, a tot darrèr, damb gèst menspredós, deishèc d’argumentar coma ac hè un matematic que se l’obligue a demostrar repetidaments ua vertat archiprovada.
Wolzogen lo substituic e seguic expausant en francés es idies deth sòn cap; de quan en quan se viraue entà Pfull e preguntaue: “Nicht wahr, Excellenz?5” Pfull, coma er òme qu’encoratjat pera batalha tire contra es sòns, cridaue emmaliciat a Wolzogen:
Tanben està ben.
Paolucci e Michaux atacauen a Wolzogen, a dues votzes, en francés; Armfeld parlaue a Pfull en aleman, Toll s’exprimie en rus damb Volkonski.
Eth prince Andrei les guardaue a toti e observaue en silenci.
Entre toti aqueri personatges, eth coleric Pfull, decidit e absurdaments segur d’eth madeish, ère eth que l’inspiraue màger simpatia.
Qu’ère eth solet de toti es presents que non cercaue, plan que òc, auantatges personaus ne mostraue òdi entad arrés; sonque desiraue ua causa: amiar a tèrme un projècte basat ena teoria, fruit de fòrça ans d’estudi e trabalh.
Resultaue ridicul, ère desagradiu pera sua ironia constanta; mès, ath còp, inspiraue un respècte involontari pera infinita fidelitat ara sua idia.
Ath delà, enes paraules de toti es que parlauen (exceptat des de Pfull) i auie ua tralha comuna que non existie en Conselh de Guèrra de 1805: eth panic, encara que dissimulat, dauant eth gèni de Napoleon, pòur que se manifestaue en quinsevolhe des sues objeccions.
Se supausaue qu’entà Napoleon tot ère possible, se lo demoraue pertot e amuishant eth sòn nòm temut cadun d’eri combatie es suposicions des auti.
Solet Pfull semblaue considerar a Napoleon coma a un barbar madeish qu’a toti aqueri que criticauen es sues teories.
Ath delà d’aguest sentiment de respècte, Pfull inspiraue ath prince Andrei un sentiment de pietat.
Peth ton que li parlauen es cortesans e pes paraules que Paolucci s’auie permetut dirigir ar Emperaire, e, mès que mès, per cèrta expression desesperada deth madeish Pfull, se vedie que toti se n’encuedauen, e eth madeish, de qué era sua queiguda ère pròcha; a maugrat dera sua gronhaira ironia alemana e dera sua seguretat en eth madeish, hège vertadèra pena damb es sòns peus alisadi enes possi e es sues esperluades guinses deth cogòt.
Encara qu’ac amagaue damb era sua mina sufisenta e menspredosa, lo desesperaue pèrder era soleta ocasion de provar damb ua experiéncia gigantesca era infalibilitat dera sua pròpia teoria.
Era discussion se tardèc pendent fòrça temps; e coma mès s’alongaue, en tot arribar as crits e as allusions personaus, autant mès impossible ère arténher ua conclusion generau de çò que se didie.
Eth prince Andrei, en escotar aquera discussion en diuèrses lengües, aqueri projèctes, ipotèsis e contradiccions exprimides a crits, s’estonaue de tot çò qu’entenie.
Es vielhes idies, tan frequentes en eth pendent es sues actuacions militares, de qué non i a ne i pòt auer sciéncia militara e que, per tant, non i pòt auer er atau cridat gèni militar artenhien ara, entada eth, era evidéncia d’ua vertat absoluda.
Arrés se’n sap ne pòt saber en quines condicions se traparà deman era nòsta armada ne es tropes der enemic, ne quina ei era capacitat de resisténcia d’aguest o de un aute destacament.
A viatges, quan non i a un covard que cride “èm perdudi!” e se met a córrer, senon un òme valerós e alègre que cride “òsca!”, un destacament de cinc mil òmes vau per un de trenta mil, coma se passèc en Schoengraben; d’auti còps, cinquanta mil òmes hugen dauant de ueit mil, coma en 6 Òc, òc: qué mès cau explicar?
Austerlitz.
Quina sciéncia i pòt auer en ua accion qu’en era, coma se passe en totes es accions practiques, arren se pòt determinar e tot depen d’innombrables factors qu’aquerissen un sens precís en tan solet ua menuta qu’arrés se’n sap quan arribarà?
Armfeld ditz qu’era nòsta armada ei dividia e Paolucci assegure qu’auem metut as francesi entre dus huecs.
Michaux afirme qu’eth campament de Drissa non servís, perque er arriu passe ara sua esquia.
Pfull sostie que precisaments en aquerò s’està era sua fòrça.
Toll prepause un plan e Armfeld ne presente un aute.
Toti son parièrs de boni o de dolents e es sòns auantatges se haràn evidenti quan er eveniment se produsisque.
Alavetz, per qué parlen toti deth gèni militar?
Dilhèu ei un gèni er òme que sap manar es viures a un destacament en moment avient o manar a uns auti entara dreta e d’auti entara quèrra?
Se deu tan solet a qu’es militars son revestidi d’esplendor e poder, e perque ua multitud de miserables vanten eth sòn poder en tot atribuir-les qualitats geniaus e les criden gènis?
Peth contrari, es mielhors generaus qu’è coneishut son distrèts e pècs.
Eth mielhor ei Bagration.
Eth madeish Bonaparte ac a arreconeishut.
E Napoleon?
Me’n brembi deth sòn ròstre satisfèt e obtús en camp d’Austerlitz.
Eth bon generau non a besonh de qualitats de gèni, dilhèu sigue mielhor que non age es mielhores qualitats que i a en òme: er amor, era poesia, era trendesa, eth dobte filosofic e analitic.
Un militar li cau èster limitat, fèrmaments convençut de qué ei fòrça important tot çò que hè (autraments, non aurie paciéncia), e solet atau serà un cap valerós.
Que Diu age ad aguest òme entà qu’estime a quauquarrés, entà qu’age pietat, entà que pense çò qu’ei just e injust.
Ei explicable que de hè tant de temps les agen aplicat era paraula gèni, pr’amor qu’auien eth poder.
Mès era capitada d’ua accion militara non depen d’eri, senon der òme que cride entre es files “èm perdudi” o “òsca!”.
Atau pensaue eth prince Andrei tant qu’es auti discutien, e tornèc enes sues meditacions quan Paolucci lo cridèc e era gent se n’anaue.
Londeman, ena revista, er Emperaire preguntèc ath prince Andrei a on volie prestar servici.
Bolkonski perdec entà tostemp era estima deth mon cortesan per non auer sollicitat un cargue ath cant deth Tsar e per demanar permís entà servir ena armada.
Enes vesilhes dera campanha, Nikolai Rostov recebec ua carta de sa pairs qu’en era li condauen brèuments era malautia de Natasha e era sua trincadura damb eth prince Andrei.
Era trincadura l’auie decidit Natasha, e li demanuen que cuelhesse era baisha e tornèsse entà casa.
Nikolai non sagèc de cuélher era baisha ne tan solet un permís; escriuec as sòns, en tot planher-se dera malautia dera sua fraia e dera trincadura damb Bolkonski, en tot híger que harie çò de possible entà complir es sòns desirs.
Ath còp, escriuec a Sonia:
En realitat, solet eth començament dera guèrra empedic a Rostov tornar, coma auie prometut, e maridar-se damb Sonia.
Era tardor en Otradnoie, damb es cacères, er iuèrn damb es hèstes de Nadau e er amor de Sonia l’aufrien perpectiues tranquilles e alègres d’ua vida de gentilòme, jamès coneishudes abantes e qu’ara l’atirauen.
Mès ara venguie era guèrra e li calie estar-se en regiment.
E pr’amor qu’aguest ère eth sòn déuer, Nikolai Rostov, cossent tanben damb eth sòn caractèr, ère content damb era vida deth regiment e sabie hèr-la-se agradiua.
De tornada deth permís, recebut damb alegria pes sòns camarades, Nikolai siguec manat entà Ucrania ara cèrca de shivaus, d’a on tornèc damb uns animaus magnifiquics que li valeren granes laudances des sòns superiors.
Pendent aguesta abséncia l’asceneren a capitan, e quan eth regiment venguec en pè de guèrra recebec de nauèth eth comandament deth sòn ancian esquadron, qu’es sòns efectius auien aumentat.
Era campanha comencèc e eth regiment siguec manat entà Polonia.
Recebien dobla paga, arribauen naui oficiaus e soldats e predominaue, mès que mès, un estat d’alègra excitación que sòl acompanhar es començaments d’ua guèrra.
Rostov, en tot senter-se segur ena sua posicion militara privilegiada, s’autrejaue completaments as plasers e as interèssi deth servici, encara que sabie que tard o d’ora li calerie abandonar-lo.
Es tropes auien arreculat de Vilna per diuèrses e complicades encauses: es ues estataus, es autes politiques e ues autes tactiques.
Cada arreculada anaue acompanhada en Estat Major Generau d’un complicat jòc d’interèssi, projèctes e passions.
Mès entàs ussars deth regiment de Pavlograd, totes aqueres arreculades, en mielhor periòde der ostiu, damb viures sufisenti, qu’ère era activitat mès simpla e divertida.
Descoratjar-se, inquietar-se o intrigar èren ahèrs exclusiui dera Casèrna Generau; enes unitats arrés se preguntaue eth perqué des marches e es arreculades.
E se quauqu’un arribaue a pensar qu’es causes non anauen ben, alavetz, coma li correspon a un bon militar, sajaue de mostrar-se alègre e non pensar ena marcha generau des operacions, senon enes ahèrs immediats.
Ara prumeria, près de Vilna, s’auien divertit fòrça: hègen amistat damb es propietaris polacs e cuelhien part enes revistes celebrades dauant der Emperaire e de d’auti naui caps.
Mès tard arribèc era orde de replegar-se entà Sventsian e de destruir tot aquerò que non podessen hèr-se a seguir.
Sventsian demorèc ena memòria des ussars coma eth campament des embriacs, nòm que se li balhèc en tota era armada pera quantitat de planhs vengudi contra es soldats, que, en tot desencusar-se ena orde d’aprovedir-se, se hègen a vier, ath delà des viures, es shivaus, es coches e enquia es tapisi des magnats polacs.
Rostov se’n brembaue de Svetsian pr’amor qu’eth prumèr dia dera arribada en aguest lòc li calec remplaçar a un sergent e non podec reprimir as soldats der esquadron, toti embriacs, que, sense saber-se’n eth, auien agarrat cinc barrils de cervesa annadida.
De Svetsian contunhèren arreculant enquiath Drissa e de Drissa seguic era arreculada, en tot apressar-se ja ena frontèra russa.
Eth 13 de junhsèga es òmes deth regiment de Pavlograd, aueren per prumèr còp ua vertadèra escometuda.
Eth 12 de junhsèga, era vesilha deth combat, descarguèc ua fòrta tronada, damb ploja e peiregalh.
Aqueth ostiu de 1812 se distinguic pes sues tronades.
Dus esquadrons deth regiment de Pavlograd bivacauen en un camp de blat ja espigat qu’es shivaus e eth bestiar auien assolat completaments.
Ploiguie a còps de caudèr, e Rostov, damb Illin, un joen oficiau que protegie, èren ar arrecès d’ua petita cabana bastida ara prèssa.
Un oficiau deth sòn regiment, que tornaue der Estat Major e auie estat susprenut pera ploja, cerquèc refugi ena cabana.
Que vengui der Estat Major.
Rayevski?, e se metec a condar detalhs dera batalha de Saltanovka.
Rostov, arropint eth còth que per eth se colaue era aigua dera ploja, humaue era sua pipa sense botar atencion ath raconde, guardant de quan en quan a Ilin, eth joen oficiau, que s’arraulie ath sòn costat.
Aguest oficiau, un gojat de sètze ans, nauèth vengut en regiment, ère damb relacion a Rostov aquerò que Nikolai auie estat en relacion a Denisov sèt ans abantes.
Ilin sajaue d’imitar en tot a Rostov e ère encamardat d’eth coma d’ua hemna.
Er oficiau des longues mostachas, Zdrjinski, seguie condant damb emfasi qu’era restanca de Saltanovka siguec entàs russi coma eth pas des Termopiles e com eth generau Rayevski auie amiat a tèrme ua hèta digna des tempsi ancians: jos un huec fòrça intens auie amiat as sòns dus hilhs enquiara restanca e, damb un en cada costat, s’auie lançat ar atac.
Dempús dera sua experiéncia en Auterlitz e dera campanha de 1807, Rostov sabie pro ben qu’en condar es eveniments dera guèrra se mentís tostemp, coma eth madeish ac auie hèt; ath delà, qu’auie pro experiéncia entà saber qu’ena guèrra arren se passe coma ac imaginam o condam.
Per tot aquerò lo desengustaue eth raconde Zdrjinski, coma lo desengustaue eth madeish oficiau, que, damb es sues longues mostachas que partien des caròles, s’inclinaue, sivans un costum sòn, enquiara madeisha cara deth sòn interlocutor e lo sarraue contra era paret dera cabana ja per era madeisha pòc espaciosa.
Rostov lo guardaue en silenci.
Es auti non veirien ne tansevolhe com e damb qui anaue Rayevski pera restanca, pensaue Rostov.
E autaplan aqueri que lo vedessen non estarien coma entà senter-se guairi encoratjadi, pr’amor que qué les podien importar es coraus sentiments pairaus d’aguest òme quan era sua pròpia pèth ère en perilh?
Ath delà d’açò, era sòrt dera patria non depenie dera pèrta o conquista d’aguesta restanca de Saltanovka, coma diden que se passèc enes Termopiles.
Entà qué, donc, aguest sacrifici?
Ath delà, a qué vie aquerò d’amiar as sòns pròpis hilhs ena guèrra?
Jo que non me haria a vier, sense parlar ja deth mèn frair Petia, ne tansevolhe a Ilin, que non ei dera mia familha, mès qu’ei un bon gojat, sajaria de deishar-lo en bèth lòc segur”, seguie pensant Rostov tant qu’er oficiau parlaue.
Mès non amuishèc es sòns pensaments; era sua pròpia experiéncia tanben l’ac empedie.
Sabie qu’era narracion der oficiau contribuie ara glòria des armes russes e que per aquerò madeish ère convenent hèr veir credulitat.
E aquerò siguec çò que hec.
Que non posqui mès!, didec Ilin, notant qu’eth raconde de Zderjinski desagradaue a Rostov.
Qu’è chaupadi es michons e era camisa.
Vau a cercar un refugi.
Semble que ja non plò tant.
Ilin gessec e er oficiau partic.
Cinc menutes mès tard Ilin tornaue ath mès córrer, caushigant ena hanga.
Òsca!
Anem ara prèssa, Rostov!
Que l’è trapat!
A dus cents passi d’aciu i a ua aubèrja; es nòsti ja s’an metut ath laguens.
Mos poiram secar.
Tanben i é Maria Erikovna.
Maria Erikovna ère era hemna deth mètge deth regiment, ua joena e polida alemana que damb era s’auie maridat en Polonia.
Eth mètge, ja siguesse per manca de mejans, ja perque non volesse dessepar-se dera sua joena esposa enes prumèri tempsi, l’amiaue damb eth, en tot seguir ath regiment d’ussars, e era sua gelosia ère eth tèma abituau des badinades des oficiaus.
Rostov, a on ès?
Aciu… quin relampit!
Ena aubèrja qu’ena pòrta i auie era veitura de shivaus deth mètge, i auie cinc oficiaus.
Maria Enrikovna, ua joena alemana ròssa e gordeta, ère seiguda en ua cantoada der ample banc, en blòda e còfa de dormir, eth sòn marit, eth doctor, dormie darrèr d’era.
Rostov e Ilin sigueren recebudi damb alègres exclamacions e esclafits d’arridalhes.
Be n’ei de bona era hèsta qu’auetz!, didec Rostov en tot arrir tanben.
E vosati, qué?, caçant mosques?
Com vos auetz metut!
Que vien rajant!
Compde damb eth vestit de Maria Enrikovna!, les responeren diuèrses votzes.
Rostov e Ilin se pressèren a cercar un cornèr darrèr deth tenhat, mès que i auie uns auti tres oficiaus hènt as cartes, ara lum d’ua candèla plaçada sus ua caisha ueda, e se remiren a balhar-les eth lòc.
Maria Enrikovna aufric era sua ampla hauda e darrèr d’era, per manèra de paravent, ajudadi per Labrushka, qu’auie amiat era carga, se treigueren es vestits banhadi pera ploja e se’n meteren uns auti.
Aluguèren ua codinèra miei espatracada.
Un se hec a vier ua husta e l’apuèren sus dues seres, les caperèren damb ua hlaçada, treigueren eth samovar, mieja botelha de ròm e convidèren a Maria Enriknova entà hèr es aunors dera casa.
Toti s’amassèren ath sòn entorn, un l’aufrie eth sòn mocador, pr’amor que sequèsse es sues polides mans, un aute botèc as sòns pès eth pròpi capòt pr’amor que les sauvèsse dera umiditat, un tresuau dispausèc era capa ena hièstra entà que non entrèsse eth vent e un aute, a tot darrèr, s’encarguèc d’espaurir es mosques deth ròstre deth sòn marit entà que non se desvelhèsse.
Que non i auie senon tres veires.
Era aigua ère tan lorda que resultaue impossible distinguir s’eth tè ère fòrt o non, e eth samovar non auie era capaciat senon entà sies veires; mès encara ère mès agradiu receber-les per torn de màger a mendre gradacion d’aqueres mans gordetes e petites, d’ungles pas guaire netes.
Aquera net, toti es oficiaus semblauen èster encamardadi de Maria Enrikovna; enquia e tot es que hègen as cartes darrèr deth tenhat vengueren d’abandonar eth jòc e amassar-se ar entorn deth samovar, tiradi peth desir de hestejar tanben eri a Maria Enrikovna.
Era, en veder-se entornejada de joeni tan distinguidi e cortesi, ère radianta de felicitat, per mès que sagèsse d’amagà’c e peth temor que deishaue en era cada movement deth sòn adormit conjonch.
Non auie qu’ua culhèra; e eth sucre ère abondiu, mès que non auien temps de dissoler- lo, e decidiren que Maria Enrikovna dissolesse eth sucre de cadun.
Rostov, dempús de méter ròm en sòn veire, li preguèc ara alemana qu l’ac dissolesse.
Mès se vos non vos auetz metut sucre, didec era, arridolant, coma s’es sues paraules, atau coma es des auti, siguessen badinades plan divertides e damb doble sens.
Maria Enrikovna cerquèc era culhera, que d’era ja se n’auie apoderat un aute.
Hètz-ac damb un ditet, Maria Enrikovna, serà encara mès agradiu.
Uscle!, sorrisclèc era, rogida de plaser.
Ilin se hec a vier ua siata plia d’aigua, metec en era ues gotes de ròm e supliquèc a Maria Enrikovna que lo dissolesse damb eth sòn dit.
Aguesta qu’ei era mia tassa, metetz eth vòste dit e m’ac beuerè tot.
Tanlèu s’acabèc eth samovar, Rostov cuelhec es cartes e prepausèc ua partida “as reis” damb Maria Enrikovna.
Se heren sòrts entà veir qui formarie parelha damb era; a prepausa de Rostov, se determinèc que qui siguesse eth rei guanharie eth dret a punar era sua man e eth que perdesse aurie de hèr a borir eth samovar entà quan se desvelhèsse eth sòn marit.
E se Maria Enrikovna ei rei?, preguntèc Ilin.
Era que ja ei reina, e es sues ordes son lei.
Acabaue de començar eth jòc quan, darrèr dera esquia dera sua hemna, se lheuèc eth cap embolhat deth mètge.
Hège ja ua estona que non dormie; escotaue çò que didien es oficiaus e plan que òc non trapaue enes sues paraules arren d’alègre, graciós ne divertit.
Eth sòn ròstre exprimie tristor e aclapament.
Sense saludar as oficiaus se gratèc eth cap e demanèc permís entà gésser deth sòn cornèr, donques qu’eth pas ère embarrat.
Quan venguec dehòra toti es oficiaus s’estarnèren en ua arridalhada e Maria Enrikovna se rogic tota, çò que la hec encara mès atrasenta as uelhs d’aqueri joeni.
Quan eth mètge tornèc deth pati li didec ara sua hemna (que ja non arrie tant alègraments coma abantes e lo guardaue temerosa demorant era sua senténcia) qu’era ploja s’auie acabat e que les calie dormir ena veitura de shivaus, pr’amor que autraments les ac panarien tot.
Jo me calarè de garda, didec Ilin.
Manarè a un assistent… o dus, didec Rostov.
Non sigatz atau, doctor.
Non, non, senhors, vos qu’auetz dormit, mès jo hè dus nets que non dormisqui, didec eth doctor, e se seiguec ombriu ath cant dera sua hemna, demorant qu’acabèsse era partida.
Quan eth mètge partic en tot hèr-se a vier ara sua hemna e s’installèc en sòn coche, es oficiaus s’ajacèren ena aubèrja, caperant-se damb es sòns capòts umidi: pendent fòrça temps non poderen clucar un uelh, parlauen es uns damb es auti, rebrembant era mesfisança deth mètge e era alegria dera hemna, o se lheuauen e gessien entà dehòra, en tot tornar a condar çò que se passaue en coche.
Diuèrsi còps se caperèc Rostov eth cap entà dormir, mès tostemps gessie quauquarrés damb ua naua observacion, e de nauèth començauen es convèrses e es arridolets alègri, mainadencs e sense motiu.
Lèu èren es tres, quan arribèc un sergent damb era orde de gésser entath bordalat d’Ostrovna, e arrés dormie encara.
Encara que sense deishar de badinar e arrir, es oficiaus se premaniren ara prèssa.
De nauèth escahuèren eth samovar damb aigua lorda; mès Rostov, sense demorar eth tè, gessec entà apressar-se ath sòn esquadron.
Ère punta de dia; auie cessat era ploja e es bromes s’escampilhauen.
I auie umiditat e hège hered, sustot pera sensacion des unifòrmes a miei secar.
En gésser dera aubèrja, Rostov e Ilin heren ua guardada ath coche deth mètge, damb era sua capòta de cuer ludenta pes gotes dera ploja; es cames deth docotor subergessien dera veitura e en centre dera madeisha repausaue en un coishin era còfa dera sua hemna, s’entenie era respiracion regulara des adormidi.
Qu’ei fòrça beròia, reauments, li didec Rostov a Ilin, que gessie damb eth.
Mieja ora mès tard er esquadron ère format en camin.
Sonèc era votz de comandament: “A shivau!” Es soldats se senhèren e montèren.
Rostov se metec ath cap e ordenèc:”En marcha!” En files de quate e ath miei deth cambotadís de cascos de shivau ena hanga, de sabres e de convèrses, es ussars auancèren per ample camin entornejat de bedoths, darrèr dera infantaria e era artilharia, que daurien era marcha.
Eth vent escampaue rapidaments es bromes blues e violetes, que se tintauen de ròi per èst.
Clarejaue ja eth dia e se podien enténer pro ben es retortilhades erbòtes que tostemp creishen ath cant des camins vesiaus, banhadi encara pera ploja dera vesilha; eth vent balançaue es arrames umides des bedoths, que deishauen anar gotes d’aigua clara.
Es cares des soldats comencèren ja a distinguir-se.
Rostov anaue acompanhat d’Ilin, que non se separaue d’eth, per un costat deth camin, entre era dobla hilada de bedoths.
Pendent era campanha, Rostov, coma bon caçaire e expèrt en shivaus, se permetie cavaucar en un shivau cosac, en sòrta de montar en un de reglamentari; qu’auie artenhut un magnific exemplar deth Don, rapid, alègre, corpurent e de longui crins, que cap aute auançaue ena carrèra.
Sentie un gran plaser en montar-lo.
Ara pensaue en sòn shivau, en polit maitin, ena hemna deth mètge, e ne un solet còp s’arturèc a considerar eth perilh que les demoraue.
Abantes auie pòur quan anaue entath combat, mès ara que non auie cap sensacion de temor.
E non ère pr’amor que s’auesse acostumat ath huec (arrés s’acostumaue ath perilh), senon pr’amor qu’auie aprenut a tier-se.
S’auie acostumat, en vier entà bèra accion, a pensar en quinsevolh auta causa mens en aquerò qu’ère essenciau alavetz: eth perilh imminent.
A maugrat de toti es sòns esfòrci e des repotecs que se hège pera sua covardia, ath començament deth servici militar l’ère de mau hèr dominar era pòur, mès damb es ans qu’ac artenhec damb naturalitat.
Ara cavaucaue ath costat d’Ilin, entre es bedoths, damb mina tranquilla e inchalhenta, coma se se tractèsse d’un passèg.
De quan en quan arrincaue ua huelha des arbes que li venguien ena man, amorassaue eth costat deth shivau o, sense guardar entà darrèr, aufrie era pipa, non acabada de humar, ar ussar que lo seguie.
Li hège dò guardar era inquieta cara d’Ilin, que parlaue fòrça e sense capitada.
Coneishie per experiéncia era angoniosa sensacion dera pòur de morir que sentie Ilin en aqueri moments, e non ignoraue qu’eth solet remèdi contra aquerò ère eth temps.
Quan eth solei pistèc en ua franja clara deth cèu, gessent d’entre es bromes, eth vent se padeguèc, coma se non gausèsse espatlar aqueth esplendid maitin d’ostiu dempús dera tronada.
Encara queiguien gotes, mès ja non obliques; tot se padeguèc.
Eth solei gessec deth tot, apareishec ena linha der orizon e despareishec darrèr d’ua broma longa e estreta sus er orizon; ath cap de quauques menutes, pistèc de nauèth, encara mès ludent, en extrèm superior dera broma, en tot esbauçar es sòns bords.
Tot ar entorn s’illuminèc, resplendec.
E justaments damb era lum, coma saludant-la, esclatèren, ath sòn dauant, ues canonades.
Rostov non auie auut eth temps de calcular era distància d’aqueri trets quan se presentèc un ajudant de camp deth comde Ostermanm-Tolstoi, que venguie de Vitebsk, damb era orde de que seguissen peth camin ath tròt.
Er esquadron depassèc ara infantaria e ara artilharia, que tanben esdeguèren era sua marcha, baishèc un penent, trauessèc un bordalat desèrt e tornèc a pujar per ua auta pala.
Es shivaus èren caperadi d’esgluma e es ròstres des ussars, vermelhs.
Haut!, ordenèc eth cap deth grop qu’anaue dauant.
Alinhar-se!
March!, sonèc de nauèth era votz.
Es ussars passèren entath costat quèrre e se placèren darrèr des ulans russi, qu’ocupauen era prumèra fila.
Ara sua dreta quedaue ua colomna plan compacta d’infantaria de resèrva.
Un shinhau mès entà naut, naut de tot deth ticolet, en aire net e jos era radianta lum oblica deth solei se vedien es bataries russes.
En aute costat dera val se vedien es colomnes e es canons der enemic e s’entenien es espèsses fuselhades dera auançada russa, que ja auien entrat en accion.
Aqueth bronit, que hège temps que non entenie, alegrèc eth còr de Rostov coma se siguesse ua musica alègra: tra, tra, tra, tra… ressonauen de quan en quan quauqui trets, a viatges inesperadaments, a viatges rapids, seguidi.
Dempús, tot entornaue en un silenci momentanèu, e de pic se repetie era fuselhada coma se siguessen petards que quauquarrés caushiguèsse pr’amor de hèr-les esclatar.
Es ussars s’estèren lèu ua ora en madeish lòc.
Comencèren es canonades.
Eth comde Ostermann passèc peth darrèr der esquadron damb era sua acompanhada; se posèc pr’amor de parlar brèuments damb eth comandant deth regiment e gessec entath ticolet a on èren emplaçades es bataries.
Era infantaria dauric un uet pr’amor de deishar pas ara cavalaria.
Damb es bandeiròles ondejant ena punta des piques, es ulans baishèren ath tròt entara quèrra, a on auie campat ara cavalaria francesa.
Quan es ulans aueren arribat ena avantgarda es ussars receberen era orde de pujar pr’amor de protegir es bataries.
Tant qu’es ussars ocupauen eth lòc des ulans, passèren fiulant sus es sòns caps ues bales perdudes que venguien de luenh.
Aguest sorrolh excitèc e alegrèc encara mès a Rostov qu’era fuselhada.
Se quilhèc pr’amor d’observar eth camp de batalha, que se daurie as sòns pès, participant en còs e amna enes movements des ulans, qu’atacauen d’apròp as dragons francesi.
Tot se demorèc confonut ena fumadissa e ath cap de cinc menutes es ulans arreculèren, mès non entà a on auien estat abantes, senon entara quèrra.
Entre es unifòrmes color iranja des ulans, que montauen shivaus baiardi, e per darrèr d’eri, comencèren a surgentar es plapes blues des dragons francesi sus shivaus grisi.
Rostov, gràcies ara sua bona vista de caçaire, siguec eth prumèr en encuedar-se’n de qué aqueri dragons francesi acaçauen as ulans russi, qu’es sues files s’auien trincat.
Se podie veir ja se com aqueri òmes, que semblauen petiti ath pè deth ticolet, lutauen còs a còs, agitant es braci e es sabres.
Rostov guardaue çò que se passaue coma se siguesse ua partida de caça.
Comprenec de seguit que se lançaue as sòns ussars contra es dragons francesi, aguesti non poirien resistir; mès l’ac calie hèr immediataments, autraments serie tard.
Guardèc ath sòn entorn.
Eth capitan de cavalaria qu’ère près d’eth tanpòc deishaue de uelh çò que se passaue ath pè deth ticolet.
Andrei Sebastianic, didec Rostov, que les poiríem estarnar…
Serie un bon còp!
Plan que òc…
Rostov, sense escotar mès, esperonèc ath sòn shivau e se metec ath cap deth sòn esquadron.
A penes podec balhar era votz de comandament que ja toti es òmes, que sentien madeish qu’eth, lo seguiren.
Eth madeish Rostov non sabie per qué ac auie hèt; qu’actuaue ara coma ena caça, sense reflexionar, sense cap de calcul.
Vedie qu’es dragons èren ja apròp, que corrien darrèr des ulans.
Sabie qu’eri non resistirien, qu’aqueth instant ère unenc e que, se lo deishaue escapar, non ne traparie cap aute de parièr.
Es bales l’excitauen damb es sòns fiulets, eth shivau tirassaue es retnes e li siguec impossible tier-se.
Esperonèc ath polin, lancèc era sua votz de comandament e en aqueth madeish moment entenec ena sua esquia eth rumor creishent der esquadron que se desplegaue.
Baishèren era penent a tròt long.
Tanlèu arribèren en terren planèr passèren ath galaup, que se hec mès rapid a mida que s’apressauen as ulans e as dragons francesi, que les acaçauen e èren ja plan près.
Es qu’anauen dauant, quan vederen as ussars heren repè; es deth darrèr comencèren a arturar-se.
Rostov, damb era madeisha emocion qu’experimentaue en bracar eth pas a un lop, abandonèc es retnes deth sòn sivau e se lancèc damb era intencion de talhar eth pas as dragons francesi, qu’es sues files èren en desorde.
Un ulan s’arturèc; un aute descavaugant, se lancèc en solèr pr’amor de non èster estronhat; un shivau sense cavalièr se confonec entre es ussars.
Lèu toti es dragons francesi cuelheren era retirada desordenadaments.
Rostov tachèc es uelhs en un que montaue un shivau gris e se lancèc contra eth.
Ena sua carrèra, eth shivau de Rostov sautèc sus uns arbilhons; Nikolai, tient-se damb dificultat ena sera, vedec que non se tardarie a agarrar ar enemic qu’auie causit.
Eth francés, un oficiau, per çò der unifòrme, foetejaue ath sòn shivau damb eth sabre, inclinat sus eth còth der animau.
Un instant dempús, eth shivau de Rostov tumèc damb eth sòn pièch enes anques deth shivau der oficiau francés e siguec a mand de hèr- lo quèir.
Ath còp, sense pensar per qué ac hège, Rostov quilhèc eth sabre e pataquegèc ath francés.
Tota era excitacion de Rostov despareishec en moment madeish de hè’c.
En tot sajar de travar ath sòn shivau, Rostov guardèc ath herit pr’amor de veir a qui auie vençut.
Er oficiau francés de dragons, damb un pè aganchat en estriu, sajaue de sostier-se en tot balhar guimbets sus er aute.
Clucaue espaurit es uelhs, coma se demorèsse en quinsevolh moment recéber ua aute còp.
Damb ua expression de terror guardèc a Rostov de baish estant.
Eth sòn ròstre palle e joen, lord de hanga, de peus rois, damb un clotet ena maishèra e uelhs bluencs, plan clars, non ère, plan que òc, eth mès apropiat enta un camp de batalha, eth ròstre d’un enemic, senon mèsalèu eth d’un èsser pacific e normau.
Autaplan abantes de qué Rostov pensèsse se qué li calie hèr, eth francés sorrisclèc: “Je me rends!” Sajaue, pressant-se, mès sense artenhè’c, desaganchar eth pè estacat en estriu, e es sòns espauridi uelhs blus seguien guardant a Rostov.
Quauqui ussars l’ajudèren a trèir eth pè e montar a shivau.
En diuèrsi lòcs pelejauen ussars e dragons.
Un, herit, damb eth ròstre sagnós, defenie ath sòn shivau; un aute, acimelat sus eth shivau d’un ussar, lo tenguie deth còs damb es sòns braci; eth tresau, ajudat per un ussar, pujaue ath sòn shivau.
Era infantaria francesa acodie ath mès córrer, tirant, en lòc dera accion.
Es ussars se retirèren rapidaments damb es sòns presoèrs.
Rostov seguie as auti, damb un sentiment desagradiu que li sarraue eth còr.
Quauquarren vague e confús, que non podie explicar- se, s’auie senhorejat d’eth damb era captura d’aqueth oficiau e eth còp que l’auie balhat.
Eth comde Ostermann-Tolstoi trapèc as ussars quan tornauen dera accion.
Cerquèc a Rostov e l’arregraïc era sua intervencion, en tot anonciar-li que l’expausarie ar Emperaire eth sòn valerós acte e demanarie entada eth era Crotz de Sant Jòrdi.
Quan Rostov siguec cridat per Ostermann se’n brembèc que s’auie lançat ar atac sense recéber ordes entad açò e ère convençut de qué eth cap lo cridaue pr’amor de repotergar-li era sua indisciplina; atau, donc, es vantarioses paraules d’Ostermann e era promesa d’ua recompensa l’aurien d’auer costat ua grana satisfaccion.
Mès era madeisha sensacion vaga e desagradiua d’abantes lo tormentaue morauments: “Qué ei çò que me torture?, se preguntèc quan deishèc ath generau.
Era preocupacion per Ilin?.
Non, qu’ei san e en bona santa.
Qu’ei que hi quauquarren vergonhós?
Non, tanpoc ei aquerò!” Mès quauquarren lo seguie torturant, coma un racacòr.
Me’n brembi pro ben com s’arturèc eth mèn braç quan lo quilhè”.
En veir as presoèrs amiadi pes ussars, galaupèc ath sòn darrèr pr’amor de veir ath sòn francés deth clotet ena maishèra, que, damb eth sòn estranh unifòrme, montaue en un shivau ussar e guardaue inquiet ath sòn entorn.
Era herida deth braç qu’ère insignificanta.
Arridolèc forçadaments a Nikolai e hec damb era man ua sòrta de salutacion.
Rostov se sentec violent e coma avergonhat.
Pendent tot eth dia e londeman, es sòns amics e camarades notèren que, encara que non ère emmaliciat ne desengustat, se mostraue retreigut, cogitós e concentrat.
Beuie sense talents, sajaue demorar-se solet e reflexionaue.
Rostov seguie pensant ena sua brilhanta gèsta, que, estonat, li valerie era crotz de Sant Jòrdi e era reputacion de valent.
Alavetz, ei açò e sonque açò, que se qualifique d’eroïsme?
Ac hi dilhèu pera patria?
E quin tòrt n’a aguest òme damb es sòns uelhs blus e eth sòn clotet ena maishèra?
Be n’auie de pòur!
Se pensèc que l’anaua a aucir!
Per qué l’auia d’aucir?
Era man me tremolèc.
E m’an balhat era crotz de Sant Jòrdi!
E mentre Nikolai se hège aguestes preguntes sense compréner claraments eth motiu deth sòn trebolament, era arròda dera fortuna seguie virant a favor sòn.
Era accion d’Ostrova li valec ua promocion.
Li balhèren eth comandament d’un batalhon d’ussars, e, quan auien de besonh un oficiau valerós entà bèra accion importanta, lo cridauen ada eth.
Quan recebec era naua dera malautia de Natasha, era comdessa Rostova, qu’encara se sentie fèbla e non remetuda deth tot, se desplacèc entara capitau damb Petia e tota era servitud.
Era familha Rostov abandonèc era casa de Maria Dmitrievna pr’amor d’installar-se en sòn pròpi abitatge de Moscòu.
Erosaments entà Natasha e es sòns, era malautia ère tan grèu que hec desbrembar es motius dera madeisha: eth sòn anament e era trincadura damb eth prince Andrei.
Ère tan malauta qu’arrés pensaue en tòrt qu’era ne podie auer en tot çò que s’auie passat.
Non minjaue ne dormie; tossie e s’amagrie a uelhs vedents; es mètges heren a veir qu’ère en perilh.
Toti se tenguien a suenhar-la: es doctors la visitauen per separat e en consulta, parlauen fòrça en aleman, en francés e en latin, se criticauen es uns as auti e receptauen remèdis diuèrsi contra totes es malauties que coneishien.
Mès ad arrés d’eri se l’acodic era simpla idia de qué eth mau de Natasha ère tan desconeishut coma ne son totes es malauties umanes, donques que cada èsser viu a es sues pròpies caracteristiques e patís ua malautia naua e complexa qu’era medecina desconeish.
Que non se tracte de malauties paumorares, deth hitge, dera peth, deth còr e des nèrvis, classificades pera medecina, senon d’un mau qu’en eth se combinen nombroses afectacions d’aguesti organs.
Ua idia tan simpla non se les acodie as mètges (madeish qu’a un bruishòt non se l’acodís pensar que non pòt embruishar), pr’amor qu’era sua rason de vida ei guarir, pr’amor que cruben entà hè’c e pr’amor que entà arribar a èster çò que son an invertit es mielhors ans dera sua vida.
Mès era rason principau, que non se les aurie acodit, ère que se sentien utils.
Efectiuaments, es mètges èren utils entà tota era familha Rostov.
E non perque l’obliguèssen a avalar gachets, ena sua majoritat nocius (encara que, coma que s’administrauen a petites dòsis, eth damnatge non se deishaue veir guaire), senon pr’amor qu’atau satisfègen un gran besonh morau dera malauta e de toti es que l’estimauen (qu’aguesta ei era encausa de qué agen existit e existisquen bruishòts, omeopates e medicinaires).
Responien ar etèrn besonh qu’an es òmes d’ua esperança de melhorament o d’auer, quan se patís, a quauquarrés que lo planhe e ajude, qu’apareish ja en mainatge quan se heregue eth lòc que li hè mau.
Eth mainatge que se hè mau se lance enes braci de sa mair o dera sua hilhuquèra pr’amor de qué li punen e amorassen eth lòc adolorit, e se sent aleugerit quan ac hèn.
Que non pòt creir que persones plan mès fòrtes qu’eth siguen mancades de recursi entà botar remèdi ath sòn dolor.
Era esperança de trapar un melhorament e era corau sollicitud de sa mair lo padèguen.
Entà Natasha es mètges èren tant utils pr’amor que s’ocupauen deth sòn mau, e afirmauen que non se tardarie en guarir s’eth menaire anaue ena farmàcia deth carrèr Arbat e crompaue gachets e sagèths en ua preciosa caisha per valor d’un roble e setanta kopets, e s’era malauta prenie aqueri medicaments cada dues ores justes damb aigua borida.
Qué aurien hèt Sonia, eth comde e era comdessa?
Com aurien pogut estar sense hèr arren, sens aquera obligacion d’administrar cada dues ores es gachets ara malauta, sense es beuendes templades, es croquettes de poth e d’auti suenhs prescrits pes mètges qu’era sua fidèu observància ocupe e encoratge a guairi entornègen ath malaut?
Qué aurie hèt era comdessa se non auesse auut era oportunitat d’emmaliciar-se a viatges damb Natasha perque non complie rigorosaments es prescripcions medicaus?
Atau non te guariràs jamès, didie era mair, contrariada, desbrembant eth sòn dolor, se non aubedisses ath doctor e non prenes çò que te mane ath sòn temps.
Que non te cau hèr badinades, atau que pòs cuélher ua pneumònia.
E en prononciar aguesta paraula, incomprensibla entada era e entàs auti, sentie un vertadèr consolament.
E qué aurie hèt Sonia sense era alègra consciéncia d’auer estat tres nets sense despolhar- se, ara prumeria dera malautia dera sua amiga, pr’amor de trapar-se prèsta a complir quinsevolh orde deth mètge, e autanplan sense dormir de nets entà que non se le passèsse era ora de dar a Natasha aqueri gachets inofensius sauvadi en ua caisheta daurada?
Enquia e tot era pròpia Natasha, que solie díder qu’arren la guaririe e que tot ère inutil, se trapaue contenta en veder-se objècte de tanti sacrificis e auer de préner es medecines a ores determinades.
Autanplan li costaue especiau alegria poder demostrar, en non complir es prescripcions, que non credie ena sua garison e non apreciaue era vida.
Eth mètge venguie cada dia, li prenie eth pos, l’examinaue era lengua e, sense hèr-ne cabau deth sòn aclapament, hège badinades.
Mès quan gessie ena cramba deth costat e era comdessa corrie ath sòn encontre, botaue ua cara seriosa, e botjant cogitós eth cap, asseguraue que, maugrat eth perilh, fidaue ena medecina receptada darrèraments e les calie demorar entà poder veir es sòns efèctes.
Era malautia qu’ère mèsalèu morau, mès…
Sajant de dissimular dauant d’era madeisha e deth doctor, era comdessa li botaue ena man ua moneda d’aur e, damb eth còr mès tranquil, tornaue entath lhet dera sua hilha.
Era malautia de Natasha se mostraue en qué minjaue e dormie pòc, ena tossiquèra e ena apatia.
Es mètges repetien que non se podie deishar ara malauta sense suenhs medicaus, e plan per aquerò la retengueren en ambient estofant dera ciutat.
En ostiu de 1812, es Rostov tanpòc anèren entath camp.
A maugrat dera grana quantitat de gachets, gotes e sagèths contengudi en caishetes e salers (que d’eri Mme Schoss, plan inclinada a tot aquerò, ne hec ua vertadèra colleccion) e a maugrat d’èster mancada dera vida qu’ère acostumada en camp, era joenesa de Natasha s’impausèc: s’anèc caperant des impressions dera vida passada, deishèc de tormentar-se, s’anaue convertint ja en quauquarren passat.
Natasha comencèc a remeter-se fisicaments.
Natasha estaue mès tranquilla, mès non mès alègra.
Non solet evitaue totes es ocasions d’alegria extèrnes: es balhs, eth patinatge, es concèrts e teatres, senon que jamès arrie sense que darrèr dera sua arridalha pistèren es lèrmes.
Que l’ère impossible cantar, e cada còp que començaue a arridolar o a cantar ua cançon l’estofauen es somics d’empenaïment e es rebrembes deth passat, d’aqueri tempsi purs que ja non tornarien: qu’èren lèrmes de ràbia en pensar ena estèrla pèrta d’ua joenesa que podie auer estat tant erosa.
Era arridalha e eth cant li semblauen ua profanacion dera sua pena.
Non li costaue cap esfòrç deishar de presumir, d’apolidir-se.
Asseguraue, e s’ac credie en aquera epòca, que toti es òmes èren entada era madeish qu’eth bofon Nastasia Ivanovna.
Ua sòrta de garda interior li proïbie quinsevolh manifestacion d’alegria; tanpòc sentie ja cap atraccion per çò qu’abantes li shautaue, enes sòns ans d’indiferéncia e esperança.
Se’n brembaue soent e dolorosaments dera tardor, des caceres, der oncle e des darrèri Nadaus que Nikolai auie passat damb eri en Otradnoie.
Guaire balharie per tornar en aquera epòca, encara que siguesse solet per un dia!
Mès aguesta vida s’auie acabat entà tostemp.
Non l’enganhèc alavetz era presentida de qué aquera sensacion de libertat, quan totes es alegries èren possibles, non tornarie bric mès.
E, ça que la, ère de besonh seguir viuent.
La padegaue pensar que non ère mielhor qu’es auti (coma abantes s’auie imaginat), senon pejor, fòrça pejor de guairi existien.
Mès que non ère pro; ac sabie e non deishaue de preguntar-se: “Qué mès?
E dempús?”.
E dempús que non i auie arren.
Non sentie era alegria de víuer, mès era vida contunhaue.
S’esdegaue pr’amor de non èster ua carga entàs auti, de non shordar ad arrés; entada era madeisha non auie besonh d’arren; s’aluenhaue des sòns, e solet damb Petia se trapaue a gust.
Sentie mès plaser ath sòn costat que damb es auti; autanplan arrie quan se trapaue soleta damb eth.
A penes gessie, e, des visitaires qu’acodien ena sua casa, eth solet que l’alegraue ère Pierre.
Que semblaue impossible actuar damb tanta delicadesa, atencion e suenh coma ac hège eth comde Bezujov.
Natasha percebie aguesta trendesa un shinhau inconscientaments; plan per aquerò trapaue tan gran plaser ena sua companhia.
Totun, era delicadesa non desvelhaue en era arregraïment; enes bontats de Pierre non li semblaue endonviar cap esfòrç: qu’ère tan naturau que siguesse brave qu’aquerò non auie cap de merit.
A viatges Natasha notaue que Pierre ère intimidat e trebolat ena sua preséncia, mès que mès quan cranhie evocar rebrembes penibles.
Natasha se n’encuedaue d’aquerò, mès atribuie aqueth embolh ara bontat naturau de Pierre e ara sua timiditat; qu’eth, sivans se pensaue, serie madeish damb es auti que damb era.
Dès que sense voler didesse que, s’auesse estat un òme liure, aurie demanat de jolhs era sua man e eth sòn amor, paraules prononciades en un moment de tant intensa emocion entada era, Pierre non auie tornat a exprimir-li es sòns sentiments a Natasha.
Li semblaue qu’aqueres paraules, que tant de consolament li balhèren alavetz, auien estat dites sense cap de prepaus, coma es que se sòlen díder entà padegar a un mainatge que plore.
E non perque Pierre siguesse maridat, senon perque Natasha notaue qu’entre eri dus i auie aquera barralha morau que non auie sentut damb Kuraguin.
Acabaue eth dejun de Sant Pèire quan Agrafena Ivanovna Belova, vesia des Rostov en Otradnoie, arribèc en Moscòu pr’amor de venerar es santes imatges dera ciutat.
Li prepausèc a Natasha que hesse damb era uns exercicis espirituaus e era acceptèc damb alegria.
A maugrat qu’es mètges l’auien enebit que gessesse d’ora de casa, Natasha non volec hèr es exercicis espirituaus coma les solien hèr en casa des Rostov, en tot assistir as oficis ena pròpia gleisòla, senon acodint tota era setmana a maitines, missa e vèspres, tau qu’ac hège Agrafena Ivanovna.
Era comdessa se mostrèc satisfèta dera afogadura de Natasha; dempús der estèrle tractament medicau, concebie era esperança de qué es oracions aleugeririen ara sua hilha mès qu’es medecines; encara que damb pòur e sense que se’n sabesse eth doctor, accedic ath desir de Natasha e la fidèc a Belova, era sua vesia, que la desvelhaue tàs tres dera maitiada, encara qu’era majoritat de viatges ja la trapaue de pès.
Se lheuaue ara prèssa, se botaue eth sòn pejor vestit, ua mantilha vielha e gessie tremolant de hered entath carrèr desèrt illuminat a penes pera aubada.
Conselhada per Agrafena Ivanovna, Natasha non acodie ara sua parròquia, senon en ua auta glèisa que, sivans era pietosa Belova, i auie un prèire de vida austèra e exemplara.
En aquera glèisa jamès i auie guaire gent; Natasha e Belova s’ajulhauen en sòn lòc de costum dauant dera icòna dera Vèrge, encastrada ena part posteriora de darrèr deth còr.
Quan contemplaue eth ròstre dera imatge, illuminat pes candèles e era lum dera auba que se filtraue a trauèrs des veiraus, Natasha se sentie cuelhuda per un prigond sentiment d’umilitat dauant de çò incomprensible e inabordable; damb eth madeish sentiment seguie es oficis, que sajaue de compréner, e quan ac artenhie, es sòns mès intims pensaments s’amassauen damb nuances pròpies ara oracion; se non les comprenie, encara l’ère mès doç pensar qu’eth sòn desir de comprenè’c tot non ère senon orgulh, que comprenè’c tot, ère impossible e non auie mès remèdi que creir e autrejar-se a Diu, qu’en aqueri moments (atau ac sentie), ère en tot dirigir era sua amna.
Natasha se senhaue; se calaue de jolhs e, en non compréner es oficis, s’orrificaue dera sua viletat e li demanaue ath Senhor que la perdonèsse per tot, per tot, e auesse misericòrdia d’era.
Es oracions mès frequentes èren es d’empenaïment.
En tornar ena sua casa, en aqueres ores deth maitin que non se vedien senon paredèrs qu’anauen a trabalhar e portièrs qu’escampauen es trepaders dauant es sues cases, mentre que toti dormien, Natasha experimentaue un sentiment nau, era possibilitat de corregir es sòns defèctes e d’arténher ua existéncia naua mès blossa e erosa.
Pendent tota aquera setmana d’exercicis, aguest sentiment creishie de dia en dia.
Era felicitat de comuniar e comunicar-se damb Diu (coma didie Agrafena Ivanovna) ère entada era quauquarren tan gran que li semblaue que non arribarie aqueth erós dimenge.
Aqueth madeish dia li tenguec ua visita eth mètge e manèc que siguesse prenent es gachets receptadi hège dues setmanes.
Vos cau prener-les peth maitin e pera net, didec, sincèraments satisfèt dera sua capitada, e qu’ac hèsque damb regularitat.
Sigatz tranquila, comdessa, era vòsta hilha tornarà lèu a cantar e a divertir-se, comentèc damb ton festiu, tant que damb eth paumet dera man recuelhie abilaments era moneda d’aur que li balhaue era comdessa.
Aguesta darrèra medecina que l’a hèt fòrça efècte: s’a remetut fòrça.
Era comdessa, pr’amor d’atrèir era bona sòrt, se guardèc es ungles, escopic e tornèc radianta entath salon que se trapaue Natasha.
A principis de junhsèga comencèren a escampilhar-se per Moscòu rumors alarmants sus era marcha dera guèrra.
Se parlaue d’ua proclamacion der Emperaire entath pòble e dera sua pròcha arribada en Moscòu.
Coma qu’eth dia 11 de junhsèga encara non auie arribar ne se coneishie era proclamacion, es rumors sus era sua arribada, era proclamacion e era situacion de Russia èren cada còp mès exageradi.
Se didie qu’Alexandre auie deishat era armada pr’amor qu’ère en perilh; que Smolensk s’auie rendut as francesi, que Napoleon auie un milion de soldats e que solet un miracle podie sauvar ath país.
Eth manifèst imperiau arribèc eth dissabte, 11 de junhsèga, mès encara l’auien d’imprimir.
Pierre, que se trapaue en çò des Rostov, prometec tornar a dinar damb eri londeman, dimenge, pr’amor de hèr-les a vier ua còpia dera proclamacion e deth manifèst, que l’autrejarie eth comde Rastopchin.
Aguest dimenge es Rostov assistiren a missa, coma de costum, ena gleisòla privada des Razumovski.
Qu’ère un dia caud.
Tàs dètz deth maitin, quan es Rostov baishauen dera sua veitura de shivaus dauant dera gleisòla, se notaue en aire estofant, enes crits des vendeires, enes vestits de colors clars e cridaires, enes huelhes des arbes deth baloard, plies de povàs, ena musica, en pantalon blanc des soldats qu’anauen de relèu, en bronit deth carrèr e ena lum deth solei ardent er enervant languiment der ostiu, era satisfaccion e eth maucontentament deth present, mès notables que de costum enes dies caudi dera ciutat.
Ena gleisòla des Razumovski s’amassaue çò de milhor dera societat moscovita e un bon nombre d’amics des Rostov (aqueth ostiu fòrça familhes riques auien deishat de vier en camp, ara demora des eveniments).
En passar peth costat de sa mair, darrèr deth lacai de liurèa que les daurie pas entre era gent, Natasha entenec a un joen que didie a mieja votz:
Qu’ei Natalia Rostov, era de…
S’a amagrit fòrça, mès seguís en tot estar beròia.
Li semblèc enténer es nòms de Kuraguin e Bolkonski, encara qu’aquerò li semblaue entenè’c cada viatge.
S’imaginaue tostemp que, en veder-la, toti pensauen en çò que s’auie passat.
Sarrat eth còr e intimidada (coma l’arribaue cada còp que passaue entre era gent), Natasha seguic entà dauant, en tot recuélher un shinhau eth sòn vestit de seda lilà e ornaments neri; e tau que les sòl arribar as hemnes, eth sòn pas ère autant mès tranquil e majestuós coma màger ère eth sòn dolor e vergonha.
Coneishie era pròpia beresa, e non s’enganhaue sus aquerò, mès ja non l’illusionaue coma abantes; ath contrari, ei çò que mès la hège patir enes darrèri tempsi e sustot en aqueth dia caud e estofant deth clar ostiu.
Tostemp era madeisha vida sense vida, es madeishes condicions que tant aisidaments viuia abantes.
Sò joena e beròia, e ara me’n sai de qué sò brava; abantes èra dolenta e ara sò brava, ac sai, mès es mielhors ans dera mia vida se passen estèrles, sense profitar entad arrés”.
S’arturèc ath cant de sa mair e saludèc damb un movement de cap a quauques amistats.
En encuedar-se’n de qué començaue er ofici religiós, s’orrofiquèc dera sua pròpia marridesa e d’auer perdut era puretat de d’auti dies.
Eth prèire, un vielh pulcre e de bon pòrt, oficiaue damb aguesta doça serenitat que tan consoladora e grata ei entàs credents.
Se barrèren es pòrtes der iconostasi e, mentre eth ridèu se corrie tot doç, ua votz suau e misteriosa didec quauquarren der aute costat estant.
Natasha sentec sarrat eth sòn còr per ues lèrmes incomprensibles, e un sentiment d’alegria e ath còp angoniós, l’enquimerèc.
Un diacòn pugèc ena cadièra e, desseparant fòrça eth dit pòdo, s’apraièc es sòns longui peus jos era estòla e, calada era crotz sus eth pièch, liegec en votz nauta e solemna aguesta oracion:
Preguem”, pensèc Natasha.
Quan preguèren pera armada, Natasha se’n brembèc de sa frair e de Denisov.
Quan preguèren pes navigants e viatjaires, se’n brembèc deth prince Andrei e preguèc per eth e tanben pr’amor de qué Diu li perdonèsse eth mau qu’era l’auie costat.
Quan preguèren per aqueri que mès mos estimen, Natasha auec presents a sa mair, a sa pair e a Sonia, en tot compréner per prumèr còp tota era sua colpa damb eri e sénter tot er amor que les professaue.
Quan eth diacòn preguèc pes nòsti enemics, se n’imaginèc bèth un entà pregar per eri.
Considerèc coma enemics a creditors e a guairi auien bèth negòci damb sa pair; en pensar enes enemics qu’auem en òdi, se representèc era imatge d’Anatòl, que tant de mau l’auie hèt, e a maugrat de qué eth non l’auie en òdi, preguèc tanben per eth damb alegria, coma enemic sòn.
Solet en pregar podie brembar-se’n damb serenitat deth price Andrei e d’Anatòl, coma òmes qu’era sua memòria se desdiboishaue ath cant deth hons sentiment de temor e de veneracion que l’inspiraue Diu.
Dempús preguèren pera familha imperiau e peth Sant Sinòde e Natasha s’inclinèc prigondaments e hec eth senhau dera crotz, en tot convencer-se de qué, encara que non ac comprenesse, non podie dobtar e li calie, maugrat tot, estimar ath Sant Sinòde e pregar tanben per eth.
Quan auec acabat era oracion, eth diacòn hec ua crotz damb era estòla e didec:
Encomanem-nos a nosati e as nòstes vides a Jesucrist, Diu nòste Sénher.
Encomanem-nos, gasulhaue Natasha ath sòn lagues.
Mon Diu, m’autregi ara vòsta volentat; non voi ne desiri ua auta causa; mòstra-me çò que me cau hèr e com me cau tier era mia volentat.
Accepta-me!
Accepta-me!, repetie despacientada e atrendida, sense senhar-se mès, deishant quèir es sòns primi braci, coma ara demora de qué ua fòrça invisibla la desliurèsse d’era madeisha, des sues penes e desirs, des sòns racacòrs, esperances e vicis.
Pendent er ofici, era comdessa guardèc diuèrsi viatges eth ròstre atrendit e es ludents uelhs dera sua hilha e demanèc a Diu que l’ajudèsse.
De ressabuda, ath miei dera ceremònia e alterant un orde que Natasha coneishie pro ben, un diacòn portèc un reclinatòri qu’en eth se solie pregar de jolhs ara Trinitat e lo placèc dauant des pòrtes der iconostasi.
Eth prèire gessec damb ua capa pluviau de velot violèta, s’alisèc es peus e s’ajulhèc damb pro dificultat.
Toti l’imitèren e se guardèren damb estranhesa.
Qu’ère ua oracion que venguie de manar eth Sant Sinòde, que se demanue a Diu que sauvèsse a Russia dera invasion der enemic.
Escota-mos e ajuda-mos.
Er enemic aumplís de temor era vòsta tèrra e vò convertir eth mon en un desèrt.
Aguest enemic s’a lheuat contra nosati.
Òmes criminaus s’amassen entà esbauçar es tòns bens, entà anequelir ath tòn fidèu Jerusalem, ara tua estimada Russia; entà profanar es tòns temples, esbauçar es tòns autars e profanar es tòns santuaris.
Enquia quan, Senhor, enquia quan trionfaràn es pecadors?
Enquia quan regiran es sues leis impies e trincaràn es tues?
Sostie damb eth tòn potent braç ath nòste plan pietós e gran emperaire Alexandre Pavlovic; qu’era sua vertat e era sua doçor trapen era gràcia dauant es tòns uelhs.
Tracta-lo damb era madeisha bontat qu’eth mos tracte a nosati, eth tòn Israel ben estimat.
Benedís es sues decicions, es sues entrepreses e es sues iniciatius; fortifica damb era tua poderosa man eth sòn reiaume e autreja-li era victòria sus eth sòn enemic, tau que l’ac autregeres a Moisés sus Amalec, a Gedeon sus Madian e a David sus Goliat.
Cuelh es tues armes e eth tòn escut e vie en ajuda nòsta entà que s’avergonhen guairi mos desiren eth mau e que siguen, dauant dera tua armada fidèu, coma eth povàs qu’eth vent escampilhe.
Autreja ath tòn Angel poder entà vencer-les e perseguir-les; e que, sense saber-se’n, quèiguen embarradi en un hilat, quèiguen en sòn pròpi param, jos es pès des tòns esclaus, e que siguen vençudi pera nòsta armada.
Tu sauves a petiti e grani pr’amor qu’ès Diu e er òme non pòt arren contra Tu!
Autreja-mos un còr pur e un esperit dret; afermís era nòsta fe en Tu e era nòsta esperança; illumina en nosati un vertadèr amor entath pròche.
Hè que toti mos amassem en defensa deth patrimòni comun qu’a nosati e as nòsti pairs se mos a balhat, e qu’eth poder des marridi non prevalgue ena tèrra que Tu as benedit.
Autreja-mos era tua misericòrdia e mòstra-mos era sauvacion.
Alègra eth còr des tòns esclaus mejançant era tua gràcia; castiga as nòsti enemics e hèr-les a quèir jos es pès des tòns seguidors, donques Tu qu’ès era ajuda e era victòria des que cren en Tu.
Glòria a Tu, ath Pair e ar Esperit Sant, ara e tostemps pes sègles des sègles.
Amen”.
En estat d’animositat que se trapaue Natasha, sincèr e emotiu, aguesta oracion li costèc un efècte plan prigond.
Escotaue atentiuaments cada paraula sus era victòria de Moisés sus Amalec, de Gedeon sus Malian e de David sus Goliat, atau coma es que se referien ara roïna de Jerusalem, e pregaue damb tota era sinceritat e fervor que aumplien eth sòn còr, mès que non comprenie pro ben se qué ère aquerò que demanaue.
Desiraue damb tota era sua amna eth perdon, desiraue veder-se arrefortilhada pera fe, pera esperança e per amor.
Mès que non podie demanar era destruccion des sòns enemics, quan ues menutes abantes desiraue auer-les en gran nombre entà estimar-les e pregar per eri.
Tanpòc podie, totun, dobtar dera rason d’aquera pregària que se liegie de jolhs, s’estrementie de terror dauant era menaça deth castig que demore as òmes, pes sòns pecats, e sustot pes sòns pròpis, e pregaue tu per tu a Diu que la perdonèsse ada era, e as auti, tanti crims e les autregèsse serenitat e felicitat en aguesta vida.
E li semblèc que Diu escotae era sua oracion.
Era question sus era vanitat e lhocaria des causes terrenaus, que tant l’auie tormentat, deishèc d’existir entà Pierre, dempús eth dia que, en gésser dera casa des Rostov e rebrembar era arregraïda arridalha de Natasha, contemplèc eth nau cometa e auec era sensacion de qué ua existéncia naua començaue entada eth.
Aqueres terribles preguntes: “Per qué?
Entà qué?”, qu’abantes l’escometien ath miei de quinsevolh activitat, èren ara substituides non per d’autes preguntes, ne pera responsa as preguntes anteriores, senon pera sua imatge.
Quan entenie o parlaue de causes insignificantes, quan liegie o acodie enes sues aurelhes bèra baishesa o holia umana, non s’orrificaue coma abantes, non se preguntaue se pèr qué es òmes se preocupen des causes d’aguest mon, quan ei tan brèu e desconeishut, senon que se’n brembaue de Natasha tau que l’auie vist eth darrèr còp.
Alavetz despareishien toti es sòns dobtes, non pr’amor qu’era responesse as preguntes qu’eth se formulaue, senon pr’amor qu’eth sòn rebrembe lo transportaue per un moment entà un aute mon, entàs clars domenis dera vida espirituau, a on non i auie ne colpables ne innocents, a on tot ère beresa e amor, causes que per eres s’ac valie de víuer.
Atau, quan se’n sabie de bèra viletat umana, solie dider-se: “ qué i hè que Tau pane ar Estat e ath Tsar e qu’er Estat e eth Tsar li paguen damb aunors?
Era m’arridalhèc ager, me demanèc que tornèssa!
Pierre seguie frequentant era societat; beuie fòrça e manenguie era su vida guiterosa e dissipada d’abantes, dehòra des moments que passaue damb es Rostov; que li calie tier eth temps de bèra manèra, e es costums e amistats de Moscòu l’amiauen inevitablaments entad aguesa vida.
Mès enes darrèri tempsi, quan es rumors sus era guèrra se heren mès alarmants e Natasha, ja remetuda, deishèc de desvelhar en eth un sentiment de pietat, se vedec senhorejat per ua inquietud inexplicabla.
Sentie qu’era situacion que se trapaue non podie tardar-se guaire, qu’ère pròcha ua catastròfa que cambiarie era sua vida sancera, e cercaue damb impaciència es senhaus d’aguesta pròcha catastròfa en tot.
Certan frair maçon l’auie revelat aguesta profecia, restacada a Napoleon, der Apocalipsis de Sant Joan Evangelista.
Es letres der alfabet francés, coma es caractèrs ebraïcs, se pòden exprimir mejançant chifres.
En tot atribuir as dètz prumères letres era valor des unitats e as autes era des desenes, qu’a aguest significat:
En tot escríuer damb aguest alfabet en chifres es paraules l’empereur Napoleon, era soma des numèros corresponents daue coma resultat 666, per çò que Napoleon ère era bèstia que ne parlaue er Apocalipsis.
Ath delà, en escríuer damb aguest madeish alfabet era paraula francesa quarante deux, ei a díder, eth limit de quaranta dus mesi assignadi ara bèstia entà proferir paraules orgulhoses e blasfemadores, era soma des chifres corresponentes ara darrèra paraula ère tanben 666, que d’aquerò se dedusie qu’eth poder napoleonic s’acabaue en 1812, data qu’er Emperaire complie es quaranta dus ans.
Semblabla profecia costèc ua prigonda impression en Pierre.
Soent se demanaue com acabarie eth poder dera bèstia, ei a díder de Napoleon; e en tot servir-se dera representacion des paraules per chifres, sagèc de trapar ua responsa.
Escriuec coma responsa l’empereur Alexandre e La nation russe.
Somèc es chifres des letres, mès eth resultat depassaue plan molt a 666.
Un viatge qu’ère ocupat en aguesti calculs, escriuec: Comte Pierre Besuhof e era soma des chifres corresponentes as letres siguec desparièra tanben.
Cambièc era ortografia: i metec ua z en sòrta d’ua s, higec era preposicion de e enquia er article francés le, mès que tanpòc trapèc eth resultat que cercaue.
Alavetz se l’acodic que s’era responsa s’estaue en sòn nòm, li calerie mentar era sua nacionalitat.
Escriuec Le russe Besuhov e compdèc es chifres mès obtenguec era soma de 671; li sobrauen cinc unitats, eth cinc qu’ère era valor dera letra e, precisaments era que se suprimís en article francés dauant era paraula empereur.
A maugrat qu’ère ua fauta d’ortografia, suprimic era letra e e escriuec atau: L’Russe Besuhof e obtenguec eth resultat de 666.
Aquerò l’esmoiguec.
Desconeishie quina relacion l’estacaue ad aqueth gran eveniment profetizat en Apocalipsis, mès que non dobtèc ne un solet moment dera sua realitat.
Eth sòn amor per Natasha, er Anticrist, era invasion de Napoleon, eth cometa, eth 666, l’empereur Napoleon et l’Russe Besuhof, tot aguets ensems li calie madurar e crebar en tot desliurar-lo deth mon embruishat e insignificant des costums moscovites, qu’en eth se sentie presoèr, entà amiar-lo de cap a ua grana hèta e de cap a ua immensa felicitat.
Era vesilha deth dimenge que se liegec era oracion deth Sant Sinòde, Pierre les auie prometut as Rostov que les harie a vier era proclamaion der Emperaire e es darrères notícies balhades peth comde Rastopchin, qu’ère amic sòn.
Aqueth maitin, ena casa deth comde, Pierre trapèc a un corrèu nauèth vengut dera armada: se tractaue d’un coneishut sòn, un des assistents mès frequents des balhs de societat de Moscòu.
Vos ac demani per Diu, non poiríetz ajudar-me?, li didec eth corrèu.
Entre es cartes n’auie ua de Nikolai Rostov entà sa pair.
Pierre se n’encuedec d’era; ath delà, eth comde Rastopchin l’autregèc era proclamacion der Emperaire ath pòble de Moscòu, nauèth estampada, es darrères ordes deth dia dera armada e era sua darrèra anóncia.
En liéger es ordes deth dia dera armada, Pierre trapèc entre es relacions de mòrts, heridi e decoradi eth nòm de Nikolai Rostov, que se l’autrejaue era crotz de Sant Jòrdi en quatau grad, peth sòn valerós comportament ena accion d’Ostrovna; ena madeisha orde figuraue eth nomentament deth prince Andrei Bolkonski coma comandant d’un regiment de caçaires.
Encara que non desiraue rebrembar ath prince Andrei dauant des Rostov, Pierre non podec tier eth desir d’alegrar-les damb era notícia dera decoracion de Nikolai e, en tot sauvar-se es autes ordes e proclames oficiaus, que pensaue amiar personauments ara ora de dinar, les manèc aquera orde deth dia e era carta de Nikolai.
Era convèrsa damb eth comde Rastopchin, eth sòn aspècte inquiet e era sua precipitacion, eth dialòg damb eth corrèu, que li parlèc damb negligéncia dera mala mina que cuelhien es ahèrs en front, es rumors sus uns espions desnishadi en Moscòu e d’un document que circulaue pera ciutat qu’en eth Napoleon prometie entrar en ambdues capitaus russes abantes dera tardor, e era arribada der emperaire Alexandre anonciada entath dia a vier, ahisquèren en Pierre eth sentiment d’inquietud e de demora que non l’auie abandonat dès era aparicion deth cometa e, mès que mès, dès eth començament dera guèrra.
Hège temps que pensaue entrar en servici militar; e ac aurie hèt se non l’ac auessen empedit, en prumèr lòc, era sua condicion de maçon, que l’estacaue per jurament ara defensa dera patz universau e ara abolicion dera guèrra, e en dusau lòc perque vedie a tanti moscovites que vestien unifòrme militar e se vantauen de patriotisme que, sense saber per qué, l’avergonhaue hèr çò de madeish.
Mès eth principau motiu que lo retreiguie de méter en òbra eth sòn prepaus de hèr-se militar ère era inconcreta revelacion de qué eth ère l’Russe Besuhof damb era significança deth numèro dera bèstia 666 e qu’era sua part ena entrepresa de méter fin ath domeni dera bèstia, blasfemadora e sacrilèga, ère decidida dès era eternitat, de sòrta qu’eth non auie de començar arren, senon demorar es eveniments.
Toti es dimenges, coma tostemp, dinauen en çò des Rostov quauqui amics.
Pierre arribèc abantes damb eth prepaus de trapar-les solets.
Aqueth an s’auie engrassit tant qu’aurie semblat defòrme se non auesse èstat pera sua estatura, es sòns grani braci e era sua enòrma fòrça, que li permetie tier aisidaments era sua obesitat.
Pugèc es escales rebohant e gasulhant quauquarren entre dents.
Er amiaire non preguntèc se li calie demorar, sabie que quan eth comde venguie en aguesta casa non se n’anaue abantes dera mieja net.
Es vailets s’esdeguèren a trèir-li era capa e recuélher eth chapèu e eth baston, que, peth costum aquerit en Club, solie deishar en vestibul.
Era prumèra persona que vedec siguec a Natasha.
Ja abantes de veder-la, tant que se treiguie era capa, entenec era sua votz: ère en tot hèr exercicis de solfegi ena sala.
Pierre sabie que dempús era sua malautia non auie tornat a cantar e plan per aquerò s’estonèc e alegrèc en enténer era sua votz.
Dauric era pòrta sense hèr bronit e vedec a Natasha damb eth vestit de color lilà qu’auie amiat ena glèisa; se passejaue pera cramba, sense deishar de cantar.
Ère d’esquia ara pòrta mès, en virar-se e veir eth ròstre estonat de Pierre, se rogic e s’apressèc ada eth ara prèssa.
Que voi tornar a cantar, didec coma desencusant-se.
Que hètz ben!.
Guaire m’alègri de qué ajatz vengut!
Me senti tant erosa aué!, exclamèc Natasha damb ua animositat que Pierre hège temps que non vedie en era.
Vo’n sabetz qu’an autrejat a Nikolai era crotz de Sant Jòrdi?
Sò tan capinauta d’eth!
Plan qu’ac sai!
Jo madeish manè entà aciu era orde deth dia.
Ò, non!
Per qué aurie d’estar mau?
Ath contrari…
Per qué m’ac preguntatz?
Ne jo madeisha me’n sai, responec Natasha rapidaments, mès que non voleria hèr arren que non vos shautèsse.
È tanta fidança en vos!
Non sabetz se com m’interèsse era vòsta opinion en tot, e çò de molt que m’ajudèretz, seguie parlant precipitadaments sense encuedar-se’n deth trebolament de Pierre, que s’anaue rogint.
Qu’è vist en aguest madeish orde deth dia qu’eth…
Bolkonski (prononcièc aguest nòm a mieja votz, sense posar-se) ei en Russia e a tornat entath servici.
Credetz que bèth dia me poirà perdonar?
Que non me sauve rancura?
Qué ne pensatz?, parlaue de prèssa, coma se cranhesse pèrder es sues fòrces.
Creigui… didec Pierre, que non a arren entà perdonar…
Per ua associacion d’idies, Pierre se n’anèc per un moment entath dia que, padegant a Natasha, l’auie dit que s’eth non siguesse eth, senon er òme mès atrasent deth mon e siguesse liure, qu’aurie demanat de jolhs era sua man.
Ara, aqueth madeish sentiment d’amor, pietat e trendesa se senhoregèc d’eth; parières paraules pistèren enes sòns pòts.
Mès era non li dèc temps entà exprimir-se.
Òc, vos… vos…, didec, prononciant damb afogadura era paraula vos, ètz ua auta causa; non coneishi ad arrés mielhor que vos, mès generós e magnanim…
Que non i pòt èster.
Se non vos auessa auut alavetz, e enquia e tot ara, non sai se qué auria hèt, perque…
Es uelhs se l’aumpliren de lèrmes; virèc eth cap, lheuèc eth quadèrn de musica e contunhèc eth cant e es passègi para estança.
En aqueth moment entrèc corrent Petia.
Qu’ère ara un esplendid e beròi gojat de quinze ans, de gròssi pòts vermelhs, que se retiraue a Natasha.
Se premanie entà ingressar ena Universitat, mès darrèraments, d’amagat, eth e eth sòn companh Obolenski auien decidit ingressar enes ussars.
Petia volie parlar damb eth sòn omonim Bezujov.
Dies abantes l’auie demanat que s’informèsse sus era sua possibla admission enes ussars.
Pierre caminaue para sala sense escotar ath gojat, que lo tirassaue dera manja pr’amor d’obligar-lo a prestar atencion.
Didetz-me Piotr Kirilovic, per Diu!
Com va eth mèn ahèr?
A, plan, eth tòn ahèr.
Eth tòn ingrès enes ussars, non?
Que m’informarè.
Que vos cau, mon cher?, didec eth vielh comde tant qu’entraue.
Auetz eth manifèst?
Era comdessa a entenut ena gleisòla des Razumovski era naua oracion; ditz qu’ei plan polida.
Òc, òc, m’è hèt a vier eth manifèst, responec Pierre.
Er Emperaire arribe deman…
Se convòque ua reünion extraordinària dera noblesa… diden que se harà un reclutament suplementari de dètz mil òmes per cada mil.
A!, vos feliciti!
Òc, òc, gràcies a Diu.
E qué se’n sap dera armada?
Es nòsti qu’an arreculat de nauèth.
Pierre.
Mon Diu!, didec eth comde.
E eth manifèst?
Eth manifèst?
A, òc!
Pierre comencèc a cercar enes pòches, mès que non lo trapaue.
Era comdessa entrèc en aguest instant e Pierre punèc era sua man, sense deishar de cercar.
Dempús guardèc inquiet ath sòn entorn, demorant sens dobte a Natasha, qu’auie deishat de cantar mès que se tardaue a vier ena sala.
Vos juri per Diu que non sai a on lo botè, didec.
Vai, tostemp ac perdetz tot, didec era comdessa.
Natasha entrèc damb eth ròstre atrendit e alègre e se seiguec, guardant en silenci a Pierre, que, enquia alavetz ombriu, s’aluguèc quan era entrèc.
Sense deishar de cercar eth document, la guardèc diuèrsi viatges.
Que me calerà tornar entà casa.
Solide que lo deishè aquiu.
Alavetz vieratz tard entath dinar.
Ò, e eth menaire a partit!
Mès Sonia, qu’auie gessut en vestibul tà cercar es documents, les trapèc en chapèu de Pierre, a on eth les auie botat entre era basana.
Pierre lo volec liéger.
Pendent eth dinar brindèren damb champanha ara salut deth nau cavalièr de Sant Jòrdi.
Shinshin condèc es darrères naues dera ciutat: era malautia d’ua vielha princessa georgiana, era desaparicion de Metivier de Moscòu e era detencion de cèrt aleman, que manèren entà Rastopchin en tot díder qu’ère un champignon (atau ac auie condat Rastopchin en persona); eth comde ordenèc que lo deishèssen en libertat, en tot dider-li ara gent que non ère un champignon, senon, simplaments, un vielh bolet aleman.
Òc, òc, que i a fòrça detencions, didec eth comde.
Non sabetz qu’eth prince Galitsin a cuelhut un professor de rus?
Ara ei en tot apréner, comentèc Shinshin.
Il commence a devenir dangereus de parler français dans les rues.
E vos, comde Piotr Kilrilovic, quan se movilize era armada, tanben vos calerà incorporar?, preguntèc eth vielh comde, en tot virar-se entà Pierre, que s’auie quedat silenciós e cogitós pendent tot eth dinar.
Coma se non ac comprenesse, guardèc ath comde.
Òc, òc, entara guèrra, didec.
Mès non, quin tipe de soldat seria jo?
Be n’ei tot d’estranh!
Plan estranh.
Ne jo madeish ac compreni, que non ac sai.
Sò plan luenh des gusti miitars!
Mès en aguesti tempsi actuaus, arrés pòt assegurar arren.
Dempús eth dinar, eth comde s’acomodèc tranquillaments en un fautulh e demanèc damb gravetat a Sonia, qu’auie fama de bona liegeira, que liegesse era proclamacion der Emperaire.
Sage d’esbauçar era nòsta estimada pàtria…” liegie diligentaments Sonia damb era sua fina votz.
Eth comde escotaue damb es uelhs clucadi e alendaue en quauqui passatges.
Natasha, incorporada en sòn sèti, guardaue alternatiuaments a sa pair e a Pierre, que notaue aquera guardada e sajaue de non virar-se.
Era comdessa, dempús de cada expression solemna deth manifèst, botjaue eth cap damb aire de repotec e maucontentament.
Ua soleta causa vedie en aqueres paraules: qu’eth perilh que menaçaue ath sòn hilh non s’acabarie tan lèu.
Shinshin, plegadi es pòts damb un arridolet burlesc, semblaue prèst a burlar-se’n de çò de prumèr que se li presentèsse, ja siguesse era forma de liéger de Sonia, ja es reflexions deth comde, ja eth madeish manifèst, a manca d’un pretètx mielhor.
Après eth passatge que tractaue deth perilh que menaçaue a Russia e des esperances qu’er Emperaire auie botades en Moscòu e, sustot, ena sua famosa noblesa, Sonia, damb votz tremolosa, per çò principauments dera atencion que l’escotauen, liegec es darrères frases:
Atau ei!, exclamèc eth comde, en tot daurir es sòns umidi uelhs; e en tot interromper-se diuèrsi còps entà alendar, coma se l’auessen hèt a vier en nas un salèr d’acid acetic, higec: Qu’er Emperaire digue ua soleta paraula e ac sacrificaram tot, sense estauviar cap esfòrç.
Shinshin non auie artenhut encara burlar-se’m deth patriotisme deth comde quan Natasha corrie entà sa pair.
Be n’ei d’embelinaire eth mèn pair!, didec punant-lo, e se virèc pr’amor de guardar a Pierre damb aquera cocarèla inconscienta que tornaue ada era damb era mielhora dera sua santat.
Era plan que n’ei de patriòta!, didec Shinshin.
Non, arren de patriòta; simplaments… repliquèc Natasha ofensada.
Arren de badinades!, repetic eth comde.
Que non èm uns alemans quinsevolh!…
Vo n’auetz encuedat qu’en manifèst se ditz entà deliberar?, observèc Pierre.
Plan, donc, entà çò que sigue…
En aqueth instant, Petia, qu’arrés li prestaue atencion, s’apressèc a sa pair, e plan rogit, damb votz que mudaue, tan lèu agudenta coma grèu, didec:
Tè, papa, qu’ara ac vau a díder, e a mama tanben; agarratz-vos-ac coma volgatz, mès m’auetz de deishar anar entara armada… pr’amor que non me tengui mès… e aquerò qu’ei tot!…
Era comdessa, espaurida, lheuèc es uelhs entath cèu, sarrèc es mans e, emmaliciada, se virèc entath sòn marit:
Que ja i é!
Ja ac as artenhut!
Mès eth comde se remetec còp sec dera sua emocion:
Vai, vai!
Quin guerrèr!
Dèisha-te de pegaries.
Çò que te cau hèr ei estudiar.
Que non son pegaries, papa; Fedia Obolenski ei mès joen que jo e se’n va; e çò de principau ei que, de totes manères, jo non poiria estudiar ara quan…
Petia se posèc, se rogic intensament, mès acabèc, totun: quan era patria ei en perilh.
Pro, pro de pegaries…
Mès se vos madeish auetz dit qu’ac balharíem tot!
Cara, Petia!
Donques ja vo’n sabetz.
Piotr Kirilovic li diderà…
Donques jo te torni a díder que son pegaries.
A tu t’ac digui!
E eth comde, en tot cuélher eth manifèst, solide damb era intencion de lieger-lo de nauèth en sòn burèu, abantes dera meddiada, se dirigic entà Pierre:
Anem a humar, Piotr Kirilovic.
Pierre se trapaue indecís e confús.
Es uelhs de Natasha, insolitaments ludents e animadi, viradi entada eth damb quauquarren mès qu’estimacion, l’auien botat en aguesta situacion.
Non, me semble que… partirè entà casa…
Entà casa?
Mès se volíetz demorar-vos tota era cauhada…
Cada dia vos vedem mens per aciu… e era (higec bravassaments guardant a Natasha) solet s’alègre quan vos ètz aciu…
Que me n’auia desbrembat…
Per qué partitz?
Per qué vos auetz desengustat?
Pierre en tot guardar-lo desfisanta enes uelhs.
Mès que non ac didec; se rogic enquiath punt de plorar e baishèc es uelhs.
Pr’amor que serà mielhor entà jo vier mens… pr’amor que…
Mès, per qué?
Didetz-m’ac… comencèc Natasha, mès de pic carèc.
Se guardèren espauridi e plei de trebolacion.
Eth sagèc d’arrir, mès que non ac podec hèr.
Eth sòn arridolet exprimic un prigond patiment.
Sense díder arren, punèc era sua man e gessec.
Se n’anaue prèst a non tornar mès en çò des Rostov.
Recebuda era categorica negatiua de sa pair, Petia s’embarrèc ena sua cramba e plorèc damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Es auti heren veir que non se n’encuedauen d’arren quan ara ora deth tè tornèc carat e damb es uelhs rogidi de plorar.
Londeman arribèc er Emperaire.
Quauqui vailets demanèren permís entà gésser e veir ath Tsar.
Aqueth maitin Petia se tardèc fòrça a vestir-se, pientar-se e acomodar eth cochèr tau qu’ac hèn es majors.
Guardant-se en miralh, arroncilhaue es celhes, hège gèsti, arropie es espatles e, fin finau, sense díder arren ad arrés, se calèc era casqueta e gessec dera casa pera escala de servici en tot sajar que non lo vedessen.
Qu’auie decidit vier en lòc a on s’estaue er Emperaire e explicar a bèth camarlenc (s’imaginaue ath Tsar tostemp entornejat de camarlencs) qu’eth, comde Rostov, a maugrat dera sua cuerta edat, volie servir ara patria, donques qu’era joenesa non ère cap obstacle entà vier ena armada e ère prèst a…
Tant que Petia s’apraiaue dauant eth miralh, auie imaginat fòrça frases, quina mès bèra, pr’amor de dider-les-ac ath camarlenc.
Precisaments era sua condicion de mainatge li garantie era capitada, pr’amor que demoraue èster presentat ar Emperaire (credie, plan, que toti s’estonarien dera sua extrèma joenesa); mès, ath còp, ena manèra de meter-se eth cochèr, en pientat e enes sues manères grèus e moderades, sajaue de semblar mès gran.
Mentretant qu’auançaue peth carrèr, s’entretenguie campant ara gent qu’anaue entath Kremlin e desbrembaue era gravetat e moderacion pròpies des adults.
Quan siguec près deth Kremlin li calèc preocupar-se de non hèr-se a cuélher pera mutitud; damb decision e aire menaçaire treiguec es codes.
En arribar ena pòrta dera Trinitat, era multitud, qu’ignoraue çampar es sues intencions patriotiques, lo possèc de tau sòrta contra eth paredau que maugrat tota era sua decision li calec arturar-se tant qu’es coches passauen sorrolhosaments per dejós es arcades.
Ath cant de Petia i auie ua hemna de pòble damb un lacai, dus mercadères e un soldat retirat.
Ath cap d’ua estona d’èster arturat ena pòrta, Petia volec auançar-se a toti, sense demorar que passèssen es coches, e de nauèth se daurie pas a còps de code.
Mès era hemna (er prumèra que recebec es patacs deth gojat) se virèc furiosa:
Per qué posses, senhoret?
Non ves que toti demoren?
Entà qué possar?
Petia se passèc es mans peth róstre sudorós e s’apraièc eth cochèr, chaupat, que tan ben s’auie botat en tot imitar as persones granes.
Se n’encuedaue de qué eth sòn aspècte ja non ère presentable e cranhie que, en veder-lo atau, es camarlencs non lo deisharien passar dauant der Emperaire.
Ça que la, l’ère impossible reméter era sua vestimenta e gésser d’aqueth lòc per tòrt des sarrades.
Un des generaus que passèc peth sòn dauant ena sua veitura ère coneishut des Rostov.
Petia pensèc demanar-li ajuda, mès que li semblèc que hè’c non ère digne d’un òme valent.
Enquia e tot es losats se trapauen plei de curiosi.
Petia entenec claraments eth trinhonar des campanes qu’aumplie tot eth Kremlin e er alègre rumor dera parlòta populara.
Per un moment era plaça semblèc que s’esclarie; de seguit toti es caps se descurbiren e era gent se metec a córrer entà dauant.
Petia se sentec empossat de tau manèra que lèu non podie respirar.
Ath sòn entorn toti cridèren “Òsca!” Òsca!”.
Petia se metec de puntetes; possèc e peciguèc ara gent, mès sense arténher veir ua auta causa qu’es caps des que l’entornejauen.
Toti es ròstres exprimien identica emocion e afogadura.
Ua mercadèra pròcha a Petia somicaue e es lèrmes corrien pes sues caròles.
Senhor, àngel, pairet!, didec, secant-se es uelhs damb es dits.
Òsca!, cridauen pertot.
Pendent uns moments era multitud s’estèc quieta; dempús se lancèc entà dauant.
Sense saber ja se qué didie, Petia sarrèc es dents e damb mina fèra e es uelhs desorbitadi auancèc en tot repartir còps de code sense deishar de cridar “òsca!”, coma se siguesse dispausat a aucir-se e a aucir a d’auti.
Mès a dreta e quèrra se botjauen damb era madeisha expression sauvatja e cridauen damb eth madeish entosiasme.
Non, que non posqui autrejar-li per jo madeish era sollicitud; que serie ua gausaria”.
Petia seguic auançant desesperadaments, e, a tot darrèr, entre es espatles des que se trapauen dauant, li semblèc veir un espaci liure, damb un tapís vermelh.
Mès era multitud hec repè (es gardes possauen as que s’auien apressat massa ara acompanhada quan eth Tsar gessie deth palai e se dirigie entara catedrala dera Assumpcion).
Petia sentec de ressabuda un còp tan fòrt enes costelhes e lo cachèren de tau forma que se l’embromèc era vista e perdec eth sens.
Quan se remetec, un gleisèr, damb ua guinsa de peus grisi que li queiguien sus era esquia e ua vielha sotana blua, solide un sacristan, lo tenguie damb ua man per dejós deth braç e damb era auta lo protegie dera multitud.
Que vatz a aucir ath gojat!, didie.
Qué hètz?
Non possetz atau…
Lo vatz a aucir!
Er Emperaire entrèc ena catedrala dera Assumpcion.
Era multitud s’arturèc de nauèth e eth sacristan se hec a vier a Petia, fòrça esblancossit e lèu sense respiracion, enquiath gran canon deth Kremlin; diuèrses persones aueren pietat d’eth e era gent l’entornegèc, deishant espaci.
Es mès pròches li descordèren era giqueta e lo botèren sus eth canon, en tot repotegar as que l’auien desquilhat.
Que l’an pogut aucir, quina asenada!
Un assassinat!
Petia se remetec de seguit.
Emperaire quan tornèsse dera catedrala.
Que ja non pensaue presentar cap sollicitud.
Se consideraue erós solet de veir ath Sobeiran.
Era multitud s’escampilhèc tant que se tardaue era solemna ceremònia dera catedrala, un ofici en accion de gràcies pera arribada deth Tsar e pera signatura dera patz damb es turcs.
Apareisheren vendeires de kvas e coquilhons damb seme de babòls, que tant li shautauen a Petia.
S’entenien convèrses dera vida vidanta.
Ua mercadèra mostraue eth sòn chal trincat e asseguraue que l’auie costat fòrça; ua auta comentaue es nauti prètzi des teles de seda.
Eth sacristan qu’auie sauvat a Petia parlaue damb un foncionari sus se qui ère eth qu’oficiaue ena catedrala damb Sa Eminéncia.
Diuèrsi còps repetic era paraula concili, que Petia non comprenie.
Dus gojats badinèren damb ues gojates que minjauen nòdes.
Totes aguestes convèrses non interessauen a Petia ara, ne tansevolhe es badinades damb es gojates, que, per sua edat, l’atirauen particularaments.
Acimelat sus eth naut canon, se sentie erós en tot pensar damb emocion en Tsar e en amor que li professaue.
Era importància d’aqueth moment ère mès intensa encara en amassar-se ath sòn entosiasme eth dolor e era pòur qu’auie, d’èster estronhat.
S’enteneren ues canonades (qu’èren salves entà hestejar era patz damb es turcs) e era gent se precipitèc entara aurèra der arriu, a on tirauen, pr’amor de veir d’apròp es canons.
Petia volec hèr madeish, mès que non l’ac permetec eth sacristan, que l’auie cuelhut jos era sua tutèla.
Contunhèren es canonades, quan gesseren ara prèssa dera catedrala uns quanti generaus, oficiaus e cavalièrs de cramba; dempús, damb mens prèssa, n’apareisheren d’auti.
De nauèth se descurbiren toti, e es qu’auien anat a veir es canons heren repè.
Fin finau, dera catedrala gesseren quate òmes, uniformadi e damb bandes.
Quin ei?
Quin ei?, preguntaue Petia lèu plorant a guairi l’entornejauen.
Mès arrés li responec.
Toti èren massa excitadi.
Petia alistèc a un des quate personatges, que non podie distinguir pro ben per çò des lèrmes d’alegria que l’aumplien es uelhs, e concentrèc en eth tota era sua afogadura, encara que non ère eth Tsar.
Era multitud correc darrèr der Emperaire, l’acompanhèc enquiath palai.
Aquiu comencèren a dispersar-se.
Ère ja tard; Petia non auie minjat, sudaue a còps de caudèr, mès non volie entornar-se’n entà casa.
Seguic ara multitud, ja amendrida, encara que pro nombrosa, enquias pòrtes deth palai a on dinaue eth Tsar, en tot guardar entàs hièstres coma se demorèsse quauquarren e envejar madeish as dignataris qu’arribauen damb es sues veitures entà dinar damb er Emperaire qu’as lacais que mestrauen era taula, que podie veir a trauers des veires.
Pendent eth repais, Valuiev li didec ar Emperaire, guardant entàs hièstres:
Eth pòble demore encara veir a Sa Majestat.
Eth repais ère a mand d’acabar; eth Tsar se lheuèc dera taula, en tot vier de minjar un bescuèit, e s’apressèc entath balcon.
Pairet!, Angel nòste!
Pair!
Òsca!…
E de nauèth es hemnes e es òmes d’esperit mès fèble (Petia entre eri) plorauen de felicitat.
Un bon tròç de bescuèit, qu’er Emperaire amiaue ena man, se despenec, queiguec ena parabanda e d’aquiu en solèr.
Un menaire, qu’ère près, se lancèc sus eth tròç de bescuèit e se lo hec a vier.
Dera multitud diuèrses persones correren entath menaire; en encuedar-se’n, er Emperaire manèc que portèssen ua plata de bescuèits e comencèc a lançar-les en carrèr.
Es uelhs de Petia s’injectèren de sang; eth perilh d’èster estronhat l’excitèc encara mès e se lancèc sus es bescuèits deth Tsar prèst a non hèr repè per arren deth mon.
Non sabie entà qué, mès li semblaue imprescindible arténher un bescuèit tocat pes mans deh Tsar.
Se precipitèc e, en hè’c, arrosseguèc a ua vielheta qu’anaue a cuélher un bescuèit.
Era vielheta non se dèc per vençuda, e enquia e tot estirada en solèr, s’esdegaue pr’amor d’artenher-lo, mès Petia hec enlà era man dera vielheta damb un jolh, agarrèc eth bescuèit e, coma se cranhesse arribar tard, aclamèc de nauèth ar Emperaire, ja damb votz ronca.
Quan eth Sobeiran se retirèc, era gent comencèc a dispersar-se.
Toti comentauen alègraments de diuèrsi costats:
Que ja didia jo que mos calie demorar…
Ac vedetz?
Atau a estat…
Per mès erós que se sentesse Petia, en tornar en casa, li hège dò pensar qu’aqueth dia meravilhós s’auie acabat.
Deth Kremlin se filèc de cap a casa deth sòn companh Obolenski, qu’auie quinze ans d’edat e tanben volie ingressar ena armada.
Un còp damb es sòns, manifestèc damb fermetat e decision que hugirie se non lo deishauen anar entara guèrra.
Londeman, encara que non convençut completaments, eth comde Ilia Andreievic anèc a informar-se’n de com poirie plaçar a Petia en un lòc de pòc perilh.
Tres dies dempús, eth 15 peth maitin, ua grana quantitat de veitures de shivaus s’apilerauen dauant deth palai Slobodski.
Es salons èren plei.
En prumèr s’i trapauen es nòbles, damb unifòrme; en dusau, es mercadèrs damb es sues midalhes, es sues barbes e es sòns caftans blus.
Ena sala des nòbles i auie un gran sarabat e movement.
Es dignataris mès importants èren seigudi dauant d’ua taula, jos eth retrait der Emperaire, en cagires de dorsièr naut.
Era majoritat des amassadi passejauen pera sala.
Toti aqueri òmes, que Pierre vedie cada dia en Club o enes sues cases, vestien d’unifòrme, es uns deth temps de Caterina era Grana, es auti de Pau I o Alexandre I e era majoritat er unifòrme corrent dera noblesa.
Era semblança conferie quauquarren estranh e fantastic as fesomies vielhes e joenes, tan coneishudes coma diuèrses.
Es mès susprenents èren es ancians, eishorbadi, desdentadi, cauvets, gròssi e pesadi o prims, esblancossidi e plei d’arrupes.
Aguesti darrèrs, ena sua majoritat, s’estauen seigudi e silenciosi; se bèth un d’eri passejaue o amiaue ua convèrsa, sajaue amassar-se damb gent de mens edat.
Coma enes ròstres dera gent que Petia auie vist ena plaça, totes aqueres cares reflectien ua estonanta contradiccion entre era demora normau de quauquarren solemne e es convèrses dera vida vidanta sus hèts de cada dia: era partida de boston deth dia anterior, eth codinèr Petrushka, era salut de Zinaida Dmitrievna, eca.
Pierre, emboishat dès eth maitin en sòn unifòrme de gentilòme, que l’anaue estret, passejaue pes sales.
Ère esmoigut: aquera extraordinària amassada, non solet dera noblesa senon tanben des mercadèrs (des estaments, etats generaux) ahiscaue en eth ua sòrta d’idies hège tremps desbrembades encara que prigondaments arraïtzades en sòn esperit: idies sus eth Contrat social e era Revolucion francesa.
Es paraules deth manifèst, senhalades per eth, que sivans eres eth Tsar venguie en Moscòu entà “consultar” damb eth sòn pòble, lo confirmauen ena sua pensada.
E supausant qu’en aguest sens se premanisse quauquarren important, qu’eth demoraue de hège temps, anaue d’un costat en aute, escotant es convèrses, mès arrés des presents se referie ad açò que l’interessaue.
S’auie hèt era lectura deth manifèst der Emperaire, que costèc er entosiasme des amassadi; dempús, toti se dispersèren en tot blagar animadaments.
Ath delà des tèmes d’interés generau, Pierre entenie parlar sus eth lòc que les calie ocupar as Mariscaus dera noblesa quan entrèsse er Emperaire; sus eth temps avient entà aufrir un balh ath Sobeiran o sus era convenença d’amassar-se per districtes o amassa, eca.
Mès tanlèu se tocaue eth tèma dera guèrra e es motius d’aquera amassada, es paraules venguien vagues e trantalhantes.
Toti preferien escotar que parlar.
Un òme de mejana edat, capinaut e de bon pòrt, damb unifòrme de marin retirat, auie començat a parlar en una sala e toti s’amassauen ath sòn entorn.
Pierre s’apressèc en aguest group pr’amor d’escotar ath marin.
Eth marin retirat parlaue damb grana valentia: atau se vedie peth gèst des sòns auditors e perque fòrça òmes que Pierre coneishie coma moderadi e mofli se heren enlà de seguit, coma desaprovant es sues manifestacions, o enquia lo rebatien.
Pierre se dauric camin enquiath centre deth grop; escotèc ath marin e demorèc convençut de qué se tractaue d’un vertadèr liberau, mès en un sens plan desparièr de com eth aurie desirat.
Eth marin, damb ua votz de baritòn especiauments sonora, melodica, pròpia des nòbles, prononciaue es erras d’ua forma guturau plan agradiua, abreujant es consonantes, e damb eth ton que se sòl cridar “crambèr, era pipa!” seguie parlant damb era intonacion d’aqueth qu’ei acostumat ath poder e ath rambalh.
Qué i hè qu’es de Smolensk l’agen aufrit milicies ar Emperaire?
Qu’ei qu’èm obligadi a hèr madeish?
S’es nòbles dera província de Moscòu ac considèren de besonh, i a d’autes manères de mostrar era sua devocion e leiautat ar Emperaire.
Dilhèu auem desbrembat es milícies de mil ueit cents sèt?
Alavetz solet s’enriquiren es hilhs dera glèisa e es panaires e maufactors.
Eth comde Ilia Andreievic, arrint amablaments, botjaue eth cap en senhau d’aprovacion.
Plan, donc, qu’ei qu’es milícies an prestat bèth còp un servici util ar Estat?
Jamès!
Non an hèt senon arroïnar es nòstes propietats.
Çò de mielhor qu’ei, encara, eth recrutament.
Sense aquero… es nòsti òmes tornen entà casa sense èster ne militars ne campanhards: sonque uns capleugèrs.
Es nòbles non estauviaram es nòstes vides!
Qu’er Emperaire hèsque un aperament e toti moriram per eth!, acabèc er orador, afogat.
Ilia Andreievic avalaue saliuèra, de pura satisfaccion, e possaue a Pierre, que hège per parlar.
Pierre s’auancèc encoratjat, sense saber se qué anaue a díder.
Daurie era boca entà començar quan l’interronpec un senador desdentat, de ròstre intelligent e sec, que s’auie plaçat ath cant der orador, plan que òc acostumat a discutir e prepausar questions; eth senador parlèc sense lheuar era votz, mès deishant-se enténer.
Supausi, senhor, didec er ancian gargotant damb era sua desdentada boca, que non mos an cridat aciu entà discutir ara s’ei mielhor entar Estat eth recrutament o era milícia.
Qu’auem vengut pr’amor de respóner ar aperament que Sa Majestat eth Tsar s’a dignat hèr-mos; que serà mielhor deishar ara vigilància des nauti poders eth hèt de jutjar se qué conven, s’eth recrutament o era milícia.
De ressabuda, Pierre trapèc ua gessuda ath sòn desir de parlar; shordat peth senador, qu’impausaue as auti eth sòn in de regular e limitar es opinions dera noblesa, Pierre auancèc uns passi.
Non sabie se qué anaue a díder, mès comencèc parlant damb afogadura, en tot intercalar de quan en quan quauqua frasa francesa e exprimir-se en un rus massa libresc:
Desencusatz-me, Excelléncia, comencèc (Pierre coneishie ben ath senador, mès en semblabla escadença li semblèc ben dirigir-se ada eth formauments).
Encara que non sigatz d’acòrd damb eth senhor… (Pierre s’arturèc: que volie díder mon tres honorable preopinant).
Damb eth senhor… que je n’ai pas l’honneur de connaitre, creigui qu’es nòbles aciu amassadi, ath delà d’exprimir era sua simpatia e entosiasme, an estat cridadi entà opinar sus es mesures mès avientes pr’amor d’ajudar ara patria.
E supausi, seguic, en tot alugar-se cada còp mès, qu’eth madeish Emperaire non serie content de trapar en nosati sonque a propietaris prèsti a autrejar as sòns campanhards… ei a díder chair a canon, e non compdèsse damb eth nòste con… conselh.
Fòrça s’aluenhèren deth grop en avertir er arridolet menspredant deth senador e observar qu’es paraules de Pierre èren massa liures.
Solet Ilia Andreievic semblaue satisfèt deth discurs de Pierre, coma n’auie estat des paraules deth marin, deth senador e, en generau, de tot aqueth qu’ère eth darrèr a parlar.
Me pensi qu’abantes de discutir ua causa atau, seguic Pierre, mos cau preguntar ar Emperaire, demanar-li damb eth màger respècte que mos comunique se quines son es nòstes fòrces, en quin estat se trapen es nòstes tropes e es nòstes armades, e alavetz…
Mès Pierre que non podec acabar.
Ath còp, l’interromperen, inesperadaments, tres oponents.
Eth sòn mès violent adversari ère Stepan Stepanovic Adraxin, companh sòn enes partides de boston, que coneishie de hège fòrça temps e que tostemp l’auie mostrat simpatia.
Stepan Stepanovic Adraxin vestie unifòrme e, sigue per aguesta circonstància o per quinsevolh auta, li semblèc a Pierre un òme totafèt desparièr.
Stepan Stepanovic, desguisat eth ròstre per ua colèra senila, li cridèc a Pierre:
Me cau dider-vos, de prumèr, que non auem eth dret a preguntar ar Emperaire ua causa atau!
E, ath delà, encara qu’era noblesa auesse taus drets, Sa Majestat non poirie respóner.
Es tropes se botgen sivans es movements der enemic; uns còps aumenten e uns auti amendrissen…
Un aute des que cridauen ère un òme de mejana estatura, d’uns quaranta ans, que Pierre auie vist en escadences damb es gitanos e que coneishie coma jugaire de mala fama, que tanben semblaue fòrça cambiat per unifòrme.
S’apressèc a Pierre e en tot interrómper a Adraxin didec:
Que non ei eth moment de discutir!
Mos cau actuar!
Era guèrra qu’ei en Russia.
Er enemic auance entà esbauçar era nòsta patria, entà profanar es hòsses des nòsti pair-sénhers e hèr-se a vier es nòstes hemnes e es nòsti hilhs, e se pataquegèc eth pièch damb eth punh.
Mos lheuaram toti coma un solet òme!
Anaram entara guèrra, peth nòste pairet eth Tsar!, sorrisclèc treiguent es uelhs injectadi en sang.
En grop sonèren votzes d’aprovacion.
Èm russi e non estauviaram era nòsta sang en defensa dera religion, deth tron e dera patria!
Mos cau deishar es asenades, s’ei qu’èm vertadèrts hilhs dera nòsta patria!
Demostraram a Euròpa se com Russia se lhèue en defensa de Russia!, cridaue.
Pierre volie respóner, mès que non podec badar boca.
Se n’encuedaue de qué eth simple son des sues paraules, a despart deth pensament qu’exprimissen, s’entenerie mens que tot çò que didie aqueth enventit nòble.
Ilia Andreievic, darrèr deth grop, aprovaue damb eth cap.
Quauqui uns, ath finau de cada frasa, se virauen entar orador e didien:
Qu’ei aquerò, aquerò qu’està ben!
Pierre volie díder que non s’opausaue a autrejar sòs, campanhards e era pròpia vida, mès qu’ère de besonh conéisher era situacion pr’amor de botar-li remèdi.
Mès non podec díder arren.
Fòrça votzes cridauen e parlauen ath còp, de sòrta qu’Ilia Andreievic non auie temps entà aprovar a toti; eth grop aumentaue, se des.hège, tornaue a amassar-se entre mormolhs e se dirigie entar ample salon a on i auie era taula grana.
Pierre non artenhie ne tansevolhe articular ua soleta paraula: l’interrompien grossièraments, lo hègen enlà e se desseparauen d’eth coma d’un enemic comun.
Aguesta actitud non ère deguda perque siguessen maucontents des sues paraules, qu’auien desbrembat ja, dempús de tanti discursi que les auien seguit; qu’ère degut a qu’era multitud auie besonh d’un motiu tangible pr’amor de sénter amor o sénter òdi.
Pierre qu’ère er objècte d’aguest òdi.
Fòrça d’auti parlèren dempús deth nòble eloquent, e toti ac heren en madeish ton.
Quauqui uns parlauen ben e damb originalitat.
Eth director deth Missatgèr Rus, Glinka, qu’auie estat arreconeishut (“Un escrivan!
Un escrivan!”, cridèren diuèrses votzes), didec qu’eth lunfèrn li calie èster combatut damb eth lunfèrn, qu’auie vist a un mainatge qu’arridalhaue ara lum d’un pericle e ath tarrabastalh deth tron, mès qu’es russi non serien coma aqueth mainatge.
Òc, òc!
Ath tarrabastalh deth tron!, repetien en tot assentir enes darrères hilades.
Era multitud s’apressèc ena gran taula, qu’ath sòn dauant èren seigudi, damb es sòns unifòrmes e decoracions, es vielhs dignataris septuagenaris, de peu blanc o cauvets, que Pierre solie veir enes sues cases entornejadi de bofons, o en Club, ath entorn des taules de jòc.
Eth grop arribèc ena taula sense arturar eth sòn ramblah.
Es oradors seguien parlant es uns darrèr es auti, sense pòsa, a viatges dus ath còp, sarradi contra es nauti dorsièrs des cagires.
Es qu’èren darrèr se n’encuedauen de çò que auie ometut er orador en usatge dera paraula e s’apressauen a expausà’c.
D’auti, ath miei d’aqueth calor e d’aqueri atapiments, cercauen enes sòns caps ua idia quinsevolhe e sajauen exprimir-la ara prèssa.
Es vielhs dignataris, que Pierre coneishie, s’estauen quiets e se guardauen autant es uns coma es auti; era soleta causa qu’exprimien es cares de toti eri ère eth calor excessiu.
Pierre, ça que la, se sentie inquiet, e eth desir generau de mostrar qu’entàs russi non i auie obstacle (desir que se manifestaue mès en ton des votzes e ena expression des cares qu’en sens des sues paraules) se l’anaue comunicant tanben ada eth.
Que non ei qu’auesse renonciat as sues idies, mès se sentie colpable de quauquarren e desiraue justificar-se.
Jo solet digui que mos serie mès aisit hèr era ofèrta se mo’n sabéssem des besonhs, cridèc, sajant d’impausar-se as autes votzes.
Un ancian, qu’ère près d’eth, lo guardèc, mès lo distreiguec de pic ua votz que ressonèc en aute extrèm dera taula.
Òc, Moscòu s’abandonarà!
Serà era victima expiatòria!, sorrisclèc quauquarrés.
Qu’ei er enemic dera umanitat, exclamèc un aute.
Senhors!
Senhors!, m’estronhatz!…
Que m’estronhatz, senhors!
En aqueth moment, eth comde Rastopchin, damb eth sòn unifòrme de generau, era banda que li trauessaue eth pièch, era sua prominenta maishèra e es sòns uelhs ludents, entrèc en salon, en tot auançar entre es grops que li daurien pas.
Er Emperaire ei a mand d’arribar, didec.
Vengui de deishar-lo.
Me pensi qu’enes circonstàncies actuaus non i a guaire a discutir.
Er Emperaire s’a dignat amassar- mos a nosati e as mercadèrs, d’a on gesseràn es milions (e senhalèc era sala des comerciants); eth nòste déuer ei facilitar soldats e non regatejar ne era pròpia vida…
Qu’ei çò de mens que podem hèr!
Es dignataris seigudi ena taula comencèren a deliberar.
Parlauen en votz plan baisha, que semblaue trista dempús der intens revolum d’abantes.
S’entenien votzes seniles que didien: “Jo que i sò d’acòrd”.
E d’auti, entà variar: “Que tanben sò dera madeisha pensada”, eca.
Eth secretari recebec era orde d’escríuer es decisions dera noblesa moscovita; es moscovites, madeish qu’es de Smovensk, balharien dètz mil òmes per cada mil, completament equipadi.
Es dignataris amassadi se lheuèren aleugeridi, hènt enlà damb ramblah es cagires, desirosi d’estirar es cames, e se meteren a passejar pera sala; quauqui uns, parlant, anauen braç e braç damb quauquarrés.
Er Emperaire!
Er Emperaire!
Aguesta paraula recorrec, d’un costat ar aute, es sales; toti se precipitèren ena entrada.
Er Emperaire trauessèc eth salon entre ua dobla hilada de nòbles.
Toti es ròstres exprimien curiosèr, respècte e temor.
Pierre ère pro aluenhat e non podec enténer es paraules deth Sobeiran.
Comprenec solet que parlaue deth perilh que se trapaue eth país e des esperances qu’eth auie ena noblesa de Moscòu.
Ua auta votz responec ath Tsar, en tot explicar es decisions cuelhudes pera noblesa.
Senhors, didec er Emperaire damb votz tremolosa.
Un leugèr mormolh recorrec era multitud, que se tranquillizèc de nauèth, e Pierre podec enténer claraments era agradiua e emocionada votz der Emperaire.
Didie: Jamès è dobtat deth compromés dera noblesa russa, mès aué qu’a depassat es mies esperances.
Vos balhi es gràcies en nòm dera patria.
Senhors: mos cau actuar.
Eth temps qu’ei preciós…
Alexandre sauvèc silenci: es nòbles s’agropèren mès estretaments ath sòn entorn e pertot ressonèren aclamacions d’entosiasme.
Òc, çò de mès valuós… qu’ei era paraula deth Tsar, didie somicant Ilia Andreievic, que non auie entenut arren, mès qu’ac comprenie tot ara sua manèra.
Dera sala dera noblesa er Emperaire passèc ena des mercadèrs, a on s’estèc pendent uns dètz menutes.
Entre es auti, Pierre vedec qu’en gésser d’aquera sala eth Tsar amiaue es uelhs plei de lèrmes.
Coma se sabec dempús, venguie de començar er Emperaire era sua allocucion as mercadèrs quan es uelhs se l’aumpliren de lèrmes, e damb votz tremolosa acabèc eth sòn discurs.
Quan Pierre vedec ath Tsar, anaue acompanhat de dus mercadèrs; Pierre coneishie a un d’eri, un entrepreneire fòrça gròs; er aute qu’ère baile, de ròstre auriò e aflaquit e barbeta ponchenta.
Ambdús plorauen; eth mercadèr prim auie es uelhs plei de lèrmes, mès er aute somicaue coma un mainatge e repetie a cada moment:
Cuelhetz es nòstes vides e es nòsti bens, Majestat!
En aqueth instant Pierre non sentie senon un prigond desir de mostrar que dera sua part non auie cap de trebuc e qu’ère prèst a sacrificà’c tot.
Se repotegaue eth sòn pròpi discurs de tendéncia constitucionau.
En auer entenut qu’eth comde Momonov proporcionaue un regiment, Bezujov declarèc de seguit ath comde Rastopchin qu’eth balharie mil òmes equipadi.
Eth vielh Rostov non podec condar ara sua hemna sense lèrmes çò que s’auie passat, e ara prèssa consentic en desir de Petia e, eth madeish, anèc entà recrutar-lo.
Er Emperaire gessec de Moscòu a londeman.
Es nòbles deishèren es sòns unifòrmes, entornèren entàs sues cases e entath Club e, entre gargolhatges, balhèren es ordes as sòns intendents sus çò deth recrutament.
Eri madeishi èren estonadi de tot çò qu’auien hèt.
Napoleon comencèc era guèrra contra Russia pr’amor que non podie deishar de vier en Dresde, non podie deishar de senter-se vantat pes aunors autrejadi, non podie deishar de vestir-se er unifòrme polac, ne cedir ar encantament d’aqueth maitin de junh, ne reprimir eth sòn esclat de colèra en preséncia de Kurakin e mès tard de Balashov.
Alexandre refusèc totes es negociacions pr’amor que se sentie personauments ofensat.
Barclay de Tolly sajaue de dirigir era armada çò de milhor possible entà complir eth sòn dèuer e meritar era glòria d’èster un gran cap militar.
Rostov se lancèc ar atac contra es francesi perque non podec reprimir eth sòn desir de galaupar per un camp planèr.
E dera madeisha manèra, es innombrables persones que cuelhien part en aquera guèrra actuauen segontes es sues qualitats personaus, es sòns costums, cossent damb es condicions e objectius perseguidi.
Toti eri auien es sòns temors, es sues vanitats e es sues alegries, s’indignauen e discutien, en tot creir saber se qué hègen e convençudi d’actuar per eri madeishi, encara qu’èren un esturment inconscient dera Istòria e amiauen a tèrme un prètzhèt amagat entada eri, mès comprensibe entà nosati.
Que tau ei era sòrt immudabla de toti es òmes d’accion que, en realitat, son mens liuri coma mès nauti se trapen ena jerarquia umana.
Es òmes de 1812 despareisheren hè ja fòrça temps; es sòns interèssi personaus s’esfacèren sense deishar tralha; dauant de nosati solet demore eth resultat istoric de tota aquera epòca.
Admetam, totun, qu’es òmes d’Euròpa, comandadi per Napoleon, les calie penetrar en Russia e perir enes sues tèrres, e tota era activitat contradictòria, asenada e crudèu des autors d’aquera guèrra se mos hè comprensibla.
Era providéncia obliguèc a toti aqueri òmes, damb er in d’arténher es sòns fins personaus, a contribuir ara realizacion d’un resultat unenc e immens, que cap d’eri ( ne Napoleon, ne Alexandre, ne mens encara quinsevolh des que participeren en combat) n’auie era mendre idia.
Entà nosati ei evident ara, quina siguec era encausa que determinèc eth desastre dera armada francesa en 1812.
Arrés remirà qu’era causa dera derrota de Napoleon siguec, prumèr, eth sòn començament massa tard e sense preparacion entara campanha d’iuèrn en interior de Russia, e, dusau, er anament que cuelhec era guèrra dempús der incendi des ciutats russes e der òdi que sentie eth pòble rus entar enemic.
Napoleon, toti es esfòrci se tenguien entà Moscòu damb era finalitat de vier aquiu tà finaus d’ostiu, ei a díder, precisaments aquerò que serie era sua perdicion.
As istorians francesi qu’an investigat es eveniment de 1812 les agrade díder que Napoleon devinaue eth perilh que significaue era alongacion des sues linhes, que cerquèc era batalha decisiua e qu’es sòns mariscaus li conselhauen que s’arturèsse en Smolensk, e higen d’auti arguments entà provar que ja alavetz se pressentie eth gran perilh d’aquera campanha.
Pera sua part, es istorians russi se compladen encara mès en assegurar que dès era prumeria des operacions i auie un plan de guèrra que s’estaue en atrèir a Napoeon en interior de Russia; es uns atribuïssen aguest plan a Pfull, d’auti a un francés, d’auti a Toll, e d’auti, a tot darrèr, ath madeish Alexandre.
E se menten nòtes, projèctes e cartes qu’en eres, reauments, se trapen allusions ad aguesta manèra d’orientar era campanha.
Mès totes aguestes indicacions de çò que s’anaue a passar, sigue per part des francesi, sigue per part des russi, s’expausen ara pr’amor qu’es eveniments ac an justificat.
Se non auesse estat atau, aguestes allusions jaderien en desbrembe, coma i son milèrs e milions d’ipotèsis e opinions contradictòries de mòda en aqueth temps, mès que non se vederen justificades.
Que tostemp i a tantes suposicions sus cada eveniment que jamès manque arrés qu’assegure: “Ja didí jo alavetz qu’aquerò arribarie atau”, desbrembant totafèt qu’entre es innombrables suposicions n’auie d’absoludaments contradictòries.
Per exemple: era suposicion de qué Bonaparte ère conscient deth perilh d’esténer es sues linhes e era de qué es russi planegèren atrèir as francesi enes prigondors deth país, tanhen evidentaments ad aguesta categoria, e solet forçant plan es arguments pòden es istorians atribuïr taus consideracions a Napoleon e as sòns mariscaus e taus projèctes as caps russi.
Toti es hèts contradiden deth tot aguestes ipotèsis.
Pendent era guèrra, es russi non solet non mostrauen cap desir d’atrèir ar enemic en interior de Russia, senon que heren tot çò de possible pr’amor d’arturar-lo dès que caushiguèc era sua tèrra; e Napoleon non solet non auec pòur d’alongar es sues linhes, senon que cada auançada l’alegraue coma se siguesse ua capitada e, ath revés de çò que hec enes autes campanhes, non s’encabornièc guaire tà cercar era confrontacion.
Ath començament madeish dera guèrra, es armades russes se vederen dividides, e s’aspiraue, coma solet objectiu, tornar amassar-les, encara qu’entà hè repè e atrèir ar enemic entar interior de Russia non ère de besonh aguesta union.
Eth Tsar ei ena armada pr’amor d’ahiscar-la, deféner cada mètre deth territòri rus, non entà arrecular.
Se bastís er enòrme campament de Drissa, sivans eth plan de Pfull, e aquerò vò díder que non se pòt arrecular un pam mès.
Eth Tsar repotègue ath generau en cap cada repè.
Non solet er encendi de Moscòu, senon ne tansevolhe era arribada der enemic en Smolensk cap ena imaginacion d’Alexandre e quan es armades se tornen a amassar mòstre era sua indignacion per incendi de Smolensk e perque non s’age dat enes sòns murs era batalha decisiua.
Atau pensaue eth Tsar, mès es caps militars e toti es russi en generau s’indignen encara mès quan se’n saben qu’es sues armades arreculen entar interior deth país.
Dempús de dividir ara armada russa, Napoleon auance entar interior de Russia e dèishe escapar quauques escadences de presentar batalha.
En agost arribe en Smolensk e non pense senon en auançar, encara que, coma ara vedem, aguest movement ei funèst entada eth.
Es hèts demòstren que Napoleon non prevedec es perilhs d’un movement entà Moscòu e que ne Alexandre ne es sòns generaus pensèren un solet instant en atrèir-lo entar interior.
Que pensauen çò de contrari.
Atrèir a Napoleon entar interior de Russia non siguec eth resultat d’un plan determinat (arrés lo credie possible), senon d’un fòrça complicat jòc d’intrigues, objectius e desirs de guairi partipauen ena guèrra, incapables d’endonviar qu’en aquerò e sonque en aquerò s’estaue era soleta sauvacion de Russia.
Tot se passe per edart.
Es armades demoren dividides ath començament dera campanha.
Es russi sagen d’amassar-les pr’amor de dar era batalha e arturar era invasion enemiga, mès eviten ath còp er encontre damb un enemic mès fòrt e arreculen involontariaments, en angle agudent, en tot atrèir ara armada francesa entà Smolensk.
Mès ath delà d’arrecular en angle agudent, pr’amor qu’es francesi auancen entre es dues armades, er angle se hè cada viatge mès agudent e es russi s’aluenhen mès e mès, perque Barclay de Tolly, un escocés impopular, agut en òdi per Bagration, subordinat sòn que comande era dusau armada e sage de retardar era union damb Barclay pr’amor de non botar-se jos eth sòn comandament.
Pendent fòrça temps Bagration evite era union des fòrces (encara qu’aguest siguesse er objectiu de toti es caps), perque li semble qu’aguesta marcha meterie as sues fòrces en perilh, e li semble mès convenent arrecular entara quèrra e entath sud, shordant ar enemic peth flanc e era rèiregarda e reforçant ara sua armada en Ucrania.
Tot aquerò semble èster ua estratagèma de Bagration entà non èster subordinat ar aleman Barclay, qu’a en òdi e qu’ei inferior en graduacion.
Eth Tsar s’està ath costat dera armada damb er in d’encoratjar-la; mès era sua preséncia e era indecision entà adoptar ua o ua auta mesura, ath delà der incalculable nombre de conselhèrs e plans, amendrissen energies ara prumèra armada, qu’acabe per hèr repè.
Se considère oportun arturar-se en campament de Drissa; mès, inesperadaments, Paolucci, qu’aspire a vier generau en cap, influís sus Alexandre, e toti es projèctes de Pfull queden abandonadi, ath còp qu’era direccion dera campanha se li fide a Barclay.
Ça que la, eth poder de Barclay rèste limitat pr’amor que non inspire confiança.
Es armades son fragmentades, non i a unitat de comandament, Barclay non ei popular.
De tota aguesta confusion, dera division dera armada e dera impopularitat de Barclay, arribe, d’un costat, era indecision, eth temor de balhar era batalha (causa inevitabla s’es armades auessen estat amassades e s’eth cap non auesse estat Barclay) e, de un aute, eth creishent òdi as alemans, acompanhat d’ua vertadèra exaltacion der esperit patriotic.
Fin finau, eth Tsar abandone era armada damb ua desencusa soleta e comòda: ahiscar ara poblacion des capitaus entà excitar-la a ua guèrra nacionau.
Eth viatge d’Alexandre entà Moscòu triplique es fòrces dera armada russa.
Eth Tsar abandone era armada pr’amor de non intimidar era accion deth comandant en cap e fide que cuelhe mesures decisiues.
Mès era situacion deth comandant en cap ei cada còp mès confusa e fèbla.
Bennigsen, eth gran duc e er eishame de generaus ajudants de camp s’estan ena armada pr’amor de seguir d’apròp es sòns movements e enventir-li màger energia.
Mès Barclay se sent encara mens liure jos totes aqueres guardades que son tanben es deth Tsar; aquerò l’amie a èster mès prudent per çò que tanh as accions decisiues e a evitar era batalha.
Barclay s’incline entara prudéncia.
Eth gran duc eretèr parle de traïcion e exigís ua batalha campau.
Lubormirski, Branicky, Wlocky e d’auti coma eri atusen autant aguesti rumors que Barclay, damb era desencusa de reméter quauqui escrits ath Tsar, mane entà Sant Petersburg as generaus ajudants de camp polacs e s’acare dubèrtaments a Bennigsen e ath gran duc.
Fin finau, maugrat era oposicion de Bagration, es armades s’amassen en Smolensk.
Bagration arribe ena sua veitura ena casa ocupada per Barclay, que se bote era banda, ges ath sòn encontre e l’informe coma a superior sòn.
Bagration, en ua ostentacion de generositat, maugrat èster superior en graduacion, se bote as ordes de Barclay, mès contunhe absoludaments en desacòrd damb eth.
Per mandat deth Tsar, Bagration li mane infòrmes personaus e escriu a Arakcheiev:
Eth Tsar decidirà, mès que jo non posqui seguir damb eth ministre (se referís a Barclay).
Per Diu, manatz-me en quinsevolh aute lòc, balhatz-me ne que sigue eth comandament d’un regiment, mès non me tengatz aciu.
Era Casèrna Generau ei plia d’alemans, enquiath punt qu’un rus l’ei impossible víuer.
Non i a cap d’orde.
Jo me pensaua que servia leiauments ath Tsar e ara patria, mès en realitat a qui servisqui ei a Barclay.
E cohèssi que non ac voi hèr.
Er eishame des Branicky, es Wintzingerode e es auti acabe per empodoar es relacions d’ambdús generaus, qu’empejoren cada còp mès.
Se hèn preparatius entà atacar as francesi dauant de Smolensk.
Ei enviat un generau pr’amor d’inspectar es posicions.
Aguest generau a en òdi a Barclay, visite a un amic, comandant de còs dera armada, que passe eth dia damb eth, torne entara Casèrna Generau de Barclay e hè ua critica completa deth futur camp de batalha, que non a vist.
E tant que se discutís e s’intrigue sus eth futur camp de batalha, tant que se cèrque as francesi, en tot enganhar-se per çò que hè as posicions, aguesti se trapen damb era division de Neverovski e arriben enes murs de Smolensk.
Pr’amor de sauvar es comunicacions ei de besonh acceptar ath cant de Smolensk ua batalha inesperada.
Morissen milèrs d’òmes d’ua e ua auta part.
Smolensk ei abandonat, en contra dera volentat deth Tsar e de tot eth pòble.
Es sòns pròpis abitants aluguen era ciutat e, enganhadi peth governador, balhant exemple a toti es russi, gessen entà Moscòu, non pensant en arren senon ena sua pròpia roïna e contagiant a toti eth sòn òdi contra er enemic.
Napoleon auance; era armada russa arrecule, e atau s’artenh çò qu’auie de véncer Napoleon.
Londeman dera partida deth sòn hilh, eth prince Nikolai Andreievic cridèc ara princessa Maria ath sòn burèu.
Be ne seràs de contenta, tè!, li didec.
Qu’as hèt que m’anutja damb eth mèn hilh.
Ei çò que volies, è?
Ès contenta?…
Qu’ei penible… plan penible entà un òme vielh e fèble coma jo.
Qu’ei çò que volies.
Pòs entar contenta, pòs estar contenta…
Dempús d’aquera entrevista, era princessa Maria non vedec a sa pair en ua setmana.
Ère malaut e non gessie deth sòn burèu.
Ara princessa Maria l’estonèc observar que tanpòc admetie enes sues abitacions a mademoiselle Bourienne.
Eth solet que lo suenhaue qu’ère Tijon.
Passada aquera setmana, eth prince gessec deth sòn burèu e reprenec era sua vida de costum, en tot preocupar-se damb grana afogadura des sues òbres e jardins.
Es sues anteriores relacions damb mademoiselle Bourienne sigueren interrompudes.
Era sua manèra de tractar ara princessa e era sua heredor semblauen díder: “Ac ves?
Qu’as endonviat causes contra jo; l’as mentit ath tòn frair per çò que hè as mies relacions damb era francesa e m’as enemigat damb eth; ara ja pòs veir que non n’è besonh de cap des dues”.
Era princessa passaue era mitat deth dia damb Nikolenka, dirigint es sòns estudis; l’ensenhaue rus, musica e conversaue damb Dessalles.
Era rèsta deth dia lo dedicaue as sòns libres, ara anciana hilhuquèra e as pelegrins qu’acodien a veder-la pera escala de servici.
Pensaue sus era guèrra madeish que totes es hemnes; cranhie per sa frair, qu’ère ena armada, e sentie un prigond orror dauant dera incomprensibla crudeutat des òmes, que s’aucien es uns as auti, mès que non comprenie eth sòn significat; pensaue qu’ère coma totes, a maugrat de qué Dessalles, eth sòn constant interlocutor, apassionadaments interessat peth curs des operacions militares, sajaue d’explicar-li es sòns punts d’enguarda; a maugrat de qué era gent de Diu condaue orrificada, cadun ara sua manèra, es rumors que circulauen peth pòble sus er adveniment der Anticrist; a maugrat de qué Julie, ara princessa Drubetskaia, auie reprenut era sua correspondéncia damb era e l’escriuie dera capitau estant cartes fòrça patriotiques.
Escriui en rus, estimada amiga, pr’amor qu’è en òdi as francesi, madeish qu’eth sòn idiòma, que non posqui ne tansevolh enténer parlar…
En Moscòu toti seguim entosiasmadi damb eth nòste adorat Tsar.
Eth mèn praube marit passe fatigues e hame, en aubèrges judiues, mès es naues que me mane servissen entà encoratjar-me mès.
Seguraments auratz entenut a parlar dera hèta eroïca de Rayevski, qu’abraçant as sòns dus hilhs exclamèc: “M’estimi mès morir damb eri que hè repè!” E, encara qu’er enemic ère plan mès fòrt, non trantalhèren.
Per çò d’aute, passam eth temps coma podem; ena guèrra coma ena guèrra.
Es princesses Alina e Sophie son damb jo tot eth dia; es tres, coma maleroses veudes de maridi viui, tiem precioses convèrses e premanim hilatges.
Solet mancatz vos, estimada amiga…, eca.
Era rason principau qu’era princessa non comprenie aquera guèrra ère qu’eth vielh prince non la volie adméter; jamès ne parlaue e, pendent es repais, se burlaue de Dessalles, que comentaue es eveniments bellics.
Eth ton deth prince ère tan segur e tranquil qu’era sua hilha, sense arturar-se a pensar, credie tot çò que didie.
Eth vielh prince siguec fòrça entreprenaire e enquia e tot animat tot eth mes de junhsèga.
Manèc plantar un nau jardin e bastir un aute pabalhon entà vailets.
Ça que la, çò qu’enquimeraue ara princessa Maria ère çò de pòc que sa pair dormie: auie abandonat eth costum d’ajaçar-se en sòn burèu; cada dia cambiaue eth lòc dera sua jaça.
Ja ordenaue que li premanissen ena galaria eth sòn lhet de campanha, ja s’ajaçaue en divan, ja se demoraue en un fautulh deth salon, miei dormint sense despolhar-se, tant qu’un gojat cridat Petrushka, e non mademoiselle Bourienne, li liegie bèth libre.
D’auti viatges passaue era net en minjador.
Era dusau carta deth prince Andrei arribèc eth prumèr d’agost.
Pòc dempús dera sua partença s’auie recebut era prumèra, qu’en era eth prince demanaue umilaments perdon a sa pair per tot çò qu’auie gausat dider-li e li suplicaue que non li remisse eth sòn afècte.
Ad aguesta prumèra carta eth vielh prince l’auie responut corauments, e a compdar d’alavetz hec enlà deth sòn costat ara francesa.
Era dusau carta deth prince Andrei, escrita enes entorns de Vitebsk, après era entrada des francesi ena ciutat, descriuie a grani traits era campanha; eth prince ahigie un plan, diboishat ena carta, e ua sòrta de judicis sus era marcha dera guèrra.
Eth prince Andrei expausaue a sa pair es inconvenents de víuer tan près deth teatre des operacions, ena madeisha linha deth movement des tropes, e li conselhaue que se n’anèssen entà Moscòu.
Pendent eth dinar, quan Dessalles comentèc es rumors sus era queiguda de Vitebsk, eth vielh prince se’n brembèc dera carta deth sòn hilh.
Qu’è recebut aué ua carta deth prince Andrei.
Non, mon pere, responec espaurida.
Que non podie auer leijut ua carta qu’era sua existéncia ignoraue.
Que deu èster plan interessant, didec Dessalles.
Eth prince pòt conéisher…
A!, qu’ei fòrça interessant!, comentèc mademoiselle Bourienne.
Anatz a cercar-la, didec eth vielh prince a mademoiselle Bourienne.
Mademoiselle Bourienne se lheuèc alègraments.
A, non!, didec eth vielh arroncilhant es celhes.
Vè-i tu, Mijail Ivanovic.
Mijail Ivanovic se lheuèc e se filèc de cap ath burèu.
Mès, tanlèu gessec, eth vielh prince, guardant inquiet ath sòn entorn, lancèc sus era taula eth sòn tovalhon e lo seguic.
Que non saben hèr arren, ac confonen tot.
Tant que siguec dehòra, era princessa Maria, Dessalles, mademoiselle Bourienne e eth pròpi Nikolenka se guardauen en silenci.
Eth vielh prince tornèc damb pas rapid, acompanhat per Mijail Ivanovic; amiaue eth plan deth nau pavalhon e era carta deth sòn hilh, que botèc ath sòn costat, sense perméter que se liegesse pendent eth dinar.
Quan passèren entàth salon autregèc era carta ara princessa Maria; dempús estenec eth plan dera naua bastissa, tachèc en eth es sòns uelhs e ordenèc que se liegesse en votz nauta.
Quan era princessa auec acabat, lheuèc es uelhs entà sa pair.
Aguest guardaue eth plan, evidentaments abstreigut enes sòns pensaments.
Qué ne pensatz, prince, de çò que ditz?, gausèc preguntar Dessalles.
Jo?…
Jo?…
Qu’ei plan possible qu’eth teatre d’operacions s’aprèsse autant aciu…
A, a, a!
Eth teatre d’operacions!, didec eth prince.
Ja è dit, e torni a díder ara, qu’eth teatre d’operacions ei en Polonia e qu’er enemic non passarà jamès eth Niemen.
Dessalles guardèc estonat ath prince, que parlaue deth Niemen quan er enemic se trapaue en Dnieper.
Mès, era princessa Maria, que non se’n brembaue dera posicion geografica deth Niemen, ère conveçuda de qué sa pair auie rason.
Quan comence eth desgèu s’en.honsaran enes pantans de Polonia.
Sonque eri son incapables de vedè’c, didec eth prince, pensant, plan que òc, ena campanha de 1807, que li deuie semblar plan nauèra.
Bennigsen li calerie auer entrat en Prusia abantes; alavetz, era campanha aurie cuelhut un aute aspècte…
Mès, prince, objectèc timidaments Dessalles, ena carta se parle de Vitebsk…
Ena carta?
Òc, eth sòn ròstre s’escuric e restèc en silenci pendent un instant.
Òc, ditz qu’es francesi an estat vençudi en… mès, en quin arriu?
Dessalles baishèc es uelhs.
Eth prince non ditz arren d’aquerò, repliquèc en votz baisha.
Non ditz aquerò?
Donques jo que non m’ac è endonviat.
Se hec un long silenci.
Explicatz-me com voletz reformar tot aquerò.
Mijail Ivanovic s’apressèc en plan; eth prince parlèc ua estona damb eth sus eth nau pabalhon, guardèc de mala encolia ara princessa Maria e a Dessalles e se n’anèc entàs sues crambes.
Era princessa Maria auie campat era guardada confusa e estonada deth preceptor, tanpòc se l’auie escapat eth sòn silenci ne eth hèt de qué sa pair auesse desbrembat era carta deth sòn hilh sus era taula ena sala.
Mès cranhie non solet parlar e preguntar a Dessalles era encausa deth sòn trebolament, senon enquia e tot pensar en aquerò.
Pera tarde Mijail Ivanovic demanèc ara princessa Maria, de part deth prince, era carta desbrembada ena sala.
Era princessa l’ac autregèc e, encara que non li shautaue de hè’c, preguntèc a Mijail Ivanovic se qué hège sa pair.
Seguís trabalhant, didec Mijail Ivanovic damb un arridolet entre respectuós e burlesc que hec esblancossir ara princessa.
Li preocupe fòrça eth nau pavalhon.
A liejut ua estona e ara, higec baishant era votz, ei en escritòri; solide se tie ath testament.
Darrèraments, ua des ocupacions preferides deth prince ère examinar es papèrs que li calie deishar entà dempús dera sua mòrt; aqueri papèrs qu’èren çò qu’eth cridaue eth sòn testament).
Ordenèc qu’Alpatic anèsse entà Smolensk?, preguntèc era princessa.
Plan que òc!
Que ja hè temps que demore.
Quan Mijail Ivanovic tornèc damb era carta entath burèu deth prince, aguest, damb mericles, protegidi es uelhs damb ua visèra e entre ues candèles, ère seigut dauant der escritòri dubèrt.
Damb era man plan desseparada sostenguie quauqui papèrs, qu’anaue liegent damb gèst solemne.
Qu’èren es anotacions (coma eth les cridaue) que les calie èster autrejades ath Tsar dempús dera sua mòrt.
Quan Mijail Ivanovic entrèc, es uelhs der ancian èren plei de lèrmes costades peth rebrembe des tempsi qu’auie escrit çò qu’ara liegie.
Cuelhec des mans de Mijail Ivanovic era carta, se la metec ena pòcha, ordenèc es papèrs e cridèc a Alpatic, qu’ère en tot demorar de hège temps.
En ua huelha auie anotat tot çò que li calie hèr en Smolensk; caminant d’un lòc en aute deth burèu, balhèc es sues ordes a Alpatic, que s’auie posat ath cant dera pòrta.
Prumèr de tot, hè-te a vier papèr de cartes, comprenes?
Ueit mans.
Aciu qu’as eth modèl, damb costat daurat…
Que sigue madeish qu’aguest.
Hè-te a vier vernis e cera per sagerar, sivans era nòta de Mijail Ivanovic.
Hec uns passi pera estança e guardèc es nòtes.
Dempús autrejaràs personauments ua carta ath governador sus eth recrutament.
Tanben s’auie de besonh de flastièths entàs pòrtes deth nau pavalhon, cossent damb un modèl qu’eth madeish auie imaginat.
Encomanèc tanben un petit tistèr de vime entà sauvar eth sòn testament.
Es encargues e ordes a Alpatic se tardèren mès de dues ores, mès eth prince seguie en tot retier-lo.
Fin finau se seiguec cogitós e cluquèc es uelhs somnolent.
Alpatic hec un brèu bronit.
Plan, vé-te’n, vé-te’n.
S’è besonh de quauquarren ja t’ac diderè.
Alpatic gessec.
Eth prince s’apressèc de nauèth entar escritòri, guardèc ath laguens, toquèc es sòns papèrs, barrèc de nauèth e se seiguec dauant era taula pr’amor d’escríuer era carta ath governador.
Que ja ère tard quan se lheuèc, dempús de sagerar era carta.
Volie dormir, mès se’n sabie de qué li serie impossible de hè’c, pr’amor que es mès ombrius pensaments l’assautauen en lhet.
Cridèc a Tijon e recorrec damb eth diuèrses abitacions pr’amor de dider-li a on li calie méter eth lhet aquera net.
Caminaue en tot mesurar cada angle.
Toti li semblauen dolents, e eth pejor de toti ère eth sòn abituau divan deth burèu, que li costaue temor, per çò dilhèu des penibles pensaments qu’aquiu auie auut.
Degun li shautaue; eth mielhor ère un cornèr dera sala des divans, darrèr deth piano.
Aquiu non i auie dormit jamès.
Ajudat peth majordòm, Tijon se hec a vier aquiu eth lhet deth prince e se dispausèc a premanir-lo.
Atau non, atau non, didec eth prince.
E eth madeish desseparèc eth lhet un pam mès enlà der angle; dempús l’apressèc de nauèth.
Se despolhèc eth prince, arroncilhant es celhes per esfòrç que li calie hèr pr’amor de trèir-se eth caftan e es pantalons; dempús se deishèc quèir pesadaments en lhet e semblèc que reflexionaue pendent un instant, en tot guardar menspredosaments es sues cames reseques e auriolenques.
Que non pensaue en arren, senon que trantalhaue dauant er esfòrç que supausaue botjar aguestes cames pr’amor de virar-se en lhet.
Ò, pro qu’acaben lèu aguesti ahèrs e vosati me deishetz en patz!”.
E, en tot sarrar es pòts hec aguest esfòrç, repetit ja vint mil viatges.
Tanlèu ac hec, eth lhet comencèc a botjar-se dejós sòn de manèra unifòrma entà dauant e entà darrèr.
Se passaue madeish lèu totes es nets.
Dauric es uelhs que se l’auien clucat.
Es flastièths?
Non, aquerò que ja ac è dit.
Se tracte de quauquarren que s’a passat en salon…
Era princessa Maria didec bèra badinada.
E eth pèc de Dessalles parlèc de quauquarren.
Ena pòcha… non me’n brembi ben”, reflexionèc; e preguntèc ara seguida:
Tijon, de qué auem parlat pendent eth dinar?
Deth prince Mijail…
Cara, cara!, eth prince pataquegèc damb era man ena taula.
Que ja ac sai: era carta deth prince Andrei.
Era princessa Maria la liegec e Dessalles didec quauquarren sus Vitebsk.
La liegerè ara.
Manèc que treiguessen era carta dera pòcha e que l’apressèssen en lhet era tauleta damb era limonada e es candèles; se metec es lunetes e comencèc a liéger.
Solet alavetz, en silenci dera net, en tot reliéger era carta ara fèbla claror des candèles jos era pantalha verda, comprenec per prumèr còp era sua importància.
Tijon!, eth vailet se lheuèc en un bot.
Non, deisha’c, dèisha’c, cridèc.
Botèc era cara dejós eth candelièr e cluquèc es uelhs.
Rebrembèc eth Danubi, un meddia clar, canets, eth campament rus, e com, eth, un joen generau, rogit, sense ua arrupa, animat e alègre, entraue ena tenda decorada de Potiomkin.
E rebrembèc tanben aqueth ròstre en cadafalc; e era collision damb Zubov, ath cant deth taüt dera Tsarina, peth dret a punar era sua man.
Lisie-Gori, era propietat deth prince Nikolai Andreievic Bolkonski, se trapaue a setanta quilomètres de Smolensk e a tres deth camin de Moscòu.
Aquera madeisha tarde, quan eth prince balhaue ordes a Alpatic, Dessalles exigic èster recebut pera princessa Maria e li didec que, coma qu’eth prince ère tan delicat e non cuelhie cap mesura entara sua seguretat, e dera carta deth prince Andrei de dedusie qu’estar-se en Lisie-Gori non ère guaire segur, se permetie, damb tot eth respècte, conselhar ara princessa que manèsse ua carta a trauèrs d’Alpatic ath governador dera província de Smolensk en tot demanar-li informacion sus era situacion e sus eth perilh que podie menaçar a Lisie-Gori.
Eth madeish Dessalles escriuec era carta, que signèc era princessa Maria; dempús l’ac autregeren a Alpatic damb era orde de hèr-la a vier entath governador e, en cas de perilh, tornar çò de mès lèu possible.
Recebudes totes es ordes, Alpatic, entornejat des sòns, caperat damb un leugèr chapèu de plumalh blanc, present deth prince, en tot emparar-se en un baston, madeish qu’eth prince, se dispausèc a pujar ena veitura revestida de cuer que d’era tirassauen dus shivaus blanqui.
Era campaneta ère estacada e es cascavèls plei de papèr.
Eth prince non permetie qu’arrés les hesse sonar en Lisie-Gori.
Que li shautauen fòrça a Alpatic es campanetes e cascavèls enes viatges longui.
Gesseren a dider-li adiu es sòns subordinadi, er administrador, eth compdable, era codinèra des senhors e es sirvents, dues vielhes e un mosso d’encargues, es menaires e d’auti vailets dera casa.
Era sua hilha botèc en dorsièr e en sèti quauqui coishins de plumes folradi de percala.
D’amagat, era sua cunhada l’autregèc un petit paquet; un menaire l’ajudèc a pujar en tot tier-lo deth braç.
Plan, plan!
Vai, fòrça agitacion!
S’acomodèc ena veitura de shivaus e, balhades es darrères ordes entath trabalh (sense imitar ath prince en aquerò), descurbic era sua cauva tèsta e se senhèc tres còps.
Se se passe quauquarren… torna de seguit, Yakov Alpatic!
Que Diu mos age, en nòm de Crist!, cridèc era sua hemna, en tot hèr referéncia as rumors sus era guèrra e era proximitat der enemic.
Hemnes!
Hemnes!
Quina agitacion!, mormolhèc Alpatic, e se metec en marcha, non sense guardar es camps de blat auriò e d’espés uerdi encara verd, o es neri barets, que començauen a binar.
Tant qu’anaue auançant peth camin, Alpatic admiraue era extraordinària cuelheta de primauèra d’aqueth an e hec es sòns calculs sus era semiada e era recuelhuda e tachèc es uelhs en quauqui camps semiadi de horment a on ja auien començat era cuelheta, sajant de rebrembar se non auie desbrembat quauqua orde deth prince.
Se posèc dus còps pr’amor de dar minjar as shivaus e tath ser deth 4 d’agost arribèc ena ciutat.
Peth camin auie auançat a bèth convòi militar e a tropes.
En apressar-se en Smolensk entenec fuselhades luenhanes, mès que non s’estonèc.
Çò que mès li choquèc siguec veir apròp dera ciutat un magnific camp de civada que segauen es soldats, plan que òc coma ferratge; qu’auien eth sòn campament aquiu madeish.
Tot aquerò cridèc era atencion d’Alpatic, mès ac desbrembèc lèu lèu entà pensar enes sòns ahèrs.
Toti es interèssi dera vida d’Alpatic, de hège ja mès de trenta ans, s’estauen a complir era volentat deth prince; jamès auie gessut d’aqueth cercle.
E tot açò que non hège ath compliment des sues ordes, ne l’interessaue ne tansevolhe existie entada eth.
Arribat en Smolensk, en escurir deth dia 4 d’agost, Alpatic se filèc ara cèrca de lotjament ena auta aurèra deth Dnieper, ena banlega de Gatchensk, ena aubèrja de Ferapontov, qu’aquiu acostumaue a parar de hège trenta ans.
Dotze ans hège que Ferapontov auie crompat, gràcies ara bona man d’Alpatic, un bòsc deth prince e s’auie tengut ath comèrci, e ara auie ua casa, ua aubèrja e un negòci de haria ena capitau dera província.
Ferapontov ère un mujik brun, gròs, de vrente abondós, d’uns quaranta ans, ròstre roienc, pòts gròssi, nas gran e tuberós e ues proeminéncies semblables sus ues celhes neres e arroncilhades.
Se trapaue ena pòrta dera sua botiga en justet e camisa; en veir a Alpatic, s’apressèc ada eth.
Planvengut, Yakov Alpatic.
Era gent se’n va dera ciutat e a tu se t’acodís vier.
Per qué se’n van?, preguntèc Alpatic.
Aquerò madeish digui jo.
Que son pècs.
Les cau pòur des francesi.
Condes de hemnes!
Condes de hemnes!, idolèc Alpatic.
Aquerò madeish pensi jo, Yakov Alpatic.
Jo digui que se s’a balhat ordes de non deishar-les passar, èm segurs.
Per cada car es mujiks vòlen crubar tres robles.
Be ne son d’erètges!
Alpatic lo seguie d’aurelha distrèt.
Demanèc que botèssen eth samovar e hen entàs shivaus.
Dempús de préner eth tè se calèc en lhet.
Pendent tota era net desfilèren tropes peth carrèr dauant dera aubèrja.
Londeman Alpatic se botèc eth caftan sauvat entàs viatges ena ciutat e partic entà resòlver es sòns ahèrs.
Eth maitin ère esplendid, soleiat, e tàs ueit ja hège calor.
Un bon dia entara sèga, pensèc Alpatic.
Enes entorns dera ciutat, de punta de dia, s’entenien es fuselhades.
Tàs ueit, as fuselhades s’amassèren es canonades.
Pes carrèrs i auie fòrça gent esdegada e fòrça soldats; mès, coma tostemp, circulauen es coches, es mercadèrs èren enes sues botigues e enes glèises contunhaue normaument eth culte.
Alpatic siguec enes comèrci, enes oficines, en corrèus e ena casa deth governador.
En toti aqueri lòcs era gent parlaue dera guèrra e der enemic, que ja atacaue era ciutat.
Toti se preguntauen se qué les calie hèr e sajauen de suscitar-se seguretat es uns as auti.
Ath costat dera casa deth governador, Alpatic se trapèc damb ua gentada: un grop de cosacs e un coche de viatge que tanhie ath governador.
En pòrge vedec a dus nòbles, qu’un d’eri coneishie.
Qu’ère un ancian comissari de policia.
Quan un s’està solet, que se pòt apraiar, mès aciu se tracte d’ua familha de tretze persones e de totes es sues propietats!…
Que mos an amiat entara roïna, e se diden autoritats!…
Vai, quina autoritat!…
Jo acabaria damb aguesti bandits!…
Plan, plan, qu’ei pro, didie er aute.
Que m’ei parièr que m’escoten.
Non èm gossets, didec er ancian policia, e hènt ua guardada ath sòn entorn vedec a Alpatic.
Òla, Yakov Alpatic!
Com ei qu’ès aciu?
Per orde de Sa Excelléncia, vengui a veir ath governador, didec Alpatic, lheuant capinaut eth cap e calant era man per dejós deth rabat dera giqueta, causa que hège tostemp, quan nomentaue ath prince.
Que m’a manat entà que m’informa dera situacion.
Vè, e informa-te’n, cridèc er ancian comissari.
Entà on mos an amiat!
Ne cars ne arren…
Aciu qu’as era situacion, l’entenes?, didec en tot senhalar eth lòc d’a on venguien es fuselhades.
Peth sòn tòrt, moriram toti!…
Bandits!…
Que mos an deishat en ua situacion que solet mos rèste morir…
Brigands!, didie, baishant deth pòrge.
Alpatic botgèc eth cap e entrèc en edifici.
Ena anticramba deth governador i auie mercadèrs, hemnes e foncionaris que se guardauen en silenci.
Se dauric era pòrta deth burèu; toti se lheuèren e auancèren uns passi.
Un foncionari gessec ath mès córrer, parlèc quauquarren damb un mercadèr, cridèc a un aute foncionari, òme fòrça gròs, qu’amiaue ua crotz en còth, e se lo hec a vier en interior deth burèu.
De nauèth despareishec pera pòrta, evitant visiblaments es guardades que li tachauen e es preguntes que li podessn hèr.
Quan gessec de nauèth eth foncionari, Alpatic se dauric pas entada eth damb es dues cartes ena man.
Entath senhor baron de Asch, de part deth generau en cap prince Bolkonski (prononcièc damb votz tan solemna e damb tanta importància qu’eth foncionari se virèc entada eth e cuelhec es cartes).
Ues menutes dempús, eth governador recebec a Alpatic e li didec ara prèssa:
Podetz dider-li ath prince e ara princessa que jo non sabia arren.
È actuat cossent es ordes superiores.
Tè… e autregèc un papèr a Alpatic.
Coma qu’eth prince ei malaut, jo les conselharia que partissen entà Moscòu.
Tanben jo gesqui ara madeish.
Informa-les…
Mès que non acabèc.
En aqueth instant entrèc en burèu un oficiau, alendant e sudorós, que comencèc a parlar en francés damb eth governador, qu’eth sòn ròstre exprimic temor.
Quan Alpatic gessec deth burèu deth governador, guardades esdegades, espaurides e inquietes se tachèren en eth.
En tot hèr atencion sense voler ara fuselhada, ara mès pròcha, e cada còp mès violenta, Alpatic se filèc de cap ara aubèrja ath mès córrer.
Eth papèr que l’auie autrejat eth governador didie atau:
Vos asseguri que cap de perilh menace de moment a Smolensk e non ei probable qu’aquerò se passe.
Eth prince Bagration d’un costat e jo der aute auançam pr’amor d’amassar-mos dauant dera ciutat, amassada qu’aurà lòc eth dia 22 e ambdues armades, damb es sues fòrces somades, se tieràn entà deféner as sòns compatriòtes dera província a vos fidada pr’amor de refusar as enemics dera patria, o enquia qu’enes sues valentes files quèigue eth darrèr soldat.
Ja vedetz, donc, que podetz padegar as abitants de Smolensk, pr’amor que qui se trape defenut per dues armades tan valeroses pòt èster segur dera sua victòria (Ofici de Barclay de Tolly ath governador civiu de Smolensk, baron de Asch, 1812).
Era gent recorrie inquieta es carrèrs.
Quauqui cars, cargadi de causes de codina, cagires e armaris, gessien des patis des cases e auançauen pes carrèrs.
Dauant dera casa vesia de Ferapontov i auie diuèrsi cars e quauques hemnes somicauen, sense deishar de parlar, en tot dider-se adiu.
Un gosset de carrèr hège torns entre es shivaus, ganholant sense pòsa.
Alpatic, damb pas mès leugèr de çò de costum, trauessèc eth pati e s’apressèc as shivaus e ara sua veitura.
Desvelhèc ath menaire qu’ère adormit, li dèc es ordes entà atalar e entrèc ena nèira.
Ena cramba des patrons s’entenie plorar as mainatges, es somics ponhents d’ua hemna e era votz ronca e furiosa de Ferapontov.
En entrar, Alpatic estramunquèc damb era codinèra, que gessie ath córrer entara neira coma ua garia espaurida.
Quina repassada li floquèc ara patrona!…
Que siguec a mand d’aucir-la!
Per qué?…
Li didie que se n’anèssen.
Causa de hemnes.
Com li flocaue!
L’arrossegaue!…
Alpatic botgèc eth cap coma s’aprovèsse aqueres paraules, e sense voler enténer arren mès se filèc entara pòrta dera sua cramba (qu’ère ath dauant dera de Ferapontov), qu’en era auie botat es sues crompes.
Damb eth mocador miei arrincat deth cap, gessec ara prèssa e se metec a còrrer pera escala entath pati; Ferapontov gessec ath sòn darrèr, mès en veir a Alpatic s’ajustèc eth justet, se passèc era man peth peu, badalhèc e tornèc entara cramba darrèr d’Alpatic.
Qu’ei que ja te’n vòs anar?, preguntèc.
Sense respòner e sense guardar a Ferapontov, Alpatic revisèc es sues crompes e preguntèc se guaire deuie.
Que ja apraiaram es compdes!
Ferapontov.
Qué an decidit?
Alpatic responec qu’eth governador non l’auie dit arren en concret.
Dilhèu me cau amiar tot çò qu’è?, didec Ferapontov.
Solet entà Dorogobuzh demanen sèt robles per un car.
Plan que non ne son de crestians!
Selivanov auec era sòrt de véner eth dijaus haria entara armada a nau robles era saca.
Plan, vatz a préner eth tè?
Tant qu’atalauen, Alpatic e Ferapontov preneren eth tè e blaguèren sus eth prètz des cereaus, sus era cuelheta e sus er excellent temps que hège entara sèga.
Semble que s’a solatjat, didec Ferapontov en tot lheuar-se dempús d’auer prenut tres taces de tè.
Solide es nòsti an podut damb eri.
Dideren que non les deisharien passar.
Aquerò vò díder que i a fòrces…
Er aute dia condauen que Matvrei Ivanovic Platov les perseguic enquiar arriu Marina, e en un solet dia s’estofèren lèu dètz-e-ueit mil francesi.
Alpatic arremassèc es sues crompes; les autregèc ath menaire e paguèc eth lotjament.
S’entenec dès eth portau bronit d’arròdes, cascos de shivau e cascavèls dera veitura a mand de gésser.
Qu’ère ja mieja tarde.
Era mitat deth carrèr ère ena ombra; eth solei illuminaue viuaments er aute costat.
Alpatic guardèc pera hièstra e s’apressèc ena pòrta.
De pic s’entenec er bronit estranh d’un fiulet luenhant e un còp.
Ara seguida esclatèc eth tarrabastalh contunh e confús des canonades, que hec tremolar toti es veires.
Alpatic gessec en carrèr.
Dus òmes corrien entath pont.
De pertot sonauen parièrs fiulets, canonades e esclataments de granades que queiguien sus era ciutat.
Mès aguesti bronits lèu non s’entenien e non tirauen era atencion dera gent, plan mès espaurides pes canonades que sonauen enes entorns dera ciutat.
Smolensk, que Napoleon auie ordenat començar tàs cinc dera tarde; sus era ciutat tirauen 130 boques de huec.
Ara prumeria era gent non comprenec era sua significacion.
Eth sarabat des granades e des projectils non hec enes prumèri moments senon excitar eth curiosèr.
Era hemna de Ferapontov, que non deishaue de somicar ath cant deth cubèrt, carèc de ressabuda e damb eth mainatge en braça gessec entath portau, guardant silenciosa ara gent e tirant era atencion as bronits.
Tanben gesseren era codinèra e eth patron dera casa.
Toti, damb un curiosèr lèu festiu, sajauen de veir es projectils que fiulauen sus es sòns caps.
Pera cantoada apareisheren quauques persones que blagauen animadaments.
Quina fòrça!, didie un.
A esbocinat eth losat e eth tet.
Qu’a hotjat eth tèrra coma un pòrc, comentaue un aute.
Gràcies que te heres enlà, que se non, te dèishe en lòc.
Era gent s’apressèc ad aguesti òmes.
Eri se posèren e condèren qu’un des projectils auie queigut ath cant d’eri, en ua casa.
Mentretant, d’auti projectils (es bombes damb son bronzinadís lugubre e es granades damb fiulet agradiu) non cessauen de passar peth dessús, mès cap queiguie près, toti se perdien ena luenhor.
Alpatic s’installaue ena sua veitura.
Ferapontov ère près deth portau.
Qué guardes tu, aquiu?, cridèc ara codinèra, que damb es manges rebussades e ua jarga ròia, agitant es braci nudi e entornejant-se, s’auie apressat en ua cantoada pr’amor d’escotar çò que se condaue.
De nauèth, mès plan près aguest còp, s’entenec un fiulet coma eth d’un audèth volador que queiguie de naut en baish, lampegèc eth huec ath miei deth carrèr, s’entenec un esclat e eth hum ac amaguèc tot.
Maudit!
Què hès?, cridèc Ferapontov, corrent entara codinèra.
En aguest moment non s’entenien senon es planhs e paraules der hemna.
Ai, ai, amics mèns!
Non me deishetz morir!
Ath cap de cinc menutes ja non restaue arrés en carrèr.
Era codinèra auie estat amiada entara codina, damb ua cama trincada per un fragment de granada.
Alpatic, eth sòn menaire, era hemna de Ferapontov damb es sòns mainatges e eth portièr s’auien refugiat en sosterranh, atentius ath tapatge der exterior.
Eth tron des canons, eth fiulet des granades e es planhs dera codinèra dominauen es auti bronits e non cessauen ne un solet instant.
Un vailet li didec qu’auie anat damb era gent entara catedrala, a on treiguien era Vèrge miraculosa de Smolensk.
En escurir comencèren a amendrir es canonades.
Alpatic gessec deth sosterranh e se posèc ena pòrta.
Eth cèu, abantes tan clar, s’auie escurit peth hum; a trauèrs deth dens ridèu eth prumèr quarton de lua ludie de manèra estranha.
Dempús deth bronit ensordant des canons, ara caumat, semblaue gravitar sus era ciutat un silenci solet interromput peth rumor des passi, es gemiments, es crits luenhants e es crepitacions des encendis.
Tanben auien cessat es gemiments dera codinèra.
Per dus costats se lheuaue e des.hège era nera humadissa des encendis.
Peth carrèr passauen e corrien es soldats en diuèrses direccions, damb grana diuersitat d’unifòrmes; mès non en files, senon coma hormigues que les auessen esbauçat es sòns horats.
Alpatic vedec qu’uns quanti entrauen ath mès córrer en pati de Ferapontov.
Gessec en portau.
Un regiment hège repè ara prèssa, tapant eth carrèr.
Era ciutat se rendús!
Anatz-vo’n!
Anatz-vo’n!, didec un oficiau en veder-lo, e, arremassant as sòns soldats, sorrisclèc: Ep!, vosati!
Ja vos ensenharè jo a entrar en pati des cases!
Alpatic entrèc ena casa, avisèc ath menaire e li balhèc era orde de partir.
Toti es familhars de Ferapontov gesseren darrèr d’Alpatic e deth coche.
En veir eth huec des incendis e era humadissa visibla en crepuscul, es hemnes, silencioses enquia alavetz, comencèren a cridar.
Coma responsa, en aute costat deth carrèr ressonèren tanben sorriscles e planhs.
Alpatic e eth menaire, damb es mans tremoloses, desliguèren es retnes e es tirants entortilhadi des shivaus.
Quan gessien peth portau vederen ena botiga dubèrta de Ferapontov apuprètz dètz soldats que, entre granes votzes, aumplien es sòns morralets e bosses de haria de blat e grans de vira-solei.
En aqueth moment arribaue Ferapontov.
Quan vedec as soldats volec cridar quauquarren, mès s’arturèc, e chinant-se es peus, comencèc a arrir damb un arridolet que mès semblaue un somic.
Hètz-vos-ac a vier tot, gojats!
Que non les demore arren ad aguesti diables!, cridèc, agarrant eth madeish es saques e lançant-les en carrèr.
Quan Ferapontov vedec a Alpatic, cridèc:
S’acabèc Russia!
S’acabèc, Alpatic!
Jo madeish ac usclarè tot!
Eth carrèr ère plen de soldats, que passauen sense pòsa, de sòrta qu’eth coche d’Alpatic non podec auançar e li calèc demorar.
Era hemna de Ferapontov s’auie installat damb es mainatges en un car, demorant tanben eth moment que se podesse partir.
Era net ère barrada; eth cèu caperat d’esteles; era lua ludie, amagada de quan en quan peth hum.
Ena baishada deth Dnieper eth coche d’Alpatic e eth car dera hemna de Ferapontov, qu’auançauen amassa damb d’auti veïculs entre es soldats, les calèc arturar- se.
Près dera horcalhada que s’auien arturat usclauen ua casa e ua botiga.
Quauques figures neres anauen e venguien, e ath miei der incessant sarabat der encendi s’entenien votzes e crits.
Alpatic baishèc deth coche e, en veir que li calerie fòrça temps entà poder seguir endauant, s’apressèc a contemplar er incendi.
Quauqui soldats se botjauen de contunh dauant des ahlames; Alpatic se fixèc en dus que, ajudadi per un òme damb capòta de lan, amiauen entath pati vesin socs a miei usclar.
D’auti cargauen damb braçades de hen.
S’apressèc entà un nombrós grop, apròp d’un naut magasem entorat pes ahlames.
Usclauen totes es parets; era deth hons s’auie esbauçat e eth losat penjaue damb es bigues humejant.
Era gentada, çampar, demoraue veir se com s’esbauçaue eth losat.
Madeish demoraue Alpatic.
Alpatic!, cridec de ressabuda ua votz coneishuda.
Pairet!
Montat en un shivau nere e estropat ena sua capa, eth prince, darrèr dera gent, guardaue a Alpatic.
Com ei qu’ès aciu?, li preguntèc.
Excel…
Excelléncia… didec damb dificultat Alpatic, e s’estarnèc a plorar.
Excelléncia… ei vertat qu’èm perdudi?
Pairet…
Per qué ès aciu?, repetic eth prince.
En aqueth moment s’aluguèren es ahlames der incendi illuminant eth ròstre palle e fatigat deth sòn joen senhor.
Alpatic li condèc eth motiu deth sòn sojorn en Smolensk e es dificultats qu’auie entà entornar.
Ei vertat qu’èm perdudi, Excelléncia?, preguntèc de nauèth.
Eth prince Andrei, sense respóner, treiguec eth sòn blòc de nòtes e, emparat en un jolh, escriuec damb creion ues linhes e arrinquèc era huelha.
Qu’ère entara sua fraia.
Hè-me a saber de seguit quan partitz.
Dempús d’escríuer eth bilhet, expliquèc a Alpatic se quini preparatius convenie hèr entara partida deth prince, dera princessa Maria, de Nikolenka e deth sòn precptor e tanben com podien tier-lo informat de çò que se hesse.
Encara non auie acabat es ordes quan un cap der Estat Major, a shivau e acompanhat dera sua escota, galaupèc entada eth.
Ètz vos coronèl?, cridèc damb mercat accent aleman e damb ua votz qu’eth prince Andrei coneishie.
Usclen es cases ena vòsta preséncia, e vos se qué hètz?
Qué vò díder aquerò?
Vos calerà respóner dauant…
Eth que parlaue atau ère Berg, ara ajudant deth cap d’Estat Major dera ala quèrra dera infantaria dera prumèra armada, cargue plan bon e ludent, coma eth madeish didie.
Eth prince Andrei lo guardèc e, sense respóner, seguic parlant damb Alpatic.
Ditz-les que demorarè era sua responsa enquiath dia 10; s’eth 10 non è notícies dera sua partida, jo madeish me calerà deishà’c tot e apressar-me en Lisie-Gori.
Que digui aquerò, prince, (contunhèc Berg, en arreconéisher ath prince Andrei), pr’amor que me cau complir ordes e non les complisqui tostemp exactaments…
Desencusatz-me, prince, se justificaue Berg de quauquarren.
En incendi quauquarren espetarrèc un shinhau; eth huec amendric per un moment; neres colomnes de hum surgentèren per dejós deth losat; e quauquarren encara mès terrible crevèc entre es ahlames e ua causa enòrma queiguèc.
Es ahlames s’aluguèren de nau e illuminèren es cares animades, alègres e fatigades des òmes qu’entornejauen er incendi.
Er òme dera capòta de lan lheuèc es braci entath cèu e cridèc:
Òsca!
Com uscle!
Plan ben, gojats!…
Quauques votzes comentèren:
Qu’ei eth madeish patron!
Ja ac sabes, li didec eth price a Alpatic.
Explica-les-ac tot tau coma t’è dit.
E sense respóner ua soleta paraula a Berg, que s’estaue silenciós ath sòn costat, esperonèc eth shivau e se filèc de cap eth carreron pròche.
Era armada seguic arreculant mès enlà de Smolensk, perseguida per enemic.
Eth 10 d’agost eth regiment comandat peth prince Andrei passaue peth camin generau dauant dera desviacion qu’amiaue entà Lisie-Gori.
Era sequèra e eth calor estofant se tardauen ja mès de tres setmanes.
Cada dia trauessauen eth cèu ues bromes crespades, blanques, qu’a viatges tapauen eth solei, mès entath ser eth cèu s’esclarie e eth solei s’amagaue en orizon ath miei d’ua bromassa roienca.
Solet era arrosada refrescaue era tèrra pendent es nets.
Es semiats que s’auien demorat sense segar se secauen es desgaspauen; es pantans èren resecs; eth bestiar bramaue de hame, sense trapar peishius enes prats ensolamadi peth solei.
Sonque pes nets e laguens des bòsqui se mantenguie, gràcies ara arrosada, un shinhau de frescor, mès que non auie aleugeriment en camin qu’auançauen es soldats, ne tan solet pes nets, enes bòsqui que les calie trauessar.
Que non auie arrosada en camin polsós, damb era tèrra remoiguda lèu un pam.
A punta de dia se reprenie era marcha: es convòis, era artilharia, auançauen sense hèr sorrolh ath miei d’aqueth ardent povàs estofant e mòfle, non refrescat pendent es nets, qu’arribaue enquiara mitat des arròdes e enquias garrons dera infantaria.
Ua part d’aqueth povàs ère caushigat pes pès e pes arròdes; ua auta se lançaue sus es tropes coma ua broma, se calaue enes uelhs, eth nas, es aurelhes e entre es peus des soldats; mès, sustot, enes paumons des òmes e animaus que marchauen per aguest camin.
Coma mès naut ère eth solei, mès se lheuaue era broma de povàs, caud e transparent, enquiath punt qu’es òmes lo podien veir dirèctaments guardant entath cèu non amagat pes bromes.
Eth solei que semblaue un enòrme disc ròi.
Non corrie er aire e es òmes s’estofauen en aquera atmosfèra immobila, se tapauen eth nas e era boca damb mocadors.
Quan arribauen en bèth bordalat, toti se precipitauen enes potzi, pelejauen pera aigua e beuien enquias escuralhes.
Eth prince Andrei, botat ath cap d’un regiment, se preocupaue exclusiuaments dera installacion des sòns òmes, deth benèster de toti e deth besonh de dar e recéber ordes.
Er incendi e era rendicion de Smolensk qu’auien mercat era sua vida.
Un nau sentiment d’òdi contra er enemic li hège desbrembar eth sòn pròpi dolor.
Balhat completaments as besonhs deth sòn regiment, se preocupaue des soldats e des oficiaus, e se mostraue corau damb toti.
Es sòns òmes lo cridauen eth nòste prince, èren capinauti d’eth e l’estimauen.
Mès aguesta bontat sua ère solet entàs sòns òmes, entà Timojin e entara gent naua, d’un ambient desparièr, qu’arren sabien deth sòn pasat ne podien comprener- lo.
Quan se trapaue damb quauque ancian companh der Estat Major se metie de seguit en garda; se tornaue coleric, ironic e menspredós.
Que l’ère plan desagradiu tot açò que li rebrembèsse eth sòn passat.
En aguestes circonstàncies, sajaue non èster injust e se limitaue a complir damb eth sòn déuer.
Eth prince Andrei qu’ac vedie tot damb es colors mès ombrius, especiauments dempús eth 6 d’agost, dia qu’abandonèren era ciutat de Smolensk (que, ena sua pensada, se podie e auie de deféner) e dempús de qué sa pair malaut li calèsse húger entà Moscòu, abandonant ath sacatge era sua estimada Lisie-Gori que tan corauments auie suenhat.
Aquerò non l’empedie, totun, que podesse pensar en d’autes causes, mès que mès en sòn regiment, ath delà des problèmes generaus.
E encara que non auie de hèr arren en Lisie-Gori, volec apressar-se aquiu damb er in de renovar eth sòn dolor.
Manèc que li serèssen un shivau e se dirigic entath bordalat de sa pair, a on auie neishut e passat era sua mainadesa.
En arribar en estanh a on desenats de hemnes solien lauar era ròba e blagar animadaments, notèc que tot ère desèrt.
Ena aigua flotaue encara ua barca miei submergida.
S’apressèc ena casa deth garda: era pòrta des coches ère dubèrta e non i auie arrés.
Era èrba caperaue es caminòus, es vedèths e es shivaus vagauen pes jardins d’estil anglés.
Eth prince Andrei s’apropèc ena sarra: es veires apareishien trincadi e pertot se vedien plantes seques e queigudes des sòns tèsti.
Cridèc ath jardinèr Tarà, mès non responec arrés.
En tot hèr eth torn pera sarra vedec qu’era barralha de husta hargada ère trincada e qu’auien arrincat es arrames deth cirerèr damb fruts.
Un vielh mujik ère seigut en un banc verd; se tenguie a trenar uns lapti.
Eth prince Andrei lo coneishie; dès era sua mainadesa l’auie vist en aquera madeisha postura.
Ère sord e non l’entenec apressar-se.
S’estaue en lòc preferit deth vielh prince; pes entorns i auie quauques tralhes de crospes botades sus es arrames seques d’un magnolièr deshuelhat.
Eth prince Andrei s’apropèc ena casa.
Diuèrsi telhs deth vielh jardin apareishien taladi.
Ua ègua e eth sòn polin caminauen entre es rosèrs.
Es hièstres dera casa èren tapiades, exceptat ua der estatge baish.
En veir ath prince, un mainatge entrèc ath mès córrer ena casa.
Alpatic, qu’auie amiat dehòra ara sua familha, s’auie demorat solet en Lisie-Gori.
En aqueth moment liegie es Vides des sants; en saber-se’n dera arribada deth prince Andrei gessec de casa damb es lunetes en nas.
S’apressèc damb rapiditat entath patron, en tot cordar-se peth camin, e sense díder arren li punèc es jolhs, somicant.
Dempús, coma emmaliciat pera sua feblèsa, informèc ath prince de tot çò que s’auie passat.
Totes es causes de valor auien estat amiades entà Bogucharovo.
Tanben s’auien hèt a vier uns dus cents cinquanta quintaus de horment; es tropes auien segat, encara vert, eth ferratge e era cuelheta de primauèra, qu’ère, sivans Alpatic, esplendida.
Es campanhards ère arroïnadi; fòrça se n’anèren entà Bogucharovo e uns auti pòqui s’estauen en Lisie-Gori.
Sense escotar enquiath finau, eth prince Andrei preguntèc:
Quan partiren eth mèn pair e era mia fraia?
Que volie díde “quan partiren entà Moscòu”, mès Alpatic, en creir que se referie a Bogucharovo, responec qu’eth dia 7.
De seguit tornèc a parlar des ahèrs restacadi damb era pròpietat e demanèc ordes.
Vò Sa Execlléncia que balhem civada as tropes contra ua quitança?
Balha-les, didec.
Qu’auràtz vist eth desorde deth jardin, didec Alpatic; siguec impossible d’evità’c.
Passèren tres regiments, que heren jadilha aciu; concretaments es dragons.
Qu’è anotat eth grad e eth nòm deth comandant, pr’amor de presentar ua reclamacion.
Plan, e tu se qué vas a hèr?
Alpatic virèc era cara entath prince Andrei, lo guardèc e didec, en to lheuar un braç damb gèst solemne:
Eth qu’ei eth mèn protector: que se complisque era sua volentat.
Peth prat un abondós nombre de campanhards e vailets, descaperadi, s’anauen apressant ath prince Andrei.
Plan ben, adishatz, didec eth prince Andrei, en tot inclinar-se entà Alpatic.
Vè- te’n tu tanben; hè-te a vier çò que posques e mana ara gent que se’n vage entara propietat de Riazan o entara de Moscòu.
Alpatic s’abracèc a ua cama deth prince e comencèc a plorar.
Eth prince lo hec enlà doçaments, esperonèc eth shivau e tornèc ath galaup per ua des albaredes.
Enes gradons dera sarra, damb era madeisha indiferéncia d’ua mosca ena cara d’un defuntat estimat, eth vielh d’abantes trenaue es sòns lapti.
Dues mainades gesseren, damb era pelha rebussada plies de prues qu’auien cuelhut des arbes dera sarra; en veir ath prince, era màger d’eres, espaurida, cuelhec dera man ara petita e s’amaguèc darrèr d’un bedoth, sense temps entà recuélher es verdes prues escampilhades per tèrra.
Eth prince Andrei se virèc ara prèssa pr’amor que non se n’encuedessen de que les auie vist; li hec pietat aquera polida mainada espaurida; cranhie guardar-la, mès eth desir de veder-la ère irresistible.
L’invadic un nau sentiment, doç e traquil, en veir ad aguestes mainades; comprenec que i auie interèssi totafèt autús ada eth, mès autant umans e legitims coma es sòns.
Es mainades, çampar, solet desirauen apassionadaments ua causa: hèr-se a vier es prues verdes e minjar-les-se sense èster desnishades; eth prince Andrei desirèc que tot les anèsse ben.
Que non podec tier-se de guardar-les un aute còp.
Ara, es mainades, en creder-se dehòra de perilh, auien gessut dera sua amagadera e, tient-se es pelhes, blagauen damb es sues agudentes votzetes, sense deishar de córrer alègraments peth prat damb es sòns pès descauci, bruns peth solei.
Se sentie mielhor dempús d’auer gessut der ambient polsós deth camin que se botjauen es tropes; mès non luenh de Lisie-Gori li calèc amassar-se de nauèth ath sòn regiment, pendent ua des arturades ath cant dera restanca d’un petit estanh.
Ère mès dera ua dera tarde e eth solei, coma un disc ròi e polsós, li cremaue era esquia a trauèrs dera guerrera nera.
Eth povàs, tostemp dens, s’estaue immobil sus es soldats, que blagauen sense pòsa.
Que non bohaue eth mès leugèr vent; en arribar près der estanh, eth prince Andrei sentec era frescor dera aigua e era flaira a hanhàs; l’aurie agradat lançar-se ena aigua, maugrat era lordaria e era hanga.
Der estanh arribauen arridalhes e crits; era aigua, trebla e plia de mossa, auie pujat un shinhau de nivèu e depassaue eth bord dera restanca; en centre der estanh i auie fòrça òmes de còssi blanqui, damb mans, ròstres e còthi uscladi peth solei.
Tota aquera carn blanca, umana e nuda qu’esposcaue entre arridolets e crits en aquera bassa lorda èren coma carpes en ua regòla.
Eth gòi deth banh semblaue alègre e per aquerò resultaue especiauments trist.
Un tresau companhia, (qu’eth prince Andrei coneishie personauments), damb ua correja en bot dera cama, arreculèc uns passi per çò de cuélher enventida, se senhèc e se lancèc ena aigua; un aute, un suboficiau brun, tostemp esperluat, damb era aigua enquiara cintura, contreiguie era sua musculosa espatla, rebohaue alègraments lançant-se aigua sus eth cap damb es mans neres, color que s’estenie peth braç enquiath code.
Se hègen còps de paumet es uns as auti, sorrisclauen, arrien.
Enes vòres der estanh, ena restanca, pertot se vedie aquera carn blanca, musculosa e fòrta.
Timojin, un oficiau de nas petit e roeinc, ère en tot secar-se damb ua tovalhòla; l’intimidaue era preséncia deth prince Andrei, mès decidic parlar-li:
Qu’ei un plaser, Excelléncia…
Vos calerie banhar-vos.
Era aigua ei lorda, responec eth prince damb ua potèla.
Eth prince que vò banhar-se.
Quin prince?
Eth nòste?, preguntèren quauqui uns.
Toti se meteren en marcha, e lèu lèu non podec eth prince contier-les.
Decidic qu’ère mielhor lauar-se en cubèrt.
Eth 7 d’agost, eth prince Bagration, en sòn campament de Mijailovka, plaçat en camin de Smolensk, escriuie era seguenta carta:
Senhor comde Alexei Andreievic:
Era carta ère entà Arakcheiev, mès Bagration sabie que la liegerie eth madeish Emperaire e plan per aquerò, d’acòrd damb era sua capacitat, meditaue ben cada paraula).
Supausi qu’eth ministre vos aurà informat ja sus era liurason de Smolensk ar enemic.
Qu’ei penible e trist; tota era armada ei desesperada per auer abandonat en bades era mès importanta des nòstres places.
Dera mia part, l’ac demanè personauments, e l’escriuí, sajant tu per tu de convencer-lo, mès que non volec accedir.
Vos juri peth mèn aunor qu’alavetz se trapaue Napoleon en un bossa coma jamès n’auie estat e podie auer perdut era mitat dera sua armada sense auer artenhut conquistar Smolensk.
Es nòstes tropes lutèren e luten coma jamès.
Damb quinze mil òmes è resistit pendent mès de trenta cinc ores en tot atacar-les; eth, ça que la, non volec ne tasevolhe resistir catorze ores.
Qu’ei ua vergonha e ua plapa entara nòsta armada; me semble qu’aguest òme non se merite víuer.
S’eth ditz qu’es nòstes baishes son nombroses, non ei vertat, dilhèu ues quate mil o ne tansevolhe aquerò.
Mès, encara que siguessen dètz mil, qué i podem hèr?
Ei era guèrra.
En cambi, es pèrtes der enemic son plan considerables…
Qué supausaue demorar-se dus dies mès?
Aumens, er enemic se n’aurie anat per eth madeish, donques que ja non li quedaue aigua ne entàs òmes ne entàs shivaus.
Me balhèc era paraula de non arrecular, mès de pic me manèc ua orde d’operacions en tot anonciar-me que lheuaue eth camp pendent era net.
D’aguesta manèra non se pòt hèr ua guèrra e podem amiar lèu ar enemic enquia Moscòu…
Cor era votz de qué vos pensatz ena patz.
Que Diu mo’n liure d’aquerò!
Hèr era patz dempús de tanti sacrificis e d’ua retirada tant asenada!
Se meterie tota Russia contra vos; toti mos avergonharíem d’amiar er unifòrme.
En punt qu’auem arribat non mos rèste senon combàter tant que Russia age fòrces e tant qu’es sòns òmes se tenguen de pès…
Que cau que mane un de solet e non dus.
Eth vòste ministre dilhèu ei bon en Ministèri, mès coma generau non diderè qu’ei dolent, senon que non servís entad arren.
E a un òme atau se li fiden es destins de tota era nòsta patria!…
Vos cohèssi qu’eth despiech me hè a vier hòl.
Desencusatz-me que vos escriua damb tanta gausaria.
Qu’ei evident que solet eth que non estime ath nòste Tsar e desire era nòsta derrota totau pòt conselhar ath ministre que signe era patz e se mete ath cap dera armada.
Non digui senon era vertat: premanitz milicies populares, perque autant coma van es causes eth ministre se harà a vier damb eth, entara capitau, as nòsti visitaires.
Eth senhor generau ajudant de camp deth Tsar, Wolzogen, qu’ei plan sospechós entà tota era armada.
Diden qu’ei mès de Napoleon que nòste, e ei eth qui conselhe, en tot, ath ministre.
Jo, personauments, non solet me mòstri cortés damb eth, senon que l’aubedisqui coma un simple caporau, encara que siga mès gran qu’eth.
Me hè dò, òc, mès aubedisqui per amor ath mèn benfactor eth Tsar.
Sonque digui qu’ei domatge qu’eth Tsar fide a taus persones era glòria dera nòsta armada.
Pensatz, per amor de Diu, en çò que diderà era nòsta mair Russia: qu’auem pòur e autrejam era nòsta brava e fidèu patria a uns brigands e qu’en toti es subdits les boham un sentiment d’òdi e de vergonha.
Per qué mos cau èster covards?
Qui mos cau pòur?
Jo que non n’è eth tòrt s’eth ministre ei indecís e covard, bastrús, lent, se non a senon defèctes.
Tota era armada plore per aquerò e lo capère d’injúries…
Entre es innombrables subdivisions que se pòden hèr des fenomèns dera vida, mos cau desseparar en totes, aqueres que predomine eth contengut e aqueres que prevau era forma.
Entre aguestes darrères i podem includir era vida de Sant Petersburg, mès que mès, era des sòns salons (qu’ei invariabla), en contrast damb era vida en camp, en distrit, ena província e en madeish Moscòu.
Dempús 1805 es russi an lutat damb Bonaparte e an hèt es parzes damb eth; an hèt e an des.hèt Constitucions, mès eth salon d’Anna Pavlovna e d’Elena Bezujov seguissen estant exactaments madeish ad açò qu’èren, sèt ans endarrèr, er un, e cinc ans er aute.
En salon d’Anna Pavlovna se comentauen damb identica perplexitat es capitades de Napoleon, e se vedie en eres, madeish que submission des princes europèus, ua marrida conjuracion damb era soleta fin de shordar e trebolar eth cercle cortesan qu’Anna Pavlovna representaue.
Ça que la, ena casa d’Elena (aunorada dambs es frequentes visites de Rumiantsev, que la consideraue ua hemna d’extraordinària intelligéncia), parièr en 1812 qu’en 1808, se parlaue damb entosiasme dera grana nacion francesa e deth gran òme, e se planhie era ruptura damb es francesi, ruptura que, ena pensada des persones que s’amassauen enes salons d’Elena, s’auie d’acabar damb era patz.
Enes darrèri tempsi, après era tornada deth Tsar en abandonar era armada, i auec cèrtes mòstre d’agitacion en aguesti opausadi salons e s’i costèren diuèrses manifestacion d’ostilitat; totun, es tendéncies seguiren immudables.
En cercle d’Anna Pavlovna solet se recebien, entre es francesi, as mès encaborniats legitimistes; s’expausaue era patriotica idia de qué non s’auie de frequentar eth Teatre Francés e de qué eth manteniment des artistes resultaue tan costós coma eth de tot un còs dera armada.
Seguien damb in es notícies militares e s’escampilhauen es rumors mès auantatjosi entara armada russa.
Enes salons d’Elena, d’orientacion francesa, se desmentien es versions sus era crudeutat der enemic e se discutien toti es assagi de Napoleon entà arribar ena patz.
En aguest cercle se censuraue as que premanien precipitadaments eth transferiment dera Cort entà Kazan, atau coma eth des institucions d’educacion femenines, patrocinades pera mair deth Tsar.
En salon d’Elena, eth de Rumiantsev, eth francés, era guèrra se presentaue en generau coma ua succession de manifestacions inutiles que les calie acabar ena patz; era opinion dominanta ère era de Bilibin, qu’alavetz s’estaue en Sant Petersburg e ère assidú dera comdessa Bezujov, donques que tot òme intelligent li calie frequentar aquera casa.
Bilibin tenguie que non ère era povora senon es que l’auien endonviat es que decidien es guèrres.
En aguest cercle èren frequentes es burles (engenhoses e plan prudentes ath còp) sus er entosiasme patriotic de Moscòu, qu’era notícia auie arribat en San Petersburg ath còp qu’era tornada deth Tsar.
Peth contrari, en cercle d’Anna Pavlovna s’admiraue er entosiasme moscovita e se parlaue d’eth en madeish ton que Plutarco parle des ancians.
Eth prince Vasili, qu’ocupaue es madeishi cargues importants que tostemp, qu’ère er intermediari entre es dus cercles.
Pòc dempús dera arribada deth Tsar, eth prince Vasili, parlant des ahèrs militars en casa d’Anna Pavlovna, comencèc a censurar aspraments a Barclay de Tolly e se mostrèc indecís sus se qui li calie èster nomentat generau en cap.
Un des presents, coneishut jos era generica denominacion de un homme de beaucoup de merite, condèc qu’auie vist aqueth madeish dia a Kutuzov, alistat cap des milicies de Sant Petersburg, enes oficines de recrutament e se permetec expausar damb grana prudéncia era opinion de qué Kutuzov serie er òme capable de satisfèr totes es esperances.
Anna Pavlovna arric tristaments e objectèc que Kutuzov non auie balhat ath Tsar senon desengusti.
Ac sò dit e ac sò repetit soent, en Club dera noblesa, l’interrompec eth prince Vasili, mès arrés ne hec cabau; didí qu’era sua eleccion coma cap des milicies non agradarie ath Tsar.
Tostemp damb aguesta tissa d’èster ena oposicion!, seguic.
E dauant de qui?
Peth desir d’imitar coma uns monards es estupids entosiasmes de Moscòu, didec eth prince Vasili, en to enganhar-se e desbrembar per un instant que s’en casa dera sua hilha Elena èren convenent criticar era afogadura des moscovites, ena d’Anna Pavlovna ère de besonh admirar-la.
Mès de seguit reagic.
Ei convenent qu’eth comde Kutuzov, eth mès ancian des generaus russi, s’estongue enes oficines de recrutament de milicies, e mès pr’amor que il en restera pour sa peine?
Dilhèu se pòt nomentar generau en cap a un òme que non pòt montar a shivau, que s’adormís enes Conselhs e qu’a es mès depravades costums?
Be ne siguec de polit eth rebrembe que deishèc en Bucarest!
Que non parli des sues qualitats militares, mès non se pòt nomentar en aguest moment a un òme decrèpit e cèc.
Un generau cèc!
Coma entà jogar ara amagadèra…!
Que non i ve bric!
Arrés contradidec ath prince Vasili.
Aquerò ère totafèt just eth 24 de junh, encara qu’eth 29 Kutuzov recebec eth titol de prince.
Aquerò poirie significar, entre d’autes causes, que volessen deishar-lo de cornèr; plan per aquerò, eth rasonament deth prince Vasili seguie estant just, encara qu’ara non s’esdeguèsse a exprimir-lo.
Mès eth 8 d’agost s’amassèc un comité format peth mariscau Saltikov, Arakcheiev, Viazmitinov, Lopujin e Kochubei pr’amor de discutir era situacion militara.
Eth comité siguec d’acòrd qu’es fracassi venguien deth desacòrd deth comandament e, après ua brèu discussion, se decidic proposar a Kutuzov coma comandant en cap, encara que se’n sabien dera mala disposicion det Tsar entada eth.
Aqueth madeish dia Kutuzov ère nomentat gran generau de totes es armades en toti es territòris ocupadi pes tropes.
Eth 9 d’agost eth prince Vasili se trapèc en casa d’Anna Pavlovna damb l’homme de beaucoup de merite.
Eth prince Vasili entrèc en salon damb aire trionfau, coma eth qu’a artenhut era meta des sòns desirs.
Eh, bien!
Vous sabez la grande nouvelle.
Le prince Koutouzoff est marechal.
S’acabèren es dissidéncies.
Be m’en senti d’erós e de content!, didec.
Enfin, voilà un homme!, higec guardant a toti guairi l’entornejauen damb mina seriosa e importanta.
L’homme de beaucoup de merite, a maugrat deth sòn desir d’arténher eth sòn prepaus, non se podec tier e li rebrembèc ath prince Vasili era sua opinion de dies abantes.
Mès, que non se podec tier.
Vasili es sues pròpies paraules.
Allez, donc, il y voit assez, repliquèc ara prèssa eth prince Vasili damb votz de baish, tossint un shinhau: qu’ère era madeisha votz e era madeisha tossiquèra que resolvie totes es dificultats.
Allez, il y voit assez, repetic.
Mès, ath delà, çò que m’alègre ei qu’eth Tsar l’age autrejat eth comandament suprèm sus totes es armades e sus toti es territòris, un poder que jamès a auut un generau en cap: qu’ei un aute autocrata, acabèc damb un arridolet de capitada.
Que Diu ac volgue!
Que Diu ac volgue!, didec Anna Pavlovna.
L’homme de beaucoup de merite, encara nauèth ena societat cortesana, credec vantar ara sua anfitriona en tot deféner era sua anteriora opinion:
Se ditz, higec, qu’er Emperaire non a autrejat de bon voler aguesti poders a Kutuzov.
On dit qu’il rougit comme une demoiselle a laquelle on lirair “Joconde” en lui disant: le souverain e la patrie vous decernent cet honneur.
Peut-etre que le coeur n’etait pas de la partie, didec Anna Pavlovna.
Ò!, non, non, intervenguec damb ardor eth prince Vasili.
Non: aquerò qu’ei imposible, pr’amor qu’er Emperaire l’apreciaue fòrça autanplan abantes d’autrejar-li eth titol.
Ara non podie deishar que se didesse arren contra Kutuzov.
Ena pensada deth prince Vasili, Kutuzov, non solet ère excellent, senon que l’adorauen toti.
Eth prince Vasili comprenec de seguit a qui se referie aqueth “arrés”.
Didec mormolhant:
Me’n sai pro ben de qué eth prince Kutuzov a botat coma condicion qu’eth prince eretèr non sigue ena armada.
Ò!, eth prince Kutuzov ei plan intelligent, je le connais de longue date.
Diden tanben, intervenguec l’homme de beaucoup de merite, qu’encara li mancaue tacte cortesan, qu’eth Plan Seren a metut ua auta condicion imprescindibla: que tanpòc eth Tsar sigue ena armada.
A penes auec prononciat aguestes paraules, eth prince Vasili e Anna Pavlovna se virèren d’esponera e, alendant dauant tanta ingenuitat, se guardèren tristaments.
Mentre tot aquerò se passaue en Sant Petersburg, es francesi auien depassat Smolensk e auançauen cada còp mès entà Moscòu.
Thiers, er istorian de Napoleon, coma toti es sòns istorians, sage de justificar ath sòn eròi e afirme que Bonaparte siguec arrossegat enquias murs de Moscòu en contra dera sua volentat.
E auien rason, coma l’an toti es istorians que sagen d’explicar es hèts istorics damb era volentat d’un solet individú.
Qu’a era madeisha rason qu’es istorians russi quan afirmen que Napoleon siguec atreigut entà Moscòu pera abiletat des generaus russi.
En semblable cas, ath delà d’ua lei retrospectiua que represente tot eth passat coma era preparacion d’un eveniment ja passat, existís tanben era reprocitat, qu’ac complique tot.
Un bon jogaire que pèrd ua partida d’escacs ei sincèraments convençut de qué çò que s’a passat ei degut a un error personau e lo cèrque enes començaments deth jòc, desbrembant qu’en cadun des sòns movements, ath long dera partida, i a auut errances semblables e que non i a ua soleta jogada perfècta.
Aguest error que sus eth concentre tota era sua atencion ei visible entada eth, solet perque er adversari se profitèc dera sua errança.
Mès guaire mès complicat ei eth jòc dera guèrra, que se desvolope en determinades condicions de temps, quan non ei solet era volentat era que dirigís maquines inanimades e tot se derive d’innombrables patacs de diuèrses arbitrarietats!
Dempús de Smolensk, Napoleon cèrque era batalha mès enlà de Dorogobuzh, en Viazma, e dempús enes proximitats de Tsarevo-Zaimishche; mès, per ua sòrta d’innombrables circonstàncies, se trape qu’enquia e tot en Borodino, a 112 quilomètres de Moscòu, es russi non pòden acceptar era batalha.
Dempús dera accion de Viazma, Napòleon da era orde de marchar dirèctaments contra Moscòu.
Moscou, la capitale asiatique de ce grand empire, la ville sacrée des peuples d’Alexandre, Moscou, avec ses innombrables eglises en forme de pagodes chinoises: aqueth Moscòu non daue pòsa ara sua imaginacion.
Era etapa de Viazma entà Tsarevo- Zaimishche la hec Napoleon montant un polin anglés, acompanhat dera sua garda, era sua escota, es sòns pages e es sòns ajudants de camp.
Eth cap der Estat Major, Berthier, s’auie arreculat pr’amor d’interrogar a un presoèr rus, capturat pera cavalaria.
Lelorme e’Ideville artenhec a Napoleon e damb eth ròstre satisfèt arturèc era sua cavalaria.
E plan?, preguntèc Napoleon.
Un cosaque de Platov.
Ditz qu’eth còs dera armada de Platov s’amasse ath conjunt des tropes e que Kutuzov a estat nomentat generau e cap.
Tres intelligent et bavard!
Napoleon arric.
Balhèc ordes entà que se provedisse d’un shivau ath cosac e lo hessen a vier ena sua preséncia.
Que volie blagar damb eth personauments.
Napoleon manèc que cavauquèse ath sòn costat e l'interroguèc:
Ètz cosac?
Cosac, Excelléncia.
Thiers, en desnishar aguest episòdi, ditz: “Eth cosac, ignorant damb qui se trapaue, donques qu’era simplicitat de Napoleon non auie arren que podesse suggerir ara imaginacion orientau era preséncia d’un sobeiran, gessec de parlar damb completa familiaritat sus es causes dera guèrra actuau.
De hèt, Lavrushka, qu’era vesilha auie cuelhut ua peta e auie deishat ath sòn patron sense sopar, siguec foetejat e enviat a cercar uns porets en bordalat vesin.
Entretengut en aguest ahèr, auie estat hèt presoèr pes francesi.
Lavrushka qu’ère un d’aguesti sirvents grossièrs e desvergonhadi que ja an vist fòrça causes e se cren en déuer de procedir en tot damb malesa e astúcia, tostemps prèsti a servir en tot as sòns patrons, endonviant astutaments es sues febleses e, sustot, era sua presuncion e vanitat.
Ena preséncia de Napoleon, qu’arreconeishec de seguit e aisidaments, Lavrushka non se trebolèc en absolut: sagèc solet de conquistar tu per tu era benvolença des sòns naui patrons.
Pro que se’n sabie que se tractaue de Napoleon, e era sua preséncia non podie intimidar- lo mès qu’era de Rostov o era deth sergent armat damb eth foet, donques que ne eth sergent ne eth madeish Napoleon li podien trèir arren.
Condèc tot aquerò que se didie entre es assistents.
E en aquerò i auie non pòca vertat.
Mès quan Napoleon li preguntèc se pensauen es russi véncer o non a Bonaparte, Lavrushka cluquèc es uelhs e se demorèc cogitós.
Li semblèc que li hègen un param, coma pensen tostemp e en totes es escadences es persones semblables ada eth.
Arroncilhèc es celhes e carèc.
Vò díder que se i a ua batalha e lèu lèu, didec ara fin cogitós, se passarà atau exactaments.
Mès se se passen tres dies a compdar d’aguesta data, era batalha s’arrecularà.
Lelorme d’Ideville arrevirèc arridolent es paraules de Lavrushka a Napoleon d’aguesta manèra: “Si la bataille est donnée avant trois jours, le français la gagneraient, mais s’elle est etait donnée plus tard, Dieu sait ce qui en arriverait”.
Napoleon non arric, encara que semblaue èster de plan bon umor; manèc que li repetissen aguestes paraules.
Lavrushka se n’encuedèc e, entà contentar-lo, hec veir que non coneishie ath sòn interlocutor e didec:
Que sabem que vosati auetz a Bonaparte, qu’a vençut a toti en mon.
Sense saber per qué ne com, un patriotisme vantariòu se calèc enes sues paraules.
Er interprèt les transmetec a Napoleon sense era darrèra part.
Bonaparte arric: “ le jeune cosaque fit sourire son puissant interlocuteur”, comente Thiers.
Dempús uns passi en silenci, Napoleon se virèc entà Berthier e li didec que li shautarie conéisher quin efècte costarie sur cet enfant du Don era notícia de qué er òme que parlaue aqueth enfant du Don ère er Emperaire en persona, eth madeish qu’auie escrit sus es piramides eth sòn nòm gloriós e immortau.
E atau se hec.
Lavrushka comprenec que volien confoner-lo e que Napoleon pensaue que s’espauririe en sabè’c; pr’amor d’agradar ath sòn nau patron hec veir tanben estonament, trebolament, treiguec es uelhs dera sua orbita e botèc era cara que botaue quan se lo hègen a vier entà balhar-li foetades.
E seguís Thiers: “tanlèu auec parlat er interprèt de Napoleon, eth cosac, cuelhut per ua sòrta de trebolament, non didec ua soleta paraula mès tenguec es sòns uelhs constantaments tachadi sus aqueth conquistador, qu’eth sòn nòm auie arribat enquia eth, a trauèrs des estèpes d’Orient.
Qu’auie despareishut de pic tota era sua parlòta, en tot balhar pas a un sentiment d’admiracion ingenua e silenciosa.
Napoleon seguic entà dauant, soniant damb aqueth Moscou qu’aumplie era sua imaginacion, e l’oiseau qu’on rendit aux champs qui l’ont vu naitre galaupèc entàs avantgardes, endonviant per auança çò que non s’auie passat, mès qu’eth condarie un còp enes sues files.
Que non desiraue condar çò que s’auie passat, donques que non li semblaue digne d’èster racondat.
S’amassèc as cosacs; preguntèc a on ère eth sòn regiment, que formaue partida deth destacaments de Platov, e aquera madeisha tarde trapèc ath sòn patron Nikolai Rostov: qu’ère en Yankovo e venguie de montar a shivau pr’amor de hèr un passèg damb Ilin, pes bordalats vesins.
Li dèc un aute shivau a Lavrushka e se lo hec a vier damb eth.
Era princessa Maria non ère en Moscòu ne dehòra de perilh, coma se pensaue eth prince Andrei.
Dempús dera tornada d’Alpatic de Smolensk, eth vielh prince semblèc encuedar-se’n, de pic, dera realitat.
Ordenèc amassar e armar as campanhards e escriuec ua carta ath generau en cap en tot anonciar-li era sua decision de demorar en Lisie-Gori enquiath darrèr moment e defener-se, deishant ath sòn critèri eth hèt de préner o non mesures entara defensa dera propietat, a on un des mès vielhs generaus de Russia anaue a èster hèt presoèr o mòrt; dempús manifestèc as sòns qu’auie decidit demorar-se en casa.
Mès ath còp, ac dispausèc tot entà enviar entà Moscòu ara princessa, a Dessalles e ath petit prince, que prumèr se posarien en Bogucharovo.
Era princessa Maria, espaurida pera activitat febriu e desvelhada de sa pair, activitat qu’auie precedit ath sòn anterior aclapament, non se decidie a deishar-lo solet e, per prumèr còp ena sua vida, se permetec non aubedir-lo.
Se remic a partir e patic era terribla colèra de sa pair.
Eth prince li rebrembèc tot aquerò de qué l’acusaue sense cap de rason.
Sajant de colpar-la de quauquarren, didec que lo tormentaue, qu’auie costat era discòrdia entre eth e eth sòn hilh, que sostenguie infames sospeches sus eth e qu’eth sòn objectiu ère empodoar-li era vida; fin finau, la hec enlà deth sòn burèu, en tot dider-li que l’ère parièr se se n’anaue o non.
Didec que non volie saber arren dera sua existéncia e ordenèc que non campèsse mès dauant des sòns uelhs.
Mès eth hèt de que non ordenèsse que se la hessen a vier ara valenta, causa qu’era cranhie, e que solet l’enebisse campar ath sòn dauant alegrèc ara princessa.
Aquerò demostraue, e era ac sabie, que sa pair, ath laguens dera sua amna, ère content de qué non se n’anèsse de Lisie-Gori.
Londeman, dempús dera partida de Nikolenka, eth vielh prince, plan d’ora, se jarguèc eth sòn unifòrme de gala e se premanic entà visitar ath generau en cap.
Eth coche ja ère en tot demorar-lo.
Era princessa Maria lo vedec gésser damb totes es sues decoracions, pr’amor de passar revista ara servitud e as campanhards armadi.
Era princessa, seiguda ath cant dera hièstra, escotaue era votz de sa pair, que sonaue en jardin.
De ressabuda, diuèrses persones correren pera avenguda damb eth ròstre espaurit.
Era princessa correc entath pòrge, eth caminòu de flors e era avenguda.
Un nombrós grop de milicians e vailets venguien ath sòn encontre tant qu’en centre d’aqueth ramblah quauqui òmes arrossegauen, tient-lo per dejós des braci, a un vielhet petit damb eth sòn unifòrme e es sues decoracions.
Era princessa Maria correc entada eth.
En trantalhant jòc des petits cercles de lum que passauen a trauèrs des huelhes des telhs non podec veir eth cambi que s’auie passat en ròstre de sa pair.
Solet vedec ua causa: qu’era abituau expression sevèra e energica d’aqueth ròstre auie balhat pas a ua prigonda timiditat e docilitat.
En veir ara sua hilha, eth prince botgèc es sòns esblancossidi pòts e emetec un roncament.
Qu’ère impossible compréner se qué didie.
Entre diuèrsi òmes l’amièren entath sòn burèu e l’estirèren en aqueth divan qu’autant aborrie enes darrèri tempsi.
Eth mètge, cridat ara prèssa, li hec aquera madeisha net ua sagnada e didec qu’eth prince ère paralisat deth costat dret.
Se hège cada viatge mès perilhós eth sojorn en Lisie-Gori, e a londeman amièren ath malaut entà Boguchavoro.
Eth mètge venguec damb eri.
Quan arribèren en Boguchavoro, Dessalles e eth petit prince auien partit ja entà Moscòu.
Eth vielh Bolkonski, paralisat, ne mielhor ne pejor qu’en Lisie-Gori, s’estèc en Boguchavoro pendent tres setmanes en aquera naua casa que hèc bastir eth prince Andrei; jadie sense coneishement coma un cadavre mutilat.
Mormolhaue de contunh quauquarren inintelligible botjant es celhes e es pòts, mès qu’ère impossible saber se comprenie çò que se passaue ath sòn entorn.
Sonque ua causa semblaue cèrtana: que patie e desiraue díder quauquarren, mès arrés podie comprèner çò que sajaue de díder.
Se tractaue d’un caprici deth vielh prince malaut e lèu inconscient, que voilie díder sus era situacion generau, o referir-se a circonstàncies familhars?
Eth mètge asseguraue qu’aquera inquietud non significaue arren e qu’era causa ère simplaments fisica; mès era princessa Maria pensaue (e eth hèt de qué era sua preséncia intensifiquèsse tostemp era sua inquietud ac confirmaue) que sa pair li volie díder quauquarren.
Qu’ère evident que patie fisica e morauments.
Que non i auie cap esperança de garison, ne ère possible pensar a desplaçar-lo.
Qué passarie se se morisse peth camin?
Net e dia s’estaue ath sòn costat, sense a penes dormir, e ère terrible reconéisher que l’observaue soent non entà veir senhaus de mehlorament, senon damb eth desir de trapar bèth senhau deth fin pròche.
E per estranh que semblèsse adméter tau sentiment, era vertat ère qu’existie.
Mès çò qu’aumentaue eth sòn orror ère eth hèt que dès era malautia de sa pair (e d’abans, dès que per ua esperança inconcreta e, ara demora de quauquarren, s’estèc damb eth) semblauen auer-se desvelhat ena sua amna toti es adormidi desirs e esperances personaus.
Pensaments que de hège ans non acodien ena sua ment: era vida liura sense eth temor de sa pair e enquia er amor e era possibiitat d’ua felicitat personau venguien tu per tu ena sua ment, coma ua temptacion diabolica.
A maugrat de toti es sòns esfòrci entà hèr enlà aguestes idies constantes, non deishaue de pensar en com organizar era sua vida dempús d’aquerò.
Era princessa Maria non ignoraue qu’èren temptacions deth diable.
Sabie qu’era sua soleta arma ère era oracion, e sajaue de pregar.
S’ajulhaue dauant des icònes, recitaue es paraules des pregàries, guardaue es imatges, mès que non podie pregar.
Sentie qu’ara se trapaue en aqueth aute mon: eth mon dera vida, dera activitat dificila e liura, absoludaments opausada ath mon morau qu’enquia alavetz auie estat embarrada e qu’en eth era mielhor consolacion ère era oracion.
Non podie plorar ne pregar, e es preocupacions dera vida vidanta l’acompanhauen pertot.
Demorar-se en Boguchavoro començaue a èster perilhós.
Pertot se didie qu’es francesi auançauen; en un bordalat, a 15 quilomètres, es sautabaranhes francesi auien assolat ua propietat.
Eth mètge persutaue en besonh d’amiar ath malaut mès luenh; eth mariscau dera noblesa manèc a un foncionari pr’amor de suplicar ara princessa que partissen çò de mès lèu possible.
Tanben er inspector de policia, arribat en Bogocharovo, persutèc en çò de madeish en tot díder qu’es francesi èren a 40 quilomètres, qu’es proclamacions franceses circulauen ja pes bordalats e que s’era princessa non gessie damb sa pair abantes deth 15 non responie d’arren.
Era princessa decidic gésser eth 15.
Es preparatius e es ordes que li calie balhar (toti se dirigien ada era) l’absorbiren pendent tot eth dia.
Era net deth 14 ath 15, coma de costum, s’estèc sense despolhar-se ena cramba pròcha ara de sa pair.
Se desvelhèc diuèrsi còps e escotèc era penibla respiracion deth prince, sense barbotejar, es carrinclades deth lhet, es passi de Tijon e deth doctor, que cambiauen de postura ath malaut.
En diuèrses escadences s’apressèc ena pòrta pr’amor d’escotar; li semblèc qu’eth prince mormolhaue quauquarren en votz nauta e se botjaue mès de çò de costum.
Non podie clucar un uelh: un e un aute viatge s’apressaue ena pòrta, damb er in d’entrar mès sense gausar hèr un pas.
Encara qu’er ancian non parlèsse, era princessa Maria endonviaue, intuie, guaire desagradiues l’èren totes es expressions de temor per eth.
Notaue damb quin desengust sajaue d’evitar es longues guardades qu’era hilha tachaue en sòn ròstre.
Sabie tanben qu’era sua aparicion de nets, en moments non abituaus, l’irritarie.
Jamès l’auie semblat tan dolorós e terrible perder-lo.
Rebrembaue tota era sua vida damb eth, cadua des sues paraules, cadun des sòns actes, e en toti eri tornaue a sénter eth sòn amor de pair.
De quan en quan se barrejauen en aguesti rebrembes temptacions diaboliques, pensaue en com serie era sua vida liura e naua dempús dera sua mòrt.
Orrificada, refusaue aguesti pensaments.
A punta de dia sa pair se padeguèc e era princessa podec dormir.
Se desvelhèc tard.
Era claretat mentau que sòl manifestar-se en desvelhar-se li hec a veir claraments çò que mès la preocupaue dera malautia de sa pair.
Se lheuèc; parèc era aurelha ad açò que se passaue darrèr dera pòrta e, en enténer un panteish, se didec alendant que seguie madeish.
Mès, qué pòt passar?
Qué ei çò que jo voi?
Se vestic e se lauèc; hec es sues pregàries e gessec en pòrge.
Es coches èren prèsti, encara que sense shivaus, e plaçauen en eri er equipatge.
Qu’ère un maitin gris e caud.
Era princessa Maria se posèc en pòrge, orrificada pera sua viletat morau e sajant d’ordenar es sòns pensaments abantes d’entrar a on s’estaue sa pair.
Eth mètge baishèc es escales e s’apressèc ada era.
Aué està mielhor, didec.
Anem, que vos cride.
En enténer aquera notícia eth còr dera princessa Maria comencèc a bàter damb tanta fòrça qu’eth sòn ròstre s’esblancossic e li calec emparar-se ena pòrta pr’amor de non quèir.
Veder-lo, parlar-li, estar-se ath sòn dauant quan era sua amna ère plia de temptacions orribles e colpables, ère entara princessa Maria un torment espaventable e agradiu ath còp.
Anem, repetic eth mètge.
Era princessa entrèc ena cramba e s’apressèc entath lhet de sa pair.
Eth malaut jadie d’esquia damb era tèsta plan nauta; es sues mans, petites e uassudes, regades de venes blues, repausauen sus eth linçò; eth uelh quèr guardaue fix; eth dret tiraue entath costat, immobiles es celhes e es pòts.
Tot eth, petit e prim, inspiraue pietat.
Eth sòn ròstre hège era impression d’èster dissecat o de tier diluidi es traits.
Era princessa Maria s’apressèc e li punèc era man.
Era quèrra deth prince sarrèc damb tanta fòrça era sua qu’era comprenec que l’auie demorat de hège fòrça temps.
Er ancian estornegèc era man e se li botgèren damb malícia celhes e pòts.
Era princessa lo guardèc espaurida, en tot esforçar-se entà endonviar es sòns desirs.
Quan era cambièc de posicion, de sòrta qu’eth uelh quèr deth prince vedie eth sòn ròstre, eth malaut semblèc padegar-se e pendent quauqui segons non la deishèc de uelh.
Dempús se botgèren es sòns pòts e era lengua, s’enteneren un sons; comencèc a parlar timidaments, en tot guardar-la damb uelhs suplicants, cranhent evidentaments, que non lo comprenesse.
Era princessa Maria lo campaue concentrant era sua atencion.
Eth comic esfòrç qu’eth malaut hège entà botjar era lengua l’obliguèc a baishar es uelhs e reprimir a penes es somics que sarrauen era sua gòrja.
Eth vieh didec quauquarren e repetic diuèrsi viatges es madeishes paraules.
Era princessa non podie enténer, encara que s’esdegaue entà hè’c; repetie, coma preguntant-li, es paraules qu’eth didie.
A… a… du…du…, repetie.
Eth mètge credec auer entenut e, repetint es sues paraules, preguntèc: “Era princessa ei espaurida”?
Mès eth malaut secodic negatiuaments eth cap e didec çò de madeish.
Era amna, que li dòl era amna, intuic e didec era princessa.
Afirmèc eth prince damb un panteish, cuelhec era man dera sua hilha e comencèc a sarrar-l’ac contra diuèrsi punt deth sòn pièch, coma se cerquèsse un punt determinat.
Toti es pensaments!
Era princessa emparèc era sua tèsta ena man de sa pair pr’amor d’amagar es lèrmes e somics.
Era man deth pair s’esguitlèc pes sòns peus.
T’è estat cridant pendent tota era net… gasulhèc.
S’ac auessa sabut… didec era a trauèrs des lèrmes.
Que non gausè entrar.
Er ancian sarrèc era sua man.
Non as dormit?
Non, non è dormit, didec era, botjant negatiuaments era tèsta.
En tot adaptar-se a sa pair, sajaue, sense encuedar-se’n, de parlar damb eth, mès que mès per signes, simulant botjar era lengua damb grana fatiga.
Amna mia… estimada…, era princessa non artenhec a compréner, mès pera expression des sòns uelhs se’n sabie de qué èren paraues trendes, coraus, coma jamès les ac auie entenut.
Per qué non as vengut?
Er ancian sauvèc silenci.
Dempús mormolhèc:
Gràcies, hilha mia… amiga mia… per tot… per tot… perdon… gràcies…
E eth sòn ròstre cuelhec ua expression timida, mainadenca, maufidada.
Li semblaue veir qu’aquera peticion non auie cap de sens: aquerò aumens s’imaginèc era princessa.
E es lèrmes gessien des sòns uelhs.
Cridatz a Andriushka, exclamèc de pic.
Qu’è recebut ua carta d’eth, didec Maria.
Er ancian la guardèc timidaments, coma estonat.
A on ei?
Qu’ei ena armada, pair, en Smolensk.
Eth prince sauvèc silenci pendent ua estona, damb es uelhs clucadi.
Dempús, coma responsa as sòns pròpis dobtes e entà confirmar qu’ara ac auie entenut tot e se’n brembaue ben des causes, botgèc afirmaiuaments eth cap e dauric es uelhs.
Òc, didec clara e lentaments.
Russia qu’ei perduda.
Eri l’an perduda!
Somiquèc de nauèth e es lèrmes baishèren pes sues caròles.
Era princessa Maria, sense poder-se tier mès, plorèc tanben guardant era sua cara.
Er ancian cluquèc es uelhs e es somics cessèren; senhalèc damb era man es sòns uelhs, e Tijon, qu’ac comprenec, s’apressèc pr’amor de secar-les-ac.
Dempús les tornèc a daurir, didec quauquarren qu’arrés podec compréner pendent longa estona e ara fin Tijon les comprenec, e l’ac comuniquèc ara princessa.
Era cercaue un sens as sues paraules, semblables as qu’auie prononciat abantes: tanlèu se pensaue que sa pair parlaue de Russia, deth prince Andrei, d’era, der arrehilh o dera mòrt.
Plan per aquerò non artenhie a endonviar çò qu’eth didie.
Bota-te eth vestit blanc, me shaute fòrça, didie eth.
En comprener-lo, era princessa somiquèc damb mès fòrça e eth mètge, en tot cuelher-la dera man, se la hec a vier entara cramba que daue entara terrassa, demanant-li que se padeguesse e se tenguesse as preparatius entara gessuda.
Dempús qu’era princessa Maria gessec, eth prince parlèc deth sòn hilh, dera guèrra e der Emperaire, arroncilhèc emmaliciat es celhes, lheuèc era ronca votz e patic eth sòn dusau e darrèr atac.
Era princessa Maria se posèc ena terrassa; eth dia s’auie esclarit, ère beròi, plen de solei e de calor.
Mès era non podie compréner, ne sénter, ne pensar en arren que non siguesse eth sòn apassionat amor entà sa pair; un amor que li semblaue enquia alavetz ignorat.
Gessec en jardin e, sense tier-se es plors, correc entar estanh, seguint eth camin des joeni telhs plantadi peth prince Andrei.
Jo… jo… desiraua era sua mòrt!
Òc… jo!
È desirat que tot s’acabèsse lèu!…
Volia demorar-me tranquilla.
Qué se passarà damb jo?
De qué me servirà era tranquillitat quan eth ja non i sigue?, mormolhaue era princessa, sense preocupar-se de qué la podessen enténer tant que caminaue ara prèssa peth jardin, en tot sarrar-se damb es mans eth pièch, que s’estarnaue en somics violents.
Dempús de hèr un torn, e ja près dera casa, se trapèc damb mademoiselle Bourienne (que non se’n volie anar de Bogucharovo) e un desconeishut qu’acodien ath sòn encontre.
Qu’ère eth mariscau dera noblesa deth districte, que venguie a veir ara princessa pr’amor de convencer-la deth besonh d’ua rapida partida.
Era princessa Maria escotèc sense comprèner.
Lo hec entrar ena sala, lo convidèc a dinar e dempús, en tot desencusar-se dauant d’eth, s’apressèc ena pòrta deth vielh prince.
En aqueth moment apareishec eth mètge, damb eth ròstre plan inquiet, barrant-li eth pas.
Anatz-vo’n, princessa, anatz-vo’n.
Era princessa Maria entornèc en jardin, ath cant der estanh, e en un lòc a on arrés la podesse veir se seiguec sus era èrba.
Non sabie se guaire temps s’auie estat aquiu.
Es passi d’ua hemna que corrie peth caminòu la heren a revier.
Se lheuèc e vedec a Duniasha, era sua puncèla, que corrie entada era.
De ressabuda, coma espaurida pera preséncia dera sua senhoreta, s’arturèc.
Se vos platz, princessa… eth prince… didec Duniasha damb era votz alterada.
E sajant de non guardar a Duniasha, correc entara casa.
Deishatz-me!, que non ei vertat!, cridèc damb votz irascibla.
Eth mètge la volec retier, mès era l’empossèc e correc entara pòrta.
Que non è besonh d’arrés!
Dauric era pòrta; la trebolèc era clara lum deth dia en aquera cramba abantes lèu escura.
I auie quauques hemnes e era sua hihuquèra.
Totes se heren enlà deth lhet, deishant-li pas.
Eth jadie en madeish lòc, mès eth gèst sevèr deth sòn ròstre seren arturèc ara princessa Maria en lumedar dera cramba.
Ei impossible!”, pensèc en tot apressar-se ada eth; e, superant er orror que l’assautaue, emparèc es sòns pòts enes sues caròles.
Mès se hec enlà de seguit: en un instant despareishec tota aquera trendesa entada eth pr’amor de deishar pas a un sentiment de terror per çò qu’auie ath dauant.
Ja non existís!, e aciu en madeish lòc a on s’estaue, i a quauquarren estranh, quauquarren ostil, un mistèri terrible es espaventós que me refuse!” Era princessa Maria amaguèc eth sòn ròstre entre es mans e queiguec enes braci deth mètge, que l’agarrèc.
En preséncia de Tijon e deth doctor, es hemnes lauèren eth còs e li tengueren eth cap damb un mocador, pr’amor de qué era boca non se demorèsse dubèrta; damb un aute mocador l’estaquèren es cames, que tendien a desseparar-se, e dempús vestiren eth cadavre damb er unifòrme e es decoracions e placèren eth sòn escanaulit e petit còs sus ua taula.
Diu se’n sap se qui s’auie preocupat de tot aquerò, que semblaue que se hège per eth madeish.
En arribar era net, es candèles usclauen ar entorn deth taüt, caperat damb ua tela funèbra; en solèr i auien escampilhat arrames de genibre e botat jos eth cap deth mòrt ua pregària estampada; en un cornèr dera cramba, un pope seigut liegie es psalms.
Tau qu’es shivaus que piquen de pès e s’encabren dauant un shivau mòrt, atau en aqueth salon, ar entorn deth taüt deth prince, se sarrauen estranhs e familhars, eth mariscau dera noblesa, eth staroska deth lòc, hemnes; e toti damb era guardada fixa, espaurida, se senhauen e, ajulhant-se, punauen era man hereda e regda deth vielh prince.
Abantes qu’eth prince Andrei s’i auesse installat, Boguchavoro auie estat ua propietat descuedada peth sòn patron; es campanhards auien un caractèr plan desparièr des de Lisie-Gori, se diferenciauen d’eri pera sua manèra de parlar, de vestir e des sòns costums.
Se cridauen campanhards dera estèpa.
Eth sojorn deth prince Andrei en Bogucharovo, a maugrat des sues innovacions (espitaus, escòles, reduccion des autrejaments en espècia), non semblauen auer aleugerit es costums d’aqueri òmes, senon que, peth contrari, es sòns traits de caractèr, qu’er ancian Bolkonski solie cridar seuvatic, s’auien aumentat.
Entre eri corrien tostemps rumors confusi, ja sus era transferéncia de toti eri a cosacs, ja sus ua naua religion que les obligarien a convertir-se, ja sus quinsevolh carta deth Tsar o eth jurament a Pau Petrovic en 1797 (condauen que ja alavetz se les auie autrejat a toti era libertat, mès qu’es senhors les ac auien tornat a trèir) o sus eth tsar Piotr Fiodorovic, que regnarie d’aciu a ueit ans, e en sòn reinatge i aurie libertat entà tot, e víuer serie tan aisit que non aurien cap besonh de leis.
Es rumors e es notícies sus era guèrra e sus Bonaparte e era invasion se confonien en aqueres mentalitats damb ua vaga representacion der Anticrist, dera libertat absoluda e dera fin deth mon.
Bogucharovo ère entornejat per grani pòbles, qu’uns pertanhien ara Corona e d’auti a propietaris que recebien tributs, encara que pòqui d’eri demorauen enes sues tèrres.
Pòqui èren es vailets e pòqui es que sabien liéger e escríuer.
Enes campanhards d’aguest parçan èren mès vesibles e fòrti es corrents misteriosi dera vida populara russa qu’era sua causa e sens, resultauen inexplicables entàs nòsti contemporanèus.
Un fenomèn d’aguesta classa siguec eth movement surgentat entre es campanhards en per dera migracion entà certans arrius caudi, movement qu’auie auut lòc hège vint ans.
Centenats de mujiks (e entre eri quauqui uns de Boguchavoro) comencèren, de ressabuda, a véner eth sòn bestiar e anar-se’n damb es sues familhes entath sudèst.
Coma audèths que migren mès enlà des mars, aguesti campanhards s’endralhauen damb es sues hemnes e hilhs entath sudèst, a on degun d’eri i auie estat jamès.
I anauen en caravanes o individuauments: es uns pagauen eth sòn rescat e d’auti hugien, damb er in d’arribar enes arrius caudi.
Fòrça sigueren castigadi e deportadi entà Siberia; d’auti moriren de hame e de hered en madeish camin; d’auti entornèren entàs sues cases; e eth movement, cessèc, coma auie començat, sense cap de motiu evident.
Mès que non deishauen d’infiltrar-se enes pòbles corrents sosterranhi que se concentrauen prèsti a convertir-se en ua naua fòrça e manifestar-se un aute còp dera madeisha manèra sobta e estranha, mès madeish de simpla e naturau, damb era madeisha energia qu’abantes.
En 1812, entà quinsevolh òme que demorèsse près deth pòble, ère evident qu’aguesti corrents sosterranhs existien, èren plan arraïtzadi e era sua manifestacion extèrna s’apropaue.
E es campanhards non se botjauen des sòns lòcs.
Alpatic se’n sabie per vailets plan pròchi ada eth qu’eth campanhard Karp, que nauèraments auie tornat a hèr quauqui carregi a compde dera Corona e auie ua grana influéncia ena comunautat, auie tornat damb era notícia de qué es cosacs assolauen es bordalats abandonadi pes sòns estatjants, tant qu’es francesi les respectauen.
Se’n sabec tanben de qué, eth dia anterior, un aute campanhard s’auie hèt a vier deth bordalat de Vislujuvo (a on ja i èren es francesi) era proclamacion d’un generau francés qu’en era se hège saber ara populacion que non se les costarie cap de mau e que se les pagarie tot çò que se les treiguesse, se se demorauen enes sues cases.
Coma espròva d’aquerò, eth mentat campanhard mostraue cent robles en bilhets (ignoraue qu’aguesti bilhets èren faussi) que l’auien auançat es francesi a compde deth hen que les auie de proporcionar.
E, çò de mès important, Alpatic se’n sabec qu’eth madeish dia qu’auie ordenat ath staroska amassar es cars entà transportar er equipatge dera princessa Maria, es campanhards s’auien amassat peth maitin e auien decidit non gésser deth pòble e demorar-se enes sues cases.
Eth temps pressaue.
Eth dia dera mòrt deth prince, eth 15 d’agost, eth mariscau dera noblesa auie persutat qu’era princessa gessesse aqueth madeish dia; resultaue perilhós demorar-se, e, eth non podie respóner d’arren dempús deth 16.
Partic eth dia dera mòrt deth prince, en tot prométer tornar londeman entà assistir as funeralhas.
Mès que non ac podec hèr, donques qu’auie auut notícies d’un rapid auançament des francesi e a penes auec temps de trèir ara sua pròpia familha damb tot çò que possedie de valor.
Eth staroska Dron (qu’eth vielh prince cridaue Dronushka) administraue era comunautat de Bogucharovo de hège lèu trenta ans.
Dron ère un d’aguesti mujiks fòrts, fisica e morauments que, quan arribauen en ua certana edat, se deishauen era barba e, sense cambiar d’aspècte, viuien enquias seishanta o setanta ans, sense peublancs, damb tota era dentadura, fòrts e de bon pòrt coma se n’auessen trenta.
Dron auie estat nomentat staroska de Boguchavoro lèu a raïtz dera migracion entàs arrius caudi, qu’en era participèc; d’alavetz, pendent vint-e-tres ans auie complit irreprochablaments es sues foncions.
Es senhors (e eth vielh prince e eth sòn hilh), madeish qu’er administrador, lo respectauen e, de trufaria, lo cridauen “ministre”.
Pendent tot aguest temps ne un solet còp auie estat malaut ne s’auie embriagat.
Encara que passèsse era net de vesilha e amièsse a tèrme ua labor extraordinària, jamès se mostraue cansat.
Maugrat èster analfabet, jamès desbrembaue un compde, ne es puds de haria venudi, ne un solet esquèrri que i auesse en cada desiatina des camps de Boguchavoro.
Ad aguest òme cridèc Alpatic quan arribèc deth devastat Lisie-Gori eth dia der acogament deth prince, damb era finalitat de qué premanisse dotze shivaus entàs coches dera princessa e dètz-e-ueit cars entath convòi que li calie gésser de Bogucharovo.
Mès en recéber aquera orde, Dron baishèc silenciosaments es uelhs.
Alpatic balhèc es nòms des campanhards qu’es sòns cars li calie manar.
Dron repliquèc qu’aqueri campanhards auien ocupades es sues cavalaries enes ahèrs deth camp; Alpatic ne nomentèc a d’auti, mès aguesti, sivans eth staroska, non auien shivaus: uns sigueren requisionadi pera armada; d’auti èren agotadi, quauqui uns auien mòrt per manca de ferratge.
Eth staroska credie qu’ère impossible arremassar es shivaus, non ja entath convòi, senon ne tansevolhe entàs coches dera princessa.
Alpatic guardèc atentiuaments a Dron e arroncilhèc es celhes.
Atau coma Dron ère un staroska exemplar, Alpatic, qu’amiaue vint ans governant es propietats deth prince Bolokonski, ère un administrador perfècte.
Qu’auie era facultat de compréner ath maximal grad es besonhs e es instints dera gent que trabalhaue: plan per aquerò ère un administrador excellent.
En guardar a Dron comprenec de seguit qu’es sues responses non èren eth reflèx des sòns pensaments, senon d’un estat d’opinion generau entre es campanhards de Boguchavaro, qu’influie tanben en eth.
Sabie tanben que Dron, enriquit e odiat pera comunautat, trantalhaue entre dus costats: eth des senhors e eth des campanhards.
Aguest trantalhament qu’ère evident ena sua guardada.
Plan per aquerò Alpatic se l’apressèc damb es celhes arroncilhades.
Escota-me, Dronushka; non me hèsques badinades.
Sa Exelléncia eth prince Andrei Nikolaievic m’a ordenat personauments que gesquen d’aciu toti e que non se demore arrés damb er enemic.
Aquerò madeish ordene eth Tsar.
Qui se demore aciu ei un traïdor ath Tsar, ac comprenes?
Ac compreni, gasulhèc Dron sense lheuar era vista.
Mès Alpatic non se conformaue damb aguesta responsa.
Coma volgatz, didec Dron tristaments.
Dron, que s’a acabat!, didec Alpatic treiguent era man deth justet e senhalant solemnaments eth solèr jos es pès deth staroska.
Non solet te veigui a trauèrs de tres canes per dejós de tu, ac veigui tot, acabèc, sense deishar de guardar entath solèr jos es pès de Dron.
Dron se trebolèc; campèc de reuelh a Alpatic e tornèc a baishar es uelhs.
Dèisha-te de pegaries e ditz-les as campanhards que se premanisquen entà vier entà Moscòu.
Deman peth maitin les cau èster es cars darrèr der equipatge dera princessa.
E tu non t’amasses damb eri, comprenes?
Dron, de ressabuda, se lancèc enes pès der administrador.
Yakov Alpatic… desliura-me deth cargue!
Crist t’ac demani.
Qu’ei pro!, exclamèc Alpatic grèuments.
Que veigui a tres canes per dejós de tu, repetic.
Non ignoraue qu’era sua adretia d’apicultor, es sòns coneishments sus era semiada e era sua abiletat entà acontentar ath prince pendent vint ans l’auien valgut era fama de bruishòt; se l’atribuie, madeish qu’as bruishòts, era facultat de veir a tres canes per dejós d’ua persona.
Dron se lheuèc e volec díder quauquarren.
Mès Alpatic l’interrompec.
Qué se vos a acodit?
Tè!…
Qué vatz maquinant?
Qué posqui hèr jo?
Eth pòble ei revoutat deth tot… pro les digui…
Qu’ei aquerò, les digui…
S’embriaguen?, preguntèc Alpatic brèuments.
Que son coma hòls, Yakov Alpatic…
S’an hèt a vier un aute barril e…
Tu, escota.
Plan, plan, qu’està ben, didec Dron.
Alpatic non persutèc.
Amiaue fòrça temps dirigint as campanhards e sabie qu’eth mielhor mejan entà qu’aubedissen ère pensar que non s’imaginaue ne tansevolhe que podessen desauberdir.
Atau, donc, se conformèc damb era actitud de Dron, maugrat èster lèu segur de qué sense un destacament de soldats non autrejarien es cars.
Coma se demoraue, es cars non sigueren amassadi pera tarde.
Que s’auie celebrat ua auta reunion ena tauèrna e en era decidiren hèr enlà as shivaus entath bòsc e non autrejar es cars.
Sense badar boca de tot aquerò ara princessa, Alpatic balhèc era orde de descargar eth sòn pròpi equipatge, nauèth vengut de Lisi-Gori, e premanir es shivaus entath coche dera princessa Maria.
Dempús partic ara cèrca des autoritats.
Dempús der acogament de sa pair, era princessa Maria s’auie embarrat ena sua cramba e non recebie ad arrés.
Era puncèla se l’apressèc ena pòrta pr’amor d’avisar-la de qué Alpatic auie arribat e demanaue ordes entath viatge (aquerò se passaue abantes dera convèrsa d’Alpatic damb Dron).
Era princessa Maria s’incorporèc deth divan que s’estaue estirada e, sense daurir era pòrta, didec que non pensaue anar entà nunlòc e demanaue que la deishèssen tranquilla.
Es hièstres dera sua cramba èren orientades de cap a cogant.
Era princessa ère estirada, damb eth ròstre virat entara paret, e passaue es dits pes botons d’un coishin de cuer sense veir arren mès.
Es sòns vagui pensaments èren concentradi en un solet punt: pensaue en çò d’irrevocable qu’ei era mòrt e ena sua baishesa morau, que d’era enquia alavetz non se n’auie encuedat e que se l’auie amuishat pendent era malautia de sa pair.
Volie pregar, mès que non gausaue de hè’c.
En sòn actuau estat d’animositat consideraue ua gausaria dirigir-se a Diu.
Atau s’estèc pendent long temps sense cambiar de posicion.
Eth solei se cogaue ena auta part dera casa e damb es sòns inclinadi arrais deth ser illuminaue, a trauèrs des hièstres dubèrtes, tota era cramba e era part deth coishin que contemplaue era princessa Maria.
Mès, lheuèc inconscientaments, s’apraièc eth peu e s’apressèc ena hièstra, alendant era frescor dera tarde luminosa, mès ventosa.
Eth que ja non i é, e arrés t’ac pòt empedir”, se didec.
Se deishèc anar en ua cagira e apuèc eth cap sus eth pòst dera hièstra.
Quauquarrés, damb votz trenda e doça, la cridèc deth jardin estant e s’apressèc entà punar-li eth cap.
Era princessa lheuèc era tèsta.
Qu’ère mademoiselle Bourienne, vestida de nere damb un vestit ornat damb dentèles.
Abracèc ara princessa e s’estarnèc en somics.
Era princessa Maria se demorèc guardant-la e de ressabuda acodiren ena sua ment toti es desengusti e gelosies experimentades en d’auti tempsi.
Se’n brembèc de sa pair, qu’enes darrèri mesi auie cambiat d’anament respècte ara francesa, e non la cridaue entad arren.
Be n’auien estat d’injusti, donc, es repotecs que l’auie hèth ath hons deth sòn còr!
Era princessa Maria imaginèc viuaments era situacion de mademoiselle Bourienne, qu’enes darrèri tempsi s’auie aluenhat d’eth mès que seguie depenent d’era e viuie en casa d’autrú.
La planhèc.
La guardèc damb corau interrogacion e l’estenec era man.
De seguit, mademoiselle Bourienne comencèc a plorar e a punar era man dera princessa; li parlaue deth gran dolor dera princessa e qu’era compartie.
Era soleta consolacion, didie, ère qu’era princessa li permetesse compartir aqueth dolor.
Era princessa escotaue aqueres paraules sense comprener-les.
Mès que non la deishaue de uelh e percebie eth doç son dera sua votz.
Era vòsta situacion, estimada princessa, qu’ei doblaments terribla, higec mademoiselle Bourienne dempús un brèu silenci.
Compreni que non pogatz pensar en vos madeisha, mès jo, per afècte que senti entà vos, m’ac cau díder…
Auetz vist a Alpatic?
Vos parlèc dera partença?
Era princessa non responec.
Non comprenie se qui li calie partir e entà on.
Pensar en quauquarren?
Sabetz qu’èm en perilh, chere Marie?, higec mademoiselle Bourienne.
Mos enròden es francesi e ei perilhós gésser ara.
Se partim ei lèu segur que mos haràn presoères, e Diu se’n sap…
Era princessa guardaue ara sua amiga sense compréner deth tot çò que didie.
Ò!, se vo’n sabéssetz guaire indiferent m’ei tot, ara!, didec.
Que non voleria per arren deth mon aluenhar-me d’eth…
Alpatic que m’a dit quauquarren sus eth viatge…
Parlatz vos damb eth; jo non voi ne posqui ocupar-me d’arren…
Que ja è parlat damb eth; demore que pogam gésser deman.
Mès jo me pensi que serie mielhor demorar-mos aciu, didec mademoiselle Bourienne, pr’amor que seràtz d’acòrd damb jo, chere Marie, que serie terrible quèir peth camin enes mans des soldats o des campanhards revoutadi.
Mademoiselle Bourienne treiguec dera sua bossa ua proclamacion deth generau francés Rameau, escrita en papèr desparièr deth que sòlen tier es russi, qu’en era convidaue as abitants des bordalats a non abandonar es sues cases, perque es autoritats franceses les protegirien, e autregèc eth papèr ara princessa.
Me pensi que çò de mielhor serie dirigir-se ad aguest generau, didec mademoiselle Bourienne, sò solide fòrça que seríetz tractada damb eth respècte degut.
Era princessa liegec eth messatge e uns somics sense lèrmes agitèren eth sòn ròstre.
Qui vo’les a balhat?, preguntèc.
Bourienne, en tot rogir-se.
Era princessa Maria, damb eth papèr ena man, se hec enlà dera hièstra e, plan esblancossida, gessec dera sua cramba, en tot dirigir-se entar ancian burèu deth prince Andrei.
Duniasha, crida a Alpatic o a Dronushka, a quinsevoh, e ditz-li a Amelia Karlovna que non entre, higec en enténer era votz de mademoiselle Bourienne.
Mos cau gésser, mos cau gésser çò de mès lèu possible!, didie espaurida en pensar que podie quèir en mans des francesi.
Que jo, era hilha deth prince Nikolai Andreieivic Bolkonski, demani proteccion ath generau Rameau e qu’accèpti era sua generositat!” Aquera idia l’orrificaue.
Tremolaue, se rogie, cuelhuda d’un accès de colèra e indignacion coma jamès l’auie sentut abantes.
Que vedie ara claraments guaire doloroses e ofensiues, mès que mès aquerò, èren es circonstàncies que se trapaue.
Mademoiselle Bourienne lui ferà les honneurs de Bogout- charovo; m’autrejaràn ua petita cramba per pietat; es soldats profanaràn era nauèra hòssa de ma pair, pr’amor de panar es sues decoracions.
Era princessa Maria pensaue atau pr’amor que se sentie obligada a actuar cossent es idies de sa pair e de sa frair.
Personauments, que tot l’ère parièr: que non l’importaue demorar-se ne çò que li poguesse arribar; mès se sentie representanta deth sòn defuntat pair e deth sòn frair.
Sense encuedar-se’n, pensaue coma aurien pensat eri, e sentie coma eri aurien sentut.
Aquerò qu’aurien dit, aquerò qu’aurien hèt eri en aqueri moments ère çò que li calie hèr.
Entrèc en burèu deth prince Andrei e, sajant de compenetrar-se damb es sues idies, meditèc peth menut sus era situacion.
Es exigéncies dera vida, qu’era consideraue despareishudes totafèt dès era mòrt de sa pair, surgentèren de pic dauant d’era, senhorejant era sua volentat damb ua fòrça naua, desconeishuda.
Caminèc pera estança, inquieta e rogida, cridant tanlèu a Alpatic coma a Mijail Ivanovic, o a Tijon o a Dron.
Duniasha, era vielha hilhuquèra e es puncèles non podien díder enquia quin punt èren justificades es afirmacions de mademoiselle Bourienne.
Alpatic non ère en casa: qu’auie anat a veir as autoritats.
Mijail Ivanovic, er arquitècte, campèc damb uelhs somnolents e non li podec díder arren; responie damb eth madeish arridolet que, pendent quinze ans, sense manifestar era pròpia opinion, responie ath vielh prince, de manèra qu’ère impossible dedusir arren concret des sues responses.
Eth vielh ajuda de cramba, Tijon, damb senhaus de fatiga e es tralhes d’un dolor irreparable, responie: “Que sò as vòstes ordes, princessa”; e en guardar-la, a penes se tenguie es somics.
Fin finau, entrèc en burèu eth staroska Dron.
S’inclinèc prigondaments dauant dera princessa e non passèc dera neira.
Era princessa Maria hec uns torns pera cramba e s’arturèc ath sòn dauant.
Toti èm jos era man de Diu, didec eth, alendant.
E sauvèc silenci.
Dronushka, Alpatic qu’ei anat sabi pas a on, e jo non sai a qui dirigir-me.
Per qué non auetz de poder, Excelléncia?
Se pòt gésser…
Diden qu’ei perilhós per çò dera proximitat der enemic.
Amic mèn, jo non posqui hèr arren, non compreni arren; sò soleta e voi gésser, tu per tu, aguesta net o deman peth maitin.
Dron carèc e guardèc de reuelh ara princessa.
Non i a shivaus, didec.
L’ac avertí a Yakov Alpatic.
Com que non i a shivaus?, preguntèc era princessa.
Un castig de Diu, Excelléncia!, mormolhèc Dron.
Es tropes se n’an het a vier uns… d’auti an esvrentat…
Amiam un an tan dolent!
Manque ferratge entàs bèsties e nosati madeish èm a mand de morir de hame.
A viatges mos estam tres dies sense minjar.
Que non i a arren, èm completaments arroïnadi.
Era princessa escotaue atentiuaments.
Arroïnadi es campanhards?
Non auetz pan?, preguntèc.
Se morissen de hame, didec Dron; e non parlem d’arténher cars.
Mès per qué non ac auies dit, Dronushka?
Non les podem ajudar?
Ara princessa li semblaue estranh qu’en aqueri moments, qu’era patie tan gran dolor, i auesse rics e praubi, e qu’es rics podessen non ajudar as qu’auien besonh.
Auie entenut a díder e se’n sabie vagaments que i auie eth nomentat gran des senhors e que solien balhar-lo as campanhards que n’auessen de besonh; se’n sabie tanben que ne sa pair ne eth sòn frair les aurien remit era sua ajuda as campanhards; eth sòn solet temor ère enganhar-se ena distribucion deth horment qu’era volie balhar.
Se sentie contenta d’auer bèth copacap que per eth podesse desbrembar, sense avergonhar-se’n, eth pròpi dolor.
Demanèc a Dron detalhs sus es besonhs des mujiks e sus tot çò qu’en Boguchavoro tanhie as senhors.
Que i a gran nòste, deth mèn frair, vertat?
Eth gran des senhors qu’ei intacte, responec Dron capinaut.
Balha-lo as campanhards; balha-les çò qu’agen de besonh.
Dron non responec e alendèc prigondaments.
Repartis-lo tot, se n’an pro damb aquerò.
Balha-lo tot.
T’ac ordeni en nòm deth mèn frair, e ditz-les que tot çò nòste ei sòn.
Arren regatejaram entada eri.
Ditz- les-ac atau.
Dron guardaue fixaments ara princessa tant que parlaue.
En nòm de Diu, maireta!
Mana que bèth aute s’encargue des claus, didec.
Qu’è servit pendent vint-e-tres ans e non me sò portat mau.
Desliura-me d’aguest pes, en nòm de Diu!
Era princessa non comprenie çò que volie díder ne de qué volie èster desliurat.
Li responec que jamès auie dobtat dera sua fidelitat e qu’ère prèsta a hè’c tot per eth e pes campanhards.
Ua ora dempús Duniasha entrèc entà dider-li ara princessa que Dron, sivans es sues ordes, auie amassat as campanhards ath costat deth granèr, e que desirauen parlar damb era sua patrona.
Jo non les è cridat.
Sonque li didí a Dronushka que les autregèsse eth horment, responec era princessa Maria.
Per Diu, princessa, maireta, manatz que hèsquen enlà ad aguesti òmes e non anetz a veder-les.
Qu’ei ua enganha, didec Duniasha.
Quan torne Yakov Alpatic partiram d’aciu… non i anetz…
Quina enganha?, preguntèc era princessa, estonada.
Que me’n sai de çò que digui.
Non ne hescatz cabau, per Diu.
Escotatz-me a jo.
Se vos semble, que podetz preguntar ara hilhuquèra.
Diden que non se’n vòlen anar d’aciu, coma les ordenéretz.
Que i deu auer ua confusion.
Maria.
Crida a Dronushka.
Dron confirmèc es paraueles dera puncèla: es campanhards s’auien amassat per orde dera princessa.
Mès se jamès les è cridat!, didec era princessa Maria.
Solide t’enganhes.
Dron alendèc en silenci.
Que se n’anaràn se vos ac voletz.
Non, non, vierè a veder-les, didec era princessa.
E maugrat es supliques de Duniasha e dera hilhuquèra, era princessa Maria gessec entath pòrge seguida de Dronushka, era puncèla, era vielha hilhuquèra e Mijail Ivanovic.
Les vau a prométer lotjament e trabalh enes entorns de Moscòu.
Sò segura de qué eth prince Andrei harie mès encara se siguesse en mèn lòc”, pensaue era princessa Maria mentre s’apressaue entàs campanhards amassadi enes proximitats deth granèr.
Que ja hège net.
Era gent, sarrada, se botgèc en tot trèir-se ara prèssa es casquetes.
Era princessa, damb es uelhs baishi, s’apressèc as campanhards, en tot embolhar-se damb eth vestit en caminar.
La guardauen tanti uelhs joeni e vielhs e èren tan desparièrs es ròstres que non ne distiguic a cap.
Sentie eth besonh de parlar-les a toti e non sabie per a on començar.
Mès, un còp mès, l’enventic era consciéncia d’èster era representanta de sa pair e deth sòn frair, e comencèc decidida.
Sò plan contenta de qué ajatz vengut, didec, sense lheuar es uelhs, tant qu’eth còr li batanaue rapida e violentaments.
Dronushka m’a dit qu’era guèrra vos a arroïnat; qu’ei eth nòste malastre comun, mès que non estauviarè arren entà ajudar-vos.
Me’n vau d’aciu, peth perilh… er enemic ei plan près… perque…
Vos ac balhi tot, amics…
Vos demani qu’ac cuelhatz tot, tot eth gran ei vòste, entà que non passetz besonhs.
Se vos diden qu’ei entà que vos demoretz aciu, que non ei vertat.
Ath contrari, vos pregui a toti que vo n’anetz damb es vòsti bens entara nòsta propietat apròp de Moscòu; vos balharàn lotjament e pan entà toti e vos prometi que non vos mancarà çò qu’ei de besonh.
Era princessa se posèc.
Ena gentada non s’entenien senon alendades.
Se posèc de nauèth.
Arrés interrompec eth sòn silenci.
Eth nòste malastre qu’ei comun e ac repartiram tot a parts egales.
Toti aqueri uelhs la campauen damb era madeisha expression, qu’eth sòn sens non podie compréner.
Ère curiosèr, devocion, reconeishença o espant e maufidança?
Ua votz repliquèc de darrèr estant:
Per qué?, preguntèc era princessa Maria.
Arrés contestèc; e era princessa Maria, passant es sòns uelhs sus era multitud, observèc que totes es guardades se baishauen en trapar-se damb era sua.
Per qué non voletz?, repetic.
Arrés responec.
Era princessa Maria començaue a senter-se trebolada ath miei d’aqueth silenci; sajaue de captar bèra guardada.
Per qué non parlatz?, preguntèc a un vielh que, emparat en sòn paishon, ère dauant d’era.
Ditz-me se tu cres que me cau hèr ua auta causa, que harè çò que sigue de besonh, didec en captar era sua guardada.
Mès eth, coma emmaliciat per aquerò, baishèc deth tot eth cap e didec:
Per qué ac auem d’acceptar?
Que non auem besonh de horment.
De diuèrsi punts s’enteneren votzes:
Qu’ei que voletz qu’ac abandonèssem tot?
Non i èm d’acòrd… non acceptam.
Mos hè dò per tu, mès que non volem, non ac acceptam.
Ve-te’n tu soleta…
E un viatge mès campèc en aqueri ròstres ua madeisha expression; mès ara ja ère evident que non ère curiosèr ne reconeishença, senon ua decision colerica.
Non m’auetz comprenut, plan, repliquèc era princessa damb ua trista arridalha.
Per qué non voletz partir?
Vos prometi lotjament e manten… tant qu’er enemic vos arroïnarà…
Mès era sua votz se vedec estofada pes votzes dera gentada.
Non volem!
Que mos arroïne!
Non acceptam eth vòste horment!
Era princessa Maria sajaue de captar de nauèth ua guardada dera gent, mès arrés la guardaue.
Aqueri uelhs l’evitauen.
Se sentec trebolada e violenta.
Be n’ei d’escarrabilhada!, didien quauques votzes.
Plan que òc!
E encara ditz que mos balharà horment!
Era princessa se retirèc damb eth cap clin e entrèc ena casa.
E dempús de repetir-li a Dron era orde de premanir es veitures entà londeman, se retirèc ena sua cramba e se demorèc soleta damb es sòns pensaments.
Aquera net s’estèc era princessa Maria seiguda pendent long temps ath cant dera hièstra dera sua cramba, en tot parar era aurelha as votzes des mujiks, qu’eth sòn rumor arribaue deth bordalat estant.
Non pensaue en eri, ça que la: comprenie que per mès que pensèsse en eri jamès les arribarie a enténer.
Seguie pensant tostemp madeish: en sòn malastre, que, dempús dera interrupcion costada pes copacaps deth moment, s’auie convertit en passat.
Ara que ja ère capabla de rebrembar, plorar e pregar.
Eth vent s’auie padegat damb era còga deth solei: era net ère serena e fresca.
Tàs dotze, es votzes comencèren a desparéisher.
Un poth cantèc e campèc eth plen darrèr des telhs deth jardin; ua blanca broma baisha, banhada d’arrosada, brotoèc dera tèrra; eth bordalat e era casa se demorèren en silenci.
Pera ment dera princessa passauen, ua darrèr era auta, scènes d’un passat nauèth: era malautia e es darrèrs moments dera mòrt de sa pair.
Passaue aguestes imatges damb trista alegria e solet refusaue damb orror era darrèra, era dera sua mòrt, pr’amor que sentie que non se trapaue damb fòrces entà reviuer-la, ne tansevolhe ena sua imaginacion, en aquera ora tranquilla e misteriosa dera net.
Les rebrembaue damb tanta claretat e tant peth menut que li semblauen èster ja present, ja passat, ja futur.
Rebrembaue viuaments eth moment que sa pair auie patit er atac e l’amièren, en tot tier- lo des braci, a trauèrs deth jardin de Lisie-Gori, tant qu’eth gasulhaue quauquarren damb era lengua inèrta e botjaue es peublanques celhes, en tot guardar ara sua hilha damb expression timida e inquieta.
E era princessa tornaue a rebrembar damb toti es detalhs era vesilha deth dia der atac, quan, auent era presentida d’un malastre, s’auie estat ath cant de sa pair contra era sua volentat.
Que non podie dormir e auie baishat de puntetes enquiara sarra, a on sa pair hège jadilha aquera net, auie pogut escotar era sua votz cansada e fèbla, quan parlaue damb Tijon.
Se notaue eth sòn in de parlar.
Per qué non me permetec èster aquiu e ocupar eth lòc de Tijon?, pensaue ara, madeish qu’alavetz, era princessa.
Ara que ja non pòt díder ad arrés tot aquerò que sentie.
Non tornarà jamès, ne entada eth, ne entà jo, aqueth instant que m’aurie pogut díder tot çò que volesse e jo, en sòrta de Tijon, l’auria escotat e comprenut.
Dilhèu m’aurie dit en aqueth moment çò que me didec eth dia dera sua mòrt.
Tanben parlèc de jo aquera net damb Tijon: preguntèc per jo dus còps.
Me volie veir, e jo èra darrèr dera pòrta.
Sentia pietat e tristor per parlar damb Tijon, que non lo comprenie.
Me’n brembi que mentèc ara defuntada Lisa coma se siguesse viua.
S’auie desbrembat dera sua mòrt e Tijon li didec que ja non existie…
Alavetz eth cridèc: “pèc!”.
Que patie fòrça.
Qué aurie hèt eth?
Qué riscaua jo?
E era princessa Maria prononcièc en votz nauta aqueres paraules de sa pair eth madeish dia dera sua mòrt:
Estimada!…
Repetic aguestes paraules e se metec a plorar damb lèrmes que solatjauen eth sòn còr.
Ara vedie eth sòn ròstre; non ère eth qu’auie coneishut tostemp, e que tostemp auie vist de luenh, senon un ròstre timid e fèble, que vedec per prumèr viatge, damb totes es sues arrupes e totes es sues particularitats, tant que s’inclinaue entà enténer tot çò que didie.
Amna… mia, repetic.
Qué pense ara?”, se preguntèc de pic.
E coma responsa, vedec a sa pair dauant d’era, damb era madeisha expression qu’auie en taüt: eth ròstre sarrat per un mocador blanc.
E aqueth orror que s’auie senhorejat d’era quan lo toquèc e se convencèc de qué ja non ère eth, senon quauquarren misteriós e hastigós, tornèc a invasir-la.
Que volie pensar en d’autes causes, volie pregar, mès non ac podie hèr.
Damb grani uelhs, plan dubèrti, guardaue era claretat dera lua e es ombres, sentie pòur, demorant veir d’un moment en aute eth sòn ròstre mòrt, mès eth silenci que regnaue ena casa e sus era l’estacaue.
Duniasha!, gasulhèc.
Duniasha!, exclamèc damb votz seuvatja, e escapant-se deth silenci correc entara cramba des sirventes ar encontre dera hilhuquèra e des puncèles.
Eth 17 d’agost, Rostov e Ilin, acompanhadi tan solet per Lavrushka, nauèth vengudi dempús era sua captivitat, e un ussar, gesseren deth sòn campament de Yankovo, a quinze quilomètres de Bogochavoro, entà provar un nau shivau crompat per Ilin e saber- se’n de s’auie hen enes bordalats.
De hège tres dies, Bogucharovo se trapaue entre es dues armades enemigues, de sòrta qu’era rèiregarda russa podie arribar aquiu damb era madeisha facilitat qu’era avantgarda francesa.
E Rostov, coma un bon cap d’esquadron, desiraue profitar-se’n abantes qu’es francesi des viures qu’encara restauen en aqueth lòc.
Rostov e Ilin caminauen damb eth milhor umor de cap a Bogucharovo, entàs domenis deth prince, a on demorauen trapar nombrosa servitud e polides gojates.
De quan en quan li preguntauen a Lavrushka sus Napoleon e se n’arrien des sus paraules, e a viatges lançauen as sues cavaladures a tot galaup pr’amor de provar eth nau shivau.
Rostov non sabie ne s’imaginaue qu’eth bordalat qu’anauen pertanhie a Bolkonski, qu’auie estat eth prometut dera sua fraia.
Dempús dera darrèra galaupada arribèren ara vista de Bogucharovo, e Rostov, en tot deishar darrèr a Ilin, entrèc prumèr en carrèr deth bordalat.
Qu’as gessut abantes!, cridèc Ilin, damb eth ròstre rogit.
Jo, Excelléncia, damb eth mèn francés (didec de darrèr estant Lavrushka, que cridaue francés ath sòn shivau) vos auria pogut ganhar, mès que non volí balhar- vos aguest desengust.
S’apressèren, ath pas, enes granèrs, qu’ath sòn costat i auie un gran revolum de mujiks.
Quauqui uns se descurbiren; d’auti, sense hè’c, camperen as cavalièrs.
Dus vielhs nauti, de ròstre arropit e barba esclarida, gesseren cantant dera tauèrna, estramuncant, e s’apressèren arridolents as oficiaus.
Òla, gojats!, didec Rostov arrint.
I a hen per aciu?
Guaire se retiren er un ar aute… observèc Ilin.
Un mujik gessec deth grop e s’apressèc entà Rostov:
De quin costat ètz?, preguntèc.
Qu’èm francesi, didec Ilin arrint.
Napoleon en persona, higec senhalant a Lavrushka.
Alavetz, ètz russi?, tornèc a preguntar eth campanhard.
N’a fòrça auti?, s’interessèc un aute de mejana estatura apressant-se ada eri.
Fòrça, fòrça, repliquèc Rostov.
Mès, per qué ètz amassadi?
En aqueth moment s’apropauen dera mansion senhoriau dues hemnes e un òme caperat damb ua casqueta blanca.
Aquerò que non ei clar!, didec Lavrushka guinhant eth uelh.
Se qué vòs preciosa?, preguntèc Ilia arrint.
Era princessa me mane preguntar de quin regiment ètz vosati e com vos cridats.
Qu’ei eth comde Rostov, cap der esquadron, e jo sò eth sòn segur sirvent.
Eth mujik embriac seguie cantant, damb eth sòn arridolet erós e sense deishar de uelh a Ilin, que parlaue damb era gojata.
Darrèr de Duniasha, Alpatic, damb era casqueta ena man, s’apressèc entà Rostov.
Posqui shordar a Sa Senhoria?, preguntèc respectuós, mès damb un certan mensprètz, per çò dera joenesa der oficiau e metent-se ua man pera dubertura deth justet.
Era mia patrona, era hilha deth generau en cap Nikolai Andreievic Bolkonski, defuntat eth 15 d’aguest mes, se trape damb bères dificultats per çò dera ingnoràcia d’aguesta gent (e senhalèc as companhards) e vos demane que vos dignetz tier-li ua visita… non voletz desseparar-vos un shinhau?, preguntèc damb trist arridolet.
Qu’ei violent parlar dauant de… e Alpatic tornèc a senhalar as dus campanhards que non deishauen de hèr torns coma uns tabans ath torn deth shivau.
Èp!, Alpatic!
Èp!, Yakov Alpatic!…
Plan…
Desencusa… en nòm de Crist…
Rostov se demorèc guardant as embriacs, e arric.
Non, que non ei bric divertit, didec Rostov hènt-se enlà.
De qué se tracte?
Aguesti sauvatges non permeten gésser dera propietat ara senhora e menacen damb desatalar es shivaus, e ja auem cargat tot er equipatge dès aguest maitin e Sa Excelléncia non pòt anar-se’n.
Que non pòt èster!, sorrisclèc Rostov.
Qu’è er aunor de dider-vos era pura vertat, confirmèc Alpatic.
Rostov descavauguèc, autregèc eth sòn shivau ar ordenança e se filèc a pè, acompanhat d’Alpatic entara casa, preguntant ar administrador detalhs de çò que s’auie passat.
Peth maitin, quan era princessa dèc ordes d’atalar, s’amassèren es mujiks ar entorn deth granèrs e manifestèren que non la deisharien partir deth bordalat, que i auie ordes de non húger e qu’èren prèsti a desatelar es shivaus.
Alpatic venguec entà convencer-les tà que non ac hessen, mès eri responeren (ère Karp eth que mès parlaue, perque Dron non se destacaue dera multitud) que non podien deishar partir ara princessa, qu’auien ua orde ad aguest respècte e que s’era princessa se demoraue la servirien coma abantes, en tot aubedir-la en tot.
E tant que Rostov e Ilin s’apressauen ath galaup peth camin, era princessa Maria, maugrat es supliques d’Alpatic, era vielha hilhuquèra e es puncèles, daue era orde d’atalar entà gésser.
En veir as cavalièrs qu’auançauen ath galaup, que cuelheren per francesi, es menaires auien hujut e era casa s’aumplic de somics femenins.
Pairet!, pairet estimat!
Rostov siguec amiat entath salon, a on era princessa Maria s’estaue capvirada e sense fòrces.
Non comprenie ne qui ère aqueth joen, ne per qué se trapaue aquiu, ne qué s’anaue a passar.
En veir eth sòn ròstre rus e encuedar-se’n, dès es prumères paraules, de qué auie ath sòn dauant a un òme deth sòn ambient, lo guardèc damb es sòns uelhs prigonds e ludents e comencèc a parlar damb ua votz trantalhanta que tremolaue pera emocion.
Entà Rostov aqueth encontre qu’auie quauquarren de novelesc: “Ua gojata indefensa, esbauçada peth dolor, soleta, a posita d’uns grossièrs mujiks revoutadi.
Quin estranh edart m’a possat enquia aciu?
Quina doçor, quina noblesa i a enes sues paraules e en sòn ròstre!”, pensaue Rostov tant que la guardaue e escotaue eth sòn timid raconde.
Quan condèc que tot s’auie passat londeman dera mòrt de sa pair, li tremolèc era votz.
Virèc eth sòn ròstre, coma se cranhesse que Rostov podesse veir enes sues paraules ua forma de desvelhar era sua pietat, e lo guardèc damb gèst interrogatiu, espaurit.
Rostov qu’auie lèrmes enes sòns uelhs.
Se n’encuedèc era princessa Maria e campèc ath joen damb agraïment, damb aquera luminosa guardada que hège desbrembar era lejor deth sòn ròstre.
Que non saberia explicar, princessa, çò d’erós que me senti de qué er edart m’age amiat enquia aciu pr’amor de botar-me ara vòsta completa disposicion, didec Rostov lheuant-se.
Premanitz-vos entà partir, e vos asseguri peth mèn aunor qu’arrés gausarà shordar-vos, se me permetetz que vos acompanha; e saludèc damb eth madeish gèst que se salude as daunes de sang reiau, en tot dirigir-se entara pòrta.
Damb aqueth ton respectuós Rostov semblaue voler hèr veir que, a maugrat de considerar-se erós d’auer coneishut ara princessa, non volie profitar-se’n deth sòn malastre entà estrénher es sues relacions damb era.
Era princessa ac comprenec e avalorèc aguesta delicadesa.
Rostov, arroncilhant es celhes, hec ua prigonda reveréncia e gessec dera cramba.
E de pic, s’estarnèc a plorar.
Desencusatz-me, didec.
Duniasha…
Qué!
Ei beròia?
Mès, en veir eth ròstre deth sòn companh, Ilin carèc.
Comprenec qu’eth sòn eròi e cap ère en ua auta animositat.
Rostov campèc emmaliciat a Ilin e, sense responer-li, se filèc damb pas seguit de cap ath bordalat.
Que ja veiràn aguesti brigands!
Les ac vau a mostrar!, se didie entada eth.
Alpatic, alongant eth pas pr’amor de non córrer, se junhèc ath tròt der ussar.
Quina decision vos auetz dignat cuélher?, li preguntèc.
Rostov se posèc e, sarrant es punhs damb gèst menaçaire, auancèc bruscaments entà Alpatic.
Decision?, cridèc.
Quina decision, vielhòt!
A qué demores?
Es campanhards se revòuten, e tu non sabes impausar-te?
Qu’ès un traïdor coma eri… pro que vos coneishi…
Vos arrincarè era pèth a toti!
E coma se cranhesse desliurar en vaganaut era sua colèra, deishèc a Alpatic e seguic caminant rapidaments.
Er administrador, reprimint eth sentiment d’ofensa, lo seguic ath tròt, sense deishar d’expressar es sues consideracions.
Didec qu’es campanhards èren encoleridi, qu’en aqueth moment serie perilhós amiar-les era contra sense compdar damb un destacament militar e que çò de mielhor serie anar abantes a cercar es tropes.
Ja les balharè jo tropes!…
Jo que les amiarè era contrària!, didie Nikolai dehòra de se, estofat pera ua colèra asenada, brutau e peth besonh de s’espandir.
Sense pensar en çò que li calie hèr, s’auancèc entara multitud damb pas rapid e fèrm.
Coma mès auançaue, mès sentie Alpatic qu’aqueth acte impensat podie amiar boni resultats.
Madeish pensauen es campanhards, que lo vedien vier energic e decidit, damb eth ròstre contreigut pera ira.
Dès era arribada des ussars en bordalat e tant que Rostov s’entrevistaue damb era princessa, entre era multitud auie surgentat era discòrdia e era confusion.
Quauqui uns comencèren a díder qu’es oficiaus èren russi e podien senter-se plan ofensadi per non auer deishat gésser ara princessa.
Dron qu’ère d’aguesta pensada.
Mès quan ac expausèc, Karp e d’auti s’acarèren damb er ancian staroska.
Pendent guairi ans as shurlat a còsta dera comunautat?, cridèc Karp.
A tu que t’ei parièr!
Desentèrres era tua dineròla e te la hès a vier damb tu… que t’ei parièr qu’es nòstes cases s’arroïnen.
De ressabuda, un vielhet s’apressèc emmaliciat entà Dron:
A!, moriram quauque dia!
Qu’ei aquerò, moriram!
Tè!, se qué didetz?
Jo que non me’n vau dera comunautat, didec Dron.
Plan que non!
T’as metut coma ua marbalèna!…
Es dus campanhards nauti parlauen des sues causes.
E quan Rostov, acompanhat per Ilin, Lavrushka e Alpatic s’apressèc en grop, Karp, botant es dits en cinturon, auancèc arrint leugèraments.
Dron, peth contrari, hec repè enquias darrères hilades; es auti se sarrèren es uns contra es auti.
Èp, vosati!, cridèc Rostov en tot apressar-se ara prèssa entara multitud.
Eth staroska?, entà qué lo voletz?…
Mès que non auec temps d’acabar quan ua terribla boetada li dobleguèc eth cap e li hec volar era casqueta.
Casquetes dehòra!
Traïdors!, cridèc a plia votz Rostov.
Eth staroska… crida ath staroska.
Que non sajam de revoutar-mos, suenham er orde, didec Karp.
E de diuèrsi lòcs, fòrça votzes comencèren a parlar ath còp.
Qu’ac auien decidit es vielhs!
Qu’ètz vosati massa entà manar…
Encara auetz talents de parlar?…
Aquerò qu’ei ua revòuta!…
Brigands!
Traïdors!, cridèc Rostov desgahonat, en tot agarrar a Karp pet cochèr deth sòn caftan.
Estacatz-lo!
Estacatz-lo!, sorrisclèc, encara qu’aquiu non i auie arrés entà estacar a Karp, exceptat de Lavrushka e Alpatic.
Lavrushka, ça que la, correc entà Karp e li dobleguèc es braci ena esquia.
Lavrushka.
Alpatic se virèc entàs campanhards e ne cridèc a dus entà estacar a Karp.
Es mujiks gesseren docilaments des files e se treigueren es cintes.
A on ei staroska?, tornèc a preguntar Rostov.
Dron, damb eth ròstre arroncilhat e esblancossit, gessec dera multitud.
Ès tu eth staroska?
E plan, uns auti dus campanhards gesseren pr’amor d’estacar a Dron, que, coma se volesse ajudar-les, se treiguec era cinta e les ac autregèc.
E vosati escotatz-me!, didec Rostov en tot virar-se entàs mujiks.
Que non auem hèt cap de mau ad arrés…
Siguec ua estupiditat…
Ua pegaria…
Be didia jo que non estaue ben…!
Que ja vos a didia jo…
Per tòrt dera nòsta pegaria, Yakov Alpatic!, didie era gent.
E eth grop de campanhards s’anèc dispersant.
As dus mujiks estacadi les amièren entath pati des senhors.
Darrèr venguien es dus embriacs.
Tè!, te guardi e non te veigui!, didec un d’eri a Karp.
Dilhèu se pòt parlar atau damb es senhors?
Qué te pensàuetz tu?
Qu’ès un estupid, didec un aute.
Çò que se ditz un estupid.
Dues ores dempús, es cars èren premanidi en pati.
Quauqui campanhards, plan encoratjadi, treiguien dera casa er equipatge des senhors, e Dron, botat en libertat per desir exprès dera princessa Maria, de pès en pati, daue ordes as campanhards.
Atau non!
Aquerò demore mau!, didec un mujik plan naut de ròstre redon e alègre, cuelhent un petit còfre des mans d’ua puncèla.
Que vau sòs, è?
Se lo lances de quinsevolh manèra o lo places jos ua còrda se pòt raspar.
Aquerò non me shaute.
Tot li cau èster en orde; bota-lo jos era serpelhièra e capera-lo damb un shinhau de palha.
Ataue està ben.
Andrei.
Guairi libres!
Tu, non te metes ath miei!
E guaire pesen, gojats!
Òc, qu’an escrit fòrça, non se n’anauen de hèsta, comentèc eth mujik naut de cara redona, guinhant eth uelh e senhalant es diccionaris qu’auien restat ath dessús.
Rostov, que non volie impausar era sua amistat ara princessa, s’estimèc mès estar-se en bordalat, demorant qu’era gessesse.
Quan vedec qu’eth coche dera princessa abandonaue era casa, montèc a shivau e l’acompanhèc enquiath camin ocupat pes tropes russes, a uns dotze quilomètres de Bogucharovo; ena aubèrja de Yankovo se didec adiu respectuosaments d’era e per prumèr còp se permetec punar-li era man.
Quan era princessa l’amuishèc et sòn arregraïment per auer-la sauvat, sivans didie era, Rostov se rogic e didec:
Ò!, non m’avergonhetz!
Quinsevolh policia aurie hèt madeish.
Sò encantat d’auer-vos coneishut.
Adishatz, princessa; vos desiri felicitat e consolacion.
Que vos voleria veir en circonstàncies mès eroses.
Se non me voletz hèr rogir, vos prègui que non m’arregraïgatz arren.
Mès, se non ac hec mès damb paraules, era princessa mostrae eth sòn arregraïment damb tota era expression deth sòn ròstre, que ludie de gratitud e trendesa.
Que non podie creir que non i auesse motius entà èster arregraïda.
Ath contrari: entada era qu’ère indobtable que, sense eth, aurie queigut enes mans des campanhards revoutadi e des francesi, e qu’eth, entà sauvar-la s’auie expausat a grani e evidents perilhs; qu’ère clar qu’ère ua amna nauta e sensibla qu’auie sabut compréner era sua situacion e eth sòn dolor.
Es sòns uelhs nòbli e bontadosi, umidi pes lèrmes quan era se metec a plorar en condar-li eth sòn malastre, non se separauen dera sua imaginacion.
Quan se didec adiu d’eth e se demorèc soleta, era princessa Maria notèc qu’es uelhs se l’aumplien de lèrmes e alavetz, e non per prumèr viatge, se preguntèc se l’estimaue.
Pendent eth camin entà Moscòu, encara qu’era situacion dera princessa non ère entà mostrar alegria, Duniasha, que l’acompanhaue en coche, notèc que diuèrsi còps pistaue pera hiestreta e arrie alègra e tristaments per quauquarren.
Per mès vergonha que li costèsse arreconéisher que per prumèr viatge auie estimat a un òme, que dilhèu jamès s’encamardarie d’era, se padeguèc pensant qu’arrés se’n saberie jamès e que non serie colpabla se, amagant-t’ac a toti, estimèsse a quauquarrés enquiath fin dera sua vida per prumèr e unic viatge.
Se’n brembaue, a còps, des sues guardades, deth sòn interès, des sues paraules, e tota aguesta felicitat non li semblaue tant impossibla.
Qu’ère alavetz quan Duniasha la vedie pistar arridolenta pera hiestreta.
Plan agradiua siguec era impression que li costèc era princessa Maria a Rostov.
Se sentie alègre en rebrembar-la e quan es sòns companhs, coneisheires dera aventura de Boguchavoro, badinauen en tot díder qu’auie vengut ara cèrca de hen e auie pescat a ua des eretères mès riques de Russia, Rostov s’emmaliciaue.
E s’emmaliciaue pr’amor que fòrça còps li venguie entath cap era idia de maridar-se damb era doça e agradiua princessa, eretèra d’ua immensa fortuna.
Personauments que non podie desirar ua esposa mielhor.
Era sua nòça aumplirie de felicitat ara sua mair, apraiarie era situacion economica de sa pair e, plan que òc (Nikolai se’n sabie), harie era felicitat dera madeisa princessa Maria.
Mès Sonia?
E era paraula qu’auie balhat?
Plan per aquerò s’emmaliciaue Rostov quan es sòns companhs badinauen sus era princessa Bolkonskaia.
Quan Kutuzov acceptèc eth comandament des armades se’n brembèc deth prince Andrei e l’ordenèc que se presentèsse ena Casèrna Generau.
Eth prince Andrei arribèc en Tsarevo-Zamishshe eth madeish dia e eth madeish moment que Kutuzov revisaue per prumèr viatge es tropes.
Se posèc en bordalat près dera casa deth pope, a on se trapaue era veitura de shivaus deth generau en cap, e se seiguec en un banc ath cant deth portau en tot demorar a “Plan Seren”, coma toti cridauen ara a Kutuzov.
En camp, en aute costat deth bordalat, s’entenie tanlèu es sons dera musica militara coma es brams d’un revolum de gent que cridaue “òsca!” ath nau generau en cap.
A dètz passi deth prince Andrei i auie dus assistents, un majordòm e un corrèu, que se profitauen dera abséncia deth sòn senhor e deth bon temps.
Un lòctenent coronèl d’ussars, de baisha estatura, brun, de grana mostacha e longues pursères, arribèc a shivau enquiath portau e preguntèc ath prince Andrei s’eth Plan Seren se lotjaue aciu e se tornarie lèu.
Eth prince Andrei responec que non ère der Estat Major deth Plan Seren e que venguie d’arribar.
Alavetz, eth lòctenent coronèl d’ussars se dirigic entà un assistent ben jargat, que, damb aguest caracteristic mensprètz que parlen as oficiaus es assistents deth generau en cap, responec:
Qui?
Eth Plan Seren?
Òc, vierà de seguit seguraments.
Qué desiratz?
Eth lòctenent coronèl arric leugèraments jos era mostacha en enténer aqueth ton, descavalguéc, balhèc es retnes deth shivau ath sòn ordenaça e s’apressèc entà Bolkonski damb ua leugèra salutacion.
Eth prince li hec un lòc en banc e eth lòctenent coronèl se seiguec ath sòn costat.
Tanben, vos, demoratz ath generau en cap?
Diden que recep a toti.
Gràcies a Diu!
Pr’amor que damb es cansaladèrs tot qu’anaue de mau entà pejor.
Plan per aquerò Ermolov a demanat que l’ascenen a aleman.
Dilhèu ara es russi poiram parlar tanben.
Eth diable se’n sap de çò que hègen.
Non sabien senon arrecular e arrecular.
Auetz hèt era campanha?, preguntèc.
Qu’è auut aguest plaser, repliquèc eth prince Andrei; non solet de cuélher partida ena retirada, senon de pèrder en era tot çò qu’auia e m’estimaua, sense parlar des propietats e dera casa pairau… è perdut ath mèn pair, mòrt de dolor.
Que sò de Smolensk.
Ètz vos eth prince Bolkonski?
Encantat de coneisher-vos!
E Denisov sarrèc era man de Bolkonski, tant qu’examinaue eth sòn ròstre corauments:
Qu’è entenut a parlar dera mòrt deth vòste pair…
E dempús un moment de silenci, contunhèc:
Aguesta qu’ei ua vertadèra guèrra de scitas!
Tot aquerò qu’està pro ben, mès non entad aqueri que receben es còps…
Atau, donc, ètz eth prince Andrei Bolkonski?, e botgèc eth cap.
M’alègri fòrça de coneisher-vos, higec, e damb un arridolet trist tornèc a sarrar-li era man.
Eth prince Andrei coneishie a Denisov per çò que Natasha l’auie condat sus eth sòn prumèr pretendent.
Aguest rebrembe l’amièc, d’ua forma agradiua e dolorosa ath còp, entàs penibles sensacions desbrembades darrèraments, encara que seguien existint ath hons deth sòn còr.
Es darrèri dies auie experimentat tantes e tan doloroses sensacions (er abandon de Smolensk, era sua visita a Lisie-Gori e era nauèra notícia dera mòrt de sa pair) qu’es ancians rebrembes, qu’acodien entada eth, ja non auien era fòrça d’abantes.
Entà Denisov eth nòm de Bolkonski evoquèc eth rebrembe d’un passat luenhant e poetic quan eth, dempús deth sopar e des cançons de Natasha, s’auie declarat a ua mainada de quinze ans, sense saber, solide, çò que hège.
Arric en tot rebrembar aqueri tempsi e eth sòn amor a Natasha, e de seguit entornèc entad açò qu’ara lo preocupaue de manèra exclusiua e apassionada: un plan de campanha pensat per eth madeish tant que servie enes posicions auançades dera rèiregarda.
Qu’auie presentat aguest plan a Barclay de Tolly e ara desiraue de l’ac prepausar a Kutuzov.
Eth sòn projècte se basaue en hèt de qué era linha enemiga s’estenie massa e que, en sòrta d’atacar de cara, barrant eth pas as francesi, les calie actuar talhant es sues comunicacions.
Comencèc a expausar eth sòn projècte ath prince Andrei.
Qu’ei impossible que defenen tota aguesta linha.
Non ac pòden hèr.
Jo responi de qué la trincarè se me balhen cinc cents òmes.
Que la trinqui ei causa segura.
Que non i a senon un sistèma: era guèrra de guerrilhes.
Denisov se metec de pès e ajudant-se de gèsti l’expliquèc eth sòn projècte a Bolkonski.
Qu’ère en plia exposicion quan sorriscles, indiferenciadi, incoerents, mès estenudi, barrejant-se damb era musica e es cançons, arribèren enquiada eri deth lòc dera revista.
Tot eth bordalat s’aumplic de crits e de tròt de shivaus.
Bolkonski e Denisov s’apressèren en portau a on i auie un escabòt de soldats (era garda d’aunor) e vederen a Kutuzov, que sus un shiavau bai de pòca nautada auançaue peth camin.
L’acompanhaue ua nombrosa acompanhada de generaus.
Barclay anaue lèu ath sòn costat.
Es ajudants de camp, en tot auançar-se, entrèren ath galaup en pati.
Kutuzov esperonaue impacient ath shivau, qu’auançaue damb ua cèrta lentor jos eth sòn pes, inclinaue de contunh eth cap e se hège a vier tu per tu era sua man ena casqueta blanca de cavalièr dera Garda (damb orladura ròia e sense visera).
De pic, eth sòn ròstre aqueric ua expression burlesca e arroncilhèc es espatles damb un gèst d’estranhesa.
Arrecular!
Arrecular tostemp damb òmes coma aguesti!, didec.
Plan, enquia ua auta, senhors, e filèc ath sòn shivau entath portau, passant per dauant deth prince Andrei e de Denisov.
Òsca!
Òsca!
Òsca!, cridèren enes sues espatles.
Deth darrèr viatge qu’eth prince Andrei l’auie vist, Kutuzov s’auie engrassit mès, estaue mès grossit e holat; mès eth sòn uelh blanc, era creta e era expression de cansament en sòn ròstre e en tota era sua figura, qu’eth coneishie tan ben, seguien estant es madeishi.
Amiaue era sua levita d’unifòrme (d’ua prima banda de cuer penjaue era verga) e se balancejaue pesadaments sus eth sòn coratjós shivau.
Uf… uf… uf… alendèc silenciosaments en entrar en pati.
Se liegie en sòn ròstre era alegria der òme que pense repausar dempús es fatigues dera parada militara.
Treiguec eth pè quèrre der estriu e passèc damb dificultat era cama sus era sera, basculant tot eth sòn còs e arropint eth ròstre per esfòrç; dobleguèc eth jolh, gargalhèc e s’apuèc enes braci des cosacs e ajudants que lo tenguien.
Se descordèc era levita e cuehec sèti en banc qu’auie en pòrge.
Ditz-me, com està ta pair?
Ager me’n sabí de qué s’auie mòrt, responec eth prince Andrei.
Kutuzov guardèc ath prince Andrei damb uelhs espauridi e plan dubèrti; dempús se descurbic e hec eth senhau dera crotz.
Que Diu l’age ena sua glòria!
Que se complisque era sua volentat sus toti nosati!, alendèc prigondaments.
Dempús sauvèc silenci.
Lo volia e l’estimaua, e compartisqui eth tòn dolor damb tota era mia amna.
Abracèc ath prince Andrei, en tot sarrar-lo fòrtaments contra eth sòn pièch, e lo retenguec atau pendent fòrça temps.
Quan tornèc a desseparar-se d’eth, Bolkonski notèc qu’es holadi pòts de Kutuzov tremolauen e ludien lèrmes enes sòns uelhs.
Alendèc e s’emparèc damb es dues mans en banc entà lheuar-se.
Anem, anem entà laguens e parlaram, didec.
Mès en aqueth moment, Denisov, que s’espaurie tan pòc dauant es caps coma dauant er enemic, pugèc decididaments es gradons dera entrada, damb sorrolh d’esperons, a maugrat de qué diuèrsi ajudants sagèssen damb sevèrs mormolhs d’empedir-l’ac.
Kutuzov, damb es mans apuades en banc, campèc damb desengust a Denisov, que se presentèc e manifestèc que li calie comunicar a Sa Excelléncia quauquarren de grana importància entath ben dera patria.
Kutuzov lo guardèc damb uelhs cansadi e damb un gèst de contrarietat, retirèc es mans deth banc e en tot crotzar-les sus eth vrente repetic:
Peth ben dera patria?
D’acòrd.
Se qué ei?
Parla.
Denisov se rogic coma ua gojata (qu’ère estranh veir rogit aqueth ròstre mostachut, madur e aclin ara beuenda).
Comencèc a expausar damb decision eth sòn projècte de talhar era linha enemiga d’operacions entre Smolensk e Viazma.
Denisov auie demorat pendent fòrça temps en aquera region e la coneishie ben.
Eth sòn plan semblaue indiscutiblaments bon, gràcies mès que mès ara conviccion que l’expausaue.
Kutuzov guardaue entàs sòns pès e de quan en quan hège un còp de uelh entath pati dera isba vesia, coma se d’aquiu demorèsse quauquarren desagradiu.
E dera isba que Kutuzov guardaue, tant que Denisov expausaue eth sòn projècte, gessec, plan, un generau damb un dorsièr jos eth braç.
Òc, Altesa plan Serena, responec eth generau.
Kutuzov botgèc eth cap, coma dident: ”Com pòt un òme solet hèr tantes causes?”, e seguic escotant a Denisov.
Kutuzov.
Qu’ei eth mèn oncle, Altesa.
Vai!, èrem amics, comentèc alègraments Kutuzov.
Didec adiu damb un movement de cap a Denisov, se virèc e alonguèc era sua man entàs documents que l’amiaue Konovnitsin.
Un ajudant de camp que venguie de gésser informèc de qué ena sala tot ère prèst; mès, çampar, Kutuzov volie entrar ena casa dempús d’auè’c resolvut tot.
Arroncilhèc es celhes.
Non; ditz, estimat, que boten ua tauleta e ac veirè aciu, didec.
Eth prince Andrei se demorèc en pòrge, seguint d’aurelha ath generau de servici.
Pendent er infòrme eth prince Andrei aubirèc en aute costat dera pòrta un mormolh de hemnes e era carrinclada d’ues pelhes de seda.
Guardèc diuèrsi còps entà aquiu e vedec a ua beròia hemna gròssa, roienca, vestida damb un vestit de seda ròsa e un mocador violeta en cap, que sostenguie ua plata e demoraue, plan que òc, era entrada deth generau en cap.
Eth sòn marit auie gessut ar encontre deth Plan Seren, damb era crotz, ena glèisa, e era lo recebie en casa.
Escotaue er infòrme deth generau de servici ( que tractaue sus çò de critic des posicions de Tsarevo- Zaimishshi), madeish qu’auie escotat a Denisov, o coma auie escotat hège sèt ans es decisions deth Conselh Superior de Guèrra enes vesilhes d’Austerlitz.
Escotaue pera soleta rason de qué auie aurelhes e perque, a maugrat deth coton que li tapaue ua, non podie mens qu’enténer; mès qu’ère evident qu’arren de çò que li podie expausar eth generau de servici podie susprener-lo e interessar-li, donques que ja se’n sabie de tot çò que l’anaue a díder.
Escotaue pr’amor que non podie hèr ua auta causa, coma non podie evitar assistir a un tedeum en accion de gràcies.
Guaire auie dit Denisov ère just a senat.
Guaire didie ara eth generau de servici ère encara mès just e senat; mès Kutuzov, evidentaments, menspredaue es coneishements e era intelligéncia e sabie que bèth aute factor decidirie era capitada dera campanha, quauquarren ath marge dera intelligéncia e deth saber.
Eth prince Andrei observaue atentiuaments era expression deth ròstre deth generau en cap; mès solet podec veir engüeg e curiosèr per çò que significauen es mormolhs des hemnes darrèr dera pòrta, e eth desir de sauvar es aparences.
Qu’ère sabut que Kutuzov menspredaue era intelligéncia, eth saber e enquia e tot eth sentiment patriotic exprimit per Denisov, mès que non les menspredaue damb era intelligéncia, ne damb eth saber, ne damb eth sentiment (pr’amor que ne tan solet sajaue d’exprimir-les), senon per un motiu desparièr.
Les menspredaue per çò des sòns ans e era sua experiéncia ena vida.
Era soleta orde que balhèc peth sòn compde pendent er infòrme se referie as actes de pilhatge amiadi a tèrme pes tropes russes.
Ara fin der infòrme, eth generau de servici presentèc ath Plan Seren un escrit entà indemnizar, a demana d’un pròpietari, per perméter as sòns soldats segar enes sòns camps civada verda, en tot hèr responsable d’aquesti hèts as caps militars.
Kutuzov hec espetar es sòns pòts e secodic eth cap en escotar aguest ahèr.
Tath huec!
Lança-lo en huec!
E t’ac digui entà tostemp, amic mèn; lança en huec toti es escrits que se referisquen ad açò.
Que sèguen eth horment, qu’usclen era lenha e que les profite.
Non ac mani ne ac autorizi, mès que tanpòc ac posqui castigar.
Que non pot èster de cap auta manèra: quan se talhe lenha ja se sap que vòlen estères.
Guardèc de nauèth er escrit e higec, sense deishar de botjar eth cap:
Ò, aguest formulisme aleman!
Que ja ei tot!, exclamèc Kutuzov tant que signaue eth darrèr document.
Se lheuèc pesadaments; alisèc es arrupes deth sòn còth gròs e blanc.
Dempús, damb eth ròstre alègre, se filec de cap ara pòrta.
Era hemna deth pope, plan rogida, agarrèc era plata, que, a maugrat des longui preparatius, non podec presentar a temps.
Damb ua prigonda reveréncia l’ac aufric a Kutuzov.
Eth generau en cap cluquèc es uelhs e amorassèc era caròla dera hemna.
Be n’ès de beròia!, li didec.
Gràcies, gràcies, estimada!
Treiguec dera pòcha des pantalons ues monedes d’aur e les deishèc ena plata.
E qué?
Era hemna deth pope, damb un arridolet qu’aumentaue es clotets des sues rogides caròles, l’acompanhèc entara cramba.
Er ajudant de camp gessec ara cèrca deth prince Andrei, que s’auie demorat ena terrassa, e lo convidèc a dinar.
Ath cap de mieja ora Kutuzov lo hec a cridar de nauèth.
Eth generau en cap, estirat en un fautulh, seguie damb era guerrèra descordada.
En ua man auie un libre francés, que barrèc en veir a Bolkonski, en tot méter coma senhau eth talhapapèrs.
Les chevaliers du Cygne, òbra de Mme.
De Genlis, podec liéger eth prince ena tampa.
Plan, sè-te.
Sè-te aciu e parlem, didec Kutuzov.
Qu’ei trist, plan trist.
Eth prince Andrei condèc a Kutuzov çò que sabie des darrèri moments de sa pair e çò qu’auie vist en passar per Lisie-Gori.
Entà quina situacion… mos an amiat!, didec de pic Kutuzov damb votz emocionada; eth raconde deth prince Andrei li rebrembaue, plan, damb especiau claretat era situacion que se trapaue Russia.
Que balhen temps ath temps!, higec damb expression airosa.
E non desirant contunhar aquera convèrsa que l’emocionaue, higec: Que t’è cridat pr’amor de qué estongues ath mèn costat.
Kutuzov lo guardèc interrogatiuaments.
E mès que mès, seguic eth prince Andrei, que me sò acostumat ath mèn regiment.
Estimi as mèns oficiaus e me semble qu’era gent m’estime.
Me harie dò auer d’abandonar eth mèn regiment.
Se non accèpti er aunor d’èster ath vòste costat, credetz-me…
Eth gròs ròstre de Kutuzov aqueric ua expression intelligenta, bravassa e leugèraments maliciosa ath còp.
Interrompec a Bolkonski.
Me hè dò; pr’amor que m’ès de besonh; mès as rason, as rason.
Que non ei aciu a on auem besonh d’òmes.
Tostemps son sobrèrs es conselhèrs, mès es òmes autentics manquen.
Es unitats non serien çò que son se toti es conselhèrs servissen enes regiments coma ac hès tu.
Me’n brembi de tu dempús Austerlitz…
Òc, òc me’n brembi pro ben, damb era bandèra.
Era alegria aluguèc eth ròstre de Bolkonski en enténer aguestes paraules.
Kutuzov l’estirèc era sua man e l’aufric era gauta tà que se la punèsse; un còp mès eth prince Andrei vedec lèrmes enes uelhs der ancian.
E encara qu’eth prince Andrei sabie que Kutuzov auie es lèrmes aisides e se lo tractaue damb tanta estima ère peth desir de mostrar era sua condolença en sòn dolor, eth rebrembe d’Austerlitz li siguec fòrça agradiu e vantariòu.
Seguís eth tòn camin e que Diu t’acompanhe: me’n sai que vas peth camin der aunor (carèc un moment).
Com te trapè mens en Bucarest!
Qu’auia besonh de manar a quauquarrés…
E, cambiant de tèma, Kutuzov se referic ara guèrra damb Turquia e ara patz concertada.
Òc, m’an criticat, e non pòc, pera guèrra e pera patz…
Mès tot qu’arribe ath sòn temps.
Tout vient a point a qui sait attendre.
E, ça que la, aquiu non i auie mens conselhèrs qu’aciu… e contunhèc tornant entà un tèma qu’evidentaments lo preocupaue.
Ò, es conselhèrs, es conselhèrs!
S’auéssem escotat a toti aquiu en Turquia, non auríem artenhut era patz ne auríem acabat era guèrra.
Que se vò hèr tot ara prèssa e era prèssa tie temps.
Kamenski, se non s’auesse mòrt, que serie perdut.
Assautaue es fortaleses damb trenta mil òmes.
Conquistar ua fortalesa que non ei dificil: çò de dificil ei guanhar era campanha, e entad açò non ei de besonh ne assautar ne atacar, era soleta causa que s’a de besonh ei paciéncia e temps.
Kamenski manèc as soldats contra Ruschuk; e jo, solet damb temps e paciéncia, è conquistat mès fortaleses qu’eth e è obligat as turcs a minjar carn de shivau.
Botgèc eth cap.
Les obligarè a minjar carn de shivau.
De nauèth ludèren es lèrmes enes sòns uelhs.
Mès mos calerà acceptar era batalha, non?, preguntèc eth prince Andrei.
Òc, serà de besonh s’ac vòlen toti.
Que non i aurà cap mès remèdi… cre-me, estimat: non i a arrés mès fòrt qu’aguesti dus guerrèrs: era paciéncia e eth temps.
Eri qu’ac haràn tot.
Mès es conselhèrs n’entendent pas de cette oreillela, voila le mal.
Es uns que vòlen e es auti non.
Qué se pòt hèr?, preguntèc, demorant, çampar, ua responsa.
Se qué haries tu?, repetic, e es sòns uelhs luderen damb prigonda e intelligenta expression.
Que jo t’ac vau a díder, higec, pr’amor qu’eth prince Andrei non didie arren.
Dans le doute, mon cher, abstiens-toi, e carèc un instant.
Abstiens-toi, didec pausadaments.
Plan…
Adishatz, estimat!, rebremba que senti era tua pèrta damb tota era mia amna e qu’entà tu non sò ne Plan Seren, ne prince, ne comandant en cap, senon eth tòn pàir.
S’as besonh de quauquarren, vene dirèctaments entà jo.
Adishatz, estimat.
L’abracèc e punèc de nauèth.
E lèu abantes de qué auesse gessut eth prince Andrei, Kutuzov alendèc solatjat e tornèc a cuélher Les chevaliers du Cygne, de Mme.
Genlis.
Sense poder-se explicar eth com ne eth perqué, eth prince Andrei entornèc entath sòn regiment, dempús dera sua entrevista damb Kutuzov, tranquil sus era situacion generau e sus es persones que s’auie fidat.
Coma mens traits personaus observaue en aqueth ancian, que sauvaue er abit dera passion e, en lòc dera intelligéncia (qu’amasse hèts e dedusís conseqüéncies) possedie era capacitat de contemplar tranquillaments era succesion des fenomèns, autant mès tranquil estaue per çò que hège as eveniments futurs.
Non endonviarà arren de nau, ne començarà arren, pensaue eth prince Andrei, mès ac escotarà tot, ac rebrembarà tot, o ac plaçarà tot en lòc que li correspon.
Que non empacharà arren que sigue util ne permeterà arren damnatjós.
Compren que i a quauquarren mès fòrt e mès important qu’era sua volentat: er inevitable cors des eveniments, e ac sap veir, avertir era sua importància, e, en tot considerar aguesta importància, sap abstier-se d’intervier en aguesti eveniments, deishar de cornèr era sua pròpia volentat, orientada de cap a ua auta direccion.
E mès que mès, un cre en eth, perque ei rus, a maugrat de qué liege a Mme Genlis e mente provèrbis francesi; e perque era sua votz tremolèc en díder: “Enquia on mos an amiat!”, e perque s’emocionèc en assegurar qu’obligarie ar enemic a minjar carn de shivau”.
Aguest madeish sentiment, en oposicion a consideracions cortesanes, compartit mès o mens vagaments per toti, qu’ère era basa deth supòrt popular ath nomentament de Kutuzov.
Quan er Emperaire gessec de Moscòu, era vida dera ciutat tornèc entath sòn anament normau, autant semblable ath de tostemp que resultaue de mau her rebrembar es jornades passades d’entosiasme patriotic; qu’ère dificil creir que Russia ère en vertadèr perilh e qu’es sòcis deth Club Anglés, ath delà d’èster-ne, siguessen hilhs dera patria, prèsti a quinsevolh sacrifici.
Era soleta causa que se rebrembaue en aqueri dies de generau afogadura patriotica pendent eth sojorn deth Tsar ena capitau ère era exigéncia d’òmes e de sòs, que dempús des ofèrtes auie cuelhut ara prèssa força legau e oficiau, en tot hèr-se inevitabla.
En apressar-se er enemic, era opinion des moscovitas sus era sua pròpia situacion, luenh de hèr-se mès seriosa, agarrèc, peth contrari, frivolitat, coma les passe tostemp as persones que ven un gran perilh.
Quan eth perilh s’aprèsse, dus votzes li parlen ath còr der òme damb era madeisha fòrça: era ua demane, plan rasonablaments, que se reflexione sus era natura deth perilh e sus era manèra d’evitar-lo.
Era auta, encara damb mès rason, ditz qu’ei massa penible, massa torturant pensar en perilh quan er òme non ac pòt previer tot e sauvar-se, de sòrta qu’ei plan mielhor virar era esquia as causes penibles, enquia qu’aguestes arriben, e pensar enes agradiues.
S’ei solet, er òme escote lèu tostemp era prumèra votz; ça que la, quan se trape en societat, seguís era dusau.
E aquerò ère çò que se passaue enes abitants de Moscòu.
Jamès s’auie divertit tant era gent coma aqueth an.
Es pannèus de Rastopchin, que representauen, ena part superiora, ua tauèrna, eth tauernèr e eth comerciant moscovita Karpushka Chiguirin, que, dempús d’èster reclutat e auer begut ua copa de mès, en escotar que Bonaparte volie préner Moscòu, s’emmalicièc e deishèc anar paraules injurioses contra toti es francesi, gessec dera tauèrna, e ena madeisha pòrta, jos era agla dera bandèra, comencèc a arengar ath pòble amassat, se liegien e comentauen pertot, madeish qu’es darrèri vèrsi de Vasili Lvovic Pushkin.
En Club s’amassauen entà liéger aguesti pannèus e a fòrça les shautaue era manèra que Karpushka se burlaue des francesi en tot díder que se holarien de caulets, s’esvrentarien per minjar tantes hariats, s’estofarien per préner “schi” que toti èren nans e qu’ua campanharda russa, damb un horcat, acabarie damb tres francesi.
Quauqui uns non aprovauen aguest ton, que trapauen vulgar e estupid.
Se comentaue que Rastopchin auie expulsat as francesi e a toti es estrangèrs de Moscòu, e qu’entre eri i auie espions e agents de Napoleon; mès totes aguestes causes se condauen, mès que mès, entà auer era escadença de mentar es engenhoses paraules de Rastopchin en dider-les adiu.
Es estrangèrs èren enviadi en ua barcòta entà Nizhni-Novgorod, e Rastopchin auie dit: “Rentrez en vous meme, entrez dans la barque et n’aint faites pas une barque de Charon”.
Se didie que ja auien evacuat de Moscòu totes es oficines publiques e se higie era badinada de Shinshin de qué solet per aquerò Moscòu li calie èster arregraït a Napoleon.
Condauen tanben qu’eth regiment aufrit per Mamonov li costarie ueit cent mil robles, e que Bezujov encara auie despenut mès enes sòns milicians; mès çò de mielhor deth gèst de Bezujov (sivans didie era gent) ère qu’eth madeish s’anaue a botar er unifòrme e desfilar a shivau dauant deth sòn pròpi regiment, sense crubar arren as espectadors que lo guardèssen.
Julie ère a mand de gésser de Moscòu londeman e balhaue ua cauhada d’adiu.
Bezujov est ridicule, mès ei tan brave e tan simpatic!
Enes cauhades de Julie, coma en tanti auti salons dera capitau, s’auie decidit non parlar senon en rus; e es que per enganha ac hègen en francés les calie pagar ua multa en favor deth comitat de secors.
Ua auta multa peth gallicisme, didec un escrivan rus.
Que non ne perdonatz deguna, arric Julie ath joen der unifòrme, sense prestar atencion ara observacion gramaticau.
Per çò de caustique que sò colpabla e pagarè; e peth plaser de dider-vos era vertat sò tanben dispausada a pagar.
Mès per çò deth gallicisme que non m’i tengui, e se virèc entar escrivan.
Que non è ne sòs ne temps entà cuélher un professor e apréner eth rus, coma hè eth prince Golitsin.
E dempús exclamèc:
A!, qu’ei aciu!
Quand on…
Ò, non!
Que non m’agarraratz un aute còp.
Vai!
Quan parlen deth solei ven es sòns arrais, e arric amablaments a Pierre.
Qu’èrem en tot parlar de vos, contunhèc damb aquera adretia entara mentida pròpia des hemnes mondanes.
Didíem qu’eth vòste regiment de milícies serà solide mielhor qu’eth de Mamonov.
Non me parletz deth mèn regiment, didec Pierre.
Que ne sò hart!
Punèc era man dera patrona de casa e se seiguec ath sòn costat.
Mès aguest ja non se mostraue tan caustic en preséncia de Pierre e eth sòn ròstre exprimic mèsalèu estonament per çò que podie significar er arridolet de Julie.
Non, repliquèc Buzujov arrint, e calèc ua guardada ath sòn còs gran e gròs.
Es francesi harien afustatge en jo damb facilitat e, ath delà, cranhi non poder montar a shivau…
Entre es persones que se parlaue en salon de Julie se parlèc tanben des Rostov.
Diden qu’es sòns ahèrs van plan mau, comentèc Julie.
E eth comde ei tan pòc senat!
Es Razumovski volien crompar era casa e era propietat pròcha a Moscòu, mès era causa que se tardarà, pr’amor que ne demane fòrça.
Ath contrari, me pensi qu’era venda se harà un d’aguesti dies, didec quauquarrés, encara que me semble ua asenada crompar ara quauquarren en Moscòu.
Per qué?, preguntèc Julie.
Pensatz que i a perilh entara ciutat?
Donques se per qué partitz vos?
Vai, quina pregunta mès estranha!
Me’n vau perque… perque toti se’n van e jo non sò ne Joana d’Arc ne ua amazòna.
Plan, clar, clar, balhatz-me mès desencuses.
Qu’ei un bon vielh, mès plan pauvre sire.
E per qué s’estan en Moscòu tant de temps?
Qu’auien era intencion de vier entath camp.
Natalie semble que ja està ben, non?, preguntèc Julie a Pierre, arrint maliciosaments.
Demoren ath hilh mendre, didec Pierre.
Ingressèc enes cosacs d’Obolenski e se n’a anat entà Bielaia-Tzerkov, aquiu que son en tot formar eth regiment.
Ara an artenhut que lo destinen entath mèn; en çò de sòn lo demoren d’un dia en aute.
Eth comde volie partir hè ja temps, mès era comdessa s’entèste a non abandonar Moscòu abantes de qué torne eth hilh.
Les vedí delàger ena casa des Arjarov.
Natalie torne a estar fòrça beròia e alègra.
Cantèc ua romanza.
Be se passen d’aisidaments es causes en cèrtes persones!
Qué ei çò que se passe lèu?, preguntèc Pierre, emmaliciat.
Julie arric.
Quin cavalièr?
Per qué?, preguntèc Pierre rogint-se.
Mès, plan, estimat comde.
C’est la fable de tout Moscou.
Mme Suza?
Multa!
Multa!, sorrisclèc eth joen milician.
Plan, plan!, que non se pòt díder ne ua soleta paraula.
Quin engüeg!
Ben, comde, vos que ja ac sabetz.
Que non sai arren, didec Pierre.
Cette chere Vera…
Non, madame, didec Pierre de mala encolia.
Jo jamès me sò considerat cavalièr dera senhoreta Rostov: hè lèu un mes que non vengui per çò de sòn; mès que non compreni era crudeutat…
Qui s’excuse, s’acuse, didec Julie arrint, en to secodir es bendes qu’amiaue ena sua man; e entà demorar damb era darrèra paraula, cambièc de tèma: guardatz me n’è sabut aué qu’era prauba Maria Bolkonskaia arribèc ager en Moscòu… sabetz qu’a perdut a sa pair?
Qué me didetz?
A on ei?
Me shautarie fòrça veder-la, didec Pierre.
Ager li tenguí ua visita.
E com està?, preguntèc Pierre.
Plan trista.
E sabetz se qui la sauvèc?
Tota ua novèla!
Nikolai Rostov.
Ua auta novèla!, didec eth joen militar.
Plan que òc, aguesta hujuda generau a estat tramada entà que totes es vielhes nòvies se mariden: Catiche per un costat, era princessa Bolkonskaia per un aute.
Sabetz?, jo me pensi qu’ei un petit peu amoureuse du jeune homme.
Multa!
Multa!
Multa!
Mès com se pòt díder aquerò en rus?
Quan Pierre entornèc ena sua casa l’autregèren dus pannèus de Rastopchin amiadi aqueth dia.
En prumèr se didie qu’eth rumor de qué eth comde Rastopchin proïbie gésser de Moscòu ère faus, e que, peth contrari, eth comde ère content de qué es daunes e es hemnes des mercadèrs abandonèssen era ciutat.
A mens pòur, mens parlòtes, didie un pannèu.
Mès me jògui era vida qu’aguesti maudits non entraràn en Moscòu.” Aguestes paraules heren a veir de seguit a Pierre, per prumèr viatge, qu’es francesi arribarien en Moscòu.
Eth dusau, didie qu’era Casèrna Generau russa ère en Viazma, qu’eth comde Vitgenstein auie derrotat as francesi; mès, pr’amor que fòrça ciutadans desirauen armar-se, en arsenau i traparien armes premanides endada eri: sabres, pistòles, fusilhs que poirien aquerir a bon prètz.
Eth ton des dus pannèus non ère ja tan burlesc coma enes anteriores convèrses de Chiriguin.
Dauant d’aqueri dus manifèsti Pierre se demorèc cogitós: qu’ère evident qu’aquera terribla broma auratjosa qu’eth desiraue damb tota era fòrça deth morir e que desvelhaue ath còp, un terror involentari ena sua animositat, s’apressaue.
Per ennan viatge se hec era madeisha pregunta: “Me cau incorporar ara armada o demorar?” Cuelhec era baralha que i auie sus era taula e se metec a hèr un solitari.
Mès encara non auie acabat de responer-se que s’entenec era votz dera màger des princesses que li demanaue se podie entrar.
Entratz, entratz, higec virant-se entara pòrta.
Solet era màger des princeses, era de formes estirades e ròstre petrificat, seguie viuent ena casa de Pierre, es dues menors s’auien maridat.
Desecusatz-me, mon cousin, se vengui s shordar-vos, didec damb un accent d’emocion e repotec.
Mès que mos cau cuélher ara fin bèra decision.
Qué se va a passar?
Toti se’n van de Moscòu e eth pòble se revòute.
Ei que nosati mos demoram?
Ath contrari, ma cousine, semble que tot va ben, didec Pierre damb eth ton badinaire que tostemp tenguie quan parlaue damb era princessa, pr’amor d’amagar era confusion que li costaue era sua qualitat de benfactor d’aquera hemna.
Òc, tot va fòrça ben… quina manèra d’anar ben es causes!
Varvara Ivanovna m’a condat çò de ben que se’n gessen es nòstes tropes.
E eth pòble ei revoutat, dèishe de creir.
Enquia e tot era mia sirventa me respon grossièraments.
Que non se tardaràn guaire a batanar-mos.
Non se pòt caminar pes carrèrs; e çò de pejor ei que quinsevolh dia se presentaràn aciu es francesi.
A qué demoram, donc?
Solet vos demani, mon cousin, que balhetz era orde d’amiar-me entà Sant Petersburg.
Sigue coma sigue, mès jo non posqui víuer sometuda a Bonaparte.
Mès, solatjatz-vos, ma cousine.
D’a on treiguetz aguestes notícies?
Non me someterè a Napoleon, es auti, que hèsquen çò que volguen…
Plan qu’ac harè: ara madeish darè era orde.
Era princessa ère visiblaments enrabiada per non auer damb qui emmaliciar-se.
Gasulhant quauquarren, cuelhèc sèti en ua cagira.
Que non vos an informat ben, higec Pierre.
Ena ciutat tot se passe traquil e non i a cap de perilh.
Guardatz, vengui de liéger aquerò… e mostrèc ara princessa es pannèus.
Ditz eth comde que respon damb era sua vida de qué er enemic non entrarà en Moscòu.
A!, didec era princessa airosa.
Aguest comde vòste qu’ei un ipocrita, un miserable; eth madeish ahisque ath pòble ara revòuta.
Non escriuec, dilhèu, en aguesti estupids pannèus, qu’a quinsevolhe, siguesse qui siguesse, auie d’agarrar-lo peth plomalh e amiar-lo entara preson?
Quina pegaria.
Era glòria e er aunor, ditz, serà deth qu’ac hèsque e guardatz eth resultat des sus paraules.
Varvara Ivanovna m’a condat qu’eth pòble lèu l’a aucit perque parlaue en francés…
Aquerò que non a cap importància…
Pierre, e se tenguec ath solitari.
Eth solitari gessec ben, mès Pierre se demorèc en Moscòu, ena ciutat lèu ueda, cuelhuda dera madeisha inquietud, indecision, deth madeish temor e alegria, ara demora de quauquarren orrible.
Tath ser deth dia a vier era princessa se n’anèc e er administrador se presentèc entà Pierre pr’amor de dider-li que non auie pro sòs entà ocupar ath regiment, senon ei que se venesse ua des propietats.
Er administrador sagèc de hèr veir a Pierre qu’era entrepresa deth regiment acabarie en tot arroïnar-lo.
Pierre, en enténer aguestes paraules, dissimulèc a penes un arridolet.
Pla, donc, venetz-la, didec.
Que podem hèr?
Ara que non posqui hèr repè.
Coma mès empejoraue era situacion generau e era sua pròpia, mès agradiua li semblaue e mès imminenta vedie era catastròfa que demoraue.
Lèu totes es sues amistats auien partit ja de Moscòu.
Tanben Julie e era princessa Maria; des sòns amics mès intims non demorauen senon es Rostov, mès Pierre non anaue a visitar-les.
Aqueth dia, entà esdegar-se, anèc en bordalat de Vorontsovo, per çò de veir un enòrme glòb aerostat qu’ère en to bastir Leppich pr’amor de destrusir ar enemic, e un aute glòb de pròves que deisharien anar londeman.
Eth glòb non ère encara acabat, mès Pierre se’n sabie de qué se bastie per desir exprès deth Tsar.
Damb aguest prepaus, eth comde Rastopchin auie recebut era seguenta carta:
Tanlèu Leppich sigue prèst, premanitz-li un bon equip entara naveta, formada per òmes segurs e intelligents, e manatz un corrèu ath generau Kutuzov entà avertir-lo.
Jo que ja lo sò avisat sus aquerò.
Vos demani que recomanetz a Leppich que sigue ath cas sus eth lòc que li cau descéner eth prumèr viatge, pr’amor de qué non s’enganhe e quèigue en mans enemigues.
Qu’ei indispensable que combine es sòns movements damb eth generau en cap.
En tornar de Vorontsovo, Pierre trauessèc era plaça Bolotnaia e vedec a ua grana multitud amassada ar entorn deth cadafalc.
Èren en tot foetejar a un codinèr francés acusat d’espionatge.
Eth castig venguie d’acabar e eth borrèu desligaue deth poltre a un òme gròs, de pursères ròies, miches blues e giqueta verda, que panteishaue peniblaments.
Er aute criminau, prim e palle, ère ath sòn costat.
Ambús deuien èster francesi, per çò des sues cares.
Damb mina espaurida e adolorida, semblabla ath francés prim, Pierre se dauric pas entre era multitud.
Qué se passe?
Qui son?
Per qué les castiguen?, preguntaue.
Mès era atencion dera gent, foncionaris, petits botiguèrs e mercadèrs, mujiks e hemnes damb abrics e perisses, ère concentrada de tau manèra en çò que se passaue en cadafalc, qu’arrés responec.
Er òme gròs se lheuèc; arroncilhèc es celhes, arropic es espatles e, sense guardar ath sòn entorn, se botèc era sua giqueta, damb er evident desir de mostrar- se sancer.
Mès es sòns pòts tremolèren de pic e, en tot repotegar-se era sua pròpia feblesa, s’estarnèc a plorar coma ploren es òmes madurs e sanguinèus.
Era gent comencèc a parlar en votz nauta Pierre se pensèc qu’ac hègen enta estofar es pròpis sentiments de pietat.
Qu’ei eth codinèr de non sai quin prince…
Qu’ei clar, musiu, qu’era saussa russa les va mau as francesi…
L’a deishat mau gust de boca, didec un foncionari d’arropit ròstre qu’ère ath cant de Pierre quan eth foetejat se metec a plorar.
Eth foncionari guardèc ath sòn entorn pr’amor de veir er efècte que costaue era sua badinada; quauqui uns arriren, d’auti seguiren guardant espauridi ath borrèu, qu’ère en tot despolhar ath dusau condamnat.
Pierre alendèc, arroncihèc es celhes e se filèc ara prèssa entath coche sense deishar de gasulhar paraules sense sens.
Ath long deth camin s’estrementic diuèrsi còps e deishèc anar quauques exclamacions en votz nauta, enquia qu’eth menaire li preguntèc:
Manatz quauquarren, Excelléncia?
Mès, entà on vas?, cridèc Pierre ath menaire, qu’entraue en Lubianka.
Non me manèretz que venguéssem ena residéncia deth generau governador?
Pèc!
Lord!, cridèc Pierre, aumplint d’insults ath menaire, causa que hège pòqui viatges.
Te didí qu’entà casa!
E ath mès córrer, estupid!
Que me cau gésser aué madeish, higec entada eth.
Er espectacle des francesi foetejadi e dera multitud que presenciaue eth castig, l’auie amiat ena conclusion de qué non podie estar-se mès temps en Moscòu; qu’ère decidit a gésser çò de mès lèu possible entara armada e li semblaue auer-li dit ath menaire es sues intencions o qu’eth menaire les auie endonviat.
En arribar en casa avisèc a Eustafievic, er aute menaire qu’ac sabie tot, ac comprenie tot e ère coneishut per tot Moscòu, de qué aquera madeisha net volie gésser entà Mozhaisk, entara armada, e que li calie hèr a vier entà aquiu delà es sòns shivaus de sera.
Que non ère possible hè’c eth madeish dia e, seguint eth conselh d’Eustafievic, Pierre li calec arrecular era gessuda entà londeman, pr’amor de premanir es shivaus de recambi.
Dempús d’uns dies de mau temps, eth 24 hec dia seren e, dempús der esdejoar, Pierre gessec de Moscòu.
Pera net, en cambiar es shivaus en Perjushkovo, Pierre se’n sabec qu’aguesta madeisha tarde auec lòc ua importanta batalha.
Condauen qu’aquiu, en Perjushkovo, era tèrra auie tremolant damb eth tarrabastalh des canonades.
Pierre preguntèc se qui auie estat eth vencedor, mès arrés li sabec respòner (se tractaue dera batalha de Shevardino, liurada eth dia 24).
A punta de dia, Pierre arribèc en Mozhaisk.
Totes es cases de Mozhaisk èren ocupades pes tropes, e ena aubèrja, a on trapèc ath sòn escudèr e ar amiaire, non restaue lòc: tot qu’ère plen d’oficiaus.
En Mozhaisk e mès enlà non se vedien senon soldats pertot, a pè o montadi: cosacs, infantaria, cars, canons e pèces d’artilharia.
Pierre qu’auie prèssa entà auançar, e coma mès s’aluenhaue de Moscòu e mès se negaue en aqueth mar de tropes, mès aumentaue era sua inquietud, era sua impaciéncia e ua sensacion naua, alègra, non experimentada abantes.
Qu’ère un sentiment semblable ath qu’auie experimentat en palai de Slobodski eth dia dera arribada der Emperaire: eth sentiment de qué ère de besonh començar quauquarren e sacrificar quauquarren.
Que l’ère agradiu ara compréner que tot çò que tanh ara felicitat umana, as comoditats dera vida, as riqueses e ara vida madeisha non èren arren en comparèr… damb aguest quauquarren.
Pierre non podie encuedar-se’n deth tot.
Que non sajaue de cercar explicacions de per qui e entà qui se sentie tant inclinat a sacrificà’c tot.
Non li preocupaue eth motiu deth sacrifici, senon eth sacrifici en eth madeish, çò que li desvelhaue aqueth sentiment alègre e nau.
Eth dia 24 auec lòc era batalha dera fortificacion de Shevardino: eth 25 non se hec ne ua soleta fuselhada e eth 26 se liurèc era batalha de Borodino.
Entà qué e com arribèren e s’acceptèren es batalhes de Shevardino e Borodino?
Entà qué auec lòc aguesta darrèra?
Que non auie cap de sens ne entàs francesi ne entàs russi.
Eth sòn resultat mès pròche siguec e li calie èster era queiguda de Moscòu (çò que cranhien es russi mès que cap auta causa en mon); e entàs francesi, era pròcha pèrta de tota era sua armada (causa que cranhien tanben mès qu’arren).
Aguest resultat qu’ère ja evident alavetz; e, ça que la, Napoleon non evitèc era batalha e Kutuzov l’acceptèc.
Se poirie díder qu’entà Napoleon, après auer recorrut dus mil quilomètres per interior deth país, ère evident que, acceptant era batalha, corrie eth risque de pèrder ua quatau part dera sua armada e anar de cap a ua derrota segura.
Entà Kutuzov deuie èster madeish evident qu’en acceptar era batalha e riscar, eth tanben, ua quatau part dera sua armada, era pèrta de Moscòu qu’ère indobtabla.
Entà Kutuzov, qu’ère ua evidéncia matematica, era madeisha evidéncia qu’aurie se, hènt as dames, auesse un peon de mens e seguisse escambiant: en aguest cas era derròta serie segura e, donc, non auie d’escambiar.
Quan eth mèn adversari a setze fiches e jo catorze, solet sò mès fèble qu’eth ena proporcion d’un ueitau; mès quan ajam escambiat ambdús ues autes tretze pèces, eth serà tres còps mès fòrt que jo.
Abantes dera batalha de Borodino, es fòrces russes èren, apuprètz, ena proporcion de cinc a sies respècte as der enemic; dempús dera batalha demorèren ena proporcion d’un a dus: ei a díder, abantes dera batalha èren cent mil contra cent vint mil; dempús, cinquanta contra cent.
E, totun, er intelligent e expèrt Kutuzov acceptèc era batalha e eth geniau menaire (atau criden a Napoleon) la balhèc, en tot pèrder era quatau part dera sua armada e alongar encara mès era sua linha de comunicacions.
Se didessen qu’ocupant Moscòu, coma se passèc damb Viena, Napoleon pensaue méter fin ara campanha, es pròves que s’i pòden opausar que son fòrça.
Conden es istorians que Napoleon, ja en Smolensk, volec arturar-se, que comprenie eth perilh d’alongar es comunicacions e se’n sabie de qué era ocupacion de Moscòu non significaue eth finau dera campanha, pr’amor que dempús de çò de Smolensk vedie se com deishauen es ciutats russes e tanpòc recebie cap responsa as sues repetides manifestacions de qué desiraue iniciar convèrses.
Balhant e acceptant era batalha de Borodino, Napoleon e Kutuzov actuauen d’ua manèra asenada, non èren senhors des sòns actes; e es istorians, en tot basar-se en hèts consomadi, an aportat espròves abilaments trenades entà demostrar era prevision e er engenh des caps que, de toti es esturments inconscients des eveniments mondiaus, sigueren es mès docils e mens conscients.
Es ancians mos deishèren modèls de poèmes eroïcs qu’en eri es eròis agarren tot er interès dera istòria; e non venguem d’acostumar-mos qu’enes nòsti tempsi non age cap de sens aguest tipe d’istòria.
Entara auta pregunta: com se balhèren es batalhes de Borodino e era de Shevardino, que la precedic?, tanben existís ua explicacion definida, coneishuda per toti e absoludaments faussa.
Es istorians se mòstren unanimi a escríuer es eveniments d’aguesta sòrta:
Dempús dera sua retirada de Smolensk, era armada russa cercaue era posicion mès auantatjosa entara batalha campala e la trapèc, çampar, enes entorns de Borodino.
Es russi, donc, fortifiquèren damb anterioritat aguesta posicion, ena quèrra deth camin de Moscòu entà Smolensk, lèu en angle dret, entre Borodino e Utitsa, en madeish lòc a on se desvolopèc era batalha.
Dauant d’aguesta posicion se dispausèc, çampar, ua auançada sus era nautada de Shevardino, per çò de susvelhar ar enemic; eth dia 24 Napoleon ataquèc e cuelhec aguesta auançada; eth 26 se lancèc contra tota era armada russa dispausada en camp de Borodino.
Aquerò ei çò qu’escruiuen es istorians, e tot ei absoludaments inexacte, coma ac poirà verificar qui desire calar-se en sens dera accion.
Es russi non cerquèren era mielhor posicion: ath contrari, pendent era retirada abandonèren posicions plan melhores qu’era de Borodino; e non s’arturèren en cap d’eres perque Kutuzov non volie acceptar ua posicion qu’eth non aurie alistat e perque era batalha campala non semblaue encara inevitabla; ath de là, non auie pro fòrces, pr’amor que Miloradovic se tardaue damb es sues milicies, ath de là de d’autes innombrables causes.
Eth hèt ei que cèrtes posicions anteriores ara de Borodino (a on se balhèc era batalha) non solet èren melhores senon que ne solet podien cridar-se posicions; que non èren ne mès ne mens que quinsevolh aute lòc der emperi rus que podesse senhalar-se per edart damb ua esplinga sus eth mapa.
Es russi, luenh de fortificar es posicions deth camp de Borodino, ena quèrra e en angle dret (ei a díder, a on auec lòc era batalha), non pensèren ne tansevolhe, enquiath 25 d’agost de 1812, qu’er encontre se podesse passar en aqueth lòc.
Ua pròva d’aquerò, prumèr, ei qu’eth dia 25 non i auie òbres de defensa en aqueth punt e aqueres que comencèren eth 25 non èren acabades eth 26; ua auta pròva ei era situacion deth reduch de Shevardino, plaçat dauant deth lòc que se liurèc era batalha, causida que non auie cap de sens.
Per qué siguec fortificat aguest reduch mielhor que quinsevolh aute lòc?
Per qué lo defeneren eth 24 enquia plan auançada era net, en tot hèr grani esfòrci e pèrder sies mil òmes?
Entà observar ar enemic qu’ère pro ua patrolha de cosacs.
Shevardino non ère eth sòn punt auançat, ei que Barclay de Tolly e Bagration èren convençudi, enquiath dia 25, de qué aguest reduch constituie eth flanc quèr dera posicion e qu’eth pròpi Kutuzov, en sòn infòrme escrit jos era impression dera batalha, qualifiquèc eth reduch de Shevardino coma flanc quèr dera posicion.
Sonque plan mès tard, quan, ja damb eth temps, s’escriueren circonstanciaus comunicats dera batalha, s’endonvièc ( solide entà justificar es errors deth generau en cap, que tostemp li cau èster infalible) era estranha e erronèa afirmacion de qué eth reduch servie de lòc auançat (quan ère un punt fortificat deth flanc quèr) e qu’era batalha de Borodino auie estat acceptada pes russi en ua posicion fortificada e alistada per auança, quan en realitat se passèc en un lòc imprevist e a penes fortificat.
De hèt, es causes arribèren d’aguesta sòrta: era posicion se causic ath long deth Kolocha, arriu que dividís eth camin generau, non en angle dret, senon agut, de sòrta qu’eth flanc quèr ère en Shevardino e eth dret enes entorns deth bordalat de Novoie; eth centre se trapaue en Borodino, ena confluéncia des arrius Kolocha e Voina.
Aguesta posicion, caperada peth Kolocha, correspon a ua armada qu’eth sòn objectiu ei arturar a un enemic qu’auance entà Moscòu peth camin de Smolensk.
Causa evidenta entath que guarde eth camp de Borodino, coma diden, desbrembant com se desvolopèc era batalha.
Napoleon, qu’auie artenhut eth 24 eth bordalat de Valuievo, non desnishèc (diden es istòries) es posicions russes d’Utitsa entà Borodino (non les podie veir pr’amor que non existien).
Non desnishèc tanpòc eth lòc auançat dera armada russa, pr’amor que, perseguint era rèiregarda russa en flanc quèr, se trapèc damb eth reduch de Shevardino e, d’ua manèra totafèt impensada entàs russi, hec arturar es sues tropes en aute costat deth Kolocha.
Es russi, sense temps entà premanir era batalha campala, retirèren era sua ala quèrra dera posicion qu’auien era intencion d’ocupar e en cambi n’ocupèren ua auta que non ère ne prevista ne fortificada.
Damb eth sòn pàs entara aurèra quèrra deth Kolocha, tostemp ara quèrra deth camin, Napoleon desplacèc tota era futura batalha de dreta a quèrra (respècte as russi) e la placèc entre Utitsa, Semionovskoie e Borodino (en un camp qu’arren auie d’auantajós coma posicion e a on s’anaue a desvolopar tota era batalha eth 26).
S’era tarde deth 24 Napoleon non auesse arribat en Kolocha e non auesse ajornat er atac enquiath maitin de londeman, arrés aurie metut en dobte qu’eth reduch de Shevardino ère eth flanc quèr dera posicion russa, e era batalha s’aurie produsit tau que se demoraue.
En aguest cas s’aurie defenut, probablaments, damb màger tenacitat encara eth reduch de Shevardino, coma flanc quèr rus; s’aurie atacat a Napoleon en centre o ena dreta e era batalha campal aurie auut lòc eth 24 en ua posicion fortificada e prevista.
Mès coma qu’er atac en flanc quèr rus se hec pera tarde, dempús era arreculada dera rèiregarda, ei a díder, immediataments dempús deth combat de Gridnieva, e coma es caps russi non podien o non aueren temps de balhar era batalha decisiua ena tarde deth 24, era prumèra e principau fasa dera batalha de Borodino qu’ère ja perduda dès eth 24 e auie d’amiar ara derrota, que venguec eth 26.
Après era pèrta deth reduch de Shevardino, en maitin deth 25, auie restat ath descubèrt eth flanc quèr e es russi se vederen obligadi a hèr repè dera ala quèrra e fortificar-la ara prèssa, s’estèsse a on s’estèsse.
Mès, ath delà, eth 26 d’agost es tropes russes èren jos era proteccion de fortificacions fèbles e non acabades.
Er inconvenent d’aguesta situacion s’agreugèc pr’amor qu’es generaus russi non aueren en compde un hèt ja consomat (era pèrta dera posicion deth flanc quèr e eth desplaçament de tot eth futur camp de batalha de dreta a quèrra) e mantengueren es sues alongades posicions dès eth bordalat de Novoie enquia Utitsa, que les obliguèc, en plia batalha, a botjar es sues tropes de dreta a quèrra.
Atau, donc, era batalha de Borodino non se hec coma s’auie descrit (damb era intencion d’amagar es errors des generaus e amendrir, per çò de madeish, era glòria dera armada e deth pòble rus).
Era batalha de Borodino, per çò dera pèrta deth reduch de Shevardino, les calec èster acceptada pes russi en camp dubèrt, en un lòc a penes fortificat, damb fòrces dus còp inferiores as der enemic, ei a díder, en ues condicions qu’en eres resultaue inconcebible non solet combàter pendent dètz ores e deishar era batalha indecisa, senon evitar pendent tres ores era derrota completa e era desbandada dera armada.
Eth 25 peth maitin Pierre gessec de Mozhaisk.
Ena abrupta e penent còsta qu’amiaue dehòra dera ciutat, e dauant dera catedrala, plaçada ena dreta deth ticò, qu’es sues campanes anonciauen es oficis religiosi, Pierre baishèc deth coche e contunhèc a pè.
Darrèr baishaue un regiment de cavalaria precedit des sòns cantaires.
Ath sòn encontre pujaue un convòi de cars damb es heridi dera accion deth dia anterior.
Es amiaires, toti mujiks, cridauen e foetejauen as shivaus, passant d’un costat en aute.
Es cars, cadun damb tres o quate heridi, es uns estiradi e es auti seigudi, sautauen sus es pèires que hègen de trepadèrs ena fòrta penent.
Es heridi, estropadi en liròts, esblancossidi, damb es pòts sarrats e es celhes arroncilhades, s’agarrauen ath bord des cars, sautauen e tumauen enes cars es uns contra es auti.
Lèu toti se demorèren guardant damb curiosèr mainadenc e ingenú eth chapèu blanc e eth verd frac de Pierre.
Eth menaire de Pierre repotegaue emmaliciat as convòis de heridi pr’amor que s’estèssen es uns darrèr es auti.
Eth regiment de cavalaria, que baishaue dera montanha damb es sòns cantaires, artenhec era veitura de Pierre, esdegant encara mès eth pas.
Pierre se posèc, en tot meter-se ath bòrd madeish deth camin hotjat ena montanha.
Eth solei non arribaue ena vessant abrupta, hège hered e er ambient ère umid.
Sus eth cap de Pierre ludie un clar maitin d’agost e s’entenie er alègre trinhonar des campanes.
Un car de heridi s’arturèc en bòrd deth camin, en madeish costat de Pierre.
Er amiaire, un mujik cauçat damb lapti, acodic alendant en sòn car, metec ua pèira jos es ròdes deth darrèr sense jelhes e se tenguec a apraiar es arriatges deth shivalòt.
Un vielh soldat herit, damb eth braç bendat, qu’anaue darrèr deth car, s’agarrèc damb era man sana e se virèc entà Pierre.
E ben, paisan, mos van a deishar passar, o mos amien entà Moscòu?, preguntèc.
Pierre anaue tant abstrèit que non entenec era pregunta; guardaue ja ath regiment, qu’en aqueri moments se crotzaue damb eth convòi de heridi, ja ath car arturat dauant sòn, que sus eth i auie dus heridi seigudi e un estirat.
Un des soldats deth car ère solide herit ena cara.
Amiaue tot eth cap estropat damb liròts e ua des sues caròles se l’auie holat enquiara mida d’un cap de mainatge; qu’auie desviadi entà un costat era boca e eth nas.
Eth soldat campaue entara catedrala e se senhaue.
Er aute, un recruta plan joen, ròi e blanc, damb delicat ròstre esblancossit, guardaue damb arridolet bontadós a Pierre.
Eth tresau ère estirat sus eth vrente e non se li vedie era cara.
Es cantaires dera cavalaria passauen ath costat deth madeish car:
Qu’a perdut… era tèsta…
En tot víuer… en un aute país…
Qu’ère ua alègra cançon de soldats de ritme barable.
Coma responent ar estriuet, mès damb ua auta sòrta d’alegria, eth son metallic des campanes se desgaspaue ena nautada.
Mès ena part baisha, a on eth car des heridi e eth shivalòt panteishant s’auie posat ath cant de Pierre, tot que seguie estant umid, ombriu e trist.
Eth soldat dera caròla holada guardèc irritat as cantaires.
Ò, guaire se vanten!, didec damb repotec.
Ja non se contenten damb soldats; qu’è vist enquia e tot mujiks, didec a Pierre, damb un trist arridolet, eth soldat qu’anaue ath darrèr deth car.
Aué que ja non hèn cap distincion…
Vòlen quèir ath dessús damb tot eth pòble.
Se tracte de Moscòu.
Vòlen acabar d’un còp.
A maugrat dera escurina des sues paraules, Pierre comprenec se qué volie díder e assentic damb eth cap.
Eth camin demorèc liure.
Pierre baishèc era pala e seguic entà dauant.
Guardaue entàs dus costats deth camin en tot cercar bèth ròstre coneishut; mès que toti l’èren desconeishudi, militars de diuèrses armes que guardauen damb identic estonament eth sòn chapèu blanc e frac verd.
Ath cap de quate quilomètres trapèc ath prumèr coneishut: un doctor damb comandament ena armada.
Viatjaue en ua veitura en companhia d’un collèga.
En arreconeisher-lo, ordenèc a un cosac, seigut en sèti deth car, que s’arturèsse.
Comde!
Excelléncia!
Que vos cau per aciu?, preguntèc.
Donques, que volia veir tot aquerò…
Òc, òc, que i deu auer fòrça causes entà veir…
Pierre baishèc en un bot e s’arturèc entà parlar damb eth doctor, en tot explicar-li era sua intencion de cuélher part ena batalha.
Eth doctor li conselhèc que se n’anèsse dirèctaments entath Plan Seren.
Diu sen sap a on deu èster, arrés se’n sap, didec eth doctor en tot escambiar ua guardada damb eth sòn joen collèga.
Ath delà, eth Plan Seren vos coneish e vos receberà damb plaser.
Hètz-ac atau, amic mèn.
Eth doctor semblaue cansat e auer fòrça prèssa.
Alavetz, credetz que…
Era posicion?
Aquerò que non me tanh a jo.
Pujatz en ticolet; d’aquiu se ve tot.
Se ve d’aquiu?…
Se vos…
Mès eth doctor l’interrompec en tot apressar-se ena sua veitura.
Vos acompanharia, mès vos asseguri que ne sò enquia aciu (e senhalèc era gòrja).
Que vau ath córrer pr’amor de veir ath comandant deth còs…
Ja sabetz se com van es causes!…
Guardatz, comde, deman serà era batalha e mos cau compdar aumens damb vint mil heridi per cada cent mil òmes.
Mès ne tansevolhe auem baiards entà sies mil, lhets de campanha, infermièrs, mètges, medecines.
Ei vertat que compdam damb dètz mil cars; mès qu’auem besonh de d’autes causes.
E aciu que i èm: apraia-te coma pogues.
Pensar qu’entre aqueri milèrs d’òmes sans, joeni o vielhs, que damb alègre curiosèr auien campat eth sòn chapèu, vint mil èren condamandi a morir (dilhèu es madeishi qu’ara auie ath dauant) impressionèc fòrça a Pierre.
Per qué pensen en quauquarren que non sigue era mòrt?” E, de ressabuda, per ua misteriosa associacion d’idies s’imaginèc viuaments era baishada dera pala de Mozhaisk, es cars des heridi, eth trinhonar des campanes, es arrais inclinadi deth solei e es cançons des soldats de cavalaria.
E de toti aguesti òmes, vint mil son destinadi a morir.
E encara s’estonen det mèn chapèu!
Be n’ei d’estranh tot aquerò!” Atau pensaue Pierre tant que se dirigie entath bordalat de Tatarinovo.
Ath cant dera casa d’un gran propietari, ara quèrra deth camin, i auie nombrosi coches, forgons, un revolum d’assistents e gardes.
Qu’ère era Casèrna deth Plan Seren.
Mès quan Pierre arribèc eth que non i ère e non i auie lèu arrés der Estat Major.
Toti auien anat entara glèisa, a on se celebraue un tedeum.
Pierre seguic entà dauant, en direccion tà Gorki.
Tanlèu auec pujat eth penent, en entrar en petit carrèr deth bordalat, Pierre vedec per primèr còp as mujiks des milícies, damb crotzes enes sues casquetes e camises blanques, que, entre animades convèrses e arridalhes, trabalhauen sudorosi ena dreta deth camin, sus un enòrme ticò caperat d’èrba.
Es uns hotjauen damb pales eth ticò, d’auti amiauen era tèrra damb carriòts sus ues hustes; d’auti, a tot darrèr, non hègen arren.
Dus oficiaus balhauen ordes.
En veir ad aguesti mujiks divertidi encara pera nauetat deth sòn estat militar, Pierre se’n brembèc de nauèth des heridi de Mozhaisk e comprenec se qué volie díder eth soldat damb era frasa: Vòlen quèir ath dessús damb tot eth pòble.
Era vista d’aqueri mujiks barbudi que trabalhauen en camp de batalha, luenh des sues tèrres, damb aqueres estranhes bòtes incomòdes que non n’èren acostumadi, eth còth sudorós, despeitrinadi, mostrant eth relèu des sues bronzades clavicules, impressionèc a Pierre damb mès fòrça que tot çò qu’enquia abantes auie vist e entenut sus era importància e solemnitat deth moment que viuien.
Pierre baishèc deth coche e, passant entre es campanhards que trabalhauen, pugèc en tucolet que d’eth, sivans l’auie dit eth doctor, podie contemplar eth camp de batalha.
Èren es onze deth maitin.
Eth solei, tara quèrra e ena esquia de Pierre, miralhaue claraments, a trauèrs d’un aire plan blos, era vista abastaue coma un enòrme anfiteatre.
Entà naut e entara quèrra, talhant aguest anfiteatre, serpejaue eth camin gran de Smolensk, que trauessaue un bordalat de glèisa blanca plaçat a cinc cents mètres dauant deth ticó e ath sòn dejós (qu’ère Borodino).
Mès enlà, eth camin passaue per un pònt e seguie entre pujades e baishades entath bordalat de Valuievo (a on se trapaue ara Napoleon), que se podie veir pro ben a ua distància de sies quilomètres.
Darrèr de Valuievo, eth camin despareishie en un bòsc que venguie auriò en orizon.
Ath miei d’aguest bòsc de bedoths e auets ludie, ena dreta deth camin, era luenhana crotz e eth campanau deth monastèri de Kolotski.
En tota aquera luenhor bluenca, a dreta e quèrra deth bòsc e deth camin, se vedie en diuèrsi punts eth hum des fogairons e es masses infòrmes de tropes russes e franceses.
Ara dreta, ath long deth Kolocha e deth Moskova, eth terren ère montanhós e regat de barrancs.
Entre dus carisi se vedien es bordalats de Bezubovo e Zajarino.
Ena quèrra, eth terren ère mès planèr, damb camps de semiats e eth bordalat de Semnovskoie, encara humejant dempús d’auer estat consomit peth huec.
Tot çò que Pierre vedie en un costat e en aute resultaue tant indefinit que non responie de cap manèra ad açò que s’auie imaginat.
Enlòc se vedie eth camp de batalha que demoraue veir.
Solet campaue planères, tropes, bòsqui, camps, fogairons humejants, bordalats, ticòs e arriuets.
E, a maugrat de çò d’atentiuaments qu’auie examinat eth panorama, non podec trapar es posicions, e ne tansevolhe li siguec possible distinguir es tropes russes des enemigues.
Se vos platz, quin bordalatz ei aqueth que se ve aquiu dauant?
Bordin… o quauquarren atau, didec er oficiau en tot dirigir-se ath sòn camarada.
Borodino, corregic er aute.
Er oficiau s’apressèc entà Pierre, satisfèt, çampar, dera oportunitat de blagar ua estona.
Son aquiu es nòsti?, preguntèc Pierre.
Òc, e un shinhau mès luenh es francesi.
A on?
A on?, preguntèc Pierre.
Que se ven a còp de uelh.
Son aquiu.
Er oficiau senhalèc damb era man es hums qu’apareishien ena quèrra, darrèr der arriu, e en sòn ròstre campèc aquera expression sevèra e grèu que Pierre auie vist ja en fòrça òmes.
A!, son es francesi!
E aquiu?…
Que son es nòsti.
A, es nòsti!, e Pierre senhalèc ara un ticò luenhant, damb un gran arbe, ath costat d’un bordalat en.honsat en un barranc; tanben aquiu humejauen es fogairons e se vedie quauquarren nere.
Eth, de nauèth, didec er oficiau (qu’ère eth reduch de Shevardino).
Alavetz, a on ei era nòsta posicion?
Era posicion?, didec er oficiau damb un arridolet satisfèt.
Vos ac posqui díder damb seguretat, pr’amor qu’è estat jo qu’a bastit lèu totes es nòstes fortificacions.
Guardatz, eth nòste centre ei en Borodino, e senhalèc eth bordalat dera glèisa blanca, visible a prumèr tèrme; aquiu que i a eth pas sus eth Kolocha.
Aquiu dejós, a on se ven encara uns molons de hen segat, i a eth pònt e eth nòste centre.
Aquiu, eth nòste flanc dret, e senhalèc plan entara dreta e luenh deth barranc.
Per aquiu passe eth Moskova e apròp auem bastit tres reduch plan fòrts.
Ager eth flanc quèr…
Aciu er oficiau s’arturèc.
Guardatz, qu’ei dificil d’explicar…
Ager eth nòste flanc quèr qu’ère aquiu, en Shevardino, a on se ve aqueth casse; mès ara qu’auem arreculat eth flanc quèr, vedetz un bordalatz humejant?
Qu’ei ara en Semionovskoie; e tanben aquiu, e senhalaue eth ticò de Raievski.
Mès que non ei probable qu’era batalha se hèsque en aqueth lòc.
Eth vò enganhar-mos, e plan per aquerò a hèt a passar es sues tropes en aguest costat der arriu; eth, solide sajarà d’entornejar-mos en tot deishar ath Moskova ara sua dreta.
Mès sigue çò que sigue, deman fòrça de nosati non ac condaram, acabèc er oficiau.
Un vielh suboficiau, que s’auie apressat ath sòn superior tant qu’aguest parlaue, demoraue en silenci era fin deth discurs.
Mès, en aqueth moment, desengustat sense dobte pes paraules der oficiau, l’interrompec:
Mos cau vier a cercar gabions, didec sevèraments.
Er oficiau semblèc trebolar-se, coma se comprenesse que se podie pensar que londeman queirien molti, mès que non ère oportun parlar-ne.
Plan ben, mana de nauèth ara tresau companhia, didec damb vivacitat.
Un doctor?
Non, que vengui entà veir…, responec Pierre.
Seguic entà baish, tornant a passar dauant des milicians.
Que son aquiu!…
Era procession qu’auie gessut dera glèisa, pujaue pera pala de Borodino.
Dauant de toti, sus eth camin polsós, anauen es plan ben formades files des infants, descaperadi e damb eth fusilh entà baish.
Darrèr dera infantaria s’entenien cants religiosi.
Es soldats e es milicians correren ath sòn encontre damb eth cap descubèrt, deishant a Pierre endarrèr.
Qu’amien ara Nòsta Santa Mair!
Era nòsta Protectora!…
Era Vèrge d’Iverisk!
Qu’ei era Santa Mair de Smolensk!, corregic un aute.
Es milicians, autant aqueri qu’èren en bordalat coma es que trabalhauen ena bateria, lancèren es sues pales e correren ar encontre dera procession.
Darrèr deth batalhon qu’auançaue pera polsosa carretèra venguien es prèires damb es sues gasulhes; un ère vielh e amiaue un casquet naut; l’acompanhauen diuèrsi clèrgues e chantres.
Darrèr d’eri, soldats e oficiaus portauen ua grana icòna enquadrada de ròstre nere.
Qu’ère era icòna treiguda de Smolensk que d’alavetz seguie ara armada.
Darrèr dera icòna, dauant e ath sòn entorn, de pertot, corrien e s’inclinauen prigondaments, damb es caps descubèrti, multitud de militars.
Era icòna se posèc naut de tot deth ticò.
Es òmes que l’amiauen sus tovalhes sigueren substituidi per d’auti.
Es diacòns aluguèrn de nauèth es encensièrs e comencèc eth tedeum.
Es arrais cauds deth solei queiguien perpendicularaments; un airegòt frescolenc botjaue es peus des caps descuberti e es cintes qu’ornauen era icòna.
Eth cant, a cèu dubèrt, non ère guaire sonor.
Un gran revolum d’oficiaus, soldats e milicians, toti descubèrti entornejaue ara imatge.
Darrèr deth prèire e deth sacristan, en un espaci liure, se trapauen es dignataris: un generau cauvet, decorat damb era Crotz de Sant Jòrdi, apegat lèu ath prèire e sense senhar-se (deuie èster un aleman), demoraue pacientament era fin dera ceremònia, que consideraue de besonh assistir-i pr’amor d’ahiscar eth patriotisme deth pòble rus.
Un aute generau, damb postura militara, secodie ua man dauant deth pièch e guardaue ath sòn entorn.
En aqueth grop de personalitats, Pierre, que s’estaue damb es mujiks, identifiquèc a diuèrsi coneishudi.
Mès que non ère ada eri que guardue; tota era sua atencion ère calada enes ròstres grèus e seriosi d’aquera multitud de soldats e milicians que, damb identica aviditat, contemplauen era icòna.
Per çò des sacristans (que cantauen eth vintau tedeum) entonèren guiterosaments e coma per costum eth “Santa Mair, sauva as tòns esclaus deth malastre” e eth pope e eth diacòn cantèren er “Acodim a tu entara nòsta defensa coma ua muralha indestrutibla”, campèc de nauèth en toti es ròstres era madeisha consciéncia dera solemnitat der instant que Pierre auie observat en baishar era pala de Mozhaisk e, per moments, en d’auti fòrça ròstres qu’auie vist aqueth maitin; es caps s’inclinauen mès frequentaments; secodien es peus e s’entenien alendades e còps de pièch en hèr eth senhau dera Crotz.
De ressabuda era gent qu’entornejaue era imatge hec repè, en tot possar a Pierre.
Quauquarrés, solide un personatge plan importat per çò dera prèssa que li balhauen pas, s’apressèc ena icòna.
Qu’ère Kutuzov, qu’inspeccionaue es posicions.
De tornada entà Tatarinovo s’apressèc pr’amor d’assistir en ofici.
Pierre lo reconeishec de seguit peth sòn singular aspècte, tan desparièr de toti es auti.
Damb ua longa levita sus eth sòn còs d’enòrme grossor, doblegada era esquia, ar aire eth cap peublanc e eth uelh blanc, sense vida, damb eth ròstre holat, Kutuzov entrèc damb eth sòn pas trantalhant en cercle que formauen es oficiaus e se posèc darrèr deth pope.
Se senhèc mecanicaments e lèu toquèc damb era man eth solèr en inclinar era sua tèsta damb ua prigonda alendada.
Darrèr sòn i èren Bennigsen e era acopanhada.
A maugrat dera preséncia deth generau en cap, que tirèc era atencion de tota era nauta oficialitat, es soldats e es milicians seguiren damb es sues oracions, sense a penes guardar-lo.
Quan acabèc eth tedeum, Kutuzov s’apressèc ena icòna, s’ajulhèc pesadaments, en tot inclinar-se enquiath solèr, e li calèc hèr grani esfòrci entà tornar a lheuar-se per çò deth sòn pes e dera sua feblesa.
Era sua tèsta blanca oscillaue damb er esfòrç.
Fin finau, se metec de pès e damb ua expression ingenua e mainadenca, punèc era icòna e s’inclinèc de nauèth tocant eth soler damb era man.
Es generaus imitèren eth sòn exemple, seguiren es oficiaus, e, darrèr d’eri, rebohant e empossant-se es uns as auti, ansiosi e emocionadi, es soldats e milicians.
Trantalhant per tòrt des empossades recebudes en aqueres cachades, Pierre guardaue ath sòn entorn.
Comde Piotr Kirilovic!
Qué vos cau per aciu!, li cridèc ua votz.
Pierre campèc entà darrèr.
Boris Dubretskoi, en tot heregar-se es jolhs deth pantalon, que s’auien enlordit (dilhèu tanben eth auie punat era imatge), se l’apressèc arridolent.
Anaue vestit elegantaments, damb un cèrt aire marciau: amiaue ua levita longa e, madeish que Kutuzov, era verga en bandolera.
Mentretant, Kutuzov, s’apressèc en bordalat e se seiguec ara ombra dera casa mès pròcha en un banc qu’un cosac l’auie hèt a vier ara prèssa e qu’un aute, damb era madeisha rapiditat, auie caperat damb un petit tapís.
Ua acompanhada brilhanta e nombrosa entornejaue ath generau en cap.
Era icòna seguic era sua procession acompanhada pera multitud; Pierre, parlant damb Boris, se posèc a uns trenta passi de Kutuzov.
Pierre li condèc a Dubrestskoi es sues intencions d’assistir ena batalha e de veir es posicions.
Vos diderè çò que vos conven, didec Boris.
Je vous ferai les honneurs du camp.
Qu’ac veiratz mielhor der aute costat estant, que i serà eth generau Bennigsen.
Que sò eth sòn assistent personau.
Li posqui parlar, e, se vos voletz recórrer es posicions, vietz damb nosati.
Ara mo’n vam entath flanc quèr; dempús tornaram, e vos demani que m’autregetz er aunor d’acceptar era mia ospitalitat aquesta net; jogaram ua partida.
Coneishetz a Dmitri Sergueievic, vertat?
Qu’ei aciu, e senhalèc era tresau casa de Gorki.
Mès jo que voleria veir eth flanc dret.
Diden qu’ei ben fortificat, didec Pierre.
M’agradarie veir tota era posicion, començant per arriu Moskova.
Ò!, aquerò qu’ac podetz hèr mès tard!
Çò de principau ei eth flanc quèr…
Plan, plan.
E a on ei eth regiment deth prince Bolkonski?
D’Andrei Nikolaievic?
Que i passaram peth dauant.
Vos i posqui amiar.
Qué se passe damb eth flanc quèr?
Tà díder era vertat e entre nous, Diu se’n sap en quina situacion se trape eth nòste flanc quèr, didec Boris, en tot baishar confidenciauments era votz.
Eth comde Bennigsen qu’auie pensat ua causa plan desparièra; auie era intencion de fortificar aqueth aute ticò, de manèra plan desparièra… mès, e Boris arroncilhec es espatles, eth Plan Seren non volec… o dilhèu li dideren quauquarren…
Boris non acabèc de parlar pr’amor qu’en aqueth moment s’apropaue Kaisarov, ajudant de camp de Kutuzov.
Paisi Sergueievic!, sorrisclèc damb un arridolet esdegat Boris, en tot virar-se entà Kaisarov.
Que sò aciu en tot sajar d’explicar ath comde era posicion.
Qu’ei estonant se com podec eth Plan Seren endonviar es plans des francesi.
Vos referitz ath flanc quèr?
Òc, atau ei.
Eth nòste flanc quèr ei ara plan mès fòrt.
A maugrat de qué Kutuzov auie expulsat der Estat Major a tot eth personau superflú, Boris trapèc era manèra de demorar-se ena Casèrna Generau, plaçat as ordes deth comde Bennigsen, que, coma toti aqueri que lo coneishien, lo considerauen inapreciable.
En comandament dera armada i auie dus partits plan definits: eth de Kutuzov e eth de Bennigsen, cap der Estat Major.
Boris pertanhie ath dusau e arrés se’n sabie mielhor qu’eth, sense deishar de mostrar un servil respècte entà Kutuzov, hège veir qu’eth vielh ac hège malaments e qu’eth pes de tot l’amiaue Bennigsen.
Ara arribaue eth moment decisiu dera batalha, que li calie o ben acabar damb Kutuzov e balhar eth poder a Bennigsen o, se Kutuzov vencie, demostrar qu’auie estat Bennigsen qu’ac auie premanit tot.
En quinsevolh cas, a londeman se distribuirien granes recompenses, i aurie cambis, promocions, promocions de naui oficiaus; plan per aquerò Boris se trapaue en un estat d’excessiu nerviosisme.
Dempús de Kaisarov s’apressèren d’auti coneishudi de Pierre, que li mancaue temps entà respòner as preguntes que li hègen sus Moscòu e escotar tot çò que li condauen.
En toti es ròstres i auie animacion e inquietud.
Mès a Pierre li semblèc qu’aquera animacion ère deguda a motius d’orde personau.
Non se podie trèir deth cap era expression qu’auie campat en d’auti ròstres que non reflectien interèssi personaus, senon questions generaus restacades damb era vida e era mòrt.
Kutuzov arreconeishec a Pierre entre eth grop que l’entornejaue.
Didetz-li que vengue a veder-me, li didec a un ajudant de camp.
Aguest transmetec eth desir deth Plan Seren e Pierre s’apressèc entath banc qu’ère seigut Kutuzov.
Abantes de qué Pierre arribèsse, s’apropèc ath generau en cap un soldat de milicies: qu’ère Dolojov.
Com ei qu’està aguest aciu?, preguntèc Pierre.
Qu’ei un brigand que se cale pertot, li responeren.
Qu’a estat degradat e li cau hèr-se a valer: s’a hèt a vier uns projèctes.
Delànet siguec enes auançades enemigues…
Plan que òc ei un valent…
Pierre se descurbic e s’inclinèc respectuosaments dauant de Kutuzov.
Qu’è pensat que s’expausaua aguest projècte a Sa Altesa, podie balhar-me eth viatge o dider-me que ja se’n sap de çò que se tracte, didie Dolojov.
Jo que non pèrdi arren damb aquerò…
Plan, plan.
E s’è rason, serè util ara patria, que per èra sò prèst a morir.
Plan… plan…
Dilhèu posca èster util a Sa Altesa…
En aqueth instant Boris, damb abiletat cortesana, se placèc ath cant de Pierre, près deth generau en cap e, damb era mina mès naturau, coma contunhant ua convèrsa, li didec:
Quin eroïsme, comde!
Boris Dubrestkoi didie aquerò damb er in evident de qué ac entenesse eth Plan Seren.
Sabie que Kutuzov prestarie atencion as sues paraules; e, plan que òc, se virèc entada eth.
Se qué dides des milicians?
Gent incomparabla!, repetic alendant.
E vos, voletz flairar era povora?, preguntèc a Pierre.
Òc: era flaira qu’ei agradiua.
Qu’è er aunor d’èster admirador dera vòsta esposa.
Està ben?
Eth mèn campament qu’ei ara vòsta disposicion, e coma se passe soent enes vielhs, Kutuzov se metec a guardar ar entorn coma s’auesse desbrembat çò qu’anaue a díder.
En brembar-se’n, de pic, de çò que cercaue, cridèc a Andrei Sergueievic Kaisarov, frair deth sòn ajudant.
Com son aqueri vèrsi de Marin?
Aqueri qu’escriuec sus Guerakov: “Seràs mèstre en còs de…” Recita-les, recita-les, didec Kutuzov damb era evidenta intencion de divertir-se.
Kaisarov les declamèc…
Eth Plan Seren, sense deishar d’arrir, botjaue eth cap en tot seguir eth ritme des vèrsi.
Quan Pierre se desseparèc de Kutuzov, Dolojov se l’apressèc e lo cuelhec deth braç.
M’alègri fòrça de veder-vos aciu, comde, didec en votz nauta damb especiau resolucion e gravetat, sense preocupar-se dera preséncia d’estranhs.
Vos demani que me perdonetz.
Pierre guardaue damb un arridolet a Dolojov, sense saber qué díder.
Dolojov, damb es uelhs plei de lèrmes, l’abracèc e lo punèc.
Boris escambièc ues paraules damb eth sòn generau, e eth comde Bennigsen, en tot virar-se de cap a Pierre, lo convidèc a vier damb eth entara linha de combat.
Que serà plan interessant veder-la, didec.
Òc, plan interessant, repetic Pierre.
Mieja ora dempús, Kutuzov gessie entà Tatarinovo, e Bennigsen, damb era sua acompanhada, qu’en era i anaue Pierre, se dirigic entà inspectar es posicions.
De Gorki, Bennigsen baishèc peth camin generau enquiath pònt qu’er oficiau l’auie indicat a Pierre, de naut deth ticò estant, coma centre dera posicion qu’ath sòn costat i auie molons d’èrba bracada que flairaue a hen.
A trauèrs deth pònt entrèren en bordalat de Borodino; d’aquiu virèren entara quèrra e, deishant darrèr ua grana concentracion de tropes e canons, arribèren naut de tot d’un ticolet a on es milicians hotjauen trencades.
Qu’ère un reduch que li mancaue eth nòm encara, e que dempús siguec cridat reduch de Raievski o bateria deth ticò.
Pierre non hec atencion especiau ad aguest lòc; ignoraue qu’entada eth serie eth mès memorable de tot eth camp de Borodino.
Dempús, crotzant un barranc, se filèren de cap tà Semionovskoie, d’a on es soldats se hègen a vier es darrères bigues des isbes e cubèrts; ara seguida, dempús de naues pujades e baishades a trauèrs des camps de blat que semblauen arrasadi peth peiregalh, gesseren en un camin nau, dubèrt entara artilharia, de cap as fortificacions qu’encara se bastien enes socs des camps.
Bennigsen s’arturèc dauant d’aguestes òbres pr’amor de veir eth reduch de Shervardino (qu’eth dia anterior ère encara rus) a on se vedien quauqui cavalièrs.
Es oficiaus afirmauen qu’aquiu i ère Napoleon o Murat.
Toti guardauen avidaments aqueth grop de cavalièrs.
Pierre tanben guardaue, sajant d’endonviar se quin d’aqueri òmes, a penes visibles, ère Napoleon.
Fin finau, es cavalièrs baishèren deth ticò e despareisheren.
Bennigsen se virèc entà un generau que se l’auie apropat e comencèc a explicar-li era posicion des russi.
Pierre seguic d’aurelha es paraules de Bennigsen, en tot ahiscar era sua intelligéncia entà compréner eth plan dera pròcha batalha, mès se n’encuedèc angoishat qu’es sues facultats intellectuaus non artenhien tant.
Que non comprenie arren.
Bennigsen deishèc de parlar e, en veir era atencion de Pierre, li didec:
M’imagini qu’aquerò non vos interèsse…
Ò, non!
D’aquiu seguiren mès entara quèrra per un camin, ath biscòrn, entre er espés bòsc de bedoths petiti.
Ath miei d’aqueth bòsc, ua lèbe de lomb escur e pautes blanques sautèc camin tà dauant deth grop; espaurida peth rambalh de tanti shivaus, correc estabordida, hènt sauts peth camin, entre era atencion e era arridalha de toti; a tot darrèr, quan quauqui uns cridèren ath sòn darrèr, se hec enlà damb un aute saut e despareishec en bòsc.
Dempús de caminar dus quilomètres entre era boscalha, gesseren en ua clarulha a on se trapauen es tropes deth còs dera armada de Tuchkov, encargades de deféner era ala quèrra.
Aquiu, en extrèm deth flanc quèr, Bennigsen parlèc fòrça, e damb grana afogadura dec ua orde qu’a Pierre li semblèc fòrça importanta.
Quauqui generaus exprimiren era madeisha pensada.
Mès que mès un, damb gran ardor bellic, didec que les auien manat entar escorjador.
Bennigsen, jos era sua pròpia responsabilitat ordenèc que s’ocupèsse aquera nautada.
Aguesta orde referida ath flanc quèr hec a dobtar encara mès a Pierre sus era sua capacitat entà compréner er art militar.
Comprenie a Bennigsen e as generaus que criticauen era posicion des soldats ath pè dera nautada e participaue dera sua opinion; mès plan per aquerò non podie compréner se com aqueth qu’auie plaçat as soldats ath pè d’aguesta nautada siguesse capable de cométer ua errança tan grana e evidenta.
Pierre ignoraue qu’aqueres tropes non auien estat botades aquiu entà deféner era posicion, coma credie Bennigsen: sigueren plaçades en un lòc amagat pr’amor de parar ua emboscada e les calie estar-se aquiu sense èster vistes, de sòrta que podessen lançar- se còp sec sus er enemic quan aguest auancèsse.
Bennigsen tanpòc ac sabie e placèc es sues tropes sivans es sues particulares consideracions, sense informar d’aquerò ath generau en cap.
Aquera clara serada deth 25 d’agost eth prince Andrei jadie, apuat en un code, en un cubèrt esbauçat deth bordalat de Kniazkovo, en un extrèm dera posicion ocupada peth sòn regiment.
Per un uet dera paret esbauçada contemplaue era hilada de bedoths annadits, damb es arrames inferiors talades, es camps damb e esquèrris de civada escampilhadi, es arbilhons e, per dessús d’eri, eth hum des fogairons des codines de campanha.
Encara qu’era sua vida li semblaue ara mesquina, inutila e penibla, se sentie tan esmoigut e nerviós coma sèt ans abantes, ena vesilha dera batalha d’Austerlitz.
Qu’auie ja recebut e trasmetut es ordes entath combat de londeman.
Que ja non auie arren mès entà hèr.
Mès es pensaments mès simples, es mès clars e, donc, es mès angoniosi, non lo deishauen en patz.
Sabie qu’era batalha deth dia a vier serie era mès terribla de totes es qu’auie participat; per prumèr viatge ena sua vida, sense cap de relacion damb arren terrenau, sense importar-li bric se com repercutirie enes auti, pensant solet en eth madeish, ena sua vida, era idia de morir se li presentèc damb ua certitud simpla e espauridora.
E dès era nautada d’aguesta idia, tot çò qu’abantes lo preocupaue e torturaue s’illuminèc de pic damb ua lum hereda e blanca, sense ombres, sense perspectiues ne entorns definidi.
Tota era sua vida li semblaue ara coma projectada en ua lantèrna magica, que campèc tostemp a trauèrs d’un simple cristau, damb lum artificiau.
Ara, còp sec, vedie sense cristau, ara lum clara deth dia, totes aguestes imatges burlescaments pintades.
Guaire granes me semblauen!
Guaire plies de sens!
E ara, qué simples, palles e vulgares son jos era lum blanca d’aguest maitin que senti que comence entà jo”.
Tres penes principaus dera sua vida tirauen especiauments era sua atencion: er amor per ua hemna, era mòrt de sa pair e era invasion francesa que s’auie senhorejat de mieja Russia.
Aquera gojateta me semblaue plia de fòrces misterioses.
Be me l’estimaua!
Hèja poetics projèctes basadi en amor, ena felicitat damb era…
Ò, be n’èra de mainatge!, didec de pic en votz nauta, colerica.
Plan que òc!
Credia en sòn amor ideau, credia que me serie fidèla pendent un an sancer d’absència.
Coma era trenda paloma dera fabulacion, se deuie entristir en veder-se desseparada de jo.
Mès que tot siguec plan mès simple!…
Tot siguec orriblaments simple e repugnant!
E era princessa Maria ditz qu’ei ua pròva manada peth cèu…
Entà qué aguesta pròva, quan eth ja non existís ne existirà mès?
Era patria… era pèrta de Moscòu.
E deman m’auciràn: dilhèu ne tansevolhe sigue un francés, senon un des nòsti, coma eth qu’ager descarguèc eth sòn fusilh ath cant dera mia aurelha.
E vieràn es francesi, m’agarraràn pes pès e peth cap e me lançaràn en quinsevolh hòssa pr’amor de qué non puda.
Contemplèc era hilada de bedoths immobils, que damb es sues huelhes auriòles e verdes e era sua crospa blanca ludien ath solei.
Se m’aucissen deman!…
Se dèishi d’existir!
E que totes aguestes causes contunhen existint e que jo non i siga ja…” S’imaginaue viuaments era sua pròpia abséncia d’aguesta vida.
E es bedoths damb es sòns colors e ombres, es bromes retortilhades en cèu, eth hum des fogairons, tot semblaue transformar-se en quauquarren terrible e menaçaire.
Sentec un caudheired ena esquia; se lheuèc ara prèssa, gessec deth cubèrt e comencèc a caminar.
Darrèr s’enteneren votzes.
Qui s’està aquiu?, preguntèc eth prince Andrei.
Eth capitan Tinojin, eth deth nas rogit, excap dera companhia de Dolojov e ara, a manca de d’auti oficiaus, cap d’un batalhon, s’apressèc timidaments.
Er ajudant e eth pagador deth regiment venguien darrèr.
Eth prince Andrei s’apropèc ada eri, escotèc çò que li didien sus eth servici, balhèc quauques ordes e ja se n’anaue, quan entenec ua votz coneishuda.
Qué diable!, sorrisclèc aguesta votz en tot estramuncar damb ua arrana.
Eth sòn propietari qu’auie estramuncat damb quauquarren.
Eth prince Andrei guardèc entar exterior e vedec a Pierre, que s’apropaue; qu’auie estat a mand de quèir.
Ath prince Andrei l’ère tostemp penible trapar-se damb gent deth sòn mon, e sustot damb Pierre, que li retiraue es moments amargants deth sòn sejorn en Moscòu.
Òla!
Qué te cau per aciu?
Non te demoraua.
E quan didie aguestes paraules, ena expression des sòns uelhs e de tot eth sòn ròstre, mès que heredor i auie ostilitat.
Pierre se n’encuedèc de seguit.
S’apressaue en cubèrt damb era mielhor expression d’animositat, mès en veir eth ròstre deth prince Andrei se sentec trebolat e violent.
Qu’è vengut… sabetz… è vengut… aquerò que me semble plan interessant, didec Pierre, qu’en aqueth dia auie repetit fòrça còps aguesta estupida expression.
Que voi veir era batalha.
Òc, òc, e qué diden dera guèrra es frairs maçons?
Com la van a empedir?, preguntèc burlescaments eth prince Andrei.
Plan!
Com va per Moscòu?
Qué hèn es mèns?
Arribèren fin finau?, preguntèc grèuments.
Òc, arribèren.
M’ac didec Julie Drubetskoi.
Es oficiaus volien retirar-se, mès eth prince Andrei, coma se non volesse demorar-se solet damb eth sòn amic, les convidèc a préner eth tè ena sua companhia.
Se heren a vier uns bancs e tè.
Es oficiaus contemplauen, non sens estonament, era corpuléncia de Pierre e escotèren es sòns racondes de Moscòu e dera situacion dera tropa, qu’era sua linha eth auie vist.
Eth prince Andrei sauvaue silenci e eth sòn ròstre ère tan pòc aculhent que Pierre acabèc dirigint-se sustot entath bravàs de Timojin.
Eh bien!, vous etes plus avancé que qui que ce soit, comentèc eth prince Andrei.
E qué me didetz deth nomentament de Kutuzov?
Que me n’alègri fòrça, responec Bolkonski.
Qu’ei tot çò que sai…
E qué ne pensatz de Barclay de Tolly?
Moscòu.
Que ne pensatz vos?
Demana-les-ac ada eri, didec eth prince, senhalant as oficiaus.
Pierre, damb era indulgenta arridalha que toti, sense voler, se dirigien a Timojin, se virèc entada eth.
Timojin timidaments, sense deishar de guardar ath sòn coronèl.
Mès, per qué?, preguntèc Pierre.
Encara que sigue solet per çò que hè ar aliment deth bestiar e ara lenha.
Quan mos retirèrem de Sventsiani non mos deishèren tocar arren: ne era lenha, ne eth hen, ne quinsevolh auta causa.
Mo n’anam e eth se demore damb tot.
Non ei atau, Excelléncia?, preguntèc ath prince Andrei.
En nòste regiment processèren a dus oficiaus per accions semblables.
Mès damb era arribada deth Plan Seren tot aquerò que se hec simple.
Auem vist era lum…
E per qué ac proïbien?
Timojin, trebolat, guardèc ath sòn entorn, sense saber se qué respòner a semblabla pregunta.
Pierre la repetic en tot dirigir-la ath prince Andrei.
Pr’amor de non arroïnar eth país que deishauen ar enemic, didec eth prince Andrei damb colèra e ironia.
Un rasonament plan senat: non se pòt perméter eth sacatge ne qu’es tropes s’acostumen a panar.
E en Smolensk se pensèc tanben rasonablaments qu’es francesi podien depassar-mos, donques que compdauen damb superioritat de fòrça.
Dec era orde d’arrecular e totes es pèrtes, toti es esfòrci sigueren en bades.
Que non siguec un traïdor; sagèc de hè’c çò de mielhor possible, tot qu’ac amiaue calculat: mès per aquerò madeish, que non servís.
Non servís precisaments ara, pr’amor que reflexione damb massa escrupuls, damb ua exactitud exagerada, pròpia d’un aleman.
Com t’ac dideria…
Per exemple: ta pair a un lacai aleman; ei un bon lacai, que se tie perfèctaments ath servici e satisfè mielhor qu’ac poiries hèr tu madeish totes es exigéncies deth sòn patron.
Mès se ta pair ei malaut, a mand de morir, haràs enlà ath lacai e damb es tues pròpies mans inexpèrtes e bastrusses atieràs a ta pair e ac haràs mielhor qu’er aute, que dilhèu vau fòrça, mès qu’ei un estranh.
Aquerò siguec çò que se passèc damb Barclay.
Tant que Russia ère sana e fòrta, un estrangèr la podie servir e eth podie èster un ministre excellent; mès quan ei en perilh, Russia qu’a besonh d’un des sòns.
E a vosati, aquiu en Club, se vos acodic díder qu’ère un traïdor.
Mès eth hèt d’auer-lo calomniat aurà coma conseqüéncia que, dempús, avergonhadi der insult, lo convertisquen en un eròi, o en un gèni, qu’encara serie mès injust.
Non ei senon un aleman aunèst e plan seriós…
Diden, totun, qu’ei un excellent cap militar, ei vertat?, preguntèc Pierre.
Pierre lo guardèc estonat.
Ça que la, se ditz qu’era guèrra ei semblabla a ua partida d’escacs.
Òc, didec eth prince Andrei, mès damb ua petita diferéncia: qu’en jòc, abantes de cada jogada, pòs reflexionar tot eth temps que volgues; te trapes de bèra manèra dehòra des condicions deth temps; e damb era certitud de qué un shivau vau tostemps mès qu’un peon, e que dus peons son mès fòrts qu’un de solet, tant qu’ena guèrra, un batalhon ei a viatges mès fòrt qu’ua division sancera, e d’auti còps mès fèble qu’ua companhia.
Arrés se’n pòt saber dera fòrça relatiua des tropes.
Cre-me, contunhèc, se quauquarren depenesse des ordes des Estats Majors, jo m’auria demorat aquiu e balharia ordes en sòrta d’auer er aunor de servir aciu, en regiment, damb aguesti senhors.
Pr’amor que creigui fèrmaments qu’eth dia a vier depen de nosati, e non d’eri…
Era capitada en un batalha non a depenut ne depenerà jamès des posicions, der armament, deth nombre; mens encara, des posicions.
Alavetz, de qué?
Eth prince Andrei tachèc es sòns uelhs en Timojin, que, espaurit e perplèx, guardaue ath sòn cap.
Pòc abantes silenciós e reservat, eth prince parlaue ara damb emocion.
Qu’ère evident que non podie retier es idies que l’assautauen ara imprevista.
Venç ena batalha eth qu’ei fèrmament decidit a guanhar-la.
Per qué perdérem era batalha d’Austerlitz?
Es nòstes baishes èren lèu es madeishes qu’es des francesi; mès mos didérem massa lèu qu’auíem perdut era batalha e la perdérem; e mos ac didérem pr’amor qu’aquiu ja non auie cap motiu entà lutar.
Toti volien deishar eth camp de batalha çò de mès lèu possible: “Qu’auem perdut, hugem, donc!” Se mos auéssem tengut enquiara net, Diu se’n sap se qué aurie passat.
Mès deman que non ac dideram.
Tu parles des nòstes posicions, de qué eth flanc quèr ei fèble, de qué eth dret ei massa alongat; mès tot aquerò son pegaries; arren d’aquerò a importància.
Qué mos demore deman?
Cent milions d’edarts diuèrsi les calerà resòlver en un instant; se decidirà s’èm nosati es que les cau hùger o eri, qui les cau aucir o morir.
Tot çò d’aute qu’ei un jòc.
Es que t’an acompanhat ena tua visita entàs posicions non solet non contribuïssen ar anament generau des causes, senon que l’empachen.
Era soleta causa que les ocupe ei es sòns petiti interèssi.
E en semblable moment!, repoteguèc Pierre.
Òc, en semblable moment, repetic eth prince Andrei.
Entada eri aguest madeish moment non ei senon ua bona escadença de minar eth terren ar enemic e arténher ua naua crotz o banda.
Te vau a díder se qué se passarà deman: cent mil russi e cent mil francesi s’an amassat entà combàter, e eth hèt ei qu’aguesti dus cents mil òmes lutaràn, e aqueth qu’ac hèsque damb mès ràbia e se resèrve mens serà eth vencedor.
E se vòs, te diderè que deman, sigue coma sigue e per mès qu’embolhen es causes es d’aquiu naut, guanharam; deman, passe çò que se passe, guanharàm era batalha!
Qu’ei era vertat, Excelléncia, era autentica vertat!, didec Timojin.
No ei ora de pensar enes nòstes vides.
Non vos ac crederatz, mès es soldats deth mèn batalhon non an volut béuer vodka: diden qu’aué non ei un dia entà béuer.
Toti sauvèren silenci.
Es oficiaus se lheuèren.
Eth prince Andrei gessec damb eri pr’amor de dar es darrères ordes ath sòn ajudant.
Quan es oficiaus se n’anèren, Pierre s’apressèc ath prince Andrei.
Volie seguir era convèrsa, quan, en camin, non guaire luenh deth cubèrt, sonèren es cascos de tres shivaus.
En guardar entà aquiu eth prince Andrei arreconeishec a Wolzogen e a Klausevitz, que les acompanhaue un cosac.
Passèren près d’eri seguint era sua convèrsa; Pierre e eth prince Andrei enteneren, sense voler, aguestes frases:
Der Krieg muss im Raum verlegt werden.
Non posqui exprimir-vos era nauta estima que l’è ad aguesta idia.
Ò, ja, confirmèc era prumèra votz.
Qu’ei aquerò, im Raum verlegen!,9 repetic eth prince Andrei, rebohant, coleric, damb eth nas, quan es cavalièrs s’aueren aluenhat, im Raum.
Jo qu’auia ath mèn pair, ara mia fraia e ath mèn hilh en Lisie-Gori.
Mès ada eth aquerò que l’èi parièr.
Aciu qu’as çò que jo te didia.
Aguesti senhors alemans, deman, non guanharàn era batalha; non haràn senon enlordir tot çò que poguen, pr’amor qu’enes sues tèstes alemanes non i a senon rasonaments que non valen arren.
Que non an en sòn còr era soleta causa de besonh entà deman: çò que i a en Timojin.
L’an autrejat tota Euròpa e ara vien aciu a balhar-mos leçons.
Excellenti mèstres!, acabèc damb votz estridenta.
Alavetz, vos pensatz que venceram ena batalha de deman?, preguntèc Pierre.
Plan, plan, didec distrètaments eth prince Andrei.
Sonque haria ua causa s’auessa poder entad aquerò: non haria presoèrs.
Entà qué?
Qu’ei massa cavalerós.
Es francesi an arroïnat era mia casa, an esbauçat Moscòu; m’an ofensat e m’ofensen en cada moment.
Que son es mèns enemics e considèri que toti son delinqüents.
Timojin e era armada tota pensen madeish: mos cau acabar damb eri.
Se son enemics, non pòden èster amics, encara qu’ac diguen en Tilsitt.
Era question qu’auie inquietat a Pierre, dès que gessec de Mozhaisk, li semblèc totafèt resolvuda e clara.
Comprenie ara tot eth sens e era importància d’aquera guèrra e dera pròcha batalha.
Tot çò qu’auie vist aqueth dia, era expression grèu e sevèra des ròstres que s’auie trapat en passar, semblaue illuminar-se ara damb ua naua lum.
Comprenec er amagat calor latent (coma se sòl díder en fisica) deth patriotisme qu’existie en totes es persones qu’auie vist e que l’explicaue eth perqué toti eri se premanien entà morir damb tanta cauma e, ath còp, damb tanta naturalitat.
Que non mos cau hèr presoèrs, contunhaue eth prince Andrei.
Aquerò tranformarie era guèrra e la harie mens crudèu.
Nosati auem jogat a hèr era guèrra: aquerò ei çò qu’està mau; siguérem massa magnanims, generosi.
Magnanimitat e sensibilitat semblables as dera senhora que cuelh ua malagana quan se va a aucir un vedèth: ei tan brava que non pòt veir sang; mès que non empedís que minge damb fòrça talents aqueth madeish vedèth quan l’ac mèstren ena taula.
Mos parlen de drets de guèrra, de cavalerositat, de parlamentaris, deth besonh de plànher as malerosi… eca.
Pegaries!
En 1805 vedí jo era cavalerositat e çò que signifiquen es parlamentaris.
Mos enganhèren e nosati les enganhèrem.
Saquegen es cases des auti; meten en circulacion bilhets de banc faussi… e, çò de pejor, aucissen as mèns hilhs e ath mèn pair…
E parlen des règles dera guèrra e de magnanimitat entar enemic!
Donques qu’er objectiu s’està en aflaquir ar enemic, non cau reparar ena pèrta d’òmes.
Qui, coma jo, age vengut a pensar atau, en tot auer patit coma jo…
Eth prince Andrei, que pensaue que l’ère parièr que conquistèssen o non Moscòu, coma ac auien hèt damb Smolensk, s’arturèc de ressabuda en sénter un espasme inesperat que sarraue era sua gòrja…
Hec uns passi silenciosi, mès es sòns uelhs seguien brilhant febrius e es pòts li tremolauen quan seguic eth sòn discurs.
Se non existisse era ipocrita generositat ena guèrra la haríem solet quan, coma ara, s’ac vau de vier entà ua mòrt segura; non i aurie guèrra pr’amor que Pavel Ivanovic a ofensat a Mijail Ivanic.
Mès ua guèrra coma era d’ara s’aurie de hèr coma li cau hèr-se: es armades ja non serien tan nombroses.
Toti aguesti westfalians e ciutadans de Hesse que seguissen a Napoleon non aurien vengut damb eth en Russia, coma tanpòc nosati auríem lutat en Austria e Prusia sense saber-ne ne tansevolhe eth motiu.
Era guèrra que non ei un escambi de laudances, senon era causa mès odiosa deth mon: s’a de compréner ben, e non jogar ara guèrra.
Cau acceptar sevèraments aguest terrible besonh.
Tot que se redusís ad aquerò.
Refusant es enganhes e es mentides, era guèrra, alavetz, se harà damb totes es conseqüéncies e non serà un jòc; de ua auta manèra, se convertís en esvagament favorit de gents ocioses e frivòles…
Er estament militar qu’ei eth mès digne.
E qué ei era guèrra?
Que mos cau entà hèr capitada en art militar?
Qué preten er estament militar?
Era finalitat dera guèrra ei er assassinat, es esturments dera guèrra son er espionatge, era traïcion e era instigacion, era roïna des abitants, eth sacatge, eth panatòri amiat a tèrme pr’amor de mantier as armades, era enganha e era mentida que receben eth nòm d’astúcia militara.
Era vida der estament militar repause ena disciplina (ei a díder, era manca de libertat), en léser, ena ignorància, ena crudeutat, en libertinatge, enes embriagueses.
E maugrat tot, ei er estament superior respectat per toti.
Es reis, exceptat eth de China, amien unifòrme militar; e eth qu’aucís a mès gent recep mès recompenses…
Deman, per exemple, s’amassen e acòrden aucir-se es uns as auti: s’aucissen, dèishen nafradi grèuments a desenes de milèrs, e, dempús celèbren nombrosi tedeums entà arregraïr auer aucit a tanta gent (qu’eth sòn nombre encara aumenten) e proclamen era victòria en tot supausar que guaire mès mòrts, mès capitada.
Com pòt Diu escotar e guardar tot aquerò de naut estant!, sorrisclèc eth prince Andrei damb votz agudenta.
Estimat mèn, darrèraments era vida se me hè fòrça penibla.
Me semble que comenci a comprèner massa e er òme non pòt tastar eth frut der arbe deth ben e deth mau…
Encara que non serà per guaire temps, higec.
Mès veigui qu’as dromilhon.
E tanben a jo me cau dormir.
Vè-te’n entà Gorki, didec de pic.
Vè-te’n, vè-te’n!
S’apressèc ada eth ara prèssa, lo punèc e l’abracèc.
Adishatz.
Vè-te’n, exclamec.
Sabi pas se mos tornaram a veir.
Non… e en tot virar-se d’esponera, entrèc en cubèrt.
Qu’ère ja net barrada, e Pierre non podec distinguir s’era expression deth prince ère colerica o trenda.
S’estèc ua estona parat, en tot preguntar-se se li calie seguir a Bolkonski o entonar-se’n.
Me’n sai qu’aguest a estat eth nòste darrèr encontre”.
Alendèc prigondaments e entornèc entà Gorki.
Eth prince Andrei, ja en cubèrt, s’estirèc sus un tapìs, mès que non podec clucar un uelh.
Barrèc es uelhs.
Ues imatges se succedien as autes; en ua d’eres s’arturèc damb plasèr e pendent ua estona longa.
Rebrembèc viuaments ua cauhada en Sant Petersburg.
Natasha li condaue, alègra e emocionada, com, pendent er ostiu anterior, anèc a cercar misharnons en un bòsc plan gran e se perdec en eth.
Descriuie de forma desordenada era prigondor deth bòsc, çò que sentie, era sua convèrsa damb un apicultor, qu’auie trapat per edart…
S’interrompie a cada moment entà díder: “Non, que non posqui, ac condi mau, non me podetz compréner..” E per mès qu’eth asseguraue que la comprenie perfèctaments, coma atau ère, Natasha tornaue entàs sòns dobtes; qu’ère desengustada pera sua manèra de condar, se n’encuedaue de qué non podie descríuer era prigonda sensacion poetica experimentada eth dia que se perdec en bòsc.
Non, que non ac sai condar”, didie nerviosa e rogida.
E eth prince Andrei arrie ara, en rebrembà’c, damb eth madeish arridolet gaujós d’alavetz, quan la guardaue dirèctaments enes uelhs.
E non solet aquerò, senon precisaments aquera espiritualitat, aquera franquesa e gràcia que gessie deth sòn èsser, ère çò que jo autant estimaua…
Çò qu’estimaua e me hège tant erós.” E, còp sec, rebrembèc se com auie acabat aqueth amor.
E jo?…
Coma se l’auessen aplicat un hèr rosent, eth prince Andrei se botèc de pès e contunhèc es sòns passègi dauant deth cubèrt.
Eth 25 d’agost, ena vesilha dera batalha de Borodino, eth prefècte deth palai imperiau francés, M. de Beausset e eth coronèl Babvier arribèren entà amassar-se damb Napoleon en sòn campament de Valuievo.
Venguien, eth prumèr de París e eth dusau de Madrid.
M. de Beausset, vestit damb er unifòrme de palai, ordenèc que, abantes de qué eth passèsse, se hessen a vier un paquet qu’auie portat entar Emperaire e entrèc ena anticramba dera tenda de Napoleon, a on, blagant damb es ajudants de camp, lo comencèc a daurir.
Ath sòn torn, Fabvier, sense entrar ena tenda, s’arturèc ath sòn cant amassa damb uns generaus que coneishie.
Napoleon encara non auie gessut dera sua cramba e ère a mand d’acabar era sua toilette.
Entre bohades e tossiquères, viraue tanlèu era sua gròssa esquia coma eth sòn carnut pièch jos era bròssa que lo heregaue eth sòn ajudant de cramba.
Un aute ajudant, tenguent eth saler de perhum, l’escampilhaue sus eth còs ben suenhat der Emperaire e ac hège coma se solet eth podesse saber era quantitat e eth lòc a on ère de besonh hè’c.
Er ajudant de camp, qu’auie entrat en dormitòri pr’amor d’informar-lo sus eth nombre de presoèrs deth dia anterior, s’estaue ena pòrta, en tot demorar era orde de retirar-se.
Napoleon, damb es celhes arroncilhades, guardèc de reuelh ar ajudant.
Point de prisonniers!, repetic es paraules der ajudant.
Ils se font demolir.
Tant pis pour l’armée russe… didec.
Allez toujours, allez ferme, contunhèc, en tot acorbaishar-se e aufrir es sues grasses espatles.
C’est bien!
Faites entrer M. de Beausset, ainsi que Fabvier, didec ar ajudant, en tot hèr-li adiu damb un movement de cap.
Oui, Sir, e er ajudant de camp despareishec darrèr dera pòrta dera tenda.
Es dus ajudes de cramba vestiren rapidaments a Sa Majestat.
De seguit, Napoleon, damb eth sòn blu unifòrme dera Garda, passèc, damb pas decidit, ena cramba pròcha.
De Beausset premanie ara prèssa eth present qu’amiaue de part dera Emperairitz; l’auie plaçat sus dues cagires, dauant dera pòrta qu’auie d’entrar Napoleon.
Mès aguest s’auie vestit tan lèu e auie entrat tant ara prèssa que lo cuelhec en plia preparacion.
Napoleon comprenec de seguit çò que hègen e se n’encuedèc de qué encara non auie acabat.
Que non volec privar-les deth plaser de balhar-li ua suspresa; hec veir que non auie vist a Beausset e cridèc a Fabvier.
Eth resultat dera batalha auie estat desfavorable.
Napoleon hec ironiques observacions pendent eth raconde de Fabvier, coma balhant qu’ère causa hèta que, ena sua abséncia, non podien arribar es causes de ua auta manèra.
M’ac cau remediar en Moscòu, didec.
Beausset, que, premanida ja era suspresa, ac auie caperat tot damb un vel.
De Beausset s’inclinèc damb ua prigonda salutacion cortesana, qu’ère exclusiua des vielhs servidors des Borbons, e auancèc en tot aufrir-li ua envolòpa barrada.
Napoleon se virèc damb gèst alègre e l’estirèc era aurelha.
Que vos auetz esdegat fòrça, li didec.
Encantat de veder-vos.
París?, e era sua sevèra expression se cambièc en un gèst plen de trendesa.
Sire, tout Paris regrette votre absence, repliquèc De Beausset tau que li calie.
E encara que Napoleon se’n sabie que De Beausset contestarie d’aquera manèra o de manèra similara, e encara qu’enes sòns moments lucids se’n sabie que non ère vertat çò que didie, l’agradèc enténer es paraules de De Beausset e se dignèc tocar-li un aute còp era aurelha.
Je sui faché de vous avoir fait faire tant de chemin, didec.
Napoleon arric, e lheuant distrètaments eth cap, guardèc entara sua dreta.
Un ajudant de camp s’apressèc ada eth damb ua tabaquèra d’aur e l’ac aufric ar Emperaire, que la cuelhec.
Òc, aquerò qu’està ben entà vos, que vos shaute viatjar, didec en hèr-se a vier eth rapé en nas.
D’aciu tres dies veiratz Moscòu.
Dilhèu vos non demoràuetz veir ua capitau asiatica; serà un viatge agradiu.
De Beausset saludec arregraït per aquera atencion ath sòn esperit viatjaire (qu’enquia alavetz ignoraue auer).
De Beausset, damb era adretia dera gent de palai, sense dar es esquia ar Emperaire, hec dus passi entà darrèr e, ath còp, retirèc eth vel en tot díder:
Un present entà Vòsta Majestat, de part dera Emperairitz.
Qu’ère eth retrait pintat per Gerard, en colors plan viui, deth hilh neishut de Napoleon e era hilha der Emperaire d’Austria, que toti cridauen, sabi pas per qué, “rei de Roma”.
Ère eth retrait d’un mainatge fòrça beròi, de peus retortilhadi e guardada semblabla ara deth Jesús dera Madona Sixtina; eth pintor l’auie representat en tot hèr as boles.
Era bola representaue eth glòb terrèstre, e eth bastonet, ena auta man, figuraue eth sceptre.
E, maugrat qu’era intencion deth pintor non ère guaire evidenta, en tot representar ath cridat rei de Roma horadant eth glòb terrèstre damb un bastonet, era allegoria resultaue fòrça clara e auie shautat fòrça, autant as qu’auien vist eth quadre en París coma as que lo contemplauen ara.
Admirable!
Damb er assopliment qu’an es italians entà cambiar era expression, s’apressèc ath quadre e cuelhet ua portadura de cogitosa trendesa.
Se n’encuedaue de qué tot çò que didesse e hesse en aqueth moment passarie ara istòria.
E pensèc que çò de mielhor que podie hèr dauant era imatge deth sòn hilh que jogaue damb eth glòb terrèstre ère mostrar, en contrast dera sua majestat, era mès simpla trendesa pairau.
Es sòns uelhs se l’aumpliren de lèrmes.
Auancèc un shinhau; hec un còp de uelh ena cagira (era cagira se botgèc entada eth), cuelhec sèti dauant eth retrait, hec un gèst e toti gesseren de puntetes, deishant ath gran òme damb eth madeish e damb es sòns pensaments.
Atau s’estèc pendent bèth temps e, sense saber se per qué, toquèc damb es dits es rugositats deth retrait, se lheuèc e cridèc de nauèth a De Beausset e ar oficiau de servici.
Ordenèc que placèssen eth retrait dauant dera sua tenda pr’amor de non privar ara vielha garda, que l’entornejaue, deth plaser de contemplar ath rei de Roma, hilh e eretèr deth sòn adorat Emperaire.
Tau que s’auie imaginat, mentretant esdejoaue damb M. de Beausset, qu’s’auie hèt meritant de semblable aunor, dauant dera tenda s’entenien extasiades votzes d’oficiaus e soldats dera vielha garda.
Vive l’Empereur!
Vive le Roi de Rome!
Vive l’Empereur!, cridauen.
Dempús der esdejoar, en preséncia de M. de Beausset, Napoleon dictèc era orde deth dia entara armada.
Didie atau:
Soldats!
Vaquí era batalha que tant desiràuetz.
Era victòria que depen de vosati e ei imprescindibla entà nosati, pr’amor que mos autrejarà tot çò qu’auem de besonh: comòdes lotjaments e ua rapida tornada entara patria.
Actuatz tau qu’ac héretz en Austerlitz, en Friedland, Vitebsk e Smolensk.
Deth Moskova, repetic Napoleon; e, convidant a hèr un torn a M. de Beausset, que li shautaue viatjar, gessec dera tenda entà on s’estauen seradi es shivaus.
Non sabie montar a shivau e li hège pòur de hè’c; ath delà, s’aurie estimat mès dormir.
Mès Napoleon botgèc era tèsta e De Beausset li calec seguir-lo.
Quan er Emperaire gessec dera sua tenda se renauiren es crits dera Garda, que s’auien amassat dauant deth retrait deth sòn hilh.
Napoleon arroncilhèc es celhes.
Qu’ei encara massa joen entà veir un camp de batalha.
De Beausset cluquèc es uelhs, inclinèc era tèsta e alendèc prigondaments, hènt a veir atau, enquia quin punt sabie compréner e apreciar es paraules der Emperaire.
Coma diden es sòns istorians, Napoleon s’estèc tot aqueth dia 25 d’agost a shivau, en tot inspectar eth terren, discutint es projèctes que li presentauen es sòns mariscaus e balhant personauments ordes as sòns generaus.
Era prumèra linha des tropes russes ath long deth Kolocha s’auie trincat e part d’era, sustot eth flanc quèr, auie arreculat pera cuelhuda de Shevardino eth dia 24.
Aguesta part deth front ja no ère fortificada ne defenuda per arriu: ath sòn dauant s’estenie un espaci planèr e descubèrt.
Entà quinsevolh, militar o non, qu’ère evident qu’es francesi atacarien precisaments per aguest punt dera linha russa.
Se diderie qu’entà vier en aguesta conclusion non ère de besonh gran engenh, ne tanti va-e-veni de Napoleon e des sòns mariscaus, ne aguesta capacitat superiora e especiau que se cride genialitat e que tant atribuien a Napoleon es sòns admiradors.
Mès es istorians qu'an descrit dempús aguest eveniment e es òmes qu’entornejauen alavetz a Napoleon, e eth madeish, pensauen de ua auta manèra.
Napoleon recorrie eth camp, contemplaue cogitós eth terren, botjaue eth cap en senhau d’aprobacion o desengust, sense hèr veir as generaus que l’entornejauen era prigonda mair d’idies que guidauen era sua decision, en tot limitar-se a transméter es conclusions definitiues en forma d’ordes.
Dempús d’enténer era prepausa de Davout, que cridauen duc d’Eckmuhl, de qué les calie depassar era ala quèrra des russi, Napoleon responec qu’aquerò non s’auie de hèr, sense balhar mès explicacions.
Mès quan eth generau Compans (encargat d’atacar es auançades) prepausèc hèr auançar era sua division peth bòsc, Napoleon accedic, encara qu’eth cridat duc d’Elchingen, ei a díder Ney, se permetec observar qu’eth movement peth bòsc ère perilhós e podie desordenar era division.
Après auer observat eth terren plaçat dauant deth reduch de Shevardino, Napoleon reflexionèc en silenci pendent ues menutes e dempús indiquèc a on, eth dia a vier, les calie plaçar es dues bateries entà descargar es canons contra es fortificacions russes e es lòcs que, près d’eri, les calie installar era artilharia de campanha.
Balhades aguestes ordes e fòrça d’autes, entornèc ena tenda e dictèc era orde d’operacions entara batalha.
Aguesta orde d’operacions, que d’era ne parlen damb afogadura es istorians francesi e damb un prigond respècte es auti, didie:
A Punta de dia, es dues naues bataries plaçades pendent era net ena planhèra ocupada peth duc d’Eckmuhl haràn huec contra es bataries contràries plaçades ath dauant.
Eth cap dera Artilharia deth tresau grop, generau Foucher, plaçarà toti es mortèrs des còssi 3º e 8º, en totau 16, enes flancs dera bataria que li cau tirar contra es fortificacions dera quèrra; çò que harà un totau de 40 canons contra aguest flanc.
Eth generau Sorbier, ara prumèra orde, atacarà damb toti es obusi dera artilharia dera Garda contra ua o ua auta des fortificacions.
Pendent es canonades, eth prince Poniatowski se dirigirà entath bordalat, a trauèrs deth bòsc, e depassarà es posicions enemigues.
Eth generau Compans se botjarà a trauèrs deth bòsc pr’amor de senhorejar-se dera prumera fortificacion.
Un còp començada era batalha d’aguesta sòrta, se daràn ordes entà procedir sivans es movements der enemic.
Es canonades dera ala quèrra començaràn tanlèu s’entenen es canonades deth flanc dret.
Es fusilhaires dera division de Morand e es dera division deth virrei dauriràn un huec intens tanlèu veiguen eth començament der atac deth flanc dret.
Eth virrei ocuparà eth bordalat de Borodino e trauessrà es sòns tres pònts, seguint era linha des division de Morand e Gerard, que, jos eth sòn comandament, se filaràn de cap ath reduch e s’amassaràn damb es autes tropes dera armada.
Le tout se fera avec ordre et methode, sajant de sauvar eth màger nombre possible de tropes ena resèrva.
Aguesta orde d’operacions tan confusa e endrabada (se se mos permet opinar sus es ordes de Napoleon sense eth temor sacrosant dauant eth sòn gèni) comprenie quate punts, quate disposicions.
E deguna d’eres se complic, ne podie hèr-se.
Ena orde se didie qu’es bataries plaçades en punt alistat per Napoleon, mès es canons de Pernety e Foucher, en un totau de 102 pèces, dauriràn huec e curbiràn de projectils es fortificacions e reduchs russi.
Causa que non se podie hèr, pera soleta rason de qué, dès es lòc senhalat per Napoleon, es projectils non arribauen artenher as russi e aqueri 102 canons tirèren en bades enquia qu’un oficiau les hec a vier mès entà dauant, en desacòrd damb era orde de Napoleon.
Era dusau disposicion ère: Poniatowski, en tot filar-se de cap ath bordalat a trauèrs deth bòsc, depassarà era ala quèrra des russi.
Aquerò non se podie hèr, ne se hec, perque Poniatowski, en dirigir-se entath bordalat a trauèrs deth bòsc, se trapèc damb Tuchkov, que li barrèc eth pas, de sòrta que non podec depassar es linhes russes.
Tresau disposicion: eth generau Compans auançarà peth bòsc entà senhorejar-se dera prumèra fortificacion.
Era divison de Compans non conquistèc era prumèra fortificacion, senon que siguec refusada, pr’amor qu’en gésser deth bòsc es sòns òmes les calie formar jos un huec de metralha, que Napoleon non auie previst.
Quatau: eth virrei ocuparà eth bordalat (Borodino) e trauessrà es sòns tres pònts seguint era linha des divisions de Morand e Friant (que non se ditz ne entà a on ne quan les calie auançar), que, jos eth sòn comandament, se dirigiràn entath reduch e s’amassaràn damb es autes tropes.
Sivans se pòt dedusir, non d’aguest confús periòde, senon des assagi deth virrei entà complir es ordes, li calie auançar a trauèrs de Borodino entath reduch pera quèrra; es divisions de Morand e Friant non conquistèren eth reduch, senon que sigueren refusades, e solet tath finau dera batalha era cavalaria lo podec conquistar (quauquarren estranh e non previst per Napoleon).
Atau, donc, ne un solet des punts dera orde siguec complit ne se podie complir.
Mès coma ena orde se didie qu’un còp començada era batalha se balharien ordes cossent es movements der enemic, mos calerie pensar que, pendent era batalha, Napoleon balhèc totes es ordes oportunes e de besonh.
Mès aquerò non se passèc ne se podec passar pr’amor que pendent tota era batalha Napoleon ère tan luenh deth camp (coma se vedec dempús) que non podie saber-se’n dera marcha dera accion ne se podec complir ath long d’era ua soleta des sues ordes.
Fòrça istorians asseguren qu’era batalha de Borodino non siguec guanhada pes francesi perque Napoleon patie un raumàs e, se non l’auesse auut, es sues ordes, abantes der encontre e pendent era accion militara, aurien estat encara mès geniaus e es russi aurien despareishut et la face du monde eut eté changée.
Entàs istorians que cren e admeten que Russia s’a format per volentat d’un solet òme, Pèir eth Grand, e França se transformèc de Republica en Emperi e es armades franceses vengueren contra Russia per volentat d’un solet òme, Napoleon, afirmar que Russia sauvèc era sua poténcia pr’amor que Napoleon, eth dia 26, patie un raumàs fòrt que resulte plan logic e conseqüent.
Se depenie dera volentat de Napoleon presentar o non batalha en Borodino, se d’eth depenie hèr aquerò o aquerò delà, ei evident qu’eth raumàs, qu’influie ena manifestacion dera sua volentat, podec auer estat era causa dera sauvacion de Russia e, plan que òc, er ajuda de cramba qu’eth dia 24 non se’n brembèc de balhar a Napoleon es bòtes impermeables siguec eth salvador de Russia.
En tot pensar atau, aguesta conclusion ei tant indiscutibla coma era de Voltaire quan didec badinant (sense saber eth madeish de qué se n’arrie) qu’era net de Sant Bartolomé siguec costada per ua indigestion de Carles IX.
Mès entad aqueri que non admeten que Russia s’age format pera volentat d’un solet òme, Pèir I, ne qu’er Emperi francés e era guèrra contra Russia siguessen costades pera volentat d’un solet òme, Napoleon, semblable rasonament, ath delà d’inexacte e illogic, ei contrari a tot esperit uman.
Se mos demanam se quina siguec era causa des eveniments istorics podem díder coma responsa qu’eth sòn curs ei predestinat, donques que depen dera coïncidéncia de totes es arbitrarietats umanes, des òmes que participen en eri, e qu’era influéncia de Napoleon sus eth desvolopament de taus hèts non ei qu’extèrna e fictiua.
A prumèr còp de uelh era suposicion, per estranha que pogue semblar, de qué era net de Sant Bartolomé, ordenada per Carles IX, non siguec un acte dera sua volentat, que solet li semblèc auè’c ordenat e qu’era batalha de Borodino, que costèc era vida de ueitanta mil òmes, non se deuec ara volentat de Napoleon (a maugrat de qué eth auie balhat era orde de començar era batalha e susvelhaue eth sòn curs), que tan solet s’imaginaue qu’ère eth, qu’auie balhat era orde; per estranha que semble aguesta suposicion, era dignitat umana (que me ditz que quinsevolh èsser uman, se non superior, aumens non ei inferior ath gran Napoleon) obligue a adméter aguesta solucion ath problèma, confirmada abastaments pes investigacions istoriques.
Ena batalha de Borodino Napoleon non tirèc contra arrés, ne aucic ad arrés; sigueren es sòns soldats qu’ac heren.
Que non ère eth, donc, qui aucie as òmes.
Es soldats dera armada francesa vengueren a aucir soldats russi ena batalha de Borodino non per orde de Napoleon, senon perque aguest ère eth sòn pròpi desir.
S’en aqueth moment Napoleon les auesse enebit lutar contra es russi, l’aurien aucit e aurien anat a combàter contra es russi, pr’amor que hè’c ère un besonh entada eri.
Quan enteneren era orde de Napoleon, qu’entà padegar-les des sues herides e dera mòrt les rebrembaue çò que diderie era posteritat d’aqueth que siguec ena batalha de Moscòu, toti cridauen: Vive l’Empereur!, com ac auien hèt dauant deth retrait deth mainatge que traucaue eth mon damb un bastonet e coma auirien cridat Vive l’Empereur!
Que ja non les restaue mès recursi que cridar Vive l’Empereur!
E lutar entà trapar en Moscòu er aliment e eth repaus des vencedors.
Per tant, non siguec era orde de Napoleon eth motiu de qué aucissen as sòns semblables.
Tanpòc siguec Napoleon que dirigic eth curs dera batalha, donques que cap des sues ordes se complic e pendent era batalha non se’n sabec de çò que se passaue ath sòn dauant.
Plan per aquerò, eth hèt de qué es òmes s’aucissen es uns as auti non arribèc per volentat de Napoleon, senon per encauses independentes d’eth; pera volentat de centenats de milèrs d’òmes que cuelhien part en ua òbra comuna.
A Napoleon solet li semblaue que tot aquerò se realisaue pera sua volentat; e per aguesta causa eth problèma de s’ère o non enraumassat non aufrís entara istòria mès interès qu’eth raumàs deth darrèr soldat d’intendéncia.
Eth 26 d’agost eth raumàs de Napoleon auie mens importància que jamès, e es afirmacions des istorians de qué aquerò auie influit enes disposicions balhades (non tan bones coma es precedentes) e enes ordes dictades pendent era batalha (pejor qu’es de d’auti viatges) manquen en absolut de fondament.
Era mentada orde d’operacions non ère pejor, mèsalèu mielhor, que totes es anteriores que gràcies ada eres vencec enes autes batalhes.
Es imaginàries ordes balhades pendent era batalha non èren pejor qu’es ancianes: qu’èren es madeishes de tostemp.
Mès an semblat pejor pr’amor qu’era batalha de Borodino siguec era prumèra que non guanhèc Napoleon.
Es mès excellentes e sagaces disposicions semblen plan dolentes e quinsevolh militar escarrabilhat les criticarà damb aire de suficiéncia quan damb eres non se guanhe ua batalha; ça que la, es ordes mès mediòcres semblen excellentes e es òmes mès seriosi consagren volums e mès volums entà demostrar es excelléncies d’ordes fòrça dolentes quan damb eres s’artenh era victòria.
Era orde d’operacions redigida per Weyrother entara batalha d’Austerlitz siguec un modèl de perfeccion en sòn gènre; totun, toti l’an condamnat per excès de perfeccion, pera suberabondància de detalhs.
Ena batalha de Borodino, Napoleon joguèc eth sòn papèr de representant deth poder autant ben o mielhor qu’en d’autes batalhes.
En tornar, preocupat, d’un dusau reconeishement des linhes, Napoleon didec:
Es pèces d’escacs son plaçades en escaquièr, eth jòc començarà deman.
Ordenèc que li mestrèssen un punch e cridèc a De Beausset.
Parlèc damb eth de París e de quauqui cambis que pensaue hèr ena maison de l’Imperatrice, estonant ath sòn interlocutor pera sua excellenta memòria sus toti es petiti detalhs dera Cort.
S’interessaue per foteses; badinèc sus era passion as viatges de De Beausset e blaguèc negligent coma ac hè un famós cirurgian segur d’eth madeish mentre se rebusse e se met era bata e estaquen ath malaut ena taula d’operacions.
Quan acabèc eth dusau veire de punch, Napoleon se retirèc a repausar, ara demora deth grèu ahèr que, sivans li semblaue, lo demoraue londeman.
Qu’ère interessat ena pròcha accion, que non podie dormir, e encara qu’empejorèsse eth sòn raumàs, per tòrt dera umiditat dera net, tàs dues deth maitin, en tot mocar-se tarabastosaments, gessec entara part grana dera tenda.
Preguntèc s’es russi se n’auien anat e li responeren qu’es fogairons der enemic seguien enes madeishi lòcs.
Er Emperaire botgèc eth cap en senhau d’aprobacion.
Er edecan de servici entrèc ena tenda.
Sans ancun doute, Sir, contestèc Rapp.
Napoleon lo guardèc.
Smolensk?
Le vin est tiré, il faut le boire.
Napoleon arroncilhèc es celhes e s’estèc seigut ua bona estona, damb era tèsta emparada en ua man.
Cette prauve armée, didec de ressabuda, elle a bien diminué depuis Smolensk.
La fortune est une franche courtisane, Rapp; je le disais toujours e je commence a l’eprouver.
Mais la Garde , Rapp, la Garde, est-elle intacte?
Oui, Sir, responec Rapp.
Napoleon cuelhec un gachet, se lo hec a vier ena boca e consultèc eth sòn relòtge.
Non auie dromilhon e eth dia ère encara luenh; tanpòc podie balhar naues ordes entar deishar passar eth temps, donques que ja auien estat balhades totes e s’estauen complint.
Oui, Sir.
Mais le riz?
Rapp contestèc qu’auie transmetut es ordes der Emperaire sus çò deth riz, mès Napoleon botgèc era tèsta maucontent, coma mesfidat de qué es sues ordes s’auessen complit.
Un lacai entrèc damb un veire de punch.
Manèc que ne hessen a vier un aute entà Rapp e eth s’avalèc eth sòn, en silenci, a petites glopassades.
Que non è ne gust ne flaira, didec, flairant eth veire.
Aguest raumàs que me tie hart.
E parlen dera medecina.
Quina ei aguesta medecina que ne solet sap guarir un raumàs?
Corvisart me balhèc aguesti gachets, que non an cap d’efècte.
Qué pòden guarir es mètges?
Ei impossible guarir arren.
Eth nòste còs ei ua maquina de víuer.
Entad aquerò qu’ei organizat, aguesta ei era sua natura, deishatz ara vida tranquilla, que se defene per era madeisha: artenherà mès que se la paralisen estofada de remèdis.
Eth nòste còs ei coma un perfècte relòtge que li cau foncionar un temps determinat; eth relotgèr non ei facultat entà daurir-lo, non lo pòt manejar senon a cègues e damb es uelhs bendadi.
Eth nòste còs ei ua maquina de víuer, aquerò ei tot.
E calat ja en camin des definicions que tant li shautauen, Napoleon ne formulèc ua auta.
Sabes se qué ei er art militar?
Voilà tout.
Rapp non responec.
Demain nous allons avoir affaire a Koutouzoff, seguic Napoleon.
Veiram.
Brembatz-vo’n de Braunau.
Eth comandaue era armada e, en tres setmanes, ne un solet còp montèc a shivau entà inspectar es fortificacions.
Veiram ara.
Tornèc a campar eth relòtge.
Non èren qu’es quate.
Seguie sense dromilhon; s’auie acabat eth punch e non restaue arren a hèr.
Se lheuèc, hec uns passi d’un costat en aute, se botèc ua levita d’abric, eth chapèu e gessec dera tenda.
Era net ère escura e umida.
Ua imperceptibla broma baisha queiguie de naut.
Es fogairons usclauen fèblaments per aquiu près, ena Garda francesa; luenh, a trauèrs deth hum, se vedie eth resplendor des russi.
Tot qu’ère tranquil e se podie enténer claraments eth rumor des tropes franceses, ja en movement pr’amor d’ocupar es sues posicions.
Napoleon passegèc per dauant dera sua tenda, en tot guardar es huecs e seguint d’aurelha es rumors des soldats; en passar per dauant deth sentinèla de bon pòrt, damb casco naut, qu’ère de garda ena pòrta dera tenda e s’auie quilhat coma ua colomna nera en campar er Emperaire, s’arturèc dauant d’eth.
Eth sentinèla responec.
Ah, un des vieux!…
Auetz recebut riz en regiment?
Òc, Majestat.
Napoleon hec un gèst damb eth cap e s’aluenhèc.
Tàs cinc e mieja se dirigic montat en sòn shivau entath bordalat de Shevardino.
Començaue a hèr-se de dia, eth cèu ère net e solet ua broma campaue en Èst.
Es fogairons, abandonadi, s’anauen amortant ara fèbla lum deth dia.
Ara dreta ressonèc un tir de canon, sord e isolat, qu’acabèc en tot perder-se en silenci generau.
Passèren quauques menutes.
Dempús sonèc ua dusau canonada e ua tresau secodic er aire; era quatau e cincau ressonèren pròches e solemnes ena dreta.
Encara non s’auie acabat eth resson d’aqueres prumères detonacions que ne crevèren d’autes, en tot barrejar-se e confoner-se en un tarrabastalh generau.
Napoleon, seguit dera sua acompanhada, arribèc en reduch de Shevardino e baishèc en tèrra.
Eth jòc qu’auie començat.
En tornar entà Gorki, dempús de deishar ath prince Andrei, Pierre manèc ath sòn escudèr qu’auesse prèsti es shivaus e lo desvelhèsse a prumèra ora deth maitin.
Ara seguida s’esclipsèc darrèr d’un tenhat, en un cornèr cedit per Boris.
Quan Pierre se desvelhèc a londeman, era isba ère soleta.
Es veires des petites hièstres tremolauen.
Er escudèr, ath costat deth lhet, lo secodie dera espatla sajant de desvelhar- lo.
Excelléncia!
Excelléncia!, cridaue en tot bassacar a Pierre e sense guardar-lo.
Semblaue qu’auie perdut quinsevolh esperança d’artenhè’c.
Qué se passe?
Ja ei era ora?
A començat ja?, preguntèc Pierre daurint es uelhs.
Escotatz es canonades, toti aguesti senhors se n’an anat.
Seren passèc hè temps, didec er escudèr de Pierre, qu’auie estat soldat.
Pierre se vestic ara prèssa e gessec rapidaments dehòra dera isba.
Eth dia començaue clar, alègre e frescolenc; se sentie era umiditat dera arrosada.
Eth solei, que venguie de gésser deth darrèr d’ua broma, lançaue es sòns arrais, interceptadi pes bromes, sus es losats des cases e eth povàs deth camin banhat pera arrosada nueitiua, sus es parets des isbes, es dubertures des barralhes e es shivaus de Pierre, ath costat dera isba.
En pati s’entenie tarrabastalh de canons.
Un ajudant e un cosac passèren ath tròt.
Que ja ei era ora, comde!
Ja ei era ora!, li cridèc er ajudant.
Pierre ordenèc ar escudèr que se hesse a vier eth shivau darrèr sòn e seguic peth carrèr enquiath ticolet que d’aquiu auie campat era vesilha eth camp de batalha.
Naut de tot i auie un nombrós grop de militars; es oficiaus conversauen en francés; ath miei campaue eth cap peublanc de Kutuzov, damb eth blanc cogòt en.honsat ena espatla e caperat damb era sua casqueta blanca cimossada en ròi.
Campaue entath camin generau damb er alongavistes.
Pierre pugèc en ticolet e se demorèc admirat dera beresa qu’auie ath dauant.
Se tractaue deth madeish panorama qu’auie contemplat damb admiracion eth dia anerior, mès ara tot ère caperat de tropes e hum des trets; es arrais inclinadi deth solei, que surgentauen peth darrèr e peth costat quèr de Pierre, illuminauen en aqueth clar aire maitiau, matisat de lum daurada e ròsa, ombres longues e escures.
Es bòsqui luenhants, qu’enrodauen aqueth panorama, coma talhadi en bèra pèira preciosa verdauriòla, s’aubirauen en orizon pera linha sinuosa des sòns cimalhs e, entre eri, passat Valuievo, se vedie era grana carretèra de Smolensk caperada de tropes.
Mès pròchi, s’estenien es dauradi camps entre petiti bòsqui d’arbes joeni.
Pertot se vedien tropes: dauant, ara dreta e ara quèrra.
Tot absoludaments ère plen d’animacion, ère majestuós e inesperat.
Mès çò que mès estonèc a Pierre siguec era vista deth camp de batalha, eth bordalat de Borodino e es canets as dus costats deth Kolocha.
Ath bromadís s’auie hijut eth hum des trets e a trauèrs d’eth penetrauen tanben es arrais dera lum maitiau, ja miralhada ena aigua, ja ena arrosada o enes baionetes des soldats que s’apilerauen enes vòres der arriu e en bordalat.
A trauèrs deth bromadís s’aubiraue era glèisa blanca e, de quan en quan, es losats des isbes, grops compacti de soldats, es verdes caishes des municions e es canons.
Tot se botjaue o semblaue botjar-se, pr’amor qu’era broma e eth hum s’estenien sus tot aqueth espaci.
Enes depressions que velaue era broma baisha près de Borodino, e mès entà naut, sustot entara quèrra dera linha de combat, entre bòsqui, camps e fonzals, atau coma enes nautades, brotoauen, solets, incessanti rajòus de hum, a viages isolats, a viatges amolonadi, frequents o solitaris, que se holauen e creishien, s’arremassauen e honien en to aqueth espaci.
Aguestes humadisses des trets, eth sòn bronit, encara que semble incredible, constituien era maximala beresa de tot çò que se vedie.
Pierre se virèc entà veir eth prumèr hum, qu’auie deishat de uelh quan ère ua petita bòla compacta; ara ocupauen eth sòn lòc, glòbs de hum que s’estenien entà un costat e paf… (damb arturada), paf, paf, neishien uns auti tres, uns auti quate, tostemp damb es madeishi intervaus, bum… bum, bum, bum, bum, les responie damb aguesti beròis sons, fèrms e segurs.
Semblaue, a viatges, qu’aguesti hums corrien; d’auti còps, qu’èren quiets e corrien ath sòn dauant es bòsqui, es camps, es ludentes baionetes.
Ara quèrra, entre camps e matarrassi, se quilhauen de contunh aguestes granes colomnes de hum, damb es sòns ressons solemni; mès apròp, enes parts baishes e entre es bòsqui, s’alugauen petites bromes de hum costades pes descargues des fusilhs, que non auien temps de formar un glòb e arredonir-se, seguides de ressons mès fèbles: “tra… tra… tra”.
Qu’ère er esclafit des fusilhs, mès frequent, mès es sòns sons èren mès irregulars, mès praubi, qu’es espetarrades des canons.
Pierre sentec eth desir de trapar-se en lòc des humadisses, entre es baionetes ludentes, eth movement e eth bronit des descargues.
Guardèc a Kutuzov e ara sua acompanhada pr’amor de verificar es sues impressions damb es des auti.
Madeish qu’eth, toti campauen eth camp de batalha e li semblèc que tanben sentien çò de madeish.
En toti es ròstres se miralhaue la chaleur latente que Pierre auie observat ager e comprenut totafèt dempús dera sua convèrsa damb eth prince Andrei.
Vè-te’n, estimat, vè-te’n.
Que Crist t’acompanhe, didec Kutuzov sense desseparar es uelhs deth camp de batalha, a un des generaus qu’èren ath sòn costat.
Recebuda era orde, eth generau passèc per dauant de Pierre pr’amor de baishar deth ticolet.
Pierre s’apressèc ath sòn escudèr, que tenguie es shivaus: preguntèc se quin ère eth mès moishet e montèc.
S’agarrèc as crins e sarrèc es talons des pès viradi entath vrente der animau: se n’encuedèc de qué es lunetes l’esguitlauen, mès non gausaue separar es mans des crins ne deishar es brides; atau galaupèc darrèr deth generau, entre es arridolets des oficiaus der Estat Major que lo guardauen deth ticolet estant.
Quan venguec de baishar era pala, eth generau, que seguie Pierre, virèc bruscaments entara quèrra.
Pierre, en deishar-lo de uelh, se metec ath galaup entre es files des soldats d’infantaria que marchauen ath sòn dauant.
Sagèc de seguir entà dauant, pera quèrra o pera dreta, mès pertot l’entornejauen es soldats, de ròstres madeish inquiets, ocupadi en un prètzhèt invisible mès, çampar, plan important.
Damb gèst de mala encolia e guardades interrogatiues contemplauen ad aqueth òme de chapèu blanc que, sense cap de motiu, les arrossegaue damb eth sòn shivau.
Se qué hetz ath miei deth batalhon?, sorrisclèc un.
Un aute possèc damb era culassa deth fusilh ath shivau.
Pierre se sarrèc contra er arçon e a penes podec contier ar animau, qu’en un saut gessec dauant des soldats a on i auie mès espaci.
Dauant d’eth i auie un pònt e ath cant deth pònt soldats que tirauen e d’auti plaçadi aquiu.
Pierre s’apressèc ada eri; sense sabè’c, se trapaue en pònt que crotzaue eth Kolocha, entre Gorki e Borodino, qu’ara atacauen es francesi (que ja auien ocupat Borodino).
Pierre se n’encuedèc de qué auie un pònt ath sòn dauant e de qué, entre es modelhons de hen qu’auie campat era vesilha, en ambús costats deth pònt e en prat, es soldats hègen quauquarren ath miei deth hum.
A maugrat der incessant huec dera fusilharia, non pensèc que se trapaue en plen camp de batalha.
Non entenie es bales que fiulauen pertot; ne eth bronit des projectils que passauen per dessús d’eth; non vedie ar enemic qu’estaue en aute costat der arriu e se tardèc fòrça a veir es mòrts e heridi, encara que fòrça d’eri queiguien près d’eth.
Guardaue ath sòn entorn damb un inalterable arridolet en ròstre.
Qué hè aguest dauant dera linha?, cridec quauquarrés.
Vèt-te’n tara dreta!
Tara quèrra!, cridèren d’autes votzes.
Pierre se dirigic entara dreta e se trapec, ara suspresa, damb er ajudant deth generau Raievski, que coneishie.
Er ajudant guardèc emmaliciat a Pierre prèst a cridar-lo; mès en reconeisher-lo lo saludèc damb un gèst deth cap.
Vos?
Com ei qu’ètz aciu, preguntèc, e seguic entà dauant.
Pierre, que se sentie dehòra de lòc e inoportun e cranhie shordar un còp mès, seguic ar ajudant.
Qué se passe aciu?
Posqui vier damb vos?, preguntèc.
Quan ac auec hèt se virèc entà Pierre.
Qué ètz aciu, comde?, li preguntèc damb un arridolet.
Sentetz encara curiosèr?
Òc, òc, responec Pierre.
Mès er ajudant virèc eth sòn shivau e seguic entà dauant.
Aciu es causes que van ben, gràcies a Diu, didec dempús.
Bagration era batalha qu’uscle.
De vertat?
A on ei?, preguntèc Pierre.
Vietz damb jo entath ticolet.
Vietz?
Que vau damb vos, didec Pierre, en tot cercar ath sòn escudèr.
Sonque alavetz vedec per prumèr còp as heridi que caminauen pes sòns pròpis pès o èren transportadi en baiards.
En aqueth madeish petit prat damb hilades de flairós hen, per a on auie passat era vesilha, jadie immobil un soldat damb eth cap torçat en ua postura violenta e eth shacò queigut en tèrra.
Per qué non l’an recuelhut?, comencèc a díder Pierre.
Pierre non trapèc ath sòn escudèr e seguic damb er ajudant, per un talvèg, entath ticolet a on ère Raievski.
Eth sòn shivau seguie damb dificultat ath sòn companh e li hège hèr frequentes secodides.
Çampar, non ètz avedat a montar, comde, didec er ajudant.
Non, ei que… mès que saute massa, repliquèc Pierre, estranhat.
Ò!, se passe qu’èi herit, didec er ajudant, ena pauta, sus eth jolh!
Vos feliciti, comde: le baptem de feu.
Dempús de passar entre eth hum que curbie ath siesau còs, per darrèr dera artilharia, qu’auie estat auançada e ensordie damb es sues barrinades, arribèren en un petit bòsc silenciós, frescolenc, que flairaue a tardor.
Pierre e er ajudant descavalguèren e s’apressèren en ticolet.
Ei aciu eth generau?, preguntèc er ajudant.
Qu’ère aciu enquia hè pòc.
Er ajudant se virèc entà Pierre coma s’ara non sabesse se qué hèr damb eth.
Non vos preocupetz.
Anarè entath ticolet, s’ei que posqui, didec Pierre.
Pierre se filèc de cap ara bataria tant qu’er ajudant s’aluenhaue.
Non lo tornèc a veir e plan mès tard se’n sabec de qué aqueth dia er ajudant auie perdut un braç.
Eth reduch constaue d’ua nautada qu’en tres des sòns costats s’auien hotjat trencades.
En terren entornejat pes trencades i auie dètz canons que tirauen a trauèrs des guardadères dubèrtes en paredau.
Ena madeisha linha i auie d’auti canons que tirauen sense pòsa.
Un shinhau mès endarrèr se trapaue era infantaria.
Quan Pierre pugèc non pensèc tansevolhe que semblable lòc, entornejat de petites trencades d’a on tirauen uns quants canons, ère eth lòc mès important dera batalha; li semblèc, ath contrari (precisaments pr’amor que se trapaue eth aquiu), qu’ère un des lòcs mès insignificants.
Quan arribèc naut de tot, Pierre se seiguec en un extrèm dera trencada qu’entornejaue era bataria e damb un arridolet erós e inconscient campaue çò que se passaue ath sòn entorn.
De quan en quan se lheuaue, tostemp damb eth madeish gèst arridolent, sajaue de non shordar as soldats que s’encargauen de recuperar es canons e corrien de contunh peth sòn dauant damb cargues e projectils, e se passejaue pera bataria.
Es canons d’aguesta bataria, er un darrèr er aute, tirauen sense pòsa, ensordint damb eth sòn tarrabastalh e caperant-ac tot de povàs e hum.
En contrast damb era angonia que se percebie entre es soldats dera infantaria de cobertura, ena bataria, a on trabalhaue un escabòt d’òmes, isoladi des auti pera trencada, reinaue ua animacion comuna e coma familhara, qu’arremassaue a toti.
Era aparicion de Pierre, damb era sua figura corpurenta e tan pòc militara, caperat damb aqueth chapèu blanc, ara prumeria estonèc desagradiauaments as artilhèrs.
Es soldats, en passar peth sòn dauant, lo guardauen damb estranhesa e enquia damb cèrt temor.
Er oficiau cap dera bataria, un òme naut, gravat de picòta e damb cames plan longues, s’apressèc entà Pierre, coma s’anèsse a examinar un canon que siguesse en bòrd, e lo guardèc damb curiosèr.
Un aute oficiau, plan joen, de cara redona, lèu un mainatge, nauèth gessut, probablaments, dera acadèmia, que se tenguie, damb tota era fòrça deth morir, a atier es dus canons que l’auien fidat, s’apressèc damb mina sevèra entà Pierre e li didec:
Acceptèren mentauments a Pierre ena sua familha e li balhèren eth subernòm de “nòste senhor”.
En tot parlar d’eth arrien corauments e badinauen a cargue sòn.
Ua granada s’en.honsèc a dues canes d’eth, que, secodint-se era tèrra deth vestit, guardèc ath sòn entorn arrint.
Dilhèu te cau pòur a tu?, preguntèc Pierre ath sòn torn.
E a qui non li cau?, responec eth soldat.
Es bales non respècten ad arrés.
Com non t’a de hèr pòur?, didec arrint.
Quauqui soldats de ròstres alègri e coraus entornegèren a Pierre.
Çampar, non demorauen que parlèsse damb eri, e aguesta descubèrta les alegrèc.
Nosati qu’èm soldats!
Mès qu’ei estranh veir a un senhor aciu.
Er oficiau joenet cridèc as soldats qu’enrodauen a Pierre:
Tàs vòsti lòcs!
Qu’ère evident qu’aqueth joen oficiau complie es sues foncions per prumèr o dusau viatge; plan per aquerò eth sòn in de mostrar-se exacte e formaliste dauant des sòns subordinadi e superiors.
Sus tota era estenuda deth camp s’intensificaue eth tronar des canons e es balestades dera fusilharia, especiauments ena quèrra, enes posicions defenudes per Bagration.
Mès dès eth lòc que s’estaue Pierre non se podie distinguir arren, per çò dera intensa humadissa.
Ath delà, er interès de Pierre ère concentrat en campar ath grop d’òmes (desseparat de toti es auti) qu’èren ena bataria.
Era prumèra excitación alègra e inconscienta que li costèc er aspècte e es tarrabastalhs deth camp de batalha balhèc pas a d’auti sentiments, sustot dès que vedesse ath solitari soldat mòrt en petit prat.
Ara, seigut ath bòrd dera fortificacion, contemplaue es cares des òmes que l’enrodauen.
Tàs dètz ja les auie calut hèr-se a vier a uns vint òmes dera bataria e dus canons èren esbocinadi.
Es projectils queiguien aquiu cada còp mès soent e arribauen fiulant, bales perdudes; mès es òmes dera bataria non ne hègen cabau; pertot seguien es badinades e es convèrses alègres.
Ep!, atencion!, cridèc un soldat en enténer qu’ua granada s’apressaue fiulant.
Que non ei entà nosati, ei entara infantaria, cridèc un aute arrint per dessús de parapet, en encuedar-se’n de qué era granada auie passat de long e queiguie entre es tropes de cobertura.
Quauqui soldats s’amassèren ath cant deth terralh pr’amor de veir se qué passaue dauant.
An retirat es auançades, didec un, en tot senhalar peth dessús deth parapet.
Vosati ara vòsta!, cridèc un vielh suboficiau.
Agarrèc a un soldat dera espatla e lo possèc damb eth jolh.
S’enteneren arridolets.
Tath cincau canon!
A recuperar-lo!, cridèc ua votz der extrèm dera bataria.
Toti ar ensems!
Lèu s’an hèt a vier eth chapèu deth senhor, didec eth soldat badinaire de ròstre roienc, en tot mostrar es dents.
Be n’ei de maudita!, higec emmaliciat, en tot referir-se a ua granada qu’auie tumat de plen en ua arròda e ena cama d’un companh.
Èp, vosati, es esdegadi!, arrie un aute soldat, senhalant as milicians qu’entrauen ajocadi ena bataria pr’amor de hèr-se a seguir as herits.
Vos cau pòur, corbassi?
Non vos shauten es nòstes miques?
Pro se ve que non les shauten, comentèren quauqui uns arrint-se’n des milicians.
Pierre se n’encuedèc que dempús dera crevada de cada projectil e de cada baisha era animositat des soldats anaue entà naut.
Coma surgentat d’ua broma auratjosa, s’alugaue enes ròstres de toti aqueri òmes cada còp damb màger frequéncia e màger claretat (coma entà contrabalançar çò que se passaue) era lum d’un huec amagat que s’alugaue mès e mès.
Pierre non contemplaue ja eth camp de batalha ne sentie interès per aquerò que se passaue aquiu; ère calat complètaments ena contemplacion d’aguest huec qu’aumentaue e (lo sentie) auie cuelhut tanben ena sua animositat.
Tàs dètz hec repè era infantaria qu’ère dauant des canons, entre es matarrassi a enes arribes der arriuet de Kramienka.
De naut estant dera bataria se les vedie arrecular en tot amiar as heridi sus es fusilhs.
Un generau arribèc en ticolet damb era sua acompanhada e, dempús de parlar damb eth coronèl e dirigir-li a Pierre ua airosa guardada, tornèc a baishar deth ticò e ordenec as tropes de cobertura plaçades darrèr dera bataria que s’estirèssen en solèr pr’amor de non èster tan vulnerables as projectils.
Ara seguida, ara dreta dera bataria, s’enteneren rampelades, votzes de comandament, e es soldats auancèren.
Pierre guardèc peth dessús deth parapet.
Li tirèc especiauments era atencion ua cara.
Se tractaue d’un oficiau, plan esblancossit e joen, virat d’esquia entàs soldats, que campaue inquiet er entorn damb era espada baishada ena man.
Era infantaria despareishec entre era humadissa e s’enteneren es sòns perlongadi crits e contunhi trets de fusilharia.
Ath cap d’ues menutes treigueren d’aquiu un gran nombre de heridi e baiards.
Es projectils queiguien ena bataria damb màger frequéncia; quauqui soldats jadien en solèr.
Ath cant des canons, es servidors se botjauen damb mès animositat encara; arrés se fixaue ja en Pierre.
Un parelh de viatges li cridèren de mala encolia que se hèsse enlà deth camin.
Eth cap dera bataria, damb es celhes arroncilhades, anaue d’ua pèça en auta, a granes calhamardades.
Er oficiau joent, mès enventit encara, seguie balhant ordes as soldats, damb mès afogadura qu’abantes.
Es artilhèrs se passauen es uns as auti es cargues e complien er sua mission damb tens coratge.
Sautauen coma possadi per ressòrts.
Era broma que menaçaue tronada s’auie apressat e en toti es ròstres usclaue aqueth huec qu’era sua espetarrada demoraue Pierre; ara, de pès, ath cant deth cap dera bataria entenec qu’eth joen oficiau, damb era man ena visera, didie:
Coronèl, qu’è er aunor de comunicar-vos que non mos rèste que ueit cargues.
Ordenatz que contunhem damb eth huec?
Metralha!, cridèc eth cap, sense respóner ara pregunta der oficiau.
De pic se passèc quauquarren: eth joen oficiau balhèc un sorriscle e, arropint-se, queiguec seigut en tèrra, coma un audèth herit en plia volada.
Tot que li semblèc a Pierre estranh, confús e ombriu.
Es projectils fiulauen es uns darrèr es auti e hègen capitada en parapet, enes soldats e enes canons.
Pierre, qu’abantes non entenie aqueri sorrolhs, non percebie ara ua auta causa.
D’un costat dera bataria, tara dreta, corrien uns soldats damb “òsques” clamorosi, mès que non anauen entà dauant, senon qu’arreculauen, sivans li semblèc a Pierre.
Un projectil hec capitada en bòrd deth parapet, près deth lòc que s’estaue Pierre, en tot quilhar ua broma de tèrra.
Ath sòn dauant passèc ua bòla nera e se calèc en quauquarren.
Es milicians qu’auien entrat ena bataria heren repè ara prèssa.
Eth cap cridèc:
Huec de metralha!
Un suboficiau s’apressèc entath coronèl e, damb un mormolh espaurit (coma ac hè un majordòm quan anóncie ath sòn senhor que ja non rèste mès vin dera mèrca que demane), li didec qu s’auien acabat es cargues.
Çò que hen aguesti brigands!, cridèc eth coronèl en tot virar-se entà Pierre.
Qu’auie era cara sudorosa e alugada; es uelhs li ludien jos es celhes arroncilhades.
Hè-te a vier caishes de municions!
Jo i anarè, didec Pierre.
Sense responer-li, eth coronèl auancèc a longues calhamardades enquiar aute extrèm dera bataria.
Non tirètz!…
Demoratz!, ordenèc.
Eth soldat qu’auie manat ara cèrca de municions estramunquèc damb Pierre.
Èp, senhor, aquest que non ei lòc entà vos!, didec, e s’aluguèc pala enjós.
Pierre correc darrèr deth soldat, en tot hèr un torn pr’amor d’evitar eth lòc a on jadie eth joen oficiau.
Tres projectils, er un darrèr er aute, volèren per dessús d’eth e queigueren dauant, pes costats e peth darrèr.
Pierre baishèc ath mès córrer.
S’arturèc trantalhant, en tot preguntar-se se li calie tornar o seguir entà dauant.
De ressabuda, ua bassacada terribla lo lancèc en solèr.
Ath còp eishorbec es sòns uelhs eth resplendor d’ua grana ahlamada e un pet ensordidor siguec seguit de diuèrses explossions.
Quan se revenguec, ère seigut emparat damb es mans ena tèrra; era caisha de municions que tan près auie, ja non i ère; solet restauen quauques hustes usclades e liròts sus era èrba ennerida.
En tot arrossegar es rèstes des braci deth car, un shivau gessec corrent; er aute jadie madeish que Pierre en solèr e endilhaue de manèra perlongada e estridenta.
Pierre, orrificat, sense encuedar-se’n dera realitat, se metec de pès en un bot e se calèc a córrer entara bataria, coma eth solet refugi que lo podie sauvar de toti es orrors que l’enrodauen.
Quan entrèc ena trencada se n’encuedèc de qué aquiu non sonauen trets, mès uns òmes hègen bèra causa.
Non auec temps de saber se qui èren.
Vedec ath coronèl que de bocadents sus eth parapet, semblaue guardar quauquarren aquiu baish.
Un soldat, que rebrembaue d’abantes, sajaue de des.hèir-se de d’auti òmes que l’entornejauen en tot tier-lo deth braç e cridaue: “Frairs!”.
Vedec tanben d’autes causes estranhes.
Mès non auec temps de compréner qu’eth coronèl ère mòrt, que qui cridau “frairs!” ère un presoèr e qu’ath sòn dauant auien aucit a un aute soldat d’un còp de baioneta ena esquia.
Tanlèu entrèc en reduch dera bataria, un òme prim, de ròstre auriò, sudós damb unifòrme blu e damb era espada ena man s’auancèc entada eth cridant quauquarren.
Damb un instintiu movement de defensa, sajant d’evitar era tumada, donques qu’amdús corrien sense veder-se, Pierre agarrèc ad aguest òme (un oficiau francés) peth còth e era espatla.
Er oficiau deishèc anar era espada e agarrèc a Pierre peth còth.
Pendent diuèrses segondes se contemplèren damb uelhs espauridi e confusi, sense saber se qué auien hèt ne qué les calie hèr.
Mès er oficiau francés se deuec pensar qu’eth presoèr ère eth, pr’amor qu’era man fòrta de Pierre, empossada per un involontari temor, lo sarraue cada còp mès.
Eth francés volec díder quauquarrem quan un projectil fiulèc de manèra espaventosa a baisha nautada, per dessús des dus, e Pierre auec era sensacion de qué s’auie hèt a vier eth cap deth contrari pera rapiditat qu’aguest la joquèc.
Tanben Pierre se joquèc e deishèc anar ar oficiau francés.
Sense pensar mès en qui ère eth presoèr, eth francés correc entà darrèr, entara bataria; Pierre anèc pala enjós, estramuncant a cada pas damb mòrts e heridi que, sivans li semblaue, l’agarrauen pes cames.
Encara non auie arribat ena planhèra quan se n’encuedèc que venguie ath sòn encontre ua compacta massa de soldats russi; pujauen ara prèssa entara bataria, queiguien, estramuncauen e lançauen crits d’alegria.
Se tractaue deth famós atac qu’era sua glòria s’atribuic Ermolov, assegurant que sonque eth sòn valor e era sòrt sigueren es causants d’un acte tant eroïc.
En aguest atac, se didie, espargie sus eth ticolet es crotzes de Sant Jòrdi qu’amiaue ena sua pòcha).
Es francesi que s’auien apoderat dera bataria hugeren.
Es russi, entre retronanti “òsques!”, refusèren ar enemic tan luenh dera bataria que siguec de mau hèr contier-les.
Retirèren dera bataria as presoèrs, qu’entre eri i auie un generau francés herit qu’enrodèren es oficiaus.
Un revolum de soldats heridi (es uns coneishudi de Pierre e es auti non), russi e francesi, damb es cares desgahonades peth dolor, caminauen, s’arrossegauen o èren amiadi en baiards entà dehòra dera bataria.
Èren fòrça es mòrts desconeishudi, mès ne podec identificar a quauqui uns; eth joen oficiau seguie seigut arropit coma abantes, ath bòrd deth parapet, ath miei d’ua bassa de sang.
Eth soldat dera cara ròia se botjaue encara, mès non lo retirauen.
Pierre correc entà baish.
Eth solei, velat pera humadissa, ère encara naut; ara quèrra, mès que mès en direccion entà Semionovskoie, quauquarren se passaue entre eth hum.
Eth tron seguit des trets de fusilharia e es canonades, en sòrta d’amendrir, aumentaue desesperadaments, coma un òme que cride agotant es sues darrères fòrces.
Era accion principau dera batalha auec lòc en un espaci de dus quilomètres e miei, entre Borodino e es fortificacions de Bagration.
Dehòra d’aguest espaci, tà meddia, es russi meteren en accion ara cavalaria d’Uvarov; ath delà, mès enlà d’Utitsa, se produsic era tumada entre Poniatowski damb Tuchkov, mès sigueren dues accions isolades e fèbles en comparèr damb çò que se passaue en centre deth camp de batalha.
Entre Borodino e es fortificacions de Bagration, près deth bòsc, en un terren descubèrt e visible per ambdues parts, era accion principau dera batalha se desvolopèc dera manèra mès simpla e sense cap artifici.
Era batalha comencèc damb ues canonades recipròques de centenats de canons.
Dempús, quan eth hum s’auec esparjut per tot eth camp, protegides per aquerò, ara dreta (deth costat des francesi), es divisions de Dessaix e Compans ataquèren es fortificacions quèrres russes; e pera quèrra, es regiments deth virrei auancèren sus Borodino.
Eth reduch de Shevardino, a on se trapaue Napoleon, ère a un quilomètre des fortificacions russes e a mès de dus, en linha dreta, de Borodino.
Plan per aquerò, Napoleon non podie veir çò que se passaue aquiu, autant mès, pr’amor qu’eth hum des balestades, en tot confoner-se damb era broma baisha, ac caperaue tot.
Es soldats dera division de Dessaix, qu’auançauen entàs prumères posicions russes, solet sigueren visibles quan desceneren en barranc que les separaue des fortificacions russes.
Dempús, eth hum dera fusilharia e dera artilharia se hec en aguestes posicions tan dens qu’amaguèc complètaments era auta vessant deth barranc.
A trauèrs deth hum se podie distinguir quauquarren nere, probablaments soldats, e, a còps, eth resplendor des baionetes.
Mès, dès eth reduch de Shevardino ère impossible saber s’auançauen o èren quieti, s’èren russi o francesi.
Eth solei se lheuèc ludent e lançaue es sòns arrais inclinadi dirèctaments en ròstre de Napoleon, que guardaue es fortificacions en tot protegir-se es uelhs damb era man.
Eth hum caperaue es posicions contràries, e tanlèu semblaue qu’ère eth hum que se botjaue coma qu’èren es soldats es qu’auançauen.
De quan en quan, entre eth bronit des trets, s’entenien crits, mès qu’ère impossible compréner se qué se passaue.
Napoleon, de pè en ticolet, guardaue a trauèrs d’un alongavistes; peth petit objectiu vedie hum e òmes: uns còps es sòns e d’auti es russi.
Mès en guardar a vista de uelh non se n’encuedaue a on ère çò que venguie de veir.
Baishèc deth ticolet e se metec a caminar d’un costat en aute.
De quan en quan se posaue entà escotar es canonades e viraue es uelhs entath camp de batalha.
Qu’ère impossible compréner çò que succedie; non solet deth lòc a on se trapaue Napoleon, ne deth ticolet a on se trapauen quauqui uns des sòns generaus, senon enes madeishes auançades, a on tanlèu se vedien, amassa coma separadi, russi e francesi, soldats mòrts e viui, òmes espauridi o capviradi.
Apareishien, tirauen, tumauen es uns contra es auti, cridauen e arreculauen sense saber se qué hèr.
Deth camp de batalha galaupauen de contunh entà Napoleon es ajudants qu’eth auie manat e oficiaus d’ordes des sòns mariscaus, que li hègen a vier infòrmes dera marcha des eveniments.
Infòrmes qu’èren faussi totafèt, donques qu’en plia batalha ei impossible díder se qué passe en un moment determinat, ath delà de qué fòrça d’aqueri ajudants non arribauen en vertadèr terren deth combat, senon que transmetien çò qu’auien entenut a d’auti, e a despart de qué, mentre recorrien es dus o tres quilomètres que les separauen de Napoleon, es circonstàncies auien cambiat e era notícia qu’amiauen ère ja faussa.
Un ajudant venguec de part deth virrei en tot anonciar era queiguda de Borodino e eth pònt de Kolocha en mans des francesi.
Preguntèc a Napoleon se daue era orde de trauessar er arriu.
Er Emperaire ordenèc qu’es sues tropes se placèssen ena auta arriba e demorèssen aquiu.
Mès non solet quan Napoleon balhaue aguesta orde, senon tanben quan er ajudant gessec de Borodino, eth pònt auie estat recuperat de nauèth pes russi, que l’auien alugat, hèt qu’en eth i auie participat Pierre ath principi madeish dera batalha.
Un aute ajudant, palle e espaurit, anoncièc a Napoleon qu’er atac as fortificacions auie estat refusat, que Compans auie estat herit e Davout mòrt.
En realitat, tant que comunicauen aquerò ar ajudant aguest sector siguec conquistat per ua auta unitat e Davout non ère senon leugèraments herit.
En tot guidar-se per aguesti faussi infòrmes, Napoleon daue ordes que ja auien estat complides abantes de qué eth les auesse dat o que non podien amiar-se a tèrme.
Es mariscaus e generaus qu’èren mès apròp deth camp de batalha, mès que, coma Napoleon, non intervenguien en era e solet pòqui viatges se plaçauen a posita des bales, prenien decisions sense consultar ar Emperaire entà a on e d’a on les calie tirar, entà on li calie dirigir-se era cavalaria e en quina direccion auien de húger es soldats.
Mès aguestes ordes, madeish qu’es de Napoleon, s’executauen pòqui viatges e plan parciauments.
Normauments, se passaue çò de contrari de çò qu’auien ordenat.
Es soldats que se manaue auançar, en veder-se jos eth huec dera metralha arreculauen a tot córrer; es qu’auien era orde de tier-se enes sòns lòcs, quan vedien aparéisher inesperadaments as russi, uns còps arreculauen e d’auti se lançauen entà dauant, e era cavalaria francesa perseguie ar enemic sense auer recebut era orde de hè’c.
Atau, dus regiments de cavalaria trauessèren eth barranc de Semionovskoie e, a penes pugèren eth penent opausat, heren repè ath mès córrer e entornèren enes sues posicions.
Madeish hègen es soldats d’infantaria, auançant a viatges entà un punt complètaments desparièr deth que se les auie manat.
Totes es ordes entà mòir es canons, desplaçar es tropes d’infantaria, tirar o lançar era cavalaria contra es russi procedien des caps d’unitat, que non demanauen conselh, non ja a Napoleon, senon ne tansevolhe a Ney, Davout o Murat.
Aguesti òmes actuauen cossent damb eth moment present en ardor dera luta; e, en realitat, toti aguesti movements entà dauant e entà darrèr non milhorauen ne empejorauen era situacion.
Totes aqueres incursions e tumades recipròques a penes les damnatjauen, donques qu’eth mau, era mòrt e era mutilacion, les costauen es projectils e es bales que volauen per tot er espaci qu’aguesti òmes se botjauen hòlaments.
Tanlèu coma gessien der espaci a on volauen projectils e bales, es caps qu’èren ath sòn darrèr les reorganizauen, en tot recórrer ara disciplina, e pera influéncia d’aguesta disciplina les calauen de nauèth ena zòna deth huec qu’en era (per çò dera pòur a morir) desbrembauen era disciplina e se botjauen peth casuau estat d’animositat dera gent.
Es generaus de Napoleon, Davout, Ney e Murat se trapauen près deth huec e, en escadences, intervenguien ena batalha e hègen entrar en accion enòrmes masses de soldats disciplinadi.
Mès, ath revés de çò que s’auie passat en totes es batalhes precedentes, en lòc dera demorada notícia dera hujuda der enemic, es ordenades masses tornauen d’aquiu en desorde e espaurides.
Se reorganizauen de nauèth, mès es sues files venguien cada còp mès deimades.
Tà meddia Murat manèc a un comandant entà Napoleon pr’amor de demanar-li refortiments.
Napoleon ère seigut ath pè deth ticolet e beuiue un punch quan er ajudant de Murat s’apressèc, assegurant qu’es russi serien anequelidi se Sa Majestat tenguie ua auta division.
Refortiments?, didec Napoleon damb seriós estupor, coma se non comprenesse semblabla paraula, guardant ar ajudant, un galhard joen que ludie es sòns longui e neri peus retortilhadi madeish que Murat.
Quini refortiments pòt demanar quan a enes sues mans a mieja armada lançada contra eth flanc mès fèble e non fortificat des russi?” dites au roi de Naples qu’il n’est pas midi eth que je ne vois pas encore clair sur mon echiquier.
Allez…, didec grèuments.
Eth galhard ajudant de longui peus, sense separar era sua man dera visèra, alendèc prigondaments e tornèc ath galaup entath lòc a on aucien òmes.
Napoleon se lheuèc; hec cridar a Caulaincourt e Berthier e se metec a blagar damb eri sus causes que non auien cap de relacion damb era batalha.
En plia convèrsa, que començaue a interessar ar Empèraire, es uelhs de Berthier se tachèren en un generau que, damb era sua acompanhada, galaupaue sus un sudós shivau entath ticolet.
Qu’ère Belliard.
Desmontèc, s’apressèc ara prèssa entà Napoleon e en votz nauta, damb un ton energic, l’expausèc eth besonh de refortiments.
Juraue per sòn aunor qu’es russi serie destruidi s’er Emperarie botaue ua division mès.
Napoleon arroncilhèc es espatles e, sense badar boca, seguic passejant.
Belliard, damb votz nauta e coratjosa, parlaue ara damb es generaus dera acompanhada imperiau que l’auien entornejat.
Qu’ètz vos massa veement, Belliard, didec Napoleon en tot apressar-se de nauèth ath generau.
Qu’ei aisit enganhar-se en calor deth combat.
Anatz a campar e tornatz entà informar-me.
A penes auec partit Belliard, arribaue de un aute sector deth front un nau enviat.
Eh bien!
Sir, le prince… comencèc er ajudant.
Demane refortiments?, preguntèc Napoleon encolerit.
Er ajudant joquèc afirmatiuaments eth cap e se predèc a expausar eth sòn infòrme.
Mès er Emperaire se hec enlà, hec uns passi, s’arturèc e se virèc, cridant a Berthier.
Mos cau balhar resèrves, didec, separant un shinhau es braci.
A qui manam?
Qué ne pensatz vos?, preguntèc a Berthier (ad aqueth oison que j’ai fait aigle, coma lo cridarie dempús.
Napoleon assentic damb un gèst deth cap.
Un ajudant galaupèc enquia a on se trapaue era division de Claparede.
Ara seguida, era joena Garda, que se trapaue darrèr deth ticolet, se metec en marcha.
Napoleon guardèc en silenci.
Non!, didec de resabuda a Berthier.
Claparede.
Que i vage era de Friant.
Encara que non i auie cap d’auantatge que i anèsse era division de Friant en sòrta dera de Claparede, e encara que costaue, plan que òc, ua pèrta de temps arturar a ua division botada ja en marcha pr’amor de manar-ne ua auta, era orde se complic fidèlaments.
Napoleon non se n’encuedaue de qué entàs sues tropes representaue eth papèr d’un doctor que hè mau damb es sues medecines, papèr qu’eth comprenie e repotegaue damb tota capitada enes auti.
Era division de Friant, coma es autes, despareishec ena humadissa deth camp de batalha.
De pertot venguien ajudants ath galaup, e toti, coma se s’auessen metut d’acòrd, didien madeish.
Demanauen refortiments pr’amor qu’es russi non abandonauen es sues posicions e hègen un feu de l’enfer qu’amendrie es tropes franceses.
Napoleon seguie seigut en ua cagira plegabla, calat enes sòns pensaments.
M. de Beausset, afeccionat as viatges e ahaimat dès eth maitin, s’apropèc ar Emperaire e gausèc prepausar-li, damb tot eth respècte, qu’anèsse a dinar.
Fidi que ja posqui felicitar a Sa Majestat pera victòria, didec.
Napoleon, sense parlar, remic damb eth cap.
En tot supausar que damb aguest gèst se referie ara victòria e non ath dinar, M. de Beausset se permetec observar damb ton frivòl, non mancat de respècte, que non i a cap de motiu en mon qu’empache minjar quan i a era possibilitat de hè’c.
Allez vous… exclamèc Napoleon taciturn.
E se virèc d’esponèra.
Un erós arridolet de sincèra pena, contricion e entosiasme aluguèc eth ròstre de Beausset, que damb pas ondulant se retirèc entath grop des generaus.
Napoleon experimentaue un penible sentiment semblable ad aqueth que sent un afortunat jogaire que degalhe hòlaments es sòns sòs, guanhant tostemp, e de ressabuda, precisaments quan a calculat toti es risques deth jòc, totes es sues possibilitats, compren que guaire mès pensada ei era jogada, mès segura ei era sua pèrta.
Es tropes qu’èren es de tostemps; es generaus, es preparatius, era orde d’operacions, èren es madeishi de d’auti còps; identica era proclamation courte et energique; e eth ère eth madeish, ac sabie, coma sabie qu’ara auie mès experiéncia e abiletat qu’abantes; er enemic tanben ère eth de tostemps: eth d’Austerlitz e Fiedland.
Mès eth temible impuls deth braç quilhat queiguie sense fòrça coma per art de magica.
Toti es procediments anteriors, tostemps coronadi damb era capitada: era concentracion de bataries sus un madeish punt, er atac dera resèrva entà trincar era linha enemiga, era carga dera cavalaria des hommes de fer, tot auie estat emplegat ja; e luenh de proporcionar era victòria, de pertot venguien es madeisshes naues: generaus mòrts o heridi, besonh de refortiments, impossibilitat de hèr enlà as russi des sues posicions e desorganizar es sues files.
D’auti viatges, en dus o tres ordes e ues quantes frases, es mariscaus e edecans corrien damb es sues felicitacions e alègri ròstres, en tot anonciar-li era captura de còssi d’armada complets, des faisceaux de drapeaux et d’aigles ennemies, canons e trens de regiments; Murat non demanaue qu’eth permís entà lançar era cavalaria e apoderar-se de toti es servicis de rèiregarda.
Atau s’auie passat en Lodi e en Marengo, en Arcola, en Jena, Austerlitz e Wagram, eca.
Mès ara enes sues armades se passaue quauquarren estranh.
A maugrat des notícies qu’anonciauen era conquista des fortificacions russes, Napoleon vedie qu’aquerò ère quauquarren plan desparièr de çò arribat en d’autes batalhes.
Se n’encuedaue de qué toti es que l’enrodauen, òmes experimentadi en art militar, auien eth madeish sentiment.
Toti aguesti ròstres estauen tristi; evitauen guardar-se es uns as auti.
Sonque De Beausset podie non compréner era importància de çò que se passaue; mès Napoleon, damb era sua alongada experiéncia bellica, coneishie pro ben eth significat d’ua batalha non guanhada, dempús de ueit ores d’esfòrç dera armada qu’ataque.
Sabie qu’ère un encontre perdut e, tau qu’anauen es causes, eth mès petit edart podie significar era fin entada eth e entà tota era sua armada.
Quan rebrembaue aquera estranha campanha de Russia, que non s’auie guanhat ua soleta batalha, que pendent vint mesi non s’auien cuelhut ne bandères, ne canons, ne còssi d’armada, quan vedie es ròstres procupats de toti guairi l’enrodauen e escotaue es sòns infòrmes (en tot díder qu’es russi seguien resistint) lo cuelhie un terrible sentiment, semblable ath que solie experimentar en sòmis.
Acodien ena sua ment toti es malerosi incidents que podien acabar damb eth.
Es russi podien atacar era sua ala quèrra; podien destrusir eth centre, ua bala perduda lo podie aucir ada eth.
Tot qu’ère possible.
Se passaue coma en un sòmi qu’en eth un òme ve a un maufactor que se lance sus eth e aguest òme dèishe anar un còp terrible sus er agressor, un còp, e eth se’n sap, capable d’aucir-lo; mès era sua man inèrta e sense fòrces què coma un liròt tant qu’er orror d’ua mòrt inevitabla lo dèishe sense defensa.
Aguest siguec er orror que desvelhèc en Napoleon era notícia de qué es russi atacauen era ala quèrra dera armada francesa.
Ère seigut en un escabèl jos eth ticolet, damb eth cap emparat enes mans e es codes sus es jolhs.
Berthier s’apressèc e li prepausèc que se dirigisse entara linha de combat pr’amor d’encuedar-se’n dera situacion que s’estaue era batalha.
Qué?
Se qué didetz?, exclamèc Napoleon.
Montèc a shivau e se dirigic entà Semionovskoie.
En miei deth hum e dera povòra que se dissipaue de man en man, pertot per a on passaue er Emperaire, entre basses de sang, jadien òmes e shivaus, sigue d’un en un, sigue apileradi.
Ne Napoleon ne es sòns generaus auien vist jamès semblable orror, tau quantitat de cadavres en un espaci tan redusit.
Eth tarrabastalh des canons, que non s’auie arturat en dètz ores seguides en tot hèr mau ara audida, balhaue un relèu especiau a semblabla vision (coma era musica enes quadres viui).
Napoleon, qu’auie pujat eth ticò de Semionovskoie, vedec entre eth hum hilades d’òmes damb unifòrmes que non ère acostumat.
Qu’èren es russi.
En hilades barrades se trapauen darrèr de Semionovskoie e deth ticolet, totes es sues bataries tirauen sorrolhosaments, sense pòsa, e caperauen de hum tota era linha de combat.
Non se tractaue d’ua batalha: qu’ère ua tuada contunha que non podie amiar entad arren ne as russi ne as francesi.
Napoleon arturèc eth sòn shivau e queiguec de nauèth en aquera passiua meditacion que d’era l’auie trèt Berthier.
Non podie arturar çò que se comsomaue dauant des sòns uelhs, ath sòn entorn, e se consideraue guidat e dirigit pera sua man.
Per prumèr viatge, per tòrt deth fracàs, aguesta òbra sua li semblèc terribla e inutila.
Un des generaus, apressant-se entà Napoleon, li prepausèc damb gran respècte que metesse en accion ara vielha Garda.
Ney e Berthier, qu’èren aquiu près d’eth, se guardèren e arriren damb mensprètz dauant dera asenada prepausa d’aguest generau.
Napoleon joquèc eth cap e sauvèc silenci.
Kutuzov, reclinat eth cap blanc, damb eth sòn pesant còs desplombat en madeish banc, caperat per un tapís a on aqueth maitin l’auie vist Pierre, non balhaue cap orde; se limitaue a acceptar o refusar es que li prepausauen.
O ben: “Non ac hèsques, qu’ei milhor demorar”.
Escotaue es infòrmes qu’arribauen; se balhaue bèra orde, ère solet quan l’ac demanauaen es subordinadi.
Mès que non semblaue interessar-se peth sens des paraules, senon sonque pes expressions des sòns ròstres o peth ton de votz des que parlauen damb eth.
Era sua alongada experiéncia militara l’ensenhaue, e era sua ment d’òme vielh li hège a comprèner que dirigir a centenats de milèrs que luten damb era mòrt non ac pòt hèr un òme solet.
Sabie pro ben qu’es batalhes non se resolvien pes ordes deth generau en cap, ne peth lòc qu’ocupen es tropes, ne peth nombre de canons ne peth des bales, senon per aguesta fòrça insasibla que se cride esperit e morau dera armada.
Sajaue, donc, suenhar aguesta fòrça e guidar-la enquiath limit deth sòn poder.
Era expression generau deth ròstre ère era d’ua atencion tranquilla e concentrada, qu’a penes podie dominar eth cansament deth sòn còs caduc e vielh.
Tàs onze deth maitin l’informèren qu’es fortificacions ocupades pes francesi auien estat reconquistades e qu’eth prince Bagration ère herit.
Kutuzov lancèc ua exclamacion e botgèc eth cap.
Ara seguida se dirigic entath prince de Wurtemberg, qu’ère ena sua esquia.
Non vò Sa Altesa assumir eth comandaments dera dusau armada?
Pòc dempús dera partida deth prince, e sense qu’auesse auut temps d’arribar en Semionovskoie, un des sòns ajudants tornaue pr’amor de demanar refortiments ath Plan Seren.
Kutuzov torcèc eth gèst e ordenèc a Dojturov qu’assumisse eth comandament dera dusau armada, en tot hèr a saber ath prince que entornèsse ath sòn costat, donques que, sivans didec, l’ère impossible prescindir d’eth en moments tan trascendentaus.
Quan arribèc era notícia dera captura de Murat, es oficiaus der Estat Major felicitèren a Kutuzov.
Demoratz, senhors, demoratz, didec arrint.
Era batalha qu’ei guanhada e era captura de Murat non ei arren extraordinari.
Mès, que serà milhor demorar abantes d’alegrar-mos.
Ça que la, manèc a un ajudant pr’amor de qué anoncièsse aguesta naua as tropes.
Quan arribèc Scherbinin deth flanc quèr entà comunicar qu’es francesi auien conquistat es fortificacions e Semionovskoie, Kutuzov, endonviant pes sorrolhs dera batalha e peth ròstre de Scherbinin qu’es notícies non èren bones, se lheuèc coma se volesse estirar es cames e se hec a vier a despart ath nauèth vengut.
Aprèssa-te, estimat, a veir se se pòt hèr quauquarren, didec dempús a Ermolov.
Kutuzov ère en Gorki en centre des posicions russes.
Er atac de Napoleon contra eth flanc quèr auie estat refusat diuèrsi còps.
En centre, es francesi non auien passat de Borodino.
Dès eth flanc quèr, era cavalaria de Uvarov les auie hèt húger.
Tàs tres dera tarde, es atacs francesi cessèren.
Kutuzov liegie ua tension maxima en toti es ròstres qu’acodien deth camp de batalha e d’aqueri qu’èren ath sòn entorn.
Se mostraue satisfèt dera capitada dera jornada, màger que çò qu’auie calculat.
Mès es fòrces fisiques li mancauen.
Diuèrsi viatges joquèc eth cap coma se li queiguesse e se demorèc miei esclipsat.
Li serviren eth repais.
Wolzogen, aqueth ajudant de camp der Emperaire qu’eth prince Andrei auie entenut a díder qu’ère de besonh im Raum verlegen era guèrra e qu’autant auie en òdi Bagration, arribèc pendent eth repais.
Venguie de part de Barclay de Tolly pr’amor d’informar dera situacion deth flanc quèr.
Eth prudent Barclay de Tolly, en veir era desbandada des heridi e era desorganizacion dera rèiregarda, decidic, dempús de sospesar es circonstàncies, qu’era batalha ère perduda e manèc ath sòn favorit entà balhar compde d’aquerò a Kutuzov.
Eth generau en cap, que mastulhaue damb dificultat un poth fregit, contemplèc a Wolzogen damb ua alègra e burlesca guardada.
Damb portadura negligenta e un arridolet menspredós enes pòts, Wolzogen s’apressèc ath Plan Seren, en tot tocar-se a penes era visera.
Que hège veir ath Plan Seren certana manca de vam, pr’amor qu’eth, militar instruit, deishaue as russi que convertissen en ua icòna a un vielh inutil, mès que sabie pro ben damb qui tractaue.
Toti es punts des nòstes posicions son enes mans der enemic e non lo podem refusar, pr’amor que mos manquen tropes.
Es soldats hugen e ei impossible retier-les.
Kutuzov deishèc de mastulhar.
Estonat, coma se non comprenesse çò que didie Wolzogen, guardèc fixaments ath sòn interlocutor.
En campar era emocion des alten Herm11, Wolzogen arric:
Non me consideraua damb eth dret d’amagar a Sa Altesa çò qu’è vist…
Ac auetz vist vos?
Ac auetz vist vos?…
Com gausatz… plan senhor mèn, com gausatz… a dider-me aquerò a jo?
Que non sabetz arren!, didie estofant-se e damb gèsti menaçaires des sues mans tremoloses.
Didetz-li dera mia part ath generau Barclay qu’es sues notícies son fausses e que jo, eth generau en cap, coneishi milhor qu’eth era marcha dera batalha.
Wolzogen sagèc de refusar quauquarren, mès Kutuzov l’interrompec.
Er enemic ei refusat en flanc quèr e derrotat en dret.
Se vos non ac auetz vist ben, senhor, non vos permetetz díder çò que non sabetz.
Se vos platz, anatz a veir ath generau Barclay e hètz-li a saber eth mèn fèrm prepaus d’atacar deman ar enemic, acabèc sevèraments Kutuzov.
Toti carauen; solet s’entenie era respiracion panteishanta deth vielh generau.
Qu’an estat refusadi pertot, per çò que balhi gràcies a Diu e ara nòsta valerosa armada.
Er enemic qu’ei vençut e deman lo haram enlà dera nòsta estimada tèrra, didec Kutuzov en tot senhar-se.
E somiquèc de pic.
Wolzogen arroncilhèc es espatles, torcèc es pòts e sense badar boca se retirèc entà un costat, estonat uber diese Eingenomenheit des alten Herrn12.
Aciu qu’auetz ath mèn eròi!, didec Kutuzov en tot virar-se entà un generau beròi, gròs, de peu nere, qu’en aqueth moment pujaue en ticolet.
Qu’ère Raievski, que pendent tot eth dia s’auie estat en punt mès important deth camp de Borodino.
Sivans Raievski es tropes se tenguien fèrmes enes sues posicions e es francesi non gausauen contunhar es sòns atacs.
Dempús d’auer-lo escotat, Kutuzov preguntèc:
Au contraire.
Kaisaroz!, cridèc Kutuzov ath sòn ajudant.
Sè-te e escriu era orde d’operacions entà deman.
E tu, li didec a un aute ajudant, vè-te’n ena linha de combat e anoncia que deman atacaram.
Mentre auie lòc aguesta convèrsa damb Raievski e Kutuzov dictaue era orde, Wolzogen tornaue, manat per Barclay, pr’amor de díder qu’eth generau Barclay de Tolly desiraue era confirmacion per escrit dera orde deth generau en cap.
Sense guardar a Wolzogen, Kutuzov manèc escríuer aguesta orde qu’er ancian generau en cap desiraue auer pr’amor d’evitar, damb rason, era responsabilitat personau.
E per aguest ligam misteriós, indefinible, que mantenguie en totes es tropes eth madeish estat d’animositat cridat “morau dera armada”, que constitusic eth nèrvi principau dera guèrra, es paraules de Kutuzov e es sues ordes sus era batalha de londeman arribèren ath còp en toti es confinhs dera armada.
Que non èren ne plan mens es madeishes paraules, non ère era orde madeisha era que se transmetie per toti es gradons d’aguesta cadia.
Ne tansevolhe arren de semblable ad açò dit per Kutuzov ère çò que condauen es uns as auti enes diuèrsi confinhs dera armada.
Ça que la, eth sens des sues paraules s’estenie pertot; çò qu’eth didec non ère producte d’astutes consideracions, senon era projeccion des sentiments qu’èren en còr deth generau en cap madeish qu’en còr de quinsevolh rus.
En saber qu’a londeman atacarien ar enemic e en enténer enes esfères superiores dera armada era confirmacion de çò que toti volien creir, aqueri òmes agotadi e trantalhanti se padegauen e s’encorajauen.
Eth regiment deth prince Andrei figuraue entre es resèrves qu’enquia es dues dera tarde se manengueren inactiues darrèr deth bordalat de Semionovskoie, jos eth violent huec dera artilharia.
Tàs dues, apuprètz, eth regiment, qu’auie perdut ja mès de dus cents òmes, recebec era orde d’auançar pes caushigadi camps de civada, en espaci comprenut entre eth bordalat de Semionovskoie, jos eth violent huec dera artilharia; en coladís deth maitin, milèrs d’òmes auien mòrt e, sus eri, a darrèra ora, s’auie concentrat eth huec de centenats de canons enemics.
Sense botjar-se d’aqueth lòc e sense tirar un solet tret, eth regiment perdec ua tresau part des sòns òmes.
Mès entà dauant, e sustot entara dreta, ath miei dera humadissa que non acabaue de dissipar-se, es canons seguien tronant e dès eth misteriós ridèu de hum que caperaue tot eth terren volauen sense pòsa es projectils e es granades damb eth sòn lent fiulet.
A viatges, coma entà autrejar ua pòsa, pendent un quart d’ora toti es projectils e granades passauen de long; mès a viatges, en ua menuta, eth regiment perdie uns quants òmes e en cada moment les calie retirar es mòrts e es heridi.
En cada naua balestada, es qu’encara non auien estat artenhudi auien mens possibilitats de gésser indemni.
Eth regiment ère distribusit en colomnes de batalhon a intervaus de tres cents passi; a maugrat d’aquerò predominaue en toti eth madeish estat d’animositat.
S’estauen silenciosi e ombrius.
Pòqui viatges s’entamenaue ua convèrsa entre es files e es paraules cessauen cada còp que sonaue un pet o es crits que reclamauen es baiards.
Era màger part deth temps, e d’acòrd damb çò ordenat, es soldats s’estèren seigudi en solèr.
Er un se treiguie eth shacò e des.hège es plegs damb suenh, entà tornar-les a recompausar, dempús se descauçaue, ajustaue mielhor es michons e se tornaue a cauçar; un aute netejaue era baioneta damb un punhat de tèrragila seca esbocinada damb es paumets dera man; un aute se destibaue e tornaue a tibar es correges; mès enlà, quauqui uns bastien petites casetes damb palha; toti semblauen caladi enes sues ocupacions, quan bèth un queiguie herit o mòrt e campauen es baiards, o quan tornauen es soldats o, a trauèrs deth hum, se vedien granes masses enemigues, arrés ne hege cabau.
Mès s’era artilharia o era cavalaria passauen apròp, quan se percebie eth movement dera infantaria russa, pertot s’entenien coratjoses expressions.
Mès èren eveniments absoludaments estranhs, sense cap de relacion damb era batalha, es que costauen era màger atencion.
Er interès d’aquera gent, morauments agotada, semblaue concentrar-se sus aguesti objèctes ordinaris dera vida.
Ua bataria passèc per dauant deth regiment.
En un des canons un shivau de refòrç embolhèc eth tirant d’ua caisha de municion; aquerò siguec pro entà qué de pertot cridèssen:
Èp, tu!
Compde damb eth shivau!…
Dèisha-lo anar!
Que queirà!…
En tot eth regiment sonèren crits e arridalhades.
Mès aguest tipe de distraccions non se tardauen qu’un moment, e aqueri òmes amiauen aquiu ueit ores sense minjar, inactius, jos er incessant orror dera mòrt, e es sòns ròstres venguien cada còp mès esblancossidi e ombrius.
Tanben eth prince Andrei estaue palle e ombriu coma toti es òmes deth sòn regiment, damb es mans ena espatla e eth cap clin anaue d’un costat en aute deth prat enquia un camp pròche de civada.
Que non auie de hèr ne d’ordenar arren.
Tot se hège per eth madeish.
Retirauen deth front as mòrts, se hègen a vier as heridi e es files tornauen a barrar-se.
S’es soldats s’aluenhauen un shinhau, entornauen ara prèssa enes sòns lòcs.
Eth prince Andrei, en tot creder-se coma prumèra obligacion encoratjar as sòns òmes e balhar-les exemple, s’estèc ara prumeria entre es files, enquia que se convencèc de qué arren auie entà ensenhar-les.
Totes es poténcies dera sua amna, coma l’arribaue a cada soldat, èren concentrades, sense encuedar-se’n, en esfòrç de non pensar en orror dera situacion que se trapauen.
Caminaue peth prat, arrossegant es cames, heregant es èrbes e guardant eth povàs que caperaue es sues bòtes.
Ja hège granes calhamardades, sajant de méter es pès enes tralhes deishades pes segadors, ja compdaue es sòns pròpis passi, calculant guairi viatges li calie passar d’un limit en aute entà hèr un quilomètre; a viatges talhaue ua flor de absinti que gessie en limit, la heregaue damb es mans e alendaue eth sòn perhum fòrt e amargant.
Arren restaue ja de tot aqueth esfòrç intelectuau dera vesilha.
Non pensaue en arren.
Damb era audida fatigada escotaue tostemp eth madeish bronit, en tot distinguir eth fiulet des projectils deth tarrabastalh des trets de fusilh, observaue es ròstres coneishudi des soldats deth prumèr batalhon e demoraue.
Encara ua auta!
Aguesta endonvièc!…” S’arturèc e guardèc ara formacion.
Aguesta que què!…”, e tornaue a caminar, sajant d’alongar es calhamardades pr’amor d’arribar en limit en setze passi.
Un fiulec e un pet.
A cinc canes d’eth, un projectil s’en.honsèc ena tèrra seca.
Un estrementiment involontari li recorrec era esquia.
De nauèth guardèc entàs files des soldats.
Molti, probablaments, auien queigut.
Un grop nombrós se concentraue en dusau batalhon.
Senhor ajudant, cridèc, ordenatz que non s’apilèren.
Er ajudant complic era orde e s’apressèc ath prince Andrei.
Per aute costat auançaue, a shivau, eth comandant deth batalhon.
Compde!, cridèc un soldat damb votz espaurida.
Coma un audèth que vòle fiulant rapidaments e se pòse en solèr, lèu sense rumor, ua granada queiguec a dus passi deth prince Andrei, ath costat deth shivau deth comandant deth batalhon.
Er espant der animau se contagièc as òmes.
A tèrra!, cridèc er ajudant, en tot ajaçar-se rapidaments.
Eth prince Andrei seguic de pès, indecís.
Era granada, humejant, viraue coma ua guadrofa entre eth e er ajudant, estirat en solèr, ath cant deth semiat e deth prat près dera mata d’absinti.
Estimi era vida, estimi aguesta èrba, era tèrra, er aire…”, pensèc.
Mès tanben se’n brembèc que lo guardauen.
Qu’ei ua vergonha, senhor oficiau, que…
Non acabèc: en aqueth moment sonèc un pet qu’ada eth seguic un bronit coma de veires trincadi e era flaira estofanta dera povora: eth prince Andrei virèc sus eth madeish e, lheuant un braç, queiguec en tèrra de bocadents.
Quauqui oficiaus correren entada eth.
Pera part dreta deth vrente brotoaue un rajòu de sang que s’estenie sus era èrba.
Acodiren diuèrsi milicians damb un baiard e se posèren darrèr des oficiaus.
Eth prince Andrei ère estirat capenjós damb era cara sus era èrba e alendaue fatigosaments.
Qué hètz aciu arturadi?
Va, ara prèssa.
Es mujiks s’apressèren e l’agarrèren pes cames e pes espatles; mès eth gemeguéc pietadosaments; es milicians se guardèren e lo tornèren a deishar.
Cuelhetz-lo!
Botatz-lo en baiard!
Qu’ei parièr!, didec ua votz.
Lo lheuèren per dusau viatge e lo meteren en baiard.
Mon Diu!
Mon Diu!
Ei possible?…
A estat en vrente!
Mon Diu!, s’entenie entre es oficiaus.
Que m’a heregat era aurelha…
Per un peu!…
Es mujiks auien quilhat eth baiard sus es sues espatles e se meteren a caminar ara prèssa pera corsèra entath pòst de secors.
Èp!, ath pas!…
Met-te tu, Fedor!, didec eth milician qu’anaue dauant.
Timojin, en veder-les vier, s’apressèc en baiard e exclamèc damb votz estrementida, guardant ath laguens deth baiard:
Excelléncia!
Prince!
Eth prince Andrei dauric es uelhs, guardèc ath que parlaue dès eth baiard, qu’en eth s’en.honsaue prigondaments era sua tèsta, e tornèc a barrar es paupetes.
Es milicians amièren ath prince entath petit bòsc a on èren es forgons e es pòsts se secors, compausadi per tres tendes plantades en ua clarulha entre es bedoths.
Mès entà laguens i auie es forgons e es shivaus.
Tant qu’aguesti minjauen era sua civada enes saques, es parrats baishauen a picassar eth gran que quieiguie en solèr.
Es corbashi, ara flaira dera sang, coacauen despacientadi e volatejauen ar entorn des arbes.
Entornejant es tendes, en un espaci de mès de dues ectares, jadien òmes sanguinosi, damb diuèrsi unifòrmes, es uns estiradi, es auti seigudi e es auti de pès.
Ath torn des heridi s’apilerauen es portaires de baiards de ròstres aclapadi e atentius, qu’en bades es sòns oficiaus sajauen de hèr a tornar enes sòns lòcs.
Sense her-ne cabau des ordes, es soldats s’estauen emparadi enes paus des baiards e damb era guardada fixa, coma sajant de compréner era importància de çò que vedien, contemplauen tot çò que se passaue dauant des sòns uelhs.
Des tendes venguien planhs pietosi, crits penetrants e airosi.
De quan en quan gessien ara prèssa es practicants ara cèrca d’aigua e indicauen es heridi que les calie hèr a vier entà laguens.
Es heridi que demorauen ath costat des tendes gemegauen, cridauen, plorauen, renegauen, demanauen vodka, bèth un deliraue.
En tot auançar-se as heridi sense bendar, ath prince Andrei, coma cap de regiment, l’apropèren en ua tenda e es que l’amiauen s’arturèren demorant ordes.
Eth prince Andrei dauric es uelhs e pendent long temps non comprenec çò que se passaue ath sòn entorn.
Tornaue a brembar-se’n deth prat, des mates d’absinti, des camps, dera nera bòla que viraue humejanta e deth sòn apassionat desir de víuer.
A dues canes d’eth, un capinaut e corporent suboficiau de peus neri, de pè e emparat en un pau, damb eth cap bendat, parlaue en votz nauta e tiraue era atencion de toti.
Qu’ère herit en cap e ena cama.
Ath sòn entorn, un grop de heridi e portaires de baiard escotauen avidaments es sues paraules.
Quan les hèrem enlà d’aquiu ac abandonèren tot… e auem hèt presoèr enquia ath rei!, cridaue, ludents es sòns uelhs neri, guardant ar entorn.
S’en aqueth moment auessen arribat es resèrves, vos asseguri, frairs, que non auríem deishat ne tralha d’eri.
Qu’ei vertat çò que digui…
Eth prince Andrei guardèc coma es auti ath narrador de uelhs ludents e, en tot guardar- lo, experimentèc un sentiment de consolacion.
Qué m’arribarà aciu, e qué i auec aquiu?
Per qué senti tant deishar era vida?
Que i auie quuquarren en aguesta vida que jamès comprení e qu’encara non compreni”.
Un des doctors, damb eth devantau e es mans mèsalèu petites tacades de sang, gessec dera tenda.
Agarraue eth cigar damb eth pòdo e eth dit ponin, pr’amor de non enlordir- lo.
Lheuèc eth cap e se metec a guardar entàs costats, per dessús des heridi.
Qu’ère evident que desiraue repausar un shinhau.
Botgèc eth cap diuèrsi còps a dreta e quèrra, alendèc e baishèc era guardada.
Andrei, e ordenèc que lo botèssen ena tenda.
Deth revolum de heridi que demorauen gessec un rumor sord.
Enquia e tot en aute mon solet viueràn es senhors, didec quauquarrés.
Se heren a vier ena tenda ath prince Andrei e lo placèren en ua taula desocupada nauèraments, qu’en era un practicant netejaue quauquarren.
Eth prince Andrei non podie encuedar-se’n de çò que se passaue aquiu: es penibles panteishi venguien de pertot; es insuportables dolors dera anca, dera esquia e deth vrente l’empachauen hèr atencion.
Tot çò que vedie ath sòn entorn se honie en ua impression generau de còssi umans despolhadi, sagnosi, qu’aumplien tota era baisha tenda, en tot hèr-li rebrembar se com, ues setmanes abantes, en un caud dia d’agost, aguesti madeishi còssi aumplien er estanh hangós deth camin de Smolensk.
Òc, qu’èren es madeishi còssi, aquera madeisha chair a canon, qu’era sua vista, ja alavetz, semblaue predíder çò d’ara e que tant d’orror l’auie inspirat.
Ena tenda i auie tres taules; dues qu’èren ocupades e ath prince Andrei lo placèren ena tresau.
Lo deishèren solet un moment e podec veir, sense voler, çò que se passaue enes autes taules.
Ena mès pròcha i auie estirat un tartar, solide un cosac, per çò der unifòrme lançat en solèr.
Entre quate soldats tenguien ath herit.
Un mètge damb lunetes bracaue quauquarren ena sua esquia bruna e musculosa.
En tot mostrar es sòns blanqui dents, s’esforcèc per desliurar-se, estirant e cridant fòrt.
Ena auta taula, enrodada de fòrça gent, i auie un òme naut e corpurent, damb eth cap botat entà darrèr (eth color deth sòn peu retortilhat e era forma deth cap li semblèren ath prince Andrei estranhaments coneishudi).
Quauqui infermièrs lo tenguien botadi sus eth sòn pièch.
Ua des sues longues, blanques e gròsses cames se contreiguie de contunh damb ua tremoladèra febrila.
Aqueth òme ploraue convulsivaments e semblaue estofar- se.
Dus mètges, silenciosi, (un d’eri estaue fòrça palle e tremolaue), hègen quauquarren damb era auta cama, caperada de sang.
Quan auec acabat damb eth tartar, que sus eth floquèren ua capòta, eth mètge des lunetes s’apressèc entath prince Andrei tant que se secaue es mans.
Guardèc eth sòn ròstre e se virèc ara prèssa.
Despolhatz-lo!
Qué hètz aciu quiets?, didec emmaliciat as infermièrs.
Acodiren ena memòria deth prince Andrei es prumèrs rebrembes dera sua mainadesa, quan, damb era sua man esdegada e es manges rebussades, er infermièr descordèc eth sòn unifòrme e li treiguec era ròba.
Eth mètge s’inclinèc sus era herida, la toquèc, alendèc e cridèc a quauquarrés damb un senhau.
Eth terrible dolor deth vrente hec a pèrder eth sens ath prince Andrei.
En remeter-se l’auien trèt uassi dera anca trincada, l’auien talhat era carn esbocinada e l’auien bendat era herida.
Li banhèren era cara damb aigua hereda; quan dauric es uelhs, eth mètge s’inclinèc sus eth, sense badar boca lo punèc enes pòts e s’aluenhèc ara prèssa.
Dempús de tant de patiment eth prince Andrei experimentaue un benèster coma hège temps que non sentie.
Toti es mielhors moments dera sua vida, es mès erosi, acodiren ena sua memòria non coma aigua passada, senon coma ua realitat: mès que mès es dera luenhana mainadesa, quan lo despolhauen e lo metien en lhet, quan era sua vielha hilhuquèra li cantaue entà hèr-lo dormir, quan damb eth cap en.honsat enes coishins se sentie erós dera soleta consciéncia de víuer.
Ar entorn d’aqueth herit qu’era sua cara l’auie semblat coneishuda se botjauen encara es mètges.
Lo quilhauen e sajauen de padegar-lo.
En escotar aguesti gemiments, eth prince Andrei sentec vams de plorar.
Siguesse pr’amor que morie sense glòria, o perque planhie dessepar-se dera vida, o per çò des rebrembes dera mainadesa, despareishudi entà tostemp, o perque patie damb eth dolor des auti, o pes pietosi gemiments der òme qu’ère ath sòn costat, eth hèt ère que sentie vams de plorar damb es lèrmes bontadoses lèu alègres des mainatges.
Li mostrèren ath herit era cama talhada, encara cauçada e damb un calh de sang.
Oooooo!…
Un mètge, qu’ère dauant deth herit tapant-li eth ròstre, se hec enlà.
Com ei possible?
Per qué ei aquiu?”, pensèc eth prince Andrei.
En malerós que somicaue e qu’auien talhat ua cama venguie d’arreconéisher a Anatòl Kuraguin.
Lo tenguien per dejós des braci e l’aufrien un veire d’aigua, qu’eth sòn bòrd non podie arténher damb es pòts, holadi e tremolants.
Somicaue ansiosaments.
Aguest òme ei restacat damb jo per quauquarren intim e dolorós, pensèc eth prince Andrei, sense reconéisher encara claraments a qui auie dauant.
De pic, un nau e inesperat rebrembe que non tanhie ath mon dera mainadesa pura e amorosa acodic ena ment deth prince Andrei.
Se’n brembèc de Natasha tau que l’a auie vist per prumèr viatge en balh de 1810, damb eth sòn còth graciós, es braci prims, eth ròstre alègre, espaurit e prèst ar entosiasme.
E eth sòn amor e trendesa per era se desvelhèren ena sua amna damb mès fòrça que jamès.
Ara s’en brembaue ben deth ligam existent damb aqueth òme que, a trauèrs des lèrmes que brotoauen des sòns uelhs holadi, lo guardaue treblaments.
Eth prince Andrei ac rebrembèc ara tot: e ua exaltada pietat e amor entad aqueth òme aumplic eth sòn còr erós.
Eth prince Andrei non podec tier-se mès e plorèc doces lèrmes d’amor e trendesa peth pròche, per eth madeish; plorèc tanben pes errors d’autús e pròpis.
Òc, aguest amor que prediquèc Diu sus era tèrra, eth que m’ensenhaue era princessa Maria e jo non comprenia.
Plan per aquerò sentia abandonar era vida, aquerò serie çò que quedarie en jo se viuessa.
Mès ara que ja ei tard, m’en sai”.
Er aspècte espauridor deth camp de batalha, caperat de cadavres e de heridi, amassa damb era sua pesantor de cap, era notícia de qué vint generaus, que coneishie, auien estat heridi o mòrts e era consciéncia dera feblèsa deth sòn braç, abantes poderós, costèren ua inesperada impression en Napoleon, que se compladie normauments contemplant as mòrts e heridi pr’amor de mesurar era sua pròpia fòrça d’animositat (atau pensaue eth).
Aqueth dia er aspècte espantoriant deth camp de batalha auie vençut era fòrça morau qu’en era botaue er Emperaire tot eth sòn merit e granesa: se retirèc ara prèssa deth camp e entornèc en ticolet de Shevardino.
Auriolenc, gròs e pesant, damb es uelhs trebli, eth nas ròi e era votz ronca, s’estaue seigut en ua cagira plegabla e escotaue, sense voler e sense lheuar es uelhs, eth tarrabastalh des canonades.
Damb malautissa angónia demoraue era fin d’aquera accion, que d’era se consideraue responsable mès que ja non podie arturar.
Eth sentiment uman personau prevalèc pendent un instant sus era imatge artificiau dera vida qu’ath sòn servici auie estat tant de temps.
Pesauen sus eth es patiments e era mòrt qu’auie vist en camp de batalha.
Era pesantor deth cap e deth còs li rebrembauen era possibilitat deth dolor e dera mòrt tanben entada eth.
En aqueth moment ja non desiraue Moscòu, ne era victòria, ne era glòria (quina glòria mès podie desirar encara?
Mès quan se vedec ena nautada de Semionosvkoie, eth cap dera artilharia li prepausèc emplaçar quauques bataries en aqueth lòc pr’amor d’intensificar eth huec sus es tropes russes concentrades dauant deth bordalat de Kniazkovo.
Napoleon consentic e ordenèc que se l’informèsse sus er efècte costat per aguestes bataries.
Un ajudant li comuniquèc que, seguint es ordes imperiaus, auien estat emplaçadi contra es russi dus cents canons, mès qu’er enemic seguie resistint.
Ils en veulent encore!…, didec Napoleon damb votz ronca.
Eth nòste huec esbauce es sues files, mès resistissen, expliquèc er ajudant.
Sir?, preguntèc er ajudant, que non ac auie entenut ben.
Ils en veulent encore.
Donnez-leur-en, repetic Napoleon, damb votz ronca e es celhes arroncilhades.
Encara que non balhèsse ordes, se hège çò qu’eth desiraue; les balhaue pr’amor que pensaue qu’es auti demorauen que les balhèsse.
E de nauèth se desplacèc en sòn mon interior, artificiau, poblat d’imatges de quimerica grandesa; e de nauèth (coma eth shivau que hè virar es senhes e s’imagine que hè quauquarren entada eth madeish) se prestèc dòcilaments a representar eth papèr trist, crudèu, penible e inuman qu’ère destinat.
Non solet aqueth dia, quan recorrie eth camp de batalha plen de mòrts e mutiladi (pera sua volentat, sivans pensaue) e calculaue guairi russi auien queigut per cada francés e, en tot enganhar-se ada eth madeish, s’alegraue de qué per un francés n’auesse cinc de russi; non solet aqueth dia escriuec ua carta a París que le champ de bataille a ete superbe, pr’amor que i auie en eth cinquanta mil cadavres; enquia e tot ena isla de Santa Elena escriuec, en silenci dera solitud, que pensaue profitar eth sòn temps liure entà consultar es sòns grani hèts d’armes:
Era guèrra de Russia dilhèu siguec era mès populara des tempsi modèrns; qu’ère era guèrra deth bon sens e des interèssi vertadèrs, deth repaus e dera tranquillitat de toti: ua guèrra puraments pacifica e conservadora.
Que se hège pera gran causa, peth finau de tot risque e eth començament dera seguretat.
Campaue un nau orizon, se desvoloparien naui trabalhs entath benèster e era prosperitat de toti.
Eth sistèma europèu s’auie fondat e ja non restaue senon organizar-lo.
Satisfèt per aguesti grani punts e tranquil per tot, tanben jo auria auut eth mèn Congrés e era mia Santa Aliança.
Son idies que m’an panat.
En aguesta reunion de grani sobeirans, auríem discutit es nòsti interèssi en familha, e auríem compdat, coma eth sirvent ath patron, damb toti es pòbles.
Que non s’aurie tardat Euròpa a èster ua soleta nacion e cadun, viatjant pertot, s’aurie trapat tostemp ena patria comuna.
Jo auria demanat era libertat de navegacion per toti es arrius, era comunautat des mars e era reduccion de totes es armades permanentes entara custòdia des sobeirans.
En tornar entà França, era patria grana, fòrta, magnifica, tranquilla e gloriosa, auria proclamat es sóns limits immudables, donques qu’es guèrres posteriores non serien que purament defensiues, quinsevolh nau agraniment resultarie antinacionau.
Qu’auria associat ath mèn hilh ar Emperi; era mia dictadura s’aurie acabat pr’amor de balhar començament ath sòn regnat constitucionau.
París aurie estat era capitau deth mon e es francesi era enveja des nacions!
Es dies dera mia vielhesa e repaus aurien estat dedicadi, en companhia dera Emperairitz e tant que se tardèsse era ducacion reiau deth mèn hilh, a visitar lentaments, coma ua vertadèra parelha de campanhards, damb es nòsti shivaus, es cornèrs der Emperi, perdonant colpes, escotant denoncies e semiant pertot monuments e òbres bones.
Aguest òme, destinat pera providéncia ath trist e servil papèr de borrèu de pòbles, ère convençut de qué er objectiu des sòns actes ère eth benèster des nacions, de qué ère capable de dirigir milions de destins umans e, mejançant eth poder, autrejar-les era felicitat.
Des quate cent mil òmes que passèren eth Vistula era mitat èren austrians, prusians, sajons, polonesi, bavars wurtembergueses, mecklemburgueses, espanhòus, italians e napolitans.
Un tèrç dera armada imperiau propiaments dita ère compausada per olandesi, belgues, abitants des aurères deth Rhin, piamonteses, soïssi, genovesi, toscans, romans, abitants dera 32au division militara, Bremen, Hamburg, eca; a penes arribauen a cent quaranta mil es òmes que parlauen francés.
Era expedicion de Russia costèc mens de cinquanta mil òmes ara França actuau; era armada russa, enes diuèrses batalhes dera retirada de Vilna entà Moscòu, perdèc quate còps mès qu’era francesa, er encendi de Moscòu costèc era vida a cent mil russi, mòrts enes bòsqui, de hered e de misèria e, fin finau, ena sua marcha de Moscòu entà Oder, tanben era armada russa siguec deimada pes incleméncies der iuèrn; en arribar en Vilna solet compdaue damb cinquanta mil òmes, e en Kalic non arribauen as dètz-e-ueit mil.
S’imaginaue qu’era guèrra contra Russia s’auie hèt pera sua volentat, e er orror de çò que s’auie passat non impressionaue ath sòn esperit.
Acceptaue sense temor era responsabilitat der eveniment e eth sòn bromós esperit trapaue ua justificacion en hèt de qué, entre es centenats de milèrs d’òmes qu’auien sucombit, auie mens francesi que bavars e de d’autes nacionalitats.
Diuèrses desenes de milèrs d’òmes, jargadi damb es mès desparièrs unifòrmes, jadien mòrts enes mès diuèrses postures sus es camps e prats que tanhien as senhors Davidov e as campanhards dera Corona; en aqueri camps e prats es mujiks de Borodino, Gorki, Shevardino e Semionovskoie auien recuelhut pendent sègles es sues cuelhetes e auien hèt a pèisher es sues vegades.
Ath torn des ambulàncies, en espaci d’ua ectara, era èrba e era tèrra èren chaupades de sang.
Ua grana multitud de heridi e non heridi de diuèrses unitats marchauen, d’un costat, entà Mozhaisk, e d’auti, madeish de nombrosi, arreculauen entà Valuievo.
Era pòur se miralhaue en toti es ròstres.
D’auti, agotadi e ahaimadi, amiadi pes sòns caps, anauen entà dauant.
E d’auti, fin finau, s’estauen enes sòns lòcs e seguien tirant.
Sus toti aqueri camps, abantes tan beròis e alègri damb es ludentes baionetes e eth hum des fogairons jos eth solei deth maitin, s’espargie ara era broma e se sentie era umiditat e era flaira agra e estranha a salnitre e a sang.
S’auien apilerat es bromes e ua fina ploja començaue a quèir sus es mòrts e heridi e sus aqueri òmes espauridi, agotadi e trantalhants, que començauen a dobtar.
Aquera leugèra ploja semblaue díder: “Qu’ei pro!
Qu’ei pro!
Òmes, acabatz!…
Reflexionatz!…
Es òmes d’un e un aute grop, ahaimadi e cansadi, començauen a dobtar s’encara ère de besonh exterminar-se es uns as auti; en totes es cares se notaue era trantalhada, e cadun se hège era madeisha pregunta: “Per qué?
Entà qué me cau aucir e èster aucit?
Aucitz vosati, s’ac voletz.
Hètz çò que volgatz.
Jo que ja non voi”.
Tath ser, aguesta idia auie madurat madeish en totes es ments.
Aqueri òmes demanauen, en quinsevolh moment, orrificar-se de çò que hègen, abandonà’c tot e húger entà dehòra.
Mès encara qu’ath finau dera batalha toti sentien er orror de çò qu’auien hèt, encara que les shautaue méter punt e finau a tot, ua fòrça incomprensibla e misteriosa seguie dirigint es sòns actes; es artilhèrs, caperadi de sudor, de povàs e de sang, redusidi ara tresau part, trincadi e des.hèti peth cansament, seguien apressant es cargues, afustant e alugant es mèches; e es projectils, damb era madeisha rapiditat e crudeutat, volauen d’un costat en aute, esbauçant es còssi umans.
E, atau, s’anaue complint aquera òbra terribla, non costada pera volentat des òmes senon pera volentat d’aqueth que govèrne as òmes e ath mon.
Se bèth un auesse vist era desorganizada rèiregarda russa aurie dit qu’es francesi non auien de hèr senon un esfòrç minim e era armada russa aurie despareishut.
Qui auesse vist era rèiregarda dera armada francesa aurie afirmat qu’es russi non auien besonh senon d’un petit esfòrç entà acabar damb eri.
Mès ne es russi ne es francesi heren aguest esfòrç, e es ahlames dera batalha s’anauen amortant de man en man.
Es russi non heren aguest esfòrç pr’amor que non auien estat eri es qu’auien començat er atac.
Ath principi deth combat se trapauen en camin de Moscòu pr’amor d’empedir eth pas ar enemic; e quan acabèc er encontre seguien coma ara prumeria.
Mès, encara qu’er objectiu des russi auesse estat hèr enlà des sues posicions as francesi, non aurien pugut hèr aguest darrèr esfòrç, donques que totes es sues tropes èren esbocinades; non i auie ua soleta unitat que non auesse patit granes pèrtes ena batalha; sense auer arreculat un pas, es russi auien perdut era mitat des sòns efectius.
Es francesi, damb eth rebrembe de quinze ans de victòries, segurs de qué Napoleon ère invencible, damb era consciéncia d’auer conquistat ua part deth camp e non auer perdut qu’un quart des sues fòrces e qu’es vint mil òmes dera Garda èren intacti, qu’aurien pogut hèr aisidaments aguest esfòrç.
Es francesi, qu’ataquèren ara armada russa entà hèr-la enlà des sues posicions, auien d’auer hèt aqueth esfòrç, perque tant qu’es russi empachèssen coma ara prumeria eth camin de Moscòu, er objectiu des francesi non s’aurie realizat e toti es sòns assagi e pèrtes aurien estat inutils.
Mès es francesi tanpòc heren aguest esfòrç.
Quauqui istorians asseguren que Napoleon non li calie senon hèr entrar en accion ara sua vielha Garda entà qué era batalha siguesse guanhada.
Parlar de çò que s’aurie passat se Napoleon ac auesse hèt ei madeish que parlar sus çò que se passarie s’era tardor se convertisse en primauèra.
Aquerò non podie passar.
Napoleon non tenguec ara sua Garda perque non ac podie hèr e non per manca de talents.
Toti es generaus e oficiaus e enquia es soldats dera armada francesa sabien que non ère possible de hè’c, pr’amor que non ac permetie era aflaquida morau dera armada.
Que non ère Napoleon eth solet qu’experimentaue aguest sentiment, semblable a un sòmi, deth braç quilhat que què inèrt; toti es generaus, toti es soldats dera armada francesa, participant o non ena batalha, damb era experiéncia de combats anteriors (qu’en eri damb un esfòrç dètz viatges mendre er enemic auie hujut), auien era madeisha sensacion d’orror dauant d’aguest enemic que, dempús d’auer perdut era mitat des sòns efectius, seguie tan menaçaire ath finau dera batalha coma ath principi.
Era fòrça morau dera armada francesa, qu’ère era atacanta, ère agotada.
Es russi non artenheren en Borodino ua d’aguestes victòries que se mesuren damb tròci de tela estacadi a uns paus, que criden bandères, o per espaci qu’ocupauen e ocupen es tropes; artenheren ua victòria morau, era que convenc ar enemic dera superioritat morau deth sòn adversari e dera feblesa pròpia.
Era invasion francesa, coma ua bèstia herotja que recep en plia carrèra ua herida mortau, sentie eth sòn fracàs.
Mès que non podie arturar- se.
Madeish qu’era armada russa, dus còps mès fèbla, non podie deishar de cedir.
Dempús deth còp recebut, era armada francesa podie encara arrossegar-se enquia Moscòu.
Mès aquiu, sense naui renfortiments per part des armes russes, li calie perir sanguinant-se pera mortau herida recebuda en Borodino.
Eth resultat dirècte dera batalha de Borodino siguec era immotivada hujuda de Napoleon de Moscòu, era retirada peth vielh camin de Smolensk, era pèrta d’ua armada de cinc cents mil òmes e era queiguda dera França napoleonica, que sus era, per prumèr viatge en Borodino, s’auie quilhat era man d’un adversari que la superaue pes sues qualitats moraus.
Era ment umana non pòt compréner era continuitat absoluda deth movement.
Es leis de quinsevolh sòrta de movement son comprensibles entar òme a condicion de qué examine, desseparant arbitriariaments, es unitats que se compause.
Mès, ath còp, aguest fraccionament arbitrari deth movement continú en unitats discontinues còste era majoritat des errors umans.
Qu’ei fòrça ben coneishut eth sofisma des ancians: Aquiles non artenherà jamès ara tortuga que va ath sòn dauant encara que camine dètz viatges mès rapid qu’era.
Quan Aquiles age recorrut er espaci que lo separe dera tortuga, aguesta aurà auançat era dètzau part d’aguest espaci; quan Aquiles artenhe aguesta dètzau part, era tortuga aurà auançat era centena part, e atau enquiar infinit.
Semblable problèma ère insoluble entàs ancians.
Çò d’absurd d’aguesta solucion (qu’Aquiles jamès artenherà ara tortuga) venguie d’auer admetut arbitrariaments unitats discontinues deth movement, quan era vertat ei qu’es movements d’Aquiles e dera tortuga son continús.
Agarrant unitats de movement cada viatge mès petites, non hèm senon apressar-mos cada còp mès ara solucion deth problèma, mès sense vier a resòlver-lo jamès.
Aquerò s’obten en tot adméter, solet, es magnituds infinitesimaus e era sua progression ascendenta enquia ua desena e somant aguesta progression geometrica.
Ua naua arrama des matematiques, er empleg des infinitesimaus, resòlv actuauments problèmes qu’abantes semblauen insolubles.
Aguesta arrama naua des matematiques, desconeishuda pes ancians, aplicada aué entà estudiar es movements de magnituds infinitaments petites, ei a díder, d’aqueres que restablissen era sua condicion principau (era sua continuitat absoluda), corregís atau er inevitable error qu’era ment umana non pòt eludir en estudiar, en sòrta deth movement continú, quauques ues des sues unitats.
Madeish se passe quan estudiam leis deth desvolopament istoric.
Er auanç dera umanitat, costat per un nombre infinit d’arbitrarietats umanes, ei un procés continú.
Era comprension des leis d’aguest movement ei er objectiu dera istòria.
Mès, entà compréner es leis deth movement continú resultant de totes es arbitrarietats umanes, era ment umana admet, ath delà d’unitats arbitràries, tanben es discontinues.
Eth prumèr metòde istoric s’està en cuélher de manèra arbitrària ua seria d’eveniments continús e estudiar-les separadaments de d’auti, quan non i a ne pòt auer un eveniment isolat pr’amor qu’es uns vien des auti, sense pòsa.
Eth dusau metòde consistís a examinar es actes d’un individú, rei o cap militar, coma ua soma d’arbitrarietats umanes, que jamès se manifèsten ena actuacion d’un personatge istoric.
Era sciéncia istorica, en sòn incessant desvolopament, admet tostemp unitats cada còp mès petites entàs sues investigacions e, plan per aquerò, sage d’apressar-se ara vertat.
Quinsevolh deduccion istorica, a despart de tota critica, s’esbugasse coma eth povàs, sense deishar tralha, s’aguest trabalh aliste coma objècte d’estudi ua unitat discontinua de temps màger o mendre, causa que n’a tot eth dret, pr’amor qu’era unitat istorica analisada ei tostemp arbitrària.
Sonque cuelhent entara nòsta observacion era unitat infinitesimau coma diferenciau dera istòria, ei a díder, es aspiracions omogenèes des òmes, e artenhent er art d’integrar (en tot somar es infinitesimaus) podem arribar a compréner es leis dera istòria.
Es quinze prumèrs ans deth sègle XIX se distinguissen en Euròpa per un movement extraordinari de milions d’òmes qu’abandonen es sues abituaus ocupacions, van d’un costat en aute d’Euròpa, saquègen, s’aucissen entre eri, capiten e se desespèren; eth cors totau dera vida se modifique pendent quauqui ans e se coneish per un movement accelerat, entà aflaquir-se mès tard.
Quina siguec era encausa d’aguest movement e quines leis lo governèren?, se pregunte era rason umana.
Es istorians que responen ad aguesta pregunta mos expausen es actes e es discursi de diuèrses desenes d’òmes en un edifici de París e balhen ad aguesti actes e discursi eth nòm de revolucion.
Mès era rason umana non solet se remís a acceptar aguesta explicacion, senon que mos ditz dubèrtaments qu’eth metòde seguit entà explicà’c ei faus, donques que considère qu’eth fenomèn mès fèble siguec era encausa deth mès fòrt.
Era soma des arbitraritats umanes creèc era revolucion e a Napoleon; e solet aguesta soma d’arbitraritats les suportèc e les anequelic.
Plan que òc, cada còp qu’apareisheren conquistadors i auec guèrres, replique era rason umana; mès aquerò non pròve qu’es conquistadors siguen era encausa des guèrres e que poguen trapar-se es leis dera guèrra ena actuacion personau d’un solet individú.
Tostemp que guardi eth relòtge, quan era agulha s’aprèsse tàs dètz, enteni qu’ena glèisa pròcha comencen a trinhonar es campanes; mès eth hèt de qué comencen a trinhonar es campanes cada còp qu’era agulha deth relòtge arribe enes dètz non m’autorize a dedusir qu’era posicion dera agulha deth mèn relòtge ei era encausa deth movement des campanades.
Cada còp que se met en marcha ua locomotòra enteni eth sòn fiulet, veigui qu’era valva se daurís, qu’es arròdes viren, mès non posqui dedusir per aquerò qu’eth fiulet e eth movement des arròdes siguen era causa deth movement dera locomotòra.
Diden es mujiks, quan era primauèra vie en retard, qu’eth vent hered bohe perque es casses comencen a brotoar; e, plan que òc, quan es casses brotoen en primauera bohe un vent hered.
Mès, encara que jo ignora eth per què bohe aguest vent hered quan brotoen es casses, non posqui creir, coma es campanhards, qu’era encausa d’aguest vent sigue eth puntejar des grilhs en arbe.
Non ac posqui creir pr’amor qu’era fòrça deth vent ei d’autrú ath brotoar des casses.
Veigui solet ua coïncidéncia de condicions, coma solem trapar en quinsevolh fenomèn dera vida, e me convenci de qué, per mès que campa era agulha deth relòtge, era valva e es arròdes dera locomotòra e es grilhs deth casse, jamès coneisherè era encausa deth movement dera campana, dera locomotòra e deth vent primaverau.
Entà artenhè’c me cau cambiar eth mèn punt d’enguarda e estudiar es leis que regissen eth movement deth bugàs, dera campana e deth vent.
Madeish li cau hèr ara istòria.
E ja s’an hèt assagi en aguest sens.
Entà estudiar es leis dera istòria mos cau cambiar totafèt er objècte d’estudi; desbrembar as reis, ministres e generaus e estudiar es elements omogenèus e infinitaments petiti que guiden ara massa.
Arrés pòt saber en quina mesura poirà er òme compréner, en tot tier aguest metòde, es leis que regissen era istòria; ei evident, ça que la, qu’en aguesta entrepresa non s’an tengut ne era milionesima part des esfòrci hèts pes istorians entà descríuer es actes des reis, caps militars e ministres e expausar es sues pròpies consideracions a prepaus d’aguesti actes.
Es fòrces amassades d’ua desena de pòbles d’Euròpa hèn irrupcion en Russia.
Era armada e era populacion russa arreculen evitant er encontre, prumèr entà Smolensk e dempús, de Smolensk entà Borodino.
Era armada francesa, damb fòrces propulsiues tostemp superiores, se lance entà Moscòu, era mèta deth sòn movement.
Aguesta fòrça creish tant que s’aprèsse ena mèta, madeish qu’era velocitat d’un còs que què en espaci aumente a mida que s’aprèsse en tèrra.
Darrèr demoren milèrs de quilomètres d’un país ahaimant e ostil; per dauant, ues desenes de quilomètres les separen deth sòn objectiu.
Cada soldat dera armada francesa ac sent, e era invasion auance per era madeisha, pera fòrça deth sòn impuls.
Ena armada russa, coma mès s’arrecule mès creish er òdi contra er enemic, que, damb era arreculada continua, s’agranís e concentre.
Eth patac se produsís en Borodino.
Degun des dus contraris se desagrègue, mès era armada russa, de seguit dempús deth patac, contunhe era sua retirada damb eth madeish assopliment qu’arrecule ua bòla de bilhard en tustar contra ua auta qu’auance damb màger fòrça; plan per aquerò, era bòla dera invasion, lançada a grana velocitat (encara que tota era sua fòrça rèste agotada en patac), seguic era sua carrèra pendent bèth temps.
Es russi se retiren a cent vint quilomètres mès enlà de Moscòu.
Es francesi arriben ena capitau e aquiu s’arturen.
Se passen cinc setmanes sense cap batalha.
Es francesi s’estàn immobils.
Coma ua fèra mortauments nafrada que, en tot sanguejar-se, lèque es sues herides, s’està en Moscòu pendent un cèrt temps sense entamenar arren; de pic, sense cap motiu nauèth, hè repè, en tot calar-se en camin de Kaluga; e (dempús dera victòria de Malo-Yaroslavets, a on tanben ei eth patron deth camp de batalha) sense cap aute combat seriós, seguís en tot húger cada viatge mès rapidaments entà Smolensk e dempús de Smolensk entà Vilna, entar arriu Berezina e mès enlà.
Era net deth 26 d’agost, Kutuzov e tota era armada russa èren convençudi de qué auien guanhat era batalha de Borodino.
Kutuzov l’ac escriuec atau ar Emperaire e ordenèc as sòns òmes que se premanissen entà un nau combat damb era fin d’acabar damb es invasors; non perque volesse enganhar a quauquarrés, senon perque sabie qu’er enemic ère vençut, coma toti es qu’auien participat ena batalha se’n sabien.
Mès aquera madeisha tarde e eth dia a vier comencen a receber-se infòrmes des inausides pèrtes patides.
Era mitat dera armada auie despareishut, e ua naua batalha qu’ère materiauments impossible.
Qu’ère impossible presentar ua batalha abantes de conéisher totes es donades, abantes de recuélher as heridi, de reméter es municions e compdar es mòrts.
Prumèr les calie nomentar naui caps que remplacèssen as queigudi; es es soldats les calie minjar e dormir, causa que non auien hèt.
Ath delà, ara seguida dera batalha, a londeman, era armada francesa (per çò d’aquera fòrça propulsiua qu’aumentaue en rason invèrsa ath cairat dera distància) se lançaue contra era armada russa.
Kutuzov, e tota era armada damb eth, volie atacar eth dia a vier.
Les calec arrecular ua etapa; dempús ua auta e ua auta, enquia qu’er 1 de seteme, quan era armada ère près de Moscòu, a maugrat deth sentiment que senhorejaue enes sues files, era situacion exigic qu’es tropes seguissen eth sòn replegament.
Era armada arreculèc ua etapa mès, era darrèra, e Moscòu queiguec enes mans des enemics.
Es òmes acostumats a pensar qu’es plans de guèrra e des batalhes son òbra de grani caps militars, persones qu’actuen coma nosati, quan, seigudi en nòste burèu, decidim sus eth mapa, com auríem actuat en aguesta e en ua auta conjectura, se pregunten: per qué Kutuzov pendent era retirada non hec aquerò o aquerò aute?
Per qué non cuelhec posicions dauant de Fili, per qué non hec repè immediataments peth camin de Kaluga, abandonant Moscòu, eca, eca.?
Es òmes avedadi a pensar atau s’en desbremben o ignoren es condicions inevitables que se desvolope tostemp era actuacion d’un generau en cap.
Era actuacion d’un generau en cap non se retire bric ad açò que mos imaginam quan, seigudi en nòste burèu, analisam sus eth mapa ua campanha quinsevolhe, damb ua determinada quantitat de tropes de ua e ua auta part, en ua region coneishuda e partint des nòsti calculs d’un moment determinat.
Eth generau en cap non se ve jamès en aguestes condicions de començament que nosati mos trapam quan examinam quinsevolh eveniment.
Eth generau en cap se trape tostemp ath miei d’ua sòrta d’eveniments en movement, e jamès, en cap instant, pòt abastar tota era importància des hèts que se produsissen.
En bèri moments er eveniment emergís de pic damb tota era sua importància, e en cada moment d’aguesta graduau revelacion, d’aguesta marcha incessanta des eveniments, eth generaue en cap se trape ath miei d’un jòc plan complicat d’intrigues, suenhs, dependéncies, projèctes, conselhs, menaces, enganhes, damb eth constant besonh de respóner as infinites preguntes que li hèn, preguntes que soent se contradiden mutuauments.
Es sabents dera sciéncia militara mos diden plan seriosaments que Kutuzov, plan abantes d’arribar en Fili, li calie auer dirigit es sues tropes entath camin de Kaluga; e vien a afirmar que quauquarrés gausèc prepausar-l’ac.
Mès ath generau en cap, sustot enes moments dificils, non solet li presenten un projecte, senon desenes e desenes d’eri e toti ath còp.
Cadun d’aguesti projèctes, basadi ena estratégia e ena tactica, se contraditz damb es auti.
Poiríem díder qu’eth generau non li calie senon alistar-ne un d’eri, mès era vertat ei que ne tan solet aquerò se pòt hèr.
Eth temps e es eveniments non demoren.
Supausem, per exemple, qu’eth dia 28 li prepausen passar entath camin de Kaluga; mès en aqueth moment arribe un ajudant de Miloradovic que pregunte, de part deth sòn cap, se li cau arrecular o acceptar eth combat.
Eth generau en cap li cau balhar immediataments ua orde; e era orde d’arrecular l’aluenhe deth camin de Kaluga.
Era gent que non compren e desbrembe es condicions que se desvolope era actuacion d’un generau en cap descriu era situacion dera armada en Fili e supause qu’eth generau en cap podie resòlver liuraments, er 1 de seteme, eth problèma de se calie abandonar o deféner Moscòu, quan enes condicions que se trape era armada, a cinc quilomètres dera capitau, semblable problèma non se podie ne tansevolhe suscitar.
Quan, donc, se decidic?
Se decidic en Drissa, en Smolensk e, de manèra mès perceptibla, eth 24 en Shevardino, eth 26 en Borodino e, cada dia, cada ora, cada instant, dempús era retirada de Borodino enquia Fili.
Era armada russa, après era sua retirada de Borodino, se posèc en Fili.
Quan Ermolov, manat per Kutuzov a inspectar es posicions, li didec ath Plan Seren que près de Moscòu non podie presentar-se batalha e les calie seguir arreculant, Kutuzov lo guardèc estonat e li hec repetir es sues paraules.
Da-me era man, li didec, en tot virar-la pr’amor de préner-li eth pos.
Pensa çò que dides.
En monte Poklonnaia, a sies quilomètres dera pòrta de Dorogomilov, Kutuzov baishèc deth sòn coche e cuelhec sèti en un banc, ath cant deth camin.
Ath sòn entorn s’amassèc un bon nombre de generaus qu’ada eri se junhec eth comde Rastopchin, que venguie d’arribar de Moscòu.
Toti aqueri importants personatges, divididi en grops, blagauen sus es auantatges e desauantatges dera posicion, sus er estat des tropes, es plans prepausadi, era situacion de Moscòu, e, en generau, des problèmes militars.
Toti se n’encuedauen, encara qu’arrés ad mostrèsse, que se tractaue d’un conselh de guèrra.
Es convèrses virauen ar entorn de questions militares, se quauqu’un comentaue nauetats personaus, ac hège en votz baisha e de seguit entornaue entath tèma militar.
Que non auie ne badinades ne arridolets: s’esdegauen, plan que òc, en tier-se ara nautada dera situacion.
Cada grop sajaue d’apressar-se ath generau en cap (qu’eth sòn banc formaue eth centre dera reünion) e parlauen de sòrta qu’eth les podesse enténer.
Kutuzov prestaue atencion a toti; a viatges hège preguntes sus çò que se comentaue ar entorn, mès non se calaue enes convèrses ne exprimie cap opinion personau.
Soent, dempús d’escotar çò que se didie en un grop, se viraue decebut coma se non siguesse aquerò çò qu’eth desiraue enténer.
Es uns parlauen dera posicion escuelhuda e criticauen, mès qu’era posicion madeisha, era capacitat mentau des qui l’auien alistat.
D’auti afirmauen qu’er error venguie de darrèr e qu’aurie estat mielhor acceptar era batalha dus dies abantes.
En un aute grop se comentaue era batalha de Salamanca, que sus era auie informat Cressart, un francés vestit damb unifòrme espanhòu, que venguie d’arribar.
Eth francés, damb un prince aleman que servie ena armada russa, comentaue eth sètge de Saragossa e era possibilitat de que Moscòu se defenesse dera madeisha manèra).
Mès enlà, eth comde Rastopchin didie qu’ère prèst a morir entre es murs de Moscòu damb era milícia moscovita, mès non podie deishar de plànher era manca d’informacion sus era situacion, que l’auien auut, en tot híger que, se l’auessen metut ath pas, es causes s’aurien passat de ua auta manèra…
D’auti, balhant mòstres des sòns prigonds coneishements estrategics, discutien sus era direccion que les calerie cuélher as tropes.
Quauqui uns didien causes absoludaments uedes de sens.
Eth ròstre de Kutuzov semblaue cada còp mès preocupat e trist.
De totes aguestes convèrses ne treiguie era sensacion de qué non existie, en sens mès ample dera paraula, cap possibilitat fisica de protegir Moscòu; ei a díder, que se i auesse un generau en cap tan hòl qu’ordenèsse presentar batalha, se produsirie tau confusion qu’eth combat non aurie lòc.
Com podien amiar ara sua armada, aqueri generaus, entà un camp de batalha que credien impossible?
Es oficiaus, e enquia e tot es soldats (que tanben pensen), trapauen madeish impossible era posicion; non podien, donc, anar entath combat damb era seguretat d’ua derrota.
Que Bennigsen persutèsse ena defensa d’aguesta posicion e es auti en criticar-la, que ja ère parièr; que non ère senon un pretèxt entara discussion e era intriga.
Atau ac pensaue Kutuzov.
Bennigsen, qu’auie escuelhut aquera posicion e mostraue damb ardor eth sòn patriotisme rus (causa que Kutuzov non podie enténer sense arroncilhar es celhes), persutaue ena defensa de Moscòu.
Kutuzov vedie damb meridiana claretat eth vertadèr objectiu de Bennigsen: en cas de fracassar, balharie era responsabilitat dera derrota a Kutuzov, qu’auie amiat ara armada enquia Vorobiovy Gori sense combàter; en cas de capitada s’ac poirie atribuir ara sua persona; e s’eth sòn plan non s’acceptaue, quedaue liure de responsabilitats per auer abandonat Moscòu sense luta.
Mès en aqueth moment non l’importauen ar ancian es intrigues.
Ua soleta e terribla question lo preocupaue, mès arrés responec ada era.
E entada eth aguesta question s’estaue tan solet en aquerò.
Quan ac hi?
Siguec ager quan li balhè a Platov era orde d’arrecular, o delàger quan me demorè assopit e encargué a Bennigsen que balhèsse es ordes de besonh?
O s’a passat abantes?…
Mès quan, quan se decidic ua causa tan terribla?
Moscòu li cau èster abandonada, era armada a d’arrecular: me cau balhar aguesta orde”.
E balhar-la li semblaue madeish que renonciar ath comandament suprèm dera armada.
Non solet estimaue eth poder, senon que s’auie avedat ada eth (es aunors tributadi ath prince Prozorovski, que d’eth auie estat agregat en Turquia, l’irritauen).
Ère, ath delà, convençut d’èster era persona destinada a sauvar Russia e, plan per aquerò, contra era volentat deth Tsar, mès damb era aprovacion deth pòble, siguec escuelhut generau en cap.
Credie que solet eth podie, en aqueres circonstàncies dificiles, èster eth generau en cap, e, arrés mès en mon ère en condicions d’acarar-se, sense sénter pòur, ath sòn adversari: er invencible Napoleon; l’orrificaue era idia dera orde que li calie balhar.
Mès auie de cuélher ua decision.
S’auie d’acabar damb es convèrses massa liures qu’abondauen ath son entorn.
Manèc cridar as generaus superiors en reng.
E gessec entà Fili, a on se trapauen es sòns coches.
Tàs dues dera tarde s’amassèc eth conselh ena ampla e comòda isba deth campanhard Andrei Savostianov.
Es òmes, hemnes e mainatges dera nombrosa familha s’auien agropat ena part deth darrèr dera isba, en aute costat deth vestibul.
Solet ua arrèilha d’Andrei Savostianov, Malasha, mainada de sies ans (que damb era eth Plan Seren badinèc corauments e que li balhèc un terròc de sucre ara ora deth tè), se demorèc sus eth brasèr dera cramba grana.
Malasha, timida e contenta, contemplaue deth sòn lòc es ròstres, unifòrmes e decoracions des generaus qu’anauen entrant e se seiguien enes ampli bancs botadi en angle jos es icònes.
Eth “pairin” (atau cridaue Matasha, ath sòn laguens, a Kutuzov), s’auie seigut en un cornèr escur, darrèr deth brasèr.
S’estaue en.honsat ena sua cagira plegabla e gargalhaue de contunh, en tot ajustar-se eth cochèr dera guerrera, que, encara que descordat, semblaue que li shordaue.
Es qu’entrauen s’apressauen ada eth er un darrèr er aute.
Sarraue es mans a quauqui uns; a d’auti les hège ua inclinacion de cap.
Kaisarov, er ajudant de camp deth Plan Seren, volec córrer eth ridèu dera hièstra, qu’ère dauant de Kutuzov, mès eth agitèc emmaliciat era man e Kaisarov comprenec qu’eth Plan Seren non volie que guardessen eth sòn ròstre.
Ath torn dera taula rustica d’auet, caperada de mapes, plans, papèrs e creions, s’auie amassat tanta gent qu’as ordenances les calec hèr-se a vier un aute banc e lo botèren ath cant dera taula.
En aguest banc se seigueren Ermolov, Kaisarov e Tolly.
Jos es icònes, eth prumèr lòc l’ocupaue Barclay de Tolly, que ludie en còth era crotz de Sant Jòrdi e auie eth ròstre esblancossit e malautís; eth sòn ample front s’amassaue damb eth crani cauvet.
Qu’auie fèbre de hège dus dies e en aqueth madeish moment sentie caudheireds e li hège mau tot eth còs.
Uvarov ère ath sòn costat e, en votz baisha (tau que parlauen toti), li didie quauquarren ara prèssa e gesticulant.
Eth petit e redon Dojturov, damb es celhes arquejades e es mans plegades sus eth vrente, escotaue damb atencion.
Dauant, apuant era man ena sua blanca tèsta de traits energics e uelhs ludents, se trapaue eth comde Ostermann-Tolstoi, que semblaue recuelhut enes sòns pròpis pensaments.
Raievski, damb eth gèst de costum, entortilhaue es sòns neri peus enes possi e campaue tanlèu a Kutuzov coma ara pòrta d’entrada.
Illuminaue eth ròstre energic, beròi e bravàs de Konovnitsin un arridolet trende e maliciós.
Venguie de trapar-se damb era guardada de Malasha e li hège senhaus damb es uelhs que costauen er arridolet dera mainada.
Toti demorauen a Bennigsen, que, damb era desencusa d’inspectar de nauèth es posicions, venguie de balhar punt e finau a un suculent repais, demorèren era sua arribada dempús es quate enquias sies, sense començar era session, en tot tier en votz baisha, convèrses particulares.
Quan Bennigsen entrèc ena isba damb aguesta pregunta: “Mos cau abandonar sense combàter era anciana e sagrada capitau de Russia o l’auem de deféner?” Ad aguestes paraules seguic un silenci perlongat e generau.
Toti es ròstres s’escuriren e, ath miei deth silenci, s’entenie era irritada tossiquera de Kutuzov.
E toti es uelhs se virèren entada eth.
Mès eth silenci siguec brèu.
Anciana e sagrada capitau de Russia!, repetic de pic damb votz irritada es paraules de Bennigsen, hènt veir atau era faussetat qu’auien estat dites.
Permetetz-me que vos diga, Excelléncia, qu’aguesta pregunta non a cap de sens entà un rus, e inclinèc entà dauant eth sòn gròs còs.
Eth problèma se pòt plantejar atau; non a cap de sens.
Se vos è convocat ad aguesta amassada ei entà plantejar un problèma militar, qu’ei aguest: “Era sauvacion de Russia s’està ena sua armada.
Ei convenent riscar era pèrta dera armada e de Moscòu acceptant eth combat o ei mielhor autrejar Moscòu sense lutar?” Qu’ei sus aguest punt que voi saber era vòsta pensada.
E dit aquerò, se hec de nauèth entà darrèr, sus eth dorsièr deth fautulh.
Era discussion comencèc.
Bennigsen non credie qu’era campanha siguesse perduda.
Autaplan admentent era opinon de Barclay e quauque aute sus era impossibilitat d’acceptar era batalha, ara defensiua, en Fili, e amiat peth sòn patriotisme rus e er amor a Moscòu, prepausaue passar es tropes de nets, deth flanc dret entath quèrre, pr’amor d’atacar londeman eth flanc dret des francesi.
Es opinions se dividiren: Ermolov, Dojturov e Raievski apuèren a Bennigsen.
Sigue pr’amor que les guidaue eth besonh d’immolar-se abantes d’abandonar Moscòu, o sigue per d’autes consideracions personaus, aqueri generaus semblauen non compréner qu’eth Conselh non podie cambiar er inevitable curs des eveniments e que Moscòu ja ère abandonada.
Atau ac compreneren es auti, e deishant en un costat tot çò restacat a Moscòu parlèren sus era direccion que li calie cuélher era armada ena sua retirada.
Malasha, que, sense desseparar es uelhs, observaue tot çò que se passaue dauant d’era, comprenie de manèra plan diferenta era importància d’aqueth Conselh.
Li semblaue que consistie en ua luta personau entre “eth pairin” e “er òme dera levita longa”, coma cridaue a Bennigsen, vedie se guaire emaliciadi èren quan parlauen er un damb er aute e tostemp cuelhie partida peth pairin.
Vedec se com, ath miei dera convèrsa, eth pairin hec un còp de uelh rapid e maliciós ar òme dera levita; comprenec damb grana alegria qu’eth pairin li braquèc es ales, que Bennigsen se rogic inesperadaments e comencèc a caminar d’un costat en aute dera sala.
Es paraules qu’auien influit atau sus Bennigsen èren era opinion exprimida per Kutuzov, damb votz mesurada e tranquilla, sus desauantatges e auantatges dera prepausa de Bennigsen: hèr passar pendent era net es tropes dera ala dreta entara quèrra pr’amor d’atacar eth flanc dret des francesi.
Jo, senhors, didec Kutuzov, non posqui aprovar eth projècte deth comde.
Tostemp ei perilhosa era reagrupacion de tropes pròches ar enemic.
Era istòria militara ac confirme.
Atau, per exemple…
Kutuzov s’arturèc coma cercant un cas qu’illustrèsse es sues paraules, en tot calar en Bennigsen ua guardada clara e ingenua.
Òc, per exemple, era batalha de Friedland; eth comde la rebrembarà ben.
Aquera batalha non gessec… deth tot ben, pera simpla rason de qué es nòstes tropes se reagrupèren massa apròp der enemic…
Un silenci qu’a toti les semblèc massa long seguic ad aguestes paraules.
Se repreneren dempús es discussions, mès ja damb frequentes pauses; qu’ère evident que ja non auie arren entà discutir.
Pendent ua d’aguestes pauses Kutuzov lancèc ua penibla alendada, coma se siguesse a mand de parlar.
Toti lo guardèren.
Eh, bien, monsieurs!, je vois bien que c’est moi qui paierai les pots casses, didec.
Se lheuèc e s’apressèc doçament ena taula.
Senhors, è escotat es vòstes opinions.
Quauqui uns non seràn d’acòrd damb jo.
Mès jo (e se posèc), en vertut des poders que m’a conferit eth Tsar e era patria, ordeni era retirada.
Ara seguida d’aquerò, es generaus comencèren a dispersar-se solemni e silenciosi, coma se tornèssen d’un acogament.
Quauqui generaus, damb votz contenguda, plan desparièra dera qu’auien tengut enes discussions, li dideren quauquarren ath generau en cap.
Malasha, que hège estona que la demorauen entà sopar, baishèc deth brasèr, en tot emparar-se damb es pès nudi enes bòrds; dempús, esguitlant-se’n entre es cames des generaus, despareishec pera pòrta deth vestibul.
Un còp aueren gessut es generaus, Kutuzov se seiguec de nauèth e s’estec ua estona damb es codes emparadi sus era taula, pensant tostemp en aquera terribla question: “Quan, quan se decidic er abandon de Moscòu?
Quan arribèc çò que hec fatau aguest abandon?
Aquerò, aquerò non m’ac demoraua, didec ath sòn ajudant de camp, Schneider, qu’entrèc ena cramba ja auançada era net.
Que non m’ac demoraua!
Jamès auia pensat en aquerò!
Vos cau repausar, Altesa, didec Schneider.
Donques non!
Avalaràn carn de shivau, coma es turcs!, sorrisclèc Kutuzov sense contestar ath sòn ajudant, calant un còp de punh sus era taula.
L’avalaràn tanben eri, per çò que…!
Rastopchin, er òme que figure coma responsable der abandon e der incendi de Moscòu (eveniment plan mès grèu qu’era retirada dera armada sense presentar batalha), actuaue de manèra plan desparièra e en contradiccion damb Kutuzov.
Er abandon dera ciutat e eth sòn incendi qu’èren tant inevitables coma era retirada sense luta des tropes mès enlà dera capitau, dempús de Borodino.
Cada rus, non per deduccions logiques senon guidant-se solet peth sentiment qu’en eth existís coma existie ja enes sòns pair-sénhers, aurie podut predíder çò que se passèc.
En tot començar per Smolensk, en totes es ciutats e bordalats de Russia, sense era intervencion deth comde Rastopchin ne des sòns pannèus, succedic madeish qu’en Moscòu: eth pòble demoraue tranquillaments ar enemic, sense revòutes, sense rambalhs: non esbocinaue ad arrés senon que demoraue sense alterar-se, segur d’auer fòrces, arribat eth moment avient e mès dificil, pr’amor de decidir çò que calie hèr.
E tanlèu s’apressaue er enemic, es mès rics hugien dera poblacion, abandonant es sòns bens; es ès praubi se demorauen e esbauçauen e usclauen tot çò que i auie ena ciutat.
Era consciéncia de qué tostemp a estat e tostemp serà atau jadie e jatz en còr deth rus.
E aguesta consciéncia, amassa damb era presentida de qué Moscòu queirie en poder der enemic, s’auie difusat per tota era societat moscovita der an 1812.
Es que comencèren a gésser dera ciuatat enes darrèrs dies de junhsèga e prumèrs d’agost balhauen mòstres de demorar çò que dempús arribèc.
Es qu’abandonèren es sues cases e era mitat des sòns bens, en tot hèr-se a vier çò que podien transportat damb eri, obrauen atau per un patriotisme latent que non s’exprimie damb frases, ne damb eth sacrifici des pròpis hilhs entà sauvar ara patria, o damb d’auti actes semblables contraris ara natura, senon, de manèra simpla, naturau, que balhaue, plan per aquerò, es mielhors resultats.
Enquia e tot enes sòns pannèus, Rastopchin sajaue de convencer-les de qué hugien solet es covards.
S’avergonhauen d’èster cridats covards, auien remòrs de consciéncia, mès se n’anauen, ça que la, pr’amor que sabien qu’ère de besonh.
Per qué se n’anauen?
Non se pòt pensar que Rastopchin les espaurisse damb es orrors que Napoleon cometie enes tèrres conquistades.
Qu’èren persones instruides e riques es que prumèr gesseren de Moscòu, aqueres que sabien pro ben que Viena e Berlin auien restat intactes, qu’aquiu, pendent era ocupacion napoleonica, s’auie viscut alègraments damb es embelinairi francesi que tant agradauen as russi e especiauments as daunes.
Abandonauen era ciutat pr’amor qu’es russi non se preguntauen ne tansevolhe s’ac passarien ben o mau jos era dominacion francesa.
Jos es francesi non se podie víuer; pejor qu’aquerò non i auie arren.
Sabien qu’ère era armada que s’auie de bàter, e s’era armada non ac podie hèr non serien es senhoretes e es vailets es que anèssen entà Tri Gori pr’amor d’acarar-se a Napoleon, e qu’ère de besonh húger sense pensar ena pena que sentien en abandonar es sòns bens.
Se n’anauen e non comprenien era immensa importància d’aquera enòrma e rica capitau abandonada pes sòns abitants e condemnada ath huec (ua ciutat grana, de cases de husta, non pòt senon usclar quan toti l’abandonen).
Se n’anauen en tot pensar cadun en eth madeish; e per çò dera sua marcha, se passèc eth memorable hèt que restarà entà tostemp coma eth mielhor timbre de glòria deth pòble rus.
Aquera senhora que ja en mes de junh gessie de Moscòu damb es sòns vailets neri e es sòns bofons entà refugiar- se ena sua casa de camp de Saratov, damb era vaga conviccion de qué non ère ua mossa de Bonaparte, e temorosa de qué la hessen entornar per orde de Rastopchin, contribusie simplaments ara grana entrepresa que sauvèc a tota Russia.
E eth comde Rastopchin, que ja avergonhaue as fugitius, ja evacuaue dera ciutat totes es oficines publiques, ja repartie entre era racalha d’embriags armes inservibles, ja hège gèsser en processon es imatges sagrades, ja enebie ath metropolitan Agustin que treiguesse es reliquies e icònes, ja requisaue toti es cars pasticulars que i auie en Moscòu, pr’amor d’amiar sus 136 cars eth glòb fabricat per Leppich, tanlèu insinuaue qu’ahlamarie era ciutat, en tot condar se com calèc huec ena sua pròpia casa, coma escriuie ua declaracion entàs francesi pr’amor de repotegar-les solemnaments eth sacatge d’un ospici, coma s’atribuie tota era glòria der incendi de Moscòu, o lo remie, en tot ordenar ath pòble qu’agarrèsse a toti es espions e les amièsse ena sua preséncia, o ben repotegaue ath pòble per hè’c; tanlèu expulsaue a toti es francesi de Moscòu e deishaue ena ciutat ara senhora Aubert- Chalmet, qu’ère eth centre de tota era colonia francesa dera capitau, coma sense cap de motiu ordenaue detier e deportar ath vielh e venerable cap de Corrèus Kliucharov; o ben amassaue ath pòble entà vier a lutar en Tri Gori contra es francesi e, entà desliurar-se d’aguest madeish pòble, lo lançaue coma presa entà un òme, tant qu’eth hugie pera pòrta de servici; asseguraue ath delà qu’eth non suberviuerie ath malastre de Moscòu e escriuie enes albums versi francesi sus era sa participacion ena entrepresa.
Aguest òme no comprenie era transcendéncia der eveniment qu’ère en gestacion.
Volie hèr quauquarren, estonar, representar un papèr quinsevolh, patriotic e eroïc, e, coma un mainatge, se divertie damb eth hèt grandós e inevitable der abandon e der incendi de Moscòu, mentre que damb era sua fèbla man sajaue, uns còps, d’encoratjar, e d’auti, de travar er impetuós corrent popular que l’arrossegaue damb eth.
Ena sua tornada, damb era Cort de Vilna, entà Sant Petersburg, Elena se trapèc damb ua situacion incomòda.
Gaudie en Sant Petersburg dera proteccion especiau d’un personatge plaçat en un des lòcs mès importants der Estat.
Mès en Vilna auie intimat damb un joen prince estrangèr.
Quan entornèc entà Sant Petersburg, eth prince e eth naut personatge (ambdús èren aquiu) voleren hèr a valer es sòns drets e a Elena li venguec un problèma, nau entada era, de sauvar es sues intimes relacions damb es dus, sense ofensar a degun d’eri.
Mès çò qu’a ua auta hemna l’aurie semblat de mau hèr e, dilhèu, impossible, non hec trantalhar ne un solet moment ara comdesa Bezujov, que non en vaganaut ère considerada ua hemna plan intelligenta.
Dissimular e sajar de gésser des embolhs mejançant era astúcia qu’ère espatlà’c tot e declarar-se colpabla.
Ça que la, coma persona vertadèraments fòrta que pòt tot çò que vò, Elena se sentec en terren de bèth un qu’a era rason, causa qu’era credie sinceraments, en tot plaçar as auti ena situacion de colpables.
Eth prumèr còp qu’eth joen estrangèr se permetec hèr-li un repotec, Elena, quilhant capinauta era sua beròia figura e virant-se a mieges entada eth, li didec fèrmaments:
Voilà l’egoïsme et la cruauté des hommes!
Je ne m’attendais pas a autre chose.
Era hemna se sacrifique e patís per vosati, e vaquí era recompensa.
Quin dret auetz senhor mèn, de demanar-me compdes des mies amistats e des mies afeccions?
Aguest òme, qu’a estat entà jo mès qu’un pair.
Eth joen volec díder quauquarren, mès Elena l’interrompec:
Eh, bien, oui, peut-etre qu’age entà jo sentiments desparièrs des d’un pair, mès aguest que non ei cap motiu entà que li barra era pòrta.
Que no sò un òme entà èster ingrata.
Vos cau saber que de çò que tanh as mèns sentiments intims, non balhi compdes senon dauant de Diu e dera mia consciéncia, acabèc, en tot hèr-se a vier era man entath naut e beròi pièch e lheuant es uelhs entath cèu.
Mais, ecoutez-moi, au nom de Dieu.
Epousez-moi, e je serai votre esclave.
Mais c’est impossible.
Eth personatge sagèc de padegar-la, e era, a trauèrs des lèrmes, didec (coma se non sabesse se qué didie) qu’arren poirie empachar aguest maridatge, que ja auie d’auti exemples (alavetz non abondauen, mès Elena mentèc a Napoleon e a bèth aute naut personatge), qu’era non auie estat jamès hemna deth sòn marit, qu’auie estat sacrificada.
Mès, es leis, era religion…, didec eth personatge començant ja a cedir.
Es leis, era religion, repetic Elena.
Er important personatge semblèc estonat de qué un rasonament tan simple non se l’auesse acodit jamès e demanèc conselh as sants pairs dera Companhia de Jesús, que damb eri auie estreta amistat.
Uns dies dempús, en ua des esplendides hèstes que balhaue Elena ena sua vila de Kammeni Ostrov, li presentèren a M. de Jobert, un jesuite a robe courte, embelinaire, ja non joen, damb eth peu blanc coma era nhèu, uelhs neri e ludents.
En jardin, ara lum des fanaus e jos eth ritme dera musica, parlèc damb Elena sus er amor a Diu, a Crist e ath Còr dera sua plan Santa Mair e des consolaments qu’en aguest mon e en aute aufrís era soleta religion vertadèra, era religion catolica.
Elena venguec a èster esmoiguda e diuèrsi còps es sòns uelhs e es de M. de Jobert s’aumpliren de lèrmes e li tremolèc era votz.
Un cavalìer la convidèc a dançar e aquerò interrompic era convèrsa d’Elena damb eth sòn futur directeur de conscience.
Mès, londeman, pera tarde, M. de Jobert acodic solet ena casa d’Elena e d’alavetz ençà se convertic en un assidú visitaire dera comdesa.
Un dia l’amièc entara glèisa catolica e Elena queiguec de jolhs dauant d’un autar.
Un francés, ja madur, reauments encantador, botèc era sua man sus era tèsta d’Elena e era (coma condaue dempús) sentec un aire frescolenc qu’entraue en sòn pièch.
L’expliquèren qu’aquerò ère la grace.
De seguit l’amièren dauant d’un abat a robe longue, qu’entenec era sua confession e l’absolvec.
Londeman li heren a vier ua caisheta pr’amor de qué podesse comulgar en çò de sòn.
Pòqui dies dempús Elena se’n sabec damb alegria qu’auie entrat en sen dera Glèisa catolica, era unica veradèra, e qu’eth madeish Papa n’aurie coneishença d’aquerò e li manarie cèrta carta.
Tot aquerò que succedie pendent aguest temps ath sòn entorn, era atencion que li tenguien persones tant intelligentes, exprimida en forma tan refinada e agradiua, er estat de puretat qu’ara se trapaue, semblable ath d’ua paloma (vestie tostemp vestits blanqui damb cintes blanques), li costaue un gran plaser.
Mès aguest plaser non li hège desbrembar ne per un instant es sòns objectius.
E coma se sòl passar cada còp qu’entre en jòc era astúcia, un pèc tostemp pòt véncer ath mès intelligent; Elena, en tot compréner qu’era sua conversion ath catolicisme se filaue, mès que mès, a trèir-li sòs entàs fondacions des jesuites (que d’aquerò ja l’auien hèt allusions) persutèc, abantes de balhar-les, entà que s’amièssen a tèrme es operacions que la desliuressen deth sòn marit.
Entada era, era importància de quinsevolh religion s’estaue ena possibilitat de satisfèr es desitges umans, en to observar, plan que òc, quauques convenences.
E plan per aquerò, en ua convèrsa damb eth sòn director espirituau, exigic ua immediata responsa ara pregunta de qué enquia quin punt ère estacada peth maridatge.
Seigudi ena sala, ath cant d’ua hièstra dubèrta que per era arribaue era flaira des flors, s’estauen caradi.
Escurie.
Elena amiaue un vestit blanc transparent que deishaue ath descubèrt eth sòn pièch e es espatles.
Er abat, ben neurit, perfèctaments arrasades es sues gròsses caròles, de boca atrasenta, ben diboishada, amiaue botades modèstaments es sues mans sus es jolhs.
Seigut plan près d’Elena, campaue de quan en quan eth sòn ròstre damb serena admiracion e arridolet subtil e expausaue era sua pensada sus eth problèma que les ocupaue.
Elena, damb un arridolet inquiet, contemplaue es sòns peus retortihadi, es sues caròles grossetes, brunes e ben arrasades, atentiua a quinsevolh nau torn que podesse cuélher era convèrsa.
Mès er abat, qu'evidentaments se compladie en admirar era beresa dera sua interlocutora, non desbrembaue eh sòn objectiu.
Eth director espirituau rasonaue atau:
En tot ignorar era importància deth hèt, héretz era promesa de fidelitat a un òme que, dera sua part, en acceptar eth maridatge sense creir ena sua importància religiosa, cometie un sacrilègi.
Un tau maridatge non possedís eth doble caractèr que li cau tier.
Totun aquerò, a vos vos estaque ua promesa.
Vos non l’auetz complit.
Quin pecat cometéretz damb aguesta accion?
Peché veniel, peché mortel?
Peché veniel, donques qu’ac héretz sense malícia.
Ara plan, se vos contreiguetz un nau maridatge damb era fin d’auer hilhs, aguest pecat que pòt èster perdonat.
Mès er ahèr se dividís de nauèth en dus: prumèr…
Mès Elena, cansada ja d’aqueri rasonaments, didec de pic damb fascinadora arridalha:
Jo me pensi qu’en entrar ena naua religion non posqui seguir estacada per çò que hi, obligada pera religion faussa.
Eth directeur de conscience demorèc estonat pera simplicitat qu’expausèc eth problèma deth ueu de Colon.
Qu’ère meravilhat des rapids progrèssi dera sua naua escolana, mès que non podie renonciar as sòn pròpis rasonaments bastidi damb tant d’esfòrç.
Entendons-nous, comtesse, didec.
E comencèc a rebàter es rasons dera sua hilha espirituau.
Elena comprenie qu’er ahèr ère plan simple e aisit deth punt d’enguarda espirituau mès qu’es sòns guides creauen trebucs pr’amor que cranhien eth judici dera societat.
En tot encuedar-se’n d’aquerò, Elena decidic que calie premanir ara societat.
Provoquèc era gelosia d’eth vielh gran dignatari e li didec madeish ath prumèr pretendent, ei a díder, presentèc es causes coma s’eth solet miei entà arténher es drets sus era, siguesse eth maridatge.
Eth vielh dignatari se demorèc ara prumeria estonat damb era prepausa matrimoniau, madeish qu’eth joen prince, donques qu’eth marit d’Elena seguie viu.
Mès Elena, damb era sua imbrandabla seguretat de qué entada era ère tant aisit maridar-se de nauèth coma entà ua gojata celibatària, acabèc en tot hèr damnajar-la ada era.
S’auesse deishat miralhar quinsevolh gèst de dobte, de vergonha o de mistèri, era sua causa aurie vengut irremediablaments perduda.
Mès en era non i auie eth mendre indici de mistèri o de vergonha; ath contrari, damb simplicitat e candor condaue as sòns intims (ei a díder, a tot Sant Petersburg) qu’eth prince e eth gran senhor l’auien demanat era sua man, qu’era les estimaue as dus e que cranhie desengustar a un o ar aute.
Que non se tardèc a escampilhar-se eth rumor per tota era ciutat.
Non se didie qu’Elena ère a mand de divorciar-se (en aguest cas fòrça s’aurien manifestat contra taus prepausi); s’asseguraue, peth contrari, qu’era beròia e malerosa Elena ère indecisa e non sabie damb quin des dus maridar-se.
Arrés se preguntaue se com ère possible semblabla causa, senon solet quin partit serie eth mès auantatjós e com receberie era Cort aqueth maridatge.
I auie, plan que òc, quauqui retrograds que non sabien plaçar-se ara nautada precisa e vedien en projècte ua profanacion deth sacrament deth matrimòni; mès qu’èren pòqui e sajauen de carar-se.
Era majoritat èren interessadi ena felicitat qu’era sòrt auie deparat a Elena e se preguntaue quina eleccion serie mielhor; arrés se preguntaue s’estaue ben o mau maridar-se en tot auer eth marit viu, pr’amor qu’aquerò ère ja evidentaments resolvut per persones mès intelligentes “que vos e que jo” (coma se didie), e dobtar s’era solucion ère o non justa comportaue eth perilh de mostrar eth pròpi necitge e era manca d’experiéncia mondana.
Solet Maria Dmitrievna Ajrosimova, arribada aqueth ostiu en Sant Petersburg pr’amor de veir a un des sòns hilhs, se permetec exprimir claraments era sua pròpia opinion, contraria en absolut ara cuelhuda pera societat eleganta.
En trapar-se en un balh damb Elena, l’arturèc ath miei dera sala e, en ton naut, damb ua votz ruda, didec entre eth silenci generau:
Ja veigui qu’aciu vos maridatz en vida deth marit.
Te pensaràs qu’as descubèrt ua nauetat, vertat?
Donques se t’an auançat, estimada.
Aquerò ac endonvièren hè ja temps.
Que se hè en toti es…
E dit aquerò que volie díder, Maria Dmitrievna, en tot apraiar-se damb eth sòn gèst de costum es manges deth sòn vestit, trauessèc era sala guardant ath sòn entorn damb mina sevèra.
Encara que cranhien a Maria Dmitrievna, en Sant Petersburg la considerauen ua excentrica, e plan per aquerò, de totes es sues paraules, era gent retenguec era mès vulgara.
La repetien a mieja votz e en era i trapauen tota era sau de guaire auie dit.
Eth prince Vasili, qu’en aqueri tempsi desbrembaue soent çò qu’auie dit, e repetie cent còps çò de madeish, cada viatge que vedie ara sua hilha, li didie: “ Helene j’ai une mot a vous dire, e se la hège vier a despart, tirassant era sua man entà baish.
Eh bien, ma chere enfant, vous savez que mon coeur de pere se rejouit de vous savoir…
Vous avez tant souffert…
Mais, chere enfant… ne consultez que votre coeur.
Ce tout ce que je vous dis.
E, amagant era sua emocion, qu’ère tostemp era madeisha, tocaue damb es sues caròles es de Elena e s’aluenhaue.
Bilibin, que non auie perdut era sua reputacion d’òme engenhós e ère amic desinteressat d’Elena, un d’aqueri amics que jamès dèishen d’èster amics des hemnes brilhantes, sense poder passar jamès ara categoria d’enamoradi, un dia en ua reünion de petit comité balhèc a Elena era sua pensada sus er ahèr.
Ecoutez, Bilibin, (Elena cridaue peth cognòm as amics d’aguesta sòrta).
Lequel des deux?
E botèc en eth era sua man blanca e plia d’anèths.
Bilibin arroncilhèc eth front e se demorèc cogitós.
Dempús didec:
Vous ne me prenez pas ignorant, vous savez.
Comme veritable ami, j’ai pense e repense a votre affaire.
Guardatz: se vos maridatz damb eth prince (ère eth joen), perdetz entà tostemp era possibilitat de maridar-vos damb er aute e desengustatz ara Cort: ja savetz que i a un cèrt parentiu.
Ça que la, se vos maridatz damb eth vielh comde, hètz erosi es sòns darrèrs dies e dempús, coma veuda deth gran…
Eth joen prince non harie un maridatge desparièr en tot maridar-se damb vos.
E se destibèc eth front.
Voilà un veritable ami, didec Elena, damb gòi, en tot botar de nauèth era sua man en braç de Bilibin, mais c’est que j’aime l’un e l’autre, je ne voudrais pas leur faire de chagin.
Je donnerai ma vie pour leur bonheur a tous deux.
Bilibin arroncilhèc es espatles hènt veir que ne eth madeish podie hèr arren contra tan gran dolor.
Voilà ce qui s’appelle pose carrement la question.
Elle voudrai epouser tous les trois a la fois!, pensèc.
E eth vòste marit, qué ne pense d’aquerò?, didec, sense crànher, gràcies ara soliditat dera sua reputacion, pèrder quauquarren de prestigi per semblabla pregunta, tant ingenua.
I é d’acòrd?
Il ferai tout pour moi.
Bilibin destibèc eth front entà soslinhar çò qu’anaue a díder:
Mème le divorce.
Era arric.
Entre es persones que se permetien dobtar dera legalitat deth projectat maridatge i ère era mair d’Elena, era princessa Kuraguina.
Tostemp auie estat gelosa dera sua hilha; e ara qu’eth motiu dera gelosia l’afectaue mès, era princessa non podie adméter semblabla idia.
Consultèc damb un prèire rus s’ère possible eth divòrci e es nòces, en vida deth prumèr marit; eth prèire l’assegurèc qu’ère impssible e, damb grana alegria dera sua part, li hec a veir eth tèxt der Evangeli a on se refusaue categòricaments, sivans era pensada deth prèire, era possibilitat de contrèir matrimòni, en vida deth marit.
Armada de semblable argument, que li semblaue indiscutible, era princessa se filèc plan d’ora entà veir ara sua hilha damb er in de parlar soleta damb era.
Elena escotèc es objeccions de sa mair e arric doçaments damb aire burlesc:
Ja ves, aciu que se ditz claraments: qui se maride damb ua hemna divorciada… didec era vielha princessa.
Ah, maman, ne dites pas de betises.
Vous ne comprenez rien.
Dans ma position j’ai de devoirs, didec Elena, passant deth rus entath francés, pr’amor que li semblaue qu’ena lengua rusa eth sòn cas ère tostemp mès complicat.
Mès, estimada…
En aqueth moment, era senhoreta de companhia d’Elena entrèc pr’amor d’avertir-la que Sa Altesa ère ena sala e desiraue veder-la:
Era vielha princessa se lheuèc respectuosaments e hec ua reveréncia.
Eth joen non ne hec cabau.
Era princessa saludèc damb eth cap ara sua hilha e se dirigic entara pòrta.
Qu’a rason.
Mès com ei possible que nosati, ena nòsta irrecuperabla joenesa, non mo’n sabéssem?
E damb aguesti pensaments s’acomodèc en sòn coche.
A prumèrs d’agost er ahèr d’Elena ère resolvut.
Escriuec ath sòn marit (qu’en sòn gran amor credie) ua carta en tot anonciar-li era sua intencion de maridar-se damb N.N.
Li demanaue que complisse totes es formalitats requerides entath divòrci, formalitats que s’encargarie d’explicar-li eth portaire dera carta.
Aguesta carta siguec amiada ena casa de Pierre quan eth se trapaue en camp de Borodino.
Tath finau dera batalha de Borodino, en tot abandonar per dusau viatge era bataria de Raievski, Pierre se dirigic damb grops de soldats, caminant per un barranc, entà Kniazkovo, a on ère eth pòst de secors.
Mès en veir tanta sang e enténer es crits e planhs des heridi s’esdeguèc a contunhar entà dauant, barrejat entre es soldats.
Era soleta causa que desiraue en aqueri moments damb tota era sua amna ère aluenhar- se çò de mès lèu possible dera espaventosa impression d’aqueth dia; tornar enes sues condicions de vida de costum, esclipsar-se tranquillaments ena sua cramba e en sòn lhet.
Qu’ère convençut que se tornaue as condicions de vida abituaus poirie compréner tot çò qu’auie vist e experimentat.
Mès aguestes condicions de costum non existien en nunlòc.
Peth camin qu’ara marchaue ja non fiulauen es bales ne es granades, mès çò d’aute ère parièr qu’en camp de batalha: es madeishi ròstres dolorosi, tormentadi, o a viatges damb ua expression d’estranha indiferéncia; era madeisha sang, es madeishes capòtes des soldats e es trets de fusilh que, encara que luenhants, seguien costant orror.
A tot aquerò s’amassaue era calor e eth povàs, qu’èren estofanti.
Dempús d’auançar tres quilomètres peth camin de Mozhaisk, Pierre se seiguec en bòrd deth camin.
Eth crepuscul queiguie sus era tèrra e eth tronar des canons auie cessat.
Pierre, emparant-se en braç, s’estirèc e s’estèc ua longa estona en aguesta postura, contemplant es ombres des que passauen dauant d’eth ena escurina.
Cada instant s’imaginaue que li venguie ath dessús ua granada damb aqueth espaventós fiulet.
Alavetz s’estrementie e s’incorporaue.
Non se n’encuedèc deth temps que s’auie estat aquiu; tara mieja net tres soldats qu’auien arrossegat ues arrames seques se placèren près d’eth e aluguèren un fogairon, en tot guardar-lo damb mesfidança.
Sus eth huec botèren ua ola damb tròci de pan sec e heda.
Era agradiua flaira d’un repais greishós se honie damb era aulor de hum.
Es soldats minjauen sense hér-ne cabau de Pierre e conversauen animadaments.
De ressabuda un li preguntèc:
Èp, tu!
Qui ès?
Damb aguesta pregunta volie sens dobte exprimir çò que s’imaginue Pierre, ei a díder: se vòs minjar, te pòs apressar; qu’ei pro que mos digues qu’ès un òme aunorat.
Jo?…
Jo?, didec Pierre, que comprenie eth besonh de rebaishar çò de mès possible era sua posicion sociau pr’amor d’apressar-se entàs soldats e èster comprenut mielhor per eri.
Era vertat ei que sò un oficiau des milicies, mès eth mèn destacament non ei aciu.
Vengui dera batalha e è perdut as mèns.
Vai!, didec un soldat.
Un aute botgèc eth cap.
Plan!, parlèc eth prumèr d’eri.
Que pòs minjar, se vòs, era nòsta pochòina.
E li hec a vier a Pierre ua culhèra de husta dempús d’auer-la lecat ben.
Pierre se seiguec ath cant deth huec e comencèc a minjar çò qu’auie ena ola.
Li semblèc non auer tastat jamès un repais tant esquist.
Tant que s’inclinaue damb aviditat sus era marmita pr’amor de trèir granes culherades, que s’avalaue incansable, eth sòn ròstre s’illuminèc damb eth huec e es soldats l’examinèren en silenci.
E tà on vas ara?, li preguntèc un.
Entà Mozhaisk.
Ès alavetz un senhor?
E com te crides?
Plan, Piotr Kirilovic, anem, t’amiaram.
Ath miei dera prigonda escurina, Pierre e es soldats se dirigiren entà Mozhaisk.
Cantauen ja es pothi quan arribèren ena poblacion e comencèren a pujar er abrupte penent, Pierre anaue damb es soldats desbrembant totafèt qu’era sua aubèrja ère en començament deth penent e ja l’auien depassat.
Non se n’aurie encuedat (autant de distrèt anaue) s’ena mitat deth camin non s’auesse trapat damb eth sòn escudèr, que pugèc a cercar-lo ena ciutat e ara tornaue ena aubèrja.
Er escudèr arreconeishec a Pierre peth sòn chapèu blanc, que se destacaue ena escurina.
Excelléncia!, didec.
Qu’èrem ja desesperadi.
Per qué vietz a pè?
Entà on anatz?
Se vos platz, vietz.
A, òc!, didec Pierre.
Es soldats s’arturèren.
Vai!…
Tè, adishatz, Piotr Kirilovic, non ei atau?
Adishatz, Pierre Kirilovic, repetiren es auti.
Adishatz, didec Pierre.
E en companhia der escudèr se filèc de cap ara aubèrja.
Non, non ac as de hèr”, li responec ua votz interiora.
Totes es crambes dera aubèrja èren ocupades.
Pierre passèc en pati e se refugièc en sòn coche, en tot caperar-se tot sancer, enquiath cap, damb ua capòta.
Tanlèu metec eth cap en coishin sentec que s’esclipsaue.
Mès, de ressabuda, damb ua claretat semblabla ara realitat madeisha, entenec eth sorrolh des projectils, es gemiments, es crits, eth crevar des granades; sentec era aulor dera sang e dera povora e lo cuelhec un sentiment d’orror e de pòur a morir.
Dauric espaurit es uelhs e lheuèc eth cap.
En pati tot qu’ère tranquil; un assistent passèc per dauant deth portau e escambièc quauques paraues damb eth garda.
Ath dessús de Pierre, jos er escur tet deth losat, quauques palomes se botgèren inquietes peth bronit que hec en incorporar-se.
Per tot eth pati s’estenie era pacifica flaira dera aubèrja, en aqueth instant tant agradiua entà Pierre: flaira a hen, a hiems e a quitran.
Entre es dus neri cubèrts se vedie un cèu pur e estelat.
Ò!, be n’ei de terribla era pòur e com siguí dominat per era!
Quina vergonha!
E eri… eri, tostemp, enquiath finau s’estèren fèrms e serens”.
Eri, ena ment de Pierre, èren es soldats, es dera bataria, es que l’auien convidat a dinar e es que pregauen dauant dera icòna.
Eri, aguesti èssers estranhs que jamès auie coneishut enquia alavetz, se diferenciauen claraments dera rèsta de persones.
Mès, com desliurar-se dera carga superflua e diabolica d’aguesta aparença exteriora?
Bèth temps a, jo auria pogut èster coma eri.
Podí húger deth mèn pair, coma jo volia.
E mès tard, dempús deth düel damb Dolojov, podí èster manat coma soldat entà un regiment”.
Rebrembèc Pierrre era taulejada en Club, qu’en era auie provocat a Dolojov, e ath sòn benfactor en Torzhok.
Vedec ena sua imaginacion ua solemna reünion dera lòtja, que se celebraue en Club anglés.
Quauquarrés plan coneishut e estimat ère seigut en un extrèm dera taula.
Qu’ère eth!
Eth benfactor.
Òc, s’a mòrt…
Mès que non me’n sabia qu’auesse tornat ena vida.
Com sentí era sua mòrt e quina alegria senti de veder-lo viu de nauèth!” En un costat dera taula èren seigudi Anatòl, Dolojov, Nesvistki, Denisov e d’auti coma eri.
En sòmis Pierre definie claraments era categoria d’aguesti darrèrs madeish qu’era des auti que cridaue eri).
Aguesti òmes, Anatòl, Dolojov, criden e canten.
Mès a trauèrs des sòns crits s’enten era votz deth benfactor que parle sense pòsa, e eth sens des sues paraules a era madeisha importància e ei tan permanenta coma eth tarrabastalh deth camp de batalha, mès era sua votz ei agradiua e consoladora.
Pierre non compren se qué ditz eth benfactor, mès se’n sap (tan clares èren es idies en sòmi) que parle deth ben, dera possibilitat d’èster çò que son eri.
Pertot, eri, damb ròstres simpli, bontadosi e energics entornejauen ath benfactor.
Mès, a maugrat de qué son bravi, non guarden a Pierre; non lo coneishen.
Pierre vò atirar era sua atencion e parlar.
S’incorpòre… e en aguest madeish instant se li hereden es cames: les tie nudes.
Sent vergonha e capère es sues cames damb era man, descubèrtes pera queiguda, en aqueth moment, dera capòta.
Tant que se tapaue, dauric es uelhs e vedec eth losat, es paus indicadors, eth pati dera aubèrja; mès ac vedec tot bluenc, clar, ludent pes gotes dera arrosada e dera geladiua.
Mès non se tracte d’aquerò: me cau escotar e compréner ben es paraules deth benfactor”.
Se caperèc de nauèth damb era capòta, mès ja non tornèren ne era lòtja ne eth benfactor.
Non restauen senon idies claraments exprimides damb paraules, idies que quauquarrés expausaue e eth madeish formulaue.
En tot rebrembar mès tard aqueres idies, encara que costades pes eveniments dera jornada; Pierre ère convençut de qué quauquarrés, que non ère eth, les ac didie.
Qu’auie era impression de qué jamès aurie pogut, ne autanplan en estat de vesilha, pensar e exprimir atau semblables pensaments.
Era simplicitat ei era aubediencia a Diu.
Qu’ei impossible desseparar-se d’Eth.
E eri son simples.
Eri non parlen, actuen.
Era paraula dita ei argent; era non prononciada, aur.
Er òme non pòt èster patron d’arren tant qu’age pòur dera mòrt, qui non a pòur dera mòrt qu’ac possedís tot.
Er òme non coneisherie es sòns pròpis limits, non se coneisherie ada eth madeish sense eth patiment.
Çò mès de mau hèr, contunhaue, pensant o escotant tant que dormie, çò de mès mau hèr ei saber amassar en un madeish eth significat de tot”.
Amassar-les, aquerò ei çò que cau hèr.
Òc, atalar-les es ues damb es autes, atalar-les!, repetie Pierre enventit, en sénter qu’aguestes paraules, solet aguestes paraules exprimien çò que volie díder e resolvien eth dilèma que lo tormentaue.
Òc, mos cau atalar!…
Que ja ei era ora d’atalar, Excelléncia!
Qu’ère era votz der escudèr, que desvelhaue ath sòn patron.
Eth solei queiguie sus eth ròstre de Pierre.
Campèc entath pati, plen de lordères, qu’ath miei, ath costat deth potz, diuèrsi soldats abeurauen as sòns shivaus.
Quauqui cars comencèren a gésser.
Pierre, damb hàstic, virèc eth cap e, clucant es uelhs, se deishèc quèir de nauèth sus eth sèti deth coche.
Que non voi veir ne compréner açò!
Voi compréner çò que m’a estat revelat en sòmi!
Ua segonda mès e ac auria comprenut tot…!
Mès, qué me cau hèr?
Amassà’c, mès, com amassà’c tot?” E Pierre avertic damb orror que s’esbauçaue tot çò qu’auie vist e pensat en sòmis.
Er escudèr, eth menaire e eth cochèr li condèren a Pierre que veguie d’arribar un oficiau en tot anonciar qu’es francesi auançauen entà Mozhaisk e qu’es tropes russes se retirauen.
Pierre se lheuèc, ordenèc qu’atalèssen e s’amassèssen damb eth mès entà dauant e gessec a pè a trauèrs dera ciutat.
Es tropes se replegauen deishant près de dètz mil heridi, que se vedien enes patis e enes hièstres des cases; d’auti s’apilerauen enes carrèrs.
Amassa damb es cars qu’auien d’amiar as heridi s’entenien crits, juraments e patacs.
Pierre acomodèc ena sua veitura a un generau herit, que coneishie, e hec ena sua companhia eth viatge enquia Moscòu.
Peth camin se’n sabec dera mòrt deth sòn cunhat e dera deth prince Andrei.
Eth dia 30, Pierre entornèc en Moscòu.
Lèu enes madeishes pòrtes dera ciutat se trapèc damb un ajudant deth comde Rastopchin.
E nosati que vos cercàuem pertot!, li didec er ajudant.
Eth comde que vò veder- vos sense manca.
Vos prègui que i anetz ara madeish.
Se tracte d’un ahèr plan important.
Pierre, sense passar per çò de sòn, cuelhec un coche de pòsta e se filèc entara residéncia deth generau governador.
Eth comde Rastopchin auie arribat aqueth madeish maitin deth vilatge de Sokolniki.
Ena anticramba e en recebedor s’agropauen es foncionaris, es uns qu’auien estat cridats e es auti qu’acodien pr’amor de demanar ordes.
Vasilchikov e Platov auien vist ja ath comde e l’auien explicat qu’ère impossible era defensa de Moscòu e qu’era ciutat serie autrejada.
Encara qu’era notícia se l’amagaue ara poblacion, es foncionaris e caps des diuèrses administracions se’n sabien de qué Moscòu serie abandonada ar enemic, madeish qu’ac sabie eth comde Rastopchin; toti eri, pr’amor d’eludir responsabilitats, acodien a preguntar ath generau governador se qué les calie hèr damb es servicis encomanadi.
Quan Pierre entraue en recebedor, un corrèu dera armada gessie deth burèu deth comde.
As preguntes que li heren se limitèc a respóner damb un gèst desesperat e trauessèc era sala.
Tant que demoraue, Pierre campèc damb uelhs cansadi as foncionaris, joeni e vielhs, militars e civils, importants e pòc importants, qu’aquiu demorauen.
Toti semblauen desengustadi e inquiets.
Pierre s’apropèc entà un grop de foncionaris qu’en eth i auie un coneishut sòn.
Lo saludèren e seguiren blagant.
Aquerò qu’ei ua auta causa.
Qu’ei de besonh entath pòble, repliquèc eth prumèr.
Qué ei?, preguntèc Pierre.
Guardatz: un nau pannèu.
Pierre lo cuelhec e se metec a liéger.
Eth Plan Seren, pr’amor d’amassar-se çò de mès lèu possible as tropes que van ath sòn encontre, a depassat Mozhaisk, en tot ocupar ua fòrta posicion qu’er enemic non poirà conquistar tant aisidaments.
Qu’ei parièr, frairs, qu’es oficines publiques agen barrat es sues pòrtes; mo’les calie sauvar; nosati madeish damb es nòsti pròpis mieis, acabaram damb es maufactors.
Quan mos calgue auram besonh de valents dera ciutat e deth camp.
Les cridarè dus dies abantes.
Ara cari, pr’amor que non n’è besonh.
Que mos anarà ben ua piòsha, ua javelina e, çò de mielhor, un horcat.
Un francés que non pese mès qu’un esquèrri de horment, deman, dempus deth dinar, acompanharè e Nòsta Senhora d’Iverisk entar Espitau de Caterina pr’amor de visitar as heridi.
Benediram era aigua e atau se guariràn abantes.
Tanben jo m’è guarit: qu’auia un uelh mau e ara l’è ar agach.
D’aquerò, plan, èrem en tot parlar, l’interrompec eth prumèr foncionari.
Pierre.
Eth comde qu’auie un orjòl, arric er ajudant de camp, e s’inquietaue fòrça quan li didia qu’era gent se preocupaue e venguie a tier-li ua visita.
E plan, comde?, se virèc de ressabuda entà Pierre.
È entenut a díder qu’auetz desengusti de familha.
Diden qu’era vòsta esposa, era comdessa…
Que non m’en sai d’arren, didec Pierre damb indiferéncia.
Ja sabetz, comde, que s’endónvien fòrça causes.
Vos didia qu’auia entenut…
Qué auetz entenut?
Solide son mesorgues…
Que pòt èster, didec Pierre guardant distrèt ath sòn entorn.
Qui ei?, preguntèc senhalant a un ancian mèsalèu baish, que vestie ua neta blòda blua, de barba e celhes blanques coma era nhèu e ròstre roienc.
Aqueth?
Un mercadèr, mielhor dit, ostatgèr, Vereschaguin…
Non, que on se tracte d’eth…
Eth hilh ei en croton e me pensi qu’acabarà mau.
Un vielh damb ua decoracion e un foncionari aleman, qu’amiaue ua crotz en còth, s’apressèren entath grop.
Qu’ei ua istòria plan embolhada, didec er ajudant.
Era proclamacion apareishec hè ja dus mesi e de seguit ac meteren en coneishement deth comde, qu’ordenèc que se daurisse ua investigacion, çò que hec Gavrilo Ivanic.
Era proclamacion passèc exactaments per seishanta tres mans.
Tanlèu l’arribaue a quauqu’un se procedie ar interrogatòri: “Qui te l’a balhat?” “Me la balhèc eth senhor Tau”.
Li preguntèren: “Qui te l’a ballhat?” Mès çò d’important ère que sabien se qui l’ac auie balhat.
Que non l’auie podut recéber senon deth cap de Corrèus; mès, plan que òc, èren d’acòrd.
Vereschaguin responie: “Arrés, que l’è escrita jo”.
Non serviren ne es menaces, ne es prècs, anaue ara sua e mantenguie çò dit.
L’ac dideren ath comde e aguest lo manèc cridar.
Plan, seguic er ajudant damb un arridolet alègre e capinaut, ja coneishetz vosati ath comde.
S’enforismèc terriblaments; atau que… imaginatz-vos com se meterie damb tanta insoléncia, mentida e obstinacion…
Compreni, didec Pierre.
Kliucharov.
Arren d’aquerò, didec er ajudant, espaurit.
Kliucharon qu’ère colpable enquia e tot sense aquerò.
Plan per açò lo deportèren.
Mès eth comde ère fòrça indignat.
Li preguntèc: “Com l’as podut escríuer tu?” Cuelhec dera taula eth Jornau de Hamburg.
Tu non l’as escrit!
L’as arrevirat, e per cèrt, fòrça mau, pèc, pr’amor que ne tansevolhe sabes francés!”.
E qué vos pensatz vosati?
Eth gojat responec: “Non, que non è liejut cap jornau.
L’è endonviat jo!”.
Te manarè entàs tribunaus e te penjaràn.
Ditz-me, fin finau, se qui te l’a balhat”.
L’escriuí jo”.
E atau quedèc era causa.
Eth comde hec cridar ath pair.
Eth joen persutèc e anèc a parar enes tribunaus; me pensi que l’an condemnat a trabalhs forçadi.
Ara eth pair vie entà intercedir per eth.
Qu’ei un mau gojat; un d’aqueri hilhs de mercadèr, presomptuós e conquistador.
Qu’aurà entenut quauques conferéncies e ara se cre superior a toti.
Atau ei eth gojat!
Eth sòn pair a ua aubèrja près deth pònt de Pèira.
Çampar, ena aubèrja i a ua grana imatge de Diu Totpoderós damb eth sceptre en ua man e eth mon ena auta.
Donques eth se hec a vier eth quadre en casa pendent uns dies, cerquèc a un pintor, un brigand que…
Ena mitat d’aguesta istòria, Pierre siguec cridat peth governador.
Pierre entrèc en burèu deth comde Rastopchin, damb eth ròstre contrèt, se heregaue damb era man eth front e es uelhs.
Un òme de mejana estatura li parlaue; carèc quan arribèc Pierre e gessec dera cramba.
A!, bon dia gran guerrèr!, didec Rastopchin quan er aute auec gessut.
Que ja è entenut a parlar des vòstes prouesses!
Mès ara que non se tracte d’aquerò.
Mon cher, entre nous, vos ètz maçon?, didec eth comde Rastopchin en ton sevèr coma s’en aquerò i auesse quauquarren dolent que volie perdonar.
Mon cher, je suis bien informé.
Mès me’n sai que i a maçons e maçons, e demori que vos non sigatz d’aqueri que, damb era desencusa de sauvar era umanitat, maquinen era roïna de Russia.
Òc, sò maçon, responec Pierre.
Donques ja vedetz, estimat.
Me pensi que non ignoratz qu’es senhors Speranski e Magnitski an estat amiadi en un lòc convenent.
Madeish l’a arribat ath senhor Kluicharov e a d’auti que, damb eth pretèxt de bastir eth Temple de Salomon, sagen d’esbauçar eth dera sua patria.
Compreneratz que i a rasons serioses e que jo non auria hèt deportar ath cap de Corrèus se non auesse estat un òme perilhós.
Me’n sai que vos li héretz a vier eth vòste coche entà poder gésser dera ciutat e que, ath delà, vos auetz encargat de sauvar es sòns papèrs.
Vos estimi e non voi eth vòste mau; en atencion as fòrça ans que vos amii, vos conselhi, coma un pair, que braquetz quinsevolh sòrta de relacions damb aguesta gent e partigatz d’aciu çò de mès lèu possible.
Mès, quin delicte a cometut Kliucharov, comde?, preguntèc Pierre.
A jo me tanh saber-me’n e a vos non preguntar, cridèc Rastopchin.
Nous y voilà, interrompec Rastopchin arroncilhant es celhes e cridant encara mès.
Vereschaguin ei desleiau e un traïdor que receberà çò que se merite!, higec eth governador damb era colèra violenta des persones que rebremben un escarni.
Mès que non vos è cridat entà discutir es mèns ahèrs; vos è hèt a vie pr’amor de balhar-vos un conselh o ua orden, se vos semble.
Vos demani que trinquetz quinsevolh relacion damb òmes coma Kliucharov e vo n’anetz d’aciu.
Jo acabarè damb es estupiditats d’aguesti òmes, qui que siguen.
E, en tot veir, probablaments, que non auie per qué cridar a un òme qu’encara non ère colpable d’arren, li sarrèc amistosaments eth braç e seguic:
Nous sommes a la veille d’un desastre public, et je n’ais pas le temps de dire de gentilleses a tous ceux qui ont affaire a moi.
A viatges un que pèrt eth cap…
Eh bien, mon cher, qu’est-ce que vous faites, vous personnellement?
Rastopchin arroncilhèc es celhes.
Un conseil d’ami, mon cher.
Decampez e au plus tot, c’est tout ce que je vous dis.
A bon entendeur, salut!
Adishatz, amic mèn!
A, òc!, cridèc ja dès era pòrta.
Ei vertat qu’era comdessa a queigut enes pautetes de saints peres dera Societé de Jesús?
Pierre non responec e abandonèc, ombriu e desengustat coma jamès se l’auie vist, era casa de Rastopchin.
Escurie quan entornèc entà casa.
Auien acodit a veder-lo ues ueit persones: eth secretari deth Comité, eth coronèl deth sòn regiment, eth sòn administrador, eth majordòm e quauqui sollicitants.
Toti volien expausar-li ahèrs qu’eth li calie resòlver.
Pierre non comprenie arren d’aguesti ahèrs ne l’interessauen, e solet per desliurar-se des visites responec as preguntes que li hègen.
Fin finau, en demorar-se solet, dauric e liegec era carta dera sua hemna.
Eth prince Andrei mòrt…
Eth vielh…
Era simplicitat dera aubediéncia a Diu.
Que cau patir… acoblà’c tot…
Era mia hemna se maride…
Me cau desbrembar e compréner…” Sense despolhar-se, se deishèc quèir en lhet e s’esclipsèc de seguit.
Londeman, en desvelhar-se, eth majordòm l’anoncièc qu’auie vengut un policièr de part deth comde Rastopchin pr’amor de saber-se’n s’auie gessut de Moscòu o ac pensaue hèr.
En salon i auie dètz persones en tot demorar-lo: totes auien besonh de parlar damb eth.
Pierre se vestic ara prèssa e en sòrta de recéber as visites gessec entath carrèr pera pòrta de servici.
Cap des familhars de Bezujov artenhec a veder-lo enquia dempús der incendi de Moscòu; arrés se’n sabec d’a on se trapaue, a maugrat de totes es cèrques que heren.
Enquiar 1 de seteme, ei a díder, enquiara vesilha dera entrada der enemic en Moscòu, es Rostov non se botgèren dera capitau.
Dempús que Petia entrèsse en regiment de cosacs d’Obelenski e dempús dera sua partença entà Bielaia-Tzerkov (a on se formaue eth regiment), era pòur cuelhec ara comdessa.
Era idia de qué es dus hilhs èren ena guèrra, de qué auien abandonat eth larèr e de qué un o un aute dia podien morir, coma s’auie passat damb es tres hilhs d’ua amiga sua, l’assautèc per prumèr viatge pendent er ostiu damb terribla claretat.
Sagèc d’arténher era tornada de Nikolai e de vier personauments en Beilaia-Tzerkov pr’amor d’arténher eth transferiment de Petia entà Sant Petersburg.
Mès es causes qu’èren impossibles.
Petia non podie tornar senon damb eth sòn regiment o en tot desplaçar-se en ua auta unitat d’operacions dera armada.
Dera destinacion de Nikolai non se’n sabie arren, ne auie auut mès notícies d’eth dès era darrèra carta, qu’en era condaue peth menut eth sòn encontre damb era princessa Maria.
Era comdessa se passaue es nets sense clucar un uelh, e quan artenie adormir-se soniaue qu’es sòns hilhs auien mòrt.
Dempús de fòrça conciliabuls e convèrses, eth comde trapèc era manèra de tranquillizar ara sua esposa; demanèc eth transferiment de Petia en regiment de Bezujoz, que se formaue près de Moscòu.
Encara que Petia contunhèsse ena armada, era comdessa podie padegar-se en auer a un des sòns hilhs apròp d’era, damb era esperança d’apraiar es causes de sòrta que Petia non podesse de cap manèra gésser d’aquiu e tier-lo tostemp aluenhat deth camp de batalha.
Quan ère solet Nikolai qu’ère en perilh, era comdessa se pensèc qu’auie ua cèrta preferéncia per eth (e enquia arribèc a repotegar-s’ac); mès, dès qu’eth mendre, aqueth gojat esdegat e mau estudiant que non hège que trincar causes e shordar a toti en casa, aqueth Petia de nas camús e alègri uelhs neri, de ròstre roienc e caròles qu’en eres apuntaue eth pelhaçon, se n’auie anat damb aqueri òmes grani, temibles e crudèus, que combatien e tant de plaser trapauen ena luta, li semblèc que l’estimaue fòrça, fòrça mès qu’as auti hilhs.
Tau que s’apressaue eth moment dera tornada de Petia entà Moscòu, era inquietud dera comdessa anaue en aument.
Credie qu’aguest moment erós non arribarie jamès.
Era preséncia de Sonia e autanplan era dera sua predilecta Natasha e era deth sòn marit l’irritauen “Qué m’impòrten eri?, pensaue.
Tà finaus d’agost es Rostov receberen ua auta carta de Nikolai.
Escriuie dera província de Voronezh estant, a on venguec entà aquerir shivaus.
Era carta non padeguèc ara comdessa.
Sabent qu’un des sòns hilhs ère aluenhat deth perilh aumentèren encara mès es sues inquietuds per Petia.
A maugrat que deth 20 d’agost lèu totes es amistats des Rostov auien partit de Moscòu, a maugrat de qué toti ahiscauen ara comdessa tà que gessessen çò de mès lèu possible dera capitau, non volec saber-se’n d’arren enquia qu’arribèsse eth sòn tresaur, eth sòn adorat Petia, que se presentèc eth 28 d’agost.
Era apassionada e malautissa trendesa que lo recebec sa mair non agradèc ar oficiau de setze ans.
Gràcies ara negligéncia, de costum, deth comde, eth dia 28 lèu non i auie arren premanit entara partença; solet eth 30 arribèren es cars demanadi as propietats de Riazan e de Moscòu pr’amor de recuélher toti es bens dera casa.
Deth 28 tath 30, tot Moscòu ère en grani preparatius e movements.
Cada dia entrauen ena ciutat pera pòrta de Dorogomilov milèrs de heridi ena batalha de Borodino; e milèrs de cars, damb bens e familha, gessien pes autes pòrtes.
A maugrat des pannèus de Rastopchin e dilhèu a despart d’eri, corrien pera ciutat es mès estranhs e contradictòris rumors.
Es uns assegurauen qu’ère enebit gésser de Moscòu.
Es auti qu’auien retirat es icònes des glèises e obligauen a que toti partissen dera ciutat.
Didien, tanben, que dempús era batalha de Borodino n’auec ua auta, qu’es francesi auien estat derrotadi; quauqui uns replicauen qu’ère era armada russa era esbauçada en aquera batalha.
N’auie que se pensauen que tot eth clergat de Moscòu gesserie damb es milicies a combàter en Tri Gori e fòrça condauen en votz baisha que s’auie proïbit ath metropolitan Agustin abandonar era ciutat, que toti es traïdors èren detengudi, qu’es campanhards s’auien revoutat e saquejauen as que se n’anauen, eca.
Se didie aquerò e fòrça mès causes, mès en realitat, autant es que se n’anauen qu’es que se demorauen (encara que non s’auesse celebrat encara eth Conselh de Fili, a on se decidic er abandon de Moscòu) auien era presentida de qué era capitau serie autrejada ar enemic e qu’ère mielhor húger çò de mès lèu possible e sauvar es pròpis bens.
Toti èren convençudi de qué lèu arribarie quauquarren capable de cambiar eth cors des causes; mès enquiar 1 de seteme non se passèc arren.
Coma un criminau que, amiat entath cadafalc, se’n sap que va a morir e, ça que la, guarde un e un aute còp ath sòn entorn e s’apraie era casqueta qu’a mau botada, atau Moscòu, sense voler, seguie era sua vida vidanta, encara que se’n sabesse que s’apressaue eth moment que despareisherien es convencionaus condicions de vida qu’ere acostumat.
Era familha Rostov siguec fòrça ocupada enes preparatius pendent es tres dies que precediren era queiguda de Moscòu.
Eth cap de familha, comde Ilia Andreievic, anaue d’un costat en aute dera ciutat, recuelhent tota sòrta de rumors, e ena sua casa balhaue ordes superficiaus e pressantes entà esdegar era marcha.
Era comdessa susvelhaue se com se recuelhien es causes, ère maucontenta de tot e cercaue a Petia, qu’auie pro suenh d’aluenhar-se d’era.
Sentie gelosia de Natasha, que damb era, Petia s’estaue tostemp.
Qu’ère Sonia era soleta que se tenguie ar aspècte practic dera partença: embalar es causes.
Mès ara ère especiauments trista e silenciosa.
Era carta de Nikolai, a on parlaue deth sòn encontre damb era princessa Maria, auie suscitat per part dera comdessa comentaris plan alègri, hèts en preséncia de Sonia.
Era princessa asseguraue que vedie en aguest encontre un projècte divin.
Jamès m’agradèc eth noviatge de Natasha damb Bolkonski; mès tostemp desirè que Nikolenhka se maridèsse damb era princessa Maria e è era presentida qu’atau se passarà.
Qué ben se se passèsse atau!
Sonia comprenie qu’ère cèrt, qu’era soleta possibilitat de qué es Rostov apraièssen era sua situacion ère eth maridatge de Nikolai damb ua hemna rica.
Era princessa Maria qu’ère un excellent partit.
Mès aquerò li costaue ua grana amargor.
A maugrat deth sòn dolor, o dilhèu coma conseqüéncia d’eth, carguèc damb totes es dificultats que supausaue sauvar e empaquetar es diuèrsi bens e ère ocupada tot eth dia.
Eth comde e era sua esposa acodien ada era quan se tractaue de cuélher bèra decision.
Mès ne Petia ne Natasha ajudauen a sa pairs, lèu non hègen senon destorbar e shordar as auti.
De contunh s’entenien es sues corses, crits e arridalhes sense motius.
Arrien e corrien sense causa especiau, solet peth plaser de senter-se alègri e contents.
Guaire se passaue, qu’ère motiu d’alegria e arridalhes entada eri.
Petia ère content pr’amor qu’auie gessut dera sua casa en èster encara un mainatge e tornaue (sivans li didien toti) vengut en un òme; tanben ère erós per auer tornat en larèr e abandonat entà tostemp Bielaia-Tzekov, a on non i auie era probabilitat de partipar en cap de batalha, mentre qu’en Moscòu se demorauen grani combats.
E mès que mès ère content pr’amor que Natasha, que tostemp auie influit en sòn estat d’animositat, ère ara de bon umor.
Natasha, ath sòn torn, se sentie alègra pr’amor que hège massa temps qu’ère trista e ara arren li rebrembaue era encausa dera sua tristor e gaudie de bona santat.
L’alegraue tanben que Petia l’admirèsse (era admiracion qu’ère quauquarren indispensable entà méter en movement era sua maquina umana, madeish qu’ère de besonh eth seu entàs arròdes).
Ambdús èren alègri perque era guèrra s’apressaue en Moscòu, se lutarie enes pòrtes dera ciutat, ja se repartien armes e toti hugien non se sap entà on e perque arribaue quauquarren extraordinari, causa que tostemp divertís as èssers umans, especiauments as joeni.
Eth dissabte, 31 d’agost, tot qu’ère de pautes en cèu ena casa des Rostov.
Es pòrtes demorauen dubèrtes, es mòbles auien estat trèts o cambiadi de lòc, s’auien despenjat es miralhs e es quadres.
Es crambes èren plies de males e en solèr, caperat de palha, i auie un papèr d’estropar e còrdes.
Es mujiks e es vailets que treiguien era carga caminauen pesadaments peth solèr.
En pati se sarrauen es cars, es uns cargadi enquia naut de tot e es auti uedi.
Pertot ressonauen es votzes e caushigades des vailets e mujiks vengudi damb es cars en tot cridar-se entre eri, autant en pati coma en casa.
Eth comde auie gessut peth maitin, era comdessa, damb mau de cap per çò deth tarrabastalh e eth sarabat, s’estaue estirada en ua saleta naua damb compresses de vinagre en front.
Petia non ère en casa (qu’auie anat a veir a un amic sòn que damb eth auie era intencion de passar des milícies entara armada d’operacions).
Sonia, en salon, susvelhaue er embalatge dera veireria e dera porcelana.
Natasha, seiguda en solèr dera sua devastada cramba, en miei de vestits, cintes e chals escampilhadi, damb es uelhs tachadi en solèr, amiaue enes sues mans eth vestit de balh, ara passat de mòda, que s’auie jargat en sòn prumèr viatge en Sant Petersburg.
S’avergonhaue de non hèr arren en casa tant qu’es auti èren tant ocupadi; diuèrsi còps, dès eth maitin, auie sajat de tier-se a quauquarren, mès que non se sentie capabla d’arren se non ère en tot botar ena òbra tota era sua amna e totes es sues energies.
Siguec ua estona damb Sonia, guardant se com empaquetauen era porcelana; sagèc d’ajudar-la, mès non se tardèc a deishà’c tot, e se n’anec a recuélher es sues causes.
Prumèr li siguec divertit repartir es sòns vestits e laci entàs puncèles, mès quan arribèc era ora d’ordenar çò que restaue, li semblèc engüegiu.
Ac sauvaràs tot, vertat, Duniasha?
E quan era sirventa, damb plaser, li prometec de hè’c, Natasha se seiguec en solèr, cuelhec eth sòn vielh vestit de balh e se tenguec a pensar en causes plan desparières des qu’en aqueri instants l’aurien degut d’ocupar.
La treigueren dera sua abstraccion es convèrses des puncèles en departament dera servitud e eth son des sòns rapids passi entara escala de servici.
Se lheuèc e guardèc pera hièstra; en carrèr s’auie posat un enòrme convòi de heridi.
Ath cant deth portau i èren es sirventes, es lacais, era majordòma, era vielha hilhuquèra, es codinèrs, es menaires e es mossos.
Natasha se botèc en cap un mocador blanc e, en tot tier damb era man es dus extrèms, gessec en carrèr.
Era vielha Mavra Kuzminishna, anciana majordòma, se hec enlà deth grop que se tenguie ath costat deth portau e en tot apressar-se en un des cars, caperat damb un tendolet, se metec a parlar damb un oficiau palle e joen, qu’ère aquiu estirat.
Natasha auancèc uns passi e se posèc damb timiditat, sense deishar es puntes deth sòn mocador, escotant çò que didie era majordòma.
Alavetz, non auetz ad arrés en Moscòu?
Que poiríetz demorar-vos ena nòsta; es senhors s’en van.
Que non sai se m’ac permeteràn, responec er oficiau damb votz plan fèbla.
Aqueth qu’ei eth cap… demanatz-l’ac.
E senhalèc a un gròs comandant que s’apressaue peth carrèr en tot seguir era cordiòla des cars.
Natasha campèc espaurida ar oficiau herit e, sense trantalhar, se dirigic entath comandant.
Se pòden demorar es heridi ena nòsta casa?, preguntèc.
Eth comandant, arrint, se hec a vier era man ena visèra.
En qué vos posqui servir, senhoreta?
Natasha repetic tranquillaments era sua pregunta.
Eth sòn ròstre ère tan grèu e era sua portadura tan seriosa, a maugrat deth mocador que seguie tient des puntes, qu’eth comandant deishèc d’arrir; se demorèc cogitós, coma demanant-se enquia quin punt serie aquerò possible, e dempús responec:
Ò, plan, per qué non?
Plan qu’ei possible.
Natasha inclinèc leugèraments eth cap e tornèc, damb pas brac seguit, entà Mavra Kuzminishna, que seguie ath cant der oficiau e parlaue damb eth, trenda e pietosa.
Eth coche der oficiau virèc en redon entath pati dera casa des Rostov e ara seguida desenes de cars damb heridi, entrèren en d’auti patis des cases deth carrèr Povarskaia.
A Natasha l’agradèc era relacion damb era naua gent, dehòra des condicions naturaus dera vida vidanta.
Era e Mavra Kuzminishna sajauen de hèr entrar en pati ara màger quantitat possible de heridi.
Mès mos ac cau consultar ath vòste pair, senhoreta, didec Mavra Kuzminishna.
Qu’ei parièr, qu’ei parièr.
Per un dia que mos rèste lo passaram en salon!
Quines causes se vos acodissen, senhoreta!
Plan, donc, anarè a preguntar-l’ac.
Natasha correc entara casa e, de puntetes, trauessèc era pòrta miei dubèrta dera sala, que d’era gessie ua fòrta flaira de vinagre e de gotes de Hoffman.
Dormitz, mama?
Ò!, de dormir arren!, didec era comdessa, que venguie de demorar-se adormida.
Mama estimada, didec Natasha en tot ajulhar-se dauant d’era e apressar era sua cara ara de sa mair.
Desencusatz-se me vos è desvelhat, que non ac harè bric mès.
Me mane Mavra Kuzminishna… que s’an hèt a vier aciu a uns oficiaus heridi… vos, ac permetetz, vertat?
Que non an cap lòc a on anar.
Sai qu’ac permeteratz…
Natasha parlaue ara prèssa, sense alendar.
Quini oficiaus?
A qui s’an hèt a vier?
Non compreni arren, didec era comdessa.
Natasha se metec a arrir; tanben era comdessa arric leugèraments.
Pro sabia jo que non vos i opausaríetz… les ac vau a díder.
Punèc a sa mair, se metec de pès e gessec dera cramba; ena sala deth costat trapèc ath comde; amiaue males notícies.
Be l’auem hèta bona de demorar-mos tant!
Plan que òc, estimada, responec eth comde distrètaments.
Mès que non se tracte d’aquerò.
Çò que demani ei que non te tengues a pegaries e ajudes a empaquetar es causes.
Mos cau partir, e partir deman… e eth comde didec madeish ath majordòm e as vailets.
Pendent eth dinar Petia condèc es sues naues.
Eth pòble s’estaue armant en Kremlin.
Encara que Rastopchin auie dit enes sòns pannèus que harie un aperament dus dies abantes, ja s’auie balhat era orde entà que, a londeman, tot eth pòble en armes gessesse entà Tri Gori, a on aurie lòc ua grana batalha.
Tant que Petia condaue aguestes causes, era comdessa guardaue damb timid espauriment era sua cara rogida e alègra.
Sabie que se didie quauquarren, se li demanaue ath sòn hilh que non anèsse entath combat (n’ère segura que l’alegraue aguesta pròcha batalha), eth gojat responerie quinsevolh causa sus es òmes, er aunor, er amor ara patria; quauquarren insensat e obstinat, pròpi des òmes, qu’ad aquerò arren se podie objectar.
Atau, tot ac espatlarie.
Plan per aquerò, damb era esperança de partir abantes, e de hèr-se a vier damb era a Petia en qualitat de protector e defensor, non didec arren; mès dempús de dinar cridèc ath comde e, damb lèrmes enes uelhs, li demanèc que la treiguesse çò de mès lèu possible, aquera madeisha net s’ère possible.
Damb era involontària malicia der amor, pròpia des hemnes, era comdessa, qu’enquia alavetz auie balhat mòstres de grana animositat, juraue ara que se moririe de pòur se non se n’anauen aquera madeisha net.
E, sense hè’c a veir, sincèraments, ara sentie pòur de tot.
Mme Schoss, qu’auie vengut en casa dera sua hilha, aumentèc era pòur dera comdessa damb eth raconde de çò qu’auie vist en carrèr Miasnitskaia en un magasèm de beuendes.
Que l’auie estat impossible passar per aquiu per tòrt des embriacs que cridauen desgahonadi.
Li calec cuélher un coche e hèr un torn pr’amor de tornar entà casa.
Sivans li condèc eth menaire, eth pòble auie esbauçat es barrils de vodka donques qu’atau ac auien manat.
Dempús d’esdejoar, toti es Rostov se meteren a empaquetar febriuments en tot premanir era partença.
Eth vielh comde s’estèc en çò de sòn tota era tarde e anaue sense pòsa deth pati en interior, repotegaue as vailets en tot pressar-les, aumentant atau encara mès era confusion.
Petia balhaue ordes en pati.
Sonia non sabie se qué hèr damb es ordes contradictòries deth comde e s’enganhaue de contunh.
Es vailets cridauen, discutien, hègen tapatge e corrien pera sala e peth pati.
Natasha se metec a trabalhar damb era passion que botaue en totes es causes.
Ara prumeria, toti guardauen damb mesfidança era sua intervencion en embalatge, en tot demorar quinsevolh badinada dera sua part, e non la volien pas creir.
Mès era, damb afogadura e obstinacion, exigic que l’aubedissen, s’emmaliciaue, siguec a mand de plorar perque non li hègen cabau e fin finau artenhec era confiança de toti.
Era sua prumèra hèta, que li costèc immensi esfòrci e li balhèc es plei poders, siguec er embalatge des tapissi.
Ena casa deth comde i auie gobelins e tapissi pèrses de grana valor.
Quan Natasha se metec en ahèr i auie dus calaishi dubèrti; er un lèu plen de porcelana e er aute de tapissi.
Restaue encara fòrça porcelana sus era taula e encara ne heren a vier mès dera recodina.
Les calie aumplir un tresau calaish e es vailets l’anèren a cercar.
Demora, Sonia; qu’ac embalaram tot aciu, didec Natasha.
Qu’ei impossible, senhoreta; ja ac auem sajat didec eth cantinèr.
Demora, se te platz, e Natasha se calèc a trèir rapidaments deth calaish es siètes e plates estropades en papèr.
Mos cau méter aguestes siètes aciu entre es tapissi, expliquèc.
Pro que i cabessen es tapissi en tres calaishi!
Non, non, demora, se te platz.
E Natasha remetec er embalatge damb adretia.
Aquerò que non ei de besonh, e se referie as sietes de Kiev.
Dèisha’c, Natasha, ja ac haram nosati, didec Sonia damb ton de repotec.
Deishatz-ac, senhoreta, repetic eth cantinèr.
Mès Natasha non cedic.
Treiguec toti es objèctes, les embalèc de nauèth, en tot díder que non les calie hèr-se a vier es tapissi massa usadi ne era vaishèra ordinària.
Quan venguec de trèir toti es calaishi, les tornèc a plaçar ordenadaments.
Mès eth calaish des tapissi non acabaue de barrar-se.
Qu’aurien pogut trèir quauquarren encara, mès Natasha persutaue barrar-lo sense trèir arren.
Plaçaue es pèces d’ua manèra e de ua auta, cachaue, obligaue ath cantinèr e a Petia, que li hec participar en agueth trabalh, a pressionar tanben era tapa, e era madeisha hège esfòrci desesperadi.
Qu’ei pro, Natasha, didec Sonia.
Qu’as rason; mès trè eth qu’ei ath dessús.
Non voi, repliquèc Natasha, en tot tier damb ua man es peus que li queiguien sus eth ròstre sudorós e sarrar damb era auta es tapissi.
Cacha tu, Petia!
Sarra tu tanben Vasilic, cridaue Natasha.
Es tapissi cediren e poderen barrar eth calaish.
Natasha piquèc de mans, sorrisclèc alègra e enquia e tot surgentèren lèrmes des sòns uelhs.
Mès que siguec causa d’ua segonda.
De seguit comencèc un aute trabalh e toti l’aubediren sense trantalhar.
Ne eth madeish comde s’inquietaue quan li didien que Natasha Ilinishna auie cambiat bèra causa ordenada per eth; ara es vailets acodien ada era, preguntant se les calie estacar o non er equipatge d’un car o se ja auie pro carga.
Gràcies ara intervencion de Natasha, es preparatius s’accelerèren visiblaments.
Es causes inutiles se deishauen e es mès valuoses s’empaquetauen çò de mielhor possible.
Mès a maugrat dera diligéncia des vailets, ère ja auançada era net e encara no auien acabat.
Er comdessa se demorèc esclipsada e eth comde, ajornant era marcha entath maitin a vier, se retirèc tanben a descansar.
Sonia e Natasha se calèren vestides en burèu des divans.
Aquera net arribèc en carrèr Povarskaia un nau herit e Mavra Kuzminishna, qu’ère ena pòrta, lo hec a passar ena casa des Rostov.
Aqueth herit, ena pensada de Mavra Kuzminishna, deuie èster un personatge plan important.
L’amiauen damb un coche barrat damb era capòta baishada.
Un ancian ajuda de cramba, de portadura respectabla, anaue en sèti deth car, ath cant deth menaire.
Darrèr, en un car, seguien eth mètge e dus soldats.
Tanben nosati auem casa en Moscòu, mès qu’ei luenh e non i a arrés.
Entratz, se vos platz, ena casa des mèns patrons.
Dilhèu està tan mau?, ahigec.
Non credem qu’arribe damb vida, responec desalenat er ajuda de cramba.
Baishèc deth sèti e s’apressèc en car.
Qu’està ben, didec eth mètge.
Er ajuda de cramba entornèc entath coche, hec ua lucada ath laguens, botgèc eth cap e ordenèc ath menaire qu’entrèsse en pati; eth se posèc ath cant de Mavra Kuzminishna.
Senhor mèn Jesucrist!, didec era.
Mavra Kuzminishna prepausèc que se hessen a vier ath herit ena casa.
Es patrons que non dideràn arren…
Aqueth herit qu’ère eth prince Andrei Bolkonski.
Qu’auie arribat eth darrèr dia de Moscòu.
Eth temps ère de tardor, clar e alègre.
Ère dimenge.
E, coma tostemps, trinhonauen es campanes en totes es glèises cridant a missa.
Arrés semblaue compréner encara çò que demoraue ara ciutat.
Sonque dus indicadors senhalauen era situacion dera capitau: era populaça, ei a díder, er estament dera gent prauba, e eth prètz des causes.
Grops nombrosi de ovrèrs, vailets e mujiks, qu’ada eri s’auien amassat seminaristes, foncionaris e nòbles, gesseren entà Tri Gori peth maitin.
Dempús de demorar en bades a Rastopchin e convençudi de qué Moscòu se renderie, s’escampilhèren per tauèrnes e aubèrges.
Es prètzi d’aguest dia indicauen tanben era situacion.
Es armes, er aur, es cars e es shivaus aumentauen de valor de contunh, tant que baishaue eth des bilhets de banc e des objèctes domestics.
Tà meddia, merces tan cares coma es vestits se venien a mitat dera sua valor; ça que la, per un mau shivau s’aufrien cinc cents robles.
Mòbles, miralhs e bronzes se balhauen a gratis.
Ena anciana e tranquilla casa des Rostov a penes s’avertic era desaparicion des ancians costums.
Pendent era net auien hujut tres des nombrosi vailets, mès que non auien panat arren.
Per çò que hè ath prètz des causes, es trenta cars vengudi des bordalats supausauen ua immensa riquesa envejada per molti, qu’aufrien as Rostov enòrmes quantitats per eri.
E non èren solet ofèrtes.
Pendent tot eth maitin deth dia 1 (madeish qu’era vesilha) eth pati des Rostov se vedec plen de vailets e assistents des oficiaus heridi lotjadi aquiu, e des pròpis heridi, coma tanben des que s’auien lotjat enes cases pròches, que venguien a suplicar que les deishèssen un car entà gésser de Moscòu.
Eth majordòm, que se li hègen aguestes proposicions, planhie as heridi, mès se remie totafèt a complader-les, en tot díder que ne tansevolhe gosaue parlar-ne ath comde.
Qu’ère domatge qu’es heridi se demorèssen en Moscòu; mès se cedien un car non auie cap rason entà non cedir-ne un aute, e atau les calerie autrejar enquia e tot es coches des senhors.
Ath delà, trenta cars non podien sauvar a toti es heridi, e en aqueth comun malastre qu’ère impossible deishar de pensar en un madeish e ena familha.
Aquerò ère çò qu’opinaue eth majordòm en nòm deth sòn senhor.
Peth maitin, en hèr-se dia, eth comde Ilia Andreievic gessec dera sua cramba sense hèr bronit pr’amor de non desvelhar ara comdessa, que venguie d’adormir-se, e pistèc entath pòrge damb era sua vèsta d’interior de seda morada.
Es cars, ja premanidi, èren en pati.
Es coches demorauen ath cant deth vestibul.
Eth majordòm parlaue damb un vielh assistent e damb un joen oficiau, plan esblancossit, qu’amiaue un braç en espòrla.
En encuedar-se’n dera preséncia deth comde, eth majordòm hec un gèst sevèr ar assistent e ar oficiau pr’amor de qué s’aluenhèssen.
Qué te cau, Vasilic?
Guardèc damb ròstre bontadós ar oficiau e ar assistent e les saludèc damb un gèst ( li shautaue conéisher gent naua).
Que podem atalar ara madeish, Excelléncia.
Perfècte.
Tanlèu se desvelhe era comdessa, gesseram, damb era ajuda de Diu.
E se virèc entar oficiau:
Vos, senhors, ètz lotjadi ena mia casa?
Er oficiau s’apressèc entà Rostov; eth sòn palle ròstre se rogic de pic.
Permetetz-me, comde, hètz eth favor…
Per Diu, deishatz… que m’acomòda en un des vòsti cars.
Non è arren damb jo…
Encara que sigue un car.
Que m’ei parièr…
Abantes qu’er oficiau acabèsse de parlar, un aute assistent s’apressèc ath comde pr’amor d’intercedir peth sòn patron.
A, plan, plan, plan!, responec ara prèssa eth comde.
Plan que òc…
Qu’aurè ua grana satisfaccion.
Vasilic, mana que descarguen un o dus cars… ben, es que calgue… es que siguen de besonh… higec vagaments, sense ordenà’c damb claretat.
Eth prigond arregraïment que se diboishèc en ròstre der oficiau venguec a confirmar era sua decision.
Guardèc ath sòn entorn e vedec qu’en pati, ena pòrta dera cochèra deth darrèr, en pabalhon, pertot i auie heridi e assistents.
Toti guardauen ath comde e s’apressauen en pòrge.
Vietz entara galaria, Excelléncia…
Didetz-mos se qué hèm damb es quadres…
Tàs nau se desvelhèc era comdessa.
Era sua anciana puncèla, Matriona Timofeievna, qu’ara exercie eth cargue de cap de gendarmes, entrèc entà dider-li que Maria Karlovna ère plan ofensada e qu’es vestits d’ostiu des senhoretes non podien demorar-se ena ciutat.
En tot respòner ara demana dera comdessa sus es motius que Mme.
Schoss auie entà emmaliciar-se, Matriona Timofeieivna expliquèc qu’auien descargat era sua mala d’un car; que desligauen toti es cars e deishauen pujar as heridi pr’amor qu’eth comde, damb era sua bontat de costum, ac auie manat atau.
Era comdessa hec cridar ath sòn marit.
Qué ei aquerò, estimat?
Me diden que descarguen de nauèth es cars.
Sabes, ma chere?
T’ac volia díder abantes… ma chere comdesseta…
Venguec un oficiau a demanar-me que li deishèsse quauqui cars entàs heridi…
Es causes les podem crompar, mès eri, com van a demorar-se aciu?
Te n’encuedes?…
Que son en nòste pati, i a oficiaus… creigui, ma chere, que poiríen amiar-les…
Per qué tanta prèssa?…
Eth comde parlaue timidaments, coma tostemp que se tractaue de sòs.
Era comdessa qu’ère acostumada ad aqueth ton de votz, que precedie a toti es ahèrs qu’auien acabat en tot arroïnar as sòns hilhs: era construccion d’ua galaria o ua sarra, era organización d’un teatre o d’ua orquestra.
E ère acostumada a considerar era sua obligacion opausar-se a tot çò qu’eth didie damb aguesta votz timida.
Cuelhec era sua expression de costum, plorosa e somesa, e didec:
Escota-me, comde.
Tu mos as amiat ena situacion que mos trapam; ja non mos balhen arren pera nòsta casa e ara vòs pèrder atau tota era fortuna des nòsti hilhs.
Tu madeish dides qu’en casa i a objèctes per valor de cent mil robles.
Que non sò d’acòrd damb aquerò qu’as hèt.
Que non i sò d’acòrd!
Pensa çò que volgues.
Ja i é eth govèrn entà ocupar-se des heridi; eri ac saben.
Guarda dauant, ena casa des Lopujin; delàger se heren a vier a toti.
Ataue hè era gent.
Es solets pècs qu’èm nosati.
Se non ac hès per jo, aumens hètz-ac pes nòsti hilhs.
Eth comde agitèc es mans e gessec sense badar boca.
Natasha, qu’entraue en aqueth moment ena cramba de sa mair, li preguntèc:
Qué se passe, papa?
Arren.
Arren que t’interèsse!, didec eth comde irritat.
Òc, qu’ac è entenut, didec Natasha.
Per qué non vò mama?
E a tu qué t’impòrte?, cridèc eth comde.
Natasha, cogitosa, s’apressèc ena hièstra.
Dempús didec guardant entath pati:
Papa, vie Berg a veder-mos.
Berg, eth gendre des comdes Rostov, ère ja coronèl, en possession des crotzes de Sant Vladimir e Santa Anna e seguie ocupant eth sòn lòc tranquil e agradiu d’auxiliar deth dusau cap dera prumèra seccion der Estat Major deth dusau còs dera armada.
Er 1 de seteme auie arribat en Moscòu procedent dera armada.
Que non auie arren a hèr en Moscòu, mès se n’encuedèc que toti volien vier ena capitau e credec de besonh demanar tanben eth permís pr’amor de resòlver ahèrs de familha e interèssi.
Berg arribèc ena casa deth sòn suèr en un elegant coche tirassat per dus vigorosi shivaus semblables en tot as d’un certan prince.
En pati dera casa examinèc eth vestibul e entrèc ena sala.
Abracèc ath comde, punèc era man a Natasha e a Sonia e s’informèc ara prèssa sus era salut de mama.
Com vòs que sigue ara!
Mès, conda-mos, didec eth comde.
Seguissen arreculant o presentaràn batalha?
Solet eth Diu etèrn pòt resòlver eth destin dera nòsta patria, papa.
Era armada uscle d’afogadura e en aguest moment es caps son amassadi en conselh.
Sabi pas se qué ne gesserà d’aquiu.
Mès, vos diderè, papa, que, en generau non i a paraules dignes entà descriuer er eroïsme dera armada russa, era valentia que solet se pòt trapar ena Antiquitat qu’eri, qu’eth (corregic es sues paraules) mostrèc eth dia 26.
Vos diderè francaments (e se tumèc eth pièch coma auie hèt un generau ena sua preséncia, encara que non en instant avient, pr’amor que s’aurie d’auer tumat en nomentar “era armada russa”), qu’es oficiaus e caps non mos calec encoratjar as soldats; ath contrari, a penes podérem contier aguesti… òc, aguesti eroïcs hèts, ancians (dicec estramuncant damb es sues paraules).
Eth generau Barclay de Tolly risquèc era vida pertot dauant des sues tropes.
Eth nòste còs dera armada ère plaçat ena penent d’un ticolet…
Que ja vos ac podetz imaginar!, e Berg condèc tot çò que rebrembaue de diuèrsi infòrmes entenudi pendent aqueth temps.
Natasha, sense deishar-lo de uelh, (guardada que trebolaue a Berg), semblaue cercar en sòn ròstre era solucion d’un problèma.
Arrés pòt imaginar e laudar dignaments er eroïsme des soldats russi, didec Berg, e, coma desirant guanhar-se era sua simpatia, arric en responsa ara sua obstinada guardada.
En aqueth moment entrèc era comdessa, damb mina ombriua e emmaliciada.
Berg se lheuèc ara prèssa, punèc era sua man, s’interessèc pera sua salut e, exprimint era sua condolénça damb un movement deth cap, se posèc ath sòn costat.
Òc, mama, vos diderè era vertat.
Es tempsi son tristi e penibles entà toti es russi.
Mès, per qué enquimerar-se tant?
Encara an temps entà gésser…
Non compreni se qué hèn es vailets, didec era comdessa, en tot virar-se entath sòn marit.
Ara vien a dider-me que no i a arren premanit.
Quauquarrés li cau premanir es causes.
Un que ven de trapar mens a Mitenka.
Atau non acabaram jamès.
Eth comde volec replicar quauquarren, mès se tenguec.
Se lheuèc dera cagira e s’apressèc ena pòrta.
En aqueth moment, Berg treiguec dera pòcha eth mocador, coma s’anèsse a servir-se d’eth e, guardant eth nud qu’auie hèt abantes, s’estèc cogitós; dempús, botjant eth cap damb un gèst trist e grèu, didec:
Me cau demanar-vos quauquarren important, papa.
Ummm!, rondinèc eth comde, en tot arturar-se.
Qu’è passat ara per dauant dera casa de Yusupov, didec Berg arrint.
Er administrador, que coneishi, venguec a dider-me se me volia crompar quauquarren.
Entrè per curiosèr e i auie ua chifonnière e un cabinet de trencadura, ja sabetz se guaire l’agradarie a Vera e guaire n’auem parlat d’aquerò… (sense encuedar-se’n, Berg, auie passat a ua entonacion alègra quan comencèc a parlar dera chifonnière).
Qu’ei ua meravilha; qu’a calaishi e ua arca petita secreta.
Vera la desire de hè tant de temps!
Me shautarie balhar-li aguest gost: ua suspresa.
Vengui de veir fòrça mujiks en pati.
Balhatz-me’n un, li pagarè ben e…
Eth comde arroncilhèc es celhes e gargalhèc.
Demana-l’ac ara comdessa, jo que non balhi ordes.
S’ei de mau hèr, non ne parlem mès, se vos platz, didec Berg.
A!, anatz-vo’n toti ath diable!, ath diable!, ath diable!, cridèc eth vielh comde.
Que me rome eth cap.
E gessec dera sala.
Era comdessa se metec a plorar.
Òc, mama, es tempsi que son dificils, didec Berg.
Natasha gessec darrèr de sa pair; prumèr lo seguic, mès dempús, coma encuedant-se de çò que volie, se filèc de cap ara entrada.
Aquiu qu’ère Petia, en tot repartir armes as campanhards qu’anauen a gésser de Moscòu.
En pati seguien es cars coma abantes.
Dus qu’auien estat descargadi e un oficiau, ajudat d’un assistent, pujaue en un d’eri.
Perque papa volie balhar toti es cars as heridi, contunhèc Petia.
Vasilic.
Jo me pensi…
Jo creigui… creigui… qu’ei ua fantonejada, ua infàmia…
Sabi pas se com didè’c!, cridèc de pic Natasha, en tot virar eth ròstre indignat entà Petia.
Dilhèu èm uns alemans quinsevolh?…
Es somics l’estofauen, e cranhent deishar anar en bades tota era sua colèra, se virèc en redon e se lancèc escales ensús.
Berg, seigut ath cant dera comdessa, la padegaue respectuosa e corauments; eth comde, damb era pipa ena man, anaue d’un costat en aute dera sala, quan Natasha, damb eth ròstre deformat pera colèra, entrèc coma un auragan e s’apressèc ara prèssa entà sa mair.
Qu’ei ua viletat!, ua infàmia!, sorrisclèc.
Non ei possible qu’ac ajatz ordenat vos.
Berg e era comdessa la guardèren perplèxi e espauridi.
Eth comde se posèc ath cant dera hièstra en tot avedar era aurelha.
Mameta, que non ei possible.
Guardatz se qué se passe en pati.
Qué se passe?
Qui son eri?
Qué vòs?
Es heridi!
Son es que se demoren!
Qu’ei impossible, estimada maireta, aquerò que non està ben, desencusatz-me…
Qué mos pòt importar çò que mos hescam a vier?
Guardatz se qué se passe en pati…
Maireta, aquerò que non pòt èster!…
Eth comde seguie ath cant dera hièstra e sense virar eth cap seguie d’aurelha a Natasha.
De ressabuda, a mand d’estarnar-se a plorar, apressèc era cara enes veires.
Era comdessa guardèc ara sua hilha, vedec eth sòn ròstre avergonhat, vedec era sua emocion; comprenec se per qué eth marit non gausaue guardar-la, e damb mina desconcertada campèc ath sòn entorn.
A!, hètz çò que volgatz!
Maireta, estimada, desencusatz-me!
Ça que la, era comdesa la hec enlà e s’apressèc entath comde.
Que son es ueus… es ueus es qu’ensenhen ara garia, didec eth comde damb lèrmes d’alegria, abraçant ara sua esposa, contenta d’amagar en sòn pièch eth ròstre avergonhat.
Pairet, maireta…
Posqui balhar es ordes?
Posqui?…
Eth comde afirmèc damb eth cap e Natasha gessec ara prèssa dera sala damb era madeisha rapiditat que quan jogaue ara amagadèra quan ère petita e gessec pera escala en pati.
Es vailets, amassadi ar entorn de Natasha, non podien creir tant estranha orde enquia qu’eth comde, en nòm dera sua esposa, confirmèc era decision d’autrejar toti es cars as heridi e amiar es males enes depausi.
Quan ac compreneren, es vailets se tengueren ath prètzhèt nau damb alegria febriu.
Ara que ja non les semblaue estranh çò manat, que credien, peth contrari, que non podie èster de ua auta manèra madeish qu’un quart d’ora abantes les semblaue çò de mès normau cargar damb es mòbles e deishar as heridi.
Toti, coma entà resquitar-se per non auè’c hèt abantes, se tengueren ardorosaments ara installacion des heridi, que gessien arrossegant-se des crambes e damb es ròstres esblancossidi, e, erosi, entornejauen es cars.
Correc era votz pes cases vesies e comencèren a arribar en pati des Rostov es heridi des autes cases.
Fòrça d’eri s’opausauen a descargar es paquets, en tot conformar-se damb acomodar-se ath dessús; mès un còp cuelhuda aquera decision, non auie temps entà hèr repè.
Qu’ère parièr deishà’c tot o era mitat solet.
Es males damb era vaishèra, es bronzes,, quadres e miralhs, tan suenhosamenst embaladi era vesilha, se quedauen ara en pati; toti cercauen e trapauen era manèra de descargar mès causes pr’amor de deishar mès lòcs liuri enes cars.
Que ne cap uns auti quate, didec er administrador.
Uedatz tanben eth car deth mèn sauvaròba, didec era comdessa.
Se uedèc eth car deth sauvaròba e se manèc a cercar quauqui heridi que s’estauen dus cases mès enlà.
Toti es Rostov e es vailets èren alègri e encoratjadi.
Natasha se trapaue en un estat d’afogadura e felicitat non sentudi hège temps.
Mos calerie deishar aumens un car.
Qué i a ath laguens?, preguntèc Natasha.
Es libres deth comde.
Dèisha-les.
Vasilic les recuelherà.
Que non mos hèn cap manca.
Era carreta ère plia e non se’n sabien a on poirie sèir-se Piotr Ilich.
Qu’anarà en sèti des menaires, cridèc Natasha.
Tu tanben i anaràs, vertat, Petia?
Tanpòc Sonia ère inactiua.
Mès er objècte dera sua activitat ère totafèt opausat ath de Natasha.
Ordenaue es causes que se deishauen e les anotaue, sivans eth desir dera comdessa, en tot sajar de her-se a vier çò de mès pòssible.
Tàs dues dera tarde es quate coches des Rostov, ataladi e prèsti entara partença, demorauen era sua gessuda.
Es cars damb es heridi, un darrèr er aute, auien començat a gésser deth pati.
Eth coche qu’anaue eth prince Andrei tirèc era atencion de Sonia, que, damb ua puncèla, premanie eth sèti entara comdessa ena enòrma e nauta carròça que s’estaue dauant dera pòrta.
Non vo’n sabetz, senhoreta?, didec era puncèla.
Qu’ei eth prince herit…
Mès, qui ei?
Com se cride?
Diden qu’ei a mand de morir.
Sonia sautèc dera carròça e correc entara comdessa, que, vestida ja entath viatge, damb chapèu e chal, se passejaue damb mina cansada e demoraue ena sala as sòns, entà sèir- se, damb es pòrtes barrades, e pregar abantes dera partença.
Natasha non ère ena cramba.
Maman, didec Sonia, eth prince Andrei ei aciu mortauments herit!
Era comdessa, espaurida, dauric es uelhs; agarrèc a Sonia peth braç e se virèc entà guardar.
E Natasha?, didec.
Entà Sonia e entà era comdessa aquera notícia que non auie de moment qu’un sens.
Coneishien pro ben a Natasha, e eth temor de çò qu’aquera notícia podie representar entada era estofaue enes dues quinsevolh sentiment de pietat entà un òme qu’ambdues estimauen.
Natasha non se’n sap d’arren, encara.
Mès eth vie damb nosati.
E dides qu’ei a mand de morir?
Sonia afirmèc damb eth cap.
Era comdessa l’abracèc plorant.
Plan, donc, mama!
Tot qu’ei prèst!
D’arren, didec era comdessa.
Se ja ei tot prèst, que podem partir.
E era comdessa s’inclinèc sus era sua bossa pr’amor d’amagar eth ròstre alterat.
Sonia abracèc e punèc a Natasha, que la guardèc interrogatiuaments.
Qué se passe?
Qué s’a passat?
Arren… que non ei arren.
Quauquarren fòrça dolent entà jo?…
Qué ei?, persutèc era sensibla Natasha.
Sonia alendèc sense contestar.
Eth comde, Petia, Mme Schoss, Mavra Kusminishna e Vasilic entrèren ena sala.
Barrèren es pòrtes, se seigueren e s’estèren ues segondes en silenci, sense guardar-se es uns as auti.
Eth comde siguec eth prumèr a lheuar-se; dempús, damb ua prigonda alendada, se senhèc virat entara icòna.
Toti l’imitèren.
Eth comde abracèc a Mavra Kuzminishna e a Vasilic, que se demorauen en Moscòu, e tant qu’eri sajauen de sarrar era sua man e lo punauen ena espatla, les toquèc leugèraments era esquia e gasulhèc ues paraules confuses, consoladores e coraus.
Era comdessa se filèc entar oratòri; Sonia la trapèc ajulhada dauant de quauques imatges que demorauen ena paret.
Es icònes mès valuoses auien estat embalades, coma rebrembes de familha, e se les hègen a vier damb eri).
En vestibul e en pati, es vailets que partien (que Petia auie armat damb punhaus e sables), damb es pantalons botadi enes cames des bòtes nautes e ben ajustades es cintes, se didien adiu des que se demorauen.
Coma se sòl passar, a darrèra ora restauen fòrça causes desbrembades, es paquets èren mau plaçadi e pendent fòrça temps es lacais demoreren dauant era porteta dubèrta dera carròça entà ajudar a pujar ara comdessa, mentre qu’es puncèles corrien damb coishins e paquets dera casa entàs coches e d’aguesti entara casa.
Tostemp desbremben quauquarren!, didec era comdessa.
Duniasha, damb es pòts sarradi e sense badar boca, mès damb un gèst de repotec en ròstre, pugèc ena carròça e acomodèc eth sèti de ua auta manèra.
Vai, quina gent!, didie eth comde, botjant eth cap.
Eth vielh menaire Efim, eth solet qu’era comdessa gausaue gésser, ère seigut en sòn naut sèti sense virar-se ne tansevolhe entà veir qué se passaue darrèr dera sua esquia.
Es sòns trenta ans d’experiéncia li didien que non li balharien lèu era orde de partença, e que, encara que l’ac balhèssen, l’arturarien encara dus o tres viatges entà vier a cercar paquets desbrembadi, e que dempús d’aquerò lo harien un aute còp arturar-se e era comdessa treirie eth cap pera hiestreta e li demanarie en nòm de Crist qu’amièsse damb prudència enes baishades.
Se’n sabie de tot aquerò.
E plan per aquerò, damb mès paciéncia qu’es shivaus (sustot eth dera quèrra, Sokol, que començaue a inquietar-se e nhacaue eth fren) demoraue çò que se passarie.
Fin finau, toti s’acomodèren; quilhèren er estriu, barrèren era porteta e manèren a cercar un petit còfre.
Alavetz Efim se treiguec doçaments eth chapèu e se senhèc.
Eth postilhon e toti es vailets heren madeish.
Diu mos age!, didec Efim, e tornèc a botar-se eth chapèu.
Tà dauant!
Eth postilhon ahisquèc as shivaus; eth dera dreta hec ua tirassada, carrinclèren es ressòrts e eth coche arrinquèc.
Un lacai sautèc en sèti deth menaire dera carròça, en marcha.
En gésser deth pati, era carrròça sautèc per empeirat; madeish les arribèc as auti veïculs, e era acompanhada s’endralhèc peth carrèr.
Toti se senhèren en passar per dauant dera glèisa.
Es vailets que se demorauen en Moscòu venguien, en tot acompanhar-les, enes costats des cars.
Pòqui viatges auie experimentat Natasha ua sensacion tant alègra coma era d’aqueri moments, seiguda en coche ath cant de sa mair e guardant es façades dera inquieta e abandonada Moscòu que desfilauen doçaments dauant des sòns uelhs.
De quan en quan pistaue pera hiestreta e passejaue era guardada peth long convòi de heridi que les precedie.
Lèu dauant de toti se vedie eth tendolet botat deth coche deth prince Andrei.
Ignoraue se qui anaue aquiu, e cada còp que guardaue era corriòla des cars, cercaue aqueth coche damb es uelhs.
Sabie qu’anaue dauant de toti.
En Kudrino, ara nautada des carrèrs Nikitskaia, Presnia e Poddovinski, eth convòi des Rostov se trapèc damb d’auti de parièrs; e peth carrèr Sadovaia es coches e es cars auançauen ja en dues hilades.
En deishar entà darrèr era tor de Sujarev, Natasha, que seguie guardant damb curiosèr a guairi passauen a pè o damb coches, exclamèc, de pic, estonada e erosa:
Mon Diu!
Mama!
Sonia!
Guardatz!, qu’ei eth!
Qui?
Qui?
Guardatz!, vos asseguri qu’ei Bezujov!
E Natasha treiguec eth còs pera hiestreta dera carròça entà guardar a un òme naut e gròs, vestit de menaire, que, per çò dera sua portadura, ère un senhor desguisat.
Anaue ath sòn costat un vielhet auriolenc, glabre, damb ua capòta de lan, e s’apressauen en arc dera tor de Sujarev.
Guardatz-lo!
Non, que non ei eth…
Non digues pegaries.
Me deisharia talhar eth còth, mama.
Vos asseguri qu’ei eth.
Demora!
Mès eth menaire non podie arturar-se, pr’amor que deth carrèr Meschanskaia desbocauen naui coches e cars e es menaires cridauen as Rostov que seguissen e que non empedissen eth camin as auti.
Plan que òc, encara que fòrça mès luenh qu’abantes, toti es Rostov vederen a Pierre o a un òme que se li retiraue fòrça, jargat damb un caftan de menaire.
Anaue peth carrèr damb eth cap clin e eth ròstre seriós, acompanhat d’un veilh glabre, qu’auie tota era portadura d’un lacai.
Eth vielh se n’encuedèc que les guardauen deth coche e l’ac indiquèc ath sòn companh, en tot tocar-li respectuosaments eth code.
Pierre se tardèc a compréner çò que li didien: tant encabornaiat anaue damb es sòns pensaments.
A tot darrèr, en entenè’c, campèc ena direccion que l’indicauen.
Arreconeishec a Natasha e, cedint ath sòn prumèr impuls, correc entara carròça.
Mès s’arturèc de seguit coma se, de pic, se’n brembèsse de quauquarren.
Eth ròstre de Natasha, pistant ena hiestreta, ludie damb burlesca trendesa.
Tè, Piotr Kirilovic!
Que vos auem arreconeishut!
Com ei qu’ètz aciu?
Per qué anatz vestit atau?
Pierre cuelhec era man que Natasha l’aufrie e, seguint ath cant deth coche, que non podie arturar-se, l’ac punèc dehòra de temps.
Qué?
Per qué?
Non m’ac demanetz, didec Pierre e se virèc entà Natasha, qu’era sua guardada alègra e radianta (se n’encuedaue d’aquerò enquia e tot sense guardar-la) l’estropaue cada còp mès damb sòn encantament.
Vos demoratz en Moscòu?
Pierre carèc un moment.
En Moscòu?, preguntèc.
Òc, en Moscòu, adishatz.
Que voleria èster òme.
Me demoraria sense manca damb vos.
Mama, permetetz-me que me demora.
Pierre guardèc distrètaments a Natsaha e anaue a díder quauquarren.
Mès era comdessa s’auancèc.
Mo n’auem sabut de qué siguéretz ena batalha.
Òc, responec Pierre.
Deman que n’aura ua auta…
Mès Natasha l’interrompec:
Didetz, qué vos cau?
Que semblatz ua auta persona.
Non m’ac preguntetz, non m’ac preguntetz, ne jo madeish me’n sai.
Deman…
Adishatz, adishatz…
Que son tempsi terribles!
Se desseparèc dera carròça e tornèc entath trepader.
Natasha s’estèc ua longa estona pistant pera hiestreta, en tot guardar-lo damb un arridolet alègre e corau, un shinhau burlesc.
De hège dus dies, ei a díder, dès que despareishec dera sua casa, Pierre s’estaue en un pis uet deth defuntat Bazdeiev.
S’auie passat atau:
A londeman dera sua tornada en Moscòu, dempús dera convèrsa damb eth comde Rastopchin, Pierre, en desvelhar-se, s’estèc ua longa estona sense encuedar-se’n d’a on ère e qué volien d’eth.
Quan entre es nòms des que lo demorauen ena sala nomentèren ath francés portaire dera carta dera comdessa Elena Vasilievna sentec que l’invasie aqueth sentiment de confusion e desesperança que n’ère tant acostumat.
Li semblèc que tot s’auie acabat ara, que tot se confonie, s’esbauçaue; arrés auie rason ne arrés ère colpable; er avier non li sauvaue ja arren e eth present que non auie solucion.
Arrint forçadaments e gasulhant quauquarren entre dents, ja se deishaue quèir en divan, ja se botaue de pès, s’apressaue ena pòrta e guardaue a trauèrs deth uelh dera sarralha ena anticramba, o ben gesticulant, viraue en redon e cuelhie un libre.
Eth majordòm anoncièc per dusau viatge qu’eth francés, que s’auie hèt a vier era carta dera comdessa, desiraue veder-lo, encara que siguesse solet un instant, e qu’auie vengut de part dera veuda de Bazdeiev en tot demanar-li que se hesse cargue des libres, donques qu’era senhora Bazdeiev se n’auie anat entath camp.
A, òc!
Ara…
Demora…
Plan, non.
Mès quan eth majordòm despareishec, Pierre cuelhec un chapèu qu’ère sus era taula e gessec pera pòrta de servici deth sòn burèu.
En correder non i auie arrés.
Pierre recorrec tot eth long correder enquiara escala, damb es celhes arropides e heregant-se eth front damb es dues mans, e baishèc en prumèr soleret.
Eth portèr qu’ère en portau.
Deth soleret que se trapaue Pierre ua auta escala amiaue entara pòrta de servici.
Pierre cuelhec era escala de servici e baishèc en pati.
Arrés l’auie vist.
Mès en carrèr, en trauessar eth portau, es menaires qu’èren aquiu se descorbiren dauant deth patron.
Sentec totes aqueres guardades tachades en eth e hec coma er estruci, qu’amague eth cap entà non èster vist.
Baishèc eth sòn, e, damb pas seguit, s’aluenhèc carrèr entà dauant.
De tot aquerò que Pierre li calie hèr aqueth maitin, çò de mès pressant li semblèc qu’ère era selección de libres e documents d’Osip Alexeievic.
Cuelhec eth prumèr coche que trapèc e ordenèc que l’amiessen en Patriarshi Prudi, a on se trapaue era casa dera veuda Bazdeiev.
Sense deishar de guardar as convòis qu’auançauen pertot e gessien de Moscòu, Pierre, en acomodar eth sòn gròs còs ena veitura, sajant de non perder er equilibri en aqueth destrantalhat coche, sentec ua emocion semblabla ara deth gojat que hug dera escòla.
Comencèc a blagar damb eth menaire, que li condèc qu’aqueth dia se distribuien armes en Kremlin e qu’eth dia a vier enviarien a toti entara pòrta de Trojgorny, a on aurie lòc ua grana batalha.
Quan arribèc en Patriarshie Prudi, Pierre cerquèc era casa de Bazdeiev, que non i anaue de hège fòrça temps.
S’apressèc ena pòrta.
Guerasim, eth vielhet auriolenc e glabre que Pierre auie vist hège cinc ans en Torzhok en companhia d’Osip Alexeievic, gessec a daurir-lo.
I a bèth un en casa?, preguntèc Pierre.
Entrarè, qu’ei parièr.
Me cau revisar es libres, didec Pierre.
Passatz, se vos platz.
Eth frair deth defuntat, que Diu l’age ena glòria, Makar Alexeieivic, s’a demorat en casa.
Ja sabetz qu’ei fòrça aflaquit, didec eth vielh sirvent.
Pierre coneishie ath frair d’Osip Alexeievic, Makar Alexeieivic, un alcoòlic miei hòl.
Òc, òc, j’ac sai.
Anem, anem… e entrèc.
En correder i auie un ancian, naut e cauvet, de nas roienc, caperat en ua vèsta d’interior, damb pantofles enes pès nudi.
En veir a Pierre gasulhèc quauquarren, de mala encolia, e s’aluenhèc peth correder.
Voletz entrar en burèu?
Pierre assentic damb un gèst.
Eth burèu ei sagerat, tau que l’auien deishat.
Pierre entrèc en aquera ombriua estança a on entraue tremolós en vida deth benfactor.
Qu’ère plen de povàs; non l’auien escampar dès era sua mòrt e semblaue mès ombriua qu’abantes.
Guerasim dauric es contravents d’ua hièsta e gessec de puntetes.
Pierre recorrec eth burèu, s’apressèc en armari des manuscrits e treiguec un des documents mès importants dera orde: es actes originaus escoceses, damb anotacions e aclaracions deth benfactor.
Cuelhec sèti ena taula de trabalh, caperada de povàs, metec sus era eth manuscrit e, fin finau, en tot deishar-lo en un costat, apuèc eth cap enes es mans e s’abandonec enes sòns pròpis pensaments.
Fòrça còps Guerasim s’apressèc sense hèr bronit entà dar un còp de uelh en burèu e tostemp vedec a Pierre ena madeisha postura.
Se tardèren mès de dues ores.
Guerasim se permetec hèr bronit ena pòrta pr’amor de tirar era atencion de Pierre; mès aguest non l’entenec.
Voletz que li diga adiu ath menaire?
A, òc!, didec Pierre, en tot tornar ena realitat e lheuar-se ara prèssa.
Escota, higec guardant ath vielh damb es uelhs ludents, exaltadi e umidi, sabes que deman i aurà ua batalha?
Aquerò diden, responec Guerasim.
Te prègui que non li digues ad arrés se qui sò, e que hèsques çò que te diga…
As vòstes ordes.
Voletz que vos mestra eth repais?
Coma ordenetz, contestèc Guerasim dempús de reflexionar.
Pierre passèc era rèsta dera jornada en burèu deth benfactor, caminaue inquiet d’un costat en aute e parlaue damb eth madeish, tau qu’entenec Guerasim.
Dormic en un lhet que li premaniren aquiu madeish.
Guerasim, coma sirvent qu’a campat fòrça causes estonantes ah long dera sua vida, acceptèc aquera estranha actitud sense suspresa.
Semblaue content per auer a quauqu’un que servir.
Aquera madeisha tarde, sense preguntar-se ne tansevolhe ada eth madeish entà qué ac volie, trapèc entà Pierre un caftan e ua casqueta e prometec qu’a londeman l’artenherie eth pistolet.
Aquera tarde, Makar Alexeievic, arrossegant es sues pantofles, s’apressèc per dus còps ena pòrta deth burèu e se posèc, contemplant a Pierre damb mina insinuanta, mès tanlèu aguest se viraue, Makar Alexeievic, avergonhat e emmaliciat, se crotzaue era vèsta d’interior e s’aluenhaue ara prèssa.
Justaments alavetz, vestit damb eth caftan e acompanhat de Guerasim, quan se n’anaue a crompar eth pistolet ena tor Sajareva, Pierre se trapèc damb es Rostov.
Er 1 de seteme, de nets, Kutuzov balhèc as tropes russes era orde d’arrecular, passant per Moscòu, entath camin de Riazan.
Es prumères fòrces se meteren en movement pera net.
Pendent era marcha nueitiua non s’esdegauen e anauen doça e tranquillaments.
Mès en hèr-se dia es unitats que s’apressauen en pònt de Dorogomilov vederen ath sòn dauant e en aute costat immenses ondades de tropes que se possauen en pònt, en tot ocupar ena auta aurèra carrèrs e carrerons e, darrèr sòn, d’autes infinites ondades de tropes que lo pressionauen.
Que cuelhec as soldats ua prèssa e ua inquietud sense cap de motiu.
Toti se lancèren en pònt, enes guals e enes barques.
Kutuzov ordenèc que l’amièssen entar aute costat de Moscòu per carrèrs desseparadi.
Eth 2 de seteme, tàs dètz deth maitin, non restauen enes entorns de Dorogomilov senon es unitats de rèiregarda.
Tota era armada auie ja passat er arriu e ère en aute costat de Moscòu.
En madeish dia, 2 de seteme, tàs dètz deth maitin, Napoleon se trapaue damb es sues tropes en monte Poklonnaia e contemplaue er espectacle que s’estenie dauant des sòns uelhs.
Deth 26 d’agost tath 2 de seteme, dempús era batalha de Borodino enquiara entrada der enemic en Moscòu, pendent aquera setmana agitada e memorabla, se mantenguec aqueth magnific e susprenent temps de tardor qu’autant estone ara gent, quan eth solei cauhe mès qu’en primauèra e tot ei mès ludent ena atmosfèra leugèra e blossa que hè mau ara vista e eth pièch s’arrefortinlhe e alende damb facilitat un aire frescolent e perhumat; quan, enquia e tot, es nets son tèbes, nets caudes e escures qu’en eres se desprenen deth cèu a cada instant, espaurint e alegrant ath còp, esteles daurades.
Atau ère eth temps eth dia 2, tàs dètz deth maitin.
Er esplendor deth dia qu’ère magnific.
Dès eth monte Poklonnaia, Moscòu s’estenie amplaments, damb eth sòn arriu, es sòns jardins e es sues glèises; era ciutat semblaue seguir era sua vida entre es resplendors des sues copòles lampejantes que semblauen esteles jos es arrais deth solei.
Ara vista de tant estranha ciutat, damb era sua arquitectura jamès vista, de formes exotiques, Napoleon sentec aguest curiosèr un shinhau envejós e inquiet que sòl invasir ara gent en preséncia de formes de vida autús e ignorades.
Aguesta ciutat, çampar, viuie pliaments; sivans es indefinibles indicis que, ena luenhor, permetien distinguir un èsser viu de un aute mòrt, aquera ciutat auie ua vida pletorica.
Napoleon, dès era nautada de Poklonnaia, sentie pataquejar era vida ena ciutat e enquia, tà didè’c atau, era alendada d’aqueth còs gran e beròi.
Quinsevolh rus, en guardar Moscòu, que ve en era ua mair.
Tot estrangèr que la contemple, encara que non veigue en era a ua mair, que deu percéber eth sòn caractèr femenin.
E atau ac sentec Napoleon.
Cette ville asiatique aux innombrables eglises, Moscou la sainte.
La voila, donc, enfin, cette fameuse ville!
E en aguesta disposicion d’animositat contemplec era beresa orientau jamès vista que campaue ath sòn duant.
Ada eth madeish l’estonaue qu’eth sòn desir, aparentaments irrealizable en d’auti tempsi, s’auesse, fin finau, complit.
Jos aquera diafana lum deth maitin guardaue alternatiuaments ara ciutat e ath plan, en tot verificar toti es detalhs dera ciutat; e era certitud dera sua pròcha possession l’enquimeraue e espaurie.
Vaquí aguesta ciutat, enes mèns pès, demorant eth sòn destin.
A on deu èster ara Alexandre?
Qué pensarà?
Ua ciutat estranha, beròia e majestuosa!
Be n’ei d’estranh e majestuós aguest moment!
Qué pensaràn es mèns soldats de jo?
Aguesta qu’ei era recompensa entà toti es esceptics (campèc era sua pròpia acompanhada e, mès enlà, as òmes qu’auançauen e s’alinhauen).
Que serie pro ua soleta paraula des mèns pòts, un solet movement dera mia man, e aguesta vielha capitau des Tsars serie perduda.
Mais ma clemence est toujours prompte a descendre sus les vaincus.
Me cau mostrar-me magnanim e reauments gran…
Mès non, que non ei vertat que me trapa en Moscòu!, se l’acodic de ressabusda.
E, ça que la… ei aquiu, as mèns pès, damb es sues daurades copòles e es sues crotzes reludentes as arrais deth solei.
Que seré clement damb era.
Enes ancians monuments dera barbaria e deth despotisme inscriuerè nòbles frases de justícia e misericòrdia…
A Napoleon li semblaue qu’eth sens principau de guaire se passaue ère degut ara sua luta personau damb Alexandre.
Les mostrarè era granor dera vertadèra civilizacion; obligarè a generacions sanceres de boiards a rebrembar corauments eth nòm deth sòn conquistador.
Diderè ara sua delegacion que jamès è volut ne voi era guèrra, que solet è combatut era politica enganhosa dera sua Cort, qu’estimi e respècti a Alexandre e qu’acceptarè en Moscòu condicions de patz dignes de jo e des mèns pòbles.
Que voi non profitar-me’n dera capitada dera guèrra entà umiliar a un Emperaire qu'estimi.
Boiards, les diderè, jo non voi era guèrra, voi era patz e era felicitat de toti es mèns subdits.
Sai, ath delà, qu’era preséncia d’aguesti òmes m’inspirarà, e les parlarè coma ac hèsqui tostemp: damb precision, solemnitat e granor…
Mès ei vertat que sò en Moscòu?
Qu’on m’amene les boyards, didec ath sòn escòt.
Un generau, seguit de grana acompanhada, galaupèc de seguit ara cèrca des boiards.
Se tardèren dues ores.
Napoleon auie dinat e s’estaue de nauèth en madeish lòc, en monte Poklonnaia, demorant ara delegacion.
Ues paraules plies de dignitat e granor, de besonh, sivans era pensada de Napoleon.
Eth madeish qu’ère conquistat peth ton de magnanimitat que pensaue actuar en Moscòu.
Ena sua imaginacion auie fixat es dies dera reünion que les calie trapar-se es dignataris russi damb es francesi, dans le palais des Czars.
Ena sua imaginacion, ja nomentaue governador a quauquarrés que sabesse atrèir-se ara poblacion; e dès que s’en sabec de qué en Moscòu èren abondosi es establiments dera beneficiéncia, les amolonaue mentauments damb es sòns favors.
Pensaue que, madeish qu’en Africa, a on li calec vestir er burnós e visitar es mosquetes, en Moscòu li calerie mostrar-se tan caritatiu coma es Tsars.
E entà esmòver definitiuaments eth còr des russi, eth, coma tot francés que non pòt imaginar-se arren sentimentau sense brembar-se’n de ma chere, ma tendre, ma pauvre mere, decidic qu’en totes aqueres institucions manarie escríuer en grani caractèrs: Establissment dediée a ma chere Mere o simplaments: Maison de ma Mere.
Òc, qu’ei aquiu, dauant de jo.
Mentretant, enes darrères hilades dera acompanhada imperiau, generaus e mariscaus discutien inquiets e en votz baisha entre eri.
Es qu’auien anat ara cèrca dera delegacion tornauen damb era notícia de qué Moscòu ère ua ciutat ueda e que toti es sòns abitants se n’auien anat.
Toti es sòns ròstres èren esblancossidi e inquiets.
Non les espaurie qu’es abitants de Moscòu auessen evacuat era capitau (a maugrat dera importància d’aguest hèt); çò que mès les espaurie ère eth hèt d’auer de comunicar-l’ac ar Emperaire.
De quina manèra, sense méter a Sa Majestat en aguesta situacion, qu’es francesi criden ridicule, les calie díder-li qu’en bades demoraue as boiards e qu’en Moscòu non restauen senon un revolum de embriacs?
Es uns didien qu’ere de besonh, a quinsevolh prètz, formar ua delegacion, quina que siguesse; d’auti se manifestauen pas d’acòrd e afirmauen que çò de mielhor ère, damb intelligéncia e cautèla, comunicar era vertat ar Emperaire.
Il faudra le lui dire tout de meme, didien es senhors dera acompanhada.
Mais, monsieurs…
Era situacion se hège encara mès dificila perque er Emperaire, meditant es sòns magnanims projèctes, contemplaue febrilaments en plan, guardant de quan en quan entath camin de Moscòu, o arrint damb orgulh e alegria.
Mentretant, er Emperaire, cansat dera vana demora e notant, damb era sua intuicion d’actor, qu’eth moment solemne se tardaue massa e perdie tota era sua solemnitat, hec un gèst damb era man.
Ua canonada, qu’ère eth senhau convengut, tronèc en espaci e es tropes, que per diuèrsi lòcs entornejauen Moscòu, se lancèren entàs pòrtes de Tver, Kaluga e Dorogomilov.
Arrossegat peth movement des sues tropes, Napoleon arribèc damb eres enquiara pòrta de Dorogomilov, s’arturèc aquiu de nauèth, deishèc eth shivau s’estèc ua bona estona passejant ath long deth baloard de Kamer-Kolezhki, demorant era arribada dera delegacion.
Mentretant, Moscòu ère ua ciutat ueda.
Encara restaue gent, ei vertat, dilhèu era quinquagesima part dera poblacion d’abantes; mès era ciutat ère ueda, coma un brinhon sense reina.
En un brinhon sense reina ja non i rèste vida, encara qu’entà ua lucada superficiau sigue tan viu coma d’auti.
Jos es caudi arrais deth solei de meddia es abelhes viren eroses coma tostemp ar entorn deth brinhon sense reina coma viren ar entorn des auti brinhons viui.
De luenh s’apercep madeish era flaira dera mèu; es abelhes entren e gessen d’eri.
Mès se s’obsèrve atentiuaments eth brinhon sense reina, se ve qu’en eth ja non i a vida; es abelhes non gessen d’aquiu coma en un brinhon viu; non existís eth perhum ne eth bronzinadís qu’atrè ar apicultor.
Quan pataquège era paret d’un brinhon malaut, en sòrta deth bronzinadís unanime de milèrs d’abelhes que quilhen menaçaires era part deth darrèr e còsten un bronit caracteristic damb eth leugèr movement des sues ales, li responen solet quauqui bronits isoladi que sonen sordaments en diuèrsi lòcs deth brinhon uet…
Ja non flaire coma abantes a mèu espirituosa, aromatica, a cera e a podom, non se destaque d’eth plenitud vitau; damb era flaira a mèu se barrège era dera uedor e poiridura.
Ja non i a abelhes gardianes qu’anóncien eth perilh, prèstes a sacrificar es sues vides en defensa deth brinhon; ne senten eth bronit leugèr e regular deth trabalh, semblable ath son dera ebullicion, senon es sons dispèrsi e desagradius deth desorde.
Es abelhes rapinaires entren e gessen, timides e abiles, deth brinhon; son abelhes escures, longues, lordes de mèu.
Non hissen ad arrés e solet sagen de húger de quinsevolh perilh.
Abantes es abelhes entrauen cargades e gessien uedes; ara se hèn a vier çò que i a ath laguens.
Er apicultor daurís eth brinhon pera part baisha e l’examine atentiuaments; en sòrta d’abelhes neres e gròsses, padegades peth trabalh, estacades es ues as autes pes pautes, autrejades ath prètzhèt de laurar era cera, ara ve a ues abelhes adormides, escanaulides, que s’arrosseguen desordenades peth hons e pera paret deth brinhon.
En sòrta d’un solèr net e encerat, escampat pes ales, ve ath hons tarcums de cera, excrements e abelhes moribondes, qu’a penes botgen es pautes, o cadavres que jaden immobils e sense retirar.
Er apicultor daurís era part superior deth brinhon.
E ja non ve es ordenades hilades d’abelhes metudes enes sues cèles balhant calor as ueus; ve ara ua activitat complicada, que non a era frescor d’abantes.
Tot qu’ei lord e abandonat; es neres abelhes rapinaires se botgen rapides e furtiues.
Es patrones deth brinhon, seques e passides, arropides coma vielhes, s’arrosseguen doçaments, sense shordar ad arrés, sense desirar arren, coma s’auessen perdut tota consciéncia vitau.
Es abelhards, es tabans e parpalhòles tumen estalamordidi contra es parets de brinhon.
Aciu e enlà, entre era cera e era mèu, s’enten de quan en quan un rumor irritant.
En bèth lòc, per çò de bèth vielh costum, dues abelhes netegen es sues cèles e, damb ua diligéncia superiora as sues fòrces, trèn entà dehòra ua abelha mòrta o ua larva sense saber ne tansevolhe se per qué ac hèn.
En bèth aute lòc, dues vielhes abelhes pelegen guiterosaments, o se netegen o neurissen mutuauments, sense saber s’ac hèn botjades per un sentiment amistós o ostil.
E era abelha fèbla o mòrta, leugèra coma ua ploma, què de naut entath molon de cadavres.
Er apicultor daurís eth brinhon pera mitat entà veir eth nin.
E en sòrta des anteriors cercles neri e compacti, aganchadi pera esquia, susvelhant es mès prigonds mistèris deth pròpi brinhon, ve rèstes de centenars d’insèctes tristi, miei mòrts o endormiscadi.
Lèu toti an mòrt ja sense saber qu’eth tresaur que sauvauen ja non existís.
De toti eri ges ua aulor de poiridura e de mòrt.
Solet quauques abelhes se botgen, vòlen guiteroses, se boten ena man enemiga sense auer ne tansevolhe era fòrça de morir hissant-la.
Es mòrtes quèn aisidaments coma escates de peish.
Er apicultor barre eth brinhon, lo senhale damb greda e, quan a un moment liure, lo desarme e lo fumigue.
Atau, ueda tanben, ère Moscòu quan Napoleon, cansat e inquiet, damb es celhes arroncilhades, anaue d’un costat en aute ath long deth baloard de Kamer-Kolezhki, ara demora d’aquera ceremònia que, encara que puraments extèrna, consideraue de besonh entà sauvar es aparences: era arribada d’ua delegacion.
En diuèrsi lòcs de Moscòu i auie encara gent, mès se botjaue sense cap de rason, solet peth vielh costum, sense saber se qué hège.
Quan, damb totes es precaucions possibles, anoncièren a Napoleon qu’era ciutat ère desèrta, er Emperaire guardèc emmaliciat ath portaire dera notícia, li virèc era esquia e seguic caminant en silenci.
Eth coche!, didec.
Se seiguec ath cant der ajudant de camp de servici e se hec a amiar entàs banlègues.
Moscou desèrte!
Quel evenement invraisemblable!, se didec.
Non entrèc ena ciutat e s’arturèc en ua aubèrja deth barri de Dorogomilov.
Le coup de theatre avait raté.
Es tropes russes passèren per Moscòu entre es dues deth maitin e es dues dera tarde, en tot hèr-se a vier damb eri es darrèrs abitants e heridi que gessien dera capitau.
Pendent eth pas des tropes siguec grana era confusion, mès que mès enes pònts de Kameny, Moskvoretsky e Yauza.
Quan es tropes se dividiren en dues colomnes pr’amor d’enrodar eth Kremlin, sigueren arturades ath costat deth Kameny e deth Moskvoretsky, e un gran nombre de soldats, en tot profitar-se’n dera arturada e dera confusion, heren repè e, d’amagat, en silenci, s’esguitlèren entre era glèisa de Sant Basili e era pòrta de Borovitsky, entara plaça Ròia, a on fidauen, per intuicion, trapar era manèra d’apoderar-se aisidaments de çò d’autú.
Ua multitud semblabla ara que solie aumplir eth Gostiny Dvor es dies de rebaisha ocupaue complètaments aquera encencha.
Mès que non s’entenien es votzes cridaires e amables des vendeires, non i auie quincalhièrs, ne revolums de crompadores femenines.
Sonque i auie unifòrmes e capòtes militares de soldats sense armes, qu’entrauen damb cargues e gessien sense eres.
Mercadèrs e dependents (en escàs nombre) vagauen perdudi entre es soldats, barrauen es sues botigues o transportauen damb era ajuda de quauqui mossos es sues merces.
Ena pròcha plaça de Gostiny Dvor, eth tambor cridaue a files; mès aquera crida imperiosa non atreiguie as saquejaires, senon que, autrament, les possaue a aluenhar-se d’era.
Entre era soldatesca, en botigues e carrerons, auie òmes damb caftans grisi e eth cap arrasat.
Ena cantoada d’Ilinka conversauen dus oficiaus; er un amiaue ua banda sus er unifòrme e montaue un prim shivau gris; er aute anaue a pè e vestie capòta; un tresau oficiau s’apressèc ada eri.
Eth generau a ordenat que hescam enlà a toti aguesti sigue coma sigue.
Era mitat qu’an hujut.
Tà on vas?…
Tà on anatz?…
Haut, brigands!
Sajatz d’amassar-les, didec un aute oficiau.
Ei impossible.
Com i podem anar?
S’a format un tap en pònt e non i a qui posque auançar.
Anatz aquiu!
Hètz-les enlà!, cridèc er oficiau superior.
Er oficiau dera banda metec eth pè en soler, cridèc ath que tocaue eth tambor e se n’anèc damb eth, jos es arcades; quauqui soldats gesseren ath córrer toti amassa.
Un mercadèr damb grans vermelhs enes caròles près deth nas, damb ua expression tranquilla e calculadora en sòn ròstre ben neurit, s’apressèc esdegat e galhard entar oficiau, estornejant es braci.
Senhoria!, didec.
Protegitz-mos, se vos platz!
Que non estauviaram eth gènre, damb plaser vo n’autrejaram a vos, se voletz…
Çò que se passe ei un pilhatge… se vos platz!
Òc, aumens botèssen garda o mos permetessen barrar.
D’auti mercadèrs entornegèren ar oficiau.
Que non s’ac vau de parlar, didec un aute, prim e de ròstre seriós.
Quan a un li talhen eth cap non plore pes sòns peus!
Que se hèsquen a vier çò que volguen!, agitèc era man damb energia e se desseparèc der oficiau.
Tu, Ivan Sidoric, que pòs parlar, responec encolerit eth prumèr mercadèr.
De qué servissen es paraules?, cridèc eth mercadèr prim.
Aciu, enes mies tres botigues, è gènre per valor de cent mil robles… posqui, dilhèu sauvà’c tot ara que se’n va era armada?
Que non se pòt hèr arren contra era volontat de Diu!
Vietz, Senhoria, persutèc eth prumèr mercadèr hènt reveréncies.
Er oficiau ère perplèx e era indecision se reflectie en sòn ròstre.
A jo que m’ei parièr!, cridèc de pic, e damb passi rapids se filèc entàs arcades.
D’ua botiga dubèrta venguien bronits de còps e d’insults, e quan er oficiau s’apressèc, un òme damb giqueta grisa e eth cap arrasat gessec violentaments repompit d’era.
Er òme, arropint-se, s’esguitlèc entre es mercadèrs e er oficiau s’acarèc damb uns soldats que i auie ath laguens, mès en aqueth moment s’enteneren en pònt Moskvoretsky terribles crits d’ua multitud immensa e er oficiau correc entara plaça.
Qué se passe?
Qué se passe?, preguntaue.
Mès eth sòn companh galaupaue ja en direccion as crits, per dauant dera glèisa de Sant Basili.
Er oficiau montèc a shivau e lo seguic.
Quan arribèc en pònt vedec dus canons en posicion, soldats d’infantaria caminant peth pònt, quauqui cars volcadi, ròstres espauridi e arridolentes cares des soldats.
Ath costat des canons auie un car tirassat per dus shivaus; darrèr deth car, ath cant des arròdes, quate lebrèrs damb es sòns colars.
Eth car amiaue ua vertadèra montanha d’objèctes, e, naut de tot, ath costat d’ua cagira de mainatge damb es pautes entath cèu, i auie seiguda ua hemna que lançaue sorriscles desesperadi e agudents.
Quauqui companhs l’expliquèren ar oficiau qu’es crits dera multitud e dera hemna ère costadi pr’amor qu’eth generau Ermolov, que s’auie trapat damb aquesta multitud, en saber-se’n qu’es soldats se metien pes botigues e es paisans empachauen eth pas, auie ordenat emplaçar diuèrsi canons, hènt veir qu’èren a mand de tirar contra eth pònt.
Era gentada, entre possades, cars volcadi e crits, se hec endarrèr enquia deishar liure eth pònt e es tropes poderen seguir era sua marcha.
Mès er interior dera ciutat, mentretant, ère uet.
Enes carrèrs a penes se vedie ua amna.
Es portaus e comèrci èren barradi.
Ar entorn des tavèrnes se solien enténer crits o eth cant des embriacs.
Non circulaue cap veïcul e es caminaires ère plan pòqui.
Eth carrèr Povarskaia ère tranquil e desèrt.
En enòrme pati des Rostov demorauen rèstes de hen e de hiems, mès que non se vedie ad arrés.
Ena grana sala dera casa a on auien deishat toti es mòbles e objèctes de valor se trapauen eth portèr Ignat e eth petit Mishka, arrèhilh de Vasilic, que s’auie demorat en Moscòu damb eth sòn pairin.
Mishka auie dubèrt eth clavicòrdi e tocaue es claus damb un dit.
Eth portèr, damb es mans enes anques, arrie en tot campar-se compladut en miralh.
Sone ben, vertat, oncle Ignat?, didie eth gojat, en to calar-se de pic a pataquejar eth clavièr damb es dues mans.
Que non auetz vergonha!, de vertat, non auetz consciéncia!, didec, darrèr sòn, era votz de Mavra Kuzminishna, qu’auie entrat silenciosaments ena sala.
Be pòs presumir damb aguesta cara!
Que non vales entà ua auta causa!
Tot qu’ei aquiu sense recuélher e Vasilic no pòt mès.
Pro que t’arribarà era tua ora!
Ignat s’ajustèc era cinta, deishèc d’arrir e gessec docilaments dera sala damb eth cap clin.
Tita, que non harè bronit!, didec eth gojat.
Vè-te’n a premanir eth samovar entath pairin.
Mavra Kuzminishna netegèc eth povàs deth clavicòrdi e lo barrèc.
Dempús, alendant prigondaments, gessec dera sala e barrèc era pòrta damb clau.
En arribar en pati se demorèc en to pensar entà on anar, se préner eth tè en pabalhon damb Vasilic o méter en orde çò qu’encara ère endrabat ena recodina.
En silenciós carrèr sonèren uns passi rapids, que s’arturèren ath cant deth brescat.
Eth picapòrt carrinclèc jos era pression d’ua man que sajaue daurir-lo.
Mavra Kuzminishna s’apressèc ena pòrta.
Per qui demanatz?
Peth comde, eth comde Ilia Andreievic Rostov.
E qui ètz vos?
Un oficiau.
Qu’è besonh de veder-lo, didec ua votz agradiua russa e senhoriau.
Mavra Kuzminishna dauric era pòrta e un joen oficiau d’uns dètz-e-ueit ans, de cara redona, retirada as des Rostov, entrèc en pati.
Partiren ager pera tarde, didec era, amablaments.
Eth joen oficiau se posèc en portau, trantalhant sus s’entrar o non, e espetèc era lengua.
Quin malastre!, sorrisclèc.
Auia d’auer vengut ager…
Domatge!
Mentretant, Mavra Kuzminishna examinèc atentiuaments e damb simpatia es traits des Rostov que semblauen renauir-se en ròstre deth joen; guardèc tanben era sua capòta trincada e es bòtes rosigades.
Entà qué volíetz veir ath comde?, preguntèc.
Sabetz?, didec de ressabuda, sò parent deth comde e tostemp siguec fòrça brave damb jo.
E ara, guardèc arridolent e divertit era sua capa e es bòtes, vedetz se guaire rosigat vau, e, ath delà, non è sòs, pensaua demanar ath comde…
Mavra Kuzminishna non lo deishèc acabar.
Voletz demorar-vos un moment?
Solet un moment.
E tanlèu er oficiau separèc era man dera pòrta, virèc en redon e, damb eth sòn anament senil, Mavra Kuzminishna se filèc de cap ath pabalhon, ena part deth darrèr deth pati.
Tant que hège aquerò, er oficiau contemplaue es sues bòtes trincades e passejaue arridolent.
Be n’ei de simpatica era vielha!
Entà on aurà anat?
E com saber-me’n per quini carrèrs posqui arténher abantes ath mèn regiment, qu’ara deu arribar ena Rogozhkaia?”, pensaue eth joen.
Mavra Kuzminishna tornèc damb eth ròstre, ath còp, trantalhant e decidit: amiaue ena man un mocador a cairats plegat.
Uns passi abantes d’apressar-se ar oficiau destropèc eth mocador e treiguec un bilhet blanc de vint-e-cinc robles, qu’autregèc ara prèssa ath joen.
Mavra Kuzminishna se sentie confonuda e timida.
Er oficiau, sense refusar çò que l’aufrien e sense esdegar-se, cuelhec eth bilhet e li balhèc es gràcies.
S’eth comde siguesse en casa…, seguie desencusant-se Mavra Kuzminishna.
Que Crist vos age!
Que Diu vos sauve!, didie en tot inclinar-se e acompanhar-lo.
Coma hènt burla d’eth madeish, er oficiau botgèc eth cap arrint e gessec damb pas seguit pr’amor d’amassar ath sòn regiment en pònt de Yauza.
Tant que s’aluenhaue, lèu ath tròt, pes desèrti carrèrs, Mavra Kuzminishna se demorèc ua longa estona dauant dera pòrta barrada, damb eth cap clin e cogitosa, estrementida per un sobte sentiment de trendesa mairau e de pietat entad aqueth joen oficiau que jamès auie vist.
D’ua casa a miei bastir deth carrèr Varvarka, qu’auie ua tauèrna en embaish, gessien crits, arridalhes e cançons d’embriacs.
En ua cramba lorda e petita, apuprètz dètz ovrèrs ocupauen es bancs en diuèrses taules.
Embriagadi, sudorosi, damb es uelhs trebles, cantauen esforçant-se, daurien fòrça era boca e cadun ac hège ara sua manèra; se vedie que non auien talents de cantar e que solet ac hègen entà hèr a veir qu’èren embriacs e contenti.
Un d’eri, naut e ròi, vestie ua neta camisa blua, e se notaue qu’ère eth cap.
Eth sòn ròstre, de nas dret e fin, qu’aurie semblat beròi se non siguesse pes pòts prims e sarradi, que se botjauen sense pòsa, e es uelhs ombrius, trebles e immobils.
Que deuie, çampar, imaginar-se quauquarren, pr’amor que botjaue, per dessús d’aqueri caps, damb cèrta solemnitat e maganha, ua man qu’es sòns lordi dits separaue de manèra pòc naturau.
Era manja dera camisa l’esguitlaue soent e eth la quilhaue damb era man quèrra, coma se siguesse plan important amiar descubèrt eth sòn braç blanc e nerviut.
Ath miei d’aquera cançon s’entenec en vestibul e en pòrge eth sarabat d’ua peleja.
Eth naut, hec un gèst damb era man.
Qu’ei pro!, sorrisclèc imperiosaments.
Aquiu que pelegen, gojats!
E, sense deishar de quilhar-se era manja, correc entath pòrge.
Es auti lo seguiren.
Aqueth maitin auien vengut ena tauèrna entà béuer, ahiscadi peth gojat naut; eth tauernèr les auie mestrat vin a cambi de pèths treigudes dera fabrica.
Es haures dera harga pròcha enteneren eth tapatge dera tauèrna e, en to pensar que l’auien assautat, sagèren d’entrar sobtaments aquiu, ara fòrça.
Aguesta qu’ère era encausa dera peleja.
Eth patron dera tauèrna pelejaue damb un des haures.
Quan es obrèrs gessien ena pòrta, eth haure queiguie de bocadents en solèr e un aute empossaue ath tauernèr sajant d’entrar.
Eth joen dera camisa rebussada li fotèc un còp de punh ath haure, que sajaue d’entrar, e cridèc damb votz sauvatja:
Gojats, que tusten as nòsti!
Eth haure queigut se lheuèc e, tocant-se era cara caperada de sang, sorrisclèc damb votz planhosa:
Secors!
Que m’an aucit!…
N’an aucit a un!
Frairs!…
Ua hemna que gessie d’ua casa pròcha cridèc damb votz nauta:
Ai, mon Diu!
Qu’an aucit a un òme!
Diuèrses persones enrodèren ath sagnós haure.
Brigands!
Per qué as aucit ad aguest òme?
Bandit!
Eth gojat naut seguie ena pòrta; passaue es sòns uelhs trebles deth tauernèr entàs haures, coma trantalhant damb qui pelejar.
Assassin!, cridèc còp sec, guardant ath tauernèr.
Estacatz-lo, gojats!
A veir qui ei eth que m’estaque, exclamèc eth tauernèr, empossant as que se lançauen contra eth.
S’arrinquèc era casqueta, la lancèc en tèrra e, coma s’aguest gèst auesse un sens misteriós e menaçaire, es obrèrs s’artureren indecisi.
Coneishi pro ben era lei, frair!
Vierè en comissariat.
Te penses que non gausarè?
Que non ei permetut eth sacatge, cridèc, tornant a cuélher era casqueta.
Vierè en comissariat!, ja veiràs…
Eth tauernèr e eth gojat naut, es dus amassa, se filèren carrèr enjós discutint.
Ath sòn costat caminaue eth haure sagnós.
Les seguien es auti obrèrs e un bon nombre de curiosi, toti parlant a crits.
Ena cantoada deth carrèr Moroseika, dauant d’ua casa grana damb es contravents barradi, qu’en era i auie ua aficha de mèstre sabatèr, se trapèren damb un grop de vint obrèrs, tristi, escanaulits e agotadi, jargadi damb blòdes rosigades.
Que mos pague çò que mos deu!, didie un obrèr arropit d’escassa barba.
Pro que mos a churlat era sang e se cre qu’èm en patz.
Pòrte tota era setmana enganhant- mos e ara, quan èm as darrères, fot eth camp!
En veir ath grop que venguie damb er òme sagnós, eth sabatèr carèc e toti s’incorporèren, damb gran curiosèr, ath grop en marcha.
Entà on vatz?
Entath comissariat pr’amor de parlar damb era autoritat, ja se sap.
Ei vertat qu’es nòsti an perdut?
E tu que te pensaues?
Que non te cau senon enténer çò que ditz era gent.
Se crotzèren preguntes e responses.
Eth tauernèr profitèc que i auie mès gent, s’anèc arreculant e entornèc entara sua tauèrna.
Eth gojat naut, sense encuedarse’n qu’eth sòn rivau auie despareishut, seguie blagant sense pòsa, agitaue eth braç nud e tiraue era atencion de toti.
Era gent l’enrodaue, coma se demorèsse d’eth era solucion de toti es sòns problèmes.
Es autoritats les cau méter orde, mostrar era lei, que son entad aquerò!
Ei atau, frairs?, seguie dident eth gojat naut damb ua leugèra arridalha.
Eth se pense que non i a autoritats.
Dilhèu se pòt víuer sense autoritat, damb era sòrta de bandits que i a?
Entre era multitud non cessauen es comentaris.
Pro ja de hèr eth pèc!, didien ena multitud.
Com te pòs pensar qu’abandonen Moscòu?
Que t’ac dideren de trufaria e tu t’ac crederes.
Que non son pòques es tropes qu’an arribat.
Non deisharàn qu’entren coma s’arren.
Es autoritats que son entad aquerò.
Mès vau qu’escotes çò que ditz eth pòble, comentauen senhalant ath joen naut.
Ath cant des muralhes de Kitai-Gorod, un aute grop entornejaue a un òme damb ua capòta de lan qu’amiaue ena man un papèr.
Que son en tot liéger un edicte deth Tsar!
E toti se sarrèren ar entorn der òme que liegie un cartèu deth 31 d’agost.
Quan toti l’enrodèren, semblèc trebolar-se, e accedint ara demana deth gojat naut, que s’auie daurit pas enquiada eth, lo tornèc a liéger deth principi, damb votz leugèrament tremolosa.
Tanben nosati ajudaram a liquidar-les…” eth liegeire s’arturèc.
Ac vedetz?
Cridèc trionfauments eth gojat naut.
Eth qu’ac solucionarà tot…).
Tornarè deman ara ora deth dinar e mos meterem de seguit ara òbra: ac haram, acabaram de hè’c e deisharam as maudits liquidadi”.
Un silenci absolut seguic as darrères paraules.
Eth gojat naut inclinèc aclapat eth cap.
Qu’ère evident qu’arrés comprenie es darrères paraules.
Mès que mès, aqueres de “tornarè deman ara ora deth dinar” semblèren desengustar ath madeish liegeire e as audidors.
Eth pòble, que demoraue quauquarren grandiloquent, sajaue de compréner, mès agueses paraules èren massa simples, massa comprensibles.
Toti podien díder madeish, e, per tant, qu’ère inoportun parlar atau en un edicte que procedie des autoritats superiores.
Era gent demorèc descoratjada e silenciosa.
Eth joent naut botjaue es pòts e se balançaue.
Qu’auríem d’anar a preguntar-li…
Ei aqueth que ven?
Donques l’ac poiríem preguntar…
Autraments…
Eth mos explicarà… s’entenec enes darrères hilades.
E era atencion generau se vedec tirada peth coche deth cap de policia, qu’apareishec alavetz ena plaça acompanhat de dus dragons a shivau.
Eth cap dera policia auie gessut aqueth maitin, manat peth governador, a cremar ues barcasses (e per aguest motiu auie guanhat ua respectabla soma, qu’alavetz amiaue ena pòcha); en veir a tota aquera gent que venguie ath sòn encontre, ordenèc ath menaire que s’arturèsse.
Qué voletz?, cridèc as òmes que timidaments, e per separat, s’apressèren en coche.
Vos demani se qué voletz, repetic eth cap de policia, sense recéber responsa.
Senhoria, didec, fin finau, er òme dera capòta grisa de lan.
Senhoria, eri, sivans er aperament deth plan excellent comde, vòlen lutar enquiara mòrt, que non pensen en revoutar-se.
Que vòlen hèr tau coma a dit eth plan excellent comde…
Eth comde que non se n’a anat.
Era gent se posèc, enrodèc as qu’auien entenut es paraules dera autoritat e seguic damb era guardada eth coche que s’aluenhaue, tant qu’eth cap de policia guardaue entà darrèr, espaurit.
Didec quauquarren ath menaire e era veitura s’aluenhèc damb mès rapiditat encara.
Mos enganhe, companhs!
Anem a veir ath comde!, cridèc eth gojat naut.
Anem tà que mos diguen çò que se passe!, repetiren quauques votzes.
Gojats, non deishetz que se’n vage!
Que mos balhe compdes!
Arturatz-lo!
Era gent se lancèc ath mès córrer darrèr deth coche e, damb gran sarabat, s’endralhèren toti entà Lubianka.
Es senhors e es mercadèrs se n’an anat, e nosati per tòrt d’eri èm perdudi!
Er 1 de seteme, pera tarde, dempús dera sua entrevista damb Kutuzov, eth comde Rastopchin entornèc en Moscòu, dolut e shordat perque non l’auien convidat ath Conselh Superior de Guèrra e eth Plan Seren non auie prestat cap atencion ara sua prepausa de cuélher part ena defensa dera ciutat.
Que l’auie costat tanben estonament era naua opinion recuelhuda ena armada; sivans era, era seguretat dera capitau e es sòns pròpis sentiments patriotics èren non solet segondaris, senon absoludaments inutils e insignificants.
Desengustat, shordat e estonat per tot aquerò, eth comde Rastopchin entornèc en Moscòu.
Dempús de sopar s’estirèc en un divan sense despolhar-se.
Tara ua, lo desvelhèc un corrèu que li hège a vier ua carta de Kutuzov.
En tot considerar qu’era armada arreculaue entath camin de Riazan, mès enlà de Moscòu, didie era carta, eth comde li calie manar fòrces dera policia pr’amor de guidar es tropes en sòn pas pera ciutat.
Aquerò que non ère ua nauetat entà Rastopchin, non solet a compdar dera entrevista damb Kutuzon en dia anterior en Poklonnaia, senon dès era batalha de Borodino, quan toti es generaus qu’arribauen en Moscòu opinauen unanimaments qu’encara non se podie presentar batalha, e dès que, damb eth sòn permís, totes es nets evacuauen dera ciutat es bens estataus e era mitat des abitants de Moscòu se n’auien anat, eth comde Rastopchin se’n sabie de qué era capitau serie abandonada.
Ça que la, era notícia, comunicada per Kutuzov coma ua orde en forma de simpla nòta e recebuda de nets, en plen saunei, estonèc e irritèc ath comde.
Mès tard, en tot explicar çò qu’alavetz auie hèt pendent tot aguest temps, eth comde Rastopchin escriuec enes sues memòries, diuèrsi còps, que se preocupaue alavetz d’objectius importants: de maintenir la tranquillité a Moscou et de faire partir les habitants.
Admetuda aguesta dobla finalitat, toti es actes deth governador son irreprochables.
Mès, per qué non se treigueren es objèctes sagrats?
Per qué restèren es depausi d’armes e municions, era povora e es granèrs?
Per qué s’enganhèc a milèrs de ciutadans, que vengueren arroïnadi, en tot assegurar-les que Moscòu non serie abandonada ar enemic?
Per qué se treigueren de Moscòu es oficines administratiues plies de papèrs inutils, eth glòb de Leppich e tanti auti objèctes?
Ei pro d’adméter que quauquarren menaçaue era tranquilliat publica e quinsevolh acte resulte justificat.
Toti es terribles excèssi deth Terror se comentèren damb era desencusa dera tranquillitat publica.
En qué se basaue, donc, eth temor deth comde Rastopchin respècte ara traquillitat des moscovites en 1812?
Qué li hège pensar qu’era ciutat ère per revoutar-se?
Es abitants se n’anauen; es tropes, en plia retirada, aumplien es carrèrs.
Per qué li calie revoutar-se eth pòble?
Non solet en Moscòu, senon en tota Russia, era entrada der enemic non auie costat arren que se semblèsse a ua revòuta.
Es dies 1 e 2 de seteme restauen en Moscòu mès de dètz mil abitants e, exceptat era aglomeracion en pati dera casa deth generau governador (aglomeracion costada per eth madeish), non se passèc arren.
Encara mens s’aurie pogut demorar ua revòuta populara se dempús dera batalha de Borodino, quan er abandonament de Moscù semblaue imminent o aumens probable, en sòrta d’ahiscar ara rebellion ath pòble damb er autrejament d’armes e cartèus, eth governador auesse cuelhut mesures avientes entà hèr a evacuar es objèctes sagradi des glèises, es municions e es sòs, e auesse anonciat dubèrtaments ath pòble qu’era ciutat anaue a èster abandonada.
Rastopchin, òme exaltat e de temperament, que tostemp auie viscut enes nautes esfères dera administracion, a maugrat des sòns sentiments patriotics non coneishie en absolut ath pòble que se pensaue governar.
Dès era entrada der enemic en Smolensk, Rastopchin credec èster eth rector des sentiments populars, èster eth còr de Russia.
Non solet li semblaue (coma l’arribe a quinsevolh cap d’administracion) que governaue es actes extèrns des abitants de Moscòu, senon que dirigie tanben es sòns estats d’animositat mejançant es sues proclamacions e pannèus, escriti en aqueth lenguatge artificiós qu’eth pòble mensprède en sòn miei e non compren quan vie des nautes esfères.
Aguest polit papèr de dirigent des sentiments populars agradaue tant a Rastopchin, s’auie identificat tant damb eth, qu’eth besonh d’abandonar-lo e autrejar era ciutat sense cap hèta eroïca lo cuehie de suspresa; perdec de pic eth terren que s’assentaue e se demorèc sense saber se qué hèr.
Encara que sabie que Moscòu anaue a èster abandonada ar enemic, enquiath darrèr moment credec prigondaments qu’aguest hèt non se produsirie e non se premanit entàs eveniments inevitables.
Es abitants gessien dera capitau en contra des desirs de Rastopchin; es oficines sigueren evacuades, pera insisténcia des foncionaris, qu’as sues demanes cedic eth comde de plan mala encolia; dera sua part, eth generau governador non se preocupèc senon deth papèr qu’eth madeish s’auie atribuit.
Coma se sòl passar en persones dotades d’exaltada imaginacion, sabie de fòrça temps abantes que serie autrejat, mès venguec en tau conclusion solet per çò deth rasonament; ath hons dera sua amna non s’ac credie e era imaginacion sua qu’ère incapabla d’amiar-lo entara naua situacion.
Tota era sua energica actuacion (enquia quin punt siguec utila e se reflectie en pòble qu’ei ua auta question) ère dirigida a suscitar ena poblacion eth sentiment qu’eth madeish experimentaue: er òdi patriotic as francesi, e era confiança en eth madeish.
Rastopchin se vedec mancat de sens.
E eth generau governador se sentec plan solet, fèble e ridicul, sense tèrra fèrma jos es sòns pès.
En recéber, tant lèu se desvelhèc, era hereda e imperiosa nòta de Kutuzov, Rastopchin se sentec autant mès irritat coma mès colpable s’arreconeishie.
En Moscòu restaue tot aquerò que se l’auie encargat d’evacuar: toti es bens publics, qu’aurie d’auer trèt dera ciutat.
E trei’c tot ara, qu’ère impossible.
Jo non, plan.
Per jo, tot qu’ère premanit.
È mantengut a Moscòu en un punh!
E vaquí a on auem arribat!
Miserables!
Traïdors!”, pensaue sense arribar a definir ben se qui èren es miserables e traïdors, mès sentent eth besonh d’odiar ad aguesti ignoradi colpables dera situacion faussa e ridicula que se trapaue.
Tota aquera net la passèc eth comde Rastopchin balhant ordes.
Venguien a receber-les de toti es lòcs de Moscòu.
Es que l’entornejauen non l’auien vist jamès tant ombriu e irritat.
Vien deth Consistòri, dera Universitat, des tribunus, der asil…
Eth Vicari pregunte…
Quines ordes les cau balhar as pompièrs?…
E atau pendent tota era net.
A totes aguestes preguntes contestaue damb frases cuertes e irritades, que mostrauen era inutilitat d’aqueres ordes e que tota era sua òbra, premanida tan suenhosaments, s’auie esbauçat per colpa de quauquarrés; aguest quauquarrés serie eth que cargarie damb tota era responsabilitat de çò que s’anaue a passar ara.
Ditz-li ad aguest pèc, responec ara pregunta deth Departament deth Patrimòni, que se demore eth sauvant es sòns documents.
Quines pegaries preguntes sus es pompièrs?
Qu’an shivaus, donques que se’n vagen entà Vladimir.
Non les deisharam cap as francesi…
Excelléncia, qu’ei aciu eth director der espitau de malauts mentaus.
Qué l’ordeni?
Que se’n vagen toti!
Que dèishe anar es hòls pera ciutat…
Quan li preguntèren se qué les calie hèr damb es presoèrs cadeadi, eth comde responec emmaliciat ath director dera preson:
Qué voletz?
Que vos balha dus batalhons d’escòta, que non tengui?
Excelléncia, que i a delinquents politics: Meshkov, Vereschaguin…
Vereschaguin?
Encara non l’an penjat?, cridèc Rastopchin.
Hètz-lo-me a vier!
Tàs nau deth maitin, quan es tropes trauessauen era ciutat, arrés venguie a demanar ordes ath comde.
Qui podie, se n’anaue de Moscòu; es que se demorauen decidien per eri madeishi çò que les calie hèr.
Eth comde ordenèc atalar eth coche entà vier en Sokolniki.
Seguie en sòn burèu damb es celhes arroncilhades, es braci crotzadi, palle e silenciós.
En dies de patz, quinsevolh administrador cre que solet gràcies as sòns esfòrci viuen es sòns administradi e trape en aguesta credença de senter-se indispensable, era mielhor recompensa as sòns esfòrci e trabalhs.
Tant qu’eth mar dera istòria se tie seren, eth governant, ena sua prauba barca, se pense qu’ei eth qui hè auançar era nau deth pòble qu’apue era pèrga.
Mès se se lheue ua tormenta, se s’agiten es ondades, era nau comence a botjar-se e er error se hè inevitable.
Eth vaishèth auance damb era sua pròpia marcha, independent, era pèrga ja non l’artenh, e eth dirigent, abantes patron e hònt de tota fòrça, se convertís en un èsser inutil, insignificant e fèble.
Rastopchin se n’encuedaue d’aquerò e aquerò l’irritaue.
Eth cap de policia, qu’auie estat arturat pera multitud, entrèc a veir ath comde quan un ajudant passaue a dider-li qu’es shivaus èren ataladi e eth coche prèst.
Ambdús estauen esblancossidi.
Eth cap de policia, en sòn infòrme sus era situacion, comuniquèc ath comde qu’en pati i auie ua enòrma multitud que volie veder-lo.
Rastopchin se lheuèc sense badar boca e, damb pas seguit, entrèc en un salon luxuós e plen de lum.
Eth joen naut subergessie en ua des prumères hilades; didie quauquarren damb ròstre seriós e estornejaue fòrça es braci.
Eth haure dera cara sagnosa l’acompanhaue damb mina ombriua.
A trauèrs des hièstres barrades arribaue eth rumor des votzes.
Ei prèst eth coche?, preguntèc Rastopchin en tot separar-se dera hièstra.
Òc, Excelléncia, ei prèst, responec er ajudant.
Rastopchin s’apressèc de nauèth en balcon.
Mès, qué vòlen?, preguntèc ath cap de policia.
Excelléncia, diden que s’an amassat entà vier, sivans es vòstes ordes, contra es francesi.
Criden sabi pas qué contra es traïdors.
Mès era gent qu’ei revoutada, Excelléncia.
Be m’a costat desliurar-me d’eri!…
Me permeti dider-vos…
Retiratz-vos.
De pè, ath cant dera pòrta deth balcon, campaue fixaments ara multitud.
Coma les arribe soent as òmes colerics, ja non se tenguie e encara cercaue er objècte dera sua ira.
Il leur faut une victime”, pensèc guardant ath joen naut qu’estornejaue es braci.
E pensèc atau pr’amor qu’era sua colèra reclamaue ua victima, un objecte.
Ei ja eth coche?, preguntèc per dusau viatge.
Òc, Excelléncia…
Qué ordenatz respècte de Vereschaguin?
A!, exclamèc Rastopchin, coma senhorejat per un rebrembe imprevist.
E daurint ara prèssa era pòrta gessec decidit en balcon.
Es crits cessèren còp sec; toti se treigueren es chapèus e casquetes e virèren es sòns uelhs entada eth.
Òla, gojatz!, didec eth comde en votz nauta e damb rapiditat.
Gràcies per auer vengut.
Sonque un moment e sò damb vosati.
Mès abantes mos cau ocupar d’un maudit.
Mos cau castigar ath maudit qu’a costat era pèrta de Moscòu.
Demoratz- me.
E damb era madeisha rapiditat tornèc a entrar, barrant de còp eth balcon.
Pera multitud correc un mormolh d’aprovacion.
E tu didies qu’ère francés…
Va a méter es causes en sòn punt”, didien coma repotegant-se mutuauments era pròpia maufidança.
Ues menutes dempús se dauric era pòrta principau pr’amor de dar pas a un oficiau que balhèc ues cèrtes ordes.
Es dragons se meteren ara atenda.
Era mutitud s’apressèc precipitadaments en pòrge.
Rastopchin, damb passi rapids e expression airosa, gessec ena pòrta e guardec ath sòn entorn coma cercant a quauquarrés.
A on ei?, preguntèc.
E en tot díder aquerò, desnishèc en ua cantoada dera casa a un joen de long e prim còth, damb miei cap arrasat e pelut er aute costat, qu’auançaue entre es dragons.
Eth joen vestie ua cuerta giqueta de pèth de vop caperat de tela blua, abantes eleganta, mès fòrça rosigada, e vielhs pantalons de presoèr, metudi enes cames d’ues bòtes lordes e rosigades.
Des cames, aflaquides e fèbles, penjauen es cadies, que dificultauen encara mès es sòns trantalhanti passi.
Senhalèc eth darrèr gradon dera escala e didec: botatz-lo aciu.
Eth joen, arrossegant es cadies, pugèc damb grana dificultat es gradons e se tenguec damb un dit eth cochèr dera perissa, que li shordaue.
Virèc dus còps eth sòn long còth e alendèc; dempús, damb gèst docil, crotzèc sus eth vrente es sues delicades mans, non acostumades ath trabalh manuau.
Tant qu’eth joen hège aquerò, i auec uns moments de silenci.
Solet enes hilades deth darrèr, es dera gent aquiu sarrada, s’enteren tossiquères, planhs, exclamacions e bronit de caushigades.
Mentre plaçauen ath presoèr en lòc indicat, Rastopchin s’estèc damb es celhes arroncilhades heregant-se era cara damb era man.
Gojats, didec dempús damb votz sonora e metallica.
Eth joen de giqueta de pèth s’estaue en actitud resignada, damb es mans sus eth vrente e era esquia leugèraments corbada.
Es uelhs d’aqueth ròstre escanaulit, deformat pera tèsta a miei rasurar, d’expression desalenada, se tachauen en solèr.
As prumères paraules deth comde quilhèc leugèraments era tèsta, guardèc ath governador de naut en baish, coma se li volesse díder quauquarren o aumens trapar-se damb era sua guardada.
Mès Rastopchin non lo guardaue.
Jos era pèth deth sòn long e prim còth, darrèr dera aurelha, se vedie ua vena holada e blua.
Còp sec, eth sòn ròstre se rogic.
Totes es guardades èren tachades en eth.
Virèc es uelhs entara multitud e, coma se l’encoratgèsse era expression que liegie en aqueri ròstres, arric tristaments e timidaments, joquèc de nauèth eth cap e acomodèc mielhor es sues cames.
Qu’a traït ath Tsar e ara patria.
S’a venut a Bonaparte.
Ei eth solet entre toti es russi qu’a avilit eth sòn nòm.
Solet per tòrt sòn sucombís Moscòu, didie Rastopchin damb votz unifòrma e aspra.
Mès, de ressabuda, calèc entà baish ua rapida guardada a Vereschaguin, que seguie ena sua docil actitud, e coma s’aguesta vision l’excitèsse, cridèc en tot virar-se entara gent e quilhar era man: Hètz damb eth çò que volgatz!
Vo l’autregi!
Era gentada sauvèc silenci e se sarrèc encara mès.
Qu’ère insuportable estar-se es uns contra es auti, alendar aqueth bugàs pestilenc, non poder botjar-se e demorar quauquarren desconeishut, incomprensible e terrible.
Es òmes des prumèrs rengs, que seguien d’aurelha e comprenien tot çò que se passaue dauant d’eri, damb es uelhs espauridi e era boca dubèrta, s’esdegauen entà resistir era pression des qu’èren ath darrèr.
Acabatz damb eth!…
Russia!, cridèc Rastopchin.
Aucitz-lo!
Vos ac mani!
Era gent non entenec es paraules de Rastopchin; solet apercebec er airós son dera sua votz; panteishèc e se hec entà dauant, mès tornèc a posar-se.
Comde!…, didec ath miei deth silenci era votz timida e ath còp ben timbrada de Vereschaguin.
Comde, solet Diu ei per dessús de nosati… lheuèc eth cap e de nauèth era gròssa vena deth sòn còth delicat s’aumplic de sang; eth sòn rostre s’esblancossic.
Que non podec acabar de díder çò que volie.
Aucitz-lo!
Vereschaguin.
Ua ondada encara mès fòrta recorrec era multitud e, arribant enes prumères ringlères, empossèc as qu’èren ath dauant e les apressèc enes madeishi gradons deth pòrge.
Eth gojat naut, coma petrificat, s’arturèc damb eth braç amont ath cant de Vereschaguin.
Balhatz-li!, gasulhèc a penes er oficiau de dragons.
E un des soldats, damb eth ròstre alterat pera ira, pataquegèc a Vereschaguin en cap damb eth sabre planèr.
Eth madeish gemiment d’estupor e d’espasme recorrec era multitud.
Ò, mon Diu!, exclamèc tristaments quauquarrés.
Pòc dempús deth crit de suspresa, Veraschaguin lancèc ua exclamacion de dolor e aguest crit lo perdec.
Eth fren deth sentiment uman, tibat enquiath maximum, qu’encara contenguie ara multitud, se trinquèc en un virament de uelhs.
Qu’auie començat eth crim e ère de besonh acabar-lo.
Eth planhós gemiment de Vereschaguin, semblable a un repotec, siguec amagat per crits menaçaires e airosi.
Ua naua ondada, coma eth darrrèr còp de mar qu’en.honse eth vaishèth, auancèc dès es hilades posteriores, arribèc enes prumères e les arrinquèc en tot avalar-s’ac tot.
Eth prumèr dragon qu’auie pataquejat ath presoèr volec repetir eth sòn còp.
Vereschaguin, damb un crit de horror e protegint-se damb es mans, se lancèc entara multitud.
Eth gojat naut, que sus eth anèc a parar, l’agarrèc peth còth damb un crit sauvatge e ambdús queiguèren as pès dera rugissenta multitud.
Es uns pataquejauen e atacauen a Vereschaguin e es auti ath gojat naut.
Es sorriscles des estronhadi e es des que sajauen de sauvar ath gojat naut non heren senon excitar era fúria dera gent.
Pendent fòrça temps es dragons non poderen trèir ar obrèr, sagnós e miei mòrt; a maugrat dera prèssa febrila qu’aquera multitud enforismada sajaue acabar damb Vereschaguin d’un còp, es que lo pataquejauen, estofauen e guinhauetejauen non artenhien aucir-lo.
Era multitud possaue de pertot e se balançaue damb eth, formant ua massa compacta, e l’amiaue d’un lòc en aute sense deishar-lo ne acabar d’aucir-lo.
Que l’an estronhat…
Ei un traïdor, a venut a Crist…
Encara ei viu…
Que patisque era pena, s’ac merite!…
Solet quan era victima deishèc de defener-se e es sòns crits cessèren entà balhar pati a ua estrementida ronca e perlongada, era multitud se separèc ara prèssa deth cadavre plapat de sang.
S’apressauen, campauen çò qu’auien hèt e se retirauen orrificadi, esmoigudi e damb remors.
Ò, mon Diu, era gent qu’ei crudèu, semblauen bèsties…
Ò, era gent, era gent!
D’auti didien:
Asseguren qu’eth non ère eth colpable…
Mon Diu…
Ei miei mòrt…
Ò, com ei era gent!…
Non an pòur de pecar.
Atau parlauen es madeishi qu’ac auien hèt, mentre guardauen damb expression de pietat e dolor aqueth còs mòrt, aquera cara tacada de sang e de povàs, damb eth fin e long còth estarnat.
Un foncionari dera policia se n’encuedèc d’ordenar as dragons que se hessen a vier eth cadavre deth pati de sa Excelléncia e lo lancèssen en carrèr.
Es dragons lo cuelheren pes cames e treigueren eth còs.
Eth cap sagnós, a miei arrasar, tacat de tèrra, ère arrossegat peth solèr.
Era gent se hec enlà deth cadavre.
Tant que Vereschaguin queiguie e era populaça se sarraue ath sòn entorn damb crits sauvatges, Rastopchin, palle e confús, sense saber a on anaue e perqué, seguic peth correder que l’amiaue entàs estances der embaish.
Eth ròstre deth comde ère esblancossit e non podie evitar ua estrementida febrila dera maishèra inferiora.
Excelléncia, per aciu…!
Tà on vatz?
Eth comde Rastopchin, sense fòrces entà respóner, se virèc docilaments entà on l’indicauen.
Eth coche ère ath cant dera pòrta deth darrèr.
Eth sarabat luenhant dera gentada arribaue enquia aquiu.
Eth comde s’acomodèc damb rapiditat ena veitura e ordenèc que l’amièssen ena sua vila de Sokolniki.
En carrèr Miasnistkaia, en deishar d’enténer es crits, comencèc a penair-se’n des hèts.
Rebrembaue ara, damb desengust, era emocion e eth temor qu’auie deishat veir en preséncia des sòns subordinadi.
Mès aguesta impression non se tardèc guaire.
Eth comde se n’arric d’eth madeish damb mensprètz.
J’avais d’autres devoirs.
Il fallait apaiser le peuple.
Bien d’autres victimes ont peri et perissent pour le bien public, se didec.
E comencèc a pensar enes sòns déuers familhars, enes qu’auie entara capitau (fidada ada eth) e entà eth madeish, non coma Fedor Vasilievic Rastopchin (donques que pensaue que Fero Vesilievic Rastopchin se sacrificaue peth le bien public), senon coma generau governador, representant deth poder e delegat deth Tsar.
Que non ère naua era idia que lo padegaue: dès qu’eth mon ei mon, es òmes s’aucissen es uns as auti.
Jamès a deishat de padegar-se er òme damb aguesta idia quan a cometut un delicte contra eth sòn pròche.
Aguesta idia ei le bien public., eth ben public.
Aguest ben s’està tostemp desconeishut; mès er òme que, senhorejat pera passion, comet un delicte, sap perfèctaments en qué consistís.
E Rastopchin ara se’n sabie.
Enes sues reflexions non se repotegaue ara er acte cometut; autraments, trapaue en eth motiu de satisfaccion, per auer sabut profitar tanben çò que s’auie passat a propos: entà castigar a un delinquent e, ath còp, padegar ara plèba.
Arribat ena sua vila, e damb era preocupacion des sòns ahèrs familhars, eth comde venguec de tranquillizar-se.
Mieja ora dempús trauessaue damb rapids shivaus es camps de Sokolniki, sense brembar-se’n mès de çò passat e pensant solet en çò qu’arribarie.
Se filaue ara entath pònt de Yauza, a on, sivans li dideren, se trapaue Kutuzov.
Premanie ena sua ment es repotecs violents e mordents que balharie a Kutuzov pera sua enganha; li harie veir ad aqueth vielh vop cortesan qu’era responsabilitat per totes es calamitats derivades der abandonament dera capitau e dera madeisha pèrta de Russia (atau ac pensaue Rastopchin) queirie solet sus aqueth cap senil de ment capvirada.
Pensant per auança en çò que li calie díder, Rastopchin s’estornejaue furiós en sòn coche e guardaue airós ath sòn entorn.
Eth camp de Sokolniki ère desèrt; solet entath finau, près der asil e der espitau de malauts mentaus, se vedien grops d’òmes jargadi de blanc e d’auti, damb era madeisha vestimenta, caminauen peth camp cridant e agitant en solitari es braci.
Un d’eri corrèc a trauèrs entath coche de Rastopchin.
Eth comde, es menaires e es dragons guardauen damb un vague sentiment d’orror e curiosèr ad aqueri hòls desliuradi e mès que mès ath que se les apressaue.
Eth capvirat, damb era sua vestimenta flotant en aire, trantalhaue sus es sues cames aflaquides, corrie sense deishar de uelh a Rastopchin cridant quauquarren damb votz ronca e hège senhaus entà que s’arturèsse.
Eth ròstre ombriu e solemne deth dement, enquadrat pes guinses irregulares der sua barba, ère fòrça prim e auriolenc.
Es neri vistons se botjauen inquiets enes uets des sòns uelhs de color auriò ensafranat.
Haut!
Artura-te!
Artenhec era veitura e la seguic ua estona.
Que m’an aucit tres còps.
Tres còps sò resuscitat des mòrts.
Me lapidèren… me crucifiquèren… mès resuscitarè… resuscitarè… resuscitarè.
Martirizèren eth mèn còs.
Eth regne de Diu despareisherà…
L’esbauçarè tres viatges e tres vitages lo tornarè a bastir, cridaue en tot lheuar cada viatge mès era votz.
Eth comde Rastopchin s’esblancossic de pic, madeish que s’auie esblancossit quan era multitud se lancèc sus Vereschaguin; virèc eth sòn ròstre.
De prèssa, de prèssa!, cridèc ath menaire damb votz tremolosa.
Eth coche se lancèc a tot galaup, mès pendent long temps entenec eth comde ena sua esquia es crits desesperadi deth hòl, que s’aluenhaue, e auec dauant sòn eth ròstre sagnós, espaurit e estonat, deth joen traïdor dera giqueta de pèth.
Encara que se tractaue d’un rebrembe tan nauèth, Rastopchin se n’encuedaue de qué auie penetrat en çò de mès prigond deth sòn còr.
Sentie claraments qu’era tralha sagnosa d’aguest rebrembe non cicatrizaria bric mès, que se tardarie tota era sua vida e que coma mès viuesse, mès dolorosaments se calarie ena sua amna.
Entenie ara eth son des sues pròpies paraules: “Aucitz-lo!
Tornaue a veir eth ròstre espaurit e enforismat deth dragon que pataquegèc ath joen; e era timida guardada de repotec mud qu’eth joen l’auie dirigit.
Me calie obrar atau.
La plebe, la traite… le bien public”, pensaue.
Era armada s’apileraue encara en pònt de Yauza.
Hège calor.
Kutuzov, aclapat e ombriu, seigut en un banc, ath cant deth pònt, jogaue damb eth foet, en sable, quan ua veitura s’apressèc ada eth damb tarrabastalh.
Un òme vestit de generau, damb chapèu de plomes e uelhs entre colerics e espauridi, se l’apressèc e li comencèc a parlar en francés.
Qu’ère eth comde Rastopchin, que li didec que se presentaue aquiu perque ja non existie Moscòu ne era capitau, senon solet era armada.
Es causes s’aurien passat de ua auta manera se Sa Altesa non m’auesse dit que non abandonarie Moscòu sense lutar.
Que non auríem arribat en aguesta situacion, didec.
Kutuzov guardaue a Rastopchin e, coma se no comprenesse eth sens des sues paraules, sagèc de lièger quauquarren especiau en ròstre deth sòn interlocutor.
Eth comde carèc trebolat.
Kutuzov botgèc doçaments eth cap e, sense deishar de uelh a Rastopchin, didec sense lheuar era votz:
Òc, non autrejarè Moscòu sense presentar batalha.
Pensaue eth Plan Seren en ua auta causa en prononciar aguestes paraules o les didie damb plia consciéncia dera sua manca de sens?
Eth comde non responec e s’aluenhèc ara prèssa de Kutuzov; e, causa estranha, eth generau governador de Moscòu, eth capinaut comde Rastopchin, agarrèc un soriac e s’apressèc en pònt pr’amor de dispersar damb es sòns crits es cars qu’èren aquiu estancadi.
Tàs quate dera tarde es tropes de Murat entrauen en Moscòu.
Ath cap de tot marchaue un destacament d’ussars de Wurtemberg; darrèr, a shivau e enrodat d’ua grana acompanhada, venguie eth rei de Napols en persona.
Ena mitat deth carrèr d’Arbat, près dera glèisa de Sant Nicolàs, Murat s’arturèc ara demora de notícies deth destacament d’avantgarda pr’amor de saber en quines condicions se trapaue era fortalesa de Moscòu, le Kremlin.
Ar entorn de Murat s’anèc amassant un petit grop de persones que s’auien demorat en Moscòu.
Toti guardauen damb timida perplexitat ad aqueth estranh cap, de longui peus, ornat damb plumes e plen de jòies.
Ei eth sòn rei?, donques que non està mau!, comentauen en votz baisha.
Un interprèt s’apressèc en grop.
Descorbitz-vos… descorbitz-vos…, se dideren es uns as auti.
Er interprèt preguntèc a un portèr s’eth Kremlim quedaue luenh.
Eth portèr, estonat, escotèc era pregunta hèta damb accent polonés, estranh entada eth.
Se pensèc que non ère rus çò qu’er interprèt parlaue, non comprenec çò que li didien e s’amaguèc entre eth grop.
Murat s’apressèc ar interprèt e l’ordenèc que preguntèsse a on se trapàuen es tropes russes.
Quauqui russi compreneren era pregunta e diuèrses votzes responeren ath còp.
Un oficiau dera avantgarda s’apressèc a Murat e l’informèc de qué es pòrtes dera fortalesa èren barrades e ère per crànher ua emboscada.
Plan, didec Murat.
Dera colomna que seguie a Murat gesseren ara prèssa es canons demanadi e se dirigiren entath carrèr d’Arbat.
En arribar tath finau de Vozendvizhenka s’arturèren.
Quauqui oficiaus manèren plaçar es canons ena plaça e dirigiren entath Kremlin es sòns alongavistes.
En Kremlin sonèc eth tòc de vrespes e eth trinhonar des campanes desconcertèc as francesi.
Se pensèren que se tractaue d’ua crida as armes.
Quauqui soldats d’infantaria gesseren damb es sòns oficiaus entara pòrta de Kutafiev, tapada damb troncs e hustes.
En apressar-se, sonèren darrèr dera pòrta dus trets de fusilh.
En generau que se trapaue ath costat des canons dèc ua orde ar oficiau e aguest hec repè damb es sòns soldats.
Darrèr dera pòrta sonèren tres trets mès.
Un d’eri heric a un soldat francés ena cama e en aute costat des hustes ressonèren diuèrsi crits.
Entad aqueri òmes, deth mariscau enquiath darrèr soldat, aqueth lòc ja non ère eth carrèr Vozendvizhenka, ne era Mojovaia, ne era pòrta de Kutafiev o dera Trinitat: qu’ère un lòc nau, un nau camp de batalha que poirie èster sagnós e entath que toti se premanien.
Es crits darrèr dera pòrta cessèren.
S’auancèren es canons, es artilhèrs bohèren es mèches alugades.
Er oficiau ordenèc: Feu!
E s’enteneren, un darrèr er aute, dus trets fiulaires.
Era metralha crepitèc ena pèira dera pòrta, enes troncs e enes hustes; ena plaça se quilhèren dus bromes de hum.
Pòc dempús d’auer cessat eth resson des trets enes pèires deth Kremlim, un estranh rumor ressonèc sus es caps des francesi e ua immensa volada de gralhes se lheuèc sus es murs, coacant e batent milèrs d’ales, volatejant en aire.
Ath còp, s’entenec un crit human isolat, e un òme, sense arren ena tèsta e vestit damb un caftan, campèc ena pòrta ath miei deth hum, damb eth fusilh ena man, afustant as francesi.
Feu!, repetic er oficiau d’artilharia.
Un tret de fusilh e dues canonades ressonèren ath còp.
E un viatge mès eth hum amaguèc era pòrta.
Darrèr des troncs ja non se botjaue arrés, e es soldats francesi, damb es sòns oficiaus, s’apressèren ena pòrta, a on jadien tres òmes heridi e quate mòrts.
Dus individús jargadi damb caftan corrien ath long deth mur entath carrèr Znamenka.
Enlevez-moi ça, didec er oficiau, senhalant es troncs e es cadavres.
Es soldats tuèren as heridi e lancèren es cadavres en aute costat dera muralha.
Arrés se’n sabec se qui èren aqueri òmes “Enlevez-moi ça”, siguec era soleta causa que se didec d’eri.
Les retirèren e les lancèren entà que non pudessen.
Solet Thiers dediquèc ues eloquentes linhes ara sua memòria: “Ces miserables avaient envaihi la citadelle sacrée, s’etaient emparés des fusils de l’arsenal et tiraient (ces miserables) sur les Francais.
S’informèc a Murat de qué era via restaue liura.
Es francesi entrèren e acampèren ena plaça deth Senat; es cagires que lancèren pes hièstres der edifici les serviren entà alugar fogairons.
Diuèrsi destacaments trauessèren eth Kremlin e s’installèren en carrèr Maroseika, en Lubianka e Potrovka.
D’auti ocupèren Vozendvizhenka, Znamenka, Nikolskaia e Tverskaia.
Pertot, en non trapar as sòns patrons, es tropes franceses non s’installauen coma en ua ciutat, enes estatges, senon en un campament botat ena ciutat madeisha.
Encara que maujargadi, ahaimadi, agotadi e redusidi ara tresau part des sòns efectius, es francesi entrèren en Moscòu en orde.
Qu’ère ua armada agotada, exausta, mès encara temibla e prèsta a combàter.
Mès aquerò siguec atau enquia qu’es soldats d’aguesta armada comencèren a entrar enes cases.
Quan, cinc setmanes dempús, aguesti madeishi òmes gessien de Moscòu, ja non formauen ua armada, senon ua peaina de maufactors, que cadun d’eri se hège a vier tot çò que li semblaue valuós e de besonh.
Er objectiu de cadun, en gésser de Moscòu, non ère ja, coma abantes, conquistar, senon sauvar çò cuelhut.
Coma eth monard que met era man en estret còth d’un cantre, agarre un punhat de nòdes e cranh daurir eth punh entà non pèrder eth sòn contengut e obrant atau acabe per pèrder era vida, atau es francesi, ena gessuda de Moscòu, deuien semblar fatauments, perque s’entestauen a arrossegar damb eri tot çò qu’aiuien panat.
Abandonar eth producte deth sacatge les ère de tan mau hèr coma ath monard daurir era man plia de nòdes.
Tàs dètz menutes d’entrar es francesi en un barri, que ja non restaue ne soldats ne oficiaus.
Pes hièstres des cases se vedien òmes jargadi damb capòtes e bòtes qu’arrien e anauen d’ua sala en auta.
Enes cerèrs e chais aguesti madeishi òmes s’apoderauen des aliments; enes patis, aguesti madeishi òmes esbauçauen es pòrtes d’angars e estables; enes codines alugauen huec e, damb es manges rebussades, pastauen, codien, espaurint, divertint o amorassant a hemnes e mainatges.
Òmes atau que les auie pertot, enes tauèrnes e enes botigues; mès que ja non auie armada.
Aqueth madeish dia, eth comandament francés balhèc orde darrèr d’orde enebint sevèraments qu’es tropes se dispersèssen pera ciutat; castigant quinsevolh acte de violéncia o panatòri e dispausèren que pes nets se passèsse lista.
Mès, a maugrat de totes es proïbicions e des mesures cuelhudes, es òmes qu’abantes formauen ua armada se dispersèren per aquera ciutat rica e desabitada qu’aufrie tota sòrta de comoditats e viures.
Qu’èren coma ua vegada ahaimada que marche amassa e en tropèl per un camp èrm, mès que se dispèrse tanlèu arribe en un lòc d’abondosi pasturatges.
Qu’auien despareishut es abitants de Moscòu, e es soldats, coma se passe damb era aigua en sable, se filtrèren pertot e s’esteneren irradiant dès eth Kremlin, a on auien entrat prumèr.
Es de cavalaria, en ocupar damb toti es sòns bagatges ua casa abandonada pes mercadèrs, trapauen estables sufisents entàs bèsties, mès, maugrat tot, passauen ena casa vesia, que les semblaue mielhor.
Fòrça escriuien damb greda es sòns nòms enes parets de diuèrses cases, en tot hèr a veir qui les auie ocupat, e disputauen era sua possession damb membres de d’autes unitats enquia e tot arribant as mans.
Un còp installadi, es soldats s’escampilhauen pes carrèrs pr’amor de veir era ciutat e, en veir que tot ère desabitat, anauen enes lòcs a on podien trapar, a gratis, objèctes de valor.
Es caps acodien a frenar eth sacatge, mès enquia e tot eri madeishi se hègen a temptar pes actes de rapinaria.
En carrèr Karetnaia i auie diuèrsi magasèms de coches e es generaus s’apilerauen aquiu entà alistar carròces e berlines ath sòn gust.
Es abitants que s’auien demorat en Moscòu convidauen as caps enes sues cases, pr’amor de desliurar-se atau deth sacatge dera soldatesca.
Ère tanta era abondor e riquesa dera ciutat que semblaue non auer fin.
E ar entorn des lòcs ocupadi pes tropes n’auie d’auti, desconeishudi e desocupadi, que, sivans pensauen es francesi, sauvauen riqueses encara mès granes.
Moscòu les shurlaue cada viatge mès e mès.
Tot venguec a èster hanga, apareisheren es incendis e eth sacatge.
Es francesi atribuissen er incendi de Moscòu ath patriotisme feroce de Rastopchine; es russi, ara barbaria francesa.
En realitat, non auie motius, ne les podie auer, entà atribuir er incendi de Moscòu a ua o a diuèrses persones.
Moscòu usclèc pr’amor que siguec botat en ues condicions que quinsevolh auta ciutat bastida de husta, aurie ahlamat, auesse o non cent trenta pompes d’incendi en mau estat.
Moscòu li calie usclar pr’amor qu’es sòns abitants l’auien abandonat, e aquerò ère tant inevitable coma qu’acabe ahlamant un molon de esteres que sus eres quèn bualhs pendent diuèrsi dies.
Ua ciutat de cases de husta, qu’en era se calauen diuèrsi incendis cada dia, encara que i siguessen es sòns abitants e patrons e era policia, non podie mens qu’usclar ara qu’era gent se n’auie anat e ath sòn lòc demorauen soldats que humauen es sues pipes a alugauen fogairons ena plaça deth Senat, cremant es cagires der edifici, e codinauen es sòns dus repais ath dia.
En tempsi de patz, ei pro qu’es tropes installen es sues casèrnes en un bordalat, pendent uns dies, entà qué de seguit aumente eth nombre d’incendis.
Com non auien d’aumentar es probabilitats d’incendi en ua ciutat ueda, bastida de husta e ocupada per ua armada enemiga?
Le patriotisme feroce de Rastopchine e era barbaria francesa que non an eth tòrt d’arren.
Moscòu usclèc per tòrt des pipes, des codines, des fogairons, dera negligéncia des soldats enemics e d’uns abitants que non èren propietaris des cases que s’estauen.
Encara que i auesse auut incendiaris (çò qu’ei plan dubtós, donques qu’arrés auie motius entà incendiar, e, en tot cas, resultaue complicat e perilhós), non se les pòt considerar coma es causants, pr’amor que, de quinsevolh manèra, s’aurie passat madeish.
Per mès vantariòu que les resulte as francesi atribuí’c ara ferocitat de Rastopchin, e, as russi ara barbaria de Bonaparte, e dempús méter ua halha eroïca enes mans deth sòn pòble, mos cau arreconéisher que tau encausa non podec existir, pr’amor que Moscòu li calie usclar coma quinsevolh bordalat, usina o casa qu’es sòns patrons auessen partit e auessen estat ocupades per persones estranhes entà viuer e codinar.
Moscòu siguec ahlamat pes sòns abitants, ei vertat, mès per aqueri qu’auien partit, non pes que se demorèren.
Moscòu ocupat per enemic, non restèc intacta, coma Berlin o Viena e d’autes capitaus, pera soleta rason qu’es sòns abitants non aufriren eth pan e era sau ne autregèren es claus as francesi, senon que gesseren dera sua ciutat.
Era expansion, en amples cèrcles, des tropes franceses per Moscòu, non arribèc enquiara tarde deth 2 de seteme en barri qu’ara abitaue Pierre.
Es dus darrèrs dies, tant extraordinaris e viscudi en isolament, se heren a vier a Pierre en un estat pròche ara deméncia.
Un solet e incessant pensament s’auie senhorejat deth sòn èsser.
Ne tansevolhe sabie se com e quan, mès aguest pensament l’encabornaiue de tau manèra que non se’n brembaue en absolut deth sòn passat, non comprenie arren deth present e tot çò que vedie e entenie l’arribaue ada eth coma un sòmi.
Pierre auie abandonat era sua casa pr’amor de desliurar-se des complicacions e exigéncies dera sua pròpia vida, que, en sòn estat, l’ère impossible de resòlver.
Non s’auie filat entara casa d’Osip Alexeievic damb eth pretèxt de revisar es libres e documents deth defuntat, senon entà cercar era cauma; eth rebrembe deth benfactor se junhie en sòn esperit a un modelhon d’idies etèrnes, serenes e solemnes, totafèt opausades ara confusion que sentie.
Cercaue un asil tranquil e l’auie trapat en gabinet de trabalh d’Osip Akexeievic.
Quan, en absolut silenci d’aqueth burèu, cuelhec sèti e botec es codes ena polsosa taula deth defuntat, es rebrembes des darrèrs dies, e mès que mès es dera batalha de Borodino, acodiren damb claretat ena sua ment e damb eri era consciéncia dera sua pròpia nullitat, dera mentida dera sua vida, en comparèr damb era vertat, simplicitat e fòrça d’aquera sòrta d’òmes que cridaue en sòn còr damb ua soleta parula: eri.
Quan Guerasim lo distreiguec des sues meditacions, Pierre pensèc que li calie préner part ena projectada defensa de Moscòu peth pòble, e plan per aquerò, li demanèc a Guerasim que li hesse a vier un caftan e un pistolet, e l’expliquèc era sua intencion de quedar-se ena casa d’Osip Alexeievic, amagant eth sòn nòm.
Dempús, après un dia passat ena solitud e eth léser (Pierre sagèc diuèrsi còps de concentrar era sua atencion enes manuscrits maçonics), en diuèrses escadences se’n brembèc vagaments dera idia que ja auie auut abantes sus era significacion cabalistica deth sòn nòm en relacion damb eth de Bonaparte.
Era de qué eth, l’russe Besuhof siguesse destinat a méter fin ath poder dera bèstia ère rebrembada coma un d’aqueri sòmis que, sense cap de motiu e sense deishar tralha, trauèssen era nòsta imaginacion.
Quan, vestit damb eth caftan (damb eth solet prepaus de cuélher partida ena projectada defensa de Moscòu), Pierre se trapèc damb es Rostov e Natasha li didec: “Vos demoratz?
Ò, qué ben!”, pensèc que, plan que òc, estarie ben, encara que queiguesse Moscòu, demorar-se entà complir eth sòn pròpi destin.
Londeman, prèst a tota sòrta de sacrificis e a non èster indigne d’eri se dirigic entara pòrta de Triojgornaia.
Mès quan entornèc entara casa, convençut de qué Moscòu non serie defenuda, avertic de ressabuda qu’aquerò, qu’abantes non vedie senon coma ua possibilitat, venguie a èster ara quauquarren de besonh e inevitable.
Li calie, amagant eth sòn nòm, demorar-se en Moscòu, trapar a Napoleon e aucir-lo: morir e méter punt e finau as malastres de tota Euròpa, que, sivans eth, venguien solet de Napoleon.
Pierre se’n sabie de toti es detalhs der atemptat cometut per un estudiant aleman contra Napoleon en Viena, en 1809, e non ignoraue qu’er estudiant auie estat fusilhat.
Mès eth perilh qu’expausaue era sua pròpia vida en tot amiar a tèrme eth projècte l’ahiscaue encara mès.
Dus sentimets madeish intensi possauen a Pierre a complir eth sòn prepaus: eth prumèr, eth besonh de sacrificar-se e de patir peth malastre generau; qu’ère eth madeish sentiment qu’eth dia 25 l’auie amiat entà Mozhaisk, en centre madeish dera batalha, e qu’ara l’impausaue er abandonament dera sua casa, dormir vestit en un divan e minjar çò de madeish que Guerasim, renonciant as luxes e comoditats abituaus dera sua vida.
Er aute qu’ère aguest sentiment vague, exclusiuaments rus, de mensprètz per tot çò qu’ei convencionau, artificiós e contrari a çò d’uman, qu’era majoritat considère eth màger ben deth mon.
Pierre auie experimentat per prumèr còp aguest sentiment estranh e agradiu en palai de Slobodski, quan comprenec inesperadaments qu’es riqueses, eth poder, era vida e tot çò qu’es òmes cèrquen e defenen damb tanta afogadura, se valen quauquarren, non ei senon eth plaser que s’experimente en abandonar-les.
Qu’ère eth madeish sentiment que posse ath recruta volontari a despéner eth sòn darrèr kopek, ar embriac a trincar miralhs e copes sense cap de motiu, autanplan sabent qu’aquerò li costarà toti es sòs que possedís; eth sentiment qu’amie ar òme a cométer actes, deth punt d’enguarda dera gent, pròpis d’un dement, entà méter a temptar eth sòn pròpi poder personau e era sua fòrça, afirmant atau que i a un jutge suprèm dera vida ath marge des condicions umanes.
Deth prumèr dia que Pierre experimentèc, per prumèr viatge, aqueth sentiment en palai de Slobodski, tostemp auie restat jos era sua influéncia, mès solet ara trapaue era manèra de lo satisfèr per complet.
Ath delà, en aqueth moment l’ahiscaue a realizar eth sòn projècte e l’empachaue renonciar ada eth, çò qu’amiaue ja hèt en aguest sens: era hujuda dera sua casa, eth caftan, eth pistolet, er auer dit as Rostov que se demoraue en Moscòu.
Tot aquerò perderie era sua significacion e enquia resultarie menspredós e ridicul (causa qu’ada era ère Pierre plan sensible) se, dempús de tot aquerò, se n’anèsse de Moscòu coma es auti.
Coma se passe tostemp, er estat fisic de Pierre coïncidie damb eth sòn estat morau.
Era alimentacion grossièra, que non i ere acostumat, eth vodka begut aqueri dies, era manca de vin e de cigars, era ròba lorda que non se podie cambiar, aqueres dues nets passades lèu en velha en un divan massa petit e sense linçòs, lo tenguien en un estat d’excitación pròche ara holia.
Èren lèu es dues dera tarde.
Es francesi auien entrat en Moscòu.
Pierre se’n sabie e, en sòrta de hèr quauquarren, se tenguie a pensar en sòn plan en tot repassar es mendre detalhs.
Non s’imaginaue ben era manèra que balharie eth còp ne era mòrt de Bonaparte; ça que la, vedie, damb grana claretat, e sentie un trist plaser de pensar en aquerò, eth sòn pròpi finau e eth sòn valor eroïc.
M’apressarè… e dempús, còp sec…
Damb pistolet o damb punhau?
Qu’ei madeish.
Non sò jo qui te castigue, diderè, senon era man dera Providéncia…” (s’imaginèc es paraules que prononciarie en instant d’aucir a Napoleon).
Mentre Pierre, de pès ath miei dera estança, rasonaue d’aguesta sòrta, se dauric era pòrta deth burèu, e en portau campèc, complètaments desparièra, era figura de Makar Alexeievic, enquia alavetz tan reservada e timida.
Amiaue era blòda desligada; eth sòn ròstre ère descompausat e ròi.
Plan que òc, ère embriac.
En veir a Pierre s’arturèc confús; mès quan campèc eth sòn trebolament auancèc enquiath centre dera estança damb es sues cames trantalhantes e primes.
Qu’an pòur, didec damb votz ronca e confidenciau.
Se demorèc cogitós; e de pic, en veir eth pistolet sus era taula, lo cuelhec damb un rapid movement e correc entath correder.
Guerasim e eth portèr, que lo seguien, l’artenheren en vestibul, en tot sajar d’arrincar-li era arma.
Pierre gessec en correder e s’estèc en tot guardar ath vielh hòl damb un gèst de pietat e repulsion.
Makar Alexeieivic, contreigut eth ròstre per esfòrç, non deishaue eth pistolet e cridaue damb votz ronca, en tot imaginar-se, çampar, quauquarren plan solemne:
As armes!
Ar abordatge!
Non artenheretz trèir-la-me!
Qu’ei pro!
Qu’ei pro!, se vos platz.
Va… se vos platz… deishatz-la, se vos platz, senhor…, didie Guerasim sajant de hèr-lo a vier doçaments, en tot tier-lo pes codes, entara pòrta.
Qui ès tu?
Bonaparte?…
Que non està ben, senhor.
Anatz entara vòsta cramba, vos cau repausar.
Vè-te’n, sirvent miserable!
Non me tòques!
Alexeieivic, tant que brandie eth pistolet.
Ar abordatge!
Agarra-lo!, l’indiquèc Guerasim ath portèr.
Agarrèren a Makar Alexeieivic pes braci e l’arrosseguèren entara pòrta.
Eth vestibul s’aumplic deth bronit dera peleja e es votzes ronques e estofades der embriac.
Alavetz, un nau crit, ua estridenta votz de hemna, ressonèc en portau e era codinèra entrèc en vestibul a tot córrer.
Mon Diu!
Que son eri!
Vos digui que son eri!, sorrisclaue.
Guerasim e eth portèr deishèren anar a Makar Alexeieivic e, ja en correder, revengut eth silenci, se podec enténer claraments eth sorrolh des punhs que pataquejauen era pòrta deth carrèr.
Pierre, qu’auie decidit amagar eth sòn titol e era sua coneishença deth francés enquiara realizacion des sòns prepausi, se demorèc damb era pòrta miei dubèrta deth burèu, prèst a amagar-se tanlèu arribessen es francesi.
Mès es francesi entrèren e Pierre non se separèc dera pòrta, a on lo retenguie un curiosèr invencible.
Qu’èren dus.
Un oficiau, òme naut, de marciau aspècte e de bon pòrt, e un aute que deuie èster soldat o assistent, petit, prim e brun, de caròles en.honsades e portadura estupida.
Er oficiau, que coishejaue, venguie dauant emparat en un baston.
Hec uns passi e, coma dident-se qu’aqueth lotjament li semblaue ben, s’arturèc, se virèc entàs soldats qu’èren encara ath cant dera pòrta e en votz nauta e autoritària ordenèc que hessen entrar as shivaus.
Ara seguida, s’apraièc era mostacha e se hec a vier era man ena casqueta.
Bonjour, la companhie!, didec alègraments, guardant ath sòn entorn.
Arrés li responec.
Quartier!
Quartièr!
Logement!, didec er oficiau damb un arridolet bontadós e indulgent, sense deishar de guardar ar omenet.
Les français sont de bonnes enfants, que diable!
Voyons!
Ne nous fachons pas, mon vieux, higec.
E hec uns copets enes espatles deth silenciós e espaurit Guerasim.
Ah, ça!, dites donc, on ne parle pas francais dans cette boutique?
Es sòns uelhs tumèren damb es de Pierre, que se hec enlà dera pòrta.
Er oficiau se virèc de nauèth entà Guerasim e li manèc que li mostrèsse es crambes dera casa.
Er oficiau francés, arrint, estornegèc es braci dauant deth nas de Guerasim, en tot hèr-li a veir qu’eth tanpòc lo comprenie, e se dirigic entara pòrta qu’ère Pierre, que se volèc retirar, amagar, mès en aqueth instant vedec ena pòrta dera codina a Makar Alexeieivic damb eth pistolet ena man.
Damb era astúcia pròpia d’un hòl, Makar Alexeievic guardec ath francés.
Dempús lheuèc eth pistolet e afustèc.
Ar abordatge!, sorrisclèc, sajant de trapar eth gisclet.
Er oficiau francés se virèc en enténer eth crit e en aqueth instant Pierre se lancèc sus er embriac, artenhec cuélher eth pistolet e lançar-lo, ath còp que Makar Alexeievic sarraue eth gisclet; sonèc eishordós eth tret e tot s’aumplic de hum e flaira a povora.
Eth francés s’esblancossic e hec repé, entara pòrta.
Quan Pierre auec arrincat eth pistolet ath hòl, desbrembant es prepausi de non revelar era sua coneishença dera lengua francesa, correc entar oficiau.
Vous n’etes pas blesse?, li preguntèc en francés.
Je crois que non, responec er oficiau paupant-se, mais je l’ai manqué belle cette fois-ci, higec arridolent, en tot guardar er impacte ena paret, e dempús virèc eth ròstre sevèr entà Pierre: Quelle est cet homme?
Ah, je suis vaient au desespoir de ce que vienne d’arriver, didec Pierre, desbrembant deth tot eth sòn papèr… c’est un fou, un malheureux qui ne savais pas ce qu’il faisait.
Er oficiau s’apressèc entà Makar Alexeieivic e l’agarrèc peth còth.
Makar Alexeieivic, destibant era boca coma s’anèsse a dormir, tratalhaue, en tot emparar-se ena paret.
Brigand, tu me la payeras!, didec eth francés, deishant-lo.
Nous autres, nous sommes clements apres la victoire, mais nous non perdonnons pas as traitres, acabèc damb cara ombriua e solemna e un gèst beròi e energic.
Pierre sajaue de convéncer ar oficiau de qué non castiguèsse a un embriac hòl.
Eth francés l’entenie en silenci, sense abandonar eth sòn gèst ombriu.
Dempús, damb un arridolet, guardèc a Pierre e s’estèc carat ues segondes.
Vous m’avais sauve era vide!
Vous etes français.
Entà un francés aguesta conclusion qu’ère obligada.
Solet un francés podie amiar a tèrme un acte generós e gran; e sauvar era vida de M. Ramballe, capitaine de 13º leger, ère, plan que òc, er acte mès gran e generós.
Mès, per mès indobtable que siguese era conjectura que se basaue era conviccion der oficiau, Pierre credec de besonh desenganhar-lo.
Je suis russe, didec, ara prèssa.
Bah, bah, a d’autres!, didec eth francés, arrint e botjant un dit jos eth nas.
Tout a l’heure, vous allez me conter tout ça.
Charmé de rencontrer un compatriote.
Et bien, qu’alons nous faire de cet homme?, higec.
Que parlaue a Pierre coma se siguesse un compatriòta.
E encara que Pierre non ère francés, un còp batiat damb aguest titol, eth mès gran deth mon, non podie renonciar ada eth.
Atau ac didien eth ròstre e era votz der oficiau.
Acabèc pregant-li que non lo castiguèsse.
Eth francés treiguec pièch e hec damb era man un gèst digne d’un rei.
Vous m’avais sauvé la vide!
Vous etes français.
Vous me demandez sa grace?
Je vous l’accorde.
Qu’on emmene cet homme!, didec rapid e energic.
Cuelhec deth braç a Pierre, ascenut a francés per auer-li sauvat era vida, e entrèc damb eth ena cramba.
Es soldats que s’auien demorat en pati entrèren en vestibul en enténer eth tret; preguntèren se qué s’auie passat e se mostrèren prèsti a castigar as colpables.
Mès er oficiau les contenguec sevèr.
On vous demandera quand on aura besoin de vous, les didec.
Es soldats gesseren; er assistant, qu’auie auut temps entà hèr un còp de uelh pera codina, s’apressèc ar oficiau:
Capitaine, ils ont de la soupe e du gigot de mouton dans la cuisine.
Oui, et le vin, didec eth capitan.
Quan er oficiau francés entrèc ena casa damb Pierre, aguest credec un déuer persutar que non ère francés e volec retirar-se.
Mès er oficiau francés non volie enténer arren d’aquerò.
Se mostraue tan gentil, arregraït e cortés que Pierre non gausèc refusar es sues atencions e se seiguec damb eth ena sala, era prumèra cramba a on auien entrat.
As afirmacions de Pierre de qué non ère francés, er oficiau, qu’evidentaments non podie concéber que se renoncièsse a un titol tan vantairòu, arropic es espatles e didec que se s’entestaue a èster rus, qu’estaue ben, mès que, a maugrat tot, seguirie estacat ada eth entà tostemps per un sentiment de gratitud, donques que l’auie sauvat era vida.
S’aqueth òme auesse auut era mendre capacitat de compréner es sentiments des auti e endonviar es de Pierre, aguest, probablaments, se n’aurie podut anar; mès era manifèsta incomprension der oficiau entà tot aquerò que non siguesse era sua pròpia persona siguec mès fòrta que Pierre.
Français ou prince russe incognito, didec eth francés, en tot hèr ua guardada ara camisa lorda, encara que plan fina de Pierre, e ar anèth qu’amiaue.
Je vous dois la vie e je vous offre mon amitié.
Un français n’oublie jamais ni une insulte ni un service.
Je vous offre mon amitié.
Je ne vous dis que ça.
I auie tanta bravassaria e noblesa (en sens francés) en ton dera sua votz, ena expression e en gèst der oficiau que Pierre corresponec inconscientaments ath sòn arridolet e sarrèc era man que l’aufrie.
Capitaine Ramballe, du 13º leger, decoré pour l’affaire du Sept, se presentèc er oficiau, damb un arridolet capinaut que l’arropic es pòts jos era mostacha.
Voudrai vous bien me dire a presant a qui j’ai l’honneur de parlr aussi agreablement au lieu de rester al’ambulance avec la baile de ce fou dans le corps?
Pierre responec que non podie díder eth sòn nòm, e en tot rogir-se, tant que ne cercaue un de fictiu, e sagèc d’expausar es rasons que l’ac empedien.
Mès eth francés l’interrompec viuaments:
De grace.
Je comprends vos raisons, vous etes officier… officier superieur, pet- etre.
Vous avez porté les armes contre nous.
Ce n’est pas mon affaire.
Je vous dois la vie.
Cela me suffit.
Je suis tout a vous.
Vous etes gentilhomme?, preguntèc de pic.
Pierre joquèc eth cap.
Votre nom de bapteme, s’ils vous plait?
Je ne demande pas davantage.
M. Pierre, ditz vous?…
Parfait.
C’est tout que je desire savoir.
Quan se heren a vier er anhèth, es ueus padenadi, eth samovar, eth vodka e eth vin, viures autrejadi pes francesi, Raballe preguèc a Pierre que l’acompanhèsse en repais; e de seguit, coma òme robust e ahaimat, comencèc a avalar avidaments, botjant damb rapiditat es sues maishères.
Repetie en cada moment:
Excellent, exquis.
Eth sòn ròstre se rogic e se caperèc de sudor.
Pierre auie hame e acompanhèc de bon voler ar oficiau.
Morel er assistent, se hec a vier ua caceròla d’aigua teba e botèc aquiu ua botelha de vin nere.
Se hec a vier tanben ua botelha de kvas qu’auie cuelhut dera recodina entà provar.
Es francesi coneishien ja aguesta beuenda, que l’auien balhat eth nòm de limonade de cochon, e Morel laudèc era qu’auie trapat.
Mès coma qu’eth capitan auie vin, aquerit ath sòn pas per Moscòu, li deishèc a Morel el kvas e optèc peth burdeos.
Estropec era botelha damb un tovalhon, aumplic era sua copa e era de Pierre.
Era hame sadorada e eth vin encoratgèren encara mès ath capitan, que pendent tot eth repais non deishèc de parlar.
Oui, mon cher M. Pierre, je vous dois une fiere chandelle de m’avoir sauvé… de cet enragé… j’en ai assez, voyez vous, de bailes dans le corps.
En voila une, e senhalèc un costat, a Wagram, et de deux a Smolensk, e senhalèc ua creta ena maishèra.
Et cette jambe, comme vous voyez, qui ne veut pas marcher.
C’est a la grande bataille du 7 a la Moskova que j’ai reçu ça.
Sacre Dieu, c’etair beau!
Il fallait voir ça, c’etais un deluge de feu.
Vous nous avez taille une rude besogne; vous povez vous en vanter, nom d’un petit bonne homme.
Et, ma parole, malgré la toux que j’y e gagné, je serait pret a recommencer.
Je plains ceux que non an pas vu ça.
J’y ai eté, didec Pierre.
Ah, vraiment!
Eh bien, tant mieus, seguic eth francés.
Vous etes de fieres ennemis, tout de meme.
La grande redoute a etè tenace, nom d’une pipe.
E vous nous l’avez fait cranement payer.
J’y suis allé trois fois, telle que vous me voyez.
Trois fois nous etions sur les canons et trois fois on nous a culbutés e comme de capucins de carte.
Oh, c’etait beau monsieur Pierre.
Vos granadiers ont eté superbes, tonnerre de Dieu.
Je les ai vu sis fois de suite serrer les rangs e marcher comme a une revue.
Les beuaux hommes!
Notre roi de Naples qui s’y connais a crié: bravo!
Ah!, soldats comme nous autres!, didec après un brèu silenci.
Tant mieus, tant mieux monsieur Pierre.
Terribles en bataille… galants (e gunhèc un uelh arrint) avec les belles, voilà les français, monsieur Pierre, n’est-ce pas?
Era alegria deth capitan ère enquia tau punt ingenua e bravassa, se trapaue tan san e content d’eth madeish que tanben Pierre siguec a mand de guinhar un uelh en tot guardar-lo alègraments.
Probablaments era paraula galant hec a pensar ath capitan ena situacion de Moscòu.
A propos, dites donc, est-ce vrai que toutes les femmes ont quitté Moscou?
Qu’avaient- elles a craindre?
Est-ce que dames françaises ne quitteraient pas París, se les russes y entraient?
Ah, ah, ah!…
Ah, elle est forte, celle-la Paris?…
Mais…
Paris…
Paris…
Paris, la capitale du monde… didec Pierre, acabant eth pensament der oficiau.
Eth capitan guardèc a Pierre.
Qu’auie eth costum d’arturar-se ena mitat dera frasa pr’amor de guardar fixaments ath sòn interlocutor damb uelhs alègri, arridolents e coraus.
Eh bien, se vous ne m’avez pas dit que vous etes russe, j’auriais parie que vous etes parisien.
Vous avez ce que je ne sais quoi, ce…, e dempús d’aguesta vantaria lo guardèc de nauèth en silenci.
J’ai ete a Paris, j’y ai passé des annees, didec Pierre.
Oh, ça se vois bien, Paris!…
Un homme que ne connais pas Paris est un sauvage.
Un parisien, ça ce sent a deux lieues.
Paris, c’esth Talma, la Duchesnois, Potier, la Sorbonne, les boulevars, e en veir qu’era sua conclusion ère mès fèbla qu’era anteriora, higec ara prèssa: Il n’y a qu’un Paris au mond.
Vous avez ete a Paris e vous etes reste Russe.
Eh, bien, je ne vous en estime pas moins.
Jos era influéncia deth vin e dempús des jornades viscudes solet damb es sues ombriues idies, Pierre experimentaue un involontari plaser parlant damb aqueth òme alègre e bravàs.
Pour en revenir a vos dames, on les dit bien belles.
Quelle fichue idée d’aller s’enterrer dans les steppes, quand l’armée françase est a Moscou.
Quelle changes onst elles manqué, celles-la.
Vos moujiks, c’est autre chose, mais vous autres, gens civilise, vous devriez nous connaitre mieus que ça.
Nous avons pris Vienne, Berlin, Madrid, Naples, Rome, Varsovie, toutes es capitales du mond…
On nous craint, màis on nous aime.
Nous sommes bons a connaitre.
Eth puis l’Empereur.
Pierre l’interrompec:
L’Empereur, repetic, e eth sòn ròstre aqueric ua expression trista e confusa.
L’Empereur!
C’est la generosité, la clemence, la justice, l’ordre, le genie, voilà l’Empereur!
C’est moi, Ramballe, qui vous le dis…
Telle que vous me voiyez, j’etait son enemi il y a encore huit ans.
Mon pere a eté comte emigré… mais il m’a vencú, cet homme.
Il m’a empoigné.
Je n’ai pas pu resister au spectacle de grandeur e de glorie dont il cuvrait la France.
Quand j’ai compris ce qu’il volait, quand j’ai vu qu’il nous faisait une litiere de laurées, voyez vous, je me suis dit: voila un souberain, et je me suis donne a lui.
Et voilà!
Oh, oui, mon cher, c’est le plus grand homme des siecles passées et a venir.
Est-il a Moscou?, preguntèc Pierre confús, en tot senter-se colpable.
Eth francés contemplèc eth ròstre colpable de Pierre e arric ironic.
Non, il fera son entrée demain, didec, e seguic parlant.
Eth trebuc venguie mès que mès de qué es ussars non comprenien çò que les didien.
Eth capitant hec a cridar ath suboficiau des ussars e en un ton sevèr li preguntèc a quin regiment apertenguien, qui ère eth sòn cap e per qué se permetien entrar en ua casa qu’ère ja ocupada.
Er aleman, que comprenie mau eth francés, responec as dues prumères preguntes: dèc eth nòm deth sòn regiment e eth deth sòn comandant; mès era tresau non l’entenec.
En aleman, barrejat damb paraules franceses deformades, expliquèc qu’eth ère eth forrièr deth sòn regiment e que l’auien ordenat ocupar totes es cases, ua darrèr era auta.
Pierre, que sabie aleman, revirèc ath capitan çò que didie eth wurtemburgués e transmetec ad aguest era responsa deth capitan.
Er aleman, que comprenec ara fin çò que li didien, cedic e se hec a vier as sòns òmes.
Eth capitan gessec en pati e dèc quauques ordes en votz nauta.
En tornar ena sala Pierre ère seigut en madeish lòc, damb eth cap apuat enes dues mans.
Eth sòn ròstre exprimie un gran patiment, e, plan que òc, patie.
Quan eth capitan gessec e Pierre se trapèc solet, comprenec, còp sec, en quina situacion se trapaue.
Que non ère eth hèt dera queiguda de Moscòu, ne qu’es erosi vencedors se passegèssen pera ciutat e que l’auessen ada eth jos era sua proteccion, per mès dur que semblèsse; çò que lo tormentaue en aqueri moments ère era consciéncia dera sua pròpia feblesa.
Uns veires de vin e ua convèrsa damb aqueth òme bravàs auien esbauçat er estat d’animositat concentrat e ombriu qu’auie viscut es darrèrs dies, e li semblauen indispensables entà amiar a tèrme es sòns plans.
Eth pistolet, eth punhau e era giqueta de bura qu’èren premanidi.
Napoleon entrarie eth dia a vier.
Pierre seguie considerant util e digne aucir ath maudit, mès sentie ara que non ac harie.
Per qué?
Non ac sabie.
Qu’auie era presentida de qué non amiarie a tèrme eth sòn prepaus.
Lutaue contra era sua pròpia impoténcia, encara que se n’encuedaue vagaments de qué non poirie vencer-la e de qué es ombriues idies de d’aute temps sus era resvenja, er assassinat e eth sacrifici dera sua persona s’auien esbugassat coma eth hum, ath contacte damb eth prumèr òme qu’auie trapat.
Coishejant leugèraments e fiulant quauquarren, eth capitan entrèc de nauèth ena sala.
Era charrada deth francés, qu’abantes divertie a Pierre, ara se li hec insuportabla.
Era cançoneta, es sues postures, es sòns gèsti, era manèra de apraiar-se era mostacha, tot lo shordaue.
Mès seguic calat en sòn lòc.
Un estranh sentiment lo paralisaue.
Volie lheuar-se e gésser d’aquiu, mès que non ac podie hèr.
Eth capitat, ça que la, semblaue plan alègre.
Recorrec era cramba dus còps; li ludien es uelhs e era mostacha li tremolaue coma se rebrembèsse quauquarren divertit e coma s’arrisse entada eth madeish.
Charmant le colonel de ces Wurtembergeois!, didec.
Mais alemand.
Se seiguec dauant de Pierre.
A propos, vous savez donc l’allemand, vous?
Pierre lo guardèc sense badar boca.
Comment dites-vous asile en alemand?
Asile?, preguntèc Pierre.
Asile en alemand: Unterkunft.
Comment dites vous?, preguntèc ara prèssa eth capitan, incredul.
Unterkunft, repetic Pierre.
Onterkofft, didec eth capitan, e damb uelhs arridolents guardèc ues segondes a Pierre.
Les allemands sont de fieres betes.
N’est-ce pas monsieur Pierre?, acabèc.
Eh bien, encore un bouteille de ce bordeuaux moscovite, n’est-se pas?
Morel va nous chauffer encore une petite bouteille.
Morel!, cridèc alègraments.
Morel les hec a vier ues candèles e era botelha de vin.
Eth capitan guardèc a Pierre ara lum des candèles e quedèc estonat en veir eth ròstre desolat deth sòn companh.
Damb ua expression de clara tristor e condolença s’apressèc a Pierre e s’inclinèc sus eth.
Eh bien, nous sommes tristes, e toquèc a Pierre en braç.
Vous aurais-je fait de la peine?
Non, vrai, avez vous quelque chose contre moi?
Peut-etre, rapport a la situacion?
Pierre, sense respòner, guardèc corauments es uelhs deth francés.
Aquera expression amistosa, que l’ère agradiua.
Parole d’honneur, sans parler de ce que je vous dois, j’ai de l’amitié pour vous.
Puis-je faire quelque chose pour vous?
Disposez de moi, tornèc a preguntar.
C’est a la vie o a la mort.
C’est la main sur le coeur que je vous le dis, didec eth capitan en tot balhar-se un còp en pièch.
Merci, responec Pierre.
Eth capitan lo guardèc fixaments, coma ac auie hèt tant que l’explicaue se com se ditz asil en aleman; de pic, eth sòn ròstre s’aluguèc.
Pierre cuelhec eth sòn veire e lo uedec en redon.
Ramballe hec madeish; sarrèc de nauèth era man de Pierre e s’apuèc ena taula damb mina melancolica e cogitós.
Oui, mon cher ami, voila les caprices de la furtune, gessec de díder.
Qui m’aurait dit que se serais soldat et capitaine de dragons au service de Bonaparte, comme nous Tappelions jadis?
Et cependant me voila a Moscou avec lui.
E damb era ingenua e leugèra franquesa d’un francés, eth capitan li condèc a Pierre era istòria des sòns pair-sénhers, era sua pròpia mainadesa, era sua adolescéncia, es ahèrs de familha e çò que tanh ara sua fortuna.
Plan que òc, “ma pauvre mère” ocupaue ua bona part deth raconde.
Mais tout cela n’est que la mise en scene de la vie, le fond c’est l’amour!
L’amour!, didec alugant-se.
N’est-ce pas, monsieur Pierre?
Encore un verre?
Pierre beuec e aumplic eth veire per tresau viatge.
Qu’auien estat nombroses, e se podie creir sense dificultat sonque contemplant eth ròstre alègre e satisfèt e era afogada admiracion que parlaue des hemnes.
A maugrat que totes es istòries amoroses de Ramballe se distinguien pera sua lascivitat, qu’ei, entàs francesi, era poesia e er encantament der amor, condaue damb tau conviccion es sues experiéncies que semblaue èster eth solet òme capable d’experimentar e conéisher tota era fascinacion der amor.
Descriuie as hemnes de forma tan seductora que Pierre l’escotaue damb curiosèr.
Qu’ère evident qu’er amour que tan shautaue ath francés non ère aqueth, de gènre inferior e mès simple, que Pierre auie experimentat en d’auti tempsi entara sua hemna, ne eth sentiment romantic, qu’eth madeish alugaue, per Natasha (Ramballe avorrie madeish ambdues espècies d’amor: er un qu’ère er amour des charretiers; er aute er amour des nigauds) l’amour admirat peth francés consistie principauments enes relacions artificioses damb es hemnes, complicades e antinaturaus, que costauen especiau encantament as sentiments.
Atau, eth capitan condaue era esmoventa istòria deth sòn amor per ua beròia marquesa de trenta cinc ans e, ath còp, per ua graciosa gojata de dètz-e-sèt hilha dera marquesa.
Era luta generosa entre es dues acabèc damb eth sacrifici dera mair, que proposèc ath sòn aimant coma espós dera sua hilha.
Semblable rebrembe, encara que luenhant, encara esmoiguie ath capitan.
Dempús condèc ua auta aventura qu’en era un marit auie hèt eth papèr d’aimant e eth (er aimant) eth de marit.
Condèc quauqui eveniments graciosi des sòns souvenirs d’Allemagne, a on asile se pronóncie Unterkunft; les maris mangent de la choucroute e les jeunes filies sont trop blondes.
E, fin finau, er episòdi de Polonia, encara fresc ena memòria deth capitan, que condèc damb gèsti rapids e ròstre enventit.
S’estaue en aquerò: eth francés auie sauvat era vida a un polonés (en generau, taus actes de generositat èren frequents enes racondes deth capitan Ramballe) E aqueth l’auie fidat ara sua encantadora esposa (parisiennes de coeur) tant qu’eth s’alistaue ena armada francesa.
En repetir aguestes paraules eth capitan botgèc eth cap e se hereguèc es uelhs, coma se volesse hèr enlà era feblesa que l’invasie en rebrembar aquera scèna esmoventa.
Maugrat es ores auançades dera net e, deth vin, Pierre escotaue tot çò que didie eth capitan, ac comprenie e, ath còp, reviuie diuèrsi rebrembes personaus qu’acodien ena sua memòria.
Se’n brembèc de ressabuda deth sòn amor per Natasha e, cercant ena sua imaginacion es rebrembes d’aqueth amor les comparèc damb es istòries de Ramballe.
En tot escotar eth raconde d’aquera luta entre eth déuer e er amor, Pierre rebrembèc peth menut eth sòn darrèr encontre damb era sua estimada, ena tor de Sujarev.
Aqueth encontre non l’auie costat alavetz cap impression, non auie tornat ne tansevolhe a pensar en aquerò un solet viatge, mès ara li semblaue claufit d’importància e poesia.
Que vos è arreconeishut…”, entenie es paraules d’era.
Vedie de nauèth es sòn uelhs, era sua arridalha, eth chapèu de viatge, era revoutada guinsa de peu… e en tot aquerò trapaue quauquarren esmovent e emotiu.
Quan eth capitant acabèc era sua istòria dera beròia polonesa, li preguntèc a Pierre se bèth còp auie experimentat eth sentiment de sacrifici per amor e d’enveja deth marit legitim.
Enventit pera demana, Pierre lheuèc eth cap e sentec eth besonh d’exprimir es idies que l’embargauen.
Expliquèc qu’eth entenie de ua auta manèra er amor pera hemna.
Didec qu’ena sua vida solet n’aie estimat ua, mès qu’era non li podie pertànher jamès.
Tè!, didec eth capitan.
Pierre contunhèc dident qu’estimaue ad aguesta hemna dès era sua mainadesa e que non gosaue pensar en aguest amor perque era ère plan joena e, eth, un bastard sense nòm; e que dempús, quan auec nòm e riqueses, tanpòc gausèc, perque l’estimaue massa e la plaçaue fòrça per dessús des auti e d’eth madeish.
En arribar en aguest punt deh sòn raconde, Pierre preguntèc ath capitan se comprenie un amor atau.
Ramballe hec un gèst, hènt a veir que non ac comprenie, mès li pregaue que seguisse.
L’amour platonique, les nuages… gasulhèc.
Siguesse per çò deth vin begut, peth besonh de justificar-se damb quauquarrés o peth pensament de qué aqueth òme non coneishie ne coneisherie jamès a cap des personatges dera sua istòria, o dilhèu per tot ath còp, era lengua de Pierre s’anèc destibant.
Tachadi es sòns uelhs soniaires e amorosi en uet, damb votz trantalhanta, condèc tota era sua istòria: eth pròpi maridatge, er amor deth mielhor amic per Natasha, era traïcion de Natasha e es sues pròpies relacions, encara plan simples, damb era.
Dempús, ahiscat pes preguntes de Ramballe, desnishèc tot çò qu’auie amagat dès era prumeria: era sua posicion sociau e, a tot darrèr, eth sòn nòm.
Çò qu’estonèc especiauments ath capitan siguec eth hèt de qué Pierre siguesse plan ric, patron de dus palais en Moscòu, e qu’ac auesse abandonat tot e, sense gésser dera capitau, s’estèsse en era amagant eth sòn pròpi nòm.
Ja auançada era net, gesseren amassa en carrèr.
Qu’ère ua net templada e clara.
Ara quèrra dera casa se vedie ja eth resplendor deth prumèr incendi, que s’auie produsit en carrèr Petrovka.
Ara dreta se quilhaue eth prumèr quarton dera lua e, dauant, se vedie eth luminós cometa que Pierre, ath sòn laguens, restacaue damb eth sòn amor.
Guerasim, la codinèra e dus soldats francesi èren en pati.
S’entenien es sues arridalhes e convèrses en idiòmes mutuauments incomprensibles.
Tanben eri contemplauen eth resplendor der incendi dera ciutat.
Arren de terrible i auie en aqueth luenhant e petit incendi der immens Moscòu.
En guardar eth naut cèu estelat, era lua, eth cometa e eth respledor der incendi, Pierre experimentèc ua gaujosa emocion.
Qué mès podem desirar?”, pensèc.
E en aqueth moment, en rebrembar es sòns prepausi, eth cap li comencèc a romar; se sentec mau e li calec apuar-se ena barralha entà non quèir.
Sense dider-li adiu ath sòn nau amic, damb pas trantalhant, s’aluenhèc deth pati, tornèc entara sua cramba, s’estirèc en divan e s’esclipsèc ath moment.
Es abitants que s’aluenhauen dera ciutat e es tropes qu’arreculauen contemplauen de diuèrsi lòcs e damb sentiments desparièrs eth resplendor deth prumèr incendi, qu’auec lòc eth 2 de seteme.
Aquera net, eth convòi des Rostov se trapaue en Mitischi, a vint quilomètres de Moscòu.
Qu’auien gessut tard eth dia 1, eth camin ère tan plen de cars e de tropes, auien desbrembat tantes causes que per eres les calec manar as vailets, que decidiren hèr jadilha a cinc quilomètres dera capitau.
A londeman se desvelhèren tard e de nauèth i auec tantes arturades que sonque arribèren enquia Mitischi.
Tàs dètz, es Rostov e es heridi, qu’auien gessut damb eri, s’installèren enes patis e enes isbes deth gran bordalat.
Es vailets e es menaires des Rostov e es assistents des heridi gesseren dehòra e sopèren, un còp atengudi es senhors, en auer barrat e alimentat as shivaus.
Ena isba vesia jadie un ajudant de Raievski, qu’auie eth canèth trincat.
Es orribles dolors lo hègen panteishar planhosaments, sense pòsa, e es sòns gemiments ressonauen lugubri ena escurina dera tardor.
Era prumèra net, aqueth herit hec jadilha en madeish pati qu’es Rostov.
Era comdessa se planhie de non auer pogut clucar es uelhs per tòrt d’aguesti gemiments, e en Mitischi l’installèren en ua isba pejor, pr’amor d’aluenhar-la deth herit.
Peth dessús dera nauta carròça, arturada ath cant deth pòrge, un des vailets vedec ena escurina dera net eth fèble resplendor d’un incendi.
Ja se’n vedie un aute hège temps e toti sabien que Malie-Mitischi ère usclant, alugat pes cosacs de Mamonov.
Mès, frairs, aqueth qu’ei un aute incendi, didec un assistent.
Toti campèren entad aqueth aute resplendor.
Mès ja sabíem qu’es cosacs de Mamonov calèren huec a Malie-Mitischi.
Òc, mès aquerò non ei Malie-Mitischi…
Qu’ei mès luenh.
Guardatz, semble qu’ei Moscòu.
Dus vailets gesseren deth pòrge e se seigueren en estriu deth coche.
Qu’ei mès entara quèrra.
Que non pòt èster Mitischi!
Quauqui uns s’amassèren damb eri.
Guardatz quines ahlames!, didec un.
Arrés responec, e pendent fòrça temps contemplèren en silenci es ahlames luenhanes deth gran incendi.
Eth vielh ajuda de cramba deth comde, Danil Tarentic, s’apressèc ath grop e cridèc a Mishka.
Qué hès aciu guardant, brigand?…
Eth comde pòt cridar e non i a arrés.
Solet auia vengut a cercar aigua, responec Mishka.
E qué ne pensatz, Danil Tarentic?
Danil Tarentic non responec, e toti sauvèren un long silenci.
Eth resplendor creishie e s’estenie cada còp mès.
Que Diu mos age!…
Hè aire, tot qu’ei sec… didec ua votz.
Guarda com auance!
Ò, mon Diu!
Enquia e tot se ven es gralhes!
L’amortaràn, solide.
Qui l’amortarà?, didec Danil Terentic, enquia alavetz silenciós.
Era sua votz ère lenta e serena.
Qu’ei Moscòu era qu’uscle, frairs.
Ei era nòsta maireta… era des murs blan…
Era sua votz se braquèc en un sorriscle senil.
Semblaue que toti demorauen aquerò entà poder comprèner eth significat qu’entada eri auie aqueth resplendor.
S’enteneren alendades, oracions e sorriscles deth vielh ajuda de cramba deth comde.
Danil Terentic venguec ena casa pr’amor d’informar ath comde de qué Moscòu usclaue.
Eth comde se botèc ua blòda e gessec a veir er incendi.
Damb eth gesseren Sonia qu’encara non s’auie despolhat, e Mme Schoss.
Natasha e era comdessa se demorèren ena cramba ( Petia ja non ère damb es sòns; que s’auie auançat pr’amor d’amassar-se ath sòn regiment, destinat en Troitsa).
En enténer era notícia der incendi de Moscòu era comdessa s’estarnèc a plorar.
Natasha, esblancossida e damb es uelhs fixi, seguie seiguda en un banc dejòs des icònes (en madeish lòc qu’ocupèc quan arribec aquiu).
Sense hèr-ne cabau des paraules de sa pair, escotaue es gemiments der ajudant, que s’entenien tres cases mès enlà.
Quin espant!, sorrisclèc Sonia terrorizada e espaurida en tornar deth pati.
Semble que tot Moscòu uscle.
Eth resplendor qu’ei terrible!
Natasha, guarda d’aquiu; se ve dera hièstra estant, li didec ara sua cosia damb er in de distrèir-la.
Mès Natasha la guardèc coma se non comprenesse çò que li didie e de nauèth tornèc a tachar es uelhs en cornèr dera codinèra.
Natasha ère en aqueth estat d’estabordiment e estupor dès eth maitin, quan Sonia, damb gran estonament e indignacion dera comdessa, credec de besonh (qui sap perqué) revelar ara sua cosia era preséncia deth prince Andrei herit e dider-li que venguie damb eri.
Era comdessa s’auie emmaliciat damb Sonia de manèra pòc frequent en era; Sonia plorèc e demanèc perdon.
E ara, coma entà corregir era sua fauta, se preocupaue de contunh de Natasha.
Guarda, Natasha, quin incendi tan violent.
Qué ei çò qu’uscle?, preguntèc Natasha.
A, òc, Moscòu!
E, entà non ofensar a Sonia e desliurar-se d’era, quilhèc eth cap entara hièstra, guardèc de tau manèra qu’arren podie veir e tornèc ara sua actitud d’abantes.
Mès se non as vist arren!
Sonia e era comdessa compreneren que, ne Moscòu ne eth sòn incendi, auien cap importància entada era.
Eth comde se retirèc darrèr deth paravent e s’ajacèc.
Era comdessa s’apressèc entà Natasha, toquèc eth sòn front damb eth revèrs dera man, coma hège quan era sua hilha ère malauta, la punèc e didec:
As hered?
Qu’ès en tot tremolar.
Te calerie ajaçar-te.
Ajaçar-me?
Òc, plan ben.
Ara i vau, didec Natasha.
Quan Natasha se’n sabèc aqueth maitin qu’eth prince Andrei, grèuments herit, viatjaue damb eri, hec fòrça preguntes: “A on ei herit?
Com?
Ei en perilh?
Lo posqui veir?” e quan li responeren que non lo podie veir, qu’ère grèuments herit, encara que non en perilh de mòrt, non les credec.
Convençuda de qué tostemp li responerien çò de madeish, deishèc de preguntar e de parlar.
Pendent tot eth viatge, damb aquera guardada qu’era comdessa coneishie pro ben e qu’era sua expression cranhie, Natasha s’estèc immobila en un cornèr deth coche.
Damb era madeisha portadura ère ara seiguda ena isba.
Pensaue quauquarren, quauquarren qu’auie decidit ath sòn laguens.
Era comdessa se’n sabie, mès que non podie endonvià’c, e aquerò la tenguie espaurida e inquieta.
Natasha, hilha mia, despolha-te e cala-te en mèn lhet.
Solet era comdessa tenguie un lhet; Mme, Schoss e es dues joenes dormien en un molon de hen escampilhat sus eth pis.
Non, mama, me calarè aciu en solèr, didec Natasha.
S’apressèc ena hièstra e la dauric.
Damb era hièstra dubèrta s’enteneren mès claraments es gemècs der ajudant.
Natasha pistèc eth cap en aire umid dera net e era comdessa podec veir se com eth sòn delicat còth, secodit pes somics, pataquejaue eth marc dera hièstra.
Natasha sabie que non ère eth prince Andrei que gemegaue; sabie qu’eth prince Andrei viatjaue en madeish convòi qu’eri, qu’ère ena isba vesia, separada d’eri solet peth vestibul.
Mès aguesti gemiments seguidi la heren a plorar.
Era comdessa e Sonia se guardèren.
Ajaça-te, que ja ei tard.
A, òc… ara madeish.
E comencèc a despolhar-se damb tanta prèssa que trinquèc es cintes dera pelha.
Se treiguec eth vestit, se botèc ua blòda e se seiguec damb es cames recuelhudes en hen que li servie de jaça.
Se metec entà dauant era sua trena de peus fini e non longui, la des.heiguec e, damb es sòns dits fini, delicadi, la comencèc a trenar de nauèth; es sòns movements èren rapids, leugèrs, viraue eth cap ja entà un costat ja entar aute, mès es sòns uelhs febrius, plan dubèrti, guardauen immobils ath sòn dauant.
Quan auec acabat eth sòn pientat nueitiu se metec lentaments sus eth linçò que caperaue eth hen escampilhat, en solèr, près dera pòrta.
Natasha, cala-te ath miei, didec Sonia.
Non, aciu, responec.
Mès ajaçatz-vos ja, higec damb anug.
E en.honsèc era cara ena coishinèra.
Era comdessa, Mme Schoss e Sonia se despolhèren ara prèssa e s’ajacèren.
Natasha escotèc pendent ua longa estona, sense botjar-se, es rumors dera casa e es que venguien deth dehòra.
Prumèr entenec es prècs e alendades de sa mair, era carrinclada deth lhet e era roncadèra fiulanta de Mme Schoss, que coneishie tan ben; entenec tanben era tranquilla respiracion de Sonia.
Ath cap d’ua estona era comdessa la cridèc, mès era que non responec arren.
Semble que s’a esclipsat, mama, mormolhèc Sonia.
Dempús un brèu silenci, era comdessa cridèc de nauèth a Natasha, sense que tanpòc aguest còp responesse.
Natasha non se tardèc a enténer era respiracion regulara de sa mair, mès seguic immobila, encara qu’eth petit pè nud qu’auie treigut deth linçò se li heredesse en solèr.
Coma se celebrèsse era sua victòria sus toti, eth cant d’un grilh arribèc a trauèrs d’ua clatenera.
Ena luenhor cantèc un poth que un aute li responec de mès apròp.
Ena tauèrna auien cessat es crits e solet s’entenien es gemècs der ajudant.
Natasha s’incorporèc.
Sonia!, dormisses?
Mama!, gasulhèc.
Non responec arrés.
Natasha se metec de pè lentaments, damb cautèla, se senhèc e caminèc damb es pès descauci, estrets e agils, sus eth pasiment hered e lord.
Carrinclèren es estrades, hec uns passi rapids esguitlant-se coma un gat, e agarrèc eth picaport hered dera pòrta.
Li semblaue que quauquarren pesant pataquejaue ritmicaments totes es parets dera isba, mès qu’ère eth sòn pròpi còr que batanaue, sarrat pera pòur, per espant e per amor.
Dauric era pòrta, trauessèc eth portau e botèc es pès ena tèrra umida e hereda deth vestibul.
Eth hered semblèc remeter-la.
Eth sòn pè nud hereguèc a un òme adormit, passèc per dessús e dauric era pòrta dera isba a on se trapaue eth prince Andrei.
Era cramba ère escura.
En cornèr deth hons, ath cant d’ua jaça a on i auie quauquarrés ajaçat, usclaue ua candèla de seu que s’auie honut, en tot formar quauquarren semblable a un misharnon.
Dès eth maitin, quan l’auien dit qu’ère aquiu eth prince Andrei herit, decidic que l’auie de veir.
Non sabie entà qué, mès sabie qu’era entrevista serie penibla, e aquerò la convencie encara mès de qué ère absoludaments de besonh.
Tot eth dia auie viscut damb era esperança de verder-lo aquera net; e ara, quan auie arribat eth moment, era idia de çò qu’anaue a hèr l’orrificaue.
Com estarie de mutilat?
Qué restaue d’eth?
Estarie coma aguest ajudant que non deishaue de gemegar?
Quan aubirèc en un cornèr ua forma indefinida e supausèc qu’es jolhs deth herit, lheuadi jos era hlaçada, èren es sues espatles, s’imaginèc qu’ère dauant d’un còs orriblaments mutilat e se posèc espaurida.
Mès ua fòrça invencibla la possaue entà dauant.
Hec cautelosaments un pas, dempús un aute, e se trapèc ath miei d’ua petita cramba totafèt atapida.
En un banc, jos es icònes, jadie un aute òme (ère Timojin), e en solèr se’n vedie uns auti dus (eth mètge e era ajuda de cramba).
Er ajuda de cramba s’incorporèc e mormolhèc quauquarren.
Timojin, qu’ère desvelhat peth dolor dera sua cama herida, guardaue damb es uelhs plan dubèrti era estranha aparicion dera joena en camisa blanca, blòda e casqueta de dormir.
Es paraules espaurides der ajuda de cramba: “Qué voletz?
Entà qué vietz?” heren que Natasha s’apressèsse mès rapida entad açò que jadie en cornèr.
Encara qu’aqueth còs non se retiraue en arren a un òme e siguesse terrible, ada era li calie veder-lo.
Deishèc entà darrèr ar ajuda de cramba e coma era cera honuda dera candèla, en forma de misharnon, auie queigut, podec veir claraments ath prince Andrei, estiradi es braci sus era hlaçada, tau que lo rebrembaue.
Estaue madeish que tostemp, encara qu’eth color febriu deth ròstre, es uelhs ludents tachadi admiratiuaments en era e, sustot, eth sòn còth prim, coma eth d’un mainatge, que gessie dera camisa, li balhauen un aspècte desparièr, juvenil e innocent que jamès auie vist en eth.
Natasha s’apressèc ath prince Andrei e damb un movement rapid, leugèr e agil se botèc de jolhs.
Eth arric e l’aufric era man.
S’auien passat sèt dies dès qu’eth prince Andrei se remetesse en pòst de secors deth camp de batalha de Borodino.
Pendent lèu tot aqueth temps auie estat inconscient.
Era fèbre e era inflamacion des intestins, qu’auien patit lessions, ena pensada deth mètge qu’acompanhaue ath herit, deuien acabar damb eth.
Mès tath setau dia recuperec eth coneishement.
Era prumèra net après era gessuda de Moscòu siguec pro templada e lo deishèren en coche; mès en Mitischi eth madeish herit volec que lo treiguessen d’aquiu e demanèc tè.
Eth dolor experimentat pendent eth transpòrt ena isba li costèren fòrça dolors e tornèc a pèrder eth sens.
Quan lo placèren en lhet de campanha s’estèc fòrça temps immobil, damb es uelhs clucadi.
Dempús les dauric e didec doçaments: “Plan, e aqueth tè?” Aguesta memòria pes menuts detalhs dera vida estonèc ath mètge.
Li prenec eth pos e notèc, damb estupor, qu’auie mielhorat.
Verificà’c lo desengustèc, perque era sua experiéncia de professionau li didie que non podie víuer guaire e que se non se morie ara, moririe pòc dempús e damb patiments plan mès grani.
Damb eth prince Andrei amiauen tanben ath comandant de batalhon deth sòn regiment, Timojin, eth deth nas ròi, herit ena cama ena madeisha batalha de Borodino.
Les acompanhauen eth mètge, er ajuda de cramba, eth menaire deth prince e dus assistents.
Heren a vier eth tè e eth prince Andrei lo beuec avidaments, damb es uelhs febrius caladi ena pòrta, coma se sagèsse de compréner e de rebrembar.
Que non ne voi mès, didec.
Ei aciu Timojin?
Timojin s’apressèc arrossegant-se sus eth banc qu’ère estirat.
Que sò aciu, Excelléncia.
Coma va era tua herida?
Era mia?, plan ben… e vos, com estatz?
Eth prince Andrei se demorèc cogitós coma sajant de rebrembar quauquarren.
Poiríetz hèr-me a vier un libre?, preguntèc.
Quin?
Er Evangèli.
Que non l’è.
Eth mètge prometec cercar-lo-se e demanèc detalhs ath prince sus se com se trapaue.
Eth prince responec sense vams, mès rasonablaments a totes es preguntes.
Dempús demanèc que botèssen ath dejós sòn un supòrt, que damb eth estarie mès comòde e patirie mens.
Eth mètge e er ajuda de cramba lheuèren era capòta que lo caperaue e, contrèt eth ròstre per tòrt dera estofanta pudor de carn poirida que flairaue era herida, se meteren a examinar-la.
Eth mètge se quedèc fòrça desengustat per quauquarren.
Bendèc ar herit de ua auta manèra e lo cambièc de postura, çò qu’arrinquèc naui gemècs ath prince e li hec a pèrder de nauèth eth coneishement.
Comencèc a delirar.
De contunh repetie que li hessen a vier eth libre e l’ac botèssen dejós.
Qué vos cau?
Que non l’è.
Eth mètge gessec en vestibul entà lauar-se es mans.
Que non auetz perdon, didec ar ajuda de cramba, que li lançaue era aigua, un moment que m’è deishat anar…
Qu’ei un dolor terrible e m’estone que lo posque suportar.
Ara semble que l’auem plaçat ben…
Jesucrits benedit!
Per prumèr viatge eth prince Andrei se n’encuedèc deth lòc que se trapaue e qué l’auie arribat.
Rebrembèc qu’ère herit e que quan eth coche s’arturèc en Mitischi demanèc que l’amièssen ena isba que de nauèth s’auie sentut mau e s’auie remetut ena isba, abantes de préner eth tè.
E ara repassaue de nauèth tot çò que s’auie passat.
Tornaue a representar-se damb especiau luciditat eth pòst de secors, quan, en veir es patiments d’un òme qu’ère eth sòn enemic, acodiren ena sua ment naues idies, que li prometien felicitat.
E aguestes idies, encara vagues e confuses, se senhoregèren un aute còp dera sua amna.
Se’n brembaue qu’ara auie ua feliciat naua; e qu’aguesta auie quauquarren en comun damb er Evangèli.
Plan per aquerò auie demanat eth libre.
Mès era mala postura que l’auien plaçat e es dolors costadi peth cambiament de posicion enfosquiren es sòns pensaments.
Eth tresau viatge que se desvelhèc ara vida reinaue ja eth silenci absolut dera net.
Toti dormien ath sòn entorn.
Un grilh cantaue en aute costat deth vestibul.
Entenec ua votz que cridaue e cantaue en carrèr, es babaus corrien peth solèr, pes parets e pes icònes, ua mosca enòrma se botjaue ena coishinèra deth sòn lhet e, dera candèla de seu, plaçada ath sòn costat, s’auie desprenut un tròç en forma de gròs misharnon.
Era sua amna que non ère en estat normau.
Ordinàriaments, er òme san non pense, sent e rebrembe ath còp un nombre incalculable d’objèctes, mès a eth poder e era fòrça d’alistar ua seria d’idies o fenomèns e concentrar en eri tota era atencion.
Er òme san, autanplan en moment dera mès prigonda reflexion, la pòt hèr enlà dera sua ment entà saludar a un mainatjon e tornar de nauèth en çò que pensaue.
En aguest sens, era ment deth prince Andrei non ère en situacion normau.
Totes es potencialiats deth sòn esperit èren mès actiues, mès clares que jamès, mès actuauen ath marge dera sua volentat.
Es mès diuèrses idies e imatges se senhorejauen d’eth ath còp.
A viatges, era sua ment començaue a foncionar damb vigor, damb ua precision e prigondor qu’ère incapable quan ère san; mès còp sec, en plia activitat, tot s’esbugassaue escambiat per quinsevolh auta imatge inesperada e li resultaue impossible entornar ara idia anteriora.
Quinsevolh òme la pòt comprèner, mès solet Diu n’a consciéncia d’era e la pòt autrejar.
Mès, com revèle Diu aguesta lei?
Ath còp, e ath miei d’aquera musica mormolhanta, eth prince Andrei sentie que sus eth sòn ròstre, en centre, se quilhaue un estranh edifici aerian de fines agulhes o esteres.
Sentie (encara que li resultaue penible) que li calie tier er equilibri, dera forma que siguesse, entà qu’er edifici que se quilhaue non s’esbaucèsse.
Ça que la, s’esbaucèc, mès se tornèc a quilhar doçaments acompanhat des sons d’aquera musica ritmica e mormolhanta: “Se quilhe… se quilhe… s’alongue e se quilhe”, repetie eth prince Andrei.
Ath madeish temps, amassa damb eth rumor e era sensacion d’aqueth edifici d’agulhes que s’anaue quilhant e alongant, eth prince Andrei vedie, ara lum vermelha dera ahlama, eth rumor des babaus e eth bronzinadís dera mosca que se posaue en sòn ròstre e ena coishinèra.
Cada còp qu’era mosca li heregaue era cara sentie coma ua cremadura, e, ath còp, s’estonaue de qué, en entrar en edifici que se quilhaue, non l’esbaucèsse.
I auie, ath delà, aquiu, quauquarren important: un objècte blanc ath cant dera pòrta, coma era estatua d’ua esfinx que tanben lo sarraue.
Mès per qué tot se quilhe e s’alongue?
E piti-piti-piti e ti-ti e piti-piti-piti!…
Qu’ei pro!
Se vos platz, deishà’c ja!, suplicaue peniblaments a quauquarrés eth prince Andrei.
E de nauèth surgentèren es idies e sentiments damb claretat e fòrça extraordinàries.
Qu’è sentut aguest amor qu’ei era esséncia madeisha dera amna e non a besonh de cap objècte.
Tanben ara senti aguest benedit sentiment.
Estimar ath pròche, estimar as enemics.
Estimà’c tot, estimar a Diu en totes es sues manifestacions.
Que se pòt estimar coma èsser uman a ua persona estimada; mès solet ar enemic se lo pòt estimar damb amor divin.
Aguesta siguec era encausa dera mia alegria quan me n’encuedè que sentia amor per aqueth òme.
Qué l’aurà arribat?
Deu víuer encara?…
Er amor uman se pòt convertir en òdi, mès er amor divin que non pòt cambiar: arren, ne tansevolhe era mòrt lo destrusís.
Qu’ei era esséncia dera amna.
Guaires persones è auut en òdi pendent era mia vida!
E de totes, a deguna auí en òdi ne estimè tant coma ada era…” E se’n brembèc de Natasha, non coma en d’auti viatges, damb eth sòn encantament e alegria, que tant li shautaue.
Per prumèr còp pensèc ena sua amna.
Comprenie es sòns sentiments, eth dolor, era vergonha, eth penaïment.
Per prumèr viatge comprenie tota era crudeutat deth sòn anament, dera sua trincadura damb era.
E un aute còp piti-piti-piti e piti-piti-bum: era mosca tumèc damb quauquarren…
Era sua atencion, de ressabuda, se transportèc entà un aute mon dera realitat e deth delèri a on se passaue bèra causa extraordinària.
Mès eth ròstre ère ath sòn dauant damb tota era fòrça dera realitat e s’apressaue.
Eth prince Andrei volie tornar en mon d’abantes, entath pensament pur, mès que non ac podie hèr: eth delèri l’arrossegaue enes sòns domenis.
Era doça votz mormolhanta seguie gasulhant pausada, quauquarren l’estofaue, s’alongaue, e er estranh ròstre ère ath sòn dauant.
Eth prince Andrei arremassèc totes es sues energies pr’amor de entornar ena realitat.
Se botgèc, bronzinèren es sues aurelhes, se li trebolèc era vista e, coma un òme que s’en.honse ena aigua, perdec eth sens.
Quan se reviuec, Natasha, aquera Natasha viua qu’eth volie estimar damb tot eth sòn amor pur, divin, que se l’auie revelat, ère de jolhs ath costat dera sua jaça.
Comprenec qu’ère en realitat era vertadèra Natasha, mès que non s’estonèc per aquerò, solet sentec ua doça alegria.
Natasha, de jolhs (non podie botjar-se), lo guardaue espaurida, en tot tier-se es somics.
Era sua cara ère palla, immobila.
Solet ena sua part inferiora tremolaue quauquarren.
Eth prince Andrei alendèc aleugerit.
Arric e l’aufric era man.
Vos?, didec.
Quina felicitat!
Natasha, damb gèst rapid e prudent, s’apressèc ada eth de jolhs, cuelhec damb cautèla era sua man, inclinèc sus era era cara e comencèc a punar-la, heregant-la a penes damb es sòns pòts.
Perdon!, gasulhèc, lheuant eth cap e guardant-lo.
Perdonatz-me!
Vos estimi!, didec eth prince Andrei.
Perdonatz-me!…
Perdonar-vos, de qué?, preguntèc eth prince Andrei.
E heregant-la a penes, tornèc a punar era sua man.
Aqueri uelhs plei de lèrmes eroses lo guardauen damb timiditat, pietat, alegria e amor.
Era cara palla e prima de Natasha, damb pòts holadi, mès que lèja ère terribla; mès eth prince Andrei non vedie aqueth ròstre: solet vedie es polidi uelhs ludents.
Darrèr s’entenèren quauques votzes.
Piotr, er ajuda de cramba, ja desvelhat, cridèc ath mètge.
Timojin, que non dormie per tòrt deth dolor dera cama, auie estat testimòni de tota era scèna e, arropit en banc, sajaue de caperar damb eth linçò eth sòn còs nud.
Qué hètz aciu?, preguntèc eth mètge, en tot incorporar-se.
Ath còp, ua puncèla manada pera comdessa, qu’auie avertit era abséncia dera sua hilha, truquèc ena pòrta.
Natasha gesssec dera isba coma ua somnanbula qu’auessen desvelhat en plen sòn; en entornar ena sua cramba queiguec somicant en sòn lhet.
A compdar d’aqueth dia, pendent tot eth viatge des Rostov, en totes es arturades e escales, Natasha non se separèc de Bolkonski; e eth mètge li calèc cohessar que non demoraue d’ua senhoreta tau fermetat e abiletat entà suenhar a un herit.
Per terrible que li podesse semblar ara comdessa pensar qu’eth prince Andrei morisse pendent eth viatge (eth mètge ac consideraue plan probable) enes braci dera sua hilha, era comdessa non s’opausèc a Natasha.
Encara qu’er apressament deth joen herit e era joena permetien supausar que, en cas de garison, se renauirie eth projècte de maridatge, arrés parlaue der ahèr; e Natasha e eth prince Andrei mens qu’es auti.
Era alternaiua de vida o mòrt que penjaue no solet sus Bolkonski, senon sus tota Russia, escartaue quinsevolh aute pensament.
Eth dia 3 de seteme Pierre se desvelhèc tard.
Li hège mau eth cap, eth vestit qu’auie dormit sense despolhar-se li pesaue sus eth còs e sentie era vaga consciéncia de qué quauquarren vergonhós auie hèt eth dia anterior.
Aguest acte vergonhós qu’ère era sua convèrsa damb eth capitan Ramballe.
Eth relòtge mercaue es onze, mès eth dia semblaue particularaments ombriu.
Pierre se lheuèc, se hereguèc es uelhs e vedec eth pistolet damb era culassa talhada que Guerasim auie tornat a deishar sus era taula.
Pierre rebrembèc a on se trapaue e çò que li calie hèr aqueth dia.
Non; eth probablaments non harà era sua entrada en Moscòu abantes des dotze”, se didec.
Mès que non se permetec pensar en çò que pensaue hèr.
Qu’auie prèssa entà complir eth sòn dessenh.
S’ajustèc eth vestit, cuelhec eth pistolet e se predèc a gésser.
Mès alavetz se preguntèc per prumèr viatge se com amiarie era arma peth carrèr.
Ena man, non, plan que òc, e autanplan jos er ample caftan ère de maur hèr amagar un pistolet tan gran; non lo podie dissimular ena cinta ne jos eth braç.
Ath delà, ère descargada e Pierre non auie auut temps de cargar-la.
S’aurie dit qu’er objectiu principau de Pierre non ère realizar eth sòn projècte, senon demostrar-se ada eth madeish que non renonciaue ada eth e qu’ère prèst e méter toti es mejans entà complir-lo.
Pierre cuelhec damb vivacitat eth punhau desdentat, calat en un emboish verd, qu’auie crompat ena tor de Sujarev, amassa damb eth pistolet, e l’amaguèc jos eth justet.
S’ajustèc eth caftan damb un cinturon, s’en.honsèc era casqueta enquias uelhs e, sajant de non hèr bronit pr’amor d’evitar ath capitan, crotzèc eth correder e gessec en carrèr.
Er incendi, que damb tanta indiferéncia vedec era vesilha, s’auie escampilhat considerablaments.
Moscòu usclaue ja per diuèrsi punts: usclauen ath còp eth carrèr Karietnaia, Zamoskvorechie, Gostini Dvor, Povarskaia, es barcasses deth Moskova e eth mercat de lenha deth pònt Dorogomilov.
Pierre se filèc per diuèrsi carrerons entà Povarskaia e d’aquiu entath carrèr d’Arbat, près dera glèisa de Sant Nicolàs, a on, cossent damb es sues idies, li calie amiar a tèrme eth sòn plan.
Es portaus e hièstres dera majoritat de cases èren barradi.
Es carrèrs apareishien desèrts.
Er aire ère impregant d’aulor a hum e a cremat.
De quan en quan se crotzaue damb russi, de ròstres espauridi e inquiets.
Tanben passauen francesi damb era sua mina de gent hèta ara vida de campanha, qu’anauen peth centre dera cauçada.
Es uns e es auti guardauen a Pierre damb estonament.
Ath delà dera sua nautada e corpuréncia, ath delà deth sòn estranh aspècte ombriu e abstrèt e era expression adolorida deth sòn ròstre, cridaue era atencion des russi perque non comprenien a quina categoria sociau podie apertier.
Es francesi se fixauen en eth pr’amor que Pierre, ath revés qu’es auti russi (que guardauen as invasors damb curiosèr e pòur), non les tenguie cap atencion.
Eth botgèc negatiuaments eth cap e seguic entà duauant.
En un aute carreron, un centinèla botat ath costat d’un canon verd li cridèc quauquarren.
Solet dempús de un aute crit de menaça e eth bronit de gisclet montat peth centinèla comprenec Pierre que li calie passar en trepadèr deth dauant.
Non vedie ne entenie arren ath sòn entorn.
Coma se totes es causes li siguessen estranhes, damb prèssa e temor, amiaue damb eth eth sòn pròpi projècte, suenhant, per çò dera experiéncia deth dia anterior, d’auer-lo tostemp present.
Mès que non podec sauvar eth sòn estat d’animositat enquiath lòc entà on s’endrabaue.
Ath delà, encara qu’arrés l’arturèsse, l’aurie estat impossible complir es sòns prepausi, perque hège ja mès de quate ores que Napoleon auie entrat en Kremlin peth barri de Dorogomilov e Arbat.
En aguestes ores, de pejor umor que jamès, ère en gabinet imperiau deth Kremlin e daue detalhades ordes sus es mesures que les calie cuélher entà amortar er incendi, acabar damb es panaires e balhar seguretat as ciutadans.
Pierre ignoraue tot aquerò.
Abstrèt ena sua idia, se tormentaue coma toti aqueri qu’entamenen un acte impossible, non per çò des dificultats, senon pera incompatibilitat deth projècte damb era natura deth sòn executor.
Lo tormentaue eth temor d’èster fèble en instant decisiu e qu’aquerò li hesse a pèrder era estimacion pera sua pròpia persona.
Encara que non vedie ne entenie arren ath sòn entorn, seguic instintiuaments eth sòn camin, sense enganhar-se en laberint de carrerons qu’amiauen entà Povarskaia.
A mida qua s’apressaue aquiu, eth hum se hège cada còp mès dens; era temperatura aumentaue per çò deth huec.
De quan en quan es ahlames pistauen sus es cases.
Es carrèrs èren aquiu mès animadi e era gent daue mòstres de màger inquietud.
Mès, encara que sentie que quauquarren extraordinari se passaue ath sòn entorn, Pierre non se n’encuedaue de qué s’apressaue en còr der incendi.
En passar per uns terrens sense edificar, entre Povarskaia e es jardins deth prince Gruzinski, entenec còp sec ath sòn costat eth somic desesperat d’ua hemna.
S’arturèc e, coma se se desvelhèsse d’un sòmi lheuèc eth cap.
En un costat dera corsèra, sus era èrba seca e polsosa, s’estauen apileradi tota sòrta d’utisi domestics: un samovar, plumons, icònes e males.
Ua hemna, ja de cèrta edat, prima, e de longui dents gessents, jargada damb un abric nere e caperada damb ua còfa, ère seiguda en solèr ath cant des males, plorant desconcoladaments.
Dues mainades de dètz o onze ans, damb vestidets cuerts, lordi, e abric, guardauen a sa mair damb ua expression d’estonament e espant enes sues cares esblancossides.
Un mainatge de sèt ans, eth mendre, damb ua blòda e ua casqueta enòrma ploraue enes braci dera sua vielha hilhuquèra.
Seiguda en ua des males, ua sirventa lorda e descauça auie des.hèit era sua trena ròia, arrincaue eth peu usclat e se lo hège a vier en nas pr’amor de flairar-lo.
Eth marit, un òme damb unifòrme de foncionari civiu, de mejana estatura, pometes gessentes, petites pursères e possi lisi, separaue impassible es males botades ues ath dessús des autes e treiguie de dejós d’eres mès ròba de vestir.
Quan era hemna vedec a Pierre lèu queiguec as sòn pès.
Pairet!
Frairs!
Secors!
Sauvatz-la!
Vos demani ajuda!, cridèc entre somics.
Era mia petita!
Que m’ajuden!
Sauvatz-la!
Qu’an deishat ath laguens ara mès petita!…
Ò!, tant de temps que te sò suenhat!..
Tranquilliza-te, Maria Nikolaieva, didec en votz baisha eth marit, solide entà justificar-se dauant der estranh.
Era nòsta fraia que l’auràn trèt.
Aquiu que non i deu èster!
Monstre!
Brigand!, sorrisclèc furiosa era hemna, deishant còp sec de plorar.
Que non as còr!
Non as pietat dera tua hilha!
Un aute que ja l’aurie trèt deth huec!, e se virèc entà Pierre, somicant de nauèth.
Qu’ei un monstre!
Non ei un òme ne un pair!
Vos qu’ètz brave, senhor.
Er incendi comencèc ena casa vesia mes arribèc enquiara nòsta.
Era sirventa cridèc “huec!” e mos calec trèir ara prèssa es causes.
Gessérem tau qu’èrem: aquerò ei tot çò qu’auem artenhut a sauvar: es imatges e era ròba de lhet dera dòt, tot çò d’aute s’a perdut.
Cerquèrem as nòsti hilhs, mès Katia, era petita, non i ère…
Mon Diu!
Mon Diu!, e se petèc en somics mès fòrts.
Era mia mainada!…
Era mia estimada hilha!…
S’aurà mòrt enes ahlames!
Mès a on, a on s’a demorat?, preguntèc Pierre.
Pera animada expression deth sòn ròstre, era hemna comprenec qu’aqueth òme poirie ajudar-la.
Pairet!
Pairet!, exclamèc en tot abraçar-se as sues cames.
Benfactor mèn!
Cauma deth mèn còr!…
Acompanha-lo tu, Aniska, miserabla!, cridèc airosaments ara sirventa, mostrant encara mès es sòns longui dents.
Era lorda sirventa apareishec darrèr d’ua mala, s’apraièc era trena, deishèc anar ua alendada e gessec caminant descauça pera corsèra.
Pierre semblèc desvelhar-se ara vida dempús d’ua prigonda malagana.
Quilhèc eth cap, es uelhs se l’illuminèren viuaments e damb rapides camalhardades seguic ara gojata, l’auencèc e gessec en carrèr Povarskaia.
Tot eth carrèr qu’ère envasit de neres bromes de hum.
Aciu e aquiu, entre era humadissa, surgentauen lengües de huec.
Un gran revolum de gent se sarraue dauant der incendi.
Ena mitat deth carrèr un generau francés didia quauquarren as que l’entornejauen.
Pierre, acompanhat pera gojata, sagèc d’apressar-se en lòc a on ère eth generau, mès uns soldats francesi l’arturèren.
On ne passe pas!, cridèc ua votz.
Per aciu, vietz, didec era gojata, anaram peth carreron, peth pati des Nikulin.
Pierre la seguic, corrent de quan en quan pr’amor de non demorar-se arreculat.
Era gojata crotzèc eth carrèr, se virèc entara quèrra e tres cases mès enlà, ara dreta, entrèc ena pòrta cochèra.
Per aquí, didec.
Ja manque pòc.
Trauessèc eth pati, dauric era pòrta deth brescat e s’arturèc, mostrant a Pierre un petit pabalhon de husca entornejat d’ahlames.
Ua part auie ja queigut; era auta usclaue e es ahlames gessien pes hièstres e peth tet.
Ena pòrta, Pierre, s’arturèc, estofat peth calor.
Quina ei era casa?
Quina?, preguntèc.
Ò!, cridèc era sirventa mostrant eth pabalhon en ahlames.
Qu’ei aquera.
S’a usclat era nòsta Katia, eth nòste tresaur…
Era mia adorada senhoreta, ò!, sorrisclèc Aniska, que, dauant der incendi, se credie obligada a exagerar es sòns sentiments.
Pierre s’apressèc en pabalhon; mès era calor ère tant insuportabla que li calèc hèr repè enquia ua auta casa mès grana que non usclaue senon per un costat e ar entorn d’era i auie un bon nombre de francesi.
Ara prumeria non se n’encuedèc de çò que hègen aqueri òmes, qu’arrossegauen quauquarren, mès en veir a un francés que pataquejaue damb era huelha d’ua macheta a un mujik, que sajauen d’agarrar-li un abric de pèth de vop, comprenec qu’èren en tot saquejar era casa.
Que non auie temps d’entretier-se en aqueth ahèr.
Es carrinclades e eth roncament des parets e losats que s’esbauçauen, eth espetarrar des ahlames, es crits excitats dera gent, era vision d’aqueles oscillantes bromes de hum, tanlèu densaments neres coma esclarides pes esposcs de bualhs o coma lengües de huec contunhes, ròies, en forma d’èishi espinosi e dauradi que lecauen es parets, eth calor e era rapiditat des movements, acabèren per costar en Pierre era excitación que sòl costar un incendi.
Aguesta influéncia siguec especiauments intensa en eth, pr’amor qu’era vision deth huec semblèc desliurar-lo des idies que l’encaborniauen.
Se sentie joen, alègre, agil e energic.
Sagèc d’apressar-se en pabalhon peth costat dera casa, e ja ère a mand d’entrar ena part qu’encara se mantenguie de pès quan ath dessús d’eth ressonèren uns crits, seguidi d’un enòrme croishit e dera queiguda d’un còs pesant ath sòn costat.
Pierre campèc ath sòn entorn e vedec enes hièstres dera casa a quauqui francesi que lançauen eth calaish d’ua comòda plen d’objèctes metallics.
Baish, uns auti soldats francesi s’apressèren ath calaish.
Eh bien, qu’est-qu’il veut, celui-là?, cridèc un des francesi senhalant a Pierre.
Un enfant dans cette maison.
N’avetz-vous pas vu un enfant?, preguntèc Pierre.
Tiens, qu’est-ce qu’il chante, celui-la?
Va te promener, li cridèren diuèrses votzes, e un des soldats, damb er evident temor de qué les volesse trèir er argent e eth bronze qu’èren en calaish, s’auancèc entada eth damb mina menaçaira.
Un enfant?
Cridèc de naut estant un francés.
J’ai entendu piailler quelque chose au jardin.
Peut-etre c’est son moutard, au bonhomme.
Faut etre human, voyez vous…
Ou est il?
Ou est il?, preguntaue Pierre.
Par ici!
Attendez, je vais descendre.
E plan, ua menuta dempús, eth francés, un joen de uelhs neri damb ua plapa ena caròla e en manges de camisa, sautèc per ua hièstra dera planta baisha e, balhant uns copets damb era man ena espatla de Pierre, correc damb eth entath jardin.
Depechez-vous, vous autres, il commence a faire chaud, cridèc as sòns camarades.
Arribadi en camin caperat de sable, eth francés cuelhec a Pierre deth braç e l’indiquèc un banc, qu’ath sòn dejós vedec a ua mainada de tres ans damb un vestit de color ròsa.
Voilà votre moutard.
Ah, une petite, tant mieux.
Au revoirs, mon gars.
Faut etre human.
Nous sommes tous mortels, voyez vous, e eth francés dera plapa ena caròla tornèc ara prèssa entà on èren es sòns companhs.
Pierre pletoric d’alegria, s’apressèc ath mès córrer entara mainada e la volec cuélher enes sòn braci.
Mès era petita, en veir a un desconeishut, hec un sorriscle e gessec a tot córrer.
Qu’ère ua mainada escrolosa, lèja, semblabla a sa mair.
Pierre artenhec agarrar- la.
Era sorrisclèc desesperadaments e sagèc de refusar damb es sues manetes eth braç de Pierre.
Li hec ua nhacada e Pierre se sentec envasit per un sentiment d’orror e de hàstic, coma s’auesse tocat un animalet repugnant, mès hec un esfòrç sus eth madeish pr’amor de non abandonar ara petita e correc damb era entara casa grana.
Que ja non se podie entornar peth madeish camin; Aniska, era sirventa, ja non i ère, e Pierre, damb ua barreja de repulsion e pietat, abraçaue damb era màger suavitat possibla ara mainada banhada, que somicaue planhosaments tant qu’eth corrie peth jardin ara cèrca de ua auta gessuda.
Quan Pierre, dempús de hèr un torn per patis e carrerons, tornèc damb era mainada en jardin de Gruziski, ena cantoada deth carrèr Povarskaia, non arreconeishec ara prumeria eth qu’auie gessut entà cercar ara petita; ara qu’ère tot plen de gent e d’utisi sauvadi des ahlames.
Ath delà des familhs russes e des sòns bens qu’auien escapat der incendi, se vedien quauqui soldats francesi vestidi damb diuèrsi unifòrmes.
Pierre non les hec atencion.
S’esdegaue entà localizar ara familha deth foncionari pr’amor d’autrejar-les era mainada e tornar entà sauvar-ne un aute encara.
Li semblaue que li calie hèr fòrça mes e çò de mès rapid possible, enventit peth huec e era carrèra, Pierre experimentaue mès que jamès aquera sensacion de joenesa, animacion e energia que l’auie envasit quan correc ara cèrca dera mainada.
Ara era mainada s’auie padegat; seiguda enes braci de Pierre s’agarraue damb es sues manetes en caftan e guardaue eth sòn entorn coma un animalet sauvatge.
De quan en quan Pierre li hège un còp de uelh e li hège un arridolet.
Credie desnishar quauquarren esmovent e candid en aguest petit ròstre espaurit e malautís.
Eth foncionari e era sua familha ja non èren en lòc d’abantes, Pierre auancèc damb adretia entre era gent, sense deishar de guardar a toti es que trapaue.
Se fixèc en ua familha georgiana o armenia, formada per un òme plan vielh, beròi, de tipe orientau, que vestie perissa e bòtes naues, ua vielha dera madeisha mina e ua hemna joena.
Aguesta hemna, plan joena, li semblèc a Pierre eth tipe perfècte de beresa orientau, damb es sues arcades celhes neres, eth polit ròstre ovau, de pèth plan delicada, sense cap expression.
En miei d’aquera gentada e des modelhons d’utisi, aguesta joena, damb eth sòn abric folrat de satin e eth mocador de color lilà que se caperaue eth cap, hège a pensar en ua fragila planta de sarra lançada ena nhèu.
Ère seiguda sus uns paquets, darrèr dera vielha, e es sòns grani uelhs neri, immobils, veladi per longues pestanhes, guardauen eth solèr.
Plan que òc, se’n sabie dera pròpia beresa, e aquerò ère era encausa des sòns temors.
Eth sòn ròstre impressionèc a Pierre, que, a maugrat dera prèssa, en passar ath long deth brescat se virèc diuèrsi còps entà guardar-la.
E coma que non trapaue as que cercaue, se posèc e campèc ath sòn entorn.
Era figura de Pierre damb era mainada enes braci se destacaue encara mès qu’abantes; ath sòn entorn s’amassèren quauqui russi, òmes e hemnes.
Cèrques a bèth un, amic?
Ètz vos un senhor?
Pierre responec qu’era mainada ère d’ua hemna d’abric nere qu’abantes ère damb era sua familha en aqueth lòc.
Preguntèc se sabien a on auien anat.
Que deuen èster es Anferov, didec un vielh diacòn, en tot virar-se entà ua hemna gravada de picòta.
Mon Diu!
Ajatz pietat de nosati!, seguic, damb votz de baish e damb eth madeish ton que tenguie enes sues pregàries.
Non, que non son es Anferov, didec era hemna.
Que deu èster era hilha de Maria Nikolaievna o d’Ivanova.
Que la deuetz conéisher: ei prima e a es dents longui, didec Pierre.
Òc, òc, qu’ei Maria Nikolaievna.
Mon Diu!
Ajatz pietat de nosati!, tornèc a díder eth diacòn.
Vietz aquiu; son en jardin.
Qu’ei era.
Non hège senon plorar.
Mès Pierre non escotaue.
De hège un moment non deishaue de uelh çò que se passaue a uns passi d’eth.
Guardaue ara familha armenia e a dus soldats que se les auien apressat.
Un d’eri, un omenet de movements viui, vestie capòta blua, ajustat damb ua còrda.
Anaue caperat damb ua casqueta de dormir e es sòns pès èren descauci.
Er aute, que cridèc era atencion de Pierre d’ua manèra especiau, ère un òme prim e ròi, naut e leugèraments acorbaishat, de movements lents e expression estupida.
Amiaue ua capòta de lan, pantalons blus e bòtes nautes plan rosigades.
Eth francés mès petit, descauç e de capòta blua, s’apressèc as armenis en tot díder quauquarren; agarrèc ath vielh pes cames e ara prèssa comencèc a trèir-li es bòtes.
Er aute s’auie posat dauant dera beròia armenia e, silenciós, damb es mans ena pòcha, non la deishaue de uelh.
Cuelh, cuelh ara mainada, didec Pierre damb accent autoritari, en tot aufrir era petita ara hemna.
Hè-la-se a vier a sa mair.
Balha-les-ac!, lèu cridèc, deishant en solèr ara creatura, que comencèc a sorrisclar.
E guardèc de nauèth ara familha armenia.
Ath vielh ja l’auien trèt es bòtes.
Eth francés petit les secodie ara, era ua contra era auta.
Eth vielh, somicant, didie quauquarren.
Mès Pierre non ne hec cabau d’aquerò, tota era sua atencion se concentrèc en aute francés, que, en aqueth instant, en tot balançar-se doçaments, s’apressaue ara gojata e, treiguent es mans dera pòcha, les ac botaue en còth.
Era beròia armenia s’estec immobila, ena madeisha postura, damb es uelhs, entoradi de longues pestanhes, caladi en solèr; que semblaue non veir ne enténer çò qu’eth soldat li didie.
Tant que Pierre balhèc es passi que lo desseparauen des soldats, eth francés arrinquèc eth collar dera armenia e era hemna, en tot hèr-se a vier es mans en còth, cridaue damb votz estridenta.
Eth soldat queiguec, se lheuèc e gessec ath mès córrer; mès eth sòn companh, deishant es bòtes, treiguec era macheta e escometec menaçaire a Pierre.
Voyons, pas de betises!, cridèc.
Pierre ère en un d’aqueri accèssi sòns de colèra qu’en eri se’n desbrembaue de tot e es sues fòrces se quintuplauen.
Se lancèc sus eth francés descauç e, abantes de qué auesse temps de manejar era macheta, l’amorrèc en solèr e comencèc a pataquejar-lo damb es punhs.
Era gentada que s’auie arremassat ath sòn entorn lançaue crits d’aprovacion, mès en aqueth moment ua patrolha montada d’ulans desboquéc en carrèr.
Es ulans s’apressèren ath còp entà Pierre e eth francés e les enrodèren.
Pierre non sabec se qué s’auie passat dempús.
Rebrembaue qu’auie tustat a bèth un, que li tustèren ada eth e que dempús s’auie vist damb es mans estacades e entornejat per un grop de soldats francesi que l’escorcolhauen.
Il a un poignard, lieutenant, sigueren es prumères paraules qu’entenec.
Ah, une arme, didec er oficiau; e higec en tot virar-se entath soldat descauç: C’est bon, vous direz tout cela au conseil de guerre, e ara seguida preguntèc a Pierre: Parlez-vous français, vous?
Pierre campèc at sòn entorn damb es uelhs injectadi en sang e non responec.
Eth sòn ròstre deuie auer ua expression terribla, donques qu’er oficiau gasulhèc quauquarren e uns auti quate ulans se separèren dera patrolha e enrodèren a Pierre.
Parlez-vous français?, repetic er oficiau, sense apressar-se.
Un omenet gessec des files vestit de paisan ara russa.
Peth sòn vestit e eth sòn accent Pierre comprenec que serie un francés, emplegat de bèth comèrci de Moscòu.
Il n’a pas l’air d’un homme du peuple, didec er interprèt guardant atentiuaments a Pierre.
Oh, oh!
Ça m’a l’air d’un de ces incendiaries, didec er oficiau.
Qui èster tu?, preguntèc er interprèt.
Tu te cau respóner ara autoritat.
Je ne vous dirai pas qui je suis.
Je suis votre prisonnier.
Emmenez-moi, didec còp sec, en francés, Pierre.
Ah, ah!, marchons!, contestèc er oficiau, arroncilhant es celhes.
Era gentada auie enrodat as ulans, plan près de Pierre i auie era hemna gravada de picòta damb era mainada.
Quan era patrolha se metec en marcha, auancèc uns passi.
Entà on t’amien, estimat?
E era mainada?
Qu’est-ce qu’elle veut, cette femme?, preguntèc er oficiau.
Pierre ère coma embriac.
Era sua excitacion s’accentuèc encara mès en veir ara creatura qu’auie sauvat.
Ce qu’elle dit?
Elle m’appòrte ma fille que je viens de sauver des flammes.
Adieu!, didec, e, sense saber com se l’auie acodit aquera mentida, se metec a caminar damb pas fèrm e solemne entre es francesi.
Era patrolha qu’ère ua des manades, per orde de Durosnel, enes carrèrs de Moscòu entà detier as saquejaires e, mès que mès, as incendiaris, que, en opinion deth comandament francés, èren es autors deth huec.
Era patrolha recorrec diuèrsi carrèrs mès, e detenguec a uns auti cinc russi sospechosi: un botiguèr, dus seminaristes, un mujik e un vailet, e a diuèrsi saquejaires.
Mès entre es sospechosi, eth mès perilhós semblaue Pierre.
Quan arribèren en casalon dera pòrta de Zubovski, a on i auie era preson militara, l’embarrèren, incomunicat, jos ua sevèra vigilància.
M'aurie shautat començar eth viatge arribant ena Pobla de Segur en tren, atau coma ac heren Camilo José Cela e Josep Maria Espinàs eth dotze d'agost de 1956.
Autanplan m'aurie shautat arribar-i en tren de carbon, encara qu'entada eri siguesse ua experiéncia onerosa.
Mès non.
Eth mèn viatge serà mès prosaïc.
Sò en 2007 e aué è arribat ena Pobla de Segur en un vulgar coche de gasòl -enquia aciu, arren d'esmovent- e deman, tau coma heren es escrivans, començarè era trauessada ena entrada deth carís de Collegats, just a on ara i a un airau de pòsa dera carretèra.
Òc, ja ac sabi, aquerò tanpòc non promet mès se me cau èster sincèra, s'arunan quauquarrés m'auesse dit qu'acabaria en tot hèr aguesta trauessada, m'auria metut a arrir.
Jo seguint es tralhes d'uns escrivans?
Jo caminant peth hons des vals sautant de pòble en pòble…enquia caushigar-ne mès de setanta?
Jo dormint enes pensions?
Mès s'a jo me shaute era nauta montanha!
Eth tòrt en resumit ei dera empresa Montanyanes, damb sedença en Palhars Sobirà.
Se tien ara dinaminazion locau a compdar d'estratégies creatiues e, damb er objectiu de crear un producte toristic e culturau desparièr, s'endonvièren eth projècte "Un ramat de camins".
Era prumèra fasa consistic a revíuer eth viatge que cinquanta ans endarrèr auien hèt Cela e Espinàs.
Enes quate parçans per a on passèren es escrivans s'organizèc exposicions de fotografies, documentaus, concèrts de jazz e swing, taules redones, rotes interpretades, espectacles…
Encara que semble incredible, podí campar se com ues repliques de Camilo José Cela e Josep Maria Espinàs arribauen en tren ena Pobla de Segur e, tan lèu que metien es pès ena andana, les recebien es poders factics dera epòca damb tota era parafernala!
Arrés non i mancaue: eth baile, es guardies civius, eth capelhà…
Plan qu'eth grop de teatre "A galet" de Tremp ac heren fòrça ben!.
Ena dusau fasa s'auie d'encomanar a bèth un que coneishesse eth territòri, mès tanben qu'auesse escrit guides excursionistes e tèxtes literaris, que seguisse es passi des dus escrivans e, dempús, n'escriuesse ua guida e un raconde de viatge.
Aciu ei a on comence era mia intervencion.
Pendent es dues setmanes a vier recorrerè es Palhars, era Val d'Aran e era Nauta Ribagorça en tot sajar de diboishar era realitat actuau comparant-la damb aquerò que trapèren Cela e Espinàs hè cinquanta ans.
Mès aquerò ja non son es mies crabes e se n'encargarà bèth aute.
Atau donc, es dies anteriors ara trauessada è liejut es libres des dus escrivans, è consultat mapes e guides entà mercar-me era rota que harè e è premanit eth morralet a consciéncia entà non deishar-me arren d'important.
E ara, a tot darrèr, vau a començar era aventura dera mielhor manèra possibla, qu'ei coma ac heren Cela e Espinàs: avalant.
Seguint es peades des mèns predecessors e tirada pes excelléncies culinàries cantades per eri, en aparcar eth coche eth prumèr lòc que visiti ei eth restaurant Palermo de La Pobla de Segur.
Abantes d'entrar-i, liegi er apartat que'n parle.
Espinàs, en Viatge al Pirineu de Lleida, publicat en 1957 e qu'en pròplèus edicions se titolarie A peu pel Pallars i la Vall d'Aran, ditz que "és un lloc de bona cuina, les primeres i ja no superables truites de riu".
Cela, en Viaje al Pirineo de Lérida, publicat en 1965, s'i recauquilhe un shinhau mès.
El viajero (…) rindió el tenedor cuando iba por la trucha veinticinco".
Quin vantariòu, Cela!
Vint-e-cinc trueites!
Abantes de trauessar era pòrta d'entrada deth restaurant, huelhetegi ua estona mès es dus libres.
Seràn era mia guida pendent era caminada que sò a mand d'encetar.
Seguirè eth madeish trajècte, passarè pes madeishi pòbles e cercarè tralhes des escrivans de quan i passèren.
Totun, non pensi caminar pera carretèra, qu'ei çò qu'eri heren.
Alavetz es carretères de per aci naut èren estretes, damb fòrça marrècs e i passauen pògui coches.
Ara pera màger part d'eres tanpòc ei que ne passen guairi dehòra d'agost, era Setmana Santa e es pònts, mès caminar-i serie eth solet espòrt d'aventura d'aguesti parçans damb un risque desmesurat.
Per aquerò passarè pes madeishi pòbles, mès i arribarè pes vielhi camins en tot hèr ua reinterpretacion deth recorrut des dus escrivans.
Uns camins vielhi qu'er an 1956 començauen a quèir en desbrembe pr'amor que se daurien pistes e carretères enquias pòbles.
A compdar d'aqueri ans e pendent es pròplèu quate decades, es camins -soleta via de comunicacion pendent sègles- se comencèren a espessir de matarràs, s'i esbaucèren arbes qu'arrés non trège, en bèri trams es parets de pèira que les sostiègen s'esbosenèren e, pòga pòc, s'anèren desdiboishant.
Es camins vielhi èren aigua passada e non se'n volie saber arren.
Es naues pistes e carretères soent les trocejauen o, autanplan, les hègen desparéisher jos er asfalt, mès ad aguest hèt non se li hège cabau.
Es coches èren es patrons.
Non siguec enquia finaus deth sègle XX quan se comencèc a pensar en recuperar-les gràcies ara practica deth senderisme.
En ua carta qu'escriuec Espinàs a Cela abantes d'encetar era caminada, li ditz:
Ua des persones que contribusic ad aguest desvolopament siguec eth baile que i auec d'aciu 1949 enquia 1969, eth senhor Josep Maria Boixareu.
De familha plan catolica e rica, simpatizant damb eth regim franquista, subergessec peth sòn delèri entà mielhorar era vila e entà promocionar toristicaments es Pirenèus Occidentaus, enquiath punt que sò segura qu'eth viatge des escrivans a molt a veir damb aguesta promocion.
Rebrembem qu'en deseme de 1954 s'inauguraue un des prumèrs burèus de torisme de Catalonha en La Pobla de Segur e qu'en 1955 se creaue eth Parc Nacional d'Aiguestortes i Estany de Sant Maurici per decret deth dictador.
Boixareu lèu siguec conscient qu'eth torisme poirie èster un motor economic entà quilhar uns parçans qu'auien demorat plan maumetudi pera guèrra e era postguèrra e siguec eth prumèr que comencèc a parlar deth tèrme Pirineos de Lérida.
Convoquèc un concors d'eslogans e de pannèus promocionaus entà atrèir toristes en airau, rodèc un documentau que descriuie es meravilhes dera montanha, editèc centenats de postaus de paisatges en blanc e nere…e deuie èster plan content quan Espinàs, damb qui èren amics, li comentèc que Camilo José Cela vierie de vacances entà, dempús, escríuer un libre de viatge.
Autanplan li deuie enviar a Espinàs es huelhetons toristics qu'aguest envièc a Cela entà en.hiscar-lo.
Espinàs s'i referís en sòn libre Relacions particulars (2007), quan parle des cartes que s'escambièren damb Cela abantes deth viatge.
L'escriuec:
En el folleto encarnado verás un mapa pintoresco que puede darte una primera noticia.
Estoy entusiasmado con la idea.
Creo, además, que el paisaje y la gente te sorprenderán: es algo muy distinto a los que has hecho hasta hoy."
Boixareu ère tan content damb aguesta illustre visita que les anèc a recéber ena estacion de tren, e les convidèc a sopar en mielhor restaurant de La Pobla, les recomanèc bères visites pendent eth viatge e les acompanhèc a explorar es vals segondàries damb eth sòn coche particular.
Quina mielhor propaganda i poirie auer entath Pirineo de Lérida qu'eth coneishut Cela ne parlèsse ben en sòn libre?
Atau donc, eth mielhor restaurant de La Pobla en aqueth moment ère eth Palermo, a on sò per entrar.
Cossent damb es libres aguest establiment -a on sopèren es dus viatgèrs era net abantes de començar a caminar- sintonizaue damb tot aguest ambient de rabiosa modernitat.
Sense demorar- me mès, i entri.
M'auien dit que lo traparia atau coma l'auie deishat era familha de Miquel Ros que lo trespassèc, a finaus des ans setanta.
Sabi pas se per qué, demoraua trapar-i eth glamour deth moment.
I camparia un crambèr format ena Punyalada de Barcelona que, damb admiracion dera gent de montanha, mestraue as convidats damb camisa blanca e giqueta nera.
I traparia persones illustres deth moment seigudes en un gran minjador pintat de ròsa damb lampades de porcelana…
Un parelh de bailes e eth governador de Lhèida conversarien damb Fraga Iribarne, que visitèc er airau en mès d'ua escadença; engenhaires des idroelectriques parlarien damb caps militars; en ua petita taula ua parelha d'aristocrates a miei camin deth balneari de Caldes minjarien en silenci…
Er ambient serie relaxat en tot que, laguens dera codina, s'i viuerie un trafec constant: Miquel Ros demanarie a bèth un que hesse a vier mès lenha en huec entà alimentar es horneths dera codina economica; ua hemna uedarie era aigua cauda en polader entà començar a lauar es siètes; ua auta fistonarie ua plata de trueites ara palharesa damb cambaròts…
Es trueites mos hèn a tornar ena realitat.
Ei possible que Cela n'arribèsse a minjar-ne vint-e- cinc en ua soleta minjada?
En locau non i trapi eth glamour luminós que m'auia imaginat, mès si un atractiu solatge de malenconia que m'acompanhe tant que dini.
En tot hèr eth cafè demani ath patron se Miquel Ros encara ei viu.
En cap de moment m'auria imaginat que me didessen que òc, qu'a nauanta ans, eth cap clar, e que lo traparè en tau casa de tau carrèr.
Non sabi s'ei per arrèr-gost dera antiquitat que m'a deishat eth restaurant, mès passejant pes carrèrs de La Pobla me ven çò de madeish qu'en Palermo.
Per un moment m'imagini qu'aguesta vila viuec un moment d'esplendor e aquiu s'i estèc.
Dempús patic uns ans de decadéncia en qué grana part dera sua populacion emigrèc e, entà adocir era situacion, s'amièren entà deuant invents maujargadi coma era Ciutat de Vacances.
Ara, maugrat qu'era carretèra nacionau encara la dividís pera mitat e que bèri edificis notables demoren èster reabilitadi, La Pobla d'uns ans ençà que torne a revíuer: bastisses restaurades de colors tostadi ath dessús de granes muralhes; terrasses de bars en placetes plan intimes; era natura a tocar; er arriu e eth lac incorporadi ena vida vidanta…
La Pobla a un gran potenciau tant ena sua gent coma en sòn emplaçament privilegiat.
Sonque s'evitèsse mautractar-la damb un urbanisme sense gràcia sò convençuda que lèu luderie plan mès que cinquanta ans endarrèr.
Ua estona mès tard gaudisqui d'ua animada convèrsa damb aguest rei des horneths.
M'assegure que Cela se mingèc es vint-e-cinc trueites e qu'autanplan s'aurie minjat era plata e es espies, mès jo contunhi sense creder-m'ac.
Èren trueites ara meunière, encara que Miquel Ros tanben les codinaue ara palharesa e heredes, damb saussa tartara.
Se ve qu'es trueites que mestraue les pescauen eth e eth frair sòn cada vrèspe.
De hèt era convèrsa se n'anèc tostemp de cap as sues aventures de pescaire: "eth mielhor pescaire damb culhereta deth país", me repetís un e un aute viatge en tot deishar córrer quinsevolhe assag de modéstia.
Li demani s'es autes matèries prumères tanben èren d'ací naut.
Es cambalhons, es crabòts, es hormatges, es sausisses …tot ac crompàuem enes pòbles amagadi des montanhes.
Ac anàuem a crompar e profitàuem tà pescar enes barrancs d'aqueri arribatges.
E arren d'engreishar es trueites e pescar damb vermes: "tostemp damb culhereta!".
Eth sabie se com enganhar es trueites e coneishie es cornèrs a on s'estauen.
Jo torni tath tèma que m'interèsse: "i viegen guaire soent, Cela e Espinàs, en Palermo?"
Per çò que semble Espinàs i pujaue soent des de Barcelona.
Anaue a assadorar-se en Palermo damb eth baile Boixareu; eth sòn conhat Néstor Lujan; eth doctor Josep Pla e d'auti amics der airau.
Donques langosta damb poth, civièr de sanglar damb truhes palha…, mès era sua especialitat èren es trueites.
E, parlant de trueites, ara li viege entath cap un viatge que, en tot tiraue era lata entà trèir-ne ua de petita, vedec se com ua de mès gròssa li fotie era nhacada…
La Pobla, donc, siguec a on passèren era prumèra net es dus escrivans.
Se coneishien a trauèrs dera editoriau Destino, a on Espinàs trabalhaue a ores coma corrector de pròves e redactor de tèxtes, e Cela i editaue es sues òbres.
Coma non podie èster de ua auta manèra, eth projècte deth viatge sorgic en un des minjars que compartien damb gent dera editoriau quan Cela anaue tà Barcelona.
Espinàs, qu'alavetz auie vint-e-nau ans, li comentèc era intencion de hèr un viatge a pè er ostiu a vier.
Coneishie un shinhau eth Palhars perque i auie es amics que vengui de mentar, mès lo volie recórrer de cap a cap.
Cela, qu'alavetz ja auie tastat era capitada damb La familia de Pascual Duarte e La colmena, li demanèc de s'i híger.
Entar escrivan galhec non ère eth sòn prumèr viatge.
Alavetz auie quaranta un ans e ja auie publicat Viaje a la Alcarria (1948), Avila (1952), Del Miño al Bidasoa (1952) o Vagabundo por Castilla (1955).
De hèt Viaje a la Alcarria supausèc eth prumèr cadion dera mòda de libres de viatges que se darie enes ans seishanta.
En cambi entà Espinàs, que ja auie publicat quate novèlles e auie guanhat eth prèmi Joanot Martorell er an 1953, aqueth serie eth prumèr viatge a pè dera vintea qu'a realizat enquia ara.
Dempús dera visita ath vielh codinèr, me'n vau entara estacion d'autocars de linha tà demorar ara companha des prumèrs dies de viatge, Marta Comas.
Puge de Barcelona.
Mentretant que hèsqui ua naua repassada as libres.
Espinàs, en prològ, ditz:
Arrisqui.
Ara aguesti parçans viuen deth torisme, i a pistes d'esquí, mossos d'esquadra en compde de guardies civius e toti tien eth sòn telefon mobil.
Totun, sò ahiscada per conéisher eth Palhars actuau a ritme de caminades.
I aurà arribat era modernitat qu'a finaus des ans cinquanta ja s'alendaue en La Pobla?
Serà tan pintoresc coma eth de hè cinquanta ans?
E era Val d'Aran?
Serà plan mès civilizada qu'eth Palhars?
E era Val de Boí?
E comence eth viatge!
Hè cinquanta ans Cela se lauaue era cara en ua rascanhuda Font de la Figuereta e aué jo me la laui tanben ena madeisha hònt, mès jos era agachada d'un gran e longarut carrassaire de hèr deth modèrn airau de pòsa dera Font de la Figuereta.
Hè cinquanta ans Cela e Espinàs encetauen un viatge de plaser e aué jo comenci un viatge de trabalh.
Mos trapam ueit quilomètres mès tath nòrd de La Pobla de Segur e son es sèt e mieja deth maitin quan Marta e jo mos cargam es morralets ena esquia e verifiqui qu'ac è tot: eth GPS gahant pro senhaus de satellits entà sauvar eth recorrut, era gravadora a man entà enregistrar era descripcion dera rota, eth mapa premanit, era camerà fotografica premanida, era carabassa plia…
Uf, pareishi un robòt e me cau reconéisher que non sò bric relaxada.
Quina diferéncia de quan me'n vau de vacances!
Totun sò contenta – un prètzhèt atau non te ges cada dia – e, ja sonque en començar a caminar, encara que sigue peth costat dera carretèra, trapi agradiu eth hèt de recuperar eth passatge de Collegats.
Era vertat ei que des de qué era carretèra trauèsse es entralhes d'aguestes ròques argiloses e redones qu'eth carís a perdut era aureòla epica que lo caracterizaue.
Eth tunèu a escuerçat era aproximacion ath Palhars Sobirà e l'a hèt mès comòda, mès a acornerat Collegats, qu'ara s'a tornat invisible quan, en cambi, pendent sègles siguec ua barralha naturau lèu impossibla de trauessar.
Ua barralha d'arròques sedimentàries que rebremben es montanhes de Montserrat.
Qu'ei qu'eth carís tostemp auie estat un passatge estrategic.
Aumens atau ac demòstre era documentacion antica.
Per exemple er an 1342 eth comde de Palhars, Arnau Roger II, recebec ua bona repotegada deth rei Pèir III perque, entà damnatjar eth monastèri de Gerri de la Sal e eth sòn esplendorós comèrç, auie maumetut eth camin de Collegats.
L'auie esbauçat e aquerò damnatjaue eth mercat e era vila de Gerri.
Eth comde responec, tostemp a trauèrs de documents redigidi en latin, qu'auie hèt er esbauç per orde deth rei, per'mor d'esvitar era hujuda deth comde Jaume d'Urgell, pretendent ara corona.
Jamès non saberam s'aguesta siguec ua desencusa de bon prètz deth comde de Palhars, mès çò qu'ei de cèrt ei qu'eth carís e eth sòn camin sigueren famosi en mès d'ua escadença.
Famosi e perilhosi.
Dilhèu d'acó vien bèri uns des sòns toponims: eth barranc de L'infèrn, era còva deth Serpent, eth prat deth Diable, era Cadira del Banyut, eth horat dera Caldera Grossa…tant qu'auançam damb Marta de cap ath monastèri de Sant Pere de les Maleses, ara dejà luenh dera carretèra, li torni a explicar se de qué va eth prètzhèt que harè es dues pròplèu setmanes.
L'ac expliquè de forma braca per telefon, mès ja me n'encuedè que non m'escotaue.
Era que s'a agarrat ua setmana de vacances s'aurie estimat mès de hèr ua trauessada pera nauta montanha e, per tant, quan li parlaua d'anar de pòble en pòble, non ac vedie bric clar.
Fin finau la convencí de vier, mès mos coneishem pro entà qué me n'encueda de qué non les auie totes.
De hèt mos coneishem des de qué neishérem pr'amor qu'es nosti pairs ja èren amics.
Damb Marta tostemp auem coïncidit en un esperit vitau parièr e ues vides que, maugrat era distància qu'a comportat eth hèt de qué des der an 1986 jo me demora en Palhars e era seguisque en Barcelona, tostemp an anat en parallèl.
Qu'ei era amiga de tota era vida, era amiga dera quau lèu non n'è notícies pendent mesi perque es dues èm fòrça ocupades, mès que mantiem coma un rituau senhat ua setmana de trauessada annau peth Pirenèu.
Pendent aguesta setmana, e sustot es prumèrs dies, sajam d'armonizar dus exercicis pro antagonics, coma ei eth hèt de caminar pujant e baishant montanhes damb eth hèt de charrar tròp entà meter-mos ath pas de çò que mos a vengut enes darrèri mesi.
Serà era mia companha pendent es prumèrs cinc dies de trauessada e me prengui coma ua mission especiau eth hèt de non deceber-la.
Atau donc, entà ahiscar-la, li parli des libres de Cela e Espinàs.
Li digui qu'Espinàs en sòn libre se nomente el barceloní e Cela el viajero: "el viajero escucha un señor muy sabio", "el viajero descabezó una siesta solemne"…
Cela des des sòns prumèrs viatges s'autonomente el viajero o el vagabundo, causa que li permet aluenhar-se e bastir un personatge que non ei eth, senon aguest viajero o vagabundo.
Aquerò l'aufrís ua grana libertat pr'amor que çò qu'opine, sent, guarde, dormís, eca, non ei er autor senon aguest personatge de sòrta qu'er autor se'n pòt lauar es mans.
Marta, qu'ei antropològa e non a guaire interès pes recorsi literaris, non semble especiauments encuriosida mès, totun, non lanci era toalha e l'expliqui qu'Espinàs adoptèc aguesta tecnica de Cela en libre que publiquèc en 1957, un an dempús d'acabar eth viatge: "el barceloní no pot tenir una entrada al Pallars més afortunada.
El barceloní menja al Palermo, que és un lloc de bona cuina (…); demà el barceloní començarà a caminar…" eca.
En cambi ena reedicion de 1999, ath delà de cambiar eth titol de Viatge al Pirineu de Lleida per A peu pel Pallars i la Vall d'Aran, suprimís era tresau persona e anulle lèu totes es referéncies ath barceloní.
Es cites de mès amont se convertissen en: "No puc tenir una entrada al Pallars més afortunada: Menjo al Palermo, que és un lloc de bona cuina (…); demà començaré a caminar…" eca.
A compdar d'aguest moment sonque mente el barceloní en comptades ocasions e bric mès ena vintea de libres de viatges qu'a escrit posterioraments.
Seguraments la decebi quan li coheissi que non ac sabi, mès sagi de la mantier interessada en tot explicar-li que quan hè uns dies liegí es dus libres, i trapè ues retirades plan curioses e enquia a viatges estramunquè damb bèth paragraf lèu calcat.
Aquerò m'estonèc.
Eth titol des libres des escrivans èren es madeishi -Viaje al Pirineo de Lérida e Viatge al Pirineu de Lleida- ,causa que podie respóner a un convengut prealable qu'includie de se dedicar es libres mutuaments, mès non creigui qu'eth convengut tanben includisse de tier es madeishi recorsi estilistics, exactaments es madeishes anecdòtes e parières hònts de consulta.
Sabi pas, trapi que i a massa coïncidéncies e bèra causa mès que de moment se me hè dificil de precisar, mès pensi arribar ath hons dera qüestion.
Pendent ua estona caminam en silenci.
Vaquí quines causes, còp sec me shaute aquerò de meter-me un fausnòm e me'n cèrqui un.
Se com me posqui autodenominar en mèn raconde?
Qué sò?
Qui sò?
Era excursionista?
Era trimaira?
Era oishinaira?
Uf, problèmes existenciaus en inici deth viatge.
M'entretengui ua estona en tot corsilhar sus eth tèma, mès tan lèu qu'alugui era gravadora entà descríuer era rota, me'n desbrembi.
Dempús de trauessar un bòsc, arribam en monastèri de Sant Pere de les Maleses.
Non mos i arturam.
Hè pena, de tant abandonat que se trape.
Era màger part de parets an queigut e posqui veir eth solèr de naut ennerit per generacions de hèr-i huec.
Sonque demoren quilhades es dues absides dera glèisa.
En ua d'eres i a un carton damb un Crist diboishat.
Qui lo deuec deishar?
Aguest monastèri bastit dejós dera montanha de ròca ei enquimerant.
Encara demoren bères labades der antic losat.
Pensi ena vida que deuie auer ena edat mieja.
En gésser deth bòsc entenem eth son aluenhat der arriu.
Era senderista?
Era nomada?
Era torista?
Un parelh de menutes dempús de passar per dejós d'ua grana tor electrica arribam ena còva deth Serpent.
L'expliqui a Marta que, segontes era legenda, eth soc deth tet ei era mèrca dera gran sèrp que i demoraue e que pendent sègles non auie arren a hèr qu'avalar-se as qui passauen per dauant.
Me ditz que, mès qu'ua sèrp, quan ei laguens dera còva mèsalèu li semble trapar-se laguens deth vrente d'ua balena.
Era mèrca deth solèr de naut ei eth sòn arrasteth dera esquia.
Redena, Marta!
Me cau reconéisher qu'a trapat un comparèr plan poetic.
Dempús de trauessar era carretèra N-260 arribam ena entrada deth tunèu dera Argenteria.
Sajant de trèir importància ath hèt d'auer trauessat ua carretèra nacionau en sòrta des enlairadi tucs des Pirenèus as que Marta ei acostumada, li soslinhi es diboishets deth senhau de transit que i a ath cant dera boca deth tunèu.
Non li son agradius?
Proïbit entrar en tunèu en biciclèta, a cauath, a pè o …en car!
Coma s'encara n'auesse, de cars!
Dauant era formacion geologica dera Argenteria tanben i a un senhau curiós: ua camerà fotografica antedeluviana, damb mascara e tot.
Eth pannèu recomane de hèr fotografies, mès ei plaçat de tau manèra que des dera màger part d'angles, se vòs fotografiar era Argenteria, ara fòrça gesserà eth senhau.
Es mèns predecessors, en arribar en aguest punt dera excursion, demorèren estonadi:
Por invierno, cuando se hiela, refulge al sol con brillos heridores; por el verano, cuando fluye llena de mansedumbre, centellea como un pez enorme y agonizante".
Durant el bon temps és només una curiositat, però a l'hivern es converteix en un espectacle sensacional que en justifica el nom.
Perquè les aigues del rierol que corre per Boumort, sobre el meu cap, rellisquen roca avall i s'entretenen en aquestes arrugues fins a glaçar- se."
A jo tanben m'impressione.
Damb tot aquerò de crotzar eth carís pes tunèus, hège ans que non i passaua e auia desbrembat era sua monumentalitat.
Li descurbisqui ua aparença mès vegetau que minerau.
Me rebrembe eth tronc d'un d'aguesti grani arbes des sèuves tropicaus.
Dejós des paraigües naturaus per a on se resquilhe era aigua i poirien víuer toti es èssers mitologics deth Palhars: es encantades que hèn era bugada obsessiuaments e viuen amagades en petites tutes; es holets rondinaires que se botgen en massa talament eishams d'abelhes; es bruishes transformistes jargades de nere; eth Boc de Miterna hènt er animau e encamardant hemnes remeieres damb era sua grana vèrga…
Era guardada se me pèrd enes cornèrs dera crospa polida e enes vrentes rajolants enquia que se me desvie de cap ara dreta e me torni a meravilhar.
Ei coma s'en hèr tota era fòrça deth morir auesse plegat era pèira quan ère mofla e dempús auesse demorat solidificada de pic.
Aciu un estudiant de geologia que deu bauejar!
Guardi a Marta pera coa deth uelh.
Non bauege, mès semble que li shaute perque s'ac guarde damb era expression d'interès que tan plan li coneishi: era leugèra arridalha, es uelhs miei clucadi, eth menton un shinhau lheuat…
En arribar en airau de pòsa de Morreres tòque era part mès pesuga deth dia: era pujada tath pòble de Pujol per ua pista.
Deisham endarrèr era parelha de grani carrassaires que hèn conjunt damb er airau de pòsa dera Font de la Figuereta e, sense pensar-mos-ac guaire, seguim tà naut.
Hè calor, enteni alendar faissugaments a Marta darrèr mèn e es pensaments se tornen recorrents: era engiponaira?, era panotejaira?, era criminau?
Mos auancen un parelh de gojats en bicicletes de montanha.
Aguesta pista forme partida dera rota en BTT dera planhèra de Corts.
Es colors ludents des ròbes des ciclistes se pèrden entre era bromassa.
Ua estona mès tard d'auer passat eth parelh de cases de Pujol, deisham ara quèrra ua polida crotz de tèrme deth sègle XVII.
Just darrèr i a un cable dera lum.
Quauquarrés s'a encaborniat en que non hescam fòtos.
Era erranta?
Era caminaira?
En tot arribar en Peramea, qu'ei eth pòble mès gran deth Pla de Corts, viuem ua anecdòta que rebrembaram pendent fòrça ans.
Se debane pr'amor que vau damb Marta.
S'auessa estat soleta o damb un acompanhant masculin seguraments non aurie passat arren de çò qu'ara explicarè.
Mès m'acompanhe ua auta hemna, causa que hè mès de bon hèr cèrts contactes que d'auta manèra non se produsirien.
Aquerò me hè a pensar en un recors literari que tien tant Cela coma Espinàs, e qu'ara me n'encuedi qu'ei limitador.
Eri enes sòns libres deth viatge peth Pirenèu raconden es sues experiéncies d'ua manèra que semble que viatgen solets quan, en cambi, viatjauen quate: eri dus mès un madrilenh amic de Cela, eth doctor Luis Barros, e eth suer d'Espinàs, Felipe Luján, pair der escrivan e gastronòm Néstor Luján.
Mo'n sabem pes dedicatòries des libres, mès non pes racondes deth viatge.
Espinàs escriuec:
E Cela, tostemp mès blagaire:
I al meu amic Josep Maria, quàquer barceloní, mestre en trotades de llop i home de bé."
Dempús, ath long dera narracion jamès Cela se referís a Espinàs, ne Espinàs a Cela:
Se senten les veus d'algú que sopa en un altre racó.
Mès anem tà çò que volia explicar.
Resulte que, en tot arribar en Peramea, Marta e jo mantiem ua interessanta convèrsa sus era problematica des michons enes familhes nombroses.
Parlam des penes e trebalhs de convencer-les tà que tenguen un michon de cada color pr'amor que tostemp n'i a un que, o ben non apareish enlòc, o ben a un horat tan gran en dit pòdo qu'ei incomòde de meter-lo-se.
Parlam dera mielhor estratégia entà plegar era montanha de michons, qu'ei profitar eth moment en qué es mainatges son ipnotizadi dauant eth televisor.
Alavetz qu'ei qüestion de deishar-les eth tistèr plen de michons ena tauleta de dauant e meter-les un michon enes mans.
Coma automates, les van plegant sense encuedar-se'n e, se se planhen, tostemp te rèste eth recors de menaçar-les d'amortar era tele.
Parlam d'aguestes causes quan coneishem a un pastor.
Qu'ei un òme damb un front generós que l'arribe enquia mieja tèsta, tant qu'era auta mitat l'ocupe un flòc espés de peus blanqui que, encara que non hèsque vent, se li sostien quilhadi.
Deu auer uns setanta o ueitanta ans.
Mos demore emparat en un long rastòl de pastor en un horcalh de camins.
L'acompanhen ua dotzea de oelhes e era gosseta, que lèu sabem que respon ar originau nòm de Pastora (un nauanta per cent des gossets deth Palhars se criden Pastora o Moret).
Tan lèu qu'arribam ena sua nautada, s'aufrís a acompanhar-mos tath dolmèn dera Mosquera.
Dobtam.
Auem talents d'arribar en Peramea, a on coneishi gent que voi saludar.
En Peramea i an anat a víuer ues quantes parelhes joenes damb mainatges.
Ei des pògui pòbles deth Palhars a on era demografia creish un an darrèr der aute.
En veir que dobtam, er òme ditz: "va, hemnes, que darrèraments me senti plan trist e solet".
E, guarda, non sabi se per qué, aquerò mos convenç.
Quin mau i a, en anar amassa a veir eth dolmèn?
Ath delà, segontes un pannèu, s'està sonque a cinc menutes.
Atau coma intuíem, un còp en dolmèn mos demane que l'acompanhem en tot dine.
E, coma que hè ua calor paralisanta e eth morralet se mos claue ena esquia, acceptam a sèir-mos ena ombra d'uns arbes tant qu'eth avale.
Entre nhacada e nhacada, mos demane sense consideracion: a on demoram?, a qué mos tiem?, guairi ans auem?
Quan li digui qu'escriui libres, me guarde damb cara d'esceptic e ditz: "e ja acampes, damb aquerò?"
E, automaticaments, retornen es trafecs: era pelacanyes?, era rodamón?, era trinxeraira?
Ua estona mès tard, se quauquarrés vedesse era scèna de luenh se pensarie que se tracte d'un quadre bucolic deth romanticisme mès rabiós: en un prat ues quantes oelhes pèishen jos eth solei e, ena ombra, un vielh pastor acompanhat deth sòn gosset fidèu aufrís era bota a dues gojatòtes damb es carilhons rogidi.
Mès s'eth quadre, gràcies a un invent deth Doraemon, de ressabuda prenesse vida, s'entenerie se com eth vielh pastor mos explique qu'eth, ath long dera sua vida, n'a tocat de tot: de veudes, de maridades, de celibatàries, de monges…
Sustot monges.
E sustot, ua que coneishec en un espitau de Barcelona a on s'i estèc ingressat.
Bèth dia eth li metec era man en pitrau e era li floquèc un lampit mès, quan venguec de hè'c, se'n penaïc e li botèc era man dejós des linçòs.
E alavetz siguec quan, segontes paraules textuaus deth bon pastor, "aquiu dejós era hemna i trapèc es Estats Units, Itàlia e toti es païsi deth mon".
Era monja a compdar d'aqueth dia l'ensenhèc a recitar eth Pare Nòste petit -que, en contra d'açò que me pensaua, tient en compde eth ton dera convèrsa, non a arren de subversiu-, e enquiath dia d'aué, cada viatge qu'er òme rebrembe eth Pare Nòste petit, li vien entath cap es cueishes dera monja.
Qu'ei evident qu'eth pastor, sense que li dem pè a cap de fantasia erotica, mos pren pes protagonistes des Excursionistes Calentes que, entà qui non ac sàpie, ei era prumèra pellicula porno en catalan.
Ben, en catalan son es credits perque es actors e actritzes non pòden, ne les cau díder ne shò ne arri.
O sigue que, tan lèu que trapam eth moment avient, li comunicam es nòstes intencions de contunhar eth camin.
Mos lheuam e alavetz eth pastor damb grana solemnitat, mos autrège ua leçon d'adiu.
Mos conselhe que jamès mos divorciem des nòstes parelhes e que, se bèth viatge mos assabentam de qué eri an ua aventura, hescam coma s'arren, que ja les passarà.
Per contra, s'èm nosates es que tòquen veudes, maridadi o celibataris, hescam çò de madeish: non ac auem de díder as nòsti òmes e ac auem de gaudir perque, se qué voletz, aguestes causes son era sau dera vida.
Dempús d'aguesta amassada e enquia qu'arribam en Peramea me demori sense idies entara mia autodenominacion.
Non me trèigui deth cap çò que mos ven de passar.
D'un costat me senti satisfèta pr'amor qu'era anecdòta a impressionat a Marta, mès der aute sò plan desconcertada.
Ja en pòble, mos trapam a Gabi Serra, un amic que hè de garda deth refugi de Cuberes, en Boumort, e que, totun auer neishut en Barcelona, ja hè ans que s'està damb era hemna e es tres hilhs en Peramea.
L'explicam çò que mos a succedit e se hè un hart d'arrir.
Se ve qu'aguest pastor, taument eth hantauma deth Pla de Corts, s'apareish a toti e tostemp explique es madeishes istòries.
Per un moment auia pensat que bèth un auie installat ua camerà amagada.
Tot e que Gabi persute qu'entrem en çò de sòn tà hèr eth cafè, refusam era invitacion perque encara mos demore camin entà hèr.
Atau donc, dèishi era planhèra de Corts damb un cèrt engüeg e li comenti a Marta que me shaute tot, d'aguesta planhèra nauta: eth clima e eth paisatge son es mès benevòls deth Palhars Sobirà; es tralhes preïstoriques e istoriques que s'i an trapat l'autregen un caire mistic que m'atrè; era fertilitat des sues tèrres impregnen d'optimisme as sòns abitants; es pòbles, damb teules vermelhes en sòrta des vielhes labades pissarroses, an estat amorassadi…
E qu'a uns moments…
Rebrembi serades luminoses en estanh de Montcortès; caminades de tardor peth camin vielh de Balestui; cauderades de magràs ena plaça de Peramea; coes laguens dera glèisa entà guardar es esquelets qu'es abitants d'aguest pòble venèren eth dia des Martirs Sants…
Me pensi qu'arrés aurie de deishar de hèr un torn pera vila clausa de Peramea.
Hè'c qu'ei tornar a alendar es aires dera edat mieja.
Encara se sauven es carrèrs empeirats, es nèires ara vòra des dus carrèrs principaus, detalhs deth bastiment des temps des comdes deth Palhars…
Ena plaça principau mos cau fixar en gran om, declarat arbe monumentau, ena hònt, en beurader, eth lauader…
Era baishada tà Gerri des de Peramea se hè dura perque eth darrèr tram ei un caminòu inventat.
Es qui lo dauriren e lo merquèren deuien crubar comission deth traumatològ pr'amor que, o ben non tengueren en compde eth traçat deth camin vielh o ben, s'aguest passaue pera actuau carretèra e auie despareishut, cuelheren ath dret sense imitar era sabença des camins tradicionaus.
Eth resultat ei que lèu i deisham un tròç de jolh.
En Gerri contunham de hèr a temptar es meniscs en baishar pes carrerons costeruts.
Mos arturam tà campar era grana bastissa que pendent sègles auie estat eth magazèm dera sau.
Ei ena plaça d'Angel Esteva.
Li comenti a Marta qu'ara se reconvertís en Museu de la Sal.
Serà ua des sedences dera Xarxa de Museus de la Ciència i la Tècnica de Catalunya.
S'amuisharà tot eth procès dera sau.
Ei previst de restaurar bères salines pr'amor d'explicar eth camin dera sau des de que gessie pera hònt d'aigua salada enquia qu'arribaue enes aires a on s'esbugassaue e cristalizaue.
Aquiu s'arremassaue damb escampes e se botaue en sacs fini que, a basa de viatges de somèr, s'amiaue tath gran magazèm.
Aquiu s'ensacaue entà dar-la as animaus o s'empaquetaue entà codinar…
L'expliqui a Marta qu'eth còp que siguí en embaish deth magazèm, ena sala a on se magazemaue era sau, me demorè sense alend quan siguí conscienta dera sua magnitud.
Sabia qu'era sau ath long dera istòria auie estat tant importanta qu'auie dat nòm autanplan ath mot salari – se pagaue eth trabalh des legionaris romans damb sau- , mès ne siguí conscienta per prumèr viatge en veir eth magazèm de Gerri.
Com ei possible que se podessen recuélher tanti quilòs de sau en un pòble tan petit?
Còp sec, ua hemna que, per çò que se ve, seguie d'aurelha era nòsta convèrsa, non se'n pòt estar de díder: "Petit, ara!
Abantes auie estat fòrça gran!
Aciu i auíem auut de tot: mètge, guardia civiu e capelhà!"
Coma que mos ve damb cara de badòcs, contunhe: "…e dues carnisseries, dus colmados, dus haures, dus hustèrs, un sarte, un sabatèr, quate o cinc pensions…
Pensatz que hègem mercat cada dissabte"!
Lèu mos en.hisquèrem en ua animada convèrsa.
Era esponanèa se dits Conxita Peret.
Deu auer uns setanta ans.
Mos explique qu'era comencèc a trabalhar enes salines de plan petita.
Ja de mès grana entrèc a trabalhar en Alfolí – qu'atau ei coma se coneish eth magazèm- empaquetant era sau tà vener-la enes comèrci.
Mos explique que, annauments, s'arribauen a fabricar seishanta mil quintaus de quaranta quilòs!
Mos aclarís qu'un quintau son quate arròbes.
E ua arròba, dètz quilòs.
Era hemna, ignorant es mies celhes rufades per esfòrç mentau dera multiplicacion, contunhe explicant qu'en aqueri tempsi Gerri ère un trafec de cars e camions qu'arribauen cada dia entà emportar-se sau pertot.
Cada an eth magazèm s'aumplie e se uedaue.
Ne viuie un revolum de gent.
Es cases mès fòrtes auien ues quantes salines e logauen bordèrs entà hèr eth trabalh.
En pòble tostemp auie mulatèrs que se demorauen a passar era net en ua des pensions.
Eth dissabte, coma qu'en mercat i anaue gent de pertot tà véner es sòns productes e, dempús, tà crompar sau, eth pòble borie d'activitat.
Pujauen crompadors de Lhèida, Tàrrega, era Val d'Aran…
Ath delà de sau, crompauen truhes deth país, anhèts de nauta montanha…
Quan li demani se com ei qu'aguest comèrç s'acabèc, me ditz qu'eth tòrt siguec dera aiguada de 1982.
Aquera aiguada s'auec hèr a seguir es salines.
En autes escadences aquerò ja auie passat, mès alavetz era sau ère rendibla e se tornauen a rebastir.
Er an 1982, totun, ja auie partit fòrça gent deth pòble de cap as ciutats, era sau de Gerri non auie eth prestigi d'abantes perque li mancaue iòde e, ath delà, arrés non ère dispausat a honer-se jos eth solei de meddia.
Entà acabar, li demani se quina sau li shaute mès, era de Gerri o era de mar?
Non s'ac pense dus viatges: era de Gerri, sense cap sòrta de dobte!
Ei plan mès bona!
Contunham baishant enquiara carretèra.
Gerri a un encantament plan especiau: er arriu a on se banhen es ostiuants, eth pònt, es carrèrs damb plaques personalizades, es detalhs arquitectonics de diuèrses epòques, es terrasses des bars…
Domatge des salines abandonades e dera carretèra.
Ara diden que lèu haràn ua varianta que passarà per dehòra.
Pro qu'eth pòble posque alavetz tornar a enténer er arriu en sòrta des motors…
Anam a gésser just dauant çò qu'auie estat eth lotjament dera Golondrina, a on s'arturèren a dinar Cela e Espinàs.
Ara ja non ei un lotjament.
Dempús deth franquisme se coneishec coma eth lotjament dera Oreneta e demorèc dubèrt enquia hè dus ans.
Es patrons ja èren massa vielhs entà encuedar-se'n.
Era pòrta de baish ei ajustada.
Me shautarie tant, guardar era casa per laguens…
Rebrembi, dètz o quinze ans endarrèr, auer-i dinat en mès d'ua escadença.
Ua parelha ges dera bastissa.
Coma que mos ven parades aqui dauant, mos demanen se cercam a bèth un.
Les explicam que seguim es passi de Cela e Espinàs e les demani s'eri les coneisheren.
Jo gesqui enes libres qu'escriueren deth viatge!
Alavetz jo deuia auer uns setze ans.
Les mestrè era taula!".
Sense botjar-mos deth trepader, en tot per aute costat passauen coches e mès coches, mos aclarissen qu'eri dus son frairs: era Maria des "andares principescos", segontes Cela, e Lluís Visa.
Eri, es sues tres germanes e era sua mair amièren era pension pendent molti ans.
Auien ua parròquia de clients fidèus que i passauen tres setmanes d'ostiu e es dies de Setmana Santa.
Arribauen en coche de linha e, mès endauant, en coche pròpi, e s'installauen ena pension coma se siguessen en çò de sòn.
Èren de Barcelona, Sabadell…
Bèri uns vengueren pendent mès de vint ans!
Passejauen, se banhauen en arriu e, de quan en quan, Lluís les hège a pujar en sòn jeep e les portaue d'excursion entar Estany de Sant Maurici, en Aigüestortes…
Ère ua auta sòrta de toristes, ven de díder damb ua dèisha de tristesa, "ara es toristes son uns cus de mau sèti: aué aciu, deman aquiu delà…".
Era convèrsa s'alongue e acabam parlant dera sau.
Diden qu'era de Gerri ei quate viatges mès salada qu'era de mar.
Abantes der adiu les demani se quina sau les shaute mès.
Tu ja sabes qu'es animaus an plan paladar, vertat?
Donques metam per cas qu'as un escabòt de oelhes.
S'a verificat que tu cuelhes un sarpat de sau de Gerri e la dèishes sus ua pèira e n'agarres un aute de mar e la dèishes en ua auta, e es oelhes tostemp anaràn tara de Gerri.
Veiràs se com era sau de Gerri vòle!
En gésser de Gerri passam a visitar eth fabulós monastèri e dempús ja cuelhem eth camin dera Mare de Deu d'Arboló.
Pensi enes convèrses qu'auem mantengut en aguest pòble.
Era hònt d'aigua salada contunhe rajant, atau coma ac a hèt des de quan es crabes hègen lan, mès ara, per prumèr viatge en centenats d'ans, arrés non li hè cabau.
Dempús, torni enes mies: era contemporanèa?
Er ermitòri romanic d'Arboló -a on se celèbre era amassada mès importanta der airau eth prumèr dimenge de mai- contunhe estant meravilhós maugrat eth tunèu damb retirada de tren que s'a bastit uns mètres mès enjós, ara vòra der arriu, e que se campe des des parabandes dera plaça.
Non mos i entretiem pr'amor que se hè tard e mos cau sauvar eth sopar en Baro.
Encara hège dia quan arribam enes pònts d'Arcalís.
I a eth vielh (ua atractiua palanca de hèr) e eth nau (mès solid e foncionau, mès sense encantament).
Eth vielh li dèc eth nòm a un grop de musica tradicionau plan estimat en airau.
Se conèish qu'es vigílies de Nadau der an 1991 se celebrèc un acte entà hestejar que s'auie signat eth compromís dera construccion deth pònt nau.
Un musician, Arturo Blasco, convencec as sòns amics de cançons populares e tonades d'entestar ua acompanhada que gesserie de Baro, trauessarie eth pònt vielh e arribarie en restaurant El Carro, en aute costat deth Noguera Pallaresa.
Pendent era caminada non deishauen de tocar e sonauen es esturments laguens deth restaurant.
Se ditz qu'es pothi e es anhèths gessien dançant deth horn e qu'es esturments repotegauen sense pòsa pera vrespada e pera còga deth solei.
Siguec eth prumèr acte important des que vierien a coneisher-se coma eth grop de musica El Pont d'Arcalís.
Trauessat eth pònt, ja èm en Baro.
Ei un pòble sense era estructura des pòbles deth Palhars.
De hèt, ei un pòble de carretèra que, seguint era tradicion de lòc de pas concentre pensions, restaurants, un camping e, ara, uns apartaments en sèria, producte d'aguesti darrèri ans de construccion exaltada, damb fantastiques vistes tara carretèra N-260.
Enquia hè pòc tanben auie un refugi entà piroguèrs.
En Baro, a diferéncia de d'auti pòbles deth parçan, era gent non viuie dera tèrra, deth bòsc o des vegades; viuie deth camin per a on auien de passar toti es qu'arribèssen en Palhars Sobirà, viuie des mulatèrs que transportauen productes de naut en baish per aguest camin, e auien besonh de lòcs a on minjar e dormir, mès, sustot, viuie der arriu.
Eth Noguera Pallaresa ère ua hònt de riquesa.
Les permetie auer peish fresc, ua mòla e un ressèc idraulics e, çò de mès important, es carrassaires.
Eth hèt d'auer ua mòla a on baishauen a mòler era gent des pòbles hège qu'en pòble tanben i auesse ua petita botiga, un sarte e un relotgèr…
Atau, mentre qu'as pagesi se les molie eth gran, profitauen entà hèr quate encargues e entà degostar, en bèra ua des quate pensions, ua amanida de peberòt piquent, tomates e sardines de lhauna.
Es dus prumèrs ingredients enes pòbles de montanha non les tastauen enquia finaus d'ostiu, e per aquerò ne gaudien sonque quan baishauen tà mòler; es sardines de lhauna èren ua delicatesa que sonque se podien perméter atau que podien véner un shinhau de haria qu'auien artenhut dempús de segar eth horment.
Per çò que tanh ara riquesa que comportauen es carrassaires, mos cau tier en compde que per Baro i passaue tota era husta que s'auie talhat enes uelhs deth Noguera Pallaresa.
Abantes deth sègle XVIII es pagesi hègen de carrassaires de manèra ocasionau, mès a compdar dera mitat d'aguest sègle i auec ua demana plan fòrta de husta deth Pirenèu – en part perque s'auien desboscat es picades de mès enjós, en part perque era armada reiau ne requerie fòrça e de qualitat entà bastir es sòns vaishèths – e eth mestièr de carrassaire se professionalizèc.
Era navigacion per arriu se pagaue e es jornaus qu'artenhien aqueri òmes per talhar arbes, carrejar-les enquiar arriu, bastir es carrassi e baishar-les aigües enjós, jamès non les aurien artenhudi en tot hèr de pagès.
Es carrassaires governauen sòs e en Baro, coma en d'auti lòcs, les recebien damb es braci dubèrts, enquia qu'era construccion de restanques de mitats deth sègle XX acabèc damb er ofici.
Ara, dera mòla, deth ressèc, des carrassaires e des petiti comèrci sonque ne demore er arrebrembe, mès Cela e Espinàs encara ne coneisheren bera causa.
Aumens per çò que hè as petiti comèrci.
Eri dormiren ena pension Menal.
Segontes es escrivans alavetz tanben hège d'estanc, centrau de telefons, leitaria e cerèr.
Nosati haram era mieja pension en ua des dues aubèrges qu'encara se sostien, era aubèrja Farré.
De restaurants n'i a dus o tres mès.
Qu'è curiosèr per saber se com anarà, aquerò de dormir en aubèrges, pensions e otèls de pas.
Serà eth prumèr còp qu'ac hèsqui.
Tostemp qu'auia anat de trauessada auia dormit en refugis, tendes de campanha, aubèrges o jos es esteles.
En cambi, eth curiosèr per saber se com me posqui denominar se des.hè per moments.
Des fausnòms que m'an vengut entath cap pendent era caminada, non me'n shaute pas cap.
Qu'ei clar que dilhèu, damb es dies, me vierà era inspiracion.
Qui ac sap?
Dilhèu ara fin deth viatge aurè trapat se qui sò!
Fin finau è dormit en ua aubèrja!
Jo èra qu'ère causa hèta que non ac haria enquia que portèssa dentadura postissa!
Mès veigui que, o ben m'è hèta grana, o ben auia ua idia faussa de se qué èren es aubèrges e pensions, pr'amor qu'era experiéncia m'a shautat.
M'imaginaua qu'enes parets dera recepcion i traparia quadres de punt de crotz e, enes lavabos, eth papèr igienic de recambi se sauvarie laguens d'un emboish de gahet ròsa.
Es clients serien persones dera tresau edat de bèth centre excursionista o esbart dançaire; i aurie un crucific en cada cramba; sonque un lavabo compartit ath hons deth correder…
A tot darrèr, d'aquerò, arren d'arren.
Era cramba ère confortabla, eth banh ère laguens dera abitacion e eth sopar…
Mmmmm, quin sopar!
Dempús dera tension de tot eth dia entà enregistrar plan eth recorrut, susvelhar qu'eth GPS non se demorèsse sense piles, non pèrder eth camin e, sustot sajar de convéncer a Marta dera gràcia dera rota, me relaxè de còp e gaudí un pialèr.
Era taula de hormatges deth moment culminant siguec geniau.
Acompanhadi de molonets de marmelades e gelarèies de colors fòrts tan suggerentes damb ua gelatina de mango, de jordons, de ròsa, de lavandes e violetes, Jaume Mora dera aubèrja Farré mos mestrèc, avientaments acompanhat d'ua botelha de vin nere que demorèc mès espremuda qu'ua serpilhèra, un tast de diuèrsi hormatges artesanaus deth parçan.
De lèit de vaca i auie eth Peça d'Altron humat e eth Tou dels Til.lers del Tros de Sort; de craba, eth dera Roseta de Gavàs; e, de oelha, eth de Casa Mateu de Surp.
E eth prètz dera mieja pension non ère guaire mès car qu'eth d'un refugi de nauta montanha!
Encara mos afeccionaríem as aubèrges!
Dauant era arridalha neutra dera mia companha de viatge auria d'auer cambiat de tèma, mès encara ahisquè en tot hèr-li a veir era diferéncia entre eth pòc confòrt que trapèren Cela e Espinàs ena aubèrja de Baro, e eth qu'auíem trapat nosates.
Es escrivans cercauen era rusticitat d'aguestes tèrres e aciu la trapèren.
Alavetz non i èren es comoditats actuaus, ne era gent s'auie acabat de recuperar dera guèrra civiu.
En Palhars era guèrra supausèc ua bassacada qu'amièc a un revolum de gent ena misèria, de manèra qu'enes ans cinquanta en Baro e en fòrça d'auti pòbles encara non existie cap era electricitat, era aigua correnta, ne es escoladers.
Ath maxim enes cases i auie ua prauba ampola alimentada per ua mòla idraulica, encara se codinaue damb lenha e, en Baro madeish, calie vier a cercar era aigua en arriu.
O sigue qu'amiar ua aubèrja, per petita que siguesse, damb aguesti trebucs, deuie èster complicat.
Non ac vedie atau, era?
Es paupetes lèu barrades de Marta èren ua pròva evidenta que, ad aqueres ores dera net e dempús de caminar tot eth dia, non ac vedie de cap manèra.
Aguest maitin, totun, ère mès desvelhada e prèsta entà víuer ua naua jornada d'aguest viatge singular que mos pòrte a sautar de pòble en pòble.
Coma que mos auem lheuat tàs sèt e ad aguesta ora ena aubèrja non mèstren er esdejuar, auem minjat un bocin deth mòs que mos premaniren ager e tiram entà amont soniant en un cafè damb lèit cauda.
Des de Baro enquia Tornafort seguim eth camin Saliner.
Abantes, quan era sau ère era soleta manèra de sauvar es aliments e se'n despenie fòrça tant entà balhar-la as animaus coma entà consum uman, aguest camin ère plan transitat per corratades de saumets cargadi de sau.
De hèt supausi que n'auie mès d'un de camin Saliner.
Jo sonque ne coneishi dus, mès damb era quantitat de sau que se produsie e era riquesa qu'auien auut tant eth monastèri de Gerri coma eth madeish pòble de Gerri, segur qu'auie mès camins d'exportacion.
Jo coneishi eth que gessie de Gerri e, passant per Baen e Sant Sebastià, s'enfilaue enquiath bonh de Mollet, crotzaue eth pòrt de Cantó e baishaue de cap ara Seu d'Urgell; e eth qu'aué seguim, que gessie de Gerri, passaue per Baro e s'enlairaue de cap a Malmercat e Tornafort des d'a on sautaue tà Freixa e, dempús, tàs pòbles dera auta banda dera cadia: Junyent, Biscarbó, Vila-rubla, Castellàs, Guls… enquiara Seu d'Urgell.
Aué peth camin solet i trapam un pagès que uishine naut deth tractor.
Lo trapam apròp de Baro.
En guardar-mos, se mos aprèsse e arture eth motor, causa que hè que Marta, escalabrada per çò qu'ager mos arribèc damb eth pastor, se còrde eth boton de naut dera camisa.
Sense demanar-l'ac eth pagès mos explique exactaments per a on passe eth camin.
Ditz qu'es deth Consell Comarcal lo dauriren est an passat, mès era gent se pèrd pr'amor que non ei ben mercat.
Passat eth barranc, mos cau virar tara dreta entà entrar en bòsc.
Alavetz ja veiram qu'eth camin hè ues marranxoles entre es arbes.
Ues qué?
Ues marranxoles – repetís.
E, de còp, me n'encuedi de dues evidéncies.
Ua, qu'er òme m'acabe d'autrejar ua paraula: marranxoles!
Aué ja sò erosa.
D'a on deu auer gessut aguesta paraula tant expressiua.
Marranxoles, era paraula palharesa entà díder bestorns, ziga-zaga, viravòltes…
Forma e contengut, significant e significat.
Que tot ei cossent.
Era auta evidéncia ei que, peth hèt d'escríuer aguesta guida e de voler hèr a veir aguesta trauessada, contribuïsqui ara pèrda de bèra causa.
Aué aguest pagès a parat eth trabalh pr'amor que per aciu non i passe arrés e auem escambiat presents de cortesia: eth mos a autrejat ua paraula e mos a senhalat per a on passe eth camin e nosati l'auem autrejat un maitin diferent.
S'era guida se publique e era trauessada se popularize, arribarà un moment en qué cap de pastor s'estancarà entà díder as excursionistes que se sent trist e solet e cap de pagès arturarà eth sòn tractor entà hèr present d'ua paraula.
En tot pensar en aquerò arribam en un horcalh de camins en miei d'ua euseda.
I a un pau plantat pes deth Consell Comarcal.
Per çò que se ve, se desbrembèren de fixar-i es estaques indicatiues e bèth un, indignat, i a hèt ua pintada damb fautes d'ortografia includides: Fills de puta, pose-ho la senyalitzaçió!
Quin terrorista dera lengua!
Embèstie plan ua senhalizacion deficienta, mès encara embèstien mès aguestes fautes!
En tot sajar de desbrembar-les, comentam damb Marta que, se plan ei cèrt qu'ath long dera istòria es camins de bast jamès non s'auien mercat perque era majoritat de gent tanpòc non sabie liéger, ara qu'ac hèm, serie bon qu'ac héssem pro ben.
Erosaments, coneishi un shinhau er airau e dedusisqui qu'entara quèrra se va tà Sort e entara dreta, tà Malmercat, qu'ei entà a on mos dirigim.
En ua clarulha deth bòsc ja campam Malmercat.
Jamès l'auia guardat des d'aguest punt.
Ei des d'a on lutz mès.
A viatges me pensi qu'aguest nucli pòrte ath dessús eth pes deth sòn toponim.
Li còste lheuar eth cap.
Ara ja sonque ei abitat bères tempsades.
Era rèsta des dies demore uet, e me n'encuedi dera sua tristesa.
Tant importanta qu'auie estat era familha Copons pendent sègles!
Ua familha qu'anèc de baisha, coma tantes n'auem…
A mida que mos i apropam me n'encuedi d'ua singularitat: ei eth pòble dera val de Siarb qu'a mès bòrdes e, en contra de çò que succedís en d'auti pòbles palharesi, aciu son repartides pes camps de baish.
Coma pujar era èrba enquias bòrdes deth pòble deuie èster plan dur, era gent de Malmercat bastic es bòrdes enes madeshi camps entà botar-i era èrba dalhada.
Bères ues s'an reabilitat coma prumèra o dusau residéncia e d'autes son esbauçades.
En pòble trapam cornèrs polidi que demoren entrebolidi en campar er estat en qué se trape er antic castèth, aué coneishut per çò de Macareno.
Ei un edifici immens a on encara s'i coneish era vòuta dera pòrta d'entrada, era gleisòla particular e eth fondament dera tor de gaita.
Mès ei deishat d'anar.
Era absida dera gleisòla e era pòrta d'entrada son caperades per un garatge que se bastic posterioraments; era gleisòla la crompèc un particular e la tiège de magazem; dera tor de gaita lèu non ne demorarà arren…
Qué n'ei de penible guardar eth patrimòni istoric mautractat e abandonat…
Damb er interès toristic que poirie auer aguest conjunt…
S'autanplan diden que laguens deth castèth encara i a eth horat per a on eth senhor feudau lançaue as sòns enemics!
Segontes era legenda, ath hons deth horat s'i estaue un dragon, que i accedie a trauèrs dera tuta de Saverneda.
Encara rebrembi eth prumèr viatge que i venguí, en aguesta tuta.
Qu'ei un lòc que te cau pòur.
Non m'estone que balhèsse pè ara legenda.
Entorat de vegetacion ufanosa, voltat de huelhes seques, en un cornèr ombrèr dera montanha se daurís un horat a on es pair-sénhers dera bòrda de Saverneda i bastiren ues escales de pèira.
Semble que tiegen era boca dera còva coma nevèra.
Eth dia que i anè non les auia totes perque era tuta, totun qu'ei ath cant deth camin vielh entre Tornafort e Sort, se trape laguens dera propietat particulara de Saverneda.
Cranhia que gessessen es cans des bordèrs e, per tant, auançaua sense hèr cap de bronit.
Entà baishar ena còva me calec daurir un brescat de hèr que, en carrinclar, hec que, còp sec, der ombrèr ne gessessen dus grani uhons blanqui que me deishèren gelada.
Quin espant!
Èren ua parelha de gavèques.
Dempús es escales esguitlauen perque èren umides, enes pès d'aguestes tot ère hanga, se vedien arrates- caudes espenjolades en solèr de naut…
Enfin, qu'ei un lòc ideau entà enregistrar-i ua scèna de terror e, sonque per aquerò, merite ua visita.
Entre Malmercat e Tornafort passam ua mala estona.
Es dera brigada deth Parc Natural de l'Alt Pirineu non an senhalat eth camin e tanpòc non l'an sauclat.
Sonque i a un pau damb era banderòla indicatiua ath principi e ath finau.
Era part deth miei ei plea d'arrominguères e matarràs punchents, era quau causa convertís es nòstes cames en polidi quadres abstracti.
Passat eth mau moment mos demanam s'enquia quin punt vau era pena tanta inversion per mercar e mantier a flòt uns caminòus pes quaus lèu non i passe arrés.
Abantes tot eth tram qu'auem hèt aué ère important non sonque perque i passauen es animaus cargadi de sau, senon perque ère eth camin qu'emplegauen es abitants dera val de Siarb entà anar tara amassada de Santa Maria d'Arboló, perque era gent portauen eth horment tà mòler ena mòla de Baro, perque i passauen ermites, guardies civius, paraigüèrs, matalassèrs, còlportaires, cauderèrs, praubes, terebentinaires, amolaires…
Uf, non ac sabi, hè ua estona me planhia deth patrimòni abandonat e ara me demani se s'ac vau tant d'esfòrç.
Creigui qu'eth solei m'escauhe massa es idies e per aquerò, tan lèu qu'arribam en Tornafort, mos lançam ena hònt dera entrada deth pòble entà refrescar-mos un shinhau.
Dempús mos asietam en un banc de pèira dauant era hònt e dobtam se mos arribam en çò de mèn entà minjar un shinhau e béuer eth cafè que non auem pogut préner en lheuar-mos.
Qu'ei que Tornafort ei eth mèn pòble e eth hèt de qué i aja casa ei ua atraccion massa fòrta.
Mentre que pujam pes carrerons estrets de cap a casa, l'expliqui a Marta qu'eth hèt de qué entà anar de Baro enquia Sort ajam hèt ua bona marregada non ei un caprici personau.
Ei eth mèn pòble, d'acòrd, mès resulte que Cela e Espinàs i pugèren e li dediquèren tot un capitol.
Vaquí se per qué i pujam.
E tanben perque toti dus ne diden meravilhes, tant de çò de Gasset, a on mengèren, coma dera sua situacion privilegiada ath dessús d'un ticò.
S'i arribe peth nòrd o per oèst, qu'ei eth costat que i auem accedit, lèu non se ven cases.
Aquerò respon a qué eth pòble, seguint eth biais de hèr dera majoritat de pòbles des nautes vals palhareses, ei orientat tath solei de meddia.
Era mielhor panoramica que s'obten, donc, ei deth pòrt deth Cantó estant o des des pòbles quilhats dera val de Siarb.
Alavetz ei quan s'aprècie era sua estetica eleganta, damb eth gran bòsc e es nautes montanhes deth Parc Nacional d'Aigüestortes ath hons, es losats neri susvelhadi peth campanau retalhat en cèu e eth nucli entorat d'un mosaïc de camps termiadi per parets de pèira eishuta, damb bèra banhèra hènt de beurader ath costat.
Totun me cau reconéisher que, per mès polit que sigue, tostemp m'auia demanat se per qué es dus escrivans i pugèren, en tot tier en compde que seguien generauments er arriu Noguera Pallaresa e non se desviauen tàs vals segondàries exceptat quan i anèren damb eth coche deth baile Boixareu, coma ei eth cas dera val Ferrera, era val de Cardós o era val de Boí.
Donques ben, bèth dia, parlant damb era hilha deth senhor de çò de Gasset me'n dèc tarlat.
Era hilha se ditz Maria.
Ara deu auer pòc mès de setanta ans.
Quan campèren aqueri forencs en çò de sòn n'auie vint-e-dus.
Dus mesi dempús se maridèc.
Siguec era qui entrèc en cerèr entà amuishar as escrivans era sausissa de vistaire, hèta damb es carns des boni porcèths.
Aguesta botifarra s'encetaue eth dia qu'un gojat anaue en casa dera gojata entà conéisher es pairs e "hèr vistes" dera qualitat dera familha.
Ara ei un costum perdut perque, entre d'autes causes, dejà arrés aucís eth porcèth.
Maria rebrembaue que tant sa pair coma es tres visitaires parlauen fòrça e qu'Espinàs se hège un hart de preguntar.
Li hec a mostrar era faissèla a on escorrien eth hormatge e era responie es sues qüestions, mès auie fòrça vergonha perque "alavetz encara non auíem vist arren".
Dempús de parlar ua estona damb Maria dedusí qu'es escrivans pugèren en pòble pr'amor qu'eth baile Boixareu les ac auie recomanat.
Qu'ei que Boixareu ère amic deth pair de Maria, Francesc Capdevila, enquiath punt qu'eth baile siguec eth convidat mès illustre enes maridatges des hilhes deth Gasset.
Ara ben, per qué se coneishien?
Donques se coneishien pr'amor que Boixareu ère un important comerçant o rematant de husta e Gasset ère eth president dera Junta Administrativa de Tornafort, qu'amiaue 700 ectares de bòsc comunau.
Coma è dit en bèth aute moment, a finaus des ans cinquanta deth sègle XX tot just començaue a arribar era modernitat dempús d'ua edat mieja que, en Palhars Sobirà, s'auie alongat enquia alavetz.
E Tornafort non ère ua excepcion.
Maria me didec que Boixareu ne treiguec fòrça sòs, dera venda dera husta de Tornafort.
De hèt, era husta aportèc fòrça sòs a molta gent e aqueri ans non auie pòble que non hesse enquants entà mielhorar es nuclis qu'era guèrra e era postguèrra auien redusit ara misèria.
Ara ben, ne aguest enrequiment d'uns pògui, ne totes es òbres que s'amièren a tèrme, serviren entà arturar era hujuda des palharesi de cap as ciutats.
S'enes ans cinquanta en Tornafort i demorauen ua centea de persones, ara sonque n'i a vint.
Autanplan partiren es de çò de Gasset, qu'alavetz ère ua casa fòrta.
Eri ac heren a principis des seishanta, mès era màger part de cases se barrèren a finaus des seishanta e principis des setanta: Baltasar, Joanpere, Morgonet, Portaler, Quantro, Tònio…
Es vesins decidiren cambiar era dalha e eth tròç per ua porteria, un garatge, ua fabrica, un taxi…
Vaquí, donc, se per qué pugèren es dus escrivans en Tornafort.
Dempús dera visita e que gessessen publicadi es libres, pendent molti ans se presentauen forastèrs en pòble e demanauen per çò de Gasset.
Auien liejut es libres e sentien curiosèr per conéisher aquera casa.
Joan Lluís, er escrivan de Rialp, siguec un d'eri.
El castell dels comtes de Pallars sembla vetllar el son dels de Sort, mentre contempla les aigües argentades del Noguera."
Pensi qu'aguest pelegrinatge entà endrets literaris mitics, ara, en Palhars, se da en Tor.
Es forastèrs i pugen entà fotografiar es scenaris deth libre de Carles Porta, Tor: tretze cases i tres mòrts.
Hèn fòtos dera casa deth Palanca e deth Sansa, se passègen peth pòble…
E, parlant de passejar, damb Marta mo n'encuedam que ja comence a èster ora de baishar de cap a Sort.
En casa mos auem codinat un parelh de trueites qu'auem minjat damb çò que mos demoraue dera entrelescada deth maitin, auem prenut es cafès damb lèit que soniàuem des de qué mos auem lheuat e dempús encara auem hèt eth guit un shinhau pera terrassa.
Ara, totun, mos cau anar tà baish.
Gessem damb es morralets ena esquia, aumplim es carabasses ena hònt de Bedollar a on ua estona abantes mos auem trempat, saludam a Maria de çò de Gassetó – que me vò hèr present de verdugalhs deth uart e non compren qu'aué non les posqui préner perque vau de trauessada -, e contunham eth nòste camin sense encuerdar-mo'n que Tuca, era mia gosseta, mos seguís.
La guardam ena nautada de çò de Portaler, dètz menutes mès enjós deth pòble.
Aguesti dies n'a suenh ua vesia mès, en trobar-me peth pòble, a decidit que mos acompanharie.
Coma qu'encara mos demoren uns dies de trauessada, la hèsqui a tornar endarrèr.
Per çò que semble, non compren qu'aué me remisca a que m'acompanhe de passeg e me guarde interroganta.
Fin finau me cau hèr veir que sò plan embestiada.
Damb era coa entre es pautes, hè miei torn e se'n va camin ensús.
Nosati tiram tà baish, mès encara me cau virar dus o tres viatges entà manar-li que non se demore aquiu parada campant se com me'n vau, senon que torne tath pòble.
Semble qu'ac compren.
Baisham per laguens deth bòsc ua bona estona.
Rebrembi qu'era gent deth pòble m'auie explicat qu'aguest camin ère eth que seguien es contrabandèrs dera val de Siarb quan baishauen es hardèus de tabac enquiara aubèrja Naua, qu'ei a on s'amasse eth camin vielh de Tornafort damb era carretèra principau de Sort.
Aquiu les demoraue ua furgoneta.
Un òme pesaue es sacs, les pagaue e dempús repartie eth gènre pertot.
Per tant, atau coma ager caminant peth Pla de Corts en bèth moment me sentí medievala, aué me senti contrabandèra e eth morralet se convertís en un sac plen de paquets de tabac.
M'imagini qu'ei de nets e ua peaina de contrabandèrs tornen d'Andorra.
Sonque èm dues hemnes.
Era rèsta son òmes.
Qu'ei era soleta manèra de guanhar-se quate sòs.
Aué un jornau se pague a trenta pessètes e damb un viatge tà Andorra me'n treirè cinc centes.
Ei eth prumèr còp qu'ac hèsqui e seguraments serà eth darrèr.
Ei massa perilhós.
Es ludèrts non guarden prim e, se te ven, tiren a matar.
Entàs mèns pairs qu'ei un patiment, mès m'ac an demanat pr'amor que mos cau pagar es medecines deth mèn frair.
Ena anada cargué quinze quilòs de lan mentre qu'es òmes portauen ua saca de vint-e-cinc.
Lèu toti èrem de Rubió, Lagunes i Vilamur, mès tanben n'auie bèth un de Soriguera e Tornafort.
Passèrem per Rubió, es Comes, roca Senhada, era Basseta, eth Ras d'Ars, Civís e enquia Sant Julià de Lòria.
Un dia sancer.
Era màger part crubaren e tornèren de uet, mès bèri uns auem hèt un parelh de nets en otèl Pol e ara tornam cargadi de tabac.
Hè un moment m'a vengut er ai en còr perque è confonut ua ludèrna damb era punta d'ua cigarrèta d'un guardia civiu.
Ara me torne a hèr un saut perque peth mèn costat i passe, ath córrer, un animau.
Era mia gosseta mos a seguit d'amagat enquia aciu!
E aquerò que, en miei des sòmis, de quan en quan me viraua e non i ère!
Un aute viatge me tòque hèr que sò plan embestiada e la hèsqui arrecular.
Era me guarde damb cara de pena e, damb era coa entre es pautes, va pujant peth camin e se va virant entà nosati.
Con de gosseta!
Quan ara fin la perdem de vista, contunham eth camin per laguens dera pinarra.
Non posqui evitar de virar-me.
Semble que, fin finau, a entenut que li calie tornar tath pòble.
En Saverneda mos desseparam un moment deth camin pr'amor que li voi mostrar a Marta era tuta deth Drac de Malmercat.
Aué non ne gessen es uhuns e tot ei mès sec.
Dilhèu ei a causa deth cambi climatic?
En repilhar eth camin, mos demoram de pèira quan vedem passar-i, tota bufaira, era Tuca.
En veder-mos s'arraulís avergonhida.
Ara ja non la pelegi.
Totau, se per qué?
Èm tant apròp de Sort qu'era soleta solucion que me demore ei que vengue damb nosati e, un còp en Sort, demanar a bèth un que mos puge en coche a Tuca e a jo enquia Tornafort, deishar-la aquiu e, dempús, que me torne a baishar enquia Sort.
Serà un finau d'etapa plan estranh…
Però non amb un gest desafiador; sinó amb voluntat d'acolliment."
Jamès auia vist eth caplòc deth Palhars Sobirà des dera perspectiua deth torista.
Baishar tà Sort ei entà jo, madeish qu'entara gent de ciutat anar tath centre.
T'aufrís tot aquerò que non as en pòble, mès quan i pòrtes massa ores ja engüeges era tranquillitat de çò de tòn.
Tà Sort s'i baishe quan te criden dera escòla o der institut entà parlar "seriosaments" des tòns hilhs e quan as talents de hèsta; quan non as mès remèdi que visitar ath mètge o ath dentista e quan visites ua exposicion en Arxiu Comarcal; quan avales era cauderada de Carnaval de Riuet, quan ath maitin te cau entrar enes bancs o en Corrèus e quan ath ser as amassades de bèra associacion de causes perdudes.
Delànet non anèrem d'amassada, mès si a sopar damb uns amics en ua des terrassetes que dan tara carretèra.
Me pensè qu'a Marta li shautarie hèr un shinhau de vida sociau.
Pendent era trauessada d'enguan ath ser non viueram er ambient des refugis de nauta montanha, mès aumens sajarè que coneishe d'apròp era vida des pòbles pirenencs, en tot includir-i era sua gent.
Dempús de romiar se tà on anàuem, mos decidírem pes pizzes d'Escalarre.
Totun, auríem pogut escuélher fòrça d'auti restaurants.
Era aufèrta gastronomica deth parçan cada dia ei mès variada e de qualitat, e aquerò s'arregraís.
Autanplan auem era associacion gastronomica La Xicoia e un restaurant qu'est an passat recebec ua estela Michelin.
Qu'ei El Fogony.
Pòrte eth nòm d'un vent caud e veement que, tan lèu qu'entre ena val, hon era nhèu e ac shugue tot en un virament de uelhs.
En sopar, en lòc d'agarrar eth coche e tornar tà casa, hi ua causa que seguraments en Sort non harè bric mès, e que siguec çò que comencèc a hèr-me a sénter un shinhau torista: que dormí en un otèl.
Concrètaments, en otèl Pey.
Ère eth prumèr còp que i entraua.
Me demorè impressionada deth cosmopolitisme d'aguest establiment: clients internacionaus, tot plan nau, decorat damb bon gost…
Jo que me pensaua qu'era majoritat de toristes de Sort èren gent dera peninsula que venguien tà comprar loteria e, en cambi, en aguest otèl lèu toti èren piroguèrs o professionaus desplaçadi.
E dilhèu òc qu'aguesti professionaus profiten entà crompar loteria, mès sò segura de qué cap des piroguèrs perderà ores e ores hent ua coa quilometrica entà crompar un desen de Nadau.
Abantes d'amortar es lums dera cramba liegí es capitols des mèns predecessors restacadi as trams que viègem de hèr e as de londeman.
M'auia prepausat liéger cada net un capitol, mès delànet, dempús dera bacanau hormatgèra, non n'èra en condicions.
Damb Marta arrírem plan en lièger eth capitol de Cela.
Qué n'ère, de pipaut, aqueth òme!
Semble que, baishant de Tornafort, a on rebrembem qu'auien minjat en çò de Gasset, li venguec ganes d'anar de còs…
A la sombra de un arbusto inocente, el viajero, con el cinto al cuello (y non para ahorcarse) y el calzón en la mano, descabalgó el xolís sobre el paisaje en un lustroso zurullo en forma de trenza, que daba gozo verlo."
En tot liéger eth capitol d'Espinàs comentèrem eth tarrabastòri que se creèc en Sort quan gessec eth sòn libre.
Es escrivans dormiren ena aubèrja Feliçó, en carrèr Major.
Per un comentari que hè Espinàs des patrons dera aubèrja, era gent interpretèc un passatge en qué parle d'uns punets entre parents per ua pecadissa infidelitat.
Damb Marta parlèrem deth perilh des interpretacions e, tanben, dera vision negatiua des viatgèrs qu'anterioraments auien caushigat aguestes tèrres.
En 1787, per exemple, er agronòm anglés Arthur Young ac vedie "tot miserable i d'aspècte mesquí, tant els pobles com el camp"; En 1788 eth foncionari illustrat Francisco de Zamora, en arribar en Llavorsí, ditz que "Es tierra pobre y de mal aspecto, malas calles, casas hundidas y ahumadas."
En 1858 eth mètge francés Alfred Tonnellé ei encara mès contundent: "Tots aquests pobles catalans són d'una brutícia abominable i d'un aspecte repugnant.
En 1899 Ceferí Rocafort, neishut en La Pobla en 1872, geògraf, fotograf, e membre deth Centre Excursionista de Catalunya, hec un viatge per aguesti parçans de montanha e parle d'un tau Josep de Pauls, que les harie de guida, que "semblava tonto, més encara no he pogut esbrinar si'l feya o si ho era realment."
E en 1906 Antoni M. Alcover, en sòn viatge filologic tara cèrca de paraules, fonetiques e morfologies, en arribar en Llavorsí trape "una misèria de carrers torts i malplans, cases mal fetes, esguerrades, brutes, negres, com les de quasi tots els pobles de la muntanya".
Reauments, pintauen un panorama en.hiscant.
Aguest maitin auem esdejoat un shinhau mès tard pr'amor de non perder-mos eth bufet liure der otèl.
Dejà en carrèr, auem vist se com s'acabauen de montar es taulatges deth mercat setmanau e auem anat entà amont enquiath castèth de Sort, des d'a on ges eth camin vielh de Pujalt.
Des de temps de memòria perduda, en Sort cada dimars i a mercat.
En ua auta epòca peth camin mos auríem trapat gent des pòbles der entorn jargadi damb bastes ròbes de lan de bura, clèrgat, aumonaires ahaimadi, mercadèrs de pas, mainatges damb porcèths entà véner, hemnes damb ua cistalha de cebes…
Aué mos desseparam entà deishar passar un gojat hènt "fúting".
A mida que guanham nautada, mos aluenham de Sort e n'obtiem vistes aerianes.
En d'auti tempsi era flaira de hum des sues humenèjes se distinguirie en un cèu clar.
Alavetz s'entenerie eth son der arriu, mentre qu'ara sonque mos arribe eth bram des coches que passen pera C-13.
Prumèr arribam en Pujalt.
Amassa damb Llessui, son es pòbles en qué s'inspirèc Jaume Cabré entà escríuer era sua novèla Les veus del Pamano.
Era antica escòla de Pujalt n'ei era protagonista, encara qu'aué s'a transformat en solet musèu de parpalhòles de Catalonha.
Des de Pujalt mos endralham de cap a Olp e peth camin mos delim de campar, ara luenhor, era Pica d'Estats.
Aquera massa rocalhosa damb es tres bonhes caracteristiques en Palhars se ve des de molti lòcs e tostemp me desvelhe era madeisha sensacion d'eternitat.
Enes vals deth sòn entorn tot que càmbie, sustot es camps, mès tanben eth paisatge, qu'ath long des sègles se va transformant tant qu'era grana montanha ròia se manten imperturbabla.
I plò ath dessús, i quèn pericles, creishen verdors enes plecs deth sòn relèu e pendent uns mesi un linçò blanc uniformize eth sòn perfil, mès se manten aquiu delà, enòrme, poderosa, en tot perméter que de quan en quan es petiti e efimèrs umans mos i enfilem coma se siguéssem "enxanetes".
Damb Marta rebrembam pendent ua estona er an que hérem ua trauessada pes sòns entorns, caushigant Andorra, França e Catalonha.
Dempús tornam tath silenci balsamic que s'installe de quan en quan enes caminades e que tan comòde ei quan lo parteges damb quauqu'un qu'estimes.
A viatges damb era auem comentat se com ath long d'aguesti silencis cadenciadi ara respiracion des passi escriuem projèctes mentaus e estructuram es nòstes vides, normauments tant estabordides.
Aué que me pensi qu'era e jo ja portam partejadi centeats de silencis e me vien tath cap imatges deth passat en qué non mos calie díder arren.
Quan de petites mos trapàuem per prumèr viatge en camping a on passàuem bères setmanes d'ostiu, tan lèu que mos vedíem, sense badar boca corríem tar arriuet entà verificar qu'eth tresaur qu'auíem enterrat er an anterior encara ère aquiu.
Ath dejós de dues pèires, dues carrolhes, ua flor qu'auie estat lilla e un baston, trapàuem era caisha laguens era quau i auie un papèr damb un pacte d'amistat.
Er escrit acabaue damb es nòstes signatures mainadenques, es tralhes digitaus e ua petita plapa de sang de cada ua, seguraments inspirada enes relacions frairaus entre es indis d'America, qu'enes pellicules se hègen un talh ena man entà júnher es sues vides.
Dejà dejosterrat eth tresaur, se daurie era proïbicion des confidéncies damb aulor de mar, de sable de plaja, de dèuers d'ostiu, òbres de teatre, de torns en bicicleta.
Mès tanben rebrembi es silencis des guardades de complicitat adolescenta ena discotèca deth camping.
O es de quan siguérem mairs e non podíem desseparar era vista des mainatjons.
O es de quan auem patit e mos auem hèt costat, o quan tastam era cauma des de naut d'un som estant.
Ei ua grana sòrt d'auer ua amiga damb qui poder vielhir tant en silenci coma en longues convèrses des de hè tanti ans.
En Olp pujam e baisham es carrèrs entà que Marta coneishe aguest pòble singular: er airau umid de coms e lauaders, es granes cases mairaus, eth barri de naut e eth barri de baish…
Comentam que, a diferéncia des vielhi viatgèrs, nosati trapam uns pòbles que cada còp hèn mès gòi.
De man en man se van apraiant.
Enguan se pasimente un carrèr, er an a vier que se'n hè un aute, ara cambiam quate fanaus, er an a vier quate mès, e, atau, tostemp un shinhau mielhor.
Jo li digui que, maugrat aguestes mielhores, tàs que i demoram tot er an es cambis son massa lents e èm cansadi de convíuer damb installacions d'aigua, desaigües e electricitat que son des ans cinquanta deth sègle passat e tostemp mos dan problèmes.
Era, en cambi, ve es pòbles de postau e s'alègre que darrèraments s'age arturat era tendéncia de despoblament.
Totun, quan li digui qu'en tot er parçan non i a un solet espitau, non se'n pòt pas avier.
Des d'Olp passam per ermitòri panoramic de Sant Josep e, dempús, ja entram ena val d'Àssua.
Eth prumèr pòble que trapam ei Altron, a on Maria Barbal placèc era sua òbra mès arrevirada, Pedra de tartera.
Ei un pòble estonant perque, tot e qu'ei petit, i a un parelh d'aubèrges, ua casa rurau e ua hormatjaria en qué s'aufrissen visites plan interessantes.
D'Altron pujam enquia Bernui.
En pòble i a ua petita glèisa damb ua fenomenau talha romanica dera Mair de Diu.
Fin finau arribam en Seurí ad aquera ora en qué sonque te vie talents de jàder dejós d'un arbe entà hèr era meddiada.
Hè caumàs e cercam desesperadaments ua ombra, que se mos aufrís ena part nauta deth pòble, ena hònt e eth lauader.
Beuem en tot abocar-mos mieja carabassa per dessús.
Tot just descargam es morralets e començam a cercar era bossa deth minjar, pera pòrta dera casa deth dauant ges Daniel Ortega damb ua gèrra ueda.
Va tara hònt a cercar aigua fresca entà dinar pr'amor que, coma succedís en toti es pòbles deth Palhars, des de qué se clòre era aigua des cases era gent a recuperat eth vielh costum de béuer aigua dera hònt, absenta de clòr.
Daniel ei un òme vitau, d'aire dubèrt e ua grana cordialitat, que coneishí uns ans a en tot jo escriuia era guida dera val d'Assua.
Pugèrem amassa en Montsent.
Alavetz ja ère retirat, mès damb pro trabalh lo podíem seguir.
En veder-mos, s'encabòrnie tà que entrem a dinar damb eth e era sua hemna.
Ditz qu'aué tòque paelha.
Ara prumeria refusam era invitacion.
A veir s'encara les estronharam era guitarra!
Eth persute e jo comenci a pensar ena pochòina que mos demore laguens dera bossa de plastic: pan de motle espotit damb forma de tap de carabassa, hormatge sudat, sausissòt dessecat, fruts secs e chicolate miei honut aganchat ath papèr de plata.
Pensi en aquerò, e enes boniqueries qu'eth dia deth Montsent Daniel treiguec deth sòn morralet: conilh de casa rostit, misharnons blanqui cuelhudi en tèrme e marinadi damb vinagre; alhs crus deth uart que minjàuem coma se siguessen olives…
Damb rason ara sua còlha de pescaires e caçaires les coneishien pera Colla dels Farts!
Daniel, damb era potenta votz de trompèta que lo caracterize e era sua arridalha que de seguit l'umetege es uelhs, mos demane se com ei que mos hèm a pregar tant.
Era vertat ei que sap degrèu de shordar, mès fin finau acceptam e pendent era pròplèu ora e mieja viueram un delèri d'ospitalitat que hè vier ganes d'abraçar: cambalhon de sanglar, misharnons marinadi damb vinagre, amanida e paté, tot de casa; tastet de paelha, vin de bota, persecs, cafè…
Quan pòrtes dies minjant aquerò que, quan arribes en casa e uedes eth morralet, t'estones qu'ages podut avalar damb tant de talents, un dinar coma eth de çò de Llacai de Seurí non se pague damb sòs.
Mès ei que, ath delà, era generositat de bèri èssers umans tostemp me dèishe sense paraules.
E en Palhars, quan ua casa ei ospitalària, n'ei de vertat.
Ac viueren Cela e Espinàs pendent er esdejuar que heren ena "santa casa" deth Gasset de Tornafort e ara ac auem verificat nosati.
Damb eth vrente plen e ua guitèra de felicitat ostiuenca que te hè a pensar aquerò dera pellicula de Manuel Summers que "to er mundo eh bueno", seguim amont enquia Llessui.
Sò capinauta d'auer impressionat a Marta un viatge mès.
Caminant pera nauta montanha non auríem viscut jamès ua leçon d'ospitalitat coma aguesta.
Ath delà, eth paisatge ei cada viatge mès interessant.
A mida que guanham nautor auem es nautes montanhes mès apròp e, ath còp, ath dejós de nosati era val d'Àssua, tan verda e fertil, se mòstre mès dubèrta enquiath punt que mos permet arrevirar ara realitat aquerò qu'enquia ara sonque auíem liejut en mapa: es corbes de nivèu se convertissen en bancaus cultivadi, es toponims en petiti pòbles enclauadi en vessants e nautades diferentes, es colors enes estatges de vegetacion que van des des bòsqui enquias peishèus de mès ensús…
En Llessui campam fòrça cases convertides en apartaments de dusau residéncia.
En Seurí ja n'auem campat, mès aciu encara n'i a mès.
Quitament i a un edifici longarut e estranh, que deuie èster des prumères causes mau hètes que se bastiren en parçan.
Aquiu i a un restaurant entà lecar- se es dits, qu'en airau toti coneishen coma çò de Kiko.
Ara ben, en contra de çò que se poirie pensar, es accions urbanistiques d'aguesta val non responen ara darrèra fèbre constructora, senon as ans setanta e ueitanta deth sègle passat, que siguec quan foncionauen es pistes d'esquí de Llessui.
Des d'alavetz que son barrades.
En musèu deth Pastor, plaçat en dusau pis deth punt d'informacion deth Parc Nacional d'Aigüestortes, mos i entretiem ua estona.
Sabi qu'a Marta, coma antropològa qu'ei, l'interèssen es tèmes etnologics mès, ath delà, sap qu'aguest musèu me lo senti près pr'amor que hè quate ans ne redigí eth projècte.
Quan gessem me ditz qu'ei contenta d'auer-i entrat perque hège temps qu'auie talents de visitar-lo.
L'a trapat plan prigond e jo me senti satisfèta de qué l'age agradat.
Dempús començam era devarada enquia Rialp en tot passar per Sorre e era mòla de Sall, qu'ei un des bens patrimoniaus dera val que demore èster reabilitat en tot dar-li un nau usatge, encara entà decidir.
Mentre que baisham pertusi a Marta explicant-li era mia ipotèsi sus eth toponim dera val d'Àssua.
D'un costat auem que, segontes eth lingüista Joan Coromines, Àssua ven deth basc e signifique "lòc de pèires".
Rebrembem qu'en Palhars se parlèc ua forma de basc enquiath sègle X e, per aguest motiu, era majoritat de toponims an aguestes arraïtzes.
Totun, era vertat ei qu'en aguesta val, de pèires, plan pòques e, en cambi, çò que trapam, e fòrça, son prats.
Uns prats que pendent es quate mesi d'ostiu neurissen milèrs de caps de bestiar dera val e, tanben, forastèrs: vaques, taures, oelhes, ègües…
Es vegades pèishen barrejades enes nautes pastures e, dempús, eth 29 de seteme, tà Sant Miquèu, a lòc era causida de oelhes, dempús dera quau cada vegada tornarà tath sòn pòble.
En ua grana estructura de husta damb forma d'embut se hèn a passar es oelhes per un correder e, segontes era mèrca deth propietari que pòrten en lomb, se les hè a entrar en un brescat o en un aute.
A principis d'octobre s'alisten es vaques mentre qu'es ègües se demoren ena montanha en tot acabar de profitar es "prats de dent" enquia que nhèue.
Ara plan, çò qu'ei estonant dera val d'Àssua ei que trapam prats aquiu a on, segontes era nautada e era configuracion dera vegetacion, non n'aurie d'auer.
I manque er abitat subaupin, damb bòsqui de pin ròi e pin nere, o auets.
Se per qué?
Ua legenda que s'explique ath cant deth huec des cases dera val mo'n dar tarlat: ei era legenda de Torena.
Aufrís un arrasonament extravagant ara manca d'aguest abitat boscós subaupin.
Ditz qu'ua hemna de Llessui ahocaue es porcèths tàs bòsqui aué despareishudi, quan les horavièc.
E, coma qu'era hemna o ben ère limitada o ben portaue ua bona chaueta, non se li venguec arren mès entath cap qu'usclar eth bòsc entà trapar-les.
Dempús non possèc bric mès cap d'aute arbe pr'amor qu'era ramaderia extensiua ac empedic.
E ara aciu qu'auetz era mia ipotèsi.
Compde as mies gausardaries: Joan Coromines ère confonut!
Segontes çò qu'aprení quan estudiaua filologia, Àssua non ven de "lòc de pèires", senon de "lòc de huec".
En basc actuau "sua" vò díder "huec".
Ei era val deth huec!
Vaquí a on se junh era etimologia damb era legenda.
Dera madeisha manèra que sabem que Val d'Aran ei çò de madeish que díder "val de val" perque "haran" en basc actuau vò díder "val", e que Pont de Suert ei un pleonasme que signifique "pont de pont" pr'amor que "suert" en basc vò díder "pont", ara ja saberam que val d'Àssua vò díder "val de huec".
A veces, lo imaginado concuerda con la realidad, y a veces, en cambio, no.
Rialp es un pueblo pirenaico tal y como pueda figurarselo un hombre que non haya estado jamás en el Pirineo."
Ager, en arribar en Rialp, mos installèrem ena aubèrja e abantes de sopar encara auérem eth temps entà hèr un torn peth pòble en tot profitar er aire frescolenc dera vrespada.
Entà fòrça clients de pas Rialp non ei qu'era part ventosa que da tara carretèra, mès se se vò conèisher mielhor s'a de deishar de cornèr aguesta façada modèrna e entrar enes carrerons d'un e un aute costat.
Ei aquiu a on pataquege eth Rialp mès atractiu e a on traparam es petiti e carismatics cornèrs de totes es populacions.
Passant peth carrèr porjat que ges dera plaça des escòles, me pensè qu'aqueth carrèr non auie cambiat guaire des de qué i passèc Francisco Zamora, un foncionari influenciat per esperit illustrat qu'eth 30 de seteme de 1788 descriuie eth pòble en tot díder qu'es carrèrs èren trauessats pera paishèra qu'amiaue era aigua des deth torrent de Sant Antoni.
En aguest carrèr era paishèra encara s'i endónvie.
Tanben didie qu'es cases èren de pèira e es losats de pissarra, coma ara, e qu'eth castèth ja ère enronat e i auie ua escòla – "Hay en ella su chimenea y cada uno lleva un poco de leña para calentarse" - , ua preson – "indigna y cruel" – e ua "posada miserable".
Era aubèrja Victor, a on auem hèt jadilha, enquia ara a estat quina mielhor s'adapte as besonhs des excursionistes pr'amor que daurissen eth bar tàs sèt deth maitin.
Lo daurissen tàs trebalhadors, mès a nosati mos a anat plan ben entà esdejoar d'ora e començar a caminar damb er aire nau e fresc des prumères ores.
Totun, me cau díder qu'es dus escrivans non heren cap era etapa dera val d'Àssua que nosati hérem ager, ne dormiren en Rialp, ne heren era etapa que haram aué entà anar enquia Llavorsí.
Coma qu'eri caminauen pera carretèra deth hons dera val, dormiren en Sort e londeman passèren de long Rialp entà arribar a dormir en Llavorsí.
En cambi nosati mos auem prepausat caminar sonque per camins vielhi e conéisher bères vals segondàries, pera quau causa autant ager, qu'aué, coma enes dies a vier, passaram pes pòbles per a on eri passèren, mès hènt etapes qu'eri jamès heren.
Plan d'ora, donc, en gésser dera aubèrja trapam a Javi Ballabriga, un bon amic de Sort damb qui mos trapèrem ager ath ser entà qu'aué mos amuishèsse eth camin de Rialp enquia Rodés, encara sense reabilitar.
Mos harà de guida en aguest tram e dempús mos acompanharà enquia Llavorsí.
Era pujada entà Rodés qu'ei un virament de uelhs.
Joan Obiols, un escrivan e viatgèr dera Seu d'Urgell que ròde peth Pirenèu e dempús ne desgaspe es sues impressions, ditz que Rodés ei "un poblet enlairat al cap d'un serrat, des d'on la Noguera Pallaresa és talment una serp de plata plena de gotes d'aventura que es passegen per la seva pell".
Ei ua descripcion plan polida e poetica que, totun, pèrd un shinhau eth sòn encant quan, arribant en pòble, encara entenem es sorriscles des que baishen per arriu damb barques de rafting.
Aguesti crits trinquen era cauma que tant m'atrè d'aguestes tèrres.
Eth camin des de Rodés, passant pes bòrdes dera Botella, enquia Sant Romà de Tavèrnoles, ei des mès enlairats deth Palhars.
Arthur Young, er agronòm de 1787, ditz que "penja de la muntanya com si fos un prestatge.
Tot penya."
Me shaute plan era descripcion de Young perque reauments ei un tram sauvatge e agrèst, d'aqueri airaus deth nòste país a on çò de mès estranh que te posque passar ei trapar-te damb quauquarrés.
Era sensacion de paisatge luèr, de desèrt grèc, d'ambient rocalhós e d'èrba estoïca lèu minerau mos acompanhe enquia Sant Romà de Tavèrnoles, un des pòbles abandonats deth Palhars a on arribèc era carretèra.
Eth darrèr còp que venguí aciu tanben siguec damb Marta.
L'explicam a Javi qu'ena aquera escadença mos acompanhauen es hilhs, qu'alavetz èren petiti.
Siguec en deseme de 1994.
Rebrembam auèr vist ròba estenuda en un balcon e garies desplomades picotant era èrba des carrèrs.
Alavetz encara i demoraue ua familha.
Auien vaques de rebastar e cada dia baishauen es bidons de lèit damb un somèr enquiath pònt de Gulleri.
En gésser deth pòble mos crotzèrem damb eth senhor d'aguesta casa, Jacint Masa, que tornaue de deishar era lèit.
Quan mos vedec damb tanti mainatges didec: "Non auratz cap pro dia entà arribar enes bòrdes de Vellanega!"
E auec rason.
I arribèrem quan ère nera net.
Entri sobtaments en nucli damb sensacion de vulnerar un secrèt entorat de sollitud.
Guaires animes deuen vagar encara entre tant de tarcum?, guaires vides s'i an escrit?, guaires hemnes i an parit en miei deth dolor?, guairi pairins an mòrt sus marfegues de palha?, guairi punets an vist es sòns palhèrs?, guairi palharesi dideren adishatz entà tostemp ath pòble a on auien neishut?.
Ues oelhes que de bon maitin deuien brostar es vegetaus punchents der entorn ara se sopluejauen deth solei laguens d'ua des cases enronades e, quan mos ven, s'espantórien e lhèuen ath sòn pas ua broma de povàs.
Ua des mies predecessores en passar per aguest pòble e, dempús, n'escriuerè es impressions, siguec era escrivana palharesa Maria Barbal.
Quan i siguec tanben trapèc ua vegada laguens d'ua des cases enronades e tanben s'espantorièren en veder-la.
Parlant de pòbles coma Sant Romà, ditz:
Tenen pedres i silencis.
Son ua cosa molt quieta que resulte torbadora.
S'assemblen als pobles bombardejats, però alguns aspectes els en diferencien.
Sobretot, i en general, la vegetació, que en els abandonats sol ser abundant i forta".
A mida que deisham endarrèr eth pòble s'estavanís era sensacion d'intromission mès ara, coma s'es animes me venguessen a saludar, desfilen peth mèn costat antics viatgèrs qu'en passat caushiguèren aguesti camins.
Eth mès luenhant que coneishi ei Onofre Timbau, un assessor deth marquesat de Palhars e vescomdat de Velamur qu'er an 1628 recorrec e descriuec eth territòri jos es ordes deth duc de Cardona, que volie méter orde enes sues finances.
Mès n'i a fòrça mès.
Ath foncionari Francisco de Zamora ja mos i auem referit adès.
Er an 1788, arribant en Llavorsí, qu'ei eth pròplèu pòble que caushigaram, vedec que i trebalhauen "mujeres, ciegos, cojos, mancos y niños" e acabe en tot díder: "Tierra a la verdad miserable y que a mi juicio no podrian vivir si al pie de aquella montaña no hubiera algunos cortos prados".
A principis deth sègle XX comencèren a arribar en Pirenèu gent damb talent investigador.
Un d'eri siguec er excursionista Juli Soler Santaló, que racondèc excursions entre 1900 e 1910.
O, dejà mès tard, entre es ans 1955 e 1965 eth bon Joan Lluís, hilh de Rialp, que tanben descriuec eth país sòn damb interès antropologic mès, sustot, damb fòrça trendesa.
En ua entrevista que li heren er an 1988, en demanar-li se per qué auie escrit es quate volums de El meu Pallars, ditz:
Ho he voltat tot, i, això sí, sempre preguntant a la gent.
Potser he fet estimar alguna cosa en la qual, d'altra manera, no hi hauria pensat ningú.
Volive fer conèixer el Pallars, perquè em penso que estava oblidat de tothom, excepte les companyies d'electricitat, perquè aquests ja el van trobar, redéu, si el van trobar!
Arribant enes bòrdes d'Arnui, tanben abandonades, me n'encuedi que comencè eth raconde deth mèn viatge en tot hèr cabau sonque de Cela e Espinàs, mès cada còp m'i acompanhen mès viatgèrs.
Es uns e es auti s'an convertit en mèn paishon e ja non les posqui deishar de cornèr.
M'ajuden a compréner era evolucion des paisatges que m'entornegen.
En tot parar era aurelha ath sòn mormolh, a mida que passen es dies vau estant mès conscienta que, se hèm un repàs istoric d'aguestes tèrres, eth moment mès esplendorós e confortable ei, sense cap tipe de dobte, er actuau.
Tanben me n'encuedi que vau en tot m'adaptar ara vida nomada que tant de plaser me hè a sénter.
Es dus prumèrs dies, entre eth GPS era camerà fotografica, era gravadora, e eth hèt d'anar enregistrant es oraris, es horcalhs que trapam peth camin e tot açò que me passe peth cap, non me relaxè guaire.
Susvelhar qu'eth GPS non se demore sense pila, hèr fòtos de quan en quan, pensar en auer tostemp era carabassa plea, fixar-me ben per a on passi entà non pèrder eth camin corrècte…
Erosaments, aué aguesti "grani" copacaps s'an convertit en simples rotines e ja experimenti era sensacion de senter-me viua en cada moment, d'èster dubèrta ara creacion e saber-me'n que tot m'inspire, tot ac recuelhi, tot agarre relacion e a sentit.
Aguest aire de libertat e de plenitud que m'envasís enes viatges a pè ei çò que me posse a repetir era experiéncia un còp e un aute des de hè fòrça ans e, tanben, a sajar de la transméter as amics e coneishudi.
Des des bòrdes d'Arnui ja sonque mos demore baishar enquia Llavorsí, un pòble de pèira e aigua.
Eth mètge Alfred Tonnellé er an 1858 ne soslinhèc era part minerau.
Didie qu'ère "un poble com un bastió, sobre una roca a pic; els murs es confonen amb la pedra damunt la qual han estat fondamentats".
En cambi, eth militar Juan Avilés, qu'er an 1892 hec un viatge per aciu, possiblaments acompanhat deth futur president dera Generalitat de Catalonha, Francesc Macià, ne soslinhèc mèsalèu era part idrografica:
Qu'ei que, atau coma ara en Llavorsí s'i an botat ues quantes empreses d'espòrts d'aventura eth producte estela des quaus ei eth rafting, abantes, pera sua situacion estrategica entre arrius, ère un centre important de carrassaires.
Totun, mentre arribam pera part nauta deth pòble pensi que çò que mès admiri d'aguesta populacion ei que, a maugrat dera sua mau aisida situacion entre espatladèrs, carretères, installacions electriques e arrius, que trè eth maxim profit d'un urbanisme que sage d'èster respectuós damb er entorn e es sòns vesins.
Qu'ei un pòble mimat pes sòns dirigents, e aquerò se ve.
S'an abilitat airaus entàs mainatges, places damb bancs entàs pairins, era escòla encara a vida, i a bèth comèrç, otèls e restaurants que foncionen plan, s'i a installat era sedença deth Parc Natural de l'Alt Pirineu…
Qui aurie dit qu'aqueth pòble qu'es vielhi viatgèrs maudidien per precari acabarie florint coma ac hè aué?
Entram en bar der otèl Lamoga tà préner ua cervesa fresca abantes de dider-mos adiu de Javi, er amic que mos a acompanhat des de Rialp.
En otèl Lamoga tanben se lotgèren Cela e Espinàs, seguraments per recomanacion deth baile Boixareu.
Aguest otèl campe en ues quantes postaus en blanc e nere dera colleccion que s'editèc eth 1954 des de L'Oficina de Turisme de La Pobla.
Enes libres es escrivans expliquen qu'er an 1956 hège pòc que s'acabaue d'inaugurar e era practica èren toristes borgèsi de mieja edat ara recèrca d'aire blos.
Ara es qui pòrten eth negòci son uns logataris e, dera grana familha que pendent generacions auien hèt d'ostalèrs en Llavorsí sonque ne demore Soledad de Lamoga, que lèu harà ueitanta ans.
Marta e jo l'anam a veir en çò de sòn.
Ei ua hemna eleganta que s'exprimís de man en man enes gèsti e ena manèra de parlar.
Mos hè a conéisher que se sap de còr es passatges des libres de Cela e Espinàs que parlen deth sòn otèl.
Mos descriu se com èren es clients d'aquera epòca: "un public de qualitat: mètges, avocats, notaris, dentistes, capelhans, artistes de cinèma e, sustot, pescaires francesi que pera net se jargauen damb vestits, e anauen acompanhadi d'ues hemnes maquilhades e garnides de jòies damb uns brilhants que valien tant que tot eth nòste otèl".
Mès deth client que mès mo'n parle ei de Juan Bautista Sánchez González, que siguec capitan generau de Catalonha des de 1949 enquiara sua mòrt, eth 1957.
D'aguest senhor, un des dirigents dera revòuta de Melilla eth juriòl de 1936 que, totun, acabèc es sòns dies enemistat damb Franco pr'amor que se sentie monarquic e defenie era restauracion borbonica, mos ditz qu'ère "ua beròia persona, senzilh coma qui mès" e n'explique ua anecdòta curiosa.
Per çò que semble, eth prumèr còp que se logèc en otèl ère tan malaut qu'entà caminar li calie ajudar-se damb un baston.
En otèl lo suenhèren damb toti es aunors, enquiath punt que cada dia l'anauen a cercar aigua d'ua hònt, mès enlà deth tunèu que i a abantes d'arribar en pòble.
Aquera aigua deuie auer propietats miraculoses pr'amor qu'artenhec qu'er òme partisse sense besonh de baston e, des d'aqueri dies, era hònt se coneish coma era hònt deth Generau.
Era senhora Soledad tanben mos parle damb engüeg deth sòn otèl, qu'un an dempús que i passèssen es dus escrivans guanhèc eth Concurso de fachadas de hoteles des Pirenèus.
E mos explique qu'en aqueri tempsi leù non n'auie, d'otèls, pr'amor que tot èren aubèrges.
E mos descriuerà tantes e tantes causes d'aqueri ans cinquanta, qu'a plaser anarè hargant eth mèn imaginari particular d'aqueri moments e deth viatge des dus escrivans mès, tanben, dera sòrta de viatges que les shautauen.
E un còp mès me n'encuedarè dera influéncia qu'eth galhec exercic sus eth catalan.
Perque rebrembem qu'eth viatge tàs Pirenèus siguec eth prumèr des viatges a pè que hec e publiquèc Espinàs mentre qu'ère eth nauau que publicaue Cela.
E s'es hites de Cela sigueren era Alcarria, La Mancha, Andalosia, Castelha, Madrid, eca, es d'Espinàs an estat eth Priorat, l'Alt Camp, Aragon, eth País Basc, Extremadura, era Segarra, Malhorca…
Coïncidís damb Cela en cas d'Andalosia, Castelha e Galícia.
Er un e er aute, donc, s'inclinen pes viatges pròches.
Se recorren tèrres peninsulares damb preferéncia pes mès ruraus e prigondes e se camine per camins o carretères.
Eth tipe de viatge qu'encetèc Cela damb Viaje a la Alcarria ei eth qu'a amiat a tèrme Espinàs ath long dera sua vida.
E plan, dempús dera entrevista damb era senhora Soledad, damb Marta comentam que poiríem demorar-mos en otèl Lamoga entà passar era net o en d'autes aubèrges e otèls deth pòble, a on solide qu'estaríem plan ben, mès, coma qu'encara mos sentem fòrtes entà contunhar, mos arribam enquia Tirvia entà hèr jadilha ena pension Nadalet.
En ua ora e mieja i èm.
Era pension Nadalet respon ara idia de pension qu'auia en començar era trauessada.
Ei ua pension coma es d'abantes, damb flaira de pagès e clients de tota era vida.
Excursionistes, mès que mès, gent grana que parlen damb familiaritat damb es patrons e se sèn ena madeisha taula deth minjador qu'an ocupat es darrèrs trenta ans.
Dempús dera recepcion e dera docha de besonh, Marta encara a talents d'aigua e se'n va tara piscina deth pòble tà passar çò que rèste de dia enquiara ora de sopar.
Jo, que sò mès de huec que non pas d'aigua, vau dirèctaments tà çò de Pistraus, era casa d'uns boni amics que pugen en aguest pòble tà Setmana Santa e tath mes d'agost.
Èm ath juriòl, mès pensi que damb un shinhau de sòrt, coma qu'ei dimenjada, dilhèu i seràn.
Malerosaments ac trapi barrat e lèu ven a tier-me era musa dera malenconia.
M'aurie shautat tant de trapar a Anton3 e Amparin.
Les coneishí bèri ans a, quan ja hège temps que s'auien retirat.
Eth, hilh de republican e era, hilha de militar, son ua parelha peculiara.
Anton ei un poeta granòt, excentric e intim, e Amparin ua hemnasa damb aparença e parlar andalós, liejuda, mair per quate viatges, damb ua cèrta arrogància castrensa e codinèra excepcionau.
Era ua e er aute son grani apileraires d'objèctes inutils e les atrè eth mon esoteric, e se restaqui era ua e er aute trait ei perque eth sòn resultat ei ua casa absoludaments atapida d'ua conjuncion des dues causes.
De hèt era sua casa ei soleta en mon.
Ja sabi qu'en mon non i a dues cases dera madeisha locada, mès ei qu'aguesta, coma minim, ei excessiua.
La crompèren er an 1965.
Auie estat era escòla deth pòble, damb ua aula tàs mainatges e ua auta tàs mainades.
Damb es ans l'an anat transformant.
Enes façades de dehòra i pengen poesies en esmalts metallics, muraus e tròci de husta e, laguens, tota sòrta d'objèctes que non dèishen d'èster poetics: ua esqueleta de vaca damb un chapèu de policièr londinenc; un baston damb uns bonhs que rebremben uns testiculs e que, per tant, entà Anton ei eth bastó collonut…
Coma que non è arren a hèr, m'entretengui liegent ua des poesies des façades.
Un verd suau i un sol lluent.
I pedra i vent i ocells i pau.
Res nou.
Tot molt antic malgrat les cases noves de la guerra.
Visc al millor racó que té la terra e em gaig de tots amic.
Anton e Amparin non i son, mès eth petit jardin sauvatge e ombriu de dauant era casa me convide a entrar-i.
Coma que non i a cap de barralha que m'ac proïbisque, passi per dauant es dus leons rampants de ges ennerit e me sèigui en solèr, emparada en un marme que, quan ac campi damb atencion, me n'encuedi qu'ei… ua lausa!
M'estongui ua estona en tot sajar de desnishar es letres miei esfaçades.
Son letres daurades gravades sus eth marme gris.
Era lausa ei d'un tau Josep, mès non artenhi a endonviar er an dera sua mòrt.
Dejós era data i met en majuscules: "Adeu, ara soc lliure i la llum és per mi.
No és difícil morir el difícil és viure".
M'i torni a emparar pr'amor qu'era sua inclinacion ei era justa entà permeter-me campar comòdaments es montanhes deth dauant.
Qué se n'està de fresquet, en aguest jardin abandonat e envasit pes gèdres, era mossa e es rosèrs incivilizadi.
Ath cant dera lausa i a un pesant timon de hèr.
Me passe çò de madeish que damb eth marme.
Quan me lo guardi d'apròp, passe que non ei un timon de vaishèth senon un timon entà daurir e barrar es compòrtes de qui sap se qué.
Dilhèu d'ua paishèra, vè'n a saber.
Dedusisqui eth sòn usatge, non per ua intuïcion desfrenada o perque i comprenga en mecanismes idraulics, senon perque en un costat dera arròda i ditz Via interrompuda e en aute, Via liura.
Eth silenci dera serada e eth cansament dera jornada me meten en un estat semiinconscient plan agradiu.
Les rebrembi tant, as abitants d'aguesta casa.
Son poesia visuau blossa.
Anton en tot lançar-me es cartes deth Tarot o en tot interpretar era mia carta astrau, en tot me benedir damb ua singulara vergueta magica acabada d'arribar dera India, en tot compartir convèrsa damb d'autes persones que les entren a saludar, en tot avalar un saboròs poth qu'a codinat Amparin…
Arrisqui soleta quan les rebrembi cercant un hormatge qu'eth dia anterior auien crompat en Andorra.
Damb eth hormatge les auien regalat ua gèrra chinesa e non trapauen cap ua causa ne era auta.
Refotuts fetichistes.
Remenauen peth minjador, pera codina, pes dormitòris e eth lavabo, peth magazèm damb nevères e maletes plies de libres e vidèus, e anauen dident qu'ère de mau compréner pr'amor qu'era ua e era auta causa èren pro granes.
Quan ja me n'anaua Anton me volèc aufrir un poèma sòn e anèc tath coche entà cercar-lo.
Eth coche ère ua extension dera casa, ua sòrta d'armari plen des objèctes mès desparièrs.
Siguec en tot remenar pes sètis deth darrèr entà trapar eth dosièr damb eth poèma quan, dejós, apareisheren eth hormatge e era gèrra chinesa.
Reauments èren immensi.
Pensant en Anton me ven entath cap eth professor Josep Mir Rocafort de Sort, coneishut per Fassman.
Dilhèu era associacion me ven dada per encastre d'aguest jardin grèc e misteriós, o dilhèu perque Fassman ère era antitèsi d'Anton.
Er un petit e prim, er aute naut e corporent; er un contengut e seriós, er aute extravertit e festiu.
Eth fausnòm de Fassman li venguie de fast man, òme rapid, referint-se ara rapiditat en ipnotizar, mès tanben en amiar a tèrme es sòns numèros mentalistes.
Sai cap s'encara deuen èster penjadi en Internet es programes de television a on hec bères ues des sues demostracions.
A jo me hissèren fòrtaments.
Se non ac rebrembi mau, aueren lòc en La vida en un xip, presentat per Joaquim Maria Puyal, e en Identitats, de Josep Maria Espinàs.
Mès molt abantes, er an 1949, Fassman collaborèc en guion d'ua pellicula argentina, Fascinacion, e tanben, i hec d'actor.
En ua escadença se lo ve ipnotizant ua garia e un conilh.
Ei sensacionau.
Quin personatge!
Illusionista, ipnotizaire, mentalista, parapsicològ…
Era gent de Sort lo rebrembe fòrça e toti n'expliquen anecdòtes divertides.
E, pensant en personatges, passi de Fassman tath famós bandolèr coneishut per Meco de Tirvia, que tà finaus deth sègle XIX hège estralhs pes poblets dera zòna.
E de Meco enquia Cintet de la Polla, tanben de Tirvia.
Segontes Espinàs, siguec eth darrèr mulatèr deth Palhars.
En sòn raconde deth viatge de 1956 explique que ne blaguèren ua estona e Cela explique que se demorèc impressionat, mès non per òme, senon peth sòn nòm.
Eth doctor Pla i Duat, un palharés que tanben viatgèc plan pes bordalats de montanha pr'amor que i hec de mètge pendent ans, escriuec un libre fantastic, El noi del Misseret, e en un passatge se referís ath viatge de Cela e Espinàs.
Atau, jamès l'arribèren a conéisher.
En cambi Espinàs i podec parlar en ua auta ocasion.
Totun, segontes eth doctor Pla er àlies Cintet de la Polla siguec un gran tèma de convèrsa pendent eth viatge, sustot entà Cela, qu'en sòn libre s'i referís uns quants còps:
Cela ère tant agradiuaments estonat d'aguest àlies, qu'eth doctor Pla escriu: "Quan feren acadèmic a Camilo J. Cela li vaig enviar una felicitació.
Al cap d'un temps vaig rebre la resposta d'en Cela.
Deia: Coños propicios para la enorme polla del Cintet, gloria del Pallars."
Marta me deu demorar!
És curiós comprovar quina matisada gamma d'expressions presenta la Noguera Pallaresa (…) Són cent rostres diferents, que no es poden descriure, perquè el caminant sovint només els endevina per una nova i subtil vibració de la llum."
Dempús de hèr jadilha ena pension Nadalet, abandonam Tírvia damb un cèrt engüeg.
Me shaute, aguest pòble.
Per mès qu'Alfred Tonnellé er an 1858 lo descriuesse coma "tres o quatre cases miserables penjades dalt d'un bony", entà jo qu'ei des pòbles mès singulars e mielhor plaçadi deth Palhars.
Ath delà, quan m'i arribi, tostemp que trapi un solatge istoric plan especiau.
Bèth un diderie qu'ei ua sensacion tellurica, non ac sabi.
Çò de cèrt ei que, coma eth sòn nòm indique, Tír-via, se trape en un punt estrategic de tres vies -val de Cardós, val Ferrera e Coma de Burg – e aguest hèt l'a autrejat plan de bagatge istoric.
Joan Lluís en 1979, per exemple, ditz:
Tirvia ere lloc de pas obligat per tot lo tragí de la Vall Farrera i de la Coma de Burg.
Comptave amb dos fires a l'any de les grosses, que li donaven la categoria de vila adinerada… as van ben forrar els renyons amb tot allò del ferro."
Tírvia a un cèrt aire antic peth costum des hemnes – desbrembat enes auti pòbles palharesi – de hèr a germiar graets e presentar-les en uns tèsti aperats mais, tà Setmana Santa.
A un arrèr-gost medievau pes esteles funeràries que se trapèren en cementèri e, tanben, peth carrèr de pòrges que puge plaça ensús.
Dirección General de Regiones Devastadas lo rebastic damb ua arquitectura diferenta ara tradicionau.
A Tírvia tanben li desnishi un aire soís.
I a molti chalets.
Entà jo qu'ei eth pòble deth Palhars damb mès chalets.
Chalets entre es auets que me remeten as pòbles dera val de Ribes de Freser o, autanplan, a bèri cornèrs de Valldoreix o des Planes.
Finauments, Tírvia tanben a aquera tofa de naues construccions, nefasta ena mia pensada, en qué es especuladors crapules e es politics cuerts de guardada s'an metut d'acòrd entà amiar a tèrme autentiques animalades urbanistiques.
Passam per ermitòri deth Roser, damb un peirat de calhaus que deuie supausar ues quantes cargues de somèr des der arriu.
En un pannèu explicatiu deth costat liegem qu'era sua imatge siguec trapada gràcies ara originau legenda deth pastor que tiege compde des oelhes.
Quan la localizèc, la portèc tàs patrons de çò de Jordi, mès de nets era imatge tornaue aquiu a on la trapèren.
Vaquí se per qué lheuèren er ermitòri laguens dera bauma.
Pòc a pòc, seguint pistes e camins de bast, vam entrant ena val Ferrera.
Des hargues que dan nòm ara val lèu non ne demore arren.
Tant importantes qu'auien estat!
Un pair-sénher de Josep Maria de Segarra, Josep Antoni de Castellarnau, bastic a finaus deth sègle XVIII, damb eth hèr des sues hargues d'Alins, eth pòrt de Tarragona.
Es balcons deth Parlament de Londres tanben son d'aguest hèr.
Un hèr plan apreciat pr'amor que, per çò que semble, non se rovilhaue.
Totun aguesta industria artesanau entrèc en decadéncia en començar a foncionar es nauti horns de Bilbao.
Ath delà, es antiques hargues pirenenques auien besonh de fòrça lenha entà foncionar e es bòsqui deth Palhars se desertificauen.
Ara quèrra, mès enlà der arriu, vam passant de long eth polit pòble d'Araós, es abitants deth quau hè ans que pelegen entà apraiar-lo e qu'era gent que i demore sigue de prumèra residéncia; Ainet de Besan, damb es casetes des pès deth nucli parières, bastides pr'amor qu'es arròques que s'esguitlauen dera montanha anauen a parar enes cases vielhes; e Alins, a on mos recep ua des pògues escòles unitàries que demoren en parçan.
D'Alins enquia Àreu hèm autostòp perque era carretèra que se dauric er an 1928 trissèc eth camin vielh e encara non s'a estructurat cap de varianta entàs senderistes.
Ath delà, non auem talents de méter era ossamenta en perilh.
Que mos pensàuem qu'en èster dues hemnes mos pararien de seguit, mès passe era estona sense succès.
Què un solei rigorós.
Èm sudades dera caminada e comenci a pensar qu'ei per aguest motiu qu'arrés non mos pare cap.
Era demora se hè dura e Marta se despaciente perque aué ei eth sòn darrèr dia dera trauessada e li cau tornar de cap a Barcelona.
Veigui un pagès damb un talhat de peu de pishador que se dirigís entath sòn coche e m'i aprèssi entà demanar-li se per edart va tà Àreu.
Prumèr me guarde damb maufidança, dempús guarde es cames de Marta e alavetz arropís es espatles.
Ditz que mos pòt portar, mès era que vage darrèr li calerà compartir eth sèti damb dus porcèths.
Ua menuta mès tard, coma qu'eth coche sonque a pòrtes ath dauant, m'amagui coma posqui en sèti deth darrèr e agarri es dus morralets, que boti ath dessús mèn.
Sonque me subergessen es uelhs, que se crotzen damb es des porcèths dera caisha de husta deth mèn costat.
Me guarden damb curiosèr innocent.
Eth pagès a alugat ua cigarrèta, e coma es hièstres deth dauant son dubèrtes, me ven eth hum qu'envasís es paumons nets dempús der exercici.
Eth coche hè guimbets maugrat passar per ua carretèra engodronada e es cueishes me s'aganchen e desaganchen alternatiuaments deth sèti de plastic.
Era pudor a porcèth ei terribla e era calor estofanta, mès aquerò sonque semble preocupar-me a jo.
Marta e eth pagès, idolant entà hèr-se a enténer per dessús deth bronit deth motor, s'an embrancat en ua interessanta convèrsa sus era tua deth porcèth e, quan arribam en Àreu, encara l'alonguen ua estona, causa que me desvelhe instints assassins.
Marta, mès dera auta me senti a mand de m'aflaquir e non posqui húger pr'amor qu'ath darrèr non i a pòrtes.
Sagi d'aplicar ua tecnica de relaxacion e centri era mia atencion en çò qu'es mèns uelhs, limitadi pes morralets, pòden veir.
Eth veire deth costat quèr ei plen de povàs e bèth un i a escrit per dehòra un amistós: "ets un tocino!
Eth deth costat dret non lo guardi pr'amor que sabi qu'era mia lucada se crotzarà damb era des porcèths petiti que, per çò qu'explique eth pagès, enes mesi a vier non seràn sonque botifarres, langoïsses, pan de hitge, cambalhons e sausisses.
M'estimi mès de non saber-les, non siguesse eth cas que mos héssem amics.
Guardi er espaci entre eth quadre de comandaments e era gantèra.
Ua esterlenga de midalhetes de Sant Cristòfol, patron des transportistes e conductors.
Entre midalheta e midalheta demoren espacis uets, mès era pèga enlordida pera ronha denóncie qu'en bèth aute moment i auie auut ua midalheta.
Pensi qu'aguest òme cada an deu anar a benedir eth coche tà Sant Cristòfol perque, a despart qu'a fòrça midalhetes, deth retrovisor pengen encara flors e arrames seques dera darrèra benediccion.
Ath costat dera gantèra veigui un pegasolet miei arrincat dera campanha en favor dera vaca bruna e un aute deth somèr català.
D'aguest sonque ne demoren es pautes.
Laguens dera gantèra – a era tapa arrincada – guardi ues quantes cassettes, era màger part sense tapa.
Per estat deth plastic e era sua brutícia se ve que deuen èster plan antiques.
En ua tapa veigui ua fòto de Rocio Jurado, en ua auta Eugenio e en ua auta Rocio Durcal.
A Jurado bèth un l'a pintat damb boli uns cimerons per dessús deth vestit ajustat e a Eugenio l'an diboishat ua cigarrèta ena boca.
Veigui qu'era cassette de Rocio Durcal ei de ranxères, un tipe de musica que shaute fòrça ara gent grana de per ací naut.
Sagi de liéger se qué an escrit en aguesta tapa, tanben damb boli, quan me n'encuedi que Marta e eth pagès daurissen era pòrta.
Creigui que i met "te hamo", atau, damb acha, mès tanpòc ac poiria assegurar.
Arribam en Àreu plan lèu, damb temps entà dinar en otèl Vall Ferrera, a on tanben mingèren Cela e Espinàs.
Encara miei estabordida peth viatge, tant que demoram que mos pòrten es plats repassi es libres des escrivans e me chòque eth paragraf que dediquen cada un as ingredients dera biòca:
Cela, peth sòn costat, ditz:
Deishant de banda es estils diferents, trapi curiós qu'es dus empleguen es recorsi des personificacions ena madeisha descripcion.
E, coma dejà me n'è encuedat en d'autes expressions lèu calcades, me comenci a vier era presentida qu'un des dus consultèc ath hons eth libre der aute abantes d'escríuer eth sòn.
Mos cau tier en compde que Cela comencèc a escríuer Viaje al Pirineo de Lérida sèt ans mès tard d'auer acabat eth viatge, mentre qu'Espinàs publiquèc Viatge al Pirineu de Lleida er an a vier.
De hèt eth galhec comence eth sòn raconde en tot díder que comencèc era redaccion tàs "tres y media de la madrugada del dia 12 de julio de 1963, viernes", "Dentro de un mes hará siete años que el viajero se empezó a patear, un pie tras otro pie, la bota de tintillo y la mochila al hombro…".
Donques ben, comenci a veir que òc!
Meteria es mans en huec qu'er internacionau Cela, prèmi Nobel de literatura er an 1989, escriuec eth sòn libre en tot basar-se en d'Espinàs!
Encara non ac è clar deth tot, mès sajarè de cercar mès pròves d'aguesta sospecha e, coma è besonh de saber mès causes d'aqueth viatge, demani ath gojat que me mèstre era taula se i a bèth un der otèl que rebrembe era visita des escrivans.
Pr'amor que quan passèren per aciu er otèl Vall Ferrera ère ua aubèrja, se trapaue ues cases mès amont, se coneishie per çò de Betriu o aubèrja Jubany, mès eth negòci encara l'amie era madeisha familha.
Ua estona mès tard coneishem a Joan Jubany Lladós, frair deth qu'er an 1956 atenguec a Cela e a Espinàs damb toti es aunors.
Ei un senhor de ueitanta sèt ans, de uelhs blus e berreta nera, que damb es sues intelligentes explicacions contribuís a hèr-me a hargar era imatge d'aqueth viatge.
Encara qu'enes libres des escrivans aquerò non s'explique, en Àreu i arribèren damb eth coche deth baile Boixareu, qu'ère amic deth baile d'Àreu, frair deth senhor qu'ara auem dauant.
Joan mos parle dera guèrra, que "trinquèc era vida peth miei" as dera sua generacion; dera mili de tres ans e miei; deth sòn don entà endonviar eth sèxe deth hilh d'ua hemna prenhs; des tres ans que s'estèc en França coma "gitano blanc", qu'ère se com se coneishien aquiu as mercadèrs de mules; deth sarte que pujaue des de La Pobla de Segur entà hèr-les vestits a mida…
Ua bona estona tanben parle des pescaires francesi, que tan soent apareishen enes libres des escrivans.
Joan ditz qu'en aqueri tempsi es trueites non cabien enes arrius e es canaus d'adaiguar es prats n'èren pleï.
Era gent deth país "recebien as pescaires francesi "en badeja" pr'amor que deishauen fòrça sòs, mès aguesti, a cambi, "feven el que voliven".
Pescauen trueites damb toti es metòdes imaginables e les portauen a véner en França pr'amor que, damb eth cambi de moneda, i guanhauen fòrça.
Tant que Joan m'explique tot aquerò me ven entath cap ua sòrta de legenda rurau qu'assegure qu'enes estanhs de nauta montanha aguesti francesi i auien botat bèra barralha entà aucir-les a centenats.
Fin finau, Joan mos parle deth dia que les visitèren es mèns predecessors.
Mos explique ua anecdòta plan divertida que dempús, enes libres, ven racondada de ua auta manèra.
Per çò que semble, quan arribèren en pòble, coma que Cela portaue barba e alavetz arrés se la deishaue, e, ath delà, jargaue ua sòrta de gavardina cuerta e lorda, eth patron dera aubèrja, pensant-se qu'ère un gandiaire, un passapaís o un des andalosi que pujauen a demanar trabalh enes empreses idroelectriques, s'adrecèc a Boixareu e li didec "Macareu, quin personau que me pòrte!"
E ei que toti coïncidissen que tant Espinàs coma Cela hègen ua mina estranha.
En uns tempsi en qué es òmes e es hemnes vestien de sarte, les shautaue anar elegants, e es òmes portauen tostemp camisa, giqueta e, soent, chapèu, aqueri forastèrs les deuien semblar estranhs.
Pr'amor que non anauen vestidi ne d'excursionistes ne de gent de ciutat, e qui non les coneishesse podie maufidar e crànher que se n'anèssen sense pagar.
De hèt, en ua carta prealabla ath viatge que Cela envièc tà Espinàs lo conselhaue sus aguest curiós materiau de viatge:
A la cabeza yo llevo una boina, la única prenda que permite tumbarse en cualquier lado e incluso dormir con ella, sin quitársela.
Me calzo con unos zapatos viejos y cómodos, jamás con alpargatas: ruin prenda que hincha los tobillos y recoge todas las espinas del camino.
Un pantalón de paño, dos o tres camisas caqui, un sweter y una chaqueta de pana completan mi anticaracterización.
Suelo usar calcetines de lana.
Llevo además un morral y un tabardo.
Debe huirse de maletas y neceseres y, en general, de todo aquello que debiera llevarse en la mano, que puede adornarse con un bastón.
Por donde vamos a caminar, es posible que no haya que llevar ni cantimplora.
Una navaja y ocho o diez duros tampoco vienen mal."
Cela, donc, defenie qu'eth non ère pas excursionista, ne esportista, senon un gandiaire, e en aquerò tanben exercic eth sòn mestratge en Espinàs, que tostemp a persutat ena sua condicion de caminaire.
Ne excursionista, ne torista: caminaire e pro.
El fumador de pipa té, sobre els altres fumadors, l'avantatge de fumar amb la boca i amb la mà.
El tacte col.labora intesament al plaer.
El tacte és el sentit de la companyia.
Per això l'home que fuma amb pipa no és mai un home sol."
Les espurnes de cendra tèbia cauen a poc a poc, des del pont del riu."
En bèth moment deth libre Espinàs tanben remèrque qu'eth non ei eth prototipe de torista pòc respectuós damb eth país que visite.
D'aguesti toristes se'n sent diferent.
En veir un chalet d'ostiuatge de Casarilh "que igualment podria estar a la Garriga o a Argentona", se le lhèue er estomac e s'imagine "l'espectacle dels barcelonins rosats, amb l'aigua a mig ventre, bevent-hi coca-cola", e, en arribar en otèl Lamoga de Llavorsí e trapar-i toristes, se sent incomòde: "És una gent mudada, de mitjana edat, dedicada al turisme de muntanya, dedicada a la pesca i a respirar els aires purs.
Com que ja feia tres dies que havia oblidat aquestes coses, trec dissimuladament una pinta i poso una mica d'ordre als meus cabells".
Donques plan, me chòque aquerò qu'explique Joan d'Àreu perque Espinàs sentec eth comentari de "quin personau que me pòrte", mès interpretèc qu'era expression ère d'admiracion, e atau ac exprimic en sòn libre.
Ara ben, qui a rason?
Coma que qui ac didec ei mòrt e Cela tanben, non ac saberam jamès.
En cambi, a mida que me'n vau sabent des detalhs d'aqueri tempsi, que me n'encuedi de bères causes.
Per exemple me n'encuedi qu'en Palhars aqueri dus libres se receberen damb molta expectacion.
Boixareu avisèc dera publicacion ath germà de Joan en tot dider-li: "ja a gessut eth libre de Cela.
I as demorat coma Diu mane!"
Per contra, qui non se'n hec pas guaire content siguec eth patron deth Poldo de la Guingueta, qu'autanplan volie denonciar a Cela per auer parlat tan mau dera sua aubèrja.
Es males lengües asseguren que Cela siguec tan desagradiu pera influéncia de Boixareu – baile e, tanben, comerçant de husta -, que l'expliquèc que Poldo non l'auie volut véner ua partida de husta peth prètz que l'interessaue.
Segontes diden en parçan, fin finau Poldo non denoncièc ad arrés perque, en èster Cela un reconeishut franquista, non aurie servit entad arren.
Quan Joan se'n va, encara mos demoram ena terrassa deth bar ua bona estona.
Marta non a mès dies de vacances.
Saboram es moments qu'auem passat amassa des de La Pobla de Segur enquia Àreu: era trobada damb eth pastor trist e solet de Peramea, era taula de hormatges embriagadora de Baro, era anecdòta dera mia gosseta, que mos seguic d'amagat enquia Sort, era bacanau en çò de Llacai de Seurí, es charrades damb gent que coneisheren a Cela e Espinàs…
Me ditz qu'era trauessada l'a shautat plan e l'a estonat era varietat de paisatges, mès persute qu'eth pròplèu an vó tornar a hèr nauta montanha.
Li shautarie plan anar tàs Aups.
Dejà soleta, deishi passar era vrespada en tot passejar per Àreu, qu'ei un pòble damb solatge toristic.
Voi dìder que hè fòrça ans que receben toristes e, concretaments, toristes aimants der excursionisme.
Pr'amor qu'ei eth darrèr pòble abantes dera aproximacion ara Pica d'Estats, eth som mès naut de Catalonha.
Ara tanben s'a balhat a conéisher pr'amor que s'i hestège era corsa de La cuita al sol, qu'a coma punt de partença Àreu e, d'arribada, eth som deth Monteixo.
Era corsa inspirada en un conde de Pep Coll en qué un personatge cor mès qu'eth solei, a coma objectiu qu'es sòns participants arriben en som deth Monteixo abantes qu'eth solei se cògue e dèishe d'illuminar era montanha.
Se hestège eth mes de junh e arremasse mès de cinc cents caminaires.
Acabi eth passeg en ressèc e ena petita centrau idroelectrica, coneishudes peth Museu de la Fusta d'Àreu.
Rebrembi que hè molti ans aguestes installacions me les ensenhèren uns gojats deth pòble que les aprariauen a compde sòn.
Aué ne deuen èster capinauts pr'amor qu'er ensems forme partida deth hilat deth Museu de la Ciència i la Tècnica de Catalunya e cada an ei visitat per milèrs de persones.
Me demori a dormir en pòble e, dejà ena cramba der otèl, profiti era serada entà méter en orde es nòtes qu'è anat prenent aguesti cinc dies, entà verificar s'è pro piles en GPS e ena gravadora, entà guardar s'era camerà fotografica està ben de bateria, entà repassar es etapes dera pròplèu setmana…
Abantes de calar-me en lhet empari eth front sus eth veire dera hièstra e guardi tath dehòra, illuminat pera lua.
Ad aguestes ores Marta ja deu auer arribat en çò de sòn.
Dilhèu passaràn mesi abantes que mos tornem a veir, mès, totun, mos sabem a tocar.
Ara deu explicar eth viatge ath companh e as sòns hilhs.
Segontes Marta, era sua familha accèpte plan ben que de quan en quan vage a hèr montanha pr'amor que torne damb energies renauides, pro fresca entà coordinar eth dificil puzzle d'ua progenitura de quate hilhs.
Arrisqui en tot rebrembar un còp mès es dies passadi e, mès que mès, es cares tant expressiues de Marta: de suspresa quan escotaue ath pastor, de satisfaccion pendent eth dinar en Seurí, d'amabilitat quan sopàuem damb es amics de Sort, d'interès quan escotaue ath pagès que mos a portat entà Àreu, de dromilhon quan enes serades non podie ne parlar…
Fin finau me cali ena caloreta deth lhet, erosa perque deman, d'ora, arribarà era naua companha de viatge: Nuri Camp.
Atau coma auíem convengut, tàs ueit Nuri ja me demore en parcatge d'Àreu.
Ei des persones mès puntuaus que coneishi.
Abantes que se cargue eth morralet, li demani que me lo dèishe sospesar pr'amor que tostemp tragine plan mès quilòs des que son de besonh, mès que s'i remís.
Arrim perque aguest rituau lo seguim cada viatge qu'anam de trauessada.
Es prumèrs còps era permetie que li uedèssa eth morralet e l'anèssa metent en ua bossa tot aquerò qu'ère sobrer, e que li hèja deishar en coche; mès endauant, atau que me viraua, tornaue a méter era bossa plea d'objèctes inutils laguens deth morralet, enquia que fin finau decidí que tant ère.
Ei plan mès fòrta que jo e ja ei pro grana.
De hèt ei mès grana que jo.
Hilha d'Enviny, un pòble deth Palhars Sobirà apròp de Sort, a estat era mia mèstra en ahèrs palharesi.
Qu'ei era amiga que m'aucís es garies vielhes mentre que jo me hèsqui era valenta en tot sostier es escalhoses pautes; ei era qui me regale misharnons pr'amor que sap que jo non ne trapi jamès; era qui cada an m'aumplís de codonhs pr'amor que coneish eth codonhèr mau podat e moribond deth mèn uart; era qui me sauve en tot dar un còp de pè ad aquera vaca, parada en miei deth camin, que se ve claraments que me vò atacar; era qui adocís es cans forenos que me guarden mau quan passam peth costat des sues vegades; era qui artenh es mielhors plantolièrs d'ortalécies estauviant-me de hèr coes en mercat darrèr de toti es retiradi deth parçan…
Uf, sabi pas se qué haria sense Nuri.
Gessem d'Àreu e començam a pujar pera pista deth famós tuc de Tudela, coneishut perque dessepare era val de Cardós dera val Ferrera, mès tanben perque ei un important punt d'amassada de bruishes.
A mida qu'anam guanhant vistes aerianes d'Àreu, distinguim es dus barris d'aguesta populacion a on dinèren Cela e Espinàs.
En un marrèc deth camin des deth quau s'i ten ua bona vista dera val que deisham endarrèr, param entà treir-mos ròba.
Nuri, mentre destape era carabassa, ditz, "sò ben aixeregada", e jo repetisqui era paraula entà enregistrar-la ena gravadora.
Non l'auia entenuda jamès.
E aquerò que ja pòrti mès de vint ans en Palhars.
Mès Nuri tostemp n'a de naues.
Gràcies ada era n'è coneishut un modelhon, e totes plan expressiues.
Papurrot per espantaudèths me l'amuishèc era.
E espardenyar en compde d'anar rapid.
E eth significat de redall, que vò díder era dusau dalhada des prats.
E eth d'èster plan aïnat, en lòc d'èster plan usat.
E tantes autes paraules e expressions qu'è incorporat en mèn vocabulari damb er inconvenient qu'era màger part de gent que parli non me compren.
Damb lentor ritmica vam pujant pera pista e, de quan en quan, agarram un camin de trauèssa.
Senti se com era alende doçaments darrèr mèn.
Sò contenta de tornar a compartir aguesta vida nomada damb Nuri.
Qu'ei ua hemna hargada coma eth hèr, a còps de martèth sus er enclutge, e totun qu'age un hons tan reganhut coma es montanhes que l'an vista nèisher, ei de sòrta alegre e sense asprors.
M'admire eth sòn coratge, eth sòn esperit liure e, sustot, eth sòn caractèr insomés.
Ei des pòques persones que gausèc daurir dralha enes mentalitats barrades deth Palhars quan, coma qui ditz, aciu encara se viuie coma dus sègles endarrèr.
Rebrembi que, ath pòc temps de coneisher-mos, la convidè a acompanhar-me en ua trauessada peth Parc Nacional d'Aigüestortes.
Era a viscut era màger part dera sua vida ena montanha, e s'auie passat ostius sancers hènt de vaquèra, mès jamès auie hèt excursionisme e, encara mens, trauessades.
Entada era aquera setmana siguec ua descubèrta.
Bric mès è compartit ua trauessada damb bèth un tan balhat ara causa.
Non paraue de repetir que non comprenie se com enquias quaranta ans non auie caushigat aqueres montanhes tant ath cant de çò de sòn, e aquera manèra de coneisher-les.
Tot l'estonaue, tot l'admiraue, tot ère nau: es clients des refugis, es gardes, eth hèt que i auesse tanta pèira quan era ère acostumada as prats de nautada…
A comdar d'aqueth an – e ja ne hè dètz - coma que tostemp è auut bèra guida excursionista o reportatge entà hèr, cada ostiu auem compartit uns dies de trauessada per bèth punt des Pirenèus e pendent er an auem hèt tota mena d'excursions.
Mès tanben auem compartit d'autes aventures.
Per exemple, pendent quate mesi der ostiu deth 2002 eth Consell Comarcal del Pallars Sobirà mos contractèc entà redigir un infòrme sus er estat de toti es itineraris a pè que s'auien anat daurint es darrèri ans.
Aqueth ostiu caminèrem uns 390 quilomètres per camins vielhi, hérem 7500 quilomètres en coche pes aproximacions, e eth resultat siguec qu'a Nuri li cambièc era vida.
A compdar d'aqueth trabalh, era qu'enquia alavetz auie hèt de caishèra, pagèsa, artesana, carnissèra, mossa de neteja, dependenta d'ua perfumaria e d'ua botiga de ròba, decidic que çò que li shautaue ère aquerò, e s'i dediquèc professionauments enquiath punt qu'aué ei era cap d'ua còlha d'òmes especializadi a recuperar camins vielhi per encargue d'ajuntaments, conselhs comarcaus e particulars.
Fin finau arribam en erbós tuc de Tudela.
Ath darrèr auem deishat ues vistes des soms mès nauts deth Parc Natural de l'Alt Pirineu – era Pica d'Estats, eth Sotllo, eth Monteixo… - e ath nòste dauant se mos daurís era cortina dera val de Cardós e es montanhes deth Parc Nacional d'Aigüestortes i Estany de Sant Maurici: es Encantats, eth circ d'Amitges, es pistes d'esquí d'Espot, era sèrra de Crabes…
Ara quèrra se lhèue, tostemp majestuós, eth Montsent acompanhat deth Montorroio e eth Mainera.
Ara dreta s'esten er ample pòrt dera Bonaigua, frontèra damb era val d'Aran, que crotzaram enes pròplèu dies.
Aguestes nautades damb tota era gamma de marrons, grisi e verds retalhades en blu deth cèu impressionen.
Compreni qu'aguest siguesse, segontes era sabença populara, un lòc alistat entàs rituaus profans.
En aqueri tempsi jo tanben auria pujat enquia aciu entà dançar pendent es nets deth plen.
M'imagini arribant tath ser damb d'autes hemnes descauces, totes vestides de nere enquias pès, e apressant-se tàs lèses des prats a on i creishen es grani misharnons de primauèra e de tardor.
Lèses naturaus de cèrcles perfèctes que deuien intrigar as nòsti pair-sénhers.
En centre dera lèsa, de tant caushigat, non i creish era èrba.
Pendent eth dia a ploigut e ath miei s'i a estancat era aigua a on s'i miralhe eth cèu seren, era lua e, segontes des d'a on se guarde, es montanhes der orizon.
Lèu arribe un òme, coneishut per totes coma Boc de Biterna.
Era serenitat dera bassa se trinque entà convertir-se en un mosaïc de reflexi e d'agitacion dera aigua a on se hè pati ua dança frenetica pendent era quau es hemnes se desliuren de totes es nòstes joates: deth senhor feudau, deth pair, deth marit, des frairs, deth capelhà…
Ja non èm vassalhes.
Ne mosses.
Ne devòtes.
Per ua net sonque èm ues bastes e alhocardides faitilières.
Baishant de cap ara val de Cardós me ven tath cap qu'ath principi dera trauessada me demanaua se com me poiria autonomentar.
Cela, en sòn jornau de viatge ère el viajero e Espinàs el barceloní.
Ara que ja pòrti uns quants dies, comenci a èster conscienta d'ua evidéncia.
Un pas darrèr de un aute, un pòble darrèr de un aute, è seguit es camins qu'anterioraments auien seguit d'auti viatgèrs des deth sègle XVII.
Era màger part non deishèren tralha deth viatge.
D'auti escriueren es sues experiéncies, atau coma ac hèsqui jo ara.
Totun, i a ua diferéncia impassabla entre aguesti viatgèrs escrivans e jo.
Toti, absoludaments toti, des deth sègle XVII enquiath sègle XXI, èren òmes.
Bèri uns anauen a pè, d'auti sus era esquia de chivaus, mès toti èren òmes.
Enquia ara non è trapat cap de viatgèra qu'auesse escrit es sues experiéncies.
Maria Antònia Simó escriuec es guides deth Centre Excursionista de Catalunya, Maria Barbal se passegèc per bèri pòbles abandonadi des Pirenèus e escriuec Camins de quietud e Teresa Pàmies passèc uns dies ena Val d'Aran, d'a on gessec eth libre Matins del Aran, mès cap de hemna, viatgèra e escrivana, auie hèt abantes çò que jo hèsqui ara.
Per tant, dilhèu era mia autodenominacion pòt arribar per aguest costat.
Veigam s'ath long deth dia d'aué, gràcies a qué è a Nuri ath mèn costat, inspiradora d'istòries e mèstra en paraules palhareses, trapi era paraula avienta.
A mida que se va daurint era val de Cardós me deleiti damb era contemplacion d'aguest paratge beròi, mès sense vida.
Cada viatge i demore mens gent e ei per aquerò qu'es pògui que s'i sostien an sajat tota sòrta d'iniciatiues entà evitar er abandon totau: es pistes d'esquí nordic deth Pla de Negua, que foncionèren sonque un parelh d'ans; es pistes d'esquí de Tavascan, damb eth refugi dera Pleta del Prat, que non acaben d'agarrar empossada; eth bastiment d'apartaments…
Ara plan, s'existís un projècte delirant per excelléncia, a estat eth darrèr que, totun, tot semble indicar qu'a demorat estancat.
Era notícia gessec enes jornaus apuprètz eth deseme deth 2006.
Un entreprenaire palharés establit enes Estats Units aterric en parçan e lo recorrec venent eth sòn projècte coma se venesse un elixir entara calvícia ena plaça deth mercat.
Ac digui damb coneishement de causa pr'amor que siguí en ua des sues presentacions.
Damb un Power Point ath pur estil american, pronunciant un catalan damb un forçat accent ianqui, descriuie un futur entara val de Cardós qu'ada eth li semblaue idillic.
Se tractaue de daurir un tunèu que comuniquèsse eth Palhars damb Andorra, un immens camp de golf de dètz-e-ueit horats, un complèx toristic damb otèls de quate e cinc esteles e fòrça spa, un centre de convencions, e uns nau cents apartaments.
Eth projècte se didie The Art of Living.
Coma plan ben se pòt verificar, tant aguest nòm coma eth des diferents espacis, èren autenticaments palharesi: Gueles House, Golf Resort, VIP village, Tros de Sort House…
Es clients serien persones plan riques, exclusiues e glamoroses deth Japon, es Estats Units e Alemanha, qu'arribarien damb elicoptèr en un airau que, a compdar d'aqueth moment, demorarie barrat e damb mesures de seguretat.
Per sòrt, a mida qu'anèc passant eth temps s'anèren desnishant es estratégies dobtoses qu'auie hargat aqueth òme entà véner eth sòn producte estela.
Es convèrses e es consentiments tath sòn projècte que, segontes didie, auie artenhut deth Parc Natural de l'Alt Pirineu o es govèrns d'Andorra e de Catalonha, èren faussi; eth hèt que siguesse sòci d'ua empresa de vin de Ribera del Duero, tanben, pr'amor qu'era soleta causa qu'auien en comun ère eth cognòm; es inversors de gran prestigi e eth supòrt de caishes e bancs èren papèr mòg…
Mès aguest empresari non ei eth solet qu'a volut enriquir-se damb projèctes estranhs.
Eth Palhars Sobirà, en estar-se luenh de tot, deu èster un endret avient tàs especuladors, es panotejaires o es blanquejadors de sòs perque, de quan en quan, se dan casi semblables.
Còp sec, despareishec.
Dilhèu sonque volie blanquejar sòs?
O eth cas d'aqueth geriatric que se volie bastir en Embonui.
Tanben gessec enes jornaus.
Aquerò passèc hè uns dètz ans.
Un parelh d'òmes assegurauen qu'eth clima e era situacion d'aguest petit bordalat deth pòrt de Cantó ère ideau entara gent dera tresau edat e, en conseqüéncia, comencèren a botjar es hius entà montà'c.
Fin finau resultèc qu'aqueri òmes èren en recèrca e captura per d'autes panotejades e qu'aciu se'n volien profitar des inversors.
Les detenguec era policia e, segontes es veus volenderes o paraules voladisses -expressions dera Nuri entà referir-se a radio macuto – demorèren a déuer sòs a uns quants establiments deth parçan.
Dempús de baishar ua bona estona entre bòsqui e peishèus, arribam enes prumèrs poblets: prumèr Boldís Sobirà, qu'ei coma en Palhars didem "de naut", e dempús Boldís Jussà o "de baish".
Just en gésser de Boldís Jussà passam per ua petita gleisòla o oratòri.
Abantes se hège fòrça, aquerò de lheuar gleisòles enes entrades des pòbles.
En Boldís Jussà i a es de Sant Antoni, Sant Cristòfol e era Mare de Déu del Roser.
Temps endarrèr en aguesti madeishi punts i deuien auer monuments profans que protegien tant as pòbles coma as viatgèrs que començauen eth camin.
Ac è campat enes entrades des carisi pirenencs o enes punts estrategics coma tucs e pòrts de pas obligat.
Arribam en Ginestarre sense auer trapat ad arrés des de qué auem gessut d'Àreu.
Deisham un talhèr d'artesania textil ena quèrra.
Ei curiós com un pòble petit pogue auer espacis tant interessants.
D'un costat eth talhèr textil, que se pòt visitar.
Der aute, ena sua petita glèisa er an 2000 s'i reprodusiren es pintures romaniques muraus e aué tanben s'i pòt guardar ua preciosa talha.
Fin finau, er an 2001 s'inicièc un projècte entà convertir era antica e importanta casa Bringué en Museu Viu, que serà coma ua sòrta de casa Gassia d'Esterri d'Àneu o çò de Joanchiquet de Vilamòs.
Ei a dìder, se reprodusirà era vida vidanta d'un moment determinat dera istòria, damb era diferéncia respècte es autes dues iniciatiues qu'ací i aurà mès vida: bestiar enes bòrdes e enes pletes, garies e conilhs enes petiti corraus, eca.
De Ginestarre entà Esterri de Cardós i a ua cuerta baishada, actuauments maumetuda pera naua carretèra e es esbodenaments.
En Esterri entram ena glèisa de Sant Pau e Sant Pere.
Tanben s'i an reprodusit es pintures muraus.
Tostemp me shaute entrar en aquesti petiti temples romanics pirenencs, tan diferents as granes glèises gotiques des populacions importantes.
Aciu non se sent eth ressón des passi, non hè flaira d'incens o de ciris, non te sentes insignificanta.
Enes petiti ermitòris pirenencs era sensacion que pòs experimentar ei mèslèu fetau.
Quan des deth sòn recuelhement interior, des dera sua escurina solitària, gesses ena ludenta lutz deth solei, ei coma gésser deth vrente dera mair.
Passam peth cant d'Arrós de Cardós e, en veir eth pannèu indicador deth pòble, rebrembi era teoria der istorian Jaume Oliver Bruy entà justificar era rason pera quau i a tanti pòbles d'aguest parçan qu'acaben en -ós (Al-ós, Esc-ós, Cassibr-ós, Ara-ós, Arr-ós, Berr-ós, Lladr-ós, Card-ós…) e tanti pòbles qu'acaben en -ui (Arest-ui, balest-ui, Bress-ui, Esp-ui, Lless-ui, Menc-ui…) L'ac expliqui a Nuri.
En ua conferéncia que hec en Arxiu Històric de Sort didec que, dempús de dar-li fòrça torns, dempús de mercar sus un mapa es toponims entà veir se i auie bèra relacion damb era sua ubicacion e encuedar-se'n que non n'auie cap, decidic que, en un moment dera istòria, deuien auer era tribu des -ós e era tribu des -ui.
Ath hons dera val de Cardós, deisham ena auta banda der arriu eth pòble d'Ainet de Cardós.
Segontes diden, ei eth pòble damb mès enterprenaires per càpita de Catalonha.
I a un fabricant de iogurts, un de sausisses, un transportista, un otèl, un restaurant, un mecanician, ua perruquèra, un supermercat…e sonque i viuen trenta persones!
En tot arribar en Ribera de Cardós, passant peth costat deth ressèc, Nuri se planh deth bronit des maquines en tot díder que "foten un saramball de Déu" e, còp sec, coma ua inspiracion divina, me visite ua paraula entà autonomentar-me.
Era paraula ei…pionèra.
Perque sò era prumèra hemna que hè eth viatge a pè per aguestes tèrres, mès non era darrèra.
Dempús ne vieràn d'autes que tanben escriueràn es sues narracions viatgères per aguesti camins.
Sonque ei qüestion de temps.
Sagi d'imaginar-me se com racondarè eth viatge a compdar d'ara – era pionèra ve un esquiròu, era pionèra ei cansada, era pionèra se hè un embolh -, mès trapi que sone fatal.
Auer d'escríuer eth tèxte en tresau persona ei complicat e artificiós.
A Espinàs l'estaue ben batiar-se el barceloní, e a Cela el viajero, mès eth nòm de pionèra, tan lèu qu'apareish, que què peth sòn pròpi pes.
Per tant, considèri eth tèma barrat, e m'ac meti darrèr dera aurelha.
Es esfòrci mentaus non auràn servit entad arren.
Enquias ans cinquanta, ath maxim, i auie aubèrges.
Gessem d'ora perque mos auem de trapar en pòble de Bana damb Joan Bardina, un pagès d'Estaron coneishut de Nuri, que mos amuisharà eth camin entà anar dera val de Cardós enquiath pòble sòn sautant peth tuc dera Bana.
Ei un camin vielh qu'està horaviat, mès qu'eth a plan d'interès tà que se recupere.
Per aquerò mo' lo vò mostrar.
Cre que se bèth dia se publique era guida dera trauessada que hèm, era gent passarà per aguest camin e de man en man s'anarà freqüentant.
Deisham endarrèr Ribera de Cardós.
Aué ei un centre toristic dubèrt ath mon damb otèls, apartaments, campings e empreses d'espòrts d'aventura, mès temps endarrèr auie estat solet eth petit caplòc des petiti bordalats der entorn.
Dispausaue de servicis coma era casèrna dera guardia civiu, era escòla, eth mètge, botigues, haures, e pòga causa mès.
Hè pòc i entrevistè un cauderèr e un sabatèr retiradi.
Li demani a Nuri se les coneish, mès me ditz que non.
L'espliqui que tant er un coma er aute auien combinat tostemp eth prètzèth de pagès damb eth sòn mestièr.
Agustí Pedrico Garreta, eth cauderèr, tàs ueit ans ja acompanhaue a sa pair, tanben cauderèr, pes pòbles dera val.
Amiaue eth somèr, arremassaue lenha e bohaue eth huec mentre sa pair reparaue leitères, farrats, oles o caudèrs.
Dempús, quan en iuèrn non podien gésser pera nhèu e eth mau temps, se barrauen en talhèr entà fabricar gresilhes, codèrs, embuts, canòles, olières, lumenèrs…
Josep Lladós Gassia, eth sabatèr, tanben seguic eth mestièr deth pair, qu'auie aprenut a tachar en Tírvia e a cóser en França.
En talhèr apraiauen miejes sòles gastades, talons de senhora, descosudi… e, quan non auien reparacions, fabricauen sabates de montanha entà caçaires, pagèsi e pastors.
Damb tot aquerò e es motles de husta deth numero 32 enquiath 46, en un dia e miei fabricauen un jòc de sabates que se venien, sustot, ena tardor.
Quan parlè damb aguesti menestraus encara sauvauen es sòns establiments atau coma èren quan recebien clients e rebrembi que pensè que poirien hèr coma en Salàs de Pallars a on un gran entreprenaire, eth senhor Cisco Farràs, a restaurat ua farmàcia, ua barberia, ua botiga e un bar, en tot crear eth Centre d'Interpretació de l'Antic Comerç.
Aué en Salàs receben ua grana quantitat d'estudiants e toristes encuriosidi.
Pòga pòc eth campanau de Ribera, que tan convenablaments lauden es guides toristiques, se va hènt petit ena luenhor.
Abantes de pèrder de vista eth pòble me viri entà guardar-lo per darrèr viatge e rebrembi que deth campanau tanben ne parlen Cela e Espinàs.
E ne parlen d'ua manèra que tuste era atencion.
Ei çò qu'insinuaua planes endarrèr sus era descripcion des ingredients dera "vianda".
Ei clar qu'eth galhec non sagèc d'èster originau.
D'ua banda còpie es adjectius que tenguec eth catalan ena descripcion:
Solitari, robust…
Guarda que n'i a d'adjectius!
Mès ei que dempús emplegue eth comparèr d'Espinàs damb eth comparèr deth dit dera man pagèsa, reconvertit en ua man dubèrta, entà descríuer era vista des de Tirvia:
Si la mano abierta es la derecha, con la palma hacia arriba, el dedo pulgar seria el Noguera de Vall Ferrera; el meñique el Noguera Pallaresa, y los tres del medio - y sobre poco más o menos - , el Noguera de Cardós y sus tres brazos: el río de Estahón, el dedo anular; el río de Tabescan, el dedo del corazón, e y el río de Lladorre, el dedo índice."
E hè çò de madeish quan Espinàs descriu Llavorsí:
Vall Ferrera, vigilant."
O quan Espinàs parle der os:
O d'Espot:
Es exemples son constants e non m'alongarè cap.
Qu'ei clar qu'eth galhec escriuec eth sòn libre en tot liegie es capitols deth catalan.
Totun, encara voi trapar mès tralhes.
De moment torni tath campanau de Ribera de Cardós pr'amor que, guardant-lo per darrèr viatge, me n'encuedi qu'era sua granor ei desproporcionada en relacion ara glèisa, que demore coma un gosset de pastor ath costat deth sòn oelhèr.
Aguesta dissonància tanben l'è campada enes glèises romaniques de d'auti lòcs.
I a qui sosten qu'es campanaus èren tors de defensa anteriores ath bastiment des glèises.
Me semble ua teoria plan acertada.
En Palhars, ena Val d'Aran e ena Nauta Ribagòrça es glèises se bastiren majoritàriaments pendent es sègles XI e XII, mès segur qu'es tors que ja i èren e servien o ben entara defensa e entara vigilància, o ben sonque entà vigilar e enviar senhaus.
En tot cas, es informacions que se transmetien èren d'orde militar e era manèra ère, de dia, eth hum e, de nets, eth huec.
Mès endauant, ja damb petites glèises ath sòn costat e autanplan damb un parelh de campanes penjant dera part mès nauta, aguestes foncions se mantegueren enquiath sègle XVII.
Ena tor de Ribera de Cardós, per exemple, se dauriren hièstres entà méter-i es campanes e se caperèc era tor damb un losat de punta er an 1639, mès se sauvèren es ancians merlets dera tor.
Defeni aguesta teoria des tors-campanaus perque, caminant per aguesti bordalats, è verificat que çò de prumèr que se ve entre er un e er aute son precisaments es campanaus, plaçadi tostemp en punts visuauments estrategics.
Fin finau arribèrem en minuscul pòble de Bana, a on ja mos demore Joan Bardina.
Quan lo veigui equipat damb un long podàs, m'empassi era saliuèra.
Aquerò vò díder qu'eth camin deu èster plen de matarràs.
Sense guairi preambuls, començam era pujada tath tuc dera Bana.
Un pas darrèr der aute mos indique per a on passaue eth camin e nosati, rebrembant era nòsta etapa de mautaires de camins vielhi, mercam bèth tram damb er esprai que mos a hèt a vier, pr'amor que dempús, ua brigada deth Parc Natural de l'Alt Pirineu vengue entà sauclar-lo.
E òc ma he que mos i calerà tornar un aute dia perque bèri moments o ben Joan hè un camin de trauèssa, o ben non rebrembe se per a on passaue.
En tot pujam er òme mos explique qu'aguest camin lo recorrie era gent des vals d'Àneu que volien passar entà Andorra.
Bèri uns hègen contrabanda, mès era majoritat lo seguien entà anar tara hèira de Tirvia, qu'auie estat des mès importantes deth parçan.
En un punt dera pujada en miei deth bòsc Joan se rebrembe, de petit, en tot baishar porcèths entà amiar-les a véner ena hèira.
Semble que se l'escapèren e li costèc ben-ben tornar-les a remassar entà contunhar eth camin tà Tírvia.
Damb ua dèisha de tristesa encara rebrembe era frustacion de non auer-les podut véner e auer-les auut de tornar en Estaron, "mès mòrts que viui".
Joan qu'ei un òme pausat.
A mès de cinquanta ans, parle hloish, arrossègue es paraules e peth sòn aspècte ei evident qu'ei un òme brave.
Pòrte eth podàs per se bèra "barsa" – coma aciu se coneish es arrominguères – a era mala pensada d'interposar-se en nòste camin.
Quan lo ves tier er utís e campes se com en un solet còp talhe un arbe de dètz centimètres de diamètre, penses que non voleries cap èster arbe.
Mos explique que l'interèsse recuperar es camins vielhi pr'amor qu'es clients der airau d'acampada qu'eth gerís posquen recorrer-les, e l'interèsse auer gent en airau d'acampada entà treir-se ua petita sodada, mès, sustot, entà trincar era solitud.
Ua solitud que, segontes ditz, sentec pendent ans amassa damb sa mair.
Er an 1956, quan passèren Cela e Espinàs encara i demorauen cinquanta persones, mès, a compdar d'aqueth moment, es vesins anèren abandonant eth pòble.
E ac heren tant abans coma dempús de qué se daurisse era carretèra d'accès, que siguec tàs ans ueitanta deth sègle XX, quan dejà ère totauments anacronic qu'en un pòble non i arribèsse era carretèra.
Mentre qu'auançam entre bancaus abandonadi e arrominguères gigantes, escotam es explicacions de Joan e m'imagini era situacion d'aquera mair damb eth hilh etèrnaments celibatari.
Ua situacion que se repetís en molti pòbles deth Pirenèu e que, en bèth moment, costèc iniciatiues coma es caravanes de hemnes de Plan, en Aragon, mès tanben de Sort e de d'auti endrets.
Per qué se demorèren tanti òmes solets en aguesti bordalats?
Dilhèu perque es palhareses s'estimèren mès emigrar que non pas demorar-se ena montanha hènt de pagès?
O perque, en amendrir tant era populacion, s'amendriren es possibilitats de trapar parelha?
O perque es mairs retengueren eth solet hilh que demoraue en pòble entà non víuer soletes?
En aguest cas aguest hilh s'anaue hènt pòga pòc gran, tostemp abocat en prètzhèt tiranizant dera pagesia, e s'anèc acostumant a víuer ath cant d'ua mair que lo mimaue.
Ua mair que, maugrat era television, contunhaue en tot èster ua hemna ancorada en passat.
Un hilh que vedie passar era joenesa en un pòble desèrt e sonque se restacaue damb eth mon un dia ara setmana, quan baishaue tath mercat.
Ua mair, un hilh, solets en un pòble qu'abantes auie auut vida e s'i auie celebrat annauments era hèsta major.
E atau passarien es ans.
Non existirie cap de possibilitat que coneishesse ua gojata e eth gojat se tornarie un "conco" reganhut.
Segontes Joan, es qui les sauvèren de vier lhòcos en miei de tanta solitud sigueren es "hippys" e era gent damb morralet.
Còp sec comencèren a arribar-ne.
Eth mantenguie era plaça deth pòble dalhada e soent n'auie bèth un que i plantaue era tenda.
Se hège damb aquera gent.
Èren de fòrça païsi.
Bèri uns encara l'escriuen.
S'entenien coma podien, mès eth hèt de parlar-i lo tornaue en sòn estat de persona.
E atau siguec com de man en man eth hèt de restacar-se damb d'auti umans li hec a veir era possibilitat de montar un airau d'acampada e ua casa rurau.
Eth contacte damb joeni li mantenguie er esperit desvelhat.
Dempús arribèren uns musicians que vengueren tà estar-se en ua des cases que s'auien abandonat, e se celebrèren bères hèstes majors a on viegen d'auti musicians, e ua gent pòrte ara auta e ara en pòble ja i demoren quate familhes e Joan ja non se sent tan solet, encara que contunhe celibatari e aquerò li hè a passar pena.
Dempús d'aguestes explicacions mos estam caradi pendent ua estona e entre que baisham per camps abandonadi e que verificam qu'eth camin vielh s'a perdut en fòrça trams, un aire trist se va apoderant der ambient.
Entà trincar-lo, expliqui çò de prumèr que me ven entath cap damb ganes d'arrir…
Sabetz se qué me passèc er aute dia?
Passe qu'ua vesia de lèu nauanta ans que soent ven a tier-me ua estona de companhia, a viatges me demane que li lieja ua carta, un aute dia me pòrte quate misharnons…
Donques ager o delàger èra en tot trebalhar en casa e piquen ena pòrta.
Ère era.
Era hemna ploraue e se mocaue.
Un shinhau espaurida li demani se qué li passe e me ditz: "Ja ac an tornat a hèr!"
Generalitat e qu'an vengut a lançar… ossi.
Vos ac imaginatz?
Ne Nuri ne Joan non arriren cap e, per tant, contunhi: De seguit me n'encuedè qu'era vesia auie barrejat dues istòries.
D'ua banda era legenda rurau qu'assegure que de quan en quan es dera Generalitat lancen serpents e vibores des d'avionetes o elicoptèrs e, dera auta, era reïntroduccion der os en Pirenèu.
Fin finau Joan interven.
E qué li dideres, ara vesia?
Donques arren, que siguesse tranquilla pr'amor que segur que non auien vengut a lançar arren.
Coma i a Diu, donc, que jo sò damb era tua vesia!
Mès se com vòs que lancin ossi des de naut d'un elicoptèr?
Ossi non ac sabi, interven Nuri.
Mès jo tanben ac è entenut a díder, aquerò des serpents.
Dihèu era tua vesia non ère tan descaminada…
Coma qu'es mèns assagi de hèr-les arrir an estat en bades e non è talents de pelejar sus s'ei o non vertat aguesta legenda rurau, decidisqui non díder arren mès.
Mès alavetz era ua e er aute s'ahisquen en ua animada convèrsa.
Que se çò que li calerie hèr ara Generalitat ei consultar ara gent sus se vòlen o non vòlen ossi, serpents o osties consagrades; que s'es cèrvi deth Boumort ja an passat tath pòrt deth Cantó e bèth dia i aurà un accident ena carretèra; que s'es que son mès perilhosi son es sanglars; que se plan pejor son es gossets sauvatges e es voltors; que s'ara es voltors se morissen de hame e ataquen es vedèths acabats de nèisher…
Ben, non è artenhut a hèr-les arrir, mès aumens s'a animat er ambient, se mès non enquia Estaron.
Perque en tot arribar en pòble Joan senhale eth pòble d'Aidí Sobirà, sense cap de vesin, qu'eth auie vist "sancer e vertadèr", mès qu'ara "ja s'a perdut", e torne aqueth aire espés de tristor.
Tanben mos mòstre un petit horat de hanga nera.
Ditz qu'eth, qu'ei "criat aciu,", sap qu'aguesta hanga va plan ben e qu'a viatges i arribe gent de Barcelona a cercar-ne entà hèr-se massatges ena esquia.
Ja en pòble, rebrembi que Maria Barbal, en sòn libre Camins de quietud, tanben ne parle d'Estaron.
E ditz que de seguida se n'encuedèren des sues dues cares: era audaciosa e vertiginosa que da tath cuic deth bauç e era auta, era interior, "deth tot moisheta e repausada".
Trapi qu'aguesti dus adjectius responen plan ben, non sonque ath pòble, senon tanben ath madeish Joan damb qui decidim sèir-mos entà hèr un mòs.
Nuri trè deth sòn gran morralet ua bossa a on i a minjar entà un mes.
Mos aufrís eth hormatge parmesan e era langoïssa seca que jamès manquen ena sua recodina, Joan mos passe era bota de vin e jo, que ja pòrti mès d'ua setmana de trauessada, les passi era bosseta de fruta seca que, de tan greishosa, es auti refusen amablaments.
En veir era plaça me n'encuedi qu'Estaron ei un pòble suenhat.
A es carrèrs malonadi, es cables electrics trenadi e un com prèst a on es mainatges d'ua des naues familhes jòguen a agarrar culhèrs damb er objectiu de trapar-ne un qu'age pautes.
Acabat eth dinar, Joan mos convide a entrar en çò de sòn entà hèr un cafè, mès decidim de contunhar.
L'arregraïm era prepausa, eth guidatge e era companhia, mos cargam es morralets e gessem deth pòble.
Eth camin que va des d'Estaron enquiath monastèri de Sant Pere del Burgal ei des polits dera trauessada.
Passant peth barranc dera Pastera a viatges mos trapam grops de persones, jargades damb neoprens e cascos, que baishen en tot practicar barranquisme.
Era arribada en monastèri tanben ei indesbrembabla.
De còp mos apareish dauant un edifici romanic impressionant.
Ei restaurat e er Ecomuseu de les Valls d'Àneu i hè ues visites guidades plan interessantes.
Ei un edifici romanic d'arquitectura lombarda, bastit en sègle XI.
A tres naus.
Era centrau ei mès nauta qu'es autes.
Era glèisa ei capçada per tres polides absides en autan e ua auta en cogant, qu'a dus nivèus.
Aguesta absida en cogant ei un cas unic en romanic catalan, pr'amor que sonque se trapaue ena arquitectura paleocristiana deth nòrd d'Africa, era quau siguec adoptada en bères construccions visigotiques e mossarabes.
Ena absida centrau s'i an reprodusit es pintures originaus, que se trapen en Museu Nacional d'Art de Catalunya, en Barcelona.
Se pòden campar a trauèrs d'uns veires.
I apareish eth Pantocràtor adorat per dus sants entre es arcangels Gabriel e Miquèu mès, tanben, era Verge e es apostòls.
Coma curiosèr mos cau fixar en ua hemna ena part inferiora, damb un ciri ena man.
Represente ara comdessa Llúcia del Pallars, que siguec qui paguèc es despenes dera pintura.
Des deth monastèri, en mens de mieja ora arribam ena vila clausa d'Escaló.
Es madeishes cases hèn de muralha e totes s'alonguen ath torn d'un carrèr centrau, encara qu'en exterior tanben s'i an bastit naui edificis.
En 1787 tanben passèc per Escaló er agronòm anglés, Arthur Young, dempús de trauessar era Val d'Aran.
Venguie de cuélher es aigues en Banhères de Luishon, qu'alavetz començaue a èster era Reina des Pirenèus entàs francesi aristocratics e, per tant, en comparèr damb era sua Anglatèrra natau e dera esplendorosa Banhères de Luishon, aguesta part des Pirenèus li semblèc miserable.
Escriuec qu'era pension d'Escaló ère "tan dolenta que el nostre guia no ens hi deixa entrar.
Ens porta a la casa del mossén on, així i tot, només hi havia un llit i el company del viatger va acomodar-se a sobre d'una taula on, gràcies a les puces, xinxes, ratolins i rates, no va poder tancar l'ull en tota la nit."
Autanplan as persones les ve diferentes: "Las gentes tienen ya otro aspecto, como el terreno, y las mujeres nos parecieron mejor que en el resto de la montaña."
Setanta ans mès tard, er ostiu der an 1858, i arribaue eth mètge francés Alfred Tonnellé en un viatge que l'amiarie entara mòrt damb solaments vint-e-sèt ans.
Viatjant pes Pirenèus auie cuelhut era fèbre tifoïdea e eth madeish octobre d'aqueth an moric.
Eth trapèc aguesta imatge d'Escaló:
Trobem el seguici de vilatans amb grans vestits de festa: belles jaquetes de vellut blau amb botons de metall, barretines vermelles, faixes de colors diversos; al capdavant, un clarinet i una cornamusa.
Tot seguit, ens evolten, s'apoderen de les brides dels nostres cavalls i ens escorten, la musica al capdavant, fins la plaça.
Allà es fa parada i ens porten el pa i el vi; pa aplanat, bo com un pastís.
Hem menjat, i buidat uns quants gots, sempre a cavall i envoltats per tot el seguici."
Son les emprentes persistents de guerres (…) De la porta de la vila non queda dempeus mès que una de les meitats; una mostra de la tristesa d'aquest lloc llòbrec.
Sembla que els carlistes guerrejaven com auèntics salvatges."
Aué a estat un dia long e èm cansades, mès non mo'n podem estar de trauessar eth nucli – tostemp encantador, damb aguest aire sòn, tan medievau - e pujar enquias pès dera tor de gaita.
Campam eth polit paisatge e era vista aeriana deth pòble.
Es prumèrs tres dies de trauessada coïncidís damb Espinàs, mès dempús explique que ne passèc quate en tot rodar pes vals de Cardós e Ferrera, e dormic en un palhèr dera bòrda de Peirot de Tor, en ua mecedora dera aubèrja Jubany d'Àreu e en ua bòrda d'Arròs.
Fin finau un shinhau estranh.
Mès çò que m'a confirmat era sua inventiua ei que se confon enes recorruts e enes oraris.
Per exemple se confon en orde invèrs deth tram des d'es bòrdes de Perafita tà Tavascan passant per Lleret, o en hèt qu'explique que passèc per Aidí, que demore desseparat dera carretèra, entà anar enquia Escaló.
E tanben qu'en un dia pugèsse en Portarró d'Espot des d'Escaló.
Supause que hec 1565 mètres de desnivèu de pujada en dètz ores.
En capitol Viaje al país de los lagos explique que ges dera aubèrja Castellarnau d'Escaló "a las cuatro de la mañana" e dine ena "cueva del torrente del Portarró", a tocar deth Portarró d'Espot, a on arribe "pero, para no salirse del Pallars, no lo cruza".
Dempús, segontes ditz, encara hec 1130 mètres de desnivèu de baishada entà arribar en Espot.
Per tant, represente que hec 2695 mètres de desnivèu en un solet dia!
Non està bric mau entà un caminaire que repetís un e un aute viatge que non ei un esportista, ne un excursionista, senon un gandiaire: "El viajero - que es mas vagabundo que deportista y, no obstante sus arrobas, más sentimental que atlético – siente un respeto profundo por los mozos que suben y bajan las más difíciles montañas."
En resumit, qu'er òme explique trams impossibles e oraris irreaus.
Quina diferéncia de narracion damb era d'Espinàs, que sage de retratar dera manèra mès precisa possibla era realitat viscuda.
Sabi, per exemple, qu'es vals lateraus coma era de Ferrera e Cardós, o era der arriu Escrita, les heren damb eth coche deth baile Boixareu, e, en cambi, Espinàs tanben hè veir que les heren a pè, mès non includís jornades fictícies.
Segontes eth sòn raconde eth viatge s'estèc dètz dies, mentre que, segontes eth de Cela, eth sòn ne durèc vint-e-un!
Qu'ei qu'ua excursion de vrespada d'Espinàs (en coche, encara que non ac digue) pera val de Cardós, era val Ferrera e era comba de Burg, entà Cela ei ua trauessada a pè de quate dies; ua desviacion entà pujar en estanh de Sant Maurici d'Espinàs (aute viatge en coche, encara que tanpòc ac digue) son dus dies mès de viatge entà Cela.
Ath delà, Cela hig ua entrada en França pendent dus dies qu'Espinàs non explique.
E tanben ua trauessada de nauta montanha gessent dera val de Barravés e Bisiberri, baishant pera val de Boí e arribant en Pont de Suert, que dure cinc dies.
E un torn en coche d'un dia tath barratge d'Escales.
Es coïncidéncies son tan pògues que semble qu'auessen realizat viatges diferents.
Mès, atau coma eth 90% des etapes qu'explique Espinàs apareishen en libre de Cela, tan solet eth 50% des etapes de Cela apareishen en libre d'Espinàs.
Qui se cenh mès ath viatge reau?
Era responsa la trapam en reseguir eth raconde des libres e consultar un calendari der an 1956.
Sabem qu'eth dia qu'es escrivans arribèren en tren ena Pobla de Segur siguec "El 12 de agosto, Santa Clara, de 1956, domingo".
En aquera epòca es dimenges ath ser i auie balh en otèl Montaña e atau ac expliquen.
Era pròplèu donada ei que passèren per Rialp eth dimèrcles 15 d'agost.
Coïncidiren damb era missa dera Mare de Déu e atau ac raconden andús.
Era tresau donada ei qu'eth pròplèu dimenge passen per Casarilh e arriben en Vielha.
Espinàs escriu:
Donques ben, se comparam eth calendari setmanau e es etapes des dus viatgèrs, vedem qu'en libre deth catalan coïncidís era etapa en dimenge, mès en deth galhec non.
En cas de Cela coïncidís en diuendres.
Espinàs ei, donc, qui explique eth nombre d'etapes que heren reauments.
Non ei qu'aquerò sigue plan important pr'amor que fin finau parlam de literatura, mès ei ua naua donada a tier en compde.
Barri es libres e amòrti era lum deth frontau.
Eth silenci d'aguesta ora dera serada, era solitud deth lòc…
Torni a pensar en Joan Bardina.
Tot e que sabi qu'en sòn pòble ara ja non se sent tan solet, m'envasís ua estranha tristesa.
Ha jugat, amb un sentit escenogràfic no superat, els tres elements fonamentals: la roca, l'arbre i l'aigua."
E un aute dia de trauessada en qué se repetís eth rituau diadèr.
Encara damb eth dromilhon enes uelhs, auem esdejoat en otèl, mos cargam eth morralet e gessem dehòra tà trapar er ambient irreau deth començament deth dia.
Des de laguens dera vila clausa d'Escaló mos arribe eth cant d'un poth, eth sorriscle des irongletes maitières, e arren mès.
Ei era cauma.
Qu'aguesti dies quan mos lheuam es pòbles encara dormissen.
Era claror esmortida mos provòque ua sensacion d'indefinibla quimèra pera expectatiua de se qué passarà ath long dera jornada.
M'arraulisqui de hered perque era frescor pirenenca deth maitin se me claue enes carilhons, causa que hè arrir a Nuri.
Era, coma bona hilha deth Palhars, non a jamès hered.
Tostemp me ditz que semble que non aja sang.
Aué, just començar a caminar mos tòque un brac mès arribent tram de carretèra entà repilhar eth camin vielh.
Coma qu'anam peth costat, era umiditat dera arrosada hè qu'es èrbes deth cant der asfalt mos chaupen es sabates e era cama des pantalons.
En cada alendada deisham anar ua humarada de bugàs, mès, atau que començam era ascenuda des dera hònt deth Planell, començam a sudar e lèu m'arturi entà trèir-me era perissa polara.
Tot pujant mos arribe eth cant persistent e tristòt d'un todon.
Assòcii era melodia ath paisatge, qu'encara demore ena ombra e qu'ei coma mòrt.
Accelèri era sua gessuda pujant tant qu'es cames me'n vòlen per antic camin de bast e lèu era sua lum magica hè qu'es contorns, es relèus, es colors… tot passe der irreau mon des sòns ara realitat, ath mon tridimensionau des viui.
Ara camini sense aqueth pes pauruc des ombres nocturnes, e alendi, relaxada, en seguir es peades, ara ua, ara ua auta, per un paisatge que s'a umanizat còp sec.
Tostemp de cap a naut, va passant era estona.
Dejà damb eth solei plan retalhat en blu deth cèu, era arrosada s'esbugasse e m'arturi entà trèir-me ua naua capa de ròba.
A Nuri non li cau pr'amor que ja a gessut der otèl damb pantalons e manja cuerta.
Profitam entà empastissar-mos de crèma protectora, béuer ua glopassada d'aigua… e mos cargam eth morralet entà seguir caminant damb energies renauides.
Ara Nuri passe dauant.
Tatgi es uelhs enes sues cames e arrisqui pr'amor que les compari damb es de Marta.
Ua cama de Nuri son dues de Marta.
De hèt bèth viatge qu'auíem anat es tres amassa d'excursion, les auíem comparat e auíem arrit fòrça.
Marta ei un secalh e Nuri ei tot muscle.
Era ua ei adondada pr'amor que cada maitin se lhèue d'ora entà vier a hèr ues quantes piscines en un gimnàs de Barcelona, era auta pr'amor que des de plan petita a ajudat ara familha enes prètzhèts deth camp e a trebalhat coma qui mès.
Damb era ua e era auta es caminades son un plaser e tostemp règne un ambient destibat e damb talents de passar-mos-ac ben.
De hèt non i a trauessada qu'en bèth moment non mos agarre un esclat d'arrir d'aqueri que te dèishen agotada, mès damb plaser.
A mida que guanham nautada vam artenhent mès vistes e se hè evident qu'Escaló represente era entrada ena Val d'Àneu.
Eth castèth de Llort, que deisham ara dreta, deuie èster un excellent guardader entà contròtlar ad aqueri qu'entrauen e gessien.
En lèu un parelh d'ores mès arribam en Espot.
Quin pòble mès polit!
Ei des pòbles deth Pirenèu que hè mès ans que se dediquen ath torisme, e aquerò s'apercep.
S'i trape ua cèrta tradicion, es otèls familhars de tota era vida qu'aufrissen un servici de qualitat, uns edificis d'estil aupin, botigues de rebrembes damb souvenirs de hè quaranta ans…
Qu'ei qu'abantes dera creacion deth Parc Nacional d'Aiguestortes i Estany de Sant Maurici, en Espot ja i venguien pescaires francesi, quauqui caçaires e gent que trauessaue eth Portarró d'Espot entà vier a cuélher es aigües en balneari de Caldes de Boí.
Dempús, a compdar deth decret de Franco der an 1955 que supausèc qu'aué ajam eth solet parc nacionau de Catalonha, comencèren a arribar es auti toristes, es deth "sies cents", era tenda e es "xiruques".
Mès endauant ja s'inaugurèren es pistes d'esquí, es campings, bèri apartaments, era piscina, es taxis s'organizèren, se constitusic era casa deth Parc, e eth pòble anèc cuelhent er aspècte actuau.
Un pòble de montanha que, en lòc de despoblar-se, a vist aumentada era populacion enquiath punt que se da un fenomèn solet en Palhars, qu'ei que i a pro gent coma entà qué se poguen aparelhar vesins e vesies deth madeish pòble.
Espot ei des lòcs que m'arturaria a saludar gent que coneishi, mès coma qu'encara mos rèsten uns quants mètres de desnivèu, lo passam de long en tot seguir es mèrques deth GR, que mos pujaràn enquia Sant Maurici.
Deisham endarrèr eth polit pònt romanic.
Er arriu Escrita encara baishe fòrça cargat peth desgèu.
Comence a hèr caumàs, qu'ac senten es sautarèths e qu'ac sentem nosates, e param a refrescar-mos.
Era pèth dera cara ei tan congestionada que li còste reagir damb era geladura dera aigua der arriu.
En Prat de Pierró estramuncam damb ua dama e era sua cria e, atau qu'entram en bòsc, vedem un petit esquiròu.
Ua des causes que mès me chòque deth Parc ei que tostemp trapes fauna.
Arrés i ges sense auer campat, coma minim, trueites, marmòtes o corbassi.
En còr deth dia arribam en famós estanh de Sant Maurici.
Espinàs ditz que "la considerable paret de contenció de les aigües hi queda com si a la montanya li haguessin clavat una bofetada de ciment".
Jo era paret tostemp l'è vista e dilhèu per aquerò non m'impressione tant, mès qu'ei solide que totes es resclauses, siguen a on siguen, son terribles.
De hèt, coma qu'es naui refugis gardadi en molti casi se bastiren en profitar es antics barracòts des trebalhadors des idroelectriques, fòrça d'eri presenten ath sòn dauant o plan ath cant ua d'aguestes granes parets postisses: eth Josep Maria Blanc, Colomèrs, Amitges, Restanca…
Çò de mès estonant ei, autaments, que quan Franco creèc eth Parc siguec pr'amor que venguie a inaugurar-i aguestes òbres idroelectriques, que son es qu'ara empedissen qu'era Unió Internacional per a la Conservació de la Naturalesa reconeishe eth Parc Nacional coma tau.
Ei agradiu pr'amor que Cela en sòn Viaje al Pirineo de Lérida ja hec a veir aguesta incongruïtat:
Si esto es así, en el Parque Nacional de San Mauricio sobran, entre otras cosas: la carretera; el muro que convirtió en embalse artificial el lago natural de San Mauricio; el cuartel; los barracones, y el proyecto de parador de turismo.
Qu'ei qu'en Parc i a airaus tan horadats de tunèus que semblen autentics gruyères.
Pujar per ací naut mentre se hègen es òbres que deuie hèr pòur: centenats de trabalhadors vengudi de tota era peninsula, barralhes cada dus per tres, arbes talhats pertot entà escauhar-se e codinar, corratades de cavalaries, camions…
Des de 1911, que siguec quan era societat Energia Eléctrica de Cataluña S.A. aterric ena val Fosca e era Canadenca ena conca de Tremp, fòrça vals deth Palhars demorèren envasides per aguest trafec.
Dempús lèu toti partiren, era electricitat que reclamauen es granes ciutats e indústries de Catalonha demorèc garantida e, en cambi, eth Palhars contunhèc ena escurina enquia finaus des ans seishanta e setanta deth sègle XX.
Enquia alavetz non i arribèc cap des linhes de nauta tension que pendent decades aprovediren ara rèsta de Catalonha.
D'aciu eth carís de Collegats entath sud era gent ja dispausaue d'electricitat, çò que les permetie inaugurar fabriques, talhèrs, dispausar d'enlumenada publica enes carrèrs e auer nevères, lauadores, cauhaders o codinères, mentre aciu tan solet podien dispausar d'ua mendra ampola neurida damb es antiques mòles idrauliques, reconvertides en minicentraus electriques gràcies ar hijut de torbines, generadors de corrent contunha e alternadors.
Aguesta ei ua des paradòxes mès tristes deth progrès.
Mès, que seguís produsint-se en fòrça lòcs.
Uns se hèn a seguir es recorsi naturaus entà créisher e contunhar estant encara mès poderosi, mès eth lòc qu'a estat espleitat seguís en.honsat ena misèria.
Vaquí çò qu'arribèc per ací naut e que provoquèc un contrast de benèster tan gran que, tàn lèu coma era gent dera montanha podec, hec es maletes e se n'anèc.
Un exemple plan illustrador dera diferéncia de velocitat en progrès ei eth qu'auec lòc justaments en Tavascan, eth darrèr pòble dera val de Cardós.
Aqui pendent es ans seishanta se bastic ua òbra d'engenharia qu'encara s'estúdie enes mielhors universitats des Estats Units.
Son es centraus de Tavascan e Montamara, qu'aué se pòden visitar en un recorrut per interior dera montanha qu'arrès s'aurie de deishar pèrder.
Ues òbres faraoniques damb centenats de trebalhadors vengudi de tota Espanha, mès sustot d'Andalosia e, concrètaments de Dos Hermanas; era dubertura de 75 quilomètres de tunèus; era construccion d'un des sauts d'aigua mès nauts d'Euròpa, de 900 m de desnivèu; era dubertura dera centrau de Montamara, damb catorze estatges de prigondor e dues maquines tan granes coma era estàtua de Colom; ues pompes gigantes damb mès poténcia qu'eth Concorde.
Era òbra auec un còst de 4.000 milions de pessètes e s'auec besonh de dus milions de quilòs d'explosius entà amiar-la endauant.
Mès çò de mès estonant ei que en tot s'emplegauen, laguens era montanha, es darrèri auanci tecnologics, dehòra es palharesi contunhauen laurant damb es machos e mules e enlumenant-se damb lums d'òli, teda e candèles.
Mès o mens çò que deu passar actuauments – mès encara mès dehòra de mida – enes plataformes petrolières qu'es multinacionaus tien repartides pes païsi mès praubi deth planeta.
Totun, Sort, eth caplòc deth parçan, non ac hec enquiar an 1968!
Des der estanh de Sant Maurici seguim de cap ensús, prumèr peth camin deth pish, e dempús pera pista que puge enquias Estranhs e refugi d'Amitges, a on i hi de garda pendent mès de vint ans.
Aguest recorrut l'è hèt tanti viatges qu'ei coma passejar peth mèn barri.
Tot que m'ei familhar, en cada cornèr i reconeishi ua viuença, son paisatges quotidians.
Quitament es pèires e es arbes me parlen.
N'i a bèri uns qu'an nòm perque, quan pujàuem per ací damb es mèns hilhs petits, entà encoratjar-les a seguir caminant, les explicaua istòries de cada element dera natura que sabia que traparíem mès amont: eth Pop Mar ère ua grana arraïc de pin que caperaue ua pèira de barrina, eth Cocodril Boca Gran ère un soc talhat e miei asclat, er Elefant Dumbo ua arrama damb forma de trompa, es Girafes Vigilants un grop de bedoths…
A prumèra ora dera vrespada arribam ena hita que mos auíem mercat entà parar a dinar.
Ei eth Mirador de l'Estany de Sant Maurici.
Cercam ua ombra dejós d'un arbe, descargam es morralets e beuem era aigua dera carabassa tot notant se com mos refresque era gòrja.
Eth còs s'estrementís de plaser sonque de pensar d'aumplir eth vrente e descansar.
Me trèigui era samarrèta mòja, m'en meti ua de seca e dèishi era mòja ath solei entà que se shugue.
Eth hèt de trèir-se es sabates e es michons, e deishar es pès liures, ei un moment gloriós que compense toti es esfòrci.
Tant que mengi, encara aclapada pera calor, eth paisatge de dauant me shurle.
Non posqui deishar de guardar aguestes vals e montanhes que tan ben coneishi, mès que tostemp me sauven un tuc entà trauessar, ua paret entà explorar, un som entà caushigar.
Guardant er estanh de Sant Maurici, que mos demore ath hons dera val, repassi es comentaris que'n hèn Cela e Espinàs.
Creigui qu'ei eth solet moment que hèn un comentari negatiu deth paisatge.
Ena rèsta des libres mesalèu exalten es valors mès rustics d'aguesti parçans e, se non les trapen, se'n planhen.
Sustot Espinàs.
Eth se planh dera modernitat que compòrte eth pas deth temps e, quan parle des carrassaires que ja an despareishut, "la feina i l'espectacle no tenien preu"; quan parle des antiques pensions, experimente "una inevitable tristesa (…); quan penso en les llars enceses a l'hivern i els llits altissims, i les garrafes d'aiguardent, i el bleixar dels cavalls cansats, i les partides de cartes, i les vermelles galtes de les mosses que han mort també en morir els antics hostals".
Eth va tà cercar eth paisatge immaculat e imatges pastoraus e, per tant, tot açò que se dessepare d'aguesta idia preconcebuda li hè mau, coma ei eth cas deth barratge de Sant Maurici.
En cambi s'alègre de veir a ua gojata suenhant vaques:
O uns ases cargadi d'èrba:
O un tronc:
O un pòble… intacte:
Totun, a despart d'aguesta rusticitat nostalgica qu'anauen a cercar, me n'encuedi qu'era imatge positiua que se percep enes libres tanben deuie èster condicionada peth hèt qu'eth baile Boixareu les hesse d'anfitrion.
Eth les suggeric visites a persones determinades, les portèc damb eth coche sòn tath principi deth camin e tàs vals segondàries, les convidèc a bères minjades.
Solide qu'ac hège pr'amor qu'ère amic d'Espinàs, mès tanben entà promocionar toristicaments er airau damb era visita deth gran Camilo José Cela.
Per tant, ne peth mau de morir aqueri convidats ne podien parlar mau.
E açò qu'a mejans des ans cinquanta per ací èren plan fotudi.
Des der an 1960 enquiath 1991, mès damb ua especiau intensitat pendent era decada de 1960-70, se produsic ua desertizacion der airau, damb ua pèrta de lèu eth 40% dera populacion!
Gent amb un bon ramat d'ovelles se'l venien, mal llogaven les finques als qui quedaven al poble i se 'n anaven a Barcelona i compraven o arrendaven una porteria o, algú, una pensió."
Qu'ei que, segontes, eth doctor Pla:
En cases inhòspites de pisos barats, en corrals abandonats on encara hi havia fem de mules o porcs que abans hi havien fet estada.
Vivien amuntegats en una habitació, a vegades en la més absoluta promiscuïtat."
En cambi es escrivans guardèren La Pobla damb era cara amabla.
Anèren a minjar en Palermo damb eth baile, eth restaurant mès reputat d'aqueth moment, e pera serada s'estèren en balh que se hège cada dimenge en otèl Montaña, a on era gent i anaue mudada dempús d'auer campat era pellicula en cine Avenida.
Era gent dançaue per parelhes e era orquèstra deth Periquin hège swing, jazz…
Espinàs ditz que "els musics vesteixen esmòquing i toquen el jazz més discret", mentre que Cela, que "quiso probar la artística gimnasia del foxtrot", segontes escriu anaue tan begut que non lo deishèren entrar.
Per tant, ei evident que çò que pretenien Cela e Espinàs auie pas arren a veir damb era literatura de caire sociau, critica damb eth franquisme, qu'amièren a tèrme Juan Goytisolo, Alfonso Grosso, Antonio Ferres, Armando Lòpez Salinas, Paco Candel, Jesús Torbado o Ramon Carnicer.
Cela e Espinàs conviueren damb eth baile de La Pobla de Segur, en Tornafort esdejoèren en casa deth president dera Junta Administrativa, en Sort arrasoèren damb er avocat, en Àreu mingèren en restaurant deth baile, en Pont de Suert s'estèren damb eth notari e fin finau pugèren gratis damb un coche dera Enher pera val de Boí enquiath Portarró d'Espot.
Arren a díder, pr'amor que quan viatjam vedem çò que vedem e dempús explicam çò que mos ven de gost, ua auta causa ei s'eth retrait que'n hèm s'ajuste ara realitat.
Ua estona dempús de guardar es libres cuelhi hered e me cau méter era perissa.
Dejà acabat eth dessèrt de chicolate e fruts secs, les sauvi en morralet e m'entretengui en campar eth mapa.
Jamès m'espisi de campar-les, es mapes.
M'atrè aguest lenguatge antic.
Campar eth paisatge arrevirat en corbes de nivèu, mètres, toponims e colors ei ua causa que m'afògue.
Damb eth dit reseguisqui eth camin qu'auem hèt e eth que mos rèste tà hèr, e dempús divagui per ipotetiques ascensions: pugi per un canau enquiara bèrca me dèishi esguitlar peth tartèr de saulon dera auta banda, costegi eth caòs de blòcs de pèires… enquia qu'eth diboish se me comence a her treble e era patz deth lòc, er airet que m'amorasse, eth silenci…hè que, pòga pòc, entri en un mapa diferent, un mapa de doci sòns de miègjorn.
Dempús dera dormideta mos lheuam decidides a baishar enquia Espot.
Me trèigui era perissa, era samarrèta neta, e me meti era deth maitin, seca e cahuada peth solei.
Gessem dera ombra e contunham eth torn damb còs relaxat e plen d'aconsomiment.
Guardi de cauçar ben es paus d'esquí pr'amor que sabi que, se non ac hèsqui, es jolhs lèu se me començaràn a plànher.
Ua estona mès tard mos ven era charrèra.
Tornam tath tèma deth despoblament ena montanha.
Nuri m'apòrte un aute punt d'enguarda.
Per çò que ditz, ena montanha abantes lèu toti laurauen damb bòs.
Aguesti animaus auien molta fòrça e trebalhauen era tèrra damb prigondor, mès èren plan lents.
Per aquerò es cases fòrtes tiègen es mules o es machos – resultat deth crotzament d'un shivau e ua somèra o ua ègua e un somèr - , que trebalhauen mès rapid.
Qui dispausaue d'ua mula auie ua grana sòrt.
Ère ua inversion segura.
Per aquerò anèren pujant de prètz e es granes cases pairaus deth Palhars se dediquèren ath sòn elevatge e venda, mentre qu'es cases mejanes n'elevauen ua o dues cada an, que dempús venien ena hèira de Salàs o d'Organyà.
En sègle XIX, per exemple, ena centenària hèira d'animaus de pè redon de Salàs de Pallars s'i podien arremassar mès de 7.000 mules.
Alavetz se'n pagauen uns prètzi exorbitadi.
Pendent es ans quaranta e cinquanta es gasolans modelhoèren granes riqueses.
Jargauen ues broses de hiu nere, crompades en París, fòrça entorades e amples pr'amor de portar ath dejós es bilhets amagadi.
Aquerò comencèc a dequèir damb era aparicion des tractors.
Siguec tàs ans seishanta deth sègle XX.
Alavetz era inversion ja non ère ua mula, senon un tractor.
Era mula anèc baishant de prètz, era hèira de Salàs dequeiguec enquia desparéisher, e fòrça cases mejanes que s'anauen tient damb era venda de bèra mula cada an, s'arroïnèren e marchèren.
E çò de madeish arribèc damb es mestièrs estacadi ar elevatge.
Es haures, que tant de trebalh auien auut entà herrar as animanus, les calec barrar o convertir-se en mecanicians o lampistes.
Es bastèrs pleguèren.
E tanben es cistalhaires que fabricauen tistèrs e arganèls.
E es mulatèrs.
Tot un mon en decadéncia.
Es darrères mules e machos que demorauen en parçan les crompèc Llorenç Cortina de La Pobla de Segur, un amic de Cela e Espinàs qu'apareish enes libres sòns.
Ath long des prumèrs ans seishanta s'anèc venent tot aguest bestiar de pè redon a uns militars dera India.
Aguesti militars, enviadi peth sòn país en guèrra contra Pakistan, prumèr anèren a crompar es animaus en Itàlia, mès aquiu ja hège temps que toti auien tractors e non ne demorauen.
En França tanpòc ja non demoraue bestiar e alavetz arribèren en estat espanhòu e se meteren en contacte damb tres germans de Tudela que se dedicauen ara crompa e venda de bestiar, es germans Casado.
Èren des mielhors clients der otèl Cortina de La Pobla e tanben grani amics.
L'encomanèren a Llorenç, que se dediquèsse a cercar totes es mules que restauen ena montanha.
Auie de pagar ues 9.000 pessètes peth bestiar mès gran e ues 6.000 peth mès petit.
Prètzi que hèn arrir s'auem en compde que per un bon macho hège pòc s'auien arribat a pagar 25.000 pessètes.
Pendent mesi recorrec es pòbles de montanha entà crompar eth bestiar, que baishaue en camion enquia Balaguer.
Aquiu es militars hindús alistauen es caps que les interessauen e, es que non, o ben Llorenç les sajaue de hèr passar en ua auta seguida, o ja anauen tara carn.
Eth, per cada animau que venie, se sauvaue ua comission.
Es animaus dera darrèra hèira de Salàs se les sauvèren es hindús.
Dempús d'aguesta operacion, Llorenç Cortina se retirèc.
Sense encuedar-mo'n, auem anat perdent nivèu ath madeish ritme qu'ac hège eth solei.
Passam per ermitòri de Sant Maurici en aquera ora deth vrèspe qu'era lum mòstre es tons mès cauds.
Aumplim era carabassa ena hònt deth dauant der ermitòri e mos entretiem en tot campar un grop de parpalhòles blues que semble que se banhen o beguen en ua bassa.
Segontes çò que m'espliquèren en Museu de les Papallones de Pujalt, aguest grop de parpalhòles son mascles e çò que hèn ei diluïr eth seme entà hèr-lo mès fluïd en tot demorar era arribada d'un grop de parpalhòles femèles.
Quines causes mos sauve era natura!
Tath ser arribam en Espot.
En veir eth pòble experimentam eth madeish aleujament que senti quan, dempús de caminar ores e ores pera nauta montanha, guardi eth refugi a on passarè era net.
Qu'ei un aleujament damb ua grana dòsi d'alegror.
Mmmmm, e eth moment de calar-te en lhet e deishar-te cunherar peth dromilhon.
E tot aquerò un dia darrèr der aute, e encara mos rèste ua setmana!
Mos lheuam d'ora e, coma cada dia, mos dispausam a sautar de pòble en pòble.
D'Espot tà Estaís, d'Estaís tà Jou, de Jou tà La Guingueta…aguesta trauessada comence a semblar eth jòc dera auca.
De pòble en pòble e jògui pr'amor que me tòque.
Des deth camin de Jou tà La Guingueta gaudim de vistes d'elicoptèr dera grana lana d'Esterri d'Àneu.
Era imatge aeriana de La Guingueta, damb er arriu ath costat, ei plan suggestiua.
Dideries qu'eth Noguera Pallaresa quan passe peth pòble dobte se posar-se o seguir enjós e per aquerò s'espandís sense saber se cap a on anar.
Ja en La Guingueta, comentam era sua retirada damb Baro pr'amor que tanben ei un d'aqueri lòcs de pas que neishec quan eth temps se compdaue a pas de mulatèr.
Toti es productes que pujauen dera Conca o baishauen dera montanha passauen per aciu.
Mès que mès arribaue vin e òli, çò que se baishaue ère lan, horment, husta, hèr, pèths e bestiar cavalam.
Damb eth temps La Guingueta s'a transformat en un pòble de servicis toristics.
I a otèls, campings, restaurants…e un interessant recorrut a pè pera Mollera d'Escalarre.
Comence ath darrèr deth pòble.
Lo seguim ua estona tot passant per observatòri d'audèths.
Uns mètres mès endauant l'abandonam entà desseparar-mos de cap a Escalarre.
Deisham endarrèr era glèisa romanica de Santa Maria, en qué s'i an reprodusit es sues curioses pintures muraus.
Aué la trapam barrada e non les podem guardar, mès rebrembi que son plan estranhes.
Damb dus grani angels damb sies ales plies de uelhs, ues arròdes alugades en ahlames, uns personatges plan expressius.
Reauments son beròies.
Es originaus se sauven en Museu Nacional d'Art de Catalunya, en Barcelona.
Totes aguestes estenudes verdes serviren entà qué i acampèssen trenta mil visitaires, entàs escenaris, es envelats, es servicis…
Siguec ua lhocaria pr'amor qu'en parçan i viuem ues sies o sèt mil persones e, en cambi, aqueri dies auie de lotjar trenta mil nauvengudi atiradi pes interpretacions de mites coma David Bowie, Suede, Loud Reed, Iggy Pop, Patti Smith, Moby, Massive Attack, Sinead O'Connor, Bob Dylan, Deep Purple…
Es supermercats, es botigues, es restaurants, toti agotèren es existéncies.
Ara, damb era perspectiua deth temps, me pensi qu'ei domatge que, en tot tier aqueth eveniment tant a tocar, non i anèssa cap dia.
Mès se hestejaue en junhsèga, en plea tempsada de trebalh deth refugi, e alavetz ja auia es tres hilhs e èren petiti.
Nuri ditz que tanpòc non i anèc cap.
Dempús d'Escalarre hèm eth flancament peth camin vielh en direccion tà Esterri.
Ja ei lèu meddia e, coma qu'eth tram ei plan expausat ath solei, semble qu'era tèrra sigue a huec brandant.
Quan gessem des entorns d'Esterri compdam nau grues que subergessen es edificis.
Ath delà, ath hons se ve un gran talh ena montanha costat pes òbres dera varianta dera carretèra C-13.
S'an talhat arbes e, a truca d'engarrapar era tèrra e provocar grani talhussi grisi, es maquines an anat diboishant ua carretèra a on abantes i auie un bòsc esquiu.
Eth paisatge, donc, sense arribar a vier dantesc, ei dolorós.
Era varianta dera carretèra ei de besonh pr'amor qu'eth pas de coches e camions per estret carrèr d'Esterri ei, coma minim, perilhós, mès era construccion de tanti petiti apartaments non creigui que sigue beneficiosa entà guaira gent.
Pr'amor que, d'entrada, era màger part demoraràn tostemp uets perque se bastissen sonque entà especular.
E, se bèri uns s'auplissen, serà sonque pendent un parelh de setmanes ar an, era quau causa sabi pas se justifique tant de rambalh.
Son abitatges inutils que hèn a pujar es prètzi des abitatges en generau e qu'ocupen un espaci abantes reservat entara èrba e es vegades.
Un viatge mès se produsís aquera paradòxa, qu'ei qu'eth paisatge afavorís era arribada deth torisme, qu'acabe deteriorant eth paisatge.
Nuri m'explique qu'era naua carretèra de Sorpe, un pòble que demore un shinhau mès amont d'Esterri, s'a cargat un des camins vielhi qu'auie recuperat hè ans eth Consell Comarcal.
M'ac ditz damb mau sang e pensi qu'a rason.
Cada còp que se daurissen naues carretères o pistes forestaus s'estrissen es camins vielhi.
Non se les respècte bric.
Tant d'esfòrç uman entà arténher recorsi tà recuperar-les, tant de trebalh entà desboscar-les, tanta despena, e dempús arrés non se preocupe cap de defener-les.
E aquerò que son consideradi patrimòni dera umanitat.
Era sua existéncia se pèrd ena net des tempsi.
Sonque hè un sègle que mos botjam per carretères.
E, aciu en Palhars, ne tansevolhe aquerò.
Es vies de comunicacion auien estat aguesti camins qu'ara maumetem sense guardar prim.
Uns camins sabents que tostemp cèrquen aqueth penent que non alasse, dable entà cavalaries cargades; qu'alisten eth vessant ombriu quan arribe era pujada mès fòrta e era exposicion ath solei quan se planege; damb guardaders e airaus de pòsa enes endrets mès de besonh.
Camins damb empeirats millenaris, damb parets de pèira seca enes costats acabades damb biscres entà empachar que se maumeten.
Camins caushigats per generacions de pair- sénhers.
Arren.
Coma se non i siguessen.
Ac auem vist hè pòc en camin vielh de Dorbe, des.hèit pera naua carretèra d'accès tath pòble, mès ac vedérem de manèra plan clara en camin que puge tath castèth d'Arcalís.
Siguec er ostiu que damb Nuri mos dediquèrem a redigir er infòrme der estat des camins vielhi.
Un des camins que recuperèrem siguec eth camin de Terra Piquet, que puge tath castèth d'Arcalís.
Enquia alavetz s'auie daurit eth camin tath castèth, mès tanben se volie daurir er aute entà poder barrar un torn en cercle.
È un arrebrembe plan clar deth dia que lo reseguírem pr'amor de mercar damb pintura a on dempùs auie de trebalhar era brigada.
Ère caperat de pins e arrominguères.
I auie moments qu'auançàuem serpejant coma se siguéssem serpents pr'amor qu'ère tot tant espés que non i auie ua auta manèra de reseguir-lo.
Hège fòrça calor, se mos clauaue era pinassa, es punches des arrominguères…
Era vertat ei que quan vedérem es pardies deth castèth alendèrem aleugerides.
Temps dempús i tornèrem e vedérem se com i trebalhaue era brigada.
Tanben les costèc fòrça daurir pas en aqueth bòsc endrabat.
Plan donc, un dimenge d'uns mesi mès enlà i tornè damb es mèns hilhs.
Pujàuem tranquillaments quan, còp sec, trapèrem eth camin talhat per un malon de tèrra.
Ara prumeria non comprení arren, mès tanlèu coma artenhérem arribar naut deth malon, vedérem qu'ère un talhús.
S'auie daurit ua pista forestau qu'auie esmiejat eth camin.
E aquerò tanben ac trapèrem mès ensús.
Era pista anaue hènt marrècs e l'anaue talhant impunaments, e arrés se n'auie hèt guaire tà sauvar eth camin, ne tà sajar qu'er impacte siguesse eth minim, ne que podesse seguir eth sòn recorrut maugrat es talhs dera pista.
Fin finau arribam en Esterri, eth dusau pòble mès important deth Palhars Sobirà, dempús de Sort.
Aué i a guardaria, escòla, institut, parc de pompièrs, installacions de magazinatge de lordères…
En cambi, eth 1788, quan i passèc eth foncionari Francisco de Zamora, non i auie escòla e, per tant, arrés non sabie liéger ne escríuer.
Auien, sonque, ua preson "segura, pero sin luz".
En aqueri tempsi s'auie de pagar ua talha per cap de bestiar qu'entrèsse o gessesse dera populacion.
Es vesins, pendent era màger part der an, quan non i auie trebalh enes camps emigrauen entàs tèrres baishes o entà França tà subsistir.
Èren tempsi dificils mès, per contra, es testimònis de viatgèrs que venguien deth sud deth Noguera Pallaresa remèrquen era sensacion d'amplitud e d'aleujament en arribar ena val d'Àneu.
Dempús de trauessar es montanhes barrades des de Rialp enquia Escaló, e dempús d'aqueri pòbles que coïncidissen a assenhalar, coma minim, d'escurs, Esterri d'Àneu les semble tota ua auta causa.
Eth militar Juan Avilés en 1892 ditz:
E er engenhaire anglés Hepburn Ballantine, dus ans mès tard escriu:
Esterri d'Àneu, un lloc amb un nom que sona dolç i que és bonic de veure de prop ja que es troba envoltat de nombrosos arbres, grans i ufanosos, i les cases i el campanar de l'esglesia semblaven blancs entre el verd i contra el fons obscur de les muntanyes."
Ara seguida, totun, ditz:
La distància li atorgava una màgia que la proximitat va esvair!."
E explique peth menut se com ère era cramba dera aubèrja a on passèc era net.
Segontes semble, a cant e cant deth lhet, pr'amor de qué er òste non auesse hered, i auie dus horats en solèr que comunicauen damb era bòrda der embaish per a on pujauen "dues colomnes de bugàs" damb aulor a "ua barreja de craba, oelha, mula, porcèth e aujam".
Arren a veir damb er otèl a on Nuri e jo passaram era net.
Qu'ei eth Trainera.
Quan i arribam mos aten ua gojata romanesa que trapam darrèr dera barra deth bar minjant-se mutuaments damb un gojat romanés.
Mos balhe era clau e mos indique se a on pare era nòsta cramba.
Tath ser encara auem temps tà anar a préner un tè en ua leitaria gerida per dues argentines, e de visitar es darrères exposicions der Ecomuseu de les Valls d'Àneu.
Ja hè ans qu'aguest ecomusèu dinamize er airau a nivèu culturau.
Ei impressionanta era quantitat d'iniciatiues qu'a amiat a tèrme des de 1994: seminaris, corsi, publicacions, restauracions, estudis…
Aué estramuncam damb dues exposicions: ua de fòtos antiques de Salvador Llobet, eth creador dera editoriau Alpina, especializada en mapes e guides excursionistes; e ua auta de hilats de hujuda pes Pirenèus pendent era dusau guèrra mondiau.
Tornant tar otèl entà anar a sopar, passam per dauant deth Consell Cultural de les Valls d'Àneu, ua auta iniciatiua importanta en airau, que tanben a auut repercussions mès enlà des Pirenèus.
Aguesta associacion se creèc en 1983, siguec era mair der Ecomuseu e damb es ans a amiat a tèrme estudis plan interessants sus diuèrsi tèmes, publicadi en libres e ena revista Àrnica.
Ath delà, an recuperat era figura deth comde Hug Roger III, un desconeishut personatge de legenda que gràcies ad aguesta associacion a anat agarrant importància istorica; an sabut divulgar era val a compdar des Trobades d'Escriptors celebrades des de 1994; e organizen annauments eth Dansàneu laguens des actes deth Fescat.
Ath Trainera, ara ora de sopar, mos trapam damb ua situacion un shinhau alienanta pr'amor que compartim eth minjador damb un centenat d'òmes de totes es races e procedéncies.
Òmes rudes, damb era pèth adobada de trebalhar en aire liure, es ròbes rosigades.
Un grop de trenta son romanesi, que bastissen uns apartotèls en madeish Trainera.
Alex Castellarnau, patron der otèl, mos explique qu'aué eth parçan n'ei plen, de romanesi, sustot ena arrama dera ostalaria.
Ditz que son es solets que i vòlen trebalhar.
Era gent d'aciu ne hug pr'amor que s'a de trebalhar quan toti hèn vacances e es oraris son plan intensius.
En cambi as romanesi ja les està ben.
Segontes afirme, trebalhant uns quants ans se pòden crompar un pis en Romania, a on toti an era intencion de tornar.
Ara Alex a decidit de bastir es apartotèls pr'amor que non requerissen tant de personau coma er otèl.
Er aute grop son uns seishanta.
Hèn totes es minjades en aguest otèl e dormissen en otèl Cortina de Valéncia d'Àneu, ara barrat.
Son es trebalhadors dera varianta dera C-12 que vedíem tant qu'arribàuem en Esterri.
Demoraràn en parçan pendent dus o tres ans mentre duren es òbres, e dempús anaràn aquiu a on les indiquen es sues empreses.
I a portuguesi, eslovacs, sud- americans, chinesi, marroquins…e bèth un de Barcelona e de Lhèida.
Eth patron deth Trainera mos explique qu'es d'aciu cada dimenjada se'n van tà çò de sòn, mès es auti, basicaments es europèus, ac hèn cada dues o tres setmanes.
Tanben mos explique qu'aguesti sonque son ua petita part des trebalhadors que i a en airau.
N'i a fòrça mès repartidi en otèls e restaurants.
En totau somen uns tres cents.
Apertien a empreses subcontractades pes tres granes empreses que s'an repartit era òbra dera varianta e deth pòrt dera Bonaigua.
Ua hè eth tram d'Esterri enquia Son del Pi; era auta des de Son del Pi enquiar otèl des Avets e era tresau des des Avets enquiara Mare de Déu de les Ares.
Finauments en lhet, en tot liéger es libres de Cela e Espinàs, me shaute verificar que, quan eri passèren per Esterri, tanben i trapèren grops de trebalhadors dedicadi as òbres idroelectriques.
Èren murcians.
Quan s'acabèren es òbres, tanben partiren.
En cambi cada còp me shaute mens encuerdar-me'n dera grana similitud de bèri passatges.
Aguesti dies les è anat anotant.
Apareishen comentaris lèu identics sus era pension dera Golondrina, qu'eri afirmen – maugrat era desmentida que me hec era madeisha propietària – qu'abantes se didie Ca la Duloras; sus es pèires deth castèth de Sort, que serviren entà empeirar es carrèrs; sus era economia de Sort basada en mules; sus se com trabalhen es carrassaires ena bòrda deth Tort, eca.
Coma qu'es dus escrivans heren eth viatge amassa e, per tant, compartiren anecdòtes e informacion, supausi qu'ei naturau qu'expliquen cèrti passatges de manèra pro semblabla.
Ath delà, andús parlen d'etimologia, de gastronomia locau, de dialècte palharés, dera geografia, de costums e legendes…
En aguest tipe de referéncies tanben ei comprensible que soent coïncidisquen pr'amor qu'eth paisatge que caushiguèren siguec eth madeish e es persones damb qué se crotzèren tanben.
Mès, de nau trapi bèri senhaus que me hèn a veir claraments que Cela se basèc en libre d'Espinàs entà escríuer eth sòn.
Atau, Espinàs, coma quinsevolh viatgèr e escrivan, abantes o dempús deth viatge consultèc se qué s'auie escrit sus es parçans que visitèc.
Jo madeisha ac è hèt e plan per açò sabi qu'es libres qu'Espinàs consultèc an coma autor, sustot, Juan Avilés, Jacint Verdaguer e Ceferí Rocafort, mès tanben Violant e Simorra, Arthur Young, Pacual Madoz e Alcover Moll, entre d'auti.
D'a on Espinàs trè mès informacion ei deth libre de Juan Avilés ath que m'è referit en d'auti moments.
Juan Avilés ère un militar qu'er an 1892 hec un viatge per aciu, possiblaments acompanhat deth futur president dera Generalitat de Catalunya, Francesc Macià.
En tornar, concrètaments en an següent publiquèc ena imprimaria de "El Universo" de Barcelona, Notas e impresiones de un viaje.
El Pallars, Aran y Andorra.
Espinàs ne trè informacion, per exemple sus era carretèra, qu'alavetz s'acabaue en Gerri de la Sal; sus eth temps que s'estaue a finaus deth sègle XIX d'anar de Barcelona enquia Esterri d'Àneu; sus era anecdòta dera honuda des campanes d'Esterri d'Àneu; sus eth remèdi contra era sequèra dera gent d'Alòs d'Isil; sus era istòria dera rèisha e eth crist dera glèisa de Salardú, eca.
Era auta hònt importanta d'Espinàs son es articles e anoncis de numèros ancians deth Butlletí del Centre Excursionista de Catalunya.
Fòrça des articles des quaus extrè informacion son de Ceferí Rocafort, publicadi entre 1899 e 1912, mès tanben extrè d'aquiu es prumères ascenudes enes Encantats, un anonci de 1930 d'un otèl d'Esterri, un anonci de se qué costaue dormir en refugi dera Renclusa o ua conferéncia de Joaquim Santasusagna der an 1936.
Per tant, aguestes son es hònts que consultèc Espinàs.
Mès, e Cela?
A despart de consultar mapes, sabi – pr'amor qu'eth madeish ac especifique – que tenguec eth Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de Pascual Madoz, eth Diccionari català- valencià-balear d'Alcover e era Toponimia pre-románica hispana de Menéndez Pidal.
Dera rèsta d'ìnformacion non ne sabem era hònt.
Çò que si sabem ei que moltes des donades qu'aufrís e que non son restacades damb es anecdòtes deth viatge, son es madeishes qu'aufrís Espinàs.
Sonque entà mentar ua part dera longa lista qu'è anat hènt mentre que liegia es libres, auem es fiulets que les calie hèr as mulatèrs entà passar peth pas de Collegats, era legenda deth comde deth Palhars, eth balh dera Morisca de Gerri, era istòria des Màrtirs Sants de Peramea, era lista de pensions de mulatèrs deth Palhars, es prumères ascenudes tàs Encantats…, totes aguestes informacions Cela les trè deth libre d'Espinàs pr'amor que non m'imagini a Cela consultant, per exemple, es bulletins ancians deth Centre Excursionista de Catalunya.
Espinàs hège ans entà extrèir-ne informacion, sense citar-lo e sense cercar es hònts erudites.
Aguesta teoria demore refortilhada quan, coma è hèt en d'autes ocasions, comparam bèri paragrafs der un e der aute escrivan.
Conscienta o inconscientaments, non se pòt remir que Cela s'apressèc fòrça ad açò qu'auie escrit er autor catalan.
Non me'n posqui estar de reliéger un aute paragraf:
Vinhes, olivères, prats…
Planeta er an 1994.
Entre aguesti pensaments e eth maudecap de pensar se com traparam deman eth camin vielh que trauèsse eth pòrt dera Bonaigua, ara en òbres, me còste cuélher eth sòn.
M'imagini caminant ath costat de Nuri entre buldozèrs e grani camions cistèrna que descarguen ciment sense tier-mos en compde.
Mos veigui a totes dues coma se siguéssem miniatures, damb es morralets e es paus d'esquí, trauessant mès lèu-lèu que dit es carretères en òbres entà evitar que mos estronhen es erugues des granes escavadores.
Ues escavadores que mos menacen damb es braci quilhadi e uns rotlèus compressors que, damb es sòns rodets de hèr, mos poirien deishar mès planes qu'un papèr de humar.
Mos veigui esquivant tombarèls gigants entorades de povàs e d'aulor a grèish e petròli, cercant desesperadaments se per a on passaue eth camin vielh, perdent-mos en caòs de tèrres remoigudes, escapant-mos des estraordinaris diplodòcs de hèr…
Dempús d'ua net de mausòns, aué tòque ua des etapes mès mitiques e de mès nautada dera rota: sautar tara Val d'Aran peth pòrt dera Bonaigua.
Aciu Cela e Espinàs patiren un shinhau perque pendent ua estona perderen a Felipe Luján, suer d'Espinàs, qu'alavetz auie seishanta ueit ans.
Lo trapèren en tot baishar deth pòrt.
Nosati tanben mos auríem horaviat se non auessen desboscalhat eth camin que trauèsse eth pòrt.
Hè un mes non l'auríem podut seguir pr'amor qu'ère perdut entre eth matarràs.
Aué, segontes m'an assegurat des deth Parc Nacional d'Aigüestortes, ja s'i pòt passar.
Qu'ei qu'aguest camin formarà partida deth projècte Camins Viui, possat pera Escola Universitària de Turisme i Direcció Hotelera, e pera Lliga per la Defensa del Patrimoni Natural DEPANA.
Se vòlen recuperar e reabilitar es quate antiques vies de comunicacion qu'entorauen eth Parc Nacional d'Aigüestortes, entre es quaus s'i trapen es camins de bast deth pòrt de Vielha e deth pòrt dera Bonaigua.
Ath de Vielha ja se li a hèt bèra accion laguens deth Programa de Camins Naturals del Ministeri de Medi Ambient e ath dera Bonaigua just aguest ostiu se li vò balhar ua empossada.
Totun, gessem a caminar damb ua cèrta intranquillitat pr'amor qu'ara en molti trams sonque i a operat un camp de trebalh de joeni, eth recorrut encara non ei mercat, seram es prumères a passar-i e, ath delà, es òbres dera carretèra lo deuen auer estrissat en mès d'ua escadença.
En tot pujar tà Valéncia d'Àneu gaudim d'ues meravilhoses vistes aerianes dera grana cubeta glaciau d'Esterri.
Hèsqui un saut en temps e sagi d'imaginar-me es granes masses de gèu que pendent eth darrèr periòde glaciau baishauen pes vals dera Bonaigua, d'Isil e d'Unarre enquia confluïr ena planhèra d'Esterri, mès me còste pensar en tèrmes tan colossaus.
Tanben sagi d'imaginar-me eth gran lac que s'anèc formant a mida que s'anèren honent es lengües deth gèu.
Aquerò ja ei mès aisit.
Guardi eth lac que damb eth temps s'anèc claufint des solatges alluviaus enquia formar era grana planhèra qu'ara s'esten jos es mèns pès, e guardi ath comde Hug Roger III campant eth madeish paisatge.
Tostemp que passi per Valéncia d'Àneu me ven entath cap era istòria deth finau epic deth sòn castèth.
Concrètaments es tres mesi qu'era comdessa Caterina Albert, amassa damb sa mair, sa hilha, e vint-e-ueit soldats, se refusèren deth sètge dera armada reiau, comandada per Joan Ramon Folc III de Cardona.
Era desproporcion ère flagranta pr'amor qu'aguesta armada la formauen un milèr d'òmes a pè, centenats de cavalièrs e dues bombardes.
Es hemnes resistiren coma poderen mentre eth comde Hug Roger III ère en França cercant era empara deth rei francés.
Mès non i auec arren a hèr e eth 10 de junh de 1487 era comdessa li calec capitular.
Atau siguec se com s'acabèc eth darrèr comdat independent de Catalonha.
Auie estat mès de cent seishanta ans sense annexar-se ara monarquia representada pes comdes-reis de Barcelona, ara quau, des deth sègle XII, s'auien vengut a júnher es auti comdats catalans.
Valéncia d'Àneu, coma Espot o Àreu, tanben shurme un torisme antic pera preséncia des sòns grani otèls familhars, damb un bagatge de mès de miei sègle.
Per contra, aué, mès qu'otèls, ei plen d'apartaments bastidi a compdar de qué es pistes d'esquí de Baqueira creisheren de cap ath Palhars.
Tostemp seguint eth mapa, es indicacions que mos heren Jesús Tartera deth Parc Nacional e ua bona dòsi d'intuïcion, seguim eth camin vielh.
Enquia ara sonque l'auem trapat estrissat ath dessús de Valéncia d'Àneu e passe luenh des òbres.
Tot doç mos anam apropant tath mitic pòrt dera Bonaigua.
Me pensi que s'a escrit fòrça sus es pòrts de montanha pr'amor que trauessar-les suscitèc pendent sègles un gran respècte.
Sustot en iuèrn.
Eth coneishut excursionista Juli Soler Santaló, per exemple, en 1906 escriuie:
Per desgracia, pocs són els anys que no's compti alguna víctima de la necessitat o de l'imprudencia."
Ath long de moltes centúries aguesti pòrts demorauen barradi pera nhèu pendent era mitat der an e, en cambi, era auta mitat s'aumplien de vida.
Ère alavetz quan cordiòles de mules cargades de quinsevolh producte de mercat aprovedien ara Val d'Aran de tot çò de besonh entà víuer.
Un viatge entrevistè a Lluïsa Beso Fornales, d'Esterri d'Àneu, descendenta d'ua familha de mulatèrs.
Sa pair e sa pairin ne sigueren enquia finaus de 1929.
Auien mieja dotzea de machos.
Se dedicauen a crompar vin, anís e licors ena Conca de Tremp, e ac portauen a véner ena Val d'Aran.
Enquia Esterri ac pujauen damb cars, e des d'Esterri enquiara Val d'Aran damb cavalaries.
Ath principi dera primauèra, quan encara i auie nhèu en pòrt, Lluïsa rebrembaue qu'auie campat a sa mair lheuar-se de maitiada entà farcir de gran un pan de 2 quilòs, chaupar-lo damb vin, e balhar-lo as machos entà qu'auessen fòrces tà passar eth pòrt.
Alavetz es òmes gessien damb es machos cargadi damb es bots de vin e ues raquetes de nhèu per se n'auien besonh.
Portauen garramaches e cauçauen sabates dobles que chaupauen damb grèish d'animau.
A viatges se demorauen a dormir en refugi d'Eth Ticolet, ath cap deth Pòrt, e londeman baishauen enquia Salardú entà véner eth gènre.
Qu'èren eri qui cada an daurien eth pas per a on passauen es corrèus, qu'anauen a pè cargant un morralet plen de cartes.
Quan eth pair e eth pairin tornauen en casa, sa mair de Lluïsa les chaupaue eth còth e era cara damb grèish doç e les botaue ath dessús un mocador.
Qu'ei qu'aqueri òmes tornauen damb era cara cremada peth hered, eth solei e era nhèu.
Eth militar Juan Avilés, quan conde eth sòn pas peth pòrt dera Bonaigua, parle des mulatèrs.
Eth 1892 escriu:
Mès peth pòrt non sonque i auien passat mulatèrs: I passèren pastors arenosi e andosini ena edat de hèr; comerçants de sau, òli e vin en temps des romans; pelegrins e cavalièrs ena edat mieja; terebentinaires cargades de pega e remèdis casalèrs en epòca modèrna; soldats, maquis e contrabandèrs en sègle XX.
E aquerò siguec atau enquia 1923, quan s'inaugurèc era carretèra sinuosa, longa e precària qu'ara se modifique.
Mès, de moment es òbres ne les auem vistes.
Eth camin vielh passe un tròç luenh d'aguestes e a era gràcia de trauessar er impressionant bòsc dera Mata de Valéncia e eth Gerdar de Sorpe.
Aguesta massa forestau senhorejada per auets ei des mès granes dera peninsula.
Ei un espaci ombrèr, fresc, tostemp misteriós.
Depen dera ora, qu'era lum deth solei se filtre entre es arbes e alavetz eth jòc de clarors e ombres, amassa damb eth ton des heuguères, des barbes de capuchin que pengen des arrames e des pèires caperades de mossa, hè qu'er endret cuelhe tot un aire de lotjar es èssers mès subernaturaus dera tèrra.
Mos param entà hèr un mòs en refugi de Gerdar e dempús contunham pujant.
Era pròpleu hita ei eth pish que baishe dera val de Gerber, coneishut per saut de Comials.
Ei espectacular.
Entà arribar-i s'an installat pònts e palanques de husta ath long deth camin d'accès e, ath finau, ues escales de husta damb un guardader en som.
Campant era fòrça e era quantitat d'aigua que baishe en aguest saut entath uet ua se sent tant insignificanta que se demore sense paraules.
E sense paraules mos demoraram ua estona mès tard quan, dempús de trauessar un polit tram de bòsc, gessem còp sec en un marrèc dera naua carretèra.
Encara non ei engodronada e er entorn se semble plan as mausòns de delànet.
Tot aguest tram e enquia a on mos arribe era vista ei de pautes en cèu.
Mès ath dessús campam er ermitòri dera Mare de Déu de les Ares, deth sègle XIII, tanben entorada de camions, escavadores, claxons, povàs e coes de coches que demoren que les balhen pas.
Eth nòste entorn son tèrres remoigudes, montanhes de pèires, talhussi engarrapadi, ventralhes dera tèrra, terralhs.
Çò que demore dera natura, abantes verda, ara mauviu jos ua capa de povàs.
Se ve plan clar eth contrast deth verd net de mès luenh damb eth qu'ara mos entore.
Mos estabordim perque non vedem cap se per a on passaue eth camin vielh.
Ne deu restar bèth tram?
Mos param entà consultar eth mapa, mès ei tot tan cambiat que non ne sabem treir eth tarlat.
Qué hèr?
Era soleta opcion semble que sigue tirar de cap ensús pera carretèra en òbres peth costat des trebalhadors estrangèrs, des tombarèls, es rotlèus compressors e es escavadores gigantes, des coes de coches que demoren passar…
Quina guitèra!
E damb era calor que hè… e eth povàs qu'arribaram a minjar…
Tant que mos ac romiam, comentam qu'aguestes òbres mos hèn mau as uelhs, mès qu'èren de besonh.
Ja hè ans que s'auie calut hèr bèra causa en aguesta via de comunicacion damb era Val d'Aran e, de rebucada, damb França.
Qui age passat eth pòrt en iuèrn saberà se de qué parli.
Era mitat der iuèrn era carretèra ei barrada pera quantitat de nhèu apilerada, eth mau estat der asfalt e eth risque de lauègi, e era auta mitat te cau pòur de transitar-i.
Qu'ei normau que s'age reïvindicat un tunèu o ua bona carretèra pendent tant de temps.
Era gent des vals d'Àneu an aguesta barralha de montanhes, impossibla de trauessar pendent fòrça mesi e aquerò supause un gran trebuc.
Per exemple, per çò que tanh ara sanitat, coma qu'en Palhars Sobirà non i a cap espitau, ada eri les està plan mès apròp eth de Vielha que non pas eth de Tremp.
Totun, ua ora de viatge arrés non les ac trè.
Nuri ditz qu'en aguest aspècte en Palhars èm un shinhau abandonadi.
Perque, ath delà, molti servicis sonque s'aufrissen en espitau de Lhèida.
I a gent de per ací naut qu'entà recéber dialisi les cau baishar tà Lhèida cada dus dies.
E çò de madeish es qui les cau baishar diadèraments entà hèr-se era quimioteràpia.
Cada dia, pendent mesi, les cau hèr aguest viatge.
E trapant-se mau!
Eth transpòrt lo pague era Seguretat Sociau mès, e eth revolum qu'aquerò supause entà ua persona malauta?
E eth còst d'aguesti transpòrts?
Non vierie mès a compde installar aguesti servicis en espitau de Tremp o en Vielha?
A viatges pensi qu'aciu ena montanha, coma qu'eth servici medicau public a trigat tant en arribar-i, encara s'ei plan decantat non sonque entàs remèdis casalèrs, senon entà recórrer as medecinaires abantes qu'as mètges deth CAP.
Damb era devarada demografica an anat despareishent molti des òmes e hemnes que, enquia hè pògui ans, apraiauen uassi trincadi damb tecniques qu'auien aprenut en tot guarir vaques e anhèts; venien salers damb formules que sonque eri coneishien…
Ara d'aguesti guaridors dejà lèu non ne demore, mès non per aquerò es estatjants d'aciu an deishat de cercar-les.
Ara recorren fòrça quilomètres entà vier a veir ad aqueth medecinaire de Montpelhièr, ad aquera pitonissa d'Andorra o ara bruishòta de Barcelona.
E es supersticions contunhen a pam de nas.
E òc ma he qu'èi cèrt qu'ara i a eth CAP e i a espitaus enes parçans deth costat, mès sonque s'i vie quan non rèste cap mès remèdi, dilhèu perque era confiança qu'era gent i ten ei plan baisha.
Parlant d'aguesti tèmes, còp sec, ò!, meravilha!, entenem eth son des esqueres de centenats de vaques e, ena luenhor, campam ua vegada que baishe des deth pòrt dera Bonaigua…peth camin vielh!
S'auíem dobtes de se per a on passaue eth camin tradicionau, ara ac vedem pro clar.
Trace ua grana diagonau en aute vessant dera montanha.
Ena solana, ei clar!.
Non podie èster de d'auta manèra.
Son tan sabents, aguesti camins d'abantes!
Eth camin se quilhe pera solana pr'amor que ei a on era nhèu der iuèrn se hon prumèr.
D'aguesta manèra, tanlèu arribaue era primauèra, se podie començar a trauessar eth pòrt.
Enes ombrèrs era nheu i demore encara plan mès dies.
À, quina alegria!
Ara illusion de veir ua activitat ancestrau en miei d'aguest tapatge de maquines, hèrs, camions e escavadores, s'i hig era alegria de veir se per a on seguís eth camin.
Mos cau baishar entà anar a cercar-lo, mès ei parièr.
Un còp i seram, ja tot serà diferent.
Tanlèu arribam enes pès dera diagonau, es vaques ja an crotzat era carretèra.
Trapam ua hemna emparada en un brescat.
Ei plan vielha, va vestida de nere, mòstre ua boca desdentada e va plan esperluada.
Nuri la coneish.
De hèt Nuri me semble que coneish a tot er parçan.
Era vacada ei en prat de dejós.
Repartides entre es arbes, pèishen era èrba tranquillaments.
Era hemna, que non reconeish a Nuri e mos cuelh per toristes, mos explique que s'a demorat a susvelhar es vaques en tant qu'es auti ramadèrs an pujat en jeep tath restaurant des Ares "entà hèr un bèuer".
Ditz qu'auien es vaques en estanh de Saboredo, mès qu'aué les càmbien de montanha e les pòrten tàs montanhes de Son del Pi.
Mentre contunham eth camin Nuri m'explique qu'aguesta mairia ei plan rica.
A cases e propietats, mès viu cent ans endarrèr.
Damb cap d'es comoditats modèrnes e trebalhant tot eth dia sense parar.
Me pensi qu'en Palhars encara ne demore uns quants, de personatges atau.
Rebrembi a uns vesins as quaus era banhèra les servís entà auer-i tèsti damb plantes; uns auti qu'enquia hè pòc encara anauen enes corraus entà hèr es sòns besonhs; e uns auti qu'installèren eth cauhatge pr'amor qu'era rèsta de vesins ac hègen, mès que non l'aluguen jamès e se passen er iuèrn barradi ena codina damb era calor dera codinèra economica.
Eth camin en diagonau puge enquiara Mare de Déu de les Ares, mès aquiu se desdiboishe entre era èrba des prats aupins.
Encara non ei mercat e non sabem se per a on va. Un aute còp treiguem eth mapa, lo consultam, mos desviam tà naut e tà baish entà trapar quauquarren que mos semble un camin freqüentat, mès arren d'arren.
Finauments, Nuri, qu'a ua fe absoluta enes vaquèrs e era memòria des vaques, cre qu'era vegada deu auer passat peth camin tradicionau e, tot de pic, mos convertim en mautaires de potades e patanades dera vaca.
Es potades son es pautassades e es patanades son es pàdies.
Per exemple, ua estona seguim ua tralha que mos pòrte tà un arriuet, a on era preséncia recenta des vaques ei evidenta.
Dempús mo n'encuedam qu'es vaques s'an desviat entà baishar a béuer, mès eth camin passe mès amont.
En ua auta ocasion es sòns senhaus abracen ua estenuda tan grana que non sabem cap se per a on contunhar.
Seguraments es vaquèrs deuien parar ua estona entà hèr un mòs e es vaques se dispersèren.
Ja lèu ath dessús deth pòrt trapam un polin mòrt damb er arrestèth dera esquia e es costelhes a descubèrt.
Sonque li demore era pèth deth cap, deth còth e des pautes.
Nuri ditz qu'en Palhars der arrestèth dera esquia d'un animau s'en ditz carriscle.
Era vision d'aguesta despolha me pòrte a rebrembar es istòries qu'explique eth foncionari Francisco de Zamora quan er an 1788 passèc per aciu:
Malerosaments aué non hè bric d'aire, ne subtil ne evident, e mos tòque sudar plan en tot guanham còta enquiath tuc mès naut deth pòrt, a on tanben mos i estam ua bona estona localizant es pàdies e es pautassades des vaques entà saber se per a on an pujat.
Cercam pes entorns der antic edifici d'ua companhia electrica, qu'aué hè de restaurant.
Comentam que semble ua casa de carton-pèira d'un parc tematic.
Cercam de naut en baish eth parcatge darrèr dera cafeteria des pistes d'esquí, ath dejós deth telesera, mès i a tralhes repartides pertot.
Uns toristes qu'an parat tà hèr-se a retratar ath cant de quate ègües mos guarden damb evidenta maufidança e ua parelha de francesi dera tresau edat, mès acostumadi a experiéncies curioses, quan mos ven analisant ua pàdia de vaca entà saber s'ei fresca o antica, mos demanem s'auem perdut quauquarren.
Fin finau decidim qu'es vaques deuen auer pujat per un camin que non ei eth tradicionau e començam a pèrder nivèu en tot passar per dejós d'un pònt e un telesera.
Sabem qu'anam peth camin corrècte pr'amor qu'auem trapat un pilaret de pèira coma es qu'auíem trapat ena pujada.
Supausi que son es pilarets ancians as quaus se referís eth filològ Fritz Krüguer, que tanben rodèc per aciu a principis deth sègle XX.
Segontes Jesús Tartera, just era setmana passada ua brigada recuperaue aguest tram de baishada des deth pòrt.
Per tant, s'enquia ara mos auem guidat pes tralhes des vaques, ara mos guidaram pes arrames de pins acabades de talhar.
Mès enjós seguim tanben ues plapes d'esprai, que seguraments indicauen ara brigada per a on auien de daurir eth camin.
Eth problèma ei qu'arribe un moment en qué ja sonque trapam es mèrques d'esprai.
S'a acabat eth caminòu!
Tot qu'ei un bòsc espés e esquiu!
Era brigada non a auançat mès.
Aué ei dimenge e non i son, mès solide que diuendres i trebalhauen pr'amor que se ven pins talhadi de nauèth e tot hè flaira a husta verda.
Un aute còp mos cuelh era desesperança.
Quin dia mès complicat!
Mès era, que non pèrd jamès era cauma, ditz: "Plan que òc que i passaram.
A garrameus!"
Coma que ve que non reagisqui, m'aclarís: "Coma es sanglars!
A quate pautes!".
E atau ei coma auançam pendent mieja ora, enquia que trapam un aute viatge un tram deth camin vielh que bèth un a dejà limpiat.
Mès es suspreses non s'acaben aciu perque, còp sec, eth camin que seguíem demore copat per ua montanha de tèrra blanca e pèires.
Auem anat a parar en miei dera gravèra dera val de Ruda.
Ja ei un shinhau tard, èm cansades e aguest nau trebuc se mos hè desagradiu.
Era gravèra s'a minjat eth camin tradicionau coma se siguesse un gran monstre minerau avalant un vèrme espaurit.
Baisham pera montanha de tèrra e trauessam era gravèra a on, erosaments, non i a arrés.
Me demani se per a on harà a passar eth camin era brigada.
Ei clar que, tà paisatges desoladi, es que trapam a mida que mos apressam enes pistes d'esquí de Baqueira.
Se hèn es òbres dera Pleta dera Val de Ruda e çò de cèrt ei que, per mès que descriua eth panorama aberrant deth mèn dauant, sò segura que me demorarè braca.
Aciu, ena nauta montanha, a on era natura ei tan brusca, se bastissen centenats d'apartaments, places de parcatge, otèls…
Dejós d'ua dotzea de grues gigantes s'i lhèuen desenes d'edificis identics, de mès de dètz estatges cadun se compdam es apartaments deth dejós, que se trapem en diferentes fases de construccion.
Ena basa d'aguesti edificis entoradi d'empontaments de hèr se quilhen granes parets d'encofratges, talaments coma resclauses de restanques, entà sostier eth terren.
Tot ei plen de materiaus d'òbra, de tarcums, de tèrres remoigudes…
Qué n'ei de penibla aguesta val.
Cela e Espinàs non ne parlen pr'amor qu'er an 1956 Baqueira non existie, mès òc qu'ac hè era escrivana Teresa Pàmies.
Quan a principis des ueitanta deth sègle passat visitèc era Val d'Aran descriuec er aspècte de Baqueira coma "imitacions de gratacels de color plom, sense balcons, separats per clastres de ciment en les quals no floria ni un gerani, no jugava cap infant, no reposava cap ancià."
Didie que "un paisatge natural pot ser modificat per la mà de l'home, però mai no violat d'aquella manera."
De tota manèra, e hètz atencion a çò que diderè ara, era hemna asseguraue que quan campaue es petiti prats dera val de Ruda, recuperaue era esperança.
Santa innocéncia!
En bèth moment, en tot referir-se justaments ad aguesta val, escriu:
E plan que òc que les auem en çò de nòste!
Se tornèsse en Baqueira e campèsse çò que hèn ena val de Ruda queirie de cu.
Pr'amor qu'aquerò supère es projèctes mès descabelats qu'è vist en Palhars.
Ath sòn costat, es blòcs d'edificis que s'an bastit en Alós d'Isil, Baro, Olp, Tírvia, Esterri d'Àneu o era val de Cardós, son patrifassi.
Erosament era majoritat d'apartaments se deuen auer crompat sonque entà especular e jamès non serà tot plen, perque, se non siguesse atau, falhirie tot.
Non i aurie pro aigua, ne lum, ne es escoladèrs porien assumir tanta brutícia umana.
Ei curiós enquia a on pòt arribar era lhocaria des sòs.
Com s'a pogut perméter aguesta grana bestiesa?
Miei estabordides per çò qu'acabam de veir, contunham enquia Tredós.
Aciu Cela e Espinàs coïndidiren damb un enterrament.
Entà trèir-me deth cap eth desastre dera val de Ruda, sagi de rebrembar era descripcion qu'es escrivans hèn dera acompanhada.
Sabi que quan les liegí me heren arrir pr'amor que reflectís fòrça eth biais de hèr der un e der aute.
A Espinàs era scèna l'amie a pensar en òme o ena hemna que i a laguens era caisha e que "no coneixeré mai; potser si hagués arribat ahir hauria entrat a casa seva a demanar una mica d'esmorzar".
En cambi Cela, que se'n fot de tot, profite entà includir imatges que son agradiues.
Er escolan que pòrte era crotz ei un "monago crecido".
Cela ditz que "el viajero, mientras se arrodilla, sujeta al perro Llir de los ijares para mayor compostura", que "el cura camina, agobiado y sudando" e, jos "los antiguos paramentos sacerdotales", pòrte "la camisa de payés, y el pantalón y los tirantes".
Tanben se fixe enes hemnes, "algunas lloran bastante bien y con fundamento; otras, en cambio, van medio distraidas".
Per Tredós tanben i passèc eth foncionari Francisco de Zamora.
Segontes escriu, er an 1788 auie moltes "cubiertas con paja de centeno, larga y en mucha cantidad, por lo cual son freqüentes los incendios."
Consideraue "la necesidad de prohibir esta especie de cubiertas, mayormente habiendo a la mitad del valle una cantera abundante de pizarra de muy buena calidad."
Ei estonant com aguest tipe de construccion eth foncionari la trape en aguest costat deth pòrt, mès non en Palhars Sobirà.
Aquerò hè fe der isolament secular dera Val d'Aran.
Demoraue incomunicada deth Palhars pera muralha inexpugnabla deth pòrt dera Bonaigua e dera Nauta Ribagorça peth pòrt de Vielha.
En aguest contèxt ei plan comprensible qu'encara aué era Val d'Aran age ua lengua pròpia - er aranés – e un regim politic singular: eth Conselh Generau d'Aran.
Qu'ei lèu escur quan arribam en chalet deth Centre Excursionista de Catalunya de Salardú.
Pòrte eth nòm de Juli Soler de Santaló, un des nòsti predecessors en passejar-se a pè per aguestes tèrres e, dempús, deishar-ne constància.
Rebrembi que non hè guairi ans aguest edifici demoraue enes entors deth pòble.
Ère entorat de prats.
Ara Salardú a creishut tant qu'eth chalet ei ua casa mès deth nau barri.
Ath ser arriben uns amics que mos acompanharàn en recorrut de deman.
Son Eva Tarragona e Javi Ballabriga.
Eva, hilha deth Palhars Sobirà e fondadora dera empresa Montanyanes amassa damb Vanesa Freixa, ei era que m'encarguèc de hèr era caminada d'aguestes dues setmanes e dempús escriuer-ne era narracion deth viatge e era guida excursionista.
Javi, de Lhèida, ei tant aimant des montanhes que hè pògui ans se desplacèc tath Palhars damb era sua companha e viuen en Sort.
Venguec eth dia que damb Marta hèrem era etapa de Rialp enquia Llavorsí.
Eth sopar d'aué ei des memorables dera trauessada.
Marc e Idoia, que son es gardes d'aguest refugi des de hè un pialèr d'ans, son d'aqueres persones que codinen damb trendesa.
Meten en toti es plats aqueth punt d'originalitat qu'ei tant d'arregraïr.
De prumèr mos mèstren ua sopa de tomata naturau que, damb era desidratacion qu'arrossegam Nuri e jo, mos baishe per erbèr sense encuedar-mo'n.
Dempús ua ensalada ara vinagreta des que me shauten: damb trocets de cambalhon, poma, hormatge, cèba, laituga, peberòt…
Era carn damb chuc, damb un leugèr rebrembe de curri, ei impressionanta.
E, entà acabar, eth coquilhon de poma casalèr hè que siguem prèstes entà amiar a tèrme era pròplèu hita deth dia, qu'ei ua prigonda e longa dormida.
Aquest ample passeig de plàtans a la vora del riu és únic a la vall.
Té la gràcia del passeig d'una ciutat comarcal."
Quan mos lheuam eth dia semble un shinhau embaranat, mès tanlèu gessem en carrèr damb era naua companhia d'Eva e Javi, Nuri senténcie qu'eth cèu s'està espassant – ei a díder, que s'esclarís-, e a rason.
Ath cap d'ua estona lutz un solei plan net.
Es dues etapes que haram ena Val d'Aran tanben anaràn sautant de pòble en pòble e çò de cèrt ei que, un còp les ajam hèt, auram caushigat es sies terçons en qué se dividís e i aurà pògui pòbles aranesi que non coneisham.
En gésser de Salardú guardi damb engüeg de cap ath sud.
Era val d'Aiguamòg, eth circ e eth refugi de Colomèrs e es nautes montanhes deth Parc Nacional d'Aigüestortes me cridem damb era fòrça dera tèrra qu'an deishat endarrèr es emigrants.
Se per qué deu èster, que se cree aguest ligam tan fòrt entre bèri lòcs deth planeta e, en cambi, d'auti non te dèishen tralha?
Me cale era nostalgia d'aqueres vals, estanhs e montanhes, e eth besonh que sentie Marta de caushigar caminòus de mès de 1600 mètres de nautada.
Entà padegar-lo, me'n brembi que lèu trauessarè eth pòrt de Vielha, de 2440 mètres e, eth pòrt de Gelada, 2075 mètres.
Dejà mès tranquilla, me viri de cap ath nòrd, decidida a pujar entà Unha.
En Unha passam per çò de Brastet, bastida eth 1580.
Francisco de Zamora i passèc er an 1788:
Ei estonant se com es legendes, damb eth pas deth temps, se modifiquen o se ramifiquen en variantes.
Ei a díder, Zamora la convertís en ua valenta eroïna e Obiols la relègue a ua mestressa de casa, pauruga mès esperdigalhada.
Peth camin d'Unha entà Gessa Nuri obsèrve que bèth un a trebalhat damb era desbrossadora pes costerots dera vòra deth camin.
Ei tot net d'arrominguères, de tojes, de balecs, e era èrba ei dalhada e seca.
Just en díder aquerò mos crotzam damb un pairin.
Sonque en saludar-lo ja vedem qu'a talents de charrar.
Se presente coma vesin d'Unha.
Quan Nuri li demane se com ei qu'es costerots son nets, damb un orgulh que li hè a lúder es uelhs ditz qu'aguestes pales son propietat sòn e que les a netejat er Estat.
E aquiu comence ua convèrsa a on toti i metem culherada.
Parlam deth perilh de huec quan es camps s'abandonen, dera sequèra, de se ploirà o non ploirà, des quate pagesi que rèsten ena Val d'Aran…
Jo patisqui pr'amor que se hè tard, perque es piles deth GPS se m'acaben e non n'è de recambi, e perque encara auem un long camin entà recórrer.
Les digui que mos calerie anar tirant.
E alavetz, atau coma mos passèc damb Marta quan mos hérem adiu deth pastor de Peramea, er òme tanben mos vò aufrir un conselh abantes de deishar-mos partir.
Ditz que caminem de punta entà non punchar-mos jamès damb un espin blanc, perque, per petita que sigue era punchada, de seguit s'infècte e vas de patac tath cementèri.
Nuri, que sap qu'er òme parle d'un arbilhon qu'en Palhars se coneish coma gaurrer e en d'auti lòcs coma arç blanc, s'entosiasme damb aguest conselh tan sabent e li mòstre ua engarrapada que se hec damb aguesta planta e que bric mès a cicatrizat pro ben.
E ja i èm!.
Der espin blanc sautam tath tèma deth càncer.
Er òme ditz que toti lo portam laguens, mès que i a qui lo trè e i a qui non lo trè cap.
Nuri tanben i è d'acòrd, e Javi e Eva exactaments parièr.
Per çò que semble, arrés a prèssa tà contunhar e era convèrsa s'alongue e s'alongue, e jo ja non sabi pas se a on botar-me quan, de ressabuda, enteni qu'er òme explique ua anecdòta piquenta que, un viatge mès, me remet ath pastor de Peramea.
Ditz qu'en sòn pòble i auie un capelhà que mantiege relacions damb dues hemnes.
Ua ère polida, mès maridada, e era auta ère celibatària, mès lèja.
Ditz qu'era maridada quan la comencèc estaue de bon veir, mès que dempús s'anèc apoiridint.
Ne que parlèsse d'ua sausissa!
Per çò que se ve, eth hèt de trapar-se hemnes excursionistes pera montanha hè a lheuar era libido as vielhs.
Me demani se com mos deuen veir, se qué deu èster çò que les hè a exprimir-se damb istòries piquentes.
En hèr-mos adiu definitiuaments, mos demane s'enquia a on anam.
Li didem qu'aué trauessaram tota era Val d'Aran enquia Bossòst.
Haram vint-e-nau quilomètres per camins vielhi.
Alavetz er òme esclate a arrir, senhale a Nuri e li ditz, "tu òc que i arribaràs…" Dempús senhale a Javi e Eva e es sues cames longues e seguís…"aguesti dus dilhèu tanben".
E fin finau me senhale a jo e acabe era frasa: …"mès tu non!"
E contunhe arrint tant que nosati mos aluenham en direccion tà Gessa.
Reconeishi que dempús de tanti dies caminant pera montanha era mia mina non deu èster guaire eleganta e ath cant de Nuri, Javi e Eva sò pòga causa, mès ei evident qu'eth senhor s'a resvenjat de jo per auer volut interromper-li ua convèrsa que l'alegraue eth maitin.
Damb Nuri encara alongam eth tèma der interessant mon des desbrossadores pendent ua estona.
Era, coma qu'ei era cap de còlha dera empresa, ei era que li cau portar era maquinària tà reparar e, per tant, ne sap plan.
Sap se quines son es mielhores mèrques de ressègues, se quan interèsse tier es ressègues extensibles e quan non, se quines son es desbrossadores damb mès poténcia…. Explique qu'eth prètzhèt de desbrossar ei plan dur tant pera calor, coma peth sorrolh, coma pera esquia, que de seguit s'en ressentís.
Per aquerò es sòns trebalhadors son plan protegidi enquiath punt de semblar robòts; mericles, insonorizadors entàs aurelhes, pantalons damb proteccion, faisha…
Tot doç anam passant pòbles: Gessa, Arties, Garòs…
En Arties un aute còp era mia lucada se pèrd de cap ath sud, entara nauta montanha deth Montardo que se ve ath hons de Valarties.
Mès era evocacion dure pòc e lèu me'n torni tara vida deth hons des vals.
Quini pòbles mès polidi!
Damb rason era Val d'Aran a tant de renòm.
Cada casa ei ua petita òbra d'art, damb es sues hustes trebalhades, es petiti detalhs fistonant es cornèrs, es flors pertot…
E es glèises…
Quines glèises!
Robustes mès intimes.
E ena de Sant Joan d'Arties, ath delà, an auut era bona pensada de restaurar-la e convertir-la en un espaci polivalent dubèrt as actes culturaus.
Qu'ei ua iniciatiua laudabla en tot tier en compde qu'auè es glèises son espacis plan interessants, mès desaprofitadi.
E guairi restaurants, aubèrges, pensions, cases ruraus…
A!, quin parçan!
Ei meravilhós en ostiu, quan ei verd gràcies as ploges atlantiques que la hèn diferenta ara rèsta de Catalonha, e ei magica en iuèrn, sustot enes nets deth plen dempús dera nheuada.
Es losats, es arbes, es camps, tot qu'ei caperat d'ua capa de nhèu hloisha e era claror qu'ei plan especiau.
I règne eth silenci.
Aguestes nets tanben les è viscudes en Palhars, mès en Aran son mès freqüentes pr'amor que i nhèue soent.
Son estonantes.
Se dempús dera nheuada non i a lua e ei ua net escura d'esteles, solide qu'eth hered serà aclapant.
Young, er an 1787:
En entrar-hi, però, l'espectacle canvia violentament, car no s'hi veu més que misèria; no hi ha ni una finestra que tingui vidres; gairebé no coneixen les ximeneies, i el fum surt a grans fumarades, tant per les finestres de dalt com per les de baix."
Ara aguest agronòm non poirie díder çò de madeish pr'amor qu'es pòbles tant deth dehòra coma deth laguens son encantadors.
Me pensi qu'un simptòma d'ues arques municipaus comòdes son es flors ena via publica.
Quan un pòble se pòt perméter eth luxe de dedicar ua partida des sòns pressupòsti entà fistonar es carrèrs damb flors de tempsada, ei qu'era causa va pro ben.
Eth domatge ei qu'entà que vage ben, eth sòn creishement urbanistic li calgue èster desmesurat.
E, en aguest cas, creigui qu'en Aran s'an passat l'òsca.
Enquiath punt que lèu toti es pòbles deth hons dera val seràn ua urbanizacion contunhada.
N'i a que ja còste distinguir-les e non sabes se a on acabe er un e se a on comence er aute.
Qu'ei eth cas de Casarilh, Escunhau, Betren, Vielha e Gausac.
Mès que voi soslinhar qu'era mia lucada non pretengui que sigue coma era d'Espinàs, qu'en sòn viatge non cercaue qu'un paisatge bucolic e se planhie cada còp que campaue es cambis ad aguesta imatge esteriotipada.
Per exemple, quan passe per Arties ditz qu'es installacions d'ua centrau electrica "mès valdria que ho hagués tapat la boira" e qu'ei "acostumat a veure el paisatge destruït per pedra nova, per colors detonants, per vehicles petulants, per qualsevol presència física."
Per çò que semble, eth volerie un paisatge lèu intacte a on, en sòrta deth "cant perforador, persistent, agressiu, dels motors elèctrics", s'escotèsse "el cant del gall salvatge", eth "bram de l'os", eth "tremolí de l'isard" o era "passa de la llúdriga".
Donques ben, jo non voi uns pòbles de presèp sense lum a on visquen quate vielhs que sonque pòden anar tà naut e tà baish damb eth somèr.
E creigui qu'Espinàs, qu'enes sòns viatges se mòstre frairau e respectuós damb era gent, tanpòc ac volerie.
Li shautarie era imatge, la traparie suggestiua, mès se pensèsse ena durèsa des condicions de vida d'aguesta gent, tanpòc non ac volerie.
Jo voi uns pòbles viui e a on se pogue viuer ben, e enteni que s'an de mielhorar es vies de comunicacion e hestegi era existéncia d'iniciatiues que compòrte lòcs de trebalh en airaus a on non i a diversitat laborau, mès en tot a d'existir ua armonia, uns limits, e auem tendéncia a encuedar-mo'n que les auem trespassat quan dejà ei massa tard.
Arribam en Vielha plan d'ora e, coma ère previst, la passam de long entà caminar enquia Bossòst.
En Vielha i demoren ues 4.000 des 10.000 persones dera val.
Fòrça gent trebalhe en encastres restacadi damb eth torisme.
En recorrut per aguesta fabrica se mòstre eth procès de transformacion dera lan des de qué arribaue en forma de pelons enquia que gessie convertida en madèihes.
Era part mès polida de Vielha ei eth nucli antic.
En cambi er espaci per a on passe era carretèra principau ei caòtic pr'amor que, a despart des coches, i daurissen es pòrtes ua bona part des establiments comerciaus e aquerò hè que tostemps i age fòrça caminaires.
Aguest hèt ei çò que deuie suscitar eth comentari de Teresa Pàmies quan, en Matins de l'Aran, escriu:
I tanmateix, a dues passes, els paisatges assossegadors i salutifers son deserts."
Entre Gausac e Aubèrt trauessam bòsqui plan polidi.
Qui non age caminat per miei d'aguesti bòsqui de huelha caduca ena tardor ei coma se jamès auesse estat en Aran.
Eth recorrut en aguesta sason de huelhes primfiles que jòguen damb era claror deth solei, de mossa que protegís es marges de pèira antica, d'aulor a misharnons e a umiditat, ei un present entar esperit.
Eth verd des auets, eth vermelh des ceridèrs, es auriòs des herèishes, es òcres des bedoths e hais…
Quina meravilha!
Ena auta banda dera val, mès enlà der arriu e dera carretèra, campam es pòbles dera solana, per a on tornaram deman tà Vielha.
Est an passat, que i passè en seteme, ath long deth camin anaua trapant ues cintes de plastic blanc damb er anagrama deth Conselh Generau d'Aran.
Indicauen eth recorrut dera "XI Corsa e caminada des 15 pòbles".
S'i auien inscrit ues tres centes persones de totes es edats.
Aqueth dia me n'encuedè qu'aqueth tram formaue partida dera Setau sagèth, ua des trauessades de nauta montanha que s'an creat a compdar deth succès dera Carros de Foc, un torn a pè pes nau refugis gardadi deth Parc Nacional d'Aigüestortes.
Neishec er an 2000 encara que, de hèt, abantes, eth torn ja se hège.
Totun, a compdar deth moment en qué se la batièc damb eth nòm de Carros de Foc – en arrebrembe des atletes britanics dera pellicula de Hudson corrent pera plaja damb musica de Vangelis - , s'endonvièc un forfait que s'auie d'anar sagerant en cada refugi de pas e s'establiren diuèrsi presents quan s'acabaue, era trauessada devenguec ua hita entàs montanhencs.
Tanben comencèc a córrer era votz de qué i auie atletes que la hègen en mens de vint-e-quate ores, e alavetz l'entorèc un baran epic.
En pògui ans s'aumentèc eth nombre de gent que la hège e lèu ne gesseren repliques: era Cavalls del Vent, era Porta del Cel, era Volta dels Tres Refugis, era Estèls del Sud, El camí de l'Òssa, era Ruta dels Estanys Amagats…
Ara sabi que tanben existís era Pass'Aran e era Setau Sagèth, ena Val d'Aran, mès segur que n'a neishut bèra ua auta que desconeishi.
Es afogadi pera montanha non colleccionen sonque tres mil; tanben colleccionen trauessades, damb es sòns respectius forfaits.
E, en tot, airaus tant o mès meravilhosi coma es d'aguestes trauessades, demoren en solitud.
Ei eth cas dera val dera Artiga de Lin, que comence en pòble d'Es Bòrdes, per a on passam.
Comunique damb er airau dera Maladeta e a cornèrs pleï d'encant.
En cambi, coma que non son laguens de cap de trauessada de refugis, fòrça excursionistes non les coneisheràn jamès.
O era val de Toran, tanben ena Val d'Aran, a on encara existís un pòble abandonat damb ua bòrda damb eth losat de palha.
Non hè guaire i estè.
Aguest losat ei des causes mès curioses qu'è vist en Pirenèu.
Qui aurie dit qu'ena modèrna Val d'Aran se podie campar ua construccion tant antica.
Un pas darrèr der aute mos auem anat apressant tà Bossòst e vam a gésser en sòn passeg, que lo convertís en un pòble diferent des qu'auem coneishut enquia ara.
De hèt ei un passeg que vò semblar-se as avengudes arbrades de Banhères de Luishon, uns quilomètres mès tath nòrd.
D'ua banda en Bossòst ves tostemp francesi.
Hè uns sègles es aristocrates que prenien es aigües en Banhères de Luishon entrauen en aguesta banda dera termièra entà campar er exotisme d'un país miserable, e ara i entren tà crompar minjar.
Er an 1858, per exemple, i entrèc de visita eth mètge francés Alfred Tonnellé e es sòns amics deth floret francés.
Les calec deishar es luxuoses veitures de shivaus ena frontèra de Pònt de Rei e seguir a shivau.
Entada eri ère entrar en un "miserable país" a on "tothom demana caritat.
Dones, nois, homes, etc".
Era sua entrada en Bossòst siguec epica:
Un gran efecte.
Caps estranys surten a mitges de les estretes obertures que serveixen de finestres."
De aquí que los letreros y rótulos de las tiendas estén escritos en español y en francés, o solo en este último idioma, y que el pueblo posea algunos cafés, bastante grandes, bien acondicionados y lujosos."
Ei curiós qu'aué encara se produsisque eth madeish fenomèn.
Era escriuie:
Veig pujar i baixar turistes francesos que només semblen interessats a comprar vitualles molt més barates que a França, concretament fruita, alls i begudes.
La cuina francesa deu exigir muntanyes d'alls, car a totes les viles del Pirineu català i aragonès se'n venen milers de rastelleres, que els compradors, sempre francesos, es pengen al coll com si fossin enfilalls de gardènies."
Çò que trapi d'estranh ei que Pàmies non se referís as souvenirs de Bossòst que me hèn tanta ràbia.
Pr'amor qu'ací es botigues son plees de vestits de faralaes vermelhi damb lues blanques e chapèus mexicans de ràfia de colors ludents.
Non enteni se com bèth un gause a véner aguesti productes coma autenticaments aranesi, ne se com era ignorància de bèri francesi les pòt ahiscar a crompar-les.
De tota manèra, era venda de productes kitsch ei un costum que ven de luenh.
Justaments Cela e Espinàs er an 1956 tanben ac trapèren en Vielha:
Mentre prenem ua cervesa en ua des terrasses de Bossòst, comentam qu'ei plan licit que, se vas en un aute lòc, te volgues hèr a vier tà casa un rebrembe, sigue gastronomic, artesanau o fabricat en sèria.
Aguest costum ei innat en òme.
Er engenhaire anglés Hepburn Ballantine er an 1894, passant per Esterri, entrèc en ua botiga entà crompar "unes botes de vi i unes gorres escarlates que després ens vam endur a casa en qualitat de reliquies del viatge."
Es berretes escarlates èren es barretines, qu'en Palhars se coneishen coma gorra musca.
Ei comprensible, donc, aqueth souvenir.
Pr'amor que li deuie èster agradiu de crompar aquerò qu'era gent tiege ena sua vida vidanta.
Çò que non se compren son es souvenirs faussi.
Objèctes que non pòt èster que te rebremben aqueth lòc que visites pr'amor que jamès guardaràs en tota era Val d'Aran arrés que pòrte un vestit de faralaes e, plan mens, un chapèu mexican de ràfia.
Ath cap d'ua estona de relaxacion, Eva e Javi se lheuen entà tornar tath Palhars.
Maugrat eth hart de caminar que mos auem hèt, son pro fresqui.
Damb Nuri mos consolam en tot comentar que son joeni, son fòrts, portauen pòc morralet e non èren de trauessada.
En cambi nosati èm esvrentades.
Ua estona mès tard mos installam ena Hosteria Catalana, a on auíem dejà sauvat ua cramba, mès que non auem guaire temps entà dochar-mos e cambiar-mos de ròba pr'amor que ja se mos a hèt tard entà anar a sopar.
En restaurant mos recep eth patron der otèl.
Se coneish qu'ei un bon vivant.
Ac denóncie era sua vrentesca e que, quan mos mente es plats a trigar, semble que se les minge.
Damb es uelhets miei clucadi, coma evocant aquerò que mos vò descríuer, sòl començar es frases en tot díder "vos posqui aufrir…", e alavetz comence a recitar ua litania de plats tant atrasents que non sabes se per quin decantar-te.
Mmmmm, aufrís, rei, aufrís!
Era prumèra aufèrta ei ua copa de cava damb Armanhac e crèma de castanhes.
Mo' la beuem en tot picar ues olivetes e ua sausisseta que fabrique sai pas se quina eminéncia en País Basc, qu'eth patron definís coma "un eròi locau".
Mmmm, tu òc que n'es d'eròi!
Dempús de plan romiar, de prumèr plat Nuri se decidís per ua ensalada de hormatge de craba rabinat damb magreta de lit e adobada damb òli de mèu; e jo per ues sardines ara vinagrèta damb espargues verds e òli de jardons.
De segon demanam esturion dera piscifactoria de Les damb citrics, e ua merluça damb lhet de misharnons.
Dempús dera taula de hormatges que non entraue en menú, mès que non podem cap deishar de cornèr, acabam damb uns dessèrts de chicolates e ua mousse de citron damb regalécia.
Damb aguest sopar tan senzilh, non ei estranh que cada an, quan acabi era tempsada de trauessades, m'aja engrassit un parelh de quilòs.
Mès se com remir-se as aufèrtes pecaminoses d'un sibarita quan ager caminèrem nau ores seguides e aué ueit?
I a moments ena vida en qué çò de mens important ei que londeman non te pogues cordar es pantalons.
Pendent er esdejuar se repetís eth rituau deth sopar d'anet e eth patron mos torne a aufrir meravilhes damb es uelhets encara mès clucadi, çò que non sabi s'ei pr'amor qu'arrossègue dromilhon o pr'amor que li va mès çò de doç que çò de salat: broquetes de pinha, iranja, kiwi e melon d'aigua adobades damb siròp de saba; iogurts de vanilha ecologics; cereaus; croissants acabadi de hèr; tès e cafès damb lhet…
Eth prumèr tram enquiara Bordeta ei madeish qu'ager, causa que se mos passe ben pr'amor qu'atau sonque mos cau preocupar de digerir er esdejuar.
Un esdejuar que lèu se mos bote mau.
Qu'ei que passat eth horcalh tà pujar de cap a Arres de Jos e de Sus, auem un subersaut.
Justaments damb Nuri comentàuem era beresa d'aguesti camins de bast aranesi, ben suenhadi, empeiradi, damb marges de pèira, mosses e hoguéres exuberantes, quan tumam de cara damb ua escavadora que transforme un d'aguesti camins en ua pista de tèrra lisa, sense vegetacion e monocròma.
En Aran, donc, passe çò de madeish qu'en Palhars: es uns se dediquen a sauvar es camins vielhi e es auti a maumeter-les.
A dues ores de Bossòst arribam en horcadís de tres camins: Arres de Sus e de Jos per un costat; Begós e es Bòrdes per un aute; e Vilamòs e Estanh Long coma tresau opcion.
Dobtam se desviar- mos entà Arres pr'amor de veir es Mines Victòria, qu'aué constituïssen ua visita etnologica plan interessanta.
Jo ja i è estat, mès Nuri non e me pensi que li shautarà de veder-les.
Mès que mès pr'amor que s'enten plan ben se com trebalhauen es minaires pendent era prumèra mitat deth sègle XIX.
Decidim qu'aué visitaram er antic horn de caudea e çò de Joanchiquet de Vilamòs e un aute dia ja i tornaram entàs mines.
En Vilamòs, donc, mos i entretiem ua estona.
Ei un pòble damb ues vistes uniques deth massís dera Maladeta.
Denòte un urbanisme qu'enquia hè pòc auie estat pro respectuós.
Maugrat tot, li cau d'arregraïr que, a despiet d'era mala hèta, encara s'escoten es esqueres de bères vegades.
Passejam pes carrèrs e aumplim es carabasses enes lauaders.
Jamès non auia vist uns lauaders publics tan grani.
Aué enes sues parets non i retronís pas confidéncies ne petòfies e enes sues aigües non s'i miralhen ròstres damb mocadors, ne es caps des arramades abeurant-s'i, mès segur qu'anticaments auien auut fòrça vida.
Deuie èster eth lòc d'amassada des hemnes, un espaci sense òmes a on eth prètzhèt ingrat de lauar ròba damb aguestes aigües tan heredes s'adocie damb cançons e fòrça blagadissa.
En ecomusèu de çò de Joanchiquet, en carrèr major, recorrem es crambes d'ua casa tradicionau aranesa ancorada a principis deth sègle XX e comentam damb ua gent damb qui compartim era visita era capitada dera Val d'Aran de cercar alternatiues ath torisme dera nhèu.
Son laudables es hites que s'an mercat damb era recuperacion der auviatge industriau, era reabilitacion des camins vielhi, era promocion des sòns refugis damb inciatiues coma era Setau Sagèth, era metuda en marcha des autobusi que pugen e baishen era val a bon prètz, eca.
Un aute còp ena entrada de Vilamòs, deisham es edificis naui ena quèrra e començam a filar de cap a Begòs, un des pòbles mès singulars e autentics des qu'auem vist ena Val d'Aran.
Ei petit e compacte, e enquia aué non s'i an bastit edificis naui causa que, en tot campar es maquines que trapam escavant en un camp apròp des cases, semble que non durarà cap guaire.
En Arròs vedem fòrça cases naues, totes barrades, e mos crotzam per edart damb er antic Sindic d'Aran, Carlos Barrera6, que ges der Archiu Generau d'Aran.
Tan lèu er òme ges en carrèr s'i aprèsse ua hemna deth pòble.
Per çò que veigui non se coneishen cap mès, totun, se saluden damb un punet e era hemna, que parle en aranés, lo felicite pera sua gestion politica.
Me shaute aguesta proximitat des politics damb era gent des petiti pòbles deth Pirenèu e me pensi que calerie profitar era baisha demografia entà implantar ua naua manèra de hèr politica.
Mès participatiua e consensuada.
Mos calerie saber optimizar aguesta diferéncia pr'amor que, se non, passe coma pertot: es politics hèn çò que vòlen sense auer en compde era pensada des ciutadans e se daurís eth perider entre es uns e es auti.
Un perider qu'en Pirenèu, en èster es relacions mès estretes, a viatges còsten herides doloroses.
Espròves ne da eth remolin malautís que se crèe cada quate ans pendent es eleccions municipaus.
Serie causa de saber es estadistiques des Centres d'Atencion Primària pr'amor que sò convençuda que pendent era campanha electorau s'aumenten es atacs de còr e es malauties deth sistèma nerviós.
Betlan tanben ei un pòble petit.
Deisham era glèisa ara quèrra.
Se ve plan clara era diferéncia entre era part vielha e era part naua.
Era vielha ei plan pòc suenhada.
Se ve que non se govèrne es sòs des pòbles d'apròp de Baqueira.
De hèt aué mo n'encuedam que Baqueira e Vielha son es dus pòls qu'irràdien riquesa en sòn entorn.
Es sòns pòbles se ven mès cuedadi, mès lèu non sauven arren dera vida de pagès.
Son pòbles de postau, mès les manque autenticitat.
En cambi es d'aguesta banda dera solana, des terçons de Marcatosa e Irissa, encara sauven es aires de pòble antic.
Se ven mès deishats, mès tanben mès autentics.
En Mont s'i a bastit un carrèr nau damb era idia de hèr-i cases en cada costat.
Aguesta urbanizacion aurà ua vista esplendida de Vielha, que se ve ath hons dera val.
Atau coma se guardèssem un ortofòtomapa, des d'aguest guardader se percep plan ben era situacion estrategica deth caplòc d'Aran.
Ei plaçada ena confluéncia de tres vals: era deth Garona de cap a autan, per a on arribèrem des deth Palhars en tot sautar eth pòrt dera Bonaigua; era deth Garona de cap a cogant, qu'ei per a on auem vengut aué e qu'acabe en França; e era der arriu Nere, que comunique damb Aragon a trauèrs deth tuc d'Alfred.
Deman haram un tram d'aguesta val entà sautar tara Nauta Ribagorça.
En arribar en Vielha mos demanam se a on vam a dormir.
Eth lóc entà sopar l'auem clar, ena crespelaria Eth Hurat deth passeg dera Libertat, a on trebalhè pendent cinc mesi hè mès de vint ans.
Des d'alavetz tostemp qu'è podut i è tornat.
Es pescajons que codine Pepi son es mielhors.
Mielhors quitament qu'es dera Bretanha francesa, a on s'endonvièren.
Pendent eth darrèr tram de caminada l'è explicat a Nuri qu'un des pescajons doci que mès me shauten ei er Imperiau.
Sabi pas s'encara a eth madeish nòm.
Ei farcit de chicolate delit, marmelada, talhocs de banana, ahragues e nòdes, e en mestrar-lo s'ahlamège damb Cointreau.
Mès tanben i a eth de crèma d'espinards, eth de fardadetes de caulet, eth d'estofat de vedèra, eth de poth damb hormatge rabinat, eth de cambaròts damb baudròi, eth de tonina damb tomata…
Anaram a sopar aquiu pr'amor que sabi qu'a Nuri li shautarà, mès tanben pr'amor qu'aguest an mos cau hestejar que dejà hè dètz ans que cada ostiu anam de trauessada pes montanhes des Pirenèus.
Per tant, eth lòc entà sopar l'auem clar.
Ara, a on vam a dormir?
Era aufèrta de Vielha ei pro ampla.
Per quin establiment decidir-se?
Cela e Espinàs heren jadilha ena aubèrja de Serrano, mès en tot cercar per Internet non la trapè enlòc.
Segontes eth libre d'Espinàs, siguec eth darrèr lòc a on dormiren.
Dempús de guardar es oraris dera crespelaria, tiram passeg dera Libertat ensús damb era idia de demanar a bèth un per aguesta aubèrja.
Abantes de gésser dera carretèra rambalhosa deth centre de Vielha, mos trapam ath dauant ua casa que semble trèta d'un conde de hades.
Ei er otèl El Ciervo.
Hè vint ans que ja m'i auia fixat, en aguest edifici, mès non lo rebrembaua tan singular.
Poirie èster un edifici d'un pòble des Aups.
Ena façada, pintada de verd, s'i a diboishat un gran arbe damb huelhes de tardor, e cèrvis.
Totes es hièstres damb paravents an es sòns geranis vermelhs.
En cada gradon dera escala de pèira d'accès i a casalons de husta en miniatura, petiti fanalets blanqui e ena pòrta d'entrada, ua corona de flors.
Entram entà demanar se i a ua cramba liura.
Tanlèu trauessam era nèira me n'encuedi qu'aguest otèl, luenh d'auer un aspècte engüegiu d'ua fabrica d'òstes en sèria, ei tant originau que de seguit m'atrè.
M'envasís un caliu de causa suenhada, d'ambient nadalenc…
En salon d'entrada, en un mòble hèt a mida, i a paus damb manges diferents entà qui volgue anar a passejar.
En ua tauleta entorada de sofàs e fautilhs estampadi de floretes, i a un modelhon de bona literatura: Gustave Flaubert, Fiodor Dostoievski, Garcia Márquez…
Ath costat des libres trapam ua plata damb mericles de diuèrsa gradacion e uns quants punts de libre, a disposicion des clients.
Jamès non auia vist cap ua causa parièra.
Ei era casa de Hansel e Gretel, dera Blancanhèus e es sèt nanos…
E òc, ja ac sabi, era decoracion heregue era exageracion, mès quan s'an caushigat ues quantes aubèrges e otèls e en toti s'alende era madeisha uniformitat corrècta, s'arregraís era diferéncia.
Ath delà, eth prètz per persona ei de 27 euros damb er esdejuar e er IVA includidi.
Non mos ac pensam dus viatges!
Non cau díder qu'era cramba seguís eth madeish biais de hèr der otèl damb encant.
Non i manque detalh.
Poirie gésser ena portada de quinsevolh revista de decoracion.
Es parets son pintades de blu, es mòbles de blanc damb petites frises blues que hèn conjunt damb es parets, eth tèrra e eth solèr de naut son de husta…
Dejà apolidides, perhumades e descansades, gessem tà víuer era Vielha nocturna caminant mens de cinquanta mètres enquiath restaurant de Pepi.
En veder-me entrar, hè eth madeish sorriscle de suspresa que hè cada viatge que la vengui a veir.
Tan petit qu'ei eth sòn restaurant e tant exagerada qu'ei era.
Tot ac hè ar en gròs.
Parle e arrís ampolosaments, està tostemp fantastica, e enes aclinaments qu'a anat desvolopant ath long dera vida, coma er esquí e eth gòlf, a acabat en tot arténher un nivèu plan naut.
Tanben codine e estime de manèra desmesurada…
Ei era sòrta de persona apassionada que me shaute.
Encara que me còste, m'estauviarè es referéncies ara biòca e passarè dirèctaments tath temps que passèrem a taula dempús de minjar.
Lo compartim damb era.
Ditz qu'en trenta ans que hè qu'amie eth negòci, jamès non auie vist arren parion.
Se campe que i a mens toristes e, es que i a, non despenen en restaurants e otèls.
Se demoren enes campings, enes aubèrges e enes refugis, e mingen çò que crompen en supermercat.
Ditz qu'ei ua crisi que comencèc damb eth cambi dera pessèta ar euro, e que s'a vist aumentada damb er aument des ipotèques.
Tot aquerò hè qu'es costums dera gent agen cambiat.
D'ua banda era aufèrta de viatges economics entà d'auti punts deth planeta hè que s'inclinen per aguesta opcion.
De un aute costat, era gent preferís hèr es vacances repartides ath long der an.
Era conseqüéncia ei que se susvelhe mès era pòcha e ja non i a aqueres aglomeracions deth mès d'agost.
Dempús dera crisi economica, era convèrsa derive de cap as energies positiues e negatiues que Pepi se regule damb isamants.
N'a ena coishinèra e en matalàs deth lhet, e ena sòla des sabates.
Ditz que li va plan ben, mès a jo me hè a pensar que quinsevolh dia, passejant per Vielha, la traparè aganchada en un fanau.
Ager ath ser vedí qu'era darrèra edicion deth libre d'Espinàs non includís era etapa dera Nauta Ribagorça.
Es edicions antiques si, mès non aguesta pr'amor que, de hèt, eth viatge a pè des dus escrivans comencèc ena hònt dera Figuereta del Pallars Jussà e acabèc en pòble de Les, dera Val d'Aran.
Era rèsta deth recorrut pera Nauta Ribagorça lo heren en coche e per aguest motiu Espinàs lo suprimic ena colleccion A pè…
En cambi Cela òc qu'inclusís aguest parçan e per aquerò a compdar d'ara sonque mentarè ada eth ath principi de cada capitol.
Ei domatge pr'amor que m'aurie shautat contunhar includint-i frases d'Espinàs, mès mos cau respectar es darrères edicions des autors.
Que dit açò, ei causa de saber que me comence a copar eth cap era mia obsession entà descríuer es biòques d'aguesta trauessada e, per tant, un còp mès me reprimirè e non explicarè er esdejuar dera casa de chicolate de Hansel e Gretel.
Quin hestau!
Un bufet presentat damb delicatesa rusta mos demore en aguest ambient de conde e, renunciant ara prudéncia de quinsevolh excursionista experimentat e maugrat saber qu'aué coronaram eth pic mès naut dera trauessada, coma se dancèssen jos es ordes d'ua bagueta, parves miraculoses van passant des plates tara mia sièta.
Sonque diderè qu'a estat impressionant!
A compdar d'aciu, que cadun imagine çò que volgue.
Eth camin de cap ath pòrt arrinque en madeish centre de Vielha, donques non mos cau que trauessar era carretèra principau que crotze era vila entà arribar-i.
Qu'ei eth madeish camin que seguiren ua bona part des mèns viatgèrs predecessors, que ja alavetz se planhien der isolament que patie era Val d'Aran.
Ceferí Rocafort er an 1900, parlant de Vielha, didie:
Eth tunèu que Rocafort reïvindicaue se comencèc a bastir eth 1924, mès es òbres s'anèren estancant.
Josep Capdevila Isus (1924),7 un senhor de Peramea qu'entrevisté un viatge, m'expliquèc que i auie hèt era mili er an 1946.
Era sua mission ère de protegir es òbres des escometudes des maquis.
Rebrembe qu'alavetz ja s'auien trapat es tunèus des dus costats, e que sonque demoraue hèr er estralh deth darrèr quilomètre dera banda sud.
Semble qu'eth tunèu se traucaue en tot començar pera vòuta deth solèr de naut e qu'ath principi sonque mesuraue dus mètres de nautada.
Dempús, damb barrinades e a pic e pala s'anaue afonant eth solèr, e es arròcs se les auien de hèr a seguir damb uns vagonets plaçadi uns mètres mès enjós, entara pòrta deth nòrd.
Hèr er estralh ère, donc, anar uedant eth solèr.
Eth camin deth pòrt per a on aué passaram, donc, se tenguec enquia 1948, que siguec quan fin finau s'acabèren es òbres deth tunèu, damb 5,3 quilomètres de longada.
Un tunèu qu'atau coma veiram en arribar en espitau de Vielha, lèu aurà un germà gran ath sòn costat.
Pr'amor qu'eth vielh a demorat desfasat.
Non ei pro segur e era sua estretèsa obligue a qué es camions sonque poguen passar en ua soleta direccion, pera quau causa les cau demorar enes grani parcatges abilitadi en ambdues entrades enquia qu'eth sòn semafòr se mete verd tà trauessar-lo.
Ath principi dera pujada, des dera Central Hidràulica del Tunel de Vielha e pendent ua bona estona, mos entristís encuedar-mo'n qu'eth famós camin deth pòrt non se recupère seguint eth sòn recorrut ancestrau.
En sòrta d'açò s'a de pujar per uns trams drets e sense cap de gràcia.
Açò si, s'i an invertit molti esfòrci ena abilitacion de pònts, guardaders, e pannèus damb eth quilometratge, era mitat des quaus ja s'an maumetut peth pas des lauegi o peth vent d'aguestes nautades.
Anam guanhant nivèu en tot balhar era esquia as vistes deth hons dera val, damb es pòbles de Vielha, Casau, Gausac, Montcorbau, Mont, e es montanhes septentrionaus deth darrèr.
A compdar dera cabana deth Pontet, a 1.566 m, ja seguim tostemp eth camin tradicionau.
Quan arribam en aguesta nautada mo n'encuedam que trapàuem mens era nautor dera nauta montanha.
Es vals mos shauten, quitament arribe un moment en qué te dèishes portar pes comoditats des aubèrges e es hestaus pantangruelics, mès ei ena nauta montanha a on es nòsti passi, era respiracion e eth còs mos encaishen mielhor.
En bèth moment, en silenci minerau e en aire net d'aguestes nautades entenem era endilhada d'un shivau, causa que desvelhe eth comentari que Nuri hè cada viatge que ve shivaus e vaques peishent es nautes pastures.
Mès ara seguida campam en ua clòta ua ègua blanca mòrta, e acabe sentenciant: "…se non siguesse pes pericles…" E alavetz m'explique era istòria d'un viatge que pugèc ena montanha damb es sòns nebots entà veir se com estauen es vaques de casa, quan les agarrèc ua tempèsta d'ostiu.
Eth cèu retronie e queiguien pericles pertot.
Es dus nebots èren mòrts de pòur.
Comencèc a peiregar e era, entà protegir-les, formèc ua cabana damb eth sòn còs e les hiquèc ath dejós.
Damb era esquia arturaue es pèires que queiguien damb fòrça rabiosa e dempús, encara qu'en arribar en casa se la chaupèc damb òli de còp, auec pendent un mes era esquia adolorida.
Coma que tant ara ua coma ara auta mos shauten es istòries, l'arregraïsqui era sua damb ua que liegí en un libre deth coneishut excursionista Juli Soler Santaló.
Tanben ei un hèt reau.
Auec lòc eth mes de noveme de 1902.
Semble qu'ua parelha dera val de Boí, acabadi de maridar, heren jadilha en espitau de Vielha pr'amor que londeman auien de trauessar eth pòrt.
Les calie arribar en França a on harien de sasoèrs pendent er iuèrn.
M'imagini que non deueren clucar un uelh pera net pr'amor que s'entenie eth fòrt temporau qu'auie començat dehòra.
Eth vent hège bàter es hiestrons der ostau, nheuaue de boni talents, e eth hered ère terrible.
A punta de dia, maugrat er avertiment des ostalèrs, era parelha comencèc era pujada tath pòrt.
Non tornèren e un gojat que les auie acompanhat pendent un tram, mès que dempús arreculèc, assegurèc que damb aqueth temporau ne peth mau de morir non poirien cap passar eth pòrt.
Ne aqueth dia, ne es següents, ne ath long der iuèrn, arrés non les campèc enlòc.
Eth cadavre d'era lo trapèren ena planhèra deth Hòro, seigut e arraulit, perfèctaments sauvat.
Era nhèu l'auie enlençolada.
Eth d'eth non i auec manèra de trapar-lo.
Siguec precisaments Juli Soler Santaló qui lo localizèc, mès dejà en còr der ostiu.
Ère ath hons d'un barranc, miei minjat pes carraunhaires.
Qu'ei qu'es pòrts non perdonen es imprudéncies.
Antoni M. Alcover, que i passèc en 1906 en tot hèr era sua excursion filologica, torne ara madeisha tragèdia, mès tanben a moltes autes, e acabe riblant:
Un fiulet de marmòta mos hè a tornar ena realitat.
Ath prumèr fiulet se n'i higen dus mès.
Es marmòtes s'avisen es ues as autes deth perilh que representam Nuri e jo e de ressabuda s'entuten enes nhadèrs orientadi tà meddia.
Ath nòste entorn tot son prats aupins.
Un shinhau mès enjós campam ua barralha de pèires en miei deth verd.
Ei ua pleta a on s'amassaue era vegada.
Possiblaments tanben i auie auut un òrri a on es pastors rebastauen es oelhes e crabes pendent es mesi d'ostiu.
As 2.240 m de nautada, abantes de començar un tram de tartèrs, passam entre miei de gersièrs.
Èren cargadi de fruts, mès son verds e mos demoram damb es ganes de becassejar-les.
Dempús dejà superat eth tram mès peiregós, arribam ena val prealabla ath pòrt.
Ei mès dubèrta, a tartèrs en andús costats, mès era partida deth miei ei mès verda e eth camin ei comòde.
Ja arribant en pòrt, encuedant-me dera sua duresa e nautor, compreni que pendent sègles era Val d'Aran demorèsse tant isolada.
Pr'amor qu'eth pòrt era mitat der an demoraue barrat pera nhèu, mès era auta mitat ère tan naut que non toti lo podien trauessar.
Compreni qu'eth vin e er òli que se consomie ena val arribèsse des dera Conca de Tremp gràcies as mulatèrs que passauen eth pòrt dera Bonaigua; compreni qu'es aranesi se restaquèssen mès damb es vesins deth nòrd que damb es deth sud; compreni era sua diferéncia de lengua e de govèrn; e compreni que pendent tanti ans reivindiquèsen eth tunèu.
Er an 1903 Juli Soler Santaló, ores abantes d'auer trapat ath gojat mòrt en pòrt, escriuie:
Davant d'aquesta construcció i formant carrer, hi ha un altre edifici que es destina a cort per als animals, ensems que de dipòsit d'herba pel llarg hivern.
Així com a l'estiu es veu sempre concorregut pels nombrosos traginers, que amb sos animals de bast fan el tràfec d'aprisionament de la Vall d'Aran, durant els sis mesos que resta tancat el port per les neus, una solitud gelada regna en aquell arraconat desert: sols algun atrevit viatger s'hi refà de les penalitats passades o es prepara per sofrir les vinents."
Ja baishant deth pòrt que hè de frontèra entre era Val d'Aran e era Nauta Ribagorça, campam er espitau de Vielha des de naut.
Reauments ei un lòc esquiu, qu'encara se me'n hè mès quan pensi enes penalitats qu'a vist ath long dera istòria.
Entà des.hèir es pensaments escurs l'expliqui a Nuri qu'en passat as viatgèrs se les balhaue pan e hormatge abantes de començar era pujada tath pòrt e qu'ara, en arrebrembe d'aguest costum, cada an, eth dia dera amassada de Santa Quitèria, se hè çò de madeish damb es qui vien en sòn ermitòri.
Un ermitòri que, per cèrt, aué vedem insignificant.
Ath costat se lhèuen montanhes de çò qu'an trèt de laguens dera tèrra mentre traucauen eth tunèu, mès tanben de sable, de ciment e de dèishes.
Sabi pas se com s'estarà tot açò quan s'acaben es òbres.
Malerosaments non ne demori arren de bon.
Era darrèra notícia ei que haràn quèir eth mitic Espitau de Vielha e qu'enes naui burèus des òbres i dauriràn ua aubèrja.
Non m'ac posqui creir e non m'ac voi cap creir.
Ei possible qu'ajam aguest mensprètz peth nòste patrimòni?
Pes camins vielhi, pera natura, pes edificis emblematics…
Quan arribam en refugi era prumèra que mos salude ei Cana, ua gosseta mastin plan sociabla.
Darrèr sòn ges Genís Roca damb eth sòn arridolet prigond e mos abraçam fòrt pr'amor que hège temps que non mos vedíem.
Genís pendent molti ans siguec guida de nauta montanha e monitor d'esquí ena Val d'Aran.
Ei dubèrt e festiu, ena val toti lo conèishen.
Coma que ja ei massa gran entà contunhar escalant damb es clients, amiar-les tàs tucs mès nauts deth Pirenèu o de trauessada damb esquís de montanha o raquetes, a seguit era tradicion des mitics guides des Aups e s'a establit en aguest refugi entà contunhar estacat ara montanha.
L'amien eth e era sua companha.
Elena.
Ath ser, en tot hèr era cauhada, rebrembam amistats e experiéncies viscudes comunes des ans que jo hèja de garda deth refugi d'Amitges e eth passaue damb es sòns clients, parlam deth mon des refugis, d'anecdòtes de montanha…, enquia qu'arriben uns amics sòns e Nuri e jo mo'n vam a dormir.
Plan d'ora ath maitin, dempús d'auer deishat un coche en Pont de Suert, arriben en refugi de Conangles Javi Ballabriga e Luisa Capilla, a qui es amics apèren Lu.
Auíem convengut damb aguesta parelha que mos acompanharien aguesti dus darrèrs dies de trauessada.
De hèt Javi ja s'i higèc en dues etapes anteriores.
Esdejoam amassa e, dempús de dider-mos adiu de Genís, d'Elena e de Cana, començam era jornada.
Eth prumèr tram, des der espitau de Vielha enquia Senet, coïncidís damb ua part dera rota des Pedals de Foc, ua trauessada en bicicleta tot terren qu'enròde eth Parc Nacional d'Aigüestortes.
Trauessam es hagedes esplendides dera val de Barrabés.
Aguesta val s'alongue des de Molières e Conangles enquiath barrejadís deth Noguera Ribagorçana damb eth Noguera de Tor.
Lèu deisham ara quèrra era entrada ena fantastica val de Bisiberri.
Cela, ena narracion deth sòn viatge de 1956 ditz que s'i desvièc e Juli Soler Santaló tanben.
De hèt Soler Santaló i anèc dus dies abantes de trapar ath gojat accidentat en pòrt de Vielha.
Ère agost e s'estaue de vacances.
Dormie ena pension de çò de Ros de Senet, des d'a on cada dia gessie d'excursion.
Un dia pugèc enes estanhs deth Bisiberri damb un mainatge de dotze ans que li hège de guida, un aute enes estanhs d'Anglos e en espitau deth pòrt de Vielha damb un aute guida, dempús sautèc tara Val d'Aran peth pòrt de Vielha e siguec quan localizèc eth còs deth gojat…
Ei estonant qu'en aqueri tempsi tostemp se contractaue un guida e mulatèrs, atau coma ara se hè en fòrça airaus montanhencs deth planeta.
De hèt, eth dia que Soler Santaló arribèc en Senet ac hec acompanhat d'uns mulatèrs plan especiaus.
Èren dues hemnes de Senet que, damb era ajuda d'un somèr, li cargauen er equipatge.
Vaquí era possada des hemnes deth naut Pirenèu.
Tostemp les a calgut trebalhar en tota sòrta de prètzhèts, per mès durs que siguen.
En ua auta escadença ja m'è referit a hemnes que les calec hèr era contrabanda, qu'ei un des prètzhèts mès faissucs pr'amor des distàncies a recórrer, eth desnivèu a despassar, era nautada des recorruts, eth perilh des guardies civius e eth pes que s'a de cargar.
Ager me referia ara gojata que moric en pòrt perque l'auie de trauessar entà arribar en França, a on harie de sasoèra.
Noguera Ribagorçana.
Pensant en açò e en aquerò, auem arribat en airau de léser de Senet.
Se hè estranh de trapar aguesti jòcs entà mainatges en un pòble tan petit, mès quan liegi en un pannèu que Senet ei ua Entitat Municipal Descentralitzada, ac compreni.
D'aguest tipe d'Entitats ena vegueria de l'Alt Pirineu i Aran n'i a 43 e en totau de Catalonha 58.
En Tornafort, eth mèn pòble, ne creèren ua er an 2005 e des d'alavetz ne sò alcaldesa.8 Èm coma un petit ajuntament laguens deth nòste municipi, deth quau n'auem delegades bères competéncies.
Es EMD neisheren pr'amor qu'es pòbles damb comunaus coma pastures e bòsqui ne podessen auer suenh de manèra mès dirècta.
Aué, damb era devarada deth sector primari, aguesti comunaus dan pòc, mès es pòbles qu'èm EMD, coma que tostemp mos auem autogerit, contunham amorassant eth nòste patrimòni e aquerò s'apercep.
En generau son pòbles mès suenhadi.
Mès, çò de mès important ei qu'es sòns vesins senten un fòrt arraïtzament e era autoestima plan nauta.
Espròves ne da era existéncia dera Associació La Boixeriga, damb sedença en Senet, que susvelhe que non se hèsquen bestieses ena val de Barravés.
En Senet mos recep eth silenci qu'auem trapat ena majoritat de nuclis dera trauessada.
De pògui balcons ne pengen geranis e de pògues humenèjes ne ges hum.
Ei un silenci acompanhat deth son dera natura: era aigua dera hònt que rage tu per tu e manten es coms ath limit dera sua cabença; eth piuladís de bèth petit audèth; era esquera agudenta o grèu de bèth cap de bestiar.
Senet ei coneishut pr'amor que tàs entorns de Sant Joan encara se baishen falhes e pr'amor qu'en antic ressèc s'i a inaugurat un Centre d'Informació del Parc Nacional d'Aigüestortes i Estany de Sant Maurici.
Coma que cap des quate i auíem estat, entram tà veir era exposicion permanenta d'aguest Centre.
Se titole Els animals i els éssers humans.
De la competència a la convivència.
A trauèrs de pantalhes interactiues, de pannèus luminosi e de diuèrsi recorsi, s'explique se com ei e se com a estat era relacion entre es òmes, es animaus e eth miei naturau.
Çò que mès me shaute ei eth jòc deth "toca, toca".
En ues huelhes giratòries per un costat se mòstre era pèth qu'auem de tocar e per aute era fòto der animau a que tanh.
Son es pèths qu'es òmes an tengut entà hèr-se vestits o sabates: oelha, vaca, conilh e shivau.
Me rebrembe es jòcs de Kim qu'es pairs, scouts de tota era vida, mos hègen as mèns frairs e a jo quan èrem petiti.
Jòcs entà arreconéisher diferenti gosti damb es uelhs caperadi, de memorizacion visuau…
M'i passaria tot eth maitin…mès eth pòrt de Gelada mos demore.
Mos assegure qu'atau lo traparam.
Gessem deth pòble e, en seguir era Ruta de la Fauna, tiram tà naut entre parets de pèira seca.
Juli Soler Santaló escriuec qu'en agost de 1903 des de Senet enquia Boí i auie "cinc hores de dolent camí de matxo."
Ja veiram se guaires ores dedicaram nosati a un camin que sègles endarrèr auie estat tant important.
Pr'amor que servie autant entà aprovedir ara val de Boí damb productes d'Aragon, dera Val d'Aran e de França, coma entà vier a véner en aguesti airaus es excedents dera val.
Javi me comente que des de Senet bèth dia se poirà seguir un camin parallel ath Noguera Ribagorçana enquia Pont de Suert passant per Vilaller.
El Consell Comarcal de l'Alta Ribagorça encara ei en tot daurir-lo.
Mo n'encuedam que serà ua varianta plan interessanta dera nòsta rota en cas que bèth un volgue sautar-se era val de Boí.
Ath long dera Ruta de la Fauna, que coïncidís damb eth camin vielh enquiara cabana d'Artigalonga, vam trapant ua senhalizacion plan curiosa.
Ues estaques damb ues peades d'isard de color blu mos indiquen eth camin e uns pannèus interpretatius sagen de mostrar-mos es animaus que s'estan en aguesta zòna.
E digui que sonque ac sagen pr'amor qu'era màger part de pannèus son maumetudi.
Ath cap d'uns ans de botar-lo ja hè pena.
Lèu es pannèus non se pòden liéger pr'amor que o èren de mala qualitat o non an sostengut es incleméncies deth temps pirenenc, o dilhèu se clauèren pòc e quinsevolh vaca en tot gratar-s'i les a hèt a quèir, o ben a passat un pòcvau que l'a escometut sense compassion.
En aguest cas se tracte dera prumèra suposicion.
S'installèren ues estaques damb uns supòrts sus es quaus i auie peades, hemses e d'autes rèstes d'animaus hètes de ceramica, e ara mès dera mitat des ceramiques ja non i son e, es que i son, non s'entenen.
Non sabes jamès s'aquerò que s'i represente ei ua carrolha de pin, ua henda, ua peada, un animau…
E aquerò que, coma que me shauten es jòcs que supausen desfisi, mos passam ua bona estona pelejant sus eth tèma.
Mès non ne sabem trèir eth tarlat e contunham eth camin.
Tot doç vam guanhant vistes aerianes de Senet, der arriu Noguera Ribagorçana que des deth sègle XIII hè frontèra damb Aragon, e des pòbles que, coma se siguessen granes esposcades der arriu, lo campen des dera auta banda: Aneto, Bono, Estet, Forcat…
Enes pastures de Planaverd gessem deth bòsc e començam a trapar es prumèrs prats de dalh.
Un shinhau mès ensús, ena cabana d'Artigalonga, es pastures ja son abondiues.
Aquiu s'i a bastit un arrecès d'ostiu entàs pastors.
Segontes liegem en uns pannèus que recuelhem deth solèr, aciu madeish s'i auie semiat uerdi, segle e truhes, causa que desvelhe un comentari a Nuri que dejà l'è entenut en d'autes ocasions: "vida de pena!."
Aumplim es carabasses en uns coms a tocar dera cabana e, dempús, mos premanim tà repilhar eth camin.
Mès aciu s'acaben es senhaus dera Ruta de la Fauna e, maugrat qu'era gojata deth Centre d'Interpretacion mos a assegurat que i auie mèrques enquiath pòrt, non ne trapam cap.
Ath maxim, de quan en quan trapam bèra hita.
Concludim qu'era gojata deth punt d'informacion non a pujat enquiath pòrt de Gelada perque, se siguesse atau, saberie que non ei mercat.
Aumens de moment.
En tot contunham era pujada tath pòrt, rebrembi qu'aquerò, er an que damb Nuri mercàuem camins vielhi entà que dempús passèsse era brigada tà desboscar-les, mos passaue soent.
Arribàuem en un pòble, cercàuem un pairin e li demanàuem se a on ère eth camin vielh entà anar tà tau lòc e en quin estat se trapaue.
Es pairins mos indicauen a on se trapaue eth camin vielh e mos assegurauen que se trapaue ben mès, quan lo seguíem, lo trapàuem talhat per un antic esbodenament, caperat per un bósc espés, curbit d'ortigues assassines o envasit per sadiques arromingueres que t'aganchauen sense permeter-te auançar.
Autaments, era majoritat de viatges mos didien que non calie que i anèssem pr'amor qu'eth camin ère perdut.
Eth sòn estat ère plan dolent e non lo traparíem ne peth mau de morir, pera quau causa çò de mielhor que poiríem hèr ère desbrembar-mo'n de cercar-lo e deishar-lo posar en patz.
Coma s'eth camin s'auesse mòrt e non lo podéssem shordar.
Dempús, en cambi, i auie camins que non estauen tan mau coma tot açò.
Per tant, comencè a cercar ua explicacion as indicacions tostemp erronèes des nòsti saberuts informadors.
Pendent un temps teorizè sus eth tèma e establí ua gradacion.
Quan es pairins mos didien "ei pro ben" volie díder que sonque s'i podie passar damb era ajuda d'un podàs; se didien "non lo traparatz cap" volie díder qu'ère de besonh ua desboscadora; e quan didien "ei totauments perdut" significaue que o ben non i passaues se non ère damb ua ressèga, o ben se trapaue plan ben.
Mès me cau arreconèisher qu'era teoria se desanaue ara minima.
Sòrt de Nuri, qu'un còp mès me hec a gésser de dobtes.
Era, que pendent es convèrses damb es pairins sonque les hège cabau quan mos indicauen a on ère eth camin vielh, mès dempús les ignoraue sense contemplacions quan mos explicauen er estat en qué se trapaue, me hec a veir qu'aqueri vielhs jamès reconeisherien a ues hemnes joenes e que non n'auien ne idia de se com estaue eth camin pr'amor que hège mès de quaranta ans que non i passauen.
Per aquerò didien çò de prumèr que les venguie entath cap.
Dessús deth pòrt trapam un grop d'ègües que profiten er aire que cor ad aguestes nautades entà refrescar-se.
Son pro grasses e, immobils, semblen estar-se entà que les hescam fòtos damb es montanhes ath hons.
Param a dinar uns mètres per dejós dera auta banda deth pòrt entà sauvar-mos der aire que tant shaute as shivaus.
Seiguem sus era èrba esterosa des prats aupins.
Mès enjós, entre es pales verdes estriades pes règues deth pas deth bestiar, pèish ua vegada de oelhes.
Mentre que treiguem es bosses damb eth minjar comentam qu'era gent dera Ribagorça non pronóncien Gelada, senon Txelada, e diden txent en sòrta de gent, txou en sòrta de jòu o metxe en sòrta de mètge.
Comentam qu'ei plan divertit remercar es diuèrses pronóncies des idiòmes e guardar d'endonviar d'a on ei cada persona.
En cas deth català ei fantastic entener-lo a parlar damb acccent italian per un alguerés, francés per un rosselhonés, balearic per un malhorquin, valencian per un alacantin…
Çò de curiós ei que i a variantes que sonque capten es aurelhes adondades.
Coma que Javi e Lu son neishuts en Lhèida, Nuri en Palhars e jo en Barcelona, mo n'encuedam que soent es de Barcelona quan arriben en Palhars o ena Ribagorça didem que s'i parle lheidatan quan, en cambi, un palharés e un lheidatan trapen ues diferéncies abismaus entre er un e er aute dialècte.
Enes parçans dera plana de Lhèida se barren plan mès es vocaus que non pas per ací naut.
E supausi que çò de madeish li arribarà a un que parle catalan occidentau e escote un catalan orientau.
Ei possible que li sone parièr un parlar de Berga e un parlar de Girona quan, en cambi, un berguedan e un gironin jamès non se confonerien entre eri.
Les trèigui eth libre de Cela e les liegi era pensada qu'auie er escrivan galhèc sus eth catalan e que, justaments ager, coma que liegia eth capitol des etapes que mès o mens hèm, soslinhè.
En contra de çò qu'es auti demorauen, Cela ditz que respècte eth catalan e que s'aurie d'ensenhar enes escòles.
Non desbrembem qu'aquerò ac escriuie en plen franquisme.
Ditz qu'eth castelhan "lengua que los españoles no castellanos – que formamos legión y somos mayoria – admitimos como común y apta y suficiente para entendernos entre todos", ei damnatjós de nomentar-la lengua oficial pr'amor que "es impopular y le perjudica en el afecto de los non castellanos."
Tan lèu que començam a minjar, mos estone de veir se com ua des oelhes dera vegada que pèish uns mètres mès enjós se dessepare deth grop e, pro decidida, puge pala ensús de cap a nosati.
Puge tant energicaments e en linha dreta que per un moment èm per lheuar-mos entà deishar-la passar.
Non s'arture enquia que l'auem a tocar e alavetz se demore pauhicada ath nòste dauant.
Mos guarde damb insoléncia, era quau causa mos provòque un esclat d'arrir.
Mès non ac vedíem guaire clar.
Qué li pase ad aguesta bèstia?
Eth sòn comportament ei plan estranh pr'amor qu'eth bestiar ovin ei mèsalèu espaventable.
Era oelha mos estúdie un moment e, ara seguida, s'aboque ena bossa de plastic ueda a on Javi i portaue eth mòs.
Ara es arridolets son ilarants.
Quina bèstia mès estranha!
Era soleta explicacion que trapam ei era que balhe Nuri.
Ditz qu'aguesta oelha ei dessalada e en tot veir que remenauem bosses, s'a pensat que i portàuem era sau que les pòrten es elevaires cada quinze dies.
Era oelha non se'n va enquia que Nuri se lhèue damb mina menaçadora e la hè tà dehòra damb quate renècs de pagès que non gausi a reprodusir.
Passat er incident, Lu mos alègre eth dinar damb ua botelha de vin que portaue amagada laguens eth morralet.
Quina bona pensada!
Coma que non auem veires, Nuri mos explique ua manèra de béuer dera botelha sense qué i deishem es baues, ne enlordim eth vin.
L'ac ensenhèc sa pair quan ère petita.
Alavetz era e es sòns frairs, quan tocaue dalhar era èrba, hègen es minjades en prat e compartien beguda e minjar.
Sa pair les ensenhèc aguest sistèma entà non enlordir era aigua.
Ei plan efectiu.
Qu'ei qüestion de méter era punta deth dit pòdo e eth guinhaire ena boca dera botelha de manèra que se tape era mitat e entre es dits e era auta mitat se forme un triangle.
Pishe un galet damb eth celh ideau entà béuer sense abocar-te eth vin per dessús.
Lu ac sage e un gisclet de vin li va a parar ena aurelha:
Atapís bé, recony!
Guarda que n'ètz de fates!
Quan Javi ac sage se l'escape er arrir e tanben s'empòrte tà casa un parelh de taques de vin.
Li demani a Nuri s'en Enviny es pastors fabricauen beçulls entà bèuer era aigua o era lèit.
Per estranh que semble, non sap se de qué li parli.
Javi e Lu, que n'an vist pera val Ferrera e de Cardós, l'aclarissen que son uns palons hèti damb escòrça de beç.
Alavetz Nuri rebrembe auer-ne campat bèth un, mès non en sòn pòble.
Lèu campam eth bordalat miei amagat ath hons dera val, ath dauant de Boí e Taüll.
Campam se com es verds des prats qu'entoren es pòbles son mès clars qu'es dera nauta montanha.
Ei coma s'era proximitat des cases transformèsse era èrba.
A miei camin trauessam es bòrdes d'Erill.
Bères ues son miei enronades mès, totun, non podem deishar d'admirar era sua beresa.
S'està ena simplicitat des elements: pèires esposcades de liquèns, rustes labades qu'an sostengut milèrs de nheuades, hustes fossilizades peth pas deth temps…
Ar entorn des bòrdes i creishen pets de lop gigants, grani coma pilòtes de fotbòl.
Fin finau arribam ena val de Boí, era "traca" finau dera trauessada, era guina deth pastís, era sedença deth romanic reconeishuda pera UNESCO.
Tota ua val que, ath còp, ei un municipi de nauta montanha: Son 1.100 abitants distribuïdi per nau nuclis, mès es que demoren enes disseminadi de Cabanasses e Caldes de Boí.
Gent qu'abantes viuie dera pagesia e qu'ara balhen servici ath torisme tirat peth Parc Nacional d'Aigüestortes, pera estacion d'esquí aupin de Boí- Taüll, peth balneari de Caldes e, des deth 30 de noveme der an 2000, tanben peth romanic.
A!, e pera baishada de falhes tar entorn de Sant Joan!
Era imatge nocturna des grani troncs resinosi baishant alugadi per ua penent ena penombra dera net ei indesbrembabla.
Ua sèrp de huec en movement.
En Erill me n'encuedi que se m'an acabat es piles deth GPS.
Coma que non sabi se guaire hè, ei possible que non se m'age sauvat eth recorrut d'aué e me calgue tornar-lo a hèr.
È anat enregistrant ena gravadora era descripcion dera rota, mès aquerò non ei pro.
M'embèstii damb jo madeisha per auer badat, mès en tot hèr era visita dera glèisa de Santa Eulàlia lèu me'n desbrembi.
Ena absida centrau s'i expause ua còpia des figures dera devarada.
M'aurie shautat mès de veir es originaus pr'amor qu'ena reproduccion i trapi mens era rusticitat d'aqueth soc de husta talhada en bona lua, eth trebalh der escultor e era patina de vielh des hustes policromades, mès entà veder-les me calerà anar tà Barcelona e tà Vic.
Era visita en Centre d'Interpretació demore entà ua auta ocasion.
Aué non auem temps e ei domatge pr'amor que toti ne parlen plan ben.
Pendent er an aufrissen un servici pro bon de visites guidades en quate idiòmes enes glèises romaniques dera val: Sant Climent e Santa Maria de Taüll, Sant Joan de Boí, Santa Eulàlia d'Erill la Vall, Sant Feliu de Barruera e era Nativitat de Durro.
Pendent era Setmana Santa e en ostiu tanben se daurissen tath public Santa Maria de Cardet, Sant Quirc de Durro e era Assumpció de Cóll.
Trauessam eth pòble.
Ei plan apraiat e hè gòi.
Non mos crotzam cap damb arrés.
Ena gessuda deth pòble param a contemplar es uarts deth costat deth camin vielh.
Quina meravilha!
Aquerò tanben ei patrimòni dera umanitat!
Cada un ei ua òbra d'art.
Damb es sòns cornèrs sauvadi tà èrbes aromatiques, es ringlères de tomates e mongetères trelhades, es costats farcidi damb tota sòrta de flors, es socs simetrics damb es sòns caulets de capuret e caulets entàs garies, es laitugues, es peberòts, es aubergines…
Es uarts son un mon particular, un present sensoriau cargat de color, d'aròmes, de gosti, de textures e de sons naturaus.
Jamès non me cansaria de guardar-les.
En pòga estona arribam en Boí.
Aguest pòble ja ei tota ua auta causa.
Aciu òc que i a trafec: otèls, taxis tot terren, toristes, era Casa del Parc Nacional…
Era vertat ei que quan baishes d'un lòc tan solitari coma eth pòrt de Gelada aguest ambient estabordís un shinhau.
Per aquerò non mos entretiem ena sua glèisa.
Contunham era nòsta trauessada que, a compdar d'ara, aurà dues nauetats.
Era ua ei que des d'aciu seguiram era senhalizacion deth Camí de l'Aigua.
Forme part dera Xarxa de Camins de l'Alta Ribagorça.
Tot e que comence en Caldes de Boí, nosati l'agarram en quilomètre 21 e lo seguiram enquia Pont de Suer.
Baishe parallel ar arriu Noguera de Tor.
Era dusau ei qu'auram ua naua companhia.
Sense hèr arren entà mo'la guanhar, comence a seguir-mos ua gosseta de caçaires.
Aguest hèt me produsís ua sensacion de finau d'etapa, de barrar eth cercle, d'adiu ara trauessada d'aguestes dues setmanes.
Pr'amor que, talament coma hè uns dies començaua a caminar tara hònt dera Figuereta e m'i lauaua era cara atau coma hec Cela cinquanta ans endarrèr, ara fin d'aguest viatge me trapi en un situacion semblabla ara d'aguest escrivan.
Segontes liegem ena sua narracion deth viatge, ada eth tanben se li higec un gosset, qu'en sòn libre siguec un hiu conductor important.
Ère "un perrillo sin amo, un mil leches sentimental, peludo y pícaro, que probablemente tuvo un bisabuelo setter y distinguido".
Lo trape en Esterri d'Àneu, lo batie damb eth nòm de Llir e amassa trauèssen eth pòrt dera Bonaigua e era Val d'Aran, enquia que, ena gessuda deth tunèu de Vielha, un coche li flòque un patac e l'aucís.
Era nòsta ei ua gosseta independenta de peu cuert e plapat que, mès que seguir-mos, hè eth madeish camin que nosati.
Damb era diferéncia qu'era se desvie de contunh de cap ath bòsc o tàs marges deth costat tant que nosati seguim ua linha mès coerenta.
Se diderie qu'era gosseta ei un shinhau dispersada.
Demori qu'eth sòn finau non sigue coma eth de Llir.
Decidim hèr jadilha en Barruera e londeman acabar era caminada enquia Pont de Suert.
Barruera ei eth caplòc dera val de Boí.
Me semble qu'era soleta gasolinèra e farmàcia dera val son en aguest pòble.
Des diuèrsi otèls, mos inclinam per otèl Farré d'Avall.
Coma qu'era gosseta mos demore dehòra, demanam ath gojat der otèl se sap de bèth caçaire qu'age perdut ua gosseta.
Quan trè eth cap pera pòrta entà veir ara nòsta companha, se met a arrir.
Era gosseta se ditz Pèrla e semble que tostemp seguís ara gent que cor per aguesti camins.
Mos assegure que non mos cau patir per era, tornarà tà Boí sense cap de problèma.
Li hè quate amanhagades, li va a cercar un tròç de magreta e dempús li mane que torne tà Boí, causa qu'era gosseta semble qu'enten perfèctaments pr'amor que vire en redon e despareish carrèr enlà.
Ath ser, ara ora de sopar, en minjador sonque i èm nosati e ua parelha dera tresau edat.
Quan eth gojat que mos mèstre sap qu'èm deth Palhars Sobirà, s'establís ua grana complicitat.
Ramon Jordana mos explique qu'aguesta dimenjada es sòns pairs non i son e es hilhs amien er otèl.
Ei un gojat escarrabilhat.
Resulte que coneish joeni deth Palhars pr'amor qu'estudièc damb bèri uns ena Seu d'Urgell.
E eth se met a arrir.
Quauqu' uns estudiauen entà èster gardes forestaus, uns estudis qu'en Palhars s'estèren de mòda pendent un temps.
Se didie que crubaues fòrça e non te calie hèr arren en tot eth dia, era quau causa semble qu'ère çò qu'era majoritat des joeni desirauen en aqueri moments.
Mos explique qu'es sòns pairs, a despart der otèl, an ua ueitantea de vaques e que, maugrat qu'eth hec estudis d'ostalaria, li shaute mès auer suenh deth bestiar que non pas trebalhar en otèl.
L'agrade er elevatge e s'i vò dedicar, era quau causa celebram en tot brindar damb vin dera casa.
Dempús de trauessar era Val d'Aran a on er elevatge practicaments a despareishut, ei un plaser enténer qu'un joen vò hèr de pagès.
Non passe guaire soent.
Ramon comente qu'aué ath meddia ère damb eth bestiar ena montanha e mos a vist que crotzauem er erbós pòrt de Gelada.
Nosati que mos pensàuem qu'èrem solets e resulte que bèth un mos campaue damb binòcles.
Arrés non a dit arren, mès toti auem pensat en aqueth moment en qué quan er un, quan er aute s'a desviat deth camin entà hèr es sòns besonhs.
Dilhèu alavetz Ramon auie es alongavistes enes uelhs…
Coma que deman ei eth darrèr dia dera trauessada, mos permetem era licéncia de hèr ua copa en pub deth pòble, qu'ei ath cant der otèl.
Se ditz Espai l'Era.
Qu'ei un lòc espectacular.
Ua antica aira damb es sues bòrdes e palhèrs s'a convertit en un bar de tapes, un pub e ua discotèca a on se celèbren concèrts de manèra regulara.
Era reforma s'a amiat a tèrme damb un dessenh modèrn, mès respectuós damb era construccion tradicionau.
Eth resultat ei tant atractiu que non mo'n podem estar de felicitar ath gojat qu'ac amie, Carles Fontova.
Coma non podie èster d'auta manèra, tanben coneish gent deth Sobirà e lèu conversam damb era fraternitat qu'ua estona abantes ac hègem damb eth gojat der otèl.
Carles ei un joen entreprenaire damb inquietud e talents de balhar vida ara val e a tot eth parçan.
Enquiath pic que, pr'amor de poder influïr enes politiques locaus e arturar es excèssi urbanistics, enes passades eleccions un grop de joeni botèren ua lista electorau, guanhèren bères regidories, e an votz e vòt en ajuntament e en Consell Comarcal.
Parlam des iniciatiues qu'an sorgit en aguesti parçans entà arturar era especulacion: eth Blòc per la Vall ena val de Boí, era Vall Fosca Activa ena val Fosca, Pallars Viu en Palhars Sobirà…
Parlam dera gent joena que, a despiet d'auer estudiat e trebalhat dehòra, an apostat pes sues arraïtzes e an tornat ena montanha tà dinamizar-la damb prepauses tant interessantes coma originaus.
Entre eth gojat der otèl, que se vò dedicar ar elevatge; eth gojat deth pub, qu'esparg energia, e era afectuosa campanhia des mèns bons amics de trauessada, aué ei un aute dia que me'n vau a dormir damb ua felicitat impregnada de confiança en futur.
Ja auem arribat en darrèr dia dera trauessada!
Jamès mos auíem lheuat tan tard mès, maugrat açò, eth gojat der otèl s'a adormit e quan arribam en minjador encara non i è. Apareish de seguit, mès sense prèsses.
Se mos presente damb un pijama estampat de vaques leitères, badalhant, esperluat e damb es uelhs laganhosi.
Damb aguest atractiu modelet mos mèstre un esdejuar de tostades damb alh e tomata, magreta salada, un bon porro de vin…
Un hestau!
En dider-mos adiu li demanam s'eth hèt de mestrar-mos er esdejuar en pijama ei entà aufrir un ambient autenticaments casalèr e s'esclate a arrir.
Dejà ena pòrta, mos demane que saludem as sòns amics deth Palhars de part de Ramon de çò de Farré de Barruera.
Començam a caminar tàs nau deth maitin.
Eth solei encara non a arribat ath hons dera val, mès coma que Javi s'a penjat ath darrèr deth morralet ua preciosa cardossa, ei coma s'auéssem eth nòste solei particular.
Atau coma hèn en moltes cases des Pirenèus, la clauarà ena pòrta de casa, mès non entà que non i entren es bruishes – qu'ei er usatge tradicionau -, senon pr'amor que hè polit.
Seguim eth passeg de Barruera deth cant der arriu.
Eth darrèr viatge que m'estè per aciu encara non ère prèst.
Entre er arriu e eth carrèr asfaltat s'an bastit ues ièrles erboses damb diferents arbes deth parçan.
En un i a ceridèrs, en un aute hereishos, beces, pins, eca.
Qu'ei ua bona idia e segur que quan es arbes siguen mès grani non demorarà tant enregdit.
Ara seguida passam peth Salencar de Barruera, tanben coneishut peth Forco o es Arenals.
S'a urbanizat damb pònts, palanques de husta e plafons explicatius.
Semble un jardin japonés.
Qu'ei polit com un sò, damb pibos e sauses blanqui ath costat, bòses que subergessen dera aigua, vimes e saüquèrs…
En aquest airau umit, creat gràcies as sediments apileradi dera restanca, s'i arturen pendent uns dies es audèths que vien d'Euròpa enes sues migracions de cap ath sud.
A mida qu'anam auançant peth Cami de l'Aigua mo n'encuedam dera grana inversion economica que deu auer comportat aguesta iniciatiua.
Ath delà d'açò eth resultat ei plan positiu e credem qu'ei un recorrut qu'era gent seguirà pr'amor que non a cap de complicacion.
Qu'ei long, mès comòde e planèr.
Rebrembi, per exemple, er abocador de tarcums e era gravèra que i auie enes entorns de Barruera en direccion tà Boí, reconvertida en un bucolic camin costejat d'arbes.
Qu'ei qu'aguesti parçans apòsten fòrt per un torisme ample.
Daurissen itineraris a pè o en bicicleta tot terren; prebotgen es hèstes populares; s'inauguren petiti ecomusèus e centres d'interpretacion…
Aciu s'an proposat de difusar eth sòn romanic e en pògui ans era val de Boí s'a convertit en ua hita mondiau.
Ua part deth patrimòni sauvat en musèus forans ara torne en forma de reproduccions entàs sòns emplaçaments originaus, era quau causa enriquís era visita en un conjunt arquitectonic caracterizat pera uniformitat estilistica, pera bona conservacion des edificis e pera quantitat de glèises en tant de pòc espaci.
En Taüll n'auie auut quate!.
Tot amassa respon ath passat esplendorós dera baronia des senhors d'Erill.
O sigue qu'era conclusion ei qu'aguesti parçans hèn plan mès gòi qu'eth que deuien hèr en 1956.
I manque un shinhau mès de gent, mès creigui que tot va coma cau.
Dilhèu tanben manque que mès toristes non se limiten cap a viatjar damb coche e baishar-ne sonque quan les cau hèr ua fòto, senon que l'aparquen entà caminar ua estona.
Era percepcion qu'auràn des lòcs serà totauments desparièra.
Espinàs tanben ne parle, dera diferéncia entre caminar e anar en coche:
Però cal aturar-se un moment i tenir la pau necessària per a respirar al ritme dels arbres – alehores el món us correspon i us confessa els seus petits i preciosos secrets."
Entà Cela e Espinàs era manèra de viatjar a pè implicaue ua filosofia de vida que Cela definie coma vagabundaje.
Ne parlè hè uns dies, ath principi dera trauessada.
Sense entrar en divagacions sus se çò que hèm aguesti dies ei vagabondar, anar d'excursion, viatjar, hèr torisme, espòrt o quinsevolh auta causa, çò qu'ei clar ei que caminar ei víuer era vida a un aute ritme.
A un ritme en qué non impòrten es quilomètres.
Es quilomètres servissen ara tecnologia des coches.
Entà qui camine era distància se compde en ores aproximades.
Se ges a punta de dia, non pr'amor que se sigue pressat o per pòur de s'i estar massa, senon pr'amor que cau húger dera lardor deth solei deth meddia, des tempèstes deth vrèspe e dera arribada dera net.
Caminar abantes que gesque eth solei, de manèra leugèra, avigorada; caminar ath còr deth dia, a plen solei, sense sen de méter un pas dauant er aute; caminar ath vrèspe, dempús deth cansament dera jornada, mès sabent qu'era recompensa dera pòsa ei a tocar.
En tot caminar, eth contacte damb aquera natura luenh des nòstes vides vidantes ei absolut.
Tornam a èster conscients dera nòsta petitesa, deth planeta tèrra quan de nets campam eth cèu estelat, deth nèisher e deth morir, e deth passat dera umanitat.
Pr'amor que caminaue un australopithecus afarensis hè uns 3,4 milions d'ans e aué contunham caminant.
De hèt, caminàuem abantes qu'eth cervèth se comencèsse a desvolopar.
Eth bipedisme siguec anterior ath desvolopament deth cervèth.
Prumèr mos metérem a caminar entà trapar animaus mòrts e fruts, e dempús comencèrem a pensar.
E caminaue Nietzsche quan concebec eth sòn Zaratrustra e caminaue Joan Brossa trauessant a pè Barcelona, eth que credie qu'ena vida era mesura de tot la balhauen es sabates, pedestau dera sua poesia a ras dera tèrra.
E proòms coma Aristòtil, Rousseau, Kierkegaard, Thoreau, Jünger, Heidelberg o Benjamin sosquèren sus eth hèt d'anar a pè.
Qu'ei que caminar ei interessant pr'amor que trebalhes era fòrça de volentat, pr'amor qu'ei un acte inofensiu, non contaminant, gratuït, t'aumplís de libertat e de felicitat e, ath delà, ei salutós.
Baishe era pression sanguina, normalize eth pols, amendrís eth colesteròl, hè a pèrder pes e rejoenís es globilhons vermelhi.
Bèth un didec que quan camines, en realitat ac hès entà tu madeish.
Quina grana vertat.
Quan caminam ores seguides, dies sancers, ei des pògui moments dera nòsta vida en qué pensam damb prigondor.
A jo caminant m'an vengut fòrça idies, hè hargat projèctes e è desnishat cornèrs amagadi de jo madeisha.
En tot caminar es mèns companhs e companhes de viatges s'an mercat intencions e an prenut granes decisions pr'amor que, en caminar, en realitat hèm ua arturada enes nòstes vides.
Dempús, quan s'acabe era excursion o era trauessada, tornam tara superficialitat pr'amor que, vaquí ua estranha contrarietat, viuem tant acceleradaments que non auem temps entad arren.
Eth caminar, donc, mos aprèsse ath ritme naturau des mamifèrs, e eth resultat d'aguesta regression tàs origines tostemp ei espectaculara.
Caminant tornam a tier temps entà parlar relaxadaments damb era gent que trapam a miei camin, damb nosati madeishi e damb es companhs de viatge.
E parlar damb es companhs de viatge ei çò que hèm aué, en tot profitar qu'eth camin ei planèr, long e agradiu.
Lèu tostemp entre bòsqui de ribèra seguim eth cors der arriu sense encuedar-mo'n deth temps.
Eth hèt qu'ager e aué mos acompanhen Javi e Lu ei coma ua alendada d'aire fresc.
Dempús de tants dies damb Nuri, s'arregraïssen convèrses naues.
Damb Lu parlam ua longa estona dera valor de toti es trebalhs, per insignificanti que semblen.
Ua telefonista agradiua e eficienta quan telefònes entà planher-te qu'Internet non va, eth telefon ei espatracat o hè dus dies que non as lum, te pòt alegrar eth dia e estauviar-te fòrça mau sang.
Ua arridalha e era amabilitat d'ua dependenta d'uns grani magazèms pòt hèr un gran plaser entà un uman estressat.
Un forestau que hè ben eth sòn trebalh pòt estauviar huecs e mielhorar tot un bòsc que, de refús, mielhorarà er ecosistèma.
Nuri, pera sua banda, explique anecdòtes deth Palhars o dera sua vida que, maugrat que jo ja les è entenut bèri còps, tostemp son interessantes.
Atau va passant era estona.
En bèth moment deisham ara dreta, ena auta banda der arriu, eth pòble de Cóll e, ara quèrra e mès ensús Sarais, un pòble abandonat per a on passè hè un parelh d'ans.
Alavetz encara i demorauen bères parets quilhades, mès entà pòc de temps.
Coma succedís en toti es pòbles abandonadi des Pirenèus, es arromingueres gigantes, es gèdres e es arbes que creishen laguens des cases se va avalant çò de pòc que demore.
Alavetz era glèisa, dedicada a Sant Llorenç, encara sostiège ua campana des dues que i auie en campanau d'espadanha, mès eth losat ère afonat.
Dilhèu ara ja non demore ne era campana…
Mès endauant passam de long er observatòri d'audèths deth Salencar de Llesp, atau coma era restanca bastida en 1951 entà aprovedir d'aigua era centrau idroelectrica de Pont de Suert.
Era contemplacion d'aguest airau umit e dera restanca mos hè a encuedar-mo'n d'ua paradòxa.
Pr'amor qu'era construccion dera restanca supausèc un gran revolum ecologic mès, ath còp, afavoric era formacion d'aguesta zòna umida damb grana biodiversitat.
En un pannèu informatiu de diboishi didactics campam qu'entre era vegetacion i traparam ranoncles, bòga, hereishos, sauses, casse martinenc…; entre es mamifèrs destaque era lueira, era arrata d'aigua o era geneta; laguens dera aigua i trapam era truieta d'arriu o eth barbèu ròi; per çò que tanh as audèths ei facil que i pogam campar eth corbàs marin, eth lit de còth verd, era pora d'aigua, er arnièr, eth bernat pescaire…; d'anfibis veiram grapauds, salimanes o era gargolha verda, e, de reptils, era sèrp verda e auriòla, era sèrp d'aigua, era vibora pirenenca o era cernalha roquèra…
Tot un mon gràcies ara aigua.
Se com mos ac viraríem sense era?
Lèu sense encuedar-mo'n, arribam en poligon industriau de Pont de Suert.
Eth Camí de l'Aigua encara contunhe enquiara hònt dera Mena, mès enlà dera vila, deth sòn Centre de Fauna e deth monastèri de Lavaix, mès nosati mos arturam aciu.
En Pont de Suert, coma mos passèc en Sort, en Esterri, enes pistes d'esquí de Baqueira e en d'autes viles pirenenques, çò prumèr que vedem son es grues entre es edificis en construccion.
Coma que passam tara auta banda der arriu peth pònt de dauant es escòles, per un moment me pensi qu'es grues semblen escolans damb eth braç quilhat.
Passat er arriu mos plaçam de patac ena bibliotèca e ena part antica deth pòble.
Entà jo ei era mès polida.
Deisham endarrèr era glèisa vielha – un temple barròc bastit entre es sègles XIII e XVIII dedicat ara Assumpcion de Maria – e tiram carrèr amont enquia que gessem ena plaça Major, presidida pera Casa dera Vila.
En uns huelhetons propagandistics que trapam ena Casa dera Vila liegem que Pont de Suert ei eth caplòc deth municipi e tanben deth parçan dera Nauta Ribagorça.
En Pont i demoren ues 2.600 persones distribuïdes entre era vila e 24 nuclis agregadi.
Tara plaça Major daurís es pòrtes er otèl-restaurant Mestre, que mos impressione pera quantitat de tèsti que pengen des balcons.
Ne compdam cent quaranta un, repartidi en quate balcons.
Non me voleria veir coma encargada d'adaiguar-les cada dia!.
En carrèr Major mos entretiem en tot liéger es pannèus interpretatius.
Fin finau vam a gésser ena glèisa naua dera Assumpcion, un edifici estranh dessenhat tàs ans cinquanta per qui alavetz ère eth president dera ENHER, er engenhaire de pòrts, canaus e camins Eduardo Torroja, e er arquitècte Rodríguez Mijares.
Coma me succedís damb d'auti edificis d'aguesta zòna des Pirenèus bastidi en temps des idroelectriques, non posqui passar-me'n de veir ua incomòda estetica damb era peada franquista.
Aguestes heredes geometries, eth dur ciment armat, eth campanau sovietic, era pèira de barrina extrèta dera nauta montanha, eth besonh d'amuishar eth progrès gloriós d'aqueth Pont de Suert des ans cinquanta envasit per trebalhadors andalosi…
En cambi òc que me hè gràcia eth nòm d'un restaurant deth costat.
Se ditz Les Cumbres.
Qu'ei justaments mentre que comentam aguest nòm quan mo n'encuedam qu'ei era ora de dinar.
S'a acabat era trauessada, s'an acabat es vacances, e cau hestejà'c com cau.
Mos estarie ben de visitar era colleccion d'Art Sacre de la Ribagorça dera glèisa vielha o eth Centre de Fauna des entorns, mès eth dia non balhe tad arren mès e er arrat que mos rome peth vrente .
Tanben aurie estat pro ben d'anar a hèr jadilha en Monastèri de Lavaix, talament coma ac hec Francisco de Zamora eth 1788, mès aquerò non serà cap possible pr'amor qu'aué eth monastèri son ues pardies que de quan en quan demoren caperades pes aigües dera restanca d'Escales.
Atau donc, començam a cercar se a on podem hèr era darrèra minjada dera rota e, sense pensar-mos-ac dus viatges, assautam a un caminaire.
Mos ditz qu'entà minjar de carta anem tà çò de Prades e qu'entà minjar un bon menú mos dirigigam tà çò de Costa.
Ores mès tard encara èm seigudi en çò de Prades.
Eth temps que passam a taula dempús de minjar ei tant agradiu que non mos ven eth moment de lheuar-mos entà tornar tath Palhars.
Arrim en constatar que Cela e Espinàs comencèren era rota minjant e nosati la barram madeish.
Ei evident qu'as uns e as auti mos pèrd era goludaria.
Tanben comentam per darrèr còp es diferéncies entre çò que trapèren Cela e Espinàs e çò qu'auem trapat nosati.
I a un moment deth libre d'Espinàs en qué, parlant de Rialp, escriu:
Erosaments Espinàs s'enganhèc pr'amor qu'aué, cinquanta ans mès tard, Rialp s'a anat apraiant, coma tanti e tanti pòbles qu'auem passat, e de pardies ne demoren pògues.
E çò de madeish mos a arribat damb es monastèris e es glèises.
Alavetz se trapauen en un penible estat d'abandon mentre qu'ara molti se son restauradi.
Er an 1956 eri coneisheren un parçan plan poblat que començaue a miralhar-se enes ciutats.
Guairi cambis que i a auut d'alavetz ençà!
Aqueth an en Sort auien proïbit eth magràs pr'amor qu'era gent portaue era cara caperada.
Èren tempsi de dictadura.
Alavetz encara demorauen pagèsi que jargauen berreta, faisha e esclòps, se desplaçauen damb somèrs, laurauen damb bòs e aucien dus o tres porcèths cada an.
Ara de pagèsi lèu non ne demore e, se bèth un laure, ac hè damb tractor.
E alavetz dilhèu i auie un telefon per pòble mentre qu'ara n'i a un per abitant, e es trebalhadors andalosi des idroelectriques ludien es relòtges damb er orgulh deth qui ara se'n hè d'ordenador portatil o d'agenda digitau.
Enes sòns libres tanben parlen des hemnes qu'ena Val d'Aran lauauen en lauader public.
Ara toti an lauadora.
O parlen des riques expressions deth lenguatge.
Hè cinquanta ans es dialèctes d'aci naut èren plan rics, mentre qu'ara er estandard, es mieis de comunicacion e era desparicion dera vida de pagès les apraubissen.
Es ans cinquanta deth sègle passat supausèren un punt d'inflexion.
Coma qu'es abitants d'aguesti parçans desirauen es comoditats des granes ciutats e aciu non les podien arténher, abandonèren es pòbles des sòns pair-sénhers.
Totun, ara aguesta tendéncia s'a estancat.
Ja non i a cases que barren tà húger de cap as ciutats e molti joeni se premanissen eth sòn futur en Pirenèu pr'amor que n'aprècien es valors, s'i senten arraïtzadi e, coma auem vist en liéger es testimònis de sègles passadi, s'i viu mielhor que jamès.
E mielhor que jamès mos estam nosati dempús deth dinar, mès a arribat eth moment de lheuar- se e gésser tath carrèr.
Javi e Lu, abantes de vier en refugi de Comangles, auien deishat un coche dauant madeish dera glèisa naua deth Pont de Suert.
En cargar eth morralet en pòrtabagatge treigui es libres de Cela e Espinàs.
Dempús de lieger- les pendent tanti dies ara me còste de separar-me'n, encara que sigue per ues ores.
Per aquerò tan lèu que me boti en sèti deth darrèr, me les flòqui ena hauda.
Ua estona mès tard laguens deth coche i reine era cauma.
Javi amie e Lu dormís ath sòn costat.
Nuri tanben hè era meddiada.
Darrèr deth veire dera hièstra es fotogrames des paisatges se succedissen er un darrèr der aute.
Non m'i fixi guaire.
Hè tanti dies que vau a pè qu'era vista non s'adapte ara velocitat e acabi en tot clucar es uelhs.
Ena escurina encara m'arriben intervaus de clarors e ombres que se filtren a trauèrs des paupetes.
Ara prumeria m'i entretengui, mès lèu es mèns pensaments passegen pes libres qu'è ena hauda.
M'è arribat a sénter tant apròp, d'aguesti escrivans!
M'è hèt mèns es sòns libres enquiath punt de descurbir es hònts que consultèren entà escríuer bèri uns des sòns passatges e, tanben, un parelh d'aspèctes susprenents.
D'ua banda è entenut que Cela de bèra manèra siguec eth mèstre d'Espinàs en mon des viatges a pè.
A despart qu'eth galhec ère dotze ans mès gran, damb eth libre Viaje a la Alcarria (1948) comencèc ua tradicion de libres de viatges que dempús imitarien d'auti escrivans, entre eri Espinàs.
Uns viatges per airaus ruraus e prigonds, seguint carretères, damb un esperit e ua jarga mès de gandiaire que non pas d'esportista.
Coma qu'eth viatge peth Pirenèu ère eth prumèr que hège Espinàs, enes cartes prealables ara aventura Cela lo conselhèc de se com auie d'anar vestit, deth bagatge que li calie cargar, dera longada des etapes, deth tipe de viatge que realizarien…
Cela l'ensenhèc a caminar damb passi longs e seguidi o a lheuar-se d'ora entà non patir eth solei deth meddia, mès tanben influencièc a Espinàs en bèri recorsi literaris.
Eth catalan, atau coma hège eth galhec, adoptèc eth recors d'exprimir-se en tresau persona jos eth fausnòm de "barceloní" en sòrta de "viajero", d'escríuer era narracion en present, de simular ua pretenuda "solitud" ath long deth viatge, d'includir brèus dialògs sense preambuls, de repetir soent eth subjècte des oracions…
De un aute costat, è arribat en ua conclusion que jamès m'auria imaginat e, encara ara, que m'estone ben-ben.
Entà jo que Cela, prèmi Nobel de literatura er an 1989, escriuec eth sòn libre en tot basar-se en d'Espinàs, e ac hec sense cap tipe d'escrupul, sense reconeishè'c e sense arregraïr-l'ac.
Eth hèt que tenguesse eth libre d'Espinàs ei aisit de dedusir en tot tier en compde qu'eth de Cela se publiquèc ueit ans mès tard qu'eth d'eth catalan e que, ath delà, Cela, segontes semble, pendent eth viatge non prenec guaires nòtes.
Mès çò que trapi estonant ei que Cela non se copèsse eth cap en dissimulà'c e tanpòc non s'esforcèsse en aluenhar-se'n, enquiath punt qu'eth parallelisme entre es anecdòtes qu'expliquen er un e er aute depasse eth hèt qu'auessen viatjat amassa.
Encara qu'es experiéncies viscudes siguessen es madeishes, er orde en moment d'explicar-les, era importància que se balhe a un ahèr o a un aute, es paragrafs lèu calcadi, er estudi des hònts erudites que tengueren er un e er aute, arren, ei evident qu'eth resultat, se Cela non auesse emplegat eth libre d'Espinàs coma guida, aurie estat parion.
E aquerò que Cela endónvie era mitat de çò qu'explique, mentre qu'Espinàs sage de limitar-se a racondar era realitat viscuda.
Eth viatge lo heren amassa damb era companhia de dus amics e, a compdar de Les, seguiren en coche, mès Cela non ac explique atau.
Cela endónvie, dèishe volar era imaginacion, e entre çò qu'anaue liegent deth libre d'Espinàs, çò que rebrembaue e era sua fantastica verbositat, escriuec eth sòn viatge.
Eth resultat son dues òbres agradiues de liéger.
S'ath delà se hè er exercici de trapar-i es similituds e es diferéncies, era experiéncia pòt èster divertida e singulara, pr'amor qu'ei eth solet còp, aumens en aguest airau, qu'un madeish viatge a estat racondat per dus escrivans.
E uns escrivans, per cèrt, d'estils plan desparièrs.
Pr'amor que s'Espinàs ei concís e sòbri, Cela ei claufit e dens; s'er un escriu coma un poeta seriós damb pincelades d'un contengut sentit der umor, er aute ac hè coma un joglar borlesc damb brèus reflexions serioses.
Quin parelh!
E jo… qui sò?
Me semble que fin finau comenci a vedè'c clar.
Dilhèu simplaments sò "era que camine"?
Òc, non ei un mau nòm.
Me senti plan erosa de poder desplaçar-me a pè e actuauments grana part deth mèn trebalh se base en aguesta activitat, o sigue que ja m'està ben: "era que camine".
Me demani se com se batiarà era persona que torne a hèr eth viatge d'aciu a cinquanta ans.
Se quan serà?
Eth 2056!.
Vè-'t'ac a saber se com traparà aguesti parçans…
Ena beròia Verona, a on se passèren aguesti amors, dues familhes rivaus e dera nauta noblesa, auien vessat, per çò des sòns òdis mutuaus, fòrça sang innocenta.
Es sòns hilhs paguèren era pena d’aguestes rancures que les heren a vier era sua mòrt e era fin deth sòn trist amor.
Solet dues ores se tardarà ena scèna aguest òdi secular de races.
Seguitz d’aurelha aguesta trista trama, e supliratz damb era vòsta atencion çò que li manque ara tragèdia.
Ua plaça de Verona.
A fe de Diu, Gregòri, que non auem de jocar eth cap.
Aquerò que mos convertirie en bèsties de carga.
Te voi díder que, se mos fustiguen, auem de respóner.
Òc, deishar anar era aubarda.
Jo, se me piquen, que gessi de seguit.
Mès que non ei aisit de picar-te entà que gesques.
Qu’ei pro quinsevolh idòl de çò des Montesqui entà hèr-me gésser.
Aquerò que dides de gésser qu’ei húger.
Es gossets d’aguesta casa prumèr me hèn gésser e dempús m’arturen.
Quan tumi de bocadents damb hemna o varon de çò des Montesqui, me sarri contra era paret.
Qu’ei ua pegaria!
Se te sarres contra era paret, fin finau queiràs d’esquia.
Qu’ei vertat, e ei condicion des fèbles.
Es Montesqui ath miei deth carrèr e es sues hemnes en trepader.
Aguesta discòrdia qu’ei des nòsti patrons.
Qu’ei parièr.
Serè un tiran.
Acabarè prumèr damb es òmes e dempús damb es hemnes.
Qué vòs díder?
Çò que volgues.
Ja sabes que non sò cap gargolha.
Que non ès ne carn ne peish.
Que ja ei trèta era espada; entra tu en luta, e jo te defenerè.
Se per qué huges, virant-te d’esponèra?
Pr’amor de non espaurir-te.
Tu, espaurir-me a jo?
Anem de forma legau.
Dèisha-les començar ada eri.
Vau a hèr-les ua potèla en passar, e veiram se com s’ac cuelhen.
Veiram se gausen.
Jo me lecarè eth dit, e be ne serà de vergonhós s’ac tolèren.
Gentilòme, vos lecatz eth dit pr’amor que passam nosati?
Gentilòme, qu’ei vertat que me lèqui eth dit.
Gentilòme, vos lecatz eth dit pr’amor que passam nosati?
A Gregòri) Èm laguens dera legalitat, se didem que òc?
A Samson) Plan que non.
Gentilòme, non me lecaua eth dit pr’amor que passàuetz vosati, mès era vertat ei que me lo lèqui.
Vos formar tapatge, gentilòme?
Ne tà pèisher, senhor mèn.
Se lo voletz formar, que sò aciu as vòstes ordes.
Eth mèn patron ei tan brave coma eth vòste.
Mès milhor, impossible.
Plan ben, gentilòme.
A Samson) Ditz-li qu’eth nòste ei milhor, donques qu’aciu s’aprèsse un parent deth mèn patron.
Qu’ei milhor eth nòste, gentilòme.
Mentida!
S’ètz òme, treiguetz eth vòste acèr.
Engainatz, nècis.
Vos pelejatz sense saber se per qué.
Per qué desengainatz es vòsti acèrs?
Benvolio, vòs veir era tua mòrt?
Que sagi de padegar-les.
Engaina tu, e non cèrques imaginacions.
Parlar-me de patz quan è er acèr ena man!
Que m’ei mès odiosa tau paraula qu’eth madeish lunfèrn, mès que Montesco, mès que tu.
Vene, covard.
S’amasse gent d’un e de un aute grop.
Qué ei aguest rambalh?.
Balhatz-me era mia espada.
Quina espada?
Çò que te conven ei ua cròça.
Capuleto infame!, dèisha-me passar, hè-te enlà!
Non te deishare hèr un solet pas mès.
Rebèls, enemics dera patz e vessadors de sang umana!
Non voletz enténer?
Fères umanes qu’amortatz ena hònt sagnosa des vòstes venes eth lardor des vòstes ires, deishatz de seguit, en solèr, es armes fratricides, e escotatz era mia senténcia.
Tres còps, per vagues quimères e futils motius, auetz ensagnat es carrèrs de Verona, en tot hèr as sòns abitants, enquia e tot as mès illustres e grèus, agarrar es rolhades lances, e cargar damb eth hèr es sues mans envielhides pera patz.
Se tornatz a trebolar eth repaus dera nòsta ciutat, responeratz damb es vòsti caps.
Qu’ei pro de moment.
Retiratz-vos toti.
Tu, Capuleto, vieràs damb jo.
Tu, Montesco, vieràs a trapar-me d’aciu ua estona ena audiéncia, a on te parlarè mès longaments.
Pena de mòrt ad aqueth que s’estongue aciu.
Qui a tornat a començar era anciana istòria?
Es vailets deth tòn enemic èren ja lutant damb es nòsti quan arribè, e sigueren inutils es mèns esfòrci entà separar-les.
Teobaldo se lancèc sus jo, quilhant eth hèr que brandie er aire menspredador des sòn furors.
Ath sorrolh des estocades acodís gent d’ua part e d’auta enquia qu’eth Prince separèc a uns e a d’auti.
DE MONTESCO siguesse present!
E as vist a Romèu?
Sonque mancaue ua ora entà qu’eth solei gessesse pes daurades pòrtes d’Orient, quan gessí a passejar, solet damb es mies causes, entath bòsc de sicomòrs que creish ar Oèst dera ciutat.
Aquiu qu’ère eth tòn hilh.
Tanlèu lo vedí, me filè entada eth, mès se calèc en çò de mès intèrn deth bòsc.
E coma que me’n sai de qué en bèri casi era companhia ei sobrèra, seguí eth mèn camin e es mies pensades, en tot húger d’eth damb eth madeish gust qu’eth de jo.
Diden que i va soent aquiu, entà amassar es sòns plors damb era arrosada deth maitin e entà condar as bromes es sues lutes, e a penes eth solei, alegria deth mon, destape es ombrius pavilhons deth lhet noviau dera auròra, hug Romèu dera lum e entorne entà casa, s’embarre ombriu ena sua cramba, e entà evitar era lum deth dia, cree de forma artificiua ua net.
Que me hè fòrça dò deth sòn estat e serie un dolor qu’era sua rason non artenhesse véncer es sòns capricis.
Sospechatz era causa, oncle?
Que non la sai ne la posqui endonviar.
Non l’as pogut arrincar cap explicacion?
Ne jo, ne arrés.
Sabi pas se pensi ben o mau, mès eth ei eth solet conselhèr d’eth madeish.
Se sauve damb avarícia eth sòn secret e se consumís en eth, coma eth boton herit peth verme abans de desvolopar-se e encantar ath solei damb era sua beresa.
Quan jo me’n sàpia dera encausa deth sòn mau, sajarè de botar-i remèdi.
Anem, esposa.
Qu’as maitiat fòrça.
Tan joen ei eth dia?
Encara non an tocat es nau.
Tristes ores, guaire doçaments caminatz!
Non ère eth mèn pair que gessie ara d’aciu?
Òc-ben.
Romèu?
Eth hèt d’èster mancat d’aquerò que les harie cuertes.
Ahèrs d’amor?
Desviacions.
D’amors?
Era mia amna patís er implacable rigor des sòns desdenhs.
Per qué, se pinten cèc ar Amor, sap alistar tant estranhes corsères sivans era sua volentat?
Tà on anem a minjar aué?
Diu me n’age!
Conda-me çò que s’a passat.
Mès non, que ja ac sai.
Qu’auem trapat ar amor ath cant der òdi; amor disonant, òdi aimant; estranha confusion dera natura, caòs sense forma, matèria grèu ath còp que leugèra, fòrta e fèbla, hum e plom, huec gelat, salut que s’aflaquís, sòmi que velhe, esséncia desconeishuda.
Que non me posqui avedar a tau amor.
Te n’arrisses?
Valgue’m Diu!
Non, cosin.
Non arrisqui, mèsalèu plori.
De qué, amna generosa?
Dera tua desesperacion.
Qu’ei gatge der amor.
S’agrèuge eth pes des mies penes, en saber que tu tanben les sentes.
Amor qu’ei huec ventat pera aura d’ua alendada, huec qu’uscle e ahlamege enes uelhs der aimant.
O mèsalèu ei torrent desbordat qu’acreishen es lèrmes.
Qué mès poirè díder d’eth?
Diderè qu’ei lhocaria sabenta, hèu qu’empodoe, doçor embriagadora.
Queda-te.
Adishatz, cosin.
Que voi vier damb tu.
Cara, qu’eth vertadèr Romèu deu èster en bèth aute lòc.
Ditz-me eth nòm dera tua estimada.
Vòs enténer gemiments?
Gemiments!
Graciosa idia!
Ditz-me formauments se qui ei?
Ditz-me formauments?…
Ò, quina frasa tan crudèu!
Díder-li que hèsque testament ad aqueth que patís orriblaments.
Cosin, sò encamardat d’ua hemna.
Enquia aciu que ja i arribi.
Qu’ac as endonviat.
Sò encamardat d’ua hemna beròia.
E serà aisit hèr balestada en aguesta diana tan beròia?
Que serien en bades es mies balestades, pr’amor qu’era, tan casta coma Diana era caçaira, evitarà totes es mainadenques flèches deth rapaç alat.
Eth sòn pudor li servís d’armadura.
Hug des paraules d’amor, evite er encontre de d’auti uelhs, que non la venç er aur.
Qu’ei rica, pr’amor qu’ei beròia.
Prauba, pr’amor que quan morisque, sonque restaràn dèishes dera sua perfeccion sobeirana.
Dilhèu ei estacada a Diu mejançat bèth vòt de castetat?
Que non ei estauvi çò de sòn, ei degalhada, pr’amor qu’amague sevèraments era sua beresa, e prive d’era ath mon.
Ei massa discreta, massa beròia, incapable de complàder-se en mèn torment, mès qu’a en òdi ar amor, causa dera mia mòrt.
Dèisha de pensar en era.
Mòstra-me se com deishar de pensar.
Sigues liure.
Tacha era guardada en d’autes.
Atau encara luderà mès era sua beresa.
Damb era masca nera ressaute mès era blancor deth ròstre.
Jamès desbrembe eth don dera vista aqueth qu’un còp l’a perdut.
Era beresa mès perfècta que jo vedessa, sonque serie un libre a on liéger qu’ère màger era perfeccion dera mia adorada.
Adishatz!
Que non sabes ensenhar-me a desbrembar.
Ne sò solide fòrça que poirè esbauçar era tua opinion.
Es dus ètz madeish nòbles, e non auríetz d’èster dissonants.
Qué responetz ara mia peticion?
Ja è contestat.
Era mia hilha ven d’arribar en mon.
Non a que catorze ans, e non vierà madura entath matrimòni, enquia que se passen aumens dus ostius.
Que n’a d’autes de mès joenes e ja son mairs.
Es arbes massa dorius non prospèren.
Jo è botat es mies esperances ena tèrra e aguestes esperances floriràn.
Ça que la, Paris, sondeja-li tu era sua volentat.
S’era consentís, jo consentirè tanben.
Que non pensi opausar-me a qu’era aliste damb tota libertat entre es dera sua classa.
Aguesta net, sivans costum immemoriau, recebi en casa as mèns amics, un d’eri qu’ètz vos.
Disiri que caushiguetz aguesta net eth lumedan modèst dera mia casa, a on veiratz lúder umanes esteles.
Vos, coma joen vigorós, que non caucatz coma jo es tralhes der iuèrn hered, gaudiratz de tot.
Aquiu enteneratz un cor de beròies puncèles.
Escotatz-les, vedetz-les e alistatz entre totes ara mès perfècta.
Dilhèu dempús d’un atentiu examèn, vos semblarà era mia hilha ua de tantes.
Tu, (ath vailet) vè recorrent es carrèrs de Verona, e a toti aqueri qu’es sòns nòms veiràs escrits en aguest papèr, convida-les tad aguesta net ena mia casa.
Se’n van Capuleto e Paris).
Donques que serà aisit trapar-les a toti!
Eth sabatèr qu’ei condemnat a tier era verga, eth sarte era forma, eth pintor eth pincèu, eth pescaire es hilats, e jo a cercar a toti aqueri qu’es sòns nòms son escrits aciu.
Qu’es sabents m’ajuden.
Anem.
Non digues aquerò.
Un huec n’amòrte a un aute, un dolor aucís a un aute dolor, e ua pena anciana a ua auta de naua.
Un nau amor que te pòt guarir de un aute d’ancian.
Hè qu’absorbisquen es tòns uelhs un nau podom e er ancian perderà era sua acrimonia.
Era huelha deth sicomòr qu’ei excellenta entad aquerò.
Me vòs díder entà qué?
Entàs uassi de mans e pès.
Ès hòl?
Hòl!
Que sò estacat de mans e pès coma es hòls, embarrat en un croton aspre, ahaimat, foetat e tormentat.
Bon dia.
Sabetz liéger, gentilòme?
Plan que òc, era mia pròpria fortuna ena mia misèria.
Estranha vantaria!
Dilhèu l’auetz aprenut sense libre: mès, sabetz liéger çò que ditz aciu?
Sonque s’ei clar eth concèpte e era letra tanben.
De vertat?
Que Diu vos age.
Demora, sajarè de lieger-lo.
Ludenta reünion!
E a on ei era hèsta?
Aquiu.
A on?
Ena mia casa, entà sopar.
En quina casa?
Ena deth mèn patron.
Çò prumèr que t’auia d’auer preguntat ei eth sòn nòm.
Que vo’lo vau a díder sense trebucs.
Se cride Capuleto e ei generós e ric.
Se non ètz Montesco, podetz vier a béuer ena hèsta.
Rosalia qu’adòres, vierà en aguesta hèsta damb totes es bereses de Verona.
Aquiu la poiràs veir e comparar-la damb ua auta que jo te mostrarè, e eth cigne te semblarà agaça.
Que non permet tant indigna traïcion era santetat deth mèn amor.
Qu’usclen es mies vertadères lèrmes , qu’usclen es mèns uelhs (qu’abans s’estofauen) se tau eretgia cometen.
I pòt auer ua auta causa mès beròia qu’era?
Eth solei, qu’ac ve tot, non l’a vist dempús era creacion deth mon.
Es tòns uelhs non ven senon çò que les agrade.
Que vas a pesar ara ena tua balança a ua hemna mès beròia qu’aguesta, e veiràs se com era tua senhora pèrd es quirats deth sòn pes, en comparèr damb era.
I anarè, mès que non voi veir tau causa, senon gaudir ena contemplacion deth mèn cèu.
Hilhuquèra, a on ei era mia hilha?
Que vengue ena mia ajuda era paciéncia qu’è demostrat pendent dotze ans.
Que ja la cridè.
Va, Anhèth!
Va, Parpalhòla!.
Mon Diu.
A on deu èster aguesta mainada?
Va, Julieta…
Qui me cride?
Ta mair.
Senhora, que sò aciu.
Didetz-me se qué se passe?
Se passe que…
Hilhuquèra, dèisha-mos soletes ua estona…
Mès, non, demora-te.
Voi qu’entenes era nòsta convèrsa.
Era mia hilha qu’ei en ua edat decisiua.
Plan que òc.
Non me’n brembi de quina edat a exactaments.
Encara non a complit es catorze.
Quan arribe eth dia des Angels?
D’aciu dues setmanes.
Siguen pars o impars, aguest dia, en escurir, hè Julieta es ans.
Mon Diu!
Era madeisha edat aurien era e era mia Susanna.
Mès Susanna qu’ei ja en cèu.
Non meritaua jo tanta felicitat.
Donques, tau qu’anaua dident, harà catorze ans era tarde des Angels.
Plan que les harà!
Que me’n brembi fòrça ben.
Hè onze ans, quan eth terratrèm, li treiguérem era popa.
Jamès confoni aqueth dia damb cap aute der an.
Dejós deth colomèr, seiguda ath solei, trempè eth mèn cimeron damb aloès.
Vos e eth mèn patron èretz en Mantua.
M’en brembi tan ben!
Donques òc, era pèga d’era, tastèc eth cimeron e lo trapèc tant amargant… be se’n metec de furiosa contra jo!.
Tremolaue eth colomèr!, que ja hè onze ans d’aquerò.
Ja se tenguie de pès, ja corrie… estramuncant a viatges.
Per cèrt, qu’eth dia abans s’auie hèt ua bonha en front, e eth mèn marit (que Diu l’age ena sua glòria), damb quina gràcia lheuèc ara mainada e li didec: “Vai, as queigut de bocadents?
Non queiràs atau quan te vengue eth sen. Vertat Julieta?” Òc, responec era innocenta, en tot netejar-se es lèrmes.
Eth temps que hè tornar vertats as burles.
Mil ans que viuessa, m’en brembaria d’aquerò.
Qu’ei pro.
Cara-te, se te platz.
Plan, cararè.
Que Diu te favorisque, donques qu’ès era mainada mès beròia qu’è elevat jamès.
Be ne serie de gran eth mèn plaser de veder-te maridada!
Encara non è pensat en tant aunor.
Que ja pòs pensar en maridar-te.
I a en Verona mairs de familha menores que tu, e jo madeisha n’èra quan a penes auia era tua edat.
En dues paraules, aspira ara tua man eth galhard Paris.
Era mia mainada!
Vai, quin pretendent!
S’ei que semble de cera.
Que non a flor mès polida era primauèra de Verona.
Aquerò ua flor!
Òc que n’ei de flor, certaments.
Voleria saber se l’estimaràs.
Aguesta net a de vier.
Que veiràs escrit ena sua cara tot er amor que te profèsse.
Guarda eth sòn ròstre e era armonia des sòns traits.
Es sòns uelhs serviràn de comentari ad aquerò qu’age de confús en libre dera sua persona.
Aguest libre d’amor, non religat encara, merite ua esplendida cobèrta.
Era mar qu’a estat hèta entath peish.
Tota beresa guanhe en contier ua auta beresa.
Es dauradi ornaments deth libre esmalten era daurada narracion.
Tot aquerò qu’eth age, serà tòn.
Arren perderàs en èster era sua hemna.
Arren?, que serie ua asenada sonque de pensà’c.
Poiràs arribar a estimar a Paris?
Ac pensarè, s’ei qu’eth hèt de veir predispause a estimar.
Mès era flècha des mèns uelhs solet aurà era fòrça que li prèste era aubediéncia.
Es òstes s’aprèssen.
Eth sopar ei premanit.
Vos criden.
Era senhora que hè manca.
Ena codina que son en tot díder mil molonades dera hilhuquèra.
Tot qu’ei prèst.
Vos supliqui que vengatz de seguit.
Anem ath tòn darrèr Julieta.
Eth Comde mos demore.
Gojata.
Pensa ben çò que vas a hèr.
ROMÈU, MERCUTIO, BENVOLIO, e masques damb halhes alugades.
Prononciaram eth discurs qu’auíem premanit, o entraram sense preliminars?
Arren de marregades.
Entad arren mos hè cap manca un Cupido de lhauna damb vena coma mocador e damb arc, espantaudèths de puncèles.
Entad arren repetir damb eth bohaire, damb votz paurosa, un prològ inutil.
Que mos mesuren damb eth compàs que volguen, e hescam nosati uns quants cambiaments de balh.
Datz-me ua tèda.
Que non voi barar.
Eth qu’ei ena escurina a besonh de lum.
Arren d’aquerò Romèu, te cau barar.
Plan que non.
Vosati amiatz sabates de dança, e jo sò coma tres en ua sabata, sense poder botjar-me.
Demana-li es sues ales a Cupido, e damb eres te lheuaràs dera tèrra.
Es sues flèches m’an herit de tau sòrta, qu’enquia e tot es sues plumes non son pro entà lheuar-me.
M’a estacat de tau sòrta, que non posqui passar era linha des mèns dolors.
Era pena m’estofe.
Non auries d’auer cargat damb tant de pes er amor, qu’ei plan delicat.
Delicat er amor!
Qu’ei massa dur e fòrt e punchent coma eth cardet.
S’ei dur, sigues tu dur damb eth.
Se te herís, heris-lo tu tanben e veiràs se com se da per vençut.
Balhatz-me ua masca entà caperar eth mèn ròstre.
Ua masca sus ua auta masca!
Ua tèda!
Jo, imitant era frasa deth mèn pairin, serè eth qu’amie era lum en aguest ahèr, donques qu’eth gat escaudat hug dera aigua tèba.
De nets, que toti es gats son neri, coma pro ben didie eth Comde.
Nosati te treiram d’aguest caudèr d’amor que t’escaudes.
Au, qu’era lum s’acabe!
Non, plan.
Dilhèu ac dobtes?
Tant que parlam inutilaments, se gasten es tèdes.
As talents d’entrar en balh?
Te penses qu’aquerò a bèth sens?
Qu’auí anet un sòmi.
E jo un aute aguesta net.
En qué s’està eth tòn sòmi?
Comprení era diferéncia que i a entre eth sòmi e era realitat.
En lhet se sónie facilament.
Plan que òc t’aurà visitat era reina Mab, hilhuquèra des hades.
Ei tan petita coma era agata que lutz en anèth d’un còsso.
Era sua carròça ei arrossegada per shivaus leugèrs coma atòms, e es sòns arrais son pautes de tarantèla, es correges son de vèrmes de seda, es frens d’arrais de lua: uassi de grilhs e hiu de tarantèla formen eth soriac; e un mosquit d’escura liurèa, dus còps mès petit qu’er insècte qu’era agulha subtil trè deth dit dera ociosa dauna, guide er esplendid equipatge.
Ua crospa d’aueràs forme eth coche elaborat per esquiròu; etèrna hustaria des hades.
En aguest car va passant de dia e de nets pes caps encamardats, e les hè concéber diuèrsi desirs, e va pes caps des cortesans, e les inspire vanes cortesies.
Cor pes dits des avocats, e sónien damb plaids.
Recor es pòts des daunes, e sónien damb punets.
Camine pes nassi des pretendents, e sónien qu’an artenhut un trabalh.
Foete damb era punta d’ua codena de porcèth es aurelhes deth caperan, en costar en eres saboroses gatalhèues, senhau cèrt de benefici o canongia pròcha.
S’aderís ath còth deth soldat, e li hè soniar que venç e trionfe des sòns enemics e les esgòrge damb eth sòn atròç acèr toledan enquia qu’en enténer es sons deth pròche tambor se desvelhe espaurit, prègue un parenòste, e se torne a esclipsar.
Era reina Mab qu’ei era qu’embolhe de nets es crins des shivaus, e embolhe eth peu des holets, e infècte era jaça dera candida vèrge, e desvelhe en era per prumèr còp impurs pensaments.
Qu’ei pro, Mercutio.
Non seguisques damb aguesta parlòta impertinenta.
Tu plan que lances vent e hum per aguesta boca.
Qu’arribaratz massa d’ora.
Cranhi qu’es esteles son de mala encolia, e qu’era mia mala sòrt començarà en aguesta taulejada, enquia qu’arribe era nera mòrt a talhar aguesta inutila existéncia.
Mès plan, eth pilòt deth mèn vaishèth lo saberà guidar.
Tà deuant, amics mèns.
A son de tambors.
A on pare Caceròla, que ne netege un plat, ne mos ajude en arren?
Dehòra es bancs.
Dehòra era veirina.
Non deishetz de uelh era plata.
Sauvatz-me un tròç de pastís.
Didetz-li ath portièr que dèishe entrar a Elena e a Susanna era molinèra.
Caceròla!
Que sò aciu, companh.
M’alègri dera vòsta arribada.
Vos conviden ath balh es leugèrs pès d’aguestes daunes.
A barar, donc, joeni.
Qui pòt resistir-se ara imperiosa temptacion?
Ne tansevolh aquera que per moninaria ditz qu’a callositats.
Sigatz planvengudi.
En d’auti tempsi tanben jo gaudia en tot desguisar- me, e díder ara aurelha des beròies, secrets qu’a viatges non les desengustauen.
Mès eth temps que s’a hèt a vier damb eth, taus flors.
M’alègri dera vòsta venguda.
Que comence era musica.
Que passen dauant es gojates!
Comence eth balh) Lum, mès lum!
Dehòra es taules!
E arren de huec, que ja hè pro calor.
Com te shaute eth balh, coquinhon!
Ua cagira entath mèn cosin, que nosati ja non èm tà dances.
Quan deishèrem era masca?
Mon Diu!
Que ja hè mès de trenta ans.
Pas tant, cosin.
Com, se hè dus ans encara non auie arribat ena majoria d’edat?
Ath sòn vailet).
Ditz-me, quina dauna ei era qu’enriquís era man d’aguest galant damb tau tresaur?
Que non la coneishi.
Era ludentor deth sòn ròstre ofense ara deth solei.
Que non se merite era tèrra tan sobeiran prodigi.
Semble entre es autes coma paloma entre agaces.
Quan acabe eth balh, m’apressarè ada era e sarrarè era sua man damb era mia.
Non siguec vertadèr eth mèn ancian amor, que jamès beresa coma aguesta vederen es mèns uelhs.
Per çò dera votz semble Montesco (ath vailet).
Hè-me a vier era espada.
Com gause aguest malapèça vier damb masca a trebolar era nòsta hèsta?
Juri pes uassi deth mèn linhatge que sense cap racacòr li vau a trèir era vida.
Per qué tanta ira, nebot mèn?
Ei Romèu?
Er infame Romèu.
Qu’ei pro, nebot.
Qu’ei un perfècte cavalièr, e tota Verona parle dera sua vertut, e encara que m’autregèsses totes es riqueses dera ciutat, jamès l’ofensaria ena mia casa.
Atau ac pensi.
Se de vertat m’estimes, bota un alègre ròstre, pr’amor qu’aguesta indignacion e aguesta guardada trebla non hèn entà ua hèsta.
Òc que hè, quan se cale ena nòsta casa tan ignòble òste.
Plan qu’ac consentiràs.
T’ac mani.
Sonque jo è era autoritat aciu.
Non mancaue arren mès!
Favor divin!
Shordar as mèns òstes laguens dera mia casa!
Formar tapatge damb eri, sonque per çò de hèr-se veir valent!
Aquerò qu’ei ua ofensa contra eth nòste linhatge.
Luenh, luenh d’aciu!
Qu’ès un rapaç incorregible.
Que te resultarà cara era tua desaubediéncia.
Au, qu’ei pro!
Es mans quietes…
Hètz a vier lums…
Jo te harè estar-te quiet.
Sonque mancarie aquerò!
A dançar, gojates!
Es mies cames s’entrementissen ena dura batalha deth mèn sobte furor e dera mia ira comprimida.
Me’n vau, pr’amor qu’aguesta ofensa que patisqui aué, a d’amiar amargantes hèus.
Cuelhent era man de Julieta) Se damb era mia man è profanat tan divin autar, desencusatz-me.
Era mia boca esfaçarà era taca, coma pelegrin rogit, damb un punet.
Eth pelegrin qu’a errat eth camin encara que semble devòt.
Eth pelegrin sonque a de punar mans de sant.
Qu’ei que non a pòts eth sant, madeish qu’eth pelegrin?
Es pòts deth pelegrin son entà pregar.
Ò, qué santa!
Que càmbien, donc, de mestièr, es mies mans e es mèns pòts.
Que prègue eth pòt e autrejatz-me çò que demani.
Eth sant enten damb serenor es supliques.
Donques entenetz-me serena tant qu’es mèns pòts prèguen, e es vòsti me purifiquen.
Enes mèns pòts quede era mèrca deth vòste pecat.
Deth pecat des mèns pòts?
Eri se n’empenaïràn damb un aute punet.
Que punatz plan santaments.
Ta mair te cride.
Qui ei sa mair?
Era senhora d’aguesta casa, dauna tan sabenta coma vertuosa.
Jo elevè ara sua hilha, que damb era hè pòc parlàuetz.
Que li cau fòrça sòs ath que volgue maridar-se damb era.
Atau, donc, ei Capuleto?
Destin enemic!
Partim, donques que s’acabe era hèsta.
Qu’ei vertat, e pro que me hè dò.
Non partigatz tan lèu, amics.
Encara vos demore un sòbri sopar.
Partitz?
Plan, donc.
Que me cau balhar-vos a toti es gràcies.
Bona net, gentilòmes.
Lutzes, lutzes aciu!
Anem a ajaçar-mos.
Que ja ei fòrça tard, gojats.
Anem a dormir.
Hilhuquèra, te’n sabes se qui ei aguest gojat?
Er eretèr de Fiter.
E aqueth aute que ges?
Eth joen Petrucio, se non m’enganhi.
E eth que vie darrèr… aqueth que non vò dançar?
Non me’n sai.
Donques saja de saber-te’n.
E s’ei maridat, eth sepulcre serà era mia jaça de nòces.
Amor gessut der òdi, massa lèu t’è vist, sense coneisher-te!
Massa lèu t’è coneishut!
Volgue era mia sòrt que consagra eth mèn amor ath solet òme que me cau auer en òdi.
Se qué dides?
Vèrsi, que me didec un en tot dançar.
Que te criden.
Hè lèu!.
Cantant) Vedetz se com morís en pièch de Romèu era anciana passion, e com la substituís ua naua passion.
Julieta que ven a esclipsar damb era sua lum ara beresa qu’aucie d’amors a Romèu.
Eth, autant estimat coma aimant, cèrque en ua raça enemiga era sua felicitat.
Era ve, penjant d’enemic am, era èsca saborosa der amor.
Ne eth ne era pòden declarar eth sòn desir.
Mès era passion cercarà mieis e escadences entà manifestar-se.
Com è de partir d’aciu s’eth mèn còr demore en aguestes tàpies e eth mèn còs inèrt vie a cercar eth sòn centre?
Romèu, cosin mèn!
Solide se l’a remetut eth sen e se n’a anat a ajaçar-se.
Que venguie entà aciu: l’è campat de luenh sautant era tàpia d’un uart.
Cridatz-lo, Mercutio.
Lo vau a exorcizar coma se siguesse eth diable.
Romèu, aimant asenat, esclau dera passion!
Vene en forma d’alend amorós: respon-me damb un vèrs qu’en eth solet rimen bens damb desdenhs, e a on cales ua floreta ara mair der Amor e ath mainatge cèc, que heric damb es sues flèches ath rei Cofetua, e lo hec encamardar d’ua prauba gojata.
Ves?
Non respon ne da senhaus de vida.
Te conjuri per çò des radiants uelhs, e per çò der espaciós front, e per çò des roiencs pòts, e peth brèu pè e es plies cueishes de Rosalia, que campes damb era tua vertadèra forma.
S’emmaliciarà, se t’enten.
Ja veiràs com non: s’emmaliciarie, se m’entestèssa a embarrar a un dimòni en cercle dera sua dauna, pr’amor de qué era lo conjurèsse, mès ara veiràs se com non s’emmalície damb tan santa e justa invocacion, coma n’ei eth nòm dera sua aimada.
Seguis-me; que s’aurà amagat entre aguestes arrames entà passar era net.
Er amor, coma qu’ei cèc, cèrque tenèbres.
Se siguesse cèc, mancarie lèu tostemp era sua balestada.
Bona net.
Romèu.
Me’n vau a ajaçar, pr’amor qu’era èrba ei massa hereda entà dormir.
Partim ja?
Partim.
Entà qué entestar-se a cercar ad aqueth que non vò èster trapat?
Qué ben s’en burle deth dolor des auti, aqueth que jamès sentec dolors!
Eth solei que ges ja pes balcons d’Orient?
Ges, beròi solei, e aucís d’enveja damb es tòns arrais ara lua, que s’està palla e uelhimacada pr’amor qu’era tua beresa venç a quinsevolh ninfa deth tòn cor.
Plan per aquerò se vestís de color auriò.
Be n’ei de pèc eth que s’orne damb es sues gales passides!
Qu’ei era mia vida, qu’ei eth mèn amor que campe!
Com li poiria jo díder qu’ei senhora dera mia amna?
Arren me didec.
Mès qu’ei parièr.
Es sòns uelhs parlauen, e jo responerè.
Mès quina gausardaria ei era mia, se non me didec arren!
Es dues esteles mès polides deth cèu li supliquen que les substituisque pendent era sua abséncia.
S’es sòns uelhs ludessen coma astres en cèu, serie pro era sua lum entà estofar as auti coma era lum deth solei aucís ara d’ua tèda.
Tau torrent de lum brotoarie des sòns uelhs, que harie desvelhar-se as audèths en plia net, e entonar era sua cançon coma s’auesse arribat era auròra!
Ara bote era sua man ena maishera.
Qui la podesse tocar coma eth gant que la capère?
Ai de jo!
Qu’a parlat!
Torni a enténer era sua votz.
Àngel d’amor que te m’apareishes ath miei dera net, coma nonci des cèus ara estabosida vista des mortaus qu’enludernadi la ven trauessar damb rapid vòl es esfères, e calar-se enes ales des bromes!
Romèu, Romèu!
Per qué ès Romèu?
Per qué non renègues deth nòm de ta pair e de ta mair?
E se non as vam entà tant, estima-me, e non m’aurè per Capuleto.
Qué posqui hèr; seguir-la d’aurelha o parlar jo?
Que non ès tu eth mèn enemic.
Que n’ei eth nòm de Montesco, qu’amies.
E qué vò díder Montesco?
Non ei pè, ne man, ne braç, ne ròstre, ne cap tròç dera natura umana.
Per qué non cuelhes un aute nòm?
Era ròsa non deisharie d’èster ròsa e d’espàrger era sua flaira encara que se cridèsse de ua auta manèra.
Dera madeisha manèra, eth mèn estimat Romèu, encara qu’amièsse un aute nòm, sauvarie totes es bones qualitats dera sua amna, que non li vien per eretatge.
Dèisha eth tòn nòm, Romèu, e en lòc deth tòn nòm, que non ei arren substanciau, cuelh tota era mia amna.
Se cuelhi era tua paraula, crida-me eth tòn aimant, e crederè que me sò batiat de nauèth, e qu’è perdut eth nòm de Romèu.
E qui ès tu que, ath miei des ombres dera net, vies tà suspréner es mèns secrets?
Que non sai de cèrt eth mèn nòm, donques que tu as en òdi aguest nòm, e se jo podessa, l’arrincaria deth mèn pièch.
Que son pòques, encara, es paraules qu’è entenut d’aguesta boca, e, ça que la, te reconeishi.
Qu’ei que non ès Romèu?
Qu’ei que non ès dera familha des Montesqui?
Non serè ne ua causa ne era auta, àngel mèn, se quinsevolh des dues te shòrde.
Com as vengut enquia aciu, e entà qué?
Es parets d’aguest jardin son nautes e dificiles d’escalar, e aciu poiràs estramuncar damb era mòrt, en èster qui ès, se bèth parent mèn te trapèsse.
Es parets les sautè damb es ales que me balhèc er amor, qu’ada eth non se resistissen encara es paredaus dera ròca.
Ne tansevolh cranhi as tòns parents.
Se te trapen t’auciràn.
Mès omicides son es tòns uelhs, divessa mia, qu’es espades de vint parents tòns.
Guarda-me sense racacòr, e eth mèn còs se harà invulnerable.
Jo daria un mon entà que non te desnishèssen.
D’eri me defen eth vel tenebrós dera net.
Que voi mès morir enes sues mans, estimant-me tu, qu’evitar-les e sauvar-me d’eri quan me manque eth tòn amor.
E qui te guidèc enquia aciu.
Er amor que me didec a on demoraues.
D’eth me conselhè, eth guidèc es mèns uelhs que jo l’auia autrejat.
Sense èster navegaire, te juri que navegaria enquiara plaja mès luenhana des mars per çò de conquistar jòia tan preciosa.
S’eth mantèl dera net non me caperèsse, eth rubor de vèrge pujarie enes mies caròles, rebrembant es paraules qu’aguesta net m’as entenut.
En vaganaut voleria corregir-les o desmentir-les.Vanes resisténcies!
M’estimes?
Sai que me dideràs que òc, e que jo te crederè.
E totun aquerò, poiries mancar ath tòn jurament, pr’amor que diden que Jove se n’arrís des perjurs des aimants.
Que t’estimi fòrça, Montesco, fòrça e non m’ages per leugèra, mèsalèu vau a èster mès fèrma e constanta qu’aqueres que semblen desdenhoses pr’amor que son astutes.
Te vau a cohessar qu’auria sauvat mès dissimulacion damb tu, se non m’auesses entenut aqueres paraules que, sense pensà’c jo, revelèren tot er amor deth mèn còr.
Perdona-me, e non jutges leugeresa aguest render-me tan lèu.
Era solitud dera net qu’ac a costat.
T’ac juri, estimada mia, pes arrais dera lua qu’argenten era copa d’aguesti arbes.
Non jures pera lua, qu’en sòn rapid movement càmbie d’aspècte cada mes.
Non sigue que vages a imitar era sua inconstància.
Donques per qué jurarè?
Non hèsques cap jurament.
S’un cas, jura per tu madeish, pera tua persona qu’ei eth diu qu’adòri e qu’en eth me cau creir.
Pro qu’eth huec deth mèn amor…!
Non jures.
Ara que m’aumplís d’alegria veder-te, non voi aguesta net enténer taus promeses que semblen violentes e massa rapides.
Que son coma er arrai que s’escandís, a penes apareish.
Aluenha-te ara: dilhèu quan tornes s’aurà ja daurit, encoratjat pes brises der ostiu, eth capurèth d’aguesta flor.
Adishatz, e volgue Diu qu’alende en tòn pièch tan doça cauma coma en mèn!
E non m’autreges mès consolacion qu’aguesta?
E quina auta te posqui autrejar aguesta net?
Era tua fe pera mia.
Abans de qué tu me la demanèsses ja te l’auia autrejat.
Mès que me hè dò non poder-la-te autrejar un aute còp.
E plan?
Qu’ei que me la voleries trèir un aute còp?
Òc, entà autrejar-la-te un aute viatge, encara qu’aquerò siguesse cobesença de un aute ben que ja tengui.
Mès era mia afogadura entà autrejar-la-te sancera ei tan prigonda e tan sense limits coma es abismes dera mar.
Guaire mès autregi, mès voleria autrejar-te!..
Mès qu’enteni bronit laguens.
Adishatz!
Non enganhes era mia esperança…
Hilhuquèra, que ja vau…
Sauva-me fidelitat, Montesco mèn.
Demora un instant, que torni de seguit.
Net, deliciosa net!
Sonque cranhi que, per èster de net, non se passe tot aquerò en un deliciós sòmi.
Pistant un aute còp ena hièstra) Solet te diderè dues paraules.
S’era finalitat deth tòn amor ei aunèsta, se te vòs maridar, ditz-li deman ath messatgèr que te manarè, de com e quan vòs celebrar era sagrada ceremònia.
Jo te sacrificarè era mia vida e vierè ath tòn darrèr peth mon.
Cridant laguens) Julieta!
Que ja vau…!
Mès se son tòrtes es tues intencions, te prègui que…
Que ja vau…!
Deman vierà eth messatgèr…
Julieta!
Pera glòria…
Bona net.
Non.
Com an d’èster bones sense es tòns arrais?
Er amor va ara cèrca der amor tau qu’er estudiant hug des sòns libres e er amor s’aluenhe der amor tau qu’eth mainatge que dèishe es sòns jòcs entà tornar en estudi.
Un aute còp ena hièstra) Romèu!
Romèu!
Ò, se jo auessa era votz deth caçaire de falconaria, entà cridar de luenh as falcons!
Se jo podessa parlar a crits penetrarie era mia votz enquiara tuta dera ninfa Eco, e arribarie a ensordir-la repetint eth nòm deth mèn Romèu.
Be ne sone d’agradiu er accent dera mia aimada ena tranquilla net, protectora des aimants!
Qu’ei mès doça qu’era musica en ua aurelha atentiua.
Romèu!
Amna mia!
Tàs nau.
Tà quina ora li cau vier ath mèn vailet deman?
Que non mancarà.
Es ores se me haràn sègles enquia qu’arribe aguest moment.
Sabi pas entà qué t’è cridat.
Dèisha-me demorar aciu enquia qu’ac penses!
Damb era alegria de veder-te d’apròp me desbrembarè etèrnaments de çò que pensaua en tot rebrembar era tua doça companhia.
Entà que contunhe eth tòn desbrembe non è de partir.
Que hè dia… vè-te’n.
Mès non voleria que t’aluenhèsses mès qu’eth tròç brèu que consentís aluenhar-se ar auderèth era mainada que lo tie agarrat damb ua còrda de seda, e qu’a còps lo dèishe dera man, e dempús lo recuelh ansiosa, e lo torne a deishar anar.
Pro que siguessa jo aguest audereth!
E qué voleria jo senon que ne siguesses?, encara que cranhi qu’es mies amorasses auien d’aucir-te.
Adishatz, adishatz!
Qu’ei trista era abséncia e tan doç er adiu que non sai se com arrincar-me des hèrs d’aguesta hièstra.
Qu’eth saunei repause enes tòns doci uelhs e era patz ena tua amna!
Pro que siguessa jo eth saunei, pro que siguessa jo era patz qu’en era dormís era tua beresa!
D’aciu vau tara cèla a on s’està eth mèn pietós confessor pr’amor de demanar-li ajuda e conselh entad aguest ahèr.
Cèla de fraire Laurenç.
Ja era auròra arrís guardant se com hug era escura net.
Ja damb es sòns arrais daure es bromes d’orient.
Que hug era net damb guiterosi pès, estramuncant e queiguent coma un embriac, en veir era lum deth solei que se desvelhe e puge en car de Titan.
Abans qu’estene era sua daurada lum, alegrant eth dia e shugant es lèrmes que vessèc era net, me cau aumplir aguest tistèr de plan flairoses flors e d’èrbes delicades.
Era tèrra qu’ei ath còp cunhèra e sepultura dera natura, e eth sòn sen elève e neurís hilhs de condicions diuèrses, mès cap tan mancat de vertut que non balhe aliment o remèdi o solaç ar òme.
Que son estranhes es vertuts que vessèc era prodiga man dera natura, en pèires, plantes e èrbes.
Non i a cap èsser inutil sus era tèrra, per vil e menspredós que semble.
Ath contrari, er èsser mès nòble se se tie damb mala fin, ei dolent e abominable.
Eth ben madeish se càmbie en mau e eth valor en vici, quan non se tie entà ua fin vertuosa.
En aguesta flor que nèish dormissen amagadi, ath còp, medecina e podom, es dus nèishen dera madeisha origina, e era sua flaira comunique deleit e vida as sentits, mès se s’aplique enes pòts, aguesta madeisha flor tant amorosa aucís eth sentit.
Atau ei era amna umana, dus monarques règnen en era, un era umilitat, er aute era passion; quan aguesta predomine, un vèrme rosigador consumís era planta.
Bon dia, pair.
Que Diu t’age.
Qui me salude damb doces paraules, a punta de dia?
Lheuat e ad aguestes ores, hè veir, plan, intranquillitat de consciéncia, hilh mèn.
Enes vistons des ancians s’estan es suenhs velhadors, e a on règne era inquietud com i poirà auer repaus?
Mès ena jaça a on repause era joenesa, autrú a tota pena e dòu, bohe enes membres deliciosa cauma en mofle saunei.
Era tua visita tan doriua me hè veir que quauqua trista escadença te hè abandonar tan lèu eth lhet.
E se non… serà qu’as passat era net desvelhat.
Qu’ei aquerò, e repausè mielhor que dormint!
Que Diu te perdone.
Sigueres damb Rosalia?
Damb Rosalia?
Que ja eth sòn nòm non sone doç enes mies aurelhes, ne pensi ja en sòn amor.
Que hès ben.
Alavetz, a on sigueres?
T’ac vau a díder sense trebucs.
Ena hèsta des nòsti enemics es Capuleti, a on ath còp herí e siguí herit.
Solet es tues mans poiràn guarir a un e ar aute contendent.
E damb aquerò veiràs que non sauvi racacòr ath mèn adversari, donques que prègui per eth coma se siguesse eth mèn amic.
Donques te diderè en dues paraules que sò encamardat dera hilha deth nòble Capuleto, e qu’era me correspon damb madeish amor.
Que ja ei tot concertat, sonque manque que vos bendigatz aguesta union.
Dempús vos diderè, mès peth menut, a on e com mos coneishérem e mos jurèrem constància etèrna.
Ara çò que mos cau ei que mos maridetz de seguit.
Per vida deth mèn pair sant Francesc!
Guaire lèu desbremberes a Rosalia, qu’en era auies abans eth tòn amor!
Er amor des joeni nèish des uelhs e non deth còr.
Guaire ploreres per Rosalia!
Encara non a shugat eth solei es bugassi des tòns plors.
Encara ressonen enes mies aurelhes es tòns planhs.
Encara se pòt veir en tòn ròstre es tralhes d’ancianes lèrmes.
Non didies qu’ère mès beròia e gentila que deguna?
E ara l’as mudat.
E dempús acusatz d’inconstantes as hemnes!
Com cercatz fermetat en eres, se vosati les balhatz er exemple de desbrembar?
Mès vos, qu’ei que non reprovàuetz eth mèn amor damb Rosalia?
E non me didéretz que hèssa tot çò possible entà estofar aguest amor?
Non vos emmalicietz damb jo, pr’amor qu’era mia senhora m’estime autant coma jo ada era e respon damb eth sòn amor ath mèn, e era auta non.
Qu’ei que Rosalia dilhèu endonvièsse era leugeresa deth tòn amor.
Vene damb jo, inconstant gojat.
Jo t’ajudarè a arténher çò que desires entà qu’aguesta nòça sigue ligam d’amistat qu’escandisque era rancura des vòstes familhes.
Va, donc, sense pòsa.
Anem tot doç entà non estramuncar.
A on ei Romèu?
Venguec anet ena sua casa?
Ena casa de sa pair non i siguec.
Atau m’ac a dit eth sòn vailet.
Mon Diu!
Teobaldo, eth cosin de Capuleto, l’a escrit ua carta ath pair de Romèu.
Solide serà un panèu de desfiament.
Donques Romèu solide fòrça que responerà.
Toti es que saben escríuer pòden respóner a ua carta.
Voi díder que Romèu saberà tractar coma cau ath patron dera carta.
Praube Romèu!
Aguesta ròia e palla mainada l’a trauessat eth còr a estocades, l’a trespassat es aurelhes damb ua cançon d’amor, e eth centre dera amna damb es amples flèches deth volaire Cupido…
E poirà, eth, resistir a Teobaldo?
Per qué?
Qui ei Teobaldo?
Quauquarren mès qu’eth rei des gats; qu’ei eth mielhor e mès adreit escrimaire.
Manège era espada coma tu era lengua, sauvant temps, distància e compàs.
Gran talhador de robetes.
E qué vos díder damb tot aquerò?
Mala bèstia s’avale ad aguesti naui elegants qu’an vengut damb gèsti e cortesies a reformar es nòsti ancians costums.
Ò, peguetat insigna!
Aciu qu’as a Romèu!
Aciu qu’as a Romèu!
Plan desafilada amie era amna.
Que non ès ne pebe ne huec.
Ò matèria digna des vèrsi de Petrarca!
Comparada damb eth sòn amor Laura qu’ère ua sirventa, sonque qu’auec mielhor poèta que la celebrèsse.
Dido ua gojata, Cleopatra ua gitana, Hero e Elena dues putes, e Ciste, a maugrat des sòns neri uelhs, non poirie competir damb era sua.
Bon jour, senhor Romèu.
Ei ua salutacion francesa que correspon as vòstes cauces franceses.
Anet mos deishères nau de tot dera lua.
Qué dides de deishar-vos naut de tot dera lua?
Que te dideres adiu ara francesa.
Ac entenes ara?
Perdon, Mercutio.
Qu’auia bèra causa entà hèr, e non i auie temps entà cortesies.
De sòrta que tu tanben as cortesies a viatges e doblegues es jolhs?
Atau, donc, non sò descortés, pr’amor qu’aquerò ei hèr genuflexions.
Qu’as rason.
Mès aquerò que parlàuem ei cortesia, non genuflexion.
Qu’ei que jo sò era flor dera cortesia.
Per qué non dides era flor e era pinta?
Pr’amor qu’era flor te la dèishi a tu.
Cara-te, pèc!
Ara que t’arreconeishi: ès Romèu, eth nòste ancian e bon amic.
E non ei milhor açò qu’anar de lamentacions exotiques?
Qu’ères fòrça pèc damb aguest amor asenat.
Guarda, guarda.
E son dus: ua jupa e un burat.
Pèir!
Qué?
Hè-me a vier eth ventalh.
Bon dia, senhors.
Bona tarde, beròia dauna.
Qu’ei qu’auem arribat tath ser?
Non, mès era man lasciua deth relòtge senhale es dotze.
Jesús, quin òme!
Plan ben dit.
Entà que metèsse a pèrder era sua òbra.
Jo ac posqui díder, e per cèrt, aguest joen serà ja mès vielh quan lo trapetz que quan començàuetz a cercar-lo.
Jo que sò Romèu, a manca de un aute mès joen.
Ac dides de vertat?
Atau, donc, a manca de un aute mielhor, vos semble joen?
Se reauments ètz Romèu, vos è de díder en secret ua paraula.
Dilhèu volerà citar-lo entad aguesta net.
Ei dilhèu ua gaudimèla, ua gaudimela?…
L’è trapat!…
Qué ei çò qu’as trapat?
Que vieram aquiu tà dinar.
Que vierè a amassar-me damb vosati.
Adishatz, beròia vielha; beròia, beròia, beròia.
Laudat sigue Diu, que se n’anèc aguest.
Romèu) se qui ei aguest pèc, tan vantat des sues galejades?
Hilhuquèra, qu’ei un amic mèn que s’escote ada eth madeish e l’agrade d’arrir damb es sues galejades, e que parle mès en ua ora que çò qu’entenes tu en un mes.
Donques se gause parlar mau de jo, que m’ac pagarà, encara que venguen ena sua ajuda uns auti vint dera sua classa.
E se jo madeisha non posqui, d’auti treiràn era cara en per de jo.
Plan que òc.
Eth plan pèc!
Dilhèu se pense que jo sò ua hemna d’aguestes?…
E tu (a Pèir) qu’ès aquiu tan tranquil e dèishes que quinsevolh m’insulte.
Jo non è vist qu’arrés vos insultèsse, donques que s’ac auessa vist, non m’estaria ua menuta a trèir era espada.
Arrés me guanhe en valor quan era mia causa ei justa, e quan me favorís era lei.
Mon Diu!
Encara sò anutjada e me tremòlen es carns…
Ua soleta paraula, cavalièr.
Coma vos didia, era mia senhoreta me mane damb un encargue entà vos.
Que non vos vau a repetir tot çò que m’a dit.
Mès s’eth vòste in ei enganhar-la, plan que òc que serà causa indigna, pr’amor qu’era mia senhoreta ei ua gojata joena, e enganhar-la serie ua mala òbra, e non aurie perdon de Diu.
Hilhuquèra, li pòs jurar ara tua senhora que…
Plan, plan, atau l’ac diderè, e s’alegrarà fòrça!…
E qué li vas a díder, s’encara non as entenut arren?
Ditz-li qu’endónvie bèra desencusa entà vier aguesta tarde a cohessar-se en convent de fraire Laurenç, e eth mos cohessarà e maridarà.
Cuelh aguest present.
Que non acceptarè ne un sò horadat, senhor mèn.
Ja te lo manarè jo.
Aguesta tarde, donc?
Que non i mancarà.
Demora-te darrèr des tàpies deth convent, e abans d’ua ora, eth mèn vailet te harà a vier ua escala de còrda entà poder jo pujar per era enquiath cim dera mia felicitat.
Adishatz e sigues-me fidèu.
Jo t’ac pagarè tot.
Es mèns rebrembes entà Julieta.
Benedit sigatz.
Ua paraula mès.
Qué, hilhuquera?
Ei de confiança eth vòste vailet?
Eth mèn vailet ei fidèu coma er aur.
Plan ben, cavalièr.
Que non i a senhoreta mès beròia qu’era mia, e se l’auéssetz coneishut de petita…
A!, per cèrt, vos cau saber que i a ena ciutat un tau Paris que de bon voler l’abordarie.
Mès era, benedida sigue era sua amna, s’estimarie mès a un grapaud lèg qu’ada eth.
A viatges me divertisqui en anutjar-la, en tot dider-li que Paris ei mielhor gojat que vos, e se vedéssetz com se bote alavetz!
Mès esblancossida qu’era cera.
Didetz-me ara: Romero e Romèu non an era madeisha letra iniciau?
Qu’ei vertat qu’ambdús comencen per R.
Aquerò qu’ei burla.
Ja sai qu’eth vòste nòm comence damb ua auta letra mens aspra…
Se vedéssetz se quini graciosi equivòcs hè damb eth vòste nòm e damb Romero!
Pro vos agradarie entener-la.
Rebrembes a Julieta.
Plan que les ac balharè mil còps.
Pèir!
Qué!
Cuelh eth ventalh e guida-me.
Qu’èren es nau quan manè ara hilhuquèra, e didec que tornarie abans de mieja ora.
Dilhèu non l’aurà trapat?
Mès òc!
Be n’ei de bastrusa e guiterosa!
Sonque eth pensament aurie d’èster nonci der amor.
Eth cor mès qu’es arrais deth solei que hèn húger es ombres des montes.
Que ja ei eth solei ena mitat dera carrèra.
Tres ores s’an passat, dempús es nau enquias dotze, e eth non torne encara.
S’era auesse sang joena e amna tornarie damb es paraules ena sua boca; mès era vielhesa qu’ei pesada coma un plom.
Gessen era Hilhuquèra e Pèir) Gràcies a Diu qu’arribe!
Hilhuquèra mia, estimada hilhuquèra…
Quines naues me hès a vier?
Parlères damb eth?
Que s’en vage Pèir.
Vè-te’n, Pèir.
E plan, hilhuquèra estimada.
Be n’estàs de trista!
Dilhèu amies males naues?
Ditz-les-me, aumens, damb cara alègra.
E se son bones, non les lances a pèrder damb aguesta guardada trebla.
Que sò plan fatigada.
Be ne son de trincadi es mèns uassi!
Ages tu es tòns uassi e jo es mies notícies!
Parla, per Diu, hilhuquèra mia.
Senhor, quina prèssa!
Demora un shinhau.
Com dides qu’ès sense alend, quan t’ei sobrèr er alend tà dider-me que non l’as?
Que te tardaries mens en tornà’c a díder qu’en dar-me es notícies.
Te les as hèt a vier bones o dolentes?
Quina bona eleccion de marit qu’as auut!
Vai, eth tau Romèu!
Encara qu’age milhor cara qu’es auti, encara ei milhor eth sòn pè e era sua man e era sua galhardia.
Non vau a díder qu’ei era flor des cortesans, mès jo sò qu’ei umil coma ua oelha.
Qu’as hèt ben, hilha!
As minjat en casa?
Cara, cara: aquerò que ja ac sabia.
Mès qué i a dera nòça?
Jesús!
Quin cap eth mèn!
Ath delà, era esquia…
Com me mortifiquen es arnelhs!
Eth tòrt qu’ei tòn que me hès caminar per aguesti endrets daurint-me era sepultura abans d’ora.
Que me hè fòrça dò des tòns maus, mès acaba de dider-me, estimada hilhuquèra, se qué te responec eth mèn amor.
A on ei era tua mair?
Era mia mair?
Aquiu laguens.
Vai, quina pregunta!
Mon Diu!
Un aute còp i vas tu madeisha entad aguestes comissions.
Mès, quina confusion!
Qué ei, a tot darrèr, çò que te didec Romèu?
Te deisharàn anar soleta a cohessar-te?
Donques aquiu madeish te maridaràs.
Vè-te’n ena cèla de fraire Laurenç.
Que ja te rogisses damb aguesta simpla naua.
Ve-te’n tath convent.
Jo vierè per un aute camin entà cercar era escala, que damb era eth tòn aimant li cau escalar eth nin der amor.
Tara cèla, donc, e jo a minjar.
E jo entara mia felicitat!
Que sigue atau, que sigue atau!
Mès per fòrça penes que venguen non seràn pro entà esbauçar era impression d’aguest moment de ventura.
Junh es nòstes mans, e se jo la posqui cridar mia, non cranherè ne tansevolh era mòrt, borrèu der amor.
Arren violent se tarde guaire: ne eth plaser ne era pena.
Eri madeishi se consumissen, coma eth huec e era povora, en tier-se.
Era excessiua doçor dera mèu embafe as pòts.
Estima, donc, damb templança.
Aciu que i é era dauna; (ges Julieta) eth sòn pè ei tan leugèr que non gastarà jamès era ròca etèrna; tan leugèra que pòt córrer sus es telaranhes sense tricar-les.
Bona tarde, reverend confessor.
Romèu te balharà es gràcies en nòm des dus.
Plan per aquerò lo sò includit ena salutacion.
Se non, pecarie, eth, d’excès de cortesia.
Ò Julieta!
S’era tua felicitat ei coma era mia e la pòs exprimir damb mès art, alègra damb es tues paraules er aire d’aguesta cramba e dèisha qu’era tua votz proclame er astre qu’aué agite era amna des dus.
Eth vertadèr amor ei mès prodig d’òbres que de paraules: mès ric ena esséncia qu’ena forma.
Solet eth praube compde eth sòn cabal.
Eth mèn tresaur ei tan gran que jo non poiria compdar ne tansevolh era mitat.
Acabem lèu.
Amic Mercutio, me pensi qu’auríem de hèr pòsa, donques que hè fòrça calor, e es Capuleti van enforismadi, e ja sabes qu’er ostiu hè a borir eth sang.
Tu qu’ès un d’aguesti òmes que quan entren en ua tauèrna, boten era espada sus era taula, coma dident “pro que non t’aja de besonh”, e dempús, as dues glopades, la trèn, sense qu’arrés les provòque.
Dides que jo sò d’aguesti?
Per qué dides aquerò?
Se n’auesse un aute coma tu, lèu vos auciríetz.
Qu’ès capable de pelejar sonque per un solet peu dera barba.
A on arrés veirie escadença de horra, tu que la ves.
Eth tòn cap qu’ei plen de luta, coma de mijò un ueu, e aquerò, qu’a còps, t’an botat eth cap mofle coma un mijò.
Lutères damb un pr’amor que te vedec en carrèr e desvelhèc ath tòn gosset qu’ère en tot dormir en solei.
E damb un sarte pr’amor qu’estreèc era sua ròba naua abans de Pasca e damb un aute pr’amor qu’estacaue es sues sabates damb cintes vielhes.
Com m’as d’ensenhar, tu, moderacion e prudéncia?
Guarda, aciu que vien es Capuleti.
Que m’ei parièr a jo, tè.
Estatz-vos près de jo, que me cau dider-les dues paraules.
Que voleria parlar damb un de vosati.
Sonque parlar?
Gentilòme, que non deisharè de foter-lo s’ei que i a motiu.
E non podetz trapar un motiu sense que vo l’autregen?
Mercutio, tu es d’acòrd damb Romèu.
D’acòrd!
Te penses qu’èm musicians?
Donques encara que ne sigam, non ages cap de dobte de qué en aguesta ocasión vam a desacordar.
Jo te harè dançar damb eth mèn arc de violin.
D’acòrd!
Mon Diu!
Qu’em entre gent.
Qu’an es uelhs entad aquerò.
Adishatz, senhor.
Aciu que i é eth domaisèl que cercàuem.
Demora jo aciu madeish s’aguest amie es colors deth vòste linhatge.
Encara que solide vos seguirà entath camp, e plan per aquerò lo cridatz domaisèl.
Romèu, solet ua paraula me dèishe díder er òdi que te tengui.
Teobaldo, taus rasons è entà estimar-te que me hèn perdonar enquia e tot era barbara grossieretat d’aguesta salutacion.
Jamès è estat infame.
Que non me coneishes.
Adishatz.
Gojat imbèrbe, non sages de desencusar es afronts que m’as hèt.
Jamès te sò afrontat.
T’ac digui damb jurament.
Ath contrari, aué t’estimi mès que jamès e dilhèu te’n sàpies lèu lèu dera rason d’aguesta afeccion.
Vè-te’n en patz, brave Capuleto, nòm qu’estimi autant coma eth mèn.
Quina covardia mès estranha!
Qu’ac decidisquen es estocades.
Qué vòs de jo?
Rei des gats, sonque voi ua des tues sèt vides, e dempús pataquejar-te a còps es autes sies.
Vòs tirassar des aurelhes era tua espada e trèir-la dera gaina?
Au, lèu, pr’amor que se non, era mia t’escauharà es tues aurelhes abans que la trèigues.
Que sò damb tu.
Pòs-te, amic Mercutio.
Tà dauant, gentilòme.
Mostratz-me aguesta arrestada (se pelegen).
Trè era espada, Benvolio.
Separem-les!
Quina vergonha, gentilòmes!
Escotatz, Teobaldo!
Escota, Mercutio!
Pro, Teobaldo e Mercutio!
Que m’an mau herit.
Malapèsta a Capuleti e Montesqui!
T’an herit?
Ua espeladura, arren mès, ua espeladura, mès qu’a besonh de garison.
A on ei eth mèn page entà que me cèrque a un cirurgian?
Non te cau pòur.
Dilhèu era herida serà lèugèra.
Que non ei tan prigonda coma un putz ne tant ampla coma et lumedan d’ua glèisa, mès qu’ei pro.
Se deman preguntes per jo, me veiràs tan carat coma un mòrt.
Que ja sò marinat entar aute mon.
Mau vèrme s’avale as vòstes dues familhes.
Mon Diu!
Qu’un goseet, un arrat, un arratonh, un gat aucisque atau a un òme!
Un brigand, un coquin que pelege contra es angles e nòrmes dera escrima.
Per qué te meteres a separar-mos?
Per dejós deth tòn braç m’a herit.
Siguec damb bona intencion.
Hè-me a vier d’aciu, Benvolio, que vau a cuélher ua malagana.
Mau vèrme s’avale as dues familhes!
Ja sò ua causa poirida.
Maudita sigue era discòrdia entre es Montesqui!
Per tòrt mèn perís aguest nòble cavalièr, tan près parent deth Prince.
Que sò escarnit per Teobaldo, per Teobaldo qu’a d’èster eth mèn parent en pòc de temps.
Es tòns amors, Julieta, m’an trèt eth vam e aflaquit eth trempatge deth mèn acèr.
Que torne) Ai, Romèu!, Mercutio a mòrt!
E d’aguest dia sagnós ne neisheràn d’auti qu’aumentaràn era còpia des mèns maus.
Per aquiu torne Teobaldo.
Que torne viu e trionfant.
E Mercutio mòrt!
Hug de jo, doça temperància.
Solet era ira guide eth mèn braç.
Teobaldo, aguest mot d’infame que me balhères, jo te l’entorni ara pr’amor qu’era amna de Mercutio ei ja enes bromes cridant ara tua, e tu o jo, o es dus, mos cau seguir-lo ara fòrça.
Donques vè-te’n tu a acompanhar-lo, pèc, que damb eth anaues tostemps.
Hug, Romèu, era gent acodís e Teobaldo ei mòrt.
Non te pòses coma embadoquit.
Hug, hug.
Que sò ua trista jogalha dera sòrt.
Hug, Romèu.
Per a on aurà hujut Teobaldo, assassin de Mercutio?
Aciu que jatz mòrt Teobaldo.
Seguitz-me toti.
Ac mani en nòm deth Prince.
Entren eth Prince damb es sòns gardes, Montesqui, Capuleti, eca.
A on son es promotors d’aguesta luta?
Illustre Prince, jo que vos posqui racondar çò que se passèc.
Teobaldo!
Eth mèn nebot, hilh deth men frair!
Ò, Prince!
S’ètz just balhatz-mos sang per sang.
Ò, nebot mèn!
Ditz-me era vertat, Benvolio.
Qui comencèc era horra?
Teobaldo, que dempús moric a mans de Romèu.
En bades Romèu damb doces paraules l’exortaue ara concòrdia e li hège a vier en rebrembe es vòstes ordenances: tot aquerò damb fòrça cortesia e tranquil gèst.
Arren siguec pro tà padegar es furors de Teobaldo, que cèc d’ira, escometèc damb er acèr nud contra eth malerós Mercutio.
Mercutio lo resistís prumèr damb hèr, e hènt enlà deth sòn costat era sòrt lo vò lançar deth costat de Teobaldo.
Aguest rapiditat.
Romèu s’interpause, cridant: “Patz, patz, amics!” Darrèr dera sua lengua va eth sòn braç a interpausar-se entre es armes aucidores, mès còp sec, per dejós d’aguest braç, cale Teobaldo ua estocada que li trè era vida ath praube Mercutio; Teobaldo hug ath mès córrer, mès ath cap d’ua estona torne, e trape a Romèu qu’era sua colèra crèbe.
Se lancen coma arrais entath combat e abans de poder interpausar-me jo, què Teobaldo e hug Romèu.
Aguesta qu’ei era vertat lisa e clara, per vida de Benvolio.
CAPULETO Que non a dit era vertat.
Ei parent des Montesqui, e era afeccion que les tie l’a obligat a mentir.
Mès de vint espades se desgainèren contra eth mèn praube nebot.
Justícia, Prince.
Se Romèu aucic a Teobaldo, que morisque Romèu.
Eth aucic a Mercutio, sivans se dedusís deth raconde.
E qui demane justícia per ua sang de tan naut prètz?
Coma castic, jo lo despàtrii.
Es vòstes amnes son caperades pera ràbia, e a maugrat vòste vos è de hèr plorar era mòrt deth mèn parent.
Serè inaccessible as lèrmes e as prècs.
Non me digatz ua soleta paraula.
Que huge Romèu, pr’amor que se non hug lo cuelherà era mòrt.
Lheuatz eth cadavre.
Que non serie cleméncia perdonar ar omicida.
Corretz, corretz ena casa de Fedo, aladi shivaus deth solèi.
Eth soriac de Faeton vos lance entà cogant.
Que vengue era doça net a estèner es sòns espèssi ridèus.
Barra, ò solei, es tòns penetranti uelhs, e dèisha qu’en silenci vengue entà jo eth mèn Romèu, e, invisible, se lance enes mèns braci.
Er amor ei cèc e estime era net, e ara sua lum misteriosa hèn es sòns rendètz-vos es aimants.
Vene, majestuosa net, patrona d’umila e nera tunica, e ensenha-me a pèrder en mofle jòc, a on es vèrges empenhen era sua castetat.
Capèra damb era tua man era blossa sang qu’uscle enes mies caròles.
Vene, net, vene, Romèu, tu qu’ès era mia vida ath miei d’aguesta net, tu que dauant des sues tenèbres sembles un shinhau de nhèu sus es neres ales deth corbàs.
Vene, tenebrosa net, amiga des aimants, e entorna-me ath mèn Romèu.
E quan morisque, convertís tu cada tròç deth sòn còs en ua estela ludenta que servisque d’ornament ath tòn mantèl, tà que toti s’enamoren dera net, desenamorant-se deth solei.
Que ja è aquerit eth castèth deth mèn amor, mès encara non lo tengui.
Que ja sò venuda, mès non autrejada ath mèn senhor.
Quin dia tan long!, tan long coma era vesilha deth dimenge entath mainatge qu’a d’estrear un vestit nau.
Mès aciu que ven era mia hilhuquèra, e me harà a vier naues d’eth.
Arribe era hilhuquèra damb ua escala de còrdes) Hilhuquèra, quines naues me hès a vier?
Aguesta ei era escala que te didec Romèu?
Ai, ai, era escala!
Ai, Diu!
Qué se passe?
Per qué amies es mans crotzades?
Ai, senhora!, moric, moric.
Qu’èm perdudes.
Non i a remèdi…
Moric, l’auciren, qu’ei mòrt.
Mès ei possible en mon tau mauvestat?
En Romèu i cap.
Qui poirie pensar tau causa de Romèu?
E qui ès tu, diable, qu’atau vies a tormentar-me?
Parièr suplici que solet deu existir en lunfèrn.
Ditz-me, qué se passe?
S’a aucit Romèu?
Ditz-me òc e aguesta paraula qu’ei pro.
Serà mès omicida que guardada de basilic.
Ditz que òc o que non, que viu o qu’ei mòrt.
Damb ua paraula pòs padegar o caumar era mia pena.
Òc; qu’è vist era herida.
L’è vista damb es mèns pròpris uelhs.
Qu’ère mòrt, auriò coma era cera, caperat tot de calhs de sang colistrada.
Jo cuelhí ua malagana en veder-lo.
Crèba, còr mèn, crèba!
Uelhs mèns, jaderatz des d’ara en preson tenebrosa sense tornar a veir era lum deth dia!
Tèrra, torna entara tèrra!
Sonque me rèste morir, e qu’un madeish taüt capère es mies rèstes e es de Romèu.
Ò, Teobaldo amic mèn, cavalièr coma degun!
Teobaldo!
Mès, quina confusion ei aguesta que me botes!
Dides que Romèu a mòrt, e qu’a mòrt Teobaldo, eth mèn doç cosin?
Que tòque, donc, era trompeta deth Judici Finau.
S’aguesti dus an mòrt que m’ei parièr que visquen es auti.
A Teobaldo l’aucic Romèu, e aguest a estat despatriat.
Mon Diu!
Atau, donc, Romèu vessèc era sang de Teobaldo?
Amna de serpiu amagada jos capa de flors!
Quin dragon auec jamès tant esplendida tuta?
Polit tiran, diable angelicau, corbàs damb plumes de paloma, anhèth rapaç coma eth lop, matèria vila de forma celèsta, sant maudit, aunèst criminau, en qué pensaues, natura des lunfèrns, quan embarrères en paradís d’aguest còs era amna d’un condemnat?
Per qué religuères ta polidaments un libre de tan pervèrsa lectura?
Com, en tan magnific palai, i podec abitar era traïcion e era enganha?
Es òmes que son toti parièr.
Non i a en eri vertat, ne fe, ne constància.
Marridi, perfids…
A on ei eth mèn escudèr?
Balha-me ues gotes de licor.
Damb tants de trebucs vau a envielhir abans de temps.
Vergonha entà Romèu!
Maudita lengua que tau paraula gausèc díder!
En nòble cap de Romèu que non ei possible desaunor.
En sòn front règne er aunor coma sobeiran monarca.
Be ne sò de pèga jo qu’abans didia mau d’eth!
Com pòs desencusar ad aqueth qu’aucic ath tòn cosin?
E com è de díder mau d’aqueth qu’ei eth mèn espós?
Aucic ath mèn cosin, pr’amor que se non, eth mèn cosin l’aurie aucit ada eth.
Entà darrèr, lèrmes mies, tribut qu’enganhosaments aufrí ath dolor, en lòc d’aufrir-lo ath gòi!
Que viu eth mèn espós que volien aucir, e eth sòn aucidor jaç per tèrra.
Tà qué es plors?
Mès me pensi que t’è entenut ua auta paraula que m’enquimère fòrça mès qu’era mòrt de Teobaldo.
En vaganaut m’esfòrci entà desbrembar-la.
Era pese sus era mia consciéncia, coma pòt pesar ena amna d’un colpable eth racacòr.
Tu dideres que Teobaldo auie estat aucit e Romèu despatriat.
Aguesta paraula despatriat me pese mès qu’era mòrt de dètz Teobaldos.
Non ère pro damb era mòrt de Teobaldo o ei qu’es penes gaudissen en companhia e jamès vien soletes?
Per qué quan dideres “a mòrt Teobaldo” non higeres: “ta pair, o ta mair o es dus”?
Enquia e tot alavetz non aurie estat màger era mia pena.
Mès díder: Romèu despatriat!
Aguesta paraula qu’ei pro entà costar era mòrt ath mèn pair e ara mia mair, a Romèu e a Julieta.
A on son era mia mair e eth mèn pair?
Ditz-m’ac.
Plorant eth cadavre de Teobaldo.
Eri damb es sues lèrmes shugaràn es herides.
Jo mentretant, plorarè peth despatriament de Romèu.
Cuelh tu aguesta escala a qui era sua abséncia prive deth sòn doç objècte.
Era auie d’èster eth camin entath mèn lhet noviau.
Mès jo morirè vèrge e maridada.
Adishatz, escala de còrda!
Adishatz, hilhuquèra!
Me demore eth talamus dera mòrt.
Retira-te entara tua cramba.
Vau a cercar a Romèu sense pèrta de temps.
Qu’ei amagat ena cèla de fraire LAURENÇ.
Aguesta net vierà a veder-te.
Autreja-li en nòm mèn aguest anèth, e ditz-li que voi veir eth sòn darrèr adiu.
Vene, praube Romèu.
Didetz-me, pair…
Se qué ei çò que mane eth Prince?
I a quauqua pena que jo non aja sentut?
Te hèsqui a vier era senténcia deth Prince.
E quina a d’èster, se non ei era de mòrt?
Non.
Qu’ei un shinhau mens dura.
Despatriament!
Cleméncia, pair.
Didetz de mòrt.
Eth despatriament me còste mès temor qu’era mòrt.
Non me parletz de despatriament.
Dehòra de Verona non lunfèrn, desesperacion.
Despatriar-me de Verona ei coma despatriar-me dera tèrra.
Qu’ei madeish que digatz mòrt que despatriament.
Damb ua destrau d’aur talhatz era mia tèsta, e dempús vo n’arritz deth còp mortau.
Ò, be n’ei de nere eth pecat dera ingratitud!
Eth tòn crim meritaue era mòrt, mès era indulgéncia deth Prince escàmbie era mòrt peth despatriament, e encara non l’ac arregraïsses.
Tau cleméncia qu’ei crudeutat.
Eth cèu ei aquiu a on s’està Julieta.
Un gosset, un arrat, un gat pòden víuer en aguest cèu e veder-la.
Sonque Romèu non pòt.
Mès aunor, mès glòria, mès felicitat a ua mosca o a un taban immund qu’a Romèu.
Eri pòden tocar aquera blanca e meravilhosa man de Julieta, o botar-se enes sòns benedits pòts, en aguesti pòts tan plei de virginau modéstia que cren pecat eth solet hèt de tocar-se.
Non ac harà Romèu.
Li manen volar e a enveja des mosques que vòlen.
Per qué didetz qu’eth despatriament non ei era mòrt?
Qu’ei que non auíetz bèth podom subtil, bèth hèr agudent que me dèsse era mòrt mès lèu qu’aguesta vila paraula de “despatriat”?
Aquerò ei çò qu’en lunfèrn se diden es uns as auti es condemnadi.
E tu, prèire, confessor mèn e eth mèn mielhor amic, ès eth que ven a aucir-me damb aguesta paraula?
Escota, joen hòl e apassionat.
Me vas a parlar de nauèth deth despatriament?
Despatriament!
Filosofia!
Se non ei pro entà crear ua auta Julieta, entà arrincar un pòble deth sòn lòc, o entà hèr cambiar era volentat a un prince non me servís d’arren, ne la voi, ne vos vau a escotar.
A, hilh mèn!
Es hòls non entenen.
E com an d’enténer, s’aqueri que son en sòn sen tanpòc an uelhs?
Te vau a dar un bon conselh.
Que non podetz parlar de çò que non sentetz.
Se siguéssetz joen, e nauèth maridat damb Julieta, e l’adoràssetz cègament coma jo, e auéssetz dat mòrt a Teobaldo, e vos despatrièssen, vos arrincaríetz es peus en parlar, e vos arrossegaríetz peth solèr coma jo, mesurant era vòsta sepultura.
Criden.
Lhèua-te e amaga-te, Romèu.
Que non me lheuarè.
Es bromes des mies alendades m’amaguen des que vien.
Non entenes?
Qui ei?…
Lhèua-te, Romèu que te van a cuélher…
Que ja vau!…
Lhèua-te.
Mès, mon Diu, quina testudaria, quina holia!
Que ja vau.
Qui cride?
Qué vò díder aquerò?
Laguens) Deishatz-me entrar.
Sigues planvenguda.
Didetz-me, sant fraire.
LAURENÇ lèrmes.
Madeish s’està era mia senhora: totafèt parièr.
Funèst amor!
Sòrt crudèu!
Madeish qu’eth: plorar e panteishar.
Lheuatz-vos, lheuatz-vos deth solèr: tietz fermetat d’òme.
Per amor d’era, per amor de Julieta.
Lheuatz-vos, e non deishetz anar tan desesperadi ais.
Hilhuquèra…
Senhor, era mòrt qu’ac acabe tot.
Didies sabi pas se qué de Julieta.
Que li cau?
Non me cride assassin a jo que taquè damb sang era mainadesa dera nòsta ventura?
A on ei?
Se qué ditz?
Arren, senhor.
Plorar e plorar.
Coma s’aguest nòm siguesse bala d’arcabusa que l’aucisse, coma ne siguec era infama man de Romèu qu’aucic ath sòn parent.
Didetz-me, pair, en quina part deth mèn còs s’està eth mèn nòm?
Didetz-m’ac, pr’amor que voi saquejar era sua odiosa residéncia.
Artura aguesta man omicida.
Ès òme?
Eth tòn exterior ditz que òc, mès es tòns plors son de hemna e es tues accions de bèstia mancada de liure aubire.
Que me caus pòur.
Juri peth mèn sant abit que jo te hèja de volentat mès fèrma.
Aucir-te dempús d’auer aucit a Teobaldo!
E aucir, ath delà, ara dauna que solet viu per tu.
Ditz-me, per qué maudides deth tòn linhatge e deth cèu, e dera tèrra?
Tot qu’ac vas a pèrder en un virament de uelhs, e desonorar eth tòn nòm e era tua familha e eth tòn amor e eth tòn sen. Qu’as un gran tresaur, tresau d’avar e non lo ties entà reauçar era tua persona, eth tòn amor, eth tòn engenh.
Aguest nòble apetís tòn qu’ei figura de cera, mancada d’alend viril.
Eth tòn amor ei perjuri e jurament uet, e profanacion de çò que jurères, e eth tòn enteniment, que tant reauçaue eth tòn amor e era tua fortuna, ei eth qu’avugle e descamine autes poténcies coma eth soldat que s’alugue damb era madeisha povora qu’a, e què victima dera sua pròpria defensa.
Alenda, Romèu!
Bremba-te’n de qué Julieta viu, que per era hè un moment auries dat era vida.
Aquerò qu’ei ua consolacion.
Teobaldo te cercaue entà aucir-te, e tu l’aucires ada eth.
Vaquí ua auta consolacion.
Era lei te condemnaue a mòrt e era senténcia s’escambièc en despatriament.
Ua auta consolacion mès.
Quèn sus tu es benediccions deth cèu e tu, coma hemna leugèra, recebes damb mala cara era felicitat que cride ara tua pòrta.
Jamès favorís Diu as ingrats.
Vè-te’n a veir ara tua esposa, puja pera escala, coma auíem convengut.
Solatja-la e hug deth sòn costat abans que hèsque dia.
Anaràs entà Mantua, e aquiu t’estaràs enquia que se posque divulgar eth tòn maridatge, hètes es patzes entre es vòstes familhes e padegada era indignacion deth Prince.
Alavetz tornaràs mil còps mès alègre que trist te’n vas ara.
Vè-te’n, hilhuquèra.
Mil rebrembes ara tua patrona.
Hè que toti se retiren lèu, çò que serà mès aisit pr’amor deth desengust qu’an patit aué.
Ditz-li ada era qu’aquiu vierà Romèu.
Tota era net m’estaria en tot entener-vos.
Vau a encoratjar ara mia patrona damb era vòsta venguda.
Òc; ditz-li que se premanisque entà pelejar-me.
Que ja se remeten es mies esperances.
Adishatz.
Non desbrembes çò que t’è dit.
Ges abans que hèsque dia, e se gesses dempús, vè-te’n desguisat; e de cap a Mantua.
Qu’auràs soent naues mies e te’n saberàs de tot aquerò que te pòt interessar.
Adishatz.
Sarra-me era man.
Bona net.
Eth recent malastre m’a empedit parlar damb era mia hilha.
Autant era coma jo estimàuem fòrça a Teobaldo.
Mès era mòrt que ja non a remèdi.
Ja ei tard entà qu’aguesta net mos veigam, e òc ma hè vos juri que se non siguesse per vos, harie ja ua ora que m’auria calat en lhet.
Ne tanpòc ei aguesta era ocasión de galantaries senon de dòu.
Balhatz es mèns rebrembes ara vòsta hilha.
Paris, vos prometi solemnaments era man dera mia hilha.
Me pensi qu’era me creirà.
Vos ac posqui assegurar.
Esposa mia, abans d’ajaçar-te, vè-te’n a condar-li er amor de Paris, e ditz-li qu’eth proplèu dimèrcles…
Mès, quin dia auem aué?
Deluns.
Deluns!
Donques que non pòt èster eth dimèrcles.
Que sigue dijaus.
Ditz- li qu’eth dijaus se maridarà damb eth comde.
Ètz content?
Que non auram hèsta.
Sonque convidarè a amics intims, pr’amor qu’en èster tan recenta era mòrt de Teobaldo, convidar a fòrça gent semblarie de pòc sentiment.
Vos semble ben eth dijaus?
Pro que siguesse deman!
Entà dauant, donc: que sigue dijaus.
Avisa a Julieta abans d’ajaçar-te.
Adishatz, amic.
Alugatz-me, me’n vau tara cramba.
Ei tan tard que lèu harà dia.
Bona net.
Galaria près deth quarto de Julieta, damb ua hièstra que da tath jardin.
Tan lèu te’n vas?
Encara non hè dia.
Qu’ei eth cant deth rossinhòl, non eth dera alausa eth que sone.
Totes es nets se pòse a cantar en aqueth miugranèr.
Qu’ei eth rossinhòl, amor mèn.
Qu’ei era alausa qu’anóncie era auba; non ei eth rossinhòl.
Guarda, estimada mia, se com se van tintant es bromes der orient damb es colors dera auròra.
Que ja s’amòrten es tèdes dera net.
Ja s’auance eth dia damb pas rapid sus es umides cimes des montes.
Me cau partir, o se non, aciu me demore era mòrt.
Que non ei aguesta lum era dera auròra.
T’ac asseguri.
Ei un meteòr que despen dera sua lum eth solei entà guidar-te peth camin de Mantua.
Demora-te.
Per qué te’n vas tan d’ora?
Que m’agarren, que m’aucissen!
Se tu ac manes, que m’ei parièr.
Diderè qu’aquera lum grisa que veigui aquiu non ei era deth maitin senon eth palle reflèx dera lua.
Diderè que non ei cant dera alausa eth que ressone.
Mès voi demorar-me que partir.
Vene, mòrt, pr’amor que Julieta ac vò.
Amor mèn, parlem, qu’encara non hè dia.
Òc, vè-te’n, qu’ei era alausa que cante damb votz aspra e irritada.
E diden qu’es sòns sons son armoniosi, quan vien entà separar-mos a nosati!
Diden que càmbie de uelhs coma eth grapaud.
Pro que cambièsse de votz!
Maudita sigue era, que me dessepare des tòns atractius.
Vè-te’n, que cada còp clarege mès era lum.
As dit era lum?
Non, que son es tenèbres deth nòste destin.
Julieta!
Hilhuquèra!
Que vie ta mair.
Ja hè dia.
Premanis-te e non te negligisses.
Un punet!
Adishatz, e me’n vau!
Te’n vas?
Senhor mèn, eth mèn doç patron, hè-me a vier naues de tu cada dia, en cada instant.
Tan pesadi corren es dies malerosi, que cranhi envielhir abans de tornar a veir ath mèn Romèu.
Adishatz.
Te harè a vier notícies mies e era mia benediccion per toti es mieis que posca arténher.
Cres que mos tornaram a veir?
Òc, e qu’en doci collòquis d’amor rebrembaram es nòstes angónies d’ara.
Mon Diu!
Be n’ei de clara era mia tristor!
Aqueth qu’ei eth tòn còs, o m’enganhen es mèns uelhs?
Donques tanben a jo te ven es mèns esblancossida e sagnosa.
Adishatz, adishatz!
Ò fortuna!, te criden mudabla: ath mèn aimant fidèu que li son parièr es mudances.
Sigues mudable en bona ora, e atau non l’arturaràs e me lo haràs a vier dempús.
Laguens) Hilha, ès desvelhada?
Qui me cride?
Mair, ès desvelhada encara o te lhèues ara?
Quina nauetat te hè a vier entà jo?
Qué ei aquerò, Julieta?
Que sò malauta.
Encara plores era mòrt deth tòn cosin?
Te penses qu’es tues lèrmes li pòden entornar era vida?
Vana esperança.
Acaba es tòns plors, qu’encara que sigue senhau d’amor, semble lhocaria.
Deishatz-me plorar tan dura sòrt.
Aquerò ei plorar ara pèrta, e non ar amic.
Plorant ara pèrta, plori tanben ar amic.
Quin infame, mair?
Romèu.
A despart) Guaire distància i a entre eth e un infame!
Òc, e a on era mia resvenja non lo pòt arténher.
E jo voleria resvenjar ath mèn cosin.
Ja mos resvenjaram.
Non plores.
Alavetz anarà a hèr-li companhia a Teobaldo, e tu quedaràs contenta e resvenjada.
Que non serè satisfèta tant que non veiga a Romèu… mòrt…
Senhora, se trapes a bèth un que s’avengue a balhar eth podom, jo madeisha lo premanirè, e tanlèu lo recebe Romèu, poirà dormir tranquil.
Enquia e tot eth sòn nòm m’ei odiós quan non l’è apròp entà resvenjar en eth era sang deth mèn cosin.
Cèrca tu era manèra de premanir eth podom, tant que jo cèrqui ad aqueth que l’a d’administrar.
Ara escota tu ua notícia agradiua.
Bona escadença entà notícies agradiues!
E quina ei, senhora?
E quin dia ei aguest?
Donques se passe qu’eth dijaus, peth maitin, d’ora, eth comde Paris, aguest galhard e discrèt cavalièr, se maridarà damb tu ena glèisa de Sant Pèir.
Donques te juri, pera glèisa de Sant Pèir, e peth Sant Pèir plan pur, que non se maridarà.
Entà qué aguesta prèssa?
Maridar-me damb eth quan encara non m’a parlat d’amor?
Didetz-li ath mèn pair, senhora, qu’encara non voi maridar-me.
Quan ac hesca, damb jurament vos digui qu’abans serà eth mèn espós Romèu, qu’è en òdi, que Paris.
Vai, quina notícia me hètz a vier!
Aciu que vie ta pair.
Ena còga que què era arrosada, mès quan morís eth hilh deth mèn frair, què era ploja a còps de caudèr.
Encara non s’a acabat eth batarràs, hilha?
Eth tòn fèble còs ei vaishèth e mar e vent.
Enes tòns uelhs que i a marèa de lèrmes, e en aguest mar navègue eth vaishèth des tòns desirs e es tues alendades son eth vent que lo posse.
Ditz-me, esposa, as complit ja es mies ordes?
Òc, mès que non ac arregraís.
Asenada!
Qué ei aquerò, esposa mia.
Qué ei aquerò de non voler e non arregrair?
Qu’ei que non ei capinauta de qué l’ajam trapat coma espós un tan nòble cavalièr?
Èster capinauta?, non; arregrair, òc.
Qui li cau èster capinauta d’aquerò qu’aborrís?
Mès que tostemp s’arregraís era bona volentat, enquia e tot quan mos aufrís çò qu’auem en òdi.
Quines retoriques son aguestes!
Premanis-te a vier pes tòns pès eth pròplèu dijaus ena glèisa de Sant Pèir, entà maridar-te damb Paris, e se non, t’amiarè arrossegant-te en ua ensàrria; isterica, nerviosa, palla, pèga!
As perdut er èsme?
Cara.
Pair mèn, de jolhs vos demani que m’escotetz, sonque ua paraula.
Escotar-te!
Pèga, malapèsta!
Escota, dijaus vieràs en Sant Pèir, o non me tornaràs a guardar era cara.
Non me supliques ne me digues ua paraula mès.
Eth pos me tremòle.
Esposa mia, jo tostemp me pensè qu’ère pòca benediccion de Diu eth hèt d’auer ua soleta hilha, mès ara veigui qu’ei ua malediccion, e qu’enquia e tot aguesta ei sobrèra.
Diu l’age!
Non la mautractetz, senhor.
E per qué non?
Cara-te, e parla damb es tòns egals.
Qu’ei qu’ofeni ad arrés?…
Qu’ei qu’ua non pòt parlar?.
Qu’ès hòl.
Hòl òc.
De net, de dia e peth maitin, pera tarde, dormint, velhant, solet e acompanhat, en casa e en carrèr, tostemp a estat eth mèn in maridar-la, e ara que li trapi un joen de grana familha, ric, galhard, discrèt, plen de perfeccions, sivans diden, respon aguesta mecosa que non se vò maridar, que non pòt estimar, qu’ei massa joena.
Plan, donc, te perdonarè, se non te marides, mès que non demoraràs ua menuta mès aciu.
Que manque pòc entath dijaus.
Pensa-t’ac ben.
Se consentisses, te maridaràs damb eth mèn amic.
Se non, te penjaràs, demanaràs caritat pes carrèrs, e te moriràs de hame, sense que degun des mèns t’ajude.
Pensa-t’ac ben, que jo complisqui tostemp es mèns juraments.
Qu’ei que non i a justícia en cèu que se’n sàpie de tot er abisme des mèns maus?
Non me dèishes, mair.
Ajornatz un mes, ua setmana eth maridatge, o se non, eth mèn lhet noviau serà eth sepulcre de Teobaldo.
Non me digues arren, non te vau a respóner.
Decidis-te coma volgues.
Mon Diu!
Hilhuquèra, se qué me cau hèr?
Eth mèn espòs ei ena tèrra, era mia fe en cèu.
E com a de tornar ena tèrra era mia fe, s’eth mèn espós non la mane deth cèu?
Aconselha-me, padega-me, malerosa de jo!
Se per qué eth cèu a de tier toti es sòns recursi contra un èsser tan fèble coma jo?
Qué me dides?
Ne ua soleta paraula que me solatge?
Sonque te diderè ua causa.
Romèu ei despatriat, e se pòt apostar fòrt que non tornarà a veder-te, o tornarà d’amagat en cas que vengue.
Çò de mielhor serie, donc, sivans me pensi, que te maridèsses damb eth Comde, qu’ei fòrça mès gentil e discrèt cavalièr que Romèu.
Ne ua agla a tan verds e vius uelhs coma Paris.
Aguest dusau espós te conven mès qu’eth prumèr.
E, ath delà, ath prumèr lo pòs dar per mòrt.
Entà tu, coma se non existisse.
Parles damb era amna?
Damb era amna o siga jo maudita.
Que sigue atau.
Per qué?
Per arren.
Bona consolacion m’as autrejat.
Vè-te’n, ditz-li ara mia mair qu’è gessut.
Vau a cohessar-me damb fraire Laurenç, per çò der anug que l’è balhat ath mèn pair.
Qu’òbres damb sen.
Vielha infama!
Avortament des lunferns!
Quin ei eth màger pecat en tu: voler hèr-me perjura o tacar damb era tua lengua ath madeish que tanti còps botères pes bromes?
Maudita siga jo se torni a cercar conselh en tu.
Solet eth mèn confessor me darà empara e consolacion, o aumens fòrces entà morir.
Dijaus, dides?
Qu’ei lèu.
Atau ac vò Capuleto, e jo ac desiri tanben.
E encara non sabetz s’era nòvia vos estime?
Era non hè que plorar per Teobaldo e non a temps entà pensar en amors, pr’amor qu’er amor hug des dòus.
A sa pair l’angoishe qu’era se’n hèsque tant, e plan per aquerò vò hèr era nòça coma mes lèu milhor, pr’amor de talhar aguest deluvi de lèrmes, que poirie semblar mau ara gent.
Aguesta ei era rason que mos esdeguem.
Comde Paris, vaquí ara dauna, que vie ena mia cèla.
Planvenguda, senhora e esposa mia.
Ne seré quan me marida.
Aquerò serà lèu lèu; eth dijaus.
Serà çò que sigue.
Plan que òc.
Vietz a cohessar-vos damb eth pair?
Que me cohessaria damb vos se vos responessa.
Non me remigatz que m’estimatz.
Non vos remirè qu’estimi ath pair.
E li cohessaratz que m’auetz afeccion.
Que valerie mès aguesta confession ena vòsta esquia, que cara a cara.
Es lèrmes passissen eth vòste ròstre.
Que hèn pòca causa es mies lèrmes: non valie guaire eth mèn ròstre abans qu’eres lo maumetessen.
Mès l’ofensen aguestes paraules qu’es vòsti plors.
Senhor, ena vertat non i a injúria, e mès se se ditz cara a cara.
Qu’ei mèn aguest ròstre que d’eth parlatz mau.
Que serà vòste dilhèu, donques que ja non ei mèn.
Pair, podetz cuelher- me en confession, o me cau tornar tara Ave Maria?
Prauba mainada, que sò prèst a cuelher-te ara.
Non serè jo qui bote trebucs a tau devocion.
Julieta, adishatz.
Dijaus, plan d’ora, te desvelharè.
Barratz era pòrta, pair, e vietz a plorar damb jo: que ja non i a esperança ne remèdi.
Julieta, que me’n sai dera tua angónia, e tanben a jo me dèishe sense amna.
Me’n sai de qué dijaus te vòlen maridar damb eth Comde.
Pair, non me digatz que diden tau causa, s’ath còp non auetz, ena vòsta sabença e prudéncia, ua manèra d’evitar-la.
E se vos non me consolatz, jo damb un punhau saberè botar-i remèdi.
Vos, en nòm de Diu, junhéretz era mia man damb era de Romèu, e abans qu’aguesta man, a on siguec estampat per vos eth sòn sagèth, consentisque en ua auta union, o jo taca era sua fe, mos aucirà aguest hèr.
Conselhatz-me ben, o eth hèr sentenciarà eth plaid que ne es vòsti peublanqui ne era vòsta sciéncia saben resòlver.
Non vos arturetz: responetz-me o morisqui.
Hilha mia, pòs-te.
Encara veigui ua esperança, mès tan alunhada e tan violenta, coma n’ei era tua situacion actuau.
Mès, donques que preferisses era mòrt abans qu’era nòça damb Paris, passaràs per quauquarren que se retire ara mòrt.
Se gauses de hè’c, jo te darè eth remèdi.
Pair, a truca de non maridar-me damb Paris, manatz-me que me lance de naut de tot d’ua tor, que recorra un camin claufit de bandits, que demora e dormisca entre sèrps e ossi, o en un cementèri, entre uassi umans que croishisquen pendent era net, e auriòles esqueletes, o acogatz-me damb un cadavre recent.
Tot ac harè, per òrre que sigue abans qu’èster infidèu ath jurament que li hi a Romèu.
Plan: vè-te’n entà casa, simula qu’ès alègra: ditz que te maridaràs damb Paris.
Un sòn hered cuelherà es tòns membres.
Non auràs pos ne alendaràs, ne daràs cap senhau de vida.
S’esblancossiràn es tòns pòts e caròles, e te vierà un pallitge terrós.
Es tues paupetes se barraràn coma pòrtes dera mòrt que hèn enlà era lum deth dia, e eth tòn còs quedarà regde, immobil, hered coma eth marme d’un sepulcre.
Atau t’estaràs pendent 42 ores justes, e alavetz te desvelharàs coma d’un sòn agradiu.
Eth maitin anterior aurà vengut eth nòvi a desvelhar-te, t’aurà creigut mòrta, e vestint-te sivans costum, damb es meilhores gales, t’auràn amiat en taüt dubèrt entath sepulcre des Capuleti.
Pendent eth tòn sòmi, jo avisarè per carta a Romèu; eth vierà de seguit, e velharam amassa enquia que te desvelhes.
Aguesta madeisha net Romèu tornarà damb tu en Mantua.
Qu’ei era soleta manèra de sauvar-te der actuau perilh, s’ei qu’un van e mainadenc temor non t’arture.
Balha-me eth salèr, e non parlem de temors.
Aciu que l’as.
Coratge e sòrt.
Que Diu m’autrege fòrça, encara que ja la senti en jo madeisha.
Adishatz, pair mèn.
A un vailet) Convidaràs a toti es que vagen en aguesta lista.
Estranha qualitat!
Vè-te’n, qu’eth temps prèsse, e non auem arren prèst encara.
Guardatz, be ne vie d’alègra deth convent!
A Julieta) A on as estat, temarduda?
Ena confession, a on me n’empenaí d’auer-vos desaubedit.
Fraire Laurenç me mane que vos demana perdon, ajulhada as vòsti pès.
Atau ac hèsqui, e a compdar d’ara prometi aubedir tot çò que me manetz.
Que vedí ad aguest cavalièr ena cèla de fraire Laurenç, e l’autregè tot çò que podie autrejar-li eth mèn amor, sense escarni de dignitat.
Guaire me n’alègri!
Lhèua-te, qu’as hèt ben en tot.
Voi parlar damb eth Comde.
A un vailet) Ditz-li que vengue.
Be ne hè de ben aguest fraire ena ciutat!
Hilhuquèra, vene en mèn quarto, entà que dispausem amassa es gales dera nòvia.
CAPULETO Non: aquerò que s’a de hèr eth dijaus: encara i a temps.
Non: ara, ara: deman, lèu lèu ena glèisa.
CAPULETO A penes auem temps, que ja hè nets.
Tot qu’ac haram, esposa mia.
Ajuda a Julieta a vestir-se.
Jo non me calarè en lhet, e per aguest còp serè eth garda dera casa.
Qué ei aquerò?
Toti es vailets an gesssut?
Vau jo ara cerca de Paris, pr’amor d’avertir-lo de qué deman ei era nòça.
Aguest cambi d’anament me balhe vams e naua joenesa.
Òc, hilhuquèra, òc; aguest vestit qu’està mielhor, mès jo voleria demorar- me soleta aguesta net pr’amor de demanar a Diu, en devòtes oracions, que m’illumine e guide en un estat tan plen de perilhs.
CAPULETO Que trabalhatz fòrça ben, voletz que vos ajuda?
Non, mair.
Que ja son escuelhudes es gales que me vestirè deman.
Ara voleria que me deishéssetz soleta, e qu’era hilhuquèra velhèsse ena vòsta companhia, donques que ja ei pòc eth temps, e manque fòrça causes entà alestir.
Bona net, hilha.
Adishatz!
Qui sap se mos tornaram a vier!
Ua pòur gelada cor pes mies venes e lèu amòrte en jo er alend vitau.
Les vau a díder que tornen?
Hilhuquèra…
Mès, entà qué cridar-la?
Jo soleta me cau representar aguesta tragèdia.
Vene enes mies mans, salèr.
E s’aguest licor non còste eth sòn efècte, auria d’èster era esposa deth Comde?
Non, non, jamès: tu qu’ac saberàs empedir.
Senhalant eth punhau) Aciu, aciu que lo tengui sauvat.. E s’aguest licor siguesse un podom premanit peth fraire entà aucir-me e deishar de cornèr era sua responsabilitat per auer-me maridat damb Romèu?
Mès eth mèn temor qu’ei en bades.
S’ei que diden qu’ei un sant!
Luenh de jo tan baishi pensaments!
E se me desvelhi embarrada en taüt abans qu’arribe Romèu?
Quin orror!
En aqueth estret recinte, sense lum, sense aire… me vau a estofar abans qu’eth arribe.
E era espaventosa imatge dera mòrt… e era net… e er orror deth lòc…era hòssa des mèns pair-sénhers… aqueri uassi apileradi pendent tants de sègles… eth còs de Teobaldo qu’ei en tot poirir-se plan près de jo… es esperits, que sivans diden, interrompen de nets…eth silenci d’aquera solitud…
Ai, mon Diu!
Non serà facil qu’en desvelhar-me, alendant aqueri miasmes, entenent aqueri lugubres gemiments que sòlen destorbar as mortaus, aqueri crits semblables as planhs dera mandragòra quan se l’arrinque deth solèr… non ei facil que jo pèrda era rason e comença a jogar ena mia lhocaria damb es uassi des mèns pair-sénhers, o a despolhar deth sòn vel funerau eth cadavre de Teobaldo, o a pataquejar- me era tèsta damb es tròci dera esqueleta de quauque des mèns illustres majors?
Vaquí…
Qu’ei era ombra deth mèn cosin que vie damb er acèr nud, cercant ath sòn aucidor Romèu.
Pòs-te, Teobaldo!
Ara santat de Romèu!
CAPULETO hilhuquèra.
Ena pastissaria demanen datils e pastissons.
Qu’entre) Au, non vos arturetz, que ja a sonat per dusau còp eth cant deth poth.
Ja tòquen a maities.
Que son es tres.
Tu, Angela, tie compde des coquilhons, e non vo’n hescatz des despenes.
Anatz-vo’n a dormir, senhor shordaire.
Quina pegaria!
CAPULETO Òc: bon audèth siguéretz en d’auti tempsi!
Ara gelosia!
Qué te hès a vier, gojat?
Sabi pas se qué ei.
Vè-te’n ath mès córrer: cèrca lenha seca.
Pèir te diderà a on la pòs trapar.
Qu’ei vertat, òc ma hè.
Be n’ei de graciós aguest coquin!
Ja hè dia.
Lèu arribarà Paris damb musica, sivans anoncièc.
Qu’ei aquiu!
Hilhuquèra, hemna mia, vietz de seguit!
Sone musica) (Ara hilhuquèra).
Vè-te’n.
Desvelha e vestís a Julieta, tant que jo parli damb Paris.
E non t’entretengues massa, qu’eth nòvi arribe.
Non t’entretengues.
Cramba de Julieta.
Senhoreta!
Senhoreta!
Com dormís!
Senhoreta, nòvia, anhèth mèn!
Non te desvelhes?
Que hès ben; dormís entà ueit dies, que deman ja s’encargarà Paris de non deishar-te dormir.
Mon Diu, e com dormís!
Mès que me cau desvelhar-la.
Senhoreta!
Senhoreta!
Non mancarie arren mès qu’entrèsse eth Comde e vos trapèsse en lhet.
Pro que t’espauriries.
Ditz- me, non ei vertat?
Qu’ès vestida, e te tornères a ajaçar?
Senhoreta!
Senhoreta!…
Diu mèn!
Ajuda, qu’era mia patrona s’a mòrt!
Per qué è viscut jo entà veir aquerò?
Maudita sigue era ora que neishí.
Esséncies, lèu!
Senhor, senhora, acoditz!
Entrant) Qué ei aguest rambalh?
Dia nefast!
CAPULETO Qué se passe?
Guardatz, guardatz.
Nefast dia!
CAPULETO Mon Diu!
Mon Diu!
Prauba mainada!
Vida mia!
Secors, ajuda!
Non vos hè vergonha?
Que ja auie d’auer gessut Julieta.
Qu’ei qu’ei mòrta!
Nefast dia!
CAPULETO Nefast dia!
Mòrta, mòrta!
Deishatz-la-me veir!
Ò, Diu!
Quin espant!
Gelada era sua sang, regdes es sòns membres!
Hugec era ròsa des sòns pòts.
Jatz trincada coma era flor per prematura e sobta arrosada!
Ora malerosa!
Dia maudit!
CAPULETO Nefast dia!
Quan pòt vier era nòvia ena glèisa?
Òc que vierà, mès entà demorar-se aquiu.
Ena vesilha dera nòça, hilh mèn, venguec era mòrt a hèr-se a seguir ara tua esposa, flor que des.huelhèc rigorosa era Parca.
Eth mèn gendre e eth mèn eretèr ei eth sepulcre: eth que s’a maridat damb era mia hilha.
Jo morirè tanben, e eth eretarà tot çò que possedisqui.
Jo que desiraua autant veir aguest dia, e ara ei atau era vista que m’aufrís!
CAPULETO Malerós, maudit, nefast dia!
Era mès terribla ora qu’ena sua peregrinacion a vist eth temps!
Ua soleta hilha!
Ua soleta hilha, e era mòrt se la hè a vier!
Era mia esperança, era mia consolacion, era mia ventura!
Dia nefast e òrre…!
Nefast dia!
E jo burlat, herit, desmaridat, tormentat!
Com te’n burles de jo, com me cauques damb es tues garres, fèra mòrt!
Era, eth mèn amor, era mia vida, mòrta ja!
E jo menspredat, abatut, mòrt!
Temps crudèu, per qué vengueres damb passi tan caradi a trebolar era alegria dera nòsta hèsta?
Hilha mia, que mès que hilha ère era mia amna!
Mòrta!
Mòrta!, eth mèn tresaur!
Caratz, que non ei eth planh remèdi de dolor.
Abans, vos e eth cèu possedíetz ad aguesta puncèla; ara solet eth cèu la possedís e en aquerò i guanhe era puncèla.
Que non podéretz arrincar era vòsta part ara mòrt.
Eth cèu sauve entà tostemp era sua.
Non la volíetz veir aunorada e vantada?
Entà qué, donc, es vòsti plors, quan Diu la vante e la lhèue mès enlà deth firmament?
Non estimatz ara vòsta hilha autant coma l’estime Diu.
Era mielhor esposa non ei era que mès viu en mon, senon era que morís joena e recent maridada.
Arturatz es vòstes lèrmes.
Caperatz eth sòn cadavre de romanin, e amiatz-la entara glèisa, sivans costum, ornada damb es sues mielhores gales.
Era natura mos obligue ath dolor, mès era rason se n’arrís.
Es preparatius d’ua hèsta se convertissen enes d’un entèrrament; es nòstes alègres musiques en solemne repiquet de mòrts: era taulejada, en minjar de funerau: es imnes en planhs: es flors en ornaments de taüt… tot en çò de contrari.
Retiratz-vos, senhor, e vos, senhora, e vos, comde Paris.
Premanitz-vos toti entà acogar aguest cadavre.
Qu’ei clar qu’eth cèu ei anutjat damb vosati.
Vedetz se damb paciéncia e mansuetud artenhetz a desarmar era sua colèra.
Recuelhem es esturments e anem-mo’n.
Recuelhetz-los, òc, bona gent.
Que podie èster mès alègre.
Ò, musicians, musicians!
E per qué “era patz deth còr”?
Ò, musicians, pr’amor qu’eth mèn còr ei en tot tocar tostemp “eth mèn dolorós còr”.
Cantatz ua cançon alègra entà que jo me distrèiga.
Que non ei aguesta ua escadença tà cançons.
E per qué non?
Qu’ei clar que non.
Alavetz, donc, jo vo’ la vau a dar de vertat.
Qué mos daràs?
Non sòs, plan, donques que sò un praube lacai, mès vos darè sentiment.
Vai damb eth lacai!
Donques eth guinhauet deth lacai vos mercarà quate punts ena cara.
Vier entà jo damb cròches e bemòls!
Jo vos ensenharè era sòlfa.
E vos la notaratz, s’ei que mo’la voletz ensenhar.
Engainatz era daga, e treiguetz eth vòste engenh ath sòn lòc.
Damb eth mèn engenh mès agudent vos trauessarè, e de moment engaini era daga.
Responetz-me a tot darrèr:
E qué vò díder “sons d’argent”?
Per qué li cau èster d’argent ara musica?
Pr’amor qu’eth son d’argent ei doç.
Plan ben, e vos, Hugo Ravel, qué didetz d’aquerò?
Tanpòc està mau.
E qué dides tu, Jaime Clavija?
De vertat que non sai se qué díder.
Vos demani que me desencusetz era pregunta.
Qu’ei vertat qu’ètz eth cantaire; jo parlarè per vos.
Se ditz “sons d’argent” pr’amor qu’a musicians dera vòsta classa arrés les pague damb aur, quan tòquen.
Aguest qu’ei un coquin.
Atau sigue eth sòn finau.
Se mos cau fidar en un doç e leugèr sòn, bèra gran felicitat me demore.
Dempús era auròra, pensaments de gòi agiten eth mèn còr, rei deth mèn pièch, e se passe coma se me dèssen ales entà húger dera tèrra.
Soniè damb era mia esposa e que me trapaua mòrt.
Estranh fenomèn: que pense un cadavre!
Mès damb es sòns punets m’autregèc tau vida que, en desvelhar-me, non m’auria cambiat per un emperaire.
Ò, be ne son de doces es realitats der amor, quan autant ne son es ombres!
Entre Baltasar).
Te hès a vier bèra naua de Verona?
T’a dat fraire Laurenç bèra carta entà jo?
Com està eth mèn pair?
E Julieta?
Que non me pòt arribar arren de dolent s’era està ben.
Donques que ja arren de dolent te pòt arribar, pr’amor qu’eth sòn còs repause en sepulcre, e era sua amna ei damb es angels.
Jatz en panteon dera sua familha.
E desencusatz-me de qué aja vengut tan lèu a hèr-vos a vier tan mala notícia, mès vos madeish, senhor, m’encarguèretz que vos avertissa de tot.
Serà vertat?
Cèu crudèu, jo desfisi eth tòn poder!
Balhatz-me papèr e pluma.
Cèrca aguesta tarde shivaus, e anem-mo’n entà Verona aguesta net.
Arren d’aquerò.
Dèisha-me en patz, e aubedís.
Non amies era carta de fraire Laurenç?
Non.
Qu’ei parièr.
Cerca de seguit shivaus, e partim.
Se’n va Baltasar) Òc, Julieta, aguesta net repausaram amassa.
Mès com?
A, lunfèrn, guaire prèst vies en ajuda d’ua amna desesperada!
Ara me’n brembi que près d’aciu demore un apotecari de celhes arroncilhades e mau aspècte, gran erborista d’èrbes medicinaus.
Era hame que l’a convertit en esquelèta.
Deth tet dera sua lugubra tuta i son penjadi ua tortuga, un crocodril, e diuèrses pèths de musclats peishi; e en caishes apilerades, salèrs uets e verdosi, vielhi semes, còrdes de hiu de ralingar, tot plan desseparat entà hèr veir que n’a mès.
Qu’ac pensè ben, e ara ac vau a executar.
Me semble qu’aguesta ei era sua casa.
Qu’a era botiga barrada.
Òla, ep!
Qui cride?
Escota.
Era tua praubetat qu’ei evidenta.
T’autrejarè quaranta ducats per ua dòsi de podom que sigue tant actiu que, a penes circule pes venes, escandisque er alend vitau tan rapidaments coma ua bala de canon.
E ena tua praubetat extrèma, qué t’impòrte era mòrt?
Pro que se ve plan clara era hame en tòn ròstre e era tristor e era desesperacion.
Qu’ei qu’eth mon a bèra lei, entà hèr-te ric?
Se vòs gésser dera praubetat, trinca era lei e recep es mèns sòs.
Era mia praubetat los recep, non era mia volentat.
Jo non pagui era tua volentat, senon era tua praubetat.
Aguest qu’ei er ingredient; des.hètz-lo en aigua o en un licor quinsevolh, beuetz-lo, e queiratz mòrt de seguit, encara qu’ajatz era fòrça de vint òmes.
Recep es tòns sòs.
Eri son eth vertadèr podom que còste mès assassinats que toti es podoms que non as de véner.
Era venda, que la sò hèta jo, non tu.
Adishatz: crompa pan, e capera-te.
Non un podom, senon ua beuenda consoladora amii jo entath sepulcre de Julieta.
Fraire mèn, sant varon!
LAURENÇ Solide ei fraire Joan que me cride.
Balhatz-me era sua carta, s’ei que n’amiatz bèra ua.
Cerquè a un fraire descauç dera nòsta ordre, entà que m’acompanhèsse.
A tot darrèr lo trapè guarint malauts.
Era ronda en veder-mos gésser d’ua casa, cranhec qu’en era i auesse pèsta.
Plan per aquerò se destrantalhèc eth viatge entà Mantua.
E qui li hec a vier era carta a Romèu?
Tau pòur auien toti dera pèsta.
Quin malastre!
Per vida deth mèn pair Sant Francesc!
E non ère ua carta inutila, senon damb notícies de gran importancia.
Que pòt èster plan funèst eth retard.
Fraire Joan, cèrca-me de seguit ua aishada e hèr-la-me a vier ena cèla.
De seguit, frair.
Sonque me cau anar tath cementèri, pr’amor que laguens de tres ores era beròia Julieta se desvelharà deth sòn estavaniment.
Que s’emmaliciarà fòrça damb jo pr’amor que non è avertit oportunaments a Romèu.
Tornarè a escríuer a Mantua e mentretant la cuelherè ena mia cèla, demorant a Romèu.
Praube cadavre viu, embarrat en sepulcre d’un mòrt!
Balha-me ua halha.
Hè-te enlà: que non voi èster vist.
Cala-te ath pè d’aqueth arbilhon, e para era aurelha en solèr entà qu’arrés cauque eth botjadís solèr deth cementèri, sense que jo me’n sàpia.
Tanlèu n’entenes a bèth un, hè un fiulet.
Da-me es flors e aubedís.
Atau ac harè, (a despart) encara que me cau pòur de demorar-me solet en aguest cementèri.
Que vengui a caperar de flors eth lhet noviau dera flor mès beròia que gessec des mans de Diu.
Beròia Julieta, que demores entre es cors des angels, recep aguest mèn darrèr rebrembe.
Tant qu’ères viua, t’estimè: mòrta vengui a ornar damb tristes ofrendes eth tòn sepulcre.
Eth page fiule) Enteni eth senhau deth page: quauquarrés s’aprèsse.
Quin pè infernau vie a interrómper, de nets, es mèns pietosi rites?
E pòrte ua halha alugada!
Net, capèra-me damb era tua man.
Balha-me aguesta aishada e aguesta pala.
Cuelh aguesta carta.
A penes hèsque dia, sajaràs de qué la recebe fraire Laurenç.
Era principau rason que m’amie aciu non ei vèir per darrèr viatge eth ròstre dera mia estimada, senon apoderar-me der anèth noviau qu’encara amie en sòn dit, e amiar- lo tostemp coma gatge d’amor.
Vè-te’n, donc.
E s’eth curiosèr t’ahisque a seguir es mèns passi, te juri que te harè brigalhs, e espargerè es tòns membres esbocinadi per toti es cornèrs d’aguest cementèri.
Mès neres e herotges son es mies intencions, que tigres ahaimadi o mars tarabastadi.
Que non pensi shordar-vos en arren, senhor.
Qu’ei era mielhor pròva d’amistat que me pòs autrejar.
Tè, e sigues erós, amic.
Abominable sen dera mòrt, que t’as avalat era milhor beresa dera tèrra, encara auràs mès aliment!
Aguest ei Montesco, eth gausat despatriat, er assassin de Teobaldo, deth cosin dera mia dauna, que plan per aquerò moric de pena, segontes diden.
Plan que òc, aurà vengut aciu entà profanar es cadavres.
Li vau a talhar era sua diabolica intencion.
Pòs-te, infame Montesco: non ei pro era mòrt entà detier era tua resvenja e es tòns furors?
Per qué non te rendes, maudit proscrit?
Seguis-me que te cau morir.
Que vengui a morir.
Nòble joen, non temptes ad aqueth que vie cèc e desalendat.
Hug de jo: dèisha-me: bremba-te’n d’aqueri que sigueren e ja non son.
Bremba-te’n e tremola, non me provòques mès, joen asenat.
Per Diu t’ac demani.
Non volgues ahíger un nau pecat as qu’aclapen eth mèn cap.
T’estimi mès de çò que tu te pogues estimar.
Que sò vengut a lutar contra jo madeish.
Hug, se vòs sauvar era vida, e arregraís eth conselh d’un hòl.
Vil despatriat, en bades son aguestes supliques!
Persutes a provocar-me?
Ai, Diu, pelegen!
Ai de jo!
Que sò mòrt!
S’as pietat de jo, bota-me en sepulcre de Julieta.
Òc qu’ac vau a hèr.
Guardem-li eth ròstre.
Qu’ei eth parent de Mercutio, eth comde Paris!
En moment de montar a shivau, qu’ei que non entení, coma entre ombres, díder ath mèn page que s’anauen a maridar Paris e Julieta?
Siguec realitat o saunei?
O ei qu’èra hòl e me pensé que me parlauen de Julieta?
Trionfau sepulcre te demore.
Tè, sepulcre!, abitacion de lum, praube joen.
Aquiu dormís Julieta, e era ei pro entà balhar lum e beresa ath mausolèu.
Jatz tu ath sòn costat: qu’ei un mòrt eth que t’acògue.
Quan eth moribond s’aprèsse en punt finau, se sòl encoratjar e ad aquerò lo criden eth darrèr bualh.
Esposa mia, amor mèn, era mòrt que hec a maubé eth nectar des tòns pòts non a pogut véncer deth tot era tua beresa.
Encara lutz enes tòns uelhs e en tòn ròstre, a on encara era mòrt non a pogut desplegar era sua odiosa bandèra.
Ara que voi padegar era ombra de Teobaldo que jatz en aguest sepulcre.
Era madeisha man que braquèc era tua vida va a bracar era deth tòn enemic.
Julieta, per qué estàs encara tan beròia?
Dilhèu ei pr’amor qu’eth descarnat monstre t’aufrís es sòns amors e te vò entà que sigues era sua dauna?
Entà empedí’c dormirè damb tu en aguesta ombriua tuta dera net, en companhia d’aguesti vèrmes que son aué es tues soletes puncèles.
Aguest que serà eth mèn etèrn repaus.
Aciu descansarà eth mèn còs, liure dera fatidica lei des astres.
Recep tu era darrèra guardada des mèns uelhs, era darrèra abraçada des mèns braci, eth darrèr punet des mèns pòts, pòrtes dera vida, que vien a sagerar eth mèn etèrn contracte damb era mòrt.
Vene, aspre e vencedor pilòt: eth mèn vaishèth, hart de combàter damb es ondades, se vò esclafar contra es malhs.
Brindem pera mia dauna.
Ò, guaire grani son es efèctes deth tòn baume, alquimista vertadèr!
Per Sant Francesc e eth mèn sant abit!
Aguesta net eth mèn vielh pè va estramuncant damb toti es sepulcres!
Qui, ad aguestes ores interromp eth silenci des mòrts?
Un amic vòste, e de tota vertat.
Que Diu t’age.
E entà que servís aquera lum, tenguda entà alugar a vèrmes e esquelètes?
Me semble qu’ei alugada en monument des Capuleti.
Qu’ei vertat, pair mèn, e aquiu se trape eth mèn patron, que tant estimatz.
De qui parles?
De Romèu.
Guaire temps hè qu’a vengut…?
Ua mieja ora.
Seguis-me.
Donques demora-te, e i anarè jo solet.
Mon Diu!
Romèu!
Mès, mon Diu!
Quina sang ei aguesta enes gradons deth monument?
Quines espades sense proprietari, e tacades encara de sang?
Entre en sepulcre).
Romèu!
Palle està coma era mòrt!
E Paris caperat de sang!…
Era puncèla se botge.
Pair, a on ei eth mèn espós?
Jo me’m brembi d’a on me calie estar, e aquiu sò.
Mès, a on ei Romèu, pair mèn?
Enteni bronit.
Dèisha leu, tu, aguest focus d’infeccion, aguesta jaça de simulada mòrt.
Era suprèma volentat de Diu a vengut a destrantalhar es mèns plans.
Seguis-me.
Eth tòn espós jatz mòrt ath tòn costat, e Paris mòrt tanben.
Seguis-me entà un devòt convent e non me digues arren mès, pr’amor qu’era gent s’aprèsse.
Seguis-me, Julieta, que non mos podem arturar aciu.
Jo me vau a demorar aciu.
Espós mèn!
Mès se qué veigui?
Qu’a enes sues mans ua copa.
Qu’a pressat era sua mòrt damb podom.
Crudèu!
Non me deishèc ua soleta gota entà béuer.
Mès punarè es sòns pòts que dilhèu contien quauqua rèsta deth podom.
Lo pune) Encara senti eth calor des sòns pòts.
Guidatz-me.
Enteni passi.
Me cau abreujar (Cuelh eth punhau de Romèu) Doç hèr, repausa en mèn còr, tant que jo morisqui.
Aciu ei a on ludie era lum.
Que i a taques de sang.
Cuelhetz a toti es que trapetz.
Òrra guardada!
Mòrt Paris; e Julieta, que hè dus dies acoguèrem coma mòrta, ei en tot sanguejar-se, cauda encara.
Capuleti e as Montesqui.
Sonque vedem cadavres, mès que non podem endonviar era encausa dera sua mòrt.
Qué s’a passat entà desvelhar-me tan d’ora?
Qué son aguesti crits que sonen per aguesti carrèrs?
Quina istòria tant estranha e òrra ei aguesta?
Vo’n sabetz dera causa d’aguesti delictes?
Mon Diu!
Esposa mia.
Non ves córrer era sang dera nòsta hilha?
Aguest punhau qu’a errat eth camin: deuiue auer-se clauat en pièch deth Montesco e non en dera nòsta innocenta hilha.
CAPULETO Mon Diu.
Qu’as maitiat fòrça, Montesco, mès fòrça abans queiguec eth tòn primogenit.
Poder de naut de tot!
I a reservada bèra pena mès entara mia trista vielhesa?
Tu madeish la pòs veir.
Per qué tanta descortesia, hilh mèn?
Tietz pendent un moment es vòsti plors, tant que cèrqui era hònt de taus malastres.
Dempús sajarè de padegar-vos o d’acompanhar-vos enquiara mòrt.
Mentretant, caratz: qu’era paciéncia arture un moment ath dolor.
Hètz-me a vier aguesti presoèrs.
Jo, eth mès umil e, ath còp, eth mès respectable per çò deth mèn estat sacerdotau, encara qu’eth mès sospechós pera ora e eth lòc, vau a acusar-me e a defener-me ath còp.
Didetz çò que sapiatz.
Ac diderè brèuments, pr’amor qu’era cuerta vida que me rèste, non consentís longui racondes.
Romèu s’auie maridat damb Julieta.
Jo les maridè, e eth madeish dia moric Teobaldo.
Aguesta mòrt siguec era causa deth despatriament deth maridat e deth dolor de Julieta.
Vos credéretz padegar-la, maridant-la damb Paris.
De seguit venguec ena mia cèla, e lhòca e cèga me preguèc que cerquèssa ua manèra d’empedir aguesta dusau nòça, pr’amor que se non, s’aucirie ena mia preséncia.
Jo l’autregè un narcotic premanit per jo, qu’es sòns efèctes simulauen era mòrt e avertí a Romèu, en ua carta, que venguesse aguesta net (qu’era se desvelharie) a ajudar-me entà desenterrar-la.
Fraire Joan, a qui autregè era carta, non podec gésser de Verona, per bèth accident sobte.
Alavetz venguí jo solet, ara ora prevista, entà trèir-la deth mausoleu e hèr-la-me a vier en convent, a on demorarie ath sòn marit.
Mès quan arribè, pòqui moments abans de qué era se desvelhèsse, trapè mòrts a Romèu e a Paris.
Se desvelhèc era, e li preguè per Diu que me seguisse e respectèsse era volentat suprèma.
Era, desesperada, non me seguic, e per çò que semble, s’a aucit ada era madeisha.
Qu’ei tot çò que sai enquia aciu.
Deth maridatge pòt balhar testimòni era sua hilhuquèra.
E se jo delinquí en quauquarren, que sò prèst a sacrificar era mia vida a judici dera lei, que solet en pòques ores poirà auançar era mia mòrt.
Tostemp vos auem auut coma un sant varon.
Escotem, ara, ath vailet de Romèu.
Jo li balhè ath mèn patron era notícia dera mòrt de Julieta.
Ath mès córrer gessérem de Mantua e arribèrem en aguest cementèri.
M’autregèc ua carta entà sa pair, e se calèc en sepulcre, alugat e dehòra de se, menaçant- me damb era mòrt, se jo me remissa en quauquarren.
Voi era carta: e a on ei eth page que cridèc ara ronda?
Eth mèn patron venguec e caperar damb flors eth sepulcre de Julieta.
Jo me quedè près d’aquiu, segontes es sues ordes.
Eth mèn patron lo travèc, pelegèren, e jo partí de seguit a demanar ajuda.
Aguesta carta confirme es paraules d’aguest benedit fraire.
En era parle Romèu deth sòn amor e dera sua mòrt: ditz que crompèc podom a un apotecari de Mantua, e que volec morir e descansar damb Julieta.
Capuleti, Montesqui, aguesta qu’ei era malediccion divina que què sus es vòstes rancures!
Que non tolère eth cèu era felicitat entà vosati, e jo pèrdi per tòrt vòste a dus parents.
A toti artenh aué eth castig de Diu.
Jo encara te darè mès.
E ath sòn costat ne harè jo ua auta de parièr, entà Romèu.
Tardiua amistat e reconciliacion, qu’alugue un solei plan trist!
Seguitz- me: encara mos cau hèr mès: premiar a uns e castigar a d’auti.
Be n’ei de trista era istòria de Julieta e Romèu!
Libre prumèr: Un òme just.
I.- Monsenhor Myriel En 1815, qu’ère avesque de D… eth plan illustre Carles Francés Bienvenu Myriel, un ancian d’uns setanta cinc ans, qu’ocupaue aguesta sedença dempús 1806.
Encara qu’aguesta circonstància non interèsse bric per çò que hè ath hons d’aquerò que vam a racondar, dilhèu non serà en bades, encara que solet sigue entà èster exactes en tot, indicar aciu er rumors e es petòfies qu’auien circulat sus era sua persona quan arribèc per prumèr viatge ena sua diocèsi.
Çò que se ditz des òmes, sigue faus o vertadèr, ocupe autant de lòc ena sua destinacion, e sustot ena sua vida, coma aquerò que hèn.
Eth senhor Myriel qu’ère hilh d’un conselher deth Parlament d’Aix, noblèsa de tòga.
Se didie que sa pair, en tot pensar qu’eretèsse eth sòn lòc, l’aie maridat plan joen, tàs dètz-e-ueit o vint ans, sivans eth costum fòrça admetut enes familhes dera magistratura.
Se didie que Carles Myriel, maugrat aguest maridatge, auie hèt a parlar fòrça.
Qu’ère de bon pòrt, encara que d’estatura petita, elegant, intelligent, e tota era prumèra part dera sua vida l’auien ocupat eth mon e era galantaria.
Venguec era Revolucion; se precipitèren es eveniments; es familhes restacades ara anciana magistratura, deimadas, perseguides, assetjades, se dispersèren, e Carles Myriel emigrèc entà Italia enes prumèri dies dera revolucion.
Era sua hemna moric aquiu de tisi, malautia que patie de hège temps.
Non auien auut hilhs.
Qué se passèc dempús enes destinacions deth senhor Myriel?
Er en·honsament dera anciana societat francesa, era queiguda dera sua pròpia familha, es tragics espectacles deth 93, mès espaventosi encara entàs emigradi que les vedien de luenh damb er aument que les conferie eth terror, heren, dilhèu, germiar ena sua amna idies de recés e de solitud?
Ath miei des distraccions e afeccions qu’ocupauen era sua vida, dilhèu siguec herit còp sec per un d’aguesti patacs misteriosi e terribles qu’a viatges esbaucen, en tot herir-lo en còr, ar òme qu’es catastròfes publiques non l’afectarien, se lo herissen ena sua existéncia o enes sues propietats?
Arrés ac aurie podut díder; solet se sabie qu’ara sua tornada d’Italia ère prèire.
En 1804 eth senhor Myriel hège de prèire de Brignolles.
Tara epòca dera coronacion de Napoleon, un ahèr dera sua parròquia, non se sap exactaments quin, l’amièc entà París; e entre d’autes persones poderoses que sollicitèc era sua empara a favor des sòns parroquians, visitèc ath cardenau Fesch1 .
Un dia qu’er Emperaire venguec a tier-li ua visita ath sòn oncle, eth digne prèire que demoraue ena avantcramba se trapèc damb Sa Majestat Imperiau.
Napoleon, encuendant-se’n deth curiosèr qu’aqueth ancian lo guardaue, se virèc, e didec bruscaments:
Qui ei aguest brave òme que me guarde?
Majestat, didec eth senhor Myriel, vos que guardatz a un brave òme e jo guardi a un gran òme.
Cadun de nosati se pòt beneficiar de çò que guarde.
Aguesta madeisha net er Emperaire demanèc ath Cardenau eth nòm d’aqueth prèire e pòc temps dempús eth senhor Myriel demorèc estonat en saber-se’n que l’auien nomentat avesque de D…
Qué i auie de vertat ena rèsta des parlòtes restacades ara prumèra part dera vida de M. Myriel?
Arrés se’n sabie.
Pòques familhes auien coneishut ara familha Myriel abans dera revolucion.
M. Myriel li calie patir era sòrt de tot nauèth vengut en ua poblacion petita, a on i a fòrça boques que parlen e pòqui caps que pensen.
L’ac calie patir, a maugrat d’èster avesque, e precisaments pr’amor qu’ère avesque.
Ça que la, es parlòtes que se barrejaue eth sòn nòm non èren senon parlòtes, bronit, frases, paraules, petòfies, coma ditz er energic idiòma deth Meddia.
Sigue coma sigue, tàs nau ans d’episcopat e de residéncia en D… toti aguesti mormolhs, ahèrs de convèrsa qu’ocupen enes prumèrs moments as poblacions e as persones petites, auien ja queigut en desbrembe.
Arrés aurie gausat parlar d’eres, arrés aurie gausat rebrembar-les.
M. Myriel auie arribat en D… acompanhat d’ua celibatària, era senhoreta Baptistina, qu’ère era sua fraia e dètz ans mendre qu’eth.
Era senhora Baptistina ère de cuerta estatura, esblancossida, de fesomia bontadosa; que complie er ideau de çò qu’exprimís era parula respectabla, donques que semble de besonh qu’ua hemna l’age calut èster mair entà èster venerabla.
Jamès auie estat beròia: era sua vida, qu’auie estat ua seria ininterrompuda de bones òbres, auie acabat per esténer sus era sua persona ua sòrta de blancor e de claretat; mès, en envielhir auie cuelhut çò que se poirie cridar era beresa dera bontat.
Çò qu’ena sua joenesa auie estat primesa, ena sua maduritat auie vengut en transparéncia qu’a trauèrs d’era se vedie, non ara hemna, senon ar àngel.
Qu’ère mèsalèu ua amna qu’ua vèrge.
Era sua persona semblaue hèta dera ombra: a penes auie pro còs pr’amor de qué en eth i auesse un sèxe; qu’ère un shinhau de matèria que contenguie ua ahlama: grani uelhs, tostemps jocadi: ua desencusa entà qu’ua amna s’estèsse ena tèrra.
Era senhora Magloire ère ua vielheta blanca, gròssa, tostemps esdegada e tostemp estofada, autant per çò dera sua activitat que per çò dera sua asma.
En arribar installèren a M. Myriel en sòn palai episcopau, damb toti es aunors dispausadi pes decrets imperiaus, que classificauen ar avesque immediataments dempús deth mariscau de camp.
Er alcalde e eth president li tengueren era prumèra visita, e eth, ath sòn torn, tenguec era prumèra ath generau e ath prefècte.
II.- Eth senhor Myriel se convertís en Monsenhor Bienvenu.
Eth palai episcopau de D… ère ath cant der espitau, e ère un ample e polit edifici bastit en pèira a principis deth darrèr sègle per disposicion de monsenhor Enric Puget, doctor en Teologia pera facultat de París e abad de Simore, qu’auie estat avesque de D… en 1712.
Aguest palai qu’ère ua vertadèra morada senhoriau.
Tot en eth alendaue un certan aire de granesa: es crambes der avesque, es salons, es crambes interiores, eth pati d’aunor fòrça gran damb galaries d’arcs sivans er ancian costum florentin, es jardins plantadi damb arbes magnifics.
En minjador, qu’ère ua longa e supèrba galaria deth pis de baish damb gessuda enes jardins, monsenhor Enric Puget auie autrejat eth 29 de junhsèga ua grana taulejada de ceremònia a SS.EE.
Carles Brulart de Genlis, arquebisbe prince de Embrun; Antòni de Mesgrigny, capochin, avesque de Grasse; Felip de Vendome, gran prior de França, abad de Sant Onorat de Lerins; Francés de Berton de Grillon, avesque baron de Vence; Cesar de Sabran de Forcalquier, avesque senhor de Glandeve e Joan Soanen, prèire der oratòri, avesque senhor de Senez.
Es retraits d’aguesi sèt reverends personatges ornauen aquera sala, e era data memorabla deth 29 de junhsèga de 1714 ère aquiu escultada en letres d’aur en ua labada de marme blanc.
Tres dies dempús dera sua arribada, er avesque tiec ua visita ar espitau.
Acabada era visita, li demanèc ath director que se denhèsse acompanhar-lo entath sòn palai.
Vint-e-sies, monsenhor.
Que son es qu’auia compdat, didec er avesque.
Que me n’auia encuedat.
Que m’auie semblat madeish.
Tanben me n’auia encuedat.
Que ja se m’auie acodit aguesta idia.
Se qué voletz, monsenhor!, didec eth director, que mos cau resignar.
Aguesta convèrsa se tenguie en minjador der embaish.
Guairi lhets credetz que caberien en aguesta sala?
En minjador de Sa Illustrissima!, sorrisclèc eth director estonat.
Vint lhets pro que i caberàn, didec coma parlant damb eth madeish; dempús, lheuant era votz, higec: Guardatz, senhor director, aciu, plan que òc, i a un error.
En espitau ètz vint-e-sies persones repartides en cinc o sies petiti quartos.
Nosati aciu qu’èm tres e auem lòc entà setanta.
Que i a un error, vos digui; vos que vos cau era mia casa e jo era vòsta.
Hètz-me a vier era mia, donques qu’aciu jo sò ena vòsta.
Monsenhor Myriel non auie bens, donques qu’era sua familha auie estat arroïnada pera revolucion.
Era sua fraia crubaue ua renda vitalícia de cinc cents francs qu’ère pro entara sua despena personau, e monsenhor Myriel recebie der Estat, coma avesque, ua assignacion de quinze mil francs.
Eth madeish dia que se cambièc a víuer en espitau, eth prelat determinèc entà tostemp er empleg d’aguesta soma, dera manèra que campe ena nòta que transcriuem aciu, redigida damb era sua man:
Lista des despenes dera mia casa:
Pendent tot eth temps qu’ocupèc er avescat de D… monsenhor Myriel non cambièc bric aguest listat.
Cridaue ad aquerò coma s’a vist, “auer apraiades es despenes dera sua casa”.
Aquerò siguec acceptat damb absoluda somission pera senhoreta Baptistina.
Entad aquera santa hemna, monsenhor Myriel ère ath còp eth sòn frair e eth sòn avesque; eth sòn amic sivans era natura, e eth sòn superior, sivans era Glèisa.
L’estimaue e lo veneraue damb tota era sua simplicitat.
Quan parlaue, s’inclinaue dauant es sues paraules; quan actuaue, se junhie as sues òbres.
Solet era sirventa, era senhora Magloire, mormolhaue un shinhau.
Er avesque, coma s’a podut notar, non s’auie reservat que mil liures, que, amassa damb era assignacion dera senhoreta Baptistina, hègen mil cinc cents francs ar an.
Damb aguesti mil cinc cents francs viuien aqueres dues hemnes e aqueth ancian.
E quan bèth prèire deth bordalat venguie en D… er avesque encara trapaue mejans entà obsequiar-lo, gràcies ara sevèra economia dera senhora Magloire e ara intelligenta administracion dera senhoreta Baptistina.
Bèth dia, hège ja tres mesi que se trapaue en D…, didec er avesque:
Çò de cèrt ei que damb tot aquerò non vau guaire ample.
Que ja m’ac pensi, exclamèc era senhora Magloire.
Coma que Sa Illustrisima non se n’a brembat de reclamar era renda qu’eth departament li deu entà despenes de coche ena poblacion e visites ena diocèsi…
Aumens atau ac hègen es avesques de d’auti tempsi.
Be n’auetz de rason, senhora Magloire, didec er avesque.
E presentèc era sua reclamacion.
Bèth temps dempús eth conselh generau, en cuélher en consideracion era demana der avesque, li votèc ua soma annau de tres mil francs, damb eth seguent epigraf: “Assignacion a Sa Ilustrisima, er avesque, entà despenes de veitura de shivaus, de corrèus, pòstes e visites pastoraus”.
Aquerò hèc a cridar fòrça ara classa mieja dera poblacion, e plan per aquerò un senador der Emperi, ancian membre deth Conselh des Cinc Cents, partidari deth 18 brumari, e afavorit près dera ciutat de D… damb ua magnifica senadoria, escriuec ath ministre de cultes, M. Bigot de Preameneu, ua carta irritada e confidenciau, que d’era agarram aguestes linhes autentiques:
Entà qué, en ua poblacion de mens de quate mil abitants?
Despenes de veitura!
Quin besonh n’auem d’aguesti viatges?
Ne com córrer era pòsta en aguest país montanhós a on non i a carretères, ne se pòt caminar senon a shivau?
Eth pònt qu’ei sus eth Durence en Chateau- Arnoux a penes pòt sostier es carretes e es bueus.
Toti aguesti prèires que son madeish: aganidi e ambiciosi de tot.
Aguest en arribar representèc eth papèr deth brave Apostòl; mès que ja hè coma es auti; ja a besonh de carreta e sera de pòsta.
Que ja vò eth luxe coma es anteriors avesques.
Ò, quina còlha aguesta des clèrgues!
Senhor comde, es causes non anaràn ben enquia qu’er Emperaire mos age desliurat des sotanes.
Dehòra eth Papa!
Vai, li didec ara senhoreta Baptistina, eth senhor qu’a començat pes auti, mès a tot darrèr l’a calut acabar per eth madeish.
Que ja tie apraiades totes es sues òbres de caritat, e aguesti tres mil francs seràn entà nosati.
Aguest qu’ère eth presupòst de M. Myriel.
Per çò des drets episcopaus, dispensa d’amonestacions, dispenses de parentiu, predicacions, benediccions de glèises o capèles, maridatges, eca., er avesque les crubaue as rics damb tant de rigor coma prestesa auie en balhar-les-ac as praubi.
Ath cap de bèth temps, arribèren es aufrenes de sòs.
Es que n’auien e es que non n’auien acodien ena pòrta de monsenhor Myriel, es uns entà vier a cercar era aumònia, es auti entà depausar-la.
En mens d’un an er avesque venguec a èster eth tresaurèr de toti es beneficis, e eth caishèr de totes es estreteses.
Granes somes passauen pes sues mans, mès arren hège que cambièsse o modifiquèsse era sua forma de vida, ne qu’ahigesse era mès minima causa de çò de superflú ad açò que l’ère purament de besonh.
Luenh d’aquerò, coma que tostemp i a, dejós, mès misèria que fraternitat ensús, tot qu’ère, entà didè’c atau, autrejat abantes d’èster recebut.
Qu’ère coma era aigua lançada sus ua tèrra seca: per mès sòs que recebesse, jamès n’auie; e quan arribaue era ocasion treiguie es sòns.
Qu’ei costum qu’es avesques entèsten es sòns escrits e cartes pastoraus damb es sòns nòms de batièg.
Que haram coma eri e lo cridaram dera madeisha manèra quan sigue era ocasión.
Per çò d’aute, ar avesque li shautaue aguesta designacion.
III.- A bon avesque, mau avescat.
Non pr’amor que monsenhor Bienvenú auesse convertit eth sòn coche en aumoines deishaue de hèr es sues visites pastoraus; e aquerò qu’ei un shinhau pesanta era diocèsi de D…
Que i a en era pòques planhères e fòrça montanhes, e, coma ja auem dit adès, a penes i a camins.
Era diocèsi qu’a trenta dues parròquies, quaranta un vicariats e dues centes ueitanta cinc sucursaus.
Visitar tot aquerò qu’ère un prètzhèt faissuc; mès sa illustrissima s’esdegaue entà tot.
Quan eth punt que volie visitar ère apròp, i anaue a pè; en tartana quan ère ena planhèra, e coma podie quan ère ena montanha.
Es dues hemnes l’acompanhauen lèu tostemp, exceptat quan eth camin ère fòrça penible; alavetz i anaue solet.
Un dia venguec en Senez, qu’ei ua anciana ciutat episcopau, montat en un somèr.
Era sua bossa, plan aflaquida alavetz, non li permetie ua auta montura ne arren mès luxuós.
Gessec er alcalde a receber-lo ena pòrta der episcopat, guardant-lo damb uelhs escandalizadi en veder-lo baishar deth somèr.
Quauques persones arrien ath sòn entorn.
Senhor alcalde, didec er avesque, e vosati, senhors regidors, pro que sai çò que vos escandalize: vos pensatz qu’ei massa orgulh en un praube prèire presentar-se a shivau en ua cavaladura que siguec era de Jesucrist.
Vos asseguri qu’ac hi per besonh, non per vanitat.
Pendent aguesti viatges ère indulgent e pietós, e predicaue mens que conversaue.
Jamès anaue a cercar guaire luenh es sòns arguments ne es modèls que mentaue.
As abitants d’un país les mostraue er exemple deth país vesin.
Enes lòcs a on i auie pòca caritat entàs praubi didie:
Guardatz as de Briançon.
Qu’an autrejat as praubi, as veudes e as orfanèls eth hèt de hèr a segar es sòns camps pendent tres dies abans qu’es des auti.
Les rebastissen a gratis es sues cases quan estàn roïnoses.
Atau, ei aqueth un país benedit de Diu.
Pendent tot un sègle de cent ans non i a auut aquiu un solet assassinat.
Enes bordalats qu’es sòns abitants èren guiterosi, didie:
Guardatz as d’Embrun.
As familhes dividides per questions de sòs o d’eretatge les solie díder:
Guardatz as montanhesi de Devoluy, país tan seuvatge qu’en eth non s’enten un audèth en cinquanta ans.
Donques ben, quan eth pair se morís en ua familha, es òmes se’n van ara cèrca de fortuna e dèishen es sòns bens as gojates, pr’amor de qué aguestes posquen trapar marit.
Guardatz ara bona gent dera val de Queyras.
Que son ues tres mil amnes, mès viuen coma s’aquerò siguesse ua petita republica.
Aquiu non se’n saben ne deth jutge ne der ussièr.
Er alcalde ac apraie tot.
Eth repartís era contribucion, determine era quantitat de cadun a consciéncia, jutge a gratis es diferéncies, dicte es senténcies sense cap de còst, e se l’aubedís, pr’amor qu’ei un òme just entre es òmes simples.
Sabetz se qué hèn?
Coma qu’un vilajòt de quinze o vint cases non pòt pagar-se un mèstre, qu’an mèstres d’escòla pagadi per tota era val, que recorren es bordalats, en tot estar-se ueit dies en un, dètz en aute, e ensenhant d’aguesta sòrta.
Aguesti mèstres vien enes hèires, jo que les è vist.
Se les arreconeish pes plumes d’escríuer qu’amien enes chapèus.
Es qu’ensenhen solet a liéger, escríuer e compdar amien dues plumes; es qu’ath delà d’aquerò ensenhen eth latin, amien tres plumes.
Aguesti son es sabents.
Mès, quina vergonha èster ignorants!
Imitatz er exemple des de Queyras.
Parlaue atau, grèu e pairauments; a manca d’exemples, endonviaue parabòles: qu’anaue dret de cap ara fin que se prepausaue, damb pòques frases e fòrça imatges, qu’ère era eloquéncia madeisha de Jesús, convençuda e convencenta.
IV.- Es Òbres en armonia damb es Paraules.
Era sua convèrsa qu’ère afabla e alègra; s’avedaue ara mentalitat des dues ancianes que passauen era vida ath sòn costat: quan arrie, qu’ère eth sòn arridolet eth d’un escolan.
Era senhora Magloire lo cridaue tostemp “Vòsta Grandesa”.
Un dia monsenhor se lheuèc deth sòn fautulh e venguec entara bibliotèca pr’amor de cuélher un libre.
Que s’estaue en ua des estatgères mès nautes, e coma qu’er avesque ère de cuerta estatura, non lo podec arténher.
Era comdessa de Lo, parenta luenhana sua, lèu jamès deishaue escapar era escadença de mentar ena sua preséncia çò qu’era cridaue “es esperances”des sòns tres hilhs.
Qu’auie diuèrsi pair-sénhers plan vielhs, pròchi ara mòrt, que d’eri èren es sòns hilhs es eretèrs.
Eth mès joen auie de recuélher d’ua tia mès de cent mil liures de renda, eth dusau li calie eretar eth titol de duc deth sòn oncle e eth màger auie de succedir ath sòn pairin ena dignitat de senador.
Er avesque escotaue normauments en silenci aguesti innocenti e desencusables aleujaments mairaus.
Un viatge, totun, se demorèc mès cogitós que de costum; e en moment qu’era comdessa de Lo renauie es detalhs de totes es sues futures successions, e de totes es sues “esperances”, er avesque l’interrompec damb ua cèrta impaciéncia.
Mon Diu!, cosin, didec era comdessa, en qué pensaues?
Pensi, responec er avesque, en ua sentència singulara, qu’ei, me pensi, de Sant Agustin: “Botatz era vòsta esperança en aqueth qu’arrés succedís”.
En ua auta escadença, en recéber era notificacion de defuncion d’un personatge deth país, a on se vedien en ua ampla plana ath delà des dignitats deth defuntat totes es qualificacions feudaus e nobiliàries de toti es sòns parents: “Be n’a de bones espatles era mòrt!, sorrisclèc.
A viatges tenguie ua satira leugèra, que lèu tostemp estropaue en sentit seriós.
Siguec fòrça eloqüent; er ahèr deth sòn sermon qu’ère era caritat: convidèc as rics a ajudar as indigents entà evitar eth lunfèrn, que les pintèc çò de mès espaventós que podec, e entà guanhar eth paradís, que diboishèc adorable e encantador.
I auie en auditòri un ric mercadèr, retirat ja des sòns negòcis, un shinhau aganit, cridat Geborand, qu’auie guanhat dus milions en tot hèr teles gròsses, baietes e serpilhères.
M. Geborand non auie balhat ena sua vida ua aumónia a un malerós; mès a compdar d’aguest sermon s’observèc que toti es dimenges autrejaue un quatau as praubes ja ancianes deth pòrge dera catedrau.
Qu’èren sies es que les calie repartir-se era caritat deth mercadèr.
Un dia er avesque lo vedec autrejant era sua escassa aumónia, e li didec ara sua fraia damb un arridolet singular:
Vaquí ath senhor Geborand que crompe un quatau deth paradís.
Quan se tractaue dera caritat, non arreculaue ne dauant d’ua negatiua, e solie en aguestes escadences díder frases o paraules que hègen reflexionar.
Un còp, demanaue entàs praubi en ua des principaus reünions dera ciutat que i auie aquiu eth marqués de Champtercier, vielh ric e aganit, qu’auie trapat era manèra d’èster, ath còp, ultrareialista e ultravolterian; qu’ei aguesta ua varietat qu’a existit.
Er avesque, en arribar entada eth, lo toquèc en braç:
Eth marqués se virèc e li responec bruscaments:
Monsenhor, jo qu’è as mèns praubi.
Un dia ena catedrau prediquèc aguest sermon:
Balhatz-les-me, li repliquèc er avesque.
Estimadi frairs mèns, es mèns bravi amics: que i a en França un milion tres centes vint mil cases de campanhards que non an senon tres uets; un milion ueit centes dètz-e-sèt mil que solet n’an dus, era pòrta e ua hièstra; e tres centes quaranta sies mil cabanes que non an senon ua dubertura, era pòrta.
Aquerò coma conseqüéncia d’ua contribucion que se cride de pòrtes e hièstres.
Imaginatz-vos aguesti casalòts abitadi per familhes praubes, per hemnes ancianes, per mainatges, e consideratz es febrades e malauties que patiràn.
Diu autregèc er aire as òmes: era lei les ac ven; que non censuri era lei, mès benedidi a Diu.
Atau se passe en tot eth país naut deth Delfinat.
Pasten entà sies mesi, e lo còden damb pàdia seca de vaca.
En iuèrn talhen aguest pan a còps de destrau, e lo tien en aigua vint-e-quate ores entà poder-lo-se minjar.
Frairs mèns, sigatz pietosi e vedetz se com patissen d’auti ath vòste entorn.
En tot auer neishut en Provença, s’auie familiarizat aisidaments damb toti es dialèctes deth Meddia de França, e les parlaue sense cap de dificultat.
Aquerò agradaue fòrça ath pòble e auie contribusit fòrça a guanhar-se es volentats dera multitud.
Se trapaue ena cabana o ath miei dera montanha coma se siguesse en çò de sòn.
Sabie díder es causes mès sublimes enes idiòmes mès vulgars; e parlant totes es lengües, se calaue en totes es amnes.
Guardem eth camin per a on a passat era fauta.
En èster un ex-pecador, coma se cridaue ada eth madeish arrint, non auie cap des asprós deth rigor, e professaue plan capinaut, sense hèr-ne cabau de certans arroncilhaments de celhes, ua doctrina que poirie resumir-se en aguestes paraules:
L’amie e cedís ada era.
Li cau susvelhar-la, contier-la, reprimir-la; mès, se maugrat a tot què, era fauta atau cometuda qu’ei veniau.
Qu’ei ua queiguda; mès ua queiguda sus es jolhs, que se pòt transformar e acabar en oracion”.
Quan vedie que certanes persones cridauen fòrça e s’emmaliciauen lèu:
Òla, didie arrint, semble qu’aguest ei un gran crim que toti cometen.
Guarda se com es ipocrites espauridi s’esdeguen a protestar e a meter-se en arrecès.
Didie:
Es fautes des hemnes, des hilhs, des vailets, des fèbles, des praubi e des ignorants, son es fautes des marits, des pairs, des patrons, des fòrts, des rics e des sabents.
Higie tanben:
As ignorants mostratz-les guaire mès causes mielhor: era societat ei acusada de non balhar era instrucción a gratis: era qu’ei era responsabla dera escurina que còste damb aquerò.
S’ua amna calada enes tenèbres comet un pecat, eth colpable non ei en realitat eth que peque, senon eth que non esbugasse es tenèbres.
Coma vedetz, qu’auie ua manèra particulara e estranha de jutjar es causes.
Sospechi qu’ac auie cuelhut der Evangèli.
Un dia entenec racondar un plaid celèbre que s’estaue intruint, e que lèu li calerie sentenciar-se.
Un malerós, per amor a ua hemna e ath hilh que d’era auie auut, mancat de recursi, auie estampat monèda faussa.
En aquera epòca se castigaue aguest delicte damb era pena de mòrt.
Era hemna siguec agarrada en méter en circulacion era prumèra moneda faussa fabricada per òme.
L’auien empresoat, mès que non i auie pròves contra era.
Solet era podie declarar contra eth sòn aimant e perder-lo en tot cohessar.
Remic; seguic eth plaid: s’encabornièc a remir; ath fiscau se l’acodic era idia de supausar ua infidelitat der aimant; e damb fragments de cartes plan ben combinadi, artenhec convéncer ad aquera malerosa de qué auie ua rivau e de qué aqueth òme l’enganhaue.
Alavetz, desesperada pera gelosia, denoncièc ath sòn aimant, ac cohessèc tot e ac provèc tot.
Aqueth òme qu’ère perdut.
Ara seguida serie jutjat en Aix damb eth sòn complice.
Se referie ath hèt e toti s’extasiauen dauant dera abiletat deth representant deth ministèri public.
En tot mèter en jòc era gelosia auie artenhut que campèsse era vertat per miei dera colèra, e s’anaue a hèr justícia gràcies ath sentiment dera resvenja.
Er avesque escotèc aquerò en silenci.
Quan acabèc eth raconde, preguntèc:
A on se jutjarà ad aguest òme e ad aguesta hemna?
En tribunau dera Audiéncia.
E repliquèc:
Se passèc en D… ua aventura tragica: un òme siguec condamnat a mòrt per assassinat.
E a on jutjaràn ath fiscau?
Aquera causa costèc fòrça bronit ena ciutat.
Era vesilha deth dia acordat entara execucion der acusat eth capelhan dera preson emmalautic.
Qu’ère de besonh un prèire pr’amor de qué assistisse ar acusat enes sòns darrèri moments.
S’anèc a cercar a un prèire, que per çò que semble refusèc assistir-lo, en tot díder que non li tanhie aquerò.
Jo, didec, non è arren a veir damb aguest prètzhèt, ne damb aguest sauta-en-banca; tanben jo sò malaut; ath delà, qu’aguest non ei eth mèn lòc.
Eth senhor prèire qu’a rason, aguest lòc non ei eth sòn, ei eth mèn.
Se li referic aguesta responsa ar avesque, que didec:
Ara seguida partic entara preson, baishèc ena cèla deth sauta-en-banca, lo cridèc peth sòn nòm, li sarrèc era man e li parlèc.
S’estèc tot eth dia ath sòn costat, sense pensar en minjar ne en dormir, pregant a Diu pera amna der acusat e demanant pera sua pròpia.
Que li didec es mielhores vertats, que son es mès simples: siguec pair, frair, amic; avesque solet entà benedir.
L’ensenhèc tot, en tot padegar-lo e consolar-lo.
Aqueth òme anaue a morir desespertat; era mòrt qu’ère entada eth un abisme.
De pè e estrementit sus era entrada lugubra dera hòssa, arreculaue orrificat.
Que non ère pro pèc entà èster absoludaments indiferent.
Era sua senténcia, era rapida e prigonda secodida auie, de bèra manèra, trincat aciu e enlà aguesta barralha que mos dessepare deth mistèri des causes, e que cridam vida.
Guardaue de contunh dehòra d’aguest mon a trauèrs d’aqueres estretes clateneres e solet artenhie a veir tenèbres.
Er avesque li hèc a veir ua lum.
Londeman, quan vengueren a cercar ar acusat, er avesque qu’ère encara aquiu.
Lo seguic e se presentèc ara vista deth pòble damb eth sòn vestit violeta, damb era sua crotz episcopau en còth, ath costat d’aqueth miserable tengut e estacat damb còrdes.
Pugèc damb eth ena carreta, e damb eth pugèc tanben en cadafalc.
Er acusat, trist e aclapat era vesilha, ère encoratjat e radiant, encara qu’empenaït.
Sentie qu’era sua amna s’auie reconciliat e auie era esperança en Diu.
Er avesque l’abracèc e en moment qu’era guilhotina anaue a quèir li didec:
Aqueth qu’er òme aucís, Diu lo resuscite: aqueth qu’es sòns frairs refusen, l’acuelh eth Pair.
Pregatz, credetz, entratz ena vida.
Eth Pair qu’ei quiu.
Quan baishèc deth cadafalc auie quauquarren ena sua guardada que hec qu’eth pòble li daurisse eth carrèr.
Que non se sabie se qué ère mès entà admirar d’eth, s’eth sòn pallitge o era sua serenitat.
En entornar en aquera umila cramba, qu’eth cridaue arrint “eth sòn palai”, li didec ara sua fraia: “Vengui d’oficiar de pontificau”.
Coma qu’es causes mès sublimes son generauments es mens comprenudes, non manquèc era gent que, comentant era conducta der avesque, didesse qu’aquerò ère “afectacion”.
O ben que non siguec senon paraules de salon.
Eth pòble, que jamès ve malícia enes accions vertadèraments santes, quedèc atrendit e admirat.
Plan que òc: eth cadafalc, quan ei quilhat dauant des nòsti uelhs, de pè, dret, qu’a quauquarren que hèr allucinar.
Se pòt auer ua cèrta indiferéncia entara pena de mòrt, non prononciar-se ne a favor ne en contra, non díder que òc o que non, mentre non s’a vist ua guilhotina; mès se s’arribe a trapar-ne ua, era bassacada qu’ei violenta: ei de besonh decidir-se e cuelher partida a favor o en contra d’era.
Es uns l’admiren, coma De Maistre; es auti l’execren, coma Beccaria.
Era guilhotina qu’ei era concrecion dera lei: se cride vindicta: non ei neutrau, ne vos permet que ne sigatz tanpòc.
Eth qu’arribe a campar-la, s’estrementís damb era mès misteriosa des entrementides.
Totes es questions sociaus lhèuen es sòns interrogants ar entorn d’aguesta guinhaueta.
Eth cadafalc qu’ei ua vision: non ei un taulatge, ne ua maquina, ne un mecanisme inèrt de husta, de hèr e de còrdes.
Semble qu’ei ua sòrta d’èsser, qu’amie sabi pas se quina ombriua iniciatiua.
Se diderie qu’aqueri empontaments ven, qu’aquera maquina enten, qu’aqueth mecanisme compren, qu’aquera husta, aqueth hèr e aqueres còrdes an volentat.
Ena orribla meditacion qu’aquera vista se cale ena amna, eth cadafalc campe terrible e coma s’auesse cosciéncia de çò que hè.
Eth cadafalc ei eth complice deth borrèu; avale, minge carn, beu sang.
Atau, donc, era impression que siguec orribla e prigonda: londeman dera execucion, e enquia e tot fòrça dies dempús, er avesque ère aclapat.
Que s’auie esbugassat era serenitat lèu violenta e eth hantauma dera justícia sociau l’assetjaue.
Eth, que normauments treiguie de totes es sues accions ua satisfaccion tan pura, semblaue coma se s’acusèsse, en aguesta, coma que se li hèsse dò d’auer-la amiat a tèrme.
A còps parlaue damb eth madeish e gasulhaue a mieja votz lugubri monològs.
Vaquí un qu’era sua fraia entenec e recuelhec ua net.
Non me pensaua qu’aquerò siguesse tan monstruós.
Dilhèu ei ua fauta encaborniar-se ena lei divina enquiath punt de desbrembar-se’n dera lei umana?
Solet a Diu li tanh era mòrt.
Damb quin dret tòquen es òmes aguesta causa desconeishuda?
Damb eth temps aguestes impressions se solatgèren, e dilhèu se deliren deth tot.
Ça que la, s’observèc que d’alavetz ençà er avesque evitaue passar pera plaça des execucions.
A quinsevolh ora se podie cridar a M. Myriel en cabeç des malauts e des moribonds.
Non ignoraue qu’aqueth ère eth sòn màger déuer e eth sòn màger prètzhèt.
Es veudes e orfanèls non auien besonh de cridar-lo, que venguie eth madeish.
Sabie sèir-se e carar pendent longues ores at cant der òme qu’auie perdut ara hemna qu’estimaue, o dera mair qu’auie perdut ath sòn hilh; e dera madeisha manèra que sabie eth moment de carar, sabie tanben er instant que li calie parlar.
Ò, quin admirable consolador!
Que non sajaue d’esfaçar eth dolor damb eth desbrembe, senon d’agranir-lo e dignificar-lo mejançant era esperança.
Didie: “Compde damb era manèra que rebrembatz as defuntadi.
Non pensetz en aquerò que se poirís.
Guardatz fixaments, damb atencion, e veiratz era viua lum deth vòste estimat defuntat aquiu ath hons deth cèu”.
Que sabie conselhar e padegar ar òme desesperat, en tot senhalar damb eth dit ar òme resignat, e transformar eth dolor que guarde ua hòssa, en tot mostrar-li eth dolor que guarde a ua estela.
V.- De com monsenhor Bienvenu se hège durar massa temps es sues sotanes Era vida privada de M. Myriel qu’ère plia des madeishi pensaments qu’era sua vida publica.
Entad aqueth que l’auie pogut veir d’apròp, qu’ère un espectacle grèu e sublim aquera praubetat volontària que viuie er avesque de D…
Coma toti es ancians, e coma era màger part des pensaires, dormie pòc.
Aguest sòn, encara que cuert, ère prigond.
Peth maitin pregaue pendent ua ora, dempús didie era sua missa, sigue ena catedrau, sigue ena sua casa.
Un còp dita era missa, esdejoaue damb un pan de blat chaupat ena lèit des sues vaques.
Dempús trabalhaue.
Un avesque qu’ei un òme fòrça ocupat; ei de besonh que recebe cada dia ath secretari der avescat, que normauments ei un canonge, e lèu cada dia a toti es sòns grani vicaris.
Eth temps que li deishauen liure aguesti negòcis, e es sòns oficis, e eth sòn breviari, lo tenguie prumèr entàs necessitosi, entàs malauts e entàs afligidi; e eth temps qu’aguesti li deishauen liure, lo destinaue ath trabalh.
Tanlèu hotjaue, semiaue o adaiguaue en sòn jardin, coma liegie o escriuie.
Sonque tenguie ua soleta paraula entà designar aguestes dues classes de trabalh: lo cridaue jardinejar.
Tà meddia, quan hège bon temps, gessie e passejaue a pè peth camp o pera ciutat, entrant soent enes crambes praubes.
Se lo vedie anar solet, entelerit, damb es uelhs baishi, emparat en un gran baston, vestit damb eth sòn vestit violeta, ben folrat e ben caud, cauçat damb miches de color violeta e gròsses sabates, e caperat damb un chapèu camús que deishaue quèir pes sues tres puntes tres plumalhs d’aur de gròssi pendolhs.
Onsevolhe que campaue i auie hèsta.
Que s’aurie dit qu’eth sòn pas espargie lum e animacion per aquiu a on passaue.
Benedie e lo benedien.
A quinsevolh qu’auesse besonh de quauquarren se l’indicaue era casa der avesque.
S’arturaue aquiu e delà, parlaue as mainatges e as mainades, e arrie as mairs.
Visitaue as praubi tant qu’auie sòs, e quan aguesti se l’acabauen, visitaue as rics.
Coma que se hège a durar es sues sotanes pendent fòrça temps e non volie qu’arrés se n’encuedèsse, jamès se presentaue en public senon damb eth sòn vestit d’avesque, çò qu’en ostiu lo shordaue fòrça.
Quan tornaue de passèg dinaue.
Eth dinar que se retiraue ar esdejoar.
Tath ser, tàs ueit e mieja, sopaue damb era sua fraia, e era senhora Magloire les mestraue era taula.
Arren mès frugau qu’eth sopar.
Ça que la, s’er avesque auie convidat a bèth un des sòns prèires, era senhora Magloire profitaue era escadença entà mestrar a sa illustrissima quauque peish excellent des lacs o quauqua caça fina de montanha.
Quinsevolh prèire qu’ère ua bona desencusa entà un bon sopar: er avesque deishaue hèr.
Dehòra d’aguesti casi, eth sòn dia a dia se compausaue de quauques legums codudes en aigua e d’ua sopa d’òli.
Atau se didie ena ciutat: “Quan er avesque non a taula de prèire, qu’a taula de trapista”.
Dempús de sopar, parlaue pendent mieja ora damb era senhoreta Baptistina e damb era senhora Magloire, dempús se n’anaue entath sòn quarto, e aquiu, o escriuie en ues huelhes o en marge des libres.
Qu’ère literat e enquia e tot un shinhau erudit.
Deishèc cinc o sies manuscrits plan curiosi; entre d’auti, ua disertacion sus eth verset deth Genesis: “En principi, er esperit de Diu flotaue sus es aigües”2.
L’acarèc damb d’auti tres tèxts: eth verset arab que ditz: “Es vents de Diu bohauen”: Flavio Joseph que ditz: “Un vent de naut se precipitaue sus era tèrra”; e, fin fnau, sus era parafrasi caldèua d’Onkelos3, qu’exprimís: “Un vent procedent de Diu bohaue sus era superfícia des aigües”.
En ua auta disertacion examine es òbres teologiques de Hugo, avesque de Tolemaida, ascendent deth qu’escriu aguest libre, e didie qu’ad aguest avesque li cau atribuir es diuèrses òbres publicades en darrèr sègle, jos eth pseudonim de Barleycourt.
A viatges, ath miei d’ua lectura, siguesse quin siguesse eth libre qu’auie entre mans, queiguie còp sec en ua prigonda meditacion que d’era non gessie senon entà escríuer quauques linhes.
Soent aguestes linhes non auien cap relacion damb eth libre que les contenguie.
Qu’auem ara vista ua nòta escrita per eth en marge d’un libre, titolat: “Correspondéncia de lord Germain damb es generaus Clinton, Cornwallis e es almirants dera estacion d’America.
Guardatz aguesta nòta: “Ò, vos!, se qui ètz?
Er Eclesiastés vos cride Totpoderós: es Macabèus vos criden Creador; era Epistòla as Efessis vos cride Libertat; Baruc vos nomente Immensitat; es psalms vos criden Sabença e Vertat; Joan vos cride Lum; es reis vos nomenten Senhor; er Exode vos cride Providéncia; eth Levitic, Santetat; Esdras, Justícia; era creacion vos cride Diu; er òme vos cride Pair; mès Salomon vos cride Misericòrdia, aguest ei eth mès beròi des vòsti nòms”.
Tàs nau dera net se retirauen es hemnes, e pujauen en estatge principau, a on auien es sues crambes, en tot deishar-lo solet en pis de baish enquiath maitin a vier.
VI.- Per qui se hège susvelhar era sua casa.
Ja auem dit qu’era casa que s’estaue ère compausada de dus estatges solet; embaish e principau.
En embaish i auie tres pèces, d’autes tres en principau, ath dessús, un humarau e darrèr dera casa un jardin.
Es dues hemnes ocupauen eth principau; er avesque abitaue er embaish.
Era prumèra pèça que daue entath carrèr li servie de minjador; era dusau de dormitòri, e d’oratòri era tresau.
Non se podie gésser der oratòri sense passar pera cramba e d’aguesta sense passar peth minjador.
Ath hons der oratòri i auie ua cramba barrada, damb un lhet, entà quan venguesse un òste.
Er avesque solie aufrir aguest lhet as prèires de bordalat, quan es sòns negòcis e ahèrs dera parròquia les amiauen entà D….
I auie, ath delà, en jardin, un estable, qu’ère era anciana codina der ospici e a on er avesque auie dues vaques.
Siguesse quina siguesse era quantitat de lèit qu’aguestes balhèssen, manaue tostemps, cada maitin, era mitat entàs malauts der espitau.
Era cramba ère plan grana e plan dificil d’escauhar ena sason hereda.
Coma qu’en D.. era lenha ère fòrça cara, auie pensat a hèr en estable des vaques ua separacion barrada damb hustes.
Aquiu passauen es cauhades ena epòca des grani hereds, e plan per aquerò la cridauen “eth salon d’iuèrn”.
Que non auie en salon d’iuèrn, coma en minjador, d’auti mòbles qu’ua taula de husta blanca cairada e quate cagires de palha.
Eth minjador ère ornat damb ua anciana veirina pintada de color ròsa ar òli.
Ua auta veirina semblabla ad aguesta e convenentaments revestida de mantèls blanqui e de fausses dentèles servie d’autar e ornaue er oratòri der avesque.
Es sòns penitents riqui e es hemnes devòtes de D… auien daurit soent entre eres soscripcions entà crompar un autar nau entar oratòri de sa illustrissima; mès aguest, cada viatge qu’auie cuelhut es sòs de besonh entara òbra, les autrejaue as praubi.
Auie en sòn oratòri dus reclinatòris de palha e ena cramba un fautulh de braci, tanben de palha.
A cadua d’aguestes qu’arribaue se desmoblaue ua pèça.
Se passaue, a viatges, qu’es visites èren dotze.
Alavetz er avesque dissimulaue es dificultats dera sua situacion, en tot tier-se de pès dauant dera humeneja, s’ère en iuèrn, o passejant peth jardin s’ère en ostiu.
Qu’auie tanben ena cramba barrada ua cagira; mès, ath delà de mancar-li lèu eth sèti, solet auie tres pautes, çò que la hège inservibla se non siguesse emparada ena paret.
Era senhoreta Baptistina auie tanben ena sua cramba un gran fautulh des cridadi bergeres4, qu’era sua husta auie estat daurada en d’auti tempsi, e qu’ère folrada de tela pequin florejada; mès que les auie calut pujar-la entath prumèr pis peth balcon, pr’amor qu’era escala ère massa estreta, e non se podie compdar damb eth fautulh enes casi de compromís.
Eth desir dera senhoreta aurie estat poder crompar ua conjunt de cagires de salon, de velot d’Utretch auriò, damb flors, e un canapè d’acajò de forma de còth de cigne.
Mès aquerò aurie costat aumens cinc cents francs e coma que non auie estauviat pro entad aguest objectiu, senon solet uns quaranta dus francs e miei en cinc ans, auie acabat per renonciar ad aguest desir.
Qui ei eth qu’artenh a realizar eth sòn idiau?
Que non ei possible imaginar-se arren mès simple qu’eth dormitòri der avesque.
Ua pòrta-hièstra que daue entath jardin; dauant, eth lhet, un lhet coma es der espitau, damb vana, de tela grossièra verda; ena ombra que projectaue eth lhet, darrèr d’un ridèu, es utisi deth cabinet d’atrencadura, en tot hèr veir encara es ancians costums elegants der òme de mon; dues pòrtes, ua près dera humeneja que balhaue eth pas entar oratòri, e ua auta près dera bibliotèca, que daue tath minjador.
Dauant dera taula eth fautulh de palha; dauant deth lhet un reclinatòri cuelhut dera capèra o oratòri der avesque.
Dus retraits en marcs ovaus èren penjadi ena part e enes dus costats deth lhet.
Petites inscripcions daurades sus eth hons escur dera tela, ath cant des figures, indicauen qu’es retraits representauen er un ar abat de Chaliot, avesque de S. Claudi, e er aute ar abat Tourteau, vicari generau d’Agde, abat deth Grand-Champ, dera ordre cirtercenca, diocèsi de Chartres.
En succedir er avesque, en aguest quarto, as malauts der espitau, auie trapat aquiu aqueri dus retraits e les auie deishat a on s’estauen.
Qu’èren prèires e, dilhèu, donadors, dus motius entà qu’eth les respectèsse.
Tot çò que se sabie d’aqueri dus personatges ère qu’auien estat nomentadi peth rei, er un entà un avescat e er aute entà un benefici, en madeish dia, ei a díder, eth 27 d’abriu de 1785.
En auer despenjat es quadres era senhora Magloire pr’amor de trèir-les eth povàs, er avesque auie trapat aguesta particularitat escrita damb tinta blancosa en un petit tròç de papèr, auriolenc ja per çò deth temps, aganchat damb quate osties darrèr deth retrait der abat de Grand-Champ.
Caperaue era hièstra un ancian ridèu d’ua tela espessa de lan qu’auie vengut tan vielha, qu’entà evitar era despena d’ua de naua, era senhora Magloire li calec hèr ua grana cosedura, ath mie, en forma de crotz.
Er avesque ac hège notar soent, en tot díder qu’estaue plan ben aquera crotz en ridèu.
Totes es crambes dera casa, autant es der estatge de naut coma eth de baish, sense cap d’excepcion, èren blanquinejadi damb caudèa, ara manèra o mòda de casèrna o d’espitau.
Ça que la, enes darrèri ans era senhora Magloire trapèc, coma veiram mès endauant, jos eth ges, pintures qu’ornauen era cramba dera senhoreta Baptistina.
Abans d’èster espitau, aquera casa qu’auie estat locutòri deth pòble.
D’aciu que venguie aqueth ornament.
Es crambes èren pasimentades damb rajòles vermelhes que se netejauen totes es setmanes, e dauant de toti es lhets i auie un petit tapís de jonc.
Per çò d’aute, era casa suenhada per dues hemnes alendaue d’un extrèm en aute ua esquista neteja.
D’eth didie: “Aquerò que non les trè arren as praubi”.
Que mos cau cohessar, totun, que li restauen, de çò qu’auie possedit en d’auti tempsi, sies cobèrts d’argent e un palon qu’era senhora Magloire vedie relúder damb cèrta satisfaccion cada dia, sus era grana tovalha de tela celha.
E coma que sajam de pintar aciu ar avesque de D… tau qu’ère, mos cau híger que mès d’un còp se l’auie entenut a díder: “Dificilaments renonciaria a minjar damb cobèrts que non siguessen d’argent”.
Ad aguestes jòies mos cau ahíger dus grani candelèrs d’argent massís qu’èren er eretatge d’ua tia segona.
Aqueri candelèrs sostenguien dues candèles de cera, e normauments figurauen sus era humeneja der avesque.
Quan i auie convidadi entà sopar, era senhora Magloire alugaue es dues candèles e botaue es dus candelèrs sus era taula.
En cabeç deth lhet, ena cramba madeisha der avesque, i auie un petit calaish, qu’en eth era senhora Magloire sauvaue cada net es sies cobèrts d’argent e es candelèrs.
Mos cau híger que jamès treiguie era clau.
Eth jardin, un shinhau estropiat pes construccion pro lèges que ja n’auem parlat, se compausaue de quate carrèrs en crotz que gessien d’un potz que i aie en centre, un aute carrèr hège tot eth torn ath long dera blanca paret que li servie de barralha.
Aguesti carrèrs deishauen entre eri quate o cinc cairats separadi per ua hilada de potja.
En tres d’eri, era senhora Magloire cultivaue legums; en quatau er avesque auie semiat flors; aquiu e delà creishien quauqui arbes frutèrs.
Que valerie mès qu’aquerò produsisse fruts que non flors.
Senhora Magloire, responec er avesque, vos enganhatz: çò de bèròi que vau autant coma çò d’util.
E higec dempús d’ua pausa: dilhèu encara mès.
Aqueth cairat compausat de tres o quate platabandes, tenguie ocupat ar avesque lèu tant coma es sòns libres.
Passaue aquiu damb plaser ua o dues ores, talhant, sauclant, daurint aquiu e delà horats ena tèrra e botant-i semes en eri.
Que non ère tant ostil contra es insèctes coma aurie desirat un jardinèr.
Per çò d’aute, que non auie deguna pretension de botanista.
Desconeishie es grops e eth solidisme; non sajaue de cap des manères de decidir entre Tournefort5 e eth metòde naturau; non cuelhie partit ne pes utricles contra es cotiledòns, ne per Jussieu contra Linneo.
Non estudiaue es plantes: li shautauen es flors.
Respectaue fòrça as sabents; respectaue encara mès as ignorants, e sense mancar jamès a cap d’aguesti dus respèctes, adaiguaue es sues platabandes totes es nets d’ostiu damb un asagador de lhauna pintat de verd.
Non auie ena casa ne ua soleta pòrta que barrèsse damb clau.
Era deth minjador, que coma ja auem vist daue entara plaça dera catedrau, auie estat en d’auti tempsi claufida de clauadures e barrolhs, coma era d’ua preson.
Er avesque hec a trèir toti aqueri hèrs, e era pòrta, autant de dia coma de nets, solet demoraue barrada damb ua simpla bauda.
Eth prumèr nau vengut, siguesse era ora que siguesse, non li calie hèr senon lheuar-la e entrar.
Ara prumeria es dues hemnes s’auien espaurit en veir qu’era pòrta non demoraue jamès barrada; mès er avesque les didec: “Se voletz, botatz barrolhs enes portes des vòstes crambes”.
E, fin finau, vengueren de participar dera confiança de sa illustrissima, o aumens hèr veir que l’auien.
Solet ara senhora Magloire l’assautauen de quan en quan cèrti temors.
Per çò que hè ar avesque, eth sòn pensament que vie explicat en aguestes tres linhes, escrites per eth, ath marge d’ua Biblia.
En un aute libre titolat Filosofia dera Sciéncia medicau auie escrit aguesta auta nòta: “Dilhèu jo non sò mètge coma eri?
Tanben jo è es mèns malauts; prumèr de tot, toti es sòns, qu’eri criden pacients; dempús, es mèns, que jo cridi malerosi”.
En un aute lòc auie escrit: “Non preguntetz eth sòn nòm ad aqueth que vos demane asil: Precisaments eth que mès besonh a d’asil ei eth qu’a mès dificultat entà díder eth sòn nòm”.
Er avesque li toquèc corauments era espatla damb amabilitat e gravetat e didec: “Nisi Dominus custodieret domum in vanum vigilant qui custodiunt eum”.
Dempús gessec de parlar de ua auta causa.
Sonque qu’eth nòste li cau èster tranquil”.
VII.- Cravatte.
Aciu qu’a eth sòn lòc naturau un hèt que non auem d’ométer, pr’amor qu’ei des que mielhor hèn a conéisher era classa d’òme qu’ère sa illustrissima er avesque de D…
Dempús dera destruccion dera banda de Gaspar Bes, qu’auie infestat es carisi d’Ollioules, un des sòn lòctenents, cridat Cravatte, se refugièc ena montanha.
S’amaguèc pendent bèth temps damb es sòns bandits, rèstes dera tropa de Gaspar Bes, en comdat de Niça; dempús passèc entath Piamonte, e dempús tornèc a campar de nauèth en França, pes entorns de Barceloneta.
Se le vedec prumèr en Jauziers e ara seguida en Tuiles.
S’amaguèc enes còves de Joug de d’Aigle, e d’aquiu, baishant entà cabanes e bordalats pes barrancs der Ubaye e der Ubayette, arribèc enquia Embrun, entrèc ua net ena catedrau e panèc ena sacristia.
Es sòns panatòris descoratjauen ath país.
Se lancèc ena sua recèrca ara gendarmaria, mès en vaganaut: tostemp hugie; e bèri còps resistie ara valenta.
Qu’ère un audaç miserable.
En miei deth temor que se suscitaue arribèc er avesque, qu’anaue a hèr era sua visita en Chastelar.
Er alcalde gessec a receber-lo e li supliquèc que s’en tornèsse: Cravatte ère eth patron dera montanha enquiar Arche, e encara mès enlà; que i auie perilh de vier per aquiu enquia e tot damb escota; qu’ère expausar en vades tres o quate gendarmes.
S’ei atau, didec er avesque, anarè sense escota.
Pensatz aquerò, monsenhor?, sorrisclèc er alcalde.
Partir!
Partir.
Solet?
Solet.
Monsenhor, que non haratz çò que didetz.
Que i a aquiu ena montanha, repliquèc er avesque, ua petita parròquia, autant de grana coma era pauma dera man e que non è visitada de hè tres ans.
Son plan boni amics mèns aqueri bravi e aunèsti pastors; de cada trenta crabes que sauven, ua qu’ei mia; hèn plan polidi cordons de lan de diuèrsi colors, e tòquen es melodies des sues montanhes damb ues petites flaütes damb sies horats.
Se qué pensarien d’un avesque qu’auesse pòur?
Qué diderien se non venguessa aquiu?
Mès, monsenhor, e es panaires?
Vai!, didec er avesque, qu’ara me’n sai.
Senhor alcalde, plan per aquerò, d’aguesta vegada ei dilhèu que Jesucrist me hec pastor.
Qui sap se quini son es projèctes dera Providéncia.
Monsenhor, que vos panaràn.
Que non è arren.
Vos auciràn.
Ò, mon Diu!
Se vo’les trapatz!
Les demanarè aumónia entàs mèns praubi.
Monsenhor, non i anetz!
Senhor alcalde, didec er avesque, non ei sonque qu’aquerò?
Que non sò ne demori en mon entà sauvar era mia vida, senon entà sauvar es amnes.
Que siguec de besonh accedir ara sua volentat e partic acompanhat solet d’un mainatge que s’aufric entà hèr-li de guida.
Era sua obstinacion metec sarabat en país e costèc un shinhau d’espant.
Que non volec hèr-se a vier damb eth ne ara sua fraia ne ara senhora Magloire.
Trauessèc era montanha en ua mula; non trapèc ad arrés, e arribèc san e en bona santat en territòri des sòns “boni amics” es pastors.
S’estèc aquiu pendent quinze dies, predicant, administrant, ensenhant e moralizant.
Quan arribèc eth dia dera sua partença, decidic cantar pontificauments un Te Deum.
Parlèc d’aquerò ath prèire, mès se qué hèr sense ornaments pontificaus?
Que non li podien autrejat senon eth servici d’ua mala sacristia de pòble, e quaques vielhes casubles de damasc, plan usades e ornades damb galons faussi.
Bè!, didec er avesque, non mos tracassem.
Ja s’apraiarà tot.
Se cerquèren ornaments enes glèises des entorns, Totes es magnificéncies d’aqueres parròquies umiles que non aurien estat pro entà vestir convenentaments a un chantre d’ua catedrau.
Se trapauen sense saber com gesser-se’n, quan dus òmes desconeishudi, montadi enes sòns shivaus, amièren e deishèren ena casa deth prèire un gran calaish entar avesque.
Se dauric aguest calaish e vederen que contenguie ua capa de tissú d’aur, ua mitra ornada de diamants, ua crotz d’arquevesque, ua magnifica cròça e totes es vestimentes episcopaus panades un mes abans ena glèisa de Nòsta Senhora d’Embrun.
Ena caisha i auie tanben un papèr, qu’èren escrites es següentes paraules: “Cravatte tà monsenhor Bienvenú”.
Be didia jo qu’aquerò s’apraiarie!, sorrisclèc er avesque.
Dempús higec arrint: ad aqueth que s’acontente damb eth subrepelís d’un prèire, Diu que li mane ua capa d’arquevesque.
Diu.
Monsenhor, gasulhèc eth prèire botjant eth cap, Diu o eth diable.
Er avesque tachèc es uelhs en prèire e repliquèc damb autoritat:
Quan entornèc en Chantelar, ath long de tot eth camin gessie era gent a veder-lo per curiosèr.
En còr dera glèisa trapèc ara senhoreta Baptistina e ara senhora Magloire que lo demorauen e li didec ara sua fraia:
Auia o non auia jo rason?
Eth praube prèire anèc a veir as praubi montanhesi damb es mans uedes, e entorne damb eres plies.
Partí, amiant solet era mia esperança botada en Diu, e è tornat amiant eth tresaur d’ua catedrau.
Pera net abans de calar-se en lhet tornèc a díder:
Non cranhem jamès ne as lairons ne as assassins: aguesti son es perilhs exteriors, es petiti perilhs.
Mos cau crànher a nosati madeishi.
Es copacaps, aguesti son es lairons; es vicis, aguesti son es assassins.
Es grani perilhs qu’existissen ath laguens de nosati.
Qu’ei parièr aquerò que menace era nòsta tèsta o era nòsta bossa!
Pensem mès que mès e çò que menace era nòsta amna.
Dempús, en tot virar-se entara sua fraia, didec:
Fraia mia, jamès per part deth prèire s’a de cuélher precaucions contra eth pròche.
Çò qu’eth pròche hè, Diu qu’ac permet.
Preguem-li, demanem-li non per nosati, senon peth nòste frair, que va a quèir en pecat per tòrt nòste.
Dehòra d’aquerò qu’èren fòrça rars es eveniments ena sua existéncia.
Racondam çò que sabem; mès normauments passaue era vida en tot hèr es madeishes causes e enes madeishi lòcs.
Un mes d’un an sòn, se retiraue a ua ora d’un des sòns dies.
Per çò deth tresaur dera catedrau d’Embrun, que mos arribarie quauque trebuc se preguntèssem per eth.
Ère compausat de plan bones causes, plan temptadoires e plan bones de tier en profit des malerosi.
Panades que ja n’auien estat, era mitat, donc, dera aventura qu’ère complida.
Sonque mancaue cambiar era direccion deth panatòri e hèr-li cuélher eth camin entath costat des praubi.
Arren, plan que òc, podem afirmar respècte d’aguest ahèr.
VIII.- Filosofar dempús de béuer.
Eth senador, que n’auem parlat abans, ère un òme esdegat qu’auie hèt era sua carrèra seguint eth camin mès dret, pr’amor qu’entad arren s’auie preocupat d’aguesti obstacles que meten dificultats o trebucs, e que se criden consciéncia, fe jurada, justícia, déuer.
Tostemp auie anat de dret entath sòn objectiu, sense hèr-se enlà ne un solet còp dera linha deth sòn progrès e deth sòn interès.
Qu’ère un ancian procurador, mòfle per çò des sues capitades, pas un mau òme deth tot, que hège guairi favors podie as sòns hilhs, as sòns gendres, as sòns parents e enquia e tot as sòns amics, e que en tot profitar-se’n peth menut deth bon cant dera vida, des bones escadences, des bones utilitats, li semblaue pèc e bèstia tot çò d’aute.
Qu’auie engenh e ère pro instruit entà creder-se disciple d’Epicuro, en non èster reauments senon un producte de Pigault-Lebrun.
Se n’arrie brava e agradiuaments des causes infinites e etèrnes, e des “gessudes deth brave avesque”.
A viatges, damb cèrta amabla autoritat, se n’arrie dauant deth madeish M. Myriel que l’escotaue.
Sabi pas en quina ceremònia semioficiau eth comde ***, qu’ère eth senador que parlam, e M. Myriel mingèren amassa ena casa deth prefècte.
Enes dessèrts, eth senador, un shinhau alègre, encara que tostemp digne, exclamèc:
Moria, senhor avesque, parlem.
Pòqui viatges se ven un senador e un avesque sense guardar-se de reuelh.
Qu’èm dus augurs.
Vos vau a hèr ua confession.
Jo qu’è era mia filosofia particulara.
Vos que repausatz en lhet de porpra, senhor senador.
Eth senador, encoratjat, contunhèc:
Bè!, sigam boni gojats.
O boni diables, didec er avesque.
Vos digui, higec eth senador, qu’eth marqués d’Argens, Porron, Hobbes e M. Naigeon non son entà jo uns brigands.
Qu’è ena bibliotèca toti aguesti filosòfi, religadi damb cant daurat.
Tau que vos madeish, senhor comde, interrompec er avesque.
Eth senador contunhèc:
Qu’è en òdi a Diderot: ei un ideològ, un declamador e un revolucionari; ath hons, credent en Diu e mès minja-sants que Voltaire.
Voltaire se trufèc de Needham6 e hec mau; pr’amor qu’es anguiles de Needham demòstren que Diu ei inutil.
Ua gota de vinagre en un culherada de massa de haria suplís eth fiat lux.
Supausatz qu’era gota ei mès grana e era culherada tanben plan mès grana encara, e auratz eth mon.
Er òme qu’ei era anguila, e alavetz entà qué eth Pair Etèrn?
Senhor avesque, era ipotèsi de Jehovà que me canse.
Solet servís entà produir persones flaques que non pensen.
Dehòra aguest Gran Tot que me shòrde!
Visca Zerò que me dèishe tranquil!
Entre nosati, entà didè’c tot, e entà cohessar-me damb eth mèn pastor, coma cau, vos cohèssi que non sò pèc.
Jo que non me posqui tornar lhòco damb eth vòste Jesús, que predique pertot era praubetat e eth sacrifici.
Conselh d’aganit entàs esquiçadi.
Praubetat, per qué?
Sacrifici, entà qué?
Jamès è vist a un lop que s’immòle pera felicitat de un aute lop.
Demorem-mos, donc, laguens dera natura.
Mos trapam naut de tot dera cresta: ajam ua filosofia superiora ara des auti.
De qué servís èster naut de tot se non s’artenh a veir mès enlà dera punta deth nas des auti?
Viuem alègraments.
Era vida qu’ei tot.
Qu’er òme a un aute avier en un aute lòc, aquiu naut, aquiu baish, a on volgue: jo, que non creigui ua soleta paraula de tot aquerò.
A!, se me recomanatz era praubetat e eth sacrifici, e per tant me cau tier compde de tot aquerò que hèsqui, e ei de besonh tanben que me copa eth cap sus eth ben e sus eth mau; sus çò de just e çò d’injust; sus eth fas e eth nefas.
Per qué?
Pr’amor que me calerà balhar compde des mies accions.
Quan?
Dempús dera mia mòrt.
Vai, quin bon saunei.
Hètz qu’ua man d’ombra cuelhe un sarpat de cendre.
Parlem claraments nosati qu’èm es iniciadi, qu’auem quilhat eth vel d’Isis: que non i a ben ne mau, non i a senon vegetacion.
Cerquem era realitat, apregondim, calem-mos enquiath hons, diables!
Qu’ei de besonh ventar era vertat, hotjar jos era tèrra e apoderar-se d’era, e quan l’auetz, alavetz òc qu’ètz fòrt e vo n’arritz de tot.
Jo que sò cairat pera basa, senhor avesque: era immortalitat dera amna qu’ei ua ridicula paradòxa.
Ò, promesa embelinaira!
Fidatz-vo’n d’era.
Be n’ei aguest bilhet de banc que tie Adam!
S’ei amna, serà àngel, aurà ales blues enes omoplates.
Discutitz-me, donc: non ei Tertulian qui ditz qu’es benauradi vieràn d’un astre en aute?
Plan, vò díder que seràn es sautarèths des esteles.
E dempús veirà a Diu!
Ta, ta, ta.
Que non son males pegaries toti aguesti paradisi.
Diu qu’ei ua fotesa monstra.
Sacrificar era tèrra peth paradís ei madeish que deishar era caça pera ombra, çò de cèrt per çò de dobtós.
Èster burlat per çò d’infinit!
Non!
Que non sò tan bèstia.
Sò arren.
Me cridi eth senhor comde Arren, senador.
Existia abans deth mèn neishement?
Non.
Existirè dempús dera mia mòrt?
Non.
Qué sò, donc?
Un shinhau de povàs agregat e constituit en un organisme.
Qué me cau hèr ena tèrra?
Era causida qu’ei mia: patir o gaudir.
Entà on m’amiarà eth patiment?
Entà on m’amiarà eth gòi?
Entath non arren, mès aurè gaudit.
Era mia eleccion qu’ei hèta.
Ei de besonh minjar o èster minjat, mingem.
Que vau mès èster eth dent qu’era èrba, tau ei era mia sabença.
Dempús d’aquerò que cadun hèsque coma volgue: er enterrador aquiu, eth panteon entà nosati, tot què ena grana hòssa.
Fin.
Finis, liquidacion totau, aguest ei eth lòc a on tot acabe.
Era mòrt qu’ei mòrta, credetz-me.
Se i a quauquarrés qu’age quauquarren a dider-me sus aquerò, me n’arrisqui d’eth.
Que son condes de mainatges: eth Bu entàs mainatges; Jehovà entàs òmes.
Non, eth nòste maitin ei era net.
Darrèr dera hòssa non i a mès arrens parièrs.
Ajatz estat Sardanapalo o sant Vicent de Paul, qu’ei madeish.
Aquerò ei era vertat.
Viuetz, donc; sustot, viuetz!
Que vos ac digui de vertat, senhor avesque; jo qu’è era mia filosofia e es mèns filosòfi.
Jo non me dèishi embolhar per totes aguestes faules.
Per çò d’aute, as que vien damb es cames en aire, ara mainadèra, as miserables, les cau quauquarren.
S’avalen, donc, es legendes, es quimères, era amna, era immortalitat, eth paradís, es esteles.
Que masculhen aquerò, que s’ac mingen damb eth sòn pan sec.
Qui non a arren, qu’a ath bon Diu.
Qu’ei çò de mens que pòt auer.
Jo non m’opausarè ad aquerò, mès me sauvi entà jo a M. Naigeon.
Eth bon Diu, qu’ei bon entath pòble.
Er avesque piquèc de mans.
Aquerò ei çò que se cride parlar, exclamèc.
Be n’ei d’excellent e meravilhós aguest materialisme!
A!, non tot aqueth que vò ua causa la tie.
Quan se possedís, que non ei ua jogalha d’arrés.
Non se dèishe, un, despatriar bestiauments coma Caton, ne lapidar coma Sant Esteve, ne usclar viu coma Joana d’Arc.
Quina causa tant agradiua!
Que non ac digui per vos, senhor senador; ça que la, m’ei impossible non felicitar-vos.
Vosati es grani senhors qu’auetz, tau qu’auetz dit, ua filosofia peculiara, especiau, entath vòste usatge exclusiu, esquista, rafinada, accessibla solet entàs rics, bona en quinsevolh saussa que se la mèstre, e admirablaments amanida damb es plasers dera vida.
Aguesta filosofia qu’ei trèta des prigondors e desacogada per cercaires especiaus.
Mès qu’ètz princes amables e non trapatz mau deth tot, qu’era credença en Diu sigue era filosofia tath pòble, coma, pòc mès o mens, eth plat damb castanhes ei eth piòc trufat deth pòble.
IX.- Eth frair pintat pera fraia.
Entà hèr-mo’n ua idia deth parament interior, der avesque de D… e dera manèra qu’aqueres dues santes hemnes sometien es sues accions, es sòs pensaments e enquia es sòns instints de hemnes facilaments espaventables, as abits e as costums der avesque, sense qu’aguest li calesse cuelher-se eth trabalh de parlar entà exprimir eth sòn desir, que no podem hèr arren milhor que transcríuer aciu ua carta dera senhoreta Baptistina ara senhora vescomdessa de Boishevron, era sua amiga dera mainadesa.
Aguesta carta que ditz atau:
D… 16 de noveme de 18…
Estimada senhora: que non se passe un dia que non parlem de vos.
Qu’ei normauments eth nòste costum, e ara qu’auem, ath delà, ua rason entad aquerò: Guardatz, qu’en lauar e espovassar es solèrs de naut e es parets des nòstes crambes, era senhora Magloire a hèt diuèrses trobalhes: ara es nòsti dus quartos tapissadi de vielh papèr blanquinejat damb caudea, que non estarien mau entà un castèth ar estil deth vòste.
Era senhora Magloire a esquiçat e arrincat tot eth papèr.
Ath dejós i auie d’autes causes.
En mèn salon, a on non i a mòbles, e que mos servís entà esténer era ròba dera bugada, mesure quinze pès de naut e dètz-e-ueit d’ample; eth sòn solèr de naut, pintat en passat damb daurats e ara forra-borra coma en çò de vòste, ère caperat damb ua tela deth temps que siguec espitau.
Plan, qu’a acoblaments deth temps des nòsti pairins.
Mès eth mèn gabinet qu’ei eth que mos cau veir.
Era senhora Magloire a desnishat, aumens dejós de dètz papèrs apegadi es uns ath dessús des auti, pintures, que sense èster bones, son aumens suportables.
Es ues representen a Telemaco armat cavalièr per Minerva; es autes representen ath madeish Telemaco en un jardin, qu’eth sòn nòm non posqui rebrembar, plan, a on es daunes romanes venguien ua soleta net.
Qué poiria dider-vos?
Que i a romans, romanes (aciu ua paraula non comprensibla) e tota era sua acompanhada.
Era senhora Magloire n’a trèt tarlat de tot aquerò, e aguest ostiu vò apraiar quauques petites avaries e envernissar-lo tot de nauèth, e damb aquerò quedarà eth men quarto coma un vertadèr musèu.
En cornèr deth humarau a trapat tanben dues consòles de husta, mòda anciana.
Que sò tant erosa coma tostemp: Eth mèn frair ei tan brave!
Tot çò qu’a les ac balhe as praubi e as malauts.
Mos estam un shinhau estrets; eth país ei fòrça dolent en iuèrn, e ei de besonh hèr quauquarren pes que non an arren.
Nosates èm lèu ben abrigades e ben alugades: ja vedetz que non ei pòca causa.
Eth mèn frair qu’a es sòns costums pròpis e peculiars.
Quan parle, ditz qu’un avesque li cau èster atau.
Guardatz, que jamès barre era pòrta dera casa.
Qui vò entre, e de seguit se bote en quarto deth mèn frair.
Que non cranh arren, ne tansevolhe de nets.
Qu’ei qu’aguest ei eth sòn valor particular, coma ditz eth.
Non vò que jo cranha per eth, ne que tanpòc age pòur era senhora Magloire.
S’expause a tota sòrta de perilhs, e non vò que ne tansevolhe simulem que mo n’encuedam.
Qu’ei de besonh saber-lo compréner.
Ges encara que ploigue; camine peth miei dera aigua; viatge en iuèrn.
Non li cau pòur dera net, des camins sospechosi, ne des maus encontres.
Est an passar se n’anèc a pè eth solet entà un país de lairons.
Non volec que nosates i anèssem.
Siguec absent pendent quinze dies.
Quan entornèc non l’auie arribat arren; se lo credie mòrt, mès gaudie de bona santat e didie: “Vaquí se com m’an panat”.
E daurint ua maleta, mo’la mostrèc plia de jòies dera catedrau d’Embrun, qu’es panaires l’auien entornat.
Aguest còp, en tornar, non podí mens que pelejar-lo un shinhau, encara que tient compde de hè’c quan eth coche hège bronit pr’amor qu’arrés mos entenesse.
Pendent es prumèrs dies me didia a jo madeisha: “Non i a perilhs que l’arturen, ei terrible”, ara que ja i sò acostumada.
Li hèsqui senhaus ara senhora Magloire entà que non lo contràrie.
Que se risque coma tostemp.
Jo me hèsqui a vier ara senhora Magloire, m’embarri ena mia cramba, prègui per eth e m’esclipsi.
Que sò tranquila, pr’amor que me’n sai que se l’arribèsse bèth malastre serie aguest eth finau dera mia vida.
Jo qu’anarè en cèu damb eth mèn frair e damb er avesque.
Ara senhora Magloire l’a costat mès qu’a jo avedar-se ad aquerò que cridaue es sues imprudéncies.
Mès ara que ja ei hèta ada eres.
Amassa pregam, amassa auem pòur e amassa mos adormim.
E de vertat, se qué ei que podem crànher en aguesta casa?
Que i a tostemp damb nosati quauquarrés qu’ei mès fòrt qu’eth.
Eth diable poirà passar per era, mès Diu que l’abite.
E aquerò qu’ei pro entà jo.
Eth mèn frair ara non li cau dider-me ne ua soleta paraula.
Lo compreni sense parlar, e mos abandonam ara Providéncia.
L’è preguntat ath mèn frair es notícies que me demanèretz sus era familha de Faux.
Ja sabetz qu’eth se’n sap de tot, e qu’a es sòns rebrembes, donques qu’ei tostemp un bon reialista.
Es de Faux, que son ua anciana familha normanda, dera noblesa de Caen.
Hè cinc cents ans que i auec un Raul de Faux, un Joan de Faux e un Tomàs de Faux, qu’èren nòbles, e un d’eri senhor de Roquefort.
Eth darrèr siguec Guido Esteban Alexandre, ère mèstre deth camp, e hège quauqua causa mès damb es shivaus leugèrs de Bretanha.
Era sua hilha Maria Loïsa se maridèc damb Adrian Carles de Gramon, par de França, coronèl dera garda francesa e lòctenent generau dera armada.
Que s’escriu Faux, Fauq e Faoucq.
Estimada senhora, recomandatz-me ath vòste sant parent eth cardenau, entà que m’age presenta enes sues oracions.
Per çò dera vòsta estimada Silvana qu’a hèt ben en non pèrder en escriuer-me es cuerts instants que s’està ath vòste costat.
Qu’ei brava, trabalhe sivans es vòsti desirs, m’estime coma tostemps; qu’ei tot çò que desiri, e m’alègri peth rebrembe que me mane a trauèrs de vos.
Era mia santat que non ei dolenta, e, ça que la, m’aflaquisqui cada còp mès.
Adishatz: me manque ja eth papèr, e m’obligue a dider-me adiu de vos: mil causes entà toti.
Baptistina.
P.D.
Eth vòste nebodet qu’ei encantador; ager vedec passar un shivau, que l’auien botat genolhères, e preguntaue: “Qué ei çò qu’amie enes pautes?” Qu’ei un gojat plan beròi.
Eth sòn frairet cor pera cramba en tot tirassar ua escampa vielha coma se siguesse un car, e cridant: “ Va!
Va!”.
Coma se pòt veir per aguesta carta, aqueres dues santes hemnes sabien acomodar-se ar anament der avesque, damb aguesta intelligéncia particulara des hemnes que comprenen ar òme mielhor qu’er òme ada eth madeish.
Eres tremolauen, mès que lo deishauen hèr.
A viatges era senhora Magloire sajaue de hèr a notar bèra resistència per auança: jamès mentre, ne dempús deth hèt.
Jamès lo distreiguien, ne tansevolhe damb ua paraula o un senhau, d’un acte qu’auie començat.
En bèri moments, sense qu’auesse besonh de didè’c, quan eth encara dilhèu auie consciéncia d’eth madeish, tan perfècta ère era sua simplicitat, comprenien es hemnes vagaments qu’actuaue coma avesque: alavetz que non èren senon dues ombres ena casa.
Lo servien passiuaments, e se les calie desparéisher entà aubedir-lo, desparesihien.
Sabien damb ua admirabla delicadesa d’intint que cèrts suenhs pòden destorbar.
Atau, enquia e tot credent-lo en perilh, comprenien, non dideria eth sòn pensament, senon era sua natura, enquiath punt de non velhar per eth.
Lo fidauen a Diu.
Ath delà, Baptistina didie, coma venguem de liéger, qu’era fin deth sòn frair serie tanben era sua fin.
Era senhora Magloire non ac didie, mès se’n sabie.
X.- Er avesque en preséncia d’ua lum desconeishuda.
En un temps un shinhau posterior ara data dera carta mentada enes lines precedentes, hec ua causa que, sivans era votz publica ena ciutat, auie estat mès riscada e perilhosa qu’eth sòn passèg pera montanha infestada de bandits.
Que i auie près de D…, en camp, un òme que viuie solet; aqueth òme, digam de seguit era espaventosa paraula, qu’ère un ancian convencionau7 e se cridaue G…
Se parlaue deth convencionau G… ena societat, damb ua sòrta d’orror.
Un convencionau!
Vos podetz imaginar ua fèra d’aguesta espècia?
Aquerò se passaue en temps que toti se tutejauen, e que se didie: ciutadan.
Aqueth òme qu’ère lèu un monstre.
Non auie votat era mòrt deth rei, mès lèu, lèu ac auie hèt.
Qu’ère lèu un regicida.
Auie estat terrible.
Sabi pas se com ena tornada des princes legitims non s’auien hèt a vier ad aqueth òme entà un tribunau prebostau.
Que non l’aurien talhat eth cap, plan que òc; que mos cau auer cleméncia; mès, aumens un despatriament perpetuau, ua exemplaritat, a tot darrèr… eca, eca.
Qu’ère un atèu coma es d’abantes, coma tota era gent d’alavetz.
Petòfies d’auques sus eth voltor.
Ère en realitat un voltor, G…?
Òc, n’ère, se se lo jutjaue per çò qu’auie de foreno ena sua solitud.
En non auer votat era mòrt deth rei, non auie estat cuelhut enes decrets de despatriament e auie pogut demorar-se en França.
S’estaue a tres quarts d’ora dera ciutat, luenh de quinsevolh abitatge, separat de quinsevolh camin, sabi pas en quin arrecès d’ua val semisauvatja.
Auie aquiu, se ditz, ua sòrta de camp, un horat, ua tuta.
Ne un solet vesin, ne tansevolhe caminaires.
Dès que s’estaue en aquera val, eth caminòu qu’amiaue ada eth s’auie caperat d’èrba.
Se parlaue d’aqueth lòc coma dera casa deth borrèu.
Ça que la, er avesque pensaue e, de quan en quan, en tot guardar er orizon entath lòc qu’un grop d’arbes que senhalaue era val der ancian convencionau, se didie entada eth: “Me calerie tier-li ua visita”.
Mès, mos ac cau cohessar, aguesta idia, a prumèr còp de uelh fòrça naturau, se l’acodie, dempús d’un moment de reflexion, coma estranha, impossibla e lèu repugnanta.
Un des 749 membres qu’integrèren era Convencion nacionau.
Totun, era ronha der anhèth li cau aluenhar ath pastor?
Non.
Un dia, a tot darrèr, s’escampilhèc eth rumor ena ciutat de qué ua espècia de pastoret que servie ath convecionau G… en sòn abitatge, auie anat a cercar a un mètge, qu’eth vielh marrit se morie, qu’era paralisi s’auie apoderat d’eth e que non passarie era net.
Er avesque cuelhec era cròça, se botèc eth sòn pardessús pr’amor qu’era sua sotana ère fòrça rosigada, coma ja auem dit, e tanben per çò deth vent dera net, que non se tardarie a lheuar-se, e partic.
S’acogaue eth solei, e lèu tocaue ar orizon quan er avesque arribèc en lòc excomunicat, en tot saber-se’n peth batanar un shinhau rapid deth còr que se trapaue près dera tuta dera fèra.
Sautèc ua trencada, trauessèc un clausa, pugèc ua escala, entrèc en un barratge, hec quauqui passi atrevidaments, e de pic, ath hons d’un camp èrm, darrèr d’un matarràs pro creishut, aubirèc era cavèrna.
Près der ancian seigut, se trapaue un joen, eth pastoret, que li hège a vier ar ancian un veire de lèit.
Tant qu’er avesque guardaue ar ancian, aguest lheuèc era votz:
Gràcies, didec, que ja non me cau arren mès.
E eth sòn arridolet se separèc deth solei, entà tachar-se en pastoret.
Er avesque auancèc.
Per çò deth bronit que hège en caminar, eth vielh, seigut tau qu’ère, virèc eth cap, e eth sòn ròstre miralhèc tota era suspresa que se pòt auer dempús ua longa vida.
Qui ètz, cavalièr?
Er avesque responec:
Me cridi Bienvenú Myriel.
Bienvenú Myriel!
Qu’è entenut prononciar aguest nòm.
Que sò jo.
Er ancian higec damb un arridolet:
En aguest cas, qu’ètz eth mèn avesque.
Un shinhau.
Entratz, senhor.
M’alègri fòrça de veir que m’auien enganhat.
Senhor, repliquèc er ancian, que me vau a guarir deth tot.
Hec ua pausa e higec: Me morirè en tres ores.
Dempús, seguic: que sò un shinhau mètge, e me’n sai se com s’aprèsse era darrèra ora.
Ager solet auia es pès hereds, aué eth hered a pujat enquias jolhs, ara lo senti que vie entara cintura, quan arribe en còr, acabarè.
Be n’ei de polit eth solei, vertat?
È dit que m’amièssen aciu pr’amor de dirigir ua darrèra guardada as causes.
Que me podetz parlar, eth parlar non me canse.
Qu’auetz hèt ben de vier a tier-li ua visita a un òme que va a morir-se.
Ei bon qu’en aguest moment aja testimònis.
Cadun qu’a es sues tisses; jo que m’auria estimat mès arribar enquiar auba, mès a penes me rèsten tres ores.
Serà de nets.
E, de vertat, qu’ei parièr!
Morir qu’ei ua causa plan simpla.
Non s’a besonh deth maitin entad aquerò.
Plan, donc: morirè de nets.
Er ancian se virèc entath pastor.
Vè-te’n tath lhet, li didec.
Eth joen entrèc ena cabana.
Er ancian lo seguie de uelh, e higec coma parlant damb eth madeish:
Er avesque que non ère esmoigut coma semble que n’aurie d’èster.
Que non credie sénter a Diu en aquera manèra de morir.
L’assautèc un caprici de grossièra familiaritat, plan soent en mètges e prèires, mès qu’en eth non ère abituau.
A tot darrèr, aqueth òme, aqueth convencionau, aqueth representant deth pòble, auie estat un poderós dera tèrra; per prumèr còp ena sua vida, dilhèu, er avesque se sentec de mala encolia.
Eth convencionau, ça que la, lo campaue damb modèsta cordialitat, qu’en era dilhèu s’aurie pogut aubirar era umilitat que tan ben s’està quan un ei près de covertir-se en povàs.
Er avesque, ath sòn torn, maugrat que normauments se sauvaue deth curiosèr, que, sivans eth, ère plan près ara ofensa, non podie mens qu’examinar ath convencionau damb ua atencion que, en non auer era sua origina ena simpatia, probablaments l’aurie repotegat era sua consciéncia respècte de quinsevolh aute òme.
Un convencionau li costaue de bèra manèra er efècte d’un òme dehòra dera lei comuna, e enquia e tot dehòra dera lei dera caritat.
G…, tranquil, damb eth cap dret e era votz vibranta, ère un d’aguesti grani octogenaris, que son era admiracion deth fisiològ.
Era revolucion a compdat a fòrça d’aguesti òmes restacadi ara sua epòca.
Se vedie e s’endonviaue en aqueth ancian ar òme de pròva.
Tan près ath sòn finau, auie sauvat toti es sòns movements e gèsti d’ua salut perfècta.
Qu’auie en sòn còp de uelh clar, en sòn accent fèrm, en sòn robust movement d’espatles, quauquarren entà desconcertar ara mòrt.
Azrael, er àngel mahometan deth sepulcre, qu’aurie hèt repè e aurie creigut que s’enganhaue de pòrta.
G… semblaue morir perque volie.
Que i auie libertat ena sua agonia.
Solet es cames èren immobiles.
Es pès èren mòrts e hereds, mès eth cap viuie damb tot eth poder dera vida e campaue damb plia luciditat.
G… se retiraue en aguest grèu moment ath rei deth conde orientau, de carn ena part superiora, de marme de miei còs entà baish.
Qu’auie aquiu ua pèira.
Er avesque se seiguec en era.
Eth convencionau non semblèc notar er amargant sens amagat enes paraules: “a tot darrèr”; mès er arridolet auie despareishut deth sòn ròstre en contestar:
Senhor, non me felicitetz tan lèu: qu’è votat era fin deth tiran.
Qu’ère aqueth er accent austèr ena preséncia der accent sevèr.
Qué voletz díder?, repliquèc er avesque.
Voi díder qu’er òme a un tiran: era ignorància.
E jo è votat era fin d’aguest tiran, que gète era faussa autoritat en sòrta dera autoritat que s’empare en çò de vertadèr.
Er òme que non a d’èster governat senon pera sciéncia.
E pera consciéncia, higec er avesque.
Qu’ei madeish.
Eth convencionau seguic:
Per çò de Loís XVI, non votè era sua mòrt.
Que non me creigui damb eth dret d’aucir a un òme, mès me senti damb eth déuer d’exterminar eth mau.
È votat era fin deth tiran; ei a díder, era fin dera prostitucion entara hemna, era fin dera esclavitud entar òme, era fin dera ignorància entath mainatge.
È votat era fraternitat, era concòrdia, era auròra.
È apuat era queiguda des copacaps e des errors.
Er esbauçament des uns e des auti produsís era lum.
Nosati auem hèt a quèir eth vielh mon; e aguest vielh mon, gèrla de misèries, en vessar-se sus eth gènre uman, s’a convertit en ua urna d’alegria.
D’alegria non pura, didec er avesque.
Poiríetz díder d’alegria trebolada; e auem dempús d’aguesta fatau arreculada entad açò passat, que se cride 1814, alegria estavanida.
Ai!, èra òbra qu’ère incompleta, que i sò d’acòrd; auem esbauçat er ancian regim enes hèts: non l’auem pogut suprimir complètaments enes idies.
Que non ei pro destruir es abusi; mos cau modificar es costums.
Era mòla ja non existís, mès eth vent que la botjaue encara seguís bohant.
Qu’auetz esbauçat.
Eth dret qu’a era sua colèra, senhor avesque.
Ça que la, se digue çò que se digue, era Revolucion francesa ei eth pas mès gran balhat peth gènre uman dès era arribada de Jesucrist.
Progrès incomplèt, d’acòrd, mès sublim.
Qu’a trèt totes es inconegudes sociaus, a adocit es anims, a padegat, illustrat: a hèt córrer sus era tèrra torrents de civilizacion.
Era Revolucion francesa ei era consagracion dera umanitat.
Er avesque non podec mens que gasulhar:
E eth 93?
Ò!, que ja a campat eth 93!
Demoraua aguesta paraula.
Pendent mil cinc cents ans s’a estat en tot formar ua broma; ath cap de quinze ans a esclatat era tronada, e vos hètz causa contra er pericle.
Totun, se tenguec fòrça ben, e repliquèc:
Eth jutge parle en nòm dera justícia: eth prèire parle en nòm dera pietat, que non ei senon ua justícia mès nauta.
Un pericle que non deu jamès enganhar-se.
Loís XVII?
E higec guardant fixaments ath convencionau:
Eth convencionau estenec era man e cuelhec eth braç der avesque.
Loís XVII?
Veigam.
Per qui ploratz?
Peth mainatge innocent?
Alavetz, plan, jo que plori damb vos.
Ei peth mainatge reiau?
Vos demanarè que reflexionetz.
Eth frair deth bandit Cartucho, mainatge innocent, penjat des eishères ena plaça de Grève enquia qu’eth suplici li costèsse era mòrt, peth solet crim d’èster frair de Cartucho, que non ei entà jo mens digne de pietat qu’er arrèhilh de Loís XV, mainatge innocent martirizat ena tor deth Temple, peth solet crim d’auer estat arrèhilh de Loís XV.
I auec un moment de silenci; er avesque lèu se n’empenaïe d’auer vengut a tier-li ua visita ath convencionau, e totun, se sentie vaga e estranhaments esmoigut.
Eth convencionau seguic:
A, senhor prèire!
Non vos shaute era aspror dera vertat.
Crist l’estimaue.
Cuelhie un soriac e netejaue eth temple.
Eth sòn soriac plen de relampits qu’ère un rude mentòr de vertats.
Quan sorrisclaue: Sinite parvulos, que non hège diferéncies entre es mainatges.
Non s’aurie incomodat perque eth delfin de Barrabàs auesse estat code damb code damb eth delfin d’Eròdes.
Senhor, era innocéncia qu’a era sua corona en era madeisha.
Era innocéncia non guanhe arren damb èster nautor.
Autant d’augusta ei rosigada, coma convertida en flor de lis.
Ei vertat, didec er avesque damb votz baisha.
Persuti, didec eth convencionau G…
Qu’auetz nomentat a Loís XVII.
Vam a veir: plorem per toti es innocents, per toti es martirs, per toti es mainatges; madeish pes de naut que pes de baish: d’acòrd.
Mès, alavetz mos cau remontar mès enlà deth 93; e es nòstes lèrmes an de començar abantes de Loís XVII.
Plorarè pes hilhs de toti es reis damb vos, damb era condicion de qué vos ploretz damb jo per toti es hilhs deth pòble.
Que plori damb vos, didec er avesque.
Se hec un nau silenci.
Eth convencionau siguec qui lo trinquèc.
Se lheuèc en to apuar-se sus un braç, cuelhèc entre eth pòdo e er guinhaire era sua caròla, coma se hè maquinauments quan s’interrògue e quan se jutge, e interpelèc ar avesque damb ua guardada plia de totes es angónies dera agonia.
Que siguec aquerò lèu ua explossion.
Hè fòrça temps qu’eth pòble patís; e, ath delà, que non ei solet aquerò; per qué vietz a preguntar-me e a parlar-me de Loís XVII?
Jo que non vos coneishi.
Dès que sò en aguest país demori en aguest arrecès, sense gésser jamès d’aciu, sense veir ad arrés senon ad aguest gojat que me servís.
Eth vòste nòm, ei vertat, qu’a arribat enquia jo confusaments, e, m’ac cau díder, non pas mau prononciat.
Mès aquerò non vò díder arren.
Es persones adreites an tantes manères de hèr-se lòc entre eth pòble!
A prepaus, non è entenut eth bronit dera vòsta veitura; que l’auretz deishat, plan que òc, darrèr dera clausa, aquiu delà en horcalh deth camin.
Que non vos coneishia, è dit; m’auetz responut qu’èretz avesque; mès aquerò que non me mòstre arren sus era vòsta persona morau.
En resumit, que torni a repetir era mia pregunta: se qui ètz?
A qui parli?
Qui ètz?
Er avesque joquèc eth cap e didec:
Vermis sum.
Un vèrme en carròça!, gasulhèc eth convencionau.
Er avesque repliquèc damb doçor:
Que sigue çò que volgatz, senhor mèn.
Mès didetz-me, se com eth mèn coche, qu’ei a dues canes darrèr des arbes, se com era mia bona taula, e es mèns familhars e sirvents demòstren qu’era pietat non ei vertut, qu’era cleméncia non ei un déuer, e que 93 non siguec inexorable.
Abantes de responer-vos, didec, vos demani que me perdonetz.
Vengui de cométer ua fauta, senhor avesque.
Ètz ena mia casa, ètz eth mèn òste; me cau auer-vos cortesia.
Discutitz es mies idies e jo me cau limitar- me a rebàter es vòstes rasonablaments.
Es vòstes riqueses e es vòsti gòis son auantatges qu’è sus vos ena discussion, mès que non serie bon servir- me d’aguestes armes.
Vos prometi, donc, non tornar-les a tier.
E jo vos ac arregraïsqui, didec er avesque.
Tornem entara explicacion que me demanàuetz.
A on èrem?
Que 93 a estat inexorable?
Eth convencionau començaue a sénter sanglots: era asma dera agonia que se barrege damb es darrères alendades, li bracaue era votz.
Ça que la, se notaue encara enes sòns uelhs era perfècta luciditat dera sua intelligéncia.
Seguic:
Digam encara quauques paraules.
Dehòra dera Revolucion, que, cuelhuda en sòn ensems, ei ua immensa afirmacion umana, 93, ai!, qu’ei ua còpia.
Vos semble inexorable; mès, e tota era monarquia, senhor avesque?
Carrier qu’ei un bandit; mès quin nòm l’autrejatz a Montrevel?
Joudan Talhacaps ei un monstre, mès que non tant coma eth marqués de Louvois.
G… repliquèc:
E eth borrèu li didie ad aquera hemna, mair e hilhuquèra: “Abjura!”, en tot balhar-li a escuélher entre era mòrt deth sòn hilh e era abjuracion.
Qué ne didetz d’aguest suplici de Tantalo aplicat a ua mair?
Vau a resumir, o mielhor dit, vau a acabar: Qu’è massa bon jòc; ath delà, me morisqui.
Òc, es brutalitats deth progrès se criden revolucion.
Eth convencionau ne tansevolhe sabie que venguie de cuélher ar assaut era ua darrèr era auta totes es trencades interiores der avesque.
Sonque ne restaue ua, e d’aguesta trencada, recors suprèm dera resisténcia de monsenhor Bienvenú, gesseren aguestes frases qu’en eres campèc tota era rudesa deth començament dera convèrsa:
Eth progrès li cau creir en Diu.
Ei mau amiaire deth gènre uman aqueth qu’ei atèu.
Eth vielh representant deth pòble non responec; s’estrementic; guardèc entath cèu, e ua lèrma gessec lentaments des sòns uelhs.
Quan es paupetes sigueren plies, era lèrma baishèc, en tot quèir ath long dera livida caròla, e eth moribond didec lèu quèquejant, baish e coma parlant damb eth madeish, era guardada perduda ena prigondor deth firmament.
Ò, tu!
Ò, ideau!
Solet tu existisses!
Er avesque experimentèc coma ua sòrta d’inexplicabla emocion.
Se hec ua pausa; er ancian quilhèc un dit entath cèu, e higec:
Er infinit existís.
Ei aquiu.
S’er infinit non auesse un jo, eth jo serie eth sòn limit: non serie infinit; en d’autes paraules, non existirie.
Mès existís: per tant i a un jo.
Aguest jo der infinit qu’ei Diu.
Eth moribond auie prononciat aguestes darrères paraules en votz nauta e damb era estrementida der extasi, coma se vedesse a quauquarrés.
Qu’ère evident qu’auie viscut en ua menuta es pòques ores que li restauen.
Çò que venguie de díder l’auie apressat entara mòrt; er instant suprèm, que s’apressaue.
Er avesque ac comprenec; eth temps pressaue: auie vengut aciu coma prèire; dera extrèma heredor auie passat per grads entà ua extrèma emocion; guardèc aqueri uelhs barradi; cuelhec aquera man vielha, arropida e gelada, e s’inclinèc entath moribond.
Aguesta ora, didec, qu’ei era ora de Diu.
Senhor avesque, didec damb ua lentor que dilhèu mès venguie dera dignitat dera amna que der aflaquiment des fòrces fisiques, è passat era mia vida ena meditacion, en estudi e ena contemplacion.
Auia seishanta ans quan eth mèn país me cridèc e m’ordenèc que me calèssa enes sòns ahèrs.
Aubedí.
Que i auie abusi: les combatí.
I auie tiranies: les esbaucè.
Auie drets e principis: proclamè es uns e cohessè es auti.
Eth territòri qu’ère invasit: lo defení.
França ère menaçada: l’aufrí eth mèn pièch.
Non èra ric e sò praube.
Qu’è estat un des patrons der Estat: es caishes des bancs èren plies d’argent e d’aur, enquia tau punt que siguec de besonh emparar es parets, lèu pròches a estarnar-se damb eth pes des metaus preciosi; e mentretant, jo minjaua en carrèr der Arbe Sec a rason de vint-e-dus sòus eth cubèrt.
È ajudat as oprimits, è aleugerit as que patien.
È esbocinat eth linçò der autar, mès qu’a estat entà bendar es herides dera patria.
È sostengut tostemp era marcha progressiua deth gènre uman de cap ara lum e è resistit quauqui viatges es progrèssi crudèus.
En escadences, è protegit as mèns pròpis adversaris, as vòsti amics.
Que i a en Peteghem, en Flandes, en madeish lòc qu’es reis merovingis auien eth sòn palai d’ostiu, un convent d’urbanistes, era abadia de Santa Clara de Beaulieu, que sauvè en 1795.
È complit eth mèn déuer sivans es mies fòrces, e è hèt tot eth ben qu’è pogut.
A maugrat d’aquerò è estat amiat e vengut, perseguit, calomniat, ridiculizat, acarnissat, maudit e proscrit.
Ara qu’è ueitanta sies ans e me vau a morir.
Qué ei çò que me voletz demanar?
Quinsevolh allusion ad “aqueth vielh maudit de G…” lo hège a quèir en ua prigonda e singulara meditacion.
Arrés podie díder qu’eth pas d’aqueth esperit dauant deth sòn, e eth reflèx d’aquera grana conciència sus era sua consciéncia non auie influit un shinhau ena sua proximitat ara perfeccion.
Ei dilhèu eth lòc d’un avesque eth cabeç de tau moribond?
Evidentaments aquiu non se podie demorar cap conversion.
Toti aguesti revolucionaris son relapsi.
E alavetz, entà qué anar-i?
Qué li calie hèr aquiu?
Dilhèu ei qu’auie un gran curiosèr de veir se com se hège a vier ua amna eth diable.
XI.- Ua restriccion.
S’enganharie qui volesse dedusir d’aquerò que monsenhor Bienvenú ère “un avesque filosòf” o “un prèire chovinista”.
Eth sòn encontre, çò que lèu poiríem cridar era sua conjuncion, damb eth convencionau G…, li costèc ua sòrta d’admiracion que lo hec mès umil encara, mès que non passèc d’aciu.
Encara que monsenhor Beinvenú non auie estat jamès un òme politic, dilhèu ei aguesta era escadença d’indicar, plan ara leugèra, quina siguec era sua actitud enes eveniments d’alavetz, en to supausar que monsenhor Beinvenú pensèsse bèth còp en tier ua actitud.
Anem quaqui ans endarrèr.
Pòc temps dempús deth nomentaments de M. Myriel entar episcopat, er emperaire lo hec baron der Emperi ath còp qu’a fòrça d’auti avesques.
Arribèc era preson deth Papa, coma sabem, ena net deth 5 ath 6 de junhsèga de 1809: e en aguesta escadença monsenhor Myriel siguec cridat per Napoleon entath sinòde des avesques de França e d’Italia convocat en París.
Eth sinòde se celebrèc en Nòsta Senhora, en tot amassar-se per prumèr còp eth 15 de junh de 1811 jos era presidéncia deth cardenau Fesch; e M. Myriel siguec un des nauanta cinc avesque que i acodiren; mès solet assistic en ua session, e en tres o quate conferéncies particulares.
Avesque d’ua diocèsi montanhenca, demorant tan près dera natura, ena rusticitat e ena nudesa, semblaue coma s’aportèsse ad aqueri eminents personatges idies que cambiauen era temperatura dera assemblada.
S’entornèc plan d’ora entà D…
Li preguntèren sus aquera sobtada tornada, e responec:
Un aute còp didec:
Se qué voletz?
Eth hèt ei que non auie agradat.
Entre d’autes causes estranhes, se l’auie escapat díder ua net, en trapar-se ena casa d’un des collègues mès qualificadi:
Be ne son de polidi es relòtges!
Quini tapissi mès beròis!
Quines liurèes mès luxuoses!
Que deu èster aquerò quauquarren fòrça inoportun.
I a persones que an hered!
I a praubi!
Didem-ac, encara que sigue de passa: non serie un òdi intelligent er òdi ath luxe, pr’amor qu’implicarie er òdi as arts.
Totun, enes òmes de glèisa, dehòra dera representacion e des ceremònies, eth luxe ei ua fauta.
Que semble revelar traits pòc caritatius.
Un prèire opulent qu’ei un contrasentit; eth prèire li cau èster ath cant des praubi.
Pòt bèth un èster dia e net heregant es misèries, totes es misèries, toti es malastres, totes es indigéncies, sense hèr-se a vier sus eth madeish un shinhau d’aguesta santa misèria, coma eth povàs deth trabalh?
Se pòt imaginar a un òme que sigue près d’un brasèr e que non sente calor?
I a un obrèr que trabalhe sense pòsa en ua harga e que non age ne un solet peu usclat, ne ua ungla ennerida, ne ua gota de sudor, ne ua tralha de cendre en ròstre?
Era prumèra pròva de caritat en prèire, en avesque mès que mès, qu’ei era prauvetat.
Aquerò ère çò que pensaue sa illustrissima er avesque de D…
Se barrejaue plan pòc enes discussion teologiques deth moment, e sauvaue silenci enes questions que son implicadi era Glèisa e er Estat; mès se se l’auesse pressat, mos semble que, mèsalèu, se l’aurie trapat ultramontan que gallican.
Coma que hèm un retrait, e non volem amagar arrem, mos cau díder que siguec glaciau entà Napoleon quan declinèc.
Dempús 1813 s’ahigec, o balhèc era sua aprovacion, a totes es manisfestacions ostils ar emperaire.
Non lo volec veir quan entornèc dera isla d’Elba, e s’abstenguec de manar que se hessen pregàries ena sua diocèsi, per emperaire, pendent es Cent Dies.
Ath delà dera sua fraia, era senhoreta Baptistina, qu’auie dus frairs: er un generau, er aute prefècte.
As dus les escriuie soent.
Siguec rigorós damb eth prumèr, pr’amor qu’en èster encargat d’un comandament en Provença, ena epòca deth desbarcament de Cannes, se botèc ath cap de mil dus cents òmes e perseguic ar emperaire coma se volesse deishar-lo escapar.
Era sua correspondéncia siguec mès afectuosa damb er aute frair, ancian prefècte, òme brave e digne que viuie en París, ja retirat, en ua casa deth carrèr Casette.
Mosenhor Bienvenú auec, donc, era sua ora d’esperit de partit, era sua ora d’amarum, era sua broma.
Era ombra des passions deth moment se miralhèc sus aquera amna grana e afabla, ocupada solet enes causes etèrnes.
De vertat, semblable òme aurie meritat non auer opinions politiques.
Que non s’a d’interpretar mau eth nòste pensament; non confonem çò que se cride “opinions politiques” damb era grana aspiracion de progrès, damb era sublima fe patriotica que li cau èster enes nòsti dies e constituir eth hons de tota intelligéncia generosa.
Sense apregondir en questions que solet tanhen indirèctaments er ahèr d’aguest libre, que didem simplaments aquerò.
Aurie estat polit que monsenhor Bienvenú non auesse estat reialista: qu’era sua guardada non s’auesse separat ne un solet instant d’aguesta contemplacion serena qu’en era se ven irradiar distintaments, per dessús des simulacions e des òdis d’aguest mon, per dessús des va-e-veni tempestuosi des causes umanes, aguestes tres lums pures: era Vertat, era Justícia, era Caritat.
Autanplan acceptant que Diu non auie creat a monsenhor Bienvenú entà cargues politics, auríem comprenut e admirat en eth era protèsta en nòm deth dret e dera libertat: era oposicion capinauta, era resisténcia perilhosa e justa a Napoleon omnipotent; mès aquerò que mos shaute respècte as que pugen, mos desenguste respècte as que baishen.
Mos shaute eth combat mentre i a perilh en eth, e en tot aguest cas, solet es combatents dera prumèra ora an eth dret a èster es exterminadors dera darrèra.
Eth que non a estat un temardut acusador pendent era prosperitat, li cau carar dauant era catastròfa.
Eth denonciador der èxit qu’ei eth solet legitim justicièr dera queiguda.
Per çò que hè a nosati, quan era Providéncia se barrege en ahèr e herís, deisham hèr.
Es eveniments de 1812 comencen a desarmar-mos.
En 1813 era covarda rompedura deth silenci d’aqueth còs legislatiu, encoratjat pes catastròfes, deuie indignar, e ère ua fauta aplaudir-la.
En 1814, duant d’aqueri mariscaus que hègen traïcion, dauant d’aqueth senat que passaue d’ua hanga ena auta, en tot escarnir dempús d’auer divinizat, dauant d’aquera idolatria que viraue era esquia e escopie ar idòl, qu’ère un déuer virar eth cap e abaishar era vista.
Dehòra d’aquerò, ère e siguec er avesque de D… just en tot, vertadèr, equitatiu, intelligent, umil e digne, benefic e benevòl, que tanben ei ua sòrta de benfasença.
Qu’ère un prèire, un sabent e un òme.
Mès mos cau díder, autanplan en aguesta opinion politica que viem de repotegar-li e qu’èm prèsti a jutjar lèu tostemp damb severitat, qu’ère tolerant e aisit, dilhèu mès qu’es madeishi que lo censuram.
Eth portièr dera casa der Ajuntament auie estat botat en aqueth cargue per emperaire.
Qu’ère un ancian sergent dera vielha garda, legionari d’Austerlitz, mès bonapartista qu’era agla.
Aqueth praube diable deishaue anar en cada moment, e sense pensar, paraules qu’es leis d’alavetz qualificauen de paraules sedicioses.
Dès qu’eth perfil imperiau auie despareishut dera legion d’aunor, jamès se vestie cossent ara ordenança, coma didie eth, pr’amor de qué non li calesse botar-se era sua crotz.
Auie trèt, eth madeish, devòtaments, era efigia imperiau dera crotz que Napoleon l’auie autrejat, çò qu’auie produsit un trauc ena decoracion, que non volec caperar damb arren.
Se trufaue en votz nauta de Loís XVIII: “Vielh, gotós, didie, damb cauces d’anglés; anatz-vo’n entà Prusia damb era vòsta barbeta de craba”, en tot considerar-se erós per poder arremassar damb era madeisha imprecacion es dues causes que mès corauments aborrie: Prusia e Anglaterra.
Fin finau, arribèc a tant que perdec eth sòn cargue.
Se demorèc sense pan, ath miei deth carrèr, damb era sua hemna e es sòns hilhs.
Er avesque lo cridèc, lo pelegèc damb doçor e lo nomentèc portièr dera catedrau.
En nau ans, a truca de santes accions e d’afables manères, monsenhor Bienvenú auie aumplit era ciutat de D… d’ua sòrta de veneracion trenda e filiau.
Enquia e tot era sua conducta respècte a Napoleon li siguec acceptada, e tacitaments perdonada peth pòble, brava e fèbla vegada qu’adoraue ath sòn emperaire, mès qu’estimaue ath sòn avesque.
XII.- Solitud de monsenhor Bienvenú.
Que i a lèu tostemp ar entorn d’un avesque ua còlha de clergadets, madeish qu’ar entorn d’un generau i a un revolum d’oficiaus.
Aguesti son es qu’eth brave e simple Sant Francés de Sales cride, sabi pas a on, “prèires lenguts”.
Quinsevolh carrèra, qu’a es sòns aspirants, que naturauments formen era acompanhada des qu’an arribat a tèrme.
Que non i a poder que non age era sua acompanhada, ne fortuna que non age era sua cort.
Es cercaires der avier hormiguègen ar entorn deth present esplendid.
Tota metropòli qu’a eth sòn estat major, tot avesque, un shinhau influent, amie ath sòn darrèr ua volada de querubins seminaristes que hèn era ronda e sauven er orde en palai episcopau, e monten era garda ar arridolet de sa illustrissima.
Agradar a un avesque qu’ei botar eth pè en estriu entà un subdiaconat.
Qu’ei de besonh hèr eth camin; er apostolat non mensprède es canongies.
Atau coma en d’auti mestièrs i a cargues auantatjosi, ena Glèisa i a bones mitres.
Aguestes les tien avesques que se hèn ben damb era cort; rics, damb rendes, escarrabilhats, acceptadi peth mon, que, plan que òc, saben pregar, mès que tanben saben demanar; pòc escrupulosi de qué ua diocèsi hèsque d’avantcramba ara sua persona; ligams d’union entre era sacristia e era diplomàcia; mèsalèu clèrgues que prèires; mèsalèu prelats qu’avesques: Erós eth que s’aprèsse ada eri!
Coma que son gent de crèdit, hèn ploir ath sòn entorn, sus es servidors sollicits e sus es favorits, e sus tota aguesta joenesa que sap agradar, es bones parròquies, es prebendes, es archidiaconats, es caperanies e es canongies, tant qu’arriben es dignitats episcopaus.
En auançar eri madeishi, hèn a progressar as sòn satellits: qu’ei cadun d’eri un sistèma solar en marcha.
Eth sòn esplendor miralhe sus era sua acompanhada; era sua prosperitat se distribuís entre es sòns protegidi en bones promocions e boni cargues.
Guaire màger ei era diocèsi deth patron, màger ei era parròquia deth favorit; e dempús, entà Roma per quinsevolh causa.
Un avesque que sap arribar a èster arquevesque, un arquevesque que sap arribar a cardenau, vos hè a vier coma conclavista; entratz ena Ròta; auetz eth pali; vos vedetz hèt auditor, crambèr, monsenhor.
Dempús, dès era illustrissima ara eminencia non i a qu’un pas, e entre era eminéncia e era santetat non i a senon eth hum d’un escrutinh.
Quinsevolh bonet pòt soniar damb era tiara:
Atau, donc, quin plantolièr d’aspirants en un seminari!
Guairi mainatges de còr, roiencs, guairi joens presbitèrs amien en cap eth cantre dera leitèra!
Monsenhor Bienvenú, umil, praube, particular, non se compdaue entre es bones mitres.
Qu’ère aquerò visible ena complèta abséncia de clèrgues joeni que se notaue ath sòn entorn.
Ja auem vist qu’en París “non auie crevat”.
Ne un solet avier pensaue emparar-se en solitari ancian; ne ua ambicion en flor hège era lhocaria de botar-se jos era sua ombra.
Es sòns canonges e es sòn vicaris qu’èren vielhs, bravi coma eth, madeish qu’eth, tanben un shinhau de pòble, embarradi coma eth en aquera diocèsi sense cap de gessuda entath cardenalat, e que se retirauen ath sòn avesque, damb era diferéncia de qué eri èren limitadi e eth ère perfècte.
Se comprenie tan perfèctaments era impossibilitat de créisher ath cant de monsenhor Bienvenú, qu’a penes gessien deth seminari es joeni tonsuradi e ordenadi per eth, se hègen recomanar as avesques d’Aix o d’Auch, e se n’anauen ara prèssa, pr’amor que, a tot darrèr, non mos ac cau repetir, toti vòlen que les hègen un còp de man.
Un sant que s’està en un excès d’abnegacion qu’ei un vesin perilhós.
Que poirie prò ben comunicar per contagi ua praubetat ingaribla, era anquilòsi des articulacions utiles entar auançament, e fin finau, mès despreniment deth que se vò tier: plan per aquerò se hug d’aguesta vertut ronhosa.
D’aciu er isolament de monsenhor Bienvenú.
Viuem en ua societat ombriua.
Progressar, tau ei era ensenhança que gota a gota què dera corrupcion, a plomb sus nosati.
Sigue dit de passa, era capitada qu’ei ua causa pro lèja.
Era sua faussa retirada damb eth mèrit enganhe as òmes de tau manèra qu’entara multitud eth trionf a lèu eth madeish ròstre qu’era superioritat.
Er èxit, aguest Menecmo8 deth talent, qu’a ua victima qu’enganhe, e ei era istòria.
Juvenal e Tacit son es solets que mormolhen d’eth.
Enes nòsti dies a entrat de sirvent ena casa der èxit ua filosofia lèu oficiau qu’amie era liurèa deth sòn patron e hè eth mestièr de lacai ena avantcramba.
Progressatz: aguesta qu’ei era teoria.
Prosperitat supause capacitat.
Guanhatz ara lotaria, e ja ètz un òme abil.
Eth que progrèsse ei venerat.
Profitatz era escadença de progressar e auràtz tot çò d’aute; sigatz afortunat e vos crederàn gran.
Dehòra de cinc o sies excepcions immenses, que son er orgulh e era lum d’un sègle, era admiracion contemporanèa non ei senon miopia: se cuelh eth similor per aur: qu’ei parièr qu’un sigue nauvengut s’arribe ath sòn objectiu eth prumèr.
Eth vulgar ei un vielh Narcís que s’admire ada eth madeish, e qu’aplaudís tot çò de vulgar.
Aguesta facultat enòrma que per era un òme ei Moisés, Esquilo, Dante, Miguel Angel o Napoleon, era multitud l’autrege per unanimitat e per aclamacion ad aqueth qu’artenh eth sòn fin, sigue quin sigue eth que volgue.
Qu’un notari se transforme en diputat; qu’un faus Corneille hèsque de Tiridate9; qu’un eunuc arribe a tier un arèm; qu’un militar acomodat guanhe per edart era batalha decissiua d’ua epòca; qu’un potecari endonvie es sòles de carton entara armada deth Sambre-et-Meuse e aquerisque, damb eth carton venut coma sòla quate centes mil liures de renda; qu’un quincalhèr se maride damb era usura e li venguen d’era coma hilhs sèt o ueit milions de francs; qu’un predicador gerundian arribe a avesque; qu’a un majordòm de bona casa, en gésser deth servici se lo hèsque ministre de finances, qu’ei parièr: es òmes criden ad aquerò gèni, madeish que criden Beresa ara figura de Mosqueton10, e Majestat ara regdor de Claudi.
Confonen damb es constellacions deth firmament es tralhes estelades que dèishen en tarcum mòfle d’un hanhàs es pautes des piòcs.
Tragédia de Jean Galbert (1656-1723) Mosso de Porthos ena òbra d’Alexandre Dumas.
XIII.- Çò que credie.
Jos eth punt d’enguarda dera ortodoxia, que non mos cau sondar ar avesque de D…
Dauant d’ua tau amna solet auem respècte.
Era consciéncia deth just a d’èster creiguda basat ena sua paraula.
Ath delà, en bères circonstàncies, admetem eth desvolopament possible de totes es bereses dera vertut umana en ua credença desparièra dera nòsta.
Qué pensaue d’aguest dògma o d’aguest mistèri?
Aguesti secrets der interior solet sòn coneishudi pera hòssa, a on es amnes entren nudes.
Mès, qu’èm solid fòrça de qué jamès es dificultats dera fe se resolvien, en eth, damb ipocrisia.
En diamant que non ei possible cap de poiridura.
Credie çò mès que podie.
Çò que òc que mos cau notar ei que dehòra, e entà didè’c atau, pòc mès enla dera sua fe, qu’auie un excès d’amor.
Plan per aquerò, quia multum amavit, ei per çò que lo jutjauen vulnerable es “òmes seriosi”, es “persones grèus”, e era “gent senada”, locucions favorites deth nòste trist mon qu’en eth er egoïsme recep eth sant e senhau deth pedantisme.
Qué ère aguest excès d’amor?
Qu’ère ua benvolença tranquilla, serena, que, passant mès enlà der òme, coma ja auem dit, en escadences se hège extensiua as causes.
Viuie sense menspredar ad arrés ne hège arren.
Qu’ère indulgent entad açò creat per Diu.
Quinsevolh òme, enquia e tot eth mielhor, qu’a en eth madeish ua cèrta duretat irreflexiua que se sauve tostemp entar animau.
Er avesque de D… mancaue d’aguesta duretat, presenta, totun, en molti prèires.
Non arribaue enquiath respècte deth brahman entàs èsser viui; mès semblaue auer meditat aguesta frasa der Eclesiastés: “Sabes entà on va era amna des animaus?” Era lejor der aspècte, es diformitats der instint, ne lo trebolauen ne l’indignauen, mèsalèu l’esmovien e lèu l’atrendien.
Semblaue coma se volesse investigar, mès enlà dera vida aparenta, era encausa, era explicacion o era desencusa d’aqueres diformitats.
En bèri moments semblaue demanar a Diu commutacions.
Examinaue sense colèra e damb era guardada deth lingüista que desnishe un palimpsèst, era quantitat de caòs qu’existís encara ena natura.
Pendent aguestes meditacions deishaue anar a viatges paraules estranhes.
Era sua fraia l’entenec díder: “Praube animau!
Per qué amagar aguesti mainajums, lèu divini, dera bontat?
Son mainajums?
Que ne siguen.
Mès aguesti mainajums sublimi an estat es de Sant Francés d’Asís e es de Marco Aurelio.
Un dia se costèc ua petita luxacion en un pè per non auer volut estronhar a ua hormiga.
Atau viuie aguest òme just.
Se mos cau creir çò que se condaue dera sua joenessa e enquia dera sua virilitat, monsenhor Bienvenú auie estat en d’auti tempsi un òme apassionat e dilhèu violent.
Era sua mansuetud universau, mès qu’un instint naturau ère eth resultat d’ua grana conviccion, calada en sòn còr a trauèrs dera vida, e qu’auie queigut lentaments en eth, pensament a pensament, pr’amor qu’en un caractèr coma ua arròca i pòt auer traucs costadi per gotes d’aigua.
Aguestes cavitats son indelibles, aguestes formacions son indestructibles.
En 1815, pensam que ja ac auem dit, auie setanta cinc ans, encara que non ne pareishie que seishanta.
Non ère naut, ère un shinhau grosset e entà combàter aguesta grossor hège longui passègi a pè; eth sòn pas ère fèrm e eth sòn còs ère leugèraments acorbaishat, detalh que d’eth arren pretenem dedusir.
Monsenhor Bienvenú auie çò qu’eth pòble cride “ua cara beròia”, mès ère tant amable que hège desbrembar era sua beresa.
Quan parlaue damb aguesta alegria mainadenca, qu’ère ua des sues gràcies, e que ja auem mentat, costaue un cèrt plaser estar-se ath sòn costat, e semblaue que de tota era sua persona surgentaue alegria.
Eth sòn ròstre, de bon color e fresc; es sòns dents, perfèctaments blanqui, qu’auie sauvat intacti, e qu’amuishaue quan arrie, li dauen aguest aire franc e aisit que hè a díder d’un òme: “ei un bon gojat”, e d’un ancian: “ei un bon òme”.
Aguest ère, se vo’n brembatz, er efècte qu’auie costat en Napoleon.
Ath còp, e entad aqueth que lo vedie per prumèr viatge, non ère senon un bon òme, plan que òc.
S’experimentaue quauquarren semblable ara emocion que costarie veir a un àngel arridolant-se, daurir lentaments es sues ales sense deishar d’arridolar-se.
Eth respècte, un respècte inexplicable, penetraue per grads e pujaue enquiath còr de toti es que se l’apressauen, en tot compréner qu’auien ath sòn dauant ua d’aguestes amnes fòrtes, provades e indulgentes, qu’en eres, per çò de gran qu’ei eth pensament, solet pòt ja èster leugèr.
Coma auem vist, era oracion, era celebracion des oficis religiosi, era aumòina, era consolacion des afligidi, eth cultiu d’un tròç de tèrra, era fraternitat, era frugalitat, era ospitalitat, era generositat, era confiança, er estudi, eth trabalh aumplien toti e cadun des dies dera sua vida.
Aumplir ei justament era paraula avienta entad aguesta idia; e plan que òc, cadun des dies deth brave avesque ère plen enquia naut de boni pensaments, de bones paraules e de bones convèrses.
Ça que la, non ère complet, s’eth temps hered e plojós l’empachauen passar de nets, dempús qu’es dues hemnes s’auessen retirat, ua o dues ores en sòn jardin abantes d’adormir-se.
Semblaue qu’ère entada eth coma ua sòrta de rite premanir-se entath saunei damb era meditacion en preséncia des grani espectacles qu’aufrís eth cèu pendent era net.
Quauqui còps, a ua ora mès auançada dera net, s’es dues hemnes non dormien, l’entenien passejar doçaments pes carrèrs deth jardin.
Se trapaue aquiu solet damb eth madeish, recuelhut, tranquil, adorant, comparant era serenor deth sòn còr damb era serenor der etèr, esmoigut enes tenebres pes resplendors visibles des constellacions e pes invisibles resplendors de Diu, daurint era sua amna as pensaments que surgenten de çò desconeishut.
En aqueri moments, quan ara ora qu’es flors nueitiues aufrissen eth sòn perhum, aufrie eth sòn còr, ardent coma ua lampa ath miei d’ua net estelada, en tot esparger-se en extasi en miei dera irradiacion universau dera cracion; ne eth madeish aurie podut díder çò que se passaue en sòn esperit.
Sentie quauquarren que se lançaue dehòra d’eth, e quauquarren tanben que baishaue sus eth.
Misterioses relacions entre es abismes dera amna e es abismes der univèrs.
Pensaue ena granesa e ena preséncia de Diu; ena eternitat futura, estranh mistèri; ena eternitat passada, mistèri encara mès estranh; en toti es infinits que s’en.honsauen dauant des sòns uelhs en toti es sentits; e sense sajar de compréner çò qu’ei incomprensible, lo guardaue.
Non estudiaue a Diu; se miralhaue en tot contemplar-lo enes sues òbres.
Consideraue aqueri magnifics ligams des atòms que balhen aspècte ara matèria; que revelen es fòrces en tot hèr-les manifèstes; que creen es individús ena unitat, es proporcions ena extension, çò d’innumerable en infinit e que pera lum produsissen era beresa.
Aguesti ligams se formen e se des-hèn de contunh: d’aciu era vida e era mòrt.
Se seiguie en un banc de husta apegat en ua arradimèra decrepita, e guardaue es astres a trauèrs des braci descarnadi e raquitics des sòns arbes frutèrs.
Aqueth tròç de tèrra tan praubaments plantat, tan plen de cubèrts e casalons, l’ère pro e sentie estimacion entada eth.
Qué mès auie de besonh aqueth ancian que repartie es òcis dera sua vida, a on tan pòc lòc i auie entà èster ociós, entre suenhar eth sòn jardin de dia e era contemplacion de nets?
Aquera estreta clausa qu’auie coma tet eth cèu, non ère pro entà adorar a Diu, ja enes sues òbres beròies, ja enes sublimes?
Qué mès podie desirar?
Un petit jardin entà passejar-se e era immensitat entà meditar.
As sòns pès çò que podie cultivar e recuélher, sus era sua tèsta çò que se pòt estudiar e meditar: quauques flors sus era tèrra e totes es esteles en cèu.
XIV.- Çò que pensaue.
Ua paraula entà acabar.
Coma qu’es detalhs d’aguesta classa, mès que mès enes moments que mos trapam e entà servir-mos d’ua expression modèrna, poirien autrejar ar avesque de D… ua cèrta fesomia “panteïsta” e hèr creir, ja en contra, ja a favor sòn, que tenguie ua d’aguestes filosofies personaus pròpies deth nòste sègle, que surgenten, quauqui viatges, enes anims solitaris e en eri s’arraïtzen, se desvolopen e creishen enquia remplaçar ara religion, mos cau díder, e persutam en aquerò, qu’arrés des qu’an coneishut a monsenhor Bienvenú s’a sentut autorizat a pensar arren de semblable d’eth.
Çò qu’en aqueth òme miralhaue, qu’ère eth còr.
Era sua sabença ère hilha dera lum qu’aqueth produsie.
Cap de sistèma, fòrça òbres: atau ère eth sòn anament.
Es especulacions abstractes vien a costar vertiges, e arren indique qu’aventurèsse eth sòn esperit enes apocalipsis.
Er apostòl que pòt èster atrevit, mès er avesque li cau èster timid.
Dilhèu aurie auut escrupuls de sondar massa eth hons de quauqui problèmes, reservadi de bèra manèra as grani e atrevits pensaires.
Enes pòrtes der enigma que i a un cèrt orror sagrat: aqueri ombrius camins son aquiu dubèrti, mès quauquarren vos ditz, caminaires dera vida, que non entretz aquiu.
Malerós qui se cale en eri.
Es gènis, enes inaudides prigondors dera abstraccion e dera especulacion pura, plaçadi, entà didè’c atau, per dessús des dògmes, prepausen es sues idies a Diu.
Era sua pregària aufrís audaciosaments era discussion: era sua adoracion interrògue.
Aguesta qu’ei era religion dirècta, plia d’ansietat e responsabilitat entad aqueri que sagen de tastar es sues escalabroses corsères.
Era meditacion umana que non a limits.
Peth sòn compde analise e apregondís eth sòn pròpi enludernament.
Se poirie díder que per ua sòrta de reaccion esplendida enludèrne, damb eth, ara natura.
Eth mon misteriós que mos entornège retorne çò que recep: qu’ei probable qu’es contempladors siguen contempladi.
Sigue çò que sigue, i a sus era tèrra òmes (son òmes?
Monsenhor Beinvenú que non ère d’aguesti òmes: monsenhor Bienvenú que non ère un gèni.
Ei vertat qu’aguesti poderosi delèris an era sua utilitat morau e que per aguesti arderosi camins un s’aprèsse ara perfeccion ideau.
Eth s’estimaue mès era corsèra qu’abrèuge: er Evangèli.
Que non sajaue de hèr ena sua casubla es plegs dera capa d’Elies, non projectaue cap arrai der avier sus es va-e-veni tenebrosi des eveniments, non sajaue de transformar en ahlama era lum des causes, arren auie de profèta e arren de magic.
Aquera amna umila estimaue e arren mès.
Qu’alonguèsse era pregària enquia ua aspiracion suberumana, qu’ei probable; mès jamès se prègue massa, ne s’estime massa, tanpòc.
E se siguesse ua eretgia pregar mès enlà des tèxts, santa Teresa e sant Jeronim que serien eretges.
S’inclinaue entà tot aquerò que panteish e entà aquerò qu’expie.
Er univèrs se l’apareishie coma ua immensa malautia; sentie pertot er escauhament; auscultaue pertot eth patiment, e sense sajar d’endonviar er enigma, sajaue de bendar e guarir era nafra.
Eth terrible aspècte des causes creades desvolopaue en eth er atrendiment; non se tenguie senon a cercar entada eth e entàs auti era mielhor manèra de plànher e padegar; tot çò qu’existís ère entad aqueth brave e rar prèire un motiu permanent de tristor que sajaue solatjar.
Que i a òmes que trabalhen ena extraccion der aur, eth trabalhaue ena extraccion dera pietat.
Era misèria universau qu’ère era sua mina; eth dolor esparjut pertot, qu’ère, entada eth, escadença de bontat.
Estimatz-vos es uns as auti: en aguesta maxima, qu’ac trapaue tot, non desiraue arren mès, e aguesta ère tota era sua doctrina.
Un dia, aqueth òme que se credie “filosòf”, aqueth senador que ja auem mentat, li didec ar avesque:
Guardatz er espectacle qu’aufrís eth mon: guèrra de toti contra toti, eth mès fòrt qu’ei eth mès intelligent.
Eth vòste “estimatz-vos es uns as auti” qu’ei ua pegaria.
Donques ben, responec monsenhor Bienvenú sense discutir, s’aquerò ei ua pegaria, era amna li cau embarrar-se en era coma era pèrla laguens dera crospa dera ustra.
Monsenhor Bienvenú qu’ère simplaments un òme que campaue de dehòra estant es questions misterioses, sense escrutar-les, sense agitar-les e sense perturbar eth sòn pròpi esperit, e qu’auie ena amna eth grèu respècte dera ombra.
I.- Era net d’un dia de marcha.
Enes prumèrs dies deth mes d’octubre de 1815, ua ora abantes de cogar-se eth solei, un òme que viatjaue a pè entraue ena petita ciutat de D…
Es pòqui abitants qu’en aqueth moment èren en tot hèr eth trauc enes sues hièstres o enes neires des sues cases, guardauen ad aqueth viatjaire damb ua cèrta sòrta d’inquietud.
Qu’aurie estat de mau hèr trapar a un caminaire d’aspècte mès miserable.
Qu’ère un òme de mejana estatura, grasset e robust, damb tota era fòrça dera sua edat; e coma de quaranta sies e quaranta ueit ans.
Ua casqueta damb visèra de cuer, calada enquias uelhs, amagaue, en part, eth sòn ròstre cremat peth solei e per aire, e tot caperat de sudor.
Era sua camisa, d’ua tela celha e auriolenca, cordada en còth damb ua petita pinça d’argent, deishaue veir eth pelut pièch; amiaue ua corbata retortilhada coma ua còrda; un pantalon d’aucassin blu, usat e rosigat, blanc en un jolh, traucat en aute; ua vielha blòda estarnada, pedaçada en ua des manges damb un tròç de tela verda cosuda damb hiu de ralingar; un morralet de soldat ena esquia, plan claufit, plan barrat e nau; ena man un enòrme pau nudós, es pès sense miches, cauçadi damb gròsses sabates damb claus, eth cap esquilat e era barba longa.
Es sòns peus qu’èren talhadi ath ras, e ça que la, quilhadi, donques que començauen a créisher un shinhau e semblaue que non auien estat talhadi hège bèth temps.
Arrés lo coneishie.
Plan que òc, ère forastèr.
D’a on venguie?
Deth Meddia; dera aurèra deth mar, dilhèu, pr’amor que hège era sua entrada en D… peth madeish carrèr que sèt abantes auien vist passar a Napoleon, en tot vier de Cannes entà París.
Aqueth òme deuie auer caminat pendent tot eth dia, donques que semblaue fòrça alassat.
Quauques ues hemnes der ancian barri exterior, qu’ei en embaish dera ciutat, l’auien vist arturar-se ath cant des arbes deth baloard Gassendi e béuer ena hònt que i a en extrèm deth passèg.
Que deuie auer fòrça set, pr’amor que quauqui gojats que lo seguien lo vederen posar-se de nauèth e tornar a béuer, dus cents passi mès enlà, ena hònt dera plaça deth Mercat.
Entrèc en eth e tornèc a gésser un quart d’ora dempús.
Un gendarme qu’ère seigut ena pòrta, en banc de pèira madeish qu’eth generau Drouot auie pujat eth 4 de mars entà liéger ara multitud ahaimada des abitans de D… era declaracion deth brigand Joan.
Er òme se treiguec era casqueta e saludèc umilaments ath gendarme.
Eth gendarme, sense respóner ara sua salutacion, lo guardèc atentiuaments, lo seguic de uelh pendent bèth temps e dempús entrèc ena casa der ajuntament.
Qu’auie alavetz en D… ua bona aubèrja que, sivans era aficha, se titolaue dera Crotz de Colbas.
Aquera aubèrja auie coma patron a un tau Joaquim Labarre, òme considerat ena ciutat peth sòn parentiu damb un aute Labarre qu’auie en Grenoble era aubèrja des Tres Daufins.
Se didie qu’eth generau Bertrand, desguisat de carretèr, auie hèt aquiu frequentes jadilhes en mes de hereuèr, e qu’auie repartit crotzes e sarpats de napoleons ara gent dera ciutat e deth camp.
Eth hèt ei qu’er emperaire, quan entrèc en Grenoble, non volec ostajar-se en palai dera prefectura e balhèc es gràcies ar alcalde en tot dider-li: “Vau ena casa d’un òme que coneishi”, e se n’anèc entàs Tres Daufins.
Era glòria d’aguest Labarre se miralhaue a vint-e-cinc lègues de distància sus eth Labarre deth Crotz de Colbas.
E ena ciutat didien d’eth: “qu’ei eth cosin deth de Grenoble”.
Se filèc er òme entad aquesta aubèrja, qu’ère era mielhor deth país, e entrèc ena codina, qu’entada era se passaue dirèctaments dès eth carrèr.
Toti es hornèus qu’èren alugadi e un gran huec usclaue alègraments ena humeneja.
Er ostalèr, qu’ère ath còp patron dera codina, anaue deth larèr enquias caceròles, plan ocupat en susvelhar un excellent repais, destinat a un carretèrs que s’entenien parlar e arrir sorrolhosaments en ua cramba pròcha.
Toti es qu’an viatjat se’n saben qu’arrés minge tan ben coma es carretèrs.
Ua lèbe plan gròssa, ath costat de dues perditzes e dues garies, hège torns en un long rostidor dauant deth huec: enes hornèus codien dues gròsses carpes deth lac de Lauzet, e ua trueita deth lac d’Alloz.
Qué se passe?
Lhèt e repais, didec er òme.
De seguit, repliquèc er ostalèr.
Qu’è sòs.
En aguest cas, de seguit que sò damb vos, didec er ostalèr.
Er òme entornèc era bossa ena blòda; se treiguec eth morralet, lo deishèc en solèr près dera pòrta, sauvèc eth sòn pau ena man e venguec a sèir-se en un petit banc près deth huec.
Es nets d’octobre que son heredes en D…, qu’ei apròp des montanhes.
Mentretant, er ostalèr, anant e vient d’un lòc en aute, non hège senon guardar ath viatjaire.
Se sope lèu?, didec aguest.
De seguit, didec er ostalèr.
Tant qu’eth nauèth vengut se cauhaue damb era esquia virada ar ostalèr, aguest treiguec un creion dera pòcha, trinquèc un tròç deth jornau qu’auie sus ua taula petita ath cant dera hièstra, escriuec en marge blanc ua o dues linhes, lo doblèc sense barrar-lo e autregec aqueth papèr a un gojat que semblaue servir-lo alavetz d’ajudant de codina e de vailet.
Dempús li didec ua paraula ena aurelha deth gojat e aguest partic ath mès córrer de cap ar Ajuntament.
Eth viatjaire que non auie vist arren d’aquerò.
Soparam lèu?
De seguit, tornèc a respóner Labarre.
Tornèc eth gojat; amiaue un papèr.
Er ostalèr lo destropèc ara prèssa, coma eth que demore ua responsa.
Liegec atentiauments, botgèc era tèsta e s’estèc cogitós.
Fin finau hec ua passa entath viatjaire, que semblaue calat en ues non guaire agradiues ne tranquilles reflexions.
Bon òme, li didec, que non posqui receber-vos ena mia casa.
Er òme miei se quilhèc en sòn sèti.
Com!
Cranhetz que non paga es despenes?
Voletz crubar per auança?
Vos digui qu’è sòs.
Que non ei aquerò.
Donques qué?
Vos qu’auetz sòs.
Vos sò dit que òc.
Mès jo, didec er ostalèr, non è crambes tà autrejar-vos.
Er òme repliquèc tranquillaments:
Deishatz-me un lòc en estable.
Que non posqui.
Per qué?
Pr’amor qu’es shivaus l’ocupen tot.
Ac apraiaram dempús de sopar.
Que non posqui balhar-vos sopar.
Me morisqui de hame.
Pagui e voi minjar.
Jo que non è arren entà balhar-vos, didec er ostalèr.
Arren?
E tot aquerò?
Tot aquerò que ja ei encomanat.
Per qui?
Pes carretèrs que son aquiu laguens.
Guairi son?
Dotze.
Aquiu que i a minjar entà vint.
Ac an encargat tot, e ath delà m’ac an pagat per auança.
Er òme se seiguec, e sense lheuar era votz didec:
Que sò ena auberja, è hame e me demori.
Anatz-vo’n.
Eth viatjaire ère en aqueth moment ajocat e possaue quauques brases damb era punta deth sòn pau.
Se virèc bruscaments, e coma que dauric era boca entà replicar, er ostalèr lo guardèc fixaments e higec damb votz baisha:
Guardatz, qu’ei pro de convèrsa.
Voletz que vos diga eth vòste nom?
Vos cridatz Jean Valjean.
Ara, voletz que vos diga tanben se qué ètz?
En veder-vos entrar sospechè quauquarren; manè a preguntar ar ajuntament.
Sabetz liéger?
En parlar atau Labarre presentaue ath viatjaire, destropat, eth papèr que venguie de vier dera alcaldia enquiara aubèrja.
Er òme tachèc es vistons en eth.
Er ostalèr higec dempús ua pausa:
Que voi èster politic damb toti.
Anatz-vo’n.
Se filèc peth carrèr principau; caminaue ar edart, heregant lèu es parets des cases, coma un òme umiliat e trist.
Non virèc eth cap ne un solet còp.
S’ac auesse hèt aurie vist ar ostalèr dera Crotz de Cobas en lumendan dera pòrta, entornejat de toti es òstes dera aubèrja parlant alugadi e senhalant-lo damb era man; e enes guardades de maufidança e d’espant deth grop aurie endonviat que lèu lèu era sua arribada serie er eveniment d’aqueth dia ena ciutat.
Que non vedec arren d’aquerò: es persones aclapades per quauqua pena non guarden ath sòn darrèr.
Se’n saben pro que les seguís tostemp era sua mala sòrt.
Caminèc atau pendent bèth temps, ar edart, per carrèrs que non coneishie, desbrembant eth cansament, tau que se passe quan er anim ei trist.
De pic se sentec esperonat pera hame.
Era net s’apressaue.
Guardèc ath sòn entorn entà veir se desnishaue bèth lòc a on estar-se.
Precisaments tant finau deth carrèr ludie ua lum, ua arrama de pin penjada d’ua pinça de hèr se destacaue sus eth hons blanquinós deth crepuscul.
S’endralhèc entà aquiu.
Eth viatjaire s’arturèc un moment, guardèc er interior a trauèrs des veires dera pòrta dera sala baisha dera tauèrna, illuminada per ua petita lampa plaçada sus ua taula, e per un gran huec qu’usclaue ena humeneja.
Quauqui òmes beuien.
Eth tauernèr s’escauhaue.
Era ahlama hège còder eth contengut d’ua marmita de hèr, penjada d’ua cadia en miei deth larèr.
S’entraue ena tauèrna, que coma ja auem dit ere tanben ua sòrta d’aubèrja, per dues pòrtes.
Era ua daue tath carrèr, era auta tà un petit corrau plen de hièms.
Eth viatjaire non gausèc entrar pera pòrta deth carrèr.
Entrèc en corrau, s’arturèc de nauèth, dempús quilhèc timidaments eth picapòrt e possèc era pòrta.
Qui ei?, didec eth patron.
Un que vò sopar e dormir.
Es dues causes que se pòden hèr aciu.
Entrèc.
Toti es que se trapauen ena tauèrna se virèren entada eth.
Era lum dera lampa l’illuminaue per un costat, eth huec dera humeneja per aute.
L’examinèren pendent bèth temps tant que se treiguie eth morralet.
Er ostalèr li didec:
Aciu qu’auetz huec.
Eth viatjaire venguec a sèir-se ath cant deth larèr; estenec entath huec es sòns pès adoloridi peth cansament, un agradiu aulor gessie dera marmita.
Tot çò que se podie veir deth sòn ròstre jos era visèra dera sua casqueta agarrèc un vague aspècte de benèster barrejat damb aguest aute aspècte tan ponhent qu’autrege eth costum deth patiment.
Era sua mina qu’ère fèrma, energica e trista.
Qu’ère estranha, ath delà, era compausicion d’aquera fesomia: començaue per semblar umila e acabaue per semblar sevèra.
Es uelhs ludien jos es celhes, coma eth huec jos eth matarràs.
Un des qu’èren seigudi ath cant dera taula dera tauèrna ère un pescador qu’abantes de vier ena tuaèrna auie estat en tot deishar eth sòn shivau ena auberja de Labarre.
Er edart auie hèt qu’aqueth madeish maitin auesse trapat ad aqueth caminaire, de mala mina, entre Brass d’Asse e… (me n’è desbrembat deth nòm, me semble qu’a d’èster Escoiblon).
Ara plan, en trapar-lo eth viatjaire, que semblaue ja fòrça fatigat, l’auie demanat que li permetesse pujar ena gropa, qu’ad açò eth pescador solet responec doblant eth pas dera sua cavaladura.
Aguest pescador formaue partida, mieja ora abantes, deth grop qu’enrodaue a Joaquim Labarre, e eth madeish auie condat eth sòn desagradiu encontre peth maitin as òstes dera Crotz de Colbas.
Deth lòc a on se trapaue li hec ath tauernèr un senhau imperceptible.
Aguest s’apressèc ada eth e parlèren quauques paraules en votz baisha.
Er òme, qu’auie tornar a quèir enes sues meditacions.
Eth viatjaire se virèc, e responec damb doçor: A!, sabetz…?
Que non m’an admetut ena aubèrja?
E jo te hèsqui enlà d’aciu.
Mès, a on voletz que vaja?
Er òme cuelhec eth sòn pau e eth sòn morralet, e partic.
En gésser, quauqui mainatges que l’auien seguit dès era Crotz de Colbas, e que semblaue que l’auien demorat, li comencèren a lançar pèires.
Hec repè encolerit, e les menacèc damb eth pau, e es mainatges se dispersèren coma ua volada d’audèths.
En quinsevolh lòc.
Passèc per dauant dera preson.
Cridèc.
Se dauric un picapòrt.
Ua votz li responec:
Era preson que non ei ua aubèrja.
Eth picapòrt se tornèc a barrar.
Entrèc en un carreron qu’entada eth dauen fòrça jardins.
Quauqui uns, en sòrta de tapia èren barradi per ua petita barta, causa qu’alegraue eth carrèr.
Entre aguesti jardins e aguestes bartes vedec ua casa d’un solet estatge, qu’era sua hièstra ère illuminada.
S’apressèc e campèc pera veirina coma auie hèt ena tauèrna.
Qu’ère ua cramba grana e apolidida, i auie en era un lhet damb vana d’indiana, ua urna en un cornèr, quauques cagires de husta e ua escopeta de dus canons penjada ena paret.
Ath miei se vedie ua taula premanida entà minjar.
Un candeler de cuer illuminaue eth cubertaula de tela gròssa, mès blanca, era gèrra d’estanh ludenta coma se siguesse d’argent, plia de vin e ua caceròla escura humejanta.
Ena taula i auie seigudi un òme coma de quaranta ans, de fesomia alègra e franca, que hège sautar sus es sòns jolhs a un mainatge.
Près d’eth i auie ua hemna joena, balhant era popa a un aute mainatge.
Eth pair arrie, eth mainatge tanben arrie, era mair arridolaue.
Eth forastèr s’estèc un moment cogitós dauant d’aqueth espectacle trende e tranquil.
Qué se passèc ath sòn laguens?
Solet eth ac poirie díder.
Qu’ei probable que pensèsse qu’aquera casa alègra tanben serie ospitalària e qu’aquiu a on vedie tanta felicitat, traparie dilhèu un shinhau de pietat.
Òme, me semble que truquen.
Non, responec et marit.
Truquèc fèblaments damb era man en un des veires.
Non l’enteneren.
Hèc un dusau còp.
Entenec qu’era hemna li didie ath marit:
Cridèc per tresau viatge.
Eth marit se lheuèc, cuelhec era candèla e dauric era pòrta.
Qu’ère un òme naut, miei campanhard, miei menestrau, damb un gran devantau de cuer que li pujaue enquias espatles.
Ena part de pièch, convertida en ua sòrta de pòcha, amiaue un martèth, un mocador vermelh, ua caisha de tabac e diuèrsi auti objèctes.
Amiaue era tèsta inclinada entà darrèr, e era camisa dubèrta e eth cothèr virat deishauen nud eth sòn, qu’ère blanc e gròs coma eth d’un taure.
Er òme responec:
Brave òme, desencusatz-me, didec eth viatjaire.
Me poiríetz balhar, pagant plan que òc, un plat de sopa e un cornèr en aqueth cubèrt entà passar era net?
Me lo poiríetz balhar, pagant?
Se qui ètz?, preguntèc eth patron dera casa.
Que vengui de Puy-Moisson.
Me poiríetz balhar çò que vos demani, pagant?
Mès, per qué non auetz anat ena aubèrja?
Que non i auie lòc en era.
Que non ei possible.
Aué non a estat dia de hèira, ne de mercat.
Auetz estat en çò de Labarre?
E se passe?
Sabi pas se per qué, mès que non m’a recebut.
Per qué non auetz anat ena tuaèrna deth carrèr de Chaffaut?
Eth viatjaire responec damb trebolament:
Eth trebolament deth forastèr aumentaue per moments.
Eth ròstre deth menestrau cuelhec ua viua expression de maufidança; guardèc ath viatjaire de cap a pès, e de pic sorrisclèc damb ua sòrta d’estrementida:
Que tanpòc m’an volut recéber, gasulhèc.
A!, seratz vos, dilhèu, eth…
Dauant des paraules deth marit “seratz vos, dilhèu…” era hemna se lheuèc, cuelhec as sòns dus hilhs en braça, se refugièc ara prèssa darrèr deth sòn marit, en tot guardar espaurida ath forastèr, nuda era gòrja, espauridi es uelhs e gasulhant en votz baisha: “Brigand!”.
Tot aquerò se passèc en mens temps que mos auem tardat en condà’c.
Ve-te’n.
Per pietat, repliquèc er òme, un veire d’aigua.
Un tret òc que te balharè.
E ath còp barrèc era pòrta violentaments, e eth viatjaire entenec córrer dus gròssi barrolhs.
Ara seguida se barrèren tanben es hustes dera hièstra e de dehòra estant s’entenet eth bronit d’ua barra de hèr.
Escurie e eth vent hered des Aups començaue a bohar.
Ara lum der agonizant dia eth forastèr desnishèc en un des jardins qu’èren ath costat deth carrèr, un casalon o cabana que li semblèc bastida damb tròci de potja.
Trauessèc decidit eth barratge de husta que cercaue eth jardin e se trapèc laguens d’aguest.
S’apressèc ena cabana, qu’auie aguesta coma pòrta ua estreta dubertura plan baisha e se retiraue ad aguestes bastisses qu’es mossos quilhen ena vòra des carretères.
Pensèc que plan que òc aquerò serie ua cabana de mossos caminèrs.
Sentie hered e hame.
Qu’ère resignat a patir aguesta, mès contra eth hered volie trapar un arrecès.
Generauments aguesta sòrta de cabanes non son abitades pes nets.
Se metec a quate pautes e artenhec entrar ena cabana.
Qu’ère cauda e, ath delà, trapèc en era un bon lhet de palha.
Se demorèc per un moment estirat en aquera jaça, sense poder hèr cap de movement, tau ère eth sòn cansament.
Dempús, coma notèc qu’eth morralet l’incomodaue e ath delà li podie servir d’excellent coishin, se metec a desligar ua des correges.
En aqueth moment s’entenec un idòl, lheuèc es uelhs e vedec que pera dubertura dera cabana pistaue eth cap d’un mastin enòrme.
Eth lòc a on se trapaue qu’ère ua gossèra.
Eth viatjaire qu’ère vigorós e temible; agarrèc eth pau, hec damb eth sòn morralet ua sòrta d’escut e gessec dera cabana coma podec, non sense agranir es traucs deth sòn vestit.
Gessec tanben deth jardin; mès en tot hèr repè, obligat, entà mantier ath gosset a ua cèrta distància, a recórrer ath manejadís deth pau qu’es mèstres en art criden molinete.
Que sò mens qu’un gosset.
Ara seguida se lheuèc e se metec a caminar de nauèth.
Gessec dera ciutat, en tot demorar trapar quauque arbe o quauque molon de hen que li balhèsse abric.
Caminèc ua estona damb eth cap clin.
Quan se vedec luenh de tot abitatge, lheuèc es uelhs e campèc ath sòn entorn.
Qu’ère en camp, ath sòn dauant i auie un d’aguesti ticolets, caperadi de rastolhs que dempús dera sèga semblen caps esquiladi.
Er orizon qu’ère nere, non solet per çò dera escurina dera net, senon perque l’entelauen bromes baishes que semblauen emparar-se en ticolet e que pujauen caperant tot eth cèu.
Ça que la, coma qu’era lua anaue a gésser e flotaue encara en zenit ua rèsta de claretat crepusculara, aqueres bromes formauen naut de tot deth cèu ua sòrta de vòuta blanquinosa que d’era queiguie sus era tèrra ua cèrta claretat.
Qu’ère, donc, era tèrra mès illuminada qu’eth cèu, çò que còste un efècte particularaments sinistre; e eth ticolet, de praubi e mesquins entorns, se diboishaue vague e descolorit sus eth tenebrós orizon.
Que non i auie arren en camp ne en ticolet senon un arbe difòrme, qu’es sues arrames se retortilhauen gemegant a quauqui passi deth viatjaire.
Aqueth òme ère plan luenh de tier aguesti abits delicadi dera intelligéncia e der esperit que mos hèn sensibles ar aspècte misteriós des causes; totun, i auie en aqueth cèu, en aqueth ticolet, en aquera planhura e en aqueth arbe, quauquarren tan prigondaments desconsolador que dempús d’un moment d’immobilitat e de meditacion, eth viatjaire se virèc entà darrèr bruscaments.
I a moments qu’enquia e tot era natura mos semble ostil.
Entornèc entara ciutat.
Es pòrtes de D…, que tenguec sètges pendent es guèrres de religion, ère encara entornejada, en 1815, de vielhes muralhes costejades de tors cairades, que dempús an estat esbauçades.
Passèc per ua bèrca e entrèc de nauèth ena poblacion.
Que serien es ueit dera net.
Caminant atau, arribèc enquiara prefectura e dempús enquiath seminari.
Quan passèc pera plaça dera catedrau, mostrèc eth punh ara glèisa en senhau de menaça.
Ena cantoada d’aguest carrèr i auie ua imprimaria.
Aquiu s’estampèren per prumèr còp es declaracions der emperaire e dera garda imperiau entara armada, vengudes dera isla d’Elba e dictades peth madeish Napoleon.
Se qué hètz, brave amic?, li preguntèc.
En aguest banc?, repliquèc.
Auetz estat soldat?
Òc, brava hemna, soldat.
Per qué non vatz ena aubèrja?
Perque non è sòs.
A!, didec era marquesa de R…
Que non è ena pòcha que quate sòs.
Balhatz-les-me.
Eth viatjaire cuelhec es quate sòs; era senhora R… contunhèc:
Damb tan pòca causa que non vos podetz lotjar ena aubèrja.
Ac auetz sajat, totun?
Que non ei possible que passetz atau era net.
Qu’auratz hered, plan, hered e hame.
Ben, que vos auríen pogut recéber per caritat.
È trucat a totes es pòrtes.
E qué?
De totes m’an hèt enlà.
Auetz trucat, repetic, a totes es pòrtes?
Auetz trucat en aquera?
Non.
Donques trucatz en era.
II.- Era prudéncia conselhe ara sabença.
Aquera net er avesque de D…, dempús de hèr un passèg pera ciutat, s’estèc enquia fòrça tard embarrat en sòn quarto.
Se tenguie a escríuer ua grana òbra sus es Déuers, que malerosaments a demorat incompleta.
Arremassaue suenhosaments guaire es Pairs e Doctors an dit sus aguest grèu ahèr: eth sòn libre qu’ère dividit en dues parts: era prumèra, des déuers de toti; era dusau, des déuers de cadun, sivans era classa que pertanhe.
Es déuers de toti es grani déuers.
Que n’auem quate, e Sant Matèu les senhale: es déuers entà damb Diu (Sant Mat, IV); es déuers entà damb un madeish (Sant Mat., V, 29, 30); es déuers entà damb eth pròche (Sant Mat., VII, 12); es déuers entà damb es creatures (Sant Mat., VI, 20,25).
Es auti déuers er avesque les auie trapat indicadi e prescriti en d’autes parts: es des sobeirans e eth des subjèctes ena Epistòla as Romans; des magistrats, des esposes, des mairs e des joeni, en Sant Pèir; des marits, des pairs, des hilhs e des sirvents, ena Epistòla as Efessis; des fidèus, ena Epistòla as Ebrèus; des puncèles, ena Epistòla as Corintis.
De totes aguestes prescripcions hège laboriosaments un ensemble que volie presentar as amnes.
Tàs ueit trabalhaue encara, en tot escríuer pro incomòdaments en granes huelhes de papèr, damb un voluminós libre dubèrt sus es jolhs, quan entrèc era senhora Magloire, coma de costum, pr’amor de trèir era plata deth calaish plaçat ath cant deth lhet.
Ara seguida er avesque, en saber-se’n de qué era taula ère prèsta e de qué sa fraia dilhèu estarie en tot demorar, barrèc eth libre, deishèc eth sòn sèti e entrèc en minjador.
Era senhora Magloire, plan que òc, venguie de parar era taula.
Baptistina.
Es locucions verbaus qu’an eth merit d’exprimir damb ua soleta paraula ua idia, que non serie pro entà explicar-la, dilhèu ua plana.
Atau, donc, en tot valer-se d’ua d’aguestes locucions, dideram qu’era senhora Magloire auie mina de campanharda, e mina de senhora era senhoreta Baptistina.
Era senhora Magloire tenguie ua còfa o casqueta blanca en forma de canon, un colar d’aur en còth, soleta jòia de hemna que i auie ena casa, ua samarreta plan blanca que gessie d’un vestit de bura nera damb manges amples e cuertes, estacat ena cintura damb ua cinta verda, e un bavarèl tengut damb esplingues enes dues espatles, sabates gròsses e miches auriòles, coma es que tien es hemnes de Marselha.
Eth vestit dera senhoreta Baptistina qu’ère talhat pes patrons de mòda de 1806. cintura cuerta, hauda sense vòl, manges damb espatlères e botons.
Amagaue es sòns peus grisi jos ua aleta retortilhada ara mainadenca.
Era senhora Magloire qu’auie ua mina intelligenta, viua e bravassa; es dus angles dera sua boca quilhadi de forma desparièra, eth pòt superior un shinhau mès gròs qu’er inferior, li balhauen sabi pas se qué d’aspre e d’imperiós.
Tant que sa illustrissima caraue, era parlaue decididaments damb ua barrèja de respècte e libertat; mès quan eth senhor parlaue, aubedie passiuaments, coma era senhoreta.
Era senhoreta Baptistina non parlaue; se limitaue a aubedir e a complàder.
Enquia e tot quan ère joena, jamès siguec beròia.
Auie uns grani uelhs bluencs un shinhau gessudi e eth nas long e rebussat, mès tot eth sòn ròstre, era sua persona, ac didérem en començar, alendaue ua inefabla bontat.
Tostemps auie semblat coma predestinada ara mansuetud; mès, era fe, era caritat, era esperança, aguestes tres vertuts que susciten doç calor ena amna, auien ennautit de man en man aquera mansuetud enquiara santetat.
Era natura qu’auie hèt d’era solet un anhèth; era religion hec d’era un àngel.
Prauba e santa hemna!
Doç avier esbugassat!
Era senhoreta Baptistina a racondat, autants viatges dempús, çò que se passèc aquera net en palai der avesque, que fòrça persones que viuen, encara rebremben enquias mès petits detalhs.
En moment qu’er avesque entrèc en minjador, era senhoreta Magloire parlaue damb singulara vivacitat.
Conversaue damb era senhoreta d’un ahèr que l’ère familhar e qu’er avesque ja i ère acostumat.
Que se tractaue deth barrolh dera porta principau.
Se tractaue d’un vagabond de mala mina; se didie qu’auie vengut un òme sospechós, que deuie èster en bèra part dera ciutat e que se podie passar qu’auessen un mau encontre aqueri qu’aquera net se’n desbrembèssen de retirar-se d’ora.
Se higie qu’era policia èra plan mau organizada, per tòrt de cèrtes rivalitats que i auie entre eth prefècte e er alcalde, que sajauen de hèr-se mau, en tot deishar que se passèssen es eveniments que s’auien d’evitar; e qu’as persones prudentes les tocaue susvelhar çò qu’era policia descuedaue, sauvarse ben e auer suenh de botar es barrolhs e embarrar e tancar ben es pòrtes.
Era senhora Magloire hec a notar aguesta darrèra frasa, mès er avesque venguie de gésser deth sòn quarto, qu’en eth hège pro hered, e, en to sèir-se ena humeneja, se cauhaue e dilhèu pensaue en ua auta causa plan desparièra dera que formaue eth tema de convèrsa des dues hemnes.
Non parèc, donc, atencion en cap des paraules que venguie de prononciar era senhora Magloire.
Aguesta les tornèc a repetir e alavetz era senhoreta Baptistina, en tot voler satisfèr-la, sense desagradar ath sòn frair, gausèc díder timidaments:
Frair mèn, entenes çò que ditz era senhora Magloire?
Qu’è entenut vagaments quauquarren, responec er avesque.
Dempús, miei virant-se en sòn sèti entara anciana, botant ambdues mans sus es jolhs, e lheuant eth sòn ròstre corau e francaments alègre, illuminat peth resplendor deth huec, higec:
Vam a veir, qué se passe?
Mos menace quauque perilh?
Alavetz era senhora Magloire comencèc de nauèth era sua istòria, en tot exagerar-la un shinhau, sense voler e sense encuedar-se’n.
Se didie qu’un gitano, un maujargat, ua sòrta de mendicant perilhós se trapaue ena ciutat.
S’auie presentat entà lotjar-se ena aubèrja de Labarre, que non lo volec recéber.
Se l’auie vist vier entath baloard Gassendi e vagar, en escurir, pes carrèrs.
Qu’ère un òme damb un morralet e ues còrdes, d’ua mina terribla.
De vertat?, didec er avesque.
Aguest convengut en escotar-la alendèc ara senhora Magloire, li semblaue qu’er avesque non ère tan luenh de sénter quauqua alarma; atau, donc, seguic damb accent e gèst trionfant:
Òc, monenhor, qu’ei tau que vos digui.
Aguesta net se passarà quauque malastre ena ciutat.
Toti ac diden.
Ath delà, coma qu’era policia ei tan dolenta!
Repeticion inutila.
Víuer en un país montanhós coma aguest, e non auer pes nets fanaus enes carrèrs!
Un ges… e dilhèu…
Jo didia, monsenhor, e era senhoreta didie tanben…
Jo, interrompec era fraia, que non digui arren.
Era senhora Magloire seguic coma se non auesse auut cap de protèsta:
Didíem qu’aguesta casa non ei deth tot segura; que se monsenhor m’ac permet, vau a tier-li ua visita a Paulino Musebois entà que vengue a botar es ancians barrolhs dera pòrta; que son aquiu, per çò qu’ei causa d’a menuta.
E digui que son de besonh barrolhs, encara que non sigue senon aguesta net, monsenhor, pr’amor qu’ua pòrta que se daurís de dehòra sonque quilhant eth picapòrt, peth prumèr qu’arribe, qu’ei ua causa terribla.
Dempús, coma que monsenhor a eth costum de díder tostemps qu’entren, e ath delà, coma ara mieja net, valguem Diu!, non cau demanar eth permís…
En aqueth moment s’entenec picar ena pòrta damb ua cèrta violéncia.
Tà dauant!, didec er avesque.
III.- Eroïsme dera aubediéncia passiua.
Era pòrta se dauric.
Entrèc un òme.
Ad aguest òme que ja lo coneishem.
Entrèc, hec ua passa e se posèc, deishant ath sòn darrèr era pòrta dubèrta.
Amiaue eth morralet ena esquia; eth pau ena man; enes uelhs ua expression ruda, audaça, cansada e violenta; l’illuminaue eth huec dera humeneja; estaue espaventós.
Ère ua aparicion sinistra.
S’estrementic e se demorèc muda e immobila coma ua estatua.
Era senhoreta Baptistina se virèc, vedec ar òme qu’entraue e miei s’incorporèc de pòur; dempús, virant pòc a pòc eth cap entara humeneja, se botèc a campar a sa frair, e eth sòn ròstre aqueric ara fin un aspècte de prigonda cauma e serenitat.
Er avesque tachaue en òme ua guardada tranquilla.
En daurir es pòts, plan que òc, entà preguntar ath nauèth vengut se qué desiraue, aguest apuèc es dues mans en sòn pau, passegèc era sua guardada sus er ancian e sus es dues hemnes, e sense demorar qu’er avesque parlèsse, didec en votz nauta:
Me cridi Jean Valjean, sò un forçat.
Qu’è passat ena preson dètz-e- nau ans.
Sò liure de hè quate dies, e me’n vau entà Pontarlier, qu’ei eth lòc dera mia residéncia.
Hè quate dies que sò en tot caminar dempús Tolon.
Aué è caminat dotze lègues a pè.
Aguesta tarde, en arribar en aguest país, è entrat en ua aubèrja, que d’era m’an hèt enlà per çò deth mèn passapòrt auriolenc, qu’auia presentat en ajuntament.
Que me calie hè’c atau.
È anat en ua auta aubèrja e m’an dit: “vè-te’n”.
Madeish en ua qu’en auta.
Arrés me vò recéber.
Qu’è anat ena preson e eth carcerèr non m’a dubèrt.
Me sò calat en ua gossèra e eth gosset m’a nhacat e m’a hèt enlà d’aquiu, coma se non auessa estat un òme.
Que semblaue que se’n sabie de se qui èra jo.
È vengut entath camp pr’amor de dormir ath cèu clar; mès ne aquerò m’a estat possible.
M’anaua a ajaçar aquiu en ua plaça sus ua pèira, quan ua brava hemna m’a senhalat era vòsta casa e m’a dit: “Picatz aquiu”.
Qu’è picat.
Quina casa ei aguesta?
Ua pension?
Qu’è sòs, resultat dera mia sodada.
Cent nau francs e quinze sòus qu’è guanhat ena preson damb eth mèn trabalh pendent dètz-e-nau ans.
Que pagarè, que m’ei parièr auer sòs.
Sò cansat, è caminat dotze lègues a pè e è hame; voletz que me demora?
Senhora Magloire, didec er avesque, botatz un cubèrt mès.
Er òme hec tres passes e s’apressèc ena candèla qu’ère sus era taula.
Guardatz, didec, que non m’auetz comprenut ben; non ei aquerò.
Qu’auratz entenut çò qu’è dit: sò un forçat.
Vengui dera preson.
E treiguec dera pòcha ua grana huelha de papèr auriò que destropèc.
Vaquí eth mèn passapòrt.
Auriò coma vedetz; aquerò qu’ei pro entà que me hèsquen enlà de pertot.
Lo voletz liéger?
Vo’ lo liegerè jo, que sai liéger, n’è aprenut ena preson.
Aquiu que i a ua escòla entàs que vòlen apréner.
Guardatz se qué an botat en mèn passapòrt: “Jean Valjean, forçat complit, naturau de…”, aquerò que non hè ath cas… “A estat dètz-e-nau ans ena preson; cinc per panatòri damb violéncia, catorze per auer sajat escapar-se quate còps.
Qu’ei un òme fòrça perilhós”.
Ja ac vedetz.
Toti me vigilen.
Me voletz recéber?
Ei aguesta ua pension?
Voletz balhar-me lhet e sopar?
Auetz un corrau?
Era senhora Magloire gessec entà executar es ordes qu’auie recebut.
Er avesque se virèc entar òme e li didec:
Er òme comprenec ara fin.
Era expression deth sòn ròstre, enquia alavetz ombriua e dura, venguec en ua expression d’estonament, de dobte, d’alegria extraordinària.
Comencèc a gasulhar coma un hòl:
Ei de vertat?
Me recebetz?
Non me hètz enlà?
A jo?
A un forçat?
E non me tutejatz?
E non me didetz… “vè-te’n, gosset”, coma acostumen a dider-me?
Jo me pensaua que tanpòc aciu me receberien, plan per aquerò vos è dit de seguit se qui sò.
Ò!, gràcies ara brava hemna que m’a mostrat aguesta casa!
Vau a sopar!
Un lhet!
Que hè dètz-e-nau ans que non me sò ajaçat en un lhet, e non voleratz que lo dèishe.
Qu’ètz persones plan dignes e ath delà qu’è sòs: vos pagarè ben.
Desencusatz-me senhor ostalèr: se com vos cridatz?
Pagarè tot çò que volgatz.
Qu’ètz un òme excellent.
Ètz er ostalèr, vertat?
Sò, didec er avesque, un prèire que viu aciu.
Un prèire!, didec er òme.
Ò, un brave prèire!
Alavetz, non demanatz sòs?.
Ètz er capelhan, vertat?
Eth capelhan d’aguesta grana glèisa?
Guarda, e ei vertat!
Qué pèc!
Non auia vist era vòsta calòta.
En tot parlar atau auie deishat era saca e eth pau en un cornèr, sauvat eth sòn passapòrt ena pòcha e cuelhut sèti.
Era senhora Baptistina lo guardaue damb doçor.
Qu’ètz fòrça uman senhor prèire, seguic dident.
Vos non menspredatz ad arrés.
Qu’ei ua grana causa un brave prèire.
Atau, donc, non auetz besonh de qué vos paga?
Non, didec er avesque, sauvatz-vos es vòsti sòs.
E quinze sòus, higec er òme.
Cent nau francs e quinze sòus.
Dètz-e-nau ans.
Dètz-e-nau ans!
Er avesque alendèc prigondaments.
Er òme seguic:
Encara è toti es mèns sòs.
En quate dies non è despenut que vint-e- cinc sòus, qu’è guanhat ajudant a descargar uns cars en Grasse.
E, donques qu’ètz prèire, vos vau a díder qu’ena preson auíem un capelhan.
E bèth dia vedí a un avesque, a monsenhor, coma aquiu lo criden.
Qu’ère er avesque dera Màger de Marselha.
Qu’ei eth prèire qu’ei sus es prèires.
Vos que ja vo’n sabetz; desencusatz-me, jo parli mau; mès aquerò ei tan luenh de jo!
Ja sabetz se qué èm nosati.
Er avesque didec era missa ena preson, en un autar, e amiaue ena tèsta ua causa d’aur acabada en punta.
Qu’ère meddia e ludie eth solei.
Èrem plaçadi en hilada, pes tres costats, damb es canons e es mèques alugades dauant de nosati.
Que non ac vedíem guaire ben.
Er avesque parlèc, mès qu’èrem massa luenh e non l’entenérem.
Vaquí çò qu’ei un avesque.
Senhora Magloire, didec er avesque, botatz aguest cubèrt çò de mès près possible ath larèr.
E, en tot virar-se de cap ath sòn òste: eth vent dera net qu’ei fòrça cru enes Aups, auetz hered, cavalièr?
Cada còp que prononciaue era paraula cavalièr damb era sua votz doçaments grèu, s’illuminaue era fesomia der òste.
Cridar cavalièr a un forçat qu’ère balhar un veire d’aigua a un naufragat dera Medusa.
Era ignominia qu’ei assedegada de consideracion.
Mau alugue aguesta lum, didec er avesque.
Senhor prèire, didec er òme; ètz brave; non me menspredatz.
Me recebetz ena vòsta casa.
Alugatz es candèles per jo.
E, ça que la, non vos è amagat d’a on vengui, e que sò un miserable.
Er avesque qu’ère seigut ath sòn costat, li toquèc doçaments era man:
Que vos podetz estauviar eth dider-me se qui ètz.
Aguesta que non ei era mia casa, ei era casa de Jesucrist.
Aguesta pòrta non pregunte ath qu’entre per era s’a un nòm, senon s’a bèth dolor.
Patitz, auetz hame e set, donques sigatz benvengut.
Non m’ac arregraïgatz, non me digatz que vos recebi ena mia casa.
Aciu que non ei ena sua casa senon eth qu’a besonh d’un asil.
Atau me cau dider-vos a vos que passatz per aciu: ètz ena vòsta casa, mès que jo ena mia.
Tot çò que i a aciu qu’ei vòste.
Entà qué me cau saber eth vòste nom?
Ath delà, qu’auetz un nòm que, abantes que lo didéssetz ja lo sabia jo.
Er òme dauric es sòns uelhs estonat.
De vertat?
Sabetz se com me cridi?
Òc, responec er avesque, vos cridatz eth mèn frair.
A, senhor preire!, exclamèc eth viatjaire.
Abantes d’entrar aciu auia fòrça hame; mès, ètz tan brave, qu’ara ja non sai se qué è.
Era hame que se n’a anat.
Er avesque lo guardèc e didec:
Auetz patit fòrça?
Ò!, era giqueta ròia, era bala en pè, ua estrada entà dormir, eth calor, eth hered, eth trabalh, es forçats, es còps, era dobla cadia per arren, eth croton per ua soleta paraula, e autanplan malaut en lhet, era cadia!
Es gossets, es gossets que son mès erosi!
Dètz-e-nau ans!
Ara que n’è quaranta sies, e un passapòrt auriò.
Aquerò qu’ei tot.
Òc, repliquèc er avesque, gessetz d’un lòc de tristor.
Mès sabetz que i a mès alegria en cèu pes lèrmes d’un pecador empenaït que pera blanca vestimenta de cent justi.
Se gessetz d’aguest lòc de dolors damb pensaments d’òdi e de ràbia contra es òmes, que seratz digne de pietat; mès se gessetz damb pensaments de caritat, de doçor e de patz, valeratz mès que toti nosati.
Mentretant, era senhora Magloire auie mestrat eth sopar: ua sopa hèta damb aigua, òli, pan e sau, un shinhau de heda, un tròç de moton, higues, un hormatge fresc e un gran pan de chòina.
Ath repais de costum der avesque l’auie hijut ua botelha de vin annadit de Mauves.
Ara taula, didec damb vivacitat, sivans acostumaue quan sopaue damb eth quauque forastèr; e hec sèir ar òme ara sua dreta; era senhoreta Baptistina, tranquilla e de manèra naturau, cuehec sèti ara sua quèrra.
Er òme comencèc a minjar avidaments.
Era senhora Magloire non auie botat qu’es tres cubèrts absoludaments de besonh.
Mès qu’ère costum dera casa, quan er avesque auie bèth convidat, botar ena taula es sies cubèrts d’argent, innocenta ostentacion.
Aguesta graciosa aparença de luxe qu’ère ua sòrta de fantonada, notabla en aquera casa tranquilla e sevèra, qu’ennautie era praubetat enquiara dignitat.
Era senhora Magloire comprenec era observacion, gessec sense badar boca, e en un virament de uelhs es tres cubèrts demanadi ludien ena tovalha, plaçadi simetricaments dauant de cadun des tres que minjauen.
IV.- Detalhs sus es hormatjaries de Pontarlier.
Ara, pr’amor de balhar ua idia de çò que se passèc en aquera taula, non podem hèr arren mielhor que transcríuer aciu un passatge d’ua carta dera senhoreta Baptistina ara senhora Boischevron, qu’en era se referís, peth menut, ara convèrsa entre er avesque e eth forçat.
Aguest òme non prestaue atencion ad arren.
Totun, dempús de sopar didec:
Senhor ministre de Diu, tot aquerò qu’ei massa bon entà jo; mès me cau díder-vos qu’es carretèrs que non m’an permetut minjar damb eri, mingen mielhor que vos.
Eth mèn frair li responec:
Trabalhen mès que jo.
Non, repliquèc er òme, an mès de sòs.
Vos qu’ètz praube; que ja ac veigui.
Dilhèu non ètz encara prèire.
Ètz prèire, aumens?
A!, se Diu siguesse just, pro que vos meritaríetz èster prèire.
Diu qu’ei mès que just, didec eth mèn frair.
Un moment dempús higec:
Me semble que siguec aquerò çò que responec.
Dempús seguic:
Senhor Jean Valjean, anatz entà Pontarlier?
Damb itinerari forçós.
Ei de besonh que partisca deman a punta de dia.
Es nets son heredes e es dies calorosi.
Vatz, didec eth mèn frair, entà un bon país.
En temps dera revolucion era mia familha demorèc arroïnada, e jo me refugiè en Franc Comdat, a on viuí pendent bèth temps damb eth trabalh des mies mans.
Qu’auia bona volentat; trapè en qué tier-me.
Non me calec senon escuélher.
I auie magasems de papèr, de pèths, d’esséncies, d’òlis; fabriques de relòtges, d’acèr, de cueire e mès de vint de hèr, que d’eres son notables es de Lods, Chatillon, Audincourt e Beure…
Me semble que non m’enganhi e que sigueren aguesti es nòms que mentèc eth mèn frair.
Dempús d’aquerò se virèc entà guardar-me e me dirigic era paraula.
Estimada fraia, non auem parents en aqueth país?
Pontarlier, jos er ancian regim.
Òc, didec eth mèn frair, mès en 93 non i auie parents, ne auie un, qu’es sòns braci; e jo trabalhè.
Que i a en país de Pontarlier a on anatz, senhor Valjean, ua indústria patriarcau e polida, fraia mia: es hormatjaries, que criden aquiu frutaries.
Jo li responí:
Alavetz eth mèn frair, tant que minjaue aqueth òme, l’expliquèc peth menut çò que son es frutaries de Pontarlier, que n’a de dues classes: es granes granges que apertien as rics, e an trenta o quaranta vaques, que produsissen de sèt a ueit mil hormatges en ostiu; e es hormatjaries d’associacion, que son des praubi; ei a díder, des campanhards dera montanha qu’arremassen es sues vaques, e se repartissen es productes.
Cuelhen ath sòn servici a un hormatgèr, que criden eth “grurin”; aguest recep era lèit que l’autrege cadun des associats tres còps ath dia, e anòte aguestes quantitats en ua taula duplicada; a finaus d’abriu comence eth trabalh enes hormatjaries, e tà mejans de junh es hormatgèrs amien es sues vaques ena montanha.
Er òme se remetie en tot minjar.
Eth mèn frair lo hège béuer deth saborós vin de Mauves, qu’eth madeish non gause béuer, donques que diden qu’ei fòrça car; e mentre li comentaue toti aguesti detalhs damb aquera simpla alegria, que ja vo’n sabetz, barrejant es sues paraules damb graciosi gèsti dirigidi entà jo.
Persutèc fòrça ena bona posicion deth “grurin”, coma se volesse qu’aguest òme comprenesse, sense conselhar-lo dirèctaments, qu’en tau mestièr traparie un asil.
Ua causa me choquèc.
Aguest òme ère çò que vos è dit: Plan, donc, eth mèn frair, ne pendent tot eth sopar, ne era rèsta dera net, se s’exceptuen quauques paraules sus Jesús que prononcièc ara sua entrada, didec ua frasa que podesse rebrembar ad aguest òme se qui ère, ne hèr-li veir se qui ère eth mèn frair.
E aguesta qu’ère, ça que la, ua escadença plan avienta entà dirigir-li un tròç de sermon.
Quinsevolh aurie pensat que, en tot auer ath costat ad aguest malerós, ère era ocasion de autrejar aliment ara sua amna ath madeish temps qu’ath còs, e de hèr-li quauqua reconvencion ben abonada de morau e de conselh, o de manifestar-li pietat en tot ahiscar-lo a actuar mielhor en avier.
Mès eth mèn frair, ne tansevolhe li preguntèc d’a on ère, ne quina ère era sua vida.
Ena sua vida que i é, plan que òc, era sua fauta; e eth mèn frair semblaue voler evitar tot aquerò que li podesse arribar ena sua memòria; enquiath punt de qué, en un moment que parlaue des montanhesi de Pontarlier, qu’an un trabalh leugèr près deth cèu, e que son erosi pr’amor que son innocents, s’arturèc de ressabuda cranhent que i podesse auer en aguestes paraules que se l’escapauen quauquarren que podesse ofensar ar òste.
A truca de reflexionar me pensi qu’è comprenut çò que se passaue en còr deth mèn frair.
Valjean, auie tan presenta era sua misèria en esperit, que li calie distreir- lo e hèr-li creir, encara que siguesse pendent un moment, qu’ère ua persona coma quinsevolh auta, e qu’entada eth tot aquerò ère çò de madeish que se passaue cada dia.
Plan que òc: non ei aquerò compréner ben era caritat?
Non i a, brava amiga, quauquarren vertaderaments evangelic en aguesta delicadesa que dèishe de cornèr eth sermon, era morau e es allusions?Era pietat mès grana, non s’està, quan un òme a un lòc adolorit, en non tocar aguest lòc?
Que m’a semblat qu’aguest ère eth pensament intim deth mèn frair.
En tot cas, çò que posqui díder ei que s’efectiuaments obrèc atau, non lo hec a conéisher ne a jo madeisha: s’estèc madeish que totes es nets, e sopèc damb Valjean damb era madeisha naturalitat, damb era madeisha fesomia qu’auesse sopat damb eth senhor Gedeon, eth prebòst, o damb eth senhor prèire dera parròquia.
That finau deth sopar, quan mos minjàuem ues higues, piquèren ena porta.
Qu’ère era senhora Gerbaud damb eth sòn hilh en braça.
Eth mèn frair punèc ath mainatge en front, e me demanèc quinze sòus qu’auia jo aquiu, pr’amor d’autrejar-les-ac ara senhora Gerbaud.
Er òme non prestèc cap atencion ad aquerò.
Non parlaue bric e semblaue cansat.
Era prauba senhora Gerbaud gessec; eth mèn frair balhèc es gràcies; se virèc entar òme e li didec: “Que deuetz auer besonh de repaus”.
Era senhora Magloire treiguec eth cubèrt de seguit.
Jo comprení que mos calie retirar- mos pr’amor de deishar dormir ath viatjaire; e ambdues pugèrem en nòste quarto.
Mès ara seguida, manè ara senhora Magloire tà que botèsse en lhet d’aguest òme ua pèth de cabiròu dera Seuva Nera qu’è ena mia cramba.
Es nets que son fòrça heredes, e aguesta pèth escauhe.
Ei malastre que sigue ja tan rosigada: que li què tot eth peu.
Eth mèn frair la crompèc quan siguec en Alemania, en Tottlingen près des hònts deth Danubi, ath còp qu’eth guinhauet de mange d’evòri que tengui ena taula.
Era senhora Magloire tornèc de seguit: preguèrem a Diu en salon a on se penge era rauba blanca e dempús mo n’anèrem cadua en nòste quarto sense badar boca.
V.- Tranquillitat.
Monsenhor Bienvenú, dempús de balhar era bona net ara sua fraia, cuelhèc un des dus candelèrs d’argent qu’auie sus era taula, autregèc er aute ath sòn òste e li didec:
Cavalièr, vos vau a mostrar eth vòste quarto.
Er òme lo seguic.
Coma ja sabem per çò qu’auem dit adès, era cramba qu’ère distribuida de tau manèra qu’entà gésser o entrar en oratòri que i auie era cramba s’auie de passar peth dormitòri der avesque.
En moment que trauessauen aguest quarto, era senhora Magloire barraue er armari der argent qu’ère en cabeç deth lhet.
Aguest qu’ère eth darrèr suenh qu’auie cada net abantes de calar-se en lhet.
Er avesque installèc ath sòn òste ena cramba.
Er òme botèc era lum sus ua tauleta.
Vai, didec er avesque, que passetz ua bona net.
Deman, d’ora, abantes de partir, preneratz ua tassa de lèit des nòstes vaques, benben cauda.
Gràcies, senhor prèire, didec er òme.
Mès tanlèu auec prononciat aguestes paraules de patz, en un virament de uelhs, sense cap de transicion, hec un movement estranh, qu’aurie espaurit as dues santes hemnes s’auessen estat presentes.
Encara aué que non ei possible explicar se qué lo possaue en aqueth moment.
Volie hèr un avertiment o ua menaça?
Aubedie simplaments a ua sòrta d’impuls instintiu e desconeishut enquia e tot tada eth madeish?
Çò de cèrt ei que se virèc bruscaments entar ancian, crotzèc es braci e tachant en eth ua guardada sauvatge exclamèc damb votz ronca:
A!, decididaments me lotjatz ena vòsta casa e tan près de vos!
Ac auetz pensat ben?
Qui vos a dit que non sò un assassin?
Er avesque responec:
Aquerò qu’ei causa de Diu.
Quan era cramba ère ocupada, er autar se caperaue damb un gran ridèu de sause que corrie d’un costat en aute der oratòri.
Er avesque s’ajulhèc en passar per dauant deth ridèu e hec ua brèu oracion.
Ath cap d’un moment, qu’ère ja en sòn jardin, passejant, cogitós, contemplant damb era amna e damb eth pensament es grani mistèris que Diu desnishe pendent era net as uelhs que s’estan dubèrts.
Per çò que tanh ar òme, ère tan cansat que ne tansevolh se’n profitèc d’aqueri linçòs tan blanqui.
Amortèc era lum bohant damb eth nas, coma sòlen hèr es forçadi, e se deishèc quèir, vestit, en lhet, a on demorèc de seguit prigondaments esclipsat.
Qu’ère miejanet quan er avesque tornaue deth jardin entath sòn quarto.
Ath cap d’ues menutes, toti dormien en aquera casa.
VI.- Jean Valjean.
Jean Valjean se desvelhèc pòc dempús dera miejanet.
Jean Valjean qu’ère d’ua familha prauba dera Brie.
Non auie aprenut a liéger ena sua mainadesa; e quan siguec òme, cuelhec eth mestièr de podador en Faverolles.
Sa mair se cridaue Joana Matieu e sa pair Jean Valjean o Vlajeant, maunòm e contraccion probablaments de (voilà Jean), vaquí a Jean.
Jean Valjean qu’auie eth caractèr cogitós, encara que non trist, pròpi des amnes afectuoses.
Era sua natura qu’ère un shinhau adormida, ère un shinhau indiferent, aumens en aparença.
Perdec plan joen a sa pair e a sa mair.
Aguesta moric d’ua fèbre puerperau mau suenhada.
Sa pair, podador coma eth, s’auie aucit en quèir d’un arbe.
Jean Valjean se trapèc sense mès familha qu’ua fraia de mès edat qu’eth, veuda e damb sèt hilhs entre mainatges e mainades.
Aguesta fraia qu’auie elevat a Jean Valjean, e tant que visquèc eth sòn marit auec ena sua casa ath sòn frair.
Eth marit se moric quan eth màger des sèt frairs auie ueit ans e eth mendre un.
Jean Valjean venguie de complir es vint-e-cinc ans.
Remplacèc ath pair, e sostenguec ath còp ara sua fraia que l’auie elevat.
Hec aquerò, simplaments, coma un déuer, e enquia damb cèrta rudesa.
Era sua joenesa se tenguie, donc, en un trabalh dur e mau pagat.
Jamès l’auien coneishut cap “nòvia” en país.
Que non auie auut temps entà encamardar-se.
Pera net entraue cansat ena sua casa e minjaue era sua sopa sense badar boca.
Tant que minjaue, sa fraia, era tia Joana, cuelhie soent dera sua escudèla çò de mielhor deth repais, eth tròç de carn, era lesca de heda, eth capuret deth caulet, entà balhar-l’ac a bèth un des sòns hilhs.
Eth, sense deishar de minjar, inclinat sus era taula, damb eth cap lèu calat ena sieta, damb es sòns longui peus escampilhadi ar entorn dera sieta, e amagant es sòns uelhs, semblaue que non campaue arren; e deishaue hèr.
Se sa mair se n’auesse sabut d’aguesti petiti panatòris qu’aurie pelejat sevèraments as delinquents.
Mès Jean Valjean, foreno e rondinaire, pagaue, sense que Joana se’n sabesse, era pinta de lèit a Maria Claudia, e es mainatges evitauen atau eth castig.
Jean Valjean guanhaue ena sason dera poda dètz-e-ueit sòus diadèrs; e dempús s’emboishaue coma segador.
Sa fraia tanben trabalhaue ath sòn torn.
Mès, se qué auie de hèr damb sèth hilhs?
Aquera familha qu’ère un trist grop entornejat e sarrat pòc a pòc pera misèria.
Arribèc un iuèrn crudèu; Jean non auie trabalh.
Era familha non auec pan.
Ne un solet tròç de pan e sèt mainatges!
Un dimenge pera net Maubert Isabeau, fornèr dera plaça dera Glèisa en Faverolles, ère a mand d’ajaçar-se quan entenec un patac violent ena pòrta e ena veirina dera sua botiga.
Acodic, e arribèc a temps de veir passar un braç a trauèrs deth horat dera sua veirina hèt per un còp de punh.
Eth braç agarrec un pan e se retirèc.
Isabeau gessec ara prèssa; eth lairon hugec ath mès córrer, mès Isabeau correc tanben e l’agarrèc.
Eth lairon auie lançat eth pan, mès qu’auie encara eth braç sagnós.
Qu’ère Jean Valjean.
Aquerò se passèc en 1795.
Jean Valjean siguec acusat dauant des tribunaus d’aqueth temps coma er autor d’un “panatòri damb fractura, de nets e en casa abitada”.
Qu’auie ena sua casa un fusilh que d’eth se’n servie coma eth mielhor tirador deth mon; qu’ère un shinhau afeccionat ara caça furtiua e aquerò lo damnatgèc.
Pr’amor que i a contra aguesti caçaires ua repulsion legitima.
Eth caçaire furtiu, madeish qu’eth contrabandèr, qu’ei plan près deth sacamand.
Ça que la, mos ac cau díder, i a un abisme entre ambdús e eth miserable assassin des ciutats.
Eth caçaire furtiu s’està en bòsc; eth contrabandèr, enes montanhes o en mar.
Es ciutats elèven òmes herotges, pr’amor qu’elèven òmes corrompudi.
Era montanha, eth mar, eth monte elèven òmes sauvatges, qu’en eri se desvolope eth costat herotge; mès lèu tostemp sense destrusir er instint uman.
Jean Valjean siguec declarat colpable.
Es paraules deth còdi qu’èren clares.
Que i a ena nòsta civilizacion moments terribles, e son precisaments aqueri qu’era lei penau pronóncie ua condemnacion.
Be n’ei de funèbre er instant qu’era societat s’aluenhe e consumís er irreparable abandon d‘un èsser pensaire!
JeanValjean siguec condamnat a cinc ans de preson.
Eth 22 d’abriu de 1796 se celebrèc en París era victòria de Montenotte, guanhada peth generau en cap dera armada d’Italia, qu’ada eth eth messatge deth Directòri as Cinc Cents, eth 2 floreau der an IV, cride Bonaparte.
Aqueth madeish dia se riblèc ua cadia en Bicetre.
Jean Valjean formaue part d’aguesta cadia.
Un ancian mosso dera preson, qu’a aué apruprètz nauanta ans se’n brembe encara perfèctaments d’aguest malerós, qu’era sua cadia se riblèc ena extremitat de quatau cordon, en angle nòrd deth pati.
Qu’ère seigut en solèr coma toti es auti.
Semblaue que sonque comprenie dera posicion qu’ère orribla.
Mès qu’ei probable que desnishèsse a trauèrs des vagues idies d’un òme complètaments ignorant, qu’ena sua pena i auie quauquarren d’excessiu.
Tant qu’a grani còps de martèth riblauen ath sòn darrèr era bala dera sua cadia, ploraue; es lèrmes l’estofauen, l’empedien parlar, e sonque de quan en quan exclamaue: “Jo qu’èra podador en Faverolles”.
Dempús, somicant e quilhant era sua man dreta, e baishant-la graduauments sèt còps, coma se toquèsse successiuaments sèt caps a desparières nautades, volie díder que çò qu’auie hèt, siguesse çò que siguesse, auie estat entà alimentar e vestir a sèt petites criatures.
Fin finau, partic entà Tolon, a on arribèc dempús d’un viatge de vint-e-sèt dies, en ua carreta e damb era cadia en còth.
En Tolon siguec vestit damb ua giqueta ròia; e alavetz s’esfacèc tot çò que s’auie passat ena sua vida, enquia e tot eth sòn nòm, donques que, d’alavetz ençà, ja non siguec Jean Valjean, senon eth numèro 24 601.
Qué se passèc damb era sua fraia?
Qué, des sèt mainatges?
Mès, qui tie compde d’aquerò?
Qué, deth sarpat de huelhes d’un arbe ressegat peth pè?.
Era istòria qu’ei tostemps era madeisha.
Aguesti praubi èssers, aguestes criatures de Diu, sense cap empara, sense guida, sense asil, demorèren a posita der edart: qué mès mos cau saber?
Se n’anèren cadun peth sòn costat e se submergiren de man en man en aguesta hereda broma que s’entèrren es destins solitaris; tenebroses tenèbres qu’en eres despareishen successiuaments tanti malerosi ena ombriua marcha deth gènre uman.
Abandonèren aqueth país.
Era campana de çò qu’auie estat eth sòn pòble les desbrembèc; eth limit de çò qu’auie estat eth sòn camp les desbrembèc; e dempús de quauqui ans de preson, Jean Valjean les desbrembèc tanben.
En aqueth còr, a on auie existit ua herida, quedèc ua creta e arren mès.
Tath finau deth quatau an de forçat, recebec notícies a trauèrs de sabi pas quin conduch.
Quauqu’un que les auie coneishut en sòn país auie vist ara sua fraia: qu’ère en París.
Demoraue en un miserable carreron, près de Sant Sulpici, en carrèr de Gindre.
Que non auie damb era senon un solet mainatge, un mainatge petit, eth mendre de toti.
A on èren es auti?
Dilhèu ne era sua pròpia mair ac sabie.
Toti es maitins anaue en ua imprimaria, en carrèr de Sabot, numèro 3, a on trabalhaue de plegadoira, e religaira.
Li calie èster aquiu tàs sies deth maitin, fòrça abans de qué claregèsse eth dia en iuèrn: Ena madeisha casa dera imprimaria i auie ua escòla, a on amiaue ath sòn hilh, qu’auie sèt ans.
Mès coma qu’era entraue ena imprimaria tàs sies e era escòla non daurie enquias sèt, eth mainatge li calie demorar ua ora en pati enquia que se daurisse era escòla; en iuèrn, ua ora de nets e ath descubèrt.
Ena imprimaria non volien qu’entrèsse eth mainatge, donques qu’incomodaue, sivans didien.
Es obrèrs vedien ad aguesta criatura, en passar peth maitin, seigut en solèr en tot quèir mòrt de saunei, e fòrça còps adormit ena escurina, arraulit sus eth sòn tistèr.
Es dies de ploja ua vielheta, era portièra, auie pietat deth malerós e lo recuelhie ena sua tuta, a on non i auie senon ua prauba jaça, ua filosa e dus escabèls; eth praubet s’esclipsaue aquiu en un cornèr, en tot apressar-se ath gat pr’amor de sénter mens eth hered.
Tàs sèt se daurie era escòla e entraue en era.
Aquerò siguec çò que li dideren a Jean Valjean.
Se calèc ath sòn lagues aguesta notícia pendent un dia, ei a díder, un moment, un relampit, coma ua hièstra dubèrta de ressabuda entath destin des èssers qu’auie estimat.
Dempús se barrèc era hièstra; non tornèren a parlar-ne mès, e tot s’acabèc.
Arren se’n sabèc dempús; non les tornèc a veir; non les trapèc, ne les traparà ena seguida d’aguesta dolorosa istòria.
Tà finaus d’aguest quatau an, l’arribèc eth sòn torn entara evasion.
Es sòns camarades l’ajudèren coma se sòl hèr en aquera trista casa, e s’evadic.
Caminèc errant pendent dus dies en libertat peth camp, s’ei qu’èster perseguit ei èster liure, virar eth cap en cada moment e tanben en mendre bronit, auie pòur de tot: deth tet que humege, der òme que passe, deth gosset qu’idòle, deth shivau que galaupe, dera ora que sone, deth dia perque se ve, dera net perque non se ve, deth camin, dera corsera, des arbes, deth saunei.
Ena net deth dusau dia siguec hèt presoèr.
Non auie dormit ne minjat hège trenta sies ores.
Tath siesau an li tornèc a tocar eth torn dera evasion, mès que non la podec consomar.
Auie mancat ara lista.
Se tirèc era canoada e pera net era ronda lo trapèc amagat jos era quilha d’un vaishèth en construccion; hec resisténcia as gardes que l’agarrèren: evasion e rebellion.
Aguest hèt previst peth còdi especiau siguec castigat damb ua carga suplementària de cinc ans, dus d’eri de doble cadia: totau tretze ans.
Tath dusau l’arribèc tanben eth sòn torn e lo profitèc, mès que non li gessec mielhor.
Tres ans mès per aguesta naua temptatiua: totau setze ans.
A tot darrèr, tath tretzau an, çampar, sagèc de nauèth era sua evasion e siguec agarrat as quate ores: totau dètz-e-nau ans.
En octobre de 1815 gessec en libertat: auie entrat ena preson en 1796 per auer trincat un veire e auer cuelhut un pan.
Hescam aciu un cuert parentèsi.
Aguest qu’ei eth dusau còp qu’aguest autor deth libre, enes sòns estudis sus era question penau e sus era cadia legau, cuelh eth panatòri d’un pan coma punt de partida deth desastre d’un destin.
Claudi eth mendicant, auie panat un pan; Jean Valjean auie panat un pan.
Ua estadistica anglesa demòstre qu’en Londres de cada cinc panatòris, quate qu’an per causa immediata era hame.
Entrèc desesperat; gessec ombriu.
Que s’auie passat ena sua amna?
VII.- Era inferioritat dera desesperacion.
Vam a sajar d’explicà’c.
Jean ère, coma auem dit, un ignorant; mès que non ère un pèc: Era lum naturau usclaue en sòn interior; e eth malastre, qu’a tanben era sua lum, aumentèc era pòca claretat que i auie en aqueth esperit.
Jos era influència deth soriac, dera cadia, deth croton, deth trabalh, jos er ardent solei dera preson, ena jaça de hustes deth forçat, s’embarrèc ena sua consciéncia e reflexionèc.
Se constituic en tribunau.
Comencèc en tot jutjar-se ada eth madeish.
Arreconeishec que non ère un innocent castigat injustaments.
Cohessèc qu’auie cometut ua mala accion, colpabla; que dilhèu non l’aurien remit eth pan se l’auesse demanat, qu’en quinsevolh cas aurie estat mielhor demorar entà artenher-lo dera caritat o deth trabalh, que non ei ua accion que non a replica eth hèt de díder: se pòt demorar quan s’a hame?
Qu’ei plan rar eth cas der òme que se morís literauments de hame, e qu’erosa o malerosaments er òme ei hèt de sòrta que pòt patir molt e pendent molt de temps, morau e fisicaments, sense que lo herisque era mòrt, que l’aurie calut tier paciéncia, qu’aquerò aurie estat mielhor entàs sòns praubi mainatges, qu’auie estat un acte de holia en eth, malerós criminau, cuélher violentaments ara societat sancera peth còth e imaginar-se que se pòt gésser dera misèria mejançant eth panatòri, qu’ei tostemp ua mala pòrta entà gésser dera miséria, que da era entrada ena infamia, e, plan que òc, auie obrat mau.
Se preguntèc s’era societat umana podie auer eth dret de hèr patir madeish as sòns membres, en un cas era sua manca de prevision racionau, e en aute era sua impia prevision; e d’apoderar-se entà tostemp d’un òme entre ua manca e un excès; manca de trabalh, excès de castig.
Se preguntèc se non ère injust qu’era societat tractèsse atau precisaments ad aqueri des sòns membres pejor dotadi en repartiment des bens, e per tant as membres mès digni de consideracion.
Presentades e resolvudes aguestes questions, jutgèc ara societat e la condemnèc.
La condemnèc en sòn òdi.
La hec responsabla dera sua sòrt e se didec que non dobtarie dilhèu en demanar-li compdes bèth còp.
Se declarèc ada eth madeish que non auie equilibri entre eth mau qu’auie costat e eth qu’auie recebut; en tot concludir, a tot darrèr, qu’eth sòn castig non ère probablaments ua injusticia, mès qu’ère seguraments ua iniquitat.
Era colèra que pòt èster hòla, absurda; er òme se pòt irritar injustaments; mès que non s’indigne senon quan a rason, ath hons, en bèra causa.
Jean Valjean se sentie indignat.
Ath delà, dera societat non auie recebut que maus; jamès auie coneishut arren mès qu’aguesta fesomia airosa que se cride Justícia e qu’ensenhe as que castigue.
Es òmes non l’auien tocat senon entà mautractar-lo.
Quinsevolh contacte damb eri auie estat ua herida.
Jamès, dès era sua mainadesa, exceptuant a sa mair e ara sua fraia, jamès auie trapat ua votz amiga, ua guardada benevòla.
Atau, de patiment en patiment, venguec a convencer-se de qué era vida ei ua guèrra e en aguesta guèrra, eth, qu’auie estat vençut.
E en non auer mès arma qu’er òdi, decidic agudar-lo ena preson e hèr-lo-se a vier damb eth, ena sua gessuda.
Comencèc a vier ena escòla tàs quaranta ans e aprenec a liéger, a escríuer e a compdar.
Alavetz se’n sabec que fortificar era sua intelligéncia ère fortificar eth sòn òdi, pr’amor qu’en escadences era instrucción e era lum pòden servir d’auxiliars entath mau.
Que mos cau díder ara ua causa trista.
Jean, dempús d’auer jutjat ara societat que l’auie costat eth sòn malastre, jutgèc ara Providéncia, qu’auie hèt era societat, e la condemnèc tanben.
Atau, pendent aguesti dètz-e-nau ans de tortura e d’esclavitud, era sua amna se quilhèc e queiguec ath còp.
En era entrèren, era lum per un costat, e es tenèbres per aute.
Jean Valjean non auie, coma auem vist, ua natura maishanta.
Encara ère brave quan entrèc ena preson.
Aquiu comdemnèc ara societat, e se’n sabec que se tornaue dolent; condemnèc ara Providéncia e se’n sabec que se hège impiu.
Aciu, qu’ei de mau hèr passar entà dauant sense meditar un moment.
Era natura umana se pòt transformar complètaments?
Er òme, creat brave per Diu, pòt tornar-se dolent per òme?
Pòt era amna modificar-se complètaments peth destin e tornar-se maishanta en èster dolent eth destin?
Pòt, eth còr, hèr-se difòrme e contrèir defèctes e malauties incurables jos era pression d’un malastre extraordinari, coma er arrestèth dera esquia jos ua vòuta massa baisha?
Non i a, en quinsevolh amna umana, non i auie, ena amna de Jean Valjean concrètaments, un prumèr bualh, un element divin, incorruptible en aguest mon, immortau en aute, qu’eth ben pòt desvolopar, alugar, purificar e hèr lúder esplendorosaments, e qu’eth mau non pòt amortar jamès?
Totes aguestes son questions grèus e escures, qu’ara darrèra de totes quinsevolh fisiològ aurie responut probablaments sense trantalhar que non, s’auesse vist en Tolon enes ores de repaus, qu’èren entà Jean Valjean ores de meditacion que passaue seigut damb es braci crotzadi, emparat en bèth cabestrant, damb er extrèm dera sua cadia metut ena pòcha pr’amor d’empedir que tirassèsse, ad aguest forçat trist, seriós, silenciós e cogitós, paria des leis, que guardaue as òmes damb colèra, condemnat dera civilizacion que campaue entath cèu damb severitat.
Mès aguest estat dera amna que venguem d’analisar, ère tan clar entà Jean Valjean, coma nosati sajam de presentar-lo as nòsti liegedors?
Vedie de manèra desparièra aguest malerós, a mida que se formauen, toti es elements que se compausaue era sua vida morau?
Aguest òme rude e ignorant, s’auie explicat claraments era succession d’idies, que per eres, gradon a gradon auie pujat enquias lugubri espacis qu’èren de hège tanti ans er orizon interior deth sòn esperit?
Auie consciéncia de tot çò que s’auie passat en eth, e de totes es emocions qu’experimentue?
Aquerò ei çò que non gausam díder; aquerò ei çò que non credem.
Que i auie massa ignorància en Jean Valjean entà que, autanplan dempús de tant de malastre, non quedèsse fòrça vaguetat en sòn esperit.
Ne tansevolhe sabie exactaments en cada moment çò que li passaue ada eth.
Jean Valjean qu’ère enes tenèbres, patie enes tenèbres, odiaue enes tenèbres, se pòt díder qu’odiaue tot çò que podesse auer ath sòn dauant.
S’estaue abituauments en aguesta ombra, a paupes, coma un cèc, coma un delirant.
Sonque de quan en quan recebie de ressabuda, d’eth madeish o der exterior, un impuls de colèra, un aument deth patiment, un palle e rapid relampit qu’illuminaue tota era sua amna, e presentaue, en un virament de uelhs, ath sòn entorn, e entre es resplendors d’ua lum orribla, es neri precipicis e es ombriues perspectiues deth sòn destin.
Mès passaue eth relampit, arribaue era net, e a on ère eth?
Ja non ac sabie.
Era conseqüéncia immediata des penes d’aguesta sòrta, qu’en eres domine era impietat, ei a díder, era estupiditat, ei transformar pòc a pòc, per ua sòrta de transfiguracion estupida, un òme en ua bèstia, e a viatges en ua bèstia herotge.
Es temptatiues d’evasion de Jean Valjean, successiues e obstinades, que serien pro entà provar aguesta estranha influéncia dera lei penau sus era amna umana.
Jean Valjean aurie renauit aguestes temptatiues, tant inutiles e tan temeràries, tostemp que se l’auesse presentat era ocasión, sense pensar un solet instant en resultat, ne ena experiéncia aquerida.
S’escapaue impetuosaments coma eth lop que trape dubèrta era gàbia.
Er instint li didie: “sauva-te”.
Era rason l’aurie dit: “demora-te”.
Actuaue era bèstia.
Quan ère empresoat de nauèth, era severitat non servie senon entà aumentar era sua irritacion.
Ua circonstància que non auem de deishar de cornèr ei qu’ère dotat d’ua fòrça fisica, qu’ada era non arribauen ne plan mens es sòns companhs de preson.
En trabalh entà hèr un cable, entà de tirassar d’ua càbria, Jean Valjean valie autant coma quate òmes.
Quilhaue e sostenguie enòrmi pesi sus era sua esquia e remplaçaue en bères escadences er esturment cridat càbria o gat, e qu’abantes se cridaue orgulh, d’a on a agarrat eth nòm, sigue dit de passa, eth carrèr de Montorgueil, près deth mercat de París.
Es sòns companhs lo cridauen Jean Càbria.
Un còp que s’estaue apraiant eth balcon des Ajuntaments de Tolon, ua des admirables cariatides de Puget que lo sostien, se separèc, e anaue a quèir, quan Jean Valjean, que se trapaue apròp, sostenguec era cariatide damb es espatles e balhèt temps entà que venguessen es obrèrs.
Era sua agilitat encara ère màger qu’era sua fòrça.
Certans forçats, hargaires perpetús d’evasions, concludissen a hèr dera fòrça e dera adretia combinades ua vertadèra sciéncia: era sciéncia des musculs.
Es forçats, etèrns envejosi des mosques e des audèths, practiquen diadèraments aguesta estatica misteriosa.
Pujar per ua verticau e trapar-i punt d’empara, a on a penes i auie un desnivèu, qu’ère solet un jòc entà Jean Valjean.
Trapat un angle d’un paredau, damb era tension dera espatla e des lombs, damb es codes e talons en.honsadi enes rugositats dera pèira, se quilhaue, entà didè’c atau, magicaments entà un tresau pis.
Quauqui viatges pujaue atau enquiath solèr de naut deth croton.
Jean Valjean parlaue pòc e non arrie jamès.
Qu’ère de besonh ua emocion plan fòrta entà arrincar-li un o dus còps ar an aguest lugubre arridolet deth forçat, qu’ei coma eth resson d’ua arridalha satanica.
Semblaue èster tostemp ocupat guardant ua causa terribla.
Qu’ère de contunh abstrèit, plan que òc.
A trauèrs des percepcions defectuoses d’ua natura incompleta e d’ua intelligéncia oprimida, coneishie confusaments que i auie quauquarren monstruós sus eth.
Distinguie, aquiu e delà, en aguesta confusion movedissa e difòrma, ja ath sòn costat, ja luenh, enes planhères inaccessibles, quauque grop, quauque detalh, viuaments illuminat; aciu eth caporau damb era sua verga; aquiu eth gendarme damb eth sòn sabre; mès enlà er arquebisbe damb era sua mitra; naut de tot, coma ua sòrta de solei, er emperaire coronat e resplendent.
E li semblaue qu’aguesti resplendors luenhants non solet non dissipauen era sua net, senon que la hègen mès funèbra, mès nera.
Tot aquerò, leis, illusions, hèts, òmes e causes qu’èren un va-e-ven sus era sua tèsta, seguint eth movement complicat e misteriós que Diu imprimís ena civilizacion, passant peth dessús d’eth, e umiliant-lo sense pietat, damb inexorabla indiferéncia.
Eth reprovat dera lei, amnes queigudes ath hons deth malastre, malerosi perdudi en çò de mès prigond des limbs a on arrés li tache era guardada, senten gravitar sus era sua tèsta tot eth pes dera societat umana, tan formidable entad aqueth qu’ei dehòra d’era, tant espaventosa entad aqueth qu’ei ath sòn dejós.
En aguesta situacion, Jean Valjean meditaue.
Soent en sòn trabalh de forçat s’arturaue quauqui moments; meditaue.
Era sua rason, mès madura, encara que mès trebolada qu’en d’auti tempsi, se revoutaue.
Tot çò que l’auie arribat li semblaue absurd, tot çò que l’entornejaue li semblaue impossible.
Se didie: “Aquerò qu’ei un delèri” Guardaue ath caporau dera verga qu’ère de pès, a quauqui passi; eth caporau li semblaue un hantauma, mès, lèu lèu, eth hantauma li fotie un còp de verga.
Era natura visibla, a penes existie entada eth.
Lèu se poirie díder damb vertat que non i auie entà Jean ne solei, ne polidi dies d’ostiu, ne cèu ludent, ne fresques maitiades d’abriu.
Sabi pas se quin dia d’alendades illuminaue abituauments era sua amna.
Entà resumir çò que se poirie resumir e tradusir en resultats positius de tot aquerò que venguem de díder, mos limitaram a consignar qu’en dètz-e-nau ans Jean Valjean, er inofensiu podador de Faverolles, eth terrible forçat de Tolon, auie arribat a èster capable, gràcies ara constitucion dera preson, de dues classes d’accions dolentes: prumèra, d’ua rapida accion dolenta, irreflexiua, plia de trebolament, hilha der instint, espècia de represalia deth mau patit; e dusau, d’ua mala accion, grèu, seriosa, meditada ena consciéncia des idies fausses que pòt balhar semblable malastre.
Es sues premeditacions passauen pes tres fases successiues, que solet es natures de cèrta fòrça pòden recórrer: era rason, era volentat, era obstinacion.
Qu’auie coma mobil era indignacion abituau, er amarum dera amna, eth prigond sentiment dera iniquitat patida, era reaccion, autanplan contra es bravi, es innocents e es justi, s’ei que n’a.
Eth punt de partença, atau coma eth punt finau d’aguesti pensaments qu’èren er òdi ara lei umana, aguest òdi que se non s’arture en sòn desvolopament per bèth incident providenciau, vie a èster en un temps determinat er òdi ara societat; dempús, er òdi ath gènre uman; dempús er òdi ara creacion, que se manifèste per un desir vague, incessant e brutau de hèr mau, qu’ei parièr a qui, a tot èsser viuent.
Non sense rason, plan, eth passapòrt de Jean Valjean lo qualificaue d’òme plan perilhós.
D’un an en aute s’auie anat secant era sua amna, lenta, mès fatauments.
A amna seca, uelhs secs.
Quan gessec dera preson, hège dètz-e-nau ans que Jean Valjean non auie vessat ua soleta lèrma.
VIII.- Era ondada e era ombra.
Un òme en mar!
Qu’ei parièr!
Eth vaishèth non s’arture per aquerò.
E passe.
Er òme desapareish e torne a aparéisher, se submergís e torne ara superfícia; sorriscle, estire es braci, mès que non ei entenut; eth vaishèth, tremolant, possat pera tempèsta, contunhe es sues manòbres; es marinèrs e es passatgèrs non ven ar òme submergit; era sua miserabla tèsta non ei qu’un piquet ena immensitat des ondades.
Es sòns idòls desesperadi ressonen enes prigondors.
Obsèrve aqueth espèctre d’ua vela que s’aluenhe.
La guarde, la guarde desesperadaments.
Mès era vela s’aluenhe, amendrís, despareish.
Aquiu i ère eth, hè un moment, formaue part dera tripulacion, anaue e venguie peth pònt damb es auti, auie era sua partida d’aire e de solei, ère viu.
Mès, se qué s’a passat?
S’esguitlèc, queiguec.
Tot qu’ei acabat.
Se trape submergit en mònstre des aigües.
Jos es sòns pès non i a qu’es ondades que hugen, ondades que se daurissen, que despareishen.
Aguestes ondades trincades e esbauçades peth vent, l’enròden espaventosaments; es va-e-veni der abisme l’arrossèguen; es liròts dera aigua s’agiten ar entotnr dera sua tèsta; un pòble d’ondades escopís sus eth; confuses cavèrnes menacen d’avalar-lo-se; cada còp que se submergís desnishe precipicis plei d’escurina, ua vegetacion desconeishuda l’agarre, l’embolhe es pès, lo tirasse; sent que va a connaturalizar-se damb er abisme, que ja forme part dera esgluma, que les ondades lo botgen d’un lòc en aute; beu tot eth sòn amarum; er ocean s’acarnisse damb eth entà estofar-lo; era immensitat jògue damb era sua agonia.
Semble qu’era aigua s’a convertit en òdi.
Mès lute encara.
Sage de defener-se, de sostier-se, hè esfòrci, arren.
Prauba fòrça agotada ja, que pelege damb çò inagotable!
A on ei eth vaishèth?
Aquiu delà, luenh.
Es volades d’aire bohen, es esglumes lo capèren, quilhe era vista; ja non aubire senon era leugeresa des bromes.
Ena sua agonia assistís ara immensa holia dera mar.
Que i a audèths enes bromes, madeish que i a angels enes misèries umanes, mès, qué pòden hèr per eth?
Eri vòlen, canten e s’eleven enes aires, e eth agonize.
Se ve ja acogat entre dus infinits: eth cèu e er ocean; aguest qu’ei era sua hòssa, er aute, eth sòn susari.
Escurís; hè ja quauques ores que nade; es sues fòrces s’agoten ja; aqueth vaishèth, aquera causa luenhana a on i a òmes, qu’a despareishut; se trape, donc, solet ena formidabla tuta crepusculara; se submergís, s’estire, se retortilhe; ve ath sòn dejós es indefinibles monstres der infinit; cride.
Que ja non l’entenen es òmes.
E a on ei Diu?
Cride: “Secors!
Secors”!
Cride sense pòsa.
Mès arren en orizon, arren en cèu.
Implore ar espaci, ara ondada, as aigües, as arròques; tot qu’ei ensordit.
Suplique ara tempèsta; era tempèsta imperturbabla solet aubedís ar infinit.
Ath sòn entorn que i é era escurina, era broma, era soletat, eth revolum tempestuós e cèc, eth movement indefinit des temibles ondades; ath sòn laguens, er orror e era fatiga; dejós d’eth, er abisme sense un punt d’empara.
Ena sua imaginacion acodissen es aventures tenebroses deth cadavre ath miei dera ombra illimitada.
Eth hered sense cap de contacte lo paralise.
Es sues mans se crispen e se barren, e agarren, en barrar-se, er arren.
Vents, bromes, remolins, esteles: To que l’ei parièr!
Se qué hèr?
Eth desesperat s’abandone; eth qu’ei alassat cuelh eth camin de morir; se dèishe d’anar, s’autrege ara sòrt e redole entà tostemps enes lugubres prigondors deth sepulcre.
Ò destin implacable des societats umanes, que perdetz as òmes e as amnes en vòste camin!
Ocean, qu’en eth què tot çò que dèishe quèir era lei!
Sinistra desaparicion de tota ajuda!
Mòrt morau!
Era mar qu’ei eth gran mistèri.
Qui lo resuscitarà?
IX.- Naues quèishes.
Quan arribèc eth dia de gésser dera preson; quan Jean Valjean entenec ressonar enes sues aurelhes aguestes paraules estranhes “ès liure!”, qu’auec un moment indescriptible: un arrai de viua lum, un arrai dera vertadèra lum des viui entrèc en eth, de sobte.
Mès que non se tardèc a aflaquir-se aguest arrai.
Jean Valjean s’auie enludernat damb era idia dera libertat.
Auie creigut en ua vida naua, mès lèu se’n sabec de çò qu’ei ua libertat damb passapòrt auriò.
Ath delà, lo demorauen d’auti amarums.
Eth auie calculat qu’era sua sodada, pendent eth sòn sejorn ena preson, auie pujat a cent setanta un francs; mès qu’ei jus ahíger que s’auie desbrembat enes sòns calculs eth repaus obligat des dimenges e dies de hèsta, qu’en dètz-e-nau ans hègen un amendriment de vint-e-quate francs apuprètz.
Ath delà, aguesta sodada auie estat redusida, per diuèrses retencions, ara soma de cent nau francs e quinze sòus, que l’auien estat autrejadi ena sua gessuda.
Mès eth que non ac comprenie e se sentie damatjat; diguem era paraula:
A londeman dera sua libertat, en Grasse vedec, dauant dera pòrta d’un destilaire de flors d’irangèr, a quauqui òmes que descargauen uns hardèus.
Aufric eth sòn trabalh.
N’auien besonh e siguec acceptat.
Se metec a trabalhar.
Ère intelligent, robust, leugèr; trabalhaue perfèctaments, eth sòn patron semblaue èster content.
Mès quan trabalhaue passèc un gendarme, l’observèc e li demanèc es sòns papèrs.
Li calèc mostrar eth sòn passapòrt auriò.
Hèt aquerò, Jean Valjean entornèc en sòn trabalh.
Un moment abantes l’auie preguntat a un companh se guaire guanhaue ath dia: “Trenta sòus”, l’auie responut.
Arribèc era serada, e coma li calie partir a londeman peth maitin, se presentèc ath patron e li demanèc que li paguèsse.
Eth patron non badèc boca, e l’autregèc quinze sòus.
Reclamèc e li responeren: “Qu’ei pro, aquerò, entà tu”.
Persutèc.
Eth patron lo guardèc fixaments, e li didec: “Sauva-te dera preson!” Tanben aquiu se credec panat.
Ara qu’ère eth torn der individú, e li panaue en petit.
Eth desempresoament que non ei era libertat.
Aquerò ère çò que s’auie passat en Grasse.
Ja auem vist se com auie estat recebut en D…
X.- Er òme desvelhat.
Tocauen es dues en relòtge dera catedrau quan Jean Valjean se desvelhèc.
Çò que lo desvelhèc siguec era jaça massa bona.
S’anauen a complir vint ans que non s’auie ajaçat en un lhet, e encara que non s’auie despolhat, era sensacion qu’ère massa naua entà non trebolar eth sòn saunei.
Qu’auie dormit mès de quate ores.
Auie descansat.
Mès, quan pendent eth dia an agitat autant er anim fòrça sensacions diuèrses; quan s’a pensat, ath còp, en moltes causes, er òme dòrmís, mès que non se torne a adormir un còp s’a desvelhat.
Eth dromilhon que s’en va mès aisidaments que torne.
Aquerò siguec çò que l’arribèc a Jean Valjean.
Que non podec dormir un aute còp, e se metec a meditar.
Se trapaue en un d’aguesti moments que totes es idies qu’a er esperit se botgen e agiten sense fixar-se.
Qu’auie ua sòrta de va-e-ven escur en cervèth.
Es sòns rebrembes anteriors e es sòns rebrembes recents flotauen ena sua tèsta e se crotzauen confusaments, perdent es sues formes, aumentant desmesuradaments e despareishent dempús, còp sec, coma en ua lacuna hangosa e revirada.
Fòrça idies l’acaçauen, mès entre eres n’auie ua que venguie mès de contunh en sòn esperit e que hège enlà as autes.
Vam a mostrar, plan que òc, aguesta idia: Que se n’auie encuedat des sies cubèrts d’argent e deth padelon qu’era senhora Magloire auie botat ena taula.
Aguesti sies cubèrts d’argent l’acaçauen.
E èren aquiu.
A quauqui passi.
En madeish instant que trauessaue eth quarto deth costat entà vier en sòn, era vielha sirventa les botaue en un calaishon en cabeç deth lhet.
Qu’auie parat fòrça era atencion en aguest calaishon.
Ara dreta, entrant peth minjador.
E èren massissi.
E d’argent ancian.
Amassa damb eth padelon, que valerien aumens dus cents francs.
Eth doble de çò qu’auie guanhat en dètz-e-nau ans.
Qu’ei vertat qu’aurie guanhat mès s’era administracion non l’auesse panat.
Era sua ment trantalhèc pendent ua ora longa en fluctuacions, qu’en eres i auie bèra luta.
Sonèren es tres.
S’estèc pendent bèth temps cogitós en aguesta actitud, sinistra entà quinsevolh que l’auesse observat en aquera escurina, e desvelhat solet eth, en aquera casa que toti dormien.
En un virament de uelhs baishèc, se treiguec es sabates, que placèc doçaments en tapís près deth lhet; entornèc ena sua prumèra postura de meditacion, e s’estèc immobil.
En aquera orribla meditacion, es idies qu’auem dit l’assautauen sense pòsa, entrauen, gessien, tornauen, formant ua sòrta de pes ena sua tèsta.
Ath delà, pensaue tanben, sense saber se per qué, e damb aguesta obstinacion maquinau pròpia deth deliri, en un forçat cridat Brevet, qu’auie coneishut ena preson, e qu’auie uns pantalons aganchadi per ues betrèles de coton hètes a punta d’agulha.
Eth diboish a cairats d’aguestes betrèles li venguie de contunh ena memòria.
Seguie en aguesta situacion, e s’aurie estat en era enquia que hesse dia, s’eth relòtge non auesse hèt ua campanada, eth quart o era mieja.
Non semblèc senon qu’aguesta campanada li didec: “Anem”.
Se botèc de pè, trantalhèc encara un moment, e escotèc: tot qu’ère en silenci ena casa; alavetz se filèc, a pas brac seguit, entara hièstra, guidat pera lum que penetraue pes henerècles.
Era net que non ère escura, auie eth plen, qu’ath sòn dauant passauen gròsses bromes possades peth vent que produsien peth dehòra alternatiues de lum e d’ombra, eclipses, illuminacions e peth laguens ua sòrta de crepuscul.
Aguest crepuscul, pro entà servir de guida e intermitent per çò de bromes, se retiraue as tintes livides que penetren per respiralh d’ua tuta, que sus eth van e vien es caminaires.
Quan arribèc ena hièstra, Jean Valjean l’examinèc.
Non auie rèisha, daue tath jardin e non ère barrada, sivans eth costum deth país, senon damb ua bauda.
La dauric, mès er aire frescolenc e penetrant qu’entrèc bruscaments ena cramba l’obliguèc a barrar-la de seguit.
Guardèc entath jardin damb aguesta guardada atentiua deth qu’estúdie mèsalèu que guarde.
Eth jardin qu’ère enrodat per ua paret blanca pro baisha e facil d’escalar.
Dempús d’auer hèt aguesta guardada, e damb eth gèst d’un òme decidit, se filèc entath lhet, cuelhec eth sòn morralet, lo dauric, lo revirèc, treiguec ua causa que botèc sus eth lhet, se metec es sabates ena pocha, barrèc eth morralet e se lo calèc ena esquia, se botèc era casqueta baishant era visèra entàs uelhs, cerquèc a paupes eth sòn pau e anèc a plaçar-lo en angle dera hièstra; dempús tornèc entath sòn lhet e cuelhet decididaments er objècte qu’auie deishat aquiu: Que semblaue ua barra de hèr cuerta, agudada coma ua pica per un des sòns extrèms.
Ère ua palanca?
Ère ua maça?
Ara lum qu’aurie pogut saber-se que non ère senon un fanau de mina.
Es forçadi se tenguien a viatges a trèir pèires des ticolets qu’enròden Tolon, e non ei, donc, estranh qu’auessen a man utisi de trabalh des mines.
Es fanaus de minaire son de hèr massís e acaben en sòn extrèm inferior per un punta que clauen ena arròca.
Cuelhec, donc, eth fanau ena man dreta, e tient era respiracion, e caminant en silenci se filèc entara pòrta deth quarto deth costat a on ère er avesque, coma ja sap eth lector.
Trapèc era pòrta entrebadada.
Er avesque que non l’auie barrat.
XI.- Çò que hè.
Jean Valjean escotèc un moment.
Non s’entenie cap de bronit.
Possèc era pòrta.
Era pòrta cedic en silenci.
Era dubertura qu’ère ja pro entà deishar-li pas.
Mès que i auie près dera pòrta ua tauleta que formaue un angle damb era, en tot empedir-li era entrada.
Jean Valjean se n’encuedèc dera dificultat.
Se decidic e la possèc per tresau viatge damb mès energia qu’es anteriors.
Aguest còp, ua relha mau chucada de seu costèc ena escurina un bronit raucós e prolongat.
Jean Valjean tremolèc.
Eth bronit d’aguesta relha sonèc enes sues aurelhes coma un resson formidable e vibrant, coma era trompeta deth judici finau.
En temor fantastic deth prumèr moment lèu s’imaginèc qu’aguesta relha s’animaue e recebie ua vida terribla; que lairaue coma un gosset entà cridar a toti e desvelhar as que dormien.
S’arturèc, tremolant, aclapat; e queiguec, entà didè’c atau, de naut en baish.
Entenec bàter es sues artéries enes possi coma dus martèths de harga e li semblèc qu’er alend gessie deth sòn pièch coma eth bronit que ges eth vent d’ua cavèrna.
Credie impossible qu’er idòl d’aquera relha irritada non auesse estrementit tota era casa, coma era secodida d’un tremor de tèrra.
Era pòrta, possada per eth, auie dat era votz d’alarma, auie cridat; eth vielh se lheuarie, es dues hemnes cridarien, receberien ajuda e abantes d’un quart d’ora eth pòble estarie en movement e era gendarmaria de pès.
Per un moment se vedec perdut.
S’estèc immobil, petrificat coma ua estatua de sau, sense gausar hèr cap movement.
Se passèren quauques menutes.
Gausèc entrar en quarto; arren s’auie botjat.
Escotèc; arren se botjaue.
Eth bronit dera relha rolhada que non auie desvelhat ad arrés.
Qu’auie passat eth prumèr perilh; mès Jean Valjean ère espaurit e confús.
Mès, non hec repè.
Ne tansevolhe en moment que se vedec perdut arreculèc.
Solet pensèc en acabar çò de mès lèu possible.
Hec un pas e se trapèc en quarto der avesque.
En aguest quarto regnaue ua cauma perfècta.
Se distinguien aciu e delà formes vagues e confuses que de dia èren papèrs esparjudi sus era taula, libres dubèrts, tòms plaçadi er un sus er aute en un escabèl, un fautulh damb quauques ròbes e un reclinatòri, mès qu’en aquera ora non èren senon cornèrs tenebrosi e espacis blanquinosi.
Jean Valjean auancèc damb precaucion, evitant estramuncar damb es mòbles.
Entenie ath hons dera cramba era alendada madeisha e tranquilla der avesque esclipsat.
Còp sec s’arturèc.
Era natura barrège a còps es sòns efèctes e es sòns espectacles damb es nòstes accions en tot balhar-les ua sòrta d’armonia ombriua e inteligenta, coma se volesse obligar-mos a reflexionar.
Hège mieja ora qu’eth cèu ère caperat d’ua opaca broma.
En moment que Jean Valjean s’arturèc dauant deth lhet, se dauric era broma coma s’auesse estat demorant aqueth instant, e un arrai de lua que trauessèc era nauta hièstra venguec a illuminar de ressabuda era esblancossida tèsta der avesque.
Que dormie tranquillaments.
Ère miei vestit, entà evitar era heredor des nets des Aups Baishi, damb un vestit escur de lan que li caperaue es braci enquias canèths.
Auie eth cap emparat ena coishinèra ena actitud der abandon pròpia deth repaus; e deishaue quèir entà dehòra deth lhet era man, ornada der anèth pastorau; aquera man qu’executaue tan santes òbres, tan bones accions.
Era sua fesomia ère illuminada damb ua vaga expression de satisfaccion, d’esperança, de beatitud.
Aguesta expression qu’ère mès qu’un arridolet, qu’ère lèu un resplendor.
En sòn front ludie era indefinibla claretat d’ua lum amagada.
Era amna des justi en saunei contemple un cèu misteriós.
Era fesomia der avesque miralhaue aguest cèu.
Aguest cèu qu’ère era sua consciéncia.
En moment qu’er arrai de lua venguec a caperar, entà didè’c atau, aguesta claretat interiora, er avesque adormit campèc coma enrodat d’un clar resplendor, mès quedèc, ça que la, velat per ua semilum inefabla.
Aquera lua, aquera natura adormida, aqueth jardin sense mormolhs, aquera casa tan silenciosa, era ora, eth moment, eth silenci, dauen sabi pas se qué de solemne ath venerable repaus der avesque, e entornejauen damb ua espècia d’aureòla majestuosa e serena es sòn blanqui peus, es sòns uelhs clucadi, eth sòn ròstre qu’exprimie era esperança e era confiança, eth sòn cap d’ancian e eth sòn saunei de mainatge.
Que i auie lèu divinitat en aqueth òme tant august, sense sabè’c.
Jean Valjean qu’ère ena ombra damb era sua barra de hèr ena man, de pè, quiet, aclapat dauant d’aqueth ancian resplendent.
Jamès auie vist ua causa semblabla.
Aquera confiança l’espaurie.
Eth mon morau que non pòt presentar un espectacle mès gran: ua consciéncia trebolada e inquieta, pròcha a cométer ua mala accion, contemplant eth saunei d’un just.
Arrés aurie pogut díder çò que passaue en aqueth moment peth criminau, ne tansevolhe eth madeish se’n sabie.
Entà sajar d’exprimí’c mos cau combinar mentauments çò de mès violent damb çò de mès leugèr.
Ena sua fesomia non se podie distinguir arren damb certitud; semblaue exprimir un estonament esquiu.
Contemplaue aqueth quadre, mès qué pensaue?
Impossible d’endonvià’c.
Qu’ère evident qu’ère esmoigut e desconcertat.
Mès, de quina natura ère aguesta emocion?
Non deishaue de uelh ar ancian, e era soleta causa que deishaue veir claraments era sua fesomia qu’ère ua extranha indecision.
Semblaue dobtar entre dus abismes, eth dera perdicion e eth dera sauvacion, entre herir aqueth crani e punar aquera man.
Ath cap de quauqui instants lheuèc eth braç quèr entath sòn front e se treiguec era casqueta, dempús deishèc anar eth braç, tot doç, e entornèc ara sua meditacion, damb era casqueta ena man quèrra, era barra ena dreta e es peus quilhadi sus eth sòn tenebrós front.
Eth reflèx dera lua hège visible confusaments, ath dessús dera humeneja, eth crucific, que semblaue daurir es sòns braci a ambdús, en tot benedir a un e perdonar ar aute.
Còp sec, Jean Valjean se botèc era casqueta, passèc ara prèssa ath long deth lhet sense guardar ar avesque, en tot filar-se de cap ara limanda qu’auie en cabeç; lheuèc era barra de hèr coma entà forçar era sarralha, mès que i auie botada era clau; la dauric e çò de prumèr que trapèc siguec eth petit tistèr damb er argent; lo cuelhec, trauessèc era estança a longues calhamardades, sense cap de precaucion e sense tier compde ja deth bronit, trauessèc era pòrta, entrèc en oratòri, cuelhec eth sòn pau, dauric era hièstra, sautèc, sauvèc er argent en sòn morralet, lancèc eth petit tistèr, trauessèc eth jardin, sautèc era paret coma un tigre e despareishec.
XII.- Er avesque trabalhe.
Londemant, a punta de dia, monsenhor Bienvenú se passejaue peth jardin.
Era senhora Magloire gessec a tot córrer ath sòn encontre tota espaurida.
Òc, responec er avesque.
Laudat sigue Diu!, responec era.
Que non sabia a on ère.
Aciu que i é. Òc, didec era, mès uet.
A on ei er argent?
A!, didec er avesque.
Ei er argent çò que cercatz?
Sabi pas.
Mon Diu!
Que l’an panat!
Er òme d’anèt l’a panat.
E, en un virament de uelhs, damb tota era sua vivacitat, era senhora Magloire correc entar oratòri, entrèc ena cramba e tornèc ath cant der avesque.
Aguest auie baishat e campaue alendant ua planta de coclearia de Guillons qu’auie esbauçat eth tistèr en èster lançat.
Un sorriscle dera senhora Magloire lo hec a lheuar.
Monsenhor, er òme s’a escapat!
A panat er argent!
En hèr aguesta exclamacion, es sues guardades se tachèren en un angle deth jardin, qu’en eth se vedien es tralhes dera escalada.
Eth petit tet dera paret qu’ère trincat.
Guardatz!, se n’a anat per aquiu: A sautat en carrèr Cochefilet.
E ère nòste, aguest argent?
Era senhora Magloire se demorèc estonada.
Pertanhie as praubi.
Qui ei aguest òme?
Un praube, plan que òc.
Ai, Jesús!
Que non ac digui per jo, ne pera senhoreta, pr’amor que mos ei parièr, qu’ac digui per sa illustrissima.
Damb qué minjarà, ara, monsenhor?
Qu’ei que non i a cubèrts d’estanh?
Er estanh que putz.
Alavetz de hèr.
Er avesque la guardèc coma estonat.
Era senhora Magloire hec un gèst expressiu:
Ath cap d’ua estona esdejoaue ena madeisha taula que s’auie seigut Jean Valjean delànet.
Tant qu’esdejoaue, monsenhor Bienvenú hège notar alègraments ara sua fraia, que non badaue boca, e ara senhora Magloire, que mormolhaue sordaments, que non auie besonh de culhèra ne de forquilha encara que siguessen de husta, entà chaupar un tròç de pan en ua tassa de lèit.
Eth hèr qu’a mau gust.
Plan, donc, didec er avesque, cubèrts de husta.
Tanben ei ua bona idia, didie era senhora Magloire enes sòns va-e- veni, recéber un òme atau, e balhar-li eth lhet ath vòste costat!
Encara podem balhar gràcies pr’amor que non a hèt arren mès que panar!
A, mon Diu!
Tremòli quan me’n brembi.
Tà dauant, didec er avesque.
Se dauric era pòrta.
Un grop estranh e violent campèc en lumedan.
Tres òmes n’amiauen a un aute agarrat deth còch.
Es tres òmes qu’èren tres gendarmes.
Eth quatau qu’ère Jean Valjean.
Un caporau de gendarmes que semblaue dirigir eth grop ère tanben près dera pòrta.
Ara seguida, entrèc e se dirigic entar avesque en tot hèr era salutacion militara.
Monsenhor…, didec.
Monsenhor!, gasulhèc.
Que non ei eth prèire!…
Silenci, didec un gendarme.
Qu’ei sa illustrissima er avesque.
A!, qu’ètz aciu!, didec en tot guardar a Jean Valjean.
M’alègri de veder-vos.
Vos auia balhat tanben es candelèrs, que son d’argent, e vos pòden valer, plan ben, dus cents francs.
Per qué non vo’les auetz hèt a vier damb es cubèrts?
Monsenhor, didec eth caporau des gendarmes, ei vertat çò que didie aguest òme?
Que l’auem trapat coma s’anèsse hugent, e l’auem detengut enquia veir.
Qu’auie aguesti cubèrts…
E vos a dit, interrompec arrint er avesque, que les ac auie autrejat un bon òme, un prèire ancian, qu’auie passat era net ena sua casa?
Ja ac veigui.
E l’auetz amiat aciu.
Que non se passe arren.
Sivans aquerò, didec eth gendarme, lo podem deishar liure?
Plan que òc, didec er avesque.
Es gendarmes deishèren anar a Jean Valjean, que hec repè.
Plan, te deisham, non ac entenes?, li didec un gendarme.
Hètz-les-vos a vier.
E anèc entara humeneja, cuelhec es dus candelèrs d’argent e les autregèc a Jean Valjean.
Es dues hemnes lo guardauen sense badar boca, sense hèr ne un solet gèst, sense dirigir ua guardada que podesse distrèir ar avesque.
Ara, didec er avesque, anatz-vo’n en patz.
E a prepaus, quan tornetz, amic mèn, que non cau que passetz peth jardin, Que podetz entrar e gésser tostemp pera pòrta deth carrèr.
Qu’ei barrada solet damb picapòrt net e dia.
Senhors, podetz partir.
Dempús, en tot virar-se de cap as gendarmes, les didec:
Es gendarmes gesseren.
Jean Valjean se demorèc coma un òme a mand de cuélher ua malagana.
Er avesque s’apressèc ada eth e li didec en votz baisha:
Jean Valjean, que non rebrembaue auer prometut arren, quedèc estonat.
Er avesque auie remercat aguestes paraules en prononciar-les, e seguic damb solemnitat:
Jean Valjean, frair mèn, vos que non apertietz ath mau senon ath ben.
Jo crompi era vòsta amna; jo la desliuri des neres idies e der esperit de perdicion, e la consagri a Diu.
XIII.- Gervasiet.
Jean Valjean gessec deth pòble coma hòl.
Caminèc precipitadaments peth camp, cuelhent es camins e caminòus que li venguien ath dauant, sense encuedar-se’n de qué en cada moment des.hège eth camin qu’auie hèt.
Atau siguec errant pendent tot eth maitin, sense minjar e sense auer hame.
Ua multitud de sensacions naues l’aclapauen.
Se sentie emmaliciat e non sabie contra qui.
Non podie distinguir s’ère esmoigut o umiliat.
Sentie per moments ua estrementida estranha e la combatie en tot opausar-li er endorziment des sòns vint darrèrs ans.
Aguesta situacion lo fatigaue.
Vedie damb inquietud que s’aflaquie ath sòn interior era orribla cauma que l’auie hèt aquerir era injusticia deth sòn malastre.
E se preguntaue damb qué l’escambiarie.
En bèth moment aurie preferit estar-se presoèr damb es gendarmes, e que tot s’auesse passat de ua auta manèra, solide qu’alavetz non aurie tanta intranquillitat.
Encara qu’era sason ère auançada, que i auie encara enes arrames quauques flors tardiues qu’era sua flaira, que percebie en camin, li hège vier ena memòria rebrembres dera mainadesa.
Aguesti rebrembes que l’èren insuportables, autant de temps hège que non l’auien impressionat!
Tot eth dia l’acacèren revolums de pensaments que non podie exprimir.
Quan ja eth solei anaue a desaparéisher en orizon e alongaue en solèr enquia e tot era ombra dera mès petita peireta, Jean Valjean se seiguec darrèr d’un matarràs en ua grana planhèra roienca, totafèt desèrta.
En orizon solet s’aubirauen es Aups; ne tansevolhe eth campanau de bèth bordalat pròche.
Jean Valjean que serie a ues tres lègues de D…
Un caminòu que talhaue era planhèra passaue a quauqui passi deth matarràs.
Ath miei dera sua meditacion, que non aurie contribusit pòc a hèr mès temerosi es sòns liròts entà toti es que l’auessen trapat, entenec un alègre bronit.
Virèc eth cap e vedec vier peth caminòu a un mainatge savoiard, d’uns dètz ans, que venguie cantant, damb era sua cabreta ath costat e un calaish, damb un monard, ena esquia.
Eth gojat interrompie de quan en quan eth sòn cant entà jogar damb quauques monedes qu’amiae ena man, e que serie probablaments tot eth sòn capitau.
Entre aguestes monedes n’auie ua d’argent de dus francs, ei a díder, quaranta sòus.
Eth gojat s’arturèc près der arbilhon sense veir a Jean Valjean, e lancèc entà naut es monedes, qu’enquia alavetz auie cuelhut damb pro adretia en revèrs dera man.
Jean Valjean li botèc eth pè ath dessús.
Mès eth mainatge auie seguit era moneda damb era vista e ac auie vist.
Que non s’arturèc; venguec dret entar òme.
Eth lòc qu’ère complètaments solitari.
Non i auie ua amna en tot çò que podie abastar era vista; ne ena planhèra, ne en camin.
Solet se sentien es fèbles fiulets d’ua volada d’audèths que trauessaue eth cèu a grana nautada.
Eth gojat daue era esquia tath solei, qu’illuminaue es sòns peus e tintaue damb ua claretat sagnosa era sauvatja fesomia de Jean Valjean.
Senhor, didec eth savoiard damb aguesta confiança des mainatges, qu’ei un pilho-malho d’ignorància e d’innocencia.
Era mia moneda, se vos platz!
Com te crides?, preguntèc Jean Valjean.
Gervasiet, senhor.
Donques, ve-te’n damb Diu, li didec Jean Valjean Senhor, balhatz-me era mia moneda, tornèc a díder eth mainatge.
Jean Valjean joquèc eth cap e non responec.
Eth gojat tornèc a díder:
Era vista de Jean Valjean seguic tachada en solèr.
Era mia moneda, senhor!
Era mia moneda!, sorrisclèc ja eth mainatge.
Eth mèn sòs!
Semblaue que Jean Valjean non entenie arren.
Eth gojat lo cuelhec deth cochèr dera blòda e lo secodic, en tot hèr esfòrci, ath còp, entà desseparar era ruda sabata clauetejada que curbie eth sòn tresaur.
Que voi era mia moneda!, era moneda de quaranta sòus!
Eth mainatge ploraue.
Jean Valjean lheuèc eth cap, mès seguic seigut.
Es sòns uelhs qu’èren trebles.
Guardèc ath mainatge coma estonat, e dempús se hec a vier era man en pau idolant damb ua terribla votz:
Qui i é aciu?
Jo, senhor, responec eth gojat.
Jo, Gervasiet.
Voletz quilhar eth pè?
Mès, vatz a trèir eth pè?
Tè, lheuatz eth pè!
Eth gojat lo guardèc espaurit; tremolèc de cap a pès, e dempús de quauqui moments d’estupor, se calèc a córrer damb totes es sues fòrces sense virar eth cap, ne balhar un crit.
Valjean, ath miei dera sua meditacion, l’entenec somicar.
Quauqui instants dempús eth mainatge auie despareishut.
Eth solei s’auie cogat.
Era ombra creishie ar entorn de Jean Valjean.
S’auie demorat de pès e non auie cambiat de postura dès que se n’auie anat eth mainatge.
Era respiracion quilhaue eth sòn pièch a intervaus longui e desparièrs.
Era sua guardada, tachada dètz o dotze passi entà dauant, semblaue examinar damb prigonda atencion un tròç de rajòla blua que i auie entre era èrba.
De pic, s’estrementic, sentie ja eth hered dera net.
En hèr aguest movement vedec era moneda de quaranta sòus qu’eth sòn pè auie sepultat ena tèrra, e que ludie entre quauques pèires.
Era sua vision li hec er efècte d’ua commocion galvanica.
Qué ei aquerò?, gasulhèc entre dents.
Arreculèc tres passi e s’arturèc sense poder separar era vista d’aqueth punt qu’auie caushigat hège un moment, coma s’aquera causa que ludie ena escurina auesse auut un uelh dubèrt e fix en eth.
Dempús de quauques menutes se lancèc convulsiuaments entara moneda d’argent, la cuelhec e en tot incorporar-se campèc ena luenhor pera planhèra, en tot dirigir es sòns uelhs entà tot er orizon, afogat, coma ua fèra espaurida que cèrque un asil.
Que non vedec arren.
Gervasiet!
Gervasiet!
Alendèc e partic ara prèssa entà ua direccion, entath lòc per a on auie despareishut eth mainatge.
Dempús d’auer caminat uns trenta passi se posèc e guardèc.
Mès que tanpòc vedec arren.
Alavetz sorrisclèc damb totes es sues fòrces:
Carèc e demorèc.
Arren responec.
Eth camp qu’ère desèrt e trist; Jean Valjean se vedie enrodat solet der espaci.
Ath sòn entorn non i auie senon ua ombra qu’en era se perdie era sua guardada, un silenci qu’en eth se perdie era sua votz.
Bohaue un vent glaciau que daue as objèctes ua sòrta de vida lugubra.
Es arbilhons secodien es sues arrames descarnades damb incredible furia.
Semblaue que menaçauen e acaçauen a quauqu’un.
Gervasiet!
Gervasiet!
Mès que ja deiue estar fòrça luenh.
Jean Valjean trapèc a un prèire que anaue a shivau.
Senhor prèire, auetz vist passar a un gojat?
Non, didec eth prèire.
Un que se cride Gervasiet!
Que non è vist ad arrés.
Senhor prèire, cuelhetz, entàs praubi.
Senhor prèire, qu’ei un gojat d’uns dètz ans damb un monard e ua cabreta.
Anaue caminant.
Qu’ei un d’aguesti savoiards, ja sabetz…
Que non l’è vist.
Gervasiet!
Non i a quauque bordalat per aquiu?
M’ac poiríetz díder?
Entàs praubi, li didec.
Eth caperan esperonèc ath shivau e hugec espaurit.
Jean Valjean se calèc a córrer ena direccion qu’auie cuelhut prumèr.
Seguic, ar edart, un camin guardant, cridant e sorrisclant; mès que non trapèc ad arrés.
Dus o tres còps correc entà quauqui objèctes que li semblauen ua persona estirada o arraulida: qu’èren matarrassi o arròques ad arràs de tèrra.
A tot darrèr, s’arturèc en un lòc qu’auie tres corsères.
Era lua qu’auie gessut.
Passegèc era sua guardada ena luenhor e cridèc per darrèr viatge: Gervasiet!
Gervasiet!
Gervasiet!.
Es sues votzes s’amortèren ena broma sense desvelhar ne tansevolhe un resson.
Gasulhèc encara un aute còp: “Gervasiet!”, mès ja damb ua votz fèbla e lèu inarticulada.
Aqueth que siguec eth sòn darrèr esfòrç; es sues cames se dobleguèren còp sec, coma s’un poder invisible lo sarrèsse damb tot eth sòn pes dera mala consciéncia.
Queiguec aflaquit sus ua arròca damb es mans en cap e era cara entre es jolhs, e exclamèc:
Que sò un miserable!
Eth sòn còr s’estarnèc e petèc en somics.
Quan Jean Valjean gessec de casa der avesque qu’ère, entà didè’c atau, dehòra de çò qu’auie estat eth sòn pensament enquia alavetz.
Que non podie explicar-se çò que se passaue en eth.
Volie resistir era accion angelenca, es doces paraules der ancian: “M’auetz prometut èster un òme aunorat.
Jo crompi era vòsta amna.
Jo la desliuri der esperit de perversitat e la consagri a Diu”.
Coneishie claraments qu’eth perdon d’aqueth prèire ère er atac mès formidable que podie recéber, qu’eth sòn endorziment serie infinit se podesse resistir aquera cleméncia; mès que se cedie, li calerie renonciar ad aqueth òdi cotra es actes des auti òmes qu’auie alimentat ena sua amna pendent tanti ans, aqueth òdi que i trapaue un plaser; qu’en aguesta escadença non auie senon véncer o èster vençut, e qu’auie començat ua luta colossau e definitiua entre era sua mauvestat e era bontat der ancian prèire.
Dauant d’aguestes meditacions, qu’èren ja un començament de lum, caminaue coma un òme capvirat.
Mès, mentre caminaue atau damb es uelhs perdudi, auie ua percepcion clara de çò que poirie resultar dera aventura de D…?
Entenie toti es bronits confusi e misteriosi que conselhen e shòrden ar esperit en cèrti moments dera vida?
Ua votz li didie ena aurelha que venguie de trauessar era ora solemna deth sòn destin; que ja non auie tèrme mejan entada eth; que se d’alavetz ençà non ère eth mielhor des òmes, serie eth pejor; qu’ère de besonh, entà didè’c atau, lheuar-se a màger nautada qu’er avesque o baishar mès entà baish qu’eth forçat; que se volie èster brave, li calie èster un àngel; se volie èster dolent, li calie èster un monstre.
E aciu mos cau hèr de nauèth es preguntes que ja mos auem hèt un aute còp.
Auie ena sua intelligéncia quauqua ombra confusa de çò que passaue per era?
Plan que òc, eth malastre, sivans ja auem dit, eduque era intelligéncia, mès qu’ei plan dobtós que Jean Valjean siguesse en estat de compréner tot çò que didem.
Se se l’acodien aguestes idies, les campaue mèsalèu que les percebie, e solet li servien entà costar-li ua confusion inexplicabla, lèu dolorosa.
En gésser d’aquera casa nera e infòrme que se cride preson, er avesque l’auie costat un dolor ena sua amna, madeish que d’ua viua claretat se herís es uelhs des que vien de gésser des tenebres.
Era vida futura, era vida possibla se li presentaue dès alavetz pura, esplendida, e l’aumplie d’ansietat.
Reauments non sabie se qué ère d’eth madeish.
Eth forçat qu’auie estat enludernat e cegat pera vertut, coma un ihon qu’auesse vist gésser, còp sec, eth solei.
Çò de cèrt, çò que Jean Valjean vedie sense cap de dobte, ère que ja non ère eth madeish òme; que tot auie cambiat en eth e que non auie estat ena sua man evitar qu’er avesque li parlèsse e l’esmoiguesse.
En aguesta situacion d’esperit auie trapat a Gervasiet e l’auie panat quaranta sòus.
Per qué?
Solide non ac aurie pogut explicar.
Ère aquera accion un darrèr efècte, un suprèm esfòrç des males idies que s’auie hèt a seguir deth forçat; ua rèsta d’impuls, un resultat de çò que se cride en mecanica fòrça aquerida?
Qu’ère aquerò; mès qu’ère tanben quauquarren mens.
Qu’ac podem díder claraments, non ère eth, eth qu’auie panat; que non ère er òme, ère era bèstia que per costum e per instint auie botat estupidaments eth pè sus aquera moneda, tant qu’era intelligéncia lutaue ath miei de tantes mortificacions naues e desconeishudes.
Quan era intelligéncia se desvelhèc e vedec aguesta accion deth brigand, Jean Valjean hec repè damb angonia e dèc un crit d’espant.
En panar era moneda ath mainatge s’auie verificat en eth un estranh fenomèn que semblaue impossible ena sua situacion, donques qu’auie hèt ua causa que de hège temps non n’ère capable.
Siguesse coma siguesse, aguesta darrèra mala accion costèc en eth un efècte decisiu: trauessèc bruscaments eth caòs qu’amiaue ena sua intelligéncia e l’esbugassèc; separèc entà un costat es bromes ombriues e entar aute era lum, e obrèc ena sua amna en estat que se trapaue, tau qu’òbren quauqui reactius quimics sus ua barreja, precipitant un element e clarificant-ne un aute.
Prumèr de tot, abans d’examinar-se e de reflexionar, aclapat coma eth que cèrque era sua salvacion, sagèc de cercar ath mainatge entà entornar-li es sòns sòs e quan se’n sabec qu’aquerò ère inutil e impossible, s’arturèc desesperat.
En moment que sorrisclaue: “Sò un miserable”!, venguie de coneisher-se tau quau ère.
Qu’ère en aqueth instant coma desseparat d’eth madeish; s’imaginaue qu’eth non ère senon un hantauma e qu’auie ath sòn dauant ath hastigós forçat Jean Valjean, en carn e uas, damb eth sòn pau ena man, era sua blòda, eth sòn morralet plen d’objèctes panadi ena esquia, era sua fesomia decidida e carada, era sua imaginacion plia de projèctes abominables.
Er excès deth malastre, sivans auem hèt notar ja, que l’auien hèt visionaire de bèra manèra.
Aquerò siguec, donc, ua vision.
Vedec reauments a Jean Valjean damb era sua sinistra fesomia ath sòn dauant.
Siguec lèu a mand de preguntar-se se qui ère aqueth òme e l’auec pòur.
Eth sòn cervèth ère en un d’aqueri moments violents, e totun orriblaments tranquils, qu’era meditacion ei tan prigonda qu’absorbís era realitat; moments que non se ven es objèctes que son ath dauant, e se ven dehòra d’eth madeish es imatges qu’existissen en esperit.
Se contemplèc, donc, entà didè’c atau, cara a cara, e ath madeish temps, a trauèrs d’aquera allucinacion vedec, coma en ua prigondor misteriosa, ua sòrta de lum que cuelhec ara prumeria coma un fanau.
En tot examinar damb mès atencion aguesta lum alugada ena sua consciéncia, vedec qu’auie era forma umana e qu’ère er avesque.
Era sua consciéncia comparèc successiuaments ad aguesti dus òmes plaçadi dauant d’era: er avesque e Jean Valjean.
Qu’auie estat de besonh, arren mens, eth prumèr, entà véncer ath dusau.
Per un d’aguesti efèctes singulars, pròpis d’aguesta classa d’extasis, a mida qu’era illusion s’alongaue, er avesque creishie e ludie enes sòns uelhs, e Jean Valjean s’amendrie e despareishie.
Ath cap de quauqui instants solet quedèc d’eth ua ombra.
Dempús despareishec deth tot.
Solet restèc er avesque.
Jean Valjean plorèc ua bona estona.
Plorèc damb totes es lèrmes des sòns uelhs, plorèc somicant, plorèc damb era feblesa d’ua hemna, damb eth temor d’un mainatge.
Tant que ploraue s’alugaue de man en man ua lum en sòn cervèth, ua lum extraordinària, ua lum meravilhosa e terribla ath còp.
Era sua vida passada, era sua prumèra fauta, era sua longa expiacion, eth sòn abestiment exterior, en sòn endorziment interior, era sua libertat vantada damb tanti plans de resvenja, es scènes dera casa der avesque, era darrèra accion qu’auie cometut, aqueth panatòri de quaranta sòus a un mainatge, crim autant mès colpable, autant mès monstruós pr’amor qu’arribèc dempús deth perdon der avesque, tot aquerò se li presentèc claraments, mès damb ua claretat que non auie coneishut enquia alavetz.
Examinèc era sua vida e li semblèc orribla, examinèc era sua amna e li semblèc orribla.
E, ça que la, sus era sua vida e sus era sua amna s’estenie ua leugèra claretat.
Li semblaue que desnishaue a Satanàs damb era lum deth paradís.
Guaire s’estèc plorant atau?
Qué hec dempùs de plorar?
Entà on anèc?
Que non mo’n sabem.
I.- Er an 1817.
Eth de 1817 qu’ère er an que Loís XVIII, damb un cèrt aplomb reiau, que non ère mancat d’orgulh, cridaue eth vintadusau deth sòn regnat.
Qu’ère tanben er an qu’auie fama M. Bruguière de Sorsum11.
Totes es perrucaries, demorant eth povàs e era tornada der audèth reiau, qu’èren pintades de blu e ornades damb flors.
Qu’ère eth temps innocent qu’eth comde Lynch se seiguie toti es dimenges coma majordòm de fabrica en Sant German des Prats, vestit de par de França, damb eth sòn cordon ròi e eth sòn long nas, e aquera majestat de perfil, caracteristica deth qu’a hèt ua accion brilhanta.
Era accion brilhanta de M. Lynch que siguec er auer autrejat era ciutat, en èster baile de Burdèu, eth 12 de mars de 1814, massa lèu, ath duc d’Angulema.
Aguesta accion lo hec par.
En 1817 era mòda acogaue as mainatges de quate a sies ans en granes casquetes de marroquin, damb aurelhères semblables as mitres des esquimaus.
Era armada francesa anaue vestida de blanc, ara manèra austriana; es regiments se cridauen legions, e en sòrta de numèro amiauen eth nòm des departaments.
Napoleon ère en Santa Elena, e coma qu’Anglatèrra li remie era vestimenta verda, se vedie obligat a entornar era sua ròba vielha.
En 1817 cantaue Pellegrini, dançaue era senhoreta Bigottini, regnaue Potier e Odry non existie encara.
Madame Saqui succedie a Forioso.
Encara i auie prusians en França.
M. Delatot qu’ère un personatge.
Era legitimitat venguie d’afirmar-se en tot talhar era man e dempús eth cap a Pleignier, a Carbonneau e a Tolleron.
Eth prince Talleyrand, gran camarlenc, e er abat Loís, nomentat coma ministre d’Isenda, se guardauen e se n’arrien damb era arridalha de dus augurs: ambdús auien celebrat, eth 14 de junhsèga de 1790, era missa dera federacion en camp de Mars; Telleyrand qu’auie oficiat coma avesque, e Loís l’auie ajudat coma diacòn.
En 1817 ena arberalha deth madeish camp de Mars se vedien gròssi cilindres de husta, expausadi ara ploja, en tot apoiridir-se entre era èrba, pintadi de blu damb rèstes d’agla e d’abelhes qu’auien estat daurades.
Aguestes rèstes qu’èren es colomnes que dus ans abans auien sostengut eth tron der emperaire en camp de Mai.
Baron de Sorsum, coneishut pes sues traduccions de Shakespeare.
Dues o tres d’aguestes colomnes auien despareishut enes fogairons d’aguesti campaments e auien servit entà escauhar es amples mans des kaiserlicks.
Eth Camp de Mai qu’auie auut d’important que s’auie hestejat en mes de junh e en camp de Mars.
En aguest an de 1817 qu’èren fòrça populares dues causes: eth Voltaire-Touquet, e era tabaquèra dera Carta.
Era emocion parisenca mès nauèra qu’ère eth crim de Dautun, qu’auie lançat eth cap de sa frair ena lacuna deth Mercat des Flors.
Eth ministre de Marina començaue a enquimerar-se per non auer notícies dera malerosa fregata Medusa, qu’auie de caperar de vergonha a Chaumareix, e de glòria a Gericault.
Eth coronèl Selves hège eth sòn viatge entà Egipte pr’amor de convertir-se en Soliman Bajà.
Eth palai des Tèrmes, carrèr de Harpe, servie de botiga a un botèr.
Encara se vedie ena plataforma dera tor octogonau deth palai de Cluny eth calaish de husta que l’auie servit d’observatòri a Messier, astronòm dera marina en temps de Loís XVI.
Era duquesa de Duras liegie a tres o quate amics en sòn gabinèt amoblat ar estil deth sègle X, e caperat de seda blu celèsta, era Ourika inedita.
Se delien es N en Louvre.
Eth pònt d’Austerlitz abdicaue e cuelhie eth nòm de Pont deth Jardin deth Rei, doble enigma qu’amagaue ath còp eth pònt d’Austerlitz e eth Jardin Botanic.
Loís XVII, cogitós, senhalant damb era ungla en Horaci es eròis que se hèn emperaires e es sabatèrs que se hèn dalfins, auie dus suenhs: Napoleon e Mathurin Brunneau.
Era Acadèmia Francesa proposaue coma tèma de prèmi era felicitat qu’autrege er estudi.
M. Bellart qu’ère eloqüent oficiauments.
Ara sua ombra germiaue eth futur avocat generau de Broe, prometut as sarcasmes de Pau Loís Courier.
Que i auie un faus Chateaubriand cridat Marchangy demorant que i auesse un faus Marchangy cridat Arlincourt.
Clara de Alba e Malek-Abel qu’èren es òbres mès notables; e madama Cottin ère considerada coma eth prumèr escrivan dera epòca.
Er Institut deishaue esfaçar dera sua lista ar academic Napoleon Bonaparte.
Un reiau decret erigie a Angulema en escòla de Marina, pr’amor qu’en èster eth duc d’Angulema gran almirant, qu’ère evident qu’era ciutat d’Angulema auie per dret totes es qualitats de pòrt de mar, que sense aquerò era monarquia aurie estat en perilh.
Se tractaue en Conselh de Ministres se s’auien de tolerar es vinhetes que representauen jòcs gimnastics e ornauen es pannèus de Franconi, pr’amor qu’arremassauen as coquins des carrèrs.
Totes es joenes cantauen Er ermita de Saint-Avelle, letra d’Edmud Geraud.
Eth Nan Auriò se transformaue en Miralh.
Eth cafè de Lemblin defenie ar emperaire contra eth cafè de Valois que defenie as Borbons.Venguien de maridar-se eth duc de Berry damb ua princessa de Sicilia; e Loivel li seguie ja es passi.
Hège un an que s’auie mòrt madama Stael.
Es gardes de corps fiulauen ara senhoreta Mars.
Es grani jornaus qu’èren plan petiti.
Era forma ère redusida, mès era libertat grana.
Eth Constitucionau ère constitucionau.
Era Minerva cridaue a Chateaubriand, Chateaubriant.
Aguesta t hège arrir fòrça ath pòble a cargue deth gran escrivan.
Enes jornaus venudi escriuien jornalistes prostituidi qu’insultauen as proscrits de 1815; David que non auie talent, ne Arnault engenh, ne Carnot probitat; Soult, non auie guanhat cap batalha e Napoleon reauments non auie gèni.
Arrés ignòre qu’un despatriat ei plan estranh que recebe es cartes botades ena Pòsta, donques qu’era policia convertís era sua interpretacion en un religiós déuer.
Plan qu’aquerò non ei nau.
Descartes pendent eth sòn despatriament se planhie ja, de çò de madeish.
David escriuec en un jornau belga planhent-se de non recéber es cartes que l’enviauen, çò que semblèc graciós as jornaus reialistes que se’n fotien plan per aquerò deth proscrit.
Díder: es regicides, o díder: es votants; díder: es enemics, o díder: es aliats; díder: Napoleon, o díder: Buonaparte qu’èren causes que separauen a dus òmes mès qu’un abisme.
Totes es persones de sen èren d’acòrd que Loís XVIII, cridat “er autor immortau dera Carta”, auie barrat entà tostemp era èra des revolucions.
En tèrraplen deth Pònt Nau s’escultaue era paraula Redivivo en pedestau que demoraue era estatua d’Enric IV.
M. Piet daurie en carrèr Therese, numèro 4, eth sòn conciliabul entà assolidar era monarquia.
Es caps dera dreta didien enes granes crisis: “Ei de besonh escriue a Bacot”.
Canuel, O’Mahony e Chappedelaine declinauen, non sense eth consentiment deth frair de Loís XVIII, çò que li calie èster dempús “era conspiracion de Bord-de l’eau”.
Era Esplinga Nera12 conspiraue ath sòn torn.
Delaverderie s’unie a Trogoff.
Subergessie Decazes, liberau enquia un cèrt punt.
Era critica, formant autoritat preferie Lafon a Talma.
M. de Feletz se signaue A; M. Hoffman signaue Z, e Carles Nodier escriuie Teresa Aubert.
Que s’auie abolit eth divòrci.
Es licèus se cridauen collègis; e es collegiaus, damb era flor de lis en còth, se fotien còps per çò deth rei de Roma.
Era contrapolicia de palai denonciaue a Sa Altesa Reiau, era fraia deth rei, eth retrait, expausat pertot, deth duc d’Orleans, qu’auie mielhor aspècte d’unifòrme de coronèl generau d’ussars, qu’eth duc de Berry d’unifòrme de coronèl generau de dragons, çò que representaue un trebuc.
Era ciutat de París restauraue ath sòn cargue es dauradi dera copòla des Invalids.
Es òmes formaus se preguntauen se qué harie, en tau o quau escadença, M. de Trinquelague.
M. Clausel de Montals se separaue en quauqui punts de M. Clausel de Coussergues.
M. de Salaberry non ère content.
Eth comic Picard, qu’ère dera Acadèmia, qu’en era non auie pogut entrar eth comic Molière, hège representar Es dus Filibertos en Odeon, qu’ath sòn frontispici, a maugrat d’auer-se arrincat es letres, se liegie claraments: “TEATRE DERA EMPERAIRITZ”.
Tot que formaue partit en favor o en contra de Cugnet de Montarlot.
Fabvrier qu’ère facciós, e Baboux revolucionari.
Eth librèr Pelicier publicaue ua edicion de Voltaire damb eth titol: Òbres de Voltaire dera Acadèmia francesa, e didie candidaments: “Aquerò qu’atrè as crompaires”.
Era opinion generau ère que M. Carles Loyson serie eth gèni deth sègle; era enveja començaue a nhacar-lo, signe de glòria, e se l’aplicaue aguest vèrs:
Encara que Loyson vòle, se ve qu’a pautes.
Eth cardenau Fesch se remie a dimitir, e administraue era diocèsi de Lyon M. Pins arquebisbe d’Amasia.
Començaue er ahèr dera val de Dappes en Soïssa e França per ua memòria deth capitan Dufour, generau dempús.
Saint-Simon, desconeishut, meditaue era sua sublima teoria.
Que i auie ena Acadèmia de Sciéncies un Fourier celèbre, que ja auie desbrembat era posteritat, e en ua lucana un Fourier escur, que d’eth se’n brembarà er avier.
Eth nòm de lord Byron començaue a sonar, e ua nòta deth poèma de Millevoye lo daue a conéisher en França en aguesti tèrmes: Un tau lord Baron.
David de Angers sajaue de dar forma ath marme.
En Sena humejaue e se botjaue, damb eth bronit d’un gosset que nade, ua causa qu’anaue e venguie jos es hièstres des Tulleries dès eth Pònt Reiau enquiath Pònt de Loís XV; qu’ère un aparelh mecanic que non valie guaire, ua sòrta de jogalha, un sòmi d’un inventor fantastic, ua utopia: un vaishèth de vapor.
Es parisiens guardauen aguesta inutilitat damb indiferéncia.
M. de Vaublanc, reformaire der Institut per còp d’estat, reiau orde e còp de horn, autor important de diuèrsi academics, dempús d’auer-les hèt ada eri, eth non podie arténher a èster-ne.
Eth barri de Sant German e eth pabalhon Marsan desirauen que se nomentèsse prefècte de policia a M. Delaveau, per çò dera sua devocion.
Dupuytren e Recamier discutien en anfiteatre deth collègi de Medicina e se menaçauen damb eth punh en tot tractar dera divinitat de Crist.
Cuvier, damb un uelh en Genesis e er aute ena natura, s’esdegaue per agradar ara reaccion ipocrita, en tot botar es fòssils d’acòrd damb es tèxts sagradi, e vantant a Moises amassa damb es mastodonts.
M. Francés de Neufchateua, digne cultivador dera memòria de Parmentier, hège mil esfòrci entà que pomme de terre se prononcièsse parmentiere, e non ac artenhie.
Er abate Gregoire, ancian avesque, ancian convencionau e ancian senador, auie passat ena politica reialista ar estat de “infame Gregoire”.
Aguesta locucion que venguem de tier passar ar estat de ère denonciada coma un neologisme per M. Royer-Collard.
Encara podie distinguir-se pera sua blancor, en tresau arc deth pònt de Jena, era pèira naua que dus ans abans s’auie caperat era boca dera mina hèta per Blucher entà volar eth pònt.
Era justícia cridaue ath tribunau a un òme qu’en veir entrar ath comde d’Artois en Nòsta Senhora, auie dit en votz nauta: “Per ma vida, que trapi mens eth temps que vedia a Napoleon e a Talma entrar de bracet en Val-Sauvage.” Paraules sedicioses: sies mesi de preson.
Es traïdors se presentauen de cara; òmes que s’auien passat ar enemic era vesilha d’ua batalha, non amagauen era recompensa e se vantauen publicaments, a plen dia, damb tot eth cinisme des riqueses e des dignitats: desertors de Ligny e de Quatre-Bras ena ostentacion dera sua infamia, mostrauen era sua adesion monarquica complètaments nuda, desbrembant çò que se ditz enes parets interiores des colomnes pishadores d’Anglatèrra: “Please adjust your dress before leaving”, ei a díder: “cordatz-vos se vos platz abans de gésser”.
Aquerò ère çò que flotaue confusaments en an 1817, desbrembat ja aué.
Era istòria que non s’encargue de totes aguestes particularitats, e non pòt, plan, hèr ua auta causa, pr’amor que l’invasirie er infinit.
Ça que la, aguesti detalhs que se criden menuts, (que non i a hèts petiti ena umanitat, ne huelhes petites ena vegetacion) que son utils.
Era figura des sègles se compause dera fesomia des ans.
En aguest an de 1817 quate joeni parisiens representèren “ua bona farsa”.
II.- Doble quartet.
Aguesti parisiencs qu’èren un de Tolosa, un aute de Limoges, eth tresau de Cahors e eth quatau de Montauban; mès qu’èren estudiants, e qui ditz estudiants ditz parisiens, donques qu’estudiar en París ei néisher en París.
Aguesti joeni èren insignificants, toti coneishen eth sòn anament; quate imatges deth prumèr qu’arribe; ne bravi ne dolents, ne sabents ne ignorants, ne gènis ne pècs, arrames d’aguest abriu encantador que se cride vint ans.
Qu’èren quate Oscars quinsevolhe; donques qu’en aquera epòca encara non se coneishien es Arturs.
Se gessie d’Ossian; era elegància qu’ère escandinaua e caledoniana; eth gènre anglés pur non auie de prevaler enquia dempús; e eth prumèr des Arturs, Wellington, venguie a penes de guanhar era batalha de Waterloo.
Aguesti Oscars se cridauen Felix Tholomyés, de Tolosa; Listolier, de Cahors; Fameuil, de Limoges, e Blachevelle, de Montauban.
Cadun auie, plan que òc, eth sòn amor.
Blachevelle estimaue a Favorita, cridada atau pr’amor qu’auie estat en Anglatèrra; Listolier adoraue a Dalia, qu’auie cuelhut coma nòm de guèrra un nòm de flor; Fameuil idolatraue a Zefina, abreviacion de Josefina; Tholomyés estimaue a Fantina, cridada era Ròia, per çò des sòns beròis peus, qu’èren coma es arrais deth solei.
Favorita, Dalia, Zefina e Fantina èren quate embelinaires joenes perhumades e radiantes, un shinhau obrères encara, pr’amor que non auien abandonat deth tot era agulha, distrètes damb es sòns amorets e que sauvauen ena sua fesomia ua rèsta dera serenor deth trabalh e ena sua amna aguesta flor dera aunestetat que suberviu ena hemna ena sua prumèra queiguda.
Ua des quate se cridaue era joena, pr’amor qu’ère era mendre, e ua auta se cridaue era vielha; era vielha qu’auie vint-e-tres ans.
E entà non deishar de cornèr arren, dideram qu’es tres prumères èren mès experimentades, mès tranquilles e mès amigues deth rambalh dera vida que Fantina, era Ròia, qu’encara viuie ena sua prumèra illusion.
Aguestes amnes mau sauvades les escoten; e d’aciu que vien es estramuncades que patissen e es pèires que les lancen.
Se les oprimís damb er esplendor de tot çò qu’ei immaculat e inaccessible.
A, s’era senhoreta aristocratica auesse hame!
Favorita auie coma admiradores a Zefina e a Dalia, per çò d’auer estat en Anglatèrra.
Qu’auie auut lèu lèu casa pròpia.
Sa pair ère un vielh professor de matematiques brutau e vantariòu.
Non ère maridat, e viuie ara que gessie, maugrat era sua edat.
En èster joen vedec un dia aganchar-se eth vestit d’ua puncèla de servici ena reisheta dera humeneja d’un gabinet, e s’encamardèc d’aguest accident.
D’eth resultèc Fantina.
Aguesta trapaue, a viatges, a sa pair, que la saludaue, Un maitin, ua hemna d’edat e aspècte beat entrèc ena sua casa e li didec:
Non me coneishetz, senhoreta?
Non.
Donques que sò era tua mair.
De seguit dauric un bufet, beuec e mingèc, se hec a vier un matalàs qu’auie e s’installèc aquiu.
Aguesta mair repotegaira e devòta non parlaue jamès damb Favorita; s’estaue ores sanceres sense badar boca; esdejoaue, dinaue e sopaue coma quate, e baishaue a tier-li ua visita ath portièr, a on passaue ua estona parlant mau dera sua hilha.
Çò qu’auie atrèt a Dalia entà Listolier, dilhèu tanben entà d’auti, e entara ociositat, qu’ère eth hèt d’auer ungles polides rosades.
Com podien trabalhar aqueres ungles?
Era que vò èster vertuosa que non a d’auer pietat des sues mans.
Per çò de Zefina auie coquistat a Fameuil pera sua manèra graciosa e vantariosa de díder: “Òc, senhor”.
Es joenes qu’èren camarades; es joenes èren amigues.
Era filosofia e era sabença son dues causes desparières, e era pròva ei que, deishant de cornèr aguestes particularitats, Favoria, Zefina e Dalia èren filosòfes, e Fantina ère sabenta.
Sabenta!, se diderà, e Tholomyés?
Salomon responerie qu’er amor ei part dera sabença.
Nosati solet dideram qu’er amor de Fantina ère un prumèr amor, un amor unenc, un amor fidèu.
Fantina ère era soleta des quate que non tutejaue sonque qu’a un òme.
Fantina ère un d’aguesti èssers que gessen deth hons deth pòble.
Auie neishut en M… ara vòra deth M…
Qui èren sa pairs?
Qui ac sap?
Arrés auie coneishut a sa pair ne a sa mair.
Se cridaue Fantina.
E per qué se cridaue Fantina?
Arrés sabie cap aute nòm.
Quan neishec existie encara eth Directòri.
Que non auie nòm de familha, non auie familha, non auie nòm de batièg, era glèisa que non existie entada era.
Se cridèc coma volec eth prumèr caminaire que la trapèc damb es pès descauci en carrèr.
Recebec un nòm, madeish que recebie en sòn front era aigua des bromes es dies de ploja.
Se la cridèc Fantineta; e arrés sabie arren mès.
Atau venguec ena vida aguesta creatura umana.
Tàs dètz ans, Fantina, abandonèc era ciutat e se metec a servir enes casaus des entorns.
Tàs quinze ans venguec en París entà “cercar fortuna”.
Fantina ère beròia, e se tenguec pura tot eth temps que podec.
Qu’ère ua polida ròia damb plan beròis dents, auie coma dòt er aur e es pèrles, mès qu’er aur ère ena sua tèsta e es pèrles ena sua boca.
E estimèc a Tholomyès.
Huec de palha entada eth; passion entada era.
Es carrèrs deth barri latin que frequentauen es estudiants e es modistetes, vederen eth començament d’aguest sòmi.
Fantina auie hujut hège temps de Tholomyés; mès de sòrta que tostemp lo trapaue enes laberints deth ticolet deth Panteon a on comencen e se desvolopen tantes aventures.
Que i a ua manèra de húger que semble qu’ei cercar.
Lèu auec lòc era eglòga.
Tholomyés.
Aguest qu’ère eth gèni dera companhia.
Tholomyès ère er estudiant veteran; ère ric; auie quate mil francs de renda, un escandal d’esplendor ena montanha de Santa Genoveva; Tholomyès qu’ère un vividor de trenta ans, mau suenhat.
Qu’auie ja arrupes, auie perdut es dents e li començaue ua calvicia, que d’era didie, eth madeish, sense tristor: entrades enes trenta, jolhs enes quaranta.
Digerie mau e auie un uelh lermós.
Mès, a mida que perdie era sua joenesa, se rejovenie eth sòn bon umor; remplaçaue es sòns dents damb animades potèles, es sòns peus damb era alegria, era salut damb era ironia, e eth uelh que ploraue qu’ère tostemp arrint.
Qu’ère anequelit, mès caperat de flors.
Auie escrit ua pèça que non l’auien admetut en Vaudeville, e compausaue en cada moment vèrsi.
Ath delà, dobtaue de tot, çò qu’ei ua grana fòrça enes uelhs des aflaquidi.
Tot e èster, donc, cauvet e ironic, qu’ère eth cap.
Iron qu’ei ua paraula anglesa que signifique hèr.
Vierà d’aciu era paraula ironia?
Lèu harà un an que Fantina, Dalia, Zefina e Favorita mos demanen ua suspresa.
Les ac auem prometut solemnaments, e mo’la reclamen tostemp, a jo sustot.
Madeish qu’en Napols es vielhes li diden a San Genaro: Faccia gialluta, fa il miracolo, cara auriolenca, hetz eth miracle!”, nòstes beròies mos diden sense pòsa: “Tholomyés, quan mos haràs a veir era tua suspresa?” Ath còp, es nòsti pairs mos escriuen.
Mos vedem pressadi per dus costats.
Me semble qu’ei arribat eth moment.
Parlem.
Tholomyés baishèc era votz e gasulhèc misteriosamens quauques paraules tant alègres que des quate boques gessec, a arridalhades, un gran entosiasme, ath còp que Blachevelle exclamaue:
Qu’ei ua grana idia!
III.- Quate a quate.
Qu’ei plan dificil imaginar-se aué çò que hè quaranta ans ère un dinar de camp d’estudiants e modistetes: París que ja non a es madeishi entorns; era vida que poirie cridar-se circumparisenca a cambiat complètaments en miei sègle: aquiu a on ère eth car, ara que i a eth vagon, a on i auie era barca, aué i é eth vaishèth de vapor, e aué se ditz Fecamp coma alavetz se didie Saint-Cloud.
Eth París de 1862 ei ua ciutat qu’a coma banlègues a tota França.
Es quate parelhes amièren a tèrme peth menut totes es lhocaries campèstres possibles alavetz.
Començauen ja es vacances; e ère un clar e arderós dia d’ostiu.
Era vesilha, Favorita, qu’ère era soleta que sabie escríuer, l’auie escrit a Tholomyés çò que seguís: “Qu’ei plan sanitós gésser de maitiada”.
E plan per aquerò, se lheuèren toti tàs cinc deth maitin.
Anèren entà Saint- Cloud en coche; s’arturèren en godilh sec e exclamèren: “Be ne serie de polit s’auesse aigua!” Esdejoèren ena Tete-Noire, a on non se coneishie a Castaing, heren ua partida ara anèra enes arberalhes der estanh gran, pugèren ena lantèrna de Diogenes, joguèren es macarrons ena rotleta deth pònt de Sevres, heren floquets de flors en Punteaux, crompèren fiulets en Neuilly, mingèren pertot coquilhons de poma; plan, donc, que sigueren totafèt erosi.
Es joènes trimauen e sorrisclauen coma ua agaça escapada.
Aquerò qu’ère un delèri.
Edat adorabla!
Era ala des pica-serps jògue.
Ò!, qui que sigatz, vo’n brembatz?
Auetz vengut bèth còp pes matarrassi separant es arrames pr’amor de que passe ua polida tèsta que venguie darrèr de vosati?
Auetz baishat quauque còp ua pala banhada pera ploja damb ua hemna estimada, que vos arture pera man e sorriscle: “Ai, es mies bòtetes naues!
Mès mos cau esdegar a díder que manquèc aguesta encantadora contrarietat, un bategat; encara que Favorita auie dit en gésser, damb accent sentenciós e mairau: “es aranhes caminen peth solèr; senhau de ploja, amics mèns”.
Es quate qu’èren hòlaments beròies.
Favorita, era amiga de Blachevelle, era des vint-e-etres ans, era vielha, corrie jos es granes arrames verdes des arbes, sautaue es espònes, passaue atrevidaments es matarrassi e presidie aquera hèsta damb era afogadura d’ua divessa des seuves.
Zefina e Dalia, qu’era fortuna les auie hèt beròies, de sòrta que se hègen valer mès, e se completauen, entà didè’c atau, amassant-se, non se desseparauen, per instint de cocarèla, mèsalèu que per amistat, e emparades era ua ena auta cuelhien actituds angleses.
Es prumèrs keepsakes venguien de campar; començaue era malenconia des hemnes, coma posterioraments eth byronisme enes òmes, e es peus deth beròi sèxe començauen a quèir lentaments.
Zefina e Dalia èren pientades damb retortilhs.
Listolier e Fameuil, entestadi en ua discussion sus es sòns professors, explicauen a Fantina era diferéncia que i auie entre M. Delvincourt e M. Blondeau.
Seguie Tholomyés dominant eth grop.
Qu’ère plan alègre, mès deishaue veir eth desir de comandament: era sua alegria qu’auie quauquarren de dictadura; era pèça principau deth sòn vestit qu’èren un pantalons fòrça amples d’alanquin, damb trabatèles de correja teishuda; amiaue un gran baston de dus cents francs, e, coma que s’ac permetie tot, ua causa estranha, cridada cigar, ena boca.
En non auer arren sagrat entada eth, humaue.
Aguest Tholomyés qu’ei admirable, didien es auti damb veneracion.
Quini pantalons!
Quina energia!
Per çò que tanh a Fantina, qu’ère era alegria en persona.
Es sòns blanqui dents auien recebut evidentaments de Diu ua mission: arrir.
Amiaue ena man, mès qu’en cap, un petit chapèu de palha damb granes cintes blanques.
Era sua espessa cabeladura ròia, acostumada a flotar e a desligar-se aisidaments, en tot èster de besonh recompausar-la de nauèth, semblaue hèta entà representar era hujuda de Galatea entre es saücs.
Es sòns pòts rosadi parlauen encantadoraments.
Hilha d’Icario, rei d’Icaria.
Eth sòn vestit qu’auie un sabi pas se qué d’embelinaire e de flotant.
Amiaue un vestit color de malva; sabates color de canèla damb cintes que pujauen en tot hèr ua X pera sua plan blanca micha; e ua sòrta de spencer de mossolina, invencion marselhesa, qu’eth sòn nòm, canesú, corrupcion des paraules quince aout (quinze d’agost), prononciades ena Cannebière, significauen bon temps, calor e meddia.
Es autes tres, mens timides, sivans ja auem dit, anauen descotades, çò qu’en ostiu, damb chapèus caperadi de flors, a fòrça gràcia e fòrça atraccion; mès ath costat d’aguesti vestits sarradi eth canesú dera ròia Fantina, damb era sua transparéncia, es sues indiscrecions, es sues reticéncies, amagant e ensenhant ath còp, semblaue ua invencion provocatiua dera decéncia.
Era famosa cort d’amor presidida pera bescomdessa de Cette, era des uelhs de verd mar, aurie balhat probablaments eth prèmi dera cocarèla ad aguest canesú que se presentaue en nòm dera castetat.
Çò de mès simple ei a viatges çò que se compren mielhor.
Aquerò ei çò que se passe tostemp.
Fantina auie un ròstre eludernador, un delicat perfil, es uelhs color blu escur, es paupetes gròsses, es pès ben formadi e petiti, es canèths e es articulacions perfèctaments tornejades, era pèth blanca que deishaue veir pertot es ramificacions bluenques des venes; es caròles mainadenques e fresques, eth còth robust des Junos, eth cogòt fòrt e flexible, es espatles modelades coma per Coustou14, auien en sòn centre ua voluptuosa henerecla, visibla a trauèrs dera mossolina; qu’ère ua alegria velada pera meditacion, ua escultura esquista.
Jos aqueres trenes e aqueres cintes s’endonviaue ua estatua e ena estatua ua amna.
Fantina qu’ère beròia sense saber-se’n.
Es pensaires, preires misteriosi dera beresa, qu’examinen silenciosaments tot, enquiara perfeccion, aurien desnishat en aquera joena, a trauèrs dera transparéncia dera gràcia parisinca, era anciana eufonia sagrada.
Aquera hilha dera net qu’auie era sua raça.
Ère beròia jos ambdús aspèctes, eth der estil e eth deth ritme.
Er estil qu’ei era forma de çò d’ideau, eth ritme qu’ei eth movement.
Qu’auem dit que Fantina ère era alegria, mès qu’ère tanben eth pudor.
Nicolàs Coustou (1658-1733), escultor francés.
Un observaire qu’auesse estudiat peth menut çò que se despenie d’era a trauèrs d’aquera embriaguesa dera edat, dera sason e der amor, aurie trapat ua expression invencibla de pudor e de modestia.
Estaue tostemp coma un shinhau estonada.
Aguest cast estonament qu’ère era broma que separaue a Psiquis de Venus.
Auie es dits blanqui, longui e primi dera vestala que regire es cendres deth huec sagrat damb ua esplinga d’aur.
Encara que non l’auie remit arren a Tholomyés, sivans veiram mès endauant, eth sòn ròstre en repaus qu’ère sobeiranaments virginau; ua espècia de dignitat grèu, lèu austèra, lo senhorejaue en bèri moments e ere un espectacle singular e admirable veir aparéisher en eth rapidaments era alegria, e ara seguida, eth recuelhement sense transicion.
Aguesta gravetat sobta, rigorosaments mercada, fòrça viatges, que semblaue eth mensprètz d’ua divessa.
Eth sòn front, eth sòn nas e era sua maishèra representauen er equilibri linhau, plan desparièr der equilibri de proporcions, e que d’eth resulte era armonia deth ròstre; en intervau, tan caracteristic, que separe era basa deth nas deth pòt superior, auie ua arcadura imperceptibla e encantadora, signe misteriós dera castetat que hec a Barbaròia encamardar-se d’ua Diana des còves d’Iconia.
IV.- Tholomyés està tant alègre que cante ua cançon espanhòla.
Aqueth dia que semblaue ua auròra contunha.
Era natura ère de hèsta e mostraue era sua alegria.
Es parterres de Saint-Claud embaumauen er aire; era bohada deth Sena botjaue leugèraments es huelhes; es arrames se botjauen damb eth vent; es abelhes saquejauen es gensemins; ua volada de parpalhòles se posaue enes huelhes des tréfols e des civades; er august parc deth rei de França ère ocupat per ua armada de vagabonds, pes audèths.
En aquera felicitat comuna, parlant, cantant, corrent, barant, acaçant as parpalhòles, agarrant campanèles, banhant es bòtes ena èrba nauta e umida, recebien en cada moment es punets de toti, exceptat Fantina que s’estaue embarrada ena sua vaga resisténcia, cogitosa e respectabla.
Tu, li didie Favorita, tu que tostemp as bèra causa.
Aquiu que i ère eth plaser.
Es passi d’aqueres eroses parelhes qu’èren un aperament ara vida e ara natura, e hègen a gésser de toti es costats er amor e era lum.
Que i auec ua hada que hec es pradères e es arbes exprèssaments entàs aimants.
E d’alavetz ençà existís aguesta escòla campanharda des aimants, que comence tostemp, e que s’estarà tant que age camps e estudiants.
D’aciu vie era popularitat dera primauèra entre es pensaires.
Eth patrici e eth plebèu, eth duc e par e eth darrèr emplegat, es cortesans e era plèba, coma se didie en d’auti tempsi, son subjèctes d’aguesta hèsta.
Toti arrissen, toti se cèrquen; que i a en aire ua claretat d’apoteòsi, ua transfiguracion, era der amor!
Es arbes son dius.
Es crits, es corregudes pera èrba, es huelhes agarrades ath vòl, aguesti bronits que formen ua melodia, aguestes adoracions que se desnishen ena manèra de prononciar ua sillaba; aguestes cerides arrincades d’ua boca en auta; tot aquerò lutz e se passe en plasers celestiaus.
Es joenes que hèn ua agradiua despena d’eres madeishes.
Aquerò pensam que non s’acabarà jamès.
Es filosòfs, es poètes, es pintors considèren aguesti extasis e non saben se qué hèr, autant les enludernen!
Dempùs der esdejoar es quate parelhes vengueren a veir, en çò que se cridaue alavetz eth jardin deth Rei, ua planta naua venguda dera India, qu’eth sòn nòm non mo’n brembam de moment, e qu’en aquera epòca possaue a tot París entà Saint-Claud; qu’ère un polit e capriciós arbilhon d’ua tija, qu’es sues innombrables arrames, primes coma hius, endrabades e sense huelhes, èren caperades de milèrs de rosetes blanques; çò que balhaue ara planta er aspècte d’ua cabeladura semiada de flors.
Tostemp i auie un revolum de gent que l’admiraue.
Après auer vist er arbilhon, didec Tholomyés: “Vos aufrisqui uns saumets!”, e en tot hèr tractes damb un saumetèr entornèren per Vanves e Issy.
En Issy, qu’aueren un incident.
Eth parc Ben Nacionau, qu’ère propietat alavetz deth proveseire Bourguin, ère dubèrt.
Es joeni trauessèren eth brescat, visitèren ath manequin anacoreta ena sua tuta, tastèren es misteriosi efèctes deth famós gabinet des miralhs, lasciu param digne d’un satir milionari, o de Turcaret convertit en Priapo, e secodiren fòrtaments eth balançader estacat as dus castanhèrs, celebradi per abate de Bernis.
Quan se balançauen es joenes, era ua darrèr era auta, çò que costaue entre arridalhes generaus movements des vestits que Greuze aurie desirat contemplar, eth tolosan Tholomyés, un shinhau espanhòu, pr’amor que Toulouse ei cosia de Tolosa, cantaue en ton melancolic ua anciana cançon galhega, probablaments inspirada per quauqua joena lançada en ua còrda entre es arbes:
En balcon des uelhs piste era amna: entà veir çò que mòstres amor me cride.
Fantina ère era soleta que se remie a balançar-se.
Deishèren dempús es saumets, e trapèren ua naua diversion: s’embarquèren en Sena, e dès Passi vengueren a pè enquiara barralha dera Estela.
Qu’èren de pès, sivans auem dit, dempús es cinc deth maitin: mès, bè!, “arrés se canse en dimenge, didie Favorita, en dimenge non mos canse eth trabalh”.
Que non me shauten aguesti gènis, didec pro aspraments Favorita.
Beaujon, e qu’era sua linha se desnishaue serpejant peth dessús des arbes des Camps Elisis.
De quan en quan, preguntaue Favorita:
E era suspresa?
Paciéncia, responie Tholomyés.
V.- Ena casa de Bombarda.
Cansadi ja des montanhes russes, auien pensat en minjar; e es ueit, un shinhau alassadi, auien entrat en ostau de Bombarda, sucursau qu’auie establit enes Camps Elisis aqueth famós Bombarda, qu’era sua mòstra se vedie alavetz en carrèr de Rivoli, ath cant deth passatge Delorme.
Aquiu entrèren en un salon gran, encara que mauenjargat, damb cramba e lhet ath hons (les calec acceptar aguest cornèr pr’amor qu’er ostau ère plen), dues hièstres, d’a on se vedien, a trauèrs des olms, eth cai e er arriu, e per a on entraue un magnific solei d’agost; dues taules, qu’en ua d’eres i auie ua montanha de florets, barrejadi damb chapèus de hemna e d’òme, e ena auta es quate parelhes seigudes ar entorn d’un modelhon de siètes, plates, veires e botelhes, salers de cervesa e de vin; pòc orde ena taula e bèth desorde ath dejós:
Es pès jos era taula, sense pòsa flocauen un estrepit espaventós, ditz Molière.
Eth solei declinaue e eth talent s’amortaue.
Es Camps Elisis caperadi de solei e de gent, non èren senon lum e povàs, dues causes que compausen era glòria.
Es shivaus de Marly, marmes qu’endilhauen, hègen es sues cabiròles en ua broma d’aur.
Es coches anauen e venguien.
Un esquadron de gardes de corps, damb era clarineta ath cap de tot, baishaue pera albareda de Neuilly; era bandèra blanca, rosada vagaments peth solei cogant, flotaue ena tor des Tulleries.
Era plaça dera Concordia, cridada alavetz de Loís XV, ère ar arràs de passejaires.
Fòrça amiauen era flor de lis d’argent suspenuda d’ua cinta blanca d’aigües, qu’en 1817 encara non auie despareishut des botonadures.
En duèrsi lòcs, e ath miei des passejaires que formauen rondèu e aplaudien, i auie rondèus de mainades que lançauen en aire ua bòla borbonica, celèbre alavetz, destinada a anatematizar es Cent Dies, e qu’amiaue coma estriuet:
Entornatz-mos ath nòste pair eth de Gante, entornatz-mos ath nòste pair.
Marigny, hègen ara anèra, e dauen torns enes shivaus de husta; uns auti beuien; quauqui aprendisi d’imprimaires amiauen casquetes de papèr, e s’entenien es sues arridalhes.
Tot qu’ère polit.
Qu’ère aqueth un temps de patz incontestable e de prigonda seguretat reialista; qu’ère era epòca qu’eth prefècte de policia Anglés16 acabaue un infòrme reservat ath rei sus es banlègues de París damb aguestes paraules: “En considarà’c ben tot, senhor, que non mos cau crànher arren d’aguesta gent.
Son negligents e indolents coma es gats.
Eth pòble baish des províncies ei inquiet; mès eth de París que non n’ei.
Son aguesti uns òmes fòrça petiti, senhor, serie de besonh botar-ne dus d’eri, er un sus er aute, enà hèr-ne a un des vòsti granadèrs.
Non mos cau crànher arren per part dera plèba dera capitau.
Qu’ei de notar qu’enquia e tot era estatura age amendrit en cinquanta ans: eth pòble des banlègues de París a mens estatura qu’abans dera revolucion.
Que non ei temible.
Es prefèctes de policia non credien qu’un gat se podesse transformar en leon; mès aguest qu’ei eth miracle deth pòble de París.
Eth gat, ça que la, tan menspredat peth comde Anglés, ère fòrça estimat des republiques ancianes; autant, qu’encarnaue enes sòns uelhs era libertat, e atau entà servir de contrapés ara Minerva sense ales deth Pireo, auie ena plaça publica de Corint eth colòs de bronze d’un gat.
Era innocenta policia dera Restauracion credie plan “brave” ath pòble de París.
Non ei, totun, tan bon gojat coma se credie.
Eth parisien ei ath francés çò qu’er atenenc ath grec; arrés dormís mielhor qu’eth; arrés ei mès francaments frivòl, ne mès guiterós; arrés a un aspècte mès oblidós; mès que non cau fidar-se’n.
Ei deishat d’anar, mès quan a, ath dauant, era glòria, qu’ei admirable ena sua furia.
Balhatz-li ua lança e auratz eth 10 d’agost; balhatz-li un fusilh, e auratz un Austerlitz.
Qu’ei eth punt d’empara de Napoleon e eth recurs de Danton.
Se tracte dera patria?
S’inscriu.
Se tracte dera libertat?
Lhèue barralhes.
Compde!
Es sòns peus encoleridi son capables dera epopèia; era sua blòda se convertís en ua capa.
Fòrça compde!
Deth prumèr carrèr Greneta que trape ne harà ues horques.
E quan sone era ora, aguest òme tan petit creish, se lhèue, guarde d’ua manèra terribla e eth sòn alend ei ua tempèsta; deth sòn prim pièch ges un vent plan fòrt entà des.hèir es arrupes des Aups.
E gràcies ar abitant de París, era revolucion que lo reclute ena armada conquiste Euròpa.
Jules Anglés (1778-1815), prefècte de policia.
Quan non a mès cançon qu’era carabassa, non hè senon esbauçar a Loís XVI; hètz-li a cantar era marselhesa e desliurarà eth mon.
Dempús d’escríuer aguesta nòta en marge der infòrme deth comde Anglés, tornem entàs nòstes quate parelhes.
Eth repais, coma auem dit, anaue acabant.
VI.- Er amor de Favorita.
Paraules de dempús deth minjar e paraules d’amor: autant de mau hèr ei cuélher es ues coma es autes.
Es paraules d’amor son ahlames, es paraules de dempús deth minjar que son hum.
Fameuil e Dalia mormolhauen ua cançon; Tholomyés beuie; Zefina arrie; Fantina s’arridolaue ada era; Listolier tocaue ua trompeta de husta crompada en Saint-Cloud.
Favorita guardaue trendaments a Blachevelle, e didie:
Blachevelle, t’adòri.
Aquerò costèc ua pregunta de Blachevelle.
Qué ei çò que haries, Favorita, se deishèssa d’estimar-te?
Jo, sorrisclèc Favorita.
Bè!, non digues aquerò ne de trufaria.
Se deishèsses d’estimar-me me lançaria entà tu, t’engarraparia, t’arrincaria es uelhs, te daria un banh e te haria a cuélher.
Favorita seguic:
Òc, cridaria, cridaria a un garda!
Autant idolatres tu a Blachevelle?
Que l’è en òdi, responec Favorita en madeish ton de votz, tant que tornaue a cuélher era sua forquilha.
Qu’ei aganit.
Eth que m’agrade ei eth petit deth dauant dera mia casa.
Ei fòrça beròi aqueth joen, lo coneishes?
Peth sòn anament que deu èster actor.
Me chòquen es actors.
En entrar en casa li ditz sa mair: “Ai, mon Diu, que ja è perdut era tranquillitat.
Ara cridarà, mès non ves qu’es tòns sorriscles me hèn a vier lhòca?” Pr’amor que, tan lèu entorne en casa, en humarau, ena lucana, en quinsevolh lòc que posque pujar, aquiu se i cale e comence a declamar, e a cantar, e a gesticular, mès tan naut que se l’enten d’ua lèga estant.
Guanhe vint sòus ath dia en çò d’un procurador, en tot copiar autos e peticions.
Qu’ei hilh d’un ancian soschantre de Saint-Jacques-du-Haut-Pas.
Qu’està ben, tè!
A!, qu’està fòrça ben, e me pensi que vau a alhocardir per aguest gojat.
Ça que la, li digui a Blachevelle que l’adòri.
Be ne sò de messorguèra, tè!
Be ne sò ne messorguèra!
Favorita hec ua pausa e seguic:
Dalia, t’ac crederàs?
Sò trista.
Tot er ostiu a estat ploiguent, eth vent me met de mala encolia, m’irrite es nèrvis.
Balchevelle qu’ei fòrça cu sarrat, a penes i a cedes en mercat, sabi pas se qué minjar, qu’è spleen, coma diden es anglesi; Ei tan car eth boder!, e dempús ja ves; qu’ei un orror aquerò, minjar en un quarto a on i a un lhet!
Qu’ei entà aborrir era vida.
VII.- Sabença de Tholomyés.
Non parlem atau sonque per parlar, ne damb massa vivacitat, exclamèc.
Se volem enludernar, meditem.
Eth hèt d’improvisar massa, qu’agote totauments era imaginacion, qui molt abrace pòc sarre.
Senhor, arren de prèssa.
Balhem-li majestuositat ath nòste sarabat.
Mingem damb reculhiment: Festina lente.
Non mos esdeguem.
Guardatz se qué l’arribe ara primauèra; s’auance e tot se pèrd, tot se gibre.
Er excès d’afogadura aucís era gràcia e era alegria des hèstes.
Arren d’afogadura, senhors.
Grimod de Reyniere qu’ei dera opinion de Talleyrand.
Tholomyés, dèisha-mos en patz, didec Blachevelle.
Dehòra eth tiran, exclamèc Fameuil Bombarda, Bombance, Bamboche, cridèc Listolier.
Eth dimenge qu’existís, repetic Fameuil.
Nosati qu’èm sòbris, higec Listolier.
Tholomyés, didec Blachevelle, guarda era mia cauma.
Tu qu’ès eth marqués d’aguest titol, responec Tholomyés.
Ua sorda revòuta agitèc eth grop.
Aguest equivòc de pòc gust costèc er efècte d’ua pèira lançada en ua bassa.
Eth marqués de Montcalm qu’ère un reialista alavetz celèbre.
Totes es gargòlhes carèren.
Amics, seguic Tholomyés damb er accent d’un òme que recupère er emperi, remetetz-vos.
Que non cau acuélher damb tant d’estupor aguest equivòc ploigut deth cèu.
Que non tot çò que què d’aguesta manèra, ei de besonh digne d’entosiasme e de respècte.
Er equivòc qu’ei era secrecion deth talent que vòle: era secrecion què en quinsevolh lòc, e eth talent, dempús d’auer segregat ua peguesa, se remonte e se pèrd en blu deth cèu.
Ua matèria blanquinosa que què e s’estronhe sus ua arròca que non empedís ath condor que contunhe volant.
Que non hè entà jo era idia d’insultar ar equivòc.
Lo respècti ena proporcion des sòns merits, arren mès.
Es persones mès augustes, mès sublimes e melhores dera umanitat, e enquia e tot dehòra dera umanitat, que s’an entretengut a hèr jòcs de mots.
Jesucrist ne hec un sus Sant Pèir; Moisés, sus Isaac; Esquilo, sus Polinice; Cleopatra, sus Octavi.
Admetut aquerò, que torni ara mia exortacion.
Frairs mèns, vos ac torni a díder: arren d’afogadura, arren de rambalh, arren d’excèssi, ne autaplant en badinades, jòcs de mots e çò d’aute.
Escotatz-me, que jo è era prudéncia d’Anfiarao e era cauvura de Cesar.
Que mos cau un limit enquia e tot enes ieroglifics.
Est modus in rebus.
Mos cau un limit enquia e tot enes comèdies.
Senhores mies, vos shauten massa es còques de poma, non n’abusetz.
Autanplan en aquerò des còques i a d’auer art e bon sens.
Era gorjaria castigue ath gorjut.
Gula castiguèc a Gulax.
Es indigestions que son es encargades per Diu de moralizar as estomacs.
Non desbrembetz aquerò: cadua des nòstes passions, quitament er amor, a un estomac que mos cau non aumplir massa.
En tot ei de besonh escríuer a temps era paraula finis, quan surgente s’a de contier, s’a de passar eth barrolh as talents; amiar era prevencion ara fantasia, e embarrar-se un madeish en còs de garda.
Er òme sabent ei aqueth qu’en bèth moment sap contier-se.
Fidatz-vos de jo.
Peth hèt de qué aja estudiat leis, sivans diden es mèns examens, peth hèt de qué sàpia era diferéncia que i a entre era question prebotjada e era question que vie, peth hèt qu’aja sostengut en latin ua tèsi sus era manèra que se daue torment en Roma en temps que Munatius Demens ère questor deth Parricida, peth hèt de qué, sivans semble, vau a èster doctor, non se concludís d’aquerò, de besonh, que jo siga un pèc.
Vos recomani era moderacion enes desirs.
Autant de cèrt coma que me cridi Felix Tholomyés, que parli damb rason.
Erós aqueth que, quan era ora a sonat, cuelh ua decision eroïca, e abdique coma Sila o coma Origenes.
Favorita lo seguie d’aurelha damb prigonda atencion.
Felix, didec, be n’ei de polida aguesta paraula!
Que deu èster latin e significarà madeish que Prosper.
Tholomyés seguic:
Quirites, gentlemen, cavalièrs, amics mèns, voletz non senter cap agulhon, desbrembar-vos dera jaça noviau, e desafiar ar amor?
Arren mès simple.
Que m’estimi mès a ua hemna, didec Listolier.
Era hemna!, repliquèc Tholomyés.
Maufidatz-vos d’era.
Malerós eth que s’autrege ath còr cambiant d’ua hemna.
Era hemna qu’ei perfida e recauquilhada!
Detèste ara sèrp per gelosia deth mestièr; era sèrp qu’ei entara hemna çò qu’era botiga deth dauant entath botiguèr.
Tholomyés, didec Blachevelle, tu qu’ès embriac.
Pro que ne siguessa!, didec Tholomyés.
Donques bota-te alègre, repliquèc Blachevelle.
Que sò d’acòrd en aquerò, reponec Tholomyés.
E, aumplint eth sòn veire, se lheuèc:
Òsca peth vin!
Nunc te, Bacche canam!
Desencusatz-me, senhoretes, aquerò ei espanhòu.
E era pròva, senhors, aciu que l’auetz: tau pòble, tau tonèl.
Era arròva de Castelha qu’a setze litres; eth cantre d’Alacant, dotze; er almud de Canaries, vint-e-cinc; eth quartau des balears, vint-e-sies; era bota deth tsar Pèir, trenta.
Òsca aguest tsar qu’ère gran, e òsca era sua bota qu’ei encara mès grana!
Senhores, un conselh d’amic, se vos semble ben, cuelhetz a un vesin per un aute, çò de mès normau qu’ei enganhar-se.
Era enamorada que non ei hèta entà arraulir-se e enlordir-se coma ua sirventa anglesa que desvolòpe duretats enes jolhs.
Que non ei hèta entad aquerò, era doça enamorada li cau enganhar-se alègrament.
S’a dit: er error qu’ei uman, jo vos digui qu’er error ei un aimant.
Senhores vos adòri a totes.
Ò, Zefina!
Ò, Josefina, figura mès que cachada, seríetz encantadora se non vos guardèssa de perfil!
Qu’auetz er aspècte d’ua cara fòrça polida, que sus era s’an seigut per enganha.
Per çò de Favorita, ò ninfes e muses!.
Un dia que Blachevelle trauessaue er arriuet deth carrèr Guerin Boisseau, vedec a ua joena de miches blanques e plan estirades que mostraue es cames.
Aguest prològ li shautèc, e Blachevelle estimèc.
Aquera qu’estimaue ère Favorita.
Ò, Favorita, tu qu’as es pòts jonics!
Qu’auie un pintor grèc cridat Euforion, que li meteren de fausnòm eth pintor des pòts.
Solet aqueth grèc aurie estat digne de pintar era tua boca.
Guarda, abans que tu que non auie creatura digna d’aguest nòm.
Tu qu’ès hèta entà recéber era poma, coma Venus, o entà minjar-la-te, coma Eva.
Era beresa comence en tu.
Vengui de mentar a Eva, tu ès qui l’a creat.
Ò, Favorita!, dèishi de tutejar-vos pr’amor que vau dera poesia ara pròssa.
Que parlàuetz deth mèn nòm hè pòc, aquerò que m’a atrendit; mès, sigam çò que sigam, maufidem-nos des nòsti nòms.
Que pòden enganhar- se, jo me cridi Felix e non sò erós.
Es paraules son mentidoires.
Non acceptem cègaments es indicacions que mos hèn.
Que serie un error escríuer a Lieja pr’amor d’auer taps e a Pau entà auer gants.
Miss Dalia, jo, ath vòste lòc, me cridaria Ròsa.
Ei de besonh qu’era flor flaire ben, e qu’era hemna age talent.
Que non digui arren de Fantina; ei ua soniaira, ua deliranta, ua passionaria, ua sensitiua: qu’ei un hantauma en forma de ninfa, e damb eth pudor d’ua monja, que se hòravie ena vida de modisteta, mès que s’amague enes illusions; que cante, que prègue, que guarde ath cèu, dilhèu sense saber se qué ve ne se qué hè, e que damb era vista ena immensitat vague per un jardin, a on i a mès audèths des que posquen existir.
Ò, Fantina!
Sabe-te’n d’aquerò: jo, Tholomyés, que sò ua illusion; mès non m’enten era ròia hilha des quimères.
Ath delà d’aquerò, tot en era qu’ei frescor, leugeresa, joenesa, doça e maitiau claretat.
Ò, Fantina!, gojata digna de cridar-vos Margarida o Pèrla; qu’ètz ua hemna deth mès beròi orient.
Senhores, un dusau conselh: non vos maridetz.
Eth matrimòni qu’ei un empeut: en uns qu’agarre ben e en d’auti mau.
Anatz-vo’n d’aguest risque.
Mès, bè!, se qué vos digui?
Es mies paraules que son perdudes.
Per çò que hè ath matrimòni es hemnes que son incurables; e tot aquerò que pogam díder es sabents non empacharà qu’es hargadores de justets e cimosses contunhen soniant damb marits rics e claufidi de diamants.
Plan, donc, qu’ei parièr.
Polides mies, rebrembatz çò que vos vau a díder: minjatz massa sucre.
Solet auetz ua fauta, ò hemnes!, era de mastulhar tostemp sucre.
Ò, sèxe rosigaire, es tòns polidi, petiti e blanqui dents qu’ornen eth sucre!
Mès vos cau saber qu’eth sucre ei ua sau.
Quinsevolh sau qu’ei secanta.
Era mès secanta de totes es saus, qu’ei eth sucre.
Absorbís a trauèrs des venes es liquids dera sang: d’aciu era coagulacion; dempús era solidificacion dera sang; d’aciu es tubercles en paumon; d’aciu era mòrt.
Qu’ei per aquerò qu’era diabèti acabe ena tisi.
Atau, donc, non mingetz sucre e viueratz!
Ara que me dirigisqui as òmes: senhors, hètz conquistes.
Panatz-vos es uns as auti, sense racacòr, as vòstes aimantes, escambiatz era parelha es uns damb es auti.
En amor que non i a amics.
Onsevolhe que i age ua hemna polida, que son dubèrtes es ostilitats.
Arren de quartèr: guèrra d’extermini.
Totes es invasions dera istòria son determinades e senhalades pes hemnes.
Era hemna qu’ei eth dret der òme.
Romulo panèc es sabines, Guilherm panèc es sajones, Cesar panèc es romanes.
Er òme que non ei estimat se cernís coma un ihon sus es amors deth pròche.
Per çò que tanh a jo, a toti aguesti malerosi que son veudes les dirigisqui era sublima declaracion de Bonaparte ara armada d’Italia: “Soldats, vos manque de tot.
Er enemic ac a”.
Escopís, Tholomyés, didec Blachevelle.
Tholomyés s’arturèc.
Ath còp, aguest, acompanhat de Listelier e de Fameuil, entonèc damb era musica d’ua cançon planherosa, un d’aguesti cants de talhèr, compausat des prumères paraules qu’ara imaginacion se l’acodissen, miei rimadi, miei sense rimar, ueds de sentit, coma eth movement d’un arbe o coma eth bronit deth vent, que nèishen deth bugàs des pipes e despareishen e s’esbugassen coma eth hum qu’eres madeishes dèishen anar.
Que non ère ua cançon d’aguesta sòrta çò de mès avient entà padegar era improvisacion de Tholomyés; uedec eth sòn veire, l’aumplic de nauèth e tornèc a començar.
Dehòra era sabença!
Desbrembatz tot çò que vos è dit.
Non sigam ne òme de pudor, ne de prudéncia, ne de favor.
Brindi ara alegria!
Alegrem- mos.
Acabem es nòsti cursi de dret damb era holia e era parva.
Indigestion e Digesto17.
Que Justinian sigue eth mascle e que Sarabat sigue era femèla!
Gaudisqui enes abismes!
Redola, ò creacion!
Eth mon qu’ei un gran diamant.
Jo sò erós.
Es audèths son admirables.
Quina hèsta tan generau!
Eth rossinhòl ei un Farinelli a gratis.
Ostiu, jo te saludi!
Ò, Luxemburg!
Ò, Georgiques deth carrèr Madame e dera Almareda der Observatòri!
Ò, estudiants cogitosi!
Ò, encantadores hilhuquères, que mentre suenhatz as mainatges, vos divertitz en esboçar a d’auti!
Es pampes dera America me shautarien, se non auessa a man es vòutes der Odeon.
Era mia amna vòle entàs seuves vèrges e entàs sabanes.
Tot qu’ei polit!
Es mosques bronzinen volatejant ath torn des arrais deth solei.
En un esternut deth solei qu’a neishut eth colibrí.
Abraça-me, Fantina.
S’enganhèc e abracèc a Favorita.
Recopilacion metodica de Dret amiada a tèrme per Jusnian.
VIII.- Era mòrt d’un shivau.
Jo m’estimi mès Bombarda qu’Edon, declarèc Blachevelle.
Aguest qu’a mès luxe; ei mès asiatic.
Guardatz, se non, era cramba de baish, qu’a miralhs enes parets.
A jo que me shauten mès ena sièta, didec Favorita.
Blachevelle persutèc.
Plan, donc, er argent qu’ei mès preciós qu’eth uas.
Exceptat entad aqueri qu’an ua barba d’argent, higec Tholomyés.
Se hec ua pausa.
Discutir qu’ei bon, didec Tholomyés, mès pelejar qu’ei mielhor.
Discutíem sus filosofia.
E plan?
A qui preferisses tu, a Descartes o a Espinosa?
A Desaugiers18, didec Tholomyés.
Dictada aguesta senténcia, beuec e contunhèc:
Que sò d’acord en víuer!
Tot non s’a acabat ena tèrra, donques qu’encara se pòt díder asenades.
Balhi es gràcies per aquerò as dius immortaus.
Se mentís, mès s’arrís.
S’afirme, mès se dobte.
Çò d’inesperat que ven deth silogisme.
Aquerò ei polit.
Que i a tanben aciu baish èssers que saben alègraments daurir e barrar era caisha de suspreses dera parodòxa.
Aquerò, senhores, que beuetz tan tranquillaments, ei vin de Madeira, sabetz-vo’n; dera cuelheta deth Corral das Freiras, que se trape a tres centes dètz-e-sèt toeses sus eth nivèu deth mar.
Compde, en béuer!
Tres centes dètz-e-sèt toeses!
E eth senhor Bombarda, eth magnific ostejaire, vos autrege tres centes dètz-e-sèt toeses per quate francs e cinquanta centims!
Fameuil l’interrompec de nauèth.
Tholomyés, es tues opinons son lei.
Quin ei eth tòn autor favorit?
Ber…
Quin?
Non.
Choux.
E Tholomyés contunhèc:
Òsca per Bombarda!
Qu’egalaria a Munofis de Elefanta se podessa cuélher ua clauvissa, e a Tigelion de Queronea se podessa hèr-me a vier ua cortesana grèga.
Pr’amor que, senhores, tanben en Grecia e en Egipte i auie Bombardas: Apuleyo que mos ac conde.
Ai!, tostemp es madeishes causes e arren de nauèth.
Arren de nauèth ena creacion deth Creador.
Nihil sub sole novum, didec Salomon; amor omnibus idem, didec Virgilio; e Carabina s’embarque damb Carabin ena galiòta de Saint-Cloude, tau qu’Aspasia s’embarcaue damb Pericles ena esquadra de Samos.
Ua darrèra paraula.
Sabetz se qué ère Aspasia, senhores?
Encara que viuec en un temps qu’es hemnes non auien encara amna, qu’ère ua amna: ua amna de color ròsa e porpra, mès ahlamada qu’eth huec, mès fresca qu’era auròra.
Aspasia ère ua creatura qu’en era se tocauen es dus extrèms dera hemna; qu’ère era prostituta divessa; Socrates, e ath delà, Manon Lescaut.
Aspasia siguec creada per s’un cas Prometeo auesse besonh d’un mòtle.
Un còp alugat, Tholomyés, dificilaments s’aurie arturat, se non auesse queigut un shivau en carrèr en aqueth madeish moment.
Damb era patacada, s’arturèren era carreta qu’aqueth tirassaue e er orador.
Qu’ère er animau ua vielha ègua, aflaquida, digna der aucidèr, que tirassaue ua carreta fòrça pesanta.
En arribar dauant dera casa de Bombarda, era bèstia, agotades es fòrces, s’auie remit e hèr un pas mès.
Aguest incident qu’auie tirat a gent.
A penes eth menaire, indignat, renegant, jurant, auie auut temps de prononciar damb era energia convenenta era paraula sacramentau arri!, acompanhada d’un impecable còp de soriac, era ègua queiguec entà non tornar-se a lheuar.
Ath tapatge dera gent, es alègri audidors de Tholomyés virèren eth cap e aguest profitèc era escadença entà acabar eth sòn discurs damb aguest melancolic estriuet:
Era qu’ère d’aguest mon, qu’en eth es coches e carsan eth madeish destin.
E Dalia sorrisclèc:
Praube shivau!, exclamèc Fantina.
Solide que Fantina se planherà des shivaus!
Mès, e era suspresa?
Justaments qu’ei arribat eth moment, responec Tholomyés.
Senhors, era ora de suspréner ad aguestes daunes, qu’a sonat.
Senhores, demoratz- mos un moment.
Era suspresa que comence damb un punet, didec Blachevelle.
En front, higec Tholomyés.
Cadun depausèc grèuments un punet en front dera sua estimada; dempús se filèren de cap ara pòrta toti es quate en ringlera, damb eth dit calat sus era boca.
Favorita piquèc de mans en veder-les gésser.
Be n’ei de divertit!, didec.
Non vos i estetz guaire, gasulhèc Fantina, vos demoram.
IX.- Alègre finau dera alegria.
Un còp soletes es joenes se meteren ena hièstra de dues en dues, parlant, gaitant eth cap, e parlant entre eres d’ua hièstra en auta.
Vederen as joeni gésser de bracet de çò dera Bombarda e es quate se virèren, les heren diuèrsi senhaus arrint e despareisheren en aquera polsosa multitud qu’invadís cada setmana es Camps Elisis.
Non vos tardetz guaire!, cridèc Fantina.
Qué mos haran a vier?, didec Zefina.
Solide serà ua causa polida, didec Dalia.
Voi que sigue d’aur, repliquèc Favorita.
Lèu lèu se distreigueren damb eth movement e era gent que crotzaue, e que se vedie entre es arrames des grani arbes.
Qu’ère era ora de gessuda des corrèus e diligéncies.
Lèu totes es messatgeries deth Meddia e der Oest passauen alavetz pes Camps Elisis.
Era màger part seguien eth cai, e gessien pera barralha de Passy.
De menuta en menuta quauqua grana veitura de shivaus pintada d’auriò e nere, pesadaments cargat, damb sorrolhós atelatge, deformat per tòrt de males, maletes e caishes, plia de caps que de seguit despareishien, en tot hèr brigalhs er empeirat crotzaue a trauèrs dera gentada, treiguent bualhs des pèires coma en ua harga, damb eth povàs coma hum, e un cèrt aire de furia.
Aqueth tarrabastalh alegraue as joenes.
Favorita exclamèc:
Quin revolum de gent!
Semble qu’arrossèguen montanhes de cadies.
Se passèc qu’ua d’aguestes veitures de shivaus que s’aubiraue non pas guaire ben a trauèrs des arbes, s’arturèc un moment, e ara seguida tornèc a partir a tot galaup.
Aquerò choquèc a Fantina.
Favorita arroncilhèc es espatles.
Aguesta Fantina qu’ei susprenenta.
Jo la vau a veir per curiosèr.
Es causes mès simples l’enludèrnen.
Ua supausicion: jo que sò un viatjaire e li digui ara diligéncia: “Que vau entà dauant, pujarè quan passetz peth cai.” Era diligéncia arribe, me ve, s’arture e pugi.
Aquerò que se passe cada dia.
Tu non coneishes era vida, estimada.
Passèc un cèrt temps.
A!, didec.
E era suspresa?
Qu’ei vertat, higec Dalia, e era famosa suspresa?
Guaire se tarden!, didec Fantina.
Quan Fantina venguie mèsalèu d’alendar que de díder aquerò, eth crambèr que les auie mestrat eh repais entrèc.
Amiaue ena man quauquarren que se retiraue a ua carta.
Qué ei aquerò?, preguntèc Favorita.
Eth crambèr responec:
Per qué non mo l’auetz hèt a vier abans?
Favorita arrinquèc eth papèr des mans deth crambèr.
Cara!, didec.
Trinquèc ara prèssa era envolòpa, dauric era carta e liegec (sabie liéger): Ò!, estimades nòstes!
Sabetz qu’auem pairs: vosates non compreneratz guaire ben se qué ei aquerò de pairs.
Atau se criden eth pair e era mair en Còdi Civiu, mainadenc e aunorat.
Plan, donc, aguesti pairs que ploren; aguesti ancians que mos reclamen; aguesti bravi òmes e aguestes braves hemnes mos criden hilhs prodigs, desiren era nòsta tornada, e mos aufrissen hèr sacrificis.
Qu’èm vertuosi e les aubedim.
En moment que liegegatz aquerò, cinc afogadi shivaus mos arrossèguen entàs nòsti pairs e es nòstes mairs.
Fotem eth camp, coma ditz Bossuet.
Mo n’anem; auem partit.
Hugim en braça de Laffitte e enes ales de Caillard19.
Era diligéncia de Tolosa mos trè deth cant der abisme; er abisme qu’ètz vosates, ò estimades aimantes nòstes!
Qu’entrem de nauèth ena societat, en déuer, e en orde, ath galaup, a rason de tres lègues per ora.
L’interèsse ara patria que sigam coma toti, prefèctes, pairs de familha, gardes de Camp e conselhèrs d’Estat.
Reveratz-mos: que mos sacrificam.
Ploratz-mos rapidaments e remplaçatz-mos lèu lèu.
S’aguesta carta vos còste pena, esbocinatz-la.
Adishatz.
Empresa de diligéncies LaHEe, Caillard e Cia.
Pendent dus ans vos auem hèt eroses; non mos sauvetz, donc, rancura.
Signat: BLACHEVELLE, FAMEUIL, LISTOLIER, FELIX THOLOMYES.
Post scriptum: eth repais qu’ei pagat.
Es quate joenes se guardèren.
Favorita siguec era prumera que trinquèc eth silenci.
Plan, donc!, sorrisclèc.
Qu’ei parièr.
Ei ua bona badinada.
Ei fòrça graciosa.
Eth que l’a imaginat que deu èster Blachevelle, repliquèc Favorita.
Aquerò hè que l’estima encara mès.
Tan lèu anat, tan lèu estimat.
Aguesta qu’ei era istòria.
Non, didec Dalia, aguesta idia qu’ei de Tholomyés, se ve de luenh.
Visca Tholomyés!, cridèren Dalia e Zefina.
E s’estarnèren d’arrir.
Fantina deishec anar tanben era arridalha coma es autes.
Ua ora dempús, quan ère ja en sòn quarto, plorèc.
Qu’ère, ja ac auem dit, eth sòn prumèr amor.
S’auie autrejat sense resèrves a Tholomyés coma a un marit, e era prauba joena ère mair!
Libre quatau: fidar qu’ei a viatges autrejar.
I.- Ua mair que se trape damb ua auta.
En prumèr quatau d’aguest sègle auie en Montfermeil, près de París, ua sòrta d’aubèrja que ja non existís.
Aguesta aubèrja, a cargue d’ues persones cridades Thenardier, qu’èren marit e hemna, qu’ère plaçada en un carreron titolat deth Boulanger.
Peth dessús dera pòrta se vedie ua husta clauada descuedadaments ena partet, qu’en era i auie pintat quuquarren que de bèra manèra se retiraue a un òme qu’amiaue ath còth a un aute òme damb granes insignes de generau daurades, e granes esteles argentades; ues plapes ròies volien simular era sang; era rèsta deth quadre qu’ère tot hum e representaue ua batalha.
Dejós deth quadre se liegie aguesta inscripcion: AUBÈRJA DETH SERGENT DE WATERLOO.
Arren mès frequent que veir un car o ua carreta ena pòrta d’ua tauèrna, totun aquerò, eth veïcul, o mielhor dit, eth tròç de veïcul que obstruie eth carrèr dauant dera pension deth Sergent de Waterloo, ua tarde dera primauèra de 1818, qu’aurie , plan que òc, cridat era atencion, per çò dera sua massa, de quinsevolh pintor que l’auesse vist.
Qu’ère era part deth dauant d’un d’aguesti cars que se tien enes païsi de montanha e que servissen entà cargar hustes e socs d’arbes.
Se compausaue d’un èish massis de hèr, qu’en eth encaishaue un pesant timon, e qu’ère sostengut per dues arròdes desmesurades.
Tot eth conjunt qu’ère atapit, pesant e difòrme, coma aurie pogut èster era carcassa d’un canon gegant.
Es camins auien balhat as arròdes, as jelhes, as cubs, ar èish e ath timon d’aqueth encastre gròs, ua capa de lim, un lord e auriolenc revestiment, fòrça semblable ath que de bon voler se tie entà ornar es catedraus.
Era husta despareishie jos era hanga e eth hèr jos eth hloridor.
Peth dejós der èish penjaue ua gròssa cadia digna d’un Goliat forçut.
Aquera cadia hège aubedir, non ja ara biga qu’ère destinada a condusir, senon as mastodonts e mamots qu’auessen pogut arrossegar; qu’auie un cèrt aspècte d’un objècte de preson, mès, d’ua preson ciclòpa e suberumana, e semblaue coma desligada de quauque monstre.
Homero qu’aurie estacat damb era a Polifemo, e Shakespeare a Caliban.
Per qué aquera desmesurada carreta ocupaue aqueth lòc en carrèr?
Prumèr de tot entà obstruir-lo, e dempús entà que s’acabèsse de rovilhar.
Eth centre dera cadia penjaue, peth dejós, plan pròche ath solèr, e ena mitat, coma sus ua còrda en un balançader i auie seigudes e amassades aquera tarde, en ua union perfècta, dues trendes mainades, era ua coma de dus ans e miei, era auta coma de dètz-e-ueit mesi, era mès petita en braça dera màger.
Un mocador prudentaments estacat empachaue que queiguessen.
Per çò d’aute, es dues mainades graciosaments jargades, enquia e tot damb un cèrt suenh, enludernauen, entà didè’c atau; que semblauen dues ròses entre eth hèr vielh; es sòns uelhs qu’èren ua capitada, es sues fresques caròles arrien; ua des mainades ère ròia castanha, era auta bruna; es sues innocentes cares qu’èren dues admiracions encantadores; ua arrominguèra florida que i auie apròp enviaue as caminaires perhums que semblauen que venguien d’eres; era de dètz-e-ueit mesi mostraue eth sòn polit vrente nud damb era casta indecéncia dera mainadesa.
Peth dessús e ar entorn d’aqueres tèstes delicades, calades ena felicitat e negades de lum, era gegantina carreta, nera per çò deth rovilh, lèu terrible, tota plia de nuds e de lègi angles, s’arredonie coma era boca d’ua cavèrna.
Uns passi mès enlà, arraulida en lumedan dera pension, era mair, hemna d’aspècte pòc agradiu, encara qu’interessanta en aqueth moment, balançaue as dues mainades mejançant ua longa còrda, en tot protegirles damb era sua guardada temerosa de bèth accident, damb aguesta expression animau e celèsta pròpia dera maternitat.
En cada va-e-ven, es orribles anères deishauen anar un sorrolh estrident que se retiraue a un crit de colèra; es mainades s’extasiauen, eth solei cogant participaue d’aquera alegria e arren tan beròi coma eth caprici der edart qu’auie hèt d’ua cadia de titans un balançader de querubins.
Ça que la, ua persona, se l’auie anant apressant quan començaue era prumèra estròfa dera sua cançon, e de pic entenec ua votz que li didie plan près dera sua aurelha:
Qu’auetz dues beròies mainades, senhora.
Era hilha d’aquera hemna qu’ère ua des mès beròies que se pòden veir.
Ère ua mainada de dus a tres ans.
Per çò dera elegància des sòns ornaments qu’aurie pogut competir damb es autes mainades; amiaue ua casqueta de tela fina, cintes ena blòda, e ath delà lacets ena casqueta.
Eth plec dera sua pèlha quilhada deishaue veir un both dera cama blanc, sarrat e fèrm.
Qu’ère admirablaments rosada e ben hèta.
Era polida mainada ahiscaue eth desir de nhacar enes pomes des sues caròles.
Des sòns uelhs que non podem díder arren senon que deuien èster plan grani, e qu’auien magnifiques pestanhes.
Qu’ère adormida.
Dormie damb aqueth sòn dera absoluda confiança pròpia dera sua edat.
Es braci des mairs son hèts de trendesa; es mainatges dormissen en eri prigondaments.
Per çò dera mair, qu’eth sòn aspècte ère praube e trist.
Amiaue eth vestit d’ua obrèra qu’a era tendéncia a convertir-se en campanharda.
Qu’ère joena; dilhèu beròia, mès, damb aqueth vestit que non ac semblaue.
Es sòns peus, que d’eri se desnishaue ua guinsa ròia, semblauen plan espessi; mès s’amagauen sevèraments jos ua casqueta de beata, lèja, estreta, sarrada e estacada jos era maishèra.
Quan un a bons dents, er arridolet que les hè a veir; mès aquera hemna non arrie.
Es sòns uelhs semblauen secs de fòrça temps a. Estaue esblancossida, auie ua mina cansada e un shinhau malautissa; guardaue ara sua mainada dormida enes sòns braci damb aguest aire particular dera mair qu’a elevat ath sòn hilh.
Un ample mocador blu semblable as que tien es invalids, plegat en forma de chal, amagaue pesadaments eth sòn cossatge.
Qu’ère Fantina.
Atau ère Fantina: lèu non se l’arreconeishie; ça que la, en examinar-la atentiuaments, se desnishaue tostemp era sua beresa.
Un plec trist, que semblaue un principi d’ironia, rufaue era sua caròla dreta.
Per çò deth sòn vestit, aqueth vestit aerian de mossolina e de cintes que semblaue hèt dera alegria, dera holia e dera musica, plen de cascavèls e perhumat de lilàs, s’auie esbugassat, coma era bèra arrosada que se hè veir diamants ara lum deth solei, mès qu’en des.hèir-se, dèishe totafèt nera era arrama que s’estaue.
Dètz mesi s’auien passat dès era “famosa suspresa”.
Qué auie arribat pendent aguesti dètz mesi?
Qu’ei aisit d’endovià’c.
Fantina s’auie demorat soleta.
En auer-la abandonat eth pair dera sua hilha (a!, e aguesti pensaments son irrevocables), se trapèc absoludaments isolada, damb eth costum deth trabalh vengut a mens e era aficion ath plaser venguda a mès.
Ahiscada, pes sues relacions damb Tholomyés, a menspredar eth praube mestièr que sabie, auie descuedat es sòns mieis de trabalh, e totes es pòrtes se li barrèren.
Non li restèc cap recors: a penes sabie liéger, e non sabie escríuer; ena sua mainadesa non l’auien ensenhat senon a escríuer eth sòn nòm; un memorialista li calec escríuer ua carta a Tholomyés, dempús ua auta, dempús ua tresau.
Tholomyés non responec a deguna, e bèth dia Fantina entenec a díder as sues amigues, que guardauen ara sua hilha: “Dilhèu se cuelh seriosaments auer aguesti hilhs?
Aqueth que les engendre arroncilhe es espatles!” Alavetz pensèc que Tholomyés arroncilharie es espatles tanben quan entenesse parlar dera sua hilha, e qu’eth pair non se cuelherie seriosaments aqueth èsser innocent; eth sòn còr se botèc ombriu entà tot aquerò qu’auesse relacion damb aqueth òme.
Mès, se qué hèr?
Non sabie entà on filar-se.
Qu’auie cometut ua fauta; mès eth hons dera sua natura ère, sivans se pòt rebrembar, pudor e vertut.
Se’n sabec qu’ère a mand de quèir en aclapament e d’esguitlar-se enquiar abisme.
Se l’acodic era idia de tornar en sòn pòble natau, en M… ara vòra deth M…
Dilhèu aquiu l’arreconeisherie quauqu’un e l’emplegarie, òc; mès, qu’ère de besonh amagar era sua fauta.
Alavetz aubirèc confusaments eth besonh possible d’ua separacion encara mès dolorosa qu’era prumèra.
Se sarrèc eth sòn còr, mès se resolvec.
Coma veiram, Fantina auie eth herotge valor dera vida.
Qu’auie renonciat ja coratjosaments as gales; s’auie vestit de percala, plaçant tota era sua seda, toti es sòns ornaments, totes es sues cintes e totes es sues puntes ena sua hilha, era soleta vanitat que li restaue, fòrça santa, plan que òc.
Venec, donc, tot çò qu’auie, çò que li balhèc dus cents francs; e dempús de pagar es sòns petiti deutes, li restèren uns ueitanta francs apuprètz.
Tàs vint-e-dus ans, e en un polit maitin de primauèra, deishèc Paris amiant ara sua hilha ena espatla.
Qui que les auesse vist passar ara ua e ara auta qu’aurie auut pietat d’eres.
Aquera hemna non auie en mon senon aquera mainada, e aquera mainada non auie en mon senon ad aquera hemna.
Fantina auie elevat ara sua hilha, e aguesta l’auie alassat eth pièch, que per aquerò tossie un shinhau.
Que ja non auram era ocasión de parlar de Tholomyés.
Limitem-mos a díder que vint ans dempús, en temps de Loís Felip, ère un robust avocat de província, important e ric, prudent elector e jurat plan sevèr; tostemp un òme alègre.
Tath meddia, Fantina, après auer viatjat, de quan en quan, entà descansar ua estona, e mejançant tres sòus per lèga, en çò qu’alavetz se cridauen coches des entorns de París, se trapèc en Montfermeil, en carreron de Boulanger.
En passar peth dauant dera aubèrja de Thenardier, es dues mainades, tan contentes en sòn balançader monstre, costèren en era ua sòrta d’enludernament, e s’arturèc dauant d’aquera vision d’alegria.
Qu’auie es sòns encantaments aquera vision.
Les contemplaue tota esmoiguda.
Era preséncia des angels qu’ei anóncia deth paradís.
Credec veir peth dessús d’aquera aubèrja eth misteriós Aciu dera Providéncia.
Aqueres dues mainades qu’èren, plan que òc, eroses!
Qu’auetz dues beròies mainades, senhora.
Era mair lheuèc eth cap e li balhèc es gràcies, e hec a sèir ara caminaira en gradon dera pòrta donques qu’era ère tanben en lumedan.
Es dues hemnes parlèren.
Me cridi era senhora Thenardier, didec era mair des dues mainades.
Qu’auem aguesta aubèrja.
Dempús, tostemp damb era sua cançon, higec entre dents: Qu’ei de besonh, sò cavalièr, partir entà Palestina.
Qu’ère era senhora Thenardièr ua hemna rosada, robusta e angulosa, eth tipe dera hemna de soldat en tot eth sòn malastre, encara que, per çò d’un caprici, damb un cèrt aire sentimentau, qu’ère degut as sues lectures novelesques.
Ère ua amorassa ombruna.
Es ancianes novèles que se calen enes imaginacions des tauernères que còsten aguesti efèctes.
Encara ère joena, donques qu’a penes compdaue trenta ans.
S’aquera hemna qu’ère acorbaishada auesse estat dreta, dilhèu era sua nauta estatura e eth sòn aspècte de colòs ambulant, pròpi des seuves, aurien espaurit ara viatjaira, aurie trebolat era sua confiança e esbugassat çò que vam a racondar.
Eth destin que se cale encara qu’ua persona sigue de pè o seiguda.
Era viatjaira racondèc era sua istòria un shinhau modificada.
Condèc qu’ère ua trebalhadora; qu’eth sòn marit s’auie mòrt; que, en non auer trabalh en París, anaue a cercar-lo dehòra, en sòn país; qu’auie deishat París aqueth madeish maitin a pè; que coma qu’amiaue ara sua hilha se sentie cansada e auie trapat eth coche de Villemomble e i auie pujat; e que de Villemomble enquia Montfermeil auie vengut a pè; qu’era mainada auie caminat un shinhau, mès pas guaire, pr’amor que coma qu’ère tan petita l’auie auut de cuélher, e qu’era jòia s’auie esclipsat.
E en díder aguesta paraula balhèc ara sua hilha un apassionat punet que la desvelhèc.
Era mainada dauric es uelhs, uns grani uelhs bluencs coma es de sa mair, e guardèc, que?
Se poirie díder que se’n saben de qué eri son angels, e nosati solet òmes.
Dempús, era mainada se metec a arrir e encara que sa mair la volec arturar, s’esguitlèc entath solèr damb era indondabla energia d’un petit èsser que vò córrer.
Cop sec desnishèc as autes dues sus eth balançader, e treiguec era lengua en senhau d’admiracion.
Aqueri angels s’avengueren de seguit, e ath cap d’ues menutes, es mainades dera Thenardier jogauen damb era nauèth venguda a hèr traucs en solèr, immens plaser!
Era nauèth venguda qu’ère plan alègra; era bontat dera mair se trapaue escrita ena alegria dera gojateta; auie cuelhut un palet que li servie de pala, e hotjaue energicaments ua hòssa coma entà ua mosca.
Era madeisha òbra d’un enterraire que ven a èster causa d’arrir quan la hè un mainatge.
Com se cride era vòsta mainada?
Cosette.
Es dues hemnes seguien parlant.
Liegetz Eufrasia, non Cosette.
Era mainada se cridaue Eufrasia, mès d’Eufrasia aui hèt era mair Cosette, per çò d’aguest doç e graciós instint des mairs e deth pòble, que escàmbie Josepa per Pepita, e Fransesca per Paquita.
Qu’ei aguest un gènre de derivats que pèrd e desconcèrte tota era sciéncia des etimologistes.
Auem coneishut a ua mairia que deth nòm de Teodora auie vengut a formar eth de Gnon.
Quina edat a?
Que harà es tres ans.
Madeish qu’era mia hilha màger.
Mentretant, es tres creatures s’auien acorropat damb ua actitud d’ansietat prigonda e de beatitud; que s’auie verificat un eveniment: venguie de gésser deth solèr un verme gran, e les calie pòur, e èren en extasi.
Es sòns fronts radiants se tocauen, e semblauen tres caps en ua aureòla.
Aguestes paraules sigueren eth bualh que probablaments demoraue era auta mair pr’amor qu’en tot cuélher era man dera Theardier, la guardèc fixaments, e li didec:
Voletz tier-me ara mia hilha?
Era mair de Cosette seguic:
Guardatz, jo que non posqui hèr-me a vier ara mia hilha en mèn país.
Eth trabalh que non ac permet.
Damb ua mainada non i a arren a on emplegar-se.
Be ne son de ridiculs en mèn país!
Eth Diu de bontat qu’ei eth que m’a hèt a passar pera vòsta aubèrja.
Quan vedí as vòstes mainades tan polides, tan compausades e tan contentes, me choquèc.
Didí entà jo: “Aguesta qu’ei ua bona mair.
Poiràn èster tres fraies”.
Ath delà, que jo non me tardarè guaire a tornar.
Vos voletz encargar dera mia hilha?
Ja veiram, didec era Thenardier.
Pagarè sies francs ath mes.
Alavetz ua votz d’òme cridèc der interior dera aubèrja estant:
Sies per sèt que son quaranta dus, didec era Thenardier.
Les balharè, didec era mair.
Qu’ei de besonh, didie un guerrèr…
Les pagarè, didec era mair.
Qu’è ueitanta francs.
En tot anar a pè me demorarè çò que me cau entà arribar ena mia tèrra.
Aquiu guanharè sòs, e tanlèu coma arremassa uns sòs, tornarè a cercar ath mèn amor.
Era votz der òme repliquèc:
E era mainada a equipament?
Aguest qu’ei eth mèn marit didec era Thermadier.
Pro que n’a d’equipament eth mèn tresaur.
Que ja me n’è sabut de qué ei eth vòste marit.
Vai, e un bon equipament!
Qu’ac è aquiu ena mia saca de viatge.
Que l’ac calerà deishar, tornèc a díder era votz der òme.
Plan que òc, que l’ac deisharè!, didec era mair.
Plan ben, didec.
Alavetz campèc era cara deth patron.
Er acòrd quedèc barrat.
Era mair passèc era net ena aubèrja, balhèc es sòns sòs e deishèc ara mainada, estaquèc de nauèth era sua saca de viatge, desaprovedida ja der equipament, e partic a londeman calculant tornar lèu lèu.
Qu’aguestes separacions se dispausen damb facilitat; mès que còsten era desesperacion.
Que vengui de veir a ua hemna plorant peth carrèr, qu’ei un dolor.
Quan era mair de Cosette auec partit, er òme li didec ara sua hemna:
Damb aquerò pagarè eth mèn deute de cent francs que venç deman.
Me’n mancauen quaranta.
Sabes que se non, aurie vengut aciu er escrivan damb ua desencusa?
Que non as parat un mau param damb es tues mainades.
Non me pensaua jo qu’agarraria ad aguest arrat, didec era hemna.
II.- Prumèr contorn de dues figures bòrnies.
Se qui èren es Thenardier?
Didem-ac, plan que òc.
Dempús acabaram eth quadre.
Pertanhien aguesti dus èsser ad aguesta classa bastarda compausada de persones grossières qu’an arribat a lheuar-se, e de persones intelligentes qu’an queigut e que s’està entre era cridada classa mieja e era cridada inferiora, e que combine quauqu’un des defèctes dera dusau damb lèu toti es vicis dera prumèra sense auer eth generós impuls der obrèr, ne er aunèst orde deth ciutadan.
Qu’èren d’aguestes natures nanes qu’arriben damb assopliment a èster monstruoses, se bèth còp les escauhe un huec ombriu.
Auie era hemna eth hons d’un bèstia, e er òme era estòfa d’un gandièr vagabond.
Ambdús èren, en mès naut grad, capables de cèrta espècia de hastigós progrès que se hè ena amna.
Que i a amnes que, coma eth cranc, arreculen de contunh entàs tenèbres, que retrograden, mès qu’auancen, ena vida, en tot tier era sua experiéncia en aumentar era sua diformitat, empejorant de contunh, e calant-se mès e mès en ua soja creishenta.
Aqueth òme e aquera hemna qu’èren d’aguesta sòrta d’amnes.
Paricularaments Thenardier qu’ère hastigós entath fisonomista.
A bèri òmes non cau que guardar-les entà maufidar d’eri, donques que se les ve tenebrosi per toti es dus costats.
Son inquiets peth darrèr e menaçaires peth dauant.
I a quauquarren en eri de çò desconeishut, sense que se posque respóner de çò qu’an hèt ne de çò que poiràn hèr.
Les denóncie era ombra que i a ena sua guardada.
Sonque entener-les prononciar ua paraula o veder-les hèr un gèst s’aubiren ombrius secrets en sòn passat, e ombrius mistèris en sòn avier.
Eth tau Thenardier, se mos credem çò que didie, qu’auie estat soldat; eth didie que sergent e auie hèt probablaments era campanha de 1815, e encara s’auie comportat pro ben, çampar.
Dempús veiram çò que i auie de cèrt en aquerò.
Eth pannèu dera sua aubèrja qu’ère ua allusion a un des sòns hèts d’armes.
Que l’auie pintat eth madeish, pr’amor qe se’n sabie de tot; plan que òc, mau.
Barthelemy-Hadot, e dera senhora de Lafayette ena senhora Bournon- Malarme) alugaue era amna aimanta des portières de París, e dilhèu capitaue un shinhau es des entorns.
Era senhora Thenardier qu’ère pro intelligenta entà liéger tau sòrta de libres, que consitusien eth sòn aliment intellectuau.
Damb eri estofaue eth pòc cervèth qu’auie, en tot auer aquerit tant qu’ère joeneta, e autanplan un shinhau dempús, ua sòrta d’actitud cogitosa respècte ath sòn marit, coquin de cèrta prigondor, rufiant letrat, mens ena gramatica, grossièr e fin ath còp, mès qu’en punts de sentimentalisme, liegie a Pigault-Lebrun, e “entà tot çò que tanh ath sèxe”, coma didie en sòn argòt, ère pola de Crau complèt e sense barreja.
Era sua hemna auie coma dotze o quinze ans mens qu’eth.
Dempús, quan es peus novelescaments ploraires comencèren a blanquir, quan era Megera se desprenec dera Pamela, era Thenardier non siguec ja senon ua gròssa e mala hemna qu’auie saborat estupides novèles.
Mès que non se liegen pegaries en bades; e d’aquera lectura resultec qu’era sua hilha màger se cridèc Eponina; per çò que tanh ara mendre, era prauba mainada siguec a mand de cridar-se Gulnara, e siguec sabi pas se quina graciosa diversion costada per ua novèla de Deucray-Duminilcridar de cridar-se Azelma.
Per çò d’aute, dit de passa, que non tot ei ridicul e superficiau ena curiosa epòca que hèm referéncia e que poirie cridar-se dera anarquia des nòms de batièg.
Ath costat der element novelesc que viem d’indicar, se trape eth simptòma sociau.
Non ei bric estranh aué qu’eth hilh d’un carretèr se cride Artur, Alfred o Alonso, e qu’eth vescomde (s’encara i a vescomdes) se cride Tomàs, Peir o Santiago.
Aguesta dislocacion que met eth nom “elegant”ath plebèu, e eth nòm campanhard ar aristrocrata, non ei senon un revolum dera egalitat.
Era irresistibla penetracion d’aire nau se ve en aquerò coma en tot.
Jos aguesta discordància aparenta, que i a ua causa grana e prigonda: era revolucion francesa.
III.- Era lauseta.
Que non ei pro èster dolent entà prosperar.
Era aubèrja anaue mau.
Gràcies as cinquanta sèt francs dera viatjaira, Thenardier podec evitar ua demana e hèr aunor ara sua signatura.
Tath mes a vier aueren besonh, de nauèth, de sòs, e era hemna se hec a vier entà París, e l’empenhèc en Monte de Pietat, er equipament de Cosette ena quantitat de seishanta francs.
Quan aueren despenut aquera quantitat, es esposi Thenardier s’anèren avedant a non veir ena mainada senon a ua creatura qu’auien en çò de sòn per caritat, en tot tractar-la coma tau.
Coma que ja non auie equipament pròpi, la vestiren damb es jargues vielhes e es camises refusades des sues hilhes, ei a díder, damb pelhòts.
Coma aliment li balhauen es sòbres des auti; ei a díder, un shinhau mielhor qu’ath gosset, e un shinhau pejor qu’ath gat.
Plan que òc, eth gosset e eth gat qu’èren es sòns acostumadi companhs de taula; Cosette minjaue damb eri jos era taula en ua caceròla de husta madeish qu’era d’eri.
Sa mair, que s’auie establit, coma veiram dempús, en M… ara vòra deth M…, escriuie, o mielhor dit, manaue escríuer toti es mesi pr’amor d’auer notícies dera sua hilha.
Es Thenardier responien tostemp: “Cosette qu’ei perfèctaments”.
Passadi es sies prumèrs mesi, era mair remetec sèt francs entath mes següent, e seguic damb pro exactitud en tot hèr es sues remeses de mes en mes.
Encara non s’auie acabat er an, quan Thenardier didec: “Guarda quin gran favor mos hè!
Se qué vò que hescam damb sèt francs?” E l’escriuec en tot demanar-ne enquia dotze.
Era mair, que li persutauen qu’era sua hilha ère erosa, e que “s’elevaue ben” se sometec, e manèc es dotze francs.
Cèrtanes natures que non pòden estimar per un costat sense odiar per aute.
Era tia Thenardier estimaue apassionadaments as sues pròpies hilhes, çò que siguec era encausa de qué auesse en òdi ara forastèra.
Qu’ei trist pensar qu’er amor d’ua mair pòt auer un costat dolent.
Eth pòc lòc que Cosette ocupaue ena sua casa li semblaue que lo panaue as sues, e qu’aquera mainada amendrie er aire qu’es sues hilhes alendauen.
Aquera hemna, coma moltes dera sua mena, auie ua soma d’amorasses e ua soma de còps e d’injuries, entà distribuir cada dia.
Cosette non hège cap movement que non siguesse causa de qué queiguesse sus era sua tèsta ua ploja de castigs violents e immeritadi: Fèble e timid èsser qu’arren deuie compréner d’aguest mon, ne de Diu, castigada de contunh, pelejada, mautractada, pataquejada, e que vedie ath sòn costat dues petites creatures coma era que viuien coma en un arrai dera auròra.
En èster era Thenardier dolenta entà Cosette, Eponina e Azelma ne sigueren tanben.
Es mainatges, ara sua edat, que non son senon exemplars dera sa mair.
Que non i a mès diferéncia senon qu’era forma ei mès petita.
Se didie en pòble:
Be ne son de bona gent es Thenardier!
Se pensauen que Cosette auie estat abandonada per sa mair.
Mentretant, Thenardier, en auer-se’n sabut, sabi pas per quini escurs camins, qu’era mainada ère probablaments bastarda e que sa mair non ac podie cohessar, exigic quinze francs ath mes, en tot díder qu’era “creatura” s’anaue hent grana, e que “minjaue” e menaçar damb hèr-la enlà.
Que li cau aumentar eth pagament”.
Era mair paguèc enquia es quinze francs.
D’an en an era mainada creishie, e era sua misèria tanben.
Tant que Cosette siguec petita, que siguec era que s’amiaue es còps des autes dues mainades; mès dès que comencèc a desvolopar-se un shinhau, ei a díder, quitament abans de qué hesse es cinc ans, venguec a èster era mossa dera casa.
Tàs cinc ans, se diderà, aquerò qu’ei inversemblable.
A!, mès qu’ei cèrt.
Eth patiment sociau que comence en totes es edats.
No hè guaire auem vist eth procès d’un tau Dumolard, orfanèl convertit en bandit, que dès es cinc ans, sivans s’exprimís enes documents oficiaus, en tot trapar-se solet en mon “trabalhaue entà víuer, e panaue”.
S’obliguèc, donc, a Cosette a hèr es encargues, escampar es crambes, eth pati, eth carrèr, hèr era vaishèra, e enquia amiar hardèus.
Es Thenardier se crederen autant mès autorizadi a procedir d’aguesta manèra, donques qu’era mair dera mainada qu’ère encara en M… ara vòra deth M… comencèc a pagar mau, deishant passar quauqui mesi en descubèrt.
S’aquera mair auesse tornat en Montfermeil ath cap d’aguesti tres ans, non aurie arreconeishut ara sua hilha.
Cosette, tan fresca e tan beròia quan arribèc en aquera casa, ère alavetz aflaquida e esblancossida, en tot notar- se, ath delà, en era, un cèrt aire de maufidança.
Que l’auie hèt maufidada era injustícia, e era misèria l’auie tornar lèja.
Non li restauen senon es sòns beròis uelhs que costauen pietat, pr’amor qu’en èster plan grani, semblaue qu’en eri se vedie màger quantitat de tristor.
Qu’ère malastre veir en iuèrn ad aquera prauba mainada, qu’encara non auie sies ans, arraulida jos es vielhs pelhòcs de percala traucadi, escampar eth carrèr a punta deth dia, damb ua enòrma escampa enes sues manetes plies de macadures e ua lèrma enes sòn grani uelhs.
En pòble la cridauen era Lauseta.
Eth pòble, que li shauten es imatges, se compladie en balhar aguest nòm ad aqueth petit èsser, non mès gran qu’un audèth, que tremolaue, s’espaurie e s’arraulie, desvelhat eth prumèr en casa e en bordalat, tostemp eth prumèr en carrèr o en camp abantes dera auba.
Sonque qu’era prauba lauseta non cantaue jamès.
I.- Istòria d’un procès enes boletes de colars neres.
Vo’n brembaratz qu’aquerò siguec en 1818.
Fantina auie abandonat eth sòn país coma uns dètz ans abans.
M… ara vòra deth M… qu’auie cambiat d’aspècte.
Tant que Fantina baishaue de man en man de misèria en misèria, eth sòn pòble natau qu’auie prosperat.
De temps d’agua passada, M… ara vòra deth M… auie coma indústria especiau era imitacion deth jaiet anglés e des boletes de veire neres d’Alemania.
Semblabla indústria non auie hèt senon vegetar per çò dera carestia des prumères matèries, çò que redondaue en prejudici dera man d’òbra.
Mès quan Fantina arribèc en M… s’auie costat ua transformacion inaudida en aquera produccion de “articles neri”.
Tara fin de 1815, un òme, un desconeishut, auie vengut a establir-se en pòble e auie concebut era idia de substituir en aquera fabricacion era goma laca pera resina, e entàs braçalets sustot, es pendolhs simplaments enlaçadi damb es pendolhs sòudadi.
Aguest petit cambi que siguec ua revolucion, donques que rebaishèc prodigiosaments eth prètz dera matèria prumèra: çò que, prumèr, permetie pujar eth dera man d’òbra, benefici entath país; dusau, mielhorar era fabricacion, profit entath consomidor, e tresau, véner a mès baish prètz, triplicant es ganhs, auantatge entath fabricant.
De sòrta que, per ua idia s’obtenguien tres resultats.
En mens de tres ans s’auie hèt ric er autor d’aquet procediment, causa excellenta, e ath de là d’aquerò, qu’ac auie enriquit tot ath sòn entorn.
Qu’ère forastèr en departament.
Arren se sabie dera sua origina, e plan pòc des sòns començaments.
De tan petit capitau botat ath servici d’ua idia engenhosa, fecundada per orde e pera prevision, auie trèt era sua fortuna, e era fortuna de tot eth parçan.
Per çò que semble, era madeisha tarde qu’aqueth personatge hège, escuraments, era sua entrada en petit pòble de M… ara vòra deth M… tath ser d’ua tarde de deseme, amiant eth morralet ena esquia e un pau d’arrominguèra ena man, venguie de crevar un violent incendi ena casa municipau.
Aqueth òme se lancèc en huec, e sauvèc, damb perilh dera sua vida, a dus mainatges, que dempús resultèc qu’èren es hilhs deth capitant dera gendarmaria; çò que hec que non li demanèssen eth sòn passapòrt.
D’alavetz se sabec eth sòn nòm.
Se cridaue er oncle Magdalena.
II.- Er oncle Magdalena.
Qu’ère un òme coma de quaranta ans, de mina distrèta, mès brave.
Aquerò qu’ei tot çò que se podie díder d’eth.
Gràcies as rapids projèctes d’aquera indústria qu’auie restaurat tant admirablaments, M… ara vòra deth M… s’auie convertit en un considerable centre de negòcis.
Espanha, que consumís fòrça boletes de colars neri, encargaue ad aqueth pòble crompes immenses cada an.
M… ara vòra deth M…, per çò deth sòn comerç lèu hège competéncia a Londres e Berlin.
Es beneficis der oncle Magdalena ère taus, que tath dusau an podec ja bastir ua gran fabrica, qu’en era i auie dus grani talhèrs, un entàs òmes, e un aute entàs hemnes.
Aquiu que podie vier quinsevolh qu’auesse hame, solide i traparie trabalh e pan.
Er oncle Magdalena les demanaue as òmes bona volentat e as hemnes costums purs, e a toti probitat.
Qu’auie dividit es talhèrs pr’amor de separar es sèxes, e qu’es gojates e es hemnes siguessen mès tranquilles.
En aguest punt qu’ère inflexible.
Ère era soleta causa que mostraue ua cèrta intolerància.
E era sua severitat ère autant mès fondada, pr’amor que, en tot èster M… ara vòra deth M…, un pòble de garnison abondauen es escadences de corrupcion en eth.
Ath delà d’aquerò, era sua arribada qu’auie estat un benefici e era sua preséncia coma ua providéncia.
Abantes d’arribar er oncle Magdalena, tot s’esbauçaue en parçan; d’alavetz ençà tot que viuie era salutosa vida deth trabalh.
Ua fòrta circulacion ac encoratjaue e ac penetraue tot.
Era guitèra e era misèria qu’èren desoneishudes.
Non i auie pòcha tant escassa, que non auesse un shinhau de sòs, ne casa tan prauba que non i auesse un shinhau d’alegria.
Er oncle Magdalena emboishaue a toti.
Sivans auem dit, ath miei d’aquera ectivitat, que d’era n’ère era encausa e er èish, er oncle Magdalena que hège era sua fortuna; mès, causa pro singulara en un òme dedicat tan solet ath comerç, non mostraue qu’ère aqueth era sua tòca principau.
Semblaue que pensaue fòrça enes auti, e pòc en eth madeish.
En 1820 se li coneishie ua soma de sies cents trenta mil francs e se n’auie despenut mès d’un milion entath pòble e entàs praubi.
Er espitau qu’ère mau dotat, auie pagat dètz lhets.
M… ara vòra deth M… qu’ère dividida ena part nauta o era baisha.
Pagaue dera sua pòcha as dus mèstres ua gratificacion dobla deth mesquin sòu oficiau, e, en auer-se’n estonat bèth un d’aquerò li responec: “Es dus prumèrs foncionaris der Estat son era hilhuquèra e eth mèstre d’escòla”.
Auie fondat, a cargue sòn, ua sala asil, causa enquia alavetz desconeishuda en França, e ua caisha d’ajuda entàs trabalhadors vielhs e espeadi.
Coma qu’era sua fabrica ère un centre, un nau barri, qu’en eth i auie un bon nombre de familhes praubes qu’auien surgentat ara prèssa ath sòn entorn, establic entada eri ua farmàcia a gratis.
Enes prumèri tempsi, quan se lo vedec començar, es braves amnes didien: “qu’ei un gausat que vò enriquir-se”.
Quan vederen qu’enriquie eth país abans qu’enriquir-se ada eth madeish, es madeishes amnes didien: “ei un ambiciós”.
Çò que semblaue autant mès probable, pr’amor qu’aqueth òme ère religiós, e enquia practicaue era devocion damb cèrta regularitat, causa plan ben vista en aqueri tempsi.
Toti es dimenges anaue ena missa.
Eth deputat deth districte, que pertot flairaue competéncies, non s’estèc guaire a enquimerar-se per aquera religion.
Aguest deputat, qu’auie estat membre deth Còs Legislatiu der Emperi, participaue des idies religioses d’un pair der Oratòri coneishut damb eth nòm de Fouché, duc d’Otranto, que d’eth ère protegit e amic.
A pòrta barrada se n’arrie polidaments de Diu.
Mès quan vedec ath ric fabricant Magdalena vier ena missa des sèt, aubirèc en eth a un candidat possible, e decidic superar-lo: cuelhec un confessor jesuïta, e anec entara missa major e entàs vespres.
En aqueri tempsi era ambicion qu’ère literauments ua carrèra entath campanau.
Eth praube, madeish qu’eth ric, treigueren eth sòn profit d’aquera competéncia, donques qu’er illustre deputat paguèc tanben dus lhets en espitau, que damb aquerò heren un totau de dotze.
Ça que la, en 1819, correc era votz un maitin, peth pòble, de qué a prepausa deth prefècte, e en consideracion as servicis hèti ath país, er oncle Magdalena serie nomentat peth rei alcalde de M… ara vòra deth M…
Es que l’auien declarat “ambiciós”, profitèren era escadença, que toti desirauen, d’exclamar: “Vai!, que ja ac didia jo”.
Aguesta exclamacion se repetic per tot M… ara vòra deth M…
Era notícia qu’auie fondament.
Dies dempús arribèc eth nomentament en Monitor.
A londeman renoncièc er oncle Magdalena.
En aqueth madeish an 1819, es productes deth nau procediment endonviat per Magdalena figurèren ena exposicion dera indústria; per infòrme deth jurat, eth rei nomentèc ar endonviaire cavalìer dera Legion d’Aunor.
Un nau rumor ena poblacion: “Vai!, era crotz qu’ère çò que volie!” Er oncle Magdalena renoncièc ara crotz.
Decididaments aqueth òme qu’ère ua enigma.
Coma auem vist, eth parçan li deuie fòrça; es praubi l’ac deuien tot: ère tant util, que non se podie hèr mens qu’estimar-lo, e tant afable, que non se podie hèr mens qu’aimar-lo; es sòns trabalhadors, en particular, l’adorauen, e Magdalena admetie aguesta adoracion coma ua espècia de gravetat melancolica.
Quan siguec reputat ric “es persones dera bona societat” lo saludèren, e en pòble se lo cridèc senhor Magdalena (es sòns trabalhadors e es mainatges, lo cridauen coma tostemp oncle Magdalena, e ère çò que mès li shautaue).
Es invitacions ploiguien sus eth a mida qu’anaue pujant: “era societat” lo cridaue.
Es petiti salons penjadi de M… ara vòra deth M… que non cau desbrembar, auien estat barradi enes prumèri tempsi entar artesan, se dauriren de land en land entath milionari.
Li heren mil invitacions.
A totes se remic.
Alavetz es braves amnes non auien inconvenent en exclamar: “qu’ei un òme ignorant, de baisha educacion.
Pro que se ve se per qué hè aquerò.
Que non saberie comportar-se entre persones decentes.
Ne tansevolhe sabem se sap liéger”.
Quan se lo vedec guanhar sòs, se didec: “qu’ei un negociant”.
Quan se lo vedec despéner es sòns ganhs, se didec: “ei un ambiciós”.
Quan se lo vedec hèr enlà es aunors se didec: “ei un aventurèr”.
Quan se lo vedec refusar ara societat, se didec: “qu’ei un bèstia”.
En 1820, cinc ans dempús dera sua arribada en M… ara vòra deth M… èren tan notables es servicis qu’auie hèt ath país, e tant unanime eth vòt de tot eth parçan, qu’eth rei lo nomentèc de nauèth alcalde dera ciutat.
De nauèth renoncièc; mès eth prefècte non admetec era sua renóncia; li preguèren es notables, li supliquèc eth pòble en plen carrèr, e era insisténcia siguec tan viua, que, fin finau, li calec acceptar.
Aquera que siguec era tresau fasa deth sòn enlairament.
Er oncle Magdalena auie vengut a èster eth senhor Magdalena; eth senhor Magdalena auie vengut a èster eth senhor alcalde.
III.- Quantitats depausades en çò de Laffitte.
Magdalena, ath delà d’aquerò, seguic viuent damb era madeisha simplicitat deth prumèr dia.
Qu’auie es peus grisi, era guardada grèu, era portadura cansada der obrèr, e eth ròstre cogitós d’un filosòf.
Normauments amiaue chapèu d’ales amples e un ample abric de teishut celh, cordat enquiara barba.
Complie damb es sues foncions d’alcalde e dehòra d’eres s’estaue en solitari.
Que parlaue damb pòca gent.
Hugie des compliments, saludaue de passa, s’esguitlaue lèu, arridolaue entà evitar parlar, e autrejaue entà evitar d’arridolar.
Es hemnes didien d’eth: “Be n’ei de bon os!”.
Eth sòn esvagament qu’ère passejar peth camp.
Minjaue lèu tostemp solet damb un libre dubèrt ath sòn dauant, qu’en eth liegie.
Qu’auie ua petita e escuelhuda bibliotèca, li shautauen es libres: es libres que son amics hereds e segurs.
A mida que damb era riquesa aquerie temps liure deth trabalh, semblaue que se’n profitaue d’eth entà cultivar eth sòn esperit.
Dès qu’ère en M… ara vòra deth M… se vedie qu’era sua manèra de parlar s’auie hèt mès fina, mès escuelhuda, mès doça.
Soent amiaue damb eth ua escopeta enes sòns passegi, mès que raraments se’n servie d’era.
Quan atau se passaue per edart, qu’auie un afustatge tant infalible, qu’espaurie.
Jamès aucie a un animau inofensiu; jamès tirèc a un auderet.
Maugrat non èster ja joen, se didie qu’auie fòrces prodigioses.
Aufrie dar un còp de man ad aqueth que n’auie de besonh; lheuaue a un shivau, desencalaue ua arròda blocada, arturaue, pes còrnes, a un taure escapat.
Amiaue tostemp es pòches plies de menudalha quan gessie de casa e uedes en arribar.
Quan passaue per quauque bordalat, es mainatges deishadi d’anar corrien alègraments ath sòn darrèr, e l’enrodauen coma ua broma de mosquits.
Se sospechaue qu’auie viscut en d’auti temps era vida deth camp, donques que se’n sabie de tota sòrta de secrets utils, que comunicaue as campanhards.
Les ensenhaue a destruir era arraja des horments, en tot balançar es tistèrs e negant es henudes deth solèr damb ua solucion de sau comuna e a extirpar et quisson en tot suspéner pertot, enes parets e enes losats, enes palhèrs e enes cases, romanin en flor.
Desliuraue ua tuta de conilhs des arrats sonque damb era flaira d’un petit porcèth de Berberia que metie en era.
En veir bèth dia ara gent deth país fòrça ocupada en trèir ortigues, guardèc aqueth molon de plantes desarraïzades e ja seques, e didec: “que son mòrtes.
Ça que la, serien profitoses se les sabessen tier.
Quan era ortiga ei naua, era sua huelha qu’ei ua excelenta legum; quan ei vielha, qu’a filaments e fibres coma eth canam e eth lin.
Era tela d’ortiga serie tan bona coma era tela de canam.
Pataquejada, era ortiga que’ei bona entàs audèths; moluda ei bona entàs animaus de còrna.
Eth seme dera ortiga barrejat damb eth ferratge, que dar lustre ath peu des animaus; era sua arraïc barrejada damb sau, còste un polit color auriolenc.
Ath delà, qu’ei un excellent hen que se pòt segar dus còps.
E qué a de besonh era ortiga?
Un shinhalet de tèrra sense cap de suenh de cultiu.
Eth seme què solet a mida que va madurant, e ei de mau hèr recuelher-lo, mès arren mès.
Damb pòc de trabalh era ortiga que serie utila; se la mensprède, e ei damnatjosa.
Alavetz se l’aucís.
Guairi òmes se retiren ara ortiga!.
Dempús d’ua pausa, higec: amics mèns, brembatz-vo’n d’aquerò; que non i a ne males èrbes ne maus òmes.
Quan vedie era pòrta d’ua glèisa vestida de nere, entraue cercant en era un enterrament, coma d’auti cèrquen un batièg.
Per çò dera sua grana bontat lo tirassauen eth veudatge e eth malastre des auti; se calaue entre es amics afligidi, entre es familhes endolades, entre es prèires que gemegauen ar entorn d’un taüt.
Semblaue que shautauen as sòns pensaments aqueres salmodias funèbres, plies dera vision der aute mon; damb es uelhs tachadi en cèu, escotaue damb ua sòrta d’aspiracion a toti es mistèris der infinit, aqueres votzes tristes que cantauen ath cant der escur abisme dera mòrt.
Executaue ua seria d’accions bones, en tot amagar-se coma se siguessen dolentes.
Entraue d’amagat, pes tardes, enes cases, e pujaue furtiuaments es escales.
Un praube diable, en entornar ena sua tuta, vedie qu’era sua pòrta auie estat dubèrta, bèth còp forçada ena sua abséncia.
Eth praube òme s’espaurie e pensaue: “bèth maufactor qu’aurà entrat aciu”.
Eth maufactor qu’auie entrat ère er oncle Magdalena.
Ère afable e trist.
Eth pòble didie: “ aguest qu’ei un òme ric que non a mina capinauta: un òme erós que non a mina de content”.
Se pretenguie per quauqu’uns qu’ère un personatge misteriós, e afirmauen que jamès auie entrat arrés en sòn quarto, qu’ère ua vertadèra cèla d’anacoreta, moblada damb relòtges de sable aladi, e ornada de uassi en crotz e d’esqueletes.
Se repetie autant aquerò, que quauques joenes elegantes e malicioses de M… ara vòra deth M… vengueren un dia ena sua casa e li dideren: “Senhor alcalde mostratz-mos eth vòste quarto; se ditz qu’ei ua tuta”.
Arric e les introdusic de seguit en aquera “tuta”, damb era quau causa demorèren pro castigades peth sòn curiosèr, donques qu’ère ua cramba ornada de forma simpla damb mòbles de nòdes de cajó, plan lègi, coma toti es mòbles d’aguesta sòrta, e tapissada de papèr de dotze sòus.
Arren les podie chocar d’aquiu se non siguessen dus candelabres de forma anciana qu’èren sus era humeneja e que semblauen d’argent “donques qu’èren contrastadi” observacion que demòstre ben er esperit des pòbles petiti.
Se mormolhaue qu’auie somes “immenses” plaçades en çò de Laffitte, damb era particularitat de qué èren tostemp ara sua immediata disposicion, de tau manèra que, eth senhor Magdalena poirie arribar en un maitin en çò de Laffitte, signar un recebut e hèr-se a vier dus o tres milions de francs en dètz menutes.
En realitat, sivans auem dit, aguesti “dus o tres milions” se redusien a sies cents trenta o quaranta mil francs.
IV.- Eth senhor Magdalena de dòu.
En començar er an 1821 anoncièren es jornaus era mòrt deth senhor Myriel, avesque de D… cridat de fausnòm “monsehor Bienvenú”, que s’auie mòrt en aulor de santetat ara edat de ueitanta dus ans.
Er avesque de D… entà híger aciu un detalh qu’es jornaus deishèren d’anar, ère, quan moric, cèc de hège fòrça ans, e content de trapar-se cèc pr’amor qu’era sua fraia ère ath sòn costat.
Didem-ac de passa; èster cèc e èster estimat, qu’ei, plan que òc, en aguest mon qu’arren i a complet, ua des formes mès estranhaments perfècta dera felicitat.
Auer de contunh ath nòste costat a ua hemna, a ua hilha, a ua fraia, a un èsser encantador, qu’ei aquiu, precisaments pr’amor que auem besonh d’eth, e pr’amor que non se pòt estar sense nosati, saber qu’èm indispensables entad aqueth èsser que n’auem besonh, poder mesurar de contunh era sa estimacion pera quantitat de preséncia que mos balhe, e díder: “ Donques que me consagre tot eth sòn temps, ei qu’è tot eth sòn còr”.
Veir eth pensament a manca dera fesomia, verificar era fidelitat d’un èsser en eclipsi deth mon, percéber era carrinclada d’un vestit coma un bronit d’ales, sénter es va-e-veni, gésser, entrar, parlar, cantar; e pensar qu’un ei eth centre d’aguesti passi, d’aguesta paraula; d’aguest cant; mostrar en cada moment era sua pròpia atraccion saber-se’n un autant mès poderós guaire s’ei mès impotent e vier a èster ena escurina, er astre qu’ath sòn entorn gravite aqueth àngel; que i a pòques felicitats qu’egalen ad aguesta.
Eth gòi suprèm dera vida ei era conviccion de qué èm estimadi, estimadi per çò de nosati madeishi; mielhor dit, estimadi a maugrat de nosati madeishi; aguesta conviccion que l’a eth cèc.
Èster, en sòn malastre, servit, qu’ei èster amorassat.
Li manque quauquarren?
Non.
Auer amor que non ei pèrder era lum.
E quin amor!
Un amor format totafèt de vertut.
Que non i a ceguetat a on i a certitud.
Era amna cerque ara amna a paupes e la trape.
E aquera amna trapada e experimentada ei ua hemna: vos sostie ua man, qu’ei era sua; ua boca heregue eth vòste front, qu’ei era sua boca; entenetz près de vosati ua alendada, qu’ei era.
Auè’c tot en era, dempús eth sòn culte enquiara sua pietat, non èster jamès abandonat, auer aguesta doça feblesa que vos ajude, emparar-se en aguesta cana indestructibla, tocar a trauèrs des sues mans era Providéncia, e poder tier-la enes braci coma a un Diu paupable, quina felicitat!
Que non se’escambiarie aguesta ombra per tota era claretat!
Era amna àngel qu’ei aquiu, de contunh aquiu: se se dessepare qu’ei entà tornar; s’esbugasse coma eth saunei, e torne a campar coma era realitat; se sent eth calor dera sua preséncia que s’aprèsse, vedetz-la.
Que i a en era ua efusion de serenor, d’alegria, d’extasi; ei un arrai de lum ena net.
Mil suenhs petiti, arrens que son enòrmes en aqueth uet; es mès inefables accents dera votz femenina tengudi entà mimar-mos, e suplint per nosati en univèrs estavanit.
Un que se sent amorassat ena amna.
Arren ve, mès s’arreconeish adorat.
Qu’està en un paradís de tenèbres.
D’aqueth paradís auie passat monsenhor Bienvenú entar aute.
Era anóncia dera mòrt siguec reproduida peth jornau locau de M… ara vòra deth M…, e eth senhor Magdalena se presentèc a londeman tot vestit de nere, damb gasa en chapèu.
Que se vedec en pòble eth sòn dòu, e se comentèc.
Semblèc coma un indici dera origina deth senhor Magdalena.
Se dedusic qu’auie bèth parentiu damb eth venerable avesque.
E era plan petita banlèga de Sant German, dera localitat, decidic hèr arturar era quarantena que l’auie impausat ath senhor Magdalena, parent probable d’un avesque.
Eth senhor Magdalena coneishec çò que vos auia auançat, enes màger reveréncies que li heren es hemnes vielhes, e enes arridolets mès frequents que li dirigiren es joenes.
Ua tarde, cèrta degana d’aqueth petit cercle aristocratic, damb curiosèr per dret d’ancianitat, gausèc demanar-li:
Ère dilhèu, eth senhor alcalde, cosin deth defuntat avesque de D…?
Non, senhora.
Donques, repliquèc era veuda, non amiatz dò per eth?
Responec:
Magdalena responec:
Qu’ei qu’ena mia joenesa siguí lacai dera sua familha.
Es saboiards s’ac condauen es uns as auti, e per aquiu ne passaue fòrça.
V.- Teunhes relampits en orizon.
Pòc a pòc, e damb eth temps, s’anèren esbugassant totes es oposicions.
S’auien escampilhat dès era prumeria contra eth senhor Magdalena, per tòrt d’aguesta lei que patissen tostemp es que s’enautissen, injúries e calomnies que dempús non sigueren senon petòfies, dempús malícies, e que fin finau s’esbugassèren deth tot: eth respècte venguec a èster acomplit, unanim, corau, e i auec un moment, en 1821, qu’aguestes paraules “eth senhor alcalde” se prononciauen en M… ara vòra deth M… lèu damb eth madeish accent qu’aguestes autes: “eth senhor avesque”, èren prononciades en D… en 1815.
Se venguie de dètz lègues de distància entà consultar ath senhor Magdalena.
Apraiaue es diferéncies, suspenie es plaids, reconciliaue as enemics.
Toti lo cuelhien coma jutge des sòns drets.
Semblaue qu’auie ena sua amna eth tròn dera lei naturau.
Aquerò siguec coma un contagi de veneracion qu’en sies o sèt ans s’estenec per tot eth país.
Un òme solet, ena poblacion e en districte, se desliurèc absoludaments d’aqueth contagi, e hesse çò que siguesse eth senhor Magdalena, s’estaue revoutat, coma s’ua sòrta d’instint incorruptible e imperturbable lo desvelhèsse e l’enquimerèsse.
Se diderie qu’existís, plan que òc, en certans òmes, un vertadèr instint bestiau, pur e intègre coma quinsevolh instint, que cree era simpatia e era antipatia, que separe fatauments ues natures de d’autes, que non trantalhe, que non se trebòle, ne care, ne se desmentís jamès; clar ena sua escurina, infalible, imperiós, refractari a toti es conselhs dera intelligéncia e a toti es dissolvents dera rason, e que de quinsevolh manèra que venguen es destins, avertís secretaments ar òme-gosset que lo possedís era preséncia der òme-gat e, ar òme-vop, era preséncia der òme- leon.
Fòrça còps, quan eth senhor Magdalena passaue tranquil per un carrèr, corau, entornejat des benediccions de toti, se passaue qu’un òme de nauta estatura, vestit damb ua levita grisa escura, armat damb un gròs paishon e caperat damb chapèu de copa aplanada, se viraue de pic a guardar-lo e lo seguie damb era vista enquia que despareishie, crotzant es braci, secodint lentaments eth cap e quilhant es pòts enquiath nas, sòrta de gèst significatiu que se poirie revirar coma: “Mès, se qui ei aguest òme?
Sò segur d’auer-lo vist en bèth lòc.
Aguest personatge, grèu, damb gravetat lèu menaçaira, qu’ère d’aqueri que, per mès ara prèssa que se les guarde, criden era atencion der observador.
Se cridaue Javert, e ère dera policia.
Se tenguie en M… ara vòra deth M… as foncions penibles, encara qu’utiles, d’inspector.
Non sabie es antecedents de Magdalena; li deuie eth cargue qu’ocupaue ara proteccion deth senhor Chabouillet, secretari deth ministre d’Estat, comde Anglés, alavetz prefècte de policia en París; e quan arribèc en M… ara vòra deth M… qu’ère ja hèta era fortuna deth gran manufacturèr, e er oncle Magdalena s’auie convertit ja en senhor Magdalena.
Certans policièrs qu’an ua fesomia particulara, que se complique damb ua aspècte de baishesa barrejat damb un cèrt aire d’autoritat; Javert qu’auie aguesta fesomia, mens era baishesa.
Qu’èm convençudi de qué, se siguessen es amnes visibles a trauèrs des uelhs, se veirie de forma desparièra ua causa estranha, e ei que cadun des individús dera espècia umana se correspon a quauqua des espècies dera creacion animau; alavetz se poirie conéisher aisidaments era vertat, a penes aubirada peth pensaire, de qué, dera ustra enquiara agla, deth porcèth enquiath tigre, toti es animaus son presents en òme.
E cadun d’eri ei en un òme; e enquia e tot, en escadences, fòrça d’eri ath còp.
Es animaus non son senon es figures des nòstes vertuts e des nòsti vicis, errants dauant des nòsti uelhs; es hantaumes visibles des nòstes amnes.
Diu que mos ac mòstre entà hèr-mos a reflexionar.
Mès que, coma qu’es animaus non son qu’ombres, Diu (e entà qué?
Ça que la, as nòstes amnes, en èster realitats e auer ua fin que les ei pròpia, Diu que les a balhat intelligéncia, ei a díder, les a hèt susceptibles d’educacion.
Era educacion sociau, ben comprenuda, que pòt trèir tostemp d’ua amna, quina que sigue, tota era utilitat que contengue.
Que s’a de compréner, quan didem jos eth punt d’enguarda concret dera vida terrèstra aparenta, e sense prejutjar era question prigonda dera personalitat anteriora o ulteriora des èssers umans, que non son er òme.
Eth jo visible que non autorize de cap manèra ath pensaire entà remir eth jo latent.
Hèta aguesta excepcion, seguim.
Plan, donc, se per un moment s’admet damb nosati qu’en quinsevolh òme i a ua d’aguestes espècies animaus dera creacion, que mos serà plan aisit díder se qui ère er inspector de policia Javert.
Es campanhards d’Asturies se pensen qu’en cada ventrada de loba nèish un gosset, qu’ei aucit per sa mair, pr’amor que se non, tanlèu coma venguesse gran, s’avalarie as auti frairs.
Que se li balhe un ròstre uman ad aguest hilh de loba, e auram a Javert.
Javèrt auie neishut en ua preson, d’ua embelinaira, qu’eth sòn marit ère ena preson.
Quan auec creishut, se pensèc que se trapaue dehòra dera societat e se desesperèc per non poder entrar en era jamès.
Se n’encuedèc qu’era societat tie irremissiblaments dehòra d’era a dues classes d’òmes: es que l’escometen e es que la susvelhen; que non auie ua auta eleccion senon entrar en ua d’aguestes dues classes; ath còp, sentie ath sòn laguens un cèrt hons de regidesa, de regularitat e de probitat, complicat damb un inexplicable òdi entad aguesta raça de gitanos que d’era venguie.
Entrèc, donc, ena policia, e progressèc.
Tàs quaranta ans que ja ère inspector.
Ena sua joenesa auie estat emplegat enes presons deth Meddia.
Et ròstre uman de Javert consistie en un nas camús, damb dues prigondes hièstres qu’entada eres s’estenien, campant enes sues dues caròles, enòrmes pursères.
Qu’impressionauen desagradiuaments eth prumèr viatge que se vedien aqueres dues seuves e aqueres dues cavèrnes.
Quan Javert arrie, çò qu’ère estranh e terrible, es sòns pòts primi se desseparauen e deishauen veir, non solet es dents, senon tanben es anhiues; e ath torn deth sòn nas se formaue un plec celh e herotge coma sus eth morre d’ua fèra carnivòra.
Javert seriós, qu’ère un gosset de caça; quan arrie qu’ère un tigre.
Ath delà d’aquerò, qu’auie pòc crani, fòrça maishèra; es peus l’amagauen eth front e li queiguien sus es celhes; qu’auie entre es uelhs ua rufa centrau permanenta, coma ua estela de colèra, era guardada escura, era boca recuelhuda e temibla, era mina de comandament herotge.
Qu’ère format aguest òme de dus sentiments plan simples e relatiuaments plan bravi, mès qu’eth convertie lèu en dolents a truca d’exagerar-les; eth respècte ara autoritat, e er òdi ara revòuta.
Menspredaue e auie en òdi a toti aqueri qu’auien depassat, encara que siguesse un solet còp, eth limit legau deth mau.
Qu’ère absolut e non admetie excepcions.
D’un costat, didie: “Eth foncionari que non se pòt enganhar; eth magistrat jamès s’enganhe”.
Der aute costat, didie: “Aguesti que son irremediablaments perdudi, que non se pòt demorar arren de bon d’eri”.
Qu’ère completaments d’acòrd damb era opinion d’aguesti òmes radicaus, qu’atribuissen ara lei umana eth poder de hèr, o s’ac voletz, de desnishar dimònis, e que bote ua Estigia en çò de mès baish dera societat.
Qu’ère estoïc, seriós austèr, pensaire, lugubre, umil e capinaut coma es fanatics.
Tota era sua vida se resumie en aguestes dues paraules: velhar e susvelhar.
Qu’auie introdusit era linha dreta en aquerò que i a de mès torçat en mon; auie era consciéncia dera sua utilitat, era religion des sues foncions, e ère espion coma se pòt èster prèire.
Malerós aqueth que queiguie enes sues mans!
Qu’aurie estat capable d’agarrar a sa pair en hùger dera preson e de denonciar a sa mair en húger dera preson; e ac aurie hèt damb aguesta sòrta de satisfaccion interiora que da era vertut.
Ahigem qu’amiaue ua vida de privacions, d’isolament, d’abnegacion, de castetat, sense cap divertiment jamès.
Qu’ère eth déuer implacable, era policia comprenuda coma es espartans comprenien a Esparta; ua vigilància inexorabla, ua aunestetat herotge, un espion de marme, Bruto empeutat en Vidocq20.
Tota era persona de Javert exprimie ar òme qu’espie e que s’amague.
Era escòla mistica de Jusèp de Maistre, qu’en aquera epòca adaiguaue damb ua nauta cosmogonia es jornaus cridadi radicaus, auirie dit, plan que òc, que Javert n’ère un simbòl.
Non se li vedie eth front, que despareishie dejós deth chapèu; non se li vedien es uelhs, que se perdien jos es celhes; non se li vedie era barba, que se calaue ena corbata; non se li vedien es mans, que demorauen entre es manges; non se li vedie eth paishon, pr’amor que l’amiaue jos era levita.
Mès, venguda era escadença, se vedien, de pic, gésser d’aquera ombra, coma d’ua emboscada, un front angulós e estret, ua guardada funèsta, ua barba manaçaira, ues mans enòrmes e un paishon monstruós.
Enes sòns moments de léser, qu’èren pòc frequents, encara qu’auie en òdi as libres, liegie; d’aciu que non siguesse totafèt illetrat, çò que se vedie en un cèrt enfasi qu’auie enes sues paraules.
Ancian forçat francés (1775-18).
Que non auie cap de vici, ja ac auem dit.
Quan ère content d’eth madeish, s’autrejaue un povàs de tabac.
Atau ère eth ligam que l’estacaue ara umanitat.
Sense cap d’esfòrç se comprenerà que Javert ère er espant de tota aguesta classa qu’era estadistica annau deth Ministèri de Justícia designe jos eth nòm de: “persones sense mestièr coneishut”.
Eth nòm de Javert les hège húger sonque prononciar-lo, eth ròstre de Javert, en aparéisher, les petrificaue.
Tau ère aguest òme de formidable.
Javert qu’ère coma un uelh tostemp tachat sus eth senhor Magdalena: un uelh plen de sospeches e conjectures.
Eth senhor Magdalena venguec, fin finau, d’encuedar-se’n; mès, çampar, semblabla causa que siguec plan pòc entada eth.
Ne ua soleta pregunta li hec a Javert.
Ne lo cercaue ne lo refusaue; e patie, sense hèr veir que se’n sabie, aquera guardada incomòda e lèu pesanta.
Per quauques paraules isolades que se l’escapauen a Javert s’endonviaue qu’auie cercat secretaments, damb aguest curiosèr pròpi dera raça que se dèishe amiar autant deth destin coma dera volentat, totes es tralhes e antecedents qu’er oncle Magdalena auie pogut deishar en d’auti lòcs.
Semblaue saber-se’n, e a viatges didie damb paraules embolhades, que quauqu’un auie cuelhut determinadi unifòrmes en bèth país sus bèra familha qu’auie despareishut.
Un viatge l’arribèc que didie parlant damb eth madeish: “ Me pensi que l’è cuelhut”.
Dempús se demorèc tres dies cogitós, sense badar boca.
Semblaue que s’auie trincat eth hiu qu’auie creigut cuélher.
Ath delà d’aquerò, e açò ei un correctiu de besonh entath sens massa absolut que podessen hèr veir quauques paraules, arren i pòt auer de complètaments infalible en ua creatura umana; e ei pròpi der instint precisaments eth poder èster confonut, descaminat, desorientat.
Sense aquerò, que serie superior ara intelligéncia, e alavetz vierie qu’es bèsties aurien mielhor lum qu’er òme.
Magdalena, damb eth motiu de çò que vam a díder.
VI.- Er oncle Fauchelevent.
Eth senhor Magdalena, en tot passar un maitin per un carreron non empeirat de M… ara vòra de M… entenec un sarabat e, en veir a un grop a cèrta distància, s’apressèc ada eth: un vielh cridat er oncle Fauchelevent venguie de quèir jos eth sòn car, qu’eth sòn shivau s’auie rendut.
Eth tau Fauchelevent qu’ère un des rars enemics qu’auie eth senhor Magdalena en aquera epòca.
Quan Magdalena arribèc en país, Fauchelevent, ancian escrivan e campanhard lèu letrat, auie un comèrç que començaue a devarar.
Fauchelevent vedec aqueth simple obrèr que s’enriquie, tant qu’eth, patron, s’arroïnaue; e plan per aquerò s’aumplic d’enveja e hec tostemp tot aquerò qu’ère ena sua man entà damnatjar a Magdalena.
En auer-se arroïnat, e en non demorar-li senon un car e un shivau, e en trapar-se, ath delà, sense familha e sense hilhs, s’auie hèt carretèr entà poder víuer.
Eth shivau qu’auie trincades es dues pautes e non se podie quilhar.
Er ancian auie queigut entre es arròdes e tan malerosa auie estat era sua queiguda que tot eth pes dera veitura, qu’anaue fòrça cargada, gravitaue sus eth sòn pièch.
Er oncle Fauchelevent deishaue anar planhosi ais.
Que l’auien sajat de trèir, mès en bades.
Un esfòrç desordenat, ua ajuda mau entenuda, ua secodida en faus, podien acabar damb eth.
Non auie mès remèdi que desliurar-lo en tot lheuar era veitura peth dejós.
Javert, qu’auie arribat en moment der accident, auie manat a cercar a un cabestrant.
Eth senhor Magdalena arribèc e toti se heren enlà damb respècte.
Secors!, cridèc eth vielh Fauchelevent.
Eth senhor Magdalena se virèc entàs concurrents.
Non i a un cabestrant?, didec.
Que l’an anat a cercar, didec un campanhard.
Guaire se tardaràn en her-lo-se a vier?
Un quart d’ora!, sorrisclèc Magdalena.
Qu’auie ploigut era vesilha e eth solèr ère umid, e eth car s’en.honsaue en solèr cada còp mès, e cachaue mès e mès eth pièch deth vielh carretèr.
Qu’ère evident qu’abans de cinc menutes auirie es costelhes trincades.
Que non auem mès remèdi.
Mès alavetz serà ja tard.
Qu’ei que non vedetz qu’eth car s’en.honse?
Bon Diu!
Guardatz, didec Magdalena, encara rèste dejós deth car pro espaci entà que passe un òme e lo quilhe damb era esquia.
Sonque miei menuta e se poirà trèir ad aguest praube òme.
I a bèth un qu’age punhs e còr?
Li balharè cinc loïsi d’aur.
Dètz loïsi, didec Magdalena.
Arrés badèc boca en grop.
Es assistents baisheren es uelhs.
Un d’eri gasulhèc:
Eth madeish silenci.
Eth senhor Magdalena se virèc e arreconeishec a Javert.
Que li calerie èster plan fòrt.
I a eth perilh de quedar estronhat.
Tè!, didec Magdalena, vint loïsi!
Que non ei que les manque bona volentat, didec ua votz.
Javert seguic:
Qu’ei era fòrça.
Magdalena s’espauric.
Magdalena.
Qu’ère un forçat.
A!, didec Magdalena.
Deth forçat de Tolon.
Magdalena s’esblancossic.
Mentretant eth car s’anaue en.honsant lentaments.
Que m’estofi!
Se me trinquen es costelhes!
Un cabrestant!
Quinsevolh causa!
Magdalena campèc ath sòn entorn.
Cap des assistents se botgèc.
Javert repliquèc:
A!, que m’estronhe, cridèc eth vielh.
Magdalena lheuec eth cap, trapèc es uelhs de falcon de Javert, tostemp tachadi en eth, vedec as campanhards e arric tristaments.
De seguit, sense badar boca, se metec de jolhs, e abans qu’era multitud auesse pogut hèr un crit, ja ère jos eth car.
Que i auec un moment espaventós d’expectacion e de silenci.
Li cridauen:
Oncle Magdalena, gessetz d’aciu.
Eth madeish vielh Fauchelevent li didec:
Senhor Magdalena, anatz-vo’n!
Que seratz estronhat vos tanben!
Magdalena non responec.
Es concurrents trantalhauen.
De ressabuda, se vedec esmover-se era enòrma massa de gent, eth car se lheuaue doçaments, es arròdes gessien lèu deth ralh.
S’entenec ua votz estofada qu’exclamaue: “Lèu, ajudatz!” Qu’ère Magdalena que venguie de hèr eth darrèr esfòrç.
Toti se precipitèren.
Era abnegacion d’un de solet autregèc fòrça e valor a toti.
Eth car siguec quilhat per vint braci: eth vielh Fauchelevent s’auie sauvat.
Magdalena se lheuèc.
Qu’ère esblancossit, encara que li baishauen es pisharretes dera sudor.
Eth sòn vestit ère estarnat e caperat de hanga.
Toti plorauen; eth vielh li punaue es jolhs e lo cridae eth bon Diu.
Magdalena qu’auie en sòn ròstre sabi pas se quina expression de patiment erós e celestiau, e tachaue era sua vista tranquilla sus Javert, que lo seguie guardant.
VII.- Fauchelevent se hè jardiner en París.
Fauchelevent s’auie dislocat era vertelha ena queiguda.
Er oncle Magdalena lo hec a vier en ua infirmaria qu’auie bastit entàs sòns trabalhadors en edifici madeish dera fabrica, qu’ère assistida per dues fraies dera caritat.
A londeman, d’ora, er ancian se trapèc un bilhet de mil francs sus era tauleta de net, damb aguesta linha escrita dera man der oncle Magdalena: “Vos crompi eth vòste car e eth vòste shivau”.
Eth car s’auie espatracat e eth shivau s’auie mòrt.
Fauchelevent se guaric; mès era cama li quedèc anquilosada.
Eth senhor Magdalena, per recomanacion des fraies e deth capelhan, hec emboishar ar òme de jardinèr en un convent de monges deth barri de Sant Antoni en París.
Bèth temps dempús, eth senhor Magdalena siguec nomentat alcalde.
Eth prumèr còp que Javert vedec ath senhor Magdalena revestit dera banda que li balhaue tota era autoritat sus era poblacion, experimentèc era sòrta d’estrementida que senterie un mastin que flairèsse un lop jos es vestits deth sòn patron.
Dempús aqueth moment hugec d’eth tot çò que podec; e quan es besonhs deth servici l’exigien tu per tu, e non podie mens que trapar-se damb eth senhor alcalde, li parlaue damb un respècte prigond.
Era prosperittat creada per oncle Magdalena en M… ara vòra deth M… qu’auie, ath delà des signes visibles qu’auen indicat, un aute simptòma, que per non èster visible non ère mens significatiu; simptòma que non enganhe jamès: Quan era poblacion patís, quan manque eth trabalh, quan eth comèrç ei nul, eth contribuent se resistís ar impòst per penuria, dèishe passar es tèrmes, e er Estat despen fòrça sòs en procediments coercitius e reintegraments.
Quan eth trabalh ei abondiu, quan eth país ei erós e ric, er impòst se pague comòdaments, e còste pòc ar Estat.
Se pòt díder qu’era misèria e era riquesa publiques an un termomètre infalible enes despenes de percepcion der impòst.
En sèt ans es despenes de percepcion der impòst auien baishat es tres quartes parts en districte de M… ara vòra deth M… çò qu’ère encausa de qué se mentèsse soent aguest districte entre toti es districtes per M. de Villele, alavetz ministre de Finances.
Tau ère era situacion deth país quan entornèc en eth Fantina.
Arrés se’n brembaue d’era; mès, erosaments era pòrta dera fabrica deth senhor Magdalena ère coma un ròstre amic.
Se presentèc e siguec admetuda en obrador des hemnes.
VIII.
Era senhora Victurnien despen trenta cinc francs en per dera moralitat.
Quan Fantina vedec que viuie damb eth sòn trabalh, qu’auec un moment d’alegria.
Guanhar-se era vida aunèstaments, quin favor deth cèu!
Repilhèc vertadèraments eth gust deth trabalh.
Se crompèc un miralh, s’alegrèc de veir en eth era sua joenesa, es sòns beròis peus, es sòns polits dents; desbrembèc fòrça causes; non pensèc senon en Cosette e en avier possible, e siguec lèu erosa.
Loguèc un quartet e lo moblèc a credit sus eth sòn futur trabalh, rèsta des sòns costums de desòrdre.
Ara prumeria, coma auem vist, pagaue exactaments as Thenardier; e coma que no sabie sonque signar, entà escriuer-les se vedie obligada a valer-se d’un memorialista.
Escriuie soent, e aquerò se vedec.
Se comencèc a díder en votz baisha, en talher des hemnes, que Fantina “escriuie cartes”, e qu’auie “cèrtes manères”.
Arrés mielhor entà espiar es accions des auti qu’aqueri que non an arren a veir damb eres.
Per qué aqueth cavalièr non vie senon en escurir?
Per qué eth senhor N… non penge era clau en sòn respectiu pòrtaclaus dera portaria eth dijaus?
Per qué va tostemp per carrèrs hòraviadi?
Per qué era senhora baishe deth coche de loguèr abans d’arribar en casa?
Per qué envie a quèrrer un petit quasèrn de papèr de cartes quan a plia era paperèra?”, eca.
Que i a èssers qu’entà saber-se’n des secrets de taus enigmes, qu’a tot darrèr les son totafèt indiferents, despenen mès sòs, mès temps, e se cuelhen mès trabalh, de çò que costarie executar dètz bones accions; e tot aquerò ac hèn a gratis, per plaser, sense qu’eth sòn curiosèr recebe mès paga qu’eth curiosèr.
Que seguiràn ad aguest o ad aqueth pendent dies sancèrs, haràn longues ores de garda enes cantoades, entre es arbes, de nets, damb hered e damb ploja, corromperàn vailets, embriagaràn a menaires e a lacais, cromparàn ara puncèla, haràn era aquisicion d’un portièr, entà qué?
Entad arren.
Per acarnament de veir, de saber vides de d’autú, per pura prusor interiora de mormolhar.
Qu’ei plan trist, de vertat.
Cèrtes persones son dolentes solet per besonh de parlar.
Era sua paraula, convèrsa en salon, parlòta ena avantcramba, qu’ei coma aguestes humeneges que consumissen lèu era lenha: qu’an besonh de fòrça combustible, e eth combustible qu’ei eth pròche.
S’observèc, donc, a Fantina.
S’en saberen qu’en obrador, entre es autes, se viraue soent entà secar-se ua lèrma.
Qu’èren es moments que pensaue ena sua hilha, e dilhèu tanben en òme qu’auie estimat.
Qu’ei ua òbra dolorosa era de trincar es ombrius ligams deth passat.
Se descurbic tanben qu’escriuie aumens dus còps at mes tostemp damb era madeisha envolòpa, e qu’afranquie es cartes.
S’artenhèc auer ua envolòpa que didie: “Ath senhor Thenardier, ostejaire en Montfermeil”.
Heren a parlar ena tauèrna ath memorialista vielh que non podie aumplir eth sòn estomac de vin nere, sense desliurar eth sòn pièch de secrets.
En resumit, se sabec que Fantina auie un hilh “que deuie èster ua sòrta de hilha”.
Que i auec ua comaire que hec eth viatge entà Montferneil, parlèc damb es Thenardier, e didec ara sua tornada: “Que m’a costat es mèns trenta cinc francs, mès que me’n sai de tot.
È vist ara creatura”.
Era comaire que hec aquerò, qu’ère ua gorgona, cridada senhora Victurnien, garda e portèra dera vertut de toti.
Era senhora Victurnien, hemna de cinquanta sies ans, qu’auie recurbida era masca dera sua lejor damb era masca dera sua vielhesa, votz de crabòt e esperit irregular.
Semblabla vielha, qu’auie estat joena, causa admirabla.
Ena sua joenesa, en plen 93, se maridèc damb un fraire hujut deth convent damb casqueta ròia, e que passèc des bernardins entàs jacobins.
Ère flaca, seca, aspra, punchenta, espinosa, leù verinosa; tostemp brembant-se deth sòn fraire, que d’eth ère veuda, e que l’auie adondat e plegat fòrça.
Qu’ère ua ortiga qu’en era s’avertie eth rasonament deth fraire.
Quan era Restauracion, se hec devòta, mès, tant enèrgicaments, qu’es capelhanòts li perdonèren era sua nòça damb eth fraire.
Aguesta tau senhora Victurnien siguec, donc, era que passèc entà Montfermeil, e tornèc dident: “È vist ara mainada”.
Tanti passi que les calec temps; Fantina amiaue ja un an ena fabrica quan un maitin era contramèstra der obrador l’autregèc, de part deth senhor alcalde, cinquanta francs, en tot dider-li que ja non formaue partida deth talhèr, e qu’eth senhor alcalde la convidaue a gésser dehòra deth país.
Aquerò se passèc precisaments en madeish dia qu’es Thenardier, dempús d’auer demanat dotze francs en lòc de sies, venguien d’exigir-ne quinze en sòrta de dotze.
Fantina demorèc espaurida.
Non podie gésser deth pòble, deuie eth loguèr dera casa e des mòbles.
Cinquanta francs que non èren pro entà resòlver aguesti deutes.
Gasulhèc quauques paraules de suplica, mès era contramèstra li hec a veir qu’auie de gésser de seguit der obrador.
Ath delà d’aquerò, Fantina non ère qu’ua trabalhadora mejana.
Oprimida pera vergonha, mès que pera desesperacion, deishèc er obrador e entrèc ena sua casa.
Era sua fauta qu’ère, donc, coneishuda de toti.
Que non se sentie damb fòrces entà díder ua soleta paraula.
L’aconselhèren qu’anesse a tier-li ua visita ar alcalde; mès que non gausèc.
Er alcalde li balhaue cinquanta francs pr’amor qu’ère brave e la hège enlà, perque ère just.
Se sometec, donc, ath sòn decret.
IX.- Capitada dera senhora Victurnien.
Era veuda deth fraire servic, donc, entà quauquarren.
Per çò deth senhor Magdalena, que non se’n sabec d’aquerò.
Qu’aguestes son es combinacions que n’ei plia era vida.
Eth senhor Magdalena non acostumaue a entrar lèu jamès en talhèr des hemnes.
Auie metut ath cap de tot d’aguest obrador a ua celibatària vielha que l’auie dit eth capelhan, e qu’auie tota era sua confiança en aquera contramèstra, persona respectabla totafèt, fèrma, equitabla, intègra, plia dera caritat que s’està en autrejar; mès que non auie en madeish grad era caritat que s’està en compréner e e perdonar.
Eth senhor Magdalena fidaue en era.
Es milhors òmes se ven obligadi, normauments, a delegar era sua autoritat; en usatge d’era, e damb era conviccion de qué obraue ben, era contramèstra amiec a tèrme eth procès, jutgèc, condamnèc e executèc a Fantina.
Per çò des cinquanta francs, les ac balhèc d’ua quantitat qu’eth senhor Magdalena li fidaue entà aumòines e ajudes as trabalhadores, e que d’aquerò non ne balhaue compde.
Fantina s’aufric coma sirventa ena localitat e anèc de casa en casa.
Arrés l’admetec.
Non auie pogut deishar eth pòble.
Eth vendeire, que li deuie es mòbles, quini mòbles!, li didec: “se vo n’anatz vos harè cuélher per panaira”.
Eth propietari que li deuie eth loguèr li didec: “Qu’ètz joena e beròia, podetz pagar”.
Dividic es cinquanta francs entre eth vendeire e eth propietari; l’entornèc ad aqueth es tres quataus parts des mòbles, non demorant-se senon damb çò de besonh, e se trapèc sense trabalh, sense profession, sense auer mès qu’eth sòn lhet, e deuent encara cent francs apuprètz.
Se botèc a cóser camises entàs soldats dera garnison, que damb aquerò guanhaue dotze sòus ath dia: era sua hilha n’i costaue dètz.
Alavetz siguec quan comencèc a pagar mau as Thenardier.
Ça que la, ua anciana que l’alugaue era lum quan entornaue de nets, li mostrèc er art de viuer ena misèria.
Darrèr deth víuer damb pòca causa, vie eth víuer damb er arren: son dues crambes; era prumèra escura, era dusau tenebrosa.
Arrés coneish eth partit que certans èssers fèbles, qu’an envielhit ena misèria e ena aunestetat, saben trèir d’un sò.
Qu’arribe aquerò a èster enquia e tot un talent.
Fantina aqueric aguest sublim talent, e repilhèc un shinhau de valor.
En aquera epòca li didie ara sua vesia: ”Bè!, que pensi jo que, en non dormir que cinc ores e trabalhar tot çò d’aute ena cosedura, tostemp vierè a guanhar lèu entà pan.
Ath delà, quan s’està trist que se minge mens.
Ena sua misèria, auer auut ara sua hilha qu’aurie estat ua estranha felicitat.
Pensèc en hèr-la-se a vier, mès, entà qué?
Entà hèr-la participar ena sua nudesa?
Ath delà, les deuie as Thenardier; com pagar?
E eth viatge, com pagar-lo?
Era vielha que l’auie balhat çò que poiríem díder leçons dera vida indigenta, qu’ère ua brava hemna cridada Margarida, devòta damb bona devocion, prauba e caritatiua damb es praubi, e enquia damb es rics; sabie escríuer pro entà signar Marjarrita, e credie en Diu, çò que constitusís era sciéncia.
Aguesta vida qu’a un londeman.
Quan anaue peth carrèr comprenie qu’era gent viraue eth cap en passar e la senhalaue damb eth dit; toti la guardauen e arrés la saludaue; eth mensprètz, agre e hered des caminaires, se li calaue enes entralhes e ena amna coma un vent gelat.
Enes petites poblacions un malastre que se trape expausat ath sarcasme e ath curiosèr de toti.
En París, aumens, arrés te coneish, e aguesta escurina qu’ei coma un vestit.
Com desiraue entornar entà París!
Mès qu’ère impossible!
Qu’ère de besonh acostumar-se ath mensprètz, coma s’auie acostumat ara indigéncia.
De man en man anèc cuelhent ua resolucion.
Dempús de dus o tres mesi, secodic era vergonha e comencèc a gésser coma s’arren s’auesse passat.”Que m’ei parièr”, didec.
Era senhora Victurnien quan la vedie pàssar per dejós dera sua hièstra, notaue era misèria “d’aquera creatura” botada, gràcies ada era, “en sòn lòc” e se felicitaue.
Es dolents qu’an ua felicitat nera.
Er excès de trabalh fatigaue a Fantina, e l’aumentèc era petita tos seca que patie.
Un dia li didie ara sua vesia Margarida: “Tocatz, veiratz se guaire caudes è es mans”.
Ça que la, quan pes maitins se pientaue damb un vielh piente trincat, es sòns beròis peus, que ludien coma era seda hloisha, qu’auie es sues menutes d’erosa cocarèla.
X.- Seguida dera capitada.
A Fantina li dèren eth viatge tà finaus d’iuèrn; passèc er ostiu e tornèc er iuèrn.
Dies cuerts, mens trabalh.
En iuèrn non hè calor, non i a lum, non i a meddia, era tarde s’amasse damb eth maitin; tot qu’ei broma baisha, crepuscul; era hièstra ei entelada, non se ve clar.
Eth cèu qu’ei un badavèspre; tot eth dia qu’ei ua tuta; eth solei a era mina d’un praube.
Er iuèrn convertís en pèira era aigua deh cèu e et còr der òme.
Es sòns creditors l’assetjauen.
Fantina guanhaue plan pòc, es sòns deutes auien aumentat.
Es Thenardier, mau pagadi, l’escriuien en cada moment cartes qu’eth sòn contengut l’aclapaue, e l’arroïnaue.
Un dia l’escriueren qu’era sua petita Cosette ère complètaments nuda, damb eth hered que hège, que li calie un abric de lan, e qu’ère de besonh que sa mair manèsse dètz francs entada era.
Recebec era carta e l’estronhèc enes sues mans tot eth dia.
Pera net entrèc en çò d’un perruquèr que demoraue en un cornèr deth carrèr, e se treiguec eth piente.
Es sòns admirables peus ròis li queigueren enquias anques.
Polit peu!, sorrisclèc eth perruquèr.
Guaire me balharatz per eth?, didec era.
Dètz francs.
Copatz-lo.
Crompèc un vestit de lan e l’envièc as Thenardier, que se meteren furiosi.
Qu’ère sòs çò qu’eri volien.
Li balhèren eth vestit a Eponina, e era prauba lauseta seguic arraulida.
Fantina pensèc: “era mia mainada ja non a hered.
Que l’è vestida damb es mèns peus”.
Tenguie ues petites casquetes redones, qu’amagauen era sua tèsta tosquirada, e que damb eres encara estaue pòlida.
Començaue a surgentar alavetz un trabalh tenebrós en còr de Fantina.
Quan vedec que ja non podie pientar-se, comencèc a auer en òdi a tot çò que l’entornejaue.
Qu’auie participat pendent fòrça temps dera veneracion de toti entar oncle Magdalena; e totun aquerò, a truca de repetir-se qu’eth auie estat qui la hec enlà e era encausa deth sòn malastre, venguec a odiar- lo mès qu’ad arrés.
Quan passaue per dauant dera fabrica, as ores qu’es trabalhadores èren ena pòrta, simulaue arrir e cantar.
Fantina cuelhec un aimant, eth prumèr que se presentèc, un òme que non estimaue, per despieit, damb era ràbia en còr.
Qu’ère un miserable, un guiterós indigent, que la mautractaue, e que la deishèc tau qu’era l’auie cuelhut, damb desengust.
Fantina adoraue ara sua hilha.
A mida qu’anaue devarant, coma mès ombriu se hège tot ath sòn entorn, mès miralhaue ath hons dera sua amna aqueth doç angelet.
Fantina didie: “Quan siga rica qu’aurè ara mia Cosette damb jo”, e arrie.
Era tos non la deishaue, e sentie sudors ena esquia.
Bèth dia recebec ua carta des Thenardier redigida en aguesti tèrmes: Cosette ei malauta d’ua malautia que i a en pòble.
Qu’a çò que diden ua fèbra miliara.
Li cau medicaments cars, çò que mos arroïne, e ja non podem pagar mès.
Se non mos manatz quaranta francs en ueit dies, era mainada s’aurà mòrt.
S’estarnèc a arridalhades, e li didec ara sua anciana vesia:
Guarda, tè!
Quaranta francs!
Ei a díder, dus napoleons d’aur!
Be ne son de pècs aguesti campanhards!
Ça que la, se filèc de cap ara escala, près d’un hiestron, e liegec de nauèth era carta.
De seguit baishèc era escala, e gessec corrent e sautant, tostemp arrint.
Qué vos cau entà estar-vos tant alègra?
Un que la trapèc li didec:
Fantina responec:
Campanhards, a tot darrèr!
En passar pera plaça vedec a fòrça gent qu’enrodaue un coche, d’ua forma capriciosa, que sus eth peroraue un òme vestit de vermelh.
Qu’ère un mostraire de mariòtes, dentista en exercici, qu’aufrie ath public dentadures completes, òpi, povassi e elixirs.
Fantina s’amassèc ath grop, e se metec a arrir coma es auti, damb aquera arenga qu’amiaue argòt entara racalha e entara gent fina.
Eth arrincacaissaus vedec ad aquera beròia joena arrint, e sorrisclèc de pic:
Qu’auetz uns beròis dents, joena alègra!
E quines son es pales?, preguntèc Fantina.
Quin orror!, exclamèc Fantina.
Dus napoleons d’aur!, gasulhèc ua vielha qu’ère seiguda aquiu.
Reflexionatz, estimada!
Dus napoleons que son quauquarren.
S’eth còr vos ac conselhe, vietz a tier-me ua visita aguesta tarde ena aubèrja dera Cubèrta d’Argent, a on me traparatz.
Comprenetz, aquerò?
Com se dèishe anar peth pòble a gent atau?
Arrincar-me es dus dents deth dauant!
Aquerò que serie orrible!
Es peus tornen a créisher, mès es dents!
A, monstre!
Abans me lançaria d’un cincau pis en carrèr.
M’a dit que serie aguesta tarde ena Cubèrta d’Argent.
E guaire balhaue?, preguntèc Margarida.
Dus napoleons d’aur.
Que son quaranta francs.
Òc, didec Fantina, quaranta francs.
Se demorèc cogitosa, e se calec enes sues causes.
Ath cap d’un quart d’ora deishec era cosedura, e tornèc a liéger era carta des Thenardier ena escala.
En tornar a entrar, li didec a Margarida, que trabalhaue ath sòn costat: Qué ei ua fèbre miliara?
Vo’n sabetz?
Òc, responec era vielha.
Qu’ei ua malautia.
E s’a besonh de fòrça medecines?
Ò!, medecines terribles.
E en qué consistís?
Qu’ei ua erupcion coma d’autes.
E ataque solet as mainatges?
Mès que mès as mainatges.
E se’n morís fòrça?
Fòrça, didec Margarida.
Fantina gessec, e anèc un còp mès a liéger era carta ena escala.
A londeman, coma que Margarida entrèsse en quarto de Fantina abantes de hèr-se dia, donques que tostemp trabalhauen amassa, e d’aguesta sòrta non alugauen qu’ua candèla entàs dues, trapèc a Fantina esblancossida, gelada.
Non s’auie calat en lhet.
Era casqueta l’auie queigut sus es jolhs.
Era lum auie usclat tota era net, e ère lèu agotada.
Senhor!
Qué se passe?
Dempús guardèc a Fantina que viraue entada era era sua tèsta sense peus.
Dès era vesilha Fantina auie envielhit dètz ans.
Jesús!, didec Margarida.
Qué vos cau, Fantina?
Arren, responec Fantina.
Ath contrari.
Era mia mainada non se morirà d’aguesta espaventosa malautia per manca de medicaments.
Que sò contenta.
Jesús, mon Diu!, didec Margarida.
Aquerò qu’ei ua riquesa.
Les è guanhat, didec Fantina.
Ath còp arric.
Era candèla alugaue eth sòn ròstre.
Qu’ère un arridolet sagnós.
Ua saliua roienca gessie pès extrèms des pòts, e ena boca auie un horat nere.
Es dus dents l’auien estat arrincadi.
Manèc, donc, es quaranta francs entà Montfermeil.
Cosette non ère malauta.
Fantina lancèc eth sòn miralh pera hièstra.
Hège ja temps qu’auie deishat era sua cela deth dusau pis per un cornèr, barrat damb un picapòrt, jos eth losat, ua d’aguestes lucanes qu’eth losat forme angle en solèr, e que cada instant estramunque eth cap damb eth.
Fantina non auie ja lhet, e li restaue un pelhòt, que cridaue vana, un matalàs en solèr e ua cagira desmargada.
Un rosèr qu’auie, se l’auie secat, desbrembat en un cornèr, e en aute se vedie ua gèrra que li servie entà botar aigua, que se gelaue en iuèrn e que quedauen mercadi es diferents nivèus de liquid per cercles de gèu.
Fantina auie perdut eth pudor, dempús perdec era elegància, e a tot darrèr, enquia e tot er agençament: gessie damb era jarga lorda; e, ja per manca de temps, ja per indiferéncia, no recosie era sua ròba.
A mida que se trincauen es talons, anaue calant es miches enes sabates, çò que se vedie per certans plecs perpendiculars.
Pedaçaue en sòn corsatge vielh e rosigat damb tròci de coton que s’estarnaue ath mendre movement.
Es persones a qui les deuie li formauen “escandals” non la deishauen en patz.
Se les trapaue en carrèr e les tornaue a trapar enes escales.
Se passaue es nets plorant e pensant qu’auie es uelhs plan ludents e sentie un dolor seguit ena esquia ath cant dera omoplata quèrra.
Tossie fòrça; Odiaue prigondaments ar oncle Magdalena, e non se planhie.
Se passaue, en tot cóser, dètz-e-sèt ores ath dia; mès un contratista de trabalh des presons, que hège trabalhar a mès baish prètz as presoères, hec de ressabuda abaishar es prètzi, e damb aquerò se redusic eth jornau des trabalhadores liures a nau sòus.
Dètz-e-sèt ores de trabalh diadèr e nau sòus!
Es sòns creditors èren mès implacables que jamès.
Eth vendeire, qu’auie recuperat lèu toti es mòbles, li didie: “Quan me pagaràs, coquina?” Qué mès se podie voler d’era, mon Diu!
Se trapaue assetjada e s’anaue desvolopant en era quauquarren de fèra.
Alavetz tanben Thenardier l’escriuec en tot dider-li que l’auie demorat fòrça temps damb massa bontat; qu’auie besonh de cent francs de pic; que se non les ac manaue, meterie en carrèr ara petita Cosette, encara que convalescenta dera sua malautia, damb hered, pes camins, tà que siguesse d’era çò que siguesse, e que crevèsse se tau ère eth sòn desir.
Vai, didec, venem era rèsta.
Era malerosa se hec hemna dera vida.
XI.- Christus nos liberavit.
Se qué ei aguesta istòria de Fantina?
A qui?
Ara misèria.
Ara hame, ath hered, ar abandon, ar isolament, ara nudetat.
Be n’ei de dolorós aguest mercat!
Ua amna per un tròç de pan: era misèria aufrís, era societat accèpte.
Era santa lei de Jesucrist govèrne era nòsta civilizacion, mès que non la penetre encara.
Se ditz qu’era esclavitud a despareishut dera civilizacion europèa e ei un error.
Qu’encara existís; solet que non pese ja senon sus era hemna, e se cride prostitucion.
Pese sus era hemna, ei a díder, sus era gràcia, sus era feblesa, sus era beresa, sus era maternitat.
Que non ei aguesta ua des mendre ignominies der òme.
En punt qu’auem arribat d’aguest dolorós drama, arren li rèste a Fantina de çò qu’ère en d’auti tempsi.
Que s’aconvertit en marme, en vier a èster hanga.
Qui la tòque, sent hered.
Passe, vos tie e non sap se qui ètz: ei era figura desaunorada e sevèra, era vida e er orde sociau que l’an dit era sua darrèra paraula.
Que l’a arribat tot çò que li podie arribar.
Tot qu’ac a sentut, tot ac a patit, tot ac a experimentat, tot ac tengut, tot ac a perdut, tot ac a plorat.
Qu’ei resignada, damb aguesta resignacion, que se retire ara indiferécia, tau qu’era mòrt se retire ath saunei.
Arren evite, arren cranh.
Que quèigue sus era tota era broma, e que passe per era tot er ocean, qu’ei parièr.
Ei una esponga chaupada.
Atau s’ac pense era, aumens.
A!, Qué son aguesti destins atau lançadi e possadi confusaments?
Entà on van?
Per qué son atau?
Eth que se’n sap de tot aquerò, que ve ena escurina.
Ei solet: se cride Diu.
XII.- Es òcis deth senhor Bamatabois.
Que i a en totes es poblacions petites, e particularaments en M… ara vòra deth M…ua classa de joeni que consumissen cinc centes liures de renda ena província, damb era madeisha mina qu’es sòns egals avalen en París dus cent mil francs cada an.
Qu’apertien aguesti èssers ara grana espècia neutra; impotents, parasits, nuls, qu’an un shinhau de terren, un shinau de pegaria e un shinhau de bualh, que serien rudes en un salon, e se cren cavalièrs en ua tauèrna; que diden: es mèns prats, es mèns bòsqui, es mèns colons; que fiulen as actritzes deth teatre entà hèr veir que son persones de gust; que pelegen damb es oficiaus dera garnison entà demostrar que son gent que s’ac vau; que cacen, humen, dancen, beuen, flairen a tabac, hèn ath bilhard, guarden as viatjaires que baishen dera diligéncia, demoren en cafè, mingen en ostau, an un gosset que rosigue es uassi dejós dera taula, e ua aimanta que mèstre es plats ath dessús; qu’estauvien ua sodada, exagèren es mòdes; admiren era tragédia, mensprèden as hemnes, gasten es bòtes vielhes, còpien a Londres a trauèrs de París, e a París a trauèrs de Pont-a-Musson, envielhissen enlordidi, non trabalhen, non servissen entad arren e tanpòc damnatgen guaire.
D’eri, se siguessen mès rics, se diderie: “son elegants”; se siguessen mès praubi: “son fenantièrs”.
Tau que son, se les cride simplaments “desocupadi”.
Entre aguesti desocupadi, que n’a de hastigosi e hastigadi, de filosofastres e coquins.
En aqueri tempsi, un elegant se compausaue d’un gran cothèr, ua grana corbata, un relòtge damb pendolhs, tres justets suberpausadi de colors desparièrs, eth blu e eth ròi interiors, un frac de color d’oliva, ua cintura cuerta e de coa de merluça, damb dues hilades de botons d’argent, sarradi es uns damb es auti e pujant enquiara espatla, e un pantalon de color d’oliva mès clar, ornat enes sues dues costures damb un nombre de bandes indeterminat, mès tostemp impar, qu’oscillaue d’ua a onze, limit que non se podie depassar jamès.
En aquera epòca es mostachas volien díder persona non militara e es esperons caminaire.
Qu’ère era epòca dera luta entre es republiques dera America meridionau e eth rei d’Espanha, de Bolivar contra Morillo.
Es chapèus d’ales cuertes qu’èren reialistes e se cridauen capfoguèrs; es liberaus amiauen chapèus d’ala ampla, que se cridauen bolivars.
Ueit o dètz mesi dempús de çò qu’auem racondat enes planes precedentes, enes prumèri dies de 1823, ua tarde qu’auie nheuat, un d’aguesti elegants, un d’aguesti desocupadi “d’idies braves”, donques qu’amiaue un capfoguèr, e venguie, ath delà, ben enfaishat en ua d’aqueres granes capes que complementauen, en temps hered, eth vestit de mòda, se divertie en fustigar a ua hemna que passaue, en vestit de balh, tota despeitrinada e damb flors ena tèsta, per dauant dera pòrta deth cafè des oficiaus.
Aqueth elegant humaue, donques qu’aguesta ère decididaments era mòda.
Cada còp qu’era hemna passaue peth sòn dauant, li lançaue, damb ua bohada de hum deth sòn cigar, un apostròf, qu’eth credie graciós e agudent, coma: “be n’ès de lèja!
Quan t’amagues?
Que non as dents, eca, eca,”.
Era hemna, trist espèctre vestit, qu’anaue e venguie sus era nhèu, non li responie, ne tansevolhe lo guardaue, e non per aquerò recorrie damb mens regularitat eth sòn camin, que la plaçaue cada cinc menutes jos eth sarcasme, coma eth soldat que va e ven en ua carrèra de baguetes.
Eth pòc efècte que costaue, ahisquèc, plan que òc, ar ociós, que profitant un moment qu’era hemna se viraue, venguec ath sòn darrèr a pas de lop, e estofant er arrir, s’ajoquèc, cuelhec un sarpat de nhèu e l’ac botèc bruscaments ena esquia entre es sòns dus muscles nudi.
Era joena hec un idòl, se virèc, sautèc coma ua fèra e se lancèc sus er òme en tot clauar-li es ungles en ròstre damb es mès espaventoses paraules que se pòden enténer en un còs de garda.
Aqueri escarnis, vomegadi per ua votz rangolhosa per aiguardent, gessien hastigosaments dera boca d’ua hemna, que li mancauen, plan, es dus dents deth dauant.
Qu’ère Fantina.
Era hemna quilhèc eth cap, e era sua votz furiosa se padeguèc en un virament de uelhs.
Es sòns uelhs se meteren veirencs; d’esblancossida venguec a palla, e tremolaue damb entrementides de terror.
Qu’auie coneishut a Javert.
Er elegant profitèc era escadença entà escapar-se.
XIII.- Solucion de quauques quèstions de policia municipau.
Javert hec enlà as concurrents, des.heiguec eth cercle e se metec a caminar a longues calhamardades entara oficina de policia, qu’ère en extrèm dera plaça, arrossegant ath sòn darrèr ara miserabla.
Era se deishèc amiar maquinauments.
Ne eth ne era badauen boca.
Eth revolum d’espectadors, en paroxisme dera alegria, les seguie damb es sues facècies.
Era suprèma misèria qu’ei tostemp escadença d’obscenitats.
En arribar ena oficina de policia, qu’ère ua sala baisha, escauhada per un horneth de cauhatge e vigilada per un garda, damb ua pòrta de veire grasilhada que daue tath carrèr, Javert dauric era pòrta, entrèc damb Fantina, e barrèc ath sòn darrèr, damb gran trebolament des curiosi, que se quilheren sus era punta des pès, e alonguèren eth còth pera reisha escura deth còs de garda, sajant de veir.
Eth curiosèr qu’ei ua gojardaria.
Veir qu’ei avalar.
Eth sergent dera garda botèc ua lum sus ua taula.
Aguesta sòrta de hemnes que son totafèt abandonades, pes nòstes leis, ara discrecion dera policia, que d’eres ne hè çò que vò; les castigue coma les semble, e confisque, a gust sòn, aguestes dues tristes causes que se criden era sua industria e era sua libertat.
Javert qu’estaue impassible: en sòn ròstre grèu non se miralhaue cap emocion.
E, ça que la, se trapaue prigonda e grèuments encaborniat.
Qu’ère aqueth un d’aguesti moments qu’exercie, sense depéner d’arrés, mès damb toti es escrupuls d’ua consciéncia sevèra, eth sòn temible poder discrecionau.
En aqueth moment comprenie qu’eth sòn sèti d’agent de policia ère un tribunau.
Jutjaue, e, ath delà, condamnaue.
Cridaue ena sua ajuda a totes es idies que i auie en sòn esperit, pr’amor d’amiar ben era gran causa que hège.
Coma mès examinaue eth hèt d’aquera joena, se sentie mès indignat.
Qu’ère evident que venguie de veir que se cometie un crim: venguie de veir en carrèr ara societat, representada per un propietari elector, insultada e escometuda per ua creatura excludida de quinsevolh dret.
Ua prostituta qu’auie atemptat contra un ciutadan.
Ac auie vist eth, eth, Javert.
Escriuie, donc, en silenci.
Cuelhetz a tres òmes e amiatz ad aguesta joena entath croton.
Dempús, en tot virar-se de cap a Fantina, higec: que n’auetz entà sies mesi.
Era malerosa s’estrementic.
Sies mesi, sies mesi de preson!, sorrisclèc.
Sies mesi de guanhar sèt sòus per dia!
Qué l’arribarà a Cosette, era mia hilha, era mia hilha?
Les deui mès de cent francs as Thenardier, senhor inspector, non vo’n sabetz?
Fantina s’arrosseguèc pes rajòles banhades pes bòtes plies de hanga de toti aqueri òmes, sense lheuar-se, amassant es mans e hènt grani passi damb es jolhs.
Senhor Javert, didec, vos demani perdon.
Vos asseguri que jo non n’è auut eth tòrt.
S’auéssetz vist eth principi de çò que se passèc.
Vos juri per Diu que non n’è auut eth tòrt.
Aqueth cavalìer, que non coneishia, me lancèc nhèu ena esquia.
I a dret a que mos meten nhèu ena esquia quan caminam tranquillaments peth carrèr sense hèr cap de mau a degun?
Plan per aquerò m’enforismè.
Sò un shinhau malauta, guardatz; ath delà, hège fòrça estona que m’escarnie: “ès lèja, non as dents!” Ja me’n sai que non è dents.
Jo que non hèja arren; didia ath mèn laguens: “ei un cavalièr que se divertís” Que siguí prudenta damb eth; non li didí arren.
Alavetz me metec era nhèu.
Senhor Javert, senhor inspector mèn, non i a arrés qu’ac age vist entà dider-vos qu’ei vertat çò que digui?.
Qu’aurè het mau d’emmaliciar- me; mès, ja vedetz, en prumèr moment arrés ei patron d’un madeish; que i a enventides.
Ei crudèu sénter sus un madeish ua causa tan hereda quan un mens s’ac demore.
Qu’è cometut ua fauta en lançar eth chapèu d’aqueth senhor.
Mès, se per qué se n’a anat?
Jo li demanaria perdon.
Ò, mon Diu!, que non me costarie bric demanar-li perdon.
Desencusatz-me aguest còp, senhor Javert.
Guardatz, non sabetz aquerò, enes presons non se guanhen que sèt sòus, que non ei eth tòrt deth govèrn; mès eth cas ei que guanhen sèt sòus; e guardatz que jo me cau pagar cents francs, e se non me manarà ara mia hilha.
Mon Diu, jo que non la posqui auer damb jo!
Ei tan vergonhós çò que hèsqui!
Ò, era mia Cosette!
Ò, eth mèn àngel dera santa Vèrge!
Qué serie d’era?.
Guardatz, es Thenardier, es ostejaires, es campanhadrs que non comprenen es mies rasons.
Qu’an besonh de sòs.
Non me botetz ena preson.
Que mos cau auer pietat d’aguestes creatures, eth mèn brave senhor Javert.
Se siguesse grana, que ja se guanharie era vida; mès que non pòt aqueth àngel.
Jo que non sò ua mala hemna, ath hons.
Que non ei eth vici ne era guitèra es qu’an hèt de jo çò que vedetz.
Se beui aiguardent ei pera mia misèria.
Non me shaute, mès me padègue.
Quan jo èra mès erosa, se m’auessen examinat es mèns armaris s’aurie vist pro ben que non èra ua hemna coquèla que se platz deth desòrdre.
Jo qu’auia ròba blanca, fòrça ròba blanca.
Ajatz pietat de jo, senhor Javert.
Fantina parlaue atau, ajulhada, agitada pes somics, cèga pes lèrmes, nuda era gòrja, retortilhant-se es mans, estossegant damb ua tos seca e braca, gasulhant en votz baisha damb era votz dera agonia.
Eth gran dolor qu’ei un arrai divin e terrible que transfigure as miserables.
En aqueth moment Fantina auie tornat a èster beròia.
En bèri moments s’arturaue e punaue trendaments eth leviton deth policia.
Qu’aurie atrendit a un còr de pèira; mès non atrendic un còr de pau.
Anem, didec Javert, que ja t’è entenut.
As acabat ja?
Ara anem.
Que n’as entà sies mesi!
Ne eth Pair Etèrn en persona poirie hèr arren en aquerò.
Quan Fantina entenec es solèmnes paraules “ne eth Pair Etèrn en persona poirie hèr arren” comprenec qu’era senténcia s’auie dictat.
Demorèc aclapada complètaments, e queiguec gasulhant:
Perdon!
Javert virèc era esquia.
Es soldats la cuelheren des braci.
Quauques menutes abans auie entrat ena sala un òme sense qu’arrés se n’encuedèsse.
Auie barrat era pòrta e s’auie apressat entà escotar es supliques desesperades de Fantina.
Un moment, se vos platz.
Javert lheuèc era vista, e arreconeishec ath senhor Magdalena.
Perdonatz, senhor alcalde…
Aguestes paraules, “senhor alcalde”, costèren en Fantina un efècte estranh.
Se lheuèc ara prèssa coma un espèctre que ges dera tèrra, refusèc as soldats que la tenguien des braci, se dirigic entath senhor Magdalena, abans que la podessen arturar, e guardant-lo fixaments damb mina hòraviada, exclamèc:
Qu’ès tu eth senhor alcalde!
Inspector Javert, botatz ad aguesta hemna en libertat.
Dempús s’estarnèc d’arrir e l’escopic en ròstre.
Eth senhor Magdalena se limpièc era cara, e didec:
Javert se pensèc que s’auie tornat hòl.
Experimentèc en aqueth moment, ua darrèr dera auta, e lèu barrejades, es emocions mès fòrtes qu’auie sentut ena sua vida.
Veir a ua hemna dera vida escopir en ròstre a un alcalde qu’ère ua causa tan monstruosa, qu’autaplan enes sues suposicions mès estranhes aurie creigut un sacrilègi era sua possibilitat.
Ath delà, ath hons deth sòn pensament hège un comparèr terrible entre çò qu’ère aquera hemna, e çò que podie èster er alcalde, e alavetz entrevedie damb orror qu’arren auie de notable en tan prodigiós atemptat.
Mès quan vedec ar alcalde, ath magistrat, limpiar-se tranquillaments eth ròstre, e l’entenec a díder: “botatz ad aguesta hemna en libertat”, sentec coma un enludernament d’estupor; li manquèren eth pensament e era paraula: er estonament, qu’auie passat entada eth des limits de çò de possible.
Se demorèc mut.
Es paraules der alcalde non auien hèt mens efècte en Fantina.
Quilhèc eth sòn braç nud, en entener-les, e s’agarrèc ara clau deth horneth, coma ua persona que trantalhe.
Guardèc vagaments ath sòn entorn e se metec a parlar en votz baisha, coma se parlèsse entada era madeisha.
En libertat!
Que me dèishen partir!
Que non vaja sies mesi ena preson!
Qui ac a dit?
Ei possible que s’age dit aquerò?
Ac è entenut mau?
Que non serà eth monstre der alcalde!
Auetz estat vos, senhor Javert, eth qu’a dit que me boten en libertat?
Ò, jo vos condarè e me deisharatz partir!
Aguest monstre d’alcalde, aguest coquin vielh qu’ei era encausa de tot!
Guardatz, senhor Javert, que m’a balhat eth viatge pes parlòtes d’un grop de coquines que son en talhèr.
Aquerò qu’ei terrible!
Dar eth viatge a ua prauba joena que trabalhe aunèstaments!
Jo que non auia guanhat çò de besonh, e plan per aquerò venguec eth mèn malastre.
Que vos ac vau a explicar.
Guanhatz, per exemple, dotze sòus per ua camisa; e baishe eth prètz a nau sòus; ja non ei possible víuer.
Alavetz mos cau anar per a on se posque.
Jo auia ara mia petita Cosette, e me sò vista obligada a hèr-me hemna dera vida.
Ara compreneratz com ei qu’a eth tòrt de tot, eth marrit alcalde.
Jo qu’è caushigat eth chapèu d’aqueth cavalièr dauant deth cafè des oficiaus; mès abans m’auie lançat a pèrder un vestit damb era nhèu.
Nosates non auem qu’un vestit de seda entà gésser de nets.
Ja vedetz que non ac è hèt mau de bon voler, vertat, senhor Javert?
Guaires hemnes i a pejores que jo, e que son mès eroses!
Ò, senhor Javert!, vos ètz eth qu’a dit que me boten en libertat, non ei vertat?
Informatz-vo’n, parlatz damb eth mèn ostalèr; que pagui ben, e vos diderà que sò aunèsta.
Mon Diu!, vos demani perdon: qu’è tocat sense voler era clau dera humeneja, e a gessut eth hum.
Eth senhor Magdalena la seguie d’aurelha damb prigonda atencion.
Tant que Fantina parlaue, qu’auie metut es dits ena pòcha deth sòn justet, auie trèt era borsa e l’auie daurida; mès qu’ère ueda, e se l’auie sauvat un aute còp.
Dempús li didec a Fantina:
Guaire auetz dit que deuetz?
Fantina, que solet guardaue a Javert, se virèc e didec:
E dempús, en tot dirigir-se as soldats:
Te parli jo a tu?
Auetz vist com l’è escopit ena cara?
Ath marrit der alcalde!
Vies entà meter-me pòur; mès que jo non è pòur.
Ad aqueth que cranhi qu’ei ath senhor Javert.
Me cau pòur eth mèn brave senhor Javert.
E parlant atau se virèc entà Javert:
Ei de besonh, senhor inspector, èster just, e me pensi que n’ètz, senhor inspector.
Çò que s’a passat qu’ei plan simple.
Un cavalièr se divertís en botar un shinhau de nhèu en pitrau d’ua hemna; aquerò hè arrir as oficiaus, qu’an talents de trufaria; e nosates solet servim entà qu’aguesti senhors se disvertisquen.
Vos presentatz, vos cau restablir er orde, vos hètz a vier ara hemna qu’a fautat, mès coma qu’ètz brave, reflexionatz e didetz que me boten en libertat, pera mia hilha; pr’amor que sies mesi ena preson m’empacharien balhar de minjar ara mia mainada.
Aué è cridat, donques que me heren mau; me susprenec era heredor dera nhèu; e coma vos è dit, non me trapi ben, è tossiquèra e senti ena gòrja coma ua bòla que m’uscle; eth mètge me ditz que me suenha.
Balhatz-me era vòsta man, tocatz aciu, non cranhetz arren.
De ressabuda apraièc eth desòrdre des sòns vestits; deishèc anar es plecs dera pelha que s’auie quilhat enquia près deth jolh, e se dirigic entara pòrta, dident en votz baisha as soldats, e botjant amigablaments eth cap:
Hilhs, eth senhor inspector a dit que me deishetz anar, e me’n vau.
Metec era man en picaport.
Ua passa mès e ja ère en carrèr.
Javert enquiad aguest moment s’auie estat de pès, quiet, damb es uelhs tachadi en solèr, plaçat ath miei d’aguesta scèna coma ua estatua trèta deth sòn lòc que demore que se le bote en un aute.
Eth bronit deth picapòrt lo hec desvelhar, entà didè’c atau.
Quilhèc eth cap damb ua expression d’autoritat sobeirana; expression autant mès terribla coma mès baisha ei era autoritat, herotge ena bèstia sauvatge, atròç en òme que non ei arren.
Garda, sorrisclèc, qu’ei que non vedetz qu’aguesta coquina se’n va?
Jo, didec Magdalena.
Fantina, en enténer era votz de Javert, tremolèc e deishèc anar eth picapòrt tau qu’un lairon dèishe anar er objècte panat quan ei susprenut in fraganti.
Ara votz de Magdalena se virèc, e sense badar boca, sense alendar tansevolhe, era sua guardada passèc de Magdalena a Javert, de Javert a Magdalena, sivans parlaue er un o er aute.
Qu’ère de besonh que Javert siguesse, coma se sòl díder, “asenat” entà que gausèsse repotegar ath garda, qu’ac auie hèt, dempús dera indicacion der alcalde, entà méter a Fantina en libertat.
Auie desbrembat que se trapaue dauant der alcalde?Auie acabat per dider-se ada eth madeish qu’ua autoritat ère impossible qu’auesse balhat ua orde semblabla, e qu’er alcalde auie dit, sense voler, ua causa per ua auta?
Siguesse çò que siguesse, quan eth senhor Magdalena prononcièc aguest jo, er inspector de policia se virèc entada eth, palle, hered, damb es pòts bluencs, era guardada desesperada, agitat per ua tremolor imperceptibla, e li didec, causa inaudida!, damb eth cap clin, mès damb era votz fèrma:
Senhor, aquerò que non pòt èster.
Com!, didec Magdalena.
Aguesta malerosa qu’a escarnit a un ciutadan.
Inspector Javert, responec eth senhor Magdalena damb votz conciliadora e tranquilla, escotatz.
Qu’ètz un brave òme, e non è cap de dificultat d’explicar-vos çò que hèsqui.
Que vatz a enténer era vertat.
Passaua jo pera plaça quan amiàuetz ad aguesta hemna; encara i auie quauqui grops; m’an informat; me’n sai de tot, eth ciutadan ei qui a fautat, e eth que li calie auer estat arrestat.
Javert responec.
Aguesta miserabla que vie d’insultar-vos.
Plan, aquerò que me tanh a jo, didec Magdalena.
Inspector Javert, responec eth senhor Magdalena, era prumèra justícia qu’ei era consciéncia.
È entenut ad aguesta hemna e sai çò que hèsqui.
E jo, senhor alcalde, non compreni çò que veigui.
Alavetz tietz-vos a aubedir.
Magdalena responec damb doçor:
Escotatz, donc.
Non s’estarà ena preson ne un solet dia.
Me hè dò auer d’opousar-me ath senhor alcalde; qu’ei eth prumèr còp qu’ac hèsqui ena mia vida; mès que me serà permetut observar que sò laguens des limits des mies atribucions.
Que parli deth hèt deth ciutadan.
Jo ac vedí.
Aguesta hemna se lancèc sus eth senhor Bamatabois, qu’ei elector e propietari d’aguesta polida casa de pèira, damb tres estatges, que hè cantoada ena explanada.
Pr’amor que…, plan, que i a causes en aguest mon!
Mès aquerò ei un hèt de policia que s’a passat en carrèr, que m’apertie; e, plan que òc, retengui a Fantina.
Eth hèt de qué parlatz qu’ei un hèt de policia municipau, que d’eth jo sò jutge sivans es articles nau, onze, quinze e seishanta sies deth Còdi de Procediments.
Ordeni, donc, qu’aguesta hemna quede en libertat.
Javert hec eth darrèr esfòrç.
Mès senhor alcalde…
Senhor, permetetz…
Ne ua soleta paraula.
Ça que la…
Gessetz d’aciu, didec Magdalena.
Saludèc prigondaments ar alclde, e gessec.
Fantina se hec enlà un shinhau dera pòrta e lo vedec passar ath sòn costat damb estupor.
Era joena qu’ère sometuda a ua estranha emocion.
Venguie de veder-se disputada per dus poders opausats.
Auie presenciat era luta d’aqueri dus òmes qu’auien enes sues mans era sua libertat, era sua vida, era sua amna, era sua hilha: er un l’arrossegaue entara ombra, er aute la guidaue entara lum.
En aguesta luta, campada a trauèrs des granes dimensions que l’autrejaue eth temor, se presentauen ada era aqueri dus òmes coma dus gigants: er un que parlaue coma eth diable, er aute coma un àngel.
Er àngel auie vençut ath diable, e (precisaments aquerò la hège tremolar), er àngel, eth liberador qu’ère er òme qu’auie en òdi, er alcalde qu’auie considerat coma autor de toti es sòns maus, eth senhor Magdalena.
S’auie, donc, enganhat?
Li calie cambiar toti es sòns sentiments?…
Que non ac sabie, tremolaue.
Escotaue estabordida, guardaue estonada, e a cada paraula que didie Magdalena sentie que se des.heiguien ath sòn laguens es orribles tenèbres der òdi e que neishie en sòn còr quauquarren consolador, inefable, quauquarren qu’ère alegria, confiança, amor.
Vos è entenut.
Que non sabia arren de çò qu’auetz dit.
Creigui e compreni que tot ei vertat.
Ignoraua tanben qu’auéssetz abandonat es mèns talhèrs.
Per qué non venguéretz entà jo?
Mès jo que pagarè ara es vòsti deutes, e harè que vengue era vòsta hilha o qu’anetz a cercar-la.
Demoraratz aciu o en París a on volgatz.
Jo me n’encuedi dera vòsta hilha e de vos; que non trabalharatz mès, se non voletz: vos balharè toti es sòs qu’ajatz de besonh.
Que tornaratz a èster aunorada en èster erosa.
Ath delà de qué, e vos ac digui d’ara, se tot s’a passat coma didetz, e jo m’ac creigui, non auetz deishat d’èster vertuosa e santa dauant de Diu.
Prauba hemna!
Aquerò qu’ère plan mès de çò que Fantina podie resistir.
Víuer damb Cosette!
Deishar aquera vida infama!
Viuer, liura, rica, erosa, aunèsta damb Cosette.Veir desvolopar-se de pic, ath miei dera sua misèria, totes aguestes realitats celestiaus!
Era prauba hemna guardèc, coma pègaments, ar òme que li parlaue, e solet podec alendar dus o tres còps: Ò, ò, ò!
Se li doblegueren es cames e queiguec de jolhs dauant de Magdalena e abans de qué eth ac podesse empedir sentec que li cuelhie era man e botaue en era es sòns pòts.
Dempús s’estavanic.
I.- Començament deth repaus.
Eth senhor Magdalena hec a vier a Fantina ena infirmaria qu’auie ena sua pròpia casa, e l’autregèc as fraies, que l’ajacèren.
Fantina qu’auec ua grana fèbre, e se passèc ua part dera net delirant e parlant en votz nauta, mès, fin finau, s’esclipsèc.
Londeman tà meddia se desvelhèc; e en enténer ua respiracion près deth sòn lhet, separèc es ridèus e vedec ath senhor Magdalena de pè, guardant quauquarren per dessús deth sòn cap.
Aguesta guardada qu’ère pietosa, angoishanta, suplicanta.
Fantina seguic era sua direccion e vedec que se tachaue en un crucific que i auie ena paret.
Magdalena s’auie transfigurat, a uelhs de Fantina, e se li presentaue coma entornejat de lum.
Qu’ère calat en ua sòrta d’oracion.
Era joena lo guardèc ua longa estona sense gausar interromper-lo, e ara fin, li didec timidaments:
Qué hètz aciu?
Li cuelhec eth pos e didec:
Com vatz?
Ben; qu’è dormit, e me pensi que sò milhor.
Que hèja oracion ath martir qu’ei aquiu naut.
E higec mentauments: “pregant-li pera martir qu’ei aciu baish”.
Qu’auetz patit fòrça, prauba mair, li didec.
Ò!, non vos planhetz, ara qu’auetz era dòt des escuelhidi.
Atau ei coma es òmes convertissen en angels as sòns semblables: que non ei eth sòn tòrt, qu’ei que non saben obrar de ua auta manèra.
Guardatz, eth lunfèrn que gessetz, qu’ei era prumèra forma deth cèu; e per era vos cau començar.
Javert auie escrit aquera net ua carta, e l’auie botat, eth madeish, en burèu de corrèus de M…ara vòra deth M…
Qu’ère entà París, e era envolòpa didie: “Tath senhor Chabouillet, secretari deth senhor prefècte de policia”.
Coma era notícia der ahèr deth còs de garda s’auie escampilhat pera poblacion, d’autes persones que vederen era carta abans de gésser, e qu’arreconeisheren era letra de Javert ena envolòpa, se pensèren que manaue era sua dimission.
Magdalena s’esdeguèc a escríuer as Thenardier.
Fantina les deuie cent vint francs.
Les manèc tres cents francs, en tot dider-les que se crubèssen d’aguesta quantitat, e que manèssen de seguit ara mainada entà M… ara vòra deth M… a on ère sa mair.
Aguesta quantitat enludernèc a Thenardier.
Diable!, li didec ara sua hemna.
Que non mos cau deishar anar ara mainada.
Aguest auderèth mos balharà eth producte d’ua vaca de lèit.
Ac endónvii: bèth innocent s’aurà encamardat de sa mair.
Responec enviant un compde de cinc cents e mès francs, plan ben hèt.
En aguest compde figurauen, per mès de tres cents francs, un deth mètge e un aute der apotecari, qu’auien assistit e medicat, en dues longues malauties, a Eponina e a Azelma.
Cosette, sivans ja auem dit, que non auie estat malauta.
Mès tot s’apraièc damb ua substitucion de nòms.
Thenardier botèc dejós deth compde: “recebi a compde 300 francs”.
Fantina non acabaue de milhorar; seguie ena infirmaria.
Es fraies, ara prumeria, non auien recebut ne suenhat ad aguesta joena “celibatària” senon damb hàstig.
Qui age vist es baishi relèus de Reims, rebrembarà era expression que trèn eth pòt inferior es vèrges prudentes quan contemplen as vèrges vanitoses.
Aguest ancian mensprètz des vestales entàs cortesanes, qu’ei un des mès prigonds instints dera dignitat femenina; e es fraies l’auien experimentat, damb era severitat que les balhaue era religion.
Un dia es fraies l’enteneren díder, delirant:
Qu’è estat pecadora; mès quan aja ara mia hilha damb jo serà eth senhau de qué Diu m’a perdonat.
Mentre sò estada dolenta, non è volut auer a Cosette ath mèn costat; pr’amor que non auria pogut resistir era sua trista guardada.
E, ça que la, per era, qu’èra dolenta; plan per aquerò me pensi que me pedonarà Diu.
Receberè era benediccion de Diu quan Cosette sigue ath mèn costat.
La guardarè e me consolarà veir era sua innocéncia.
Qu’ei un àngel; que non se’n sap d’arren, fraies mies.
Ara sua edat qu’encara non s’an perdut es ales.
Veirè lèu ara mia Cosette?
Magdalena la visitaue dus còps ath dia, e cada viatge li preguntaue:
Era responsa qu’ère:
Dilhèu deman peth maitin.
Ò!, didie, be ne serè d’erosa!
E era palla fesomia dera mair ludie per un instant.
Venguem de díder que non se remetie; peth contrari, eth sòn estat semblaue que s’agreujaue cada setmana.
Era nhèu que l’auien botat entre es dus omoplates l’auie costat ua brusca retencion dera transpiracion, e de seguit s’auie manifestat violentaments era malautia qu’ère latenta hège ja tanti ans.
Se començaue alavetz a seguir enes tractaments des malauties deth pièch es indicacions de Laennec.
Eth mètge auscultèc a Fantina, e botgèc tristaments eth cap.
Magdalena li preguntèc:
Eth senhor Magdalena s’estrementic.
Fantina li preguntèc:
Magdalena hec un esfòrç entà arrir.
E qué?
Non a un hilh que desire veir?, didec eth mètge.
Donques hètz que vengue lèu.
Qué a dit eth mètge?
Ò!, didec era, qu’a rason; mès, se qué hen aguesti Thenardier que non envien ara mia Cosette?
Ò!, vierà!
Ara fin veirè era felicitat ath mèn cant.
Cosette estaue delicada entà meter-se de camin en iuèrn; e ath delà auie ua petita porcion de petits deutes d’aliments e de d’autes causes de prumèr besonh, qu’es sues factures ère en tot arremassar, eca.
Magdalena, e s’ei de besonh, i anarè jo madeish.
E escriuec, en tot dictar-li Fantina, aguesta carta que li hec a signar: Senhor Thenardier: Autrejaratz a Cosette ath dador.
Se vos pagaràn toti aguesti petits deutes.
Qu’è er aunor d’enviar-vos es mèns respèctes.
Fantina.
En aguest temps se passèc un grèu incident.
En bades talham e lauram çò de milhor possible eth soc misteriós qu’ei hèta era nòsta vida; era vena nera deth destin se presentarà tostemp en eth.
II.- De com Jean se pòt convertit en Champ.
Un maitin, eth senhor Magdalena ère en sòn burèu ocupat en apraiar, damb temps, certans ahèrs dera alcaldia, per s’un cas se decidisse a hèr eth viatge entà Montfermeil, quan entrèren a dider-li qu’er inspector de policia Javert li volie parlar.
En enténer prononciar eth sòn nòm non podec Magdalena evitar cèrta impression desagradiua.
Dempús era question dera oficina de policia, Javert s’auie hèt enlà d’eth, mès que jamès, e non l’auie tornar a veir.
Qu’entre, didec.
Javert entrèc.
Magdalena s’estèc seigut ath cant dera humeneja, damb era pluma ena man e era guardada sus ua liassa qu’ère en tot huelhetar e anotar, e que contenguie es actes de diuèrses contravencions ara policia urbana.
Non se botgèc quan entrèc Javert.
Que non podie mens que pensar ena pruaba Fantina, e li semblèc que li calie mostrar-se hered damb er inspector.
Aguest saludèc respectuosaments ar alcalde que li daue era esquia, e que sense guardar-lo seguie anotant era sua liassa.
Javert hec tres passi en burèu, e s’arturèc sense badar boca.
Un fisionomista acostumat ath caractèr de Javert, e qu’auesse estudiat pendent temps ad aqueth sauvatge, botat ath servici dera civilizacion, aquera combinacion estranha deth tipe roman e der espartan, deth fraire e deth caporau d’esquadra, aqueth espion incapable de mentir, aqueth policièr vèrge; un fisionomista, didem, que se’n sabesse dera sua secreta e anciana aversion entà Magdalena, e era peleja qu’auie auut damb eth per ahèr de Fantina, s’aurie demanat, en veir a Javert en aqueth moment: “Qué s’a passat?” Qu’ère evident entà quinsevolh que coneishesse aqueth caractèr dret, franc, sincèr, aunèst, austèr e herotge, que Javert venguie d’experimentar ua grana commocion interiora pr’amor qu’eth sòn ròstre pintaue tostemp çò qu’amiaue ena sua amna.
Coma toti es òmes violents, qu’ère cuelhut de sobtes variacions.
Era sua fesomia non auie estat jamès tant incomprensibla, tant estranha.
Demorèc sense díder ua soleta paraula, sense hèr un movement, damb ua vertadèra umilitat e damb ua resignacion tranquilla, a que Magdalena se virèsse; seren, grèu, damb eth chapèu ena man, eth cap clin, e damb ua expression, entre era deth soldat dauant der oficiau, e era der acusat dauant deth jutge.
Toti es ressentiments, toti es rebrembes que s’auesse pogut creir qu’amiaue s’auien esfaçat: en sòn ròstre impenetrable e unifòrme coma ua pèira, solet s’aubiraue ua lugubra tristor.
Era sua actitud alendaue umilitat e fermetat, e quauqua causa coma ua opression valerosaments patida.
Plan, donc, qué se passe, Javert?
Fin finau Magdalena deishèc era pluma, e se virèc un shinhau.
Javert s’estèc encara un moment silenciós coma se siguesse abstreigut; dempús didec damb ua sòrta de trista solemnitat, que non excludie era simplicitat:
Se passe, senhor alcalde, que s’a cometut ua accion colpabla.
Quina?
Un agent inferior dera autoritat, qu’a fautat ath respècte a un magistrat dera manèra mès grèu.
E vengui, complint damb eth mèn déuer, a botà’c en vòste coneishement.
Qui ei er agent?, preguntèc eth senhor Magdalena.
Jo, didec Javert.
Vos?
E qui ei eth magistrat agraviat per agent?
Vos, senhor alcalde.
Magdalena se lheuèc deth sòn fautulh.
Magdalena, estonat, dauric era boca; mès, Javert l’interrompec:
Dideratz que jo posqui presentar era mia dimission; mès aquerò que non ei pro.
Presentar era dimission qu’ei un hèt aunèst.
Jo è cometut ua fauta, que meriti un castig e me cau èster destituit.
Après ua pausa, higec: Senhor alcalde, er aute dia siguéretz plan sevèr damb jo, injustaments, siguetz-ne, aué, damb justícia.
Mès, se per qué?, exclamèc eth senhor Magdalena.
Quin embolh ei aguest?
Qué me voletz díder?A on ei er acte colpable qu’auetz executat contra jo?
Qué m’auetz hèt?
Quina fauta auetz cometut contra jo?
Vos acusatz, voletz èster substituit…
Destituit, didec Javert.
Destituit, d’acòrd, mès que non ac compreni.
Qu’ac vatz a compréner.
Ara prefectura de policia de París.
Me denonciéretz?
Magdalena, que non ère guaire mès alègre que Javert, se metec a arrir.
Coma un alcalde qu’a usurpat es atribucions dera policia?, didec.
Coma ancian forçat, responec Javert.
Er alcalde perdec era sang dera cara.
Javert, que non auie lheuat es uelhs, seguic:
Atau m’ac pensaua.
Que hège bèth temps qu’auia aguesta idia.
Era vòsta retirada, es indagacions qu’auetz practicat en Faverolles, era vòsta fòrça, era aventura deth vielh Fauchelevent, era vòsta adretia en tir, era vòsta cama que coishege un shinhau… e qué me sai!
Pegaries!
Mès fin finau vos cuelhí per un tau Jean Valjean.
Un tau, didetz?…
Quin nòm?…
Jean Valjean: un forçat que jo auia vist hè vint ans quan èra ajudant de garda de racalha en Tolon.
En gésser dera preson aguest tau Jean Valjean, çampar, panèc a un avesque, e dempús cometec un aute panatòri a man armada e en despoblat contra un praube mainatge.
Que hè ueit ans que s’a amagat sabi pas com, e lo perseguien.
Jo que m’auia pensat…
Plan, donc, qu’ac è hèt.
Era colèra me possèc, e vos denonciè ara prefectura.
E qué vos an responut?
Qu’èra hòl.
E vos qué didetz?
Qu’an rason.
Qu’ei bon que vo’n sapiatz.
Javert contunhèc:
Vos vau a condar çò que s’a passat, senhor alcalde.
Enes entorns d’Ailly-le-Haut-Clocher i auie un òme que cridauen oncle Champmathieu.
Ère un miserable, que non tiraue era atencin d’arrés, pr’amor qu’arrés se’n sap de com viu aguesta gent.
Aguesta tardor, Champmathieu siguec detengut per un panatòri de pomes en… mès qu’ei parièr a on.
Eth hèt ei que i auec eth panatòri, en tot escalar ua paret, e trincar quauques arrames des arbes.
Siguec detengut quan encara amiaue quauques arrames enes mans, e se lo heren a vier ena preson.
Enquia aquiu que non i auie senon un acte correccionau; mès ara veiratz çò que i a de providenciau en ahèr.
En tot trapar-se era preson en mau estat, eth jutge dispausèc que Champmathieu siguesse amiat entara preson provinciau d’Arras.
En aguesta preson i auie un ancian forçat, cridat Brevet, qu’ère empresoat sabi pas per qué, e que tenguie eth cargue de carcerèr, donques que se portaue ben.
Tant lèu entrèc Champmathieu sorrisclèc: “Macarèu!
Jo que coneishi ad aguest òme: qu’auem estat companhs de collègi.
Guardatz-me bon òme: ètz Jean Valjean” “Jean Valjean!
Quin Jean Valean!” Champmathieu se hège eth despistat.
Que siguérem aquiu amassa”.
Champmathieu remís, mès ja podetz imaginar çò que se passarie.
Se heren investigacions; s’examinèc er ahèr, e ara fin se desnishèc que Champmathieu, hè uns trenta ans, siguec podador en Faverolles e en d’auti lòcs.
Aquiu se perdec era sua tralha.
Bèth temps dempús campèc en Auvernh; dempús se lo vedec en París a on, sivans diden, siguec carretèr, e auec ua hilha bugadèra, encara qu’aquerò non ei provat; e darrèraments venguec en aguest país.
Plan, donc, abans de vier ena preson per panatòri consumat, qué ère Jean Valjean?
Podador.
A on?
En Faverolles.
Un aute hèt.
Arren mès naturau qu’en gésser dera preson sagèsse de cuélher eth nòm dera mair entà amagar-se, e cambièsse eth sòn nòm peth de Jean Mathieu.
Vie dempús entà Auvernh.
Era prononciacion deth país càmbie eth nòm de Jean per Chan, e se cride ChanMathieu.
Eth nòste òme cuelh aguesta denominacion, e se transforme en Champmathieu.
Me comprenetz, vertat?
Se hèn investigacions en Faverolles.
Era familha de Jean Valjean a despareishut, non se sap se qué l’a arribat ada era.
Ja sabetz qu’en aguestes classes dera societat i a fòrça familhes que despareishen.
Per mès que se cerque, arren des descurbís; aguesta gent, quan non son hanga, que son povàs.
E ath delà, coma qu’eth començament d’aguesta istòria amie data de trenta ans, que ja non i a arrés en Faverolles que coneishe a Jean Valjean.
Se demanen infòrmes a Tolon, a on solet rèsten, damb Brevet, dus presoèrs condamnadi a perpetuitat, Cochepaille e Chenildieu, qu’agen vist a JeanValjean.
Se les trè dera preson e se les hè comparéisher: se les met ath dauant eth supausat Champmathieu, e non dobten un solet moment.
Entada eri, madeish qu’entà Brevet, aqueth qu’ei Jean Valjean.
A era madeisha edat, cinquanta quate ans, era madeisha estatura, eth madeish aspècte, qu’ei eth madeish òme.
Precisament en aguesti moments manè jo era denonciacion ena prefectura de París, e me responeren qu’auia pèrdut eth sen, donques que Jean Valjean ère en Arras en poder dera justícia.
Ja podetz veir se guaire m’estonarie a jo que me pensaua auer ath mèn costat a JeanValjean!
Escriuí ath jutge d’instrucción: me cridèc, me presentèc a Champmathieu…
E qué?…
Javert responec damb era madeisha tristor e imperturbabilitat:
Senhor, era vertat ei era vertat.
Que jo madeish l’è coneishut.
Magdalena li preguntèc en votz baisha:
N’ètz solide fòrça?
Ò!, solide.
S’estèc un moment cogitós, cuelhent e deishant maquinauments damb es dits petites quantitats de povàs deth sablièr que i auie ena taula, e higec dempús:
E enquia e tot ara, dempús qu’è vist ath vertadèr Jean Valjean, non compreni se com è pugut creir ua auta causa.
Vos demani perdon, senhor alcalde.
En dirigir Javert aguesta frasa suplicanta ath madeish que hège tres setmanes l’umilièc en còs de garda, e l’auie dit “anatz-von’n d’aciu”, aqueth òme capinaut parlaue damb simplicitat e dignitat.
Magdalena solet responec ara sua suplica damb aguesta sobta pregunta.
E qué ditz aguest òme?
Ai, senhor, qu’ei un mau negòci aguest; se de vertat ei Jean Valjean, qu’a reïncidit.
Escalar ua paret, trincar un arbe, panar pomes, que son fautes leugères en un mainatge, delictes en un òme, crims en un forçat; crims qu’en eri i a de tot: panatòri e escalament.
Er ahèr que non pertanh ja ara policia correccionau, senon ara Audiéncia; non se castigarà damb uns dies de preson, senon a perpetuitat.
E ath delà, qu’a sus eth eth panatòri deth savoian, que ja gesserà ara lum.
Macarèu!, que i a tela, dideratz, vertat?
Òc, entà un aute que non siguesse Jean Valjean; mès aguest, qu’ei plan astut, plan coquin, e tanben en aquerò que l’è arreconeishut.
Un aute senterie apròp eth huec, cridarie, s’agitarie, coma s’agite eth topin près deth huec; que non voleria èster Jean Valjean, eca.
Mès eth semble que non ac comprene.
Non ditz senon que “jo sò Champmathieu”e non ges d’aquiu.
Qu’està coma estabordit, enlordit.
Ò, eth papèr que vò representar qu’ei bon; mès qu’ei parièr, donques que i a pròves.
A estat arreconeihut per quate persones; eth maudit serà condamnat.
Ei ara en tribunau d’Arras e m’i cau anar de testimòni; que ja è estat citat.
Eth senhor Magdalena s’auie virat entara taula, auie cuelhut un aute còp era laissa e la huelhetaue tranquillaments, e escriuent, coma un òme fòrça ocupat.
En tot virar-se dempús entà Javert, li didec:
Qu’ei pro, Javert.
Toti aguesti detalhs que non m’interèssen.
Que perdem eth temps, e auem fòrça ahèrs urgents.
Vos cau anar de seguit en çò dera tia Buseaupied, que ven èrbes ena cantoada deth carrèr de Saint- Saulve.
Li dideratz que presente era sua queisha contra eth carretèr Pèir Chesnelong, qu’ei un òme bèstia, qu’a estat a mand de hèr a cuélher ad aguesta hemna e ath sòn hilh.
Qu’ei de besonh que se lo castigue.
Anaratz de seguit en çò de M. Charcellay, carrèr de Montre-de-Champinhy.
Dempús vos informaratz des fautes dera policia que m’an denonciat, en carrèr Guiboirg, ena casa dera veuda Doris, e en carrèr de Garraud-blancena, casa dera senhora Renata de Bossé, e ne haratz acta.
Mès qu’auetz fòrça trabalh, non vatz a partit?
Non m’auetz dit que vos cau anar en Arras entad aguest ahèr en ueit o dètz dies?
Fòrça mès lèu, senhor.
Quin dia?
Magdalena hec un movement imperceptible E guaire temps se tardarà aguest ahèr?
Un dia, coma molt.
Era senténcia se prononciarà a mès tardar deman pera net, mès jo que non demorarè era sentencia; tanlèu balha era mia declaracion, tornarè.
Plan, donc, didec eth senhor Magdalena.
E se hec adiu de Javert damb un movement dera man.
Javert non se botgèc.
Magdalena se lheuèc.
Desencusatz-me, senhor… didec.
Qué voletz?, preguntèc Magdalena.
Que me cau rebrembar-vos ua causa.
Quina?
Que me cau èster destituit.
Javert, ètz un òme d’aunor e vos aprècii.
Exageratz era vòsta fauta.
Ath delà d’aquerò, aguesta qu’ei ua ofensa que tanh a jo solet.
Vos meritatz ascéner, non baishar.
Vos aconselhi que sauvetz eth vòste destin.
Javert guardèc ath senhor Magdalena damb era sua candida guardada, qu’ath sòn trauèrs semblaue desnishar-se era sua consciéncia e didec damb votz tranquilla:
Senhor, que non posqui accedir.
Vos torni a díder, contestèc Magdalena, qu’aquerò me tanh a jo solet.
Mès Javert, calat en sòn prepaus, seguic:
Per çò d’exagerar, credetz-vo’n que non exageri: escotatz se com pensi.
È sospechat de vos injustaments.
En aquerò que non i a arren de particular, donques qu’eth nòste déuer ei precisaments sospechar, encara que i age abús de sospecha respècte d’un superior.
Mès sense pròves, en un accès de colèra, damb er in de resvenjar-me, vos è denonciat coma forçat a vos, a un òme respectable, a un magistrat.
Aquerò qu’ei grèu, fòrça grèu.
Qu’è ofensat ena vosta persona ara autoritat, jo que sò agent sòn.
Se bèth un des mèns subordinadi auesse hèt çò que jo, l’auria declarat indigne deth sòn cargue, l’auria destituit.
Plan, donc, (demoratz un shinhau, senhor alcalde) è estat sevèr fòrça viatges, pendent era mia vida, damb es auti, e ça que la, ère just, obraua ben.
Ara, se non siguessa sevèr damb jo madeish, tota aguesta justícia se convertirie en injustícia.
Me cau èster jo desparièr des auti?
Non.
Per qué è d’èster dable entà castigar as auti e non entà castigar-me a jo madeish?
Que seria un miserable, e es que me criden eth brigand de Javert qu’aurien rason.
Senhor, non desiri que me tractetz damb bontat, era vòsta bontat m’a hèt passar fòrça maus moments quan se dirigie entàs auti; que non la voi entà jo.
Era bontat que consistís en balhar-li era rason ara hemna dera vida contra eth ciutadan, ar agent de policia contra er alcalde, ar inferior contra eth superior, jo que la cridi bontat de mau gènre.
Damb aguesta bontat que se desorganize era societat.
Mon Diu!
Be n’ei d’aisit èster brave, mès guaire dificil ei èster just!
S’auéssetz estat aqueth que jo me pensaua, que non aurie estat ua bona causa entà vos.
Ja vo n’auríetz sabut; e jo me cau tractar a jo madeish tau que tractaria a un aute quinsevolh.
Quan reprimia as maufactors, quan castigaua as miserables, m’è dit fòrça còps a jo madeish: “s’estramunques, se bèth còp quès en fauta, que non aurà pietat entà tu”.
È estramuncat, è queigut en fauta, autant de pejor.
Tè, que sò despedit, perdut, expulsat.
Qu’està ben; è mans e trabalharè era tèrra; m’ei parièr.
Era convenença deth servici exigís un exemple: Demani simplaments era destitucion der inspector Javert.
Aguestes rasons sigueren prononciades damb un accent umil, fèrm, desesperat, de conviccion, qu’autrejaue ua cèrta granor ad aqueth òme estranh.
Ja veiram, didec Magdalena.
E l’estenèc era man.
Javert hec repè, e didec en ton decidit:
Perdon, senhor, mès aquerò que non s’a de hèr.
Un alcalde non da era man a un espion.
E higec entre dents: espion, òc; deth moment qu’è abusat dera policia, non sò qu’un espion.
Dempús saludèc prigondaments, e se filèc de cap ara pòrta.
Aquiu se virèc, e damb eth cap clin, didec:
Gessec.
Seguirè en mèn cargue enquia que siga remplaçat.
I.- Sòr Simplicia.
Non toti es incidents que vam a racondar, s’an sabut en M… ara vòra deth M…
Mès es pòques causes que s’an pogut aubirar d’eri, qu’an deishat ena poblacion tan prigonds rebrembes, que quedarie ua grana lacuna en aguest libre se non les racondèssem peth menut.
Fantina, sivans eth sòn costum.
Abans d’entrar a veder-la hec cridar a sòr Simplicia.
Es dues religioses que se n’encuedauen dera infirmaria, latzaristes coma totes es fraies dera Caritat, se cridauen sòr Perpetua e sòr Simplicia.
Sòr Perpetua ère eth tipe de beata provinciana, ua ruda fraia dera Caritat qu’auie entrat ena casa de Diu coma s’entre en quinsevolh emplèc.
Ère religiosa dera madeisha manèra qu’aurie pogut estar codinèra; causa que non ei extraodinària.
Es ordres monastiques receben de bon voler aguesta ruda hanga des províncies, que se modèle plan ben cuelhent era forma de capuchina o d’ursulina.
Era sua rudesa se tie enes besonhs materiaus dera devocion.
Era transformacion d’un boièr en un carmelita que non a arren d’estranh: que se passe d’ua profession en auta sense trabalh: eth hons comun dera ignorància deth bordalat e deth claustre qu’ei ua preparacion, e bote at madeish nivèu ath campanahrd e ath fraire: solet aumentant un shinhau era blòda, que vie ja un abit.
Sòr Perpetua ère ua robusta religiosa, de Marines, près de Pontoise, que parlaue un francés barrejat damb patués, salmejaue, idolaue, ensucraue era tisana mès o mens, sivans era màger o mendre devocion o era ipocresia des malauts; tractaue ad aguesti de manèra ruda, repotegaue as moribonds, en foter-les lèu damb eth crist ena cara, e tormentaue as agonizants damb oracions airoses; ua beata, ara fin, atrevida, aunèsta e rabiosa.
Sòr Simplicia qu’ère blanca coma era cera.
Ath cant de sòr Perpetua, qu’ère era candèla de cera ath cant dera candèla de seu.
Arrés aurie pogut díder era sua edat, jamès auie estat joena e semblaue que non serie jamès vielha.
Qu’ère ua persona (non gausam díder ua hemna) afabla, austèra, ben educada, hereda, que non auie mentit jamès.
Se mostraue tant amabla que semblaue fragila; mès qu’ère mès fòrta qu’era pèira de barrina.
Tocaue leugèraments as malesori damb es sòns dits primi e perfècti.
Qu’auie, entà didè’c atau, quauquarren silenciós ena sua votz: parlaue solet quan ère de besonh e auie un metau de votz que poirie bastir d’un confessionari, e embelinar d’un salon.
Aguesta delicadesa s’embarraue ena bura d’estamina, en veir en aguest rude contacte un rebrembe contunhú de Diu e deth cèu.
Persutem en ua particularitat.
Non auie mentit jamès, non auie dit jamès, per cap d’interès, ne autanplan indiferentaments, ua causa que non siguesse vertat, era santa vertat: aguest qu’ère eth trait desparièr de sòr Simplicia, eth sagèth especiau dera sua vertut, e ère lèu celèbre ena congregacion per aguesta veracitat imperturbabla.
Eth pair Sicard parle de sòr Simplicia en ua carta dirigida ath sord e mut Massieu.
Per mès sincèrs e purs que sigam, tostemp auem sus eth nòste candor era plapa de quauqua mentideta.
Era que non l’auie.
Mès, existís dilhèu ua mentida insignificanta, innocenta?
Era mentida qu’ei er absolut deth mau.
Mentir pòc, que non ei possible; eth que mentís, mentís damb tota era extension dera mentida; era mentida ei precisaments era forma deth dimòni.
Satanàs qu’a dus nòms: se cride Satanàs, e se cride Mentida.
Aguestes qu’èren es sues idies sus era mentida, e ada eres acoblaue era sua conducta.
D’aciu venguie aquera puretat que se desnishaue a trauèrs dera sua blancor, e que ludie tanben enes sòns pòts e enes sòns uelhs.
Eth sòn arridolet e era sua guardada auien, podem díder, aguesta madeisha blancor transparenta.
Ne ua tela d’aranha, ne un granet de povàs interrompien era diafanitat dera sua consciéncia.
En entrar ena congregacion de Sant Vicents auie cuelhut eth nòm de Simplicia per pròpia eleccion.
Segesta, mentida que l’auesse sauvat.
Eth modèu corresponie ara amna dera sua imitadora.
Sòr Simplicia, quan entrèc ena ordre, qu’auie dus defèctes, que d’eri s’anèc corregint de man en man; qu’ère goluda e li shautaue recéber cartes.
Non liegie senon un libre d’oracions en caractèrs gròssi e en latin.
Non comprenie eth latin, mès que comprenie eth libre.
Era pietosa beata auie cuelhut estimacion a Fantina, desnishant probablaments en era ua vertut latenta, e s’auie dedicat lèu exclusiuaments a suenhar-la.
Magdalena se hec a vier a despart a sòr Simplicia e li recomanèc a Fantina damb un accent singular, que d’eth era fraia s’en brembèc dempús.
Deishant de seguit a sòr Simplicia s’apressèc entà Fantina que demoraue diadèraments era sua visita coma se demore un arrai de solei e d’alegria, e didie as beates: “Que non viui senon quan eth senhor alcalde ei aciu”.
Aqueth dia auie fòrça fèbre.
Lèu.
E Cosette?
Eth responec arrint:
Magdalena s’estèc damb Fantina coma tostemp.
Mès s’i estèc ua ora en sòrta de mieja damb gran plaser dera joena.
Hec mil supliques a toti entà qu’arren li manquèsse ara malauta, e se podec veir que i auec un moment qu’era sua fesomia venguec fòrça ombriua.
Mès s’expliquèc aquerò quan se sabec qu’eth mètge, en apressar-se ara sua aurelha, l’auie dit: “que pèrd fòrça”.
Dempús entrèc en burèu der alcalde e eth mosso lo vedec examinar damb atencion un mapa itinerari de França qu’ère penjat en sòn burèu e escríuer quauqui numèros damb creion en un papèr.
II.- Perspicàcia de maese Scaufflaire.
Deth burèu venguec entar aute costat dera poblacion ena casa d’un flamenc, deth mèstre Scauffläuer o Scaufflaire, segontes ac escriuien en francés, que logaue shivaus e “veitures de shivaus a volentat”.
Entà vier ena casa de Scaufflaire eth camin mès brac qu’ère un carrèr pòc frequentat qu’en eth viuie eth capelhan dera parròquia de Magdalena.
Aguest prèire ère, segontes didie, un òme digne, respectable e de bon conselh.
En moment que Magdalena arribèc dauant dera casa deth prèire, non i auie en carrèr senon un caminaire, que notèc aquerò que seguís: eth senhor Magdalena, dempús d’auer depassat era casa deth prèire, s’arturèc, s’estèc quiet, hec repè e des.heiguec eth camin enquiara pòrta deth presbitèri, qu’ère plan ruda e auie un picapòrt de hèr.
Botèc era man en picapòrt e lo quilhèc: s’arturèc de nauèth, e s’estèc coma cogitós quauqui instants; e en sòrta de deishar quèir eth picapòrt damb fòrça, lo deishèc anar doçaments, e repilhèc eth camin damb ua prèssa que non amiaue abans.
Mèstre Scaufflaire, li preguntèc, auetz un bon shivau?
Senhor, didec eth flamenc, toti es qu’è, que son bons.
Que voi díder un shinvau que posque córrer vint lègues en un dia.
Moria!, didec eth flamenc.
Vint lègues?
Macareu!
Macareu!
Vint lègues.!
Damb un cabriolet?
E guaire temps li cau repausar dempús deth viatge?
Que me calerie entornar a londeman, qu’ei de besonh.
Entà hèr eth madeish recorrut?
Vedetz?, li didec.
Senhor alcalde, responec eth flamenc, que posqui complaser-vos.
È un shivalet blanc, que deuetz auer vist passar bèth còp; un shivalet deth Baish Bolonhés.
Qu’ei un arrai; lo voleren hèr shivau de sera, mès sautaue e lançaue a toti en solèr.
Se pensauen qu’ère faus, e non sabien se qué hèr damb eth; lo crompè jo e lo botè en un cabriolet, e ac endonviè, donques que precisaments ère aquerò çò qu’er animau volie; ei moishet coma ua malva, e cor coma eth vent.
Que serie impossible montar-lo pr’amor que non vò èster shivau de sera.
Cadun qu’a es sues ambicions: tirassar, òc; amiar a un cavalièr, non; aquerò ei çò que, çampar, pense aguest shivau.
E harà eth viatge?
Correrà es vint lègues a tròt seguit e en mens de ueit ores.
Didetz-les.
En prumèr lòc, li balharatz un repaus d’ua ora a miei camin; li balharatz minjar, e i aurà quauquarrés present tant que minge, pr’amor d’empedir qu’eth mosso dera aubèrja li pane era civada; donques qu’è campat qu’enes aubèrges era civada sòl èster beguda mès soent pes mossos que minjada pes shivaus.
Ac harè.
Dempús… ei entà vos eth cabriolet?
E sabetz menar?
Plan, donc, vieratz solet e sense bagatges entà non cargar ath shivau.
D’acòrd.
Aprovat.
Ath delà, me balharatz trenta francs ath dia e pagaratz es dies de repaus.
Ne un cèntim mens, e anarà a compde vòste eth minjar deth shivau.
Aciu qu’auetz dus dies per auança.
En quatau lòc, entad aguest viatge que serie massa pesant un cabriolet, e cansarie massa ath shivau.
Vos calerà avier-vos ath mèn tilbury.
Que i sò d’acòrd.
E hè hered…
Ei leugèr, mès està descubèrt.
Que m’ei parièr.
Qu’ei qu’èm en iuèrn…
Magdalena non responec: eth flamenc contunhèc:
Magalena seguic en silenci.
Eth mèstre Scaufflaire higec:
Magdalena lheuèc eth cap, e didec:
E pòt plòir…
Plan ben, didec Scaufflaire, e dempús gratant damb era ungla deth dit ua plapa que i auie ena taula, didec damb era mina indiferenta qu’es flamencs saben barrejar tan ben damb era sua finor: mès ara que se m’acodís.
Non m’auetz dit entà on vatz.
Entà on va eth senhor alcalde?
A eth vòste shivau boni braci?, didec Magdalena.
Òc, senhor.
L’auratz de tier un shinhau enes baishades.
Plan, qu’ei parièr.
Les voletz crompar?
Non.
Mès que voi deishar un gatge entà tot er eveniment.
Guaire còsten eth tilbury e eth shivau?
Cinc cents francs.
Donques aciu que les auetz.
Eth mèstre Scaufflaire sentec alavetz non auer dit mil francs.
A on deu anar eth senhor alcalde?
Eth flamenc cridèc ara sua hemna e li condèc çò que s’auie passat.
Celebrèren eth conselh.
Que va entà París, didec era hemna.
Non m’ac pensi, didec eth marit.
Eth flamenc lo cuelhec e meditèc sus eth.
Cinc, sies, ueit e mieja, aguesti que deuen èster es relèus de pòsta.
Dempús, en tot virar-se de cap ara sua hemna, didec: que ja ac sai.
Donques qué?
Saint-Paul, e ueit e mieja de Saint Paul enquia Arras.
Que va entà Arras.
Mentretant, Magdalena auie entornat entà casa, en tot seguir eth camin mès long, coma s’era pòrta deth presbitèri siguesse entada eth ua temptacion que li calie evitar.
Pugèc ena sua cramba e s’embarrèc, çò que non auie arren de particular, pr’amor que solie ajaçar-se plan d’ora.
Ça que la, era portièra dera fabrica, qu’ère ath còp eth solet vailet deth senhor Magdalena, observèc qu’amortèc era lum tàs ueit e mieja, e l’ac didec ath caishèr quan entrèc, en tot preguntar-li:
Està malaut eth senhor alcalde?
Eth caishèr viuie precisaments en ua cramba qu’ère dejós dera deth senhor Magdalena.
Non ne hec cabau de çò que li didec era portièra, s’ajacèc e s’esclipsèc.
Tara mieja net se desvelhèc sobtaments; qu’auie entenut entre saunei un bronit ath dessús deth sòn lhet.
Metec atencion, e desnishèc qu’èren passi coma de quauqu’un que se passegèsse peth quarto de naut.
Parèc era aurelha, e arreconeishec es passi deth senhor Magdalena, çò que li semblèc plan estranh, donques que normauments non s’entenie cap de bronit abans dera ora qu’acostumaue a lheuar-se er alcalde.
Eth caishèr se seiguec sus eth lhet, se desvelhèc complètaments, guardèc, e a trauèrs des veires dera hièstra vedec ena paret deth dauant eth reflèx roienc d’ua hièstra illuminada; en saber-se’n pera direccion des arrais qu’ère era hièstra deth senhor Magdalena.
Eth reflèx tremolaue coma se venguesse mèsalèu d’ua ahlama de humeneja que d’ua lum.
En aqueth reflèx non se desnishaue era ombra der encastre des veirines, çò qu’indicaue qu’ère dubèrta de lan en lan era hièstra: causa estranha en tot tier en compde eth hered que hège.
Eth caishèr se tornèc a esclipsar, e en desvelhar-se dues ores dempús, entenec eth madeish pas lent e regular sus eth sòn quarto.
Era hièstra seguie dubèrta.
Vam a veir ara qué se passaue en quarto deth senhor Magdalena.
III.- Ua tronada jos un crani.
Valjean.
Ja en ua auta escadença qu’auem apregondit un shinhau en “eth laguens” d’aquera consciéncia: tornem a apregondir-i de nauèth.
Que non ac haram sense baticòr, pr’amor que non i a arren mès terrible qu’un estudi semblable.
Era vista der esperit non pòt trapar en nunlòc mès resplendors e mès tenèbres qu’en òme; que non se pòt tachar en arren que sigue mès espaventós, mès complicat, mès misteriós, mès infinit.
Que i a un espectacle mès gran qu’eth deth mar, e ei eth deth cèu; e i a un espectacle mès gran qu’eth deth cèu, e ei er interior dera amna.
Escríuer eth poèma dera cosciéncia umana, encara que sigue a prepaus d’un solet òme, a prepaus der òme mès insignificant, que serie júnher, hóner totes es epopèies en ua de soleta, grandiosa e complèta.
Era consciéncia qu’ei eth caòs des quimères, des ambicions, des temptatiues, eth horn des delèris, era tuta des idies vergonhoses, eth pandemonium des sofismes, eth camp de batalha des passions.
Se mos calèssem, a determinades ores, a trauèrs deth ròstre livid d’un èsser uman que reflexione; se guardèssem darrèr d’aqueth ròstre, en aquera amna, en aquera escurina, desnisharíem jos eth silenci exterior, combats de gigants coma en Homero, lutes de dragons e de gèdres, bromes de hantaumes coma en Milton; espiraus visionaires coma en Dante.
Que non i a arren mès ombriu qu’aguest infinit qu’amie er òme ath sòn laguens, e qu’ada eth se referís damb desesperacion era sua volentat e es accions dera sua vida.
Dante trapèc bèth dia ua pòrta sinistra que lo hec a dobtar; nosati èm ara, tanben, en lumedan d’ua pòrta qu’ath sòn dauant trantalham.
Mès, mos cau entrar.
Qu’auem pòques causes a ahíger ad aquerò que sap eth lector de çò que l’arribèc a Jean Valjean dempús dera aventura de Gervasillo.
A compdar d’aquiu que siguec un aute òme; eth desir der avesque se vedec realizat; en aqueth criminau se costèc quauquarren mès qu’ua transformacion; se costèc ua transfiguracion.
Aguestes dues idies qu’èren tant estretaments junhudes en sòn esperit que non formauen senon ua de soleta; ambdues èren madeish absorbentes e imperioses, e senhorejauen es mès petiti des sòns actes.
Lèu tostemp èren d’acòrd entà dictar-li era corsèra que li calie seguir; es dues l’arrossegauen entara escurina, lo hègen brave e simple, lo conselhauen madeish.
Mès quauqui viatges divergien; e alavetz, er òme coneishut per Magdalena, non dobtadue a sacrificar era prumèra ara segona, era sua escuretat ara sua vertut.
Atau, maugrat tota era sua resèrva, tota era sua prudéncia, auie sauvat es candelèrs der avesque, auie amiat dòu pera sua mòrt, auie cridat e interrogat a toti es savoians que passauen, auie cuelhut infòrmes sus totes es familles de Faverolles, e auie sauvat era vida ath vielh Fauchelevent, a maugrat des sues terribles insinuacions de Javert.
Credie, coma ja auem dit, e cossent en aquerò damb toti es òmes sabents, justi e sants, qu’eth déuer qu’auem entà nosati madeishi non ei eth prumèr des déuers.
Es dues idies que dirigien ad aguest òme, que sòns dolors vam racondant, non auien tengut jamès ua luta tan grèu.
Eth, qu’ac comprenec confusa, mès prigondaments, dempús es prumères paraules que prononcièc Javert en entrar en sòn quarto; e quan entenec prononciar eth nòm qu’auie sepultat jos uns vels tant espessi, demorèc arraulit d’estupor, e coma capvirat dauant tan sinistre e inesperat còp deth destin.
A trauèrs d’aguest estupor sentec era estrementida que precedís as granes secodides; se dobleguèc coma ua ausina quan s’aprèsse era tempèsta, coma un soldat abantes der assaut, e vedec vier, sus era sua tèsta, bromes ombriues prenhades d’arrais e belugues.
En enténer a Javert, eth sòn prumèr pensament siguec vier en Arras, denonciar-se ada eth madeish, trèir a Champmathieu dera preson e remplaçar-lo: aguesta idia que siguec entada eth dolorosa, ponchenta coma ua incision en carn viua; mès se passèc, e se didec: “Veiram, veiram!” Reprimic aguest prumèr movement de generositat, e arreculèc dauant der eroïsme.
Plan que òc, aurie estat mès eroïc, que dempús des santes paraules der avesque, dempús de tanti ans de penaïment e d’abnegacion, ath miei d’ua peniténcia tant admirablaments començada, aguest òme, ena preséncia d’ua crisi tan terribla, non auesse dobtat un solet moment e auesse partit damb eth madeish pas entad aqueth espatladèr qu’ath sòn hons i auie eth cèu: aquerò, didem, qu’aurie estat mès eroïc, mès que non siguec atau.
Mos cau dar compde exacte de çò que se passaue en aquera amna, e copiar simplaments çò qu’auie en era.
En prumèr moment, er instint de convervacion siguec eth qu’artenhec era victòria, recuelhec es sues idies, estofèc es sues emocions; considerèc era preséncia de Javert, en conéisher era magnitud deth perilh; ajornèc quinsevolh resolucion damb era fermetat der espant; meditèc sus çò que li calie hèr, e tornèc aquerir era sua cauma, dera madeisha manèra qu’un gladiator torne a cuélher eth sòn escut.
Era rèsta deth dia la passèc en madeish estat, alimentant un remolin ath sòn laguens, e hènt veir ua tranquillitat prigonda peth dehòra: que non hec senon cuélher çò que podem cridar “mesures de conservacion”.
Eth sòn cervèth qu’ac vedie tot confús: tot pataquejaue ath sòn laguens; eth sòn trebolament ère tau, que non podie distinguir era forma de cap idia: non aurie pogut díder arren d’eth madeish, sonque que venguie de recéber un gran còp.
Anèc, coma auie per costum, a veir a Fantina, e alonguèc era visita ath cant d’aqueth lhet de dolor, per un instint de bontat, en tot dider- se que li calie obrar atau, e recomanar-la as fraies per s’un cas li calesse partir.
Se’n sabec vagaments que dilhèu li calerie anar entà Arras; e, sense estar-ne decidit, de cap manèra, a hèr aguest viatge, se didec que, estant coma estaue, ar abric de tota sospecha, non auie cap inconvement d’èster testimòni de çò que se passèsse; e manèc premanir eth tilbury de Scaufflaire pr’amor d’èster premanit entà quinsevolh eveniment.
Mingèc damb fòrça talents.
Entornèc en sòn quarto e se recuelhec en eth madeish.
Examinèc era sua situacion e la credec extraordinària; autant extraordinària qu’ath miei dera sua meditacion, e per un impuls de cranhença lèu inexplicable se lheuèc dera cagira e passèc eth barrolh dera pòrta.
Cranhie qu’entrèsse quauqua causa; se protegie contra tot çò possible.
Un moment dempús, amortèc era lum.
E qui?
Era sua consciéncia, ei a díder, Diu.
Totun aquerò, en prumèr moment se hec illusions; se credec segur e solet: damb eth barrolh passat se pensèc inaccesible; damb era lum amortada se tenguec per invisible.
Alavetz cuelhec possession d’eth madeish: Apuèc es codes sus era taula e eth cap sus es mans e meditèc ena escurina.
Deliri?
Qué è entenut?
Ei vertat qu’è vist a Javert e que m’a dit tot aquerò?
Qui pòt èster aguest Champmathieu?
Se retire a jo?
Ei aquerò possible?
Quan pensi qu’ager èra traquil e tan luenh de dobtar d’arren!
Qué hèja jo ager ad aguestes ores?
Qué i a en aguest incident?
Quina serà era sua solucion?
Qué harè?”.
Aguestes preguntes qu’èren eth sòn torment.
Eth sòn cap auie perdut era fòrça de besonh entà retier es idies, e passauen per eth coma es ondades: en bades les volie detier sarrant eth front damb ambdues mans.
En aguest revolum, qu’esbauçaue era sua volentat e era sua rason, cercaue ua evidéncia e ua resolucion; mès que non ne treiguec arren senon angoisha.
Usclaue era sua tèsta; se filèc de cap ara hièstra e la dauric complètaments: que non i auie ne ua soleta estela en cèu.
Tornèc a sèir-se ena cagira.
Atau passèc era prumèra ora.
De man en man comencèren a formar-se e a fixar-se ena sua ment quauques idies vagues; e alavetz podec entreveir damb era precision dera realitat, non tot er ensems dera sua situacion, mès òc quauqui detalhs.
Comencèc per arreconéisher que per mès extraordinària e critica que siguesse aguesta situacion, ère eth patron absolut d’era.
Damb aquerò, luenh d’amendrir, aumentèc eth sòn estupor.
A despart der objècte sevèr e religiós que proposaue enes sues accions, tot çò qu’auie hèt, pendent aqueth dia, non auie auut mès finalitat qu’apregondir ua hòssa entà acogar en era eth sòn nòm.
Solet era idia de qué aquerò se podesse passar, lo hège tremolar.
E s’en aqueri moments l’auessen dit qu’arribarie un dia que ressonarie aguest nòm e enes sues aurelhes; qu’es odioses paraules “Jean Valjean” gesserien, de pic, des tenèbres e se quilharien ath sòn dauant; qu’en aquera grana lum alugada entà dissipar eth mistèri que l’entornejaue, miralharie sobtament sus era sua tèsta; e que, totun, tau nòm non lo menaçarie; semblabla lum non costarie senon ua escurina mès espessa; aqueth vel trincat aumentarie eth mistèri; aqueth tremor de tèrra assolidarie eth sòn edifici, aqueth prodigiós incident non aurie mès resultat, s’eth volie, que hèr era sua existéncia, ath còp, mès clara e mès impenetrabla; e dera sua confrontacion damb eth hantauma de Jean Valjean, eth brave e digne ciutadan senhor Magdalena gesserie mès aunorat, mès tranquil e mès respectat que jamès; se bèth un l’auesse dit aquerò, l’aurie virat era esquia en tot tier aguestes paraules per asenades.
Plan, donc, tot aquerò venguie d’arribar; tot aguest modelhon d’impossibles, qu’ère ja un hèt; Diu auie permetut qu’aguesti absurds se convertissen en realitats!
Li semblaue que venguie de desvelhar-se d’un sòn e que s’anaue esguitlant per ua penent ath miei dera net, de pè, tremolós, arreculant en bades dauant dera aurèra d’un abisme.
Vedie claraments, ena ombra, a un desconeishut, a un estranh, qu’eth destin confonie damb eth e lo possaue entar abisme ath sòn lòc.
Qu’ère de besonh entà que se barrèsse er abisme que queiguesse quauquarrés, eth o er aute.
Non auie mès remèdi que cedir ath destin.
Era claretat venguec a èster completa en sòn cervèth, e se’n sabec: qu’eth sòn lòc ère uet ena preson, e encara lo demoraue; qu’eth panatòri a Gervasillo l’arrossegaue ada eth; qu’aqueth lòc uet lo demorarie e lo tirassarie enevitabla e fatauments enquia que l’ocupèsse.
Coma que tot aquerò ère tan violent e tant estranh, se costèc en eth un d’aguesti movements indescriptibles que solet arriben dus o tres còps ena vida d’un òme; espècia d’estrementida dera consciéncia que remò toti es dobtes deth còr, que se compause d’ironia, d’alegria, de desesperacion e que se poirie cridar “arrir interior”.
Aluguèc de pic era lum.
Qué me cau pòur?
Qué è de pensar d’aquerò?
Que sò sauvat: tot qu’ei acabat.
Non auie senon ua pòrta miei dubèrta, que per era poirie entrar eth mèn passat ena mia naua vida: aguesta pòrta que rèste ara barrada entà tostemp!
Aguest Javert que m’acace hè ja temps; aguest terrible instint que semblaue auer-me endonviat, e me seguie pertot; aguest gosset de caça tostemp ara demora sus jo, que ja ei complètaments desorientat.
Qu’està satisfèt e me deisharà en patz; que ja a ath sòn Jean Valjean!
Qui se’n sap, ath delà, se pensarà deishar aguesta poblacion!
E tot s’a passat sense era mia intervencion!
Jo que non è soniat en aquerò entad arren.
Bè!, dilhèu ei aguest un eveniment malerós?
Es que me vedessen se pensarien que m’a arribat un catastròfa.
E mès que mès, s’arribe quauquarren dolent entà bèth un, que non ei eth mèn tòrt.
Era Providéncia qu’ac a hèt, e per tant, aquerò ei çò que vò que se passe, aumens aparentaments.
Qu’ei qu’è jo eth dret de desordenar çò qu’era ordene?
Qué ei çò que voi ara?
En qué me vau a méter?
Que non m’a cridat arrés.
E non sò content!
Donques se qué cerqui?
Era fin qu’aspiri hè tanti ans, eth sòmi des mies nets, er objècte des mies oracions, qu’ei era seguretat.
Donques que ja la è: Diu qu’ac vò; e non me cau revoutar ara contra era volentat de Diu.
E per qué ac vò?
Entà que jo contunhe çò qu’è començat, entà que hèsca eth ben, entà que donga un gran e coratjós exemple, entà que se digue, ara fin,que i a auut quauqua part de felicitat en aguesta peniténcia qu’è patit, en aguesta vertut qu’è tornat.
Qu’ei decidit; deishem anar es eveniments; deishem obrar a Diu”.
D’aguesta manèra se parlaue enes prigondors dera sua consciéncia, inclinat sus çò que poirie cridar-se eth sòn pròpi abisme.
Se lheuec dera cagira e se botèc a passejar pera cramba.
Que ja è cuelhut ua resolucion!” Mès, non sentec cap alegria.
Ath contrari.
Voler enebir ara imaginacion que entorne a ua idia, qu’ei madeish que voler enebir ath mar qu’entorne ena plaja.
Entath marinèr aguest fenomèn se cride marèa; entath colpat se cride racacòr: Diu botge es amnes madeish qu’er ocean.
Qu’ei cèrt qu’er òme se parle ada eth madeish: non i a cap èsser pensaire que non ac age experimentat.
Se pòt díder qu’eth mistèri mès gran e magnific deth Vèrb, ei eth que realize quan en interior der òme va deth pensament entara consciéncia, e torne dera consciéncia entath pensament.
En aguest sens solet s’an d’enténer es paraules tengudes soent en aguest capitol, “didec”, “exclamèc”; se didie, se parlaue ada eth madeish, sense qu’eth silenci exterior se trinquèsse.
Laguens de nosati que i a un gran rambalh; tot parle en nosati, exceptat dera boca.
Es realitats dera amna que non dèishen d’èster realitats, encara que siguen invisibles e non paupables.
Se preguntèc, donc, a on ère dera sua resolucion.
S’interroguèc sus “aquera resolucion irrevocabla”, e se co.hessèc qu’er apraiament qu’auie hèt en sòn esperit ère monstruós, pr’amor que “deishar passar es eveniments”, “deishar obrar ath bon Diu” qu’ère simplaments ua idia orribla.
Deishar que siguesse entà dauant aqueth error deth destin e des òmes, non empedir-lo, ajudar-lo damb eth silenci, non hèr arren, a tot darrèr, qu’ère ua enòrma injustícia, er arràs dera indignitat ipocrita, un crim baish, miserable, abjècte, vil.
E seguic preguntant-se: se preguntèc sevèraments se qué ère çò qu’auie entenut en dider-se: “È artenhut eth mèn objectiu!” Arreconeishec qu’era sua vida auie, plan que òc, un objectiu.
Mès quin?
Amagar eth sòn nòm?
Enganhar ara policia?
E entad aquerò, entà ua causa tant petita, auie hèt tot çò qu’auie hèt?
Non auie, dilhèu, un aute objectiu, qu’ère eth gran, eth vertadèr: sauvar, non ja era sua persona, senon era sua amna; èster brave e aunèst; èster un just?
Non ère aquerò, mès que mès, non ère aquerò solet çò qu’auie volut eth, e er avesque l’auie manat?
Barrar era pòrta ath sòn passat!
Mès que non la barraue; la tornaue a daurir damb ua accion infama: tornaue a èster panaire, e panaire deth gènre mès odiós!
Li panaue a un aute era sua existéncia, era sua vida, era sua patz, era sua lum deth solei!
Qu’ère, donc, un assassin: aucie morauments a un malerós, lo condamnaue ad aguesta orribla mòrt des viui, ad aguesta mòrt a cèu dubèrt, que se cride preson.
Ça que la, autrejar-se, sauvar ad aguest òme, objècte de tan funèst error, cuélher eth sòn nòm, tornar a èster per obligacion eth presoèr Jean Valjean, qu’ère vertadèraments acabar era sua resurreccion e barrar entà tostemp eth lunfèrn que gessie.
Quèir, aparentaments, en aguest lunfèrn, qu’ère en realitat gésser d’eth.
Li calie complir aguest déuer; pr’amor que non aurie hèt arren se non lo complie, e era sua vida serie inutila, era sua peniténcia eneficaça, absoludaments estèrla e sense cap objectiu.
Se’n sabie qu’er avesque ère aquiu damb eth, autant mès present coma qu’ère mòrt: er avesque lo guardaue fixaments, e se non complie eth sòn dèuer, er alcalde Magdalena, damb totes es sues vertuts, li serie odiós, e, en comparèr, eth presoèr Jean Valjean serie un òme admirable e pur.
Es òmes veirien era sua masca, er avesque vedie eth sòn ròstre; es òmes veirien era sua vida, er avesque vedie era sua consciéncia.
Li calie, donc, vie en Arras, desliurar ath faus JeanValjean, e denonciar ath vertadèr.
A!, aguest qu’ère eth màger des sacrificis, era victòria mès dolorosa, eth darrèr e mès dificil pas; mès que li calie dar-lo!
Crudèu destin!
Non entrar ena santetat dauant es uelhs de Diu, sense tornar a entrar ena infàmia dauant es uelhs deth mon!
Plan, donc, didec, vau a cuélher aguesta resolucion!
Vau a sauvar ad aguest òme.
Prononcièc aguestes paraules sense encuedar-se’n de qué parlaue naut.
Cuelhec es sòns libres, les verifiquèc e les apraièc; lancèc en huec un paquet de recebuts de comerciants arreculadi que li deuien, e escriuec e barrèc ua carta, qu’ena envolòpa quinsevolh aurie pogut liéger: Ath senhor Laffitte, banquèr, carrèr d’Artois.
París.
Qui l’auesse vist executar toti aguesti actes en miei de tan grèu meditacion, non aurie sospechat çò que passaue per eth.
Solet, a viatges, se botjauen es sòns pòts; uns auti còps lheuaue eth cap e tachaue es uelhs en un punt quinsevolh dera paret, coma se i auesse precisaments aquiu quauquarren que volesse esclarir, o quauqu’un que sagèsse d’interrogar.
Es sues idies non auien cambiat.
Seguie estant claraments eth sòn déuer escrit en luminoses letres que reludien dauant des sòns uelhs, e virauen tau qu’era sua guardada: Va!
Balha eth tòn nòm!
Denoncia-te!
Vedie tanben, e coma se se botgèssen dauant sòn damb formes sensibles, es dues idies qu’auien estat enquia alavetz era nòrma dera sua vida: amagar eth sòn nòm, santificar era sua amna.
Per prumèr còp se li presentauen absoludaments desparières e comprenie era sua diferéncia.
Arreconeishie qu’ua d’eres ère de besonh bona, tant qu’era auta poirie vier a èster dolenta; qu’aguesta ère eth sacrifici, aquera era personalitat: qu’ua li didie: eth pròche, e era auta li didie: jo; qu’ua venguie dera lum, e era auta des tenèbres.
Ambdues lutauen entre eres, e eth ac vedie.
A mida que reflexionaue, anauen creishent dauant es uelhs deth sòn esperit e auien ja colossaus dimensions: li semblaue que les vedie lutar laguens d’eth madeish en aqueth infinit qu’auem parlat abans, en miei dera escurina e dera lum; ua, divessa; era auta, giganta.
Qu’ère plan espaurit, mès credie que capitarie era bona idia.
Coneishie qu’auie arribat en dusau moment decisiu dera sua consciéncia e deth sòn destin: qu’er avesque auie mercat era prumèra fasa dera sua naua vida, e Champmathieu mercarie era dusau; dempús dera gran crisi, era gran pròva.
Mentretant, era fèbre, padegada un instant, lo tornèc a invasir de man en man.
Mil sentiments l’assautauen, mès l’assolidauen encara mès ena sua resolucion.
Bèth còp se didec que cuelhie er ahèr damb massa calor; pr’amor que Champmathieu non ère bric important, e, a tot darrèr, auie cometut un panatòri.
E se responec: “S’aguest òme a panat quauques pomes, qu’a un mes de preson; çò qu’ei plan mens qu’era cadia.
E qui ac sap?
A panat?
Ei provat?
Eth nòm de Jean Valjean l’aclape e semble que lo dispense des pròves.
Non sòlen pensar atau es fiscals?
En un aute moment pensèc que se se denonciaue ada eth madeish, dilhèu se comprenerie er eroïsme dera sua accion; s’aurien en compde es sòns sèt ans d’aunestetat, e tot çò qu’auie hèt peth país e l’autrejarien era gràcia.
Mès aguesta suposicion s’esbugassèc de seguit; e arric amaraments en tot pensar qu’eth panatòri des quaranta sòus a Gervasillo lo hège reïncident; qu’aguest crim reapareisherie, e qu’era lei lo condemnarie a preson de per vida.
Comencèc a pèrder totes es illusions; s’aluenhèc mès e mès dera tèrra e cerquec eth consolamente, era fòrça en un aute lòc.
Se didec que li calie complir eth sòn déuer; que dilhèu non serie mès malerós dempús de complir-lo que dempús d’auer-lo eludit; que se deishaue passar es eveniments, se seguie en M… ara vòra deth M… era sua consideracion, eth sòn bon nòm, es sues bones òbres, era deferéncia e era veneracion publiques, era sua caritat, es sues riqueses, era sua popularitat serien fondamentades sus un crim; e quina tranquillitat poirien dar causes tan santes unides ara marridesa?
Mès, se realizaue eth sòn sacrifici, ara preson, ath cavalet de tortura, ara cadia, ara casqueta verda, ath trabalh sense pòsa, ara vegonha sense pietat, s’amassarie tostemp ua idia celestiau.
Fin finau, se didec qu’eth sòn destin ère aguest; qu’eth non ère patron de desapraiar çò que ven apraiat de naut e que li calie escuélher en tot cas entre era vertut exteriora unida ara abominacion interiora, o era santitat interiora unida ara infàmia exteriora.
Eth sòn valor non s’amendrie dauant dera luta de tan lugubres idies; mès eth sòn cervèth se fatigaue e a maugrat sòn, començaue a pensar en d’autes causes, en causes indiferentes.
Es sòns possi bategauen fòrtaments: seguie passejant.
Sonèren es dotze en relòtge dera parròquia, e dempús en eth der Ajuntament.
Compdèc es dotze campanades enes dus relòtges; comparèc eth son des dues campanes, e se’n brembèc en aqueth moment que quauqui dies abans auie vist en un magazèm de hèr ua campana vielha qu’auie escultat aguest nòm: Antoni Albin de Romainville.
Auec hered.
Dempús entornèc en sòn estupor, e li calec hèr un gran esfòrç entà rebrembar çò que pensaue abantes de qué sonèssen es dotze.
Fin finau ac artenhec.
Alavetz se’n brembèc de Fantina.
Aciu comencèc ua naua crisi.
A!, exclamèc.
E aguesta prauba hemna?
Sonque è considerat eth mèn interès particular, se me cau carar o denonciar-me, amagar era mia persona o sauvar era mia amna, èster un magistrat menspredós e respèctat, o un presoèr menspredat e venerable; ei a díder, que non è gessut de jo!
Mès, mon Diu, tot aquerò non ei senon egoïsme!
Que poiràn èster desparières formes d’egoïsme; mès, a tot darrèr, qu’ei egoïsme pur.
E se pensèsse un shinhau enes auti?
Era caritat que comence pes auti.
Tè, vam a veir.
En tot trèir-me a jo, barrar-me, desbrembar-me, qué se passarie damb tot aquerò?
Se me denóncii, m’agarren; ges en libertat Champmathieu; me manen ena preson, e dempús, qué se passarà aciu?
A!, aciu que ja un país, un pòble, fabriques, indústria, obrèrs, òmes, hemnes, ancians, mainatges, praubi.
Jo è creat tot aquerò, l’è balhat vida; On que sigue que i age ua humeneja que humeje è botat jo era lenha en huec e era parva en topin; jo qu’è creat eth benèster, era circulacion, eth credit; abantes non i auie arren; jo è balhat vida, encoratjat, fecundat, estimulat e enriquit eth país.
Se despareishi, tot que se morís.
E aguesta hemna qu’a patit tant, qu’a tanti merits ena sua queiguda, e qu’eth sòn malastre l’è costat jo sense voler?
Non li deui quauquarren ad aguesta hemna en reparacion ath mau que l’è costat?
Se jo desparieshi, que se passarà?
Era mair se morirà; era mainada, Diu se’n sap se qué l’arribarà.
Aquerò ei çò que se passarà se me denóncii.
E se non me presenti?
Ei un panaire.
Non me posqui hèr era illusion de qué non a panat: a panat.
Jo me demori aciu.
En dètz ans guanharè dètz milions; les repartisqui en país: non è arren mèn: non trabalhi, donc, entà jo.
Era creishenta prosperitat de toti, era indústria que se desvelhe, es manufactures e es maquines que se multipliquen hèn erosi a cent, a mil familhes; eth país s’abite; se creen bordalats a on solet i auie bòrdes; se creen bòrdes a on non i auie arren; despareish era misèria e damb era er escandal, era prostitucion, eth panatòri, er assassinat, toti es vicis, toti es crims.
Aguesta prauba mair eduque ara sua hilha; e i a tot un país ric e aunèst.
A!, qu’èra hòl, pensaua un absurd quan sajaua de denonciar-me.
Que me cau medità’c ben e non esdegar-me.
Per qué m’aurie de shautar mès hèr-me eth gran, eth generós?
Que serie aguest un papèr de melodrama, simplaments de melodrama.
Jo que non auia pensat senon en jo, en jo solet.
E entà sauvar d’un castig, dilhèu un shinhau exagerat, encara que just ath hons, a un panaire, a un maufactor sens dobte, a de perir tot un país, a de morir aguesta hemna en espitau, e a de restar era sua hilha abandonada en carrèr, coma se siguesse un gosset?
A!, aquerò que serie abominable; sense qu’era mair age vist ara sua hilha, sense qu’era hilha coneishe a penes a sa mair, s’a de passar tot aquerò per aguest coquin panaire, que solide meritarà era cadia per quauquarren mès que peth panatòri des pomes?
Quini escrupuls son aguesti que sauven a un colpat e sacrifiquen a innocents, que sauven a un vielh vagabond, que solet li rèsten uns ans de vida e non serà mès malerós ena preson qu’ena sua casa, e sacrifiquen a tota ua poblacion, a mairs, a hemnes e a mainatges?
Aguesta prauba Cosette que non a ad arrés senon a jo en mon e que demorarà en aguest mon arraulida de hered ena casòta des Thenardier!
Un aute brigand de diferenta manèra!
Mancarè, donc, ath mèn déuer, respècte de tota aguesta gent?
Anarè a denonciar-me?
Harè aguesta solemna pegaria?
Se lheuèc e tornèc a passejar: aguest còp semblaue èster content.
Atau coma es diamants solet se trapen enes prigondors dera tèrra, es vertats solet se trapen enes prigondors deth pensament.
Li semblaue que dempús d’auer baishat en aguestes prigondors, dempús d’auer caminat a paupes en çò de mès nere des tenèbres, venguie de trapar un diamant, ua vertat, que l’auie ena sua man, e que l’enludernaue en campar-la.
Ara que sò ena vertat: qu’è era solucion.
Me calie decidir-me, e ja me sò decidit.
Demorem.
Non trantalhem, non hem repè; donques qu’atau conven, non ath mèn interès, senon ar interès generau.
Que sò Magdalena, me demori Magdalena.
Malerós deth qu’ei Jean Valjean!
Aquest que non sò jo.
Jo non coneishi ad aguest òme; sabi pas se qui ei; se i a quauqu’un que sigue Jean Valjean ara, que s’ac hèsque coma pogue; a jo que m’ei parièr.
Aguest ei un nòm de fatalitat que flòte ena net; se s’arture e què sus un cap, autant pejor entada eth”.
A!, me padegue cuélher ua resolucion.
Se guardèc alavetz en miralh qu’ère ath dessús dera humeneja, e didec:
Dempús hec quauqui passi, e se posèc còp sec.
I a encara quauqui hius que m’estaquen ad aguest Jean Valjean; e me cau trincar-les.
Metec era clau en ua sarralha qu’eth sòn horat a penes se vedie, pr’amor qu’ère amagat entre es ombres escures deth diboish de papèr que caperaue era paret.
Se dauric un amagader, ua sòrta d’armariet plaçat entre er angle dera paret e eth canon dera humeneja.
Sonque auie en aqueth calaish uns pelhòts: ua saca blua, un pantalon vielh, un morralet e un pau gròs d’arrominguera, damb viròla enes dus extrèms.
Valjean ena epòca que passèc per D… en octobre de 1815, qu’aurien arreconeishut aisidaments toti aqueri pelhòts.
Se les auie sauvat, madeish qu’es candelèrs d’argent, pr’amor d’auer tostemp present eth sòn punt de partença.
Mès amagaue çò qu’ère dera preson, e deishaue veir çò qu’ère der avesque.
Dirigic ua guardada furtiua entara pòrta, coma se cranhèsse que la daurisse quauquarrés, a maugrat deth barrolh, e dempús, damb un movement viu e brusc, damb un solet braçat, sense guardar ne tansevolhe aqueri objèctes que s’auie sauvat tanti ans damb suenh e perilh, ac agarrèc tot, pelhòts, pau e morralet, e lo lancèc en huec.
Eth morralet, en consumir-se amassa damb es pelhòts que contenguie, qu’auie deishat veir ua causa que ludie en cendre.
En tot apressar-se, que s’aurie pogut veir ua moneda d’argent.
Plan que òc, ère era moneda de quaranta sòus panada ath savoian.
Mès eth, que non guardaue eth huec; seguie passejant damb eth madeish pas.
De ressabuda, era sua vista se tachèc en es dus candelers d’argent que damb era ahlama reludien vagaments ath dessús dera humeneja.
Me cau destruir aquerò.” E cuelhec es candelers.
S’inclinèc près dera humeneja e s’escahuèc un instant.
Remoiguec eth huec damb un des candelers.
En aguest moment li semblèc enténer, laguens d’eth, ua votz que cridaue:
Acaba çò que hès!
Destruís aguesti candelers!
Desbremba ar avesque!
Desbremba-te’n de tot!
Pèrd a Champmathieu!
Tot se passe ben!
Alegra-te’n!
Que ja ei resolvut; un òme, un ancian que non sap se qué li vòlen, que dilhèu non a hèt arren; un innocent qu’eth sòn solet crim ei eth tòn nòm, serà condemnat, acabarà es sòns dies ena abjeccion e en orror!
Plan ben!
Sigues un òme respectable.
Queda-te estant er alcalde illustre e aunorat, enriquís ath pòble, alimenta as indigents, educa as orfanèls, garda-te erós, vertuós e admirat; e mentretant, tant que tu ès aciu entornejat d’alegria e de lum, un aute tierà era tua giqueta ròia, amiarà eth tòn nòm ena ignominia, e arrossegarà era tua cadia ena preson!
Òc, que tot ei plan ben apraiat!
Mès era votz que non s’auie acabat, e seguic atau:
Ath tòn entorn i aurà fòrça votzes que haràn tapatge, que parlaràn naut, que te benediràn; e non i aurà qu’un èsser que te maudigue enes tenèbres!
Plan, donc, escota, infame.
Aguesta votz, fèbla ara prumeria, e que s’auie lheuat de çò mès prigond dera sua consciéncia, qu’auie vengut a èster per grads, sorrolhosa e formidabla enquiath punt de creir que l’entenie de diferenta manèra, pera audida.
Li semblaue qu’auie gessut d’eth madeish, e que li parlaue ja de dehòra estant; e credec enténer es sues darrères paraules tan claraments, que guardèc ath sòn entorn damb cèrta espècia de terror.
I a quaquarrés aquiu?, preguntèc damb votz estofada e nauta.
Be ne sò de pèc!
Qu’ei que non i pòt auer arrés!
Deishèc es candelers ena humeneja e entornèc ad aqueth passèg monotòn e lugubre qu’auie desvelhat, de pic, ath caishèr que dormie ena cramba inferiora.
Ath cap de quauqui instants ja non sabie a on ère dera sua meditacion.
Arreculaue madeish d’espaurit dauant es dues resolucions qu’auie cuelhut.
Es dues idies que lo conselhauen li semblauen quina mès funèsta.
Quina fatalitat estropaue aquera enganha personau respècte de Champmathieu!
Veder-se precipitat peth madeish mejan que semblaue auer escuelhut era Providéncia entà padegar-lo!
I auec un moment que pensèc en avier.
Denonciar-se!
Autrejar-se!
Se pintèc damb immensa desesperacion tot çò que li calie abandonar, e tot çò que li calie tornar a aquerir.
Li calie dider-se adiu d’aquera vida tan bona, tan pura, de tot, der aunor, dera libertat.
Ja non poirie passejar-se peth camp, ne enténer es cants des audèths ena primauèra, ne dar aumòina as petitets, ne sénter era doçor des guardades d’amor e d’arreconeishement que se tachauen en eth!
Qu’aurie d’abandonar aquera casa qu’auie bastit; aqueth quartet qu’auie apraiat entada eth!
Tot se li presentaue alavetz encantador.
Ja non liegerie aqueri libres, ja non escriuerie en aquera tauleta de husta tan blanca!
Era portièra, qu’ère era sua soleta sirventa, non li pujarie ja eth cafè peth maitin!
En sòrta d’aquerò, passarie pera preson eth cep, era giqueta ròia, era cadia en pè, eth trabalh, eth croton, eth lhet de hustes e toti es orrors coneishudi!
Ara sua edat e dempús de çò qu’auie estat!
Se siguesse joen encara!
Mès ancian, e èster tutejat per toti, umiliat peth carcerèr, estovat peth cap de vara!
Amiar es pès nuds en sabates herrades; presentar peth maitin e pera tarde era sua cama ath martèth dera ronda qu’examine es orsets!
Patir eth curiosèr des estranhs, que les diderien: “ Aguest qu’ei eth famós Jean Valjean, que siguec alcalde de M… ara vòra deth M…!” E, pera net, caperat de sudor, ablasigat de cansament, damb era casqueta verda sus es uelhs, pujar de dus en dus, jos eth soriac deth caporau, era escala de ponton flotant!
Ò, quina misèria!
Pòt dilhèu eth destin èster dolent coma un èsser intelligent, e vier a èster monstruós coma eth còr uman?
Atau, donc, tostemp venguie a quèir en madeish dilèma que formaue era basa dera sua meditacion: estar-se en paradís e èster un dimòni o entrar en lunfèrn e èster un àngel!
Qué hèr, gran Diu, qué hèr?
Eth torment, que s’auie creigut liure, tornèc a desencadiar-se e es sues idies tornèren a confoner-se e cuelheren aguest caractèr d’estupiditat pròpi dera desesperacion.
Eth nom de Romainville se presentaue de contunh ara sua imagnacion en dus vèrsi d’ua cançon qu’auie entenut hège temps.
Pensaue que Romainville ei un petit bòsc près de París, a on vien es aimants a cuélher lilàs en mes d’abriu.
Seguie passejant e trantalhant, madeish exteriora qu’interioraments.
Passejaue coma un mainatge que comence a caminar solet.
En quauqui moments, lutant damb eth sòn cansament, hège un esfòrç entà ordenar era sua intelligéncia.
Sajaue de presentar-se definitiuaments e per darrèr viatge eth problèma que sus eth, entà didè’c atau, auie queigut aclapat de fatiga.
Deuie denonciar-se?
Li calie carar?
Que non artenhie a veir arren de forma clara.
Es vagui rasonaments que se succedien en sòn deliri, tremolauen e s’esbugassauen successiuaments, en tot convertir-se en hum.
Solet sabie que quinsevolha que siguesse era solucion que cuelhesse, de besonh, e sense qu’ac podesse evitar, quauquarren en eth s’anaue a morir, ja entrèsse en sepulcre pera dreta o pera quèrra, ja passèsse pera agonia dera sua felicitat o pera agonia dera sua vertut.
Atau lutaue ath miei dera angoisha aqueth malerós.
Mil ueit cents ans abantes er èsser misteriós que se resumissen tota era santetat e toti es patiments dera umanitat, mentre es olivèrs tremolauen botjadi peth vent der infinit, auie hèt enlà pendent bèth temps, dera sua man er orrorós calitz que se li presentaue plen d’ombres e de tenèbres enes prigondors caperades d’esteles.
IV.- Formes que cuelh eth dolor pendent eth saunei.
S’esclipsèc e sonièc.
Aguest sòmi, coma lèu toti, non se restacaue ara sua situacion senon per ues remòtes connexions funèstes e doloroses que li costèren ua grana impression.
Aquera malajadilha l’afectèc tan viuaments, que dempús l’escriuec, e l’auem trapat en quauqui papèrs que deishèc escrits.
Que mos semble oportun transcriuer-les aciu textuauments.
Quin que siguesse aguest sòmi, era istòria d’aquera net non serie completa se passèssem de long aguesta ombriua aventura d’ua amna malauta.
Vam, donc, a referir-la.
Ena envolòpa didie çò que seguís: Sòmi qu’auí aquera net:
Parlàuem e trapàuem a quauqui caminaires.
Parlèrem d’ua vesia qu’auíem auut, e que estant-se en quarto der embaish, trabalhaue damb ua hièstra tostemp dubèrta.
Pendent era nòsta convèrsa sentíem eth hered que costaue aquera hièstra dubèrta.
Que non i auie arbes en aqueth camp.
Passèc un òme près de nosati.
Ère un òme nud, de color de cendre, montat en un shivau de color de tèrra.
Ère cauvet; se vedie en sòn crani ua sòrta de venes que lo crotzauen.
Amiaue ena man ua vergueta flexibla, coma d’ua arradimèra, e pesaue coma eth hèr.
Passèc peth cant nòste e non didec arren.
Eth mèn frair me didec: Anem peth camin hons.
Que i auie un camin hons, qu’en eth non se vedie ne un matarràs, ne ua soleta èrba.
Tot qu’ère color de tèrra, autanplan eth cèu.
Ath cap de quauqui passi arrés me responec quan parlè e, alavetz, me n’encuedé qu’eth mèn frair ja non venguie damb jo.
Vedí un pòble e entrè en eth: me pensi que deuie èster Romainville.
Eth prumèr carrèr que vedí ère desèrt; passè entà un aute.
Darrèr dera cantoada i auie un òme de pè, emparat ena paret.
Li preguntè: Quin país ei aguest?
A on sò?
Er òme non responec.
Vedí dubèrta era pòrta d’ua casa e entrè.
Era prumèra cramba ère desèrta; entrè ena dusau, e darrèr dera pòrta i auie un òme apuat ena paret.
Li preguntè: De qui ei aguesta casa?
A on sò?
Er òme non responec.
Era casa auie jardin, e entrè en jardin.
Qu’ère desèrt; mès, darrèr deth prumèr arbe i auie un òme de pè.
Li preguntè: Quin jardin ei aguest?
A on sò?
Er òme non responec.
Recorrí dempús eth pòble e vedí qu’ère gran.
Toti es carrèrs ère desèrti; totes es pòrtes èren dubèrtes.
Ne un solet èsser viuent passaue pes carrèrs, ne se botjaue enes cases, ne se passejaue pes jardins.
Mès, darrèr de cada cantoada, de cada pòrta, de cada arbe, i auie un òme de pè e en silenci.
Non se’n vedie qu’un de solet ath còp, e toti me guardauen en passar.
Gessí deth pòble e caminè peth camp.
Ath cap d’ua estona virè eth cap e vedí ua grana multitud que venguie darrèr mèn.
Arreconeishí a toti es qu’auia vist en pòble: qu’auien uns caps extraordinaris; semblaue que caminauen fòrça doçaments, e ça que la, anauen mès de prèssa que jo.
Que non hègen cap de bronit en caminar, e en un instant m’artenheren e m’enrodèren.
Es sòns ròstres qu’èren de color de tèrra.
Alavetz, eth prumèr que jo auia vist en pòble, me didec: Entà on vatz, non vo’n sabetz qu’ètz mòrt hè ja fòrça temps?.
Aquiu se desvelhèc.
Qu’ère arraulit de hered.
Eth vent hered deth maitin hège virar es huelhes dera hièstra dubèrta.
Era lum s’auie amortat: era lum que s’acabaue.
Era net qu’ère encara escura.
Se lheuèc e se botèc ena hièstra.
Non se vedien esteles en cèu.
Dera hièstra estant, s’aubiraue eth pati dera casa e eth carrèr.
Cara!
Que non i a esteles en cèu; mès que son ena tèrra.
Lèu s’esbugassèc aguest trebolament, e un dusau còp, que venguèc de desvelhar-lo, li hec a veir qu’aqueres dues esteles èren es fanaus d’ua veitura de shivaus qu’era sua forma podec distinguir ara sua lum.
Eth bronit qu’auie entenut qu’èren es cascos deth shivau en empeirat.
Qui vie aciu tan lèu?” En aguest moment truquèren ena pòrta dera sua cramba.
Qui?
Jo, senhor alcalde!
Ua votz responec:
E, en arreconéisher era votz dera portièra, didec:
E qué?
Qué se passe?
Senhor, que van a tocar es cinc deth maitin.
E qué?
Qu’ei aciu era veitura de shivaus.
Quina veitura?
Eth tilbury.
Quin tilbury?
Non auetz manat vier ad aguesta ora un tilbury?
Non.
Donques eth menaire ditz que vie a quèrrer ath senhor alcalde.
Quin menaire?
Eth deth senhor Scaufflaire.
Scaufflaire!
A, òc!, responec.
Eth senhor Scaufflaire!
S’era vielha l’auesse vist en aqueth moment, solide que s’aurie espaurit.
Que i auec dempús un long silenci.
Se metec a examinar damb ua mina estupida era ahlama dera candèla, e a cuélher era cera honuda que i auie ath sòn entorn entà hèr boletes damb es dits.
Era vielha s’estèc en tot demorar, enquia que gausèc díder:
Senhor, qué me cau dider-li ath menaire?
Didetz-li que plan ben, qu’ara baishi.
V.- Es armadures des arròdes.
Eth servici de corrèus d’Arras entà M… ara vòra deth M… encara se hège en aquera epòca, coma en temps der Emperi, en petiti cabriolets de dues arròdes folradi de cuer falbe peth laguens, suspenudi en ressòrts e damb dus sètis, un entath menaire e er aute entà un viatjaire.
Es arròdes qu’èren armades d’aguesti longui paus ofensius qu’encara se sauven en Alemania.
Eth calaish dera correspondéncia, qu’ère ua grana caisha alongada, ère plaçat darrèr deth cabrilolet e formant damb eth un solet còs.
Aguest calaish qu’ère pintat de nere, e eth cabriolet d’auriò.
Aguestes cagires, que non an cap retirada damb es modèrnes veitures, presentauen un aspècte difòrme e tortuós; quan se les vedie passar de luenh ena extension der orizon, semblauen un d’aqueri insèctes que se criden termites, que damb un petit còs arrossèguen un gran apendix posterior.
Ça que la, caminaue damb rapiditat.
Eth corrèu gessie d’Arras totes es nets, tara ua, dempús que passaue eth de París, e arribaue en M… ara vòra deth M… un shinhau abans des cinc deth maitin.
Aquera net, eth corrèu que venguie peth camin de Hesdin, en virar un carrèr, quan entraue en pòble, tumèc damb un tilbury tirassat per un shivau blanc qu’anaue en direccion contrària, amiat solet per un òme estropat ena sua capa.
Era arròda deth tilbury recebec un còp plan fòrt.
Eth menaire cridèc entà qu’er òme s’arturèsse, mès eth viatjaire non l’entenec e seguic eth sòn camin, a tròt seguit.
Guarda quina prèssa qu’a er òme!, didec eth menaire.
Entà on anaue?
Que non ac aurie pogut díder.
Per qué s’esdegaue tant?
Non ac sabie.
Anaue ara aventura qu’auie ath sòn dauant.
Entà on?
Entà Arras, plan; mès que tanben poirie anar entà un aute lòc.
Se’n sabie per moments, e tremolaue.
S’amagaue ena escurina dera net coma en ua tuta.
Qu’auie en eth dues fòrces, era ua que lo tirassaue e era auta que lo refusaue.
Qui ei que non a entrat, aumens un còp ena sua vida, ena tuta escura de çò desconeishut?
Encara non auie resolvut, ne decidit, ne hèt arren: cap acte dera sua consciéncia auie estat definitiu.
Qu’ère, ne mès ne mens, coma en prumèr moment.
Tà qué anaue entà Arras?
Se didie madeish que s’auie dit en logar eth cabriolet: que quin que siguesse eth resultat non aurie cap inconvenent en veir e jutjar es causes per eth madeish; que, ath delà, aquerò ère plan prudent entà saber se qué se passarie; que non se podie decidir arren sense auer observat e comparat; de luenh, es mendre objèctes que semblen montanhes; e, ara fin, que quan aurie vist a Champmathieu, s’ère un miserable, era sua consciéncia traparie un consolament en tot veder-lo vier ena preson; qu’encara que siguesse aquiu Javert e es presoèrs Brevet, Chenildieu e Cochepaille que l’auien arreconeishut, ja non l’arreconeisherien; que Javert ère ja fòrça aluenhat de tota sospecha; que totes es conjectures e suposicions èren tachades en Champmathieu, e que non i a arren mès temardut qu’er error; que non auie, donc, arren a crànher; que serie aqueth un moment critic, mès que se’n gesserie; que, mès que mès, auie eth sòn destin enes sues mans, per dolent que siguesse, e qu’ère patron der sua sòrt.
Aguesta idia ère era sua principau empara.
Mès s’auem de díder era vertat, que s’aurie estimat mès non vier en Arras.
E, ça que la, i venguie.
En clarejar eth dia, qu’ère en camp ras.
M… ara vòra deth M… se vedie ja fòrça luenh ena sua esquia.
Guardèc se com blanquinejaue er orizon; guardèc, sense veir, se com passauen per dauant des sòns uelhs es heredes ombres d’ua maitiada d’iuèrn.
Eth maitin qu’a es sòns espèctres, coma era net.
Non les vedie; mès per ua espècia de penetracion, lèu fisica, es neri perfils des arbes e des ticolets aumentauen era tristor e er estat violent dera sua amna.
Eth tròt deth shivau, es cascavèls des arriatges e es arròdes hègen un bronit lent e monotòn, bronit qu’ei agradiu quan un ei alègre, e lugubre quan ei trist.
Eth shivau ère, coma auie dit Scaufflaire, de raça bolonhesa, de gran cap, gran vrente e pòc còth, mès de pièch dubèrt, anques amples, cama seca e fina e pè fèrm; raça lèja, mès robusta.
Auie corrut cinc lègues en dues ores e non auie ua soleta gota de sudor.
Eth viatjaire non auie baishat deth tilbury.
Vatz guaire luenh?, preguntèc.
Eth viatjaire responec sense gésser dera sua meditacion:
Per qué?
Vietz de guaire luenh?
Cinc lègues d’aciu.
Per qué didetz, a!
Eth viatjaire baishèc de seguic dera veitura.
Qué didetz?
Guardatz.
Plan que òc, era arròda qu’ère fòrça espatracada.
Eth patac dera sera corrèu l’auie trincat dus arrais e esbauçat e cub, qu’auie perdut era mairitz.
Amic, didec ath mosso, i a aciu bèth carretèr?
Òc, senhor.
Anatz a cercar-lo, se vos platz.
Que s’està a dus passi d’aciu.
Ep!, mèstre Bourgaillard!
Eth mèstre Bourgaillard, eth carretèr, qu’ère en lumedan dera pòrta.
Podetz apraiar aguesta arròda de seguit?
Òc, senhor.
Quan poirè partir?
Deman.
Deman!
Que me cau trabalhar un dia sancer.
Auetz prèssa?
Fòrça.
Me cau partir en ua ora, coma molt.
Qu’ei impossible, senhor.
Pagarè tot çò que volgatz.
Impossible.
Aumens en dues ores!
Impossible aué.
Que cau hèr dus arrais e un cub.
Es mèns ahèrs non me permeten demorar enquia deman.
Com?
Que non ètz carretèr?
Òc, senhor.
E non auetz ua arròda entà vener-me, e poiria partir de seguit?
Ua arròda soleta?
Que non n’è cap de hèta entath vòste cabriolet.
Plan, donc, venetz-me un parelh d’arròdes.
Qu’ei que non totes es arròdes s’ajusten a toti es èishi.
Sajatz de hè’c, ça que la.
Qu’ei inutil.
Solet è entà véner dues arròdes de carreta.
E non auetz un cabriolet que logar-me?
Que tietz bon compde des veitures que vos lòguen!
Donques, venetz-lo-me.
Que non l’è.
Com!
Ne ua veitura quinsevolhe?
Aguest qu’ei un país plan praube.
Jo è ena casa ua carreta vielha d’un cavalièr, que me l’a balhat entà que l’ac sauva, e me’n servisca d’era cada trenta sies dies.
Jo que vo’ la logaria, a jo que m’ei parièr.
Mès calerie que non la vedesse passar eth sòn patron; e, ath delà, ei ua carreta grana, e a besonh de dus shivaus.
Cuelherè shivaus de pòsta.
Entà on anatz?
Entà Arras.
E voletz arribar aué?
Cuelhent shivaus de pòsta?
E per qué non?
Ei parièr qu’arribetz tàs quate deth maitin?
Non, plan.
Amiatz passapòrt?
Plan, donc, cuelhent shivaus de pòsta non arribaratz en Arras abans de deman.
Qu’èm en camin de trauèssa.
Es relèus son mau servidi; es shivaus son en camp.
Qu’èm ath delà ena sason de laurar e s’a besonh de fòrça parelhs, e s’agarren es shivaus de quinsevolh lòc, encara que siguen es de pòsta.
Vos calerà demorar tres o quate ores en cada arrèst e, ath delà, anaratz ath pas, pr’amor que i a fòrça penents en camin.
Vai!
I anarè a shivau.
Desatalatz; cercats-me ua sera.
Òc, mès, tie era sera aguest shivau?
Que’ ei vertat, me rebrembatz que non la tie.
Alavetz…
Mès, posqui trapar aciu un shivau de loguèr?
Un shivau entà vier en Arras d’ua tirada?
Que vos calerie un shivau coma es que non son aciu; e vos calerie crompar-lo abans, donques que non ètz coneishut.
Ath dela, que, ne logat ne crompat, lo traparíetz per cinc cents ne per mil francs.
Qué me cau hèr?
Deman que serà tard.
Diable!
Non passe per aciu eth corrèu que va entà Arras?
A quina ora passe?
Deman, tara net.
E vos cau tot un dia entà compausar aguest arròda?
Tot un dia!
E botant-se a trabalhar dues òmes?
Encara que se’n botèsse dètz.
Se se podessen estacar es arrais damb còrdes…
Es arrais òc, mès eth cub non.
I a bèth logaire de coches en pòble?
Non, senhor.
Eth viatjaire sentec ua alegria immensa.
Era Providéncia influie en eveniment, plan que òc.
Era auie trincat era arròda e l’arturaue en camin.
Ça que la, en non voler cedir ad aguesta prumèra indicacion, acabaue de hèr guairi esfòrci èren possibles entà contunhar-lo, e auie agotat leiau e escrupulosaments toti es mieis.
Non auie hèt repè ne dauant dera estacion, ne dauant deth cansament, ne dauant dera despena: que non i auie arren de qué colpar-se.
Se non anaue mès luenh, que non ère eth sòn tòrt.
Non depenie era sua arturada dera sua volentat, senon dera Providéncia.
Alendèc, e alendèc liuraments per prumèr còp dès era visita de Javert.
Li semblèc qu’era man de hèr que li sarraue eth còr hège vint ores, lo deishaue en libertat.
Credie que Diu lo protegie.
S’era sua convèrsa damb eth carretèr s’auesse produsit en un quarto dera aubèrja, se non auesse auut testimònis; s’arrés l’auesse entenut, tot qu’aurie acabat aquiu e ei plan probable que non auéssem que racondar degun des eveniments que seguissen.
Mès, aguesta convèrsa se passèc ath miei deth carrèr.
Quinsevolh collòqui en carrèr còste inevitablaments un rondèu; i a fòrça persones que solet vòlen èster espectadors.
Tant que discutie damb eth carretèr, s’auien arturat quauques caminaires, e entre eri un gojat qu’arrés se n’auie fixat, e que se separèc deth grop ath mès córrer.
Aguestes simples paraules prononciades per ua vielha, guidada per un mainatge, lo heren sudar abondiuaments.
Credec veir era man que l’auie deishat reaparéisher ena ombra, dispausada a cuelher-lo de nauèth.
Òc, brava hemna, voi logar un cabriolet.
Responec:
E higec ara prèssa.
Mès, que non n’a cap en pòble.
Eth viatjaire s’estrementic.
Era man fatau l’auie cuelhut un aute còp.
Era vielha auie, plan que òc, jos un cubèrt ua sòrta de tartana.
Òc que n’a, didec era vielha.
A on?, preguntèc eth carretèr.
Ena mia casa, responec era vielha.
Qu’ei un car orrible, ei apuat en madeish èish; ei vertat qu’es sèti son penjadi damb correges; que plò madeish laguens que dehòra; es arròdes estàn hlorides e rolhades pera umitat; que non vierà mès enlà qu’eth tilbury; qu’ei ua anticalha.
Aguest cavalièr harà mau se vò servir-se’n d’eth; eca.
Paguèc çò que li dideren; deishèc eth tulbury ath carretèr entà que l’apraièsse entara sua tornada; hec atalar eth shivau blanc ena tartana, pugèc e seguic eth camin qu’amiaue dès eth maitin.
En moment que se metec en marcha era tartana, se cohessèc qu’auie auut ua alegria en creir que non poirie vier mès enlà.
Per qué s’auie d’alegrar de hèr repè?
Que hège aguest viatge voluntariaments, sense qu’arrés l’obliguèsse ad aquerò.
E certaments non succederie arren qu’eth non volesse.
Hesdin entenec ua votz que lo cridaue:
Arturatz-vos,!
Arturatz-vos!
Arturèc era tartana damb un viu movement, que i auie quauquarren febriue convulsiu, que se retiraue ara esperança.
Qu’ère eth gojat dera vielha.
Senhor, didec, jo è estat eth que vos a proporcionat aguesta veitura.
E qué?
Que non m’auetz dat arren.
A!, qu’ès tu, mala pèça!, didec.
Donques tanpòc te darè arren ara.
Aquissèc ath shivau e partic a bon tròt.
Auie perdut fòrça temps en Hesdin, e lo volec recuperar.
Eth shivau ère coratjós e tirassaue coma dus; mès qu’ère eth mes de hereuèr, auie ploigut, es camins estauen fòrça mau, e ath delà, era tartana ère plan mès pesanta e dura qu’eth tilbury.
En Saint-Paul hec desatalar ena prumèra aubèrja que trapèc e manèc amiar eth shivau en estable.
Sivans l’auie prometut a Scaufflaire, s’estèc près dera gripia tant que minjaue eth shivau, en tot pensar en causes plan tristes e confuses.
Era ostatgèra entrèc en estable, e li didec:
Vatz a esdejoar?
Ei vertat!
Qu’è boni talents.
Ua sirventa gròssa, flamenca, botec de seguit un cubèrt.
Per qué ei tant amargant aguest pan?
Un carretèr qu’ère minjant en ua auta taula.
Eth viatjaire li didec:
Eth carretèr ère aleman e non lo comprenec.
Eth viatjaire tornèc en estable, ath cant deth sòn shivau.
Qué hège en camin?
En qué pensaue?
Madeish que peth maitin, guardaue se com passauen es arbes, es losats des cabanes, es camps cultivadi, era perspectiua deth paisatge que variaue en cada marrèc deth camin.
Aguesta qu’ei ua satisfaccion que complatz fòrça viatges ara amna, e la desencuse de pensar.
Qué i pòt auer mès melancolic que veir fòrça objèctes per prumèr e darrèr viatge?
Viatjar qu’ei néisher e morir en cada instant.
Dilhèu ena region mès vaga deth sòn esperit comparaue aqueri orizonts variables damb era existéncia der òme.
Totes es causes dera vida hugen entà tostemp dauant de nosati; se barregen era claretat e es ombres; dempús d’ua lum viua, vie un eclipsi; er òme guarde, cor, estire es mans entà cuélher çò que passe; cada incident qu’ei un marrèc deth camin e lèu arribe era vielhesa.
Se sent, fin finau, coma ua secodida; se ve tot nere; se distinguís ua pòrta escura, er ombriu shivau dera vida que mos amie, s’arture: e se ve quauque èsser velat e desconeishut que lo desjunh enes tenèbres.
Eth crepuscul començaue ja, quan es mainatges que gessien dera escòla vederen entrar ath viatjaire en Tinques.
Mos cau díder qu’aqueri èren des dies mès cuerts der an.
Non s’arturèc en Tinques.
Quan gessie deth pòble, un caminèr manòbra qu’ère en tot botar pèira ena carretèra, lheuèc eth cap, e didec:
Be n’ei de cansat aguest shivau!
Plan que òc, era prauba bèstia sonque podie anar ja ath pas.
Arturèc eth shivau e preguntèc:
Anatz entà Arras?
Donques se seguitz atau, qu’arribaratz a bona ora!
Guaire rèste d’aciu enquia Arras?
Ues sèt lègues longues.
Com!
Era guida de pòstes non mèrque que cinc lègues e quart.
A!, responec eth manòbra caminèr.
Qu’ei que non sabetz que son en tot compausar eth camin?
Lo traparatz bracat en un quart de lèga, e non poiratz anar mès luenh.
De vertat?
Aquiu vos calerà cuélher tara quèrra eth camin que va entà Careney; trauessatz er arriu e en arribar en Camblin tornaratz a cuélher era dreta, peth camin de Mont-Saint-Eloi enquia Arras.
Mès, se harà de nets e me perderè.
Ètz deth país?
Non.
Donques tot qu’ei camin de trauèssa.
Guardatz, cavalièr, voletz que vos balha un conselh?
Eth vòste shivau ei alassat, entornatz-vo’n entà Tinques, i a ua bona aubèrja, ajaçatz-vos e deman vieratz entà Arras.
Que m’i cau èster aguesta net.
Aquerò qu’ei diferent.
Un gojat vos guidarà peth camin.
Seguic eth conselh deth caminèr, hec repè, e mieja ora dempús passèc peth madeish lòc, mès ath tròt long d’un bon shivau qu’auie agregat ath sòn.
Un mosso de shivaus, que se cridaue postilhon anaue seigut dauant dera veitura.
Ça que la, vedie que perdie temps.
Hège ja nets.
Entrèren ena trauèssa.
Eth camin ère plan dolent.
Li didec ath postilhon:
Tostemp ath tròt, e dobla estrea.
En ua bassacada se trinquèc eth balancièr.
Senhor, didec eth postilhon, que s’a trincat eth balancièr, e non sai se com atalar as shivaus; aguest camin ei plan dolent de nets; se voletz vier a dormir en Tinques poiram èster deman, d’ora, en Arras.
Auetz ua còrda e ua guinhaueta?, responec.
Òc, senhor.
Braquèc ua rama d’un arbe, e hec un balancièr.
Qu’auie perdut vint menutes; mès partic ath galaup.
Era planhèra qu’ère tenebrosa, ua broma baisha e escura s’arrossegaue pes ticolets, en tot desprener-se coma hum; es bromes eren blanquinoses e un fòrt vent que venguie deth mar hège en orizont eth madeish bronit que hèn es mòbles en movement.
Guaires causes tremòlen ar impuls d’aguestes ventades dera net!
Eth hered se li calaue: non auie minjat dès era vesilha.
Rebrembaue vagaments un aute viatge nueitiu pes planhères qu’enròden a D… hège ueit ans.
Li semblaue qu’auie estat ager.
Toquèc ua ora en un campanau luenhant, e preguntèc ath gojat:
Quina ora ei aguesta?
Es sèt, senhor; tàs ueit que seram en Arras.
Alavetz se hec per prumer còp ua reflexion que l’estranhèc que non se l’auesse acodit abans: qu’ère inutil tot eth trabalh que se cuelhie, donques que non sabie era ora dera vista; que li calie auer-se informat; qu’ère plan ridicul aquerò de vier endauant sense saber s’eth viatge serie util.
Dempús se hec diuèrsi calculs; qu’ordinariaments es sessions deth tribunau comencen tàs nau deth maitin; que non deuerie èster longa aquera vista; qu’en èster tot redusit a un panatòri de pomes, serie cuerta; que solet i aurie dempús ua question d’identificacion; quate o cinc declaracions e quauqua paraula des avocats; qu’arribarie quan ja tot serie acabat!
Eth postilhon aquissaue ath shivau.
Era net se hège cada còp mès escura.
VI.- Sor Simplicia a hèr a temptar.
En aqueth madeish moment Fantina qu’ère plia d’alegria.
Auie passat ua mala net.
Era tossiquèra contunhe, er aument de fèbre e eth deliri non l’auien deishat.
Peth maitin, quan la visitèc eth mètge, qu’ère en tot delirar.
Eth doctor ère espaurit e auie encargat que l’avisessèn quan tornèsse eth senhor Magdalena.
Era joena s’estèc tot eth maitin trista, parlèc pòc e s’entretenguec a doblar eth linçò en tot hèr en votz baisha uns calculs que semblauen de distàncies.Es sòns uelhs èren en.honsadi e fixi.
Semblauen lèu amortadi; mès, a viatges ludien e resplendien coma esteles.
Per çò que semble, en apressar-se determinades ores ombriues, era claretat deth cèu nègue ad aqueri que se trapen abandonadi dera claretat dera tèrra.
Ben.
Que voleria veir ath senhor Magdalena.
Quauqui mesi abans, en moment que Fantina venguie de pèrder era darrèra rèsta de pudor, de vergonha e d’alegria, qu’ère era ombra d’era madeisha; alavetz qu’ère eth sòn espèctre.
Era malautia fisica auie completat era òbra dera malautia morau.
Aquera joena de vint-e-cinc ans auie eth front arropit, es caròles passides, eth nas ahilat, es dents descarnadi, era color plombada, eth còth uassut, es claviculas gessentes, es membres demacradi, era pèth terrosa e es sòns peus ròis barrejadi damb quauqui uns de grisi.
Com improvise era vielhesa eth mau!
Fantina comencèc a enquimerar-se tàs dues e mieja.
Quina ora ei, fraia?
Toquèren es tres.
Arrés entrèc; era pòrta non se dauric.
S’estèc atau un quart d’ora damb era vista tachada ena pòrta, quieta e tient-se er alend.
Sor Simplicia non gausue parlar-li.
Eth relòtge dera glèisa toquèc es tres e quart: Fantina se deishèc anar sus eth coishin.
Non badèc boca e se metec a plegar eth linçò.
Que se vedie claraments eth sòn pensament, mès non pronociaue cap nòm; non se planhie; non acusaue ad arrés.
Solet tossie d’ua manèra lugubra.
Semblaue que l’anaue caperant ua broma escura.
Auie era sang dera cara perduda; es sòns pòts auien vengut a èster bluencs; ça que la, en bèri moments arridolaue.
Donques que ja m’en vau deman, que hè mau de non vier aué!
Sonèren es cinc.
Era religiosa entenec que didie en votz baisha e lenta:
Sor Sinplicia ère tanben estonada deth retard deth senhor Magdalena.
Fantina guardaue eth cèu deth lhet estant.
Semblaue que volie rebrembar quauqua causa.
De ressabuda se metec a cantar damb ua votz fèbla coma ua bohada.
Era religiosa escotèc, aquerò ère çò que cantaue:
Passejant pes carrèrs cromparam causes de polit color.
Bluenc ei eth liri, rosades es ròses.
Que visque eth mèn amor!
Era vèrge Maria ager ena mia casa, damb mantèl brodat me venguec a visitar.
Passejant pes carrèr cromparam mès.
Ò, qué polides causes vam a crompar!
Brava e santa Vèrge, près dera mia casa apolidí ua cunhèra damb cintes sens par, e encara que Diu era sua estela de mès claretat me balhèsse, ad aguest mainatge lo voleria mès.
Qué hèr damb era tela que se n’anèc a crompar tath nauèth neishut?
Der arriu enes aigües era ròba lauatz, sense tacar-la bric, sense bric l’arropir.
Ua polida chambra e un bèth cendal, que de polides flors la pensi botar.” “Mès, se qué hèr, qu’eth mainatge non campe ja?” “Hètz ues teles e m’amortalhatz” Passejant pes carrèrs cromparam causes de polit color.
Bluenc ei eth liri, rosades es ròses.
Que visque eth mèn amor!
Aguesta cançon qu’ère ua anciana romança d’hilhuquèra que solie adormir a Cosette e que non l’auie acodit en sòn esperit enes cinc ans que hège que non auie vist ara sua mainada.
Fantina cantèc damb ua voz tan trista e tan doça qu’ahiscaue es lèrmes enquia e tot dera religiosa.
Era fraia, acostumada ara austeritat sentec que li gessie ua lèrma.
Sor Simplicia manèc a ua sirventa pr’amor de preguntar ara portièra s’auie entornat eth senhor alcalde, e se vierie lèu ena infirmaria.
Era sirventa tornèc dempús de quauques menutes.
Fantina seguie immobila coma s’atenguesse solet as sues causes.
Era sirventa didec en votz plan baisha a sor Simplicia qu’eth senhor Magdalena auie gessut peth maitin abans des sies a maugrat deth hered, en un tilbury tirassat per un shivau blanc, qu’auie gessut solet, enquia e tot sense menaire; que non se sabie eth camin qu’auie cuelhut; que quauqui uns didien que l’auien vist peth camin d’Arras, e d’auti peth de París; qu’en partir auie estat coma tostemps, fòrça amable, mès que l’auie dit ara portièra que non lo demorèsse aquera net.
Tant qu’es dues hemnes, damb era esquia virada tath lhet de Fantina, parlauen en votz baisha, era fraia preguntant e era sirventa conjecturant, Fantina, damb era viuetat febriu pròpia de certanes malauties organiques, qu’en eres se combinen es movements liuri dera salut damb era espaventosa feblesa dera mòrt, se botèc de jolhs sus eth lhet, en tot emparar es sues crispades mans ena coishinèra, e escotèc treiguent eth cap entre es ridèus.
En un virament de uelhs exclamèc:
Parlatz deth senhor Magdalena?
Per qué parlatz en votz baisha?
Per qué non vie?
Responetz-me, cridèc Fantina.
Era sirventa gasulhèc:
Era portièra m’a dit que non poirà vier aué.
Hilha mia, didec era fraia, estatz-vos quieta e ajaçatz-vos.
Ac voi saber.
Non poirà vier?
Per qué?
Didetz qu’ei ocupat en Ajuntament.
Era sirventa s’esdeguèc a díder ara reliosa ena aurelha:
Sor Simplicia se rogic leugèraments: era sirventa li proposaue ua mentida.
Ath delà d’aquerò, credie que díder era vertat ara malauta serie costar-li un gran dolor; çò que podie èster grèu en estat de Fantina.
Aguest rubor que non se tardèc guaire.
Era fraia dirigic ara joena era sua guardada tranquilla e trista, e didec:
Eth senhor alcalde a partit dehòra dera poblacion.
Fantina se lheuèc, e se seiguec sus es sòns talons.
A partit!, sorrisclèc.
Qu’a anat a cercar a Cosette!
Botjaue es braci, pregaue en votz baisha.
Quan acabèc era sua oracion didec:
Fraia mia, vau a ajaçar-me un aute còp; que harè tot çò que volgatz.
Adés qu’è estat dolenta; vos demani perdon per auer parlat naut.
Ja sai que me hè mau parlar naut; mès, fraia mia, ja vedetz que sò plan contenta.
Diu ei plan brave; eth senhor Magdalena tanben ei brave: guardatz qu’a anat a cercar ara mia Cosette en Montfermeil.
Hilha mia, didec era religiosa, repausatz ara, e non parletz mès.
Qu’a gessut aguest maitin entà París; e de vertat que non a besonh de passar per París: Montfermeil ei un shinhau ara quèrra.
Vo’n brembatz com me didie ager quan jo li parlaua de Cosette: “lèu, lèu”?
Que me volie balhar ua suspresa.
Ja sabetz que m’auie hèt a signar ua carta entà recuelher-la des Thenardier.
Non dideràn arren, non ei vertat?, e autrejaràn a Cosette, donques que se les pague.
Es autoritats non permeterien que se demorèssen damb era mainada en auer-les pagat.
Sò plan erosa; que vau ben; ja non sò malauta; veirè a Cosette; enquia e tot è hame.
Vosates non podetz imaginar-vos com s’estime as hilhs!
Be ne serà de beròia!
Qu’a uns dits rosats tan petiti!
Qu’aurà ara ues mans tan polides!
Tar an auie ues mans tan petitetes!
A!, que deu èster ja plan nauta!
A sèt ans.
Que ja ei ua senhoreta.
Jo la cridi Cosette; mès eth sòn nòm qu’ei Eufrasia.
Aguest maitin guardaua jo eth povàs qu’auie ena humeneja e pensaua que lèu la veiria.
Mon Diu!
Be nei de trist passar fòrça ans sense veir a un hilh!
Pr’amor que mos cau saber qu’era vida non ei etèrna.
Ò, be n’ei de brave eth senhor alcalde, que l’a anat a cercar!
Ei vertat que hè fòrça hered?
S’aurà hèt a vier era sua capa, aumens?
Vierà deman, vertat?
Deman que serà un dia de hèsta.
Deman peth maitin, fraia mia, me rebrembaratz que bota era vestimenta de dentèles.
Jo qu’è hèt eth camin de Montfermeil a pè.
Eth senhor a anat plan luenh per jo; mès es diligéncies van fòrça de prèssa.
Deman serà aciu damb Cosette.
Guaire i a d’aciu a Montfermeil?
Era fraia que non auie ne idia des distàncies responec:
Me pensi que poirà èster de tornada deman.
Deman!
Deman!, didec Fantina.
Que veirè ara mia Cosette deman!
Ja vedetz, brava religiosa de Diu misericordiós que non sò malauta.
Sò hòla.
Bararia, se voléssetz.
Se bèth un l’auesse vist un quart d’ora abans non l’arreconeisherie.
Ère rogida; parlaue en votz viua e naturau, tot eth sòn ròstre s’auie convertit, entà didè’c atau, en un arridolet.
Arrie per moments parlant en votz baisha.
Alegria de mair qu’ei lèu alegria de mainatge.
Fantina botèc eth cap en coishin, e didec a mieja votz:
Òc, ajaça-te, tie paciéncia, donques que vas a veir ara tua hilha.
Simplicia qu’a rason.
Toti es que son aciu qu’an rason.
Era fraia barrèc es ridèus en creir que s’adormie.
Entre es sèt e es ueit arribèc eth mètge.
En non enténer cap de bronit se pensèc que Fantina dormie, entrèc damb compde e s’apressèc de puntetes en lhet.
Separèc un shinhau es ridèus e desnishèc es grani uelhs de Fantina, que lo guardauen tranquillaments.
Era joena didec:
Guardatz, que i a eth lòc just.
Eth mètge se pensèc que deliraue; era higec:
Eth mètge cridèc a despart a sòr Simploicia, que l’ac expliquèc tot, en tot dider-li qu’eth senhor Magdalena auie partit pendent un o dus dies, e qu’en dobte, non auie creigut convenent desenganhar ara malauta, que se pensaue qu’auie anat entà Montfermeil; ath delà, que podie èster vertat.
Ja veiratz, quan se desvelhe peth maitin li balharè eth bon dia e pera net, coma que non dormisqui, la veirè dormir.
Eth sòn tranquil sòn me harà un gran ben.
Balhatz-me era man, li didec eth mètge.
Estenec eth braç e exclamèc arrint:
A!, qu’ei vertat, non vo’n sabetz?
Que ja sò ben.
Eth mètge s’estonèc; qu’ère mielhor; era opression qu’ère mendre; eth pos auie cuehut era sua primitiua fòrça.
Ua sòrta de naua vida remetie aqueth còs aflaquit.
Eth mètge li recomanèc silenci, e que s’evitèsse quinsevolh emocion penibla.
Receptèc ua infusion de quinina pura; e entath cas que tornèsse era fèbre pera net, ua dòsi calmanta.
En partir li didec ara fraia:
Aquerò que va mielhor.
S’er alcalde tornesse deman damb era mainada, qui se’n sap?
Que i a crisis tant estonantes; s’an vist garisons hètes per granes alegries, e encara que sai qu’aguesta ei ua malautia organica plan auançada, tanben sai que i a en aquerò fòrça mistèri.
Dilhèu se sauvarie.
VII.- Eth viatjaire, en arribar ath finau deth sòn viatge, cuelh es sues precaucions entà entornar-se’n.
Qu’èren lèu es ueit deth ser quan era tartana qu’auem deishat en camin entrèc pera pòrta dera casa de Pòstas de Arras.
Er òme qu’auem seguit enquiad aguest moment, baishèc, responec damb mina distrèta as atencions des vailets dera aubèrja, se hec adiu deth postilhon damb eth shivau de refresc que s’auie hèt a vier, e eth madeish amièc ath blanc entara bòrda; dempús possèc era pòrta d’ua sala baisha e se seiguec en tot apuar es codes en ua taula.
Qu’auie tengut catorze ores en un viatge que sonque demoraue tier-n’i sies.
Se didie que non ère eth sòn tòrt; mès, ath hons, non ac sentie atau.
Eth vailet ditz qu’eth vòste shivau ei fòrça alassat.
Era ostatgèra entrèc.
Voletz minjar o ajaçar-vos?
Eth viatjaire hec un gèst negatiu.
Aciu trinquèc eth silenci.
Era ostatgèra l’amièc entath burèu, a on presentèc eth sòn passapòrt, e preguntèc se poirie vier aquera net entà M… ara vòra deth M… en corrèu; precisaments eth sèti ère desocupat, e lo cuelhec.
Non poirà tornar a viatjar deman peth maitin?
Ò!, qu’a besonh, aumens, de dus dies de repaus.
Non ei aguesta era casa de pòsta?, preguntèc.
Òc, senhor.
Cavalièr, didec er emplegat, non manquetz tara ua en punt.
Dempús gessec dera aubèrja e comencèc a caminar pera poblacion.
Que non auie estat jamès en Arras; es carrèrs èren escurs, anaue ar edart; mès s’encaborniaue a non demanar as caminaires.
Passèc er arriuet de Chinchon e se trapèc en un didau de carrerons que se perdec; mès en veir a un òme damb un fanau, se decidic a preguntar-li, non sense auer campat abans a dreta e quèrra, coma se cranhèsse que quauquarrés entenesse era sua pregunta.
Amic, didec, me haratz eth favor de dider-me a on ei era audiéncia?
Non ètz d’aciu?, responec eth caminaire qu’ère un vielh.
Plan, donc, seguitz-me.
E aquiu se ven es causes?
Plan que òc, cavalièr; era prefectura qu’ère eth palai der avesque abantes dera revolucion.
Eth senhor de Conzié, qu’ère avesque er an ueitanta dus, hec ua gran sala, qu’ei a on aué s’amasse eth tribunau.
Pendent eth camin er òme contunhèc:
A fe de Diu qu’arribatz a temps, higec; qu’auetz sòrt.Vedetz aguestes quate hièstres?
Son es dera sala deth tribunau.
I a lum; atau, donc, non aurà acabat.
Que deu èster un ahèr long, e aurà audiéncia de nets.
Auetz interès en aguesta causa?
Ei ua causa criminau?
Ètz testimòni?
Responec:
Aquerò qu’ei ua auta causa, didec er òme.
Non vos cau senon pujar ena escala principau.
Seguic es indicacions deth vielh, e quauques menutes dempús ère en ua sala, a on i auie fòrça gent e diuèrsi grops, formadi en part per avocats damb tòga, que mormolhauen aciu e delà.
Qu’ei causa que sarre eth còr veir aguesti grops d’òmes vestidi de nere, que parlen en votz baisha, ara pòrta dera sala deth tribunau.
Qu’ei fòrça estranh trapar caritat e pietat enes sues paraules; ça que la, se trapen condemnes per auança.
Taus grops se presenten ad aqueri que les obsèrven coma ombrius abelhèrs, o coma esperits bronzinants que bastissen en comun tota sòrta d’edificis tenebrosi.
Era sala qu’ère ua espaciosa cramba illuminada per ua soleta lampa: qu’auie estat ua sala deth palai der avesque e servie d’avantcramba deth tribunau.
Ua pòrta de dues huelhes barrada en aqueth moment, la separaue dera sala que se trapauen es jutges entà deliberar.
Cavalièr, li didec, en qué s’estàn?
Que ja s’a acabat, didec er avocat.
S’a acabat?
Didec aguesta paraula damb tau accent qu’er avocat se virèc.
Dilhèu ètz quauque parent?
Non.
Que non coneishi ad arrés.
I a auut condemna?
Que non ère possible ua auta causa.
A preson?
A galèra perpetua.
Quina identitat?, responec er avocat.
Que non i auie cap identificacion a hèr.
Aguesta hemna auie aucit ath sòn hilh, s’a provat er infanticidi; eth jurat a desestimat eth carge de premeditacion, e a estat condemnada a galèra entà tota era sua vida.
Mès, ei ua hemna?, didec.
Plan que òc, era Limosin.
De qué parlatz, donc?
D’arren.
Per çò der aute procès qu’a començat hè un parelh d’ores.
Quin?
Ò!, aguest ei plan clar, tanben: un coquin, un recidivaire, un forçat qu’a panat.
Sabi pas eth sòn nòm; mès qu’a era mina de bandit: sonque pera sua figura jo lo manaria entara preson.
E se pòt entrar ena sala?
Me pensi que non.
I a fòrça gent.
Totun, s’a suspenut era audiéncia:
Per a on s’entre?
Per aguesta pòrta grana.
Er avocat lo deishèc.
En pòqui instants, lèu simultanèaments, auie experimentat totes es emocions possibles.
Es paraules indiferentes d’aqueth avocat l’auien trauessat eth còr coma agulhes de gèu, coma puntes de huec.
Quan se’n sabec que non auie acabat era causa, alendèc; mès, que non poirie auer dit se çò que sentie ere alegria o dolor.
S’apressèc a quauqui grops e escotèc çò que didien.
En auer fòrça causes, eth president auie senhalat entad aqueth dia dues des mès simples e brèus.
Que s’auie vist prumèr era der infanticidi e alavetz se vedie era deth forçat, deth recidivaire, deth “shivau de retorn”.
Aqueth òme qu’auie panat ues pomes; mès aquerò non ère encara ben provat, çò qu’ère ben provat ère qu’auie estat forçat en Tolon.
Que s’auien acabat er interrogatòri e es declaracions des testimònis, mès encara mancauen era acusacion deth ministèri public e era defensa der avocat, que damb aquerò se harien es dotze dera net dilhèu, abantes de que s’acabèsse era vista.
Er acusat gesserie probablaments condemnat; eth fiscau qu’ère fòrça eloquent e non perdie cap ahèr d’aguesti: ère un joen de talent que hège vèrsi.
Se daurirà lèu era pòrta?
Que non se daurirà.
Com!
Non se tornarà a daurir quan seguisque era vista?
Era vista que ja contunhe; mès era pòrta non se daurirà.
Per qué?
Pr’amor qu’era sala ei plia.
E non i a un solet lòc?
Ne un de solet.
Era pòrta ei barrada e arrés pòt entrar.
Eth portièr higec, dempús un moment de silenci:
E, en díder aquerò, virèc era esquia.
Eth nòste òme se retirèc damb eth cap clin, trauessèc era avantcramba e baishèc era escala, tot doç, coma trantalhant en cada gradon.
Qu’ei probable qu’auesse ua sòrta de conselh damb eth madeish.
Era violenta luta que se produsie en sòn interior dès era vesilha, que non s’auie acabat; cada moment se l’acodie ua causa naua.
Quan arribèc ena tauleta dera escala, s’apressèc ena balustrada e crotzèc es braci.
De ressabuda, se descordèc era levita, treiguec era sua cartèra, cuelhec un creion, arrinquèc ua huelha e escriuec ara prèssa, ara lum deth fanau, aguestes paraules: “ Eth senhor Magdalena, alcalde de M… ara vòra deth M… “ Dempús pugèc era escala, a tot córrer, trauessèc era multitud, se dirigic entath portièr, li balhèc eth papèr e li didec damb votz de comandament:
Hètz-vos a vier aquerò entath senhor president.
Eth portièr cuelhec eth papèr, lo guardèc e aubedic.
VIII.- Entrada de favor.
Er alcalde M… ara vòra deth M… qu’auie aquerit, sense saber-se’n, ua cèrta celebritat.
Hège sèt ans qu’era sua reputacion de vertut s’estenie peth Baish Bolonhés, e auie passat es limits d’aqueth tan petit parçan, en tot arribar enquias dues o tres províncies pròches.
Ath delà deth gran servici qu’auie hèt ena capitau reformant era indústria des boletes de colars neres, non auie degun des cent quaranta un ajuntaments deth districte que non li deuesse quauque favor, donques que tanben auie ajudat a protegir era indústria des auti districtes.
Qu’auie sostengut damb eth sòn credit e es sòns hons era fabrica de tuls de Bolonha, era de hilats de lin a maquina de Frevent e es telèrs idraulics de Boubers de Riu Canche.
Pertot se prononciaue damb veneracion eth sòn nòm.
Arras e Douai auien enveja der alcalde dera petita poblacion d’M… ara vòra deth M…
Eth magistrat dera audiéncia de Douai que presidie eth tribunau d’Arras, se’n sabie, coma toti, d’aqueth nòm tan prigond e universauments respectat; e quan eth portièr, daurint discrètaments era pòrta que comunicaue damb era sala de vista, s’inclinèc darrèr deth fautulh deth president, e l’autregec eth papèr que viem de díder, en tot híger: “Aguest cavalièr desire assistir ara vista”, eth president hec un movement de deferéncia, cuelhec era pluma, escriuec quauques paraules en madeish papèr, e l’ac balhèc ath portièr dident:
Qu’entre.
Eth malerós, qu’era sua vida vam racondant, s’auie demorat de pè ena pòrta dera sala, en madeish lòc e ena madeisha actitud qu’eth portièr l’auie deishat, e entenec ath miei dera sua meditacion ua votz que li didie:
Me voletz hèr er aunor de seguir-me?
Qu’ère eth portièr que l’auie virat era esquia uns instants abantes, e qu’ara lo saludaue prigondaments.
Li balhèc eth papèr, eth lo dauric, e coma qu’ère près dera lampa, podec liéger: “Eth president deth tribunau presente es sòns respèctes ath senhor Magdalena”.
Quauques menutes dempús èren en ua sòrta de gabinet d’aspècte sevèr, illuminat damb dus fanaus qu’èren ath dessús d’ua taula caperada d’un tapís verd.
Eth portièr l’auie deishat solet.
Qu’auie arribat eth moment suprèm.
Sajaue de recuelher-se en eth madeish e non se’n gessie.
Enes moments qu’er òme a mès besonh de pensar enes realitats doloroses dera vida, ei precisaments quan es hius deth pensament se trinquen, en cervèth.
Qu’ère en madeish lòc qu’es jutges delibèren e condemnen.
Guardaue damb ua tranquillitat estupida aqueth recinte pacific e temible qu’en eth s’auien trincat tantes vides, qu’en eth ressonarie eth sòn nòm, e qu’eth sòn destin trauessaue en aqueth moment.
Guardèc dempús ena paret, se guardèc ada eth madeish, en tot estonar-se de trapar-se en aqueth lòc e d’èster eth madeish.
S’apressèc ena paret e se posèc dauant d’un quadre nere que contenguie, caperada damb un veire, ua carta autografa de Joan Nicolàs Pache, corregidor de París e ministre, datada, plan que òc, per ua confusion, eth 9 de junh der an II, e qu’en era Pache enviaue ar ajuntament era lista des ministres e deputats arrestadi enes sues pròpies cases.
Se bèth l’auesse vist en aqueth moment s’aurie pensat, plan, qu’aquera carta l’interessaue, pr’amor que non la deishaue de uelh, dempús d’auer-la liejut dus o tres còps.
Mès que la liegec sense hèr-ne cabau.
Que pensaue en Fantina e en Cosette.
Sense deishar era sua meditacion, se virèc e vedec eth boton de coeire dera pòrta que lo separaue dera sala.
Lèu se n’auie desbrembat d’aguesta pòrta.
Tachèc era sua guardada, enquia alavetz tranquilla, en aqueth boton, se hòravièc dempús, e de man en man s’anèc aumplint d’espant.
Gròsses gotes de sudor gessien des sòns peus e corrien pes sòns possi.
Deishèc anar dempús, damb ua espècia d’autoritat, e ath còp de revòuta, un sorriscle indescriptible, que volie díder: “Moria!
Ja non ère en aqueth quarto; que ja ère dehòra.
Se trapèc en un correder long, estret, bracat per gradons e hiestrons que formauen tota sòrta d’angles, e illuminat, aciu e delà, damb fanaus semblables a lampetes de malauts; qu’ère eth correder per a on auie entrat.
Alendèc, escotèc, non entenec cap bronit, e hugec coma se l’acacèssen.
Dempús d’auer recorrut quauqui marrècs deth correder, parèc de nauèth era aurelha.
Eth madeish silenci e era madeisha ombra l’entornejauen.
Qu’ère estofat, tremolaue; li calec emparar-se ena paret.
Era pèira qu’ère hereda e li gelèc era sudor deth front e se quilhèc tremolant.
Meditèc.
Qu’auie meditat pendent tota era net, pendent tot eth dia; solet podie enténer ua votz que li didie: “Praube de tu!”Atau se passèc un quart d’ora.
Fin finau, joquèc eth cap, alendèc damb angónia, deishèc anar es braci e hec repè.
Caminèc tot doç e coma aclapat per quauque pes, coma se bèth un l’auesse agarrat ena sua hujuda e lo hesse entornar.
Entrèc de nauèth ena sala de deliberacions e çò que vedec prumèr siguec eth boton dera pòrta qu’ère de coeire brilhantat e ludie, entada eth, coma ua estela orribla.
Lo guardèc tau qu’ua oelha guarde a un tigre.
Non podie deishar de uelh aqueth boton.
De quan en quan hège un pas e s’apressaue ena pòrta.
Qu’ère ena sala dera audiéncia.
IX.- Un lòc a on comencen a formar-se es conviccions.
Qu’ère era sala un vast recinte a penes illuminat; ja silenciós, ja plen d’un vague rumor, tot er aparelh d’un procès criminau se desplegaue, damb era sua mesquina e lugubra gravetat, en miei dera multitud.
En un extrèm dera sala, precisaments en madeish que s’estaue eth, es jutges, damb mina distrèta, damb era tòga usada, se mossegauen es ungles e barrauen es paupetes; en aute extrèm ua multitud esquiçada; avocats en tota sòrta d’actituds; soldats de fesomia tan dura coma aunèsta; ua estrada plia de plapes, un solèr de naut lord, taules caperades damb ua tela mès auriolenca que verda; pòrtes ennerides pes mans; quauqui claus ena paret; fanaus de tauèrna que balhauen mès tofa que claretat; enes taules, quauques candèles de seu, en candelers de coeire; era escurina, era lejor, era tristor; e tot aquerò costaue ua impression grèu e augusta, pr’amor que se desnishaue aguesta gran causa umana que se cride lei, e aguesta gran causa divina que se cride justícia.
En tot aqueth revolum de gent, arrés ne hec cabau d’eth.
Totes es guardades se fixauen en un solet punt, en un banc de husta plaçat apròp d’ua petita pòrta, ara quèrra deth president.
En aqueth banc, illuminat per diuèrses candèles, que i auie un òme entre dus gendarmes.
Aqueth qu’ère er acusat.
Non lo cerquèc, lo vedec.
E credec veder-se ada eth madeish, envielhit, non damb eth sòn madeish ròstre, mès damb eth madeish aspècte, damb es sòns peus quilhadi, damb aquera guardada sauvatge e inquieta, damb aquera blòda qu’amiaue eth dia qu’entrèc en D… plen d’òdi, e amagant ena sua amna aqueth espaventós tresaur de pensaments orribles, apileradi pendent tanti ans ena preson.
Ath bronit d’aguesta pòrta, eth president virèc eth cap; e se’n sabec qu’eth qu’auie entrat ère er alcalde de M… ara vòra deth M… lo saludèc.
Eth, a penes se n’encuedèc.
Hège vint-e-sèt ans auie vist madeish qu’alavetz: as jutges, as escrivans, as gendarmes, ad aquera multitud de caps crudèuments curiosi.
Que tornaue a trapar aqueth espectacle lugubre; es madeishes causes qu’existien, que se botjauen, que viuien.
Aquerò non ère un esfòrç dera sua memòria, ne ua pintura dera sua imaginacion; qu’èren vertadèrs gendarmes, vertadèrs jutges, vertadèrs espectadors, vertadèrs òmes de carn e uas.
Aquerò existie, plan que òc: vedie reaparéisher, revíuer en tota era sua realitat orribla es scènes monstruoses deth sòn passat.
Tot aquerò ère çò qu’auie ath sòn dauant.
E per un caprici tragic deth sòn destin que l’estrementie, e lèu lo hège vier hòl, auie ath sòn dauant a un qu’ère eth madeish.
Aqueth òme que jutjauen, lo coneishien toti per Jean Valjean.
Tot ère madeish: eth madeish aparelh, era madeisha ora dera net, lèu es madeishes cares des jutges e des soldats e des espectadors.
Solet ath dessús deth cap deth president i auie un crucific que non ère enes tribunaus quan eth siguec condemnat.
Alavetz Diu qu’ère absent.
I auie darrèr sòn ua cagira e se deishèc quèir en era, cranhent que lo podessen veir; e se profitèc d’ua liassa de papèrs qu’auie ena taula des jutges entà amagar eth sòn ròstre as espectadors.
Podie, donc, veir sense èster vist.
Alavetz se calèc en sentiment dera realitat, e se remetec: venguec en aguesta fasa de cauma que se pòt escotar.
Eth senhor Barmatabois qu’ère un des jurats.
Cerquèc a Javert e non lo trapèc.
Era taula der escrivan l’amagaue era vista deth banc des testimònis; e ath delà, sivans auem dit ja, era sala ère pòc illuminada.
En moment qu’entrèc, eth defensor acabaue era sua peroracion.
Era atencion des espectadors ère fòrça excitada; era vista s’auie tardat ja tres ores.
Que hège tres ores qu’aquera multitud vedie acorbaishar-se de man en man jos eth pes d’ua semblança orribla, a un òme, a un desconeishut, a un èssèr miserable, prigondaments estupid, prigondaments adreit.
Aqueth òme qu’ère un vagabond qu’auie estat agarrat en camp damb ua rama cargada de pomes madures, arrincada d’un pomèr d’un clòsa pròcha, cridada eth clòsa de Pierron.
Qui ère aqueth òme?
S’auie procedit a hèr ua investigacion: auien estat escotadi es testimònis, auien estat confòrmi, e es hèts s’auien esclarit.
Era acusacion didie:
Non solet auem aciu a un panaire de fruits, un sautabaranhes; qu’auem ath dauant a un bandit, un recidivant, un ancian forçat, un marrit des mès perilhosi, un maufactor cridat Jean Valjean, que perseguís era justícia de hè ja temps, e que hè ueit ans, en gésser dera preson de Tolon cometec un panatòri en un camp ras, a man armada, contra era persona d’un gojat cridat Gervasillo; crimen previst en article 383 deth còdi penau, que peth sòn crim mos reservam jutjar-lo quan s’age averiguat era identitat legau dera sua persona.
Vie de cométer un nau panatòri, çò que constituís era recidiva.
Condemnatz-lo ara peth darrèr crim; dempús serà jutjat peth crim ancian.
Er acusat seguie coma estonat per aguesta acusacion, e dauant dera unanimitat des testimònis.
Hège gèsti e signes negatius, o guardaue atentituaments entath solèr de naut.
Parlaue damb dificultat e responie damb trebolament; mès tota era sua persona, des pès enquiath cap, remie es hèts allegadi.
Qu’estaue coma un pèc en preséncia d’aqueres intelligéncies formades en posicion de batalha at sòn entorn; coma un estrangèr ath miei d’aquera societat que l’enrodaue.
E totun aquerò, d’aquiu podie gésser entada eth un avier orrible; era versemblança que creishie per moments; e aquera multitud guardaue damb mès ansietat qu’eth madeish, era senténcia plia de calamitats que menaçaue eth sòn cap mès e mès.
Ua eventualitat deishaue veir coma possible era pèna de mòrt, se s’arreconeishie era identitat, se sus eth panatòri a Gervasillo queiguie ua condemna.
Qué ère, donc, aqueth òme?
De quina natura ère era sua apatia?
Ère pèc o astut?
Comprenie massa o non comprenie arren?
Questions que dividien ara multitud e que semblaue que dividie tanben ath jurat.
En aqueth procès i auie orror o intriga; eth drama qu’ère non solet ombriu senon escur.
Eth defensor auie parlat pro ben en aguest lengatge provincian qu’a estat pendent temps era eloqüéncia deth forum que tenguien en d’auti tempsi es avocats, madeish en París qu’en Romorantin o en Montbrison, e qu’aué, en auer-se hèt classic, lo tien solet es oradors oficiaus, que les conven, pera sua sonora gravetat e pera sua frasa majestuosa; lengatge qu’en eth, eth marit se cride espós; era hemna, esposa; París, eth centre des arts e dera civilizacion; eth rei, eth monarca; er avesque, un sant pontifèx; eth fiscau, er eloquent interprèt dera vindicta publica; es oradors, era votz que ven d’entener-se; eth sègle de Loís XVI, eth gran sègle; un teatre, eth temple de Molpomene; era familha reiau, era augusta sang des nòsti reis; un concèrt, ua solemnitat musicau; eth comandant generau dera província, er illustre guerrèr que…, eca; es alumnes deth seminari, aguesti trendi levites; es errors imputadi as jornaus, era impostura que destille eth sòn podom enes colomnes d’aguesti organs, eca, eca.
Er avocat, donc, auie començat peth panatòri des pomes, causa de mau hèr entà un bon estil; mès eth madeish Benigne Bossuet se vedec obligat a mentar a ua garia en ua oracion funèbra e ac hec damb eloqüéncia.
Er avocat auie afirmat qu’eth panatòri des pomes non ère pro provat.
Eth sòn client, que coma defensor persutaue a cridar-lo Champmathieu, non auie estat vist quan escalaue era paret ne quan trincaue era rama (qu’er avocat cridaue damb mès gust ram), mès eth didie que l’auie trapat en solèr e recuelhut.
A on ère era pròva de çò de contrari?
Plan que òc, aguesta rama auie estat arrincada e panada dempús d’escalar, e lançada peth panaire espaurit; sense cap de dobte i auie auut un panaire, mès, qué provaue qu’aguest panaire siguesse Champmathieu?
Ua soleta causa.
Qu’auie estat un forçat.
Er avocat non remie qu’aquerò semblaue malerosaments ben provat: er acusat auie estat en Faverolles; er acusat auie estat podador; eth nòm de Champmathieu poirie pro ben auer coma origina Jean Mathieu; tot aquerò qu’ère vertat; ath delà, quate testimònis arreconeishien, sense cap de dobte, de forma definida, en Champmathieu ath forçat Jean Valjean.
Ad aguestes indicacions, ad aguesti testimònis, er avocat non podie opausar senon era negatiua deth sòn client, negatiua interessada; mès, autanplan supausant que siguesse Jean Valjean, provaue aquerò que siguesse er autor deth panatòri des pomes?
Aquerò qu’ère coma molt ua presumpcion, non ua pròva.
Eth defensor, “ena sua bona fe”, li calie convier qu’er acusat auie adoptat un “mau sistèma de defensa”.
Era confession en aguest punt qu’aurie estat fòrça mielhor, e solide l’aurie autrejat era indulgéncia des jutges; eth sòn defensor l’ac auie conselhat; mès er acusat s’auie remit tu per tu, en pensar sauvar-se, plan, en tot remí’c tot.
Aquerò qu’ère mau hèt, mès, non s’auie de tier en compde era sua pòca intelligéncia?
Aqueth òme qu’ère visiblaments estupid.
Era sua longa permanéncia ena preson, era sua grana misèria dehòra dera preson l’auien enlordit, eca; se defenie mau; mès, ère aguesta ua rason entà condemnar-lo?
Per çò deth panatòri de Gervasillo, er avocat non li calec parlar d’eth, donques que non ère ena causa.
Er avocat concludie, suplicant ath jurat e ath tribunai, que se credien provada era identitat de Jean Valjean, l’apliquèssen era correccion de policia que s’aplique as transgressors d’un edicte e non eth castig terrible d’un recidivant.
Felicitèc ath defensor pera sua “leiautat”, se’n profitèc d’era abilaments e ataquèc ar acusat per totes es concessions qu’auie hèt.
Er avocat semblaue auer acceptat qu’er acusat ère Jean Valjean, e eth fiscau cuelhec acta d’aguestes paraules.
Aguesta part dera acusacion ère, donc, un hèt acceptat e non podie remir-se.
Dempús, damb ua abila antonomasia, remontant-se ara origina e as causes dera criminalitat, tronèc contra era immoralitat dera escòla romantica, qu’ère alavetz en sòn apogèu, jos eth nòm d’escòla satanica, que l’auien autrejat es critics dera Quottidienne e deth Oriatribuic, non sense versemblança, ara influéncia d’aguesta literatura pervèrsa, eth delicte de Chanpmathieu, o entà didè’c mielhor, de JeanValjean.
Agotades aguestes consideracions gessec de parlar de Jean Valjean.
Qui ère aguest Jean Valjean?
Un monstre vomegat, eca.
Eth modèu d’aguesta sòrta de descripcions se trape ena relacion de Teramenes, que non ei util ena tragèdia, mès que hè diadèraments grani servicis ara eloqüéncia forense.
Er auditòri es es jurats “s’estrementiren”.
Acabada aguesta descripcion, eth fiscau seguic damb un movement oratòri, a prepaus entà ahiscar enquia çò de sublime, eth dia a vier, era afogadura deth Jornau dera Prefectura:
E ei un òme semblable, eca, eca.
Gervasillo, eca, eca.
E ei un òme semblable ath que, agarrat ena via publica en flagrant delicte de panatòri a quauqui passi d’ua paret escalada, en tot auer encara ena man eth còs deth delicte, encara remís eth panatòri e era escalada, e ac remís tot, enquia e tot eth sòn nòm, enquia e tot era sua identitat!
Ath delà de mil proves que non mos cau repetir l’arreconeishen quate testimònis: Javert, er intègre inspector de policia Javert; e tres des sòns ancians companhs d’ignominia, es forçats Brevet, Chenildieu e Cochepaille.
Qué se pòt opausar ad aguesta unamitat?
E remís!
Quin encabormiament!
Senhors jurats: que haratz justícia, eca.
Tant que parlaue eth fiscau, er acusat escotaue damb era boca dubèrta, damb ua sòrta d’estonament non exemp d’admiracion.
Qu’ère, plan que òc, susprenut de qué un òme podesse parlar atau.
De quan en quan, enes moments mès “energics” dera acusacion, en aqueri instants qu’era eloqüéncia que non se pòt contier se desborde en un torrent d’epitèts e entornège ar acusat coma ua tormenta, botjaue doçaments era tèsta, de dreta a quèrra, coma hènt ua sòrta de trista e muda protesta que damb era s’acontentaue dès era prumeria dera vista.
Es espectadors qu’èren pròches ada eth l’enteneren a díder dus o tres còps a mieja votz:
Vaquí eth resultat de non auer-se informat deth senhor Baloup!
Eth fiscau hec a notar ath jurat aguesta actitud estupida, calculada evidentaments, e que hège veir non era imbecillitat senon era astúcia, eth costum d’enganhar ara justícia que metie en evidéncia “era prigonda perversitat” d’aqueth òme e acabèc en tot reservar-se entar ahèr de Gervasillo, e demanant un sevèr castig.
De moment, aguest qu’ère, coma auem dit, era cadia perpetua.
Eth defensor se lheuèc; comencèc complimentant ath “ministèri public” per çò dera sua “admirabla paraula”, e dempús responec coma podec, mès fèblaments: se’n sabie que s’en.honsaue eth terren jos es sòns pès.
X.- Eth sistèma de negatiues.
Arribèc eth moment de barrar eth debat.
Auetz bèra causa a allegar ena vòsta defensa?
Eth president la repetic.
Alavetz l’entenec er acusat; semblèc que l’auie comprenut.
Hec un movement coma se se desvelhèsse d’un sòmi, passegèc era vista ath sòn entorn, guardèc ath public, as gendarmes, ath sòn avocat, as jurats, ath tribunau; botèc era sua monstruosa man sus era parabanda qu’ère dauant dera sua banqueta e guardèc de nauèth, e dempús, en tot dirigir era vista entath fiscau, comencèc a parlar.
Parlèc coma un torrent; es paraules se l’escapauen dera sua boca incoerentes, impetuoses, embolhades, confuses, coma se l’acodissen en massa enes sòns pòts entà gésser d’un còp.
Guardatz se qué didec:
Me cau díder quauquarren.
Jo qu’è estat carretèr en París, e è estat ena casa deth senhor Baloup.
Era mia profession qu’ère plan dura: es carretèrs trabalhen tostemp ar aire liure enes patis, o jos es cubèrts enes boni talhèrs, mès jamès en lòcs barradi, donques qu’an besonh de fòrça espaci.
En iuèrn passen tant de hered qu’un li cau pataquejar-se es braci pr’amor d’escauhar-se; mès aquerò que non shaute as patrons, pr’amor que diden que se pèrd eth temps.
Manejar eth hèr quan son geladi es carrèrs qu’ei plan dur.
Atau s’acaben lèu es òmes; e un, que se hè vielh quan encara ei joen.
E tàs quaranta ans, òme rosigat.
Ja n’auia cinquanta tres e ac passaua fòrça mau.
E ath delà d’aquerò, son tan dolents es obrèrs!
Quan un non ei joen lo criden, per quinsevolh causa, coquin vielh, saumet vielh!
Jo non guanhaua senon trenta sòus ath dia: que me pagauen çò de mens que podien; es patrons se’n profitauen dera mia edat.
Ath delà, jo auia ua hilha qu’ère bugadèra en arriu; guanhaue pòc, mès qu’es dus anauen tirant.
Mès era qu’auie tanben fòrça trabalh.
Ère tot eth dia calada en ua batoira enquia miei còs, damb ploja, damb nhèu, damb un vent que bracaue era cara.
Quan gelaue qu’ère madeish, li calie lauar; pr’amor que i a fòrça gent que non a pro ròba, e demore de seguit; e se non lauaue perdie es clients.
Es hustes que son mau junhudes, e entre, era aigua, pertot.
Lauèc tanben pendent bèth temps en espitau des mainatges trobadi, a on arribe era aigua per tuèus.
Aquiu que non i a batoires.
Se laue dauant deth tuèu, e s’esclarís en estanh; coma qu’aquiu ei barrat que s’a mens hered, mès era ruscada d’aigua cauda ei plan dolenta, e hè a pèrder era vista.Venguie era prauba tàs sèt dera tarde e se calaue en lhet pr’amor qu’ère agotada.
Eth sòn marit l’estovaue era codena.
Ja s’a mòrt: qu’auem estat plan malerosi.
Qu’ère ua joena que non anaue as balhs, tostemp en casa.
Me’n brembi un dia, dimarts de Carnaval, que ja ère ajaçada tàs ueit.
Aciu qu’ac auetz.
Jo que digui era vertat.
Non vos cau senon preguntar-me.
A!, òc, preguntatz!
Jo sò plan bastrús!
París qu’ei un lunfèrn.
Qui coneish ath senhor Champmathieu?
Ja vos è dit qu’eth senhor Baloup.
Preguntatz en casa des Baloup.
Sabi pas se qué voletz mès.
Er òme carèc e s’estèc de pès.
Auie parlat damb votz nauta, ronca, precipitada, dura, damb ua sòrta de simplicitat irritada e sauvatge.
Un còp, s’interrompec entà saludar a quauquarrés entre es espectadors.
Es afirmacions que lançaue, entà didè’c atau, dera sua boca, gessien coma ua sòrta de sanglòt violent, e acompanhaue cadua damb un gèst semblable ad aqueth que hè eth lenhaire en crebassar era husta.
Tanlèu acabèc, er auditòri se metec a arrir.
Eth guardèc ath public, vedec que se n’arrien e sense compréner arren se metec tanben a arrir.
Be n’ère de trist aqueth espectacle.
Eth president qu’ère un òme atentiu e benevòl, parlèc ath sòn torn.
Rebrembec as “senhors jurats” qu’eth senhor Baloup, ancian patron carretèr, que damb eth auie trabalhat er acusat, auie estat citat inutilaments.
Qu’ère en falhita e non auie pogut vier.
Dempús, en tot virar-se de cap ar acusat, li conselhèc qu’escotèsse çò que l’anaue a díder, e higec:
Era vòsta situacion vos exigís que reflexionetz.
Sus vos, que pesen es mès grèus presompcions, e vos pòden amiar conseqüéncies granes.
Peth vòste interès vos demani, per darrèr còp, que vos expliquetz claraments sus aguesti hèts: prumèr: auetz escalat era barralha de Pierron, trincat ua arrama, e panat pomes, ei a díder, auetz cometut un panatòri damb escalada?
Òc o non?
Dusau: ètz er ex forçat Jean Valjean?
Òc o non?
Dauric era boca, se virèc entath president e didec:
Prumèr de tot…
Dempús guardèc era sua casqueta, guardèc entath solèr de naut e carèc.
Acusat, didec eth fiscau damb votz sevèra, tietz compde.
Que non responetz ad arren de çò que vos pregunten.
Eth vòste trebolament vos condemne.
Qu’ei evident que non vos cridatz Champmathieu; qu’ètz eth forçat Jean Valjean, amagat jos eth nòm de Jean Mathieu qu’èi eth cognòm dera vòsta mair; qu’auetz estat en Auvernha, e qu’ètz naturau de Faverolles a on èretz podador.
Qu’ei evident qu’auetz panat, damb escalada, pomes madures ena clòsa de Pierron.
Es senhors jurats apreciaràn aguesti hèts.
Qu’ètz plan dolent!
Aquerò ei çò que volia díder, e non sabia com: jo que non è panat arren.
Que sò un òme que non pòt minjar cada dia.
Venguia d’Ally, anaua peth camin dempús d’ua tronada qu’auie assolat eth camp e es badines se desbordauen, e non se vedien peth dessús des sables senon es puntes dera èrba; ath costat deth camin trapè ua rama damb pomes en solèr, e la cuelhí sense saber que me harie a vier un castig.
Hè tres mesi que sò presoèr, e que m’interrogatz.
Dempús d’aquerò, que non sai se qué díder; se parle contra jo; me diden: ”Contesta!” Eth gendarme, qu’ei un bon gojat, me fot damb eth code, e me ditz en votz baisha: “Contesta”.
Jo non sai explicar-me; que non è estudis; que sò un praube.
Aquerò ei çò qu’ei injust de non veir.
Que non è panat; è cuelhut deth solèr ua causa.
Didetz Jean Valjean, Jean Mathieu, jo que non les coneishi: que serà deth pòble.
È trabalhat en çò deth senhor Baloup en baloard der espitau.
Me cridi Champmathieu.
Qu’ètz fòrça mau intencionadi en dider-me a on è neishut.
Jo que non ac sai; pr’amor que non toti an ua casa entà vier en mon.
Aquerò que serie plan comòde.
Me pensi qu’era mia mair e eth mèn pair anauen pes camins e non sai arren mès.
Quan èra mainatge me cridauen Petit, ara me criden Vielh.
Aguesti que son es mèns nòms de batièg.
Agarratz-ac coma volgatz.
Que sò estat en Auvernha, que sò estat en Faverolles.
Macareu!
E qué?
Ei impossible auer estat en Auvernha e en Faverolles sense auer estat abantes ena preson?
Vos digui que non è panat, e que sò er oncle Champmathieu.
È estat ena casa deth senhor Baloup; aquiu que i è demorat.
Que me shordatz damb es vòstes pegaries.
Per qué ètz tant acarnassidi damb jo?
Eth fiscau auie estat de pès e, en tot dirigir-se ath president, li didec:
Senhor president: Dempús d’enténer es negatiues confuses e plan abiles der acusat, que vò passar per pèc, mès que non ac artenherà, l’ac avisam, demanam ath tribunau que volgue cridar de nauèth as condemnadi Brevet, Cochepaille e Chenildieu e ar inspector de policia Javert, pr’amor d’interrogar-les, per darrèr viatge, sus era identitat der acusat, e deth forçat Jean Valjean.
Me cau avertir ath fiscau de sa Majestat, didec eth president, qu’er inspector Javert, cridat pes sues obligacions ena capitau d’un districte pròche, a deishat aguesta ciutat tanlèu hec era sua declaracion.
Que l’auem balhat licéncia entad aquerò damb eth consentiment deth ministèri public e deth defensor der acusat.
Qu’ei vertat, senhor president, didec eth fiscau.
En abséncia deth senhor Javert, creigui que me cau rebrembar as senhors jurats çò qu’a declarat aciu madeish hè pòques ores.
Javert ei un òme estimat qu’aunore damb rigorosa e estreta probitat un destin inferior, mès important.
Guardatz es tèrmes dera sua declaracion: “Que non è besonh de presompcions moraus ne de pròves materiaus que desmentisquen es negatiues der acusat.
Lo coneishi perfèctaments.
Aguest òme non se cride Champmathieu: qu’ei un ancian forçat plan dolent e plan temut, cridat Jean Valjean.
Lo botèren en libertat en acabar era sua condemna, damb sentiment.
Qu’a patit dètz-e- nau ans de trabalhs forçadi per panatòri qualificat.
Cinc o sies còps sagèc d’escapar-se.
Ath delà deth panatòri de Gervasillo e de Pierron, sospechi que ne cometèc un aute ena casa de sa illustrissima eth defuntat avesque de D…
Que l’è vist fòrça còps quan èra ajudant de garda-racalha dera preson de Tolon.
Aguesta declaracion tan contundenta costèc ua viua impression en public e en jurat.
Eth fiscau concludic persutant que, a manca de Javert, siguessen entenudi de nauèth e interrogadi solemnaments es tres testimònis Brevet, Cochepaille e Chenildieu.
Eth president dèc ua orde a un portièr des estrades, e un moment dempús se dauric era pòrta deth quarto des testimònis.
Eth portièr, acompanhat d’un gendarme, prèst a ajudar-lo, hec passar ath condemnat Brevet.
Er auditòri ère en suspens; toti es còrs batanauen coma s’auessen ua soleta vida.
Eth forçat Brevet amiaue eth vestit nere e gris des presons centraus.
Qu’ère un òme d’uns seishanta ans qu’amiue mina de coquin e aspècte d’òme de negòcis, qualitats qu’a viatges van amassa.
Ena preson, a on l’auien hèt a vier naui delictes, auie arribat a èster carcerèr, o ua causa semblabla.
Ère un òme qu’es sòns caps didien: “Que vò hèr-se dable”.
Es capelhans balhauen testimòni des sòns costums religiosi.
Non mos cau desbrembar qu’aquerò se passaue en temps dera Restauracion.
Brevet joquèc eth cap.
Mès, autanplan en òme vengut malerós pera lei, pòt restar, quan era misericòrdia divina ac permet, un sentiment d’aunor e d’equitat.
Apeli ad aguest sentiment en aguest instant decissiu.
S’existís encara en vos, coma me pensi, reflexionatz abans de responer-me; consideratz d’un costat que podetz hèr a pèrder ad aguest òme, e per aute que podetz ajudar ara justícia.
Eth moment ei solemne e encara auetz temps de hèr repè se vos auetz enganhat.
Acusat, lheuatz-vos.
Brevet, guardatz ben ar acusat; amassatz es vòsti rebrembes e didetz ena vòsta consciéncia se persutatz a reconéisher en aguest òme ath vòste ancian companh de preson JeanValjean.
Brevet guardèc ar acusat, e dempús se virèc entath tribunau.
Òc, senhor president.
Jo l’è arreconeishut eth prumèr, e persuti en aquerò.
Aguest òme qu’ei Jean Valjean, qu’entrèc ena preson de Tolon en 1796 e gessec en 1815.
Jo gessí un an dempús.
Ara qu’a er aspècte de bastrús, çò que deu èster per causa dera edat; ena preson qu’ère plan sornut.
Lo coneishi positiuaments.
Anatz-vo’n entath vòste lòc, didec eth president.
Entrèc Chenildieu, forçat a perpetuitat coma indicaue era sua giqueta ròia e era sua casqueta verda.
Patie era sua pena ena preson de Tolon, d’a on auie vengut entà declarar en aguesta causa.
Qu’ère de petita estatura, coma de cinquanta ans, escarrabilhat, arropit, auriolenc, nerviós, descarat; qu’auie en toti es sòns membres e en tot eth còs ua sòrta de feblesa malautissa, e ena guardada ua fòrça immensa.
Es sòns companhs lo cridauen Remisqui a Diu.
Eth president li hec es madeishes preguntes qu’a Brevet.
En moment que li rebrembèc qu’era sua infàmia non li permetie jurar, Chenildieu lheuèc eth cap e guardèc ath public descaradaments.
Eth president lo pelegèc entà que se remetesse, e li preguntèc, coma a Brevet, se coneishie ar acusat.
Chenildieu s’estarnèc en ua arridalhada.
Pro que lo coneishi!
Te shòrdes, ancian camarada?
Anatz-vo’n en vòste sèti, didec eth president.
Eth portièr hec entrar a Cochepaille, qu’ère un aute forçat a perpetuitat que venguie dera preson, jargat de ròi, madeish que Chenildieu; qu’ère naturau de Lorda, un miei os des Pirenèus.
Qu’auie suenhat ua vegada ena montanha e de pastor auie vengut a bandolèr; non ère mens sauvatge e semblaue mès pèc qu’er acusat.
Qu’ère un d’aguesti èssers malerosi qu’era natura comence a formar bèsties, e era societat les acabe hènt forçadi.
Eth president sagèc d’esmover-lo damb quauques paraules patetiques e grèus, e li preguntèc, coma as auti dus, se persutaue a creir, sense cap de dobte, que coneishie ad aguest òme.
Qu’ei Jean Valjean, didec Cochepaille.
Cabria per çò de fòrt qu’ère.
Cada afirmacion d’aguesti tres òmes, evidentaments sincèrs e de bona fe, auie costat en auditòri un mormolh de mau auguri entar acusat; mormolh que creishie e se tardaue mès temps, cada còp qu’ua naua declaracion venguie a balhar mès fòrça ara anteriora.
Er acusat les auie entenut damb aguesta expression d’estonament que, sivans era acusacion, ère eth sòn principau miei de defensa.
Quan entenec era prumèra, es gendarmes qu’èren ath sòn costat l’enteneren a díder entre dents: “A!, ben!
Acusat, auetz entenut?
Qué vos cau díder?
Eth president li preguntèc:
E responec:
Entre eth public s’estarnèc un rumor qu’arribèc equiath jurat.
Digui… que… magnific!
Portièrs, didec eth president, hètz carar ara gent.
Brevet, Chenildieu, Cochepaille!
Guardatz aciu!
Toti es qu’enteneren aquera votz demorèren geladi; tan planhós, tan terrible ère eth sòn accent.
Totes es guardades se virèren entath lòc d’a on auie gessut.
En lòc destinat as espectadors importants i auie un òme que venguie de lheuar-se, e, en tot trauessar era pòrta dera parabanda que lo separaue deth tribunau s’auie metut de pès en miei dera sala.
Eth president, eth fiscau, eth senhor Bamatabois, vint persones l’arreconeisheren e exclamèren ath còp:
Eth senhor Magdalena!
XI.- Champmathieu cada còp mès admirat.
Plan que òc, ère eth.
Era lum der escrivan illuminaue eth sòn ròstre.
Amiaue eth chapèu ena man, eth sòn vestit non ère descompausat, amiaue era levita cordada damb suenh.
Estaue plan esblancossit e tremolaue leugèraments.
Es sòns peus, grisi, encara en moment qu’arribèc en Arras, qu’auien vengut complètaments blanqui.
Qu’auien vengut peublanqui en ua ora.
Toti es caps se virèren.
Era sensacion que siguec indescriptibla.
I auec en auditòri un moment de dobte.
Era votz auie estat tan penetranta e aqueth òme semblaue tan tranquil qu’en prumèr moment arrés comprenec çò qué s’auie pàssat.
Se demanèren toti se qui auie cridat; non podien creir qu’aqueth òme tan tranquil siguesse eth qu’auie hèt un sorriscle tant òrre.
Abans qu’eth president auesse dit ua paraula, abans qu’es gendarmes e es portièrs auessen pogut hèr un gèst, er òme, que toti cridauen encara eth senhor Magdalena, s’auie auançat de cap as testimònis Cochepaille, Brevet e Chenildieu, e les auie dit:
Non m’arreconeishetz?
Es tres demorèren suspenudi e indiquèren damb un movement de cap que non l’arreconeishien.
Cochepaille, intimidat, hec ua salutacion militara.
Eth senhor Magdalena se virèc entàs jurats e didec damb votz tranquilla:
Senhors jurats, ordenatz méter en libertat ar acusat.
Senhor president, manatz que m’agarren.
Er òme que cercatz non ei aguest; que sò jo.
Jo sò Jean Valjean.
Ne ua soleta boca alendaue.
Ara prumèra commocion d’estonament s’auie succedit un silenci sepulcrau.
Que se sentie ena sala aguest temor religiós que cuelh ara multitud quan va a arribar quauqua causa grana.
Ça que la, eth ròstre deth president alendaue simpatia e tristor; qu’auie escambiat un gèst rapid damb eth fiscau, e quauques paraules en votz baisha damb es assessors.
Se dirigic dempús entath public, e preguntèc damb un accent que siguec comprenut per toti:
I a bèth mètge entre es presents?
Eth fiscau cuelhec era paraula.
Toti coneishetz, aumens pera sua reputacion, ath respectable senhor Magdalena, alcalde de M… ara vòra deth M…
Se i a bèth mètge en auditòri, hem costat ath senhor president pr’amor de demanar-li qu’examine ath senhor Magdalena e l’amie entara sua casa.
Eth senhor Magdalena non deishèc acabar ath fiscau.
Ara seguida, botam es paraules que prononcièc, cuelhudes literauments, tau coma sigueren escrites de seguit per un testimòni d’aquera scèna; tau coma se conserven encara ena audida de toti es que les enteneren hè quaranta ans.
Vos balhi es gràcies, senhor fiscau, mès que non sò hòl.
Qu’ac vatz a veir.
Qu’èretz a mand de cométer un gran error, deishatz ad aguest òme; complisqui damb eth mèn déuer en denonciar-me, donques que jo sò aguest malerós criminau.
Que sò eth solet que i ve clar aciu, e vos digui era vertat.
Diu jutge de naut estant çò que hèsqui en aguest moment; aquerò qu’ei pro entà jo.
Me podetz cuélher, donques que sò aciu.
Jo, guardant peth mèn pròpi interès, me sò amagat pendent long temps damb un aute nòm; qu’è vengut a èster ric, m’an hèt alcalde; è volut víuer entre es òmes aunèsti, mès que semble qu’aquerò ja ei impossible.
Que i a fòrça causes que non posqui díder ara: non vos posqui condar era mia vida; bèth dia se coneisherà.
Qu’è panat ath senhor avesque, ei vertat; è panat a Gervasillo, ei vertat.
Qu’auetz auut rason en díder que Jean Valjean ère un brigand; mès qu’eth tòrt non ei solet sòn.
Credetz-me, senhors jutges, un òme tant umiliat coma jo non li cau plànher-se dera Providéncia ne conselhar ara societat; mès era infàmia que d’era auia volut gésser ei fòrça grana; era preson que hè ath forçat.
Reflexionatz sus aquerò, se voletz.
Abans de vier ena preson èra un òme de pòble plan pòc intelligent, ua espècia d’idiòta: era preson que me transformèc.
Èra estupid e me hi maudit; èra un tròç de soc, me hi un tidon.
Era bontat e era indulgéncia me sauvèren dera perdicion que m’auie arrossegat era severitat.
Mès, desencusatz-me, que non podetz compréner çò que digui.
En çò de mèn, enes cendres dera humeneja traparatz era moneda de quaranta sòus que panè, hè sèt ans, a Gervasillo.
Que non è arren mès a díder; cuelhetz-me.Veigui qu’eth senhor fiscau botge eth cap, coma dident: “Eth senhor Magdalena s’a tornat hòl”.
Que non me credetz!
Aquerò ei çò de mès trist.
Plan, donc, aguesti non m’arreconeishen?
Voleria que siguesse aciu Javert: eth que m’arreconeisherie.
En virar-se dempús entàs tres testimònis, les didec:
Jo que vos coneishi.
Brevet, vo’n brembatz…?
Te’n brembes d’aqueres betrèles de quarrats qu’auia ena preson?
S’interrompec, dobtèc un moment, e didec:
Brevet hec un movement de suspresa e lo guardèc, de cap a pès, espaurit.
Contesta: non ei vertat?
Qu’ei vertat, responec Chenildieu.
E, en tot dirigir-se a Cochepaille, li didec:
Cochepaille, tu qu’as, près dera sagnada deth braç quèr, ua data escrita en letres blues damb povora usclada.
Aguesta data qu’ei era deth desbarcament der emperaire en Cannes eth 10 de mars de 1815.
Hè-mos a veir era manja.
Aquiu qu’ère era data.
Eth malerós se virèc entar auditòri e entàs jutges, damb un arridolet qu’encara esmò a pietat as que lo vederen quan lo rebremben.
Qu’ère er arridolet dera capitada, mès tanben er arridolet dera desesperacion.
Ja vedetz, didec, que sò Jean Valjean.
Non i auie ja, en aqueth recinte, jutges, ne acusadors, ne gendarmes; non auie sonque uelhs tachadi e còrs esmoigudi.
Arrés se’n brembaue deth papèr que li calie representar, eth fiscau desbrembèc qu’ère aquiu entà acusar, eth president que i ère entà presidir, eth defensor que i ère entà deféner.
Non se hec deguna pregunta, non intervenguec cap autoritat.
Es espectacles sublimi se senhoregen dera amna e convertissen a toti es presents en vulgars espectadors.
Dilhèu degun se podie explicar çò qu’experimentaue; degun podie díder que vedie aciu ua gran lum, e ça que la, ath sòn laguens toti se sentien enludernadi.
Qu’ère evident qu’auien ath dauant a Jean Valjean.
Era sua aparicion qu’auie estat pro entà esclarir aqueth negòci tant escur, quauqui moments abans.
Sense besonh de cap explicacion, tota aquera multidud comprenec de seguit, coma per ua sòrta de revelacion dirècta, era granor der òme que s’autrejaue entà evitar que siguesse codemnat un aute ath sòn lòc.
Es detalhs, es dobtes, es dificultats possibles se perdèren en aquera lum: era impression passèc ara prèssa, mès que siguec irreversibla.
Que non voi trebolar, pendent mès temps, ara audiéncia, didec Jean Valjean.
Que me’n vau, donques que non m’agarren.
Qu’è fòrça causes a hèr.
Eth senhor fiscau sap se qui sò e entà on vau, e me pòt hèr a cuélher quan volgue.
Se filèc de cap ara pòrta.
Ne ua soleta votz se lheuèc, ne un solet braç s’estenec entà arturar-lo.
Toti se heren enlà: Jean Valjean auie en aqueth moment aguesta superioritat qu’obligue ara multitud a hèr repè dauant d’un òme.
Passèc entre era gent tot doç: que non se sap se qui dauric era pòrta; mès çò de cèrt ei qu’ère dubèrta quan arribèc ada era.
Aquiu se virèc e didec:
Senhor fiscau, que sò ara vòsta disposicion.
E, en tot dirigir-se ar auditòri, higec:
Toti credetz que sò digne de pietat, vertat?
Mon Diu!
Quan pensi en çò qu’è estat a mand de hèr, me creigui digne d’enveja.
Totun aquerò, m’estimaria mès qu’arren de tot aquerò s’auesse passat.
Gessec; era pòrta se barrèc tau que s’auie daurit pr’amor qu’es que hèn quauqua causa grana son tostemp segurs de trapar a quauquarrés que les servisque entre era multitud.
Ua ora dempús, eth veredicte deth jurat declaraue innocent a Champmathieu que, botat en libertat de seguit, partic estonat, en tot creir que toti èren hòls e sense compréner arren d’aquerò qu’auie vist.
I.- Deth miralh qu’en eth vedec eth senhor Magdalena es sòns peus.
Començaue a hèr-se de dia.
Fantina auie passat ua net de fèbre e d’insòmi, crossada per beròies esperances; peth maitin s’esclipsèc.
Sor Simplicia, qu’auie passat era net en velha, profitèc aqueth sòmi entà premanir ua naua pocion de quinina; e hège quauques menutes qu’ère en laboratòri dera infirmaria, damb es sues drògues e es sues fiòles, en tot guardar-les plan près pr’amor d’aguesta leugèra broma qu’esparg eth crepuscul ar entorn des objèctes.
De ressabuda, virèc eth cap e hec un sorriscle: eth senhor Magdalena auie entrat silenciosaments e ère ath sòn dauant.
Qu’ètz vos, senhor alcalde!, sorrisclèc.
Com està aguesta prauba hemna?, responec eth, en votz baisha.
Que non està mau en aguest moment.
Mès qu’auem estat espauridi.
E li condèc çò que s’auie passat; que Fantina ère fòrça mau era vesilha, mès que ja ère mielhor, donques que se pensaue qu’eth senhor alcalde auie anat a quèrrer ara mainada en Montfermeil.
Sor Simplicia non gausèc preguntar ath senhor alcalde; mès que se’n sabec pro ben que non venguie d’aquiu.
Plan ben, auetz hèt ben en non desenganhar-la, didec.
Diu que mos inspirarà, didec.
Er alcalde s’estèc un moment cogitós.
Mès que non li poiram mentir, didec era religiosa, a mieja votz.
Magdalena.
Er edart hec que sor Simplicia lheuèsse es uelhs.
Peublanc?, didec eth.
Mon Diu!, exclamèc.
Qué vos a arribat?
Qu’auetz vengut peublanc!
Eth senhor Magdalena lo cuelhec enes sues mans, e didec:
Ei vertat.
Eth senhor Magdalena preguntèc:
La posqui veir?
Se non vos vedesse enquia alavetz, didec timidaments sor Simplicia, non se’n saberie qu’auetz ja entornat; que serie aisit hèr-la demorar damb paciéncia, e quan arribèsse era sua hilha se pensarie qu’auetz vengut damb era.
Que non mos calerie mentir bric entad aquerò.
Non, hilha, que me cau veder-la.
Dilhèu siga jo eth qu’a prèssa.
Era religiosa hec veir, aumens, que non se n’auie fixat en aguest “dilhèu” que balhaue un significat tant escur e particular as paraules deth senhor alcalde, e responec damb votz respectuosa e jocant es uelhs:
Alavetz que podetz entrar, qu’ei adormida.
Hec de seguit quauques observacions sus ua pòrta que barraue mau e qu’eth sòn bronit podie desvelhar ara malauta; dempús entrèc en quarto de Fantina, s’apressèc en lhet e separèc es ridèus.
Qu’ère esclipsada.
Er alend gessie dera sua boca damb aqueth bronit lugubre, pròpi des malauts, qu’espaurís as pruabes mairs quan velhen pendent era net ath costat deth sòn hilh adormit o moribond.
Mès aquera respiracion penibla a penes trebolaue era inefabla serenitat deth sòn ròstre, que se transfiguraue pendent eth sòmi.
Tot eth sòn còs tremolaue damb un movement semblable ath d’ues ales prèstes a daurir-se e a hèr-la-se a vier; ales que se sentien, mès invisibles.
En veder-la alavetz non s’aurie pogut pensar qu’ère ua malauta lèu desengatjada.
Semblaue mèsalèu que se n’anaue, que non que se morie.
Quan s’aprèsse ua man entà cuélher ua flor, era arrama tremole, e semble que hug e que s’aufrís ath còp.
Eth còs uman qu’a quauquarren d’aguesta tremolor quan arribe er instant qu’es dits misteriosi dera mòrt van a cuélher era amna.
Eth senhor Magdalena s’estèc pendent un moment immobil, près deth lhet, guardant alternatiuaments ara malauta e ath crucific, madeish que dus mesi abans eth dia que la vedec per prumèr còp en asil.
Es dus èren ena madeisha actitud: era dormie, eth pregaue; mès, en aqueri dus mesi, es peus de Fantina auien vengut grisi e es de Magdalena blanqui.
Fantina dauric es uelhs, lo vedec, e didec tranquillaments e arrint:
E Cosette?
II.- Fantina erosa.
Fantina non hec ne un solet movement de suspresa ne d’alegria, donques qu’en aqueth moment ère, era madeisha, tot alegria.
Aguesta pregunta tan simpla “e Cosette?”, que siguec hèta damb ua fe tan prigonda, damb tanta seguretat, damb ua abséncia tan completa d’inquietud e de dobte, que non credec de besonh mès paraules.
Me’n sabia, seguic, qu’èretz aquiu; dormia, mès que vos vedia.
Que hè fòrça temps que vos veigui, que vos seguisqui damb era vista pes nets.
Qu’ètz en ua sòrta de glòria, e vos entornegen milèrs de figures celestiaus.
E tachèc era sua guardada en crucific.
Mès, higec, a on ei Cosette?
Hilha mia, didec, padegatz-vos; era vòsta hilha qu’ei aquiu.
Erosaments eth mètge, qu’ère avertit, venguec ena sua ajuda.
Es uelhs de Fantina s’illuminèren e curbiren de claretat tot eth sòn ròstre.
Era joena crotzèc es mans, exprimint tota era violéncia e doçor d’ua arderosa oracion.
Ò!, sorrisclèc.
Hètz-la-me a vier.
Trenda illusion de mair.
Encara non, didec eth mètge; en aguest moment non.
Qu’auetz un shinhau de fèbre.
Era vista dera vòsta hilha vos agitarie e vos harie mau.
Mès que mès, vos cau remeter-vos.
Era l’interrompec bruscaments:
Que ja sò ben!
Vos digui que ja sò ben!
Que voi veir ara mia hilha!
Ac voi.
Ja vedetz, didec eth mètge, se com vos exaltatz.
Tant que seguitz atau, m’opausarè a qué veigatz ara vòsta hilha.
Que non ei pro que la veigatz; vos cau víuer entada era.
Quan sigatz mielhor vo’la portarè jo madeish.
Era prauba mair joquèc eth cap.
Senhor doctor, vos demani perdon; vos demani perdon umilaments.
Bèth temps a, que non auria parlat coma ac è hèt, mès que m’an arribat autanti malastres, que non sai se qué digui.
Me’n sai que cranhetz era emocion; demorarè tot çò que volgatz, mès vos asseguri que non me harà mau veir ara mia mainada.
Que sò en tot veder-la, e non la dèishi de uelh d’ager tath ser.
Se me la presentèssen li parlaria tranquillaments; non m’esmoiria.
Non ei normau qu’aja desirs de veir ara mia hilha, que l’a calut anar a cercar exprèssaments en Montfermeil?
Que non sò anujada; me’n sai que vau a èster erosa.
Tota era net è estat campant bromes blanques e persones que me guardauen arrint.
Quan eth mètge volgue me haràn a vier a Cosette.
Que ja non è fèbre, ja sò lèu guarida; me’n sai que ja non è arren; mès que vau a hèr coma se siguesse malauta, e non botjar-me entà contentar as senhores que me suenhen.
E quan veiguen que sò tranquilla dideràn: “mos cau hèr-li a vier era sua hilha”.
Eth senhor Magdalena s’auie seigut en ua cagira près dera hièstra.
Fantina se virèc entada eth, esdegant-se entà semblar tranquilla, e hèr veir qu’ère “brava” sivans didie en aquera feblesa deth mau que hè ath malaut semblable a un mainatge, entà que, en veder-la tan tranquilla, non trapèssen cap dificultat entà portar-li a Cosette.
A maugrat d’aquerò, e autanplan contentant-se, non podie passar-se’n de hèr mil preguntes ath senhor Magdalena.
Auetz auut un bon viatge, senhor alcalde?
Be n’auetz estat de brave!
Que l’auetz anat a cercar!
Didetz-me solet se com està?
A auut un bon viatge?
Que ja non m’arreconeisherà!
Que m’aurà desbrembat dempús tant de temps!
Praubeta!
Es mainatges non an memòria, que son coma es audèths.
Aué ven ua causa e deman ua auta e non pensen en arren.
Auie ròba blanca?
L’auien agençat es Thernadier?
Ère ben neurida?
Ò!, Guaire è passat, s’ac vedéssetz, en hèr-me totes aguestes preguntes pendent eth temps dera mia miséria!
Ara tot que s’a acabat; ja sò contenta.
Com desiri veder-la!
Senhor alcalde, ei beròia?
Non ei vertat qu’ei plan beròia era mia hilha?
Que deuetz auer auut fòrça hered ena diligéncia.
Non me la podetz hèr a vier un moment?
Se la harien a seguir de seguit.
Didetz-ac, vos que manatz aciu.
Eth senhor Magdalena, en tot cuelher-li era man, didec:
Cosette ei beròia, està ben, la veiratz lèu; mès padegatz-vos.
Plan que òc, quauqui còps de tos interrompien a Fantina en cada moment.
Fantina carèc, en pensar-se qu’auie comprometut damb quauqua paraula apassionada era confiança que volie inspirar e se metec a parlar de causes indiferentes.
Qu’ei plan polit Montfermeil, non ei vertat?
En ostiu se hèn aquiu fòrça viatges d’esvagament.
Les va ben eth negòci as Thenardier?
Que non i deu vier guaira gent ena sua casa.
Qu’ei ua sòrta de tauèrna aquera aubèrja.
Eth senhor Magdalena la tenguie dera man, guardant-la damb ansietat; se vedie qu’auie vengut aciu pr’amor de dider-li quauquarren que hège dobtar ath sòn esperit.
Eth mètge auie hèt era sua visita e s’auie retirat.
Solet sor Simplicia, s’auie demorat damb es dus.
Ath miei d’aqueth silenci exclamèc Fantina:
Que l’enteni, mon Diu, l’enteni!
Qu’ère ua mainada que jogaue en pati: ua mainada dera portièra o de quinsevolh obrèra: Que siguec un d’aguesti edarts que se passen tostemp, e que semble que formen partida deth mistèri qu’enròde es misteris lugubres.
Era mainada anaue e venguie, corrie entà hèr enlà eth hered, arrie e cantaue en votz nauta.
A on ei que non se barregen es jòcs des mainatges!
Ò, didec Fantina, qu’ei era mia Cosette!
Arreconeishi era sua votz!
Era mainada s’aluenhèc dera madeisha manèra que s’auie apressat; s’amortèc era votz, mès Fantina quedèc en tot escotar quauqui moments.
Dempús se caperèc d’ombra eth sòn ròstre e eth senhor Magdalena entenec que didie en votz baisha:
Que hè mau eth mètge de non deishar-me veir ara mia hilha!
Be ne seram d’eroses!
Qu’auram un jardinet, eth senhor Magdalena m’ac a prometut.
Era mia mainada jogarà en jardin.
Quan comuniarà per prumèr còp?
Se metec a compdar damb es dits.
Un, dus, tres, quate… qu’a sèt ans.
En cinc ans qu’amiarà un vel blanc e miches coma era nhèu; que semblarà ua hemneta.
Ò, fraia mia!
Be ne sò de pèga, que sò en tot pensar ena prumèra comunion dera mainada!
E se metec a arrir.
Eth senhor Magdalena auie deishat anar era man de Fantina e escotaue es sues paraules coma eth qu’escote eth vent, damb es uelhs entà baish e er esperit negat en prigondes reflexions.
Mès, de pic, lheuèc eth cap perque Fantina auie deishat de parlar: Fantina qu’ère orrificada.
Non parlaue, non alendaue, s’auie incorporat; eth sòn muscle ossós gessie dehòra dera camisa; eth sòn ròstre, tant alègre uns moments abans, ère bluenc; era sua guardada semblaue tachada en quauqua causa formidabla apareishuda en aute costat deth quarto; es sòns uelhs èren dubèrts desmesuradaments peth terror.
Qué vos cau, Fantina?, didec Magdalena.
Se virèc e vedec a Javert.
III.- Javert content.
Guardatz se qué s’auie passat.
Venguien de tocar es dotze e mieja quan eth senhor Magdalena gessec dera sala deth tribunau d’Arras.
Tornèc ena aubèrja, just en moment oportun entà partir damb eth corrèu qu’eth sòn sèti, rebrembarà eth lector, auie cuelhut.
Pòc abans des sies deth matin arribèc en M… ara vòra deth M…e eth sòn prumèr trabalh siguec botar era carta tath senhor Laffitte en corrèu, e dempús vier a tier-li ua visita a Fantina.
Mès, a penes auec abandonat era sala dera audiéncia, eth fiscau, remetut dera prumèra suspresa, cuelhec era paraula entà deplorar er acte de lhocaria deth respectable alcalde de M… ara vòra deth M… , declarar qu’es sues conviccions non s’auien modificat en arren per aguest incident, que s’esclaririe dempús, e demanar, mentretant, era condemnacion de Champmathieu, qu’ère evidentaments eth vertadèr Jean Valjean.
Era insisténcia deth fiscau qu’ère visiblaments en contradiccion damb es sentiments de toti, deth public, deth tribunau e deth jurat.
Ath defensor li costèc pòc trabalh refusar eth sòn discurs, e assegurar que, per çò des revelacions deth senhor Magdalena, ei a díder, deth vertadèr Jean Valjean, er ahèr auie cambiat complètaments, e eth jurat non auie ath dauant senon a un innocent.
Er avocat defensor treiguec d’aguest incident quauques epifonemes, malerosaments massa ancianes, sus es errors judiciaus, eca.
Ara seguida que siguec botat en libertat Champmathieu, eth fiscau s’embarrèc damb eth president, e parlèren “sus eth besonh d’apoderar-se dera persona deth senhor alcalde de M… ara vòra deth M…” Aguesta frasa que i a tantes de qu’ei deth fiscau, e ei escrita deth sòn punh e letra en document dera relacion enviat entath tribunau superior.
Passada era prumèra emocion, eth president hec pòques objeccions.
Li calie qu’era justícia siguesse eth sòn cors.
Ath delà, entà didè’c tot, encara qu’eth president ère un bon òme, pro intelligent, qu’ère, ath còp, plan reialista, lèu furibond, e auie notat qu’er alcalde de M… ara vòra deth M…, parlant deth desbarcament de Cannes, auesse dit er emperaire e non Bonaparte.
S’expedic, donc, era orde de preson, e eth fiscau la manèc entà M… ara vòra deth M… damb un messatgèr, ath mès córrer, en tot encargar-ne d’era ar inspector Javert.
Eth messatgèr qu’ère tanben un individú dera policia, plan esdegat, e, en dues menutes, li hec saber a Javert çò que s’auie passat en Arras.
Qui non coneishesse a Javert e l’auesse vist en moment qu’entrèc ena infirmaria, que non aurie endonviat, solide, çò que se passaue, e l’aurie trapat coma tostemp.
Qu’estaue hered, tranquil, grèu, damb es sòns peus grisi perfèctaments alisadi sus es possi; e auie pujat era escala damb era sua lentor de costum.
Mès qui lo coneishesse e l’auesse examinat atentiuaments, qu’aurie tremolat.
Era fivèla dera sua corbata de cuer, en sòrta d’estar en cogòt, qu’ère ena aurelha quèrra.
Aquerò revelaue ua agitacion extraordinària.
Javert qu’ère un òme complet; non permetie cap arrupa ne ena sua obligacion, ne en sòn unifòrme; metodic damb es maufactors, regde damb es botons dera sua ròba.
Entà amiar mau botada era fivèla dera sua corbata, qu’ère de besonh qu’experimentèsse ua d’aguestes emocions que se pòden cridar tèrratrems interiors.
Auie anat ena fabrica tranquillaments; auie demanat un caporau e quate soldats en còs de garda mès pròche; auie deishat as soldats en pati e auie hèt que lo guidèsse, entath quarto de Fantina, era portièra, qu’ac hec sense cap de temor, donques qu’ère acostumada a veir gent armada que cercaue ath senhor alcalde.
Quan arribèc en quarto de Fantina, lheuèc eth picapòrt e possèc era pòrta damb eth suenh d’un infermièr o d’un espion e entrèc.
Parlant damb propietat, que non podem díder qu’entrèc.
Ena articulacion deth braç se vedie eth punh de plomb deth sòn enòrme paishon que despareishie peth darrèr deth sòn còs.
S’estèc atau lèu ua menuta, sense hèr notar era sua preséncia.
De ressabuda, Fantina lheuèc es uelhs, lo vedec e hec que se virèsse eth senhor Magdalena.
En moment qu’era guardada de Magdalena trapèc era de Javert, aguest, sense botjar-se, sense apressar-se, se botèc espaventós.
Cap sentiment uman que pòt èster tant òrre coma eth dera alegria.
Era seguretat d’auer en poder sòn a Jean Valjean hec aparéisher ena sua fesomia tot çò qu’auie ena amna.
Eth hons remoigut pugèc ena superfícia.
Era umiliacion d’auer perdut era tralha e d’auer-se enganhat respècte de Champmathieu despareishie dauant der orgulh d’auer endonviat dès era prumeria, e d’auer auut er instint tant exacte.
Era alegria de Javert s’estarnèc en tota era sua extension: en sòn front estret se pintèc era fermetat dera capitada; campèc, ara fin, ena plenitud orribla d’ua resvenja satisfèta.
Javert qu’ère ena sua glòria en aqueth moment.
Credie, sense saber se per qué, per ua sòrta d’intuicion confusa dera sua importància e deth sòn trionf, que personificaue era justícia, era lum e era vertat, en desvolopament dera sua mission celesta de esbauçar eth mau.
Li servien e l’emparauen en aqueth moment, d’ua manèra eficaça, era autoritat, era rason, era causa jutjada, era consciéncia legau, era vindicta publica, totes es esteles; protegie er orde; hège gésser er arrai dera lei; resvenjaue ara societat; prestaue ajuda ad açò d’absolut; l’entornejaue era glòria.
Ena sua victoria encara i auie ua rèsta deth desfiament e deth combat; de pès, capinaut, reludent, brilhaue damb era bestialitat suberumana d’un arcàngel herotge; era ombra terribla dera accion qu’executaue hège visibles ena sua nerviosa man es vagui bualhs dera espada sociau; content e indignat, qu’auie jos es sòns pès eth crim, eth vici, era revòuta, era perdicion, eth lunfèrn; enludernaue, exterminaue, arrie.
Que i auie, plan que òc, ua cèrta granor en aqueth àngel monstruós.
Eth Javert espaventós, que non auie arren d’innòble.
Era probitat, era sinceritat, eth candor, era conviccion, era idia deth déuer, son causes que, en tot enganhar-se, pòden èster repugnantes; mès, autanplan repugnantes, que son granes; era majestat pròpia dera consciéncia umana subsistís en orror; son vertuts qu’an un vici, er error.
Er impiu e aunèst plaser d’un fanatic, ath miei dera atrocitat, que sauve quauque resplendor lugubre, mès respectable.
Sense saber-se’n, Javert, ena sua felicitat qu’ère digne de pietat, coma quinsevolh ignorant que capite.
Qu’ei impossible trapar arren mès terrible qu’aquera fesomia qu’en era se pintaue tot çò que se pòt cridar dolent e bon.
Era autoritat recupère es sòns drets.
Fantina non auie vist a Javert deth dia qu’eth senhor alcalde l’auie desliurat des sues mans.
Eth sòn cervèth malaut non se podie explicar arren; mès que non dobtèc un moment que venguie a cercar-la.
No podec tier era visita d’aquera hastigosa persona, se sentec perduda, e caperant-se eth ròstre damb es mans, exclamèc angoishada:
Senhor Magdalena, sauvatz-me!
Ja sai se qué voletz.
Padegatz-vos, que non vie per vos.
E dempús, en tot dirigir-se a Javert, li didec:
Javert responec:
Anem, lèu!
Eth ton que prononcièc aguestes paraules siguec frenetic e herotge.
Javert non didec, “anem, lèu!” Didec: “Anelèu!” Era ortografia que non ei pro entà exprimir aguest ton; aquerò que non siguec ua paraula umana; que siguec un bram.
Non hec çò qu’acostumaue; non parlèc bric; non mostrèc era orde de preson.
Jean Valjean, qu’ère entada eth ua sòrta d’enemic misteriós e impaupable; un combatent tenebrós que lutaue hège cinc ans sense poder-lo véncer.
Aguesta preson que non ère un principi, ère un finau.
En didè’c, non se botgèc, mès li tachèc a Jean Valjean aquera guardada que tachaue as criminaus, coma un gancho, e damb era quau solie atreir-les enes sues mans violentaments.
En enténer eth crit de Javert, Fantina auie dubèrt es uelhs.
Javert s’auancèc enquiath miei deth quarto e cridèc.
Anem!, vieràs?
Solet didec:
Javert!…
Javert l’interrompec:
Era malerosa joena guardèc ath sòn entorn.
Que non i auie arrés mès, qu’era religiosa e er alcalde.
A qui, donc, tutejaue Javert tant ignominiosaments?
Solet ada era.
Tremolèc!
Alavetz vedec ua causa extraordinària, de tau manèra extraordinària, que non se podie comparar damb arren de çò qu’auie vist enes mès tenebrosi deliris dera fèbre.
Vedec ar espion Javert cuélher ar alcalde peth còth; vedec ath senhor alcalde ajocar eth cap.
Credec qu’eth mon deishaue d’existir.
Javert, plan, auie agarrat a Jean Valjean peth còth.
Senhor alcalde, exclamèc Fantina.
Que ja non i a aciu cap senhor alcalde.
Jean Valjean non sagèc de separar eth sòn còth dera man que lo tenguie.
Crida-me senhor inspector.
Parla naut, responec; a jo que se me parle naut.
Jean Valjean seguic baishant era votz:
Me cau demanar-vos un favor…
Valjean se virèc entada eth, e li didec ara prèssa e en votz baisha:
Te digui que me parles naut.
Qu’ei que voi que sonque ac entenatz vos…
A jo que m’ei parièr, aquerò.
Jo que non escoti.
Autrejatz-me tres dies!
Pagarè çò que calgue; m’acompanharatz, se voletz.
Te’n vòs arrir?, didec Javert.Vai, non te hèja tan bèstia!
Me demanes tres dies entà escapar-te!
Dides qu’ei entà vier a quèrrer ara hilha d’aguesta hemna?
A!, Plan, donc, qu’està ben!
Fantina s’estrementic.
Era mia hilha!, Anar a cercar ara mia hilha?
Qu’ei que non ei aciu?
Fraia, responetz-me, a on ei Cosette?
Voi ara mia hilha!
Senhor Magdalena!
Senhor alcalde!
Javert fotèc un còp de pè en solèr.
Aguesta que ne vau quate!
Vos carar, briganta?
Diable de país qu’es forçats son magistrats e es hemnes publiques son suenhades coma comdesses!
Mès que ja cambiarà tot aquerò!
A fe de Diu que ja ère ora!
Te digui que ja non i a aciu senhor Magdalena ne senhor alcalde.
Sonque i a un panaire, un bandit, un forçat cridat Jean Valjean, e ei aguest que tengui agarrat.
Aquerò ei çò que i a.
Fantina s’incorporec còp sec en tot apuar-se enes sòns flaqui braci e enes sues mans, guardèc a Valjean, guardèc ara religiosa, dauric era boca coma entà parlar, gessec ua roncadera deth hons dera sua gòrja, tumèren es sòns dents, estenec es braci damb angonia daurint convulsiuaments es sues mans e paupant ath sòn entorn coma eth que s’afògue, e dempús queiguec a plomb sus era coishinèra.
Qu’ère mòrta.
Qu’auetz assassinat ad aguesta hemna.
Acabaram ja?, didec Javert furiós.
Que non sò entà enténer rasons.
Estauviem-mos tot aquerò.
Era garda demore; baishem de seguit, o mani que t’amien estacat.
I auie en un cornèr deth quarto un lhet vielh de hèr, en fòrça mau estat, que servie entà ajaçar-se es religioses enes nets de velha.
JeanValjean se dirigic ada eth, trinquéc en un moment eth cabeç, ja fòrça espatracat, causa aisida entàs sues fòrces, agarrèc era barra mèstra e guardèc a Javert.
Javert arreculèc entara pòrta.
Vos conselhi que non me distreiguetz en aguesti moments.
Çò de cèrt ei que Javert tremolaue.
Pensèc cridar ara garda qu’amiaue; mès Jean Valjean poirie profitar-se’n entà húger.
S’estèc, donc, de pes, cuelhec eth sòn paishon pera punta e s’emparèc en gahon dera pòrta sense deishar de uelh a Jean Valjean.
Aguest metec eth code en cabeç deth lhet, apuèc eth front ena man e contemplèc eth cadavre immobil e regde de Fantina, en tot estar-se atau uns moments abstrèt, mut e sense pensar en arren probablaments.
En sòn ròstre e ena sua actitud se desnishaue solet eth sentiment dera pietat.
Après ua cuerta meditacion s’inclinèc entà Fantina, e li parlèc en votz baisha.
Qué li didec?
Qué podie díder aqueth òme criminau ad aquera hemna mòrta?
Quines paraules èren aqueres?
Arrés les entenec.
Les entenec eth cadavre?
Que i a illusions que son realitats sublimes.
Çò qu’ei dehòra de quinsevolh dobte ei que sor Simplicia, solet testimóni de çò que se passèc aquiu, a racondat diuèrsi còps, que tant que Jean Valjean li parlaue a Fantina, vedec campar claraments un inefable arridolet en aqueri esblancossidi pòts e en aqueri vistons vagui qu’alendauen er estonament dera hòssa.
Jean Valjean cuelhec damb es dues mans eth cap de Fantina e lo placèc ena coishinèra, madeish qu’ac aurie hèt ua mair damb eth sòn hilh; dempús l’estaquèc eth cordon dera camisa, botèc es sòns peus ena casqueta de dormir; hèt aquerò, li barrèc es uelhs.
Era mòrt qu’ei era entrada ena gran lum.
Era man de Fantina queiguie dehòra deth lhet.
Jean Valjean s’ajulhèc dauant d’era, la lheuèc doçaments e la punèc.
Dempús se metec de pès, e virant-se entà Javert, li didec:
Que sò prèst.
V.- Ua hòssa a prepaus.
Javert se hec a vier a Jean Valjean ena preson deth pòble.
Er empresoament deth senhor Magdalena costèc en pòble de M… ara vòra deth M… ua sensacion, o, entà didè’c mielhor, ua commocion extraordinària.
Que mos hè dò non poder amagar qu’en enténer aguesa frasa: ei un forçat, lèu toti l’abandonèren.
En mens de dues ores se desbrembèc tot çò qu’auie hèt; e non siguec ja senon un forçat.
Qu’ei just díder tanben que non se’n sabien de çò que s’auie passat en Arras.
Pendent tot eth dia non s’enteneren en pòble que convèrses coma aguesta:
Non ac sabetz?
Qu’ère un forçat complit.
Qui?
Er alcalde.
Eth senhor Magdalena?
De vertat?
Non se cride Magdalena.
Bujena.
Mès, mon Diu!
Qu’ei empresoat.
Empresoat!
Ena preson, demorant que lo transferissen.
Que lo transferissen?
Entà on?
Que ja m’ac pensaua.
Aguest òme qu’ère massa brave, massa perfècte, massa amable; renonciaue as decoracions e balhaue sòs a toti es coquins que trapaue.
Tostemp m’auia pensat que tot aquero amagaue ua mala vida.
Enes salons, mès que mès, abondauen aguestes scènes.
M’alègri: quina leçon entàs bonapartistes!
Jornau ultrareialista (1819-1827).
Atau s’esbugassèc aguest hantauma que s’auie cridat senhor Magdalena.
Solet tres o quate persones dera poblacion sauvèren fidèuments era sua memòria.
Era vielha portièra que l’auie servit ne siguec ua d’eres.
Era net d’aguest madeish dia era vielha ère seiguda en sòn quarto, espaurida encara, e reflexionant tristaments.
Era fabrica auie estat barrada pendent tot eth dia, era pòrta-cochèra ère damb eth barrolh passat, eth carrèr, desèrt.
Que non i auie ena casa senon es dues religioses, sor Perpetua e sor Simplicia, que velhauen a Fantina.
Tara ora qu’eth senhor Magdalena auie per costum recuelher-se, era brava dera portièra se lheuèc maquinauments, cuelhec era clau deth quarto deth sòn patron, qu’ère en un calaish e eth candeler que tenguie totes es nets entà pujar era escala; pengèc era clau en clau qu’ac solie hèr e botèc eth candeler ath costat, coma se siguesse en tot demorar-lo.
De seguit tornèc a sèir-se e se metec a reflexionar.
Era prauba vielha auie hèt tot aquerò sense saber se qué hège.
Senhor mèn Jesucrist!
Qu’è botat era clau en clau!
Ath cap de dues ores gessec dera sua meditacion e didec:
En aqueth moment se dauric era veirina dera portaria, passèc ua man, cuelhec era clau e aluguèc era lum en ua candèla.
Era portièra lheuèc es uelhs, se quedèc estabordida e estofèc un sorriscle ena sua gòrja.
Que coneishie aquera man, aqueth braç, aquera manja.
Qu’ère eth senhor Magdalena.
Mon Diu!
Senhor alcalde, didec, ara fin, jo vos hèja…
S’arturèc, donques qu’eth finau dera frasa aurie estat ua fauta de respècte as sòns principis.
Jean Valjean, que seguie estant entada era eth senhor alcalde.
Ena preson, didec Jean Valjean acabant era frasa.
Plan que òc, qu’èra en era, mès è trincat un hèr dera hièstra, me sò deishat quèir de naut de tot d’un losat, e ja sò aciu.
Vau a pujat en mèn quarto; avisatz a sor Simplicia, que deu èster, plan, ath cant d’aguesta prauba hemna.
Era vielha aubedic ara prèssa.
Non se sap se com artenhec entrar en pati, sense cridar, entà que li daurissen era pòrta dera cochera.
Auie e amiaue damb eth ua clau mèstra que damb era daurie ua pòrta laterau; mès que deuien auer-lo escorcolhat e l’ac aurien trèt.
Aguest punt que non ei encara clar.
Pugèc era escala deth sòn quarto; en arribar naut deishèc era candèla en darrèr gradon, dauric era pòrta en tot hèr pòc de sorrolh e venguec ena escurina a barrar era hièstra e es hustes; dempús gessec, cuelhec era lum e entrèc en sòn quarto.
Guardèc ar entorn dera sua taula, ena sua cagira, en sòn lhet, que non s’auie des.hèt en tres dies.
Que non i auie cap senhau deth desòrdre dera darrèra net que siguec aciu.
Era portièra auie “apraiat eth sòn quarto”; mès qu’auie recuelhut d’entre es cendres e botat suenhosaments sus era taula es dues viròles deth baston, e era moneda de quaranta sòus ennerida peth huec.
Cuelhec ua huelha de papèr e escriuec: “Aguestes son es viròles deth mèn baston, e es quaranta sòus panadi a Gervasiet, qu’è parlat ath tribunau”.
E botèc en aguest papèr era moneda d’argent e es dus tròci de hèr, de sòrta que siguesse çò de prumèr que se vedesse en entrar en quarto.
Treiguec d’un armari ua camisa vielha e l’estarnèc, en tot estropar enes sòns bocins es dus candelers d’argent.
Que hège tot aquerò tot doç e sense agitacion, e en estropar es candelers der avesque qu’ère en tot minjar un tròç de pan nere.
Serie probablaments eth pan dera preson que s’auie hèt a vier en evadir-se.
Entratz, didec Jean Valjean.
Piquèren dus còp ena pòrta.
Qu’ère sor Simplicia.
Estaue esblancossida, auie es uelhs rogidi; era lum trantalhaue ena sua man.
Enes emocions d’aqueth dia, era religiosa s’auie convertit en hemna.
Qu’auie plorat; tremolaue.
Que lo podetz liéger, didec eth.
Fraia, manaratz aquest papèr ath senhor prèire.
Eth papèr es destropat.
Era joena lo guardèc.
Sor Simplicia liegec: “Prègui ath senhor prèire que tengue compde de tot çò que dèishi aciu.
Que calerà pagar es còsti dera mia causa e er acogament dera hemna que s’a mòrt aué.
Era fraia volec parlar, mès qu’a penes podec gasulhar quauques paraules.
Ça que la, didec:
Non voletz veir per darrèr viatge ad aguesta prauba malerosa?
A penes venguec de díder aguestes paraules, s’entenec un gran sarabat ena escala; un revolum de passi; era vielha portièra didie damb era sua votz mès fòrta:
Ça que la, i a lum en aguest quarto.
Un òme responec:
Arreconeisheren era votz de Javert.
Eth quarto ère dispausat de sòrta que en daurir-se era pòrta amagaue er angle dera paret dreta.
Jean Valjean amortèc en un bohada era lum e s’amaguèc en aqueth angle.
Sor Simplicia queiguec de jolhs près dera taula.
Se dauric era pòrta.
Entrèc Javert.
Era religiosa non lheuèc es sòns uelhs.
Qu’ère en tot pregar.
Javert vedec ara fraia e s’arturèc en sec.
Mos cau rebrembar qu’er element de Javert, eth miei qu’alendaue ère era veneracion a quinsevolh autoritat.
Qu’ère un èsser omogenèu que non admetie de cap des manères ne objeccions ne restriccions.
Credie qu’era autoritat eclesiastica ère era prumèra de totes; e ère religiós, superficiau e regde en aguest punt, coma en toti es auti.
Un prèire, dauant des sòns uelhs, qu’ère un esperit infalible; ua religiosa, ua creatura impecabla.
Ambdús qu’èren amnes embarrades en aguest mon damb ua soleta pòrta, que non se daurie senon entà dar pas ara vertat.
En veir a sor Simplicia, era sua prumèra intencion siguec de retirar-se.
Mès, qu’anaue a complir un déuer que lo tirassaue poderosaments en sentit contrari.
Era sua dusau intencion siguec quedar-se, e hèr aumens ua pregunta a sor Simplicia, que non auie mentit ena sua vida.
Javert se’n sabie e la veneraue especiauments per aquerò.
Fraia, didec, ètz soleta en aguest quarto?
Sor Simplicia, lheuèc es uelhs, e responec:
Desencusatz-me, didec Javert, se persuti; qu’ei eth mèn déuer; non auratz vist aguesta net a un òme que s’a escapat, e que cercam?
Non auetz vist a un òme cridat Jean Valjean?
Era fraia responec:
Mentie.
Non.
Desencusatz, didec Javert e se retirèc en tot saludar prigondaments.
Ò, santa joena!
Que non ètz d’aguest mon hè fòrça ans; qu’auetz trapat ena lum as vòstes fraies, es vèrges e as vòsti frairs, es angels: qu’aguesta mentida vos sigue compdada en paradís.
Era afirmacion de sor Simplicia siguec entà Javert ua causa tan decisiua que non vedec era singularitat de qué era candèla que s’auie amortat humejaue ath dessús dera taula.
Ua ora dempús, un òme, a trauèrs des arbes e dera broma, s’aluenhaue de M… ara vòra deth M… en direccion entà París.
Aqueth òme qu’ère Jean Valjean.
Se sabec dempús, peth testimòni de dus o tres mulatèrs que lo trapèren, qu’amiaue un paquet, e qu’ère jargat damb ua blòda.
E d’a on auie trèt aguesta blòda?
Que non se sap pas.
Mès quauqui dies abantes auie mòrt un vielh ena infirmaria dera fabrica e n’auie deishat ua.
Dilhèu siguesse era madeisha.
Ua paraula finau sus Fantina.
Toti qu’auem ua mair: era tèrra.
Fantina entornèc entara sua mair.
Eth prèire credec, e dilhèu auie rason, que çò de mielhor ère reservar, de çò qu’auie deishat Jean Valjean, era màger quantitat possibla entàs praubi.
A tot darrèr, de qui se tractaue?
D’un forçat e d’ua hemna publica.
Plan per aquerò simplifiquèc tot çò que podec er acogament de Fantina, e lo redusic ad aquerò estrictaments de besonh que se cride era hòssa comuna.
Fantina, donc, siguec acogada ena trencada, a gratis, deth cementèri, en clòt qu’ei de toti e de cadun, e a on se trapen es praubi.
Mès Diu que sap a on cercar era amna: S’acoguèc a Fantina enes tenebres, entre es prumèrs uassi que se vederen; passèc pera promiscuitat des cendres; siguec lançada ena hòssa publica.
Eth sòn taüt siguec coma eth sòn lhet.
Jo, senhora, que sò de Segovia.
Ma pair se didie Clemente Pablo, naturau deth madeish pòble; que Diu l'age en cèu.
Siguec, tau que toti diden, de mestièr barbèr, encara qu'es sòns pensaments èren tan nauti que s'avergonhaue de qué lo cridessen atau, en tot díder qu'eth ère tondeire de carilhons e sarte de barbes.
Diden qu'ère de fòrça bona soca, e sivans eth beuie qu'ère causa entà creir.
Siguec maridat damb Aldonza de San Pedro, hilha de Diego de San Juan e arrèhilha d'Andres de San Cristobal1 .
Se sospechaue en pòble que non ère cristiana vielha2, a maugrat de campar damb peublancs e trincada, mès era, per çò des noms e fausnoms des sòns pair-sénhers, volec hèr veir qu'ère descendenta de boni crestians.Qu'auec bona disposicion entà letrat; hemna d'amigues e còlhes, e de pòqui enemics, donques qu'enquia e tot es tres enemics dera amna non les auec coma taus; persona de valor e arreconeishuda per çò qu'ère.
Patic grani trabalhs nauèth maridada, e tanben dempús, pr'amor que males lengues didien qu'eth mèn pair botaue eth dus de bastons entà trèir er as d'oros3.
Se provèc qu'a toti es que les hège era barba a raser, tant que les balhaue era aigua, en tot lheuar-les era cara tath lavatòri, un frairet mèn de sèt ans li treiguie damb adretia eth medoth des pòches deth vestit.
Moric er angelet d'ua repassada que li fotèren ena preson.
Ath mèn pair li hec fòrça dò, per èster tan simpatic que panaue es volentats a toti.
Per aguestes e d'autes foteses siguec empresoat, e es rigors dera justícia, que d'eri er òme non se pòt deféner, lo treigueren pes carrèrs 4.
De miei entà baish aqueri senhors lo tractèren regaladaments.
Anaue ara brida damb bèstia segura e a pas seguit, damb compde e bon dia.
Mès de miei entà naut, sonque díder çò que sap hèr un borrèu en ues costelhes.
Li fotèren dues centes foetades, que dètz ans dempús encara se li compdauen peth dessús dera ròba.
Eth que les ac balhaue se botjaue mès qu'eth, causa que semblèc plan ben; se divertic un shinhau damb es laudances qu'entenie que li hègen sus es sues bones carns, que l'estaue fòrça ben era vermelhor.
Era mia mair, donc, non auec malastres!
Un dia, en tot laudar-la-me ua vielha que m'elevèc, didie qu'ère tant agradiua qu'embelinaue a toti es que la tractauen.
E didie, non sense rom rom:
Ath sòn temps, hilh, es imens èren coma soleis, es uns gessents e es auti cogants, e era majoritat, en madeish dia, gessents e cogants.
Se didie que adobaue puncèles, ressuscitaue peus caperant peublancs, engrassie cames damb moralhs dera cama postissi.
E hège cabeladures entàs cauvets; poblaue maishères damb dents; a tot darrèr, viuie d'apolidir òmes e ère adobaira de còssi.
Entà uns ère tresau, prumèra entà d'auti e flux entàs sòs de toti.
Veir, donc, era cara arridolenta qu'era tenguie en enténer tot aquerò, qu'ère entà balhar toti mil gràcies a Diu.
Que i auec fòrça desavens entre es mèns pairs sus a qui me calie imitar en mestièr, mès jo, que tostemp auia auut pensaments de cavalièr, dès era mainadesa, jamès me tenguí ne a un ne ar aute.
Eth mèn pair me didie:
Hilh, aquerò d'estèr panaire non ei un ofici vulgar senon liberau.
E ath cap d'ua estona, en auer alendat, didie gesticulant:
Qui non pane en mon, que non viu.
Per qué te penses qu'es ussièrs e es jutges mos an tant en òdi?
Uns còps mos despàtrien, d'auti mos foeten e d'auti mos pengen…, que non ac posqui díder sense lèrmes (ploraue coma un mainatge eth brave vielh, en tot brembar-se'n des còps que l'auien batanat es costelhes), pr'amor que no volien qu'aquiu a on s'estauen i auesse d'auti panaires qu'eri e es sòns ajudants.
Mès de tot mos desliurèc era bona astúcia.
Ena mia joenesa tostemp m'estaua enes glèises, e non per èster un bon crestian.
Fòrça viatges m'auessen plorat en saumet s'auessa cantat en cavalet de tortura.
Jamès cohessè senon quan ac manaue era Santa Mair Gleisa.
Que siguí empresoat per quistaire de camins e siguí a mand de qué me entapissèssen era gargamèra e d'acabar toti es mens negòcis damb dètz-e-sèt meravedís: dètz de còrda e sies de canam.
Mès de tot m'a trèt, eth non badar boca, eth ssst e es nons a tot.
E damb aquerò e eth mèn mestièr, è sostengut a ta mair çò de mès aunèstaments qu'è podut.
Sostier-me a jo?, didec era, fòrça emmaliciada.
Que sò jo que vos a sostengut a vos, e vos a trèt des presons damb adretia e vos a sauvat en eres damb sòs.
Se non cohessàuetz, ère de bon voler o pes beuendes que jo vos balhaua?
Gràcies as mèns salèrs d'encantaments!
E se non cranhèssa que m'entenessen en carrèr, jo dideria aquerò de quan vos entrè pera humeneja o vos treiguí peth losat.
Heren es patzes quan les didí que jo volia apréner decididaments causes bones e vier entà dauant damb es mèns boni pensaments, e qu'entad aquerò me botèssen ena escòla, donques que sense saber liéger ne escríuer non se podie hèr arren.
Les semblèc ben çò que didia, encara qu'ac comentèren ua estona entre es dus.
Ma mair se n'anèc entà laguens e ma pair venguec a tosquirar a un (atau ac didec eth), sabi pas s'era barba o era pòcha; çò de mès normau èren es dues causes.
E jo me demorè solet, balhant gràcies a Diu pr'amor que m'auie hèt hilh de pairs tan gelosi deth mèn ben.
Libre Prumèr: Capitol II: De com venguec ena escòla e çò qu'en era l'arribèc.
Ath londeman ja ère crompat eth quasèrn e s'auie parlat damb eth mèstre.
Anè, senhora, entara escòla; me recebec plan alègre en tot dider-me qu'auia mina d'òme agudent e de bon compréner.
Jo, damb aquerò, entà non desmentir-lo hi fòrça ben era leçon aqueth maitin.
Me hège sèir eth mèstre ath sòn costat, guanhaua era lata6, era majoritat des dies per vier abantes, e partia eth darrèr pr'amor de hèr quauqui encargues ara senhora, qu'atau cridàuem ara hemna deth mèstre.
Que les tenguia a toti conquistadi damb aguestes amorasses; me favorien massa, e damb aquerò creishec era enveja enes auti mainatges.
M'apressaua a toti, as hilhs de cavalièrs e persones principaus, e mès que mès a un hilh d'Alfonso Coronel de Zuñiga, que damb eth hèja eth vrespalh.
Venguia en çò de sòn es dies de hèsta tà jogar e l'acompanhaua cada dia.
Es auti, o ben pr'amor que non les parlaua o pr'amor que les semblaue massa punt7 eth mèn, tostemps me botauen nòms tanhenti ath mestièr de ma pair.
Es uns me cridauen senhor Raser, es auti senhor Ventosa; n'auie que didie, entà dissimular era enveja, que non m'estimaue pr'amor que ma mair l'auie shurlat8 dues frairetes petites de nets; un aute didie qu'ath mèn pair l'auien hèt a vier en çò de sòn pr'amor de netejar era casa d'arrats (per cridar-lo gat).
Uns me didien "zape" quan passaua e d'auti "mizz".
Un aute didie:
Jo li lancè dues aubergines a ta mair quan siguec avesca9.
A tot darrèr, a maugrat que me rosigauen es talons, jamès m'insultèren, gràcies a Diu.
E encara que jo m'embestiaua, dissimulaua; tot ac tenguia, enquia qu'un dia un gojat gausèc dider-me a votzes hilh de puta e d'embelinaira; per çò que, coma que m'ac didec tan clar (que s'ac ausse dit mès dissimulat auria passat d'aquerò) agarrè ua pèira e lo descaborlè.
Venguí entà ma mair ath mès córrer pr'amor de qué m'amaguèsse; li condè eth cas; me didec:
Qu'ac heres plan ben; hè-les a veir se qui ès; solet t'enganhères en non preguntar-li se qui l'ac auie dit.
Quan entení aquerò, coma que tostemp auia auut nauti pensaments, me virè entada era e li demanè que me didesse se lo podia desmentir damb vertat, o que me didesse se m'auie concebut a prètzhèt d'entre molti o s'èra hilh de ma pair.
Arric e didec:
A, ça que la!
Aquerò sabes dìder?
Que non seràs pèc; be n'as de gràcia!
Que heres fòrça ben de trincar-li eth cap, qu'aguestes causes, encara que siguen vertat, non s'an de díder.
Jo damb aquerò me demorè coma mòrt e me balhè per vedèth de legitim maridatge, decidit a cuélher çò que podessa en pòqui dies e anar-me'n de casa deth mèn pair:
Dissimulè, venguec eth mèn pair, guaric ath gojat, lo padeguèc e me hec a vier entara escòla, a on eth mèstre me recebec damb ira enquia que, en enténer era causa dera peleja, se solatgèc en tot considerar era rason qu'auia auut.
Damb tot aquerò, tostemp me visitaue aqueth hilh deth senhor Alonso de Zuñiga, que se cridaue senhor Diego, pr'amor que m'estimaue ben, que damb eth jo escambiaua es gaudrofes s'èren mielhor es mies, li balhaua de çò que jo dinaua e non li demanaua arren de çò qu'eth minjaue, li crompaua estampes, l'ensenhaua a pelejar, jogaua damb eth ath taure, e l'entretenguia tostemp.
Atau qu'era majoritat des dies, sa pairs deth cavalieret, en veir se guaire se divertie damb era mia companhia, pregauen as mèns que me deishèssen damb eth tà dinar e sopar e enquia e tot a dormir fòrça dies.
Se passèc, donc, un des prumèrs dies que i auie escòla tà Nadau, que en tot vier peth carrèr un òme que se cridaue Poncio de Aguirre, qu'auie fama de convertit, que d'eth, senhor Dieguito me didec:
Adishatz, crida-lo Poncio Pilato e bota-te a córrer.
Jo, entà agradar ath mèn amic, lo cridè Poncio Pilato.
S'estarnèc a córrer er òme ath mèn darrèr damb un guinhauet desengainat entà aucir-me, de sòrta que me calèc botar-me en çò deth mèstre cridant.
Entrèc er òme ath mèn darrèr e me defenec eth mèstre pr'amor de qué non m'aucisse, en tot assegurar-li que me castigarie.
E atau, dempús (encara qu'era senhora li preguèc per jo, esmoiguda de çò que jo la servia, non hec capitada), en tot manar-me descordar e foetar-me, didie après cada foetada:
Dideratz mès Poncio Pilato?
Jo contestaua:
Non, senhor.
E ac responí vint viatges dempús autrestantes foetades que me fotèc.
Me demorè tant escalabrat de díder Poncio Pilato e damb tanta pòur, qu'en tot manar-me díder eth dia a vier, coma de costum, es oracions as auti, en arribar en Credo (vedetz era innocenta malícia), en moment de díder "patic jos eth poder de Poncio Pilato", en brembar-me'n que non auia de díder mès Pilato, didí: "patic jos eth poder de Poncio de Aguirre".
Li dèc ath mèstre tau arrir en enténer era mia simplicitat e veir era pòur que l'auia auut, que m'abracèc e hec ua signatura tà perdonar-me es foetades des dus prumèrs còps que les meritèsse.
Damb aquerò partí jo fòrça content.
Entre aguestes foteses me passè bèth temps aprenent a liéger e a escríuer.
Arribèc (per non shordar mès) eth carnaval, e en tot sajar eth mèstre de qué se divertissen es sòns gojats, ordenèc que i auesse rei de pothi10.
Ac hèrem a sòrts entre dotze senhaladi per eth, e me toquèc a jo.
Avisè as mèns pairs tà que me cerquèssen ròbes avientes.
Ère gris damb plapes e eth qu'anaue ath dessús queiguie pertot.
Que non mos cau saber era edat, mès deuie auer arrèhilhs a patacs.
Dera sua raça non sai senon que sospechi qu'ère de judiu pr'amor que se le vedie pauruc e malerós.
Venguien ath mèn darrèr es auti mainatges toti mudadi.
Passèrem pera plaça (encara me cau pòur eth rebrembe), en arribar près des taules des verdugalhs (que Diu mos age), agarrèc eth mèn shivau un capuret d'ua taula, e en un virament de uelhs se l'avalèc.
Era vendeira (que tostemp son desvergonhades) comencèc a cridar; ne vengueren d'autes e damb eres tafurèls, e quilhant coges, carròbies, naps, tanes e d'auti verdugalhs, comencèren a tustar ath praube rei.
Jo, en veir qu'ère ua batalha de naps e que non s'auie de hèr a shivau, comencè a baishar; mès li fotèren tau còp ath shivau ena cara que, en voler dreçar-se, queiguec damb jo en un (parlant damb perdon) gotèr.
Me botè tau que VM se deu imaginar.
Ja es mèns gojats s'auien armat de pèires e les lançauen contra es vendeires e n'escalabrèren a dues.
Jo, mentretant, après auer queigut en gotèr, èra era persona mès de besonh ena peleja.
Venguec eth justícia, comencèc a cuélher era informacion, agarrèc as vendeires e gojats entà saber-se'n de quines armes auien e treiguent-les-ac, pr'amor que quauqui uns auien trèt dagues des qu'amiauen tara hèsta e d'auti espades petites.
Venguec entà jo e, en veir que non n'auia cap, pr'amor que me les auien trèt e les auien botat laguens ua casa entà secar-les, amassa damb era capa e eth chapèu, me demanèc, coma digui, es armes, que jo li responí, tot lord, que se non èren ofensiues entàs nassi, jo non n'auia de cap auta classa.
Voi cohessar a VM que quan comencèren a lançar-me es troishi, naps, eca, que, coma que jo amiaua plomes en chapèu, en tot imaginar-me que m'auien tengut per ma mair e que li tirauen ada era, tau qu'auien hèt d'auti còps, coma pèc e gojat comencè a díder: "Fraies, a maugrat qu'amia plomes, non sò Aldonza de San Pedro, ma mair (coma s'eres non ac deishèssen de veir pera planta e eth ròstre).
Era pòur e eth malastre que m'auien vengut tant ara imprevista me desencusèren dera ignorància.
Mès, tornant entar ussièr, me volec amiar entara preson, e non m'i amièc pr'amor que non trapaue per a on agarrar-me (tau m'auia botat de hanga).
Es uns partiren per un costat e es auti per aute, e jo venguí entà casa, dès era plaça, martirizant guairi nassi trapaua peth camin.
Entrè en era, les condè as mèns pairs tot çò que s'auie passat e s'enventiren autant dera manèra que venguia que me voleren mautractar.
Jo balhaua eth tòrt as dues lègues de shivau exprimit que me balhèren.
Sajaua satisfer- les e, en veir que non ac artenhia, gessí dera sua casa e venguí a tier-li ua visita ath mèn amic senhor Diego, que trapè ena sua escalabrat, e as sòns pairs decididi a non her-lo vier mès ena escòla.
Aquiu me'n sabí de qué eth shivau, en veder-se embarrat, s'esdeguèc a hèr un parelh de còps de pè, e de tant aflaquit se l'esquincèren es dues pautes e se vedec semiat entar an a vier ena hanga, près d'expirar.
Escriuí ara mia casa que non auia besonh de tornar ena escòla pr'amor que, encara que non sabia escríuer pro ben, entath mèn assag d'èster cavalièr çò que se demanaue ère escríuer mau, e plan que òc, renonciaua ara escòla entà non costar-les despenes e ara sua casa entà estauviar-les penes.
Les avisè d'a on e damb qui me demoraua e de qué enquia que me balhèssen eth permís non les veiria.
Decidic, donc, senhor Alonso botar ath sòn hilh en pension de familha, d'un costat per hèr-lo enlà dera vida comòda, e der aute per estauviar-se de suenhar-lo.
Se'n sabèc de qué i auie en Segovia un licenciat Cabra qu'auie de mestièr elevar a hilhs de cavalièrs, e aquiu envièc eth sòn e a jo entà que l'acompanhèssa e lo servissa.
Venguérem, eth prumèr dimenge de Quareme, en poder dera hame viua, pr'amor que tau misèria non admet cap elògi.
Eth ère un clèrgue sarpatana12, long solet ena estatura, un cap petit, es uelhs en.honsadi en cogòt, que semblaue que guardaue per cofes13, tant en-honsats e escurs qu'ère un bon lòc eth sòn, entà botigues de mercadèrs; eth nas, de còs de sant, minjat eth pic, entre Roma e França 14, donques que se l'ac auie minjat per ues bubes de raumàs, que non sigueren de vici pr'amor que còsten sòs; era barba descolorida per pòur dera vesia boca, que de tanta hame semblaue menaçar-la de minjar-la-se; es dents, n'i mancaue sabi pas guairi, e me pensi que per guiterosi e vagabondi se les auie despatriat; eth còth long coma d'estruci, damb un nòde tan gessut que semblaue que se n'anaue a quèrrer minjar pressat peth besonh; es braci secs; es mans coma un hèish de sirments cada ua.
Campat de miei entà baish semblaue ua forquilha o un compàs, damb dues cames longues e primes.
Era sua manèra de caminar, eth parlar fèble, era barba grana, que jamès se l'arrasaue per non despéner, e eth didie qu'ère tant eth hàstic que li hège, veir era man deth barbèr pera sua cara, qu'abantes se deisharie aucir que perméter tau causa.
Li talhaue es peus un gojat de nosati.
Amiaue un bonet es dies de solei, ratat e damb mil gatoneres e plapes de greish; ère d'ua causa que deuec èster tela, damb es laguens plei de caspa.
Era sotana, sivans didien quauqui uns, ère miraculosa pr'amor que non se sabie de quin color ère.
Es uns, en veder-la tan sense peu, l'auien per de pèth de gargolha; d'auti didien qu'ère illusion; d'apròp semblaue nera e de luenh bluenca.
L'amiaue sense cinta; non i auie cothèr ne punhets.
Que semblaue, damb tot aquerò e es peus longui e era sotana e eth bonet, un clèrgue regular lanut.
Cada sabata podie èster hòssa d'un filistèu.
E, donc, era sua cramba?
Qu'encara non i auie tarantéles.
Esconjuraue es arrats per pòur que non li ratèssen quauqui crostons que se sauvaue.
Eth lhet l'auie en solèr, e dormie tostemps d'un costat per non gastar es linçòs.
Ara fin, qu'ère archipraube e protomisèria.
En poder d'aguest, donc, venguí, e en sòn poder m'estè damb senhor Diego, e era net qu'arribèrem mos mostrèc era nòsta cramba e mos hec ua charrada cuerta, qu'autanplan per non gastar temps non se tardèc mès.
Mos didec çò que mos calie hèr.
Siguèrem tengudi ad açò enquiara ora de dinar.
Roma = camús.
Eth refectòri ère ua estança coma miei picotin.
Se seiguien en ua madeisha taula enquia cinc cavalièrs.
Jo guardè prumèr per çò des gats, e coma que non les vedí, li demanè se per qué non n'auie a un vailet antic, que, d'aflaquit, ère ja damb era mèrca dera pension.
Comencèc a atrendir-se e didec:
Se com gats?
Donques qui vos a dit qu'es gats son amics de dejuni e peniténcies?
Be se ve qu'ètz nau aciu!
Qué tie aguest refectòri de jeronimos15 entà que s'estonguen aciu?
Jo, damb aquerò, me comencè a aclapar, e mès m'espaurí quan me n'encuedè que toti es que s'estauen ena pension, de hège temps, èren coma punchucs de sabatèr, damb ues cares que semblaue que s'arrasauen damb diaquilon16.
Se seiguec eth licenciat Cabra e hec era benediccion.
Mingèren un repaish etèrn, sense principi ne fin.
Se heren a vier bolhon en ues tasses de husta, tan clar, qu'en minjar-ne ua d'eres perilhaue Narciso17 mès qu'ena hònt.
Notè er in qu'es aflaquidi dits se lançauen a nadar darrèr un cede orfanèl e solet, qu'ère en solèr.
Didie Cabra a cada glopassada:
Qu'ei certan que non i a arren coma era ola, diguen çò que diguen; tot çò d'aute qu'ei vici e goludaria.
E treiguent era lengua, la passejaue pera mostacha, lecant-la, que damb aquerò deishaue era barba blavida de bolhon.
En vier de didè'c, s'avalèc era sua tassa, dident:
Tot aquerò qu'ei salut, e tanben engenh.
Mau engenh t'acabe!, didia jo ath mèn laguens, quan vedí a un gojat miei esperit e aflaquit, damb ua sièta de carn enes mans que semblaue que se l'auie trèt d'eth madeish.
I auie un nap perdut ath costat dera carn (pòca), e didec eth mèstre en veder-lo:
Nap, auem?
Que non i a perditz entà jo que lo supère.
Minjatz, que m'alègri de veder-vos minjar.
E, agarrant eth guinhauet pera còrna18, lo ponchèc damb era punta e hent-lo campar dauant deth nas, se lo hec a vier en procession per dauant dera cara, botjant eth cap dus còps, e didec:
Reauments solatge, e son coraus19.
Qu'ère un gran vantaire des verdugalhs.
Repartic entà cadun tan pòc vedèth que damb aquerò que se les apeguèc enes ungles e çò que les demorèc entre es dents, me pensi que se consumic tot, deishant uedes es tripes des participants.
Cabra les guardaue e didie:
Minjatz, qu'ètz gojats e m'alègri de veir es vòsti boni talents.
Guarde VM quina sauça entàs que badalhauen de hame!
Que se demore aquerò entàs vailets, que tanben les cau minjar, non ac volgam tot entà nosati.
Mau t'age Diu e çò qu'as minjat, malerós, didia jo, que tau menaça as costat as mies tripes!
Hec era benediccion e didec:
Au, deishem lòc entara genteta tà que s'assadore, e anatz-vo'n enquias dues a hèr exercici, non sigue que vos hèsque mau çò qu'auetz minjat.
Alavetz non me podí tier er arrir, en tot daurir tota era boca.
Mos seiguérem nosati, e jo, que vedí eth negòci mauparat e qu'es mies tripes demanauen justícia, coma qu'estaua mès san e fòrt qu'es auti, escometí era sièta, coma l'escometèren toti, e m'avalè de tres crostons es dus e ua pèth.
Comencèren es auti a rondinar, e, per tòrt deth rambalh, entrèc Cabra, dident:
Minjatz coma frairs, donques que Diu vos balhe eth perqué.
Non pelegetz, que n'i a entà toti.
Entornèc entath solei e mos deishèc solets.
Asseguri a VM que vedí a un d'eri, que se cride Jurre, viscaïn, autant desacostumat ja de com e per a on se minjaue, qu'ua crospeta que cuelhec se la hec a vier dus viatges enes uelhs, e entre tres non endonviauen a encaminar-li es mans ena boca.
Demanè jo de béuer, qu'es auti, per çò d'èster lèu en dejun, non ac hègen, e me balhèren un veire damb aigua, e encara non l'auia amiat ena boca que, coma se siguesse lavatge de comunion, me lo treiguec eth gojat espiritat que didí.
Me lheuè damb fòrça dolor d'amna, en veir qu'èra en ua casa a on se brindaue pes tripes e sense rason20.
Me venguec talents d'anar de còs, encara que non auia minjat; digui, de poder hè'c, e demanè pes latrines a un antic, e me didec:
Coma qu'aguesti lòcs non son de besonh en aguesta casa, non les auem.
Per un viatge qu'ac pogatz hèr, tant que sigatz aciu, ac poiratz hèr en quinsevolh lòc; que sò aciu dès hè dus mesi e non è hèt tau causa senon eth dia qu'entrè, tau qu'ara vos, e de çò que sopè ena mia casa era net abantes.
Com harè veir jo era mia tristesa e pena?
Siguec tanta, qu'en tot considerar çò de pòc qu'auie d'entrar en mèn còs, non gausè, encara que n'auia talents, hèr gésser arren d'eth.
Mos entretenguérem enquiara net.
Me didie senhor Diego que com ac harie entà convéncer as tripes de qué auie minjat, pr'amor que non lo volien creir.
Anaue era gent estavanida en aquera casa coma en d'autes cargada d'estomac.
Arribèc era ora de sopar; eth vrespalh s'auie passat en blanc, e eth sopar ja non se passèc en blanc, se passèc en nere: panses e ametles e candelh d'òli e dues benediccions, pr'amor que se didesse que sopàuem damb benediccion.
Sopèren e sopèrem toti e non sopèc arrés.
Mos calèrem en lhet e en tota era net podérem, ne jo ne senhor Diego, dormir, eth sajant de planher-se a sa pair e demanar que lo treiguessen d'aquiu e jo conselhant-lo de qué ac hesse; encara que fin finau li didí:
Senhor, sabetz de vertat s'èm viui?
Pr'amor que jo me pensi qu'ena peleja damb es vendeires de verdugalhs mos auciren, e qu'èm amnes en Espurgatòri.
E atau, qu'ei sobrèr díder que mos trèigue eth vòste pair, se bèth un non prègue per nosati tà que mos perdonen e mos trèigue de penes damb quauqua missa en un autar privilegiat21.
Entre aguestes parlòtes e un shinhau que dormírem, arribèc era ora de lheuar-mos.
Sonèren es sies e cridèc Cabra a leçon; venguérem e l'entenérem toti.
Me manèren liéger eth prumèr nominatiu as auti, e ère tau era mia hame que m'esdejoè damb era mitat des paraules, en tot minjar-les-me.
E tot aquerò creirà qui sabesse çò que me condèc eth mosso de Cabra, en tot díder qu'un Quareme tumèc damb fòrça òmes, es uns botant es pès, es auti es mans e es auti tot eth còs en lumedar dera sua casa, e aquerò pendent fòrça estona, e fòrça gent venguie solet entad açò deth dehòra; e en tot preguntar un dia a un se qué volie (pr'amor que Cabra s'embestièc de qué l'ac demanèssa) responec qu'uns auien ronha e es auti sidoles e que en botar-les en aguesta casa se morien de hame, de sòrta que ja non minjauen d'aciu entà deuant.
M'assegurèc qu'ère vertat, e jo, que coneishí era casa, m'ac creigui.
Ac digui pr'amor que non semble ua exageracion çò que didí.
E tornant tara leçon, la dèc e la decorèrem22.
E cotunhèc tostemp en aquera manèra de víuer qu'è condat.
Solet higec en repaish heda ena ola, per non sai se qué li dideren un dia de cavalerositat aquiu dehòra.
E atau, auie ua caisha de hèr, tota horadada, la daurie e botaue un tròç de heda e la tornaue a barrar e la deishaue penjada d'ua còrda laguens era ola, entà que balhèsse un shinhau de gust damb era heda a trauèrs des horats e restèsse era heda entar aute dia.
Li semblèc dempús que damb aquerò se despenie massa, e hec que solet pistèsse era heda ena ola.
Se sentie era ola coma assadorada pera heda e nosati minjàuem quauques sospeches de magreta.
Qu'ac passàuem, damb aguestes causes, coma vos podetz imaginar.
Senhor Diego e jo mos vedérem tant ath cap deth carrèr que, donques qu'en un mes non auíem trapat remèdi entà minjar, lo cerquèrem entà non auer de lheuar-mos d'ora; e atau, planegèrem díder qu'auíem bèth mau.
Non gausèrem díder fèbre, pr'amor que se non l'auíem ère aisit de desnishar era enganha.
Mau de cap o caishaus ère pòca causa.
Didérem, a tot darrèr, que mos hège mau era tripa e que mos trapàuem fòrça mau per non auer anat de còs en tres dies, fidadi qu'a truca de non gastar dus sòs en ua medecina, non cercarie remèdi.
Mes eth diable ac disposèc de ua auta manèra, pr'amor que n'auie ua que l'auie eretat de sa pair, que siguec especiaire.
Comencèren per senhor Diego; eth malerós se botgèc, e era vielha, en sòrta de botar-l'ac ath laguens, gessec com un trait per entre era camisa e era esquia e li fotèc damb eth en cogòt, e venguec a èster garnidura de dehòra en sòrta d'ester folradura deth laguens.
Se demorèc eth gojat cridant; venguec Cabra e, en veder-lo, didec que me botèssen a jo er aute, que dempús tornarien damb senhor Diego.
Jo me resistia, mès siguec en bades, pr'amor que, tient-me Cabra e d'auti, me lo calèc era vielha, qu'ada era de retorn lancè en tota era cara.
S'emmalicièc Cabra damb jo e didec que me harie enlà de casa, que pro ben se vedie qu'ère tot ua enganha.
Jo pregaua a Diu que s'embestièsse autant, que me hesse enlà de casa, mès non ac volec atau era mia sòrt.
E damb aquerò non mos valien desencuses.
Metec ena casa ara vielha, coma patrona dera aubèrja, pr'amor de qué codinèsse e mestrèsse as escolans, e dec eth viatge ath mosso perque lo trapèc, un diuendres ath maitin, damb uns brigalhs de pan ena robeta.
Çò que passèrem damb era vielha Diu s'en sap.
Ère tan sorda que non entenie arren; entenie per senhaus; cèga, e tan grana pregadoira qu'un dia se li despengèc eth rosari ena ola e mo'l hec a vier damb eth bolhon mès devòt qu'è minjat.
Es uns didien: "cedes neri!
Dilhèu son d'Etiopia" Un aute didie: "Cedes de dòu!
Qui se les aurà mòrt?"
Eth mèn patron siguec eth prumèr que s'avalèc un compde deth rosari, e, en masculhar-lo, se trinquèc un dent.
Es diuendres solie mestrar uns ueus damb tanta barba, a truca des sòns peus e peublanqui, que poirien semblar corregidors o avocats23.
Pr'amor que botar eth padelon e trapar ua escudelha de bolhon empeirat ère normau.
Mil còps trapè jo babaus, paus e hius, qu'era hilaue, ena ola.
E tot ac botaue entà que hesse preséncia ena tripa e la holèsse.
Passèrem en aguest trabalh enquiath Quareme; arribèc eth Quareme, e ena sua entrada venguec malaut un companh.
Cabra, per non despéner, se tardèc de cridar ath mètge enquia qu'eth malaut demanaue ja confession mès que ua auta causa.
Cridèc alavetz a un ajudant de mètge, que li cuelhec eth pos e didec qu'era hame l'auie guanhat era partida entà aucir ad aqueth òme.
Li balhèren eth Sacrament, e eth praube, quan lo vedec (que hège un mes que non parlaue), didec:
Senhor mèn Jesucrist, que m'a calut veder-vos entrar en aguesta casa entà convencer-me de qué non ei eth lunfèrn.
Se m'estampèren aguestes rasons en còr.
Moric eth praube gojat, l'acoguèrem plan praubaments, per èster forastèr, e mos demorèrem toti espauridi.
S'espargèc peth pòble eth cas, venguec ena aurelha de senhor Alonso Coronel e, coma que non auie un aute hilh, se desenganhèc des mentides de Cabra e comencèc a creir es rason de dues ombres, que ja èrem redusidi a tan miserable estat.
Mos treiguec dera aubèrja e, en tot auer-mos ath sòn dauant, demanaue per nosati.
Mos didérem adiu des companhs, que mos seguien damb es desirs e damb es uelhs, en tot hèr era pena deth que se demore en Argel, vedent que son rescatadi pera Trinitat24 es sòns companhs.
Entrèrem ena casa de senhor Alonso e mos calèren en dus lhets damb fòrça compde, pr'amor de qué non s'espargèssen es uassi de tan rosigadi pera hame.
Heren a vier batedors tà que mos cerquèssen es uelhs per tota era cara, e a jo, coma qu'eth mèn trabalh auie estat màger e era hame imperiau, donques que me tractauen coma vailet, en ua bona estona non me les trapèren.
Heren a vier mètges e ordenèren que mos netegèssen damb coa de vop eth povàs des boques, coma se siguessem retaules, e be n'èrem de retaules!
Manèren que mos balhèssen aliments solids e bolhons.
Qui poirà condar, ara prumèra lèit d'ametles e ath prumèr audèth, era lumenària que botèren es tripes de contentes?
Que tot ère nau entada eres.
Manèren es mètges que pendent nau dies degun parlèsse fòrt ena nòsta cramba, pr'amor que, coma qu'es estomacs èren tohudi, sonaue en eri eth resson de quinsevolh paraula.
Damb aguesti e d'auti aprovediments comencèrem a revier e cuélher er alend, mès jamès podien es maishères desdoblar-se, qu'estauen primes e plegades, e atau se balhèc era orde de qué cada dia les dèssen forma damb eth pilador.
Ath cap de quaranta dies mos lheuèrem a hèr es prumèri passi, e autanplan semblàuem ombres de d'auti òmes, e per çò d'èster auriosi e magri, seme des Pairs der èrm25.
Mos tenguíem tot eth dia a balhar gràcies a Diu per auer-mos rescatat dera captivitat deth plan fèr Cabra, e pregàuem ath Senhor que cap crestian queiguesse enes sues mans crudèus, s'un cas, minjant, mo'n brembàuem bèth còp des taules deth mau pupillèr, mos aumentaue era hame autant qu'acreishíem eth còst aqueth dia.
Solíem condar a senhor Alonso se com en sèir-mos ena taula mos didie causes sus era goludaria (sense qu'eth l'auesse coneishut ena sua vida), e arrie fòrça quan li condàuem qu'en manament de Non auciràs, i calaue perditzes e capons, garies e totes es causes que non mos volie balhar, e, plan que òc, era hame, donques que semblaue qu'ère pecat aucir-la, e enquia herir-la, sivans regatejaue eth repaish.
Damb tot aquerò se passèren tres mesi, e, ara fin, sagèc senhor Alonso manar ath sòn hilh entà Alcalà pr'amor d'estudiar çò que li mancaue dera Gramatica.
Me didec a jo se i volia vier, e jo, que non desiraua ua auta causa senon gésser dera tèrra a on s'entenesse eth nòm d'aqueth maudit perseguidor d'estomacs, m'aufrí a servir ath sòn hilh tau qu'ac hèja.
Ath delà, li balhèc un sirvent coma majordòm pr'amor de qué li governèsse era casa e tenguesse compde des sòs des despenes, que mos autrejaue remetudi en cedules qu'enviaue a un òme que se cridaue Julian Merluza.
Botèrem eth hardèu en car d'un Diego Monje; qu'ère un miei lhetet e un aute de còrdes damb arròdes entà calar-lo dejós deth mèn e deth majordòm, que se cridaue Baranda, cinc matalassi, ueit linçòs, ueit coishins, quate tapissi, ua mala damb ròba blanca, e es autes menudalhes de casa.
Er ostalèr ère sarrasin e lairon, qu'en tota era mia vida auia vist gosset e gat amassa damb era patz qu'aqueth dia.
Hec ua grana hèsta, e coma qu'eth e es sirvents deth carretèr èren d'acòrd entà engusar (que ja auien arribat abantes damb er hardèu, donques que nosati venguíem mès darrèr), s'apressèc ath coche, me balhèc a jo era man entà gésser der estriu, e me didec s'anaua a estudiar.
Jo li responí que òc; me metec ath laguens, e i auie dus brigands damb ues hemnetes; un caperan pregant; un vielh mercadèr, aganit, sajant de desbrembar-se'n de sopar pressaue as sòns uelhs pr'amor de qué s'adormissen en dejun; hège veir que badalhaue en tot díder: "Mès m'engrassís un shinhau de jadilha que guairi faisans a en mon."
Dus estudiant sirvents, des de mantilha27, damb er arrat peth vrente, auien campat pera aubèrja entà avalar quauquarren.
Eth mèn patron, donc, coma mès nauèth ena aubèrja e gojat, didec:
Senhor ostalèr, balhatz-me çò qu'auetz entà jo e es mèns vailets.
Toti èm vailets de VM, dideren de pic es brigands, e vos auem de servir.
Adishatz, òstalèr, guardatz ad aguest cavalièr que vos arregraïrà tot çò que hèssetz.
Uedatz era recodina.
E, en tot díder aquerò, venguec un e li treiguec era capa, e didec:
Posatz-vos, VM, senhor mèn.
E la placèc en un banc de pèira.
Didec ua des hemnes:
Quina bona portadura de cavalièr!
E va a estudiar?
Ei, VM, eth sòn vailet?
Jo responí, en tot creir qu'ère tau qu'ac didien, que jo e er aute n'èrem.
Me demanèren eth sòn nòm, e tan lèu lo didí, un des estudiants venguec entada eth, miei plorant, e en tot balhar-li ua abraçada sarrada, didec:
Ò, eth mèn senhor Diego, qui m'aurie dit a jo, hè ara dètz ans, que veiria a VM d'aguesta sòrta?
Malerós de jo, que sò en tau estat que non m'arreconeisheratz!
Eth se demorèc estonat, e jo tanben, qu'auríem jurat es dus non auer-lo vist ena nòsta vida.
Er aute companh anaue guardant a senhor Diego ena cara, e didec ath sòn amic:
Ei aguest eth senhor que de sa pair me didéretz vos tantes causes?
Qu'a estat entà nosati un gran gòi de coneisher-vos!
Diu vos age!
E comencèc a senhar-se.
Qui aurie dit que non s'auien elevat entre nosati?
Senhor Diego se l'aufric fòrça, e tant que li demanaue eth sòn nòm, gessec er ostalèr e botèc es tovalhes, e endonviant era engusa didec:
Deishatz aquerò, que ja ne parlaram dempús de sopar, que se herede.
Es estudiants dideren:
Sope, VM, que tant qu'a nosati mos premanissen çò que sigue, vos mestraram era taula.
Jesús, didec senhor Diego, seiguetz, se vos platz.
E ad aquerò responeren es brigands, sense parlar entre eri.
Dempús, senhor, qu'encara non ei tot prèst.
Jo, quan vedí as uns convidadi e as auti que se convidauen, m'aclapè e cranhí çò que se passèc.
Pr'amor qu'es estudiants cuelheren era ensalada, qu'ère un rasonable plat, e guardant ath mèn patron, dideren:
Que no ei rason qu'a on age un cavalièr tan principau se demoren aguestes daunes sense minjar.
Mane, VM, que les hèsquen a vier un mòs.
Eth, en tot hèr de galant, les convidèc.
Se seigueren, e entre es dus estudiants e eres, en quate nhacades, non deishèren senon un capuret, que se mingèc senhor Diego.
E quan l'ac balhauen, aqueth maudit estudiant didec:
Qu'auec VM un pairin, oncle de ma pair, que jamès mingèc letugues, e son dolentes entara memòria, e mès que mès de nets, e aguestes non son tan bones.
E tant que didie aquerò s'avalèc un panet, e er aute, un aute.
E es hemnes?
Donques ja s'auien avalat un pan, e eth que mès minjaue ère eth prèire, mès sonque damb es uelhs.
Se seigueren es brigands damb miei crabòt padenat e dus talhs de heda e un parelh de colombs codudi, e dideren:
Mès pair, se qué ètz aquiu?
Vietz e cuelhetz, qu'eth mèn senhor Diego mos convide a toti.
Valguem Diu!, qu'era glèisa li cau èster era prumèra.
Sonque dider-l'ac, se seiguec.
Ja, quan vedec eth mèn patron que toti s'auien plaçat, se comencèc a aclapar.
S'ac repartiren tot e a senhor Diego li balhèren sabi pas se quini uassi e ales en tot díder que "deth crabòt eth uasset e der audèth es aletes" e qu'ac didie er arrepevèri.
Damb tot açò nosati mingèrem arrepervèris e eri audèths.
Çò d'aute s'ac avalèren eth prèire e es auti.
Didien es brigands:
Non sopetz guaire, senhor, que vos harà mau.
E contunhaue eth maudit estudiant:
E ath delà, qu'ei de besonh hèr-se a minjar pòc, tara vida d'Alcalà.
Jo e er aute vailet pregàuem a Diu que les amièsse en soquèr e que deishèssen quauquarren.
E en auer-s'ac minjat tot e eth caperan repassat es uassi des auti, tornèc eth brigand e didec:
Ò, pecador de jo!
Non auem deishat arren entàs vailets.
Vietz aciu.
Tè, senhor ostalèr, balhatz-les tot çò qu'auéssetz, vaquí un doblon.
Que VM me perdone, senhor cavalièr, mès que deuetz sabèr pòca causa de cortesia.
Dilhèu non coneishetz ath mèn senhor cosin?
Qu'eth les balharà as sòns vailets e enquia e tot as nòsti se le auéssem, coma mos a balhat a nosati.
E virant-se de cap a senhor Diego, qu'ère estonat, didec:
Non vos emmaliciètz, senhor, que non vos coneishien.
Malediccions li lançè, sense fin, quan vedí tan grana simulacion.
Lheuèren es taules e toti li dideren a senhor Diego que se calèsse en lhet.
Eth volie pagar eth sopar e li preguèren que non ac hesse, que ja ac harie peth maitin.
S'estèren ua estona en tot parlar; li preguntèc eth sòn nòm ar estudiant, e eth didec que se cridaue Coronèl.
Que repause en lunfèrn, onsevolhe que sigue).
Vedec ar avar que dormie e didec:
E VM vòl arrir?
Donques hescam quauqua burla ad aguest mau vielh, que non s'a minjat qu'ua poma en tot eth camin, e ère fòrça bona.
Es brigands dideren:
Que Diu age ath licenciat; hescatz-ac, qu'ei de rason.
Damb aquerò, s'apressèc e li treiguec ath praube vielh, de dejós es pes, ues biaces, e en tot remenar-les trapèc ua caisha, e coma se siguesse tambor de guèrra arremassèc ara gent.
Vengueren toti e, daurint-la, vedec qu'èren boniqueries.
Treiguec totes es que i auie e ath sòn lòc i botèc pèires, paus e tot çò que trapèc, e ath dessús dus o tres gipassi e un tròç de teule.
Barrèc era caisha e la placèc a on ère, e didec:
Donques encara non ei pro, qu'eth vielh a ua bota.
Treiguec eth vin e desengainant ua coishinèra deth nòste coche, dempús d'auer botat un shinhau de vin ath dejós, l'aumplic de lan e d'estopa, e la barrèc.
Damb tot aquerò, vengueren toti a calar-se en lhet sonque pera ora e mieja que restaue, e er estudiant ac metec tot enes biaces, e en plec deth mantèl li botèc ua gran pèira, e se n'anec a dormir.
Arribèc era ora de caminar; se desvelheren toti, e eth vielh encara dormie.
Lo cridèren e, en lheuar-se, non podie apitar eth plec deth mantèl.
Guardèc çò qu'ère, e er ostalèr, de bon voler, lo pelegèc, dident:
Diu m'on age!
Non trapèretz ua auta causa tà hèr-vos a vier, pair, senon aguesta pèira?
Qué les semble a VMs se non ac auessa vist?
Qu'ei causa qu'estimi en mès de cent ducats, pr'amor qu'ei contra eth mau d'estomac.
Juraue e perjuraue qu'eth non auie metut aquerò en plec deth mantèl.
Didien es estudiants:
Non demane mès qu'un chavo.
E responec un brigand:
Non, que non se burlarie dauant de nosati d'aguest cavalièr; encara qu'ostalèr, se'n sap de çò que hè.
Deishe VM governar-se, qu'ei ena man…
Aguesti les balharè per aubèrja, qu'ad aguesti tafurèls damb quate reiaus se les tape era boca.
Mos demorèrem espauridi dera despena.
Esdejoèrem un mòs, e eth vielh cuelhec es sues biaces e, pr'amor de qué non vedéssem çò que treiguie e pr'amor de non repartir damb arrés, les desliguèc ena escurina dejós eth mantèl, e en tot agarrar un tròç de gipassi se lo fotèc ena boca e li calèc ua nhacada damb eth miei dent qu'auie, e lèu lo perdec.
Comencèc a escopir e a hèr gèsti de hàstic e de dolor; mos apressèrem toti ada eth, e eth caperan eth prumèr, en tot dider-li se qué li passaue.
Se comencèc a balhar a Satanàs, deishèc quèir es biaces; s'apressèc ada eth er estudiant, e didec:
Vade retro, guarda era crotz!
Un aute dauric un breviari; li heren creir qu'ère endemoniat, enquia qu'eth madeish didec que n'ère, e demanèc que li deishèssen esclarir era boca damb un shinhau de vin, qu'eth amiaue ena bota.
Lo deishèren, e en tot trèir-la, la dauric; e metent en un veire un shinhau de vin, gessec damb era lan e era estopa un vin sauvatge, tan barbat e pelut que non se podie béuer ne colar.
Alavetz venguec de pèrder era paciéncia eth vielh, mès en veir es desgahonades arridalhes, hec per carar e pujar en car damb es tafarèls e es hemnes.
Es estudiants e eth prèire se calèren en dus saumets, e nosati pugèrem en coche, e sonque començar a caminar qu'es uns e es auti comencèren a hèr-mos burla, en tot declarar çò que s'auie passat.
Er ostalèr didie:
Senhor nau, damb pòques estrenes coma aguesta envielhiratz.
Eth caperan didie:
Que sò prèire; aquiu delà vos ac pagarè damb misses.
E eth maudit estudiant cridaue:
Senhor cosin, eth pròplèu viatge rascatz-vos quan vos mengen e non dempús.
Er aute didie:
Ronha de VM, senhor Diego.
Nosati non ne hérem cabau; Diu se'n sap se guaire embestiadi anàuem.
Damb aguestes e d'autes causes, arribèrem ena vila; hérem jadilha en ua aubèrja, e en tot eth dia, qu'arribèrem tàs nau, venguérem de condar eth sopar passat, e jamès ne treiguérem tarlat des despenes.
Abantes que hesse net gessérem dera aubèrja entara casa que mos auien logada, qu'ère dehòra dera pòrta de Santiago, pati d'estudiants a on n'i a fòrça amassa, encara qu'aguesta mos i estàuem solet tres estatjants desparièrs.
Qu'ère eth patron e ostalèr des que cren en Diu per cortesia o en faus; morisqui les criden en pòble.
Me recebec, donc, er ostalèr damb pejor cara que se jo siguessa eth plan Sant Sacrament.
Sabi pas s'ac hec pr'amor de qué comencèssem a tier-li respècte o per èster eth sòn naturau, donques que non ei guaire qu'age mala condicion aqueth que non a bona lei.
Placèrem eth nòste hardèu, apraièrem es lhets e çò d'aute, e dormírem aquera net.
Trinquèc era auba, e vaquí en camisa a toti es estudiants dera aubèrja a demanar eth dret de patent ath mèn patron.
Eth, que non sabie se qué ère, me preguntèc qué volien, e jo, mentretant, per s'un cas, m'acomodè entre dus matalassi e solet treiguia miei cap tà dehòra, que semblaua ua tartuga.
Demanèren dues dotzenes de reiaus; les ac balhèren e damb tant de sòs comencèren un tapatge de mil diables, dident:
Òsca eth companh!, e que sigue admetut ena nòsta amistat!
Que gaudisque des preeminéncies deth veteran.
Que posque auer ronha, anar mascarat e patir era hame que toti.
E damb aquerò (guardatz, senhor, quini privilègis!
Ath mèn patron lo pairinèren uns collegiaus coneishudi de sa pair e entrèc en sòn grop, mès jo, que me calie entrar en un aute de desparièr e èra solet, me cuelhec era tremoladera.
Entrè en pati, e encara non i auia botat eth pè, que s'acarèrem damb jo e comencèren a díder: "Nau!".
Jo, entà dissimular, m'estarnè d'arrir, coma se non ne hessa cabau; mès que non siguec pro, pr'amor que, en tot apressar-se a jo ueit o nau, comencèren a arrir-se'n.
Me pugèc era sang en cap; jamès Diu ac permetesse, pr'amor que de seguit se metec un qu'ère ath mèn costat es mans en nas e en tot hèr-se enlà, didec:
Qu'encara ei per ressuscitar aguest Latzèr, sivans putz.
E damb aquerò toti se heren enlà tapant-se eth nas.
VMs qu'an rason, que putz fòrça.
Les hec arrir e, en tot desseparar-se, ja n'auie amassadi enquia un centenat.
Comencèren a hèr roncar era gargamèra e mutinar-se, e ena tossiquèra e en daurir e barrar des boques, vedí que se premanien escopits.
En tot aquerò, un manchegàs refredat me'n hec a vier un de terrible, dident:
Guarda!
Jo alavetz, que me vedí perdut, didí:
Èra per díder te, mès siguec tanta era bataria e ploja que queiguec sus jo, que non podí acabar era paraula.
Jo amiaua eth ròstre caperat damb era capa, e tan cibla, que toti tirauen entà jo, e qu'ère de veir damb quin afustatge.
Èra nheuat de cap a pès, mès un brigand, en veder-me caperat e que non auia arren ena cara, venguec entà jo dident tot embestiat:
Qu'ei pro, non li dètz damb eth pau!
E jo, sivans me tractauen, me pensè qu'ac harien.
Me descaperè per veir çò que passaue, e ath còp, eth que balhaue es votzes me fotèc un escopit entre es dus uelhs.
Aciu que cau veir es mies penes.
Lheuèc era infernau gent tau rambalh que m'aclapèren, e jo, sivans çò que me lancèren, des sòns estomacs, ath dessús, me pensè qu'entà estauviar de mètges e potingues demoren as naui entà purgar-se.
Voleren, dempús d'aquerò, meter-me pecigades mès que non auie lòc sense hèr-se a seguir enes sues mans era mitat deth fard dera mia nera capa, ja blanca pes mèns pecats.
Me deishèren, e anaua hèt un gibrelh vielh de pura saliua.
M'entornè entà casa, qu'a penes l'endonviè, e siguec ua sòrt que siguesse de maitin, pr'amor que sonque tumè damb dus o tres gojats, que deuien èster de bona pasta pr'amor que sonque me lancèren quate o sies escopits e dempús me deishèren.
Jo, que cranhí qu'ac hesse, didí:
Tietz-vos, ostalèr, que non sò Ecce-Homo.
Pro que non ac auessa dit, pr'amor que me fotèc dues liures de còps, tustant sus es mies espatles damb es peces qu'auie.
Damb aguesta ajuda hijuda, miei desgahonat, pugè entà naut; e en tot cercar per a on cuélher era sotana e era capa pr'amor de me les trèir, se passèc fòrça estona.
A tot darrèr, me lo treiguí e me metí en lhet e lo pengè en ua hurga.
Venguec eth mèn patron e coma que me vedec dormint e non se'n sabie dera hastigosa aventura, s'emmalicièc e comencèc a chinar-me es peus tant ara prèssa que, damb un shinhau mès, me desveilhi cauvet.
Me lheuè cridant e planhent- me, e eth, damb mès colèra, didec:
Ei aguesta ua bona manèra de servir, Pablos?
Que ja ei ua auta vida.
Jo, en enténer díder "ua auta vida", me pensè qu'èra mòrt, e didí:
Pro m'encoratge VM enes mèns trabalhs.
Vedetz se com s'està aguesta sotana e capa, qu'a servit de mocador as màger nassi que s'an vist passar jamès, e guardatz aguestes costelhes.
E damb aquerò petè en somics.
Pablos, daurís eth uelh que padenen carn.
Hè per tu, qu'aciu non as un aute pair ne mair.
Li condè tot çò que s'auie passat e me manèc despolhar e anar-me'n entara mia cramba (qu'ère a on dormien quate vailets des òstes dera casa).
Mès, quan comencen es malastres entà un, semble que jamès s'acaben, que vien encadenadi e es uns se hen a vie as auti.
Vengueren a ajaçar-se es auti vailets e, saludant-me toti, me preguntèren s'èra malaut pr'amor qu'èra ja en lhet.
Jo les condè eth cas e, de pic, coma s'en eri non i auesse cap de mau, se comencèren a senhar, dident:
Ne entre luterans se passarie aquerò.
I a tanta marridesa?
Un aute didie:
Eth prèire n'a eth tòrt per non botar-i remèdi.
Arreconeisheríetz as que i èren?
Jo responí que non, e les arregraí eth favor que me mostrauen.
Damb aquerò acabèren de despolhar-se, s'ajacèren, amortèren era lum, e jo me dormí, donques que me semblaue qu'èra damb ma pair e es mèns frairs.
Deuien èster es dotze qu'un d'eri me desvelhèc cridant, dident:
Ai, que m'aucissen, lairons!
S'entenien en sòn lhet, entre aguesti crits, uns còps de soriac.
Qué ei aquerò?
E sonque trèir eth cap, damb ua còrda me fotèren ua foetada en tota era esquia.
Comencè a planher-me; me volí lheuar, se planhie er aute tanben; me fotien a jo solet.
E comencè a díder:
Justícia de Diu!
Mès èren tan frequentes es foetades sus jo, que ja non me restèc, pr'amor que m'auia abaishat es hlaçades, un aute remèdi senon botar-me dejós eth lhet.
Ac hi atau, e de pic es tres que dormien comencèren a cridar tanben, e coma que sonauen es foetades, jo me pensè que bèth un de dehòra mos fotie a toti.
Mentretant, aqueth maudit qu'ère ath mèn cant se passèc en mèn lhet e defequèc en eth, e ac curbic, en tot entornar-se'n en sòn.
Cessèren es foetades e se lheuèren cridant es quate, dident:
Qu'ei ua gran brigandalha, e non s'a de demorar atau!
Jo encara èra jos eth lhet planhent-me coma un gosset aganchat ena pòrta, tant arropit que semblaua un can lebrèr damb ua rampilhada.
Heren veir es auti que barrauen era pòrta, e jo alavetz gessí d'a on èra e pugè en mèn lhet, preguntant se les auien hèt mau.
Toti se planhien de mòrt.
M'ajacè, me caperè e tornè a dormir, e coma m'estornejaua en sòmis, quan me desvelhè me trapè enlordit e hèt un privat.
Se lheuèren toti e jo cuelhí coma desencusa es foetades pr'amor de non vestir-me.
Que non i auie diable que me botgèsse d'esponera.
Èra confonut, considerant, que dilhèu, damb era pòur e eth trebolèri, sense senter-me'n, auia hèt aquera viletat, o entre sòmis.
A tot darrèr, jo me trapaua innocent e colpable e non sabia se desencusar-me.
Es companhs s'apressèren a jo, planhent-se e dissimulant fòrça, tà preguntar-me se com me trapaua; jo les didí que fòrça mau, pr'amor que m'auien balhat ben ben foetades.
Les preguntè se qué s'auie podut passar, e eri didien:
Òc ma hè que non s'escape, qu'eth matematic29 mos ac diderà.
Mès, deishant aquerò, vejam s'ètz nafrat, pr'amor que vos planhíetz fòrça.
E en tot díder aquerò lheuèren era ròba damb er in d'escarnir-me.
Ei possible, Pablos, que non me'n gesca de tu?
Son es ueit, e encara en lhet?
Lheua-te, macarèu!
E didie un:
E se VM non s'ac cre, lheuatz-vos, amic.
E cuelhie era ròba.
E quan vederen que non auie remèdi per aqueth camin, didec un:
Còs de Diu e com putz!
Senhor Diego didec madeish, pr'amor qu'ère vertat, e dempús, darrèr sòn, toti comencèren a guardar s'auie ena cramba bèth urinal.
Didien que non se podie estàr aquiu.
Didec un:
Donques, be n'ei de bon aquerò entà auer d'estudiar!
Guardèren es lhets e les tirassèren entà veir ath dejós, e dideren:
Plan que òc, jos eth de Pablos que i a quauquarren; hem-lo a vier en un des nòsti e guardem jos eth sòn.
Jo que vedia pòc remèdi en negòci e que m'anauen a méter man, hi veir que m'auie cuelhut un atac de còr: m'agarrè as paus, hi potèles…
Eri que se'n sabien deth mistèri, sarrèren damb jo, dident:
Qu'ei malastre!
Senhor Diego me cuelhec eth dit còr30 e, fin finau, entre es cinc me lheuèren, e en quilhar es linçòs siguec tant er arrir de toti en veir es nauèths non ja colombets31 senon colombs grani, que s'en.honsaue era estança.
Praube d'eth, didien es brigands (jo hèja veir qu'èra estavanit); tire-lo, VM, d'aguest dit còr.
Es auti sagèren balhar ua auta garrotada enes cames, e didien:
Eth praubet ara sens dobte s'a enlordit, quan l'a arribat er atac.
Qui diderà çò que jo sentia, damb era vergonha, eth dit desarticulat e damb perilh de qué me fotèssen garrotades!
Fin finau, de pòur de que me les balhèssen, que ja m'auien es còrdes enes cames, hi veir qu'auia revengut, e encara qu'ac hi rapid, coma qu'es brigands anauen damb malícia, ja m'auien hèt dus dits de senhau en cada cama.
Me deishèren en tot díder:
Jesus, be n'ètz d'escanaulit!
Jo ploraua de ràbia, e eri didien de bon voler:
Mès vau era vòsta salut qu'er auer-vos enlordit.
Cara.
E alavetz me botèren en lhet, après auer-me lauat, e se n'anèren.
Jo non hèja que pensar com lèu ère pejor çò que m'auie arribat en Alcalà un dia que çò que m'arribèc damb Cabra.
Tà meddia me vestí, netegè era sotana çò de mielhor possible, en tot lauar-la damb parracs, e demorè ath mèn patron que, en arribar, me preguntèc se com estaua.
Mingèren toti es dera casa e jo, encara que pòc e de mala encòlia.
E dempús, en tot arremassar-me damb toti en correder, es auti vailets, dempús de hèr-me trufaria, declarèren era burla.
L'arriren toti, se doblèc eth mèn escarni, e didí ath mèn laguens: "Compde, Pablos, alèrta".
Prepausè hèr vida naua, e atau, vengudi amics, viuérem d'aciu entà dauant toti es dera casa coma frairs, e en aguestes escòles e patis arrés m'enquimerèc mès.
Libre Prumèr: Capitol VI: Sus es crudeutats dera patrona, e es coquinaries que hec.
De tant pensar en eth, venguí a èster brigand damb es brigands, e mès que toti, se podia.
Sabi pas s'ac artenhí, mès asseguri a VM que hi tot çò que podí.
Prumèr, jo condamnè a mòrt a toti es porcèths qu'entrèssen ena casa e as porics dera patrona que d'eth corrau passèssen en mèn quarto.
Se passèc qu'un dia entrèren dus porcèths de çò de mielhor qu'auia vist ena mia vida.
Jo èra en tot jogar damb es auti vailets, e les entení gronhar, e didí a un:
Vietz e vedetz se qui gronhe ena nòsta casa.
I anèc, e didec que dus porcèths.
Jo, que non l'entení, m'emmaliciè tant que gessí aquiu dident qu'ère massa coquinaria vier a gronhar en casa des auti.
E en tot díder aquerò, li calè, a pòrta barrada, era espada peth pièch a cadun, e dempús les ablasiguèrem.
Entà que non s'entenesse eth tapatge que hègen, toti amassa hègem grani crits coma se siguéssem cantant e atau expirèren enes nòstes mans.
Treiguérem es vrentes, recuelhérem era sang, e damb matalassi de palha les ahlamèrem en corrau, de sòrta que quan vengueren es patrons ja ère tot prèst, encara que mau, mens es vrentes, qu'encara non èren acabades de hèr es botifarres.
E non per manca de prèssa, plan, pr'amor que per non pèrder temps les auíem deishat damb era mitat de çò qu'auien laguens, e mo'les mingèrem era màger part d'eres tau que les amiauen hètes eth porcèth ena tripa.
Se'n sabec, donc, senhor Diego deth cas, e s'embestièc damb jo de sòrta qu'obliguèc as òstes (que non se podien tier d'arrir) a vier-me a quèrrer.
Me preguntaue senhor Diego se qué dideria se m'acusauen e me cuelhie era justícia, e ad açò responí que dideria qu'èra mòrt de hame, qu'ei era desencusa des estudiants; e que se non servie, dideria que coma qu'entrèren sense trucar ena pòrta, coma se siguessen ena sua casa, me pensè qu'èren nòsti.
Arriren toti pes desencuses.
Didec senhor Diego:
A fe de Diu, Pablos, qu'auetz talents de garrolha.
E me gessie era amna d'alegria, pr'amor qu'èrem dus es endravadi32: mos auíem conjurat contra eth cerèr.
Jo èra eth cererèr Judes33, de cap a pès, que dès alavetz ereti sabi pas per quin amor ath panatge, aguest mestièr.
Era carn non seguie enes mans dera patrona era orde retorica, pr'amor que tostemps anaue de mès a mens; non ère bric carnau, senon que, de pur penitenta ère enes uassi.
E quan podie hicar craba o oelha non hicaue vedèth, e s'auie uassi, non entraue causa greishosa.
Enes Pasques, tà diferenciar, pr'amor de qué se podesse veir qu'era ola ère grassa, solie calar-i tròci de candèla coma greish e atau didie qu'es sues oles èren grasses, peth cap de candela.
E ère vertat, sivans m'ac hec a veir un blese que jò mastulhè un dia.
Era didie, quan jo èra dauant:
Patron mèn, de vertat que non i a mielhor servici qu'eth de Pablitos, se non siguesse tan coquin; sauvatz-lo-vos, que pro que se pòt tier era sua coquinaria pera sua fidelitat; se hè a vier çò de mielhor dera plaça.
Jo, plan per aquerò, didia d'era çò de madeish e atau tenguíem enganhada ara casa.
Se se crompaue òli ar engròs, carbon o heda, n'amagàuem era mitat, e quan mos semblaue, didíem era patrona e jo:
Moderese, VM, enes despenes, que de vertat se s'esdeguen tant non n'aurà pro damb era fortuna deth Rei.
Que ja s'a acabat er òli o eth carbon.
Autant de rapid a despareishut.
Mane, VM, crompar-ne mès e òc ma hè que s'a de lúder de ua auta manèra.
Balhatz-li sòs a Pablitos.
Me les balhauen e les veníem era mitat panada, e de çò que crompàuem ne cisalhàuem era auta mitat; e atau se passaue en tot, e se bèth còp crompaua jo quauquarren ena plaça ath prètz que valie, mos pelejàuem de bon voler era patrona e jo.
Era didie:
Non me digues, Pablitos, qu'aquerò son dus quarts de salada.
Jo hèja que ploraua, daua votzes, m'anaua a plànher ath mèn senhor, e lo pressaua pr'amor de qué envièsse ath majordòm tà saber-se'n, entà que carèsse era patrona, que de bon voler persutaue.
Venguien e se'n sabien, e damb aquerò asseguràuem ath patron e ath majordòm, e se demorauen arregraïdi de jo, e dera patrona per çò der in de susvelhar es sòns bens.
Li didie senhor Diego, plan satisfèt, de jo:
Be siguesse Pablitos tant aplicat de vertut coma n'ei de fidar!
Tot aquerò ei era leiautat que me didetz vos d'eth?
Les tenguérem d'aguesta sòrta, shurlant-les coma sangsugues.
Jo apostarè que VM s'espaurís dera soma de sòs que se sauvaue ath cap der an.
Aquerò que deuie èster molt, mès que non deuie obligar a restitucion, pr'amor qu'era patrona cohessaue e comuniaue de ueit en ueit dies e jamès vedí tralha d'imaginacion de tornar arren ne tier racacòr, tot e qu'ère, coma digui, ua santa.
Amiaue tostemp un rosari en còth, tan gran, qu'ère mès de baish prètz cargar un hèish de lenha.
D'eth penjauen fòrça manats d'imatges, crotzes e compdes de perdons que hègen bronit de cascavèl.
Benedie es oles e, en escumejar, hège crotzes damb eth padelon.
Jo me pensi que les conjuraue entà trèir-les es esperits, donques que carn non n'auie.
En totes es imatges didie que pregaue cada net pes sòns benfactors, compdaue mès de cents sants coma avocats sòns, e de vertat qu'auie de besonh de totes aguestes ajudes pr'amor de trèir-se deth dessús tot çò que pecaue.
Començaue peth Just Jutge e acabaue damb eth Conquibules, que didie era, e damb era Salve Regina.
Didie es oracions en latin, de bon voler, pr'amor de hèr-se a veir innocenta, de sòrta que mos estarnàuem d'arrir toti.
Qu'auie d'autes adreties; ère conquerenta de volentats e ussièr de gusti, qu'ei madeish que petofièra; mès se desencusaue damb jo dident que li venguie de raça, coma ath rei de França guarir gautissons.
Vos pensaratz que tostemp èrem en patz?
Donques, qui non se'n sap de qué dus amics, se son avariciosi, e se son amassa, les cau sajar d'enganhar er un ar aute?
Demorèrem enemics coma gats e gats, qu'ena recodina ei pejor que gats e gossets.
Jo, que me vedí ja mau damb era patrona, e que non la podia enganhar, cerquè naues formes de divertir-me e tumè damb çò qu'es estudiants criden córrer o desrabar.
Damb tot aquerò m'arribèren causes plan gracioses, pr'amor qu'anant ua net tàs nau (que i va pòca gent) peth carrèr Major, campè ua confitaria e en era un tistèr de panses sus eth taulèr, e cuelhent enventida, l'agarrè e me calè a córrer.
Eth confiteire venguec ath mèn darrèr, e d'auti vailets e vesins.
Jo, coma qu'anaua cargat, vedí que, a maugrat d'auer-les auantatge, m'agarrarien, en en virar ua cantoada, me seiguí sus eth e m'estropè damb era capa era cama e comencè a díder, damb era cama ena man, simulant èster un praube:
Ai!, que Diu vos perdone!, que m'auetz caushigat!
M'enteneren aquerò e en arribar, comencè a díder: "Per tan nauta Senhora" e çò de costum dera "ora amendrida"34 e "aire apoiridit"35.
Eri venguien desalenadi, e me dideren:
Va per aciu un òme, frair?
Aquiu dauant, que m'a caushigat, laudat sigue Diu.
S'esdeguèren damb aquerò e se n'anèren; me demorè solet, me hi a vier eth tistèr entà casa, condè era burla, e non voleren creir que s'auie passat atau, encara qu'ac celebrèren fòrça.
Plan per aquerò, les convidè entà ua auta net a veder-me cuélher caishes.
Vengueren, e en encuedar-se'n eri qu'es caishes èren laguens era botiga e que no les podia cuélher damb era man, ac dèren per impossible, e mès per èster-i eth confiteire, per çò que l'auie arribat ar aute des panses, en alèrta.
Venguí, donc, e hènt repè dotze passi damb era man ena espada, qu'ère un estòc celh, venguí ath mès còrrer, e en arribar ena botiga, didí:
E lancè ua estocada per dauant deth confiteire.
Eth se deishèc quèir demanant confession, e jo claué era estocada en ua caisha e la treiguí damb era espada e partí damb era.
Mès, en tot virar es uelhs, coma que demorèren escampilhades en gésser era caisha es qu'èren ar entorn, se n'encuedèc dera burla, e comencèc a senhar-se que non acabaue.
Cohèssi que jamès arren me shautèc tant.
Didien es companhs que jo non solet podia mantier era casa damb çò que corria, qu'ei madeish que díder panar, en nòm endravat.
Jo, coma qu'èra gojat e entenia que me laudauen er engenh, que me'n gessia d'aguestes coquinaries, m'encoratjaua entà hèr-ne fòrça mès.
Cada dia me hèja a vier era cencha plia de gèrres des monges, que les demanaua entà béuer e me les hèja a seguir; les convencí de qué non balhèssen arren sense gatge prumèr.
E atau, prometí a senhor Diego e a toti es companhs, de trèir ua net es espades ara madeisha ronda36.
Se senhalèc se quina auie d'èster, e venguérem amassa, jo ath dauant, e en tot aubirar ara justícia, venguí damb un aute vailet dera casa, plan enventit, e didí:
Justícia?
Responeren:
Ei eth corregidor?
Dideren que òc.
Me calè de jolhs e didí:
Senhor, enes vòstes mans ei eth mèn remèdi e era mia resvenja e fòrça profit entara causa publica; volgue VM entener-me dues paraules solets, s'ei que voletz ua grana presa.
Jo li didí:
Senhor, jo è vengut de Sevilla seguint a sies òmes, es mès maufactors deth mon, toti lairons e tuaires d'òmes, e entre eri vie un qu'aucic a ma mair e a un frair mèn entà panar-les, e aquerò qu'ei provat; e vien acompanhant, sivans les è entenut a díder, a ua espiona francesa; e enquia e tot sospechi, per çò que les è entenut a díder, qu'ei… (e baishant mès era votz didí) Antoni Perez.
Damb aquerò, eth corregidor hec un bot entà naut, e didec:
E a on son?
Senhor, en bordèl; non s'arture VM, qu'es amnes de ma mair e frair vos ac pagaràn en oracions, e eth Rei aciu.
Jesús, didec, non mos arturem.
Tè, seguitz-me toti!
Balhatz-me un escut.
Jo alavetz li didí, en tot hèr-lo enlà un aute còp:
Senhor, que se perderà VM se hè aquerò, pr'amor qu'ei de besonh que toti VMs entren sense espades, e un a un, qu'eri son enes estances e amien pistoles, e en veir entrar damb espades, coma que se'n saben que solet les pòt amiar era justícia, tiraràn.
Damb dagues qu'ei miehor e cuelher-les es braci peth darrèr, qu'èm fòrça gent.
Li semblèc ben ath corregidor eth plan, pera cobesença dera presa.
Damb tot aquerò venguérem près, e eth corregidor, avertit, manèc que jós ues èrbes metessen toti, amagades, es espades, en un camp qu'ei lèu dauant era casa; les deishèren e caminèren.
Jo, qu'auia avisat ar aute que deishar-les eri e cuelher-les eth siguesse ua soleta causa, ac hec atau; e entrant me demorè darrèr de toti, e barrejadi eri damb d'auta gent qu'entraue, hi repè e me filè per un carreron que ges en Vitoria, que ne un gosset lebrèr m'artenherie.
Eri entrèren e non vederen arren, pr'amor que non auie qu'estudiants e tafarèls (qu'ei madeisha causa), comencèren a cercar-me, e en non trapar-me, sospechèren çò que siguec, e en tot vier a cercar es sues espades, non ne trapèren deguna.
Be ne hec de diligéncies damb eth rector eth corregidor!
Aquera net correren toti es patis reconeishent es cares e cercant es armes.
Vengueren en casa, e jo, tà que non m'arreconeishessen, èra estirat en lhet damb ua còfa e ua candèla ena man e un Crist ena auta e un companh clèrgue ajudant-me a morir, e es auti pregant es letanies.
Venguec eth rector e era justícia, e vedent er espectacle, gesseren, sense saber qu'aquiu i auie eth qu'auie costat er ahèr.
Non guardèren arren, mèsalèu eth rector me hec un respons; preguntèc s'èra ja sense parlar, e li dideren que òc; e damb aquerò partiren desesperadi per non trapar tralha, en tot jurar eth rector de remeter-lo tath jutge se lo trapauen, e eth corregidor de penjar-lo siguesse qui siguesse.
Me lheuè deth lhet, e enquia aué non s'a acabat de hestejar era burla en Alcalà.
E entà non alongar-me mès, dèishi de condar se com hège monte37 era plaça deth pòble, pr'amor que de caishes de tondeires e argentèrs e taules de frutères (que jamès desbrembarè er escarni de quan siguí rei de pothi) sostenguie era humeneja de casa pendent tot er an.
Me cari es rendes qu'auia sus es havaraus, vinhes e uarts, en toti aqueri entorns.
Damb aquerò e d'autes causes, comencè a cuélher fama de coquin e escarrabilhat entre toti.
Me favorien es cavalièrs e a penes me deishauen servir a senhor Diego, que tostemp l'auí eth respècte qu'ère de besonh pera grana estimacion que m'auie.
Libre Prumèr: Capitol VII: Dera partida de senhor Diego, e naues sus era mòrt de sa pair e mair, e era resolucion que cuelhec tà amiar entà dauant es sues causes.
En aguest temps, l'arribèc a senhor Diego ua carta de sa pair, qu'ena sua envolòpa ne venguie ua auta d'un oncle mèn cridat Alonso Ramplon, òme estacat a tota vertut e plan coneishut en Segovia per çò qu'ère relacionat damb era justícia, donques que, guaires justícies aquiu s'auien hèt de quaranta ans ençà, auien passat pes sues mans.
Qu'ère borrèu, entà díder era vertat, mès ua agla en sòn mestièr; qu'en veder-lo actuar, a un que li venguien talents de deishar-se penjar.
Aguest, donc, m'escriuec ua carta en Alcalà, de Segovia estant, d'aguesta sòrta:
Me hè dò de balhar-vos naues de pòc gust.
Vòste pair moric hè ueit dies damb era màger valor qu'age mòrt cap òme en mon; ac digui jo pr'amor d'auer-lo penjat.
Pugèc en saumet e sense botar eth pè en estriu; l'estaue eth gipon vaquèr38 que semblaue hèt expressaments entada eth, e coma qu'auie aquera portadura, arrés lo vedie, damb es Cristos dauant39, que non pensèsse que l'anauen a penjar.
Anaue fòrça esdegat guardant entàs hièstres e hènt cortesies as que deishauen eth sòn prètzhèt pr'amor de guardar-lo; s'apraièc dus còps era mostacha; manaue repausar as confessors e les laudaue çò que didien de bon.
Arribèc ena N de pau40, botèc un pè ena escala, non pugèc a quate pautes ne a plaser e en tot veir un gradon trincat, se virèc entath justícia e didec que manèsse apraiar-lo entà bèth aute, que non toti auien eth sòn hitge.
Que non vos saberè laudar pro se guaire ben les semblèc a toti.
Se seiguec naut de tot, tirassèc es rufes dera ròba entà darrèr, cuelhec era còrda e se la botèc en nòde.
E en veir qu'eth prèire lo volie predicar, virat entada eth, li didec: "Pair, que jo ac balhi ja per dit; vietz entath Credo, e hem lèu, que non voleria patir guaire".
Se hec atau; m'encarguèc que li placèssa era capucha de costat e que li netegèssa era barba.
Jo ac hi atau.
Queiguec sense arropir es cames ne hèr cap de gèst; se demorèc d'ua gravetat que non se podie demanar mès.
Lo hi a tròci e li balhè es camins per sepultura41.
Dera vòsta mair, qu'encara ei viua, lèu vos posqui díder madeish, pr'amor qu'ei presoèra ena Inquisicion de Toledo, donques que desenterraue es mòrts sense èster bescantaira.
Li trapèren ena sua casa mès cames, braci e caps qu'en ua gleisòla de miracles.
E çò de mens que hège ère reméter virginitats e contrahèr puncèles.
Diden que se presentarà en un auto judiciau eth dia dera Trinitat, damb quate centes de mòrt43.
Me hè dò que mos desaunore a toti, e mès que mès a jo, qu'a tot darrèr sò ministre deth Rei e non m'estan ben aguesti parentius.
Hilh, aciu qu'a restat sai pas quines propietats amagades deth vòste pair; dilhèu quate cents ducats tot.
Eth vòste oncle que sò jo, e çò que jo è serà entà vos.
Plan per aquerò, podetz vier aciu, que damb tot çò que sabetz de latin e retorica, seràtz eth mielhor en art de borrèu.
Responetz-me lèu, e mentretant, que Diu vos age".
Non posqui remir que sentí fòrça eth nau escarni, mès me n'alegrè en part (autant pòden es vicis enes pairs, que padeguen des sòns malastres, per granes que siguen, as hilhs).
Venguí ath mès córrer entà senhor Diego, qu'ère en tot liéger era carta de sa pair, qu'en era li didie que venguesse e que non me hesse a vier a jo ena sua companhia, ahiscat pes coquinaries mies qu'auie entenut a díder.
Me didec qu'auie decidit anar-se'n e hèr tot çò que li demanaue sa pair, qu'ada eth li hège dò de deishar- me e a jo mès; me didec que m'acomodarie damb un aute cavalièr amic sòn, entà que lo servissa.
Jo, en tot aquerò, arrint, li didí:
Senhor, que ja sò un aute, e auti es mèns pensaments, que voleria auer mès volada e mès autoritat.
Pr'amor que, s'enquia ara auia coma toti era mia pèira en rotlèu44, ara qu'è a ma pair.
Li declarè com auie mòrt tant aunèstaments coma eth mès capinaut, com l'atalhonèren e heren moneda, com m'auie escrit eth mèn senhor oncle, eth borrèu, sus aquerò e sus era preson de mama, qu'ada eth, coma que se'n sabie de jo, me podí desnishar sense vergonha.
Se planhèc fòrça e me didec se qué pensaua hèr.
Usclè era carta pr'amor que, se dilhèu la perdia, non la liegesse arrés, e comencè a premanir era mia partida entà Segovia, damb era fin de cuélher eth mèn eretatge e conéisher as mèns parents pr'amor de húger d'eri.
Venguec eth dia de hèr-me enlà dera mielhor vida que me semble qu'è passat.
Diu se'n sap çò que sentí en deishar a tanti amics e passionadi, qu'èren sense nombre.
Vení çò de pòc qu'uia amagat, entath camin, e damb era ajuda de quauques enganhes hi enquia sies cents reiaus.
Loguè ua mula e gessí dera aubèrja, a on ja non tornaria a hèr hangues.
Qui condarà es angónies deth sabatèr per çò de fidat, es sollicituds dera patrona pera sodada, es votzes der ostalèr per arrendament?
Un didie: "Tostemp m'ac didec eth còr!".
Un aute: "Be me didien a jo qu'aguest ère un trichaire!".
A tot darrèr, jo gessí tan benvist deth pòble que deishè ara mitat plorant pera mia abséncia e ara auta mitat arrint-se des que plorauen.
Jo m'anaua esdegant peth camin pensant en aguestes causes, quan en passar Torote, me trapè damb un òme qu'anaue en un macho de bast, que parlaue damb eth solet damb tanta prèssa e tant embelinat, qu'a despièt de trapar-me ath sòn costat non me vedie.
Lo saludè e me saludèc; li preguntè entà on anaue, e dempús de balhar-mos eres responses, comencèrem a parlar de se baishaue eth turc45 e des fòrces deth Rei.
Comencèc a díder de quina manèra se podie conquistar era Tèrra Santa e com se guanharie Argel, qu'en aguesti discursi me n'encuedè qu'ère capvirat pera causa publica e per govèrn.
Aciu que l'auérem, e comencèc a alendar e a díder:
Mès me còsten a jo aguesti estats qu'ath Rei, pr'amor que hè catorze ans que sò en un ahèr que, se non siguesse impossible coma n'ei, ja serie tot apraiat.
Donques quina causa pòt èster, li didí jo, que, en tot èster tan convenenta, sigue impossible e non se posque hèr.
Qui li ditz a VM, didec dempús, que non se posque hèr?
De poder-se hèr, se pòt hèr, mès que sigue impossible ei ua auta causa.
E se non siguesse per costar dò, li dideria a VM se qué ei; mès que ja se veirà, pr'amor qu'ara ac pensi estampar damb d'auti petiti trabalhs, que damb eri li balhi ath Rei era manèra de guanhar Ostende per dus camins.
Pro pòt veir VM qu'era dificultat de tot s'està en aguest tròç de mar…, donques jo balhi era orde de shurlar-lo tot, damb espongues e trèir-lo d'aquiu.
Ad arrés l'ac è dit que non age hèt madeish, qu'a toti les dar per arrir.
Que non harà tau causa era mar, qu'ac è tot fòrça estudiat, me responec, e non cau díder arren, pr'amor que jo è ua pensada entà en.honsar era mar per aqueth costat dotze estats46.
Non gausè replicar de pòur que me didesse qu'auie recursi entà esbauçar eth cèu.
Non auia vist ena mia vida tan gran hòl.
Me didie que Joanelo47 non auie hèt arren, qu'eth sajaue ara de hèr a pujar tota era aigua deth Tajo entà Toledo d'ua manèra mès aisida.
E sabut çò qu'ère, didec que per art d'encantament: Guarde VM qui entenec tau causa en mon!
E a tot darrèr me didec:
E non pensi executar es causes se prumèr eth Rei non me da ua comenda, que pro que me la meriti, e è un executòri48 plan aunèst.
Jo seguí entà dauant en tot estarnar-me d'arrir damb es pensaments que se tenguie, quan, juri per Diu, de luenh estant vedí a ua mula destacada e un òme ath sòn costat a pè, que guardant un libre hège ues regues que mesuraue damb un compàs.
Hège virades e guimbets d'un costat en aute, e de quan en quan, botant un dit sus er aute, hège damb eri mil causes, sautant.
Jo cohèssi que me semblèc pendent ua bona estona (me posè de luenh entà veder-lo) qu'ère embelinaire, e lèu non gausaua passar.
Ara fin me decidí, e en arribar près, m'entenec, barrèc eth libre, e botant eth pè en estriu, s'esguitlèc e queiguec.
Lo lheuè e me didec:
Que non cuelhí ben era proporcion entà her era circonferéncia tà pujar.
Jo non comprení çò que me didec e dempús cranhí çò qu'ère, pr'amor que mès asenat òme non an jetat entralhes de mair.
Me preguntèc s'anaua entà Madrid en linha dreta o se i anaua per camins circonflèxi.
Jo, encara que non lo comprení, li didí que circonflèxi.
Me demanèc se de qui ère era espada qu'amiaua ath costat.
Li responí que mia, e guardant-la, didec:
Aguesti esparvèrs49 les calerie èster mès longs, entà defener-se des talhs que se formen damb es estocades.
E comencèc a meter-me ua parlòta tan grana que me forcèc a demanar-li quin ère esth sòn mestièr.
Me didec qu'eth ère mèstre d'escrima e qu'ac harie bon en quinsevolh lòc.
Jo, ahiscat entà arrir, li didí:
Donques, de vertat, per çò que jo vos vedí hèr en camp abantes, que mès vos hèja embelinaire, en veir es cercles.
Ei possible, li didí jo, que i age matematica en aquerò?
Non solet matematica, didec, mès filosofia, teologia, musica e medecina.
Era darrèra que ne sò solide fòrça, donques que se tracte d'aucir en aguest art.
Non hescatz burla, me didec, qu'ara apreni jo eth rabòt50 contra era espada, en tot hèr es lames majores que tien en eres es espiraus dera espada.
Que non compreni arren de çò que me didetz, arren en absolut.
Donques aguest libre les ditz, me responec, que se titole Graneses dera espada, e ei fòrça bon e ditz miracles; e entà que vos ac credetz, en Rejas, que haram jadilha, damb dues rostidoires me veiratz hèr meravilhes.
E non dobtetz que quinsevolh que liegesse aguest libre aucirà a toti es que volguesse.
O ben aguest libre ensenhe a èster pèstes as òmes o ben l'escriuec quauque doctor.
Com doctor?
Pro que me comprenetz, me didec: qu'ei un gran sabent e encara sò per díder mès.
E damb aguestes parlòtes arribèrem en Rejas.
Baishèrem en ua aubèrja e en baishar m'avertic damb granes votzes que hessa un angle obtús damb es cames, e qu'en tot redusir-les a linhes parallèles me metessa perpendicular en solèr.
Er ostalèr, que me vedec arrir e lo vedec ada eth, me demanèc s'ère indi aqueth cavalièr, que parlaue d'aguesta sòrta.
Me pensè, damb aquerò, que me tornaua hòl.
S'apressèc alavetz entar ostalèr, e li didec:
Senhor, balhatz-me dues rostidoires entà dus o tres angles, que de seguit vo'les entornarè.
Que non son audèths!, didec en tot virar-se entà jo.
Guarde VM çò qu'ei eth non saber.
Balhatz-me es rostidoires, que non les voi qu'entà manejar ua espada; que dilhèu vos valerà mès çò que me veiratz hèr a jo aué que tot çò qu'auetz guanhat ena vòsta vida.
Plan, es rostidoires èren ocupades e mos calèc cuélher dus padelons.
Hège un guimbet e didie:
Damb aguest compàs artenhi mès e guanhi es grads deth perfil.
Ara me'n profiti deth movement reticent entà aucir eth naturau.
Ad aguesta li calie èster cotelada e ad aguest talh51.
Me didec a tot darrèr:
Non venguie de didè'c, que d'un quarto gessec un mulatàs mostrant es aueranèrs, damb un chapèu empeutat en un para-solei e ua vèsta d'elan jos ua raubeta sòlta e plia de cintes, tòrt de cames, ar estil d'agla imperiau, era cara damb un per signum crucis de inimicis suis, era barba plan longa, damb ua mostacha de parabanda e ua daga damb mès rèishes qu'un locutòri de monges.
E, guardant en soler, didec:
Jo è estat examinat d'escrima e n'amii era carta, e peth solei qu'escauhe es pans, que hèsqui brigalhs a qui tractèsse mau a tanti boni hilhs que tien era adretia ena escrima.
Metetz era man ena espada, se l'amiatz, e veigam quina ei era adretia vertadèra, e deishatz-vos de padelons.
Eth praube deth mèn companh dauric eth libre, e didec en votz nauta:
Aguest libre qu'ac ditz, e ei estampat damb era licéncia deth Rei, e jo sostierè qu'ei vertat çò que ditz, damb eth padelon e sense eth padelon, aciu e en quinsevolh lòc, e, se non, mesurem-ac.
E treiguec eth compàs, e comencèc a díder:
Aguest angle ei obtús.
E alavetz eth mèstre d'escrima treiguec era daga, e didec:
Non sai se qui ei Angle ne Obtús, ne è entenut aguesti nòms ena mia vida, mès damb aguesta ena man lo harè brigalhs.
Non me podetz arténher, que vos è guanhat es grads deth perfil.
Botèren ath brave òme ena sua cramba, e a jo damb eth; sopèrem e mos ajacèrem toti es dera casa.
E tàs dues dera maitiada, se lheue en camisa e comence a caminar ena escurina pera estança, hènt guimbets e dident en lengua matematica mil asenades.
Me desvelhèc a jo, e ath delà d'aquerò, baishèc entar ostalèr pr'amor de qué li balhèsse lum, en tot díder qu'auie trapat er objècte segur entara estocada sagital pera còrda53.
Er ostalèr se daue ath diable pr'amor d'auer-lo desvelhat, e autant lo shordèc que lo cridèc hòl.
E damb aquerò pugèc e me didec que se me volia lheuar veiria eth param tan famós qu'auie trapat contra eth turc e es sues simitarres.
E didie que dempús l'ac volie mostrar ath Rei, per èster en favor des catolics.
Jo cuelhí eth mèn camin entà Madrid e eth se didec adiu de jo per vier entà un aute lòc.
E en èster ja un tròç luenh, hec repè ara prèssa, e cridant-me a votzes, en tot èster en camp a on non mos entenie arrés, me didec ena aurelha:
Per vida de VM, que non digatz arren des plan nauti secrets que vos è comunicat en matèria d'adretia, e sauvatz-les entà vos, donques qu'ètz intelligent.
Jo li prometí de hè'c, s'entornèc de jo, e jo comencè a arrir deth secret tan graciós.
Caminè mès d'ua lèga sense trapar a cap persona.
Venguia jo pensant ath mèn laguens enes moltes dificultats qu'auia entà tier aunestetat e vertut, pr'amor que prumèr me calie caperar era pòca que n'auien auut es mèns pairs, e dempús artenher- ne tanta que me'n sabessen per era.
E me semblaue tan ben aguesti pensaments aunoradi, que me les arregraïa a jo madeish.
Didia tot solet: "Mès se m'a d'arregraïr a jo, que non è auut de qui apréner vertut ne a qui retirar-me en era, qu'ad aqueth que l'erete de sa pair-sénhers".
En aguestes rasons e discursi m'estaua, quan me tumè damb un clèrgue plan vielh, en ua mula, qu'anaue camin de Madrid.
Comencèrem a parlar e dempús me preguntèc que d'a on venguia; jo li didí que d'Alcalà.
Maudigue Diu, didec, a tan mala gent que i a en aguest pòble, donques que non i a entre toti un solet òme de discurs.
E eth, fòrça emmaliciat, didec:
Dòcti?
Jo li diderè a VM guaire dòcti son, qu'en auer hèt pendent mès de catorze ans, en Majadahonda, a on hi de sacristan, es galejades tath Corpus e eth Neishement, non me premièren enes panèus ues cançonetes, e tà que veigatz era asenada, vo'les vau a liéger, que jo me'n sai que gaudiratz.
Pastors, non ei ua polida facècia?
Qué mès aurie podut díder, me didec, er inventor des facècies?
Guardatz guairi mistèris embarre aquera paraula pastors: me costèc mès d'un mes d'estudi.
Qu'ei causa admirabla!
Mès solet senhali que cride VM senhor san Corpus Criste, e Corpus Christi non ei sant senon eth dia dera institucion deth Sacrament.
Be n'ei de polit aquerò!, me responec hent burla; jo vos ac mostrarè en calendari, e ei canonizat e apostarè en aquerò eth cap.
Non podí persutar, perdut d'arrir en veir era soma ignorància; abantes li didí que cèrtanaments èren dignes de quinsevolh prèmi e que non auia entenut causa tan graciosa ena mia vida.
Non?, didec de pic; donques escotatz un trocet d'un libret qu'è hèt tàs onze mil vèrges a on a cada ua l'è compausat cinquanta octaves, causa rica.
Jo, pr'amor de desencusar-me d'enténer tan milion d'octaves, li preguè que non me didesse causes sublimes.
E atau, me comencèc a recitar ua comèdia qu'auie mès jornades qu'eth camin de Jerusalem.
Me didie:
La hi en dus dies, e vaquí eth borrolhon.
E i auie enquia vint-e-cinc planes de papèr.
Eth titol ère Era Arca de Noé.
Se hège tota entre pothi e arrats, saumets, aguinèus, lops e singlars, coma enes faules d'Esopo.
Jo li laudè era traça e era invencion, e ad aquerò me responec:
Aquerò qu'ei causa mia, mès non se n'a hèt cap auta de parièra en mon e era nauetat ei mès que tot; e se jo artenhi a hèr-la representar, que serà ua causa famosa.
Com se poirà representar, didí jo, se les cau entrar as madeishi animaus e eri non parlen?
Aquiu s'està era dificultat, que se non siguesse atau, i aurie causa mès nauta?
Mès que pensi hèr-la tota de papagais, mèrles e agaces, que parlen, e meter-i entar intermedi monards.
Plan que òc, qu'ei causa nauta aguesta.
Que n'è hèt d'autes encara mès nautes, didec, entà ua hemna que jo estimi.
E vaquí nau cents e un sonets e dotze quatrins (que semblaue que compdaue escuts per meravedís) hèti as cames dera mia dauna.
Jo li didí que se les ac auie vist eth, e me didec que non auie hèt tau causa pes ordenacions qu'auie recebut, mès que òc de pensament.
Li didia que vedia lèbes, e eth gessie:
Donques començarè per un, a on la compari ad aguest animau.
E ara seguida començaue; e jo, entà blaimar-li era pensada, didia:
Non vedetz aquera estela que se ve de dia?
Ad açò didec:
En acabar aguest, vos diderè eth sonet trenta, qu'en eth la cridi estela, que non semble senon que se'n sap des instints d'eri.
M'aclapè tant de veir que non podia mentar ua causa qu'eth non auesse hèt ua asenada, que quan vedí qu'arribàuem en Madrid, non me tenguia de content, en tot pensar-me que de vergonha cararie; mès siguec ath revés, donques qu'entà hèr veir çò qu'ère, quilhèc era votz en entrar pes carrèrs.
Jo li demanè qu'ac deishèssse, en tot meter-li peth dauant que s'es mainatges flairauen a un poèta non restarie troish que non venguesse darrèr nòstre, per èster declaradi hòls en ua normativa qu'auie gessut contra eri, d'un que ne siguec e se retirèc tara bona vida.
Me demanèc que l'ac liegessa se l'auia, fòrça aclapat.
Li prometí qu'ac haria ena aubèrja.
Venguérem en ua, a on eth acostumaue a hèr jadilha, e trapèrem ena pòrta mès de dotze cècs.
Es uns l'arreconeisheren pera flaira e es auti pera votz.
Li balhèren un modelhon de benvengudes; les abracèc a toti, e dempús es uns comencèren a demanar-li oracions entath Just Jutge en vèrs grèu e sonor, de manèra que costèsse hèr gesti; d'auti demanèren des amnes; e per aciu s'esguitlèc, en tot recéber ueit reiaus de senhau de cada un.
Les didec adiu e me didec:
Mès de tres cents reiaus me balharàn es cècs; e atau, damb eth permís de VM, me retirarè ara un shinhau, pr'amor de hèr-ne bères ues d'eres, e en vier de dinar escotaram era normativa.
Ò, vida miserabla!
Se retirèc ua estona tà estudiar eretgies e foteses entàs cècs.
Mentretant, se hec era ora de dinar, dinèrem, e dempús me demanèc que li liegessa era normativa.
Jo, coma que non auia ua auta causa a hèr, la treiguí e l'ac liegí.
E la boti aciu, per auer-me semblat agudenta e convenenta ad açò que se volec avertir en era.
Didie atau:
Normativa dera decepcion contra es poètes malautissi, alaps e insipids.
Li costèc ath sacristan eth mielhor arrir deth mon, e didec:
Que non m'auia explicat ben!
Per Diu, que me pensè que parlaue de jo e ei solet contra es poètes insipids.
Deishè eth prològ e comencè eth prumèr capitol, que didie:
E entad açò senhalam cases d'empenaïts.
E donques qu'eth mon ei praube e a besonhs, ordenam usclar es cançons des poètes, coma vetes vielhes, pr'amor de trèir er aur, argent e pèrles, donques qu'ena màger part des vèrsi hèn as sues daunes de toti es metaus, coma estutues de Nabuco."
Aciu que non ac podec tier eth sacristan e metent-se de pè, didec:
Mès non, senon trèir-mos es propietats!
Non sigatz entà dauant, que sus aquerò pensi recórrer ath Papa e despene tot çò qu'è.
Que serie bon que jo, en tot èster gleisèr, me calèsse patir aguest escarni.
Senhor, aguesta normativa ei hèta de trufaria, que non a fòrça ne prèsse, per èster mancada d'autoritat.
Pecador de Jo!, didec plan enventit, que m'ac auríetz podut díder e m'auríetz estauviat era màger pena deth mon.
Sabetz çò qu'ei trapar-se un òme damb ueit centes mil cançons comptades e enténer aquerò?
Seguitz, VM, e que Diu vos perdone eth desengust que m'auetz costat.
Contunhè, dident: "Item, en tot avertir que dempús que deishèren d'èster morisqui (a maugrat qu'encara se'n sauven quauques relíquies) s'an metut de pastors, e plan per açò s'estàn es animaus aflaquidi de béuer es sues lèrmes, sorrostidi damb es sues amnes alugades, e tant encaborniadi ena sua musica que non pèishen, ordenam que dèishen eth tau mestièr, en tot senhalar ermitatges as amics de solitud.
E as auti, per èster mestièr alègre e de facècia, que se tenguen a mossos de mules."
Quauqui conàs, cornut, pederasta e judiu, didec en votz nauta, ordenèc tau causa!
E se me'n sabessa qui ère li haria ua satira damb taus cançons que li harien dò ada eth e a toti es que les vedessen.
Guardatz se qué ben l'estarie a un òme imbèrbe coma jo, er ermitatge!
O a un òme sacristan e servidor de garrafons vier mosso de mules!
Au, senhor, que son granes penes aguestes.
Ja li è dit a VM, repliquè, que son burles, e que les auetz de cuéher coma taus.
Contunhè dident: "Que per méter trebucs as grani panatòris, manàuem que non se passèssen cançons d'Aragon entà Castelha, ne d'Italia entà Espanha, jos era pena de méter ben vestit ath poèta que tan causa hesse, e, s'ac tornaue a hèr, de hèr-lo vier net ua ora".
Aquerò li hec fòrça gràcia, donques qu'eth amiaue ua sotana damb peublancs, de tan vielha, e damb tanta hanga qu'entà acogar-lo non ère de besonh senon botar-l'ac ath dessús.
Damb era capa, se podie hiemar dues propietats.
E atau, miei arrint, li didí que tanben manauen auer entre es desesperadi que se pengen e desbaucen, as hemnes que s'encamarden, sense mès, des poètes, e coma taus non les acoguèssen en lòc sagrat.
E qu'en tot avertir era grana cuelheta de quatrins, cançons e sonets qu'auie auut en aguesti ans fertils, manauen qu'es liasses que pes sòns pòqui merits s'escapauen des botigues d'espècies, venguessen enes latrines sense apellacion.
E fin finau, manam a toti es poètes, ar ensems, que se hèsquen enlà de Jupiter, Venus, Apolo e d'auti dius, jos era pena de qué les auràn coma avocats ara ora dera sua mòrt".
A toti es qu'enteneren era normativa les semblèc fòrça ben çò que didie, e toti me demanèren hèr-la a conéisher.
Solet eth sacristan comencèc a jurar per vida des vrespes solemnes, introibos e Chiries, qu'ère ua satira contra eth, per çò que didie des cècs, e qu'eth sabie mielhor çò que calie hèr qu'arrés.
E a tot darrèr, didec:
Que sò òme jo que s'a estat un ua estança damb Liñan, e è dinat mès de dus còps damb Espinel.
E qu'auie estat en Madrid tan près de Lope de Vega coma n'ère de jo, e qu'auie vist a senhor Alonso de Ercilla mil viatges, e qu'auie en çò de sòn un retrait deth divin Figueroa, e qu'auie crompat es caucetes que deishèc Padilla quan venguec fraire, e qu'aué en dia encara les amiaue, encara qu'en mau estat.
Les mostrèc, e aquerò hec arrir autant a toti, que non volien gésser dera aubèrja.
Fin finau, ja èren es dues, e coma qu'eth camin ère de besonh, gessèrem de Madrid.
Jo me didí adiu d'eth, maugrat que me hège dò, e comencè a caminar entath pòrt.
Volec Diu que, pr'amor de qué non venguessa pensant en causes dolentes, me tumèssa damb un soldat.
Venguie en còs e amna, eth còth en chapèu, es pantalons viradi, era camisa ena espada, era espada ena espatla, es sabates ena pòcha interiora, espardenhes e caucetes de coton, es sòns salèrs55 en cinturon e quauqui papèrs en caishes de hèr blanc56.
De seguit comencèrem a parlar, en tot preguntar-me se venguia dera Cort; li didí que, de passa, auia estat en era.
Que non cau, didec ara seguida, qu'ei pòble entà gent ignòble.
Mès m'estimaria, per Crist!, estar-me en un lòc, damb era nhèu ena cintura, armat, minjant husta, que patint es enganhes que se hèn a un òme de ben.
E en vier en aguest lòc deth diable mos amien entara sopa e entath coche des praubi en Sant Felip, a on cada dia en rondèus se hè conselh d'estat, e guèrra, de pès, e a camp dubèrt.
E, en vida, mos hèn soldats coma amnes en pena pes cementèris, e se demanam esvagament mos envien entara comèdia, e se auantatges, entàs jogaires.
E damb aquerò, minjats de pedolhs e parasits, tornam d'aguesta sòrta a pregar as morisqui e erètges damb es nòsti còssi57.
Qué estimen, didec emmaliciat, se m'i sò estat jo aquiu sies mesi pr'amor d'arténher ua bandèra, dempús vint ans de servicis e auer perdut era mia sang en servici deth Rei, tau qu'ac hèn veir aguestes herides?
E volec descordar-se.
E didí:
Senhor mèn, descordar-se mès, qu'ei mostrar eth cu, mès que mostar herides.
Me semble que volie hèr veir coma herides de pica quauques emorroïdes.
Dempús, enes garrons, me mostrèc uns auti dus senhaus, e didec qu'èren bales, e jo treiguí dus senhaus mèns qu'auien estat sidoles.
E es bales pòqui viatges rosiguen garrons.
Qu'ère esbuderat de bèth còp que li fotèren pr'amor que s'esclipsaue en tot hèr era garda e didie qu'ère d'un esclafit.
Se treiguec eth chapèu e m'amuishèc eth ròstre; cauçaue dètz-e-sèt punts de cara, qu'autrestanti n'auie d'ua cotelada que l'esmiejaue eth nas.
Auie uns auti tres talhs que la hègen vier mapa, de tantes regues.
Aguestes me les heren, didec, defenent Paris, ath servici de Diu e deth Rei, que per eth è atalhonat eth mèn ròstre, e non è recebut que bones paraules, qu'ara se balhen per males òbres.
Liegetz aguesti papèrs, me didec, per vida deth licenciat, que non a gessut en campanha, òc ma hè!, òme tan senhalat.
E didie vertat, pr'amor que n'ère senhalat de tanti còps.
Comencèc a trèir tuèus de hèr blanc e a mostrar-me papèrs que solide èren de un aute que l'auie cuelhut eth nòm.
Jo les liegí e didí mil causes entà laudar-lo, e que ne tansevolhe eth Cid ne Bernardo auien hèt çò qu'eth.
Hec un guimbet en aquerò, e didec:
Hèr madeish que jo?, per Diu!, ne çò que Garcia de Paredes, Julian Romero e uns auti òmes de ben, mau que li pese ath diable!
Sai qu'alavetz non auie artilheria, valgue'm Diu!, que non auesse auut Bernardo entà ua ora en aguest temps.
Preguntatz en Flandes pera hèta deth Mellado, e veiratz se qué vos diden.
Dilhèu ei VM?, li didí jo.
E eth responec:
Donques qui, se non?.
Non vedetz era cròca qu'è enes dents?
Non parlem d'aquerò, que non està ben qu'er òme se vante.
En aguestes convèrses, mos trapèrem un ermita en saumet, damb ua barba tan longa que hège hangues damb era, aflaquit e vestit de tela ròia.
Saludèrem damb eth Deo gratias de costum, e comencèc a laudar es horments e en eri era misericòrdia de Diu.
Gessec eth soldat, e didec:
A, pair!, mès espesses è vist jo es piques sus jo, e, per Crist!, que hi ena casaca d'Amberes çò que podí; òc, juri per Diu!
Er ermita lo repoteguec tà que non jurèsse tant, qu'ad açò didec:
Pair, plan se ve que non ètz soldat, donques me repotegatz peth mèn pròpi mestièr.
Er ermita li didec:
E a on deishèc VM era casaca d'Amberes, qu'aguesta mèsalèu se retire as casaques des Navas, e serie de mès abric era d'Amberes?
Arric fòrça eth soldat dera pregunta, e er ermita dera sua nudetat, e damb tot aquerò arribèrem ena pala deth pòrt, er ermita pregant eth rosari en ua carga de lenha hèta bòles, de sòrta qu'a cada avemaria, sonaue un còp; eth soldat anaue comparant es malhs as castèths qu'auie vist, e campant quin lòc ère mès fòrt e a on s'auie de plantar era artilheria.
Jo anaua guardant autant eth rosariòt der ermita, damb es compdes de grana mida, coma era espada deth soldat.
Ò, com volaria jo damb povora ua grana part d'aguest pòrt, didie, e haria ua bona òbra entàs caminaires!
Que non i a arren mielhor que hèr bones òbres, didie er ermita.
E alendaue fòrt quan acabaue.
Anaue pregant entre se, a fiulets, oracions de serpent.
Esdegadi per aguestes causes, arribèrem en Cercedilla.
Entrèrem ena aubèrja es tres amassa, ja escurint; manèrem que premanissen eth sopar (ère diuendres) e, mentretant, er ermita, didec:
Demorem ua estona, qu'era ociositat ei era mair des vicis; diguem avemaries.
E deishèc anar dera manja es cartes.
Eth soldat didec:
Non, joguem enquia cent reiaus qu'amii, coma amics.
Jo, cobejós, didí que ne jogaria autrestanti, e er ermita, per non demorar mau, acceptèc, e didec qu'aquiu amiaue es sòs der òli dera lampa, qu'èren enquia dus cents reiaus.
Jo cohèssi que me pensè èster era sua machòta e beuer-lo-me, mès atau li vage en toti es sòns assagi ath turc.
Siguec eth jòc ath parar, e çò de mielhor siguec que didec que non sabie aqueth jòc e hec que l'ac ensenhèssem.
Mos deishèc, eth benaurós, hèr dus mans de jòc, e dempús mo'la fotèc de tau manèra que non deishèc un sò ena taula.
Que mos eretèc en vida; se hège a vier, eth panaire, es sòs damb es paumets dera man que hège gòi.
Perdie ua apòsta simpla e ne guanhaue dotze de bones.
Eth soldat metie en cada jogada dotze juraments e autrestanti maugrats, folradi en renecs.
Jo me rosigaua es ungles, e eth fraire tenguie es sues enes mèns sòs.
Non deishaue sant que non cridèsse; es nòstes cartes èren coma eth Messies, que jamès venguien e les demoràuem tostemp.
Venguec de pelar-mos; li volérem apostar sus es vestits, e eth, après auer-me guanhat a jo sies cents reiaus, qu'ère tot çò qu'amiaua, e ath soldat es cent, didec qu'aquerò ère esvagament e qu'èrem es pròches, e que non volie tractar de cap auta causa.
Non juretz, didie, qu'a jo, pr'amor que m'encomanaua a Diu, m'a anat ben.
Maldespièch de tau!, didie eth praube portabandères (qu'eth me didec alavetz que n'ère), entre luterans e morisqui me sò vist, mès jamès è patit tau despolha.
Eth arrie mentretant.
Tornèc a trèir eth rosari entà pregar.
Jo, que ja non auia un sò horadat, li demanè que me balhèsse sopar, e que paguèsse enquia Segovia era aubèrja entàs dus, pr'amor qu'anàuem in puribus.
Didec qu'ac harie.
S'avalèc seishanta ueus, non vedí tau causa ena mia vida!
Didec qu'anaue a calar-se en lhet.
Dormírem toti en ua sala damb d'auta gent que s'estaue aquiu, pr'amor qu'es crambes èren ocupades per d'auti.
Jo m'ajacè damb fòrça tristor; e eth soldat cridèc ar ostalèr e l'encomanèc es sòns papèrs, que les amiaue enes tuèus de hèr blanc, e un paquet de camises jubilades.
Mos ajacèrem; eth pair se senhèc e nosati mos senhèrem d'eth.
S'esclipsèc; jo m'estè desvelhat, pensant se com trèir-li es sòs.
Eth soldat parlaue en sòmis des cent reiaus, coma se non les auesse perdut.
Se hec era ora de lheuar-se.
Demanè jo lum ara prèssa; me la heren a vier, e eth paquet entath soldat, mès non s'en brembèren des papèrs.
Eth praube portabandères esbaucèc era casa a crits, en tot demanar que li balhèssen es servicis.
Eth ostalèr se trebolèc e coma que toti didíem que les ac balhèsse, partic ath córrer e tornèc damb tres bacines, dident:
Vaquí, ua tà cada un.
Voletz mès servicis?
Qu'eth entenec que mos auie cuelhut colica.
Guarda, donc, que se lheuèc eth soldat damb era espada darrèr der ostalèr, en camisa, jurant que l'aucirie pr'amor que hège burla d'eth, qu'auie estat ena batalha de Lepanto, ena de Sant Quintin, e en d'autes, en tot hèr-li a vier bacines en sòrta des papèrs que l'auie dat.
Toti gessérem ath sòn darrèr pr'amor d'arturar-lo, e lèu non podíem.
Didie er ostalèr:
Senhor, VM demanèc servicis; jo que non sò obligat a saber qu'en lengatge des soldats se cride atau as papèrs des gèstes.
Lo padeguèrem e lo hérem a vier entara sala.
Er ermita, pauruc, se demorèc en lhet, en tot díder qu'er espant l'auie tumat.
Paguèc per nosati e gessérem deth pòble de cap ath pòrt, embestiadi deth finau deth viatge der ermita e de veir que non l'auíem podut trèir es sòs.
Mos tumèrem damb un genovés, voi díder damb un d'aguesti anticristi des monedes d'Espanha58, que pujaue eth pòrt damb un page ath darrèr, e eth damb un para-solei, coma un gran amonedat.
Entamenèrem convèrsa damb eth; tot ac amiaue entà tèmes de meravedís, qu'ei gent que, plan que òc, neishec entàs borses.
Comencèc a nomentar a Visanzon, e s'ère bon o non balhar sòs a Visanzon, de sòrta qu'eth soldat e jo li preguntèrem se qui ère aqueth cavalièr.
Ad açò responcec, en tot arrir:
Qu'ei un pòble d'Italia, a on s'amassen es òmes de negòcis, qu'aquiu cridam tafurèls de pluma, pr'amor que boten es prètzi que govèrnen era moneda.
D'aquerò treiguérem eth tarlat de qué en Visanzon se mèrque eth compàs as musicians d'ungla59.
E tot ac juraue pera sua consciéncia; encara que jo pensi qu'era consciéncia en un mercadèr ei coma era virginitat en ua gaudimèla, que la ven sense auer-la.
Arrés, lèu, tie consciéncia, de toti es d'aguest peu; pr'amor que coma entenen a díder que mossègue per pòca causa, an hèt tà deishar-la en melic en néisher.
En aguestes convèrses, vedérem es murs de Segovia, e a jo me luderen es uelhs, a maugrat dera memòria, que, damb es eveniments de Cabra, me contradidie era alegria.
Arribè en pòble e ena entrada vedí a ma pair en camin, demorant vier en bosses, hèt trocets, entà Josafad.
M'atrendí, e entrè un shinhau desparièr de com auia gessut, damb era barba en tot insinuar-se e ben vestit.
Deishè era companhia; e en tot considerar se qui coneisherie mielhor en pòble ath mèn oncle, dehòra der entorn, non trapè ad arrés que me'n podessa servir.
Preguntè a fòrça gent per Alonso Ramplon, e arrés me balhaue rason d'eth, en tot díder que non lo coneishien.
M'alegrè fòrça de veir tanti òmes de ben en mèn pòble, quan, en estar- me en aquerò, entení ath pregonèr ahilant era gargamèra e ath mèn oncle hènt des sues.
Venguie ua procession de despolhadi, toti sense capucha, dauant deth mèn oncle, e eth, landrejant, damb un soriac ena man, tocant un pasacarrèrs public enes costelhes de cinc laüts, mès qu'amiauen còrdes espesses en sòrta de còrdes musicaus.
Jo, que vedia aquerò damb un òme qu'auia dit, en tot preguntar per eth, qu'èra jo un gran cavalièr, vedí ath mèn brave oncle que, en tot tachar en jo es uelhs, pr'amor que passaue apròp, s'acometèc a abraçar-me, cridant-me nebot.
Me pensè que me moria de vergonha; non me didí adiu d'aqueth que m'estaua.
Venguí damb eth e me didec:
Que pòs vier aciu tant que complisqui damb aguesta gent; que ja èm de tornada e aué dinaràs damb jo.
Jo, que me vedia a shivau, e que damb aquera cordada semblaria pòc mens qu'un foetat, didí que lo demoraria aquiu; e atau, me hi enlà tant avergonhat, que se non auesse depenut d'eth, eth crubament deth mèn eretage, non l'auria parlat mès ena mia vida ne l'auessa campat mès entre era gent.
Entrèrem en era e me didec:
Que non ei un palai era aubèrja, mès jo vos prometi, nebot, qu'ei avienta entà apraiar es mèns ahèrs.
Pugèrem per ua escala, que solet demorè se qué m'arribarie naut de tot, entà veir se se diferenciaue en quauquarren dera forca.
Entrèrem en ua cramba tan baisha, que caminàuem per era damb eth cap clin, coma es que receben benediccions.
Pengèc eth soriac en un clau, qu'ère damb d'auti que penjauen còrdes, laci, guinhauets, crochets e d'auti utisi deth mestièr.
Me didec que me treiguessa era capa e que me seiguessa; jo li didí que non n'auia eth costum.
Diu se'n sap quina ère era infamia deth mèn oncle, que me didec qu'auia auut sòrt de tumar damb eth en tan bona escadença, donques que dinaria ben, qu'auie convidat a uns amics.
Autant m'an valut a jo es animes aué, coma a tu es foetadi: encaisha.
Se heren ues potèles er un ar aute.
Se rebussèc eth malvat aumonaire era casaca, e se demorèc damb ues cames tòrtes ara manèra des cauces de tela, e comencèc a dançar e a díder que s'auie vengut Clemente.
Eth mèn oncle didec que non, quan, valguem Diu, estropat en un liròt, e damb uns esclòps, entrèc ua gralha d'aglan, voi díder, un porcelièr.
Me'n sabí pera (damb perdon) còrna qu'amiaue ena man.
Mos saludèc ara sua manèra e darrèr sòn entrèc un brun querrèr e guèrch, damb un chapèu damb mès pala qu'un monte e mès copa qu'un escarèr, era espada damb mès esparvèrs qu'era caça deth Rei, ua vèsta de pèth d'elan.
Amiaue era cara a punts, donques per tòrt des herides l'auie tota cosuda.
Entrèc e se seiguec, en tot saludar as de casa; e ath mèn oncle li didec:
Òc ma hè, Alonso, qu'ac an pagat ben eth Romo e eth Garroso.
Gessec eth des animes, e didec:
Quate ducats li balhè jo a Flechilla, borrèu d'Ocaña, pr'amor de qué esperonèsse eth saumet, e pr'amor de que non amièsse eth soriac de tres sòles, quan me foetèren.
Valguem Diu!, didec er agent municipau, que l'ac paguèc jo de sobres a Juanazo en Murcia, pr'amor qu'anaue eth saumet a pas de lit e eth brigand me les fotèc de sòrta que non se lheuèren que blaus.
E eth porcelièr, arrufant es espatles, didec:
Que son vèrges encara es mies espatles.
A cada porcèth l'arribe eth sòn Sant Martin, didec er aumonaire.
D'aquerò me'n posqui vantar jo, didec eth mèn oncle, entre toti aqueri que tien eth soriat, donques que, ath que se m'encomane, li hèsqui çò que cau.
Seishanta me balhèren es d'aué e se heren a vier ues foetades d'amic, damb eth soriac petit.
Jo que vedí guaire aunorada ère era gent que parlaue damb eth mèn oncle, cohèssi que me rogí, de sòrta que non podí dissimular era vergonha.
Ac vedec er agent municipau e didec:
Ès eth pair que patic er aute dia, que li balhèren quauqui còps ena esquia?60 Jo li responí que non èra òme que patie coma eri.
Qu'ei eth mèn nebot, mèstre en Alcalà, un gran òme.
Me demanèren perdon en tot aufrir-me tot d'amorasses.
Jo me delia ja per minjar e per crubar eth mèn eretatge e hèr-me enlà deth mèn oncle.
Parèren es taules; e damb ua petita còrda, en un chapèu, tau que pugen era almoina es dera preson, pujauen eth minjar d'un cerèr qu'ère darrèr dera casa, en ues rosigades siètes e cantres e gèrres esberecades.
Qu'arrés poirà encarir eth mèn sentiment e escarni.
Se seigueren a dinar, ena punta dera taula eth demandaire.
Didie: "Era Glèisa en lòc mielhor; seigatz-vos, pair", hec era benediccion eth mèn oncle e coma qu'ère hèt a senhar esquies, mès semblauen assagi de foetades que de crotzes.
E es auti mos seiguérem sense orde.
Non voi díder çò que mingèrem; sonque que tot èren causes entà béuer.
Se'n passèc per erbèr er agent municipau, tres de pur vin nere.
Brindèc per jo eth porcelièr; me cuelhie es rasons ath vòl e hège mès glopassades que paraules didíem toti.
Que non i auie memòria d'aigua e mens encara volentat d'auer-la.
Campèren ena taula cinc pastissi de quate meravedís.
E, agarrant un isòp, après auer trèt era pasta de fuèlh, dideren toti un respons, damb eth sòn requiem aeternam, pera amna deth defunt que d'eth èren aqueres carns.
Didec eth mèn oncle:
Ja vo'n brembatz, nebot, çò que vos escriuí deth vòste pair.
Me venguec entath cap; eri mingèren, mès jo me passè damb es mores dera pasta de fuèlh, e me demorè damb eth costum; e atau, tostemp que mingi pastissi prègui ua avemaria per aqueth que Diu l'age.
Se frequentèren soent dues gèrres; e ère tau çò que heren er agent e eth des animes, que se botèren es sues de tau sòrta, qu'en vier ua plata de saucisses que semblauen dits de neres, didec un:
Be n'ei de nera era ola!
Ja s'estaue de tau sòrta eth mèn oncle, qu'en tot alongar era man e agarrar-ne ua, didec, damb era votz aspra e rangolhosa, damb un uelh miei clucat e er aute nadant en most:
Nebot, per aguest pan de Diu que creèc ara sua imatge e semblança, que non è minjat en tota era mia vida mielhor carn nera.
Heren a vier bolhon, e eth des animes agarrèc damb es dues mans ua tassa, dident: "Diu benedic era neteja", e en tot quilhar-la entà shurlar-la-se, en sòrta de hèr-la-se a vier ena boca, ac hec en carilhon, e en vessar-se s'usclèc damb eth bolhon e se botèc tot de naut en baish qu'ère de vergonha.
Eth, en veder-se atau, sagèc de lheuar-se, e coma que li pesaue tant eth cap, se volec apuar sus era taula, qu'ère d'aguestes que se botgen; la hec a seguir, e plapegèc as auti; e après aquerò didie qu'eth porcelièr l'auie possat.
Eth porcelièr que vedec qu'er aute li queiguie ath dessús, se lheuèc e quilhant era còrna, li fotèc, damb era, ua cornada.
S'agarrèren a còps de punh, e en tot èster amassa es dus e tier eth demandaire nhacat en un carilhon, damb es virades e alteracion, eth porcelièr vomeguèc tot çò qu'auie minjat sus es barbes deth dera demana.
Eth mèn oncle, qu'ère mès en sòn sen, didie se qui s'auie hèt a vier ena casa a tanti clèrgues.
Jo que les vedí ja que somauen e multiplicauen, metí en patz era luta, desaganchè as dus, e lheuè deth solèr ar agent, que ploraue damb grana tristor; metí ath mèn oncle en lhet, que hec cortesia a un candelabre de pau qu'auie, en tot pensar-se qu'ère un convidat; li treiguí era còrna ath porcelièr, que, donques qu'es auti dormien, non lo podia hèr a carar, dident que li balhèssen era còrna, pr'amor que non i auie arrés que se'n sabesse mès tonades damb era e que lo volie tocar damb er orgue.
A tot darrèr, jo me desseparè d'eri enquia que vedí qu'èren esclipsadi.
Gessí de casa; m'esdeguè tota era tarde en veir era mia tèrra, passè pera casa de Cabra, me'n sabí de qué ja s'auie mòrt, e non gausè demanar de qué, en tot saber que i a hame en mon.
Tornè tà casa pera net, en auer-me tardat quate ores, e ne trapè a un, desvelhat, caminant a quate pautes pera estança en tot cercar era pòrta e dident qu'auien perdut era casa.
Lo lheuè, e deishè dormir as auti enquias onze dera net, que se desvelhèren; e en tot estirar-se preguntèc eth mèn oncle se quina ora ère.
Responec eth porcelièr (qu'encara non s'auie recuperat dera peta) que non ère qu'era meddiada e que hège fòrça caumàs.
Eth demandaire, coma podec, didec que li balhèssen era sua caisheta: "Fòrça s'an alegrat es animes pr'amor de tier ath vòste cargue eth mèn guanhapan"; e partic, en sòrta d'entara pòrta, entara hièstra e coma que vedec esteles comencèc a cridar as auti damb granes votzes, en tot díder qu'eth cèu ère estelat tà meddia, e que i auie un gran eclipsi.
Se senhèren toti e punèren eth tèrra.
Jo, que vedí era brigandalha deth demandaire, m'escandalizè fòrça e me prepausè sauvar-me de semblabes òmes.
Damb aguestes viletats e infamies que vedia jo, ja m'acreishie fòrça punts eth desir de veder-me entre gent principau e cavalièra.
Les hi enlà a toti un a un çò de mielhor que podí, ajacè ath mèn oncle, que, encara que non auie peta auie embriaguesa, e jo m'acomodè sus es mèns vestits e d'autes ròbes des que Diu age, qu'èren per aquiu.
Passèrem d'aguesta sòrta era net.
Ath londeman sagè, damb eth mèn oncle, de saber-me'n deth mèn eretatge e crubar-lo.
Era estança ère, sigue pes vomiscalhes des petes, sigue pes aigues qu'auien hèt sense beuer-ne, hèta ua tauèrna de vins vomegadi.
Se lheuèc, tractèrem longaments des mies causes, e pro que me costèc, per èster tant embriac e rustic.
Ara fin artenhí que me balhèsse notícia d'ua part deth mèn eretatge, encara que non de tot, e, atau, me la balhèc d'uns tres cent ducats que ma pair auie guanhat damb es sues mans, e les auie deishat ena fidança d'ua brava hemna qu'ara sua ombra se panaue dètz lègues ar entorn.
Entà non fatigar a VM, vos diderè que crubè e me metí ena pòcha es mèns sòs, qu'eth mèn oncle non s'auie begut ne despenut, que siguec plan estranh, pèr èster òme de tan pòca rason, pr'amor que se pensaue que jo me graduaria damb aguesti sòs, e que, en tot estudiar, poiria vier cardenau, que coma ère ena sua man hèr-les61, non li semblaue dificil.
Me didec, en veir que ja les auia:
Hilh Pablos, que serà eth tòn tòrt se non progrèsses ne ès brave, donques que ties a qui retirar-te.
Amies sòs; jo non te mancarè, pr'amor que tot çò que servisqui e tot çò qu'è, qu'ac voi entà tu.
L'arregraí fòrça era sua ofèrta.
Passèrem eth dia en parlòtes absurdes e en tier es visites des personatges mentadi.
Se passèren era tarde jogant ath uasset eth mèn oncle, eth porcelièr e eth demandaire.
Aguest que jogaue misses coma se siguesse ua auta causa.
Qu'ère de veir se com barrejauen eth uasset: en tot agarrar-lo en aire ath que lo laçaue e cunherant-lo en canèth, se lo tornauen a balhar.
Que treiguien deth uasset coma des cartes, entara fabrica dera set62, pr'amor que tostemp i auie ua gèrra ath miei.
Se hec de nets; eri partiren; mos ajacèrem eth mèn oncle e jo, cada un en sòn lhet, que ja s'auie aprovedit entà jo d'un matalàs.
Trinquèc eth dia e abantes qu'eth se desvelhèsse jo me lheuè e me n'anè entà ua aubèrja, sense que m'entenesse; tornè entà barrar era pòrta peth dehòra e li lancè era clau pera gatonera.
Coma è dit, me n'anè entà ua aubèrja pr'amor d'amagar-me e estar-me tranquil tà vier ena Cort.
Li deishè ena estança ua carta barrada que li didia era mia partida e es perqués, en tot avisar-lo tà que non me cerquèsse, pr'amor que ja non l'auria de veir bric mès.
Cort.
Partie aqueth maitin dera aubèrja un mulatèr, damb carga, entara Cort.
Amiaue un saumet; me lo loguèc e gessí tà demorar-lo ena pòrta dehòra deth lòc.
Gessec, me botè en saumet e comencè era mia jornada.
Pensaua jo qu'anaua entara cort, a on arrés me coneishie, qu'ère çò que mès me padegaue, e que me calie valer-me aquiu dera mia adretia.
Me prepausè penjar es abits en arribar e trèir vestits naui cuerti, sivans er usatge.
Mès tornem entàs causes qu'eth mèn oncle hège, ofensat pera carta, que didie d'aguesta sòrta:
Jo sagi d'èster un deth mèn linhatge, pr'amor que dus ei impossible, se non ei que venga enes vòstes mans, e m'atalhonetz, coma hètz damb d'auti.
Non preguntètz per jo ne me nomentètz, pr'amor que voi remir era sang qu'auem.
Servitz ath Rei e adishatz."
Que non me cau encarir es renecs e opròbis que diderie contra jo.
Tornem entath mèn camin.
Jo qu'anaua cavalièr damb er ase dera Mancha, e desirós de non tumar- me damb arrés, quan, de luenh vedí vier a un gentilòme a pas seguit, damb era sua capa, espada ajustada, cauces estacades e bòtes, e, çampar, de bon pòrt, eth cothèr dubèrt, mès de trincat que de mòtle, eth chapèu de costat.
Sospechè qu'ère quauqui cavalièr que deishaue darrèr eth sòn coche, e atau, en vier ena sua nautada, lo saludé.
Me guardèc e didec:
Vierà VM, senhor licenciat, en aguest ase damb fòrça mès repaus que jo damb tot eth mèn aparelh.
Jo me pensè qu'ac didie peth coche e mossos que deishaue ath sòn darrèr, e didí:
De vertat, senhor, que jo sò qu'ei mès tranquil eth caminar qu'eth coche, pr'amor qu'encara que VM venguesse damb eth qu'amiatz ath darrèr damb comoditat, aqueres bassacades que hèn, que shòrden.
Quin coche deth darrèr?, didec eth, fòrça alugat.
E, en virar-se entà darrèr, coma que hec fòrça, li queigueren es cauces, pr'amor que se li trinquèc ua agulha qu'amiaue, que l'auie tan soleta que, après veder-me mòrt d'arrir de veder-lo, me'n demanèc ua de prestada.
Per Diu, senhor, se VM non demore as sòns mossos, jo non vos poirè secórrer, pr'amor que vengui tanben solet estacat damb ua agulha.
Se hè burla VM, didec eth, damb es cauces trincades ena man, anatz-vo'n, que non compreni aquerò des mossos.
E se hec veir autant en aquerò d'èster praube, que me cohessèc, en mieja lèga que caminèrem, que, se non li hèja eth favor de deishar-lo pujar en saumet pendent ua estona, non l'ère possible vier mès entà dauant, per çò qu'ère alassat de caminar damb es cauces enes punhs; e, esmoigut de pietat, baishè e, coma qu'eth non podie deishar es cauces, me calèc ajudar-lo a pujar.
E m'espaurí de çò que desnishè en tòcament, pr'amor que, pera part deth darrèr, que curbie era capa, amiaue es cauces folrades d'anca blossa.
Eth, que se'n sabec de çò que l'auia vist, tot discrèt, se prevenguec dident:
Senhor licenciat, que non ei haria tot çò qu'ei blanc.
Dilhèu vos semblèc, en veir eth còth dubèrt e era mia portadura, qu'èra un comde d'Irlos.
Damb aguestes huelhes se capèren en mon çò que vos auetz paupat.
Jo li didí que plan solide m'auie persuadit de causes plan desparières des que vedia.
Donques encara non a vist arren VM, repliquèc, que i a tantes causes tà veir en jo, coma n'è, pr'amor que non caperi arren.
Vaquí a un cavalièr hèt e dret, de familha montanharda, que, s'atau coma sostengui era noblèsa me sostenguessa jo, que non i aurie mès crabes entà mólher.
Mès ja, senhor licenciat, sense pan ne carn non se sostie era bona sang, e pera misericòrdia de Diu toti l'an vermelha e non pòt èster hilh de quauquarren aqueth que non a arren.
Ja me n'è encuedat des executòries, pr'amor que, en demorar-me en dejun un dia, non me voleren balhar, per era, en ua tauèrna, dus talhs; guarda que dider-me que non a letres d'aur!
Valerie mès er aur enes gachets qu'enes letres, e ei de mès profit.
E, ça que la, i a pòques letres en aur.
Qu'è venut enquia e tot era mia sepultura, per non auer a on quèir mòrt, qu'era propietat de ma pair Toribio Rodriguez Vallejo Gomez de Ampuero (que toti aguesti nòms auie), se perdec en ua garantida.
Sonque eth senhor m'a restat entà véner e sò tan malerós que non trapi ad arrés qu'age besonh d'eth, donques qu'eth que non l'amie dauant l'amie dempús, madeish qu'eth adobador, sarclador, penon, e d'auti atau.67 Cohèssi que, a maugrat qu'anauen barrejadi damb arridalhes, es malastres deth mentat cavalièr m'esmoigueren.
Li preguntè se com se cridaue e entà on anaue e entà qué: didec que toti es nòms de sa pair: senhor Toribio Rodriguec Vallejo Gomez de Ampuero e Jordan.
Que non se vedec jamès nòm tan campanut, donques qu'acabaue en lan e començaue en don, coma enes batalhs.
E jamès, quan entri en era, me manquen cent reiaus ena bossa, lhet, minjar e alegries enebides68, pr'amor qu'er engenh ena Cort ei pèira filosofau, que hè vier aur tot çò que tòque.
Jo vedí eth cèu dubèrt e, en ton d'esvagament entath camin, li preguè que me condèsse com e damb qui e de quina manèra viuien ena Cort es que non auien arren, coma eth, donques que me semblaue de mau hèr en aguesti tempsi, que non solet se contente cada un damb es sues causes, senon qu'encara vòlen es des auti.
Que n'a fòrça d'aguesti, didec, e fòrça des auti.
Qu'ei era vantaria era clau mèstra que daurís totes es volentats en taus pòbles.
E pr'amor de qué comprenetz ben çò que digui, paratz era aurelha as mèns eveniments e as mies traces, e gesseratz d'aguest dobte.
Çò de prumèr que vos cau saber ei qu'ena Cort i a tostemp eth mès pèc e eth mès sabent, eth mès ric e eth mès praube, e es extrèms de totes es causes; que dissimule as dolents e amague as bravi, e qu'en era i a ua sòrta de gent coma jo, que non se les coneish arraïc ne mòble, ne cap auta soca que provenguen es taus.
Entre nosati mos diferenciam damb diuèrsi nòms: es uns mos cridam cavalièrs insipidi; es auti, ròis, maladrets, necis, trantalhants e canini.
Qu'ei eth nòste avocat er engenh; pagam era majoritat des viatges er estomac de uet, qu'ei massa trabalh hèr a vier era parva en mans de d'auti.
Èm er espant des taulejades, quèra des tauèrnes, càncer des oles e convidadi ara fòrça.
Mos sostiem atau der aire, e èm contenti.
Qu'èm gent que minjam un pòrre e semble que mingem un capon.
Vierà un a tier-mos ua visita en casa e traparà es nòstes estances plies de uassi de vedèth e d'audèths, pelalhes de fruta, era pòrta atapida de plumes e pèths de lapinons; que tot aquerò ac agarram pera net en pòble pr'amor d'onorar-mos damb aquerò de dia.
Mos pelejam en entrar er òste: "ei possible que non siga jo poderós entà arténher qu'escampe aguesta mossa?
Perdone VM, qu'an dinat aquiu uns amics, e aguesti vailets…", eca.
Qui non se'n sap de nosati se pense qu'ei atau, e passe per convit.
E, donc, qué diderè dera manèra de minjar en cases des auti.?
Sonque badar boca un, ja mo'n sabem dera sua casa, li tiem ua visita, e tostemp ara ora de nhacar, quan mo'n sabem qu'ei ena taula.
Li didem que mos hè a vier era sua simpatia, perque tau enteniment…eca.
Se mos pregunten s'auem dinat, s'eri encara non an començat, didem que non; se mos conviden, non demoram ua dusau escadença, pr'amor qu'aguestes demores mos an costat grani dejunis.
Se ja an començat, didem que òc; e, a maugrat que talhe plan ben eth audèth, eth pan o era carn qui que siguesse, pr'amor de hèr-mos a vier era escadença d'avalar un mòs, didem:
Ara permete-me VM, que vos voi servir de mèstre-sala, que solie, que Diu l'age en cèu (e nomentam un senhor defuntat, duc o comde), gaudir mès de veder-me talhonar que de minjar.
En díder aquerò, agarram eth guinhauet e talhucam petiti bocins, e a tot darrèr didem:
Ò!, be ne flaire de ben!
Plan que haria escarni ara codinèra se non lo tastèssa.
Be se i hé ara codina!
E dident e hènt, se'n va en assagi era mitat dera sièta: eth nap per èster nap, era heda per èster heda, e tot per èster çò qu'ei.
Quan mos manque aquerò, que ja auem era sopa de bèth convent premanida; non mo'la prenem en public, senon d'amagat, en tot hèr creir as fraires qu'ac hèm mès per devocion que per besonh.
Que mos cau veir a un de nosati en ua casa de jòc, damb quin suenh servís e esdègue es candèles, hè vier bacines, com bote es cartes e solemnize es causes deth que guanhe, tot per un trist reiau d'estrea.
Sabem per còr, per çò que tanh a vestir-mos, tota era roberia vielha.
E tau qu'en auti lòcs i a ora senhalada entara oracion, que l'auem nosati entà adobar-mos.
Que vos cau vèir peth maitin era diuersitat de causes qu'apraiam; donques que, coma qu'auem d'enemic declarat ath solei, pr'amor que mos desnishe es pedaci, cosedures e liròts, mos metem, dubèrtes es cames, peth maitin, dauant eth sòn arrai, e ena ombra deth solèr campam es ombres que hèn es pelhòts e es filmes des entrecueishes.
Que cau veir se com treiguem cotelades deth darrèr entà poblar çò deth dauant; e solem amiar era part deth darrèr tan pacifica, per manca de cotelades, que se demore en pures serpilhères.
Que se'n sap solet era capa, e mos sauvam des dies de vent, e de pujar per escales clares o a shivau.
Estudiam postures contra era lum, pr'amor que, en dia clar, caminam damb es cames plan sarrades, e hèm es reveréncies sonque damb es cauilhàs, pr'amor que se desseparam es jolhs, se veirà eth bendatge.
Non i a causa en tot eth nòste còs que non age estat ua auta causa e que non age istòria.
Verbi gratia: pro ve VM, didec, aguesta robeta; donques prumèr siguec teles, arrèhilhes d'ua capa e besarrèhilhes d'ua capucha, qu'ei çò que siguec ara prumeria, e ara demore gésser entà sòles de miches e d'autes causes.
Es emboishi de teles, prumèr son liròtets, en auer estat tovalhòles, e abantes camises, hilhes de linçòs; e, dempús de tot, les tiem coma papèr, e en papèr escriuem, e dempús hèm d'eth betum entà resuscitar es sabates, que d'incurables les è vist jo revier damb aguesta sòrta de medicaments.
E, donc, qué diderè dera manèra que pera net mos hèm enlà des lutzes, pr'amor de qué non se veiguen es capes cuertes rosigades e es robetes sense peus; que non i a mès peu en eres qu'en un calhau, qu'ei Diu servit de balhar-les-mos ena barba e trèir-les-mos dera capa.
Mès, per non despéner en barbèrs, sajam tostemp demorar que un aute de nosati age tanben tinhassa e alavetz mo'la treiguem er un der aute, cossent damb er Evangèli: "Ajudatz-vos tau que boni frairs".
Tiem compde de non vier es uns pes cases des auti, se mo'n sabem de qué quauqu'un tracte era madeisha gent que un aute.
Que vos cau veir se com van es estomacs d'afogadi.
Èm obligadi a caminar a shivau un còp ath mès, encara que sigue en un ase, pes carrèrs publics; e obligadi a anar en coche un còp ar an, encara que sigue ena part deth darrèr.
Mès, se bèth còp vam laguens eth coche, mos cau díder que tostemp ei en estriu, damb eth cap sancer dehòra, hènt cortesies pr'amor que mos veiguen toti, e parlant as amics e coneishudi, encara que guarden de cap a un aute costat.
Se mos pique eth còs dauant d'ues daunes, auem assopliment entà gratar-mos en public sense que se veigue; s'ei ena cueisha, condam que vedérem un soldat trauessat de tau part enquia tau part, e senhalam damb es mans aqueres parts que mos piquen, gratant-les en sòrta de mostrar-les.
Mos lheuam, e en tot apressar-mos en ua cantoada hènt veir que mos quilham entà veir quauquarren, mos gratam.
Qué diderè deth mentir?
Jamès se trape vertat ena nòsta boca.
Encaisham ducs e comdes enes convèrses, es uns coma amics, es auti coma deueires; e avertim qu'es taus senhors, o son defuntadi o s'estan plan luenh.
E çò qu'ei mès de notar ei que jamès mos encamardam senon de pane lucrando69, qu'enebís era orde a daunes atrasentes per beròies que siguen; e, atau, tostemp èm en tot hestejar, damb ua tauernèra pera parva, damb ua ostalèra pera aubèrja, damb era qu'apraie cothèrs peth cothèr que se hè a vier er òme.
E maugrat que minjant tan pòc e beuent tan mau, non se pòt complir damb tantes, a tot darrèr totes son contentes.
Eth que ve aguestes bòtes mies, com se pensarà que son de cavalìer en ues cames a peu, sense caucetes ne ua auta causa?
E qui vedesse aguest cothèr, per qué s'a de pensar que non è camisa?
Pr'amor que tot aquerò li pòt mancar a un cavalièr, senhor licenciat, mès cothèr dubèrt e midonat, non.
Prumèr, pr'amor qu'aquerò ei gran ornament dera persona e dempús d'auer-lo virat d'un costat en aute, ei de guanhapant, pr'amor que se sope er òme en midon damb eth hons en shugarda, lecant-lo damb adretia.
E fin finau, senhor licenciat, un cavalièr des nòsti li cau amiar mès fautes qu'ua prenhada de nau mesi, e damb aquerò viu ena Cort; e tan lèu se ve en prosperitat e damb sòs coma en espitau.
Mès, a tot darrèr, se viu, e eth que se sap manejar ei rei, per pòca causa qu'age.
Autant me'n sabí des estranhes manères de víuer deth cavalièr, e autant m'i calè, que, esdegat damb eres e damb d'autes, me'n venguí a pè enquia Rozas, a on hérem jadilha.
Sopèc damb jo eth mentat cavalièr, que non amiaue un sò horadat e jo me tenguia obligat pes sòns avisi, pr'amor que damb eri daurí es uelhs entà fòrça causes, en tot inclinar-me entara vida embolhaira.
Li didí es mèns desirs abantes de calar-mos en lhet; m'abracèc mil viatges, en tot díder que tostemp auie demorat qu'es sues rasons costarien impression en un òme de tan bon enteniment.
S'aufric entà introdusir-me ena Cort, damb es auti confraires d'enganhes, e ena aubèrja en companhia de toti.
Ac acceptè, sense declarar-li es escuts qu'amiaua, senon solet cent reiaus.
Que damb eri n'auí pro, damb era bona òbra que l'auia hèt e hèja, tà obligar-lo entara mia amistat.
Entrèrem ena Cort tàs dètz deth maitin; anèrem a baishar, sivans çò acordat, ena casa des amics de senhor Toribio.
Arribèc ena pòrta; truquèc, lo dauric ua vielheta plan praubaments vestida, ròstre coma crospa de nòde, gravada de picòta era cara, cargada d'espatles e d'ans.
Preguntèc pes amics, e responec, damb un sorriscle artificiós, qu'auien anat a riflar.
Mos estèrem solets enquia que sonèren es dotze, en tot despéner eth temps en encoratjar-me eth entara vida barata, e jo en atier a tot.
Tàs dotze e mieja, entrèc pera pòrta un hantauma vestit damb ròba de dòu enquias pès, lèu coma Arias Gonzalo, qu'embafèc eth madeish Portugal de vestits de dòu.
Se parlèren es dus de manèra frairau, que d'aquerò ne venguec eth balhar-me ua abraçada e auferir-se-me.
Parlèrem ua estona, e treiguec un gant damb dètz-e-sèt reiaus e ua carta, que damb era, en tot díder qu'ère licéncia de demanar entà un praube, les auie arremassat.
Uedèc eth gant e ne treiguec un aute, e les doblèc ara manèra de mètge.
Jo li preguntè se per qué non se les botaue, e didec per èster ambdús d'ua man, qu'ère era estratagèma entà tier gants.
Damb tot aquerò, me n'encuedè que non se treiguie era capa, e preguntè, per èster nau, pr'amor de saber-me'n dera causa d'èster tostemp estropat damb era capa, e ad aquerò responec:
Hilh, qu'è ena esquia ua gatonèra, acompanhada d'un pedaç de tela de lan e ua plapa d'òli; qu'en mèn hardèu, quinsevolha que sigue era direccion que caminetz, jamès gesseratz dera Mancha, que semble que hèsqui diligéncies entàs ihons o que m'amorassi damb quauqui candelhs70.
Aguest tròç de capa qu'ac dissimule tot.
Se treiguec era capa, e vedí que dejós dera sotana amiaue ua grana bonha.
Jo me pensè qu'èren es cauces, pr'amor que s'i retirauen, quan eth, en entrar a espiugar-se, se rebussèc e vedí qu'èren dus bocins de carton qu'amiaue estacadi ena cintura e encaishadi enes cueishes, de sòrta que hègen aparença dejós eth dòu; pr'amor qu'eth tau non amiaue camisa ne teles, qu'a penes auie entà espiugar sivans venguie de nud.
Entrèc en espiugador e tornèc damb ua tauleta coma es que se placen enes sacristies, que didie: "Espulgador ocupat", pr'amor de qué non entrèsse quauquarrés.
Balhè gràcies a Diu, en veir se guaire les balhèc as òmes entà hèr-les escarrabilhadi, donques que les auie trèt es riqueses.
Didec que non, e que per manca de pelhòts s'estaue, hège quinze dies en lhet, de mau de caucetes, senhor Lorenzo Iñiguez de Pedroso.
Qu'èrem en aquerò, quan venguec un damb es sues bòtes de camin e eth sòn vestit escur, damb un chapèu, recuelhudes es pèlhes pes dus costats.
Se'n sabec dera mi venguda pes auti e me parlèc plan corauments.
Se treiguec era capa, e amiaue (guarde VM, qui s'ac aurie pensat!
Non podí tier-me d'arrir e eth, dissimuladaments, didec:
Tietz-vos as armes e non vo n'arriratz.
Jo apostaria que non sabetz se per qué amii aguest chapèu damb era ala cuelhuda entà naut.
Jo didí que per galantaria, e per balhar lòc ara vista.
Mèsalèu entà empedir-la, didec; sabetz-vo'n qu'ei pr'amor que non tie cinta d'ornament, e qu'atau non se ve.
E en tot díder aquerò, treiguec mès de vint cartes e autrestanti reiaus, dident que non auie podut balhar aqueres cartes.
Amiaue cada ua un reiau de pòrt, e èren hètes per eth madeish.
Metie era signatura de qui li semblèsse, escriuie naues que s'inventaue, entàs persones mès aunorades, e les ac balhaue en aqueth vestit, crubant es pòrts.
E aquerò ac hège cada mes, causa que m'espauric de veir aguesta nauetat dera vida.
Entrèren dempús uns auti dus, er un damb ua robeta de tela, longa enquia mieges cauces, e era capa deth madeish, quilhant eth cothèr pr'amor que non se vedesse era tela basta, qu'ère trincada.
Es cauces èren de tela fina, mès non i auie mès de çò que se vedie, e çò d'aute de robeta vermelha.
Aguest venguie cridant damb er aute, qu'amiaue ua tela estropada sus eth còth e era esquia per non auer cothèr, e uns salèrs per non auer capa, e ua cajada damb ua cama estropada en liròts e pelhòts, pr'amor que non auie qu'ua cauça.
Se hège soldat, e n'auie estat enes campaments e enquia ena mar.
Condaue estranhs servicis, e a truca de soldat entraue en quinsevolh lòc.
Didie eth dera robeta:
Que me deuetz era mitat, o aumens ua gran partida, e se non me la balhatz, juri a Diu….!
Non jurètz a Diu, didec er aute, qu'en arribar en casa non sò coish e vos foterè damb aguesta cajada mil còps.
Se hè non hè, damb es pegaries acostumades, s'escometèren er un ar aute e, en tot agarrar-se, gesseren damb bocins de vestits enes mans ara prumèra tirassada, e non calec guaire.
Les amièrem en soquèr e les preguntèrem era causa dera sua peleja.
Didec eth soldat:
Burles a jo?
Non vo'n haratz a vier ne miei!
Sàpien VMs qu'en tot demorar-me aué en Sant Salvador, venguec un mainatge entad aguest praubet e li didec que s'èra jo eth portabandères Joan de Lorenzana, e didec que òc, pr'amor que se n'encuedèc qu'amiaua sabi pas qué enes mans.
Jo que de seguit comprení era tricha, acceptè.
Recebí er encargue e, damb eth, dotze mocadors, e li responí a sa mair, que les enviaue a bèth òme d'aguest nòm.
Ara que me'n demane era mitat.
Jo ne peth mau de morir ac harè.
Toti que les an d'esbocinar es mèns nassi.
Se jutgèc era causa a favor sòn.
Sonque se li contradidec çò de mocar-se damb eri, en tot manar-li que les autregèsse ara vielha, pr'amor d'onorar ara comunautat hènt damb eri uns cothèrs e uns acabadi de manges que representèssen e hessen veir qu'èren camises; donques qu'eth mocar-se ère enebit ena orde, se non siguesse en aire, o de sageta a còp de dit cap ath cèu.
Qu'ère de veir, arribada era net, se com mos ajacèrem en dus lhets, tan sarradi que semblàuem uns utísi en emboish.
Se passèc eth sopar en blanc.
Era majoritat ne se despolhèren, que, damb ajaçar-se tau que caminauen de dia, ja compliren damb eth precèpte de dormir nudi.
Trinquèc eth dia, e mos botèrem toti ath trabalh.
Ja èra jo tan content damb eri coma se toti siguéssem frairs (qu'aguest assopliment e doçor se trape tostemp enes causes dolentes).
Qu'ère de veir se com un se botaue era camisa dotze còps, dividida en dotze liròts, tan que didie ua oracion en cadun, coma un prèire que se vestís.
A bèth un se li perdie ua cama enes carrerons des cauces e l'atrapaue pistant a on mens convenguie.
Bèth aute demanaue ajuda entà botar-se eth gipon, e en mieja ora se podie manejar damb eth.
Acabat aquerò, que non siguec pòc de veir, toti cuelheren agulha e hiu pr'amor de hèr quate punts en un esquinç o aute.
Qui, entà pedaçar-se jos eth braç, tirassant-lo, se hège ua L. Qui, calat de jolhs, pedaçant un cinc de nombre, secorrie es caucetes.
Un aute, entà plegar era entrecueisha, en tot botar eth cap en era, se hège un camishèth.
Non pintèc tant estranhes postures Bosco coma jo vedí, pr'amor qu'eri cosien e era vielha les hège a vier es materiaus, liròts e parracs de diuèrsi colors, que s'auie hèt a seguir eth soldat.
S'acabèc era ora deth remèdi (qu'atau la cridauen eri) e s'anauen campant es uns as auti entà veir çò que podie demorar mau parat.
Decidiren gésser dehòra, e jo didí qu'abantes tracèssen eth mèn vestit, pr'amor que me volia despéner cent reiaus en un, e trèir-me era sotana.
Aquerò non, dideren eri; es sòs que se balhen tath depaus, e vestim-lo de çò qu'auen ena resèrva.
Dempús, senhalem-li era sua diocèsi en pòble, a on solet eth cèrque e rafine.
Que me semblèc ben; depausè es sòs e, en un instant, dera sotaneta me heren robeta de dòu de tela, e escuerçant era capeta, se demorèc ben.
Çò que sobrèc de tela lo botèren en un chapèu vielh retintat; li placèren de mocador de còth uns cotons de tintèr plan ben plaçadi.
Me treigueren eth cothèr e era capeta e ath sòn lòc i meteren ues cauces escometudes damb cotelades, sonque peth dauant, que des costats e deth darrèr èren ues camoces.
Es mieges caucetes de seda encara non èren caucetes, pr'amor que non artenhien que quate dits dejós es jolhs; e aguesti quate dits curbie ua bòta justa sus era cauceta vermelha que jo amiaua.
Eth cothèr ère tot dubèrt, de tant esbocinat; me lo botèren e dideren:
Eth cothèr ère rosigat peth darrèr e pes costats.
VM, se quauqu'un vos campe, vos calerà virar-vos damb eth, tau qu'era flor de tornasòl damb eth solei; se siguessen dus e campèssen pes dus costats vos vatz retirant; e entàs deth darrèr, amiatz tostemp eth chapèu queigut sus eth cogòt, de sòrta qu'era ala capère eth còth e desnishe solet eth front, e se bèth un preguntèsse se per qué vatz atau li responetz que pr'amor que podetz vier damb era tèsta plan nauta pertot.
Me balhèren ua caisha damb hiu nere e blanc, seda, cordilh, agulha e didau, tela, vestidures e d'auti retalhets, e un guinhauet.
Me meteren un esperon ena cinta, esca e peirard en ua bossa de cuer, dident:
Damb aguesta caisha podetz anar pertot, sense besonh d'auer amics ne deveires; en aguesta s'embarre tot eth nòste remèdi.
Cuelhetz-la e sauvatz-la.
Me senhalèren coma casèrna entà hèr-me a vie era vida, era de Sant Loís; e atau, comencè era mia jornada, en tot gésser de casa damb es auti, mès per èster nau me balhèren entà començar era engusa, coma pairin, eth madeish que me hec a vier e me convertic.
Gessérem de casa damb pas brac seguit, es rosaris ena man; cuelhérem eth camin peth mèn barri senhalat.
A toti que hègem cortesies; as òmes mos treiguíem eth chapèu, en tot desirar hèr madeish damb es sues capes; as hemnes les hègem reveréncies, que se vanten, damb eres e damb es paternitats, fòrça71.
A un li didie eth mèn brave preceptor: "Deman me hèn a vier es sòs"; a un aute: "Demore VM un dia, pr'amor qu'eth banc me tie en paraules".
Bèth un li demanaue era capa, bèth aute lo pressaue peth cinturon; e damb açò me'n sabí qu'ère tant amic des sòns amics, que non auie arren de sòn.
Caminàuem ath biscòrn d'un trepader en aute pr'amor de non tumar damb cases de creditors.
Ja li demanaue, bèth un, eth loguèr dera casa, bèth aute eth dera espada e un aute eth des linçòs e camises, de sòrta que vedí qu'ère cavalièr de loguèr, coma ua mula.
Se passèc, donc, que vedec de luenh a un òme que non lo deishaue de uelh, sivans didec, per un deute, mès que non auie sòs.
E entà que non l'arreconeishesse deishèc anar darrèr es aurelhes eth peu, qu'amiaue recuelhut, e se demorèc damb cabeladura, entre ermita e cavalièr lanut; se fotèc un pedaç en un uelh e gessec de parlar en italian damb jo.
Tot aquerò podec hèr tant qu'er aute venguie, qu'encara non l'auie vist, per èster ocupat damb pegaries damb ua vielha.
Digui de vertat que vedí ar òme hèr torns, coma un gosset que vò ajaçar-se; se hège mès crotzes qu'un medecinaire, e se n'anèc dident:
Jesús, me pensè qu'ère eth.
Jo me moria d'arrir de veir era figura deth mèn amic.
Aquerò que son es arrengaments de remir deutes.
Aprenetz, frair, donques que veiratz mil causes d'aguestes en pòble.
Passèrem entà dauant e en ua cantoada, per èster peth maitin, cuelhérem dus talhs d'aguissat e aiguardent d'ua fanaudèla, que mo'lo balhèc a gratis, dempús de balhar-li era planvenguda ath mèn dondaire.
E me didec:
Damb aquerò que ja non mos cau preocupar deth dinar, aué; e, aumens, aquerò que ja non mos pòt mancar.
Ad aquerò responec:
Qu'as pòca fe ena religion e ena orde des canins.
Que non manque eth Senhor as corbassi ne as agaces ne autanplan as escriveires, e mancarie as esperrecadi?
Qu'as pòc estomac.
Ei vertat, didí, mès cranhi fòrça auer pòc o arren en eth.
Qu'èrem en aquerò, e sonèc un relòtge es dotze; e coma que jo èra nau en ahèr, non les hec gràcia as mies tripes er aguissat, e auia hame tau que se non auessa minjat.
Renauida, donc, era memòria pera ora, me virè entath companh e didí:
Frair, aquerò dera hame qu'ei un dur noviciat; qu'ère hèt er òme tà minjar mès qu'ua sidola, e m'an metut a dejunis.
Se vos non lo sentetz, qu'ac compreni, donques que, elevat damb hame de mainatge, coma er aute rei damb podom, vos sostietz ja en era.
Que non veigui que vos esdeguètz entà masculhar, e atau, donc, jo que me tierè a hèr çò que poga.
Còs de Diu, repliquec, damb vos!
Sonen ara es dotze, e ja auetz tanta prèssa?
Qu'auetz fòrça puntuaus es talents e era sua execucion, e les cau amiar damb paciéncia quauques pagues endarrierades.
Non, que minjar tot eth dia ac hèn es animaus!
Non ei escrit que jamès un cavalièr age auut diarrèes; pr'amor qu'abantes, de tan mau aprovedidi, non mos aprovedim.
Ja vos è dit que Diu jamès manque ad arrés.
E s'auetz tanta prèssa, jo me'n vau entara sopa de Sant Jeronimo, a on s'i estan aqueri fraires grassi e ben alimentadi, e aquiu aumplire eth peirèr.
Se me voletz seguir, vietz, e se non, cadun ara sua.
Adishatz, didí jo, que non son tan cuertes es mies fautes, que s'agen de suplir damb es dèishes des auti.
Cada un peth sòn carrèr.
Eth mèm amic venguie caushigant fòrt, e guardant-se es pès; treiguec ues mores de pan qu'amiaue tostemp, entara escadença, en ua caisheta, e se les escampilhèc pera barba e peth vestit, de sòrta que semblaue qu'auie minjat.
Jo ja venguia estossegant e limpiant-me es dents, per dissimular eth mèn flaquitge, netejant-me era mostacha, acorbaishat e damb era capa sus eth muscle quèr jogant damb eth rosari trincat, que n'ère pr'amor que non auie que dètz compdes.
Toti es que me vedien se pensauen qu'auia dinat, e se siguesse de pedolhs qu'ac aurien endonviat.
Anaua jo fidat enes mèns escuts, a maugrat qu'auia racacòr per èster contra era orde minjar ath sòn cargue eth que viu minjant a gratis en mon.
Jo qu'èra decidit a trincar eth dejuni, e arribè damb aquerò ena cantoada deth carrèr de Sant Lois, a on s'estaue un confiturièr.
Campaue un pastís de ueit meravedís, e damb aquera flaira deth horn que tumèc damb eth mèn nas, de pic, me demorè, tau qu'èra, coma eth gosset lebrèr damb era flaira dera caça, botadi es uelhs en eth.
Lo guardè damb tanta afogadura, que se sequèc eth pastís coma un que l'auessen tirat mau de uelh.
Aquiu que cau veir es traces que jo hèja pr'amor de panar-lo; me decidí un aute còp a pagar-lo.
En tot aquerò sonèc era ua.
M'aclapè de sòrta que decidí assadorar-me en ua tauèrna des qu'èren per aquiu.
S'apressèc entà jo en veder-me, que, sivans m'estaua, siguec de mau hèr arreconeisher-me.
Jo l'abracè; me preguntèc se com anaua; li didí dempús:
A!, senhor licenciat, guaires causes me cau condar-vos!
Sonque me hè dò que pr'amor que me cau partir aguesta net non ac poirè hèr.
Tanben me hè dò a jo, repliquèc, e se non siguesse per èster ja tard e que vau damb prèssa entà dinar, me posaria un shinhau mès, mès que me demore era mia fraia maridada e eth sòn marit.
Qu'ei que s'està aciu era mia senhora Anna?
Encara qu'ac aja de deishar tot, tè, que voi hèr çò que me cau per obligacion.
Duarí es uelhs en enténer que non auie dinat.
Venguí damb eth e li comencè a condar qu'ua hemneta qu'eth auie estimat fòrça en Alcalà, me'n sabia jo d'a on ère, e que li podia balhar entrada jo ena sua casa.
Que se l'aganchèc de seguit ena amna eth convit, que siguec d'engenh tractar de causes que l'agradauen.
Parlant de tot aquerò arribèrem ena sua casa.
Entrèrem; jo m'aufrí fòrça ath sòn cunhat e fraia, e eri, en tot pensar-se que jo venguia convidat per çò d'arribar ad aquera ora, comencèren a díder que s'auessen sabut qu'aurien un tan bon òste aurien premanit quauquarren.
Jo profitè era escadença e me convidè, en tot díder que jo èra de casa e un vielh amic que li shordarie que lo tractèssen damb compliments.
Se seigueren e me seiguí; e entà qu'er aute ac amièsse mielhor, donques que ne m'auie convidat ne l'auie passat peth cap, de quan en quan gessia jo damb era gojateta, dident que m'auie preguntat per eth e que l'auie ena sua amna e d'autes mentides d'aguesta sòrta; e damb aquerò amiaue mielhor eth veder-me avalar, pr'amor que tant estralh coma jo hi en elan, non l'aurie hèt ua bala ena d'ua vèsta de pèth.
Arribèc era ola, e me la mingè en dues nhacades lèu tota, sense malícia, mès damb prèssa tan fèra, que semblaue qu'enquia e tot entre es dents non l'auia ben segura.
Diu ei testimòni, que non se minge un còs eth modelhon dera Antiga de Valladolid, que lo des.hè en vint-e-quate ores73, mès ràpid que jo m'avalè eth presupòst ordinari; donques que siguec tant ara prèssa coma un extraordinari de corrèus.74 Eri pro que se'n deuien encuedar des fères gorjades deth bolhon e dera manèra d'escuralhar era escudilha, dera persecucion des uassi e der esbauçament dera carn.
E se cau díder era vertat, entre burla e jòc, empeirè era pòcha interiora de crostons.
Se lheuèc era taula; mos hérem enlà eth licenciat e jo pr'amor de parlar dera visita ara casa dera dita.
Jo que l'ac facilitè fòrça.
E en tot parlar damb eth en ua hièstra, hi veir que me cridauen deth carrèr, e didí:
A jo, senhor?
Que ja baishi.
Li demanè licéncia, en tot dider-li que tornaua lèu.
S'estèc en tot demorar-me enquia aué, pr'amor que despareishí per çò deth pan minjat e era companhia des.hèta.
Me trapèc fòrça mès còps, e me desencusè damb eth, condant-li mil messorgues que non hèn ath cas.
Venguí pes carrèrs de Diu, arribè ena pòrta de Guadalajara, e me seiguí en un banc qu'an enes sues pòrtes es mercadèrs.
Volec Diu que venguessen ena botiga dues des que demanen prestat pera cara, caperades de miei uelh, damb era sua vielha e paget.
Preguntèren s'auie bèth velot (terciopelo) de labor extraordinari.
Jo comencè dempús, entà ahiscar era convèrsa, a jogar damb eth mot, de terci e pelado e pelo e apelo e pospelo, e non deishè un uas san entara rason.
Sentí que les auie balhat era mia libertat quauqua assegurança sus quauquarren dera botiga, e jo, coma que non auia arren a pèrder, les aufrí çò que volessen.
Regategèren, en tot díder que non cuelhien de qui non se'n sabien.
Jo me profitè dera escadença, en tot díder qu'auie estat ua gausardaria aufrir-les arren, mès que me hessen eth favor d'acceptar ues teles que m'auien enviat de Milan, que pera net les ac harie a vier un page, que les didí qu'ère mèn, per èster dauant demorant ath sòn patron, qu'ère en ua auta botiga, que per aquerò ère descapuchat.
E pr'amor de qué me tenguessen coma òme important e coneishut, non hèja que trèir-me eth chapèu a toti es jutges audidors e cavalièrs que passauen, e sense conéisher ad arrés les hèja cortesies coma se les tractèssa familharaments.
Eres s'eissorbèren damb aquerò e damb es cent escuts en aur que treiguí, des que m'auia hèt a vier, hènt veir qu'anaua a balhar aumòina a un praube que me la demanec.
Dideren d'anar-se'n, pr'amor que ja ère tard, e atau me demanèren licéncia, en tot avertir-me damb secret qu'auie de vier eth page.
Jo les demanè per favor e coma en gràcia un rosari estropat en aur qu'amiaue era mès beròia d'eres, damb era desencusa de qué l'auia de tornar a veir ath londeman sense manca.
Regategèren de balhar-lo- me; jo les aufria en gatge es cent escuts, e me dideren era sua casa; e damb er in de panotejar-me en mès, se fidèren de jo e me preguntèren era mia aubèrja, en tot díder que non podie entrar page ena sua a quinsevolh ora, per èster gent importanta.
Jo les amiè peth carrèr Major, e en entrar en eth des Carretas, alistè era casa que me semblèc mès grana e mielhor.
Auie un coche sense shivaus ena pòrta.
Les didí qu'ère aquera e qu'aquiu s'estaue casa e coche e patron entà servir-les.
Me nomentè Alvaro de Cordoba e entrè pera pòrta dauant des sòns uelhs.
E me'n brembi que quan gessérem dera botiga, cridè a un des pages damb grana autoritat, damb era man.
Hi veir que li didia que se demorèssen toti e que me demorèssen aquiu (qu'atau didí jo qu'ac auia dit); e era vertat ei que li demanè s'ère vailet deth comendador, eth mèn oncle.
Didec que non; e damb aquerò, m'acomodè es vailets des auti coma un bon cavalièr.
Venguec era net e tornèrem en casa toti.
Entrè e trapè ath soldat des liròts damb ua candèla de cera que li balhèren entà acompanhar a un defunt e se l'auie het a vier.
Se cridaue aguest, Magazo, naturau de Olias; qu'auie estat capitan en ua comèdia e combatut damb morisqui en ua dança.
As de Flandes les didie qu'auie estat ena China; e as de China, en Flandes.
Sajaue formar un armada e jamès sabec trèir-se es piudes en era.
Nomenaue castèths e a penes les auie vist enes monedes de ueitaus.
Hestejaue fòrça era memòria de senhor Juan de Austria, e l'entení jo díder fòrça còps de Luis Quijada qu'auie estat aunor des sòns amics.
Nomenaue turcs, galions e capitans, toti es qu'auie liejut en ues cançons qu'anauen d'aquerò; e coma que non sabie arren de mar, donques que non auie de navau que çò de minjar naps, didec, condant era batalha qu'auie vençut senhor Juan en Lepanto, qu'aqueth Lepanto siguec un morisc plan valent, donques que non sabie eth praubet qu'ère nòm deth mar.
Que passàuem damb eth fòrça bones estones.
Entrèc dempús eth mèn companh, des.hèti es nassi e damb tot eth cap estropat, plen de sang e plan lord.
Li demanèrem se qué l'auie arribat, e didec qu'auie anat ena sopa de Sant Jeronimo e que demanèc dobla racion, en tot díder qu'ère entà ues persones aunorades e praubes.
Les ac treigueren de d'auti aumonaires entà autrejar-les-ac, e eri, embestiadi, lo seguiren, e vederen que, en un cornèr darrèr dera pòrta, s'estaue shirlant damb grana afogadura.
E, sus s'estaue ben hèt d'enganhar entà avalar e panar a d'auti entà un madeish, se lheuèren votzes e damb eres paishons, e darrèr des paishons bonhes e còps ena sua prauba tèsta.
L'escometèren damb gèrres, es herides deth nas les ac costèc un, damb ua escudilha de pau, que l'ac balhèc entà que la flairèsse damb mès pressa qu'era qu'ère de besonh.
Li treigueren era espada, gessec, damb es crits, eth portièr e encara non artenhie a botar-les en patz.
Plan, donc, se vedec en tant de perilh eth praube frair, que didie: "Ja tornarè çò que m'è minjat"!, e encara non ère pro, que ja non didien senon que demanaue entà d'auti e non se se vantaue de sopon75.
Que sò graduat de bachelièr en arts per Sigüenza!".
Se metec eth portièr entremiei, en veir qu'un vielhet qu'ère aquiu didie que, encara qu'acodie ara sopa, ère descendent des gòts e que'auie parents.
Aciu lo deishèc, pr'amor qu'eth companh ère ja dehòra desempesant es uassi.
Entrèc Merlo Diaz, damb era cinta hèta un rambalh de veires de hanga e de cristau, que, demanant bèuer enes torns des monges, auie cuelhut pòc temor de Diu.
Mès lo superèc senhor Lorenzo de Pedroso, qu'entrèc damb ua capa fòrça bona, qu'auie escambiat en ua taula de jòcs pera sua, que non li caperarie un peu ath que se la hec a vier, per èster desbardada.
Solie aguest trèir-se era capa, hènt veir que volie jogar, e meter-la damb es autes, e dempús, coma que non hège partida tornaue a cuélher era sua capa e cuelhie era que li semblaue mielhor e se n'anaue.
Ac solie hèr enes jòcs d'anèl e de bòls.
Mès aquerò non siguec arren en veir entrar a senhor Cosme, entornejat de gojats damb taques d'òli, càncer e lepra, nafradi e manpòts, que s'auie hèt medecinaire damb ues senhades e oracions qu'auie aprenut d'ua vielha.
Que guanhaue aguest per toti, pr'amor que s'eth que venguie a guarir-se non amiaue bonha dejós era capa, non sonaue sòs enes pòches interiores, o non piulauen quauqui capons, non auie arren a hèr.
Qu'auie assolat miei règne.
Hège creir çò que volie, donques que non a neishut mielhor artiste en art de mentir; autant, qu'enquia e tot per edart non didie era vertat.
Parlaue deth Mainatge Jesús, entraue enes cases damb eth Deo gracias, didie çò de "Er Esperit Sant sigue damb toti vosati"…
Amiaue tot er auviatge der ipocrita: un rosari damb uns compdes frisons; ara suspresa, hège que se le vedesse per dejós dera capa un tròç de cilici esposcat de sang deth nas; hège creir, gratant-se, qu'es pedolhs èren cilicis e qu'era hame canina èren dejunis volentaris.
Condaue temptacions; en tot nomenar ath diable didie: "Diu mos liure e mos sauve"; punaue eth solèr en entrar ena glèisa; se cridaue ada eth madeish indigne; non lheuaue es uelhs as hemnes, mès es pèlhes òc.
Damb aguestes causes, amiaue ath pòble de tau sòrta, que s'encomanauen ada eth, e ère coma encomanar-se ath diable.
Pr'amor qu'eth ère jogaire e çò d'aute (cèrtans les criden, e per fausnòm trichaires).
Juraue en nòm de Diu, bèth còp en vaganaut e bèth aute en uet.
Pr'amor que per çò que hè as hemnes, auie sies hilhs e prenhades dues ermites.
Ara fin, des manaments de Diu, es que non trincaue, les estarnaue.
Venguec Polanco hènt gran rambalh, e demanèc era sua saca ròia, crotz grana, barba longa postissa e campaneta.
Anaue, de nets, d'aguesta sòrta, dident: "Brembatz- vo'n dera mòrt e hètz ben as animes…" Damb aquerò arremassaue fòrça aumoines e entraue enes cases que vedie dubèrtes; se non i auie trebucs ne tetimònis, panaue çò qu'auie; se lo trapauen tocaue era campaneta e didie damb era sua votz qu'eth hege veir plan penitenta: "Brembatz-vo'n, frairs…" eca.
Totes aguestes adreties de panar e manères extraordinàries coneishí, pendent un mes, en eri.
Tornem ara ad açò de qué les mostrè eth rosari e les condè eth conde.
Qu'era anaue pes cases en tot díder qu'ère d'ua puncela prauba e que se des.heiguie d'eth entà poder minjar.
E ja auie entà cada causa era sua enganha e era sua tricha.
Ploraue era vielha a cada pas, clauilhaue es mans e alendaue d'amarum; cridaue a toti hilhs.
Amiaue ath dessús d'ua plan bona camisa, gipon, ròba, pèlha e capa, ua saca de pèlhes trincades, d'un amic ermita que s'estaue enes pales d'Alcalà.
Aguesta governaue eth tropèl, conselhaue e amagaue.
Volec, donc, eth diable, que jamès ei ociós en causes tanhentes as sòns sirvents, qu'en tot vier a véner sabi pas quina sòrta de ròba e d'autes causilhòtes en ua casa, arreconeishec un, sabi pas quina propietat sua.
Hec a vier ar ussièr, e agarrèren ara vielha, que se cridaue era mair Lambruscas76.
Cohessèc ara seguida tot eth cas e didec se com viuíem toti e qu'èrem cavalièrs de rapina.
La deishèc er ussièr ena preson, e venguec en casa, e trapèc en era a toti es mèns companhs e a jo entre eri.
Amiaue mieja dotzea d'agents, borrèus d'a pè, e se hec a vier tot eth collègi panaire ena preson, a on se vedec en gran perilh era cavalaria.
Mos botèren, sonque entrar, a cadun, dus parelhs d'orsets e mos calèren en un croton.
Jo, que ja me vedia aquiu, me profitè des sòs qu'amiaua e, en tot trèir un doblon, li didí ath carcerèr:
Senhor, escotatz en secret.
E entà qu'ac hesse, li balhè er escut coma subornacion.
Supliqui a VM, li didí, qu'age pietat d'un òme de ben.
Jo me'n saberè dera malautia e, se non ei urgent, baisharatz ath param77.
Jo coneishí era simulacion, e li responí umil.
Que non voi condar er arrir tan gran que, ena preson e pes carrèrs, auie damb nosati; pr'amor que, coma mos amiauen estacadi e a empossades, es uns sense capes e es auti arrossegant-les, se vedien uns còssi adobadi de colors, e es auti rosadi de vin nere e blanc.
A un, pr'amor d'agarrar-lo per ua part segura, per èster tan maumetut, er agent l'agarraue dera madeisha carn, e ne aquiu i trapaue arren entà agarrar, sivans l'auie de rosigada era hame.
D'auti anauen deishant as agents enes sues mans es bocins de ròba e teles; en trèir era còrda que venguien estacadi, gessien apegadi es pelhòts.
Ara fin, jo venguí, ena net, a hèr jadilha ena sala des linhatges.
Me balhèren eth mèn lhetet.
Qu'ère de veir se com quauqui uns dormien engainadi, sense trèir-se arren; d'auti se despolhauen d'un còp, coma serpents, tot çò qu'amiauen ath dessús; bèri uns jogauen.
E, a tot darrèr, embarradi, s'amortèc era lum.
Mo'n desbrembèrem de toti es orsets.
Que calie veir as que non auien lhet vier e agarrar des pès ar ajaçat e trèir-lo arrossegant entath miei dera sala e calar-se en lhet, e aqueth tier a un aute entà acomodar-se.
Eth servici qu'ère en mèn cabeç; me vedí obligat, pressat pes mèns nasi, a dider-les que cambièssen entà un aute costat era bacina.
E les shautèsse o non, coma se m'auessen cuelhut era mida ena bacina, auérem paraules.
Tenguí eth mestièr d'auançat, qu'ei mielhor èster-ne, a viatges, d'ua cogotada que d'un règne, e li botè a un mieja cinta ena cara.
Eth, en lheuar-se lèu lèu, la vessèc, e eth tapatge desvelhèc ara concurréncia.
Que mos usclàuem a còps de cinta ena escurina, e ère tanta era mala aulor, que les calèc lheuar-se a toti.
Se lheuèc un gran rambalh.
Er alcaide, en sospechar que se l'escapauen quauqui vassals, pugèc ath mès córrer, armat, damb tota era sua quadrilha; dauric era pòrta, entrèc era lum e s'informèc deth cas.
Toti me condamnèren; jo me desencusè dident qu'en tota era net non auia clucat un uelh.
Eth carcerèr, en tot semblar-li que pr'amor de non deishar-me cabussar ath hons78 li balharia un aute doblon, m'agarrèc peth cas e me manèc baishar aquiu.
Jo decidí deishar-me amiar, abantes que tornar a pecigar era saca mès de çò que ja n'ère.
Siguí amiat entà baish; me receberen damb rambalh e alegria es amics.
Aquera net dormí un shinhau desabrigat.
Trinquèc eth dia e gessérem deth croton.
Mos vedérem es cares, e çò de prumèr que mos siguec amuishat siguec hèr era neteja, coma s'en ua net ac auessa jo enlordit tot, jos era pena de burla pesada fina.
Jo balhè dempús sies reiaus; es mèns companhs non auien arren entà balhar, e atau, se demorèren remetudi entara net.
I auie en croton un mosso guèrch, naut, damb mostacha, prim de cara, cargat d'esquia e foetades en era.
Amiaue mès hèr que Vizcaya, dus parelhs d'orsets e ua cadia de portada.
Lo cridauen eth Jayan79.
Didie qu'ère empresoat per causes d'aire, e atau, me pensaua jo s'ère de quauqua pompa, graile o ventalh, e li didia s'ère per quauquarren d'aquerò.
Responie que non.
Qu'èren causes deth darrèr.
Jo me pensè que volie díder pecats vielhs, e desnishè que per badacuol.
Quan er alcaide lo pelejaue per quauqua coquinaria, lo cridaue encargat de borrèu e depositari generau de colpes.
D'auti viatges lo menaçaue dident:
Per qué te risques, praubet, damb eth que t'a de hèr hum?
Diu ei Diu, que t'aucisque peth camin.
Qu'auie cohessat aguest, e ère tan maudit, qu'amiàuem toti es darrèrs damb colars de ponches, tau qu'es mastins, e non i auie qui gausèsse hèr pets, per pòur de brembar-li a on ère eth cu.
Aguest hège amistat damb un aute que cridauen eth Trepado.
Didie qu'ère empresoat per liberalitats; e, comprenut, ère de cuélher damb es mans çò que trapaue.
Aguest auie estat mès foetejat qu'un shivau: noi auie borrèu que non auesse assajat era man en eth.
Amiaue era cara damb tantes cotelades, que, entà desnishar-se punts, non lo guanharie un flux.
Auie es aurelhes retalhades e apegadi es nassi, encara que non tan ben coma era cotelada que les ac esmiejaue.
Ad aguesti s'arremassauen uns auti quate òmes, rapinairi coma leons d'armes, toti damb orsets, gent de foetades e galères, chilindron80 legitim.
Didien eri que lèu poirien díder qu'auien servit ath sòn rei per mar e per tèrra.
Que non poiratz creir era alegria que demorauen era sua escadença.
Se hec de nets.
Mo n'anèrem sauvadi ena darrèra pòcha interiora dera casa.
Amortèren era lum; jo me calè dempús dejós era estrada.
Comencèren a fiular dus d'eri, e un aute a fóter còps de còrda.
Es bravi cavalièrs que vederen eth negòci endravat, se sarrèren de tau manèra es carns dejunes (dinar, sopars e esdejoars de ronha e pedolhs), que i caberen toti en ua henerecla dera estrada.
Qu'èren coma lendes enes peus o cimes en lhet.
Sonauen es còps ena taula; carauen es mentadi.
Es brigands, que vederen que non se planhien, deishèren de balhar foetades e comencèren a lançar tòchos, pèires e reblatges qu'auien recuelhut.
E aciu que l'auérem, qu'un l'arribèc en cogòt de senhor Toribio e li quilhèc un holador de dus dits.
Comencèc a cridar que l'aucien.
Es brigands, pr'amor que non s'entenessen es sòns sorriscles, cantauen toti amassa e hègen tapatge damb es cadies.
Eth, pr'amor d'amagar-se, s'agarrèc as auti entà calar-se ath dejós.
E aquiu se vedec se com, damb era fòrça que hègen, les sonauen es uassi.
Qu'acabèren era sua vida es robetes; ja non demoraue de pè un solet pelhòt.
Se heren tan frequentes es pèires e calhaus, que, en pòc de temps, auie eth mentat senhor Toribio mès còps en cap qu'ua robeta dubèrta81.
E en non trapar remèdi entath peiregalh e veder-se sense santetat, près de morir coma Sant Esteban, didec que lo deishèssen gésser, qu'eth pagarie dempús e balharie es sòns vestits coma penhora.
S'avengueren, e a maugrat des auti, que se defenien damb eth, escalabrat e coma podec, se lheuèc e passèc ath mèn costat.
Es auti, pr'amor d'acordar ara prèssa hèr çò de madeish, ja auien es caps damb mès teules que peus.
Aufriren es sòns vestits entà pagar era patent, en veir qu'ère mielhor entrar en lhet despolhadi que heridi.
E atau, aquera net les deishèren e peth maitin les demanèren que se despolhèssen e se vedec que de toti es vestits amassa non se podie hèr ua mèca a un candelh.
S'estèren en lhet, voi díder estropadi damb ua hlaçada, qu'ère era que criden ruana, a on toti se trèn es piudes.
Comencèren dempús a sénter er abric dera hhaçada, donques que i auie pedolhs damb hame canina, e uns auti que, en un braç dejun d'eri, trincauen eth dejun de ueit dies; n'auie de frisones e d'auti que se podien méter ena aurelha d'un taure.
Se pensèren qu'aqueth maitin serien eth vrespalh d'eri; se treigueren era hlaçada, en tot maudíder era sua fortuna, des.hent-se eth còs de pures engarrapades.
Jo gessí deth croton, en tot dider-les que me desencusèssen se non les hèja guaira companhia, pr'amor que m'interessaue de non hèr-la-se.
Li tornè a repassar es mans deth carcerèr damb tres de ueit e, en saber se qui ère er escrivan dera causa, lo manè cridar per un tafurèl.
Venguec, lo botè en ua estança e li comencè a díder, dempús d'auer tractat sus era causa, que jo auia un shinhau de sòs.
Lo supliquè entà que me lo sauvèsse, e que, per çò que hège ath cas, favorisse era causa d'un cavalièr malerós que, per enganha, s'auie calat en tau delicte.
Creigue VM, didec, dempús auer pescat es sòs, que tot eth jòc ei entre nosati, e que s'un hè per non èster òme de ben, pòt hèr fòrça mau.
Qu'è jo mès gent en galeres a gratis, peth mèn plaser, que letres i a en procès.
Partic damb aquerò e se virèc dera pòrta entant tà demanar-me quauquarren entath brave Diego Garcia, er ussièr, que calie carar-lo damb mordassas d'argent, e me punchèc sai pas se qué deth reportaire, coma ajuda tà que se mingèsse era clausula sancera.
Didec:
Un reportaire, senhor, damb sonque rufar es celhes, lheuar era votz, balhar un còp de pè pr'amor de hèr tier atencion ar alcaide distrèt, hèr ua accion, esbauce a un crestian.
M'ac balhè per sabut e ahigí uns auti cinquanta reiaus; e, en pagament, me didec que m'adrecèssa eth cothèr dera capa, e dus remèdis entath raumàs qu'auia pera heredor deth croton; e a tot darrèr me didec, guardant-me damb orsets:
Estauviatz-vos es copacaps, que, damb ueit reiaus que balhetz ar alcaide, vos aleugerirà; qu'aguesta gent non hè bones òbres senon per interès.
Me queiguec ben er avertiment.
Fin finau, partic.
Me deishaue entrar en çò de sòn.
Qu'auie ua balena per hemna e dues hilhes deth diable, lèges e pègues, e dera vida, a maugrat des sues cares.
Se passèc qu'eth carcerèr (se cridaue Blandones de Sant Pablo, e era hemna Ana Moraez) venguec a dinar, en tot èster jo aquiu, plan emmaliciat e bohant.
Que non volec dinar.
Era hemna, cranhent un gran malastre, s'apressèc ada eth, e s'emmalicièc tant damb es acostumades importunitats, que didec:
Qui li cau èster, senon eth brigand panaire d'Almendros, eth logaire, que m'a dit, en tot parlar damb eth per çò der arrendament, que vos non ètz neta?
Tantes coes m'a trèt eth brigand?, didec era; peth sègle deth mèn pairin, que non ètz òme, donques non li pelères es barbes.
Cridi jo as sues mosses tà que me netegen?
E virant-se de cap a jo, didec:
Valguem Diu, que non poirà dider-me que sò judiua coma eth, que, per quate sòs que tie, dus son de pòcvau, e es auti ueit meravedís, d'ebrèu.
Òc ma hè, senhor Pablos, que se jo ac auessa entenut, l'auria rebrembat qu'eth a enes sues espatles era crotz de Sant Andrés.
Alavetz, plan aclapat, er alcaide responec:
Ai, hemna, que carè pr'amor que didec qu'en aguesta n'auíetz vos dues o tres madèishes!
Que çò de lord non ac didec per çò de porcèth, senon per çò deth non minjar.
Donques, didec qu'èra judiua?
E damb aguesta paciència ac didetz, boni tempsi?
Atau sentetz er aunor de dauna Ana Moraez, hilha de Esteban Rubio e Juan de Madrid82, qu'ac sap Diu e toti?
Com!
Hilha, didí jo, de Juan de Madrid?
De Juan de Madrid, eth d'Auñon.
Per Diu, didí jo, qu'eth brigand que didec tau causa ei un judiu, mespredable e cornut.
E virant-me entada eres:
Juan de Madrid, senhor mèn, qu'en cèu sigue, siguec cosin german de ma pair.
E balharè jo espròves de qui ei e com; e aquerò me tòque a jo.
E se gesqui dera preson, jo lo harè desdider-se cent còps ath brigand.
Qu'è executòria en pòble, tanhent a ambdús, damb letres d'aur.
Que s'alegrèren deth nau parent e s'encoratgèren damb aquerò dera executòria.
E ne jo l'auia, ne sabia se qui èren.
Comencèc eth marit a voler informar-se'n deth parentiu peth menut.
Jo, pr'amor de qué non me cuelhesse en mentida, hi veir que m'enventia d'anuèg, renegant e jurant.
Me tengueren, en tot dider-me que non parlarien mès d'aquerò.
Jo, de quan en quan, gessia de díder coma per descuet:
Juan de Madrid!
Burlant es pròves que jo n'è d'eth!
Uns auti còps didia:
Juan de Madrid, eth màger!
E caraua un shinhau mès.
Ara fin, damb aguestes causes, er alcaide me balhaue de minjar e dormir ena sua casa, e er escriveire, sollicitat d'eth e subornat damb es sòs, ac hec tan ben, que treigueren ara vielha dauant de toti en un palafré ròi83, ara brida, damb un musician de colpes dauant84.
Eth pregon ère: "Ad aguesta hemna, per panaira!"
Que l'amiaue eth compas ena esquia eth borrèu, sivans çò que l'auien ordenat es senhors des tògues.
Ara seguida venguien toti es mèns companhs, enes saumets portaires d'aigua, sense chapèus e es cares descaperades.
Les treiguien entà avergonhar-les, e cadun, de pur trincat, amiaue era sua vergonha tà dehòra.
Les despatrièren pendent sies ans.
Jo gessí en fidança, gràcies ar escriveire.
E eth letrat reportaire non se descuedèc, pr'amor que cambièc eth ton, parlèc baish e rangolhós, aufric rasons e gasulhèc clausules sanceres.
Gessí dera preson.
Me trapè solet e sense es amics; encara que m'avisèren qu'anauen entà Sevilla a cargue dera caritat, jo que non les volí seguir.
Decidí vier entà ua aubèrja, a on trapè a ua gojata ròia e blanca, espiaira, alègra, a viatges endravada e a viatges trèta e gessuda85.
Blesejaue un shinhau; auie pòur des arrats; se vantaue de mans e, pr'amor de les mostrar, tostemp aluserpie es candèles, esmiejaue era parva ena taula, ena glèisa tostemp i auie botades es sues mans, peth carrèr anaue mostrant tostemp quina casa ère d'un e quina der aute; ena estrada de contunh auie ua esplinga tà meter-la-se ena tòca; se se jogaue a bèth jòc, ère tostemp eth de pizpirigaña86, per èster causa de mostrar mans.
Hège que badalhaue, de bon voler, sense auer-ne talents, pr'amor d'amuishar es dents e hèr crotzes ena boca.
A tot darrèr, auie ja tota era casa tan chaspada qu'emmaliciaue enquia e tot a sa pairs.
Me lotgèren fòrça ben ena sua casa, pr'amor qu'auien era intencion de logar-la, damb plan bona ròba, a tres òstes: un que siguí jo, er aute un portugués, e un catalan.
Me heren ua bona acuelhuda.
A jo que non me semblèc mau era gojata entath plaser, ath delà dera comoditat de trapar-la-me en casa.
Se passèc que tachè es uelhs en era; les condaua condes que jo auia estudiat entà entretier; les hèja a vier naues, encara que non n'auesse; les mestraua en tot aquerò qu'ère a gratis.
Les didí que me'n sabia de sortilègis e qu'èra un necromant, que podia hèr que semblèsse qu'era casa s'esbauçaue o s'ahlamaue e d'autes causes qu'eres, coma bones credentes, s'avalèren.
Tirassè volentat en toti, arregraïda, mès non enamorada, donques que, per çò que non anaua tan ben vestit coma calie, a maugrat que ja m'auia mielhorat era ròba gràcies ar alcaide, que visitaua tostemp, sauvant eth parentiu e eth pan que me li minjaua, non hègen de jo eth cas qu'ère de rason.
Manè, entà acreditar-me de ric qu'ac dissimulaue, que venguessen ena mia casa uns amics a cercar-me quan non èra en era.
Entrèc un, eth prumèr, preguntant peth senhor Ramiro de Guzman, qu'atau didí qu'ère eth mèn nòm, pr'amor qu'es amics m'auien dit que non calie mudar-se es nòms e qu'ère util.
Ara fin preguntèc per senhor Ramiro, "un òme de negòcis ric, qu'a hèt ara dus negòcis damb eth rei".
Que non m'arreconeisheren en aquerò es ostalères e responeren qu'aquiu non s'estaue senon un Ramiro de Guzman, mès trincat que ric, petit de còs, lèg de cara e praube.
Qu'ei aguest eth que jo digui, repliquèc.
E non voleria mès renda ath servici de Diu que era qu'eth tie a mès de dus mil ducats.
Les condèc d'autes enganhes, se demorèren espaurides, e eth les deishèc ua cedula d'escambi simulada, qu'ère entà crubar jo, nau mil escuts.
Crederen era riquesa era mair e era gojata e me senhalèren dempús entà marit.
Venguí jo damb grana dissimulacion, e en tot entrar me balhèren era cedula dident:
Es sòs e er amor que non se pòden amagar, senhor Ramiro.
Com ei que mos amague VM se qui ei, en tot tier-mos tanta volentat?
Jo hi veir que m'auia desengustat per çò de deishar era cedula e venguí ena mia cramba.
Qu'ère de veir se com, en creir qu'auia sòs, me didien que tot m'estaue ben, hestejauen es mies paraules e non auie tau gràcia coma era mia.
Jo, que les vedí tant embucades, li declarè era mia volentat ara gojata e era m'escotèc plan contenta, en tot dider-me mil galantaries.
Mos hérem enlà, e ua net hi entà confirmar-les mès ena mia riquesa: m'embarrè ena mia estança, qu'ère desseparada dera sua solet damb un tenhat plan prim, e treiguent cinquanta escuts les condè sus era taula tanti còps qu'enteneren condar sies mil escuts.
Que siguec veder-me damb tant de sòs compdat, tot çò que podia desirar entada eres, pr'amor que s'esdeguèren a desvelhar-se entà regalar-me e servir-me.
Eth portugués se cridaue o sinhor Vasco de Meneses, cavalièr der abecedari, voi díder de Christus87.
Amiaue era sua capa de dò, bòtes, còth petit e mostaches granes.
Que s'usclaue per dauna Berenguela de Robledo, qu'atau se cridaue.
L'encamardaue en tot tier-li convèrses e alendar mès qu'ua beata en sermon de Quareme.
Cantaue mau, e tostemp anaue pelejant damb eth, eth catalan, qu'ère era creatura mès trista e miserabla que Diu creèc; minjaue a terçanes, de tres en tres dies, e un pan tan dur qu'a penes lo podie mossegar un maudit.
Qu'aspiraue ad çò de mès naut, e se non ère peth hèt de non hèr ueus non li mancaue ua auta causa entà èster ua garia, pr'amor que cacalejaue notablaments.
Coma que vederen es dus que jo anaua tant entà dauant, heren per díder mau de jo.
Eth portugués didie qu'èra un ronhós, tafurèl, desabrigat; eth catalan me tractaue de covard e ignòble.
Jo me'n sabia de tot e a viatges les seguia d'aurelha, mès non gausaua responer-les.
Ara fin, era gojata me parlaue e recebie es mies cartes d'amor.
Començaua per çò de mès normau: "Aguest atreviment, era vòsta grana beresa…"; Didia çò de me "uscli", sajaua de "penar", m'aufria coma esclau, signaua damb eth còr e era sageta…
A tot darrèr, arribèrem as tutejaments, e jo, entà alimentar mès eth credit dera mia qualitat, gessí de casa e logué ua mula, e rebocat e cambiant era votz, venguí ena auberja e preguntè per jo madeisn, dident que se s'estaue aquiu VM eth senhor Ramiro de Guzman, senhor de Valcerrado e Villorete.
Que s'està aciu, didec era gojata, un cavalier d'aguest nòm, petit de còs.
E, pes detalhs, didí jo qu'ère eth, e les demanè que li didessen que Diego de Solorzana, eth marjordòm que siguec des tresaureries, passaue a hèr es crubaments e l'auie vengut a punar es mans.
Damb aquerò, partí, e tornè entà casa ath cap d'ua estona.
Me balhèren er encargue.
Damb aquerò era gojata s'acabèc de tuar, cobejosa de marit tan ric, e hec tà que venguessa a parlar-li, tara ua dera net, per un correder que queiguie en un losat, a on ère era hièstra dera sua estança.
Eth diable, qu'ei agudent en tot, manèc que venguda era net, jo, ahiscat tà gaudir dera escadença, pugè en correder, e per passar d'eth entath losat se passèc que m'eslissè e queiguí en losat d'un vesin escriveire e eth patac siguec tan fòrt que trinquè es teules e se demorèren estampades enes mies costelhes.
Eth tapatge desvelhèc a mieja casa e, pensant-se qu'èren lairons (que son luèrs d'eri es d'aguest mestièr), pugèren en losat.
Jo, en veir aquerò, me volí amagar darrèr ua humeneja e aquerò siguec aumentar era presentida, pr'amor qu'er escriveire e dus mossos e un frair me moleren a còps e m'estaquèren ara vista dera mia dauna, sense que podessa hèr cap diligéncia.
Mès era arrie fòrça, pr'amor que coma jo l'auia dit que sabia hèr burles e embelinaments, se pensèc qu'ac hèja per gràcia e necromància e non hège que dider-me que pugèssa, que ja ère pro.
Damb aquerò, e damb es paus e còps de punh que me balhèren, sorrisclaua; e era encara se pensaue que tot ere enganha e non venguie d'arrir.
Comencèc dempús a instruir eth procès judiciau e, pr'amor que me sonèren ues claus ena pòcha interiora, didec e escriuec qu'èren claus fausses e encara que les vedec, sense qu'auesse remèdi de qué non ne siguessen.
Li didí qu'èra senhor Ramiro de Guzman e arric fòrça.
Jo, trist, pr'amor que m'auia vist molut a còps dauant era mia dauna, e me vedí empresoat sense motiu e damb mau nòm, non sabia se qué hèr.
Me calaua de jolhs, e ne per aguestes ne pes autes n'auie pro damb er escriveire.
Tot aquerò se passaue en losat, qu'aguesti individús, autanplan naut de tot des teules lheuen faussi testimònis.
Balhèren era orde de baishar-me e ac heren per ua hièstra que daue entà ua estança que hège de codina.
Libre Tresau: Capitol VI; Seguís eth conde, damb d'auti diuèrsi eveniments.
Non cluquè un uelh en tota era net, en veir eth mèn malastre, que non siguec vier a quèir en losat, senon enes mans der escriveire.
E quan me'n brembaua des claus fausses e des huelhes qu'auie escrit ena causa, me n'encuedaua que non i a arren que creishe tant, coma era colpa en poder d'un escriveire.
Me passè era net sajant de resòlver plans; a viatges m'inclinaua per demanar-l'ac a Jesucrist, e en tot considerar çò que l'arribèc ada eth encara viu, non gausè.
Mil còps me volí desligar, mès m'entenie de seguit e pujaue a veder-me es nuds, que mès velhaue eth pensant se com hargarie era enganha que jo en mèn profit.
Maitièc a punta de dia e se vestic a ua ora qu'arrés ena casa s'auie encara lheuat, senon eth e es testimònis.
Agarrèc era cinta e me tornèc a repassar es costelhes, en tot repotegar-me eth mau vici de panar coma qui se'n sabesse pro ben.
Èrem en aquerò, eth fotent-me e jo a mand de balhar-li ada eth sòs, qu'ei era sang que se harguen semblables diamants88, quan, ahiscadi e forçadi pes prècs dera mia estimada, que m'auie vist quèir e pataquejar, desenganhada de qué non ère embelinament senon malastre, entrèren eth portugués e eth catalan; e en veir er escriveire que me parlauen, desgainant era ploma, les volec méter coma complices en ahèr.
Eth portugués non se podec tier, e lo tractèc mau, de paraula, dident qu'eth ère un cavalièr "fidalgo de casa du rei", e que jo èra un "òme muito fidalgo" e qu'ère ua canalharia tier-me estacat.
Me comencèc a desligar e ath punt er escriveire sorrisclèc: "Resisténcia!
Es dus, ara fin, me desliguèren, e en veir er escriveire que non auie arrés que l'ajudèsse, didec:
Juri per Diu qu'aquerò non se pòt hèr damb jo e que se non siguessen VMs es que son, les poirie costar car!
Manatz acontentar ad aguesti testimònis e tietz en compde que les servisqui sense cap interès.
Jo vedí dempús era letra; treiguí ueit reiaus e les ac balhè, e enquia e tot siguí a mand d'entornar-li es còps que m'auie fotut; mès, pr'amor de non cohessar que les auia recebut, lo deishè, e partí damb eri, balhant gràcies pera mia libertat e rescat.
Entrè en casa damb era cara heregada de lampits e era esquia un shinhau embestiada pes patacs.
Arrie fòrça eth catalan e li didie ara gojata que se maridèsse damb jo entà virar er arrepervèri ath revés, e que non venguesse cornut e pataquejat, senon pataquejat e cornut.
Me tractauen de resolvut e batanat, pes còps; que me tenguien escarnit damb aguesti equivocs.
S'entraua a tier-les ua visita, sajauen de seguit de parlar de batans; uns auti còps, de lenha e husta.
Jo, que me vedí avergonhat e escarnit, e que ja anauen aubirant era enganha de çò de ric, comencè a planificar gésser de casa; e, entà non pagar era parva, ne eth lhet ne era aubèrja, que ja pujaue quauqui reiaus, e trèir eth mèn hardèu liure, tractè damb un licenciat Brandalaga, naturau de Hornillos e damb uns auti dus amics sòns, que venguessen ua net a detier-me.
Arribèc eth dia senhalat e li dideren ara ostalèra que venguien de part deth Sant Ofici e calie secret.
Tremolèren totes, per çò que jo m'auia hèt necromant damb eres.
En gésser jo carèren; mès, en veir que me hèja a vier eth hardèu, demanèren era embarga peth deute, e les responeren qu'èren propietats dera Inquisicion.
Damb aquerò non badèc boca amna terrenau.
Les deishèren gésser e s'estèren dident que tostemp ac auien cranhut.
Condauen ath catalan e portugués çò d'aqueri que me venguien a quèrrer; didien ambdús qu'èren diables e que jo auia parentiu damb es diables89.
E quan les condèren çò des sòs que jo auia compdat, didien que semblauen sòs, mès que non n'èren; que n'èren fòrça segurs.
Jo treiguí era mia ròba e parva a gratis.
Hi per manèra, damb es que m'ajudèren, de cambiar d'abit e botar-me cauces florejades e vestits ar usatge, cothèrs grani e uns lacais en petit: dus lacaiets qu'alavetz èren en usatge.
M'encoratgèren ad aquerò, en tot meter-me ath dauant eth profit que me vierie se me maridèssa damb ostentacion, coma es rics, e qu'ère causa que se passaue soent ena Cort.
E autanplan ahigeren qu'eri m'encaminarien ena part convenenta e que m'estèsse ben, e damb un miei entà guidar-se e arténher era fin.
Jo, malerós cobejós de pèisher hemna, me decidí.
Visitè sabi pas guaires enquants publics e crompè eth mèn assortiment de maridar.
Me'n sabí d'a on se logauen shivaus e me calè en un, eth prumèr dia, e non trapè lacai.
Gessí entath carrèr Major e me botè dauant ua botiga d'ornaments, hènt veir que ne causia quauqu'un.
S'apressèren dus cavalièrs, cada un damb eth sòn lacai.
Me preguntèren se ne causia un d'argent qu'auia enes mans; jo deishè anar era pròsa e damb mil cortesies les arturè ua estona.
Ara fin, dideren que se'n volien anar entath Prado a esvagar-se un shinhau, e jo, que se les semblaue ben, les acompanharia.
Li didí ath mercadèr que se venguien aciu es mèns pages e un lacai, que les encaminèsse entath Prado.
Balhè senhes dera liurèa e me botè entre es dus e caminèrem.
Jo anaua pensant qu'ad arrés que mos veiguesse l'ère possible saber de qui èren es lacais, ne qui ère eth que non n'amiaue.
Gessí de parlar plan fòrt des hèstes de tornegi de Talavera e d'un shivau d'un color blanc-bluenc; les vantaua fòrça ath shivau rodanejo90 que demoraua de Cordoba.
En tumar damb bèth page, lacai o shivau, les arturaua e les demanaua de qui n'èren, e les didia des senhaus e se lo volien véner; lo hèja virar dus torns en carrèr e encara que no l'auesse li botaua ua fauta en fren e didia çò que calie hèr entà botar-i remèdi.
E volec era fortuna qu'auessa fòrça escadences de hèr aquerò.
E coma qu'es auti venguien embadoquidi e, çampar, dident: "Qui deu èster aguest cavalièr vantariòu?
Arribèrem en Prado e, en tot entrar, treiguí eth pè der estriu e metí eth talon per dehòra e comencè a passejar.
Amiaua era capa sus era espatla e eth chapèu ena man.
Toti me guardauen; bèth un didie: "Aguest jo que l'è vist a pè"; un aute: "Tè, polit va eth raubaire".
Jo hèja coma que non entenia arren, e passejaua.
S'apressèren es dus entà un coche de daunes e me demanèren que hessa coquinaries ua estona.
Les deishè era part des gojates e cuelhí er estriu de mair e tia.
Qu'èren es vielhetes alègres, era ua de cinquanta e era auta un punt mens.
Les didí mil trendeses, e m'escotauen; que non i a hemna, per vielha que sigue, qu'age autanti ans coma presompcion.
Les prometí presents e les preguntè sus er estat d'aqueres daunes, e responeren que puncèles, e se vedie ena convèrsa.
Jo didí çò de normau: que les vedessen plaçades coma se meritauen; e les agradèc fòrça era paraula plaçades.
Me preguntèren, dempús d'açò, en qué m'entretenguia ena Cort.
Jo les didí qu'en húger d'un pair e mair que me volien maridar contra era mia volentat damb ua hemna lèja, pèga e mau neishuda, per çò dera dòt.
E jo, senhores, m'estimi mès ua hemna neta, despolhada, qu'ua judiua poderosa, que, pera bontat de Diu, eth mèn eretatge vau apuprètz quate mil ducats de renda e, se me'n gesqui damb un plaid qu'amii entre mans, non aurè besonh d'arren.
Gessec de seguit era tia:
Ai, senhor, se com vos estimi!
Non vos maridètz senon ath vòste gust e damb hemna de raça, que vos prometi que, en non èster jo plan rica, non è volut maridar ara mia neboda, a maugrat d'auer-li gessut rics maridatges, per non èster de qualitat.
Era qu'ei prauba, non a senon sies mil ducats de dòt, mès non deu arren ad arrés en sang.
Que me semble fòrça ben, didí jo.
Jo, que vedí era ocasion, didí que trapaua mens as mèns pages, per non auer a qui manar a quèrrer ues caishes qu'auia92.
M'ac arregraïren, e jo les demanè que venguessen ena Casa del Campo eth dia a vier, que jo les convidaria a bèra vianda hereda.
Acceptèren de seguit; me dideren era sua casa e me preguntèren era mia.
E damb tot aquerò, se hec enlà eth coche, e jo e es companhs comencèrem a caminar entà casa.
Me resistí un shinhau, encara que pòc, e sopè damb eri, en tot hèr baishar a cercar as mèns vailets e jurar que les balharia eth viatge.
Sonèren es dètz e jo didí qu'ère ora de certanes fiançalhes e que, atau, me dessen licéncia.
Partí, demorant d'acòrd entà veder-mos pera tarde, ena Casa del Campo.
Venguí a entornar eth shivau ath logatari e d'aquiu entà casa.
Me trapè as companhs jogant as cartes.
Les condè eth cas e er acòrd convengut, e decidírem enviar eth vrespalh sense manca e despéner dus cents reiaus en eth.
Mos calèrem en lhet damb aguestes pensades.
Jo cohèssi que non podí dormir en tota era net damb eth compde que me calie tier damb era dòt.
E çò que mès me hège trantalhar ère hèr damb eth ua casa o balhar-lo a renda, que non sabia jo se qué serie mielhor e de mès profit.
Trinquèc eth dia, e mos esdeguèrem entà premanir as vailets, argent e vrespalh.
Plan, donc, coma qu'es sòs ac artenhen tot e non i a arrés que les pèrde eth respècte, en pagar-l'ac ar encargat deth servici d'un senhor, me balhèc argent, e lo serviren eth e tres vailets.
Se passèc eth maitin en tot dreçar tot aquerò de besonh, e pera tarde jo ja auia logat eth mèn shivalet.
Cuelhí eth camin, ara ora senhalada, entara Casa del Campo.
Amiaua tota era cinta plia de papèrs, coma memoriaus, e descordadi sies botons dera robeta, e pistant uns papèrs.
Arribè, e ja èren aquiu es mentades e es cavalièrs tanben.
Me receberen eres damb fòrça amor e eri cridant-me de vos, en senhau de familiaritat.
Auia dit que me cridaua senhor Filipe Tristan, e pendent tot eth dia non s'entenie ua auta causa que senhor Filipe per aciu, senhor Filipe per aquiu.
Jo comencè dident que m'auia trapat tant ocupat damb es ahèrs de Sa Majestat e damb es compdes deth mèn eretatge qu'auia cranhut non poder complir; e que, atau, les avisaua de qué ère un vrespalh improvisat.
Tant qu'aquerò, arribèc er encargat damb es causes, argent e vailets; es auti e eres non hègen que guardar-me e carar.
Li manè qu'anèsse entara glorieta e premanisse es causes aquiu, que mentretant vieríem entar estanh.
Vengueren entà jo es vielhes pr'amor de hèr-me presents, e m'alegrè de veir as gojates descaperades, donques que non è vist, dès qu'eth Senhor me creèc, tan polida causa coma aquera qu'en era auia jo planificat eth maridatge: blanca, ròia, vermelha, boca petita, dents menuts e sarradi, bon nas, uelhs ametladi e verds, nauta de còs, polides manetes e blecassudeta.
Era auta que non estaue mau, mès auie mès assopliment, e me balhaue sospeches de potonejada..
Sabi pas, mès coma que jo non voi as hemnes tà conselhères o bofones, senon entà ajaçar-me damb eres, e se son lèges e discretes ei madeish qu'ajaçar-se damb Aristoteles o Seneca o damb un libre, me les hèsqui a vier que siguen ben entar art deth lhet; pr'amor que, encara que sigue pèga, be ne sap de causes s'a jo me sap ben.
Aquerò me padeguèc.
Arribèrem près dera glorieta, e en passar per ua arrominguèra, se m'aganchèc era garnidura deth cothèr e s'estarnèc un shinhau.
Venguec era gojata, e me lo recuelhec damb ua esplinga d'argent, e didec era mair que manèssa eth cothèr en çò de sòn tath londeman, qu'aquiu l'adobarie dauna Ana, qu'atau se cridaue era gojata.
Qu'ère tot perfècte; fòrça tà vrespalhar, caud e hered, frutes e doci.
S'apressèc entà jo, e coma èra en aqueth abit, non hège que guardar- me.
Les parlèc as hemnes e les tractèc de cosies; e mentretant non hège que virar-se e guardar-me.
Jo m'estaua parlant damb er encargat, e es auti dus, qu'èren es sòns amics, èren en tot conversar damb eth.
Les preguntèc, sivans se vedec dempús, eth mèn nòm, e eri dideren:
Senhor Filipe Tristan, un cavalièr plan aunèst e ric.
Lo vedí jo que se senhaue.
Ara fin, dauant d'eres e de toti, venguec entà jo e didec:
VM me perdone, per Diu, que vos hèja, enquia enténer eth vòste nòm, plan diferent de çò qu'ètz; que non è vist causa tan semblabla a un vailet que jo auí en Segovia, que se cridaue Pablillos, hilh d'un barbèr deth madeish lòc.
Arriren toti fòrça, e jo m'esdegué pr'amor de qué non me desmentisse era color, e li didí qu'auia talents de veir ad aqueth òme, donques que m'auie dit ja fòrça gent, que l'auia ua grana retirada.
Jesus!, didec senhor Diego.
Com retirada?
Era estatura, eth parlar, er anament, enquia e tot aguest senhau deth front, qu'en VM deu èster herida e en eth siguec un còp de pau que li fotèren en vier a panar ues garies.
Que non è vist arren de parièr!
Digui, senhor, qu'ei d'admirar, que non è vist causa tan semblabla.
Ath diable!, didí jo; e non pengèren ad aguest guanhapan?
Alavetz es vielhes, tia e mair, dideren que com ère possible qu'un cavalièr tan principau se retirèsse autant a un tafarèl tan baish coma aqueth.
E entà que non sospechèssa arren d'eres, didec era ua:
Non coneishi guaire ben a senhor Filipe, qu'ei qui mos lotgèc per orde deth mèn marit, que siguec un gran amic sòn, en Ocaña.
E higie:
Que non s'ac crederà VM: era sua mair ère embelinaira e un shinhau gaudimèla, e sa pair lairon e eth sòn oncle borrèu, e eth, eth mès ignòble òme e mès mau inclinat tafurèl deth mon.
Jo didia damb uns assagi d'arrir:
Gran brigand!
Hilh de puta tafarèl!
Qu'èra, encara qu'ac dissimulaua, coma en brases.
Sagèrem de vier entath lòc.
Jo e es auti non mos didérem adiu, e senhor Diego entrèc damb eres en coche.
Les preguntèc se per qué deth vrespalh e d'estar-se damb jo; e era mair e era tia dideren que jo auia un eretatge de tanti ducats de renda e que me volia maridar damb Anica; que s'informèsse e vedesse s'ère causa, non solet acertada, senon de fòrça aunor entà tot eth sòn linhatge.
Alavetz passèren peth camin enquiara sua casa, qu'ère en carrèr der Arenal entà Sant Filipe.
Nosati partírem entà casa amassa, coma era auta net.
Me demanèren que joguèssa, cobejosi de pelar-me.
Jo vedí es sues intencions e me seiguí.
Treigueren es cartes: èren mercades.
Perdí ua man.
Hi tricharies en jòc e les guanhè apuprètz tres cents reiaus; e atau, me didí adiu e partí entà casa.
Me trapè as mèns companhs, licenciat Brandalagas e Pedro Lopez, qu'èren en tot estudiar en uns dats enganhes evidentes.
En veder-me, ac deishèren, desirosi de preguntar-me se com m'auie anat.
Jo venguia preocupat e emmaliciat; sonque les didí que m'auia trapat en un gran trebuc.
Les condè se com m'auia tumat damb senhor Diego e çò que m'auie passat.
Me solatgèren, en tot conselhar-me que dissimulèssa e non deishèssa de cornèr era pretension ne peth mau de morir.
Alavetz, mo'n sabérem que se jogaue ena casa d'un vesin especièr ath jòc de parar.
Jo l'entenia alavetz rasonablaments, pr'amor qu'auia mès flors qu'un mai93 e ensems de cartes hètes polides.
Decidírem vier entà balhar-les eth mòrt (qu'atau se didie er acogar ua bossa); manè as amics per auança, entrèren ena estança e dideren se les shautarie jogar damb un fraire que venguie d'arribar entà guarir-se ena casa d'ues cosies sues, que venguie malaut e amiaue sòs e ua cauça de doblons.
Agudèren toti era aurelha e sorrisclèren:
Que vengue eth fraire en bona ora!
Qu'ei òme brave ena ordre, repliquèc Pedro Lopez e, coma qu'ei dehòra se vò entretier, qu'eth ac hè, mès que mès, pera convèrsa.
Que vengue, e sigue çò que sigue.
Mos cau que non entre arrés de dehòra, per çò dera cautèla, didec Brandalagas.
Que non ac cau díder, responec er ostalèr; ne tansevolhe es vailets.
Damb aquerò, se demorèren eri segurs deth cas, e creiguda era mentida.
Vengueren es escolans, e ja m'estaua jo damb ua còfa ena tèsta, pr'amor de dissimular era coroneta94 e hèr veir qu'èra malaut; me perhumè damb hum de palha e m'arrasè es tercianes95, e eth mèn abit de fraire, ues lunetes e era barba, que per èster rebracada non quège mau.
Entrè plan umilaments, me seiguí, comencèc eth jòc.
Eri qu'ac hègen ben; anauen es tres contra jo, mès se demorèren moishi es tres, pr'amor que jo, que sabia mès qu'eri, les hi tau repassada qu'en tres ores, me hi a vier mès de mil tres cents reiaus.
Autregè estrees e, damb eth mèn "laudat sigue Nòste Senhor", me didí adiu, en tot dider-les que non cuelhessen escandal per veder-me jogar, qu'ère esvagament e non ua auta causa.
Es auti, qu'auien perdut tot çò qu'amaiauen, se balhauen ath diable.
Me didí adiu, e gessérem dehòra.
Arribèrem en casa tara ua e mieja e mos ajacèrem dempús d'auer repartit es guanhs.
Me solatgè damb aquerò un shinhau, per tot çò que m'auie arribat e, ath londeman, me lheuè pr'amor de cuélher eth mèn shivau e non ne trapè degún entà logar; alavetz me'n sabí que n'auie fòrça d'auti coma jo.
Li botè quate reiaus ena man, pr'amor de qué, tant qu'eth sòn patron ère ena glèisa me deishèsse hèr dus torns a shivau peth carrèr Arenal, qu'ère eth dera mia dauna.
S'avenguec, pugè en shivau e balhè dus torns carrèr ensús e carrèr enjós sense veir arren; e, en balhar eth tresau torn, pistèc dauna Ana.
Jo que la vedí, e non me'n sabia der anament deth shivau ne èra bon genet, volí hèr galantaria: li fotí dues patacades, tirassè des brides; se quilhèc e, hènt dus còps de pè, arrinque a córrer e me fot a jo peth dessús es aurelhes en ua bassa.
Ò!, hilh de puta!
Be siguéssetz un valenzuela!96 Aguestes temeritats que m'an d'acabar.
M'auien dit es abiletats e volí calar es còrnes en eth.
Amiaue ja eth lacai eth shivau, que s'arturèc dempús.
Jo tornè a pujar; e, per çò deth tapatge, auie pistat senhor Diego Coronel, que s'estaue ena madeisha casa qu'es sues cosies.
Jo en veder-lo, perdí era sang dera cara.
Me preguntèc se s'auie passat arren; didí que non, encara qu'amiaua maumetuda ua cama.
Me pressaue eth lacai, pr'amor de qué non gessesse eth sòn patron e ac vedesse, donques que li calie vier en palai.
E sò tan maleròs que, tant que me didie eth lacai que mo n'anèssem, arribèc peth darrèr eth letrat, e, en tot arreconéisher eth sòn rossin, escomet ath lacai e comencèc a balhar-li còps de punh, dident en votz nauta que quina coquinaria ère aquera d'autrejar eth sòn shivau ad arrés.
E çò de pejor siguec que, virant-se de cap a jo, didec que me n'anèssa damb Diu, fòrça emmaliciat.
Tot se passaue ara vista dera mia dauna e de senhor Diego: que non s'a vist en tanta vergonha cap condemnat.
Qu'èra plan trist de veir dus malastres tan grani en un pam de tèrra.
Ara fin, me calèc descavalgar; pugèc eth letrat e partic.
E jo, entà dissimular, me demorè parlant, deth carrèr estant, damb senhor Diego, e didí:
Jamès auia pujat en tan mala bèstia.
Que s'està aquiu eth mèn shivau marron en Sant Filipe, e ei esfolissat ena carrèra e en tròt.
E didí se com jo lo montaua e lo hèja parar; dideren qu'aquiu n'auie un que non ac haria, e ère aguest d'aguest licenciat.
Volí sajà'c.
Que non se pòt creir se guaire dur ère des anques; e damb mala sera, que siguec un miracle non aucir-me.
Òc que ne siguec, didec senhor Diego; e, totun, semble que se'n sent VM d'aguesta cama.
Òc que me'n senti, didí jo; e voleria vier a cuélher eth mèn shivau e vier entà casa.
Era gojata se demorèc satisfèta e damb pena pera mia queiguda, mès senhor Diego cuelhec mala sospecha de çò deth letrat, e siguec totafèt causa deth mèn malastre, ath delà de d'auti molti que m'arribèren.
Me demorè coma mòrt, sense saber se quin conselh cuélher entath mèn remèdi.
Didia ath mèn laguens: "Maudit qui fide en propietat mau guanhada, que se'n va tau que vie!
Malerós de jo!
Qué harè?"
Non sabia se vier a cercar-les, se dar part ara justícia.
Aquerò non me semblaue ben, pr'amor que, se les agarrauen, harien a veir çò der abit e d'autes causes, e ère morir ena forca.
Entà seguir-les, non sabia a on.
Ara fin, pr'amor de non pèrder tanben eth maridatge, que ja jo me consideraua remediat damb era dòt, decidí demorar-me e sarrar-lo damb fòrça.
Dinè, e pera tarde logué eth mèn shivalet e venguí entath carrèr; e coma que non amiaua lacai, per non estar-me sense eth, demoraua ena cantoada, abantes d'entrar, a veir se passaue quauque òme qu'ac semblèsse, e en passar, partia ath sòn darrèr, en tot hèr-lo lacai sense èster-ne; e quan arribaua ara fin deth carrèr, me botaua darrèr dera cantonada enquia que passèsse un aute qu'ac semblèsse; me calaua ath darrèr e hèja un aute torn.
Sabi pas se siguec era fòrça dera vertat d'èster jo eth madeish tafurèl que sospechaue senhor Diego, o se siguec era sospecha deth shivau deth letrat, o se qué siguec, mès senhor Diego se metec a investigar qui èra e de qué viuia e m'espiaue.
A tot darrèr, autant hec, que, peth mès extraordinari camin deth mon se'n sabec dera vertat; pr'amor que jo pressaua per çò deth maridatge, pes papèrs, bravaments, e eth, aculat d'eres, qu'auien eth desir d'acabà'c, en vier a me quèrrer, se tumèc damb etl licenciat Flechilla, que siguec eth que me convidèc a dinar quan jo èra damb es cavalièrs.
E aguest, embestiat per coma jo non l'auia tornat a veir, parlant damb senhor Diego e sabent se com auia estat jo eth sòn vailet, li didec dera manèra que me trapèc quan me hec a vier a dinar e que non hège ne dus dies que m'auie trapat a shivau plan ben plantat, e l'auia condat se com me maridaua plan ricaments.
Non demorèc mès senhor Diego, e entornant-se entara sua casa, se trapèc a dus cavalièrs d'abit e cadia, amics mèns, ath cant dera Puerta del Sol, e les condèc çò que se passaue e les didec que se premanissen e, en veder-me pera net en carrèr, que m'estovèssen era codena; e que m'arreconeisherien ena capa qu'eth amiaue, donques que l'amiaria jo.
Se meteren d'acòrd, e, en entrar en carrèr, me trapèren e hègen veir es tres que per edart, que jamès m'auria pensat qu'èren tant amics mèns coma alavetz.
Mos estèrem en convèrsa, parlant de çò que poiríem hèr aquera net, enquiara avemaria97.
Alavetz, en tot dider-se adiu es dus, se filèren de cap a baish, e jo e senhor Diego mos demorèrem solets e mos endralhèrem entà Sant Filipe.
En arribar ena entrada deth carrèr dera Paz, didec senhor Diego:
Per vida de senhor Filipe, escambiem-mos es capes, pr'amor que m'interèsse passar per aciu e que non m'arreconeishen.
Plan, donc, didí jo.
Cuelhí era sua innocentaments e li balhè era mia.
Tanlèu me desseparè d'eth damb era sua capa, qu'eth diable hè que dus que lo demorauen tà balhar-li còps damb era espada per ua hemnasa, en compréner pera capa que jo èra senhor Diego, se lheuen e comencen ua ploja de còps d'espada contra jo.
Jo cridè, e ena votz e ena cara vederen que non èra jo.
Hugeren, e jo me demorè en carrèr damb es còps d'espada.
Dissimulè tres o quate bonhes qu'auia e me posè ua estona, donques que non gausè entrar en carrèr, de pòur.
A tot darrèr, tàs dotze, qu'ère ara ora que solia parlar damb era, venguí ena pòrta; e, apressant-se, m'escomet un des que me demorauen de part de senhor Diego, damb un paishon, me fotèc dus còps enes cames e m'amorrèc en solèr; e vie er aute e me balhe ua tonda d'aurelha a aurelha e me trè era capa, e en tot deishar-me en solèr, didec:
Atau paguen es tafurèls mentiders mau neishudi!
Comencè a cridar e demanar confession; e coma que non sabia se qué se passaue, encara que sospechaua pes paraules que dilhèu ère er ostalèr que m'auie gessut damb aquerò dera Inquisicion, o eth carcerèr burlat, o es mèns companhs hugidi…; e, plan, jo demoraua de tantes parts era cotelada, que non sabia entà qui lançar-la; mès jamès sospechè de senhor Diego e de çò que se passaue; balhaua votzes:
As lairons de capes!
En tot aquerò venguec era justícia; me lheuèren e, en veir era mia cara damb ua trencada d'un pam e sense capa ne saber çò qu'ère, m'agarrèren entà hèr-me a vier a guarir.
Me botèren ena casa d'un barbèr, me guaric, me preguntèren a on m'estaua, e me heren a vier entà aquiu.
M'ajacèren, e m'estè aquera net confonut, en veir era mia cara en dus bocins e tan nafrades es cames pes paus, que no me podia tier en eres ne me les sabia, panat, e de manèra que ne tansevolhe podia seguir as amics, ne tractar de maridatge, ne estar ena Cort, ne estar dehòra.
Libre Tresau: Capitol VIII: Dera sua garison e de d'auti eveniments rari.
Vaquí qu'ath maitin campe en mèn cabeç era ostalèra de casa, fòrça vielha, e arropida e plia d'ornaments, que semblaue ua higa hariada, mainada se l'ac demanauen, damb era sua cara cròca, entre chufla e castanha seca, blecassuda, barbuda, guèrcha e desafilada; non li mancaue guaire entà vier a èster ua bruèisha.
Qu'auie bona fama en lòc, e se botaue a dormir damb aguesta fama98 e damb guairi ac volessen; ère entremeteira.
Se cridaue era Paloma; logaue era sua casa e ère intermediària entà logar-ne d'autes.
En tot er an non se uedaue era aubèrja de gent.
Qu'ère causa de veir se com adondaue a ua gojata a caperar-se, çò de prumèr mostrant-li quines causes auie de desnishar dera sua cara.
Ara qu'auie bona dentadura, qu'arrisse tostemp, autanplan enes dòus; ara de bones mans, l'ensenhaue a manejar-les; ara ròia, ua secodida de cabeladura e un agach extremat de peu peth mantèl e era tòca; as de boni uelhs, polides dances damb es vistons miei clucadi, e elevacions guardant de cap a naut.
Pr'amor que tractaue en matèria d'ornaments, entrauen corbassi99 e les corregie es cares, de sòrta que, en entrar enes sues cases, de tan blanques non les arreconeishien ne es sòns marits.
Apolidie mans e gòrges coma parets, apraiaue dents, arrincaue era borra.
Qu'auie un beuratge que cridaue Herodes, pr'amor que damb eth aucie es mainatges en vrente e hège mau amainadar, e mau emprenhar.
En aquerò qu'ère mès extremada, ère en apraiar virginitats e adobar puncèles.
En solet ueit dies que m'estè en casa, la vedí hèr tot aquerò.
E, entà resumir tot çò qu'ère, ensenhaue a arroïnar as galants, e arrepervèris tà que didessen es hemnes.
Aquiu les didie se com les calie hèr tà profitar era escadença de cuélher era jòia: es gojates per gràcia; es mosses per deute; es vielhes per respècte e obligacion.
Ensenhaue peticions entà sòs, sense mès, e peticions entà cadies e anèths.
Mentaue ara Vidaña, era sua competidora en Alcalà, e ara Plañosa, en Burgos, a Montañones era de Salamanca.
Aquerò ac è dit pr'amor que se m'age pietat de veir enes mans que venguí e s'avaloren mielhor es rasons que me didèc; e comencèc per aguestes paraules, que tostemp parlaue damb arrepervèris:
D'a on trèn e non meten, hilh senhor Filipe, lèu lèu arriben ath hons; de taus povassi taus hangassi; de taus nòces, taus còques.
Jo que non t'enteni ne me'n sai dera tua manèra de víuer.
Ès gojat, non m'espaurís que hèsques quauques coquinaries, sense tier en compde que, dormint, mos endralham de cap ara hòssa: jo coma plan vielha, t'ac posqui díder.
Se qué ei que me diguen a jo qu'as degalhat fòrça propietats sense saber com, e que t'an vist aciu ja d'estudiant, ja de trufaire, e ja de cavalièr, e tot per tòrt des companhies!
Guarda, pegason, que se t'enquimerauen hemnes, pro que te'n sabes que jo sò eth fidèu entà tostemp100, en aguesta tèrra, d'aguesta merça, e que me sostengui des postures101, atau des qu'ensenhi coma des que meti, e que mos trapam damb eres en casa; e non vier d'un trufaire en un aute trufaire, dempús ua de doça en ua auta tafurèla que despen es pèlhes damb qui hè es sues manges102.
Jo te juri que t'auries estauviat fòrça ducats se t'auesses encomanat a jo, donques que non sò bric amiga des sòs.
E per mèns pair-sénhers e difunts, e atau aja jo bona fin, qu'autaplan çò que me deues dera aubèrja non t'ac demanaria ara, se non siguesse per ues candeletes e èrbes (qu'apraiaue en pocions, sense èster especieira, e, se l'untauen es mans103, s'untaue e gessie de nets pera humeneja.104) Jo, que vedí qu'auie acabat era convèrsa e eth sermon en tot demanar-me, que, en èster era sua tissa, acabèc en era e non comencèc, coma hèn toti, non m'espaurí dera visita, que non me l'auie hèt un aute còp tant qu'auia estat òste sòn, senon solet un dia que me venguec a balhar satisfaccions de qué auie entenut qu'auien dit sabi pas se quina sòrta d'encantaments e que la voleren agarrar e amaguèc eth carrèr; venguec a desenganhar-me e a díder qu'ère ua auta qu'auie eth sòn nom.
Jo li condè es sòns sòs e en tant que les ac balhaua, eth malastre, que jamès me desbrembe, e eth diable, que se'n brembe de jo, planegèren que la venguessen a detier per concubina e se'n sabien qu'er amic ère ena casa.
Entrèren ena mia estança, coma que me vederen en lhet e ada era damb jo, s'embarrèren damb era e damb jo e me fotèren quate o sies empenches e m'arrosseguèren dehòra deth lhet.
Ada era l'auien agarrada uns auti dus, en tot dider-li rofiana e bruèisha.
Qui ac diderie d'ua hemna que hège aguesta sòrta de vida!
As votzes der ussièr e as mèns planhs, er amic d'era, qu'ère un frutèr qu'ère ena cramba deth laguens, comencèc a córrer.
Eri, que lo vederen e se'n saberen per çò que didie un aute òste de casa que jo tanben n'èra, se filèren contra eth brigand, e l'agarrèren, e me deishèren a jo, repelat e pataquejat; e a maugrat des mèns trebucs, arria damb tot aquerò qu'es tafurèls didien ena Guida.
Pr'amor qu'un la guardaue e didie:
Be vos estarà de ben era mitra!, mair, e be m'alegrarè de veder-vos consagrar tres mil naps ath vòste servici!
Un aute:
Que ja tien es plumes alistades es bailes, tà qu'entrètz esplendida.
Fin finau, se heren a vier ath brigand e les estaquèren a ambdús.
Me demanèren perdon e me deishèren solet.
Mès contunhe eth jòc damb eth sens de pòstura qu'ensenhe as sues escolanes: es postures sexuaus qu'eres hèn.
Mès, sivans es nòtes d'ua sirventa que se demorèc en casa, jo maufidè deth sòn empresonament, pr'amor que me didec sabi pas se qué de volar, e d'autes causes que non me sonèren ben.
M'estè en casa en tot guarir-me pendent ueit dies, e a penes podia gésser; me meteren dotze punts ena cara e me calec cuéher cajades.
Me trapè sense sòs, pr'amor qu'es cent reiaus se despeneren ena garison, minjar e aubèrja.
Atau, donc, entà non hèr mès despena en non tier mès sòs, decidí gésser de casa damb dues cajades e véner eth mèn vestit, cothèrs e gipons, qu'ère tot plan bon.
Ac hi e me crompè damb aquerò que me dèren ua vèsta vielha de pèth de craba e un justet d'estopa famós, eth mèn mantèl de praube adobat e long, es mies cauces e sabates granes, era capeta deth mantèl ena tèsta; amiaua un Crist de bronze penjat en còth e un rosari.
Un mendicant, que ne sabie fòrça, m'ensenhèc a demanar damb votz e frases afligides; e, atau, ac comencè a practicar pes carrèrs.
Me cosí en gipon seishanta reiaus que me sobrèren; e damb aquerò me tenguí a praube, fidat ena mia bona pròsa.
Caminè pendent ueit dies pes carrèrs, idolant d'aguesta manèra, damb votz afligida e lheuant pregàries: "Balhatz-li, bravi crestians, sirvents deth Senhor, ath praube estropiat e nafrat; que me veigui e me desiri".
Aquerò didia es dies de cada dia, mès es dies de hèsta començaua damb votz desparièra, e didia: "Fidèus crestians e devòti deth Senhor!
Per tan nauta princesa coma era Reina des Angels, Mair de Diu, balhatz-li ua aumoina ath praube mutilat e maumetut dera man deth Senhor!"
E me posaua un shinhau, qu'ei plan important, e dempús higia: "Un mau aire, en ora baisha, trabalhant en ua vinha, me travèc es mèns membres, qu'èra san e en bona santat coma n'ètz vosati, e que ne sigatz, laudat sigue eth Senhor!"
E venguien damb aquerò es monedes ath mès córrer, e guanhaua fòrça sòs.
E mès n'auria guanhat, se non se m'auesse trauessat un gojatòt mau carat, manpòt de braci e que demanaue damb paraules pòc corrèctes.
Didie damb votz rangolhosa, acabant damb un sorriscle: "Brembatz-vo'n, sirvents de Crist, deth castigat deth Senhor pes sòns pecats!
Balhatz-li ath praube çò que Diu recebe!".
E higie: "Peth brave Jesú!
Jo me n'encuedè, e non didí mès Jesús, senon que li treiguia era s, e aquerò botjaue mès es còrs.
Fin finau, jo cambiè es frasetes e arremassaua fòrça sòs.
Amiaua botades ambdues cames en ua bossa de cuer, e estropades, e es mies dues cajades.
Dormia en portau d'un cirurgian damb un aumonaire de cantoada, un des màger brigands que Diu creèc.
Ère plan ric, e ère coma eth nòste rector; guanhaue mès que toti; auie ua ernia plan grana, e s'estacaue damb ua còrda eth braç peth dessús, e semblaue qu'auie era man holada e manpòta, e fèbre, tot amassa.
Se botaue ajaçat capensús ath sòn lòc, e damb era ernia dehòra, tan grana coma ua bòla de pònt, didie: "Guardatz era praubetat e eth present que hè Diu ath crestian!".
Se passaue ua hemna didie: "A, polida senhora, que Diu sigue ena sua amna!".
E era majoritat, pr'amor que les cridèsse atau li balhauen aumòina e passauen per aquiu encara que non siguesse eth sòn camin de visites.
Se passaue un soldadet: "A!, senhor capitan!
En fin, vantaue terriblaments.
Qu'auie ua manèra diferenta de demanar eth dia des sants; e hi tanta amistat damb eth, que me desnishèc un secret qu'en dus dies venguérem rics.
E ère, qu'aguest tau praube auie tres mainatges petiti que recuelhien aumòina pes carrèrs e rapiauen çò que podien; li balhauen compde ada eth, e tot ac sauvaue.
Anaue a miges damb dus mainatges deth tirador105 enes panatòris que hègen d'eth, e cuelhí era madeisha pensada, e eth m'apressèc ara genteta avienta.
Me trapè, en mens d'un mes, damb dus cents reiaus liures.
E, a tot darrèr, me declarèc pr'amor de qué anèssem amassa, eth màger secret e era màger imaginacion qu'auie cabut en un mendicant, e la hérem es dus.
E ère que panàuem mainatges, cada dia, entre dus, quate o cinc; les pregonauen e gessíem nosati a preguntar es senhes, e didíem: "Per cèrt, senhor, que me lo trapè a tau ora, e que se non arribi a temps, que lo hè a cuélher un car; en casa que i é".
Mos balhauen era recompensa, e venguíem a enriquir-mos de manèra que jo me trapè damb cinquanta escuts, e ja guarit des cames, encara que les amiaua estropades.
Determinè gésser dera Cort, e cuélher eth mèn camin entà Toledo, a on ne coneishia ne me coneishie arrés.
Fin finau, me decidí: crompè un vestit marron, cothèr e espada, e me didí adiu de Valcazar, qu'ère eth mendicant que didí, e cerquè pes aubèrges damb qué podia vier entà Toledo.
Me trapè en un endret ua companhia de comediants qu'anauen entà Toledo.
Amiauen tres cars, e volec Diu qu'entre es companhs n'auesse un que n'auie estat mèn der estudi d'Alcala, e auie renegat e s'auie botat en mestièr.
Li didí que volia vier aquiu e gésser dera Cort; e a penes er òme m'arreconeishie per çò dera cotelada e non hège que senhar-se de jo per signum crucis.
A tot darrèr mos hérem amics, pes mèns sòs, pr'amor d'arténher des auti un lòc entà vier damb eri.
Qu'anàuem barrejadi hemnes e òmes, e ua entre eres, era dançaira, que tanben hège de reines e papèrs importants enes comèdies, me semblèc ua grana malabèstia.
Se passèc que venguec eth sòn marit ath mèn cant, e jo, sense pensar a qui li parlaua, ahiscat peth desir d'amor e de auer-la, li didí:
Ad aguesta hemna, com li poiríem parlar pr'amor de despéner en era vint escuts, que m'a shautat per èster beròia?
Que non m'està ben a jo de didè'c, que sò eth sòn marit, didec er òme, ne tractar sus aquerò; mès, sense passion, que non n'è deguna, vos pòdetz despéner en era quinsevolh sòs, pr'amor que taus carns non i son en mon, ne tan jogaira.
Me queiguec ben era responsa der òme e me n'encuedè qu'aguesti son des que didec un brigand que complissen eth precèpte de Sant Pau d'auer hemnes coma se non les auessen, en tot tòrcer era senténcia maliciosaments.
Jo gaudí d'era escadença, li parlè, e me preguntèc a on anaua e quauquarren sus era mia vida.
Fin finau, dempús fòrça paraules, deishèrem acordadi entà Toledo es ahèrs.
Que mos divertíem fòrça peth camin.
Jo, en tot cas, comencè a representar un tròç dera comèdia de Sant Alejo, que me'n brembaua de quan gojat, e lo representè de sòrta que les costè enveja.
E sabent, per çò que li didí jo ath mèn companh qu'anaue ena companhia, es mèns malastres e incomoditats, me didec se volia entrar ena dança damb eri.
Me laudèren autant era vida de comediant, e jo, qu'auia besonh d'aimant e m'auie semblat ben era gojata, convenguí per dus ans damb eth director.
Didí per escrit que m'estaria damb eth e me balhèc era mia part e representacions.
E en tot aquerò, arribèrem en Toledo.
Me dèren entà estudiar tres o quate lausenges e papèrs d'òme adult, que hègen damb era mia votz.
Jo tenguí compde en tot e lancè era prumèra lausenja en lòc.
Ère sus ua nau, que totes ne son, que venguie esbauçada e sense aprovediment; didia çò de "aguest ei eth pòrt", cridaua ara gent "senat", demanaua desencuses des mies fautes e silencis, e entrè.
I auec ua aprobacion moderada, e ara fin campè ben en teatre.
Representèrem ua comedia d'un actor nòste; que jo m'admirè de qué siguessen poètes, pr'amor que me pensaua qu'èster-ne, ère causa d'òmes plan sabents e dòcti e non de gent tan extrèmaments ignoranta.
E aquerò ei de tau manèra que non i a director que non escrigue comèdies ne actor que non hèsque era sua farsa de mores e crestians; que m'en brembi jo qu'abantes, se non èren comèdies de Lope de Vega e Ramon, non i auie ua auta causa.
Ara fin, se hec era comèdia eth prumèr dia, e no la comprenec arrés; ath dusau, la comencèrem, e volec Diu que comencèsse damb ua guèrra, e gessia jo armat e damb escut, que, se non, auria acabat a mans de codonhs poiridi, tanes e melons.
Non s'a vist tau revolum, e aquerò s'ac meritaue era comèdia, donques que hège a vier un rei de Normandia, sense prepaus, en abit d'ermita, e metie dus lacais entà hèr arrir e ena conclusion non auie que maridar-se toti e aquiu va. A tot darrèr auérem eth nòste prèmi.
Toti tractèrem fòrça mau ath nòste companh poèta, e mès que mès jo, en tot dider-li que vedesse de çò que mos auíem escapat e que s'escalabrèsse.
Me didec, jurant per Diu, que non i auie arren de sòn ena comèdia, senon que damb un tròç cuelhut d'un e aute tròç de un aute auie hèt aquera capa de praube, de pedaci, e qu'eth mau non auie estat senon ena manèra d'ajuntà'c.
Me cohessèc qu'as farsans que hègen comèdies tot les obligaue a restitucion, donques se profitauen de tot çò qu'auien representat, e qu'ère plan aisit, e qu'er interès de trèir tres cents o quate cents reiaus les possaue entad aguesti risques; ath delà, coma caminauen per aguesti lòcs, les liegien es uns e es auti comèdies: "Les cuelhérem entà veder-les, mo'les hérem a vier e solet damb híger ua pegaria o trèir ua causa ben dita, didem qu'ei nòsta".
E me didec se com non auie auut cap farsant jamès que sabesse hèr ua cançon de ua auta manèra.
Que non me semblèc mau era idia, e jo cohèssi que m'incinè entada era, per senter- me coma dable entara poesia; ath delà, auia jo coneishença de quauqui poètes e auia liejut a Garcilaso; e atau, decidí meter-me en art.
E damb aquerò e era farsanta e representar, me passaua era vida.
Dempús un mes que hège qu'èrem en Toledo, en tot hèr comèdies bones e corregir es errors passadi, jo que ja m'auia hèt un nòm, e auíem arribat a cridar-me Afonsete, que ja auia dit que me cridaua Alfonso; e per un aute nòm me cridèren eth Crudèu, per èster-ne ua figura qu'auia hèt, damb grana acceptacion des mosquetèrs e racalha vulgara.
Auia ja tres parelhs de vestits e autors que me pretenien prelevar dera companhia.
Parlaua de compréner de comèdia, murmuraua des famosi, repotegaua es gèsti a Pinedo, balhaua eth mèn vòt ath repaus naturau de Sanchez, cridaua polit a Morales, me demanauen era opinion en ornament des teatres e entà dessenhar era scenografia.
Se bèth un venguie a liéger comèdia, jo qu'èra eth que l'escotaue.
A tot darrèr, encoratjat damb aguest aplaudiment, me desverginè de poèta en un petit romanç e dempús hi un intermedi, e non semblèc mau.
Gausè hèr ua comèdia e, pr'amor que non deishèsse èster ua causa divina, la hi de Nòsta Senhora deth Rosari.
En fin, era mia comèdia se hec e shautèc fòrça.
Non m'en gessia de tant trabalhar, donques qu'acodien a jo enamoradi, es uns pes cançons de celhes e es auti de uelhs, quauqu'un damb sonets de man e quauqu'un damb romances de cabeladures.
Entà cada causa auia eth sòn prètz, encara que, coma qu'auie d'autes botigues, pr'amor de qué venguessen ena mia, ac hèga a baish prètz.
Nadalets?
Boria en sacristans e ordinaris de monges; cècs me sostenguien de pura oracion, ueit reiaus de cada ua; e me'n brembi que hi alavetz era deth Justo Juez, grèu e sonora, qu'ahiscaue a gesti.
Escriuí entà un cèc, que les treiguec ath sòn nòm, es famoses que comencen:
Amen.
Qu'èra enventit damb totes aguestes causes, ric e prospèr, e tau, que lèu aspiraua ja a èster director.
Auia era mia casa fòrça ben apraiada, pr'amor qu'auia decidit, entà tier tapissaria de baish prètz, en ua pensada de diable, crompar ridèus de tauèrnes, e penjar-les.
Me costèren vint-e-cinc o trenta reiaus, e èren mès tà veir qu'es qu'a eth rei, donques qu'a trauèrs d'aguesti s'i vedie de tan trincadi e pes auti non se veirà arren.
Un dia m'arribèc era mielhor causa deth mon, que, a maugrat que sigue entà escarni mèn, me cau condar-la.
Jo me retiraua ena mia aubèrja, eth dia qu'escriuia comèdia, en humarau, e aquiu m'estaua e aquiu minjaua; pujaue ua gojata damb era parva e me la deishaue aquiu.
Jo auia coma costum escríuer en tot interpretar fòrt, coma s'ac hessa en scenari.
Manec eth diable que, ara ora en punt qu'era gojata pujaue pera escala, qu'ère estreta e escura, damb es siètes e era ola, jo èra en ua scèna de mauta, e cridaua en tot compausar era mia comèdia, e didia:
Que se pensèc era gojata, qu'ère galega, e entenec a díder "baishe ath tòn darrèr" e "me dèishe", qu'ère vertat e que l'avisaua.
Vò húger e, damb eth trebolament, se caushigue era pèlha e ròde tota era escala, vèsse era ola e trinque es plats e ges ath mès córrer entath carrèr dident qu'un os aucie a un òme.
E per lèu que jo acodí, ja ère tot eth vesiat damb jo preguntant per os; e autanplan condant-les jo qu'auie estat ua errança dera mossa, pr'amor qu'ère çò qu'è dit dera comèdia, encara non ac volien creir; non dinè aqueth dia.
Se'n saberen es companhs, e siguec hestejat eth conde ena ciutat.
E d'aguestes causes me n'arribèc fòrça tant que m'estè en mestièr de poèta e non gessí deth mau estat.
Se passèc, donc, qu'ath mèn director (que tostemps van a parar en aquerò), en saber-se'n qu'en Toledo l'auie anat ben, l'embarguèren, sabi pas se per quini deutes e lo meteren ena preson, e damb aquerò mos desseparèrem toti e cadun partic entath sòn costat.
Jo, se voi díder era vertat, encara qu'es companhs me volien guidar entà d'autes companhies, coma que non aspiraua a semblables mestièrs e estar-me en eri ère per besonh, donques que me vedia damb sòs e ben calat, non sagè ua auta causa que repausar.
Me didí adiu d'eri; partiren, e jo, qu'entení gésser de mala vida, en non èster farsant, se non ac cuelh VM per anuèg, venguí a èster galant de monges enes rèishes des locutòris, coma ua còfa, e entà didè'c mès clar, me hi pretendent d'Anticrist106, qu'ei madeish que galant de monges.
Qu'auí era escadença de trapar aquerò pr'amor qu'ua, qu'ara sua demana auia jo hèt fòrça nadalets, s'afoguèc en un acte deth Corpus de jo, en veder-me representar un Sant Joan Evangelista (que n'ère devòta era).
Me cuedaue era hemna damb suenh e auie dit que solet sentie qu'èra farsant, pr'amor que jo auia hèt a veir qu'èra hilh d'un gran cavalièr, e li hèja pietat.
Ara fin, me determinè a escriuer-li aquerò:
Mès per agradar a VM que per hèr çò que m'interessaue, è deishat era companhia; que, entà jo, quinsevolh companhia sense era vòsta qu'ei soletat.
Ja serè autant mès vòste, guaire mès siga jo madeish.
Avisatz-me quan ajatz locutòri, e saberè justaments quan aurè eth plaser, eca…
Me responec d'aguesta sòrta:
Podem díder que vos auetz remetut; non rèste ara senon perseverança que se mesure damb era que jo aurè.
Eth locutòri non serà aué, mès non dobtetz de vier entàs vespres, qu'aquiu mos veiram, e dempús pes hièstres, e dilhèu poirè jo hèr bèra enganha ara abadesa.
E adishatz, eca…
Me hec gòi eth papèr, pr'amor que reauments era monja auie bon entenement e ère beròia.
Dinè e me botè eth vestit que damb eth solia hèr es galants enes comèdies.
Me filè dret de cap ara glèisa, preguè, e dempús comencè a repassar toti es laci e horats deth hilat damb es uelhs, per se campaue, quan, Diu e en ora bona, que mès ère diable e en ora mala, entení er ancian senhau: comence a tossir, e jo a tossir; e i auie ua tossiquèra de Barrabàs.
Mos retiràuem a un raumàs e semblaue qu'auien lançat pebe ena glèisa.
A tot darrèr, jo ja èra cansat de tossir, quan pistèc en hilat ua vielha tossint, e me n'encuedè deth mèn malastre; qu'ei un senhau perilhós enes convents, donques que, madeish qu'ei senhau entàs gojates, ei costum entàs vielhes, e i a òmes que se pensen qu'ei piulet deth rossinhòl e li ges dempús sisclet de corbàs.
M'estè fòrça estona ena glèisa, enquia que comencèren es vespres.
Les seguí d'aurelha totes, que per aquerò criden as enamorats de monges "solemnes enamoradi", per çò qu'an de vespres, e an tanben que jamès gessen deth contentament des vespres (vesilhes), pr'amor que non les vie eth dia jamès.
Non vos crederatz es parelhs de vespres que jo entení.
Qu'èra damb dues bròques de gargamèra mès deth qu'auia quan entrè enes amors, de tant estirar-me entà veir, gran companh deth sacristan e escolan, e plan ben considerat deth vicari, qu'ère òme d'umor.
Caminaua tant estirat, que semblaue qu'esdejoaua rostidoires e que minjaua sagetes.
Venguí entàs hièstres, e aquiu, maugrat èster ua placeta plan grana, ère de besonh cuélher lòc entàs dotze, coma entà ua comèdia naua: borie de devòti.
Ara fin, me botè a on podí; e se podien veir, coma causes estranhes, es diferentes postures des aimants.
Bèth un, sense parpelejar, guardant, damb era sua man botada ena espada e era auta damb eth rosari, ère coma figura de pèira en sepulcre; bèth aute, lheuades es mans e estenudi es braci coma Sant Francesc d'Asis, recebent es nafres; un aute, damb era boca mès dubèrta qu'era dera hemna quistaira, sense badar boca, li mostraue ara sua estimada es sues entralhes a trauès dera gargamèra; un aute, apegat ena paret, hènt patir es malons, semblaue mesurar-se damb era cantoada; bèth aute se passejaue coma se l'auessen d'estimar peth pas deth macho; un aute, damb ua carteta ena man, ara manèra de caçaire damb carn, semblaue que cridaue a falcon.
Es gelosi èren en aute costat; aguesti, es uns èren en rondèus arrint e guardant ada eres; d'auti, liegent cançons e mostrant-les-ac; d'auti, entà dar gelosia, passauen peth dauant der edifici damb ua hemna ena man; e d'auti, parlauen damb ua mossa des qu'envien cartes que li balhauen un encargue.
Aquerò se passaue ena part de baish e nòsta, mès ena de naut, a on s'estauen es monges, qu'ère causa de veir tanben; pr'amor qu'es hièstres èren ua tor plia de henerecles e ua paret damb deshilats, que ja semblaue sablièr ja salèrs de perhum.
Qu'èren toti es horats pobladi de bosòles; aquiu se vedie un ragost, ua man e aquiu delà un pè; en aute costat i auie causes de dissabte: caps e lengües, maugrat que i mancauen es cerverets; en aute costat campaue quincalharia: ua mostraue eth rosari, ua auta botjaue eth mocador, en un aute lòc i penjaue un gant, aquiu delà i gessie un liston verd.
Es ues parlauen un shinhau fòrt, d'autes tossien; bèra ua hège eth senhau des capelièrs, coma se treiguesse aranhes, blequejant.
En ostiu qu'ei de veir se com, non solet s'escauhen ath solei, senon que s'usclen; qu'ei polit veder-les ada eres tan crues e ada eri tan uscladi.
En iuèrn se passe, damb era umiditat, que neishen a quauqu'un de nosati creishons e arbilhons en còs.
Que non i a nhèu que se mos escape, ne ploja que mos passe de long; e tot aquerò, ara fin, ei entà veir a ua hemna a trauèrs de hilats e veirines, coma uas de sant; qu'ei coma encamardar-se d'un tord ena gàbia, se parle, e, se care, d'un retrait.
Es favors que son toti tocaments, que jamès arriben a mès: un tustadeta damb es dits.
Meten eth cap clin en brescat e se meten a hèr galantaries pes arquières.
Jòguen ara amagadera.
E veder- les parlar baishet e coma se preguèssen!
E patir a ua vielha que pelege, a ua portièra que mane e a ua tornèra que mentís!
E çò de mielhor ei veir se com an gelosia des d'aquiu dehòra, en tot dider-mos qu'eth vertadèr amor ei eth sòn, e es causes tant endemoniades que tien entà provà'c.
A tot darrèr, jo ja cridaua "senhora" ara abadesa, "pair" ath vicari e "frair" ath sacristan, causes totes que, damb eth temps e eth cors, artenh un desesperat.
Me comencèren a emmaliciar es tornères damb hèr-me enlà e es monges damb mendicar- me.
Considerè se guaire me costaue eth lunfèrn, qu'a d'auti se les balhe a tan baish prètz e en aguesta vida, per camins tant aisidi.
Vedia que me condemnaua a punhats e que me n'anaua entath lunfèrn per solet eth sens deth tacte.
Se parlaua, solia, pr'amor de qué non m'entenessen es auti qu'èren enes brescats, apressar autant damb eri eth cap, qu'enes dus dies a vier amiaua es hèrs estampadi en front, e parlaua coma prèire que ditz es paraules dera consagracion.
Non me vedie arrés que no me didesse: "Maudit sigues brigand d'abits!
Tot aquerò me hège reflexionar e lèu èra determinat a deishar ara monja, maugrat perdèssa eth mèn guanhapan.
E me determinè eth dia de Sant Joan Evangelista, pr'amor que venguí de saber-me'n çò que son es monges.
E non volgue VM saber mès senon qu'es Baptistes totes enrauquiren de bon voler, e treigueren taus votzes, que, en sòrta de cantar era missa, la gemeguèren; non se lauèren es cares e se vestiren de vielh.
E es devòts des Bautistes, pr'amor de desautorizar era hèsta, se heren a vier banquets en sòrta de cagires, ena glèisa, e fòrça tafurèls der escorjador.
Quan vedí qu'es ues per un sant e es autes per aute, les tractauen indecentaments, treiguent-li ara mia monja, damb era intencion de degalhar-les, cinquanta escuts de causes de labor, caucetes de seda, bossetes d'ambre e doci, cuelhí eth mèn camin entà Sevilla, cranhent que, se me demoraua mès, veiria néisher mandragòres enes locutòris.
Passè eth camin de Toledo enquia Sevilla prospèraments, pr'amor que, coma jo auia ja es mèns principis de trichaire e amiaua dats trucadi tà trèir un o un aute numèro sivans era apòsta, e auia era man amagadoira d'un costat (donques que prenhada de quate ne jasilhaue tres), amiaua un gran aprovediment de cartons ampli e longui pr'amor d'auer mèrques trichaires des cartes, e atau, es sòs non se m'escapauen.
Dèishi de díder fòrça d'autes flors, donques que, se les diguessa totes, que m'aurien mès per floret que per òme; e tanben, pr'amor qu'abantes siguec balhar qu'imitar, e que condar vicis que d'eri hugen es òmes.
Mès dilhèu declarant jo bères badinades e manères de parlar, s'estaràn mès avisadi es ignorants, e es que liegeren eth mèn libre seràn enganhadi per tòrt sòn.
Fides pas, òme, de balhar tu er ensems de cartes, pr'amor que te la trucaràn en un virament de uelhs.
Sauva era carta de tocaments, gratades o bruniments, que damb eri se coneishen es azards.
E se siguesses tafarèl, liegeire, tie en compde que, en codines e escudaries, punchen damb ua esplinga o dobleguen es azards, pr'amor d'arreconeisher-les pes henudes.
Se tractèsses damb gent aunèsta, tie compde dera carta, que dès era sua estampada siguec concebuda en pecat, e que, en amiar trauessat eth papèr, ditz çò que ven ara seguida.
Non te'n fides dera carta neta, que, tath que hè tricharia, çò de mès sabonat ei lord.
Avertís que, ara carteta, eth que hè es cartes non doblegue mès arquejades es figures, dehòra des reis, qu'es autes cartes, pr'amor qu'eth tau plec ei pes tòns sòs defuntadi.
Prumèr de tot, guarda que non den de naut es cartes qu'excludís eth que da e saja que non se demanen cartes ne damb es dits ena carta ne damb es prumères letres dera paraula.
Que non voi hèr lum de mès causes; aguestes son pro entà saber-te'n que te cau víuer damb cautèla, pr'amor qu'ei cèrt que son infinites es triches que te cari.
Jo, donc, damb aguest lengatge e damb aguestes flors, arribè en Sevilla; damb es sòs des companhs, guanhè eth loguèr des mules, e era parva e es sòs damb es òstes des aubèrges.
Venguí dempús a calar-me ena aubèrja deth Moro, a on me trapèc un condiscipul mèn d'Alcalà, que se cridaue Mata, e ara se didie, per semblar-li nòm de pòc bronit, Matorral.
Qu'ère tuaire a sòu e botiguèr de cotelades, e non l'anaue mau.
Qu'amiaue era mòstra d'eres ena cara e, per aqueres que l'auien dat, acordaue era mida e prigondor des qu'auie de dar eth.
Didie: "Non i a mèstre coma eth ben cotelat"; e auie rason, pr'amor qu'era cara ère ua cuera (gipon de cuer), e eth, un cuer107.
I anè.
Arribèrem ena sua aubèrja, e didec:
Tè, treiguetz-vos era capa, e semblatz òme, que veiratz aguesta net toti es hilhs de Jevilla.
E tà que non vos hègen badacuol, abaishatz-vos aguest cothèr e aguest cargament d'espatles; era capa queiguda, que tostemp vam nosati de capa queiguda; aguest muset, d'avitz, gèsti entà un costat e entar aute; e hèsque VM des j, h, e des h, j. Didetz damb jo: jerida, mojino, jumo, paheria, mohar, habalí e harro de vin.
Ac cuelhí per còr.
Beuetz, me didec, aguesta mieja azumbre108 de vin pur, que, se non balhatz bugassada, non semblaratz tuaire a sòu.
En èster jo damb tot aquerò, empeguit per çò qu'auia begut, entrèren quate d'eri, damb cares plies de cretes, en tot balançar-se ath caminar, non caperadi damb es ca- pes senon faishadi pes lombs; es chapèus inclinadi sus eth front, quilhades es pèlhes deth dauant, que semblauen diadèmes; un parelh de hèrs de shivau sancers coma gar- nidura de dagues e espades; es gaines, en convèrsa damb eth cauilhar dret; es uelhs esbauçadi, era vista fòrta; mostachas ahilades coma còrnes, e barbes turques, coma shivaus.
So110 compair, responec eth mèn preceptor.
Se seigueren; e, entà preguntar se qui èra jo, non badèren boca, senon qu'un guardèc a Matorrales, e, daurint era boca, e possant entà jo eth cant de baish, me senhalèc.
Ad aquerò eth mèn mèstre de novicis lo satisfec agarrant-se era barba e guardant entà baish.
E damb aquerò se lheuèren toti e m'abracèren, e jo ada eri, que siguec madeish que se tastèssa quate vins desparièrs.
Se hec era ora de sopar; vengueren a mestrar uns tafurèls qu'es bravi criden "canhons"111.
Mos seiguérem ena taula; campèc alavetz era tapera112; comencèren, per hèr-me era planvenguda, a béuer en aunor mèn, que jo, enquia que lo vedí begut, non me'n sabia que n'auia tanta.
Venguec pèish e carn, e tot coma estimulacions entà béuer mès.
I auie un com en solèr plen de vin, e aquiu se calaue de bocadents eth que volie hèr-ne era rason; m'acontentèc era taceta; damb dues glopassades, non auec òme que coneishesse ar aute.
E ath mèn companh, damb aguestes causes, se li desgahonèc eth relòtge deth cap e didec, un shinhau raucós, agarrant un pan damb es dues mans e guardant ara lum:
Per aguesta, qu'ei era cara de Diu, e per aquera lum que gessec dera boca der àngel, que se VMs vòlen, aguesta net auem de dar eth viatge ar agent que seguic ath praube Tuerto.
Se lheuèc entre eri ua cridadissa insatisfèta, e, desgainant es dagues, ac jurèren bo- tant es mans cadun sus eth cant deth com, e lançant-se sus eth de bocadents, dideren:
Atau coma beuem aguest vin, mos cau béuer-li era sang a tot espiaire.
Qui ei aguest Alonso Alvarez, preguntè, que tant s'a sentut era sua mòrt?
Gojat, didec un, lutador valent, mosso de mans e bon companh.
Anem, que me retempten es diables!
Damb aquerò gessérem de casa tara mauta d'agents municipaus.
Jo, coma qu'èra autrejat ath vin e auia renonciat peth sòn poder ath mèn sen, non me n'encuedè deth perilh que me calaua.
Venguérem en carrèr dera Mar, a on s'acarèc damb nosati era ronda.
Sonque aubirar-la, treigueren es espades e l'escometeren.
Jo hi madeish e nete- gèrem dus còssi d'agents des sues maudites amnes ena prumèra escometuda.
Er ussièr botèc era justícia enes sòns pès e partit carrèr ensús cridant.
Non lo podérem seguir, per èster fòrça cargadi.
E, a tot darrèr, mos acuelhérem ena Catedrala, a on mos emparèrem deth rigor dera justícia e dormírem çò de besonh entà esbugassar eth vin que borie enes cascos.
E remetudi ja en nòste sen, m'espauria jo de veir qu'auesse perdut era justícia dus agents e hujut er ussièr d'ua carrolha d'arradim, qu'alavetz n'èrem nosati.
Mos ac passàuem ben ena glèisa, pr'amor que, ara flaira des acuelhudi114, vengueren ninfes, que se despolhauen entà vestir-mos.
Se m'afeccionèc era Grajales; me vestic de nauèth damb es sòns colors.
Me shautèc fòrça, e mielhor que totes, aguesta vida; e atau prepausè navigar damb ànsia damb era Grajal enquia morir.
Estudié era forma de víuer d'aguesti tafarèls, e en pòqui dies èra rabí des auti rofians.
Era justícia non se descuedaue de cercar-mos; mos rondaue era pòrta, mès, totun, a compdar dera mieja net, rondàuem nosati desguisadi.
Jo, que vedí que se tardaue massa aguest negòci, e mès se tardaue era fortuna en acaçar-me, non per escarmentat, que non sò tan senat, senon per cansament, coma obstinat pecador, determinè, en tot consultà'c prumèr damb era Grajal, de vier entà Indias damb era, a veir se, mudant mon e tèrra, mielhoraue era mia sòrt.
E m'anèc pejor, coma veirà VM ena dusau part, pr'amor que jamès mielhore eth sòn estat qui mude solet eth lòc, e non era vida e es costums.
I Concili des dius.
Exortacion de Minerva a Telemac.
Parla-me, Musa, d’aqueth baron de multifòrme engenh que, dempús d’esbauçar era sagrada ciutat de Troia, anèc caminant pendent fòrça temps, vedec es poblacions e s’en sabec des costums de fòrça òmes e patic en sòn interior un gran nombre de trebucs ena sua navegacion peth mar, donques que sajaue de sauvar era sua vida e era tornada des sòns companhs entara pàtria.
Mès, enquia e tot atau, non les podec desliurar, tau que desiraue, e toti periren per çò des sues pròpries lhocaries.
Insensati!
Se mingèren es vaques deth Solei, hilh de Hiperion; eth quau non permetec que les arribèsse eth dia dera tornada.
Ò divessa, hilha de Zèus!
Ja en aqueth temps, es qu’auien artenhut escapar d’ua mòrt òrra èren enes sues cases, dehòra deth perilh dera guèrra e deth mar; e sonque Ulisses, que tan gran besonh sentie d’autrejar-se ara sua pàtria e de veir ara sua esposa, se trapaue retengut ena ueda tuta per Calipso, era ninfa venerabla, era divina entre es divinitats, que desiraue tier-lo coma espós.
Enes ans a vier arribèc fin finau era epòca qu’es dius auien decretat qu’entornèsse ena sua pàtria, en Itaca, encara que, totun aquerò, non botarie punt finau as sòns trebucs, ne tansevolh dempús d’auer-se amassat damb es sòns.
E toti es dius lo planhien, exceptat de Neptun, que s’estèc de contunh emmaliciat contra Ulisses enquia qu’er eròi non arribèc ena sua tèrra.
Mès alavetz se n’auie anat Neptun entath luenhant pòble des etiòps (que son es darrèrs des òmes e formen dus grops, que demoren respectiuament en Solei cogant e en Solei gessent) entà assistir a ua ecatòmba de taures e d'anhèths.
Tant qu’aqueth se divertie en tot campar eth hestau, s’amassèren es autes divinitats en palai de Zèus Olimpic.
E siguec eth prumèr a tier era paraula eth pair des òmes e des dius, donques qu’ath sòn laguens auie present ar illustre Egiste qu’auie aucit eth famós Orestes Agamemnonida.
En tot rebrembar-se’n d’eth, les parlèc as immortaus d’aguesta manèra:
De quina manèra colpen es mortaus as dius!
Diden qu’es causes dolentes les arriben de nosati, e son eri es que se hèn a vier damb es sues lhocaries malastres non decretadi peth destin.
Atau se passèc damb Egiste, que, en opausar-se ara volontat deth fado, se maridèc damb era hemna legitima der Atrida e aucic ad aguest eròi quan entornaue entara sua pàtria, a maugrat de qué se’n sabie dera terribla mòrt que patirie dempús.
Nosati madeish l’auíem manat a Mercuri, eth susvelhant Argicida, pr’amor d’avertir-li de qué non aucisse ad aqueth, ne cuelhesse ara sua esposa; donques qu’Orestes Atrida auie de cuéher resvenja tanlèu arribada era sua joenessa e sentut eth desir de tornar ena sua tèrra.
Li responec Minerva, era divessa des uelhs ludents: “Pair nòste Saturn, eth mès excèls des que govèrnen!
Aqueth jatz ena hòssa per çò d’auer patit ua mòrt plan justificada.
Atau perisque aqueth qu’actue dera madeisha manèra!
Mès se me sarre eth còr peth prudent e malerós Ulisses, que, hè força temps, patís penes luenh des sòns, en ua isla pataquejada pes ondades, en centre deth mar; isla poblada d’arbes, qu’en era a eth sòn ostau ua divessa, era hilha deth terrible Atlant, que se’n sap de totes es prigondors deth mar e sostie es granes colomnes que separen era tèrra e eth cèu.
Era hilha d’aguest diu retie ath malerós e aclapat Ulisses, sense deishar de vantar-lo damb trendes e seductores paraules entà que se’n desbrembe d’Itaca; mès, er eròi, qu’ei desirós de veir eth hum deth sòn país natau, ja sent er in de morir.
E a tu, Zèus Olimpic, non se t’esmò eth còr?
Non t’ère agradiu Ulisses quan hège sacrificis ath cant des vaishèths des aquèus?
Li responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Quines paraules deishères anar dera tua boca!
Com vòs que m’en desbremba deth divin Ulisses, que pera sua intelligéncia subergés de toti es mortaus e tostemp aufric fòrça sacrificis as immortaus dius que possedissen er ample cèu?
Mès Neptun, que cenh era tèrra, li sauve viua e constanta rancura pr’amor qu’avuglèc ath ciclòp, ath deifòrme Polifem; qu’ei eth mès fòrt de toti es ciclòps e neishec dera ninfa Toosa, hilha de Forcis que govèrne en mar estèrle, dempús qu’aguesta se junhèsse damb Neptun en ua prigonda tuta.
D’alavetz ençà, Neptun, que secodís era tèrra, encara que non s’age prepausat aucir a Ulisses, hè que vage errant luenh dera sua patria.
Li responec Minerva, era divessa des grani uelhs: “Pair nòste Saturn, eth mès excèls des que govèrnen!
Se les platz as benauradi dius qu’eth prudent Ulisses entorne ena sua casa, manem-li a Mercuri, eth messatgèr Argicida, ena isla de Ogigia; e que li digue çò de mès lèu possible ara ninfa de beròies trenes era decision qu’auem cuelhut, entà qu’er eròi se bote en camin.
Jo, mentretant, en tot vier en Itaca, ahiscarè viuament ath sòn hilh e li boharè valor en pièch entà que cride as aquèus ena agora e enebisque era entrada en palai a toti es pretendents, que de contunh esgòrgen oelhes e buèus.
Dit aquerò, se caucèc es daurades e divines ales que l’amiauen sus eth mar e sus era tèrra damb era velocitat deth vent; cuelhec era fornida lança, de punta de bronze, fòrta, longa, robusta, que damb era, era hilha deth poderós pair esbauce files sanceres d’eròis quan s’emmalicie damb eri.
Baishèc ara prèssa des cims der Olimp, e en tot filar-se de cap ath pòble d’Itaca, se posèc en lumedan dera casa d’Ulisses, just dauant deth pati; Minerva agarraue era bronzinada lança e auie cuelhut era figura d’un estrangèr, de Mentes, rei des tafis.
Trapèc as capinauts pretendents; qu’entà divertir-se hègen as dats dauant dera pòrta dera casa, seigudi sus cuèrs de buèus qu’eri madeishi auien aucit.
Que siguec eth prumèr en encuedar-se’n dera preséncia dera divessa eth deiforme Telemac; donques qu’ère ath miei des pretendents, damb eth còr aclapat, e auie eth pensament fixe en sòn valerós pair per s’un cas, en vier, hesse enlà ad aqueri e recuperèsse era dignitat reiau e eth domeni des sues riqueses.Taus causes meditaue, seigut entre es pretendents, quan vedec a Minerva.
Ara seguida venguec dret entath vestibul, fòrça indignat ath sòn laguens per çò qu’un òste li calesse demorar pendent tant de temps ena pòrta, cuelhec dera man ara divessa, li cuelhec era bronzinada lança e li didec aguestes alades paraules:
Parlant atau, comencèc a caminar, e Palas Minerva l’anèc seguint.
Ja en interior der excèls palai, Telemac emparèc era lança en ua colomna nauta, en tot botar-la en ua ornada lancèra a on i auie moltes lances deth pacient Ulisses; hec sèir ara divessa en un fautulh, dempús d’esténer en solèr un tapís brodat e de plaçar er escabèl entàs pès; e se hec a vier entada eth ua hargada cagira; en tot botà’c tot a despàrt des pretendents entà qu’ar òste non li desagradèsse era parva, shordat peth revolum d’aqueri barons capinauts, e eth, ath sòn torn, lo podesse interrogar sus eth sòn pair absent.
Ua esclaua les balhèc eth lauamans, qu’amiaue en ua magnifica gèrra d’aur e vessèc en ua plata d’argent, e les botèc ath dauant ua ornada taula.
Era venerabla sirventa les hec a vier pan e deishèc sus era taula un bon nombre de minjars, en tot obsequiar-les damb aqueri qu’auie reservat.
Eth mosso les servic plats de carn de tota sòrta e botèc ath sòn costat daurades copes.
E un erald s’apressaue soent entà mestrar-les eth vin.
Mentretant, entrèren es orgulhosi pretendents.
Tanlèu s’aueren seigut en orde en cagires e fautulhs, es eralds les balhèren eth lauamans, es esclaues amolonèren eth pan enes tistèrs, es mossos aumpliren es vaishères e toti es convidadi agarrèren es parves que les auien mestrat.
Satisfèti es talents de minjar e de béuer, tengueren eth sòn pensament en d’autes causes: eth cant e era dança, que son es ornaments dera taulejada.
Er erald botèc era beròia citara enes mans de Femi, qu’obligauen a cantar dauant des pretendents.
E mentre Femi començaue ath son dera citara un beròi cant, Telemac li didec aguestes rasons a Minerva, era des ludents uelhs, dempús d’apressar eth sòn cap ara divessa entà qu’es auti non l’entenessen:
T’anujaràs damb jo per çò que te vau a díder?
Aguesti sonque s’estan pera citara e peth cant; e non les còste arren, donques que degalhen impunidament era riquesa de un aute, era d’un baron qu’es sòns blanqui uassi se poirissen en continent pera accion dera ploja o lo remenen es ondades en sen deth mar.
Se lo vedessen arribar en Itaca, s’estimarien mès auer es pès leugèrs qu’èster rics d’aur e de vestits.
Mès aqueth que ja se moric, victima deth crudèu destin, e non s’a de demorar era sua arribada, encara que beth un des òmes terrestres afirme qu’encara tornarà: qui ès e de quin país vies?
A on se trape era tua ciutat e es tòns pairs?
En quin vaishèth arribères?
Com te heren a vier es marinèrs en Itaca?
Qui son?
Donques que non me pensi qu’ages vengut caminant.
Ditz-me tanben era vertat de tot aquerò entà que me’n sàpia.
Vies ara per prumèr viatge o as estat ja òste deth mèn pair?
Li responec Minerva, era divessa des ludents uelhs: “De tot aquerò te vau a informar peth menut.
Me vanti d’èster Mentes, hilh deth bellicós Anquiale, e de regnar sus es tafis, aimants de manejar es rems.
Que sò vengut ena mia galèra, damb era mia gent, donques que navegui per esglumós mar entà uns òmes que parlen un aute lenguatge: que vau entà Temesa pr’amor d’amiar bronze, e ludent hèr.
Ancorè era embarcacion près deth camp, abans d’arribar ena ciutat, en pòrt Retro qu’ei ath pè des seuvós Neio.
Qu’em aunoradi de qué es nòsti ancessors s’autrejauen fòrça ospitalitat de tostemp, tau que l’ac pòs demanar ar eròi Laertes; eth quau, sivans m’an dit, ja non vie ena poblacion, senon que demore en camp, en tot tormentar-se pes penes, e a ua anciana esclaua que li premanís era parva e li balhe era beuenda quan se li cansen es membres d’arrossegar-se pera fertila vinha.
Qu’è vengut pr’amor que m’assegurèren qu’eth tòn pair ère en tot tornar ena poblacion, mès solide qu’ac deuen empedir es divinitats, en tot botar obstacles ath sòn retorn; qu’eth divin Ulisses non a despareishut encara dera fertila tèrra, donques qu’ei viu e ei arturat en vast mar, en ua isla que ges entre ondades, dès que queiguec en mans d’òmes crudèus e sauvatges que lo retien a maugrat sòn.
Que vau ara a predíder çò que se passarà, sivans es dius m’ac inspiren en interior e jo pensi que s’a de verificar pr’amor que non sò endonviaire ne adreit interprèt de sòmis: Aqueth non s’estarà long temps dehòra dera sua pàtria, encara que lo subjecten ligams de hèr.
Abans traparà bèth mejan entà tornar, donques qu’ei fòrça engenhós.
Au, parla e ditz- me damb sinceritat s’ès hilh d’Ulisses.
Qu’ei extraordinària era tua retirada en ròstre e enes beròis uelhs d’Ulisses; e pro que m’en brembi, donques que mos amassàuem soent abans de qué s’embarquèsse entà Troia, a on anèren es princes aquèus enes concaves naus.
Li responec eth prudent Telemac: “Te vau a parlar, ò òste, damb grana sinceritat.
Era mia mair afirme que sò hilh d’aqueth, e sabi pas arren mès; qu’arrés artenhèc a conéisher per eth madeish eth sòn linhatge.
Pro que siguessa descendent d’un òme erós qu’envielhesse ena sua casa, enrodat des sues riqueses!
Li repliquec Minerva, era divessa des ludents uelhs: “Es dius que non deuen d’auer dispausat qu’eth tòn linhatge sigue escur, quan Penelope t’a amainadat tau qu’ès.
Mès, au, parla e ditz-me damb sinceritat: quina taulejada, quina amassada ei aguesta, e quin besonh n’as d’autrejar-la?
Qu’ei que se celebre un hestau o un maridatge?, donques que non mos trapam en un hestau a pagar truca truquet.
Li responec eth prudent Telemac: “Òste!
Que cambièc dempús era volontat des dius, es quaus, maquinant maus, an hèt d’Ulisses eth mès ignorat de toti es òmes; que jo non m’aclaparia de tau sòrta, s’auesse acabat era vida entre es sòns companhs, en país de Troia, o en braça des sòns amics dempús que s’acabèc era guèrra, pr’amor qu’alavetz toti es aquèus l’aurien bastit un tumulus e aurie legat ath sòn hilh ua glòria immensa.
Ara que despareishec sense fama, agarrat pes Harpies; era sua mòrt siguec amagada e desconeishuda; e sonque me deishèc penes e plors.
E non me planhi solet per eth, pr’amor qu’es dius m’an manat d’autes calamitats funèstes.
Toti es illustres que govèrnen enes isles, en Duliqui, en Same e ena seuvosa Jacinta, e guairi govèrnen ena aspra Itaca, toti pretenen ara mia mair e arroïnen era nòsta casa.
Li responec Minerva plan indignada: “Ò dius!
Quina manca te hè er absent Ulisses, entà que bote es sues mans sus aguesti desvergonhadi pretendents!
Se tornèsse e campèsse dauant deth lumedan d’aguesta casa, damb eth sòn casco, eth sòn escut e es sues dues lances, coma eth prumèr viatge que lo vedí ena mia, beuent e divertint-se, quan tornèc d’Efira, deth palai d’Ilo Mermerida, (que anèc aquiu ena sua velèra nau per çò d’un podom mortau que podesse tintar es bronzinades flèches; mès Ilo, cranhent as sempitèrns dius, non l’ac autregèc e l’ac autregèc eth mèn pair que l’estimaue fòrça) se, donc, en mostrar-se atau, se trapèsse Ulisses damb es pretendents, que serie cuèrta era vida d’aguesti e fòrça amares es sues nòces.
Mès qu’ei botat en mans des dius s’a de tornar e cuélher resvenja en sòn palai, e t’exòrti a que, plan que òc, medites se com haràs enlà d’aciu as pretendents.
Escota-me, se te platz, e para atencion as mies paraules.
Deman convòca ena agora as eròis aquèus, parla-les a toti e que ne siguen testimònis es pròpries divinitats.
Ahisca as pretendents entà que se hèsquen enlà, vient entara sua casa; e s’ara tua mair er esperit la botge a maridar-se de nauèth, que torne entath palai deth sòn poderós pair e aquiu li premaniràn es nòces e l’apraiaràn ua dòt tant abondosa coma li cau amiar ua hilha estimada.
Tanben a tu te balharè un conselh prudent, per s’un cas te decidisses a seguir-lo: Premanís era milhor embarcacion que trapes, damb vint remèrs; vè-te’n a preguntar peth tòn pair, qu’era sua abséncia se hè ja tan longa, e dilhèu bèth mortau te parlarà deth madeish o arribarà enes tues aurelhes era fama que vie de Zèus e ei era que mès esparg era glòria des òmes.
Vè-te’n prumèrament entà Pilos e pregunta ath divin Nestòr; e d’aquiu estant fila es tòns passi entà Esparta, entath ròi Menelau, qu'a estat eth darrèr d’arribar, des aquèus de bronzinades armadures.
S’entenesses díder qu’eth tòn pair viu encara e que pense entornar, tie-te pendent un an mès, encara que sigues aclapat; mès se te didessen qu’ei mòrt e que ja non existís, torna sense pòsa entara tua pàtria, bastis-li un tumulus, hè-li es funeralhas que se li deuen, e cerca-li ara tua mair un aute espós.
E tanlèu ages amiat en compliment totes aguestes causes, medita ena tua ment e en tòn còr se com auciràs as pretendents en palai: se damb enganha o ara descubèrta; donques que te cau non hèr pegaries, que ja non ès un mainatge.
Dilhèu non te’n sabes de guaira glòria a guanhat dauant des òmes eth divin Orestes, dès qu’aucic ath parricida, ath fraudulós Egiste, que l’auie assassinat ath sòn illustre pair?
Tanben tu, amic, donques que veigui qu’ès galhard e de nauta estatura, te cau èster fòrt entà qu’es qu’an de vier te lauden.
Li responec eth prudent Telemac: “Que me dides aguestes causes d’ua manèra tan benevòla, coma un pair ath sòn hilh, que jamès les poirè desbrembar.
Li responec Minerva, era divessa de ludents uelhs: “Non m’artures, en opausar-te ath mèn desir de partir de seguit.
En díder aquerò, partic Minerva, era des ludents uelhs: se n’anèc era divessa, volant coma un audèth, dempús de bohar en esperit de Telemac valor e audàcia, e d’ahiscar-li encara mès eth rebrembe deth sòn pair.
Telemac, considerant ena sua ment çò que l’auie arribat, se demorèc estonat, donques que ja sospechèc qu’auie parlat damb ua divinitat.
E aqueth baron, que se retiraue a un diu, s’esdeguèc a amassar-se damb es pretendents.
Dauant d’aguesti, que l’escotauen seigudi e silenciosi, cantaue er illustre poèta era tornada deplorabla que Palas Minerva auie premanit as aquèus quan partiren de Troia.
Era discrèta Penelope, hilha d’Icari, entenec de naut estant dera casa era divina cançon, que l’arribaue ena amna; e baishèc pera longa escala, mès non soleta, pr’amor que l’acompanhauen dues esclaues.
Quan era divina entre es hemnes arribèc a on èren es pretendents, se posèc jos era colomna que tenguie eth tet solidament bastit, damb es caròles caperades per un esplendid vel e ua aunèsta pincèla en cada costat.
E damb lèrmes enes sòns uelhs, li parlèc atau ath divin poèta:
Donques que te’n sabes de moltes autes hètes d’òmes e de dius, que divertissen as mortaus e son celebrades pes poètes, canta-les quauqu’ua d’eres seigut aquiu, en centre, e que l’escoten toti en silenci e beuent vin; mès dèisha aguest cant trist que me sarre eth còr en pièch, donques que me cuelh ua gran pena.
Que tau ei era persona que d’era patisqui era sollitud, per çò de brembar-me’n tostemp d’aqueth baron qu’era sua fama ei grana ena Helade e en centre d’Argos”.
Li repliquèc eth prudent Telemac: “Mair mia!
Per qué li vòs enebir ar amable poèta que mos divertisque dera manèra que l’inspire era sua ment?
Que non son es poètes es colpables, senon Zèus que distribuís es sòns presents as barons d’engenh dera manèra que vò.
Que non s’a de repotegar a Femi perque cante era sòrt malerosa des danaus, donques qu’es òmes lauden damb preferéncia eth cant mès nau qu’arribe enes sues aurelhes.
Resigna-te en tòn còr e en tòn esperit en enténer aguest cant, donques que non siguec Ulisses eth solet que perdec en Troia era esperança de tornar; que n’auec molti d’auti que tanben periren.
Mès, torna ja entara tua cramba.
S’en tornèc Penelope, fòrça estonada, entara sua cramba, en tot remenar ath sòn laguens es discrètes paraules deth sòn hilh.
E tanlèu auec pujat es escales damb es esclaues, s’estarnèc en somics per Ulisses, eth sòn estimat espós, enquia que Minerva, era des ludents uelhs, li bohèc enes sues paupetes eth doç saunei.
Es pretendents hègen sarabat ena escura sala e toti desirauen ajaçar-se damb Penelope en sòn madeish lhet.
Mès eth prudent Telemac comencèc a dider-les:
Gaudim ara deth hestau e que cessen es vòsti crits; donques qu’ei plan beròi escotar a un poèta coma aguest, que se retire tant damb era sua votz as pròpries divinitats.
En trincar eth dia, mos amassaram ena agora entà que jo vos diga sense trebucs que gescatz deth palai: premanitz-vos d’auti hestaus e minjatz-vos es vòsti bens, en tot convidar-vos successiua e reciprocament enes vòstes cases.
Atau didec; e toti se sarrèren es pòts, en tot admirar-se de qué Telemac les parlèsse damb tanta audàcia.
Mès Antinoo, hilh d’Eupites, li responec dident: “Telemac!
Li responec eth prudent Telemac: “Antinoo!
T’anujaratz dilhèu per çò que vau a díder?
Qu’ei vertat que m’agradarie èster-ne, se Zèus m’ac balhèsse.
Te penses dilhèu qu’eth hèt de regnar ei eth pejor malastre entàs òmes?
Que non ei dolent èster rei, pr’amor qu’era casa deth madeish s’enriquís rapidament e era sua persona se ve aunorada.
Li responec Eurimac, hilh de Polibe: “Telemac!
Qu’ei botat enes mans des dius quin des aquèus a d’èster eth rei d’Itaca, enrodada de mar; mès tu seguís gaudint des tòns bens, govèrna en tòn palai, e jamès, mentre Itaca sigue abitada, arribe cap òme a trèir-te es tòns bens contra era tua volontat.
E ara, brave Telemac, te voi preguntar per òste.
D’a on venguec tau subjècte?
De quina tèrra se vante d’èster?
En quin país se trapen era sua familha e era sua pàtria?
T’a dat naues sus era tornada deth tòn pair o a vengut damb eth solet prepaus de crubar bèth deute?
Com ei que se lheuèc e partic tant ara prèssa, sense demorar que lo coneishéssem?
Responec eth prudent Telemac: “Eurimac!
Que ja s’a acabat era esperança dera tornada deth mèn pair; e non me creigui es naues, venguen d’a on venguen, ne me’n hèsqui des prediccions que hè un endonviaire qu’era mia mair cride en sòn palai.
Atau parlèc Telemac, encara qu’ena sua ment auie arreconeishut ara divessa immortau.
Tornèren es pretendents a divertir-se damb era dança e eth beròi cant, e atau demorauen qu’arribèsse era escura net.
Que venguec aguesta quan encara se divertien, e alavetz se n’anèren e s’ajacèren enes sues cases.
Telemac pugèc ena sua cramba de naut que s’auie bastit entada eth laguens deth beròi pati en un lòc visible de pertot; e se filèc dret entara sua jaça, en tot meditar ath sòn laguens fòrça causes.
L’acompanhaue, damb tèdes alugades enes sues mans, Euriclèa, hilha d’Ops Pisenorida, era de casti pensaments; ara quau auie crompat Laertes en d’auti tempsi, a penes arribada ena pubertat, peth prètz de vint buèus; e en palai l’aunorèc coma a ua casta esposa, mès jamès s’ajacèc damb era pr’amor que non se shordèsse era sua hemna.
Aquera, donc, illuminaue a Telemac damb tèdes alugades, per èster era esclaua que mès l’estimaue e era que l’auie elevat de mainatge; e, en tot arribar, dauric era pòrta dera cramba fòrtament bastida.
Telemac se seiguec en lhet, se treiguec era delicada tunica e l’ac botèc enes mans ara prudenta anciana; que, dempús d’apraiar es plecs, la pengèc en un clau que i auie en ornat lhet, e de seguit gessec dera cramba, barrèc era pòrta, en tot tirar der anèth d’argent, e passèc eth barrolh mejançant ua correja.
E Telemac, ben caperat per un vel de oelha, pensèc pendent tota era net en viatge que Minerva l’auie conselhat.
II Agora des itacensi.
Partença de Telemac.
Tanlèu se descurbic era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, er estimat hilh d’Ulisses se lheuèc deth lhet, se vestic, se pengèc ena espatla era agudenta espada, estaquèc as sòns beròis pès beròies sandales, e, semblable pera sua portadura a ua divinitat, gessec dera cramba.
De seguit manèc qu’es eralds de votz sonora, cridèssen ena agora as aquèus de longa cabeladura.
Se hec era crida e comencèren a amassar-se rapidament.
E tanlèu aueren acodit e sigueren amassadi, Telemac venguec ena agora damb era bronzinada lança ena man e dus gossets de leugèrs pès que lo seguien, en tot ornar-lo Minerva damb tau gràcia divina qu’en veder-lo arribar tot eth pòble lo contemplaue damb estonament, e se seiguec ena cagira de sa pair donques qu’es ancians li heren lòc.
Que siguec eth prumèr en arengar-les er eròi Egipti, que ja ère acorbaishat pera vielhesa e se’n sabie de moltes causes.
Un hilh sòn plan estimat, eth bellicós Antife, auie anat en Ilion, era de beròis shivaus, enes concaves naus deth divin Ulisses; e eth herotge Ciclòp l’aucic ena prigonda tuta e hec d’eth eth darrèr d’aqueri sopars.
Que n’auie d’auti tres er ancian (un, Eurinome, que se trapaue entre es pretendents, e es auti cultivauen es camps deth sòn pair) mès non per aquerò s’auie desbrembat d’Antife e per eth ploraue e s’afligie.
Egipti, donc, les arenguèc, vessant lèrmes, e les parlèc atau:
Ne un solet còp siguec convocada era nòsta agora, ne en era auérem cap session, dès qu’eth divin Ulisses partic enes concaves naus.
Qui ei eth qu’ara mos amasse?
Ei joen o ancian aqueth que lo prèsse un besonh tan gran?
Recebec bèra naua de qué era armada torne e vò manifestar-mos publicament aquerò que sabec abans que nosati?
O vò expausar e díder quauquarren qu’ei d’interès deth pòble?
Ena mia pensada que deu èster un baron aunèst e profitós.
Atau les parlèc.
Se vantèc deth presagi er estimat hilh d’Ulisses, que ja non s’estèc guaire temps seigut: damb er in d’arengar-les, se lheuèc ath miei dera agora e er erald Pisenor, que sabie dar prudents conselhs, li botèc eth scèptre ena man.
Telemac, en tot dirigir-se prumèr ath vielh, s’exprimic d’aguesta sòrta:
Que non ei luenh aguest òme e ara te’n saberàs de qué aqueth qu’a amassat ath pòble sò jo, que me trapi fòrça aclapat.
Cap naua è recebut dera tornada dera armada, entà que vos posca díder publicament aquerò qu’è sabut abans que d’auti, e tanpòc voi expausar ne díder cap causa que sigue d’interès deth pòble: que se tracte d’un ahèr particular mèn, dera dobla pena qu’entrèc ena mia casa.
Era ua ei que perdí ath mèn excellent progenitor, que regnaue sus toti vosati damb era doçor d’un pair; era auta, era actuau, mès importanta encara, lèu esbauçarà era mia casa e acabarà damb era mia riquesa.
Que non sò jo capable de hè’c (solide deui èster feble e me manque valor marciau), que ja haria enlà ad aguesta gentada s’auessa pro vams, donques que s’an cometut accions intolerables e era mia casa se pèrd dera pejor manèra.
Participatz vosati ena mia indignacion, cuelhetz vergonha dauant des vesins presents e cranhetz que vos perseguisque era colèra des dius, anujadi pes males òbres.
Vos ac prègui per Zèus Olimpic e per Temis, era quau a dissolut e amasse es agores des òmes: non contunhetz, amics; deishatz que patisca solet era trista pena; se non ei qu’eth mèn pair, er excellent Ulisses, age volgut mau e costat maus as aquèus de beròies armadures e vosati ara, entà resvenjar-vos en jo, m’ajatz en òdi e me costetz maus, en tot ahiscar ad aguesti.
Que serie milhor que toti amassa vos avaléssetz es mies proprietats e es mies vegades, pr’amor que se tau héssetz dilhèu bèth dia se pagaràn, donques que vieria pera ciutat en tot repotegar-vos damb paraules e reclamar-vos es bens enquia que toti me siguessen entornadi.
Atau parlèc encolerit; e, vessant lèrmes, lancèc eth scèptre en solèr.
Cuelhec pietat eth pòble, e toti carèren; sense qu’arrés gausèsse respóner a Telemac damb aspres paraules, exceptat d’Antinoo, que responec dident:
Qué as dit entà otratjar-mos?
Tu que vòs caperar-mos d’opròbis.
Mès eth tòrt non ei des aquèus que pretenen ara tua mair, senon d’era, qu’actue damb grana astúcia.
Que ja hè tres ans, e arribarà eth quatau, que se burle dera animositat qu’es aquèus amien en sòn pièch.
A toti les balhe esperances, e a cada un en particular li hè promeses e l’envie messatges; mès que son fòrça desparièrs es pensaments que se botgen ena sua ment.
E enquia e tot s’endonvièc aguesta auta enganha: se metec a tèisher en palai ua gran tela subtila e interminabla, e alavetz mos parlèc d’aguesta sòrta: Joeni, pretendents mèns!
Donques que s’a mòrt eth divin Ulisses, demoratz, entà instar es mies nòces, qu’acaba aguesta tela, (non sigue que perda inutilament es hius), damb era fin de qué age susari er eròi Laertes en moment fatau dera espauridora mòrt.
Non se passe que s’indigne quauqu’ua des aquèes deth pòble, se ve acogar sense mortalha a un òme qu’a possedit tanti bens!
Atau didec, e eth nòste esperit generós se deishèc persuadir.
Des d’aqueth moment s’estaue tot eth dia trabalhant era gran tela, e pera net, tanlèu coma s’alugaue damb halhes, des.heiguie çò qu’auie teishut.
D’aguesta sòrta artenhec amagar era enganha e qu’es sues paraules siguessen creigudes pes aquèus pendent tres ans; mès, en arribar eth quatau an, e tornèren a passar es sasons, mos ac revelèc ua des hemnes que se’n sabie pro ben de çò que se passaue, e descurbírem a Penelope en tot des.hèir era esplendida tela.
Atau siguec coma, a maugrat sòn, li calèc acabar-la.
Escota, donc, çò que te responen es pretendents, pr’amor de qué te’n sàpies tu e tanben toti es aquèus.
Hè qu’era tua mair entorne ena sua casa, e mana-li que cuelhe coma espós ad aqueth que li conselhe sa pair e ada era li plague.
Minerva l’autregèc tant abondiuament ( auer adretia enes labors fines, gaudir de bon sen, e valer-se d’astúcies que jamès auem entenut a díder qu’auessen es anteriores aquèes Tiro, Alemena, Micene, era de beròia diadèma, pr’amor que deguna d’eres concebec pensaments semblables as de Penelope) non s’aurà decidit per çò mès convenent, donques qu’es tòns bens e riqueses seràn avalades mentre seguisque damb eth prepaus qu’es dius li bohèren en pièch.
Li responec eth prudent Telemac: “Antinoo!
Que non è cap motiu entà hèr enlà dera mia casa, contra era sua volontat, ara que me balhèc er èsser e m’elevèc.
Eth mèn pair dilhèu encara ei viu en ua auta tèrra, o dilhèu ei mòrt; mès que me serà de mau hèr restituir a Icari moltes causes se de bon voler li mani ara mia mair.
E alavetz non solet patirè malastres per çò dera abséncia deth mèn pair, senon qu’es dius m’en costaràn d’auti; pr’amor qu’era mia mair, en gésser de casa, invocarà as odioses Furies, e queirà sus jo era indignacion des òmes.
Jamès, per tant, balharè jo semblabla orde.
Se vos anuge era animositat çò que se passe, premanitz d’auti hestaus e minjatz-vos es vòsti bens, en tot convidar-vos successiua e reciprocament enes vòstes cases.
Atau parlèc Telemac; e eth gran Zeùs li manèc dues agles que se meteren a volar des deth cim d’un monte.
Ambdues volauen plan pròches, damb es ales estenudes, e tan rapides coma eth vent; e en trapar-se ath miei dera rambalhosa agora, virèren de seguit, en tot bàter es espesses ales, en tot guardar entà toti en cap, coma presagi de mòrt, en tot rosigar-se damb es ungles eth cap e eth còth, e se filèren entara dreta per dessús des cases e a trauèrs dera ciutat.
Se quedèren toti es presents fòrça estonadi de veir damb es sòns pròpris uelhs ad aguesti audèths, e meditauen ath sòn laguens qué se poirie passar; quan er ancian eròi Haliterses Mastorida, eth solet que destacaue ena sua edat per çò de conéisher es auguris e explicar es causes fataus, les arenguèc damb benvolença, dident:
Qu’ei gran eth malastre qu’ad aguesti les menace, pr’amor qu’Ulisses non serà guaire temps luenh de nosati, senon que ja dilhèu se trape apròp e les menace a toti era mòrt e eth destin; e tanben les arribarà maus a molti des que demoren en Itaca, que se ve de luenh.
Abans de qué arribe aquerò, pensem en com les poiríem hèr cessar des sòns excèssi, o qu’ac hèsquen de bon voler, que serie plan milhor entada eri.
Donques que non ac vaticini sense sabè’c, senon que m’en sai fòrça; e vos asseguri qu’ar eròi se l’a complit tot çò que jo l’è vaticinat, quan es aquèus s’embarquèren entà Ilion e partic damb eri er engenhós Ulisses.
Li responec Eurimac, hilh de Polibe: “Ò ancian!
Torna entara tua casa e vaticina-les as tòns hilhs çò que volgues, pr’amor de qué en avier non patisquen cap de mau; mès en aguestes causes me’n sai jo de vaticinar fòrça milhor que tu madeish.
Molti audèths se botgen dejós deth solei, mès non toti son malastrucs.
Ulisses moric luenh de nosati, e tu auries d’auer perit damb eth, e d’aguesta manèra non haries tanti vaticinis ne ahiscaries ar irritat Telemac, demorant que mane bèth present ara tua casa.
Aquerò qu’ara te vau a díder, se complirà: se tu, que te’n sabes de fòrça causes ancianes, enganhèsses damb es tues paraules ad aguest òme mès joen e l’ahisquèsses a que s’estongue anujat, prumèrament serà màger era sua afliccion pr’amor que non per çò des prediccions li serà aisit actuar de ua auta manèra; e a tu, ò ancian, te meteram ua multa entà que te sigue de mau hèr pagar-la e te còste grèu pena.
Jo madeish, dauant de toti vosati, li darè a Telemac un conselh: que l’ordene ara sua mair qu’entorne ena casa pairau e aquiu li premaniràn es nòces e ua dòt tant abondiua coma a d’ester era d’ua hilha estimada.
Non me pensi qu’enquia alavetz deishem de cornèr es joeni aquèus era nòsta laboriosa pretension, donques que non cranhem absoludament ad arrés, ne tansevolh a Telemac a maugrat dera sua facóndia; ne mos guarim dera vana profecia que mos hès e que per era mos ès encara mès odiós.
Es sòns bens seràn avaladi dera pejor manèra, coma enquia ara, sense que jamès se l’imdemnize, mentre Penelope entretengue as aquèus entà arrecular era nòça.
Li responec eth prudent Telemac: “Eurimac e guairi ètz illustres pretendents!
Que non vos è de suplicar ne arengar mès sus aguest ahèr, pr’amor qu’ara ja se’n saben es dius e toti es aquèus.
Mès, au, balhatz-me ua embarcacion velèra e vint companhs que me daurisquen camin aciu e enlà deth mar.
Vierè en Esparta e ena sablosa Pilos entà preguntar pera tornada deth mèn pair, qu’era sua abséncia se hè ja tan longa; e dilhèu bèth mortau me parlarà d’eth o arribarà enes mies aurelhes era fama que vie de Zèus e ei era que mès esparg era glòria des òmes.
Dempús de parlar atau, cuelhec sèti.
Alavetz se lheuèc Mentor, er amic der illustre Ulisses (aguest, en embarcar-se l’auie encargat tota era sua casa entà qu’es sòns aubedissen ar ancian e eth l’ac sauvèsse tot e en bon estat), e benevòl les arenguèc d’aguesta sòrta:
Degun rei qu’agarre eth scèptre, sigue brave, ne mofle, ne suau, ne se tengue en causes justes; senon ath cotrari, actue tostemp damb crudeutat e amie a tèrme accions nefastes; pr’amor que ja non se’n brembe arrés deth divin Ulisses entre es ciutadans que sus eri regnaue damb era doçor deth sòn pair.
Li responec Leocrite Evenorida: “Mentor pervèrs e insensat!
Qué dideres!
Ahiscar-les a que mos hèsquen desistir!
Que les serie de mau hère enquia e tot a un nombre màger d’òmes, lutar contra nosati pr’amor de privar-mos des taulejades.
Donques que s’eth madeish Ulisses d’Itaca vient en persona, trapèsse as illustres pretendents minjant en palai e decidisse ath sòn laguens hèr-les enlà dera sua casa, non s’alegrarie era sua esposa de qué auesse tornat, encara qu’ac desirèsse fòrça, donques qu’aquiu madeish receberie er eròi indigna mòrt se sagèsse de combàter damb tanti barons.
De vertat que non as parlat coma ac auies de hèr.
Mès, au, desseparatz-vos e tornatz enes vòsti ahèrs.
Atau didec, e ara seguida dissolec era agora.
S’escampilhèren toti entà tornar enes sues cases e es pretendents se filèren entara casa deth divin Ulisses.
Telemac s’aluenhèc entara plaja e, dempús de lauar-se es mans en esglumós mar, preguèc a Minerva dident:
Tau siguec era sua pregària.
Se l’apressèc Minerva, qu’auie cuelhut er aspècte e era votz de Mentor, e li didec aguestes alades paraules:
Que non seràs en futur ne covard ne imprudent, s’ei qu’as eretat era bona animositat qu’auie eth tòn pair entà amiar a tèrme es sues accions e paraules; se siguesse atau, eth viatge non serà en bades, ne demorarà sense hèr.
Mès, se non ès hilh d’aqueth e de Penelope, non me pensi qu’arribes a realizar çò que desires.
Que son pòqui es hilhs que se retiren as sòns pairs, era majoritat gessen pejors, e sonque quauqui uns les auantatgen.
Mès tu, coma que non seràs en futur ne covard ne imprudent, ne te manque era inteligéncia d’Ulisses, pòs concéber era esperança d’acabar taus òbres.
Non te’n hèsques, donc, de çò que decidisquen o mediten es insensats pretendents; aguesti que non an sen ne practiquen era justícia, e non saben que se les aprèsse era mòrt e eth nere fado entà que toti acaben eth madeish dia.
Aguest viatge que desires començar, non se tardarà guaire temps: que sò tant amic tòn per çò deth tòn pair, apraiarè ua velèra nau e vierè damb tu.
Torna ena tua casa, barreja-te entre es pretendents e ordena que premanisquen viures en vaishères avientes, en tot botar eth vin en anfòres e era haria, qu’ei era sustentacion des òmes, en fòrts odres; e mentretant, amassarè, en tot recórrer era poblacion, as que de bon voler te volguen acompanhar.
Atau parlèc Minerva, hilha de Zèus; e Telemac non se demorèc guaire dempús qu’auec escotat era votz dera divessa.
Venguec ena sua casa damb eth còr sarrat, e trapèc as capinauts pretendents qu’esgorjauen crabes e rostien porcèths ena encencha deth pati.
Alavetz, Antinoo, arrint, gessec ar encontre de Telemac, lo cuelhec dera man e li didec aguestes paraules:
Non decidisques en tòn pièch males accions o paraules, e minja e beu damb jo coma ac as hèt enquia ara.
Li repliquec eth prudent Telemac: “Antinoo!
Que non ei possible que jo m’estonga carat entre vosati, tan supèrbs, e minja e m’alègra tranquillament.
Non ei pro qu’es pretendents m’ajatz destruit moltes e excellentes causes, mentre siguí gojat?
Ara que ja sò òme e me’n sai de çò que se passe, escotant tot çò que diden es auti, e creish en mèn pièch era animositat, sajarè d’autrejar-vos males mòrts, ja sigue acodint en Pilos, ja sigue en aguesta poblacion.
Didec, e deishèc anar era sua man dera d’Antinoo.
Es pretendents, qu’anauen premanint era taulejada laguens dera casa, se burlauen de Telemac e l’insultauen damb es sues paraules.
E un d’aqueri joeni supèrbs parlèc d’aguesta sòrta:
E un auti des joeni supèrbs didec ara seguida: “Qui sap se, dempús de partir ena concava nau, morirà luenh des sòns, en tot vagar coma Ulisses?
Atau didien.
Telemac baishèc ena ampla e nauta cramba deth sòn pair a on i auie molons d’aur e de bronze, vestits sauvadi en arques e ua grana quantitat de flairós òli.
Aquiu èren es tenalhes deth doç vin vielh, plies de beuenda blossa e divina e emparades ordenadament ena paret, per s’un cas bèth dia entornèsse Ulisses ena sua casa, dempús d’auer patit nombroses penes.
Era pòrta auie dues huelhes solidament adaptades e subjèctades pera clauadura; e ath sòn costat se trapaue dia e net, en tot susvelhà’c tot damb prevenguda ment, ua sirventa: Euriclèa, hilha d’Ops Pisenorida.
Alavetz Telemac la cridèc ena cramba e li didec:
Au, bota-me en anfòres doç vin, aqueth que sigue mès suau dempús deth que sauvaues entad aqueth malerós; demorant tostemp que torne Ulisses, d’alègre linhatge, per auer-se desliurat dera mòrt e deth destin.
Aumplís dotze anfòres e barra-les damb es sues cubertères.
Separa tanben vint mesures de haria de horment e bota-les en odres ben cosudi.
Que sonque te’n sàpies tu.
Que sigue tot apraiat e amassa, donques que vierè a cuelher-lo en escurir, tanlèu era mia mair s’ajace.
Atau parlèc.
S’estarnèc en somics era sua sirventa Euriclèa, e, alendant, li didec aguestes alades paraules:
Com se t’a acodit tau causa?
A on vòs anar per tèrres luenhanes, en èster hilh unigenit e fòrça estimat?
Ulisses, eth d’alègre linhatge, moric luenh dera pàtria, en un pòble desconeishut.
Tanlèu te’n vages, aguesti maquinaràn causes dolentes entà aucir-te damb bèra enganha e repartir-se dempús tot çò de tòn.
Li responec eth prudent Telemac: “Padega-te, ostalèra; qu’aguesta decision non s’a cuelhut sense qu’un diu se’n sàpie.
Tau didec; e era anciana prestèc eth solemne jurament des dius.
E en vier de jurar, era, sense pèrder temps, botèc eth vin enes anfòres e era haria enes odres ben cosudi; e Telemac tornèc a pujar e s’amassèc damb es pretendents.
Alavetz Minerva, era divessa des ludents uelhs, ordenèc ua auta causa.
Cuelhec era figura de Telemac, recorrec era ciutat, parlèc damb diuèrsi barons e les encarguèc qu’en escurir s’amassèssen ath costat deth vaishèth.
Demanèc tanben ua velèra nau ath hilh illustre de Froni, a Noemon, e aguest l’ac autregèc de bon voler.
Se coguèc eth solei e es tenèbres ocupèren toti es camins.
En aqueth moment era divessa botèc en mar era leugèra embarcacion e placèc en era guairi esturments amien es naus de molti bancs.
L’amièc dempús entà un extrèm deth pòrt, s’amassèren molti e excellents companhs, e Minerva les ahisquèc a toti.
Alavetz Minerva, era divessa de ludents uelhs, ordenèc ua auta causa.
Anèc en palai deth divin Ulisses, bohèc as pretendents un doç saunei, les empeguic era ment mentre beuien, e hec qu’es copes les queiguessen des mans.
Toti s’esdeguèren a vier ena ciutat e ajaçar-se, donques que non sigueren guaire temps seigudi dès qu’eth saunei les queiguec sus es paupetes.
E Minerva, era de ludents uelhs, qu’auie cuelhut era figura e era votz de Mentor, li didec a Telemac dempús de cridar-lo entà dehòra deth sòn palai:
Es tòns companhs, de beròies armadures, ja s’an seigut enes bancs entà remar, e solet demoren es tues ordes.
Anem-mo’n e non demorem mès entà començar eth viatge”.
Quan atau auec parlat, Palas Minerva se metec a caminar ara prèssa, e Telemac anèc seguint es tralhes dera divessa.
Arribèren ena nau e en mar, e trapèren ara vòra as companhs de longa cabeladura.
E er esforçat e divin Telemac les parlèc dident:
Quan atau auec parlat, comencèc a caminar e es auti lo seguiren.
De seguit s’ac heren a vier tot e ac carguèren ena nau de molti bancs, coma er estimat hilh d’Ulisses ac auie manat.
Ara seguida s’embarquèc Telemac, precedit per Minerva que cuelhec sèti ena popa e eth ath sòn costat, mentre es companhs treiguien es amarres e s’acomodauen enes bancs.
Minerva, era des ludents uelhs, les manèc prospèr vent: eth fòrt Zefir, que ressonaue peth vinós mar.
Telemac exortèc as sòns companhs, en tot ordenar-les qu’apraièssen es viures e era sua orde siguec complida.
Issèren eth pau d’auet, lo meteren trauessèr, l’estaquèren damb còrdes, e de seguit despleguèren era blanca vela damb correges ben torçades.
Holèc eth vent era vela, e es porporades ondades ressonauen ath torn dera quilha, tant qu’era nau corrie seguint eth sòn rumb.
Tanlèu aueren estacat es aparelhs ara velòça nau nera, lheuèren vaishères ar arràs de vin e heren libacions as sempitèrns dius e mès que mès ara hilha de Zèus, era des ludents uelhs.
E era nau seguic eth sòn rumb pendent tota era net e era auròra seguenta.
III Çò de Pilos.
Ja eth solei deishaue eth plan polit lac, en tot pujar entath bronzinat cèu pr’amor d’alugar as immortaus dius e as òmes sus era tèrra fertila; quan Telemac e es sòns arriberen en Pilos, era ben bastida ciutat de Nelèu, e trapèren ena arriba deth mar as abitants, qu’immolauen taures de peu nere ad aqueth que secodís era tèrra, ath diu dera cerulenca cabeladura.
I auie nau sètis, e en cada un i auie seigudi cinc cents òmes e se sacrificauen nau taures.
Mentre es pilis usclauen es cueishes entath diu, dempús de tastar es entralhes, es d’Itaca atraquèren en pòrt, amainèren es veles dera ben proporcionada nau, l’ancorèren e sautèren en tèrra.
Telemac desbarquèc, precedit de Minerva.
E era divessa des ludents uelhs trinquèc eth silenci damb aguestes paraules:
Que ja non te cau mostrar vergonha per arren, en auer trauessat eth mar pr’amor de saber notícies sus eth tòn pair: en quin lòc ei amagat e quina sòrta l’a arribat.
Responec eth prudent Telemac: “Mentor!
Com vòs que m’aprèssa ada eth, com posqui vier a saludar-lo?
Li didec Minerva, era divessa des ludents uelhs: “Telemac!
Quan atau auec parlat, Palas Minerva pressèc eth sòn pas e Telemac l’anèc seguint.
Arribèren a on ère era assemblada des barons pilis enes sètis: aquiu s’auie seigut Nestòr damb es sòns hilhs e ath sòn entorn es companhs premanien era taulejada, ja rostint era carn, ja botant-la enes rostidors.
E tanlèu vederen as òstes, s’auancèren toti amassa, les saludèren damb es mans e les convidèren a sèir-se.
Pisistrat Nestorida siguec eth prumèr que se les aprèssèc, e en tot cuelher-les es mans, les hec sèir ena taulejada en ues mofles pèths, sus eth sable deth mar, apròp deth sòn frair Trasimedes e deth sòn pròpri pair.
De seguit les balhèc part des entralhes, vessèc vin en ua copa d’aur e, en tot aufrir-la a Palas Minerva, hilha de Zèus qu’amie era egida, li didec atau:
Lhèua es tòns prècs ath sobeiran Neptun, donques qu’en vier aciu mos auetz trapat damb eth hestau que celebram en aunor sòn.
Mès, tanlèu hescatz era libacion e ajatz pregat coma ei just, balha-li ad aguest era copa de vin entà que lo libe tanben, donques que supausi que tanben prègue as dius; pr’amor que toti es òmes auem besonh des divinitats.
En díder aquerò, li botèc ena man era copa de doç vin.
Minerva s’alegrèc de veir era prudéncia e era equitat deth baron que li daue era copa d’aur ada era abans qu’a Telemac.
E de seguit li hec fòrça supliques ath sobeiran Neptun:
Non te remisques a amiar a tèrme çò qu’ara te demanam.
Tau siguec eth sòn prèc, e era madeisha complic çò que venguie de demanar.
Autregèc de seguit era beròia copa dobla a Telemac, e er estimat hilh d’Ulisses preguèc de manèra semblabla.
Rostidi ja es quarts deth dauant, les retirèren, les dividiren en parts e celebrèren ua gran taulejada.
E quan aueren satisfèt eth desir de minjar e de bèuer, Nestòr, eth cavalièr gereni, comencèc a dider-les:
Se qui ètz?
D’a on arribéretz, navegant pes umidi camins?
Li responec eth prudent Telemac, fòrça alugat, donques qu’era madeisha Minerva li bohèc audàcia en pièch pr’amor de qué preguntèsse peth sòn absent pair e aquerisse gloriosa fama entre es òmes:
Preguntes d’a on èm.
Donques jo t’ac vau a díder.
Viem d’Itaca, plaçada ath pè de Neio, e er ahèr que mos posse non ei public, senon particular.
Que vam darrèr dera gran fama deth mèn pair, per s’un cas enteneres a parlar deth divin e pacient Ulisses; eth quau, sivans diden, esbaucèc era ciutat troiana, en tot combàter amassa damb tu.
De toti es que lutèren contra es teucri, mo’n sabem d’a on patiren era deplorabla mòrt; mès Zèus a volut qu’era d’aqueth sigue ignorada: arrés mos pòt indicar clarament a on peric, ne s’a perit en continent, a mans des sòns enemics, o en mar, entre es ondades d’Anfitrite.
Plan per aquerò sò vengut a abraçar es tòns jolhs, per s’un cas volesses condar-me era trista mòrt d’aqueth, ja sigue pr’amor qu’ac as vist damb es tòns uelhs, ja sigue perque te l’age condat bèth pelegrin, que sense ventura lo paric era sua mair.
E non rebaishes arren per respècte o pietat que m’ages; ath contrari, ditz-me ben tot aquerò qu’ages vist.
Li responec Nestòr, eth cavalièr gereni: “Ò amic!
Me hès a vier ena memòria es calamitats qu’en aqueth pòble patírem es aquèus, indomdables de valor, uns còps vagant enes naus per ombriu mar a on mos auie amiat Aquilles ara cèrca de butin e d’autes combatent ath torn dera gran ciutat deth rei Priam.
Patírem, ath delà, fòrça malastres.
Quin des mortaus òmes ac poirie referir peth menut?
Encara que, en tot arturar-te aciu cinc o sies ans, te tenguesses a preguntar guairi maus patiren aquiu es divins aquèus, non te serie possible saber-te’n de toti; senon que, abans d’acabar, ja cansat, partiries entara tua pàtria.
Nau ans siguérem tramant fòrça maus contra eri e botant ath sòn entorn assetjaments de tota sòrta, e a penes alavetz botèc fin Zèus as nòsti trabalhs.
Aquiu non i auec arrés qu’en prudéncia se volesse egalar damb eth divin Ulisses, damb eth tòn pair, qu’entre toti subergessie pes sues astúcies de tota sòrta, se reaument ès tu eth sòn hilh, donques que me sò quedat estonat en contemplar-te.
Que son semblables, atau madeish, es tues paraules as sues e non se crederie qu’un joen podesse parlar de forma tan parièra.
Jamès Ulisses e jo siguérem en desacòrd en arengar ena agora o en conselh: senon que, en auer era madeisha animositat, conselhàuem damb intelligéncia e prudenta decision as aquèus entà que tot se passèsse dera milhor manèra.
Mès, tanlèu coma, dempús d’auer destruit era ciutat de Priam, mos embarquèrem enes naus e ua divinitat dispersèc as aquèus, Zèus ordic ena sua ment que siguesse luctuosa era tornada des aquèus; que non toti auien estat senadi e justi, e plan per aquerò les arribèc a molti ua funèsta sòrt pera pernicioss colèra dera divessa des ludents uelhs, hilha deth poderós pair, eth quau suscitèc entre es Atridas ua gran batalha.
Cridèren ena agora as aquèus, mès temeraria e inoportunament (que siguec en cogar-se eth solei e toti vengueren ar arràs de vin), e les expausèren era rason d’auer congregat ath pòble.
Menelau exortèc a toti es aquèus a pensar en tornar ena pàtria a trauèrs der ample mar; causa que non agradèc a Agamemnon, donques que volie arturar ath pòble e padegar damb granes ecatòmbes era terribla colèra de Minerva.
Ò pèc!
Non endonviaue que non la poirie convéncer, pr’amor que non càmbie còp sec era ment des dius!
Atau, ambdús, dempús de discutir damb dures paraules, seguien de pès; e es aquèus, de beròies armadures, se lheuèren costant un sarabat immens, pr’amor qu’autant er un coma er aute auien es sòns partidaris.
Aquera net la passèrem en tot resòlver enes nòsti cervèths grèus prepausi des uns contra es auti, donques que ja Zèus mos premanie funèstes calamitats.
En trincar eth dia, botèrem es naus en mar divin e embarquèrem es nòsti bens e es hemnes d’estreta cintura.
Era mitat deth pòble se demorèc aquiu damb er Atrida Agamemnon, pastor d’òmes; e era rèsta mos calèrem en mar, pr’amor qu’ua Mosa caumèc eth mar, abondós en grani peishi.
Tanlèu arribèrem en Tenedos, aufrírem sacrificis as dius damb eth desir d’entornar enes nòstes cases; mès Zèus encara non auie ordenat era tornada e suscitèc, ò crudèu!, ua naua e perniciosa peleja.
E es qu’acompanhauen a Ulisses, rei prudent e sagaç, tornèren enes concaves naus entà complàder de nauèth a Agamemnon Atrida.
Mès jo, damb es naus que me seguien amassa, seguí hugent, donques que comprení que quauqua divinitat pensaue hèr-mos mau.
Hugec tanben eth bellicós hilh de Tidèu, damb es sòns, dempús d’ahiscar-les a que lo seguissen, e se mos amassèc un shinhau mès tard eth ròi Menelau, que mos trapèc en Lesbos mentre discutíem sus era longa navegacion que mos demoraue, ei a díder, se passaríem per dessús dera escalabrosa Quios, entara isla de Psiria pr’amor de deishar ad aguesta darrèra ena quèrra, o per dejós dera prumèra ath long deth ventós Mimant.
Comencèc a bohar un sonor vent, e es naus, regant damb grana rapiditat eth camin abondós en peishi, arribèren de nets en Gereste; aquiu l’aufrírem a Neptun un gran nombre de cueishes de taure per çò d’auer hèt era trauessada deth dilatat mar.
Que ja ère eth quatau dia quan es companhs de Diomedes Tidida, dondaire de shivaus, se posèren en Argos damb es sues ben proporcionades naus; mès jo cuelhí era rota de Pilos e jamès me manquèc eth vent dès qu’un diu lo manèsse entà que bohèsse.
Atau venguí, hilh mèn, sense saber arren, ignorant se guairi aquèus se sauvèren e guairi periren.
Mès, tot aquerò qu’entení condar dès qu’arribè en mèn palai, ac saberàs ara, ei just; que non t’è d’amagar arren.
Diden qu’an arribat ben es valerosi mirmidons, qu’amiaue eth hilh illustre deth magnanim Aquilles; qu’atau madeish amièc a pòrt erosament Filoctetes, hilh illustre de Peant; e qu’Idomenèu amièc entà Creta a toti es sòns companhs qu’escapèren des combats sense qu’eth mar l’en treiguesse ne un de solet.
Der Atrida vosati madeish auratz entenut condar, encara que demoratz tan luenh, com venguec e com Egiste l’apraièc ua deplorabla mòrt.
Mès qu’ac paguèc d’ua manèra lamentabla.
Be n’ei de bon entath que morís deishar a un hilh!
Atau Orestes s’a resvenjat der assassin de sa pair, deth dolós Egiste, qu’auie aucit ath sòn illustre progenitor.
Li responec eth prudent Telemac: “Nestòr Nelida, glòria insigna des aquèus!
Aqueth cuelhec bona resvenja e es aquèus espargeràn era sua excèlsa glòria qu’arribarà en coneishement des òmes futurs.
Pro que m’auessen autrejat es dius fòrça entà castigar era penibla supèrbia des pretendents, que m’insulten en tot maquinar orribles accions!
Li responec Nestòr, eth cavalièr gereni: “Ò amic!
Donques que me rebrembes aquerò qu’as condat, diden que son molti es que, pretenent ara tua mair, cometen a despiet tòn, accions marrides en palai.
Ditz-me se te sometes de bon voler e t’a en òdi era gent deth pòble, per çò revelat per un diu.
Qui se’n sap se bèth dia castigarà aguesti excèssi eth tòn pròpri pair vient solet o amassa damb toti es aquèus?
Li repliquèc eth prudent Telemac: “Ò ancian!
Ja non me pensi que se complisquen taus causes.
Li didec Minerva, era divessa des ludents uelhs: “Telemac!
Quines paraules deishères anar dera tua boca!
Que l’ei aisit a ua divinitat, quan ac vò, sauvar a un òme enquia e tot de luenh estant.
E jo m’estimaria mès restituir-me ena mia casa e veir lúder eth dia dera tornada, en tot auer passat fòrça maus, que perir tanlèu coma arribèssa ena mia casa; coma Agamemnon, que moric en param que li hèren Egiste e era sua pròpria esposa.
Li responec eth prudent Telemac: “Mentor!
Non parlem mès de taus causes, encara que sigam aclapadi.
Que ja era tornada d’aqueth non se pòt realizar; pr’amor qu’es immortaus deuen d'auer-li enviat era mòrt e eth nere destin.
Mès ara voi interrogar a Nestòr e hèr-li ua auta pregunta, donques qu’en justícia e prudéncia depasse a toti e diden qu’a regnat pendent tres generacions d’òmes; de sòrta que, en contemplar-lo, me semble un immortau.
Ò Nestòr Nelida!
Ditz-me era vertat.
Com moric eth plan poderós Atrida Agamemnon?
A on ère Menelau?
Quina sòrta de mòrt siguec era que tramèc eth dolós Egiste, entà que perisse un baron que tant lo depassaue?
Li responec Nestòr, eth cavalièr gereni: “Te diderè, hilh mèn, era pura vertat.
Que ja te pòs imaginar se com arribèc eth hèt.
S’eth ròi Menelau Atrida, en tornar de Troia, auesse trapat en palai a Egiste, viu encara, ne tan solet aurie caperat de tèrra eth cadavre d’aguest; lançat ena planhèra, luenh dera ciutat, l’aurien esbocinat es gossets e es audèths rapinaires, sense que lo plorèsse cap des aquèes, donques qu’auie cometut ua mauvestat plan grana.
Pr’amor que mentre nosati mos estàuem aquiu, realizant fòrça hètes bellicoses, eth s’estaue tranquil en çò de mès prigond d’Argos, tèrra elevadoira de shivaus, e aplicaue tota era sua fòrça en sedusir damb es sues paraules ara esposa d’Agamemnon.
Ara prumeria era divina Clitemnestra refusèc cométer eth infame hèt, pr’amor qu’auie boni sentiments e l’acompanhaue un poèta qu’er Atrida, en partir entà Troia, l’encarguèc tu per tu que la sauvèsse.
Mès, quan arribèc eth moment que, complint-se eth fado des dius, auie de perir, Egiste amièc ath poèta entà ua isla desabitada a on l’abandonèc entà que siguesse presa e peishèu des audèths rapinaires; e se hec a vier de bon voler entara sua casa ara hemna, que tanben ac desiraue, en tot usclar dempús grana quantitat de cueishes enes sagradi autars des dius e penjar moltes figures, teishuts e aur, per auer-se’n gessut ena sua empresa que jamès s’auie demorat poder amiar a tèrme.
Venguíem, donc, de Troia er Atrida e jo, navegant amassa e damb bona amistat; mès, tanlèu arribèrem en sagrat monte de Suni, apròp d’Atenes, Febo Apòllo aucic damb es sues suaus flèches ath pilòt de Menelau, a Frontis Onetorida, qu’alavetz auie enes sues mans eth timon deth vaishèth, e depassaue a toti en art de governar ua embarcacion quan campauen es tempèstes.
Atau siguec se com, a maugrat deth sòn desir de seguir eth camin, se vedec obligat a arturar-se entà acogar ath sòn companh e hèr-li es funeralhas.
Dempùs, trauessant eth vinós mar enes concaves naus, podec arribar ara prèssa en naut ticò de Malea, e eth poderós Zèus li hec dificil eth camin en tot manar-li vents de sonora bohada e ondades holades, enòrmes, que semblauen montanhes.
Alavetz eth diu dispersèc es naus e a quauques ues les amièc entà Creta a on demorauen es cidons, ath costat des corrents deth Iardan.
Que i a en escur mar ua arròca escalabrosa e nauta que ges en mar près de Gortina: aquiu eth Noto lance es ondades contra eth ticò dera quèrra, contra Fest, e ua arròca petita trinque era gran ondada.
Menelau, damb cinc naus de cerulenca proa, amarrèc en Egipte, a on eth vent e eth mar l’auien amiat; e mentre damb es sues galères anaue romant per estranhs païsi, amassant riqueses e fòrça aur, Egiste tramèc en palai aqueres deplorables accions.
Sèt ans regnèc aguest en Micenes, rica en aur, e tenguec dominat ath pòble, dempús dera mòrt der Atrida.
Mès, malerosament, en ueitau an venguec d’Atenes eth divin Orestes que hec perir ar assassin de sa pair, ath dolós Egiste.
Dempús d’aucir-lo, Orestes autregèc as aquèus ua taulejada funèbra enes funeralhas dera sua odiosa mair e eth covard Egiste; e aqueth dia arribèc Menelau, valent en combat damb fòrça riqueses, tantes coma eth vaishèth podie amiar.
E tu, amic, non t’estongues massa temps dehòra dera tua casa, en auer deishat en era riqueses e uns òmes tan supèrbs; non sigue que se repartisquen es tòns bens e se les avalen e dempús eth viatge te sigue inutil.
Mès jo t’exòrti e t’ahisqui a que files es tòns passi entà Menelau; eth quau hè pòc de temps que tornèc de lòcs d’a on era gent non demore tornar quan ei desviada pes tempèstes en un mar immens e òrre.
Atau s’exprimic.
Se coguèc eth solei e venguec era escurina.
E alavetz parlèc Minerva, era des ludents uelhs:
Tot qu’ac as condat discrètament.
Mès, au, barratz era lengua e barrejatz vin, entà que, dempús de hèr-li era libacion a Neptun a as auti dius immortaus, pensem en ajaçar-mos, donques que ja ei era ora.
Atau parlèc era hilha de Zèus, e toti l’aubediren.
Es eralds li balhèren lauamans; uns gojats aumpliren es vaishères e distribuiren eth vin as presents, dempús d’auer aufrit en copes es primicies; e dempús de lançar es lengües en huec, se meteren de pès e heren libacions.
Aufrides aguestes e auent begut guaire desirauen, Minerva e eth deifòrme Telemac se retirèren ena concava nau.
Mès Nestòr les arturèc, en tot repotegar-les damb aguestes paraules:
Que non me manquen mantèls ne linçòs.
Li didec Minerva, era divessa des uelhs ludents: “Que parlères ben, ancian estimat, e ei convenent que Telemac t’aubedisque pr’amor qu’ei çò de milhor que pòt hèr.
Vierà, donc, damb tu entà dormir en tòn palai, e jo tornarè en nere vaishèth pr’amor d’encoratjar as companhs e ordenar-les tot çò que sigue avient.
Aquiu m’ajaçarè en concau e nere vaishèth, e en trincar eth dia, m’apressarè entàs magnanims caucons qu’en sòn país me cau crubar un deute non petit.
Dit aquerò, partic Minerva, era des ludents uelhs, coma se siguesse ua agla; e toti s’estonèren en campà’c.
S’admirèc tanben er ancian quan ac vedec damb es sòns pròpris uelhs e, sarrant-li era man a Telemac, prononcièc aguestes paraules:
Non cranhi qu’en futur sigues covard o feble, donques que ja de tan joen t’acompanhen e guiden es madeishi dius.
Pr’amor qu’aguesta divinitat non ei ua auta, d’aqueres que possedissen olimpics ostaus, qu’era hilha de Zèus, era plan gloriosa Tritogenia, era que tanben aunoraue ath tòn esforçat pair entre es aquèus.
Tau siguec era sua pregària, qu’entenec Palas Minerva.
Nestòr, eth cavalièr gereni, se botèc dauant des sòns hilhs e des sòns gendres, e damb eri s’endralhèc entath palai.
Tanlèu coma arribèren ena illustra casa deth rei, se seigueren per orde en cagires e fautulhs.
Ara seguida les aumplic eth vielh ua vaishèra de doç vin, qu’auie estat onze ans en ua tenalha que dauric era sirventa; lo barrejaue, donc, er ancian e, hènt libacions, li pregaue fervorosament ara hilha de Zèus, qu’amie era egida.
Hètes es libacions e auent begut toti guaire voleren, se n’anèren enes sues respectiues cases; mès Nestòr, eth cavalièr gereni, hec que Telemac, er estimat hilh deth divin Ulisses, s’ajacèsse aquiu, en un mofle lhet, dejós deth sonor portau, e qu’ath sòn costat dormisse eth bellicós Pisistrat, capitan d’òmes, qu’ère en palai eth solet hilh que se conservaue fradin.
E Nestòr dormic, ath sòn torn, en interior dera excèlsa casa, a on se trapaue eth lhet qu’en eth, era sua esposa, era reina, l’apraièc era jaça.
Mès, a penes campèc era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, se lheuèc deth lhet Nestòr, eth cavalièr gereni, e anèc a sèir-se sus ues pèires plan polides, blanques, lustrades d’òli, qu’èren dauant deth portau e en eres se seiguie abans Nelèu, conselhèr parièr as dius; mès ja aguest, vençut pera Parca, se trapaue en Orto, e alavetz eth qu’ocupaue aqueth lòc ère Nestòr, eth cavalièr gereni, eth protector des aquèus, qu’ena sua man agarraue eth scèptre.
Ath sòn entorn s’amassèren es sòns hilhs, qu’anauen gessent des crambes (Equefron, Estrati, Persèu, Arete, Trasimedes, parièr a un diu, e er eròi Pisistrat qu’arribèc eth siesau), e toti amassa acompanhèren ath deifòrme Telemac e lo heren sèir ath costat der ancian.
Alavetz comencèc a dider-les Nestòr, eth cavalièr gereni:
Complitz lèu eth mèn desir, entà que sense tardar-se me hèsca propícia a Minerva, qu’acodic visiblament en gran hestau que celebrèren en aunor deth diu.
Atau parlèc, e toti se pressèren a aubedir-lo.
Venguec deth camp era vedèra; arribèren deth vaishèth es companhs deth ben proporcionat Telemac; se presentèc eth bronzinaire en tot hèr-se a vier ena man bronzinades herralhes (er enclutge, eth martèth e es ben bastides estialhes), utisi deth sòn mestièr que damb eri trabalhaue er aur; venguec tanben Minerva entà assistir ath sacrifici; e Nestòr, er ancian cavalièr, autregèc er aur, e er artesan, dempús de premanir-lo, lo vessèc ar entorn des còrnes dera vedèra entà qu’era divessa s’alegrèsse de veir tau ornament.
Estrate e eth divin Equefron se heren a vier era vedèra agarrant-la pes còrnes; Arete gessec dera sua cramba damb un gibrelh florejat, plen d’aigua entà lauar-se, en ua man, e un tistèr damb es pèces ena auta.
Er intrepid Trasimedes amiaue ua agudenta destrau entà herir ara vedèra; Persèu tenguie eth recipient entà recuélher era sang; e Nestòr, er ancian cavalièr, comencèc a vessar era aigua e a escampilhar es pèces, e, aufrint es primicies, pregaue damb gran fervor a Minerva e lançaue en huec es peus deth cap dera victima.
Hèta era pregària e esparjudes es pèces, aqueth hilh de Nestòr, eth magnanim Trasimedes, li fotèc d’apròp un còp ara vedèra e li braquèc damb era destrau es tendons deth còth, en tot deishar-la sense fòrces; e cridèren es hilhes e irèues de Nestòr, e tanben era sua venerabla esposa, Euricide, qu’ère era màger des hilhes de Climene.
Ara seguida quilhèren deth solèr ara vedèra, en tot tier-la nauta e l’esgorgèc Pisistrat, prince des òmes.
Tanlèu coma era vedèra perdec tota era sang, es uassi quedèren sense fòrça, l’esbocinèren, li talhèren dempús es cueishes en tot hè’c sivans eth rite, e, dempùs de onher-les damb grèish pes dus costats, e de caperar-les damb tròci de carn, er ancian les botèc sus era lenha alugada e les esposquèc damb vin nere.
Près d’eth, uns gojats amiauen enes sues mans rostidors de cinc puntes.
Usclades es cueishes, tastèren es entralhes, dividiren era rèsta en tròci plan petits, les traussèren damb ponchons e les rostiren, en tot tier damb es mans es agudentes verguetes.
Mentretant, lauaue a Telemac era beròia Policasta, hilha mendre de Nestòr Nelida.
Dempùs de lauar-lo e onher-lo damb fòrça òli, li vestic un polit mantèl e ua tunica; e Telemac gessec deth banh, damb eth còs semblable ath des dius, e venguec a sèir-se ath costat de Nestòr, pastor de pòbles.
Rostidi es quarts deth dauant, les treigueren deth huec; e, en sèir-se toti, celebrèren era taulejada.
Barons excellents se lheuauen entà abocar eth vin en daurades copes.
E un còp assadorat eth desir de minjar e de béuer, Nestòr, eth cavalièr gereni, comencèc a dider-les:
De tau sòrta parlèc.
Eri l’escotèren e aubediren, atelant rapidament ath car es velòci shivaus.
Era sirventa les hec a vier eth pan, vin e era parva coma era que sòlen minjar es reis, escolans de Zèus.
Pugèc Telemac en magnific car e ath sòn darrèr Pisistrat Nestorida, prince d’òmes, que cuelhec damb ua man es retnes e foetèc as shivaus entà qu’arrinquèssen.
E aguesti volèren gaujosi entara planhèra, deishant ath sòn darrèr era excèlsa ciutat de Pilos e non cessant en tot eth dia d’agitar era joata.
Se cogaue eth solei e es tenèbres començauen a ocupar es camins, quan arribèren en Feras, ena casa de Diocles, hilh d’Orsiloc, qu’auie engendrat Alfèu.
Aquiu dormiren aquera net, en tot acceptat era ospitalitat que Diocles se pressèc a aufrir-les.
Mès, a penes se descurbic era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, atelèren es shivaus, pugèren en hargat car e lo guidèren peth vestibul e portau sonor.
Pisistrat foetèc as shivaus, entà qu’arrinquèssen, e aguesti volèren gaujosi.
E en auer arribat ena planhèra per un semiat de horment, de seguit acabèren eth viatge: damb tau rapiditat les amièren es vigorosi shvaus!
Eth solei se coguèc e es tenèbres ocupèren toti es camins.
A penes arribèren ena cavernosa e vasta Lacedemonia, se filèren drets de cap ath palai deth gloriós Menelau e lo trapèren damb molti amics celebrant era taulejada dera dobla nòça deth sòn hilh e dera sua illlustra hilha.
Ad aguesta la manaue ath hilh d’Aquilles, esbauçador d’esquadrons; pr’amor qu’aquiu en Troia prestèc eth sòn consentiment e li prometec autrejar-l’ac, e es dius heren que fin finau es nòces s’amièssen a tèrme.
La manaue, donc, damb shivaus e cars, ara gloriosa ciutat des mirmidons a on aqueth regnaue.
E ath còp maridaue damb ua hilha d’Alectòr, venguda d’Esparta, ath sòn hilh, eth fòrt Megapentes, que ja en edat madura auie procreat damb ua esclaua; pr’amor qu’a Helena non l’autregeren es divinitats ua auta descendéncia qu’era amabla Hermione, qu’auie era beresa dera daurada Venus.
Atau se divertien hestejant era taulejada, laguens deth gran palai de nauti tets, es vesins e amics deth gloriós Menelau.
Un divin poèta les cantaue ath sòn dera citara, e tanlèu coma tocaue eth preludi, dus dançaires hègen viroletes ath miei dera gent.
Alavetz siguec quan es dus joeni, er eròi Telemac e er illustre hilh de Nestòr, arturèren es shivaus en vestibul deth palai.
Les vedec, en gésser deth madeish, eth nòble Eteonèu, diligent servidor der illustre Menelau, e anèc pera casa entà dar-li era naua ath pastor d’òmes.
E, en tot arribar ena sua preséncia, les didec aguestes alades paraules:
Li repliquèc, cuelhut de veementa indignacion, er eròi Menelau: “Abans non ères tan pèc Eteonèu Boetida; ara dides pegaries coma un gojat.
Tanben nosati, enquia qu’artenhérem arribar aciu, mingérem ospitalariament ena taula de d’auti barons; e pro que volgue Zèus desliurar-mos de taus malastres en futur.
Tau didec.
Eteonèu gessec ath mès córrer deth palai e cridèc a d’auti diligents servidors entà que l’acompanhèssen.
De seguit desatelèren as shivaus, que sudauen dejós dera joata, les estaquèren enes sòns pessebres e les balhèren espelta, barrejada damb blanca civada; apropèren eth car enes reludentes parets, e heren passar as òstes en aquera divina casa.
Eri caminauen estonadi en veir eth palai deth rei, escolan de Zèus; pr’amor que resplendie damb era ludentor deth solei o dera lua eth palai excellent deth gloriós Menelau.
Dempús que s’assadorèren de contemplar-lo damb es sòns uelhs, anèren a lauar-se en uns banhs fòrça beròis.
Un còp lauadi e onhudi d’òli pes esclaues, que les botèren tuniques e lanudi mantèls, s’acomodèren enes cagires ath costat der Atrida Menelau.
Ua esclaua les balhèc eth lauamans, qu’amiaue ua magnifica gèrla d’aur e vessèc en ua plata de d’argent, e botèc ath sòn dauant ua ornada taula.
Eth sirvent les mestrèc plats de carn de tota sòrta e botèc a posita d’eri daurades copes.
Eth ròi Menelau, en tot saludar-les damb era man, les parlèc d’aguesta sòrta:
Atau didec; e les aufric damb es sues mans un gròs lomb de buèu rostit, que l’auien mestrat ada eth entà aunorar-lo.
Aqueri cuelheren es parves qu’auien ath dauant.
E quan aueren satisfèt es talents de minjar e de bèuer, Telemac li parlèc atau ath hilh de Nestòr, en tot apressar eth cap entà qu’es auti non se’n sabessen:
Atau deu èster peth laguens eth palai de Zèus Olimpic.
Be se’n poirie condar de causes!
Eth ròi Menelau, en compréner çò qu’aqueth didie, les parlèc damb aguestes alades paraules:
Cap mortau pòt competir damb Zèus, qu’es sòs palais e possessions son etèrns; mès entre es òmes n’aurà que rivalizen damb jo e d’auti que non m’egalen enes riqueses que me hi a vier enes mèns vaishèths, complidi eth ueitau an, dempús d’auer patit e vagat fòrça, donques qu’enes mies peregrinacions siguí en Chipre, en Fenicia, enes tèrres egipcies, etiòpes, sidònes e erembes e en Libia, a on es anherèths trèn es còrnes plan lèu e es oelhes anhèren tres còps ar an.
Aquiu jamès les manque, ne ath patron ne ath pastor, hormatge, carn o doça lèit, pr’amor qu’es oelhes son tostemp prèstes a èster rebastades en quinsevolh moment.
Tant que jo anaua perdut per aqueres tèrres e amassaua fòrça bens, un aute m’aucic ath mèn frair d’amagat, còp sec, damb enganha que deuec tramar era sua pervèrsa esposa, e plan per aquerò viui ara sense alegria entre es riqueses que possedisqui.
Plan que òc, auratz entenut condar causes as vòste pairs, qui que siguessen, donques que patí fòrça e arroïnè ua magnifica casa, plan bona entà èster abitada, que contenguie abondosi e preciosi bens.
Pro que demorèssa en aquest palai damb solet era tresau part de çò qu’è, e s’auessen sauvat es que periren ena vasta Troia, luenh d’Argos, era elevadoira de shivaus.
Mès, encara que plori e è pietat de toti (fòrça còps, seigut ena sala, me vien es lèrmes o dèishi de plorar pr’amor que me cansen es terribles somics), per degun vèssi tantes lèrmes ne m’aclapi tant coma per un, e en brembar-me’n d’eth, aborrisqui eth dormir e eth minjar, donques que cap aquèu patic çò qu’Ulisses li calec patir e passar: entada eth auien d’èster es dolors e entà jo ua pena contunha e inoblidabla per tòrt dera sua prolongada abséncia e pera ignorància qu’auem de s’ei viu o ei mòrt.
Atau parlèc, e hec que Telemac sentesse eth desir de plorar per sa pair: en enténer aquerò sus eth sòn progenitor, li venguec enes sòns uelhs ua lèrma que queiguec en solèr; e alavetz, lheuant damb es dues mans eth porporat mantèl, l’ac botèc dauant deth ròstre.
Menelau se n’encuedèc e se demorèc trantalhant ena sua ment e en sòn còr entre demorar a qu’eth madeish hesse mencion deth sòn pair o interrogar-lo prumèr e hèr-lo a temptar en cada causa.
Mentre taus pensament romauen pera sua ment e peth sòn còr, gessec Helena dera sua perhumada cramba de naut tet, semblabla a Diana, era qu’amie er arc d’aur.
Li botèc Adrasta un fautulh bastit de fòrma beròia, li treiguec Alcip un tapís de delicada lan e li hec a vier Filo eth petit tistèr de plata que l’auie dat Alcandra, hemna de Polibe, eth quau demoraue en Tebas, era d’Egipte, qu’enes sues cases i a fòrça riqueses.
Polibe li regalèc a Menelau dus platejades banhères, dus trespès e dètz talents d’aur; e per un aute costat li balhèc era hemna a Helena aguesti beròis presents: ua filosa d’aur e un tistèr redon, d’argent, damb es cants d’aur.
Era esclaua deishèc, donc, eth petit tistèr plen de hiu ja debanat; e botèc dessús era filosa damb lan de color violacèu.
Se seiguec Helena en fautulh, qu’auie un escabèl entàs pès, e de seguit interroguèc ath sòn marit damb aguestes paraules:
M’enganharè o serà vertat aquerò que vau a díder?
Eth còr me mane parlar.
Jamès vedí a cap persona, ne òme ne hemna, tan retirada a ua auta (que me demori estonada en contemplar-lo!
Li responec eth ròi Menelau: “Que se m’auie acodit, ò hemna, çò que supauses; que taus èren es pès d’aqueth, e es mans, e era guardada, e eth cap, e eth peu que lo curbie.
Alavetz Pisistrat Nestorida parlèc dident: “Menelau Atrida, escolan de Zèus, prince d’òmes!
Qu’ei vertat qu’ei hilh deth que dides, mès qu’ei discrèt e non crè avient, en auer vengut per prumèr viatge, díder paraules frivòles dauant tòn, qu’era tua votz escotèrem damb eth madeish plaser que se siguesse d’ua divinitat.
Li responec eth ròi Menelau: “Ò dius!
Qu’a arribat ena mia casa eth hilh der estimat baron que per jo tenguec tantes e tan dures lutes e ath quau m’auia prepausat estimar, quan tornèsse, mès qu’a cap aute des aquèus, s’eth poderós Zèus Olimpic permetesse que mos trapèssem ena pàtria, en tot trauessar eth mar damb es velòces naus.
E mos auríem tractat soent e, tostemp amics e erosi, arren mos aurie separat enquia que s’estenesse sus nosati era ombriua broma dera mòrt.
Atau didec, e a toti les ahisquèc eth desir de plorar.
Ploraue era aquèa Helena, hilha de Zèus; plorauen Telemac e Menelau Atrida; e eth hilh de Nestòr non se demorèc damb es uelhs secs de lèrmes, donques que li venguie ena memòria er irreprochable Antiloc ath quau auie aucit eth hilh illustre dera resplendent Auròra.
E, brembant-se deth madeish, prononcièc aguestes alades paraules:
Mos didie er ancian Nestòr, quan en palai se parlaue de tu, parlant es uns damb es auti, qu’en prudéncia depasses as auti mortaus.
Ara, donc, bota en practica, s’ei possible, aqueth conselh mèn.
Non m’agrade planher-me pendent eth sopar; quan trinque era Auròra, hilha deth maitin, non me serà desagradiu que se plore ad aqueth que s’a mòrt en compliment deth sòn destin, donques que solet aguest aunor les rèste as praubi mortaus: qu’es sòns se braquen era cabeladura e regolegen de lèrmes es caròles.
Li responec eth ròi Menelau: “Amic!
Qu’as parlat coma ac harie un baron senat qu’auesse mès edat.
De pair ès hilh, e plan per aquerò t’exprimisses damb grana prudéncia.
Qu’ei aisit conéisher era descendéncia deth baron que Zèus l’a destinat era felicitat, dès que se maride o dès qu'a neishut; dera madeisha manèra que’ara l’a autrejat a Nestòr de contunh, cada dia, que gaudisque dera agradiua vielhesa en palai e de qué es sòns hilhs siguen discrèts e fòrça adreits en manejament dera lança.
Atau parlèc.
Les autregèc eth lauamans Asfalion, diligent servidor deth gloriós Menelau, e ara seguida se tengueren ara parva qu’auien ath dauant.
Alavetz Helena, hilha de Zèus, ordenèc ua auta causa.
Botèc en vin que beuien ua dròga contra es plors e era colèra, que hège desbrembar toti es maus.
Aqueth que la prenesse dempús de barrejar-la ena vaishèra, non artenherà qu’en tot eth dia li queigue ua soleta lèrma enes caròles, encara que damb es sòns pròpris uelhs veigue morir a sa pair o a sa mair o esgorjar damb eth bronze ath sòn frair o enquia e tot ath sòn hilh.
Tant excellentes e ben premanides drògues sauvaue en sòn poder era hilha de Zèus per çò d’auer-les-ac autrejat era egipcia Polidamna, hemna de Ton, qu’era sua fertila tèrra ne produís moltes, e era barreja d’ues ei salutosa e era de d’autes damnatjosa.
Aquiu cada individú ei un mètge que subergés pera sua sabença entre toti es òmes, donques que vien deth linhatge de Peon.
E Helena, tanlèu auec botat era dròga, manèc abocar eth vin e tornèc a parlar-les d’aguesta sòrta:
De vertat qu’eth diu Zèus, qu’ac pòt tot, a viatges mos mane bens, a viatges mos mane maus; minjatz ara, seigudi en aguesta sala, e gauditz dera convèrsa, que jo vos vau a dider causes oportunes.
Que non poiria condar ne referir toti es trabalhs deth pacient Ulisses e vau a condar solet aquerò, qu’eth fòrt baron realizèc e patic en pòble troian a on tanti maus patíretz es aquèus.
Se costèc vergonhoses herides, se metec ena espatla vils liròts, coma se siguesse un servent, e entrèc ena ciutat d’amples carrèrs a on demorauen es sòns enemics.
Atau, amagant era sua identitat, transfigurat en un aute òme que se retiraue a un vagabond, que non n’ère tau, plan que òc, près des naus aquèes, siguec coma entrèc ena ciutat de Troia.
Toti se deishèren enganhar e jo soleta l’arreconeishí e l’interroguè, mès eth, damb es sues arts, s’escapaue.
Mès quan l’auí lauat e onhut d’òli, e l’autregè un vestit, e li prometí damb fèrm jurament qu’a Ulisses non se lo descurbirie as troians enquia qu’arribèsse de nauèth enes tendes e enes velères naus, alavetz me referic tot çò qu’auien tramat es aquèus.
E dempús d’aucir damb eth bronze de longa punta a un bon nombre de troians, entornèc entàs aquèus, en tot hèr-se a vier eth coneishement de fòrça causes.
Li responec eth ròi Menelau: ”Òc, hemna, qu’ac as condat damb fòrça exactitud.
M’en sabí dera manèra de pensar e de sénter de fòrça eròis, donques qu’è recorrut gran part dera tèrra; mès es mèns uelhs jamès poderen trapar a un òme qu’auesse eth còr d’Ulisses, d’esperit pacient.
Be ne hec e ne patic de causes aqueth fòrt baron laguens deth shivau dera ornada husta, qu’eth sòn interior ocupàuem es milhors aquèus entà amiar as troians era carnisseria e era mòrt!
Que vengueres tu en persona (pr’amor que te deuec botjar bèra musa que desiraue balhar glòria as troians) e te seguie Deifobo, semblable as dius.
Tres còps passères, tocant era ueda emboscada e cridant peth sòn nòm as milhors aquèus que des sues hemnes simulaues era votz.
Jo e eth Tidida, que damb eth divin Ulisses èren ath laguens, t’entenérem quan mos crideres e volíem gésser o respóner de laguens estant; mès Ulisses ac empedic e mos arturèc a maugrat deth nòste desir.
Li repliquèc eth prudent Telemac: “Atrida Menelau, escolan de Zèus, prince d’òmes!
Mès dolorós ei que sigue atau, donques que cap, pr’amor que deguna d’aguestes causes lo desliurèc d’ua mòrt deplorabla, ne l’aurie evitat a maugrat d’auer un còr de hèr.
Didec.
Era aquèa Helena manèc as esclaues que botèssen lhets dejós deth portau, les aprovedissen de beròies vanes de porpra, estenessen per dessús es mantèls e deishèssen en eri cotonejades tuniques entà abrigar-se.
Es pincèles gesseren deth palai damb halhes alugades e apraièren es lhets, e un erald acompanhèc as òstes.
Mès, a penes campèc era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, Menelau, valent en combat, se lheuèc deth lhet, se botèc es sòns vestits, se pengèc ena espatla era agudenta espada, caucèc es sòns blanqui pès damb beròies sandales, e, semblable a un diu, gessec dera cramba, se seiguec ath cant de Telemac, lo cridèc e li didec atau:
Qué t’a possat a vier aciu, ena divina Lacedemonia, a trauèrs der ample mar?
Ei un ahèr deth pòble o un ahèr pròpri tòn?
Li responec eth prudent Telemac: “Atrida Menelau.
Que sò vengut per se me podesses dar bèra naua deth mèn pair.
Se consumís tot çò dera mia casa e se pèrden es riques eréncies: eth palai ei plen d’òmes marridi que, en preténer ara mia mair e comportar-se damb grana insoléncia aucissen de contunh oelhes des mies abondoses vegades e es agils buèus de tornejadi còrnes.
Plan per aquerò vengui a abraçar es tòns jolhs, per se me volesses condar era mòrt trista d’aqueth, autant se l’as vist damb es tòns pròpris uelhs, coma se l’as entenut condar a bèth pelegrin, que sense ventura l’amainadèc era sua mair.
E non dèishes de dider-m’ac per mès respècte e pietat que m’ages; ath contrari, ditz-me tot çò qu’as vist.
E eth ròi Menelau li responec plan indignat: “Ò dius”!
Qu’ei vertat que sagen de dormir en lhet d’un baron plan esforçat aqueri òmes tan covards.
Atau coma ua cèrvia botèc as sòns hilhets nauèth neishudi ena tuta d’un valent leon e se n’anèc a pèisher pes bòsqui e e es erbosi vals, e eth leon tornèc ena tuta e balhet as dus petiti cèrvis indigna mòrt, dera madeisha manèra, tanben Ulisses les a de balhar ad aqueri vergonhosa mòrt.
Pro que se mostrèsse, ò pair Zèus, Minerva, Apòllo!, tau coma ère quan era ben bastida Lesbos se lheuèc contra eth Filomelida, en ua discusion, e pelegec damb eth, e l’amorrèc en solèr, dera quau causa s’alegrèren toti es aquèus; se, en tot mostrar-se atau, se trapèsse Ulisses damb es pretendents, que serie cuerta era vida d’aguesti e es nòces les resultarien fòrça amargantes.
Mès en aquerò que me preguntes e supliques que te conda, non voleria separar-me dera vertat ne enganhar-te; e de guaires causes me referic eth veraç ancian deth mar, non te cararè ne te n’amagarè ne ua de soleta.
Que i a en rambalhós mar ua isla, dauant der arriu Egipte, que la criden Faro e se trape tan luenh d’eth coma eth camin que pòt hèr pendent un dia ua concava nau, se la posse un sonor vent.
Qu’a era isla un magnific pòrt que d’eth se lancen en mar es ben proporcionades naus dempús de cuèlher aigua en ua hònt prigonda.
Ja totes es resèrves se m’anauen agotant e tanben amendrie era animositat des òmes; mès me sauvèc ua divessa que cuelhec pietat de jo: Idotea, hilha deth fòrt Protèu, ancian des mars; era quau, en tot botjar-se-li eth còr, me venguec a trapar tant que romaua solet e luenh des mèns òmes que vagauen contunhament pera isla pescant damb corvadi ams, pr’amor qu’er arrat les romaue peth vrente.
S’arturèc Idotea e me didec aguestes paraules:
Ès atau, tan simple e descuedat?
Tau parlèc, e jo li responí d’aguesta sòrta: “Te vau a díder, sigues quina sigues des divesses, que non sò arturat de bon voler, senon qu’aurè pecat contra es immortaus qu’abiten er ample cèu.
Me responec de seguit era divessa entre es divesses: “Ò forastèr!
Te vau a informar damb grana sinceritat.
Vie soent en aguest lòc eth veraç ancian deth mar, er immortau Protèu egipci, coneish es prigondors de tot eth mar e ei servidor de Neptun: diden qu’ei eth mèn pair, que siguec eth que m’engendrèc.
Se, en tot èster ara demora, artenhesses agarrar-lo de quinsevolh manèra, te diderie eth camin que te cau seguir, quina serà era sua durada e com poiràs entornar ena pàtria, trauessant eth mar abondós en peishi.
Te vau a instruir damb grana sinceritat.
Quan eth solei, seguint eth sòn cors, arribe en centre deth cèu, eth veraç ancian des mars, amagat per neres e rambalhoses ondades, saute en tèrra possat pera bohada deth Zefir.
De seguit s’ajace ena prigonda tuta e ath sòn entorn se boten a dormir, totes amassa, es fòques de nudi pès, hilhes dera beròia Halosidne, que gessen der esglumós mar exalant era fòrta flaira deth mar plan prigond.
Aquiu t’è d’amiar, en trincar eth dia, pr’amor que te botes ajaçat e, amassa damb tu es tòns amics, en degut orde; entad aquerò alistaràs a tres companhs, es milhors qu’ages enes naus de molti bancs.
Te vau a díder totes es astúcies der ancian.
Prumèr de tot compdarà es fòques, en tot passejar-se entre eres; e dempús de compdar-les de cinc en cinc e de guardar-les a totes, s’ajaçarà en centre coma un pastor ath miei deth ramat.
Tanlèu coma lo veigatz adormit, tietz compde d’auer fòrça e valor, subjectatz-lo aquiu madeish encara que desire e sage d’escapar-se.
Quan auec dit aquerò, se calèc en agitat mar.
Jo me filè entàs naus que se trapauen sus eth sable deth litorau, mentre eth mèn còr remenaue diuèrsi prepausi.
A penes arribè en mèn vaishèth e en mar, premanírem eth sopar; venguec de seguit era divina net e mos ajacèrem ena plaja.
E, tanlèu se desnishèc era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, me n’anè entara vòra deth mar, d’amples camins, en tot hèr ferventes supliques as dius; e me hi a vier as tres companhs qu’en eri auia mès confiança entà quinsevolh ahèr.
Tanlèu arribèrem, hec que mos estiréssem per orde laguens des horats e mos botèc ath dessús es pèths de fòca.
Que siguec eth tau param fòrça molest, pr’amor qu’era mala flaira des fòques, elevades en mar, mos aclapaue terriblament.
Qui poirie ajaçar-se ath cant d’un montre marin?
Mès era mos sauvèc en tot endonviar un bon remèdi: mos botèc enes nassi un shinhau d’ambrosia, que, deishant anar ua flaira doça, treiguec era pudor d’aqueri monstres.
Tot eth maitin siguérem demorant damb esperit pacient; enquia que fin finau es fòques gesseren amassa deth mar e s’estirèren per orde ena arriba.
Qu’ère meddia quan arribèc er ancian deth mar: trapèc as grasses fòques e se passegèc entre eres e les compdèc.
Eth compde des cetacèus lo comencèc per nosati sense qu’en sòn còr sospechèsse era enganha e s’ajacèc tanben.
Alavetz l’escometèrem damb immensa cridadissa e toti li metérem man.
Que desbrembèc eth vielh es sòns dolosi artificis: se transformèc successiuament en pelut leon, en dragon, en pantèra e en corporent sanglièr; dempús se mos convertic en aigua liquida e enquia e tot en arbe d’excèls cimalh.
Mès, coma que l’auíem fòrtament estacat, damb fèrma animositat, s’engüegèc fin finau aqueth astut vielh e me parlèc d’aguesta sòrta:
Quin des dius te conselhèc entà que me tenguesses contra era mia volontat, en tot formar-me tau param?
Se qué vòs?
Per qué parles d’aguesta manèra damb era intencion d’enganhar-me?
Sabes que, arturat en aguesta isla de hè fòrça temps, non sai de cap des manères botar fin a tau situacion e ja eth mèn esperit s’aflaquís.
E de seguit me responec d’aguesta manèra: “qu’auries d’auer aufrit, abans d’embarcar-te, beròis sacrificis a Zèus e as auti dius entà arribar sense demora ena tua pàtria, navegant peth vinós mar.
Mès, totun aquerò, li responí dident:
Per qué me preguntes taus causes?
Que non te cau coneisher-les a tu, ne explorar eth mèn pensament; e m’imagini que non seràs guaira estona sense plorar tanlèu te’n sàpies de tot.
Fòrça d’aqueri periren e molti se sauvèren.
Solet dus capitans des aquèus, de bronzinades armadures, an perit ena tornada; pr’amor qu’es que periren enes batalhas tu madeish ac vederes.
Un, encara viu, se trape arturat en ample mar.
Aiax peric damb es sues naus de longui rems; e s’aurie desliurat dera mòrt, encara qu’aborrit per Minerva, se non auesse deishat anar ua expression supèrba que li costèc un gran mau: didec que, a despiet des dius, s’escaparie deth gran abisme deth mar.
Neptun entenec es sues vantarioses paraules e, de seguit, agarrant damb es sues robustes mans eth trident, pataquegèc era arròca Girea e la partic en dues: un des tròci se quedèc aquiu, e er aute, qu’en eth li calec sèir-se a Aiax anteriorament entà recéber gran mau, queiguec en mar e se hec a vier ar eròi entar immens e prigond mar.
E aquiu moric, dempús d'auer begut era salada aigua deth mar.
Eth tòn frair evitèc as fados enes concaves naus, pr’amor que lo sauvèc era venerabla Juno.
Mès, quan anaue a arribar en excèls monte de Malea, lo cuelhec ua tempèsta, que l’amièc peth mar, abondós en peishi, mentre gemegaue rambalhosamen, entà un extrèm deth camp a on antigament, auec Tiestes era casa qu’abitaue alavetz Egiste Tiestida.
Ja des d’aquiu li semblèc era tornada segura e, coma qu’es dius li tornèren a enviar prospèr vent, arribèren lèu enes sues cases.
Agamemnon cauishiguèc alègre eth solèr dera sua pàtria, que tocaue e punaue, e des sòns uelhs regolejauen ardentes lèrmes en contemplar damb alegria aquera tèrra.
Mès lo vedec des de naut un agachaire, botat aquiu peth dolós Egiste que l’auie prometut coma gratificacion dus talents d’aur, eth quau hège ja un an que susvelhaue (non siguesse qu’Agamemnon arribèsse sense èster avertit e mostrèsse eth sòn impetuós valor); e de seguit venguec en palai entà avisar ath pastor d’òmes.
E Egiste tramèc de seguit un enganhós param: alistèc entre eth pòble a vint òmes valents e les placèc en emboscada, mentre que, per un aute costat, ordenaue que se premanisse ua taulejada.
Venguec dempús a convidar a Agamemnon, pastor d’òmes, damb shivaus e cars, remenant en sòn cervèth indigni prepausi.
E se hec a vier ar eròi, que non sospechaue arren dera mòrt que l’auien premanit, li balhèc eth minjar e li treiguec era vida coma s’aucís a un buèu dauant deth pessebre.
Sentí esbauçar-se eth mèn còr e, seigut en sable, ploraua e non volia víuer ne contemplar ja era lum deth solei.
Mès, quan m’assadorè de plorar e retortilhar-me peth solèr, me parlèc atau eth verai ancian des mars:
M’alegrè ath mèn laguens, encara que me sentia afligit, e li parlè ar ancian damb aguestes alades paraules:
Menta-me ara ath tresau baron, aqueth que, viu encara, se trape arturat en ample mar o dilhèu ja ei mòrt.
Lo vedí en ua isla e ploraue abondosament: qu’ei en palai dera ninfa Calipso, que lo retie ara fòrça, e non l’ei possible arribar ena sua pàtria perque non dispause de naus aprovedides de rems ne de companhs que l’amien per ample lomb deth mar.
Jo m’endralhè entàs vaishèths, damb es mèns divins companhs, e eth mèn còr consideraue diuèrsi prepausi.
Quan arribèrem ena mia embarcacion e en mar, premanírem eth sopar; lèu escuric e mos ajacèrem ena plaja.
E tanlèu gessec era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, hérem es ben proporcionades naus en mar divin e les botèrem es sòns paus e veles; dempús, se seigueren es mèns companhs ordenadament enes bancs e comencèren a herir damb es rems ar esglumós mar.
Tornè a arturar es naus en Egipte, arriu qu’es celestiaus ploges neurissen, e sacrifiquè complides ecatòmbes.
Padegada era ira des sempitèrns dius, bastí un tumulus a Agamemnon pr’amor de qu’era sua glòria siguesse inextinguibla.
En acabar aguestes causes, cuelhí era tornada e es immortaus m’autregeren prospèr vent e m’amièren damb rapiditat entara mia estimada pàtria.
Li responec eth prudent Telemac: “Atrida!
Non m’artures mès temps.
Eth present que me balhes que sigue quauquarren que se posque sauvar.
Es shivaus non pensi amiar-les entà Itaca, senon que te les vau a deishar entath tòn ornament, donques que regnes sus ua grana planhèra qu’en era i a fòrça lòtus, jonçara, horment, espelta e blanca civada plan frèsca.
Itaca non a lòcs espaciosi a on se posque córrer, ne cap prat, qu’ei tèrra entà poder pèisher es crabes e mès agradiua qu’era que neurissen as shivaus.
Atau didec.
Arric Menelau, valent ena luta, e, en tot amorassar-lo damb era man, li parlèc d’aguesta sòrta:
Pro se ve en aquerò que dides era nòbla sang que procedisses.
Cambiarè eth present, donques qu’ac posqui hèr, e de guaires causes se sauven en mèn palai te balharè era mès preciosa e beròia.
T’autrejarè eth present d’ua vaishèra hargada, tota de plata damb es cants d’aur, qu’ei òbra de Vulcan e me l’autregèc er eròi Fedime, rei des sinòdes, quan m’acuelhec ena sua casa mentre tornaua jo entara mia.
Atau parlauen aguesti.
Es convidadi anèren arribant ena casa deth divin rei: uns amiauen oelhes, d’auti vin; e es sues esposes, que ludien beròies cintes en cap, se heren a vier eth pan.
D’aguesta sòrta se tenguien, laguens deth palai, a premanir era parva.
Mentretant s’esvagauen es pretendents en palai d’Ulisses, lançant disqui e javelines en hargat pasiment a on acostumauen a hèr es sues insolentes accions.
Antinoo ère seigut e tanben eth deifòrme Eurimac, qu’èren es principaus des pretendents e depassauen a toti en valentia.
E venguec a trapar-se Noemon, hilh de Froni; eth quau, en tot dirigir-se a Antinoo, l’interroguèc damb aguestes paraules:
Mo’n sabem, dilhèu, de quan Telemac tornarà dera arenosa Pilos?
Partic ena mia nau e ara n’è besonh entà anar ena vasta Elide, qu’aquiu è dotze ègües de vrente e beròis muls encara sense adondar, e voleria hèr-me’n a vie quauqu’un entà adondar-lo”.
Atau les parlèc; e se demorèren estonadi, donques que non se’n sabien de qué Telemac auesse cuelhut era rota de Pilos, era ciutat de Nelèu; senon que se pensauen qu’ere en camp, vedent es oelhes, o ena cabana des porcèths.
Mès fin finau, Antinoo, hilh d’Eupites, li responec dident: “parla damb sinceritat.
Quan partic e quini joeni alistadi d’Itaca lo seguiren?
O son dilhèu òmes damb sodada e esclaus sòns?
Pr’amor que tanben ac podec hèr d’aguesta manèra.
Ditz.me era vertat d’aquerò, entà que jo m’en sàpia: te panèc era nera nau ara fòrça e a desgrat tòn, o l’ac autregeres de bon voler quan venguec a parlar-te.
Noemon, hilh de Froni, li responec d’aguesta sòrta: “l’ac autregè jo madeish e de bon voler.
Qué aurie hèt bèth aute, se l’ac auesse demanat un baron tan illustre e plen de suenhs?.
Qu’aurie estat plan dificil de remir-l’ac.
Dit aquerò, se n’anèc Noemon ena casa deth sòn pair.
S’indignèren en sòn còr supèrb Antinoo e Eurimac; e es auti pretendents se seigueren damb eri, deishant de jogar.
E dauant de toti parlèc Antinoo, hilh d’Eupites, qu’ère afligit e auie es neres entralhes plies de colèra e es uelhs semblables ath reludent huec:
Gran hèta a realizat orgulhosament Telemac damb aguest viatge!
E mos pensàuem que non l’amiarie a tèrme!
Contra era volontat de molti se n’anèc eth gojat, en tot auer artenhut botar ua nau e alistar as milhors deth pòble.
A compdar d’ara serà un perilh entà toti nosati; pro que Zèus l’aflaquisse es fòrces, abans qu’arribe ena flor dera joenessa.
Atau les didec.
Toti ac aprovèren, en tot ahiscar-lo a botà’c en marcha; e, lheuant-se, partiren de seguit entath palai d’Ulisses.
Non se tardèc Penelope en saber-se’n des prepausi qu’es pretendents formauen en secret, donques que l’ac didec er erald Medont, qu’entenec çò que parlauen dès er exterior deth pati, mentre aquiu ordien era trama.
Entrèc, donc, ena casa entà condar- l’ac a Penelope; e aguesta, en veder-lo en lumedan, li didec:
Damb quina fin te manen es illustres pretendents?
Dilhèu entà dider-les as esclaues deth divin Ulisses que dèishen eth trabalh e les premanisquen eth hestau?
Pro que deishèssen de pretener-me e de frequentar aguesta casa, celebrant aué era sua darrèra taulejada.
Ò vosati, es que, en tot amassar-vos soent, consumitz es molti bens que formen era eréncia deth prudent Telemac; qu’ei que non enteneres díder as vòsti pairs, quan encara èretz mainatges, de quina manèra les tractaue Ulisses que, ad arrés ofensèc ne deishèc anar en pòble paraules ofensiues, coma acostumen a hèr es reis divins, qu’aborrissen a uns òmes e n’estimen a d’auti?
Alavetz li responec Medont, qu’auie senadi pensaments: “Pro que siguesse aguest, ò reina, eth màger mau.
Mès es pretendents ne tramen ara un de mès gran e mès grèu, que volgue Zèus que non s’amie a tèrme.
Tau didec.
Penelope sentec aflaquir-se es sòns jolhs e eth sòn còr, s’estèc ua bona estona sense poder parlar, se l’aumpliren de lèrmes es uelhs e era votz sonora se li braquèc.
Mès, a tot darrèr li calec respóner damb aguestes paraules:
Per qué partic eth mèn hilh?
Que non auie cap besonh d’embarcar-se enes naus de leugèr cors, que servissen as òmes coma shivaus en mar e trauèssen era grana extension dera aigua.
Dident aquerò, se n’anèc entara casa d’Ulisses.
Siguec cuelhuda Penelope peth dolor, que destruís era animositat, e ja non podec estar-se seiguda ena cagira, encara que n’auie moltes ena casa; senon que se seiguec en lumedan deth hargat recinte e se planhie de tau sòrta qu’inspiraue pietat.
Ath sòn entorn se planhien totes es esclaues deth palai, atau es joenes coma es vielhes.
E les didec Penelope, mentre vessaue abondoses lèrmes: “Escotatz-me, amigues; pr’amor qu’er Olimp m’a dat mès penes qu’a cap auta que neishec damb jo e s’elevèren damb jo: abans perdía a un illustre espós qu’auie un còr de leon e depassaue a toti es danaus en tota sòrta d’excelléncies, baron illustre qu’era sua fama s’espargie pera Helade e per tot Argos; e ara es tempèstes s’auràn hèt a vier deth palai ath mèn hilh estimat, sense glòria e sense que ne tansevolh m’en sabessa dera sua partença.
Crudèus!
A deguna de vosates se l’acodic hèr-me lheuar deth lhet, se vo’n sabíetz damb certitud qu’aqueth s’embarcaue ena concava e nera nau!
Pr’amor que se me n’auessa sabut de qué premanie aguest viatge, s’aurie demorat en casa, per desirós que siguesse de partir, o m’aurie deishat mòrta en palai.
Li didec alavetz Euriclèa, era sua hilhuquèra estimada: “Mainada estimada!
Ja m’aucisques damb eth crudèu bronze, ja me dèishes viua en palai, arren te voi amagar.
Jo m’en sabí de tot e li balhè a Telemac tot çò que m’auie ordenat (pan e doç vin) mès me hec prestar jurament de qué non t’ac dideria enquiath dotzau dia o enquia que te cuelhesse eth desir de veder-lo o entenesses díder qu’auie partit, damb era fin d’evitar que plorèsses, damnatjant atau eth tòn beròi còs.
Mès ara, puja damb es tues esclaues naut de tot dera casa, laua-te, enròda eth tòn còs damb vestits purs, prèga a Minerva hilha de Zèus, qu’amie era egida, e era divessa sauvarà ath tòn hilh dera mòrt.
Atau li didec e li caumèc es plors, artenhent qu’es sòns uelhs deishèssen de plorar.
Se lauèc Penelope, enrodèc eth sòn còs damb vestits purs, pugèc damb es esclaues naut de tot dera casa, botèc es teishudi en un tistèr, e preguèc d’aguesta manèra ara divessa Minerva:
Tanlèu auec acabat de parlar hec un crit; e era divessa escotèc era sua pregària.
Es pretendents formauen rambalh ena escura sala, e un des orgulhosi joeni didec d’aguesta sòrta:
Atau parlèc; mès que non se’n sabien de çò que se passaue laguens.
E Antinoo les arenguèc dident:
Deishatz toti de prononciar paraules insolentes; non se passe que bèth un l’ac vage a condar a Penelope.
Dit aquerò, alistèc es vint òmes mès esforçadi e partic damb eri ena arriba deth mar, a on i auie era velèra nau.
Prumèr de tot meteren era nera embarcacion en mar prigond, dempús li botèren eth pau e es veles, ara seguida apraièren es rems damb correges de cuèr, en tot hè’c coma s’auie de hèr, despleguèren mès tard es blanques veles e es sòns valents servidors les heren a vier es armes.
Anclèren era nau, dempús d’amiar-la laguens deth mar; sautèren en tèrra e se meteren a minjar, demorant qu’arribèsse era tarde.
Mentretant, era prudenta Penelope jadie en pis superior e ère en dejun, sense auer minjat ne begut, pensant tostemp s’eth sòn irreprochable hilh s’escaparie dera mòrt o lo harien perir es orgulhosi pretendents.
E tot aquerò que pense un leon en veder-se assetjat pera multitud d’òmes que formen ath sòn entorn un perilhós cercle, atau se remenaue Penelope ena sua ment quan la cuelhec eth saunei.
Dormic estirada, e toti es sòns membres se relaxèren.
Alavetz Minerva, era des ludent uelhs, ordenèc ua auta causa.
Hec un hantauma que se retiraue a ua hemna, a Iftima, hilha deth magnanim Icari, que damb era ère maridat Eumele, qu’auie era sua casa en Feras; e l’envièc ena casa deth divin Ulisses, pr’amor d’acabar de bèra manèra damb es plors e es gemiments de Penelope, que se planhie en tot somicar.
Entrèc, donc, esguitlant-se pera correja deth barrolh, se li botèc sus eth cap e li didec aguestes paraules:
Li responec era prudenta Penelope dès es pòrtes deth saunei, a on ère doçament adormida: “Fraia!
Tà qué as vengut?
Me dides qu’acaba era mia afliccion e es moltes penes que trebolen era mia ment e eth mèn esperit!
Abans auia perdut a un illustre espós qu’auie era animositat d’un leon e depassaue a toti es danaus en tota sòrta d’excelléncies, baron illustre qu’era sua fama s’espargie pera Helade e per tot Argos; e ara eth mèn hilh estimat partic en ua concava nau, encara mainatge, non experimentat en trabalh e en parlar.
Per aguest me planhi encara mès que per aqueth; per aguest tremoli, e cranhi que l’arribe bèth mau en país d’aqueri a on anèc o en mar.
Er escur hantauma li responec dident: “Cuelh coratge e non sentes en tòn pièch cap temor.
Quan auec dit aquerò, se n’anèc pera sarralha dera pòrta coma ua bohada de vent.
Se desvelhèc era hilha d’Icari e se l’alegrèc eth còr perque auie auut tan clar saunei ena escurina dera net.
Ja es pretendents s’auien embarcat e navegauen pera liquida planhèra, maquinant ath sòn laguens ua mòrt crudèu entà Telemac.
Que i a en mar ua isla peiregosa, ath miei d’Itaca e dera aspra Same (Asteris) que non ei extensa, mès a pòrts de dobla entrada, excellents entà qu’atraquen es vaishèths.
Aquiu es aquèus se meteren en emboscada entà demorar a Telemac.
Era Auròra se lheuaue deth lhet, deishant ar illustre Titon, pr’amor d’amiar era lum as immortaus e as mortaus, quan es dius s’amassèren en assemblada, sense que manquèssse Zèus qu’eth sòn poder ei plan gran.
E Minerva, en tot amiar ena memòria es molti malastres d’Ulisses, les ac referic as divinitats; en tot interessar-se per eròi, que se trapaue alavetz en palai dera ninfa:
Degun rei, qu’amie eth scèptre, sigue benigne, mofle, doç, emplegue er enteniment en causes justes; abans, ath contrari, actue tostemp o damb crudeutat e amie a tèrme accions funèstes; donques qu’arrés se’n brembe deth divin Ulisses, entre es ciutadans que sus eri regnaue damb era doçor d’un pair.
Se trape en ua isla tormentat per fòrtes penes: en palai dera ninfa Calipso, que lo retie ara fòrça; e non l’ei possible arribar ena pàtria perque li manquen naus aprovedides de rems e companhs que l’amien pera ampla esquia deth mar.
Li responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Hilha mia!
Quines paraules se t’escapèren dera boca!
Qu’ei que non formères tu madeisha aguest projècte: qu’Ulisses, en tornar ena sua tèrra, se resvenjarie d’aqueri?
Didec; e, en tot dirigir-se a Mercuri, eth sòn hilh estimat, li parlèc d’aguesta sòrta: “Mercuri!
Donques qu’en çò d’aute ès tu eth messatgèr, vè-te’n a dider-li ara ninfa de beròies trenes era nòsta fèrma decision (qu’Ulisses entorne ena sua pàtria) pr’amor de qu’er eròi comence eth camin de tornada sense èster acompanhat ne per dius ne per òmes mortaus: navegant en ua barca hèta damb gran nombre de ligams e hustes, arribarà en vint dies e patint fòrça trabalhs ena fertila Esqueria, ena tèrra des feacis, que per çò deth sòn linhatge son pròches as dius; e eri l’aunoraràn coraument, coma a ua divinitat, e lo manaràn en un vaishèth entara sua pàtria, dempús de regalar-li bronze, aur en abondáncia, vestits, e tantes causes coma jamès treiguec de Troia s’auesse arribat indemne e auent obtengut era part deth butin que li corresponesse.
Atau parlèc.
Eth messatgèr Argicida non siguec desaubedient: còp sec, estaquèc enes sòns pès es daurades e divines ales, que l’amiauen sus eth mar e sus era tèrra immensa damb era rapiditat deth vent, e cuelhèc era verga que damb era adormís es uelhs des òmes que vò, o desvelhe as que dormissen.
Quan auec arribat en aquera isla tan luenhana, gessec deth violacèu mar, sautèc en tèrra, seguic eth sòn camin entara vasta tuta a on demoraue era ninfa de beròies trenes, e la trapèc ath laguens.
Usclaue ena casa un gran huec e era flaira deth cèdre e der arbe dera vida, qu’en eth s’usclauen, s’espargie pera isla enquia fòrça luenh; mentre era, cantan damb votz beròia, teishie en interior damb era filosa d’aur.
Ar entorn der arbe dera vida auie creishut ua verda seuva de pibos, albars e cipresièrs flairosi, a on nidauen audèths de longues ales: chots, gavèques e cornièrs marins, d’ampla lengua, que se tien as causes deth mar.
Aquiu madeish, ath costat dera madeisha tuta, s’estenie ua vinha florissenta, cargada d’arradims; e quate hònts gessien, plan près era ua dera auta, en tot deishar córrer en totes direccions es sues aigües cristallines.
Se vedien enes entorns verds e divertidi prats de margarides e apis; e, en arribar aquiu, enquia e tot un immortau s’auesse admirat, en sénter que se l’alegraue eth còr.
S’arturèc er Argicida entà contemplar aquerò; e dempús d’admirà’c, entrèc ena ampla tuta, e siguec arreconeishut per Calipso, era divina entre es divesses, dès que se l’auie presentat ada era (es dius immortaus se coneishen, encara que visquen separadi); mès non trapèc ath magnanim Ulisses, qu’ère en tot plorar ena arriba, a on tanti viatges, consumint eth sòn esperit damb lèrmes, gemiments e dolors, tachaue es sòns uelhs en mar estèrle e s’estarnaue en somics.
E Calipso, era divina entre es divesses, hec sèir a Mercuri en un esplendid e magnific sèti, e l’interroguèc d’aguesta sòrta:
Abans non la solies frequentar.
Ditz-me çò que vòs, donques qu’era mia animositat m’ahisque a realizà’c, se posqui e se pòt hèr.
En auer parlar d’aguesta manèra, era divessa li botèc dauant ua taula, qu’auie aumplit d’ambrosia, e barregèc eth ròi nectar.
Aquiu mingèc e beuec eth messatgèr Argicida.
E quan auec sopat e remetut era sua amna damb eth minjar, li responec a Calipso damb aguestes paraules:
T’ac vau a díder damb sinceritat, donques qu’atau ac vòs.
Zèus m’ordenèc que venguessa, sense que jo ac desiressa: qui trauessarie de bon voler tanta aigua salada que non se pòt mesurar, mès que mès, sense que i age per aquiu cap ciutat qu’en era es mortaus hèsquen sacrificis as dius e les immolen selèctes ecatòmbes?
Mès que non l’ei possible a cap diu ne desaubedir ne deishar sense efècte era volontat de Zèus, qu’amie era egida.
Ditz que i a damb tu un baron, qu’ei eth mès malerós de guairi combateren ath torn dera ciutat de Priam pendent nau ans e, en detzau, en auer-la esbauçat, tornèren entàs sues cases; mès ena tornada ofenseren a Minerva e era divessa hec que se lheuèsse un vent desfavorable e granes ondades.
En aguestes trapèren era mòrt es sòns esforçadi companhs; e ada eth l’amièren aciu es vents e es ondades.
Tau didec.
S’estrementic Calipso, era divina entre es divesses, e responec damb aguestes alades paraules: “Qu’ètz, ò dius, marridi e gelosi coma arrés, donques qu’auetz enveja des divesses que non s’en hèn de dormir damb er òme qu’an cuelhut coma espós.
Atau, quan era Auròra de rosadi dits agarrèc a Orion, l’auéretz enveja vosati es dius, que viuetz sense suenhs, enquia qu’era casta Diana, era deth tron d’aur, l’aucic en Ortigia en tot cuelher-lo damb es sues doces flèches.
Atau madeish, quan Ceres, era de beròies trenes, cedint as impulsi deth sòn còr, s’amassèc en amor e ena jaça damb Iasion en ua tèrra naua laurada sonque tres còps, Zèus, que non se tardèc en saber-se’n, aucic ar eròi en tot herir-lo damb er ardent arrai.
E atau tanben m’auetz enveja, ò dius, pr’amor qu’ei damb jo un òme mortau; que lo sauvè quan anaue vagant solet e montat en ua quilha, dempús que Zèus li henesse era nau, ath miei deth vinós mar, en tot lançar contra era madeisha er ardent arrai.
Aquiu acabèren era vida es sòns companhs; mès ada eth l’amièren enquia aciu es vents e es ondades.
E l’acuelhí amigablament, lo tenguí e li didí soent que lo haria immortau e liure dera vielhesa entà tostemp.
En auer dit aquerò, partic eth poderós Argicida; e era venerabla ninfa, entenut eth messatge de Zèus, anèc a trapar ath magnanim Ulisses.
Lo trapèc seigut ena plaja, que s’estaue aquiu, sense qu’es sòns uelhs se sequèssen des contunhs plors, e consumie era sua doça existéncia alendant pera tornada; pr’amor qu’era ninfa ja non l’ère agradiua.
Obligat a hèr jadilha ena escura tuta, dormint damb era ninfa que l’estimaue sense qu’eth l’estimèsse, passaue eth dia seigut enes arròques dera arriba deth mar e, consumint era sua amna en lèrmes, alendades e dolors, tachaue es uelhs en mar estèrle e vessaue lèrmes abondiues.
E, en arturar-se près d’eth, li didec d’aguesta sòrta era divina entre es divesses:
Non plores mès ne consumisques era tua vida, donques que de bon voler te deisharè partir.
Au, braca granes hustes; en tot junher-les damb eth bronze, forma ua espandida barca e capèra-la damb solèr de husta, entà que t’amie per escur mar.
Tau didec.
S’estrementic eth pacient Ulisses e responec damb aguestes alades paraules:
De tau sòrta parlèc.
Arric Calipso, era divina entre es divesses; e, amorassant-lo damb era man, li didec aguestes paraules:
Que se’n sàpie era Tèrra e de naut er ample Cèu e era aigua dera Estigia (qu’ei eth jurament mès gran e terrible entàs benauradi dius): non maquinarè contra tu cap perniciós mau e pensi que me cau conselhar-te tot çò que entà jo madeisha pensaria se siguessa en tan gran besonh.
Quan atau auec parlat, era divina entre es divesses se metec a caminar ara prèssa e Ulisses anèc seguint es esclaus dera divinitat.
Arribèren ena prigonda tuta era divessa e eth baron, aguest s’acomodèc ena cagira d’a on s’auie lheuat Mercuri e era ninfa li mestrèc tota sòrta d’aliments, atau de minjar coma de bèuer, d’aqueri que se neurissen es mortaus òmes.
Dempús se seiguec era dauant d’Ulisses, e li mestrèren es sirventes ambrosia e nectar.
Cada un agarrèc era parva qu’auie ath dauant; e, tanlèu s’aueren assadorat de minjar e de bèuer, Calipso, era divina entre es divesses, trinquèc eth silenci e didec:
Ulisses fecond en recorsi!
Atau, donc, desires anar-te’n de seguit entara tua casa e entara tua pàtria?
Que sigues, a maugrat de tot, erós.
Mès, s’era tua intelligéncia sabesse es maus qu’auràs de patir abans d’arribar ena tua pàtria, te demoraries damb jo, susvelhant aguesta casa, e series immortau, encara que siguesses desirós de veir ara tua esposa que d’era patisses era sollitud cada dia.
Li responec er engenhós Ulisses: “Non t’anuges damb jo, venerabla divinitat!
Pro coneishi qu’era prudenta Penelope t’ei inferiora en beresa e estatura, en èster, era, mortau e tu immortau e exempta dera vielhesa.
Ça que la, desiri de contunh vier ena mia casa e veir lúder eth dia dera mia tornada.
Atau parlèc.
Se coguèc eth solei e venguec era escurina.
Se retirèren alavetz en çò mès prigond dera tuta; e aquiu, plan amassa, trapèren en amor era alegria.
Li balhèc ua gran destrau que podesse manejar, de bronze, ahilada des dus costats, damb un beròi mange d’olivèr ben ajustat; l’autregèc dempús ua aissa ben ornada; e se lo hec a vier en extrèm dera isla, a on auien creishut nauti arbes (pibos, ambars, e auets que pugen entath cèu) toti es quaus èren secs de hège fòrça temps e èren plan durs e a prepaus entà mantier-se enes aigües.
E tanlèu coma l’auec ensenhat a on creishien aqueri grani arbes, Calipso, era divina entre es divesses, entornèc ena sua casa.
Ulisses se metec a bracar socs e lèu acabèc era sua faena.
Ne hec quèir vint, que trinquèc damb eth bronze, polic damb abiletat e adretic mejançant un nivèu.
Calipso, era divina entre divesses, li hec a vier ues barrines que damb eres trauquèc er eròi totes es pèces que junhec dempús, en tot assegurar-les damb claus e clauilhes.
Guaire ample ei eth redon hons d’un vaishèth de carga, qu’auesse bastit un adreit artesan, atau de gran hec Ulisses era sua barca.
Harguèc dempús era cubèrta, en tot adaptar-la a espesses bigues e dar-li acabament damb ua capa de longues hustes; botèc en centre un pau damb era sua corresponenta vela, e fabriquèc un timon entà governar era barca.
Ad aguesta la protegic pertot damb còiles entreteishudes, que siguessen defensa des ondades, e l’avitalhèc damb abondosa husta.
Mentretant, Calipso, era divina entre es divesses, li hec a vier ròba entàs veles; e Ulisses les construic damb grana abiletat.
E, estacant ena barca còrdes, cordilhs e bolines, la lancèc mejançant unes trauèsses de husta en divin mar.
Tath quatau dia ja ère tot acabat, e tath cincau li didec adiu dera isla era divina Calipso, dempús de lauar-lo e vestir-lo damb perhumades vestimentes.
L’autregèc era divessa un oire de nere vin, un aute gran d’aigua, ua saca de viures e fòrça d’autes causes agradiues ath paladar; e li manèc favorable e tranquil vent.
Content despleguèc es veles eth divin Ulisses, e, en tot sèir-se, comencèc a governar abilament era barca damb eth timon, sense qu’eth dromilhon queiguesse enes sues paupetes, tant que contemplaue es Pleiades, eth Bootes, que se cògue cada tarde, e era Ossa, cridada eth Car coma fausnòm, era quau vire tostemp en madeish lòc, agache a Orion e ei era soleta que non se banhe en Ocean; pr'amor que l’auie ordenat Calipso, era divina entre es divesses, qu’auesse ara Ossa ena man quèrra pendent era trauessada.
Dètz-e-sèt dies naveguèc, trauessant eth mar, e tath dètz-e-setau podec veir es ombrius montes des feacis ena part mès pròcha, en tot campar coma un escut ath miei der ombriu mar.
Eth poderós Neptun, que secodís era tèrra, tornaue alavetz d’Etiopia e vedec a Ulisses de luenh, dès es montes Solimos, donques que se l’apareishec navegant peth mar.
S’aluguèc de rabia era divinitat e, botjant eth cap, parlèc ath sòn laguens d’aguesta sòrta:
Solide auràn cambiat es dius es sòns prepausi per çò que hè a Ulisses, mentre jo m’estaua entre es etiòps.
Que ja ei ath costat dera tèrra des feacis a on ei fatau que se desliure deth volum de malastres que l’an artenhut.
Didec; e, agarrant eth trident damb era man, amassèc es bromes e trebolèc eth mar; suscitèc grani remolins de tota sòrta de vents; caperèc de bromes era tèrra e eth mar, e era net queiguec deth cèu.
Bohèren ath còp er Euro, eth Noto, er impetuós Zefir e eth Borèas, que, neishut en etèr, quilhe granes ondades.
Alavetz s’aflaquiren es jolhs e eth còr d’Ulisses; e er eròi, gemegant, li parlaue atau ath sòn magnanim esperit:
Qué m’arribarà fin finau?
Cranhi que siguen vertadères es prediccions dera divessa, que m’asseguraue qu’auria de passar grani trebucs en mar abans d’arribar ena tèrra pàtria, pr’amor qu’ara tot se complís.
Damb quines bromes a barrat Zèus er ample cèu!
E a trebolat eth mar; e s’aumenten es remolins de tota sòrta de vents.
Ara me demore, solide, ua crudèu mòrt.
Ò, un e mil còps erosi es danaus que periren ena vasta Troia, lutant entà complàder as Atridas!
Pro qu’auessa perit jo tanben, en tot complir-se eth mèn destin, eth dia que gran nombre de teucri me lançauen bronzinades lances ath costat deth cadavre deth Pelida!
Mentre didie aquerò, venguec ua grana ondada que de naut de tot queiguec sus Ulisses e hec qu’era barca trasbastèsse.
Siguec lançat er eròi luenh dera barca; es sues mans deishèren eth timon, arribèc un terrible remolin de barrejadi vents que trinquèc eth pau pera mitat, e era vela queiguec en mar a grana distància.
Fòrça temps s’estèc Ulisses submergit, que non podec gésser a flotason de seguit pera grana fòrça des ondades e perque li shordauen es vestits que l’auie autrejat era divina Calipso.
Emergic, fin finau, deishant anar dera boca era aigua que tanben li baishaue deth cap en sonors gisclets.
Mès, encara que cansat, non se’n desbrembèc dera barca, senon que, botjant-se damb fòrça entre es ondades, l’agarrèc e se seiguec ath miei entà evitar era mòrt.
Es granes ondades amiauen era barca d’un costat en aute, sivans eth corrent.
Dera madeisha manèra qu’eth Borèas dera tardor arrossègue pera planhèra a uns fruits, que se barregen entre eri espessi, atau es vents amiauen era barca peth mar, d’un costat en aute; uns còps eth Noto la lançaue entath Borèas, entà que se lo hesse a vier, e d’auti er Euro la deishaue ath Zefir entà qu’aguest la perseguisse.
Mès lo vedec Ino Leucotea, hilha de Cadme, era de pès beròis, qu’abans auie estat mortau dotada de votz e alavetz, demorant enes prigondors deth mar, gaudie d’aunors divins.
E coma que cuelhesse pietat d’Ulisses, en contemplar-lo perdut e aclapat pera fatiga, se transformèc en corbàs, gessec volant der abisme deth mar e, posant-se ena barca bastida damb moltes ligadures, li didec aguestes paraules:
Per qué Neptun, que secodís era tèrra, s’anugèc tan fèrament damb tu e te còste nombrosi maus?
Que non poirà anequelir-te per mès qu’ac volgue.
Hè çò que te vau a díder, donques que me pensi que non te manque prudéncia: trè-te es vestits, dèisha era barca entà que se la hesquen a vier es vents e, nadant damb es mans, saja d’arribar ena tèrra des feacis, a on eth fado a dispausat que te sauves.
Cuelh, esten aguest vel immortau dejós deth tòn pièch e non cranhes patir, ne tanpòc morir.
Dites aguestes paraules era divessa l’autregèc eth vel e, transfigurada en corbàs, tornèc a submergir-se en prigond mar e es neres ondades la caperèren.
Mès eth pacient divin Ulisses ère trantalhant e, gemegant, li parlèc atau ath sòn magnanim còr:
Non sigue que bèth un des immortaus me pare un param, quan me balhe era orde de qué dèisha era barca.
Taus causes remenaue ena sua ment e en sòn còr, quan Neptun, que secodís era tèrra, quilhèc ua gran ondada, de mau resistir, nauta coma un tet, e l’amièc contra er eròi.
Dera madeisha manèra qu’er impetuós vent remene un molon de palha seca, en tot esparger-la per un costat e per aute, atau destrantalhèc era ondada es granes hustes dera barca.
Mès Ulisses agarrèc ua des hustes e se botèc ath sòn dessús; se despolhèc des vestits que l’auie autrejat era divina Calipso, estenec rapidament eth vel dejós deth sòn pièch e se deishèc quèir ena aigua capenjós, damb es braci dubèrts, desirós de nadar.
Lo vedec eth poderós diu que secodís era tèrra e, botjant eth cap, parlèc entada eth d’aguesta sòrta:
Dit aquerò, piquèc damb eth soriac as shivaus e partic entà Egas, a on possedís era illustra casa.
Alavetz Minerva, hilha de Zèus, ordenèc ua auta causa.
Barrèc eth camin as vents e les ordenèc que se padeguessen e dormissen; e, en hèr bohar ath rapid Borèas, trinquèc es ondades enquia qu’Ulisses, d’alègre linhatge, en tot desliurar-se dera mòrt e des Parcas, arribèsse enes feacis, aimants de manejar es rems.
Dus dies damb es sues nets caminèc perdut er òme sus es denses ondades, e eth sòn còr li hec presentir era mòrt diuèrsi viatges.
Mès, tanlèu coma era Auròra, de beròies trenes, hec arribar eth tresau dia, cessèren es vents, venguec ua cauma tranquilla e Ulisses podec veir, de naut de tot d’ua gran ondada e avedant era vista, qu’era tèrra se trapaue apròp.
Coma agradiua se presente as hilhs era vida d’un pair qu’ère prostrat pera malautia e patie grani dolors, en tot consumir-se pendent fòrça temps per çò dera persecucion deth funèst fado, s’es dius lo desliuren deth mau; d’aguesta manèra apareishec entà Ulisses era tèrra e eth bòsc.
Bramauen es immenses ondades, pataquejant de fòrma orribla era arida còsta, e tot ère caperat de salada esgluma; pr’amor qu’aquiu non i auie pòrts, a on es naus s’acuelhessen, ne tansevolh cales seques, senon arribes escalabroses, arròques e malhs.
Alavetz s’aflaquiren es jolhs e eth còr d’Ulisses, e er eròi, gemegant, li parlaue atau ath sòn magnanim esperit:
Dempús que Zèus m’autregèc que vedessa era inesperada tèrra, e acabè de regar aguest abisme, non desnishi cap lòc a on posca gésser d’aguest blanc mar.
Per dehòra i a agudents malhs qu’ath sòn entorn bramen es ondades impetuosament, e era arròca se lhèue lisa; e aciu ei eth mar tan prigond que non posqui assegurar-me damb es pès entà desliurar-me deth mau.
Non se passe que, quan siga prèst a gésser, ua gran ondada m’agarre e me lance contra eth peiregós malh, e era mia temptatiua sigue en bades.
Mentre taus pensaments remenaue ena sua ment, ua ondada l’amièc enquiara aspra arriba.
Aquiu s’aurie esbocinat era pèth e trincat es uassi, se Minerva, era divinitat des ludents uelhs, non l’auesse suggerit en sòn pensament çò qu’amièc a tèrme: se lancèc entara arròca, l’agarrèc damb ambdues mans, e, gemegant, s’estèc agarrat ada era enquia qu’era enòrma ondada auec passat.
D’aguesta sòrta l’evitèc; e en refluir, li fotèc tau escometuda, que lo lancèc en mar e fòrça entà laguens.
Dera madeisha manèra qu’eth pofre quan lo trèn dera sua amagadera, amie pegades enes tentaculs moltes peiretes, atau era pèth des fòrtes mans d’Ulisses se desgarrèc e quedèc enes arròques, mentre lo caperaue ua immensa ondada.
E aquiu aurie acabar eth malerós Ulisses, contra aquerò dispausat peth fado, se Minerva, era divinitat des ludents uelhs, non l’auesse inspirat prudéncia.
Gessec en flotason, e en tot hèr-se enlà des ondades que se trinquen damb tarrabastalh era arriba, nadèc ath long dera vòra, guardant ara tèrra, per s’un cas vedie ua plaja o un pòrt de mar.
Mès, coma arribèsse, nadant, ena desbocadura d’un arriu de beròi corrent, eth lòc li semblèc optimum per çò de non auer arròques e formar un refugi contra eth vent.
E en veir qu’ère un arriu que desbocaue, li supliquèc atau en sòn còr:
Que vengui entà tu damb tant de desir, hugent deth mar e des menaces de Neptun.
Qu’ei digne de respècte enquia e tot entàs immortaus dius er òme que se presente perdut, coma jo arribi ara ath tòn corrent e as tòns jolhs dempús d’auer passat molti trebucs.
Taus sigueren es sues paraules.
De seguit suspenec er arriu eth sòn corrent, padeguèc es ondades, hec regnar era cauma ath sòn dauant e sauvèc a Ulisses ena desbocadura.
Qu’auie Ulisses tot eth còs holat, dera sua boca e deth nas rajaue aigua deth mar en abondor; e, mancat d’alend e de votz se quedèc estirat e sense fòrces pr’amor qu’eth terrible cansament l’aclapaue.
Quan ja alendèc e se remetec, desliguèc eth vel dera divessa e lo lancèc en arriu que corrie entath mar.
Se hec a vier eth vel ua ondada grana ena direccion deth corrent e lèu Ino l’auec enes sues mans.
Ulisses se separèc der arriu, se botèc as pès d’uns joncs, punèc era fertila tèrra, e, gemegant, li parlaue atau ath sòn magnanim esperit:
Que non patisqui?
Qué ei çò que fin finau m’arribarà?
Se passi era shordaira net ath cant der arriu, dilhèu era gelada e era frèsca arrosada acaben damb jo; donques que sò tant aflaquit qu’a penes posqui respirar, e ua brisa glaciau vie der arriu abans dera auba.
Dempús de medità’c, li semblèc coma milhor eth darrèr pensament.
Se n’anec, donc, entara seuva que trapèc apròp dera aigua, en un ticolet, e se metec dejós de dus arbilhons qu’auien neishut en madeish lòc e èren un olivastre e un olivèr.
Ne era umida bohada deth vent passaue a trauèrs d’eri, ne eth reludent solei les herie damb es sòns arrais, ne era ploja les penetraue deth tot: tant espessi e entrelaçadi auien creishut.
Ath sòn dejós se calèc Ulisses e de seguit s’apraièc damb es sues mans ua ampla jaça, pr’amor qu’auie tanta abondor de huelhes seques que n’auie pro entà abrigar a dus o tres òmes en çò de mès fòrt der iuèrn per mès rigorós que siguesse aguest.
S’alegrèc fòrça eth pacient Ulisses de veder-les, s’ajacèc ath miei e se caperèc damb multitud d’eres.
Atau coma eth que viu en un luenhant camp e non a vesins, amague un tidon ena nera cendra pr’amor de conservar eth huec e non auer d’anar a alugar-lo en un aute lòc, d’aguesta manèra se caperèc Ulisses damb era huelharasca.
E Minerva li bohèc enes uelhs doç dromilhon e li barrèc es paupetes entà que, çò de mès lèu, se desliurèsse deth penible cansament.
Tant qu’atau dormie eth pacient e divin Ulisses, rendut peth dromilhon e eth cansament, Minerva se n’anec entath pòble e entara ciutat des feacis, es quaus abitèren ancianament ena espaciosa Hiperea, ath cant des Ciclòps, barons supèrbi que les costauen maus pr’amor qu’èren mès fòrts e robusti.
D’aquiu les treiguec Nausitoo, semblable a un diu: les amièc entara Esqueria, luenh des òmes industriosi, a on s’establiren; bastic un mur ar entorn dera ciutat, bastic cases, bastic temples entàs divinitats e repartic es camps.
Mès ja alavetz, vençut pera Parca, auie baishat en Orto e regnaue Alcinoo, qu’es sòns conselhs èren inspiradi pes pròpris dius; e entath palai d’aguest se filèc Minerva, era divessa des ludents uelhs, pensant ena tornada deth magnanim Ulises.
Entrèc era divesa ena cramba hargada damb gran finesa qu’en era dormie ua pincèla que se retiraue as immortaus per çò dera sua beresa e eth sòn anament: Nausicaa, hilha deth magnanim Alcinoo; ath cant d’era, en un e un uate costat dera entrada, se trapauen dues esclaues qu’es Gràcies auien dotat de beresa, e es magnifiques huelhes dera pòrta èren miei barrades.
Minerva se lancèc, coma ua bohada de vent, en lhet dera joena; se botèc sus eth sòn cap e comencèc a parlar-li, en tot cuélher er aspècte dera hilha de Dimant, eth celèbre marin, qu’auie era edat de Nausicaa e l’ère plan agradiua.
D’aguesta sòrta transfigurada, didec Minerva, era des ludents uelhs:
Per qué era tua mair t’amainadèc tan mofla?
Qu’amies descuedades es esplendides vestimentes e ja ei près eth tòn maridatge, qu’en eth te cau amiar polidi vestits, e les ac cau balhar tanben ad aqueri que t’amien; qu’atau s’artenh gran fama entre es òmes e s’alègren eth pair e era venerabla mair.
Anem, donc, a lauar, tanlèu trinque eth dia, e t’acompanharè e t’ajudarè entà qu’ac ages tot de seguit apraiat; que non s’a de tardar guaire eth tòn celibat, donques que ja te pretenen es milhors de toti es feacis, qu’eth sòn linhatge ei tanben eth tòn.
Au, ahisca ath tòn illustre pair entà qu’ordene premanir abans de trincar eth dia es mules e eth car qu’en eth amiaràs es cordons, es tuniques e es esplendidi cobrelhets.
Quan atau auec parlat, Minerva, era des ludents uelhs, se n’anèc entar Olimp, a on diden qu’ei era casa perenna e segura des divinitats, qu’ada era ne l’agiten es vents, ne era ploja la banhe, ne era nhèu la capère (pr’amor qu’eth temps ei de contunh seren e sense bromes), e en cambi, l’enròde esplendorosa claretat: en era gaudissen de perdurabla felicitat es benauradi dius.
S’arturèc Nausicaa plan près de sa pair e atau li didec:
Non voleries apraiar-me un car naut, de fòrtes arròdes, qu’en eth posca transportar en arriu, entà lauar-les es beròis vestits qu’è lordi?
A tu te conven amiar vestimenta neta quan delibères damb es barons importants en conselh.
Atau didec; pr’amor que li hec vergonha mentar es florissentes nòces ath sòn pair.
Mès eth, en comprenè’c tot, li responec d’aguesta sòrta:
Dites aguestes paraulas, dèc era orde as esclaus, que de seguit l’aubediren.
Premaniren dehòra dera casa un car de fòrtes arròdes, pròpri entà mules; e, amiant ad aguestes, les junheren ena joata.
Mentretant, era pincèla treiguie dera cramba es esplendids vestits e les plaçaue en polit car.
Era sua mair li botèc en un tistèr tota sòrta de parves agradiues; li botèc vin en cuèr de craba; e quan aquera pugèc en car, l’autregèc òli liquid en ua botelha d’aur pr’amor de qué s’onhesse damb es sues esclaues.
Nausicaa cuelhec eth soriac e, agarrant es lustrades retnes, foetèc es mules entà que corresssen.
Arrinquèren aguestes damb tarrabastalh e trotèren agilament, amiant es vestits e era pincèla, que non anaue soleta senon acompanhada des sues sirventes.
Tanlèu arribèren en plan beròi corrent der arriu, a on i auie uns lauadèrs perennes damb abondosa aigua cristallina entà lauar enquia e tot aquerò mès lord, desatelèren es mules e les amièren entath rambalhós arriu entà que peishèssen era doça grama.
Cuelheren es vestits deth car, les amièren ena aigua prigonda e les cauishiguèren enes piles, en tot competir es ues damb es autes damb adretia.
Dempús que les aueren netejat, en tot treir- les eth lorditge, les esteneren en orde enes arròques dera còsta, qu’eth mar lauaue soent.
Ara seguida se banhèren, se onheren damb greishós òli e se meteren a minjar ara vòra der arriu, mentre es vestits se secauen jos es arrais deth solei.
A penes es esclaues e Nasicaa s’aueren assadorat de minjar, se treigueren es vels e hèren ara pilòta; e entre eres, Nausicaa, era des blanqui braci, comencèc a cantar.
Tau qu’ua Diana, que se complatz en lançar flèches, va peth plan naut monte Taigeto o per Erimanto, a on se deleite perseguint as sanglièrs o as velòci cèrvis, e enes sòns jòcs cuelhen partida es ninfes agrèstes, hilhes de Zèus, qu’amie era egida, en tot gaudir Latona contemplant-ac; e aquera lhèue eth cap e eth front per dessús des autes e ei aisit distinguir-la, encara que totes son beròies; dera madeisha manèra era pincèla, celibatària encara, subergessie entre es esclaues.
Mès quan ère a mand de tornar ena sua casa atelant es mules e plegant es beròis vestits, Minerva, era des ludents uelhs, ordenèc ua auta causa entà qu’Ulisses gessesse deth saunei e vedesse ad aquera pincèla de beròis uelhs, que l’auie d’amiar ena ciutat des feacis.
Se desvelhèc alavetz eth divin Ulisses e, en sèir-se, remenaue ena sua ment e en sòn còr aguesti pensaments:
Quini òmes deuen abitar aguesta tèrra que sò arribat?
Seràn violents, sauvatges e injusti, o ospitalaris e temerosi des dius?
D’aquiu estant s’enten eth sarabat des joenes ninfes que demoren enes nauti cims des montanhes, enes hònts des arrius e enes lòcs restancosi caperadi d’èrba.
Me trapi, dilhèu, apròp d’òmes de votz articulada?
Parlant atau, eth divin Ulisses gessec d’entre es arbilhons e ena poblada seuva trinquèc damb era sua man ua arrama huelhuda que damb era podesse caperar-se es vergonhes.
Se metc en marcha madeish qu’un sauvatge leon, fidat enes sues fòrces, va caminant a maugrat dera ploja o deth vent, e l’usclen es uelhs, e se lance sus es buèus, es oelhes o es agrèsti cèrvis, pr'amor qu'eth vrente l’ahisque a anar en ua solida casa entà escométer ath bestiar; dera madeisha manèra s’auie de presentar Ulisses as pincèles de beròies trenes, encara qu’anaue despolhat, donques qu’eth besonh lo possaue.
E campèc orrible, lèg pera hanga deth mar; e totes hugeren, en tot escampilhar-se pes prominentes arribes.
Mès se quedèc solet e quieta era hilha d’Alcinoo, pr’amor que Minerva li balhèc animositat e desliurèc deth temor as sòns membres.
S’estèc, donc, dauant der eròi, sense húger; e Ulisses meditaue se convenie pregar-li ara pincèla de beròis uelhs, en tot abraçar-la pes jolhs, o suplicar-li de luenh estant e damb doces paraules, que li mostrèsse era ciutat e li balhèsse quauquarren entà vestir-se.
A tot darrèr li semblèc que çò de milhor serie pregar-li de luenh estant, damb doces frases: non se passèsse que s’irritèsse era pincèla se l’abraçaue es jolhs.
E ath madeish temps prononcièc aguestes doces e insinuantes paraules:
S’ès ua des divinitats que possedissen er ample cèu, te retires fòrça a Diana, hilha de Zèus, per çò dera tua beresa, granesa e anament; e se neisheres des òmes qu’abiten era tèrra, erós mil còps eth tòn pair, era tua venerabla mair e es tòns frairs, pr’amor qu’eth sòn esperit se deu alegrar fòrça quan ven a tau descendent gésser enes dances.
E plan erós en sòn còr, mès que cap aute, aqueth qu’artenhe, destacant pera esplendor des sues donacions noviaus, hèr-te a vier ena sua casa coma esposa.
Que jamès s’aufric as mèns uelhs un mortau semblable, ne òme ne hemna, e me sò demorat estonat en contemplar-te.
Solet un còp vedí quauquarren que se podesse comparar, en un joen plançard de palmèra, que creishec en Delos, ath cant der autar d’Apòllo (que siguí aquiu damb nombrós pòble, en aqueth viatge que d’eth s’auien de seguir funèsti maus entà jo): de sòrta qu’en campar ath plançard me demorè estonat fòrça temps, donques que jamès auie brotoat dera tèrra ua tija coma aguesta; dera madeisha manèra te contempli damb admiracion, ò hemna, e me ties embadoquit e me cau pòur abraçar es tòns jolhs, encara que siga aclapat per ua gran pena.
Ager podí gésser deth vinós mar, dempús de vint dies d’estar-me en eth, e qu’en eth me vedía a posita des ondades e des velòci remolins dès que deishè era isla de Ogigia; e bèth immortau m’a lançar aciu, entà que patisca naui malastres, que non demori qu’aguesti s’agen acabat, senon qu’es dius m’en deuen premanir fòrça mès encara.
Mòstra-me era poblacion e balha-me un liròt entà estacar-lo-me ath torn deth còs, s’ei que n’as bèth un que t’ages hèt a vier entà estropar era ròba.
Li responec Nausicaa, era des blanqui braci: “Forastèr!
Donques que non me sembles ne vil ne insensat, te cau saber qu’eth madeish Zèus distribuís era felicitat as bravi e as dolents, e se te manèc aguestes penes te les cau patir pacientament; mès ara, qu’as arribat ena nòsta ciutat e en nòste país, non te mancarà ne vestit ne cap auta causa que per dignitat li cau obtier un miserable suplicant.
Didec, e balhèc aguesta orde as esclaues, de beròies trenes: “Posatz-vos, esclaues!
Entà on hugetz, per çò de veir a un òme?
Dilhèu vos pensatz qu’ei un enemic?
Que non existís ne existirà jamès un mortau terrible que vengue a atacar era tèrra des feacis, donques qu’ad aguesti les estimen fòrça es immortaus.
Que viuem separadament e mos enròde eth rambalhós mar; èm es darrèrs des òmes, e cap aute mortau a comèrç damb nosati.
Aguest qu’ei un malerós que vie perdut e mos cau ajudar-lo, pr’amor que toti es forastèrs e praubi son de Zèus e un petit don que se les hèsque l’ei agradiu.
De tau sòrta parlèc.
S’arturèren es esclaues e, en tot encoratjar-se mutuaument, hèren sèir a Ulisses en un lòc abrigat, sivans aquerò dispausat per Nausicaa, hilha deth magnanim Alcinoo; deishèren apròp d’eth un mantèl e ua tunica entà que se vestisse; l’autregeren en botelha d’aur, òli liquid, e l’ahisquèren a lauar-se en corrent der arriu.
E alavetz eth divin Ulisses les parlèc dident:
Aluenhatz-vos un shinhau pr’amor de qué me laua era hanga deth mar enes mies espatles e me onha dempús damb er òli, que d’eth hè fòrça temps qu’eth mèn còs n’ei mancat.
Jo non posqui cuélher eth banh dauant de vosates, donques que me harie vergonha despolhar-me entre joenes de beròies trenes”.
Atau s’exprimic.
Eres se heren enlà e l’ac anèren a condar a Nausicaa.
Mentretent, eth divin Ulisses se lauaue en arriu, en tot trèir deth sòn còs era hanga deth mar que li caperaue era esquia e es amples espatles, e se netejaue eth cap dera esgluma qu’en eth l’auie deishat er mar estèrle.
Mès dempús que, ja lauat, se onhec damb eth greishós òli e se botèc es vestits qu’era pincèla, liura encara, l’autregesse, Minerva, hilha de Zèus, hec que campesse mès naut e mès gròs, e que deth sòn cap pengèssen entortilhadi peus que se retirauen a flors de jacint.
E dera madeisha manèra qu’er òme expèrt, ath quau Vulcan e Palas Minerva l’an ensenhat arts de tota sòrta, sus er aur e era plata que d’eri ne hè beròis trabalhs, atau Minerva difonec era gràcia peth cap e pes espatles d’Ulisses.
Aguest, en hèr-se enlà un shinhau, se seiguec era arriba deth mar e ludie per çò dera sua gràcia e beresa.
S’admirèc era pincèla e les didec as esclaues de beròies trenes:
Ara prumeria se m’aufric coma un èsser mespredable, mès ara se retire as dius que possedissen er ample cèu.
Pro qu’a tau baron se lo podesse cridar marit mèn, demorant aciu; pro que volesse demorar-se damb nosati!
Atau parlèc.
Eres l’escotèren e l’aubediren, en tot hèr-li a vier ar eròi aliments e beuenda.
E eth pacient Ulisses beuec e mingèc damb aviditat, donques que hège temps qu’ère en dejun.
Alavetz Nausicaa, era des blanqui braci, ordenèc d’autes causes: botèc en beròi car era ròba ben plegada, junhec es mules de fòrtes bates, montèc era maddisha e, cridant a Ulisses, l’exortèc d’aguesta manèra:
Mès actua d’aguesta manèra, donques que me semble que non ès mancat de sen: mentre anem peth camp, per terrens cultivadi per òme, camina de forma leugèra damb es esclaues darrèr deth car e jo te mostrarè eth camin que puge entara ciutat, qu’ei enrodada per un naut mur damb tors e a en un e un aute costat un beròi pòrt d’estreta entrada a on son amiades es concaves embarcacions, pr’amor que i a lòc segur entà totes.
Ara vòra d’un magnific temple de Neptun se trape era agora, hargada damb pèires carrejades, prigondament en.honsades: aquiu sauven es esturmens des neres naus, es ancores e es cables, e agusen es rems; pr’amor qu’es feacis non se tien as arcs e as carcais, senon as paus e rems e as vaishèths proporcionadi que damb eri reguen es mars.
Ara que voi evitar es sòns amargantes dites; non se passe que dempús me repotegue bèth un (pr’amor que i a ena poblacion òmes plan insolents) o dilhèu bèth aute parle d’aguesta manèra en trapar-mos: “Qui ei aguest forastèr tan naut e tan beròi que seguís a Nausicaa?
A on l’a trapat?
Que deu èster eth sòn espós.
Dilhèu age recuelhut a un òme de luenhanes tèrres qu’anarie errant per çò d’auer-se perdut dera sua nau, pr’amor que non n’a en aguesti entorns; o dilhèu ei un diu que, en tot accedir as sues moltes demanes, baishèc deth cèu e lo tierà damb era cada dia.
Qu’ei milhor qu’era age anat a cercar marit en un aute endret e mesprède eth pòble des feacis, qu’en eth la pretenen molti e illustres barons.” Atau dideràn e me calerà patir semblables otratges.
E jo tanben m’anujaria contra aquera qu’atau hèsse; contra era que, a despièt de sa pair e de sa mair encara vius, s’amassèsse damb òmes abans d’auer contreigut public maridatge.
Ò forastèr, compren ben aquerò que te vau a dìder, entà que lèu obtengues deth mèn pair que t’autrege companhs e t’amien entara tua pàtria.
Traparàs en camin un beròi bòsc d’albars, consagrat a Minerva, qu’en eth i a ua hònt e ath sòn entorn s’esten un prat: aquiu qu’a eth men pair un camp e ua vinha floressenta, tan pròcha ara ciutat que se pòt enténer eth crit que se balhe en era.
Sè-te en aqueth lòc e demora que nosates, entrant ena poblacion, arribem en palai deth mèn pair.
Dempús qu’entres en palai e en pati deth madeish, trauessa era sala ath mès córrer enquia qu’arribes a on era mia mair, seiguda ara lum deth huec, d’esquia en ua colomna, hile lan porpra, causa admirabla de veir, e a, ath sòn darrèr, as esclaues.
Aquiu apressat ena madeisha colomna, se lhèue eth tron qu’en eth se sè eth mèn pair e beu vin coma un immortau.
Passa per dauant d’eth e esten es tòns braci entàs jolhs dera mia mair, entà que lèu comence eth dia dera tua tornada ena pàtria, encara que se trape luenh.
Dident aquerò, heric damb eth lustrat soriac es mules, que deishèren de seguit eth cors der arriu, donques que trotauen fòrça ben e alongauen eth pas ena carrèra.
Nausicaa amiaue es retnes, entà que la podessen seguir a pè es esclaues e Ulisses, e ahiscaue damb grana discrecion as mules.
Se cogaue ja eth solei quan arribèren en magnific bòsc consagrat a Minerva.
Ulisses se seiguec en eth e ara seguida supliquèc d’aguesta sòrta ara hilha deth gran Zèus:
Indomdabla divinitat!
Escota-me ara, donques que jamès ac heres quan me mautractaue eth gloriós diu que bat era tèrra.
Tau siguec era sua pregària, qu’escotèc Palas Minerva.
Mès era divessa non se l’apareishec encara, pr’amor que cranhie ath sòn oncle pairau, que siguec viuament irritat contra Ulisses, mentre er eròi non arribèc ena sua pàtria.
Mentre atau pregaue eth pacient divin Ulisses, era pincèla ère amiada entara ciutat pes vigoroses mules.
A penes auec arribat ena gloriosa casa deth sòn pair, s’arturèc en lumedan; es sòns frairs, semblables as dius, se meteren ath sòn entorn, desatelèren es mules e se heren a vier es vestits laguens dera casa.
E era se filèc de cap ara sua cramba a on alugaue eth huec era anciana Eurimedusa d’Apira, era sua sirventa, qu’en d’auti tempsi auien amiat d’aquiu enes cancaves naus e alistat entà aufrir-l’ac coma present a Alcinoo, que regnaue sus toti es feacis e ère escotat peth pòble coma se siguesse un diu.
Aguesta siguec era qu’elevèc a Nausicaa en palai; e alavetz l’alugaue eth huec e li premanie eth sopar.
En aqueth moment se lheuaue Ulisses, entà vier ena ciutat; e Minerva, que l’estimaue fòrça, l’enrodèc en abondosa broma: non siguese que bèth un des magnanims feacis, en trapar-lo en camin, lo repoteguèsse damb paraules e li preguntèsse se qui ère.
Mès, en entrar er eròi ena agradiua poblacion, gessec a trapar-lo Minerva, era divessa des ludents uelhs, transfigurada en ua joena pincèla qu’amiaue un cantre, e se posèc ath sòn dauant.
E eth divin Ulisses li hec aguesta pregunta:
Pòs amiar-me en palai d’Alcinoo, que regne sus aguesti òmes?
Li reponec Minerva, era divessa des ludents uelhs: “”Jo te mostrarè, forastèr venerable, eth palai que parles, donques qu’ei près dera casa deth mèn illustre pair.
Camina sense badar boca, e jo te mostrarè eth camin; mès non guardes as òmes ne les hèsques preguntes, pr’amor que ne son massa tolerants damb es forastèrs ne acuelhen amistosament ad aqueri que vien de un aute país.
Quan atau auec parlat, Palas Minerva caminèc a longues camalhardades e Ulisses anèc seguint es passi dera divessa.
E es feacis, illustres navegants, non se n’encuedèren de qué caminèsse pera ciutat entre eri, donques que non ac permetec Minerva, era terribla divinitat des trenes beròies, era quau, en tot tier era benvolencça, lo caperèc damb ua broma divina.
Estonat contemplaue Ulisses es pòrts, es naus ben proporcionades, es agoras d’aqueri eròis e es murs grani, nauti, aprovedidi de barralhes, qu’ère causa admirabla de veir.
Mès, tanlèu arribèren en magnific palai deth rei, Minerva, era divessa des ludents uelhs, comencèc a parlar-li d’aguesta sòrta:
Ja ena sala, traparàs prumèr ara reina, qu’eth sòn nòm ei Arete e procedís des madeishi ancessors qu’engendrèren ath rei Alcinoo.
En un principi, engendrèren a Nausitoo eth diu Neptun, que secodís era tèrra, e Peribea, era mès beròia des hemnes, hilha mendre deth magnanim Euridemont, qu’en d’auti tempsi auie regnat sus orgulhosi Gegants.
Mès aguest perdec ath sòn pòble marrit e eth madeish peric; e Neptun auec d’aquera un hilh, eth magnanim Nausitoo, que dempús governèc sus es feacis.
Nausitoo engendrèc a Rexenor e a Alcinoo: mès, en èster eth prumèr nauèth maridat e sense hilhs barons, siguec aucit per Apòllo, eth der arc de plata, e deishèc en palai ua soleta hilha, Arete, qu’Alcinoo cuelhec coma esposa e ei aunorada per eth coma deguna des hemnes dera tèrra que govèrnen era sua casa e viuen sometudes as sòns marits.
Atau, tan coraument, a estat e ei aunorada pes sòs hilhs, peth madeish Alcinoo e pes ciutadans, que la contemplen coma a ua divessa e la saluden damb coraus paraules quan va pera ciutat.
Qu’ei fòrça intelligenta e apraie es litigis des hemnes que per eres sent benvolencça, e enquia e tot es litigis des òmes.
Quan Minerva, era des ludents uelhs, auec dit aquerò, se n’anèc per dessús deth mar; e, en tot gésser dera encantadora Esqueria, arribèc en Maraton e en Atenes, era d’amples carrèrs, e entrèc ena tan solidament bastida ciutat d’Erecteu.
Ja Ulisses filaue es sòns passi entara gloriosa casa d’Alcinoo e, en arribar dauant deth bronzinat lumedan, meditèc ath sòn laguens fòrça causes; pr’amor qu’era casa gloriosa deth magnanim Alcinoo ludie damb era lum deth solei o dera lua.
A dreta e quèrra corrien dus murs de bronze, dès eth lumedan enquiath hons; naut de tot d’aguesti i auie ua cornissa de materiau bluenc; pòrtes d’aur barrauen peth laguens era casa solidament bastida; es dus montants èren d’argent e començauen en bronzinat lumedan; s’emparaue en eres un lindau de plata, e er anèth dera pòrta ère d’aur.
I auie en ambdús costats uns gossets de plata e d’aur, immortaus e exempti entà tostemp dera vielhesa, que Vulcan auie fabricat damb grana intelligéncia entà que sauvèssen era casa deth magnanim Alcinoo.
I auie fautulhs apressadi en ua e un auta des parets, qu’era sua seguida arribaue sense pòsa dès eth lumedan enquia çò de mès hons, e les caperauen delidadi tapissi abilament teshudi, òbra des hemnes.
Se seiguien aciu es princes des feacis entà béuer e minjar, donques que soent celebrauen taulejades.
Sus pedestaus plan ben hèti se trapauen de pès uns mainatges d’aur, qu’alugauen de nets, damb halhes alugades enes mans, as convidadi que i auie ena casa.
Qu’a cinquanta esclaues Alcinoo en sòn palai: ues trincauen damb era mòla eth ròi horment; d’autes tèishien teles e, seigudes, hènt virar era fusada, en tot botjar es mans coma se siguessen huelhes d’excèls bananèr, e es ben hargades teles ludien coma se destilessen òli liguid.
Dera madeisha manèra qu’es feacis son expèrts sus toti es òmes en amiar ua velèra nau peth mar, atau es hemnes subergessen en gran manèra en fabricar ròba, pr’amor que Minerva les a autrejat eth saber hèr plan beròis trabalhs e possedissen un gran engenh.
En exterior deth pati, apròp des pòrtes, i a un gran jardin de quate jornaus, e ath sòn entorn s’esten un romegàs pes dus costats.
Aquiu a creishut arbes grani e florissentts: perèrs, miugranèrs, pomèrs d’esplendides pomes, doces higuères e verts olivèrs.
Era pera envielhís sus era pera, era poma sus era poma, er arradim sus er arradim e era higa sus era higa.
Aquiu an plantat ua vinha fòrça fructifèra e ua part des sòns arradims se sequen ath solei en un lòc abrigat e planèr, a d’auti les verenhen, a d’auti les cauishiguen, e dauant son es verds, que dèishen quèir era flor, e aqueri que comencen a ennerir-se.
Aquiu, ath hons deth uart, creishen rengs de legums de tota sòrta, tostemp ufanosi.
Que i a en eth dus hònts: ua cor per tot eth uart; era auta va entar excèls ostau e ges dejós deth lumedan, a on vien a cercar era aigua es ciutadans.
Taus èren es esplendidi presents des dius en palai d’Alcinoo.
S’arturèc eth pacient e divin Ulisses entà contemplar tot aquerò; e dempús d’admirà’c, passèc rapidament eth lumedan, entrèc ena casa e trapèc as dirigents e princes des feacis aufrint damb es sues copes libacions ath susvelhant Argicida, qu’ère eth darrèr que l’ac hègen quan ja auien decidit ajaçar-se; mès eth pacient e divin Ulisses caminèc peth palai, enrodat ena espèssa broma que lo caperèc Minerva, enquia arribar aquiu a on èren Arete e eth rei Alcinoo.
Alavetz estirèc Ulisses es sòns braci entàs jolhs d’Arete, se dissipèc era divina broma, amudiren toti es dera casa en veir ad aqueth òme que contemplauen admiradi, e Ulisses comencèc era sua pregària d’aguesta sòrta:
Dempús d’auer patit fòrça, vengui entath tòn espós, entàs tòns jolhs e entà toti aguesti convidadi, as quaus volguen es dius autrejar-les víuer erosament e poder legar es sòns bens as hilhs que dèishen enes sòns palais atau coma tanben es aunors qu’eth pòble les age autrejat.
Dit aquerò, se seiguec ath cant deth huec deth larèr, en cendre; e toti amudiren e demorèren en silenci.
Mès, fin finau, er ancian eròi Equenèu qu’ère eth de mès edat entre es barons feacis e destacaue per çò dera sua eloqüéncia, en saber-se’n de moltes e plan ancianes causes, les arenguèc benevòlament e les didec:
Que non ei bon ne digne entà tu, qu’er òste sigue seigut en solèr, sus eth cendre deth larèr; e aguesti se trapen intimidadi demorant que parles.
Au, donc, lhèua- te, hè-li seir en ua cagira de claus d’argent, e ordena as eralds que barregen vin entà aufrir libacions a Zèus, que se vante damb er arrai, diu qu’acompanhe as venerables suplicants.
Quan entenec aquerò era sagrada potestat d’Alcinoo, agarrant damb era sua man ath prudent e sagaç Ulisses, lo lheuèc deth costat deth huec e lo hec sèir en ua cagira esplendida, en tot ordenar que l’ac deishèsse un hilh sòn, eth valerós Laodament, que se seiguie ath sòn costat e l’ère fòrça estimat.
Ua esclaua li balhèc eth lauamans, qu’amiaue ua magnifica gèrra d’aur e vessèc ena plata d’argent, e botèc dauant d’Ulisses ua apolidida taula.
Era venerabla sirventa li hec a vier pan e deishèc sus era taula un bon nombre d’aliments, en tot obsequiar-lo damb aqueri qu’auien reservadi.
Eth pacient e divin Ulisses comencèc a béuer e a minjar; e alavetz eth poderós Alcinoo li didec ar erald:
Atau s’exprimic.
Pontonoo aboquèc eth doç vin e lo distribuic a toti es presents, dempús d’auer aufrit en copes es primicies.
E quan aueren hèt era libacion e begut tot çò que poderen, Alcinoo les arenguèc d’aguesta sòrta:
Ara qu’auetz sopat, anatz-vo’n toti a ajaçar-vos enes vòstes cases: deman, en trincar eth dia, cridaram a un màger nombre d’ancians, tractaram ath forastèr coma òste en palai, aufriram as divinitats beròis sacrificis, e parlaram dera partença d’aqueth entà que posque, sense fatigues ne trebucs, en tot acompanhar-lo nosati, arribar rapida e alègrament ena sua pàtria, encara que sigue plan luenh, e non age de patir cap mau abans d’entornar en sòn país; pr’amor que, ja ena sua casa, patirà çò qu’eth fado e es grèus Parcas dispausèren en hilar es hius quan sa mair l’amainadèc.
E se siguesse un des immortaus, qu’a baishat deth cèu, mos deuen premanir bèra causa es dius; pr’amor qu’enquia ara, tostemp se mos an apareishut clarament quan les aufrim sacrificis, e mingen, seigudi damb nosati, aquiu a on minjam es auti.
Li responec er engenhós Ulises: “Alcinoo!
Pensa ua auta causa, donques que non sò semblable ne en còs ne en amna as immortaus que possedissen er ample cèu, senon as mortaus òmes: que me posqui semblar damb es mies penes as barons que d’eri vo’n sapiatz qu’an tengut malastres per volontat des dius.
Mès deishatz-me sopar, encara que me senta aclapat; que non i a causa tant importanta coma eth vrente, que mos obligue a pensar en eth, encara que mos trapem fòrça afligidi o damb er esperit plen de penes coma me trapi en aguesti moments, mos ahisque tostemp a minjar e a béuer, e en aguesti moments me hè desbrembar toti es mèns trabalhs, ordenant-me que l’assadora.
E vosati, pressatz-vos, tanlèu arribe era Auròra, e hètz que jo, ò malerós, torna ena mia pàtria, encara qu’aja patit fòrça.
Atau didec.
Toti aprovèren es sues paraules e conselhèren qu’er òste siguesse amiat entara sua pàtria, donques que tot aquerò que didie ère pro rasonable.
Hètes es libacions e en auer begut toti çò que volèren, se n’anèren enes sues respectiues cases; mès eth divin Ulisses se demorèc en palai e ath sòn costat se seigueren Arete e eth deifòrme Alcinoo, mentre es esclaues retirauen çò qu’auien servit entara taulejada.
Arete, era des blanqui braci, siguec era prumèra en parlar, pr’amor que, en contemplar es beròis vestits d’Ulisses, arreconeishèc eth mantèl e era tunica qu’auie hargat amassa damb es sues sirventes.
E de seguit li didec ar eròi aguestes alades paraules:
Prumèr de tot te voi preguntar jo madeisha.
Qui ès e de quin país vies?
Qui te balhèc aguesti vestits?
Li responec er engenhós Ulisses: “Que serie de mau hèr, ò reina, condar peth menut es mèns malastres, donques que me les manèren en abondor es dius celestiaus; mès te vau a parlar d’aquerò que me preguntes e m’interrògues.
I a en mar ua isla luenhana, Ogigia, a on demore era hilha d’Atlant, era dolosa Calipso, de beròies trenes, divessa poderosa que non se hè damb degun des dius ne des mortaus òmes; mès a jo, ò malerós, me hec a vier ena sua casa bèra musa, dempús que Zèus henesse era mia velòça nau ath miei deth vinós mar, en tot lançar contra era er ardent arrai.
Periren es mèns esforçadi companhs, mès jo m’agarrè ena quilha deth vaishèth, anè errant pendent nau dies e ena dètzau e escura net m’amièren es dius ena isla Ogigia a on s’està Calipso, de beròies trenes, terribla divessa: aguesta me cuelhec, me tractèc sollicita e amorosament, me tenguec e me didec soent que me harie immortau e exemptat dera vielhesa entà tostemp, sense que jamès auesse artenhut persuadir-me.
Aquiu siguí pendent sèt ans, e adaigüè de contunh damb lèrmes es divines vestimentes que me balhèc Calipso.
Mès quan arribèc eth ueitau an, m’ahisquèc e me convidèc a partir; ja sigue per bèth messatge de Zèus, ja sigue perque eth sòn pensament auie cambiat.
Me manèc en ua barca de husta damb fòrça estacadures, me dèc abondós pan e vin doç, me botèc vestits divins e me manèc favorable e tranquil vent.
Naveguè pendent dètz-e-sèt dies, trauessant eth mar; tath dètz- e-ueitau podí veir es ombrius montes dera vòsta tèrra e a jo, ò malerós, se m’alegrèc eth còr.
Mès encara auia de trapar fòrça trebucs que m’amiarie Neptun, que secodís era tèrra: eth diu lheuèc vents contraris, en tot empedir-me eth camin, e botgèc eth mar immens; de tau sòrta qu’es ondades non me permetien a jo, que daua prigondes alendades, demorar ena barca, e aguesta siguec esbauçada lèu lèu pera tempèsta.
Alavetz nadè, trauessant er abisme, enquia qu’eth vent e era aigua m’amièren en vòste país.
En gésser deth mar, era ondada m’aurie clauat contra era tèrra fèrma, en tot lançar- me contra un malh en un lòc funèst; mès arreculè nadant e arribè en un arriu, qu’eth sòn endret me semblèc fòrça bon per non auer arròques e formar coma un refugi contra es vents.
Me deishè quèir sus era tèrra, en tot recuperar er alend; mès arribèc era divina net e m’aluenhè der arriu, que neurissen es celestiaus ploges, me calè a dormir entre uns arbilhons, dempús d’auer amolonat huelhes ath mèn entorn, e me bohèc un diu un saunei plan prigond.
Aquiu, entre es huelhes e damb eth còr trist, dormí pendent tota era net, tot eth maitin e eth meddia; e en cogar-se eth solei me deishèc eth doç saunei.
Vedí alavetz as sirventes dera tua hilha jogant ena plaja amassa damb era, que se retiraue a ua divessa.
Li supliquè e non li manquèc eth bon sen, coma non se demorarie que demostrèsse enes sues accions ua persona joena que se trapèsse en aguesta situacion, donques qu’es joeni tostemp hèn inconscientament.
M’autregèc abondós pan e vin nere, ordenèc que me lauèssen en arriu e me balhèssen aguesti vestits.
Li responec Alcinoo en tot díder: “Òste!
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò eròi!
Li responec Alcinoo dident: “Òste!
Que non i a en mèn pièch un còr de tau sòrta que s’irrite sense motiu, e çò de milhor ei tostemp çò mès just.
Pro que, peth pair Zèus, Minerva e Apòllo!, en èster eth qu’ès, auesses cuelhut ara mia hilha coma esposa e siguesses cridat gendre mèn, en tot demorar-te damb nosati.
Te balharia casa e riqueses, se de bon voler te demorèsses; que contra era tua volontat cap feaci t’a d’arturar, donques qu’aquerò non agradarie ath pair Zèus.
E a compdar d’ara decidisqui, entà que te’n sàpies, qu’era tua partença se harà deman: mentre dormisques, vençut peth dromilhon, es companhs remaràn per mar en cauma enquia qu’arribes ena tua pàtria e ena tua casa, o entà aquiu a on volguesses, encara que sigue plan mès luenh qu’Eubea; era quau diden que se trape fòrça luenh es ciutadans que la vederen quan amièren ath ròi Radamant a visitar Tici, hilh dera tèrra; arribèren aquiu en un solet dia e sense cansar-se acabèren eth viatge e entornèren enes sues cases.
Tau didec; s’alegrèc eth pacient e divin Ulisses e, pregant, parlèc d’aguesta manèra:
Atau aguesti conversauen.
Arete, era des blanqui braci, manèc as esclaues que botèssen un lhet dejós deth portau, l’aprovedissen de beròies vanes de porpra, estenessen per dessús tapissi, e deishèssen cotonejades tuniques entà abrigar-se.
Es pincèles gesseren deth palai damb halhes alugades, e en acabar de premanir diligentament eth lhet, se presentèren a Ulisses e lo cridèren damb aguestes paraules:
Atau dideren, e li semblèc agradiu dormir.
D’aguesta sòrta eth pacient Ulisses dormic aquiu, en mofle lhet, dejós deth sonor portau.
E Alcinoo s’ajacèc en interior dera excèlsa casa, e ath sòn costat era reina, dempús de premanir-li lhet e jaça.
Tanlèu campèc era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, se lheuèren deth lhet Alcinoo e Ulisses, eth d’alègre linhatge, assolador de ciutats.
Era sagrada potestat d’Alcinoo se botèc dauant de toti es auti, e amassa se filèren entara agora, qu’es feacis auien bastit apròp des naus.
Quan arribèren se seigueren en ues pèires trabalhades, es uns ath costat des auti; mentretant, Palas Minerva, transfigurada en erald deth prudent Alcinoo, recorrie era ciutat e pensaue ena tornada deth magnanim Ulisses ena sua pàtria.
E era divessa, apressant-se a cada baron, les dirigie aguestes paraules:
Dident aquerò, les possaue eth còr e era animositat.
Era agora e es sòns sètis s’aumpliren lèu de barons que s’anauen amassant, e èren en gran nombre es que contemplauen damb admiracion ath prudent hilh de Laertes, pr’amor que Minerva difonec era gràcia peth cap e pes espatles d’Ulisses e hec que semblèsse mès naut e mès gròs entà qu’a toti es feacis les siguesse agradiu, temible e venerable, e amièsse a tèrme es molti jòcs que damb eri l’auien de provar.
E tanlèu coma acodiren es ciutadans, un còp amassadi toti, Alcinoo les arenguèc d’aguesta sòrta:
Aguest forastèr, que sabi pas se qui ei, arribèc perdut en mèn palai (ja vengue des òmes d’Orient o d’Occident), e mos suplique tu per tu que cuelhem era decision d’amiar-lo entara sua pàtria.
Esdeguem-mos, donc, entà amiar-lo, coma ac auem hèt anteriorament damb fòrça d’auti; pr’amor que degun des que vengueren ena mia casa, li calec estar-se massa temps alendant pera tornada.
Au, donc, botem en mar divin ua nera nau sense estrear e alistem d’entre eth pòble es cinquanta dus joeni qu’agen estat mès excellents enquia ara.
E, estacant ben es rems enes bancs, gesquen dera embarcacion e premanisquen de seguit ua taulejada en mèn palai; qu’a toti les vau a balhar en abondor.
Aquerò ordeni as joeni; mès, a vosati reis qu’amiatz eth scèptre, vietz ena mia beròia casa entà que hestegem ena sala ath nòste òste.
Qu’arrés se remisque.
Quan atau auec parlat, se metec en marcha; lo seguiren es reis, qu’amiauen eth scèptre, e er erald anèc a cridar ath divin poèta.
Es cinquanta dus joeni alistadi, complint era orde deth rei, se filèren entara arriba der estèrle mar; e, quan arribèren a on ère era nera embarcacion, la lancèren en prigond mar, botèren eth pau e es veles, e estaquèren es rems damb correges, en tot hè’c tot de manèra avienta.
Despleguèren dempús es blanques veles, anclèren era nau ena prigonda aigua, e ara seguida se n’anèren entara gran casa deth prudent Alcinoo.
Entada eri immolèc Alcinoo dotze oelhes, ueit porcèths de blanqui dents e dus flexibles buèus: toti sigueren esbocinadi e premanidi, e se premanic un agradiu repais.
Campèc er erald damb er amable poèta qu’era Musa estimaue fòrça e l’auie dat un ben e un mau: lo privèc dera vista e l’autregèc eth doç cant.
Pontonoo lo botèc ath miei des convidadi en ua cagira de claus de plata, en tot apropar-la ena excèlsa colomna; e er erald li pengèc en un clau era sonora citara, mès amont deth cap, l’ensenhèc a agarrar-la damb es mans e l’apressèc un petit tistèr, ua polida taula e ua copa de vin entà que beuesse tostemp que volesse.
Toti agarrèren era parva qu’auien ath dauant.
E, a penes assadorat eth desir de minjar e de béuer, era Musa ahisquèc ath poèta tà que celebrèsse era glòria des guerrèrs damb un cant qu’era sua fama arribaue alavetz en ample cèu: era disputa d’Ulisses e deth Pelida Aquilles, qu’aueren ena esplendida taulejada en aunor des dius damb orribles paraules, mentre eth rei d’òmes Agamemnon s’alegraue ath sòn laguens en veir que pelejauen es milhors des aquèus; donques que Febo Apòllo l’ac auie pronosticat ena divina Pito, quan er eròi passèc eth lumedan de pèira e anèc a consultar- lo en tot dider-li qu’a compdar d’aqueth moment començarie a resolver-se era calamitat entre teucri e danaus per çò dera decision deth gran Zèus.
Tau ère çò que cantaue eth gloriós poèta.
Ulisses cuelhec damb era sua robusta man eth gran mantèl de color porpra e se lo botèc per dessús deth cap, caperant eth sòn ròstre beròi, donques que li hège vergonha que gessessen lèrmes des sòns uelhs dauant des feacis; E quan eth divin poèta deishèc de cantar, se shuguèc es lèrmes, se treiguec eth mantèl deth cap, e, cuelhent ua copa dobla, hec libacions as divinitats.
Mès, quan aqueth tornèc a començar, Ulisses se caperèc de nauèth eth cap e tornèc a plorar.
Arrés se n’encuedèc que vessaue lèrmes, exceptat d’Alcinoo; eth quau, seigut ath sòn cstat, lo vedec e se n’encuedèc, entenent tanben qu’alendaue prigondament.
E alavetz didec eth rei as feacis, aimants de manejar es rems:
Quan atau auec parlat se metec en marcha, e es auti lo seguiren.
Er erald pengèc deth clau era sonora citara e, cuelhent dera man a Demodòc, lo treiguec dera casa e l’anèc guidant, peth madeish camin qu’auien anat es nòbles feacis, entà admirar es jòcs.
Se filèren toti entara agora, seguidi d’un revolum de gent; e aquiu se meteren de pès molti e vigorosi joeni.
Se lheuèren Acreonèu, Ociale, Elatrèu, Nautèu, Primnèu, Anquiale, Eretmèu, Pontèu, Toon, Anabesinèu e Anfiale, hilh de Polinèu Tectonida; se lheuèc tanben Euriale, parièr a Mart, funèst entàs mortaus, e Naubolides, eth mès excellent en còs e beresa de toti es feacis dempús der irreprochable Laodamant; e se lheuèren, a tot darrèr, es tres hilhs der illustre Alcinoo: Laodamant, Halie e Clitonèu, semblable a un diu.
Comencèren en tot provar-se ena corsa.
Partiren ath madeish temps dera rega, e volauen leugèrs e quilhauen povàs pera planhèra.
Se provèren d’auti ena fatigosa luta, e Euriale vencec a guairi en era subergessien.
En saut, que siguec Anfiale superior as auti; en lançament deth disc subergessec Elatrèu sus toti; e ena bòxa, Laodamant, eth brave hilh d’Alcinoo.
E quan toti s’aueren divertit damb es jòcs, Laodamant, hilh d’Alcinoo, les parlèc atau:
Euriale li responec de seguit: “Laodamant!
Que son fòrça avientes es tues rasons.
A penes ac entenec, s’auancèc eth brave hilh d’Alcinoo, se botèc ath miei de toti e li didec a Ulisses:
Li responec er engenhós Ulisses: “Laodamant!
Per qué m’ordenatz taus causes entà hèr- me burla?
Mès qu’enes jòcs era mia amna se tier as sues penes, que son moltes es qu’è patit e tengut.
Mès Euriale li responec, en tot repotegar-lo, d’aguesta sòrta: “Òste!
Non me pensi, de vertat, que sigues un baron instruit enes molti jòcs que se tien entre es òmes; mèsalèu te retires a un capitan de marinèrs traficants, que s’està assiduament ena nau de molti bancs entà brembar-se’n dera carga e susvelhar es mèrces e es guanhs degudi as rapines.
En tot guardar-lo damb treble ròstre, li repliquèc er engenhós Ulisses: “Òste!
Que parlères mau e me sembles un insensat.
Es dius non an repartit dera madeisha manèra a toti es òmes es sòn amables presents: beresa, engenh e eloqüéncia.
Un òme, inferior peth sòn aspècte, receb d’ua divinitat er ornament dera eloqüéncia e ja toti se compladen en guardar-lo, quan les arengue damb fèrma votz e doça modéstia, e lo contemplen coma a un musa se va caminant pera ciutat; mentre que, ath contrari, un aute se retire as immortaus pera sua portadura e non a cap gràcia ena forma de parlar.
Atau eth tòn aspècte ei irreprochable e un diu non t’aurie configurat de ua auta manèra; mès era tua intelligéncia qu’ei ruda.
M’as ahiscat er in en pièch en dider-me causes inconvenentes.
Que non sò ignorant enes jòc, coma tu dides, mèsalèu me pensi que me poirien compdar entre es prumèrs mentre auí confiança ena mia joenessa e enes mies mans.
Didec; e, lheuant-se impetuosament sense deishar eth mantèl, cuelhec un disc màger, mès o plan mès pesant qu’es que solien lançar es feacis.
Lo hec virar un shinhau, e lo lancèc deth robust braç, e era pèira gessec fiulant e damb tanta fòrça qu’es feacis, illustres navegants que tien longui rems, s’inclinèren en solèr.
Eth disc, corrent velòç dès que lo deishèc anar era man, depassèc es senhaus de toti es lançaments.
E Minerva, transfigurada en baron, botèc eth senhau convenent e les didec atau:
Atau parlèc.
S’alegrèc eth divin Ulisses, en tot padegar-se per trapar laguens deth circ, a un companh benevòl.
E alavetz les didec as feacis, damb votz mès doça:
E ena rèsta des jòcs, aqueth que li posse eth sòn còr a provar-se damb jo, que vengue aciu (donques que m’auetz emmaliciat fòrtament) pr’amor qu’enes còps de punh, ena luta o ena corsa, ad arrés refusi d’entre toti es feacis, exceptat de Laodamant, qu’ei eth mèn lotjaire: qui lutarie damb aqueth que l’acuelh amistosament?
Insensat e miserable ei aqueth que provòque enes jòcs ath que l’a recebut coma òste en tèrra estranha, donques que damb aquerò se damnatge ada eth madeish.
Des auti non ne refusi a degun ne les mesprèdi; senon que me prepausi coneisher-les e provar-me damb toti cara a cara; donques que non sò totafèt inèpte en quinsevolh jòc que se trape en usatge entre es òmes.
Sai manejar ben er ornat arc, e seria eth que prumèr heririe a un òme se lo lancèsse contra un revolum d’enemics, encara qu’un gran nombre de companhs siguessen ath mèn costat lançant flèches.
Eth solet que solie vencer-me quan es aquèus mos servíem der arc aquiu en pòble des troians, qu’ère Filoctetes; mès vos asseguri que depassi amplament a toti es auti, a guairi mortaus viuen actuaument e mingen pan en mon, pr’amor que damb es ancians barons non gausaria competir (ne damb Hercules, ne damb Eurite ecalense) qu’enquia e tot competien damb es immortaus.
Plan per aquerò moric eth gran Eurite en edat joena e non podec arribar a vielh en sòn palai: que l’aucic Apòllo, irritat de qué lo desfisèsse a tirar damb er arc.
Damb era lança arribi a on un aute non arribarà damb ua flècha.
Atau s’exprimic.
Toti amudiren e quedèren silenciosi.
E solet Alcinoo li parlèc d’aguesta sòrta:
Que non mos desagradèren es tues paraules donques que damb eres te prepausères mostrar eth valor qu’as, anujat de qué aguest òme te repoteguèsse laguens deth circ, en èster atau que cap mortau que pensèsse rasonablament botarie cap repotec ara tua bravesa.
Mès ara, cuelh atencion as mies paraules entà que, quan sigues ena tua casa e, minjant damb era tua esposa e es tòns hilhs, t’en brembes dera nòsta adretia, li posques condar a bèth eròi quines òbres mos assignèc Zèus a compdar des nòsti ancessors.
Que non èm irreprochables ena bòxa ne ena luta, senon fòrça rapids en córrer e excellents en governar naus, e tostemp mos agraden es taulejades, era citara, es balhs, es vestits nets, es banhs cauds e eth lhet.
Mès, au, dançaires feacis, gessetz es mès abils a dançar; pr’amor de qué er òste les digue as sòns amics, en tornar ena sua casa, guaire depassam as auti òmes ena navegacion, ena corsa, en balh e en cant.
Tau didec eth deifòrme Alcinoo.
Se lheuèc er erald e anèc a hèr-se a vier deth palai deth rei era citara.
Se lheuèren tanben nau jutges, qu’auien estat alistadi entre es ciutadans e s’encargauen de tot aquerò que hè as jòcs; e de seguit aplanèren eth solèr e formèren un ample e beròi rondèu.
Tornèc er erald e se hec a vier era citara entà Demodòc; aguest se metec ath miei, e es adolescents adreits ena dança, en botar-se ath sòn entorn, heriren damb es pès eth divin circ.
E Ulisses contemplaue damb grana admiracion es rapids cambiaments que hègen damb es pès.
Mès eth poèta, pulsant era citara, comencèc a cantar de forma beròia es amors de Mart e Venus, era dera beròia corona: se com se junhèren d’amagat e per prumèr viatge ena casa de Vulcan, e com aqueth li hec presents e fama ara jaça maridau deth sobeiran diu.
Eth Solei, que vedec era amorosa copulacion, anèc de seguit a condar-l’ac a Vulcan; e aguest, en enténer era agudenta naua, se filèc de cap ara sua harga, en tot agitar ath sòn laguens prepausi sinistres, botèc dessús deth talh era enòrma enclusa, e fabriquèc uns laci intrincables entà que s’estèssen fèrms aquiu a on les auie deishat.
Dempús que, cuelhut de colèra contra Mart, bastic aguesta enganha, partic entara cramba qu’auie eth lhet e estenec es laci en cercle e pertot ar entorn des pès deth lhet e penjant des bigues ua sòrta de hius de tarantèla qu’arrés aurie pogut veir, encara que siguesse un des benauradi dius, per çò d’auer-les hargat eth, damb grana astúcia.
E tanlèu venguec de subjectar era enganha ar entorn deth lhet, hèc veir que s’endralhaue entà Lemnos, ciutat ben bastida, qu’ei entada eth era mès agradiua des tèrres.
Non en bades ère Mart ara demora, e quan vedec que Vulcan, er illustre artesan, s’aluenhaue, se n’anèc entath palai d’aguest gloriós diu, avid der amor de Citerèa, era de beròia corona.
Venus, nauèth venguda deth costat de sa pair, eth poderós Saturn, se trapaue seiguda; e Mart, entrant ena casa, la cuelhec dera man e li didec atau:
Atau s’exprimic; e ada era li siguec agradiu ajaçar-se.
Non se tardèc a presentar-se eth gloriós Coish d’ambdús pès, que tornèc abans d’arribar ena tèrra de Lemnos, pr’amor qu’eth Solei ère ja ara demora e l’avisèc.
Venguec ena sua casa damb eth còr trist, s’arturèc en lumedan e, cuelhut de herotja colèra, cridèc d’ua manèra tant orribla, que l’enteneren toti es dius:
Vietz a presenciar aguestes causes ridicules e intolerables: Venus, hilha de Zèus, m’escarnís de contunh, a jo, que sò coish, en tot estimar ath perniciós Mart pr’amor qu’ei galhard e a es pès sans, tant que jo neishí feble; mès d’aquerò arrés n’a eth tòrt senon es mèns pairs que non m’aurien d’auer engendrat.
Veiratz se com s’an ajaçat en mèn lhet e dormissen, amorosament junhudi, e jo m’aclapi en contemplà’c.
Mès non demori que les dure eth jàder d’aguesta sòrta ne tansevolh pendent brèus instants, encara que s’estimen fòrça: lèu voleràn es dus non dormir, mès es enganhosi laci les subjectaràn enquia qu’eth pair me restituisque integrament era dòt que l’autregè pera sua hilha desvergonhada.
Tau didec; e es dius s’amassèren ena casa de pasiment de bronze.
Campèc Neptun, que sarre era tèrra; se presentèc tanben en brave Mercuri; arribèc atau madeish eth sobeirant flechaire Apòllo.
Es divesses se demorèren, per pudor, cada ua ena sua casa.
S’arturèren es dius, autrejadors de bens, en lumedan; e un arridolet inacabable se lheuèc entre es benauradi dius en veir er artifici der engenhós Vulcan.
E un d’eri li didec ath qu’auie mès apròp:
Atau aguesti conversauen.
Mès eth sobeiran Apòllo, hilh de Zèus, li parlèc a Mercuri d’aguesta manèra:
Li responec eth messatgèr Argicida: “Pro que se passèsse aquerò qu’as dit, ò sobeiran flechaire Apòllo!
Encara que m’estropèssen triple numèro d’intrencables laci, e vosati es dius e enquia e tot totes es divesses me siguéssetz guardant, se jo podessa dormir damb era daurada Venus!”.
Atau s’exprimic; e se lheuèc un nau arridolet entre es immortaus dius.
Mès Neptun non arrie, senon que li suplicaue de contunh a Vulcan, er illustre artesan, que deishèsse en libertat ath diu Mart.
E, en tot parlar-li, li didie aguestes alades paraules:
Li repliquèc alavetz eth gloriós Coish d’ambdús pès: “Non me manes tau causa, ò Neptun, que sarres era tèrra, donques que non ei bona era caucion que se prèste pes dolents.
Dit aquerò, era fòrça de Vulcan les treiguec es laci.
Eri, en veder-se liures d’eri, qu’èren tan fòrts, se lheuèren sense demora e partiren, eth entà Tracia e era alègra Venus entà Chipre e Pafos, a on a un bòsc e un perhumat autar: aquiu es Gràcies la lauèren, l’onheren damb er òli divin qu’emberís as sempitèrns dius e li botèren beròis vestits que deishauen admirat ad aqueth que les contemplaue.
Tau ère çò que cantaue eth gloriós poèta, e s’alegrauen d’entener-lo Ulisses e es feacis, que tien rems longui e son illustres navegants.
Alcinoo ordenèc alavetz que Halie e Laodamant dancèssen solets, donques que damb eri non competie arrés.
De seguit cuelheren enes sues mans ua polida pilòta de color porpra, que les auie het er engenhós Polibe; e er un, en meter-se entà darrèr, la lançaue entàs ombriues bromes, e er aute, hènt un bot, l’agarraue aisidamant abans de tornar a tocar damb es sòns pès en solèr.
Tanlèu coma se provèren en lançar era pilòta dretament, se meteren a dançar ena fertila tèrra, en tot alternar soent.
Aplaudiren es auti joeni qu’èren en circ, e se formèc ua gran cridadissa.
E alavetz eth divin Ulisses li parlèc a Alcinoo d’aguesta sòrta:
Prometeres demostrar qu’es vòsti dançaires son excellents e ac as complit.
Tau didec.
S’alegrèc era sagrada potestat d’Alcinoo e de seguit les parlèc atau as feacis, aimants de manejar es rems:
Que me semble er òste plan senat.
Au, donc, aufrim-li es dons dera ospitalitat, qu’ei aquerò que mos cau hèr.
Dotze illustres reis governatz coma princes ara poblacion e jo sò eth tretzau: que se hesque a vier cada un un mantèl ben lauat, ua tunica e un talent d’aur; e anem toti amassa a autrejar-les ar òste entà que, en veder-les enes sues mans, assistisque ath sopar damb eth còr alègre.
Atau les arenguèc.
Toti l’aplaudiren e, metent es mans ara òbra, li manèren as sòns respectius eralds entà que li hessen a vier es presents.
E Euriale responec d’aguesta sòrta:
Jo padegarè ar òste, tau que m’ordenes, e li balharè aguesta espada de bronze, qu’a eth punh de plata e ath sòn entorn ua gaina d’evòri nauèth rebracat.
En díder aquerò, botèc enes mans d’Ulisses era espada ornada de claus de plata e prononcièc aguestes alades paraules:
Se bèra des mies paraules t’a shordat, que se la hèsque a vier çò mès lèu possible es impetuosi remolins.
Li responec er engenhós Ulisses: “Fòrça salutacions te balhi jo tanben, amic!
Didec; e se calèc ena espatla aquera espada ornada de claus de plata.
En cogar-se eth solei, ja Ulisses auie ath sòn dauant polidi presents.
Les introduiren ena casa d’Alcinoo es esdegadi eralds e s’encarguèren d’eri es hilhs der illustre rei, que transportèren es plan beròis presents entà on ère era sua venerabla mair.
Tornèren toti en palai, precedidi pera sagrada potestat d’Alcinoo, e se seigueren en nautes cagires.
Calatz en huec un caudèr de bronze e escauhatz aigua entà que se laue er òste e en veir plaçadi en orde toti es presents que vien d’amiar-li es gloriosi feacis, s’alègre damb era taulejada e eth cant deth poèta.
Atau didec.
Arete manèc as esclaues que botèssen un gran trespès en huec.
Eres amièren en ardent huec un trespès que se tenguie entàs banhs, meteren aigua en caudèr e, recuelhent era lenha, l’aluguèren dejós.
Es ahlames enrodèren eth vrente deth caudèr e s’escauhèc era aigua.
Mentretant treiguec Arete dera sua cramba ua arca plan beròia e botèc en era es beròis dons (vestits e aur) que s’auien hèt a vier es feacis, e ath delà un mantèl e ua beròia tunica.
E ara seguida li parlèc ar eròi damb aguestes alades paraules:
A penes entenec aguestes paraules eth pacient divin Ulisses, ajustèc era tapa e li hec un complicat nud que l’auie ensenhat a hèr era venerabla Circe.
Ara seguida lo convidèc era sirventa a banhar-se en ua pila; e Ulisses vedec de bon grad eth banh caud, perque non suenhaue ara sua persona dès que partic dera casa de Calipso, era de beròis peus; qu’en era siguec atengut tostemp coma un diu.
Li responec er engenhós Ulisses: “Nausicaa, hilha deth magnanim Alcinoo!
Didec, e venguec a sèir-se ath costat deth rei Alcinoo, quan se se distribuien es porcions e se mestraue eth vin.
Campèc er erald damb er amable poèta Demodòc, tant aunorat pera gent, e lo hec sèir ath miei des convidadi, en tot apressar-lo ena excèlsa colomna.
E alavetz, er engenhós Ulisses, bracant un tròç dera esquia d’un porcèth de blanqui dents, que d’eth restaue encara era màger part e ère caperat d’abondós greish, li parlèc ar erald d’aguesta sòrta:
Atau didec; e er erald botèc era carn enes mans der eròi Demodòc, que, en receber-la, sentec que se l’alegraue era amna.
Toti agarrèren es parves qu’auien ath dauant.
E quan aueren satisfèc es talents de minjar e de béuer, er engenhós Ulisses li parlèc a Demodòc d’aguesta sòrta:
Jo te laudi mès qu’a cap aute mortau, donques que t’aurà ensenhat era Musa, hilha de Zèus, o eth madeish Apòllo, per çò dera beresa deth tòn cant er edart des aquèus e tot aquerò qu’amièren a tèrme, patiren e suportèren, coma se tu en persona ac auesses vist o l’ac auesses entenut referir a quauqu’un d’eri.
Mès, au, passem en un aute ahèr e canta se com ère dispausat eth shivau de husta bastit per Epèu damb era ajuda de Minerva; maquina enganhosa qu’eth divin Ulisses amièc ena acropòlis, dempús d’aumplir-la damb guerrèrs qu’arroïnèren a Troia.
Atau parlèc; e eth poèta, botjat per divin impuls, entonèc un cant qu’eth sòn començament ère qu’es aquèus se heren ena mar enes sues naus de molti bancs, dempús d’auer alugat eth campament, mentre quauqui uns ja se trapauen damb eth plan celèbre Ulisses ena agora des teucri, amagadi peth shivau qu’eri madeishi amièren arrossegant- lo entara acropòlis.
Cantèc se com es aquèus, gessent deth shivau, assolèren era ciutat; cantèc, tanben, se com, escampilhadi es uns per un costat e es auti per aute, anauen esbauçant era excèlsa ciutat, mentre qu’Ulisses, coma se siguesse Mart, agarraue eth camin dera casa de Deifobe, amassa damb eth deifòrme Menelau.
E referic se com aqueth auie gausat sostier un terrible combat, que d’eth artenhèc era victòria peth favor dera magnanima Minerva.
Tau siguec çò que cantèc er gloriós poèta; e mentretant, se consumie Ulisses, e es lèrmes vessauen des sòns uelhs e regolejauen pes sues caròles; dera madeisha manèra que plore ua hemna, abraçada ath sòn marit que queiguec dauant dera sua poblacion e dera sua gent entà que desliuressen deth dia crudèu dera ciuat e des hilhs (en veder-lo moribund e palpitant se li cale ath dessús e s’estarne en crits, es contraris la pataquegen damb es piques ena esquia en tot hèr-li a vier era esclavitud pr’amor de que patisque trabalhs e malastres, e eth dolor des.hè es sues maishères), atau Ulisses vessaue des sòns uelhs tantes lèrmes que botjaue a compasion.
A toti les passèc sense avertir que vessaue lèrmes, mens a Alcinoo; et quau, seigut ath sòn costat, se n’encuedèc e notèc, entenent ath delà que alendaue prigondament.
E de seguit les didec as feacis, aimants de manejar es rems:
Que dèishe Democòc de tocar era melodiosa citara, pr’amor que dilhèu aquerò que cante non ei agradiu a toti es auditors.
Dès que comencèrem eth sopar e se lheuèc eth divin poèta, er òste non a deishat de vessar doloroses lèrmes: solide li venguec ena amna bèra pena.
Mès, au, qu’acabe aqueth entà que mos alegrem toti, atau es lotjaires der òste coma eth madeish òste; qu’ei çò de milhor que se pòt hèr, donques qu’aguestes causes s’an premanti entath venerable òste, era sua amiada a tèrme e es presents que l’auem hèt coma mòstra d’estimacion.
Que cau tractar coma a un frair ar òste e ath suplicant, s’auem un shinhau de sen. E atau, non as d’amagar tanpòc damb astut designi çò que vau a preguntar-te, senon que serà plan milhor qu’ac manifèstes.
Ditz-me eth nòm que te cridauen ena tua poblacion eth tòn pair e era tua mair, es abitants dera ciutat e es vesins des entorns; que toti es òmes bravi o dolents les cau auer eth sòn, dès qu’an neishut, pr’amor qu’es pairs ac impausen a toti aqueri qu’amainaden.
Nomenta-me tanben eth tòn país, eth tòn pòble e era tua ciutat, pr’amor qu’es nòsti vaishèths, en voler complir eth tòn prepaus damb era sua intelligéncia, t’amien aquiu; pr’amor qu’entre es feacis non i a pilòts, ne es sues naus son aprovedides de timons coma era rèsta de vaishèths, senon que ja saben eres es pensaments e eth voler des òmes, coneishen es ciutats e es fertils camps de toti es païsi, trauèssen rapidament er abisme deth mar, encara que quinsevolh bugàs o broma baisha les capère, e non cranhen recéber cap mau o perder-se; encara que l’è entenut a díder ath mèn pair Nausitoo que Neptun mos guarde damb maus uelhs pr’amor qu’amiam sense recéber cap mau a toti es òmes, e afirmaue qu’eth diu harie naufragar en escur mar un ben bastit vaishèth des feacis, en tornar d’amiar a quauquarrés, e caperarie era vista dera ciutat damb ua grana montanha.
Atau s’exprimie er ancian, mès eth diu ac complirà o non, sivans volgue.
Ditz-me per qué plores e te planhes ath tòn laguens quan entenes referir er edart des aquèus, des danaus e d’Ilion.
Que l’ac dèren es divinitats, que decidiren era mòrt d’aqueri òmes entà que servissen as deth futur coma argument des sòns cants.
Dilhèu perderes dauant d’Ilion a bèth estimat, coma ath tòn gendre o ath tòn soèr, que son es persones mès estimades dempús des estacades damb nosati pera sang e eth linhatge?
IX Relats a Alcinoo.
Ciclopèa.
Li responec er engenhós Ulisses: “Rei Alcinoo, eth mès illustre de toti es ciutadans!
De vertat qu’ei beròi enténer a un pòèta coma aguest, qu’era sua votz se retire ara d’ua musa.
Non pensi que i age ua causa tant agradiua coma veir qu’era alegria regne en pòble e entre es convidadi, seigudi ordenadament en palai dauant des taules aprovedides de pan e de carn, escoten ath poeta, tant qu’eth servidor trè eth vin dera vaishèra e va aumplint es copes.
Tau espectacle me semble plan beròi.
Mès t’ahisquèc er in a preguntar-me es mèns luctuosi malastres, entà que plora encara mès e m’estarna en somics.
Quina serà era causa que condarè prumèr, quina darrèr, en èster tanti es malastres que me manèren es celestiaus dius?
Prumèr de tot, voi dider-vos eth mèn nòm entà que vo’n sapiatz e, a compdar d’ara, dempús que m’aja desliurat deth dia crudèu, siga jo eth vòste òste, a maugrat de demorar en ua casa qu’ei plan luenh.
Que sò Ulisses Laertiada, tan coneishut des òmes pera mia astúcia de tota sòrta; e era mia glòria arribe enquiath cèu.
Demori en Itaca, que se ve de luenh: en era i a eth monte Nerite, frondós e esplendid, e ath sòn entorn i a nombroses isles pròches entre eres coma Duliqui, Same e era seuvosa Jacinte.
Itaca non se lhèue guaire sus eth mar, ei plaçada mès luenhana, entar Occident (es autes, un shinhau desseparades, s’inclinen entar Orient e eth Meddia), ei aspra, mès bona elevaira de joeni; e jo non posqui trapar arren que sigue mès doç qu’era mia pàtria.
Calipso, era divina entre es divinitats, m’arturèc aquiu, en uedes tutes, en tot voler que siguessa eth sòn espós; e dera madeisha manèra era dolosa Circe d’Eea m’acuelhec anteriorament en sòn palai, desirant tanben cuelher-me coma marit; ne aquera ne aguesta artenheren convencer-me.
Que non i arren mès doç qu’era pàtria e qu’es pairs, encara que se demore en ua casa opulenta, mès luenhana, en un país estranh, desseparat d’aqueri.
Mès te vau a condar era mia tornada, plia de trebucs, era quau m’ordenèc Zèus dès que gessí de Troia.
Exortè ara mia gent tà que mos retirèssem ara prèssa, e es plan pècs non se deishèren persuadir.
Beueren fòrça, e tant que esgorjauen ena plaja gran nombre de oelhes e de buèus, de retorçadi còrnes, es cicons anèren a cridar a d’auti cicons vesins sòns; aguesti èren mès nombrosi e mès fòrts, e demorauen en interior deth país e sabien pelejar a shivau damb es òmes e enquia e tot a pè aquiu a on siguesse de besonh.
Arribèren autants peth maitin, coma son es huelhes e flors que pèishen ena primauèra; e ja se mos formèc a nosati, ò malerosi!, eth funèst destin que mos auie ordenat Zèus damb era fin de qué patíssem multitud de maus.
Se meteren en orde de batalha, mos ataquèren ath costat des velòces naus, e mos heríem recipròcament damb es bronzinades lances.
Tant que s’estèc eth maitin e anèc aumentant era lum deth sagrat dia, podérem resistir eth sòn atac, encara qu’èren superiors en nombre.
Mès dempús, quan eth solei se filèc de cap ara còga, es cicons derrotèren as aquèus, en tot hèr-les húger.
Mès non comencèren a botjar-se es concaves naus enquia auer cridat tres còps a cada un des malerosi companhs qu’acabèren era sua vida ena planhèra, heridi pes cicons.
Zèus, qu’amolone es bromes, suscitèc contra es vaishèths eth vent Borèas e ua tempèsta des.hèita caperèc de bromes era tèrra e eth mar, e era net queiguec deth cèu.
Es naus anauen de trauèrs, hent cabuçades; e eth fòrt vent esquincèc es veles en tres o quate tròci.
Alavetz amainèrem es naus, donques que cranhíem era nòsta perdicion; e ath mès córrer, a fòrça de rems, amièrem ad aqueres ena tèrra fèrma.
Aquiu siguérem ajaçadi dus dies damb es sues respectiues nets, en tot rosigar-mos era animositat era fatiga e es penes.
Mès, quan era Auròra, de polides trenes, mos hec a vier eth tresau dia, quilhèrem es paus, despengèrem es blanques veles e mos seiguérem enes naus, qu’èren amiades peth vent e pes pilòts.
E auria arribat sauve e segur ena tèrra pàtria, s’eth corrent des ondades e eth Borèas, que me desvièren en doblar eth cap de Malea, non m’auessen obligat a vagar luenh de Citera.
Sautèrem en tèrra, cuelhérem aigua, e lèu es companhs comencèren a minjar amassa, enes veleres naus.
E dempús d’auer tastat es aliments e era beuenda, manè a quauqui companhs (dus barons qu’alistè e hi que les acompanhèsse un tresau qu’ère erald) entà que se’n sabessen de qui èren es òmes que minjauen eth pan en aquera tèrra.
Partiren de seguit e s’amassèren damb latofagi, que non tramèren, plan que òc, era perdicion des nòsti amics; mès les balhèren entà minjar, lòtus, e guairi tastèren eth fruit deth madeish, doç coma era mèu, ja non volien balhar notícies ne tornar-se’n; mèsalèu desirauen estar-se damb es lotofagi, minjant lòtus, sense brembar-se’n de tornar entara pàtria.
Mès les amiè ara fòrça entàs concaves naus, e, encara que plorauen, les arrosseguè e les estaquè dejós des bancs.
E ordenè qu’era rèsta de fidèus companhs s’esdeguessen a entrar enes velòces embarcacions: non siguesse que bèth un mingèsse lòtus e non pensèsse ena tornada.
Ac heren de seguit, e, en tot sèir-se enes bancs, comencèren a herir damb es rems er esglumós mar.
Que non an agoras entà amassar-se entà deliberar, ne tanpòc leis, senon que demoren enes cims des nauti montes, laguens d’hotjades tutes; cada un mane sus es sòns hilhs e es sues hemnes, e non se hèn es uns damb es auti.
Non se ven en era ne vegades ne camps lauradi, senon qu’eth terren ei tostemp èrm e sense laurar, non i a òmes, e i a fòrça crabes.
Pr’amor qu’es Ciclòps non an naus de ròies proes, ne an artesants que les bastisquen naus de molti bancs (coma es naus que transpòrten mèrces a diuèrses poblacions enes frequents viatges qu’es òmes hèn peth mar, en tot trapar-se es uns as auti), es quaus aurien pogut hèr qu’aquera isla siguesse fòrça poblada, que non ei dolenta e balharie ath sòn temps fruits de tota sòrta, donques qu’a ath costat der esglumós mar prats umidi e trendes e aquiu era vinha jamès se perderie.
Era part der interior ei plana e se pòt laurar; e se poirie segar, ena sason oportuna, semiats fòrta nauti per èster eth solèr plan ric.
Possedís era isla un comòde pòrt, a on non son de besonh es amarres, ne cau lançar es ancores, ne estacar còrdes; pr’amor que, en abordar aquiu, un ei sauve de tot, enquia qu’era animositat des marinèrs les ahisque a partir e eth vent bohe.
Nau de tot deth pòrt rage ua hònt d’aigua neta, ath dejós d’ua tuta qu’ath sòn entorn an creishut arbes.
Aquiu, donc, mos amièren es naus e bèth diu mos deuec guidar en aquera net escura qu’en era non vedíem arren, pr’amor qu’era broma ère abondosa ar entorn des vaishèths e era lua non ludie en cèu, que caperauen es bromes.
Arrés vedec damb es sòns uelhs era isla ne es granes ondades que se trincauen ena tèrra, enquia qu’es naus de molti bancs aueren abordat.
Alavetz pleguèrem totes es veles, sautèrem ena arriba deth mar e, en autrejar- mos ath saunei, demorèrem que campèsse era divina Auròra.
Alavetz es ninfes, hilhes de Zèus qu’amie era egida, lheuèren crabes entà que podessen minjar es mèns companhs.
Ara seguida cuelhérem des vaishèths es corvadi arcs e es flèches de longa punta, mos distribuirem en tres grops, tirèrem, e lèu ua divinitat mos aprovedic d’abondosa caça.
Qu’èren dotze es naus que me seguien e a cada ua li corresponeren nau crabes, en tot desseparar-ne dètz, entà jo solet.
E ja tot eth dia, enquiara còga deth solei, siguérem seigudi, minjant carn en abondor e beuent vin doç; qu’eth ròi liquid encara non mancaue enes naus, pr’amor que n’auíem hèt un gran aprovediment en cuélher era gran ciutat des cicons.
D’aquiu estant, tachàuem es uelhs ena tèrra des Ciclòps, qu’èren apròp, e vedíem eth hum e enteníem es votzes que balhauen, e es belecs des oelhes e des crabes.
Quan eth solei se coguèc e arribèc era net, mos ajacèrem ena vòra deth mar.
Mès, tanlèu se descurbic era hilha deth maitin, era Auròra des rosadi dits, les cridè en assemblada e les didí aguestes rasons:
Eri s’embarquèren de seguit e, en sèir-se per orde enes bancs, comencèren a herir damb es rems er esglumós mar.
E tanlèu arribèrem en aquera tèrra, qu’ère pròcha, vedérem en un des extrèms e lèu tocant ath mar, ua excèlsa tuta, qu’ada era balhauen ombra quauqui laurèrs.
Qu’ère un monstre orrible e non se retiraue as òmes que viuen de pan, senon a un seuvós cim qu’entre nauti montes campèsse isolat des auti cims.
Que me hec Maron esplendidi presents, donques que me regalèc sèt talents d’aur ben hargat, ua vaishèra de plata e dotze anfòres d’un vin doç e blos, beuenda de dius, que non coneishien es sòns sirvents ne es sues esclaues senon sonque eth, era sua esposa e ua codinèra.
Quan beuien aguest ròi licor, doç coma era mèu, metien ua copa deth madeish damb vint copes d’aigua; e dera vaishèra gessie ua flaira tan doça e divina, que non sense pena s’aurie renonciat a tastar-lo.
D’aguest vin amiaua un gran oire complètament plen e ath delà parves en un morralet; donques que ja d’eth prumèr moment s’imaginèc era mia animositat generosa que se mos presentarie un òme dotat d’extraordinària fòrça, sauvatge, e desconeishedor dera justícia e des leis.
Entrèrem e mos metérem a contemplar damb admiracion, e ua a ua, totes es causes: qu’auie superficies cargades de hormatges; es estables rebossauen d’anhèths e crabòts, en tot trapar-se embarradi a despart des grani, es mejans e es nauèth neishudi; e regolejaue eth serum de totes es vaishères, gèrres e gibrelhs, que li servien entà rebastar.
Es companhs comencèren a suplicar-me que mos héssem a vier quauqui hormatges e que partíssem; e que dempús, en trèir rapidament es crabòts e es anhèths des estables, e amiar-les ena velèra nau, reguéssem de nauèth eth salat mar.
Mès jo non me deishé convéncer (qu’aurie estat fòrça milhor cuélher eth sòn conselh) damb eth prepaus de veir ad aqueth e veir se m’aufrie es dons dera ospitalitat.
Mès era sua aparicion non auie d’èster agradiua as mèns companhs.
Amiaue ua gran carga de lenha seca entà premanir eth sòn repais, e la descarguèc laguens dera tuta damb tau tarrabastalh que nosati, cuelhudi pera pòur, mos refugièrem ara prèssa en çò mès interior dera tuta.
Dempús botèc ena espaciosa tuta totes es oelhes qu’auie de rebastar, deishant ena pòrta, laguens deth recinte de nautes parets, es mardans e es bocs.
Dempús barrèc era pòrta damb ua gran pèira que quilhèc damb fòrça e que non l’aurien pogut botjar vint-e-dus cars de quate arròdes.
Autant de gran ère era pèira que botèc ena pòrta d’entrada!
Se seiguec de seguit, rebastèc as oelhes e as belegaires crabes, tot coma cau, e a cada ua li botèc eth sòn hilhet.
Mentretant, en tot calhar era mitat dera blanca lèit, l’amolonèc en petits tistèrs de vime, e vessèc era rèsta en uns veires entà beuer-la-se quan volesse sopar.
Acabadi lèu lèu taus trabalhs, aluguèc eth huec e, en veder-mos, mos hec aguestes preguntes:
Se qui ètz?
D’a on auetz vengut navegant per umidi camins?
Mos trincaue eth còr eth temor que mos produic era sua grèu votz e eth sòn aspècte monstruós.
Mès, ça que la, responí d’aguesta sòrta:
Mos vantam d’èster guerrèrs d’Agamemnon Atrida qu’era sua glòria ei immensa dejós deth cèu (tan grana ciutat a esbauçat e a tanti òmes a hèt perir!
Respècta, donc, as dius, baron excellent; que nosati èm ara es tòns suplicants.
Qu’ès un pèc o vies de luenhanes tèrres quan m’exòrtes a crànher as dius e a sauvar-me dera sua colèra; qu’es Ciclòps non ne hèn cabau de Zèus, qu’amie era egida, ne des benauradi dius, pr’amor qu’èm mès poderosi qu’eri; e jo non te perdonaria ne a tu ne as tòns companhs per temor ara enemistat de Zèus, s’eth mèn in non m’ac manèsse.
Mès era sua intencion non me passèc inavertida a jo, que sai tantes causes e de nauèth li parlè damb enganhoses paraules:
Eth Ciclòp, damb animositat crudèu, non me responec; mès, en tot lheuar- se còp sec, estenec era man entàs companhs, n’agarrèc a dus e, coma se siguessen cadèls, les lancèc en solèr damb tanta violéncia qu’eth cervèth gessec entath solèr e banhèc eth tèrra.
Ara seguida les esbocinèc es membres, se premanic un sopar e se metec a minjar coma un ahaimat leon, non deishant ne es intestins, ne era carn, ne es uassi.
Nosati contemplàuem aqueth òrre espectacle damb lèrmes enes uelhs, lheuant es nòstes mans entà Zèus, pr’amor qu’era desesperacion s’auie calat ath nòste laguens.
Eth Ciclòp, tanlèu auec aumplit eth sòn enòrme vrente, avalant carn umana e beuent lèit soleta, s’ajacèc ena tuta estirant-se ath miei des oelhes.
Alavetz cuelhí en mèn còr eth prepaus d’apressar-me ada eth e, treiguent era agudenta espada que penjaue dera mia cueisha, herir-lo en pièch a on es entralhes enròden eth hitge, en tot paupar-lo abans; mès m’arturèc ua auta consideracion.
Qu’auríem, plan que òc, perit aquiu d’espaventosa mòrt, per çò de non poder trèir damb es nòstes mans era gran pèira qu’eth Ciclòp placèc ena entrada.
E atau, alendant, demorèrem que campèsse era divina Auròra.
Acabades lèu taus trabalhs, metec man a dus mès des mèns companhs, e damb eri se premanic er esdejoar.
E en acabar de minjar, treiguec dera tuta eth bestiar, en tot remòir damb facilitat era arròca enòrma dera pòrta; mès de seguit la tornèc a plaçar, dera madeisha manèra que se bote en un carcais era tapa.
Mentre eth Ciclòp ahiscaue damb gran tarrabastalh as sues vegades entath monte, jo me demorè pensant en sinistres prepausi, pr’amor de veir se de bèra manèra me podia resvenjar e Minerva m’autregesse era victòria.
Fin finau me semblèc qu’era milhor solucion serie aguesta.
Estirada en solèr der estable se vedie ua gran branca d’olivèr verd, qu’eth Ciclòp auie bracat entà hér-la-se a vier quan se sequèsse.
Nosati, en campar-la, la comparàuem damb eth pau d’un nere e ample vaishèth de transpòrt, de vint rems, que trauèsse er abisme deth mar: tan longa e tan gròssa se mos presentèc ara vista.
M’apresè ada era e braquè ua estaca coma d’ua braça de longada, que l’autregè as companhs en tot ordenar-les que la polissen.
Tanlèu la deishèren lisa, amolè ua des sues puntes, l’enduresí, en tot passar-la per ardent huec, e l’amaguè suenhosament dejós des abondius hièms qu’auie escampilahdi pera tuta.
Ordenè alavetz que s’alistèssen per sòrts as que, amassant-se damb jo, gausarien quilhar era estaca e clauar-la en uelh deth Ciclòp quan eth doç saunei lo vencesse.
Les queiguec era sòrt as quate que jo madeish auria alistat entà tau ocasión, e m’amassè damb eri en tot formar jo eth cincau deth grop.
Pera tarde tornèc eth Ciclòp damb eth bestiar de beròies lanes, que venguie de pèisher, e hec entrar ena espaciosa tuta a totes es grasses bèsties, sense deishar-ne a cap laguens dera encencha; ja sigue perque sospechèsse de jo, ja sigue perque beth diu l’ac auesse manat.
Barrèc era pòrta damb era gran pèira; se seiguec, rebastèc as oelhes e as belegaires crabes, tot coma cau, e a cada un li botèc eth sòn hilhet.
Acabades rapidament aguestes causes, agarrèc a d’auti dus amics mèns e damb eri se premanic eth sopar.
Ath cap d’ua ora m’apressè ath Ciclòp e, amiant ena man ua copa de vin nere, li parlè d’aguesta sòrta:
Te l’amiaua entà hèr ua libacion en cas de cuelhesses pietat de jo e me manèsses entà casa, mès tu t’anuges de mala manèra.
Crudèu!
Atau li didí.
Cuelhec eth vin e se lo beuec.
E l’agradèc tant eth divin licor que m’en demanèc mès.
E quan es bugassi deth vin enrodèren era ment deth Ciclòp, li didí damb doces paraules: “Ciclòp!
Eth mèn nòm ei Arrés; e Arrés me cride era mia mair, eth mèn pair e toti es mèns companhs”.
Atau estirat, pleguèc eth sòn còth e lo vencec eth dromilhon, que tot ac venc: li gessie dera gòrja eth vin damb tròci de carn umana, e eructaue per çò d’èster cargat de beuenda.
Alavetz metí era estaca dejós der abondós brasèr, entà escauhar-la, e encoratgè damb es mies paraules as companhs, non siguesse que quauqu’un, cuelhut pera pòur se retirèsse.
Mès quan era estaca d’olivèr, per èster verda, ère a mand d’usclar e reludie intensament, venguí e la treiguí deth huec; m’enrodèren es mèns amics, e ua divinitat mos bohèc grana audàcia.
Eri, cuelhent era estaca d’olivèr, la clauèren per agudenta punta en uelh deth Ciclòp; e jo, en tot lheuar- me la hèja virar per aute costat.
Dera manèra qu’un òme trauque damb era barrina eth pau d’un vaishèth, d’auti lo botgen per dejós damb ua correja, qu’agarren pes dues extremitats, e aqueth vire contunhament, atau nosati, agarrant era estaca d’alugada punta, la hègem virar en uelh deth Ciclòp e era sang gessie ath torn deth pau caud.
L’usclèc eth caud bugàs paupetes e celhes, e es sòns vistons èren usclant e es sues arraïcs crepitauen pera accion deth huec.
Atau coma eth bronzinaire, entà balhar eth trempatge qu’ei era fòrça deth hèr, submergís en aigua hereda ua gran fauç o ua destrau que carrincle granament, dera madeisha manèra carrinclaue eth uelh deth Ciclòp ath torn dera estaca d’olivèr.
Hec eth Ciclòp un fòrt e òrre sorriscle, ressonèc era arròca e nosati, espauridi, hugérem ara prèssa; mès eth s’arrinquèc era estaca, tota tacada de sang, la lancèc furiós luenh d’eth e se metec a cridar damb nauti crits as Ciclòps que demorauen enes entorns, laguens de tutes, enes ventosi ticolets.
En enténer es sues votzes acodiren molti, es uns per un costat e es auti per aute, e s’arturèren dauant dera tuta e li preguntèren se qué l’angoishaue.
Dilhèu bèth òme se hè a vier es tues oelhes contra eth tòn desir?
O, dilhèu, t’aucissen damb enganha o damb fòrça?
Eth Ciclòp, gemegant per çò des grani dolors que patie, caminèc a paupes, treiguec era pèira dera pòrta e se seiguec ena entrada, estirant es sòns braci per s’un cas artenhie agarrar a quauquarrés que gessesse damb es oelhes: tan pèc demoraue que jo siguessa!
Pensè en tota sòrta d’enganhes e d’artificis, donques que se tractaue dera vida e un gran mau ère imminent, e fin finau me semblèc era milhor decision era que vau a dider.
Qu’auie uns mardans ben neuridi, beròis, grani, d’espessa e escura lan; e, sense badar boca, les estaquè de tres en tres, en tot entrelaçar vimes d’aqueri que sus eri dormie eth mostruós e injust Ciclòp: e atau, eth deth centre amiaue a un òme e es auti dus anauen en ambdús costats entà que sauvèssen as mèns companhs.
Tres mardans amiauen, per tant, a cada baron; mès jo, en veir qu’auie un aute mardan que subergessie entre totes es bèsties, lo monti pera esquia, m’èsguitli enquiath lanut vrente e me demori agarrat damb es dues mans ena plan abondosa lan, en tot estar-me en aguesta postura damb pacienta animositat.
Atau, alendant, demorèrem era aparicion dera divina Auròra.
Eth sòn patron, aclapat pes dolors, paupaue era esquia de totes es bèsties, qu’èren de pès, e eth pèc non se n’encuedèc qu’es mens companhs anauen estacadi enes pitraus des lanuts animaus.
Eth darrèr en cuélher eth camin dera pòrta siguec eth mèn mardan, cargat dera sua lan e de jo madeish que pensaua en moltes causes.
E eth robust Polifeme lo paupèc e atau li didec:
Per qué gesses dera tuta eth darrèr de toti?
Jamès te demorères darrèr des oelhes, senon que, caminant a pas seguit, peishies eth prumèr es trendes flors dera èrba, arribaues eth prumèr enes corrents des arrius e ères eth que prumèr desiraues tornar en estable en escurir.
Mès, ara vies, peth contrari, eth darrèr de toti.
Plan que òc traparàs mens eth uelh deth tòn patron, qu’avuglèc un òme marrit amassa damb es sòns perniciosi companhs, en tot pertorbar-li era ment damb eth vin, Arrés, mès me pensi qu’encara non s’aurà desliurat d’ua terribla mòrt.
S’auesses es mèns sentiments e podesses parlar, entà indicar-me a on s’està entà evitar era mia ràbia!
Quan siguérem un shinhau desseparadi dera tuta e deth corrau, baishè deth mardan e desliguè as amics.
De seguit agarrèrem aqueres gròsses bèsties de pautes leugères e, hent torns, arribèrem ena nau.
Es nòsti companhs s’alegrèren de veder-mos a nosati, que mos auíem desliurat dera mòrt, e comencèren a somicar e gemegar pes auti.
Mès jo, en hèr-les un senhau damb era celha, les enebí es plors e les manè que carguèssen de seguit ena nau moltes d’aqueres bèsties de beròia lan e tornèssem a regar era aigua salada.
S’embarquèren de seguit, e, en tot sèir-se per orde enes bancs, tornèren a herir damb es rems er esglumós mar.
E, en trapar-se tan luenh coma quan se dèishe d’enténer a un òme que cride, li parlè ath Ciclòp damb aguestes mordentes paraules:
Non auies de tier era tua gran fòrça entà minjar-te ena prigonda tuta as amics d’un baron sense defensa.
S’agitèc eth mar per çò dera queiguda dera gran pèira e es ondades, en refluir des deth mar, possèren era nau entath continent e l’amièren en tèrra fèrma.
Mès jo, agarrant damb es dues mans un plan long gancho, lo lancè en mar e ordenè as mèns companhs, en tot hér-les damb eth cap un senhau silenciós, que sarréssem damb es rems pr’amor de desliurar-mos d’aqueth perilh.
S’acorbaishèren toti e comencèren a remar.
Mès, quan siguérem laguens deth mar, a ua distància dobla qu’era d’abans, li parlè ath Ciclòp, a maugrat qu’es companhs m’enrodauen e sajauen de dissuadir-me damb doces paraules es uns per un costat e es auti per opausat.
Per qué vòs irritar ad aguest òme herotge que damb aquerò que lancèc en mar hec tornar era nau en tèrra fèrma a on mos pensàuem trapar era mòrt?
S’entenesse que quauquarrés cride o parle, mos esbauçarie eth cap e eth hustam dera nau, en tot lançar- mos un aspre blòc.
Mès non artenheren trincar era fermetat dera mia decision, e, damb eth còr irritat, li parlè un aute còp damb aguestes paraules:
Se compliren es ancians pronostics.
Que i auec aciu un endonviaire excellent e gran, Teleme Eurimida, eth quau destacaue en art endonviaire e arribèc ena sua veilhesa profetizant entre es Ciclòps: aguest, donc, me vaticinèc çò que se passe aué: que seria privat dera vista pera man d’Ulisses.
Mès demoraua jo qu’arribèsse un baron de grana estatura, galhard, de molta fòrça; e ei un òme petit, mespredable e amendrit eth que m’avuglèc eth uelh, en tot dominar-me damb eth vin.
Mès, au, torna, Ulisses, entà que t’aufrisca es dons dera ospitalitat e exòrta ath gloriós diu que bat era tèrra, a que t’amie entara pàtria; que sò eth sòn hilh e eth se vante d’èster eth mèn pair.
E eth Ciclòp preguèc de seguit ath sobeiran Neptun, lheuant es mans entar estelat cèu:
Mès s’eth destin vò que torne a veir as sòns e ara sua ben bastida casa e ara sua pàtria, que sigue tard e mau, en nau d’autrú, dempús de pèrder a toti es companhs, e que trape naui problèmes ena sua casa”.
Ara seguida cuelhec eth Ciclòp ua grana pèira, encara mès grana qu’era auta, la lancèc, en tot hè’c damb grana fòrça, darrèr deth nòste vaishèth de bluenca proa, e manquèc pòc entà que non artenhesse ena extremitat deth govèrn dera nau.
E cuelhent dera concava embarcacion es bèsties deth Ciclòp, mo’les repartírem de sòrta qu’arrés se demorèsse sense era sua part.
E en aguest repartiment que hec deth bestiar, es mèns companhs, de beròies armadures, m’assignèren eth mardan, ath delà de çò d’aute que me corresponie; e jo lo sacrifiquè ena plaja en aunor de Zèus, qu’amolone es bromes, e regne sus toti, en tot usclar en aunor sòn ambdúes espatles.
Mès eth diu, sense hèr-ne cabau des sacrificis, meditaue se com poirien arribar a perder-se totes es mies naus, de molti bancs, amassa damb es fidèus companhs.
E ja tot eth dia, enquiara còga deth solei, siguérem seigudi, minjant carn en abondor e beuent vin doç.
Quan eth solei se coguèc e venguec era net, mos ajacèrem ena arriba deth mar.
Mès, a penes se descurbic era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, ordenè as mèns companhs que pugèssen ena nau e desliguèssen es amarres.
S’embarquèren de seguit e, en sèir-se per orde enes bancs, tornèren a herir damb es rems er esglumós mar.
A Eolo li neisheren dotze hilhs en palai: sies hilhes e sies hilhs florissents; e autregèc aqueres ad aguesti entà que siguessen es sues esposes.
Toti amassa, ath costat der estimat pair e dera sua venerabla mair, gaudissen d’ua contunha taulejada qu’en era se mèstren moltes parves.
Pendent eth dia se flaire ena casa era aulor der aguisat e ressone tota damb era flaüta; e pera net dormís cada un damb era sua pudica hemna, sus tapissi, en emberit lhet.
Arribèrem, donc, ena ciutat e enes sues magnifiques cases, e Eolo me tractèc coma a un amic pendent un mes e me hec preguntes sus moltes causes (sus Ilion, sus es naus aquèes, sus era tornada des aquèus) e de tot aquerò l’informè degudament.
Quan volí partir e li demanè que me didesse adiu, non se remic e premanic eth mèn viatge.
M’autregèc alavetz, embarradi en un cuèr d’un buèu de nau ans qu’abans auie esgorjat, es bohades des bramaires vents; pr’amor que Saturn l’auie hèt arbitre d’eri, damb era facultat d’apasimar o d’ahiscar ath que volesse.
E estaquèc aguest cuèr ena concava nau damb un reludent hiu de plata, de sòrta que non gessie ne eth mendre fiulet; en tot manar-me eth Zefir entà que, bohant, amièsse es nostes naus e a nosati en eres.
Mès, en sòrta de succedir atau, mos auie de pèrder era nòsta pròpria imprudéncia.
Alavetz me sentí fatigat e me rendec eth doç saunei; pr’amor qu’auia governat sense pòsa eth timon dera nau, que non volí fidar ad arrés des amics entà qu’arribéssem mès lèu.
Es companhs parlauen es uns damb es auti sus aquerò que jo amiaua en mèn palai, en tot imaginar-se qu’ère aur e plata, recebudi coma present deth magnanim Eòlo Hipotada.
E quauqu’un d’eri didec d’aguesta sòrta ad aqueth qu’auie mès pròche:
Guaire estimat e aunorat ei aguest baron, de toti es òmes que demoren enes ciutats e tèrres a on arribe!
Que s’a het a vier molti e valuosi objèctes deth butin de Troia, mentre qu’es auti, enquia e tot auent hèt eth madeish viatge, tornaram en casa damb es mans uedes.
E ara Eòlo, en tot obsequiar-lo coma a un amic, acabe d’autrejar-li aguestes causes.
Prevalec aguest mau conselh e, desligant es mèns amics eth cuèr, s’escapèren damb grana fòrça toti es vents.
De seguit cuelhec as naus ua tempèsta e les amièc entath mar: eri plorauen, en veder-se luenh dera pàtria; e jo, rebrembant, meditè en mèn irreprochable esperit, se m’auia de lançar deth vaishèth e morir en mar, o pati’c tot en silenci e demorar-me entre es vius.
Qu’ac patí, me demorè en vaishèth e, caperant-me, m’ajacè de nauèth.
Es naus tornèren a èster amiades entara isla Eolia pera funèsta tempèsta que prebotgèc eth vent, mentre que gemegauen toti es que m’acompanhauen.
Mès, tanlèu auérem tastat eth minjar e era beuenda, cuelhí a un erald e a un companh e, en tot filar-mos de cap ath palai d’Eòlo, trapèrem ad aguest, que celebraue ua taulejada damb era sua esposa e es sòns hilhs.
Ja ena casa, mos seiguérem en lumedan, apròp des pòrtes, e eri s’estonèren en veder-mos e mos heren aguestes preguntes:
Quin funèst diu t’acace?
Toti amudiren e, fin finau, eth pair me responec:
Que non m’ei permetut cuélher ath mèn suenh e assegurar-li era vida a un baron que s’a hèt odiós as benauradi dius.
Dempús seguírem entà dauant, damb eth còr sarrat.
E ja anaue agotant era animositat des òmes aqueth shordaire remar, degut ara nòsta peguesa, donques que non vedíem cap mejan de tornar ena nòsta pàtria.
Aquiu un òme que non dormisse, poirie guanhar dues sodades: ua sauvant buèus; e era auta hènt a pèisher nombroses oelhes.
Autant abondius son es peishèus de dia e de nets!
Tanlèu arribèrem en magnific pòrt, qu’ère enrodat pes dus costats per escalabroses arròques e auie enes sòns extrèms arribes granes e opausades que deishauen un estret pas, toti amièren ad aguest es concaves naus e les amarrèren en concau pòrt, plan amassa, pr’amor qu’aquiu non se quilhen ondades ne granes ne petites e ua tranquilla cauma regne ath sòn entorn; mès jo deishè era mia nera embarcacion dehòra deth pòrt, ath costat d’un des extrèms e manè estacar es amarres en ua arròca.
Pugè dempús en un aspre guardadèr e d’aquiu estant non aubirè labors de buèus ne d’òmes, senon sonque eth hum que se lheuaue dera tèrra.
Volí enviar a quauqui companhs entà que se’n sabessen de quini òmes minjauen pan en aqueth parçan, e n’alistè a dus, en tot hèr-les acompanhar per un erald que siguec eth tresau.
Partiren e, seguint un camin planèr per a on es cars amiauen era lenha des nauti montes dera ciutat, pòc abans d’arribar ena poblacion trapèren a ua pincèla, era gloriosa hilha deth lestrigon Antifates, que baishaue ena hònt Artacia, de beròi corrent, pr’amor qu’aquiu anauen a aprovedir-se d’aigua es ciutadans.
Anèren dempús ena magnifica casa, trapèren laguens ara esposa, qu’ère nauta coma eth cim d’un monte, e cuelheren pòur.
Era hemna cridèc ath sòn marit, er illustre Antifates qu’ère ena agora, e aguest maquinèc contra es mèns companhs ua crudèu mòrt: en tot agarrar-ne rapidament a un, se premanic damb eth eth sopar, tant qu’es auti dus tornauen ath mès córrer entàs vaishèths.
Antifates cridèc pera ciutat e, en entener-lo, acodiren de pertot molti e fòrts lestrigons, que non semblauen òmes senon gegants, e de naut estant lançauen pèires fòrça pesantes: lèu formèc enes naus un terrible tarrabastalh costat ath còp pes crits des que morien e pera trincadissa des vaishèths; e es lestrigons, trauessant as òmes coma se siguessen peishi, se les hegen a vier entà celebrar un òrre hestau.
Mentre atau les aucien en prigond pòrt, treiguí era agudenta espada qu’amiua ath costat dera cama e braquè es amarres deth mèn vaishèth de bluenca proa.
Ara seguida exortè as mèns companhs, en tot ordenar-les que batessen es rems entà desliurar-mos d’aqueth perilh; e toti foetèren eth mar per pòur dera mòrt.
Damb satisfaccion hugérem ena mia nau dès es granes arròques enquiath mar; mès era rèsta de naus se perderen en aqueth lòc, totes ath còp.
Arribèrem dempús ena isla d’Eea, a on demoraue Circe, era de beròies trenes, divessa poderosa, dotada de votz, fraia carnau deth terrible Eetes; pr’amor qu’ambdús sigueren engendradi peth Solei, qu’alugue as mortaus, e an per mair a Perse, hilha der Ocean.
Apressèrem silenciosament eth vaishèth ena arriba, en tot hèr-lo entrar en un ample pòrt, e quauqua divinitat mos deuec amiar.
Sautèrem en tèrra, mos estèrem estiradi dus dies damb es sues nets, e mos rosigauen era animositat eth cansament e es penes.
Mès, tanlèu era Auròra, de beròies trenes, mos hec a vier eth tresau dia, agarrè era mia lança e era mia agudenta espada e partí de seguit entà un guardadèr, a veir s’artenhia veir labors d’òmes mortaus o percéber era votz des madeishi.
E, en auer pujat en ua nautada escalabrosa, me posè e se m’apareishec eth hum que se quilhaue dera espaciosa tèrra, en palai de Circe, entre ua espèssa euseda e ua seuva.
En moment qu’aubirè eth nere hum, me venguec ena ment eth desir de vier jo madeish a saber-me’n; mès, en pensà’c milhor, decidí tornar ena arriba, a on se trapaue era velèra nau, dispausar que mingèssen es companhs e manar-ne a quauqui uns entà que s’informèssen.
Comencè era tornada, e ja èra a pòca distància deth corvat vaishèth, quan bèth diu cuelhec pietat de veder-me solet, e hec gésser en camin un cèrvi de nauti còrnes; que dès es peishèus dera seuva baishaue entar arriu pr’amor de béuer, donques que l’auie cuelhut era calor deth solei.
A penes se presentèc, l’acertè damb era lança ena esquia, de tau sòrta qu’eth bronze lo trauessèc complètament.
Queiguec eth cèrvi, demorant estirat en povàs, e perdec era vida.
M’apressè ada eth e li treiguí era bronzinada lança, en tot botar-la en solèr.
Arrinquè dempús arrametes e vimes, e formè ua còrda coma d’ua braça, ben entortilhada pes dus costats, que damb era podí estacar amassa es pès dera enòrma bèstia.
Me la pengè en còth e endralhè es mèns passi entara nera nau, en tot emparar-me ena pica; donques que non l’auria pogut sostier ena esquia sonque damb era auta man, per çò d’èster tan grana aquera pèça.
Que non baisharam ena casa de Pluton, encara que sigam aclapadi, enquia que mos arribe eth dia fatau.
Dempús que s’aueren deleitat en contemplar-lo damb es sòns pròpris uelhs, se lauèren es mans e premaniren ua taulejada esplendida.
E ja tot eth dia, enquiara còga deth solei, siguérem seigudi, minjant carn en abondor e beuent doç vin.
Quan se coguèc eth solei e arribèc era net, mos ajacèrem ara vòra deth mar.
Mès, tanlèu se descurbic era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, amassè en assemblada as mèns amics e les parlè d’aguesta sòrta:
Ò amics!
A toti se les trincaue eth còr, en brembar-se’n des hèts deth lestrigon Antifates e des violéncies deth herotge Ciclòp, que se minjaue as òmes, e s’estarnèren en somics rambalhosament, e vessant abondoses lèrmes, encara qu’entad arren les serviren es sòns plors.
Hérem sòrts en un bronzinat casco e, coma gessesse era deth magnanim Eurilòc, partic damb vint-e-dus companhs que plorauen; e mos deishèren a nosati, que tanben somicauem.
Laguens d’ua val e en un lòc visible vederen eth palai de Circe, bastit de pèira trabalhada.
Ath sòn entorn i auie lops de montanha e leons, que Circe les auie encantat, autrejant-les funèstes drògues; mès aguesti animaus non escometèren as mèns òmes, senon que, en lheuar-se, vengueren a amorassar-les damb es sues coes plan longues.
Dera manèra qu’es gossets amorassen ath sòn patron quan torne deth hestau, pr’amor que les hè a vier quauquarren que satisfè eth sòn apetís, atau es lops, de fòrtes ungles, e es leons vengueren a amorassar as mèns amics, que s’espauriren de veir tan espaventosi monstres.
En arribar ena casa dera divessa de beròies trenes, s’arturèren en vestibul e enteneren a Circe que damb votz clara cantaue en interior, mentre trabalhaue ua tela grana, divina e tan fina, eleganta e esplendida, coma son es labors des divesses.
E Polites, capitan d’òmes, qu’ère entà jo eth mès estimat e respectable des companhs, comencèc a parlar-les d’aguesta sòrta:
En interior ei en tot cantar polidament bèra divessa o hemna que trabalhe ua gran tela, e hè ressonar tot eth pasiment.
Circe se lheuèc de seguit, dauric era magnifica pòrta, les cridèc e la seguiren toti imprudentament; a excepcion d’Eurilòc, que se demorèc dehòra per pòur d’ester enganhat.
Quan les auec ath laguens, les hec sèir en cagires e fautulhs, apraièc un brolhon de hormatge, haria e mèu frèsca damb vin de Pramnio, e metec en eth drògues pernicioses entà qu’es mèns desbrembèssen totafèt era tèrra pàtria.
Les ac balhèc, lo beueren, e, ara seguida, les toquèc damb ua vergueta e les embarrèc en porcarias.
E auien eth cap, era votz, es peus e eth còs coma es porcèths, mès era sua ment demorèc tan sancera coma abans.
Atau sigueren embarradi e toti plorauen; e Circe les autregèc entà minjar, haves, aglas e eth fruit deth cornèr, qu’ei çò que mingen es porcèths, que se meten ena tèrra.
Mès que non l’ère possible díder arren, a maugrat deth sòn desir, pr’amor qu’auie eth sòn còr en un grèu dolor; es uelhs se l’aumpliren de lèrmes e era sua animositat solet pensaue en somicar.
Toti lo contemplàuem estonadi e li hègem preguntes, enquia que fin finau mos condèc era pèrta des auti companhs:
Aquiu, quauqua divessa o hemna cantaue damb votz sonora, en tot trabalhar ua gran tela.
La cridèrem a votzes.
Se lheuèc de seguit, dauric era magnifica pòrta, les cridèc, e la seguiren toti imprudentament; mès jo me demorè dehòra, cranhent que i auesse ua enganha.
Jo alavetz, en tot penjar-me ena espatla era grana e bronzinada espada, de punh de plata, e cuelhent er arc, l’ordenè que sense demora m’amièsse peth camin qu’auien seguit.
Mès eth comencèc a suplicar-me, abraçant damb es dues mans es mèns jolhs; e entre somics me didie aguestes alades paraules:
Non me hèsques a vier aquiu, sense voler; dèisha-me aciu, pr’amor que me’n sai de qué non tornaràs ne te haràs a vier a cap des tòns companhs.
E, cuelhent-me dera man, me parlèc dident:
Entà on vas per aguestes nautades, solet e sense conéisher eth parçan?
Es tòns amics an estat embarradi en palai de Circe, coma porcèths, e se trapen en porcarias solidament bastides.
Dilhèu les vòs desliurar?
Donques non me pensi que tornes, mèsalèu te demoraràs aquiu a on son es auti.
Au, que te voi evitar quinsevolh mau, te voi sauvar: cuelh aguest excellent remèdi, que harà enlà deth tòn cap eth crudèu dia, e vé-te’n entara casa de Circe qu’es sues males intencions te vau a condar integraument.
Te premanirà ua barreja e te botarà drògues en minjar; mès, totun aquerò, non te poirà encantar donques qu’ac empedirà eth remèdi que vas a recéber.
Te vau a díder ara çò qu’arribarà dempús.
Quan Circe te herisque damb era sua plan longa verga, trè era agudenta espada qu’amies ath costat, e ataca-la coma se la volesses aucir.
Alavetz, cuelhent bèth temor entà tu, te convidarà a que t’ajaces damb era: tu non te remisques a compartir eth lhet dera divessa, entà que desliure as tòns amics e t’acuelhe benignament, mès hè-li jurar solemnament que non maquinarà contra tu cap aute funèst mau: non sigue que, quan te despolhes des armes, te trèigue eth valor e era fòrça”.
Qu’auie nera era arraïc e ère blanca coma era lèit era sua flor, la criden moly es dius, e ei fòrça dificil d’arrincar entà un mortau; mès es divinitats ac pòden tot.
Arribat en palai dera divessa de polides trenes, m’arturè en lumedan e comencè a cridar; era divessa entenec era mia votz e, lheuant-se còp sec, dauric era magnifica pòrta e me cridèc; e jo, damb eth còr angoishat, anè ath sòn darrèr.
Quan m’auec hèt passar, me hec sèir en ua cagira d’argentadi claus, beròia, hargada, damb un escabèl entàs pès; e en ua copa d’aur me premanic era barreja entà que beuessa, metent en era cèrta dròga e maquinant ena sua ment causes pervèrses.
Mès, tanlèu coma me la balhèc e me la beuí, sense qu’artenhesse encantar-me, me toquèc damb era verga tant que me didie aguestes paraules:
Atau parlèc.
Desgainè alavetz era espada qu’amiaua ath costat e ataquè a Circe, coma desirant aucir-la.
Era deishèc anar òrres crits, se lancèc en solèr, m’abracèc es jolhs e me dirigic entre somics aguestes alades paraules:
A on se trapen era tua ciutat e es tòns pairs?
Que sò estonada qu’ages begut es mies drògues sense quedar encantat, donques que cap aute les podec resistir, tanlèu coma les preneren e passèren era barralha des dents.
Que i a en tòn pièch ua animositat indomdabla.
Qu’ès solide aqueth Ulisses de moltifòrme engenh, que m’en parlaue tostemp er Argicida, qu’amie daurada verga, en tot assegurar-me que vieries quan tornèsses de Troia ena nera e velèra nau.
Com ei que me demanes que siga benevòl, dempús de qué en aguest madeish palai convertires as mens amics en porcèths e ara me deties a jo, maquines enganhes e m’ordenes qu’entra ena tua cramba e me cala en tòn lhet entà privar-me deth valor e dera fòrça, tanlèu dèisha es armes?
Jurèc de seguit, tau que l’ac demanaua.
E dempus qu’auec prestat eth jurament, pugè en magnific lhet de Circe.
Ua se tenguie a caperar es fautulhs damb beròis tapissi de porpra, en tot deishar enes pès un teishut de lin; ua auta plaçaue dauant des sètis, argentades taules, botant ath dessús petits tistèrs d’aur; ua tresau barrejaue eth doç e suau vin en ua vaishèra de plata e lo distribuien en daurades copes; e era quatau se hège a vier aigua e alugaue un gran huec dejós deth trespès a on aquera se cauhaue.
E quan era aigua boric laguens deth reludent bronze, m’amièc entara banhèra e aquiu me lauèc, en tot lançar-me era deliciosa aigua deth gran trespès en cap e enes espatles enquia trèir-me des membres era fatiga que rosigue era animositat.
Dempús que m’auec lauat e onhut damb abondós òli, me vestic un beròi mantèl e ua tunica, e m’amièc, entà que me seiguessa, entà ua cagira d’argentadi claus, beròia, hargada e aprovedida d’un escabèl entàs pès.
Ua esclaua me balhèc lauamans que se hège a vier en ua magnifica gèrra d’aur e vessèc ena plata d’aurgen e me botèc dauant ua apolidida taula.
Era venerabla codinèra se hec a vier eth pan, e deishèc ena taula ua gran quantitat de parva, en tot obsequiar-me damb aquera qu’auie reservada.
Circe me convidèc a minjar, mès que non volec era ara mia animositat e me demorè quiet, pensant en d’autes causes, pr’amor qu’eth men còr auie era presentida de malastres.
Quin baron, que siguesse rasonable, gausarie tastar eth minjar e era beuenda abans de desliurar as sòns amics e contemplar- les damb es sòns pròpris uelhs?
Circe gessec deth palai damb era verga ena man, dauric es pòrtes dera porcaria e treiguec as mèns companhs en figura de porcèths de nau ans.
Se placèren dauant e era caminèc entre eri, en tot onher-les damb ua naua dròga: ara seguida queigueren des sòns membres es peus de porcèth qu’abans les auie hèt créisher era perniciosa dròga administrada pera venerabla Circe, e es mèns amics tornèren a èster òmes, mès encara mès joeni e plan mès beròis, e mès nauti.
Se formèc entre toti eri un doç plor, era casa ressonaue fòrtament e era madeisha divessa li calèc cuélher pietat.
E arturant-se dauant de jo, didec d’aguesta sòrta era divina entre es divesses:
Ulisses, fecond en recorsi!
Cuelhí eth camin entara velèra nau entara vòra deth mar, e trapè en aquera as mèns fidèus companhs, que se planhien tristament e vessauen abondoses lèrmes.
Atau coma es vederes qu’an eth sòn estable en camp, sauten e van amassa ar encontre des gregales vaques que tornen en estable dempús d’assadorar-se d’èrba; e ja es barralhes non les arturen, senon que, bramant sense pòsa, corren ar entorn des mairs: dera madeisha manèra, en veder-me damb es sòns pròpris uelhs, m’enrodèren plorant, donques qu’era sua animositat les costèc lèu eth madeish efècte que s’auessen arribat ena sua pàtria e ena sua ciutat, ena aspra Itaca a on neisheren e s’elevèren.
E, somicant, me didien aguestes alades paraules:
Eurilòc siguec eth solet que sagèc arturar as sòns companhs, en tot dider-les aguestes alades paraules:
Entà on vam?
Per qué cercatz eth vòste mau, vient en palai de Circe qu’a toti transformarà en porcèths, lops o leons entà que li suvelhem, a desgrat nòste, era sua espaciosa casa?
Jo remenaua ena mia ment desgainar era espada de longa punta, qu’amiaua en costat e foter-li d’un còp eth cap peth solèr, encara qu’Eurilòc ère parent mèn plan pròche; mès me tengueren es amics, es uns per un costat e es auti per opausat, en tot dider-me damb doces paraules:
E Eurilòc non se demorèc près deth concau vaishèth, pr’amor que mos anèc seguint, espaurit pera mia terribla menaça.
Dempús que se vederen es uns as auti e condèren çò que s’auie passat, comencèren a somicar e era casa ressonaue ath sòn entorn.
Era divina entre es divesses se posèc alavetz ath mèn costat e me parlèc d’aguesta manèra:
Ulisses, fecond en recorsi!
Ara arturatz es abondosi plors: que ja me’n sai de guaires fatigues auetz passat en mar, abondós en peishi, e guairi enemics vos heren mau ena tèrra.
Mès, au, minjatz parves e beuetz vin enquia que remetatz era vòsta animositat qu’auíetz en pièch quan deishèretz era vòsta pàtria, era escalabrosa Itaca.
Aquiu mos demorèrem dia darrèr dia pendent un an sancer e tostemp auérem enes taulejades carn en abondància e doç vin.
Mès quan passèc er an e tornèren a succedir-se es sasons, dempús de passar es mesi e de passar molti dies, me cridèren es fidèus companhs e me parlèren d’aguesta sòrta:
E tot aqueth dia enquiara còga deth solei, siguérem seigudi, minjant carn en abondància e beuent doç vin.
Quan eth solei se coguèc e arribèc era net, s’ajacèren es companhs enes escures sales.
E, en tot parlar-li, li didia aguestes alades paraules:
Complis-me era tua promesa de manar-me entà casa.
E era divina entre es divesses me responec ara seguida: “Laertida, d’alègre linhatge!
Ulisses, fecond en recorsi!
Non vos demoretz pendent mès temps en aguesta casa, a desplasença vòsta.
Mès abans vos cau partir entara casa de Pluton e dera venerabla Preserpina, pr’amor de consultar era amna deth teban Tiresies, endonviaire cèc, qu’es sues paraules se sauven sanceres.
Sentí que se me trincaue eth còr e, seigut en lhet, ploraua e non volia víuer ne tornar a veir era lum deth solei.
Mès quan me cansè de plorar e de botjar-me peth lhet, li responí damb aguestes paraules:
Me responec de seguit era divina entre es divesses: “Laertiada, d’alègre linhatge!
Ulisses fecond en recorsi!
Non te’n hèsques deth desir d’auer qui guide eth nere vaishèth: issa eth pau dera vela, desliga es amples veles e demora-te seigut, qu’era bohada deth Borèas amiarà era nau.
E quan ages trauessat er Ocean e arribes aquiu a on i a ua plaja estreta e bòsqui consagradi a Proserpina e nauti albars e estèrles saücs, artura era nau en Ocean, de prigondi remolins, e endralha-te entara casa de Pluton.
Aquiu eth Piriflegeton e eth Cocite, qu’ei un arriuet d’aigua dera Estigia, amien es sues aigües entar Aqueront; e i a ua arròca en aqueth lòc a on confluissen aqueri rambalhosi arrius.
En apressa-te, donc, en aguest endret, coma t’ac mani, ò eròi, daurís un horat qu’age un code per cada costat; hè ath sòn entorn ua libacion a toti es mòrts, prumèr damb aiguamèu, dempús damb doç vin e eth tresau còp damb aigua; e esposca-lo damb blanca haria.
Amia moltes supliques as inutils caps des mòrts e vòta que, en arribar en Itaca, les sacrificaràs en palai ua vaca que non a parit, era milhor que i age, e aumpliràs eth lenhèr de causes excellentes, coma present sòn; e tanben qu’a Tiresies l’immolaràs a despart un mardan complètament nere que subergesque enes vòstes vegades.
Tanlèu ages invocat damb es tues pregàries ath gloriós pòble des defuntats, sacrifica un mardan e ua oelha nera, virant eth ròstre entar Erebo, e dessepara-te un shinhau deth corrent der arriu: aquiu acodiràn moltes amnes d’aqueri que moriren.
Exòrta de seguit as tòns companhs e ordena-les qu’espelhen es bèsties, en tot agarrar-les deth solèr a on jaderàn esgorjades peth crudèu bronze, e que les usclen rapidament, en tot hèr-li vòts ath poderós Pluton e ara venerable Preserpina.
E tu, desgaina era tua espada, sè-te e non permetes qu’es estèrles caps des mòrts s’aprèssen ara sang enquia qu’ages interrogat a Tiresies.
Circe me vestic un mantèl e ua tunica; e se botèc ampla vestimenta blanca, fina e beròia, cenhec era cintura damb polit cinturon d’aur e velèc eth sòn cap.
Jo caminè pera casa e ahisquè as mèns companhs, en tot apressar-me ada eri e parlar-les damb doces paraules:
Mès ne d’aquiu me podí hèr a vier indemnes a toti es companhs.
Un tau Elpenor, eth mès joen de toti, que ne ère massa valent enes combats, ne ère guaire senat, en vier a cercar era frèsca dempús que se carguèsse de vin, s’auie ajaçat a despart des sòns companhs ena sagrada casa de Circe; e en enténer era cridadissa e eth sarabat des camarades que començauen a botjar- se, se lheuèc còp sec, se li desbrembèc hèr repè pr’amor de baishar pera longa escala, queiguec deth solèr de naut, se li trinquèren es uassi rodet deth còth e era sua amna baishèc en Orto.
A toti se les trincaue eth còr e, en sèir-se aquiu madeish, plorauen e se chinauen es peus.
Mès, que non ne treigueren cap profit des sues lamentacions.
E en hè’c, artenhèc passar inavertida plan aisidament, donques que qui poirie veir damb es sòns pròpris uelhs a ua divessa que va o ven, s’ada era non li platz?
Per darrèr dera nau de bluenca proa bohaue favorable eth vent, que holaue es veles; brave companh que mos manèc Circe, era de polides trenes, divinitat poderosa dotada de votz.
Plaçadi cada un des aparelhs en sòn lòc avient, mos seiguérem ena nau.
Ad aguesta l’amiaue eth vent e eth pilòt, e pendent eth dia anèc caminant a veles desplegades, enquia que se coguèc eth solei e es tenèbres ocupèren toti es camins.
Aquiu que i a eth pòble e era ciutat de Cimeries entre bromes, sense que jamès eth Solei resplendent les illumine damb es sòns arrais, ne quan puge entath cèu estelat, ne quan torne deth cèu entara tèrra, pr’amor qu’ua net perniciosa s’esten entre miserables mortaus.
En tau endret arribèc eth nòste vaishèth, que treiguérem ena plaja; e nosati, agarrant es oelhes, caminèrem ath long deth corrent der Ocean enquia arribar en lòc que mos indiquèc Circe.
Ara seguida les supliquè damb fervor as inutils caps des mòrts, e votè que, quan arribèssa en Itaca, les sacrificaria en palai ua vaca sense parir, era milhor que i auesse, e coma present aumpliria eth lenhèr de causes excellentes, e tanben qu’a Tiresias l’immolaria a despart un mardan complètament nere que subergessesse entre es nòstes vegades.
Dempús d’auer pregat damb vòts e supliques ath pòble des defuntats, cuelhí es bèsties, les esgorgè ath dessús deth horat, correc era sang nera e de seguit se congreguèren, gessent der Erebo, es amnes des defuntadi: hemnes joenes, gojats, ancians qu’en d’auti tempsi patiren fòrça maus, trendes pincèles damb er in angoishat per penes recentes, e fòrça barons qu’auien perit ena guèrra, heridi per bronzinades lances, e mostrauen sagnoses armadures: se botjauen toti damb plan grana cridadissa ar entorn deth horat, uns per un costat e es auti per aute; e, en veder-les, se senhoregèc de jo eth palle terror.
Exortè as companhs e les balhè era orde de qué espelhèssen as bèsties, en tot agarrar-les deth solèr a on jadien esgorjades peth crudèu bronze, e les usclèssen de seguit, hènt vòts ath poderós Pluton e ara venerabla Preserpina; e jo, desgainant era espada qu’amiaua ath costat, me seiguí e non permetí qu’es inutils caps des mòrts s’apressèssen ena sang abans qu’auessa interrogat a Tiresies.
En veder-lo, plorè, cuelhí pietat d’eth en mèn còr, e, parlant-li, li didí aguestes alades paraules:
Com ei que vengueres enes tenèbres caliginoses?
Ulisses, fecond en recorsi!
Me hec mau era volontat de bèth diu e er excès de vin.
En auer-me ajaçat ena casa de Circe, non pensè en hèr repè, pr’amor de baishar pera longa escala, e queiguí deth tet de naut; se me trinquèren es uassi rodet deth còth, e era mia amna baishèc entar Orco.
Ara te supliqui en nòm des que demorèren ena tua casa e non son presents, (dera tua esposa, deth tòn pair, que t’elevèc quan ères mainatge, e de Telemac, eth solet hilh que deishères en palai): sai que, en partir d’aciu, dera casa de Pluton, arturaràs era ben bastida nau, ena isla Eea; donques jo te prègui, ò rei, qu’en arribar en era te’n brembes de jo.
Non te’n vages deishant eth mèn còs sense plorar-lo ne acogar-lo, pr’amor de que non excite contra tu era colèra des dius; ath contrari, uscla eth mèn cadavre amassa damb es armes que tenguia e bastis-me un tumulus era arriba der esglumós mar, pr’amor que d’aguest òme malerós n’agen notícia en futur.
Plorè en veder- la, en tot cuélher pietat en mèn còr; mès damb tot aquerò, a maugrat de senter-me fòrça aclapat, non permetí que s’apressèsse ara sang abans d’interrogar a Tiresies.
M’arreconeishec, e me parlèc d’aguesta manèra:
Ulisses, fecond en recorsi!
Per qué, ò malerós, as deishat era lum deth solei e vies a veir as mòrts en aguesta region desagradiua?
Me hi enlà e botè ena gaina era espada d’argentadi claus.
Eth gloriós endonviaire beuec era nera sang, e me parlèc de seguit damb aguestes paraules:
Se les deishèsses indemnes, en tier-te solet a premanir era tua tornada, encara arribaríetz en Itaca, dempús de patir fòrça fatigues; mès, se les costèsses maus, dès aguest moment t’anóncii era pèrta dera nau e era des tòns amics.
E encara que tu te desliures, arribaràs tard e mau, en auer perdut a toti es tòns companhs, en ua nau autrú, e traparàs en tòn palai ua auta plaga: uns òmes supèrbs, que se mingen es tòns bens e pretenen ara tua divina esposa, ara quau l’aufrissen presents de nòces.
Tu, en arribar, resvenjaràs es sòns excèssi, mès après auer dat mòrt ena tua casa as pretendents, ja damb astúcia, ja cara a cara damb er agudent bronze, cuelh un manejable rem e camina enquia que trapes ad aqueri òmes que jamès vederen eth mar, ne mingen parves premanides damb sau, ne coneishen es naus de ròies proes, ne se’n saben des manejables rems que son coma es ales des vaishèths.
Entad aquerò te diderè un senhau plan clar, que non te passarà inavertit.
Quan trapes a bèth aute caminant e te digue qu’amies un ventador sus era galharda espatla, claua en solèr eth manejable rem, hè-li ath sobeiran Neptun beròis sacrificis d’un mardan, un taure e un porcèth, e torna entà casa, a on sacrificaràs sagrades ecatòmbes as divinitats que possedissen er ample cèu, a totes sivans eth sòn orde.
T’arribarà mès endauant e luenh deth mar, ua plan doça mòrt, que te treirà era vida quan sigues aclapat pera agradiua vielhesa; e ath tòn entorn es ciutadans serà erosi.
Aguestes causes solide les decretèren es pròpris dius.
Mès, au, parla e respon sincèrament.
Que veigui era amna dera mia defuntada mair, que s’està silenciosa dauant dera sang, sense que gause guardar cara a cara ath sòn hilh ne dirigir-li era votz.
Ditz-me, ò rei, se com me poirà arreconéisher”.
Mès m’estè quiet enquia que venguec era mia mair e beuec era sang nera.
M’arreconeishec de seguit e me didec entre somics aguestes alades paraules:
Com as baishat en vida en aguesta escurina tenebrosa?
Qu’ei de mau hèr qu’es èssers viui posquen contemplar aguesti lòcs, separadi coma son per grani arrius, per impetuosi corrents e, sustot, per Ocean, que non se pòt trauessar a pè senon en ua nau ben bastida.
Vies dilhèu de Troia, dempús de vagar fòrça temps damb era nau e es amics?
Eth besonh m’apressèc ena casa de Pluton, pr’amor de consultar era amna de Tiresies eth teban; mès encara non me sò apropat ena Acaia, ne entrè ena mia tèrra, donques que vau errant e patint malastres dès que seguí ath divin Agamemnon enquia Ilion, era de beròis shivaus, pr’amor de combàter damb es troians.
Mès, au, parla e respon sincèrament: quin fado dera espauridora mòrt te hec perir?
Parla-me deth mèn pair e deth hilh que deishè, e ditz-me s’era mia dignitat reiau la sauven eri o l’a bèth aute baron, perque se pensen que ja non è de tornar.
Arrés possessedís encara era tua beròia autoritat reiau: Telemac cultive en patz eth tòn eretatge e va a dignes taulejades, coma l’ac cau hèr eth baron qu’administre justícia, donques que toti lo conviden.
Eth tòn pair se demore en camp, sense baishar ena ciutat, e non a lhet, ne jaça, ne hlaçades, ne vanes esplendides: senon qu’en iuèrn dormís entre es esclaus dera casa, en cendre, ath cant det larèr, amiant miserables vestits; e, tanlèu arribe er ostiu e era fructifèra tardor, se li boten pertot, ena fertila vinha umils lhets de huelhes seques, a on jatz afligit e aumente es sues penes deplorant era tua sòrt, ath delà de patir es trebucs dera vielhesa que ja l’a arribat.
Volí alavetz realizar eth prepaus, qu’auia format en mèn esperit, d’abraçar era amna dera mia defuntada mair.
Tres còps m’apressè ada era, donques qu’er in m’ahiscaue a abraçar-la; tres còps se n’anèc volant d’entre es mies mans coma ua ombra o un sòmi.
Alavetz sentí en mèn còr un dolor qu’anaue aumentant, e li didí ara mia mair aguestes alades paraules:
Per qué huges quan m’aprèssi a tu, desirós d’agarra-te, damb era fin de qué ena madeisha casa de Pluton mos lancem enes braci er un der aute e mos assadorem de tristi plors?
Que non t’enganhe Proserpina, hilha de Zèus, senon qu’aquesta ei era condicion des mortaus quan se morissen: es nèrvis ja non tien junhudi era carn e es uassi, pr’amor que les consumís era viua fòrça des ardentes ahlames tanlèu coma era vida dèishe era blanca ossamenta; e era amna se’n va volant, coma un saunei.
S’amassèren en revolum ar entorn dera nera sang, e jo pensaua de quina manèra les poiria interrogar separadament.
A tot darrèr me semblèc qu’era milhor decision serie era següenta: desgainè era espada de longa punta qu’amiaua ath costat e non permetí que beuessen, ath madeish temps, era ennerida sang.
Alavetz s’anèren apressant successiuament, me declarèren eth sòn respectiu linhatge, e a totes les hi preguntes.
S’auie encamardat d’un arriu qu’ère eth mès beròi des que corren peth mon, eth divin Enipèu, e frequentaue es lòcs pròches ath sòn beròi corrent; mès Neptun, que cenh e bat era tèrra, cuelhent era figura d’Enipèu, s’ajacèc damb era ena desbocadura deth rambalhós arriu.
Era ondada porprada, grana coma ua montanha, s’enrodèc ath torn d’ambdús, e amaguèc ath diu e ara hemna mortau.
Neptun li desliguèc ara pincèla eth virginau cinturon e li bohèc dromilhon.
Mès, tanlèu coma auec realizat es sòns amorosi desirs, li cuelhec era man e li didec aguestes paraules: “Vanta-te, hemna, damb aguest amor.
Ath long der an amainadaràs hilhs illustres, donques que jamès son estèrles es unions des immortaus.
Suenha-les e eleva-les.
Ara torna ena tua casa e non sages de nomentar-me, donques que solet entà tu sò Neptun, que secodís era tèrra”.
Quan auec dit aquerò, se submergic en agitat mar.
Tiro quedèc prenhs e amainadèc a Pelias e a Nelèu, que serien esforçadi servidors deth gran Zèus, e viueren Pelias, ric en bestiar, ena extensa Iaolco, e Nelèu, ena sablosa Pilos.
Ath delà, era reina des hemnes auec de Cretèu d’auti hilhs: Eson, Feres e Amitaon, que combatie en car.
Amainadèc a dus hilhs, Anfion e Zeto, es prumèrs que fondèren e bastiren es tors de Tebas, era des sèt pòrtes; pr’amor que non aurien pogut abitar aquera vasta ciutat sense cap tor, a maugrat d’èster eri plan esforçadi.
Amainadèc dempús ara illustra Pere, encantament des mortaus, que siguec pretenuda per toti es sòns vesins; mès Nelèu s’entestèc en non dar-la senon ad aqueth que l’amièsse de Filace es vaques de retortilhadi còrnes e espaciós front deth robust Ifiele: prètzhèth dificil d’amiar a tèrme.
Sonque un gloriós poèta prometec amiar-les; mès eth fado funèst des dius, amassa damb ues fòrtes cadies e es boèrs deth camp, l’ac empediren.
Ad aguesti les mantie vius era amna tèrra, e son aunoradi per Zèus dejós dera madeisha; de sòrta que viuen e morissen alternatiuament, donques qu’eth dia que viu un, se morís er aute e vicevèrsa.
Ambdús gaudissen des madeishi aunors qu’es dius.
Qu’auie amainadat a dus hilhs de cuerta vida: Oto, parièr a un diu, e eth plan celèbre Efialtes; que sigueren es màger òmes qu’elevèc era fertila tèrra e es mès galhards, s’exceptuam er illustre Orion, pr’amor qu’as nau ans auie ja nau codes d’ample e nau braces de nautada.
Oto e Efialtes menacèren as immortaus der Olimp damb hèr-les arribar eth revolum dera impetuosa guèrra.
Que volèren botar era Osa sus er Olimp, e ath dessús dera Osa eth huelhós Pelion, pr’amor de qu’eth cèu les siguesse accessible.
E aurien artenhut eth sòn prepaus, s'auessen arribat ena flor dera joenessa, mès eth hilh de Zèus, qu’amainadèc Latona, era de beròia cabeladura, les aucic a ambdús abans qu’eth pelhasson florisse dejós des sòns possi e qu’era sua barba se caperèsse de peus.
E non poiria díder ne nomentar a totes es hemnes e hilhes d’eròis que vedí dempús, pr’amor qu’abans arribarie ath són finau era net divina.
Mès que ja ei ora de dormir, autant s’èm ena velèra nau a on son es companhs, coma se mos estam aciu.
Tau siguec çò que condèc Ulisses.
Amudiren es auditors en escur palai, e se demorèren en silenci, cuelhudi peth plaser d’entener-lo.
Mès Arete, era des blanqui braci, trinquèc eth silenci e les didec:
Qué vos semble aguest òme per çò dera sua portadura, estatura e sen?
Qu’ei eth mèn òste, mès d’aguest aunor n’ètz participants toti.
Alavetz er ancian eròi Equenèu, qu’ère eth de mès edat des feacis, les parlèc d’aguesta sòrta:
Arren mos a dit era senada reina que non sigue avient e convenent.
Alcinoo li responec d’aguesta manèra: “Que se complirà çò que didetz tant que viua e regna entre es feacis, aimants de manejar es rems.
Er òste, encara que sigue desirós d’entornar ena sua pàtria, que se resigne a estar-se aciu enquia deman, damb era fin de premanir-li toti es presents.
Er engenhós Ulisses responec dident: “Rei Alcinoo, eth mès illustre de toti es ciutadans!
Alavetz Alcinoo li responec, en tot parlar-li d’aguesta sòrta: “Ò Ulisses!
En veder-te non sospecham que sigues un impostor ne un mentidèr, coma fòrça d’auti qu’elève era escura tèrra; es quaus, escampilhadi pertot, formen mentides qu’arrés artenh desnishar: tu que das beresa as paraules, as un excellent engenh e heres eth raconde damb tanta abiletat coma un poèta, en tot condar-mos es deplorables trebucs de toti es aquèus e de tu madeish.
Mès, au, parla e ditz-me sincerament se vederes a quauqui uns des deifòrmes amics que t’acompanhèren entà Ilion e aquiu receberen era fatau mòrt.
Era net qu’ei longa, immensa, e encara non a arribat era ora de recuelher-se en palai.
Li responec er engenhós Ulisses: “Rei Alcinoo!, eth mès illustre de toti es ciutadans!
Que i a ores avientes entà longui relats e ores destinades ath saunei; mès s’encara as era volontat d’escotar-me, non me remisqui a referir-te d’auti hèts encara mès miserables: es malastres des mèns companhs que, dempús d’auer escapat dera luctuosa guèrra contra es teucri, moriren quan tornauen ena sua pàtria pr’amor qu’atau ac volec ua hemna pervèrsa.
M’arreconeishec tanlèu beuec era nera sang e de seguit se metec a plorar damb totes es lèrmes des sòns uelhs: que vessaue abondoses lèrmes e m’aufrie es mans damb er in d’abraçar-me; mès que ja non gaudie deth fèrm vigor, ne dera fòrça qu’abans auie enes flexibles membres.
En vedè’c, plorè, e, cuelhent pietat ath mèn laguens, li didí aguestes alades paraules:
Quina fatau espècia dera espauridora mòrt t’a hèt perir?
Ulisses, fecond en recorsi!
Ne Neptun m’aucic enes naus, en tot costar eth fòrt vent, ne òmes enemics acabèren damb jo ena tèrra fèrma; que siguec Egiste que me premanic era mòrt e eth fado, donc, cossent damb era mia esposa funèsta, me cridèc ena sua casa, me balhèc minjar e me treiguec era vida coma s’aucís a un buèu ath costat deth pessebre.
Que morí d’aguesta manera, patint ua deplorabla mòrt, e ath mèn entorn sigueren assassinadi es mèns companhs, uns darrèr des auti, coma ena casa d’un òme ric e poderós son esgorjadi es porcèths de blanqui dents entà ua taulejada de nòces, un hestau de divertiment, o ua taulejada esplendida.
Que ja as vist eth mortalatge d’un revolum d’òmes que son aucidi isoladament en dur combat, mès qu’auries cuelhut era màger pietat s’auesses contemplat aqueth espectacle, en veir se com jadíem ena sala ar entorn dera vaishèra e des taules plies; e com eth solèr manaue sang de pertot.
Entení era miserabla votz de Casandra, hilha de Priam, ara quau aucie, ath mèn costat, era dolosa Clitemnestra; e jo, en solèr, e moribond, lheuaua es braci entà agarrar-li era espada.
Mès era pògavergonha se n’anèc dempús, sense que se dignèsse baishar-me es paupetes ne badar-me era boca, encara que me vedie baishar entara casa de Pluton.
Atau, donc, que non i a arren tant òrre ne vergnhós coma era hemna que concebís en sòn esperit prepausi coma es d’aquera, que cometec era orribla accion de tramar era mòrt contra eth sòn espós legitim.
Mès a tu, ò Ulisses, non t’arribarà era mòrt per tòrt dera tua hemna, donques qu’era prudenta Penelope, hilha d’Icari, ei fòrça senada e es sòns prepausi son rasonables.
La deishèrem nauèth maridada quan partírem entara guèrra e daue era popa ath sòn hilh, mainatjon encara, eth quau se deu trapar ara erós e content, en nombre des òmes.
E eth sòn pair, tornant entara pàtria, lo veirà; e eth abraçarà a sa pair, coma ei just.
Mès era mia esposa non deishèc que m’assadorèssa contemplant damb aguesti uelhs ath mèn, donques que premanic era mia mòrt.
Ua auta causa te vau a díder que botaràs en tòn còr: en cuélher pòrt ena tèrra pàtria, hètz-ac d’amagat e non ara descubèrta, pr’amor que ja non mos auem de fidar des hemnes.
Per qué me hès aguesta pregunta?
M’arreconeishec era amna der Eacida, eth de pès leugèrs, e planhent-se me didec aguestes alades paraules:
Ulisses, fecond en recorsi!
Malerós!
Quina auta hèta màger qu’es passades remenes en tòn interior?
Qu’è vengut per çò der oracle de Tiresies, per s’un cas me balhèsse bèth conselh entà arribar ena escalabrosa Itaca; qu’encara non me sò apressat ena Acaia, ne è entrat ena mia tèrra, senon que patisqui malastres de contunh.
Mès tu, ò Aquiles, ès eth mès erós des òmes que neisheren e an de néisher, pr’amor qu’abans, quan viuies, es aqueus t’aunoràuem coma a ua divinitat, e ara, en èster aciu, govèrnes poderosament sus es defuntats.
Mès, au, parla-me deth mèn illustre hilh: ditz-me s’anèc ena guèrra entà èster eth prumèr enes batalhes, o se demorèc en casa.
Conda-me tanben s’enteneres quauquarren deth gloriós Pelèu e se sauve era dignitat reiau entre nombrosi mirmidons, o lo mesprèden ena Helade e en Ptia pr’amor qu’era vielhesa l’aflaquic es sòns pès e es sues mans.
Pro que lo podessa veir, ara lum deth solei, en èster jo coma èra ena vasta Troia, quan aucia guerrèrs plan fòrts, en tot combàter pes Aquèus!
Quan auíem assemblada enes entorns de Troia, parlaue tostemp abans qu’arrés e sense enganhar-se; e normaument solet eth divin Nestòr e jo lo depassàuem.
Mès, quan lutàuem damb es bronzinades armes ena planhèra des troians, jamès se demoraue entre molti guerrèrs ne entre eth revolum de gent; senon que s’auançaue ara prèssa un bon tròç, sense cedir ad arrés en valor, e aucie a gran nombre d’òmes en terrible combat.
Que non poiria díder ne nomentar a guairi guerrèrs aucic, lutant pes aquèus, mes te diderè qu’aucic damb eth bronze a un baron coma er eròi Euripil Telefida, qu’ath sòn entorn sigueren aucits molti des sòns companhs cetèus per çò des presents que s’auien enviat a ua hemna.
Encara non è vist a un òme mès galhard, exceptat deth divin Memnon.
Sonque era amna d’Aiax Telamoni s’estaue un sinhau aluenhada, anujada perque l’auia vençut en judici que se celebraue près des naus enta adjudicar es armes d’Aquilles; judici prepausat pera venerabla mair der eròi e acceptat pes teucri e Palas Minerva.
Pro que non l’auessa vençut en aguest judici!
Per taus armes sauve era tèrra en sòn sen un cap coma eth d’Aiax; que, per çò dera sua galhardia e des sues hètes, subergessie entre es danaus dempús der irreprochable Pelida.
Mès alavetz li didí damb doces paraules:
Non auries, ne enquia e tot dempús de mòrt, de depausar era colèra que contra jo cuelheres per çò des pernicioses armes?
Es dius les convertiren en ua plaga contra es aquèus, donques que perires tu que tau baloard ères entà toti.
As aquèus mos a deishat era tua mòrt totafèt afligidi, autant coma era deth Pelida Aquilles.
Mès qu’arrés n’auec eth tòrt, senon Zèus que, en sòn gran òdi contra es bellicosi danaus, t’impausèc semblable destin.
Deilhèu d’aquiu m’aurie dit bèra causa, encara que siguesse irritat, o aumens l’ac auria dit jo ada eth, mès en mèn pièch m’ahiscaue eth men còr a veir es amnes des auti mòrts.
Aquesti, es uns seigudi e es auti de pès ath sòn entorn, expausauen es sues causes ath soberiran ena casa d’amples pòrtes de Pluton.
Auie set e non artenhie cuélher era aigua entà bèuer: guairi còps baishaue eth cap er ancian damb era intencion de béuer, autrestanti despareishie era aigua shurlada pera tèrra; era quau se mostraue nera ath torn des sòns pès e un diu la secaue.
Ath dessús d’eth penjauen es fruits de nauti arbes (perèrs, pomèrs d’esplendides pomes, higuères e verds olivèrs); e quan eth vielh lheuaue es braci entà agarrar-les, eth vent se les hège a vier entàs ombriues bromes.
Hège fòrça damb es pès e damb es mans e anaue conduint era pèira entath cim d’un monte; mès, quan ja li mancaue pòc entà doblegar-la, ua fòrça poderosa hège arrecular era orgulhosa pèira que queiguie redolant entara planhèra.
Tornaue alavetz a possar-la, hènt fòrça, e era sudor li regolejaue es membres e eth povàs se lheuaue sus eth sòn cap.
Ath sòn entorn s’entenie era cridadissa des mòrts (coma se siguessen audèths) que hugien espauridi entà pertot; e Hercules, parièr ara tenebrosa net, amiaue despolhat er arc damb era flècha sus era còrda, e viraue es uelhs coma s’anèsse a tirar.
Amiaue ath torn deth pièch un baudrièr d’aur, d’òrra vision, qu’en eth s’auien hargat òbres admirables: ossi, sauvatges sanglièrs, leons de reludents uelhs, lutes, combats, mortalatges e omicidis.
Ne eth madeish que damb era sua adretia bastic aqueth baudrièr, n’aurie pogut hèr cap aute de parièr.
M’arreconeishec Hercules, a penes me vedec damb es sòns uelhs, e planhent-se me didec aguestes alades paraules:
Ulisses, fecond en recorsi!
A malerós!
Plan que òc te deu perseguir bèth fado funèst, coma eth que jo patia quan m’alugauen es arrais deth solei.
Encara qu’era hilh de Zèus, me calèc patir fòrça maus per çò de trapar-me sometut a un òme plan inferior que me manaue penibles trabalhs.
E auria vist as òmes ancians que desiraua conèisher (a Tesèu e a Peritoo, hilhs gloriosi des divinitats); mès se congreguèc, abans qu’arribèssen, un gran nombre de defuntats damb grana cridadissa e eth palle temor me cuelhec, cranhent qu’era illustra Preserpina non me manèsse der Orco eth cap dera Gorgona, monstre òrre.
Tornè de seguit entath vaishèth e ordenè as mèns companhs que pugèssen e que desliguèssen es amarres.
S’embarquèren ara seguida e se seigueren enes bancs.
Ara seguida braquèrem troncs e, afligidi, e vessant lèrmes, celebrèrem es funeralhas en lòc mès naut dera arriba.
E tanlèu auérem usclat eth cadavre e es armes deth defuntat, li bastírem un tumulus, damb era sua corresponenta cibla, e clauèrem ena part mès nauta eth manejable rem.
E botada ath miei de nosati, didec atau era divina entre es divesses:
E ja tot eth dia, enquiara còga deth solei, siguérem seigudi, minjant carn en adondància e beuent doç vin.
Tanlèu se coguèc eth solei e arribèc era net, es auti s’ajacèren apròp des amarres deth vaishèth.
A jo Circe me cuelhec dera man, me hec entrar separadament des mèns amics e, en tot acomodar-se ath mèn costat, me preguntèc tot çò que m’auie arribat; e jo l’ac condè tot ordenadament.
Alavetz me didec aguestes paraules era venerabla Circe:
Escota ara çò que te vau a díder e un diu en persona t’ac rebrembarà mès tard.
Qu’arribaràs prumèr enes Sirenes, qu’encanten a guairi òmes van a trapar-les.
Aqueth qu’imprudentament s’aprèsse ada eres e enten era sua votz, ja non torne a veir ara sua esposa ne as sòns hilhs petits que l’enròden d’alegria quan torne ena sua casa; senon que l’embruishen es Sirenes damb eth sonor cant, seigudes en ua pradèra e auent ath sòn entorn un molon de uassi d’òmes poiridi qu’era sua pèth se va consumint.
Passa de long e tapa-les es aurelhes as tòns companhs damb cera blanca, pr’amor de qu’arrés les entene; mès se tu desirèsses entener-les, hè que t’estaquen ena velèra embarcacion de pès e mans, dret e apressat ath pau dera vela e qu’es còrdes siguen estacades ath pau; e atau te poiràs deleitar en tot escotar as Sirenes.
E en cas de qué supliques o manes as tòns companhs que te dèishen anar, que t’estaquen damb mès ligams encara.
En un se quilhen arròques enòrmes, que contra eres bramen es immenses ondades dera bluenca de uelhs Anfitrite: les criden Erratiques es benauradi dius.
Per aquiu non passen es audèths sense perilh, ne enquia e tot es timides palomes qu’amien era ambrosia ath pair Zèus; pr’amor que cada còp era lisa arròca n’agarre a quauqu’ua e eth pair ne mane ua auta entà completar eth nombre.
Cap embarcacion, en arribar aquiu, pòt escapar sauva; pr’amor qu’es ondades deth mar e es tempèstes, cargades de perniciós huec, se hèn a vier eth hustatge deth vaishèth e es còssi des òmes.
Sonque artenhèc passar aqueres arròques ua nau, que regaue eth mar, Argos, per toti tan celebrada, en tornar deth país d’Eetes; e tanben ad aguesta l’aurien escalabrat es ondades contra era grana arròca, se Juno non l’auesse hèt passar, per çò dera sua afeccion a Jason.
Er un artenh er ample arriu damb eth sòn agudent pic, coronat pera grisa bromassa que jamès l’abandone; de sòrta qu’eth cim non s’arribe a aclarir jamès, ne tansevolh en ostiu, ne ena tardor.
Cap òme mortau, encara qu’auesse vint mans e madeish nombre de pès, poirie pujar en tau escuèlh ne baishar d’eth, pr’amor qu’era arròca ei ta lisa que semble brunida.
Ath miei der escuèlh i a ua tuta ombriua que guarde entà cogant, entar Erebo, e entada eth meteratz eth rumb dera concava nau, illustre Ulisses.
Ne tansevolh un òme joen, que tirèsse er arc des dera concava nau, poirie arribar damb es sòns traits ena prigonda tuta.
Aquiu demore Escila, que ganhòle terriblament, damb votz que se retire a ua gosseta nauèth neishuda, e ei un monstre pervèrs qu’arrés s’alègre de veir, encara que siguesse un diu eth que se trapèsse damb era.
Qu’a dotze pès, toti difòrmes, e sies còthi plan longs, cada un damb un orrible cap qu’ena sua boca i a tres hilères d’abondosi e sarradi dents, plei de nera mòrt.
Qu’ei en.honsada enquiara mitat deth còs ena prigonda tuta, trè es caps dehòra d’aqueth òrre lunfèrn, e, remenant ar entorn der escuèlh pesque daufins, gossets de mar, e tanben, s’ac pòt arténher, quauqu’un des monstres majors qu’elève en grana quantitat era rambalhosa Anfitrite.
Per aquiu jamès passèc ua embarcacion qu’es sòns marinèrs podessen vantar- se d’auer escapat indemnes; pr’amor qu’Escila agarre damb es sòns caps a toti es òmes dera bluenca proa dera nau.
Que i a aquiu ua higuèra bòrda grana e ramuda; e ath sòn pè era divina Caribdis shurle era teba aigua.
Tres còps ath dia la lance dehòra e tres còps la torne a shurlar d’ua manèra orribla.
Que non sigues aquiu quan la shurle, donques que ne Neptun, que secodís era tèrra, poirie desliurar-te dera perdicion.
Encara penses en òbres e trabalhs bellics, e non vòs cedir ne enquia e tot dauant des immortaus dius?
Escila que non ei mortau, senon ua plaga imperibla, grèu, terribla, crudèu e invencibla.
Contra era que non i a defensa: húger deth sòn costat ei çò de milhor.
Se, en tot armar-te, demorèsses ath cant dera arròca, cranhi que se lançarà e t’agarrarà damb es sòns caps a autrestanti barons.
Te cau hèr, per tant, qu’eth tòn vaishèth passe leugèr e invocar, en crits, a Crateis, mair d’Escila, que les amainadèc tau plaga as mortaus; e aguesta la tierà, entà que non vos escomete de nauèth.
Que son sèt es vacades, autrestantes es beròies vegades de oelhes, e cada ua ei formada per cinquanta caps.
Aguest bestiar non se reprodusís ne se morís, e es sues pastores son dues divinitats, dues ninfes de beròies trenes: Faetusa e Lampetia; es quaus paric deth Solei era divina Neera.
Era venerabla mair, dempús que les amainadèc e les auec elevat, se les hec a vier ena isla de Trinacria, fòrça luenh, entà que sauvèssen es oelhes deth sòn pair e es vaques de retortilhadi còrnes.
S’ad aguestes les deishèsses indemnes, en tot tier-te solet a premanir era tua tornada, encara arribaríetz en Itaca, dempús de passar molti trebucs.
Mès, se les costèsses bèth mau, ja te digui qu’era nau e es tòns amics periràn.
Era divina entre es divesses se calèc ena isla, e jo, en tot filar-me de cap ath vaishèth, ordenè as mèns companhs que pugèssen ena nau e desliguèssen es amarres.
S’embarquèren de seguit e, en seir-se per orde enes bancs, comencèren a herir damb es rems er esglumós mar.
Per darrèr dera nau de bluenca proa bohaue prospèr vent que holaue es veles; un bon companh que mos manèc Circe, era de beròies trenes, divinitat poderosa, qu’ère amiada peth vent e peth pilòt.
Alavetz les dirigi era paraula as companhs, damb eth còr trist, e les parlè d’aguesta sòrta:
Que non ei bon que siguen solet un o dus es que coneishen es vaticinis que me revelèc Circe, era divina entre es divesses; e vos ac vau a condar, pr’amor que, en saber-vo’n d’eri, o morigam o mos sauvem, en tot desliurar-mos dera mòrt e deth destin.
Que mos ordene mès que mès ignorar es votzes des Sirenes e eth florit prat qu’en eth se trapen.
Me manifestèc que sonque jo me cau entener-les; mès estacatz-me damb fòrti laci, de pès e sarrat ena part inferiora deth pau dera vela (entà que m’estonga aquiu sense poder botjar-me) e qu’es còrdes s’estaquen ath pau.
Alavetz cessèc eth vent, regnèc ua cauma tranquilla e bèra divinitat adormic es ondades.
Se lheuèren es mèns companhs, amainèren es veles e les botèren ena concava nau; e, en auer-se seigut de nauèth enes bancs, emblanquien era aigua, en tot agitar-la damb es rems de punta polida.
Lèu s’escauhèc era cera, donques que li calec cedir ara gran fòrça e as arrais deth sobeiran Solei Hiperionida, e anè tapant damb era es aurelhes de toti es companhs.
M’estaquèren aquesti ena nau, de pès e mans, dret e cachat ena part inferiora deth pau dera vela; estaquèren es còrdes ad aguest; e, en sèir-se enes bancs, tornèren a herir damb es rems er esglumós mar.
Hèrem auançar era nau rapidament e, en trapar-mos plan près dera arriba qu’aquiu aurien arribat moltes votzes, non se les amaguèc as Sirenes qu’era leugèra embarcacion navegaue a pòca distància e comencèren un sonor cant:
Aprèssa-te e artura era nau entà qu’entenes era nòsta votz.
Se sentec eth mèn cor damb talents d’entener-les, e botgè es celhes, ordenant as mèns companhs que me desliguèssen; mès toti s’inclinèren e se meteren a remar.
E, en lheuar-se de pic Perimedes e Eurilòc, m’estaquèren damb naui laci, que me tenguien mès fòrtament.
Quan deishèrem darrèr es Sirenes e ja non s’entenien ne era sua votz ne eth sòn cant, se treigueren es mèns fidèus companhs era cera des aurelhes e me desliguèren.
Es mèns, espauridi, heren volar es rems que queigueren damb gran sarabat en corrent; e era nau s’arturèc pr’amor que ja es mans non batien es longui rems.
Ua ora dempús amonestè as companhs, en tot apropar-me ada eri e parlar-les damb doces paraules:
Que non èm nauvengudi en patir malastres e aguest que se mos presente non ei màger qu’eth patit quan eth Ciclòp, damb era sua poderosa fòrça, mos embarrèc ena aquera tuta.
Mès d’aquiu mos escapèrem tanben peth mèn valor, decision e prudéncia que m’imagini que toti rebrembaratz.
Au, hescam tot çò que vos vau a díder.
Vosati, seigudi enes bancs, batetz damb es rems es granes ondades deth mar; a veir se Zèus mos autrege escapar-mos d’aguesta, en tot desliurar-mos dera mòrt.
E a tu, pilòt, te vau a balhar ua orde que sauvaràs ena tua memòria, donques que govèrnes eth timon dera concava nau.
Que non les parlè d’Escila, plaga inevitabla, pr’amor qu’es companhs non deishèssen de remar, amagant-se laguens deth vaishèth.
Mès, que non la podí veir en nunlòc e es mèns uelhs se cansèren de guardar pertot, escorcolhant era escura arròca.
En vomegar-la deishaue un sord mormolh, en tot remenar-se tota coma en un caudèr qu’ei sus un gran huec, e era esgluma queiguie des cims d’ambús escuèlhs.
Mès, a penes shurlaue era aigua deth mar, se mostraue agitada interiorament, era malheda sonaue enes entorns damb espaventós rambalh e ath hons se descurbie era tèrra barrejada damb cerulèa arena.
Eth palle temor se senhoregèc des mèns, e mentre contemplàuem a Caribdis, temerosi dera mòrt, Escila m’agarrèc dera cocava nau as sies companhs que mès subergessien pera sua fòrça e pes sues mans.
Quan volí virar es uelhs entara velèra nau e entàs amics, ja vedí en aire es pès e es mans des qu’èren agarradi naut de tot e me cridauen damb eth còr afligit, prononciant eth mèn nòm per darrèr viatge.
Dera madeisha manèra qu’eth pescador, en lançar deth promontòri era esca as peishi mejançant era sua longa lata, e tanlèu agarre un peish lo trè rapidament; d’aguesta manèra, es mèns companhs, tremolant tanben, èren amiadi entàs arròques e aquiu, ena entrada dera tuta, se les avalaue Escila, mentre cridauen e estirauen es braci en aquera luta orribla.
De tot çò que patí, peregrinant peth mar, aguest espectacle siguec eth mès malerós que vederen es mèns uelhs.
Deth mar estant, ena nera nau, entení es brams des vaques embarrades enes estables e es belecs des oelhes, e m’en brembè des paraules der endonviaire cèc Tiresies, eth teban, e de Circe d’Eea, era quau m’encarguèc molt que hugessa dera isla deth Solei, qu’alègre as mortaus, dident qu’aquiu mos demore eth mès terrible des malastres.
A toti se les trincaue eh còr e Eurilòc me responec de seguit damb aguestes odioses paraules:
Pera net se lhèuen fòrts vents, perilh des naus.
Entà on anaram, pr’amor de desliurar-mos d’ua mòrt crudèu, se de pic arribe un tempèri suscitat per Noto o per impetuós Zefir, que son es prumèrs en destruir ua nau enquia e tot contra era volontat des sobeirans dius?
Me n’encuedè alavetz que bèth diu meditaue costar-mos mau e, en tot dirigir-me ad aqueth, li didí aguestes alades paraules:
Que me pressatz fòrça, donques que sò solet.
Tanlèu coma acabèren de prestar eth jurament, arturèrem era ben bastida nau ath hons deth pòrt, ath costat d’ua hònt d’aigua doça; e es companhs desembarquèren, e dempús premaniren plan abilament era parva.
Ja satisfèt eth desir de minjar e de béuer, plorèren, en rebrembar- se’n des sòns amics que s’auie avalat Escila dempús d’agarrar-les dera concava embarcacion; e mentre plorauen les arribèc un doç dromilhon.
Quan era net auec arribat en sòn tèrç darrèr e ja es esteles declinauen, Zèus, qu’amolone es bromes, suscitèc un vent impetuós e ua tempèsta des.hèta, caperèc de bromes era tèrra e eth mar, e era net queiguec deth cèu.
A penes se desnishèc era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, metérem era nau en un lòc segur, en tot amiar-la entà ua prigonda tuta, a on es Ninfes auien sètis e beròis lòcs entara dança.
Ara seguida les amassè a toti en assemblada e les parlè d’aguesta manèra:
Pendent un mes sancer bohèc de contunh eth Noto, sense que se lheuèssen d’auti vents dehòra der Euro e eth Noto; e mentre non les manquèc pan e ròi vin, s’abstengueren de tocar es vaques per çò deth desir de sauvar era vida.
Mès tanlèu coma s’agotèren toti es viures dera nau, se vederen obligadi a caminar errants darrèr de bèra presa (peishi o audèths, quan les arribèsse enes mans), pescant damb corvadi ams, pr’amor qu’er arrat les romaue peth vrente; jo me filè entara isla damb era fin de pregar as dius qu’abiten en Olimp, es quaus bohèren enes mies paupetes doç saunei.
E mentretant, Eurilòc comencèc a parlar damb es amics, pr’amor de dar-les aguest perniciós conselh:
Totes es mòrts son odioses as malerosi mortaus, mès cap auta ei tan miserabla coma morir de hame e complir d’aguesta sòrta eth pròpri destin.
Au, agarrem es mès excellentes vaques deth Solei e aufrim un sacrifici as dius que possedissen er ample cèu.
S’artenhéssem entornar en Itaca, era tèrra pàtria, li bastiríem un ric temple ath Solei, hilh de Hiperion, botant en eth moltes e valuoses ofrendes.
Ara seguida, en auer agarrat es mès excellentes entre es vaques deth Solei, qu’èren près d’aquiu (pr’amor qu’es beròies vaques de retortilhadi còrnes e ample front peishien a pòca distància dera nau de bluenca proa) se meteren ath sòn entorn e preguèren as dius, dempús d’arrincar trendes huelhes d’ua nauta ausina pr’amor que ja non auien guaira civada ena nau de molti bancs.
Acabada era pregària, esgorgèren e espelhèren as bèsties; dempús les braquèren es cueishes, les onheren abondosament per un costat e per aute e les caperèren de tròci de carn; e, coma qu’èren mancadi de vin entà vessar-lo en sagrat huec, heren libacions damb aigua mentre rostien es intestins.
Rostides es cueishes, tastèren es entralhes, e, dividint era rèsta en tròci plan petiti, la placèren enes rostidores.
En apressar-me en corvat vaishèth, arribèc entà jo era doça flaira deth greish usclat e, alendant, cridè d’aguesta sòrta as immortaus dius:
De seguit eth Solei, damb eth cor irritat, parlèc d’aguesta sòrta as immortaus:
Castigatz as companhs d’Ulisses Laertidada, pr’amor que, orgulhosi, an aucit es mies vaques; e jo me compladia en veder-les autan quan pujaua en estelat cèu, coma quan tornaua de nauèth deth cèu ena tèrra.
Lèu es dius mostrèren prodigis: es cuèrs serpejauen, es carns rostides e es crues bramauen enes rostideres, e s’entenien votzes coma de vaques.
Que non naveguèc era embarcacion guaira estona, pr’amor que bohèc de seguit er estrident Zefir, e, en tot desligar-se, costèc ua grana tempèsta: un remolin trinquèc es dus cables deth pau, que queiguec entà darrèr, e toti es aparelhs s’amassèren ena sentina.
Eth pau, en quèir ena popa, heric eth cap deth pilòt, en tot estronhar-li toti es uassi; queiguec eth pilòt des d’eth taulatge, coma saute un cabusaire, e era sua amna generosa se separèc des membres.
Zèus lancèc un tron e ath còp un arrai contra era nòsta nau; aguesta s’estrementic, en èster herida per arrai de Zèus, en tot aumplir-se de flaira de sofre; e es mèns òmes queigueren ena aigua.
Es ondades se les heren a vier ar entorn deth nere vaishèth e un diu les privèc dera tornada ena sua pàtria.
Sus eth pau se trapaue ua còrda de cuèr de buèu: estaquè damb era eth pau e era quilha e, seigut entre es dues, me deishè amiar pes perniciosi vents.
Tota era net siguí a posita des ondades, e en gésser eth solei arribè en escuèlh d’Escila e ena òrra Caribdis qu’ère en tot shurlar era salada aigua deth mar; mès jo me lancè ena higuèra bòrda e m’agarrè coma ua arrata-cauda, sense que podessa assegurar es pès en cap lòc ne pujar en arbe, pr’amor qu’èren luenh es arraïcs e a ua grana nautada es longues e gròsses arrames que hègen ombra a Caribdis.
Me tenguí, donc, fòrtament agarrat, demorant que Caribdis entornèsse eth pau e era quilha; e aguesti campèren, fin finau, en tot complir-se eth mèn desir.
Ara ora qu’eth jutge se lhèue ena agora, dempús d’auer decidit moltes causes de joeni litigants, se deishèren veir es hustatges dehòra ja de Caribdis.
Me deishè anar de pès e mans e queiguí damb gran sarabat ath miei dera aigua, ath costat des plan longues hustes; e, seiguent-me sus eres, me metí a remar damb es braci.
E non permetec eth pair des dius e des òmes que me vedesse Escila; donques que non m’auria desliurat d’ua terribla mòrt.
Mès, entà qué condar era rèsta?
Tau siguec çò qu’Ulisses condèc.
Amudiren es auditors e, cuelhudi peth plaser d’escotar-lo, se quedèren silenciosi en escur palai.
Mès Alcinoo li responec dident:
Donques qu’arribères ena mia casa, de pasiment de bronze e naut tet, me pensi que tornaràs ena tua patria sense auer de vagar mès, encara que siguen tan nombrosi es maus qu’enquia ara as patit.
De tau sòrta les exortèc Alcinoo, e a toti les agradèc aquerò qu’auie dit.
Gesseren alavetz entà ajaçar-se enes sues respectiues cases, e tanlèu se descurbic era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, se filèren ara prèssa entara nau, en tot hèr-se a vier en era eth viril bronze.
Era sagrada potestat d’Alcinoo venguec tanben, e eth madeish placèc es presents dejós des bancs: non siguesse que se hèsse mau quauqu’un des òmes quan, entà botjar era embarcacion, sarréssen damb es rems.
Ara seguida se filèren entath palai d’Alcinoo e se tengueren a premanir era taulejada.
Entada eri era sagrada potestat d’Alcinoo sacrifiquèc un buèu ath Saturn Zèus, eth diu des ombriues bromes, que regne sus toti.
Usclades es cueishes celebrèren un esplendid hestau, e cantèc eth divin poèta, Demodòc, tant aunorat peth pòble.
Mès Ulisses viraue soent eth cap entath solei reludent, damb grana afogadura de qué se coguèsse, donques que ja desiraue anar entara sua pàtria.
Dera madeisha manèra qu’eth laurador l’apetís eth sopar dempús de passar eth dia trincant, damb era parelha de neri buèus e eth solid arair, ua tèrra èrma, e se li cògue eth solei plan ath sòn gust entà anar-se’n a minjar, e, en caminar, sent eth cansament des sòns jolhs, atau, tant agradiuament, vedec Ulisses que se cogaue eth solei.
E de seguit, en tot dirigir-se as feacis, aimants de manejar rems, e mès que mès a Alcinoo, les parlèc d’aguesa sòrta:
Aufritz es libacions, didetz-me adiu san e en bona santat, e vosati demoratz-vos damb alegria.
Que ja s’a complit tot çò qu’eth mèn in desiraue: era mia partença e es amistosi presents; que volguen es dius qu’aguesti siguen entà jo felicitat e que trapa en mèn palai ara mia irreprochabla esposa, e en bona santat as mèns amics.
Atau s’exprimic.
Toti aplaudiren es sues paraules e conselhèren que se hèssen a vier ar òste ena sua pàtria donques que parlaue rasonablament.
E alavetz era potestat d’Alcinoo li didec ar erald:
Atau parlèc.
Pontonoo barregèc eth vin doç coma era mèu e lo mestrèc a toti, en tot aufrir-lo successiuament: eri lo libauen, dès es sòns respectius sètis, as benauradi dius que possedissen er ample cèu; e eth divin Ulisses, lheuant-se, botèc enes mans d’Arete ua copa dobla, tant que li didie aguestes alades paraules:
Jo m’en vau.
Dit aquerò, eth divin Ulisses passèc eth lumedan.
Era potestat d’Alcinoo lo hec acompanhar per un erald entà que l’amièsse ena velèra nau, ena arriba deth mar.
E Arete li manèc tanben quauques esclaues: ua l’amiaue eth mantèl plan net e ua tunica; ua auta, era solida arca; e era tresau, pan e ròi vin.
Quan aueren arribat ena nau e en mar, es illustres marinèrs, agarrant aguestes causes amassa damb era beuendas e es viures, ac placèren tot ena concava embarcacion e esteneren ua tela de lin enes hustes dera popa pr’amor qu’Ulisses podesse dormir prigondament.
Pugèc aguest e s’ajacèc en silenci.
Es auti se seigueren en orde enes bancs, desliguèren dera pèira era amarra deth vaishèth e en tot inclinar-se, foetèren eth mar damb es rems; mentre queiguie enes paupetes d’Ulisses un prigond saunei, leugèr, doç, plan semblable ara mòrt.
Dera madeisha manèra qu’es shivaus d’ua quadriga se lancen a córrer en un camp, foetadi peth soriac e, lheuant es pès, acaben lèu lèu era sua carrèra, atau se lheuaue era popa deth vaishèth e deishaue ath sòn darrèr, fòrça agitades, es ondades deth rambalhós mar.
Corrie eth vaishèth damb un caminar segur e parièr, e ne en esparvèr, qu’ei er audèth mès leugèr, l’aurie acompanhat atau, corrent damb tanta velocitat, talhaue es ondades deth mar e amiaue a un baron qu’en conselh se retiraue as dius; eth quau auec era animositat aclapada fòrça còps, ja combatent damb es òmes, ja regant es temibles ondades, mès alavetz dormie placidament, desbrembat de tot patiment.
Quan gessie era mès rutilanta estela, era que de manèra especiau anóncie era lum dera Auròra, hilha deth maitin, alavetz era nau, regadora deth mar, arribèc ena isla.
Que i a en país d’Itaca eth pòrt de Forcis, er ancian deth mar, format per dus costats proeminents e escalabrosi que se junhen enes puntes e protegissen exteriorament es granes ondades contra es vents de funèsta bohada; e en interior es concaves naus, de molti bancs, s’estan sense amarres tanlèu arriben en ancoratge.
Ath finau deth pòrt i a un olivèr de longues huelhes e plan apròp ua tuta agradiua, ombriua, consagrada as ninfes que se criden Naiades.
Aquiu i a vaishères e anfòres de pèira a on es abelhes fabriquen es sues bresques.
Aquiu se pòt veir uns telèrs tanben de pèira, plan longs, a on tèishen es ninfes mantèls de color de porpra.
Aquiu era aigua neish sense pòsa.
En aguest lòc, que ja anteriorament coneishíen, vengueren a posar-se; e era embarcacion anaue rapida e encalèc ena plaja, gessent dera aigua enquiara mitat.
Taus èren es remèrs que pes sues mans ère amiada!
A penes aueren sautat dera nau de beròis bancs en tèrra fèrma, comencèren treiguent dera concava nau a Ulisses damb era esplendida vana e era tela de lin, e lo botèren ena arena, autrejat encara ath saunei; e ara seguida, desembarcant es riqueses qu’es feacis l’auien autrejat en tornar ena sua pàtria, gràcies ara magnanima Minerva, les amolonèren totes ath pè der olivèr, un shinhau desseparades deth camin: non siguesse que bèth caminant s’apressèsse ada eres mentre dormie Ulisses e l’en panèsse bèra ua.
Dempús d’aquerò, entornèren es feacis entath sòn país.
Mès Neptun, que secodís era tèrra, non desbrembèc es menaces qu’en un principi l’auie hèt a Ulisses, semblable a un diu, e volec explorar era volontat de Zèus.
Que ja non serè aunorat mès entre es immortaus dius, donques que non m’aunoren bric ne tansevolh es mortaus, es feacis, que son deth mèn pròpri linhatge.
Li responec Zèus, qu’amolone es bromes: “A, poderós diu que bat era tèrra!
Qué dideres!
Non te mesprèden es dius, donques que serie de mau hèr herir damb eth mesprètz ath mès ancian e mès illustre.
Mès se dèishe d’aunorar-te bèth un des òmes, per çò de fidar enes sues fòrces e en sòn poder, qu’ei ena tua man era resvenja.
Li responec Neptun, que secodís era tèrra: “Que ja auria obrat coma me conselhes, ò diu des ombriues bromes, mès m’espaurís era tua colèra e sagi d’evitar-la.
Repliquèc Zèus, qu’amolone es bromes: “Ò estimat!
A penes ac entenec Neptun, que secodís era tèrra, partic entà Esqueria a on demoren es feacis, e aquiu s’arturèc.
Mentretant, es feacis, que tien longui rems e son illustres navegants, parlauen entre eri damb alades paraules.
E un d’eri s’exprimic d’aguesta sòrta en tot dirigir-se ath sòn vesin:
Qui encadenèc en mar era velèra nau que tornaue ena patria e ja se desnishaue tota”?
Taus sigueren es sues paraules, pr’amor que non sabien se qué s’auie passat.
Alavetz Alcinoo les arenguèc d’aguesta sòrta:
Que s’an complit es ancianes prediccions deth mèn pair, que didie que Neptun mos guardaue de reuèlh pr’amor que amiàuem sense recéber cap mau a toti es òmes; e asseguraue qu’eth diu harie naufragar en escur mar ua plan beròia nau des feacis, quan tornèssen d’amiar a quauqu’un, e caperarie era vista dera ciutat damb ua grana montanha.
Atau ac afirmaue er ancian e ara tot se complís.
Au, hèm tot çò que vos vau a díder.
Atau parlèc.
Cuelheren pòur e premaniren es taures.
E mentretant, es capitans e princes deth pòble feaci pregauen ath sobeiran Neptun, en tot estar-se de pès ar entorn deth sòn autar.
Ulisses se desvelhèc deth sòn saunei ena tèrra pàtria, que d’era auie estat absent fòrça temps, e non podec arreconeisher-la pr’amor qu’ua divessa (Palas Minerva, era hilha de Zèus) l’enrodèc damb ua broma pr’amor de hèr-la inconeishabla e hèr-lo sabedor de tot: non siguesse qu’era sua esposa, es ciutadans e es amics l’arreconeishessen abans qu’es pretendents paguèssen totafèt es sòns excèssi.
Plan per aquerò tot se li presentaue ath rei en ua auta forma, atau es longui camins, coma es pòrts comòdes entà ancorar, es arròques escalabroses e es arbes florissents.
Er eròi se metec de pès e contemplèc era pàtria tèrra, mès de seguit gemeguèc e, baishant es braci, se pataquegèc es cueishes tant qu’alendaue e didie d’aguesta sòrta:
Quini òmes deuen abitar aguesta tèrra que vengui d’arribar?
Seràn violents, sauvatges e injusti, o ospitalaris e temerosi des dius?
A on poirè amiar tantes riqueses?
Entà on anarè perdut?
Pro que m’auessa demorat aquiu, damb es feacis, pr’amor qu’alavetz m’aurie arribat un aute des magnanims reis, que, en receber-me amistosament, m’aurie enviat entara mia pàtria.
Ara que non sai ne a on botar aguestes causes, ne hè de deishar-les aciu: no sigue causa que se les hèsquen a vier d’auti òmes.
Ò dius!
Que non èren, donc, senadi ne justi deth tot es capitans e princes feacis, donques que m’an amiat en aguesta auta tèrra; dideren que m’amiarien entà Itaca, que se ve de luenh, e non ac an complit.
Que les castigue Zèus, eth diu des suplicants, que susvelhe as òmes e impause castigs as que pequen.
Parlant atau, compdèc es plan beròis trespès, es caudèrs, er aur e es beròies vestidures teishudes; e, encara qu’arren trapèc mens, ploraue pera sua pàtria tèrra, en tot arrossegar-se ena arriba deth rambalhós mar e alendar fòrça.
Se l’apressèc alavetz Minerva, ena figura d’un joen pastor de oelhes, tan delicat coma eth hilh d’un rei; amiaue enes espatles un mantèl doble, plan beròi; enes nets pès, sandales; e ena man, ua lança.
Ulisses s’alegrèc de veder-la, gessec ath sòn encontre e li didec aguestes alades paraules:
Donques qu’ès eth prumèr òme que me trapi en aguest lòc, salut!, e pro que non vengues damb mala intencion contra jo; mèsalèu, sauva aguestes causes, e sauva-me a jo, que t’ac pregui coma a un diu e m’ajolhi ath tòn dauant.
Mès ditz-me damb vertat entà que jo m’en sàpia: Quina tèrra ei aguesta?
Quin pòble?
Quini òmes i a en parçan?
Minerva, era divinitat de ludents uelhs, li responec dident: “Forastèr!
Qu’ès un pèc o vies de luenh quan me demanes per aguesta tèrra, qu’eth sòn nòm non ei tant escur, donques que la coneishen plan molti autant des que viuen en costat per a on ges era Aurora e eth Solei, coma des que demoren en aute costat, entath tenebrós occident.
Qu’ei, de vertat, aspra e impròpria entara equitacion; mès non complètament estèrla, encara que petita, donques que produís horment en abondància e tanben vin; jamès li manque era ploja ne era feconda arrosada; qu’ei plan avienta entà pèisher crabes e buèus; i a bòsqui de tota sòrta, e a beuradèrs que jamès s’agoten.
D’aguesta sòrta parlèc.
S’alegrèc eth pacient divin Ulisses, en tot vantar-se dera sua patria que nomentaue Palas Minerva, hilha de Zèus qu’amie era egida.
E prononcièc de seguit aguestes alades paraules, en tot amagar-li era vertat, hènt-li un relat simulat, pr’amor que tostemp remenaue ena sua ment idies plan astutes:
D’autrestantes ne deishè as mèns hilhs e vau en tot húger pr’amor qu’aucí ath hilh estimat d’Idomenèu, a Orsilòc, eth de pès leugèrs, que depassaue ena leugeresa des sòns pès as òmes industriosi dera vasta Creta; eth quau volec privar-me deth butin de Troia que per eth tantes fatigues auia patit, ja combatent damb es òmes, ja regant es terribles ondades, per çò de non auer-me prestat a complàder ath sòn pair, en tot servir-lo en pòble des troians, a on jo èra capitan de d’auti companhs.
Coma en cèrta escadença eth tornaue deth camp, li clauè era bronzinada lança, en tot auer estat ara demora damb un amic ath costat d’un camin: ua escura net caperaue eth cèu, cap òme tachèc era sua atencion en nosati e atau quedèc amagat que se l’auesse dat mòrt.
Dempús d’aucir-lo damb er agudent bronze, partí entara nau d’uns illustres fenicis que les supliquè e demanè, en tot autrejar-les bona part deth butin, que m’amièssen entà Pilos o entara divina Elide, a on exercissen eth sòn domèni es epèus.
Mès era fòrça deth vent les horavièc, a maugrat sòn, donques que non me volien enganhar; e, perdudi, arribèrem aciu de nets.
Atau s’exprimic.
Arric Minerva, era divinitat de ludents uelhs, l’amorassèc damb era man e, transfigurant-se en ua hemna beròia, nauta e adreita en fines labors, li didec aguestes alades paraules:
Temerari, astut, incansable ena enganha!
Ne enquia e tot ena tua pàtria auies de renonciar ara frauda e as paraules enganhoses, que tostemp sigueren deth tòn gust?
Mès, au, non ne parlem mès, qu’ambdús èm expèrts en astúcies; pr’amor que se tu subergesses fòrça entre es òmes per çò deth tòn conselh e des tues paraules, jo sò celebrada entre es divinitats per çò dera mia prudéncia e era mia astúcia.
Mès encara non as arreconeishut en jo a Palas Minerva, hilha de Zèus, que tostemp t’ajudi e te protegisqui enes tòns ahèrs e hi que les siguesses agradiu as feacis.
Li responec er engenhós Ulisses: “Qu’ei de mau hèr, ò divessa, qu’un mortat en trapar- se damb tu, artenhe coneisher-te, encara que siguesse plan sabent, pr’amor que cuelhes era figuara que vòs.
Pro me’n sai de qué me sigueres propícia quan es aquèus lutàuem en Troia, mès dempús qu’arroïnèrem era excélsa ciutat de Priam, partírem enes naus e un diu dispersèc as aquèus, jamès t’è vist, ò hilha de Zèus, ne me n’è encuedat que pugesses en mèn vaishèth pr’amor d’estauviar-me bèth malastre.
Ath contrari, caminè perdut de contunh, en tot auer eth mèn pièch trauessat de dolor, enquia qu’es dius me desliureren dera desgràcia; e tu, en ric pòble des feacis, m’encoratgères damb es tues paraules e m’amières entara poblacion.
Li responec Minerva, era divinitat des ludents uelhs: “Tostemp sauves en tòn pièch eth madeish sen, e non te posqui abandonar ena desgràcia pr’amor qu’es afable, perspicaç e senat.
Quinsevolh que tornèsse dempús d’auer vagat tant, desirarie veir en sòn palai as sòns hilhs e ara sua esposa, mès a tu non te platz saber-te’n d’eri ne preguntar per eri enquia qu’ages provat ara tua hemna, que s’està ena casa e consumís es dies e es nets tristament, donques que plore de contunh.
Mès, au, te vau a mostrar era tèrra d’Itaca entà que te convences.
Quan atau auec parlat, era divessa dissipèc era broma, apareishec eth país e eth pacient e divin Ulisses s’alegrèc, en tot gaudir dera sua tèrra, e punèc eth fertil solèr.
E ara seguida preguèc as ninfes, damb es mans lheuades:
Ja me pensaua que non vos tornaria a veir.
Li didec alavetz Minerva, era divessa des ludents uelhs: “Cuelh coratge e non te’n hèsques per aquerò.
Quan atau auec parlat, entrèc era divessa ena ombriua tuta e anèc ara cèrca des amagaders; e Ulisses li hec a vier totes es causes (er aur, eth dur bronze e es vestits ben hèts) que l’auien regalat es feacis.
Tanlèu sigueren plaçades de forma convenenta, Minerva, era hilha de Zèus, qu’amie era egida, barrèc era entrada damb ua pèira.
Se seigueren dempús enes arraïcs deth sagrat olivèr e deliberèren sus er extermini des orgulhosi pretendents.
Minerva, era divessa de ludents uelhs, siguec era que trinquèc eth silenci prononciant aguestes paraules:
Ulisses, fecond en recorsi!
Er engenhós Ulisses li responec dident: “Ò dius!
Plan que òc anaua a perir en palai, damb eth madeish fado funèst d’Agamemnon Atrida, se tu, ò divessa, non m’auesses instruit convenentament sus aguestes causes.
Mès, tè, hè un plan entà que les castiga e bota ath mèn costat, en tot bohar-me fortalesa e audàcia, coma en aqueth temps qu’esbauçàuem es ludentes moralhes dera ciutat de Troia.
Mès, au, te vau a hèr inconeishable entà toti es mortaus: arropirè era beròia pèth des tòns agils membres, talharè deth tòn cap es peus, te botarè uns pelhòts que li còsten orror ath que te veigue e harè ronhosi es tòns uelhs, abans tan polidi, entà que te retires a un èsser mespredable dauant de toti es pretendents e dera tua esposa e deth hilh que deishères en palai.
Apressa-te sustot ath porcelèr, ath susvelhant des tòns porcèths, que t’estime fòrça e adòre ath tòn hilh e ara prudenta Penelope.
Lo traparàs seigut entre es porcèths, que pèishen ath cant dera arròca deth Corbàs, ena hònt d’Aretusa, minjant abondosi aglans e beuent aigües trebles, es dues causes que hèn créisher en eri eth florissent grossor.
Li responec er engenhños Ulisses: “E per qué non l’ac dideres, donques qu’era tua ment ac sabie tot?
Li reponec Minerva, era divessa des ludent uelhs: “Non te cau pòur per eth.
Jo madeisha me lo hi a vier entà que, vient aquiu, aquerisse fama; e non passe cap trebuc, senon que s’està plan tranquil en palai der Atrida, auent totes es causes en abondor.
Dic aquerò, lo toquèc Minerva damb ua vergueta.
Era divessa l’arropic era beròia pèth enes agils membres, li talhèc en cap es peus, li botèc era pèth de tot eth còs de tau forma que semblaue un ancian, li hec ronhosi es uelhs, abans tan beròis, li vestic uns pelhòts e ua tunica, qu’èren rosigadi, lords e tacadi de manèra leja peth hum; li botèc ath dessús eth cuèr gran, ja sense pelhaçon, d’ua velòça cervia e l’autregèc un pau e un maujargat morralet plen de traucs, damb era sua correja retortilhada.
Dempús de deliberar atau, se separèren, en tot anar-se’n Minerva entara divina Lacedemonia a on se trapaue eth hilh d’Ulisses.
Ulisses, deishant eth pòrt, comencèc un aspre camin per lòcs seuvosi, entre uns ticolets, entà a on l’auie indicat Minerva que traparie ath porcelèr; eth quau ère, entre toti es sirvents deth divin Ulisses, eth que damb màger sollicitud li suenhaue es bens.
Lo trapèc seigut en vestibul dera pleta excèlsa, beròia e grana, bastida en un lòc descubèrt, qu’auie bastit eth porcelèr entàs porcèths der absent rei, sense era ajuda dera sua senhora ne der ancian Laertes, en tot tier pèires carrejades e hèr ua tampa damb ua bartàs espinós.
Botèc dehòra dera pleta, aciu e delà, ua longa fila d’espesses estaques, qu’auie bracat deth còr d’ues ausines; e bastic laguens dotze porcarias, totes amassa, qu’en eres se metien es porcèths.
En cada ua auie embarrades cinquanta truges, que s’ajacen en solèr; e es mascles passauen era net dehòra, estant eth nombre fòrça mendre pr’amor qu’es pretendents, parièrs as dius, les amendrien en tot minjar-se tostemp eth milhor des porcèths grassi, que les manaue eth porcelèr.
Qu’èren es porcèths tres cents setanta.
Ath sòn costat se trapauen de contunh quate gossets, semblables a fères, qu’auie elevat eth porcelèr, majorau des pastors.
Aguest talhaue alavetz un cuèr de buèu de color viu e hège ues sandales, en tot ajustar-se-les as sòns pès; e des auti pastors, tres s’auien filat entà diuèrsi lòcs damb es porcades des porcèths e eth quatau auie estat enviat entàra ciutat per Eumèu pr’amor d’amiar-les as orgulhosi pretendents er obligat porcèth qu’immolarien entà assadorar damb era carn er apetís.
Còp sec, es ganholaires gossets vederen a Ulisses, e ganholant, correren a trapar-lo; mès er eròi se seiguec astutament e deishèc quèir eth baston qu’amiaue ena man.
Alavetz dilhèu aurie patit un vergonhós malastre ath costat des sòns pròpris estables; mès eth porcelèr seguic de seguit damb pès leugèrs as gossets e, trauessant ara prèssa eth lumedan a on li queiguec dera man aqueth cuèr, les cridèc, les hec enlà a peirades, a cada un peth sòn costat, e parlèc ath rei d’aguesta manèra:
Que manquèc pòc entà qu’es gossets vos estrossegèssen còp sec, e damb aquerò m’auríes costat un gran opròbi.
Que ja es dius me tien adolorit e me hèn gemegar per ua causa plan desparièra; pr’amor que mentre plori e m’aclapi, pensant en mèn patron, parièr a un diu, me cau elevar aguesti grassi porcèths entà que se les mengen d’auti; e dilhèu eth sigue ahaimat e camine peregrin per pòbles e ciutats de gent d’estranh lenguatge, s’ei qu’encara viu e contemple era lum deth solei.
Parlant atau, eth divin porcelèr l’amièc entara cabana, lo hec passar laguens, e lo hec sèir, dempús d’escampilhar peth solèr fòrça arrames seques, es quaus caperèc damb era pèth d’ua craba grana, peluda e tupida, que li servie de jaça.
S’alegrèc Ulisses deth recebement que li hège Eumèu, e li parlèc d’aguesta sòrta:
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Ò forastèr!
Que non posqui mespredar ar òste que se presente, encara que sigue mès miserable que tu, pr’amor que toti es forastèrs e praubi son de Zèus.
Quinsevolh causa que les autregem les ei agradiua, encara qu’age d’èster petita; pr’amor qu’atau les sòlen hèr es sirvents, tostemp temerosi quan govèrnen patrons joeni.
Pr’amor qu’es divinitats arturèren, plan que òc, era tornada deth mèn, eth quau, en estimar-me extrèmament, m’aurie dat ua possession, ua cass, un peculi e ua hemna beròia; que tot aquerò ac autrege un patron benevòl ath sòn sirvent, quan aguest a trabalhat fòrça per eth e es divinitats hèn prosperar era sua òbra coma heren prosperar aguesta que me tengui.
Que m’ajudarie fòrça eth mèn patron s’envielhisse aciu; mès moric ja: pro qu’auesse perit complètament eth linhatge de Helena que per era a tanti òmes les trinquèren es jolhs!
Parlant atau, s’agarrèc era tunica damb eth cinturon, se n’anèc entas porcarias a on èren es porcades des porcèhts, tornèc damb dus, e les sacrifèc as dus, les rossic e, dempús d’esbocinar-les, les calèc enes rostidors.
Quan era carn siguec ja rostida, l’ac hec a vier a Ulisses, cauda encara e enes madeishi rostidors, en tot esposcar-la de blanca haria; botèc en ua copa de gèdra vin doç coma era mèu, se seiguec dauant d’Ulisses, e, en tot convidar-lo, li parlèc d’aguesta sòrta:
Mès as benauradi dius non les son agradiues es òbres pervèrses, senon qu’aunoren era justícia e es accions senades des barons.
E enquia e tot quan es barons dolents e enemics invadissen eth país autrú e, en tot permeter-les Zèus que se hèsquen a vier eth butin, tornen ena pàtria damb es naus plies; encara qu’aguesti senten qu’un fòrt temor dera resveja divina les sarre eth còr.
Mès es pretendents deuen saber bèra causa dera deplorabla mòrt d’aqueth, per çò dera votz de bèra divininat qu’agen entenut, quan non vòlen demanar de forma avienta eth maridatge, ne anar-se’n entàs sues cases; mèsalèu fòrça tranquils consumissen es bens orgulhosa e immoderadament.
En cap des dies e des nets, que vien de Zèus, n’an pro damb sacrificar solet ua victima, ne enquia e tot dues; e agoten eth vin, en tot beuer-lo sense cap moderacion.
Pr’amor qu’es proprietats deth mèn patron èren abondoses, autant coma era des eròis que demoren en nere continent o ena madeisha Itaca e ne enquia e tot amassa, era de vint òmes la poirien egalar.
Que te la vau a dider.
Dotze vacades i a ena pleta, e autrestantes vegades de oelhes, de porcèths e de crabes qu’amien a pèisher aquiu es pastors e gent a sodada.
Aciu pèishen onze ramats nombrosi de crabes ena extremitat deth camp, e les susvelhen boni pastors, cada un des quaus amie cada dia as pretendents ua bèstia, aquera des ben neurides crabes que li semble milhor.
Atau parlèc.
Ulisses, sense badar boca, se pressaue a minjar era carn e beuie vin damb aviditat, en tot maquinar maus contra es pretendents.
Dempús qu’auec sopat e se l’auie remetut era animositat damb eth repais, li dèc Eumèu era copa que tenguie entà bèuer, plia de vin.
L’acceptèc er eròi e, en tot alegrar-se ath sòn laguens, prononcièc aguestes alades paraules:
Qui siguec eth que te crompèc damb es sòns bens e ère tan ric e poderós, sivans dides?
Didies que per çò der aunor d’Agamemnon.
Nomenta-me-lo per s’un cas en bèth lòc auessa coneishut ad aguest òme.
Li responec eth porcelèr, majorau des pastors: “Ò vielh!
A cap vagabond qu’arribe damb notícies deth mèn patron, li balharàn credit ne era hemna d’aguest ne eth sòn hilh; pr’amor qu’es que van errants e an besonh d’ajuda mentissen e se remissen a parlar sincèrament.
Tot aqueth que, peregrinant, arribe en pòble d’Itaca, va a condar-li petòfies ara mia senhora; e aguesta l’acuelh amistosament, li hè preguntes sus cada tema, e de seguit somique e vèsse lèrmes des sòns uelhs, coma ei costum ena hemna qu’eth sòn marit a mòrt en ua auta tèrra.
Tu madeish, ò ancian, endonviaries lèu lèu quinsevolh relacion, se te balhèssen un mantèl e ua tunica entà vestir-te.
Mès ja es gossets e es velòci audèths an agut de separar-li era pèth des uassi, e era amna l’aurà deishat; o dilhèu es peishi se l’avalèren en mar e es sòns uassi jaden ena plaja, laguens d’un gran molon d’arena.
De tau sòrta moric aqueth e mos a deishat penes a toti es sòns amics e mès que mès a jo, que ja non traparè un patron tan benevòl en cap lòc a on vaja, ne enquia e tot se me n’anèssa entara casa deth mèn pair e dera mia mair a on neishí e eri m’elevèren.
Li parlèc alavetz eth pacient divin Ulisses: “Ò amic!
Donques que te remisses a tot, assegurant qu’aqueth ja non tornarà, e era tua animositat s’està incredula; non sonque te voi repetir senon enquia jurar-te qu’Ulisses tornarà.
Per çò dera bona naua revestitz-me d’un mantèl e d’ua tunica, que siguen beròies vestimentes, tanlèu coma aqueth arribe en sòn palai; pr’amor qu’abans non acceptaria arren, a maugrat deth gran besonh que me trapi.
Que m’ei tant odiós coma es pòrtes der Orco, aqueth que, cedint ara misèria, conde mentides.
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Ò ancian!
Ne aurè de pagar presents per çò dera bona naua, ne Ulisses tornarà ena sua casa; mès beu tranquil, cambiem de convèrsa e non me hèsques a vier tau ahèr ena memòria; qu’era mia amna s’afligís cada còp qu’enteni mentar ath mèn venerable patron.
Per çò d'aguest mainatge me planhi jo de contunh, per Telemac, qu’engendrèc Ulisses: dera madeisha manèra qu’es divinitats l’elevèren coma a un plançard, pensè que mès endauant non serie entre es òmes inferior a sa pair, senon tan digne d’admiracion per sòn còs e pera sua gentilesa; mès, en auer-li capvirat quauqu’un des immortaus o des òmes eth bon sen que gaudie, se n’a anat ena divina Pilos ara cèrca de notícies sus eth sòn progenitor, e es illustes pretendents li premanissen params entà quan torne, damb era fin de qué despareishe d’Itaca sense cap glòria eth linhatge d’Arcesi, parièr as dius.
Mès deishem-ac, ja sigue capturat, ja s’age escapat pr’amor qu’eth Saturn age estenut eth sòn braç sus eth madeish.
Au, ancian, ditz-me es tues preocupacions, e ditz-me era vertat d’aquerò entà que jo m’en sàpia: Qui ès e de quin país vies?
A on se trapen era tua ciutat e es tòns pairs?
En quina embarcacion arribères?
Com es marinèrs t’amièren en Itaca?
Qui èren?
Li responec er engenhós Ulisses: “De tot aquerò te vau a informar peth menut.
S’auéssem minjar e doç vin entà molt de temps, e mos demorèssem a celebrar hestaus en aguesta cabana mentre es auti se n’anèssen a trabalhar, non me serie aisit referir-te pendent tot er an guairi malastres a patit eth mèn esperit pera volontat des dius.
D’auti molti hilhs li neisheren tanben e s’elevèren en palai, toti legitims, dera sua esposa, mentre qu’a jo m’amainadèc ua hemna crompada qu’ère era sua concubina; mès m’auie era madeisha consideracion Castor Hilacida qu’as sòns hilhs legitims, e que me vanti d'èster eth sòn hilh, e l’aunorauen es cretensi coma a un diu pera sua felicitat, pes sues riqueses e pera sua gloriosa descendéncia.
Quan es mortaus Parcas se lo heren a vier ena casa de Pluton, es sòns hilhs magnanims repartiren entre eri era riquesa, hènt a sòrts sus es madeishes, e m’autregeren plan pòc, ua soleta casa.
Cuelhí ua hemna de gent plan rica, sonque peth mèn valor, donques que non èra jo mespredable, ne timid ena guèrra.
Ara que ja ac è perdut tot; ça que la, en veir era palha coneisheràs eth semiat, encara que me tengue aclapat un gran malastre.
Me balhèren Mart e Minerva audàcia e valor entà destruir as contraris, en cap escadença que me cale alistar as òmes mès valents e amiar-les en ua emboscada, maquinant maus contra es enemics, eth mèn esperit generós me botèc era mòrt dauant des uelhs; senon que, en tot lançar-me ena luta plan abans que cap aute, èra eth prumèr qu’aucia damb era lança ar enemic que non me depassèsse ena leugeresa des pès.
D’aguesta manèra me comportaua ena guèrra.
Que non me shautauen es labors campanhardes, ne eth suenh dera casa qu’elève hilhs illustres, senon solet es naus damb es sòns rems, es combats, es pulides flèches e es sagetes; causes tristes e òrres entàs auti mès agradiues entà jo, per çò d’auer-me dat bèth diu aguesta inclinacion; que non toti trapam deleit enes madeishes accions.
Ja abans qu’es aquèus botèssen eth pè en Troia, auia capitanejat nau còps vaishèths rapids e òmes contra gent estrangèra, e totes es causes arribauen enes mies mans en gran abondor.
Mès quan dispausèc eth divin Zèus aquera expedicion odiosa, qu’en era a tanti barons les triquèren es jolhs, mos ordenèren a jo e ath gloriós Idomenèu que siguéssem capitans des vaishèths que partien enta Ilion, e non i auec manèra de remir-se pera pòur d’aquerir mala fama entre eth pòble.
Aquiu lutèrem es aquèus pendent nau ans e en arribar eth dètzau, assolada per nosati era ciutat de Priam, partírem enes naus entàs nòstes cases; mès un diu dispersèc as aquèus.
E eth generós Zèus meditèc maus contra jo, malerós, que siguí gaudint solet un mes damb es mèns hilhs, era mia legitima esposa e es mies riqueses; pr’amor que dempús m’amièc era animositat a navegar entà Egipte, premanint degudament es vaishèths damb es companhs, parièrs as dius.
Premaní nau vaishèths e lèu s’amassèc era gent de besonh.
Tath setau dia pugèrem enes vaishèths e, partint dera espaciosa Creta, naveguèrem pera bohada d’un prospèr e fòrt Borèas, tant aisidament coma se mos amièsse eth corrent.
Cap des naus recebec maus e toti èrem en eres sans e en bona santat, pr’amor qu’eth vent e es pilòts les amiauen.
En cinc dies arribèrem en arriu Egipte, de beròi corrent, e en eth arturè es concaves naus.
Alavetz, dempús d’ordenar as fidèus companhs que se demorèssen entà susvelhar es embarcacions, manè espions enes lòcs avients pr’amor d’explorar eth parçan.
Mès es mèns, cedint ara insoléncia de seguir eth sòn pròpri impuls, comencèren a devastar es beròis camps des egipcis; e se hègen a vier es hemnes e es mainatges, e aucien as barons.
Non se tardèc era cridadissa en arribar ena ciutat.
Es sòns abitants, en enténer es crits, vengueren a trincar deth dia: eth camp s’aumplic d’infantaria, de cavalièrs e de reludent bronze; Zèus, que se vante damb er arrai, les manèc as mèns companhs era perniciosa hujuda; e ja, dès aqueth moment arrés gausèc resistir, pr’amor qu’es maus mos cercauen pertot.
Aquiu mos auciren damb er agudent bronze a molti òmes, e a d’auti se les heren a vier entà obligar-les a trabalhar en benefici des ciutadans.
A jo eth madeish Zèus me botèc ena amna aguesta decision (pro que m’auessa mòrt alavetz e s’auesse complit eth mèn fado aquiu, en Egipte, pr’amor qu’eth malastre m’auie de perseguir encara): de seguit me treiguí deth cap eth ben hargat casco e des espatles er escut, lancè era lança luenh des mans e venguí entàs shivaus deth rei, ath quau abracè pes jolhs, en tot punar-les.
Eth rei me protegic e me sauvèc; pr’amor que, en hèr-me pujar en car qu’anaue montat, m’amièc entara sua casa tant qu’es mèns uelhs vessauen lèrmes.
M’escometèren molti damb es sues lances de herèisho e sagèren d’aucir-me, donques qu’èren fòrça emmaliciadi; mès aqueth les hec enlà, cranhent era colèra de Zèus ospitalari, eth quan s’anuge en grana manèra per çò des males accions.
Aquiu m’estè pendent sèt ans e amassè fòrça riqueses entre es egipcis, pr’amor que toti me balhauen bèra causa.
Mès, quan arribèc eth ueitau, se presentèc un fenici plan patrifassièr e falaç, que ja les auie costat a d’auti òmes molti maus; e, en tot persuadir- me damb eth sòn engenh, m’amièc entà Fenicia a on se trapauen era sua casa e es sòns bens.
Me calec seguir-lo, encara que ja sospechaua bèra causa, e m’embarquè en sòn vaishèth.
Anaue aguest peth mar bohat per un prospèr e fòrt Borèas, ara nautada de Creta; mentre meditaue Zèus com l’amiarie ara perdicion.
Se les hègen a vier es ondades ath torn deth nere vaishèth e un diu les privèc dera tornada ena pàtria.
Mès a jo, encara qu’aclapat ena mia animositat, eth pròpri Zèus me lancèc enes mans deth pau dera nau, pr’amor que podessa escapar-me dera desgràcia.
Abraçat ath pau siguí jogalha des perniciosi vents pendent nau dies; e ath dètzau, en ua net escura, ua gran ondada me lancèc ena tèrra des tesprotes.
Aquiu er eròi Fidon, rei des testropes, m’acuelhec graciosament; pr’amor qu’en auer-se presentat eth sòn hilh a on jo me trapaua, m’amièc ena casa deth sòn pair, quan ja me rendien eth hered e eth cansament, e m’autregèc un mantèl e ua tunica entà que me vestissa.
Higec qu’Ulisses se trapaue en Dodona entà saber-se’n pera nauta ausina dera volontat de Zèus per se serie avient que tornèsse manifèstament o d’amagat en ric país d’Itaca, que d’eth s’auie absentat pendent fòrça temps.
E jurèc ena mia preséncia, aufrint libacions ena sua casa, que ja auien botat en mar era nau e èren prèsti es companhs entà amiar-lo ena sua pàtria tèrra.
Mès sbans se didec adiu de jo, donques que s’aufric per edart ua nau de marinèrs tesprotes qu’anaue entà Duliqui, abondosa en horment.
Les ordenèc que m’amièssen damb tota sollicitud entath rei Acaste; mès eri cuelheren ua pervèrsa decision, pr’amor de qué encara me queiguessen ath dessús tota sòrta de malastres e trebucs.
Tanlèu era nau reguèc eth mar, siguec ja luenh dera tèrra, decidiren qu’auie arribat entà jo eth dia dera esclavitud; e, despolhant-me deth mantèl e dera tunica qu’amiaua botadi, me vestiren aguesti miserables pelhòts e aguesta tunica, plia de traucs, qu’ara campes damb es tòns uelhs.
Pera tarde arribèrem enes camps d’Itaca, que se ve de luenh; alavetz, m’estaquèren fòrtament ara nau de molti bancs damb ua còrda retortilhada, e ara seguida sautèren en tèrra e sopèren ena arriba deth mar.
Mès es pròpris dius me desliguèren aisidament des còrdes; e alavetz, calant-me jo es pelhòts ena testa, m’esguitlè peth bronit timon, me lancè en mar, nadè damb es dues mans, e lèu me trapè aluenhat d’aqueri e dehòra de posita.
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “A, òste sense ventura!
Que m’as esmoigut prigondament era mia animositat en condar-me tan peth menut guaire patires e guaire vaguères d’un costat en aute.
Mès que non me semble qu’ages parlat coma cau en aquerò que tanh a Ulisses, ne me convenceràs damb es tues paraules.
Qué ei çò que t’obligue, en èster qui ès, a mentir inutilament?
Que sai pro ben a qué tier-me per çò que hè ara tornada deth mèn patron, eth quau les deuec èster fòrça odiós a totes es divinitats quan aguestes non voleren qu’acabèsse es sòns dies entre es teucri, ne enes braci des sòns amics dempús qu’acabèc era guèrra; pr’amor qu’alavetz es aquèus l’aurien bastit un tumulus e aurie legat ath sòn hilh ua glòria immensa.
Ara qu’a despareishut sense fama, agarrat pes Harpies.
Mès jo demori separat, ath costat des porcèths, e sonque vau entara ciutat quan era prudenta Penelope me cride pr’amor que li hèn a vier de bèth lòc quinsevolh naua: seigudi es d’aquiu e damb eth nauèth vengut, li hèn tota sòrta de preguntes, autant es que son tristi per çò dera longa abséncia deth rei, coma aqueri que se n’alègren donques que s’avalen impunament es sòns bens; mès a jo non m’agrade escorcolhar ne preguntar arren dès que m’enganhèc damb es sues paraules un òme etòl, que, auent vagat per moltes regions per tòrt d’un omicidi, arribèc ena mia casa e lo tractè afectuosament.
M’assegurèc qu’auie vist a Ulisses en Creta, ath cant d’Idomenèu, a on reparaue eth mau qu’enes sues embarcacions l’auien costat es tempèstes; e didec qu’arribarie entar ostiu e entara tardor damb moltes riqueses, e amassa damb es sòns companhs parièrs as dius.
Li responec er engenhòs Ulisses: “Qu’ès fòrça incredul, de vertat, quan ne damb jurament è pogut arténher que fidèsses en jo e credesses tot çò qu’è dit.
Mès, au, hèm un convengut e per dessús de nosati que siguen testimònis es dius, qu’an era sua casa en Olimp.
Li responec eth divin porcelèr: “Ò òste!
Qu’auria bona fama e guanharia bona opinion de vertut entre es òmes, ara e en avier, se, dempús d’auer-te hèt a vier ena mia cabana e de presentar-te es dons d’ospitalitat, t’anèssa a aucir, o a privar-te dera existéncia.
Damb quina disposicion pregaria jo a Zèus!
Atau aguesti conversauen.
Mentretant, s’apressèren es porcèths damb es sòns pastors, qu’embarrèren es truges enes porcarias, entà que dormissen; e un grunhit immens s’entenec mentre es porcèths s’acomadauen enes estables.
Alavetz eth divin porcelèr les balhèc aguesta orde as sòns companhs:
En díder aquerò, braquèc lenha damb eth fòrt bronze, mentre es pastors se hègen a vier un plan gròs porcèth de cinc ans que deishèren ath cant deth larèr, e eth porcelèr non se’n desbrembèc des immortaus, donques qu’auie boni sentiments: les aufric es primicies, lançant en huec quauqui peus deth porceth de blanqui dents, e demanèc a toti es dius qu’eth prudent Ulisses tornèsse ena sua casa.
Dempús lheuèc eth braç e damb un soc d’ausina qu’auie deishat en bracar era lenha, heric ath porcèth, que queiguec sense vida.
Eri l’esgorgèren, l’usclèren e ara seguida lo talhèren a tròci, Eth porcelèr comencèc cuelhent ua part de cada membre der animau, estropèc en abondós greish es tròci crus, e, en tot esposcar-les de haria, les lancèc en huec.
Dividiren era rèsta de tròci mès petits que placèren enes rostidors, les rostiren suenhosament e, en retirar-les deth huec, les meteren toti amassa sus era taula.
Se lheuèc entà hèr es parts eth porcelèr, qu’era sua ment ère tan justa, e, repartint es tròci, n’aufric uns as Ninfes e a Mercuri, hilh de Maia, as quaus les hèc vòts, e distribuic era rèsta entre es minjaires, en tot aunorar a Ulisses damb er ample lomb deth porcèth de blanqui dents, e aguest obsèqui l’alegrèc er esperit ath sòn patron.
Ara seguida er engenhós Ulisses li parlèc dident:
Didec, sacrifiquèc es primicies as sempitèrns dius e, libant eth nere vin, botèc era copa enes mans d’Ulisses, assolador de ciutats, qu’ath costat dera sua racion ère seigut.
Les repartic eth pan Mesauli, ath quau eth porcelèr auie contractat eth solet, per çò dera abséncia deth sò patron e sense era ajuda dera sua senhora ne der ancian Laertes, en tot crompar-lo a un bandit damb es sòns pròpris bens.
Toti meteren es mans ena parva qu’auien ath dauant.
E quan aueren satisfèt eth desir de minjar e de bèuer, Mesauli treiguec eth pan, e eri, harts de pan e carn, partiren sense demora entath lhet.
Que siguec ua net dolenta e sense lua, qu’en era Zèus hec plòir sense pòsa, e eth plojós Zefir bohèc de contunh e damb fòrça.
E Ulisses parlèc d’aguesta sòrta, en tot hèr a temptar ath porcelèr pr’amor de veir se se treirie eth mantèl entà autrejar-lo-se o ahiscarie a quauqu’un des sòn companhs entà qu’ac hesse atau, donques que tant de suenh cuelhie per eth:
Que vau a díder quauques paraules entà gloriar-me, qu’ad aquerò m’ahisque eth perturbador vin; pr’amor qu’enquia e tot ath mès senat lo hè a cantar e a arrir trendament, l’ahisque a barar e lo botge a revelar causes que mès valerie tier-les amagades.
Mès, coma que ja comencè a parlar, non vau a carar aquerò que rèste entà díder.
Qu’èren es sòns capitans Ulisses e Menelau Atrida, anaua coma tresau cap, pr’amor qu’eri madeishi m’ac ordenèren.
Tanlèu coma arribèrem près dera ciutat e deth sòn naut mur, mos estirèrem en uns espèssi matarrassi, entre es canavères d’un pantan, en tot amagar-mos dejós des armes.
Que siguec ua net dolenta, glaciau; pr’amor que bohaue eth Borèas, queiguie de naut ua nhèu menuda e hereda, coma era arrosada, e se condensaue eth gèu ath torn des escuts.
Es auti, qu’amiauen hlaçades e tuniques, èren en tot dormir tranquillament damb es espatles caperades pes escuts; mès jo, en partir, cometí era pegaria d’autrejar eth mantèl as mèns companhs, pr’amor que non me pensaua qu’auessa de patir hered, e m’endralhè sonque damb er escut e un esplendid vestit.
Mès, tanlèu coma era net auec arribat ath sòn tèrç darrèr e ja es esteles declinauen, toquè damb eth code a Ulisses, qu’ère apròp e m’atenguec de seguit, e li didí d’aguesta sòrta:
Ulisses, fecond en recorsi!
Que ja non me compdaràn en nombre des viuents, donques qu’eth hered me rend.
Que non è mantèl.
Lèu se l’aufric ara sua animositat un recors, en èster coma ère tan senhalat autant en conselhar coma en combàter; e, en tot parlar-me hloish, prononcièc aguestes paraules: “Cara!
Non sigue que t’entene quauqu’un des aquèus.” Didec, e emparant-se sus es codes, lheuèc eth cap e comencèc a parlar d’aguesta manèra:
Un sòmi divin se me presentèc mentre dormia.
M’estropè en sòn vestit, m’ajacè alègrament e de seguit apareishec era Auròra, de daurat tron.
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Ò vielh!
Eth relat que vies de hèr qu’ei irreprochable, e arren as dit que sigue inutil o inconvenent: plan per aquerò non te mancarà ne vestit ne cap auta causa qu’age d’auer eth malerós suplicant que mos ges ar encontre; mès, a penes hèsque dia tornaràs a secodir es tòns pelhòts, pr’amor qu’aciu non auem mantèls e tuniques entà cambiar-mos, senon que cada un amie botadi es sòns.
Dites aguestes paraules, se lheuèc, botèc ath costat deth huec un lhet entar òste e l’aumplic de pèths de oelha e de crabes.
D’aguesta manèra s’ajacèc Ulisses e ath sòn costat es joeni pastors; mès ath porcelèr non l’agradèc auer aquiu eth sòn lhet e dormir dessaparat des porcèths; senon que s’armèc e se dispausèc a gésser, e s’alegrèc Uisses de veir damb quina sollicitud susvelhaue es bens ena sua abséncia.
Eumèu comencèc a penjar enes sues robustes espatles era agudenta espada; se vestic dempús un mantèl plan espés, abric contra eth vent; cuelhec de seguit era pèth d’ua craba grana e ben neurida; e, fin finau, agarrèc un agudent dard entà defener-se des gossets e des òmes.
E se n’anèc a ajaçar-se en uet d’un naut ticolet, a on es porcèths de blanqui dents dormien ar abric deth Borèas.
Mentretant, se filèc Pallas Minerva entara vasta Lacedemonia, pr’amor de hèr-li saber era tornada ath hilh illustre deth magnanim Ulisses e ahiscar-lo a que tornèsse ena sua casa.
Trapèc a Telemac e ar ilustre hilh de Nestòr ajaçadi en vestibul dera casa de Menelau: eth Nestorida ère vençut peth dromilhon; mès que non s’auien senhorejat de Telemac es doçors deth madeish, pr’amor que pendent era net immortau lo desvelhaue era preocupacion pera sòrta que l’auesse pogut arribar ath sòn pair.
E, posant-se ath sòn costat, didec Minerva, era des uelhs ludents:
Que non ei bon que demores dehòra dera tua casa, en auer deishat en era riqueses e uns òmes tan supèrbs: non sigue que se repartissen es tòns bens e se les mingen, e dempús eth viatge te sigue inutil.
Demana-li damb fòrça a Menelau que te dèishe partir çò de mès lèu possible, pr’amor de veir se trapes encara en palai ara tua gloriosa mair; pr’amor que ja eth sòn pair e es sòns frairs l’ahisquen a que se maride damb Eurimac, eth quau depasse en presents a toti es pretendents e va aumentant era aufrida dòt: non se passe que, a maugrat tòn, se hèsquen a vier dera tua casa bèth objècte de valor.
Pro t’en sabes de quina animositat a en sòn pièch era hemna: que desire hèr prosperar era casa d’aqueth que l’a cuelhut coma esposa; e ne des hilhs prumèrs ne deth marit defuntat que damb eth se maridèc vèrge, se’n brembe mès, ne pregunte per eri.
Mès tu, en tornar aquiu, encarga tot çò de tòn as tues sirventes que te semblen milhor, enquia qu’es divinitats te balhen illustra esposa.
Ua auta causa te vau a díder, que sauvaràs en tòn còr.
Es mès eminents des pretendents s’embosquèren, entà demorar era tua arribada, en estret que i a entre Itaca e era escalabrosa Samos; donques que te vòlen aucir quan entornes ena tèrra pàtria; mès me pensi que non se passarà atau e qu’abans aurà era tèrra en sòn sen a bèth un des pretendents que s’avalen es tòns bens.
Plan per aquerò, hè qu’eth vaishèth passe a bèra distància des isles e navega pendent era net; e aqueth des immortaus que te sauve e te protegís, boharà darrèr deth tòn vaishèth prospèr vent.
Tanlèu arribes ena còsta d’Itaca, mana ara nau e a toti es tòns companhs ena ciutat; e hè-te a vier mès que mès ath porcelèr, que sauve es tòns porcèths e t’estime fòrça.
Quan atau auec parlat, partic Minerva entath vast Olimp.
Telemac desvelhèc ath Nestorida deth sòn doç saunei, en tot botjar-lo damb eth pè, e li didec aguestes paraules:
Mès Pisistrate Nestorida li repliquèc: “Telemac!
Encara que mos volgam esdegar entà hèr eth viatge, non ei possible guidar as shivaus pendent era net; e ja lèu trincarà eth dia.
Atau li parlèc; e de seguic venguec era Auròra, de daurat tron.
Alavetz se les apressèc Menelau, valent enes combats, que s’auie lheuat deth lhet, deth costat de Helena, era de beròia cabeladura.
Que non l’auie vist er estimat hilh d’Ulisses, quan s’apressèc er eròi a caperar eth sòn còs damb era beròia tunica, se botèc eth gran mantèl de robustes espatles e gessec ath sòn encontre.
E, arturant-se ath sòn costat, li parlèc atau eth hilh estimat d’Ulisses:
Li responec Menelau, valent ena luta: “Telemac!
Que non te vau a arturar guaire temps, donques que desires anar-te’n; pr’amor que m’ei tan odiós aqueth que, en recéber a un òste, l’estime sense mesura, coma aqueth que l’aborrís en extrèm; que vau mès èster moderat en totes es causes.
Autant de mau actue damb er òste aqueth que l’ahisque tà que se’n vage quan non se’n vò anar, coma aqueth que lo retie se l’ei urgenta era partença.
Que se l’a de tractar amistosament tant qu’ei entre nosati, e dider-li adiu quan vò partir.
Mès demora que hèsca a vier e bota en car beròis presents que posques veir tu damb es tòns pròpris uelhs, e mana as hemnes que premanisquen en palai eth minjar damb es abondoses provisions qu’auem en madeish; donques que i a ath còp, aunor, glòria e profit en que mingen es òstes abans de partir pera immensa tèrra.
Li respomec eth prudent Telemac: “Menelau Atrida, escolan de Zèus, prince d’òmes!
En enténer aquerò, Menelau, valent ena luta, ordenèc de seguit ara sua esposa e as esclaues que premanissen eth minjar en palai damb es abondoses provisions qu’en eth se sauvauen.
Dempús arribèc Eteonèu Boetida, que venguie de lheuar-se, donques que non demoraue guaire luenh; e, en auer-li ordenat Menelau, valent ena batalha, qu’aluguèsse eth huec e rostisse era carn, aubedic de seguit.
Menelau baishèc dempús en ua cramba perhumada, sense vier solet, pr’amor que l’acompanhèren Helena e Megapentes.
En arribar a on èren es objèctes preciosi, er Atrida cuelhec ua copa dobla e manèc ath sòn hilh Megapentes que se hesse a vier ua vaishèra d’argent; e Helena se posèc ath costat des arques qu’en eres se trapauen es tuniques de molti brodats, qu’era en persona auie hargat.
E caminèren un aute còp peth palai enquia amassar-se damb Telemac, ath quau eth ròi Menelau li parlèc d’aguesta sòrta:
Zèus, eth gloriós espós de Juno, te permete hèr eth viatge coma desire eth tòn còr.
De guaires causes se sauven en mèn palai, te vau a autrejar era mès beròia e preciosa.
Te vau a hèr eth present d’ua vaishèra hargada, tota d’argent e damb es bòrds d’aur, qu’ei òbra de Vulcan e me l’autregèc er eròi Fedime, rei des sidonis, quan m’acuelhec ena sua casa en tornar jo entara mia.
Dident aquerò, er eròi Atrida li botèc ena man era copa dobla; eth fòrt Megapentes li hec a vier era esplendida vaishèra que li deishèc ath dauant; e Helena, era de beròies caròles, venguec damb era tunica enes mans e li parlèc d’aguesta manèra:
Dident aquerò, l’ac botèc enes sues mans e eth ac recebec damb alegria.
Er eròi Pisistrate cuelhec es presents e les botèc en tistèr deth car, dempús de contemplar-les toti damb admiracion.
Dempús eth ròi Menelau se les hec a vier as dus en palai, a on se seigueren en cagires e fautulhs.
Ua esclaua les balhèc eth lauamans, qu’amiaue ua magnifica gèrla d’aur e vessèc ena hònt de plata, e botèc ath sòn dauant ua ornada taula.
Era venerabla codinèra les hec a vier pan e deishèc ena taula un bon nombre de parves, en to obsequiar-les damb aqueres qu’aui reservades.
Ath sòn costat eth Boetida bracaue era carn e repartie es porcions; e eth hilh deth gloriós Menelau distribuie eth vin.
Toti calèren era man ena parva qu’auien ath dauant.
E a penes aueren satisfèt eth desir de minjar e de bèuer, Telemac e er illustre hilh de Nestòr atelèren es shivaus, pugèren en hargat car e lo guidèren peth vestibul e eth portau sonor.
Ath sòn darrèc venguec eth ròi Menelau Atrida, amiant ena sua dèstra ua copa d’aur, plia de vin doç, entà que hesse era libacion abans de partir; e, en tot arturar-se dauant deth car, les ac presentèc e les didec:
Li responec eth prudent Telemac: “Quan arribem aquiu, ò escolan de Zèus, li dideram a Nestòr tot aquerò que mos encargues.
Pro que me siguesse possible, en arribar en Itaca, condar-li a Ulisses, ena sua casa, que vengui deth tòn palai, en tot auer recebut tota sòrta de pròves d’amistat e amiar damb jo molti e excellents objèctes preciosi!”.
Quan acabèc de parlar, passèc per dessús sòn, entara dreta, ua agla qu’amiaue enes ungles ua auca domestica, blanca, enòrma, agarrada de bèth corrau; la seguien, cridant, òmes e hemnes; e, en arribar ath costat deth car, virèc era volada entara dreta, dauant madeish des shivaus; en veder-la s’alegrèren; a toti se les alegrèc era sua animositat en pièch, e Pisistrate Nestorida didec d’agueta sòrta:
Atau parlèc.
Menelau, estimat de Mart, se botèc a pensar se com li responerie convenentament; mès Helena, era de longa tunica, se l’auancèc prononciant aguestes paraules:
Didec, e heric damb eth foet as shivaus.
Aguesti, qu’èren plan afogadi, arrinquèren de seguit entath camp, a trauèrs dera ciutat, e en tot eth dia non cessèren d’agitar era sua joata.
Se cogaue eth solei e es tenèbres comencèren a ocupar es camins quan arribèren en Feras, ena casa de Diocles, hilh d’Orsilòc, ath quau auie engendrat Alfèu.
Aquiu dormiren aquera net, en tot acceptar era ospitalitat de Diocles.
Mès, tanlèu se descurbic era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, atelèren es shivaus, pugèren en hargat car e lo guidèren peth vestibul e peth portau sonor.
Pisistrate foetèc as shivaus entà qu’arrinquèssen, e aguesti volèren gaujosi.
Lèu arribèren ena excèlsa ciutat de Pilos, e alavetz Telemac li parlèc d’aguesta sòrta ath hilh de Nestòr:
Com poiries complir, coma prometeres, aquerò que te vau a díder?.
Que mos gloriam d’èster entà tostemp e reciprocament òstes der un e der aute, per çò dera amistat des nòsti pairs; qu’auem era madeisha edat, e aguest viatge encara aurà aumentat mès era concòrdia entre nosati.
Donques non m’amies, ò escolan de Zèus, mès endauant d’a on se trape eth mèn vaishèth.
Tau didec.
Eth Nestorida pensèc ena sua amna com poirie amiar a tèrme, d’ua manèra avienta, çò qu’auie prometut.
E en pensà’c ben, li semblèc que çò de milhor serie aquerò que seguís: hec virar as shivaus entà on i auie eth vaishèth ena arriba deth mar; cuelhec deth car es valuosi presents (es vestits e er aur) qu’auie autrejat Menelau, e les deishèc ena popa deth vaishèth; e, en tot exortar a Telemac, li didec aguestes alades paraules:
Dident d’aguesta manèra, virèc es shivaus de beròis crins entara ciutat des pilis, e lèu arribèc ena sua casa.
Mentretant, Telemac balhaue ordes as sòns companhs e les exortaue dident:
Atau les didec; e eri l’escotèren e l’aubediren, donques que, en entrar de seguit ena nau, cuelheren sèti enes bancs.
Se tenguie Telemac en taus causes, hège vòts e sacrificaue en aunor de Minerva ath costat dera popa dera nau, quan se li presentèc un estrangèr que venguie hugent d’Argos, a on auie aucit a un òme, e ère endonviaire, deth linhatge de Melampo.
Aguest auie viscut anteriorament en Pilos, elevadora de oelhes, ric entre es sòns abitants e abitèc ua beròia casa; mès se n’anèc dempús en un aute país, hugent dera sua pàtria e deth magnanim Nelèu, eth mès intelligent des viuents, que li retenguec ara fòrça moltes e riques causes pendent un an sancer.
Pendent aguest an s’estèc Melampo estacat damb dures cadies en palai de Filace en Pilos, passant fòrça trebucs, per çò dera grèu fauta que, entà artènher ara hilha de Nelèu, l’aui ahiscat a cométer ua divessa: era òrra Furia.
Fin finau se desliurèc dera Parca, se hec a vier es bramaires vaques de Filace entà Pilos, castiguèc per aquera mala accion ath deifòrme Nelèu, e, dempús d’amiar ena sua casa era hemna entath frair, se n’anèc entà un aute pòble, entà Argos, tèrra elevadora de shivaus, a on eth fado auie dispausat que demorèsse regnant sus molti aquèus.
Aquiu cuelhec hemna, bastic ua excèlsa casa e li neisheren esforçadi hilhs: Antifates e Mantio.
Antifates engendrèc ath magnanim Oiclèu e aguest a Anfiarau, eth qu’encoratjaue as guerrèrs; ath quau, autant Zèus, qu’amie era egida, coma Apòllo estimèren coraument damb ua grana amistat; mès que non arribèc ena vielhesa, en auer mòrt en Tebas per çò des presents qu’auie recebut era sua hemna.
Sigueren es sòns hilhs Alemeon e Anfilòc.
De un aute costat, Mantio engendrèc a Polifides e a Clito: ad aguest era Auròra, de daurat tron, l’agarrèc per çò dera sua beresa, pr’amor d’auer-lo entre es immortaus; e ath magnanim Polifedes lo hec Apòllo eth mès excellent des endonviaires entre es òmes dempús que moric Anfiarau.
Mès, coma Polifides s’anugèsse damb sa pair, emigrèc entà Hiperesia e, demorant aquiu, balhaue oracles a toti es mortaus.
Qu’ère un hilh d’aguest, cridat Teoclimene, eth qu’alavetz se presentèc a Telemac.
Lo trapèc pregant e aufrint libacions ath costat deth nere vaishèth, e, en tot parlar-li, li didec aguestes alades paraules:
Donques que te trapi sacrificant en aguest lòc, te prègui per aguesti sacrificis, peth diu e tanben peth tòn cap e eth des companhs que te seguissen, que me digues era vertat de tot çò que te pregunta, sense amagar-me arren: Qui ès e de quin país vies?
Li responec eth prudent Telemac: “De tot, forastèr, te vau a informar damb sinceritat.
Per çò dera mia familha sò d’Itaca e auí per pair a Ulisses, se non m’an enganhat; mès que ja aqueth deu auer acabat de manèra deplorabla.
Li didec alavetz Teoclimene, parièr a un diu: “Tanben jo deishè era pàtria per çò d’auer aucit a un baron dera mia tribú, qu’es sòns frairs e companhs son molti en Argos, tèrra elevadora de shivaus, e gaudissen de gran poder entre es aquèus; e ara hugi d’eri, evitant era mòrt e era nera Parca, donques qu’eth mèn fado ei vier errant entre es òmes.
Li responec eth prudent Telemac: “Non te refusarè deth vaishèth, donques que desires embarcar-te.
Dit aquerò, l’agarrèc era bronzinada lança que deishèc estirada en taulatge dera concava nau; pugèc ena nau, regadora deth mar, se seiguec ena popa e botèc apròp d’eth a Teoclimene.
De seguit deishèren anar es amarres: Telemac, exortant as sòs companhs, les ordenèc qu’apraièssen es causes, e l’aubediren toti diligentament.
Issèren eth pau d’auet, lo meteren en trauessèr, l’estaquèren damb còrdes, e ara seguida esteneren era blanca vela damb correges ben retortilhades.
Minerva, era de ludents uelhs, li manèc prospèr vent que bohaue impetuosament, pr’amor qu’eth vaishèth corresse e trauessèsse çò de mès lèu possible era salada aigua deth mar.
Atau passèren per dauant de Crunos e deth Calcir, de beròi cabal.
Se coguèc eth solei e es tenèbres ocupèren toti es camins.
Era nau, possada peth favorable vent de Zèus, s’apressèc a Feas e passèc ath long dera divina Elide, a on dominen es epèus.
E d’aquiu Telemac botèc rumb entàs isles Agudes, damb eth temor de se se desliurarie dera mòrt e serie hèt presoèr.
Mentretant, Ulisses e eth divin porcelèr sopauen ena cabana e ath sòn costat es auti òmes.
E a penes satisfèren eth desir de minjar e de béuer, Ulisses (provant s’eth porcelèr encara lo tractarie damb amistosa sollicitud, en tot demanar-li que se demorèsse aquiu, en estable, o l’ahiscarie a que se n’anèsse ena ciutat), les parlèc d’aguesta manèra:
Tanlèu hèsque dia, me’n voi anar ena ciutat entà demanar caritat e non èster costós ne entà tu ne entàs tòns amics.
Conselha-me ben e balha-me un guida expèrt que m’amie; e vagarè pera poblacion, obligat peth besonh, entà veir se quauquarrés me balhe ua copa de vin e un bocin de pan.
En vier en palai deth divin Ulisses, li poirè comunicar naues a Penelope e barrejar-me damb es supèrbs pretendents a veir se me balhen repais, donques que dispausesn de nombrosa parva.
Jo les serviria ben tanlèu m’ac manèssen.
E tu, plan afligit, li parlères d’aguesta manèra, porcelèr Eumèu: “Ai, òste!
Com t’a vengut en cervèth tau pensament?
Solide vòs perir aquiu, quan decidisses entrar entre eth revolum des pretendents qu’era sua insoléncia e orgulh arribèc naut de tot deth cèu.
Es sòns sirvents que non son coma tu, donques que tostemp les servissen joeni ricament vestidi de mantèls e tuniques, de reludentes cabeladures e beròi ròstre; e es taules son plies de pan, de carn e de vin.
Demora-te damb nosati, qu’arrés s’anuge de qué sigues present: ne jo, ne cap des mèns companhs.
Li responec eth pacient divin Ulisses: “Pro que sigues, ò Eumèu, tant estimat deth pair Zèus coma de jo; donques que botes punt e finau ara mia fatigosa e miserabla errància!
Que non i a arren tan dolent entàs òmes coma era vida erranta: per çò deth funèst vrente passen es òmes moltes fatigues, quan les aclapen era vagància, eth malastre e es penes.
Mès ara, donques que me reties, en tot ordenar-me que demora era arribada d’aqueth, au, ditz-me s’era mair deth divin Ulisses e eth sòn pair, qu’en partir deishèc enes pòrtes dera vielhesa, viuen encara e gaudissen des arrais deth solei o ja an mòrt e se trapen ena casa de Pluton”.
Li didec alavetz eth porcelèr, majorau des pastors: “De tot, ò òste, te vau a informar peth menut.
Laertes encara viu e ena sua casa prègue de contunh a Zèus qu’era amna se li separe des membres; pr’amor que patís grani dolors per çò dera abséncia deth sòn hilh e pera mòrt dera sua legitima e prudenta esposa, que l’aumplic de tristesa e l’a auançat era vielhesa.
Era qu’auèc ua deplorabla mòrt pera pena que sentie peth sòn gloriós hilh; pro que non perisque d’aguesta manèra cap auta persona que, demorant en aguest parçan, sigue amiga mia e me tracte coma tau.
Mentre viuec, encara qu’aclapada, gaudia jo de preguntar-li e consultar-li fòrça causes, pr’amor que m’auia elevat amassa damb Ctimene, era de longa tunica, era sua hilha illustra, qu’amainadèc era darrèra: amassa mos elevèrem, e èra jo aunèst lèu coma era sua hilha.
En arribar ena desirabla pubertat, a Ctimene la maridèren en Same, en tot recéber per aquerò fòrça dons; e a jo me botèc aquera un mantèl e ua tunica, vestits beròis, m’autregèc caucèr, me manèc entath camp e encara m’estimèc mès eth sòn còr.
Ara me manque era sua ajuda, mès es benaurades divinitats hèn prospèra era òbra que me tengui, que d’era mingi e beui, e enquia e tot autregi aumòina as venerables suplicants.
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò dius!
Com, encara mainatge, ò porcelèr Eumèu, te calec vagar tan luenh dera tua pàtria e des tòns pairs!
Li didec alavetz eth porcelèr, majorau des pastors: “Òste!
Donques que me preguntes sus aquerò, escota-me e gaudís, seigut e beuent vin.
Aguestes nets son longues, que i a en eres temps entà dormir e temps entà deleitar-se escotant relats, e a tu non te cau anar entath lhet abans dera ora, donques qu’ei dolent dormir massa.
Des auti, aqueth qu’eth sòn còr l’ac conselhe, que gesque e que s’ajace; e, tanlèu trinque eth dia, qu’esdejoe e se’n vage damb es porcèths deth sòn patron.
Nosati, beuent e minjant ena cabana, devertim-mos en tot renauir era memòria des nòsti tristi malastres; donques que trape plaser en rebrembe des trebucs patidi, aqueth que patic fòrça e anèc errant pendent bèth temps.
Te vau, donc, a parlar d’aquerò que me preguntes e interrògues.
Jamès se patís hame en aqueth pòble e cap mau aborrible les arribe as miserables mortaus: quan envielhissen es òmes d’ua generacion, se presenten Apòllo, qu’amie arc de plata, e Diana, e les van aucint damb doces flèches.
I a ena isla dues ciutats, que s’an repartit tot eth territòri, e en ambdues regnaue eth mèn pair, Ctesi Ormenida, parièr as immortaus.
I auie alavetz ena casa deth mèn pair ua hemna fenicia, beròia, nauta e adreita en irreporchables trabalhs; e es astuti fenicis la sedusiren.
Un, que la trapèc lauant, se junhèc damb era, ath cant dera concava nau, en amor e en concubinatge, çò que les trebole era ment as febles hemnes, encara que siguen trabalhadores.
Li preguntèc alavetz se qui ère, e d’a on auie vengut; e era hemna, senhalant de seguit era nauta casa deth mèn pair, li responec d’aguesta sòrta:
Tanlèu coma aueren acabat de prestar jurament, era hemna les dirigic de nauèth era paraula e les didec:
Sauvatz ena vòsta ment çò convengut e esdegatz-vos a crompar es viures entath viatge.
E tanlèu eth vaishèth sigue plen de viures, que vage quauqu’un en sòn palai entà dider-l’ac; e me harè a vier guaire aur poga.
Se demorèren es fenicis un an sancer damb nosati e crompèren fòrça causes entara concava nau; mès, tanlèu siguec cargada e en disposicion de partir, li manèren un messatge entà dider-l’ac ara hemna.
Se presentèc ena casa deth mèn pair un òme molt sagaç, qu’amiaue un collaret d’aur encastrat d’ambar, e, mentre es esclaues e era mia venerabla mair lo cuelhien enes mans, lo contemplauen damb es sòns uelhs e l’aufrien prètz, aqueth hec un senhau ara hemna e tornèc de seguit ena concava nau.
Era fenicia, en tot cuelher-me era man, me treiguec deth palai e, coma trapèsse en vestibul es copes e es taules des convidadi que frequentauen era casa deth men pair e qu’alavetz auien vengut a sèir-se ena assemblada deth pòble, se hec a vier tres copes qu’amaguèc en sòn sen; e jo simplament l’anè seguint.
Se cogaue eth solei e es tenèbres ocupauen toti es camins, en moment que nosati, caminant a pas seguit, arribèrem en famós pòrt a on se trapaue era velòça embarcacion des fenicis.
Mos heren pujar, s’embarquèren toti, comencèc era navegacion pera liquida planhèra e Zèus mos manèc prospèr vent.
Naveguèrem seguit per espaci de cinc dies damb es sues nets, quan Saturn Zèus mos hec a vier eth setau dia, Diana, que se complatz en lançar flèches, heric ara hemna, e aguesta queiguec damb tarrabastalh ena sentina, coma se siguesse ua gaveta.
La lancèren en mar, coma peishèu de fòques e peishi; e jo me demorè damb eth còr sarrat.
Eth vent e es ondades mos amièren entà Itaca, e aciu Laertes me crompèc damb es sòns bens.
Ulisses, eth d’alègre linhatge, li responec damb aguestes paraules: “Eumèu!
Qu’as esmoigut prigondament eth mèn còr en condar-me peth menut es maus que patires.
Atau aguesti conversauen.
Se meteren dempús a dormir, mès que non s’i estèren guaire, pr’amor qu’arribèc era Auròra, de beròi tron.
Es companhs de Telemac, quan ja era nau s’apressèc en tèrra, amainèren es veles, baishèren rapidament eth pau, e amièren eth vaishèth, a truca de rems, entar ancoratge.
E tanlèu aueren satisfèt eth desir de minjar e de béuer, eth prudent Telemac comencèc a dider-les:
Li didec alavetz Teoclimene, parièr a un diu: “E jo, estimat hilh, entà on anarè?
Entà quina casa des barons, que govèrnen ena aspra Itaca?
Li responec eth prudent Telemac: “En d’autes circonstàncies te manaria entara mia casa, a on non manquen recorsi entà ostatjar ath forastèr; mès ara que serie çò de pejor entà tu, pr’amor que jo non i serè e era mia mair tanpòc t’a de veir, pr’amor qu’en palai non se mòstre soent as pretendents, senon que viu retirada ena cramba superiora, trabalhant ua tela.
Te vau a indicar un baron qu’ena sua casa pòs vier: Eurimac, illustre hilh deth prudent Polibo, ath quau es itacensi guarden coma a un diu, pr’amor qu’ei, plan que òc, eth milhor de toti e desire maridar-se damb era mia mair e arténher era dignitat reiau qu’auec Ulisses.
Non auie acabat de parlar, quan volèc naut de tot, entara dreta, un esparvèr, eth rapid messatgèr d’Apòllo; eth quau desplomaue a ua paloma qu’auie entre es sues garres, en tot deishar quèir es plumes en tèrra entre era nau e eth madeish Telemac.
Alavetz Teoclimene cridèc ad aguest, a despart des sòns companhs, li cuelhec era man e li didec:
Non sense ordenà’c un diu, volèc er audèth pera tua dreta, donques que, guardant-lo de cara, è comprenut qu’ei endonviaire.
Didec; e li parlèc atau a Pirèu, eth sòn fidèu amic: “Pirèu Clitida!
Li responec Pirèu, senhalat pera sua lança: “Telemac!
Quan atau auec parlat, pugèc ena nau e ordenèc as sòns companhs que lo seguissen e que desliguessen es amarres.
Aguesti s’embarquèren de seguit e se seigueren per orde enes bancs.
Telemac se caucèc ues sandales e cuelhec deth taulatge deth vaishèth era lança fòrta e de bronzinada punta tant qu’ès marinèrs deishauen anar es amarres.
S’embarquèren e naveguèren damb eth rumb entara poblacion, coma ac auie ordenat Telemac, hilh estimat deth divin Ulisses.
E eth partic a pas seguit entara pleta a on auie innombrables porcèths, qu’ath sòn costat passaue era net eth porcelèr, que tant estimat ère des sòns patrons.
Tanlèu arribèc era lum dera auròra, Ulisses e eth divin porcelèr aluguèren huec ena cabana e premaniren er esdejoar, dempús de dider-les adiu as pastors que partien damb es porcèths amassadi en porcades.
Quan Telemac arribèc ena pleta, es gossets ganholaires lo saludauen, sense que degun ganholèsse.
Se n’encuedèc Ulisses de qué es gossets botjauen era coa, entenec eth sorrolh des cauishigades, e de seguit li didec a Eumèu aguestes alades paraules:
Encara non auie acabat de prononciar aguestes paraules, quan eth sòn estimat hilh se posèc en lumedan.
Se lheuèc estonat eth porcelèr, li queigueren es veires que damb eri se tenguie a barrejar eth nere vin, anèc ar encontre deth sòn senhor, e li punèc eth cap, es beròis uelhs e ambdues mans, en tot vessar abondoses lèrmes.
Dera madeisha manèra qu’eth pair amorós abrace ath hilh unigenit que li neishec ena vielhesa e que per eth a passat moltes penes, quan aguest entorne de luenhants païsi dempús d’ua abséncia de dètz ans; atau eth divin porcelèr sarraue ath deifòrme Telemac e lo punaue, coma s’eth joen s’auesse desliurat dera mòrt.
E somicant, li didie aguestes alades paraules:
Que non pensaua tornar-te a veir, dès que partires ena nau entà Pilos.
Mès, tè, entra, hilh estimat, entà qu’eth mèn esperit gaudisque en contemplar-te, donques qu’ès ena mia cabana, nauèth arribat de d’autes tèrres.
Pr’amor que non vies soent a veir es camps e es pastors, senon que te demores ena ciutat: autant t’agrade tachar era vista ena multitud de funèsti pretendents!”.
Quan atau auec parlat, li cuelhec era bronzinada lança; e Telemac entrèc peth lumedan de pèira.
Eth sòn pair Ulisses volec cedir eth sèti ath qu’arribaue, mès Telemac l’ac enebic damb aguestes paraules:
Atau li didec, e er eròi tornèc a sèir-se.
Entà Telemac, eth porcelèr estenec per tèrra arrames verdes e les caperèc damb ua pèth, qu’en era s’acomodèc er estimat hilh d’Ulisses.
Toti agarrèren era parva qu’auien ath dauant.
E ja satisfèt eth desir de minjar e de bèuer, Telemac parlèc d’aguesta sòrta ath divin porcelèr:
D’a on t’a arribat aguest òste?
Com es marinèrs l’an amiat aciu en Itaca?
Qui son?
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Ò hilh!
De tot te vau a díder era vertat.
Se vante d’auer un linhatge ena espaciosa Creta, e ditz qu’a caminat errant per moltes poblacions des mortaus pr’amor qu’eth sòn fado atau ac dispausèc.
Li responec eth prudent Telemac: “Eumèu!
De vertat que hè fòrça pena çò que vies de díder.
Com vau a cuélher ena mia casa ath forastèr?
Jo sò joen e non è confiança enes mies mans entà refusar ad aqueth que l’otratge; e era mia mair amie en sòn pièch era animositat trantalhanta entre demorar-se ath mèn costat e suenhar era casa, per respècte ath lhet conjugau e temor de qué diderà era gent, o anar-se’n damb aqueth que sigue eth milhor de aquèus que la pretenen en palai e li hèsque mès donacions.
Mès, donques qu’aguest òste arribèc ena tua casa, l’autrejarè un mantèl e ua tunica, vestits beròis, li balharè ua espada de dobla lama e sandales entàs sòns pès, e lo manarè aquiu a on eth tòn còr e era sua animositat s’estimen mès.
E se vòs, suenha-lo tu, en tot tier-lo ena pleta; que jo te manarè vestits e minjar de tota sòrta entà que minge e non sigue gravós ne entà tu ne entàs tòns companhs.
Li didec alavetz eth pacient divin Ulisses: Ò amic!
Donques qu’ei just que te contesta, se m’esbocine eth còr quan t’enteni parlar des iniquitats que, sivans didetz, maquinen es pretendents en tòn palai, contra era tua volontat e en èster qui ès.
Ditz-me se te sometes de bon voler, o t’a dilhèu en òdi era gent deth pòble per çò qu’a revelat ua divinitat, o dilhèu te planhes des tòns frairs; pr’amor que damb era ajuda d’aguesti, quinsevolh òme lute confiadament, encara que sigue grana era luta que se suscite.
Pro que, damb era animositat qu’è, gaudissa dera tua joenessa e siguessa hilh der illustre Ulisses o siguessa Ulisses en persona que, vagant, tornèsse ena sua pàtria (pr’amor qu’encara ei possible qu’atau sigue) que me bracarie eth cap un baron enemic, se non me convertissa alavetz en ua calamitat entà toti aqueri, en tot filar-me de cap ath palai d’Ulisses Laertiada.
Li responec eth prudent Telemac: “Ò forastèr.
Que vau a informar-te damb grana sinceritat.
Que non me hi odiós entà que s’anugèsse damb jo tot eth pòble; ne tanpòc m’è de plànher des frairs, que damb era sua ajuda quinsevolh òme lute confiadament encara que sigue grana era luta que se suscite, pr’amor qu’eth Saturn hec que siguessen tostemp unigenits es deth mèn linhatge.
Arcesi engendrèc a Laertes, eth sòn solet hilh; aguest non engendrèc qu’ath mèn pair Ulisses; e Ulisses, dempús d’auer-me engendrat a jo solet, me deishèc en palai e non gaudic dera mia companhia.
Plan per aquerò i a ena mia casa innombrables enemics.
Guaires presones distinguides govèrnen enes isles, en Duliqui, en Same e ena seuvosa Zacinte, e guairi govèrnen ena aspra Itaca, toti pretenen ara mia mair e arroïnen era nòsta casa.
Era mia mair ne refuse es odioses nòces, ne sap botar fin a taus causes.
E aqueri mingen e agòten es mies proprietats, e lèu acabaràn damb jo madeish.
Mès er ahèr s’està enes mans des dius.
E ara tu, ancian, ve-te’n ara prèssa e ditz-li ara discrèta Penelope que sò san e en bona santat e qu’è arribat de Pilos.
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Compreni, e l’ac ordenes ad aqueth que te compren.
Li responec eth prudent Telemac: “Qu’ei plan trist, mès deishem-lo, encara que mos hège dò, donques que se tot se hesse a gust des mortaus, alistaríem prumèr que ludesse eth dia dera tornada deth mèn pair.
Didec, e pressèc ath porcelèr; eth quau agarrèc es sandales e, en estacar-se-les enes pès, partic entara ciutat.
Non deishèc Minerva d’avertir qu’eth porcelèr Eumèu gessie dera pleta, e s’apressèc ad aguesta, en tot transfigurar-se en ua hemna beròia, nauta e damb adretia en delicades labors.
S’arturèc en lumedan dera cabana e se l’apareishec a Ulisses, sense que Telemac la vedesse, ne se n’encuedèsse dera sua arribada, pr’amor qu’es dius non se hèn visibles entà toti.
Mès Ulisses la vedec e tanben es gossets, que non ganholèren senon que hugeren entà un aute lòc dera pleta.
Hec Minerva un senhau damb es celhes; la comprenec Ulisses e gessec dera cabana, passant eth naut mur deth pati.
Se posèc dempús dauant dera divinitat e entenec a Minerva que li didie:
Ulisses, fecond en recorsi!
Didec Minerva; e, en tot tocar-lo damb era vergueta d’aur, li caperèc eth pièch damb ua tunica e un mantèl net, e l’aumentèc era talha e eth vigor joen.
Er eròi recuperèc tanben eth sòn color brun, se l’arredoniren es caròles e se l’enneric eth peu dera barba.
Hèt aquerò, era divessa partic, e Ulisses tornèc ena cabana.
Lo vedec estonat eth sòn hilh estimat, que se trebolèc, virèc es uelhs entà un aute costat, per s’un cas aquera persona siguesse bèra divinitat, e li didec aguestes alades paraules:
Qu’es un aute en comparèr d’abans, pr’amor que se t’an cambiat es tòns vestits e eth tòn còs non semble eth qu’auies.
Plan que òc deues èster un des dius que possedissen er ample cèu.
Sigues, donc, propici, damb era fin de qué pogam aufrir-te sacrificis agradius e dauradi presents de delicada labor.
Li responec eth pacient divin Ulisses: “Que non sò cap diu.
Per qué me confones damb es immortaus?
En díder aquerò, punèc ath sòn hilh e deishèc qu’es lèrmes, qu’enquia alavetz auie arturat, li baishèssen pes caròles enquiath solèr.
Mès Telemac, coma qu’encara non ère convençut de qué aqueth siguesse eth sòn pair, li responec de nauèth damb aguestes paraules:
Li repliquèc er engenhós Ulisses: “Telemac!
Que non cau que t’admires d’aguesta manèra, ne que t’estones d’auer ath tòn pair aciu laguens; pr’amor que ja non vierà cap aute Ulisses, pr’amor qu’Ulisses sò jo, tau coma me ves ara, qu’en auer patit e vagat fòrça, torni en vinten an ena pàtria tèrra.
Aquerò qu’as vist qu’ei òbra de Minerva, que govèrne enes batalhes; era quau me transfòrme ath sòn gust, donques qu’ac pòt hèr; e uns còp me càmbie en un vagabond e d’auti en un joen que curbís eth sòn còs damb beròis vestits.
Dites aguestes paraules, se seiguec.
Telemac abracèc ath sòn pair, entre somics e lèrmes.
A ambdús les venguec desirs de plorar e plorèren rambalhosament, planhent mès qu’es audèths (agles o corbassi de corvades ungles) quan es pagesi les trèn es hilhets qu’encara non volauen: d’aguesta manèra, vessèren aqueri tantes lèrmes que botjauen a pietat, e, autrejadi as plors les aurie deishat eth solei en cogar-se, se Telemac non auesse dit còp sec ath sòn pair:
Qui se vanten d’èster?
Li didec alavetz eth pacient divin Ulisses: “Jo te condarè, ò hilh, era vertat.
M’amièren es feacis, navegants illustres que sòlen amiar a guairi òmes arriben ena sua tèrra; me transportèren peth mar ena sua velèra nau mentre dormia e me deishèren en Itaca, en tot auer-me autrejat esplendidi presents (bronze, aur en abondància e vestits teishuts) que se trapen en ua tuta per volontat des dius.
E sò vengut aciu, per conselh de Minerva, damb era fin de qué tramem era mòrt des nòsti enemics.
Li responec eth prudent Telemac: “Ò pair!
Tostemp è entenut a díder qu’ès famós per çò deth valor des tues mans e pera prudéncia des tòns conselhs; mès qu’ei plan gran açò que dideres e me ties estonat, que non podessen dus òmes solets lutar contra molti e esforçadi barons.
Pr’amor qu’aqueri non son un desenat just, ne dus solet, senon fòrça mès, e lèu te’n saberàs deth nombre.
De Duliqui vengueren cinquanta e dus mossos escuelhudi, as quaus acompanhen es sòns sirvents; d’auti vint-e-quate joeni son de Same; de Zacinte i a vint joeni aquèus; e dera madeisha Itaca, dotze, toti illustres; e son damb eri er erald Medonte, un divin poèta e dus sirvents adreits en art d’atalhonar.
Se barram damb toti es que se trapen laguens, non se passe qu’ara qu’as arribat pagues d’ua manèra plan amara e terribla eth prepaus de castigar es sues hètes.
Li responec eth pacient e divin Ulisses; “Te vau a díder ua causa; escota-me.
Li didec ath sòn torn eth pacient Ulisses: “Que non s’estaràn guaire temps separadi dera acarnissada luta, tanlèu era fòrça de Mart actue coma jutge en palai entre es pretendents e nosati.
Ara tu, a penes campe era Auròra, ve-te’n entà casa e barreja-te damb es supèrbs pretendents; a jo eth porcelèr m’amiarà mès tard ena poblacion, transformat en vielh e miserable vagabond.
Se m’otratgèssen en palai, patís en còr qu’amies en tòn pièch eth hèt de qué jo patisca maus tractaments.
E se vedesses que me hèn enlà, en tot arrossegar-me peth palai pes pès, o me herissen damb sagetes, tie’c tanben.
Ordena-les solet, en tot amonestar-les damb doces paraules, que boten fin as sues lhocaries; mès eri non ne haràn cabau, donques que ja les arribèc eth dia fatau.
Ua auta causa te vau a díder que sauvaràs en tòn còr: tanlèu coma era sabenta Minerva m’ac inspire, te harè un senhau damb eth cap; en encuedar-te’n, hè-te a vier es marciaus armes que i a en palai, bota-les ath hons dera mia cramba, e enganha as pretendents damb doces paraules quan, en non veder-les, te pregunten per eres: “Que les è amiat luenh deth hum, pr’amor que ja non semblen es que deishèc Ulisses en partir entà Troia; senon que son enlaidies ena part qu’artenhèc eth lardor deth huec.
Ath delà, eth Saturn me suggeric ena ment aguesta auta rason mès poderosa: non se passe que, en tot embriagar-vos, entamenetz ua discussion, vos herigatz es uns as auti, e enlaidigatz eth hestau e noviatge; que ja eth hèr, per eth solet, atrè ar òme”.
Li repliquèc eth sòn illustre hilh: “Ò pair!
M’imagini que lèu te serà coneishuda era mia animositat, que non ei era praubetat d’esperit çò que me senhorege; mès non me pensi qu’aquerò que prepauses age d’èster auantatjós entà nosati e te convidi a medità’c.
Que caminaràs fòrça temps e en bades se vòs hèr a temptar a cada un, en tot vier pes camps; mentre aqueri, plan tramquils en palai s’avalen es nòsti bens orgulhosa e immoderadament.
Atau aguesti conversauen.
Mentretant, arribaue en Itaca era ben bastida nau qu’auie amiat de Pilos a Telemac e a toti es sòns companhs; es quaus, tanlèu arribèren en prigond pòrt, treigueren era nera embarcacion en tèrra fèrma, e, dempús de hèr-se a vier es aparelhs uns diligents servidors, transportèren es magnifics presents entara casa de Cliti.
Dempús envièren un erald ena casa d’Ulisses, entà que li balhèsse notícies ara prudenta Penelope de com Telemac ère en camp e auie ordenat qu’eth vaishèth naveguèsse entara ciutat, pr’amor d’evitar qu’era illustra reina, cranhent en sòn còr, vessèsse trendes lèrmes.
Se trapèren er erald e eth divin porcelèr, que venguien entà balhar era madeisha naua, e tanlèu arribèren ena casa deth divin rei, didec er erald ath miei des esclaues: “Ò reina!
Que ja a arribat de Pilos eth tòn estimat hilh.” Eth porcelèr s’apressèc a Penelope, li referic tot çò qu’eth sòn hilh l’auie ordenat que li didesse e, hèta era encomana, entornèc entàs sòns porcèths, deishant darrèr era barralha e eth palai.
Es pretendents afligidi e confonudi, gesseren deth palai, trauessèren eth nau mur deth pati e se seigueren dauant dera pòrta.
E Eurimac, hilh de Polibo, comencèc a arengar- les:
Qu’a hèt ua grana hèta Telemac damb aqueth viatge!
E didíem que non l’amiarie a tèrme!
A penes auec dit aguestes paraules, quan Anfinom, virant-se en sòn lòc, vedec qu’eth vaishèth entraue en plan prigond pòrt e es marinèrs amainauen es veles o auien eth rem ena man.
E damb un arridolet, les didec as sòns companhs:
Atau parlèc.
Se lheuèren toti, anèren era arriba deth mar, treigueren de seguit era nau en tèrra fèrma e es diligents servidors se heren a vie es aparelhs.
Ara seguida se filèren toti entara agora, sense deishar que se seiguesse damb eri cap aute òme, ne joen ne ancian.
E Antinoo, hilh d’Eupites, les parlèc d’aguesta sòrta:
Pendent eth dia, es gaites èren seigudi enes ventosi cims, en tot succedir-se sense pòsa; e dempús de cogar-se eth solei, jamès passèrem era net en tèrra fèrma, pr’amor que, vient peth mar ena velèra nau enquiara aparicion dera divina Auròra, èren ara demora dera arribada de Telemac pr’amor d’agarrar-lo e acabar damb eth; e mentretant l’amièc entara sua casa bèra divinitat.
Mès, tramem ara bèra causa entà que li pogam balhar deplorabla mòrt: non sigue que se mos escape, donques que me pensi que mentre visque non s’amiaràn a tèrme es nòsti prepausi, pr’amor qu’eth mos depasse en sòn conselh e intelligéncia e nosati non mos auem guanhat era simpatia deth pòble.
Au, abans de qué Telemac amasse as aquèus ena agora (e me pensi que non deisharà de hè’c, senon que sauvarà era sua colèra, e, lheuant-se ath miei de toti, les condarà que tramèrem contra eth ua mòrt orribla, sense qu’artehéssem agarrar-lo; e es auti, en entener-lo, non laudaràn aguestes males accions e dilhèu mos còsten bèth mau e mos hèsquen enlà dera nòsta tèrra, e mos calgue anar entà un aute país), preveigam aquerò en tot dar-li mòrt en camp, luenh dera ciutat, o en camin; apoderem-mos des sòns bens e eretatges pr’amor de repartir-mo-les equitatiuament; e autregem eth palai ara sua mair e ad aqueth que se maride damb era, entà que lo possedisquen en comun.
Atau parlèc.
Toti amudiren e demorèren en silenci, enquia que les arenguèc er illustre hilh deth rei Niso Aretiada, Anfinome, qu’auie vengut dera erbosa Duliqui, abondosa en horment, ère ath cap des pretendents e ère eth mès agradiu entà Penelope perque es sues paraules revelauen boni sentiments.
Aguest, donc, les arenguèc damb benvolença dident:
Jo que non voleria aucir d’aguesta manèra a Telemac, pr’amor qu’ei ua causa grèu destruir eth linhatge des reis; senon consultar prumèr era volontat des dius.
De tau manèra s’exprimic Antinome e a toti les agradèc aquerò qu’auie dit.
Se lheuèren de seguit, vengueren ena casa d’Ulisses e, en arribar, cuelheren sèti enes ornades cagires.
Venguec ena sala, en tot acompanhar-la es sues esclaues.
Quan era divina entre es hemnes auec arribat a on èren es pretendents, se posèc ath cant dera colomna que sosteguie eth tet solidament bastit, damb es caròles caperades per un esplendid vel, e escridassèc a Antinoo, en tot dider-li d’aguesta sòrta:
Diden en pòble d’Itaca que subergesses as dera tua edat en conselh, e ena paraula, mès que non ès certament coma eri se pensen.
Dessenat!
Per qué maquines com dar-li mòrt a Telemac e non te n’encuedes des suplicants, es quaus an coma testimòni a Zèus?
Que non ei just que trametz maus es uns contra es auti.
Dilhèu ignores qu’eth tòn pair venguec aciu hujut, damb gran temor deth pòble?
Qu’ère aguest fòrça irritat contra eth, pr’amor qu’auie anat damb es pirates tafis a balhar maus as tesprotes, es nòsti aliats; e lo volien aucir, e arrincar-li eth còr, e apoderar-se des sòns molti e agradiues bens; mès Ulisses les tenguec e empedic qu’ac hessen, a maugrat deth sòn desir.
Li responec Eurimac, hilh de Polibo: “Hilha d’Icari!
Discrèta Penelopè!
Padega era tua animositat e non te’n hèsques per taus causes.
Que non i a cap òme, ne l’aurà, ne tansevolh neisherà, que bote es sues mans en tòn hilh Telemac mentre visca jo e veiga era lum aciu ena tèrra.
Çò que vau a díder, s’amiarà a tèrme: lèu era sua nera sang correrie ath torn dera mia lança.
Atau li parlèc entà padegar-la; mès tanben maquinaue era mòrt de Telemac.
E Penelope se n’anec de nauèth entara esplendida cramba superiora, a on plorèc per Ulisses, eth sòn estimat espós, enquia que Minerva, era des ludents uelhs, li bohèc enes paupetes eth doç saunei.
En escurir, eth divin porcelèr tornèc ath costat d’Ulisses e deth sòn hilh, es quaus auien sacrificat un porcèth d’un an e premanien eth sopar.
Alavetz se les apressèc Minerva e, tocant damb era sua vergueta a Ulisses Laertiada, lo convertic un aute còp en ancian e li caperèc eth còs damb miserables vestits: non siguesse qu’eth porcelèr, en veder-lo cara a cara, l’arreconeishesse, e, en sòrta de sauvar ena naua en sòn pièch, partisse entà anonciar-la ara discrèta Penelope.
Telemac siguec eth prumèr de parlar e didec atau: “Qu’as arribat ja, divin Eumèu!
Qué se ditz pera poblacion?
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Que non siguí per investigar ne per preguntar taus causes mentre caminaua pera ciutat; pr’amor que tanlèu coma li balhè era naua, m’ahisquèc era mia animositat a tornar ara prèssa.
Se trapèc damb jo un erald, diligent messatgèr des tòns companhs, que siguec eth prumèr que li parlèc ara tua mair.
Tanben m’en sai de ua auta causa, qu’è vist damb es mèns uelhs.
En tornar, quan ja me trapaua mès naut qu’era ciutat, en ticolet de Mercuri, vedí qu’ua velèra nau baishaue en nòste pòrt; e en era i auie multitud d’òmes, e ère cargada d’escuts e de lances de dobla lama.
Atau s’exprimic.
Arric er esforçat e divin Telemac e virèc es uelhs entath sòn pair, en tot sajar de qué non lo vedesse eth porcelèr.
Acabada era faena e premanida era taulejada, mingèren, e ad arrés li manquèc era respetiua porcion.
E ja satisfèt eth desir de minjar e de bèuer, pensèren en ajaçar-se e receberen eth don deth saunei.
Tanlèu se descurbic era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, Telemac, hilh estimat deth divin Ulisses, se caucèc enes sòns pès beròies sandales, agarrèc ua fòrta lança que s’adaptaue ara sua man, e, en dispausar-se a partir entara ciutat, li parlèc d’aguesta sòrta ath porcelèr:
M’en vau entara ciutat, entà que me veigue era mia mair; donques que non me pensi que dèishe eth trist plor, ne eth luctuós gemiment, enquia que me veigue de nauèth.
A tu te mani qu’amies ath malerós òste ena poblacion, damb era fin de qué demane caritat en era entà minjar, e aqueth que volgue li balharà un croston de pan e ua copa de vin; pr’amor que jo è era animositat aclapada e non me posqui tier a toti es òmes.
Li responec er engenhós Ulisses: “Amic!
Tanben jo m’estimi mès que non m’arturen, pr’amor que l’ei milhor a un praube demanar caritat pera ciutat que pes camps.
Me balharà causes eth que volgue.
Per çò dera mia edat ja non sò entà demorar-me ena pleta e aubedir a un patron en totes es causes que me manèsse.
Atau s’exprimic.
Gessec Telemac dera pleta, caminant a pas leugèr e maquinant maus contra es pretendents.
Quan arribèc en comòde palai, apressèc era lança en ua nauta colomna e entrèc mès entà laguens, en tot passar eth lumedan de pèira.
Lo vedec, era prumèra de totes, Euriclèa, era sua hilhuquèra, que se tenguie a caperar damb pèths es ornadadi sètis, e correc a trapar-lo vessant lèrmes.
Atau madeish s’amassèren ath sòn entorn es autes esclaues d’Ulisses, de pacienta animositat; e totes l’abracèren, punant-li eth cap e es espatles.
Gessec dera sua cramba era discrèta Penelope, que se retiraue a Diana o ara daurada Venus; e, plan plorosa, botèc es braci sus eth hilh estimat, li punèc eth cap e es polidi uelhs, e didec, somicant, aguestes alades paraules:
Que ja me pensaua que non te tornaria a veir quan te n’anères ena nau entà Pilos, d’amagat e contra eth mèn desir, ara cèrca de naues sus eth tòn pair.
Li responec eth prudent Telemac: “Mair mia!
Atau li didec; e cap paraula gessec des pòts de Penelope.
Se lauèc aguesta, caperèc eth sòn còs damb vestits purs, e hec vòt de sacrificar a toti es dius perfèctes ecatòmbes, se Zèus permetie qu’auesse compliment era resvenja.
Telemac gessec deth palai damb era sua lança ena man e dus gossets d’agils pès que lo seguiren.
E Minerva botèc en eth tau gràcia divina que, en veder-lo arribar, tot eth pòble lo contemplaue damb admiracion.
Lèu l’enrodèren es supèrbs pretendents, prononciant bones paraules e pensant ath sòn laguens causes dolentes; mès se hec enlà deth grop d’aguesti e venguec a sèir-se a on èren Mentor, Antifo e Haliterses, ancians companhs deth sòn pair, que li heren preguntes sus moltes causes.
Se les presentèc Pirèu, distinguit pera sua lança, qu’amiaue ar òste ena agora, a trauèrs dera ciutat; e Telemac non s’estèc luenh d’aguest, senon que de seguit lo botèc ath sòn costat.
Pirèu siguec eth prumèr de parlar e didec d’aguesta sòrta:
Li responec eth prudent Telemac: “Pirèu!
Encara non sabem se com acabaràn es causes.
Dident atau, se hec a vier ath malerós òste ena sua casa.
Arribadi en comòde palai, deishèren es sòns mantèls en cagires e fautulhs, e anèren a lauar-se en ues banhères plan polides.
E un còp lauadi e onhudi damb òli pes esclaues, que les botèren tuniques e lanudi mantèls, gesseren deth banh e se seigueren enes cagires.
Ua esclaua les dèc lauamans, qu’amiaue en un magnifica gèrla d’aur e vessèc en ua plata d’argent, e botèc ath sòn duant ua apolidida taula.
Era venerabla codinèra les hec a vier pan e deishèc ena taula tota sòrta de parva, en tot obsequiar-les damb aquera qu’ère reservada.
Se seiguec era mair dauant des dus joeni, apròp dera colomna qu’en era s’emparaue eth tet dera abitacion; e, inclinada en ua cagira, se metec a trèir dera filosa fini hius.
Aqueri meteren man ena parva qu’auien ath dauant.
E quan aueren satisfèt eth desir de minjar e de bèuer, era discrèta Penelope comencèc a parlar-les d’aguesta sòrta:
Li responec eth prudent Telemac: “Jo te condarè, ò mair, era vertat.
Anèrem entà Pilos pr’amor de veir a Nestòr, pastor d’òmes; eth quau me recebec en sòn excèls palai e me tractèc tan sollicita e amorosament coma un pair ath hilh que torne dempús d’ua longa abséncia.
Damb tau sollicitud m’acuelheren eth e es sòns gloriosi hilhs!
Mès m’assegurèc que non auie entenut que cap òme dera tèrra parlèsse deth pacient Ulisses, viu o mòrt; e me manèc entar Atrida Menelau, famós pera sua lança, en tot autrejar-me shivaus e un solid car.
Que vedí aquiu ara aquèa Helena, que siguec era encausa, pera volontat des dius, de qué tantes fatigues patissen aquèus e teucri.
Non se tardèc a preguntar-me Menelau, valent ena luta, quina ere era causa que m’amiaue en Lacedemonia; jo l’ac condè tot sincèrament, e alavetz me responec damb aguestes paraules:
Atau coma ua cèrvia botèc es sòns hilhets nauèth neishudi ena tuta d’un valent leon e se n’anec a pèisher en bòsc e enes erboses vals, e eth leon tornèc e s’avalèc as petits cèrvis; d’aguesta manèra tanben Ulisses les a de dar ad aqueri vergonhosa mòrt.
Pro que se mostrèsse, ò pair Zèus, Minerva, Apòllo!, tau qu’ère quan ena ben bastida Lesbos se lheuèc contra eth Filomelida, en ua discussion, e lutèc damb eth, e l’amorrèc en solèr damb fòrça, que d’aquerò se n’alegrèren toti es aquèus; se, en mostrar-se atau, se trapèsse Ulisses damb es pretendents, serie cuerta era vida d’aguesti e es nòces les serien fòrça amargantes.
Mès en aquerò que me preguntes e supliques que te conda, non voleria separar-me dera vertat ne enganhar-te; e de guaires causes me referic eth veraç ancian des mars, non me cararè ne te n’amagarè deguna.
Taus sigueren es sues paraules; e era sentèc qu’en pièch se l’esmoiguie eth còr.
Alavetz Teoclimene, parièr a un diu, les didec d’aguesta sòrta:
Aqueth non se’n sap d’arren clarament; mès escota es mies paraules, que jo te vau a hèr ua prediccion cèrta e non t’è d’amagar arren.
Que siguen testimònis prumèr Zèus entre es dius e dempús era taula ospitalària e era casa der irreprochable Ulisses, qu’en era è arribat, de qué er eròi ja se trape ena sua pàtria tèrra, seigut o botjant-se; qu’a coneishement d’aguestes marrides accions, e maquine maus contra toti es pretendents.
Li responec era discrèta Penelope.
Atau aguesti conversauen.
Mentretant, se divertien es pretendents, dauant deth palai d’Ulisses, lançant discs e lances en hargat pasiment a on acostumauen a hèr es sues insolències.
Mès quan siguec era ora de sopar e arribèren de pertot bèsties amiades pes pastors que les solien amiar, didec Medonte, er erald que mès grat les ère as pretendents e qu’assistie as sues taulejades:
Atau les parlèc; e eri se lheuèren e aubediren es sues paraules.
Arribadi en comòde palai, deishèren es sòns mantèls en cagires e fautulhs, e sacrifiquèren oelhes plan creishudes, grasses crabes, gròssi porcèths e ua gregària vaca, en tot premanir damb aquerò era sua taulejada.
Mentretant, se dispausauen eth divin Ulisses e eth porcelèr a partir deth camp entara ciutat.
E eth porcelèr, majorau des pastors, comencèc a díder:
Li responec er engenhós Ulisses: “Qu’ac compreni, que i sò d’acòrd, l’ac manes ad aqueth que te compren.
Anem, donc, e guida-me enquia qu’arribem.
E s’as bracat bèth baston, autreja-me-lo entà apuar-me; donques que vos è entenut díder qu’eth caminòu ei fòrça resquilhós”.
Didec, e se metec ena espatla era mauhargada museta plia de traucs, damb era sua correja retortilhada.
Eumèu l’autregèc eth pau que desiraue; e ara seguida comencèren a caminar; se demorèren aquiu, susvelhant era pleta, es gossets e es pastors; mentre qu’Eumèu amiaue entara ciutat ath sòn rei, transformat en un vielh e miserable vagabond que s’emparaue en un baston e amiaue eth còs revestit de pelhòts.
Mès quan, recorrent er aspre camin, se trapèren a pòca distància dera ciutat e arribèren ena hargada hònt de clares aigües, que d’era cuelhien era aigua es ciutadans (ère òbra d’Itaco, Nerito e Polictor; l’enrodaue per toti es costats un bòsc d’aubars, que se neurissen dera umiditat; vessaue era aigua, plan fresca, de naut de tot d’ua arròca; e ena sua part superiora s’auie bastit un autar entàs ninfes, a on toti es caminants hègen sacrificis), se trapèc damb eri eth hilh de Doli, Melanti, qu’amiaue es milhores crabes des sues vegades entath sopar des pretendents e lo seguien dus pastors.
Tanlèu les vedec, les repoteguèc damb paraules menaçaires e grossières, qu’esmoigueren eth còr d’Ulisses:
Se me lo balhèsses entà sauvar era mia pleta, escampar er estable e amiar-les eth forratge as crabòts, beuerie lèit e harie vrente.
Mès, coma que ja ei expèrt en males òbres, non volerà tier-se ath trabalh; mèsalèu anarà demanant caritat pera ciutat entà aumplir eth sòn vrente insadorable.
Atau didec; e, en apressar-se, li fotèc un cop de pè ena anca, hòlament; mès que non lo podec trèir deth camin, senon qu’er eròi s’estèc fèrm.
Alavetz se l’acodic a Ulisses escometer-lo e trèir-li era vida damb eth pau, e quilhar-lo un shinhau e estronhar-li eth cap en solèr.
Mès fin finau patic er otratge e tenguec era colèra en sòn còr.
Eth porcelèr repoteguèc ad aqueth, en tot guardar-lo cara a cara, e preguèc fervorosament lheuant es mans:
Hilhes de Zèus!
Li repliquèc eth crabèr Melanti: “Ò dius!
Se qué ditz aguest gossset, que sonque se’n sap de causes dolentes!
Un dia me lo harè a vier luenh d’Itaca, en un nere vaishèth de molti bancs, entà que, venent-lo, me balhe un bon guanh.
Quan atau auec parlat, les deishèc darrèr, donques que caminauen pòc a pòc, e arribèc de seguit en palai deth rei.
Ara seguida entrèc en eth, se seiguec ath miei des pretendents, dauant d’Eurimac, qu’ère eth que mès estimaue.
Li mestrèren uns tròci de carn aqueri que se tenguien ad aquerò, e l’amièc pan era venerabla codinèra.
Mentretant, s’artureren Ulisses e eth divin porcelèr ath costat deth palai, e enteneren es sons dera ueda citara donques que Femi començaue a cantar.
E agarrant aqueth era man deth porcelèr, li parlèc d’aguesta sòrta:
Qu’ei aguesta, plan que òc, era beròia casa d’Ulisses, e serie aisit coneisher-la encara que siguesse enrodada de moltes autes.
Qu’a mès d’un estatge, enròde eth sòn pati un naut mur, es pòrtes son ben ajustades e son de dues huelhes: cap òme mespredarie ua casa semblabla.
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Qu’ac auràs coneishut aisidament, donques que tanpòc te manque discrecion entàs autes causes.
Mès, au, deliberem sus qué podem hèr.
Li responec eth pacient divin Ulisses: “Compreni, me n’encuedi, qu’ac manes ad aqueth que te compren.
Mès, auança-te tu e jo me demorarè, que ja è provat çò que son es còps e es herides e era mia animositat a patit per çò de molt que me calec patir autant en mar coma ena guèrra; que vengue, donc, aguest mau darrèr des auti.
Atau aguesti conversauen.
E un gosset, qu’ère ajaçat, lheuèc eth cap e es aurelhes: qu’ère Argos, eth gosset deth divin Ulisses, qu’aquest auie elevat, encara que dempús non ne treiguec cap profit d’eth, pr’amor que li calec partir entara sagrada Ilion.
Anteriorament l’amiauen es joeni a acaçar crabes, cèrvis e lèbes; mès alavetz, en abséncia deth sòn patron, jadie abandonat sus es hiems de muls e de buèus, que deishauen ath cant dera pòrta damb era fin de qué es sirvents d’Ulisses lo cuelhessen entà hiemar es dilatadi camps: aquiu ère estirat Argos, tot plen de lagastes.
En veir qu’ Ulisses s’apressaue, lo saludèc damb era coa e deishèc quèir ambdues aurelhes, mès ja non podec gésser ar encontre deth sòn patron; e aguest, quan lo vedec, se shuguèc ua lèrma qu’aisidament artenhec amagar-li a Eumèu, ath quau hec dempús aguesta pregunta:
E tu li responeres atau, Eumèu: “Aquest can apertenguec a un òme que s’a mòrt luenh de nosati.
Se siguesse tau quau ère en còs e ena activitat quan Ulisses lo deishèc en partir entà Troia, lèu admiraries era sua leugeresa e eth sòn vigor: que non se l’escapaue cap fèra que lheuèsse, ne enquia e tot en çò de mès complicat dera seuva, donques qu’ère fòrça adreit entà seguir ua tralha.
Dident aquerò, entrèc peth comòde palai e se filèc dret de cap ara sala, entàs illustres pretendents.
Alavetz era Parca dera nera mòrt s’apoderèc d’Argos, dempús que tornèsse a veir a Ulisses tath vintau an.
Avertic eth deifòrme Telemac, fòrça abans qu’arrés, era arribada deth porcelèr; e, en tot hèr-li un senhau, lo cridèc ath sòn costat.
Telemac, dauant d’aguest, qu’ère seigut.
E dempús li mestrèc er erald parva e pan, en trèir-la d’un petit tistèr.
Pòc dempús d’Eumèu, entrèc Ulisses en palai, transfigurat en un vielh e miserable vagabond que s’emparaue en baston e amiaue lègi vestits.
E Telemac cridèc ath porcelèr e li didec, dempús d’agarrar un pan sancer deth tistèr e tanta carn coma podec enes sues mans:
Atau s’exprimic.
Se n’anèc eth porcelèr en entener-lo e, arribat en lòc qu’ère Ulisses, li didec aguestes alades paraules:
Li responec er engenhós Ulisses: “Zèus sobeiran!
Didec; cuelhec era parva damb es dues mans, la botèc dauant des sòns pès, ath dessús dera maujargada museta, e mingèc mentre eth poèta cantaue en palai; de manèra que quan acabèc eth sopar, eth divin poèta arribaue ja ath finau deth sòn cant.
Es pretendents comencèren a hèr rambalh ena sala, e Minerva s’apressèc a Ulisses Laertiada en tot ahiscar-lo a que les demanèsse quauquarren e anèsse recuelhent crostons, entà saber- se’n quini d’eri èren justi e quini marridi, encara que degun s’auie de desliurar dera roïna.
Venguec, donc, er eròi a demanar-li a cada baron, començant pera dreta, e a toti les alongaue era man coma se demanèsse caritat de hège long temps.
Eri, cuelhent pietat, li dauen aumoina, lo guardauen damb estranhesa e se preguntauen es uns as auti se qui ère e d’a on auie vengut.
Eth crabèr de Melanti les parlèc d’aguesta sòrta:
Atau les parlèc; e Antinoo repoteguèc ath porcelèr d’aguesta sòrta: “A, famós porcelèr!
Per qué l’amières ena ciutat?
Dilhèu non auem pro vagabonds, que son mendicants inoportuns e pèsta des hestaus?
E tu li responeres atau, ò porcelèr, damb aguestes paraules: “ Antinoo!
Que non parles coma cau, encara que sigues nòble.
Qui anarie en cap lòc a cridar ad arrés, se non siguesse ad aqueri qu’exercissen era sua profession en pòble: un endonviaire, un mètge entà guarir es malauties, un hustèr o un divin poèta que mos alègre cantant?
Didec; e li parlèc a Antinoo damb aguestes alades paraules: “Antinoo!
De vertat que ties compde de jo coma se siguesses un pair damb eth sò hilh, quan damb dures votzes me manes hèr enlà deth palai ad aguest òste!
Que non permeten es dius qu’atau se passe!
Cuelh bèra causa e autreja-l’ac, que non t’ac enebisqui, mèsalèu te convidi a hè’c; e non cranhes que s’anugen era mia mair, ne cap des esclaus que demoren ena casa deth divin Ulsses.
Antinoo li responec dident: “Telemac, mauparlat, incapable de moderar era tua impetuositat!
Qué as dit?
Atau parlèc; e li mostrèc, en cuelher-lo de dejós dera taula, er escabèl qu’en eth s’apuaue es sòns nets pès quan assistie enes taulejades.
Mès toti es auti li balhèren bèra causa, de sòrta qu’era museta s’aumplic de pan e de carn.
E ja Ulisses anaue a tornar en lumedan entà minjar-se çò que l’auien dat es aquèus, mès s’arturèc dauant d’Antinoo e li didec aguestes paraules:
Plan per aquerò te cau, mès encara qu’es auti, dar-me pan; e jo espargerè era tua fama pera tèrra immensa.
En d’auti tempsi, tanben jo siguí erós entre es òmes, abitè ua rica casa, e balhè fòrça còps aumòina as vagabonds, quinsevolh que siguesse e se trapèsse en besonh que se trapèsse; alavetz auia innombrables esclaus e fòrça d’autes causes que damb eres es òmes viuen comòdes e gaudissen fama d’opulents.
Mès Zèus Saturn m’arroïnèc, pr’amor qu’ac volec atau, en tot ahiscar-me a vier en Egipte damb errants pirates; viatge long, qu’en eth auia de trapar era mia perdicion.
Tanlèu arturè en arriu Egipte es concaves naus, dempús d’ordenar as fidèus companhs que se demorèssen entà susvelhar es embarcacions, manè espions enes paratges avients entà explorar eth parçan.
Mès es mèns, en tot cedir ara insoléncia per çò de seguir eth sòn pròpri impuls, comencèren a devastar es beròis camps des egipcis; e se heren a vier es hemnes e es mainatges, e aucien as barons.
Non se tardèc eth clamor a arribar ena ciutat.
Es sòns abitants, en auer entenut es crits, vengueren a punta de dia: eth camp s’aumplic d’infantaria, de cavalièrs e de reludent bronze.
Zèus, que se vante damb er arrai, manèc as mèns companhs era perniciosa hujuda; e ja, d’alavetz, arrés gausèc resistir, pr’amor qu’es maus mos enrodauen pertot.
Aquiu mos auciren damb er agudent bronze a molti òmes, e a d’auti se les heren a vier entà obligar-les a trabalhar en benefici des ciutadans.
Antinoo li responec dident: “Quin diu mos a hèt a vier aguesta pèsta, aguest amarum dera taulejada?
Demora-te aciu, ath miei, a distància dera mia taula: non se passe que lèu vages en amargant Egipte e en Chipre, per èster un vagabond tant audaç e tan pòcavergonha.
Li didec arreculant, er engenhós Ulisses: “Ò dius!
De vertat qu’eth pensament qu’as non se correspon damb era tua preséncia.
Atau s’exprimic.
S’irritèc Antinoo encara mès en sòn còr, e, tachan-li era guardada, li didec aguestes alades paraules:
Atau parlèc; e, cuelhent er escabèl, l’ac lancèc e l’acertèc ena espatla dreta, apròp dera esquia.
Ulisses s’estèc fèrm coma ua arròca, sense qu’eth còp d’Antinoo lo hesse trantalhar; mès botgèc en silenci eth cap, en tot botjar ath sòn laguens sinistres prepausi.
Arreculèc de seguit entath lumedan, se seiguec, botèc en solèr era museta qu’amiaue claufida, e les didec as pretendents:
Degun baron a dolor ena sua amna ne cap pena, en èster herit quan lute pes sues proprietats, pes sòns buèus o pes sues blanques oelhes; mès Antinoo me heric a jo per çò der odiós e funèst vrente, que tanti maus les còste as òmes.
Taus sigueren es sues paraules.
Toti senteren veementa indignacion e quauqu’un d’aqueri supèrbs gojats parlèc d’aguesta sòrta:
Que non actuères ben, herint ath malerós vagabond.
Insensat!
E se, per edard, siguesse bèra celestiau divinitat…?
Atau parlauen es pretendents, mès Antinoo non ne hec cabau des sues paraules.
Telemac sentec en sòn pèch ua grana pena per aqueth còp, sense que per aquerò li quieguesse cap lèrma des uelhs en solèr; mès botgèc en silenci eth cap, en tot agitar ath sòn laguens sinistres prepausi.
Quan era discrèta Penelope entenec díder qu’ar òste l’auie herit Antinoo en palai, parlèc atau ath miei des sues esclaues: “Pro qu’Apòllo, celèbre peth sòn arc, te herisse a tu dera madeisha manèra.
Li responec era discrèta Penelope: “Estimada!
Toti son aborribles pr’amor que tramen accions marrides; mès Antinoo n’ei lèu autant coma era nera Parca.
De tau sòrta parlèc, seiguda ena sua cramba entre es sirventes, tant qu’eth divin Ulisses sopaue.
E cridant dempús ath divin porcelèr, li didec d’aguesta sòrta:
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Pro se carèssen es aquèus, ò reina; pr’amor que conde taus causes qu’encantarie eth tòn còr.
Tres dies damb es sues nets l’auí ena mia cabana, pr’amor que siguí eth prumèr qu’acodic en escapar-se deth vaishèth, mès enquia e tot atau non podec acabar eth raconde des sòns malastres.
Dera madeisha manèra que se contemple ath poèta, que, instruit pes dius, les cante as mortaus agradius relats, e eri s’assadoren en entener-lo cantar; atau me tenguie a jo transportat mentre s’estèc ena mia pleta.
Assegure que siguec òste deth pair d’Ulisses e que demore en Creta a on ei eth linhatge de Minos.
Li responec era discrèta Penelope: Vè, hè-lo vier entà qu’ac conde ena mia preséncia.
Que s’alègren es auti seigudi ena pòrta o aciu ena sala, donques qu’an eth còr alègre pr’amor qu’es sòns bens, eth pan e eth doç vin, se sauven intègres enes sues cases, se non ei que s’ac mingen es sirvents; mentre qu’eri vien un dia darrèr der aute en nòste palai, mos esgòrgen es buèus, es oelhes e es grasses crabes, celèbren esplendides taulejades, beuen eth vin hòlament e atau se consumissen moltes des causes, pr’amor que non auem un òme coma Ulisses que siguesse capable de desliurar era nòsta casa dera roïna.
Atau didec, e Telemac esternudèc tan fòrt qu’eth palai ressonèc orriblament.
Arric Penelope e de seguit li didec a Eumèu aguestes alades paraules:
Non ves qu’eth mèn hilh esternudèc a totes es mies paraules?
Aquerò vò díder que non se deisharà d’amiar a tèrme eth mortalatge des pretendents, sense que cap s’escape dera mòrt e deth fado.
Atau s’exprimic; se n’anèc eth porcelèr en entenè’c e, apressant-se a on ère Ulisses, li didec aguestes alades paraules:
Te cride era discrèta Penelope, mair de Telemac, pr’amor que, encara qu’aclapada pes malastres, era sua animositat l’ahisque a hèr-te quauques preguntes sus eth sòn espós.
Li responec eth pacient Ulisses: “Eumèu!
Ara madeish, mentre caminaua jo pera casa, sense hèr-li cap mau ad arrés, me fotèc aguest baron un dolorós còp e non ac empedic ne Telemac ne cap aute.
Tau didec.
Eth porcelèr se n’anèc en enténer aguestes paraules.
E ja trauessaue eth lumedan, quan Penelope li parlèc d’aguesta sòrta:
Per qué se remís eth vagabond?
Sent contra bèth un un gran temor o a vergonha en palai per d’auti motius?
E tu li responeres atau, porcelèr Eumèu: “Que parle rasonablament e ditz çò que un aute pensarie en sòn cas, en tot voler evitar era insoléncia de barons tan supèrbs.
Te convide a que demores enquiara còga deth solei.
Atau parlèc.
Eth divin porcelèr se n’anèc entath grop de pretendents, tanlèu coma li didec a Penelope guaire desiraue, e ara seguida li dirigic a Telemac aguestes alades paraules, en tot apropar eth cap entà qu’es auti non l’entenessen:
Li responec eth prudent Telemac: “Atau se harà, ancian.
Tau didec.
Se seiguec Eumèu de nauèth ena ben polida cagira e dempús que satisfesse eth desir de minjar e de bèuer entornèc damb es sòns porcèths, deishant darrèr era barralha e era casa claufida de convidadi.
E se divertien aguesti damb era dança e damb eth cant, donques que ja era tarde auie arribat.
Arribèc dempús un vagabond qu’anaue per tot eth pòble; eth quau demanaue caritat ena ciutat d’Itaca, se distinguie per çò deth sòn vrente golard, (pr’amor que minjaue e beuie sense pòsa) e se trapaue mancat de fòrça e de vigor, encara qu’auie ua bona preséncia.
Arnèu qu’ère eth sòn nòm, qu’en néisher l’auie botat era sua venerabla mair; mès toti es joeni lo cridauen Iro, pr’amor que hège es causes que li manauen.
Se prepausèc eth tau individú, quan arribèc, hèr enlà a Ulisses dera sua pròpria casa e l’insultèc damb aguestes alades paraules:
Non te n’encuedes que toti me guinhen eth uelh, en tot ahiscar- me a que t’arrossèga, e non ac hèsqui pr’amor que me hè vergonha?
En tot guardar-lo damb treble ròstre, li responec er engenhós Ulisses: “Malerós!
Que non te còsti cap mau, ne de paraula ne d’òbra; ne m’opausi a que te balhen, encara que sigue molt.
En aguest lumedan que i a lòc entàs dus e non as d’envejar es causes de un aute; me semble qu’ès un vagabonsd coma jo, e son es divinitats es qu’autregen era opuléncia.
Li responec, plan anujat, eth vagabond Iro: “Ò dius!
Guaire precipitadament parle eth golard, que se retire ara vielheta deth horn!
Que poiria tramar quauques causes dolentes contra eth: en tot pataquejar-lo damb es mèns braci, li treiria es dents dera maishèra entath solèr coma ua truja que destruís es semiats.
Sarra-te ara, pr’amor de qué mos jutgen en combat.
De tau sòrta s’escridassauen ambdús damb grana animositat en polit lumedan, dauant des nautes pòrtes.
Se n’encuedèc era sagrada potestat d’Antinoo e damb un doç arridolet les didec as pretendents:
Jamès auem auut ua diversion coma era que mos an hèt a vier es dius en aguesta casa.
Atau s’exprimic.
Toti se lheuèren arrint e se meteren ar entorn des dus pelhosi vagabonds.
E Antinoo, hilh d’Eupites, les didec d’aguesta sòrta:
Atau s’exprimic Antinoo e a toti les agradèc çò que didec.
Mès er engenhós Ulisses, meditant enganhes, les parlèc d’aguesta sòrta:
Atau les didec; e toti jurèren, coma les manaue; e tanlèu coma aueren acabat de prestar eth jurament, er esforçat e divin Telemac les parlèc d’aguesta sòrta:
S’eth tòn còr e era tua animositat valenta t’ahisquen a trèir ad aguest deth miei, non cranhes a cap aute des aquèus; pr’amor que li calerie lutar damb molti ad aqueth que te pataquegèsse.
Que sò jo aciu eth que balhe era ospitalitat, e apròven es mies paraules es reis Antinoo e Eurimac, ambdús prudents”.
Atau les didec; e toti ac aprovèren.
Ulisses se sarrèc es pelhòts, e mostrèc es sòns muscles beròis e grani; tanben apareisheren es amples espatles, eth pièch e es fòrts braci; e Minerva, botant-se ath sòn costat, l’aumentèc es membres ath pastor d’òmes.
S’admirèren fòrça es pretendents, e un d’eri li didec ath qu’auie ath sòn costat:
Tau muscle a deishat veir eth vielh, en trèir-se es pelhòts.
Atau didien; e a Iro se li trebolèc era animositat miserablament.
Mès, totun aquerò, lo sarrèren ara fòrça es sirvents, e lo treigueren plen de temor, donques qu’es carns li tremolauen enes sòns membres.
E Antinoo li responec, parlant d’aguesta manèra:
Aquerò que vau a díder se complirà.
Atau parlèc; e a Iro l’aumentèc era tremoladera qu’agitaue es sòns membres.
L’amièren entath centre e ambdús lutaires lheuèren es braci.
Alavetz pensèc eth pacient e divin Ulisses se li foterie tau còp a Iro que l’anèsse queiguent era amna en solèr, o li foterie mès doçament, en tot amorrar-lo en solèr.
E dempús de considerà’c ben, li semblèc que çò de milhor serie foter-li doçament, entà non èster arreconeishut pes aquèus.
Mès Ulisses agarrèc a Iro peth pè e, arrossegant-lo contra era barralha, li botèc un baston ena man e li dirigic aguestes alades paraules:
Didec; e, en tot penjar-se dera espatla era maujargada museta plia de traucs, damb era sua còrda retortilhada, se n’anèc entath lumedan e aquiu cuelhèc sèti.
E entrant es auti, qu’arrien gaujosament, lo hestegèren damb aguestes paraules:
Atau dideren; e eth divin Ulisses gaudic deth presagi.
Antinoo li botèc ath dauant un vrente plan gran, plen de greish e de sang, e Anfinome li mestrèc dus pans, qu’auie cuelhut deth tistèr, l’aufric vin ena copa d’aur, e li parlèc d’aguesta sòrta:
Que sigues erós en avier, donques que tanti maus t’aclapen ara”.
Li responec er engenhós Ulisses: “Anfinome!
Que me sembles plan discrèt, coma hilh de tau pair.
Qu’arribèc enes mies aurelhes era bona fama qu’eth duliquense Niso auie gaudit de valent e de ric; diden qu’eth t’a engendrat, e de vertat qu’eth tòn anament ei eth d’un baron afable.
Plan per aquerò te vau a díder ua causa, e tu cuelh atencion e escota-me.
Era tèrra non elève a cap èsser inferior ar òme, entre aqueri qu’alenden e se botgen sus era tèrra.
Non s’imagine er òme qu’a de patir malastres mentre es divinitats l’autregen era felicitat e es sòns jolhs se botgen; mès quan es benauradi dius li manen eth malastre, li cau tier-lo, a maugrat sòn, damb animositat pacienta, pr’amor qu’ei tau eth pensament des barons terrèstres que càmbie sivans eth dia que les hè a vier eth pair des òmes e des dius.
Tanben jo, en d’auti tempsi, deuí auer estat erós entre es òmes; mès cometí repetides mauvestats, en tot valer-me dera mia fòrça e deth mèn poder e fidant en mèn pair e enes mèns frairs…
Arrés, per tant, a d’èster injust en cap causa; mèsalèu li cau gaudir sense sorrolh des presents qu’es dius l’autregen.
Veigui qu’es pretendents maquinen fòrça mauvestats, en tot consumir es possessions e otratjar ara esposa d’un baron que ne sò solide fòrça non serà guaire temps desseparat des sòns amics e dera sua pàtria, donques que ja se trape plan près de nosati.
Atau parlèc; e, hèta era libacion, beuec eth doç vin e botèc de nauèth era copa enes mans deth prince d’òmes.
Mès alavetz, entornèc ena cagira qu’ocupaue abans.
Mentretant, Minerva, era divessa des ludents uelhs, botèc en còr dera discrèta Penelope, hilha d’Icari, eth desir de mostrar-se as pretendents, entà que se les alegrèsse era animositat e siguesse era, mès aunèsta que jamès damb eth sòn espós e damb eth sòn hilh.
Arric Penelope sense cap motiu e proferic aguestes paraules:
Era mia animositat desire çò qu’abans non volia: que me mòstra as pretendents, encara qu’a toti les è en òdi.
Li responec Eurinome, era codinèra: “Òc, hilha mia, qu’ei plan avient tot çò que vies de díder.
Vè, hè-li ath tòn hilh un avertiment e non l’amagues arren, mès abans laua eth tòn còs e onh es tues caròles: non te presentes damb eth ròstre lèg per çò des lèrmes, donques que non ei bon afligir-se tostemp e sense pòsa, encara qu’eth tòn hilh ja a era edat que demanaues quan les pregaues as divinitats que lo podesses veir damb era barba creishuda”.
Li responec era discrèta Penelope: “Eurinome!
Encara que sigues sollicita deth mèn ben, non me conselhes taus causes (que laua eth mèn còs e que me onha d’òli) pr’amor que destruiren era mia beresa es dius que demoren en Olimp quan aqueth se n’anèc enes concaves naus.
Atau parlèc; e era vielha partic peth palai entà dider-l’ac as hemnes e ordenar-les que se presentessen.
Alavetz Minerva, era divessa des ludents uelhs, ordenèc ua auta causa.
Li bohèc un doç saunei ara hilha d’Icari, que se quedèc estirada en lhet e totes es articulacions se li relaxèren; e ara seguida, era divina entre es divesses la favoric damb immensi dons, entà que l’admirèssen es aquèus: prumèr de tot li lauèc eth beròi ròstre damb ambrosia, qu’aumente era beresa, dera madeisha manèra que se onh Citerea, era de polida corona, quan vie en amable còr des Gràcies; e dempús, hec que semblèsse mès nauta e mès grassa, e qu’era sua blancor depassèsse ara der evòri nauèth hargat.
Dempús d’aquerò, partic era divina entre es divesses.
Arribèren en interior dera casa, damb gran sarabat, es pincèles de blanqui braci; e eth doç saunei deishèc a Penelope, que se shuguèc es caròles damb es mans e parlèc d’aguesta sòrta:
Dident aquerò, baishèc dera magnifica cramba superiora, sense qu’anèsse soleta, senon acompanhada de dues esclaues.
Quan era divina entre es hemnes arribèc a on èren es pretendents, se posèc dauant dera colomna que sostenguie eth tet solidament bastit, damb es caròles caperades per un esplendid vel e ua aunèsta pincèla en cada costat.
Es pretendents senteren aflaquir-se es sòns jolhs, fascinada era sua amna per amor, e toti desirauen ajaçar-se damb Penelope en sòn madeish lhet.
Mès era li parlèc d’aguesta sòrta a Telemac, eth sòn hilh estimat:
Que ja non as ne fermetat de volontat ne sen. Quan ères mainatge, remenaues ena tua intelligéncia pensaments mès senadi; mès ara qu’ès gran per auer arribat ena flor dera joenessa, e qu’un estrangèr, en contemplar era tua estatura e era tua beresa, considerarie erós ath baron que d’eth ès hilh, non mòstres ne dreta volontat ne tanpòc sen. Quina accion non a auut lòc en aguesta casa, a on permeteres que se mautractèsse a un òste d’aguesta manera!
Qué se passarà s’er òste que se trape ena nòsta casa ei objècte d’ua vexacion tan penibla?
Li responec eth prudent Telemac: “Mair mia!
Que non me còste indignacion que sigues irritada; mès que ja ath mèn laguens coneishi e compreni fòrça causes bones e dolentes, pr’amor qu’enquia ara è estat un mainatge.
Ça que la, m’ei impossible apraià’c tot prudentament, donques que me trebolen aqueri que se sèn ath mèn costat, pensant causes marrides, e non è a degun que m’ajude.
Eth combat der òste damb Iro non se hec per çò d’auè’c acordat es pretendents, e siguec aqueth eth qu’auec mès fòrça.
Atau aguesti conversauen.
E Eurimac parlèc damb aguestes paraules a Penelope:
Discrèta Penelope!
Li responec era discrèta Penelope: “Eurimac!
Es mèns atractius (era beresa e era gràcia deth mèn còs) les destruiren es immortaus quan es aquèus partiren entà Ilion, e partic damb eri eth mèn espós Ulisses.
S’aguest, en tornant, suenhesse era mia vida, màger e mès beròia serie era mia glòria.
Ara sò aclapada per tanti maus que me manèc bèth diu.
Qu’ei vertat qu’Ulisses, en deishar era pàtria tèrra, me cuelhec pera dèstra e me parlèc d’aguesta sòrta:
Sabi pas, per tant, se bèth diu me deisharà tornar o perirè en Troia.
Tot çò d’aciu demorarà ath tòn compde; bremba-te’n, mentre sigues en palai, deth mèn pair e dera mia mair, coma ac hès ara o encara mès pendent era mia abséncia; e tan lèu veigues qu’eth nòste hilh age barba, marida-te damb eth que volgues e abandona aguesta casa.” Atau parlèc aqueth e tot se va complint.
Arribarà era net que s’aurà de celebrar eth maridatge tant odiós entà jo, ò malerosa!
Mès ua pena terribla m’arribe en còr e ena amna, pr’amor qu’abans d’ara non se comportauen atau es pretendents.
Atau didec; e eth pacient divin Ulisses gaudic de qué les treiguesse es presents e les vantèsse es amnes damb doces paraules, quan èren plan desparièrs es prepausi qu’ena sua intelligéncia remenaue.
Li responec Antinoo, hilh d’Eupites: “Hilha d’Icari!
Prudenta Penelope!
Atau s’exprimic Antinoo; a toti les agradèc tot çò que didec, e cada un manèc ath sòn pròpri erald enquia que li hesse a vier es presents.
Eth d’Antinoo l’amièc ua tunica grana, plan beròia, qu’auie dotze fivèles d’aur subjectades per dus anèths retortilhadi de forma beròia.
Eth d’Eurimac s’esdeguèc a hèr-li a vier un collaret magnificament hargat, d’aur encastrat en ambre, que se retiraue a un solei.
Dus servidors li heren a vier a Euridamant uns pendents de tres pèires precioses granes coma uelhs, esplendides, de graciosa ludentor.
Un sirvent se hec a vier dera casa deth prince Pisandre Polictorida un collaret, qu’ère un ornament plan beròi, e d’auti aquèus se heren a vier ath sòn torn d’auti presents.
Era divina entre es hemnes tornèc dempús ena sua cramba superiora damb es esclaues, que se heren a vier es magnifics presents; e eri tornèren a calar-se ena dança e eth beròi cant, ara demora de qué arribèsse era net.
Escuric quan encara se divertien, e alavetz placèren ena sala tres halhes entà qu’aluguèssen, amolonèren ath sòn entorn lenha seca bracada hège temps, plan dura, e talhada recentament damb eth bronze, barregèren tèdes damb era madeisha, e es esclaues d’Ulisses, d’animositat pacienta, s’encargauen per torns de pèisher eth huec.
Ada eres, er engenhós Ulisses, d’alègre linhatge, les didec d’aguesta sòrta:
Anatz-vo’n ena cramba dera venerabla reina e hètz virar era fusada, e alegratz-la, seigudes ath sòn quarto, o cardatz lan damb es vòstes mans; jo me tierè a alugar a toti es que se trapen aciu.
Atau didec; eres arriren, en tot guardar-se es ues as autes, e lo pelegèc grossièrament Melante, era de beròies caròles, qu’auie engendrat Dolie e auie elevat e educat Penelope, coma a ua hilha sua, en tot balhar-li tot çò que podie alegrar era sua animositat; mès totun aquerò, non compartie es penes de Penelope e s’amassaue damb Eurimac, que d’eth ère era sua aimanta.
Aguesta, donc, repoteguèc a Ulisses damb injurioses paraules:
Tu qu’ès mancat de sen e en sòrta d’anar-te’n a dormir en ua harga o ena Lesque, parles aciu longament e damb audàcia dauant de tanti barons, sense qu’era tua animositat se trebole: o eth vin t’a capvirat er èsme, o as aguest caractèr, e aguesta ei era encausa de qué digues pegaries.
Dilhèu t’a capvirat era victòria qu’artenheres contra eth vagabond Iro?
Dident atau, espauric damb es sues paraules as hemnes.
Se n’anèren totes pera casa e es cames non les ajudauen per çò deth gran temor, donques que se pensauen qu’auie parlat seriosament.
E Ulisses se demorèc ath cant des alugades tèdes, suenhant de mantier era lum e dirigint era guardada as que se trapauen aquiu; mentre qu’en sòn pièch remenaue d’auti prepausi que non deishèren d’amiar-se a tèrme.
Mès tanpòc permetec Minerva aqueth còp qu’es illustres pretendents s’abstenguessen complètament dera dolorosa injúria, damb era fin de qué era pena tormentèsse encara mès eth còr d’Ulisses Laertiada.
E Eurimac, hilh de Polibo, comencèc a parlar entà hèr burla d’Ulisses, en tot costar-les granes arridalhes as sòn companhs:
Non sense era volontat des dius venguec aguest òme ena casa d’Ulisses.
Didec; e ara seguida li parlèc d’aguesta sòrta a Ulisses, assolador de ciutats: “Òste!
Voleries servir-me en un cornèr des mèns camps, se te cuelhessa a sodada (e te l’autrejaria complidamant) estacant tanques e plantant arbes grani?
Jo te balharia pan pendent tot er an, e vestits, e caucèr entàs tòns pès.
Li responec er engenhós Ulisses: “Eurimac!
E dera madeisha manèra, se Saturn suscitèsse ua guèrra en quinsevolh lòc e jo auessa un escut, dues lances e un casco de bronze que s’adaptèsse as mèns possi, me veiries barrejat entre es que milhor e mès endauant lutèssen, e ja non me pelejaries per çò deth mèn vrente coma ara.
Mès tu que te compòrtes damb grana insoléncia, as ua animositat crudèu e dilhèu te penses èster gran e fòrt, pr’amor qu’ès entre pòqui e non des milhors.
Atau parlèc.
S’irritèc Eurimac encara mès ath laguens deth sòn còr, e, tachan-li ua trebla guardada, li didec aguestes alades paraules: “A, miserable!
Lèu te vau a méter eth castig que te merites per çò dera tua audàcia que parles dauant de tanti barons e sense qu’era tua animositat se trebole: o eth vin te capvirèc eth sen, o as aguest caractèr, e aguesta ei era encausa de qué digues pegaries.
Acabant de parlar, cuelhec un escabèl; mès, coma Ulisses, cranhent-lo, se seiguesse enes jolhs der duliquense Anfinome, l’acertèc ath servidor de copes ena man dreta: era gèrla d’aguest queiguec en tèrra damb gran tarrabastalh, e eth madeish anèc a parar, cridant, d’esquia en povàs.
Es pretendents formauen rambalh ena escura sala, e un d’eri li didec ath qu’auie mès apròp:
E er esforçat e divin Telemac les parlèc dident: “Malerosi!
Vietz a èster lhòcos e era vòsta animositat ja non pòt dissimular es efèctes deth minjar e deth vin; que beth diu vos deu ahiscar, plan que òc.
Aquerò les didec; e toti se mosseguèren es pòts; admirant-se de qué Telemac les parlèsse damb tanta audàcia.
E Anfinome, er illustre hilh deth rei Niso Aretiada, les arenguèc d’aguesta sòrta:
Qu’arrés s’emmalície, en tot opausar d’autes rasons a çò qu’a dit Telemac; e non mautractetz ar òste, ne a cap des esclaus que demoren ena casa deth divin Ulisses.
Atau parlèc; e eth sòn discors les agradèc a toti.
Mès dempús qu’aueren hèt era libacion e begut guaire desirauen, cada un se n’anèc ena sua respectiua casa.
XIX Collòqui d’Ullises e Penelope.
Se demorèc en palai eth divin Ulisses e, amassa damb Minerva, pensaue en mortalatge des pretendents, quan, còp sec li didec a Telemac aguestes alades paraules:
Mos cau amiar entà laguens es marciaus armes e enganhar as pretendents damb doces paraules quan les trapen mens e te pregunten per eres: “Que me les è het a vier luenh deth hum, pr’amor que ja non semblen es qu’Ulisses deishèc quan partic entà Troia; senon que son enlordides ena part qu’artenhèc era lardor deth huec.
Ath delà, quauqua divinitat me suggeric ena ment aguesta auta rason mès poderosa: non sigue que, en tot embriagar-vos, entamenetz ua discussion, vos herigatz es uns as auti, e mascarètz eth hestau e eth noviatge.
Atau s’exprimic.
Telemac aubedic ath sòn pair e, cridant ara sua hilhuquèra Euriclèa, li didec d’aguesta sòrta:
Au, tie-me embarrades as hemnes enes sues crambes, mentre jo me hèsqui a vier en un aute quarto es armes deth mèn pair, pr’amor qu’ena sua abséncia arrés les suenhe e eth hum les enlordís.
Enquia ara sò estat un mainatge.
Li responec era sua hilhuquèra Euriclèa: “Ò hilh!
Pro qu’ages artenhut era prudéncia entà suenhar era casa e sauvar eth tòn eretatge.
Atau didec; e ne ua soleta paraula gessec des pòts d’Euriclèa, que barrèc es pòrtes des comòdes crambes.
Ulisses e eth sòn illustre hilh s’esdeguèren a amiar entá laguens es cascos, es bonhadi escuts e es agudentes lances; e les precedie Palas Minerva damb ua lampa d’aur, que daue ua lum plan beròia.
E Telemac li didec còp sec a sa pair:
Qu’ei gran eth prodigi que contempli damb es mèns uelhs: es parets deth palai, es beròies entrecolomnes, es vigues d’auet e es pilars nauti, campen ena mia vista coma se siguessen ardent huec.
Li responec er engenhós Ulisses: “Cara, refrena eth tòn pensament e non m’interrògues; mès d’aguesta manèra sòlen actuar, plan, es dius qu’abiten en Olimp.
Ara ajaça-te.
Atau parlèc; e Telemac se n’anèc peth palai, ara lum des reludentes halhes, e se recuelhec ena sua cramba a on acostumaue a dormir quan eth doç dromilhon lo vencie; aquiu s’ajacèc entà demorar qu’arribèsse era divina Auròra.
Mès eth divin Ulisses se demorèc ena sala, e ath costat de Minerva pensaue en mortalatge des pretendents.
Gessec deth sòn quarto era discrèta Penelope, que se retiraue a Diana o ara daurada Venus, e li botèren ath cant deth larèr eth fautulh, damb ornaments d’evòri e d’argent, qu’en eth se seiguie; eth quau auie estat fabricat ancianament per artesan Icmali, que li botèc un escabèl entàs pès, aganchat ath madeish e caperat per ua grana pèth.
Aquiu se seiguec era discrèta Penelope.
Arribèren de laguens dera casa es pincèles de blanqui braci, retirèren er abondós pan, es taules, e es copes que beuien es supèrbs pretendents, e, lançant en tèrra es brases des lumenèrs, amolonèren en eri ua gran quantitat de lenha entà que i auesse lum e calor.
E Melante repoteguèc a Ulisses per dusau viatge:
Mos shordaràs encara, caminant pera casa pendent era net e espiant as hemnes?
En tot guardar-la damb trèble ròstre, exclamèc er engenhós Ulisses: “Malerosa!
Per qué m’escometes d’aguesta manèra, damb animositat irritada?
Dilhèu perque sò lord, amii miserables vestits e demani caritat pera poblacion?
Eth besonh me posse ad aquerò, e atau son es vagabonds e es mendicants.
Pr’amor qu’en ua auta epòca tanben jo siguí erós entre es òmes, abitè ua rica casa e en moltes escadences autregè caritat as vagabonds, qui que siguesse, e se trapèsse en besonh que se trapèsse.
Alavetz possedia innombrables sirvents e fòrça d’autes causes que damb eres es òmes viuen comòdament e gaudissen de fama d’opulents.
Mès Zèus Saturn m’arroïnèc, pr’amor qu’atau ac volec.
Non se passe que tanben tu, ò hemna, vages a pèrder tota era beresa que per era subergesses entre es esclaues; qu’era tua patrona, en irritar-se, s’emmalície damb tu; o qu’arribe Ulisses, donques qu’encara i a esperança de qué torne.
Atau parlèc.
L’entenec era discrèta Penelope e li responec ara sua esclaua dident:
Gosseta desvergonhada!
Que non se m’amague era mala accion qu’ès en tot hèr e que pagaràs damb eth tòn cap.
Didec; e ara seguida li dirigic aguestes paraules a Eurinome, era codinèra: “Eurinome!
Atau parlèc.
S’esdeguèc Eurinome a hèr-se a vier ua polida cagira, la caperèc damb ua pèth, e en era cuelhec sèti eth pacient e divin Ulisses.
Alavetz trinquèc eth silenci era discrèta Penelope, parlant d’aguesta sòrta:
Prumèr de tot te vau a hèr aguestes preguntes: Qui ès e de quin país vies?
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò hemna!
Cap des mortaus dera vasta tèrra te poirie censurar, pr’amor qu’era tua glòria arribe enquiar ample cèu coma era d’un rei illustre e temerós des dius, que govèrne sus molti e esforçadi òmes, hè trionfar era justícia, e jos eth sòn govèrn era nera tèrra produís horment e civada, es arbes se carguen de fruita, es oelhes anhèren robusti hilhets, eth mar da peishi, e son erosi es pòbles que l’estan sometudi.
Mès ara, que mos trapam ena tua casa, hètz-me d’autes preguntes, e non te’n hèsques per saber-te’n deth mèn linhatge, ne dera mia pàtria: non sigue que damb eth rebrembe s’aumenten es penes deth tòn còr, donques que sò estat fòrça malerós.
Li responec de seguit era discrèta Penelope: “Òste!
Es mèns atractius (era beresa e era gràcia deth mèn còs) les destruiren es immortaus quan es aquèus partiren entà Ilion e partic damb eri eth mèn espós.
S’aguest, en tornar, suenhèsse era mia vida, màger e mès beròia serie era mia glòria; pr’amor que sò aclapada per tanti maus coma me manèc bèth diu.
Guaires personalitats govèrnen enes isles, en Duliqui, en Same e ena seuvosa Zacinte, e guairi viuen en Itaca, que se ve de luenh, me pretenen contra era mia volontat e arroïnen era nòsta casa.
Plan per aquerò non me tengui des òstes, ne des suplicants, ne des eralds, que son ministres publics; senon que, patint era sollitud d’Ulisses, se me consumís era animositat.
Eri me prèssen entà maridar-me, e jo trami enganhes.
Prumèr me suggeric un diu que me tenguessa a téisher en palai ua gran tela fina e inacababla, e alavetz les parlè d’aguesta sòrta: Joeni, pretendents mèns!
Donques que s’a mòrt eth divin Ulisses, demoratz, entà ahiscar es mies nòces, qu’acaba aguesta tela, (non sigue que se me pèrden inutilament es hius), damb era fin de qué age susari er eròi Laertes en moment fatau dera espauridora mòrt.
Non sigue que s’anuge damb jo bèra aquèa deth pòble, se ve acogar sense susari a un òme qu’a possedit tanti bens!
Atau les didí e era sua animositat generosa se deishèc convéncer.
Dès aqueth moment me passaua et dia hargant era gran tela e pera net, tanlèu coma m’alugaua damb halhes, des.heiguia çò qu’auia teishut.
D’aguesta manèra artenhí amagar era enganha e qu’es mies paraules siguessen creigudes pes aquèus pendent tres ans; mès, a penes arribèc eth quatau an e tornèren a succedir-se es sasons, dempús de passar es mesi e de passar molti dies, alavetz, gràcies as gossetes des mies esclaues que d’arren ne hèn cabau, vengueren a susprener-me e me repoteguèren damb es sues paraules.
Atau siguec coma, a desgrat mèn, me vedí en besonh d’acabar era tela.
Ara ne m’ei possible evitar es nòces, ne trapi cap aute conselh que me servisque.
Es mèns pairs desiren pressar eth mèn maridatge e eth mèn hilh sent fòrça pena en veir se com s’avalen es nòsti bens, donques que ja ei un òme apte entà governar ua casa e Zèus l’autrege glòria.
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò venerabla esposa d’Ulisses Laertida!
Non deisharàs d’interrogar-me sus eth mèn linhatge?
Plan, donc, t’ac vau a díder, encara que damb aquerò aumentes es penes que m’aclapen; pr’amor qu’atau l’arribe ar òme que, coma jo, a estat fòrça temps dehòra dera sua pàtria, peregrinant per tantes ciutats e patint fatigues.
Mès totun, te parlarè d’aquerò que me preguntes e m’interrògues.
Aquiu s’entenen barrejades diuèrses lengües, pr’amor que demoren en aqueth país es aquèus, es magnanims cretensi indigènes, es cidons, es doris, que son divididi en tres tribús, e es divins pelasgui.
Entre es ciutats se trape Cnose, gran ciutat, qu’en era regnèc pendent nau ans Minos, que parlaue damb eth gran Zèus e siguec pair deth mèn pair, deth magnanim Deucalion.
Aguest m’engendrèc a jo e ath rei Idomenèu, que venguec en Ilion enes concaves naus, amassa damb es Atridas; eth mèn illustre nòm ei Eton e sò eth mès joen des dus frairs, donques qu’aqueth ei eth màger e eth mès valent.
En Cnose coneishí a Ulisses e encara l’aufrí es dons dera ospitalitat.
Er eròi se filaue entà Troia quan era fòrça deth vent lo hec enlà de Malea e l’amièc entà Creta; e alavetz ancorèc es sòns vaishèths en un pòrt perilhós, ena desbocadura d’Amnise, a on ei era tuta d’Ilitia, e damb molti trebucs artenhèc escapar dera tormenta.
Entrèc de seguit pera ciutat e preguntèc per Idomenèu, qu’ère, sivans afirmaue, eth sòn òste estimat e venerat; mès ja era Auròra auie campat dètz o onze còps dès qu’auie partit entà Ilion damb es sues concaves naus.
De seguit l’amiè entath palai, li balhè digna ospitalitat, lo tractè sollicita e amistosament (donques qu’ena nòsta casa regnaue era abondància) e hi qu’ada eth e as sòns companhs se les balhèsse haria e nere vin en comun deth pòble, e tanben buèus entà que les sacrifiquèssen e satisfèssen d’aguesta manèra eth sòn apetís.
Es divins aquèus s’estèren damb nosati pendent dotze dies, pr’amor que bohaue eth Borèas tan fòrt que lèu non se podie èster ne enquia e tot en tèrra.
Que lo deuec ahiscar bèra divinitat malevòla.
De tau sòrta hège eth sòn relat, en tot referir fòrça causes fauces que semblauen vertadères; e a Penelope, en entener-lo, li vessauen es lèrmes des uelhs e se li des.heiguie eth còs.
Dera madeisha manèra qu’enes nautes montanhes se des.hè era nhèu quan bohe eth Euro, dempús de qué eth Zefir la hec quèir, e eth corrent des arrius creish damb era nhèu que se hon; atau se honien damb es plors es beròies caròles de Penelope, que ploraue peth sòn marit, en tot auer-lo ath sòn costat.
Ulisses, encara qu’ath sòn laguens auie pietat dera sua hemna, que somicaue, tenguec es uelhs tan fèrms laguens des paupetes coma se siguessen de cuèr o de hèr, e artenhèc damb astúcia que non li gessessen es lèrmes.
E Penelope, dempús que s’auec assadorat de plorar e de somicar, tornèc a parlar-li damb aguestes paraules:
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò hemna!
Qu’ei de mau hèr de condà’c dempús de tant de temps, pr’amor que ja hè vint ans dès que partic e deishèc era mia pàtria; ça que la, te vau a díder com me lo presente eth mèn còr.
Qu’amiaue eth divin Ulisses un mantèl de lan, doble, de color porpra, damb un daurat fermalh de dus traucs; ena part deth dauant deth mantèl i auie brodat un gosset qu’amie enes sues pautes deth dauant un petit cèrvi, guardant-lo com se resistie; e a toti les estonaue que, en èster es dus d’aur, aqueth guardèsse ath petit cèrvi qu’estofaue, e aguest resistisse damb es pès, volent húger.
Ar entorn deth còs d’Ulisses vedí ua esplendida tunica que se retiraue a ua arida capa de ceba, tan leugèra ère!
Mès me cau dider-te ua causa que sauvaràs ena memòria: sabi pas se ja Ulisses amiaue aguesti vestits ena sua casa o les ac autregèc bèth companh, quan anaue ena velèra nau, o dilhèu bèth òstejaire; pr’amor qu’Ulisses auie fòrça amics, donques qu’èren pòqui es aquèus que se li podessen comparar.
Tanben jo li regalè ua bronzinada espada, un beròi mantèl doble de color porpra, e ua tunica de tela; dempús d’aquerò anè a dider-li adiu damb gran respècte enquiara sua nau de molti bancs.
L’acompanhaue un erald un shinhau mès vielh qu’eth e te vau a díder com ère: gessut d’espatles, de nere ròstre e peu retortilhat, e eth sòn nòm Euribates.
Atau li didec, e se l’aumentèc eth desir de plorar, pr’amor que Penelope arreconeishec es senhaus qu’Ulisses auie descrit tant acertadament.
E quan siguec cansada de plorar e de somicar, li responec damb aguestes paraules:
Encara que ja abans t’auia pietat, a compdar d’ara as d’èster estimat e venerat en aguesta casa; donques que jo madeisha l’autregè aguesti vestits que dides, en tot trèir-les ben plegadi dera mia cramba, e les botè eth lustrat fermalh, entà que li servisse d’ornament a Ulisses.
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò venerabla esposa d’Ulisses Laertiada!
Non mortifiques mès eth tòn beròi còs, ne consumisques era tua animositat, plorant ath tòn marit; encara que per aquerò non me cau repotegar-te, pr’amor qu’era hemna acostume a somicar quan perdec ath baron que damb eth se maridèc vèrge e que deth sòn amor auec hilhs, encara que non sigue coma Ulisses, que, sivans diden, ei apròp (en opulent país des tesprotes) e pòrte moltes e excellentes preciositats qu’a artenhut recuélher entre eth pòble.
Perdec as sòns fidèus companhs e era concacava nau en vinós mar, en vier dera isla de Tinacria, pr’amor que contra eth s’anugèren Zèus e eth Solei, qu’as sues vaques auien aucit es sòns companhs.
E s’aurie estat aquiu Ulisses fòrça temps, se non l’auesse semblat mès util anar-se’n pera vasta tèrra entà arremassar riqueses; donques qu’enes sues astúcies depasse a toti es òmes mortaus e damb eth non pòt rivalizar arrés.
Atau m’ac didec Fidon, rei des tesprotes, e jurèc ena mia preséncia, en tot hèr libacions ena sua casa, que ja auie botat era nau en mar e èren a mand es companhs entà amiar-lo ena sua tèrra.
Mès abans m’envièc a jo, pr’amor que s’aufric per edart un vaishèth de barons tesprotes qu’anaue entà Duliqui, era abondosa en horment.
E me mostrèc toti es bens qu’Ulisses auie arremassat, que damb eri se poirie mantier un òme e es sòns descendents enquiara dètzau generacion: autants objèctes preciosi i auie en palai d’aqueth rei!
Higec qu’Ulisses ère en Dodona entà saber-se’n pera nauta ausina dera volontat de Zèus entà veir se serie convenent vier de forma manifèsta o d’amagat ena sua pàtria, que d’era tant de temps hè que se trape absent.
Li responec era discrèta Penelope: “Pro que se complisse tot çò que dides, ò forastèr, que lèu te’n saberies dera mia amistat, pr’amor que te balharia tanti presents que te considerarie erós qui damb tu se trapèsse.
Mès era mia amna qu’a era presentida d’aquerò que se passarà: ne Ulisses tornarà en aguesta casa, ne tu artenheràs que l’amien ena tua; que non i a en palai arrés que govèrne, en èster coma ère Ulisses (s’ei que non siguec tot un sòmi) entà acuélher e amiar as venerables òstes.
Mès, vosates, sirventes, lauatz ar òste e premanitz-li un lhet, damb hlaçades e vanes esplendides; entà que, en tot escauhar-se ben, demore era aparicion dera Auròra, de daurat tron.
Deman, de bon maitin, banhatz-lo e onhetz-lo; e que minge aciu laguens, en aguesta sala, ath costat de Telemac.
E compde damb aqueth que damb furiosa animositat lo shordèsse, pr’amor que serà era darrèra accion que hèsque per mès irritat que se bote.
Com saberies, ò òste, se depassi as autes hemnes en intelligéncia e prudent conselh, se deishèssa qu’atau, tan lord e miserablament vestit, mingèsses en palai?
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò venerabla hemna d’Ulisses Laertiada!
Es hlaçades e es vanes esplendides que les è aborrides dès que deishè es nheuadi montes de Creta e partí ena nau de longui rems.
M’ajaçarè coma abans, quan passaua es nets sense clucar un uelh; pr’amor qu’en moltes d’aqueres nets repausé en ua ignòbla jaça, demorant era aparicion dera divina Auròra, de beròi tron.
Li responec era discrèta Penelope: “Òste estimat!
Jamès a vengut ena mia casa un baron de tan bon sen entre es amigables òstes que vengueren de luenh ena mia casa; tau perpicàcia e sen hèn veir es tues paraules.
Qu’è ua anciana de prudent esperit, que siguec era que neuric e elevèc ad aqueth malerós, dempús de receber-lo enes sòns braci quan era sua mair l’amainadèc: aguesta te lauarà es pès encara qu’es sues fòrces siguen ja amendrides.
Atau parlèc.
Era vielha se caperèc eth ròstre damb es dues mans, s’estarnèc en ardents somics e didec aguestes planhoses rasons:
Solide que Zèus te cuelhec mès en òdi qu’a cap aute òme, a maugrat de qué era tua animositat ei tan temerosa des divinitats.
Cap mortau usclèc tantes grasses cueishes en aunor de Zèus, que se vante damb er arrai, ne li sacrifiquèc tantes e tan selèctes ecatòmbes, coma tu l’as aufrit pregant-li que te balhèsse agradiua vielhesa e te deishèsse elevar ath tòn illustre hilh; e ara t’a privat, a tu solet, de veir era lum deth dia dera tornada.
Dilhèu se burlèren deth mèn senhor es sirventes de luenhant patron qu’ath sòn palai arribèc, coma se burlen de tu, ò forastèr, aguestes gossetes qu’es sues dolentes e abondoses infamies vòs evitar en non permeter-les que te lauen; e plan per aquerò me mane qu’ac hesca jo, non cèrtament contra eth mèn desir, era hilha d’Icari, era discrèta Penelope.
Atau, donc, te lauarè es pès per consideracion ara pròpria Penelope e a tu madeish; pr’amor que senti qu’ath mèn laguens m’esmoven era animositat es tòns malastres.
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò anciana!
Taus sigueren es sues paraules.
Era vielha cuelhec un reludent caudèr qu’en eth acostumaue a lauar es pès, botèc grana quantitat d’aigua hereda e vessèc sus era d’auta de cauda.
Mentretant se seiguec Ulisses ath cant deth larèr e se virèc entara part escura, donques qu’ara imprevista li venguec ena sua amna eth temor de qué era anciana, en agarrar-li eth pè, l’avertisse ua cèrta creta dera herida que l’auie hèt un sanglièr damb eth sòn blanc dent, quan auie vengut aqueth en Parnasso, entà veir a Autolic e as sòns hilhs.
Qu’ère aguest eth pair illustre dera mair d’Ulisses, e subergessie entre es òmes en panar e jurar, presents que l’auie hèt eth pròpri Mercuri qu’en sòn aunor usclaue agradiues cueishes d’anhèths e de crabòts; plan per aquerò eth diu l’assistie benevòl.
Quan anteriorament auie anat Autolic ena opulenta poblacion d’Itaca, trapèc a un mainatge nauèth neishut dera sua hilha; e, dempús de sopar, Euriclèa l’ac botèc enes jolhs, e li parlèc d’aguesta manèra:
E Autolic responec dident: “Gendre, hilha mia!
Botatz-li eth nòm que vos vau a díder.
Coma qu’arribè aciu dempús d’auer-me irritat damb molti òmes e hemnes, en tot anar pera fertila tèrra, sigue Ulisses eth nòm que se’l cride.
Plan per aquerò i anèc Ulisses: entà qu’aqueth l’autregèsse es esplendids dons; Autolic e es sòns hilhs lo receberen coraument, damb sarrada de mans e doces paraules; e Anfitèa, era sua mairia mairau, l’abracèc e li punèc eth cap e es beròis uelhs.
Autolic ordenèc de seguit as sòns gloriosi hilhs que premanissen eth repais; e, en auer eri complit era exortacion, se heren a vier un buèu de cinc ans.
Ara seguida l’esgorgèren e lo premaniren, l’esmiegèren tot, lo dividiren damb grana adretia en bocins petits que meteren en rostidor e dempús distruibuiren es racions.
Tot eth dia, enquiara còga deth solei, celebrèren eth hestau; e ad arrés li manquèc era sua porcion.
E tanlèu coma eth solei se coguèc e arribèc era net, s’ajacèren e receberen eth don deth saunei.
A penes arribèc era hilha deth maitin, era Auròra de rosadi dits, es hilhs d’Autolic e eth divin Ulisses se n’anèren a caçar en tot hèr-se a vier es gossets.
Se filèren entath naut monte Parnasso, caperat de bòsc, e lèu arribèren enes sòns ventosi cims.
Ja eth solei herie damb es sòns arrais es camps, gessent deth placid e prigond corrent der Ocean, quan es caçaires penetrèren en ua val: qu’anauen dauant es gossets, que mautauen era caça; darrèr, es hilhs d’Autolic, e damb aqueri, mès a pòca distància des gossets, eth divin Ulisses, brandint ua grana lança.
En aqueth lòc i auie ajaçat un sanglièr, ath miei d’ua espessor tan densa que ne era umida bohada deth vent passaue a trauèrs sòn; ne la herien es arrais deth reludent solei, ne era ploja se calaue deth tot, atau ère de densa!, en auer en era ua grana quantitat de huelhes seques amolonades.
Eth bronit des passi des òmes e des gossets, que s’apressanuen caçant, arribec enquiath sanglièr, e aguest deishèc es matarrassi, e venguec a trapar-les damb es crins deth còth quilhadi e es uelhs lançant huec, e s’arturèc près d’eri.
Ulisses, que siguec eth prumèr en escometer-lo, lheuèc damb era sua man robusta era enòrma lança, en tot desirar herir-lo; mès s’auancèc eth sanglièr, li fotèc un còp sus eth jolh, e, coma escometèsse oblicuament, hereguèc damb eth sòn dent fòrça carn, sense arribar en uas.
Alavetz Ulisses l’acertèc ena espatla dreta, l’ac trauessèc damb era punta dera sua reludenta lança, e er animau quedèc estirat en povàs e perdec era vida.
Es estimats hilhs d’Autolic s’amassèren ar entorn d’Ulisses, parièr a un diu, pr’amor d’ajudar-lo.
Li bendèren abilament era herida, sequèren era nera sang damb ua conjuracion, e tornèren toti entà casa.
Autolic e es sòns hilhs, dempús de guarir-lo ben, li heren esplendidi presents; e lèu damb mutuau alegria, lo manèren entà Itaca.
Eth pair e era venerabla mair d’Ulisses s’alegrèren dera sua tornada e li preguntèren fòrça causes e qué l’auie passat pr’amor que amiaue aquera creta; e eth les referic peth menut com, en auer vengut en Parnasso entà caçar damb es hilhs d’Autolic, lo heric un sanglièr damb eth sòn blanc dent.
Quan toquèc era vielha damb eth paumet dera man aguesta creta, l’arreconeishec e deishèc anar eth pè d’Ulisses: tumèc era cama contra eth caudèr, ressonèc eth bronze, s’inclinèc eth recipient entà darrèr, e era aigua vessèc en tèrra.
Mès de seguit cuelhec a Ulisses dera barba e li parlèc atau:
Didec; e virèc es uelhs entà Penelope, en tot voler dider-li qu’auie laguens dera sua casa ath sòn marit.
Mès era non se n’encuedèc dès era part opausada, pr’amor que Minerva li distreiguec eth pensament.
Ulisses, agarrant deth còth ara anciana damb era man dreta, damb era auta se la hec a vier entada eth e li didec aguestes paraules:
Per qué me vòs pèrder?
Òc, tu m’elevères enes tòns pièchs, e ara, dempús de passar moltes fatigues, sò arribat en vintau an ena pàtria tèrra.
Mès, donques qu’ac compreneres e un diu t’ac bohèc ena tua ment, cara e qu’arrés se’n sàpie en palai.
Çò que vau a díder s’amiarà a tèrme.
Li responec era prudenta Euriclèa: “Hilh mèn!
Quines paraules deishères anar dera tua boca!
Pro te’n sabes de qué era mia animositat ei fèrma e indomdabla, e sauvarè eth secret coma ua solida pèira o coma eth hèr.
Ua auta causa te voi díder que sauvaràs en tòn còr.
Li responec er engenhós Ulisses: “Hilhuquèra!
Entà qué nomentar-les?
Que non t’ac cau hèr.
Jo madeish les observarè entà coneisher-les ua a ua.
Atau didec; e era vielha se n’anèc peth palai a cercar aigua entà lauar-li es pès, pr’amor qu’era prumèra l’auie vessat tota.
Dempús que l’auec lauat e onhut damb abondós òli, Ulisses apressèc de nauèth era cagira en huec, entà escauhar-se, e se caperèc era creta damb es pelhòts.
Alavetz trinquèc eth silenci era discrèta Penelope, parlant d’aguesta sòrta:
Encara te vau a hèr quauques preguntes, plan pòques; pr’amor que lèu serà era ora de dormir placidament, entad aqueth qu’artenhe agarrar era sòn, encara que sigue aclapat.
A jo que me da un diu ua pena immensa, pr’amor que pendent eth dia me complasi en plorar, somicar e hèr es mies labors e era des sirventes dera casa; mès, a penes arribe era net, e toti s’ajacen, me cali en mèn lhet e fòrtes e ponhentes inquietuds me assetgen eth sarrat còr e m’ahisquen es somics.
Eth mèn hilh, mentre siguec un gojat, non volec que me maridèssa e me n’anèssa d’aguesta casa deth mèn espós; mès ara, que ja ei gran per auer arribat ena flor dera joenessa, desire que dèisha eth palai, en veir damb indignacion qu’es sòns bens son avaladi pes aquèus.
Mès, au, escota e hèr-me a vier eth dromilhon.
Que i a ena casa vint auques que mingen horment barrejat damb aigua e jo gaudisqui en tot contemplar-les; mès, vaquí que baishèc deth monte ua agla grana, de corvat bèc, e, trincant-les eth còth, les aucic a totes; demorèren aguestes estirades en molon e pugèc aquera en divin etèr.
Jo, encara qu’en sòmis, plorè e cridè, e es aquèes, de beròies trenes, s’anèren amassant ath mèn entorn, tant que me planhia perque era agla auesse aucit as auques, que botjaue a pietat.
Alavetz era agla tornèc a vier, se posèc en bòrd deth tet, e me padeguèc dident en votz umana:
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò hemna!
Li responec era discrèta Penelope: “Òste!
Que i a sòmis insondables e de lenguatge escur, e non se complís tot çò qu’anoncien as òmes.
Que i a dues pòrtes entà leugèrs sòmis: ua, bastida de còrna; e era auta, d’evòri.
Es que vien damb eth polit evòri mos enganhen, en tot portar-mos paraules sense cap efècte; e es que vien deth polimentat còrna anóncien, ath mortau que les ve, causes que reaument s’an de complir.
Mès, non me pensi qu’eth mèn terrible sòmi age gessut d’aguest darrèr, que mos serie plan grat entà jo e entath mèn hilh.
Ua auta causa te vau a díder que sauvaràs en tòn còr.
Non se tardarà a lúder era malastrosa auròra que m’a d’aluenhar dera casa d’Ulisses, pr’amor que jo voi aufrir as pretendents un concors: eth jòc des anères, qu’aqueth fixaue en linha dreta e en nombre de dotze, laguens deth sòn palai, coma se siguessen es puntaus d’un vaishèth en bastiment, e de plan luenh hège passar ua flècha pes anères.
Ara, donc, les convidarè ad aguesta peleja e aqueth que mès aisidament manege er arc, l’arme e hèsque passar ua flècha peth uet des anères, serà eth que vengue damb jo, deishant aguesta casa qu’en era venguí de pincèla, qu’ei tan beròia, tan aprovedida, e que d’era m’imagini que m’en brembarè enquia e tot en sòmis”.
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò venerabla hemna d’Ulisses Laertiada!
Li didec alavetz era discrèta Penelope: “Òste!
Se volesses deleitar-me damb es tues paraules, seigut ath mèn costat, ena sala, non queirie cèrtament eth dromilhon enes mèns uelhs; mès que non ei possible qu’es òmes siguen sense dormir pr’amor qu’es dius an ordenat qu’es mortaus dera fertila tèrra tenguen ua part deth temps en cada causa.
Me’n vau entara cramba superiora e m’ajaçarè en mèn lhet tan luctuós, que tostemps ei adaiguat de lèrmes dès qu’Ulisses partic entà veir aquera Ilion perniciosa e nefasta.
Aquiu repausarè.
Dident aquerò, pugèc ena esplendida cramba superiora, sense que i anèsse soleta, donques que l’acompanhauen es esclaues.
E, en tot arribar damb eres naut de tot dera casa, se metec a plorar per Ulisses, eth sòn estimat marit, enquia que Minerva, era de ludents uelhs, li bohèc enes paupetes et doç dromilhon.
S’ajacèc ath sòn torn eth divin Ulisses en vestibul dera casa: estirèc era pèth crua d’un buèu, botèc ath dessús fòrça d’autes pèths de oelhes sacrificades pes aquèus, e, tanlèu coma jadèc, lo caperèc Eurinome damb un mantèl.
Mentre Ulisses ère ajaçat e en velha e pensaue maus contra es pretendents, gesseren deth palai, arrint e peguejant es ues damb es autes, es hemnes que damb eri se solien amassar.
Er eròi sentec qu’eth còr se l’esmoiguie, e pensèc fòrça causes ena sua ment e en sòn esperit, donques qu’ère en tot trantalhar se se lançaue contra es sirventes e les aucie o deishaue que per darrèr viatge s’amassèssen damb es orgulhosi pretendents; e mentretant, eth còr li ganholaue des de laguens.
Coma era gosseta que camine ar entorn dera sua canhada, laire e desire escométer quan ve a un òme que non coneish; atau, en presenciar damb indignacion aqueres males accions, ganholaue interiorament eth còr d’Ulisses.
E aguest, pataquejant-se eth pièch, lo repoteguèc damb aguestes paraules:
Tau didec, en tot repotegar ath sòn laguens eth sòn còr que tostemp se mostraue pacient e aubedient; mès Ulisses se botjaue ja entà un costat ja entar aute.
Dera manèra que, quan un òme rostís en un gran e alugat huec un vrente plen de greish e de sang, lo vire e revire aquiu e enlà damb era fin d’acabar lèu; atau se botjaue Ulisses entà un e un aute costat, tant que pensaue de quina manèra artenherie botar es mans sus es desvergonhadi pretendents, en tot trapar-se solet contra tanti.
Mès se l’apressèc Minerva, qu’auie baishat deth cèu, e, transfigurant-se en ua hemna, se posèc sus eth sòn cap e li parlèc dident:
Li responec er engenhós Ulisses: “Òc, qu’ei plan oportun, ò divessa, tot çò que vies de díder; mès era mia animositat me hè a pensar se com artenherè botar es mans sus es desvergonhadi pretendents, en tot trapar-me solet, mentre qu’eri son tostemp toti amassadi en palai.
Que pensi tanben ua auta causa encara mès importanta: s’artenhi aucir-les, pera volontat de Zèus e dera tua, a on me poirè refugiar?
Li didec alavetz Minerva, era divessa des ludents uelhs: “Malerós!
Un se fide d’un companh mortau, qu’ei pejor e que non sap dar conselhs; e jo sò ua divessa que te susvelhe en toti es tòns trabalhs.
Te vau a parlar mès clarament.
Encara que mos enrodèssen cinquanta companhies d’òmes de votz articulada, desirosi d’acabar damb nosati lutant, te serie possible hèr-te a vier es sòns buèus e es sues grasses oelhes.
Atau li parlèc; e, a penes l’auec bohat eth saunei enes paupetes d’Ulisses, era divina entre es divesses entornèc en Olimp.
Quan ar eròi lo vencie eth dromilhon, que dèishe er esperit liure d’inquietuds e relaxe es membres, se desvelhaue era sua aunèsta esposa, que s’estarnèc en somics, en tot sèir-se ena mofla jaça.
E quan era sua animositat se cansèc de somicar, era divina entre es hemnes li manèc a Diana aguesta suplica:
Pro que, lançant-me ua flècha en pièch, ara madeish me treiguesses era vida; o qu’ua tempèsta me cuelhesse, en tot hèr-me a vier entàs ombrius caminòus, e me deishèsse quèir enes confinhs deth refluent Ocean, dera madeisha manèra qu’es tronades se heren a vier as hilhes de Pandarèu!
Quan, per çò d’auer-les aucit es dius as pairs, se demorèren orfanèles en palai, era divessa Venus les elevèc damb hormatge, doça mèu e suau vin; les dotèc Juno de beresa e prudéncia sus totes es autes hemnes; les balhèc era casta Diana bona estatura, e les entrainèc Minerva enes labors delicades.
Mès, mentre era divessa Venus se filaue de cap ath vast Olimp a demanar-li a Zèus, que se vante damb er arrai, florissentes nòces entàs pincèles (donques qu’aqueth diu ac sap tot e coneish eth destin favorable o advèrs des mortaus), les agarrèren es Harpies e les ac balhèren as odioses Furies coma esclaues.
Que me hèsquen desparéisher dera madeisha manèra es que demoren en olimpics palais o que m’aucisque Diana, era de beròies trenes, pr’amor que jo entra ena odiosa tèrra, auent dauant des mèns uelhs a Ulisses e non aja d’alegrar era ment de cap aute òme inferior.
Quinsevolh mau ei suportable, encara que passem eth dia plorant e damb eth còr trist, se de nets arribe eth saunei, que mos hè a vier eth desbrembe des causes bones e dolentes en barrar-mos es uelhs.
Mès a jo que me mane bèth diu perniciosi sòmis.
Atau didec; e de seguit se descurbic era Auròra, de daurat tron.
Ulisses entenec es votzes que Penelope deishaue anar damb es sòns plors; meditèc dempús e li semblèc coma se l’auesse ath costat deth sòn cap per çò d’auer-lo arreconeishut.
Ara seguida recuelhec eth mantèl e es pèths qu’ère ajaçat sus eres, e ac botèc tot en ua cagira deth palai, treiguec entà dehòra era pèth de buèu e, lheuant es mans, li dirigic a Zèus aguesta suplica:
Tau siguec era sua pregària.
L’entenec eth poderós Zèus e ara seguida li manèc un tron dès eth reludent Olimp, de naut de tot des bromes, que li costèc a Ulisses ua prigonda alegria.
Qu’èren dotze es que trabalhauen sollicitament aquiu, en tot fabricar haries de civada e de horment, que son er aliment des òmes; mès totes repausauen ja, per çò d’auer molut era sua part corresponenta de horment, exceptat d’ua qu’encara non auie acabat pr’amor qu’ère plan aflaquida.
Aguesta, donc, arturèc era mòla e didec aguestes paraules, que sigueren un senhau entath sòn patron:
Qu’as manat un fòrt tron dès eth cèu estelat e non i a cap broma; solide que deu èster un senhau que li hès a bèth un.
Autreja- me tanben a jo, aguesta miserabla, çò que te vau a demanar.
Atau s’exprimic; e s’alegrèc eth divin Ulisses damb eth presagi e eth tron manat per Zèus, donques que pensèc que poirie castigar as colpables.
Es autes esclaues, en tot amassar-se ena beròia casa d’Ulisses, alugauen en larèr eth huec infatigable.
Telemac, baron parièr a un diu, se lheuèc deth lhet, se vestic, pengèc era agudenta espada ena sua espatla, estaquèc enes sòns nets pès ues beròies sandales e agarrèc era fòrta lança de bronzinada punta.
Gessec dempús, e, en tot posar-se en lumedan, li didec a Euriclèa:
Aunorèretz laguens dera casa ar illustre òste, en tot dar-li jaça e sopar, o jatz per aquiu sense qu’arrés lo suenhe?
Li responèc era prudenta Euriclèa: “Non l’acuses ara, hilh mèn, donques que non n’a eth tòrt.
Er òste s’estèc seigut e beuent vin enquia que volec; e per çò deth minjar, didec que ja non auie hame, e siguec era madeisha que li hec era pregunta.
Tanlèu coma decidic ajaçar-se, ordenèc era tua mair as esclaues que li premanissen ua jaça; mès, coma qu’ei tan praube e malerós, non volec repausar en un lhet ne entre vanes e hlaçades e s’estirèc en vestibul sus ua pèth crua de buèu e d’autes de oelhes.
Atau li didec; Telemac gessec deth palai damb era sua lança ena man e dus gossets de leugèrs pès que lo seguien; e se n’anèc ena agora, entà amassar-se damb es aquèus de beròies armadures.
Alavetz, era divina entre es hemnes, Euriclèa, hilha d’Ops Pisenorida, comencèc a ordenar d’aguesta manèra as esclaues:
Atau les parlèc; e eres l’escotèren e aubediren.
Vint esclaues se filèren de cap ara hònt d’aigües prigondes e es autes se meteren a trabalhar diligentament laguens dera casa.
Se presentèren pòc dempús es sirvents des aquèus e talhèren lenha damb gran assopliment; tornèren dera hònt es esclaues; e de seguit arribèc eth porcelèr damb tres porcèths, es milhors de guairi auie ath sòn suenh.
Eumèu deishèc que peishèssen en beròi tancat e li parlèc a Ulisses damb doces paraules:
De tau sòrta conversauen; se les apressèc eth crabèr Melanti, que s’auie hèt a vier es milhors crabes des sues vegades entath dinar des pretendents e l’acompanhauen dus pastors.
E, estacant as crabes ath costat deth sonor lumedan, li didec a Ulisses aguestes mordaces paraules:
Mos shordaràs encara en aguesta casa, demanant caritat as barons?
Qu’ei que non te’n vòs anar?
Atau s’exprimic.
Er engenhós Ulisses non ne hec cabau; mès botgèc eth cap silenciosament, en tot agitar ath sòn laguens sinistres prepausi.
Que siguec eth tresau en arribar, Fileti, majorau des pastors, qu’amiaue ua vaca prènhs e gròsses crabes.
Es marinèrs, qu’amien a toti es que se presenten, les auien transportat.
E, estacant aqueth es bèsties dejós deth sonor portau, se posèc ath costat deth porcelèr e l’interroguèc d’aguesta manèra:
Qui ei aguest forastèr nauèth vengut ena nòsta casa?
A quini òmes se vante de pertànher?
A on ei era sua familha e era sua pàtria tèrra?
Malerós!
Didec; e, arturant-se ath cant d’Ulisses, lo saludèc damb era man dreta e li parlèc damb aguestes alades paraules:
Que sigues erós en avier, donques qu’ara t’aclapen tanti maus.
Ò pair Zèus!
Dès que te vedí, comencè a sudar e se m’aupliren es uelhs de lèrmes, en tot brembar-me’n d’Ulisses; pr’amor que m’imagini qu’aqueth vague entre es òmes, caperat damb uns pelhòts parièrs, s’ei qu’encara viu e gaudís dera lum deth solei.
Aué es vaques son innombrables e a cap òme li poirie aumentar mès eth bestiar vacun d’ample front; mès uns estranhs me manen que les hèsca a vier vaques entà minjar-se-les, e non se tien ath hilh dera casa, ne cranhen era resvenja des divinitats, pr’amor que ja desiren repartir-se es possessions deth rei qu’era sua aubséncia se hè ja tan longa.
Plan soent era mia animositat remene en pièch aguestes idies: que non ei bon qu’en vida deth hilh me’n vaja entà un aute pòble, en tot emigrar damb es vaques entara gent d’un país estranh; mès que m’ei fòrça dur demorar-me, sauvant es vaques entà d’auti e patint penes.
Li responec er engenhós Ulisses: “Boèr!
Li didec alavetz eth boèr: Ò òste!
Eumèu preguèc a toti es dius qu’eth prudent Ulisses tornèsse ena sua casa.
Atau aguesti didien.
Es pretendents maquinauen contra Telemac era mòrt e eth destin, quan còp sec campèc un audèth ena sua quèrra, ua agla capinauta, damb ua timida paloma entre es garres.
E Anfinome les arenguèc, dident:
Aguest prepaus (era mòrt de Telemac) que non aurà bona capitada entre nosati; mès, au, pensem ja en minjar”.
De tau sòrta s’exprimic Anfinome, e a toti les agradèc çò qu’auie dit.
Tornant, donc, entath palai deth divin Ulisses, deishèren es sòns mantèls en cagires e fautulhs; sacrifiquèren oelhes plan creishudes, grasses crabes, porcèth gròssi e ua gregala vaca; rostiren e distribuiren es entralhes; barregèren eth vin ena vaishèra; e eth porcelèr les mestrèc es copes.
Fileti, majorau des pastors, les repartic eth pan en beròis tistèrs; e Melanti les mestraue eth vin.
E toti meteren man ena parva qu’auien ath dauant.
Telemac, damb astuta intencion, hec sèir a Ulisses laguens dera solida casa, ath cant deth lumedan de pèira, a on s’auie plaçat ua prauba cagira e ua taula petita; li mestrèc part des entralhes, li vessèc vin en ua copa d’aur e li parlèc d’aguesta sòrta:
Jo te desliurarè des escarnis e des mans de toti es pretendents; pr’amor qu’aguesta casa non ei publica, senon d’Ulisses que l’aqueric entà jo.
Taus sigueren es sues paraules e toti se mossegèren es pòts, en tot admirar-se de qué Telemac les parlèsse damb tanta audàcia.
Alavetz Antinoo, hilh d’Eupites, didec d’aguesta sòrta:
Complim, encara qu’ei dura, era orde de Telemac, que damb un ton tan menaçaire vie de parlar-mos.
Atau parlèc Antinoo; mès Telemac non ne hec cabau des sues paraules.
Mentretant, ja es eralds amiauen pera ciutat era sagrada ecatòmba des divinitats; e es aquèus, de longa cabeladura, s’amassauen en ombriu bòsc consagrat ar arquèr Apòllo.
Tanlèu coma es pretendents aueren rostit es quarts deth dauant, les retirèren deth huec, en tot dividir-les en parts, e celebrèren ua gran taulejada.
A Ulisses li mestrèren es que se tenguien ad aquerò, ua part tan complida coma era qu’ada eri madeishi les toquèc en sòrt; pr’amor qu’atau ac ordenèc Telemac, eth hilh estimat deth divin Ulisses.
Tanpòc deishèc alavetz Minerva qu’es illustres pretendents s’abstenguessen per complèt dera dolorosa injúria, damb era fin de qué era pena li tormentèsse encara mès eth còr d’Ulisses Laertiada.
Que se trapaue entre eri un òme pervèrs cridat Ctesipe, qu’auie era sua casa en Same, e, fidant enes sues possessions immenses, sollicitaue ara esposa d’Ulisses, absent alavetz de hège long temps.
Aguest tau, les didec as capinauts pretendents:
Que ja hè fòrça estona qu’eth forastèr a ua part parièra ara nòsta, coma cau; que non serie decorós ne just privar deth hestau as òstes de Telemac, siguen qui siguessen es que venguen en sòn palai.
En auer parlat atau, li lancèc damb man fòrta ua pauta de buèu, qu’agarrèc d’un tistèr; Ulisses evitèc eth còp, en tot ajocar leugèrament eth cap, e de seguit arric damb un arridolet sardonic; e era pauta tumèc contra eth ben bastit mur.
Ara seguida repoteguèc Telemac a Ctesipe damb aguestes paraules:
Qu’a estat plan milhor entà tu non acertar ath forastèr, perque aguest age evitat eth còp; pr’amor que jo t’auria trauessat damb era mia lança e eth tòn pair t’aurie hèt aciu es funeralhas en sòrta de celebrar eth tòn maridatge.
Per tant, qu’arrés se compòrte insolentament laguens dera casa, que ja coneishi moltes causes, bones e dolentes, encara qu’abans siguessa un mainatge.
E se toleram çò que vedem (que siguen esgorjades es oelhes, e se beue vin, e se minge pan) ei pera dificultat de qué un solet non pòt frenar a molti.
Atau parlèc.
Toti amudiren e demorèren silenciosi.
Mès ara fin les didec Agelau Menastorida:
Qu’arrés s’anuge, en tot opausar rasons contràries a çò dit justament per Telemac; e non mautractetz ar òste, ne a cap esclau des que demoren ena casa deth divin Ulisses.
A Telemac e ara sua mair les dideria ues doces paraules, se siguesse agradiu ath còr d’ambdús.
Mentre en vòste pièch demoraue er esperit que tornèsse eth divin Ulisses, non mos podíem indignar per çò dera demora, ne perque s’entretenguesse ena casa as pretendents, e encara aurie estat milhor qu’Ulisses venguesse e tornèsse en sòn palai.
Mès ara que ja ei evident que non tornarà.
Li responec eth prudent Telemac: “Non, per Zèus e pes trabalhs deth mèn pair qu’a perit o va errant luenh d’Itaca!, que non ajorni, ò Agelau, es nòces dera mia mair; mèsalèu l’exòrti a maridar-se damb aqueth que, estant-li agradiu, li hèsque plan molti presents, mès que me harie vergonha hèr-la enlà deth palai contra era sua volontat e damb dures paraules.
Taus sigueren es paraules de Telemac.
Palas Minerva botgèc as pretendents a ua arridalhada e les capvirèc era rason.
Arrien damb arridalha forçada, s’avalauen sagnoses carns, se les aumpliren es uelhs de lèrmes e era sua animositat presagiaue eth plor.
Alavetz Teoclimene, parièr a un diu, les didec d’aguesta sòrta:
Quin ei eth mau que patitz?
Ua net escura vos enròde eth cap, e eth ròstre, e es jolhs; campen es gemiments, se banhen de lèrmes es caròles; e autant es murs coma es entrecolomnes apareishen esposcadi de sang.
En taus tèrmes les parlèc; e toti arriren doçament.
Alavetz Eurimac, hilh de Polibo, comencèc a dider-les:
Li responec Teoclimene, parièr a un diu: “Eurimac!
Que non voi que m’acompanhen.
Quan auec dit aquerò, gessec deth comòde palai e se n’anèc ena casa de Pirèu, que l’acuelhec benevòlament.
Es pretendents se guardauen es uns as auti e escridassauen a Telemac, en tot burlar-se’n des sòns òstes.
E entre es joeni supèrbs n’auec qui parlèc d’aguesta manèra:
Arrés a damb es sòns òstes mès malastre que tu.
Un qu’ei tau qu’aguest mendicant vagabond, damb besonh de qué li balhen pan e vin, e inutil entà tot, sense fòrces, carga inutila dera tèrra; e er aute s’a lheuat entà prononciar vaticinis.
Atau didien, mès Telemac non ne hec cabau d’aguestes paraules, senon que guardaue silenciosament a sa pair, demorant eth moment qu’auie de botar es mans sus es desvergonhats pretendents.
Era discrèta Penelope, hilha d’Icari, manèc plaçar eth sòn magnific fautulh dauant des òmes, e entenie tot çò que se parlaue ena sala.
E es pretendents arrien e se premanien era parva que siguec doça e agradiua, donques que sacrifiquèren multitud de bèsties; mès cap sopar siguec tan trist coma eth que lèu les anaue a balhar era divèssa e er esforçat baron, donques qu’auien estat es prumèrs en maquinar accions marrides.
Minerva, era divessa des ludents uelhs, li bohèc en còr dera discrèta Penelope, hilha d’Icari, qu’ena pròpria casa d’Ulisses les treiguesse as pretendents er arc e eth blancós hèr; damb era fin de celebrar eth concors qu’auie d’èster eth preludi deth sòn mortalatge.
Pugèc Penelope era nauta escala dera casa; cuelhec damb era sua robusta e beròia man ua magnifica clau corvada, de bronze, damb eth mange d’evòri; e se n’anèc damb es sirventes entara cramba mès interiora a on sauvaue es objèctes preciosi deth rei (bronze, aur e hèr hargat) e tanben eth flexible arc e eth carcais entàs flèches, qu’en eth i auie moltes e doloroses sagetes; presents ambdús que l’auie hèt a Ulises eth sòn òste Ifito Euritida, parièr as dius, quan s’amassèc damb eth en Lacedemonia.
Se trapèren en Mesena, ena casa deth bellicós Orsiloc.
Ulisses venguie a crubar un deute de tot eth pòble, pr’amor qu’es mesenis s’auien hèt a vier d’Itaca, en naus de molti bancs, tres centes oelhes damb es sòns pastors: plan per aquerò, Ulisses, qu’encara ère joen, hec coma embaishador aguest viatge long, manat peth sòn pair e per d’auti ancians.
Ath sòn torn, Ifito anaue ara cèrca de dotze ègües de vrente damb es sòns polins, pacientes en trabalh, qu’abans l’auien panat e que dempús auie d’èster era encausa dera sua mòrt e miserable destin; pr’amor que, en auer vengut Hercules, hilh de Zèus, baron d’animositat esforçada que sabie hèr granes hètes, aguest l’aucic ena sua madeisha casa, a maugrat d’auer-lo coma òste.
Marrit!
Que non cranhèc era resvenja des dius, ne respectèc era taula que li botèc eth en persona: l’aucic e sauvèc en sòn palai es ègües de fòrtes bates.
Quan Ifito anaue, donc, a cercar es mentades ègües, se trapèc damb Ulisses e li balhèc er arc qu’ancianament auie amiat eth gran Eurito e qu’aguest leguèc ath sòn hilh en morir ena sua excèlsa casa; e Ulisses, ath sòn torn, l’autregèc a Ifito ua ahilada espada e ua fòrta lança; presents qu’aurien costat entre es dus ua grana amistat, mès es eròis non artenheren veder-se ena taula er un dauant der aute, pr’amor qu’eth hilh de Zèus aucic abans a Ifito Euritida, parièr as immortaus.
E eth divin Ulisses amiaue ena sua pàtria er arc que l’auie autrejat Ifito, mès que non lo volec cuélher quan partic entara guèrra enes neres naus; e lo deishèc en palai coma rebrembe deth sòn estimat òste.
En moment qu’era divina entre es hemnes arribèc ena cramba e botèc eth pè en lumedan d’ausina qu’en d’auti tempsi auie polit er artesan damb grana adretia e auie adretit mejançant un nivèu, en tot arténher es dus paus qu’en eri auie d’encaishar era esplendida pòrta; desliguèc era correja der anèth, metec era clau e hec córrer es barrolhs dera pòrta, possant-la entà laguens.
Carrinclèren es huelhes coma brame un buèu que pèish ena pradera (autant de sorrolh causèc era beròia pòrta damb era possada dera clau!
Penelope pugèc en excèls taulatge a on èren es arques des perhumats vestits; e, estirant eth braç, despengèc d’un clau er arc damb er esplendid embalatge que l’estropaue.
Se seiguec aquiu madeish, en tot tier-lo enes sòns jolhs, plorèc sorrolhosament e treiguec der embalatge er arc deth rei.
Amassa damb Penelope, amiauen es sirventes ua caisha damb fòrça hèr e bronze que se tenguie entàs jòcs deth rei.
Quan era divina entre es hemnes arribèc a on èren es pretendents, se posèc dauant dera colomna que sostenguie eth tet, solidament bastit, damb es caròles caperades per un esplendid vel e ua pincèla aunèsta en cada costat.
E alavetz les dirigic era paraula as pretendents, en tot parlar-les d’aguesta sòrta:
Taus sigueren es sues paraules; e manèc de seguit a Eunèu, eth divin porcelèr, qu’aufrisse as pretendents er arc e eth blanc hèr.
Eumèu lo recebec plorant e lo botèc en tèrra; e dera part contrària eth boèr, en veir er arc deth sòn patron, plorèc taben.
E Antinoo les repoteguèc, en tot dider-les d’aguesta sòrta:
A miserables!
Per qué, vessant lèrmes, ahiscatz era animositat d’aguesta hemna, quan ja la tie sometuda en dolor dès que perdec ath sòn espós?
Minjatz aquiu, en silenci, o anatz-vo’n a plorar dehòra; deishant aguest trabalhat arc qu’a d’èster era causa d’un concors fatigós entàs pretendents, donques que me semble que serà de mau hèr armar-lo.
Que non i a entre toti es que mos trapam aciu un òme coma siguec Ulisses.
Atau les parlèc, mès ath sòn laguens auie era esperança d’armar er arc e hèr passar era flècha a trauèrs deth hèr; encara qu’auie de provar, abans qu’arrés, era sageta despedida pera man d’Ulisses, ath quau ère en tot otratjar en sòn palai e enquia e tot ahiscar as sòns companhs entà que tanben ac hessen.
Mès er esforçat e divin Telemac les dirigic era paraula e didec:
De vertat que Zèus Saturn m’a entornat eth sen. Que me ditz era mia estimada mair, en èster tan discrèta, que se n’anarà damb un aute e gesserà d’aguesta casa; e jo arrisqui e m’alègri damb animositat insensata.
Au, pretendents, donques que vos demore aguest concors per ua hemna, que non n’a cap auta parièra en país aquèu, ne ena sagrada Pilos, ne en Argos, ne en Micenes, ne ena madeisha Itaca, ne en escur continent, coma vosati madeishi sabetz.
Per qué me cau a jo laudar ara mia mair?
Tè, donc, non arreculètz era luta damb desencuses e non vos tardetz en hèr era pròva d’armar er arc, entà que toti vos veigam.
Didec; e botant-se de pès, se treiguec eth porprat mantèl e despengèc dera sua espatla era agudenta espada.
Ara seguida comencèc a clauar es anères, daurint entada eres un gran soc, alinhant-les damb ua còrda, e botant tèrra en ambdús costats.
Toti se demorèren estonadi en veir damb quin orde les plaçaue, sense auer vist jamès aqueth jòc.
De seguit se n’anèc entath lumedan e sagèc d’estirar er arc.
Tres còps lo botgèc, damb eth desir d’armar-lo, e tres còps li calec abandonar eth sòn prepaus; encara que sense pèrder era esperança d’estirar era còrda e hèr passar era flècha a trauèrs deth hèr.
E l’aurie armat, tirassant damb grana fòrça era còrda per quatau viatge; mès Ulisses l’ac enebic damb un senhau e li contenguec eth sòn desir.
Alavetz parlèc d’aguesta manèra er esforçat e divin Telemac:
O aurè d’èster en avier roïn e feble, o sò encara massa joen e non posqui fidar enes mèns braci entà refusar ad aqueth que m’otratge.
Parlant atau, botèc er arc en solèr, en tot apressar-lo as hustes dera pòrta qu’èren solidament junhudes e ben trabalhades; deishèc era velòça sageta emparada en beròi anèth; e tornèc entath sèti qu’ocupaue abans.
E Antinoo, hilh d’Eupites, les parlèc d’aguesta sòrta:
De tau sòrta s’exprimic Antinoo e a toti les agradèc çò qu’auie dit.
Se lheuèc, eth prumèr, Liodes, hilh d’Enope, eth quau ère eth prèire des pretendents e acostumaue a sèir-se ena parth deth hons, ath cant dera magnifica vaishèra, en èster eth solet qu’auie en òdi es iniquitats e eth que s’emmaliciaue contra es auti pretendents.
Que siguec eth, que cuelhec er arc e era velòça flècha.
De seguit se filèc de cap ath lumedan e provèc er arc; mès que non lo podec armar, pr’amor qu’abans se li cansèren es mans, mofles e non enregdides, de tant estirar.
E de seguit les parlèc atau as auti pretendents:
Que non lo posqui armar; que l’agarre un aute.
Aguest arc privarà dera animositat e dera vida a molti princes, pr’amor qu’ei milhor era mòrt que víuer sense realizar eth prepaus que mos amasse aciu de contunh e que mos hè demorar dia darrèr dia.
Ara cada un demore ena sua amna que se li complirà eth desir de maridar-se damb Penelope, era esposa d’Ulisses; mès, tanlèu coma veigue e pròve er arc, ja se pòt tier a preténer a ua auta aquèa, de beròia tunica, en tot sollicitar-la damb presents de nòca.
Dites aguestes paraules, hec enlà d’eth er arc, en tot apropar-lo enes hustes dera pòrta, qu’èren solidament junhudes e ben trabalhades, deishèc era velòça sageta emparada en beròi anèth, e tornèc en sèti qu’ocupaue abans.
E Antinoo lo repoteguèc, en tot dider-li d’aguesta sòrta:
Quines paraules tan grèus e shordaires se t’escapèren dera tua boca!
Que m’indignè en entener-les.
Dides qu’aguest arc privarà dera animositat e dera vida as princes, sonque perque tu non sabes armar-lo.
Tau siguec çò que manèc.
Melanti se metec de seguit a alugar eth huec, placèc ath cant deth larèr un fautulh damb un pelhòt e treiguec ua gran bòla de greish que i auie en interior.
En tot onher-lo damb greish e escauhar-lo damb era lum, anèren provant er arc toti es joeni; mès que non artenheren armar-lo, pr’amor que les mancaue gran part dera fòrça qu’entad aquerò ère de besonh.
E ja solet demorauen entà provà’c Antinoo e eth deifòrme Eurimac, qu’èren es princes entre es pretendents e a toti les depassauen en fòrça.
Alavetz gesseren amassa dera casa eth boèr e eth porcelèr deth divin Ulisses; les seguic aguest e les didec doces paraules tanlèu deisheren ath darrèr era pòrta e eth pati:
Vos vau a revelar çò que pensi o ac tierè amagat?
Eth mèn còr m’ordene qu’ac diga.
Ajudaríetz a Ulisses, s’arribèsse còp sec pr’amor que bèra divinitat mo’lo hesse a vier?
Vos botaríetz de part des pretendents o deth pròpri Ulisses?
Responetz tau qu’eth vòste còr o era vòsta animositat vos dicten”.
Didec alavetz eth boèr.
Pro se complisse aguest vòt: que torne aqueth baron, amiat per bèra divinitat.
Eumèu supliquèc tanben a toti es dius qu’eth prudent Ulisses tornèsse ena sua casa.
Quan er eròi se’n sabec dera manèra de pensar d’ambdús, les parlèc de nauèth d’aguesta sòrta:
M’en sai de qué entre es mèns esclaus sonque vosati desiràuetz era mia tornada, donques que non è entenut que cap aute hesse vòts entà que tornèssa en aguesta casa.
Vos vau a revelar damb sinceritat çò que vam a hèr.
Se, per çò d’ordenà’c un diu, perissen enes mies mans es illustres pretendents, vos cercarè ua esposa, vos balharè bens e ua casa a cada un, bastides ath costat dera mia, e seratz en avier coma companhs e frairs de Telemac.
A penes auec dit aguestes paraules, hec enlà es pelhòts pr’amor de mostrar-les era extensa creta.
Ulisses, ath sòn torn, les punèc eth cap e es mans.
E autrejadi as plors les aurie deishat eth solei enquia cogar-se, s’eth pròpri Ulisses non les auesse padegat, en tot parlar-les d’aguesta sòrta:
Entraratz en palai, mès non amassa, senon un darrèr der aute: jo prumèr e vosati dempús.
Sabetz-vo’n d’un senhau que vau a dar-vos e qu’ei aguest: es auti, es illustres pretendents non an de perméter que me balhen er arc e er carcais; mès tu, divin Eumèu, hè-te-lo a vier pera cramba, bota-lo enes mies mans, e ditz-les as hemnes que barren es solides pòrtes des crambes e que se quauqu’ua entenesse gemecs o rambalh d’omes laguens des parets dera nòsta sala, que non piste e que se demore aquiu, en silenci, ath cant deth sòn trabalh.
Parlant atau, entrèc peth comòde palai e s’anèc a sèir en madeish lòc qu’abans ocupaue.
Dempús entrèren tanben es dus esclaus deth divin Ulisses.
Ja Eurimac manejaue er arc, en tot hèr-lo virar e escauhar-lo, ara per aguest costat, ara per aute, en resplendor deth huec.
Mès ne enquia e tot atau artenhèc armar-lo; per çò que, en sénter grana angonia en sòn còr gloriós, alendèc e didec d’aguesta sòrta:
Qu’ei grana era pena que senti per jo e per toti vosati.
Alavetz Antinoo, hilh d’Eupites, li parlèc dident; “Eurimac!
Que non serà atau e tu madeish t’en sabes.
Ara, mentre se celèbre ena poblacion era hèsta sagrada deth diu, qui artenherà montar er arc?
Botatz-lo en tèrra tranquillament e que s’estonguen clauades totes es anères, pr’amor que non me pensi que se les hèsque a vier degun des que frequenten eth palai d’Ulisses Laertiada.
Mès, au, que comence eth sirvent a repartir es copes entà que hescam era libacion, e deishem ja eth corvat arc.
D’aguesta manèra s’exprimic Antinoo e a toti les agradèc çò que prepausaue.
Es eralds les balhèren es aguamans e uns gojats aumpliren es vaishères e distribuiren eth vin dempús d’aufrir en copes es primicies.
Tanlèu se heren es libacions e beuec cada un tot çò que volec, er engenhós Ulisses, meditant enganhes, les parlèc d’aguesta sòrta:
Atau didec.
Toti senteren grana indignacion, cranhent qu’armèsse eth trabalhat arc.
E Antinoo lo repoteguèc, parlant-li d’aguesta sòrta:
Tu que non as bric d’èsme.
Non ei pro entà tu estar-te seigut tranquillament en hestau damb nosati, es illustres, sense que se te prive de cap des causes dera taulejada, e escotar es nostes paraules e convèrses que non enten cap aute òste o vagabond?
Solide qu’eth doç vin te capvire, donques que sòl damnatjar ad aqueth que se lo beu sense mesura.
Eth vin damnatgèc ar illustre centaure Eurition quan venguec en país des lapites e se trapèc en palai deth magnanim Piritoo.
Tanlèu coma siguec capvirat peth vin, alhocardit, amièc a tèrme pervèrses accions ena casa de Piritoo; es eròis, cuelhudi de dolor, se lancèren sus eth e, arrossegant-lo entara pòrta, li braquèren damb eth crudèu bronze es aurelhes e eth nas; e siguec atau, damb era intelligència capvirada e patint eth castig dera sua fauta damb animositat hòla.
Aguesta siguec era origina dera luta des centaures damb es òmes; mès que siguec aqueth eth que se hec a vier prumèr eth malastre per çò d’auer-se aumplit de vin.
D’aguesta manèra, t’anóncii a tu un gran malastre s’arribes a armar er arc; donques que non i aurà arrés que te defene en aguest pòble, e lèu te manaram en nera nau entath rei Equeto, plaga de toti es mortaus, que d’eth non as d’escapar-te san e en bona santat.
Alavetz era discrèta Penelope li parlèc dident: “Antinoo!
Que non ei digne ne just que s’otratge as òstes de Telemac, siguen es que siguen es que venguen en aguest palai.
Dilhèu te penses que s’er òste, fidant enes sues mans e ena sua fòrça, armèsse eth gran arc d’Ulisses, m’amiarie ena sua casa entà tier-me coma hemna pròpria?
Li responec Eurimac, hilh de Polibo: “Hilha d’Icari!
Discrèta Penelope!
Que non mos pensam qu’aguest se t’age d’amiar, ne pensam qu’aquerò serie rasonable, mès que mos hè vergonha era dita des òmes e des hemnes; non se passe qu’exclame bèth aquèu pejor que nosati: “Òmes plan inferiors pretenen ara esposa d’un baron excellent e non pòden armar er hargat arc; mèntre qu’un vagabond qu’arribèc errant, l’armèc aisidament e hec passar era flècha a trauèrs deth hèr.
Didec alavetz era discrèta Penelope: “Eurimac!
Que non ei possible qu’en pòble gaudisquen de bona fama aqueri qu’otratgen a un baron principau, en tot avalar-se tot çò que i a ena sua casa: per qué mos hètz meritants d’aguesti opròbis?
Er òste ei naut e vigorós, e se vante d’auer per pair a un òme de bon linhatge.
Au, autrejatz-li eth trabalhat arc, e a veir qué se passe.
Li responec eth prudent Telemac: “Mair mia!
Cap des aquèus a poder superior ath mèn entà dar o refusar er arc ad aqueth que jo volga, entre toti es que govèrnen ena aspra Itaca o enes isles pròches ara Elide, tèrra fertila de shivaus: per tant, cap d’aguesti me poirie obligar, en tot opausar-se ara mia volontat, se volessa dar-li, fin finau, aguest arc ar òste encara que siguesse entà que se lo hesse a vier.
Estonada se n’anèc Penelope ena sua cramba, en tot botar ena sua amna es discrètes paraules deth sòn hilh.
E tanlèu auec arribat ena sua cramba superiora damb es esclaues, plorèc per Ulisses, eth sòn estimat espós, enquia que Minerva, era des ludents uelhs, li bohèc enes paupetes eth doç saunei.
Mentretant, eth divin porcelèr agarrèc eth corvat arc entà her-lo-se a vier ar òste; mès toti es pretendents comencèren a repotegar-lo laguens dera sala, e un d’aqueri joeni supèrbs li parlèc d’aguesta sòrta:
Atau didien; e eth tornèc a méter er arc en madeish lòc, espaurit de qué lo repoteguèssen tanti òmes laguens dera sala.
Mès Telemac lo menacèc, en tot cridar-li dès er aute costat:
Seguís endauant damb er arc, que lèu te n’encuedaries de qué non as obrat ben aubedint a toti: non se passe que, enquia e tot èster mès joen, te lance entath camp e te herisca a peirades, donques que te depassi en fòrça.
Atau les parlèc; e toti es pretendents lo receberen damb doces risetes, en tot desbrembar era sua terribla colèra contra Telemac.
Eth porcelèr cuelhec er arc, trauessèc era sala e, posant-se ath costat deth prudent Ulisses, l’ac botèc enes sues mans.
Ara seguida, cridèc ara hilhuquèra Euriclèa e li parlèc d’aguesta manèra:
Atau li didec; e cap paraula gessec des pòts d’Euriclèa, que barrèc es pòrtes des comòdes crambes.
Fileti, ath sòn torn, gessec dera casa silenciosament, anèc a barrar es pòrtes deth ben cercat pati e, coma qu’auie trapat dejós deth portau eth cable de papirus d’ua concava embarcacion, les estaquèc damb eth madeish.
Dempús tornèc a entrar e se seiguec en madeish lòc qu’ocupaue abans, damb es uelhs tachadi en Ulisses.
Que ja aguest manejaue er arc, en tot hèr-li torns pertot e provant aciu e delà: non siguesse qu’era quèra auesse rosigat era còrna pendent era abséncia deth rei.
E un des presents li didec ath qu’ère mès apròp:
De tau sòrta s’exprimien es pretendents.
Mès er engenhós Ulisses, tanlèu auec provat e examinat eth gran arc de pertot, coma un adreit citarista e cantaire tempère aisidament damb era clauilha naua era còrda formada peth retortihat intestin d’ua pelha qu’abans auie estacat d’un e der aute costat: d’aguesta manèra, sense cap esfòrç, armèc Ulisses eth gran arc.
Dempús provèc era còrda, en tot agarrar-la damb era man dreta, e se deishèc enténer un beròi son plan semblable ara votz d’ua arongleta.
Senteren alavetz es pretendents gran pena e a toti se les cambièc eth color.
Zèus deishèc anar un gran tron coma senhau e s’alegrèc eth pacient divin Ulisses de qué eth hilh der artesan Saturn li manèsse aqueth presagi.
Cuelhec er eròi ua velòça flècha qu’ère ath dessús dera taula, pr’amor qu’es autes se trapauen en interor deth carcais, encara que lèu lèu les auien de provar es aquèus.
E en tot acomodar-la ar arc, estirèc ath còp era còrda, aquiu madeish seigut ena cagira; afustèc ena diana, deishèc anar era sageta e non errèc cap des anèths, des d’eth prumèr trauc enquiath darrèr: era flècha, qu’eth bronze hège poderosa, les trauessèc totes e gessec entà dehòra.
Dempús d’aquerò li didec a Telemac:
Que non t’anuge er òste qu’ei en tòn palai: ne manquè era balestada, ne me costèc gran trabalh armar er arc.
Es mies fòrces son intègres encara, non coma es pretendents, qu’en tot mespredar-me, m’otratjauen.
Didec, e hec un senhau damb es celhes.
E Telemac, er estimat hilh deth divin Ulisses, cenhic era agudenta espada, agarrèc era sua lança, e, armat de reludent bronze, se metec de pès ath costat dera cagira, ath cant deth sòn pair.
E ath madeish temps se despolhèc des pelhòts er engenhós Ulisses, sautèc en gran lumedan damb er arc e eth carcais plen de velòces flèches e, escampilhant-les dauant des sòns pès, les parlèc d’aguesta sòrta as pretendents:
Didec, a afustèc era amarganta sageta entà Antinoo.
Lheuaue aguest ua beròia copa d’aur, de dues anses, e l’auie ja enes mans entà béuer vin, sense qu’era idia dera mòrt preocupèsse ath sòn esperit: qui poirie pensar qu’entre tanti convidadi, un solet òme, per valent que siguesse, l’auie de balhar tan mala mòrt e nere fado?
Pr’amor qu’Ulisses, en tot acertar-li ena gòrja, lo heric damb era flècha e era punta gessec peth trende cogòt.
Queiguec Antinoo, en recéber era herida, li queiguec era copa des mans, e gessec deth sòn nas ua espés gisclet de sang umana.
Ara seguida, possèc era taula, damb un còp de pè, e escampilhèc era parva peth solèr, a on eth pan e era carn rostida s’enlordiren.
En veder-lo queigut, es pretendents formèren un gran tarrabastalh laguens deth palai; deishèren es cagires e, botjant-se pera sala, recorreren damb es uelhs es ben hargades parets; mès que non i auie un solet escut, ne ua fòrta lança que cuélher damb es mans.
E escridassèren a Ulisses damb irades votzes:
Que hès mau en tirar er arc contra es òmes.
Mès que ja non te traparàs en d’auti concorsi: ara te demore ua terribla mòrt.
Atau parlauen, en tot pensar qu’auie aucit ad aqueth òme sense voler.
Que non pensauen es plan pècs, qu’era roïna ère tanben sus eri.
Mès, en tot acarar-se ada eri damb treble ròstre, les didec er engenhós Ulisses:
Non pensàuetz que tornaria deth pòble troian ena mia casa, e mentretant m’arroïnàuetz era casa, forçàuetz as hemnes esclaues e, en èster jo viu, preteníetz ara mia hemna; sense crànher as dius qu’abiten en vast cèu, ne crànher cap resvenja per part des òmes.
Atau s’exprimic.
Toti se senteren possedidi deth palle temor e cada un cercaue entà on hugirie entà desliurar-se d’ua mòrt espaventosa.
E Eurimac siguec eth solet que responec dident:
En guardar-lo damb ròstre treble, li respone er engenhós Ulisses: “Eurimac!
Encara que toti me balhèssetz eth vòste patrimòni complèt, en tot ahíger ath delà çò qu’auetz d’auti bens de desparièra procedéncia, ne enquia e tot atau s’abstierien es mies mans d’aucir enquia que toti es pretendents ajatz pagat complidament es vòsti excèssi.
Tau didec; e toti senteren aflaquir-se es sòns jolhs e eth sòn còr.
Mès Eurimac parlèc un aute còp entà dider-les:
Que non tierà quietes aguest òme es sues mans indomdades: en auer cuelhut eth trabalhat arc e eth carcais, tirarà enquia que mos aucisque a toti.
Pensem, donc, en combàter.
Trieguetz es espades, botatz es taules coma empara des sagetes, que còsten rapida mòrt, e escometem-lo toti amassa a veir s’artenhem hèr-lo enlà deth lumedan e dera pòrta e podem partir entara ciutat, a on se formarie un gran rambalh.
Dident atau, desgainèc era espada de bronze, agudenta e de dobla lama, e escometèc contra aqueth, cridant d’ua manèra espaventosa.
Mès ath madeish temps li tirèc eth divin Ulisses ua sageta e, en tot acertar-li en pièch , ath cant dera popeta, li clauèc en hitge era velòça flècha.
Queiguec en solèr era espada qu’agarraue Eurimac e aguest, trantalhant e hènt torns, queiguec sus era taula e hec quèir era parva e era copa dobla; dempús, angoishat en sòn esperit heric damb eth front eth tèrra e pataquegèc damb es pès era cagira; e fin finau era escura broma s’estenèc sus es sòns uelhs.
Tanben Anfinome venguec dret de cap ath gloriós Ulisses, damb era espada desgainada, entà veir se podie hèr-lo enlà dera pòrta.
Mès Telemac lo prevenguec en tot lançar-li era bronzinada lança, que se li clauèc ena esquia, entre es espatles, e li trauessèc eth pìèch; e aqueth queiguec rambalhosament de bocadents.
Se retirèc Telemac de seguit, deishant era longa pica clauada en Anfinome; pr’amor que cranhèc que, tant que se l’arrincaue, lo herisse quauqu’un des aquèus damb era punta o era lama dera espada.
Venguec corrent, e arribèc de seguit a on se trapaue eth sòn pair e, posant-se près d’eth, li didec aguestes alades paraules:
Te vau a portar un escut, dues lances e un casco de bronze que s’adapte as tòns possi.
E ath còp me meterè jo tanben es armes e n’autrejarè d’autes ath porcelèr e ath boèr; donques qu’ei milhor èster armadi”.
Atau li didec.
Aubedic Telemac e partic entara cramba a on èren es magnifiques armes.
Cuelhec quate escuts, ueit lances e quate cascos de bronze ornadi damb es espèssi crins de shivau; e, en hèr-s’ac a vier tot, tornèc de seguit a on ère eth sòn pair.
Prumèr protegic Telemac eth sòn còs damb eth bronze; les balhèc de seguit beròies armadures as dus esclaus entà que se vestissen; e dempús se placèren toti ath costat deth prudent e sagaç Ulisses.
Mentre er eròi auec flèches entà defener-se, anèc afustant e herint sense pòsa ena sua pròpria casa as pretendents, qu’anauen queiguent un darrèr der aute.
Mès, en moment que se l’acabèren es sagetes ath rei, que les lançaue, apropèc er arc en ua colomna dera sala solidament bastida, en tot apuar-lo en lustrat mur; se metec ena espatla un escut de quate pèths, caperèc era sua robusta tèsta damb un casco qu’eth sòn plumalh de crins de shivau ondejaue terribament naut de tot, e agarrèc dues fòrtes lances de bronzinada punta.
Que i auie ena ben hargada paret un hiestron damb un lumedan fòrça mès naut qu’eth pasiment dera sala solidament bastida; que daue entà un carreron e lo barrauen ues hustes perfèctament junhudes.
Ulisses manèc que lo susvelhesse eth divin porcelèr, demorant-se de pès ath sòn costat, per èster aquera era soleta gessuda.
E Agelau les parlèc a toti damb aguestes paraules:
Non poirie bèth un pujar en hiestron, parlar-li ara gent e formar lèu lèu un gran rambalh?
Mès eth crabèr Melanti li repliquèc: “Que non ei possible, ò Agelau, escolan de Zèus.
Que se trape eth hiestron plan près dera beròia pòrta qu’amie entath pati, era gessuda en carreron qu’ei dificila e un solet òme que siguesse esforçat serie pro entà arturar-mos a toti.
Dident d’aguesta sòrta, eth crabèr Melanti pugèc ena cramba d’Ulisses pera escala deth palai.
Cuelhec dotze escuts, parièr nombre de lances e autrestanti bronzinadi cascos ornadi damb espessi crins de shivau; e, en tot hèr-lo-se a vier tot, lo botèc enes mans des pretendents.
S’aflaquiren es jolhs e eth còr d’Ulisses quan vedec que cuelhien es armes e brandien es longues piques; donques qu’ère gran eth trabalh que se li presentaue.
E de seguit li dirigic a Telemac aguestes alades paraules:
Li responec eth prudent Telemac: “Ò pair!
Que jo n’auí eth tòrt, e non cap aute, donques que deishè dubèrta era pòrta solidament bastida dera cramba.
Vé-te’n tu, divin Eumèu, entà barrar era pòrta e sabe-te’n de qui hè taus causes, s’ei ua hemna o Melanti, eth hilh de Doli, que jo me pensi qu’ei”.
Atau aguesti conversauen, quan eth crabèr Melanti tornèc entara cramba pr’amor de trèir d’autes magnifiques armes.
Se n’encuedèc eth divin porcelèr e de seguit li didec a Ulisses qu’ere ath sòn costat:
Ulisses, fecond en recorsi!
Aqueth òme perniciós que sospechàuem torne entara cramba.
Ditz-me clarament se me cau aucir-lo, en cas que siga jo eth mès fòrt, e hèr-lo-te a vier aciu, entà que pague es molti excèssi que cometec ena tua casa”.
De tau sòrta parlèc; e eri l’escotèren e l’aubediren, en tot filar-se de cap ara cramba sense que se n’encuedèsse Melanti, que ja ère en era.
L’agarrèren ocupat a cuélher armes en çò de mès hons dera cramba e se meteren respectiuamanet ara dreta e ara querra dera entrada, dauant dera pòrta, e, a penes eth crabèr Melanti anaue a passar eth lumedan dera pòrta damb un beròi casco en ua des sues mans e un escut ena auta, qu’er eròi Laertes auie amiat ena sua joenessa e que se trapaue abandonat e damb es correges descosudes; aqueri se lancèren ath sòn dessús, l’agarrèren e se lo heren a vier entà laguens, en tot arrossegar-lo pera cabeladura; de seguit lançant-lo contra eth solèr, angoishat en sòn còr, e, retortilhant-li entà darrèr es pès e es mans, l’estaquèren damb ua còrda, sivans auie dispausat eth hilh de Laertes, eth pacient divin Ulisses; l’estaquèren damb ua còrda ben retortilhada e lo quilhèren ena part superiora d’ua colomna, ath costat des bigues.
E siguec alavetz quan, hènt burla d’eth, li dideres atau, porcelèr Eumèu:
Atau se demorèc Melanti, penjat deth funèst laç; e aqueri s’armèren de seguit, barrèren era esplendida cramba e vengueren entàth prudent e sagaç Ulisses, en tot meter-se ath sòn costat, alendant valor.
Qu’èren, donc, quate es deth lumedan, e molti e fòrts es de laguens dera sala.
Lèu arribèc Minerva, hilha de Zèus, qu’auie cuelhut er aspècte e era votz de Mentor.
Ulisses s’alegrèc en veder-la e li didec aguestes paraules:
De tau sòrta parlèc, a maugrat d’auer arreconeishut a Minerva, qu’encoratge as guerrèrs.
Pera sua part, l’escridassauen es pretendents ena sala, començant per Agelau Damastorida, que les didec atau.
Tau didec.
Se l’aumentèc a Minerva er anuèg que sentie en sòn còr e ahisquèc a Ulisses damb airoses votzes:
Didec; mès que non li balhèc complètament era trantalhanta victòria, pr’amor que desiraue provar era fòrça e eth vigor d’Ulisses e deth sòn gloriós hilh.
E, cuelhent er aspècte d’ua arongla, comencèc a volar e s’anèc a posar en ua des bigues dera esplendida casa.
Mentretant, ahiscauen as auti pretendents Agelau Damastorida, Eurinome, Anfimedont, Depoptoleme, Pisandre Polictorida e eth valerós Polibo, qu’èren es mès senhaladi per çò dera sua bravesa entre es qu’encara viuien e lutauen per sauvar era sua existéncia; pr’amor qu’ara rèsta les auien hèt quèir es respectiues fèches qu’er arc auie deishat anar.
E Agelau les parlèc a toti damb aguestes paraules:
Que ja aguest òme tierà es sues mans indomdables, pr’amor que Mentor se n’anèc, dempús de prononciar inutiles fanfarronades, e tornen a èster solets en lumedan dera pòrta.
Per tant, non lancetz toti de còp era longa pica; au, que la lancen prumèr aguesti sies, per s’un cas Zèus mos autrege herir a Ulisses e arténher glòria.
Atau les parlèc; lancèren es sues lances damb grana fòrça aqueri qu’auie ordenat, e hec Minerva que toti es traits siguessen en bades.
Ua acertèc en ua colomna dera cramba solidament bastida, ua auta ena pòrta fòrtament ajustada, e ua auta heric eth mur damb era lança de herèisho qu’eth bronze hège poderosa.
Atau s’exprimic; e eri lancèren es agudentes lances, en tot afustar entà dauant.
Ulisses aucic e Demoptoleme, Telemac a Euriades, eth porcelèr a Elato e eth boèr a Pisandre, es quaus nhaquèren amassa era vasta tèrra.
Arreculèren es pretendents entath hons dera sala; e Ulisses e es sòns correren a trèir des cadavres es lances que les auien clauat.
Es pretendents tornèren a tirar damb gran fòrça es agudentes lances, mès Minerva hec qu’era màger part des traits siguessen en bades.
Ua acertèc ena colomna dera cramba solidament bastida, ua auta ena pòrta fòrtament ajustada, e era auta heric eth mur damb era lança de herèisho qu’eth bronze hège poderosa.
Anfimedont heric a Telemac en punhet, mès molt leugèrament, donques qu’eth bronze solet hereguèc era pèth, e Ctesipo artenhèc qu’era sua ingenta lança engarrapèsse era espatla a Eumèu per dessús der escut; mès era arma volèc entar aute costat e queiguec en tèrra.
Eth prudent e sagaç Ulisses e es que se trapauen damb eth, lancèren un aute còp es sues agudentes lances contra eth revolum de pretendents.
Ulisses, assolador de ciutats, heric a Euridamant, Telemac a Anfimedont e eth porcelèr a Polibo; e mentretant eth boèr acertèc eth pièch de Ctesipo e, vantant-se, parlèc d’aguesta manèra:
Non cedisques jamès ar impuls dera tua pegaria entà parlar vantariosament; mèsalèu, dèisha era paraula as divinitats, que son fòrça mès poderoses.
Atau parlèc eth pastor de buèus, de retortilahdi còrnes; e mentretant, Ulisses li fotie era sua lança ath Damastorida.
Telemac heric ath sòn torn a Leocrit Evenorida, en tot clauar-li era lança en hitge, qu’eth bronze trauessèc complètament; e eth baron queiguec de bocadents, tumant era cara damb eth solèr.
Minerva, de naut deth tet estant, lheuèc era sua egida, perniciosa entàs mortaus, e era animositat de toti es pretendents demorèc espaurida.
Hugien aguesti pera sala coma es vaques dera vegada qu’agite eth botjaire taban ena sason primauerau, quan es dies son plan longs.
E aqueri, dera madeisha manèra qu’uns voltors de retortilhades ungles e corvadi bècs baishen deth monte e escometen as audèths que, temerosi de demorar-se enes bromes, an baishat ena planhèra; e les perseguissen e aucissen sense que posquen resistir-se ne húger, mentre es òmes s’alègren presenciant era cuelhuda: de semblabla manèra escometèren ena sala contra es pretendents, fotent còps a dreta e quèrra; es qu’èren heridi en cap deishauen anar prigondes alendades, e eth solèr rajaue sang pertot.
Mentretant, Liodes correc entà Ulisses, l’abracèc es jolhs e comencèc a suplicar-li damb aguestes alades paraules:
Jo t’asseguri qu’as hemnes deth palai arren de dolent les didí ne les hi jamès; ath contrari, tenguia as pretendents que de tau manèra se comportauen.
Mès que non m’aubediren enes tèrmes de qué es sues mans s’abstenguessen des males òbres; e d’aquiu que s’an hèt a vier damb es sues iniquitats ua mòrt deplorabla.
Dident aquerò, agarrèc damb era robusta man era espada qu’Agelau, en morir, auie lançat en tèrra, e li fotèc un còp en cogòt; e eth cap queiguec en povàs, mentre Liodes parlaue encara.
Mès se desliurèc dera nera Parca eth poèta Femi Terpiada; eth quau, possat peth besonh, cantaue dauant des pretendents.
Se trapaue de pès ath cant deth hiestron, damb era sonora citara ena man, e remenaue en sòn còr dues decisions: o gésser dera cramba e sèir-se ath costat deth ben bastit autar deth gran Zèus, protector dera encencha, a on Laertes e Ulisses usclèren tantes cueishes de buèus; o córrer entà Ulisses, abraçar-li es jolhs e dirigir-li supliques.
En tot pensà’c ben, li semblèc milhor tocar-li es jolhs a Ulisses Laertiada.
E deishant en solèr era concava citara, entre era vaishèra e era cagira d’ornaments de plata, correc entà Ulisses, l’abracèc es jolhs e comencèc a suplicar-li damb aguestes alades paraules:
Tu madeish auràs racacòr mès tard per auer-li trèt era vida a un poèta coma jo, que canti as dius e as òmes.
Jo qu’è aprenut tot çò qu’un diu m’ensenhèc ena ment cançons de tota sòrta e sò capable d’entonar-les ena tua preséncia coma se siguesses ua divinitat: non volgues, donc, esgorjar-me.
Atau parlèc; e, en entener-lo eth vigorós e divin Telemac, li didec ath sòn pair, qu’ère apròp:
Atau didec; e l’entenec eth discrèt Medonte, que se trapaue arraulit dejós d’ua cagira, en tot caperar-se damb un cuèr de buèu entà evitar era nera Parca.
Correc de seguit entà Telemac, l’abracèc es jolhs e comencèc a suplicar-li damb aguestes alades paraules:
Aquest que sò jo.
Li didec arrint er engenhós Ulisses: “Padega-te, donques qu’aguest te desliurèc e sauvèc entà que t’en sabesses ath tòn laguens e podesses díder as auti guaire depassen es bones accions as dolentes.
Atau les parlèc; e ambdús gesseren dera sala e se seigueren ath cant der autar de Zèus, guardant pertot e cranhent recéber era mòrt en cada moment.
Ulisses escorcolhaue damb era sua guardada tota era cramba per s’un cas auesse quedat viu quauqu’un d’aqueri òmes, en tot desliurar-se dera nera mòrt.
Mès les vedec a tanti coma èren, queigudi toti entre era sang e eth povàs.
Coma es peishi qu’es pescadors trèn der esglumós mar, ena corvada arriba, en un infinit hilat, jaden amolonadi ena arena, desirosi des ondades, e eth reludent solei les agarre era vida; atau eren estiradi es pretendents es uns sus es auti.
Alavetz er engenhós Ulisses li didec a Telemac:
Atau s’exprimic.
Telemac aubedic ath sòn pair e, picant ena pòrta, li parlèc d’aguesta sòrta ara hilhuquèra Euriclèa:
Tau didec; e cap paraula gessec dera boca d’Euriclèa, que dauric es pòrtes des comòdes crambes, comencec a caminar, precedida per Telemac, e trapèc a Ulisses entre es cadavres d’aqueri qu’auie aucit, tot tacat de sang e de povàs.
Dera madeisha manèra qu’un leon qu’acabe d’avalar-se un buèu, se presente damb eth pièch e es costats des maishères tacadi de sang, e còste orror ad aqueri que lo ven; atau auie de tacadi Ulisses es pès e mans.
Quan era vedec es cadavres e aqueth mar de sang, comencèc a deishar anar exclamacions d’alegria pr’amor que contemplaue ua grana hèta; mès Ulisses l’ac empedic e li tenguec eth sòn vam de cridar, en tot dider-li aguestes alades paraules:
Alègra-te en tòn esperit, mès tè-te e non dèishes anar exclamacions d’alegria; que non ei pietós alegrar-se pera mòrt d’aguesti barons.
Que les hec perir eth fado des dius e es sues òbres pervèrses, pr’amor que non respectauen a cap òme sus era tèrra, dolent o brave, qu’arribèsse ada eri; plan per aquerò es sues iniquitats les an hèt a vier ua deplorabla mòrt.
Li responec Euriclèa, era sua hilhuquèra estimada: “Jo te diderè, ò hilh, era vertat.
Penelope.
Telemac non hè guaire qu’arribèc ena joenessa, e era sua mair non li deishaue auer comandament sus es hemnes.
Atau li parlèc; e era vielha se n’anèc peth palai entà comunicar-les era orde as hemnes e manar-les que se presentèssen.
Alavetz cridèc er eròi a Telemac, ath boèr e ath porcelèr, e les didec aguestes alades paraules:
E ara seguida que netegen aguestes damb aigua e esponges de molti traucs, es magnifiques cagires e es taules.
Atau les ac encarguèc.
Arribèren totes es hemnes amassa, es quaus alendauen grèument e vessauen abondoses lèrmes.
Comencèren treiguent es cadavres des qu’auien mòrt e les botèren es uns dessús des auti dejós deth portau, en ben barrat pati: Ulisses les ac manèc, en tot pressar-les, e eres se vederen obligades a transportar-les.
Dempús netegèren damb aigua e damb esponges de molti traucs, es magnifiques cagires e es taules.
Telemac, eth boèr e eth porcelèr passèren era rascleta peth pasiment dera sala solidament bastida e es esclaues se heren a vier es raspadures e les lancèren dehòra.
Quan aueren botat en orde tota era sala, treigueren aqueri es esclaues deth palai entà un lòc estret, entre era rotonda e e era beròia tanca deth pati, d’a on non ère possible que s’escapèssen.
Eth prudent Telemac les didec as auti:
De tau sòrta parlèc; e, estacant ena excèlsa colomna era còrda d’ua nau de bluenca proa, enrodèc damb era era rotonda, en tot estacar-la naut de tot pr’amor de què cap esclaua arribèsse damb es sòns pès en solèr.
Atau coma es corbassi d’amples ales o es palomes, que, en entrar en un tanca, tumen damb un hilat plaçat en un matarràs, trapen en era er odiós lhet; atau es esclaues auien es caps en linha e dus ligams ath torn deth sòn còth, entà que morissen dera manèra mès deplorabla.
Solet agitèren es pès pendent un brèu espaci de temps, que non siguec de vertat de longa durada.
Dempús treigueren a Melanti entath vestibul e eth pati; li braquèren damb eth crudèu bronze eth nas e es aurelhes; l’arrinquèren es parts venerianes, entà qu’es gossets les esbocinèssen crues; e l’amputeren es mans e es pès, damb animositat irritada.
Dempús d’aquerò, se lauèren es mans e es pès, e tornèren a entrar ena casa d’Ulisses, donques qu’èra òbra ère ja acabada.
Alavetz li didec er eròi ara sua hilhuquèra Euriclèa:
Hè-te a vier sofre, medecina contra eth mau, e tanben huec, entà sofrar era casa.
Li responec era sua hilhuquèra Euriclèa: “Òc, hilh mèn, qu’ei oportun çò que vies de díder.
Li responec er engenhós Ulisses: “Sustot que s’alugue huec en aguesta sala”.
Tau didec; e non lo desaubedic era sua hilhuquèra Euriclèa, donques que li hec a vier huec e sofre.
Ara seguida sofrèc Ulisses era sala, es autes crambes e eth pati.
Era vielha partic pera beròia casa d’Ulisses entà cridar as hemnes e ordenar-les que se presentèssen.
Lèu gesseren deth palai damb halhes alugades, enrodèren a Ulisses e lo saludèren e abracèren, en tot punar-li eth cap, es espatles e es mans que l’agarrauen damb es sues; e un doç desir de plorar e d’alendar s’apoderèc der eròi, donques qu’ath sòn laguens les arreconeishec a totes.
Fòrça alègra se filèc era vielha entara cramba superiora entà dider-li ara sua senhora qu’auie laguens dera casa ar estimat espós.
A penes arribèc, botjant fèrmament es jolhs e hènt sauts damb es pès, s’inclinèc sus eth cap de Penelope e li didec aguestes paraules:
Li responec era discrèta Penelope: “Hilhuquèra estimada!
Es dius que t’an capvirat; qu’eri pòden empeguir ath mès discrèt e dar-li prudéncia ath simple, e ara t’an herit a tu qu’eth tòn esperit ei tan senat.
Per qué te’n burles de jo, que patisqui ath mèn laguens innombrables penes, en tot referir-me enganhes e desvelhar-me deth doç saunei que m’auie cuelhuda per çò d’auer-se difonut pes mies paupetes?
Non è descansat d’aguesta manèra dès qu’Ulisses se n’anèc entà veir aquera Ilion perniciosa e nefasta.
Li responec era sua hilhuquèra Euriclèa: “Que non hèsqui burla, hilha estimada; qu’ei vertat que venguec Ulisses e a arribat en aguesta casa, tau que t’ac digui: qu’ère aqueth òste que toti insultauen en palai.
Atau parlèc.
S’alegrèc Penelope e, sautant deth lhet, abracèc ara vielha, comencèc a vessar lèrmes des uelhs, e didec aguestes alades paraules:
Li responec era sua hilhuquèra Euriclèa: “Que non ac è vist, non m’en sai, sonque entení er alend des que queiguien mòrts; pr’amor que nosates mos estèrem totes, espaurides, en çò de mès prigond dera cramba damb es pòrtes barrades, enquia qu’eth tòn hilh Telemac venguec dera sala e me cridèc per orde deth sòn pair.
Trapè a Ulisses de pès entre es cadavres, qu’èren estiradi en dur solèr, ath sòn entorn, es uns dessús des auti: que se t’alegrarie era amna de veder-lo tacat de sang e de povàs, coma un leon.
Ara toti jaden amolonadi ena pòrta deth pati e Ulisses a alugat un gran huec, sofre era magnifica casa e me manèc entà cridar-te.
Seguis-me, donc, pr’amor de qué ambdús aumpligatz eth vòste còr d’alegria, donques que patíretz tanti maus.
Li responec era discrèta Penelope.
Non cantes victòria encara, en tot alegrar-te damb excès.
Pro ben te’n sabes de guaire grata ère era sua venguda a toti es deth palai e mès que mès a jo e ath hilh qu’engendrèrem; mès era naua non ei cèrta coma tu la balhes, senon que bèth un des immortaus a aucit as illustres pretendents, anujat de veir es sues doloroses injúries e es sues marrides accions.
Que non respectauen a cap òme ena tèrra, dolent o brave, que s’apressèsse ada eri; e d’aquiu, per çò des sues iniquitats, an patit tau malastre.
Li responec de seguit era hilhuquèra Euriclèa: “Hilha mia!
Quines paraules se t’escapèren dera tua boca, en díder que jamès tornarà en casa eth tòn marit, quan ja ei ath cant deth larèr!
Eth tòn esperit qu’ei tostemp incredul.
Mès, tè, te vau a revelar un aute senhau clar: era creta dera herida que li costèc eth sanglièr damb eth sòn blanc dent.
L’arreconeishí quan lo lauaua e t’ac volí díder; mès eth, damb sagaça prevision, m’ac empedic en tot caperar-me era boca damb es sues mans.
Li responec era discrèta Penelope: “Hilhuquèra estimada!
Per causes que sàpies, qu’ei dificil que descurbisques es projèctes des dius sempitèrns.
Didec atau; e baishèc dera cramba superiora, remenant ath sòn laguens moltes causes: s’interrogarie ath sòn marit de luenh estant, o se, en tot apressar-se ada eth, li punarie eth cap e li cuelherie es mans.
Dempús qu’entrèc ena sala, trauessant eth lumedan de pèira, se seiguec dauant d’Ulisses, ath resplendor deth huec, ena paret opausada; pr’amor qu’er eròi se trapaue seigut d’esquia a ua nauta colomna, damb era guardada entà baish, demorant se li parlarie era sua illustra esposa tanlèu lo vedesse.
Mès Penelope s’estèc fòrça temps en silenci pr’amor qu’auie eth còr estonat; uns còps, en tot guardar-lo fixament as uelhs, vedie qu’aquera ère reaument era sua portadura; e d’auti non l’arreconeishie per çò des miserables vestits qu’amiaue.
E Telemac la repoteguèc damb aguestes votzes:
Per qué t’estàs tant desseparada deth mèn pair, en sòrta de sèir-te ath sòn costat, e hèr-li preguntes, e saber-te’n de tot?
Cap hemna se demorarie atau, damb era animositat fèrma, luenh deth sòn espós; quan aguest, dempús de patir tanti malastres torne en vintau an ena pàtria tèrra.
Li responec era discrèta Penelope: “Hilh mèn!
Qu’è aclapada era mia animositat en pièch, e non li poiria díder ua soleta paraula, ne hér-li preguntes, ne guardar-lo cara a cara.
Atau s’exprimic.
Arric eth pacient Ulisses e de seguit li dirigic a Telemac aguestes alades paraules:
Dèisha ara tua mair que me mete a pròva laguens deth palai; pr’amor que dilhèu d’aguesta manèra m’arreconeishe mès aisidament.
Coma que vau lord e amii miserables vestits, m’a en pòca causa e encara non cre que siga aqueth.
Meditem ara entà que tot se hèsque dera milhor manèra.
Pr’amor que s’eth qu’aucís a un òme deth pòble, que non dèishe ath sòn darrèr guaires venjaires, hug e dèishe as sòns estimats e ara sua pàtria tèrra; nosati auem aucit ad aqueri qu’èren eth sosteniment dera ciutat, as mès illustres joeni d’Itaca.
Li responec eth prudent Telemac: “Que cau qu’ac veigues tu madeish, pair estimat, pr’amor que diden qu’eth tòn conselh ei en totes es causes eth mès excellent e que cap des òmes mortaus rivalizarie damb tu.
Li responec er engenhós Ulisses: “Donques te vau a díder çò que pensi qu’ei mès convenent.
Començatz per lauar-vos, botatz-vos es tuniques e ordenatz as esclaues que se vestisquen en palai; e ara seguida eth divin poèta, cuelhent era sonora citara, mos guidarà ena alègra dança; de sòrta que, en entenè’c de dehòra bèth passejaire o vesin, se pensarà que celebrem es nòces.
Non sigue qu’era gran naua dera mòrt des pretendents s’escampilhe pera ciutat abans de qué gescam entàs nosti camps plei d’arbes.
Atau les didec; e eri l’escotèren e l’aubediren.
Comencèren per lauar-se e botar-se es tuniques, se mudèren es hemnes, e eth divin poèta toquèc era citara e les botgèc a toti eth desir deth doç cant e dera excèlsa dança.
Lèu ressonèc era gran casa damb eth rambalh des pès des òmes e des hemnes de beròia cintura qu’èren en tot dançar.
E es de dehòra, en entener-lo, solien exclamar:
Malerosa!
Atau parlauen, pr’amor qu’ignorauen çò que s’auie passat laguens.
Alavetz, Eurinome, era codinèra, lauèc e onhec damb òli ath magnanim Ulisses ena sua casa, e li botèc un beròi mantèl e ua tunica; e Minerva ornèc damb grana beresa eth cap d’Ulisses e hec que campèsse mès naut e mès gròs, e que dera sua tèsta pengèssen retortilhadi peus que se retirauen a flors de jacint.
E atau coma er òme expèrt, ath quau Vulcan e Minerva l’an ensenhat arts de tota sòrta, enròde d’aur era plata e hè polidi trabalhs; dera madeisha manèra, Minerva difonèc era gràcia peth cap e pes espatles d’Ulisses.
Er eròi gessec deth banh damb eth còs semblable ath des immortaus; se tornèc a sèir ena cagira qu’ocupaue abans, dauant dera sua esposa, e li didec aguestes paraules:
Aqueri que demoren en olimpics palais t’autregèren un còr mès dur qu’a d’autes hemnes.
Li responec era discrèta Penelope: “Malerós!
Ne me tengui en molt ne me tengui en pòc, ne m’admiri massa; pr’amor que m’en sai pro ben de com ères quan partires d’Itaca ena nau de longui rems.
Que parlèc d’aguesta sòrta pr’amor de hèr a temptar ath sòn marit; mès Ulisses, irritat, li didec ara aunèsta esposa:
De vertat que me hè grana pena aquerò que vies de díder.
Qui m’a desplaçat eth lhet?
Que li serie de mau hèr enquia e tot ath mès adreit, se non venguesse un diu a cambiar-lo aisidament de lòc; mès degun des mortaus que viuen aué ne enquia e tot entre es mès joeni, lo botjarie aisidament, pr’amor que i a un gran senhau en hargat lhet que hi jo madeish e non cap aute.
Que creishec laguens deth pati un olivèr de longues huelhes, robust e florissent, qu’auie era espessor d’ua colomna.
Ath sòn entorn harguè es parets dera mia cramba, en tot tier multitud de pèires; la caperè damb un excellent tet e la barrè damb solides pòrtes, fèrmament ajustades.
Dempús braquè eth ramatge d’aqueth olivèr de longues huelhes; apolidí damb eth bronze eth sòn tronc dès era arraïc, en tot hè’c adreitament e abilament; l’adretí mejançant un nivèu entà convertir-lo en pè deth lhet, e lo trauquè tot damb ua barrina.
En tot començar per aguest pè, seguí fabricant e apolidint eth lhet enquia acabar-lo; l’ornè damb aur, plata e evòri; e estení ath sòn laguens ues atrasentes correges de pèth de buèu, tintades de porpra.
Atau li didec; e Penelope sentec aflaquir-se es sòns jolhs e eth sòn còr, en arreconéisher es senhaus qu’Ulisses auie descrit damb tanta certitud.
De seguit correc ath sòn encontre, vessant lèrmes; li lancèc es braci ath torn deth còth, lo punèc en cap e li didec:
Mès non t’anuges damb jo, ne t’irrites se non t’abracè, coma ara, tanlèu coma sigueres ena mia preséncia; qu’era mia animositat, aciu laguens deth pièch, cranhie espaurida que venguesse quauque òme a enganhar-me damb es sues paraules, pr’amor que son molti es que tramen pervèrses astúcies.
Era aquèa Helena, hilha de Zèus, non s’aurie junhut jamès en amor e concubinatge damb un estranh, s’auesse sabut qu’es bellicosi aquèus l’auien d’amiar de nauèth ena sua casa e ena sua pàtria tèrra.
Que la deuec ahiscar bèth diu a realizar aquera vergonhosa accion; pr’amor qu’anteriorament jamès auie pensat cométer era deplorabla fauta que siguec era origina des nòstes penes.
Parlant d’aguesta sòrta, se l’aumentèc eth desir de somicar, e Ulisses ploraue, abraçat ara sua doça e aunèsta esposa.
Atau coma era tèrra apareish agradiua as qu’arriben nadant pr’amor que Neptun les en.honsèc en mar era ben bastida embarcacion, en tot hèr-la jogalha deth vent e des granes ondades; e uns pòqui artenheren gésser der esglumós mar en continent, plen eth còs de hanga, cauishiguen era tèrra plan alègres pr’amor que se ven liures d’aqueth malastre; dera madeisha manèra l’ère agradiua a Penelope era vista der espós e non li treiguie deth còth es sòns blanqui braci.
Plorant les aurie trapat era Auròra de rosadi dits, se Minerva, era divessa des ludent uelhs, non auesse ordenat ua auta causa: alonguèc era net, quan ja arribaue ath sòn finau, e arturèc en Ocean ara Auròra, de daurat tron, en non permeter-li atelar es shivaus de pès leugèrs qu’amien era lum as òmes, Lampo e Faetonte, que son es polins qu’amien ara Auròra.
E alavetz li didec ara sua esposa er engenhós Ulisses:
Qu’encara non auem arribat ena fin de toti es trabalhs, donques que manque ua auta òbra plan grana, longa e difila, que me cau amair a tèrme.
Atau m’ac vaticinèc era amna de Tiresies eth dia que baishè ena casa de Pluton en tot sajar era tornada des mens companhs e dera mia pròpria.
Li responec era discrèta Penelope: “Eth lhet que l’auràs quan volgues, donques qu’es dius te heren tornar ena tua casa ben bastida e ena tua pàtria tèrra.
Li responec er engenhós Ulisses: “Malerosa!
Per qué m’ahisques tant damb es tues supliques, entà que t’ac explica?
T’ac vau a díder peth menut.
Que non s’alegrarà era tua animositat de saber-se’n, coma jo tanpòc me n’alegri, pr’amor que Tiresies m’ordenèc que recorressa moltes poblacions, amiant ena man un manejable rem, enquia arribar en aqueri òmes que jamès vederen eth mar, ne mingen parva assasonada damb sau, ne coneishen es naus de ròies proas, ne se’n saben des manejables rems que son coma es ales des vaishèths.
Entad aquerò me dèc un senhau plan clar, que non t’è d’amagar.
M’ordenèc que, quan trapa a un aute caminant e me digue qu’amii un ventador sus era galharda espatla, claua en tèrra eth manejable rem, li hèsca a Neptun beròis sacrificis d’un moton, un taure e ua truja, e torna en aguesta casa a on aufrirè sagrades ecatòmbes as immortaus dius que possedissen er ample cèu, a toti peth sòn orde.
Que m’arribarà mès endauant e luenh deth mar, ua doça mòrt, que me treirà era vida quan ja siga aclapat pera vielhesa; e ath mèn entorn es ciutadans seràn erosi.
Atau aguesti conversauen.
Mentretant, Eurinome e era hilhuquèra apraiauen eth lhet damb mofles ròbes, en tot alugar-se damb halhes.
Quan acabèren de hèr eth lhet diligentament, era vielha tornèc en palai entà ajaçar-se e Eurinome, era codinèra, anèc dauant d’eri, damb ua halha ena man, enquia qu’arribèren en lhet noviau, en tot retirar- se de seguit.
E ambdús esposi arribèren plan alègres en lòc a on se trapaue er ancian lhet.
Alavetz Telemac, eth boèr e eth porcelèr deishèren de dançar, manèren que cessèssen tanben es hemnes, e s’ajacèren toti en escur palai.
Dempús qu’es esposi aueren gaudit deth desirable amor, s’autregeren ath delèit dera convèrsa.
Era divina entre es hemnes referic guaire auie patit en palai en contemplar era catèrva de funèsti pretendents, que per eri s’esgorjauen buèus e grasses oelhes, mentre s’avalauen er abondós vin des tenalhes.
Ulisses, d’alègre linhatge, condèc ath sòn torn guairi maus les auie inferit a d’auti òmes e guaires penes auie patit enes sòns pròpris malastres.
E era se compladie d’entener-lo e eth saunei non li venguec enes sòns uelhs enquia que s’acabèc eth relat.
Comencèc condant-li se com vencec as cicons; e l’anèc referint era sua arribada en fertil país des lotofagui; tot aquerò que hec eth Ciclòp e com eth cuelhec resvenja per çò d’auer-se avalat despietosament as fòrts companhs; com passèc ena isla d’Eolo, que l’acuelhec benevòl, enquia qu’arribèc era ora de dider-li adiu, mès eth fado non auie dispausat qu’er eròi tornèsse encara ena pàtria e ua tempèsta l’agarrèc de nauèth e l’amièc peth mar, abondós en peishi, mentre alendaue prigondament; e com, des d’aquiu, arribèc en pòrt de Teopile, era ciutat des lestrigons, que l’esbaucèren es vaishèths e l’auciren a toti es sòns companhs, de beròies armadures, en tot escapar-se solet Ulisses damb era sua nera nau.
Li didec dempùs es enganhes e multiples astúcies de Circe; e l’expliquèc dempùs se com auie anat ena sua nau de molti bancs ena escura casa de Pluton entà consultar ara amna deth teban Tiresies, e com podec veir aquiu as sòns companhs e ara mair que l’amainadèc e l’elevèc pendent era sua mainadesa; com entenec mès tard eth cant des Sirenes, de votz sonora; com passèc pes arròques Erratiques, pera òrra Caribdis e pera arròca d’Escila, que d’era jamès poderen es òmes escapar indemnes; com es sòns companhs auciren es vaques deth Solei; com eth poderós Zèus heric era velèra nau damb er ardent arrai, en auer perit toti es esforçadi companhs e desliurar-se eth dera perniciosa mòrt: com arribèc ena isla d’Ogigia e ena ninfa Calipso, era quau lo retenguec en uedes tutes, desirosa de cuelher-lo coma marit, l’alimentèc e li didec fòrça còps que lo harie immortau e lo desliurarie etèrnament dera vielhesa, sense que jamès artenhesse convencer-lo; e com, patint molti trebucs, arribèc enes feacis, que l’aunorèren coraument, coma se siguesse un diu, e l’amièren en ua nau entara pàtria tèrra, dempús de regalar-li bronze, aur en abondor e vestits.
Aquerò siguec era darrèra causa que mentèc, quan ja lo vencie eth doç dromilhon, que relaxe es membres e dèishe era animositat liura d’inquietuds.
Dempús Minerva, era divessa des ludents uelhs, ordenèc ua auta causa.
Alavetz se lheuèc Ulisses deth mofle lhet e li didec ara sua esposa aguestes paraules:
Es dus auem patit molti trebucs; tu aciu, plorant pera mia tornada tan abondosa en fatigues; e jo patint es malastres que me manèc Zèus e es auti dius entà arturar-me luenh dera pàtria quan desiraua tornar ada era.
Mès, donques que mos auem amassat de nauèth en aguest desirat lhet, tu suenharàs es mèns bens en palai; e jo, entà reméter eth bestiar qu’es supèrbs pretendents s’avalèren, agarrarè un gran nombre de bèsties e es aquèus me n’autrejaràn d’autes enquia qu’aumplim toti es estables.
Didec; caperèc es sues espatles damb era magnifica armadura, e, en tot hèr lheuar a Telemac, ath boèr e ath porcelèr, les manèc que cuelhessen es marciaus armes.
Eri non deishèren d’aubedir-lo: s’armèren toti damb eth bronze, dauriren era pòrta e gesseren dera casa, precedidi per Ulisses.
Que ja era lum s’escampilhaue pera tèrra; mès les caperèc Minerva damb ua escura broma e les treiguec dera ciutat rapidament.
Eth cilen Mercuri cridaue as amnes des pretendents, amiant ena sua man era verga daurada qu’adormís es uelhs de guairi vò o desvelhe as que dormissen.
La tenguie alavetz entà botjar e guidar as amnes e aguestes lo seguien proferint rambalhosi crits.
Dera madeisha manèra qu’es arrates-caudes vòlen sorrisclant en çò mès prigond d’ua vasta tuta se bèth un d’eri se separe der arradim penjat dera arròca, donques que se traven es uns damb es auti; atau es amnes caminauen cridant, e eth benefic Mercuri, que les precedie, se les hege a vier per escurs caminòus.
Trauessèren en prumèr lòc es corrents der Ocean e era arròca de Leucade, dempús es pòrtes deth Solei e eth país des Sòmis, e lèu arribèren ena pradèra d’asfodeli a on demoren es amnes, que son imatges des defuntats.
Se trapèren aquiu damb es amnes d’Aquilles, hilh de Pelèu, de Patrocle, der irreprochable Antilòc e d’Aiax, que siguec eth mès excellent de toti es danaus, en còs e beresa, dempús der illustre Pelida.
Aguesti caminauen ar entorn d’Aquilles; e se les aprèssèc, plan aclapada, era amna d’Agamemnon Atrida, qu’ath sòn entorn s’amassauen guairi ena casa d’Egiste periren damb er eròi, complint eth sòn destin.
E era amna deth Pelida siguec era que parlèc prumèr, dident d’aguesta sòrta:
Mos pensàuem qu’entre toti es eròis ères tostemp eth mès estimat per Zèus, que se vante damb er arrai, pr’amor que governaues sus molti e fòrts barons aquiu en Troia, a on es aquèus patírem grani malastres; e, ça que la, t’auie d’arténher abans de temps era funèsta Parca, que d’era arrés se’n pòt desliurar dempús d’auer neishut.
Pro que se t’auesse presentat era mòrt e eth destin en país teucre, quan gaudies dera dignitat suprèma que damb era exercies eth comandament; pr’amor qu’alavetz toti es aquèus t’aurien erigit un tumulus, e l’auries legat ath tòn hilh ua immensa glòria.
Li responec era amna der Atrida:”Erós tu, ò hilh de Pelèu, Aquilles semblable as dius, que morires en Troia, luenh d’Argos, e ath tòn entorn moriren, defenent-te, d’auti plan valents troians e aquèus; e tu jadies en solèr sus un gran espaci, enrodat en un revolum de povàs e desbrembat der art de guidar as cars!
Nosati lutèrem pendent tot eth dia e per arren deth mon auríem suspenut eth combat; mès Zèus mos obliguèc a deishà’c, en tot manar-mos ua tormenta.
Dempús d’auer amiat eth tòn beròi còs entàs naus, lo botèrem en un tumulus, lo lauèrem damb aigua teba e l’onhérem; e es danaus, en tot enrodar-te, vessauen fòrça e arderoses lèrmes e se bracauen es cabeladures.
Que tanben venguec era tua mair, que gessec deth mar, damb es immortaus divesses marines, quan enteneren era naua: se lheuèc en mar ua cridadissa e tau tremoladera les entrèc a toti es aquèus, que s’aurien lançat enes concaves naus se non les auesse arturat un òme que sabie moltes e ancianes causes, Nestòr, qu’era sua opinion ère considerada tostemp coma era milhor.
Aguest, donc, en tot arengar-les damb benvolença, les parlèc dident:
Atau s’exprimic; e es magnanims aquèus suspeneren era hujuda.
T’enrodèren es hilhes der ancian mar, planhent-se de tau sòrta que botjauen a pietat, e se meteren divini vestits.
Es nau Muses entonèren eth cant funèbre, alternant damb era sua beròia votz, e non auries vist a cap aquèu que non plorèsse: autant les esmoiguie era cantaira Musa!
Dètz-e-sèt dies damb es sues nets te plorèrem, autant es immortaus dius coma es mortaus òmes, e en dètz-e-ueitau dia t’autregérem as ahlames, en tot esgorjar ath tòn entorn e en gran abondor gròsses oelhes e buèus de retortilhadi còrnes.
Usclèc eth tòn cadavre, ornat damb vestimenta de diu, damb grana quantitat d’enguent e de doça mèu; s’agitèren damb es sues armes multitud d’aquèus, es uns a pè e es auti en cars, ath torn deth lenhèr qu’en eth t’usclères; e se formèc un gran rambalh.
Dempús qu’era ahlama de Vulcan acabèsse de consumir-te, ò Aquilles, e se mostrèc era Auròra, recuelhérem es tòns blanqui uassi, illustre Aquilles, amassa damb es de Patrocle Menetiada, e a despart es d’Antilòc, que siguec eth companh que mès estimères dempús deth defuntat Patrocle.
Ath torn des rèstes, era sagrada armada des aquèus bastic un tumulus gran e gloriós en un lòc prominent, ena arriba deth dilatat Helesponto; entà que lo podessen veir a longa distància, dès eth mar, es òmes qu’ara viuen e que neisheràn en avier.
Era tua mair botèc en torneg, cossent damb es dius, beròis prèmis entath concors que auien de celebrar es aquèus mès importants.
Tu sigueres enes funeralhes de molti eròis quan, per çò dera mòrt de bèth rei, se cenhen es joeni e s’apraien entàs jòcs funèbres; totun aquerò, que t’auries estonat fòrça ena tua animositat en veir guaire beròis èren es qu’en tòn aunor establic era divessa Tetis, era des pès argentadi, pr’amor que tostemp sigueres fòrça estimat pes divinitats.
Atau, donc, ne morint as perdut era tua fama; e aguesta, ò Aquilles, perdurarà entre toti es òmes.
Mentre conversauen d’aguesta manèra, se les presentèc eth messatgèr Argicida guidant es amnes des pretendents qu’auie aucit Ulisses.
Ambdús, tanlèu les vederen, vengueren fòrça estonadi a trapar-les.
Era amna der Atrida Agamemnon arreconeishec ath hilh estimat de Melanèu, ath plan illustre Anfimedont, qu’eth sòn òste auie estat ena casa qu’aguest abitaue en Itaca, e li comencèc a parlar d’aguesta manèra:
Qué vos a arribat qu’entratz ena escura tèrra tants e tan illustres barons, e toti dera madeisha edat?
Se s’alistèssen ena poblacion, non se’n traparie d’auti de tant illustres.
Dilhèu Neptun vos aucic enes vòstes naus, en tot deishar anar eth fòrt vent e lheuar granes ondades?
O dilhèu uns òmes enemics acabèren damb vosati en continent pr’amor que vos hègetz a vier es sòns buèus e es sues magnifiques vegades de oelhes o perque lutàuetz entà apoderar-vos dera sua ciutat e des sues hemnes?
Respon ad aquerò que te digui, donques que me vanti d’èster òste tòn.
Non te’n brembes que venguí aquiu, ena vòsta casa, ath cant deth deifòrme Menelau, entà exortar a Ulisses a que mos seguisse entà Ilion enes naus de molti bancs?
Li didec ath sòn torn era amna d’Anfimedont: “Atrida plan gloriós, rei d’òmes Agamemnon!
Que m’en brembi de tot aquerò que dides, ò escolan de Zèus, e te vau a condar peth menut de quina manèra arribèrem ath tèrme dera nòsta vida.
Que preteníem ara esposa d’Ulisses, absent alavetz de hège fòrça temps, e ne refusaue es odioses nòces ne les volie celebrar, en tot premanir-mos era mòrt e era nera Parca; e alavetz imaginèc ena sua intelligéncia aguesta naua enganha.
Se metec a téisher en palai ua gran tela subtila e interminabla, e alavetz mos parlèc d’aguesta sòrta: Joeni, pretendents mèns!
Donques que s’a mòrt eth divin Ulisses, demoratz, entà instar es mies nòces, a qu’acaba aguesta tela (non se passe que me pèrden inutilament es hius) damb era fin de qué age susari er eròi Laertes en moment fatau dera sua espauridora mòrt.
Entà que non s’anuge quauqu’ua des aquèes deth pòble, se ve acogar sense susari a un òme qu’a possedit tanti bens.
Atau didec, e era nòsta animositat generosa se deishèc persuadir.
Des d’aqueth moment, se passaue eth dia hargant era tela, e pera net, tanlèu coma s’alugaue damb es halhes, des.heiguie çò qu’auie teishut.
D’aguesta manèra artenhèc amagar era enganha e qu’es sues paraules siguessen creigudes pes aquèus pendent tres ans; mès, en arribar eth quatau an e tornèren a succedir-se es sasons, dempús de passar es mesi e molti dies, mos ac revelèc ua des hemnes, que se’n sabie pro ben de çò que se passaue, e susprenérem a Penelope des.heiguent era esplendida tela.
Atau siguec com, a desgrat sòn, se vedec en besonh d’acabar-la.
Quan, dempús de téisher e lauar era gran tela, mos mostrèc aquera tela que se retiraue ath solei o ara lua, bèra funèsta divinitat se hec a vier a Ulisses de bèra part des confinhs deth camp a on eth porcelèr auie era sua casa.
Aquiu venguec tanben eth hilh estimat deth divin Ulisses, quan tornèc de Pilos ena sua nera nau; e, en tot acordar balhar mala mòrt as pretendents, vengueren ena gloriosa ciutat, e Ulisses entrèc eth darrèr, pr’amor que Telemac s’auancèc un shinhau.
Eth porcelèr acompanhèc a Ulisses; e aguest, damb es sòns praubi pelhòts semblaue un vielh e miserable mendicant que s’emparaue en baston e amiaue lègi vestits.
Cap des nòsti lo podec arreconéisher, ne enquia e tot es mès vielhs, quan se presentèc còp sec; e lo mautractàuem, en tot dirigir-li injurioses paraules e fotent-li patacs.
Damb animositat pacienta patie Ulisses que se li piquèsse e injurièsse en sòn pròpri palai; mès, tanlèu l’ahisquèc Zèus, qu’amie era egida, comencèc a trèir des parets, ajudat de Telemac, es magnifiques armes que deishèc ena sua cramba, barrant es barrolhs; e dempús, damb refinada astúcia, li conselhèc ara sua esposa que mos treiguesse as pretendents er arc e eth blanquinós hèr damb era fin de celebrar un concors qu’auie d’èster entà nosati, ò malerosi, eth preludi deth mortalatge.
Arrés artenhèc armar era còrda deth fòrt arc, pr’amor que mos mancaue molta part deth vigor que s’auie besonh entad aquerò.
Quan eth gran arc anaue a arribar enes mans d’Ulisses, toti li repotegàuem ath porcelèr entà que non l’ac balhèsse, encara qu’ac demanèsse; e tan solet Telemac, encoratjant-lo, ordenèc que l’ac autregesse.
Eth pacient divin Ulisses l’agarrèc damb es sues mans, l’armèc damb gran assopliment, e hec passar era flècha a trauèrs deth hèr; ara seguida se n’anèc en lumedan, espargèc peth solèr es velòces flèches, en tot lançar terribles guardades, e aucic ath rei Antinoo.
Mès de seguit tirèc contra es auti es doloroses flèches, afustant en sòn front; e anauen queiguent es uns darrèr des auti.
Li responec era amna der Atrida: “Erós hilh de Laertes!
Ulisses, fecond en recorsi!
Tu acertères a possedir ua esposa plan vertuosa.
Coma qu’era irreprochabla Penelope, hilha d’Icari, a auut tant excellents sentiments e a sauvat era memòria d’Ulisses, eth baron que damb eth se maridèc vèrge, jamès se perderà era gloriosa fama dera sua vertut e es immortaus inspiraràn as òmes dera tèrra graciosi cants en aunor dera discrèta Penelope.
Atau conversauen ena casa de Pluton, laguens des prigondors dera tèrra.
Mentretant, Ulisses e es sòns, baishant dera ciutat, arribèren lèu ena polida e ben cultivada proprietat de Laertes, qu’aguest auie crompat en d’auti tempsi dempús de passar fòrça trebucs.
Aquiu se trapaue era casa der ancian, damb un cubertèr ath sòn entorn a on anauen a minjar, a sèir-se e a dormir es sirvents pròpris d’aqueth; sirvents que li hègen guaires labors èren deth sòn gust.
Ua vielha siciliana lo suenhaue damb grana sollicitud aquiu en camp, luenh dera ciutat.
En arribar, donc, en tau endret, Ulisses les parlèc d’aguesta manèra as sòns servidors e ath sòn hilh:
Dident atau, autregèc es marciaus armes as sirvents.
Partiren aguesti a pas seguit entath casalon e Ulisses se filèc de cap ath uart, abondós en fruits, entà hèr aquera pròva.
E, baishant en gran uart, non trapèc a Doli, ne a cap des esclaus, ne as hilhs d’aguest; pr’amor que toti auien gessut a cuélher espins blanqui entà hèr era tanca deth uart, e er ancian Doli les guidaue.
Plan per aquerò trapèc en ben cultivat uart ath sòn pair solet, apraiant ua planta.
Vestie Laertes ua tunica lorda, rosigada e miserabla; amiaue estacades enes cames ues sandales de pèth de vaca, cosuda coma proteccion contra es heregades, e enes mans gants per tòrt des arrominguères; e caperaue era sua angoishada tèsta damb ua casqueta de pèth de craba.
Quan eth pacient divin Ulisses lo vedec aclapat pera vielhesa e damb tan gran dolor d’esperit, se posèc ath pè d’un naut perèr e li gesseren es lèrmes.
Dempús se trapèc trantalhant ath sòn laguens, sense saber se punar e abraçar ath sòn pair, condar-l’ac tot e explicar-li se com auie arribat ena pàtria tèrra; o interrogar-lo prumèr damb era fin de hèr aquera pròva.
Damb aguesta intencion se n’anèc Ulisses dret de cap ada eth madeish, qu’ère damb eth cap clin hotjant ar entorn d’ua planta.
E, posant-se ath sòn costat, li parlèc atau eth sòn illustre hilh:
Que non te manque adretia entà cultivar eth uart, donques qu’en aguest se trape tot plan ben suenhat e non se ve cap planta, ne higuèra, ne vid, ne olivèr, ne perèr, ne lòc entàs legums, que non sigue dera madeisha manèra.
Ua auta causa te vau a díder, mès non per aquerò t’anuges en tòn còr: que non as tant de suenh de tu madeish, pr’amor que non solet t’aclape era trista vielhesa, senon qu’ès lord e maujargat.
Que non serà, plan que òc, per tòrt dera tua ociositat qu’un senhor t’age en semblable abandon; e, ath delà, arren de servil se ve en tu, pr’amor que, pera tua portadura e granesa, te retires a un rei, a un baron que dempús de lauar-se e de minjar age de dormir en un mofle lhet; que tau ei eth costum des ancians.
Mès, au, parla e respon sincèrament: De qui ès sirvent?
De qui ei eth uart que cultives?
Ditz-me de vertat, entà que m’en sàpia, se reaument sò arribat en Itaca; tau que m’assegurèc un òme que trapè en vier e que non deu èster guaire senat, pr’amor que non auec paciéncia entà referir-me quauques causes ne entà escotar es mies paraules quan li preguntè se cèrt òste mèn encara viu e existís o ja ei mòrt e se trape ena casa de Pluton.
Que t’ac vau a condar a tu: cuelh atencion e escota-me.
Ena mia pàtria lotgè en d’auti tempsi a un baron qu’arrribèc ena nòsta casa; e jamès degun mortau des que vengueren de tèrres luenhanes a lotjar-se ena mia casa me siguec mès grat: se vantaue d’èster naturau d’Itaca e didie que Laertes Arcesiada ère eth sòn pair.
Jo madeish l’amiè entath palai, li balhè digna ospitalitat, tractant-lo sollicita e amistosament (pr’amor qu’ena mia casa regnaue era abondància) e li hi es presents ospitalaris que convenien a tau persona.
Li responec eth sòn pair, damb es uelhs plei de lèrmes: “Forastèr!
Qu’ès de vertat ena tèrra que preguntes; mès que la tien dominada uns òmes insolents e marridi, e te seràn en bades aguesti presents qu’ad aqueth l’aufrires.
Se lo trapèsses viu en pòble d’Itaca, non te diderie adiu sense correspóner as tòns presents damb d’auti dons e ua bona ospitalitat, coma ei just que se hèsque damb aqueth qu’anteriorament mos deishèc obligadi.
Mès, au, parla e respon sincèrament: guairi ans hè qu’acuelheres ad aguest maleros òste, ath mèn hilh malerós, s’ei que tot non a estat un sòmi.?
Aluenhat des sòns amics e dera sua pàtria tèrra, o se l’avalèren es peishi en mar o siguec presa, en continent, des fères e des audèths: e ne era sua mair l’enlençolèc, plorant damb jo que l’engendrèrem; ne era sua rica hemna, era discrèta Penelope, panteishèc sus eth tumulus deth sòn marit, coma ère just, ne li barrèc es uelhs; que taus son es aunors degudi as mòrts.
Ditz-me tanben era vertat sus aquerò, entà que m’en sàpia: Qui ès e de quin país vies?
A on se trapen era tua ciutat e es tòns pairs?
A on ei eth rapid vaishèth que t’a amiat damb es tòns companhs parièrs as dius?
Li responec er engenhós Ulisses: “De tot aquerò te vau a informar peth menut.
Que neishí en Alibant, a on è ua magnifica casa, e sò hilh d’Afidant Polipemonida; eth mèn nòm ei Eperite; bèth diu m’a separat de Sicania entà amiar-me aciu a maugrat mèn, e era mia nau ei près deth camp, abans d’arribar ena poblacion.
Que ja hè cinc ans qu’Ulisses partic d’aquiu e deishèc era mia pàtria.
Malerós!
Taus sigueren es sues paraules, e ua nera broma de pena enrodèc a Laertes que cuelhec cendre damb es dues mans e la lancèc sus eth sòn cap peublanc, alendant grèument.
S’esmoiguec eth còr d’Ulisses; sentec er eròi ardenta picor en nas en contemplar ath sòn pair, e hènt un bot, lo punèc e li didec:
Mès que cessen es tòns plors, es tòns somics e es tues lèrmes.
Li responec er engenhós Ulisses: “Prumèr de tot que veiguen es tòns uelhs era herida qu’en Parnaso me hec un sanglièr damb eth sòn blanc dent, quan tu e era mia mair venerabla me manéretz entà Utolic, eth mèn estimat pairin pairau, entà recéber es dons qu’en vier aciu me prometec autrejar.
E, s’ac desires, te nomentarè es arbes qu’un còp me regalères en aguest ben cultivat uart: pr’amor que jo, qu’èra mainatge, te seguia e te les demanaua un darrèr der aute; e, en passar entre eri, me les mostraues e me didies eth sòn nom.
Atau li didec; e Laertes sentec aflaquir-se es sòns jolhs e eth sòn còr, en arreconéisher es senhaus qu’Ulisses auie descrit damb tau certitud.
Abracèc ath sòn hilh; e eth pacient divin Ulisses sarrèc entada eth ar ancian, que se trapaue sense alend.
E quan Laertes tornèc a alendar e se remetec, responec damb agueste paraules:
Vosati es dius vos estatz encara en Olimp, s’ei vertat qu’es pretendents receberen eth castig dera sua temerària insolència.
Li responec er engenhós Ulisses: “Cuelh coratge e non te’n hèsques d’aguestes causes.
Prononciades aguestes paraules, se filèren de cap eth beròi casalon.
Quan aueren arribat ena comòda casa, trapèren a Telemac, ath boèr e ath porcelèr ocupadi en talhar fòrça carn e en barrejar eth nere vin.
De seguit era esclaua siciliana lauèc e onhec damb òli ath magnanim Laertes laguens dera casa, en tot botar-li dempús un beròi mantèl sus es espatles; e Minerva s’apressèc e hec que li creishessen es membres ath pastor d’òmes, de sòrta que semblèsse mès naut e mès fòrt qu’abans.
Quan gessec deth banh, s’admirèc Ulisses de veder-lo tan parièr as immortaus dius e li didec aguestes alades paraules:
Atau aguesti conversauen.
Quan es auti acabèren era faena e premaniren era taulejada, se seigueren per orde en cagires e faustulhs.
E tanlèu comencèren a préner era parva, arribèc er ancian Doli damb es sòns hilhs (qu’arribauen cansadi de tant trabalhar), pr’amor qu’auie gessut a cridar-les era sua mair, era vielha siciliana, que les auie elevat e suenhaue ar ancian doçament dès qu’aqueth auec arribat ena vielhesa.
Tanlèu coma vederen a Ulisses e l’arreconeisheren en sòn esperit, se posèren estonadi laguens dera casa; e Ulisses les parlèc en tot laudar-les damb doces paraules:
Atau s’exprimic.
Doli venguec dret entada eth damb es braci dubèrti, cuelhec era man d’Ulisses, l’ac punèc en punhet, e li dirigic aguestes alades paraules:
Donques qu’as tornat entà nosati que desiràuem era tua tornada (encara que ja perdíem era esperança) e es madeishi dius t’an amiat, san e en bona santat, que sigues erós e qu’es divinitats t’autregen tota sòrta de ventures.
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò ancian!
Que ja se’n sap.
Atau li parlèc; e Doli venguec a sèir-se ena sua hargada cagira.
Dera madeisha manèra s’apressèren a Ulisses es hilhs de Doli, lo saludèren damb paraules, li cuelheren es mans e se seigueren per orde apròp deth sòn pair.
Mentre aguesti minjauen aquiu ena casa, anèc era Fama anonciant rapidament per tota era ciutat era òrra mòrt e eth fado des pretendents.
Tanlèu es ciutadans l’entenien, s’anauen presentant toti ena casa d’Ulisses, es uns per un costat e es auti per aute, en tot deishar anar crits e gemiments.
Treigueren es mòrts; e dempús d’acogar cada un as sòns e d’autrejar aqueri de d’autes ciutats as pescadors entà que se les hessen a vier enes velères naus, se filèren de cap ara agora toti amassa, damb eth còr trist.
Quan aueren acodit e se trapauen en assemblada, se lheuèc Eupites a parlar; pr’amor que non podie tier era pena que sentie ena amna peth sòn hilh Antinoo, que siguec eth prumèr qu’aucic Ulisses.
E, vessant lèrmes, les arenguèc dident:
Que siguec grana era òbra que maquinèc aguest baron contra es aquèus.
Se hec a vier a molti e valents òmes enes sues naus e perdec es concaves naus e as òmes; e, en tornar, a aucit as mès illustres entre es cefaleni.
Mès, au, anem ath sòn encontre abans que s’escape entà Pilos o entara divina Elide, a on govèrnen es epèus, pr’amor que non mos veigam perpetuaument confonudi.
Que serà vergonhós que se’n sàpien d’aguestes causes es deth futur; e, se non castiguéssem as aucidors des nòsti hilhs e des nòsti frairs, non me serie agradiua era vida e pro que me morissa çò mès lèu possible entà èster abans damb es defuntadi.
Atau les didec, vessant lèrmes; e botgèc a pietat a toti es aquèus.
Mès alavetz se presentèren Medonte e eth divin poèta, qu’en desvelhar-se auien gessut dera casa d’Ulisses; se meteren ath miei, e er estonament les cuelhec as assistents.
E eth discrèt Medonte les parlèc d’aguesta manèra:
Jo madeish vedí a un diu immortau que se trapaue près d’eth, e ère en tot semblable a Mentor.
Atau s’exprimic; e toti se senteren cuelhudi de palle temor.
Ara seguida les dirigic era paraula er ancian eròi Haliterses Mastorida, eth solet que coneishie eth passat e eth futur.
Aguest, donc, les arenguèc damb benvolença dident:
Per çò dera vòsta colpabla feblesa arribèren taus causes, amics: que jamès vos deishèretz persuadir per jo, ne per Mentor, pastor d’òmes, quan vos exortàuem a botar fin as holies des vòsti hilhs; e aguesti, damb eth sòn perniciós orgulh, cometeren ua gran fauta, avalant-se es bens e otratjant ara hemna d’un baron illustre que se pensauen que ja non tornarie.
E ara, pro que se hesse çò que vos vau a díder.
Atau les didec.
Se lheuèren damb grana cridadissa mès dera mitat; e era rèsta, que se demorèren aquiu pr’amor que non les agradèc era arenga e, peth contrari, les convencèc Eupites, correren rapidament a cuélher es armes.
E Eupites cuelhec eth comandament, en tot deishar-se amiar pera sua simplicitat: pensaue resvenjar era mòrt deth sòn hilh e ja non auie de tornar ena poblacion, pr’amor qu’ère dispausat qu’aquiu dehòra lo cuelhesse eth fado.
Mentre aquerò se passaue, li didec Minerva a Zèus Saturn: “Pair nòste, Saturn, eth mès excèls des que govèrnen!
Respon-me ad aquerò que te vau a preguntar.
Quin ei eth prepaus qu’interiorament t’as format?
Li responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Hilha mia!
Per qué me preguntes taus causes?
Non formères tu madeisha aguest projècte d’Ulisses, entà que, en cuélher tèrra, se resvengèsse d’aqueri?
Hè ara çò que volgues; mès jo te diderè çò qu’ei mès oportun.
Damb taus paraules l’ahisquèc a hèr çò qu’era desiraue; e Minerva baishèc ara prèssa des cims der Olimp.
Tau didec.
Gessec un des hilhs de Doli, aubedint a Ulisses; se posèc en lumedan, e, en veder-les a toti ja pròches, li dirigic ar eròi aguestes alades paraules: “Que ja son apròp; cuelhem es armes çò de mès lèu possible”.
Atau les parlèc.
Se lheuèren e se vestiren era armadura es quate damb Ulisses, es sies hilhs de Doli e ath delà, encara qu’èren peublanqui, Laertes e Doli, pr’amor qu’eth besonh les obliguèc a èster guerrèrs.
E quan s’aueren revestit eth reludent bronze, dauriren era pòrta e gesseren dera casa, precedidi per Ulisses.
Alavetz se les apressèc Minerva, hilha de Zèus, qu’auie cuelhut era figura e era votz de Mentor.
Eth pacient e divin Ulisses s’alegrèc de veder-la e de seguit li didec a Telemac, eth sòn hilh estimat:
Atau s’exprimic.
Se compladec Laertes e didec aguestes paraules: “Quin dia aguest entà jo, estimadi dius!
Be n’ei de grana era mia alegria!
Alavetz Minerva, era des ludents uelhs, se posèc ath sòn costat e li parlèc d’aguesta sòrta: “Ò, Arcesiada, eth mès estimat de toti es mèns amics!
En díder atau, li bohèc gran valor Palas Minerva.
Incontinenti lheuèc es sòns prècs ara hilha deth gran Zèus, brandic e tirèc era fòrta lança, e heric a Eupites a trauèrs deth casco de bronzinades mentonères, que non artenhèc a detier era arma, pr’amor que siguec trauessat peth bronze.
Eupites queiguec damb tarrabastalh e es sues armes ressonèren.
Ulisses e eth sòn illustre hilh s’auien lançat contra es enemics qu’anauen dauant, e les herien damb espades e lances de dobla lama.
E a toti les aurien aucit, en tot privar-les de tornar enes sues cases, se Minerva, era hilha de Zèus, qu’amie era egida, non auesse lheuat era sua votz e arturat a tot eth pòble:
Atau didec Minerva; e toti se senteren cuelhudi peth palle temor.
Tanlèu s’entenec era votz dera divinitat, es armes volèren des mans e queigueren en tèrra, e es itacensi, desirosi de sauvar era vida, entornèren entara poblacion.
Eth pacient divin Ulisses cridèc orriblament e, ajocant-se, se lancèc a perseguir-les coma ua agla de naut vòl.
Mès eth Saturn deishèc anar un ardent arrai, que queiguec dauant dera divessa de ludents uelhs, hilha deth poderós pair.
E alavetz Minerva, era de ludents uelhs, li didec a Ulisses:
Ulisses, fecond en recorsi!
Atau parlèc Minerva; e Ulisses, plan alègre ath sòn laguens, complic era orde.
E dempús, era pròpria Palas Minerva, hilha de Zèus qu’amie era egida, qu’auie cuelhut er aspècte e era votz de Mentor, hec que jurèssen era patz ambdues parts.
Libre prumèr: Era guèrra laguens de quate parets.
Temple.
Es dues barralhes mès memorables entar observador des malauties sociaus non apertien ath periòde que se passe era accion d’aguest libre.
Aguestes dues barralhes, simbòl ambdues, jos desparièrs aspèctes, d’ua terribla situacion, surgentèren pendent era fatau insurreccion de junh de 1848, era guèrra mès grana enes carrèrs qu’a vist era istòria.
Se passe a viatges que, enquia e tot contra es principis, contra era libertat, contra era egalitat e era fraternitat, contra eth vòt universau, eth govèrn de toti per toti, dès era prigondor dera sua angónia, deth sòn descoratjament, dera sua nudesa, dera sua fèbre, des sues afliccions, des sòns miasmes, dera sua ignorància, des sues tenèbres, aguesta gran desesperada, era mainadalha, protèste, e era populaça balhe era batalha ath pòble.
Que son dies lugubres; pr’amor que i a tostemp, en aguesta madeisha deméncia, un cèrt grad de dret; que i a quauquarren de suicidi en aguest düèl, e aguestes paraules, que se considèren autrestantes injúries, mendicant, mainadalha, oclocràcia, populaça, pròven, ai!, mèsalèu era culpa des que regnen qu’era des que patissen; mèsalèu era culpa des privilegiadi qu’era des deseretadi.
Nosati jamès prononciam aguestes paraules sense dolor e respècte; pr’amor que quan era filosofia apregondís es hèts que corresponen, trape en eri soent fòrça grandeses ath costat de misèries.
Atenes qu’ère ua oclocràcia; es mendicants formèren era Olanda, era populaça sauvèc fòrça còps a Roma, e era mainadalha seguie a Jesucrist.
Era desesperacion d’aguest revolum de gent que patís, e que vèsse sang; es sues violéncies contraries as principis que formen era sua vida; es sues escometudes ath dret, son còps d’estat populars, e les cau reprimir.
Er òme brave se sacrifique en hè’c, e combat ad aguesta multitud per çò de madeish que l’estime.
Mès, guaire excusable li semble a maugrat de combater-la!
Com la venère tant que la resistís!
Qu’ei coma d’aguesti moments estranhs que, obrant coma s’a d’obrar, se sent quauquarren que desconcèrte, e que lèu tostemp descoratge a seguir entà dauant, Que’ei de besonh persutar; mès era consciéncia, satisfèta e tot, se trape trista, en tot complicar-se era execucion deth déuer damb era angónia dera amna.
Çò que se passèc en junh de 1848 siguec, esdeguem-nos a didè’c, un hèt a despart, e lèu impossible de classificar ena filosofia dera istòria.
Totes es paraules que viem d’escriuer son sobrères, en tot tractar-se d’aguesta revòuta extraordinària, a on se vedec era santa ansietat deth trabalh reclamant es sòns drets.
Que siguec de besonh combàter-lo, e ère un déuer de hè’c, pr’amor qu’atacaue ara republica; mès, ath hons, qué siguec junh de 1848?
Ua revòuta deth pòble contra eth madeish.
Tant que non se dèishe de uelh er ahèr, non i a cap digression.
Atau, permetetz-mos cridar pendent un moment era atencion deth lector entàs dues barralhes, soletes ena sua classa, que viem de nomentar, e que caracterizèren aquera insurreccion.
Ua barraue era entrada dera banlèga de Sant Antòni; ua auta empachaue apressar-se ena banlèga deth Temple.
Es persones, que dauant des sues cases surgentèren, damb un polit cèu bluenc de junhsèga, aqueres dues terribles òbres mèstres dera guèrra civila jamès les desbrembaràn.
Era barralha de Sant Antòni ère monstruosa.
Auie tres còssi e era sua amplada non baishaue de sèt cents pès.
Barraue d’un angle en aute era ampla bocadura dera banlèga, ei a díder, tres carrèrs; en forma de barranc, dentada, bracada a tròci, damb ua immensa henuda coma merlet, damb es sòns puntaus a manèra de bastion, damb es sòns gessents aquiu e delà, fòrtaments apuada enes dus grani molons de cases dera banlèga, se quilhauen coma ua cauçada ciclopèa en hons dera terribla plaça qu’a vist eth 14 de junhsèga.
Dètz-e-nau barralhes se succedien ena prigondor des carrèrs darrèr d’aguesta barralha mair.
Sonque veder-la, se sentie ena banlèga er immens patiment agonizant, quan ei arribat en aguest moment de rambalh qu’era desesperacion vò convertir-se en catastròfa.
De qué ère hèta aquera barralha?
Des tarcums de tres cases de sies estatges, esbauçades de bon voler, didien uns; eth prodigi de totes es colères, didien es auti.
Q’auie eth lamentable aspècte de totes es construccions der òdi: era roïna.
Un que se podie preguntar: qui a bastit aquerò?
E tanben: qui a esbauçat aquerò?
Qu’ère era òbra improvisada dera fermentacion.
Aciu!
Aguesta pòrta!
Aguesta rèisha!
Aqueth losat!
Aguest lumedan!
Aguest cauhadèr trincat!
Aguesta marmita espatracada!
Balhatz- mos-ac tot!
Lançatz-ac tot!
Lançatz-ac rodant, lançatz, hotjatz, esbauçatz, esbauçatz-ac tot!
Qu’ère era cooperacion der empeirat, deth calhau, dera biga, dera barra de hèr, deth liròt vielh, der estatge en.honsat, dera cagira sense cu, deth troish de caulet, deth pelhòt, dera maudicion.
Qu’ère ua barreja de çò de gran damb çò de petit.
Ère er abisme parodiat peth tapatge.
Era massa ath costat der atòm; era tela de paret arrincada e era tassa trincada; era fraternitat menaçaira de toti es tarcums; Sisifo auie lançat aquiu era sua arròca e Job eth sòn teule.
Qu’ère, en resumit, ua causa terribla.
Era acropolis des descamisats.
Carretes volcades accidentauen era baishada.
Ua immensa veitura de shivaus ère aquiu expausada, d’un costat en aute, damb er èish entà naut, e semblaue ua guinhauetejada en aqueth frontispici tumultuós.
Un omnibus, pujat alègraments a fòrça de braci ath dessús d’aguest modelhon de causes, coma s’es arquitèctes de tant orribla bastissa auessen volgut ahiger-li era burla ar espant, aufrie era sua lança a non sabem se quini shivaus der aire.
Aquera gigantèsca massa, alluvion dera revòuta, l’enventie ar esperit era Osa sus Pelion de totes es revolucions; 93 sus 89, eth 9 de termidor sus eth 10 d’agost; eth 18 de brumari sus eth 21 de gèr; vrenhari sus pradal; 1848 sus 1830.
Eth lòc que s’ac valie, e semblabla barralha qu’ère digna d’aparéisher en punt madeish d’a on auie despareishut era Bastilha.
S’er ocean bastisse restanques, que serien d’aguesta sòrta.
Era furia dera ondada qu’ère imprimida en aqueth immens parapet.
Aciu era ondada qu’ère era multitud.
Se credie veir eth revolum de gent petrificat.
Se credie enténer bronzinar, per dessús dera barralha, sus un brunhon, es enòrmes abelhes tenebroses deth progrès violent.
Ère aquerò un conjunt de mauvestats?
Ère ua bacanala?
Ère ua fortalesa?
Er vertige semblaue auer-la bastit damb es sues ales.
Se vedien, en un pilho-malho plen de desesperacion, cavalets de losats, tròci de humaraus damb eth sòn papèr pintat, veirines sanceres demorant eth canon sus es dèishes, humeneges, armaris, taules, bancs, tarrabastalh orrible!, e aguestes mil causes que mensprède enquia e tot eth vagabond, e que contien ath còp eth furor e er arren.
Qu’auríem pogut díder qu’ère eth pelhòt d’un pòble; pelhòt de husta, de hèr, de bronze, de pèira; e qu’era banlèga de Sant Antòni l’auie lançat ena sua pòrta damb ua colossau escampada, en tot hèr dera sua misèria era sua barralha.
Peiròtes semblables a talhs, shènes dislocades, bastiments de bigues en forma de horques; arròdes orizontaus gessent des tarcums, amalgamauen ar edifici dera anarquia era ombriua figura des ancians suplicis patidi peth pòble.
Era barralha de Sant Antòni ac agarraue tot: d’era gessie guaire era guèrra civila pòt lançar en cap dera societat.
Non ère un combat, senon un paraxisme.
Es carabines que defenien eth reduch, qu’entre eres i auie quauqui trabucs, enviauen tròci de rajòla, uassets, botons, enquia e tot baudetes des tauletes de net; projectils perilhosi per çò deth coeire.
Era barralha qu’ère furiosa; retronie es aires damb un sarabat indicible; en bèri instants, provocant ara armada, se caperaue de gent e de tempèsta; la coronaue un revolum de caps ahlamejant; un hormiguér borie ath laguens; auie ua cresta espinosa de fusilhs, sabres, paus, destraus, piques e baionetes; ua ampla bandèra ròia carrinclaue ar impuls deth vent; s’entenien es crits de comandament, es cançons d’atac, es redoblaments deth tambor, es sorriscles des hemnes e es arridalhades tenebroses des mendicants.
Qu’ère descomunau e semblaue èster viua; coma deth lomb d’un animau electric, gessie d’era un bualh d’arrais.
Er esperit de revolucion caperaue damb era sua broma aqueth cimalh a on ressonaue era votz deth pòble, semblabla ara de Diu.
Ua estranha majestat se despenie d’aqueth titanic tistèr de tarcums!
Qu’ère ath còp un modelhon de dèishes e eth Sinaí.
Coma ja auem dit abans, atacaue, en nòm dera revolucion, a qué?
Ara revolucion.
Aquera barralha, er edart, eth desorde, er aclapament, er error, çò desconeishut, auie ath sòn dauant ara Assemblada Constitusenta, ara soberania deth pòble, ath sufragi universau, ara nacion, ara Republica; qu’ère era Carabassa desfisant ara Marselhesa.
Era banlèga e eth reduch s’ajudauen mutuauments.
Eth reduch servie de dorsièr tara banlèga, e era banlèga d’empara entath reduch.
Se mostraue era grana barralha coma un escuèlh, a on auie de tumar era estrategia des generaus d’Africa.
Es sues tutes, es sues excrecéncies, es sues vorrugues, es sues gibes, gesticulauen, entà didè’c atau, e se n’arrien damb burla jos eth hum.
Era mitralha se perdie en aquerò difòrme; es obusi se submergien e gahonauen aquiu; es bales non hègen senon ampliar es traucs.
De qué servie disparar contra eth caòs?
E es regiments, acostumadi as mès terribles visions dera guèrra, guardauen damb uelhs inquiets aqueth reduch, espècia de fèra, sanglièr en çò de quilhat, montanha en çò d’enòrme.
A un quart de lèga d’aquiu, dera cantoada deth carrèr Vielh deth Temple, que desboque en baloard, près deth Chateau d’Eau, se se treiguie atrevidaments eth cap dehòra dera punta formada pera façada deth magasem Dallemagne, se vedie ena luenhor, mès enlà deth canau, en carrèr que puge es pales de Belleville, ath finau dera cauçada, ua paret estranha qu’arribaue ath dusau còs des façades des cases, espècia de guidon entre es edificis dera dreta e dera quèrra, coma s’eth carrèr auesse plegat per eth madeish era sua paret mès nauta entà barrar-se bruscaments.
Aguesta paret ère bastida de calades, e ère dreta, perpendiculara, nivelada damb escuaire, tirada a còrda.
Li mancaue, plan que òc, eth fondament; mès, coma en cèrtes parets romanes, aquerò non damnatjaue era sua regda arquitectura.
S’endonviaue era prigondor en veir era sua nautada.
Era cornissa qu’ère matematicaments parallèla ara basa.
Se distinguie de tròç en tròç, sus era grisa superfícia, arquières lèu invisibles, semblables a hius neri, e separades es ues des autes per espacis egals.
Eth carrèr, enquia a on artenhie era vista, ère desèrt, totes es pòrtes e hièstres barrades.
Se quilhaue ath hons aquera barralha, que transformaue eth carrèr en carreron sense gessuda; paret immobila e tranquilla, a on non se vedie ad arrés, ne s’entenie arren; ne tansevolhe un crit, eth mès lèu bronit, ua bohada.
Que semblaue un sepulcre.
Qu’ère era barralha dera banlèga deth Temple.
Enquia e tot es mès atrevits, tanlèu qu’arribauen en aqueth lòc e la vedien, non podien mens de botar-se cogitosi dauant dera misteriosa aparicion.
Qu’ère ua causa plan proporcionada; es parts ajustauen e encaishauen perfèctaments; eth tot rectilinèu, simetric e funèbre.
Que i auie aquiu sciéncia e tenèbres.
Se vedie qu’eth cap dera barralha ère un geomètre o un espèctre.
Se la guardaue e se parlaue en votz baisha.
De quan en quan, se quauqu’un, siguesse soldat, oficiau o representant deth pòble, s’aventuraue a trauessar era solitària cauçada, s’entenie un fiulet agudent e fèble, e eth caminaire queiguie herit o mòrt; o se se’n desliuraue, se vedie era bala calar-se en quauque hiestron barrat, en uet entre dues pèires, o en ges dera paret.
A viatges era bala ère de canon pr’amor qu’era gent dera barralha auie hèt de dus tròci de tuèus de bronze, des deth gas, caperadi en un extrèm damb estopa e cendres, canonets.
Non se despenie inutilaments era povora; lèu toti es trets hègen capitada.
I auie aquiu e delà quauqui cadavres, e basses de sang en empeirat.
M’en brembi d’ua parpalhòla blanca que volaue d’un costat en aute.
Er ostiu que non abdique jamès.
Enes entorns, er estatge des pòrtes-cocheres qu’ère plen de heridi.
Es soldats dera colomna d’atac, amolonadi darrèr dera espècia de bast que forme, ena entrada dera banlèga deth Temple, eth pònt sus eth canau, campauen, grèus e cogitosi, aqueth lugubre reduch, aqueth objècte immobil, impassible, d’a on gessie era mòrt.
Quauqui uns s’arrossegauen capenjós, enquia çò de mès naut dera corba deth pònt, tient compde que non se vedessen es sòns chacòs.
Eth valent coronèl Monteynard admiraue, estrementit, aguesta barralha.
Be n’ei de ben hèta!, li didie a un representant.
Semble porcelana.
Covards!, s’entenie cridar.
Mès que non se dèishen veir!
Non s’atrevissen a presentar-se!
Era barralha dera banlèga deth Temple, defenuda per ueitanta òmes e atacada per dètz mil, resistic tres dies.
Degun d’aqueri ueitanta covards pensèc húger; toti periren, exceptat eth cap, Barthelemy, que dempús ne parlaram.
Era barralha de Sant Antòni ère eth tumult des trons; era deth Temple qu’ère eth silenci.
Entre ambdús reduchs i auie era madeisha diferéncia qu’entre çò formidable e çò sinistre.
Er un semblaue era boca d’ua fèra, er aute ua masca.
En tot adméter qu’era gigantèsca e tenebrosa insurreccion de junh ère compausada d’ua colèra e d’un enigma, se sentie ena prumèra barralha ath dragon, e darrèr dera dusau ara esfinx.
Dus òmes auien bastit aqueres dues fortaleses: er un cridat Cournet, e er aute Barthelemy.
Cournet hec era barralha de Sant Antòni, e Barthelemy era deth Temple.
Cada ua ère era imatge deth sòn constructor.
Cournet auie elevada estatura, amples espatles, ròstre roeienc, fòrça colossau, còr atrevit, amna leiau, guardada sincèra e terribla.
Qu’ère intrepit, energic, airós, violent; eth mès corau des òmes, eth mès formidable des combatents.
Era guèrra, era luta, era peleja, qu’èren eth son aire alendable, e lo botauen de bona encolia.
Auie estat oficiau de marina, e enes sòns gèsti e votz s’endonviaue que gessie der ocean e que venguie dera tempèsta.
Er auragan l’acompanhaue ath miei des combats.
Sense tier en compde eth gèni, auie en Cournet quauquarren de Danton; atau coma, prescindint dera divinitat, auie en Danton quauquarren de Hercules.
Barthelemy, flac, de prauba constitucion, palle, carat, qu’ère ua espècia de tafurèl tragic, que boetejat per un munipau, l’espièc, lo demorèc e l’aucic, en tot auer estat en preson tàs dètz-e-sèt ans.
Gessec e hec ua barralha.
Londres, Barthelemy aucic a Cournet.
Que siguec un düèl funèbre.
Bèth temps dempús, cuelhut en ua d’aguestes misterioses aventures a on se barrege era passion, catastròfa qu’en era era justícia francesa ve circonstàncies atenuantes e era justícia anglesa solet ve era mòrt, Barthelemy siguec penjat.
Era ombriua contruccion sociau ei hèta de manèra que, gràcies as privacions materiaus, gràcies ara escurina morau, aqueth malerós èsser qu’auie ua intelligéncia, fèrma solide, dilhèu grana, comencèc pera preson en França, e acabèc ena horca en Anglatèrra.
Barthelemy, enes escadences solemnes, non arboraue qu’ua bandèra: era nera.
II.- De com en abisme non se pòt hèr senon parlar.
Setze ans s’auien passat ena sosterranha educacion dera revòuta, e junh de 1848 sabie mès que junh de 1832.
Era barralha deth carrèr dera Chanvrerie qu’ère solet un esbòç e un embrion, comparada damb es dues colossaus barralhes que viem de descríuer; mès, entara sua epòca qu’ère formidabla.
Es insurrèctes, jos era inspeccion d’Enjolras, pr’amor que Mario non vedie ja arren, auien profitat era net.
Era barralha auie estat non solet reparada, senon aumentada.
Que l’auien quilhat dus pès mès.
Quauques barres de hèr entre es pèires semblauen lances en pè de guèrra.
Bilhèstres de diuèrses classes, vengudes de diuèrsi lòcs e ahijudes, complicauen era carcassa exteriora.
Eth reduch auie estat restaurat abilaments, peth laguens coma paret, e peth dehòra coma bartàs.
S’auie hèt er apraiament dera barralha; era sala der embaish ère liura de trebucs, era codina convertida en espitau, era garison des heridi practicada; s’auie recuelhut era povora escamplilhada peth solèr e pes taules, s’auien honut bales, fabricat cartuches, premanit bendes, distribuit es armes queigudes, netejat er interior deth reduch, trèt es dèishes, hèts a vier es cadavres.
As mòrts se les botèc en carreron de Mondetour, que d’eth es insurrèctes seguien estant es patrons.
Pendent fòrça temps s’a vist era sang en empeirat.
Entre es mòrts i auie quate gardes nacionaus des entorns, qu’es sòns unifòrmes manèc recuélher Enjolras.
Aguest auie conselhat dues ores de saunei.
Un conselh d’Enjolras qu’ère ua consigna, e totun aquerò, sonque s’en profitèren d’eth tres o quate persones.
Feuilly tenguec aguestes dues ores en gravar aguesta inscripcion ena paret que daue tara tauèrna.
ES PÒBLES!
Lèu toti es heridi podien e volien combàter encara.
I auie ena codina, que coma auem dit, hège d’espitau, sus un baiard, format de matalassi e de hèishi de palha, cinc òmes grèuments heridi, entre eri dus gardes municipaus.
Ad aguesti darrèrs se les atenguec prumèr.
Aguesta qu’ei era sala des mòrts, didec Enjolras.
En interior d’aguesta sala, a penes illuminada per ua candèla, entath hons, en trapar-se era taula mortuòria darrèr deth pau, i auie Javert e Mabeuf; er un de pès, e er aute estirat, semblauen ua espècia de crotz grana e un shinhau vaga.
Era lança der omnibus, trincada pes trets des fusilhs, ère encara prèsta a penjar en era ua bandèra, e Enjolras, qu’auie era qualitat, pròpia d’un cap, d’executar tostemp çò que didie, estaquèc en aguesta asta eth vestit traucat e sagnós de Mabeuf.
Non ère possible premanir era parva, donques que non i auie pan ne carn.
Es cinquanta òmes dera barralha, enes setze ores que hège qu’èren aquiu, s’auien minjat lèu es mesquines provisions dera tauèrna.
En un moment determinat, tota barralha que resistís se convertís inevitablaments en carràs dera Medusa.
Siguec de besonh resignar-se ara hame.
Qu’èren es prumères ores deth 6 de junh, d’aguest dia espartan, que Joana, ena barralha de Sant Merry, entornejada d’insurrèctes que demanauen pan, responie a toti es combatents:
Entà qué?
Que son es tres; e tàs quate ja seram mòrts.
Coma que non auie arren entà minjar, Enjolras enebic que se beuesse.
Treiguec eth vin e botèc er aigüardent racionat.
S’auie trapat ena tuta quinze botelhes ermeticaments sagerades.
Combeferre les examinèren.
Eth darrèr diguec tant que pujauen:
Aquerò qu’a er aspècte de vertadèr vin, observèc Bossuet.
Enjolras, a maugrat des mormolhs, enebic es quinze botelhes e, entà qu’arrés les toquèsse, e se les considerèsse coma sagrades, les manèc plaçar dejós dera taula a on jadie Mabeuf.
Començaue a hèr-se dia.
Venguie d’amortar-se era halha que s’auie tornat a plaçar en un alveòl de calades.
Er interior dera barralha, ua sòrta de petit pati cuelhut ath carrèr, ère negat en tenèbres, e se retiraue, a trauèrs deth vague orror crepuscular, a un vaishèth abandonat.
Es combatents enes sòns va-e-veni, se botjauen aquiu coma formes neres.
Per dessús d’aguest orrible nin d’ombres, es estatges des cases mudes se diboishauen lividaments, e ena part superior se vedien blanquir es humeneges.
Eth cèu aufrie aguest polit matís indecís entre blanc e blu.
Es audèths volatejauen, cantant alègraments.
Era casa nauta que formaue eth hons dera barralha, guardant entà autant, auie en sòn losat un reflèx de color ròsa.
En hiestron deth tresau estatge, er aire deth maitin agitaue es peus blancs sus eth cap der òme mòrt.
M’alègri qu’agen amortat era halha, li didie Courfeyrac a Feuilly.
Que me shordaue veder-la plegar-se a impuls deth vent, donques que semblaue qu’auie pòur.
Era lum des halhes ei coma era prudéncia des òmes covards; alugue mau, pr’amor que tremòle.
Era auba desvelhe es anims coma desvelhe as audèths.
Toti parlauen.
Se qué ei eth gat?
Un correctiu.
Dempús de hèr Diu ar arrat, hec de seguit ath gat.
Eth gat qu’ei era fe d’errates der arrat.
Er arrat, mès eth gat, qu’ei era pròva revisada e corregida dera creacion.
Combeferre, entornejat d’estudiants e d’obrèrs, parlaue des mòrts, de Joan Prouvaire, de Bahorel, de Mabeuf, enquia de Cabuc, e dera tristor severa d’Enjolras.
Didie:
Harmodio e Aristogon, Bruto e Quereas, Stephanus, Cromwell, Carlòta Corday, Sand, toti an auut, dempús de balhar eth còp, eth sòn moment d’angónia.
Eth nòste còr ei tan prèst a estrementir-se, e era vida umana ei un mistèri tan gran, que, enquia e tot en cas d’un omicidi civic, d’un omicidi desliurador, s’ei que i son, eth racacòr d’auer herit a un òme depasse era alegria d’auer servit ath gènre uman.
E ua menuta dempús, coma sòl passar normauments enes convèrses, per ua transicion qu’autregeren es vèrsi de Prouvaire, Combeferre se metec a comparar entre eri as traductors des Georgicas, a Raux damb Cournand, a Cournand damb Delille, indicant es passatges reviradi per Malfilatre, mès que mès es prodigis dera mòrt de Cesar.
Eth nòm de Cesar l’amièc naturauments a parlar de Bruto.
Cesar, didie Combeferre, se meritèc quèir.
Ciceron tractèc damb severitat a Cesar, e auie rason entà hè’c.
Aquera severitat non ei era diatriba.
Quan Zoilo insulte a Homero; quan Mevio insulte a Virgili; quan Visé insulte a Molière; quan Pope insulte a Shakespeare; quan Freron insulte a Voltaire, se complís ua anciana lei d’enveja e d’òdi; es gènis atiren era injúria; es grani òmes son tostemp mès o mens insultadi.
Mès Zoilo e Ciceron son dues entitats desparières.
Ciceron hec damb eth pensament era madeisha justícia que Bruto damb era espada.
Per çò que me tanh a jo, vituperi aguesta darrèra justícia; mès era antiquitat l’admetie.
Cesar, violador de Rubicon, conferint, coma vengudes de’eth, es dignitats que procedien deth pòble, non leuant-se quan entraue eth senat, observaue, segontes ditz Eutropio, era conducta d’un rei, e lèu d’un tiran, regia ac paene tyrannica.
Qu’ère un gran òme; autant pejor, o autant milhor, donques qu’era leçon, atau, ei mès elevada.
Es sues vint-e-tres herides m’afècten mens qu’era saliua gargalhada en front de Jesucrist.
Cesar qu’ei immolat pes punhaus des senadors; Crist ei boetejat pes sirvents.
Aquiu, a on ei màger er escarni, se sent a Diu.
Ò, Cidateneo!
Ò, Mirrino!
Ò, Probalinto!
Ò, gràcies dera Eantide!
Qui me balharà eth prononciar es vèrsi de Homero, coma un grèc de Laurio o d’Edapteon?
III.- Claror e ombra.
Enjolras auie anat a hèr un reconeishement, en tot gésser peth carreron de Mondetour, e serpejar era vòra des cases.
Es insurrèctes qu’èren plei d’esperança.
Era manèra coma auien refusat er atac dera net les ahiscaue lèu a menspredar per auança er atac deth maitin.
Lo demorauen arrint, e credien ena capitada autant coma ena causa que sostenguien.
De un aute costat, les anaue a arribar, plan que òc, ua ajuda, e compdauen damb era.
Empossadi per aguesta facilitat de profecia victoriosa, qu’ei ua des fòrces deth francés ena luta, dividien en tres fases segures eth dia, pròche a clarejar: Tàs sies deth maitin era union d’un regiment qu’ère causa hèta; tàs dotze, era insurreccion de tot París; tara còga, era revolucion.
S’entenie era campana de Sant Merry, que non auie cessat ua soleta menuta de picar a tòcasenh dès era vesilha; çò que provaue qu’era auta barralha, era grana, era de Joana, seguie resistint.
Totes aguestes esperances se comunicauen d’un grop en aute en ua sòrta de mormolh, ath còp alègre e formidable, que se retiraue ath bronzinadís belicós d’un brunhon.
Enjolras campèc de nauèth.
Tornaue deth sòn ombriu passèg d’agla ena escurina exteriora.
Escotèc un instant era expression d’aquera alegria, damb es braci crotzadi e era man ena boca.
Dempús, fresc, e rosat, ath miei dera blancor maitiau creishenta, didec:
Tota era armada de París ei en armes.
Era tresau part dera armada s’està sus era barralha que defenetz, e ath delà era Garda Nacionau.
Qu’è distinguit es chacòs deth cincau de linha, e es bandères dera siesau legion.
En ua ora seratz atacadi.
Per çò que hè ath pòble, que mostrèc ager efervescéncia, mès aué ja non se botge.
Non mos cau demorar arren; ne ua banlèga, ne un regiment.
Qu’ètz abandonadi.
Aguestes paraules queigueren sus es rambalhosi grops, costant er efècte dera prumèra gota dera tempèsta que què sus un eishame.
Toti se quedèren muts.
I auec un moment d’inexplicable silenci, qu’en eth s’aurie entenut volar ara mòrt.
Aguest moment siguec brac.
Ua votz que gessec deth hons des grops, cridèc a Enjolras:
Plan, donc.
Elevem era barralha a vint pès de nautada, e morim toti.
Ciutadans, hem era protesta des cadavres.
Mostrem que s’eth pòble abandone as republicans, es republicans non abandonen ath pòble.
Aquera paraula exprimie, en tot dedusir-se dera penibla broma d’ansietats individuaus, eth pensament de toti, e atau siguec acuelhuda damb afogades aclamacions.
Jamès s’a sabut eth nòm dera persona que parlèc atau; quauqu’ un d’aguesti que van jargadi damb blòda, ignorat, desconeishut, desbrembat; un eròi deth moment; aguest gran anonim que se barrege tostemp enes crisis umanes e enes genesis sociaus, e que, en un moment determinat, pronóncie damb ton sublim es paraules decisiues, esbugassant-se enes tenèbres, dempús de representar pendent ua menuta, era claror d’un relampit, ath pòble e a Diu.
Aguesta inexorabla resolucion ère tant unanima entre es revoutadi deth 6 de junh de 1832, que lèu ara madeisha ora, ena barralha de Sant Merry, se lançaue aguest crit, conservat pera istòria, e que d’eth hè referéncia eth procès:
Mos balhen o non ajuda, qu’ei parièr!
IV.- Cinc mens, e un mès.
Dempús qu’eth desconeishut que decretèc “era protèsta des cadavres” auec parlat, e per çò dera formula deth sentiment comun, surgentèc de toti es pòts un crit d’estranha satisfaccion; un crit terrible, funèbre peth sentit e trionfau per accent.
Visca era mòrt!
Morigam aciu toti.
Per qué toti?, didec Enjolras.
Toti!
Toti!
Era posicion, didec Enjolras, qu’ei bona, era barralha ei excellenta.
Trenta òmes qu’ei pro; entà qué sacrificar-ne quaranta?
Pr’amor qu’arrés volerà anar-se’n, repliquèren toti.
Ciutadans, exclamèc Enjolras damb cèrta vibracion, lèu de colèra, ena votz: era republica non ei pro rica en òmes entà hèr despenes inutiles.
Era vantaria qu’ei ua degalhada.
Eth déuer, respècte a quauqui uns, ei anar- se’n, e s’a de complir coma quinsevolh aute déuer.
Enjolras, er òme-principi, auie sus es sòns coreligionaris aguesta sòrta d’omnipoténcia que vie de çò absolut; e totun aquerò, comencèren a entener-se mormolhs.
Qu’ac diguen es que cranhen non èster mès que trenta.
Es mormolhs aumentèren.
Era barralha qu’ei enrodada pertot.
Mens peth canton des Mercats, didec Enjolras.
Eth carrèr Mondetour ei liure, e seguint eth de Predicadors, se pòt arribar en Mercat des Innocents.
E aquiu, higec ua auta votz deth grop, non i aurà manèra d’escapar-se.
Traparam quauqua patrolha de tropa de linha, o des entorns, qu’en veir a un òme de blòda e casqueta, preguntarà: “D’a on vies?
Ath cap d’un moment gesseren.
Enjolras amiaue enes sues mans es quate unifòrmes qu’auie manat sauvar, e Combeferre lo seguie damb es correges e es chacòs.
N’auem entà quate persones.
E lancèc en solèr desempeirat es quate unifòrmes.
Arrés se botgèc en aqueth estoic auditòri.
Va!, didec, mos cau auer quauquarren de pietat.
Sabetz de qué se tracte aciu?
Donques que se tracte des praubes hemnes.
A veir.
I a o non esposes, hilhs, mairs que brecen era cunhèra damb es sòns pès, e qu’an ath sòn entorn molons de mainatges?
Aqueth d’entre vosati que non a sentut jamès eth calor deth sen mairau, que lhèue era man.
A!, voletz morir?
Tanben jo, jo que vos parli; mès que non voi veir ath mèn costat espèctres de hemnes, retortilhant-se ena sua desesperacion.
Moritz, s’ac desiratz, mès non costetz era mòrt.
Es suicidis, coma eth que se verificarà aciu, son sublimes; mès eth suicidi lo cau redusir a estrets limits, e per çò que s’estene as vòsti parents, cuelh eth nòm d’assassinat.
Pensatz enes capets rossets; pensatz enes peus blanqui.
Escotatz.
Enjolras ven de dider-me qu’a vist, hè pòc, ena cantoada deth carrèr deth Cigne, ua hièstra d’un cincau estatge alugada, e a trauèrs des veires, era trantalhanta ombra d’un cap d’anciana qu’auie mina d’auer passat era net demorant.
Dilhèu sigue era mair de quauqu’un de vosati.
Plan, donc, aguest que se’n vage; que s’esdègue a anar-se’n a cercar ara sua mair, e dider-li: “Mair, que sò aciu!”.
E que se’n vage tranquil, donques que non per aquerò deisharam nosati de complir eth nòste déuer.
Quan se sosten as parents damb eth trabalh des sòns braci, non i a dret a sacrificar-se, donques qu’ei egal que desertar dera familha.
Mès, e es qu’an hilhs, fraies!
Auetz pensat ben en aquerò?
Desfisatz ara mòrt, moritz; perfècte.
Mès, e deman?
Aquiu rèsten aguestes joenes, sense pan…
Terrible avier!
Er òme demane caritat, era hemna ven.
A!, aguesti èssers tan beròis, tan plei de gràcia e doçor que se ornen eth cap damb casquetes de flors, que nèguen era casa de castetat, que canten, que parlen, que son coma un perhum viu, que demòstren era existència d’angels en cèu damb era puretat des vèrges sus era tèrra; aguesta Joana, aguesta Loïsa, aguesta Lola, adorables a aunèstes creatures, era vòsta benediccion e eth vòste orgulh… van, mon Diu!, a auer hame.
Qué voletz que vos diga?
Que i a un mercat de carn umana; e entà aluenhar-les d’eth non seràn pro es vòstes mans d’espèctres, tremoles ath sòn entorn!
Pensatz en carrèr, pensatz en empeirat, caperat de passejaires; pensatz enes botigues, que peth sòn dauant passen e tornen a passar hemnes despeitrinades e negades ena hanga.
Tanben aguestes hemnes an estat pures.
Es qu’auetz fraies, pensatz en eres!
Era misèria, era prostitucion, es municipaus, Sant Latzèr, taus son es abismes que se daurissen dauant d’aguestes delicades e beròies joenes, fragiles meravilhes de pudor, gràcia e beresa mès fresques qu’es lilàs deth mes de mai.
Qu’auetz mòrt!
Non ètz ja ath sòn costat!
Amics, tietz, aumens, pietat!
Se pense, de costum, tan pòc enes hemnes, enes maleroses hemnes!
Se ditz que non an recebut era educacion des òmes, se les empedís liéger, pensar, tier-se ara politica…
Mès, les empacharatz que vagen aguesta tarde ena Morgue, e qu’arreconeishen aquiu es vòsti cadavres?
Que mos cau qu’es qu’agen familha siguen boni gojats, mos hèsquen ua sarrada de mans, e se’n vagen, en tot deishar- mos aciu solets damb era nòsta òbra.
Compreni que s’a d’auer besonh de valor entà anar-se’n: qu’ei de mau hèr; mès, guaire mès dificultat, mès merit.
Se ditz: “Qu’è un fusilh, sò ena barralha, e me demori.” Que son causes que se diden lèu lèu; mès, amics mèns, i a un deman, e aguest deman non harà dia entà vosati, e òc entàs vòstes familhes.
E guairi patiments!
Vo’n sabetz de çò qu’ei d’un beròi mainatge, san, damb caròles rosades, que pique, tume e arrís, e exale ua frescor doça en punar-lo, tanlèu se l’abandone?
Que n’è vist un qu’a penes quilhaue deth solèr.
Sa pair auie mòrt, e ues praubes gents l’auie acuelhut per caritat.
Mès eth cas ei que non auien pan ne tansevolhe entada eri e eth mainatge ère tostemp ahaimat.
Ere iuèrn.
Non ploraue.
Se lo vedie apressar-se en horneth a on jamès i auie huec, e qu’eth sòn tuèu, coma sabetz, s’apegue damb betum auriò.
Eth praube mainatge arrincaue damb es sòns ditets un shinhau d’aqueth betum e se lo minjaue.
Auie era respiracion ronca, era cara livida, es cames hloishes e eth vrente bonhut.
Non didie arren.
Se li parlauen non responie.
Que ja ei mòrt.
L’amièren a morir en ospici de Necker, e estant jo aquiu d’intèrn lo vedí.
Ara, se i a entre vosati pairs, pairs que considèren un gòi anar a passejar eth dimenge, amiant ena sua robusta man era maneta deth sòn hilh, que s’imagine en aguest mainatge eth sòn.
Compde!
Me semble encara veder-lo despolhat ena taula de disecacions anatomiques, damb es costelhes pistant jos era pèth, coma es hòsses jos era èrba d’un cementèri.
Se li trapèc ua causa semblabla ath lim en estomac, e cendre enes dents.
Sagem de consultar era nòsta consciéncia e eth nòste còr.
Era estadistica demòstre qu’era mortalitat des mainatges abandonadi ei deth cinquanta e cinc per cent.
Ac torni a díder; aciu se tracte des esposes, des hilhs, des petitonhs.
Se parle dilhèu des vòstes persones?
Felicitacions!
Mès non ètz solets en mon.
I a d’autes persones qu’en eres mos cau pensar, e non auem d’èster egoïstes.
Toti joquèren eth cap damb ua mina ombriua.
Estranhes contradiccions deth còr uman enes moments mès sublimes!
Combeferre, que parlaue atau, non ère orfanèl.
Se’n brembaue des mairs des auti, e desbrembaue ara sua.
Qu’anaue a morir; ère egoïsta.
Mario, en dejun, damb fèbre, successiuaments burlat en totes es sues esperances, encaishat en dolor, eth mès ombriu des naufragis, saturat d’emocions violentes, e sentent apressar-se era fin, qu’ère cada còp mès calat en aguest visionari estupor que precedís tostemp era ora fatau, volontariaments acceptada.
Un fisiològ qu’aurie pogut estudiar en eth es simptòmes creishents d’aguesta absorcion febrila, coneishuda e classificada pera sciéncia, e qu’ei respècte ath patiment, çò qu’era voluptuositat ei respècte deth plaser.
Tanben era desesperacion a eth sòn extasi, e aguest ère er extasi de Mario.
Assistie a tot çò qu’aquiu se passaue coma s’ac contemplèsse de dehòra estant.
Segontes auem dit abans, es causes que se passauen ath sòn dauant, se li figurauen luenhanes; encara que distinguie eth conjunt, non percebie es menudalhes.
Vedie as qu’anauen e venguien a trauèrs d’un immens resplendor.
Es votzes arribauen ada eth, coma se gessessen deth hons d’un abisme.
Aquerò, ça que la, l’esmoiguec.
Que i auie en aquera scèna quauquarren que se calec en eth e lo desvelhèc.
Era sua soleta idia qu’ère morir, e non volie distrèir-se d’era ne un solet instant; mès comprenec en sòn somnambulisme funèbre, que peth solet hèt de perder-se, non l’ère enebit sauvar a quauqu’un.
Lheuèc era sua votz:
Enjolras e Combeferre qu’an rason, didec.
Arren de sacrificis inutils.
Pensi coma eri, e mos cau esdegar.
Çò que Combeferre vos a dir non admet cap de replica.
Entre vosati i a quauqui uns qu’an familha, mairs, fraies, esposes, hilhs.
Que gesquen, donc, des files.
Arrés se botgèc.
Enjolras eth cap dera barralha se guardaue a Mario coma ath sòn salvador.
Ac ordeni, cridèc Enjolras.
Vos ac prègui, didec Mario.
Acabatz, didec Combeferre; en un quart d’ora ja non aurà temps.
Ciutadans, seguic Enjolras, aciu que regne era republica, e damb aquerò eth sufragi universau.
Designatz vosati madeishi as persones que se n’an d’anar.
S’aubedic aguesta orde.
Que son cinc!, exclamèc Mario.
Non i auie que quate unifòrmes.
Plan!, dideren es cinc.
Que’ ei de besonh que se demore un.
Tu qu’as ua esposa que t’estime.
Tu as ara tua anciana mair.
Tu non as pair ne mair, qué serà des tòns tres frairets?
Tu ès pair de cinc hilhs.
Tu qu’as eth dret a víuer, donques que sonque as dètz-e-sèt ans.
Moriries massa d’ora.
Es granes barralhes revolucionàries èren centres d’eroïsme.
Çò d’inverosimil semblaue aquiu simple e aqueri òmes non s’admirauen es uns des auti.
Acabatz, repetic Courfeyrac.
Deth grop estant li cridèren a Mario:
Nomentatz vos eth que li cau quedar-se.
Òc, dideren es cinc; elegitz e aubediram.
Mario non se credie ja capable de cap emocion, e totun, dauant dera idia de causir un òme entara mòrt, tota era sua sang refluic en sòn còr.
S’aurie botat esblancossit, s’ei que l’auesse estat encara possible esblancossir-se mès.
Se dirigic as cinc, que lo demorauen damb un arridolet enes pòts, e cadun, ludent enes sòns uelhs aguesta grana ahlama que se ve ath hons dera istòria enes Termopiles, li cridaue:
Jo!, jo!, jo!.
Mario les compdèc, coma estupid.
Que non i auie remèdi; èren cinc!
Dempús tachèc era guardada enes quate unifòrmes.
Eth cincau òme s’auie sauvat.
Mario lheuèc es uelhs, e arreconeishec ath senhor Fauchelevent.
Jean Valjean venguie d’entrar ena barralha.
Sigue per çò der avís recebut, sigue per instint, sigue degut ar edart, arribaue peth carreron de Mondetour, e gràcies ath sòn unifòrme de garda nacionau arrés l’auie botat cap de trebuc.
Eth centinèla qu’es insurrèctes auien botat en carrèr de Mondetour non credec que li calèsse dar eth senhau d’alarma, en tot tractar-se d’un garda nacionau solet.
Lo deishèc entrar en carrer, en tot dider-se entada eth: “Probablaments ei un refòrç, e s’es causes van mau, un presoèr”.
Eth moment qu’ère massa grèu entà qu’eth centinèla podesse distrèir-se deth sòn déuer e separar-se deth sòn lòc d’observacion.
En entrar Jean Valjean en reduch, arrés avertic en eth, donques que toti es uelhs èren tachadi enes cinc individús elegidi, e enes quate unifòrmes.
Jean Valjean ac auie vist e entenut tot; e treiguent-se silenciosaments eth sòn unifòrme, lo lancèc, sivans quede racondat.
Era emocion siguec indescriptibla.
Qui ei aguest òme?, preguntèc Bossuet.
Un òme que sauvi as auti, responec Combeferre.
Mario higec damb votz grèu:
Lo coneishi.
Que ja non calie mès garantida.
Enjolras se virèc entà JeanValjean:
Sigatz planvengut, ciutadan.
E higec:
Supausi que saberatz que vam a morir.
Enjolras amassaue ena sua persona era plenitud dera revolucion, e ça que la, ère tant incomplet coma ac pòt èster çò d’absolut.
Qu’auie massa de Sant-Just e non pro d’Anacharsis Cootz.
Totun, ena societat des amics der A B C, eth sòn esperit auie acabat per experimentar era influéncia des idies de Combeferre.
Hège bèth temps que, gessent de man en man dera forma estreta deth dògma, cedie ara possada deth progrès, arribant a acceptar, coma evolucion definitiua e magnifica, era transformacion dera grana republica francesa ena immensa republica umana.
Per çò que tanh as mieis immediats, dada era situacion violenta, les volie tanben violents; en aguesta part non auie variat e s’estaue fidèu ara escòla epica e formidabla, que se resumís en numèro: 93.
Enjolras ère de pès ena escala de calades, damb un code emparat en canon dera sua carabina.
Meditaue e de quan en quan s’estrementie, coma se sentesse passar un alend misteriós…
Enes lòcs que visite era mòrt sòlen notar-se aguesti efèctes des ancian trespès.
Des sòns vistons, que miralhauen era guardada interiora, gessien coma ua especia d’alhames comprimides.
De ressabuda lheuèc eth cap; es sòns peus ròis queigueren entà darrèr coma es der àngel sus eth car ombriu des esteles, e semblables ara cabeladura d’un leon, chinada en forma d’aureòla resplendenta.
Enjolras parlèc atau:
Ciutadans: vos imaginatz er avier?
Es carrèrs des ciutats negadi de lum, arrames verdes enes lumedans, es nacions fraies, es òmes justi, es ancians benedint as mainatges, eth passat estimant ath present, es pensadors en completa libertat, es credents parièrs entre eri; coma religion, eth cèu; coma prèire a Diu; era consciéncia umana venguda a èster autar, amortat er òdi; era fraternitat deth talhèr e dera escòla; coma penalitat e recompensa, era notorietat; eth trabalh, eth dret, era patz entà toti; Non mès sang vessada, non mès guèrres, es mairs eroses!
Eth prumèr pas qu’ei dominar era matèria; eth dusau, realizar er ideau.
Reflexionatz en çò qu’a hèt ja eth progrès.
Totun, er òme a estenut es sòns hilats, es hilats sagrats des intelligéncies, e a acabat cuelhent en eri as mostres.
Auem adondat era idra, e l’auem dat eth nòm de bugàs; auem adondat ath dragon, cridant-lo locomotòra; qu’èm a mand d’adondar eth falcon, donques que ja ei queigut enes nòstes mans, e auem escambiat eth sòn nòm peth de glòb.
Eth dia qu’aguesta òbra de Prometeo s’acabe, junhent definitiuaments er òme, ath car dera sua volontat, era tripla quimèra anciana, era idra, eth dragon e eth falcon, aguest dia serà patron dera aigua, deth huec e der aire, e vierà a èster entara rèsta dera creacion animada çò qu’entada eth èren en d’auti tempsi es dius mitologics.
Fòrça, e endauant!
Entà on anem, ciutadans?
Entara sciéncia convertida en govèrn, entara fòrça des causes venguda en soleta fòrça publica; entara lei naturau damb era sua sancion e era sua penalitat en era madeisha, e promulgada pera evidéncia; entà ua aubada de vertat que correspone ath neishement deth dia.
Caminam entara union des pòbles; caminam entara unitat der òme.
Non mès ficciones; non mès parasits; Çò de reau governat per çò de vertadèr; aguesta qu’ei era finalitat.
Era civilizacion celebrarà es sues assemblades en miei d’Euròpa, e dempús, en centre des continents, en un gran Parlament dera intelligéncia.
Que ja auem vist quauquarren semblable ad aquerò.
Es anfictions auien dètz assemblades ar an, ua en Delfos, mansion des dius; ua auta enes Termopiles, mansion des eròis.
Euròpa qu’aurà es sòns anfictions, e eth glòb les aurà tanben ath sòn torn.
França amie ath sòn laguens aguest avier sublim.
Qu’ei era gestacion deth sègle XIX.
Çò qu’esbocèc Grecia s’ac vau que sigue acabat per França.
Escota-me, Feuilly, valent obrèr, òme deth pòble, òme des pòbles.
Te veneri!
Òc, tu ves damb claretat es futures edats: òc, qu’as rason.
Te mancaue eth pair e era mair, Feuilly, e as adoptat coma mair ara umanitat, e coma pair eth dret.
Vas a morir aciu, ei a díder a trionfar.
Ciutadans!
Se passe çò que se passe; vencem o sigam vençudi, vam a hèr ua revolucion.. Atau coma es incendis illuminen a tota ua ciutat, es revolucions illuminen a tot eth gènre uman.
E quina revolucion haram?
Que vengui de dider-vos-ac: era dera vertat.
Jos eth punt d’enguarda politic, non i a qu’un principi: era soberanetat der òme sus eth madeish.
Aguesta sobeiranetat deth jo sus eth jo se cride Libertat.
Tanlèu dues o mès d’aguestes sobeiranetats s’amassen, comence er Estat.
Cada sobeiranetat autrege ua part d’era madeisha entà formar eth dret comun; ua part qu’ei parièra entà toti.
Aguesta identitat de concessions hètes pes individús en benefici de toti, se cride Egalitat.
Eth dret comun non ei senon era proteccion de toti, irradiant sus eth dret de cada individú.
Aguesta proteccion se cride Fraternitat.
Eth punt d’interseccion de totes aguestes sobeiranetats que s’amassen, ei çò que recep eth nòm de Societat.
En èster aguesta interseccion ua union, eth punt que se verifique qu’ei un nud.
D’aquiu çò que se denomine ligam sociau.
Quauqui uns diden contracte sociau, e vie a èster çò de madeish, donques qu’era paraula contracte se forme etimologicaments damb era idia de ligam.
Metem-mos d’acòrd per çò que hè ara egalitat; pr’amor qu’eth lòc qu’era libertat ei eth cim, era egalitat ei era basa.
Era egalitat, ciutadans, non vò díder tota era vegetacion ath madeish nivèu; ua societat de mates granes e d’ausines petites; un ensems d’envejosi pelejant-se; civilaments, era egalitat signifique eth camin dubèrt a totes es aptituds; politicaments, eth madeish pes entà toti es vòts; religiosaments, eth madeish dret entà totes es consciéncies.
Era egalitat qu’a eth sòn òrgan, e aguest òrgan ei era instruccion a gratis e obligatòria.
Eth dret ar alfabet; per aquiu cau començar.
Era escòla prumària impausada a toti; era escòla segondària aufrida a toti; tau ei era lei.
Dera escòla identica ges era societat egala.
Ensenhament!
Lum!
Lum!
Dera lum emane tot, e tot torne ada era.
Ciutadans!
Eth sègle XIX ei gran; mès eth sègle XX serà erós.
Alavetz non i aurà arren que se retire ara anciana istòria; non s’aurà de crànher arren, coma aué, ua conquista, ua invasion, ua usurpacion, ua rivalitat de nacions a man armada, ua interrupcion de civilizacion per un maridatge de reis; non s’aurà de crànher un neishement enes tiranies ereditàries, un repartiment de pòbles acordat en congrèssi, ua desmembracion per en.honsament dera dinastia, un combat de dues religions en trapar-se cara a cara; non s’aurà ja de crànher era hame, era espleitacion, era prostitucion per misèria, era misèria per manca de trabalh, eth cadafalc, era guilhotina, es batalhes, e toti aguesti panatòris “deth dilhèu” ena sèuva des eveniments.
Regnarà era felicitat.
Eth gènre uman complirà era sua lei, coma eth glòb terrèstre complís era sua; era armonia entre era amna e er astre se restablirà; era amna gravitarà ar entorn dera vertat, coma er astre ar entorn dera lum.
Amics, era ora qu’èm e que vos parli, ei ua ora ombriua; mès que son atau es terribles condicions dera conquista der avier.
Ua revolucion qu’ei un peatge.
L’ac afirmam d’aguesta barralha estant.
D’a on gesserà eth crit d’amor, senon de naut de tot deth sacrifici?
Ò, frairs mèns!
Aciu ei eth ligam d’union des que pensen e des que patissen; aguesta barralha non ei hèta de calades, ne de bigues, ne de hèr vielh; qu’ei hèta de dus molons, un d’idies, er aute de dolors.
Era misèria trape en era çò d’ideau.
Eth dia s’abrace damb era net, e li ditz: “Vau a morir damb tu, tu vas a renéisher damb jo”.
D’aguesta sarrada abraçada de totes es afliccions surgente era fe.
Es patiments amien aciu era sua agonia e es idies era sua immortalitat.
Aguesta agonia e aguesta immortalitat se barrejaràn e formaràn era nòsta mòrt.
Frairs, eth que se morís aciu, se morís ena irradiacion der avier, e nosati baisham en ua hòssa illuminada pera auròra.
Enjolras s’arturèc; qu’ère mèsalèu ua interrupcion qu’era fin deth sòn discurs.
Es sòns pòts seguien botjant-se en silenci coma se contunhèsse parlant damb eth madeish e es sòns companhs, atentius e delirosi des sues paraules, non lo deishauen de uelh.
Non i auec aplaudiments, mès se parlèc en votz baisha pendent fòrça temps.
VI.- Mario esquiu, e Javert laconic.
Diguem çò que se passaue en pensament de Mario.
Mos cau tier en compde er estat dera sua amna.
Coma viem d’indicar, entada eth tot s’auie redusit a ua vision.
Es sues idies èren confuses.
Mario, tornem-ac a díder, se trapaue jos era ombra des granes ales tenebroses, dubèrtes sus es agonizants.
Sentie que se l’auie calat eth sepulcre ath laguens, e li semblaue qu’ère en aute costat deth mur, non vedent ja es cares des viui senon damb es uelhs d’un mòrt.
Com e per qué se trapaue aquiu eth senhor Fauchelevent?
Qué venguie a hèr ena barralha?
Mario non sagèc d’endonviar arren de tot aquerò, pr’amor qu’en èster pròpi dera nòsta desesperacion estener-se per tot çò que mos enròde, trapaue logic que toti venguessen a morir en aqueth lòc.
Pensèc, ça que la, en Cosette damb indicibla angónia.
Ath delà, eth senhor Fauchelevent non li parlèc, ne tansevolh lo guardèc, e enquia e tot semblèc non auer entenut arren quan Mario, lheuant era votz, didec: “Lo coneishi”.
Aguesta actitud deth senhor Fauchelevent aleugerie a Mario d’un gran pes, e enquia dideríem que li shautaue, se, tractant-se de taus impressions, se podesse tier aguesta paraula.
Que s’auie sentut tostemp incapable de parlar ad aqueth òme enigmatic, qu’ère entada eth, ath còp, equivòc e imponent.
Ath delà, hège fòrça temps que non l’auie vist; çò que, amassa damb era portadura timida e reservada de Mario, aumentaue encara mès era sua resèrva.
Es cinc òmes designadi gesseren dera barralha peth carreron de Mondetour, desguisadi perfectaments de gardes nacionaus.
Un d’eri partic plorant.
Toti, abans de partir, balhèren ua abraçada d’adiu as que se demorauen.
Quan aqueri cinc òmes, entornadi ena vida, partiren, Enjolras pensèc en sentenciat a mòrt, e entrèc ena sala der embaish.
Javert, estacat ath pau, semblaue cogitós.
Vòs quauquarren?, li preguntèc Enjolras.
Javert contestèc:
Quan m’aucitz?
Demora.
En aguest moment auem de besonh toti es nòsti cartoches.
Alavetz balhatz-me aigua.
Vòs quauquarren mès?, preguntèc de nauèth Enjolras.
Que sò mau en aguest pau, responec Javert.
Qu’auetz auut coratge de deishar-me passar aciu tota era net!
Estacatz-me coma volgatz, mès me pensi que non i aurà cap inconvenent que se m’estire coma aguest aute sus ua taula.
E damb un movement de cap indicaue eth cadavre deth senhor Mabeuf.
Rebrembatz-vo’n qu’ath hons dera sala i auie ua taula grana, a on s’auien honut bales e premanit cartoches, mès, plan, un còp emplegada tota era povora e premanidi toti es cartoches, aquera taula restaue liura.
Per orde d’Enjolras, quate insurrectes destaquèren a Javert deth pau, en tot amiar, mentretant, un aute, ua baioneta apuada sus eth sòn pièch.
Li deishèren es mans estacades darrèr, l’estaquèren es pès damb ua còrda prima, mès fòrta, de manèra que podesse hèr passi de quinze poces, coma se hè damb es que van a pujar en cadafalc, e se l’amièc entara taula deth hons, tient-lo aquiu, e estacant-lo perfèctaments pera mitat deth còs.
Entà màger seguretat, mejançant ua còrda fixada en còth, se higec ath sistèma de ligadures que li botaue ena impossiblitat d’escapar-se, aguesta sòrta de ligam, cridat enes presons gamarra, que vient deth cogòt, se bifurque en estomac e arribe enquias mans dempús d’auer passar entre es cames.
Tant qu’estacauen a Javert, un òme, en lumedan dera pòrta, lo campaue damb singulara atencion.
Era ombra que formaue aqueth òme hec virar eth cap a Javert.
Lheuèc es uelhs e arreconeishec a Jean Valjean.
Sense era mendre estrementida, les joquèc de nauèth damb orgulh e se limitèc a díder:
Qu’ei naturau.
VII.- De com era situacion s’anèc agreujant.
Eth dia auançaue rapidaments; mès es hièstres e es pòrtes s’estauen barrades.
Qu’ère era auròra, non eth desvelhament.
Es tropes, coma auem dit, auien desocupat er extrèm deth carrèr dera Chanvrerie, qu’en aguesti moments semblaue liure, e qu’autrejaue ath caminaire ua tranquillitat sinistra.
Eth carrèr de Sant Dionisi ère mut, atau qu’eth passèg des esfinxs en Tebas.
Ne un solet èsser viuent se vedie enes horcalhs qu’emblanquie un arrai de lum.
Arren i a tan lugubre coma aguesta claror des carrèrs desèrts.
Encara que non s’aubiraue ad arrés, ça que la, s’entenie.
Se notaue a bèra distància un movement misteriós.
Qu’ère evident qu’er instant critic ère a mand d’arribar.
Coma era vesilha, de nets, es centinèles se replegauen, mès aguest còp non ne restèc degun.
Enjolras, avisat peth centinèla que li calèc observar es Mercats, cranhent èster susprenut per aqueth costat, cuelhec ua resolucion grèu.
Manèc hèr ua auta barralha en petit carreron de Mondetour, qu’auie estat liure enquia alavetz.
Entad aquerò li calec desempeirar quauques mètres mès de carrèr.
D’aguesta sòrta, era barralha, tapiada en tres carrèrs, eth de Chanvrerie peth dauant, eth deth Cigne e eth Petit Truanderie pera quèrra, e eth de Mondetour pera dreta, ère lèu inexpugnabla; encara que de vertat, constitusie un fatau embarrament.
Auie tres fronts, mès cap gessuda.
Se distribusic a toti ua racion d’aiguardent.
Arren mès curiós qu’ua barralha premanint-se a recéber er atac.
Cadun aliste eth lòc coma en teatre.
S’ajacen, apuen es codes, s’emparen e enquia e tot quauqui uns hèn fautulhs damb es calades.
S’era cantoada d’ua paret shòrde, toti s’aluenhen d’era; se subergés un angle protector, ada eth s’acuelhen.
Molti se premanissen a lutar seigudi, en tot voler estar- se comòdes entà aucir e entà morir.
Ena funèsta guèrra de junh de 1848, un insurrècte qu’auie un afustatge terrible, e que hège huec d’ua terrassa estant, auie manat que li hessen a vier un fautulh ara manèra Voltaire, e en eth moric per un casco de mitralha.
Tanlèu eth cap ordene era accion de combat, toti es movements desordenadi cèssen.
Non mès empossades, non mès rondèus, non mès a desparts; tot çò que borís enes anims, convergís e se càmbie en ansietat, demorant era escometuda.
Abans deth perilh, ua barralha qu’ei eth caòs; pendent eth perilh, ei era disciplina.
Deth perilh nèish er orde.
Dès qu’Enjolras cuelhec era sua carabina de dus canons e se botèc en ua sòrta de merlet que s’auie reservat, toti carèren.
S’entenec un bronit de còps secs que ressonauen confusaments en tota era extension dera barralha.
Qu’ère que se montauen es fusilhs.
Per çò d’aute, regnaue aciu mès granesa d’animositat e mès confiança que jamès.
Er excès de sacrifici arrefortilhe; non auien ja cap esperança, mès les restaue era desesperacion.
Era desesperacion, darrèra arma qu’a viatges autrege era victòria; Virgili qu’ac a dit.
Es recursi suprèms emanen des resolucions extrèmes.
Embarcar-se ena mòrt, sòl èster a viatges era forma d’evitar eth naufragi, e era tapa deth taüt se convertís en aguest cas ena taula de sauvacion.
Non demorèren guaire temps.
Eth movement se comencèc a entener de manèra clara peth costat de Sant Leu, encara que non se retiraue ath deth prumèr atac.
Aguest còp eth carrinclar des cadies, er alarmant rumor d’ua massa, era trepidacion deth bronze en sautar sus er empeirat, espècia de sorrolh solemne, anoncièren que s’apressaue quauqua sinistra carcassa de hèr.
S’estrementiren es entralhes d’aqueri ancians e tranquils carrèrs, dubèrts e bastidi entara fecunda circulacion des interèssi e des idies, e non entà que rodèssen per eri damb monstruós estrepit es cars de guèrra.
Apareishec ua peça d’artilharia.
Es artilhèrs l’amiauen, plaçada ja sus es assemblatges, e sense er armon.
Dus d’aqueri anauen ath cant der afust, quate possauen es arròdes e d’auti seguien ara caisha.
Se vedie humejar era mecha alugada.
Huec!, cridèc Enjolras.
Tota era barralha hec huec, e era detonacion siguec espaventosa; ua tempèsta de hum enrodèc e escuric era pèça d’artilharia e as òmes.
Dempús de quauqui instants s’esbugassèc era broma, e eth canon e es òmes tornèren a campar.
Es artilhèrs venguien de plaçar-lo dauant dera barralha, doçaments, damb tota règla, sense cap precipitacion.
Non i auie ne un solet herit.
De seguit eth cap, emparant-se ena culassa entà lheuar eth tret, se metec a afustar eth canon damb era gravetat d’un astronòm qu’afuste er alongavistes.
Òsca pes artilhèrs!, cridèc Bossuet.
E tota era barralha aplaudic.
Un moment dempús, era pèça, perfèctaments plaçada ath miei deth carrèr, coma se didessem a shivau sus er arriuet, ère ja en bataria.
Se daurie dauant dera barralha ua formidabla boca.
Plan, plan!, didec Courfeyrac.
Aciu que ven çò de gròs.
Dempús deth còp de papir, era punhada.
Era armada esten era sua garra entà nosati.
Era barralha se senterà secodida fòrtaments.
Es fusilhs non hèn que paupar, eth canon agarre.
Qu’ei ua pèça de ueit, deth metòde modèrn, e de bronze, higec Combeferre.
Aguesta sòrta de pèces, per pòc que depasse era proporcion de dètz parts d’estanh en cent de coeire son expausades a crebar.
Er excès d’estanh les atendrís massa, e alavetz se forme escrauats ena audida.
Entà evitar aquerò, e poder forçar era carga, dilhèu calerie tornar entath procediment deth sègle XIV, e curbir extèrnaments era pèça damb un sistèma d’anèths d’acèr, sense sòudadura, dès era culassa enquias assemblatges.
Mentretant, se bote remèdi ad aguest defècte dera mielhor manèra possibla.
Entà conéisher a on son es escrauats dera audida deth canon, se hè usatge dera sonda; encara qu’ei mielhor tier era estela mobila de Gribeauval.
En sègle XVI, observèc Bossuet, se ralhauen es canons.
Òc, responec Combeferre, aquerò aumente era poténcia balistica, mès amendrís era precision deth tret.
En tret a cuerta distància, era trajectòria non a era tension deguda, e en tot exagerar-se era parabòla, eth camin deth projectil non ei pro rectilinèu entà poder herir es objèctes intermèdis, a maugrant d’èster un besonh deth combat, qu’era sua importància creish damb era proximitat der enemic e era precipitacion des trets.
Aguesta manca de tension de corba deth projectil enes canons ralhats deth sègle XVI s’estaue ena escassetat dera carga; e es cargues petites, enes maquines que parlam, son ua exigéncia des besonhs balistics, taus coma, per exemple, era conservacion des afusti.
En resumit, eth canon, aguest despòta, non pòt hèr tot çò que vò; era fòrça qu’ei ua grana feblesa.
Ua bala de canon non va a mès de sies centes lègues per ora, era lum ne recor setanta mil en ua menuta.
Autanta ei era superioritat de Jesucrist sus Napoleon.
Tornatz a cargar!, didec Enjolras.
Com receberie era carcassa dera barralha er atac dera artilharia?
Aguesta qu’ère era question.
Era ansietat ère prigonda en reduch.
Gessec eth tret, e sonèc era detonacion.
Present!, cridèc ua votz damb alegria.
Arribaue peth costat deth carrèr deth Cigne e auie estat escarrabilhat entà sautar era barralha accessòria qu’ère dauant deth laberint dera Petita Truanderie.
Gavroche costèc ena barralha mès efècte qu’era bala.
Aguesta s’auie perdut enes tarcums, artenhent coma molt trincar u arròda der omnibus e acabar damb era carreta vielha d’Anceau.
Es dera barralha, en veir aquerò, s’estarnèren d’arrir.
Contunhatz, didec Bossuet as artilhèrs.
VIII.- Era causa se met seriosa.
Toti enrodèren a Gavroche.
Qué vies a hèr aciu?
Tè, li responec eth tafurèl.
E vos?
E guardèc fixaments a Mario damb era sua gausardaria epica.
Es sòns uelhs s’agranien per efècte dera arrogànta luciditat que despenien es orbites.
Mario contunhèc damb un accent sevèr:
Qui t’a dit que tornèsses?
Supausi qu’auràs autrejat era mia carta.
Non deishaue d’escoder-li a Gavroche çò de passat damb aquera carta: pr’amor que, damb era prèssa de tornar entara barralha, mèsalèu qu’autrejar-la, çò que hec siguec des.hèr-se d’era.
Non podie mens que dider-se ath sòn laguens que l’auie fidat damb sobrada leugeresa ad aqueth desconeishut, qu’eth sòn ròstre non artenhec ne tansevolhe distinguir a maugrat d’amiar descubèrta era cara.
En resumit, se repotegaue interioraments, e cranhie es cargues que Mario li podesse hèr.
Entà gésser deth trebuc alistèc eth miei mès simple, que siguec eth de mentir abominablaments.
Ciutadan, autregè era carta ath portèr.
Mario, en enviar aquera carta, s’auie prepausat dues causes: dider-se adiu de Cosette, e sauvar a Gavroche.
Qu’auec d’acontentar-se damb era mitat de çò que volie.
Era enviada dera sua carta e era preséncia deth senhor Fauchelevent ena barralha, qu’aufrien ua cèrta correlacion, que non deishèc de presentar-se ath sòn esperit, e li didec a Gavroche, en tot mostrar-li ad aqueth:
Coneishes ad aqueth òme?
Non, responec Gavroche.
Es confuses e fèbles conjectures qu’auien començat a formar-se en esperit de Mario, s’esbugassèren.
Dilhèu coneishie eth es opinions deth senhor Fauchelevent?
Plan ben poirie èster republican e d’aciu era sua preséncia en lòc de combat.
Gavroche ère ja en aute extrèm dera barralha, cridant:
Eth mèn fusilh!
Courfeyrac ordenèc que l’ac autregèssen.
Gavroche avertic as “camarades” (atau les cridaue) qu’eth blocatge dera barralha ère causa hèta; qu’ada eth l’auie costat fòrça arribar.
Un batalhon de linha, qu’es sòns pabalhons èren ena Petita Truanderie, tenguie ocupada era gessuda deth carrèr deth Cigne; e per aute costat, era garda municipau, que s’auie calat en carrèr de Predicadors.
Dauant i auie era majoritat dera armada.
Quan auec balhat aguestes notícies, higec Gavroche:
Vos balhi eth permís entà que les fotetz fòrt.
Ua companhia d’infantaria de linha ocupèc er extrèm deth carrèr, darrèr dera peça.
Es soldats desempeirauen era cauçada e bastien aquiu damb calades ua paret baisha, espècia de parapet, depassaue es dètz-e-ueit poses de nautada, e daue tath front dera barralha.
En angle quèr d’aguest parapet se vedie eth cap d’un batalhon des entorns, format en colomna barrada en carrèr de Sant Dionisi.
Enjolras, dès eth sòn guardadèr, credec enténer aguest bronit particular que se hè en trèir dera mala es caishes de mitralha e vedec ath cap cambiar er afustatge e inclinar leugèraments era boca deth canon tara quèrra.
Dempús, es artilhèrs se meteren a cargar era pèça.
Eth cap madeish cuelhec eth detonador e se l’apressèc ena aurelha.
Baishatz eth cap!, cridèc Enjolras.
Toti de jolhs ena barralha!
Seguint atau, era barralha lèu lèu serie destruida.
I auec un rumor de consternacion.
Empachem aumens era dusau mitralhada, didec Enjolras.
Eth cap ère un polit sergent d’artilharia, joen, ròi, de ròstre tranquil, damb aguesta mina intelligenta pròpia dera arma predestinada e terribla, qu’a truca de perfeccionar-se en orror, li cau acabar entà aucir ena guèrra.
Combeferre, de pès ath cant d’Enjolras, guardaue ad aqueth joen.
Quin malastre!, didec.
Be ne son d’orribles aguesti masèls!
Fin finau, quan non i age reis, non i aurà guèrres.
Enjolras, tu afustes ad aguest sergent, mès non lo guardes.
Imagina-te a un polit joen.
Qu’ei intrepid non i a cap de dobte, se ve que pense.
Son plan instruits aguesti artilhèrs.
Qu’aurà pair, mair, familha; solide deu estimar.
Represente uns vint-e-cinc ans.
Que poirie èster eth tòn frair.
N’ei, didec Enjolras.
Òc, seguic Combeferre, e tanben eth mèn.
Non l’aucim, donc.
Dèisha-me.
Çò qu’ei de besonh, ei de besonh.
E ua lèrma rodèc doçaments pes caròles de marme d’Enjolras.
Ath còp sarrèc eth gisclet dera sua carabina e gessec eth tret.
Er artilhèr virèc dus còps sus eth madeish, estiradi es braci e quilhat eth cap coma entà aspirar aire; dempús queiguec de costat sus era peça, sense tornar a botjar- se.
Li gessie dera esquia un arriuet de sang.
Era bala l’auie trauessat eth pièch de costat a costat.
Qu’ère mòrt.
Se crotzauen es avisi ena barralha.
Era pèça d’artilharia anaue a començar de nauèth, e damb aquera mitralha tot que s’aurie acabat en un quart d’ora.
Qu’ère absoludaments de besonh amortir es trets.
Mos cau méter aquiu un matalàs, didec Enjolras.
Non n’auem cap, responec Combeferre.
Les tien es heridi.
Jean Valjean seigut en un cantoada dera tauèrna, damb es fusilh entre es cames, non auie cuelhut partida enquia alavetz en arren de çò que se passaue.
Semblaue non enténer as combatents que didien, en tot referir-se ada eth.
Un fusilh inutil.
En balhar era orde Enjolras, Jean Valjean se lheuèc.
Rebrembarà eth lector que quan arribèc eth revolum de gent en carrèr dera Chanvrerie, ua vielha, per pòur as bales, auie penjat dera hièstra un matalàs, Aguesta hièstra pertanhie a un humarau e ère sus eth losat d’ua casa de sies estatges, un shinhau dehòra dera barralha.
Eth matalàs, botat de trauèrs, e apuat per dejós sus dus paus der estieneder de ròba, ère sostengut per dessús per dues còrdes, que semblauen, de luenh estant, dus hius, estacadi a claus fixi en lumedan deth humarau.
Se vedien pro ben es dues còrdes, coma se siguessen dus peus.
Valjean.
Enjolras, que venguie de cargar de nauèth era sua, l’ac autregec.
Jean Valjean afustèc ath humarau e tirèc.
Ua des còrdes èra trincada, e eth matalàs non penjaue ja que d’un hiu.
Jean Valjean tirèc eth dusau tret, e era dusau còrda tumèc contra es veires deth humarau.
Eth matalàs s’esguitlèc entre es du paus der estieneder e queiguec en carrèr.
Era barralha aplaudic.
Toti cridèren:
Un matalàs!
Un matalàs!
Òc, didec Combeferre, mès qui se lo harà a vier?
Eth matalàs auie queigut, plan, dehòra dera barralha, entre es assetjadi e es assetjadors; e coma qu’era mòrt deth sergent d’artilharia auie exasperat ara tropa, es soldats, de hège uns moments, s’auien estirat capenjós darrèr dera linha de calades quilhada per eri; e entà suplir eth silenci forçós dera pèça, auien daurit huec contra era barralha.
Es insurrèctes non responien ad aquera descarga de fusilhs, pr’amor d’estauviar era municion.
Era fusilhada tumaue contra era barralha; mès aumplie de bales eth carrèr, qu’auie un aspècte terrible.
Jean Valjean gessec pera henuda, entrèc en carrèr, trauessèc aqueth auracan de bales, venguec en matalàs, lo cuelhec, se lo metec ena esquia, e entornèc entara barralha.
Hèt aquerò, se demorèc era descarga de mitralha.
Non se tardèc guaire.
Eth canon vomeguèc damb un bram era sua carga, mès que non auec repompit.
Era mitralha s’amortesic en matalàs.
S’auie artenhut er efècte previst, e era barralha s’auie sauvat.
Bossuet campaue e arrie.
Qu’ei immorau, exclamèc, qu’un matalàs age tan grana vertut!
Qu’ei era capitada dera feblesa contra era fòrça!
Mès, totun aquerò, òsca peth matalàs qu’anulle es cascos dera mitralha.
X.- Auròra.
En aqueth moment se desvelhaue Cosette.
Era sua cramba ère estreta, apraiada, discrèta, damb ua grana hièstra entà orient, que daue ath pati interior dera casa.
Cosette non sabie arren de çò que se passaue en París.
Non ère aquiu era vesilha, e ja s’auie retirat en sòn quarto quan era tia Santos didec: “Semble que i a rambalh”.
Dormic pòques ores, mès fòrça ben.
Auec agradius sauneis, contribusint dilhèu ad aquerò era blancor deth sòn lhet.
Se l’auie apareishut Mario negat de claror, e coma qu’en desvelhar-se li daue eth solei enes uelhs, s’imaginèc que seguie soniant.
Eth sòn prumèr pensament quan gessec d’aquera fantasia, siguec d’alegria.
Cosette se sentic tranquilla.
Experimentaue, coma Jean Valjean quauques ores abans, aguesta reaccion dera amna que non vò, ne peth mau de morir, eth malastre; e se metec damb totes es sues fòrces a demorar, sense saber se per qué.
Còp sec l’assautèc ua angónia indicibla.
Hège tres dies que non auie vist a Mario!
Mès pensèc qu’aurie recebut era sua carta, que sabie a on ère, e que, coma qu’ère esdegat, traparie era manèra d’apressar-se ada era, e plan lèu, dilhèu aguest madeish maitin.
Qu’ère ja eth dia fòrça clar, mès per çò dera disposicion orizontau der arrai de lum, pensèc que trincaue eth dia.
Li calie lheuar-se, donc, entà recéber a Mario.
Sentie que l’ère impossible víuer sense Mario, e li semblaue pro rason aguesta entà que venguesse.
Non auie cap de trebuc.
Er argument qu’ère concludent.
Que ja amiaue tres dies de patiment!
Tres dies sense veir a Mario!
Atrocitat inaudida!
Diu que l’auie volut hèr a temptar, mès era pròva s’auie acabat, e Mario arribarie, amiant bones naues.
Atau ei era joenesa, se shugue lèu es uelhs, e en tot considerar inutil eth dolor, non l’accèpte.
Era joenesa ei er arridolet der avier dauant d’un desconeishut, dauant d’un madeish.
Arren entada era mès naturau qu’èster erosa; semble qu’era sua respiracion ei formada d’esperança.
Per çò d’aute, Cosette non podie rebrembar çò que Mario l’auie dit a prepaus d’aquera abséncia, que solet s’auie de tardar un dia, ne com l’ac auie explicat.
I a pensaments que se divertissen dera madeisha manèra a compde nòste, en tot amagar-se en ua crambeta deth cervèth.
En vaganaut correm ath sòn darrèr; era memòria non artenh a cuélher ar hugitiu.
Cosette non deishaue de sénter un cèrt despièch en notar qu’eth rebrembe l’ère rebèl, pr’amor que jutjaue criminau, en era, eth desbrembe des paraules que Mario auie prononciat.
Se pòt, en bèth cas, introdusir ath lector ena cramba noviau, mès non en dormitòri d’ua vèrge.
A penes gausarie de hè’c eth vers, e non ac a de sajar ne tansevolhe era pròsa.
Qu’ei er interior d’ua flor encara barrada; ei era blancor ena ombra; ei era cellula intima d’un encara non dubèrt liri, qu’er òme non a de guardar mentre non l’age guardat eth solei.
Era hemna, encara capuret, qu’ei sagrada.
Era jaça innocenta que se desnishe era adorabla seminudesa qu’a pòur d’era madeisha, eth blanc pè que se refúgie ena pantofla, era gòrja que se vele dauant d’un miralh, coma s’eth miralh auesse uelhs, era camisa que s’esdègue a pujar e a amagar es espatles ath mendre bronit d’un mòble que carrincle, o d’un car que passe, es cintes estacades, es crochets cordadi, es cordons estacadi, era estrementida deth hered e deth pudor, era espècia d’espant que hèn veir toti es movements, era inquietud lèu alada a on arren i a tà crànher, es fases successiues deth vestit tan beròies coma es brometes dera auròra; totes aguestes causes que non ei convenent descriuer-les, e ja ei pro solet d’indicar-les.
Era guardada der òme li cau mostrar-se encara mès religiosa dauant d’ua joena que ges deth lhet que dauant d’ua estela que campe en orizon.
Era possibilitat d’arténher s’a de convertir en un aument deth respècte.
Era borra deth percec, eth povàs dera prua, eth radiant cristau dera nhèu, era ala dera parpalhòla espovasada de plumes, son objèctes grossièrs se se comparen damb aguesta castetat qu’encara non sap qu’ei casta.
Era joena qu’ei un esbòç de sòmi, e non ei encara ua estatua.
Era sua cramba s’amague ena part ombriua der ideau.
Er indiscrèt tacte dera guardada materialize aguesta vaga penombra.
Contemplar, en aguest cas, qu’ei profanar.
Un conde orientau ditz que Diu auie hèt blanca ara ròsa; mès qu’en auer- la campat Adan en moment d’entredaurir-se cuelhec vergonha e se botèc rosada.
Nosati èm des que se senten cuelhudi dauant des joenes e des flors, pr’amor que les jutjam dignes de veneracion.
Cosette se vestic de seguit e se pientèc, causa qu’ère plan simpla en aqueth moment, pr’amor qu’alavetz non se crespauen eth peu damb coishinets ne se metien crinolines en cap.
Dempús dauric era hièstra e campèc ar entorn, demorant veir un tròç de carrèr, ua cantoada de casa o d’empeirat, e veir en era a Mario.
Mès que non se vedie arren de çò que se passaue dehòra, donques qu’eth pati interior ère enrodat de parets, e sense mès gessuda qu’uns jardins.
Cosette didec qu’aqueri jardins èren òrres, e per prumèr còp ena sua vida li semblèren lèges es flors.
Plan mès l’aurie shautat veir eth mendre tròç de carrèr, e atau cuelhec era decision de dirigir es uelhs entath cèu, coma se credesse que Mario podie tanben vier d’aquiu.
De ressabuda comencèc a plorar; e non ère efècte dera emocion dera sua amna, senon conseqüéncia des esperances agotades, resultat dera sua situacion.
Sentec confusaments sabi pas se qué d’orrible, d’aguestes visions qu’amie er aire en eth; e didec ath sòn laguens que non ère segura d’arren; que perder-se de vista ère, totun, perder-se; e era idia de qué Mario podesse vier entada era deth cèu se l’acodic non ja damb colors agradius, senon lugubres.
Toti dormien encara ena casa.
Regnaue un silenci de província e non s’auie daurit cap hiestron.
Era portaria ère barrada.
Era tia Santos encara non s’auie lheuat, e Cosette supausèc naturauments que se passarie madeish damb sa pair.
Qu’ère de besonh tot aquerò qu’auie patit, e aquerò qu’alavetz patie, entà qualificar ath sòn laguens ad aguest de dolent, per auer-la hèt a vier aciu; mès, compdaue damb Mario, pr’amor qu’er eclipsi d’aguesta lum ère impossible tu per tu.
Qu’èren es trets deth canon contra era barralha.
I auie, a pòqui pès per dejós dera hièstra de Cosette, ena anciana cornissa nera dera paret, un nin d’irongletes, un shinhau gessent, de sòrta que se podie, de naut estant, veir er interior d’aqueth petit paradís.
Era mair, alavetz, caperaue damb es ales en forma de ventalh, as sòns hilhets, e eth pair volatejaue, anaue, tornaue, hènt-se a vier en bec minjar e punets.
Eth gessent dia dauraue aqueth erós nin; era grana lei, “Multiplicatz-vos”, se vedie aquiu arridolenta e augusta, banhant era glòria deth maitin eth doç mistèri.
Cosette, damb es peus negadi de solei e era amna plia de quimères, illuminada laguens per amor, e dehòra pera auròra, s’inclinèc mecanicaments; e lèu sense gausar cohessar que pensaue ath còp en Mario, se metec a guardar aqueri audèths, aquera familha, aqueth mascle e aquera femèla, aquera mair e aqueri hilhs, damb aguesta prigonda inquietud qu’es nins còsten enes vèrges.
XI.- Eth tret de fusilh precís e que non aucís ad arrés.
Eth huec dera tropa contunhaue, en tot alternar era fusilharia e era mitralha, sense guaire mau, a tot darrèr.
Solet patie era part nauta dera façada de Corinto; de man en man anaue perdent era sua forma era hièstra deth prumèr estatge e es humaraus deth losat, crivilhadi de cascos de mitralha e de bales.
Es combatents plaçadi aquiu les calec anar-se’n.
Per çò d’aute, aguesta qu’ei era tactica que s’obsèrve enes atacs as barralhes; se tire pendent fòrça temps, pr’amor d’agotar es municions des insurrèctes, se quèn ena fauta de respòner as trets.
Quan se coneish, per çò der amendriment d’aguesti, que ja non an bales ne povora, se hè er assaut.
Enjolras non auie queigut en param, e era barralha non responie.
A cada descarga, Gavroche se uedaue era gauta damb era lenga, senhau de gran mensprètz.
Plan, didie, esbocinatz era tela, pr’amor qu’auem besonh de bendes.
Que vies a èster difús, praube òme.
Ena batalha que i a mistèris coma en balh de masques.
Probablaments eth silenci deth reduch començaue a costar inquietud entre es assetjaires, e eth temor de quauque incident imprevist ahisquèc en eri eth desir de veir clar ath trauèrs d’aqueth molon de calades e de saber çò que se passaue darrèr d’aquera paret impassibla que recebie es trets sense dignar-se respóner.
Còp sec, es insurrèctes campèren un casco que reflectie es arrais deth solei en losat d’ua casa vesia.
Qu’ère un pompièr que, emparat en ua humeneja, semblaue èster aquiu de centinèla, dominant damb era sua guardada tota era barralha.
Qu’ei un testimòni incomòde, didec Enjolras.
Jean Valjean auie entornat era carabina a Enjolras, mès qu’auie eth sòn fusilh.
Sense badar boca, afustèc ath pompièr, e ua segonda dempús, eth casco, herit pera bala queiguec damb estrepit en carrèr.
Eth pompièr espaurit s’aluenhèc ath mès córrer.
Lo substituic un aute observador.
Qu’ère oficiau.
Er oficiau non persutèc mès, en tot desparéisher damb era madeisha rapiditat qu’eth pompièr.
Aguest còp se comprenec er advertiment, e arrés remplacèc ad aqueri dus.
Que s’auie renonciat a espiar era barralha.
Valjean.
Jean Valjean non responec.
XII.- Eth desorde, partidari der orde.
Bossuet didec en votz baisha a Combeferre:
Non a responut ara mia pregunta.
Qu’ei un òme que hè eth ben a trets, observèc Combeferre.
Es que sauven quauque rebrembe d’aguesta epòca, ja luenhana, se’n saben de qué era garda nacionau des entorns combatec valerosaments contra es insurreccions.
Se mostrèc particularaments acarnassida e intrepida enes jordades de junh de 1832.
Es boni tauernèrs de París e des entorns, establiments deishaue era revòuta sense parròquia, qu’es sòns s’enforismauen dauant der espectacle dera sua sala de balh desèrta, en tot sacrificar-se en per der orde representat pera tauèrna de baisha categoria.
En aqueth temps, vulgar e eroïc ath còp, dauant des idies qu’auien es sòns cavalièrs, se quilhauen es sòns interèssi damb es sòns paladins.
Eth prosaïsme deth motiu non treiguie arren ara bravura deth movement.
Es banquèrs, en veir amendrir es sòns molons d’escuts, entonauen era Marselhesa.
Se vessaue liricaments era sang en per deth taulatge, defenent damb afogadura lacedemonica era botiga, aguest immens diminutiu dera patria.
Ath hons, mos ac cau reconéisher, tot qu’ère grèu aquiu.
Es elements sociaus entrauen ena luta, tant qu’arribe entada eri eth dia d’entrar en equilibri.
Ua auta des causes que caracterizauen aquera epòca ère era anarquia barrejada damb eth governamentalisme (nòm barbar deth partit corrècte).
Se defenie er orde damb disciplina.
Eth tambor tocaue ara crida de pic, per orde o caprici de tau o quau coronèl dera Garda Nacionau; eth capitan Tau marchaue entath combat per inspiracion; eth garda nacionau Quau gessie entath camp en favor dera sua idia e pelejaue ara sua.
Enes moments de crisi, enes jornades, se seguie mens es conselhs des caps qu’es des instints.
Que i auie ena armada der orde vertadèrs guerrilhèrs, es uns d’espada, coma Fannicot; es auti de pluma, coma Enric Fonfrede.
Era civilizacion, representada malerosaments en aquera epòca, mèsalèu per un ensems d’interèssi, que per un grop de principis, ère, o se credie, en perilh e lançaue eth crit d’alarma.
A viatges, era afogadura arribaue enquiara exterminacion.
Un piquet dera Garda Nacionau se constituie per autoritat privada, en conselh de guèrra, e jutjaue e executaue en cinc menutes as insurrèctes que queiguien presoèrs.
Un tribunau improvisat d’aguesta sòrta jutgèc e condemnèc a Joan Prouvaire.
Herotja lei de Lynch, que cap partit a eth dret de lançar en cara as auti, donques qu’atau s’aplique pera republica en America, coma pera monarquia en Euròpa.
Se complicaue aguesta lei de Lynch damb es enganhes que daue lòc.
Un cèrt dia de revòuta, un joen poèta, cridat Pau Amand Garnier, siguec acaçat ena Plaça Reiau per un soldat damb era baioneta calada e non podec evitar era mòrt senon refugiant-se ena pòrta- cochera deth numèro 6.
S’entenie cridar: “Ad aguest, qu’ei sansimonian!”, e lo volien aucir.
Eth 6 de junh de 1832, ua companhia de gardes nacionaus des entorns, que comandaue eth capitan Fannicot, se hec deimar per pur caprici en carrèr dera Chanvrerie.
Eth hèt, encara qu’estranh, cònste en sumari format a conseqüéncia d’aquera insurreccion.
Eth capitan Fannicot, ciutadan impacient e gausat, espècia de guerrilhèr der orde, d’aguesti que viem de caracterizar, fanatic e indomdat partidari deth govèrn, non se podec tier deth gust de hèr huec abans dera ora fixada, e dera ambicion de cuélher era barralha eth solet, ei a díder, damb era sua companhia.
Exasperat pera aparicion successiua dera bandèra ròia e dera levita vielha de Mabeuf, que cuelhec pera bandèra nera, criticaue en votz nauta as generaus e as caps des còssi, que, amassadi en conselh, non credien arribat encara eth moment der assaut definitiu e deishauen, sivans era frasa celèbra d’un d’eri, “coder-se era insurreccion ena sua pròpia saussa”.
Per çò que hè ada eth, li semblaue era barralha ja prèsta; e coma ei naturau, qu’aquerò qu’ei prèst quèigue, ac volec sajar.
Comandaue a òmes tan decididi coma eth, a “furiosi”, segontes era expression d’un testimòni.
Quan mens se demoraue, eth capitan lancèc ara sua gent contra era barralha.
Aguest movement, executat damb mielhor desir qu’estratégia, li costèc car ara companhia de Fannicot.
Abans qu’arribèsse enes dus tèrci deth carrèr, ua descarga generau dera barralha la recebec, e quate des mès audaci que corrien en cap, sigueren mòrts, a usclar pèth, ath pè madeish deth reduch.
Alavetz, aqueth peloton de gardes nacionaus, valents, mès sense era tenacitat militara, li calec arrecular, dempús de quauque trantalhament, deishant ath sòn darrèr quinze cadavres.
Aqueth instant de trantalhada dèc temps as insurrectes tà tornar a cargar es armes, e ua auta descarga, plan mortifèra, artenhec ara companhia abans que podesse virar era cantoada deth carrèr, qu’ère eth sòn arrecès.
Pendent un moment se vedec cuelhuda entre dues mitralhes e recebec eth huec deth canon, qu’en non auer orde en contra, seguie damb es sòns trets.
Er intrepid e imprudent Fannicot siguec ua des victimes d’aguesta mitralha.
L’aucic eth canon, ei a díder, er orde.
Aguest atac, mès furiós que formau, irritèc a Enjolras.
Pècs!, cridèc.
Enjolras parlaue coma vertadèr generau dera revòuta.
Era insurreccion e era repression non luten damb es madeishes armes.
Era insurreccion, que s’agòte lèu, non a senon un numèro limitat de trets e de combatents.
Qu’ei impossible remplaçar ua cartuchèra que se uede, o un òme que crèbe.
Era repression, coma que compde damb era armada, non se tie des òmes; e coma qu’a eth parc de Vincennes, que l’ei parièr degalhar povora e bales.
Era repression dispause de tanti regiments coma defensors i a ena barralha, e de tanti arsenaus coma cartuchères tien es insurrèctes.
Que son, donc, lutes d’un contra cent, qu’acaben tostemps esbauçant era barralha; Se non ei qu’era revolucion, surgentant ara valenta, non vengue a lançar ena balança era sua ahlamada espada d’arcàngel.
XIII.
Clarors passatgères.
En caòs de sentiments e passions que defenen ua barralha, que se trape de tot; valentia, joenesa, orgulh, entosiasme, ideau, convicccion, acarnissament de jogaire, e mès que mès, intermiténcies d’esperança.
Ua d’aguestes intermiténcies, ua d’aguestes vagues estrementides d’esperança, s’experimentèc, còp sec, quan mens se pensaue, ena barralha dera Chanvrerie.
Qu’ei sabut qu’en maitin deth 6 de junh era insurreccion auec pendent ua o dues ores, ua cèrta recrudescéncia.
Era obstinacion dera campana de Sant Merry ahisquèc quauques illusions.
Enes carrèrs de Poirier e de Gravilliers se comencèren a quilhar barralhes.
Dauant dera pòrta de Sant Martin, un joen, armat damb ua carabina, ataquèc, solet, a un esquadron de cavalaria.
Ath descubèrt, ath miei deth baloard, botèc un jolh en solèr, afustèc, tirèc, aucic ath que manaue er esquadron, e tornèc dident: “Un aute mès que ja non mos harà cap de mau”.
Siguec guinhauetejat.
En carrèr de Sant Dionisi, ua hemna plaçada darrèr d’ua hièstra miei barrada hège huec contra era garda municipau; en cada tret se vedien tremolar es huelhes dera hièstra.
Un gojat de catorze ans qu’amiaue es pòches plies de cartuches, siguec agarrat en carrèr dera Cossonnerie.
Diuèrsi còssi dera Garda sigueren atacadi.
Ena entrada deth carrèr Bertin-Poirée, un huec de fusilharia plan viu, e totafèt imprevist, acuelhec a un regiment de coirassadi, qu’ath sòn cap marchaue eth generau Cavaignac de Baragne.
En carrèr Planche- Mibray, se lancèren des darrèrs estatges, sus era tropa, testi d’argila vielha e utisi de codina, çò qu’ère un mau senhau; autant que, en comunicar-li aguest hèt ath mariscau Soult, eth veteran de Napoleon se metec cogitós en tot brembar-se’n dera frasa de Suchet en Saragossa: “Qu’èm perdudi quan es vielhes mos lancen es sòns orinaus sus eth cap”.
S’ajornèc entà dempús de qué aguesti bualhs s’amortèssen er atac as barralhes Maubuée, Chanvrerie e Sant Marry, pr’amor d’auer-se-les a veir damb eres soletes, e d’acabar fin finau damb tot.
Se lancèren colomnes entàs carrèrs a on i auie fermentacion, escampant es grani, escorcolhant es petits, a dreta e quèrra, ja damb precaucion e lentor, ja ath pas de carga.
Era tropa esbauçaue es pòrtes des cases d’a on auien hèt huec, e ath còp piquets de cavalaria escampilhauen as grops des baloards.
Non se hèc aguesta repression sense ramblah, sense aguest estrepit tumultuós, pròpi des patacs entre era armada e eth pòble.
Aquerò ère çò que percebie Enjolras enes intervaus dera fusilharia e dera mitralha.
Auie vist, ath delà, passar pera cantoada deth carrèr heridi en baiards, e didec a Courfeyrac:
Aguesti heridi non son d’aciu.
Era esperança se tardèc pòc; aquera claror non s’estèc a eclipsar-se.
En mens de mieja ora, çò qu’auie en aire s’esbugassèc; siguec coma un relampit sense pericle, e es insurrèctes senteren tornar a quèir sus eri aguesta espècia de lausa de plom qu’era indiferéncia deth pòble lance sus es que s’encabornien a resistir, ja abandonadi.
S’auie avortat eth movement generau, que semblèc aubirar-se vagaments; e atau, era atencion deth ministre dera Guèrra e era estratégia des generaus podie concentrar-se ja enes tres o quate barralhes qu’encara resistien.
Eth solei pujaue en orizon.
Un insurrècte interpelèc a Enjolras:
Qu’auem hame.
De vertat vam a morir aciu sense minjar?
XIV.- A on se liegerà eth nòm dera aimanta d’Enjolras.
Courfeyrac, seigut ena sua calada ath cant d’Enjolras, seguie escarnint ath canon, e cada còp que passaue, damb eth sòn monstruós tapatge, aguesta ombriua broma de projectils que se cridaue era mitralha, li lançaue ua glopassada d’escarnis.
Aquerò que non ei un tron, ei tosssiquèra.
E toti arrien ath sòn entorn.
Courfeyrac e Bossuet, qu’era sua animositat s’aumentaue damb eth perilh, substituien, coma era senhora Scarron, era galejada per aliment, e a manca de vin, abocauen a toti alegria.
Qu’admiri a Enjolras, didie Bossuet.
Era sua impassibla temeritat me meravilhe.
Que s’està solet, e plan per aquerò dilhèu ei un shinhau trist.
Enjolras se planh dera sua granor, que l’obligue a estar-se veude.
Toti nosati auem, mès o mens, aimantes que mos tornen lhòcos, ei a díder, valents.
Quan s’està encamardat coma un tigre, non ei estranh que se pelege coma un leon.
Atau mos resvenjam des males passades que mos jòguen es senhores grisetes.
Roldan se hè aucir entà dar-li un desengust a Angelica.
Toti es nòsti actes eroïcs vien des nòstes hemnes.
Un òme sense hemna qu’ei ua pistòla sense pèira; era hemna ei qui hè disparar ar òme.
Plan, donc: Enjolras non a hemna: non ei encamardat, e totun aquerò, trape era manèra d’èster intrepid.
Qu’ei ua causa inaudida, poder èster hered coma era nhèu e gausat coma eth huec.
Non auie acabat encara d’arrir Bossuet, quan Courfeyrac cridèc:
Nauetat!
E damb era votz d’un portièr en acte d’anonciar, higec:
Me cridi Pèça de Ueit.
Plan que òc, un nau personatge venguie de gésser ena scèna.
Damb aquerò començaue ja a aparéisher eth desenlaç.
Dempús, es dues pèces, perfèctaments servides, tirauen de cara ath reduch, e es descargues barrades de batalhon de linha e deth des entorns protegien ara artilharia.
S’entenien tanben canonades a cèrta distància; e se passaue que, ath còp qu’aguestes dues pèces s’acarnassien ena barralha deth carrèr dera Chanvrerie, ues autes dues boques de huec, ua en carrèr de Sant Dionisi e era auta en carrèr Aubry-le-Boucher, crivilhauen eth reduch de Sant Merry.
Es quate canons hègen resson lugubraments.
Es gossets ombrius dera guèrra se responien mutuauments damb es sòns idòls.
Chanvrerie, ua tiraue damb mitralha e era auta damb bala.
Aguesta darrèra auie er afustatge un shinhau mès naut, e eth tret ère calculat de sòrta qu’era bala herisse era extremitat dera aresta superiora dera barralha, la hesse quèir, e lancèsse es tròci des calades sus es insurrèstes coma se siguessen cascos de mitralha.
Aguesta direccion deth tret auie coma objècte aluenhar as combatents deth dessús deth reduch, en tot obligar-les a agropar-se en interior; ei a díder, qu’aquerò anonciaue er assaut.
Un còp esforiadi es combatents de naut dera barralha pes bales, e des hièstres dera tauèrna pera mitralha, es colomnes d’atac poirien auançar peth carrèr sense que les afustèssen, e dilhèu enquia e tot sense èster vistes, escalar rapidaments eth reduch, coma era net anteriora, e dilhèu cuelher-lo ara suspresa.
Toti èren prèsti.
Era barralha que pendent tant de temps s’auie tengut silenciosa, hec huec desesperadaments en tot succedir-se sèt o ueit descargues damb ua sòrta de ràbia barrejada d’alegria; eth carrèr s’aumplic d’un hum plan espés; e ath cap de quauques menutes per entre aqueth bromadís henut d’ahlames se podec distinguir confusaments as dues tresaus parts des artilhèrs estiradi jos es arròdes des canons.
Que vam ben, didec Bossuet a Enjolras.
Victòria!
Enjolras, botjant eth cap, responec:
Semble que Gavroche entenec açò darrèr.
XV.- Gavroche dehòra dera barralha.
Gavroche auie cuelhut dera tauèrna un tistèr d’aqueri que se tien entà botar botelhes, e gessent pera henuda, s’ocupaue tranquillaments en uedar en sòn tistèr es catuchères des gardes nacionaus mòrts en declive deth reduch.
Qué hès aquiu?, didec Courfeyrac.
Gavroche lheuèc eth cap.
Ciutadan, aumplisqui eth mèn tistèr.
Non ves era mitralha?
Gravroche responec:
Qu’ei parièr; que plò.
Qué mès?
Li cridèc Courfeyrac:
Entra!
De seguit!
E, en un bot, se calèc en carrèr.
Coma uns vint d’aguesti jadien aciu e delà en tota era longada deth carrèr, sus er empeirat; qu’èren vint cartuchères entà Gavroche, e ua provision de cartuches entara barralha.
Eth hum formaue en carrèr coma un bromadís.
Qui que sigue qu’age vist ua broma en un carís de montanhes, entre dues nautades perpendiculares, se pòt imaginar aqueth hum embarrat e coma condensat per dues ombriues linhes de cases nautes.
Pujaue tot doç e se renauie de contunh, en tot resultar d’aquerò ua escurina graduau, qu’envolopaue era lum deth solei ath miei deth dia.
Es combatents se distinguien a penes d’un extrèm ar aute deth carrèr, a maugrat dera braca distància que i auie.
Jos es plecs d’aqueth vel de hum, e gràcies ara sua petitesa, podec auançar peth carrèr sense que lo vedessen, e desocupar es sèt o ueit prumères cartuchères sense guaire perilh.
S’arrossegaue capenjós, caminaue a quate pautes, cuelhie eth tistèr damb es dents, se retorcie, s’esguitlaue, ondulaue, serpejaue d’un cadavre en aute e uedaue era cartuchèra coma un monard daurís un nòde.
Dera barralha estant, a maugrat d’èster encara pro apròp, non gausauen cridar-li que tornèsse, per pòur de cridar era atencion entada eth.
Ena pòcha deth cadavre d’un caporau trapèc un salèr de povora.
Entara set, didec en tot sauvar-lo-se.
A truca de seguir auançant, arribèc a on era broma dera fusilharia venguie a èster transparenta, autant qu’es tiradors dera tropa de linha, caladi darrèr deth sòn parapet de calades e es deth batalhon des entorns en angle deth carrèr, notèren que se botjaue quauquarren entre eth hum.
Dimònis!, didec Gavroche.
M’aucissen as mèns mòrts.
Ua auta bala arrinquèc bualhs der empeirat ath sòn costat.
S’un ei lèg en Nanterre, eth tòrt ei de Voltaire; e se ne sò o non, eth tòrt ei de Rousseau.
De seguit cuelhec eth tistèr, tornèc entada eth, sense pèrder ne un solet des cartuches qu’auien queigut en solèr e sense pòur des trets, anèc a desocupar ua auta cartuchèra.
Era quatau bala non l’artenhec tanpòc.
Gavroche cantèc:
Era alegria ei mès èsser, per tòrt de Voltaire; se tan praube sò jo, eth tòrt ei de Rousseau.
Atau seguic pendent bèth temps.
Er espectacle qu’ère ath còp espaventós e entretengut.
Gavroche, diana des bales, se trufaue des fusilhs.
Semblaue divertir-se fòrça.
Qu’ère eth parrat picotejant as caçaires.
A cada descarga responie damb ua cançon.
L’afustauen sense pòsa, e non lo tocauen jamès.
Es gardes nacionaus e es soldats arrien en afustar-lo.
Se lançaue en solèr, tornaue e lheuar-se, s’amagaue en angle d’ua pòrta; dempús sautaue, despareishie, tornaue a aparéisher, hugie, se tornaue a presentar, responie ara mitralha en tot calar- se eth pòdo en nas e estenent es auti dits e, mentretant, panaue es cartuches, uedaue es cartuchères e aumplie eth sòn tistèr.
Es insurrèctes, lèu sense alendar, lo seguien de uelh.
Era barralha tremolaue tant qu’eth cantaue.
Non ère un mainatge, ne un òme, qu’ère ua hada en forma de tafurèl; se podie díder eth nan invulnerable dera peleja.
Es bales corrien ath sòn darrèr, mès eth, qu’ère mès escarrabilhat qu’eres.
Jogaue ua sòrta de terrible jòc ara amagadera damb era mòrt; e cada viatge qu’er espèctre apressaue eth sòn ròstre nud, eth coquin li fotie un còp de papirus.
Ça que la, ua bala mielhor dirigida o mès traïdora qu’es autes acabèc per arténher ad aqueth gojat, espècia de huec presomptuós.
Se vedèc trantalhar a Gavroche, e dempús quèir.
Tota era barralha lancèc un crit.
Mès que i auie quauquarren d’Anteo en aqueth pigmèu; entath tafurèl, tocar er empeirat ei coma entath gigant tocar era tèrra.
Gavroche non auie queigut senon entà tornar-se a lheuar.
S’incorporèc, ua longa linha de sang li rajaue pera cara.
Quilhèc es braci entà naut, guardèc entath punt d’a on auie gessut eth tret, e se metec a cantar:
Non podec acabar.
Ua auta bala deth madeish tirador talhèc era frasa ena sua gòrja.
Aguest còp queiguec damb eth ròstre contra eth solèr e non se botgèc mès.
Era grana amna d’aqueth mainatge auie volat.
XVI.- A on se veirà qu’eth frair pòt vier a èster pair.
I auie alavetz en jardin deth Luxembourg (pr’amor qu’era guardada deth drama li cau estener-se pertot), dus mainatges que venguien cuelhudi dera man.
Er un podie auer sèt ans e er aute cinc.
Banhadi pera ploja, auien alistat es passègi per a on daue eth solei.
Eth màger amiaue ath mès petit; ambdús èren caperadi de pelhòts e esblancossidi.
Eth mès petit didie:
Qu’è hame.
Se trapauen solets en jardin, pr’amor qu’era policia auie manat barrar eth brescat d’aguest, per çò dera revòuta, e ère desèrt.
Es tropes qu’auien hèt jadilha en eth, auien partit entath combat.
Com ei qu’èren aquiu aqueri mainatges?
Dilhèu s’auien escapat d’un còs de garda miei dubèrt; dilhèu enes entorns, ena barralha deth Lunfèrn, ena planhèra der Observatòri, o ena vesia horcalhada que senhorege eth fronton, a on se lièg: Invenerunt parvulum pannis involutum, i auesse bèra barraca de sauta-en-banca, que d’era auien hujut; dilhèu era vesilha pera tarde, evitant era vigilància des inspectors deth jardin ath còp de barrar eth brescat, s’auessen demorat e passat era net en ua d’aguestes garites a on se liegen es jornaus.
Eth cas ei que vaganuen per aquiu, e que semblauen liures.
Vagar e semblar liure qu’ei estar perdut; e plan, aqueri mainatges n’èren.
Qu’èren es madeishi qu’era sua sòrt auie enquimerat autant a Gavroche, e qu’eth lector rebrembarà.
Es hilhs de Thenardier que s’estauen damb era tia Magnon, atribuidi ath senhor Gillenormand, e ara, huelhes queigudes de totes aguestes arrames sense arraïcs, e que rodauen peth solèr possades peth vent.
Aguesti dus èssers apertenguien ja ara estadistica des “mainatges abandonadi” qu’era policia enregistre, recuelh, hòravie e torne a trapar enes carrèrs de París.
Sonque en un dia de tanta confusion se compren qu’aqueri miserables mainatges siguessen en jardin deth Luxembourg.
S’es inspectors les auessen vist, aurien hèt enlà d’aquiu ad aqueri pelhòts.
Es mainatges praubi non entren enes jardins publics; a maugrat que, coma mainatges que son, aurien d’auer eth dret as flors.
Aguesti se trapauen aquiu gràcies a auer-se manat barrar eth brescat.
Qu’èren de contraband.
S’auien esguitlat en jardin e se demorèren laguens.
Es inspectors non dèishen de susvelhar, encara que se barre eth brescat; se supause que seguissen foncionant; mès era vigilància ei mendre, enquia e tot nulla.
Es inspectors, aqueth dia, en tot participar dera publica ansietat, e mès ocupadi en çò d’exterior qu’en çò d’interior, non se cuedauen deth jardin, e atau non vederen a dus delinqüents.
Era vesilha auie ploigut, e tanben un shinhau peth maitin; mès en junh, es botarràssi, non se calen en solèr.
A penes se ve, ua ora dempús dera tormenta, que tant polit e roienc dia a vessat lèrmes.
Eth solèr se seque tan lèu coma es caròles d’un mainatge.
En aguest istant de solstici, era lum deth meddia ei, didem-ac atau, ponchanta.
Se senhorege de tot.
Se duplique e se superpause ara tèrra damb ua sòrta de succion.
Se diderie qu’eth solei a set.
Un botarràs qu’ei un veire d’aigua.
Era ploja qu’ei beguda ath còp.
Peth maitin tot qu’ei arriuets que corren, pera tarde, povàs que se quilhe.
Arren i a autant admirable coma eth verdor qu’era ploja laue e eth solei seque; qu’ei coma sénter er ambient ath còp fresc e caud.
Es jardins e es pradères damb era aigua enes sòns arraïcs e eth solei enes sues flors, se convertissen en brasèrs d’incens, e exalen ath còp toti es sòns perhums.
Tot arrís, cante e s’aufrís.
Un que se sent doçaments embriac.
Era primauèra ei un paradís provisionau e eth solei ajude ar òme a tier paciéncia enquia qu’arribe eth definitiu.
Causa estranha!, er infinit qu’ei pro.
Ignoren aguest gran besonh der òme, çò de finit, qu’admet eth ligam.
Non se’n bremben de çò de finit, qu’admet eth progrès, eth trabalh sublim.
Hug dera sua ment çò indefinit, que neish dera combinacion umana e divina de çò infinit e çò finit.
Sonque meter-se dauant dera immensitat, arrissen.
Entàda eri non i a alegria senon extasi.
Abismar-se, aguesta ei era sua vida.
En sòn concèpte, era istòria dera umanitat non ei qu’un plan dividit en fraccions, a on non se trape eth Tot; eth vertadèr.
Tot qu’ei dehòra.
Entà qué brembar-se’n d’aguesta menudalha qu’ei er òme.?
Didetz qu’er òme patís, e non a arren d’impossible; mès, ça que la, guardatz se com se quilhe Aldebaran.
Didetz qu’ara mair se l’a agotat era lèit, qu’eth nauèth neishut s’està morint; non sai ua soleta paraula; mès, totun, consideratz aguesta admirabla rosassa que forme era blancor der auet examinada damb eth microscòpi!
Comparatz damb aquerò eth mès ric encaish!
Aguesti pensaires non se desbremben d’estimar.
Ei tant, çò qu’influís en eri eth zodiac, que les empedís veir ath mainatge que plore.
Diu les eclipse era amna.
Ei ua familha d’intelligéncies ath còp petites e granes.
Horacio se condaue en aguest grop, e Goethe, e dilhèu tanben Lafontaine.
Magnifics egoïstes der infinit, espectadors tranquils deth dolor, que non ven a Neron se hè bon temps, qu’ada eri eth solei les amague eth fogairon, que guardarien guilhotinar cercant en suplici un efècte de lum; que non entenen ne eth crit, ne eth somic, ne er arranguilh, ne eth tòc d’alarma, entada eri tot ei pro ben, donques que i a eth mes de mai que se declaren satisfèts tant que luden sus es sòns caps bromes de purpla e aur, e que son decididi a èster erosi tant qu’es astres luden e canten es audèths.
Se les compararie a còsi tenebrosi que dèishen anar arrais de lum.
Ne tansevolh sospèchen que son dignes de pietat; e ça que la, ne son; pr’amor qu’eth que non plore, non i ve.
Qu’ei de besonh admirar-les e planher-se d’eri, coma planheríem e admiraríem a un èsser que siguesse ath còp net e dia, que non auesse uelhs jos es celhes, e qu’ath miei deth sòn front ludesse un astre.
Cossent damb quauqui uns, era indiferéncia d’aguesti pensadors qu’ei ua filosofia superiora.
D’acòrd; mès en aguesta superioritat que i é era imperfeccion.
Se pòt èster immortau e coish; testimòni, Vulcano.
Çò d’incomplet immens qu’ei ena natura.
Qui se’n sap s’eth solei non ei un cec?
Alavetz, donc, de qui fidar-se’n?
Solem quis dicere falsum audeat?
Com s’an d’enganhar certans gènis, certans Altissims en forma umana, certans òmes-astres?
Com aquerò qu’ei a tan grana nautada, en cim, naut de tot, en cenit; çò que mane ara tèrra tanta claror, a de veir pòc, a de veir mau, non a de veir?
Non ei aquerò entà desesperar-se?
Non.
Donques qué i a per dessús deth solei?
Diu.
Eth 6 de junh de 1832 tàs onze deth maitin, eth Luxembourg, solitari e despoblat, qu’ère polit.
Es terrasses e es partèrres s’enviauen ath miei dera lum, perhums e resplendors.
Es arrames, hòles ena claretat deth meddia, semblauen voler abraçar-se.
I auie enes sicomors un revolum de bosquetes; es parrats celebrauen eth sòn trionf; uns auti audereths pujauen pes castanhèrs, picotejant enes horats dera crospa.
Era platabanda acceptaue era legitima monarquia des liris.
Eth mès august des perhums qu’ei eth que ges dera blancor.
S’alendaue era flaira aromatica des clavèls.
Es vielhs chots de Maria de Medicis sentien er amor sus es nauti arbes.
Eth solei dauraue, tintaue de purpra e alugaue es tulipes, que non son arren mès que totes es varietats dera ahlama venguda en huec.
Ar entorn des bancs de tulipes volatejauen es abelhes, bualhs d’aguestes flors-ahlama.
Tot qu’ère gràcia e alegria, enquia e tot era ploja pròcha; aguesta, reincidenta, que d’era s’auien de profitar es liris e es maire-seuves non auie arren d’alarmant, es arongles hègen era graciosa menaça de volar baish.
Eth qu’ère aquiu alendaue felicitat; era vida flairaue ben; tota aquera natura exalaue eth candor, eth secors, era assisténcia, era paternitat, era amorassa, era auròra.
Es pensaments que queiguien deth cèu èren doci coma era maneta d’un mainatge que se pune.
Es estatues, jos es arbes, nudes e blanques, amiauen vestits d’ombra, traucadi de lum; qu’èren deveses damb pelhòts de solei, donques qu’es arrais les penjauen de pertot.
Ar entorn der estanh gran era tèrra ère seca ja, e enquia e tot cauda.
Se botjaue pro vent entà lheuar, aciu e delà, petits remolins de povàs; e quauques huelhes auriòles, rèstes dera darrèra tardor, s’acaçauen alègraments, coma es mainatges enes sòns jòcs.
Era abondor dera claror qu’auie sabi pas se qué de padegant.
Gràcies ath sable non i auie ua plapa de lim, gràcies ara ploja non i auie un gram de cendre.
Es florets venguien de lauar-se; tot eth velot, tot eth satin, toti es vernisi, tot eth aur que ges dera tèrra en forma de flors, s’aufrien ara vista ena sua màger puretat.Tota aquera magnificéncia alendaue era netedat.
Eth gran silenci dera natura erosa aumplie eth jardin.
Silenci celèste, compatible damb mil musiques, amanhagades des nins, bronzinadís des eishames, palpitacions deth vent.
Tota era armonia dera sason se completaue en un agradiu conjunt.
Es entrades e gessudes dera primauèra se verificauen en sòn orde regular; acabauen es lilàs e començauen es jansemins; quauques flors s’arreculauen; e peth contrari, s’auançauen quauqui insèctes: era avantgarda des parpalhòles ròies de junh fraternizaue damb era rèragarda des parpalhòles blanques de mai.
Es platanèrs mudauen era pèth.
Era brisa formaue ondulacions enes magnifics grops de castanhèrs.
Er espectacle qu’ère esplendid.
Un veteran deth quartèr vesin que guardaue a trauèrs deth brescat, didie:
Tota era natura esdejoaue; era creacion s’auie seigut ena taula, donques que ja ère era ora.
Era gran tovalha blua qu’ère estenuda en cèu, e era gran tovalha verda ena tèrra.
Eth solei alugaue a giorno.
Diu mestraue era taulejada universau.
Cada èsser auie eth sòn aliment o eth sòn pastison.
Eth colom trapaue semes; eth pinçon, milh; era cardalina, anagalids; eth pança- ròia, babaus; era abelha, flors; era mosca infusòris; era garia, mosques.
Se minjauen tanben de quan en quan es uns as auti; tau ei eth mistèri deth mau barrejat damb eth ben; mès ne un solet animau auie er estomag uet.
Es dus mainatges abandonadi auien arribat ath cant der estanh; e, coma se les espaurisse aquera lum, sajauen d’amagar-se; qu’ei er instint deth praube e deth fèble dauant dera magnificéncia, encara impersonau; e se calèren darrèr dera cabana des cignes.
Se vedie lum sus es losats peth cant des Mercats, e sonaue ena luenhor ua campana, que semblaue cridar.
Es mainatges non dauen indicis de notar arren d’aquerò.
Qu’è hame.
Lèu ath madeish temps qu’es dus mainatges, s’apressaue ua auta parelha en estanh.
Qu’ère un aunèst vesin de cinquanta ans, qu’amiaue dera man a un aute aunèst vesin de sies; Plan que òc, eth pair acompanhat deth hilh.
Er aunèst vesin de sies ans auie ua enòrma còca.
En aquera epòca, cèrtes cases riberenques, en carrèr de Madame e en deth Lunfèrn, possedien ua clau deth Luxembourg, que d’era gaudien es logataris quan eren barradi es brescats, tolerància que dempús s’a suprimit.
Aqueth pair e aqueth hilh gessien sense cap de dobte d’ua d’aguestes cases.
Qu’ère aguest un ciutadan; dilhèu eth madeish que Mario, bèth dia, ath miei dera sua amorosa fèbre, auie entenut, ath cant deth madeish estanh, conselhar ath sòn hilh “qu’evitèsse es excèssi”.
Auie ua mina afabla e capinauta, e era sua boca, sense badar-se jamès, arrie tostemp.
Aguest arridolet mecanic, costat per massa maishèra e pòca pèth, mòstre, mès qu’era amna, es dents.
Eth mainatge, damb era sua còca nhacada, sense seguir minjant, semblaue desengustat.
Amiaue er unifòrme de garda nacionau, solide per çò dera revòuta, e eth pair anaue vestit de paisan, per prudéncia.
S’arturèren eth pair e eth hilh ath cant der estanh, a on se regaudien es cignes.
Aqueth ciutadan semblaue professar ua admiracion especiau entad aguesti animaus.
Se retiraue ada eri ena manèra de caminar.
S’es dus praubets s’auessen metut a escotar, e auessen auut edat entà compréner, aurien pogut recuélher es paraules d’un òme grèu.
Eth pair li didie ath hilh:
Eth sabent s’acontente damb pòca causa.
Cuelh eth mèn exemple.
Non me shaute era pompa.
Que dèishi aguesta faussa ludentor entàs amnes mau organizades.
Qué ei aquerò?, preguntèc eth mainatge.
Eth pair responec:
Que son es saturnalas.
Aguest qu’ei eth començament, didec.
E higec, dempús un brac silenci:
Era anarquia qu’entre en aguest jardin.
Per qué plores?, preguntèc eth pair.
Non è mès hame, responec eth mainatge.
Eth pair cuelhec un aspècte ombriu.
Que non te cau auer hame tà minjar-te ua còca.
Non m’agrade era còca.
Qu’ei dura.
Non la vòs?
Non.
Eth pair li mostrèc as cignes.
Lança-lo ad aguesti palmipids.
Eth mainatge trantalhèc.
Sigues uman.
Te cau auer pietat des animaus.
E agarrant era còca des mans deth mainatge, la lancèc en estanh.
Era còca queiguec pro près dera aurèra.
Es cignes èren luenh, ath miei der estanh, e ocupadi en quauqua auta presa; atau, donc, non auien vist ath ciutadan ne ara còca.
Eth ciutadan, en saber-se’n de qué aguest darrèr corrie perilh de perder-se, e preocupat per un naufragi inutil, s’autregèc a ua agitacion telegrafica que venguec a cridar era atencion des cignes.
Divisèren quauquarren que subrenadaue, virèren de romb, coma vaishèths que son, e se filèren entara còca doçaments, damb aguesta augusta majestat qu’ei avienta as animaus blanqui.
En aqueth moment eth rambalh luenhant dera ciutat aumentèc de ressabuda.
Aguest còp i auie quauquarren de sinistre.
I a bohades de vent que parlen damb mès claretat que d’autes.
Era que bohaue alavetz se hec a vier enquia aciu claraments redobles de tambor, crits, descargues sarrades, e es lugubres responses dera campana e deth canon.
Coïncidic aquerò damb ua broma nera qu’amaguèc eth solei en un virament de uelhs.
Es cignes encara non auien arribat ena còca.
Arreculem, didec eth pair, ataquen es Tulheries.
Cuelhec de nauèth era man deth sòn hilh.
Dempús seguic:
Des Tulheries enquiath Luxembourg non i a mès distància qu’era que separe era dignitat deth rei dera dignitat deth par.
Non ei grana.
Es fusilhades van a plòir.
Campèc era broma.
E dilhèu tanben va a descargar era ploja.
Era arrama dusau qu’ei condemnada.
Tornem ara prèssa.
Voleria veir as cignes minjar-se era còca, didec eth mainatge.
Eth pair responec:
Que serie ua imprudéncia.
E se hec a vier ath ciutadanet.
Mentretant, e ath madeish temps qu’es cignes, es mainatges vagabonds s’auien apressat ara còca.
Flotaue aguesta sus era aigua.
Tant qu’eth mès petit non deishaue de uelh ara còca, eth màger tachaue era vista en ciutadan.
Es cignes, en veir ar enemic, s’esdeguèren, e en pressar-se, costèren un efècte d’ondades util entath pescadoret.
Era aigua refluic ath sòn dauant, e ua des sues mofles ondulacions concentriques possèc leugèraments era còca entara vergueta deth mainatge.
Aguest tocaue era còca ath còp qu’arribauen es cignes; eth gojat fotec un còp viu, lo tirassec entada eth, espauric as cignes, lo cuelhec e se lheuèc.
Era còca ère banhada, mès es mainatges auien hame e set.
Eth màger lo dividic en dues parts, ua grana e era auta petita; cuelhec era petita entada eth, autregèc era grana ath sòn frair, e li didec:
Hè-te a baishar aquerò per erbèr.
XVII.- Mortuus pater filium moriturum expectat.
Que s’auie lançat Mario dehòra dera barralha seguit de Combeferre; mès que ja ere tard.
Gavroche ère ja mòrt.
Combeferre s’encarguèc deth tistèr damb es cartuches e Mario deth mainatge.
Ai!, pensaue que çò qu’eth pair de Gavroche auie hèt per sa pair, eth ac hège peth hilh; encara que Thenardier s’auie hèt a vier a sa pair viu, e eth se lo hège a vier mòrt.
Courfeyrac se treiguec era corbata, e bendèc eth front de Mario.
Qu’ère pro entar ancian e entath mainatge.
Combeferre distribuic es cartuches deth tistèr que s’auie hèt a vier.
Aquerò autrejaue a cada òme quinze trets mès.
Jean Valjen seguie en madeish lòc sense botjar-se.
Enjolras.
Que trape era manèra de non combàter en aguesta barralha.
Çò que non l’empedís defener-la, responec Enjolras.
Er eroïsme qu’a es sòns tipes originaus, repliquèc Combeferre.
E Courfeyrac, qu’ac auie entenut, higec:
Qu’ei un gènre desparièr der oncle Mabeuf.
Qu’ei interessant notar qu’eth huec que se hège contra era barralha a penes trebolaue es anims en interior.
Es que jamès an format partida deth revolum qu’ei aguesta sòrta de guèrra, non se pòden imaginar es singulars moments de tranquillitat que se barregen damb aguestes terribles convulsions.
Se va e se ven, se parle, se diden badinades, se passe eth temps.
Eth reduch deth carrèr dera Chanvrerie, ac tornam a díder, semblaue fòrça tranquil en interior.
Totes es peripecies e totes es fases auien estat, o èren a mand d’agotar-se.
Era posicion, per çò de critica, s’auie convertit en menaçaira, e vierie a èster, probablaments, desesperada.
A mida qu’era situacion s’escurie, era lum eroïca tintaue de purpra, mès e mès, era barralha.
Enjolras, grèu, la dominaue, ena actitud d’un joen espartan, en tot consagrar era sua espada nuda ar ombriu gèni Epidotas.
Combeferre, damb eth mocador estacat ena cinta, guarie as heridi.
Bossuet e Feuilly hègen cartuches damb era povora deth salèr que Gavroche trapèc ena pòcha deth caporau; e Bossuet li didie a Feuilly:
Lèu agarraram eth passapòrt entà un aute planeta.
Courfeyrac, seigut enes calades que s’auie sauvat ath cant d’Enjolras, dispausaue e apraiue tot un arsenau, eth sòn paishon d’estòc, eth sòn fusilh, dues pistòles d’arçon e es punhs, tot damb eth suenh d’ua joena que bote en orde es sòns utisi de cabinet.
Jean Valjean, mut, guardaue era paret qu’auie ath sòn dauant.
Un obrèr se tenguie sus era tèsta damb ua còrda un chapèu de palha dera tia Hucheloup, “per pòur des arrais deth solei”, didie.
Es joeni dera Cogourde d’Aix, parlotauen alègrament es uns damb es auti, coma s’auessen prèssa de parlar patués per darrèr viatge.
Joly, qu’auie despenjat eth miralh dera veuda Hucheloup, examinaue en eth era sua lengua.
Quauqui combatents, en auer desnishat crostons de pan, lèu hloridi, en un tirador, se les minjauen damb talents.
Mario se sentie inquiet, pensant en çò que sa pair li diderie.
XVIII.- Er ihon convertit en prèsa.
Persutem en un hèt psicologic pròpi des barralhes.
Quinsevolh que sigue era estranha tranquillitat interiora que viem de parlar, era barralha, entàs que son ath sòn laguens, que seguís estant coma ua vision.
Que i a quauquarren d’apocalipsi ena guèrra civila; totes es bromes de çò desconeishut se barregen damb aguesti terribles resplendors; es revolucions son esfinxs, e qui que sigue qu’age estat en ua barralha se pense qu’a auut un sòmi.
Çò que se sent en taus lòcs ei, coma ja auem indicat a prepaus de Mario, e dempús veiram es conseqüéncies, mès o mens qu’era vida.
Ja dehòra dera barralha, un non sap se qué a presenciat aquiu.
Un qu’a estat terrible, e ac igmore.
A estat enrodat d’idies que combatien, qu’auien ròstres umans, e eth cap deth patriòtes s’a illuminat damb era claror der avier.
Aquiu i auie cadavres estiradi e hantaumes de pè.
Es ores qu’èren colossaus e semblauen ores d’eternitat.
Que s’a viscut ena mòrt.
S’a vist passar ombres.
Qué ère tot aquerò?
I auie aquiu mans sagnoses; un espaventós tapatge, e tanben un orrible silenci; boques dubèrtes que cridauen, e d’autes boques dubèrtes que non didien ua soleta paraula; s’estaue ath miei deth hum, dilhèu ath miei dera net.
Un se pense auer tocat eth sinistre bòrd des prigondors desconeishudes e se guarde un es ungles, a on apareishen coma plapes vermelhes.
Que s’a desbrembat tot.
Tornem en carrèr dera Chanvrerie.
Còp sec, entre dues descargues, s’entenec eth son luenhant dera ora.
Son es dotze, didec Combeferre.
Pujatz calades ena casa, e plaçatz-les ath bòrd dera hièstra e des humaraus.
Era mitat dera gent tàs fusilhs e era auta mitat tàs pèires.
Non auem de pèrder ua soleta menuta.
Aquerò deuie èster eth cap d’ua colomna.
E de quina?
Dera der atac, plan que òc.
Es sapaires pompièrs, encargadi d’esbauçar era barralha, les cau precedir tostemp as soldats que l’an d’escalar.
Era orde d’Enjolras siguec executada damb era diligenta exactitud, pròpia des vaishèths e des barralhes, es dus solets lòcs de combat d’a on ei impossible húger.
En mens d’ua menuta, es dues tresaus parts des calades qu’Enjolras auie hèt apilerar ena pòrta de Corinto sigueren pujades en prumèr estatge e en humarau, e abans que se passèsse ua auta menuta, aqueres calades, plaçades artisticaments ua sus era auta, tapiauen, enquiara mitat dera sua nautada, era hièstra d’un e es lucanes der aute.
Feuilly, principau constructor, auec suenh de deishar quauqui intervaus entàs canons des fusilhs.
Aguesta sòrta de parapet enes hièstres se podec formar damb tanta màger facilitat, pr’amor qu’era mitralha auie cessat.
Es dues pèces tirauen ara damb bala entath centre deth reduch, pr’amor de daurir un horat e s’ère possible, ua bèrca entar assaut.
Quan es calades, destinades ara defensa, sigueren en sòn lòc, Enjolras manèc hèr a vier entath prumèr estatge es botelhes qu’auie plaçat dejós dera taula a on ère Mabeuf.
Qui, donc, beuerà aquerò?, preguntèc Bossuet.
Eri, responec Enjolras.
Se tapièc de seguit era hièstra der estatge der embaish, e se premaniren es trauèrses de hèr que servien entà barrar de nets, peth laguens, era pòrta dera tauèrna.
Era fortalesa qu’ère acabada.
Damb es calades que restèren se barrèc era henuda.
Coma qu’es defensors d’ua barralha se ven tostemp obligadi a economizar es municions, e es assetjaires se’n saben, aguesti combinen eth sòn plan damb ua sòrta de cauma irritanta, en tot expausar-se abans dera ora ath huec, encara que de forma mès aparenta que reau, e cuelhent tot eth temps qu’an de besonh.
Es preparatius der atac se hèn tostemp damb ua cèrta lentor metodica; dempús que ven eth pericle.
Aguesta lentor permetec a Enjolras revisà’c e perfeccionà’c tot.
Sabie que, ja que semblables òmes anauen a morir, era sua mòrt auie d’èster ua òbra mèstra.
Didec a Mario:
Qu’èm es dus caps.
Se placèc Mario de susvelhant naut de tot dera barralha.
Que non arriben es esposcs as heridi, didec.
Apressatz destraus en prumèr estatge pr’amor d’escuerçar era escala.
Les auem?
Òc, didec Feuilly.
Guaires?
Dues destraus e ua còrda de canam.
Plan ben.
Qu’èm vint-e-sèt òmes dables entath combat.
Trenta quate.
Mo’n sobren ueit.
Auetz a man aguesti ueit fusilhs cargadi coma es auti.
Ena cinta es sabres e es pistòles.
Vint òmes ena barralha.
Sies emboscadi en humarau e ena hièstra deth prumèr estage pr’amor de hèr huec contra es assetjaires a trauèrs des arquières des calades.
Ne un solet trabalhador inutil.
Dempús, quan eth tambor tòque a escotelatge, qu’es vint der embaish se precipiten ena barralha.
Es qu’arriben prumèr se plaçaràn milhor.
Dades aguestes ordes, se virèc entà Javert e li didec:
Non te penses que non me’n brembi de tu.
E botant ua pistòla sus era taula, higec:
Aciu madeish?, preguntèc ua votz.
Non; non barregem aguest cadavre damb es nòsti.
Se pòt trauessar era petita barralha deth carreron de Mondetour.
Non a que quate pès de nautada.
Er òme qu’ei ben estacat.
Se l’amiarà e se l’executarà aquiu.
Se presentèc Jean Valjean.
Qu’ère barrejat en grop des insurrèctes.
Gessec e li didec a Enjolras:
Ètz eth cap?
M’auetz balhat es gràcies hè pòc.
Montmercy e vos.
En nòm dera Republica.
Pensatz que meriti recompensa?
Plan que òc.
Donques vo’n demani ua.
Quina?
Era de permeter-me de lheuar-li era tapa deth cervèth ad aguest òme.
Qu’ei just.
I a quauqu’un que non i sigue d’acòrd?
E dirigint-se a Jean Valjean, li didec:
Vos autregi eth policièr.
Jean Valjean, plan, s’apoderèc de Javert en tot sèir-se en extrèm dera taula.
Cuelhec era pistòla e un fèble bronit sec anoncièc que venguie de motar-la.
Lèu ath madeish instant s’entenec eth son d’ua corneta.
Atencion!, cridèc Mario, de naut dera barralha estant.
Que non auetz mielhor salut que jo.
Toti dehòra!, cridèc Enjolras.
Entà dempús.
XIX.- Era resvenja de JeanValjean.
Quan Jean Valjean se quedèc solet damb Javert, desliguèc era còrda que sometie ath presoèr pera mitat deth còs, e qu’eth nud ère hèt dejós dera taula.
Ara seguida l’indiquèc que se lheuèsse.
Jean Valjean agarrèc a Javert dera ròba, tau que s’agarrarie a ua somèr dera brida, arrossegant-lo ath sòn darrèr, gessec dera tauèrna tot doç, pr’amor que Javert, per çò des sues traves qu’amiaue botades enes cames, non podie hèr senon passi plan cuerts.
Jean Valjean amiaue era pistòla ena man.
Trauessèren d’aguesta sòrta eth trapèci interior dera barralha.
Es insurrèctes, toti atentius ar atac que s’anaue a produir, èren viradi d’esquia.
Sonque Mario, en costat der extrèm quèrre deth parapet, les vedec passar.
Aqueth ensems de pacient e borrèu s’illuminèc damb era lum sepulcrau dera sua amna.
Jean Valjean, encara que damb un cèrt trabalh, li hec escalar a Javert, estacat e tot, sense deishar-lo ne un solet instant, era petita trencada deth carreron de Mondetour.
Un còp depassat aguest parapet, se trapèren solets en carrèr.
Arrés les vedie.
Er angle que formauen es cases les amagaue as uelhs des insurrèctes.
A quauqui passi d’aquiu i auie, apileradi, es cadavres vengudi dera barralha.
Me semble qu’arreconeishi ad aguesta gojata.
Dempús se virèc entà Jean Valjean.
Javert responec:
Resvenja- te.
Jean Valjean treiguec ua guinhaueta dera pòcha, e la dauric:
Ua sagnada!, exclamèc Javert.
Qu’as rason, te convie mès.
Jean Valjean talhèc era gabarra que Javert amiaue en còth, ara seguida talhèc es còrdes des canèths, e fin finau, en tot inclinar-se, hec madeish damb es des pès.
Dempús, metent-se un aute còp dret, li didec:
Qu’etz liure.
Javert non ère òme que s’estonèsse facilaments.
Ça que la, a maugrat d’èster senhor d’eth madeish, non podec mens de senter-se esmoigut.
Se demorèc damb era boca dubèrta e quiet.
Jean Valjean seguic:
Non pensi que posca gésser d’aciu.
Totun aquerò, se per edart gessessa, demori, damb eth nòm de Fauchelevent, en carrèr der Òme Armat, numèro 7.
Tie compde.
Anatz-vo’n, didec Jean Valjean.
Javert repliquèc:
As dit Fauchelevent, en carrèr der Òme Armat?
Numèro 7.
Javert repetic a mieja votz:
Numèro 7.
Se cordèc era levita, cuelhec cèrta actitud militara, hec mieja virada, crotzèc es braci en tot apuar era barba en ua des mans, e se metec a caminar en direccion des Mercats.
Jean Valjean lo seguie de uelh.
Dempús de hèr quauqui passi, Javert se virèc e cridèc a Jean Valjean:
Me shordatz.
Qu’ei mielhor que m’aucigatz.
Javert, sense encuedar-se’n, non tutejaue ja a Jean Valjean.
Anatz-vo’n, didec Jean Valjean.
Javert s’aluenhèc de man en man.
Quan Javert despareishec Jean Valjean descarguèc era pistòla en aire.
De seguit entrèc de nauèth ena barralha, e didec:
Ja non i a remèdi.
Veigam se qué s’auie passat mentretant.
Mario, mès ocupat en aquerò de dehòra qu’en aquerò de laguens, non auie guardat enquia alavetz, damb atencion, ar espion estacat en hons escur dera sala der embaish.
Quan lo vedec ara lum deth dia, trauessant era barralha de cap ara mòrt, l’arreconeishec.
L’assautèc un rebrembe sobtat.
Se’n brembèc der inspector deth carrèr Pontoise, e des dues pistòles que l’auie autrejat e que d’eres se n’auie servit ena madeisha barralha; e non solet s’en brembèc deth ròstre senon enquia e tot deth nòm.
Totun, qu’ère un rebrembe bromós e confús, coma totes es sues idies.
Enjolras!
Qué?
Com se cride aguest òme?
Qui?
Er agent de policia.
Te’n sabes deth sòn nòm?
Plan que òc.
Que mos ac a dit.
Com se cride?
Javert.
Mario se lheuèc.
En aqueth moment s’entenec eth tret de pistòla.
Jean Valjean tornèc a campar, e cridèc:
Qu’auem acabat.
Un hered glaciau se calèc en còr de Mario.
XX.- A on se veirà qu’es mòrts non an mens rason qu’es vius.
Era agonia dera barralha anaue a començar.
Tot ajudaue a aumentar era tragica majestat d’aqueth moment suprèm; mil tapatges misteriosi en aire, era bohada des masses armades que se botjauen enes carrèrs amagats ara vista, eth galaup intermitent des shivaus, era bassacada des pèces d’artilharia en marcha, es descargues seques e es canonades que se crotzauen en laberint de París, eth hum daurat dera batalha pujant per dessús des losats, crits luenhants, vagui, terribles, relampits menaçaires pertot, era campana de Sant Merly qu’ara semblaue somicar, era doçor dera sason, er esplendor deth cèu plen de solei e de bromes, era beresa deth dia, e er espaventós silenci des cases.
Pr’amor que, dempús era vesilha, es dues hilères de cases deth carrèr dera Chanvrerie s’auien convertit en muralhes, e muralhes d’aspècte herotge.
Es pòrtes, es hièstres, es hiestrons, tot qu’ère barrat.
En aqueri tempsi, tan desparièrs des actuaus, quan auie arribat era ora qu’eth pòble auie de esboderar ua situacion massa longa, o acabar damb ua carta autrejada, o damb un país legau; quan era colèra universau d’espargie ena atomosfèra; quan era ciutat consentie ena revòuta des sues calades; quan era insurreccion hège arrir ara classa mieja gasulhant-li eth senhaue ena aurelha; alavetz, er abitant, calat, diguem-ac atau, ena revòuta, ajudaue ath combatent, e era casa fraternizaue damb era fortalesa improvisada que servie d’empara.
Quan era situacion non auie encara madurat; quan era insurreccion non auie estat consentida decididaments; quan era massa refusaue eth movement, ai des combatents!
Era ciutat se convertie en desèrt, ar entorn des revoutadi, es amnes se gelauen, es asils se barrauen e eth carrèr se cambiaue en carís entà ajudar ara armada a cuélher era barralha.
Non se hè caminar a un pòble, de ressabuda, mès ara prèssa qu’eth vò.
Malerós qui acodís a mejans violents!
Un pòble non se dèishe manejar.
Alavetz abandone era insurreccion ada era madeisha, e guarde as insurrèctes coma apestadi, e era casa ei un talús, era pòrta ua repulsa, era façada un mur; mès un mur que ve, enten e se hè eth sord.
Poirie entredaurir-se e sauvar-vos.
Non.
Aguest mur qu’ei un jutge.
Vos guarde e vos condemne.
Be n’ei d’ombriu er aspècte d’aguestes cases barrades!
Era vida, que se trape aquiu coma en suspension, persevère.
Arrés a gessut d’aquiu hè vint-e-quate ores, mès que tanpòc manque arrés.
Laguens d’aquera ròca van, vien, se lheuen; se viu en familha, beuen, mingen, an pòur.
Era pòur, causa terribla!, desencuse semblable anament pòc ospitalari; e er espant que se sent ei ua circonstància atenuanta.
A viatges, se n’a vist d’exemples d’aquerò, era pòur se convertís en passion; er espant se pòt escambiar en furia, tau qu’era prudéncia en ràbia.
D’aquiu aguesta paraula tan prigonda: Aguesti moderadi rabiosi.
I a resplendors de suprèm espant, d’a on ges, coma un hum lugubre, era colèra.
Jamès son contenti.
Comprometen as òmes pacifics.
Coma se non auéssem ja pro revolucions!
Qué an vengut a hèr aciu?
Que cèrquen era manèra de sauvar-se, e se non la trapen, pejor entada eri; eth tòrt qu’ei sòn.
Que s’ac an meritat.
Arren d’aquerò mos tanh.
Pr’amor que, e eth nòste praube carrèr?
Com mo l’an crivilhat de bales!
Qu’ei un ensems de perdudi.
Sustot, non daurigatz era pòrta”.
E era casa cuelh er aspècte d’ua hòssa.
Er insurrècte agonize dauant d’aquera pòrta, ve arribar era mitralha e es sabres desgainadi, se cride, se’n sap de qué l’escoten, mès que non vieràn a daurir-lo.
Que i a aquiu parets que poirien protegir-lo; i a aquiu òmes que poirien sauvar-lo e son parets damb aurelhes de carn, e òmes damb entralhes de pèira.
A qui acusar?
Ad arrés e a toti.
As tempsi incomplets que viuem.
Era utopia se transforme tostemps, peth sòn compde, en insurreccion, passant de protèsta filosofica a protèsta armada, de Minerva a Pallas.
Era utopia que se despaciente e vie a èster revòuta, sap se qué la demore; çò de normau ei qu’arribe massa d’ora.
Alavetz se resigne e accèpte estoïcaments, en sòrta dera capitada, era catastròfa.
Servís, sense planher- se, e enquia desencuse as que renèguen d’era; era sua magnanimitat qu’ei consentir en abandon.
Ei indomdabla contra er obstacle, e indulgenta contra era ingratitud.
E ei, plan, ingratitud?
Òc, jos eth punt d’enguarda deth gènre uman.
Non, jos eth punt d’enguarda der individú.
Eth progrès qu’ei era manèra d’èster der òme.
Era vida generau dera espècia umana se cride eth Progrès; eth pas collectiu dera especia umana, se cride eth Progrès.
Eth progrès camine; hè eth gran viatge uman e terrestre entà çò de celestiau e divin; qu’a es sòns moments de pòsa qu’en eri s’arremasse era vegada que s’auie arreculat; a es sues sasons qu’en eres medite, dauant d’ua tèrra de Canaan esplendida que descurbís còp sec eth sòn orizon; a es sues nets qu’en eres dormís e ua des mès doloroses ansietats deth pensaire ei veir era ombra ena amna umana, e tocar, ath miei des tenèbres, sense qu’et progrès adormit arténhe desvelhar-lo.
Qui se desespère que hè mau.
Eth progrès se desvelhe infaliblaments; e en resumit, se poirie díder que camine, enquia e tot adormit, per çò deth sòn desvolopament.
Quan se torne a veir de pès, se ve mès naut.
Èster tostemp seren que non depen der arriu ne deth progrès.
Non quilhetz cap barralha, non lancetz cap arròca, pr’amor qu’er obstacle hè esglumar era aigua e borir era umanitat.
D’aciu es revòutes; mès dempùs d’aguestes revòutes se ve guaire camin s’a recorrut.
Enquia qu’er orde, que non ei ua auta causa qu’era patz universau, se trape restablit; enquia qu’era armonia e era union regnen, eth progrès harà, per etapes, es revolucions.
Qué ei, donc, eth progrès?
Que viem de didè’c.
Mos ac cau cohessar sense pena; er individú qu’a eth sòn interès desparièr, e pòt, sense crimen, actuar en favor d’aguest interès e defener-lo.
Eth present a era sua quantitat d’egoïsme; era vida momentanèaments a eth sòn dret e non ei obligada a sacrificar-se de contunh per avier.
Era generacion, que li tòque actuauments balhar eth torn ath mon, non se trape constituida en déuer d’escuerçar eth sòn viatge per d’autes generacions que, s’ac guardam ben, son parières ada era, e qu’eth sòn moment vierà mès endauant.
Sò joen, e sò encamardat; sò vielh, e voi repausar; sò pair de familha, trabalhi, prospèri, amii endauant boni negòcis, è cases de loguèr, crubi sòs der Estat, sò erós, è hemna e hilhs, estimi totes aguestes causes, desiri víuer, deishatz- me tranquil.” D’aciu, en bères ores, aguesta prigonda indiferéncia entara magnanima avantgarda deth gènre uman.
Ath delà d’aquerò, era utopia, mos i cau èster d’acòrd, ges dera sua radiosa esfèra quan cuelh partida pes armes.
En tot èster era vertat de deman, cuelh prestada era mentida d’ager coma norma de conducta: era batalha.
En tot èster er avier, actue coma eth passat.
En tot èster era idia pura, se convertís en camin de hèt.
Complique eth sòn eroïsme damb ua violéncia, que li cau respòner; violéncia d’ocasión e de recurs, contraria as principis, e que per era se castigaue fatauments.
Era utopia, un còp revòuta, lute, en tot amiar ena man er ancian còdi militar, fusilhe as espions, execute as traïdors, suprimís èssers viuents e les lance enes tenèbres desconeishudes.
Se servís dera mòrt, causa tostemp grèu!.
Semble qu’era utopia a perdut era fe ena irradiacion, qu’ei era sua força irresistibla e incorruptibla.
Manege era espada; e coma que tota espada a dues huelhes, en herir damb era ua se herís damb era auta.
Hèta aguesta explicacion, sense cap tipe de consideracion, mos ei impossible deishar d’admirar, capiten o non, as gloriosi combatents der avier, as martirs dera utopia.
Encara que pèrden, son venerables; e dilhèu era sua majestat ei màger en aguest darrèr cas.
Era victòria, en sens deth progrès, merite er aplaudiment des pòbles, mès ua derròta eroïca merite era sua simpatia.
Era ua qu’ei magnifica, era auta sublima.
Entà nosati, que preferim eth martir ara capitada, Joan Brown ei mès gran que Whashington, e Pisacane mès gran que Garibaldi.
Qu’ei de besonh que quauquarrés sigue pes vençudi.
S’acuse as revolucionaris de semiar era pòur.
Quinsevolh barralha semble un atemptat.
Se criminalizen es sues teories, se maufide deth sòn objectiu, se cranh era sua dusau intencion, se denóncie era sua consciéncia.
Se les critique que quilhen, bastissen e apilèren contra eth hèt sociau regnant un pilèr de misèries, dolors, iniquitats, escarnis, desesperacion, e qu’arrinquen, des prigondors, peiregalhs de tenèbres entà formar parapets e combàter en eri.
Çò de mielhor, plan que òc, ei era solucion pacifica.
En resumit, coma ac cau cohessar; quan se ve er empeirat, se pense en os, e ei ua bona volentat de qué era societat s’espaurís.
Mès que depen dera societat sauvar-se ada era madeisha; e era sua pròpia bona volentat apelam nosati.
Estudiar eth mau amigablaments, hèr-lo a veir e dempús guarir-lo: ad aquerò la convidam.
Sigue coma sigue, enquia e tot queigudi, e sustot queigudi, que son augusti aguesti òmes que, en toti es punts der univèrs, es uelhs tachadi en França, luten pera grana òbra damb era inflexibla logica der ideau.
Autregen era sua vida a gratis peth progrès; complissen era volentat dera Providéncia, executen un acte religiós.
Ara ora convenguda, damb tant desinterès coma un actor que l’arribe eth sòn torn, en tot aubedir ath mèstre de scèna divin, baishen ena hòssa e accèpten aguest combat sense esperança, aguesta desaparicion estoïca entà amiar enquias sues esplendides e suprèmes conseqüéncies universaus eth magnific movement uman, irresistiblaments començat eth 14 de junhsèga de 1789; aguesti soldats que son prèires.
Era Revolucion francesa ei un gèst de Diu.
Per çò d’aute, i a (ei convenent híger aguesta distincion as ja indicades en un aute capitol) es insurreccions acceptades que se criden revolucions, e es insurreccions refusades que se criden revòutes.
Ua insurreccion que crèbe ei ua idia que patís eth sòn examen dauant deth pòble.
S’eth pòble dèishe quèir era bòla nera, era idia qu’ei un frut sec; era insurreccion ei ua planta assecada.
Combàter a cada intimacion, e tostemp qu’era utopia ac desire, non ei pròpi des pòbles.
Es nacions non an de contunh eth temperament des eròis e des martirs.
Que son positiues.
A priori, era insurreccion les repugne; prumèr, pr’amor que soent eth sòn resultat ei ua catastròfa; dusau, perque tostemp eth sòn punt de partença ei ua abstraccion.
Pr’amor que tostemp, e aquerò ei polit, es que se sacrifiquen ac hèn per ideau, sonque per ideau.
Ua insurreccion ei ua afogadura.
Era afogadura pòt vie a èster colèra, e plan per aquerò s’acodís as armes.
Mès quinsevolh insurreccion qu’afuste a un govèrn o a un regim, bote era guardada mès naut.
Atau, donc, vam a persutar en aquerò; çò que combatien es caps dera insurreccion de 1832, e mès que mès es joeni afogadi deth carrèr dera Chanvrerie, non ère precisaments a Loís Felip.
Era màger part d’eri, quan parlauen damb tota sinceritat, li hègen justícia as qualitats d’aqueth rei, punt miei entre era monarquia e era revolucion; arrés l’auie en òdi.
Eth resultat de París sense rei ei eth mon sense despòta.
Atau pensauen e eth sòn objectiu, plan que òc luenhant, dilhèu vague, ère totun, gran.
Atau ei, plan.
Un se sacrifique per aguesti hantaumes que, entàs sacrificadi, son lèu tostemp illusions.
Mès illusions qu’ada eres, a tot darrèr, se barrege tota era certitud umana.
Er insurrècte poetize e daure era insurreccion.
Se lance en aguesti tragics eveniments en tot embriagar-se damb aquerò que se va a hèr.
Qui ac pòt saber?
Dilhèu i age capitada.
Que son es mens.
An ath sòn dauant a tota ua armada; mès defenen eth dret, era lei naturau, era soberania der individú sus eth madeish, qu’era sua abdicacion ei impossibla, era justícia, era vertat, e se siguesse eth cas, morissen coma es tres cents espartans.
Non se pense en D. Quijote, senon en Leonidas.
E van tà dauant; e un còp comprometudi, ja non arreculen.
Se lancen de cap, en èster era sua esperança ua victòria inaudida, era revolucion consumada, eth progrès liure, er agraniment deth gènre uman, era emancipacion universau; e en darrèr cas, es Termopilas.
Soent aguesti combats en favor deth progrès se frustren, e acabam de díder se per qué.
Era gent se mòstre refractària ar impuls des paladins.
Es masses pesantes, es multituds, fragils peth sòn pròpi pes, cranhen es aventures, e i a quauquarren d’aventura en çò d’ideau.
Ath delà d’aquerò, non mos cau desbrembar qu’entren tanben en jòc es interèssi, pòc amics de çò d’ideau e de çò de sentimentau.
A viatges eth còr qu’ei paralisat per estomac.
Era granesa e beresa de França s’està en que produsís mens vrente qu’es auti pòbles; se tie mès aisidaments era cintura.
Qu’ei era prumèra que se desvelhe e era darrèra que s’adormís.
Va entà dauant.
Li shaute desnishar terren.
Aquerò se passe pr’amor qu’ei artista.
Çò d’ideau non ei senon eth punt culminant dera logica, atau coma era beresa non ei qu’eth cim dera vertat.
Es pòbles artistes son tanben es pòbles conseqüents.
Estimar era beresa qu’ei veir era lum.
Plan per aquerò era tèda d’Euròpa, ei a díder, era civilizacion, siguec amiada prumèr per Grècia, que la transpassèc a Italia, e aguesta, ath sòn torn, hec madeish damb França.
Pòbles divini, radiants de lum!
Vitai lampada tradunt.
Causa admirabla!
Era poesia d’un pòble ei er element deth sòn progrès.
Era quantitat de civilizacion se mesure pera quantitat d’imaginacion.
Mès un pòble civilizador li cau conservar-se varonil.
Corinto, òc; Sibaris, non.
Eth que s’efemine s’avilís.
Ne dilettante ne virtuose, senon artista.
En matèria de civilizacion, non s’a de cercar eth rafinament senon çò de sublim.
Damb aguesta condicion, se balhe ath gènre uman eth modèl der ideau.
Er ideau modèrn qu’a eth sòn tipe en art, e es sòns mejans ena sciéncia.
Damb era ajuda dera sciència se realizarà aguesta vision augusta des poètes: era beresa sociau.
Se rebastirà er Eden damb A+B.
Ath punt qu’ei arribada era civilizacion, çò d’exacte ei un element de besonh de çò d’esplendid, e er organ scientific non solet servís, senon que complète eth sentiment artistic.
Era fantasia li cau calcular.
Er art, qu’ei qui conquiste, li cau auer de punt d’empara ara sciéncia, qu’ei qui marche.
Era solidesa dera montura qu’impòrte.
Er esperit modèrn ei eth gèni dera Grècia damb eth gèni dera India per ligam: Alexandre sus er elefant.
Es races petrificades en dògma, o desmoralizades peth lucre, son impròpies entà dirigir era civilizacion.
Era genuflexion duant dera idòla o dauant der escut, atròfie eth muscle que camine e era volontat de marcha.
Era absorcion ieratica o comerciau amendrís eth radi d’un pòble, abaishe eth sòn orizon en abaishar eth sòn nivèu, e li trè eth coneishement, ath còp uman e divin, dera fin universau, que consitusís es nacions misionères.
Babilònia non a ideau, ne Cartago tanpòc.
Atenes e Roma an e sauven, enquia a trauèrs dera espesa net des sègles, aureòles de civilizacion.
França ei un pòble damb es madeishes qualitats que Grècia e Italia.
Qu’ei atenensa per çò der amor ara beresa, e romana per çò der amor ara granesa.
Ath delà, ei bona e s’autrege sense racacòr.
Està de bona encolia entara abnegacion e eth sacrifici damb fòrça mès freqüéncia qu’es auti pòbles.
Mès aguesta bona encolia, tan lèu coma l’agarre la dèishe.
E d’aciu eth gran perilh entad aqueri que corren, quan era non vò senon caminar, o entàs que caminen, quan era vò estar-se quieta.
França qu’a es sues requeigudes de materialisme, e en bèri moments es idies que meten trebucs ad aguest cervèth sublim, non mòstren arren que se retire ara granesa francesa, e son des dimensions d’un Missouri, o d’ua Carolina deth Sud.
Quin remèdi?
Eth gigant represente eth papèr deth nan.
Era immensa França a es sòns capricis de mainatge.
Qu’ei tot.
Paciéncia.
Es pòbles, coma es astres, qu’an eth sòn dret d’eclipsi.
Qu’ei parièr, damb era condicion de qué era lum torne, e qu’er eclipsi non vengue a èste ua net.
Aubada e ressurreccion son sinonims.
Era reaparicion dera lum qu’ei identica ara perseverància deth jo.
Hem a veir aguesti hèts damb cauma.
Era mòrt ena barralha o era hòssa en despatriament, qu’ei un besonh acceptable entath sacrifici.
Eth vertadèr nòm deth sacrifici ei eth desinterès.
Qu’es abandonadi se dèishen abandonar, qu’es despatriadi se dèishen despatriar, e limitem-nos a suplicar as grani pòbles que non arreculen massa luenh, quan hèn repè.
Que non cau, jos era desencusa de tornar ara rason, auançar massa pendent era devarada.
Era materia existís, e era menuta e es interèssi e eth vrente existissen tanben; mès non s’an d’escotar es conselhs deth vrente, coma se siguessen es solets sabents.
Era vida momentanèa qu’a eth sòn dret, plan que òc; mès era vida permanenta qu’a tanben eth sòn.
Ai!, eth hèt d’auer pujat non empedís eth hèt de quèir.
Exemples d’aquerò n’auem mès des que voleríem, se trapen en istòria.
Ua nacion ei illustra, cuelh deth gust de çò ideau; e dempús minge era hanga e li shaute.
Ua paraula mès abans de tornar ena batalha.
Ua batalha coma era que racondam en aguest moment, non ei ua auta causa qu’ua convulsion entar ideau.
Eth progrés damb trebucs qu’ei malautís, e semble aguesta sòrta d’epilèpsies tragiques.
Qu’auem auut d’estramuncar damb era guèrra civila, aguesta malautia deth progrés.
Qu’ei ua des fases fataus, ath còp acte e entreacte d’aguest drama, qu’eth sòn èish ei un condemnat sociau, e qu’eth sòn vertadèr titol ei: eth progrés.
Eth progrés!
Aguest sorriscle, que lançam soent, embarre tot eth nòste pensament; e en aguest punt deth drama qu’auem arribat, en auer d’experimentar encara mès d’ua pròva era idia qu’abrace, dilhèu mos sigue permetut, se non hèr córrer eth vel, aumens deishar entreveir clarament era lum.
Punt de partença: era matèria.
Punt d’arribada: era amna.
Ath començament, era idra; ath finau, er àngel.
XXI.- Es eròis.
Còp sec eth tambor dèc eth senhau der atac.
Era escometuda siguec er auragan.
Era vesilha, ath miei dera escurina, es assetjaires s’auien apressat ena barralha silenciosaments, coma ua boa.
Ara, ara lum deth dia, en aqueth ample carrèr, era suspresa qu’ère deth tot impossibla; ath delà, era viua fòrça ère desmascada; eth canon auie començat a rugir, e era armada se precipitèc sus eth reduch.
Ara era furia qu’ère abiletat.
Ua poderosa colomna d’infantaria de linha, talhada a intervaus egals pera garda nacionau e municipau a pè, e emparada en masses prigondes, que s’entenien sensen veder-les, desboquèc en carrèr a pas de carga, tocant es tambors e es clarins, damb baionetes calades e es sapaires dauant de tot; e imperturbabla jos es projectils queiguec sus era barralha damb eth pes d’ua biga de bronze sus un paredau.
Eth paredau se tenguec fèrm.
Es insurrèctes heren huec impetuosaments, e eth reduch escalat mostrèc ua cabeladura de relampits.
Er assaut siguec tan furibond, qu’en un moment se vedec era barralha plia d’assetjaires; mès se secodic d’era as soldats, coma eth leon as gossets, e non se curbic de combatents senon d’esgluma, coma er escuèlh, entà tornar a campar dempús atalussada, nera e formidabla.
Era colomna, en auer d’arrecular, s’estèc en formacion en carrèr, ath descubèrt, mès terribla; e responec ath reduch damb ua espaventosa descarga de fusilharia.
Tot aqueth qu’age vist huecs artificiaus rebrembarà era manja de fusades volaires, que se cride tistèret.
Que s’imagine eth lector aguest tistèret o floret, non verticau, senon orizontau, damb ua bala de fusilh o de canon ena punta de cada tija de huec e lançant era mòrt en des.hèir-se es sòns arradims d’arrais.
Era barralha qu’ère ath dejós.
Des dus costats i auie era madeisha resolucion.
Eth valor qu’ère lèu barbar, en tot complicar-se damb ua sòrta de ferocidad eroïca, que començaue peth sacrifici d’un madeish.
Qu’ère era epòca qu’un garda nacionau lutaue damb un zoave.
Era tropa volie acabar lèu lèu; era insurreccion volie lutar.
Era acceptacion dera agonia en tota era fòrça dera joenesa e dera santat, convertís era intrepiditat en frenesí.
Cadun aquiu auie er agraniment dera ora suprèma.
Eth carrèr se curbic de cadavres.
En un des extrèms dera barralha s’estaue Enjolras, e en aute Mario.
Enjolras, qu’amiaue en cap tota era barralha, se sauvaue e se metie ar arrecés des bales; tres soldats queigueren, un darrèr der aute, ath pè deth sòn merlet sense ne tansevolhe auer-lo vist.
Mario combatie ath descubèrt, en tot vier a èster eth blanc des fusilhs enemics, pr’amor que mès dera mitat deth sòn còs subergessie deth reduch.
Non i a un prodig màger qu’un aganit que s’autrege ara degalhada; ne i a arrés mès terrible ena luta qu’er òme pensador.
Mario apareishie formidable e cogitós.
Qu’ère ena batalha coma en un sòmi.
Semblaue un hantauma tirant trets.
S’agotauen es cartuches, mès non es escarnis des assetjadi.
Courfeyrac ère damb era tèsta descubèrta.
Qué n’as hèt deth chapèu?, li preguntèc Bossuet.
Courfeyrac responec:
Qu’an artenhut treir-me-lo a canonades.
A viatges didien causes de mès naut nivèu.
Com se pòt compréner, cridaue amaraments Feuilly, ad aguesti òmes, (e mentaue es nòms, nòms coneishudi, e enquia celèbres, quauqui uns dera anciana armada), que s’auien aufrit a amassar-se damb nosati, jurant que mos ajudarien; que s’auien compremetut jos era sua paraula d’aunor; que son es nòsti generaus e que mos abandonen!
Combeferre se limitaue a respóner damb ua brèu arridalha:
Aqueth reduch, tau qu’ère bastit, e admirablaments sostengut, qu’ère de vertat ua d’aguestes posicions a on un escabòt d’òmes resistissen a ua legion.
Se succediren es assauts.
Er orror anaue aumentant.
Chanvrerie, ua luta digna dera muralha de Tròia.
Aqueri òmes escanaulidi, rosigadi, cansadi, que non auiien minjat hège vint-e-quate ores, que tanpòc auien dormit, que solet compdauen damb uns quanti trets mès, que se paupauen es pòches uedes de cartuches, heridi lèu toti, bendat eth cap o eth braç damb un liròt florit e nerós, que des sues caucetes traucades gessie sang, armadi a penes de maus fusilhs e de sabres vielhs desdentats, se convertiren en titans.
Dètz còps siguec atacat e escalat eth reduch, e cap viatge artenheren a cuelher-lo.
Entà hèr-se’n ua idia d’aguesta luta, que serie convenent imaginar-se eth huec calat en un pialèr de valors terribles, e que se contemple er incendi.
Non ère un combat, senon er interior d’un horn; es boques alendauen ahlames, es ròstres auien quauquarren d’extraordinari.
Era forma umana que semblaue aquiu impossibla; es combatents ludien, e ère monstruós veir anar e vier entre eth vermelhós hum, aqueres salimanes dera peleja.
Renonciam a condar es scènes successiues e simultanèes d’aqueth grandiós masèl.
Sonque era epopeia a eth dret a amiar dotze mil vèrsi damb ua batalha.
Se combatie còs a còs, pam a pam, a trets de pistòla, a còps de sabre, a còps de punh, de luenh, d’apròp, de naut, de baish, de pertot, des losats dera casa, des hièstres dera tauèrna, des respiralhs des cerèrs a on s’auien retirat quauqui uns.
Qu’èren un contra setanta.
Era façada de Corinto, a miei esbauçar, qu’ère orribla.
Era hièstra tatoada de mitralha, auie perdut veires e marcs, e non ère qu’un enòrme trauc, precipitadaments tapat damb calades.
Bossuet siguec mòrt, e madeish Feuilly, Joly e Courfeyrac.
Combeferre trauessat eth pièch per tres còps de baioneta en moment que quilhaue a un soldat herit, non auec temps que tà guardar eth cèu, e expirèc.
Mario, tostemp combatent, ère tan crivilhat de herides, mès que mès en cap, qu’eth ròstre despareishie ena sang, e s’aurie pogut díder que l’amiaue caperat damb un mocador vermelh.
Enjolras ère eth solet que se trapaue indemne.
Quan non auie armes estenie era man dreta e quèrra, e un insurrècte l’en balhaue ua quinsevolh.
Non li restaue qu’un tròç de quate espades, ua mès que Francés I en Marignan.
Homero ditz: “Diomedes esgòrge a Axilo, hilh de Teutranide que s’estaue ena erosa Arisba: Eurialo, hilh de Menisteo, extermine a Dresos e Ofeltios, a Esepo e a Pedaso, eth qu’era naiada Abarbarea amainadèc der irresponsable Bucoliente; Ulises amorre en solèr a Pedites de Perosa; Antiloco a Ablero; Polipetes a Astialo; Polidamas a Oto de Cilene, e Teucro a Aretaonte.
Megantios morís trauessat pera lança d’Euripides.
Agamenon, rei des eròis, amorre en solèr a Elatos, oriund dera atalussada ciutat que banhe eth sonor arriu Satnois.” Enes nòsti ancians poèmes, Esplandian ataque damb ua tèda de huec ath gigant marqués de Swantibore, que se defen lançant pèires ath shivau damb es tors que trape a man.
Es nòstes ancianes frèsques pintures mos mòstren as dus ducs de Bretanha e de Borbon, armadi, damb es sòns escuts de guèrra, a shivau, e apressant-se er un ar aute, agarrada era destrau de combat, damb masques, bòtes e mofles de hèr, er un estropat d’ermina e er aute de blu; Bretanha damb eth leon entre es dues còrnes dera corona, e Borbon damb un casco de visèra que se retiraue a ua monstruosa flor de lis.
Mès, entà èster capinaut, non s’a besonh d’amiar, coma Ivon, eth casco ducau, ne d’auer ena man, coma Esplandian, ua ahlama viua, ne d’auer portat d’Epiro, coma Files, pair de Polidamas, ua bona armadura, present deth rei des òmes, Eufetes; qu’ei pro d’autrejar era vida per ua conviccion o per ua leiautat.
Vedetz aguest soldat simple, ager campanhard de Beauce o de Limosin, que ronde, damb era macheta ath costat, ar entorn des hilhuquères deth Luxembourg?
Vedetz aguest estudiant esblancossit, inclinat sus un emboish d’anatomia, o sus un libre, ròi adolescent que se talhe era barba damb estalhants?
Cuelhetz a ambdús; bohatz-les ath laguens era alendada deth déuer, metetz-les cara a cara ena horcalhada de Boucherat o en carreron sense gessuda de Plache-Mibray; qu’un combatisque per bandèra, e er aute peth sòn ideau; que s’imaginen es dus que luten pera patria; era luta serà colossau, e era ombra que costaràn en gran camp epic a on pelege era umanitat aguest gomós e aguest estudiantet, egalarà era ombra que projècte Megarionte, rei de Licia, plia de tigres, pelejant còs a còs damb er immens Ajax, rivau des dius.
XXII.- Pam a pam.
Quan non restèren vius mès caps qu’Enjolras e Mario enes dus extrèms dera barralha, eth centre, qu’auien sostengut pendent tant de temps Courfeyrac, Joly, Bossuet, Feuilly e Combeferre, cedic.
Eth canon sense daurir ua bèrca tà passar, auie agranit pro era part mieja deth reduch.
Eth cant superior dera paret auie despareishut, en tot esbauçar-se per çò des trets; e es dèishes que queiguien, ja interioraments, ja exterioraments, vengueren a formar, apilerant-se enes dus costats, due declivitats: ua laguens e ua auta dehòra.
Era declivitat exteriora presentaue as assetjaires un plan inclinat.
Sagèren hèr aquiu un assaut definitiu, e aguest còp gessec ben.
Era massa quilhada de baionetes, marchant a pas gimnastic, arribèc damb irresistibla possada, e er espés front de batalha dera colomna d’atac campèc entre eth hum, naut de tot deth talús.
Alavetz ja non i auec remèdi.
Eth grop d’insurrèctes que defenie eth centre, arreculèc en desorde.
Se desvelhèc alavetz en quauqui uns er ombriu amor ara vida.
En veder-se era diana d’aquera sèuva de fusilhs, ja non volien morir.
Qu’ei ua menuta qu’er instint de conservacion hé sorriscles e qu’er animau reapareish en òme.
Qu’èren sarradi ena casa de sies estatges que servie de hons ath reduch.
Aguesta casa podie èster entada eri era sauvacion.
Se trapaue barrada e coma tapiada de naut en baish.
Abans qu’era tropa de linha siguesse en interior deth reduch, qu’auie temps entà daurir-se e barrar-se ua pòrta; entad aquerò qu’ère pro era durada d’un relampit; e era pòrta dera casa, miei dubèrta de ressabuda e barrada de seguit, qu’ère era vida entad aqueri desesperadi.
Per darrèr dera casa i auie carrèrs, era possibla hujuda, er espaci.
Se meteren a picar damb era culassa des fusilhs e damb eth pè contra era pòrta, cridant, sorrisclant, suplicant, amassant es mans.
Arrés dauric.
Eth cap mòrt les guardaue deth hiestron deth tresau estatge.
Mès Enjolras, Mario e uns auti sèt o ueit mès que les seguien, correren entà protegir-les.
Enjolras auie cridat as soldats: “Quiets!”, e coma qu’un oficiau non aubedie era intimacion, Enjolras lo deishèc mòrt en un virament de uelhs.
Se trapaue ara en un petit pati interior deth reduch, emparat ena casa de Corinto, damb era espada en ua man e era carabina ena auta, en tot tier dubèrta era pòrta dera tauèrna, qu’empedie trauessar as assetjaires.
D’aquiu estant cridèc as desesperadi:
Non i a qu’ua soleta pòrta dubèrta.
Aguesta.
Toti se filèren tath laguens.
Enjolras, executant damb era sua carabina, que d’era se servie coma se siguesse un baston, çò qu’es expèrts criden molinet, parèc es còps des baionetes ath torn e dauant sòn, e entrèc eth darrèr.
Que i auec un instant orrible, en tot voler penetrar es soldats e barrar es insurrèctes.
Era pòrta se barrèc a tot darrèr damb tanta violéncia, qu’en encastrar-se en gahon, deishèc veir talhadi e apegadi en lumedan es cinc dits d’un soldat que s’auie agarrat ada era.
Mario se demorèc dehòra; ua bala venguie de trincar-li era clavicula e se sentec marejat e queiguec.
Enjolras, en non veir a Mario entre es que se refugièren ena tauèrna, auec era madeisha idia.
Mès auien arribat en punt que non restaue a cadun mès temps qu’eth de pensar ena sua pròpia sòrt.
Enjolras tenguec era barra dera pòrta, metec eth barrulh, li dèc dus torns ara clau, hèc çò de madeish damb eth cadenat tant que peth costat de dehòra atacauen furiosaments es soldats damb es culasses des fusilhs, e es sapaires damb es sues destraus.
Començaue eth sètge dera tauèrna.
Es soldats, mos ac cau díder, èren alugadi de colèra.
Era mòrt deth sergent d’artilharia les auie irritat; e çò qu’encara ère mès terrible, enes pòques ores anteriores ar atac, auie circulat entre eri era notícia de qué es insurrèctes mutilauen as presoèrs, e que se vedie ena tauèrna eth cadavre d’un soldat sense cap.
Aguesta sòrta de rumors fataus acompanhe ordinàriaments as guèrres civiles, e un d’aguesta sòrta costèc mès endauant era catastròfa deth carrèr de Transnonain.
Quan era pòrta siguec esbauçada, Enjolras les didec as sòns:
Venem-mos cars!
Dempús s’apressèc ena taula a on èren estiradi Mabeuf e Gavroche.
Ua man pistaue per dejós dera tela, penjant entath solèr.
Qu’ère era der ancian.
Enjolras s’inclinèc e punèc aquera man venerabla, madeish qu’eth dia abans auie punat eth front.
Sigueren es dus solets punets que balhèc ena sua vida.
Entà resumir: era barralha auie lutat coma ua pòrta de Tebas; era tauèrna lutèc coma ua casa de Saragossa.
Semblables resisténcies que son herotges.
Arren de quartèr.
Arren de capitulacion.
Se vò morir damb era condicion d’aucir.
Quan Suchet ditz:
Capitulatz.
Palafox respon:
Dempús dera guèrra deth canon, era deth guinhauet.
Arren manquèc ena cuelhuda per assaut dera tauèrna de Hucheloup; ne es calades ploiguent dès es hièstres e deth losat sus es assetjaires, e exasperant as soldats damb estronhaments orribles; ne es trets dès es tutes e humaraus; ne eth furor der atac; ne era ràbia dera defensa; ne fin finau, quan cedic era pòrta, era frenetica deméncia der extermini.
Es assetjaires, en precipitar-se laguens dera tauèrna, non trapèren un solet combatent.
Era escala en espirau, talhada a còps de destrau, jadie ath miei dera sala der embiash; quauqui heridi venguien d’expirar; es qu’encara viuien èren en estatge principau; e aquiu, peth horat deth tet qu’auie servit d’encaish entara escala, comencéc un espaventós huec.
Qu’èren es darrèrs cartuches.
Un còp alugadi, sense povora ja, ne bales, aqueri formidables agonizants, agarrèc cadun ena man dues des botelhes reservades per Enjolras, qu’auem mentat abans, e heren cara ar enmic damb aguestes masses orriblaments fragiles.
Qu’èren botelhes d’aiguafòrt.
Racondam es hèts lugubres deth masèl tau que son.
Er assetjat, ai!, que se servís de tot.
Eth huec grèc non a desaunorat a Arquimedes, ne era pèga honuda a Bayardo.
Era guèrra qu’ei tot espant, e non i a en era arren qu’alistar.
Era fusilharia des assetjaires, encara que damb eth trebuc d’auer de filar- se de baish entà naut, qu’ère mortifèra.
Lèu eth cant deth horat deth tet se vedec enrodat de caps de mòrts d’a on corrie era sang en forma de ròis e humejants hius.
Eth tapatge qu’ère indicible; un hum espés e ardent escampilhaue lèu era net sus aqueth combat.
Non i auie ja òmes en aquera luta, ara infernau.
Non èren gigants contra colòssi.
Se retiraue mès aquerò a Milton e a Dante qu’a Homero.
Dimònis atacauen, e hantaumes resistien.
Qu’ère er eroïsme monstre.
XXIII.- Orestes en dejun e Pilades embriac.
En resumit, pujant es uns sus es auti, ajudant-se damb era esqueleta dera escala, escalant pes parets, agarrant-se en solèr de naut, guinhauetejant ath cant madeish dera trampa as darrèri que resistien, uns vint des assetjaires, entre soldats, gardes nacionaus e gardes municipaus, desfiguradi era màger part pes herides recebudes en ròstre en realizar aquera terrible ascension, cegadi pera sang, furiosi, sauvatges, se calèren ena sala der estatge principau.
Non restaue aquiu qu’un òme de pès: Enjolras.
Sense cartuches ne espada, non auie ena sua man qu’eth canon dera sua carabina, qu’era sua culassa auie trincat sus eth cap des qu’entrauen.
S’auie plaçat de manèra qu’eth bilhard lo separèsse des sòns enemics, hènt repè entar angle dera sala e aquiu, damb era guardada capinauta, eth cap quilhat e aqueth tròç d’arma ena man, inspiraue encara pro temor entà qu’arrés gausèsse apressar-se.
S’entenec cridar:
Qu’ei eth cap.
Ei eth qu’a aucit ar artilhèr.
Donques que s’a botat aquiu, qu’està perfèctaments.
Que se demore.
Fusilhem-lo en aguest madeish lòc.
Fusilhatz-me, didec Enjolras.
Era audàcia d’ua mòrt eroïca qu’esmò tostemps as òmes.
Tanlèu Enjolras crotzèc es braci, en tot acceptar era fin que se li premanie, eth tapatge ensordaire dera luta cessèc ena sala, e aqueth caòs se convertic còp sec en ua espècia de solemnitat sepulcrau.
Semblaue qu’era menaçadora majestat d’Enjolras, desarmat e quiet, pesaue sus eth tumult, e que, damb era soleta autoritat dera sua guardada tranquilla, aqueth joen, eth solet que non auie estat herit, magnific, sagnós, beròi, indiferent coma se siguesse invulnerable, obligaue ad aquera sinistra gent a aucir-lo damb respècte.
Era sua beresa, ennautada en aqueth moment pera sua arrogància, deishaue anar ua ludentor plan viua, coma s’eth cansament, madeish qu’es herides, non auessen cap de poder sus eth, dempús des orribles vint-e-quate ores qu’auien transcorrut, s’estaue fresc e rosat.
Dilhèu se referisse a Enjolras eth testimòni que didec dempús dauant deth conselh de guèrra:
Que i auie un insurrècte qu’entení cridar Apolo.
Un garda nacionau que l’afustaue baishèc eth canon deth fusilh, dident:
Me semble que vau a fusilhar a ua flor.
Ara seguida un sergent cridèc:
Afustatz!
Intervenguec un oficiau.
Demoratz, didec.
E higec, en tot dirigir-se a Enjolras:
Voletz que vos benden es uelhs?
Non.
Ètz vos, de vertat, eth qu’aucic ath sergent d’artilharia?
Hège un moment que s’auie desvelhat Grantaire.
Grantaire, coma rebrembarà eth lector, dormie dès era vesilha ena sala nauta dera tauèrna, seigut en ua cagira, e apuaue era part superiora deth còs en ua taula.
Realizaue damb tota era sua energia era anciana metafòra, defuntat de tauèrna.
Er orrible filtre der aiguardent, cervesa e absinti l’auie aletargat.
Coma qu’era taula qu’auie ath sòn dauant ère petita e non podie servir entara barralha, l’ac auien deishat.
Seguie ena madeisha postura damb eth pièch inclinat e eth cap emparat en braç, enrodat de veires, gèrles e botelhes.
Dormie en aguest sòn prigond der os entutat o dera sangsuga ja harta.
Ne eth huec des fusilhs, ne eth deth canon, ne era mitralha que penetraue pera hièstra ena sala a on ère, ne er immens revolum der assaut lo desvelhèren.
Sonque de quan en quan responie ath canon damb un roncadís.
Semblaue demorar aquiu qu’ua bala l’estauvièsse eth trabalh de daurir de nauèth es uelhs.
Ath sòn entorn jadien quauqui cadavres, e a còp de uelh non se lo distinguie d’aqueri qu’èren autrejadi ath sòn prigond dera mòrt.
Eth tapatge non desvelhe a un embriac, mès òc eth silenci.
Qu’ei ua observacion que s’a hèt mès d’un còp.
Efècte semblable ath d’ua veitura de shivaus ath galaup, que s’arture còp sec.
Es que dormien laguens dera veitura se desvelhen alavetz.
Era embriaguesa qu’acabe se retire a un ridèu que se cor.
Se ve en conjunt e d’un solet còp tot aquerò qu’amagaue.
Tot s’aufrís de ressabuda ara memòria, e er embriac, que non se’n sap d’arren de çò que s’a passat hè vint-e-quate ores, non a acabat encara de daurir es paupetes quan ja ei ath pas de tot.
Es idies l’acodissen damb sobta luciditat; era opacitat dera embriaguesa, espècia de leishiu qu’escurís eth cervèth, s’esbugasse, e dèishe pas ara clara e distinta percepcion dera realitat.
Retirat coma ère Grantaire en un cornèr, e ath recès dera taula de bilhard, es soldats, que non deishauen de uelh a Enjolras, non l’auien vist; e ja eth sergent se premanie a repetir era orde “afustatz!”, quan entenec ara imprevista cridar damb votz robusta:
Visca era Republica!
Aciu que sò jo.
Grantaire s’auie lheuat.
Aucitz-ne a dus d’un còp, didec.
E virant-se entà Enjolras, higec damb timiditat:
Ac permetes?
Enjolras li sarrèc era man damb un arridolet.
Non auie acabat d’arrir quan sonèc era detonacion.
Non hec senon inclinar eth cap.
Grantaire queiguec as sòns pès coma herit d’un pericle.
Uns instants dempús, es soldats hègen enlà as darrèrs insurrèctes que s’auien refugiat naut de tot dera casa.
Tirauen de laguens des humaraus, a trauèrs d’un brescat de husta.
Se lutaue en losat.
Se lançauen còssi pes hièstres, quauqui uns encara vius.
Un òme de blòda, que lancèren d’aguesta nautada transpassat eth vrente d’ua baionetada, se retortilhaue en solèr damb er estertor dera agonia.
Un soldat e un insurrècte s’esguitlauen amassa pera pala deth losat, sense voler deishar-se, e queiguien fòrta e herotjaments abraçadi.
Ena tuta, ua luta dera madeisha sòrta.
Crits, trets, còps de pè espaventosi, e dempús eth silenci.
S’auie cuelhut era barralha.
XXIV.- Presoèr.
Mario qu’ère presoèr, plan.
Presoèr de Jean Valjean.
Jean Valjean non auie cuelhut mès part en combat qu’eth de riscar era sua vida.
Sense eth, en aquera suprèma fasa dera agonia, arrés aurie pensat enes heridi.
Gràcies ada eth, present coma era providéncia pertot pendent eth masèl, es que queiguien èren quilhadi, amiadi ena sala der embaish e guaridi.
En es intervaus reparaue era barralha.
Mès arren que podesse retirar-se a un còp, a un atac, ne tansevolhe a ua defensa personau, gessec des sues mans.
Caraue e ajudaue.
Per çò d’aute, a penes auie ua escarraunhada.
Es bales l’auien respectat.
S’eth suicidi entrèc un shinhau en plan que se prepausèc en dirigir-se en aquera hòssa, era capitada non l’auie artenhut.
Mès que dobtam de qué auesse pensat en suicidi, acte contra era religion.
Jean Valjean, ath miei dera espessa broma deth combat, non semblaue veir a Mario, encara que non lo deishaue de uelh un solet instant.
Quan un còp de bala hec quèir a Mario, Jean Valjean sautèc damb era agilitat d’un tigre, se lancèc sus eth coma se se tractèsse d’ua presa e se lo hec a vier.
Eth remolin der atac ère alavetz concentrat tan violentaments en Enjolras, e ena pòrta dera tauèrna, qu’arrés vedec a Jean Valjean, amiar en braça a Mario, estavanit, trauessar eth solèr desempeirat dera barralha, e desparéisher darrèr der angle dera casa de Corinto.
Eth lector rebrembarà aguest angle, que formaue ua sòrta de gessent en carrèr, e protegie contra es bales, era mitralha e enquia es guardades, quauqui pès quarrats de terren.
Que i a, a viatges, enes incendis ua abitacion que non uscle, e enes mars mès agitadi, darrèr d’un ticolet, o ath finau d’ua sòrta de trebucs, un corneret tranquil.
En aguesta espècia d’arrecès deth trapèci interior dera barralha auie agonizat Eponina.
Peth moment, e dilhèu pendent dues o tres menutes, aquera tela de paret qu’ère un arrecès; mès com gésser e desliurar-se deth masèl?
S’en brembèc dera angónia qu’auie experimentat ueit ans abans, en carrèr de Polonceau, e de quina manèra auie artenhut gésser deth trebuc; mès s’alavetz siguec dificil, ara qu’ère impossible.
Auie ath sòn dauant aquera casa sorda e implacabla de sies estatges, que non semblaue abitada que per òme mòrt deth hiestron; ara dreta i auie era barralha pro baisha que barraue era Petita Truanderie; e encara que non aufrie mès dificultat sauvar aguest obstacle, s’endonviaue per dessús deth parapet ua hilèra de puntes de baionetes.
Qu’ère era tropa de linha plaçada en aute costat dera barralha, e ara demora.
Qu’ère clar que passar eth parapet equivalie a vier a cercar ua descarga sarrada, e que quinsevolh cap que gausèsse mostrar-se naut dera paret de calades servirie de diana a seishanta trets de fusilh.
Ara quèrra i auie eth camp de combat.
Darrèr der angle dera paret i auie era mòrt.
Que podie hèr?
Sonque un audèth aurie pogut gésser d’aquiu.
E ère de besonh decidir-se de seguit, trapar ua manèra, cuélher ua resolucion.
A quauqui passi d’aqueth lòc se combatie, e erosaments toti s’acarnissauen en un punt unenc, ena pòrta dera tauèrna; mès se se l’acodie a un soldat, solet a un, hèr eth torn ara casa, o atacar-la peth costat, tot s’aurie acabat.
Jean Valjean guardèc era casa deth dauant, dempús era barralha dera dreta, e a tot darrèr, eth solèr damb era violéncia dera angústia suprèma, desesperat e coma s’auesse volgut daurir un horat damb es uelhs.
A truca de guardar, se diboishèc e arribèc a aquerir forma dauant d’eth ua causa vagaments perceptibla en tau agonia, coma s’era vista auesse poder entà hèr brotoar er objècte demanat.
Vedec a pòqui passi, e ath pè deth petit parapet, susvelhat e gardat per dehòra damb rigor, jos un en.honsament de calades que l’amagauen en part, ua rèisha de hèr plaçada a nivèu de tèrra e ara nautada der estatge.
Aguesta rèisha formada per fòrts barrons transversaus, auie uns dus pès quarrats.
Eth marc de calades que la sostenguie auie estat arrincat, e ère coma desencaishada.
Ath trauèrs des barrons s’entrevedie ua dubertura escura, semblabla ath canon d’ua humeneja o ath cilindre d’ua cistèrna.
Se i lancèc Jean Valjean.
Era sua sciéncia des evasions l’illuminèc eth cervèth, claraments.
Regnaue aquiu ua patz prigonda, silenci absolut, net.
Li venguec en cap era impression qu’auie passat en d’auti tempsi quan auie sautat deth carrèr en convent.
Sonque qu’ara non amiaue damb eth a Cosette senon a Mario.
Libre dusau: Er intestin de Leviatan.
I.- Era tèrra apraubida peth mar.
París lance annauments vint-e-cinc milions ena aigua.
E pensa que non ac didem en sentit metaforic.
Com e de quina manèra?
De dia e de nets.
Damb quina finalitat?
Damb cap finalitat.
Damb quina idia?
Sense pensar en cap idia.
Entà qué?
Entad arren.
Mejançant quin organ?
Menjançant eth sòn intestin.
E quin ei eth sòn intestin?
Er escolader.
Era sciéncia, dempús d’auer caminat a paupes pendent fòrça temps, se’n sap aué qu’eth mès fecund e eficaç des abonatges ei er uman.
Es chinesi, didem-ac entara nòsta vergonha, ac sabien abans que nosati.
Cap campanhard chinés (atau ac ditz Eckeberg) torne dera ciutat sense hèr-se a vier enes dus extrèms deth sòn bambó, dus ferrats plei de çò que nosati cridam inmondícies.
Gràcies ar abonatge uman, era tèrra ei encara en China tan joena coma enes tempsi d’Abraham.
Eth horment chinés da enquia cent ueitanta grans per un.
Non i a cap abonatge comparable en fertilitat ath detritus d’ua capitau.
Ua grana ciutat qu’ei eth mielhor des hiemèrs.
Tier ara ciutat entar abonatge dera planhura, que serie assegurar-se ua capitada infalibla.
S’eth nòste aur son hièms, es nòsti hièms son aur.
Que se hè d’aguest aur-hièms?
Se lo lance en abisme.
S’envie, damb granes despenes, convòis de vaishèths entà recuélher en pòl austral es excrements des petrels e pingüins, e se lance en mar er incalculable element d’opuléncia que s’a ath costat.
Tot er abonatge uman e animau que pèrd eth mon, entornat entara tèrra en sòrta d’entath mar, que serie pro entà alimentar ath mon.
Aguesti modelhons d’inmondícies des cantoades, aguesti cars de lordères que bassaquegen pendent era net pes carrèrs, aguesti orribles botes deth muladar, aguesti pudesencs arriuets de hanga qu’amague er empeirat, sabetz se qué ei?
Qu’ei eth prat florit, era èrba verda, eth serpol, eth timonet, era sàlvia; ei era cacèra, eth bestiar, eth bram de satisfaccion des bueus pendent era serada; ei hen flairós, horment daurat, pan ena vòsta taula, sang cauda enes vòstes venes; qu’ei salut, alegria, vida.
Entornatz tot aquerò en gran crusòl, e gesserà d’eth era vòsta abondància.
Era alimentacion des planhères forme er aliment des òmes.
Que serà era òbra dera vòsta ignorància.
Era estadistica a calculat que sonque França vèsse cada an en Atlantic per boca des sòns arrius cinc cents milions.
Damb aguesti cinc cents milions, compde, se curbirie era quatau part des despenes deth budgèt; e ça que la, ei tau era abiletat der òme, que s’estime mès deishar de cornèr aquerò, en tot autrejar-les ar arriuet.
Era esséncia madeisha deth pòble, aciu de goterer en goterer, aquiu delà en ondades, se la hen a vier ath sòn darrèr aguest miserable vessament des nòsti escoladers enes arrius, e aguest gigantesc desbocament des nòsti arrius en ocean.
Cada sanglòt des nòsti escoladers mos còste mil francs.
Que son dues es conseqüéncies: era tèrra apraubida e era aigua empestada.
Era hame gessent deth soc e era malautia der arriu.
Sabem aué, e sense cap de dobte, qu’eth Tamesis empodoe a Londres.
Un doble aparelh tubular, aprovedit de valvules e restanques, aspirant e espelint, un sistèma de drenatge elementau, simple entath paumon der òme, e que foncione ja en diuèrsi pòbles d’Anglatèrra, serie pro entà hèr-mos a vier entàs nòstes ciutats era aigua blossa des camps, e amiar entàs nòsti camps era aigua rica des ciutats, e d’aguesta manèra profitaríem es cinc cents milions de francs que se lancen.
Se pense en d’autes causes.
Eth procediment actuau damnatge en tot voler beneficiar.
Era intencion qu’ei bona, mès eth resultat trist.
Se cre purificar era ciutat e s’emmalautís as abitants.
Un escolader qu’ei ua enganha.
Quan pertot, eth drenatge, damb era sua dobla foncion, en tot restituir çò que s’agarre, age remplaçat er escolader, simple lauatge apraubidor, alavetz, combinant-se aquerò damb es donades dera naua economia sociau, eth producte dera tèrra serà doble, e eth problèma dera misèria se padegarà considerablaments.
Mos cau ahíger era supression des parasitismes, e quedarà resolvut.
Er amendriment, òc.
Euròpa s’arroïne per consompcion.
Auem dit çò que se perd en França.
Ara plan, coma que París contie era vintau part dera poblacion francesa totau, e en èster er abonatge de París eth mès ric de toti, non s’arribe encara en numèro vertader evaluant en vint- e-cinc milions era part que correspon ara capitau enes cinc cents que França degalhe annauments.
Aguesti vint-e-cinc milions, tengudi en ajudes e gòis, doblarien er esplendor de Paris.
Era ciutat les consumís en escoladers.
Atau, podem díder, qu’era gran prodigalitat de París, es sues meravilhoses hèstes, es sues holies de Beaujon, es sues orgies, eth sòn aur vessat a mans plies, eth sòn luxe, era sua magnificéncia, qu’ei eth sòn escolader.
Atau, donc, ena ceguetat d’ua mala economia politica se negue e se dèishe arrossegar peth corrent e se dèishe pèrder enes abismes der ocean eth benèster de toti.
Calerie que i auesse hilats de Sant Cloud entara riquesa publica.
Economicaments, es hèts se pòden resumir atau: Paris, mautraucat.
París, aguesta ciutat modèl, modèl des capitaus ben bastides, e dera que cada pòble sage d’auer-ne ua còpia, metropòli de çò ideau, augusta patria dera iniciatiua, der impuls e der assag, centre e ostau des intelligéncies, ciutat-nacion, brunhon der avier, admirable barreja de Babilonia e de Corinto, hè, jos eth punt d’enguarda que viem de considerar, rufar es espatles a un campanhard de Fo-Kian.
Imitatz a París e vos arroïnaratz.
Aguestes estonantes inaptituds non son naues; eth necitge en present cas ven de fòrça endarrèr.
Es ancians òbren coma es modèrns.
Quan era campanha de Roma siguec arroïnada pes escoladers romans, Roma agotèc es recursi d’Italia; e un còp uedada Italia en sòn escolader, se passèc madeish damb Sicilia, Cerdenha e Africa.
Er escolader de Roma que s’a avalat eth mon.
Aguest escolader aufrie era sua gargamèra ara ciutat e ar univèrs.
Urbi et Orbi.
Ciutat etèrna.
Gotèr insondable.
Entàs besonhs des operacións que parlam, París qu’a ath sòn dejós a un aute París.
Damb es sues artèries e circulacion, qu’ei hanga, mancant solet era forma umana.
Pr’amor que non s’a de vantar ad arrés, ne tansevolh a un gran pòble.
A on i a de tot, se trape era ignomínia ath cant dera sublimitat; e se París contie a Atenes, era ciutat des lums; a Tiro, era ciutat potenta; a Esparta, era ciutat vertuosa; a Ninive, era ciutat des prodigis, contie tanben a Lutecia, era ciutat de lim.
Ath delà d’aquerò, eth sagèth deth sòn poder ei tanben aquiu estampat; era titanica sentina de París realice, ath miei des monuments, aguest ideau estranh realizat ena umanitat per quauqui òmes, taus coma Maquiavelo, Bacon e Miraveau: çò de grandós abjècte.
Eth solèr sosterranh de París, s’era guardada podesse penetrar era sua superfícia, presentarie er aspècte d’ua madrepòra colossau.
Era esponja non a mès traucs e correders qu’eth tròç de tèrra de sies lègues de circuit a on repause era anciana grana ciutat.
Sense parlar des catacombes que sòn ua vòuta a despart; sense parlar deth confús brescat de canoades deth gas; sense condar eth vast sistèma de tuèus que distribuissen era aigua enes hònts publiques, es escoladers son, per eri madeishi, enes dues arribes, un prodigiós hilat sosterranh; laberint qu’eth sòn hiu ei era penent.
II.- Era anciana istòria der escolader.
Se mos imaginam a París quilhat coma ua tapa, eth hilat sosterranh des escoladers, campat a vista d’audèth, diboisharà enes dues arribes ua espècia de soca gròssa, empeutada en arriu.
Ena arriba dreta, er escolader deth centre serà eth tronc d’aguesta tija, es conduchs segondaris seràn es arrames, e es carrerons sensen gessuda es arrametes.
Era figura qu’ei abreujada e non deth tot exacta; pr’amor qu’er angle rècte, qu’ei er angle abituau en aguesta sòrta de ramificacions sosterranhes, ei plan estranh ena vegetacion.
Mos formaram ua imatge mès avienta d’aguest estranh plan geometric, en tot imaginar-mos veir en solèr, un hons de tenèbres, quauque estranh alfabèt orientau, en desorde, e qu’es sues letres disfòrmes siguessen sòudades ues damb es autes, coma ar edart, ja sigue per sòns angles, ja sigue per sòns extrèms.
Es tarcums e es escoladers representauen un gran papèr ena Edat Mieja, en baish Emperi e en ancian Orient.
Era pèsta neishie d’eri e es despòtes anauen a morir aquiu.
Es multituds guardauen lèu damb temor religiós aguestes jaces de poiridura, cunhères monstruoses dera mòrt.
Eth clòt des vèrmes de Benarés non ère mens vertiginós qu’eth des Leons de Babilonia.
Teglatfalasar, sivans es libres rabinics, juraue peth tarcum de Ninive.
Der escolader de Munster hège gésser Joan de Leide era sua faussa lua, e deth potz-escolader ded Negscheb, eth sòn menecmo orientau.
Mokanna, eth profèta amagat deth Korasan, hège gésser eth sòn famós solei.
Era istòria des òmes se miralhe ena istòria des escoladers.
Es gemonies èren es ostentacions de Roma.
Er escolader de París qu’a estat ua anticalha formidabla, en tot servir ja de sepulcre, ja d’asil.
Eth crimen, era intelligéncia, era protèsta sociau, era libertat de consciéncia, eth pensament, eth panatòri, tot çò qu’es leis umanes perseguissen o an perseguit, s’a amagat en aguest horat; es maillotins2 en sègle XIV, es tauromaquics en sègle XV, es ugonots en XVI, es illuminadi de Morin en XVII, es chauffeurs3 en XVIII.
Eth bòsc auie era tuta, e París er escolader.
Eth brigand, aguest coquin gal, acceptaue er escolader coma sucursau dera cort des Miracles, e pera net, ignòble e herotge, entraue en vomitòri Maubuée coma en ua cramba.
Qu’ère normau qu’es qu’auien coma punt de trabalh diadèr eth carreron sense gessuda de Vide-Set (neteja-pòches), o eth carrèr de Coupe-Gorge (talhacòchi) auesse coma domicili nueitiu eth pontet deth Chemin-Vert (camin-verd), o era tuta de furets Hurepoix.
D’aciu vien multitud de rebrembes.
Hantaumes de tota sòrta frequenten aguesti longui correders solitaris; pertot era poiridura e eth miasma; aciu e delà un respiralh, a on Villon, de laguens estant parle damb Rabelais, plaçat dehòra.
Er escolader, en ancian París, qu’ei eth punt d’amassada de toti es anequeliments e de toti es assagi.
Era economia politica ve en eri un detritus, e era filosofia sociau un resultat.
Er escolader ei era consciéncia dera poblacion.
Tot se file entada eth, e aquiu se mesure.
En aguest lòc livid que i a tenèbres, mès non secrets.
Cada causa a aquiu era sua forma vertadèra, o aumens era sua forma definitiua.
Eth modelhon d’immondícies pòt allegar a favor sòn que non ei mentidèr.
Era ingenuitat s’a refugiat aquiu.
En eth se trape era masca de Basili; mès se ve eth carton e eth bramaire, çò d’interior e çò d’exterior apareishen, e damb er auçament d’un aunorat lim.
Apròp que i é eth nas postís de Scapin.
Totes es lordaries dera civilizacion, quan ja non servissen, quèn en clòt de vertat, a on va a parar er immens vessament sociau.
Se neguen en eth, mès ath còp se hèn a veir.
Aquera barreja qu’ei ua confession.
Non mès fausses aparences; ja non i a potingues ne desguisament possibles; era lordèra se trè era camisa; nudesa absoluda, dissipacion d’illusions; aquerò qu’ei, sonque aquerò qu’ei, damb era sinistra figura d’aquerò que s’acabe.
Realitat e desaparicion.
Tot çò qu’abantes se pimpalhaue ara s’enlordís.
Eth darrèr vel s’a arrincat.
Un escolader qu’ei un cinic.
Ac ditz tot.
Aguesta sinceritat dera immondícia qu’a quauquarren de bon e solatge era amna.
Quan s’a viscut en tot auer de tier er espectacle dera grana importància que s’autregen ena tèrra era rason d’Estat, eth jurament, era sabença politica, era justícia umana, era probitat professionau, es austeritats de situacion, es tògues incorruptibles, solatge entrar en un escolader e veir era hanga qu’a vengut a èster tot aquerò.
Ath delà, ensenhe.
Que viem de didè’c: era istòria passe per escolader.
Es masèls, coma eth dera net de Sant Bartolomé, se filtren gota a gota pes calades.
Es grani assassinats publics, es masèls politics e religiosi trauèssen aguest sosterranh dera civilizacion e lancen en eth es sòns cadavres.
Entath pensaire, toti es assassins politics son aquiu, ena orribla penombra, de jolhs, damb un tròç de susari coma devantau, lauant lugubraments damb era esponga es taques des sòns crims.
Loís XI qu’ei aquiu en companhia de Tristan.
Francés I e Duprat, Carles IX e sa mair, Richelieu e Loís XIII, Louvois, Letellier, Hebert e Maillard, engarrapen es pèires tà veir s’artenhen que despareishe era tralha des sues accions.
Jos es vòutes s’enten era escampa d’aguesti espèctres.
Se respire en eres era enòrma pudentor des catastròfes sociaus.
Se ven enes cantoades reflèxi roiencs.
Cor aquiu ua aigua terribla a on s’an lauat mans sagnoses.
Er observador sociau li cau entrar en aguesti endrets ombrius, donques que formen partida deth sòn laboratòri.
Era filosofia qu’ei eth microscòpi deth pensament.
Tot vò húger d’era, mès arren se desliure deth sòn examen.
Qu’ei inutil capvirar es causes.
Quin ei eth costat que s’aufrís ath public quan se capvire ua causa?
Eth dera vergonha.
Era filosofia acace damb era sua guardada leiau ath mau, e non li permet que s’esbugasse en arren.
En eclipsi des causes que despareishen, en amendriment des causes que s’amòrten, tot qu’ac coneish.
Endónvie era porpra pes pedaci, e ara hemna peth pelhòt.
Damb eth sòn escolader rebastís era ciutat, e damb eth lim es costums.
Deth tèst dedusís era anfòra o eth cantre.
Coneish pera mèrca d’ua ungla en pergamin era diferéncia entre era juderia dera Judengasse, e era juderia deth Gheto.
III.- Bruneseau.
Er escolader de París qu’ère ena Edat Mejana ahèr de legendes.
En sègle XVI Enric II sagec un reconeishement que li gessec mau.
Non hè cent ans, sivans testifique Mercier, qu’er escolader quedèc abandonat ada eth madeish, e venguec a èster çò que bravaments podec.
Er ancian París ère autrejat as discussions, as indecisions e as assagi.
Pendent fòrça temps siguec pro pèc.
Dempús venguec eth 89 tà mostrar se com recupèren eth talent es ciutats.
Mès antigaments, era ciutat auie plan pòc enteniment; non sabie desvolopar es sòns negòcis ne morau ne materiauments, e madeish ignoraue com auie de balajar es immondícies, que com extirpar es abusi.
Pertot se trapaue bèth trebuc, de tot surgentaue era discussion.
Per exemple, er escolader ère refractari a quinsevolh itinerari.
Non arribaue a orientar-se milhor en tarcumèr, qu’entener-se ena ciutat: naut de tot çò d’inteligible, dejós çò de complicat, era confusion des lengües sus era confusion des sosterranhs; Babel sus Dedalo.
A viatges se l’acodie ar escolader de París desbordarse, coma s’aguest desconeishut Nil s’emmalicièsse de ressabuda.
I auie, e aquerò ère infame, inondacions der escolader.
Pendent moments aguest estomac dera civilizacion digerie mau; er escolader refluie ena gòrja dera ciutat, e París auie eth sabor dera sua hanga.
Aguestes semblances der escolader damb eth racacòr, qu’èren bones, pr’amor qu’èren autrestanti avertiments; mès se recebien mau, pr’amor qu’era ciutat s’emmaliciaue perque eth sòn lim mostrèsse tau audàcia, e non s’avenguie damb aqueth gust de lordères.
Eth remèdi qu’ère digerir-les milhor.
Era inondacion de 1802 qu’ei un des actuaus rebrembes des parisencs octogenaris.
Arribèc ena maxima prigondor en carrèr de Sant Pèir, a on se quilhèc tres pès per dessús des rajòles dera restanca, e ara maxima extension deth carrèr de Sabino, a on se mostrèc en ua longada de dus cents trenta ueit mètres.
A principis deth sègle actuau, er escolader de París ère encara un lòc misteriós.
Eth lim que non pòt jamès gaudir de bona reputacion; mès en aguest cas era mala fama arribaue enquia enquimerar.
París se’n sabie confusaments de qué auie ath sòn dejós un sosterranh orrible.
Se parlaue d’eth coma d’aquera monstruosa bassa de Tebas, a on abondauen escolopendres de quinze pès de longada, e qu’aurie pogut servir de banh a Behemoth.
Es granes bòtes des trabalhadors des potzi non riscauen mès enlà de certans punts coneishudi.
Qu’ère encara pròche eth temps qu’es cars de lordères, que, de naut d’eri estant, Sainte-Foix fraternizaue damb eth marqués de Crequi, se uedauen simplaments en escolader.
Per çò que hè ara neteja, se fidaue aguest suenh ara ploja, qu’en sòrta d’escampar apileraue mès lordères.
Roma, aumens, deishaue quauqua poesia ath sòn escolader, en tot autrejar-li eth nòm de gemonias; París escarnie ath sòn, en tot cridar-lo eth clòt pudesenc.
Era sciéncia e era supersticion èren aguest còp d’acòrd.
Eth clòt pudesenc non repugnaue mens ara igiena qu’ara legenda.
Eth hantauma, er espavental, gessie jos eth fetid arc der escolader de Mauffetard; es cadavres des Marmousets auien estat lançadi en tarcumèr dera Barillerie; Fagon atribuic era terribla fèbre maligna de 1685 ara gran henuda der escolader deth Marais, que s’estèc duberta enquia 1833 en carrèr de Sant Loís, lèu dauant dera mòstra deth Messagèr Galant.
Era restanca deth carrèr dera Mortellerie ère celèbra pes pudentors que gessien d’aquiu; damb era sua rèisha de hèr, qu’es sues puntes se retirauen a ua ringlèra de dents, semblaue en aguest fatau carrèr un dragon que lançaue eth sòn alend infernau sus es òmes.
Era imaginacion populara aumentaue er ombriu tarcumèr parisenc damb ua cèrta barreja d’infinit.
Eth tarcumèr ère mancat de hons.
Qu’ère eth lunfèrn.
Era idia d’explorar aguestes regions leproses non se l’acodic ne tansevolh ara policia.
Qui gausarie atrevir-se damb aqueth desconeishut?
Qui gausarie lançar era lata en aqueres tenèbres, o començar un viatge d’exploracion en semblable abisme?
Se presentèc, totun, ua persona.
Er escolader qu’auec eth sòn Cristobal Colon.
Un dia, ère er an 1805, en ua d’aguestes rares aparicions qu’er emperaire hège en París, eth ministre der Interior venguec a veder-lo.
S’entenie en Carrousel eth bronit des sabres de toti aqueri soldats extraordinaris dera grana Republica e deth gran Emperi; i auie un modelhon d’eròis ena pòrta de Napoleon; òmes deth Rhin, dera Escalda, deth Nil e der Adige; companhs de Joubert, de Desaix, de Marceau, de Hoche, de Kleber; aerostati de Fleurus, granadèrs de Maguncia, pontonèrs de Genova, ussars, qu’auien vist es Piramides, artilhèrs, qu’auien esposcat es bales de Junot, coirassadi, que cuelheren ar assaut era esquadra ancorada en Zuiderzée; quauqu’un auie seguit a Bonaparte en pònt de Lodi; quauqu’un auie acompanhat a Murat ena trencada de Mantua, e non mancauen quauqui uns des que precediren a Lannes en barranc de Montebello.
Tota era armada dera epòca se trapaue aquiu, en pati des Tulheries, representada per partides, e susvelhant a Napoeon, qu’alavetz descansaue.
Qu’ère era ludenta epòca qu’era grana armada auie ath sòn darrèr a Marengo, e ath sòn dauant a Austerlitz.
Que vò hèr ua causa, senhor.
Quina?
Visitar es escoladers de París.
Aguest òme existie; e se cridaue Bruneseau.
IV.- Detalhs ignoradi.
Se realizèc era visita.
Siguec ua formidabla campanha; ua batalha nueitiua contra era pèsta e era asfixia.
Que siguec ath còp un viatge d’exploracion.
Ua des persones que i assistiren, obrèr intelligent, plan joen alavetz, condaue encara, hè quauqui ans, es curiosi detalhs que Bruneseau li semblèc qu’auie de deishar de cornèr en sòn infòrme ath prefècte de policia, coma causa indigna der estil administratiu.
Es procediments desinfectants èren encara en aquera epòca plan rudimentaris.
A penes Bruneseau auec passat es prumères articulacions deth hilat sosterranh, quan, de vint trabalhadors, ueit se remiren a seguir tà dauant.
Era operación qu’ère complicada; entà hèr era visita les calie anar netejant; les calie, donc, netejar e fixar cada punt ath madeish temps.
Les calie anotar es escolaments, compdar es rèishes e es boques, senhalar es juntures, indicar es corrents enes punts de division, reconéisher es circonscripcions respectiues des diuèrsi depausi, sondar es petits escoladers que son empeutadi en principau, mesurar era nautada de cada correder e era amplada, madeish ena arrincada de vòuta, qu’ena installacion de fustatges; determinar, fin finau, es ordenades dera nivelacion de cada escolament, sigue dès eth fustatge der escolader, sigue dès er estatge deth carrèr.
S’auançaue peniblaments, e mès d’un còp es escales de baishada se submergiren en un mètre de hanga.
Es lantèrnes agonizauen enes miasmes.
De quan en quan calie hèr-se a vier a bèth trabalhador estavordit.
S’estramuncaue en quauqui lòc damb un precipici, e se passaue, pr’amor qu’eth solèr s’auie en.honsat, qu’er empeirat s’auie esbauçat, en tot transformar-se er escolader en potz damb eth hons de sable.
Non se trapaue eth punt solid; e en auer despareishut bruscaments un òme, costèc fòrça de trèir-lo.
Per conselh de Fourcroy, s’alugauen de tant en tant, enes lòcs sufisentaments sanejadi, grani tistèrs plei d’estopa banhada de resina.
Era paret, de quan en quan, ère caperada d’excrescéncies difòrmes, que se poirien cridar tumors, pr’amor qu’enquia e tot es pèires semblauen malautes en aqueth lòc sense ventilacion.
Bruneseau actuèc ena sua exploracion de naut en baish.
Qu’ère eth limit a on s’auie arturat Filibert Delorme, encargat per Enric II de visitar eth tarcumèr sosterranh de París.
Aquera pèira senhalaue eth sègle XVI en escolader.
Bruneseau desnishèc era man d’òbra deth sègle XVII en conduch deth Ponceau, e en eth deth carrèr vielh deth Temple, qu’es sues vòutes s’auien bastit entre 1600 e 1650; e era man d’òbra deth sègle XVIII ena seccion en oèst deth canau collector, encaishat e caperat en vòuta en 1740.
Aguestes dues vòutes, mès que mès era mens anciana, era de 1740, èren mès ralhades e decrepites qu’era maçonaria deth tarcumèr deth centre, bastit en 1412, epòca qu’er arriuet d’aigua de Menilmontant siguec elevat ara dignitat d’escolader principau de París, promocion analòga ara d’un campanhard que siguesse nomentat prumèr ajuda de cramba deth rei; Gros-Jean convertit en Lebel.
Se credec arreconéisher aquiu e delà, mès que mès jos eth palai de Justícia, alveòls d’ancians crotons practicadi en madeish escolader.
Orribles in pace.
Un anèl de hèr penjaue d’un d’aguesti alveòls.
Se les barrèc a toti damb parets.
Entre es causes que se trapèren, n’auie de plan estranhes; per exemple, era esqueleta d’un orangotan que despareishec deth Jardin Botanic en 1800, desaparicion probablaments restacada damb era famosa e incontestabla aparicion deth diable en carrèr des Bernardos, eth darrèr an deth sègle XVIII.
Eth praube diable acabèc estofant-se en escolader.
Dejós deth long correder cintrat qu’amie entà Arche-Marion, se trapèc ua cistalha de pelhaire, fòrça ben sauvada, que deishèc estonadi as intelligents.
Pertot, eth lim qu’es trabalhadors manejauen damb singulara valentia, abondaue en objèctes preciosi, en jòies d’aur e d’argent, en peiraries e monedes.
Un gigant qu’auesse hèt passar peth sedaç aqueth escolader, qu’aurie apilerat era riquesa des sègles.
En punt divisòri des dues juntures deth carrèr deth Temple e deth carrèr de Sant Avoye, se recuelhec ua midalha ugonòta de coeire, qu’auie en ua cara un porcèth damb tòca de cardenau e ena auta un lop damb era tiara ena tèsta.
Era trobalha mès estonanta siguec ena entrada der escolader principau.
Aguesta entrada s’auie barrat en d’auti tempsi damb ua rèisha que solet ne restaue es gahons.
D’un d’aguesti gahons penjaue ua sòrta de pelhòt infòrme e lord, que, sense cap de dobte, arturat aquiu en quèir, flotaue ena ombra, e acabaue de hèr-se brigalhs.
Bruneseau apressèc era lantèrna e l’examinèc.
Era corona ère de marqués, e es sèt letres significauen Laubespine.
Se’n saberen de qué auien ara vista un tròç deth susari de Marat.
Marat quan joen, auie auut es sues aventures amoroses, mès que mès quan formaue partida dera casa deth comde d’Artois, coma veterinari.
D’aguesti amors damb ua senhora principau, istoricaments comprovadi, l’auie quedat aqueth linçò; s’en qualitat de dèishes o de rebrembe, ac ignoram.
Quan siguec mòrt, coma qu’ère eth solet linçò fin qu’auie ena sua casa, se l’enterrèc estropat en eth.
Es vielhes enlençolèren ath tragic Amic deth pòble en linçò, teatre bèth dia des sues voluptuositats.
Breneseau passèc endauant.
Se deishèc eth pelhòt aquiu a on ère sense ne tansevolhe tocar-lo.
Siguec mensprètz o respecte?
Marat que se meritaue es dues causes.
Ath delà, eth destin auie estampat aquiu eth sòn sagèth sufisentaments, e non s’auie de barrejar cap man estranha.
Per çò d’aute, les cau deishar as causes deth sepulcre eth lòc qu’alisten.
En resumit, era reliquia qu’ère plan singulara.
Ua marquesa auie dormit aquiu, e Marat, estropat en era, passèc peth Panteon pr’amor de vier a servir de minjar as arrats der escolader.
Aqueth esquinç de cramba, qu’es sòns plecs aurie diboishat en d’auti tempsi alègraments Watteau, auie acabat per èster digne de qué en eth se tachèsse era guardada de Dante.
Era inspeccion completa der escolader de París se tardèc sèt ans, de 1805 enquia 1812.
De passa, Bruneseau projectaue, dirigie e acabaue trabalhs considerables; en 1808 baishèc eth fustatge de Ponceau, e creant pertot naues linhes, hec auançar er escolader en 1809; per dejós deth carrèr de Sant Dionisi enquiara pòrta des Innocents; en 1810 per dejós deth carrèr de Froidmanteau e deth Salpetriere; en 1811per dejós deth carrèr de Nau, des Petits- Pères, deth deth Mail, deth d’Echarpe, dera Plaça Reiau; e en 1812 per dejós deth carrèr dera Patz e dera cauçada d’Antin.
Ath madeish temps hège desinfectar e assanir tot eth hilat.
Dès eth dusau an, Bruneseau se hec a vier coma auxiliar ath sòn gendre Nargaud.
D’aguesta sòrta era vielha societat netegèc a principis d’aguest sègle eth sòn hons interior e vestic de gala eth sòn escolader.
Er escolader guanhèc en aquerò.
Aquerò, ac tornam a díder, qu’ère en d’auti tempsi.
V.- Progrès actuau.
Aué er escolader ei net, hered; es sues linhes son dretes, eth sòn estil ei corrècte.
Lèu realize er ideau de çò que se considère en Anglatèrra damb era paraula “respectable”.
Non se dessepare des normes, a eth color grisenc, se trape dessenhat en linha dreta; anàuem a díder qu’està de vint-e- cinc esplingues.
Se semble a un aprovedidor vengut a èster conselhèr d’Estat.
Se ve en eth lèu clar.
Era hanga se compòrte damb decéncia.
Er escolader actuau qu’ei polit; regne en eth er estil mès blos; er alexandrin classic rectilinèu que, expulsat dera poesia, semble auer-se refugiat ena arquitectura, pr’amor que se vò barrejar en totes es pèires d’aguesta longa vòuta tenebrosa e blanquinosa; cada abisme qu’ei ua vòuta; eth carrèr de Rivoli ei artistic enquia e tot en escolader.
Per çò d’aute, en cap de lòc s’està mès ath sòn lòc era linha geometrica qu’ena trencada que recep es hiems d’ua grana ciutat.
Aquiu tot li cau subordinar-se ath camin mès cuert.
Er escolader a cuelhut aué un cèrt aspècte oficiau.
Era madeisha policia, enes sòns infòrmes, non li manque ath respècte.
Es paraules que lo caracterizen en lengatge administratiu son dignes e nautes.
Çò qu’abans se cridaue tripa, se cride ara galaria; çò qu’abans se cridaue clòt, aué amie eth nòm de respirador.
Villon non arreconeisherie ja era sua anciana casa, in extremis.
Aguest hilat de sosterranhs qu’a tostemps, se supause, era sua immemoriau poblacion de rosegaires, mès nombrosa que jamès; de quan en quan un arrat vielh piste eth cap per escolader, e examine as parisencs; mès enquia e tot aguesta immondícia s’adonde, en tot trapar-se satisfèta deth sòn vòutat palai.
Non rèste arren en escolader dera sua primitiua ferocitat.
Er ploja, qu’enlordie eth tarcumèr ancian, laue eth modèrn.
Ça que la, non cau fidar- se’n guaire.
Es miasmes l’abiten encara.
Qu’ei abans ipocrita qu’irreprensible.
Per mès que s’entèste era prefectura de policia e era de Sanitat, a maugrat de toti es procediments tengudi, exale tostemp ua cèrta flaira vaga e sospechosa, coma Tartufo dempús dera confession.
Mos cau convier, totun, que, coma era neteja ei un aumenatge qu’eth tarcumèr tribute ara civilizacion, e coma que, d’aguest punt d’enguarda, era consciéncia de Tartufo ei un progrès se se compare damb er estable d’Augias4, er escolader de París a milhorat.
Qu’ei quauquarren mès que progrès; ei ua transformacion.
Qui a hèt aguesta revolucion?
Er òme que toti tien desbrembat, e que viem de brembrar: Bruneseau.
VI.- Progrès futur.
Era construccion der escolader de París non a estat ua òbra insignificanta.
Es darrèrs dètz sègles an trabalhat en eth sense acabar-lo, coma tanpòc an pogut acabar París.
Er escolader seguís pas a pas eth desvolopament de París.
Qu’ei, ena tèrra, ua sòrta de polip tenebrós de mil artèries que creish peth dejós ath còp qu’era ciutat creish peth dessús.
Tostemp qu’era ciutat daurís un nau carrèr, er escolader alongue eth braç.
Era vielha monarquia non auie bastit que vint-e-tres mil mètres d’escolader; en aguest punt auie arribat París eth 1èr.
En tot partir d’aguesta epòca, que d’era ne tornaram a parlar, era òbra a estat utila e energicaments reformada e continuada.
Napoleon a bastit (es numèros non dèishen d’èster curiosi) quate mil ueit cents trenta sies mètres; Loís Felip, ueitanta nau mil vint; era republica de 1848, vint-e-tres mil ueitanta un; er actuau govèrn, setanta mil cinc cents; Totau, enquiath dia d’aué, dus cents vint-e-sies mil sies cents dètz mètres.
Setanta lègues d’escolader; entralhes enòrmes de París.
Ramificacion escura e jamès en devarada; construccion ignorada e immensa.
Se passe, donc, qu’eth laberint sosterranh de París ei aué mès deth doble deth qu’ère a començament deth sègle.
Hè pena imaginar-se era perseverança e es esfòrci qu’a calut hèr entà amiar aguest tarcumèr en punt de perfeccion relatiua que se trape ara.
Damb un gran trabalh auien pogut eth vielh prebostat monarquic, e, enes darrèri ans deth sègle XVIII, eth corregiment revolucionari, arribar a bastir es cinc lègues d’escolader qu’existien abans de 1806.
Trebucs de tota sòrta dificultauen tau operación; es uns, pròpis dera natura deth terren; es auti, inerents as madeishi copacaps dera poblacion laboriosa de París.
Se trape París bastit sus un terren que se resistís ara aishada, ara piòcha, a quinsevolh trabalh uman.
Arren mès de mau hèr que perforar e penetrar aguesta formacion geologica qu’ada era se superpause era meravilhosa formacion istorica cridada París.
Per çò dera man d’òbra, jos quinsevolh manèra que s’entèste e s’aventure en aguest terren d’alluvion, es resisténcies abonden.
Qu’ei tèrragila liquida; son manantiaus viui, arròques dures, lim mofle e prigond qu’era sciéncia especiau designe damb eth nòm de mostarda.
Ja ei un arriuet que hè crebar de ressabuda ua vòuta començada, e negue as trabalhadors; ja ei ua irrupcion de tèrragila que se daurís camin e se precipite damb era fòrça d’ua cascada, en tot trincar coma eth veire es mès fòrts fustatges.
Nauèraments, en Villette, quan siguec de besonh, sense interrómper era navigacion ne cambiar era mair der arriuet, hèr a passar er escolader collector per dejós deth canau de Sant Martin, se dauric ua crebassa en depaus principau, en tot quèir còp sec era aigua en sosterranh, sense que siguessen pro es pompes entà arturar era inondacion.
Que siguec de besonh hèr-se a vier un bus, que, damb fòrça trabalh, artenhec fin finau tapar era crebassa que i auie en madeish trauc deth depaus.
Près deth Sena, e tanben pro luenh d’aguest arriu, coma per exemple en Belleville, en carrèr Grand e en passatge Luniere, i a sable sense hons a on un òme se pòt esguitlar e desparéisher a uelhs vedents.
A mès de tot aquerò, er estofament costat pes miasmes, es esbauci que sepulten en vida e es en.honsaments sobtes.
Que cau ahíger tanben eth tifus, que d’eth es trabalhadors s’impregnen de man en man.
Enes nòsti dies, dempús d’auer dubèrt era galaria de Clichy, damb andana entà recéber era canoada deth Ourcq, trabalh executat en trencada, a dètz mèstres de prigondor; dempús d’auer, a maugrat des esbauçaments, e damb era ajuda des excavacions, fòrça viatges pudesenques, e des empontaments, format era vòuta dera Bièvre d’ençà eth baloard der Espitau enquiath Sena; dempús d’auer, damb era finalitat de desliurar París des aigües torrenciaus deth Montmartre, e dar gessuda ad aguesta badina fluviau de nau ectares que se poirie jos era barralha des Martirs; dempús d’auer, repetim, bastit era linha der escolader dera barralha Blanca entath camin d’Aubervilliers, en quate mesi, dia e net, ara prigondor d’onze mètres; dempús d’auer, causa jamès vista!, hèt sosterranhaments un escolader en carrèr Barre-du-bec, sense trencada, a sies mètres dejós deth solèr, eth conductor Monnot moric.
Non i a bulletins entad aguesti actes de bravesa, mès utils, totun, qu’eth brutau masèl des camps de batalha.
Es escoladers de París èren luenh d’èster en 1832 çò que son aué.
Bruneseau auie balhat era possada; mès que s’auie de besonh eth colèra entà determinar era vasta construccion que dempús s’a amiat a tèrme.
Estone enténer a díder, per exemple, qu’en 1821, der escolader deth centre, cridat eth Canau Gran, coma en Venecia, se corrompie encara ar aire liure, en carrèr de Gourdes.
En 1823 siguec quan era ciutat de París trapèc enes sues pòches es dus cents seishanta sies mil francs e sies centims de besonh entà caperar semblabla immondicia.
Es tres potzi absorbents deth Combat, dera Cunette e de Sant Mandé, damb es sòns abismes, aparelhs, potzi perdudi e ramaus depuradors, non artenhen qu’enquia 1836.
Eth tarcumèr de París a estat hèt de nauèth, e, coma ja auem dit, s’a doblat de vint-e-cinc ans ençà.
Hè trenta ans, ena epòca dera insurreccion deth 5 e 6 de junh, ère encara, en fòrça lòcs, lèu er escolader ancian.
Fòrça carrèrs qu’aué formen combes, èren alavetz cauçades damb henerecles.
Soent se vedie, en punt a on anauen a parar es penents d’un carrèr o d’un horcalh, granes rèishes quarrades e aprovedides de gròssi barrons qu’eth hèr ludie pes passi dera multitud, perilhosi e resquilhosi entàs cavalaries des cars.
En 1832, er ancian tarcumèr gotic mostraue encara cinicaments es sues boques en fòrça carrèrs, coma: era Estela, Sant Loís, eth Temple, Vielha deth Temple, Nòsta Senhora de Nazareth, Folie Mericourt, Quai des Flors, Petit-Musc, Normandia, Pònt-aux-Biches, Marais, Sant Martin, Nòsta Senhora des Victòries, Montmartre, Grange Bataliere, Camps Elisis, Jacob e Tournon.
Qu’èren enòrmes dubertures de pèira, a viatges entornejades de pèires de cantons, damb ua impudéncia monumentau.
París, en 1806, non auie lèu mès escoladers qu’en 1663; cinc mil tres centes vint-e-ueit toeses.
Dempús de Breneseau, er 1 de ger de 1832 n’auie quaranta mil tres cents mètres.
De 1806 a 1831 se n’auie bastit annauments, apuprètz, sèt cent cinquanta mètres.
Enes ans posteriors s’a hèt cada an, de ueit a dètz mil mètres de galaries, tot de maçonaria, damb banh de caudea idraulica e fondaments de beton.
Ath delà deth progrès economic qu’auem indicat adès, s’assòcien greus problèmes d’igiena publica en aguesta immensa question: er escolader de París.
París qu’ei entre dues capes: ua d’aigua e ua auta d’aire.
Era capa d’aigua s’esten enquia ua prigondor fòrça grana, mès que ja a estat sondada dus còps, que ven dera capa de gres verd, plaçat entre era creta e era calcària jurasica, que se pòt representar per un disc, qu’eth sòn radi mesure vint-e- cinc lègues.
Multitud d’arrius e arriuets regolegen aciu; en un veire d’aigua deth potz de Grevelle se beu eth Sena, eth Marne, eth Yonne, eth Oise, er Aisne, eth Cher, eth Vienne e eth Loira.
Era capa d’aigua ei salutosa; que ven prumèr deth cèu e dempús dera tèrra.
Era capa d’aire ei malsana, ven der escolader.
Toti es miasmes der escolader se barregen ena respiracion dera ciutat; d’aciu eth mau alend.
Er aire que se respire ath cant d’un tarcumèr, ei provat scientificaments, ei mès blos qu’er aire que se respire en París.
En bèth moment, damb era ajuda deth progrès, dempús que se perfeccione eth mecanisme, e qu’era lum s’esparge, s’emplegarà era capa d’aigua entà purificar era capa d’aire; ei a díder, entà lauar er escolader.
Se sap que per aguesta paraula “lauar er escolader” entenem: restituir era hanga ara tèrra, es hiems ath solèr, er abonatge as camps.
Resultarà d’aguest solet hèt, entà tota era comunautat sociau, er amendriment dera misèria e er aument dera salut.
Aué per aué, era irradiacion des malauties de París s’escampilhe a cinquanta lègues ar entorn deth Louvre, en tot cuelher-lo coma centre d’aguest cercle contagiós.
Se poirie díder que de hè dètz sègles er escolader ei era malautia de París.
Er escolader ei eth vici qu’era ciutat a ena sang.
Er instint popular non s’a enganhat jamès.
Eth mestièr de mosso de potz ère en d’auti tempsi lèu tan perilhós e lèu tan repugnant entath pòble, coma eth d’esquarteraire, reputat tan orriblaments pendent tant de temps, e que se deishaue entath borrèu.
S’auie besonh dera estimulacion d’ua paga extra entà qu’eth pareder se decidisse a baishar en aguest pudesenc abisme; se botaue era escala de mala encolia, e ère normau díder: baishar en escolader qu’ei coma entrar ena hòssa.
Libre tresau: Hanga e amna ath madeish temps.
I.- Er escolader e es sues suspreses.
Se trapaue Jean Valjean en escolader de París.
Ua auta semblança de París damb eth mar.
Era transicion qu’ère inaudida.
Ath miei madeish dera ciutat, Jean Valjean auie gessut d’era, e en un virament de uelhs, en temps precís entà lheuar ua tapa e tornar-la a deishar quèir, auie passat dera lum as tenèbres, deth meddia ara miejanet, deth bronit ath silenci, deth remolin des trons ar estancament dera hòssa, e per ua peripecia plan mès prodigiosa qu’era deth carrèr Polonceau, deth màger perilh ara seguretat absoluda.
Queiguda sobta en ua tuta, desaparicion enes crotons de París.
Deishar aqueth carrèr, a on pertot se vedie era mòrt, per ua sòrta de sepulcre, a on auie de trapar era vida, que siguec un extranh instant.
S’estèc quauques segondes coma estavordit, escotant estonat.
S’auie daurit còp sec dauant des sòns uelhs era trampa dera sauvacion, en tot cuelher-lo, digam-ac atau, a traïcion era bontat celèsta.
Adorables emboscades dera Providéncia!
Era sua prumèra sensacion siguec qu’ère cèc.
Ara imprevista non vedec arren.
Li semblèc tanben qu’en ua menuta s’auie quedat sord.
Non entenie eth mendre bronit.
Eth frenetic auragan de sang e de resvenja que se desvolopaue a quauqui passi d’aquiu non arribaue ada eth, que ja ac auem dit, gracies ar espessor dera tèrra que lo separaue deth teatre des eveniments, senon amortat e confús, un rumor ena prigondor.
Era soleta causa que coneishec siguec que caushigaue en tèrra fèrma; mès que l’ère pro aquerò.
Estirèc un braç, dempús er aute e toquèc era paret en ambdús costats, d’a on dedusic qu’eth correder ère estret.
S’esguitlèc, e dedusic qu’era rajòla ère banhada.
Auancèc un pè damb precaucion, en tot crànher trapar un horat, un potz perdut, quauque precipici, e atau s’assegurèc de qué es rajòles se perlongauen.
Ua bohada d’aire pudesenc l’indiquèc quin ère eth sòn ostau actuau.
Ath cap de quauqui instants ja non ère cèc.
Un shinhau de lum queiguie deth respiralh qu’auie entrat, e ja era sua guardada s’auie acostumat ara tuta.
Comencèc a distinguir quauqua causa.
Eth correder que s’auie enterrat (cap auta paraula pòt exprimir milhor era situacion) ère barrat damb paret ena sua esquia.
Qu’ère un d’aguesti carrerons sense gessuda qu’era lengua especialista cride ajustaments.
Auie ath sòn dauant ua auta paret; paret de tenèbres.
Era claror deth respiralh s’acabaue a dètz o dotze passi deth punt que se trapaue Jean Valjean, e a penes reflectie ua blancor palla a quauqui mètres dera umida paret der escolader.
Mès enlà era opacitat qu’ère massissa; semblaue ua causa orribla calar-se en era, e era entrada auie er aspècte d’immersion.
Ça que la, se podie entrar en aquera paret de bromassa, e enquia e tot li calie hè’c de seguit.
Jean Valjean calculèc qu’aquera rèisha qu’eth auie vist jos es calades ère possible que la vedessen tanben es soldats.
Tot que depenie d’aguest edart, donques qu’arren empachaue qu’es sodats baishèssen en potz e l’escorcolhèssen.
Non auie de pèrder ne ua soleta menuta.
Recuelhec a Mario deth solèr, se lo botèc ath dessús e se metec en marcha, en tot penetrar decididaments en aquera escurina.
Era vertat ei que non èren tan segurs coma Jean Valjean se pensaue.
Les demoraue dilhèu perilhs de ua auta sòrta, e de non mens granor.
Dempús deth revolum fulgurant dera luta, era tuta des miasmes e des emboscades; dempús deth caòs, eth tarcumèr.
Jean Valjean auie queigut d’un cercle deth lunfèrn en un aute.
Quan auec caminat cinquanta passi, li calec arturar-se.
Se l’acodie un dobte.
Eth correder anaue a parar en un aute ramau que damb eth estramuncaue transversauments.
Apareishien aquiu dus camins.
Quin li calie alistar?
Eth dera dreta o eth dera quèrra?
Com se podie orientar en aqueth nere laberint?
Eth hiu d’aguest laberint, sivans didérem abans, qu’ei eth penent; en tot seguir-lo se va entar arriu.
Jean Valjean ac comprenec, plan que òc.
Pensèc qu’ère probablaments en escolader des Mercats; que s’alistaue era quèrra e seguie eth penent, arribarie abans d’un quart d’ora en quauqua boca ath cant deth Sena, entre eth Pont-au-Change e eth Pont Nau, ei a díder qu’apareisherie ath miei deth dia en punt mès concorrut de París; dilhèu en ua horcalhada.
Qu’ère milhor calar-se en laberint, fidar-se’n dera escurina, e encomanar-se ara Providéncia entara gessuda.
Pugèc eth penent, e cuelhec ara dreta.
Quan auec doblat er angle dera galaria, era luenhana claror deth respiralh despareishec, eth ridèu de tenèbres tornèc a quèir sus eth e de nauèth quedèc cèc.
Seguic, totun, auançant, e tan rapidaments coma podie.
Es dus braci de Mario entornejauen eth còth de Jean Valjean, e es sòns pès penjauen peth darrèr.
Jean Valjean tenguie es braci damb ua man, e damb era auta anaue paupant era paret.
Era maishèra de Mario tocaue e se pegaue ara sua, per çò dera sang.
Sentie córrer peth dessús d’eth e penetrar sus es vestits un arriuet tèbe que procedie de Mario.
Ça que la, era sensacion de calor umit ena aurelha pròcha ara boca deth herit, indicaue qu’aguest alendaue, e per tant viuie.
Eth correder per a on caminaue ara Jean Valjean ère mens estret qu’eth prumèr.
Li costaue trabalh caminar.
Era ploja deth dia anterior non s’auie encara secat, e formaue un petit torrent en centre dera palissada, de sòrta que li calie apressar-se ena paret pr’amor de non botar es pès ena aigua.
Anaue d’aguesta sòrta ath miei des tenèbres.
Se retiraue as èssers nueitius que marchen a paupes en çò d’invisible, perdudi sosterranhaments enes venes dera ombra.Totun aquerò, de man en man, sigue perque d’auti respiralhs luenhants manèssen quauqua lum flotant en aquera opaca broma, sigue perque es sòns uelhs s’auien acostumat ara escurina, comencèc a entreveir confusaments, ja era paret qu’anaue sarrat, ja era vòuta que peth sòn dejós passaue.
Es vistons se dilaten enes tenèbres e acaben en tot percéber claror, dera madeisha manèra qu’era amna se dilate en malastre e acabe trapant a Diu en era.
Qu’ère de mau hèr dirigir eth rumb.
Eth traçat des escoladers reflectís, didem-ac atau, eth des carrèrs superpausats.
Que i auie en París d’aquera epòca dus mil dus cents carrèrs.
Imaginatz-vos dejós d’aguesta sèuva de tenebroses arrames que se cride er escolader.
Eth sistèma d’escoladers existent alavetz, plaçat tot dret, aurie mesurat ua longada d’onze lègues.
Auem dit abans qu’eth hilat actuau, gràcies ara activitat especiau des darrèrs trenta ans, non compde mens de seishanta lègues.
Jean Valjean comencèc per enganhar-se.
Se pensèc qu’ère dejós deth carrèr de Sant Dionisi, e non ère atau malerosaments.
Que i a jos aguest carrèr un escolader vielh de pèira, qu’ei deth temps de Loís XIII, e va dret de cap ar escolader collector der escolader gran, damb un solet angle entara dreta, ara nautada dera anciana Cort des Miracles, e un solet ramau, er escolader de Sant Martin, qu’es sòns quate braci se talhen en crotz.
Mès eth ramau dera Petita Truanderie qu’era sua entrada ère pròcha ara tauèrna de Corinto, non s’a comunicat jamès damb eth sosterranh deth carrèr de Sant Dionisi; va a parar en escolader Montmartre, qu’ère a on s’auie calat Jean Valjean.
Abondauen aquiu es possibilitats de hòraviar-se.
Er escolader Montmartre ei un des mès complicadi der ancian hilat.
Erosaments Jean Valjean auie deishat darrèr er escolader des Mercats, qu’eth sòn plan geometric se retire a ua multitud de penjadors gessents entreteishudi; mès auie ath sòn dauant mès d’un encontre complicat, e mès d’ua cantoada de carrèr (pr’amor que son carrèr, plan) que campauen ena escurina coma punts d’interrogacion.
Prumèr, ara sua quèrra, eth vast escolader Platriere, espècia de garròt chinés, qu’amie e embolhe eth sòn caòs de T e de Z per dejós dera casa de Pòstes e der edifici dera lòtja enquiath Sena, a on acabe en Y. Dusau, ara sua dreta, eth correder en linha corba deth carrèr deth Quadrant, damb es sòns tres dents, que son autrestanti carrerons sense gessuda.
Tresau, ara sua quèrra, eth ramau deth Mail, complicat, lèu ena entrada, per ua sòrta de horcalh, e anant, ath biscorn, a parar ena gran cripta exutòria deth Louvre, esmiejada e ramificada en toti es sentits; fin finau, ara sua dreta, eth carreron sense gessuda deth carrèr des Jeuneurs, sense tier en compde es petits privats aciu e delà abans d’arribar en escolader deth centre qu’ère eth solet capable d’amiar-lo en bèra gessuda pro luenhana entà poder-la considerar segura.
Se Jean Valjean auesse auut ua leugèra nocion de tot çò que viem de díder, aurie coneishut lèu, sonque tocant era paret, que non ère ena galaria sosterranha deth carrèr de Sant Dionisi.
De man en man, mos ac cau cohessar, un cèrt orror s’apoderaue d’eth.
Era ombra que l’enrodaue se calaue en sòn esperit.
Caminaue en miei d’un enigma.
Er aqüaduc der escolader qu’ei formidable; se crotzen es sues canoades rapidaments.
Qu’a quauquarren de lugubre veder-se negat en aguest París de tenèbres.
Jean Valjean li calie trapar, e lèu endonviar, eth sòn camin sense veder-lo.
En aqueth lòc desconeishut, cada pas que hège podie èster eth darrèr dera sua vida.
Com podie gésser d’aquiu?
Traparie eth lòc?
E en aguest cas, arribarie a temps?
Aquera colossau esponga sosterranha damb alveòls de pèira, se deisharie penetrar e traucar?
Estramuncarie en bèth nud inesperat d’escurina?
Lo demoraue çò d’embolhat e insuperable?
Moririen aquiu, Mario d’emorragia, e eth de hame?
Acabarien per hòraviar-se ambdús, quedant redusidi a esqueletes en aqueri logubres lòcs?
Ac ignoraue.
A cap d’aguestes preguntes que se hège eth, sabie se qué respóner.
Er intestin de París qu’ei un espatlader.
Estaue, coma eth profèta, en vrente d’un monstre.
Còp sec se sentec estonat.
Quan mens s’ac demoraue, e sense auer deishat de caminar en linha dreta, se n’encuedèc que ja non pujaue; era aigua der arriuet li tocaue es talons e non era punta des pès.
Er escolader ara baishaue.
Per qué?
Anaue, donc, a arribar de pic en Sena?
Aguest perilh qu’ère gran; mès encara ère magèr eth d’arrecular.
Seguic auançant.
Non se dirigie entath Sena.
Eth petit coishin que forme eth solèr de París ena arriba dreta, vèsse un des sòns vessants en Sena, e er aute en espatlader gran.
Eth cim d’aguest coishin, que determine era division des aigües, diboishe ua linha plan capriciosa.
Eth punt culminant, lòc a on se dividissen es escolaments, son en escolader de Sant Avoye, mès enlà deth carrèr de Michel-le-Comte, en escolader deth Louvre, près des baloards, e en escolader de Montmartre, près des Mercats.
En aguest punt culminant auie arribat Jean Valjean.
Se filaue de cap ath tarcumèr deth centre, e ère en bon camin, encara que sense saber-se’n.
Atau evitèc eth quadruple param que li parauen ena escurina es quate laberints mentadi.
Un moment dempús coneishec que se desseparaue deth París petrificat pera revòuta, a on es barralhes auien suprimit era circulacion, e qu’anaue per dejós deth París viu e normau.
De ressabuda entenec sus era sua tèsta coma eth bronit d’un tron luenhant, mès seguic.
Qu’èren es veïculs que rodauen.
Sivans es sòns calculs, hège mieja ora, apuprètz, que caminaue e non auie pensat encara en descansar, en tot contentar-se de cambiar era man que sostenguie a Mario.
Era escurina ère mès prigonda que jamès; mès aguesta escurina lo padegaue.
Còp sec vedec era sua ombra ath sòn dauant.
Se destacaue sus un ròi clar que tintaue vagaments era palissada e era vòuta, e que s’esguitlaue, a dreta e quèrra, pes dues parets viscoses deth correder.
Se virèc estonat.
Darrèr d’eth, ena part deth correder que venguie de deishar, a ua distància que li semblèc immensa, ludie, ralhant es tenèbres, ua espècia d’astre orrible que semblaue guardar-lo.
Qu’ère era lugubra estela dera policia que se quilhaue en tarcumèr.
II.- Explicacion.
Eth 6 de junh se dispausèc ua mautada des escoladers.
Se cranhie qu’es vençuts se refugièssen en eri, e eth prefècte Gisquet siguec er encargat d’escorcolhar eth París amagat, tant qu’eth generau Bugeaud escampaue eth París public; dobla operación qu’exigic ua dobla estrategia dera fòrça publica representada dessús pera armada, e dejós pera policia.
Tres partides d’agents e de mossos de potzi explorèren eth tarcumèr sosterranh de París; era prumèra era arriba dreta, era dusau era quèrra, e era tresau era Cité.
Es agents èren armadi de carabines, machetes, espades e punhaus.
Aguesta ronda venguie de visitar era galaria corba e es tres carrerons sense gessuda que se trapen jos eth carrèr deth Quarrant.
Tant qu’era ronda escorcolhaue aguesti carrerons, Jean Valjean auie estramuncat damb era entrada dera galaria, e en veir qu’ère mès estreta qu’eth correder principau, non entrèc en era, senon que seguic entà dauant.
Es dera policia en deishar era galaria deth Quarrant, auien creigut enténer caushigades ena direccion deth tarcumèr deth centre.
Èren, plan, es caushigades de Jean Valjean.
Eth sergent que comandaue era ronda lheuèc era lantèrna, e toti se meteren a guardar, ath miei dera broma, entath costat d’a on venguie eth bronit.
Entà Jean Valjean siguec aguesta ua menuta d’indicibla angonia.
Erosaments, encara qu’eth vedie perfèctaments era lantèrna, aguesta lo vedie ada eth mau.
Era lantèrna qu’ère era lum e eth ère era ombra.
Se trapaue, eth, plan luenh, e confonut en hons escur deth sosterranh.
Se sarrèc ena paret, e s’arturèc.
Per çò d’aute, Jean Valjean non auie era mendre idia de çò que se botjaue ena sua esquia.
Era insomnia, era manca d’aliment, es emocions, l’auien hèt a passar tanben ada eth en estat visionari.
Vedie un resplendor; e ath cant d’aguest resplendor, larves.
Qué significaue aquerò?
Non ac comprenie.
En auer-se arturat Jean Valjean, eth bronit cessèc.
Es òmes dera ronda escotauen e non entenien, guardauen e non vedien.
Consultèren entre eri.
I auie alavetz en aqueth punt der escolader de Montmartre ua sòrta de horcalhada, cridada de servici, que s’a suprimit dempús per tòrt deth petit lac interior format aquiu pes aigües de ploja des nauères tronades.
Era ronda se podec agropar en aguesta horcalhada.
Eth resultat dera conferéncia celebrada pes gossets de garda siguec decidir que s’auien enganhat, que non auie auut cap bronit, que non i auie aquiu arrés, qu’ère inutil calar-se en tarcumèr deth centre, que serie pèrder eth temps; mès que les calie esdegar-se entà vier en Sant Merry, pr’amor que se i auie quauquarren entà hèr e quauque bousingot (republican) que mautar, ère en aquera part.
De quan en quan es partits meten naues sòles as sues ancianes injúries.
En 1832, era paraula bousingot ère eth punt d’enlaç entre era paraula jacobin, ja desbrembada, e era paraula demagòg, lèu inusitada alavetz, e que dempús a servit tan ben.
Eth sergent dèc era orde de virar entara quèrra, en tot filar-se de cap ara vessant deth Sena.
Se se les auesse acodit dividir-se en dus grops e marchar en sens opausadi, Jean Valjean aurie queigut enes sues mans.
Aquerò siguec a mand de passar.
Ei probable qu’es instruccións dera prefectura, en preveir eth cas d’un combat, e supausar as insurrectes en gran nombre, enebissen ara ronda fraccionar-se.
Es gossets conilhèrs, donc, se meteren en marcha de nauèth, deishant ath sòn darrèr a Jean Valjean.
De tot aqueth movement aguest non vedec senon er eclipse dera lantèrna, que s’amaguèc en un virament de uelhs.
Abans de partir eth sergent, entara tranquillitat dera consciéncia dera policia, descarguèc era carabina en direccion deth lòc qu’ocupaue Jean Valjean.
Era detonacion rodèc de resson en resson ena cripta, coma eth borborigme d’aquera tripa titanica.
Un tròç de ges que queiguec en arriuet, e hec sautar era aigua a pòqui passi de Jean Valjean, l’avertic qu’era bala auie dat ena vòuta dessús deth sòn cap.
Caushigades lentes e a compàs ressonèren pendent bèth temps ena palissada, en tot esbugassar-se a mida qu’aumentaue era distància; de seguit eth grop de formes neres se perdec ena ombra; ua lum oscillèc esboçant ena vòuta un arc roienc qu’amendric, e dempús despareishec.
III.- Era dobla caça.
Que mos cau hèr, ara policia d’aqueth temps, era justícia de díder, qu’autanplan enes circonstàncies publiques mès grèus, complie imperturbablaments eth sòn déuer d’inspeccion e de vigilància.
Ua revòuta non ère as sòns uelhs ua desencusa entà destibar es retnes as maufactors, e negligir era societat peth motiu de qué eth govèrn ère en perilh.
Eth servici ordinari se desvolopaue a maugrat des prètzhèts extraordinaris, e sense ressentir-se bric.
Ath miei d’un incalculable eveniment politic, ja començat, era pression d’ua revolucion posssibla, non distrèt per çò dera insurreccion ne dera barralha, er agent seguie era tralha ath panaire.
Quauquarren semblable ad aquerò se passaue pendent era tarde deth 6 de junh ara vòra deth Sena, en ribàs dera quèrra, un shinhau mès enlà deth pònt des Invalids.
Aué ja non i a aquiu ribàs.
Er aspècte d’aqueri entorns qu’a cambiat.
En ribàs, dus òmes, deseparadi ua cèrta distància, semblauen observar-se, en tot evitar-se mutuauments.
A mida qu’eth qu’anaue dauant sajaue d’aluenhar-se, metie eth que venguie darrèr interès en susvelhar-lo mès d’apròp.
Qu’ère coma ua partida d’escacs que se jògue de luenh e silenciosaments.
Non semblauen shordar-se; es dus caminauen tot doç, coma se cadun cranhesse, en tot pressar-se massa, qu’eth sòn companh enventisse eth pas.
Era presa qu’ère sornaruda, e ère avisada.
S’observauen es proporcions degudes entre era presa perseguida e eth gosset perseguidor.
Eth que sajaue d’eclipsar-se auie mala traça e ua figura raquitica; eth que lo volie cuélher ère d’estatura nauta e aspecte dur, e mostraue èster fòrça foreno.
Eth prumèr, coma eth mès fèble, evitaue trapar-se damb eth dusau; mès, ath còp, ère furiós; es que l’auessen pogut examinar d’apròp aurien vist enes sòns uelhs era ombriua ostilitat dera hujuda e era menaça dera pòur.
Eth ribàs se trapaue desèrt; non passaue arrés per aquiu, ne tansevolh se vedie ath barquèr o ath descargador de lenha enes barcos camusi amarradi aquiu e delà.
Non se podie distinguir ben ad aqueri dus òmes senon deth cai deth dauant, e campadi atau, eth qu’anaue dauant aurie apareishut coma un èsser eriçat, estarnat e inclinat, enquimerat e tremolant jos ua blòda pedaçada, e er aute coma un personatge classic e oficiau, damb era levita dera autoritat cordada enquiara barba.
Quina finalitat se prepausaue eth darrèr?
Probablaments autrejar ath prumèr ròba d’abric.
Quan un òme vestit per Estat n’acace a un aute d’esquiçat, qu’ei damb era finalitat de convertir-lo en òme vestit tanben per Estat.
Era question que s’està en color.
Eth vestit blu se considère gloriós, eth ròi qu’ei desagradiu.
Que i a ua porpra que ven de baish.
S’er aute li permetie anar dauant e non l’agarraue encara, qu’ère, sivans semblaue, damb era esperança de veder-lo filar-se de cap a quauque rendètz-vos significatiu o quauque grop que siguesse ua bona presa.
Se definís aguesta dificila operación damb era frasa: seguir en ringlèra.
Çò que hè probable aguesta conjectura ei qu’er òme dera levita cordada, en veir dès eth ribàs un coche de loguèr qu’anaue uet, l’indiquèc quauquarren ath menaire.
Aguest comprenec, en saber-se’n evidentaments damb qui se les tenguie, cambièc de direccion, e se metec a seguir tot doç de naut deth cai estant ad aqueri dus òmes.
D’aquerò non se n’encuedèc eth personatge de mala traça que caminaue dauant.
Manobrant cadun ara sua, damb ua estrategia irreprensibla s’apressauen aqueri dus individús en un penent deth cai que baishaue entath ribàs, e permetie as menaires, ena sua tornada de Passy, amiar as shivaus en arriu tà que beuessen.
Aguest penent s’a suprimit dempús pr’amor qu’atau ac exigie era simetria.
Es shivaus se morissen de set, mès era vista se recree.
Ère de supausar qu’er òme de blòda pujarie peth penent, pr’amor de sajar d’evadir-se enes Camps Elisis, lòc plen d’arbes, mès, totun, fòrça frequentat per agents de policia, e a on er aute traparie facilaments qui l’ajudèsse.
Aguest punt deth cai ei a pòca distància dera casa qu’eth coronèl Brack se hec a vier de Moret enquia París en 1824, e denominada casa de Francés I.
A pròp i a un còs de garda.
Damb gran estonament deth que l’observaue, aqueth òme non cuelhec eth penent deth beurader, senon que seguic auançant peth ribàs ath cant deth cai.
Plan que òc, era sua posicion s’anaue botant plan critica.
Qué podie hèr, ath delà de non lançar-se en Sena?
Ja non auie manèra de tornar a pujar entath cai; ne rampa, ne escala; e èren pròches ath lòc, senhalat per angle der arriu entath pònt de Jena, a on eth ribàs, cada còp mès estret, acabaue en forma de lengua e se perdie jos era aigua.
Aquiu evidentaments se traparie bloquejat entre eth mur perpendicular ara dreta er arriu ara quèrra e dauant e darrèr era autoritat.
Qu’ei vertat qu’er acabament deth ribàs ère amagat ara vista per un molon de dèishes de sies o sèt pès de nautada, resultat de non se sap se quin tipe d’esbauçament.
Mès, demoraue aqueth òme amagar-se de vertat en un lòc a on, entà descurbir-lo, ère pro hèr eth torn peth molon?
Aquerò qu’aurie estat ingenú.
Ne podie pensar en aquerò, donques qu’era ingenuitat des panaires non artenh aguest punt.
Aguest darrèr profitèc eth moment que ne vedie ne ère vist, e deishant de cornèr tota simulacion, se metec a caminar ara prèssa.
Lèu arribèc enes dèishes e hec eth torn ath molon, en tot arturar-se de seguit estonat.
Er òme que perseguie non ère aquiu.
Eclipse totau der òme de blòda.
Qué s’auie hèt, donc?
Er òme dera levita cordada caminèc enquiar extrèm deth ribàs e s’estèc aquiu un moment cogitós, damb es punhs sarradi e escorcolhant-ac tot damb es uelhs.
De ressabuda se dèc un còp en front pr’amor que venguie de percéber, en punt a on acabaue era tèrra e començaue era aigua, ua rèisha de hèr gròssa e baisha, cintrada e aprovedida d’ua enòrma clauadura e tres gahons massissi.
Aquera rèisha, espècia de pòrta ena part inferiora deth cai, daue entar arriu, madeish qu’eth ribàs.
Per dejós passaue un arriuet nere qu’anaue a desbocar en Sena.
Coma que non ère pro guardar, sagèc de possar-la, la secodic, e era rèisha resistic tenaçaments.
Qu’ère probable que l’acabèssen de daurir encara que non s’auie entenut cap de bronit, causa estranha en tractar-se d’ua rèisha tan plia de rovilh; en tot cas, non i auie cap de dobte de qué l’auien tornat a barrar; e aquerò demostraue qu’era persona entara qu’auie virat es gahons, amiaue, non un passa-pertot, senon ua clau.
Lèu aguesta evidéncia assautèc er esperit der òme que s’esdegaue a violentar era rèisha, pr’amor que s’estarnèc indignat damb aguest epifonèma:
Aquerò qu’ei massa!
Ua clau deth govèrn!
E dit aquerò, demorant, sabi pas se veir gésser ath dera blòda o entrar a d’auti, se calèc ara demora darrèr deth molon de dèishes damb era pacienta ràbia deth gosset de mòstra.
Dera sua part, eth veïcul de carga, que seguie totes es sues evolucions, s’arturèc ath costat deth parapet.
Eth menaire, en veir que non serie causa d’ua o de dues menutes, estaquèc eth sac de civada ath morre des sòns shivaus, aguest sac tan coneishut des parisencs, qu’es govèrns, didem-ac de passa, les ac sòlen botar.
Jena virauen eth cap abans d’aluenhar-se entà guardar un moment aqueri dus detalhs deth paisatge immobils; er òme en ribàs, e eth coche en cai.
IV.- Damb era crotz ena esquia.
Jean Valjean se metec de nauèth en marcha e ja non se tornèc a arturar.
Qu’ère ua marcha que se hège cada còp mès incomòda.
Eth nivèu des vòutes varie; era nautada mieja ei d’uns cinc pès e sies poces, e a estat calculada entara estatura d’un òme.
Jean Valjean se vedie obligat a inclinar-se, per pòur de qué Mario tumèsse contra era vòuta.
A cada moment l’ère de besonh inclinar-se, dempús se tornaue a quilhar e anaue de contunh paupant era paret.
Era umiditat des pèires e era viscositat dera palissada qu’èren maus punts d’empara, ja sigue entara man, ja entath pè.
Estramuncaue en orrible escolader dera ciutat.
Es reflexi intermitents des bohades d’aire non campauen senon en fòrça longui intervaus, e tan fèbles qu’eth solei ena sua màger fòrça se cuelhie coma era lua.
To çò d’aute qu’ère broma, miasma, opacitat.
Jean Valjean auie hame e set; mès que mès set; e aquiu, coma ena mar, auie abondor d’aigua non potabla.
Era sua fòrça prodigiosa, coma ja sabem, e plan pòc aflaquida pera edat, gràcies a ua vida casta e sòbria, començaue, totun, a abandonar-lo.
Lo cuelhie era fatiga, e a mida que perdie fòrça, aumentaue eth pes dera carga.
Mario, dilhèu mòrt, pesaue, coma pesen es còssi inèrts.
Jean Valjean lo tenguie de manèra qu’eth pièch quedèsse liure, e qu’era respiracion se podesse hèr tostemp çò de mielhor possible.
Sentie esguitlar-se es arrats entre es sues cames.
Un s’espauric enquiath punt de voler nhacar-lo.
De quan en quan l’arribauen bohades d’aire frescolenc provientes des boques der escolader, que li costauen de nauèth anims.
Que poirien èster es tres dera tarde quan entrèc en tarcumèr deth centre.
Ara prumeria l’estonèc aqueth agraniment sobte.
Se trapèc bruscaments en ua galaria qu’es sues dues parets non tocaue damb es braci estenudi, e jos ua vòuta fòrça mès nauta qu’eth.
Plan que òc, qu’ère er escolader gran qu’a ueit pès d’amplada per sèt de nautada.
En punt qu’er escolader Montmartre s’amasse damb eth deth centre, ues autes dues galaries sosterranhes, era deth carrèr Provença e era der Abbatoir formen ua horcalhada.
Entre aguestes quate vies, un mens sagaç aurie trantalhat.
Jean Valjean alistèc era mès ampla; ei a díder, er escolader deth centre.
Mès li tornaue era idia de se li calie mès pujar que baishar, o çò de contrari.
Virèc, donc, tara quèrra.
Que siguec ua sòrt entada eth; donques que s’enganhe eth que se pense qu’era banlèga deth centre a dues gessudes, ua entà Bercy, e ua auta entà Passy.
Er escolader gran, que non ei senon er ancian arriuet Menilmontant, va a parar, pujant, en un carreron sense gessuda, ei a díder, en sòn ancian punt de partença, ena sua origina, ath pè deth ticolet Menilmontant.
Non se comunique dirèctaments damb eth ramau que recuelh es aigües de París en barri de Popincourt, e desboque en Sena per escolader Amelot, mès amont dera anciana ièrla de Louviers.
Aguest ramau, que complète er escolader collector, se trape desseparat d’eth, jos eth carrèr madeish de Menilmontant, a trauèrs d’un massís, que senhale eth punt de division des aigües arriu tà baish e arriu tà naut.
Se Jean Valjean auesse optat per pujar aurie arribat, dempús de mil esfòrci, mòrt de espisament, ena escurina, en ua paret, e serie perdut.
De vertat, arreculant un shinhau, en tot calar-se en correder des Monges deth Calvari, a condicion de non trantalhar ena pauta d’auca sosterranha dera horcalhada Boucherat; cuelhent peth correder de Sant Loís, dempús ara quèrra, peth ramau de Sant Gil, e virant dempús entara dreta, damb eth suenh d’evitar era galaria de Sant Sebastian, aurie pogut arribar en escolader d’Amelot, e d’aquiu, damb era condicion de non descaminar-se ena espècia de F que i a jos era Bastilha, gésser en Sena ath cant der Arsenal.
Mès entad aquerò li calie conéisher ath hons en totes es sues ramificacions e dubertures, era enòrma madrepòra der escolader.
Ara plan, Jean Valjean, ac tornam a díder, ignoraue era disposicion der orrible tarcumèr que per eth anaue alavetz, e se l’auessen preguntat a on se trapaue, aurie responut qu’ena net.
Eth sòn instint lo guidèc perfèctaments.
Deishèc ara dreta es dus correders que se ramifiquen en forma de shèta jos eth carrèr Laffitte e eth de Sant Jòrdi, e eth long correder bifurcat dera cauçada d’Antin.
Mès enlà d’un afluent, qu’ère, çampar, eth ramau dera Magdalena, s’arturèc.
Qu’ère fòrça fatigat.
Un respiralh pro ample, probablaments eth deth carrèr d’Anjou, daue ua lum lèu viua.
Eth ròstre sagnós deth joen apareishec ara lum palla deth respiralh coma se siguesse ath hons d’ua hòssa.
Auie es uelhs clucadi, es peus apegadi enes possi, coma pincèus secs de color ròi, es mans queigudes e mòrtes, es membres hereds, era sang calhada enes clòts dera boca.
Un bostòc de sang s’auie format en laç dera corbata; era camisa se calaue enes herides e era tela deth vestit heregaue era carn viua.
Jean Valjean, cuelhent damb era punta des dits era ròba e separant-la, li botèc era man en pièch, e vedec qu’eth còr encara bategaue.
Esquincèc era camisa, bendèc es herides çò de milhor que podec e arturèc era sang que corrie; dempús, en tot inclinar-se sus Mario, que seguie inconscient, e lèu sense respiracion, lo guardèc ara dobtosa claror der aire damb un òdi indicible.
En descordar eth vestit de Mario, auie trapat ena sua pòcha dues causes: eth pan que jadie en eth, desbrembat dès era vesilha, e era cartèra deth joen.
Se mingèc eth pan, e dauric era cartèra.
Ena prumèra plana vedec es quate linhes escrites per Mario.
Didien, coma se rebrembarà:
Jean Valjean liegec aguestes quate linhes, e s’estèc un moment coma bocabadat en eth madeish, repetint a mieja votz: “Carrèr des Monges deth Calvari, numèro 6, senhor Gillenormand.” Tornèc a plaçar era cartèra ena pòcha de Mario.
Qu’auie minjat, e se sentie remetut.
Carguèc un aute còp eth joen, l’apuèc suenhosaments eth cap ena sua espatla dreta e seguic baishant per escolader.
Er escolader gran, dirigit sivans eth talweg dera val de Menilmontant, qu’a apuprètz dues lègues de longada, e ei enrajolat en ua grana part deth sòn trajècte.
Era tòrcha deth nòm des carrèrs de París que damb eri mostram ath lector era marcha sosterranha de Jean Valjean, non la tenguie aguest.
Non sabie ne era zòna dera ciutat que trauessaue, ne eth camin qu’auie caminat.
Sonque peth pallitge creishent des arrais de lum que de quan en quan l’illuminauen, se’n sabie de qué eth solei se retiraue der empeirat, e de qué eth dia non se tardarie a declinar.
A on i a mens cases e carrèrs, er escolader qu’a mens respiralhs.
Se condensaue era escurina ar entorn de Jean Valjean; mès, totun aquerò, seguic auançant a paupes ena ombra.
Còp sec aquera ombra cuelhec un caractèr terrible.
Se passe a viatges, en certanes còstes de Bretanha o d’Escocia, qu’un òme, viatjaire o pescaire, caminant pendent era marèa baisha pera sablèra, a quauqua distància dera arriba, se n’encuede còp sec de qué hè estona que camine penosaments.
Era plaja ei coma resinosa; s’apegue ada era era sòla des sabates; non semble sable senon cambaliga.
Eth sable non presente senhaus d’umiditat, e ça que la, a cada pas, en quilhar eth pè, eth tohut que dèishe s’aumplís d’aigua.
Per çò d’aute, era vista non a avertit cap cambiament.
Era immensa plaja ei tranquilla; eth sable sauve eth madeish aspècte; arren distinguís eth solèr solid deth non solid; er alègre bromadís des pesolhs de mar contunhe sautant tumultuosaments sus es pès deth caminaire.
Er òme seguís eth sòn camin, tostemp entà dauant, caushigant damb fòrça e sajant d’apressar-se ara còsta.
Non ei enquimerat.
Per qué n’a d’estar?
Sonque sent coma s’era pesantor des sòns pès s’aumentèsse a cada pas que hè.
Còp sec s’en.honse… dus o tres poces.
Qu’ei que non va peth bon camin.
S’arture entà orientar-se.
Se guarde es pès: es pès an despareishut jos eth sable.
Les trè, vò arrecular, arrecule e s’en.honse un shinhau mès.
Eth sable l’arribe en cauilhar.
Damb un esfòrç ges d’aquiu e se file de cap ara quèrra: eth sable l’arribe a mieja cama.
Damb un aute esfòrç se file entara dreta: eth sable l’arribe enes garres.
Alavetz se’n sap damb indicible orror que s’a metut en un sablàs botjadís, en aguest miei espaventós a on non pòt caminar er òme ne nadar eth peish.
S’amie bèra carga la lance, coma eth vaishèth quan se l’aprèsse era tormenta; mès que ja non i a temps: eth sable li depasse es jolhs.
Cride, botge eth chapèu o eth mocador: eth sable puge cada còp mès.
S’era sablèra ei desèrta, s’era tèrra se trape massa luenhana, s’eth banc de sable damb era sua mala fama esfórie as caminaires, se non i a eròis enes entorns, s’acabèc, rèste josterrat en vida.
Aguesta sòrta d’en.honsament qu’ei eth sepulcre convertit en marèa que puge deth hons dera tèrra entà un èsser viu.
Cada menuta qu’ei ua sepultura inexorabla.
Eth malerós sage de sèir-se, d’estirar-se, d’arrossegar-se, e aguesti diuèrsi movements ajuden a josterrar-lo mès lèu.
S’incorpòre e s’en.honse; sent que baishe…
Cride, suplique, se tòrç es braci, se desespère.
Eth sable l’arribe en vrente, eth sable l’arribe en pièch; qu’ei un bust.
Lhèue es mans, lance pantèishi furiosi, encastre es ungles en solèr, coma entà agarrar-se en aqueth cendre, s’empare enes codes, en tot voler desliurar-se d’aqueth estug limós, somique freneticaments: eth sable puge tostemp.
L’arribe enes espatles, dempús en cogòt; non se le ve ja mès qu’eth ròstre.
Era sua boca se daurís entà cridar, e s’aumplis de sable.
Silenci.
Encara guarden es uelhs, e eth sable les cègue.
Net.
Dempús eth front va baishant; ua rèsta de peus s’estrementís sus eth sable; ges ua man, engarrape era superficia, s’agite e despareish.
Sinistre eclipse d’un òme.
A viatges eth cavalièr s’en.honse damb eth shivau, o eth carretèr damb eth sòn veïcul: tot que perís aquiu.
Qu’ei eth naufragi dehòra dera aigua.
Ei era tèrra estofant ar òme.
Era tèrra penetrada per ocean, se convertís en param.
S’aufrís ara vista coma ua planhèra, e se daurís coma ua ondada.
Er abisme qu’a traïcions d’aguesta sòrta.
Se filtraue era aigua en certans terrens subjacents, e fòrtaments erosionables; era palissada, siguesse de rajòla coma enes escoladers ancians, siguesse de caudea idraulica e beton, coma enes galaries modèrnes, en non auer ja punt d’empara, cedie; e en un solèr d’aguesta sòrta, cedir qu’ei estarnar-se, qu’ei en.honsar-se.
Era palissada despareishie en bèra extension.
Era henerecla que se formaue, boca d’un abisme de lim, auie en lengatge tecnic eth nòm de fontis (en.honsament).
Qu’ei eth sable botjadís des aurères deth mar que se trape còp sec dejós dera tèrra; ei era sablèra deth mont de Sant Miquèu en un escolader.
Eth solèr umitejat qu’ei coma en fusion; ne ei tèrra, ne ei aigua.
Era prigondor sòl èster fòrça grana, e arren i a mès terrible que semblable encontre.
Se domine era aigua, era mòrt qu’ei rapida, per tòrt dera immersion; se domine era tèrra, era mòrt ei lenta en tot realizar-se per en.honsament.
Se pòt compréner er orror d’ua mòrt d’aguesta sòrta?
Se desparéisher ei espaventós en sable deth mar, qué se passarà en escolader?
En sòrta der aire liure, dera claror deth dia, deth ludent orizon, deth bronit, d’aguestes bromes que s’espargen pera vida, d’aguesti vaishèths que se ven de luenh, dera esperança jos totes es formes, des probables caminaires, dera ajuda possibla enquiara darrèra menuta; en sòrta de tot aquerò, era sordesa, era ceguetat, ua vòuta nera, ua hòssa ja dubèrta, era mòrt ena hanga jos ua tapa, er estofament lent pera immondícia, ua caisha de pèira a on era asfixia vos agarre damb era sua garra de lim, era pudentor barrejada damb er sargalh, eth lim en sòrta deth sable, er idrogèn sulfurèu en sòrta der auracan, era lordèra en sòrta der ocean.
E eth torment de cridar, de croishir es dents, de tòrcer-se, d’agitar-se, d’agonizar, damb aguesta enòrma ciutat ath dessús d’autrú a tot!
Non i a cap orror que supère ath de morir atau!
Era mòrt trape a viatges era compensacion dera sua atrocitat en cèrta dignitat terribla.
Se pòt èster gran en fogairon e en naufragi, qu’ei possibla ua actitud sublima, atau ath miei des ahlames, coma ath miei des ondades; aquiu, en abismar-se, que i a transfiguracion.
Aciu, non.
Aciu era mòrt ei lorda.
Umilie er expirar.
Es suprèmes visions flotantes que son abjèctes.
Era hanga ei sinonim de vergonha.
Ei petit, lèg, infame.
Morir en ua bota de malvesia, coma Clarence, que se pòt acceptar; mès morir ena hòssa de mosso de potz coma Escoubleau, a!, qu’ei orrible.
Agonizar en lim, quin hàstic!
Ath madeish temps que se morís s’esposque.
Que i a pro tenèbres entà imaginar-se eth lunfèrn, e pro hanga entà imaginar-se un hanhàs; de sòrta qu’eth moribond non sap se se va a convertir en espèctre o en grapaud.
Enes autes parts, eth sepulcre qu’ei sinistre; aciu qu’ei disfòrme.
Era prigondor des en.honsaments variaue coma tanben era sua longada e densitat, per çò dera mès o mens mala qualitat deth terren.
Ja auie tres o quate pès de prigondor, ja ueit o dètz, ja non se trapaue eth hons.
En en.honsament de Luniere, un òme s’aurie tardat un dia a desparéisher, tant qu’aurie estat avalat en cinc menutes peth hanhàs de Phelippeaux.
Era hanga se tie mès o mens, sivans ei mès o mens densa.
Un mainatge se sauve aquiu a on un òme se pèrd.
Era prumèra lei de sauvacion ei despolhar-se de tota sòrta de carga.
Eth mosso de potz que sentie cedir eth solèr jos es sòns pès, lançaue eth sac damb es utisi deth mestièr, o eth tistèr o eth ferrat.
Es fontis provenguien de diuèrses causes: friabilitat deth solèr; quauque esbauç a ua prigondor dehòra dera posita der òme; es violents batarrassi der ostiu, era ondada incessanta der iuèrn, era ploja menuda e contunha.
Eth pes des cases vesies en un terren marlós o sablós hège inclinar es vòutes des galaries sosterranhes; o ben se passaue qu’era pallissada crebaue e se daurie damb terribla fòrça.
D’aguesta manèra, er aplanament deth Panteon esbaucèc, hè un sègle, part des vòutes dera montanha de Santa Genoveva.
Quan un escolader s’en.honsaue jos era pression des cases, eth desorde, en bères escadences, pujaue en carrèr per ua espècia de henerecles, coma dents de ressèga entre es calades; henerecles que formauen ua linha serpejanta en tota era longada dera vòuta henuda.
Se passaue a viatges qu’er esbauç interior non se vedie per cap henuda exteriora.
Alavetz, praubi mossos de potzi!, pr’amor qu’en entrar sense cap precaucion en escolader, èren expausadi a eclipsar-se.
Es ancians registres hèn mencion de quauqui eclipsis d’aguesta sòrta, e enquia menten es nòms des victimes; entre d’auti, eth mosso de potz que despareishec en en.honsament dejós deth carrèr de Careme-Prenant, cridat Blas Poutrain, eth darrèr sepulturèr deth cementèri coneishut per er Osari des Innocents en 1785, epòca qu’eth cementèri auec eth sòn finau.
Se passèc ua causa analòga ath joen e elegant bescomde d’Escoubleau, mentat abans, que siguec un des eròis en sètge de Lheida, a on se hec er assaut, damb miches de seda e ua banda de violins en cap.
Escoubleau, susprenut ua net ena casa dera sua cosia, era duquessa de Sourdis, s’estofèc en en.honsament der escolader de Bautreillis, a on s’auie refugiat en tot húger deth duc.
Era senhora de Sourdís, quan li condèren aguesta mòrt, demanèc eth sòn salèr, e se desbrembèc de plorar a truca d’alendar saus.
En taus casi non i a amor que resistisque er alend der escolader.
Hero se remís a lauar eth cadavre de Leandro.
Tisbe se tape eth nas dauant de Piramo, e ditz: “Uf!”.
VI.- Eth hanhàs.
Se trapaue Jean Valjean ath cant d’un abisme de lim.
Aguesta sòrta d’esbauçaments èren alavetz fòrça frequents en escolader des Camps Elisis, que se sometie damb dificultat as trabalhs idraulics, e sauvaue pòc es construccions sosterranhes, per çò dera excessiua fluiditat deth solèr.
Aguesta fluiditat dèishe ath darrèr era inconsisténcia des sables madeishi deth barri de Sant Jòrdi, qu’an auut besonh de fondaments d’arròca en beton, e des capes argiloses infectades peth gas deth barri des Martirs, tan liquides que non s’an pogut hèr a passar per dejós dera galaria deth madeish nòm, senon mejançant un tuèu de fondaria.
Quan en 1836 se hec quèir ena banlèga de Sant Onorat, entà tornar-se a bastir er ancian escolader de pèira, a on vedem ara a Jean Valjean, eth sable botjadís que forme eth solèr interior des Camps Elisis enquiath Sena, s’opausèc, e hec durar era operación sies mesi, damb gran escandal des vesins, mès que mès des vesins qu’an palais e veitures.
Es òbres, ath delà de dificiles, sigueren perilhoses; encara qu’ei vertat que i auec quate mesi e miei de ploja, e tres creishudes deth Sena.
Er en.honsament que trapèc Jean Valjean venguie deth bategat dera vesilha.
Er empeirat, mau sostengut peth sable subjacent, s’auie rebaishat, en tot hèr que s’estanquèsse aquiu era aigua.
Seguic era filtracion, e dempús er esbauç.
Era palissada, arrincada deth sòn lòc, se submergic en lim.
Enquia quina extension?
Qu’ei impossible de didè’c.
En aqueth punt era escurina qu’ère mès espessa qu’en tot es auti.
Ère un clòt de lim en ua tuta de net.
Jean Valjean sentec que li mancauen es rajòles, e entrèc en aqueth hangàs.
Aigua ena superfícia, lim en hons.
Mes que li calie passar.
Hèr repè qu’ère deth tot impossible.
Mario qu’ère expirant, e Jean Valjean agotat.
Ath delà d’aquerò, entà on anarie?
Jean Valjean seguic endauant; autant mès, pr’amor qu’eth clòt semblaue ara prumeria pòc prigond.
Mès a mida qu’auançaue, es sòns pès se submergien.
Lèu eth lim l’arribèc a mieja cama, e era aigua per dessús des jolhs.
Seguic, ça que la, e damb es braci lheuats sostenguec a Mario sus era aigua.
Eth lim li depassaue ja es cueishes, e era aigua era cintura.
Impossible arrecular.
Qu’aurie costat trabalh a Mario e a Jean Valjean gésser d’aquiu, enquia e tot solets.
Era aigua l’arribaue enes eishères.
Se’n sabie qu’anaue a trasbastar e a penes se podie botjar en clòt de lim a on ère.
Era densitat, qu’ère eth sosten, ère tanben eth trebuc.
Amiaue tostemp quilhat a Mario sus era aigua, e damb grani esfòrci seguie entà dauant; mès non sense submergir-se mès, enquiath punt que non li restaue visible senon eth cap e es braci que sostenguien ath joen.
Enes ancians quadres deth deluvi, i a ua mair que hè aquerò madeish damb eth sòn hilh.
Encara contunhèc en.honsant-se; e entà desliurar-se dera aigua e poder alendar, metie eth cap entà darrèr.
Se quauqu’un l’auesse vist en aquera escurina, s’aurie pensat veir ua masca flotant ena ombra.
Aubiraue vagaments, per dessús d’eth, eth cap penjant e eth ròstre livid de Mario.
Hec un esfòrç desesperat, e lancéc eth pè tà dauant.
Eth pè estramunquèc damb quauquarren solid, en un punt d’empara; que ja ère ora!.
S’assolidèc damb ua espècia de furia en aqueth punt d’empara, çò que li costèc er efècte deth prumèr gradon d’ua escala entà pujar de nauèth ena vida.
Eth punt d’empara qu’era hanga l’aufric en moment suprèm, qu’ère eth començament dera auta vessant dera palissada, qu’auie cedit sense trincar- se, acorbaishant-se laguens dera aigua coma ua taula d’ua soleta pèça.
Es empeirats ben bastits, formen vòuta e an aguesta sòrta de fermetat.
Eth fragment dera palissada, en part submergit, mès solid, qu’ère ua vertadèra rampa; era vida qu’ère sauvada.
Jean Valjean pugèc per aqueth plan inclinat, e lèu arribèc en aute costat deth hanhàs.
En gésser dera aigua estramunquèc en ua pèira e queiguec de jolhs.
Que li semblèc just e s’estèc aquiu pendent ues menutes, damb era amna abismada ena contemplacion divina.
Se lheuèc tremolant, gelat, infècte, doblegant-se jos eth pes deth moribond qu’amiaue damb eth, caperat de hanga, e damb era amna negada d’ua estranha claror.
VII.- Eth naufragi ara vista deth pòrt.
Se metec un aute còp en marcha.
Per çò d’aute, encara que non deishèc era sua vida en hanhàs, que semblaue que i auie deishat era fòrça.
Aqueth suprèm sacrifici l’auie agotat; e ère tau era sua fatiga que, cada tres o quate passi, li calie recuperar er alend e apuar-se ena paret.
Un còp li calec sèir-se ena banqueta pr’amor de cambiar de posicion a Mario, e credec que ja non tornarie a lheuar-se.
Mès s’eth vigor s’auie mòrt en eth, non atau era energia.
Se lheuèc.
Caminèc desesperadaments, lèu de prèssa; caminaue d’aguesta sòrta uns cent passi, sense quilhar eth cap, lèu sense alendar; e de pic estramunquèc ena paret.
Qu’auie arribat en un angle der escolader damb eth cap baish, e d’aciu era tumada.
Lheuèc es uelhs, e ena estremitat deth sosterranh, ath sòn dauant, luenh, plan luenh, percebec era claror.
Aguest còp non ère era claror terribla, senon era claror bona e blanca: eth dia.
Jean Valjean vedie era gessuda.
Ua amna condemnada, qu’ath miei des ahlames aubirèsse còp sec era gessuda deth lunfèrn, experimentarie çò qu’experimentèc Jean Valjean.
Volarie coma siguesse damb es sues ales cremades entara pòrta.
Jean Valjean non sentec ja fatiga, non sentec ja eth pes de Mario; se remeteren es sues cames d’acèr e se metec a córrer, mèsalèu que caminar.
A mida que s’apressaue distinguie mielhor era gessuda.
Qu’ère un arc cintrat, mens naut qu’era vòuta, que per grads anaue amendrint, e mens ample qu’era galaria, que s’anaue estretint tant qu’era vòuta baishaue.
Eth tunèu acabaue damb forma d’embut: conclusion viciosa, imitada des presons, logica en ua preson, illogica en un escolader, e que dempús s’a anat corregint.
Jean Valjean arribèc ena pòrta.
Aquiu se posèc.
Qu’ère era gessuda, mès non podie gésser.
Qu’ère barrat er arc damb ua fòrta rèisha, e era rèisha que, çampar, viraue plan pòqui viatges sus es sòns gahons, ère estacada ath lumedan de pèira mejançant ua gròssa clauadura, plia de rovilh que semblaue un enòrme malon.
Se vedie eth horat dera clau, e eth massís barrolh prigondaments encaishat en ua placa de hèr.
En aute costat dera rèisha, ar aire liure, er arriu, eth dia, eth ribàs plan estret, mès sufisent entà anar-se’n.
Es cais luenhants; París, aguest abisme a on ei tant aisit amagar-se, eth vast orizon, era libertat.
Ena dreta, arriu enjós, se distinguie eth pònt de Jena, e ena quèrra, arriu ensús, eth pònt des Invalids.
Eth lòc aurie estat a prepaus entà demorar era net e evadir-se.
Qu’ère un des punts mès solitaris de París; eth ribàs dauant deth Gros- Caillou.
Es mosques entrauen e gessien a trauèrs des barrons dera rèisha.
Que deuien èster es ueit e mieja dera tarde.
Eth dia anaue a desparéisher.
Jean Valjean placèc a Mario ath cant dera paret, ena part seca dera palissada, dempús se filèc de cap ara rèisha, e agarrèc damb es sues mans es barrons.
Era secodida siguec frenetica, era commocion nulla.
Era rèisha non se botgèc.
Jean Valjean les anèc provant er un darrèr der aute, pr’amor de veir s’aumens ne podie arrincar eth que siguesse mens solid, e convertir- lo en palanca entà quilhar era porta o trincar era clauadura.
Cap barron cedic.
Es dents deth tigre laguens des sòns alveòls non an màger solidesa.
Aguest obstacle qu’ère invencible.
Non i auie manèra de daurir era pòrta.
Quina serie era sua decision?
S’auie d’acabar tot aquiu entada eth?
Per çò que hè a arrecular, a des.hèr er orrible camin ja recorrut, non auie fòrces entà hè’c.
Ath delà d’aquerò, com trauessar de nauèth eth hanhàs d’a on auie gessut lèu per miracle?
E depassat eth hanhàs, non ère aquiu era ronda dera policia, que d’era non ère aisit desliurar-se’n dus còps?
E entà on anarie dempús?
Quina direccion cuelherie?
En tot seguir eth penent non arribarie en fin prepausat.
E enquia e tot supausant que trapèsse ua auta pòrta, non serie tanben barrada damb ua rèisha o de ua auta manèra?
Totes es gessudes se trapauen, plan que òc, madeish qu’aquera.
Er edart auie hèt que siguesse dubèrta era rèisha per a on auie entrat; mès qu’ère evident que totes es autes boques der escolader serien barrades.
Sonque auie artenhut evadir-se entà quèir en ua auta preson.
Non li restaue mès remèdi que poirir-se aquiu.
Valjean, qu’ère inutil.
Dempús de tanta fatiga, er anequeliment.
Ambdús èren cuelhudi ena ombriua e immensa tela dera mòrt, e Jean Valjean sentie córrer pes sòns neri hius, en tot estrementir-se enes tenèbres, era espaventosa aranha.
Virèc era esquia ara rèisha e se deishèc anar en solèr ath cant de Mario, que seguie immobil.
Calec dempús eth sòn cap entre es sòns jolhs.
Non i auie cap manèra de gésser.
Qu’ère era darrèra gota der amarum.
En qué pensaue pendent aqueth prigond aclapament?
Que pensaue en Cosette.
VIII.- Era hauda dera levita estarnada.
Repartim.
Qui podie èster en aqueth lugubre lòc?
Arren se retire mès ath saunei qu’era desesperacion, e Jean Valjean creec èster en tot soniar.
Non auie entenut passi.
Ère sòmi o realitat?
Lheuèc es uelhs.
Un òme qu’ère ath sòn dauant.
Anaue vestit damb blòda e descaus.
Amiaue es sabates ena man quèrra, pr’amor que solide se les auie trèt entà arribar enquia Jean Valjean sense èster entenut.
Jean Valjean non trantalhèc un moment.
A maugrat de cuelher-lo tant ara imprevista, arreconeishec ar òme.
Qu’ère Thenardier.
Encara que s’auie desvelhat, digam-ac atau, en un virament de uelhs, Jean Valjean, acostumat a víuer ar agach, e practic enes còps ara imprevista qu’ei de besonh parar rapid, recuperèc de seguit tota era sua preséncia d’animositat.
Ath delà de qué era situacion non podie empejorar, donques que i a angónies que non an aument possible, ne tansevolh eth madeish Thenardier ahigerie escurina ada aquera tenebrosa net.
Que i auec un moment de demora.
Thenardier, lheuant era man dreta ara nautada deth front en forma de pantalha, arroncilhèc es celhes e guinhèc es uelhs, ço que, acompanhat d’un leugèr arroncilhament dera boca caracterizaue era atencion sagaça d’un òme que volie conéisher a un aute.
Non ac artenhec.
Coma auem dit abans, Jean Valjean viraue era esquia ara claror, e ère ath delà tan desfigurat, tan plen de hanga e de sang, que ne enquia e tot ath miei deth dia l’aurie arreconeishut quauquarrés.
Ath contrari de Thenardier; aguest, alugat eth ròstre pera lum dera rèisha, livida, ei vertat, mès fixa, sautèc, coma ditz era energica metafòra vulgara, de seguit, enes uelhs de Jean Valjean.
Aguesta diferéncia de posicions qu’ère pro entà dar quauque auantatge a Jean Valjean en misteriós düèl qu’anaue a produsir-se.
Er encontre qu’ère entre Jean Valjean damb masca e Thenardier sense era.
Thenardier parlèc prumèr.
De qué te vòs servir entà gésser.
Jean Valjean non responec.
Thenardier contunhèc:
Qu’ei impossible daurir aguesta pòrta, e ça que la, te cau anar-te’n.
Plan, didec Jean Valjean.
Plan, donc, repartim-mos es guanhs.
Qué vòs díder?
Qu’as aucit ad aguest òme; plan.
Jo qu’è era clau.
Thenardier senhalaue damb eth dit a Mario.
Non te coneishi, seguic, mès que voi ajudar-te.
Jean Valjean comencèc a compréner.
Guarda, tornèc a díder Thenardier.
Non auràs aucit ad aguest òme sense campar çò qu’auie ena pòcha.
Autreja-me era mitat e te daurisqui era pòrta.
Vòs veir aquerò que t’a d’autrejar era gessuda?.
Donques guardà’c.
Jean Valjean se demorèc estonat, non gausant a creir ena realitat de çò que vedie.
Qu’ère era Providéncia damb formes orribles; ère er àngel brave que surgentaue ath sòn dauant ena figura de Thenardier.
Cuelh, didec, t’autregi ath delà era còrda.
Entà qué?
Tanben te calerà ua pèira; mès dehòra ne traparàs.
E entà qué me cau aguesta pèira?
Mès camarada, com as pogut desliurar-te der anhàs?
Bè!, que pudes.
Dempús d’ua brèu pausa higec:
Te hèsqui ua pregunta darrèr dera auta, e hès ben en non contestar- me.
Qu’ei un assag entà quan compareishes dauant deth jutge.
Ath dela, eth que care non ditz arren.
Encara que non veiga era tua cara ne sapia eth tòn nòm, non te penses que non sai çò que ès e çò que vòs.
Plan.
As estropiat ad aguest gojat, e ara voleries amagar-lo en bèth lòc; per exemple, en arriu, qu’ei eth gran amagatòri.
Vau a trèir-te deth trebuc.
Que me shaute ajudar ara gent importanta.
Ath madeish temps d’aprovar eth silenci de Jean Valjean, se vedie que sajaue d’excitar-lo tà que parlèsse.
Lo possèc ena espatla, de sòrta que, en tot virar-se, lo podesse examinar de perfil; e tostemp a mieja votz, didec:
Ara que m’en brembi, ès un animau.
Jean Valjean non badèc boca.
Thenardier, quilhant enquiath nòde dera gòrja eth pelhòt que li servie de corbata, gèst que complete era mina d’importància d’un òme grèu, contunhèc:
Plan, que pòt èster qu’actuèsses damb sen; pr’amor que deman es obrèrs, en vier a tapar eth tohut, aurien estramuncat damb eth cadavre; e hiu per hiu, filament per filament, dilhèu arribèssen enquia tu.
Quauquarrés a entrat en escolader.
Qui?
Per a on a gessut?
Se l’a vist gésser?
Era policia qu’a talent.
Er escolader ei desleiau e denóncie.
Semblabla trobalha qu’ei ua raretat e cride era atencion; pòques persones se servissen der escolader entàs sòns negòcis, tant qu’er arriu ei de toti.
Er arriu qu’ei era vertadèra sepultura.
Ath cap d’un mes se pesque ar òme damb es hilats de Saint- Cloud.
E qué impòrte?
Qu’ei hèt un malastre.
Qui l’a aucit?
París.
E ne tansevolh actue era justícia.
Qu’as obrat de meravilha.
Coma mès blagaire ère Thenardier, mès mut se tornaue Jean Valjean.
Thernardier li botèc de nauèth era man sus es espatles.
Qu’acabaram eth nòste ahèr.
Repartim.
Se notaue ua causa estranha.
Es formes de Thenardier non auien arren de simples.
Estaue coma violent.
Que non ère aisit endoviar era encausa.
Se trapauen solets, e Jean Valjean supausèc que i aurie mès bandits amagadi en bèth cornèr, non guaire luenh, e que Thenardier non volie repartir damb eri.
Acabem, didec Thenardier, guaire amiaue aguest gojat ena pòcha?
Jean Valjean metec era man ena sua.
Ja sabem qu’eth sòn costum ère d’amiar-la tostemp plan aprovedida; atau l’ac exigie era vida de recorsi sobtes que se vedie condemnat.
Aguest còp, totun, en botar-se, era vesilha pera net, er unifòrme de garda nacionau, s’auie desbrembat, calat coma ère en lugubres pensaments, de hèr-se a vier era cartèra.
Sonque auie ues quantes monedes ena pòcha deth justet plen de hanga.
Lo uedec ena palissada, e èren un loís d’aur, dus napoleons e cinc o sies sòus.
Thenardier alonguèc eth pòt inferior damb ua contorsion de còth significatiua.
Que l’as aucit lèu a gratis, didec.
E se metec a paupar damb tota familiaritat es pòches de Jean Valjean e es de Mario.
Jean Valjean, encaborniat especiauments en qué non li balhèsse era claror en ròstre, lo deishaue qu’escorcolhèsse.
Ath còp qu’actuaue en vestit de Mario, Thenardier, damb era adretia d’un espoliador, trapèc era manèra d’arrincar-ne, sense que Jean Valjean se n’encuedèsse, un tròç, e amagar-lo dejós dera blòda, calculant, sens dobte, que li poirie servir bèth còp entà conéisher ar òme assassinat e ar assassin.
Per çò des sòs, non trapèc mès des trenta sòus.
Qu’ei vertat, didec, aquerò ei tot.
Qu’ei parièr!
Qu’ei escampar massa barat ara gent.
De seguit treiguec de nauèth era clau.
Ara, amic mèn, cau que te’n vages.
Ja as pagat, ges.
E se metec a arrir.
Qu’en hèt de proporcionar a un desconeishut era ajuda d’aquera clau, e en tot daurir-li era rèisha, lo guidèsse era intencion pura e desinteresada de sauvar a un assassin, i a mès d’un motiu entà dobtà’c.
Jean Valjean, damb era ajuda de Thenardier, placèc de nauèth a Mario sus es sues espatles, e dempús eth dusau se filèc de cap ara rèisha de puntetes, indicant ath prumèr que lo seguisse; guardèc entà dehòra, se metec eth dit ena boca e s’estèc quauques segondes escotant.
Satisfèt dera sua observacion, calec era clau ena clauadura.
Eth flastièth s’esguitlèc e era pòrta virèc sus es sòns gahons, sense hèr eth mendre bronit, plan pòc a pòc.
Se vedie qu’era rèisha e es sòns gahons, sucadi d’òli, se daurien mès soent de çò qu’un aurie pensat.
Qu’ère ua suavitat sinistra, qu’en era se presentien es va-e-veni furtius, es entrades e gessudes silencioses des òmes nueitius, e es caushigades des lops deth crimen.
Plan que òc, er escolader ère confabulat damb aquera banda misteriosa.
Aquera taciturna rèisha qu’ère ua recaptaira.
Thenardier entredauric era pòrta pro entà que gessesse Jean Valjean, tornèc a barrar, dèc dus torns ara clau ena sarralha e se calec un aute còp enes tenèbres, sense hèr mès bronit que se siguesse ua bohada.
Semblaue caminar damb es pautes cotonejades deth tigre.
Jean Valjean se trapèc dehòra.
IX.- De com Mario li semble mòrt a ua persona que lo coneish.
Placèc a Mario en un ribàs.
Qu’èren dehòra!
Darrèr quedauen es miasmes, era escurina, er orror; ara les negaue er aire liure, blos, plen de vida, banhat d’alegria, respirable.
Enes entorns eth silenci; mès qu’ère eth tranquil silenci deth solei, amagat jos bluencs orizons.
Era ora deth crepuscul qu’auie passat, e s’apressaue ara prèssa era net, desliuradoira e amiga de guairi an besonh d’ua capa d’ombra entà gésser de quauqua ansiosa situacion.
Eth cèu s’aufrie pertot coma ua cauma enòrma.
Er arriu arribaue enquias pès de Jean Valjean damb eth trende mormolh d’un punet.
S’entenie eth dialòg aerian des nins que se balhauen era bona net enes olms des Camps Elisis.
Quauques esteles esposcant feblaments eth blu palle deth cenit, e visibles solet ara meditacion, formauen ena immensitat cuerts e imperceptibles resplendors.
Era net desplegaue sus eth cap de Jean Valjean totes es sues doçors der infinit.
Qu’ère era ora indecisa e delicada, que non ditz ne shò ne arri.
I auie ja pro escurina entà poder eclipsar-se a ua cèrta distància, e pro dia encara entà coneisher-se d’apròp.
Pendent quauques segondes se sentec Jean Valjean vençut irresistiblaments per tota aquera serenitat augusta e vantaira.
I a cèrtes menutes de desbrembe qu’eth patiment dèishe d’aclapar ath miserable; que tot s’abisme ena idia; qu’era patz, coma se siguesse era net, capere ath pensaire, e jos eth crepuscul qu’irradie, e a imitacion deth cèu que s’illumine, era amna s’aumplís d’esteles.
Jean Valjean non podec mens que contemplar era ombra immensa e vaga que s’estenie per dessús d’eth; e cogitós, cuelhie en majestuós silenci der etèrn cèu un banh d’extasi e d’oracion.
Dempús, viuaments, coma se l’assautèsse eth sentiment deth déuer, s’inclinèc entà Mario, e cuelhent aigua ena pauma dera man, l’esposquèc eth ròstre damb quauques gotes.
Es paupetes de Mario non se botgèren, e ça que la, era sua boca entredubèrta alendaue.
Jean Valjean anaue a calar un aute còp era man en arriu, quan de ressebauda sentec aguest trebuc que se sent en auer ath sòn darrèr quauqua persona sense veder-la.
En un aute lòc auem indicat ja aguesta impression, sabuda de toti.
Se virèc.
Coma pòc abantes, i auie, plan, ua persona darrèr de Jean Valjean.
Qu’ère un òme de nauta estatura, estropat en ua levita longa, damb es braci crotzadi, e amiant ena man dreta ua macheta damb punh de plom.
Ère de pès, a cuerta distància deth grop que formauen Jean Valjean e Mario.
Damb era ajuda dera ombra, s’aufrie ara vista coma ua aparicion.
Un òme simple s’aurie espaurit per çò deth crepuscul, e un òme de reflexion, per çò dera macheta.
Jean Valjean arreconeishec a Javert.
Javert.
Javert, dempús dera sua inesperada gessuda dera barralha, s’endralhèc entara prefectura de policia, dèc compde de tot, de paraula, ath prefècte en persona, e contunhèc dempús eth sòn servici, qu’implicaue, sivans era nòta que se le trapèc, cèrta inspeccion deth ribàs dera arriba dreta enes Camps Elisis, que ja hège temps que cridaue era atencion dera policia.
Aquiu vedec a Thenardier, e se metec a seguir-lo.
Çò d’aute que ja ac sabem.
Se compren tanben qu’eth hèt de daurir aquera rèisha a Jean Valjean ère ua astúcia de Thenardier.
Thenardier sentie tostemp aquiu a Javert.
Er òme espiat qu’a ua flaira que non l’enganhe.
Que li calie lançar quauquarren que rosigar ad aqueth gosset conilhèr.
Un assassin, quina trobalha!
Non conven desaprofitar taus fortunes.
Thenardier, en hèr a gésser, ath sòn lòc, a Jean Valjean, autrejaue ua presa ara policia, qu’atau deisharie de perseguir-lo, e lo desbrembarie dauant d’un ahèr de mès importància; recompensaue a Javert dera sua demora, çò que vante tostemp a un espion, guanhaue trenta francs e se prometie mentretant ua aisida evasion.
Jean Valjean qu’auie passat d’un escuèlh en aute.
Javert non arreconeishec a Jean Valjean, que coma auem dit, non se retiraue ada eth madeish.
Qui ètz?
Qui?
Jean Valjean.
Javert cuelhec era macheta entre es dents, dobleguèc era esquia, inclinèc eth còs, placèc enes espatles de Jean Valjean es sues dues robustes mans, que s’encaishèren aquiu coma se siguessen dus avitzi, l’examinèc e l’arreconeishec.
Lèu se tocauen es sòns ròstres.
Era guardada de Javert qu’ère terribla.
Inspector Javert, didec, que sò enes vòstes mans.
Ath de là, dès aguest maitin me creigui presoèr vòste.
Non vos è dat era adreça dera mia casa entà sajar dempús d’evadir-me.
Cuelhetz-me.
Sonque vos demani ua causa.
Javert semblaue non escotar.
Qu’auie tachat es sòns vistons en Jean Valjean.
Era barba espessa possaue es pòts entath nas, senhau de meditacion herotge.
A tot darrèr, deishèc a Jean Valjean, se lheuèc de pic, cuelhec de nauèth era macheta e, coma en un sòmi, gasulhèc, mèsalèu que prononcièc, aguesta pregunta:
Qué hètz aciu?
Qui ei aguest òme?
Seguie sense tutejar ja a Jean Valjean.
Jean Valjean responec, e eth ton dera sua votz semblèc desvelhar a Javert: Precisaments d’eth vos volia parlar.
Dispausatz dera mia persona coma volgatz; mès abantes, ajudatz-me a amiar-lo en çò de sòn.
Qu’ei tot çò que vos demani.
Eth ròstre de Javert se contreiguec, coma l’arribaue tostemp que quauquarrés semblèsse qu’ère capable d’ua concession.
Totun, non responec negatiuaments.
Qu’ei eth que cridauen damb eth nòm de Mario.
Se coneishie per aquerò ar espion per excelléncia qu’ac auie observat, entenut, comprenut e recuelhut tot, en creir morir; qu’espiaue enquia e tot ena agonia, e que damb eth pè en prumèr gradon deth sepulcre, auie cuelhut nòtes.
Cuelhec era man de Mario e li prenec eth pos.
Qu’ei un herit, didec Jean Valjean.
Ei un mòrt, didec Javert.
Jean Valjean responec:
Non.
Encara…
Vo l’auetz hèt a vier aciu dès era barralha?, observèc Javert.
Calie qu’era sua preocupacion siguesse mès prigonda entà non persutar en aquera hujuda a trauèrs der escolader, e ne tansevolhe notar eth silenci de Jean Valjean dempús dera sua pregunta.
Jean Valjean, dera sua part, semblaue non auer qu’un pensament.
Non me’n brembi com se cride.
Jean Valjean escorcolhèc era levita de Mario, treiguec era cartèra, la dauric ena plana a on Mario auie escrit damb creion, e l’ac mostrèc a Javert.
Qu’auie encara pro claror en aire entà que se podesse liéger; ath delà de qué es uelhs de Javert auien era fosforescència felina des audèths nueitius.
Liegec es pòques linhes escrites per Mario, e didec entre dents:
Gillenormand, carrèr des Monges deth Calvari, numèro 6.
Javert se sauvèc era cartèra de Mario.
Ath cap d’un moment, eth veïcul, baishant pera pala deth beurader ère ja en ribàs.
Mario siguec plaçat en sèti deth hons, e Javert e Jean Valjean ocupèren es sètis deth dauant.
Deishèren es cais e entrèren enes carrèrs.
Eth menaire, perfil nere en sèti deth coche, aquissaue as sòns aflaquidi shivaus.
Silenci glaciau laguens dera veitura.
Mario, immobil, damb eth còs apuat en un des cornèrs, eth cap queigut sus eth pièch, es braci penjant e es cames dretes, semblaue non demorar ja qu’eth taüt.
Se diderie que Jean Valjean ère hèt d’ombra e Javert de pèira; e en aqueth tenebrós veïcul, qu’era sua part interiora, cada còp que passaue dauant d’un fanau, se tintaue d’ua lum livida, coma se venguesse d’un relampit intermitent, er edart auie amassat e coma botat ua dauant dera auta, es tres immobilitats tragiques: eth cadavre, er espèctre e era estatua.
X.- Era tornada deth hilh prodig dera sua vida.
Mario.
Javert siguec eth prumèr que baishèc, e dempús d’assegurar-se qu’aquera ère era casa que cercaue, quilhèc eth pesant picapòrt de hèr dera pòrta- cochera, que figuraue sivans er estil ancian, un mardan e un satir cara a cara, e lo deishèc quèir damb fòrça.
S’entredauric a penes era pòrta, e Javert la possèc.
Eth portièr campèc a mieges, badalhant, entre adormit e desvelhat, damb ua candèla ena man.
Toti dormien ena casa.
En Marais que s’ajacen lèu, mès que mès enes dies de revòuta.
Aqueth brave e vielh barri, espaurit pera revolucion, se refúgie en saunei, atau coma es mainatges quan entenen “que vie eth òme deth sac”, se capèren eth cap damb es linçòs deth lhet.
Tant que l’amiauen atau, Jean Valjean metec era man jos es vestits esquinçadi deth joen, li toquèc eth pièch, e s’assegurèc de qué eth còr bategaue encara, e enquia e tot bategaue encara damb mens feblesa, coma s’eth movement deth coche auesse costat en eth cèrta renovacion dera vida.
Demore aciu un que se cride Gillenormand?
I demore.
Qué voletz?
Li hèm a vier eth sòn hilh.
Eth sòn hilh!, didec eth portièr estonat.
Qu’ei mòrt.
Jean Valjean.
Javert seguic:
Anèc ena barralha, e aciu que l’auetz.
Ena barralha!, exclamèc eth portièr.
Se deishèc aucir.
Anatz a desvelhar a sa pair.
Eth portièr non se botjaue.
Anatz, ja!
E higec:
Deman que i aurà acogament aciu.
Entà Javert, es incidents abituaus deth servici public èren classificadi per categories, causa qu’ei eth principi dera prevision e dera vigilància; e cada eveniment a era sua especiau distribucion.
Es hèts possibles se trapauen de bèra manèra laguens de tiradors, d’a on gessien, s’ère eth cas, en quantitats variables.
Classificaue atau es eveniments deth carrèr; bronit, revòuta, magràs, acogament.
Eth portièr se limitèc a desvelhar a Vasco, Vasco desvelhèc a Nicolassa e Nicolassa desvelhèc ara senhoreta Gillenormand.
Per çò deth pairin, lo deishèc dormir, en tot calcular que se’n saberie lèu lèu d’aqueth malastre.
Se pugèc a Mario en prumèr estatge, e lo botèren en un canapè vielh dera avantcramba deth senhor Gillenormand.
Mentre Vasco anaue a cercar un mètge, e Nicolassa daurie es armaris dera ròba blanca, Jean Valjean sentec que Javert lo tocaue ena espatla.
Comprenec e baishèc seguit der inspector de policia.
Entrèren en coche, e eth menaire ocupèc eth sòn sèti.
Inspector Javert, didec Jean Valjean, autrejatz-me ua auta causa.
Quina?, preguntèc damb duretat Javert.
Deishatz qu’entre un moment ena mia casa.
Menaire, carrèr der Òme Armat, numèro 7.
XI.- Commocion en çò d’absolut.
Non tornèren a badar boca en tot eth camin.
Qué volie Jean Valjean?
Acabar çò qu’auie començat; avertir a Cosette, dider-li a on ère Mario, balhar-li dilhèu quauqua indicacion utila, cuélher, se podie, quauques disposicions suprèmes.
Per çò que tanhie ada eth personauments, qu’ère un ahèr acabat; l’auie agarrat Javert, e non se resistie.
Quinsevolh aute, en parièra situacion, aurie pensat dilhèu vagaments ena còrda de Thenardier e enes barrons deth prumèr croton a on entrèsse; mès dempús de çò que l’arribèc damb er avesque, i auie en Jean Valjean, en tractar-se d’un atemptat, encara que siguesse contra eth madeish, ua prigonda trantalhada religiosa.
Eth suicidi, misteriosa via de hèt en çò de desconeishut, que pòt contentar, enquia un cèrt punt, era mòrt dera amna, qu’ère impossible en Jean Valjean.
Ena entrada deth carrèr der Òme Armat, eth coche s’arturèc pr’amor que non permetie era estretesa eth transit des veitures.
Javert e Jean Valjean baishèren.
Eth menaire li hec a veir umilaments ath “senhor inspector” qu’eth velot d’Utrecht dera veitura ère tacat dera sang der òme assassinat, e de hanga der assassin.
Aquerò ère era soleta causa qu’auie comprenut.
E higec que l’ac auien d’indemnizar.
En tot trèir ath còp eth sòn quadèrn, li supliquèc ath senhor inspector qu’auesse era bontat d’escriuer-li en eth ues quantes paraules laudables.
Javert refusèc eth quadèrn que l’aufrie eth menaire, e didec:
Guaire te deui, compdant eth temps d’arturada e deth viatge?
Ueitanta francs, senhor inspector.
Javert treiguec dera pòcha quate napoleons, e didec adiu ara veitura.
Se filèren peth carrèr, que coma de costum, se trapaue desèrt.
Javert seguie a Jean Valjean.
Arribèren en numèro 7; Jean Valjean piquèc e se dauric era pòrta.
Plan ben, didec Javert; pujatz.
E higec damb estranha expression e coma se li costèsse esfòrç parlar atau:
Vos demori.
Jean Valjean guardèc a Javert.
Aquera manèra d’actuar non hège as abits der inspector de policia; mès, decidit coma ère Jean Valjean a autrejar-se e acabar d’un còp, non deuie susprener-lo guaire que Javert auesse en aqueth cas ua cèrta confiança capinauta, era confiança deth gat qu’autrege ar arrat ua libertat dera longitud dera sua garra.
Possèc era pòrta, entrèc ena casa, cridèc ath portièr qu’ère ja ajaçat:
Que sò jo!, e pugèc en prumèr estatge.
Un còp aquiu, hec ua pausa cuerta.
Totes es vies doloroses qu’an es sues estacions.
Era hièstra dera escala, qu’ère d’ua soleta pèça, ère corruda.
Coma en moltes cases ancianes, era escala auie vistes entath carrèr.
Eth fanau plaçat dauant dera casa deth numèro 7 comunicaue cèrta claror as gradons, çò qu’equivalie a ua estauvi de lum.
Jean Valjean, sigue entà respirar, sigue maquinauments, treiguec eth cap pera hièstra, e guardèc tot eth carrèr, qu’ère cuert, e que recebie era lum deth fanau d’un extrèm ar aute.
Jean Valjean se demorèc estonat; non se vedie ad arrés.
Javert se n’auie anat.
XII.- Eth pairin.
Vasco e eth portièr auien amiat entath salon a Mario, que seguie estirat e immobil en canapè a on se l’auie botat quan arribèc.
Eth mètge qu’ère ja aquiu.
Era senhoreta Gillenormand s’auie lheuat.
Quan auec passat eth prumèr orror, ua cèrta filosofia dera situacion se dauric camin entath sòn esperit, en tot hèr-se veir ena exclamacion: “Aquerò qu’auie d’acabar atau!” Encara que non completèc eth pensament damb era frasa: “Pro qu’ac auia dit!”, tenguda en aguesti casi.
Per orde deth mètge, s’auie apraiat un lhet de còrdes ath costat deth canapè.
Eth mètge examinèc a Mario, e dempús d’assegurar-se de qué seguien es batecs deth pos, de qué eth joen non auie en pitrau cap herida prigonda, e de qué era sang des pòts venguie des hòsses nasaus, lo hec plaçar en lhet, sense coishin, damb eth cap ath madeish nivèu qu’eth còs, e enquia e tot un shinhau mès baish, e eth bust nud, pr’amor de facilitar era respiracion.
Era senhoreta Gillenormand, en veir qu’anaue a despolhar a Mario, se retirèc, e se metec a pregar eth rosari en sòn quarto.
Eth còs non auie recebut cap lesion interiora; ua bala, amortesida en tocar ena cartèra, s’auie desviat e en esguitlar-se pes costelhes, auie dubèrt ua henuda d’orrible aspècte, mès sense prigondor, e per tant sense perilh.
Eth long passèg sosterranh auie acabat de esmalhancar era clavicula trincada, e aquerò presentaue diuèrses complicacions.
Auie es braci guinhauetejadi; mès cap talh desfiguraue eth sòn ròstre.
Ça que la, eth cap ère caperat de herides.
Serien perilhoses aguestes herides?
S’arturauen ena superfícia?
Arribauen en crani?
Non se podie díder encara.
Qu’ère un simptòma grèu qu’aurien costat er estavaniment, e non tostemps un se desvelhe d’aguesti estavaniments.
Ath delà, era emorràgia auie aflaquit ath herit.
Dera cintura entà baish l’auie protegit era barralha.
Vasco e Nicolassa s’ocupauen a estarnar tela e premanir bendatges.
Nicolassa les cosie, e Vasco les estropaue.
Sus ua taula, ath cant d’un lhet, i auie tres candèles alugades e er estug de cirurgia ère aquiu dubèrt.
Eth mètge lauèc eth ròstre e es peus de Mario damb aigua hereda.
En un instant eth farrat quedèc tintat de ròi.
Eth portièr alugaue.
Eth mètge semblaue meditar tristaments.
De quan en quan hège un senhau negatiu damb eth cap, coma se responesse a quauqua pregunta interiora.
Aguesti misteriosi dialògs deth mètge damb eth madeish son de mau senhau entath malaut.
En moment qu’eth mètge netejaue eth ròstre e tocaue a penes damb eth dit es paupetes tostemp barrades de Mario, se dauric era pòrta deth hons, en tot aparéisher en lumedan ua figura nauta e palla.
Qu’ère eth pairin.
Era revòuta hège dus dies que tenguie plan inquiet, indignat e preocupat ath senhor Gillenormand.
Era net anteriora non auie clucat un uelh, e en tot eth dia s’auie vist liure de fèbre.
Pera net s’ajacèc d’ora, en tot recomanar que metesse eth barrolh en tota era casa, e aclapat de fatiga acabèc per quedar-se rdclipsat.
Es ancians qu’an eth saunei leugèr; eth quarto deth senhor Gillenormand ère ara seguida deth salon, e atau, a maugrat des precaucions que se cuelheren, eth bronit lo desvelhèc.
Estonat de veir era lum a trauèrs des henerecles dera pòrta, deishèc era jaça e se filèc de cap ath salon a paupes.
Qu’ère en lumedan, damb era man apuada ena pòrta miei dubèrta, eth cap un shinhau inclinat entà dauant, eth còs estropat en ua blòda blanca e estirada coma un susari, espaurit; e auie era mina d’un hantauma guardant er interior d’un sepulcre.
Vedec eth lhet, e sus eth matalàs ad aqueth joen sagnós, blanc coma era cera, damb es uelhs barradi, era boca dubèrta, es pòts descoloridi, nud enquiara cintura, plen de herides, immobil e enrodat de lums.
Eth pairin sentec de cap a pès era estrementida que son capables d’experimentar membres ossificadi; es sòns uelhs, qu’era sua còrnia ère auriòla per çò dera vielhesa, se velèren damb ua espècia de reflèx veirenc; tota era sua cara cuelhec, en un virament de uelhs, es formes terroses d’un cap d’esqueleta, es sòns braci queigueren coma se les auesse mancat eth ressòrt que les tenguie suspenudi; se vedec er estupor ena separacion des dits des sues tremoloses mans, e es sòns jolhs formèren un angle, permetent entreveir pera dubertura dera blòda es praubes cames nudes der ancian, eriçades de blanc pelhasson.
Senhor, didec Vasco, acaben de portar ath senhoret.
Mario!
Ei mòrt, non?
Ei mòrt!, cridèc er ancian damb ua votz terribla.
A, bandit!
Eth mètge, en arràs dera ansietat sauvèc silenci.
Qu’ei mòrt!
Ei mòrt!
S’a deishat aucir enes barralhes… per òdi contra jo!
Per resvenjar-se de jo!
A, sagnós!
Guardatz se com torne ena casa deth sòn pairin!
Miserable de jo!
Qu’ei mòrt!
Trauessat, guinhauetejat, esgorjat, exterminat, talhat a tròci, non lo vedetz?
Brigand!
Sabie que lo demoraua, qu’auia hèt apraiar eth sòn quarto e penjar en cabeç deth mèn lhet eth sòn retrait de quan ère mainatge!
Sabie que non li calie senon tornar, e que non è deishat de cridar-lo pendent aguesti ans, e que totes es nets me seiguia en larèr, damb es mans enes jolhs, sense saber se qué hèr, e que per eth m’auia convertit en pèc!
Sabies aquerò!
Sabies que sonque damb entrar e díder “que sò jo”, ères eth patron, e jo t’aubediria, e haries çò que volguesses deth pèc deth tòn pairin!
Ac sabies, e as dit: “Non, ei un reialista, e non i anarè!” E te n’as anat entàs barralhes, e t’as deishat aucir per dolenteria!
Entà resvenjar-te de çò que te didí a prepaus deth senhor duc de Berry.
Qu’ei ua conducta infama!
E dempús un que s’ajace e dormís tranquil entà trapar-se, en desvelhar-se, damb eth sòn arrehilh mòrt!
Eth mètge, que començaue a alarmar-se pes dus, deishèc un moment a Mario, e en tot vier ena hièstra, cuelhec ath senhor Gillenormand deth braç.
Se virèc eth pairin, lo guardèc damb uelhs que semblauen agranir-se e surgentar sang, e li didec damb cauma:
Cavalièr, vos balhi es gràcies.
Que sò tranquil, sò un òme, è vist era mòrt de Loís XVI, e sabi tier es malastres.
Escriveires, avocats, oradors, tribuns, discusions, progrèssi, lums, drets der òme, libertat d’imprimaria, qu’auratz tot aquerò, e ça que la, vedetz se com vos hèn a vier en casa as vòsti hilhs.
A, Mario!
Qu’ei abominable!
Aucit!
Mòrt abantes que jo!
E en ua barralha!
A, bandit!
Escotatz, doctor.
Me semble que vos estatz en nòsti barri.
Òc, vos coneishi perfèctaments.
Dera mia hièstra estant, veigui passar eth vòste coche.
Escotatz.
Que haríetz mau en creir que sò irritat.
Non ei possible irritar-se contra un mòrt.
Serie ua estupiditat.
Qu’ei un mainatge qu’è criat.
Jo ja èra un vielh, quan eth encara ère petitet.
Jogaue enes Tulheries damb eth sòn carriòt, e entà qu’es inspectors non cridèssen, anaua jo caperant damb eth mèn baston es traucs qu’eth hège ena tèrra.
Un dia cridèc “Dehòra Lois XVIII”, e se n’anèc.
Non ei eth mèn tòrt.
Qu’ère rosat e roienc.
Sa mair a mòrt.
Non auetz notat que toti es mainatges son roiencs?
Per qué serà aquerò?
Qu’ei hilh d’un d’aguesti bandits deth Loira; mès es mainatges non pòden respóner des crims des sóns pairs.
M’en brembi de quan ère atau de petitet.
Be li costaue prononciar era letra d!
Ena doçor der accent se l’aurie creigut un audèth.
Un dia, dauant de Hercules Farnesio, se formèc un rondèu entà admirar-lo, be n’ère de beròi!
Eth sòn cap se retiraue as que se ven enes quadres.
Jo quilhaua era votz, e li botaua pòur damb eth baston mès eth se’n sabie de qué non èra emmaliciat de vertat.
Peth maitin, quan entraue en mèn quarto solia repotegar; mès era sua preséncia me costaue er efècte deth solei.
Que non i a defensa contra aguesti mecosi.
Un còp vos an cuelhut, ja non vos tòrnen a soltar.
Era vertat ei que non i auie causa tant estimada coma aguest mainatge.
Vier ara a parlar-me des vòsti Lafayette, des vòsti Benjamin Constant e deth vòste sabatèr Simon que me l’assassinen!
Aquerò que non pòt quedar atau.
S’apressèc entà Mario, que seguie livid e immobil, e qu’ath sòn costat auie tornat eth mètge, e comencèc de nauèth a torcer-se es braci.
Es blanqui pòts der ancian s’agitauen maquinauments, e d’eri gessien, a manèra de bohades en arranguilh, paraules sense connexion, qu’a penes s’entenien:
A, brigand!
Clubista!
Setembrista!
Qu’èren repotecs en votz baisha, dirigides per un agonizant a un cadavre.
De man en man, sivans se passe en totes es tempèstes interiores, era seguida de paraules se restablic; mès, semblaue qu’eth pairin non auie ja fòrces entà prononciar-les, e era sua votz ère tan sorda e amortada coma se venguesse der aute costat der abisme.
Que m’ei parièr, donques que jo tanben vau a morir!
E quan pensi que non i a en París ua hemna que non s’auesse alegrat de laurar era felicitat d’aguest miserable!
Un pèc, qu’en sòrta de divertir-se e de gaudir dera vida, se n’a anat a combàter, e s’a deishat mitralhar; per qui?
En defensa de qui?
Dera republica!
En sòrta d’anar a barar ena Chaumiere, coma an de hèr es joeni!
Entà qué l’a valgut auer vint ans?
Era republica!, teishut de pegaries.
Praubes mairs, amainadatz, donc, beròis mainatges!
Vai, qu’ei mòrt.
Seràn dus acogaments ena pòrta-cochera.
T’as deishat botar atau per amor ath generau Lamarque!
Quini favors t’auie hèt, aguest generau Lamarque?
Un fanfarron!
Un blagaire!
Qu’ei entà tornar-se hòl.
Comprenetz aquerò as vint ans?
E sense guardar entà darrèr, tà veir s’en mon restauen persones que n’auessen besonh!
Ara es praubi vielhs les calerà morir solets!
Creba aquiu, en aguest cornèr ihon!
Plan, donc, fòrçà milhor; ac demoraua, me vau a morir sense remèdi.
Que sò massa vielh, qu’è cent ans, mil ans…
De hè fòrça temps arrés me pòt disputar eth dret a morir.
Damb aguest còp, tot que s’a acabat.
Tot s’a acabat, quina felicitat!
Entà qué aguest amoniac e aguest molon de drògues!
Qu’ei trabalh perdut, mètge pèc!
Anatz-vo’n, qu’ei mòrt, completaments mòrt.
Qu’ac digui jo, que me’n sai d’aquerò; jo, que tanben sò mòrt.
Eth miserable non a hèt es causes a mieges.
Òc; era epòca actuau ei infama; e atau pensi de vosati, des vòstes idies, des vòsti sistèmes, des vòsti mèstres, des vòsti oraculs, des vòsti doctors, des vòsti escriveires, des vòsti filosòfi e de totes es revolucions qu’espaurissen d’ençà seishanta ans es bromes de corbassi des Tulheries!
E ja qu’as estat implacable en tot deishar-te aucir atau, jo non auré ne tansevolh eth desengust dera tua mòrt!
Entenes, assassin?
En aqueth moment dauric Mario doçaments es paupetes, e era sua guardada, velada encara per estonament letargic, se tachèc en senhor Gillenormand.
Mario!, cridèc er ancian.
Mario!
Mainatge dera mia amna!
Daurisses es uelhs, me guardes, ès viu; gràcies!
E queiguec estabordit.
Libre quatau: Javert desorientat.
Javert s’aluenhèc tot doç deth carrèr der Òme Armat.
Enquia alavetz Javert, des dues actituds de Napoleon, sonque auie adoptat era que hè a veir ua animositat decidida, es braci crotzadi sus eth pièch; Que l’ère desconeishuda era que mòstre incertitud; ei a díder, es mans cuelhudes ath darrèr.
Que s’auie costat en eth un gran cambi; tota era sua persona, lenta e ombriua, amiaue eth sagèth dera ansietat.
Se metec enes carrèrs mès silenciosi.
Ça que la, seguie ua direccion.
Cuelhec peth camin mès cuert entath Sena, arribèc en cai des Olms, passèc peth costat, deishèc ath sòn darrèr era Grève, e s’arturèc a bèra distància deth còs de garda deth Chatelet, en angle deth pònt de Nòsta Senhora.
Eth Sena, entre eth pònt de Nòsta Senhora e eth Pònt au Change en un costat, e es cais dera Megisserie e des Flors en aute, forme ua espècia de lac quarrat que trauèsse un remolin.
Aguest punt deth Sena qu’ei plan cranhut pes marinèrs.
Arren mès perilhós qu’aguest remolin qu’era sua furia aumentauen en aquera epòca es estaques deth molin deth pònt, aué esbauçat.
Es dus pònts, tan pròches er un der aute, hèn que sigue encara mès gran eth perilh, e era aigua se precipite d’ua manèra formidabla per dejós des vòutes.
En tot acumular-se aquiu, posse es barrons, coma entà arrincar-les damb gròsses còrdes liquides.
Es òmes que quèn en aqueth remolin non tornen a aparéisher; en tot estofar-se aquiu es mès adreits nadadors.
Javert apuèc es dus codes en parapet, era barba enes dues mans, e tant qu’es sues ungles se contreiguien maquinauments enes poblades pursères, se metec a meditar.
Javert patie orriblaments.
Hège ues ores qu’era unitat d’objectiu auie cessat en eth.
Se sentie trebolat; aqueth cervèth, tan limpid ena sua madeisha ceguetat, auie perdut era transparéncia; velaue aqueth veire ua broma.
Quan trapèc tant impensablaments a Jean Valjean en ribàs deth Sena, i auec en eth quauquarren deth lop que s’apodère de nauèth dera sua presa, e deth gosset que torne a trapar ath sòn patron.
Ath sòn dauant vedie dus camins, ambdús madeish drets; mès qu’èren dus, e aquerò l’espaurie, pr’amor qu’en tota era sua vida non auie coneishut senon ua linha dreta.
E ara, ad arràs dera angonia, aqueri dus camins èren contraris e s’escludien mutuauments.
Quin serie eth vertadèr?
Era sua situacion qu’ère inexplicabla.
Déuer era vida a un maufactor; adméter e pagar aguest deute; èster, a maugrat deth madeish, man a man damb ua persona perseguida pera justícia, e pagar-li un servici damb un aute servici; deishar que li didessen: “Ve-t’en”, e díder ath sòn torn: “sigues liure”; sacrificar per motius personaus eth déuer, aguesta obligacion generau e sénter en aqueri motius personaus quauquarren de generau tanben, e dilhèu quauquarren de superior; véner ara societat per èster fidèu ara sua consciéncia; era realizacion de taus absurds e era sua acumulacion en eth, en sòn individú, aquerò l’espaurie.
A on auie arribat era sua personalitat?
Se cercaue e non se trapaue.
Qué li calie hèr ara?
Se li semblaue mau autrejar a Jean Valjean, non mens mau ère deishar-lo liure.
En prumèr cas, er òme dera autoritat baishaue mès qu’er òme dera preson; en dusau, un presoèr se suberpausaue ara lei, e la caushigaue.
En ambdús casi, eth desaunor ère entada eth.
Quinsevolh decision que cuelhesse, que i auie devarada.
Eth destin qu’a cèrtes extremitats perpendiculares ad açò d’impossible, mès enlà des quaus era vida non ei qu’un precipici.
Javert qu’ère en ua d’aguestes extremitats.
L’aclapaue auer de pensar.
Era madeisha violéncia de totes aguestes emocions contradictòries l’obligaue ad aquerò.
Eth pensament!
Causa inusitada entada eth, e que li costaue un dolor indicible.
Totun aquerò, li calie examinar era consciéncia, dempús de taus bassacades, e erigir-se en jutge d’eth madeish.
S’estrementie en considerar çò qu’auie hèt, decidint, contra toti es reglaments de policia, contra tota organización sociau e judiciau, contra eth Còdi sancèr, deishar en libertat a un òme.
Que l’auie convengut aquerò; auie botat es sòns negòcis particulars dauant des negòcis publics.
Non ère inqualificabla tau conducta?
Cada còp que fixaue era ment en aquera accion sense nòm, l’escometie ua tremoladera generau.
Quina decision li calie cuélher?
Sonque li restaue un recurs: tornar ara prèssa en carrèr der Òme Armat e cuélher a Jean Valjean.
Qu’ère clar que non li calie hèr qu’aquerò.
Ça que la, non podie.
Quauquarren li barraue eth camin per aqueth costat.
E qué ère aqueth quauquarren?
I a en mon ua causa desparièra des tribunaus, des senténcies executòries, dera policia e dera autoritat?
Es idies de Javert se confonien.
Un presoèr sagrat!
Javert.
Non ei orrible que Javert e Jean Valjean, er òme hèt entath rigor e er òme hèt entath patiment, ambdús sometudi ara lei, auessen arribat en extrèm de suberpausar-se ada era?
Com!
Se passauen atrocitats d’aguesta sòrta, e arrés serie castigat!
Jean Valjean, mès fòrt que tot er orde sociau, serie liure, e Javert seguirie minjant eth pan deth govèrn!
De man en man era sua meditacion cuelhie un caractèr terrible.
Tanben aurie pogut introduir ena sua consciéncia quauque cargue per çò der insurrècte amiat entath carrèr des Monges deth Calvari, mès que non pensaue en eth.
Era fauta mendre se perdie entre era màger.
De un aute costat, se tractaue d’un òme evidentaments mòrt, e damb era mòrt s’acabe era persecucion legau.
Jean Valjean ère eth pes qu’aclapaue eth sòn esperit.
Jean Valjean lo desconcertaue.
Es axiòmes qu’auien estat es punts d’empara de tota era sua vida, queiguien per tèrra dauant d’aqueth òme.
Era generositat tenguda damb eth que lo deishaue ablasigat.
Era figura deth senhor Magdalena s’aubiraue per darrèr dera de Jean Valjean, en tot suberpausar-se ambdues, e non fomar-ne qu’ua de soleta, qu’ère venerabla.
Javert sentie penetrar ena sua amna quauquarren orrible: era admiracion entà un presoèr.
Mès, ei possible respectar a un presoèr?
Non, e a maugrat d’aquerò, eth lo respectaue.
Per mès esfòrci que hège, li calie cohessar ath sòn laguens era sublimitat d’aqueth miserable.
Aquerò qu’ère odiós.
Un maufactor benefic, un presoèr compassiu, doç, clement, compensant eth mau damb eth ben, er òdi damb eth perdon, era resvenja damb era pietat; preferint perder-se a pèrder a sòn enemic; sauvant ath que l’auie herit, de jolhs en çò de mès naut dera vertut, mès apròp der àngel que der òme: qu’ère un monstre qu’era sua existéncia non podie remir ja Javert.
Impossible qu’aquero seguisse atau.
Qu’ei de besonh convier qu’eth non s’auie rendut de bon voler ad aqueth monstre, ad aqueth àngel infame, ad aqueth eròi orrible, que li costaue autanta indignacion coma estonament.
Vint còps, quan anauen en coche en companhia de Jean Valjean, eth tigre legau auie rugit en eth.
A còps auie sentut temptacions de lançar-se sus Jean Valjean, agarrar-lo e devorar-lo, ei a díder, empresoar-lo.
I auie arren mès simple?
Sonque damb cridar dauant deth prumèr còs de garda: “Un presoèr qu’a hujut!” E dempús cridar as gendarmes e dider-les: “Vos autregi ad aguest òme”; partint e deishant-lo aquiu, sense tornar a ocupar-se dera sòrt deth criminau, tot qu’ère acabat; era lei podie dispausar deth presoèr coma volguesse.
Quina causa mès justa?
Javert auie pensat en tot aquerò, ac auie volut méter en execucion, agarrar ad aqueth òme; e alavetz, madeish qu’ara, estramunquèc damb ua barralha insuperabla; cada còp qu’era man der inspector de policia se quilhaue convulsiuaments entà agarrar a Jean Valjean peth còth, aquera man, coma se la tirassèsse un pes enòrme, auie tornat a quèir, e ath hons deth sòn pensament entenie ua votz, ua votz estranha que li cridaue: “Plan; autreja ath tòn salvador, e hè-te a seguir de seguit eth lauamans de Ponç Pilat e laua-te”.
Un presoèr qu’ère eth sòn benfactor!
Mès, per qué auie permetut qu’aqueth òme li perdonèsse era vida?
Qu’auie eth dret a morir ena barralha, e aurie d’auer usat aguest dret.
Era sua màger angonia qu’ère era desaparicion dera certitud.
Sentie coma se li manquèssen es arraïcs.
Eth Còdi non ère qu’un papèr banhat ena sua man.
L’escometien escrupuls d’ua sòrta desconeishuda.
Se costaue en eth ua revelacion sentimentau totafèt desparièra dera afirmacion legau, era sua mesura unenca enquia alavetz.
Non l’ère pro ja estar-se ena anciana aunorabilitat.
Un orde de hèts inesperadi surgentaue e lo sometie.
Qu’ère entara sua amna un mon nau: eth benefici acceptat e entornat, era abnegacion, era misericòrdia, era indulgéncia, es violéncies costades pera pietat, era austeritat, era acceptacion des persones; non mès senténcies definitiues, non mès condemnes; era possibilitat d’ua lèrma enes uelhs dera lei; cèrta justícia, sivans Diu, contraria ara justícia, sivans es òmes.
Aubiraue enes tenèbres ena imponenta gessuda d’un solei morau desconeishut, e experimentaue ath còp er orror e er enludernament de semblable espectacle.
Ihon obligat a dirigir guardades d’agla.
Qu’ère, donc, vertat que i auie excepcions, qu’era autoritat podie desconcertar-se, qu’era règla podie arrecular duant d’un hèt, que tot non cabie en tèxt dera lei, que çò imprevist se hège aubedir, qu’era vertut d’un presoèr podie esténer un ligam ara vertut d’un emplegat public, que çò monstruós podie èster divin, qu’eth destin auie emboscades d’aguesta classa, e qu’eth madeish Javert non ère ar arrecès d’ua suspresa!
Se vedie en besonh de reconéisher damb desesperacion qu’era bontat existie.
Aqueth presoèr auie estat brave; e tanben eth, causa inaudida!, venguie d’èster-ne.
S’anaue, donc, depravant.
Se consideraue covard, e auie pòur d’eth madeish.
Ara plan; venguie de cométer ua fauta.
Com l’auie pogut cométer?
Com s’auie passat tot aquerò?
Ne eth madeish se’n sabie.
S’agarraue eth cap damb es dues mans; mès a maugrat des sòns esfòrci non artenhie explicar-s’ac.
Eth, plan que òc, auie auut tostemp era intencion de méter a Jean Valjean a disposicion dera lei, que d’era n’ère captiu, e que d’era, Javert, ère esclau.
Jamès, tant que l’auec enes sues mans, l’auie arribat eth pensament de deishar-lo anar.
Ac hec, donc, de bèra manèra, en contra dera sua volentat, e sense saber se qué hège.
Interrogatòri terrible!
Se hège preguntes, se daue responses, e aguestes responses l’espaurien.
Se preguntaue: “Qué a hèt aguest presoèr, qu’è perseguit sense pòsa, e que m’a auut jos es sòns pès, que podie e li calie resvenjar-se, autant per rancónia coma per seguretat, deishant-me era vida, perdonant-me?
Eth sòn déuer?
Non.
Quauquarren mès.
E jo, en tot perdonar-lo tanben, qué è hèt?
Eth mèn déuer?
Non.
Quauquarren mès.
I a, donc, quauquarren per dessús deth déuer?” En arribar aciu s’espaurie; era sua balança se desgahonaue; un des platets queiguie en abisme, e er aute se quilhaue entath cèu, e Javert sentie eth madeish terror tant peth que pujaue coma peth que baishaue.
Sense auer en eth arren que podesse cridar-se volterian, o filosòf, o incredul; plen, ath contrari, instintiuaments de respècte entara Glèisa establida, non la coneishie, ça que la, senon coma un fragment august der edifici sociau.
Er orde qu’ère eth sòn dògma e l’ère pro.
Dès era edat adulta e dès que comencèc a tier eth sòn cargue, botèc ena politica lèu tota era sua religion.
Consideraue (e guarda que tiem aciu es paraules sense era mendre ironia, ena accepcion mès formau) er espionatge coma un sacerdòci.
Auie un superior, qu’ère M. Gisquet; a penes auie pensat enquia aqueth dia en aguest aute superior: Diu.
Eth hèt predominant entada eth ère, qu’acabaue de cométer ua espaventosa infraccion.
Auie autrejat era libertat a un criminau reïncident, a un presoèr.
Les auie panat as leis un òme que les apertenguie.
Arren mens qu’aquerò auie hèt, non se comprenie ada eth madeish.
Ne tansevolhe concebie es rasons dera sua manèra d’obrar.
L’agitaue ua espècia de vertige.
Enquia alavetz auie viscut damb era fe cèga qu’engendre era probitat tenebrosa.
L’abandonaue aguesta fe; li mancaue aguesta probitat.
Totes es sues credences s’esbugassauen.
Quauques vertats, que non volie escotar, l’assetjauen inexorablaments.
En avier li calie èster un aute òme.
Patie es estranhs dolors d’ua consciéncia cèga, còp sec entornada entara lum.
Vedie aquerò que li repugnaue veir.
Se trapaue uet, inutil, segregat dera sua vida passada, esbauçat, dissolvut.
En eth s’auie mòrt era autoritat e non auie ja cap rason d’èster.
Situacion terribla era de senter-se esmoigut!
Èster de granit e dobtar!
Èster era estatua deth castig honuda d’un còp en motle dera lei, e trapar de ressabuda que jos eth pièch de bronze i a quauquarren d’absurd e de rebèl que se retire lèu a un còr!
Pagar un ben damb un aute ben, encara qu’enquia alavetz s’auie creigut qu’aqueth ben ère eth mau!
Èster eth gosset de garda e lecar!
Èster eth gèu e delir-se!
Èster es estialhes, e convertir-se en man!
Sénter de pic qu’es dits se daurissen entà deishar anar ara presa!
Orribla situacion!
Er òme projectil sense saber ja eth camin, e arreculant!
Non i auie que dues manères de gésser de tan violent estat.
Era auta…
Javert deishèc eth parapet, e quilhant eth cap, se filèc damb pas fèrm entath còs de garda senhalat per un fanau en ua des cantoades dera plaça deth Chatelet.
Guardèc peth hiestron, e en veir que i auie laguens un municipau, entrèc.
Es emplegadi de policia se coneishen entre eri ena manèra que possen era pòrta d’un còs de garda.
Javert didec eth sòn nòm, mostrèc era sua tarjeta ath municipau e se seiguec ath cant d’ua taula, que sus era i auie ua pluma, tintèr e papèr, per s’un cas calie hèr quauque sumari eventuau, e tanben entà escríuer es infòrmes de rondes nueitiues.
Era taula deth còs de garda, damb era sua cagira de palha, qu’ei ua espècia d’institucion; existís en toti es còssi de garda, e sòns constants ornaments son: ua plata de bois plia de bren de ressega e ua caisha de carton damb envolòpes roienques.
Qu’ei er estatge baish der estil oficiau.
Per era comence era literatura der Estat.
OBSERVACIONs ENTATH BEN DETH SERVICI Prumèr.
Supliqui ath senhor prefècte que campe aguestes linhes.
Dusau.
Es detengudi que vien dera sala dera Audiencia se tren es sabates, e s’estan descauci en solèr de malons tant que se les escorcòlhe.
Fòrça tossissen quan se les amie entar embarrament.
Aquerò còste despenes d’infirmaria.
Tresau.
Quatau.
Non se compren se per qué eth reglament especiau dera preson des Madelonetes enebís ath presoèr qu’age ua cagira, enquia e tot pagant- la.
Cincau.
Siesau.
Es detengudi, cridadi ganholaires, perque criden as auti ena rèisha, exigissen dus sòus de cada presoèr per pregonar eth sòn nòm damb votz clara.
Qu’ei un panatòri.
Setau.
Per un hiu correder se retien dètz sòus ath presoèr en talher des teishinèrs.
Qu’ei un abús deth contratista, pr’amor qu’era tela, sense aquerò, non ei mens bona.
Ueitau.
Non està ben qu’es que van a visitar era Fòrça, agen de trauessar eth pati des panairets entà vier en locutòri de Santa Maria Egipciaca.
Nauau.
Ei cèrt que diadèraments s’enten as gendarmes referir en pati dera prefectura es interrogatòris des detengudi.
En un gendarme, que deuerie èster sagrat, semblabla revelacion ei ua fauta grèu.
Dètzau.
Era senhora Henry qu’ei ua brava hemna; era sua cantina ei neta; mès que non ei convenent qu’ua hemna posque dispausar deth secret deth croton.
Aquerò non ei digne dera Conserjeria d’ua grana civilizacion.
Javert tracèc es anteriores linhes damb man fèrma e escritura corrècta, sense ométer ua soleta coma, e hènt carrinclar eth papèr jos era sua pluma.
Ath pè signèc:
JAVERT, Inspector de prumèra classa.
En còs de garda dera plaça deth Chatelet.
Sequèc era tinta fresca, doblèc eth papèr en forma de carta, li botèc ua envolòpa, escriuec ath dessús: Nota entara Administracion; Lo deishèc sus era taula, e gessec deth còs de garda.
Era pòrta se barrèc ath sòn darrèr.
Es codes, coma abantes, sus eth parapet; era actitud identica.
Semblaue que non s’auie botjat.
Escurina completa.
Qu’ère eth moment sepulcrau que seguís ara miejanet.
Bromes espesses amagauen es esteles.
Eth cèu auie un aspècte sinistre.
Non se vedie ua soleta lum enes cases dera Cité, non passaue arrés; es carrèrs e es cais a on era vista podie arténher, qu’èren desèrts; Nòsta Senhora e es tors deth palai de Justícia semblauen lineaments dera net.
Un fanau alugaue era muralheta deth cai.
Es perfils des pònts s’anauen esbugassant enes tenèbres es uns darrèr des auti.
Er arriu auie creishut damb es ploges.
Er endret que s’auie apuat Javert ère, coma se rebrembarà, plaçat per dessús deth remolin deth Sena, perpendicularaments ara formidabla espirau des ondades que se destaquen e se tornen a estacar coma un avitz sense fin.
Javert joquèc eth cap e guardèc.
Tot qu’ère nere.
Non se distinguie arren.
S’entenie eth bronit dera esgluma, mès que non se vedie er arriu.
A viatges semblaue que campaue en aqueth prigond revolum ua lum que serpejaue vagaments.
Qu’ei era vertut qu’a era aigua de cuélher era lum, sabi pas a on, ath miei dera net complèta, e convertir-la en serp.
Era claror non se tardaue en esbugassar-se, e tot tornaue a èster confús e nere.
Era immensitat que semblaue èster dubèrta aquiu.
Dejós, aquerò non ère aigua, senon abisme.
Era muralha deth cai, dreta, confusa, barrejada damb eth bugàs e amagant-se de seguit costaue er efècte d’ua muralha der infinit.
Non se vedie arren; mès se sentie era heredor ostil dera aigua e era flaira especiau des pèires banhades.
Que pujaue der abisme ua aulor sauvatja.
Era creishuda der arriu, que s’endonviaue mèsalèu que veder-se, eth tragic mormolh des ondades, era enòrma escurina des vòutes deth pònt, era queiguda imaginabla d’aqueth ombriu precipici, tot qu’ère plen d’orror.
Eth solet bronit qu’ère eth dera aigua.
Còp sec se treiguec eth chapèu e lo botèc ena muralheta deth cai.
Ara seguida campèc de pès sus eth parapet ua figura nauta e nera, que de luenh quinsevolh caminaire retardat aurie pogut cuélher per un hantauma, s’inclinèc entath Sena, tornèc a incorporar-se e queiguec dempús a plom enes tenèbres.
Libre cincau: Er arrèhilh e eth pairin.
I.- A on se torne a veir er arbe damb er emplastre de zinc.
Coma rebrembarà eth lector, eth senhor Boulatruelle ei aqueth manòbra de camins de Montfermeil, esboçat ja en aqueres parts tenebroses d’aguest libre.
Se tenguie a causes diuèrses, quina mès trebla.
Trincaue pèires e panaue as viatjaires en camin reiau.
Picapeirèr e panaire, soniaue de contunh damb tresaurs acogadi en bòsc de Montfermeil, e demoraue eth dia mens pensat trapar sòs ath pè de quauque arbe.
Mentretant, lo cercaue ena pòcha des caminaires.
Peth moment, totun, qu’ère prudent.
Que venguie de desliurar-se’n d’ua de bona; pr’amor que, sivans auem dit en un aute lòc, lo cuelheren en un humarau de Jondrette damb es auti bandits.
Mès, coma qu’auer un vici a de servir entà quauquarren, era sua embriaguesa l’auie sauvat.
Non se podec saber s’ère aquiu en qualitat de panat o de panaire; d’a on gessec era providéncia de “non a lòc”, fondada en sòn estat evident d’embriaguesa aquera terribla net.
Partic de seguit entath sòn camin de Gagny e Ligny entà ocupar-se de lançar pèira, jos era vigilància der Estat, aclapat, cogitós, desengustat peth panatòri que siguec a mand de perder-lo, e cada còp damb mès afeccion ath vin, eth sòn salvador.
Per çò dera viua emocion qu’experimentèc, ath cap de pòc temps d’auer entornat ena sua cabana de manòbra de camins, ne vam a condar era encausa.
Un maitin que Boulatruelle se filaue, coma de costum, entath sòn trabalh, e dilhèu entath lòc a on ère ara demora, vedec entre es arrames a un òme qu’ère d’esquia ada eth, mès qu’era sua mina, per çò que podec jutjar de luenh e ara lum deth crepuscul, non l’ère deth tot desconeishuda.
Boulatruelle, encara qu’embriac, auie ua memòria excellenta; arma defensiua indispensabla entà tot eth qu’ei en luta damb er orde legau.
Per çò d’aute, Boulatruelle, en tot prescindir dera identitat que non li siguec possible fixar, hec comparèrs e formèc calculs.
Aqueth òme non ère deth país, e acabaue d’arribar a pè evidentaments; pr’amor que cap veïcul public anaue ad aqueres ores entà Montfermeil.
Qu’auie caminat tota era net.
D’a on venguie?
Era distància non deuie èster guaire grana, pr’amor que non amiaue morralet ne hardèu.
Sens dobte venguie de París.
Per qué ère en aqueth bòsc e ada aquera ora?
Qué lo hège vier aquiu?
Boulatruelle pensèc en tresaur.
A truca de tormentar era sua memòria, rebrembèc vagaments auer auut ja, fòrça ans abantes, ua auta alèrta d’aguesta sòrta damb motiu d’un òme que se li figurèc que poirie èster aqueth madeish.
Tant que meditaue, auie baishat eth cap, coma cedint ara pression deth pensament; çò que, encara que naturau, siguec pòc abil.
Quan lo lheuèc non vedec ja arren.
Er òme auie despareishut en bòsc e enes dubtoses tintes deth crepuscul.
Moria!, didec Boulatruelle, ja l’oishinarè.
Jo desnisharè era parròquia d’aquest parroquian.
Jo saberè se qué vie a cercar aciu aguest passejaire de Patron Minette.
En mèn bòsc, arrés a un secret sense que jo non lo saja d’averiguar.
Cuelhec era sua piòsha, qu’ère plan agudenta, e gasulhèc entre dents:
Que i a aciu damb qué escorcolhar era tèrra e ad aguest òme.
Ath cap de cent passi, eth dia, que començaue a aclarir, l’ajudèc.
Peades estampades aquiu e delà en sable, èrbes esbocinades, matarrassi trincadi, trendes arrames doblegades e que tornauen e quilhar-se damb era graciosa lentor d’ua polida joena qu’estire es sòns braci en desvelhar-se, l’indiquèren ua tralha.
La seguic, mès que non se tardèc a perder-la.
Mentretant eth temps passaue.
Se calèc en bòsc, e arribèc en ua sòrta de ticolet.
Un caçaire maitièr que crotzaue ena luenhor d’un costat en aute, fiulant er aire de Guillery, l’inspirèc era idia de pujar en un arbe.
Encara que vielh, ère agil.
Era idia qu’ère bona.
Ara seguida lo perdec de vista.
Eth desconeishut entrèc o mèsalèu s’esguitlèc en ua clariana pro luenhana, amagada per grani arbes, mès que Boulatruelle coneishie perfèctaments pr’amor qu’auie notat aquiu, apròp d’un gran molon de pèires de mòla, un castanhèr malaut, damb un emplastre de zinc apegat ena soca.
Aguesta clariana ère era madeisha, cridada en d’auti tempsi, era propietat Blaru.
Eth molon de pèires, qu’era sua finalitat ignoram, e qu’ère en aqueth endret hè trenta ans, deu estar encara aquiu, solide.
Non i a longevitat coma era d’un molon de pèires, exceptat era palissada de hustes, e mès, s’amasse era circonstància de provisionau.
Qu’ei era rason mès fòrta entà perpetuar-se!
Boulatruelle, damb era rapiditat que da era alegria, se deishèc quèir, en sòrta de baishar, der arbe.
Qu’auie trapat era tuta, e solet li restaue ara apoderar-se dera fèra.
Eth famós tresaur, objècte des sòns sòmis, qu’ère aquiu probablaments.
Non ère ua causa aisida arribar ena clariana.
Pes caminous caushigadi, plei de biscòrns, se tardaue un shinhau mès d’un quart d’ora.
En linha dreta, peth monte, aquiu fòrça espés, espinós e agressiu, se podie tardar ua mieja ora longa.
Boullatruelle non ac comprenec.
Creiguec ena linha dreta; illusion optica respectabla, mès que pèrd a fòrça persones.
Eth monte, eriçat e tot, li semblèc eth mielhor camin.
Cuelhem peth carrèr de Rivoli des Lops, didec.
Se filèc decididaments entre es matarrassi.
Ath pè deth barranc i auie aigua que li calec trauessar.
Non vedec ad arrés.
Boulatruelle correc en molon de pèires.
Per çò que tanh ar òme, ne era sua ombra.
S’auie escapat.
Entà on?
Impossible d’endonvià’c.
Çò de mès dolorós ère que darrèr deth molon de pèires, ath pè der arbe damb era mèrca de zinc, se notaue era tèrra remoiguda, e i auie ua shada desbrembada o abandonada, en un clòt.
Eth clòt qu’ère uet.
Lairon!, cridèc Boulatruelle quilhant e sarrant es punhs.
Mario s’estèc fòrça temps entre era mòrt e era vida.
Pendent quauques setmanes auec fèbre acompanhada de deliri, e simptòmes cerebraus de quauqua gravetat, costadi mèsalèu pera commocion des herides ena ment, que pes madeishes herides.
Repetic eth nòm de Cosette pendent nets sanceres en miei dera loquacitat lugubra que da era fèbre, e damb era ombriua obstinacion der agonizant.
Era amplada de quauques lesions siguec un perilh important, pr’amor qu’era supuracion des nafres podie tostemp entrar ath laguens e aucir ath malaut, en tot auer, ath delà, cèrtes influéncies atmosferiques.
A cada cambi deth temps, ath mendre auracan, eth mètge s’espaurie.
Sustot, sajatz qu’eth herit non experimente cap emocion, repetie.
Es guariments èren complicadi e dificils, donques qu’en aquera epòca non se coneishie encara era manèra de fixar es aparelhs e bendatges damb esparadrap.
Nicolassa despenèc en desfilats un linçò ”dera mida deth tet”, didie.
Costèc fòrça qu’es locions de clor e de nitrat d’argent empedissen era gangrèna.
Cada dia, un e enquia dus còps, un cavalièr damb es peus blanqui e decentaments vestit (taus èren es senhes deth portièr), venguie entà saber- se’n deth malaut, e deishaue entàs garisons un gran paquet de desfilats.
Fin finau, eth 7 de seteme, ath cap de quate mesi, dia a dia, compdadi dès era fatau net que l’auien amiat moribond ena casa deth sòn pairin, eth mètge declarèc que responie de Mario.
Comencèc era convalescéncia.
Ça que la, li calec estar-se encara mès de dus mesi estirat en un fautulh, per çò des accidents costadi pera fractura dera clavicula.
Que i a tostemp ua nafra, era darrèra, que non vò barrar-se, e qu’alongue era garison damb gran engüeg deth pacient.
En cambi, aquera longa malautia e era non mens longa convalescéncia, lo desliurèren des investigacions judiciaus.
En estat actuau dera societat toti qu’an era sua part de culpa enes revòutes, e plan per aquerò toti senten eth besonh de barrar es uelhs.
Que serà bon híger qu’er inqualificable edicte de Gisquet, manant as mètges que denoncièssen as herits, indignèc de tau sòrta ath public, e ath rei en prumèr lòc, qu’es herits se trapèren caperadi e protegidi per aquera indignacion.
Exceptat es qu’auien estat agarradi en lòc deth combat, degun se vedec enquimerat pes conselhs de guèrra.
Se deishèc, donc, a Mario, tranquil.
Eth senhor Gillenormad patic ara prumeria totes es angónies, entà experimentar dempùs toti es extasis.
Costèc fòrça empedir-li que passèsse es nets sanceres ath cant deth malaut.
Manèc plaçar eth sòn colossau fautulh ath costat deth lhet de Mario, e exigic qu’era sua hilha tenguesse era mielhor tela dera casa entà hèr compresses e bendatges.
Era senhoreta Gillenormand, obrant coma persona prudenta, e ja grana, trapèc era manèra d’economizar era tela fina, deishant ath pairin ena credença de qué l’aubedien.
Eth senhor Gillenormand non permetec que li demostrèssen que treiguien mielhors desfilats dera tela basta que dera batista, e dera usada que dera naua.
Assistie a toti es garisons qu’eth pudor enebie ara senhoreta Gillenormand presenciar.
Quan se talhauen es carns mòrtes damb es estalhants, exclamaue: “Ai!
Ai!” Arren mès interessant que veder-lo balhar ath herit damb ua man tremolosa ua tassa de tè.
Eth dia qu’eth facultatiu l’anoncièc que Mario ère dehòra de perilh, li manquèc pòc ath brave ancian entà vier lhòco.
L’autregèc tres loïsi de gratificacion ath portièr.
Pera net, en entrar en sòn quarto, barèc ua gavota, imitèc es castanhòles damb es ditz pòdo e guinhaire, e cantèc aguesti estriuets:
Joana qu’ei eth nòm dera pastora que cèc adore eth mèn còr.
D’aquiu es sues flèches eth Diu claue, e aquerò me posse entà cantar, era sau e era gràcia que damb eth a Diana era mia beroia Joana ei en tot véncer.
Enquia alavetz non auie creigut vertadèraments en Diu.
A cada naua fasa dera convalescéncia que s’anaue notant mès e mès, eth pairin hège mil lhocaries.
Executaue multitud d’accions maquinaus impregnades d’alegria; pujaue e baishaue es escales sense saber perqué.
Ua vesia, non lèja per cèrt, se demorèc estonada en recéber peth maitin un gran nhoquet de flors; eth senhor Gillenormand l’ac auie manat, e eth marit, usclant de gelosia, auec ua seriosa explicacion damb era sua hemna.
Eth senhor Gillenormand s’encabornièc dus o tres còps a hèr sèir a Nicolassa sus es sòns jolhs.
Cridaue a Mario, senhor baron, e sorrisclaue: “Visca era republica!”.
A cada instant preguntaue ath mètge:
Non ei vertat que ja non i a perilh?
Guardaue a Mario damb uelhs de mairia.
Quan minjaue, lo contemplaue empeguit.
Non se coneishie, non hège merits d’eth madeish per arren.
Mario qu’ère eth patron dera casa; en arràs dera sua alegria qu’auie abdicat, en tot vier a èster er arrèhilh deth sòn arrèhilh.
Qu’ère eth mès venerable des mainatges.
Per pòur de fatigar o de shordar ath convalescent, se metie ath darrèr entà prodigar-li es sòns arridolets.
Qu’ère content, joiós, dehòra de se; s’auie rejovenit.
Es sòns peus blanqui reauçauen damb suau majestat era lucida alegria que surgentaue deth sòn ròstre.
Que i a non sabem se quina auròra enes doces expansions dera vielhesa.
Dès qu’ère sense fèbre, e per tant sense deliri, non auie tornat a prononciar aguest nòm; semblaue que non pensaue ja en eth, e precisaments eth sòn silenci venguie de tot çò de contrari.
Tota era sua amna se concentraue en aguest pensament: Cosette.
Non sabie se qué auie estat d’era; es eveniments deth carrèr dera Chanvrerie vagauen coma ua broma ena sua memòria; es confusi nòms d’Eponina, Gavroche, Mabeuf, es Thenardier e toti es sòns amics estropats lugubraments en hum dera barralha, flotauen en sòn esperit; era estranha aparicion deth senhor Fauchelevent en aquera sagnosa aventura li costaue er efècte d’un enigma en ua tempèsta; non comprenie era sua pròpia vida; non sabie com ne per qui auie estat sauvat, tanpòc ac sabien es persones que l’entornejauen.Tot çò que poderen dider-li ei que l’auien amiat de nets en ua veitura de loguèr en carrèr des Monges deth Calvari.
Passat, present, avier: bromes, idies vagues en sòn enteniment; mès ath miei d’aquera bromassa i auie un punt immobil, ua linha clara e precisa, ua causa de granit, ua decision, ua volentat: trapar a Cosette.
Entada eth era idia dera vida non ère desparièra dera idia de Cosette.
E auie decidit, ath hons deth sòn còr, que non acceptarie ua causa sense era auta.
Era sua decision definitiua e invariabla s’estaue en exigir de quinsevolh que volesse obligar- lo a contunhar viuent, deth sòn pairin, dera sòrt, enquia deth lunfèrn, era restitucion der Eden perdut.
Non ignoraue es dificultats que li calie lutar.
Que i a un detalh que non podem passar en silenci, e ei qu’es suenhs e bailines deth sòn pairin non lo captivauen e a penes l’esmoiguien.
Prumèr de tot, non ère en secret de toti; e dempús, enes sues meditacions de convalescent, encara dilhèu alhocardides, mesfidaue d’aquera sollicitud coma d’ua causa estranha e naua, encaminada a dominar-lo.
Se tenguie, donc, hered.
Eth pairin prodigaue en vaganaut es sòns nonagenaris arridolets.
Mario didie ath sòn laguens qu’er ancian seguirie tan complasent, mentre qu’eth joen non parlèsse; mès que, tanlèu se parlèsse de Cosette, tot cambiarie d’aspècte, e era vertadèra actitud deth senhor Gillenormand camparie sense masques vantarioses.
Resisténcia tenaça, e en resumit, era negatiua.
Mario sajaue de protegir-se per auança.
E dempús, a mida qu’anaue recuperant fòrces, reneishien es sòns ancians greuges, se daurien de nauèth es envielhides nafres dera sua memòria, pensaue en passat, en coronèl Pontmercy e s’interpausaue entre eth e eth senhor Gillenormand, e eth resultat ère que non podie demorar cap ben de qui auie estat tant injust e tan dur damb sa pair.
Era sua salut e era aspror entath sòn pairin seguien era madeisha proporcion.
Er ancian se n’encuedaue, e patie sense badar boca.
Eth senhor Gillenormand observaue tanben, encara que non didie arren, que Mario, dès era sua tornada en tet pairau, non auie prononciat un solet còp era paraula pair.
Qu’ei vertat que non la subsituie era de senhor; mès trapaue era manèra de non díder ne ua causa ne era auta, en tot balhar-li ua cèrta virada as frases.
Que non i auie cap dobte de qué s’apressaue ua crisi.
Aquerò se cride arreconéisher eth terren.
Se passèc un maitin qu’eth senhor Gillenormand, a prepaus d’un jornau que l’arribèc ena man, parlèc leugèraments dera Convencion, e lancèc un epifonèma reialista contra Danton, Saint-Just e Robespierre.
Es òmes de 93 qu’èren gigants, didec Mario damb severitat.
Er ancian carèc, e non tornèc a badar boca en tot eth dia.
Mario qu’auie present tostemp ar inflexible pairin des sòns prumèrs ans, vedec en aqueth silenci ua prigonda concentracion de colèra, augurèc ua luta acarnassida, e aumentèc ath sòn laguens eth pensament des preparatius deth combat.
En cas de negatiua, s’arrincarie es aparelhs, desgahonarie era sua clavicula, deisharie ath decubèrt es nafres qu’encara non s’auien barrat, e refusarie tot aliment.
Es herides qu’èren era sua municion.
Cosette o era mòrt.
Demorèc eth moment favorable damb era paciéncia pròpia des malauts.
Aguest moment qu’arribèc.
III.- Mario ataque.
Un dia eth senhor Gillenormand, tant qu’era sua hilha apraiaue es salers e es tasses en marme dera comòda, inclinat sus Mario, li didie damb era màger trendesa:
Guarda, estimat, se jo siguessa en tòn lòc m’estimaria mès ara era carn qu’eth peish.
Ua palaiga fregida qu’ei bon ath començament dera convalescéncia; mès dempús, en lheuar-se ja eth malaut, non i a arren coma ua costelha.
Mario, que s’auie ja remetut lèu deth tot, hec un esfòrç, s’incorporèc en lhet, apuèc es mans sus era vana, guardèc ath sòn pairin de cara, cuelhec ua mina terribla, e didec:
Aquerò me premanís entà comunicar-vos ua causa.
Quina?
Que me voi maridar.
Ja m’ac pensaua, didec eth pairin deishant anar ua arridalhada.
Com, que ja vos ac pensàuetz?
Òc, ja m’ac pensaua.
Qu’auràs era tua gojateta.
Eth senhor Gillenormand contunhèc:
Òc, que veiràs complidi es tòns desirs; qu’auràs ad aguesta polida mainada.
Era ven cada dia, jos era forma d’un senhor ja ancian, entà saber- se’n de tu.
Dès qu’ès herit, passe eth temps plorant e hènt desfilats.
Que me n’è informat e se passe que demore en carrèr der Òme Armat, numèro 7.
Donques que l’estimes?
Fòrça ben, que l’auràs.
Aquerò esbauce toti es tòns plans.
Auies format era tua petita conspiracion, en tot dider-te ath tòn laguens: “Vau a manifestar era mia volentat, sense embuts, crudaments, ad aguest pairin, ad aguesta momia dera Regéncia e deth Directòri, ad aguest ancian bohabren, ad aguest Dorante en Geronte.
Tanben eth a auut es sues leugereses, es sòns amors, es sues floretes, es sues Cosettes.
Tanben eth a amorassat e a arrossegat era ala e a minjat eth pan des vint ans, li calerà rebrembar-se’n.
Qu’ac vam a veir.
Batalha”.
T’aufrisqui ua costelha, e me respones que te vòs maridar.
Còp d’efècte.
Te pensaues, solide, que i aurie ramblah, en tot desbrembar- te’n de qué sò un vielh covard.
Qué dides ara?
Qu’es bocabadat.
Non demoraues trapar ath pairin mès saumet encara que tu, e as perdut atau eth discurs que pensaues dirigir-me.
Tè, senhor avocat, aquerò qu’ei entà desesperar-se.
Plan, donc, pejor que pejor; ràbia.
Qu’è seguit eth corrent deth tòn destin, pèc!
Escota.
È cuelhut infòrmes, pr’amor que tanben jo è eth mèn punt de sornut, e me’n sai de qué ei beròia e formau.
Çò deth lancèr qu’ei pura invencion.
A hèt un pilèr de desfilats de tela, vau un Perú, t’adore, e s’auésses mòrt, qu’auríem estat tres; eth sòn taüt aurie acompanhat ath mèn.
Dès que t’è vist milhor, se m’acodic hèr-la-te a vier, atau, de ressabuda, en cabeç deth tòn lhet; mès solet enes novèles s’introdusís d’aguesta manèra as joenes ena cramba a on jaden es sòns galants heridi.
Ena vida reau non existís tau costum.
Qué aurie dit era tua tia?
Era màger part deth temps ères despulhat.
Pregunta a Nicolassa, que non s’a separat de tu un solet moment, s’ère possible qu’ua hemna s’apressèsse en tòn lhet.
E ath delà, qué aurie dit eth mètge.
Ua joena beròia non ei eth milhor remèdi contra era fèbre.
Fin finau, entà qué parlar-ne mès?
Qu’ei acabat er ahèr; cuelh-la.
Te sembli herotge?
È vist que non m’estimaues, e m’è dit ath mèn laguens: “qué poiria hèr entà qu’aguest animau m’estimèsse?
Autrejar-li era sua Cosette, e alavetz li calerà estimar- me un shinhau.” A!, te pensaues qu’eth pairin se shordarie, cridarie, diderie non!, velarie damb era sua colèra tota aguesta auròra de felicitat!
Arren d’aquerò.
Cosette e er amor: d’acòrd.
Jo que non desiri ua auta causa.
Cavalièr, cuelhetz-vos era molestia de maridar-vos.
Sigues erós, hilh dera mia amna!
E dit aquerò, er ancian s’estarnèc en somics.
Es plors que son ua des manères dera suprèma felicitat.
Pair mèn!, exclamèc Mario.
A!, donques que m’estimes!, didec er ancian.
Fin finau, eth pairin quequegèc:
Vai, que ja non ei emmaliciat, que ja a dit pair mèn.
Pair mèn, ara que sò ben, me semble que la poiria veir.
Tanben ac auia previst.
La veiràs deman.
Pair mèn!
Qué?
Per qué non aué?
Que sigue aué, d’acòrd.
M’as dit tres còps “pair mèn”, e sigue ua causa pera auta.
De seguit te la haràn a vier.
Que ja ac auia previst, cre-me.
Aquerò a estat ja botat en vèrs.
En desenlaç dera elegia deth Malaut d’Andrés Chenier, d’Andrés Chenier, qu’esgorgèren es mauvad… es gigants deth 93.
S’imaginèc eth senhor Gillenormand veir un leugèr arroncilhament de celhes en Mario, que, de vertat, mos ac cau díder, ja non l’escotaue, negat en amorós extasi, e pensant plan mès en Cosette qu’en 1793.
Eth pairin, cranhent auer introdusit tan dehòra de temps a Chenier en dialòg, didec ara prèssa:
Esgorgèren, non ei era paraula avienta.
Eth hèt ei qu’es grani gènis revolucionaris, non èren mauvadi.
Aquerò qu’ei incontestable; qu’èren eròis, macareu!, se’n sabien que Andrés Chenier les shordaue un shinhau, e lo heren gilhot…
Ei a díder, qu’aguesti grani òmes, eth 7 de termidor, per interés deth ben public, supliquèren a Andrés Chenier que se deishèsse….
Eth senhor Gillenormand, cuelhut, çampar, entre dus huecs pera sua pròpia frasa, non podec contunhar.
Non podent acabar era frasa, ne hèr repè, profitèc er instant qu’era sua hilha apraiaue eth coishin de Mario e, capvirat damb tan viues emocions, gessec tan lèu coma lo deishèren es sòns ans, dehòra dera cramba, barrec era pòrta ath sòn darrèr, e alugat eth ròstre, rogit, treiguent saliva pera boca, descompausadi es uelhs, se trapèc cara a cara damb Vasco que netejaue es bòtes ena avantcramba, l’agarrèc deth còth e li cridèc furiós:
Per toti es dimònis deth lunfèrn!
L’assassinèren aqueri bandits!
A qui, senhor?
A Andres Chenier.
Òc, senhor, s’esdeguèc a díder Vasco, espaurit.
IV.- A on se veirà qu’era senhoreta Gillenormand s’avenguèc ara fin a qu’eth senhor Fauchelevent entrèsse amiant un paquet dejós deth braç.
Cosette e Mario se tornèren a veir.
Renonciam a descríuer era entrevista.
Apareishec en lumedan; semblaue que l’entornejaue un baran.
Adorabla!, exclamèc.
Dempús se moquèc tarabastosaments.
Cosette qu’ère embriagada de plaser, miei espaurida, en cèu.
Qu’auie aguest trebolament que balhe era felicitat.
Gasulhaue, ja esblancossida, ja alugada, en tot voler lançar-se enes braci de Mario, e sense gausar de hè’c.
S’avergonhaue d’estimar dauant de tanta gent.
Non i a pietat entàs aimants erosi; s’està ath cant d’eri quan mès s’estimarien èster solets.
Entà qué les cau tantes persones?
Darrèr de Cosette auie entrat un òme de peus blanqui, grèu, e totun arridolent, encara qu’eth sòn arridolet auie un cèrt caire vague e dolorós.
Qu’ère eth senhor Fauchelevent; ère Jean Valjean.
Eth portièr non podie, de cap des manères, imaginar-se, en aquera persona ben jargada, en aqueth notari probable, ar orrible individú que surgentèc dauant sòn era net deth 7 de junh, rosigat, plen de hanga, hastigós, damb masca de lim e de sang, amiant en braça a Mario estavanit; e ça que la, era sua flaira de portièr qu’ère excitada.
Quan eth senhor Fauchelevent arribèc damb Cosette, non podec mens de díder en votz baisha ara sua hemna:
Sabi pas per qué, mès me semble qu’è vist un aute còp aguesta cara.
Eth senhor Fauchelevent, en quarto de Mario, s’estaue coma a despart e ath cant dera pòrta.
Amiaue jos eth braç un paquet plan semblable a un tòm en ueitau, damb cubertadèr de papèr verd, un shinhau hlorit.
E qué!, responec en madeish ton eth senhor Gillenormand que l’auie entenut.
Que deu èster bèth sabent.
Qué tie aquerò de particular?
Ei eth sòn tòrt?
Eth senhor Boulard, que coneishí, non gessie jamès sense un libròt, atau coma l’amie eth senhor.
E saludant, didec en votz nauta:
Senhor Tranchelevent…
Eth senhor “Tranchelevent” s’inclinèc en senhau d’assentiment.
Ahèr acabat, didec eth pairin.
Que vos permetem adorar-vos.
Non auec lòc entà repetì’c, pr’amor que de seguit comencèc eth mormolh.
Se parlaue en votz baisha, Mario emparat en fautulh e Cosette de pès ath sòn costat.
Diu mèn!, didie Cosette, vos torni a veir.
Qu’ès tu!
Qu’ètz vos!
Anar a combàter d’aguesta sòrta!
E per qué?
Ei orrible.
En quate mesi non è viscut.
Ò!, quin malastre auer cuelhut part en aguesta batalha!
Qué vos auia hèt jo?
Vos perdoni, mès damb era condicion de qué serà eth darrèr còp.
Ara madeish, quan mos an avisat que venguéssem, me pensè de nauèth que m’anaua a morir, mès qu’ère d’alegria.
Èra tan trista!
Non m’arturè entà vestir-me; e atau que te deui semblar orrorosa.
Qué dideràn es vòsti pairs en veir qu’amii eth còth tan estronhat!
Mès, parlatz!
Mos estam encara en carrèr der Òme Armat.
Auíetz, donc, ua longa herida ena espatla!
M’an assegurat que i cabie ath laguens eth punh.
Ath delà, semble que vos an talhat carn damb es estalhants.
Aquerò òc qu’ei orrorós.
Qu’è plorat damb totes es lèrmes des mèns uelhs.
Non compreni se com se pòt patir tant.
Quin aspècte de bontat era deth vòste pairin!
Non vo’n hescatz, non vos apuetz en code, que vos haratz mau.
Ò!, be ne sò d’erosa!
Que s’a acabat entà nosati eth malastre.
Sò ua pèga.
Volia dider-vos causes que non sai.
M’estimatz coma abantes?
Mos estam en carrèr der Òme Armat.
Aquiu non i a jardin.
Eth mèn passatemps s’estaue en hèr bendes.
Vaqui, cavalièr; guardatz se com per vòste tòrt se m’a format en aguest dit ua callositat.
Àngel!, exclamèc Mario.
Àngel qu’ei era soleta paraula der idiòma que non se rosigue jamès.
Eth senhor Gillenormand se virèc entàs qu’èren en quarto, e les didec:
E, apressant-se entà Mario e Cosette, les didec en votz baisha:
Tutejatz-vos.
Non vos violentetz.
Era senhoreta Gillenormand contemplaue damb cèrt estupor aguesta irrupcion de claror en sòn laguens de celibatària.
Mès aqueth estupor non auie arren d’agressiu, non ère de cap manèra era guardada ipocrita e envejosa d’un vielh vop corrut; qu’ère era guardada pèga d’ua prauba innocenta, de cinquanta sèt ans; ère era vida sense objectiu, contemplant er amor, aguesta capitada.
S’estèc uns instants en silenci, e dempús higec:
Guarda era felicitat des auti.
En tot dirigir-se alavetz entà Cosette, exclamèc:
Qu’ei preciosa!
Preciosa!
Qu’ei ua òbra de Greuze.
E tieràs tu solet aguest semblable tresaur, coquin?
A!, brigand!
Que t’as desliurat d’ua bona.
Se jo auessa quinze ans mens, mo’la disputaríem a còps de sabre.
Senhoreta, que sò enamorat de vos, e non ei bric estranh que ne siga, donques que tau ei eth vòste dret.
E quina nòça, quina nòça mès polida vam a celebrar!
Era nòsta parròquia qu’ei Sant Dionisi deth Santissim Sacrament; mès obtierè ua dispensa entà que vos maridetz en San Pau, qu’ei ua glèisa mielhor.
La bastiren es jesuites.
Vos semblarà plan polida.
Qu’ei en tot guardar tara hònt deth cardenau de Birague.
Era òbra mèstra dera arquitectura jesuitica se trape en Namur.
Que vos calerà vier a veder-la quan sigatz maridadi.
Que s’ac vau, eth viatge.
Senhoreta, sò d’acòrd damb era vòsta manèra de pensar; voi que se mariden, donques qu’entad aquerò les a creat Diu.
Demorar-se celibatària ei meritòri, mès hered.
Era Biblia ditz: multiplicatz-vos.
Entà sauvar ath pòble que s’a besonh de Joana d’Arc; mès entà que non s’acabe era espècia, s’a besonh dera tia Antonia.
Maridatz-vos, donc, beròies.
De qué servís estar-se celibatàries?
Sai pro ben que s’a ua capelha a despart ena gleisa e que toti s’inclinen dauant dera Cofradia dera Vèrge; mès, per Diu!, un bon marit, gojat beròi e de profit, e ath cap d’un an un mainatjon grasset e roienc, que pope per quate, qu’es sòns muscles non capien enes mans per grassets, e que jògue damb petits pès rosadi en sen mairau, arrint damb er arridolet dera auròra; aquerò vau mès qu’amiar un ciri ena glèisa e cantar: Turris Eburnea.
Atau, limitant eth cors de cavilacions tantes, Alcipo, sense cap de dobte, en pòc temps te marides.
A prepaus.
Qué, pair mèn?
Non auies un amic intim?
Òc, Courfeyrac Qué se n’a hèt d’eth?
A mòrt.
Que vau mès atau.
Qu’ei bocada esquista aguesta coquina.
Ei ua òbra mèstra aguesta Cosette!
Plan mainada e plan senhora ath còp; malastre que non amie mès titol qu’eth de barona, pr’amor qu’a neishut marquesa.
E quines pestanhes qu’a!
Hilhs mèns, convencetz-vos de qué ei vertat çò que se passe ath vòste entorn e laguens de vosati.
Estimatz-vos enquia empeguir-vos.
Er amor qu’ei era pegaria des òmes e eth talent de Diu.
Adoratz-vos.
Ara me n’encuedi.
Mès dera mitat des mies rendes son vitalícies.Tant que jo viua, tot anarà ben; mès, dempús que jo morisca, d’aciu a uns vint ans, a!, praubets!, non auratz un sò.
Aguestes polides e blanques mans senhora barona, se veiràn dilhèu obligades a tier-se a prètzhèts que non son dera vòsta classa.
S’entenec, en arribar aciu, ua votz grèu e tranquilla que didie:
Era senhoreta Eufrasia Fauchelevent qu’a sies cents mil francs.
Qu’ère era votz de Jean Valjean.
Non auie badat boca encara; arrés semblaue encuedar-se’n, ne tansevolh que siguesse aquiu, e eth s’estaue de pès e immobil darrèr de toti aqueri èssers erosi.
Qui ei era senhoreta Eufrasia?, preguntèc eth pairin coma espaurit.
Que sò jo, responec Cosette.
Sies cent mil francs!, repliquèc eth senhor Gillenormand.
Mens catorze o quinze mil, dilhèu, didec Jean Valjean.
Jean Valjean lo dauric de seguit; qu’ère ua liassa de bilhets de Banc.
Les compdec, e i auie cinc cents bilhets de mil francs, e cent setanta ueit de cinc cents: Totau: cinc cents ueitanta quate mil francs.
Bon libre!, didec eth senhor Gillenormand.
Cinc cents ueitanta quate mil francs!, mormolhèc entre dents era tia.
Aquerò aplane fòrça causes, non ei vertat senhoreta Gillenormand màger?, preguntèc eth pairin.
Aguest diable de Mario qu’a anat a estramuncar ena region des sòmis damb ua bruneta milionària!
Fidatz-vo’n ara des amors des joeni!
Es estudiants, vaquí, trapen gangues de sies cent mil francs.
Ne tansevolhe Rothchild.
Cinc cents ueitanta quate mil francs, repetie a mieja vota era senhoreta Gillenormand.
Cinc cents ueitanta quate mil francs!
Que manque pòc entàs sies cents mil.
Eth lector aurà comprenut, sense qu’ajam de explicà’c longaments, que Jean Valjean, dempús deth resultat obtengut en çò de Champmathieu, podec, gràcies ara sua prumèra hujuda de quauqui dies, vier entà París e trèir a temps dera casa de Laffitte era soma qu’auie guanhat, jos eth nòm de senhor Magdalena, en M… de M…; e que, temerós de que l’agarrèssen, çò que non se tardèc a passar, auie amagat aquera soma, en tot enterrar-la en bòsc de Montfermeil, en lòc que criden era propietat Blaru.
Era quantitat, consistenta en sies cents trenta mil francs, tota en bilhets de banc, hège pòc volum e cabie en ua caisha; sonque que, entà preservar aguesta dera umiditat, l’auie plaçat en un còfre petit d’ausina, plia de esteres de castanhèr.
En madeish còfre sauvèc un aute tresaur; es candelers der avesque.
Se rebrembarà que se hèc a vier aguesti candelers en húger de M…
Er òme que Boulatruelle vedec ua net per prumèr viatge qu’ère Jean Valjean.
Dempús, cada còp que Jean Valjean auie besonh de sòs, l’anaue a cercar ena clariana Blaru; d’aciu es abséncies qu’auem parlat.
Quan vedec a Mario convalescent, en presentir que s’apressaue era ora qu’aqueri sòs podien èster utils, venguec a cercar-les.
Ja deuetz saber com e per qué lo tornèc a veir Boulatruelle en bòsc, encara qu’aguest còp de maitiada e non de tarde.
Boulatruelle heretèc era shada.
Valjean cuelhec entada eth es cinc cents francs.
Era diferéncia entre era soma e es sies cents trenta mil francs retiradi dera casa de Laffitte representaue es despenes de dètz ans, de 1823 enquia 1833.
Es cinc que s’estèc en convent non l’auien costat que cinc mil francs.
Per çò d’aute, Jean Valjean que ja non auie de crànher arren de Javert.
Auie entenut condar, e ac vedec confirmat en Monitor, eth cas d’un inspector de policia, cridat Javert, que trapèren estofat dejós d’un vaishèth camús de lauadaria, entre eth Pònt au Change e eth Pònt Nau.
Un escrit qu’auie deishat eth tau inspector, òme, plan, irreprensible e fòrça apreciat pes sòns caps, hège veir qu’un accès d’alienacion mentau auie estat era encausa deth suicidi.
Se premanic tot entath maridatge.
Qu’èren en mes de deseme.
Passèren quauques setmanes de perfècta e inefabla felicitat.
Eth pairin non ère eth mens erós.
Emplegaue es sòns boni quarts d’ora en tot contemplar a Cosette.
Be n’ei d’admirabla era mainada!, didie.
E quina portadura tan doça e innocenta amie!
En tota era mia vida è vist gojata mès preciosa.
Mès endauant qu’aurà vertuts damb flaira de violeta.
Qu’ei ua des Gràcies.
Mos cau viuer nòblaments damb tau creatura.
Mario, hilh mèn, baron e ric; dèisha-te de defensar plaids; t’ac demani.
Cosette e Mario auien passat, còp sec, deth sepulcre entath paradís.
Era transicion auie estat tant inesperada que sonque er enludernament les empedic pèrder eth sentit.
Comprenes quauquarren de tot aquerò?, preguntaue Mario a Cosette.
Non, responie Cosette; mès me semble que Diu mos guarde.
Jean Valjean hec, aplaudic, concilièc e facilitec tot, en tot possar era felicitat de Cosette damb tanta sollicitud e alegria, aumens aparentaments, coma era joena madeisha.
Era circonstància d’auer estat corregidor l’ajudèc a resòlver un problèma delicat, qu’eth sòn secret l’apertenguie ada eth solet: er estat civil de Cosette.
Díder secaments era sua origina, qui ac sap?, dilhèu siguesse un trebuc entath maridatge.
Eth sabec aplanar es dificultats en tot apraiar a Cosette ua familha de persones ja defuntades, çò qu’ère era mielhor manèra d’evitar reclamacions.
Cosette qu’ère era darrèra hilha d’un tronc ja sec.
Deuie eth sòn neishement, non ada eth, senon a un aute Fauchelevent, frair sòn.
Es dus frairs auien estat jardinèrs deth convent deth carrèr Postas.
Es braves monges autregèren infòrmes excellents; pòc dables e sense inclinacion a sondejar es questions de paternitat, non se’n saberen jamès, de segur, de quin des dus Fauchelevent ère hilha Cosette.
Dideren çò que se volec, e ac dideren damb afogadura.
Jean Valjean hec que se lo designèsse, jos eth nòm de Fauchelevent, coma tutor de Cosette, damb eth senhor Gillenormand en classa de tutor substitut.
Per çò des cinc cents ueitanta quate mil francs, qu’ère un legat hèt a Cosette per ua persona, ja defuntada, e que desiraue mantier-se desconeishuda.
Eth legat primitiu auie estat de cinc cents nauanta quate mil francs; mès se’n despeneren dètz mil ena educacion dera senhoreta Eufrasia; era mitat pagada ar indicat convent.
Aguest legat, depausat en mans d’un tresau, s’auie d’autrejar a Cosette en èster màger d’edat, o quan se maridèsse.
Tot aquerò qu’ère fòrça acceptable, coma se pòt veir, e mès, emparant-se en apuprètz miei milion de francs.
Qu’auie escampilhades aciu e delà quauques singularitats; mès que se hec era vista gròssa.
Un des interessadi auie es uelhs bendats per amor, e es auti pes sies cents mil francs.
Cosette se’n sabec de qué non ère hilha d’aqueth ancian, qu’auie cridat pair pendent tant de temps.
Qu’ère solet un parent, e eth sòn vertadèr pair, er aute Fauchelevent.
En quinsevolh auta escadença aquerò l’aurie herit; mès en aqueri moments suprèms d’inefabla felicitat, siguec a penes ua brometa, qu’er arràs d’alegria esbugassèc de seguit.
Qu’auie a Mario.
Ath còp d’esbugassar-se entada era era personalitat der ancian, surgentaue era deth joen.
Aquesta qu’ei era vida.
Cosette, de un aute costat, ère acostumada de hège temps a veir enigmes ath sòn entorn; quinsevolh qu’age auut ua mainadesa misteriosa, se trape tostemp dispausat a cèrtes privacions.
Seguic, ça que la, cridant “pair” a Jean Valjean.
Cosette, en sòn amorós extasi, se sentie afogada peth senhor Gillenormand, plan qu’eth, vertadèraments, l’aumplie de madrigals e de presents.
Mentre Jean Valjean bastie entà Cosette ua situacion normau ena societat, e un estat ar arrecès de quinsevolh atac, eth senhor Gillenormand suenhaue eth tistèr dera nòça.
Arren lo divertie mès que mostrar-se esplendid.
Dèc a Cosette un vestit de punta de Binche qu’auie amiat era sua mairia.
Daurie damb tapatge recipients pamparruts plei de vestits e ornaments de totes es sues hemnes, des sues aimantes e de totes es sues mairies.
Pequins, damassi, lustrines, moèrres de colors, vestits de seda de Tours ahlamejada, mocadors dera India brodadi d’un aur que se pòt lauar, delfines sense revés en pèces, puntes de Genova e d’Alençon, jòies de dates ancianes, caishes d’ivòri entà doci damb diboishi microscòpics de batalhes, cintes d’infinites classes, tot l’ac regalaue a Cosette; e Cosette, estonada, calada d’amor entà Mario e d’arregraïment entath senhor Gillenormand, soniaue damb ua felicitat sense limits, entres satins e velots.
Eth sòn tistèr de nòça se l’apareishie sostengut pes serafins.
Era sua amna se perdie en blu deth cèu damb ales d’encaish de Malines.
Era embriaguesa des enamoradi non ère egalada, ac auem dit, mès que per extasi deth pairin.
Que i auie coma un concèrt de trompetes e clarins en carrèr des Monges deth Calvari.
Cada maitin ua naua aufrena deth pairin a Cosette.
Un dia Mario, que profitaue damb gust era escadença de díder causes grèus ath miei dera sua felicitat, didec a prepaus deth, sabi pas quin, incident:
Es òmes dera revolucion son tan grani, qu’an ja eth prestigi des sègles, coma Caton e Focion, e cada un d’eri semble ua anciana memòria.
Un memoire antique).
Muer-antic!, (Muer antique), exclamèc er ancian.
Gràcies, Mario.
Precisaments cercaua aguesta idia.
De tot aguest noviatge treiguie reflexions eth pairin.
Qu’ei bon er amor, damb aguesti apondis.
Era felicitat qu’a besonh de çò de superflú, pr’amor qu’era, per era soleta, non ei mès que çò de besonh, e ei convenent assasonar-la damb articles de pur luxe.
Un palai e eth sòn còr.
Eth sòn còr e eth Louvre.
Eth sòn còr e es hònts de Versalles.
Balhatz-me era pastora dera mia amna, e sajatz que sigue duquessa.
Hètz- me a vier Filis coronada de flors, e dotatz-la damb cent mil francs de renda.
Ua bucolica, qu’està ben; mès jos colomnes de marme e d’aur.
Era felicitat tot cort se retire ath pan tot cort.
Se minge e pro.
Non voi çò de superflú, çò d’inutil, çò d’extravagant, çò de massa, çò que non servís d’arren.
Me’n brembi d’auer vist ena catedrau d’Estrasbourg un relòtge tan naut coma ua casa de tres estatges, que tocaue era ora, qu’auie era bontat de tocar era ora, mès qu’eth sòn aspècte non indicaue qu’aguest siguesse eth sòn destin, e que dempús d’auer tocat es dotze deth dia o dera net, ei a díder, era ora deth solei e der amor, o era que volgatz, mostraue era lua e es esteles, era tèrra e eth mar, es audèths e es peishi, Febo e Febé, e ua catèrva de causes que gessien d’ua cavitat ena paret, e es dotze apostòls, e er emperaire Carles V, e Eponina e Sabino, sense compdar un molon de figuretes daurades tocant era trompeta.
Donques qu’encara l’ère sobrer ua multitud de campanes que lançaue ath vòl cada moment sense saber se per qué.
Qué vau en comparèr de tantes meravilhes, un mau relòtge, capable solet de tocar es ores?
Que sò dera madeisha pensada qu’eth gran relòtge d’Estrasbourg, e lo preferisqui ath dera Sèuva Nera.
Eth senhor Gillenormand desbarraue especiauments quan se tractaue dera nòça, e tot eth noviatge deth sègle XVIII auie cabuda enes sòns ditirambes.
Vosati non vo’n sabetz der art des hèstes.
En aguesti tempsi non sabetz passar un dia de bona encolia.
Eth vòste sègle XIX ei superficiau, e non coneish era noblesa ne era riquesa.
Qu’ei uet de tot.
Era vòsta classa mieja qu’ei alapa, incolòra, inodòra e infòrma.
Sòmis de persones vulgares que s’establissen, coma diden; un polit gabinet damb ornaments encara frèsqui e de husta pintada e indiana.
Plaça!, plaça!, eth senhor Grigou se maride damb era senhoreta Grippesou.
Quina sumptuositat!
Quin esplendor!
Un loís d’aur apegat a un ciri.
Tau ei era epòca.
Me’n vau mès enlà des Sarmatas.
A!, de 1787, eth dia que vedí ath duc de Rohan, prince de Leon, duc de Chabot, duc de Montbazon, marqués de Soubise, bescomde de Thouars, par de França, anar entà Longchamps en ua carraca, predidí tot aquerò.
Eth resultat que non podie èster cap aute.
En sègle actuau se hèn negòcis, se jògue ara Borsa, se guanhe sòs, e son es òmes miserables.
Polir e envernissar era superfícia qu’ei era finalitat dominanta.
Decreti ara epòca actuau aguesta divisa: “Neteja lorda”.
Mario, non te’n hèsques, dèisha-me parlar.
Jo non parli mau deth tòn pòble, coma ves; ath contrari, se m’aumplís era boca en mentar-lo; mès per çò que hè ara classa mejana, ò!, dèisha-me espovassar-li eth povàs un shinhau.
Qu’ei evident qu’eth qu’estime mielhor, estòve era codena mielhor.
Ac digui e ac torni a díder; aué se maride era gent, mès que non ac sap hèr.
Òc, fòrça òc; trapi mens era gentilesa des ancianes costums.
Tot ac trapi mens: aquera elegància, aquera cavalerositat, aqueres manères tant educades e gracioses, aqueth luxe; era musica formant partida dera nòça; naut era simfonia, baish eth tamborin; es balhs, es alègres hèstes, es madrigales alambicades, es cançons, es huecs artificiaus, era arridalha sense mentida, eth diable e era sua acompanhada, es grani laci de cintes.
Trapi mens era cambaliga dera nòvia.
Era cambaliga dera nòvia ei cosia dera cinta de Venus.
Sus qué vire era guèrra de Tròia?
Redena, sus era cambaliga de Helena.
Per qué se lute?
Per qué eth divin Diomedes trinque en cap de Merineo eth gran casco de bronze de dètz puntes?
Per qué Aquiles e Hector crotzen es sues lances?
Pr’amor que Helena a deishat que París l’estaque era cambaliga.
Homero harie era Iliada damb era cambaliga de Cosette.
Meterie en sòn poèma a un vielh blagaire coma jo, e lo cridarie Nestor.
Amics mèns, en d’auti tempsi, ena mia epòca, es maridatges se celebrauen coma cau.
Prumèr de tot un bon contracte e dempús un suculent repais.
Dès que gessie Cuyacio entraue Gamache.
Pr’amor que, caralh!, er estomac ei un animau que demane çò que l’apertie de dret, e vò tanben auer era sua nòça.
Se sopaue ben, en tot sèir-se ena taula ath cant d’ua hemna beròia, sense tòca e despeitrinada.
Ò!, e quines boques mès polides e alègres!
Quina alegria regnaue enes mèns tempsi!
Era joenesa qu’ère un floret; tot joen acabaue per un flòc de lilàs o de ròses.
Eth guerrèr se convertie en pastor, e s’ère per edart capitan de dragons, trapaue era manèra de cridar-se Florian.
I auie talents d’estar polit, en abondar es brodats en vestit e era coloreta en ròstre.
Eth simple ciutadan auie portadura de flor, e eth marqués de pèira preciosa.
Non se tenguien es bòtes.
E atau ufanosi e lustradi, presumidi e gomosi, amiauen espada ath costat.
Qu’ère eth colibrí damb bec e ungles.
Qu’ère eth temps des Indies galantes.
Delicadesa e magnificéncia: es dus caractèrs d’aqueth sègle.
E, còs de Diu!, mos divertíem.
Aué predomine era seriositat.
Eth ciutadan ei aganit, e era ciutadana beata.
Be n’ei de malerós eth vòste sègle!
Se harie enlà d’eth as Gràcies per trapar-les massa nudes.
Ai!, s’amague era beresa coma se siguesse un defècte.
Es alumnes de Tersicore deuen èster grèus, es vòsti rigodons son doctrinaris.
Era majestat abans qu’arren.
Eth gran ton qu’ei amiar era barba calada laguens dera corbata.
Er ideau d’un gojatet de vint ans que se maride, s’està en retirar-se a Royer-Collard.
E sabetz çò que s’artenh damb aguesta majestat exagerada?
Apetitir-se.
Qu’ei vertat qu’era alegria non ei solet alègra, senon grana.
Mès, aumens, siguetz aimants dera bona encolia, diables!
Maridatz-vos, donques que vos maridatz, damb era fèbre, era irreflexion e eth sarabat dera felicitat.
Ena glèisa, gravetat, plan que òc.
Mès acabada era ceremònia, damb mil a shivau!, que serie de besonh enrodar en un sòmi magic ara nòvia.
Un maridatge li cau èster règi e quimeric, en tot passejar-se eth ceremoniau dera catedrau de Reims ena pagoda de Chanteloup.
Me còste orror ua nòça prosaica.
Còs de Crist!, aguest dia, aumens, pujatz en Olimp e convertitz-vos en dius.
A!, poiríetz èster silfides, jòcs e arridalhes, e ètz simples volgaritats!
Amics mèns, tot nauèth maridat li cau èster eth prince Aldobrandini.
Profitatz aguesta menuta, unenca ena vida, entà volar en cèu damb es cignes e es agles, encara que vos calgue tornar a quèir londeman en prosaïsme des gargolhes.
Era nòça que non ei eth govèrn dera casa.
Ò!, se manegèssa ath mèn gust aguesta, que serie magnifica.
S’entenerien violins enes arbes.
Aciu qu’auetz eth mèn programa: cèu blu e sòs.
Barrejaria ena hèsta es divinitats campanhardes; convocaria as driades e as nereides.
Era nòça d’Anfititre, ua broma rosada, ninfes damb elegants pientats e despolhades, un academic dedicant cançons ara divessa, e ua carròssa tirassada per monstres marins.
Anaue dauant Triton, e treiguie dera sua concha es agradius sons qu’as ninfes enamoren.
Tant qu’eth pairin, ath miei dera sua lirica efusion, s’escotaue ada eth madeish, Cosette e Mario, en tot guardar-se damb completa libertat, sentien ua doça embriaguesa.
Era senhora Gillenormand campaue tot aquerò damb era sua impassibilitat abituau.
En cinc o sies mesi non auie cessat de recéber emocions; Mario entornat, Mario caperat de sang, Mario vengut d’ua barralha, Mario mòrt e dempús viu, Mario reconciliat, Mario maridant-se damb ua milionària.
Es sies cents mil francs sigueren era sua darrèra suspresa, e de seguit recuperèc era sua indiferenta cauma.
Anaue, coma abantes, as oficis, pregaue eth rosari, liegie eth sòn libre d’oracions, acompanhaue damb eth mormolh des sues Ave Marias ar aute mormolh des I love you, e vedie vagaments a Mario e a Cosette coma dues ombres.
Era ombra qu’ère era.
Que i a un cèrt estat d’ascetisme inèrt, qu’en eth era amna, neutralizada per embarràs, trape mens ad aquerò que poirie cridar-se eth prètzhèt de víuer, non percep, se s’exceptuen es tremolors dera tèrra e es catastròfes, cap des impressions umanes, ne es impressions agradiues, ne es penibles.
Aguesta devocion, didie eth senhor Gillenormand ara sua hilha, se retire ath rodament de cap.
Tu non coneishes arren dera vida.
Non alendes males flaires, mès que tanpòc n’alendes de bones.
Per çò d’aute, es sies cents mil francs auien fixat era indecision dera anciana senhora.
Sa pair ère tant acostumat a deishar-la de cornèr que non la consultèc sus eth maridatge de Mario.
Qu’auie cedit ath prumèr impuls, coma hège tostemp, non auent, convertit de despòta en esclau, mès qu’un pensament: satisfèr a Mario.
Dera tia non se n’auie brembat entad arren, e aquerò, monotòna e tot, coma ère era senhoreta Gillenormand, non deishèc de herir-la.
Plan que òc; era senhoreta Gillenormand ère rica, e sa pair non n’ère.
Non didec ad arrés era sua decision; e ei probable que s’eth maridatge auesse estat praube, l’aurie deishat praube.
Mès eth miei milion de francs de Cosette shautèc ara tia, e cambièc era sua manèra de pensar respècte d’aqueth parelh d’enamoradi.
Se dispausèc qu’es esposi demorèssen ena casa deth pairin.
Eth senhor Gillenormand volec absoludaments cedir-les eth sòn quarto qu’ère eth mès beròi dera casa.
Aquero me rejovenirà, didie.
Qu’ei un ancian projècte.
La moblèc damb cèrta galantaria anciana, e li hec caperar eth tet e tapissar eth solèr damb ua tela d’extraordinari merit, que conservaue d’ua pèça, e que credie qu’ère d’Utrecht; auie eth hons de satin, e coma ornament flors de velot.
VII.- Efèctes de sòmi barrejadi damb era felicitat.
Es aimants se vedien diadèraments.
Era convalescéncia de Mario ac auie exigit atau; e es fautulhs deth carrèr des Monges deth Calvari, mielhors entàs dialògs amorosi qu’es cagires de palha deth carrèr der Òme Armat, auien contribuit a que s’assolidèsse aguest costum.
Mario e eth senhor Fauchelevent se vedien, mès que non se parlauen.
Que semblaue un plan convengut.
Tota joena a besonh d’un vailet de companhia.
Cosette non aurie pogut anar ena casa de Mario sense eth senhor Fauchelevent; de sòrta qu’aguest, entà Mario, ère era condicion de Cosette, condicion qu’eth acceptaue.
En discutir sus politica, encara que vagaments e sense determinar arren, jos eth punt d’enguarda dera milhora generau dera sòrt de toti, arribauen a dider-se quauquarren mès que òc e non.
Un viatge, damb motiu der ensenhament, que Mario volie que siguesse gratuit e obligatòri, multiplicat jos totes es formes, prodigat a toti coma er aire e eth solei; en resumit, respirable entath pòble sancer, sigueren dera madeisha pensada, e lèu se meteren a conversar.
Mario se n’encuedèc alavetz qu’eth senhor Fauchelevent parlaue ben, e enquia e tot damb un nautada de lengatge.
Li mancaue, ça que la, sabi pas qué.
Eth senhor Fauchelevent auie quauqua causa de mens qu’er òme de mon, e quauqua causa de mès.
Mario, ath sòn laguens, li hège tot un ensems de preguntes mudes ad aqueth senhor Fauchelevent, qu’ère entada eth simplaments benevòl e hered.
Se l’acodien de quan en quan dobtes sus es sòns pròpis rebrembes.
Que i auie ena sua memòria un trauc, un punt nere, un abisme dubèrt per quate mesi d’agonia, e en eth s’auien perdut fòrça causes.
Se preguntaue s’ère plan segur d’auer vist ath senhor Fauchelevent, a un òme tan grèu e seren, ena barralha.
E non ère aguest eth solet estupor qu’es aparicions e desaparicions deth passat l’auien deishat en esperit; ne s’a de pensar qu’ère liure d’aguestes insisténcies dera memòria que mos obliguen, enquia e tot estant erosi, enquia e tot estant satisfèts, a guardar melancolicaments entà darrèr.
Eth cap que non se vire a contemplar es orizons ja esbugassadi non embarre ne pensament ne amor.
A viatges Mario se cuelhie era cara entre es mans, e eth vague e tumultuós passat velaue eth crepuscul qu’auie en sòn cervèth.
Vedie quèir de nauèth a Mabeuf, entenie a Gavroche cantar jos era mitralha, sentie enes sòns pòts eth hered deth front d’Eponina, es ombres de toti es sòns amics, Enjolras, Courfeyrac, Jean Prouvaire, Combeferre, Bossuet, Grantaire, surgentauen ath sòn dauant, en tot desparéisher de seguit.
Aqueri èssers estimadi, chaupadi de dolor, valents, ja graciosi, ja tragics, èren creacions dera sua fantasia?
Auien existit reauments?
Era revòuta s’ac auie hèt a vier tot en sòn hum.
Es granes fèbres còsten aguesti sòmis.
Se preguntaue, se paupaue e s’agitaue eth vertige de totes aguestes realitats esbugassades.
A on èren, donc, aqueri èssers?
Auien mòrt, sense restar-ne un de solet?
Ua queiguda enes tenèbres, que d’era ère eth solet que s’auie sauvat.
Li semblaue era desaparicion que se ve en córrer era cortina d’un teatre.
Que n’auem d’aguestes baishades de cortina ena vida.
Diu passe entar acte seguent.
Per çò que hège ada eth, ère era madeisha persona qu’abantes?
Praube alavetz, ara ric, abandonat hège pòc, auie ja ua familha; desesperat nauèraments, anaue a maridar-se en uns dies damb Cosette.
Li semblaue qu’auie crotzat a trauèrs d’un sepulcre, entrant, en eth, nere, e gessent blanc.
Es auti s’auien demorat ena ombra.
En bèri moments, aqueri èssers deth passat, en tot aparéisher, formauen un rondeù ath sòn entorn, e l’escurien; mès pensaue en Cosette, e tornaue a estar-se tranquil; qu’auie besonh d’aguesta felicitat entà esfaçar dera sua memòria semblabla catastròfa.
Eth senhor Fauchelevent figuraue lèu en aqueth cortègi de mòrts.
Li costaue a Mario creir qu’eth Fauchelevent dera barralha siguesse eth madeish personatge qu’eth Fauchelevent de carn e uassi, tan grèuments seigut ath cant de Cosette.
Eth prumèr qu’ère dilhèu ua d’aguestes malajadilhes que se passen enes ores deth sòn deliri.
Ath delà d’aquerò, atenguda era diferencia de manères d’èster, non auie possibilitat de qué Mario dirigisse quauqua pregunta ath senhor Fauchelevent.
Ne l’ère aisit que l’arribèsse tau idia.
Qu’auem mentat abans aguest detalh tan caracteristic.
Dus òmes possessors d’un secret, e que per ua espècia de tacit convengut non parlen d’eth ne ua soleta paraula, qu’ei mens estranh de çò que semble.
Sonque un còp sagèc Mario de trincar aqueth silenci.
Hec intervier ena sua convèrsa eth carrèr dera Chanvrerie e virant-se entath senhor Fauchelevent, li didec:
Coneishetz perfèctaments aguest carrèr, vertat?
Quin carrèr?
Eth dera Chanvrerie.
Fauchelevent dera manèra mès naturau deth mon.
Qu’a estat ua allucinacion.
VIII.- Investigacions inutiles.
Mario d’auti ahèrs.
Mario desiraue trapar ad aguesti dus òmes, pr’amor que non podie concéber era idia de maridatge e felicitat damb era de desbrembar-les, en tot semblar-li qu’aguesti deutes de gratitud, non pagadi, projectarien ua ombra ena sua vida, tan luminosa d’ara endauant.
Que l’ère impossible deishar ath sòn darrèr taus partides ath descubèrt; e volie, abantes d’entrar alègraments en avier, recéber era quitança deth passat.
Eth hèt de qué Thenardier siguesse un infame, non empedie qu’auesse sauvat ath coronèl Pontmercy.
Thenardier qu’ère un bandit entà toti, exceptat entà Mario, qu’ignoraue era vertadèra scèna deth camp de batalha de Waterloo, e non sabie, donc, que sa pair, encara que li deuie era vida a Thenardeir, non li deuie, en atencion as circonstàncies particulares d’aqueth hèt, cap gratitud.
Es diuèrsi agents qu’empleguèc Mario non artenheren desnishar era tralha de Thenardier.
Per part d’aguest individú er eclipse semblaue complet.
Era Thenardier s’auie mòrt ena preson pendent eth procès.
Thenardier e era sua hilha Azelma, solets personatges que quedauen d’aqueth deplorable grop, auien despareishut de nauèth enes tenèbres.
Er abisme sociau de çò desconeishut s’auie tornat a barrar silenciosaments sus eth sòn cap, e ne tansevolhe se vedie ena superfícia aguesta estrementida, aguesta tremolor, aguesti escurs cercles concentrics qu’anóncien qu’a queigut quauquarren, e que se pòt lançar era lata.
Era mòrt dera Thenardier, era absolucion dera Boulatrelle e era hujuda deth Soniesòs, e des principaus acusadi, auien hèt avortar, o pòc mens, eth procès restacat ara emboscada deth casalon Gorbeau.
Eth tribunau l’auie calut contentar-se damb dus subaltèrns.
Panchaud, alias Primaverau, alias Colmenero, e Demiliar, alias Dus Milèrs, que sigueren condemnadi a dètz ans de preson, en tot èster-ne a cadia perpetua es sòns complices hujudi e contumaci.
Contra Thenardier, cap e autor dera trama, requeiguec, tanben per contumàcia, senténcia de mòrt.
Aguesta senténcia qu’ère era soleta causa que quedaue sus Thenardier, e era sua sinistrra claror, escampilhada sus aguest nòm, costaue er efècte d’ua candèla alugant un taüt.
Per çò d’aute, era pena capitau, lançant ath hons der abisme a Thenardier, que, plan que òc, volie burlar era vigilància dera justícia, espessie encara mès es tenèbres que caminaue estropat.
Per çò der aute, ei a díder, der individú qu’auie sauvat a Mario, es investigacions dèren ara prumeria bèth resultat, e dempús deishèren de dar- lo de cap manèra.
S’artenhec trapar era veitura qu’auie amiat a Mario en carrèr des Monges deth Calvari era net deth 6 de junh.
Eth menaire declarèc qu’eth 6 de junh, per orde d’un agent de policia, s’auie plaçat, des tres dera tarde enquiara net, en cai des Camps Elisis, per dessús dera gessuda der escolader gran; que tàs nau dera net, era rèisha der escolader que da entath ribàs s’auie dubèrt, en to gésser per era un òme damb un aute ena esquia, que semblaue èster mòrt; qu’er agent, plaçat aquiu ara demora, auie cuelhut presoèrs a ambdús, e qu’es tres entrèren ena veitura de cap ath carrèr des Monges deth Calvari, a on se deishèc ath mòrt; qu’aguest mòrt ère eth madeish Mario, que coneishie perfèctaments, encara qu’ara viu; que dempús s’auien tornat a méter en marcha, en tot ordenar-li parar a pòqui passi dera pòrta des Archius, e que aquiu, ath miei deth carrèr, li paguèren e li dideren adiu, en tot hèr-se a vier er agent ar aute individú.
Aquerò ère tot çò que sabie, e higec qu’era net ère plan escura.
Mario, ja ac auem dit, non se’n brembaue d’arren.
Sonque hège memòria de qué l’auien cuelhut per darrèr damb man energica, en moment de quèir en solèr; era rèsta non existie entada eth.
Se remetec ena casa deth senhor Gillenormand.
Que se perdie en conjectures.
Non podie dobtar dera sua identitat.
Com se comprenie, donc, qu’en auer queigut en carrèr dera Chanvrerie, er agent de policia lo recuelhesse en ribàs deth Sena, ath cant deth pònt des Invalids?
E com?
A trauèrs der escolader.
Inaudida abnegacion!
En desnishar tot aquerò se filauen totes es recèrques de Mario; e enquiara data, ne eth mendre indici, ne era mès leugèra tralha sus aguest òme, eth sòn sauvador.
Mario, encara qu’auie de sauvar en aguesta part fòrça resèrva, acodic ena madeisha prefectura de policia.
Aquiu, madeish qu’en d’auti punts, es donades que se recuelheren non aclaren arren.
Era prefectura sabie mens qu’eth menaire.
Non s’auie aquiu cap notícia d’apreension realizada eth 6 de junh ena rèisha der escolader gran; non s’auie recebut cap infòrme, e atau se consideraue tau hèt pura fabula, atribuint era sua invencion ar automedonte (menaire).
Un menaire ara caça d’estrees ei capable enquia e tot d’auer imaginacion.
Ça que la, eth hèt ère cèrt, e Mario non lo podie méter en dobte sense méter en dobte ath còp era sua pròpia identitat, coma viem de díder.
Tot, en aguest estranh enigma, qu’ère inexplicable.
Qué s’auie passat damb aguest òme, personatge misteriós, qu’eth menaire vedec gésser der escolader gran, damb Mario estavanit ena esquia, e qu’er agent, plaçat ara demora, agarrèc en madeish acte de voler sauvar a un insurrècte?
Qué s’auie passat tanben damb er agent?
Per qué aguest agent auie sauvat silenci?
Aurie artenhut húger aqueth òme?
Aurie corromput ar agent?
E en tau cas, se com non daue senhaus de vida, en tot acodir entà Mario que l’ac deuie tot?
Eth desinterès non ère mens prodigiós qu’era abnegacion.
Per qué non se presentaue?
Dilhèu non auie besonh de recompensa; mès era gratitud deth beneficiat non l’està de mès ath benfactor.
Aurie mòrt?
Quina sòrta d’òme ère?
Quina figura auie?
Arrés ac podie díder.
Eth menaire se limitaue a díder qu’era net ère plan escura.
Vasco e Nicolassa, en son trebolament, non auien tachat es uelhs senon en senhoret caperat de sang.
Demorant que l’ajudarien enes sues investigacions, hec conservar Mario es vestits sagnosi qu’amiaue botadi quan l’amièren ena casa deth sòn pairin, e en examinar era levita, se vedec qu’un des pelhòts ère trincat.
Ne mancaue un tròç.
Ua tarde parlaue Mario, dauant de Cosette e de Jean Valjean, de tota aguesta singulara aventura, deth pilèr de donades qu’auie recuelhut e dera inutilitat des sòns esfòrci.
Lo despacientaue eth ròstre hered deth senhor Fauchelevent e exclamèc damb ua vivacitat que lèu auie era vibracion de colèra:
Òc, aguest òme, qui que sigue, a estat sublim.
Sabetz se qué a hèt?
A intervengut coma er arcàngel.
Li a calut lançar-se ath miei deth combat, que me treiguesse d’aquiu, que daurisse er escolader, que baishèsse en eth damb jo.
Li a calut caminar mès de lèga e mieja per orribles galaries sosterranhes, acorbaishat, ath miei des tenèbres, ath trauèrs des tarcumèrs.
Mès de lèga e mieja, senhor, damb un cadavre ena esquia!
E per qué?
Sense cap aute objècte que sauvar aqueth cadavre.
E eth cadavre qu’èra jo.
Didec, plan que òc, ath sòn laguens: “Dilhèu en aguest miserable age encara ua rèsta de vida, e entà sauvar aguest praube bualh vau a aventurar era mia existéncia.” E non la risquèc un còp, senon vint!
Cada pas qu’ère un perilh.
Era pròva ei que l’agarrèren en gésser der escolader.
Sabetz qu’aguest òme a hèt tot aquerò?
E sense demorar cap recompensa.
Qué èra jo?
Un insurrècte, un vençut.
Ò!, s’es sies cents mil francs de Cosette siguessen mèns…
Que son vòsti, interrompec Jean Valjean.
Plan, donc, seguic Mario, les autrejaria per trapar ad aguest òme.
Jean Valjean sauvèc silenci.
Libre siesau: era net toledana.
I.- Eth 16 de hereuèr de 1833.
Era net deth 16 ath 17 de hereuèr de 1833 siguec ua net benedida.
Sus es sues tenèbres se vedie arrir eth cèu.
Que siguec era net de nòça de Mario e Cosette.
Eth dia s’auie passat en arràs dera felicitat.
Non auie estat era hèsta imaginada peth pairin; ei a díder, ua bruisheria damb grops de querubins e de cupidos sus es caps de nòvis; un maridatge digne de figurar ena mòstra d’ua pòrta; mès auie estat un dia tranquil e alègre.
En 1833 era mòda des maridatges non ère era qu’aué.
França non auie cuelhut encara d’Anglatèrra aguesta esquista delicatesa de hèr a vier ara sua hemna, de húger en gésser dera glèisa, d’amagar-se avergonhadi dera felicitat, e de combinar era conducta deth qu’a hèt falhita damb es delícies deth Cantic des cantics.
Encara non s’auie comprenut guaira castetat e decéncia i a en secodir eth sòn paradís en ua sera de pòsta, en interrómper eth sòn mistèri damb es espets de foets deth menaire, en escuélher entara jaça noviau un mau lhet d’aubèrja, e en deishar ath sòn darrèr, ena vulgar cramba, a tant era net, eth mès sagrat des rebrembes dera vida, confonudi damb es convèrses deth menaire de diligéncia e era Maritornes dera aubèrja.
Ena dusau mitat deth sègle XIX qu’èm, non ei pro eth corregidor damb era sua banda, eth prèire damb era sua casubla, era lei e Diu; li cau, entà qu’era ceremònia sigue completa, eth menaire de Longjumeau, damb giqueta blua de virades roienques, e botons de cascavèl damb punhets de cuer, pantalon de pèth verd, galons faussi, chapèu vernissat, peu long e plen de povàs, soriac enòrma, bòtes de tres sòles, e uns quants renecs as shivaus normands de coa recuelhuda, entà armonizar eth conjunt.
En aquera epòca se credie, causa estranha!, qu’eth maridatge ei ua hèsta intima e sociau; qu’en ua taulejada patriarcau non se hè a pèrder ua solemnitat domestica; qu’era alegria, enquia e tot estant excessiua sense depassar es limits dera decéncia, non damnatge era felicitat; e que, a tot darrrèr, ei bon, e excite era veneracion veir qu’era fusion des dus destins d’a on a de gésser ua familha comence ena casa, e qu’era cramba noviau sigue en avier coma un testimòni dera fè jurada.
S’auie, donc, eth pòc pudor de maridar-se ena sua casa.
Eth maridatge de Mario e Cosette, seguint aguesta mòda, aué abolida, se hec ena casa deth senhor Gillenormand.
A maugrat de çò de naturau e vulgar dera matèria, es amonestacions, er apraiament de papèrs, es diligéncies ena part civila, es tramits ena part eclesiastica, aufrissen tostemp bèra complicacion.
Non podec èster tot prèst abantes deth 16 de hereuèr.
Ara plan, peth pur plaser d’èster exactes, dideram qu’eth 16 de hereuèr ère dimars de magràs, causa que costèc trantalhades e escrupuls, mès que mès ena senhoreta Gillenormand.
Dimars de magràs!, exclamèc eth pairin.
Plan milhor!
Se te marides en magràs non i aurà desagraïts ena tua casa.
Mès qu’ei pro eth dia 16.
Dilhèu vòs ajornar era nòça, Mario?
De cap manèra, responec er encamardat joen.
Maridem-mos, donc, didec eth pairin.
Se hec eth maridatge eth dia 16, a maugrat dera alegria publica.
Ploiguie; mès eth cèu a tostemp un cornèr blu ath servici dera felicitat, qu’es aimants ven, enquia e tot estant era rèsta dera poblacion jos eth paraigües.
Gillenormand, es cinc cents ueitanta quate mil francs.
Per çò que hè a Jean Valjean, i auie ena casa deth senhor Gillenormand un polit quarto moblat exprèssaments entada eth, e Cosette li didec damb tant irresistible accent: “Pair acceptatz-lo, vos ac demani”, que Jean Valjean decidic vier a abitar-lo.
Uns dies abans deth fixat entath maridatge, l’arribèc a Jean Valjean un trebuc.
Que s’auie hèt mau en dit pòdo dera man dreta; e, sense èster causa grèu, coma que non volec qu’arrés l’ac guarisse, ne qu’arrés vedesse ne tansevolh en qué s’estaue eth mau, li calèc estropar-se era man damb ua benda, e amiar eth braç suspenut en un mocador, per çò que non li siguec possible signar.
Ac hec, en sòn lòc, eth senhor Gillenormand, coma tutor substitut de Cosette.
Non amiaram ath lector entath corregiment ne entara glèisa.
Non se seguís enquia aquiu a dus enamoradi, e eth costum ei virar era esquia ath drama dès que se fistone damb eth nhòc de nòvi.
Mos limitaram, donc, a cuélher nòta d’un incident que, sense encuedar-se’n era acompanhada nupciau, se passèc en passar deth carrèr des Monges deth Calvari ara glèisa de Sant Pau.
S’apraiaue alavetz er extrèm deth nòrd deth carrèr de Sant Loís, e ère interceptat a compdar deth carrèr deth Parc Reiau, non podent, donc, es coches anar dirèctaments entà Sant Pau.
Les calec cambiar er itinerari, e çò de mès simple qu’ère tòrcer peth baloard.
Un des convidadi observèc que, en èster dimars de magràs, i aurie aquiu ua grana acumulacion de veitures.
Per qué?, preguntèc eth senhor Gillenormand.
Pes masques.
Perfèctaments, didec eth pairin.
Anem per aguest costat.
Aguesti joeni, en maridar-se entraràn ena part seriosa dera vida, e ei bon que se premanisquen vedent abans es masques.
Se seguic eth camin deth baloard.
Ena prumèra berlina anauen Cosette e era senhoreta Gillenormand, damb eth senhor Gillenormand e Jean Valjean.
Ena dusau anaue Mario, separat encara, cossent damb eth costum establit, dera nòvia.
Era acompanhada nupciau, gessent deth carrèr des Monges deth Calvari, li calec formar partida dera longa procession de coches que rodauen dera Magdalena enquiara Bastilha, e dera Bastilha enquiara Magdalena.
Es masques abondauen en baloard, a maugrat que ploiguie a intervaus.
París, damb era bona encolia der iuèrn de 1833, s’auie desguisat de Venecia.
Aué non se ven dimars de magràs d’aguesta sòrta.
Coma que pendent eth dia tot ei pur carnaval, non i a carnavals.
Es horcalhades èren plies de gent, e es hièstres de curiosi.
Se vedien coronades d’espectadors es terrasses des vòutes des teatres.
Ath delà des masques, se guardaue aquera desfilada, pròpia deth dimars de magràs madeish que de Longchamps, de veïculs de tota sòrta, mès o mens luxuosi, qu’anauen ordenadamentrs, er un darrèr der aute, coma caladi en ralhs d’un camin de hèr, en tot aubedir, sometudi, es reglaments de policia.
Es qu’ocupen aguesti veïculs son, ath còp, actors e espectadors.
Quauqui municipaus, plaçadi enes extrèms, tenguien compde de qué non s’interrompessen es dues interminables files paraleles, que se botjauen en sens contrari, es dus arrius de veitures que corrien, un entà naut e er aute entà baish, un cercant era cauçada d’Antin e er aute era banlèga de Sant Antoni.
Es coches damb escuts d’armes, qu’apertenguien a pars de França e d’embaishadors, caminauen peth centre dera cauçada, anant e vient sense qu’arrés les shordèsse.
Gaudien deth madeish privilègi quauques comparses magnifiques, mès que mès era deth Buèu Gròs.
Ath miei d’aquera alegria parisenca, Anglatèrra hège fiular eth sòn slagèth; era sera de pòsta de lord Seymour, repotegada pes fausnòms dera populaça, passaue metent un gran tapatge.
Enes dues files qu’es gardes municipaus a shivau recorrien coma mastins, i auie fòrça berlines de familha, plies de ties e de mairies, damb graciosi grops de mainatges d’ambdús sèxes e de sies a sèt ans d’edat, desguisadi, que semblauen saber-se’n que formauen oficiauments part dera alegria publica, penetradi dera dignitat deth sòn desguisament e grèus coma autrestanti foncionaris.
De quan en quan arribaue quauque obstacle ena procession de veïculs, arturant-se ua des hilères enquia qu’er obstacle despareishie.
Eth trebuc d’un solet coche qu’ère pro entà paralisar tota era linha.
Dempús se metien en marcha de nauèth.
Es veitures dera nòça èren ena fila que se dirigie entara Bastilha peth costat dret deth baloard.
En punt mès naut deth carrèr de Pontaux-Chouxi i auec ua arturada.
Lèu ath madeish instant, en aute extrèm, era auta hilèra qu’anaue tara Magdalena, s’arturèc tanben.
Que i auie aquiu un veïcul cargat de masques.
Aguesti veïculs, o mielhor dit, aguesti cars de masques, son fòrça coneishudi des parisencs.
Non se pòt suprimir, en un dimars de magràs, o ara mitat deth Quareme, sense que s’entre en sospeches e se digue: “Aciu que i a bèra enganha.
Ua multitud de casandres e arlequins, toti es gènres grotesqui possibles, deth turc enquiath sauvatge, diuèrsi Hercules sostient marquesses, verduraires qu’obligarien e Rabelais a tapar-se es aurelhes, atau coma es bacantes hègen abaishar es uelhs a Aristofanes; perruques de lin, faishes rosades, chapèus d’ala longa, lunetes amagadoires, tricòrnis, crits ara gent d’a pè, braci en gèrra, era imprudéncia desbocada, un caòs de pòca- vergonhes amiadi per un menaire ornat de flors; que tau ei aguesta institucion.
Grecia auie besonh dera careta de Tespis, e França auie besonh dera veitura de Vadé.
Tot servís entà parodiar-se, enquia e tot era madeisha parodia.
Era saturnala, aguesta fesomia dera anciana beresa, s’aumente progressiuaments enquia arribar ath dimars de magràs; e era bacanala, en d’auti tempsi coronada de pampols, negada de solei, mostrant un cimeron de marme en ua seminudesa divina, aué entorada enes pelhòts umidi deth nòrd, a vengut a convertir-se en careta.
Era tradicion des veitures de masques se remonte enquias mès luenhants tempsi dera monarquia.
Aué, aguesta multitud de persones, de bona encolia, ocupe quauque ancian veïcul, qu’ena sua part superiora se placen preferentaments, o aclapen damb eth sòn pes, en tumultuós grop, un coche descubèrt.
Vint se calen en un veïcul entà sies individús, non perdonant ne tansevolhe eth lòc deth menaire, ne era mostachèra, ne era lança.
Son de pè, estiradi, seigudi, damb es cames crotzades o penjades dehòra deth coche.
Es hemnes ocupen es jolhs des òmes.
Se ven de luenh, per dessús de nombrosi caps, aguestes piramides de furiosi; montanhes d’alegria ath miei deth sarabat.
Eth catecisme des verduleires baishe d’aquiu, e es sues leçons s’escampilhen peth pòble.
Atau cargat desmesuradaments, era veitura qu’a un cèrt aire de conquista.
En era se sorriscle, se vocalize, s’idòle, se rugís, se balhe còps de pè en arràs dera felicitat; era alegria qu’ei herotja, eth sarcasme se repartís a dreta e quèrra, era gadalesa enludèrne coma ua porpra; dus rossins tirassen dera comparsa; qu’ei era apoteòsi deth descarament; ei eth car trionfau der arrir.
Un arrir massa cinic entà èster franc.
Aqueres veitures de gent sense pudor, a on se ve coma ua capa de tenèbres, hèn meditar ath filosòf.
Laguens se percep quauquarren qu’a ua cèrta retirada ath govèrn, e se tòque damb eth dit ua afinitat misteriosa entre es òmes publics e enes hemnes publiques.
Qu’ei trist pensar que de tantes pegaries vengue un tot d’alegria, qu’escalonant era ignominia sus er opròbi s’agolodisque ath pòble; qu’er espionatge, servint de cariatida ara prostitucion, divertisque ara racalha; qu’era multitud li shaute veir passar sus es quate arròdes d’ua veitura ad aguest monstruós grop, miei ornament, miei pelhòts, ludentor e lordèra, que ganhòle e que cante; aplaudint un espectacle, ua glòria compausada de totes es vergonhes; qu’ei trist pensar que non i a hèsta entara gent s’era policia non trè a lúder aguestes espècies de idres dera alegria damb vint caps.
Mès, quin remèdi?
Aguesti cars de hanga, ornadi de cintes e de flors, son escarnidi e amnistiadi pera arridalha publica.
Era arridalha de toti qu’ei complice dera degradacion universau.
Cèrtes hèstes mausanes convertissen ath pòble en populaça; e era populaça, coma es tirants, a besonh de bofons.
Eth rei qu’a a Roquelaure, e era multitud a Palhassa.
París ei ua ciutat hòla tostemp que dèishe d’èster era ciutat sublima.
En París, eth carnaval forme partida dera politica.
París, mos ac cau díder, consentís que lo divertisquen encara qu’es mejans siguen infames.
Non demane as sòns senhors (quan n’a) senon ua causa: que li balhen era hanga damb coloreta.
Roma qu’ère madeish.
Estimaue a Neron, aguest istrion titanic.
D’un costat deth baloard en aute era veitura des masques artenhec veir era dera nòvia.
Guarda!, didec ua masca, qu’ei ua nòça.
Ua nòça d’enganha, observèc un aute.
E, en tot trapar-se massa luenh entà poder interpelar as nòvis, e en crànher ath delà cridar era atencion des municipaus, es dues masques dirigiren era vista entà un aute costat.
Ath cap d’un instant era multitud comencèc a perseguir damb fiulets, sivans er ancian costum, ara comparsa; e es dues masques que venguien de parlar, amassa damb es sòns companhs entamenèren ua luta de gòrja damb eth pòble, agotant toti es projectils deth repertòri des Mercats: orrible tiroteig de metafòres entre era carnavalada e era racalha.
Mentretant, ues autes dues masques dera madeisha veitura, un espanhòu de descomunau nas damb enèrmes mostaches neres, e ua verduleira escanaulida, encara ena flor dera vida, damb careta, auien botat era atencion ena nòça e pendent aquera peiregada d’escarnis, parlèren en votz baisha.
Eth sòn dialòg se perdie en miei deth revolum de gent.
Era ploja auie banhat era veitura; e amassa damb eth vent de hereuèr, que non a arren de placid, ère era encausa de qué era joena, despeitridada coma anaue, tremolèsse, e tossisse, tant que responie ar espanhòu.
Vaquí eth dialòg:
Ditz-me.
Eth qué, pair?
Ves ad aguest vielh?
Quin vielh?
Aqueth que vie en prumer coche dera nòça, en aguest costat.
Eth qu’amie eth braç metut en un modador nere?
Eth madeish.
E qué?
Ne sò solide fòrça de qué lo coneishi.
Que me pengen se non lo coneishi.
Non.
E ath nòvi?
En aguest coche non i va cap nòvi.
Que òc.
Se non ei que sigue er aute vielh.
Saja de veir ara nòvia inclinant-te mès.
Non posqui.
Qu’ei parièr.
Te digui que coneishi ath deth braç bendat.
E qué se passe se lo coneishes?
Sabi pas.
Que non me shauten a jo es vielhs.
Lo coneishi!
Coneish-lo tot çò que volgues.
Com diables assistís ena nòça?
Tanben nosati i assistim.
D’a on vie aguesta nòça?
Dilhèu jo ac sai?
Escota.
Qué?
Te calerie hèr ua causa.
Quina?
Baishar deth nòste coche e seguir aguesta nòça.
Entà que?
Entà saber a on se dirigís e çò qu’ei.
Esdega-te.
Que non posqui deishar eth coche.
Per qué?
Pr’amor que sò logada.
Diables!
Que li deui un dia de verduleira ara prefectura.
Ei vertat.
Pro que te’n sabes.
Plan que òc.
Aué me pague eth govèrn.
Ça que la, aguest vielh me putz.
Donques tu que non ès cap mainatge.
Qu’ei en prumèr coche.
E qué?
En coche dera nòvia.
Qué mès?
Per tant, qu’ei sa pair.
E a jo qué m’impòrte?
Te digui qu’ei sa pair.
D’acòrd.
Escota.
Escoti.
Jo non posqui gésser senon damb masca.
Non se me coneish.
M’estonqui amagat.
Deman ja non se permeten masques, pr’amor qu’ei dimercles de cendre, e seria en perilh de qué m’agarren.
Que me cau tornar ena mia tuta.
Tu qu’ès liura.
Non deth tot.
Aumens mès que jo.
Plan.
Qué ei çò que vòs?
Que te’n sapies a on a anat aguesta nòça.
A on va?
Ja ac sai.
A on va, donc?
Ath Quadrant Blu.
Non ei aguest eth camin.
Ara Rapée.
O en un aute lòc.
Pr’amor qu’ei liure.
Dilhèu es nòces non son liures?
Que i a mès causes encara.
Ua agulha en un palhèr.
Dilhèu ei possible?
Ne sigue o non, t’ac calerà hèr, m’entenes, Azelma?
Es dues hilères seguiren de nauèth enes dus costats deth baloard eth sòn movement en sentit invèrs e eth coche des masques deishèc de uelh ath coche dera nòvia.
II.- Jean Valjean seguís malaut.
A qui l’ei possible realizar eth sòn sòmi?
Cosette e Mario auien estat escuelhudi.
Cosette en corregiment e ena glèisa estèc radianta de beresa e d’amor.
L’auie vestit era tia Santos, ajudada de Nicolassa.
Sus un cotilhon de tafatàs blanc, amiaue botat eth vestit de dentèla de Binche, en tot reauçar era sua beresa un vel de punt d’Anglatèrra, un colar de pèrles fines e ua corona de color iranja, tot blanc.
Qu’ère un candor esquist dilatant-se e transfigurant-se en claror.
S’aurie dit qu’ère ua vèrge pròcha a convertir-se en divessa.
Eth pairin, damb eth cap quilhat, magnific, arremassant mès que jamès en sòn vestit e enes sues manères tota era elegància deth temps de Barras, amiaue a Cosette.
Remplaçaue a Jean Valjean, que, per çò deth sòn braç, non podie dar era man ara nòvia.
Jean Valjean, vestit de nere, e damb er arridolet enes pòts, les seguie.
Senhor Fauchelevent, didie eth pairin, guardatz quin dia tan polit.
Vòti peth finau des afliccions e des penes.
D’ara endauant non a d’auer tristor en nunlòc.
Redena!
Decreti que regne era alegria.
Eth mau non a eth dret d’existir, pr’amor qu’aguest, ath hons, ei brave.
Totes es misèries umanes s’estan en lunfèrn, cridat tanben es Tulheries deth Diable.
Ja vedetz que non estauvii aué es frases demagogiques; Se ben es mies opinions politiques se redusissen ara a desirar que toti es òmes siguen rics, ei a díder, erosi.
Guardaue a Mario, guardaue aquera multitud de gent amassada, guardaue ath cèu, semblant coma temerosa de desvelhar- se, e atau, estonada e inquieta, estaue encara mès beròia.
En tornar, entrèren amassa en prumèr veïcul, en tot plaçar-se Mario ath cant de Cosette, e dauant, eth senhor Gillenormand e Jean Valjean.
Era senhoreta Gillenormand ocupèc eth dusau coche.
Donques qu’ei vertat!
Donques qu’amii eth tòn nòm!
Aguesti dus èssers ludien.
Se trapauen ena menuta irrevocabla e unenca, en enludernant punt d’interseccion de tota era joenesssa e de tota era alegria.
Se realizauen es vèrsi de Jean Prouvaire.
Non arribauen entre es dus as quaranta ans.
Qu’ère era idealizacion deth matrimòni; es dus joeni semblauen dus liris.
Non se vedien, senon que se contemplauen.
Cosette vedie a Mario en un baran, e Mario a Cosette en un autar e sus aqueth autar e en aqueth baran, se barrejauen es dues apoteòsis ath hons, sabi pas com, darrèr d’ua broma entà Cosette e d’un resplendor entà Mario, estaue çò d’ideau, çò vertadèr, era citacion deth poton e deth sòmi, era jaça nupciau.
Toti es torments passadi se convertien entada eri en felicitat presenta.
Les semblaue qu’es desengusti, es insòmis, es lèrmes, es angónies, es terrors, era desesperacion, en tot transformar-se en amorasses e arrais de lum, hègen encara mès agradiua era agradiua ora que s’apressaue.
Be n’ei de bon auer patit!
Sense es malastres anteriors serie mens grana ara era sua felicitat.
Era longa agonia deth sòn amor auie auut ua ascencion per tèrme.
Un madeish encantament negaue aqueres dues amnes, damb ua cèrta nuança de voluptuositat en Mario, e de pudor en Cosette.
Se didien en votz baisha:
Tornaram a veir amassa eth nòste jardinet deth carrèr Plumet.
Es plecs deth vestit de Cosette descansauen sus Mario.
Semblable dia qu’ei ua barreja inefabla de sòmis e de realitat.
Se tien e se formen suposicions.
Que i a encara pro temps entà endonviar.
Indicibla emocion era d’un dia qu’a miei maitin se pense ena miejanet!
En carrèr de Sant Antòni, dauant de Sant Pau, s’arturaue era gent entà veir, a trauèrs deth hiestron deth coche, tremolar es flors d’irangèr sus eth cap de Cosette.
Entrèren dempús en carrèr des Monges deth Calvari.
Mario, sense separar-se de Cosette, pugèc, damb mina de capitada, era madeisha escala per a on l’auien amiat moribond.
Es praubi, acorropadi ath cant dera pòrta e repartint-se es aumònies, les benedien.
Pertot non se vedie que flors.
Credien enténer votzes en infinit; auien a Diu en sòn còr; eth destin se les apareishie coma un tet d’esteles; sus era sua tèsta aubirauen era claror deth solei gessent.
Còp sec sonèc eth relòtge.
Mario campèc eth graciós braç nud de Cosette, e era sua rosada gòrja entrevelada pes dentèles deth vestit, e era joena, en veir era guardada deth sòn espós, sentec que se rogie tota.
Qu’auien estat convidadi fòrça ancians amics dera familha Gillenormand, e toti s’apilerauen ar entorn de Cosette, en tot cridar-la, ath mès poder, senhora barona.
Er oficiau Teodul Gillenormand, ja capitan, auie vengut de Chartres, a on se trapaue de garnison, pr’amor d’assistir ara nòça deth sòn cosin Pontmercy.
Cosette non lo coneishec.
Cosette non auie mostrat jamès mès afeccion a Jean Valjean; e tant qu’eth senhor Gillenormand exprimie era sua alegria damb aforismes e maximes, era exalaue er amor e era bontat coma un perhum.
Qu’ei pròpi des persones eroses desirar qu’es auti tanben ne siguen.
S’auie premanit ua taulejada en minjador.
Un enlumetat a giorno qu’ei era ocasion de besonh entà ua grana alegria.
Es persones eroses non accèpten era broma ne era escurina.
Non vòlen èster neres.
Era net, òc; es tenèbres, non.
A manca de solei, ei de besonh proporcionar-les un.
Eth minjador escampilhaue arrais de lum pertot.
En centre, sus era taula blanca e resplendenta, ua aranha de Venecia damb tota sòrta d’audèths de colors, bluencs, violeta, ròis, verds, caladi ath miei des bogies.
Ar entorn dera aranha, garlandes; ena pared miralhs; objèctes de cristau, vaishèra, porcelana, faiances, cubèrts e candelers d’argent, tot qu’enludernadue damb eth sòn resplendor.
Es tohuts entre es candelers qu’èren ocupadi per nhòcs, damb tau profusion, qu’a on non i mancaue ua lum i auie ua flor.
Jean Valjean s’auie seigut en salon darrèr dera pòrta, qu’era sua huelha lèu l’amagaue.
A quauqui moments abantes de sèir-se ena taula, Cosette li hec ua grana salutacion, en tot cuélher entre es dits eth cotilhon deth sòn vestit de nòvia, e li preguntèc s’ère content.
Òc, responec JeanValjean.
Alavetz arritz.
Jean Valjean hec un arridolet.
Ara seguida anoncièc Vasco qu’era sopa ère ja servida.
Cosette, entrèren en minjador, e s’anèren plaçant ar entorn dera taula.
Dus grani fautulhs figurauen a dreta e quèrra dera nòvia, eth prumèr entath senhor Gillenormand, e eth dusau entà Jean Valjean.
Eth senhor Gillenormand se seiguec, mès er aute fautulh s’estèc uet.
Se cerquèc damb era guardada ath senhor Fauchelevent.
Non ère aquiu.
Eth senhor Gillenormand interpellèc a Vasco:
Sabes a on ei eth senhor Fauchelevent?
Senhor, responec Vasco, precisaments ven de gésser, en tot encargar- me que li didessa ath patron que patie un shinhau dera man malauta, çò que l’empedie minjar damb eth senhor baron e era senhora barona.
Que pregaue que lo desencusèssen e que vierie deman a prumèra ora.
Aqueth fautulh uet heredèc pendent un instant era efusion dera taulejada nupciau; mès s’eth senhor Fauchelevent s’auie absentat, eth senhor Gillenormand se trapaue aquiu, e eth pairin valie per dus.
Didec qu’eth senhor Fauchelevent hège ben d’ajaçar-se d’ora, se li shordaue era man, e que non s’ac valie de hèr-se’n.
Aguesta declaracion que siguec pro.
Ath delà, se qué ei un angle escur en miei de tanta irradiacion d’alegria?
Cosette e Mario se trapauen en un d’aguesti moments egoïstes e erosi que totes es facultats se concentren ena percepcion dera felicitat.
Ath senhor Gillenormand se l’acodic ua bona idia.
Redena!
Donques qu’ei uet aguest fautulh, vene tu en eth, Mario.
Era tua tia, encara qu’age eth dret a retier-te ath sòn costat, t’ac permeterà.
Eth fautulh qu’ei tòn.
Era lei e er amor atau ac dispausen.
Fortunato ath cant de Fortunata.
I auec un aplaudiment generau.
Mario ocupèc ath costat de Cosette eth sèti destinat a Jean Valjean; e es causes s’apraièren de manèra que Cosette, ara prumeria trista pera abséncia d’aqueth, acabèc alegrant-se deth cambiament.
Damb tau de remplaçar-lo Mario, Cosette non aurie trapat mens ne ath madesh Diu.
Botèc eth sòn polit pè, cauçat de satin blanc, sus eth pè de Mario.
Un còp ocupat eth fautulh, se desbrembèc ath senhor Fauchelevent; e ath cap de cinc menutes, coma se non manquèsse arrés, es arridalhes e era alegria regnauen d’un extrèm en aute dera taula.
Enes dessèrts, eth senhor Gillenormand, de pè, damb ua copa de champanha ena man, miei plia, pr’amor qu’era tremolor des sòns nauanta dus ans non la vessèsse, brindèc pes nòvis.
Non vos desliuraretz de dus sermons, exclamèc.
Peth maitin auetz entenut eth deth prèire, aguesta net enteneratz eth deth pairin.
Escotatz-me, vos vau a balhar un conselh: adoratz-vos.
Jo non me’n vau pes arrames, senon que vau ad açò qu’ei important: siguetz erosi!
Ena creacion non i a mès sabents qu’es tortores.
Es filosòfi, diden: “Moderatz era vòsta alegria.” Jo vos digui: “Balhatz-li enventida.
Que voleria hèr-les avalar era sua filosofia.
Dilhèu ena vida pòden èster sobrèrs es perhums, es capurets de ròsa miei dubèrts, es rossinhòls cantant, es huelhes verdes, era auròra?
Er amor pòt èster jamès sobrèr?
En agradar-se mutuauments i pòt auer excès?
Compde, Estela, qu’ès massa beròia!
Compde, Nemorino, qu’ès massa beròi!
Asenades!
Coma se per mès que se gaudisque non siguesse tostemp pòc!
Coma s’era vida non semblèsse tostemp cuerta, e madeish era felicitat!…
Moderatz era vòsta alegria!
Que se’n vagen ath diable toti es filosòfi!
Era sabença s’està en divertir-se.
Divertitz-vos.
Divertim-mos.
Èm erosi pr’amor qu’èm bravi, o èm bravi pr’amor qu’èm erosi?
Eth Sancy amie aguest nòm pr’amor qu’a apertengut a Harlay de Sancy, o pr’amor que pese cent sies carats?
Sabi pas; qu’abonden ena vida aguesti problèmes; mès çò qu’interèsse ei auer eth Sancy e era felicitat.
Siguem erosi, sense calar-mos en discusions.
Aubedim cègaments ath solei.
Qué ei eth solei?
Er amor; e qui ditz amor a dit hemna.
Era hemna qu’ei omnipotenta.
Preguntatz-li ad agues demagòg de Mario se non ei esclau d’aguesta tiraneta de Cosette.
E de bon voler, eth coquin!
Era hemna!
Que non i a degun Robespierre capable de tier-la.
Era hemna regne.
A compdar d’aué non sò mès reialista que d’aguest tron.
Qué ei Adam?
Eth regne d’Eva.
Entà Eva non i a 89.
Era revolucion hec brigalhs, coma se siguessen de palha, eth scèptre reiau coronat d’ua flor de lis, eth scèptre imperiau coronat d’un glòb, eth sceptre de hèr de Carlemanh, eth sceptre d’aur de Loís eth Gran; tot s’acabèc, tot rodèc peth solèr, mès revoutatz-vos contra aguest mocadoret brodat que flaire a pachuli!
Gaudirè de veder-vos.
Sajatz-ac.
D’a on vie era sua solidesa?
De qué ei un tròç de tela.
Qu’ètz eth sègle XIX!
E qué?
Nosati èrem deth sègle XVIII, tan pècs coma vosati!
Non vos pensetz qu’er univèrs a progressat guaire, pr’amor qu’eth vòste aucidèr de gent se cride eth colèra morbo, e eth vòste balh era casqueta; a tot darrèr tostemp mos calerà estimar as hemnes.
Vos desfisi a que gescats d’aguest cercle.
Aguestes coquines son es vòsti angels.
Òc; er amor, era hemna e eth punet, qu’ei un cercle que d’eth, ac torni a díder, vos desfisi a gésser.
Per çò que hè a jo, de boni talents tornaria a entrar en eth.
Qui de vosati a vist lheuar-se entar infinit, padegant-ac tot as sòns pès, era estela de Venus, era grana cocarèla der abisme, era Celimena der ocean?
Er ocean!
Terrible Alcestes!
Plan donc, en vaganaut s’agite; pr’amor que campe Venus, e li cau arrir.
A maugrat d’èster fèra, se somet.
Atau èm toti.
Mario combatie hè sies mesi, e aué se maride.
Fòrça ben.
Mario, Cosette, òc, qu’auetz rason.
Existitz er un entar aute, avalatz-vos en tot estimar-vos, hètz-mos crebar d’enveja per non imitar-vos, idolatratz-vos.
Agarratz enes vòsti dus becs es arrametes de felicitat que i a ena tèrra, e bastitz-vos un nin entà tota era vida.
Redena!, estimar, èster estimat.
Quin plaser quan un ei joen!
Non vos pensetz qu’ac auetz endonviat.
Tanben jo è soniat, tanben jo è alendat, tanben jo è auut amna, radianta de lum.
Er amor qu’ei un mainatge de sies mil ans, damb eth dret a ua grana barba blanca.
Matusalen qu’ei plan petit dauant de Cupido.
Er òme e era hemna estimen de hè seishanta sègles.
Eth diable, coma qu’ei maligne, s’a calat a aborrir ar òme, e er òme, mès maligne qu’eth diable, sa metut a estimar ara hemna.
D’a on l’arribat un ben màger qu’eth mau que l’a hèt eth diable.
Er amor ei tant ancian coma eth paradís terrenau.
Era invencion, amics mèns, qu’ei vielha, e ça que la, sauve tota era sua nauetat.
Profitatz-vo’n.
Siguetz Dafnis e Cloe, tant qu’arribe eth temps de qué sigatz Filemon e Baucis.
Comportatz-vos de manèra que quan sigatz amassa non vos manque arren, e que Cosette sigue eth solei de Mario, e Mario er univèrs entà Cosette.
Cosette, qu’er arridolet deth vòste marit sigue eth bon temps; Mario, qu’es lèrmes dera tua hemna siguen era ploja, e que non plòigue jamès ena vòsta casa.
Auetz panat ara lotaria eth bon numèro, er amor en sacrament; qu’auetz eth prèmi gròs, sauvatz-lo-vos jos clauadura, non lo degalhetz; adoratz-vos e non ne hescaz cabau des auti.
Credetz-me.
Eth sen vos parle a trauèrs dera mia boca, e eth sen non mentís.
Sigatz er un entar aute coma ua religion.
Amics mèns, visca era hemna!
Que sò vielh, sivans diden; mès qu’estone veir aguesti hums de joen que jo senti.
Voleria anar a enténer es calamèles enes bòsqui.
M’embriague er espectacle d’aguesti joeni beròis e erosi.
Me maridaria de boni talents se trapèssa damb qui.
Qu’ei impossible imaginar que Diu mos age destinat entà ua auta causa qu’idolatrar, crossar, hestejar, èster colom, èster gal, picotejar ara sua aimada dès eth maitin enquiara net, a guardar-se ena sua hemneta, a èster capinaut, a trionfar, a gasulhar; que tau ei er objècte dera vida.
Atau pensàuem nosati quan èrem joeni.
E òc ma hè!
Be n’èren de beròies es hemnes que i auie en aquera epòca!
Quini margalhons!
Quini brotons de flors!
Qu’èren era mia vinha.
Va, donc, estimatz-vos!
Hilhs mèns, recebetz era benediccion deth vòste pairin.
Era net se passèc alègraments.
Era bona encolia der ancian balhèc eth ton ara hèsta, e toti sagèren de correspóner ad aquera cordialitat lèu centenària.
Se dancèc un shinhau, s’arric fòrça; que siguec ua nòça ar estil ancian.
Er estil ancian qu’ère aquiu representat ena persona deth senhor Gillenormand.
I auec sarabat, e dempús silenci.
Es nòvis despareisheren.
Mos arturam aciu.
I deu auer resplendors dessús d’aguestes cases.
Era alegria que contie deu passar ath trauèrs des parets, convertida en claror, e irradiar vagaments enes tenèbres.
Impossible qu’aguesta hèsta sagrada e fatau non mane celèsti arrais entar infinit.
Er amor qu’ei eth crusòl sublim a on se verifique era fusion der òme e dera hemna; d’eth ges er èster un, er èster triple, er èster finau, era trinitat umana.
Aguest neishement de dues amnes en ua que deu costar emocion ena ombra.
Er aimant qu’ei prèire, era vèrge capvirada s’espaurís.
Quauqua part d’aguesta alegria puge enquia Diu.
A on i a reauments matrimòni, ei a díder, amor, que i a idealisme.
Ua jaça nupciau qu’ei un matís d’auròra enes tenèbres.
Se li siguesse balhat ara vista materiau percéber es visions, ja terribles, ja agradiues dera vida superiora, probablaments veirie as formes dera net, as desconeihudi aladi, as viatgèrs bluencs de çò invisible, inclinar satisfèts es sòns caps ombrius ar entorn dera casa luminosa, mostrant-se es uns as auti e benedint ara timida e virginau esposa, e damb eth reflèx dera felicitat umana enes sòns divins ròstres.
S’en aguesta ora suprèma, es esposi, enludernadi peth delèit, e que se cren solets, escotèssen, entenerien en sòn quarto un bronit confús d’ales.
Era perfècta felicitat supause era solidaritat des angels.
Era escura cramba qu’a per tet tot eth cèu.
Aguestes felicitats son es soletes vertadères.
Non i a alegria dehòra d’aguestes alegries.
Er amor qu’ei, eth madeish, sonque extasi.
Tot çò d’aute plore.
Estimar o auer estimat: qu’ei pro.
Non demanetz arren mès.
Non i a ua auta pèrla que cercar enes mars tenebrosi dera vida.
Estimar qu’ei ua consomacion.
III.- Era inseparabla.
Qué s’auie hèt de Jean Valjean?
Ara seguida d’auer hèt er arridolet, en tot cedir ara graciosa intimacion de Cosette, Jean Valjean profitèc un instant qu’arrés lo guardaue, gessec deth salon e entrèc ena avantcramba.
Qu’ère era madeisha avantcramba a on, ueit mesi abantes, auie entrat caperat de hanga, de sang e de povàs, en tot hèr-se a vier ar arrèhilh en casa deth sòn pairin.
Er ancian acoblament ère ornat damb huelhes e flors, e es musicians ocupauen eth fautulh a on s’auie botat a Mario.
Vasco, vestit de nere, damb es cauces cuertes e es miches e es gants blanqui, botaue garlandes de ròses ar entorn des plates qu’anauen a servir-se.
Es hièstres deth minjador dauen tath carrèr.
Jean Valjean s’estèc quauques menutes de pè e immobil ena escurina, dauant d’aqueres hièstres illuminades.
Qu’ère en tot escotar.
Eth confús tapatge dera taulejada arribaue enquia eth.
Entenie era votz nauta e magistrau deth pairin, es violins, eth sorrolh des siètes e des veires, es arridalhades, e en miei de tot aqueth alègre rumor, distinguie era doça votz de Cosette.
Deishèc eth carrèr de Monges deth Calvari e se filèc de cap ath der Òme Armat, cuelhent es carrèrs de Sant Loís, Santa Caterina e Mantèls Blanqui.
Encara que mès long, ère eth camin madeish per a on, hège tres mesi, entà evitar es tarcums e eth lim deth carrèr Vielh deth Temple, acostumaue a vier cada dia damb Cosette, dès eth carrèr der Òme Armat enquiath de Monges deth Calvari.
Aguesta darrèra circonstància l’exemptaue d’escuélher cap aute itinerari.
Jean Valjean entrèc ena sua casa.
Aluguèc era candèla e pugèc.
Era cramba qu’ère ueda; enquia e tot mancaue era tia Santos.
Es caushigades de Jean Valjean hègen enes quartos mès bronit que de costum.
Toti es armaris èren dubèrts.
Entrèc en quarto de Cosette.
Eth lhet, sense hèr, aufrie as sòns uelhs er espectacle de matalassi enrotladi e coishins sense cobèrta, en tot hèr veir qu’arrés tornarie a ajaçar-se en aqueth lhet.
Eth lhet dera tia Santos presentaue eth madeish aspècte de deishadesa; sonque un lhet ère hèt, e semblaue demorar a quauqu’un: eth de Jean Valjean.
Se trapèc dempús damb eth sòn, e botèc era candèla sus ua taula.
S’apressèc en lhet e es sòns uelhs, sabi pas se per edart o de bon voler, se tachèren ena inseparabla, que l’auie dat gelosia a Cosette, ena maleta, que d’era non se separaue jamès.
Eth 5 de junh, en arribar en carrèr der Òme Armat, l’auie plaçat en ua tauleta, ath costat deth sòn cabeç.
Treiguec d’era, de man en man, es vestits que dètz ans abans auie vengut Cosette de Montfermeil; prumèr eth vestit nere, dempús eth mocador tanben nere, ara seguida es sabates de mainada, tan grani, que lèu encara li podien servir a Cosette, per çò dera petitesa deth sòn pè, era samarreta de bombasina, es cotilhons de punt de micha, eth devantau e es miches de lan.
Aguestes darrères a on se vedie encara senhalada era forma d’ua cama de mainatge, excedien a penes era mida dera man de Jean Valjean.
Qu’ère eth, qu’auie amiat en Montfermeil aguesti vestits de dòu entà Cosette.
A mida que les treiguie dera maleta, les anaue botant sus eth lhet.
Es sòns pensaments qu’èren autrestanti rebrembes.
En iuèrn, en deseme, damb mès hered que de costum, ère en tot tremolar era mainada miei nuda, a penes estropada en pelhòts, damb es pès bluencs e caladi en uns maus esclòps, e eth l’auie hèt deishar aqueri pelhòts entà vestir-se de dòu.
Era mair se deuec alegrar ena hòssa en veir ara sua hilha de dòu per era, e sustot, en veder-la vestida e abrigada.
Pensaue ena sèuva de Montfermeil, qu’auie trauessat en companhia de Cosette.
Pensaue ena duretat deth temps, enes arbes sense huelhes, en bòsc sense audèths, en cèu sense solei; totun aquerò, qu’auie estat un encantament.
En arribar aciu era sua blanca e venerabla tèsta queiguec sus eth lhet; aqueth vielh còr estoïc semblèc trincar-se; eth sòn ròstre s’en.honsèc, entà didè’c atau, enes vestits de Cosette, e se quauquarrés auesse estat alavetz ena escala, aurie entenut somics.
IV.- Immortale jecur.
Jacob non lutèc damb er àngel qu’ua net.
Guaire còps auem vist a Jean Valjean lutant en miei des tenèbres a usclar dents damb era sua consciéncia!
Combat inaudit!
En bèri moments eth pè s’esguitle, en d’auti eth solèr s’en.honse.
Guaire còps era consciéncia, en tot precipitar-lo entath ben, l’auie sarrat e ablasigat!
Guaire còps era vertat inexorabla l’auie calat eth jolh en pièch!
Guaire còps, esbauçat pera fòrça dera lum, auie implorat d’era eth perdon!
Guaire còps aquera lum implacabla, alugada en eth, e sus eth, per avesque, l’auie enludernat, tant que desiraue èster cèc!
Guaire còps, en çò de mès cru dera luta, s’auie tornat a lheuar, agarrant-se ara arròca, apuant-se en sofisma, arrossegant-se peth povàs, ja senhor, ja esclau d’aguesta consciéncia!
Guaire còps, dempús de trantalhar, dempús d’un rasonament traïdor e especiós der egoïsme, auie entenut ara consciéncia cridar-li: “Cambeta!
Miserable!” Guaire còps eth sòn pensament refractari s’auie agitat convulsiuaments jos era evidéncia deth déuer!
Resisténcia a Diu.
Sudors funèbres.
Quines herides secretes, qu’eth solet vedie destilar sang!
Quines nafres ena sua lamentabla existéncia!
Guaire còps s’auie lheuat sagnós, aclapat, estronhat, illuminat, damb era desesperacion en còr e era serenor ena amna!
Vençut, se sentie vencedor.
Mès, ai!, quina patz mès lugubra dempús d’ua luta tant ombriua!
Era consciéncia ei, donc, infatigabla e invencibla.
Se li presentaue ua question dolorosa.
Es predestinacions non van tostemp dretes; non se desvolòpen tostemp en linha dreta dauant deth predestinat, senon qu’an carrerons sense gessuda, horcalhades escures, alarmantes pera dificultat dera sua eleccion.
Jean Valjean s’auie arturat ena mès perilhosa d’aguestes horcalhades.
Qu’auie arribat en suprèm punt que se talhen es caminòus deth ben e deth mau.
Qu’auie ath sòn dauant aguesta tenebrosa interseccion.
Coma l’auie arribat en d’autes peripecies doloroses, se daurien dus camins ath sòn dauant, er un plen d’atractius, era aute de terrors.
Per quin li calie decidir- se?
Ei, donc, vertat, qu’en auer garison entara amna, non n’ei entara sòrt?
Causa orribla!
Un destin ingarible!
Era question qu’ère aguesta: De quina manèra se tierie Jean Valjean dauant dera felicitat de Cosette e de Mario?
Eth ère qui auie volut, qui auie costat aquera felicitat, encara que l’esbocinèsse es entralhes; e alavetz, en tot contemplar-la podie sénter era satisfaccion que senterie un armèr en arreconéisher era mèrca dera sua fabrica en un guinhauet, en tot treir-lo-se humejant deth pièch.
E ère òbra sua.
Mès un còp formada, un còp existenta aquera felicitat, qué li calie hèr a Jean Valjean?
Tractar-la coma ua causa que l’apertenguie?
Cosette qu’ère ja de un aute; mès retierie Jean Valjean tot aquerò que podie retier dera joena?
Seguirie estant era espècia de pair qu’auie estat enquia aciu?
Se calarie tranquillaments ena casa de Cosette?
Amassarie sense badar boca eth sòn passat ad aqueth avier?
Se presentarie, coma assistit d’un dret, entà sèir-se, velat eth ròstre, en aqueth luminós larèr?
Cuelherie, arrint-se’n, era man d’aqueri innocents enes sues mans tragiques?
Meterie a cauhar ena humeneja deth salon Gillenormand es sòns pès, qu’arrossegauen ath sòn darrèr era infamanta ombra dera lei?
Entrarie a participar dera sòrt reservada a Cosette e a Mario?
S’espessirie era escurina sus eth sòn pròpi front, e vierie a espàrger ua broma ena d’aqueri joeni, a intercalar era sua catastròfa entre aqueres dues felicitats?
Seguirie en sòn silenci?
En resumit, serie, ath costat d’aqueri dus joeni erosi, eth sinistre mut deth destin?
Que cau èster acostumat as còps dera fatalitat entà gausar lheuar es uelhs, quan cèrtes questions se presenten ena sua orribla nudetat.
Eth ben e eth mau se trapen darrèr d’aguest sevèr punt d’interrogacion.
Jean Valjean qu’ère acostumat ara pròva, e guardèc fixaments era esfinx.
Examinèc eth terrible problèma en toti es sòns aspèctes.
Cosette, divina creatura, qu’ère era taula de sauvacion d’aqueth naufragat.
Qué li calie hèr?
Agarrar-se fòrtaments ada era, o deishar-la anar?
Se çò de prumèr, se desliuraue deth desastre, tornaue a veir era lum, era aigua salada s’esguitlaue des sòns vestits e des sòns peus, s’auie sauvat, viuie.
Se çò de dusau, alavetz er abisme.
S’aconselhaue d’aguesta sòrta dolorosaments damb eth sòn pensament.
Mielhor dit, combatie furiós, ath sòn laguens, ja damb era sua volentat, ja damb es sues conviccions.
Que siguec ua sòrt entà Jean Valjean auer pogut plorar.
Aquerò dilhèu l’illuminèc.
Ara prumeria, ça que la, era tempèsta cuelhec un aspècte orrible, en tot desencadiar-se damb mès violéncia qu’era que lo possèc entà Arras.
Eth passat tornaue a campar ath sòn dauant; comparaue e somicaue.
Un còp dubèrta era enclusa des lèrmes, aqueth desesperat se sentec coma arturat.
Ai!, ena luta entre er egoïsme e eth déuer, quan arreculam atau, pas a pas, dauant deth nòste ideau incommutable, hòraviadi, acarnissadi, desesperadi per auer de cedir, disputant eth terren, demorant ua hujuda possibla, cercant ua gessuda, be n’ei de brusca e sinistra era resisténcia deth pè dera muralha que surgente darrèr de nosati!
Sénter er obstacle dera sagrada ombra!
Era obsession inexorabla de çò invisible!
Era consciéncia non desistís jamès.
Bruto, Caton, cuelhetz eth partit que volgatz.
Era consciéncia non a limits, en èster, coma ei, Diu.
Se lance en aguest potz eth trabalh de tota era vida, era fortuna, era riquesa, es capitades, era libertat, era patria, eth benèster, eth repaus, era alegria.
Qu’ei pòc, ei pòc encara!
Uedatz eth vas en redon!
Vessatz era urna!
Encara ei pòc.
Serà de besonh qu’acabetz per lançar eth còr.
Qu’ei que non ei digne de perdon eth que fin finau sucombís?
I pòt auer dret en aquerò d’inagotable?
Es cadies que non acaben jamès, son dilhèu compatibles damb era fòrça umana?
Qui vituperarie eth hèt de qué Sisifo e Jean Valjean cridèssen: “qu’ei pro”?
Era aubediéncia dera matèria ei limitada peth heregament.
Non i aurà un limit ara aubediéncia der esperit?
S’eth movement perpetú ei impossible, per qué s’a d’exigir era abnegacion perpetua?
Eth prumèr pas non ei arren; eth darrèr qu’ei eth de mau hèr.
Qué ère çò de Champmathieu ath costat deth maridatge de Cosette e es sues conseqüéncies?
Qué valie çò de tornar ena preson en comparèr damb er arren qu’ara anaue a negar-se?
Ena devarada, eth prumèr gradon qu’ei ombriu, eth dusau ei nere!
Com non hè enlà alavetz eth ròstre?
Eth martiri qu’ei ua sublimacion corrosiua.
Ei un torment que santifique.
Se pòt consentir en eth ara prumeria; sèir-se en tron de hèr rosent, sarrar-se era corona de hèr rosent, acceptar eth glòb de hèr rosent, agarrar eth scèptre de hèr rosent; mès, encara manque vestir-se eth mantèl d’ahlames; e non arribe eth moment qu’era carn miserabla se revòute, e qu’abdique eth suplici?
Jean Valjean entrèc, a tot darrèr, ena cauma dera prostracion.
Impausar era sua preson ad aqueri dus beròis joeni, o consomar eth sòn irremediable esbauçament.
En un costat eth sacrifici de Cosette; en aute eth sòn.
Quina siguec era sua resolucion?
Quina siguec era responsa definitiua que dèc ath sòn laguens ar incorruptible interrogatòri dera fatalitat?
Quina pòrta se decidic a daurir?
Quina part dera sua vida resolvec condemnar?
Entre aqueri abismes insondables que l’enrodauen, quina siguec era sua eleccion?
Era sua meditacion vertiginosa se tardèc tota era net.
Atau s’estèc dotze ores, es dotze ores d’ua longa net d’iuèrn, sense lheuar eth cap ne badar boca, immobil coma un cadavre, tant qu’eth sòn pensament rodaue peth solèr o pujaue pes bromes, ja idra, ja agla.
En veder-lo quiet, s’aurie dit qu’ère mòrt; de ressabuda s’estrementic convulsiuaments, e era sua boca, pegada as vestits de Cosette, estampèc punets en eri, senhau de qué encara viuie.
Libre setau: Era darrèra gota deth calitz der amarum.
I.- Eth setau cercle e eth ueitau cèu.
Es hèstes de londeman des nòces que son solitàries.
Se respècte eth recuelhument des nòvis, e un shinhau tanben eth sòn dromilhon arreculat.
Eth tarrabastòri des visites e des felicitacions non comence qu’enquia dempús.
Eth 17 de hereuèr, depassauen es dotze quan Vasco, damb eth tovalhon e eth plumalh dejós deth braç, tengut a alestir era avantcramba, entenec un bronit leugèr ena pòrta.
Non auien tocat era campaneta, anament discrèt en semblable dia.
Vasco dauric, e vedec ath senhor Fauchelevent.
Se lo hec passar en salon, a on encara ère tot desordenat, e qu’aufrie er aspècte deth camp de batalha dera hèsta dera vesilha.
Redena!, didec Vasco, que mos auem desvelhat tard.
S’a lheuat eth vòste patron?, preguntèc Jean Valjean.
Com li va eth braç ath senhor?, preguntèc Vasco ath sòn torn.
Que va mielhor.
S’a lheuat eth vòste patron?
Quin?
Er ancian o eth nau?
Eth senhor de Pontmercy.
Eth senhor baron?, didec Vasco, damb era sua mina de vanitós.
Mario, didem-ac de passa, republicant militant, sivans venguie de demostrar, qu’ère ara baron a maugrat sòn.
S’auie verificat ena familha ua petita revolucion sus aguest titol; eth senhor Gillenormand e Mario s’auien escambiat es papèrs, e eth prumèr argumentaue en per, e eth dusau en contra.
Ça que la, eth coronèl Pontmercy auie escrit qu’eth sòn hilh amiarie eth sòn titol, e Mario aubedic.
Eth senhor baron?, repetic Vasco.
Vau a veir.
Fauchelevent lo demore.
Non.
Non li digatz que sò jo.
A!, exclamèc Vasco.
Que li voi costar ua suspresa.
E gessec.
Jean Valjean se demorèc solet.
Viem de díder qu’eth salon ère tot desordenat.
En solèr se vedien flors de totes es classes, queigudes des flòcs qu’ornauen es plates e deth pientat.
Es candèles, totafèt agotades, higien as cristaus des aranhes estalactites de cera.
Cap mòble ère ath sòn lòc.
Enes cornèrs, tres o quate cagires, pròches e formant rondèu, coma se volessen seguir ua convèrsa.
Er encastre qu’ère alègre.
Es rèstes d’ua hèsta sauven encara ua cèrta gràcia.
Era alegria auie regnat aquiu.
En aqueres cagires sense orde, ath miei d’aqueres flors ja passides, ara lum d’aqueri candelèrs ara amortadi, era imaginacion auie bastit magics palais.
Eth solei succedie ara aranha e es sòns arrais penetrauen alègraments en salon.
Se passèren quauques menutes.
Jean Valjean s’estaue quiet en lòc a on l’auie deishat Vasco.
Qu’ère plan esblancossit, e auie es uelhs tant en.honsadi jos es orbites per çò der insòmi que lèu despareishien.
Es arrupes dera levita nera hègen a veir qu’auie passat era net sense clucar un uelh.
Se vedie enes codes aqueth pelhaçon blanc que s’apegue ara tela damb eth heregament dera ròba.
Jean Valjean guardaue enes sòns pès era hièstra diboishada en pasiment pes arrais deth solei.
En enténer eth bronit dera pòrta lheuèc es uelhs.
Tanpòc eth auie dormit.
Qu’ètz vos, pair!, exclamèc en veir a Jean Valjean.
E aguest pèc de Vasco, damb era sua mina misteriosa!
Mès que vietz massa d’ora.
A penes son es dotze e mieja.
Cosette encara dormís.
Era paraula pair, dita ath senhor Fauchelevent per Mario, significaue: felicitat suprèma.
Be ne sò de content de veder-vos!
Bon dia, pair.
Com va aguesta man?
Mielhor, vertat?
E satisfèt dera responsa que se daue ada eth madeish, didec:
Qu’auem parlat fòrça de vos.
Cosette vos estime tant!
Non vo’n desbrembetz de qué auetz aciu eth vòste quarto.
Que ja n’ei pro deth carrèr der Òme Armat.
Qu’ei pro.
Com vos decidires per aqueth carrèr tan vielh e tan lèg, damb ua barralha a on hè hered e non se pòt entrar?
Vieratz a installar-vos aciu, e d’aué ja, o s’emmaliciarà Cosette.
Era se prepause amiar-vos a toti dera barba, que vos avisi.
Ja auetz vist eth vòste quarto; qu’ei ath costat deth nòste, e da tàs jardins.
S’a apraiat era sarralha, eth lhet ei prèst; non manque senon que vengatz.
Cosette a botat près deth lhet un fautulh ancian, folrat de velot d’Utretch, que li a dit: “aufris-li es braci”.
Totes es primauères un rossinhòl nide en grop de càcies que i a dauant des nòstes hièstres.
Aquiu serà en dus mesi.
Qu’auratz eth sòn nin ena dreta, e eth nòste ena quèrra.
Pera net cantarà eth rossinhòl, peth dia parlarà Cosette.
Eth vòste quarto guarde entar orient, Cosette botarà en eth es vòsti libres, eth viatge deth capitan Cook, eth de Vancouver, e es autes causes que vos apertien.
I a ua petita maleta que m’an dit qu’estimatz fòrça; plan, donc, li sò destinat un lòc d’aunor.
Qu’auetz conquistat ath mèn pairin, l’agradatz fòrça.
Mos estaram toti amassa.
Sabetz hèr ath whist?
S’ei atau, eth mèn pairin traparà en vos tot aquerò que desire.
Es dies que jo vaja ath tribunau amiaratz a Cosette de passèg, l’amiaratz deth braç, coma hègetz en d’auti tempsi en Luxembourg.
Qu’èm decididi a èster fòrça erosi; e vos formaratz part dera nòsta felicitat.
Entenetz, pair?
Supausi qu’aué esdejoaratz damb nosati.
Senhor, didec Jean Valjean, me cau comunicar-vos ua causa.
Eth limit des sons agudents perceptibles pòt estar madeish dehòra der abastament der esperit que dera matèria.
Aguestes paraules: Que sò un ancian presoèr, en gésser des pòts deth senhor Fauchelevent e en entrar ena audida de Mario, qu’anauen mès enlà de çò possible.
Li semblèc que venguien de dider-li quauquarren, mès que non s’en sabec de qué.
Se demorèc bocabadat.
Alavetz avertic qu’aqueth òme estaue espaventós.
Non è arren ena man.
Mario guardèc eth dit.
Jamès è auut arren, higec JeanValjean.
Plan que òc, non se vedie aquiu eth senhau de cap herida.
Jean Valjean seguic:
Qu’ère convenent que non assistissa ath vòste maridatge, e m’è hèt enlà d’eth, tot çò qu’è pogut.
È simulat aguesta herida entà evitar faussetats, entà non invalidar es contractes matrimoniaus, entà non auer de signar.
Qué vò díder aquerò?, preguntèc Mario entre dents.
Aquerò vò díder, responec Jean Valjean, qu’è estat ena preson.
Me vatz a hèr tornar hòl!, exclamèc Mario espaurit.
Senhor de Pontmercy, didec Jean Valjean, è estat dètz-e-nau ans ena preson per panatòri.
Dempús me condemnèren a cadena perpetua, tanben per panatòri, coma reïncident, e en aguesti moments vau hujutiu.
Mario hège vani esfòrci entà arrecular dauant dera realitat, entà resistir ara evidéncia; que li calie cedir ada era.
Comencèc a compréner, e coma se passe tostemps en aguesti casi, depassèc eth limit de çò vertadèr, e entrevedec en avier un orrible destin.
Didetz-ac tot, tot!, exclamèc.
Qu’ètz eth pair de Cosette!
E hec dus passi entà darrèr damb un movement d’orror indicible.
Me creiratz.
Pair de Cosette jo!
En nòm de Diu vos juri que non.
Senhor baron de Pontmercy, que sò un campanhard de Faverolles.
Me guanhaua era vida podant arbes.
Non me cridi Fauchelevent, senon Jean Valjean.
Cap parentat m’amasse damb Cosette.
Padegatz-vos.
E qui me demòstre…?
Jo, donques qu’ac digui.
Mario guardèc ad aqueth òme; estaue lugubre e tranquil.
Era mentida non podie gésser de semblabla cauma.
Çò glaciau qu’ei sincèr.
Era vertat se sentie en aquera heredor sepulcrau.
Vos creigui, didec Mario.
Jean Valjean inclinèc eth cap coma en testimòni d’aguesta frasa, e seguic: Que sò pair de Cosette?
Un estranh.
Hè dètz ans ignoraua qu’existie.
Que l’estimi fòrça, ei vertat.
Quan un, ja vielh, a vist créisher aguesti angels, ei normau que les estime.
Es viatjaires se cren pairins de toti es mainatges.
Supausi que non me consideraratz desprovedit completaments de còr.
Ère orfanèla.
Non auie pair ne mair.
Auie besonh de jo, e plan per aquerò l’è consagrat tot eth mèn amor.
Es mainatges son tan fèbles, que quinsevolh, enquia e tot estant un òme dera mia classa, les pòt servir de protector.
Qu’è complit aguest dèuer damb Cosette.
Non me pensi qu’aquerò merite eth nòm de bona accion; mès s’ac merite, jo l’è executada.
Guardatz aguesta circonstància atenuanta.
Aué Cosette dèishe era mia casa, e damb aquerò es nòsti camins se separen, e en avier non posqui hèr arren per era.
Cosette qu’ei ja era senhora de Pontmercy.
Era sua providéncia a cambiat, en tot guanhar, plan que òc, damb eth cambiament.
Per çò des sies cents mil francs, encara que non me parletz d’eri, m’auanci ath vòste pensament.
Qu’ei un depaus.
Com se cridaue enes mies mans aguest depaus?
Qu’ei parièr.
Entorni eth depaus, e non se m’a d’exigir arren mès.
Complèti era restitucion en tot díder eth mèn vertadèr nòm.
Atau me conven.
Ja vo’n sabetz se qui sò.
E Jean Valjean tachèc era vista en Mario.
Çò que Mario experimentaue ère tumultuós e incoerent.
Toti auem auut moments atau; moments de confusion qu’es idies se dispèrsen, e que didem çò de prumèr que se mos acodís, e que non ei tostemp çò de mès oportun.
Mario ère estonat damb era naua situacion que surgentaue ath sòn dauant, e se metec a parlar ad aqueth òme coma se se tractèsse d’ua persona possada per òdi per auer-li hèt tau confession.
Mès, plan, exclamèc, per qué me hètz aguesta confession?
Qui vos obligaue a desnishar era arcana dera vòsta vida?
Que vos ac podíetz sauvar.
Arrés vos a denonciat.
Non vos perseguissen.
Non se sap a on paratz.
Solide qu’auetz quauqua rason que vos botge a meter-vos atau de manifèst.
Acabatz.
Que i a mès aciu de çò que semble.
Per qué m’auetz hèt aguesta revelacion?
Quin motiu vos a possat a hè’c?
Quin motiu?, responec Jean Valjean damb ua votz tan baisha e tan sorda, que s’aurie dit que parlaue damb eth madeish, mèsalèu que damb Mario.
Quin motiu a obligat ath presoèr a díder: sò un presoèr?
Plan, donc, eth motiu ei estranh, plan que òc.
Que m’a possat ad aquerò era onorabilitat.
Eth mèn màger malastre, sabetz-vo’n, qu’ei un hiu qu’ei clauat en mèn còr, e damb un ligam plan fòrt.
Aguesti hius jamès son mès solids que quan un ei vielh.
Tota era vida se trinque ar entorn; eri resistissen.
S’auessa pogut arrincar aguest hiu, trincar-lo, desligar eth nud o talhar-lo, anar-me’n luenh, plan luenh, que seria sauvat; sonque damb partir d’aciu qu’ère pro.
Que i a diligéncies en carrèr de Bouloi.
Ètz erosi e me’n vau.
È sajat de trincar aguest hiu, tirassant d’eth, e a resistit, e non s'a trincat; m’arrincaue eth còr ath madeish temps.
Alavetz didí: “Non ei possible que demora en un aute lòc.
Me cau estar aciu.” Mès qu’auetz rason, sò un pèc; per qué non demorar-me, desbrembant-ac tot?
M’aufritz un quarto ena vòsta casa; era senhora de Pontmercy m’estime fòrça; l’a dit ad aguest fautulh: “Aufris-li es braci!” Eth vòste pairin desire era mia companhia, mos estaram toti jos eth madeish tet, minjaram amassa, darè eth braç a Cosette… ara senhora de Pontmercy, perdon, qu’ei eth costum…
Era madeisha casa, era madeisha taula, eth madeish larèr, era madeisha humeneja en iuèrn, eth madeish passèg en ostiu, be n’ei de deliciosa aguesta perspectiua!, be n’ei d’erosa aguesta existència!
Viueram en familha.
En familha!
En prononciar aguesta paraula, JeanValjean cuelhec un aspècte herotge.
Crotzèc es braci, tachèc era vista en solèr coma se lo volesse traucar, daurir as sòns pes un abisme, e exclamèc damb votz tonanta:
En familha!
Non.
Non è familha.
Non sò dera vòsta.
Non sò dera familha des òmes.
Que sò sobrèr enes cases a on se viu en comun.
Que i a familhes, mès non entà jo.
Sò eth malerós, eth bastard.
A penes me’n sai de s’è auut pairs.
Eth dia qu’è maridat ad aguesta mainada tot s’a acabat; l’è vist erosa, l’è vist amassada ar òme qu’estime, e près d’ambdús ad aguest ancian brave; reünion des angels jos er alègre tet d’aguesta casa, e m’è dit entà jo madeish: “Tu non i as d’entrar” Que m’ère aisit de mentir, plan que òc, e seguir enganhant-vos jos eth nòm de senhor Fauchelevent.
Tant qu’a estat entath ben d’era, è carat; mès aué se tracte solet deth mèn ben, non auia de contunhar en silenci.
Qu’ei pro de non badar boca, e es causes aurien anat coma enquia aciu.
Me preguntatz se qui m’a obligat a parlar.
Vos responi qu’era consciéncia.
Ja sabetz guaire aisit ère entà jo carar-me.
È passat era net en tot esforçar-me en convencer-me tà hè’c.
Impossible!
Ei tant extraordinària era mia conducta, que non m’admire er estonament que vos còste.
Òc, qu’è passat era net cercant rasons; se me n’a acodit quauques d’excellentes; mès non è artenhut trincar eth hiu qu’estaque eth mèn còr ne impausar silenci ad aguest que parle en votz baisha quan sò solet.
Qu’ei per aquerò qu’è vengut a desnishar-vos-ac tot, o lèu tot; pr’amor que tot aquerò que tanh solet ath mèn individú, m’ac sauvi.
Vo’n sabetz de çò essenciau.
Vos è revelat eth mèn secret.
Eth mistèri que m'enrodaue qu’a deishat d’èster-ne entà vos.
Pro que m’a costat decidir-me, è lutat tota era net.
Vos pensatz que non è hèt era reflexion de qué non se tractaue d’un ahèr coma eth de Champmathieu, de qué, amagant eth mèn nòm, ad arrés damnatjaua, de qué eth nòm de Fauchelevent m’autorizèc a amiar-lo eth vertadèr Fauchelevent, en recompensa d’un servici, de qué podia plan ben seguir tient-lo, e èster erós en quarto que m’aufrítz, sense shordar ad arrés, damb era soleta idia de qué, tant que vos auíetz a Cosette, jo demoraua jos eth madeish tet qu’era.
Cadun aurie auut era sua felicitat proporcionada.
En tot seguir estant eth senhor Fauchelevent, tot s’apraiaue.
Tot, exceptat era mia amna.
Ath mèn entorn, alegria; ath hons dera mia amna, tenèbres.
Non ei pro d’èster erós, cau èster content.
Ena vòsta casa eth respècte s’aurie dividit entre peus blanqui, que son venerables, e peus blanqui qu’an estampada ua plapa!
Enes vòstes ores mès intimes, en aguesti moments d’efusion des còrs, estant amassa es quate, eth vòste parin, vosati dus e jo, i aurie aquiu un desconeishut!
E compartint era vòsta existéncia, eth mèn solet suenh aurie d’èster eth que non se lheuèsse era tapa deth mèn terrible potz!
Jo, un mòrt, m’impausaria a vosati, qu’ètz plei de vida!
Que serie madeish que condemnar-vos damb jo.
Vos, Cosette e jo auríem estat tres caps damb era casqueta verda!
Non vos estrementitz?
Atau non sò senon eth mès malerós des òmes; e en aute cas auria estat eth mès monstruós.
Cométer cada dia eth madeish crim!
Mentir cada dia!
Embromar de contunh era vòsta felicitat!
Comunicar-vos de contunh eth mèn escarni!
A vosati, es mèns estimats, es mèns innocents hilhs…!
Donques que carar ei aisit?
Donques que sauvar silenci ei ua causa simpla?
Non, non ei ua causa simpla.
Que i a un silenci que mentís.
E auia de mentir, èster mentidèr, indigne, vil, traïdor, en salon, ena taula, en larèr, pertot, de nets, de dia, guardant cara a cara a Cosette e responent ara arridalha der àngel damb era arridalha deth condemnat!
Entà qué?
Entà èster erós!
Entà èster erós, jo!
Dilhèu è aguest dret?
Non apertengui ara corporacion des viuents, senhor.
Jean Valjean s’arturèc.
Mario seguie escotant.
Non se pòt interrómper tau encadenament d’idies e d’angústies.
Jean Valjean baishèc era votz de nauèth; mès non ère ja era votz sorda, qu’ère era sinistra.
Me preguntatz se per qué parli, quan ne me denóncien ne me perseguissen.
A!, que sò denonciat, plan!
Sò perseguit, plan.
Per qui?
Per jo.
Jo madeish m’è barrat eth pas.
Jo me comuniqui er impuls, jo me meti es orsets, jo m’executi.
Non i a mielhor carcerèr qu’un madeish.
E cuelhent era sua levita entre es mans contunhèc:
Guardatz, non vos semble qu’aguestes mans son capables de retier fòrtaments eth cochèr d’aguesta levita, sense que i age manèra de qué la dèishen?
Plan donc!
Era garra dera consciéncia ei encara mès dura.
Entà èster erós, senhor, s’a besonh de non compréner eth déuer; pr’amor que, un còp comprenut, ei implacable.
Se diderie que castigue ath que lo compren, quan lo recompense en tot meter-lo en un lunfèrn, a on sent ath sòn costat a Diu.
Es entralhes s’estarnen; mès era patz interiora ven de seguit.
E damb indicible accent, higec:
Senhor de Pontmercy, aquerò non a cap sen; sò un òme aunèst.
En tot degradar-me dauant des vòsti uelhs, m’ennautisqui enes mèns; mès aquerò non siguec arren en comparèr.
Òc, un òme aunèst.
Non ne seria se peth mèn tòrt auéssetz seguit estimant-me; ara que me menspredatz, ne sò.
Qu’è era fatalitat de qué, en non poder jamès possedir qu’ua consideracion panada, aguesta consideracion m’umilie e aclape interioraments, en tot auer besonh, entath mèn pròpi respècte, eth mensprètz des auti.
Alavetz lheui eth front.
Que sò un presoèr qu’aubedís ara sua consciéncia; cas estranh, ja ac sabi.
Mès, quin remèdi?
È contreigut compromisi damb jo madeish e les complisqui.
I a encontres que mos estaquen e edarts que mos possen peth camin deth déuer.
Senhor de Pontmercy, que me n’a arribat d’aguestes causes ena vida.
Quan un s’orrorise deth madeish enquia aguest extrèm, non a eth dret entà hèr-ne as auti participants, sense saber-se’n, deth sòn orror, entà lançar-les en sòn precipici, entà caperar-les damb era sua casaca ròia, entà embarrassar solapadaments damb era sua miséria era felicitat deth pròche.
Qu’ei odiós apressar-se as que son sans, e tocar-les ena ombra damb nafra invisibla.
En vaganaut Fauchelevent me prestèc eth sòn nòm; que non è eth dret d’amiar-lo, e encara qu’eth age pogut balhar-lo-me, jo non ac è pogut adméter.
Un nòm qu’ei ua personalitat.
Ja vedetz, senhor, qu’è pensat e liejut quauquarren, en èster, coma sò, un simple campanhard; e vedetz tanben que me sai explicar e que me n’encuedi des causes.
M’è autrejat ua educacion ara mia manèra.
Òc, sostrèir un nòm, e caperar-se damb eth, qu’ei mau hèt.
Tan gran delicte ei panar letres der alfabet, coma panar ua pòcha o un relòtge.
Èster ua signatura faussa en carn e uas, ua clau faussa viua; entrar ena casa des persones aunèstes faussejant era sarralha; non guardar jamès senon de trauèrs, trapar-me infame ath hons deth mèn còr!
Non, non, non, non!
Que vau mès patir, brotoar sang, plorar, arrincar-se era pèth dera carn damb es ungles, passar es nets enes convulsions dera agonia, rosigar-se eth vrente e era amna.
Plan per aquerò vos è condat çò que vietz d’enténer.
De bon voler, coma didetz.
Alendèc peniblaments, e prononcièc dempús aguesta darrèra frasa:
Entà víuer!, didec Mario.
Se hec un silenci.
Es dus carauen, en.honsadi cadun en un abisme de pensaments.
S’auie seigut Mario ath cant d’ua taula, apuaue er angle dera boca en un des sòns dits doblegat.
Jean Valjean anaue e venguie.
S’arturèc duant d’un miralh, e se quedèc quiet.
Dempús, coma se responesse a un rasonament interior, didec, guardant aqueth miralh, a on se vedie:
Mentre qu’ara me senti aleugerit!
Se metec de nauèth a caminar, en tot dirigir-se entar aute extrèm deth salon.
En moment de virar-se, notèc que Mario lo guardaue caminar, e li didec damb un accent indescriptible:
Qu’arrossègui un shinhau era cama.
Ja compreneratz per qué.
Se virec deth tot, e seguic:
E ara, imaginatz-vos que non è dit arren, que sò eth senhor Fauchelevent, que demori ena vòsta casa, que sò dera familha, qu’è eth mèn quarto, que vos acompanhi en esdejoar en blòda, qu’ena tarde anam es tres entath teatre, qu’acompanhi ara senhora Pontmercy entàs Tulheries e entara plaça Reiau; en resumit, que me credetz parièr a vos; e eth dia mens pensat, quan sigam amassa, tant que parlam, tant qu’arrim, entenetz prononciar eth nòm de Jean Valjean, e vedetz gésser dera ombra era man espaventosa dera policia que m’arrinque bruscaments deth vòste costat.
Carèc de nauèth; Mario s’auie lheuat damb ua estrementida.
Qué didetz?
Mario non artenhec daurir es pòts.
Vedetz quina rason è auut en parlar.
Sigatz erosi, viuetz en cèu, sigatz er àngel der aute àngel, e contentatz-vos damb aquerò, sense encuedar-vos deth miei qu’un praube condemanat a alistat entà estarnar-se eth pièch e complir damb eth sòn déuer.
Qu’auetz ath vòste dauant, senhor, a un òme miserable.
Qu’ei inutil, responec Jean Valjean.
Se pensen que sò mòrt, e pro.
Es mòrts non son sometudi a vigilància dera policia.
Se les dèishe poirir tranquillaments.
Era mòrt equival ath perdon.
Non è besonh que d’un perdon, eth dera mia consciéncia.
En aqueth moment era pòrta se dauric de man en man en extrèm opausat deth salon, e se deishèc veir eth cap de Cosette.
Sonque s’aubiraue eth sòn candid ròstre; qu’ère admirablaments esperluada, e auie es paupetes holades encara peth dromilhon.
Hec eth movement d’un audèth que trè eth cap dehòra deth nin, guardèc prumèr ath sòn espós, dempús a Jean Valjean, e les cridèc arrint:
Apostaria que parlàuetz de politica.
Quin malastre!
Qu’ère un arridolet ath hons d’ua ròsa.
Jean Valjean s’estrementic.
Cosette radianta de felicitat e de beresa, seguie guardant-les.
Vos è cuelhut in fraganti, didec Cosette.
Vengui d’enténer a trauèrs dera pòrta es paraules deth mèn pair Fauchelevent: Era consciéncia… eth compliment deth déuer…
Que non i a cap de dobte.
Parlàuetz de politica, e non voi aquerò.
Parlar de politica londeman dera nòça!
Non me semble just.
T’enganhes, Cosette, responec Mario.
Parlàuem de negòcis.
Cercàuem era mielhor manèra de plaçar es tòns sies cents mil francs, e…
M’admetetz?
E trauessant decididaments eth lumedan entrèc en salon.
Enes cèus dauradi des ancians quadres gotics que i a angels vestidi atau.
I auie un viatge un rei e ua reina.
Ò!, be ne sò de contenta!
E dit aquerò, saludèc a Mario e a Jean Valjean.
Ja vedetz, seguic, me vau a installar près de vosati en un fautulh; laguens de mieja ora esdejoaram, parlaratz tot çò que volgatz; que ja sai qu’es òmes les cau tractar fòrça causes; serè prudenta.
Mario la cuelhec deth braç e li didec damb doçor:
Que parlam de negòcis.
A prepaus, didec Cosette, è dubèrt era mia hièstra, e acabe d’arribar en jardin ua volada de parrats.
Vos pensàuetz qu’anaua a díder de masques?
Non, qu’ei dimèrcles de cendre.
Erosaments non i a dimèrcles de cendre entàs audèths.
Que son numèros e t’enguejaràs.
Be n’ei de polida era corbata que t’as botat aué, Mario!
Non, non m’engüejarè.
Te digui que òc.
Que non.
Parlatz vosati, e entà jo qu’ei pro.
Vos escotarè encara que non vos comprena.
Quan ua enten es votzes des persones qu’estime, non li cau compréner es sues paraules.
Èster amassa, qu’ei tot çò que voi, e me quedarè damb vosati, per qué non?
Amor mèn, impossible.
Impossible?
Fòrça ben, repliquèc era joena.
Vos auria dit tantes causes!
Per exemple, qu’eth pairin encara dormís, qu’era tia se n’a anat entà missa, qu’era humeneja deth quarto deth mèn pair Fauchelevent hè hum, que Nicolassa a cridat ar escura humenejes, qu’era tia Santos e Nicolassa an començat ja a manholar, que Nicolassa s’en burle deth quequejadís dera tia Santos.
Donques qu’ei impossible?
Qui perderà en jòc?
Va, Mario, amor mèn, dèisha que me demora damb vosati.
Te juri qu’auem besonh d’estar-mos solets.
Dilhèu sò jo quauquarrés?
Jean Valjean non badaue boca.
Cosette se virèc entada eth.
Çò de prumèr que voi, pair, ei que me balhetz ua abraçada.
Com caratz atau, en sòrta de defener-me a jo?
Vai un pair tan singular!
Ja vedetz que sò fòrça malerosa en mèn nau estat.
Eth mèn marit me batane.
Va, ua abraçada e un punet, lèu.
Jean Valjean s’apressèc.
Cosette se virèc entà Mario: A vos, aguesta potèla.
De seguit aufric eth sòn front a Jean Valjean.
Jean Valjean hec un pas entada era.
Cosette hec repè, en tot exclamar:
Be n’ètz de palle, pair!
Vos hè mau eth braç?
Que ja està ben.
Auetz dormit mau?
Non.
Ètz trist?
Non.
Vai!
Un punet.
E l’aufric de nauèth eth front.
Jean Valjean punèc aqueth front, a on ludie un celestiau reflèx.
Arritz ara.
Jean Valjean aubedic.
Semblaue er arridolet d’un espèctre.
Que ja ei ora de qué me defenetz contra eth mèn marit.
Cosette… comencèc a quequejar Mario.
Pair, emmaliciatz-vos.
Didetz-li que me cau quedar; qu’ath mèn dauant pro que se pòt parlar.
Donques qu’ei que me credetz pèga?
Ath delà me shaute er ahèr!
Negòcis, plaçar es sòs en un banc, grana causa!
Òc, senhor, me voi quedar.
Mario, guarda-me, non me trapes aué polida?
E damb un movement d’espatles adorable, e un cèrt aire esquist de resvenja, tachèc es uelhs en Mario.
I auec coma un relampit entre aqueri dus èssers.
Importaue pòc que non siguessen solets.
T’estimi!, didec Mario.
T’adori!
E sense poder resistir-se, s’abracèren estretaments.
Aquerò non, repliquèc Mario damb ton suplicant.
Donques non?
Mario cuelhec ua inflexion de votz grèu.
Cosette, t’asseguri qu’ei impossible.
A!, me parlatz damb aguest accent, cavalièr.
Està ben!
Me’n vau.
Pair, non m’auetz apuat.
Senhor marit, senhor papa, qu’ètz uns tirans.
L’ac vau a condar ath pairin.
Se pensatz que vau a tornar e dider-vos pegaries, vos enganhatz.
Aciu a on me vedetz, qu’è eth mèn orgulh.
Vos demori.
Ja vos convenceratz que sense jo vos vatz a engüejar.
Me’n vau, e ac hèsqui perfèctaments.
Gessec.
Que sò furiosa.
Era pòrta se tornèc a barrar, e tot quedèc de nauèth en tenèbres.
Que siguec a manèra d’un arrai de solei hòraviat enes caminòus dera net.
Mario s’assegurèc de qué era pòrta ère ben barrada.
Prauba Cosette!, gasulhèc.
Quan se’n sàpie…
Cosette!
Òc, ei vertat, l’ac vatz a díder tot; qu’ei just.
Non auia pensat en aquerò.
Que s’a fòrces entà ua causa e non se n’a entà ua auta.
Vos ac demani, senhor, vos ac demani per çò de mès sagrat, balhatz-me era vòsta paraula de non dider-li arren.
Non ei pro que vo’n sapiatz vos?
Mès era ignore aguestes causes, e s’espauririe.
Un forçat!
S’aurie d’explicar-l’ac; s’aurie de dider-li: ei un òme qu’a estat ena preson.
Era vedec passar un dia era cadia.
Ò, mon Diu!
Se deishèc quèir en un fautulh e amaguèc eth ròstre entre es mans.
Non se l’entenie; mès per çò deth movement des espatles se vedie que ploraue.
Lèrmes silencioses; lèrmes terribles.
Enes somics que i a quauquarren de sufocacion.
Damb un movement convulsiu s’emparèc en fautulh coma entà alendar, e Mario podec veir eth sòn ròstre banhat en lèrmes, e l’entenec a díder tan baish qu’era sua votz semblaue gésser d’un abisme sense hons:
Me voleria morir!
Padegatz-vos, didec Mario; sauvarè eth vòste secret entà jo solet.
E mens atrendit dilhèu de çò que li calie, encara qu’obligat hège ua ora a familiarizar-se damb aquera terribla revelacion; en veir pòc a pòc convertir- se eth senhor Fauchelevent en un presoèr, captivat de man en man per aquera realitat lugubra, e amiat, pera penent naturau dera situacion, a mesurar er intervau que desseparaue a ambdús, higec:
M’ei impossible non dider-vos arren deth depaus que tan fidèlaments e aunèstaments m’auetz autrejat.
Qu’ei un acte de probitat.
Meritatz que se vos recompense.
Fixatz vos madeish era quantitat, e non vo’n hescatz s’ei plan nauta.
Gràcies, senhor, didec Jean Valjean damb doçor.
Tot s’a acabat, o pòc mens.
Ua soleta causa me rèste…
Quina?
Que serie çò de mielhor, responec heredaments Mario.
Non tornarè a veder-la, didec Jean Valjean.
E se dirigic entara pòrta.
Metec era man ena sarralha, eth flastièth cedic, en tot daurir-se era pòrta pro entà que passèsse Jean Valjean, s’estèc un moment quiet, dempús barrèc de nauèth e s’acarèc damb Mario.
Non ère ja palle senon livid.
Era sua votz auie cuelhut cèrta estranha serenor.
S’ac permetetz, senhor, vierè a veder-la.
Vos asseguri qu’ac desiri fòrça.
Sense aquerò, sense eth besonh de veir a Cosette, non vos auria hèt aguesta confession.
Me n’auria anat simplaments…
Mès en voler estar-me en pòble a on viu Cosette e seguir vedent-la, m’a semblat que me calie desnishar-vos-ac tot.
Me comprenetz, vertat?
Qu’ei rasonable aquerò que digui.
Nau ans hè que non mos separam; era nòsta prumèra cramba siguec aqueth casalon deth baloard, dempús eth convent, apròp deth Luxembourg.
Aquiu la vedéretz per prumèr còp.
Rebrembaratz eth sòn chapèu de pelussa blu.
Dempús mos desplacèrem en barri des Invalids, a on i auie ua rèisha e un jardin en carrèr Plumet.
Dera mia cramba estant, l’entenia tocar eth piano.
Tau a estat era mia vida.
Er un sense er aute, jamès.
Nau ans e quauqui mesi s’a tardat aquerò.
Qu’èra entada era un pair, e se credie era mia hilha.
Sabi pas se me compreneratz, senhor Pontmercy; mès vos asseguri que me serie de mau hèr anar-me’n ara e non tornar a veder-la, non parlar-li mès, quedar-me sense arren en mon.
Se non vos semblèsse mau, vieria de quan en quan a veir a Cosette.
Non ac haria soent, ne m’estaria aciu guaire temps.
Balharíetz era orde de qué me recebesse ena saleta deth prumèr estatge, e enquia e tot entraria pera pòrta deth darrèr, era des vailets, se non siguesse reparable.
Que valerie mès, me pensi, qu’entrèsse per a on entren toti.
Çò d’essenciau ei, senhor, que voleria veir quauque còp a Cosette, tan pòqui còps coma volguéssetz.
Metetz-vos en mèn lòc; non è senon ada era ena tèrra.
Ath delà de qué, se non tornèssa, s’estranharie.
Çò que poirè hèr ei vier pera tarde quan comence ja a escurir.
Vieratz totes es tardes, didec Mario, e Cosette vos demorarà.
Be n’ètz de brave!, responec Jean Valjean.
II.- Dempús dera revelacion eth dobte.
Mario ère capvirat.
Era espècia d’antipatia que tostemp auie sentut entath supausat pair de Cosette qu’ère ja explicada.
Trapaue en aqueth personatge un sabi pas qué d’enigmatic, que l’avertie eth sòn instint, e er enigma qu’ère era pejor des vergonhes, era preson.
Eth senhor Fauchelevent qu’ère eth presoèr Jean Valjean.
En avier, era felicitat de Mario e de Cosette non poirie prescindir d’aqueth testimòni?
Ère aguest un hèt consomat?
Formaue part deth sòn maridatge era acceptacion de Jean Valjean?
Non i auie ja remèdi?
S’auie maridat tanben Mario damb eth hujutiu dera preson?
Per mès que s’ajuste ua corona de lum e d’alegria, per mès que se taste era ora mès erosa dera existéncia, es bassacades d’aguesta sòrta harien estrementir ath madeish arcàngel en sòn extasi, ath madeish semidiu ena sua glòria.
Coma se passe tostemp damb es cambis de situacion d’aguesta sòrta que viem racondar, Mario se preguntaue se non aurie quauquarren de responsabilitat.
Era sua prevision, era sua prudéncia aurien patit un volontari eclipsi?
Dilhèu.
S’aurie entestat, sense era precaucion de besonh, sense aclarir pro ben es circonstàncies dera persona, ena aventura amorosa, qu’eth sòn tèrme ère eth maridatge damb Cosette?
Coneishie (e per aguesta sòrta d’estudis successius der òme sus eth madeish, ei coma era vida mos aprovedís de quauque ensenhament), coneishie, didem, eth costat quimeric e visionari dera sua natura; espècia de broma interiora pròpia de fòrça organizacions, qu’enes excèssi dera passion e deth dolor se dilate per çò d’alterar-se era temperatura dera amna, e nègue ar òme enquiath punt de convertir-lo en ua consciéncia banhada peth bromadís.
Mès d’un còp auem indicat aguest element caracteristic dera individualitat de Mario.
Com pòt èster que non auesse dit ua soleta paraula d’aquerò a Cosette, e mès en èster un eveniment tan recent e terrible?
Com pòt èster que non auesse mentat ne tansevolh as Thenardier, sustot eth dia que trapèc a Eponina?
Que li costaue trabalh explicar-se ara eth silenci d’alavetz.
Se l’explicaue, totun, rebrembant eth sòn trebolament, era sua embriaguesa ath cant de Cosette, er amor absorbint-ac tot, aqueth embelinament mutuau en çò d’ideau, e dilhèu tanben coma era quantitat imperceptibla de rason barrejada damb aqueth estat violent, encara qu’agradiu, dera amna, un vague e sord instint d’amagar e d’abolir ena sua memòria era orribla aventura qu’eth sòn contacte cranhie, qu’en era li repugnaue representar cap papèr, e que d’eth non podie èster ne cronista ne testimòni, sense èster ath còp acusador.
Plan, donc, passat e analisat tot, resultaue que, enquia e tot en cas d’auer referit eth param deth casalon Gorbeau a Cosette, de mentar-li as Thenardier, e enquia d’auer desnishat que Jean Valjean ère un forçat, aurie estat pro entada eth tà que cambièsse?
Entà que cambièsse Cosette?
Aurie eth arreculat?
L’aurie adorat mens?
Aurie deishat de cornèr eth maridatge?
Non.
Arren auie, donc, que sénter e repotegar-se.
Que i a un Diu entad aguesti embriacs que se criden es enamoradi.
Mario auirie seguit, cèc, eth camin qu’auie alistat damb era vista clara.
Er amor l’auie bendat es uelhs entà amiar-lo: entà on?, entath paradís.
Era antipatia de Mario entath senhor Fauchelevent, transformat en Jean Valjean, se barrejaue ara damb idies orribles, qu’entre eres, ei just qu’ac digam, i auie quauquarren de pietat, e enquia de suspresa.
Eth lairon, e eth lairon reïncident, auie restituit un depaus, e quin depaus?
Sies cents mil francs, que solet eth n’auie notícia, e que podec plan ben sauvar-se.
Auie hèt tot çò de contrari, ère delator d’eth madeish.
Qui l’obligaue a denonciar-se?
Se se sabie eth sòn vertadèr nòm ei pr’amor qu’eth ac auie dit.
Entath condemnat, era masca non ei era masca; qu’ei un abric.
Un nòm faus ei era seguretat, e eth auie renonciat ath que l’amagaue.
Que podie, en èster un forçat, amagar-se entà tostemp en sen d’ua familha aunèsta, e s’auie resistit ad aguesta temptacion.
E per qué?
Per escrupuls de consciéncia.
Es sues paraules explicatòries auien er irresistible accent dera realitat.
En resumit, qui que siguesse aqueth òme, incontestablaments se l’auie de considerar coma ua consciéncia que se desvelhaue.
Qu’auie en eth cèrta misteriosa reabilitacion, encara enes sòn començaments; e, sivans totes es aparences, hège fòrça temps qu’er excrupul dominaue ena sua amna.
Taus accèssi de çò de just e çò de bon non son pròpis de natures vulgares.
Eth desvelhar dera consciéncia indique ua amna grana.
Jean Valjean qu’ère sincèr.
Aguesta sinceritat visibla, paupabla, incontestabla e encara evidenta peth dolor que li costaue, hège inutiles es recèrques.
Estranha inversion des situacions!
Qué surgentaue entà Mario deth senhor Fauchelevent?
Era maufidança.
E de Jean Valjean?
Era confiança.
En misteriós balanç que Mario hège d’aqueth individú, en tot comparar eth déuer e er auer, volie arribar en un resultat; Mès se sentie coma estropat en ua tempèsta.
S’esdegaue a dedusir ua idia clara de Jean Valjean, e en tot perseguir-lo, entà didè’c atau, ath hons deth sòn pensament, lo perdie e non lo tornaue a trapar senon en bromadís fatau.
Et depaus restituit aunèstaments e era probitat dera confession qu’èren accions meritòries e costauen coma un resplendor ena broma; aguesta de seguit se tornaue un aute còp nera.
Qué venguie a èster era aventura deth humarau de Jondrette?
Per qué ara arribada dera justícia, aqueth òme, en sòrta de presentar ua denóncia, auie hujut?
Mario trapaue aguest còp era responsa: pr’amor qu’aqueth òme ère un forçat qu’anaue hujut.
Ua auta pregunta: per qué auie vengut aqueth òme ena barralha?
Pr’amor que Mario vedie aparéisher ara claraments aguest rebrembe ar impuls des sues emocions, coma era tinta simpatica quan s’aprèsse en huec.
Encara qu’ère aquiu, non combatie.
Qué auie, donc, vengut a hèr?
Dauant d’aguesta pregunta surgentaue un espèctre e daue era responsa.
Javert.
Mario rebrembaue perfèctaments era funèbra vision de Jean Valjean arrossegant dehòra dera barralha a Javert, estacat, e entenie encara ath darrèr der angle deth carreron Mondetour er orrible tret de pistòla.
Que i auie, plan, òdi entre er espion e eth presoèr.
Er un shordaue ar aute; e Jean Valjean auie vengut ena barralha entà resvenjar-se.
Arribèc tard.
Probablaments se’n sabie de qué Javert auie estat hèt presoèr.
Era resvenja corsa qu’a penetrat en diuèrses prigondors e domine aquiu; ei tan simpla que non espaurís as amnes convertides ath ben d’ua manèra incomplèta; e tau ei er anament d’aguesta sòrta de persones, qu’un criminau, en camin de penediment, pòt auer escrupul de panar e non de resvenjar-se.
Jean Valjean auie aucit a Javert, aumens semblaue evident.
Ua darrèra pregunta, que non trapaue responsa, a maugrat de senter-la coma ues estialhes.
Per qué era existéncia de Jean Valjean auie anat tant de temps junhuda a Cosette?
Qué significaue era òbra ombriua dera Providéncia en botar ad aquera mainada en contacte damb semblable òme?
Se harguen en cèu cadies dobles, e Diu se complatz en amassar ar àngel damb eth dimòni?
Pòden èster companhs de quarto, en misteriós empresonament dera misèria, un crim e ua innocéncia?
Pòden, en carís de condemnadi que se cride eth destin uman, passar en tot tocar-se dus fronts, er un candid, e er aute formidable; er un banhat damb es divines nuances dera auba, e er aute entà tostemp palle damb era sinistra ludentor d’un etèrn relampit?
Qui auie determinat aquera union inexplicabla?
Com, per quin prodigi s’auie establit tau comunautat de vida entre era celestiau mainada e eth vielh forçat?
Qui auie estacat er anhèth ath lop, e çò qu’encara ère mès incomprensible, eth lop ar anhèth?
Pr’amor qu’eth lop estimaue ar anhèth; pr’amor qu’er èsser herotge adoraue ath fèble; pr’amor que, pendent nau ans, er àngel auie auut coma punt d’empara ath monstre.
Era mainadesa e era adolescéncia de Cosette, eth sòn virginau desvolopament de vida e de lum, auien trapat arrecès en aquera abnegacion disfòrme.
Aciu es questions se des.huelhauen, entà didè’c atau, en enigmes innombrables, es abismes se daurien ath hons des abismes, e en voler Mario apregondir en Jean Valjean sentie vertige.
Qué ère, donc, aqueth òme eriçat de precipicis?
Es ancians simbòls deth Genesis son etèrns.
Ena societat umana, tau coma existís aué, e enquiath dia qu’ua claror màger l’altere, i aurà tostemp dus òmes, un superior e un aute sosterranh; un caminant entath ben, Abel; un aute decantant-se entath mau, Cain.
Aqueth bandit, religiosaments absorbit ena adoracion d’ua vèrge, velhant per era, educant-la, susvelhant-la, dignificant-la e estropant-la, en èster, eth, impur, ena puretat?
Jean Valjean formant eth còr de Cosette?
Era figura tenebrosa tient-se exclusiauments a preservar de tota ombra e de tota broma era gessuda d’un astre?
Aqueth qu’ère eth secret de Jean Valjean, e tanben de Diu.
Dauant d’aguesti dus secrets, Mario arreculaue.
De bèra manèra, er un lo padegaue sus er aute.
Era Providéncia, en aquera aventura, ère tan visibla coma Jean Valjean.
Diu qu’a es sòns esturments e se’n servís der utís que vò.
Non ei responsable dauant der òme.
Coneishem nosati es misteriosi camins dera Providéncia?
Jean Valjean auie trabalhat ena perfeccion de Cosette, en tot contribusir un shinhau a formar era sua amna; aquerò qu’ère incontestable.
E qué?
D’un obrèr orrible auie resultat ua òbra admirabla.
Diu que hè es miracles que vò.
Volec tier a un òme des antecedents de Jean Valjean en desvolopament dera graciosa mainada.
Mès, encara que siguesse estranh eth colaborador, quin compde mos cau demanar-li?
Ei eth prumèr còp qu’es hiems ajuden ara primauèra a hèr era ròsa?
Mario se responie ada eth madeish, e qualificaue de bones es sues responses.
Non auie gausat insistir damb Jean Valjean sus es punt que viem d’indicar, encara que se sauvaue pro ben de reconéisher que li mancaue atreviment entad aquerò.
Adoraue a Cosette, la possedie.
Cosette qu’ère pura coma es angels.
Quina aclaracion li calie mès?
Cosette qu’ère ua lum, e era lum amie en era era claror.
Mario ac auie tot.
Qué mès podie desirar?
Dilhèu tot non ei pro?
Es negòcis personaus de Jean Valjean non li tanhien, sustot dès eth moment dera declaracion solemna deth miserable: “Non sò arren de Cosette.
Jean Valjean qu’ère un simple caminaire, coma auie dit eth madeish.
Passaue, donc, e qui que siguesse, eth sòn papèr s’auie acabat.
En futur, Mario complirie es foncions dera Providéncia ath costat de Cosette.
Cosette auie trapat enes regions sublimes ath sòn egal, ath sòn aimant, ath sòn espòs, ath sòn celestiau companh.
En quilhar-se enes nautades, alada e transfigurada, deishaue ath sòn darrèr, ena tèrra, era sua crisalida ueda e orribla: Jean Valjean.
En quinsevolh cercle d’idies que virèsse Mario, totstemp campaue eth sòn orror entà Jean Valjean.
Orror sagrat, dilhèu; pr’amor que, sivans auem insinuat, sentie cèrt quid divinum en aqueth òme.
Dempús deth darrèr des òmes que i a eth forçat.
Eth presoèr non figure, didem-ac atau, entre es viuents.
Era lei l’a privat de tota era quantitat d’umanitat que li pòden treir a un òme.
Mario, enes questions penaus, admetie, encara que democrata, eth sistèma inexorable, e auie sus aqueri qu’era lei herís, totes es idies dera lei.
Non auie hèt encara, mos ac cau díder, toti es progrèssi.
Non ère encara capable de distinguir entre çò escrit per òme e çò escrit per Diu; entre era lei e eth dret.
Non auie examinat ne ponderat eth dret que s’apròpie er òme de dispausar de çò irrevocable e çò irreparable.
Non l’irritaue era paraula vindicta.
Li semblaue naturau que cèrtes infraccions dera lei escrita siguessen seguides de penes etèrnes, e acceptaue coma procediment de civilizacion era condemna sociau.
Çò que non significaue que mès endauant deishèsse d’auançar infaliblaments, donques qu’eth sòn anament ère brave, e ère compausat, ath hons, de progrès latent.
Damb es idies qu’alavetz professaue, Jean Valjean ère entada eth disfòrme e repugnant.
Qu’ère eth reprobat, eth forçat.
Aguest còp li costaue er efècte dera trompeta deth judici finau, e dempús d’auer considerat pendent fòrça temps a Jean Valjean, eth sòn darrèr gèst siguec virar eth cap.
Vade retro.
Mario, qu’ei de besonh persutar en aquerò, encara qu’interroguèsse a Jean Valjean enquiath punt de dider-li ad aguest: “Me cohessatz”, non l’auie hèt dues o tres preguntes decisiues; e non pr’amor que non se l’acodissen, que òc qu’auie passat, senon pr’amor que l’inspirauen un cèrt panic.
Eth humarau de Jondrette?
Era barralha?
Javert?
Qui pòt saber a on aurien arribat es revelacions?
Jean Valjean non semblaue èster òme capable d’arrecular.
E qui sap se Mario, dempús d’empossar-lo, non aurie desirat retier-lo?
Non mos a arribat a toti qu’en circonstàncies suprèmes, eth hèt de hèr ua pregunta, e tapar-mos ara seguida es aurelhes entà non enténer era responsa?
Aguestes debilitats que son pròpies mès que mès des enamoradi.
Non ei prudent interrogar enquiath hons as persones plaçades en situacions sinistres, sustot quan era part indisolubla dera nòsta vida se trape fatauments barrejada damb eres.
Des explicacions desesperades de Jean Valjean podie surgentar quauqua lum espaventosa.
Era fatalitat que n’a d’aguestes solidaritats, qu’en eres era mèrca deth crim s’esculte ena madeisha innocéncia pera ombriua lei des reflèxi colorants.
Es mès candides figures pòden sauvar entà tostemps era reverberacion d’un vesiat orrible.
Damb rason o sense era, Mario l’auie calut pòur.
Sabie ja massa, e mèsalèu volie estabordir-se qu’illustrar-se.
En arràs dera desesperacion, amiaue a Cosette enes sòns braci, clucant es uelhs entà non veir a Jean Valjean.
Aguest òme qu’ère era net; net palpitanta e terribla.
Com gausar cercar ath hons?
Qu’ei atròç dirigir preguntes ara ombra.
Qui sap qué podie respóner?
Era auba que poirie pèrder etèrnaments era sua blancor.
En tau situacion d’esperit, qu’ère entà Mario ua perplexitat dolorosa pensar qu’aqueth òme se heregarie en futur, encara qu’a penes, damb Cosette.
Se repotegaue ara non auer hèt aguestes formidables preguntes, que dauant d’eres auie arreculat, e que d’eres aurie pogut resultar ua decision implacable e definitiua.
Se trapaue massa brave e generós; en resumit, massa fèble; feblèsa que l’ahisquèc a consentir en ua imprudéncia.
S’auie deishar esmòver; qu’ère eth sòn tòrt.
Aurie pura e simplaments auer aluenhat dera sua casa a Jean Valjean.
Qué harie ara?
Es visites de Jean Valjean li repugnauen prigondaments.
Qué significaue aqueth òme ena sua casa?
Aguesta pregunta lo botaue de nauèth ath cant der abisme, que non gausaue apregondir; enquia e tot cranhie sondejar-se ada eth madeish.
Auie aufrit en un moment de commocion, de febresa; Jean Valjean compdaue damb era sua promesa; e cau complir era paraula que de da, encara que se dongue a un forçat.
Totun aquerò, eth sòn principau déuer qu’ère entà Cosette.
Mario resolvie aguest confús agropament d’idies en sòn cervèth, en tot passar d’ua en auta, e estonant-li totes.
D’a on resultaue, entada eth, ua agitacion prigonda; agitacion que li costèc fòrça amagar-l’ac a Cosette; mès er amor, qu’ei un talent, l’ajudèc a arténhè’c.
Per çò d’aute, hec sense objècte aparent quauques preguntes a Cosette, candida coma ua paloma, e sense sospechar arren.
Guaire Mario auie entrevist e supausat, que era vertat.
Aquera ortiga sinistra auie estimat e protegit ad aqueth liri.
Libre ueitau: Eth crepuscul dera tarde.
I.- Eth prumèr estatge.
Londeman, quan començaue a escurir, Jean Valjean cridèc ara pòrta- cochera dera casa deth senhor Gillenormend.
Vasco lo recebec trapant-se aquiu coma un ex profeso e per orde de quauqu’un.
A viatges qu’ei pro damb díder a un vailet: “Demora a Tau”.
Quedar-me aciu baish, responec Jean Valjean.
Vau a avisar ara senhora.
Era cramba que Jean Valjean entrèc ère un prumèr estatge voutat e umid, que servie a viatges de cerèr e que daue tath carrèr, damb eth solèr de rajòles ròies e ua mala hièstra que permetie a penes eth pas a uns praubi arrais de lum a trauèrs des barrons de hèr.
Non ère aguest quarto d’aqueri qu’eth vop, eth plumalh e era escampa shorden.
Eth povàs jadie aciu tranquil.
Es aranhes abondauen liuraments.
Ua polida tela, desplegada damb luxe, plan nera e damb ornaments de mosques mòrtes, viraue ar entorn d’un des veires dera hièstra.
Era sala, petita e baisha de tet, ère moblada damb ues quantes botelhes uedes, apilerades en un cornèr.
Era paret, rebocada d’auriò, s’anaue espelant ara prèssa.
Se vedie ath hons ua humeneja de husta, pintada de nere, alugada, çò qu’indicaue que s’auie compdat damb era responsa de JeanValjean: “Baish”.
Vasco, venguec, placèc sus era humenja ua candèla alugada e se retirèc, sense que Jean Valjean, damb eth cap clin enquia tocar eth pièch, se n’auesse encuedat d’arren.
Còp sec se lheuèc coma espaurit.
Cosette ère ath sòn darrèr.
Non l’auie vist entrar, mès auie sentut qu’entraue.
Se virèc e la contemplèc damb extasi.
Qu’estaue adorablaments beròia; mès çò qu’eth guardaue d’aquera manèra, non ère era beresa materiau, senon era amna.
Pair, exclamèc Cosette, m’en sabia des vòstes rareses, mès jamès m’auria imaginat qu’arribèssen a tant.
Vai, quina idia!
Ditz Mario que vos auetz entestat que vos receba aciu.
Òc, me sò entestat.
Ja me demoraua aguesta responsa.
Plan ben.
Comencem peth principi.
Pair, punatz-me.
E l’aufric era caròla.
JeanValjean s’estèc quiet.
Non vos botjatz.
Declari qu’era vòsta actitud ei era d’ua persona que se sent colpada.
Vos perdoni, totun.
Jesucrist a dit: presentatz era auta caròla.
Aciu que l’auetz.
E li presentèc era auta caròla.
Jean Valjean non se botgèc; semblaue clauat en solèr.
Aquero vie a èster seriós, didec Cosette.
Qué vos è dit?
Dinaratz damb nosati.
Que ja è dinat.
Non ei vertat.
Harè qu’eth senhor Gillenormand vos pelege.
Es pairins son es encargadi de pelejar as pairs.
Tè, pujatz damb jo en salon.
Lèu.
Impossible.
En arribar aciu, Cosette perdec terren.
Impossible!
Per qué?
Aciu s’està plan mau.
Sabes…
Sabetz, senhora, que sò estranh, qu’è es mèns capricis.
Cosette balhèc un còp de mans.
Senhora…!
Sabetz…!
Guaires nauetats!
Qué signifique aquerò?
Qu’auetz volgut èster senhora e n’ètz.
Entà vos non, pair.
Deishatz de cridar-me pair.
Com?
Cridatz-me senhor Jean, Jean se voletz.
Non ètz ja pair ne jo sò Cosette!
Que vos crida senhor Jean!
Qué signifiquen aguesti cambis?
Quina revolucion ei aguesta?
Qué s’a passat?
Guardatz-me ena cara.
E non acceptatz un quarto en aguesta casa!
Eth quarto que vos auia destinat!
Quin mau vos è hèt?
En qué vos è ofensat?
S’a passat quauquarren?
Arren.
E alavetz?
Tot qu’ei coma abantes.
Per qué vos cambiatz eth nòm?
Tanben vos auetz cambiat eth vòste.
Arric coma abantes e higec:
Non compreni absoludaments arren.
Aquerò qu’artenh era estupiditat.
Li demanarè permís ath mèn marit entà que sigatz eth senhor Jean, e demori que consentirà.
Me desengustatz fòrça.
Es capricis non deuen arribar enquia costar pena ara vòsta mainada, ara vòsta Cosette.
Non auetz eth dret d’èster dolent, vos qu’ètz tan brave.
Jean Valjean non responec.
Li cuelhec era viuaments es dues mans, e damb un movement irresistible, en tot lheuar-les ath nivèu deth sòn ròstre, les sarrèc contra eth sòn còth, per dejós dera barba, prigond senhau d’amor.
Ò!, li didec, sigatz brave!
E seguic: guardatz çò que jo cridi èster brave: mostrant-vos amable, vietz a víuer damb nosati; aciu i a audèths coma en carrèr Plumet; deishatz aguest trauc en carrèr der Òme Armat; non volgatz qu’endonvia charrades; sigatz coma toti, esdejoatz, dinatz ena nòsta companhia, sigatz eth mèn pair.
Eth retirèc es mans.
Cosette s’incomodèc:
Non auetz besonh ja de pair; auetz marit.
Donques que non è besonh de pair!
S’era tia Santos siguesse aciu, repliquèc Jean Valjean coma aqueth que cèrque testimònis perque li cau agarrar-se enquia d’un peu, serie era prumèra que convierie que sò òme capriciós.
Que non i a arren de nau en tot aquerò.
Tostemp m’a agradat eth mèn cornèr.
Mès, s’aciu hè hered; s’a penes se ve!
M’opausi decididaments a que me digatz vos.
Quan venguia, didec Jean Valjean, vedí en carrèr de Sant Loís un mòble plan polit.
Qu’ei ena casa d’un ebanista.
Se jo siguessa hemna e beròia, non deisharia d’aquerir-lo.
Un tocador ara mòda, de pau de ròsa, e encastrat damb un miralh fòrça gran e diuèrsi tiradors.
Un mòble de gust.
Ò!, quina peguesa!, repliquèc Cosette.
Qu’ère ua Gràcia imitant a un gat.
Sò dehòra, contunhèc.
D’ager, que me hètz rabiar toti.
Non compreni ua soleta paraula.
Vos non me defenetz de Mario, ne Mario me sostie contra vos; que sò soleta.
Apraii eth mèn quarto, en tot méter en aquerò toti es sentits, e me deishatz menspredada.
Encargui a Nicolassa un dinar de familha, e me contesten que non se pòt hèr.
E eth mèn pair Fauchelevent vò que lo crida senhor Jean, e que lo receba en ua vielha e umida tuta, qu’es sues parets an barba, e a on en sòrta de cristaus i a botelhes uedes, e en sòrta de ridèus telaranhes!
Qu’ètz un òme estranh, que i sò d’acòrd; ei eth vòste caractèr; mès non a d’auer ua trèva entàs que se mariden?
Vatz, donc, a víuer plan content en vòste abominable carrèr der Òme Armat.
Be n’è passat jo en eth de males estones!
Quina rancura auetz contra jo?
Me costatz fòrça pena, vai!
E en tot formalizar-se còp sec, tachèc era vista en Jean Valjean e higec:
Vos hè dò que siga erosa?
Era candidesa, sense saber-se’n, se cale a viatges en çò de mès prigond.
Aguesta pregunta, simpla entà Cosette, qu’ère prigonda entà Jean Valjean.
Cosette volie solet engarrapar, e esbauçaue.
Jean Valjean s’esblancossic.
Era sua felicitat qu’ère er objècte dera mia vida.
Diu ara, me la pòt trèir sense que li hesca cap manca ad arrés.
Cosette, qu’ès erosa, e, era mia mission s’a acabat.
A!, Que m’auetz dit ès!, exclamèc cosette.
E se lancèc enes sòns braci.
Gràcies, pair!, li didec Cosette.
Aquera escometuda anaue a tornar-se dolorosa entà Jean Valjean.
A on vatz?, preguntèc Cosette.
Jean Valjean responec:
Me retiri, senhora, vos demoren.
E deth lumedan estant, higec:
Vos è tutejat.
Didetz-li ath vòste marit que non me tornarà a passar.
II.- De mau entà pejor.
Jean Valjean tornèc londeman ara madeisha ora.
Cosette non li hec preguntes, ne mostrèc admiracion, ne didec que sentie hered, ne parlèc mau dera sala; evitèc ath còp cridar-lo pair e senhor Jean; deishèc que la tractèsse de vos e de senhora.
Se vedec, totun, qu’ère mens alègra.
Enquia e tot aurie estat trista, mès que non l’ère possible.
Probablaments auie auut damb Mario ua d’aguestes convèrses qu’er òme estimat ditz çò que vò, e sense explicar arren, satisfè er objècte deth sòn amor.
Eth curiosèr des enamoradi non va guaire mès enlà deth sòn amor.
Era sala baisha ère un shinhau mès eleganta.
Nicolassa es telaranhes.
Es visites contunhèren estant diadères.
Jean Valjean non auec valor entà veir enes paraules de Mario arren mès qu’era letra.
Mario, ath sòn torn, s’engenhèc de sòrta que tostemp se trapaue absent quan venguie Jean Valjean.
Es persones dera casa s’acostumèren ad aguest nau caprici deth senhhor Fauchelevent.
Era tia Santos contribuic ad aquerò, en tot repetir “qu’eth sòn patron auie estat tostemp atau”.
Eth pairin decretèc qu’ère “un extravagant”.
Aquerò siguec pro.
Ath delà de qué tàs nauanta ans non son possibles ja es relacions amistoses; tot qu’ei juxtaposicion; un nauèth vengut qu’ei ua trebuc.
Non i a lòc entada eth; toti es costums son ja adoptadi.
Eth senhor Gillenormand s’alegrèc de veder-se liure deth senhor Fauchelevent o Tranchelevent, e higec:
Aguesta sòrta d’extravagants qu’ei plan comuna.
Executen tota classa de rareses sense motiu.
Eth marqués de Canaples qu’ère encara pejor, pr’amor que crompèc un palai entà víuer enes humaraus.
Son aparences fantastiques de cèrt tipe de gent.
Arrés entrevedec era sinistra realitat.
Qui podie endonviar semblabla causa?
Que i a restanques atau ena India.
Era aigua presente un aspècte extraordinari, inexplicable, estrementint-se sense que la posse eth vent, mostrant agitacion, quan li calerie èster tranquilla.
Se guarde era sua superfícia, e non se ve era idra que s'arrossègue ath hons.
Fòrça òmes qu’an tanben un monstre secret, un mau qu’alimenten, un dragon que les rosigue, ua desesperacion qu’abite ena sua net.
Aguest individú se retire as auti; va e ven, en tot ignorar-se qu’amie ath sòn laguens un orrible dolor parasit que l’avale damb es sòns mil dents, enquia deishar-lo mòrt.
Jos aguest punt d’enguarda, er òme ei coma un remolin, a on era aigua, encara qu’estancada, a ua grana prigondor.
De quan en quan se nòte ua cèrta commocion incomprensibla ena superfícia.
Se forme ua ondada misteriosa, que despareish e torne dempús a aparéisher.
Ua bambolha d’aire puge e crèbe.
Qu’ei era respiracion der animau desconeishut.
Quauqui costums estranhs; per exemple, arribar ara ora qu’es auti ja se’n van, amagar-se quan es auti se dèishen veir, non abandonar jamès era capa de tristor, cercar eth passèg solitari, preferir eth carrèr desèrt, non barrejar- se enes convèrses, evitar es lòcs concorrudi e es hèstes, semblar que s’està ben e víuer praubaments, auer, encara que ric, era clau dera sua casa ena pòcha e era candèla ena portaria, entrar pera pòrta faussa, pujar pera escala secreta; totes aguestes singularitats insignificantes, ondades, bambolhes d’aire, plecs hujutius ena superfícia, provien fòrça còps d’un hons formidable.
Diuèrses setmanes se passèren atau.
De man en man entrèc Cosette en ua vida naua; eth matrimòni cree relacions, es visites son era sua conseqüéncia de besonh, e eth suenh dera casa ocupe ua grana part deth temps.
Per çò des plasèrs dera naua vida, non èren costosi entà Cosette, donques que solet se redusien a un: estar damb Mario.
Era sua principau glòria ère gésser damb eth e non separar-se deth sòn costat.
Ambdús sentien un plasèr cada viatge màger en passejar-se cuelhudi deth braç, de cara ath solei, de cara ara gent, es dus solets.
Cosette experimentèc ua contrarietat.
Era tia Santos non hec bones amistats damb Nicolassa e se n’anèc.
Per çò deth pairin, era sua santat qu’ère excellenta; Mario defenie de quan en quan cèrtes causes; era senhoreta Gillenormand passaue agradiuaments ath cant dera naua familha era vida laterau que li semblaue pro.
Jean Valjean venguie cada dia.
Substituit eth vos peth tu, e es expressions senhora e senhor Jean pes deth sòn tracte familhar ancian, lo trapaue Cosette desparièr d’abantes.
Ça que la, l’estimaue fòrça, e Jean Valjean se’n sabie.
Un dia era joena li didec, de ressabuda:
Qu’èretz eth mèn pair, e non n’ètz ara; èretz eth mèn oncle, e auetz deishat d’èster-ne; èretz eth senhor Fauchelevent, e ètz eth senhor Jean.
Qui ètz, donc?
Non me shauten aguestes causes.
Se non vos coneishessa me costaríetz pòur.
De man en man s’anèc avedant a alongar es visites, coma se profitèsse era autorizacion des dies, qu’anauen tanben creishent.
Arribaue mès d’ora, e se didie adiu mès tard.
Bèth dia didec Cosette maquinauments:
Pair!
Un relampit d’alegria illuminèc er ombriu ròstre de Jean Valjean.
Cridatz-me Jean, siguec era sua soleta responsa.
A!, qu’ei vertat, didec Cosette arrint.
Senhor Jean.
II.- Un rebrembe deth jardin deth carrèr Plumet.
Que siguec eth darrèr còp.
Dempús d’aquera claror, arribèc er escandiment absolut.
Se vedie, en tot demanà’c eth madeish, despossedit successiuaments de totes es sues alegries; e era sua màger misèria s’estaue en qué, dempús d’auer perdut a Cosette de còp, en un solet dia, li calie ara anar-la perdent de man en man un aute còp.
Era vista acabe per avedar-se ara escurina d’ua cramba.
Era aparicion de Cosette qu’ère cada dia, qué mès li calie?
Concentraue era sua existéncia en aquera ora, en tot tier-la en èster seigut ath sòn costat, en guardar-la sense badar boca, o ben en parlar-li des ans passadi, dera sua mainadesa, deth convent e des sues amiguetes de d’auti tempsi.
Ua tarde…
Qu’ère un des prumèrs dies d’abriu, qu’eth calor altèrne damb era frescor.
Eth solei desplegaue encara tota era sua pompa; es jardins qu’enrodauen es hièstres de Mario e de Cosette experimentauen era emocion deth despertar; era arrominguera anaue a florir, es violetes ornauen es vielhes parets, es boques de lop arrien enes henerecles des pèires, començauen a pistar entre era èrba es bellorites e es ranunculus, es parpalhòles blanques der an gessien ena scèna e eth vent, aguest trobador dera etèrna nòça, assajaue enes arbes eth preludi dera grana sinfonia maitiau que se cride era primauèra.
Mario li didec a Cosette:
Anem, donc.
Non sigam ingrats.
Auem prometut hèr ua visita en nòste jardin deth carrèr Plumet.
E volèren coma dues arongles ara cèrca deth cèu primaverau.
Eth jardin deth carrèr Plumet les costaue er efècte dera auba.
Qu’auien ja ath sòn darrèr, ena vida, quauquarren qu’ère coma era primauèra deth sòn amor.
Era casa deth carrèr Plumet pertanhie encara a Cosette, donques qu’encara non s’auie acabat eth tèrme deth loguèr.
Aquiu es rebrembes deth passat les heren desbrembar eth present.
Monges deth Calvari.
Se seiguec en silenci, e demorèc ua ora.
Cosette non tornaue.
Abaishèc eth cap e se n’anèc.
Se trapaue Cosette tant embriagada damb aqueth passèg peth “sòn jardin”, e tan contenta d’auer “viscut un dia en passat”, qu’era tarde seguenta non parlèc de ua auta causa.
Ne tansevolh se n’encuedèc de qué non auie vist a Jean Valjean.
Com i auetz anat?, li preguntèc aguest.
A pè.
E com auetz tornat?
En un coche de loguèr.
Jean Valjean observaue hège bèth temps era estretesa que viuien es esposi, e aquerò lo hec a pensar.
Era economia de Mario ère rigorosa, e Jean Valjean cuelhie aguesta paraula en sens absolut.
Aventurèc ua pregunta.
Per qué non auetz coche pròpi?
Qu’ètz rics.
Sabi pas, responec Cosette.
Madeish s’a passat damb era tia Santos, contunhèc Jean Valjean.
Per qué?
Qu’ei pro damb Nicolassa.
Mès non auetz puncèla.
Non è a Mario?
Casa pròpia, vailets, veitures, lòtges ena opèra, tot aquerò vos calerie, donques qu’arren ei massa polit entà vos.
Per qué non trèir profit dera riquesa?
Que seríetz fòrça mès erosa.
Cosette non responec arren.
Es visites de Jean Valjean non s’abreujauen, abantes ath contrari.
Tostemp que JeanValjean desiraue perlongar era sua visita e hèr desbrembar era ora, alistaue coma tèma de convèrsa er elògi de Mario, en tot trapar-lo beròi, nòble, valerós, plen d’engenh, eloquent, brave.
Qu’auie volums sancers en aguestes cinc letres: Mario.
Obrant d’aguesta sòrta artenhie Jean Valean estar-se aquiu pro temps.
L’ère tan doç veir a Cosette, e desbrembà’c tot ath sòn costat!
Era soleta medecina entara sua nafra.
Quan se passaue aquerò Jean Valjean se n’anaue plan cogitós.
I auie, donc, quauquarren de vertat en comparèr dera crisalida que se l’acodic a Mario?
Ère, donc, Jean Valjean ua crisalida persistenta en visitar ara sua parpalhòla?
Un dia s’estèc mès temps de çò qu’acostumaue d’auti viatges.
Londeman notèc que non i auie huec ena humeneja; e entà explicar aguesta manca, hec era reflexion de qué, en trapar-se en mes d’abriu, es hereds s’auien acabat.
Mon Diu!
Be ne hè de hered aciu!, exclamèc Cosette en entrar.
Bè!, didec Jean Valjean.
Ètz vos que l’a manat a Vasco que non alugue?
Lèu arribarà eth mes de mai.
Mès se s’alugue eth huec enquia eth mes de junh!
Que m’a semblat qu’ère inutil Ua de tantes rareses!, responec Cosette.
Cuelhec es fautulhs e les botèc en lòc de tostemp, ath cant dera humeneja.
Quan se lheuaue entà partir, li didec Cosette:
Eth mèn marit me prepausèc ager ua causa que m’a hèt gràcia.
Quina?
Me didec: “Cosette, qu’auem trenta mil francs de renda, vint-e-sèt mil tòns, e tres mil que m’a assignat eth mèn pairin”.
Dempús li preguntè, ath mèn torn: “Per qué me dides aquerò?” E me respoonec: “Entath mèn govèrn”.
Jean Valjean non badèc boca.
Cosette demoraue d’eth, dilhèu, ua explicacion; mès l’entenec calat en un tenebrós silenci.
Partic entath carrèr der Òme Armat, en tot èster tau era absorcion deth sòn enteniment, que s’enganhèc de pòrta, e en sòrta d’entrar ena sua casa, entrèc ena casa vesia, sense encuedar-se’n enquia qu’arribèc en dusau estatge.
Comencèc a hèr conjectures.
Qu’ère evident que Mario auie dobtes sus era origina des sies cents mil francs, e que cranhie dera puretat dera sua procedéncia.
Qui se’n sap?
Dilhèu auie descubèrt que venguien d’eth, de Jean Valjean, e li repugnèsse acceptar ua riquesa sospechosa; preferint víuer praubi a disfrutar d’un capitau que supausaue mau aquerit.
Ath delà, Jean Valjean començaue a veir vagaments que li didien adiu.
Londeman experimentèc en entrar ena sala baisha coma ua bassacada.
Non se vedie ne tansevolh ua cagira.
Qué ei aquerò?, didec Cosette tanlèu entrèc.
Non i a fautulhs.
Se les an hèt a vier, responec Jean Valjean.
Donques aquerò qu’ei massa!
Jean Valjean mormolhèc:
Jo l’è dit a Vasco que se les hèsque a vier.
Per qué?
Perque non vau a estar-me qu’un moment.
Que non ei motiu entà estar-mos de pès.
Supausi que Vasco auie besonh des fautulhs.
Entà qué?
Entath salon.
Qu’auratz gent aguesta net.
Ad arrés.
Jean Valjean non podec articular ua paraula mès.
Hèr-se a vier es fautulhs!
Be n’ètz d’estranhs!
Adishatz, gasulhèc Jean Valjean.
Non didec “adishatz, Cosette” Mès li manquèren fòrces entà díder:
Gessec aclapat de dolor.
Aguest còp ac auie comprenut.
A londeman non venguec.
Cosette non se n’encuedèc enquiara net.
Vai!, didec, eth senhor Jean non a vengut aué.
Tanpòc venguec eth dia a vier.
Cosette a penes se preocupèc d’aquerò; passèc ben era cauhada, dormic perfèctaments, coma de costum, e solet en lheuar-se pensèc en aquera abséncia.
Ère tant erosa!
Nicolassa se hec a vier era responsa deth senhor Jean.
Non ère malaut, senon plan ocupat.
Ja tornarie, e lèu, çò de mès lèu possible.
L’avisaue de qué anaue a her un viatge, ancian costum sòn, coma era senhora non ignoraue, en tot acabar per suplicar-li que non auesse pòur, e que non pensèsse en eth.
Nicolassa, en entrar ena casa deth senhor Jean, l’auie repetit es madeishes paraules dera sua patrona.
Que hè dus dies que non i vau, observèc Jean Valjean damb doçor.
III.- Era atraccion e era extincion.
Enes darrèri mesi dera prumauèra e es prumèrs der ostiu de 1833, es pòqui passejaires deth Marais, es botiguèrs e es ociosi que s’arturen enes pòrtes, observauen a un ancian vestit de nere, que toti es dies, ara madeisha ora, abantes d’escurir, gessie deth carrèr der Òme Armat, peth cant deth carrèr dera Santa Crotz dera Bretonnerie, passaue peth dauant deth de Mantèls Blanqui, arribaue en Santa Caterina, e un còp en eth d’Echarpe, viraue ara quèrra, e entraue en eth de Sant Loís.
Aquiu caminaue tot doç, damb eth còth estirat, sense veir ne enténer arren, tachada tostemp era vista en un punt invariable, que semblaue entada eth estelat, e que non ère un aute qu’er angle deth carrèr des Monges deth Calvari.
Coma mès s’apressaue en aquera cantoada, mès ludentor auie enes sòns uelhs, e ua espècia d’alegria illuminaue es sòns vistons coma ua auròra interiora; qu’auie ua cèrta mina de fascinacion e de trendesa; es sòns pòts se botjauen coma se parlèssen a ua persona sense veder-la; arrie vagaments, e caminaue plan doç.
S’aurie dit que, encara que desiraue arribar, ac cranhie ath còp.
Quan non i auie qu’ues quantes cases entre eth e eth carrèr qu’atau semblaue tirassar-lo, alentie eth pas enquiath punt de creder-lo-se immobil.
Eth trantalhament deth cap e era direccion fixa des vistons rebrembauen era agulha que cèrque eth pòl.
Mès, per mès obstinacion que botèsse en arrecular era arribada, aguesta s’auie d’arribar.
En tocar eth carrèr des Monges deth Calvari s’arturaue, tremolaue, passaue eth cap, damb ua sòrta de timiditat ombriua, mès enlà dera cantoada, e guardaue damb ansietat tragica quauqua causa semblabla ath descurbiment de çò impossible, e ara reverberacion d’un paradís barrat.
Dempús ua lèrma, que de man en man s’anaue condensant en angle des paupetes, pro pesada ja entà quèir, s’esguitlaue pes sues caròles, en anar a parar quauque viatge ena boca, a on er ancian notaue eth sòn sabor amargant.
S’estaue d’aquera manèra ues quantes menutes, coma se siguesse de pèira, e dempús hège repè peth madeish camin e damb era madeisha lentor, en tot amortar-se era sua guardada a mida que s’aluenhaue.
Pòc a pòc deishèc er ancian de vier enquiara cantoada des Monges deth Calvari.
S’arturaue ena mitat deth camin en carrèr de Sant Loís, ja mès luenh, ja mès apròp.
Un dia se demorèc ena cantoada deth carrèr de Santa Caterina, e guardèc d’aquiu estant es Monges derth Calvari.
Dempús botgèc silenciosaments eth cap de dreta a quèrra, entà indicar que non deuie hèr cèrta causa, e arreculèc.
Lèu non podec arribar ne tansevolh en carrèr de Sant Loís.
En carrèr Pavée secodie eth cap e se’n tornaue.
Lèu non li siguec possible passar deth carrèr des Tres Pabalhons.
De seguit li calguec contentar-se damb arribar en eth de Mantèls Blanqui.
Que semblaue un pendul qu’es sues oscilacions, per manca de còrda, se van abracant enquia que fin finau s’arture.
Cada dia gessie de casa ara madeisha ora, hège eth madeish trajècte, mès que ja non l’acabaue; e dilhèu sensen saber-se’n, l’anaue abracant de contunh.
Eth sòn ròstre exprimie aguesta idia ironica: entà qué?
Es vistons se l’auien amortat, e tanben era lèrma ère agotada.
Ja non se condensaue en angle des paupetes; aqueri uelhs cogitosi s’estauen secs.
Er ancian estiraue tostemp eth cap; era barba solie botjar-se, e hège pena veir es arrupes deth sòn descarnat cogòt.
Quan hège mau temps, amiaue jos eth braç un paraigües que non daurie.
Es braves hemnes deth barri didien: “Qu’ei un innocent”.
Es mainatges lo seguien, arrint.
Libre nauau: Suprèma ombra, suprèma auròra.
I.- Pietat entàs malerosi e indulgéncia entàs erosi.
Terribla causa qu’ei era felicitat!
Ath miei des sues jòies, ath miei des satisfaccions que còste era possession d’aguest faus objècte dera vida, ahisque a desbrembar eth vertadèr, qu’ei eth déuer.
Ça que la, haríem mau d’acusar a Mario.
Mario, ac auem dit, abans de maridar-se non l’auie preguntat arren ath senhor Fauchelevent, e dempús cranhèc preguntar a Jean Valjean.
Sentec era promesa que se deishèc arrossegar pera malerosa situacion d’aguest, e fòrça còps didec ath sòn laguens qu’auie obrat mau autrejant aquera gràcia ara desesperacion.
Se limitèc, donc, a aluenhar de man en man a Jean Valjean dera sua casa, e a esfaçar, çò de possible, eth sòn rebrembe der esperit de Cosette.
Sagèc, de bèra manèra, de plaçar-se tostemp entre Cosette e Jean Valjean, segur de qué atau era joena, en non veder-lo, deisharie de pensar en eth.
Qu’ère mès qu’era extincion, ère er eclipsi.
Mario hège çò que credie de besonh e just.
Credie que l’assistien, entà aluenhar a Jean Valjean, sense duresa, mès tanben sense feblesa, grèus rasons, quauques ues d’eres ja s’an indicat, e d’autes s’indicaràn ath sòn moment.
Er edart lo metec en contacte, pendent era realizacion d’un des sòns plaids, damb un ancian emplegat dera casa de Lafitte, e aqueric sense cercar-les misterioses notícies que, encara que non podec apregondir, per consideracion ath secret que se l’auie fidat, e ara perilhosa situacion dera persona interessada, lo plaçauen, ara lum deth sòn critèri, en indispensable déuer de restituir es sies cents mil francs ath sòn propietari.
Lo cercaue, entad aquerò, damb tota discrecion, en tot abstier-se mentretant de tocar açò que guardaue coma un depaus.
Cosette que non ère en taus interioritats., mès tanben merite desencuses.
Que i auie de Mario entada era un terrible magnetisme, que l’obligaue a executar coma per instint, e lèu maquinauments es desirs deth sòn espós.
Sentie, ena part relatiua ath “senhor Jean” un desir de Mario, e se conformaue damb eth.
En aguest cas era sua aubediéncia qu’ère non brembar-se’n de çò que Mario desbrembaue, e ac hège sense esfòrç, sense saber eth perqué, e sense que calgue condemnar-la.
Era sua amna s’auie confonut enquia tau punt damb era deth sòn marit que çò que se caperaue d’ombra en pensament de Mario, s’escurie tanben en eth de Cosette.
A maugrat d’aquerò, ei just díder que, respècte ara persona de Jean Valjean, aguest desbrembe e aguesta extincion non èren senon superficiaus.
Cosette ère capvirada mès que cap auta causa.
Ath hons, estimaue fòrça ath qu’auie cridat pendent fòrça temps pair, mès qu’estimaue mès ath sòn marit.
Aquerò ère çò qu’auie alterat un shinhau era balança deth sòn còr, en tot inclinar-la solet entà un costat.
Mario la padegaue, en tot dider-li:
Qu’ei absent, supausi.
Non avisèc qu’anaue a començar un viatge?
Dus o tres còps manèc a Nicolassa en carrèr der Òme Armat, entà que preguntèsse s’eth senhor Jean Valjean auie tornat deth sòn viatge; e d’orde de Jean Valjean se li responec que non.
De un aute costat, es dus joeni auien estat absents.
Auien anat en Vernon, pr’amor que Mario volec que Cosette l’acompanhèsse ena visita ath sepulcre de sa pair.
Mario artenhec de man en man separar a Cosette de Jean Valjean.
Digam, entà acabar, que çò que, en bèri casi, se cride damb massa duretat, ingratitud des hilhs, non ei tostemps tan reprensible coma se cre.
Qu’ei era ingratitud dera natura.
Era natura, ac auem dit en un aute lòc, “guarde entà dauant”.
Era natura dividís as viuents en èssers que vien, e èssers que van.
Es que se’n van dirigissen era vista entara ombra, e es que vien la dirigissen entara lum.
D’aciu un cèrt desviament, fatau enes vielhs, involontari enes joeni.
Aguest desviament, insensible ara prumeria, aumente lentaments coma tota separacion d’arrames.
Es arrames, sense quèir deth tronc, s’aluenhen.
Que non ei eth sòn tòrt.
Era joenesa va entà on ei era alegria: entàs hèstes, entàs lòcs luminosi, entàs amors; era vielhesa entath tèrme dera sua carrèra.
Non se dèishen de uelh, mès que ja non existís eth ligam estret.
Es joeni senten eth hered dera vida e es ancians eth dera hòssa.
Non acusem, donc, as joeni.
II.- Darrères palpitacions dera lampa sense òli.
Un dia JeanValjean baishèc era escala, hec tres passi en carrèr, se seiguec en un canton, en madeish canton a on Gavroche ena net deth 5 ath 6 de junh l’auie trapat cogitós; se posèc aquiu ues quantes menutes, e dempús tornèc a pujar.
Que siguec era darrèra oscillacion deth pendul.
Eth dia a vier non gessec, e ar aute dia sauvèc lhet.
Era portièra que li premanie eth sòn pòc aliment, consistent en quaqui caulets o truhes damb un shinhau de lard, guardèc eth plat d’argila ordinària e didec:
Mès se non auetz minjat ager, brave òme!
Òc qu’è minjat, responec Jean Valjean.
Era sièta ei tau que la deishè.
Guardatz era gèrra d’aigua; qu’ei ueda.
Çò que demòstre qu’auetz begut, non qu’ajatz minjat.
Que non auia talents que d’aigua.
Deman minjarè.
O er an que ven.
Per qué non minjatz ara?
Per qué deishà’c entà deman?
Menspredar eth mèn repais!
Menspredar es mies truhes tan ben amanides!
Vos prometi que me les minjarè.
Que me tietz emmaliciada, responec era portièra.
Jean Valjean non vedie lèu ua auta creatura umana qu’aquera brava hemna.
Que i a en París carrèrs per a on arrés passe, e cases a on non i va arrés.
Tau ère eth carrèr der Òme Armat, e era casa de Jean Valjean.
En temps qu’encara gessie crompèc un crucific de coeire, e lo placèc dauant deth lhet.
Era vista deth crucific qu’ei tostemp un aleugerament entara amna.
Se passèc ua setmana sense que Jean Valjean hèsse un passèg peth quarto.
Qu’ère de contunh en lhet.
Era portièra li didec ath sòn marit:
Eth brave òme de naut ja non se lhèue ne minge.
Non durarà guaire.
Es desengusti!, es desengusti!…
Arrés me treirà deth cap qu’era sua hilha s’a maridat mau.
Eth portièr repliquèc damb er accent dera soberania maritau:
S’ei ric, que cride a un mètge, se non n’ei, que non lo cride.
E se n’a un?
Tanben se morirà, didec eth portièr.
Quin malastre!
Un ancian tan net!
Qu’ei en dusau estatge, li didec.
Entratz sense pòur, pr’amor que coma eth malerós non se botge deth lhet, era clau deu estar tostemp ena pòrta.
Eth mètge vedec a Jean Valjean e li parlèc.
Quan baishèc, era portièra venguec a preguntar peth pacient.
Està fòrça grèu, didec eth doctor.
Qué l’a arribat?
Tot e arren.
Quauqui uns se morissen d’aquerò.
Qué vos a dit?
Qu’estaue ben.
Tornaratz?
Ua tarde Jean Valjean, en tot emparar-se damb dificultat en code, se cuelhec era man e non notèc eth pos; era sua respiracion ère braca, e s’interrompie en cada moment; se’n sabec qu’estaue mès fèble que jamès.
Alavetz, jos era pression sens dobte de quauqua idia suprèma, hec un esfòrç, s’incorporèc e se vestic.
Se metec eth vestit d’obrèr, pr’amor que, en non gésser ja, lo preferie as auti.
Li calec posar-se diuèrsi viatges e sudèc fòrça abantes de calar es braci enes manges dera blòda.
Dauric era maleta, treiguec es causes de Cosette e les estenec sus eth lhet.
Es candelers der avesque qu’èren ath sòn lòc, ena humeneja.
Treiguec d’un calaish dues candèles de cera e les botèc en eri.
Dempús, encara que non auie escurit, pr’amor qu’ère ostiu, les aluguèc.
Que se ven, ath miei deth dia, candèles atau alugades ena cramba a on i a bèth defunt.
Cada pas, en botajar-se d’un lòc en aute, l’extenuaue, e se vedie obligat a sèir-se.
Non ère era fatiga ordinària que supause, dempús d’un cèrt consum, eth sòn renauiment; qu’ère era rèsta de movements possibles; ère era vida agotant-se en grani esfòrci que non auie de reproducir-se.
Ua des cagires a on se deishèc quèir ère plaçada dauant deth miralh, tan fatau entada eth e tan providenciau entà Mario, a on auie liejut era carta de Cosette.
Se guardèc en aqueth miralh e non s’arreconeishec.
Auie ueitanta ans; abantes deth maridatge de Mario solet ne pareishie cinquanta; de sòrta que, en tan brèu tèrme, auie envielhit trenta ans mès.
Çò que se vedie en sòn front non èren es arrupes dera edat; qu’ère eth senhau misteriós dera mòrt, era cavitat dera implacabla garra.
Es sues caròles penjauen; eth color terrós dera sua cara anonciaue ja era proximitat dera hòssa; es dus angles dera boca s’en.honsauen coma era masca qu’es ancians escultauen sus es sepulcres.
Guardaue ath cèu en senhau de planh; se l’aurie cuelhut per un d’aguesti grani èssers tragics, victimes deth destin inexorable.
Se trapaue ena darrèra fasa dera agonia, fase qu’en era ja eth dolor non cor, senon que s’està, entà didè’c atau, calhat; i a sus era amna coma un calh de desesperacion.
Auie barrat era net.
Hèt aquerò s’estavanic.
Se virèc dempús entath lhet, e seigut tostemp, donques que non podie estar-se de pès, tachèc es uelhs en vestidet nere e enes auti objèctes que l’èren tant estimadi.
Es contemplacions d’aguesta sòrta se tarden ores que semblen menutes.
Còp sec sentec ua tremolor e, en imaginar-se qu’anaue a morir-se, s’emparèc ena taula qu’alugauen es candelers der avesque, e cuelhec era pluma.
Coma que ne era pluma ne era tinta auien servit de hège fòrça temps, es puntes dera prumèra qu’èren doblegadi, e era dusau ère seca; per çò que li calec lheuar-se e botar ues gotes d’aigua en tintèr; aquerò ac hec en tot arturar-se e sèir-se dus o tres còps; e dempús li calec escríuer damb eth dorsièr dera pluma.
De quan en quan se secaue eth front.
Li tremolaue era man.
Vaquí es linhes qu’escriuec pòc a pòc: “Cosette, te benedisqui.
T’ac vau a explicar tot.
Eth tòn marit qu’a aut rason en hèr-me a veir que me calie partir; encara que s’age enganhat un shinhau en aquerò qu’a creigut, qu’a auut rason.
Ei excellent.
Estima-lo tostemp fòrça quan jo ja non existisca.
Senhor de Pontmercy, estimatz tostemp ara mia estimada mainada.
Cosette, aguest papèr serà trapat e veiràs en eth es numèros, s’ei qu’è fòrces entà rebrembar-les.
Escota; aguesti sòs que son tòns.
Qu’ac vas a saber tot.
Eth jaiet blanc ven de Noruega; eth jaiet nere d’Anglatèrra; es granadures neres d’Alemania.
Eth jaiet ei mès leugèr, mès preciós, mès car.
En França se pòden hèr imitacions coma en Alemania.
S’a besonh d’un petit enclutge de dus poces quarrats e ua lampa d’esperit de vin entà moflar era cera.
Era cera en d’auti tempsi s’elaboraue damb resina e nere de hum, e costaue quate francs era liura.
Se m’acodic hèr-la damb goma-laca e terebentina.
Còste solet trenta sòus, e ei preferible.
Es fibèles se hèn damb veire violat que s’apègue, mejançant aguesta cera, en ua petita plancha de hèr nere.
Espanha ne crompe en grana quantitat.
Non podec seguir.
Era pluma li queiguec des dits; l’escometec un d’aguesti somics desesperadi que pujauen per instants de çò mès prigond deth sòn pièch.
Eth malerós s’agarrèc eth cap entre es mans e se calèc ena meditacion.
Ja non la veirè mès.
Qu’ei un arridolet qu’a passat sus jo.
Vau a sepultar-me ena net sense tansevolhe tornar-la a veir.
Ua menuta, un instant, enténer era sua votz, tocar era sua ròba, guardar-la, ada era, àngel, e dempùs morir!
Era mòrt que non ei arren; mès morir sense veder-la!
Qu’ei orrible!
Pòt aquerò damnatjar a quauqu’un?
Non, tot que s’a acabat entà jo, tot.
Solet entà tostemp.
Mon Diu!
Mon Diu!
Non la tornarè a veir”.
En aqueth moment piquèren ena pòrta.
IV.- A on se veirà que i a botelhes de tinta bones entà trèir es taques.
Eth madeish dia, mielhor dit, era madeisha tarde, quan Mario deishaue era taula e entraue en sòn gabinet pr’amor d’examinar uns ahèrs, l’autregèc Vasco ua carta, en tot dider-li:
Era persona que l’a escrit demore ena avantsala.
Cosette s’auie cuelhut deth braç deth pairin, e hège un torn peth jardin.
Que i a cartes que, madeish que quauqui òmes, an mala mina.
Papèr bast, forma grossièra de barrar-les; sonque veir quauques missives, que repugnen.
Era carta que s’auie hèt a vier Vasco tanhie ad aguesta classa.
Mario la cuelhec e li venguec flaira de tabac, en tot desvelhar en eth ua sòrta de rebrembes.
Guardèc era envolòpa: Ath senhor baron Pommerci.
Ena sua casa.
Coneishut eth tabac, li siguec aisit conéisher era letra.
Se poirie díder que der estonament gessen a viatges relampits.
Un d’aguesti relampits illuminèc a Mario.
Era flaira, misteriosa auxiliara dera memòria, venguie de hèr revíuer en eth tot un mon.
Qu’ère eth madeish papèr, era madeisha manèra d’estropar- lo, eth color identic dera tinta, era coneishuda letra; mès que mès, non i auie enganha en tabac; Se presentaue dauant des sòns uelhs eth humarau de Jondrette.
Atau, estranh edart!
Ua des dues tralhes qu’auie cercat tant, que darrèraments l’auie hèt trabalhar damb fòrça, que credie perduda entà tostemp, se l’apareishie quan mens s’ac demoraue.
Dauric ara prèssa era carta, e liegec çò que seguís: Senhor baron: S’er Èsser Suprèm m’auesse dat talent, qu’auria pogut èster eth baron Thenard, membre der Institut (Acadèmia de Sciéncies); mès que non ne sò.
Me cridi solet coma eth; erós s’aguest rebrembe me recomane a vòsta excelléncia de vòstes bontats.
Eth benefici que m’aunoretz serà recipròc.
Qu’è un secret que tanh a un individú, e aguest individú vos tanh a vos.
Eth secret qu’ei ara vòsta disposicion, en tot desirar er aunor d’èster-vos util.
Eth santuari dera vertut non pòt coabitar mès temps damb eth crim, sense tacar-se.
Demori ena avantsala es ordes deth senhor baron.
Que sò, damb eth màger respècte.
Era signatura dera carta ère “Thenard” Signatura vertadèra, encara qu’abreujada.
Per çò d’aute, er estil e era ortografia completauen era revelacion.
Non ère possible dobtar.
Era emocion de Mario siguec prigonda.
Dempús deth movement de suspresa, experimentèc un movement de felicitat.
S’artenhie trapar ara ar aute que cercaue, eth sòn salvador, qu’ère tot çò que podie desirar.
Dauric un calaish des sòns papèrs, cuelhec quauqui bilhets de Banc, se les sauvèc ena pòcha, tornèc a tancar, e tirèc dera campaneta.
Vasco pistèc eth cap.
Hètz que passe, didec Mario.
Vasco anoncièc:
Eth senhor Thenard.
Eth personatge introdusit per Vasco, d’edat auançada, auie eth nas gròs, era barba calada ena corbata, lunetes verdes e dobles, eth peu queigut sus eth front enquiath neishement des celhes, coma era perruca des menaires anglesi dera gent de gran ton.
Eth pèu qu’ère blanc.
Ère vestit de nere de cap a pès; ròba plan rosigada, mès neta; dera pòcha li gessien ues quantes herratalhes, damb pretensions de sagèth de relòtge.
Amiaue ena man un chapèu vielh.
Anaue un shinhau acorbaishat, e era giba dera sua esquia s’aumentaue damb era prigonda salutacion.
Çò qu’estonaue a prumèr còp de uelh ère qu’era levita d’aguest personatge, massa ampla, encara que suenhosaments cordada, non semblaue hèta entada eth.
Permetetz-mos ua brèu digression.
Aguest logatàri de ròba se cridaue eth cambista, nòm que l’auien dat es panaires parisencs, non coneishent-lo damb cap aute.
Qu’auie un vestuari complet, avient entàs diferentes classes de persones.
De cada clau deth sòn magasèm penjaue, rosigada e descolorida, ua condicion sociau; aciu eth vestit de magistrat; aquiu eth de prèire; aquiu delà eth de banquèr; en un cornèr er unifòrme de militar retirat; en un aute eth vestit de literari; mès enlà eth d’òme d’Estat.
Eth cambista qu’ère eth sauvaròba der immens drama qu’es coquins representen en París.
Era sua casa ère era decoracion d’a on gessie eth panatòri, e per a on entraue era engusa.
Un brigand anaue caperat de pelhòts, deishaue trenta sòus, e alistaue, sivans eth papèr que s’auie prepausat executar, eth vestit avient.
Quan eth brigand baishaue era escala que ja auie mina de persona decenta.
A londeman entornaue era ròba, e eth cambista, que fidaue tot as panaires, non ère panat jamès.
Aguesti vestits qu’auien un inconvenent, ei a díder: qu’en non èster premanidi entàs que les amiauen, les anauen a uns amples, a d’auti estrets, ad arrés coma cau.
Tot brigand qu’excedie dera estatura mejana, o qu’ère massa gròs o massa prim, estaue mau damb era ròba deth cambista, que sonque s’auie prepausat complàder as òmes ordinaris.
Mesurèc era espècia peth modèu deth prumèr coquin que li venguec a man, que non ère ne gròs ne prim, ne gran ne petit.
D’aquiu es dificultats d’adaptar es vestits as parroquians.
Autant pejor entàs excepcions!
Eth der òme d’Estat, per exemple, nere de naut en baish, qu’aurie estat massa ample entà Pitt, e massa estret entà Castelcicala.
Ath costat didie: ancian embaishador, e i auie ua nòta que copiam madeish: “En ua caisha a despart, ua perruca ben crespada, lunetes verdes, sagèths de relòtge, e dus canons de pluma d’un poce de long, estropadi en coton.” Tot aquerò apertenguie ar òme d’Estat, ancian embaishador.
Se Mario ausse coneishut es institucions amagades de París, non l’aurie costat trabalh desnishar en estranh personatge que Vasco venguie d’anonciar, eth vestit der òme d’Estat deth magasem deth cambista.
Eth desengust experimentat per Mario, en veir entrar a un òme desparièr deth que demoraue, requeiguec sus eth nauèth vengut.
L’examinèc de cap a pès, pendent era sua salutacion, e li preguntèc secaments:
Qué vos cau?
Me semble que non è auut abantes d’ara er aunor de veir ath senhor baron.
Me pensaue que l’auia trapat, hè quauqui ans, ena casa dera senhora princessa de Bagration, e enes salons de sa senhoria eth bescomde Dambray, par de França.
Mario escotaue damb atencion ad aqueth òme, espiant er accent e eth gèst, mès arren li didie era sua prononciacion nassau, totafèt desparièra deth ton de votz agre e sec que se pensèc anaue a entèner.
Qu’ère desorientat.
Alavetz siguec en casa de Chateaubriand, A!
Qu’ei pla afable.
Eth front de Mario s’anaue metent cada còp mès sevèr.
Jamès è auut er aunor de visitar ath senhor Chateaubriand.
Qué voletz?
Senhor baron, dignatz-vos escotar-me.
Que i a en America, en un país que tèrme damb Panamà, un vilatge cridat Joya.
En centre i a un pati a on i a es viures e es municions.
En sòrta de hièstres, arquières; arren de pòrta principau; tien era escala entà pujar deth solèr ena prumèra terrassa, e d’aguesta ena dusau e ena tresau; madeish entà baishar en pati interior; es pòrtes des quartos son trampes.
De nets se barren aguestes trampes, se tren es escales, es boques des carabines pisten pes arquières, e era entrada qu’ei impossibla.
De dia, casa; de nets, ciutadèla.
Ueit cents abitants, tau ei eth bordalat de Joya.
Per qué tantes precaucions?
Perque eth país ei perilhós, per çò des antropofags que n’ei plen.
Alavetz, per qué vien aquiu?
Pr’amor qu’ei un país meravilhós; perque se trape aur en eth.
Escotatz, senhor baron.
Que sò un ancian diplomaitc fatigat.
Qué mès?
Senhor baron, er egoïsme qu’ei era lei deth mon.
Eth gosset deth praube laire darrèr deth deth ric, e eth gosset deth ric darrèr deth deth praube.
Cadun entada eth.
Eth blanc des òmes ei er interès, e er asiman ei er aur.
Qué mès?
Acabatz.
Que voleria vier a establir-me en Joya.
Eth viatge ei long e car, e è besonh de quauqui sòs.
E qué m’impòrte aquerò?, preguntèc Mario.
Non a liejut eth senhor baron era mia carta?
Que i auie quauquarren de vertat en aquerò, pr’amor qu’eth hèt ère que Mario, en tot fixar-se solet ena letra, a penes auie campat çò que didie era carta.
Non rebrembaue arren.
Hège ua menuta qu’es paraules, esposa e hilha, auien tornar a nudar eth hiu des sues conjectures, e auie tachada en aqueth individú ua guardada penetranta, coma era deth jutge sus un presomptiu acusat.
Se limitèc a respóner:
Sigatz mès explicit.
Eth desconeihut metec es mans ena pòcha deth pantalon, quilhèc eth cap sense redreçar era esquia, e examinèc ath sòn torn a Mario a trauèrs deth veire verd des sues lunetes.
Plan ben, senhor baron.
Vau a èster mès explicit.
Un secret!
Un secret.
Qu’ei que me tanh a jo?
Un shinhau.
Quin ei aguest secret?
Mario non deishaue de sondar ath sòn interlocutor tant que l’entenie.
Que comenci a gratis, didec eth desconeishut.
Parlatz.
Mario s’estrementic.
Ena mia casa?
Non.
Assassin e lairon.
Guarda, senhor baron, que non parli de hets ancians, anuladi pera prescripcion dauant dera lei, e per empenaïment dauant de Diu.
Parli de hèts recents, de hèts actuaus, de hèts ignoradi encara pera justícia.
Seguisqui.
Aguest subjècte s’a introdusit ena vòsta confiança, e lèu ena vòsta familha damb un nòm faus.
Vau a dider-vos eth sòn vertadèr nòm.
Vo’lo vau a díder a gratis.
Escoti.
Se cride Jean Valjean.
Ac sai.
Vos vau a díder, tanben a gratis, se qui ei.
Didetz-ac Un ancian forçat.
Qu’ac sai.
Vo’n sabetz dès qu’è auut er aunor de dider-vos-ac.
Non.
Qu’ac sabia d’abantes.
Eth ton hered de Mario, aquera replica per dus viatges, ac sai, eth sòn laconisme que repugnaue eth dialòg, desvelhèren en desconeishut ua colèra sorda.
Tachèc en Mario, d’amagat, ua guardada furiosa, que solet se tardèc un instant; mès, enquia e tot rapida, qu’ère dera sòrta de guardades que se coneishen en auer-les campat un còp, e non se l’escapèc ath joen.
Cèrts resplendors non pòden emanar senon de cèrtes amnes.
Es vistons, hièstra deth pensament, les reflectís, e d’arren servissen es lunetes.
Que serie coma botar un cristau ath lunfèrn.
Eth desconeishut seguic, tostemp arrint:
Non gausi desmentir ath senhor baron.
En tot cas, vos cau saber que sò ath cap deth carrèr.
Ara çò que vau a revelar-vos sonque ac sai jo, e tanh ara senhora barona.
Qu’ei un secret extraordinari que vau sòs.
Vo l’aufrisqui a vos abantes qu’ad arrés, e de bon prètz.
Vint mil francs.
Me’n sai d’aguesti secrets, coma me’n sai des auti, didec Mario.
Eth personatge sentec eth besonh de rebaishar un shinhau:
Senhor baron, balhatz-me dètz mil francs, e parli.
Vos torni a díder que non vo’n hescatz.
Es uelhs d’aqueth òme luderen de nauèth; dempus exclamèc:
De quinsevolh manèra me cau minjar aué.
Senhor baron, vau a parlar.
Parli.
Balhatz-me vint francs.
Mario lo guardèc fixaments.
Eth mèn nòm?
Thenar…
Dièr.
Com?
Thenardièr.
Qui vos a…
En perilh eth sanglar s’erice, er escrauat se hè eth mòrt, era Garda veterana forme eth quadre; eth nòste òme se metec a arrir.
Dempús secodic d’ua paumada un shinhau de povàs que i auie ena manja dera sua levita.
Mario seguic:
Genflot, er espanhòu Alvarez e era tia Balizartd.
Era tia qué?
E auetz auut ua aubèrja en Montfermeil.
Ua aubèrja!
Jamès.
E vos digui qu’ètz Thenardier.
Ac remisqui.
E qu’ètz un miserable.
Cuelhetz.
Mario treiguec dera pòcha un bilhet de Banc e l’ac lancèc ena cara.
Gràcies!
Perdon!
Cinc cents francs, senhor baron!
E aqueth òme, estonat, saludant e cuelhent eth bilhet, l’examinèc:
Cinc cents francs, repetic alugat.
Dempús exclamèc damb un movement sobtat:
Plan, donc, dehòra desguisaments.
E damb era rapiditat d’un monard, en tot calar-se entà darrèr es peus, arrincant-se es lunetes, treiguent deth nas e escamotejant es dus canons de pluma, nomentadi adès, e que s’an vist figurar en ua auta plana d’aguest libre, se treiguec eth ròstre coma se treirie quinsevolh chapèu.
Es sòns uelhs s’aluguèren; eth front, desparièr, henut, damb protuberàncies en diuèrsi lòcs, orriblaments arropit ena sua part superiora, se hec a veir sancer: eth nas tornèc a èster agudent coma un bec; tornèc a aparéisher eth perfil herotge e sagaç der òme de rapina.
E redrecèc er arrestèth dera esquia.
Thenardier, pr’amor qu’ère eth, s’auie quedat estonat, e enquia e tot s’aurie trebolat, s’ei que siguesse capable d’aquerò.
Volec costar estonament, e ère eth que s’auie estonat.
Vedie per prumèr còp ath baron de Pontmercy, e a maugrat deth sòn desguisament, aguest baron l’auie arreconeishut, e ac auie hèt ath hons.
Entà màger suspresa sua, non solet ère eth baron Pontmercy ath pas dera sua istòria, senon dera de Jean Valjean.
Qui ère, donc, aqueth joen lèu imbèrbe, tan glaciau e tan generós, que sabie es nòms des persones, que sabie toti es sòns nòms, que les daurie era sua pòcha, que tractaue a brigands coma un jutge, e les daue sòs coma a ua victima?
Rebrembaratz que Thenardier, encara qu’en d’auti tempsi vesin de Mario, non l’auie vist jamès, çò qu’ère plan frequent en París.
Auie entenut a parlar as sues hilhes vagaments d’un joen plan praube, cridat Mario, que s’estaue ena casa; e l’auie escrit sense coneisher-lo era carta que ja sap eth lector.
Non podie existir cap relacion entada eth, entre eth Mario d’aquera epòca e eth senhor baron Pontmercy.
Per çò d’aute, era sua hilha Azelma, que l’encarguèc de cercar era tralha des nòvis deth 16 de hereuèr, e es sues pròpies investigacions, l’aclariren fòrça causes, e deth hons des tenèbres que l’enrodauen auie artenhut cuélher mès d’un misteriós hiu.
A fòrça de trabalh artenhec descurbir, o aumens endonviar qui ère er òme qu’auie trapat bèth dia en escolader gran.
Der òme li costèc pòc arribar en nòm.
Sabie qu’era senhora barona Pontmercy ère Cosette; mès en aguesta part se prepausaue obrar damb tota discrecion.
Tanpòc li restaue cap aute recurs, pr’amor qu’ignoraue era vertadèra origina dera joena.
Entrevedie, plan, quauque neishement bastard, pr’amor qu’era istòria de Fantina l’auie semblat tostemp plia d’ambigüitats; mès, qué ne treirie de parlar?
Que li paguèssen car eth sòn silenci?
Possedie, o credie possedir, un secret de fòrça mès valor; e sivans es aparences, aquerò de gésser dident ath baron de Pontmercy sense cap de pròva: “Era vòsta esposa ei hilha bastarda”, non costarie cap aute resultat que hèr-li a vier era colèra deth marit, exprimida en còps de pè sus es sues anques.
Ena ment de Thenardier, era convèrsa damb Mario non auie començat encara.
Se vedec obligat a hèr repè, a modificar era sua estratégia, a abandonar ua posicion e a cambiar de front; mès arren d’essenciau ère encara comprometut, e auie ja cinc cents francs ena pòcha.
Entàs òmes dera sòrta de Thenardier quinsevolh dialòg qu’ei un düèl.
Quina ère era situacion que s’auie de calar?
Non sabie a qui parlaue, mès òc de çò que parlaue.
Passèc rapidaments era revista interiora des sues fòrces, e dempús d’auer dit “sò Thenardier”, demorèc.
Mario meditaue.
A tot darrèr auie ath sòn dauant a Thenardier, ar òme que tant auie desirat trapar, e podie complir er encargue deth coronèl Pontmercy.
L’umiliaue qu’aguest eròi li deuesse quauquarren ad aguest bandit, e qu’era letra de cambi virada deth hons dera hòssa per sa pair contra eth, siguesse encara ath descubèrt.
Li semblaue tanben, ena situacion complèxa deth sòn esperit respècte a Thenardier, que se li presentaue era escadença de resvenjar ath coronèl deth malastre d’auer estat sauvat per un individú tan vil e tan pervèrs.
Ça que la, se sentie content, donques que fin finau anaue a desliurar era ombra deth coronèl d’aqueth creditor indigne, çò que se li figuraue equivalent a trèir era memòria de sa pair dera preson pes deutes.
Ad aguest déuer s’en ahigie un aute; eth d’averiguar, s’ère factible, era origina dera fortuna de Cosette.
Era escadença semblaue que l’arribaue enes mans.
Dihèu Thenardier sabie quauquarren.
Dilhèu serie util sondar er interior d’aguest òme.
Per aciu comencèc.
Mario trinquèc eth silenci.
Thenardier, vos è dit eth vòste nòm.
Ara, voletz que vos diga eth secret que sajàuetz desnishar-me?
Tanben jo è arremassat es donades, e vos convenceratz de qué sai mès que vos.
Jean Valjean, coma didéretz, ei assassin e lairon.
Lairon, pr’amor que panèc a un ric fabricant, en tot èster era encausa dera sua roïna: eth senhor Magdalena.
Assassin, pr’amor qu’aucic ar agent de policia Javert.
Non compreni, senhor baron, didec Thenardier.
Me vatz a compréner.
Escotatz.
Demoraue en un districte de Pas de Calais, tàs ans 1822, un òme qu’auie auut sabi pas quina anciana tumada damb era justícia, e que jos eth nòm de senhor Magdalena s’auie corregit e reabilitat.
Aguest òme ère, en tota era fòrça dera expression, un just.
Dera sua part, encara que segondariaments, e de bèra manèra, per edart, amassèc tanben ua riquesa considerabla.
Qu’ère eth pair des praubi.
Fondaue espitaus, daurie escòles, visitaue as malauts, dotaue as joeni, sostenguie as veudes, adoptaue as orfanèls: qu’ère coma eth tutor deth país.
Se remic a adméter era crotz, e lo nomentèren alcalde.
Un forçat complit se’n sabie deth secret d’ua pena qu’auie cometut en d’auti tempsi aqueth òme; lo denonciéc; que siguec era encausa de qué l’agarrèssen, e en tot profitar-se’n dera sua preson entà vier en París, artenhec qu’eth banquèr Laffitte (me’n sai de boca deth madeish caishèr) l’autregèsse mejançant ua signatura faussa, ua soma de mès de miei milion qu’apertenguie ath senhor Magdalena.
Eth presoèr que panèc ath senhor Magdalena ère Jean Valjean.
Per çò der aute hèt, arren vos cau dider-me.
Jean Valjean aucic ar agent Javert d’un tret de pistòla.
Jo, que vos parle, èra aquiu.
Mès non se tardèc a arrir de nauèth.
Thenardier se limitèc a dider-li a Mario:
Senhor baron, mos auem enganhat de camin.
Com?, repliquèc Mario.
Remitz aquerò?
Que son es hèts.
Son quimères.
Era confiança que m’aunore eth senhor baron m’impause eth déuer de dider-l’ac.
Sustot era vertat e era justícia.
Non m’agrade veir acusar ad arrés injustaments.
Senhor baron, Jean Valjean non a panat ath senhor Magdalena, ne a aucit a Javert.
Guarda tu!
En qué vos basatz?
En dus rasons.
Quines?.
Parlatz.
Magdalena e Jean Valjean son era madeisha persona.
Qué me didetz!
Valjean, ei er autor dera sua mòrt.
Qué voletz díder?
Javert se suicidèc.
Provatz-ac!
Provatz-ac!, cridèc Mario dehòra de se.
Pont-au-Change.
Mès, provatz-ac!
Qu’è era mia liassa, didec tranquillaments.
E higec:
Senhor baron, per interès vòste è volut conéisher ath hons a Jean Valjean.
Torni a díder que Jean Valjean e eth senhor Magdalena èren era madeisha persona e que Javert a mòrt a mans de Javert; quan atau m’exprimisqui ei pr’amor que me sobren es pròves.
Non pròves manuscrites, que poirien èster sospechoses, senon pròves estampades.
Tant que parlaue, treiguie Thenardier dera sua liassa dus numèros de jornaus, auriolencs, estronhadi e flairant a tabac.
Un d’aguesti numèros, trincat per çò des plecs e lèu esbocinant-se, semblaue plan mès ancian qu’er aute.
Eth lector les coneish.
Un, eth mès ancian, qu’ère un numèro dera Bandèra Blanca deth 25 de junhsèga de 1823, qu’eth sòn tèxt s’a pogut veir en planes anteriores d’aguesta òbra, e provada era identitat deth senhor Magdalena e era de Jean Valjean.
Er aute ère un Monitor deth 15 de junh de 1832, a on se racondaue eth suicidi de Javert, en tot ahíger que resultaue d’un infòrme verbau der agent ath prefècte, que hèt presoèr ena barralha deth carrèr dera Chanvrerie, auie degut era sua vida ara magnanimitat d’un insurrècte, que, a posita dera sua pistòla, en sòrta de lheuar-li era tapa deth cervèth auie tirat ara aire.
Mario liegec.
Non i auie cap de dobte; era data ère cèrta, era pròva irrefutabla; aqueri dus jornaus non s’auien estampat exprèssaments entà apuar es afirmacions de Thenardier.
Era nòta deth Monitor auie estat comunicada oficiauments pera prefectura de policia.
Mario non podie dobtar.
Es notícies deth depenent de Laffitte èren fausses, e eth madeish s’auie enganhat.
Jean Valjean, en tot agranir-se de ressabuda, gessie dera broma.
Mario non podec tier un crit d’alegria:
Alavetz aguest malerós ei un òme admirable!
Alavetz aguest capitau ère vertadèraments sòn!
Qu’ei Magdalena, era providéncia de tot un país!
Ei Jean Valjean, eth sauvador de Javert!
Un eròi!
Un sant!
Ne un eròi ne un sant, didec Thenardier.
E higec damb eth ton d’aqueth que comence a notar que vau:
Padeguem-mos.
Lairon, assassin: aguestes paraules que Mario credie qu’auien despareishut, e qu’entrauen de nauèth en scèna, queigueren sus eth coma un blòc de gèu.
Encara?, preguntèc.
Tostemp, responec Thenardier.
Jean Valjean non a panat ath senhor Magdalena, mès qu’ei un panaire, non a aucit a Javert, mès qu’ei un assassin.
Voletz parlar d’aqueth miserable panatòri de hè quaranta ans, expiat, coma resulte des vòsti jornaus, per tota ua vida d’empenaïment, d’abnegacion e de vertut?
Que digui assassinat e panatòri, senhor baron.
Repetisqui que parli de hèts actuaus.
Çò que vos vau a revelar ei absoludaments desconeishut.
Qu’ei inedit.
Dilhèu desnishetz en aquerò era origina deth capitau abilaments aufrit per Jean Valjean ara senhora barona.
Digui abilaments, pr’amor que non demòstre peguesa, dera sua part, aquerò de calar-se, mejançant era donacion, en ua familha aunèsta, participant des sues comoditats, e ath còp amagar eth sòn crim, gaudir de çò panat, hèr desparéisher eth sòn nòm.
Que vos poiria interrómper aciu, observèc Mario, mès seguitz.
Senhor baron, ac vau a díder tot; dèishi era recompensa ara vòsta generositat.
Eth secret que vau aur massís.
Me preguntaratz: “Per qué non t’as dirigit a Jean Valjean?” Per ua rason plan simpla.
Joya, vos è preferit, donques qu’ètz ric, ada eth que ja non a arren.
Sò un shinhau cansat; permetetz-me cuélher ua cagira.
Mario se seiguec, e l’indiquèc que se seiguesse.
Thenardier ac hec en un fautulh damb mina satisfèta, cuelhec es sòns dus jornaus, les metec laguens dera borsa, e didec en tot referir-se ara Bandèra Blanca:
Be me n’a costat de trabalh trapar aguest!
Dempús crotzèc es cames e s’apuèc; actitud pròpia des persones segures de çò que van a díder; en tot entrar en matèria d’aguesta manèra, damb votz grèu e accentuada:
Senhor baron, eth 6 de junh de 1832, hè un an apuprètz, eth dia dera revòuta, i auie un òme en escolader gran de París, peth costat a on desboque en Sena, entre eth pònt de Jena e eth des Invalids.
Mario apressèc còp sec era sua cagira ara de Thenardier.
Aguest notèc eth movement, e seguic damb era lentor d’un orador qu’ei senhor des sòns audidors, e que sent era palpitacion der adversari a cada ua des sues paraules.
Aguest òme, obligat a amagar-se per rasons d’autús ara politica, auie alistat er escolader coma eth sòn domicili, e auie ua clau dera rèisha.
Qu’ère, ac torni a díder, eth 6 de junh, tàs ueit, apuprètz, dera net.
Er òme entenec sorrolh en escolader.
Pro estonat s’amaguèc e espièc.
Qu’èren bronits de passi, quauquarrés caminaue ath miei des tenèbres, en tot auançar entada eth.
Que i auie en escolader un aute òme.
Era rèisha de gessuda non ère luenh, e era escassa claror qu’entraue per era li permetec conéisher ath nauèth vengut, e veir qu’amiaue quauquarren ena esquia.
Caminaue doblegat.
Qu’ère un ancian forçat, e amiaue ena esquia un cadavre.
Evident delicte der assassinat, se n’auesse.
Per çò deth panatòri, qu’ei causa normau; non s’aucís un òme a gratis.
Eth forçat anaue a lançar aqueth cadavre en arriu.
Mos cau hèr veir que, abantes d’arribar ena rèisha de gessuda, eth forçat, que venguie d’un punt luenhant der escolader, deuec estramuncar, plan, damb un anhàs espaventós, a on semble qu’aurie pogut deishar eth cadavre, mès a londemant es trabalhadors des potzi, trabalhant en anhàs, aurien descubèrt ar òme assassinat, çò que que non volie, plan que òc, er assassin.
S’estimèc mès trauessar er anhàs damb era sua carga, en tot costar-li immensi esfòrci, e riscar d’ua manèra incredibla era sua pròpia existéncia.
Non compreni se com artenhec gésser d’aquiu viu.
Dempús seguic:
Senhor baron, er escolader non ei eth deth Camp de Mart.
Aquiu i manque tot, autanplan lòc.
Aquiu, quan l’ocupen dus òmes, qu’ei de besonh que se trapen.
Aquerò siguec çò que se passèc.
Eth domiciliat e eth caminaire les calec balhar-se es bones nets, er un e er aute sense cap de talents.
Eth caminaire li didec ath domiciliat: “Ves çò qu’amii ena esquia; me cau gésser d’aciu; qu’as era clau; balha-la-me”.
Eth forçat ère òme d’extraordinàries fòrces, e non i auie manèra de resistir-lo.
Ça que la, eth qu’auie era clau, parlamentèc, sonque entà guanhar temps.
Examinèc ath mòrt; mès sonque podec averiguar qu’ère joen, de bona portadura, damb aparença de persona rica, e qu’ère tot desfigurat pera sang.
Tant que parlaue trapèc era manèra de trincar e arrincar, sense qu’er assassin se n’encuedèsse, un tròç deth pelhòt dera levita que vestie er òme assassinat.
Document justificatiu coma compreneratz; hiu entà desnishar eth camishèth e provar eth crim ath criminau.
Se sauvèc ena pòcha eth document, e daurint era rèisha, deishèc gésser ath forçat damb era sua pesanta carga.
Dempús barrèc de nauèth, e se metec en lòc segur, sense importar-li bric eth desenlaç dera aventura, e sustot sense convier-li estar-se aquiu quan er assassin lancèsse eth cadavre en arriu.
Ara ac veiratz clar.
Eth qu’amiaue eth cadavre ère Jean Valjean; eth qu’auie era clau, vos parle en aguest moment; e eth tròç dera levita…
Thenardier acabèc era frasa en tot trèir dera pòcha e tier-la ara nautada des uelhs, agarrat entre es dus pòdos e es dus ensenhadors, un tròç de tela nera, tota plia de plapes escures.
S’auie lheuat Mario, esblancossit, alendant a penes, damb era vista tachada en tròç de tela nera; e sense badar boca, sense deishar de uelh aqueth tròç, arreculèc entara paret, cercant darrèr sòn damb era man dreta, a paupes, ua clau qu’ère ena sarralha d’un armari, ath cant dera humeneja.
Trapèc era clau, dauric er armari e metec eth braç sense virar eth ròstre ne separar era vista de Thenardier.
Mentretant, aguest contunhaue:
Senhor baron, qu’è granes rasons entà pensar qu’eth joen assassinat ère un opulent estrangèr, tirassat per Jean Valjean en ua emboscada, e portador d’ua soma enòrma.
Ara seguida, arrincant eth tròç de tela des mans de Thenardier, s’abaishèc e l’ajustèc en pelhòt trincat.
S’ajustaue perfèctaments., eth tròç completaue era levita.
Thenardier se quedèc petrificat, e didec entada eth:
Que l’è hèta bona.
Mario, lheuant-se tremolós, desesperat, radiant, metec era man ena pòcha, e se filèc enventit entà Thenardier damb eth punh, qu’apuèc lèu en ròstre deth bandit, plen de bilhets de cinc cents e de mil francs.
Qu’ètz un infame!
Ètz un mentidèr!
Un calumniaire!
Un mauvat!
Venguíetz a acusar ad aguest òme e l’auetz justificat; volíetz perder-lo e auetz artenhut solet glorificar-lo.
Vos qu’ètz eth panaire!
Jo vos è vist, Thenardier Jondrette, ena tuta deth baloard der Espitau.
Me’n sai de vos pro entà amiar-vos ena preson, e mès luenh encara, se volessa.
Cuelhetz aguesti mil francs, bandit.
E lancèc un bilhet de mil francs as pès de Thenardier.
A!, Jondrette Thenardier, vil e indigne!
Que vos servisque aquerò de leçon, comerçant de secrets, mercadèr de mistèris, desenterrador de uassi, miserable!
Cuelhetz ath delà aguesti cinc cents francs, e anatz-vo’n d’aciu!
Waterloo vos protegís.
Waterloo!
Òc, assassin!
D’un generau, didec Thenardier lheuant eth cap.
D’un coronèl!, repliquèc Mario furiós.
Non daria un sò per un generau.
E venguíetz aciu a cométer infàmies!
Vos digui que sus vos pesen toti es crims.
Anatz-vo’n!
Despareishetz!
Sigatz erós, qu’ei tot çò que desiri.
A, monstre!
Cuelhetz tanben aguesti tres mil francs.
Deman, deman madeish, partiratz entà America, damb era vòsta hilha, pr’amor qu’era vòsta hemna ei mòrta, abominable mentidèr.
Susvelharè era vòsta partida, bandit, e, en moment de partir vos autrejarè vint mil francs mès.
Anatz- vo’n entà que vos pengen en un aute lòc!
E Thenardier gessec sense compréner ua soleta paraula, estonat e content de veder-se aclapat jos saques d’aur, e herit en cap per aquera peiregada de bilhets de Banc.
Acabam ja damb aguest personatge.
Dus dies dempús des eveniments que racondam, gessec, gràcies a Mario, entà America, cambiant-se eth nòm e acompanhat dera sua hilha Azelma.
Mario, sivans l’auie aufrit, hèc entà Nova York a favor sòn ua letra de vint mil francs.
Era misèria morau de Thenardier qu’ère irremediabla; atau, siguec en America çò qu’auie estat en Euròpa.
Eth contacte d’un òme pervèrs qu’ei pro a viatges entà estropiar ua bona accion, e que gesque d’era ua causa dolenta.
Damb es sòs de Mario, Thenardier se hec negrèr.
Cosette!
Cosette!, exclamèc.
Vene!
Lèu!
Anem-mo’n.
Vasco, un coche.
Vene, Cosette.
A, mon diu!
Qu’ei eth qui m’a sauvat era vida!
Non perdem ua menuta!.
Mete-te eth chal.
Cosette credec que s’auie capvirat, e aubedic.
Anaue e venguie a grani passi, e abraçaue a Cosette, dident:
A!, be ne sò de malerós!
Ena enventida dera sua imaginacion, Mario començaue a entreveir en Jean Valjean ua nauta e ombriua figura.
Ua vertut inausida s’apareishie ath sòn dauant, suprèma e doça, umila ena sua immensitat.
Eth forçat se transfiguraue en Crist.
Mario ère enludernat damb aqueth prodigi.
Non sabie precisaments se qué vedie, mès òc qu’ère gran.
Eth coche non se tardèc a arribar.
Mario hec pujar a Cosette, e se calèc de seguit laguens.
Menaire, didec, carrèr der Òme Armat, numèro 7.
Eth coche partic.
A, quina felicitat!, exclamèc Cosette.
Eth carrèr der Òme Armat.
Anem a veir ath senhor Jean.
A ta pair, Cosette!
A ta pair, donques que n’ei aué mès que jamès.
Cosette, qu’ac endonvii tot.
Queiguec sens dobte enes sues mans, e venguec ena barralha entà sauvar-me.
Coma qu’era sua mission ei èster un àngel, de passa sauvèc a d’autes persones, sauvèc a Javert.
Me treiguec d’aqueth abisme entà autrejar-me a tu.
M’amièc sus es sues espatles a trauèrs der escolader.
A!, que sò eth màger des ingrats!
Cosette, dempús d’auer estat era tua providéncia, ne siguec era mia.
Imagina-te que i auie aquiu un espaventós anhàs a on estofar-se cent còps, a on estofar-se en lim, Cosette, e lo trauessèc damb jo enes espatles.
Jo qu’èra estavanit; non vedia, non entenia, non podia saber arren dera mia pròpia aventura.
Vam a hèr-lo a vier en casa, a tier-lo damb nosati, volgue o non; non tornarà a desseparar- se deth nòste costat.
S’ei que lo trapam, s’ei que non age partit.
Passarè era rèsta dera mia vida venerant-lo.
Que s’aurà passat tau que t’è dit, vertat, Cosette?
Gavroche l’autrejarie era mia carta.
Tot s’explique, comprenes?
Cosette non comprenie ua soleta paraula.
Qu’as rason, siguec era sua responsa.
Mentretant, eth coche anaue rodant.
V.- Net que dèishe entreveir eth dia.
En enténer picar ena pòrta, Jean Valjean se virèc e didec damb votz fèbla:
Endauant.
Se dauric era pòrta e apareisheren Cosette e Mario.
Cosette se precipitèc en quarto.
Mario s’estèc en lumedan, de pès e apuat contra es trauèrses dera pòrta.
Jean Valjean, dehòra de se, quequejaue:
Cosette!
Qu’ei era!
Qu’ètz vos, senhora!
Qu’ès tu!
A, mon Diu!
E en tot senter-se abraçat per Cosette, higec:
Qu’ès tu, òc!
Me perdones, donc!
Mario, baishant es paupetes entà arturar eth torrent de lèrmes, hec un pas, e gasulhèc entre es sòns pòts sarradi convulsiauaments entà que non surgentèssen somics:
Pair mèn!
E vos tanben me perdonatz!, didec Jean Valjean.
Mario non trapaue paraules, e aqueth higec:
Gràcies.
Que me shòrden, didec.
Jean Valjean, extasiat, non s’opausaue.
Cosette, en non compréner que confusaments es motius d’aguest cambiament, redoblaue es sues amorasses, coma se volesse pagar eth deute de Mario.
Jean Valjean mormolhaue:
Be n’èm d’ignorants!
Me pensaua non tornar-la a veir.
Guardatz, senhor de Pontmercy, qu’en madeish moment qu’entràuetz didia: “Que s’a acabat tot!
Vaquí eth sòn vestidet, sò un miserable, e non tornarè a veir mès a Cosette.” Didia aquero tant que pujàuetz era escala.
Non ei vertat que m’auia tornat pèc?
Enquia quin grad n’ei un d’estupid!.
Un que non tie en compde era bontat infinita de Diu.
Diu didec: “Te penses que te van a abandonar, pèc?
Non.
Non pòt èster aquerò.
Aguest praube vielh a besonh deth sòn àngel.” E er àngel venguec, e è tornat a veir a Cosette, ara mia estimada Cosette!
A!, be n’èra de malerós!
S’estèc un instant sense poder parlar; dempús seguic:
De vertat, qu’auia besonh de veir a Cosette ua estoneta de quan en quan.
Un còr qu’a besonh de uas entà rosigar.
Ça que la, me’n sabia qu’èra sobrer, e didia ath mèn laguens: “non an besonh de tu, demora-te en un cornèr, arrés a eth dret a eternizar-se”.
A!, Diu dera mia amna!
Que l’è tornat a veir!
Sabes, Cosette, qu’eth tòn marit ei un beròi gojat?
A!, amies un polit cochèr brodat.
Perfèctaments.
Eth diboish me shaute.
L’a escuelhut eth tòn espós, vertat?
Te calerà crompar chals de cachemir.
Senhor de Pontmercy, permetetz-me que la tutèja; que serà per pòc de temps.
Cosette, ath sòn torn, li didec:
Quin malastre deishar-mos d’aguesta manèra!
A on auetz anat?
Per qué auetz estat absent tant de temps?
Abantes, es vòsti viatges a penes se tardauen tres o quate dies.
Qu’è manat a Nicolassa, e tostemp li responien: “ei dehòra.” Quan auetz entornat?
Per qué non mos avisèretz?
Sabetz qu’estatz fòrça capvirat?
Mau pair!
Malaut e sense dider-mos-ac!
Tè, Mario, cuelh era sua man e veiràs qu’ei plan hereda.
Jean Valjean.
Cosette, non l’entenes?
Non l’entenes que me demane perdon?
Sabes se qué m’a hèt, Cosette?
Que m’a sauvat era vida.
Mès encara: t’a autrejat a jo.
E dempús de sauvar-me, dempús d’autrejar-te a jo, Cosette; sabes se qué a hèt dera sua persona?
S’a sacrificat.
Tau ei eth sòn anament.
Era barralha, er escolader, aguest horn, aguest tarcumèr, tot qu’ac a trauessat per jo, per tu, Cosette, en tot sauvar-me de mil mòrts, qu’aluenhaue de jo e acceptaue entada eth.
En eth se trapen totes es classes de valor, de vertut, d’eroïsme.
Cosette, aguest òme ei er àngel!
Silenci, silenci!, gasulhèc a penes Jean Valjean.
Mès vos, exclamèc Mario, damb ua cèrta colèra plia de veneracion, per qué non ac auetz dit?
Qu’ei eth vòste tòrt tanben.
Sauvatz era vida des persones, e ac tietz amagat!
E jos era desencusa de trèir-vos era masca, vos calumniatz!
Qu’ei orrible.
Qu’è dit era vertat, responec Jean Valjean.
Non, repliquèc Mario; era vertat ei tota era vertat, e non auetz dit senon ua part.
Qu’èretz eth senhor Magdalena, entà qué amagà’c?
Auetz sauvat a Javert, entà qué amagà’c?
Jo vos deuia era vida, entà qué amagà’c?
Pr’amor que pensaua coma vos, e sabia qu’auíetz rason, que me calie partir.
Se vos auessa condat çò der escolader, m’auríetz retengut ath vòste costat.
Me calie, donc, carar.
Parlant, tot se contrariaue.
Se contrariaue!
Tot!
Qué ei çò que se contrariaue?, repliquèc Mario.
Dilhèu vos imaginatz que vos vam a deishar aciu?
Non.
Vos haram a vier damb nosati.
Mon Diu!
Mon Diu!
Quan pensi que me n’è sabut d’aquerò per edart!
Vos vam a hèr a vier damb nosati.
Formaratz part de nosati madeishi.
Qu’ètz sa pair e eth mèn.
Non vos estaratz ne un dia mès en aguesta casa orribla.
Deman ja non seratz aciu.
Deman, didec Jean Valjean, non serè aciu ne tanpòc ena vòsta casa.
Qué voletz díder?, repliquèc Mario.
S’acabaràn es viatges.
Mos apertietz e non vos deisharam.
Aguest còp qu’ei de bon voler, higec Cosette.
Vos treigui d’aciu.
E se cau tierè era fòrça.
E arrint hèc veir que cuelhie ar ancian en braça.
Eth vòste quarto està coma estaue, seguic.
Se sabéssetz com de polit s’a metut eth jardin!
Guaires flors!
Es corsères caperades de sable der arriu, a on se ven quauques clòsques violetes.
Minjaratz es mies ahragues.
So jo que les adaigüii.
E non mès senhora ne senhor Jean.
Viueram en republica; toti mos parlaram de tu.
Non ei vertat, Mario?
Pair, se sabéssetz quin desengust!
Un papach-ròs auie hèt eth sòn nin en un trauc dera paret, e un orrible gat se l’a avalat.
Eth mèn praube papach-ròs, que treiguie eth cap deth sòn trauc entà guardar-me!
Que plorè, òc, senhor, e de boni talents auria aucit ath gat.
Mès ara arrés plore ja, toti arrissen, toti son erosi.
Vatz a vier damb nosati.
Be se n’alegrarà eth pairin!
Qu’auratz eth vòste tròç en jardin e lo cultivaratz, e veiram s’es vòstes ahragues son milhores qu’es mies.
Un còp en casa, harè tot çò que volgatz, e m’aubediratz fòrça, plan que òc.
Jean Valjean l’escotaue sense entener-la.
Percebie era musica dera sua votz sense lèu compréner eth sentit des sues paraules, e ua d’aguestes gròsses lèrmes, ombriues pèrles dera amna, se formaue doçaments enes sòns uelhs.
Diu ei brave!, gasulhèc.
Pair mèn!, didec Cosette.
Jean Valjean contunhèc:
Plan que òc que serie deliciós víuer amassa.
Auetz arbes plei d’audèths.
Me passejaria damb Cosette.
Be n’ei d’agradiu passar era vida en companhia des persones que s’estimen, balhar-les eth bon dia, entener- les cridar en jardin!
Dès eth maitin que se gaudís dera sua preséncia.
Cadun cultivarie un petit tròç.
Era me harie minjar es sues ahragues e jo li balharia es mies ròses.
Que serie deliciós, mès…
S’arturèc, e dempús didec baishant mès era votz:
Non i a remèdi.
Valjean la remplacèc damb un arridolet.
Cosette cuelhec es dues mans der ancian entre es sues.
Mon Diu!, exclamèc.
Ètz malaut?
Patitz?
Non.
Sonque que…
Se pose`c.
Sonque que…?
Que me vau a morir de seguit.
Cosette e Mario s’estrementiren.
A morir!, exclamèc Mario.
Cosette, non ères en tot parlar?
Seguís, parla-me mès.
Parla, qu’entena era tua votz!
Òc, didec Jean Valjean.
Alendèc e, arrint de nauèth repliquèc:
Mario, petrificat, guardaue ar ancian.
Cosette lancèc un crit espantoriant.
Pair!
Pair mèn!
Viueratz, òc, viueratz.
Jo ac voi!
Ac entenetz?
Jean Valjean lheuèc es uelhs e les tachèc en era damb adoracion.
Ò!, òc, enebis-me que me morisca.
Sabi pas.
Dilhèu t’aubedisque.
Anaua a morir quan entrèretz es dus, e era mòrt arturèc eth sòn còp.
Me semblèc que me remetia.
Qu’ètz plen de fòrça e de vida, observèc Mario.
Dilhèu vos pensatz que se morís tant aisidaments?
Qu’auetz auut desengusti e non les tornaratz a auer.
Vos demani perdon de jolhs.
Viueratz, e damb nostati e pendent fòrça temps.
Vos recuperam.
Qu’èm dus qu’en avier eth sòn solet pensament serà laurar era vòsta felicitat!
Ja vedetz, didec Cosette plorant.
Mario assegure que non moriratz.
Jean Valjean contunhaue arrint.
Senhor de Pontmercy, encara que me recuperéssetz, empacharie aquerò que siguessa çò que sò?
Non; Diu qu’a pensat coma vos e coma jo, e Eth non càmbie de dictamen.
Qu’ei bon que me’n vaja.
Era mòrt ac apraie tot.
Diu se’n sap mielhor que nosati de çò que mos conven.
Sigatz erosi, qu’eth senhor de Pontmercy tengue a Cosette, qu’era joenesa se maride damb eth maitin, que i age ath vòste entorn, hilhs mèns, lilàs e rossinhòls, qu’era vòsta vida sigue ua polida potja illuminada peth solei, qu’es encantaments deth cèu nèguen era vòsta amna, e que jo, que ja non servisqui entad arren, me morisca; tot aquerò s’armonize perfèctaments.
Vai, sigam rasonables; que ja non i a remèdi.
Hè ua ora auí un estavaniment, e dempús, aguesta net passada, me sò begut tota aguesta gèrra d’aigua.
Be n’ei de brave eth tòn marit, Cosette!
Damb eth te va mielhor que damb jo.
S’entenec bronit ena pòrta.
Qu’ère eth mètge qu’entraue.
Bon dia e adishatz, doctor, didec Jean Valjean.
Mario s’apressèc entath mètge, e li dirigic aguesta soleta paraula:
Cavalièr…
Mès ena manèra de prononciar-la, i auie ua pregunta completa.
Eth mètge responec damb ua expressiua guardada.
I auec un silenci.
Toti es còrs èren sarradi.
Jean Valjean se virèc entà Cosette e se metec a contemplar-la coma se volesse apilerar rebrembes entara eternitat.
Ena prigonda ombra que ja auie baishat, encara l’ère possible er extasi guardant a Cosette.
Era reverberacion d’aqueth doç ròstre illuminaue era sua esblancossida cara.
En sepulcre que i pòt auer tanben enludernaments.
Eth mètge li cuelhec eth pos.
Cosette.
E, en tot inclinar-se ena aurelha de Mario, higec en votz baisha:
Qu’ei massa tard.
Jean Valjean, sense deishar de uelh a Cosette, considerèc ath mètge e a Mario damb serenor.
S’entenec gésser dera sua boca aguesta frasa a penes articulada:
Arren impòrte morir, mès eth non víuer qu’ei orrible.
De pic se lheuèc.
Aguesti renauiments de fòrça son a viatges senhau dera agonia.
Caminèc damb pas decidit entara paret, hèc enlà a Mario e ath mètge que lo volien ajudar, despengèc eth crucific de coeire, se tornèc a sèir damb tota era libertat de movements d’ua persona en completa santat, e didec, lheuant era votz e botant eth crucific sus era taula:
Aguest qu’ei eth gran martir.
Dempús, eth sòn pièch se rendec; sentec que li trantalhaue eth cap, coma se l’escometèsse eth vertige dera hòssa, e apuades es mans enes jolhs, se metec a engarrapar damb es ungles era tela deth pantalon.
Cosette li sostenguie es espatles e somicaue, procurant en vaganaut de parlar-li.
Se distinguie entre es paraules, barrejades damb aguesta saliua lugubra qu’acompanhe es plòrs, frases d’aguesta sòrta: “Pair, non mos abandonetz.
Se poirie díder qu’era agonia serpege.
Va e ven, s’auance entath sepulcre e arrecule entara vida.
Que i a quauquarren de trantalhament en acte de morir.
Jean Valjean, dempús d’aqueth miei sincòpa, se padeguèc, secodic eth front coma entà esbugassar es tenèbres que s’anauen apilerant aquiu, e recrubèc ua completa luciditat.
Cuelhec era manja deth vestit de Cosette e la punèc.
Se remet, doctor, se remet!, cridèc Mario.
Ambdús ètz bravi, didec Jean Valjean.
Vau a explicar-vos çò que m’a costat pena viua, senhor Pontmercy, que non ajatz volgut tocar aguesti sòs.
Aguesti sòs son dera vòsta hemna.
Aguesta ei ua des rasons, hilhs mèns, que me sò alegrat mès de veder-vos.
Eth jaiet nere ven d’Anglatèrra e er jaiet blanc de Noruega.
En papèr que vedetz aciu, que i é tot aquerò.
Entàs braçalets endonviè substituir es pendolhs simplaments enlaçadi as pendolhs sòudadi.
Qu’ei mès polit, mielhor e mens car.
Ja compreneratz guaire sòs se pòt gastar.
Atau, eth capitau de Cosette, qu’ei tòn, legitimaments tòn.
Vos condi aguesti detalhs entà qué vos padeguetz.
Cosette, damb fòrça suavitat li botèc un coishin jos eth còs.
JeanValjean contunhèc:
Senhor de Pontmercy, non cranhetz arren, vos ac prègui.
Es sies cents mil francs son de Cosette.
Se non gaudíssetz d’eri, serie perdut tot eth trebalh dera mia vida.
Qu’auem artenhut fabricar damb singulara perfeccion es colharets e rivalizàuem damb es de Berlin.
Quan va a morir ua persona que mos ei estimada, es guardades se tachen en era coma entà retier-la.
Es dus joeni, muts d’angónia, en non saber se qué díder ara mòrt, desesperadi e tremolosi, èren de pès dauant der ancian; Cosette daue era man a Mario.
Jean Valjean s’amortaue per instants.
Se lo vedie baishar e apressar-se en orizon des tenèbres.
Era sua respiracion ère ja intermitenta e interrompuda per un shinhau d’arranguilh.
Li costaue trabalh cambiar de posicion eth braç, e es pès auien perdut tot eth movement.
Ath còp qu’era misèria des membres e era postracion deth còs creishien, tota era majestat dera amna ludie, en tot desplegar-se sus eth sòn front.
Era lum deth mon desconeishut ère ja visibla enes sòns vistons.
Eth sòn ròstre venguie a èster palle, mès seguie tostemp arridolent.
Non ère aquera era vida, qu’ère ua auta causa.
Er alend devaraue, ath còp qu’era guardada se sublimaue.
Se diderie un cadavre damb ales.
Li hec un senhau a Cosette entà que s’apressèsse, e dempús a Mario.
Qu’ère, plan que òc, era darrèra menuta dera sua darrèra ora.
E se metec a parlar-les damb ua votz tan baisha que semblaue vier de luenh, coma s’en aqueth moment i auesse ja ua paret divisòria entre eri e eth.
Aprèssa-te, apressatz-vos es dus.
Vos estimi fòrça.
Ò!, quin plaser morir atau!
Tu tanben m’estimes Cosette.
Jo sabia que te restaue tostemp un amor entad aguest vielh.
Guaire t’arregraïsqui, mainada mia, aguest coishin!
Me ploraràs, non ei vertat?
Mès que non sigue massa.
Non voi qu’ages vertadèrs desengusti.
Esdegatz-vos, estimats mèns!
Me desbrembaua dider-vos que es fibèles sense clauets produsien mès qu’arren.
Era gròssa, es dotze cadies, costaue dètz francs e se venie a setanta.
No deuetz, donc, estonar-vos des sies cents mil francs, senhor Pontmercy.
Que son sòs guanhadi aunèstaments.
Que podetz èster rics sense cap repugnància.
Vos calerà que crompetz ua veitura, qu’anetz de quan en quan enes teatres.
Cosette, entà tu vestits polits de balh, entàs vòsti amics boni minjars.
Sigatz erosi.
Me tenguia adès a escríuer a Cosette; ja traparà era mia carta.
L’autregi es dus candelers que son sus era humeneja.
Son d’argent; mès entà jo que son d’aur, de diamants e convertissen es candèles en ciris.
Sabi pas s’eth que me les balhèc ei satisfèt de jo en cèu.
Jo è hèt tot çò qu’è pogut.
Hilhs mèns, non desbrembetz que sò un praube, e vos encomani que me hescatz enterrar en prumèr cornèr de tèrra qu’age a man, damb solet ua pèira coma labada.
Qu’ei era mia volentat.
Sus era pèira non escultetz cap nòm.
Se Cosette volesse vier aquiu de quan en quan l’ac arregaïrè.
Vos tanben, senhor Pontmercy.
Me cau cohessar-vos que non tostemp vos è auut afeccion; vos demani perdon.
Ara, era e vos non ètz qu’ua soleta causa entà jo.
Vos ac arregraïsqui, donques que veigui que haratz erosa a Cosette.
Se vo’n sabéssetz senhor Pontmercy, se guaire a estat eth mèn amor entada era!
Es sues beròies caròles rosades qu’èren era mia alegria; tanlèu la vedia un shinhau esblancossida ja èra trist.
I a ena comòda un bilhet de cinc cents francs.
Qu’ei entàs praubi.
Cosette, ves eth tòn vestidet aquiu sus eth lhet?
L’arreconeishes?
Non hè que dètz ans d’aquerò.
Com passe eth temps!
Qu’auem estat plan erosi.
Hilhs mèns, non ploretz, que non me’n vau guaire luenh; d’aquiu estant vos veirè.
Cosette, te’n brembes de Montfermeil?
Ères en bòsc e auies pòur.
Te’n brembes quan jo cuelhí era ansa deth farrat plen d’aigua?
Qu’ei eth prumèr còp que toquè era tua prauba maneta.
Be n’ère de hereda!
Alavetz, es vòstes mans, senhoreta, tirauen a ròies, aué luden pera sua blancor.
E era pipa?
Te’n brembes?
La cridaues Caterina, e te hège dò de non auer-la-te hèt a vier en convent.
Guaire còps me heres arrir, àngel mèn!
Quan auie ploigut lançaues en arriuet manats de palha, e les guardaues com corrien.
Un dia te balhèren ua raqueta de vime e un volant damb plumes auriòles, blues e verdes.
Se t’aurà desbrembat, solide.
Be n’ères de coquina!
Non heges que jogar.
Te penjaues es guindols enes aurelhes.
Que son causes passades.
Es bòsqui qu’un a trauessat damb era sua estimada mainada, es arbes que les an protegit deth solei, es convents que les an sauvat des òmes, es innocents arridolets dera mainadesa; tot non ei qu’ua ombra.
M’imaginè qu’aguestes causes m’apertenguien, e aquiu siguec eth mau.
Es Thenardier an estat plan pervèrsi; mès que mos cau perdonar-les.
Cosette, a arribat eth moment de dider-te eth nòm de ta mair.
Se cridaue Fantina.
Reten aguest nòm: Fantina.
Ajolha-te cada còp que lo pronóncies.
Era patic fòrça, e t’estimaue enquiar extrèm.
Eth sòn malstre siguec tan gran coma ei grana era tua felicitat.
Diu qu’ac volec atau.
Diu mos ve deth cèu a toti, e se’n sap, ath miei des sues ludentes esteles, de tot çò que hè.
Me’n vau, donc, es mèns estimadi mainatges.
Estimatz-vos tostemp fòrça.
En mon lèu non i a ua auta causa que hèr.
Pensaratz bèth còp en praube vielh que s’a mòrt aciu.
Cosette mia, que non ei eth mèn tòrt de qué non t’aja vist pendent tant de temps.
Eth còr se m’esbauçaue.
Anaua enquiara cantoada deth carrèr, sense importar-me çò que pensèssen es caminaires; qu’èra coma hòl; un viatge venguí sense chapèu.
Hilhs mèns, comenci a veir treble; encara me calerie dider-vos fòrça causes, mès qu’ei parièr.
Pensatz un shinhau en jo.
Qu’ètz èssers benedidi.
Non sai se qué se sent, mès me semble que veigui claror.
Apressatz-vos mès.
Que morisqui erós.
Balhatz-me es vòsti caps, estimats, plan estimats, entà botar ath dessús es mies mans.
Cosette e Mario curbien es sues mans de punets.
Qu’ère mòrt.
Era escurina dera net ère tau, que non s’aubirauen es esteles.
Sens dobte ena ombra quauque àngel immens, de pès, e damb es ales desplegades ère en tot demorar era sua amna.
VI.- Era èrba amagada e era ploja esfacen.
Que i a en cementèri deth Pair Lachaise, près dera hòssa comuna, luenh deth barri elegant dera ciutat des sepulcres, luenh de totes aguestes hòsses, hilhes deth caprici, qu’ostenten, ath cant dera eternitat, es orribles mòdes dera mòrt, en un angle desèrt, ath pè d’ua anciana paret, jos un gran tèish que per eth pugen es arrominguères de campaneta, ath miei der agram e dera mossa, ua pèira.
Aguesta pèira non se trape mens expausada qu’es autes ara lèpra deth temps, as efèctes dera umiditat, deth liquen e des immundícies des audèths.
Era aigua la bote verda e er aire nera.
Non ei pròcha a cap caminòu, ne agrade vier per aqueth canton per çò dera nautada dera èrba, e perque de seguit se banhen es pès.
Quan la nèguen es arrais de solei, pugen en era es ludèrts.
Ath sòn entorn s’estrementissen es civades, agitades peth vent, e ena primauèra canten en arbe es bosquetes.
Era pèira està nuda.
Cap nòm se lieg en era.
Sonque, hè fòrça ans, ua man escriuec aquiu, damb creion, aguesti quate vèrsi, que s’anèren tornant de man en man illegibles per çò dera ploja e deth povàs, e que dilhèu ja non existiràn:
Dormís.
Era sòrt lo perseguic ruda; moric en pèrder era prenda dera sua amna.
Longa expiacion, era pena agudenta siguec; e atau artenhec era pauma.
Qu’ei en bades, sir Huc, que non hètz per manera de convencer-me.
Amiarè era causa ena cramba estelada.
Enquia e tot s’eth se cridés vint viatges sir Joan Falstaff, non se n’arririe de jo, Robert Shallow, escudèr.
Escudèr deth comdat de Glocester, jutge de patz, e “coram”.
Òc, cosin Slender, e tanben “cust-alorum”.
Ai, e “ratolorum!” tanben, gentilòme de neishença, Mèstre Parson, que signe “armigero” en tota sòrta d’escritures, cambiaments, rebuts, citacions e contractes; “armigero” pertot.
Òc, qu’ei atau coma signam, e atau auem signat, sense pòsa, de tres sègles ençà.
Qu’ac heren abans qu’eth, toti es sòns descendents, e dempús d’eth ac haràn toti es sòns ancessors; e toti amassa vos mostraràn sus era sua casaca ua dotzena de bestiòles blanques.
Qu’ei ua casaca de quan es crabes hègen lan.
Sus ua vielha casaca s’i pòden, plan ben, trapar bestiòles blanques de temps de memòria perduda.
Ua causa que se restaque fòrça ben damb era auta; aguesti animaus son normaus entar òme e vien a èster un simbèu de trendesa.
Es bèsties que vos parlàuem non son senon luci d’arrius; çò de mès interessant ei qu’era casaca sigue vielha.
Cosin, vos en poiria trèir bèth quartèr?
Plan que òc, se vos maridèssetz.
Se vò bèth quartèr, acabarà en tot mauméter era casaca.
Arren d’aquerò.
Pera vòsta Dauna!
Mès qu’ei parièr, deishem-ac de cornèr; que non ei aquerò çò que mos interèsse.
S’eth cavalièr Falstaff a cometut quauqua dolenteria contra vos, jo, membre dera Glèisa, me tierè damb tota era mia amna entà botar entre vosati arrengaments e acòrds.
Non; se n’a de saber eth Conselh; qu’ei que i a auut un cas de violéncia.
Non conven cap qu’eth Conselh judge casi de violéncia; actes semblables non hèn veir desbrembe deth temor de Diu; eth Conselh, vo’n cau saber, jutge es contravencions aquiu a on ei clar eth desbrembe deth temor de Diu e non pas es casi de violéncia; sabetz-vo’n ben.
A, peth mèn nòm!, se jo siguessa encara joen, aquerò s’acabarie a punta d’espada.
Que vau mès qu’es vòsti amics venguen a espada e acaben aguest negòci; e ath delà, jo coï en mèn cervèth un projècte que poirie èster d’ua sabença excellenta.
I a ua cèrta Anna Page, hilha deth senhor Jòrdi Page qu’ei ua flor virginau d’amabilitat.
Era senhoreta Anna Page?, qu’a era cabeladura bruna, e parle damb ua doçor femenina.
Qu’ei aquerò; e ei eth mielhor partit que se posque desirar, e eth sòn pairin (que Diu lo cride ena resurreccion des benauradi) l’autregèc en moment dera mòrt sèt centes liures de bona casta, d’aur e d’argent, pr’amor qu’era ne gaudisque tanlèu arribe as dètz-e-sèt ans.
Que serie ua bona pensada que, acornerant es vòstes quimères, venguéssetz a demanar era nòça deth senhor Abraham e dera senhoreta Anna Page.
Eth sòn pairin li deishèc sèt centes liures?
Òc, e sa pair qu’ei òme entà autrejar-li mès gran cabal encara.
Me’n sai dera joena puncèla, e me semble qu’ei dotada erosament des gràcies dera natura.
Sèt centes liures e es esperances; Aquerò plan qu’ei èster ben dotada.
Vai, anem a tot darrèr a veir ar aunorat senhor Page.
Ei ena casa Falstaff?
Entà qué enganhar-mos?
Mensprèdi ath mentidèr, coma se siguesse un òme faus o un òme que non didesse era vertat.
Eth cavalièr, sir Joan, ei en çò de Page; vos prègui que vos deishetz amiar per aqueri que vos estimen ben.
Vau a trucar ena pòrta entà preguntar ath senhor Page.
Truque) A Maria!
Que Diu vos benedisque!
Qui ei?
Ua benediccion de Diu, e un amic vòste, e eth jutge Shallow, e vaquí tanben ath joen senhor Slender que dilhèu vos poirà condar ua istòria naua, se siguéssetz avient entara causa.
Shallow, fòrça gràcies peth butin dera cacilha que m’auetz manat.
Que sò content de veir Vòstes Senhories en perfècta santat.
Senhor Page, sò content de veder-vos; mil benediccions entath vòste magnanim còr!
Qu’auria volut qu’auesse estat milhor eth frut dera caça, mès que la cuelhérem en contra dera lei.
Com està era brava senhoreta Page?
Ara e tostemp vos estimi de tot còr, tè, de tot còr.
Senhor, fòrça gràcies.
Que sò jo qui vos balhe es gràcies; vos agrade o non, que sò jo qui vos balhe es gràcies.
So plan content de veder-vos, plan brave senhor Slender.
Senhor, com està eth vòste lebrèr?
Que non s’a pogut desnishar ben era causa, senhor.
Plan; qué podetz díder vos, qué podetz díder!
Qué a de díder eth, plan!
Que siguec per tòrt vòste, per tòrt vòste.
Qu’ei un gosset admirable.
Non, senhor; qu’ei sonque un gosset.
Senhor, ei un bon can e un can polit; non podem díder mès, ei bon e polit!
Ei aciu sir Joan Falstaff?
Aquerò ei çò que li cau díder a un crestian.
Que m’a ofensat, senhor Page.
Se hè non hè, eth ja ac a cohessat, senhor.
Ua causa ei cohessar e era auta reparar, non ei atau, senhor Page?
M’a ofensat, òc, m’a ofensat, per çò deth mèn nòm; en ua paraula, m’a hèt ua ofensa.
Credetz-me: Robert Shallow, escudèr, cohèsse qu’ei ofensat.
Entren sir Joan Falstaff, Bardolf, Nym e Pistòla.
Vaquí sir Joan.
Vai, senhor Shallow, voletz, donc, acodir ath rei en plaid contra jo?
Cavalièr, auetz lutat contra es mèns sirvents, aucit ath mèn isard, e en.honsat era pòrta dera caseta deth garda.
Mès que non è punat ara vòsta hilha.
Que non ei aquerò.
Vos calerà respóner d’aguesta trincada.
De seguit; jo qu’è hèt aguestes trincades.
Vaquí era mia responsa.
Eth tribunau resolverà era question.
Que serie milhor que degun s’en sabesse; se n’arriràn de vos.
Pauca verba, sir Joan, e estatz-vos tranquil.
Bones paraules?
Çò que convengue.
Slender, vos è bonhat era tèsta; quin tòrt alegatz contra jo?
Entà díder era vertat, l’amie ena mia tèsta era bonha que me héretz, e atau tanben, era que me heren es brigands panotejaires ath vòste servici, que se criden Pistòla, Nym e Bardolf.
Me heren a vier entara tauèrna, m’embriaguèren, e me panèren, a tot darrèr, tot çò qu’amiaua ena pòcha.
S’ei qu’ère hormatge de Bambury!
Au, au, ara non ne parlem d’aquerò.
Com s’enten açò, Mefistòfol!
Coma volgatz, mès ara non ne parlem d’aquerò.
A tot darrèr, misèria.
Coma se didéssem pauca, pauca.
Misèria, vaquí.
Ò!, a on ei Simple, eth mèn vailet?
Vo’n sabetz, cosin?
Tranquillitat, per amor de Diu!
Sagem d’entener-mos.
Se non m’enganhi, que i a tres arbitres en aguest negòci, ei a díder: i a eth senhor Page, videlicet, senhor Page; i sò jo, videlicet jo; e fin finau, e a tot darrèr, i a eth tresau, er ostalèr dera Camaliga.
Que son tres entà enténer er ahèr e redigir ua concòrdia entre eri.
Perfèctament; jo escriuerè sus es mies tauletes ua exposicion der ahèr.
E EVANS ara seguida trebalharam entà resòlver era qüestion damb era màger prudéncia que pogam.
Pistòla?
Vos escoti damb era aurelha avedada.
Peth diable e era sua mairia!
Pistòla, cuelhéretz era borsa deth senhor Slender?
Òc, ac juri pes mès gants, me l’a cuelhut, e se non siguesse vertat aquerò que digui, que bric mès me capère era mia cramba espaciosa!
E m’a panat sèt groats en pèces de sies pences, e sies carolus de lhauna, e dus schillings deth rei Eduard crompadi a rason de dus shillings e dus pence cadun a Jacob, eth molinèr.
Òc, pes mèns gants!
Pistòla, eth hèt ei fondamentat ena vertat sincèra?
Qu’ei fondamentat ena enganha, donques que s’està en panar ua borsa.
A Evans).
Silenci, hilh des sèrres galeses!
A Falstaff) Senhor, autrejatz- PISTÒLA me poder lutar contra aguesta espada de hèr.
Asseguri que tu as mentit pera barba; que mentires, ò pipòt de nhèu, qu’as dit mentida.
Alavetz, per mèns gants, a estat aguest aute.
Vaquí çò que me cau dider-vos.
Tietz compde, senhor, e deishatz de parlar.
Per mòn capèth, qu’ei aguest, donc; aguest der alugament dera cara.
A Bardolf) Qué responetz òme de porpra?
Qui, jo, senhor?
Digui qu’eth galant senhor s’embriaguèc enquia pèrder es cinc “sentences” dera natura.
Vos calie díder es cinc sentits!
A, mon Diu!
E qu’en tot èster embriag, senhor, l’auràn, coma se sòl díder, embolhat, e atau, a tot darrèr, s’aurà hèt eth jòc.
Òc, eth dia des hèts tanben parlàuetz latin.
Mès qu’ei parièr; dempús de çò que m’a passat, non voi cuélher ua peta bric mès se non ei damb persones aunèstes, polides e religioses.
Se m’embriagui serà damb gent qu’age temor de Diu e non damb vils embriacs.
Tè; Diu me n’age, d’aquerò se’n ditz ua intencion vertuosa.
Ja auetz entenut, senhors, que tot a estat remit.
Ja ac auetz entenut.
Era senhoreta Anna Page entre, en tot hèr-se a vier vin.
Non, hilha mia, hètz-vos a vier eth vin, que ja beueram aquiu laguens.
Ò cèu, qu’ei era senhoreta Anna Page!
Qu’ètz vos, senhora Ford.
A fe de Diu, senhora Ford, ètz admirablament planvenguda.
Permetetz- me, estimada senhora…
Hemna, balhatz era planvenguda as senhors.
Vietz, senhors, minjaratz cadun ua part d’un pastís de caça, plan caud.
Anem, çampar estofaram totes es peleges en veire.
Balharia quaranta schillings per auer a man eth mèn libre de sonets e cançons.
Entre Simple).
Simple, vos aciu?
D’a on vietz?
En tot vier per aguest camin que serà milhor que mèstra jo madeish, vertat?
Vos non auetz ath dessús tanpòc eth vòste libre d’enigmes?
L’auetz?
Alicia Shortcake era vesilha de Totsants, abans de Sant Miquèu?
Eth libre d’enigmes?
Com pòt èster?
Vietz, cosin; apressatz-vos, cosin.
Vos demoram.
Que me cau dider-vos ua causa, mon cosin.
I a, entà didè’c atau, ua proposicion, ua sòrta de proposicion hèta d’ua manèra vaga per sir Huc qu’ère aquiu.
Me comprenetz?
Òc, òc; me portarè d’ua manèra rasonabla, e s’era causa n’ei tanben, harè çò que me demane era rason.
Òc, mès hètz per manèra d’entener-me.
Qu’ei çò que hèsqui, senhor.
Tietz compde des avertiments que vos hèsque, senhor Slender.
Non; que voi hèr çò que me digue eth cosin Shallow.
Desencusatz-me, se vos platz; coma qu’eth ei eth jutge de patz, e jo non sò arren!
Mès que non ei aguest eth cas; era qüestion s’està en vòste maridatge.
Aguest qu’ei eth punt, amiguet.
Anna Page.
Podetz estimar ad aguesta hemna?
Hètz-mos-ac saber damb era vòsta boca o damb es vòsti pòts, pr’amor qu’un filosòf tie qu’es pòts son ua part dera boca; per tant parlatz clar e net.
Sentetz un corrent amorós entara puncèla?
Cosin Abraham Slender, la poiratz estimar?
Atau ac digui, senhor; jo harè tot çò que li cau a un òme que vò actuar rasonablament.
Podetz decantar eth vòste desir entada era?
Que non ei aquerò!
Pes amnes benaurades deth paradís!
Aquerò ei çò que mos auetz de díder: s’a ua bona dòt, vos i voleratz maridar?
Que haria causes encara mès granes se m’ac conselhéssetz, cosin, tant que non contravenguessen eth fòr dera rason.
Per amor de Diu!
Guardatz-me, comprenetz-me, estimat cosin; çò que hèsqui ei entath vòste ben.
Vos sentetz capable d’estimar ara puncèla?
M’i maridarè, senhor, pr’amor que vos m’ac recomanatz.
S’er amor non ei gran ara prumeria, eth cèu ja lo harà amendrir quan mos coneisham milhor, quan sigam maridats e ajam fòrça escadences de coneisher-mos er un ar aute.
Demori qu’era familiaritat generarà eth mensprètz.
Mès se me didetz: “maridatz-vos”, me maridarè; en aquerò que i sò dissolvut, e d’ua manèra plan dissolvuda.
Se vò díder “resolvut”, era sua intencion qu’ei bona.
Òc, me semble qu’eth mèn parent amiaue bona intencion.
Qu’ère atau, o se non que me pengen, tè!
Vaquí a Anna, era gentila puncèla.
Que voleria vier a èster joen per amor de vos, senhoreta Anna.
Que non me morisqui de hame; vos balhi es gràcies, de vertat.
A Simple) Anatz, amic; a tot darrèr ètz eth mèn vailet; anatz a mestrar ath mèn cosin Shallow.
Simple se’n va) Un jutge de patz pòt auer a viatges besonh deth vailet d’un coneishut sòn, vertat?
Non è que tres vailets e un pòcvau, e aquerò se tardarà enquia qu’era mair sigue mòrta, mès, qu’ei parièr.
Aué eth dia viui ara manèra d’un praube gentilòme.
Peth mèn aunor, non minjarè pas.
Entratz, senhor, vos ac prègui.
Que m’estimaria mès romar per aciu.
Fòrça gràcies.
Er aute dia en tot hèr exercici d’armes damb un mèstre d’escrima me hi un sèt ena barba; que hérem tres passades d’arma per un aguisat de pruhes coetes; d’alavetz ençà que non posqui tier eth bugàs dera parva cauda.
Per qué ganhòlen atau es vòsti gossets?
Romen ossi pera ciutat?
Me pensi que òc, senhor, n’è entenut a parlar bèra causa.
Qu’ei un divertiment que me shaute fòrça, mès m’agarraria mès rapid ara peleja que cap auta creatura neishuda en Anglatèrra.
Vos cau pòur quan vedetz a un os en libertat, vertat?
Òc, plan, senhor.
Ò, jo que i sò avedat, e de quina manera!
Vint còps è vist eth Sackerson en libertat, e l’è agarrat pera cadia.
Mès es hemnes, guardatz, vos ac prometi, quan lo ven, ensordissen a crits e idòls; es hemnes, òc ma hè, non lo pòden tier; qu’ei evident que son tanben ues bèsties pro lèges.
Vietz, estimat senhor Slender, vietz; qu’èm en tot demorar-vos.
Que non voi minjar; fòrça gràcies, senhor.
Non, non, se vos platz; mostratz-me eth camin.
Passatz, donc, senhor.
Qu’ètz vos, senhoreta Anna, que li cau passar prumèr.
De cap des manères, senhor; passatz, vos ac prègui.
Senhor, vos ac prègui.
Que m’estimi mès èster mancat de civisme que pesat.
Qu’ètz vos madeisha que li hè un mau as bones formes, òc ma hè.
Anatz entà dauant, tot dret, e demanatz peth camin qu’amie entara casa deth doctor Caius.
Aquiu traparàtz a ua senhora Quickly que i servís en qualitat de hilhuquèra, o de sirventa, o de codinèra, o d’alisaira, o de ruscaira, o de repassadora.
Plan ben, senhor.
Pòs-te; encara i a quauquarren mès important, autreja-li aguesta carta.
Qu’ei ua hemna plan intima dera senhoreta Anna Page.
Aguesta carta qu’ei entà demanar-li e pregar-li que servisque es pretensions deth vòste senhor dauant dera senhoreta Anna.
Anatz-i ath mès córrer, se vos platz.
Vau a acabar de dinar; ara mos haràn a vier eth hormatge e es pomes.
Ostalèr dera Camaliga!
Se qué ditz eth gròs monument?
Plan que òc, ostalèr, me cau hèr enlà a quauqu’un des mèns vailets.
Da-les eth viatge, ò formidable Hercules; que romen, que cuelhen era frèsca.
Ath tròt, ath tròt.
Vivint aciu, estuaviarè dètz liures per setmana, mès o mens.
Qu’ès un Cesar, un Kaiser, un emperaire, un empaperaire, coma volgues.
Cuelherè a Bardolf ath mèn servici; daurirà es botes e harà quèir eth vin.
È parlat coma cau, Hector gigantesc?
Òc, hètz-ac, estimat ostalèr.
Qu’ei dit; ja me pòt seguir.
A Bardolf) Te voi veir hènt escumejar era cervesa e apraiant eth vin.
Que non è qu’ua paraula; seguis-me.
Bardolf, seguis-lo.
Un barman qu’ei un bon mestièr.
Vè-te’n.
Adishatz.
Qu’ei era vida qu’auia desirat tostemp.
Òc ma he!
Manejarà era sheta?
Qu’a artenhut era beuenda.
Non hè gràcia?
Sò content.
Jo non n’è eth tòrt d’aguesta caisha de podom: eth sòn panatòri qu’ei tanben possible; eth sòn panatòri qu’ei coma ua cançon facila, non cau guaire temps.
Era gràcia s’està en panar damb pòc esfòrç.
Tè!, que cau èster prudent.
Plan ben, senhors, que ja è lèu un trauc enes talons.
Per qué, donc, dèishatz que se passe.
Que non i a remèdi; Me cau caçar eth conilh; me cau hèr un cambi.
Es corbassi joeni les cau auer parva.
Qui de vosati coneish ath Ford d’aguesta ciutat?
Jo de vista; qu’ei de bona familha.
Eth mèn estimat gojat, te vau a díder a on sò.
A dues iardes, e mès.
Non hèsques trufaria ara, Pistòla.
De hèt, per çò deth vrente sò a dues iardes mès o mens; mès non sò enes lordères; que sò en un compromís.
En resumit, vò díder que sò in love dera hemna de Ford; sò en tot guardar es sues distraccions; es sòns discursi, es sues òbres, es sues guardades intencionades d’invitacion; jo que posqui bastir era accion deth sòn estil familhar; e era ardenta votz deth sòn anament, entà èster prononciada corrèctament en anglés, ei “Jo sò Sir Joan Falstaff”.
Qu’a estudiat era sua volentat, e l’a botjat tà dehòra dera aunestetat.
Era ancora qu’ei prigonda; passarà aguesta euforia?
Ara, eth sòn impuls manifèst amie totes es normes deth sòn marit; eth qu’a ua legion d’angels.
E autrestanti diables ath sòn darrèr.
E “entada era, un gojat”, digui jo.
Eth humour s’aumente; qu’ei bon; Aguesti angels m’anaràn ben.
Vaquí ua carta que li sò escrita damb toti es ets e uts; e dempús, ua auta entara hemna de Page, qu’ara madeish ven de calar-me doces uelhadetes e de recórrer eth mèn còs damb ua guardada intelligenta.
Era lum des sòns uelhs venguie a daurar tan lèu eth mèn lhet coma eth mèn vrente majestuós.
Tau qu’eth solei dessús deth hiemèr.
Era imatge s’està meravilhosament.
Ò, qu’a passat revista as mèns encants exteriors damb ua expression d’aviditat tan grana, qu’eth calor des sues guardades m’alugaue coma un miralh ardent.
Vaquí ua carta entada era.
Tanben era tie compde dera borsa; qu’ei ua vertadèra Guyana, tèrra d’aur e de munificéncia.
Jo serè eth crubador de taxes de totes dues, e eres seràn es mies pagadores; seràn es mies Indies Orientaus e Occidentaus e jo comerçarè damb es dus païsi.
Tu vè-te’n, e pòrta aguesta carta ara senhora Page, e tu, aguesta, ara senhora Ford.
Que seram poderosi, gojats, seram poderosi.
S’aquerò se passèsse qu’eth diable s’ac hèsque a vier tot!
Voi mantier era conducta d’un òme de bona reputacion.
Que non me voi mascarar damb aguesta baishesa; quedatz-vos era carta.
A Robin) Tè, brigand, hè-te a vier lèu lèu aguesti messatges; vòla, coma FALSTAFF era mia barqueta de cap ara arriba d’aur.
As dus auti) Vosati, brigands, dehòra d’aciu; corretz, despareishetz coma flòcs de nhèu.
Au, acuelhetz-vos en un aute costat, viratz- me era esquia.
Cercatz un arrecès, recuelhetz es causes.
Pr’amor que Falstaff vò seguir eth delèri deth sègle, guanhar fortuna coma un francés, mès que brigands, e ac harà eth solet, sonque damb eth sòn page galonat.
Qu’es voltors treiguen es tòns budèths!
Damb ua botelha, e damb daus trucadi, pertot someterè ath ric e ath praube.
Jo voi qu’era pòcha me sone, e que tu, ath còp, te trapes mancat de tota causa, miserable turc dera Frigia.
Ena mia tèsta s’i calen operacions que mos autrejaràn resvenja.
Vòs arténher resvenja?
Òc, peth cèu e peth sòn astre!
Damb era lengua o damb eth glavi?
Damb totes dues causes.
E jo, madeish, è talents de condar a Ford que Falstaff, marrida creatura, se decidís a bailinar ara sua colometa, cuélher eth sòn aur, e solhar eth talamus estimat.
Non deisharè heredar era causa.
Ahiscarè era colèra de Page tà que tengue es podoms.
Li balharè icterícia; aguest escambi de color amie efèctes perilhosi.
Vaquí eth vertadèr qué.
Qu’ès eth diu Mart des maucontenti; jo t’ajudarè; passa tà dauant.
M’entenes, Joan Rugby?
Joan Rugby!
Se venguesse e trapèsse a bèth un en casa, l’enteneríem, coma de costum, oféner era paciéncia de Diu e er anglés de lei.
Vau a hèr eth nhau.
Vè-te’n, e jo te prometi qu’aguesta net, peth trabalh, minjaram ua bona parva ara calor deth larèr.
Qu’ei un bon gojat, serviciau, çò de mès agradiu que pòt èster un vailet en ua casa; e jo ne responi, non hè d’espieta ne còste peleges.
Eth sòn màger defècte qu’ei pregar de contunh; per aguest costat qu’ei un shinhau temardut, mès cadun qu’a eth sòn defècte.
Deishem-ac anar.
Didetz que Pèir Simple ei eth vòste nòm?
Òc, a manca de un aute de milhor.
E senhor Slender ei eth nòm deth vòste patron?
Justament.
Qu’ei que non amie ua barbòta redona coma eth cotèth d’un guantèr?
Un òme de doç temperament, non ei atau?
Òc, sense cap de dobte, mès que sap botjar es mans tan ben coma SIMPLE quinsevolh que trapèssetz d’aciu a on vos estatz enquia aquiu a on s’està eth.
Que s’a batut damb eth gardabòsc.
Qué didetz!
A, pro que lo coneishi; non bote eth cap atau e non va estirat quan camine?
Òc, justament, qu’ei atau coma didetz.
Anatz, anatz; pro que Nòste Sénher non manèsse pejor sòrt a Anna Page.
Didetz-li ath Rector Evans, que harè tot çò que posca peth vòste senhor.
Anna qu’ei ua bona gojata, e desiri…
Anatz-vo’n!
Va, que torne eth senhor!
Qu’em en perilh.
Corretz entad aquera pòrta, joen, entratz en burèu.
I barre a Simple).
Que non deu quedar guaire temps.
Ep, Joan Rugby!
Ep, Joan!
A on ès, Joan?
Vene, lèu!
Vè-te’n, Joan!
Guarda a veir se qué li passe ath patron; me cau pòur de qué sigue malaut; veigui que non entre.
Cante) Tra, la, la, la…
Qué diables cantatz?, que non me shauten es creaturades.
Que ja ac è entenut, ja; ara madeish vo’lo hèsqui a vier.
Quina sòrt que non i age entrat eth madeish tà cercar-la.
S’auesse trapat ath joenet!
Era sang que l’aurie pujat en cap.
Uf, uf, peth mèn nòm, hè fòrça caumàs.
Me’n vau tath pati.
Ep, Joan Rugby, Joan!
Que sò aciu, senhor.
Ètz Jan Rugby; que volia dider-vos qu’ètz un Jan, Rugby.
Qu’ei apròp d’aciu, senhor; darrèr dera pòrta.
Òc ma hè, me tardi massa.
De qué me n’è desbrembat?
A, quauques èrbes remedières que son en mèn burèu; per tot un règne non voleria auer-les-me deishat.
Ai, praube de jo!
Ara traparà ath joenet e se meterà coma ua fèra.
Ò, diable!
Qué i a laguens deth mèn burèu?
Traïson!
Panaires!
Eth mèn brave senhor, padegatz-vos!
E per qué me cau padegar!
Eth joenet qu’ei un òme de ben.
Qué i hè aguest òme de ben en mèn burèu?
Qu’ei vengut damb un encargue deth rector Evans.
Per amor de Diu, non sigatz tan flematic; escotatz eth qué dera causa.
Plan ben.
Òc, qu’ei vertat, senhor, entà pregar-vos…
A Simple) Tranquil, se vos platz.
A Quickly) Estacatz era lengua, vos.
Entà pregar-li ad aguesta dauna de ben, sirventa vòsta, que didesse quauqua parauleta ara senhoreta Anna Page, en per deth mèn patron, que s’i volerie maridar.
Qu’ei aquerò, e cap auta causa; aquerò e arren mès; mès per çò que hè a jo non è cap aute interès, aguestes non son es mies crabes.
A Simple) , demoratz-vos un moment.
Escriu).
Sir Huc Evans vos a manat vier?
Balhatz-me ua huelha de papèr, Rugby.
Qu’ei ua gran sòrt qu’estongue tan tranquil.
Se QUICKLY se l’auesse acodit botar-se coma ua fèra, qu’auríetz vist quina espetarrada e quina malenconia!
Mès, ça que la, joenet, harè tot çò que posca peth vòste senhor, pr’amor que çò que i a, a tot darrèr, ei qu’eth doctor francés, eth mèn patron… lo posqui cridar mèn patron pr’amor que, sabetz, li suenhi era casa, li hèsqui era ruscada, li hèsqui es prètzhèts dera cervesa, emplestisqui, escampi, li mèstri eth minjar e eth béuer; vai, que tot ac apraiï jo.
Qu’ei un prètzhèt plan faishuc auer de trabalhar d’aguesta sòrta.
Vertat?
A, vos prometi que n’ei fòrça de faishuc!
E lheuar-se d’ora, e calar-se en lhet qui sap quan!
Ben, ça que la, vos ac diderè ena aurelha, mès non ne digatz ne ua soleta paraula d’aquerò; eth mèn patron tanben ei encamardat dera senhoreta Anna, mès qu’ei parièr, me’n sai deth còr d’Anna.
Que non ei ne ena vòsta casa ne ena nòsta casa.
A Simple).
Vos, tòcho, autrejatz aguest bilhet a sir Huc.
Malapèsta!, CAIUS qu’ei ua escomesa per un desfiament; li talharè era gòrja en parc, e l’ensenharè ad aguest tòcho de caperan a calar-se enes sues causes.
Que haratz ben d’anar-vo’n; que non serie bon que vos demoréssetz.
Malapèsta!
Li talharè es dues aurelhes.
Malapèsta!
Per amor de Diu!
Eth, que non parlaue senon peth sòn amic.
Que m’ei parièr per qui parlèsse.
Non me prometéretz qu’Anna Page serie mia?
Malapèsta!
Aucirè ad aguest clèrgue; alisti ar ostalèr dera Camaliga entà mesurar es nòstes espades.
Malapèsta!
Que voi qu’Anna Page sigue tà jo!
Enquia e tot….
Senhor, era puncèla vos estime, e tot se passarà ben.
Page, acabaratz en carrèr.
Vietz-me ath darrèr, Rugby.
Rugby, vietz en pati damb jo.
Malapèsta!
Çò qu’auratz qu’ei un cap de carbassa.
Non; jo sai se qué pense Anna sus aguest punt.
Que non i a ua soleta hemna en Windsor que coneishe eth pensament d’Anna mielhor que jo e qu’age sus era, era influéncia que jo è, gràcies a Diu.
De dehòra estant) I a bèth un?
Que Diu vos age.
Qui pòt vier?
Aquerò m’enquimère.
Apressatz-vos ena casa, se vos platz.
Òla brava hemna, com vatz?
Com vos trapatz?
Quines naues auem?
Com està era gentila senhoreta Anna?
Òc, a fe de Diu, senhor, era qu’ei plan gentila, e plan confòrme, e plan doça, e plan amiga vòsta; que vos ac posqui díder, gràcies a Diu!
Te penses que m’en posqui gésser dera aventura?
Se me cau dider-vos era vertat, tot qu’ei en poder des poténcies celestiaus; mès, dera madeisha manèra, senhor Fenton, juraria sus er Evangèli que vos ètz estimat.
Non a, Sa Senhoria, ua vorrugueta sus eth uelh?
Òc, plan, que n’è ua, mès se qué a a veir aquerò…?
A, senhor Fenton, qu’ei tota ua istòria!
Anna ei ua creatura tan divertida!
Mès, vos ac prometi, qu’ei era mielhor gojata que menge pan.
Ager parlèrem pendent tota ua ora d’aguesta vorruga.
Jamès arrirè tant coma ath cant d’aguesta gojata.
Mès se è de parlar damb sinceritat, la veigui massa inclinada ara malenconia, ar embelinament; jo me pensi qu’aquerò ei un bon auguri.
Jo ja è acabat.
Seguitz.
Magnific.
La veirè aué.
Tè, aciu qu’as sòs entà tu.
Parla en per de jo e se la ves abans que jo, balha-li salutacions.
Plan que òc qu’ac harè.
Non mancarie arren mès!
Òc, en nòm de Diu, li parlaram, e en prumèr instant que recuelhem era nòsta confidéncia li condarè a Vòsta Senhoria mès causes dera vorruga, e des auti enamorats.
Plan ben, adishatz; ara qu’è prèssa.
Salutacions a Vòsta Senhoria.
Se’n va Fenton) Qu’ei, de vertat, de QUICKLY vertat, un gentilòme leiau, mès Anna non l’estime.
Jo me’n sai des sentiments d’Anna mielhor qu’arrés.
Vai, entrem.
Que me sò deishat quauquarren e non sai se qué deu èster.
PAGE Com!
Enes dies esplendorosi dera mia beresa me podí escapar des cartes d’amor, e ara i sò expausada!
A veir.
Lieg) “Non me preguntetz eth motiu deth mèn amor que senti per vos donques qu’encara qu’er amor posque demanar eth sen per director, non lo cuelh jamès per conselhèr.
Vos que non ètz ua joeneta, jo tanpòc sò un joenet, vaquí, donc, qu’era simpatia comence.
Vos ètz alègra, jo tanben.
Ha, ha!, un aute grad de simpatia que mos estaque.
A vos vos shaute eth vin d’Espanha, e a jo, madeish.
Se pòt arribar en ua màger simpatia?
Que n’auetz pro, senhora Page, s’ei qu’er amor d’un soldat pòt ester pro, de saber que jo t’estimi.
Que non diderè: Ages pietat de jo; non ei aguest er estil d’un soldat.
Te diderè: Estima-me.
Signat: eth tòn cavalièr qu’a abnegacion, dispausat a bater-se per tu damb tot un coratge ardit, sigue de dia o de nets, o damb quinsevolh claretat.
FALSTAFF” Quin heròdes abominable!
Ò, mon de pecat e de crapula!
Un òme que non se pòt tier de vielh, e encara se vò hèr a veir coma un galan joenet!
Quina maudida imprudéncia pòt auer trapat en mèn anament aguest flamenc embriac, que gause parlar-me d’aguesta manèra?
Ò, e ne tres viatges lo sò guardat!
Qué l’auré pogut díder?
Qu’auí eth sen de contier era mia alegria, Diu me n’age!
De bona fe, que voi presentar ua mocion en futur parlament per çò dera repression des òmes.
Com poirè resvenjar-me d’eth?
Pr’amor qu’è er in de resvenjar- me, tan cèrt coma qu’eth sòn laguens ei tot claufit de podings.
FORD Senhora Page, que me podetz ben creir.
Venguia entara vòsta casa.
PAGE Tanben jo anaua entara vòsta; paraula d’aunor.
Amiatz ua cara tota malautissa.
FORD Vaquí ua afirmacion que non ei de rebut.
Vos posqui mostrar era pròva de qué ei ath revés.
PAGE Ne sò plan contenta, mès que jo vos vedia atau.
FORD Non, que non digui que non.
Çò que digui ei que poiria mostrar- vos era pròva de qué ei ath revés.
Ò, senhora Page, conselhatz-me.
PAGE De qué se tracte, vesia?
FORD Ò, vesia, se non siguesse pera petita fotesa d’un escrupul, poiria arribar en un sèti d’aunor.
PAGE Que se hèsque a penjar era fotesa, vesia, e cuelhem er aunor.
Com ei aquerò?
Arritz-vo’n des foteses.
Qué vos a arribat?
FORD Se volessa anar tath lunfèrn sonque per ua petita eternitat, o causa semblabla, de còp poiria ingressar ena ordre de cavalaria.
PAGE Qu’ès de parlòta, sir Alícia Ford!
Vaquí un cavalièr corromput, planvenguda mia; jo te responi de qué non aumpliries guaire lòc en libre de cavalaria.
FORD Qu’èm en tot pèrder eth temps.
Liegetz aquerò, liegetz.
Aciu que veiratz se com me poiria guanhar eth titol.
Que sò decidida a mauparlar des òmes gròssi, tant que me rèsten uelhs capables de distinguir eth volum des persones.
E aquerò qu’aguest non blasfemaue, e laudaue era modéstia enes hemnes, e rasonaue damb tanta sabença e gentilesa contra es causes inconvenentes, que s’aurie pogut jurar qu’es sòns sentiments s’acordauen damb es sues paraules, mès que ja me’n sai de qué non an arren a veir e non se les pòt cuélher per cap costat; vien a èster, entà didè’c atau, eth psalm numèro cent damb era musica dera cançon des gonelles verdes.
Per amor de Diu, quina tempèsta a lançat sus es plages de Windsor aguesta balena qu’a eth vrente plen de tones d’òli?
Quina resvenja serà bona de hèr?
Me pensi qu’era mielhor facècia serie divertir- lo damb esperances, enquiath punt qu’eth huec maudit dera concupiscéncia l’age honut ena sua pròpria hanga.
Auetz vist jamès ua causa coma aguesta?
PAGE Que la sò vista letra per letra, sonque qu’eth nòm de Page ei en lòc deth nòm de Ford.
Entà padegar-te pliament d’aguest mistèri insultant, aciu qu’as ara fraia bessoa dera tua carta; mès era tua se pòt quedar damb er eretage, donques que t’asseguri qu’era mia non i preten arren.
Juraria que n’a un milenat de cartes d’aguesta sòrta, que son ja redigides, e sonque an un espaci blanc entà botar-i eth nòm, que ja ne deu auer botat mès de mil, e nosates non auem senon es escuralhas.
Sense cap de dobte les harà estampar totes ath còp, pr’amor que l’ei parièr era ua coma era auta.
Mès damb jo que non i pense, voleria mès èster ua giganta penjada jos eth monte Pehon.
A!, vint palomes luxurioses se pòden arténher, abans qu’un òme aunèst!
FORD Moria!, tot qu’ei parièr; era madeisha carta, era madeisha man, es madeishes paraules.
Qué s’a pensat de nosates?
PAGE Qué me sai!
Lèu sò temptada de pelejar-me damb era mia vertut, e de tractar-me a jo madeisha coma a ua desconeishuda.
Ara fòrça a auut de notar en jo bèra causa reprensibla; en non èster atau, non aurie pas vengut ar abordatge damb aguesta insoléncia.
FORD Ar abordatge didetz?
Ò, ja vos prometi que non passarà deth pont.
PAGE E jo tanben.
S’arribe a arténher es escotilhes, bric mès me tornarè a botar ena vela.
Resvengem-mos, autregem-li cada ua un rendetz-vos; hèm veir qu’encoratgem era sua persecucion amorosa; hem-lo passar engenhosament de promesa en promesa, enquia qu’es sòns shivaus queden coma gatge en çò der ostalèr dera Camaliga.
FORD Jo anarè a mieges damb vos en totes es maleses que non comprometen era subtilitat deth nòste aunor.
A, s’eth mèn marit vedesse aguesta carta!, que serie un aliment inacabable entara sua gelosia!
PAGE Guardatz-lo; precisament arribe ara, e eth mèn brave marit tanben.
Eth mèn ei tan luenh dera gelosia, coma jo sò luenh de balhar-li eth motiu; e me semble qu’era distància ei immensa.
FORD Vos qu’ètz era erosa.
PAGE Anem a conspirar totes dues contra eth gròs cavalièr.
Demori que non se passarà arren de tot aquerò.
Sir Joan cobege ara tua hemna.
Bè!, estimat senhor, era mia hemna non ei joena.
Cre-me, que vò minjar deth tòn plat.
Ford, tie compde.
Qu’ei qu’estime ara mia hemna?
Damb ua grana rosentor des sues entralhes.
Esdegatz-vos o resignatz-vos ath papèr de sir Aclew, de tèsta luxurianta.
Non volgatz que vos donguen un nòm odiós.
Quin nòm, senhor?
Tèsta cornuda, senhor.
Adishatz, tie compde; non cluques es uelhs; qu’es PISTÒLA lairons passen de nets.
Ford, au, abans que s’aprèsse eth bon temps, pr’amor qu’alavetz, eth cocut cerque eth sòn consonant.
Vietz, senhor Nym, caporau.
Credetz-lo, senhor Page, çò que mos digue qu’ei vertat.
Non m’alugarè, e tierè compde d’èster ath pas.
A Page) Aguesta qu’ei era vertat.
Que non è talents de mentir.
Eth m’a NYM ofensat en fòrça escadences.
Volie que hèssa era sua letra, mès jo me’n sai dera espada e era espada me conquistarà era parva en cas de manca.
Qu’estime ara vòsta hemna, vaquí era qüestion e eth qué.
Jo sò coneishut per Nym, eth caporau; jo blagui, e tengui es causes que digui; aguesta qu’ei era vertat; sò coneishut per Nym, e Falstaff estime ara vòsta hemna.
Adishatz; que non è eth vam de vener-me a basa de pan e hormatge; vaquí era qüestion.
A despart) Vaquí era qüestion, a dit.
A despart) Qu’è talents de trapar a Falstaff.
A despart) Desnishi quauquarren que ne formarà ua de gròssa.
FORD malenconia?
Ara sua hemna) Tè, ès aciu, Guida?
PAGE Tà on vatz, Jòrdi?
Acompanha-me.
Ath sòn marit) Qué se passe, Frank estimat?
Jo malenconia?
Que non è cap sòrta de malenconia.
FORD Ò, solide qu’auetz bèra bromassa que vos enquimère.
Vietz, senhora Page?
PAGE Que vau damb vos.
Vieratz ara ora de dinar, Jòrdi?
En votz baisha ara senhora Ford) Escotatz, vedetz ad aguesta hemna que vie entà aciu?
Serà era vòsta messatgèra sus er indigne cavalièr.
FORD ua dauna que mos va coma anèth en dit.
PAGE Vietz a veir ara mia hilha Anna?
Solide!
PAGE Entratz damb nosates e la veiratz.
Que vos auem de parlar.
Quines son aguestes nauetats, senhor Ford?
Non auetz entenut çò que m’a dit aqueth òme?
Non l’auetz entenut?
E vos non auetz entenut çò que m’a dit eth sòn companh?
Qu’an parlat damb eth còr ena man!
Que s’en vagen damb corbassi aguesti mentidèrs!
Non pensi qu’eth cavalièr age cap pensament d’aguesta sòrta; que les a dat eth viatge ad aguesti vailets, e eri an vengut entà acusar-lo de voler-mos hèr un tòrt.
Ara, en auer deishat eth sòn servici, ja non son que dus brigands que corren per aguesti montes ara bona de Diu.
Èren ath sòn servici?
Plan que òc.
Camaliga?
Aquerò non trè cap valor ath sòn avertiment.
Non dobti cap dera vertut dera mia hemna, mès, ça que la, non me shautarie veder-les un ath costat der aute.
I a un moment qu’era confiança ei excessiua, que non voi èster un dormeire e arrés me poirà trèir certanes inquietuds.
Aciu qu’auetz ar ostalèr dera Camaliga que s’aprèsse parlant en votz nauta; entà hèr ua cara tant alègra li cau auer vin ena tèsta o sòs ena pòcha.
Que Diu vos age, ostalèr.
Moira, non mancarie mès!
Un gentilòme coma tu, ua autoritat dera justícia!
Vos seguisqui, senhor ostalèr, vos seguisqui.
Que Diu vos age mil còps, senhor Page.
Senhor Page, voletz èster des nòsti?
Que mos divertiram fòrça.
Didetz-li de qué se tracte, autoritat dera justícia; didetz-l’ac, mon brave gojat.
D’un combat a mòrt, senhor, d’un düèl entre sir Huc, eth caperan galés, e Caius, eth mètge francés.
Planvengut, ostalèr dera Camaliga, me cau dider-vos ua paraula.
Se qué vòs, estimat gojat?
A Page) Voletz vier damb nosati entà vedè’c?
Eth senhor ostalèr ei er SHALLOW encargat de mesurar es sues espades.
Escotatz-me; vos vau a condar era cançoneta.
Non auratz pas bèth embolh judiciau damb eth mèn òste, damb eth mèn galan escuelhut?
A tot darrèr qu’ei per ua facècia.
Sarra-me era man, estimat gojat.
Poiràs hèr era tua entrada, e es tues ziga-zagues, ei aquerò?, e eth tòn nòm serà Brook.
A!, qu’ei un cavalièr ben alègre.
Vietz?
Anem, amnes dera mia vida.
Que sò damb vos, ostalèr.
È entenut a díder qu’eth francés manejaue era espada admirablament.
Bè, bè!, que i a causes melhor qu’aguesti artificis, senhor.
Aué armatz un gran arrabet damb es vòsti intervaus, es vòsti passi, es vòstes estocades e qué me sai jo qué mès.
Era amna, senhor Page, era amna, senhor Page, era amna; aquerò ei çò que cau.
Jo è passat ua tempsada que, a toti quate, autant pauhicats qu’ètz, vos auria enfilat coma arrats.
Vietz, hilhets, vietz.
I anam?
Que vos seguim.
Se Page se vò posar coma un benedit, e repausar tranquillament ena vertut dera sua fèbla mitat, jo non m’en sai tant d’embolhar-me era tèsta damb eth linçò.
Ager, en çò de Page, era mia hemna, vedec a Falstaff; çò que se passèc non ac sai.
Ai, ai, ai!
Se la trapi fidèu, non aurè trabalhat en bades; e se non n’ei, aurè obrat santament.
Non te deisharè ne un solet penny.
Plan ben!
Jo convertirè era tèrra en ua ustra, e la daurirè damb era punta dera mia espada.
Senhor, guardatz, que vos entornarè çò que me deishetz tanlèu guanha quauquarren.
Ne un solet penny.
M’auie semblat enquia ara que vos auie d’emparar eth mèn credit pr’amor de qué podéssetz manlheuar sus penhores.
Qu’è tormentat as mèns bravi amics damb era fin d’obtier tres tèrmes entà vos e entath vòste camarada Nym e sense era mia ajuda auríetz auut de guardar a trauèrs des hèrs d’ua gabia coma un parelh de monards.
Que sò condemnat as ahlames etèrnes per auer jurat a gentilòmes dera mia coneishença que vosati èretz soldats coratjosi e persones de valor, e quan era senhora Britget perdèc eth mange deth sòn ventalh, hi perjuracions de qué tu non l’auies.
Non partegères damb jo?
Non guanhères quinze pens?
Que t’as tornat hòl, brigand, t’as tornat hòl d’imaginar que jo maridarè era mia amna a gratis?
Plan, donc, s’a acabat, non t’empares mès en sir Falstaff, non sò neishut entà èster era tua fòrça.
Vè-te’n, non te manque ua auta causa qu’un brèu guinhauet e un shinhau de gent; vè-te’n a víuer en tòn domeni de Pickt-Hacht, va. De manèra que non volies amiar ua carta per encomana mia, traïdor?
Tu te cales en causes der aunor, tu, abisme de baishesa!
Com se compren?
Sonque qu’ac posqui hèr jo aquerò de sauvar era precisa delicadesa deth mèn aunor, sonque jo, jo; e aquerò que bèth còp, deishant de cornèr era temença deth cèu, e amagant eth mèn aunor jos es ombres deth besonh, me sò vist obligat a tier astúcies, enganhes e patrifassis; e vos, brigand, pretenetz qu’es vòsti parracs, eth vòste uelh de gat sauvatge, es vòstes paraules de tauèrna, es vòsti juraments impudics, siguen coronadi pera diadèma der aunor!
Non voletz hèr çò que vos digui, vertat?
Que me vau atrendint.
Qué mes se li pòt demanar a un?
Senhor, i a ua hemna que volerie parlar-vos.
Que s’aprèsse.
Que balhi eth bon dia a Vòsta Senhoria.
Bon dia, senhora.
Senhoria, se vos platz, aguest nòm non me pertóque.
Donques, bona gojata.
Que posqui jurar que ne sò, tau que n’ère era mia mair quan m’amainadèc.
Que balhi fe ath tòn jurament.
Se qué vòs?
Li poiria jo díder a Vòsta Senhoria ua paraula o dues?
Dues mil; comença, e te balharè audiéncia.
Que i a, senhor, ua senhora Ford…
Vietz un shinhau mès entà jo, se vos platz.
Jo m’estongui damb eth doctor Caius.
Plan, ditz-me.
Era senhora Ford, è?
Vòsta Senhoria qu’ac a comprenut perfèctament.
Un shinhau mès apròp, se vos platz.
T’asseguri qu’arrés mos escote.
Aguesti son es mèns vailets, comprenes?, es mèns vailets.
Es vòsti vailets?
Que Diu les age e les empare en sòn servici.
Plan; era senhora Ford!
E quines naues me hètz a vier?
De vertat, senhor, qu’ei ua creatura excellenta: Jesús, Jesús!
Vòsta Senhoria qu’ei un shinhau hòl.
Qué li vam a hèr?
Jo prègui a Diu que vos perdone e a nosates tanben.
Era senhora Ford… a veir, era senhora Ford.
Veiratz; vaquí eth com e eth qué dera qüestion.
Que l’auetz embolhada d’ua tau manèra, qu’ei ua causa meravilhosa.
Eth mès adreit de toti es cortesans que corren per aciu, quan era cort ei en Windsor, non l’aurie jamès pogut embolhar d’aguesta manèra; e aquerò que non n’auíem vist pòcs ne guairi per aguesti endrets de cavalièrs e de lòrds e de gentilòmes en carròça!
Òc, paraula; carròces e mès carròces, cartes e mès cartes, presents e mès presents; e que flairauen de vertat, semblauen toti eri de musc; e, en ròba de seda e d’aur que volatejauen armoniosament; e didien causes elegantes, e auien vins doci coma era mèu, des mès cars e delicadi; vos prometi qu’ère entà guanhar eth còr de quinsevolh hemna.
Donques ja vedetz, non poderen arténher ne ua soleta guardadeta.
A jo madeisha, aguest maitin me balhèren vint angels que tindonejauen, mès jo que desfisi a toti es angels, e de totes es formes e manères, entà que tornen a gésser autrament, per vies aunèstes.
E vos asseguri qu’eth mès blagaire de toti es cavalièrs non a pogut obtier ne tansevolh bèuer, damb era, en ua madeisha copa.
E aquerò que i auie senhors Comdes; e encara mès, enquia e tot gardes deth rei.
Donques guardatz, vos asseguri qu’ada era tan li hègen es d’aciu coma es d’aquiu delà.
Mès vos, se qué me hètz a vier dera sua part?, ara prèssa.
Condatz, Mercuri damb pelha.
Era, de vertat, a recebut era vòsta carta, per çò que vos mane mil gràcies, e vos balhe notícies de qué eth sòn marit serà dehòra de casa entre es dètz e es onze.
Dètz e onze?
Òc, paraula; alavetz i podetz anar e veir, ditz era, era estampa que vos sabetz.
Eth senhor Ford, eth sòn marit, non i serà cap.
Mon Diu!
Prauba creatura, quina vida, qu’ei un morir.
Dètz e onze!
Hemna, ditz-li fòrça causes dera mia part.
Que non i mancarè.
Plan ben, plan ben dit.
Mès encara amii ua auta encomana entà Vòsta Senhoria.
Era senhora Page vos mane comunicacions coraus, e vos ac posqui díder ena aurelha, ei ua hemna modèsta e plan vertuosa; ua dauna, guardatz s’ei pro, que non vos mancarà ara pregària deth maitin e dera net coma cap aute de Windsor, e aquerò non ei díder mau des auti.
M’a encargat que vos didessa qu’eth sòn marit ges pòqui viatges de casa, mès que, totun, demore que poirà trapar ua escadença.
Ena mia vida è vist a ua hemna cabossar-se per un òme enquia aguest extrèm.
Solide fòrça qu’auetz embelinaments.
Cohessatz-ac, tè, siguetz franc.
Non; t’ac asseguri.
Dehòra der atractiu des mies qualitats personaus, que non è cap auta bruisheria.
Benedit sigue eth vòste coret!
Mès didetz-me ua causa, se vos platz.
Era hemna de Ford e era hemna de Page, non s’an condat cap era ua ara auta eth sòn amor per jo?
Vaquí que serie ua bona facècia!
Supausi que non seràn tan cuertes d’enteniment.
Polida facècia, mon Diu!
Mès, era senhora Page volerie que li deishéshetz a quinsevolh prètz eth vòste petit page.
Eth sòn marit qu’a agarrat er in d’auer ath petit page; e, cèrtament, eth senhor Page ei un marit coma cau; que non i a ua hemna en Windsor qu’amie ua vida tan regalada coma era senhora Page!
Hè çò que vò, ditz çò que vò, tot ac recep, tot ac prègue, se cale en lhet quan li va ben; era qu’ei mestrèssa de tot; mès s’ac merite, pr’amor que se i a en Windsor ua hemna que pane eth còr ei era.
Cau que li manetz eth vòste page; non i a remèdi.
Dehòra, l’ac manarè.
Donques hètz-ac.
Era gent madura qu’a sen, coma diden toti, plan, qu’an corrut mon.
Adishatz; saludatz-les as dues.
Vaquí era mia pòcha, e encara te deui mès de çò que posqui pagar.
Petit, vè-te’n damb aguesta hemna.
Aguestes naues me capviren eth cervèth.
Aguesta mala malastruga qu’ei messatgèra de Cupido; lancem es veles ath vent, anem ara sua cèrca, premanim-nos entath combat, huec!
Que serà era mia presa, o qu’er Ocean cabusse a toti.
Tu hès dolenteries d’aguestes, vielh Falstaff?
Seguís eth tòn camin.
Jo treirè partit deth tòn vielh còs, encara mès de çò qu’è hèt.
Te seguissen, e dempús d’auer lançat tant de sòs, ara que vie era ora de guanhar-ne.
Gràcies corpora mia vielhòta.
Que parle era enveja que te formèren d’ua manèra grossièra; s’era manèra ei agradiua, qu’ei parièr.
Senhor, aciu baish i a un senhor que se cride Brook, que vò parlar-vos e coneisher-vos, e l’a manat a Vòsta Senhoria ua botelha de vin d’Espanha entà esdejoar.
Se cride Brook?
Òc, cavalièr.
Que puge.
Planvengudes es coneishences que s’anóncien damb un licor semblable.
A, a!, senhora Ford e senhora Page, que ja vos tengui plan segures.
Anem.
Via!
Que Diu vos age, senhor.
E a vos tanben.
Volíetz parlar-me?
Desencusatz-me, se gausi entrar atau ena vòsta aubèrja sense ceremònia.
Planvengut.
Se qué desiratz?
Vè-te’n vailet.
Senhor, aciu qu’auetz a un òme qu’a degalhat fòrça sòs.
Me cridi Brook.
Senhor Brook planvolut, que jo desiri estacar damb vos ua prigonda coneishença.
Mon bon sir Joan, que desiri era vòsta; non que volga recéber cap FORD auantatge dera vòsta fortuna; vos cau saber que sò, segontes tota aparença, en ua milhor condicion de deishar sòs; e aquerò ei çò que m’a encoratjat de bèra manèra a introdusir- me d’ua manèra que non ei bric complimentosa; pr’amor que diden que quan es sòs daurissen era marcha se daurissen totes es pòrtes.
Es sòs que son un bon soldat, possen entà dauant.
Plan que òc, qu’amii un saquet de sòs que m’embarrase.
Se voletz ajudar- me a amiar-lo, sir Joan, cuelhetz-ne eth tot o era mitat pr’amor de balhar-me quauque consolament ena mia fatiga.
Sabi pas, senhor, se per quin titol me cau amiar causes vòstes.
Vos ac diderè, senhor, s’auetz era gentilesa d’escotar-me.
Parlatz, senhor Brook; jo serè fòrça content de poder-vos hèr quauque servici.
Me sap degrèu díder qu’ètz un òme letrat, senhor.
Serè brèu; vos coneishi de hè temps, encara que, a maugrat deth mèn desir, non aja trapat jamès era escadença de dar-me a conéisher.
Çò que vau a desnishar-vos, m’obligue a expausar ara lum deth dia es mies tares; mès, mon brave sir Joan, quan caletz eth uelh enes febleses que vos harè veir, viratz er aute entara lista des vòstes; d’aguesta sòrta, jo m’escaparè mès aisidament dera censura, donques que mielhor que vos arrés se’n sap de çò normau qu’ei pecar coma jo ac hèsqui.
Plan ben, seguitz.
Plan, senhor.
Que i a en aguesta ciutat ua senhora maridada damb un tau Ford.
L’estimi de hè fòrça ans e è degalhat per era damb era man traucada, vos ac juri.
Jo la seguia damb tota era perfidia der amor, cercant toti es mieis entà gesser-li ar encontre, amorassant era mès petita ocasion de veder-la, tan solet.
Non satisfèt damb es presents que li crompaua a tota ora, è autrejat fòrça sòs ath sòn entorn entà saber- me’n de quini serien es presents que l’agradèssen.
En ua paraula, la sò perseguida coma er amor me perseguie a jo; damb ua ala infatigabla.
Mès, enquia e tot auèr meritat quauqua recompensa, sigue pes mies intencions sigue pes mèns esfòrci, non n’è recebut absoludament cap, se non ei qu’era experiéncia sigue un tresaur; aguest òc que l’è aquerit damb granes despenes, e aquerò m’a ensenhat a díder que Amor coma ua ombra hug des sòs que lo perseguís e perseguís ath que hug e hug de qui lo perseguís.
Jamès auetz obtengut era promesa de qué vos compladerie?
Jamès.
Jamès.
L’auetz dit quauqua causa sus aguest punt?
De quina natura siguec, donc, eth vòste amor?
Mès, a qué vie aquerò de hèr-me aguesta confidéncia?
Quan acaba, vo’n saberatz de tot, sir Joan.
Dizt era gent qu’encara qu’era semble tan sevèra quan se tracte de jo, d’auti còps era sua alegria va tant enlà que la compromet dauant dera opinion deth mon.
Vaquí, fin finau, sir Joan, eth hons deth mèn projècte.
Vos qu’ètz un òme de categoria, parlatz admirablament, ètz admetut ena societat mès escuelhuda, hètz rambalh pera vòsta situacion e pera vòsta persona, ètz normaument nomentat pes vòstes hètes guerrères, vòstes elegàncies cortesanes e vòsta sabença prigonda.
A , senhor…!
Que me podetz creir, e mès que mès, que vo’n sapiatz ben.
Aciu qu’auetz sòs; despenetz, despenetz-les; despenetz tot çò qu’è; e jo, ath còp, vos manlheuarè tota era quantitat deth vòste temps que calgue entà hèr jogar es bataries der amor contra era vertut dera hemna d’aguest Ford; tietz tota sòrta d’engenhs dera galantaira; forçatz-la a que se rende.
Se bèth un la pòt véncer qu’ètz vos, mès que quinsevolh aute.
Serie avient ath lardor deth vòste apassionament que jo ganhèssa çò que vos voletz possedir?
Me semble qu’alistaríetz un remèdi plan singular.
Ò, entenetz çò que voi.
Coma qu’era cuelh d’aguesta manèra era solidesa FORD dera sua vertut coma pedestau, eth mèn còr non gause desnishar es sòns sentiments.
Era me semble massa esplendida entà que jo posca lheuar jamès es uelhs entada era.
Mès se jo campèssa ath sòn dauant damb quauques pròves irrefutables ena man, es mèns desirs qu’aurien un precedent e un titol entà hèr-se a valer; alavetz la combateria enes sues fortificacions d’aunor, de bona fama, de fe conjugau e d’autes mil defenses qu’ara me presenten ua resisténcia massa grana.
Qué me’n didetz d’aquerò, sir Joan?
Senhor Brook, comenci prumèr per servir-me des vòsti sòs damb tota franquesa; dempús, botatz era vòsta man laguens dera mia e fin finau, coma jo sò un gentilòme, vos auratz ara hemna de Ford, se vos shaute.
Ò, estimat senhor!
Senhor Brook, vos digui que l’auratz.
Non vo’n hescatz per çò des sòs, sir Joan; que non vo’n mancarà.
Non vo’n hescatz per çò dera senhora Ford, senor Brook, que non vos mancarà.
Que vos ac posqui díder; è un rendetz-vos qu’era madeisha m’a autrejat.
Era sua messatgèra o intermediària gessie precisament d’aciu quan vos auetz entrat; vos prometi que serè ena sua casa entre dètz e onze.
Qu’ei en aguesta ora qu’eth sòn marit, gelós deth dimòni, a d’èster absent.
Tornatz entath vèspre, e ja veiratz se quina possada l’aurè balhat ath vòste ahèr.
Sò fòrça content d’auer-vos coneishut.
Que se hèsque penjar eth praube benedit cornut!
Non lo coneishi bric.
Mès que li hèsqui un tòrt en tot nomentar-lo praube.
Diden qu’aguest gelós Cassandre a molons d’aur; aquerò hè que jo trapa ara sua hemna d’ua nauta beresa.
Jo la tierè coma clau de còfre d’aguest benedit cornut.
Que serà era mia fortuna.
Que se hèsque penjar aguest brigand rosegacrostes!
L’espaurirè de tau sòrta que non saberà en quin cornèr botar-se.
Botant eth paishon, suspenut en aire coma un meteòr, lo tierè moishet coma un anhèth e jocarà eth cap cornut.
Ja veiràs, mèstre Brook, com govermarè ad aguest campanhard e tu te tieràs ara sua hemna.
Vene aguest vèspre de bona ora.
Ford qu’ei un belitre e encara serà bèra causa mès; ja pòs condar des d’aguest moment qu’ei un belitre e un cornut.
Aguest vèspre vene a trapar-me.
Quin maudit infame, miserable cinic!
Que me venguen a díder encara FORD qu’era mia gelosia non a cap fondament!
Era mia hemna l’a enviat un messatge; era ora qu’ei fixada; er enteniment qu’ei ua causa hèta.
Qui s’ac aurie pogut imaginar!
Guardatz s’ua hemna enganhosa non ei pejor qu’eth lunfèrn!
Eth mèn lhet sera maculat, es mèns còfres saquejats, eth mèn aunor a miques; e non n’a pro damb aguesti otratges infamants, encara me cau suportar apelacions abominables, e aquerò dera boca d’aqueth que m’escarnís.
Quini titols!
Quini qualificatius!
Cridatz-me Satanàs, que non ei bric extraordinari, Lucifèr, està ben, Pèir Botero, passe; e ça que la son titols e denominacions de diables e dimònis!
Mès, cornut, cornut!
Eth madeish dimòni non a un nòm semblable.
Page qu’ei un saumet, un saumet enòrme; vò fidar-se dera sua hemna, non vò èster gelós!
Mès m’estimaria fidar era mia pinta a un flamenc, eth mèn hormatge a Huc, eth caperan galés; era mia botelha d’aiguardent a un irlandés, a un panaire eth mèn shivau tà que lo passegésse ath tròt, que non pas era mia hemna ara sua pròpria vigilància.
En cada moment era hemna cogite, romie, s’en pense mil e ua; e aquerò qu’eres se boten ena tèsta, ac an d’executar; mès lèu crebarien abans qu’abandonar era tissa.
Laudat sigue eth cèu que me hec gelós!
Qu’ei tàs onze.
Ja cuelherè es mies mesures; susprenerè ara mia hemna, me resvenjarè de Falstaff, e me n’arrirè de Page.
Anem, anem, que vau mès arribar damb tres ores d’auança qu’ua menuta tard.
Cornut, cornut!
Ò, bè, bè, bè!
Jack Rugby!
Senhor?
Quina ora ei, Jack?
Rugby, s’arribe a vier qu’ère òme mòrt.
Malapèsta!
Qu’a sauvat era sua amna en non vier aciu.
Malapèsta!
Malapèsta!, que non ei tan mòrta ua merluça coma ne serie eth se jo arribèssa a aucir-lo.
Rugby, cuelhetz era vòsta espada; que voi dider-vos se com l’auria aucit.
Per amor de Diu!
Que non sai bric hèr as armes, senhor.
Brigand, cuelhetz era vòsta espada.
Padegatz-vos; que vie gent.
Que Diu vos age, eth mèn valent doctor.
Que Diu vos age, senhor doctor Caius.
Com te va, eth mèn brave doctor Caius.
Bon dia e bona ora, senhor.
Per quin motiu ètz vengudi aciu un, dus, tres e quate?
Pr’amor de veir se com te bates, com pares, com li respones, com vas d’aciu enlà, piques damb era punta e damb eth cantèl, com hès es tues passades, com botes estocades en terça e en quarta, e a tot darrèr era flanconada.
A mòrt, guerrèr dera Etiopia?
A mòrt, Francesquet?
A valent!
Se qué ditz eth mèn Escolapi, eth mèn Galenic?
Ò, còr de saüc!
A, que l’as rematat, valent per natura, l’as rematat?
Tu qu’ès un rei castelhan, un senhor Pèir, un Rector de Grècia, eth mèn brave domaisèl.
Demòstre qu’ei mès senat que vos, senhor doctor.
Eth qu’ei eth mètge des amnes e vos eth des còssi, e se vos batíetz, anaríetz claraments contra er esperit des vòstes dues professions.Vertat, senhor Page?
En nòm de Diu!
Ja podem èster jutges o doctors o caperans, senhor Page, tostemp sauvam quauque regust dera nòsta joenesa.
Que toti auem neishut de hemna, senhor Page.
Qu’ei ua grana vertat, senhor Shallow.
Es hèts ac confirmen, senhor Page.
Senhor doctor Caius, que vengui a amiar-vos entara vòsta casa; sò jutge de patz.
Vos qu’auetz mostrat èster un mètge sabent, e eth senhor Evans a demostrat èster un gleisèr pacific e sabent.
Cau que vos amia entara vòsta casa e que vos m’acompanhetz, senhor doctor.
Un moment, senhor jutge.
A Caius).
Ua paraula, senhor minjacreatures.
Minjacreatures!
E aquerò qué vò díder!
Qu’ei un nòm que nosati balham ara gent valenta, mon brave companh.
Malapèsta!
Jo que mengi mès creatures que non pas er Anglés!
Estimat brave companh, te harà ua tèsta naua.
Ua tèsta naua?
Qué vò díder aquerò?
Vò díder que te demanarà perdon.
Malapèsta!
Òc, senhor, me harà ua tèsta naua, e ben naua!
Jo ac voi!
Jo l’obligarè a qu’ac hèsque, e se non que se’n vage aquiu a on non i plò.
Fòrça gràcies.
E ath delà, brave mèn…
Mès, permetetz-me… (A despart, as auti).
Vos, eth mèn convidat, eth senhor Page, e vos tanben, cavalièr Slender, anatz-vo’n toti entà Frogmore, passant pera ciutat.
Sir Huc qu’ei aquiu, vertat?
Ja veiratz de quina mala encolia lo traparatz, jo i anarè camp a trauèrs, e vos harè a vier ath doctor.
Està ben atau?
Anem-i.
A Caius) Adishatz, mon brave senhor doctor.
Malapèsta!
Deishatz-lo morir, mès en aguesti moments engaina era tua impaciéncia.
Lança aigua hereda sus era tua furia e vie entà Frogmore peth camin des camps.
T’amiarè en ua bòrda a on era senhoreta Anna ei convidada a ua taulejada e aquiu la poiràs hestejar; m’expliqui, galan mèn?
Malapèsta!
Malapèsta!
Vos estimi.
Vos harè vier ua bona clientela, toti es comdes, es cavalièrs, es lòrds, es gentilòmes que jo guarisqui.
Dera madeisha manèra jo te prometi èster eth tòn antagonista près dera senhoreta Anna.
Ei aquerò?
Malapèsta!
Plan ben dit, coma un libre.
Vietz, donc.
Vietz ath mèn darrèr, Jack Rugby.
A fe de Diu, senhor, que l’è cercat peth costat de Londres, peth costat deth Parc, pertot, peth costat der ancian Windsor, pertot, cèrtaments; se non ei peth cant dera ciutat…
Vos prègui damb tot eth còr que cerquetz tanben per aguest endret.
Que i vau, senhor.
Diu me n’age!
Que sò enforismat, e tot eth mèn esperit trantalhe.
Se se n’a arrit de jo, quin embelinament!
Tot qu’ac veigui nere!
Li dauriria eth cap damb eth sòn urinau, se se presentèsse era escadença.
Que Diu me benedisque!
Ath cant de…
Misericòrdia!
Mèsalèu senti vams de plorar!
Qu’ei aquiu, senhor, vie per aqueth costat.
Quines armes amie?
Planvengut.
Cante) Ath cant dera aigua prigonda…
Non amie armes, senhor, vaquí tanben ath mèn senhor e ath senhor SIMPLE Shallow que vien deth costat de Frogmore damb un aute senhor.
Ara baishen per arribent.
Balhatz-me eth vestit, se vos platz, o mielhor, sauvatz-lo enes vòsti braci.
Qui auie de díder qu’èretz aciu, senhor rector!
Bon dia, bon dia, sir Huc.
Que non i a causa mès estranha qu’estramuncar damb un jogaire sense daus e damb un doctor sense libres.
A despart) A, doça Anna Page!
Eth cèu vos sauve de tot mau eveniment, estimat sir Huc!
Se qué veigui?
Era sciéncia e era espada?
Qu’ei que les estudiatz totes dues ath còp, senhor rector?
E tostemps tant escarrabilhat, sir Evans!
Que i a causes e motius entad aquerò.
Plan ben; quina bona òbra?
Aquiu baish auem deishat a un personatge plan respectable, qu’en auer PAGE recebut sense cap de dobte un escarni de quauqu’un, lance a rodar tota resignacion e tota gravetat enquia un extrèm que non vos podetz pas imaginar.
En ueitanta ans de vida, e mès e tot, non trapè jamès un òme deth sòn estat, dera sua gravetat e dera sua sabença que desbrembe atau tot aquerò qu’eth se deu ada eth madeish.
Qui ei?
Per qué?
Vos asseguri qu’ei eth pèc mès covard que podetz auer talents de conéisher.
Tot çò que eth sapie de Hipocrates e de Galeno….
Apòsti quinsevolh causa qu’ei eth que s’auie de bàter damb eth doctor.
A despart) A, doçá Anna Page!
Plan que òc; es sues armes ac senhalen.
Tietz-les a toti dus.
Aciu qu’ei eth doctor Caius.
Va, excellent senhor rector, engainatz era vòsta espada.
E vos era vòsta, estimat senhor doctor.
Desarmem-los.
E dempús que se pelegen s’ac vòlen.
Que sauven es sòns membres, e qu’escarnisquen er idiòma anglés.
Baish) Ajatz paciéncia, se vos platz.
Malapèsta!, qu’ètz un covard, un pèc e un tòcho!
En votz baisha) Non balhetz motiu d’arrir ad aguesti senhors, se vos EVANS platz.
En votz nauta) Jo daurirè eth vòste cap de mesquin damb er urinau, pr’amor d’ensenhar-vos a non comparéisher ara citacion que balhatz.
Com s’enten, diable!
Cuelhi coma testimòni ar ostalèr dera Camaliga.
A, vaquí ua bona historieta!
Plan ben, plan ben!
Tranquillitat è dit!, escotatz ar ostalèr dera Camaliga.
Sò un politic?
Sò un maquiavelic?
Me cau pèrder ath mèn doctor?
Me cau pèrder ath mèn rector?
Non, que m’aleçone damb paraules e parabòles.
Balha-me era man, doctor terrenau; plan ben.
Balha-me era man, doctor celestiau; plan ben.
Hilhs dera sabença, que vos è enganhat, ar un e ar aute; vos è hèt vier entà dues parts desparières.
Es vòsti còrs son orgulhosi, era vòsta pèth qu’ei ja sauvada; qu’ua botelha de vin de Canaries acabe tot aquerò; vietz, deishatz es vòstes espades en gatge.
Seguis-me, òme de patz, vietz, vietz, vietz.
A despart) Ò, doça Anna Page!
A, ja veigui se qué s’a passat.
Vos pensatz qu’èm dus pècs!
A, a!
Qué vos semble?
Que mos a tengut de jogalha.
Desiri que sigam un parelh de boni amics, e que mos apressem un shinhau es caps entà resvenjar-mos d’aguest tinhós, d’aguest estrafalari, deth vil ostalèr dera Camaliga.
Malapèsta!
Se n’a arrit massa de jo.
Malapèsta!
Li daurirè eth cap.
Seguitz-me, se vos platz.
PAGE Endauant, endauant omenet gaujós; vos auíem hèt seguidor, mès que vos auetz tornat guida.
Qué vos estimatz mès, mostrar-me era via a jo, o campar es talons deth vòste senhor?
PAGE Qu’ètz un petit vantaire; que ja ac veigui, damb eth temps seratz un cortesan.
Erós encontre, senhora Page!
Tà on vatz?
PAGE Ò, senhor!
Qu’anaua a veir ara vòsta hemna.
Ei en casa?
Me pensi que s’es vòsti marits crebèssen, vos maridaríetz totes dues.
PAGE Òc, damb dus marits; siguetz-ne solide fòrça.
A on vos auetz artenhut ad aguest gojatet?
PAGE Non me’n posqui brembar deth maudit nòm deth que l’autregec ath mèn marit.
Com se cride eth vòste senhor, gojat?
Sir Joan Falstaff.
Sir Joan Falstaff!
PAGE Eth madeish, en persona; jamès me’n posqui rebrembar de com se ditz.
Eth mèn marit e eth s’an hèt tant amics…
Era vòsta hemna, didetz, ei en casa?
Òc, que ja vos è dit que i é.
PAGE Permetetz-me, senhor, m’emmalautisqui quan non la è dauant.
A eth cap sancer Page?
A es uelhs entà guardar?
A un ombra d’èsme naturau?
Solide que tot aquerò ac a en bades, que non li servís d’arren.
Mon Diu!
Aguest brigand se harie a vier ua carta a vint lègues damb era madeisha facilitat qu’un canon capite a vint passes.
Page servís es combinasons dera sua hemna, li balhe temptacions e ocasions ara sua holia.
Que non ei dificil d’endonviar era imminéncia d’ua tempèsta.
Eth vailet de Falstaff damb era!
Ò, es conspiracions que son ben tramades!
Tot qu’ei a mand, e es nòstes hemnes revoutades se condemnen amassa.
Plan ben, jo te susprenerè.
Jo balharè coma acabada era tortura ara mia hemna; Estarnarè eth vel de vertut dera senhora Page, proclamarè que Page ei un Acteon, e de bon grat, e toti es vesins testimònis dera mia ira, exclamaràn: Aquerò ei un òme!
Sone eth relòtge).
Eth relòtge me balhe eth senhau; era seguretat que n’è der ahèr, justifique es mies recèrques.
Quan aja trapat a Falstaff m’autrejaràn mès laudances que paraules; e tan cèrt coma qu’era tèrra ei solida, Falstaff ei ena mia casa.
Anem-i.
Plan content de trapar-vos, senhor Ford.
Plan ben; excellenta companhia, peth mèn nòm.
Per çò que hè a jo, que m’auratz de desencusar, se vos platz, senhor Ford.
Que m’auratz de desencusar tanben a jo.
È acordat que dinaríem damb era senhoreta Anna, e non i mancaria per mès sòs des que podessa díder.
Qu’ei que sajam un maridatge dera senhoreta Anna Page e eth mèn cosin Slender, e aué mos an de balhar era responsa.
Demori que me favoriratz, pair Page.
Complètament, senhor Slender, me declari eth vòste favoridor.
Òc, malapèsta!
Ep, e qué me’n didetz deth joen senhor Fenton, que dance, camine a camalhardades, a ua joenesa esplendida, hè vèrsi, ditz paraules polides e ei embaumat de totes es flaires d’abriu e de mai?
Qu’ei parièr, ei eth qui se la harà a vier; era sòrt qu’ei deth sòn costat; ei eth qui se la harà a vier.
Jamès damb eth mèn consentiment, vos ac prometi.
Aguest domaisèl non a un sò horadat; Apertenguec ara còlha deth prince nocejaire e de Poins; qu’ei d’ua esfèra massa nauta, sap massa.
Non, que non se valerà des mèns dits entà aganchar era ua damb era auta es miques dera sua fortuna.
Se cuelh ara mia hilha, que la cuelhe sense dòt.
Es mèns sòs demoren eth mèn consentiment, e eth mèn consentiment non ei per eth.
Aumens vietz quauqui uns de vosati a dinar damb jo.
Sense compdar damb era milhor parva, vos divertiratz.
Que voi mostrar-vos a un monstre; auetz d’èster des nòsti, senhor Page; vos tanben ne seratz, estimat doctor, e vos, madeish, sir Huc.
Adishatz, donc; fòrça divertiment.
D’aguesta manèra hestejaram melhor ena casa deth senhor Page.
Joan Rugby, entornatz-vo’n entà casa; que vierè lèu.
Adishatz, còrs estimats; me’n vau a trapar ath mèn nòble cavalièr Falstaff, e a béuer, ena sua companhia, vin de Canaries.
Anem damb vos a veir ath monstre.
Vietz, estimatz senhors?
FORD Vietz, Joan, Robert.
PAGE Guardatz!
E eth tistèr dera ruscada?
FORD Non vos cau pòur; Robin, ara prèssa.
PAGE Hètz lèu, vietz, vietz.
FORD Deishatz-lo aquiu.
PAGE Balhatz es vòstes ordes as vailets; ja manque pòc de temps.
FORD Brembatz-vo’n ben de çò que vos è manat, Joan, e vos tanben, Robert.
Estatz-vos a punt aquiu laguens, ena pòrta dera cramba dera cervesa, e quan m’entenetz que cridi, ara prèssa, vietz de seguit; vos cargaratz enes espatles aguest tistèr, sense trantalhar, sense pòsa; e alavetz vo’lo hètz a vier entath ruscader, entath prat de Datchet; vo’lo hètz a vier e lo uedatz en redon ena hòssa que i a ena arriba deth Tamesis.
PAGE Ac haratz punt per punt?
FORD Les ac è dit e repetit, que saben era leçon de memòria.
Gessetz e vietz tanlèu vos crida.
PAGE A!, vaquí ath petit Robin!
Com va espieta?
Quines naues amies?
Sir Joan, eth mèn patron, ei ena pòrta deth darrèr.
PAGE Guardatz-me gentil pipotet, mos sauvaratz fidelitat?
Òc, vos ac juri; eth mèn senhor non sap qu’ètz aciu.
Enquia e tot m’a hèt ua menaça dera mia libertat entà tostemp se vos didia es naues; donques que m’a assegurat que me darie eth viatge entà tota era vida.
PAGE Qu’ès un bon gojat.
Era tua discrecion te vestirà; aguest pas t’a de valer ues cauces e un gipon; mès, vau a amagar-me.
FORD Anatz.
Vè-te’n a dider-li ath tòn senhor que sò soleta.
Senhora Page, brembatz-vo’n deth vòste papèr.
PAGE T’ac prometi.
Se lo maumeti, fiula-me.
FORD Anatz-vo’n, anatz-vo’n.
Ja corregiram aguesti maus umors, aguesta gròssa esponja amarada.
Que li cau ensenhar a distinguir es palomes des gralhes.
Jòia divina, t’è artenhut?
Ara me poirè morir sense racacòr.
Que ja è viscut pro.
Aguest qu’ère eth tèrme dera mia ambicion.
Ò, moment de benaurança!
FORD Ò, sir Joan estimat!
Senhora Ford, jo que non sai mentir, non sai vantar.
T'ac digui dauant deth senhor des senhors, te haria era mia senhora.
FORD “mia senhora” plan escanaulida.
Jo, vòsta “mia senhora”, sir Joan?
Qu’era cort de França ne presente a ua que se te posque comparar.
D’aciu estant veigui se com eth tòn uelh egale er esclat deth diamant, qu’as es celhes enarcades dera manèra precisa que cau entà sostier era cofadura que s’estile enes retraits, era cofadura damb es vels, tota sòrta de cofadura de punt de Venecia.
FORD Un simple mocador, senhor Joan; aguesta qu’ei era soleta cofadura que me va ben ena cara, e non vos pensetz que massa.
Que ties traïdoria quan parles atau.
Series ua perfècta dauna dera cort, botes eth pè damb ua fermetat que darie un caminar perfècte s’amiesses un vestit damb semicercles.
Jo coneishi pro ben çò que series, se non s’i auesse trauessat era fortuna enemiga.
Mès era natura qu’ei amiga tua; vai, que cau qu’ac arreconeishes.
FORD Credetz-me, non i a arren en jo de çò que didetz.
Qué ei, donc, çò que m’obligue a estimar-te?
Dèisha-me convencer-te de qué i a en tu quauquarren extraordinari.
Tè; jo que non posqui díder floreta per aciu, floreta per aquiu, coma aguesti domaisèls ensucradi qu’an tota era mina de hemnetes desguisades d’òmes, e qu’exalen mès perhums qu’ua botiga d’erbolari en lòc des èrbes fresques.
Non, que non posqui; mès t’estimi, non estimi senon a tu, e t’ac merites.
FORD A!, non me tradidatz, sir Joan!
Me cau pòur de qué estimetz ara senhora Page.
Madeish serie que diguéssetz que m’agrade passejar per dauant dera pòrta d’un creditor, costat més odiós entà jo qu’era gòrja d’un dia de calor.
FORD Òc, ei vertat, eth cèu se’n sap de com vos estimi, e un dia o un aute vo n’encuedaratz.
Persevèra en aguesti boni propòsits, que jo me’n harè meritant.
FORD E jo vos digui que vos les meritatz, pr’amor que se non, jo non les auria hargat.
Darrèr deth teatre) Senhora Ford!
Senhora Ford!
Vaquí ara senhora ROBIN Page, tota ròia, tota panteishant, damb era guardada trebla, que volerie parlar-vos de seguit.
Cau que non me veigue; m’amagarè darrèr deth ridèu.
FORD Òc, per caritat; aguesta hemna qu’ei era malícia personificada.
Falstaff s’amague.
Entren era senhora Page e Robin) Qué se passe?
Qué se passe?
PAGE Ò, senhora Ford!
Qué auetz hèt?
Qu’ètz desonorada, perduda, perduda, perduda sense sauvacion.
FORD Mès, qué ei aquerò, estimada senhora Page?
PAGE Ò, bon Jesús!
Qu’ei impossible, senhora Ford!
Auent un marit tant aunèst e cabal, balhar-li un semblable motiu de sospecha!
FORD Quin motiu de sospecha?
PAGE Quin motiu de sospecha!
Hètz memòria.
Com m’auetz enganhat!
FORD Qué vò díder aquerò!.
Per amor de Diu a on vatz a parar!
PAGE Hemna, eth vòste marit arribarà de seguit, damb tota era justícia de Windsor ara cèrca d’un gentilòme, que sivans eth ditz, ei ena sua casa en aguesti moments (sense que vos li hescatz cap oposicion) pr’amor de profitar era sua abséncia d’ua manèra criminau.
Qu’ètz perduda!
FORD non se passarà.
A despart) Parlatz mès naut.
PAGE Pro que non siguesse vertat qu’auéssetz un òme aciu!
Çò qu’ei cèrt, aumens, ei qu’eth vòste marit vie a cercar-lo, acompanhat de mieja poblacion.
Jo que me sò auançat entà balhar-vos er avís; se vos credetz innocenta, que ne serè plan contenta.
Mès se de vertat auetz a quauque amic ena vòsta casa, que gesque, que gesque coma mès lèu mielhor.
FORD Qué me cau hèr, amiga estimada!
Que i a un gentilòme ena mia casa, e m’espaurís, mès qu’eth mèn desaunor, eth perilh que lo menace.
Balharia mil liures entà que siguesse dehòra de casa.
PAGE Òc ma hè!
Deishatz córrer eth vòste balharia, balharia; vaquí eth vòste marit que s’aprèsse.
Sabetz se com hèr-lo húger?
Non l’amaguetz laguens de casa, de cap des manères!
Com m’auetz amiat enganhada!
Mès, aquiu que veigui un tistèr.
S’ei d’ua mida avienta, lo podem méter en eth.
Lo caperaram damb ròba lorda, coma se la manèssetz tara ruscada.
Precisament ara ei quan se hèn aguesti prètzhèts; manatz-lo mejançant era vòsta gent entath prat Datchet.
FORD Qu’ei massa gròs entà que i càpie.
Qué serà de jo?
Deishatz-m’ac sajar; deishatz-m’ac sajar; ua pròva!
Plan que i caberè, òc.
Seguitz eth conselh dera vòsta amiga.
Que i caberè.
PAGE Com!
Sir Joan Falstaff!
Cavalièr, atau complitz çò que didie era vòsta carta!
T’estimi, non estimi senon a tu; ajuda-me a gésser d’aciu, dèisha que me bota aquiu laguens…
Jamès…
PAGE Robin, ajuda-mos a caperar ath vòste senhor.
Cridatz as vòsti vailets, senhora Ford.
A, cavalièr traïdor!
FORD Ep Joan!, Robert, Joan!
Exit Robin.
Entren es dus vailets) Cuelhetz, hètz-vos a vier aguesta ròba lorda, passatz ua pèrga pes dues anses; mon Diu, be n’ètz de caumosi!
Amiatz-lo entath ruscader, en prat Datchet; Lèu, lèu, ath mès córrer!
Apressatz-vos, se vos platz.
S’è sospechat pègament, vos arreconeishi eth FORD dret de trufar-vo’n de jo; non m’estauvietz, se siguesse atau, es repotecs, que les aurè meritadi.
Posatz-vos!
Entà on amiatz aquerò?
Entath ruscader, plan.
FORD Bè!
Quin besonh n’auetz de saber entà non l’amien?
Son aguesti es vòsti ahèrs?
Non mancarie senon que vos ocupèssetz dera ruscada!
Ac amiatz entà lauar?
Se jo podessa lauar madeish era mascara deth mèn nòm!
Cornut, cornut, un vertadèr cornut, ja vos responi; e enquia e tot cornut nauèth, d’aguesta tempsada.
Exeunt es vailets en tot hèr-se a vier eth tistèr) Senhors, aguesta net è soniat; ja vos condarè eth mèn sòmi.
Comencem per cercar es mies claus; aciu que son.
Pujatz, anatz d’un costat en aute, visitatz es mies crambes, flairatz pertot; eth nòste vop qu’ei en param, ne sò segur; deishatz que barra aguesta gessuda.
E ara hètz ua batuda pera clòsa.
Seguitz-me, senhors.
Que m’ei parièr, senhor Page, que m’ei parièr.
Tot aquerò son visions, e gelosies fantasmagoriques.
Malapèsta!
PAGE Non vos semble era comèdia doblament divertida?
FORD Sabi pas a quin des dus sò mès contenta d’auer atrapat, s’ath mèn marit o a sir Joan.
PAGE Quines angoishes è passat quan eth senhor Ford a preguntat se qué i auie en tistèr!
FORD Me cau pòur de qué non s’age de lauar ada eth tanben.
Que l’auram hèt un servici, enviant-lo a cuélher un banh.
PAGE gorrinaries; voleria veir a tota era gent dera sua raça passant aguestes angonies.
FORD Dilhèu eth mèn marit aurà auut bèth motiu particular entà sospechar que sir Joan ère aciu.
Jamès l’è vist damb ua gelosia tan dehòra de mida.
PAGE Ja traparè era manèra de saber-me’n: mès encara mos auem de divertir a cargue de Falstaff.
Era sua fèbre de libertinatge non se guarirà damb aguest solet remèdi.
FORD Li manaram ara senhora Quickly, aguesta pèga espelhandrada, entà desencusar-mos de qué l’agen lançat ena aigua, e autrejar-li ua naua esperança que li serà motiu de un aute correctiu.
PAGE Ben pensat.
Balhem-li un rendetz-vos, deman tàs ueit, entà que vengue a recéber ua compensacion.
PAGE Entenetz?
Òc, òc, senhora.
FORD Òc, òc, caratz.
Senhor Ford, me tractatz d’ua manèra gentila, non ei vertat?
FORD Diu hèsque qu’es vòstes accions siguen melhores qu’es vòsti pensaments.
Anatz-vo’n.
PAGE Senhor Ford, que vos auetz hèt un magre servici.
Plan, plan, que sò jo que n’amii era pena.
Malapèsta!
Jo digui madeish.
Non i a un arrat.
Vai, vai, senhor Ford!
Non vos hè vergonha?
Quin mau esperit, quin dimòni vos a calat ena tèsta semblables pensades?
Non voleria cuélher ua malautia d’aguesta sòrta, ne per toti es tresaurs deth castèth de Windsor.
Que sò estat colpable, senhor Page; e pagui era pena.
Qu’ètz malaut per auer ua mala consciéncia.
Malapèsta!
Qu’a tot er anament d’ua hemna que s’estime.
Mielhor que sigue atau.
Senhors, vos è prometut un dinar.
Vietz; mentretant haram un torn peth parc; desencusatz-me, se vos platz.
Ja vos condarè se per qué siguec tot aquerò.
Anem, hemna mia; anem, senhora Page; desencusatz-me, se vos platz.
Vos ac demani de tot còr, desencusatz-me.
Anem, senhors, entrem.
Òc ma hè, lo botaram coma un sant Latzèr.
Jo, dera mia part, vos convidi a esdejoar deman, ena mia casa, e dempús a caçar audèths.
Qu’è un falcon admirable entà anar peth bòsc.
D’acòrd?
Complètament.
Se n’i va un, jo que serè eth dusau dera còlha.
Se n’a un o dus, jo que serè eth tresau.
Senhor Page, vietz, hètz-me eth favor.
Exeunt.
Aguest maganhaire òme ròi des arridalhades e facècies.
Òc, òc, de tot còr.
Non persutes, donc, a adreçar-me-i, Anneta mia.
Mon Diu!, donques com ac haram?
Ages era adretia d’obrar peth tòn compde.
Eth bote coma obstacle era mia nauta neishença; se pense que jo sonque voi reparar, damb es sòns cabals, eth rambalh dera mia fortuna.
Encara trape d’auti motius de brega: me balhe era colpa des enventides parelhes que damb eres viuí, e sostie qu’ei impossible que jo te considera de ua auta manèra que d’un eretatge.
Dilhèu a rason.
Non; ac juri dauant deth cèu, per tota era mia felicitat deth futur.
Qu’ei cèrt, ac cohèssi, qu’es cabals de ta pair sigueren eth prumèr motiu que m’encaminèren a aufrir-te es mèns aumenatges; mès, quan hèja per manèra d’agradar-te, de seguit te trapè fòrça mès valuosa qu’er aur amonedat, o es riqueses que se sarren laguens des saques; e ara ja non voi mès fortuna qu’era de gaudir-te.
Planvolut senhor Fenton; a maugrat de tot, non vos cansetz de recercar era benvolença deth mèn pair; senhor Fenton, calatz-vos en aguest ahèr sense pòsa.
S’era vòsta sollicitud e es pregàries mès umiles non i pòden arren, alavetz… alavetz, escotatz ua paraula.
Senhora Quickly, interrompetz eth collòqui; eth mèn parent desire blagar peth sòn compde.
Ça que la, conven que balha eth còp.
Endauant, que sonque ei qüestion d’alugar-se un shinhau.
Non vos espaurigatz, cosin.
Ò, era que non m’espaurís; era arai; sonque se passe que me cau pòur.
Escotatz, eth senhor Slender volerie dider-vos dues paraules.
Tres centes liures de renda non se meriten pòques ne guaires manies e ridiculs!
De seguit sò damb eth.
Eth qu’ei er escuelhut deth mèn pair.
E com se trape er estimat senhor Fenton?
Ua parauleta, deishatz que vos digue ua parauleta.
S’aprèsse.
Coratge, cosin mèn.
Ò, gojat, tu auies un pair…
Jo auia un pair, senhoreta Anna.
Eth mèn cosin vos poirie condar istòries plan divertides.
Plavolut cosin, condatz-li, vos ac prègui, ara senhoreta Anna, era istòria des dues auques qu’eth mèn pair embarrèc en un corrau.
Senhoreta Anna, eth mèn cosin vos estime.
Òc, vos estimi mès qu’a quinsevolh auta hemna deth Comdat de Glocester.
Vos harà víuer damb toti es aunors degudi ara vòsta categoria.
Que ne responi jo, e per çò que tanh ad aquerò non cranhi a quinsevolh linhatge, laguens dera ordre d’escudaria.
Que portarà ena caisha noviau cent cinquanta liures.
Mon brave senhor Shallow, deishatz que me hestege eth madeish.
Gràcies, de vertat, gràcies per aguest encoratjament.
Cosin, Anna vos cride; vos dèishi hèr.
Senhor Slender?
Senhoreta Anna?
Explicatz es vòstes volontats.
Es mies volontats!
A, a!, me hètz gràcia!
Peth favor deth cèu encara non sò pro malaut entà hèr testament e dictar es mies volontats.
Vos demani solet se qué voletz de jo.
Per çò que hè a jo, a jo en persona, que non voi arren, o coma molt, plan SLENDER pòca causa.
Eth vòste pair e eth mèn oncle an hèt quauque acòrd e s’era causa a capitada m’anarà d’aquerò mès ben, e se non, qué i va’m a hèr!
Sòrt entad aqueth que l’age!
Eri vos pòden explicar mielhor que jo er estat dera qüestion.
Guardatz; demanatz-l’ac ath vòste pair; vaquí qu’arribe.
Òla, estimat Slender!
Estima-lo, Anna, hilha mia.
Com, se qué veigui?
Qué i hè aciu eth senhor Fenton?
Senhor, me hètz ua vertadèra ofensa en non deishar en patz era mia casa.
Ja vos didí, se non m’enganhi, qu’è dispausat dera mia hilha.
Senhor Page, non vos aluguetz.
PAGE Mon brave senhor Page, deishatz d’importunar ara mia hilha.
Que non ei entà vos, era gojata.
Senhor, me voleríetz escotar?
Senhor Fenton, vos, sabedor coma n’ètz des mèns projèctes, m’ofensatz.
Non, planvolut senhor Fenton.
A Fenton) Parlatz damb era senhora Page.
Planvoluda senhora Page, en tot estimar ara vòsta hilha d’ua manèra absoludament aunorabla me creigui obligat a sostier es mies pretensions sense pòsa, a maugrat des trebucs, es remocades e es conductes agressiues.
Hètz-me eth favor de protegir-me.
Mair mia, non me maridetz damb aqueth badòc.
PAGE Que non ei aguest eth mèn desir, vos cèrqui un marit de fòrça milhor qualitat.
Qu’ei eth mèn patron eth doctor.
Per amor de Diu!
PAGE Vai, non vo’n hescatz!, senhor Fenton, que non serè era vòsta amiga ne era vòsta enemiga.
Me’n saberè de s’era mia hilha vos estime, e çò que gesque d’aguest particular, decidirà era mia conducta.
Enquia alavetz, adishatz, senhor; que cau qu’Anneta entre en casa; se non, sa pair rondinarie.
Adishatz, estimada senhora; adishatz, Anneta.
Aquerò qu’ei òbra mia; Vai, li didí, voleríetz sacrificar ara vòsta hilha a un pèc o a un mètge?
Ac vedetz, senhor Fenton?
Qu’ei òbra mia.
Vè-te’n, e qu’eth cèu te balhe bona sòrt.
Qu’ei un tròç de pan.
Ua hemna passe a trauèrs deth huec e dera aigua entà servir a un òme atau.
Ça que la, jo voleria qu’eth mèn patron artenhèsse ara senhoreta Anna, o dilhèu voleria que l’artenhèsse eth senhor Fenton?
Que harè tot çò que posca per toti tres, pr’amor que les ac prometí, e tierè era mia paraula, mès particularament quedarè ben damb eth senhor Fenton.
Be ne sò de pèga d’embadoquir-me atau.
Bardolf!
Ath vòste servici.
Vè-te’n a cercar ua gèrla de vin d’Espanha; e cala-i ua torrada entà jo.
Ges Bardolf) È viscut tants ans entà que m’amien laguens d’un tistèr coma un molon de lorderes e entà èster lançat en Tamesis?
Plan ben, plan ben!
Se m’expausi bric mès a semblabla aventura que se hèsquen a vier eth mèn cervèth entà coquilhons, e que los balhen a un gosset coma aninòs de començament d’an.
Es panaires m’an vessat en canau damb tan pòc racacòr coma s’auessen estofat un reng de caderets encara cècs.
E per çò des mies dimensions se pòt imaginar un se me cabussi damb guaira rapiditat.
Encara qu’eth hons auesse estat baish de tot deth lunfèrn, i auria arribat.
Erosament era aigua non ère abondiua, e en aqueth costat ère plia de sable.
Que m’auria estofat; ei ua mòrt qu’è en òdi, pr’amor qu’era aigua diden que te va holant, e guarda quina mina auria hèt quan siguessa holat; ua vertadèra montanha de carn passada.
Que i a era senhora Quickly, senhor.
E vò parlar-vos.
A, a!
Botem prumèr un shinhau de vin d’Espanha ena aigua deth Tamesis.
Qu’è eth vrente tan gelat coma s’auessa avalat bòles de carn hètes de nhèu coma se siguessen pilules entà refrescar-me es arnelhs.
Didetz-li que vengue.
Entratz, brava senhora.
Damb eth vòste permís.
Desencusatz-me.
Bon dia, Senhoria.
Hè-te a vier totes aguestes copes; premanis-me un bòl de vin d’Espanha damb sucre.
Damb ueus, senhor?
Non; solet e naturau.
Exit Bardolf) Qué auem?
Ara bona fe, senhor, que vengui a trapar a Vòsta Senhoria de part dera senhora Ford.
Era senhora Ford?
Que ne sò plan ressentit; quin rambalh; qu’è es laguens inondats.
Per amor de Diu!
Jo tanben me sò enganhat en fidar-me dera hòla promesa d’ua hemna.
A, senhor!
Eth sòn marit va aguest maitin a caçar audèths; era vos prègue que vengatz un aute còp ena sua casa entre nau e dètz.
M’a encomanat que vos ac hèsca a saber ath mès còrrer; jo vos prometi que vos padegarà dera vòsta mala ventura.
Plan ben, que sò d’acòrd de tier-li ua auta visita.
Didetz-li que reflexione ben, qu’un òme non a prètz.
Que considère era sua fragilitat, e valòre era mia excelléncia.
L’ac diderè, senhor.
Non vo’n desbrembetz.
Entre ueit e nau, non ei atau?
Entre ueit e nau, senhoria.
Plan ben; anatz-vo’n; que se’n pòt fidar.
Qu’era patz sigue damb vos, senhor.
M’estone que non campe eth senhor Brook; m’auie demanat que lo demorèssa aciu; es sòns sòs me tien eth còr panat.
A!, aciu que l’auem.
Diu vos age, senhor.
Com vatz, senhor Brook?
Vietz, plan, entà esclarir se qué s’a passat entre era senhora Ford e jo.
Aguest qu’ei er objècte dera mia visita, plan que òc.
Senhor Brook, que non vos voi enganhar; sò anat ena sua casa ara ora senhalada.
Plan, senhor, e com vos receberen?
Senhor Ford, d’ua manèra plan desagradiua.
Com ei aquerò?
Dilhèu i auec bèth cambiament en còr d’era?
Non, senhor Brook, mès eth sòn marit, de tèsta cornuda, qu’era gelosia tie en un trebolament sense pòsa ne cauma, arribèc pendent era entrevista, en moment que s’acabauen es punets, amorasses e mutuaus protestes qu’auíem entrat en convèrsa.
Amiaue ua còlha d’amics sòns qu’ena sua inquietud les auie escauhat eth cap, en tot ahiscar-les a cercar-me laguens dera casa.
Vai!
Mentre vos èretz aquiu?
Mentre jo èra aquiu.
E Ford vos a cercat sense poder trapar-vos?
Escotatz.
Per benaurança mia, campèc en moment oportun ua tau senhora Page; aguesta mos avisèc dera arribada de Ford; era hemna de Ford non sabie se qué se pescaue, mès a tot darrèr me heren gésser laguens deth tistèr dera ruscada.
Laguens deth tistèr dera ruscada?
Òc, edart fatau, laguens eth tistèr dera ruscada, me cachèren enquia estofar-me jos un molon de camises, de pelhes lordes, de michons, de tovalhons greishosi; tot çò que formaue, senhor Brook, eth concèrt mès pudentós de flaires insuportables que jamès age auut eth nas uman.
Vos i estéretz guaire temps?
Ara enteneratz, senhor, tot çò qu’è patit per botar ad aguesta hemna malefica ath vòste servici!
Quan quedè cachat d’aguesta manèra laguens deth tistèr, dus brigands, que servissen en çò de Ford, arribèren; e coma qu’era sua patrona les auie manat que m’amièssen en prat Datchet en qualitat de ròba lorda, me cuelheren sus es sues espatles.
Trapèren ena pòrta ath sòn patron plan indignat, e gelós coma un taure; e les demanèc un o dus còps quina causa amiauen laguens deth tistèr.
Jo tremolaua coma era huelha en arbe, cranhent qu’aqueth hòl acabat non i volesse méter eth uelh; mès eth destin, que l’a ornat de còrnes, arturèc era sua man dèstra; alendè.
Eth entrèc entà contunhar era sua recèrca, e jo gessí coma un molon de ròba.
Mès, guardatz ben, senhor Brook; me calec patir es angonies de tres mòrts desparièrs; prumèr er esglai inconcebible de veder-me descubèrt peth gelós, hèt ua plan vila craba; dempús, veder- me torçat coma ua bona huelha d’acèr espanhòu laguens dera circonferéncia d’un receptacle, damb es punhs tocant era punta de pès, e eth cap entre es talons; e fin finau d’èster empresoat coma un còs en dissolucion laguens de ròbes pudesenques que fermentauen per çò dera sua brutícia.
Imaginatz-vos; un òme deth mèn linhatge!
Un òme coma jo que cranh era calor coma se siguesse hèt de pinta; un òme que de contunh ei amarat coma se se honesse; qu’ei un vertadèr miracle que non m’aja mòrt estofat.
E imaginatz-vos que quan aquerò ja non se podie tardar, quan ja èra miei codut en mèn pròpri lard, hèt ua sòrta d’aguisat olandés, m’an lançat en Tamesis, m’an refrescat laguens dera aigua viua coma un hèr rosent de shivau!
Didetz-me s’aquerò non ei espaventós, senhor Brook!
Plan que òc, senhor, sò desconsolat de qué ajatz patit totes aguestes FORD passades per amor de jo.
Vaquí es mies esperances falhides; que ja non poiratz hèr cap auta pròva.
Senhor Brook, abans de declarar-me vençut d’aguesta manèra, voleria mès èster lançat en Etna coma ne siguí en Tamesis.
Aguesta maitiada eth marit se’n va a caçar audèths, e era m’a anonciat ua naua citacion.
Me demore de ueit a nau, senhor Brook.
Que ja son es ueit tocades, senhor.
Qué didetz!
Donques m’en vau entara citacion.
Vietz a veder-me quan volgatz; vo’n saberatz de com van es causes; era qu’a d’èster vòsta; atau acabarà complètament era mia òbra.
Adishatz, adishatz, que serà vòsta, senhor Brook.
Senhor Brook, amiaratz còrnes coma se siguéssetz Ford.
Mon diu!
Esdegatz-vos, senhor Ford; FORD esdegatz-vos, esdegatz-vos, senhor Ford!
Vaquí, senhor Ford, que vos maumeten eth vòste milhor perpunt.
Vaquí es funèstes conseqüéncies deth matrimòni e d’auer ròba e tistèrs de ruscada.
Plan ben!, proclamarè era mia situacion; agarrarè ad aguest òme de vicis; que serà en casa, non se me poirà escapar, ne sò segur.
Non se pòt calar laguens d’ua pòcha, ne esguitlar-se laguens d’un petit calaish deth pebe: mès, per pòur de qué eth dimòni que lo guide non li prèste supòrt, voi escorcolhar es lòcs a on serà impossible que i sigue.
Donques que non posqui evitar d’èster çò que sò, era certitud que n’è non me balharà cap tipe de conformitat; se sò cornut, ai des que se meten entre es mies còrnes!
PAGE Te penses que ja ei en çò dera senhora Ford?
Segur que i deu èster, o ei a mand d’arribar-i; vos asseguri qu’ei emmaliciat de mala manèra pr’amor que lo trempèretz.
Era senhora Ford vos demane que vengatz de seguit.
PAGE En ua segonda que sò damb era; sonque me cau hèr ua soleta causa: acompanhar entara escòla ath mèn petit hilh.
Mès guarda, aciu que vie eth sòn mèstre.
Ne sò solide fòrça de qué aué hèn hèsta.
Entre Evans) Com ei aquerò, sir Huc, qu’ei que non i a escòla aué?
Non; eth senhor Slender vò que deishem jogar as mainatges.
Benedit sigue eth sòn bon còr!
PAGE Sir Huc, ditz eth mèn marit qu’eth mainatge non va guaire ben enes sòns estudis.
Hètz-li quauques preguntes, se vos platz, sus eth sòn rendement.
William, apressa-te; lhèua eth cap, vai.
PAGE Vene, hilhet mèn, lhèua eth cap, respon ath senhor mèstre.
Non ages pòur.
A veir, didetz-me guaires son es classes de nòms deth substantiu.
Dues.
Ai, ai!
Deishatz de parlotejar.
Com se ditz mainatge en latin?
Ai, senhor, que ja ei bona vertat qu’era mainadesa son uns pues!
Qu’ètz era hemna mès badòc dera tèrra; caratz, per amor de Diu.
Puer.
Ua pèira.
E era pèira se qué ei?
Ua ròca.
Non, òme, non, era pèira ei un minerau.
Minerau.
Plan ben.
William, d’a on gessen es articles?
Deth pronòm, e se declinen atau: Singulariter nominativo, hic haec hoc.
Plan, donc, quin ei er acusatiu?
Nominativo, hig haeg hog.
Mete-i es cinc sentits, fixa-te-i ben.
Accusativo, hunc.
Se te platz, guarda de hèr memòria, gojat: Accusativo, hung, hang, hog.
Un cranc coc.
Vaquí un latin de codina.
Hemna, abandonatz era parlòta.
Com hè eth cas focative, William?
O!, vocatiu, o!
William, eth focative ei caret, rebrembatz-vo’n ben.
Ara veiratz!
Tanti còps qu’ac digui jo aquerò de carat!
Acabatz d’un còp, mestressa.
PAGE Vai, vai, tranquillitat.
A veir, William, didetz eth cas genitive en plurau.
Eth cas genitive?
Genitive: horum, harum, horum.
Qué diables li conde deth tiu de Jenny?
Er oncle de Jenny qu’ei un coquin, e era sua vida non li pòt servir de cap exemple ath mainatge.
Brava hemna, qu’ètz ua descarada.
Pro que ne siguessa!
Tè, ara qué li condatz ath mainatge!
A qué vie explicar tot aquerò der hic, e deth còder crancs, e hèr-li a saber es istòries des perdudi dera ciutat!
Qu’ei ua manèra plan lèja de quedar!
Ò, hemna, jo me pensi qu’as eth cap esberecat.
Qu’ei que non comprenes era natura des casi, des genres e des nòms?
Ès ua creatura tan pèga coma un posque desirar.
PAGE Silenci, per amor de Diu.
Ara, William, ditz-me quauqua declinacion pronominau.
Les sò desbrembades, de vertat.
E ara anatz-vo’n a jogar se voletz.
Anatz-vo’n.
Hic, haec, hoc.
PAGE Qu’ei mès entraïnat de çò que me pensaua.
Qu’a era memòria alugada.
Adishatz, senhora Page.
PAGE Adishatz, planvolut sir Huc.
Exit sir Huc).
Entà casa, mainatget; non podem pèrder ua soleta menuta.
Senhora Ford, eth desengust que sentetz, esbugasse eth que jo sentia.
Veigui qu’er amor que m’auetz sap pro ben es consideracions que me son degudes; jo prometi complir damb vos suenhosament, e aquerò non sonque, senhora Ford, en aquerò que tanh ath simple dèuer amatòri, senon en toti es sòns entorns, dependéncies e ceremònies.
Mès, aué n’ètz segura contra es irrupcions deth vòste marit?
FORD Se n’a anat a caçar audèths, trende sir Joan.
PAGE Que Diu vos age, senhora Ford.
FORD Entratz ena mia cramba sir Joan.
Exit Falstaff.
PAGE Bon dia, cara de ròsa.
Didetz-me, auetz a bèth un en casa?
Ad arrés, se non ei as mèns vailets.
PAGE M’en posqui fidar?
FORD Arrés, qu’ei plan cèrt.
Baish) Parlatz mès naut.
PAGE Plan ben; sò fòrça contenta de qué non i age arrés.
FORD Per qué?
PAGE Per qué, vesia?
Sabetz-vo’n de qué eth vòste marit a requeigut enes sues prumères holies.
Que l’auríetz d’enténer aquiu baish, damb eth mèn marit, com s’embadoquís, com s’enrauquís de parlar contra toti es maridats, com mauditz era descendéncia d’Eva, de quin color que sigue; que l’auríetz de veir pataquejant-se eth front e cridant: Gessetz, o còrnes!
De sòrta que quinsevolh frenesia que jo aja vista en aguest mon, ara me semble doçor, moderacion e tranquillitat se la compari damb era sua fèbre.
Vos feliciti de tot còr de non auer ath cavalièr en casa.
FORD Com!
Que’ei que dilhèu parle d’eth?
PAGE Que non parle de ua auta causa, e declare damb juraments que mentre ager lo cercaue, se lo heren a vier en un tistèr; l’assegure ath mèn marit qu’eth cavalièr ei aciu a maugrat tot; e l’a hèt abandonar era cacilha autant ada eth coma a toti es auti pr’amor de mostrar-les era vertat des sues sospeches.
FORD Qu’ei qu’encara son luenh, senhora Page?
PAGE Plan que non, son ja apròp, ath començament deth carrèr, de seguit arribaràn.
FORD Que sò perduda; eth cavalièr qu’ei aciu.
PAGE A!, alavetz ètz perduda, non i a remèdi; e eth cavalièr se pòt tier ja per mòrt.
Quina sòrta de hemna ètz?
Hètz-lo gésser, hètz-lo gésser.
Que vau mès un shinhau d’avergonhament que non pas er assassinat.
FORD E per a on gesserà?
A on lo podem amagar?
Non lo podem botar cap laguens d’un tistèr.
Non, que non voi botar-me un aute còp laguens deth tistèr; mès, non posqui húger abans qu’arribe?
PAGE En nòm de Diu!, tres germans deth senhor Ford, damb pistòles enes mans s’estan ena pòrta pr’amor de qué non gesque arrés.
Se non siguesse per eri, vos poiríetz escapar abans de qué campèsse.
Mès se qué hètz?
Vai!
Se qué hèsqui?
Vau a filar-me pera humenèja.
FORD Malerós!, qu’ei a on toti descarguen es fusilhs en arribar dera cacilha.
Baishatz entath horn.
A on ei?
FORD Enquia e tot aquiu vos cercarien, òc ma hè.
Que non i a ena casa un armari, un còfre, ua caisheta, un horat, un potz, un lòc qu’eth non age detalhat en un inventari qu’a per escrit, e que li servís entà hèr memòria; Tot ac repasse damb er inventari ena man.
Que non i a manèra d’amagar-vos laguens dera casa.
Alavetz me cau gésser.
PAGE Se gessetz damb era vòsta madeisha figura, qu’ètz mòrt.
Dilhèu se gesséssetz desguisat…
FORD Com lo poiríem desguisar?
PAGE Mon Diu, sabi pas, de vertat.
Que non i a cap ròba de hemna pro ampla entada eth; se l’auéssem, damb un capèth de hemna, ua masca e ua còfa non l’arreconeisherien cap.
Estimades amigues, que se vos acodisque bèra causa, quina que sigue, abans de perméter que se passe un malastre.
FORD Era tia dera mia sirventa, aquera hemnassa de Brentford, deishèc un vestit en estatge de naut.
PAGE A fe de Diu qu’ei aquerò çò que mos convenguie.
Qu’ei tan gròssa era coma eth.
Tanben auratz eth sòn capèth de frisa, e era sua masca.
Pujatz naut sense pèrder temps, sir Joan.
FORD Pujatz, pujatz, estimat sir Joan, mentre era senhora Page e jo vos cercam bèra còfa que vos vage ben.
PAGE Corretz, corretz; de seguit seràtz apraiat.
Metetz-vos eth vestit.
FORD Voleria qu’eth mèn marit lo trapèsse hèt un carnaval.
Que non pòt tier ara vielha Brentford, la hè bruisha, l’a proïbit que vengue en casa, e l’a menaçat d’escauhar-li era codena.
PAGE Pro qu’eth cèu l’amie entath baston deth tòn marit, e ara seguida qu’eth diable botge eth baston!
FORD Mès ei vertat que vie eth mèn marit?
PAGE Plan que òc!
Enquia e tot parle deth tistèr.
Segur se n’aurà sabut de bèra causa, sabi pas com.
FORD Non mos tardaram guaire a saber-mo’n.
Li diderè as mèns vailets que tornen a hèr-se a seguir eth tistèr, e atau lo traparà ena pòrta coma er aute viatge.
PAGE Plan ben, mès sabetz-vo’n qu’arribarà d’un moment en aute.
Pensem ena vestimenta dera bruisha de Brentford.
FORD Deishatz-me que prumèr de tot balha es mies ordes as vailets per çò deth tistèr.
Pujatz, vos autrejarè ua còfa.
PAGE Pro qu’acabèsse en ua horca, aguest miserable libertin!
Jamès l’auram tractat coma eth se merite!
Ena nòsta actuacion s’i veirà era demostracion de qué es hemnes pòden èster alègres e vertuoses ath còp.
Nosates, qu’arrim e jogam en tot moment, non hèm cap de mau ad arrés.
Que ditz ben er arrepervèri: tie compde deth gat que non miaule.
Exit.
FORD Au, vosati metetz-vos un aute còp eth tistèr enes espatles; eth vòste senhor qu’ei lèu lèu ena pòrta; se vos mane que lo deishetz en solèr, aubeditz-lo.
Va, ara prèssa.
VAILET Vene, tu, e lheuem eth paquet.
VAILET Diu volgue que non l’aumplisque encara un cavalièr!
VAILET Me semble que non.
M’èstimaria mès amiar eth tistèr plen de plom.
Coma volgatz, senhor Page.
Mès s’era causa se demòstre, saberíetz de bèth remèdi avient entà que jo non sembla un pèc?
En solèr eth tister, vailets.
Cridatz ara mia hemna.
Au, galan domaisèl, gessetz deth tistèr!
Qu’ètz eth supòrt dera infàmia, brigands!
I a ua coalicion, ua aliança, un complòt, ua conspiracion contra jo; mès tot se virarà contra eth maudit dimòni.
Ep!, hemna!
Gessetz, campatz, campatz; campatz quan jo vos ac demani; ara mo’n saberam se quina ròba plan aunèsta amiatz ara bugadaria.
Aquerò qu’ei holia, ei tan hòl coma un gosset rabiós.
Aquerò non ei polit, senhor Ford, credetz-me, non ei bric polit.
Aguesta ei precisament era mia pensada.
Apressatz-vos, senhora Ford, FORD senhora Ford, hemna coma cau, hemna coma cau, esposa modèsta, creatura plan vertuosa qu’a per marit a un gelós capvirat; Apressatz-vos.
Era mia sospecha qu’ei pèga, vertat, senhora?
FORD Eth cèu ei testimòni de qué obratz damb injustícia se pensatz qu’è cometut bèra turpitud.
Fòrça ben dit, ò front capinaut!
Tietz aguest ton.
Au, brigand, gessetz.
Aquerò qu’ei massa.
Vos treirè era masca.
Tè, deishatz-ac de cornèr.
FORD Non vos què era cara de vergonha?
Deishatz era ròba.
Vos digui que uedetz eth tistèr!
FORD Com pòt èster, senhor, com pòt èster!
Senhor Page, tan cèrt coma qu’ara ei de dia, ager un òme siguec trèt dera mia casa laguens deth tistèr.
Per qué non i poirie èster aué?
Ne sò solide fòrça de qué ei laguens dera casa.
Qu’è indicis que non mentissen; era mia gelosia a bon fondament.
Treiguetz tota aguesta ròba.
FORD Se trapatz aciu laguens un òme a qui aucir, calerà que sigue dera mida des mosques.
Que non i a cap òme aciu.
Pera mia amna leiau!, aquerò non està bric ben, senhor Ford; vos damnajatz a vos madeish.
Tot aquerò qu’ei passion de gelosia.
Ac reconeishi.
Aqueth que cerqui non ei aciu laguens.
Non ei en cap aute costat qu’en vòste cervèth.
Ajudatz-me a escorcolhà’c tot, sonque aguest viatge.
Se non trapi arren, vos desencusi d’excusar era mia holia; que siga jo eth pataquejat enes paraules deth dinar, didetz de jo “gelós coma eth Ford que cercaue ath galan dera sua hemna laguens d’aguest casquelh de nòde” Mès, ajudatz-me solet un còp mès; un còp mès e pro.
FORD Ep, senhora Page!
Baishatz damb era vielha, qu’eth mèn marit vò pujar ena cramba.
Era vielha?
Quina vielha?
FORD Era vielha de Brentford, era tia dera sirventa.
Era!
Aguesta bruisha, aguesta malahemna, aguesta pògavergonha de creatura?
Qu’ei que non l’è dit que non torne a hèr hangues en casa?
Ja m’ac pensi, qu’aurà vengut a portar quauque messatge.
Nosati, simples mortaus, non podem imaginar tot çò que passe pera man dreta d’ua faitilièra que ditz era bonaventura.
Era se servís d’emmascaments, de chifres, de pipòts e de d’autes mentides dera madeisha sòrta.
Tot aquerò qu’ei dehòra dera nòsta intelligéncia; non podem capir arren.
Baishatz, bruisha, gitana de cent ans, baishatz, que vos ac mani.
FORD Non, non, maridet mèn estimat.
Plavoludi senhors, empeditz-li que tuste ad aguesta vielha.
PAGE Vietz.
Senhora charraira; vietz, balhatz-me era man.
Dehòra de casa, bruisha.
Lo tuste) Escupit, FORD infàmia, perdicion, pecat!
A, jo vos harè un polit conjur, jo vos diderè era bonaventura!
PAGE Non vos hè pena?
Juraria qu’auetz aucit ad aguesta prauba hemna.
FORD Que poirie èster, òc ma hè.
Vaquí ua hèta que vos aunore.
Voleria veder-la penjada, ad aguesta bruisha.
S’è de díder es causes tau que son, cranhi qu’aguesta hemna n’ei, de bruisha.
Que non me shaute qu’ua hemna amie eth peu ufanós, e è vist tot un bòsc dejós dera sua masca.
Senhors, me voletz seguir?
Vos ac prègui, vietz ath mèn darrèr; seratz testimònis deth resultat des mies sospeches.
Se vos autregi ua pista faussa, non me creigatz bric mès quan hèsca eth lairet.
Anem, aubedim encara es sues fantasies.
Vietz, senhors.
PAGE Ne sò segura de qué l’a tustat d’ua manèra pietosa.
FORD Ath contrari, sense cap pietat.
PAGE Sò dera pensada de qué eth baston li cau èster benedit e penjat en autar; qu’a servit entà un ahèr meritòri.
FORD Pensatz que, autorizades coma èm, per çò dera nòsta dignitat de hemnes e deth testimòni dera nòsta consciéncia, podem amiar mès enlà era nòsta resvenja?
PAGE Me semble reaument qu’er esperit libertin ei ben aleçonat en aguest moment; e que, se non ei que s’age comprometut damb eth diable per un pacte hèt dauant de notari, non aurà mès talents d’atemptar contra era nòsta vertut.
FORD Dideram as nòsti marits es facècies que l’auem jogat?
PAGE Plan que òc, encara que sonque siguesse entà trèir der esperit deth vòste es idies que lo tormenten.
S’eri credessen, ena sua prudéncia, qu’aguest malerós brigand, eth gròs cavalièr, se merite encara ua leçon, nosates seguiram estant es ministres dera resvenja.
FORD Vos asseguri que lo voleràn avergonhar dauant de toti.
Jo, francament, trapi qu’er escarni non serie complet se non s’acabèsse en ua vergonha ben sonada.
PAGE Anem de seguit a botar eth hèr ena harga; non sigue que se herede.
Senhor, es alemans vos prèguen que les autregetz tres shivaus.
Deman eth sòn Duc, en persona, arribe ena Cort, e eri les cau gésser ath sòn encontre.
Moria!
Qui ei aguest Duc que viatge tan secretament.
Non è entenut a díder que venguesse pas ena Cort.
Hè per manèra de qué posca parlar damb aguest estrangèr.
Parlen anglés?
Òc, senhor; vo’lo manarè de seguit.
Qu’auràn es shivaus, mès les pagaràn; les costaràn un uelh dera cara.
Hè ueit dies que comanden ena mia casa, e per tòrt d’eri m’a calut dar eth viatge as òstes qu’auia.
Cau que paguen, Ja se pòden premanir.
Au, anem.
Qu’ei era milhor galejada de tèsta femenina qu’è jamès sentut a díder!
E vos amièc es dues letres ath còp?
PAGE En madeish quart d’ora.
Hemna, perdona-me.
A compdar d’ara, hètz çò que volgues; abans sospecharia qu’eth solei s’a tornat hered que non pas d’èster tu leugèra.
Tu as hèt que tornèsse ena mia amna eretja ua fe innegabla ena tua vertut.
Plan ben, plan ben; que s’acabat: non sigatz tant extrèm ena reparacion coma ne siguéretz ena escometuda; que vau mès que mos tengam ath nòste ahèr.
Cau, donc, per çò de dispausar d’ua laudança publica, qu’es nòstes hemnes balhen encara ua citacion ad aguest vielh brigand, e aquiu lo suspreneram e demorarà aclapat.
Non se m’acodís idia mès bona qu’era sua.
Diu, non s’ac creirà jamès.
Qué?
Manar-li a díder qu’ara mieja net lo demoren en parc?
Auetz dit que siguec lançat ena aigua, e lo pataquegèren quan amiaue eth vestit dera vielha?
Me semble qu’era pòur non lo deisharà vier.
Me pensi qu’era sua carn ei mortificada; en aguesti moments me pensi qu’eth sòn desir deu èster ja consumit.
Jo m’ac pensi tanben.
FORD Bè!
Pensatz sonque ena jogada e qué li poiríem hèr, e nosates ja pensaram era manèra entà hèr-lo vier.
PAGE I a ua anciana istòria de Herne, eth caçaire, qu’auie estat garda des bòsqui de Windsor, e que, tant que se tarde er iuèrn, cada net entorne ath pic dera mieja net entà hèr torns ar entorn d’un casse, damb ues granes còrnes de cèrvi sus era tèsta.
Ena sua carrèra ahlame ar arbe, ahisque ath bestiar, e trasmude en sang era lèit des vaques, e arrossègue ua cadia que hè un tapatge ensordidor.
Vosati auetz entenut a parlar d’aguesta aparicion e sabetz qu’es nòsti pair-sénhers innocents e supersticiosi recuelheren e mos transmeteren, coma vertadèra, era istòria de Herne, eth caçaire.
Mès a qué vie aguesta istòria?
FORD Imaginatz-vos!
Conven que Falstaff vengue a trapar-mos ath pè deth casse desguisat de Herne, damb ues granes còrnes sus eth cap.
Ben, supausem que i vage.
E desguisat atau, de qué vos servirà?
PAGE Que l’auem meditat, e ei aguest.
Desguisaram a Anneta Page, era mia hilha, e ath mèn mainatge, e tanben a tres o quate mainatges dera sua mida, que vieràn a èster holets, hades, vestidi de blanc e de verd, damb corones de halhes alugades sus era tèsta, e damb campanetes enes mans.
Les amagaram en quinsevolh hòssa der airau; e en moment que trapèssem a Falstaff es dues amigues, eri gesserien còp sec, deishant anar cants singulars.
En aubirar-les, hugiríem totes dues espaurides, eri l’enrodarien, e, segontes eth costum des hades, pecigarien ar impur cavalièr en tot demanar-li se com ei qu’ara ora des magics divertiments gause penetrar en sòn domeni sagrat jos un anament profan.
FORD E enquia qu’age cohessat era vertat, es nòsti gènis enganhosi lo pecigaràn ara valenta e lo cremaràn damb es sues halhes.
PAGE Quan ac age cohessat tot, apareisheram toti amassa, li treiram es còrnes ar esperit e l’amiaram entà Windsor, en tot hèr-ne burla.
S’era mainadalha non ei ben adondada, que non harà ben eth sòn papèr.
Serà ua gran facècia!
Jo m’encargui de crompar es masques.
PAGE Era mia Anneta serà era reina des hades; la desguisarè gentilament damb un vestit blanc.
Vau a crompar eth materiau.
A despart) E a dider-li en secret a Slender PAGE que pane ara mia Anneta, entà maridar-se-i en Eton.
Naut) Anem, enviatz de seguit eth messatge en çò de Falstaff.
Ne sò segur de qué vierà.
PAGE Plan que òc.
Anatz e tietz compde de hèr-vos a vier tot eth desguisament des holets, damb toti es accessòris.
Anem; serà ua alegria enòrma, e ua facècia plan vertuosa.
PAGE Senhora Ford, encargatz-vos d’enviar a Quickly entà sir Joan pr’amor d’aubirar çò que pense.
Non consentirè que un aute vengue a èster eth marit d’Anneta Page.
Slender qu’a fòrça sòs, mès qu’ei un babau.
Eth mèn marit lo preferís, mès eth doctor a un pilèr de sòs e bones amistats ena cort.
Eth artenherà ara mia hilha; qu’ei eth qui l’artenherà, encara que venguessen mil pretendents de mès valor qu’eth a demanar-la.
Qué cerques, badòc, cap de siure?
Qué se passe?
Ditz, parla, respon, lèu, rapid, damb leugeresa e ara prèssa.
Vaquí era sua cramba, eth sòn castèth, eth sòn casau, eth sòn lhet e eth sòn crambèr.
Ena paret i a pintada de nauèth e en fresc era istòria deth hilh prodig.
Vietz, picatz, cridatz; eth vos responerà coma un antropofag.
Picatz, vos torni a díder.
Ua hemna vielha, ua hemnòta pugèc ena sua cramba.
Senhor, jo me cuelherè era libertat d’estar-me laguens e enquia qu’era baishe; en realitat, qu’ei ada era que voleria veir.
Ua hemnòta!
Que mos poirie raubar ath cavalièr.
Lo vau a cridar.
Ep, eth mèn gròs cavalièr, sir Joan grossòt, parla-mos, dera prigondor estant, des tòns paumons bellicosi.
Ès aciu?
Qu’ei eth tòn ostalèr, eth tòn Efesian qui te demane.
De naut estant) Qué se passe, ostalèr!
Vaquí a un tartarés dera Bohemia que demore qu’era hemnòta baishe; dèisha-la baishar, dèisha-la baishar, gròs amic mèn.
Era mia casa qu’ei aunèsta.
Entrevistòtes, bè!
Brentford!
Ostalèr, que hè ua estona que i auie ena cramba ua hemnòta vielha; mès que ja se n’a anat.
Plan, donc, aconsumida creatura, qu’ère era, òc.
Qué li voletz?
Eth mèn patron, senhor, eth mèn patron, eth senhor Slender, m’a manat ara sua cerca en veder-la peth carrèr, en tot desirar esclarir s’un tau senhor Nym que l’a panat ua cadia, tie o non era cadia.
Ja è parlat ara vielha sus aguest ahèr.
Didetz-me, se vos platz, era sua responsa.
Me didec, peth mèn nòm, qu’er òme que s’a hèt a vier era cadia deth senhor Slender ei exactament er òme que l’ac a panat.
Qu’auria volut parlar jo madeish damb aguesta persona.
Quines causes?
Didetz.
Òc, va, de seguit.
Que non vo’les posqui díder.
Se non les dides, ja te pòden cantar eth respons.
Donques, senhor, que non ère senon demanar ua causa restacada damb SIMPLE era senhoreta Anna Page: qu’ei saber s’eth destin deth mèn senhor volerà que l’artenhe o que non l’artenhe.
Òc, aguest qu’ei eth sòn destin.
Quin, senhor?
Artenher-la, o non artenher-la.
Anatz-vo’n, hètz-li a saber qu’atau m’ac a dit era vielha.
Me posqui cuélher era libertat de didè’c atau madeish, senhor?
Òc, babau, cuelhetz-vos aguesta libertat.
Balhi es gràcies a Vòsta Senhoria.
Qu’ètz un sabent, un gran sabent, sir Joan.
De vertat i auie ena tua cramba ua faitilhièra?
Òc, n’auie ua, ostalèr, ua que m’a ensenhat mès causes que totes es qu’auia aprenut pendent tota era mia vida, e non è dat arren per saber-les; ath contrari, m’an dat a jo.
Ai de nosati!, pietat, senhor!
A on son es mèns shivaus?
Ja cau que me hèsques a vier mès detalhs, brigand.
Que s’an escapat damb es traïdors.
Tanlèu auérem deishat Eton, en èster jo ena gropa, darrèr d’un d’eri, m’an agarrat, e m’an lançat laguens d’ua hòssa plia de lim; toti tres ahisquèren as shivaus, e despareisheren coma tres diables alemans, tres doctors Faust.
Qu’an gessut ar encontre deth sòn duc, brigand; non digues que hugeren, es alemans son bona gent.
A on ei eth nòste ostalèr?
Qué manatz, senhor?
Que non podetz clucar un uelh.
Un amic mèn qu’arribe dera ciutat me conde que i auie tres alemans qu’enganhèren a toti es ostalèrs de Readings, de Maidenhead e de Colebrook.
Vos avisi, pr’amor de qué vos prevengatz, ja vedetz.
Qu’ètz un òme senat, un òme plen de sarcasmes e de risetes que hèn arrir; que non estarie ben que vos enganhèssen.
Adishatz.
Exit.
A on ei er ostalèr dera Camaliga?
Aciu, senhor doctor, aciu, e tot capvirat, e calat en un dilèma ben terrible.
Sabi pas quin deu èster; mès quauquarrés m’a informat que hègen grani preparatius entà un duc de Germania.
Per ma fe, ena cort arrés se’n sap de qué vengue un duc d’aguesta sòrta.
Vos digui aquerò pr’amor que vos è en estima.
Adishatz.
Ajuda!
Ajuda!
Cor, mala bèstia.
Ajudatz-me cavalièr!
Demori sense un sò horadat!
Cor, en nòm de Diu!
Demana ajuda, crida.
Que sò perdut!
Ne un sò horadat!
S’ena cort arribèssen a saber se com è estat metamorfosat, e com en aguesta metamorfòsi me banhèren e me pataquegèren, gota a gota harien hóner eth mèn greish entà dar ciratge as bòtes des pescadors.
Es cortesans me perseguirien damb es sues facècies enquia que quedèssa amolit coma ua pèra tacada.
Bric mès è auut fortuna d’ençà deth dia que hi triches en jòc de cartes.
S’auessa pro alend entà díder es pregàries, haria peniténcia.
Entre Quickly) A, vos aciu?
D’a on vietz?
Per encargue de totes dues, òc ma hè.
Qu’eth diable se hèsque a seguir ara ua e ara diablesa dera auta; totes dues que son ben aparelhades.
Per amor d’eres è tengut mès angoishes de çò que permet era malerosa inconstància deth còr uman.
Coma s’eres non auessen patit!
De vertat, de vertat jo ne sò testimòni.
Ua d’eres, mès que mès era senhora Ford, ei tota blaua e macada pes vitupèris, e en tot eth sòn còs non i quede un cornèr blanc.
Que me parles de blaus e de macadures!
Jo amii toti es colors der arcolan per tòrt dera gran patacada.
Enquia e tot sò estat a mand de qué me calèssen ena preson, pensant que jo èra era faitilhièra de Brentford.
Se non auesse estat pera traça qu’è auut de cuélher era mina d’ua vielha pacifica, eth pòcapena deth policièr m’aurie manat entath croton, en qualitat de faitilhièra, entath croton dera gent mau neishuda.
Permetetz-me, senhor, que vos parla laguens dera vòsta cramba; vo’n QUICKLY saberatz de com van es hèts, e vos asseguri de qué non botaratz mala cara; vaquí quauqua letra que vos harà saber bèra causa d’aquerò.
Prauba gent!
Quines angónies entà acordar ua citacion!
Segurament quauqu’un de vosati non va damb pro delit peth camin deth cèu; pro qu’ac demòstren totes aguestes malaventures.
Pujatz ena cramba.
Vos escoti, senhor Fenton, e aumens vos prometi sauvar-vos eth secret.
Vos è parlat bèth còp deth mon doç amor pera gentila Anna Page.
Era, FENTON dera sua part, a responut ara mia afeccion autant coma jo podessa desirar.
Amii ua carta sua, e vos meravilharie veir es causes que i ditz.
Es detalhs dera facècia que me hè a saber, son de tau sòrta barrejadi damb aquerò qu’a jo m’interèsse, que non vos poiria condar cada causa per separat e sense meter-vos ath pas de tot.
Eth gròs Falstaff li cau jogar un gran papèr en tot aquerò.
Aciu veiratz (li mòstre era carta) tot eth plan dera scèna; escotatz-me ben, ostalèr dera mia vida.
Era doça Anneta, tara mieja net se n’a d’anar entath casse de Herne pr’amor de representà’i era Regina des Hades; ja traparatz aciu per quin motiu.
Sa pair l’a recomanat que tant que cadun sigue endralhat en sòn papèr, s’escape, desguisada coma vierà, damb Slender, e se’n vagen entà Eton pr’amor de maridar-se immediatament.
Era a hèt veir que i ère d’acòrd.
Ath madeish temps sa mair, que tostemp a estat opausada ad aguest maridatge e se tie fidèu a Caius, eth sòn protegit, l’a dat tanben ordes ath doctor tà que se la hèsque a vier, ara ora que cadun se tengue ara sua representacion, e l’amie entath deganat a on un caperan estarà avisat entà maridar-les de seguit; E Anna, sometuda en aparença as projèctes de sa mair, l’a prometut ath doctor que complirie.
Ara, donc, entenetz eth finau; eth pair conde qu’era sua hilha vierà vestida de blanc, e que Slender, en moment oportun, reconeishent-la peth vestit, li cuelherà era man, li diderà que lo seguisque, e era partirà damb eth.
Peth sòn costat era sua mair, en tot voler senhalar-la ben ath doctor, pr’amor que toti vieràn damb masques e desguisaments, compde vestir-la d’ua manèra plan singulara, damb ues teles verdes e vaporosas, cintes penjant, e ornaments de gran treslusor ath torn dera tèsta.
Quan eth doctor pense qu’a arribat eth moment, la cuelherà dera man, e era gojata a prometut que lo seguirie quan li hessen aguest senhau.
E era pense enganhar, a sa pair o a sa mair?
Ostalèr, que los pense enganhar a toti dus, pr’amor de vier damb jo.
Çò FENTON que jo vos prègui ei que comprometatz ath vicari entà que me demore ena glèisa entre era mieja net e era ua, pr’amor de qué damb eth laç d’un legitim matrimòni junhe es nòsti còrs.
Barra d’un còp era parlòta.
Adishatz; i anarè.
Aguesta serà era tresau pròva; eth numèro impar me balharà bona sòrt.
Qu’ei pro; vè-te’n.
Diden qu’es numèros impars contien ua vertut divina, autant se se les aplique ara neishença, coma ara fortuna o coma ara mòrt.
Adishatz.
Vos tierè a punt un colharet, e harè tot çò que posca entà que non vos manquen un parelh de còrnes.
Adishatz, ja.
Que perdem eth temps.
Au, quilhatz eth cap, començatz a hèr tapatge.
Exit era senhora Quickly.
Entre Ford) A, senhor Brook, erosi es uelhs!
Senhor Brook, aguesta net s’a d’aclarir tot aquerò, aguesta net o jamès dera vida.
Sigatz en parc tara mieja net, ara vòra deth casse de Herne.
Que i veiratz causes meravilhoses.
Mès acodíretz, senhor, ara citacion que vos balhèren?
Que i anè, tau coma me vedetz, senhor Brook, hèt un praube vielh, e entornè hèt ua prauba vielha; eth marit, eth belitre de Ford, qu’a en còs eth mès prodigiós, eth mès estrafalari diable dera gelosia que jamès s’age calat a governar, senhor Brook, estrafalaris d’aguesta sòrta.
Vos cau saber que m’a crudèument pataquejat jos era mia aparença de mairia; a!, en mòn aspècte d’òme non auria auut pòur d’un Goliat que venguesse damb gorona ena man, pr’amor qu’a tot darrèr, qué ei era vida senon ua gorona?
Qu’è prèssa; vietz damb jo; vos ac condarè peth menut, senhor Brook.
D’ençà eth temps que plumaua es auques viues, non anaua ara escòla e jogaua ara gaudrofa, non auia sabut enquia aué se qué ère ua bona repassada.
Seguitz-me, e vos diderè causes fòrça singulares d’aguest belitre de Ford.
Aguesta net serè resvenjat, e vos harè a vier era sua hemna.
Qu’auem era aventura a mand; me sò botat a Ford ena pòcha.
Vietz, causes misterioses s’aubiren; vietz, senhor Brook.
Apressatz-vos, apressatz-vos.
Mos auem d’ajocar laguens d’aguestes hòsses deth castèth, enquiath moment qu’es halhes des nòsti holets balhen eth senhau.
Slender, hilh mèn, rebrembatz-vo’n dera mia hilha.
Òc, ara bona fe; que i è parlat, e auem convengut ena paraula d’avís entà arreconeisher-mos er un ar aute.
Jo anarè entada era, qu’amiarà un vesti blanc; li diderè pist!
Qu’està mèn, mès que non vos cau eth vòste pist ne eth sòn titit.
Eth color blanc l’anonciarà e vo’la harà conéisher.
Qu’an tocat es dètz.
Era net ei ombriua.
Eth tapatge, es lums i estaràn d’aquerò mès polit.
Qu’eth cèu protegisque aguest polit divertiment!
Arrés de nosati pense cap iniquitat senon ei eth diable, e ad aguest l’arreconeisheram per çò des còrnes.
Anem, seguitz-me.
PAGE Senhor doctor, era mia hilha vierà vestida de verd.
Balhatz-li eth braç tanlèu pogatz, hètz-la-vos a vier entath deganat, e pressatz era ceremònia.
Anatz entath parc; nosates dues auem d’entrar-i amassa.
Que sabi se qué me cau hèr.
Adishatz.
PAGE Bona sòrt, doctor.
Exit eth doctor Caius) Eth mèn marit aurà mès ràbia per çò deth maridatge d’Anneta damb eth doctor, qu’alegria pera facècia que li premanim a Falstaff.
Qu’ei parièr.
M’estimi mès eth repotec pendent ua ora, qu’era angónia pendent tota era vida.
FORD A on ei Joan damb era sua armada de hades e holets, e Huc, eth nòste diable galés?
PAGE Que son ajocadi laguens d’un amagader que i a ath cant deth casse de Herne, damb es lums amortadi.
Tanlèu campe Falstaff e se mos aprèsse, les alugaràn toti ath còp ath miei des tenèbres.
FORD Qu’ei impossible que non s’espaurisque.
PAGE Se non s’espaurís, aumens s’avergonharà, e se s’espauriís, era vergonha serà màger.
FORD Que l’amiam entath param damb fòrça gentilesa.
PAGE un param que non ei ua traïson.
FORD Era ora s’aprèsse.
Anem entara ausina, entara ausina.
Caminatz, mainatges, hades gaujoses; endauant, e rebrembatz-vo’n deth vòste papèr.
Mès que mès, coratge.
Seguitz-me entar amagader, e quan vos diga eth mot d’avís, hètz çò que ja sabetz.
Endauant, caminatz, endauant, hètz camin.
An tocat es dotze en relòtge de Windsor; era ora s’aprèsse.
Ò, dius dera jaça amorosa, ajudatz-me en aguest moment.
Ò, Jupiter, rebremba-te’n de qué per amor d’Euròpa te mudères en taure; se seiguie Cupido ath miei des tues còrnes.
Ò, fòrça der amor que de quan en quan hè qu’ua bèstia se retire a ua persona, o qu’ua persona se retire a ua bèstia!
Quan sigueres encamardat de Leda, tanben, ò Jupiter, te convertires en cigne.
Ò, amor omnipotent!, enquia quin extrèm eth diu se vedec près de hèr eth lit.
Era prumèra colpa te convertic en bèstia; pecat bestiau, ò Jupiter!
Era dusau colpa te convertic en audèth!, e tè!, se passèc çò que li dideres a Leda.
S’es dius an un cap tan plen d’auderets, qué an de hèr es praubi umans?
Ara plan, jo que sò cèrvi de Windsor, e pro posqui díder que sò eth mès fòrt deth bòsc.
Jupiter, banha-me de frescor e padega era mia tardor, o aumens non cuelhes a mau que jo escampilha era fòrça sobrèra dera mia figura gigantesca.
Qui vie?
Serà era mia petita cèrvia?
FORD Sir Joan, ètz vos?
Ètz aqueth cèrvi, aqueth cèrvi plan potent?
Òc, ma petita cèrvia bruna.
E ara, qu’er espaci vèsse un godilh de truhes de Malaga, que hèsque ressonar eth pericle ath ritme dera cançon de Manges Verdes, que me lance ua peiregada d’espècies, ua nheuada de carchòfes, un fòrt vent de temptacions!
Aguest qu’ei eth mèn arrecès.
L’abrace).
FORD Era senhora Page qu’a vengut damb jo, estimat còr mèn.
Esmiejatz-me coma a un crabòt que s’aufrís a dus jutges; prenetz-ne un quart cada ua; jo sauvarè es mies costelhes; eth lomb serà entath gardabòsc, coma ei de costum.
Eth huelhós ornament, que sigue amiat entàs vòsti marits.
Ò, ò!, sò o non er òme dera seuva?
Sabi o non sabi imitar a Herne, eth caçaire?
Fin finau, Cupido s’a mostrat pòcvau de consciéncia, e restituís.
A fe d’espèctre de boni costums, sigatz planvengudes.
PAGE Mon Diu, se qué ei aguest rambalh?
FORD Qu’eth cèu perdone es nòsti pecats!
Mès qué diables pòt èster?
FORD E SENHORA PAGE Hugem!
Hugem!
Me pensi qu’eth diable non vò que me condemna, cranhent qu’eth mèn grèish reviscòle es ahlames infernaus; pr’amor que, se non ei aquerò, non empedirie es mèns designis.
Holets de mina blanca, verda o bruna guimbant escarrabilhats ara claror dera lua e ena tenèbra dera net; mainatges que menatz eth Futur enes vòstes mans, complitz toti amassa es missions sagrades.
Ò, Holet pregonèr!
Escotatz, ò Holets, ath vòste amic; caratz, volades der aire!
Tu, Ric-Ric.
Pr’amor qu’era Sobeirana des Hades, qu’amie era corona d’un etèrn esclat, a en òdi as lords e ara lordera.
Cluqui es uelhs; m’ajoqui en solèr; que non se pòt veir aquerò que hèn.
A on ei Beth?, seguitz eth vòste camin, e s’ua puncèla, per edart, i auie EVANS que pietosa a dit, abans d’entrar en lhet, per tres viatges, era pregària entà qu’age ua beròia vision alègra; deth mainatjon leugèr datz-li era sòn prigonda.
S’ua dormís sense angoisha des pecats, pecigatz-li enes braci e enes costats, enes espatles e ena barba, pès e esquia.
Va, esperits de tota sòrta, e peth castèth de Windsor, esperits, anatz-vo’n ANNA escamplilhant pertot.
Ò, hades!
Damb es flaires d’un baume excèls e des flors melhores anatz emberint es cagires a on pugen es dignitats der Orde quan s’amassen; es estatues damb era sua decoracion, es armadures e escuts, jos un blason immaculat, que les santifique.
Hades que dançatz pera net sus es prats, hètz cantant un rondeu coma eth der edifici der Orde.
Qu’er endret a on era pautassada dera dança ei abondiu hèsque verdor mès pura e mès feconda que cap auta part qu’age vist er uman.
Ara non cau que s’estonguen plegades, partitz de seguit, mès non desbrembem era dança acostumada que haram ara vòra deth casse d’Herne, enquia que se passe ua ora.
Mès, posatz-vos, qu’è entenut d’ençà dera tèrra deth miei un còs uman.
Un holet!
Qu’age pietat eth cèu e me’n desliure!
Pro que siguessa mudat en un tròç de hormatge.
D’ençà dera ora que gesseres ena vida, ò insècte vil!, as congreat es ires.
Que tòque era ahlama experimentadora era punta deth sòn dit; se pecador non n’ei, era ahlama s’entornarà entà darrèr sense otratjar-lo bric; s’era s’altère ei qu’a enlordit eth còr innòblament.
Sajatz-ac toti!
Vam a veir se s’alugue eth huec!
Ai, ai, ai!
Poirit, poirit, tot sagerat de cobesença impura!
Donques, vergonha ath desir afrontós, vergonha ara impuretat e luxúria, CANT ara luxúria en un huec plen de fúria; ara gorjaria, (deth còr cobejós alugue es venes) taus ahlamades.
S’er òme i pense, lo van cremant aguestes ahlames cada punt e cada còp se’n van mès amont.
Pendent aguest cant es hades punchen a Falstaff.
Caius vie un còp e se hè a vier ua hada vestida de vert; Slender, ath sòn torn, se hè a vier ua hada vestida de blanc; e Fenton arribe e se hè a vier a Anna Page.
Se sent mentretant un gran ramblah.
Totes es hades corren tà dehòra.
Entren Page e Ford, senhora Page e senhora Ford.
Non; non hujatz d’aguesta manèra.
Me semble qu’aguest còp non vos tornaratz honedís; non auetz cap aute desguisament qu’eth de Herne, eth caçaire, entà húger?
PAGE Vietz, se vos platz; totun aquerò, non auem de hèr durar mès era facècia.
E ben, sir Joan estimat, qué me’n didetz des hemnes de Windsor.
E vos, guardatz, senhor marit; er ornament dera tèsta de cèrvi non l’està milhor ena boscaria qu’ena ciutat?
Planvolut senhor, ara podetz díder se qui ei eth pèc, vos o jo?
Senhor FORD Brook, Falstaff ei un brigand, un brigand damb era tèsta enbrancada.
Senhor Brook, es shivaus de Falstaff son retengudi coma gatge d’aguest manlhèu.
FORD Sir Joan, qu’èm de mala sòrt; non auem arribat jamès a trapar- mos en santa patz.
Que non ètz bon entà maridar senon entà caçar.
Comenci a compréner que m’auetz tractat coma se siguessa un saumet.
Òc, coma un bueu; vaquí es espròves.
De sòrta qu’es holets e hades, non èren holets e hades?
Dus o tres còps m’a passat pera tèsta era idia de qué non èren holets; eth racacòr dera consciéncia, er esglai que còp sec invadic es mies facultats non me deishaue veir era grossieretat deth param, e me heren pujar de pès, contra tota lei dera aparença, en qué es holetz èren holetz.
Ja vedetz se com er esperit se pòt veir trebolat quan se tie ara malícia.
Fòrça ben dit, Huc espirituau!
E vos, deishatz de cornèr es gelosies, se vos platz.
Me sò secat, m’è metut còrnes ena tèsta jos eth huec solar de tau sòrta que no me’n quede entà escapar d’ua enganha bastrussa?
Un boc galés m’aurà hèt dançar ath sòn gust, e me poirà cofar damb un chapèu de hòl coma es deth sòn país?
Que serie ja ora de qué m’estoféssetz damb ua bòla de hormatge mofle.
Hormatge e boder!
M’a calut víuer enquiath dia d’aué tà que m’aleçone un cavalièr que maumet er idiòma d’Anglatèrra?
Que ja n’a pro e enquia e tot massa entà hastigar tot eth reiaume dera vida alègra e des aventures nueitiues!
PAGE Plan ben, sir Joan!
Vos pensàuetz que, a maugrat qu’era vertut auesse estat despatriada des nòsti còrs, e esbugassada pes costats sobeirans, e auéssem decidit condemnar-mos sense cap racacòr, mos auesse pogut jamès eth diable hèr-mos encamardar de vos?
D’un pudding amarat, d’un camishèth d’estopes?
D’un panteish etèrn?
Vielh, gelat, passit, e d’intolerables entralhes?
Damb ua lengua satanica!
Damb era praubetat de Job.
E dolent coma era sua hemna.
Plan ben, jo sò eth motiu des vòstes eloqüéncies; que sò rendut, m’auetz confonut, ne tansevolh gausi respóner ad aguest charraire de Gales, e era ignorància en persona me caushigue.
Endauant, non vo’n hescatz.
Vos prometi, planvolut, que non mos tardaram en hèr-vos a vier entà Windsor, entà un tau senhor Brook, que l’auetz panotejat es sòs, e que per eth consentíretz a hèr de comissionista; me semble que quan entornetz aguesti sòs, eth vòste amarum serà fòrça mès agudent qu’es amarums qu’enquia ara vos an maumetut.
FORD Non, maridet, deishatz-li aguesti sòs; atau tot quedarà apraiat, e seram amics.
Plan ben dit, que sigue atau; balhatz-mos es mans; tot qu’ei perdonat.
Vai, alègre cavalièr, aguesta net soparàs ena mia casa, e arriràs a costelhes dera mia hemna, atau coma era arrís a costelhes tues; ditz-li qu’eth senhor Slender vie de maridar-se damb era gojata.
A despart) Que i a gent qu’ei doctora e non sap pas tant.
S’ei SENHORA PAGE vertat qu’Anna Page sigue era mia hilha, ad aguestes ores qu’ei era hemna deth doctor Caius.
Qué se passe?, hilh mèn, qué se passe?
Ètz ja prèsti?
Òc, plan prèsti…
Voleria que i calèsse eth nas er òme mès esdegat deth comdat de Glocester, e ne sò solide fòrça de qué se demorarie in albis o se non que me pengen.
Donques qué s’a passat, hilh mèn?
Qu’arribi aquiu baish, en Eton, pr’amor de maridar-me damb era senhoreta Anna Page; e ath sòn lòc i trapi un gojat coma un Sant Pau; se non auéssem estat ena glèisa l’auria fotut un cap nau, o eth me l’aurie fotut a jo.
Que non me botja bric mès, s’ei que non me pensaua qu’ère Anna Page; e ère un gojat dera diligéncia!
Òc ma hè, que vos auratz enganhat.
Vaquí quina trobalha!
Pro qu’ac sai, fenolh; s’è trapat un gojat en sòrta d’ua gojata!
Se m’i auessa maridat, fidat des aparences, qu’auria hèt un bon negòci!
Aquerò qu’ei eth tòrt dera vòsta peguetat.
Me sò apressat ara qu’amiaue eth vestit blanc; l’è dit psit e era me didec titit coma ère pactat damb era senhoreta Anna; e, ça que la, non ère era senhoreta Anna, senon un gojat dera diligéncia.
Bon Jesús!
Aquerò m’enquimère de mala manèra.
Qué hèsqui ara?
PAGE Planvolut amic, non vos emmalicietz; m’en sabia deth vòste intent, a alavetz hi qu’era nòsta hilha se vestisse de verd, e se me cau díder era vertat, en aguest moment ja ei damb eth doctor, en deganat, e ei en tot maridar-se.
Malapèsta!
A on ei era senhoreta Page?
Que m’an ben enganhat, me sò maridat damb un domaisèl, damb un pagés; que non a arren a veir damb era senhoreta Anna Page.
Malapèsta!
M’an ben enredat!
PAGE Ara vai!
Non auetz cuelhut ad aquera qu’anaue vestida de verd?
Òc, malapèsta!, e ère un domaisèl.
Malapèsta!
Qu’ei fòrça estranh.
Eth mèn còr non presentís cap causa bona.
Vaquí ath senhor Fenton.
Qué vietz a hèr aciu, senhor Fenton?
Perdon, eth mèn brave pair; perdona, ma brava mair.
Qué ei aquerò?
PAGE Per quin edart non ètz damb eth doctor, senhoreta?
Page?
Non vos cau pòur.
Escotatz-me; vos diderè tota era vertat.
Cada un de vosati la maridaue d’ua mala manèra, sense cap fondament d’amor corresponut.
Çò que i a, de vertat, ei qu’era e jo hè temps que mos auem estacat amorosament, e qu’aué ja n’èm d’ua manèra tan fòrta que cap accident mos poirie separar.
Eth pecat qu’era a cometut ei ua vertut; aguesta enganha non a d’èster qualificada ne d’enganha criminau, ne de desaubediéncia, ne de manca de respècte, donques qu’era vòsta hilha a evitat es dies de desgràcia e de malediccion que l’aurie hèt a passar un maridatge ara fòrça.
Qu’ei parièr, non vos quedetz embadoquits, que ja non i a remèdi; enes ahèrs amorosi, qu’ei eth cèu qu’aliste es condicions.
Es sòs crompen es tèrres, era sòrt autrege as hemnes.
Que sò en tot banhar-me en aigua de ròses; sonque afustèretz contra jo e bèth tret a queigut sus vosati.
Un que li cau acceptar çò que ja non se pòt discutir.
Ça que la, qu’ei coma ditz eth; que ja non i a remèdi.
Quan es cans son desligats, qu’an tota sòrta de prèssa.
PAGE Qué li vam a hèr!
Jo tanben me rendi!
Senhor Fenton, qu’eth cèu vos balhe dies interminables de felicitat.
Mon brave marit, anatz-vo’n toti entà casa entà arrir d’aguesta alègra istòria, dauant d’un bon huec, e sir Joan qu’arrisque coma es auti.
Amen.
Coma totes es tardes, era barca-corrèu anoncièc era sua arribada en Palmar damb diuèrsi tòcs de claxon.
Eth barquèr, un òme arraulit, damb ua aurelha amputada, anaue de pòrta en pòrta recebent encargues entà Valencia, e en arribar enes espacis dubèrts en solet carrèr deth pòble, bohaue de nauèth eth claxon pr’amor d’avisar dera sua preséncia as barraques escampilhades ena vòra deth canau.
Ua broma de mainatges, lèu despolhadi, seguie ath barquèr damb cèrta admiracion.
Que l’auien respècte ar òme que crotzaue era Albufèra quate còps ath dia, en tot hèr-se a vier entà Valencia çò milhor dera pesca deth lac e hènt-se a seguir d’aquiu es mil objèctes d’ua ciutat misteriosa e fantastica entad aqueri mainatgets elevadi en ua isla de canes e hanga.
Dera tauèrna de Canhamèl, qu’ère eth prumèr establiment deth Palmar, gessie un grop de segadors damb era saca ena espatla ara cèrca dera barca entà entornar enes sues tèrres.
Acodien es hemnes en canau, que se retiraue a un carrèr de Venecia, damb es vòres caperades de barraques e pesquèrs a on es pescadors sauvauen es anguiles.
Ena aigua mòrta, damb ua ludentor d’estanh, s’estaue immobila era barca- corrèu: un gran taüt cargat de persones e paquets, damb eth bòrd lèu a ras d’aigua.
Era vela triangulara, damb pedaci escurs, ère acabada damb ua pelhandra descolorada qu’en d’auti tempsi auie estat ua bandèra espanhòla e delataue eth caractèr oficiau dera vielha embarcacion.
Ua pudor insuportabla s’espargie ath torn dera barca.
Es sues hustes s’auien impregnat dera pudor des tistèrs d’anguiles e era lordor de centenats de passatgèrs: ua barreja pudesenca de pèths gelatinoses, escaumes de peishi elevadi ena hanga, pès lords e ròbes greishoses, que damb eth sòn heregament auien acabat per pulir e brilhantar es sètis dera barca.
Es passatgèrs, segadors ena sua majoritat, que venguien deth Perelhò, darrèr confinhs dera Albufèra, tocant ath mar, cantauen a crits en tot demanar-li ath barquèr que partisse çò mès lèu possible.
Qu’era barca ja ère plia!
Ja non i cabie mès gent!…
Qu’ère atau; mès et petit òme, virant entada eri er infòrme monhon dera aurelha bracada coma entà non entener-les, escampilhaue tot doç pera barca es tistèrs e es saques qu’es hemnes l’autrejauen dès era vòra.
Cada un des objèctes costaue naues protèstes: es passatgèrs se sarrauen e se cambiauen de lòc e es deth Palmar qu’entrauen ena barca recebien damb reflexions evangeliques er arrai d’injúries des que ja èren acomodadi.
Un shinhau de paciéncia!
Pro que trapèssen tant det lòc en cèu!…
Era embarcacion s’en.honsaue en recéber tanta carga, sense qu’eth barquèr mostrèsse era mendre inquietud, avedat a trauessades audaces.
Non demoraue en era un solet sèti.
Dus òmes s’estauen de pès en bòrd, agarradi ath pau dera vela; un aute se plaçaue ena proa, coma un mascaron de vaishèth.
Encara er impassible barquèr hec sonar un aute còp eth sòn claxon ath miei dera generau protèsta…
Crist!
Anarien a passar aquiu tota era tarde jos eth solei de Seteme, que les herie de costat, en tot usclar-les era espatla?…
De ressabuda se hec eth silenci, e era gent deth corrèu vedec apressar-se pera vòra deth canau a un òme sostengut per dues hemnes, un espèctre, esblancossit, tremolós, damb es uelhs ludents, estropat en ua hlaçada de lhet.
Era aigua semblaue borir peth calor d’aquera tarde d’ostiu; sudauen toti ena barca, en tot hèr esfòrci entà desliurar-se deth pegós contacte damb eth sòn vesin, e aqueth òme tremolaue, carrinclant es dents damb un caud heired lugubre, coma s’eth mon auesse queigut entada eth en ua etèrna net.
Es hemnes que lo sostenguien protestauen damb paraules grossières en veir qu’es dera barca s’estauen quiets.
Que les auien de deishar un sèti: ère un malaut, un trabalhador.
Segant er arròs auie cuelhut es fèbres, era malautia tèrça dera Albufèra, e se n’anaue entà Ruzafa pr’amor de guarir-se ena casa d’uns parents…
Non èren dilhèu cristians?
Per caritat!
Un lòc!
E eth tremolós hantauma dera fèbre repetie coma un resson, damb es somics deth caud heired:
Per caritat!, per caritat!…
Entrèc a empossades, sense qu’era massa egoïsta les aufrisse pas, e en non trapar lòc se filèc entre es cames des passatgèrs, en tot estirar-se ath hons, damb eth ròstre pegat enes espardenhes lordes e es sabates plies de hanga, en un ambient pudesenc.
Era gent semblaue avedada ad aguestes scènes.
Aquera embarcacion servie entà tot, ère eth veïcul deth minjar, der espitau e deth cementèri.
Cada dia embarcaue malauts, en tot transportar-les enes entorns de Ruzafa, a on es vesins deth Palmar, mancadi de medicaments, auien logadi quauqui crambòts entà guarir-se dera fèbre tèrça.
Quan morie un praube sense barca pròpria, eth taüt se botaue jos un sèti deth corrèu e era embarcacion partie damb eth madeish passatge, indiferent, qu’arrie e conversaue, pataquejant damb es pès era funèbra caisha.
En amagar-se eth malaut, tornèc a campar era protèsta.
Qué demoraue eth desaurelhat?
Encara mancaue quauquarrés?…
E lèu toti es passatgèrs acuelheren damb arridalhades a ua parelha que gessec pera pòrta dera tauèrna de Canhamèl, pròcha ath canau.
Er oncle Paco!, cridèren molti.
Er oncle Paco Canhamèl!
Eth patron dera tuaèrna, un òme enòrme, holat, de vrente idropic, caminaue a petits sautets, en tot queishar-se a cada pas damb alendades de mainatge, emparant-se ena sua hemna, Neleta, petita, damb eth ròi peu esperluat e uelhs verds e viui que semblauen amorassar damb era doçor deth velot.
Famós Canhamèl!
Tostemp malaut e queishant- se, mentre qu’era sua hemna, cada còp mès beròia e amabla, regnaue dès eth taulèr sus tot eth Palmar e era Albufèra.
Çò qu’auie eth, qu’ère era malautia deth ric: massa sòs e excès de bona vida.
Pro qu’auessen toti eth sòn mau!
Se s’auesse de guanhar era vida damb aigua enquiara cintura, segant arròs, non aurie temps d’èster malaut!
E Canhamèl auançaue ua cama laguens dera barca, de forma penibla, damb febles planhs, sense deishar a Neleta, tant que mormolhaue contra era gent que s’en burlauen dera sua salut.
Pro sabie eth se com anaue!
A, Senhor!
E s’acomodèc en un sèti que li deishèren liure damb aguesta obsequiosa sollicitud qu’era gent deth camp a damb eth ric, tant qu’era sua hemna s’acaraue, sense hèr-se’n guaire, as badinades d’aqueri que la complimentauen, en veder-la tan beròia e coratjosa.
Ajudèc ath sòn marit a daurir un gran parasolei, botèc ath sòn costat ua cenalha damb viures entà un viatge que non se tardarie tres ores, e acabèc per recomanar ath barquèr eth màger suenh damb eth sòn Paco.
Qu’anaue a passar un temps ena sua caseta de Ruzafa.
Aquiu li tierien ua visita es mìlhors mètges: eth praube qu’estaue mau.
Ac didie arrint, damb ua expression candida, amorassant ar esblancossit omenòt, que tremolaue damb es prumères oscilacions dera barca coma se siguesse de gelatina.
Non hège atencion as guinhades malicioses dera gent, as guardades ironiques e burlèsques que dempús d’esguitlar-se sus era, se fixauen en tauernèr, plegat en sòn sèti jos eth parasolei e alendant damb gronhament dolorós.
Eth barquèr apuèc era sua longa pèrga en ribàs, e era embarcacion comencèc a anar peth canau seguida pes votzes de Neleta, que tostemp damb un arridolet enigmatic recomanaue a toti es amics que suenhèssen ath sòn espós.
Es garies corrien entre era bròssa deth ribàs seguint ara barca.
Es volades de lits agitauen es sues ales ath torn dera proa qu’enlordie eth miralh deth canau, a on se reflectien invertides es barraques deth pòble, es neres barques amarrades enes pesquèrs damb tets de palha a ras dera aigua, ornadi enes extrèms damb crotzes de husta, coma se volessen plaçar es anguiles deth sòn sen jos era divina proteccion.
En gésser deth canau, era barca corrèu comencèc a esguitlar-se entre es arrossars, immensi camps de hanga liquida, caperadi d’espigues d’un color bronzinat.
Es segadors, en.honsadi ena aigua, auançauen damb era fauç ena man, e es barquetes, neres e estretes coma gondòles, recebien en sòn sen es hèishi qu’auien d’amiar entàs aires.
Ath miei d’aguesta vegetacion aqüatica, qu’ère coma ua prolongacion des canaus, se quilhauen de tant en tant, sus petites isles de hanga, blanques casetes acabades damb humenèges.
Qu’èren es maquines que negauen e secauen es camps, segontes es exigéncies des cultius.
Es nauti ribassi amagauen eth hilat de canaus, es amples camins per a on navegauen es vaishèths de vela cargadi d’arròs.
Es sòns cascos s’estauen invisibles e es granes veles triangulares s’esguitlauen sus eth verd des camps, en silenci dera tarde, coma hantaumes que caminèssen per tèrra fèrma.
Es passatgèrs contemplauen es camps coma expèrts coneishedors, balhant era sua pensada sus es cuelhetes e planhent era sòrt d’aqueri que les auie entrat eth salnitre ena tèrra, en tot aucir-les er arròs.
Auançaue era barca per canaus tranquils, d’ua aigua auriolenca, damb es dauradi reflèxi deth tè.
Ath hons, es èrbes aquatiques inclinauen es sues cabeladures damb era heregada dera quilha.
Eth silenci e era aigua ludenta aumentauen es sons.
Enes moments que cessauen es convèrses, s’entenie clarament era planhosa respiracion deth malaut estirat jos eth banc e eth gronhament tenaç de Canhamèl en alendar, damb era barba en.honsada en pièch.
Des barques luenhanes e lèu invisibles arribauen, agranidi pera cauma, eth patac d’ua pèrca en quèir sus era cubèrta, eth sorriscle d’un pau de vela, es votzes des barquèrs avisant-se entà non estramuncar enes virades des canaus.
Er amiaire desaurelhat abandonèc era pèrga, e sautant sus es jolhs des passatgèrs anèc d’un extrèm en aute dera embarcacion apraiant era vela entà profitar era febla brisa dera tarde.
Qu’auien entrat en lac, ena part dera Albufèra barrada per canets e isles, a on auien de navegar damb fòrça suenh.
Er orizon s’ampliaue.
En un costat era linha escura e ondulada des pins dera Devesa, que separe era Albufèra deth mar; era sèuva lèu vèrge, que s’esten lègues e lègues, a on pèishen es taures herotges e viuen ena ombra es grani reptils, que pòca gent ve, mès que d’eri se’n parle damb terror pendent es cauhades.
En costat opausat, era immensa planhèra des arrossars, perdent-se en orizon pera part de Solana e Sueca, en tot confoner-se damb es luenhanes montanhes.
Dauant, es canets e es petites isles qu’amagauen eth lac liure, e per entre eri s’esguitlaue era barca, en.honsant damb era proa es plantes aquatiques, heregant era sua vela damb es canes qu’auançauen des arribes.
Revolums d’èrbes escures e gelatinoses coma viscosi tentaculs pujauen ena superfícia, en tot enredar-se damb era pèrga deth barquèr, e era vista sondejaue inutilament era vegetacion ombriua e infècta, qu’en sòn sen abondauen es bèsties dera hanga.
Toti es uelhs exprimien eth madeish pensament: eth que queiguesse aquiu dificilament gesserie.
Ua vegada de taures peishie ena plaja de joncs e enes badines que lindauen damb era Devesa.
Quauqui uns d’eri auien passat nadant entàs isles pròches, e en.honsadi ena hanga enquiath vrente rumiauen entre es canets, botjant damb fòrt chambotadís es sues pesades pautes.
Qu’èren uns animaus grani, lords, damb eth lomb caperat de crospes, es còrnes enòrmi e eth morre tostemp bauejant.
Guardauen fèrament era cargada barca que passaue entre eri, e en botjar era sua tèsta escampilhauen ath sòn entorn ua broma de gròssi mosquits que tornaue a quèir sus era retortilhada tèsta.
A pòca distància, en un ribàs que non ère senon ua estreta lengua d’aigua entre dues aigües, vederen es dera barca a un òme ajocat.
Es deth Palmar l’arreconeisheren.
Qu’ei Sangsuga!, cridèren.
Er embriac Sangsuga!
E agitant es sòns chapèus, li preguntauen a crits a on auie cuelhut era peta peth maitin e se pensaue dormir-la aquiu.
Sangsuga seguie quiet; mès cansat des arridalhes e crits des dera barca, se botèc de pès, e virant en ua leugèra viroleta se fotèc ues quantes paumades ena esquia deth sòn còs damb ua expression de mesprètz, en tot tornar a ajocar-se grèument.
En veder-lo de pès arriren encara mès, excitadi peth sòn estranh aspècte.
Qu’amiaue eth chapèu ornat damb un naut plumalh de flors dera Devesa e sus eth pièch e ar entorn dera sua faisha s’enroscauen quauques bandes de campanetes silvèstres des que creishien entre es canes e es ribassi.
Toti parlauen d’eth.
Famós Sangsuga!
Que non n’auie un aute de parièr enes pòbles deth lac.
Qu’auie eth fèrm prepaus de non trabalhar, coma es auti òmes, dident qu’eth trabalh ère un insult contra Diu, e se passaue eth dia cercant a veir qui lo convidaue a béuer.
S’embriagaue en Perelhon entà dormir en Palmar, beuie en Palmar entà desvelhar-se a londeman en Saler, e s’auie hèsta enes pòbles de tèrra fèrma, se lo vedie en Silla o en Catarròia cercant, entre era gent que cultivaue camps ena Albufèra, ua bona amna que lo convidèsse.
Qu’ère miraculós que non campèsse eth sòn cadavre ath hons d’un canau dempús de tanti viatges a pè, peth lac, totafèt embriac, seguint es tèrmes des arrossars, estrets coma un lama de destrau, trauessant es pontets des sèquies, e passant pes lòcs de hanga botjadissa a on arrés gausaue aventurar-se coma non siguesse damb barca.
Era Albufèra qu’ère era sua casa.
Eth sòn instint de hilh deth lac lo treiguie deth perilh, e fòrça nets, quan se presentaue ena tauèrna de Canhamèl entà mendicar un veire, auie eth contacte viscós e era flaira dera hanga coma ua vertadèra anguila.
Eth tauernèr gasulhaue entre gronhaments en enténer era convèrsa.
Sangsuga!
Pòca vergonha!
Que l’auie enebit mil viatges era entrada ena sua casa!…
E era gent arrie rebrembant es estranhs ornaments deth vagabond, era sua mania de caperar-se de flors e cenher-se corones coma un sauvatge a penes començaue en sòn ahaimat estomac era fermentacion deth vin.
Era barca se calaue en lac.
Entre dues masses de canets, semblables as mòles d’un pòrt, se vedie ua grana extension d’aigua ludenta, d’un blu blancós.
Qu’ère eth ludent, era vertadèra Albufèra, eth lac liure, damb es sòns petiti bòsqui de canes escampilhadi a granes distàncies, a on se refugiauen es audèths deth lac, tan perseguidi pes caçadors dera ciutat.
Era barca costejaue era Devesa, a on cèrts hangassi caperadi d’aigua s’anauen convertint de man en man en camps d’arròs.
En ua petita lacuna barrada per ribassi de hanga, un òme de fòrta musculatura lançaue cabassades de tèrra des dera sua barca.
Es passatgèrs l’admirauen.
Qu’ère er oncle Tònho, hilh der oncle Paloma, e pair ath sòn torn de Tonet eth Cuban.
E en nomentar ad aguest darrèr, molti cridèren maliciosament a Canhamèl, que seguie gronhint coma se non entenesse arren.
Non auie en tota era Albufèra òme mès trabalhador qu’er oncle Tònho.
Que s’auie calat entre celha e celha qu’auie d’èster proprietari, auer es sòns camps d’arròs, non víuer dera pesca coma er oncle Paloma, qu’ère eth barquèr mès vielh dera Albufèra; e solet, (pr’amor qu’era sua familha sonque l’ajudaue de quan en quan, cansant-se per çò deth gran trabalh) anaue aumplint de tèrra, amiada de luenh, era badina prigonda cedida per ua rica senhora que non sabie se qué hèr damb era.
Qu’ère un trabalh de molti ans, dilhèu de tota era vida, entà un òme solet.
Er oncle Paloma s’en burlaue d’eth; eth sòn hilh l’ajudaue de quan en quan entà mostrar-se cansat en pòqui dies, e er oncle Tònho, damb ua fe inquebrantabla, seguie entà dauant, ajudat solet pera Borda, ua praubeta qu’era sua defuntada hemna treiguec des mainatges trobats, timida damb toti e tenaça entath trabalh madeish qu’eth.
Salut, oncle Tònho, e non vos cansetz!
E era barca s’aluenhèc sense qu’eth temardut trabalhador lheuèsse eth cap senon un solet moment entà respóner as ironiques salutacions.
Un shinhau mès enlà, en ua petita barca coma un taüt, vederen ar oncle Paloma ath cant d’ua hilèra d’estaques, lançant es sòns hilats entà recuelher-les a londeman.
Ena barca discutien s’eth vielh auie nauanta ans o ère apròp des cent.
Be n’auie vist aqueth òme de causes sense gésser dera Albufèra!
Es personatges qu’auie tractat!…
E agranidi pera credulitat populara, repetien es sues insoléncies familhaus damb eth generau Prim, ath que servie de barquèr enes sues cacères peth lac; era sua rudesa damb granes senhores e enquia e tot damb reines.
Eth vielh, coma s’endonvièsse aguesti comentaris e se sentesse ar arràs de glòria, s’estaue acorbaishat, examinant es hilats, mostrant era sua esquia caperada per ua blòda d’amples quadres e eth gòrro nere calat enquias regdes aurelhes, que semblaue que se li despegauen deth cap.
Quan eth corrèu passèc peth sòn costat, lheuèc eth cap, mostrant er abisme nere dera sua boca desdentada e es cercles d’arrupes roienques que se trapauen enes uelhs prigonds, animadi per un shinhau d’ironic resplendor.
Eth vent començaue a refrescar.
Era vela se holèc damb naues secodides e era cargada barca s’inclinèc enquia banhar es esquies des que se seiguien en bòrd dera barca.
Ath torn dera proa es aigües, trincades damb violéncia, cantauen un glo-glo cada còp mès fòrt.
Que ja èren ena vertadèra Albufèra, en immens ludent, blu e estirat coma un miralh venecian, que retrataue invertidi as vaishèths e es luenhanes arribes damb eth contorn leugèrament serpentejat.
Es bromes semblauen rodar peth hons deth lac coma madèishes de blanca lan; ena plaja dera Devesa uns caçadors seguits de gossets duplicauen era sua imatge ena aigua, caminant capenjós.
Ena part dera tèrra fèrma, es grans pòbles dera Ribera, damb es sues tèrres amagades pera distància, semblauen flotar sus eth lac.
Eth vent, cada còp mès fòrt, cambièc era superfícia dera Albufèra.
Era barca s’esguitlèc ath long dera Devesa e passauen rapidament ath sòn dauant es ticolets arenosi, damb es barraques des gardes en sòn cimalh; es espesses cortines de matarrassi; es grops de pins retortilhadi, de formes terrorifiques, coma manats de membres torturadi.
Es viatjaires, ahiscadi pera velocitat, excitadi peth perilh qu’era embarcacion aufrie arrossegant un des sòns bòrds a ras deth lac, saludauen cridant as autes barques que passauen ena luenhor e estirauen era sua man entà recéber eth patac des ondades costades pera rapida marcha.
Ath torn deth timon s’arremolinaue era aigua.
A ua distància cuerta flotauen dus cabussaires, audèths escurs que se submergien e tornauen a trèir eth cap dempús dera immersion, en tot distrèir as passatgèrs damb aguestes evolucions dera sua pesca.
Mès enlà, enes mates, enes granes isles de canets aquatics, es folques e es lits quilhauen eth vòl quan s’apressaue era barca, tot doç, coma s’endonvièssen qu’aquera gent ère de patz.
Quauqui uns se colorejauen d’emocion en veder-les…
Quina magnifica escopetada!
Per qué auien de proïbir es òmes que cada un cacèsse sense permís, coma milhor li semblèsse?
E mentre es bellicosi s’indignauen, sonaue ath hons dera barca eth planh deth malaut e Canhamèl alendaue coma un mainatge, herit pes arrais deth solei cogant que s’esguitlauen per dejós deth sòn para- solei.
Eth bòsc semblaue aluenhar-se entath mar, deishant entre eth e era Albufèra ua extensa planhèra baisha, caperada de molta vegetacion, trincada a tròci pera ludenta lama de petites lacunes.
Qu’ère era planhèra de Sancha.
Un ramat de crabes susvelhades per un gojat peishie entre es matarrassi, e ara sua vista surgentèc ena memòria des hilhs dera Albufèra era tradicion que balhaue eth sòn nòm ara planhèra.
Es de tèrra interiora que tornauen enes sues cases dempús de guanhar es granes sodades dera sega preguntauen se qui ère era tau Sancha qu’es hemnes nomentauen damb cèrt temor, e es deth lac li condauen ath forastèr mès pròche era simpla legenda que toti aprenien de petits.
Un pastoret coma eth qu’ara caminaue pera vòra peishie en d’auti tempsi es crabes ena madeisha planhèra.
Mès aquerò siguec fòrça ans abans, fòrça!…
Tants, que cap des vielhs qu’encara viuien ena Albufèra coneishien ath pastor; ne eth madeish oncle Paloma.
Eth gojat viuie coma un sauvatge en solitud, e es barquèrs que pescauen en lac l’entenien cridar de luenh pendent es maitins de cauma.
Sancha!
Sancha!…
Sancha qu’ère ua sèrp petita, era soleta amiga que l’acompanhaue.
Era mala bèstia acodie as crits, e eth pastor, rebastant as sues milhores crabes, l’aufrie un bòl de lèit.
Dempús, enes ores de solei, eth gojat se fabricaue ua calamèla talhant canes enes canets e bohaue doçament, auent enes sòns pès ath reptil, que quilhaue part deth sòn còs e lo contreiguie coma se volesse dançar ath compàs des doci fiulets.
D’auti viatges eth pastor s’entretenguie des.hènt es anèths de Sancha, estirant-la en linha dreta sus era arena, en tot divertir-se en veir damb quina rapiditat tornaue e retortilhar-se.
Quan, cansat d’aguesti jòcs, amiaue era sua vegada entar aute costat dera planhèra, era sèrp lo seguie coma un gosset, e en tot enrodar-se enes sues cames li pujaue enquiath còth, en tot estar-se aquiu coma mòrta e queiguda, damb es sòns uelhs de diamant tachadi en pastor, en tot erisar-li era borra dera cara damb eth fiulet dera sua boca triangulara.
Era gent dera Albufèra l’auien coma bruishòt, e mès d’ua hemna des que panauen lenha ena Devesa, en veder-lo arribar damb era Sancha en còth hège eth senhau dera Crotz coma se siguesse eth diable.
Atau comprenien toti se com eth pastor podie dormir ena seuva sense pòur as grani reptils que i auie enes matarrassi.
Sancha, que deuie èster eth diable, lo protegie de toti es perilhs.
Era sèrp creishie e eth pastor ère ja tot un òme, quan es abitants dera Albufèra non lo vederen mès.
Se’n saberen de qué ère soldat e lutaue enes guèrres d’Italia.
Cap auta vegada tornèc a pèisher ena planhèra sauvatja.
Es pescadors, en baishar en tèrra, non gausauen aventurar-se pes joncs que caperauen es pudesenques lacunes.
Sancha, mancada dera lèit que li regalaue eth pastor, li calie acaçar as innombrables conilhs dera Devesa.
Se passèren ueit o dètz ans, e un dia es abitants deth Saler vederen arribar peth camin de Valencia, emparat en un pau e damb un morralet ena esquia, a un soldat, un granadèr prim e malenconic, damb es neres garramaches enquias jolhs, casaca blanca damb bombes de tela ròia e ua casqueta en forma de mitra sus eth pientat en trena.
Era sua grana mostacha non l’empediren èster arreconeishut.
Qu’ère eth pastor, que tornaue desirós de veir era tèrra dera sua mainadesa.
Comencèc eth camin dera seuva costejant eth lac, e arribèc ena planhèra palunosa a on en d’auti tempsi sauvaue era sua vegada.
Arrés.
Es domaisèles botjauen es sues ales sus es nauti joncs damb leugèr bronzinament, e enes badines amagades jos es matarrassi esposcauen es gripauds, espauridi pera proximitat deth granadèr.
Sancha!
Sancha!, cridèc doçament er ancian pastor.
Silenci absolut.
Enquiada eth l’arribaue era somnolenta cançon d’un barquèr invisible que pescaue en centre deth lac.
Sancha!
Sancha!, tornèc a cridar damb tota era fòrça des sòns paumons.
E quan auec repetit era sua crida fòrça viatges, vedec qu’es nautes èrbes s’agitauen e entenec un tarrabastalh de canes trincades, coma se s’arrosseguèsse un còs pesant.
Entre es joncs ludèren dus uelhs ara nautada des sòns e auancèc un cap aplanat, botjant era sua lengua de forqueta, damb un fiulet espaventós que li semblèc gelar-li era sang, paralisar- li era sua vida.
Sancha!, cridèc eth soldat arreculant possat pera pòur.
Com as creishut!…
E sagèc de húger.
Mès era anciana amiga, passat eth prumèr estonament, semblèc arreconeisher-lo e s’entornegèc ath torn des sues espatles, sarrant-lo damb un anèth dera sua rugosa pèth secodida per nervioses estrementides.
Eth soldat se defenec.
Dèisha-me, Sancha, dèisha-me!
Non m’abraces.
Un aute anèth sarrèc es sòns braci, en tot estrenher-les.
Era boca deth reptil l’amorassaue coma en d’auti tempsi, eth sòn alend l’agitaue era mostacha, en tot costar- li un caud heired angoniós, e mentretant es anèths s’anauen contreiguent, se sarrauen, enquia qu’eth soldat, asfixiat, croishint-li es uassi, queiguec en solèr enrodat entre pientadi anèths.
Uns dies dempús uns pescadors trapèren eth sòn cadavre: ua massa infòrma, damb es uassi trincadi e era carn macada pera irresistibla sarrada dera Sancha.
Atau moric eth pastor, victima d’ua abraçada dera sua anciana amiga.
Ena barca corrèu arrien es forastèrs en enténer eth conde, mentre qu’es hemnes botjauen es sòns pès damb cèrta inquietud, credent qu’aquerò que borie entre es sues cames damb sordi gemecs ère era Sancha, refugiada ath hons dera embarcacion.
Que s’acabaue eth lac.
Un aute còp era barca entraue en un hilat de canaus, e luenh, fòrça luenh, sus un immens arrossar, se destacauen es cases deth Saler, eth poblet dera Albufèra mès pròche a Valencia, damb eth pòrt ocupat per innombrables petits vaishèths e granes barques que talhauen er orizon damb es sòns paus de vela, semblables a pins montadi.
S’acabaue era tarde.
Era barca anaue damb mens velocitat pes aigües mòrtes deth canau.
Era ombra dera vela passaue coma ua broma sus es arrossars roiencs pera còga deth solei, e en ribàs se mercauen sus un hons de color taronja es siloetes des passatgèrs.
De contunh passauen botjant era pèrga gent que tornauen des sòns camps, de pès enes petits vaishèths neri, damb eth bòrd lèu a ras dera aigua.
Aguesti esquifi qu’èren es shivaus dera Albufèra.
Dès era mainadesa, toti es neishudi en aquera tribú de lac aprenien a manejar-les.
Qu’èren indispensables entà trabalhar en camp, entà anar ena casa deth vesin, entà guanhar-se era vida.
Tanlèu passaue peth canau un mainatge, coma ua hemna o un vielh, toti botjant era pèrga damb rapiditat, apuant-la en hons hangós entà hèr resquilhar sus era aigua mòrta era sabata que les servie d’embarcacion.
Enes sèquies pròches s’esguitlauen d’auti petits vaishèths, invisibles darrèr des ribassi, e per dessús des matarrassi auançauen es barquèrs damb eth tronc quiet, corrent a impulsi des sòns punhs.
De quan en quan es deth corrèu vedien daurir-se enes ribassi amples henudes, que per eres s’espargien sense bronit ne movement es aigües deth canau, dormint jos ua capa de verdura viscosa e flotanta.
Suspenudes d’estaques barrauen aguestes entrades es hilats entàs anguiles.
Quan s’apressaue era barca, sautauen des tèrres d’arròs arrats enòrmes, despareishent ena hanga des sèquies.
Es qu’abans s’auien alugat damb entosiasme dauant des audèths deth lac, sentien renéisher era sua furia en veir es arrats enes canaus.
Quina escopetada les foterien!
Que serie un bon sopar entath vrespe!…
Era gent der interior escopie damb expression de hastic, entre es arridalhades e protèstes des dera Albufèra.
Qu’ère ua bona bocada!
Com podien parlar se jamès ac auien tastat.
Es arrats dera aiguamòrta sonque minjauen arròs; qu’èren un plat de prince.
Sonque calie veder-les en mercat de Sueca, espelhades, penjades a dotzenes des sues longues coes enes taules des carnissèrs.
Les crompauen es rics; era aristocràcia des poblacions dera Ribera non minjauen ua auta causa.
E Canhamèl, coma se pera sua qualitat de ric credesse indispensable díder quauquarren, deishaue de gemegar entà assegurar grèument que solet coneishie en mon dus animaus sense heu: es palomes e er arrat; damb aquerò quedaue tot dit.
Era convèrsa s’animèc.
Es demostracions de repugnància des forastèrs servien entà alugar as dera Albufèra.
Er aviliment fisic dera gent deth lac, era misèria d’un pòble privat de carn, que non coneish mès bèsties qu’es que corren ena Devesa e viu condemnat pendent tota era sua vida a neurir-se d’anguiles e peishi de hanga, se revelaue de forma bravassa, damb eth visible desir d’estonar ath forastèr laudant era valentia des sòns estomacs.
Es hemnes nomentauen era excelléncia der arrat damb arròs ena paelha; molti l’auien minjat sense saber-se’n, en tot estonar-se deth sabor d’ua carn desconeishuda.
D’auti rebrembauen es aguisats de sèrp, laudant es sues lesques blanques e doces, superiores as dera anguila, e eth barquèr desaurelhat trinquèc eth mutisme de tot eth viatge entà rebrembar a cèrta gata nauèth parida qu’auie sopat eth damb d’auti amics ena tauèrna de Canhamèl, premanida per un marinèr que dempús de córrer fòrça mon auie ua man excellenta entà taus aguisats.
Començaue a escurir.
Es camps s’ennerien.
Eth canau cuelhie ua blancor d’estanh ara tèba lum deth crepuscul.
Ath hons dera aigua ludien es prumères esteles, tremolant damb eth pas dera barca.
Qu’èren ja apròp deth Saler.
Sus es teulades des barraques se quilhaue entre dus pilars era esquera dera casa dera Demanà, a on s’amassauen caçadors e barquèrs era vesilha des tirades entà escuélher es lòcs.
Ath costat dera casa se vedie ua enòrma diligéncia, qu’auie d’amiar entara ciutat as passatgèrs deth corrèu.
Cessaue era brisa, era vela queiguie estavanida ath long deth pau, e eth desaurelhat agarraue era pèrga, apuant-la enes ribassi pr’amor de possar era embarcacion.
Passèc en direccion entath lac ua petita embarcacion cargada de tèrra.
Ua gojata pergaue briosament ena proa, e en aute extrèm l’ajudaue un joen damb un gran chapèu de jipijapa.
Toti les arreconeisheren.
Qu’èren es hilhs der oncle Tònho, qu’amiauen tèrra entath sòn camp: era Bòrda, aquera mainada trobada infatigabla, que valie mès qu’un òme, e Tonet eth Cuban, er arrèhilh der oncle Paloma, eth gojat mès beròi de tota era Albufèra, un òme qu’auie vist mon e auie causes tà condar.
Adishatz, Mostacha!, lo cridèren familhaument.
Li dauen aguest fausnòm per çò dera mostacha qu’ombrejaue era sua cara bruna, ornament non tengut ena Albufèra, a on toti amiauen era cara arrasada.
D’auti li preguntauen damb ironic estonament que des de quan trabalhaue.
S’aluenhèc eth petit vaishèth, sense que Tonet, qu’auie lançat ua rapida uelhada sus es passatgèrs, semblèsse enténer es trufaries.
Molti guardèren damb cèrta insoléncia a Canhamèl, en tot permeter-se es madeishes trufaries brutaus que se tenguien ena sua tauèrna…
Compde, oncle Paco!
Qu’eth anaue entà Valencia, mentre que Tonet passarie era net en Palmar!…
Eth tauernèr hec veir ara prumeria que non les entenie, enquia que, cansat de patir, se lheuèc damb nerviós impuls, passant pes sòns uelhs un bualh d’ira.
Mès era massa greishosa deth còs semblèc gravitar sus era sua volontat, e s’arraulic en banc, coma aclapat per esfòrç, gemegant un aute còp dolorosament e gasulhant entre planhs:
Indecents!…
Indecents!…
Era barraca der oncle Paloma se quilhaue en un extrèm deth Palmar.
Un gran incendi auie dividit ara poblacion, cambiant eth sòn aspècte.
Miei Palmar siguec avalat pes ahlames.
Es barraques de palha se convertiren de seguit en cendres, e es sòns patrons, volent víuer en avier sense pòur ath huec, bastiren edificis de tòchos enes solèrs uscladi, en tot empenhar fòrça de’eri era sua escassa fortuna entà hèr-se a vier materiaus, que resultauen costosi dempús de trauessar eth lac.
Era part deth pòble que patic er incendi se caperèc de casetes, damb es façades pintades de ròsa, verd o blu.
Era auta part deth Palmar sauvèc eth primitiu caractèr, damb es teulades des sues barraques redones pes dus costats, coma vaishèths botadi ara invèrsa sus es parets de hanga.
Des dera placeta dera glèisa enquiath finau dera poblacion peth costat dera Devesa, s’estenien es barraques, separades es ues des autes per pòur der incendi, coma semiades ar edart.
Era der oncle Paloma qu’ère era mès anciana.
L’auie bastit eth sòn pair enes tempsi que non se trapaue ena Albufèra un èsser uman que non tremolèsse de fèbre.
Es matarrassi arribauen alavetz enquias parets des barraques.
Despareishien es garies ena madeisha pòrta dera casa, sivans condaue er oncle Paloma, e quan tornauen a presentar-se, setmanes dempús, amiauen ath sòn darrèr ua seguida de porics nauèth neishudi.
Encara se caçauen luèires enes canaus e era poblacion deth lac ère tant escassa, qu’es barquèrs non sabien se qué hèr dera pesca qu’aumplie es sòns hilats.
Valencia ère entada eri er aute extrèm deth mon, e sonque venguie d’aquiu eth mariscau Suchet, nomentat peth rei José, duc dera Albufèra e senhor deth lac e dera seuva, damb totes es sues riqueses.
Eth sòn rebrembe ère çò de mès distant ena memòria der oncle Paloma.
Eth vielh encara se pensaue veder-lo damb eth peu esperluat e es sues amples pursères, vestit damb redingòta gris e chapèu redon, enrodat d’òmes d’unifòrmes vistosi que li cargauen es escopetes.
Eth mariscau caçaue ena barca deth pair der oncle Paloma, e eth petitet, ajocat ena proa, lo contemplaue damb admiracion.
Fòrça còps arrie der escarraunhat lenguatge que s’exprimie eth capdeth planhent-se deth retard deth pais o comentaue es eveniments d’ua guèrra contra espanhòus e anglesi, que d’era en lac sonque n’auien vagues notícies.
Un viatge venguec damb sa pair en Valencia entà regalar-li ath duc dera Albufèra ua anguila de mar, notabla pera sua mida, e eth mariscau les recebec arrint, calat eth gran unifòrme, ludent de brodats d’aur, ath miei d’oficiaus que semblauen satellits deth sòn esplendor.
Aqueres sigueren es epòques bones, e quan er oncle Paloma les rebrembaue damb era sua votz macada d’ancian enes reünions dera tauèrna de Canhamèl, era gent joena s’estrementie d’entosiasme.
Se pescaue e se caçaue ath còp, sense pòur a gardes ne a multes.
Quan arribaue era net tornaue era gent ena sua casa damb dotzènes de conilhs agarradi damb furet ena Devesa, e ath delà, tistèrs de peish e rastèls d’audèths caçadi enes canets.
Tot qu’ère deth rei, e eth rei ère luenh.
Non ère coma ara, qu’era Albufèra pertanhie ar Estat (qui ère aguest senhor!
Er oncle Paloma auie sauvat es preeminéncies deth sòn pair.
Qu’ère eth prumèr barquèr deth lac, e non arribaue ena Albufèra un personatge que non l’amièsse eth a trauèrs des isletes de canes en tot mostrar-li es curiosèrs dera aigua e dera tèrra.
Rebrembaue a Isabel II, joena, aumplint damb es sues amples pèlhes tota era popa der ornat vaishèth e botjant eth sòn bust de bona mossa a cada impuls dera pèrga deth barquèr.
Qu’arrie era gent rebrembant eth sòn viatge peth lac damb era emperairitz Eugenia.
Era ena proa, eleganta, vestida d’amazòna, damb era escopeta tostemp prèsta, hènt quèir es audèths qu’abils esquivaires hègen gésser a volades des canets damb paus e crits: e en aute extrèm, er oncle Paloma, sornarut, maliciós, damb era vielha escopeta entre es cames, aucint es audèths que s’escapauen dera gran dauna e avisant-la en un castelhan fantastic, dera preséncia de lits: “Majestat, compde!
Toti es personatges demorauen satisfèts deth vielh barquèr.
Qu’ère insolent, damb era rudesa d’un hilh dera lacuna; mès era adulacion que li mancaue ara sua lengua la trapaue ena escopeta, plia de pedaci, enquiath punt de non saber se qué restaue en era dera primitiua fabricacion.
Er oncle Paloma ère un tirador prodigiós.
Es mentidèrs deth lac mentien a carga d’eth, en tot arribar a afirmar que bèth còp auie aucit quate folques d’un trait.
Quan volie vantar a un personatge discrèt tirador, se plaçaue ath sòn darrèr ena barca e tiraue ath còp damb tau precision, qu’es dus traits se confonien, e eth caçador, en veir quèir es pèces, s’estonaue dera sua adretia, tant qu’eth barquèr, ena sua esquia, botjaue eth morret maliciosament.
Eth sòn milhor rebrembe qu’ère eth deth generau Prim.
L’auie coneishut en ua net tempestuosa en tot amiar-lo ena sua barca a trauèrs deth lac.
Qu’èren es tempsi de malastre.
Es soldats èren apròp; eth generau anaue desguisat d’obrèr e hugie de Valencia dempús d’auer sajat sense capitada revoutar ara garnison.
Er oncle Paloma l’amièc entath mar, e quan lo tornèc a veir, ans dempús, ère cap deth govèrn e idòla dera nacion.
Abandonant era vida politica, s’escapaue de Madrid de quan en quan entà caçar en lac, e er oncle Paloma, audaç e familhau dempús dera aventura passada, lo repotegaue coma a un gojat se mancaue era balestada.
Entada eth que non existien graneses umanes: es òmes se dividien en boni e dolents caçadors.
Quan er eròi tiraue sense acertar, eth barquèr s’emmaliciaue enquia tutejar-lo.
Guarda, guarda e apren!” E mentre arrie eth disciple gloriós, eth barquèr tiraue damb era sua escopeta lèu sense afustar e ua folca queiguie ena aigua hèta ua pilòta.
Totes aguestes anecdòtes balhauen ar oncle Paloma un prestigi immens entre era gent deth lac.
Qué aurie estat aqueth òme s’auesse volut daurir era boca demanant quauquarren as sòns parroquians!…
Mès eth, tostemps temardut e mauparlat; tractant as personatges coma a companhs de tauèrna; hènt-les arrir damb es sues insoléncies enes moments de mala encolia o damb frases bilingües e retortilhades quan se volie mostrar amable.
Qu’ère content dera sua vida, encara que cada còp ère mès dura e dificila, a mida qu’entraue en ans.
Barquèr, tostemp barquèr!
Mespredaue ara gent que cultivaue es tèrres d’arròs.
Qu’èren lauradors, e entada eth aguesta paraula significaue eth màger insult.
N’ère capinaut d’èster òme d’aigua, e fòrça còps s’estimaue mès seguir es virades des canaus abans qu’escuerçar distàncies vient pes ribassi.
Non cauishigaue de bon voler ua auta tèrra qu’era dera Devesa, entà tirar uns quants traits d’escopeta as conilhs, hugent quan se l’apressauen es gardes, e peth sòn gust, eth, aurie minjat e dormit laguens dera barca, qu’ère entada eth coma era clòsca d’un animau aquatic.
Es instints des primitiues races deth lac reviuien en ancian.
Entà èster erós sonque li mancaue non auer familha, víuer coma un peish deth lac o coma un audèth des canets, en tot hèr eth nin aué en ua isleta e deman en un canet.
Mès eth sòn pair s’auie entestardit en maridar-lo.
Que non volie veir abandonada aquera barraca, qu’ère òbra sua, e eth boèmi des aigües se vedec obligat a víuer en societat damb es sòns semblables, a dormir jos ua teulada de palha, a pagar era sua part entath manteniment deth prèire e a aubedir ath baile pedanèu dera isla, tostemp bèth pòcavergonha (didie eth), qu’entà non trabalhar cercaue era proteccion des senhors dera ciutat.
Dera sua esposa a penes n’auie ena memòria ua vaga imatge.
Qu’auie passat ath sòn costat heregant-lo fòrça ans dera sua vida, sense deishar-li d’auti rebrembes qu’era sua adretia entà apraiar hilats e era manèra qu’auie d’amassar eth pan dera setmana cada diuendres, en tot amiar-lo en un horn de copòla redona e blanca, semblable a un hormiguèr african que se quilhaue en un extrèm dera isla.
Auien auut molti hilhs, plan molti; mès, exceptat d’un, toti s’auien mòrt oportunament.
Qu’èren èssers esblancossidi e malautissi, engendradi damb eth pensament calat en minjar, per pairs que se junhien sense cap aute desir que transmeter-se eth calor, estrementidi pera tremoladera des fèbres paludeanes.
Semblauen néisher amiant enes sues venes en sòrta de sang eth caud heired des tèrces.
Er oncle Paloma trapaue aguesti malastres logics e indispensables.
Que s’auie de laudar ath Senhor, que se’n brembe des praubi.
Ère repugnant veir se com aumentauen es familhes ena misèria, e sense era bontat de Diu, que de quan en quan esclarie aguesta pèsta de mainatges, non restarie en lac minjar entà toti e aurien d’avalar-se es uns as auti.
Moric era hemna der oncle Paloma quan aguest, ja ancian, se vedie pair d’un mainatge de sèt ans.
Eth barquèr e eth sòn hilh Tònho quedèren solets ena barraca.
E eth gojat ère senat e trabalhador coma era sua mair.
Premaie eth minjar, apraiaue es estralhs dera barraca e cuelhie leçons des vesies entà que sa pair non notèsse era abséncia dera sua hemna ena casa.
Tot ac hège damb gravetat, coma s’era terribla luta tenguda entà subsistir auesse deishat en eth ua tralha inacabada de tristesa.
Eth pair se mostraue satisfèt quan se n’anaue entara barca seguit peth gojat, lèu amagat jos eth molon de hilats.
Creishie rapidament, es sues fòrces èren cada còp mès granes, e er oncle Paloma ère capinaut de veir damb quina fòrça treiguie es anses de pescar dera aigua o hège esguitlar era barca peth lac.
Qu’ei er òme mès òme de tota era Albufèra, les didie as sòns amics.
Es hemnes deth Palmar laudauen tanben es sòns sans costums.
Ne lhocaries damb es joeni que se concentrauen ena tauèrna, ne jòcs damb cèrts perdudi que, un còp acabada era pesca, s’estirauen capenjós sus es joncs, darrèr de quinsevolh barraca, e se passauen es ores manejant ua baralha de cartes greishosa.
Tostemp seriós e prèst entath trabalh, Tònho non li balhaue ath sòn pair eth mès petit desengust.
Er oncle Paloma, que non podie pescar acompanhat, pr’amor qu’ath mendre descuet s’enforismaue e sajaue de picar ath companh, jamès repotegaue ath sòn hilh, e quan, entre bohades de mala encolia, sajaue de dar-li ua orde, ja eth gojat, en tot endonviar-la, auie botat es mans ara òbra.
Quan Tònho siguec un òme, eth sòn pair, afogat pera vida erranta e rebèl contra era existéncia dera familha, experimentèc es madeishi desirs qu’eth primitiu oncle Paloma.
Qué hègen es dus òmes isoladi ena solitud d’ua vielha barraca?
Li repugnaue veir ath sòn hilh, un omenòt ample e forçut, inclinar-se en larèr, en centre dera barraca, bohant et huec e premanint eth sopar.
Fòrça còps sentie racacòrs en contemplar es sues mans cuertes e peludes, damb dits de hèr, netejant es caceròles e hènt sautar damb un guinhauet es escaumes dures, de reflèxi metallics, des peishi deth lac.
Enes nets d’iuèrn semblauen naufrags refugiadi en ua isla desèrta.
Ne ua soleta paraula entre eri, ne un arridolet, ne ua votz de hemna que les alegrèsse.
Era barraca qu’auie un aspècte lugubre.
En centre usclaue eth hornèu a nivèu deth solèr, un petit espaci carrat damb era vòra de tòchos.
En ambdús costats es parets de dus quartos, bastidi damb canes e hanga, coma tota era barraca; e per dessús d’aguestes parets, que solet auie era nautada d’un òme, tot er interior dera teulada nera, damb capes de suèja, ahumada peth huec de molti ans, sense cap aute respiralh qu’un trauc ena teulada de palha, per a on entrauen fiulant es bohades de vent d’iuèrn.
Deth tet penjauen es vestits impermeables deth pair e deth hilh entara pesca nueitiua: pantalons regdes e pesadi, giquetes damb un pau trauessat enes manges, era tela espèssa, auriòla e reludenta pes heregades der òli.
Eth vent, en penetrar pera dubertura que hège de humeneja, balançaue ad aguestes estranhes mariòtes, que reflectien ena sua greishosa superfícia era lum ròia deth larèr.
Semblaue qu’es dus abitants dera barraca s’auien penjat en tet.
Er oncle Paloma s’engüejaue.
L’agradaue parlar: ena tauèrna renegaue ath sòn gust, mautractaue as auti pescadors, les enludernaue damb es rebrembes des grani personatges qu’auie coneishut; mès ena sua casa non sabie se qué díder, era sua convèrsa non meritaue era mendre replica deth hilh aubedient e carat, en tot perder-se es sues paraules en un silenci respectuós e aclapant.
Eth barquèr ac declaraue a crits ena tauèrna damb era sua alègra brutalitat.
Aqueth hilh qu’ère fòrça brave, mès que non se li retiraue; tostemp silenciós e submís.
Era defuntada li deuie auer hèt bèth param.
Un dia abordèc a Tònho damb era sua expression imperiosa de pair ar usatge latin, que considère as hilhs mancadi de volontat e dispause sense consultar deth sòn avier e dera sua vida.
Que s’auie de maridar: atau non estaue ben; ena casa mancaue ua hemna.
E Tònho cuelhec aguesta orde coma se l’auesse dit qu’a londeman auie d’apraiar era barca grana entà demorar en Saler a un caçador de Valencia.
Fòrça ben.
Complirie çò de mès lèu possible era orde deth sòn pair.
E mentre eth gojat cercaue peth sòn compde, eth vielh barquèr comunicaue es sòns prepausi a totes es comaires deth Palmar.
Eth sòn Tònho volie maridar-se.
Tot çò de sòn qu’ère deth gojat: era barraca, era barca grana damb era sua vela naua e damb ua auta de vielha qu’ère milhor; dues barquetes, sabi pas guairi hilats, e ath delà de tot aquerò, es condicions deth gojat, trabalhador, seriós, sense vicis e liure deth servici militar per çò d’auer artenhut un bon nombre ena tòia.
En fin: que non ère un gran partit, mès despolhat coma un grapaud des sèquies non estau eth sòn Tònho; e entàs gojates que i auie en Palmar!…
Eth vielh, damb eth sòn mesprètz ara hemna, escopie vedent as joenes, qu’entre eres s’amagaue era sua futura irèua.
Non, que non èren grana causa aqueres vèrges deth lac, damb era sua ròba lauada enes aigües poirides deth canau, flairant a hanga e es mans impregnades d’ua viscositat que semblaue calar-se enquias uassi.
Eth peu descolorat peth solei, esblancossit e praube, a penes ombrejaue es sues cares arraulides e ròies, qu’en eres es uelhs ludien damb eth huec d’ua fèbre tostemp renauida en béuer enes aigües deth lac.
Eth sòn perfil angulós, era subtilitat esguitladissa deth sòn còs e era flaira des jupons, les retiraue un shinhau as anguiles, coma s’ua alimentacion monotòna e parièra de moltes generacions auesse acabat per fixar en aquera gent es tralhes der animau que les servie d’aliment.
Tònho n’alistèc a ua; quinsevolha, era que mens obstacles botèc ara sua timiditat.
Se hec era nòça, e eth vielh auec ena barraca a un èsser mès damb qui parlar e a qui pelejar.
Sentie ua cèrta voluptat en veir qu’es sues paraules non quedauen en uet e qu’era irèua opausaue protèstes as sues exigéncies d’emmaliciat.
Damb aguesta satisfaccion coïncidic un desengust.
Eth sòn hilh semblaue desbrembar es tradicions dera familha.
Mèspredaue eth lac entà cercar era vida enes camps, e en Seteme, quan recuelhien er arròs e es sodades se pagauen cares, abandonaue era barraca, en tot hèr-se segador, coma fòrça d’auti qu’ahiscauen era indignacion der oncle Paloma.
Aguest prètzhèt de trabalhar ena hanga, de martirizar es camps, corresponie as forastèrs, as que demorauen luenh dera Albufèra.
Es hilhs deth lac qu’èren liures de tau esclavitud.
Plan per aquerò les auie botat Diu ath costat d’aquera aigua, qu’ère ua benediccion.
Ath sòn laguens que i auie eth minjar, e ère ua asenada, ua vergonha, trabalhar tot eth dia damb hanga enquiara cintura, es cames minjades de sangsugues e era esquia usclada peth solei, entà cuélher ues espigues qu’a tot darrèr non èren entada eri.
Se harie laurador eth sòn hilh?…
E en hèr-se aguesta pregunta, eth vielh metie enes sues paraules tot er estonament, era immensa estranhesa d’un hèt inaudit, coma se parlèsse de qué bèth dia era Albufèra podesse demorar-se seca.
Tònho, per prumèr viatge ena sua vida, gausaue opausar-se as paraules deth sòn pair.
Que pescarie, coma tostemp, era rèsta der an.
Mès ara qu’ère maridat, i auie mès besonhs ena casa, e serie ua imprudéncia mespredar es magnifiques sodades dera sega.
E ada eth li pagauen milhor qu’as auti, per çò dera sua fòrça e dera sua assiduitat en trabalh.
Es tempsi s’auien de cuélher tau que venguien; cada còp se cultivuaue mès arròs enes arribes deth lac; es ancianes badines se caperauen de tèrra, es praubi se hègen rics, e eth non ère tan pèc entà pèrder era sua part ena naua vida.
Eth barquèr acceptaue repotegant aguesta transformacion enes costums dera casa.
Eth sen e era gravetat deth sòn hilh l’impausauen un cèrt respècte, mès protestaue, emparat ena pèrga, ara vòra deth canau, parlant damb d’auti barquèrs dera sua bona epòca.
Qu’anauen a transformar era Albufèra!
En pòqui ans arrés l’arreconeisherie.
Pera part de Sueca botauen cèrts encastres gròssi de hèr laguens d’ues casetes damb granes humeneges e…
Que ja li pòs meter hum!
Es ancianes senhes, tranquilles e simpatiques, damb era sua arròda de husta querada e es sòns nauquets neri, serien substituidi per maquinàries infernaus que botjarien es aigües damb un tarrabastalh de mil dimònis.
Que serie un miracle que tota era pesca non cuelhesse eth camin deth mar, shordada per taus innovacions!
Qu’ac anauen a cultivar tot; botauen tèrra e mès tèrra sus eth lac.
Per pòc qu’eth viuesse, encara veirie se com era darrèra anguila, mancada d’espaci, se n’anarie botjant era coa pera boca deth Perelhon, en tot desparéisher en mar.
E Tònho calat en aguesta òbra de pirates!
Que s’aurie de veir a un hilh sòn, a un Paloma, convertit en laurador…
E eth vielh arrie coma se s’imaginèsse un hèt irrealizable.
Passèc eth temps e era sua irèua li balhèc un arrèhilh, un Tonet, qu’eth pairin amiaue fòrça tardes en braça enquiara arriba deth canau, botjant era pipa ena sua boca desdentada pr’amor de qué eth sòn hum non shordèsse ath petit.
Era longaruda e lèja dera sua irèua ère coma totes es hemnes dera familha; madeish qu’era sua defuntada: dauen hilhs qu’a penes se retirauen as sòns progenitors.
Eth pairin, amorassant ath petit, pensaue en avier.
Lo mostraue as amics dera sua joenessa, cada còp mès escassi, e vaticinaue er avier.
Mès abans que li gessessen es dents, çò que l’arribèc ar oncle Paloma, siguec eth hèt mès inesperat dera sua vida.
Li dideren ena tauèrna que Tònho auie cuelhut en arrendament, près deth Saler, ues tèrres d’arròs, proprietat d’ua senhora de Valencia, e quan pera net se trapèc damb eth sòn hilh, se demorèc estonat de veir que non remie arren deth crim.
Quan s’auie vist un Paloma damb patron?
Era familha auie viscut tostemp liura, coma les cau víuer as hilhs de Diu, en tot cercar-se eth manteniment en aire o ena aigua, caçant e pescant.
Es sòns senhors qu’auien estat eth rei o aqueth guerrèr francés qu’ère capitan generau de Valencia, patrons que demorauen luenh, que non pesauen e se podien tolerar per çò dera sua granesa.
Mès un hilh sòn, arrendatari d’ua gomosa dera ciutat e hènt-li a vier cada an ua part sonanta deth sòn trabalh?
Que non, òme!
Ja se’n podie anar dret entà parlar damb aquera senhora e des.hèir eth compromís.
Es Palomes que non servien ad arrés mentre quedèsse en lac quauquarren entà hèr-se a vier ena boca: encara que siguessen gargolhes.
Mès era suspresa deth vielh anèc aumentant dauant dera inesperada resisténcia de Tònho.
Qu’auie reflexionat pro ben sus er ahèr e non ère prèst a empenaïr-se’n.
Pensaue ena sua hemna, en aqueth petitet qu’amie en braça, e se sentie ambiciós.
Se qué èren eri?
Uns mendicants deth lac, viuent coma sauvatges ena barraca, sense mès aliment qu’es animaus des sèquies e hugent coma criminaus dauant des gardes quan aucien a bèth audèth entà autrejar-li mès gust ath caudèr.
Uns parasits des caçadors, que sonque minjauen carn quan es forastèrs les permetien méter es mans enes provisions.
E aguesta misèria alongant-se de pairs a hilhs, coma se viuessen estacadi entà tostemp ena hanga dera Albufèra, sense mès vida ne aspiracions qu’era deth grapaud, que se cre erós en canet pr’amor que trape insèctes a ras dera aigua!
Non, eth se revoutaue; que volie trèir ara familha dera sua miserabla postracion.
Trabalhar non solet entà minjar senon entà estauviar.
Qu’un s’auie de fixar enes auantatges deth cultiu der arròs: pòc trabalh e molt profit.
Qu’ère ua vertadèra benediccion deth cèu: arren en mon daue mès.
Se plante en Junh e se recuelh en Seteme; un shinhalet de hiems e un shinhau mès de trabalh, totau tres mesi: se cuelh era cuelheta, es aigües deth lac, holades pes ploges der iuèrn, curbissen es camps, e enquiar an a vier!
Es guanhs se sauven, e enes mesi restants se pèsque ara lum deth solei e se cace d’amagat entà mantier ara familha.
Qué mès podie desirar?…
Eth pairin auie estat un praube, e dempús d’ua vida de gosset sonque artenhec bastir aquera barraca, a on s’estauen etèrnament humejadi.
Eth sòn pair, que tant respectaue, non auie artenhut sauvar un croston entara vielhesa.
Que hège mau eth sòn pair d’indignar-se pr’amor qu’es sòns descendents cultivauen era tèrra.
Que valie mès èster laurador que víuer errant en lac, passant hame fòrça còps e expausant-se a recéber eth trait d’un garda dera Devesa.
Er oncle Paloma, damb era sang dera cara peduda en enténer ath sòn hilh, guardaue fixament ua pèrga queiguda ath long dera paret, e es mans se n’anauen entada era pr’amor de trincar-li eth cap d’un còp.
Que l’ac aurie trincat se s’auesse passat era rebellion en d’auti tempsi, donques que se consideraue damb eth dret de hè’c, dempús de tau atemptat ara sua autoritat de pair ancian.
Mès vedie ara irèua damb er arrèhilh en braça, e aguesti dus èssers semblauen agranir ath sòn hilh, en tot botar-lo ath sòn nivèu.
Qu’ère un pair, un parièr ada eth.
Per prumèr viatge se n’encuedèc de qué Tònho ja non ère eth gojat que codinaue eth sopar en d’auti tempsi, damb eth cap clin dauant d’ua des sues guardades.
E tremolant de ràbia en non poder-li fóter coma quan cometie bèra sapastrada ena barca, exalèc era sua protèsta en bohades.
Plan ben: cada un as sues causes; er un en lac e er aute a estronhar torròcs.
Viuerien amassa, donques que non i auie remèdi.
Es sòns ans non li permetien dormir ath miei deth lac, donques qu’amiaue ua vielhesa de reumatic; mès, a despart d’aquerò, coma se non se coneishessen.
Ai, se lheuèsse eth cap eth primitiu Paloma, eth barquèr de Suchet, e vedesse eth desaunor dera familha!…
Eth prumèr an que siguec d’incessants torments entath vielh.
Quan entraue pera net ena barraca trapaue utisi de laurança ath costat des esturments de pesca.
Un dia estramunquèc damb un arair que Tònho s’auie hèt a vier de tèrra fèrma entà apraiar-lo pendent era cauhada, e li costèc eth maedish efècte qu’un dragon mostruós estirat ath miei dera barraca.
Totes es lames d’acèr li causauen hered e ràbia.
Qu’ère pro veir ua fauç queiguda a uns quants passi deth sòn hilat, entà que de seguit pensèsse qu’era corvada huelha l’anaue a bracar per era soleta es esturmens, e repotegaue ara sua irèua descuedada, en tot manar-li a crits que lancèsse luenh, plan luenh, aqueri utisi de… laurador.
Pertot i auie utisi que li rebrembauen eth cultiu dera tèrra.
E aquerò ena barraca des Palomes, a on non s’auie arreconeishut mès acèr qu’eth des cotelons entà daurir eth peish!…
Tè, que se podie crebar de ràbia!
Ena epòca dera semialha, quan es tèrres èren seques e recebien er arair, Tònho arribaue sudat, dempús d'aquissar pendent tot eth dia as cavalaries logades.
Eth sòn pair l’enrodaue pr’amor d’aulorar-lo damb maligna alegria, e dempús corrie entara tauèrna, a on èren miei adormidi es sòns companhs damb eth veire ena man.
Cavalièrs, era grana notícia!…
Eth sòn hilh flairaue a shivau.
Ja, ja!
Un shivau ena isla deth Palmar!
Que ja auie arribat aquerò deth mon ath revés.
A despart d’aguesti esvagaments, er oncle Paloma sauvaue ua actitud hereda e isolada ath miei dera familha deth hilh.
Entraue de nets ena barraca damb era ansa de pescar en braça, ua borsa de hilat e cercles de husta qu’en era i auie quauques anguiles, e possaue damb eth pè ara sua irèua entà que li deishèsse lòc en larèr.
A viatges enrotlaue es anguiles en tot trauessar-les dam ua vergueta e les codinaue ar ast, en tot tostar-les pacientament per toti es costats enes ahlames.
D’auti còps anaue a cercar ena barca eth sòn ancian caudèr plen de pedaci, e codinaue en suc quauqua carpa enòrma o confeccionaue ua cebollà, barrejant cèbes damb anguiles, coma se premanisse eth minjar de miei pòble.
Era voracitat d’aqueth vielh petit e escanaulit qu’ère era de toti es ancians dera Albufèra.
Sonque minjaue coma cau ena net, en tornar ena barraca, e seigut en un cornèr deth solèr, damb eth caudèr entre es jolhs, passaue ores sancères silenciós, botjant entàs dus costats era sua boca de craba vielha, avalant quantitats enòrmes d’aliments, que semblaue impossible que cabessen en un estomac uman.
Minjaue çò de sòn, çò qu’auie conquistat pendent eth dia, e non se’n hège de çò que minjauen es sòns ne les aufrie part deth sòn caudèr.
Que cada un s’engrassisse damb eth sòn trabalh!
Es sòns uelhs ludien damb maligna satisfaccion quan vedie sus era taula dera familha, coma solet aliment, ua caceròla d’arròs, mentre eth rosigaue es uassi de bèth audèth caçat en interior d’un canet vedent luenh as gardes.
Tònho li deishaue hèr era sua volontat ath pair.
Que non s’auie de pensar en sométer ath vielh, e er isolament seguie entre eth e era familha.
Eth petit Tonet qu’ère eth solet laç d’union.
Fòrça viatges eth petit s’apressaue ar oncle Paloma, coma se lo tirèsse era flaira deth sòn caudèr.
E l’autrejaue ua cueisha de folca, greishosa e estoposa, arrint en veir se com se l’avalaue eth petitet.
Quan apraiaue bèth alh e pèbe damb es sòns vielhs amics dera tauèrna, se hège a vier ar arrèhilh sense badar boca as sòns pairs.
Uns auti còps era hèsta qu’ère màger.
Peth maitin, er oncle Paloma, en sénter er in des aventures, auie desembarcat damb bèth camarada, tan vielh coma eth, ena espessor dera Devesa.
Longa demora, estiradi sus eth vrentre entre es matarrassi, espiant as gardes, ignorants dera sua preséncia.
Tanlèu campauen es conilhs hènt sauts ath torn des tiges des matarrassi, huec contra eri!, dus ena saca e a córrer, a agarrar era barca, arrint dempús, deth centre deth lac estant, des corses des gardes pera vòra cercant en bades as caçadors furtius.
Aguestes audàcies rejovenien ar oncle Paloma.
Que se l’auie d’entener de nets, quan codinaue era caça ena tauèrna, entre es sòns amics que pagauen eth vin, com se vantaue dera sua hèta.
Cap gojat d’ara podie hèr aquerò madeish!
E quan es prudents li parlauen dera lei e des sues penalitats, eth barquèr quilhaue fèrament eth sòn ròstre, acorbaishat pes ans e per usatge dera pèrga.
Es gardes qu’èren uns pigres, qu’acceptauen er emplec perque non volien trabalhar, e es senhors qu’arrendauen era caça uns panaires, tot ac volien entada eri…
S’auessen neishut en un palai, que serien reis.
Quan Diu les volec hèr néisher aquiu, que serie per bèra causa.
Tot çò d’aute qu’èren mentides endonviades pes òmes.
E dempús d’avalar-se eth sopar, quan a penes restaue vin enes porros, er oncle Paloma contemplaue ar arrèhilh adormit enes sòns jolhs e lo mostraue as amics.
Eth petit que serie un vertadèr hilh dera Albufèra.
Era sua educacion qu’ère causa sua, entà que non seguisse es maus camins deth sòn pair.
Tierie era escopeta damb estonanta abiletat, coneisherie eth hons deth lac coma se siguesse ua anguila, e quan eth pairin morisse, toti es que venguessen a caçar traparien era barca de un aute Paloma, mès encara milhor, tau coma ère eth quan era madeisha reina venguie a sèir-se en sòn vaishèth, arrint es sues badinades.
A despart d’aguesti atrendiments, era animositat deth barquèr contra eth sòn hilh seguie latenta.
Non volie veir es mespredables tèrres que cultivaue, mès les auie calades ena sua memòria e arrie damb diabolic gòi quan se’n sabie qu’es negòcis de Tònho anauen mau.
Eth prumèr an l’entrèc salnitre enes camps, quan ja er arròs granaue, e lèu perdec era cuelheta.
Er oncle Paloma les condaue a toti aguest malastre damb alegria; mès quan vedie ena sua familha era tristesa e bèra estretesa per çò des despenes qu’auien estat improductives, sentec ua cèrta estrementida e enquia trinquèc eth mutisme damb eth sòn hilh pr’amor de conselhar-lo.
Non s’auie convençut encara qu’ère òme d’aigua e non laurador?
Aurie de deishar es camps ara gent de tèrra laguens, tenguda de tostemp a esboderar-les.
Eth qu’ère hilh de pescador, e li calie tornar enes hilats.
Mès Tònho responec damb gronhaments de mala encolia, en tot manifestar era sua decision de seguir entà dauant; e eth vielh se tornèc a calar en sòn òdi silenciós.
A, temardut!…
D’alavetz ençà desirèc tota sòrta de malastres entàs tèrres deth hilh, coma ua manèra de adondar era sua orgulhosa resisténcia.
Arren preguntaue en casa, mès quan se crotzaue era sua barqueta en lac damb es granes barques que venguien dera part deth Saler, s’en sabie dera marcha dera cuelheta e sentie cèrta satisfaccion quan l’anonciauen qu’er an serie dolent.
Eth sòn temardut hilh se moririe de hame.
Encara l’aurie de demanar de jolhs, entà minjar, era clau der ancian pesquèr de teulada de palha desfonzada qu’auie ath cant deth Palmar.
Es tronades de finau d’ostiu l’aumpliren de gòi.
Desiraue que se daurissen es cascades deth cèu, que venguesse de costat a costat aqueth Torrent que desbocaue ena Albufèra, en tot neurir-la; que se desbordesse eth lac sus es camps, coma se passaue fòrça còps, demorant jos era aigua es espigues pròches ara sèga.
Que se moririen de hame es lauradors; mès non per aquerò li mancarie ada eth era pesca en lac; e aurie eth gust de veir ath sòn hilh rosigant-se es codes e implorant-li era sua ajuda.
Erosament entà Tònho, non se complien es desirs deth marrit vielh.
Es ans tornauen a èster boni; ena barraca regnaue un cèrt benèster, se minjaue, e eth coratjós trabalhador soniaue, coma ua felicitat irrealizabla, damb era possibilitat de cultivar bèth còp tèrres que siguessen sues, que non auesse era obligacion de vier un còp ar an ena ciutat entà autrejar eth producte de lèu tota era cuelheta.
Ena vida dera familha i auec un eveniment.
Tonet creishie e era sua mair ère trista.
Eth gojat anaue entath lac damb eth sòn pairin; dempús, quan siguesse gran, acompanharie ath sòn pair enes camps, e era prauba hemna s’estaue soleta ena barraca.
Pensaue en sòn avier, e eth futur isolament li hège pòur.
Ai, s’auesse mès hilhs!…
Ua hilha ère çò que mès li demanaue a Diu.
Mès era hilha non arribaue, non podie arribar, sivans didie er oncle Paloma.
Era sua irèua ère desgahonada; causa de hemnes.
L’auien assistit ena jasilha es vesies deth Palmar en tot deishar-la de manèra que, segontes eth vielh, cada causa anaue peth sòn costat.
Plan per aquerò semblaue tostemp malauta, damb un color palle, de papèr rosigat, non podent-se estar guaire temps de pès sense queishar-se, caminant a viatges coma se s’arrosseguèsse, damb planhs que s’avalaue entre lèrmes entà non shordar as òmes.
Tònho desiraue complir es desirs dera sua hemna.
Que non li desagradaue ua mainada ena casa; servirie d’ajuda ara malauta.
E es dus heren un viatge ena ciutat, en tot hèr-se a vier d’aquiu ua mainada de sies ans, ua bestieta timida, morruda e lèja, que treigueren dera casa de mainatges abandonadi.
Se cridaue Vicenteta; mès toti, entà que non desbrembèsse era sua origina, damb aguesta crudeutat inconscienta dera incultura populara, la cridèren era Bòrda.
Eth barquèr protestèc indignat.
Ua boca mès!…
Eth petit Tonet, qu’auie dètz ans, trapèc fòrça deth sòn gust ad aguesta mainada entà hèr-la patir es sòns capricis e es exigéncies de hilh mimat e unenc.
Era Bòrda non trapèc ena barraca ua auta afeccion qu’era d’aquera hemna malauta, cada còp mès fèbla e adolorida.
Era malerosa se hège era illusion de qué auie ua hilha, e pes tardes, en tot hèr-la seir ena pòrta dera barraca, de cara ath solei, pientaue es peus ròis deth sòn cap, ben onhudi d’òli.
Qu’ère coma un gosset escarrabilhat e aubedient qu’alegraue era barraca damb es sues carreretes, resignada as fatigues, sometuda a totes es maleses deth Tonet.
Damb un gran esfòrç des sòns petiti braci arrossegaue un cantre tan gran coma era, plen d’aigua dera Devesa, dès eth canau enquiara casa.
Corrie entath pòble a totes ores entà complir es encargues dera sua naua mair, e ena taula minjaue damb es uelhs clins, sense gausar calar era culhèra enquia que toti ja èren ena mitat deth repais.
Er oncle Paloma, damb eth sòn mutisme e es sues herotges guardades, li hège pòur.
De nets, coma qu’es dus quartos èren ocupadi, un peth matrimòni e er aute per Tonet e eth sòn pairin, dormie ath cant deth larèr, ath miei dera barraca, sus era hanga que trespiraue a trauèrs des teles que li servien de jaça, en tot caperar-se, damb es hilats, des corrent d’aire qu’entrauen pera humeneja e pera pòrta desmargada, rosigada pes arrats.
Es soletes ores de plaser èren es dera tarde, quan, en cauma tot eth pòble e es òmes ena lacuna o enes camps, se seiguie era damb era sua mair entà cóser veles o téisher hilats ena pòrta dera barraca.
Es dues parlauen damb es vesies, en gran silenci deth carrèr solitari e irregular, caperat d’èrba, que per eth corretejauen es garies e cacarejauen es lits estenent entath solei es dues manges de humida blancor.
Tonet ja non anaue ena escòla deth pòble, casòta humida pagada per Ajuntament dera ciutat, a on mainatges e mainades, en pudesenc revolum, passauen eth dia cantant es taules der abecedari o entonant oracions.
Qu’ère tot un òme, sivans didie eth sòn pairin, que li paupaue es braci entà apreciar era sua duretat e li picaue damb era man en pièch.
Ara sua edat er oncle Paloma podie minjar çò que pescaue, e auie tirat contra tota sòrta d’audeths qu’existissen ena Albufèra.
Eth gojat seguic damb gust ath pairin enes sues expedicions per tèrra e aigua.
Aprenec a manejar era pèrga, passaue coma ua exalacion pes canaus sus un des petits vaishèths der oncle Paloma, e quan arribauen caçadors de Valencia se calaue ena proa dera barca o ajudaue ath sòn pairin a manejar era vela, sautant en ribàs enes passi dificils entà agarrar era còrda, remorcant era embarcacion.
Dempús arribèc çò d’apréner era caça.
Era escopeta deth pairin, ua vertadèra arcabusa, que pera sua detonacion se distinguie de totes es escopetes dera Albufèra, l’arribèc a manejar damb grana facilitat.
Er oncle Paloma cargaue fòrt, e es prumèrs traits heren trantalhar ath gojat, en tot mancar pòc entà qu’eth gojat queiguesse d’esquia ath hons dera barca.
Mès de man en man anèc dominant era vielha bèstia e artenhie abàter as folques, damb gran gòi deth pairin.
Atau s’auien d’elevar es gojats.
Peth sòn gust, Tonet, non aurie minjat ua auta causa qu’era qu’aucisse damb era sua escopeta o pesquèsse damb es sues mans.
Mès ath cap d’un an d’aguesta ruda educacion, er oncle Paloma notèc ua cèrta hloishèra en sòn escolan.
Li shautaue tirar traits e sentie plaser pera pesca.
Mès çò que non l’agradaue tant ère lheuar-se a punta de dia, passar tot eth dia damb es braci estiradi botjant era pèrga e estirar dera còrda dera remòrca coma se siguesse un shivau.
Eth barquèr qu’ac vedec clar: çò qu’eth sòn arrèhilh auie en òdi, damb ua repulsion instintiua que botaue de pès era sua volontat, ère eth trabalh.
En bades er oncle Paloma li parlaue dera pesca que harien a londeman en Recatin, eth Cornèr dera ola o quinsevolh aute punt dera Albufèra.
A penes eth barquèr se negligie, eth sòn arrèhilh auie despareishut.
S’estimaue mès córrer pera Devesa damb es mainatges vesins, estirar-se ath pè d’un pin e passar es ores escotant eth cant des audèths enes redones copes, o contemplant es alades des parpalhòles blanques e des abelhards bronzinadi sus es flors silvèstres.
Eth pairin lo menaçaue sense cap resultat.
Sagèc de picar-li, e Tonet, coma ua bestiòla herotja, se metec dehòra de perilh, cercant pèires en solèr entà defener-se.
Eth vielh se resignèc a seguir en lac solet, coma abans.
Qu’auie passat era sua vida trabalhant; eth sòn hilh Tònho, encara que descaminat pes sues afeccions agricòles, ère mès fòrt qu’eth entara faena.
A qui, donc, se retiraue aqueth gojatòt?
Senhor!
Tot cambiaue en aqueth mon que d’eth jamès auie gessut eth vielh.
Era Albufèra la transformauen es òmes damb es sòns cultius e es familhes se desfigurauen, coma s’es tradiciones deth lac se perdessen entà tostemp.
Es hilhs des barquèrs se hègen sirvents des tèrres; es arrèhilhs lheuauen eth braç armat de pèires contra es sòns pairins; en lac se vedien barcasses cargades de carbon, es camps d’arròs s’estenien pertot, auançauen en lac, s’avalauen era aigua, e rosigauen era seuva, hènt en era grani uets.
Ai Senhor!
Entà veir tot aquerò, entà presenciar era destruccion d’un mon qu’eth consideraue etèrn, que valie mès morir-se!
Isolat des sòns, sense cap afeccion qu’er amor prigond que sentie pera sua mair era Albufèra, la contemplaue, li passaue revista cada dia, coma s’enes sòns uelhs viui e astuts de vielh fòrt sauvèsse tota era aigua deth lac e es innombrables arbes dera Devesa.
Non esbauçauen un pin ena seuva sense que de seguit ac notèsse a grana distància, deth centre dera lacuna.
Un aute!…
Eth uet que deishaue eth queigut entre era espessor des arbes deth costat, li causaue un efècte dolorós, coma se contemplèsse eth uet d’ua hòssa.
Maudidie as arrendataris dera Albufèra, lairons insadorables, Era gent deth Palmar panaue lenha ena seuva, non usclauen enes sòns larèrs d’autes arrames qu’es dera Devesa, mès eth se contentaue damb es matarrassi, damb es socs queigudi e secs; e aqueri senhors invisibles, que solet se mostrauen mejançant era carabina deth garda e es embolhs dera lei, hègen quèir damb era màger tranquillitat as pairins deth bòsc, uns gegants que l’auien vist ada eth quan anaue a quate pautes pes barques, e èren ja enòrmes quan eth sòn pair, eth prumèr Paloma, demoraue en ua Albufèra sauvatja, aucint a traits as sèrps que s’estauen enes arribes, bèsties mès simpatiques qu’es òmes deth present.
Ena sua tristesa dauant der esbauçament de çò ancian, cercaue es cornèrs mens cultivats deth lac, aqueri a on encara non auie arribat er in dera explotacion.
Era vista d’ues senhes vielhes li costaue estrementides, e campaue damb emocion era arròda nera e querada, es arcaduses esberecadi, secs, plei de palha, d’a on gessien es arrats en revolum quan notauen era sua proximitat.
Qu’èren es pardies dera mòrta Albufèra; rebrembes coma eth, d’un temps milhor.
Quan volie repausar abordaue era planhèra de Sancha, damb es sues lacunes de gelatinosa superfícia e es sòns nauti joncs, e contemplant eth paisatge verd e ombriu, qu’en eth semblauen croishir es anèths deth monstre dera legenda, s’alegraue en pensar qu’encara i auie quauquarren liure dera voracitat des òmes modèrns, qu’entre eri, ai!, i auie eth sòn hilh.
Quan renoncièc er oncle Paloma ara ruda educacion deth sòn arrèhilh, aguest alendèc.
S’engüejaue acompanhant ath sòn pair enes térres deth Saler, e pensaue damb inquietud en sòn avier vedent ar oncle Tònho calat ena hanga des arrossars, entre sangsugues e grapauds, damb es cames banhades e eth bust usclat peth solei.
Eth sòn instint de gojat guiterós se revoutaue.
Non; eth que non harie çò de sòn pair; non trabalharie enes camps.
Èster carabinèr entà estirar-se ena arena dera còsta o guardia civil coma es qu’arribauen dera òrta de Ruzafa damb eth forniment auriolenc e era blanca cogòtera sus eth còth, li semblaue milhor que cultivar arròs sudant laguens dera aigua, damb es cames holades de fissades.
Enes prumèrs tempsi qu’acompanhaue ath sòn pairin pera Albufèra, qu’auie trapat acceptabla aguesta vida.
Li shautaue anar errant peth lac; navegar sense direccion fixa, passant d’un canau en aute, e posar-se ath miei dera Albufèra entà parlar damb es pescadors.
Quauque viatge sautaue enes isletes de canets pr’amor d’ahiscar damb es sòns fiulets as taures solitaris.
D’auti còps, se calaue ena Devesa, cuelhent es mores des rominguères e furgaue es tutes des conilhs, en tot cercar a bèth conilhet ath hons.
Eth pairin l’aplaudie quan vedie ua folca o un lit adormidi a ras dera aigua e se les hège sòns damb ua escopetada acertada.
Ath delà li shautaue estar-se ena barca ores sanceres damb era tripa entath cèu, escotant ath pairin es causes deth passat.
Er oncle Paloma rebrembaue es hèts mès notables dera sua vida; eth sòn tracte damb es personatges; cèrtes entrades de contrabanda ena sua joenessa, damb acompanhament de traits: e remontant-se ena sua memòria, parlaue deth sòn pair, eth prumèr Paloma, repetint çò qu’ath sòn torn eth l’auie condat.
Aqueth barquèr de d’auti tempsi, tanben auie vist causes granes sense gésser d’aquiu.
E er oncle Paloma condaue ath sòn arrèhilh eth viatge de Carles IV e dera sua esposa ena Albufèra, quan eth encara non auie neishut.
Aquerò non l’empedie descríuer a Tonet es granes tendes damb banderòles e tapissi quilhades entre es pins dera Devesa entara taulejada reiau; es musiques, es escabòts de gossets, es lacais d’empovassada perruca susvelhant es cars de viures.
Eth rei, vestit de caçador, s’enrodaue des rustics tiradors dera Albufèra, lèu despolhadi e damb vielhes arcabuses, admirant es sues hètes, mentre que Maria Loïsa passejaue pera espessor dera seuva cuelhuda deth braç de Manuel Godoy.
E eth vielh, rebrembant aguesta visita famosa, acabaue entonant era cançon que l’auie ensenhat eth sòn pair:
Era sua tremolosa votz cuelhie quan cantaue ua expression maliciosa, e acompanhaue damb senhaus de uelh cada vers, coma se siguesse dies abans quan era gent dera Albufèra auie endonviat era cançon, en tot resvenjar-se d’ua expedicion que damb era sua pompa semblaue insultar era resignada misèria des pescadors.
Mès aguesta epòca, erosa entà Tonet, non siguec de longa duracion.
Eth pairin comencèc a mostrar-se exigent e tiranic.
Quan lo vedec damb assopliment en manejament dera barca, ja non lo deishèc vagar ath sòn caprici.
L’agarraue peth maitin entà amiar-lo a pescar.
Li calie recuélher es ganchos de pescar dera net anteriora, granes bosses de hilats qu’ath sòn hons s’entortilhauen es anguiles, e calar-les de nauèth: trabalh d’un cèrt esfòrç, que l’obligaue a estar-se de pès ath bòrd dera barca, damb era esquia usclant jos et solei.
Eth sòn pairin observaue era manòbra sense prestar-li cap ajuda.
En tornar entath pòble, s’estiraue ath hons dera barca coma un invalid, deishant-se amiar per arrèhilh, qu’alendaue panteishant mentre manejaue era pèrga.
Es barquèrs, de luenh, saludauen er arropit cap der oncle Paloma pistant peth bòrd.
Qué comòdament passaue eth dia!
Eth, repausant coma eth prèire deth Palmar, e eth praube arrèhilh, sudant e pergant.” Eth pairin responie damb era gravetat deth mèstre.
Dempús venguien es pesques ara ensesa: eth passeg peth lac des de que s’amagaue et solei enquia que gessie, tostemp ena escurina des nets iuèrnaus.
Tonet susvelhaue ena proa eth hèish d’èrbes seques qu’usclauen coma ua halha, escampilhant sus era nera aigua ua gran taca de sang.
Eth pairin anaue ena popa emponhant era fitora: ua horqueta de hèr damb es puntes dentades, arma terribla, qu’un còp clauada sonque se podie trèir damb grani esfòrci e orribles estralhs.
Era lum baishaue enquiath hons deth lac.
Se vedie era jaça de cauquilhatges, es plantes aquatiques, un mon misteriós, invisible pendent eth dia, e era aigua ère tan clara qu’era barca semblaue flotar en aire mancada d’emparament.
Es animaus deth lac, enganhadi pera lum, acodien cècs ath ròi resplendor, e er oncle Paloma, crac!
Tonet s’entosiasmèc ara prumeria damb aguesta pesca; mès era diversion venguec de man en man a convertir-se en esclavitud e comencèc a odiar eth lac, guardant damb engüeg es casetes blanques deth Palmar, que destacauen sus es escures linhes des canets.
Pensaue damb enveja enes sòns prumèrs ans, quan, sense cap obligacion qu’era d’assistir ena escòla, corrie pes carrèrs deth pòble en tot entener-se cridar beròi per totes es vesies, que felicitauen ara sua mair.
Aquiu qu’ère patron dera sua vida.
Era mair, malauta, li parlaue damb un palle arridolet, en tot excusar-li totes es sues coquinaries, e era Bòrda lo suportaue damb era paciéncia der èsser inferior qu’admire ath fòrt.
Es mainatges que romauen pes barraques l’arreconeishien coma eth cap, e anauen amassa ath long de tot eth canau, lançant pèires as lits, que hugien coacant entre es protèstes des hemnes.
Eth trincament damb eth pairin siguec era tornada ena anciana guitèra.
Ja non gesserie deth Palmar abans de trincar eth dia entà estar-se en lac enquiara net.
Tot eth dia ère sòn en aqueth pòble, a on non restauen mès òmes qu’eth prèire en presbitèri, eth mèstre ena escòla e eth cap des carabinèrs de mar passejant era sua fèra mostacha e eth sòn nas ròi d’embriac pera vòra deth canau, mentre es hemnes hègen hilats ena pòrta des barraques, deishant eth carrèr a posita dera gent menuda.
Tonet, emancipat deth trabalh, reprenec es sues amistats.
Qu’auie dus companhs neishudi enes barraques pròches ara sua; Neleta e Sangsuga.
Era gojata non auie pair, e era sua mair ère ua vielha anguilèra deth mercat dera ciutat, qu’a mieja net cargaue es sòns tistèrs ena barcassa der ordinari, cridat eth car des anguiles.
Tath vrespe tornaue en Palmar, damb era sua mòfla e desbordada obesitat, renduda peth long viatge e es peleges e mercandejatges dera Pescadaria.
Era prauba s’ajaçaue abans d’escurir, pr’amor de lheuar-se damb es esteles e seguir aguesta vida anormau, que non li permetie atier ara sua hilha.
Aguesta creishie sense mès empara qu’era des sues vesies, e especiaument dera mair de Tonet, que li balhaue minjar fòrça còps, en tot tractar-la coma a ua naua hilha.
Mès era gojata ère mens docila qu’era Bòrda e s’estimaue mès seguir a Tonet enes sues hujudes abans qu’estar-se ores sanceres aprenent es diuèrsi punts des hilats.
Sangsuga amiaue eth madeish fausnòm que sa pair, er embriac mès famós de tota era Albufèra, un vielh petit que semblaue cartonat per alcoòl de fòrça ans.
En demorar-se veude, sense mès hilh qu’eth petit Sangsugueta, s’autregèc ara embriaguesa, e era gent, en veder-lo shurlar es liquids damb tanta ànsia, lo comparèc a ua sangsuga, en tot crear- se atau eth sòn fausnòm.
Despareishie deth Palmar pendent setmanes sanceres.
De quan en quan se sabie que romaue pes pòbles de tèrra fèrma demanant caritat as lauradors rics de Catarròia e Masanasa e dormint era sua embriaguesa enes palhèrs.
Quan s’estaue fòrça temps en Palmar despareishien pendent era net es borses de hilats calades enes canaus; es ganchos de pescar se uedauen d’anguiles abans qu’arribèssen es patrons, e mès d’ua vesia, en compdar es sòns lits, cridaue contra eth cèu en notar era manca de bèth un d’eri.
Eth carabinèr de mar tossie fòrça e guardaue d’apròp ath Sangsuga, coma se sagèsse de botar-li era espèssa mostacha pes uelhs; mès er embriac protestaue, botant coma testimònis as sants, a manca de garents damb màger credit entara sua innocéncia.
Era mala volontat dera gent, desir de perder-lo, coma se non n’auesse pro damb era sua misèria, que li hège abitar era pejor barraca deth pòble!
Eth sòn hilh se remie a seguir-lo en aguestes expedicions.
Neishut en ua casa de gossets, a on jamès entraue eth pan, auie auut d’escarrabilhar-se de petit entà conquistar eth minjar, e en sòrta de seguir ath sòn pair sajaue de hèr-se enlà d’eth, pr’amor de non compartir eth producte des sues abiletats.
Quan es pescadors se seiguien ena taula, vedien passar e tornar a passar pera pòrta dera barraca ua ombra melancolica, que venguie per calar-se en un costat dera relha, damb eth cap clin e era guardada entà naut, coma un vedèth pròche a atacar.
Qu’ère Sangsugueta, que romiaue era sua hame damb expression ipocrita d’arrauliment e vergonha, mentre ludie enes sòns uelhs de tafarèl era afogadura d’apoderar-se de tot çò que vedie.
Era aparicion costaue efèctes enes familhes.
Praube gojat!
E agarrant ath vòl un uas de folca a miei rosigar, un tròç de tenca o un croston, aumplie era tripa de pòrta en pòrta.
Se vedie as gossets cridar-se damb sord udòl e córrer entà quauqu’ua des tauèrnes deth Palmar, Sangsugueta corrie tanben, coma se s’en sabesse deth secret.
Qu’èren caçadors que codinauen era sua paella, gent de Valencia qu’auien vengut en lac entà minjar un alh e pebe; e quan es forastèrs, seigudi dauant dera tauleta dera tauèrna, s’auien de deféner a còps de pè, entre culherada e culherada, des possades des gossets ahaimadi, se vedien ajudadi per esperrecat gojatòt, que, a truca d’arridolets e de hèr enlà as herotges gossets, acabaue per hèr-se patron des rèstes dera padena.
Un carabinèr l’auie dat un gòrro vielh de quartèr; er ussièr deth pòble li regalèc es pantalons d’un caçador aufegat en un canet, e es sòns pès, tostemp descauci, èren tan fòrts coma fèbles es sues mans, que jamès toquèren pèrga ne rem.
Sangsuga, lord, ahaimat, metent era sua man en cada moment jos eth gorro plen de greish entà gratar-se damb mès fòrça, gaudie de gran prestigi entre era mainadesa.
Tonet ère eth mès fòrt, lo repassaue damb facilitat, mès se reconeishie inferior ada eth, seguint totes es sues indicacions.
Qu’ère eth prestigi deth que sap subsistir per eth madeish, sense besonh d’empara.
Es mainatges l’admirauen damb cèrta enveja en veder-lo víuer sense pòur a correccions pairaus e sense cap obligacion.
Ath delà, era sua malicia exercie un cèrt encantament, e es gojats, qu’ena sua barraca recebien ua bona man de bohets pera mendre fauta, credien èster mès òmes acompanhant ad aqueth tafurèl, que tot ac consideraue coma pròpri e ac sabie profitar entath sòn ben, sense veir un objècte abandonat enes barques deth canau que non se lo hèsse sòn.
Qu’auie era guèrra declarada as abitants der aire, pr’amor qu’era sua captura requerie mens trabalh qu’era des animaus deth lac.
Caçaue damb formes engenhoses dera sua invencion es parrats cridats moresqui, qu’aumplissen era Albufèra e son temudi pes agricultors coma ua mala pèsta, pr’amor que s’avalen gran part dera cuelheta d’arròs.
Era sua epòca milhor qu’ère er ostiu, quan èren abondosi es fumarells, petites gavetes deth lac, qu’agarraue mejançant un hilat.
Er arrèhilh der oncle Paloma l’ajudaue en aguest prètzhèt.
Qu’anauen a mieges en negòci, sivans didie grèument Tonet, e es dus gojats passauen es ores ara demora enes arribes deth lac, estirant era còrda e agarrant en hilat as ingenús audèths.
Quan auien hèt ua bona provision, Sangsuga, viatjaire audaç agarraue eth camin de Valencia amiant ena esquia er borsa de hilat, qu’ath sòn laguens es fumarells agitauen es sues ales escures e mostrauen desesperadi es tripes blanques.
Eth tafurèl se passejaue pes carrèrs pròches ara Peishonaria pregonant es sòns audèths, e es gojats dera ciutat corrien a crompar-li es fumarells entà hèr-les volar enes crosaments de carrèrs damb un hiu estacat enes pautes.
En tornar qu’èren es desengusti entre es sòcis e eth trincament comerciau.
Qu’ère impossible tréir-ne tarlat damb aguest tafurèl.
Tonet se cansaue de pataquejar a Sangsuga, sense arténher ne un ueitau dera venda; mès tostemp credul e estacat ara sua astúcia, tornaue a cercar-lo en aquera barraca roïnosa e sense pòrta a on dormie solet era màger part der an.
Quan Sangsuga passèc des onze ans comencèc a refusar eth tracte des sòns amics.
Eth sòn instint de parasit lo hège frequentar era glèisa, donques qu’aguesta ère eth milhor camin entà calar-se ena casa deth vicari.
En ua poblacion coma eth Palmar, eth prèire ère tan praube coma quinsevolh pescador, mès Sangsuga sentie cèrta temptacion peth vin des garrafons, que d’eth entenie a parlar damb grani elògis ena tauèrna.
Ath delà, enes dies d’ostiu, quan eth lac semblaue borir jos eth solei, era petita glèisa li semblaue coma un palai encantat, damb era sua lum crepusculara que se calaue pes verdes hièstres, es sues parets blanquejades de caudèa e eth pasiment de ròis tòchos respirant era humiditat deth solèr palunós.
Er oncle Paloma, que mespredaue ath tafurèl per èster enemic dera pèrga, cuelhec damb indignacion es sues naues aficions.
A, plan gran pigre!
Pro que sabie alistar eth sòn mestièr!
Quan eth vicari anaue entà Valencia l’amiaue enquiara barca er ample mocador, d’aqueri cridadi d’èrbes, plen de ròba, e seguie pes ribassi dident adiu ath prèire damb tanta devocion coma se non l’auesse de veir mès.
Ajudaue ara sirventa deth gleisèr enes trabalhs dera casa; se hège a vier lenha dera Devesa e aigua des hònts que surgentauen en lac, e sentie estrementides de gat golard quan en quarto que servie de sacristia, solet e en silenci, s’avalaue es rèstes dera taula deth vicari.
Pes maitins, en tirar dera còrda dera campana desvehlant a tot eth pòble, se sentie capinaut deth sòn estat.
Es còps que damb eri ahiscauen es vicaris era sua activitat li semblauen signes de distincion que lo plaçauen per dessús des sòns companhs.
Mès aguesta afogadura de víuer ara ombra dera glèisa s’aflaquie a viatges, deishant pas a cèrta nostalgia pera sua anciana vida erranta.
Alavetz cercaue a Neleta e a Tonet, e amassa tornauen a començar es jòcs e es carrères pes ribassi, arribant enquiara Devesa, qu’as sòns companhs les semblaue era fin deth mon.
Un vrespe dera tardor era mair de Tonet les manèc ena seuva a cercar lenha.
En sòrta de shordar-la laguens dera barraca la podien servir hènt-se a vier quauqui hèishi, donques que s’apressaue er iuèrn.
Es tres comencèren eth viatge.
Era Devesa ère florida e perhumada coma un jardin.
Es matarrassi, jos era amorassa deth solei que semblaue d’ostiu, se caperauen de flors, e per dessús d’eri ludien es insèctes coma botons d’aur, batent es ales damb un sord bronzinament.
Es pins retortilhadi e seculars se botjauen damb majestuós mormolh, e jos es vòutes que formauen es sues copes s’estenie ua doça penombra que se retiraue as naus d’ua catedrau immensa.
De quan en quan, a trauèrs de dus troncs, se filtraue un arrai de solei coma s’entrèsse pera ua hièstra.
Tonet e Neleta, tostemp qu’entrauen ena Devesa, se sentien senhorejadi pera madeisha emocion.
Qu’auien pòur, sense saber a qui, se credien en palai encantat d’un gegant invisible que podie mostrar-se d’un moment en aute.
Caminauen pes retortilhades corsères dera seuva, tanlèu amagadi pes matarrassi qu’ondejauen per dessús des sòns caps, coma quilhadi naut de tot d’ua duna, que d’era, a trauèrs d’ua colomnada de troncs, se vedie er immens miralh deth lac, esposcat per barques petites coma mosques.
Es sòns pès s’esguitlauen en solèr, caperat de capes de umús.
Ath bronit des sòns passi, ath mendre des sòns crits, s’estrementien es matarrassi damb hòles carrères d’animaus invisibles.
Qu’èren es conilhs que hugien.
Ena luenhor sonauen lentament es esquelhes des vaques que peishien pera part deth mar.
Es gojats semblauen embriagadi pera cauma e pes perhums d’aquera tarde serena.
Quan entrauen ena seuva es dies d’iuèrn, es matarrassi arraulidi e secs, eth hered lheuant que bohaue deth mar en tot gelar-les es mans, er aspècte tragic dera Devesa ara lum grisa d’un cèu embaranat, hègen que recuelhessen ara prèssa es sòns hèishi de lenha enes madeishi limits, hugent de seguit entath Palmar.
Mès aquera tarde auançauen confiadi, desirosi de córrer tota era seuva, encara qu’arribèssen ena fin deth mon.
Qu’anauen de suspresa en suspresa.
Neleta, damb eth sòn in de hemna que desire emberir-se, en sòrta de cercar lenha seca bracaue arrames de mirta, en tot botar-les sus eth sòn cap despientat.
Dempús hège flòcs de menta e de d’autes èrbes flairoses caperades de floretes, que la capvirauen damb era sua piquenta flaira.
Tonet cuelhie campanetes silvèstres, e formant ua corona la plaçaue sus es esperluats peus dera sua amiga, arrint en veir se com se retiraue as petits caps pientats enes autars dera glèisa deth Palmar.
Sangsuga botjaue eth sòn morre de parasit cercant quauquarren que se podesse profitar en aquera natura tant esplendida e perhumada.
S’avalaue es arradims ròis des cireretes de pastor, e damb ua fòrça que solet podie trèir a truca des impulsi der estomac, arrincaue es paumets dera tèrra, cercant eth palmèr, er amargant trishon qu’entre es sues capes polposes trapaue es trendes semes de doç sabor.
Enes clars dera seuva, cridadi mallaes, terrens baishi sense arbes per çò d’èster negadi pendent er iuèrn, volatejauen es domaisèles e es parpalhòles.
Quan corrien es gojats recebien ene sues cames es picades des matarrassi, es ponchades de joncs agudents coma lances, mès se n’arrien des picades e seguien entà dauant estonadi dera beresa dera seuva.
Enes corsères trapauen vèrmes cuerts, gròssi e de colors viui, coma se siguessen flors animades que s’arrossegauen damb nerviosa ondulacion.
Agarrauen aguestes erugues damb es dits, en tot admirar-les coma èssers misteriosi qu’era sua natura non podien endonviar, e les entornauen en solèr en tot seguir-les a quate pautes enes sues lentes ondulacions enquia que s’amagauen en matarràs.
Es domaisèles les hègen córrer d’un lòc en aute, e es tres admirauen eth vòl nerviós des mès vulgares e ròies, cridades cavalets, e des marotes vestides coma hades, damb es ales de plata, eth dors verd e eth pièch caperat d’aur.
Vagant ar edart, peth centre dera seuva, qu’ada eth james auien arribat, vederen de ressabuda transformar-se er aspècte deth paisatge.
S’en.honsauen enes matarrassi des baishades enquia veder-se en ua escurina de crepuscul.
S’entenie un bram contunh cada viatge mès apròp.
Qu’ère eth mar que batie era plaja en aute costat dera cadia de dunes que barraue er orizon.
Es pins non èren drets e galhards coma ena part deth lac.
Es sòns socs èren retortilhadi; eth ramatge ère lèu blanc e es copes s’inclinauen entà baish.
Toti es arbes creishien de trauèrs en ua madeisha direccion, coma se bohèsse ua ventada invisibla ena prigonda cauma dera tarde.
Eth vent deth mar, enes granes tempèstes, martirizaue aguest costat dera seuva, en tot balhar-li un aspècte lugubre.
Es gojats arreculèren.
Qu’auien entenut a parlar d’aguesta part dera Devesa, era mès sauvatja e perilhosa.
Eth silenci e era immobilitat des matarrassi les costauen pòur.
Per aquiu s’esguitlauen es granes sèrps perseguides pes gardes dera Devesa; per aquiu peishien es taures fèrs que se separauen dera vegada, obligant as caçadors a cargar damb sau gròssa es sues escopetes pr’amor d’espaurir-les sense aucir-les.
Sangsuga, coma mès coneishedor dera Devesa, guidaue as sòns companhs entath lac, mès es palmèrs que trapaue en camin lo hègen desviar, perdent eth romb.
Començaue a quèir era tarde e Neleta s’espaurie en veir qu’era seuva s’escurie.
Es dus gojats arrien.
Es pins formauen ua immensa casa: escurie aquiu laguens coma enes sues barraques quan encara eth solei non s’auie cogat, mès dehòra dera seuva encara restaue ua ora de lum.
Que non i auie prèssa.
E seguie cercant palmèrs, en tot padegar-se era gojata damb es semes que li regalaue Tonet, e qu’era shurlaue, en tot arrecular-se en camin.
Quan ena virada d’ua corsèra se vedie soleta, corrie entà amassar-se ada eri.
Ara plan qu’escurie de vertat…
Ac didie Sangsuga, coma coneishedor dera Devesa.
Ja non s’entenien ena luenhor es esquelhes deth bestiar.
Que les calie gésser lèu dera seuva, mès dempús d’arremassar era lenha, entà evitar que les pelegèssen en arribar en casa.
Cerquèren ath pè des pins, entre es matarrassi, es arrames seques.
Formèren ara prèssa tres petits hèishi, e lèu a paupes comencèren era marcha.
Ath cap de pòqui passi era escurina ere ja complèta.
Sangsuga perdie era serenitat, non sabent exactament per a on anaue.
Qu’èren dehòra deth caminòu; s’en.honsauen en espinosi matarrassi que les engarrapauen es cames.
Neleta alendaue de pòur, e de pic hec un crit e queiguec.
Qu’auie estramuncat damb es arraïces d’un pin talhat a ras de tèrra, en tot hèr-se mau en un pè.
Sangsuga parlaue de seguir entà dauant, deishant abandonada ad aquera guiterosa que sonque sabie gemegar.
Era gojata ploraue sordament, coma se cranhesse alterar eth silenci deth bòsc, en tot atrèir es orribles bèsties que poblauen era escurina, e Tonet menaçaue en votz baisha a Sangsuga damb fabuloses quantitats de pernades e bohetades se non s’estaue damb eri en tot servir-les de guida.
Caminauen lentament, paupant damb es pès eth terren, enquia que còp sec non trapèren ja matarrassi, senon er esguitlós mantèl des corsères.
Mès alavetz, en parlar Tonet, non recebec responsa deth sòn companh, qu’auaue dauant.
Sangsuga!
Sangsuga!
Un bronit d’arrames trincades, de matarrassi heregadi ena hujuda, coma se s’escapèsse un animau sauvatge, siguec era soleta responsa.
Tonet cridèc de ràbia.
A, plan lairon!
Que hugie entà gésser lèu dera seuva: non volie seguir damb es sòns companhs pr’amor de non ajudar a Neleta.
En demorar-se solets es dus gojats, senteren quèir de pic era serenitat que les restaue.
Sangsuga, damb era sua experiéncia de vagabond, les semblaue ua grana ajuda.
Neleta, espaurida, desbrembant tota prudéncia, ploraue a crits, e es sòns somics ressonèren en silenci dera seuva, que semblaue immensa.
Era pòur dera sua companha ressuscitèc era energia de Tonet.
Qu’auie passat un braç pera espatla dera gojata, la tenguie, l’encoratjaue, en tot preguntar-li se podie caminar, se lo volie seguir, caminant tostemp entà dauant, sense qu’eth praube gojat sabesse entà on.
S’estèren es dus amassa pendent fòrça temps: era somicant, eth damb era tremoladera que li costaue çò desconeishut, mès qu’ad aquerò desiraue subrepausar-se.
Quauquarren viscós e hered passèc peth sòn costat en tot tacar-les era cara; dilhèu ua arrata-cauda; e aguest contacte que les costèc caud heireds, les treiguec dera sua dolorosa inercia.
Seguiren era marcha ara prèssa, queiguent e lheuant-se, enredant-se enes matarrassi, tumant contra es arbes, tremolant dauant de mormolhs que semblauen esperonar-les ena hujuda.
Es dus pensauen madeish, mès s’amagauen eth pensament instintiuament entà non aumentar era pòur.
Eth rebrembe de Sancha qu’ère fix ena sua memòria.
Passauen en revolum peth sòn pensament toti es condes deth lac escotadi pendent es nets ath cant deth larèr des barraques, e en estramuncar es sues mans damb es troncs, se pensauen tocar era pèth arropida e hereda d’enòrmes reptils.
Es crits des folques que sonauen luenh, enes canets deth lac, les semblauen planhs de persones assassinades.
Arribèren en ua gran pleta, sense endonviar en quin lòc èren dera inacabada seuva.
Era escurina ère mens densa en aguest espaci descubèrt.
Naut de tot se vedie eth cèu, de blu intens, esposcat de lum, coma ua gran tela estirada sus es masses neres deth bòsc qu’enrodauen era planhèra.
Es dus mainatges s’arturèren en aguesta isla luminosa e tranquilla.
Se sentien sense fòrça entà seguir entà dauant.
Tremolauen de pòur dauant dera prigonda arberalha que se botjaue per toti es costats coma ua ondada d’ombres.
Se seigueren, estretament abraçadi, coma s’eth contacte des sòns còssi les autregèsse confiança.
Neleta ja non ploraue.
Renduda peth calor e peth cansament, emparaue eth cap ena espatla deth sòn amic, alendant fèblament.
Tonet guardaue pertot, coma se l’espaurisse, mès encara qu’era escurina dera seuva, aquera claretat crepusculara, qu’en era se pensaue veir d’un moment en aute era siloeta d’ua bèstia herotja, enemiga des mainatges horaviadi.
Eth cant deth cocut trincaue eth silenci; es gargolhes d’ua badina pròcha, qu’auien carat en arribar eri, recuperauen era confiança, tornant a contunhar damb era sua melodia; es mosquits, pegosi e pesadi, bonzinauen ath torn des sòns caps.
Es dus mainatges se remetien de man en man ena sua serenitat.
Que non s’estau mau aquiu: podien hèr jadilha.
E eth calor des sòns còssi, caladi un en aute, semblaue dar-les naua vida, en tot hèr-les desbrembar era pòur e es hòles carrères a trauèrs dera seuva.
Per dessús des pins, pera part deth mar, comencèc a tenher-se er espaci d’ua blanquinosa claretat.
Es esteles semblauen amortar-se negades en ua èrsa de lèit.
Es gojats, excitadi per ambient misteriós dera seuva, guardauen aguest fenomèn damb ansietat, coma se quauquarrés venguesse volant ena sua ajuda enrodat en un nimbe de lum.
Es arrames des pins, damb eth teishut filamentós deth sòn huelhatge, se destacauen coma diboishades en nere sus un hons luminós.
Quauquarren brilhant comencèc a pistar sus es copes des arbes: prumèr siguec ua petita linha leugèrament arquejada coma ua celha de plata; dempús un semicercle ludent, e fin finau, ua cara enòrma, de suau color de mèu, qu’arrossegaue per entre es esteles immediates era sua cabeladura de resplendors.
Era lua semblaue arrir as dus gojats, que la contemplauen damb adoracion de petiti sauvatges.
Era seuva se transformaue damb era aparicion d’aqueth ròstre gautut, que hège lúder coma verguetes de plata es joncs dera planhèra.
Ath pè de cada arbe s’escampilhaue ua inquieta taca nera e eth bòsc semblaue créisher, plegar-se, estenent sus eth luminós solèr ua dusau arberalha d’ombra.
Es buxquerots, sauvatges rossinhòls deth lac, tant aimants dera sua libertat, que se morissen tanlèu les agarren, trinquèren a cantar en toti es limits dera pleta, e enquia e tot es mosquits bronzinauen mès doçament en espaci impregnat de lum.
Es dus gojats comencèren a trapar agradiua era sua aventura.
Neleta ja non sentie eth dolor deth pè e parlaue doçament ara aurelha deth sòn companh.
Eth sòn precòç instint de hemna, era sua astúcia de gateta abandonada e vagabonda, la hège superior a Tonet.
Se demorarien ena seuva, vertat?
Ja cercarien a londeman, en tornar en pòble, ua desencusa entà explicar era sua aventura.
Sangsuga ne serie eth responsable.
Eri passarien era net aquiu, vedent çò que jamès auien vist; dormirien amassa: que serien coma marit e hemna.
E ena sua ignorància s’estrementien en díder aguestes paraules, en tot sarrar damb mès fòrça es sòns braci.
S’abraçauen coma s’er instint les dictèsse qu’era sua neishenta simpatia necessitèsse confóner eth calor des sòns còssi.
Tonet sentie ua embriaguesa estranha, inexplicabla.
Jamès eth còs dera sua companha, pataquejat mès d’un viatge enes rudes jòcs, auie auut entada eth aqueth calor doç que semblaue calar-se enes sues venes e li pujaue en cap, en tot costar-li eth madeish trebolament qu’es veires de vin qu’eth sòn pairin l’aufrie ena tauèrna.
Guardaue vagament entà dauant, mès tota era sua atencion ère tachada en cap de Neleta, que pesaue sus era sua espatla; ena amorassa qu’aquera boca, en alendar, enrodaue eth sòn còth, coma se li hesse gatalhèues ena pèth ua man de velot.
Es dus carauen, e eth sòn silenci aumentaue er encantament.
Era daurie es sòns uelhs verds, qu’ath sòn hons se reflectie era lua coma ua gota d’arrosada, e retortilhant-se entà trapar ua postura milhor, les tornaue a barrar.
Tonet…
Quina ora ère?…
Eth gojat sentie que se li barrauen es uelhs, mès que peth dromilhon, pera estranha embriaguesa que semblaue aclapar-lo.
Des mormolhs deth bòsc sonque percebie eth brunzinament des mosquits que botjauen es ales coma un nimbe d’ombra sus es sues dures epidermis de hilhs deth lac.
Qu’ère un estranh concèrt que les amanhagaue, en tot breçar-les sus es prumères ondades dera sòn.
Cridauen uns coma violins estridents, prolongant enquiar infinit era madeisha nota; d’auti, mès grèus, modulauen ua cuerta escala, e es gròssi, es enòrmes, bronzinauen damb sorda vibracion, coma prigonds contrabaishi o luenhanes campanades de relòtge.
A londeman les desvelhèc eth solei, usclant es sues cares, e er udòl d’un gosset des gardes que les botaue es queishaus ath cant des uelhs.
Qu’èren lèu en limit dera Devesa, e eth camin siguec cuert entà arribar en Palmar.
Era mair de Tonet, tostemp bontadosa e trista, entà remeter-se d’ua net d’angonia, correc, pèrga en man, entath sòn hilh, en tot tocar-lo damb bèri còps a maugrat dera sua leugeresa.
Ath delà, coma per auança, mentre arribaue era mair de Neleta en car des anguiles, li fotèc ad aguesta diuèrses mòques entà que un aute còp non se perdesse ena seuva.
Aguesta aventura siguec eth finau dera sua mainadesa.
S’acabèren es aventures, era existéncia alègra e descuedada, sense cap obligacion.
Neleta hec era madeisha vida que sa mair: gessie entà Valencia cada net damb es tistèrs d’anguiles e non tornaue enquiara tarde a vier.
Tonet, que sonque la podie veir un moment en escurir, trabalhaue enes tèrres deth sòn pair o anaue a pescar damb aguest e damb eth pairin.
Er oncle Tònho, abans bontadós, qu’ère ara exigent, coma er oncle Paloma, en veir creishut ath sòn hilh, e Tonet coma bèstia resignada, anaue arrossegat entath trabalh.
Eth sòn pair, aqueth eròi tenaç dera tèrra, ère indestructible enes sues resolucions.
Quan arribaue era epòca de plantar er arròs o dera sua cuelheta, eth gojat passaue es dies enes tèrres deth Saler.
Era rèsta der an pescaue en lac, uns còps damb eth sòn pair e d’auti damb eth pairin, que l’admetie de companh ena sua barca, mès renegant en cada moment contra era mala sòrt que li hège nèisher taus pigres ena sua familha.
Ath delà, eth gojat se vedie possat entath trabalh per engüeg.
En pòble non restaue arrés entà entretier-se damb eth, pendent eth dia.
Neleta ère en Valencia, e es sòns ancians companhs de jòcs, creishudi ja coma eth e damb era obligacion de guanhar-se eth pan, anauen enes barques des sòns pairs.
Quedaue Sangsuga; mès aguest tafurèl, dempús dera aventura dera Devesa, s’aluenhaue de Tonet, rebrembant era repassada que damb era l’auie arregraït eth sòn abandonament aquera net.
Eth vagabond, coma s’aguest eveniment auesse decidit eth sòn avier, s’auie refugiat ena casa deth prèire, en tot servir-lo coma mosso, dormint coma un gosset darrèr dera pòrta, sense brembar-se’n deth sòn pair, que sonque campaue de quan en quan en aquera barraca abandonada, que pera sua teulada queiguie era ploja coma en un camp ath ras.
Eth vielh Sangsuga auie era ua indústria: quan non ère embriac se tenguie a caçar as lueires deth lac que, perseguides acarnassidament pendent sègles, non arribauen a ua dotzena.
Ua tarde que digerie eth sòn vin en un ribàs vedec cèrts remolins e borir era aigua damb granes bambolhes.
Quauquarrés nadaue jos era aigua, entre es hilats que barrauen eth canau, cercant es ganchos des hilats cargadi de pesca.
Calat ena aigua, damb ua pèrga que l’auien deishat, acacèc a còps de pau a un animau nere que corrie peth hons, enquia qu’artenhec aucir-lo e s’apoderèc d’eth.
Qu’ère era famosa lueira, que d’era se’n parlaue en Palmar coma d’un animau fantastic; era lueira qu’en d’auti tempsi romaue damb tau quantitat en lac, qu’empedie era pesca, trincant es hilats.
Eth vielh vagabond se considerèc eth prumèr òme dera Albufèra.
Era Comunitat de Pescadors deth Palmar, sivans ancianes leis consignades enes libres que sauvaue eth sòn cap eth Jurat, ère obligat a autrejar un duro per cada lueira que li presentèssen.
Eth vielh cuelhec eth sòn prèmi, mès que non s’arturèc aquiu.
De pertot lo cridauen.
Non i auie cap tauèrna a on non lo recebessen damb es braci dubèrts.
Entà dauant, oncle Sangsuga!
A veir er animalòt qu’auetz caçat!
E eth vagabond, dempús de hèr-se obsequiar damb diuèrsi veires treiguie amorosament de dejós dera hlaçada ara prauba bèstia, mofla e pudesenca, en tot mostrar era sua pèth e perméter que li passèssen era man per dessús (mès damb fòrça compde, è?, entà apreciar era finesa deth sòn peu).
Jamès eth petit Sangsuga, en vier en aguest mon, siguec amiat en braça peth sòn pair damb tau corau doçor coma aqueth animalòt.
Mès passèren es dies, era gent se cansèc dera lueira, arrés balhaue per era ne ua mala copa d’aiguardent e non auec cap tauèrna que non li didesse adiu a Sangsuga coma un empestat, per çò dera pudor insofribla d’aquera bèstia corrompuda qu’amiaue pertot jos era sua hlaçada.
Abans d’abandonar-la encara ne treiguec quauquarren d’era, en vener-la en Valencia a un dissecador d’animaus, e a compdar d’alavetz declarèc a toti era sua vocacion: que serie caçador de lueires.
Se tenguec a trapar-ne ua auta, coma aqueth qu’acace era felicitat.
Eth prèmi dera Comunitat de Pescadors e era setmana d’embriaguesa contunha e gratis, damb er erbèr a tracte de rei, non se desseparauen dera sua memòria.
Mès era dusau lueira non se volie deishar agarrar.
Bèth còp credec veder-la enes mès luenhanes sèquies deth lac, mès s’amagaue de seguit, coma se totes es dera familha s’auessen passat er avís deth nau mestièr de Sangsuga.
Era sua desesperacion lo hège embriagar a credit des lueires qu’auie de caçar, e ja n’auie de begudes mès de dues, quan ua net lo trapèren uns pescadors aufegat en un canau.
Que s’auie esguitlat ena hanga, e incapable de lheuar-se, per çò dera embriaguesa, quedèc ena aigua ara demora entà tostemp dera sua lueira.
Era mòrt deth pair de Sangsuga hec qu’aguest se refugièsse entà tostemp ena casa deth vicari, e non tornèc mès ena barraca.
Se succedien es prèires en Palmar, pòble de castig, a on solet i anauen es desesperadi o aqueri qu’èren en desgràcia, gessent d’aguesta misèria tanlèu podien.
Toti es vicaris, en cuélher possession dera prauba glèisa, s’encargauen tanben de Sangsuga, coma d’un objècte indispensable entath culte.
En pòble, sonque eth sabie ajudar a missa.
Sauvaue ena sua memòria totes es pèces sauvades ena sacristia, damb eth nombre d’esquinci, pedaci e traucs de quèra, e sollicit en tot e desirós d’agradar, non daue eth sòn patron ua orde que non siguesse complida de seguit.
Era consideracion de qué ère eth solet en poble que non trabalhaue pèrga en man ne passaue es nets ath miei dera Albufèra, li costaue un cèrt orgulh, en tot hèr que guardèsse damb vantaria a toti es auti.
Es dimenges, en hèr dia, ère eth qui daurie era marcha damb era crotz quilhada ath cap deth rosari dera Auròra.
Ena penombra dera auba ludien es canaus coma lames d’ombriu acèr, en tot colorejar-se de ròi es petites bromes pera part deth mar, e es parrats volauen en bandades, gessent des tets des pesquèrs, responent damb es sòns alègres piulades de vagabonds satisfèts dera vida e dera libertat ath cant trist e melancolic des fidèus.
Tonet, quan anaue ath rosari, guardaue rabiosament ath sòn ancian camarada, ath cap de toti coma un generau, arborant era crotz coma se siguesse ua bandèra.
A, lairon!
Aqueth pro que s’auie sabut apraiar era vida ath sòn gust!
Eth, mentretant, viuie sometut ath sòn pair, cada còp mès grèu e pòc comunicatiu: brave ath hons, mès crudèu damb es sòns, ena tenaça passion deth trabalh.
Es tempsi qu’èren dolents.
Es tèrres deth Saler non dauen dues bones cuelhetes seguides, e era usura, ara qu’acodie er oncle Tònho coma auxiliar des sues empreses, s’avalaue era màger part des sòns esfòrci.
Ena pesca, es Palomes auien tostemp mala sòrt, en tot hèr-se a vier es pejors lòcs deth lac enes tòies dera Comunitat.
Ath delà, era mair se consumie lentament; agonizaue, coma s’era vida se delisse ath sòn laguens coma un ciri, en tot escapar-se pera herida des sues capvirades entralhes, sense ua auta lum qu’eth lusor malautís des uelhs.
Era vida qu’ère trista entà Tonet.
Ja non esmoiguie damb es sues coquinaries ath Palmar; ja non lo punauen es vesies, en tot declarar-lo eth gojat mès beròi deth pòble; ja non ère eth preferit entre es sòns companhs, eth dia dera tòia des redolins, entà méter ena man ena borsa de cuèr dera Comunitat e trèir es sòrts.
Ara qu’ère ja un òme.
En sòrta de hèr pesar ena sua casa era sua volontat de mainatge mimat, lo manauen ada eth; ère tan pòca causa coma era Bòrda, e ara mendre rebellion se quilhaue menaçaira era man der oncle Tònho, mentre eth pairin aprovaue damb arridalhades, dident qu’atau s’eleve dreta ara gent.
Quan moric era mair semblèc renéisher era anciana afeccion entre eth pairin e eth sòn hilh.
Er oncle Paloma se planhèc dera abséncia d’aqueth èsser docil que patie en silenci totes es sues manies; sentec que se creaue un uet ath sòn entorn e s’agarrèc ath hilh, pòc aubedient ara sua volontat, mès que jamès gausaue contradider-lo ena sua preséncia.
Pesquèren amassa, madeish qu’en d’auti tempsi; anauen bèth còp ena tauèrna coma camarades, mentre ena barraca era prauba Bòrda hège es ahèrs deth larèr damb era precocitat des creatures maleroses.
Neleta qu’ère tanben coma dera familha.
Era sua mair ja non podie anar en mercat de Valencia.
Es companhes deth mercat l’autrejauen coma aumòina quauquarren des sòns tistèrs, e era petita, quan sentie hame ena sua barraca, corrie ena de Tonet, ajudant ara Bòrda enes sòns prètzhèts damb ua autoritat de mainada màger.
Er oncle Tònho l’acuelhie ben.
Era sua generositat de lutaire en contunh combat damb era misèria lo hège ajudar a toti es queigudi.
Neleta s’elevaue ena barraca deth sòn nòvi.
Venguie aquiu ara cèrca de sosteniment, e es sues relacions damb Tonet cuelhien un caractèr mès frairau qu’amorós.
Eth gojat non se tenguie guaire ara sua nòvia.
Que n’ère segur d’era.
A qui podie estimar?
Auie eth dret de fixar-se en bèth aute, dempús de qué tot eth pòble les auie declarat nòvis?
E tranquil pera possession de Neleta, que creishie ena misèria coma ua flor estranha, contrastant era sua beresa damb era praubetat fisica des autes hilhes deth Palmar, non l’atenguie guaire, e la tractaue damb era madeisha confiança que se ja siguessen esposi.
Se passauen a viatges setmanes sanceres sense qu’eth li parlèsse.
Ues autes aficions tirassauen ad aqueth petit òme, que passaue per èster eth gojat mès elegant deth Palmar.
Qu’ère capinaut deth prestigi de valent qu’auie aquerit entre es sòns companhs de jòcs, òmes ara coma eth.
S’auie pelejat damb quauqui uns, en èster tostemp eth vencedor.
Pèrga en man n’auie nafrat a bèri uns, e ua tarde acacèc pes ribassi, damb eth trident de pescar, a un barquèr de Catarròia qu’auie fama de temible.
Eth pair botjaue eth cap en saber-se’n d’aguestes aventures, mès eth pairin arrie, en tot reconciliar-se de moment damb eth sòn arrèhilh.
Çò que mès laudaue er oncle Paloma ère qu’eth gojat, en cèrta ocasión, auie hèt cara as gardes dera Devesa, en tot hèr-se a vier ara valenta un conilh que venguie d’aucir.
Que non ère trabalhador, mès auie era sua sang.
Aqueth gojatet, qu’encara non auie complit es dètz-e-ueit ans, e que d’eth s’en parlaue fòrça en pòble, auie eth sòn scenari preferit, a on corrie a penes deishaue atracada era barca deth pair o deth pairin en canau.
Qu’ère era tauèrna de Canhamèl, un establiment nau que s’en parlaue en tota era Albufèra.
Non ère coma es autes tauernetes, installada en ua barraca de tet baish e ahumat, sense mès alenador qu’era pòrta.
Qu’auie casa pròpria, un edifici qu’entre es barraques de palha semblaue meravilhós, damb parets de tòcho pintades de blu, tet de teules e dues pòrtes, ua entath solet carrèr deth pòble e era auta entath canau.
Er espaci entre es dues pòrtes ère tostemp plen de cultivadors d’arròs e de pescadors, gent que beuie de pès dauant deth taulèr, contemplant coma ipnotizada es dues hilères de ròis tonèls, o se seiguie enes cagirons de còrda, dauant des tauletes de pin, hènt interminables partides de brisca o de truc.
Eth luxe d’aguesta tauèrna aumplie d’orgulh as parroquians.
Es parets èren placades de rajòles de Manises enquiara nautada des caps.
Toti admirauen a Canhamèl.
Be n’auie de sòs aqueth vrentut!…
Qu’auie estat Guardia Civil en Cuba e carabinèr en Espanha; dempús demorèc fòrça ans en Argelia: s’en sabie un shinhau de toti es mestièrs e sabie tantes causes, tantes!
En Palmar jamès s’auie begut un vin coma eth sòn.
Tot qu’ère de çò milhor en aquera casa.
Eth patron recebie ben as sòns parroquians e herie enes prètzi d’ua manèra rasonabla.
Canhamèl que non ère deth Palmar, ne tansevolh valencian.
Qu’ère de fòrça luenh, d’aquiu a on parlen en castelhan.
Ena sua joenessa auie estat ena Albufèra coma carabinèr, en tot maridar-se damb ua gojata deth Palmar, prauba e lèja.
Dempús d’ua vida accidentada, en arremassar quauqui sòs, s’auie establit en pòble dera sua hemna, cedint as desirs d’aguesta.
Era prauha qu’ère malauta e revelaue pòca vida: que semblaue gastada per aqueri viatges que la hègen soniar damb un tranquil cornèr en lac.
Es auti tauernèrs deth pòble cridauen contra Canhamèl en veir que s’apoderaue des parroquians.
A, plan gran tafurèl!
Plan per aquerò daue eth vin a tan baish prètz!
Çò que mens l’interessaue ère era tauèrna: qu’ère en un aute lòc eth sòn negòci, e per aguest motiu auie vengut de tan luenh a establir-se aciu.
Mès Canhamèl, en saber-se’n de taus paraules, arrie bontadosament.
A tot darrèr, toti auien de víuer!
Es mès proxims de Canhamèl sabien que non èren sense fonament aguesti mormolhs.
Era tauèrna l’importaue pòc.
Eth sòn principau negòci s’estaue ena net, dempús de barrar-la: per bèra causa auie estat carabinèr e auie recorrut es plages.
Toti es mesi queiguien hardèus ena plaja, redolant pera arena possadi per ues bonhes neres que les lheuauen entà naut, en tot hér-se-les a vier a trauèrs dera Devesa enquias arribes deth lac.
Aquiu, es barques granes, es llaüts dera Albufèra, que podien cargar enquia cent saques d’arròs, s’estibauen damb es hardèus de tabac, en tot començar lentament era sua marcha ena escurina entara tèrra fèrma…
E a londeman, ne vist ne entenut.
Alistaue era tropa entad aguestes expedicions entre es mès audaci que venguien ena sua tauèrna.
Tonet, a maugrat des sòns pòqui ans, siguec escuelhut dus o tres viatges per Canhamèl, per çò d’èster gojat valent e reservat.
En aguest trabalh nueitiu podie guanhar-se un òme de ben dus o tres duros, que dempús deishaue de nauèth enes mans de Canhamèl beuent ena sua tauèrna.
E encara es malerosi, comentant a londeman es edarts d’ua expedicion que n’èren es principaus protagonistes, se didien admiradi: “Mès quins colhons a aguest Canhamèl!…
Quin atreviment expausant-se a que li foten man!”…
Es causes anauen ben.
Ena plaja toti èren cècs, gràcies ara bona traça deth tauernèr.
Ath cap d’un an d’èster en Palmar ja auie crompat tèrres d’arròs e auie en estatge naut dera tauèrna era sua saca d’argent entà trèir de compromisi ad aqueri que sollicitauen prèsti.
Era sua responsabilitat creishie rapidament.
Ara prumeria l’auien dat eth fausnòm de Canhamèl per çò der accent doç que s’exprimie en un valencian dificil.
Dempús, en veder-lo ric, era gent, sense desbrembar eth fausnòm, lo cridauen Paco, pr’amor que, sivans didie era sua hemna, atau lo cridauen en sòn país, e eth s’enforismaue sordament se lo cridauen Quico, coma as auti Franciscos deth pòble.
En morir era sua hemna, prauba companha des ans de malastre, era sua fraia mendre, ua pescadora lèja, veuda e de caractèr dominant, sagèc d’acampar ena tauèrna damb caractèr de patrona, escortada per tota era familha.
Vantauen a Canhamèl damb es paraules qu’inspire un parent ric, en tot parlar-li de çò de mau hèr qu’ère entà un òme solet seguir ath cap dera tauèrna.
Aquiu que mancaue ua hemna!
Mès Canhamèl, qu’auie auut en òdi tostemp ara cunhada pera sua mala lengua e tremolaue dauant dera possibilitat de qué venguesse a ocupar eth lòc encara caud dera sua hemna, la botèc ena pòrta, desfisant es sues protèstes escandaloses.
Entà suenhar er establiment que n’auie pro damb dues vielhes, veudes de pescadors, que codinauen er alh e pebe entà aficionats que venguien de Valencia, e netejauen aqueth taulèr qu’en eth rosigaue es codes tot eth pòble.
Canhamèl, en veder-se liure, parlaue en contra deth matrimòni.
Un òme dera sua fortuna sonque se podie maridar per convenença damb quauqu’ua qu’auesse mès sòs qu’eth.
E pes nets arrie entenent ar oncle Paloma, qu’ère eloqüent quan parlaue de hemnes.
Eth vielh barquèr declaraue qu’er òme auie d’èster coma es buxqueròts deth lac, que canten alègrament mentre son en libertat, e quan les calen en ua gabiòla s'estimen mès morir abans que veder-se embarradi.
Totes es comparacions les ac facilitauen es audèths dera Albufèra.
Es hemnes!…
Malapèsta!
Qu’èren es èssers mès ingrats e oblidosi dera creacion.
Non calie senon veir as praubi lits deth lac.
Tostemp vòlen en companhia dera hembra, e non saben anar sense era ne tan solet a cercar eth minjar.
Tire eth caçador.
Se què mòrta era femèla, eth praube mascle, en sòrta d’escapar-se, vòle e vòle ath torn deth lòc a on peric era sua companha, enquia qu’eth tirador acabe tanben damb eth.
Mès se què eth praube mascle, era femèla seguís volant tan fresca, sense virar eth cap, coma s’arren, e quan se n’encuede dera manca deth sòn companh ne cèrque a un aute…
Crist!
Que son atau totes es femèles, madeish es qu’amien plomes qu’es que vestissen jupons.
Tonet passaue es nets hènt ath truc ena tauèrna e desiraue era arribada deth dimenge entà estar-se aquiu tot eth dia.
Li shautaue era vida d’immobilitat, damb eth porro a posita dera man, manejant es greishoses cartes sus eth tapís que caperaue era tauleta e anotant damb petites peiretes o grans de milhòc, que representauen eth valor des escomeses.
Rabiaue quan pensaue qu’a londeman s’aurie de fatigar ena barca, e autant creishie era sua passion pera guitèra, que Canhamèl ja non lo cercaue entàs trabalhs nueitius, en veir damb quina mala cara cargaue es hardèus e com discutie damb es companhs de trabalh entà evitar-se fatigues.
Sonque mostraue activitat e secodie era sua somnoléncia de guiterós dauant d’ua diversion pròcha.
Ena gran hèsta deth Palmar en aunor deth Mainatge Jesús, eth tresaue dia de Nadau, Tonet subergessie entre toti es mossos deth lac.
Quan ena vesilha arribaue era musica de Catarròia en ua gran barca, es joeni se calauen ena aigua deth canau, lutant per quin d’eri s’auançaue mès e cuelhie eth tambor.
Qu’ère un aunor, que li hège vantar-se capinaut dauant des gojates, apoderar-se der enòrme esturment e cargar-se-lo ena esquia, passejant-lo per tot eth pòble.
Tonet se calaue enquiath pièch ena aigua, hereda coma geu liquid, disputaue a còps de punh era avantgarda as mès audaci e s’agarraue en bòrd dera barca, en tot hèr-se damb era voluminosa caisha.
Dempús, enes tres dies de hèsta, arribauen es diversions tormentoses, que soent acabauen a còps.
Eth balh ena plaça dera lum de tèdes resinoses, a on obligaue a Neleta a estar-se seiguda, donques qu’ère era sua nòvia, mentre eth balhaue damb d’autes mens beròies, encara que milhor vestides: e es nets des albaes, serenates dera gent joena qu’anaue de pòrta en pòrta enquiara auba cantant cançons, escortada per ua bota de vin entà cuélher fòrces e acompanhant cada cançon damb un revolum d’udòls e un aute de traits.
Mès passada aguesta cuerta tempsada, Tonet tornaue a engüejar-se ena sua vida de trabalh, sense cap aute orizon qu’eth lac.
S’escapaue a viatges, mespredant era colèra deth sòn pair, e desbarcaue en pòrt de Catarròia, recorrent es pòbles dera tèrra fèrma, a on auie amics dera epòca dera sèga.
D’auti còps cuelhie eth camin deth Saler, e arribaue en Valencia damb eth prepaus de demorar-se ena ciutat, enquia qu’era hame lo possaue un aute còp entara barraca deth sòn pair.
Qu’auie vist d’apròp era existéncia des que viuen sense trabalhar e abominaue dera sua mala sòrt, que li hège estar-se coma un anfibi en un país de canes e hanga, a on er òme, des de petit, s’a d’embarrar en ua petita barca, etèrn taüt que sense eth non se pòt botjar.
Era hame de plasers se desvelhaue en eth, rabiosa e dominadora.
Jogaue ena tuaèrna enquia que Canhamèl lo botaue ena pòrta a mieja net; qu’auie tastat toti es liquids que se beuen ena Albufèra, enquia e tot er absinti pur que se hèn a vier es caçadors dera ciutat entà barrejar-lo damb era aigua pudesenca deth lac, e mès d’ua net, en estirar-se ena jaça dera sua barraca, es uelhs deth pair l’auien seguit damb expression sevèra, vedent eth sòn pas insegur e era sua respiracion panteishanta d’alcoolizat.
Eth pairin protestaue damb paraules d’indignacion.
Qu’estaue ben que l’agradèsse eth vin; a tot darrèr viuien etèrnament sus era aigua, e ath bon barquèr li cau conservar era tripa cauda…
Mès beuendes compausades?…
Atau comencèc eth vielh Sangsuga!
Tonet desbrembaue totes es sues afeccions.
Pataquejaue ara Bòrda, en tot tractar-la coma a ua bèstia sometuda, e a penes li prestaue atencion a Neleta, en tot acuélher es sues paraules damb bohades d’impaciéncia.
S’aubedie ath sòn pair ère d’ua manèra tan forçada, qu’eth gran trabalhador s’esblancossie, botjant es sues mans poderoses coma s’anèsse a esbocinar-lo.
Eth gojat mespredaue a toti es deth pòble, en veir en eth a ua vegada miserabla, neishuda entara hame e era fatiga, que des sues hilades auie de gésser a quinsevolh prètz.
Es que tornauen capinauti dera pesca, mostrant es sòns tistèrs d’anguiles e tenques, lo hègen arrir.
Quan passaue per dauant dera casa deth vicari vedie a Sangsuga que, dedicat, ara, ara lectura, passaue es ores seigut ena pòrta liegent libres religiosi e desguisant eth sòn gèst de tafurèl damb ua expression entristesida.
Pèc!
Qué n’auie de hèr d’aqueri libres que li prestauen es vicaris?…
Que volie víuer, gaudir de còp de totes es doçors dera existéncia.
S’imaginaue qu’es qu’abitauen en aute costat deth lac, enes pòbles rics o ena ciutat grana e rambalhosa, li panauen ua part des plasèrs que li corresponien per dret.
Ena epòca dera sèga der arròs, quan milèrs d’òmes arribauen ena Albufèra de toti es extrèms dera província, tirassadi pes granes sodades qu’aufrien es proprietaris mancadi de braci, Tonet se reconciliaue momentanèament damb era vida en aqueth cornèr deth mon.
Vedie cares naues, hège amics, trapaue ua estranha alegria en aguesti vagabonds, que, damb era fauç ena man e era saca de ròba ena esquia, anauen d’un punt en aute trabalhant mentre hège solei, entà embriagar-se tanlèu arribaue era net.
L’agradaue aguesta gent d’existéncia accidentada e s’entretenguie damb es sòns relats, mès interessants qu’es condes gasulhadi ath cant deth larèr.
Uns auien estat en America, e desbrembant era misèria enes luenhants païsi, parlauen d’aguesti coma d’un paradís a on toti nadauen en aur.
D’auti condauen es sues longues estances ena Argelia sauvatja, enes madeishi limits deth desèrt, a on s’auien amagat fòrça temps per çò d’ua coterada hèta en sòn pòble o un panatòri que les acumulauen es enemics.
E Tonet, en entener-les, credie percéber en aire pudesenc dera Albufèra eth perhum exotic d’aqueri païsi meravilhosi, e en lusor des rajòles dera tauèrna vedie es sues enòrmes riqueses.
Aguesta amistat damb es vagabonds s’estretie, enquiath punt de qué, en acabar era sèga e crubar eri es sues sodades, les acompanhaue Tonet en un hestau brutau a trauèrs de totes es poblacions pròches ath lac; carrèra hòla de tauèrna en tauèrna, d’albaes pera net jos cèrtes hièstres, qu’acabaue damb ua peleja generau quan, arrarint-se es sòs, semblaue eth vin mès agre e se discutie sus a qui li tocaue pagar.
Ua d’aguestes expedicions siguec famosa ena Albufèra.
Se tardèc mès d’ua setmana e en tot aguest temps er oncle Tònho non vedec ath sòn hilh en Palmar.
Se sabec qu’era banda de rambalhaires anaue sòlta coma ua fèra pera part dera Ribera, qu’en Solana li heren ua repassada a un garda, e en Sueca auien estat escalabradi dus dera banda en ua peleja de tauèrna.
Era Guardia Civil anaue ara cèrca d’aguesta expedicion de hòls.
Er ombriu trabalhador venguec aquiu, silenciós coma tostemp, damb un leugèr fiulet que botjaue es sòns pòts coma se tumèssen er un damb er aute.
Eth sòn hilh beuie ath centre dera tauèrna damb era set der embriac, enrodat d’un public atentiu, que hège arrir damb eth relat des asenades cometudes en aguesta expedicion d’esvagament.
D’un còp, er oncle Tònho li trinquèc eth porro qu’amiaue entara sua boca, en tot hèr-li quèir eth cap sus ua espatla.
Tonet, aclapat peth còp e vedent ath sòn pair dauant d’eth, s’arraulic per un moment; mès dempús, ludent enes sòns uelhs ua lum trebla e impura que hège pòur, se lancèc contra eth, cridant qu’arrés lo pataquejaue impunament, encara que siguesse eth sòn pair.
Mès que non ère aisit revoutar-se contra aqueth omenòt grèu e silenciós, fèrm coma eth déuer, e qu’amiaue enes sòns braci era energia de mès de trenta ans de batalha contunha contra era misèria.
Sense badar boca tenguec era petita fèra, que sajaue de nhacar-lo, damb un boèt que lo hec trantalhar, e lèu ath madeish temps, damb un còp de pè lo fotèc contra era paret, en tot hèr-lo quèir de bocadents ena tauleta d’uns jogadors.
Era gent se botèc contra eth pair, cranhent qu’ena sua colèra d’atlèta silenciós pataquegèsse a toti es concurrents dera tauèrna.
Quan arribèc era cauma e deishèren ar oncle Tònho, eth sòn hilh ja non ère aquiu.
Qu’auie hujut lheuant es braci damb actitud desesperada…
Que l’auien pataquejat!…
Ada eth, qu’ère tan temut!…
E dauant de tot eth Palmar!…
Se passèren quauqui dies sense notícies de Tonet.
De man en man se sabec bèra causa pera gent qu’anaue entath mercat de Valencia.
Qu’ère en quartèr de Monte-Olivete, e lèu s’embarcarie entà Cuba.
Qu’auie seigut eth cap.
En húger desesperat entara ciutat, s’auie arturat enes tauèrnes immediates ath quartèr a on i auie era banderòla d’alistament entà Ultramar.
Era gent que i auie per aquiu, volontaris ara demora d’embarcament e recrutadors astuts, l’auien hèt cuélher tau decision.
Er oncle Tònho en prumèr moment volec protestar.
Eth gojat non auie encara es vint ans; que s’auie cometut ua illegalitat.
Ath delà, qu’ère eth sòn hilh, eth sòn solet hilh.
Mès eth pairin lo hec desistir damb era sua abituau duretat.
Qu’ère çò milhor que podie hèr eth sòn arrèhilh.
Creishie torçat: que corresse mon e que patisse!
Ja tierien compde d’adreçar-lo!
E se morie, un guiterós mens: a tot darrèr, toti, mès lèu o mès tard auien de morir.
Eth gojat partic sense protestar.
Era Bòrda siguec era soleta que, en tot escapar-se dera barraca, se presentèc en Monte-Olivete e li didec adiu plorant, dempús d’autrejar-li tota era sua ròba e es sòs que podec apoderar-se sense que se’n sabesse er oncle Tònho.
A Neleta ne ua paraula: eth nòvi semblaue auer-la desbrembat.
Se passèren dus ans sense qu’eth gojat dèsse senhaus de vida.
Tonet demanaue perdon, parlant dempús dera naua existéncia.
Qu’ère Guardia Civil en Guantanamo e non l’anaue mau.
Se notaue en sòn estil un cèrt caractèr orgulhós, coma d’un òme que recor es camps damb ua arma ena espatla e qu’inspiraue temor e respècte.
Era sua santat ère magnifica.
Ne ua soleta malautia des de que desbarquèc.
Era gent dera Albufèra suportaue perfèctament eth clima dera isla.
Aqueth que s’elevaue en aquera lacuna, beuent aquera aigua de hanga, podie anar sense pòur pertot, qu’ère ja aclimatat.
Dempús arribèc era guèrra.
Ena barraca der oncle Tònho tremolaue era Bòrda, plorant pes cornèrs quan arribauen en Palmar notícies tristes des combats que se passauen aquiu luenh.
En pòble dues hemnes anauen de dòu.
Se n’anauen es gojats quan entrauen ena quinta, entre sorriscles desesperadi, coma s’es sues familhes non les auessen de veir mès.
Mès es cartes de Tonet èren tranquillizadores e hègen veir grana confiança.
Ara qu’ère cap en ua guerrilha montada e semblaue fòrça content dera sua existéncia.
Eth madeish se descriuie peth menut, vestit de mil regues, damb un gran chapèu, mieges bòtes de vernís, era macheta pataquejant-li era cama, era carabina màuser crotzada ena espatla e era canana plia de cartoches.
Que non les calie pòur.
Aquera vida qu’ère era sua: bona sodada, molt movement e era gran libertat que da eth perilh.
E s’endonviaue a grana distància ath soldat fanfarron, satisfèt deth sòn mestièr, encantat de patir fatigues, hame e set, a cambi de desliurar-se deth trabalh monotòn e vulgar, de víuer dehòra des leis des tempsi normaus, d’aucir sense pòur a cap castig e considerar coma sòn tot aquerò que se ve, impausant era sua volontat ara empara des dures exigéncies dera guèrra.
Neleta se’n sabie de quan en quan des aventures deth sòn nòvi.
Era sua mair s’auie mòrt.
Era demoraue ara ena barraca d’ua tia sua, e entà guanhar-se eth pan servie de mossa ena casa de Canhamèl es dies qu’arribauen parroquians extraordinaris e i auie moltes paellas.
Se presentaue ena barraca des Palomes preguntant ara Bòrda s’auie carta e escotaue era sua lectura damb era vista baishada, sarrant es pòts coma entà concentrar mès era sua atencion.
Que semblaue que s’auie heredat era sua afeccion per Tonet dès que se n’anèc, e que non auec lòc ne un leugèr rebrembe entara nòvia.
Li ludien es uelhs e arrie, gasulhant gràcies quan ath finau des cartes la nomentaue eth guerrilhèr en tot manar-li es sòns rebrembes; mès non mostraue cap desir de qué eth gojat tornèsse.
Ne s’entosiasmaue quan hège castèths en aire, en tot augurar qu’encara tornarie en Palmar damb galons d’oficiau.
D’autes causes preocupauen a Neleta.
Que s’auie convertit ena gojata mès beròia dera Albufèra.
Ère petita, mès es sòns peus, d’un ròi clar, creishien tant abondius, que formauen sus era sua tèsta un casco d’aguest aur ancian descolorat peth temps.
Es sòns uelhs èren petits, d’un verd blancós, ludents, coma dues gotes d’absinti que beuien es caçadors de Valencia.
Cada viatge frequentaue mès era casa de Canhamèl.
Que ja non prestaue era sua ajuda en circonstàncies extraordinàries.
Passaue tot eth dia ena tauèrna, netejant-la, servint copes darrèr deth taulèr, susvelhant eth huec a on borien es padenes, e quan arribaue era net partie damb ostentacion entara barraca dera sua tia, escortada per aguesta, cridant era atencion de toti, entà que se’n sabessen ben es parentes ostiles de Canhamèl, que ja començauen a mormolhar se Neleta vedie gésser eth solei ath costat deth sòn patron.
Canhamèl non podie estar-se sense era.
Eth veude, qu’enquia alavetz auie viscut tranquil damb es sues vielhes sirventes, mespredant publicament as hemnes, ère incapable de resistir eth contacte d’aquera creatura maliciosa que lo heregaue damb gràcia felina.
Eth praube Canhamèl se sentie alugat pes uelhs verdosi d’aquera gateta, qu’a penes lo vedie en cauma sajaue de hér que la perdesse damb estramuncades abiles que mercauen es sòns encantaments amagadi.
Es sues paraules e guardades revoutauen en madur tauernèr ua castetat de diuèrsi ans.
Es parroquians lo vedien a viatges damb engarrapades ena cara; d’auti damb bèra contusion ath costat des uelhs, e arrien dauant des desencuses que confusament formulaue eth tauernèr: pro sabie defener-se era gojata des irresistibles atacs de Canhamèl!
L’alugaue damb es uelhs entà padegar-lo damb es ungles!
A viatges, enes quartos interiors dera tauèrna, rodauen damb tarrabastalh es mòbles, tremolauen es parets damb furioses empossades, e es beuedors arrien maliciosament…
Canhamèl que sajaue d’amorassar ara sua gata!
Solide gesserie en taulèr damb ua naua engarrapada!…
Aguesta luta que s’auie d’acabar.
Neleta ère massa fèrma entà non rénder ad aqueth vrentut, que tremolaue dauant des sues menaces de non tornar mès ena tauèrna.
Tot eth Palmar se’n hec damb era notícia deth maridatge de Canhamèl, encara qu’ère un eveniment demorat.
Era cunhada deth nòvi anaue de pòrta en porta vomegant injúries.
Es hemnes formauen rondèus dauant des barraques…
Era mosqueta mòrta!
Arrés se’n brembaue ja der ancian noviatge damb Tonet.
Qu’auien passat sies ans dès que se n’anèc, e rarament se tornaue d’aquiu a on eth ère.
Neleta, en cuélher possession coma patrona legitima d’aquera tauèrna, que per era passaue tot eth pòble e a on acodien es necessitadi entà implorar era usura de Canhamèl, non s’enorgulhic ne volec resvenjar-se des comaires que la colomniauen ena sua epòca de servitud.
A totes les tractaue coraument, mès botaue eth taulèr entre era e es visitaires, entà evitar familiaritats.
Ja non tornèc ena barraca des Palomes.
Parlaue damb era Bòrda coma se siguesse ua fraia, quan aguesta vanguie a crompar-li bèra causa, e ar oncle Paloma li mestraue eth vin en veire mès gran, en tot sajar de desbrembar es sòns petits deutes.
Aguestes èren es soletes afeccions deth passat que restauen en era.
Amiaue eth sòn establiment coma se jamès auesse hèt ua auta causa; sabie dominar as beuedors damb ua soleta paraula; es sòns braci blancs, tostemp rebussadi, semblauen atirar ara gent de totes es arribes dera Albufèra; era tauèrna anaue ben, e era se mostraue cada dia mès fresca, mès beròia, mès arroganta, coma se de pic auessen entrat en sòn còs totes es riqueses deth marit, que d’eres se’n parlaue en lac damb estonament e enveja.
Ça que la, Canhamèl mostraue cèrta decadéncia dempús deth sòn matrimòni.
Era santat e frescura dera sua hemna semblauen panades ada eth.
En veder-se ric e patron dera milhor mossa dera Albufèra, s’auie pensat que l’auie arribat eth moment d’emmalautir per prumèr viatge ena sua vida.
Es tempsi que non èren boni entath contraband; es oficiaus joeni e inexperimentats encargadi dera vigilància dera còsta non admetien tractes, e coma dera tauèrna se’n sabie Neleta milhor que Canhamèl, aguest, sense saber se qué hèr, se tenguie a èster malaut, qu’ei divertiment de ric, sivans afirmaue er oncle Paloma.
Eth vielh sabie milhor qu’arrés a on s’estaue eth mau deth tauernèr, e parlaue d’era damb expression maliciosa.
Que s’auie desvelhat en eth era bèstia amorosa, adormida pendent es ans que non auie sentut ua auta passion qu’era des guanhs.
Neleta exercie en eth era madeisha influéncia que quan ère era sua mossa.
Era lum des dues gotes verdes des sòns uelhs, un arridolet, ua paraula, eth heregament des sòns braci que se trapauen quan aumplien es copes en taulèr, qu’èren pro entà que perdesse era cauma.
Mès ara Canhamèl ja non recebie engarrapades, ne s’escandalizauen es parroquians quan restaue abandonat eth taulèr…
E atau passaue eth temps.
Canhamèl, queishant-se d’estranhes malauties; hènt-li mau tan lèu eth cap coma er estomac; gròs e mofle, damb ua creishenta obesitat qu’ath sòn darrèr s’endonviaue era consuncion deth sòn organisme; e Neleta cada còp mès fòrta, coma s’en delir-se era vida deth tauernèr queiguesse sus era ua ploja feconda.
Er oncle Paloma comentaue aguesta situacion damb comica gravetat.
Era raça des Canhamèl s’anaue a reproduir autant, qu’aumplirie tot eth Palmar.
Mès se passèren quate ans sense que Neleta siguesse mair, a maugrat des sòns fervents desirs.
Que desiraue un hilh entà assegurar era sua posicion, abilament conquistada, e foter-les enes morres, coma era didie, as parents dera defuntada.
Cada miei an circulaue peth pòble era notícia de qué ère prenhs, e es hemnes, en entrar ena tauèrna, l’examinauen damb inquisitoriau atencion, en tot arreconéisher era importància qu’aurie aguest eveniment ena luta dera tauernèra damb es sues enemigues.
Mès tostemps se des.heiguie era esperança.
Es mès atròces petòfies se tenguien sus Neleta tanlèu gessie era possibilitat d’èster mair.
Neleta arrie dauant d’aguestes petòfies.
Non estimaue ath sòn marit, d’aquerò n’ère segura; sentie màger afeccion per molti des que visitauen era tauèrna, mès qu’auie era prudéncia dera hemna egoïsta e reflexiua que se maride per çò dera utilitat e desire non comprométer era sua cauma damb infidelitats.
Un dia circulèc era notícia de qué eth hilh der oncle Tònho ère en Valencia.
Era guèrra auie acabat.
Es batalhons sense armes, damb er aspècte trist des vegades malautes, desbarcauen enes pòrts.
Qu’èren espèctres dera hame, hantaumes dera fèbre, auriolencs coma aguesti ciris que sonque se ven enes ceremònies funèbres, damb era volontat de víuer brilhant enes sòns uelhs prigonds coma ua estela ath hons d’un potz.
Toti se n’anauen enes sues cases, incapables entath trabalh, destinadi a morir abans d’un an en sen dera sua familha qu’auien autrejat un òme e recebien ua ombra.
Tonet siguec acuelhut en Palmar damb curiosèr e entosiasme.
Qu’ère eth solet deth pòble que venguie d’aquiu.
E com tornaue!…
Mès, ath delà d’aquerò, se mostraue fòrt, e es vielhes comaires admirauen eth sòn còs prim e elegant, es postures marciaus que cuelhie ath pè deth raquitic olivèr qu’ornaue era plaça, apraiant-se era mostacha, ornament viril qu’en tot eth Plamar sonque tenguie eth cap des carabinèrs, e hènt veir era grana colleccion de chapèus, solet equipatge que s’auie hèt a vier dera guèrra.
Pes nets s’aumplie era tauèrna de Canhamèl entà escotar eth sòn relat des causes d’aquiu delà.
Tonet anaue pertot escortat per Sangsuga, qu’admiraue ath sòn companh dera mainadesa.
Ja non ère sacristan.
Qu’auie abandonat es libres que li prestauen es vicaris.
Es aficions deth sòn pair ara vida erranta e ath vin s’auien apoderat d’eth, e eth prèire lo hec enlà dera glèisa, cansat des estonantes suspreses que cometie en tot ajudar-lo a missa en plia embriaguesa.
Ath delà, Sangsuga non ère conforme, segons afirmaue grèument, entre es arridolets de toti, damb es causes des prèires.
E envielhit en plia joenessa per ua embriaguesa inacabada, trincat e greishós, viuie ar edart coma pendent era sua mainadesa, dormint ena sua barraca, pejor qu’en ua porcaria, e pistant en toti es lòcs a on se beuie era sua arraulida figura d’asceta, qu’a penes mercaue en solèr ua linha d’ombra.
Damb era ajuda de Tonet trapaue obsèquis, e eth ère eth prumèr en demanar ena tauèrna que condèsse es causes d’aquiu delà, donques que se’n sabie que dempús des relats arribauen es veires.
Eth repatriat se mostraue satisfèt d’aguesta vida de repaus e d’admiracion.
Ath cap d’un mes d’aguesta vida regalada, eth sòn pair li parlèc ua net, en silenci dera barraca: Qué pensaue hèr?
Ara qu’ère ja un òme e li calie dar per acabades es sues aventures, pensant seriosament en avier.
Eth qu’auie cèrts plans, que d’eri desiraue hèr- ne participant ath sòn hilh, ath sòn solet eretèr.
Trabalhant sense pòsa, damb era tenacitat d’òmes aunèsti, encara poirien crear-se ua petita fortuna.
Ua senhora dera ciutat, era madeisha que l’auie balhat en arrendament es tèrres deth Saler, conquistada pera sua simplicitat e eth sòn in en trabalh, venguie de regalar-li ua grana extension de terren ath cant deth lac; un tancat de moltes faneques.
Non i auie qu’un inconvenent entà començar eth cultiu, e ère qu’eth present ère caperat d’aigua e calie aumplir es camps en tot hèr a vier fòrça barques de tèrra, fòrça!
Que s’auien de despéner sòs o trabalhar per compde pròpri.
Mès, qué dimònis!, non s’auien de descoratjar, d’aguesta manèra s’auien format totes es tèrres dera Albufèra.
Es riques possessions d’aué èren un lac cinquanta ans abans, e dus òmes sans, coratjosi e sense pòur ath trabalh pòden her grani miracles.
Qu’ère milhor aquerò que pescar en lòcs dolents o trabalhar en tèrres d’autrú.
A Tonet lo sedusic era nauetat dera empresa.
Se l’auesse proposat cultivar es milhors e mès ancians camps pròches ath Palmar, aurie arroncilhat es celhes; mès l’agraduae batalhar en lac, convertir en tèrra laborabla aquerò qu’ère aigua, hèr surgentar cuelhetes a on se botjauen es anguiles entre es èrbes aquatiques.
Ath delà, ena sua leugeresa de pensament, sonque vedie resultats, sense fixar-se en trabalh.
Que serien rics e eth poirie logar es tèrres, en tot balhar-se ua vida de guiterós, qu’ère era sua aspiracion.
Pair e hilh se calèren en prètzhèt, ajudadi pera Bòrda, tostemp coratjosa entà tot aquerò que balhèsse prosperitat ara casa.
Damb eth pairin que non calie compdar.
Eth projècte l’auie botat deth madeish umor que quan se tenguec eth sòn hilh per prumèr viatge ath cultiu de tèrres.
Uns auti que volien aflaquir era Albufèra convertint era aigua en camps!
E èren dera sua familha es que cometien tau asenada!
Bandits!…
Tonet s’autregèc ath trabalh damb era afogadura momentanèa des èssers d’escassa volontat.
Eth sòn desir ère aumplir d’un solet còp aqueth cornèr deth lac a on eth sòn pair cercaue era riquesa.
Abans de hèr dia, Tonet e era Bòrda anauen en dues barquetes a cercar tèrra entà amiar-la dempús, en un viatge de mès d’ua ora, en gran espaci d’aigua mòrta qu’es sòns limits mercauen es ribassi de hanga.
Eth trabalh qu’ère penible, aclapant, ua faena de hormigues.
Solet er oncle Tònho, damb era sua audàcia de trabalhador infatigable, lo podie escométer sense cap auta ajuda qu’era sua familha e es sòns braci.
Anauen enes grani canaus que desboquen ena Albufèra; enes pòrts de Catarròia e deth Saler.
Damb pèrgues d’ampla forqueta arrincauen deth hons granes plaques de hanga, tròci de torba gelatinosa, que deishaue anar ua flaira insuportabla.
Pèrga darrèr pèrga, dempús d’ua ora de contunh trabalh, amiauen entath tancat eth molon de tèrra tan peniblament arremassat, e era badina se l’avalaue sense cap resultat aparent, coma se se dissolesse era carga sense deishar tralha.
Es pescadors vedien passar cada dia dus o tres viatges ara laboriosa familha, en tot esguitlar-se coma mosques d’aigua sus era pulida supèrfícia deth lac.
Tonet se cansèc lèu d’aguesta faena d’enterrador.
Era fòrça dera sua volontat non arribaue a tant; passada era seduccion deth prumèr moment, vedec era monotonia deth trabalh e calculèc damb terror es mesi e enquia e tot es ans que mancauen entà acabar era òbra.
Pensaue en tot çò qu’auie costat arrincar cada molon de tèrra e tremolaue d’emocion quan vedie se com s’entrebolie era aigua en recéber era carga, e dempús, en esclarir-se, apareishie eth solèr tostemp parièr, tostemp prigond, sense era mès petita giba, coma se tota era tèrra s’escapèsse per un horat amagat.
Comencèc a mancar en trabalh.
Se desencusaue per cèrtes doléncies aquerides ena guèrra entà demorar-se ena barraca, e a penes partie eth sòn pair e era Bòrda, corrie ara cèrca dera fresca ena casa de Canhamèl, a on jamès li mancauen companhs entà hèr ath truc e eth porro a posita dera sua man.
Coma molt, trabalhaue dus dies ara setmana.
Er oncle Paloma, en sòn òdi as enterradors que destroçauen eth lac, celebraue damb arridolets era guitèra der arrèhilh.
A, a, a!…
Eth sòn hilh qu’ère un pèc en fidar en Tonet.
Pro ben que coneishie eth ath gojat.
Qu’auie neishut damb un uas trauessat que l’empedie ajocar-se entà trabalhar.
De soldat encara se l’auie enduresit, e non auie remèdi.
Eth se’n sabie dera soleta medecina: aquerò se trincaue a còps!
Mès coma ath hons s’alegraue de veir ath sòn hilh patint dificultats ena empresa, acceptaue era guitèra de Tonet e enquia e tot li hège un arridolet quan lo vedie ena casa de Canhamèl.
En pòble començauen es mormolhs pera assiduitat que Tonet visitaue era tauèrna.
Se seiguie tostemp dauant deth taulèr, e Neleta e eth se guardauen.
Era tauernèra parlaue damb Tonet mens que damb es auti parroquians, mès enes estones de pòca faena, quan hège bèth trabalh seiguda dauant des tonèls, cada còp que lheuaue es uelhs, aguesti anauen instintiuament entath joen.
Es parroquians tanben observauen qu’eth Cuban, en deishar es cartes, cercaue damb era sua guardada a Neleta.
Era anciana cunhada de Canhamèl parlaue de tot aquerò de pòrta en pòrta.
Que s’entenien, non calie senon veder-les!
Praube tauernèr!
Entre es dus se minjarien tota era fortuna qu’auie amassat era prauba dera sua fraia!
E quan es mens creduls parlauen dera impossibilitat d’apressar-se, en ua tauèrna tostemp plia de gent, era arpia protestaue.
Que s’entenerien dehòra de casa.
Neleta qu’erè capabla de tot, e eth un enemic deth trabalh qu’auie calat hons ena tauèrna, segur de qué aquiu lo mantierien.
Canahmèl, ignorant es petòfies, tractaue ath Tonet coma ath sòn milhor amic.
Hège as cartes damb eth e pelejaue ara sua hemna se non lo convidaue.
Arren liegie ena guardada de Neleta, en aqueri uelhs d’estranh resplendor, leugèrament ironics, que damb eri recuelhie aguestes repotegades mentre l’aufrie un veire de vin ath sòn ancian nòvi.
Es mormolhs que circulauen peth Palmar arribèren enquiar oncle Tònho, e ua net, en tot trèir aguest ath sòn hilh dehòra dera barraca, li parlèc damb era tristesa der òme fatigat que lute inutilament damb era desgràcia.
Tonet non lo volie ajudar, pro qu’ac vedie.
Qu’ère eth guiterós de d’auti tempsi, neishut entà passar era existéncia ena tauèrna.
Ara qu’ère un òme: auie anat ara guèrra, e eth sòn pair non podie lheuar sus eth era man coma en d’auti tempsi.
Non volie trabalhar?…
Plan; eth seguirie era òbra tot solet, encara que crebèsse coma un gosset; tostemp damb era esperança de deishar en morir un tròç de pan ar ingrat que l’abandonaue.
Mès çò que non podie veir tranquil ère qu’eth sòn hilh passèsse toti es dies ena casa de Canhamèl, dauant dera sua anciana nòvia.
Que podie anar se volie en d’autes tauèrnes; en totes mens en aquera.
Tonet protestèc damb veeméncia en enténer aquerò.
Mentides, que tot èren mentides!
Calomnies dera Samarruca; aquera bèstia maligna.
E Tonet didie aquerò damb era energia dera vertat, afirmant pera memòria dera sua mair non auer tocat un dit de Neleta, ne d’auer-li dit era mendre paraula que rebrembèsse eth sòn ancian noviatge.
Er oncle Tònho arric tristament.
Lo credie, non dobtaue des sues paraules.
Qu’ei mès: n’auie eth convenciment de qué tot èren calomnies.
Mès eth coneishie era vida.
Ara sonque èren guardades, e deman, tirassadi peth contacte contunh, queirien en dasaunor coma conseqüéncia d’aguest jòc perilhós: Neleta tostemp l’auie semblat ua desgaonada, e non serie era que balhèsse exemple de prudéncia.
Dempús d’aquerò, eth coratjós trabalhador cuelhec un accent tan sincèr, tan bontadós, qu’impressionèc a Tonet.
Auie de pensar qu’ère eth hilh d’un òme aunèst, damb mala sòrt enes sòns negòcis, mès qu’arrés li podie repotegar ua mala accion en tota era Albufèra.
Neleta auie marit, e eth que cèrque ara hemna d’autrú amasse era traïson ath pecat.
Ath delà, Canhamèl ère amic sòn; passauen eth dia amassa, jogauen e beuien coma companhs, e enganhar a un òme en aguestes condicions qu’ei ua covardia, digna de pagar-se damb un trait en cap.
Eth ton deth pair se hec solemne.
Neleta qu’ère rica, eth sòn hilh praube, e podien creir que la volie coma un mejan entà mantier-se sense trabalhar.
Aquerò ère çò que l’irritaue; çò que convertie era sua tristesa en colèra.
Abans veir mòrt ath sòn hilh qu’avergonhar-se dauant de tau desaunor.
Tonet!
Hilh!…
Auie de pensar ena familha, enes Palomes, ancians coma eth Palmar: raça de trabalhadors tan malerosi coma boni; cosudi de deutes pera sua mala sòrt, mès incapables d'ua traïson.
Qu’èren hilhs deth lac, tranquils ena sua misèria, e en començar eth darrèr viatge, quan les cridèsse Diu, poirien arribar pergant enquias pès deth sòn tron, en tot mostrar-li ath Senhor, a manca de d’auti merits, es mans claufides de duretats coma es bèsties, mès era amna neta de tot crim.
Eth dusau dimenge de Junhsèga qu’ère entath Palmar eth dia mès important der an.
Se tirauen ara sòrt es redolins, es lòcs de pesca dera Albufèra e es sòns canaus entre es vesins deth Palmar, ceremònia solemna e tradicionau presidida per un delegat d’Isenda, misteriosa senhora qu’arrés auie vist, mès que d’era s’en parlaue damb respècte supersticiós, coma patrona qu’ère deth lac e dera interminabla pinada dera Devesa.
Tàs sèt, era campana dera glèisa auie hèt córrer entà missa a tot eth pòble.
Qu’èren solemnes es hèstes deth Mainatge Jesús, dempús de Nadau; mès que non ère que pura diversion, mentre qu’ena ceremònia dera tòia se jogaue ar edart eth pan der an e enquia e tot eth risc d’enriquir-se s’era pesca ère bona.
Plan per aquerò era missa d’aguest dimenge ère era que s’entenie damb mès devocion.
Es hemnes non les calie vier ara cèrca des sòns marits, en tot amiar-les a empossades tà que complissen eth precèpte religiós.
Toti es pescadors èren ena glèisa damb gèst de recuelhement, pensant en lac mès qu’ena missa, e damb era imaginacion vedien era Albufèra e es sòns canaus, alistant es milhors lòc per s’un cas era sòrt les autrejaue es prumèrs numèros.
Era gleisa, petita, damb es parets pintades de caudea e es nautes hièstres damb cortines verdes, non podie contier a toti es fidèus.
Era pòrta ere de land en land, e eth public s’espargie pera plaça damb eth cap caperat jos eth solei de Junhsèga.
En autar mostraue era sua careta arridolenta e era sua pelha ueda eth Mainatge Jesús, patron deth pòble; ua imatge que non hège mès d’un pam, mès a maugrat dera sua petitesa, sabie aumplir d’anguiles, enes nets tempestuoses, es barques d’aqueri qu’artenhien es milhors lòcs, amassa damb d’auti miracles non mens estonants que relatauen es hemnes deth Palmar.
Enes parets se destacauen sus eth hons blanc quauqui quadres procedents d’ancians convents: taules enòrmes damb falanges de condemnadi, toti ròis, coma s’acabèssen d’èster uscladi, e angels de plumes d’agaces, aquissant-les damb espades de huec.
Sus er aiguasénher, un pannèu damb caractèrs gotics didie atau:
Que non i auie arrés en Palmar que non admirèsse aguesti vèrsi, òbra, sivans er oncle Paloma, de cèrt vicari, aquiu enes tempsi qu’eth barquèr ère mosso.
Toti s’auien exercitat ena lectura, en tot letrejar-lo pendent innombrables misses dera sua existència de boni cristians.
Jamès auie auut eth Palmar un vicari coma eth pair Miquèu.
Se didie que l’auien manat aquiu coma castig, mès eth semblaue cuélher eth sòn malastre plan a gust.
Caçador infatigable, a penes acabaue era sua missa se cauçaue es espardelhes d’espart, se calaue era casqueta de pèth, e seguit deth sòn gosset, se metie ena Devesa o hège córrer era sua barqueta entre es espèssi canets entà tirar as poretes d’aigua.
Que calie ajudar-lo un shinhau ena sua miserabla posicion, sivans didie eth.
Era sodada qu’ère de cinc reiaus diadèrs e ère condemnat a morir de hame coma es sòns ancessors, se non siguesse pera escopeta, que tolerauen es gardes dera seuva, e avitalhaue de carn era sua taula cada dia.
Es hemnes l’admirauen era sua energia de baron fòrt, vedent se com les dirigie lèu a còps de punh.
Es òmes non celebrauen mens era simplicitat que tractaue es foncions deth sòn ministèri.
Qu’ère un prèire d’escopeta.
Quan eth baile auie de passar era net en Valencia, deishaue era sua autoritat en mans de D. Miquèu, e aguest, satisfèt dera transformacion, cridaue ath cap des carabinèrs de mar.
Vosté e jo qu’èm es soletes autoritats deth pòble.
Susvelhem-lo.
E gessien de ronda tota era net, damb era carabina penjant dera espatla, entrant enes tauèrnes entà enviar ara gent a dormir, arturant-se en presbitèri diuèrsi còps pr’amor de béuer ua copa de canha, enquia que hège dia, e D. Miquèu, deishant era arma e eth sòn vestit de contrabandèr, se metie ena glèia entà díder era missa as pescadors.
Es dimenges, mentre realizaue eth sagrat acte, guardaue de reuelh as fidèus, en tot fixar- se en aqueri qu’escopien de contunh, enes comaires que parlauen mormolhant dera vesia, enes mainatges que s’empossauen près dera pòrta; e quan se viraue, quilhant eth sòn elegant còs entà benedir a toti, guardaue damb taus uelhs as colpables, qu’aguesti s’estrementien endonviant es pròches menaces deth pair Miquèu.
Qu’ère eth qu’auie expulsat a còps de pè ar embriac Sangsuga, en agarrar-lo per quatau o cincau viatge damb era botelha de vin dera sacristia.
Ena sua casa solet eth prèire podie béuer.
Eth caractèr violent l’acompanahue en totes es sues foncions sagrades, e fòrça còps, en plia missa, en encuedar-se’n qu’eth successor de Sangsuga s’enganhaue enes responses o se tardaue en passar er Evangèli d’un costat en aute, li fotie un còp de pè per dejós des dentèles dera auba, en tot espetar era lengua coma se cridèsse ath sòn gosset.
Era sua morau qu’ère simpla: s’estaue en estomac.
Quan es penitents desencusauen es sues fautes en confessionau, era peniténcia qu’ere tostemp era madeisha.
Çò que li calie hèr ère minjar mès!
Plan per aquerò les agarraue eth diable en veder-les tant aflaquidi e auriolencs.
Qu’ac didie eth: “bones nhacades e mens pecats”.
E se bèth un responie, allegant era sua misèria, s’emmaliciaue eth prèire, deishant anar un renec redon: Recolhons!
Praubi e demorauen ena Albufèra, eth milhor cornèr deth mon?
Qu’aquiu ère eth damb es sòn cinc reiaus, e s’ac passaue milhor qu’un patriarca.
Que l’auien manat en Palmar pensant-se que lo castigauen, e solet cambiarie eth sòn lòc per ua canongia en Valencia.
Qu’ei que demorauen qu’era carn queiguesse desplumada e damb sau enes sòns caudèrs?…
Qu’auien d’auer mès aficion ath trabalh e mès temor a Diu.
Que non tot ère pescar anguiles, passant es ores seigudi en ua barca, coma hemnes, e minjant carn esblancossida que flairaue a hanga.
Plan per aquerò èren tan pudesencs e pecadors, que hègen hastic.
Er òme qu’ei òme, colhons!
Li calie guanhar-se, coma eth, eth minjar… a traits!…
Dempús de Pasca Florida, quan tot eth Palmar uedaue era sua saca de pecats en confessionau, èren freqüents es traits d’escopeta ena Devesa e en lac, e es gardes anauen lhòcos d’un costat en aute, sense poder endonviar a qué aubedie aguesta ràbia sobta pera caça.
Acabèc era missa, e era gent s’escampilhèc pera placeta.
Es hemnes non tornauen enes sues barraques entà premanir eth caudèr de meddia.
Se demorauen damb es òmes, dauant dera escòla, a on se hège era tòia, eth milhor edifici deth Palmar, eth solet damb dus estatges, qu’auie en embaish eth departament des mainatges e naut eth des mainades.
En estatge superior se realizaue era ceremònia, e a trauèrs des hièstres dubèrtes se vedie ar ussièr, ajudat per Sangsuga, apraiant era taula damb eth fautulh presidenciau entath senhor que vierie de Valencia e es bancs des dues escòles entàs pescadors membres dera Comunitat.
Es mès vielhs deth pòble s’amassauen ath cant der olivèr retortilhat e d’escasses huelhes, solet ornament dera plaça.
Aguest arbe raquitic e ancian, arrincat des montanhes entà alangorir-se en un solèr de hanga, qu’ère eth punt de reunion deth pòble, eth lòc a on se desvolopauen toti es actes dera sua vida civila.
Jos es sues arrames se hègen es tractes dera pesca, s’escambiauen es barques e se venien es anguiles as revenedors dera ciutat.
Quan quauquarrés trapaue ena Albufèra un hilat de pescar abandonat, ua pèrga flotant o quinsevolh aute utis de pesca, lo deishaue ath pè der olivèr e era gent desfilaue dauant d’eth, enquia qu’eth patron l’arreconeishie per çò dera mèrca especiau que cada pescador botaue as sòns utisi.
Toti parlauen dera pròplèu tòia damb era emocion tremolosa d’aqueth que confie eth sòn avier ar edart.
En mens d’ua ora s’anaue a decidir entà cada un era misèria der an o era abondància.
Enes rondèus se parlaue des sies prumèrs lòcs, des sies redolins milhors, es solets que podien hèr ric a un pescador, e que corresponien as sies prumèrs nòms que gessien dera borsa.
Qu’èren es lòcs dera Sequiòta, o es proxims ada era, eth camin que seguien es anguiles enes nets tempestuoses, hugent entath mar, pr’amor de trapar-se damb es hilats des redolins, a on demorauen agarrades.
Se rebrembaue damb mistèri a cèrts afortunadi pescadors, patrons d’un lòc ena Sequiòta, qu’en ua net de tempèsta, quan borrolada era Albufèra se crespaue en ondades que deishauen ath descubèrt era hanga deth hons, auien cuelhut seishanta arròbes de pesca.
Seishanta arròbes, a dètz duros!…
Er oncle Paloma parlaue de tempsi passadi, quan era gent non se multiplicaue coma es conilhs dera Devesa, e sonque entrauen ena tòia uns seishanta pescadors, es solets que formauen era Comunitat.
Guairi èren ara?
Ena tòia der an anterior n’auie figurat mès de cent cinquanta.
Se seguie creishent era poblacion, i aurie mès pescadors qu’anguiles e perderie eth Palmar es auantatges deth sòn privilègi des redolins, que li daue ua cèrta superioritat sus es auti pescadors deth lac.
Eth rebrembe d’aguesti auti, des pescadors de Catarròia, que compartien damb es deth Palmar eth privilègi dera Albufèra, botaue nerviós ar oncle Paloma.
Les auie en òdi autant coma as agricultors que panauen era aigua creant naui camps.
Segons didie eth barquèr, aqueri pescadors que demorauen luenh deth lac, enes entors de Catarròia, barrejadi damb es lauradors e trabalhant era tèrra quan se pagauen ben es jornaus, non èren que pescadors d’ocasión, gent que venguie ena aigua possadi pera hame, a manca de causes mès productives entà calar-se en eres.
Er oncle Paloma amiaue clauat ena amna er orgulh d’aguesti enemics, que se considerauen es prumèrs abitants dera Albufèra.
Segons eri, qu’èren es de Catarròia es pescadors mès ancians, aqueri qu’eth rei gloriós Jaime, dempús de conquistar Valencia, autregèc eth prumèr privilègi entà qu’explotèssen eth lac, damb era carga de balhar era cincau part dera pesca ara corona.
Qué èren alavetz es deth Palmar?, preguntaue ironicament eth vielh barquèr.
E s’indignaue rebrembant era responsa que dauen es de Catarròia.
Eth Palmar amiaue aguest nòm pr’amor qu’ère ancianament ua isleta caperada de palmetes.
En d’auti sègles venguie gent de Torrent e de d’auti pòbles que se tenguien ath comèrç d’escampes; s’establien ena isla e dempús de hèr provision de palmetes entà tot er an, fotien eth camp.
De man en man s’anèren demorant quauques familhes.
Es escampaires se convertiren en pescadors, e coma èren mès escarrabilhadi e adreits per çò dera sua vida erranta pes progrèssi deth mon, endonvièren çò des redolins, artenhent entad aguesti un privilègi des reis e damnatjant as de Catarròia, gent simpla, que jamès auie gessut dera Albufèra…
Que calie veir era indignacion der oncle Paloma quan repetie era opinion des sòns enemics.
Es deth Palmar, es milhors pescadors deth lac, descendents d’uns escampaires qu’auien vengut de Torrent e de d’auti lòcs, a on jamès s’auie elevat ua anguila!…
Crist!
Per mendre motius s’aucien es òmes en quinsevolh ribàs damb eth trident.
Eth s’en sabie pro ben, e li constaue que tot ère mentida.
Eth vielh barquèr non sabie liéger.
Ena sua epòca non se pensaue en aguestes causes e se minjaue milhor.
Mès cèrt vicari amic sòn l’auie deschifrat pendent es nets eth contengut des pautes de mosca qu’aumplien es planes auriolenques, e eth s’ac sauvaue ena memòria plan aisidament.
Prumèr eth privilègi deth gran rei Sant Jaime, qu’aucie mòros, pr’amor qu’eth barquèr, en sòn respècte peth rei conquistador, que regalèc eth lac as pescadors, credie pòc ena reialesa e lo volie sant.
Dempús venguien es concessions de D. Pedro, Donha Violante, Don Martin, Don Fernando, toti es reis e uns benedits servents de Diu, que se’n brembauen des praubi; e un, eth dret a talhar troncs dera Devesa entà calar es hilats, un aute, eth privilègi de profitar-se’n des crospes deth pin entà ténher eth hiu des hilats, toti regalauen bèra causa as pescadors.
Aqueri qu’èren d’auti tempsi.
Es reis, excellentes persones, damb era man tostemp dubèrta entàs praubi, se contentauen damb era cincau part dera pesca: non coma ara, qu’era Isenda e d’autes invencions des òmes se hèn a vier cada tres mesi mieja arròba de plata entà deishar-les víuer en un lac qu’ère des sòns pairins.
E quan quauquarrés les didie qu’era cincau part ère fòrça mès qu’era famosa mieja arròba de plata, er oncle Paloma se grataue eth cap, trantalhant, per dejós deth gòrro.
Plan, donc: acceptaue que siguesse mès; mès que non se pagaue en sòs e se sentie mens.
Dempús d’aquerò tornaue ara sua, contra es auti abitants deth lac.
Qu’ère vertat qu’ara prumeria non existien d’auti pescadors ena Albufèra qu’es que viuien ara ombra deth campanau de Catarròia.
Alavetz non se podie hèr vida ath costat deth mar.
Es pirates berberisqui podien campar ena plaja, en tot hèr-se’c a vier tot, e era gent aunèsta e trabalhadora s’auie de retirar enes pòbles entà que non l’ornèssen eth còth damb ua cadea.
Mès de man en man, en tempsi mès segurs, es vertadèrs pescadors, es purs, es que hugien deth trabalh des tèrres coma d’ua abdicacion desaunèsta, s’auien transferit en Palmar, en tot evitar-se atau cada dia un viatge de dues ores abans de lançar es hilats.
Estimauen eth lac e plan per aquerò se demorèren aquiu.
Arren d’escampaires!
Es deth Palmar èren tant ancians coma es auti.
Ath sòn pairin l’auie entenut fòrça viatges qu’era familha venguie de Catarròia, e encara s’auien degut de demorar per aquiu quauqui parents, que d’eri non volie saber-se’n.
Era pròva de qué èren es mès ancians e es mès adreits pescadors s’estaue ena invencion des redolins: ua meravilha qu’es de Catarròia jamès auien pogut imaginar.
Aqueri malerosi pescauen damb hilats e damb ams; era màger part des dies s’auien de hèr ua crotz en estomac, e per bon que se presentèsse eth temps non gessien de praubi.
Es deth Palmar, damb era sua sabença, auien estudiat es costums des anguiles.
En veir que pendent era net s’apressauen entath mar, e ena escurina tempestuosa luten coma hòles, abandonant eth lac entà calar-se enes canaus, auien trapat mès aisit barrar es sèquies damb barralhes de hilats submergidi, plaçar ath sòn costat es borses de hilats damb anses entà pescar, e era pesca per era soleta s’anarie botant ena enganha, sense mès trabalh entath pescador que uedar eth sen des sòns utisi e tornar a submergir-les.
E quina admirabla organización era dera Comunitat deth Palmar!
Er oncle Paloma s’afogaue parlant d’aguesta òbra des ancians.
Eth lac qu’ère des pescadors.
Tot de toti; non coma en tèrra fèrma, a on es òmes s’an endonviat aguesta porcaria deth repartiment de tèrres, e li meten limits e tàpies, e diden capinauti “aquerò ei mèn e aquerò ei tòn”, coma se tot non siguesse de Diu e coma s’en morir se podessen possedir d’auti torròcs qu’aqueri qu’aumplissen era boca entà tostemp.
Era Albufèra entà toti es hilhs deth Palmar, sense distincion de classes; madeish entà guiterosi que se passauen eth dia ena casa de Canhamèl, qu’entà eth baile, que manaue anguiles luenh, plan luenh, e ère lèu tan ric coma eth tauernèr.
Mès coma qu’en dividir eth lac entre toti, uns lòcs èren milhor que d’auti, s’auie establit era tòia annau, e es boni bocins passauen de man en man.
Eth qu’aué ère un miserable, deman poirie èster ric: aquerò ac manaue eth Senhor, en tot valer-se dera sòrt.
Aqueth qu’auie d’èster praube, praube demoraue, mès damb ua hièstra dubèrta entà qu’entrèsse era Fortuna se n’auesse eth caprici.
Aquiu qu’ère eth, qu’ère eth mès vielh deth Palmar, e pensaue complir eth sègle s’eth dimòni non se calaue ath miei.
Qu’auie entrat en mès de ueitanta tòies: un còp treiguec eth cincau lòc, un aute eth quatau; jamès auie artenhut eth prumèr, mès que non se queishaue, pr’amor qu’auie viscut sense patir hame ne escauhar-se eth cap entà despolhar ath sòn vesin, coma hè era gent que vie de tèrra laguens.
Ath delà, en acabar er iuèrn, quan enes redolins s’acabauen es granes pesques, eth Jurat ordenaue ua arrossegada, qu’en era cuelhien part toti es pescadors dera Comunitat, amassant es sòns hilats, es sues barques e es sòns braci.
E aguesta empresa en comun entre tot eth pòble escampaue eth hons deth lac damb un gigantesc teishut de hilats, e eth producte dera enòrma pesca se repartie entre toti a parts egales.
Atau deuen víuer es òmes, coma frairs, entà non convertir-se en fères.
E er oncle Paloma acabaue dident que per bèra causa eth Senhor, quan venguec en mon, predicaue en lacs qu’èren, mès o mens, coma era Albufèra, e non s’enrodaue de trabalhadors dera tèrra senon de pescadors de tenques e d’anguiles.
Era gentada ère cada còp màger ena plaça.
Eth baile, damb es sòns adjunts e er ussièr, ère en canau demorant era barca que se hège a vier de Valencia ath representant d’Isenda.
Arribauen es personatges der entorn entà consagrar damb era sua preséncia era tòia.
Era gent daurie pas ath cap des carabinèrs, que venguie dera sua solitud de Tor Naua, entre era Devesa e eth mar, damb eth sòn shivau, tacat de hanga des sèquies.
Se presentaue eth Jurat seguit d’un gojatòt qu’amiaue era caisha der archiu dera Comunitat, e eth pair Miquèu, eth bellicós vicari, damb era sotana e era tòca de costat, anaue de grop en grop assegurant qu’era sòrt virarie era esquia as pescadors.
Canhamèl, que non ère hilh deth pòble e non auie dret entà participar ena tòia, se mostraue tant interessat coma es pescadors.
Jamès mancaue en aguesta ceremònia.
Que trapaue aciu eth sòn negòci entà tot er an, que lo compensaue dera decadéncia dera contrabanda.
Lèu tostemp, eth qu’artenhie eth prumèr lòc ère un praube, sense mès bens qu’ua barqueta e quauqui hilats.
Entà explotar era Sequiòta, s’auie besonh de grani utisi, diuèrses embarcacions, marinèrs a sodada; e quan eth malerós, aclapat pera bona sòrt, non sabie se com començar, se l’apressaue Canhamèl coma un àngel brave.
Tot coma ajuda a un amic, pera afeccion qu’eth graciós l’inspiraue, mès coma qu’era amistat ei ua causa e eth negòci ua auta, se contentarie a cambi dera sua ajuda damb era mitat dera pesca.
D’aguesta manèra es tòies èren lèu tostemp en benefici de Canhamèl, que demoraue damb delèri eth resultat, en tot hèr vòts entà qu’es prumèrs lòcs non corresponessen a vesins deth Palmar que ja auien bèra fortuna.
Neleta tanben auie acodit ena plaça tirada per aqueth acte, qu’ère ua des milhors hèstes deth pòble.
Anaue mudada, semblaue ua senhoreta de Valencia e, era Samaruca, era sua herotja enemiga, se’n burlaue en rondèu ostil deth sòn peu quilhat, deth vestit de color ròsa, deth cinturon damb fibèla de plata e dera sua flaira de hemna dolenta, qu’escandalizaue a tot eth Palmar, en tot hèr pèrder era cauma a toti es òmes.
Era graciosa ròia, dès qu’ère rica, se perhumaue d’ua manèra violenta, coma se volesse isolar-se dera pudor de hanga qu’enrodaue eth lac.
Se lauaue pòc era cara, coma totes es hemnes dera isla: era sua pèth non ère guaire neta, mès jamès mancaue sus era ua capa de povassi, e a cada pas era sua ròba deishaue anar un rabiós perhum de musc, que hège dilatar eth nas damb agradiua beatitud as parroquians dera tauèrna.
Entre era gentada se lheuèc un gran movement.
Que ja èren aquiu!…
E passèren per dauant dera gent eth baile damb eth sòn baston de glands neri, toti es sòns adjunts e er enviat d’Isenda, un praube emplegat que guardauen es pescadors damb admiracion (imaginant confusament eth sòn immens poder sus era Albufèra) e ath madeish temps damb òdi.
Aqueth pòcvau ère eth que s’avalaue era mieja arròba de plata.
Toti anèren pujant tot doç pera estreta escaleta dera escòla, que solet podie adméter a ua persona de cara.
Ua parelha de carabinèrs, fusilh en man, protegie era pòrta entà evitar era entrada des hemnes e des mainatges, qu’alterauen es deliberacions dera reunion.
De quan en quan eth curiosèr dera gent menuda sajaue de passar, mès es carabinèrs presentauen es culasses e parlauen de foter-les ua repassada a toti es mainatges, que damb crits trebolauen era solemnitat der acte.
Naut ère tanta era aglomeracion, qu’es pescadors, non trapant lòc enes bancs, s’amolonauen enes balcons.
Uns, es mès ancians, amiauen eth gòrro ròi des vielhs abitants dera Albufèra, d’auti caperauen eth sòn cap damb eth mocador de longa coa des lauradors o damb chapèus de palma.
Toti anauen vestidi de colors clars, damb espardelhes d’espart o descauci, e d’aguest revolum de gent sudorosa e sarrada gessie era etèrna pudor viscosa e hereda des anfibis elevadi ena hanga.
Sus era plataforma deth mèstre i auie era taula presidenciau.
En centre er enviat d’Isenda dictant ath sòn escriveire er entestament dera acta, e as sòns costats, eth prèire, eth baile e eth Jurat, eth tinent de carabinèrs e d’auti convidadi, qu’entre eri i auie eth mètge deth Palmar, un praube pària dera sciéncia, que per cinc reiaus venguie embarcat tres còps ara setmana a guarir en blòc as malauts de fèbre tèrça.
Eth Jurat se lheuèc deth sòn sèti.
Ath sòn dauant i auie es libres de compdes dera Comunitat, meravilhosi jeroglifics, qu’en eri non i auie ne ua soleta letra, en èster representadi es pagaments per figures de tota sòrta.
Atau ac auien endonviat es ancians Jurats, que non sabien escríuer, e atau seguie.
En cada huelha i auie eth compde d’un pescador.
Arren d’inscríuer eth sòn nòm ena entèsta, senon eth senhau que cada un botaue ara sua barca e as sòns hilats entà arreconeisher-les.
Un qu’ère ua crotz, un aute uns estalhants e eth de mès enlà un bèc de folca, er oncle Paloma ua mieja lua, e atau s’entenie eth Jurat, sonque damb guardar eth jeroglific entà díder: “Aguest qu’ei eth compde de Fulano.” E dempús, ena rèsta dera plana, raies e mès raies, significant cada ua d’eres eth pagament d’un mes d’impòst.
Es vielhs barquèrs laudauen aguest sistèma de comptabilitat.
Atau quinsevolh podie revisar es compdes, e non i auie params coma en aguesti libròts de numèros e sarrada escritura, que solet comprenen es senhors.
Eth Jurat, un gojatòt escarrabilhat, de cap tonut e uelhs insolents, tossic e escopic diuèrsi còps abans de parlar.
Es convidadi, qu’ocupauen era presidéncia, botèren eth còs entà darrèr e comencèren a parlar entre eri.
Que s’anauen a tractar prumèr es ahèrs dera Comunitat, qu’en eri non podien intervier.
Qu’èren causes que s’auien d’apraiar entre es pescadors.
E passegèc era sua guardada imperiosa sus era gent, demanant silenci.
Dejós, ena plaça, cridauen es mainatges coma condemnadi e era parlòta des hemnes pujaue damb shordaire bronit.
Eth baile hec gésser ar ussièr, sautant entre era gent entà impausar silenci e qu’eth Jurat podesse seguir eth sòn discors.
Cavalièrs, es causes clares.
Ada eth l’auien hèt Jurat entà crubar a cada un era sua part e autrejar toti es trimèstres a Isenda lèu mil cinc centes pessetes, era famosa mieja arròba de plata que parlaue tot eth pòble.
Plan, donc; es causes non podien contunhar atau.
Molti s’arreculauen en pagament, e es pescadors mes rics auien de suplir era manca.
Entà evitar en avier aguest desorde, proposaue qu’es que non siguessen ath corrent de pagament non entrèssen ena tòia.
Ua part deth public acuelhec damb mormolhs de satisfaccion aguestes paraules.
Qu’èren es qu’auien pagat, e en demorar-se dehòra dera tòia molti des sòns companhs, aurien mès probabilitat d’arténher es prumèrs lòcs.
Mès era majoria dera reunion, era d’aspècte mès miserable, protestaue a crits, metent-se de pès, e pendent quauqui menutes eth Jurat non podec deishar-se enténer.
En hèr-se de nauèth eth silenci e ocupar toti eth sòn sèti se lheuec un òme malautís, esblancossit, damb un lusor mausan enes uelhs.
Parlaue tot doç, damb votz estavanida; es sues paraules se bracauen a viatges per un caud heired.
Eth qu’ère des que non auien pagat: dilhèu arrés deuie tant coma eth.
Ena tòia anteriora li toquèc un des darrèrs lòcs e non auie pescat ne entà dar minjar ara sua familha.
Pendent un an auie remat dus còps entà Valencia, en tot amiar ath hons dera sua barqueta dues caishes blanques, damb galons dauradi, dues moninaries que li heren demanar sòs a prèst…
Mès ai!
Que se l’auien mòrt dus hilhs per minjar mau, coma didie eth pair Miquèu, aquiu present, e dempús eth auie cuelhut es fèbres tèrces trabalhant, e encara les arrossegaue de hège mesi.
Non pagaue perque non podie pagar.
E per aguest motiu li volien trèir eth dret ara fortuna?
Non ère eth dera Comunitat de pescadors, coma ne sigueren es sòns pairs e es sòns pairins?…
Se hec un silenci dolorós, qu’en eth se podie enténer es somics deth malerós, queigut sense fòrça en sòn sèti damb era cara entre es mans, coma avergonhat pera sua confession.
Non, redena, non!
Qu’ère er oncle Paloma que, botat de pès, damb era gòrra calada, es uelhs usclant d’emocion, parlaue ara prèssa, barrejant en cada paraula guaire renecs sauvaue ena sua memòria.
Es vielhs companhs l’estirauen dera faisha entà cridar-li era atencion sus era manca de respècte as senhors dera presidéncia; mès eth les responie damb eth code e seguie entà dauant.
Que l’importauen pòc aqueri pòcvaus a un òme coma eth, qu’auie tractat a reines e eròis!…
Parlaue perque podie parlar.
Crist!
Eth qu’ère eth barquèr mès vielh dera Albufèra, e es sues paraules s’auien de cuélher coma senténcies.
Es pairs e es pairins de toti es presents parlauen pera sua boca.
Era Albufèra qu’ère de toti, d’acòrd?
Qu’ei qu’aguesta senhora necessitaue entà sopar es miserables pessetes d’un pescador?…
Era indignacion deth vielh ahiscaue ath public.
Molti arrien a arridalhades, desbrembant era impression de moments abans.
Er oncle Paloma rebrembaue qu’eth tanben auie estat Jurat.
Qu’estaue ben auer man dura contra es tafurèls que hugen deth trabalh; mès as praubi que complissen eth sòn déuer e per èster victimes dera misèria non pòden pagar se les auie de daurir era man.
Colhons!
Ne que siguessen mòros es pescadors deth Palmar!
Non; toti èren frairs e a toti les pertanhie eth lac.
Es divisions entre rics e praubi demorauen entàs de tèrra fèrma, entàs lauradors, qu’entre eri i a patrons e sirvents.
Ena Albufèra qu’èren toti parièrs: eth que non pagaue ara ja pagarie mès endauant; e es qu’auessen mès que suplissen era manca des que non auien arren, pr’amor qu’atau auie estat tostemp…
Toti ara tòia!
Tonet hec eth senhau ara gentada d’aclamar ath sòn pairin.
Er oncle Tònho non semblaue guaire d’acòrd damb es credences deth sòn pair, mès toti es pescadors praubi s’apressèren ath vielh, en tot demostrar-li era sua afeccion damb tirassades dera blòda e paumades coraus, tan veementes, que queiguien sus eth sòn cogòt arropit coma ua ploja de patacs.
Eth Jurat barrèc es sòns libres damb expression de desalend.
Cada an se passaue madeish.
Damb aquera gent anciana, que semblaue tostemp joena, ère impossible botar en orde es ahèrs dera corporacion.
Qu’auien malauts ena sua familha; les auie tocat un lòc dolent; èren impossibilitadi entath trabalh pes fèbres tèrces, qu’en escurir semblauen espiar des canets estant era carn deth praube entà clauar-li en era es garres; e tota era misèria, era vida trista dera lacuna insalubra, anaue desfilant coma un planh inacabable.
Entà talhar aguesta exposicion infinita de dolors s’acordèc non exclaure ad arrés dera tòia, e eth Jurat botèc sus era taula era borsa de pèth damb es boletes.
Demani era paraula, cridèc ua votz ena pòrta.
Qui desiraue parlar entà naues e aclapantes reclamacions?
Se dauriren es grops e ua grana arridalhada saludèc era aparicion de Sangsuga, qu’auançaue grèument, en tot heregar-se es sòns uelhs rogidi d’embriac, hènt esfòrci entà tier-se digne entà cuélher partida ena reunion.
En veir desèrtes totes es tauèrnes deth Palmar, se n’auie anat entara escòla, e abans dera tòia volec cuélher era paraula.
Se qué vòs, tu?, didec eth Jurat damb mala encolia, shordat pera intervencion deth vagabond que venguie a acabar damb era sua paciéncia dempús des desencuses des deutors.
Qué volie?…
Volie saber se per qué non figuraue eth sòn nòm enes tòies de toti es ans.
Eth qu’auie eth madeish dret qu’es auti a gaudir deth redolin ena Albufèra.
Qu’ère eth mès praube de toti; mès, qu’ei que non auie neishut en Palmar?
Non l’auien batiat ena parròquia de Sant Valero de Ruzafa?
Non ère descendent de pescadors?
Donques auie de figurar ena tòia.
E era pretension d’aguest vagabond, que jamès volec tocar un hilat e s’estimaue mès passar nadant es canaus qu’agarrar ua pèrga, semblèc tant estranha, tan grossièra entàs pescadors, que toti s’estarnèren a arrir.
Eth Jurat responie de mala encolia.
Dehòra d’aciu!
Que l’ère parièr ara Comunitat qu’es sòns pairins auessen estat aunèsti pescadors, s’eth sòn pair abandonèc era pèrga entà tostemp tient-se ara pigresa, e eth non auie de marinèr senon eth hèt d’auer neishut en Palmar?
Ath delà, eth sòn pair non auie pagat jamès er impòst e eth tanpòc: era mèrca qu’en d’auti tempsi amiauen es Sangsuga enes sòns utisi de pesca hège fòrça ans qu’auie estat esfaçada des libres dera Comunitat.
Mès er embriac persutèc en tot alegar es sòns drets entre es arridalhades deth public, enquia qu’intervenguec er oncle Paloma damb es sues preguntes…
E s’entrèsse fin finau ena tòia e li toquèsse un des prumèrs lòcs, qué harie?
Eth vagabond arric maliciosament.
Çò d’important ère arténher eth lòc; era rèsta qu’ère causa sua.
Que ja s’apraiarie de sòrta que d’auti trabalhèssen per eth, en tot autrejar-li era milhor part deth producte.
Era franca confession de Sangsuga indignèc as pescadors.
Non hège que formular en votz nauta eth pensament de molti, aquera gent simpla se sentec insultada peth cinisme deth vagabond e credec veir en eth era personificacion de toti es que sarrauen era sua praubetat.
Dehòra!
Dehòra!
Damb empossades e pecics siguec amiat enquiara pòrta, mentre es pescadors joeni formauen rambalh damb es pès e simulauen entre arridalhes ua luta entre gossets e gats.
Eth vicari D. Miquèu se lheuèc indignat, en tot auançar eth sòn còs de lutador, damb era cara rogida pera ira.
Qué ère aquerò?
Quines fautes de respècte se permetien damb es persones grèus e importantes que formauen era presidéncia?…
A veir se baishaue eth dera estrada e li trincaue eth morre a bèth escarrabilhat!…
En hèr-se de seguit eth silenci, eth prèire se seiguec, satisfèt deth sòn poder, e li didec en votz baisha ath tinent:
Vedetz?
Ad aguesta vegada arrés la compren coma jo.
Mès, encara, qu’era menaça deth pair Miquèu, çò que restablic era cauma siguec veir qu’eth Jurat autrejaue ath president era lista de pescadors dera Comunitat entà assegurar-se’n de qué toti èren presents.
Toti es òmes qu’auie eth Palmar dedicadi ara pesca qu’èren aquiu.
Qu’ère pro èster màger d’edat, encara que se demorèsse ath costat deth pair, entà figurar ena tòia des redolins.
Liegie eth president eth nòm des pescadors, e cada un des cridadi responie “Ave Maria Purissima!” damb ua cèrta devocion, per èster present eth vicari.
Quauqui uns, enemics deth pair Miquèu, responien “Auant”!
Eth Jurat uedèc ua borsa de cuèr greishós, lèu tant anciana coma era Comunitat, e rodèren es bòles sus era taula, uns aglans uedi de husta nera, qu’ath sòn laguens se botaue un papèr damb eth nòm deth qu’entraue era tòia.
Un darrèr der aute èren cridadi es pescadors ara presidéncia entà recéber era sua boleta e ua benda de papèr qu’en era auien botat eth sòn nòm, en prevision de qué non sabesse escríuer.
Que calie veir es precaucions qu’ua astúcia maufidada hège cuélher ara prauba gent.
Es pescadors mès ignorants anauen ara cèrca des que sabien liéger entà que vedessen s’ère eth sòn nòm eth que figuraue en papèr, e sonque dempús de moltes consultes se dauen per convençudi.
Ath delà, eth costum d’èster designadi tostemp peth fausnòm les hège experimentar ua cèrta indecision.
Dempús venguien es granes precaucions.
Cada un s’amagaue virant eth ròstre entara paret, e en botar eth sòn nòm en aglan metie damb eth papèr enrotlat ua brin de palha, un fosfòr de carton, quauquarren que servisse de contrasenha entà que non cambièssen era sua boleta.
Era maufidança les acompanhaue enquiath moment que la calauen ena saca.
Aqueth senhor que venguie de Valencia desvelhaue en eri aguesta maufidança qu’inspire tostemp eth foncionari public ara gent rurau.
Qu’anaue a començar era tòia.
Eth vicari D. Miquèu se botèc de pès en trèir-se eth tòca, e toti l’imitèren.
Qu’auien de pregar ua salve, sivans ancian costum; aquerò tiraue era bona sòrt.
E pendent ua longa estona es pescadors, damb era gòrra ena man e era vista baisha, masculhauen era oracion sordament.
Silenci absolut.
Eth president agitaue era borsa de cuèr entà que se barregèssen ben es boletes, e es sòns patacs sonauen en silenci coma luenhana peiregada.
Auancèc entara estrada un mainatge, passant de braç en braç per dessús des pescadors, e metec era man ena borsa.
Era ansietat qu’ère grana, toti auien era vista tachada en aglan de husta, que d’era anaue gessent peniblament eth papèr enrotlat.
Eth president liegec eth nòm e se vedec ua cèrta indecision ena concurréncia, acostumada as fausnòms e pèga en arreconéisher es cognòms, jamès tengudi.
Qui ère eth numèro un?
Mès Tonet s’auie lheuat en un bot, cridant: “Present!…” Qu’ère er arrèhilh der oncle Paloma!
Quina sòrt era deth gojat!…
Artenhie eth milhor lòc ena prumèra tòia qu’assistie!
Es mès pròches lo felicitauen damb enveja, mès eth, damb era ansietat d’aqueth que non cre encara ena sua fortuna, solet guardaue ath president…
Podie alistar eth lòc?
A penes li responeren damb un senhau afirmatiu, hec era demana: que volie era Sequiòta.
E quan vedec qu’er escriveire cuelhie nòta, gessec coma ua flècha deth locau, hènt a cuélher a toti, en tot empossar es mans que li dauen es amics entà saludar-lo.
Ena plaça era gentada demoraue damb tant de silenci coma naut.
Qu’ère costum qu’es prumèrs graciats baishèssen de seguit a comunicar era sua sòrt, lançant eth chapèu entà naut coma senhau d’alegria.
Plan per aquerò, a penes vederen a Tonet baishar lèu rodant era escaleta, ua exclamacion immensa lo saludèc.
Qu’ei eth Cuban!…
Ei Tonet eth dera mostacha!
Qu’a eth numèro un, er un!…
Es hemnes se lançauen entada eth damb era veeméncia dera emocion, abraçant-lo, plorant, coma se les podesse tocar bèra causa dera sua bona sòrt, e rebrembant ara sua mair.
Be se n’alegrarie era prauba se vedesse aquerò!
E Tonet, barrejat entre pèlhes, encoratjat pera arderosa ovacion, abracèc instintiuament a Neleta, qu’arrie, ludent d’alegria es sòns verds uelhs.
Eth Cuban volie celebrar eth sòn trionf.
Manèc que se hessen a vier caishes de cervesa e gasosa dera casa de Canhamèl entà totes aqueres senhores: que beuessen es òmes tot çò que volessen: eth pagaue!
En un virament de uelhs era plaça se convertic en un campament.
Sangsuga, damb era sua activitat de tostemp quan se parlaue de béuer, auie complit es desirs deth sòn generós amic, en tot hèr-se a vier de casa de Canhamèl toti es pastissons vielhs e durs magazemadi enes estatges des veirines; passaue de rondèu en rondèu, aumplint veires e arturant-se soent en repartiment pr’amor d’obsequiar-se ada eth madeish.
Qu’anauen baishant es graciadi damb es auti prumèrs lòcs, e lançauen eth sòn chapèu entà naut, cridant: “Vitor!
Vitor!” Mès sonque acodien ada eri era familha e es sòns amics.
Tota era atencion qu’ère entà Tonet, entath numèro un, que tan content se mostraue.
Es pescadors abandonauen era escòla.
Qu’auien gessut ja ues trenta boletes; sonque restauen es redolins dolents, es qu’a penes dauen entà minjar, e era gent deishaue eth locau, sense cap interès ja pera tòia.
Er oncle Paloma anaue de grop en grop recebent felicitacions.
Per prumèr viatge se mostraue satisfèt deth sòn arrèhilh.
A!, a!…
Era sòrt qu’ei tostemp des tafurèls: que ja ac didie eth sòn pair.
Vaquí ada eth damb es sues ueitanta tòies, sense arténher jamès eth numèro un, e arribaue er arrèilh de divertir-se per tèrres luenhanes, e en prumèr an, era sòrt.
Mès a tot darrèr… tot que queiguie ena familha.
E s’afogaue pensant que serie pendent tot un an eth prumèr pescador dera Albufèra.
Atrendit pera sòrt, s’apressèc ath sòn hilh, grèu e pensatiu coma de constum.
Tònho, era fortuna auie arribat ena sua barraca e s’auie de profitar!
Ajudarie ath sòn hilh, que non se’n sabie guaire des causes de pesca, e eth negòci serie gran.
Mès eth vielh se quedèc estonat en veir era heredor que li responie eth sòn hilh.
Òc; aqueth prumèr lòc ère ua sòrt, se s’auessen es utisi de besonh entara explotacion.
Se necessitauen mès de mil pessetes solet entàs hilats.
Auien eri aguesti sòs?…
Er oncle Paloma arric.
Que non mancarie qui les ac prestèsse.
Mès Tònho, en enténer parlar de prèsti, hec un gèst dolorós.
Deuien fòrça sòs.
Que non ère pòc eth torment que li hègen patir uns francesi establidi en Catarròia, que venien cavalaries a tèrmes e auançauen sòs as lauradors.
L’auie calut demanar era sua ajuda, prumèr enes ans de mala cuelheta, ara entà ajudar un shinhau ar enterrament dera sua lacuna, e enquia e tot en sòmis vedie as taus òmes, vestidi de velot, que gasulhauen menaces e treiguien a cada moment era cartèra, qu’en era anotauen es prèsti damb eth sòn complicat hilat d’interèssi.
Que ja n’auie pro.
Er òme, quan se ve calat en ua mala aventura, li cau sauvar-se coma sigue, sense cercar-ne ua auta.
Que n’auie pro damb es deutes d’agricultor, e non volie enredar-se en naus prèsti entara pesca.
Eth sòn solet desir ère trèir es tèrres a flor d’aigua, sense embolhar-se en arren mès.
Eth barquèr virèc era esquia ath hilh.
E aquera ère era sua sang?…
Que s’estimaue mès a Tonet damb tota era sua guitèra.
Se n’anaue damb eth sòn arrèhilh, e ja s’apraiarien eri entà gesser ath pas.
Ath patron dera Sequiòta jamès li mancaue sòs.
Tonet, enrodat d’amics, vantat pes hemnes, pera umida guardada de Neleta tachada en eth, sentec que lo cridauen en tot tocar-li era espatla.
Qu’ère Canhamèl, que semblaue campar-lo damb es sòns uelhs coraus.
Que les calie parlar: per bèra causa auien estat tostemp boni amics, e era tauèrna ère coma era casa de Tonet.
Que non ac auien de deishar entà dempús: es negòcis entre amics s’apraien lèu.
E se heren enlà uns passi, seguidi pes curioses guardades dera gent.
Eth tauernèr abordèc er ahèr.
Tonet non auie çò de besonh entà explotar eth lòc que l’auie tocat ena sòrt.
Non ère atau?…
Donques aquiu qu’ère eth, un amic vertadèr, prèst a ajudar-lo, a associar-se entath negòci comun.
Eth l’ac balharie tot.
E coma que Tonet carèsse, sense saber se qué contestar, eth tauernèr, agarrant eth sòn silenci coma ua negatiua, tornèc ara madeisha.
Èren camarades o non?
Qu’ei que pensaue acodir coma eth sòn pair ad aqueri estrangèrs de Catarròia que se shurlauen as praubi?
Eth qu’ère eth sòn amic: enquia e tot se consideraue coma un parent, perque, qué dimònis!, non podie desbrembar qu’era sua hemna, era sua Neleta, s’auie elevat ena barraca des Palomes, que fòrça viatges l’auien dat aquiu minjar, e qu’a Tonet l’estimaue era coma a un frair.
Eth cobejós tauernèr tenguie damb era màger tranquillitat aguesti rebrembes, persutant sus era afeccion frairau qu’era sua hemna sentie peth joen.
Dempús apelèc a ua resolucion mès eroïca.
Se non se fidaue d’eth, se non lo volie coma companh, cridarie a Neleta entà que lo convencesse.
Solide qu’era artenherie amiar-lo en bon camin.
Qué?…
La cridaue?
Tonet, sedusit per aguestes proposicions, trantalhèc abans d’acceptar-les.
Cranhie es petòfies dera gent, pensaue en sòn pair, rebrembant es sòns sevèrs conselhs.
Guardèc ath sòn entorn, coma s’er aspècte dera gent lo podesse inspirar, e vedec ath sòn pairin que de luenh li hège senhaus afirmatius damb eth cap.
Eth barquèr endonviaue es paraules de Canhamèl.
Justament auie pensat en ric tauernèr entà que siguesse eth sòn ajudant.
E ahisquèc ath sòn arrèhilh damb naui gèsti.
Que non deuie remir-se: aqueth qu’ère er òme que les calie.
Se decidic Tonet, e eth marit de Neleta, endonviant enes sòns uelhs era decision, s’esdeguèc a formular es condicions.
Eth l’autrejarie tot çò de besonh e Tonet e eth sòn pairin trabalharien: es beneficis a repartir.
Ère d’acòrd?…
D’acòrd.
Es dus òmes se sarrèren es mans, e seguidi de Neleta e der oncle Paloma partiren entara tauèrna damb eth prepaus de minjar amassa entà celebrar eth tracte.
Pera plaça circulèc de seguit era notícia.
Eth Cuban e Canhamèl s’auien amassat entà explotar era Sequiòta!
Ara Samaruca li calec hèr-se-la a vier dera plaça per orde deth baile.
Escortada per d’autes hemnes, entamenèc eth camin dera sua barraca, rugint coma ua possedida, cridant a crits ara sua fraia, que s’auie mòrt hège ans, afirmant ath mès cridar que Canhamèl ère un pòcavergonha, donques que per realizar un negòci non trantalhaue en méter en casa ar aimant dera sua hemna.
Que cambièc totafèt era situacion de Tonet en establiment de Canhamèl.
Ja non ère un parroquian: qu’ère eth sòci, eth companh deth patron dera casa, e entraue ena tauèrna desfisant damb capinaut gèst era petòfia des enemigues de Neleta.
Se passaue aquiu es dies sancers, qu’ère entà parlar des negòcis.
Entraue damb grana confiança enes crambes interiores, e entà demostrar qu’ère coma ena sua casa, passaue en minjador, en tot sèir-se ath costat de Canhamèl.
Fòrça còps, s’aguest e era sua hemna èren ath laguens e bèth parroquian demanaue bèra causa, sautaue eth taulèr e damb comica gravetat, entre es arridalhes des amics, servie eth gènre, en tot imitar es gèsti e era votz der oncle Paco.
Eth tauernèr ère satisfèt deth sòn sòci.
Un excellent gojat, sivans declaraue dauant des concurrents dera tauèrna quan Tonet non ère present; un bon amic, que, se sauvaue bona conducta e ère trabalhador, arribarie luenh, fòrça luenh, en tot compdar damb era empara d’un protector coma eth.
Er oncle Paloma tanben frequentaue era tauèrna mès qu’abans.
Era familha, dempús de tempestoses scènes pendent era net ena solitud dera barraca, s’auie dividit.
Er oncle Tònho e era Bòrda anauen entàs sòns camps cada maitin entà seguir era batalha damb eth lac, en tot sajar d’estofar-lo jos es saques de tèrra amiades de luenh de forma penibla.
Tonet e eth sòn pairin anauen ena casa de Canhamèl entà parlar dera sua pròcha empresa.
En realitat, es solets que parlauen d’aguesta èren eth tauernèr e er oncle Paloma.
Canhamèl se vantaue ada eth madeish, laudant era generositat qu’auie acceptat eth negòci.
Expausaue eth sòn capitau sense conéisher eth resultat dera pesca, e hège aguest sacrifici pera mitat deth producte.
Que non ère coma es prestaires estrangèrs de tèrra fèrma, que solet dauen es sòs damb era seguretat de bones ipotèques e un interès creishut.
E tot eth sòn òdi contra es intrusi, era rivalitat herotja en mestièr d’espleitar ath pròxim, vibraue enes sues paraules.
Qui ère aquera gent que de man en man s’apoderaue deth país?
Francesi vengudi ena tèrra valenciana damb es sabates trincades e un vestit de velot vielh apegat ath còs.
Gent d’un província de França qu’eth sòn nòm non rebrembaue, mès que venguien a èster mès o mens es galhecs deth sòn país.
Ne tansevolh èren sòns es sòs que prestauen.
En França, es capitaus produsien pòc interès, e aguesti gabachi les cuelhien ena sua tèrra ath dus o tres per cent entà prestar es sòs as valencians ath quinze o vint per cent, en tot realizar un negòci magnific.
Ath delà, crompauen cavalaries en aute costat des Pirinèus, les passauen dilhèu de contrabanda e les venien a tèrmes as lauradors, apraiant eth negòci de sòrta que eth crompador jamès auie era bèstia coma sua.
Que n’auie bèth un que li costaue un shivau marrit coma se siguesse eth madeish shivau de Santiago.
Un panatòri, oncle Paloma; espoliacion indigna de cristians.
E Canhamèl s’emmaliciaue parlant d’aguestes causes damb tota era indignacion e era secreta enveja der usurèr que non gause, per covardia, tier es madeishi procediments qu’es sòns rivaus.
Eth barquèr aprovaue es sues paraules.
Plan per aquerò volie as sòns tengudi ara pesca, qu’ère per aguest motiu que s’enrabiaue en veir ath sòn hilh tient deutes e mès deutes, ena sua mania d’èster agricultor.
Es lauradors praubi èren mès esclaus; rabiauen tot er an trabalhant, e entà qui ère eth producte?
Tota era cuelheta se la hègen a vier es estrangèrs: eth francés que les prèste sòs e er anglés que les ven es hièms a credit…
Viuer rabiant entà mantier a gent de dehòra!
Non; mentre i auesse anguiles en lac podien es tèrres caperar-se trasnquillament de joncs e sanhes, damb era seguretat de qué non serie eth que les artiguèsse.
Mentre parlauen eth barquèr e Canhamèl, Tonet e Neleta, seigudi darrèr deth taulèr, se guardauen tranquillament.
Es parroquians s’auien acostumat a veder-les ores e ores damb es uelhs tachadi, coma se s’avalèssen; damb ua expression ena guardada que corresponie as sues paraules, fòrça còps insignificantes.
Es comaires que venguien a crompar òli o vin s’estauen quietes ath sòn dauant, damb es uelhs baishi e era expression empeguida, deishant que baishèssen es darrères gotes der embut ena botelha, mentre avedauen era aurelha entà enténer bèra paraula dera sua convèrsa; mès eri desfisauen aguest espionatge e seguien parlant, coma se se trapèssen en un lòc desèrt.
Er oncle Paloma, espaurit de taus intimitats, li parlèc seriosament ath sòn arrèhilh.
Qu’ei que i auie bèra causa entre eri, coma afirmaue era Samaruca e d’autes males lengües deth pòble?
Compde, Tonet!
Ath delà de qué aquerò serie indigne dera familha, les harie pèrder eth negòci!
Mès er arrèhilh, damb era fermetat deth que ditz era vertat, se pataquejaue eth pièch, protestant, e eth pairin se daue per convençut, encara que damb cèrta temença de qué es amistats acabèssen mau.
Eth petit espaci darrèr deth taulèr ère entà Tonet un paradís.
Rebrembaue damb Neleta es tempsi dera mainadesa; li relataue es sues aventures d’aquiu luenh, e quan carauen sentie ua doça embriaguesa (era madeisha dera net que se perderen ena seuva, encara que mès intensa, mès ardenta) damb era proximitat d’aqueth còs qu’eth sòn calor semblaue amorassar-lo a trauèrs dera ròba.
Pes nets, dempús de sopar damb Canhamèl e era sua hemna, Tonet treiguie dera sua barraca un acordeon, solet equipatge que damb chapèus s’auie hèt a vier de Cuba, e estonaue a toti es dera tauèrna damb nostalgiques abanères que li hège trèir ar esturment.
Cantaue guajiras d’ua poesia doça, qu’en eres se parlaue de vents suaus, arpes e còrs trendi coma era goiaba; e er accent melós de cuban qu’entonaue es sues cançons li hège clucar es uelhs a Neleta, hènt entà darrèr eth sòn còs coma entà espandir eth sò pièch, estrementit per arderosa opression.
A londeman d’aguestes serenades, Neleta, damb es uelhs umidi, seguie a Tonet en totes es sues evolucions pera tauèrna, de grop en grop.
Eth Cuban endonviaue aguesta emocion.
Qu’auie soniat damb eth, vertat?
Madeish l’auie arribat a Tonet ena sua barraca.
Tota era net vedent-la ena escurina, estirant es sues mans coma s’anèsse a tocar-la.
En pòble non s’auie de pensar en ua auta intimitat qu’es convèrses dera tauèrna.
Tot eth Palmar les enrodaue pendent eth dia, e Canhamèl, malautís e queishós, non gessie de casa.
Quauqui viatges, ahiscat per un relampit passatgèr d’activitat, eth tauernèr fiulaue ara Centelha, ua gosseta vielha da cap enòrme, famosa en tot eth lac peth sòn olfacte, e metent-la ena sua barqueta se n’anaue entàs canets mès pròches à tirar as poretes d’aigua.
Mès de seguit tornaue tossint, en tot planher-se dera umiditat, damb es cames holades coma un elefant, sivans didie eth; e non cessaue de gemegar en un cornèr, enquia que Neleta li hège shurlar quauqui veires de liquids cauds, en tot nudar-li eth cap e eth còth camb diuèrsi mocadors.
Es uelhs de Neleta anauen entath Cuban damb ua expression reveladora deth mesprètz que sentie peth sòn marit.
Que s’acabaue er ostiu e calie pensar seriosament enes preparatius dera pesca.
Es patrons des auti redolins apraiauen dauant des sues cases es grani hilats entà barrar es sèquies.
Er oncle Paloma qu’ère impacient.
Es utisi qu’auie Canhamèl, rèstes dera sua passada assossiacion damb d’auti pescadors, non èren pro entara Sequiòta.
S’auie de crompar fòrça hiu, dar trabalh a moltes hemnes des que teishien hilat, entà explotar complidament eth redolin.
Ua net sopèren ena tauèrna Tonet e eth sòn pairin entà tractar seriosament deth negòci.
Calie crompar hiu deth milhor, d’aqueth que se fabrique ena plaja de Cabanhal entàs pescadors deth mar.
Er oncle Paloma anarie a crompar-lo, coma coneishedor expèrt, mès l’acompanahrie eth tauernèr, que volie pagar directament, cranhent èster enganhat s’autrejaue es sòs ath vielh.
Dempús, ena beatitud dera digestion, Canhamèl comencèc a senter-se espaurit peth viatge de londeman.
Calie lheuar-se a punta de dia, calar-se ena umida broma dès eth lhet caud, trauessar eth lac, anar per tèrra entà Valencia, entath Cabanhal e dempús hèr tot eth camin de tornada.
Eth sòn còs, mofle per çò dera immobilitat, s’estrementie dauant deth viatge.
Aqueth òme, qu’auie passat gran part dera sua vida romant eth mon, auie calat tan prigondes arraïces ena hanga deth Palmar, que s’angoishaue pensant en un dia d’agitacion.
Eth desir de quietud li hec modificar eth sòn prepaus.
Se demorarie a tier compde der establiment e Neleta acompanharie ar oncle Paloma.
Arrés coma es hemnes entà regatejar e crompar ben es causes.
A londeman eth barquèr e era tauernèra partiren de viatge.
Tonet vierie a demorar-les en pòrt de Catarròia en escurir, pr’amor de cargar ena sua barca era provision de hiu.
Encara ère fòrça naut eth solei quan eth Cuban entrèc ara prèssa peth canau que penetraue en tèrra fèrma en direccion ath pòble.
Es grani llaüts venguien des aires cargadi d’arròs, e en passar peth canau, era aigua que desplaçauen damb es sues pances formaue darrèr dera pòpa un ondatge auriolenc, qu’invadie es ribassi e alteraue era tranquillitat cristallina des sèquies afluentes.
Ath costat deth canau èren amarrades centenats de barques; tota era flòta des pescadors de Catarròia, odiadi per oncle Paloma.
Qu’èren llaüts neri, de diuèrses mides e husta querada.
Es barquetes petites, cridades sabates, treiguien dehòra dera aigua es sues puntes agudentes, e es granes barques, es llaüts capables de cargar cent saques d’arròs, en.honsauen ena vegetacion aquatica es sòns amples vrentes, formant sus er orizon un bòsc de paus de vela sense apraiar e de punta fina, ornadi damb còrdes d’espart.
Entre aguesta flòta e era arriba opausada solet demoraue liure un estret espaci, per a on passauen ara vela es embarcacions, en tot fòter damb era sua proa còps fòrts e violentes patacades damb es barques amarrades.
Tonet amarrèc era sua embarcacion dauant dera tauèrna deth pòrt e baishèc en tèrra.
Vedec alavetz molons de palha d’arròs, que picotejauen es garies, en tot balhar ar embarcadèr er aspècte d’un corrau.
Ena arriba bastien barquetes es hustèrs, e eth resson des sòns martèths se perdie ena cauma dera tarde.
Es embarcacions naues, de husta auriolenca nauèth rabotada, èren sus es bancs, demorant era man de quitran que damb era les caperauen es hustèrs des barques.
Ena pòrta dera tauèrna cosien dues hemnes.
Mès enlà se lheuaue ua barraca de palha, a on i auie eth pes dera Comunitat de Catarròia.
Ua hemna damb ua balança formada per dus cabassi pesaue es anguiles e tenques que desbarcauen es pescadors, e acabat de pesar, lançaue ua anguila en un gran tistèr que sauvaue ath sòn costat.
Qu’ère eth tribut volontari dera gent de Catarròia.
Eth producte d’aguest panatge servie entà pagar era hèsta deth sòn patron Sant Pèir.
Quauqui cars cargadi d’arròs s’aluenhauen, carrinclant, en direccion as granes mòles.
Tonet, sense saber se qué hèr, se calèc ena tauèrna, quan entenec que quauquarrés lo cridaue.
Darrèr d’un des grani palhèrs, espaurint as garies que hugien en desbandada, ua man li hège senhaus entà que s’apressèsse.
Eth Cuban venguec aquiu e vedec estirat, damb eth pièch ar aire e es braci crotzadi darrèr deth cap a manèra de coishin, ath vagabond Sangsuga.
Es sòns uelhs èren umidi e auriolencs; sus era sua cara, cada còp mès esblancossida e arraulida per alcoòl, volatejauen es mosques, sense qu’eth hesse eth mès leugèr movement entà espaurir-les.
Tonet s’alegrèc d’aguest encontre, que podie entretier-lo pendent era sua demora.
Qué hège aquiu?…
Arren: que passaue eth temps, enquia qu’arribèsse era net.
Demoraue era ora d’anar a cercar as sòn companhs de Catarròia, que non lo deisharien sense sopar; repausaue, e eth repaus ère era milhor ocupacion der òme.
Qu’auie vist a Tonet des deth sòn amagader e lo cridèc, sense abandonar per aquerò era sua magnifica posicion.
Eth sòn còs s’auie acomodat perfèctament ara palha, e non ère eth cas de pèrder eth sòn motle…
Dempús expliquèc se per qué ère aquiu.
Auie minjat ena tauèrna damb uns carretèrs, excellentes persones, que li balhèren uns crostons, en tot passar-li eth porro en cada nhacada e arrint es sues badinades.
Mès eth tauernèr, parièr a toti es dera sua classa, a penes se n’anèren es parroquians, l’auie botat ena pòrta, sabent que deth sòn compde arren podie demanar.
Auie amistat entre eri o non?
Ère capable de convidar-lo a ua copa?
Eth gèst afirmatiu de Tonet podec mès qu’era sua guitèra, e encara que damb cèrta pena, se decidic a meter-se de pès.
Beueren ena tauèrna, e dempús, de man en man, se seigueren en un ribàs deth pòrt amagat per hustes neres.
Tonet non auie vist a Sangsuga de hège dies, e eth vagabond li condèc es sues penes.
Que non auie arren a hèr en Palmar.
Neleta era de Canhamèl, ua orgulhosa que desbrembaue era sua origina, l’auie hèt enlà dera tauèrna damb era desencusa de qué enlordie es cagirons e es rajòles deth socle damb era hanga dera sua ròba.
Enes autes tauèrnes tot qu’ère misèria: non acodie un beuedor capable de pagar ua copa, e eth se vedie forçat a gésser deth Palmar, a córrer eth lac, coma en d’auti tempsi ac hège eth sòn pair; a passar de pòble en pòble, tostemp ara cèrca de generosi amics.
Tonet, que damb era sua guitèra tant auie desengustat ara sua familha, gausèc balhar-li conselhs.
Per qué non trabalhaue?…
Sangsuga hec un gèst d’estonament.
Tanben eth!…
Tanben eth Cuban se permetie repetir es madeishi conselhs des vielhs deth Palmar!
Li shautaue ada eth eth trabalh?
Per qué non ère damb eth sòn pair enterrant es camps, en sòrta de passar-se eth dia ena casa de Canhamèl, ath costat de Neleta, estirat coma un senhor e beuent de çò mès fin?…
Eth Cuban arrie, sense saber se qué contestar, e admiraue era logica der embriac en refusar es sòns conselhs.
Eth vagabond semblaue atrendit pera copa que l’auie pagat Tonet.
Era cauma deth pòrt, interrompuda a estones pes còps de martèth des hustèrs e eth cacarejar des garies, ahiscaue era sua parlòta, en tot possar-lo as confidéncies.
Non, Tonet; eth que non podie trabalhar; eth non trabalharie encara que l’obliguèssen.
Eth trabalh qu’ère òbra deth diable: ua desaubediéncia a Diu; eth mès grèu des pecats.
Sonque es amnes corrompudes, es que non pòden conformar-se damb era sua praubetat, es que viuien rosigadi peth desir d’amassar, encara que siguesse misèria, pensant cada moment en londeman, podien autrejar-se ath trabalh, en tot convertir-se d’òmes en bèsties.
Eth qu’auie reflexionat fòrça; sabie mès causes des que s’imaginaue eth Cuban, e non volie pèrder era sua amna en tot autrejar-se ath trabalh regular e monotòn entà auer ua casa e ua familha e assegurar eth pan deth dia a vier.
Aquerò ère madeish que dobtar dera misericòrdia de Diu, que non abandone jamès as sues creatures; e eth, sustot, ère cristian.
Arrie Tonet entenent aguestes paraules, en tot considerar-les coma divagacions dera embriaguesa, e picaue damb eth code ath sòn esperrecat companh.
Se demoraue ua auta causa pes sues pegaries, que patirie ua decepcion!
Çò que li passaue ada eth ère qu’auie en òdi ath trabalh.
Madeish les passaue as auti, mès uns mès e d’auti mens, toti plegauen era esquia, encara que siguesse a contracòr.
Sangsuga vagaue era sua vista pera superfícia deth canau, tintada de porpra damb era darrèra lum dera tarde.
Eth sòn pensament semblaue volar luenh: parlaue tot doç, damb cèrt misticisme que contrastaue damb eth sòn alend aiguardentós.
Tonet qu’ère un ignorant, coma toti es deth Palmar.
Ac didie eth, damb era valentia dera embriaguesa, sense pòur de què eth sòn amic, qu’auie un caracèr viu, lo fotèsse d’ua empossada en canau.
Non didie que toti plegauen era esquia a contracòr?
E qué demostraue aquerò senon qu’eth trabalh ei quauquarren contrari ara natura e ara dignitat der òme?…
Eth sabie mès de çò que s’imaginauen en Palmar: mès que molti des vicaris que servic coma un esclau.
Plan per aquerò les auie deishat entà tostemp.
Possedie era vertat, e non podie víuer damb es cècs d’esperit.
Mentre Tonet ère per aqueres tèrres der aute costat deth mar, calat en batalhes, eth liegie es libres des prèires e passaue es tardes ara pòrta deth presbitèri reflexionant sus es dubèrtes planes, en silenci d’un pòble qu’eth sòn vesiat hugie entath lac.
S’auie aprenut de memòria lèu tot eth Nau Testament, e encara semblaue estrementir-se en brembar-se’n dera impression que li costèc eth sermon dera Montanha eth prumèr viatge que lo liegec.
Credec que se trincaue ua broma dauant des sòns uelhs.
Qu’auie comprenut de pic se per qué era sua volontat se revoutaue contra eth trabalh enlordidor e penible.
Qu’ère era carn, eth pecat que hège víuer as òmes aclapadi coma bèsties entara satisfaccion des sùes inclinacions terrenaus.
Era amna protestaue dera sua servitud, en tot dider-li ar òme: “Non trabalhes”, escampilhant pes sòns muscles era doça embriaguesa dera guitèra, coma un auançament dera felicitat qu’as bravi demore en cèu.
Escota, Tonet, escota, didie Sangsuga ath sòn amic damb accent solemne.
E rebrembaue desordenadament es sues lectures evangeliques; es precèptes qu’auien quedat imprimidi ena sua memòria.
Que non s’auie un de preguntar damb angonia pera sua parva, peth sòn vestit, perque, coma didie Jesús, es audèths deth cèu non sémien ne sèguen, e a maugrat d’aquerò, mingen, ne es liris deth camp an besonh de hilar entà vestir-se, pr’amor que les vestís era bontat deth Senhor.
E eth ère ua creatura de Diu e ada eth se fidaue.
Que non volie insultar ath Senhor trabalhant, coma se dobtèsse dera bontat divina que l’auie de secórrer.
Solet es gentils, o çò qu’ei madeish, era gent deth Palmar que se sauvauen es sòs dera sua pesca sense convidar ad arrés, èren capables d’afogar-se per estauvi, dobtant tostemp deth deman.
Eth volie ester coma es audèths deth lac, coma es flors que creishien enes canets, guit, inactiu e sense cap aute recors qu’era divina Providéncia.
Ena sua misèria, jamès dobtaue deth deman.
Ja l’amiarie eth londeman eth sòn desengust.
Peth moment, n’auie pro damb er amarum deth dia present: era misèria, que li daue eth sòn desir de sauvar-se pur, sense era mendre taca de trabalh e d’ambicion terrenau en un mon a on toti se disputauen a còps era vida, shordant e sacrificant cada un ath vesin pr’amor de panar-li un shinhau de benèster.
Tonet seguie arrint damb es paraules der embriac, dites damb creishenta exaltacion.
Mès Sangsuga protestaue indignat.
S’auie pelejat damb eth vicari, gessent deth presbitèri entà tostemp, pr’amor que li repugnaue veir enes sòns ancians patrons un esperit contrari as libres que liegien.
Qu’èren parièrs as auti: viuien cuelhudi peth desir dera pesseta autrú, pensant en minjar e en vestit, planhent-se dera queiguda dera pietat quan non entraue sòs ena casa, damb era preocupacion deth deman, dobtant dera bontat de Diu, que jamès abandone as creatures.
Eth qu’auie fe e viuie damb aquerò que li dauen o trapaue a man.
Cap net li mancaue un sarpat de palha a on ajaçar-se, ne sentie hame enquiath punt d’estavanir-se.
Eth Senhor, en tot botar-lo en lac, auie plaçat a posita sua toti es recorsi dera vida entà que siguesse exemple d’un vertadèr credent.
Tonet se’n burlaue de Sangsuga.
Donques qu’ère tan pur, per qué s’embriagaue?
Li manaue Diu anar de tauèrna en tauèrna entà córrer dempús es ribassi lèu a quate pautes, damb eth trantalhament dera embriaguesa?…
Mès eth vagabond non perdie era sua solemna gravetat.
Era sua embriaguessa non hège mau ad arrés, e eth vin ère causa santa: plan per aquerò se tie en diadèr sacrifici ara Divinitat.
Eth mon ère beròi, mès campat a trauèrs d’un veire de vin semblaue mès arridolent, de colors mès viui, e s’admiraue damb màger veeméncia ath sòn poderós autor.
Cada un qu’a es sòns divertiments.
Eth non trapaue milhor plaser que contemplar era beresa dera Albufèra.
D’auti adorauen es sòs, e eth ploraue bèth còp admirant era còga deth solei, es sòns huecs descompausadi pera umiditat der aire, aquera ora deth crepuscul, qu’ère en lac mès misteriosa e mès beròia que tèrra entà laguens.
Era beresa deth paisatge se li calaue ena amna, e se la contemplaue a trauèrs de diuèrsi veires de vin, alendaue de trendesa coma un mainatge.
Ac tornaue a díder: cada un gaudie ara sua manèra.
Canhamèl, per exemple, arremassant sòs; eth contemplant era Albufèra de tau sòrta que, laguens deth cap li sautauen ues cançons mès beròies que les que cantauen enes tauèrnes, e ère convençut de qué, en èster coma es senhors dera ciutat qu’escriuen enes papèrs, saberie díder causes molt notables ath miei dera embriaguesa.
Dempús d’un long silenci, Sangsuga, esperonat pera sua parlòta, se metie ada eth madeish objeccions entà refusar-les de seguit.
Li diderien, coma cèrt vicari deth Palmar, qu’er òme ère condemnat a guanhar-se eth pan damb eth sudor deth sòn ròstre, dempús deth prumèr pecat: mès entad aquerò auie vengut Jesús en mon, entà redimir-lo dera primitiua fauta, entornant ara umanitat ena vida paradisiaca, neta de tot trabalh.
Mès, ai!, es pecadors, ahiscadi pera supèrbia, non ne hègen cabau des sues paraules: cada un volie víuer damb màger comoditats qu’es auti; que i auie praubi e rics, en sòrta d’èster toti òmes.
Es que non escotauen ath Senhor trabalhauen fòrça, fòrça, mès era Umanitat ère malerosa e se fabricaue eth lunfèrn en mon.
Li didien ada eth que s’era gent non trabalhèsse se viuerie mau.
D’acòrd; serien mens en mon, mès es que quedèssen serien erosi e sense suenhs, en tot subsistir pera inagotabla misericòrdia de Diu…
E aquerò solide qu’auie d’arribar: eth mon non serie tostemp parièr.
Qu’ac auie soniat fòrça viatges, e enquia e tot en certa escadença qu’ère malaut de fèbres tèrces, quan l’entraue eth hered dera fèbre, estirat en un ribàs o ajocat en un cornèr dera sua roïnosa barraca, vedie era tunica d’Eth, violeta, estreta, regda e eth vagabond estenie es sues mans entà tocar-la e guarir-se de seguit.
Sangsuga mostraue ua fe tenaça quan parlaue d’aguesta tornada ena tèrra.
Que non tornarie entà mostrar-se enes granes poblacions senhorejades peth pecat dera riquesa.
Er aute viatge non se presentèc ena immensa ciutat que se cride Roma, senon qu’auie predicat en poblets non mès grani qu’eth Palmar, e es sòns companhs sigueren gent de pèrga e de hilats, coma era que s’amassaue ena casa de Canhamèl.
Aqueth lac que sus es sues ondades caminaue Jesús damb estonament des apostòls, segur que non ère mès gran ne mès beròi qu’era Albufèra.
Aquiu, entre eri, vierie eth Senhor, quan tornèsse en mon entà acabar era sua òbra; cercarie es còrs simples, nets de tota cobesença; eth que serie un des sòns.
E eth vagabond, damb ua exaltacion qu’en era entraue parièr era embriaguesa e era sua estranha fe, se quilhaue guardant entar orizon, e pera vòra deth canau, a on se trincauen es darrèrs arrais de solei, credie veir era figura eleganta deth Desirat, coma ua linha violeta, auançant sense botjar es pès ne heregar es èrbes, damb un alò de lum que hège brilhar era sua cabeladura daurada de suaus ondulacions.
Tonet ja non l’entenie.
Un fòrt trinhonar sonaue en camin de Catarròia, e peth darrèr dera barraca deth pes des pescadors auançaue eth tendolet estarnat d’ua tartana.
Qu’èren es sòns qu’arribauen.
Damb era sua guardada de hilh deth lac, Sangsuga arreconeishec ena luenhor a Neleta ena hiestreta deth veïcul.
Dempús dera sua expulsion dera tauèrna, non volie saber arren dera esposa de Canhamèl.
Se didec adiu de Tonet e se n’anèc a estirar-se de nauèth en palhèr, en tot entretier-se damb es sòns sòmis mentre arribaue era net.
S’arturèc eth car dauant dera tauèrna deth pòrt e baishèc Neleta.
Eth Cuban non amaguèc eth sòn estonament.
E eth pairin?…
L’auie deishat hèr eth viatge de tornada soleta, damb tot eth cargament de hiu, qu’aumplie era tartana.
Eth vielh volie tornar entà casa peth Saler, pr’amor de parlar damb cèrta veuda que venie a bon prètz diuèrses palangres.
Ja arribarie en Palmar pera net en quinsevolh barca des que trèn hanga des canaus.
Es dus, en guardar-se, aueren eth madeish pensament.
Qu’anauen a hèr eth viatge solets, per prumèr còp se poirien parlar, luenh de tota guardada, ena prigonda solitud deth lac.
E ambdús s’esblancossiren, tremolèren, coma en preséncia d’un perilh mil viatges desirat, mès que se presentaue còp sec, sense demorar-s’ac.
Qu’ère tau era sua emocion, que non pressèren era marcha, coma se les senhoregèsse ua estranha rojor e cranhèssen es comentaris dera gent deth pòrt, qu’a penes se fixaue en eri.
Eth menaire acabèc de trèir deth veïcul es gròssi paquets de hiu, e ajudat per Tonet, les anèc lançant ena proa dera barca, a on formèren un molon auriolenc qu’espargie era flaira de cambe nauèth hilat.
Neleta li paguèc ath menaire.
Santat e bon viatge!
E er òme, brandint eth soriac, hec cuélher ath sòn shivau eth camin de Catarròia.
Encara s’estèren es dus ua bona estona quiets ena arriba de hanga, sense gausar a embarcar, coma se demorèssen a quauquarrés.
Es hustèrs des barques cridauen ath Cuban.
Li calie entamenar lèu eth viatge: eth vent anaue a quèir, e se partie entath Palmar encara l’aurie de dar ara pèrga ua bona estona.
Neleta, damb visible trebolament, hège un arridolet a tota aquera gent de Catarròia, que la saludaue per çò d’auer-la vist ena sua tauèrna.
Tonet se decidic a trincar eth silenci en tot dirigir-se a Neleta.
Donques qu’eth pairin non venguie, s’aurien d’embarcar coma mès lèu milhor; aqueri òmes qu’auien rason.
E era sua votz ère raucosa, damb ua tremoladera d’angonia, coma se l’emocion li sarrèsse era gorja.
Neleta se seiguec en centre dera barca, ath pè deth pau, tient coma sèti un molon de camishèths, que se sarrauen jos eth sòn pes.
Tonet deplegèc era vela, demorant-se ajocat ath costat deth timon, e era barca comencèc a esguitlar-se, aletejant era lona contra eth pau damb es estrementides dera brisa, suau e moribonda.
Passauen doçament peth canau, vedent ara darrèra lum dera tarde es barraques isolades des pescadors, damb garlandes de hilats botades a secar sus es barralhes des corraus, e es senhes vielhes, de husta querada, qu'ath sòn entorn començauen a volatejar es arrates- caudes.
Pes ribassi caminauen es pescadors tirant peniblament des sues barquetes, en tot remolcar-les damb era faisha estacada en extrèm des cordes.
Adishatz, mormolhauen en passar.
Adishatz!…
E un aute còp eth silenci, acompanhat peth mormolh dera barca quan talhaue era aigua e eth monotòn cant des gargolhes.
Es dus anauen damb era vista baisha, coma se cranhèssen encuedar-se’n de qué èren solet, e s’en lheuar es uelhs se trapauen es sues guardades, les hugien de seguit.
S’agranien es vòres deth canau.
Es ribassi se perdien ena aigua.
Es granes lacunes des camps per enterrar s’estenien en ambdús costats.
Sus era plana superfícia ondejauen es canes en crepuscul, coma era cresta d’ua seuva submergida.
Qu’èren ja ena Albufèra.
Auancèren un shinhau mès damb es darrères possades dera brisa, e ath sòn entorn solet vederen aigua.
Ja non bohaue eth vent.
Eth lac, tranquil, sense era mendre ondulacion, agarraue un suau color opalescent, reflectint es darrèrs resplendors deth solei darrèr des luenhanes montanhes.
Eth cèu auie un color violeta e començaue a traucar-se pera part deth mar damb era lusor des prumères esteles.
Enes limits dera aigua se mercauen coma hantaumes es veles estavanides e immobiles des barques.
Tonet baishèc era vela, e agarrant era pèrga, comencèc a hèr auançar era embarcacion a truca de braci.
Era cauma deth crepuscul trinquèc eth sòn silenci.
Neleta, damb sonora arridalha, se botaue de pès, volent ajudar ath sòn companh.
Era tanben manejaue era pèrga.
Tonet deuec brembar-se des tempsi dera mainadesa, e des sòns jòcs rambalhosi, quan desatelauen es barquetes deth Palmar sense saber-se’n es sòns patrons e corrien pes canaus, en tot auer fòrça talents de húger dera persecucion des pescadors.
Quan se cansèsse començarie era.
Tè-te… responie eth damb er alend bracat pera fatiga: e seguie pergant.
Mès Neleta non caraue.
Coma se li pesèsse aqueth silenci perilhós, qu’en eth hugien es guardades coma se cranhèssen revelar es sòns pensaments, era joena parlaue damb grana volubilitat.
Ath hons se mercaue luenhana, coma ua plaja fantastica qu’ada era jamès auien d’arribar, era linha dentada dera Devesa.
Neleta, damb incessanti arridolets, qu’en eri i auie quauquarren forçat, rebrembaue ath sòn amic era net passada ena seuva, damb es sues pòurs e eth sòn saunei tranquil; aquera aventura que semblaue deth dia anterior; tan fresca ère ena sua memòria.
Mès eth silenci deth companh, era sua vista tachada ath hons dera barca damb expression ansiosa, li cridèren era atencion.
Alavetz vedec que Tonet avalaue damb es uelhs es sues sabates auriòles, petites e elegantes, que se mercauen sus eth cambe coma dues taques clares, e bèra causa mès que damb es movements dera barca era auie deishat ath descubèrt.
S’esdeguèc a caperar-se e demorèc silenciosa, damb era boca sarrada damb un gèst dur e es uelhs lèu barradi, mentre ua arrupa dolorosa se formaue entre es sues celhes.
Neleta semblaue hèr esfòrci entà véncer era sua volontat.
Seguien auançant lentament.
Qu’ère un trabalh penible trauessar era Albufèra a fòrça de braci damb era barca cargada.
D’autes barquetes uedes, sense mès pes qu’eth der òme qu’agarraue era pèrga, passauen rapides ath sòn costat coma lançadores, en tot perder-se ena penombra, cada còp mes densa.
Tonet amiaue ja lèu ua ora manejant era pesada pèrga, esguitlant-se a viatges sus eth fòrt solèr de cauquilhes e enredant-se d’autes ena vegetacion deth hons, qu’es pescadors cridauen eth peu dera Albufèra.
Pro se vedie que non ère avedat entad aqueth trabalh.
S’auesse anat solet ena barca s’aurie estirat ath hons, demorant que tornèsse eth vent o lo remorquèsse ua auta embarcacion.
Mès era preséncia de Neleta desvelhaue en eth cèrta estimacion e non volie arturar-se enquia que queiguesse crebat pera fatiga.
Eth sòn pièch alendaue en emparar-se ena pèrga empossant era barca.
Sense abandonar eth long pau, amiaue de quan en quan un braç en sòn front entà netejar-se era sudor.
Neleta lo cridèc damb votz doça, qu’en era i auie quauquarren d’amorassa mairau.
Sonque se vedie era sua ombra sus es camishèths qu’aumplien era proa.
Era joena volie que descansèsse: li calie arturar-se un moment; qu’ère parièr arribar mieja ora abans que dempús.
E lo hec sèir ath sòn costat, en tot indicar qu’en molon de cambe serie mès comòde qu’ena popa.
Era barca quedèc immobila.
Tonet, en remeter-se, sentec era doça proximitat d’aquera hemna, madeish que quan s’estaue en taulèr dera tauèrna.
Qu’auie barrat era net.
Non i auie ua auta lum qu’eth difús resplendor des esteles, que tremolauen ena aigua nera.
Eth silenci prigond ere interromput pes bronits misteriosi dera aigua, secodida pes còps de coa d’animaus invisibles.
Es lobines, que venguien dera part deth mar, acaçauen as petiti peishi, e era nera superfícia se secodie damb un chap-chap contunh de desordenada hujuda.
En ua mata pròcha lançauen es folques eth sòn planh coma se les aucissen e cantauen es buxquerots damb inacabables escales.
Tonet, en aguest silenci claufit de mormolhs e cants, se pensaue que non auie passat eth temps, qu’encara ère petit e s’estaue en un clar dera seuva, ath costat dera sua mainadenca companha, era hilha dera vendeira d’anguiles.
Ara non sentie pòur: sonque l’enquimeraue eth calor misteriós dera sua companha, er ambient embriagador que semblaue gésser deth sòn còs, en tot pujar-li en cervèth coma se siguesse un licor fòrt.
Damb eth cap clin, sense gausar lheuar es uelhs, auancèc un braç, agarrant era cintura de Neleta.
Lèu en madeish moment sentec ua amorassa doça, un contacte velosat, ua man que s’esguitlaue peth sòn cap e baishant enquiath front secaue era sudor que l’umidificaue.
Lheuèc era guardada e vedec apròp, ena escurina, uns uelhs que ludien tachadi en eth, en tot reflectir eth punt de lum d’ua luenhana estela.
Sentec enes possi es gatalhèues des peus ròis e fini qu’enrodauen eth cap de Neleta coma ua aureòla.
Aqueri perhums fòrts que s’impreganue era tauernèra semblèren entrar de còp enquia çò mès prigond deth sòn èsser.
Tonet, Tonet!, gasulhèc era, damb votz estavanida, coma un trende gemèc.
Madeish qu’ena Devesa!…
Mès ara ja non èren mainatges; qu’auie despareishut era innocéncia que les hège sarrar-se er un contra er aute entà remeter-se, e en amassar-se dempús de longui ans damb ua naua abraçada, queigueren en molon de cambe, desbrembadi de tot, damb eth desir de non lheuar-se mès.
Era barca seguic quieta en centre deth lac, coma se siguesse abandonada, sense que, sus es sòns bòrds, se merquèsse era mès leugèra siloeta.
Aprop sonaue era guiterosa cançon d’uns barquèrs.
Qu’arribèc era gran hèsta deth Palmar, era deth Mainatge Jesús.
Ère en Deseme: sus era Albufèra bohaue un vent hered qu’arraulie es mans des pescadors, en tot apegar-les ena pèrga.
Es òmes amiauen casquetes de lan calades enquiàs aurelhes e non se treiguien er impermeable auriò, que quan caminauen hège un fru-fru de pèlhes uedes.
Es hemnes a penes gessien des barraques: totes es familhes s’estauen ath cant deth larèr, humejant-se tranquillament en ua atmosfèra densa de cabana d’esquimaus.
Era Albufèra auie pujat de nivèu.
Es ploges d’iuèrn aumentauen era aigua, es camps e es ribassi èren caperadi per ua capa liquida, esposcada a tròci pes èrbes submergides.
Eth lac semblaue mès gran.
Es barraques isolades, qu’abans èren en tèrra fèrma, campauen coma flotant sus es aigües, e es barques atracauen ena madeisha pòrta.
Deh solèr deth Palmar, umid e hangós, semblaue gésser un hered cru e insofrible, que possaue ara gent laguens des sues cases.
Es comaires deth pòble non rebrembauen un iuèrn tan dur.
Es parrats morisqui, inquieti e rapaci, queiguen des tets de palha, arraulidi peth hered, damb un crit trist que semblaue un planh mainadenc.
Es gardes dera Devesa deishauen de uelh as mainatges dauant des necessitats dera misèria, e toti es maitins ua armada de mainatges s’espargie peth bòsc, cercant lenha seca entà escauhar es sues barraques.
Es parroquians de Canhamèl se seiguien ath torn dera humeneja, e sonque se decidien a abandonar es sues cagiretes d’espart ath cant deth huec entà vier en taulèr ara cèrca de naui veires.
Eth Palmar semblaue engrepesit e somnolent.
Ne gent enes carrèrs, ne barques en lac.
Es òmes gessien entà recuélher era pesca queiguda enes hilats pendent era net, e tornauen de seguit en pòble.
Es pès se mostrauen enòrmes, damb es sues envolopes de tela gròssa laguens des espardelhes d’espart.
Es barques amiauen ath hons ua capa de palha d’arròs entà combàter eth hered.
Fòrça dies, en hèr dia, flotauen en canau amples lames de gèu, coma cristaus deslustradi.
Toti se seiguien vençudi peth temps.
Qu’èren hilhs deth calor, avedadi a veir borir eth lac e flairar des camps era sua aulor corrompuda pes amorasses deth solei.
Enquia e tot es anguiles, sivans didie er oncle Paloma, non volien trèir eth sòn morre dehòra dera hanga en aqueth temps de gossets.
E entà agreujar era situacion, queiguie plan soent ua ploja torrenciau qu’escurie eth lac e desbordaue es sèquies.
Eth cèu gris daue un ambient de tristesa ara Albufèra.
Es barques que navegauen jos era bromadissa semblauen taüts, damb es sòns òmes quiets botadi ena plaja e caperadi enquiath nas per gròssi liròts.
Mès en arribar Nadau, damb era sua hèsta deth Mainatge Jesús, eth Palmar semblaue revíuer, deishant de cornèr eth sopor iuèrnau qu’ère calat.
Calie divertir-se coma toti es ans, encara que se gelèsse eth lac e se podesse caminar sus eth, coma condauen que se passaue en tèrres luenhanes.
Aguesti enemics sense fe ne consciéncia arribauen a díder qu’es deth Palmar submergien ath sòn divin patron enes sèquies quan era pesca non ère bona.
Quin sacrilègi!…
Plan per aquerò eth Mainatge Jesús castigaue era sua lengua pecadora, non permetent que gaudissen deth privilègi des redolins.
Tot eth Palmar se premanie entàs hèstes.
Es hemnes desfisauen eth hered trauessant eth lac entà vier en Valencia ena Hèira de Nadau.
Quan tornauen ena barca deth marit, era impacienta mainadesa les demoraue en canau, desirosa de veir es presents.
Es shivalons de carton, es sables de lhauna, es tambors e es trompetes èren acuelhudi damb exclamacions d’entosiasme pera gent menuda, mentre es hemnes mostrauen as sues amigues es crompes de màger importància.
Es hèstes se tardauen tres dies.
Eth dusau dia de Nadau arribaue era musica de Catarròia e se hège ua tòia dera anguila mès gròssa de tot er an, coma ajuda des despenes.
Eth tresau qu’ère era hèsta deth Mainatge Jesús, e a londeman era de Crist; tot damb misses e sermons e balhs nueitius ath son deth tamboret e dera flaüta.
Neleta se prepausaue aguest an gaudir coma jamès pendent es hèstes.
Era sua felicitat qu’ère complèta.
Li semblaue víuer en ua etèrna primauèra darrèr deth taulèr dera tauèrna.
Quan sopaue, auent en un costat a Canhamèl e en aute ath Cuban, toti tranquils e satisfèts, ena santa patz dera familha, se consideraue era mès erosa des hemnes e laudaue era bontat de Diu, que permet víuer eroses as bones persones.
Qu’ère era mès rica e era mès beròia deth pòble; eth sòn marit ère content; Tonet, depenent dera sua volontat, se mostraue cada còp mès encamardat…
Qué li restaue per desirar?
Pensaue qu’es granes senhores qu’auie vist de luenh enes sòns viatges a Valencia non èren solide tant eroses coma era en aqueth cornèr de hanga enrodat d’aigua.
Es sues enemigues mormolhauen; era Samaruca l’espiaue: era e Tonet, entà veder-se solets sense lheuar sospeches, les calie endonviar viatges enes poblacions pròches ath lac.
Neleta ère qui agudaue er enteniment entad aquerò, damb ua parlòta que hège sospechar ath Cuban se serien cèrtes es petòfies sus amors anteriors ath sòn, qu’acostumèren ara tauernèra a taus astúcies.
Mès aguesta se mostraue tranquilla dauant dera maudisença.
Çò que parlauen ara es enemigues ère madeish que didien quan entre era e Tonet non s’escambiauen que paraules indiferentes.
E damb era certitud de qué arrés podie provar era sua fauta, mespredaue es petòfies, e en plia tauèrna badinaue damb Tonet d’ua manèra qu’escandalizaue ar oncle Paloma.
Neleta se mostraue coma ofensada.
Qu’ei que non s’auien elevat amassa?
Non podie estimar a Tonet coma a un frair, rebrembant çò de molt qu’era sua mair auie hèt per era?
Canhamèl assentie, laudant es boni sentiments dera sua hemna.
A on non ère tan d’acòrd eth tauernèr ère ena conducta de Tonet coma associat.
Aguest gojat auie cuelhut era sua bona sòrt madeish que se siguesse un prèmi de lotaria, e coma aqueth que non hè mau a degun e se minge çò de sòn, se divertie, sense hèr-ne cabau dera pesca.
Eth lòc dera Sequiòta daue un bon rendiment.
Non èren es pesques fabuloses de d’autes epòques, mès i auie nets que s’arribaue lèu lèu ath centenat d’arròbes d’anguiles, e Canhamèl gaudie es satisfaccions deth bon negòci, regatejant eth prètz entre aprovedidors dera ciutat, susvelhant eth pes e presenciant er embarcament des tistèrs.
Per aguest costat non anaue mau era companhia, mès ada eth l’agradaue era egalitat: que cada un complisse eth sòn déuer sense abusar des auti.
Es prumères nets anec en redolin, e seigut ena barca damb eth cigar ena boca, vedie se com eth sòn pairin e es pescadors a sodada uedauen ena escurina es granes borses, aumplint d’anguiles e tenques eth hons dera barca.
Dempús, ne tan solet aquerò.
Lo shordauen es nets escures e tempestoses, qu’en eres era aigua se botge e se realizen es granes pesques; non li shautaue er esfòrç que s’auie de hèr entà tirassar es hilats pesants e plei; li costaue repugnància era viscositat des anguiles esguitlant-se entre es mans, e s’estimaue mès demorar-se ena tauèrna o dormir ena barraca.
Canhamèl, entà encoratjar-lo damb er exemple, en tot foter-li en cara era sua guitèra, se decidie quauques nets a vier en redolin tossint e planhent-se des sòns dolors; mès eth maudit, qu’ère pro que hesse eth aguest sacrifici, entà que mostrèsse encara mès in de quedar-se, arribant ena sua pòcavergonha a díder que Neleta aurie pòur se se vedesse soleta ena tauèrna.
Qu’ère vertat qu’er oncle Paloma ère pro entà amiar entà dauant eth negòci: jamès auie trabalhat damb tanta afogadura coma en veder-se patron dera Sequiòta; mès, qué dimònis!
Quina sòrt era d’aqueth guit!
Era pòur a pèrder era Sequiòta ère era soleta causa que tenguie ar oncle Paco.
Mentretant, Tonet, demorant ena tauèrna coma se siguesse sua, s’engrassie calat en aquera felicitat d’auer satisfèts toti es desirs sonque estirant era man.
Se minjaue çò milhor dera casa, aumplie eth sòn veire en toti es tonèls, grani e petits, e bèth còp, damb lhòco e sobtat impuls, coma entà assolidar mès era sua possession, se permetie era audàcia d’amorassar a Neleta per dejós deth taulèr, dauant de Canhamèl e a quate passi des parroquians, qu’entre eri n’auie que non lo deishauen de uelh.
A viatges lo cuelhie un hòl desir de gésser deth Palmar, de passar un dia dehòra dera Albufèra, ena ciutat o enes pòbles deth lac, e se calaue dauant de Neleta damb expression de patron.
Balha-me un duro.
Un duro!
E entà qué?
Es uelhs verds dera tauernèra se tachauen en eth, imperiosi e fèrs; se quilhaue damb era supèrbia dera adultèra que non vò èster enganhada ath sòn torn; mès en veir ena guardada deth gojatòt solet eth desir de vagar, de desconflar-se dera sua vida de macho ben alimentat, Neleta arrie satisfèta e li daue tot çò que demanaue, en tot recomanar-li que tornèsse lèu.
Canhamèl s’indignaue.
Que l’ac poirie tolerar se se tenguesse ath negòci; mès non: lo fraudaue enes sòns interèssi, e ath delà se minjaue mieja tauèrna, demanant encara sòs!
Era sua hemna qu’ère massa brava: la perdie er arregraïment que professaue ad aqueri Palomes des dera mainadesa.
E damb era sua minuciositat d’aganit anaue compdant çò que Tonet consumie en establiment e era prodigalitat que convidaue as sòns amics, tostemp a cargue deth patron.
Enquia e tot Sangsuga, aqueth polhós expulsat dera tauèrna pr’amor qu’enlordie es cagirons, tornaue ara, emparat peth Cuban, que lo hège bèuer enquiara embriaguesa, e tenguie entad aquerò licors de botelha, es de mès naut prètz, sonque peth gust d’enténer es asenades que s’auie format enes sues lectures de sacristan.
E eth malerós non sabie liéger en aqueri uelhs; non vedie un arridolet diabolic ena guardada de malícia qu’era acuelhie tau disposicion.
Quan Tonet se cansaue d’estar-se ena tauèrna dies sancers, seigut ath costat de Neleta, damb era expression d’un gosset que demore eth moment avient entàs sues amorasses, agarraue era escopeta e era gosseta de Canhamèl e se n’anaue entàs canets.
Era escopeta der oncle Paco qu’ère era milhor deth Palmar: ua arma de ric que Tonet consideraue coma sua, e que damb era lèu jamès mancaue era balestada.
Era gosseta ère era famosa Centelha, coneishuda en tot eth lac peth sòn olfacte.
Que non auie pèça que se l’escapèsse, per espés que siguesse eth canet, nadant jos era aigua coma ua lueira entà trèir deth hons des erbòts aquatics eth audèth herit.
Canhamèl afirmaue que non auie sòs en mon entà crompar-li aguest animau; mès vedie damb tristesa qu’era sua Centelha mostraue mès predileccion per Tonet, que l’amiaue de caça cada dia, que peth sòn ancian patron, caperat de mocadors e hlaçades ath cant deth huec.
Enquia e tot dera gosseta s’apoderaue aqueth tafurèl!…
Tonet, entosiasmat peth fabulós apraiament qu’er oncle Paco auie entara caça, consumie er aprovediment de cartuches sauvada ena tauèrna entàs caçadors.
Arrés deth Palmar auie caçat tant.
Enes estrets carrerons d’aigua des mates mès pròches ath pòble sonauen de contunh es traits d’escopeta de Tonet, e era Centelha, ahiscada peth trabalh, s’esposcaue enes canets.
Eth Cuban sentie ua voluptat herotja en aguest exercici, que li rebrembaue es tempsi de guerrilhèr.
Se calaue ara demora des audèths damb es madeishes precaucions d’astúcia sauvatja que tenguie quan s’emboscaue en espés bòsc entà caçar as òmes.
Era Centelha li hège a vier ena barca es folques e es lits, damb eth còth trende e eth plomatge tacat de sang.
Dempús venguien es audèths deth lac mens vulgars, qu’era sua caça aumplie de satisfaccion a Tonet: e admiraue, mòrts ath hons dera embarcacion, eth poth de canet, damb plomatge blu e bèc ròi; er agró o garça imperiau, damb eth sòn color verd e porpra e un plumalh sus eth cap; er oroval, damb eth sòn color falbe e eth pap ròi; eth piuló o lit florentin, blanc e auriolenc; eth morelh, damb eth cap nere de reflèxi dauradi, e eth sanglot, beròia cambalonga, d’esplendid plomatge d’un verd brilhant.
De nets entraue ena tauèrna damb mina de vencedor, lançant en solèr eth sòn cargament de carn mòrta enrodada en un arcolan de plomes.
Aquiu qu’auie er oncle Paco matèria entà aumplir eth caudèr!
E quan, de quan en quan, caçaue bèth flamenc, cridat bragat pera gent dera Albufera, damb enòrmes pautes, còth long, plomatge blanc e ròsa e cèrta mina misteriosa, semblable ath des ibis d’Egipte, Tonet s’entestaue en que Canhamèl lo hesse dissecar en Valencia, entath sòn dormitòri; un ornament elegant, donques que plan per aquerò lo cercauen fòrça es senhors dera ciutat.
Eth tauernèr acceptaue aguesti presents damb mormolhs que revelauen era sua satisfaccion relatiua.
Quan deisharie quieta era sua escopeta?
Non sentie hered enes canets?
Donques qu’ère tan fòrt, per qué non ajudaue pes nets ath pairin en trabalh deth redolin?
Mès eth condemnat acuelhie damb arridalhes es planhs deth tauernèr malautís, e se filaue de cap ath taulèr.
Neleta, ua copa…
Pro que se l’auie guanhat passant eth dia entre es canets, damb es mans gelades sus era escopeta, entà hèr-se a vier aqueth molon de carn.
E encara didien que hugie deth trabalh!…
En un arrancament d’impudor alègre, amorassaue es caròles de Neleta per dessús deth taulèr, sense hèr-ne cabau dera preséncia dera gent ne crànher ath marit.
Qu’ei que non èren coma frairs qu’auien jogat amassa de petits?…
Er oncle Tònho non sabie ne volie saber arren deth sòn hilh.
Se lheuaue abans dera auba e non tornaue enquiara net.
Minjaue damb era Bòrda, ena solitud des sòns camps submergidi, quauques sardines e còques de milhòc.
Era sua luta per crear naua tèrra lo tenguie ena praubetat, sense permeter-li milhors aliments.
En tornar ena barraca, barrada ja era net, s’estirauen ena sua jaça damb es uassi adoloridi, en tot esclipsar-se peth dromilhon deth cansament, mès eth sòn pensament volaue calculant entre es bromes deth saunei es barques de tèrra qu’encara mancauen enes sòns camps e es quantitats que li calie balhar as creditors abans de considerar-se patron d’uns arrossars creadi damb era sua sudor pam a pam.
Er oncle Paloma passaue era majoritat des nets dehòra dera barraca, pescant ena Sequiòta.
Tonet non minjaue damb era familha, e sonque a nautes ores, quan se barraue era tauerna de Canhamèl, trucaue ena pòrta damb impacientes picades de pè, en tot lheuar-se era prauba Bòrda, miei adormida e cansada, entà daurir-lo.
Atau se passèc eth temps, enquia qu’arribèren es hèstes deth Palmar.
Era vesilha dera hèsta deth Mainatge, pera tarde, lèu tot eth pòble s’amolonèc entre era arriba deth canau e era pòrta deth darrèr dera tauèrna de Canhamèl.
Arrés sentie es rigors dera temperatura.
Es hemnes, que ludien es sòns vestits naus, auien abandonat es mantèls de lan e mostrauen es braci rebussadi, de color violeta per çò deth hered.
Es òmes amiauen faishes naues e gòrres ròies o neres qu’encara sauvauen es plecs dera botiga.
En tot profitar era parlòta des sues companhes, s’esguitlauen entara tauèrna, a on er alend des beuedors e eth hum des cigars formauen un ambient dens que flairaue a lan bòrda e espardelhes lordes.
Parlauen cridant dera musica de Catarròia, assegurant qu’ère era milhor deth mon.
Es pescadors d’aquiu qu’èren mala gent, mès les calie arreconéisher que musica coma aquera non l’entenie ne eth rei.
Quauquarren de bon auien d’auer es praubi deth lac.
E en veir qu’ena arriba deth canau s’amolonaue era gent, cridant en tot anonciar era proximitat des musics, toti es parroquians gesseren en massa e era tauèrna quedèc ueda.
Per dessús des canets passaue er extrèm d’ua gran vela.
En campar en ua virada deth canau eth llaüt qu’amiaue ara musica, era gentada s’estarnèc a crits, coma se l’enventisse era vista des pantalons ròis e es blancs plumalhs qu’ondejauen sus es casquetes.
Era mainadesa deth pòble, seguint eth costum tradicionau, lutaue per apoderar-se deth tambor.
Se calauen es mossos aigua laguens en aqueth canau de gèu liquid, en tot en.honsar-se enquiath pièch damb ua valentia que hège carrinclar es dents as que s’estauen era arriba.
Es vielhes protestauen:
Condemnadi!…
Que cuelheratz ua pneumonia!
Mès es gojats se lançauen contra era barca, s’agarrauen en bòrd, entre es arridalhades des musics lutant entà que les autregèssen er enòrme esturment.
A jo!…” Enquia qu’un mès audaç, cansat de demanar, l’agarraue damb tau fòrça, que lèu anèc a parar ena aigua eth gran tambor, e calant-se-lo ena espatla, gessec dera sèquia, seguit pes sòns envejosi companhs.
Es musics, en desembarcar, se trapauen dauant dera casa de Canhamèl.
Treiguien es sòns esturments, les templauen, e eth revolum de gent seguie as musics, silenciosi e damb grana veneracion, en tot admirar aqueth eveniment que se demoraue pendent tot er an.
En gésser a tocar eth rambalhós pasdoble, toti experimentauen subersaut e estranhesa.
Es sues aurelhes, acostumades ath prigond silenci deth lac, s’esmoiguien dolorosament damb es rugits des esturments, que hègen tremolar es parets de hanga des barraques.
Mès, remetudi d’aguesta prumèra suspresa que trebolaue era cauma conventuau deth pòble, era gent arrie doçament, amorassada pera musica, qu’arribaue entada eri coma era votz d’un mon luenhant, era majestat d’ua vida misteriosa que se desvolòpe mès enlà des aigües dera Albufèra.
Es hemnes s’atrendien, sense saber per qué, e volien plorar; es òmes, quilhant es sues espatles inclinades de barquèr, se n’anauen damb pas marciau darrèr dera banda e es gojates arrien as sòns nòvis damb es uelhs brilhants e es caròles acolorides.
Passaue era musica per ua etapa de naua vida sus aquera gent somnolenta, en tot trèir-la der engüeg des aigües mòrtes.
Cridauen sense saber per qué, hègen visques ath Mainatge Jesús, corrien en grops rambalhosi dauant des musics, e enquia e tot es vielhs se mostrauen alègres e jogaires coma es petits, que damb sables e shivalons de carton formauen era escorta deth music màger, admirant es sòns galons d’aur.
Era banda passèc e repassèc diuèrsi còps eth solet carrèr deth Palmar, prolongant era carrèra entà qu’eth public quedèsse satisfèt, en tot meter-se enes carrerons que quedauen entre es barraques e gessent entath canau entà arrecular un aute còp en carrèr, e eth pòble sancer la seguie pendent aguestes evolucions cantant a crits es passatges mès vius deth pasdoble.
Que calec, fin finau, balhar fin ad aguest delèri musicau, e era banda s’arturèc ena plaça, dauant dera glèisa.
Eth baile procedic a lotjar as musics.
Se les disputauen es comaires sivans era importància des esturments, e er encargat deth tambor, precedit pera sua enòrma caisha, cuelhie eth camin dera milhor casa.
Es musics, satisfèts d’auer ludut es sòns unifòrmes, se caperauen damb hlaçades de laurador, maudident era umida heredor deth Palmar.
Damb era dispersion dera banda non s’esclaric era gentada dera plaça.
En un extrèm d’era comencèc a sonar era rampelada d’un tamboret, e ath cap d’ua estona s’anoncièc ua flaüta damb prolongades escales, que semblauen cabiròles musicaus.
Era gentada aplaudic.
Qu’ère Dimòni, eth famós flaütista de cada an; un alègre compaire, tan famós pes sues petes coma pera abiletat dera flaüta.
Sangsuga qu’ère eth sòn milhor amic, e quan eth flaütista venguie enes hèstes, eth vagabond non se separaue d’eth ne un moment, sabent qu’ath finau se beuerien frairaument es sòs des encargadi dera hèsta.
Que s’anaue a hèr era tòia dera anguila mès gròssa der an coma ajuda dera hèsta.
Ère un costum ancian, que respectauen toti es pescadors.
Aqueth d’eri qu’agarrèsse ua anguila enòrma, se la sauvaue en sòn peishèr, sense gausar vener-la.
Se bèth un ne pescaue ua auta de mès grana, se sauvaue aguesta, e eth patron dera anterior podie dispausar d’aquera.
D’aguesta sòrta es encargadi dera hèsta possedien tostemp era mès enòrma que s’auie cuelhut ena Albufèra.
Aguest an, er aunor dera anguila gròssa li corresponie ar oncle Paloma: per bèra causa pescaue en prumèr lòc.
Eth vielh experimentaue ua des màger satisfaccions dera sua vida mostrant eth beròi animau ara gent dera plaça.
Aquerò ac auie pescat eth!…
E sus es sòns braci tremolosi mostraue era anguila de lomb verd e vrente blanc, gròs coma ua cueisha e damb ua pèth greishosa qu’en era se trincaue era lum.
Que s’auie de passejar era saborosa pèça per tot eth pòble ath son dera flaüta, mentre es individús mès respectables dera Comunitat venien es numèros dera tòia de pòrta en pòrta.
E eth vagabond, capinaut dera confiança que botauen en eth, se metec ath cap dera marcha damb era anguila enes braci, seguit dera flaüta e deth tambor e enrodat des capviroletes e crits dera mainadesa.
Corrien es hemnes entà veir d’apròp ara enòrma bèstia, entà tocar-la damb religiosa admiracion, coma se siguesse ua misteriosa divinitat deth lac, e Sangsuga les hège enlà damb gravetat: “Dehòra, dehòra!…” Que l’anauen a hèr maubé damb tanti tocaments!
Mès en arribar dauant dera casa de Canhamèl, credec que ja auie gaudit pro dera admiracion populara.
Que li hègen mau es braci, aflaquidi pera guitèra; pensèc qu’era anguila non ère entada eth, e en tot autrejar-la ara mainadesa, se calèc ena tauèrna, deishant que seguisse entà dauant era tòia, amiant dauant, coma trofèu de victòria, eth vistós animau.
Ena tauèrna i auie pòca gent.
Darrèr deth taulèr se trapaue Neleta, damb eth sòn marit e eth Cuban, parlant dera hèsta de londeman.
Es escargadi èren, sivans costum, es graciadi damb es milhors lòcs ena tòia des redolins, e a Tonet e ath sòn consòci les corresponie eth lòc de preferéncia.
S’auien hèt ena ciutat vestits neri entà assistir ena gran missa en prumèr banc, e èren ocupadi en discutir es preparatius dera hèsta.
Ena barca-corrèu arribarien a londeman es musics e cantaires e un prèìre celèbre pera sua eloqüéncia, que harie eth sermon deth Mainatge Jesús, vantant de passa era simplicitat e es vertuts des pescadors dera Albufèra.
I auie ua barcassa ena plaja dera Devesa cargant mirta e mirton entà escampilhar-lo pes plages, e en un cornèr dera tauèrna sauvaue eth povorista diuèrsi cabassi de masclets, petards de hèr que se tirauen coma canonades.
Ena maitiada deth dia a vier eth lac s’esmoiguec damb eth tarrabastalh des masclets, coma s’en Palmar se hesse ua batalha.
Dempús s’amolonèc era gent en canau, nhacant es sòns entrepans.
Demorauen as musics que venguien de Valencia, e parlauen sense pòsa dera esplendor des encargadi dera hèsta.
Be n’apraiaue de ben es causes er oncle Paloma!
Per bèra causa auie a posita es sòs de Canhamèl!
Quan arribèc era barca-corrèu, baishèc en tèrra prumèr de tot eth predicador, un prèire gròs, d’entrecelha impausanta, damb ua grana borsa de damasc ròi que contenguie es sues vestidures entara cagièra.
Sangsuga, possat pes sues ancianes afabilitats de sacristan, s’esdeguèc a encargar-se’n der equipatge der orador, en tot cargar-se-lo ena esquia.
Dempús anèren sautant en tèrra es individús dera capèra musicau; es cantaires damb cara de hame e retortilhades cabeladures, es musics amiant dejós des braci es sòns violins e flaütas estropades de verd, e es tiples, adolescents auriolencs e uelhimacadi, damb gèsti de precòça malícia.
Toti parlauen deth famós alh e pebe que se hège en Palmar, coma s’auessen hèt eth viatge sonque entà minjar.
Era gent les deishaue entrar en pòble sense botjar-se dera arriba.
Que volien veir d’apròp es esturments misteriosi, botadi ath cant deth pau dera vela dera barca, e qu’uns quants gojatòts començauen a botjar.
Es timbals, en èster transportadi en tèrra, costauen estonament, e toti discutien sus er emplec d’aqueri caudèrs, que se retirauen as qu’auien entà codinar eth peish.
Es contrabaishi artenhèren ua ovacion, e era gent correc entara glèisa seguint as menaires des guitarres granes.
Tàs dètz comencèc era missa.
Era plaça e era glèisa èren perhumades pera flairosa vegetacion dera Devesa.
Era hanga despareishie jos ua gròssa capa de huelhes.
Era glèisa ère plia de candeletes e ciris, e des dera pòrta se vedie coma un cèu esposcat per infinites esteles.
Tonet auie premanit ben es causes, en tot encargar-se enquia e tot dera musica que se cantarie ena hèsta.
Arren de misses celèbres, que hègen adormir ara gent.
Aquerò qu’ère bon entàs dera ciutat, acostumadi as opères.
En Palmar volien era mora de Mercadante, coma en toti es pòbles valencians.
Pendent era hèsta s’estrementien es hemnes escotant as tenors que cantauen en aunor deth Mainatge Jesús cançons napolitanes, mentre qu’es òmes seguien damb movements de cap eth ritme dera orquèstra, qu’auie era voluptat deth vals.
Aquerò alegraue er esperit, segons didie Neleta: que valie mès qu’ua foncion de teatre e servie entara amna.
E mentretant, dehòra, ena plaça, tron va e tron ven, se tirauen es longues hilades de masclets, esmoiguent es parets dera gleisa e talhant fòrça còps es cants des artistes e es paraules deth predicador.
En acabar, era gentada s’arturèc ena plaça demorant era ora deth dinar.
Era banda de musica, un shinhau desbrembada dempús des esplendors dera missa, gessec a tocar en un extrèm.
Era gent se sentie satisfèta en aqueth ambient de plantes fairoses e hum de povora, e pensaue en caudèr que les demoraue enes sues cases damb es milhors audèths dera Albufèra.
Es misèries dera vida anteriora semblauen ara d’un mon luenhant qu’ada eth non auien de tornar.
Tot eth Palmar credie auer entrat entà tostemps ena felicitat e ena abondància, e se comentauen es frases grandiloquentes deth predicador dedicades as pescadors; era mieja onza que li balhauen peth sermon e eth cabàs de sòs que solide costauen es musics, era povora, es teles damb franja d’aur tacades de cera qu’ornauen eth portau dera glèisa e aquera banda que les ensordie damb es sòns marciaus rugiments.
Es grops felicitauen ath Cuban, regde laguens deth sòn vestit nere, ar oncle Paloma, que se consideraue aqueth dia patron deth Palmar.
Neleta se vantaue entre es hemnes, damb era rica mantilha sus es uelhs, mostrant eth rosari de nacre e eth devocionari de evòri deth sòn maridatge.
De Canhamèl arrés se’n brembaue, a maugrat dera sua portadura majestuosa e dera gran cadia d’aur que sarraue eth sòn vrente.
Entad aquera gent, eth que non ère dera Comunitat de pescadors non meritau cap respècte.
E eth tauernèr sentie créisher ath sòn laguens er òdi entath Cuban, que de man en man s’apoderaue de sues causes.
Aguesta mala encolia l’acompanhèc pendent tot eth dia.
Era sua hemna, endonviant er estat dera sua animositat, li calec hèr esfòrci d’amabilitat pendent eth gran dinar qu’obsequièren en estatge naut dera tauèrna ath predicador e as musics.
Que parlaue dera malautia deth sòn praube Paco, que la botaue fòrça còps d’un umor dehòra de mida, demanant a toti que lo perdonèssen.
A mieja tarde, quan era barca-corrèu se hec a vier ara gent de Valencia, er irritat Canhamèl, en veder-se solet damb era sua hemna, deishèc anar tota era sua bila.
Que ja non toleraue mès ath Cuban.
Damb eth pairin s’entenie ben, per èster òme trabalhador, que complie es sòns compromisi; mès aqueth Tonet ère un guiterós, que se burlaue d’eth, en tot profitar-se des sòns sòs entà dar-se ua vida de prince, sense cap aute merit qu’era sua sòrt ena tòia dera Comunitat.
Enquia e tot li treiguie era pòca satisfaccion que podie proporcionar-li despéner tanti sòs ena hèsta.
Tot l’ac arregraïen ar aute; coma se Canhamèl non siguesse arrés, coma se non gessessen dera sua pòcha es sòs entara explotacion deth redolin, e toti es resulttats dera pesca non se deuessen ada eth.
Qu’acabarie hènt enlà dera sua casa ad aqueth guit, encara que perdesse damb aquerò eth negòci.
Neleta intervenguie, espaurida pera menaça.
Li recomanaue cauma; qu’auie de pensar qu’ère eth qui auie cercat a Tonet.
Ath delà, as Palomes les auie era coma dera familha: l’auien protegit ena mala epòca.
Mès Canhamèl, temardut coma un mainatge, repetie es sues menaces.
Damb er oncle Paloma, ben: qu’ère prèst a anar pertot.
Mès o Tonet cambiaue, o trincaue damb eth.
Cada un ath sòn lòc: que non volie partir mès es sòns guanhs damb aqueth beròi que solet sabie explotar-lo ada eth e ath sòn praube pairin.
Es sòs costauen fòrça de guanhar e non toleraue abusi.
Era discussion entre es esposi siguec tant acalorada, que Neleta plorèc, e pera net non volec anar ena plaça, a on se celebraue eth balh.
Granes halhes de cera, que servien ena glèisa entàs enterraments, illuminauen era plaça.
Dimòni tocaue damb era sua flaüta es ancianes contradances valencianes, era chaquera velha, o eth balh ar estil de Torrent, e es gojates deth Palmar dançauen ceremoniosament, en tot balhar-se era man, crotzant-se es parelhes, coma daunes d’empovassada perruca que s’auessen desguisat de pescadores entà barar ua pavana ara lum des halhes.
Dempús venguie er un e eth dus, balh mès viu, ahiscat per cançons, e es parelhes sautauen energicament, en tot formar-se ua tempèsta de crits e endilhades quan bèra gojata, en virar coma ua baudufa, mostraue es sues miges jos era ondejanta arroda des jupons.
Abans dera mieja net, eth hered dissolvec era hèsta.
Es familhes se retirauen as sues barraques, mès quedèren ena plaça es joeni, era gent alègra e valenta deth pòble, que se passaue es dies de hèsta en contunha embriaguesa.
Se presentauen damb era escopeta o eth trabuc ena espatla, coma s’entà divertir-se en un pòble petit, a on toti se coneishien, siguesse de besonh auer era arma a posita dera man.
S’organizauen es albaes.
Calie passar era net, segons eth costum tradicionau, corrent eth pòble de pòrta en pòrta, cantant en aunor de totes es hemnes joenes e vielhes deth Palmar, e entad aguest prètzhèt es cantaires dispausauen d’ua bota de vin e diuèrses botelhes d’aiguardent.
Quauqui musics de Catarròia, gojats de bona volontat, se comprometèren a corejar era flaüta de Dimòni damb es sòns esturments de metau, e era serenata des albaes comencèc a rodar ena net escura e hereda, guidada per ua halha deth balh.
Tota era joenessa deth Palmar, damb era sua vielha arma ena espatla, marchaue en sarrat grop darrèr deth flaütista e des musics, qu’agarrauen es sòns esturments damb era hlaçada, cranhent eth hered contacte damb eth metau.
Sangsuga barraue era acompanhada, cargat damb ua bota de vin.
Soent credie arribat eth moment de botar era carga en solèr e premanir eth veire entà refrescar.
Començaue eth cant un des cantaires, entonant es dus prumèrs vèrsi damb acompausada secodida deth tamboret, e li contestaue un aute completant era estròfa.
Generaument, es dus darrèrs vèrsi èren es mès maliciosi, e mentre era flaüta e es esturments de metau saludauen er acabament dera cançon damb un rambalhós ritornello, era gent joena s’estarnaue en crits e agudenes endilhades e hège salves tirant ar aire es sòns trabucs.
Ne eth diable poirie dormir aquera net en Palmar!
Es hemnes, des deth lhet, seguien mentaument era marcha dera serenata, en tot estrementir-se damb eth tarrabastalh e es traits, e endonviauen eth sòn pas d’ua porta en auta per çò des allusions mortificantes que saludauen a cada vesin.
En aguesta expedicion, era bota de Sangsuga, non s’estaue quieta guaire temps.
Es veires circulauen pes grops, aumentant eth calor ath miei dera net hereda, e es uelhs èren cada còp mès brilhants, dera madeisha manèra qu’es votzes se hègen raucoses.
En un cornèr dus joeni arribèren as mans pera question de qui auie de bèuer abans, e dempús de foetar-se se separèren quauqui passi, en to afustar-se damb es escopetes.
Toti intervengueren, e a còps les treigueren es armes.
A dormir!
Que les auie hèt mau eth vin: a dormir!
E es des albaes seguiren entà dauant damb es sòns cants e endilhades.
Aguesti incidents entrauen ena diversion; cada an se passauen.
Ath cap de tres ores de lent passeg peth pòble toti anauen embriacs.
Dimòni, damb eth cap pesant e es uelhs barradi, semblaue esternudar ena flaüta, e er esturment gemegaue indecís e trantalhant coma es cames deth flaütista.
Sangsuga, en veir era bota lèu ueda, volie cantar, e corejat per un contunh dehòra, dehòra!
Non quedaue vin, mès toti fidauen en arribar ena casa de Canhamèl, a on reanuirien eth sòn aprovediment.
Apròp dera tauèrna, escura e barrada, es des albaes trapèren a Tonet estropat ena hlaçada enquias uelhs e mostrant per dejós d’era era boca deth trabuc.
Eth Cuban cranhie era indiscrecion d’aquera gent; rebrembaue çò qu’eth auie hèt en nets parières, e credie tier-les damb era sua preséncia.
Era acompanhada, aclapada pera embriaguesa e eth cansament, semblèc cuélher naua vida dauant dera casa de Canhamèl, coma s’ath trauèrs des henerecles dera pòrta les arribèsse a toti eth perhum des tonèls.
Un cantèc ua cançon respectuosa ath sinhor don Paco, en tot vantar-lo entà que daurisse, cridant-lo “era flor des amics” e prometent es simpaties de toti s’aumplie era bota.
Mès era casa s’estèc silenciosa: non se botgèc ua soleta hièstra: non sonèc eth mès leugèr bronit en sòn interior.
Ena dusau cançon ja li parlauen de tu ath praube Canhamèl, e era votz des cantaires tremolaue damb cèrta irritacion, que prometie ua ploja d’insoléncies.
Tonet se mostraue inquiet.
Che!…
Non hescatz eth porcèth!, les didie as sòns amics damb accent pairau.
Mès que non ère era gent entà escotar conselhs!
Era tresau cançon siguec entà Neleta, “era hemna mès simpatica deth Palmar”, en tot planher-la per çò d’èster maridada damb er aganit Canhamèl, “que non servie entad arren”… e a compdar d’aguesta cançon, era serenata se convertic en un verinós boisharràs d’escandaloses allusions.
Era concurréncia se divertie.
Que trapauen es cançons encara mès agradiues qu’eth vin, e arrien damb aguesta preferéncia que mòstre era gent rurau divertint-se a cargue des malastres.
S’emmaliciauen toti hènt causa comuna s’a un pescador li panauen es nances damb hilats de pescar que costauen uns reiaus, e arrien coma hòls quan a quauquarrés li panauen era hemna.
Tonet tremolaue d’ansia e de colèra.
En cèrts moments desiraue húger, en presentir qu’es sòns amigòts arribarien massa luenh, mès lo tenguie er orgulh, damb era fausa esperança de qué era sua preséncia serie un fren.
Che, compde damb çò que hètz!, didie damb un ton de menaça.
Mès es cantaires se considerauen coma es mès ben capinauts deth pòble; qu’èren es fanfarrons qu’auien gessut ara lum mentre eth romaue pes tèrres d’ultramar.
Qu’auien eth desir de hèr-li veir que non l’auien pòur ath Cuban, e se n’arrien des sues recomandacions, endonviant ara prèssa cançons, que tirauen coma projectils contra era tauèrna.
Un gojatòt, nebot dera Samaruca, hec desbordar era colèra de Tonet.
Eth Cuban se metec en un bot ath miei deth rondèu, e ara lum dera halha se lo vedec lheuar era culassa deth trabuc, pataquejant era cara deth cantaire.
Coma qu’aguest se remetèsse en tot méter era man ena escopeta, Tonet hec un bot entà darrèr, tirant era sua carabina lèu sense afustar…
Eth rambalh que se formèc!…
Se perdec era bala en espaci, mès Sangsuga credec enténer eth fiulet apròp deth nas e se lancèc en solèr hènt espaventosi crits.
Que m’an aucit!
Assassin!…
Enes cases se daurien es hièstres damb tarrabastalh, pistant ombres blanques, quauques ues d’eres auançauen eth canon dera escopeta sus era dubertura dera hièstra.
Tonet siguec desarmat de seguit, e empossat per molti braci, sarrat contra era paret, s’agitaue coma un furiós, lutant per trèir eth guinhauet que sauvaue ena faisha.
Deishatz-me, cridaue entre saliuèra de ràbia.
Deishatz-me.
Eth baile e era sua acompanhada, que seguien d’apròp es albaes en tot presentir er escandal, se calèren entre es combatents.
Eth pair Miquèu, damb casqueta de peu e carabina, comencèc a repartir còps de culassa, damb era satisfaccion que li costaue picar impunament exercint era autoritat.
Eth cap des carabinèrs se hec a vier a Tonet entara sua barraca, en tot menaçar-lo damb eth màuser e ath nebot dera Samaruca lo meteren en ua casa entà lauar-li era sang deth còp de culassa.
Sangsuga que dèc mès trabalh.
Seguie voludant-se en solèr, assegurant entre mugiments qu’ère mòrt.
Li balhauen eth darrèr vin dera dera bota entà encoratjar-lo, e eth vagabond, satisfèt deth remèdi, juraue qu’ère trauessat de costat a costat e que non podcie lheuar-se, enquia qu’er energic vicari, endonviant era sua amanhagada li fotèc dus saludables còps de pè, que de seguit lo botèren de pès.
Eth baile ordenèc qu’es albaes seguissen era sua marcha.
Que ja l’auien cantat pro a Canhamèl.
Eth foncionari sentie peth tauernèr aguest respècte qu’inspire enes pòbles er òme ric, e volie evitar-li naui desengusti.
S’aluenhèc era serenata coma estavanida: en bades hège escales era flaüta de Dimòni, donques qu’es cantaires, en veir seca era bota, sentien tapada era sua gòrja.
S’anèren barrant es hièstres, eth carrèr quedèc solitari, mès es darrèrs curiosi, en retirar- se, crederen enténer en pis naut dera tauèrna mormolh de votzes, patacs de mòbles e quauquarren coma un luenhant plor de hemna interromput pes exclamacions sordes d’ua votz furiosa.
A londeman, solet se parlaue en Palmar des eveniments des albaes dauant dera casa de Canhamèl.
Tonet non gausaue presentar-se ena tauèrna.
Cranhie abordar era penibla situacion que l’auie botat era imprudència des amics.
Pendent eth maitin vaguèc pera plaça dera glèisa, sense gausar passar mès endauant, guardant de luenh era pòrta dera tauèrna plia de gent.
Qu’ère eth darrèr dia de rambalh e vagància entath pòble.
Se celebraue era hèsta deth Crist, e pera tarde era musica s’embarcarie entà Catarròia, deishant eth Palmar calat ena sua tranquillitat de convent entà tot er an.
Tonèt dinèc ena barraca damb eth sòn pair e era Bòrda, que pendent es tres dies de hèsta, entà non hèr parlar as vesins, auien suspenut a racacòr eth rude trabalh contra es aigües.
Er oncle Tònho non deuie saber çò que s’auie passat era net anteriora.
Eth sòn gèst grèu, parièr ath de cada dia, atau ac hège veir.
Ath delà, auie passat eth temps reparant es maus qu’er iuèrn costaue ara sua barraca, donques qu’eth rude trabalhador non podie descansar un moment.
Era Bòrda que deuie saber bèra causa: se liegie enes sòns uelhs purs, que semblauen illuminar era sua lejor; ena guardada pietosa e trenda que tachaue en Tonet, en tot estrementir-se peth perilh qu’auie acarat ena net anteriora.
En un moment qu’es dus joeni demorèren solets, era se planhèc damb doloroses exclamacions.
Senhor!
S’eth pair sabesse çò que se passèc!…
Que l’anaue a aucir a desengusti!…
Er oncle Paloma non se presentèc ena barraca: solide deuie dinar damb Canhamèl.
Pera tarde lo trapèc Tonet ena plaça.
Eth sòn ròstre arropit non aufrie cap impression, mès li parlèc ath sòn arrèhilh secament, en tot conselhar-li qu’anèsse ena tauèrna.
Er oncle Paco auie bèra causa entà dider-li.
Tonet arreculèc bèth temps era visita.
S’entretenguec ena plaça vedent se com se formaue era banda entà tocar per darrèr viatge çò qu’era gent cridaue eth passacarrèr des anguiles.
Es musics se considerauen decebudi s’en tornar deth Palmar non amiauen bèra pesca as sues familhes.
Cada an, abans de partir, recorrien eth poble entonant eth darrèr pasdoble, mentre ath cap deth tambor quauqui mainatges damb tistèrs anauen recuelhent çò que cada vesia les volie dar: anguiles, tenques e lises, sense compdar eth peish lop (eth cercat lop) qu’es escargadi reservauen entath music màger.
Era musica comencèc a sonar, caminant a pas lent, entà qu’es pescadores botèssen es sus ofrendes.
Alavetz siguec quan Tonet se decidic a entrar ena casa de Canhamèl.
Bona tarde cavalièrs!, cridèc alègrament entà balhar animositat.
Neleta, darrèr deth taulèr, li tachèc ua guardada indefinibla e joquèc eth cap entà que non vedesse es uelhs macadi e es paupetes rogides pes plors.
Canhamèl li responec deth hons der establiment, senhalant majestuosament era pòrta des crambes interiores.
Entra, entra.
Mos cau parlar.
Es dus òmes entrèren en un estudi pròche ara codina, que servie a viatges de dormitòri as caçadors de Valencia.
Canhamèl non li balhèc temps ath sòn sòci entà sèir-se.
Qu’ère esblancossit: es sòns uelhs ludien mès en.honsadi que jamès entre es molons de greish, e eth sòn nas cuert e redon tremolaue damb un tic nerviós.
Er oncle Paco abordèc era question.
Aquerò s’auie d’acabar; que ja non podien seguir amassa en negòci ne èster amics.
E coma que Tonet sagèsse de protestar, eth gròs tauernèr, qu’ère en un moment de passatgèra energia, dilhèu eth darrèr dera sua existéncia, lo tenguec damb un gèst.
Arren de paraules: qu’ère inutil.
Qu’ère decidit a acabar; enquia e tot er oncle Paloma arreconeishie era sua rason.
Qu’auien començat eth negòci damb eth tracte de qué eth meterie es sòs e eth Cuban eth trabalh.
Es sòns sòs non auien mancat: er esfòrç deth sòci ère çò qu’arrés vedie.
Eth senhor s’ac passaue fòrça ben, mentre eth sòn praube pairin s’aucie trabalhant per eth…
E se solet siguese aquerò!
S’auie calat ena aquera casa coma se siguesse dera sua proprietat.
Semblaue eth patron dera tauèrna.
Minjaue e beuie çò de milhor; dispausaue deth calaish coma se non auesse patron; se permetie libertats que non volie rebrembar; s’apoderaue dera sua gosseta, dera sua escopeta, e sivans didie ara era gent… enquia dera sua hemna.
Mentida!…
Mentida!
Canhamèl lo guardèc d’ua manèra que lo hec botar ara demora, damb cèrta pòur.
Òc; segurament ère mentida.
Tanben eth s’ac pensaue.
D’aquerò n’auien sòrt Neleta e Tonet pr’amor que s’eth arribèsse a sospechar remotament que siguessen cèrtes es porcaries qu’aqueri tafurèls cantauen era net anteriora, qu’ère òme capable de torçar-li es còth ada era e de meter-li un trait d’escopeta ada eth entre celha e celha.
Qué s’auie pensat?
Er oncle Paco ère molt brave mès a maugrat dera sua malautia, ère tant òme coma quinsevolh aute quan li tocauen çò qu’ère sòn.
E eth tauernèr, tremolant de sorda ira, se passejaue coma eth shivau vielh e malaut, mès de raça fòrta, que se sap encabrar enquiath darrèr moment.
Tonet guardaue damb admiracion ar ancian aventurèr, que, ena sua malautissa indoléncia, vrentut e parlant, trapaue encara era energia des sòns tempsi de lutaire, liure d’escrupuls.
En silenci dera cramba s’entenie eth resson luenhant des esturments de metau que recorrien eth pòble.
Canhamèl tornèc a parlar, e es sues paraules sigueren acompanhades pera musica, cada còp mès apròp.
Òc, tot ère mentida.
Mès eth que non ère aquiu entà èster era burla dera gent.
Ath delà, l’irritaue veir a Tonet tostemp ena tauèrna, en tot cuelher-se damb Neleta aqueres familiaritats de frair.
Que non volie ena sua casa mès frairs postissi: qu’ère pro.
Qu’ère d’acòrd damb er oncle Paloma.
En avier seguirien eth negòci dera Sequiòta eri dus solets, e eth pairin ja s’entenerie damb er arrèhilh entà que crubèsse era sua part.
Se non ère d’acòrd, ac podie díder.
Eth qu’ère eth patron dera Sequiòta pera tòia, mès er oncle Paco retirarie es sòns hilats e eth sòn capitau, Tonet desengustarie ath sòn pairin, e ja veiríem se com s’apraiarie solet!
Tonet non protestèc ne botèc resisténcia.
Çò qu’acordèsse eth sòn pairin qu’estaue ben.
Era musica arribèc dauant dera tauèrna.
S’arturèc, e eth sòn armonic tarrabastalh hec estrementir es parets.
Canhamèl lheuèc era sua votz entà èster entenut.
Un còp apraiat çò deth negòci, quedaue parlar es dus, d’òme a òme.
E eth, damb era sua autoritat de marit que non vò que se n’arrissen e d’òme que quan ère de besonh sabie botar ena pòrta a un parroquian shordaire, l’ordenaue a Tonet que non s’apressèsse mès ena tauèrna.
Ac entenie ben?
S’acabèc era amistat!, qu’ère çò de milhor entà empedir mormolhs e mentides…
Era pòrta d’aquera casa auie d’èster en avier tan nauta entath Cuban… tan nauta coma eth Miguelete de Valencia.
E mentre es trombons lançauen es sòns rugiments ena pòrta dera casa, Canhamèl quilhaue era sua figura lèu esferica sus es puntes des pès e lheuaue eth braç entath tet pr’amor d’exprimir era nautada enòrma, incommensurabla, qu’en avier auie de separar ath Cuban deth tauernèr e dera sua hemna.
En passar Tonet dus dies dehòra dera tauèrna, se n’encuedèc de guaire estimaue a Neleta.
Dilhèu influie ena sua desesperacion era pèrta der alègre benèster que gaudie abans, d’aquera abondància qu’en era se negaue coma en ua ondada de felicitat.
Li mancau, ath delà d’aquerò, er encantament des amors amagadi endonviadi per tot eth pòble; era malsana felicitat d’amorassar ara sua aimanta en plen perilh, lèu ena preséncia deth sòn espós e des parroquians, expausat a ua suspresa.
Hèt enlà dera casa de Canhamèl, que non sabie entà on anar.
Sagèc d’auer d’autes amistats enes autes tauèrnes deth Palmar, barraques miserables, sense mès fortuna qu’un tonèlet, a on sonque de tant en tant i anauen aqueri que per deutes arreculadi non podien anar ena casa de Canhamèl.
Tonet hugec d’aguesti lòcs coma se siguesse un poderós qu’entrèsse per error en ua tauernòta.
Passèc es dies vagant pes entorns deth pòble.
Quan se cansaue anaue en Saler, en Perelhon, en pòrt de Catarròia, en quinsevolh lòc, entà passar eth temps.
Eth, tan guiterós, pergaue ores sanceres ena sua barqueta entà veir a un amic, sense un aute prepaus que humar ua cigarreta damb eth.
Era situacion l’obligaue a víuer ena barraca deth sòn pair, examinant damb cèrta inquietut ar oncle Tònho, que beth còp, ena sua guardada fixa, semblaue revelar-li eth sòn coneishement de tot çò que l’auie arribat.
Tonet cambièc de conducta possat per engüeg.
En sòrta de vagar d’un costat en aute dera Albufèra coma un animau engabiat, qu’ère milhor balhar era sua ajuda ath sòn praube pair.
E a compdar de londeman, damb era passatgèra furia des guiterosi quan se decidissen a trabalhar, anèc, coma en d’auti tempsi a arrincar hanga des sèquies.
Er oncle Tònho li mostrèc era sua gratitud per aguest empenaïment en tot desarropir es celhes e dirigir-li quauques paraules ath sòn hilh.
Qu’ac sabie tot.
Es causes se passauen tau qu’eth les anonciaue.
Tonet non auie actuat coma un Paloma, e eth pair patic fòrça escotant tot çò que se didie d’eth.
Lo herie dolorosament veir ath sòn hilh viuent a cargue deth tauernèr e panant-li ath delà ara sua hemna.
Mentida!
Mentida!…
Milhor: er oncle Tònho celebraue que siguesse atau.
Çò d’important ère auer gessut deth perilh.
Ara a trabalhar, a èster òme aunèst, a ajudar ath pair en prètzhèt d’enterrar es sues badines.
Quan aguestes se conversissen en camps e en Palmar vedessen as Palomes recuélher fòrça saques d’arròs, ja traparie Tonet ua companha.
Que poirie alistar entre totes es gojates des pòbles vesins.
A un ric arrés li respon negatiuament.
E Tonet, encoratjat pes paraules deth sòn pair, s’autrejaue ath trabalh damb vertadèra ràbia.
Era prauba Bòrda se fatigaue ath sòn costat mès encara que quan anaue damb er oncle Tònho.
Eth Cuban tostemp se pensaue que trabalhaue pòc; ère exigent e brutau damb era malerosa gojata; la cargaue coma se siguesse ua bèstia, mès començaue eth, balhant exemple de cansament.
Era prauba Bòrda, panteishant jos eth pes des cabassi de tèrra e eth contunh manejament dera pèrga, arrie contenta, e pera net, quan damb es uassi adoloridi premanie eth sopar, guardaue damb arregraïment ath sòn Tonet, aqueth hilh prodig que tant auie hèt patir ath sòn pair, e ara, damb era sua bona conducta, balhaue un aire de seguretat e confiança ath ròstre deth fòrt trabalhador.
Mès ena volontat deth Cuban jamès bohaue eth madeish vent.
L’esmoiguien furioses seguides d’activitat e tornaue dempús era cauma d’ua guitèra dominadora e absoluta.
Ath cap d’un mes d’aguest contunh trabalh Tonet se cansèc, coma d’auti viatges.
Ua gran part des camps ère ja caperada, mès demorauen prigonds clòts, qu’èren era sua desesperacion; clòts non caperats, que per eri semblauen tornar es derrotades aigües, en tot rosigar doçament era tèrra amolonada a truca d’immensi trabalhs.
Eth Cuban sentie pòur e desalend dauant dera magnitud dera empresa.
Acostumat ara abondància dera casa de Canhamèl, se revoutaue pensant enes aguisats dera Bòrda, eth vin escàs e hloish, era dura còca de milhòc e es sardines florides, solet aliment deth sòn pair.
Era tranquillitat deth sòn pairin l’indignaue.
Seguie visitant era casa de Canhamèl, coma s’arren s’auesse passat.
Aquiu dinaue e sopaue, en tot entener-se perfèctament damb eth tauernèr, que semblaue satisfèt dera sua activitat ena explotacion dera Sequiòta.
E er arrèhilh que se’n vage a cagar ena vinha!
Sense dider-li ua soleta paraula quan lo vedie pes nets ena barraca, coma se non existisse, coma se non siguesse eth vertadèr patron dera Sequiòta!…
Eth pairin e Canhamèl s’entenien entà explotar-lo, e patirien ua decebuda.
Dilhèu tota era indignacion deth tauernèr non auie auut ua auta finalitat que hèr-lo enlà entà qu’es guanhs siguessen màger.
E damb aguesta cobesença rurau, herotja e sense entralhes, que non arreconeish afeccions ne familha en ahèrs de sòs, Tonet abordèc ar oncle Paloma ua net que s’embarcaue entà anar en redolin.
Eth qu’ère eth patron dera Sequiòta, eth vertadèr patron, e hège fòrça temps que non vedie un sò horadat.
Que ja sabie qu’era pesca non ère tant excellenta coma en d’auti ans, mès se hège negòci, e eth pairin e er oncle Paco se metien ena faisha fòrça sòs.
Se’n sabie pes crompadors d’anguiles.
A veir!…
Eth que volie es compdes clars: que l’autregèssen çò qu’ère sòn o se non se demorarie damb eth redolin, cercant sòcis mens rapaci.
Er oncle Paloma, damb era autoritat despotica que credie auer per dret sus tota era familha, se considerèc enes prumèrs moments obligat a daurir-li eth cap ath sòn arrèhilh damb era punta dera pèrga.
Mès pensèc enes neri qu’eth Cuban auie aucit aquiu luenh, e recolhonhs!
Ath delà, era menaça de recuperar eth redolin l’espaurie.
Er oncle Paloma s’embarrèc ena morau.
Se non li balhaue sòs ère pr’amor que coneishie eth sòn caractèr, e es sòs, en mans de joeni, qu’ei era perdicion.
Se les beuerie, se les jogarie damb es tafurèls que manejauen era baralha ara ombra de quinsevolh barraca deth Saler; s’estimaue mès sauvar-lo eth, e atau li hège un favor a Tonet.
A tot darrèr, quan eth morisse, entà qui serien es sues causes senon entath sòn arrèhilh?…
Mès Tonet non s’atrendie damb es esperances.
Volie çò de sòn, o s’apoderaue deth redolin.
E dempús de penibles mercandejatges, que se tardèren mès de tres dies, eth barquèr se decidic ua tarde a escorcolhar era sua faisha, en tot trèir damb gèst dolorós ua cartucha de duros.
Que les podie agarrar…
Judiu!…
Mau còr!…
Quan l’auesse despenut en pòqui dies, que tornèsse a cercar-ne mès.
Que non li calie consideracions.
A crebar ath pairin!
Que ja vedie clar quin ère eth sòn avier en plia vielhesa.
Trabalhar coma un esclau, entà qu’eth senhor se fotesse era gran vida…
E s’aluenhèc de Tonet, coma se perdesse entà tostemp era escassa afeccion qu’encara sentie per eth.
Eth Cuban, en veder-se damb sòs, non tornèc pera barraca deth sòn pair.
Que volec entretier era ociositat damb era caça, en tot hèr ua vida d’òme de guèrra, treiguent eth sòn minjar dera povora, e comencèc crompant ua escopeta un shinhau milhor qu’es armes venerables que se sauvauen ena sua casa.
Sangsuga, que l’auien dat eth viatge dera casa de Canhamèl a londeman dera expulsion de Tonet, romaue ath torn d’aguest en veder-lo ociós e desengustat dera vida loboriosa qu’amiaue ena casa deth sòn pair.
Eth Cuban s’associèc ath vagabond.
Qu’ère un bon companh, que d’eth ne poirie trèir bèth profit.
Auie ua casa que, encara que pejor qu’ua cabana de gossets, les podie servir de refugi.
Tonet serie eth caçador e Sangsuga eth gosset.Tot serie des dus a parts egales: era parva e eth vin.
Ère d’acòrd eth vagabond?
Sangsuga se mostrec content.
Eth tanben contribuirie ath manteniment comun.
Qu’auie ues mans d’aur entà trèir es hilats des canaus e apoderar-se dera pesca, entornant un aute còp es hilats ena aigua.
Que non ère coma cèrts panaires sense escrupuls, que, coma didien es pescadors deth Palmar, non sonque panauen era amna, senon que se hègen a vier eth còs, ei a díer es pòches de malha.
Tonet cercarie era carn e eth, eth peish.
Tracte hèt.
D’alavetz ençà, sonque de quan en quan vederen en pòble ar arrèhilh der oncle Paloma damb era escopeta ena espatla, fiulant-li comicament a Sangsuga, qu’anaue ath sòn darrèr damb eth cap clin, guardant astutament pertot per s’un cas vedie quauquarren profitable a posita des sues mans.
Se passauen setmanes sanceres ena Devesa, amiant ua vida d’òmes primitius.
Tonet, ath miei dera sua existéncia tranquilla en Palmar, auie pensat fòrça còps, damb malenconia, enes sòns ans de guèrra, ena libertat sense limits e plia de perilhs deth guerrilhèr, que, auent era mòrt dauant des sòns uelhs, non ve obstacles ne barralhes, e carabina en man, complís es sòns desirs sense arreconéisher ua auta lei qu’era dera necessitat.
Es costums aqueridi pedent era sua vida bellicosa en plia seuva les ressuscitaue ara ena Devesa, a quate canes de poblacions a on exitien leis e autoritat; damb arrames seques se fabricauen cabanes, eth e eth sòn companh, en quinsevolh cornèr dera seuva.
Quan auien hame aucien un parelh de conilhs o palomes sauvatges des que volatejauen entre es pins, e s’auien besonh de sòs entà vin o entà cartoches, Tonet se calaue era escopeta ena cara e en un maitin arremassaue ues quantes pèces, qu’eth vagabond venie en Saler o en pòrt de Catarròia, tornant damb ua bota, qu’amagaue entre es matarrassi.
Era escopeta de Tonet, sonant damb insoléncia per tota era Devsa, siguec un rèpte entàs gardes, que les calec abandonar era sua tranquilla vida de solitaris.
Sangsuga ère ara demora, coma un gosset, mentre caçaue Tonet, e quan vedie damb era sua guardada agudenta de vagabond era aproximacion des enemics, fiulaue ath sòn companh entà que s’amaguèsse.
Diuèrsi còps se trapèc er arrèhilh der oncle Paloma cara a cara damb es perseguidors e tenguec galhardament era sua volontat de víuer ena Devesa.
Un dia tirèc un garda contra eth; mès, moments dempús, coma menaçadora responsa, entenec eth fiulet d’ua bala ath cant deth sòn cap.
Damb er ancian guerrilhèr que non valien indicacions.
Qu’ère un perdut que non cranhie ne a Diu ne ath diable.
Tiraue tan ben coma eth sòn pairin, e quan enviaue era bala apròp, ère perque sonque volie hèr un avertiment.
Entà acabar damb eth l’auien d’aucir.
Es gardes, qu’auien nombrosa familha enes sues barraques, acabèren per transigir mudament damb er insolent caçador, e quan sonaue eth pet dera escopeta simulauen enténer mau, corrent tostemp en direccion opausada.
Sangsuga, pataquejat e despachat de pertot, se sentie fòrt e orgulhós jos era proteccion de Tonet, e quan entraue en Saler guardaue damb insoléncia a toti, coma un gosset laurador que compde damb era empara deth patron.
A truca d’aguesta proteccion afinaue es sues condicions de susvelhant, e se de quan en quan bèra parelha dera Guardia Civil venguie dera òrta de Ruzafa, Sangsuga l’endonviaue abans de veder-la, coma se la flairèsse.
Es tricòrnis!, li didie ath sòn companh, que ja son aquiu!
Es dies que se vedien pes entorns dera Devesa correges auriolenques e tricornis envernissadi, Tonet e Sangsuga se refugiauen ena Albufèra.
Caladi en ua des barquetes der oncle Paloma, anauen de mata en mata tirant contra es audèths, que recuelhie eth vagabond, avedat a calar-se ena aigua enquiara barba en plen iuèrn.
Es nets de tempèsta, escures e plojoses, que demoraue er oncle Paloma coma ua benediccion, per èster es des granes pesques, les passauen Tonet e Sangsuga botadi ena barraca d’aguest, refugiadi en un cornèr, pr’amor qu’era aigua entraue a gisclets pes henerecles dera teulada.
Tonet ère a dues canes deth sòn pair, mès evitaue veder-lo, cranhent era sua guardada sevèra e trista.
Era Bòrda venguie cautelosament a cambiar era ròba de Tonet, a prestar- li aguesti suenhs que sonque ei capabla ua hemna.
Quan es dus companhs passauen era net solets, parlauen, sense deishar de béuer, des sòns pensaments mès intims.
Tonet, acostumat per exemple de Sangsuga a ua contunha embriaguesa, non podec tier eth pes deth sòn secret e li comuniquèc ath camarada es sòns amors per Neleta.
Eth vagabond ara prumèria volec protestar.
Aquerò que non estaue ben.
Mès, ara seguida, ahiscat per arregraïment a Tonet, trapèc desencuses e justificacions entara fauta, damb era sua casuistica d’ancian sacristan.
Era vertat ère qu’auien un cèrt dret a estimar-se.
Se s’auessen coneishut dempús de maridada Neleta, es sues relacions serien un gran pecat.
Mès se coneishien de petits, auien estat nòvis, e eth tòrt ère de Canhamèl, per meter-se a on arrés lo cridaue, trebolant es sues relacions.
Pro que se meritaue çò que l’auie passat.
E rebrembant es còps qu’eth vrentut l’auie hèt enlà dera tauèrna, arrie satisfèt deth sòn malastre maridau e se tenguie coma resvenjat.
Dempús, quan non restaue vin ena bota e començaue a amortesir-se eth fanau, Sangsuga, damb es uelhs barradi pera embriaguesa, parlaue desordenadament des sues credences.
Tonet, acostumat ad aguesta parlòta, s’adormie sense entener-lo, mentre era teulada de palha dera barraca se botjaue damb es empossades deth vent, en tot deishar passar era ploja.
Sangsuga non se cansaue de parlar.
Per qué ère malerós eth?
Per qué patie Tonet, cabossat e engüejat des de que non podie apressar-se a Neleta?…
Perque en mon tot qu’ère injustícia; perque era gent, senhorejada pes sòs, s’entestaue a víuer ath revés de com Diu mane.
E apressant-se ara aurelha de Tonet, lo desvelhaue, parlant damb votz misteriosa dera proxima realizacion des sues esperances.
Es boni tempsi s’apressauen.
Eth qu’ère ja en mon.
L’auie vist, coma vedie ara a Tonet, e l’auie tocat ada eth, praube pecador, damb era sua man, d’ua divina heredor.
E per dètzau viatge relataue eth sòn encontre misteriós ena arriba dera Albufèra.
Tornaue deth Saler damb un paquet de cartoches entà Tonet, e en camin qu’enròde eth lac auie sentut ua prigonda emocion, coma se s’apropèsse quauquarren que paralisaue es sues fòrces.
Es cames se li pleguèren e queiguec en solèr, desirant dormir, esclipsar-se, non desvelhar-se mès.
Qu’ei qu’amiaues ua peta, didie Tonet quan arribaue en aguest punt.
Mès Sangsuga protestaue.
Non, que non ère embriac.
Aqueth dia beuec pòc.
Era pròva ère que se demorèc desvelhat a maugrat de qué eth còs se remie a aubedir-lo.
Acabaue era tarde: era Albufèra auie un color violeta; ena luenhor, enes montanhes, se rogie eth cèu damb ondades de sang, e sus aguest hons, auançant peth camin, vedec Sangsuga a un òme que se posèc en arribar ath sòn costat.
Eth vagabond s’estrementie en rebrembà’c.
Era guardada doça e trista, era barba partida, era cabeladura longa.
Com anaue vestit?
Sonque rebrembaue ua envolopa blanca, quauquarren atau coma ua tunica o ua blòda plan longa, e ena esquia, coma aclapat peth sòn pes, un enòrme encastre que Sangsuga non podie definir.
Dilhèu ère er esturment d’un nau suplici, que damb eth se redemerien es òmes…
S’inclinèc sus eth, e tota era lum deth crepuscul semblèc concentrar-se enes sòns uelhs.
Estirèc ua man e hereguèc damb es sòns dits eth front de Sangsuga, damb un contacte hered, que l’estrementic des dera arraïc des peus enquias talons.
Gasulhèc damb votz doça ues paraules armonioses e estranhes qu’eth vagabond non podec compréner, e s’aluenhèc arrint, mentre eth, ahiscat pera emocion, queiguie en un prigond saunei, enquia desvelhar-se ores dempús dera escurina dera net.
Que non l’auie vist mès, mès ère Eth, n’ère segur.
Tornaue en mon entà sauvar era sua òbra, comprometuda pes òmes: qu’anaue un aute còp ara cèrca des praubi, des umils, des praubi pescadors des lacunes.
Sangsuga que deuie èster un des alistadi; plan per aquerò l’auie tocat damb era sua man.
E eth vagabond anonciaue damb eth fervor dera fe eth prepaus d’abandonar ath sòn companh un còp se presentèsse de nauèth eth doç apareishut.
Mès Tonet protestaue damb mala encolia, en veir interromput eth sòn saunei, e lo menaçaue damb votz escura.
Volie carar?
Que l’auie dit fòrça viatges qu’aquerò non ère senon qu’un sòmi d’embriac.
S’auesse estat escarrabilhat e sense béuer, qu’ei coma li calie complir es sòns encargues, aurie vist qu’er òmne misteriós ère cèrt italian vagabond, que se passèc dus dies en Palmar ahilant guinhauets e estalhants, e amiaue ena esquia era arròda deth sòn mestièr.
Amudie Sangsuga per pòur ara man deth sòn protector, mès era sua fe s’escandalizaue, en tot rebelar-se en silenci contra es vulgares explicacions de Tonet…
Que lo tornarie a veir!
N’ère solide fòrça d’enténer de nauèth eth sòn lenguatge doç e estranh, de sénter en sòn front era man gelada, de veir eth sòn suau arridolet.
Sonque l’entristie era possibilitat de qué er encontre se repetisse en acabar eth vrespe, quan eth auesse amortat fòrça còps era sua set e vedesse paralisades es sues cames.
Atau passauen er iuèrn es dus companhs: Sangsuga amorassant es mès extravagantes esperances; Tonet pensant en Neleta, que non vedie jamès, pr’amor qu’eth joen, enes sòns estranhs viatges en Palmar, se posaue ena plaça dera glèisa, sense gausar apressar- se ena casa de Canhamèl.
Aguesta abséncia, tardant-se mesi e mesi, hège créisher ena sua memòria eth rebrembe dera passada felicitat, en tot agranir-la damb enganhosa desproporcion.
Era imatge de Neleta aumplie es sòns uelhs.
La vedie ena seuva a on se perderen de mainatges, en lac a on s’autregèren enrodadi deth doç mistèri dera net.
Esperonat pera abstinéncia e afogat peth vigor dera sua vida erranta, dormie Tonet fòrça còps damb era sòn agitada, e Sangsuga l’entenie cridar a Neleta damb eth rugiment deth macho inquiet.
Un dia, Tonet, arrossegat per aguesta passion que l’alhocardie, sentec eth besonh de veder-la.
Canhamèl, cada viatge mès malaut, auie anat ena ciutat.
Eth Cuban entrèc decidit ena tauèrna tà meddia, quan toti es parroquians èren enes sues cases e podie trapar a Neleta soleta darrèr deth taulèr.
Era tauernèra, en veder-lo ena pòrta, hec un sorriscle, coma se se presentèsse un ressuscitat.
Un arrai d’alegria passèc pes sòns uelhs; mès de seguit s’escuriren, coma s’era rason acodisse ada era, e baishèc eth cap damb gèst esquiu e inabordable.
Vè-te’n!
Vè-te’n!
Qu’ei que me vòs pèrder?
Perder-la eth!…e aguesta suposicion li costèc tau pena, que non gausèc protestar.
Instintiuament arreculèc, e per mès lèu que se volec empenaïr dera sua feblesa, ja se trapaue ena plaça, luenh dera tauèrna.
Non sagèc de tornar.
Quan pensaue anar entada era possat pera sua passion, que l’ère pro eth rebrembe d’aqueth gèst entà que de seguit l’agarrèsse ua grana heredor.
Tot s’auie acabat entre es dus.
Canhamèl, que d’eth se’n burlaue en d’auti tempsi, ère un obstacle insuperable.
Er òdi que sentie contra eth marit lo hège vier ara cèrca deth sòn pairin, credent que tot çò que hesse contra aguest ère en damnatge der espós de Neleta.
Sòs!
Que volie sòs!
S’enriquien damb era Sequiòta, e ada eth, que n’ère eth patron, lo desbrembauen!
Aguestes demanes produien entre eth joen e eth pairin discusions e anuègi, que miraculosament non acabauen a còps ena arriba deth canau.
Es barquèrs vielhs èren estonadi dauant dera paciéncia que mostraue er oncle Paloma entà convéncer ath sòn arrèhilh.
Er an qu’ère dolent; era Sequiòta non daue eth resultat que demorauen; ath delà, Canhamèl ère malaut e se mostraue intractable.
Eth madeish oncle Paloma desiraue en bèri moments que s’acabèsse er an e arribèsse era naua tòia, entà manar ath caralh un negòci que tanti desengusti li costaue.
Eth sòn ancian sistèma qu’ère eth bon: que cada un pesquèsse entada eth: companhies, ne tansvolh damb era hemna!…
Quan Tonet artenhie arrincar quauqui duros ath sòn pairin, li fiulaue alègrament a Sangsuga, e de tauèrna en tauèrna anauen enquia Valencia, passant diuèrsi dies de tantarra enes tauernòtes des banlègues, enquia qu’era leugeresa des pòches les obligaue a tornar ena Albufèra.
Enes convèrses damb eth sòn pairin se n’auie sabut dera malautia de Canhamèl.
En Palmar non se parlaue de ua auta causa, per èster eth tauernèr era prumèra persona deth pòble, pr’amor que lèu toti, en moment de dificultat, li demanauen ajuda.
Canhamèl s’agreujaue enes sòns maus; que non ère apreension, coma toti crederen ara prumeria.
Cada còp se queishaue mès, sense poder precisar a on ère eth sòn mau.
Eth rèuma traïdor, producte d’aquera tèrra palunosa, ajudat per ua vida de pòc exercici, se passejaue peth sòn còs, jogant ara amagadera, perseguit pes cataplasmes e es remèdis casolans, que jamès lo podien arténher ena sua hòla carrèra.
Eth tauernèr se queishaue peth maitin de mau de cap e pera tarde deth vrente o dera holadura des extremitats.
Es nets qu’èren terribles, e mès d’un viatge sautaue deth lhet e daurie era hièstra en plen iuèrn, afirmant que s’estofaue ena cramba, en non trapar en era aire entàs sòns paumons.
I auec un moment que credec qu’auie endonviat era sua malautia.
Que ja ac sabie!
E s’en sabie deth nòm dera tafurèla!
Quan minjaue molt, qu’ère màger era dificultat ena respiracion e sentie violentes nausèes.
Era sua malautia que s’estaue en estomac.
E comencèc a medicar-se, arreconeishent qu’er oncle Paloma ère un sabent.
Çò qu’auie eth ère excès de comoditats, coma didie eth barquèr; era malautia de minjar massa e béuer ben.
Era abondància qu’ère eth sòn enemic.
Era Samaruca, era sua terribla cunhada, s’auie apropat ada eth des de que hec enlà a Tonet dera tauèrna.
Ara fin, coma afirmaue era damb feresa d’arpia, eth sòn cunhat auie auut vergonha per un còp.
Gessec ath sòn encontre quan Canhamèl passejaue peth pòble; lo cridaue entà dehòra dera tauèrna pr’amor que non gausaue presentar-se dauant de Neleta laguens de casa, segura de qué la botarie ena pòrta, e en aguestes entrevistes se’n sabie damb exagerat interès dera salut deth sòn cunhat, lamentant es sues lhocaries.
Que s’auie d’auer estat solet dempús dera pèrta dera defuntada.
Qu’auie volgut hèr de gojat en tot maridar-se damb ua gojata, e ara ac auie tot: desengusti e manca de santat.
Aquera imprudéncia li gessie dehòra, e sòrt que non l’auie costat era vida.
Quan Canhamèl li parlèc dera malautia der estomac, era maliciosa comaire tachèc en eth ua guardada d’estonament, coma se peth sòn pensament passèsse ua idia qu’ada era madeisha l’espaurie.
Ère reaument en estomac a on auie eth mau?…
Non l’aurien dat bèra causa entà acabar damb eth?
E eth tauernèr, enes marridi uelhs dera mala vielha vedec ua sospecha tan clara, tant odiosa contra Neleta, que s’emmalicièc, mancant pòc entà que li fotèsse ua repassada.
Dehòra d’aciu, mala bèstia!
Que ja ac didie era prauba defuntada, cranhie ara sua fraia mès qu’ath dimòni.
E virèc era esquia ara Samaruca, en tot decidir non veder-la mès.
Sospechar taus orrors de Neleta!…
Jamès s’auie mostrat era sua hemna tan brava e sollicita damb eth.
Se bèra causa de rancura quedaue en oncle Paco dera epòca que Tonet s’auie senhorejat dera tauèrna damb era empara silenciosa dera sua hemna, auie ja despareishut dauant dera conducta de Neleta, que desbrembaue toti es ahèrs der establimnent entà pensar solet en sòn marit.
Qu’auie dobtes era, dera sabença d’aqueth mètge lèu ambulant, (trist jornalèr dera sciéncia que venguie dus còps per setmana en Palmar, conselhant era quinina a tota maquina, coma se non coneishesse un aute medicament) e depassant era creishenta guitèra deth sòn marit, lo vestie coma a un mainatge petit, en tot plaçar-li cada pèça entre queishes e protèstes de reumatic, e l’amiaue entà Valencia pr’amor de qué l’examinèssen es mètges de fama.
Era que parlaue per eth, en tot conselhar-lo coma ua mair entà que hesse tot çò que li manauen aqueri senhors.
Era responsa qu’ère tostemp era madeisha.
Non auie qu’un rèuma, encara que fòrt, que non se localizaue en nunlòc, que dominaue tot er organisme coma conseqüéncia dera sua joenessa agitada de vagabond e dera vida guiterosa e sedentària qu’amiaue ara.
Li calie botjar-se, trabalhar, hèr fòrça exercici, e, mès que mès, privar-se d’excèssi.
Arren de béuer, donques que s’endonviaue en eth eth mestièr de tauernèr afeccionat a “trincar” damb es parroquians.
Arren de d’auti abusi.
Es mètges baishauen era votz, en tot completar damb guinhades de uelh significatiues es sues recomanacions, que non gausauen formular clarament dauant d’ua hemna.
Tornauen ena Albufèra encoratjadi pera sobtada energia dempús d’auer entenut as mètges.
Eth qu’ère prèst a tot: volie botjar-se, entà hèr enlà aqueth greish qu’enrodaue eth sòn còs aclapant as sòns paumons; anarie enes banhs que li recomanauen; aubedirie a Neleta, que sabie mès qu’eth e qu’estonaue damb era sua desinvoltura ad aqueri senhors tan grèus.
Mès a penes entraue ena tauèrna, tota era sua volontat s’esbauçaue; se sentie cuelhut pera voluptat dera inèrcia, non gausant botjar un braç senon damb queishes e grani esfòrci.
Passaue es dies ath costat dera humeneja, guardant eth huec, damb eth cap uet, beuent copes a instància des sòns amics.
Tè, que per ua copa mès non se moririe!
E se Neleta lo guardaue sevèrament, pelejant-lo coma a un mainatge, er òme se desencusaue umilament.
Eth que non podie mespredar as parroquians; les auie d’atier; eth negòci qu’ère abans qu’era salut.
En aguest desalend, damb era volontat mòrta e eth còs agarrat peth dolor, eth sòn instint carnau semblaue créisher, en tot agudar-se de tau sòrta, que lo tormentaue a totes ores damb ponchades de huec.
Qu’experimentaue cèrt alegeriment cercant a Neleta.
Qu’ère ua foetada qu’esmoiguie eth sòn èsser e darrèr deth quau es nèrvis semblauen padegar- se.
Era lo pelejaue.
Qu’ère en tot aucir-se!, calie rebrembar es conselhs des mètges!
Mès er oncle Paco se desencusaue madeish que quan beuie ua copa.
Per un viatge mès que no se moririe.
E era cedie damb resignacion, brilhant enes sòns uelhs de gata un bualh de maligne mistèri, coma s’ath hons deth sòn èsser sentesse un gòi estranh per aguest amor de malaut qu’acceleraue era fin d’ua vida.
Canhamèl gemegaue, senhorejat peth carnau instint.
Qu’ère eth sòn solet divertiment, eth sòn constant pensament ath miei dera dolorosa immobilitat deth rèuma.
Pera net s’estofaue estirant-se en lhet: li calie demorar era auba seigut en un fautulh de còrda ath cant dera hièstra, damb dolorós alend d’asmatic.
Pendent eth dia se sentie milhor, e quan se cansaue d’escauhar es sues cames ath huec, entraue damb pas trantalhant enes crambes interiores.
Neleta…
E Neleta venguie damb gèst resignat, abandonant eth taulèr ara sua tia, e demorant amagada mès d’ua ora, mentre arrien es parroquians, que se’n sabien de tot per çò dera sua vida lèu en comun damb es tauernèrs.
Er oncle Paloma, qu’a mida que s’apressaue era fin dera explotacion deth redolin ère mens respectuós damb eth sòn sòci, didie que Canhamèl e era sua hemna se perseguien ena tauèrna coma gossets ath miei deth carrèr.
Era Samaruca afirmaue qu’ère en tot assassinar ath sòn cunhat.
Era tau Neleta ère ua criminaue e era sua tia ua bruisha.
Entre es dues l’auien balhat ar oncle Paco quauquarren que li capviraue eth cervèth: dilhèu es povassi seguidors que sabien fabricar cèrtes hemnes entà véncer eth desviament des òmes.
Atau caminaue eth praube, rabiós darrèr d’era, sense padegar jamès era sua set, perdent cada dia un tròç de salut.
E non auie justícia en aguesta tèrra entà castigar aguest crim!…
Er estat der oncle Paco justificaue es petòfies.
Es parroquians lo vedien immobil ath cant deth larèr, enquia e tot en plen ostiu, cercant eth huec qu’en eth borien es paelles.
Es mosques volatejauen ath cant dera sua cara, sense que mostrèsse volontat de hèr-les enlà.
Enes dies de solei s’estropaue damb era hlaçada, gemegant coma un mainatge, queishant-se deth hered que li costauen es dolors.
Es sòns pòts cuelhien un ton violacèu; es caròles, mofles e gessudes, auien eth pallitge dera cera, e es uelhs èren enrodadi d’ua aureòla nera, qu’en era semblauen en.honsar-se.
Qu’ère un hantauma enòrme, gròs e tremolós, qu’entristie damb era sua preséncia as parroquians.
Er oncle Paloma, qu’auie acabat damb Canhamèl eth negòci deth redolin, non passaue pera tauèrna.
Asseguraue qu’eth vin li semblaue mens saborós guardant aqueth hardèu de dolors e gemiments.
Coma qu’eth vielh auie ara sòs, frequentaue ua tauerneta a on l’auien seguit es sòns amics, e era concurréncia de casa Canhamèl auie patit ua gran amendrida.
Neleta li conselhaue ath sòn marit qu’anèsse entàs banhs que li recomanauen es mètges.
Era sua tia l’acompanharie.
Mès endauant, responie eth malaut.
Dempús… dempús.
E seguie quiet ena cagireta d’espart, sense volontat de separar-se dera sua hemna e d’aqueth cornèr, qu’ada eth semblaue aganchada era sua existéncia.
Es cauilhars se li comencèren a holar, mostrant monstuoses dimensions.
Neleta demoraue aquerò.
Qu’ère er holament des maleolos (qu’ei aquerò, pro se’n brembaue deth nòm) que l’auie anonciat un mètge en sòn darrèr viatge a Valencia.
Aguesta manifestacion dera malautia treiguec a Canhamèl deth sòn sopor.
Que ja sabie eth se qué ère aquerò.
Era umiditat maudita deth Palmar que se li calaue pes pès en estar-se quiet.
E aubedic a Neleta, que l’ordenaue anar entà un aute terren.
En Ruzafa auien, coma toti es rics deth Palmar, era sua caseta logada entà cassi de malautia.
Canhamèl se metec en camin acompanhat dera tia dera sua hemna, e s’estèc aquiu pendent quinze dies.
Mès a penes eth holament baishèc un shinhau, er oncle Paco volec tornar, en tot afirmar que ja estaue ben.
Que non podie víuer sense era sua Neleta.
En Ruzafa sentie eth hered dera mòrt quan, en cridar ara sua hemna, se presentaue era tia, damb era sua cara arropida e morruda d’anguila vielha.
Tornèc a tier es vielhs costums, sonant ena tauèrna eth fèble gemiment de Canhamèl coma un seguit planh.
A principis dera tardor li calec tornar entà Ruzafa en pejor estat.
Eth holament començaue a escampilhar-se pes sues cames, enòrmes, desfigurades peth rèuma, vertadères pautes d’elefant, qu’arrossegaue damb dificultat, en tot emparar-se en mès propèr e deishant anar ua queisha en botar eth pè en solèr.
Neleta acompanhèc ath sòn marit enquiara barca-corrèu.
Era tia auie anat dauant, peth maitin, en car des anguiles, pr’amor de premanir era caseta de Ruzafa.
Pera net, en ajaçar-se, dempús de barrada era tauèrna, Neleta credec enténer peth costat que daue entath canau un fiulet doç que coneishie de mainada.
Entredauric ua hièstra entà guardar.
Eth, qu’ère aquiu!
Passejaue coma un gosset trist damb era vaga esperança de qué lo daurissen.
Neleta barrèc, entornant en lhet.
Qu’ère ua lhocaria eth prepaus de Tonet.
Que non ère pèga entà comprométer eth sòn avier en un cambiament sobte d’apassionament juvenil.
Coma didie era sua enemiga era Samaruca, era sabie mès qu’ua vielha.
Vantada totun, per apassionament de Tonet, que corrie entada era tanlèu se’n sabie de qué ère soleta, era tauernèra s’esclipsèc pensant en sòn aimant.
Qu’auie de deishar córrer eth temps.
Dilhèu, quan mens s’ac demorèssen tornarie era anciana felicitat.
Era vida de Tonet auie patit un nau cambiament.
Que tornaue a èster brave, a víuer damb eth sòn pair, a trabalhar enes camps, qu’èren lèu caperadi de tèrra, gràcies ara tenacitat deth oncle Tònho.
Es asenades deth Cuban ena Devesa s’auien acabat.
Era Guardia Civil dera òrta de Ruzafa visitaue soent era seuva.
Aqueri soldats de mostacha, de cara inquisitoriau, li hègen arribar era sua resolucion de respóner dsamb ua bala de màuser ath prumèr trait d’escopeta que tirèsse entre es pins.
Eth Cuban profitèc er avertiment.
Era gent de correges auriòles que non ère coma es gardes de Devesa: lo podien deishar estirat ath pè d’un arbe e dempús pagauen damb un tròç de papèr en tot balhar compdes deth hèt.
Licencièc a Sangsuga, e un aute còp tornèc eth vagabond ena sua vida erranta, en tot coronar-se damb flors des ribassi quan ère embriac e cercant peth lac era mistica aparicion que tant l’auie impressionat.
Tonet, ath sòn torn, pengèc era escopeta ena barraca deth sòn pair e jurèc ath sòn dauant un empenaïment etèrn.Volie que l’auessen per òme seriós.
Era tristesa li daue fòrces a Tonet, endurint era sua volontat.
Ahiscat pera passion, que li rosigaue es entralhes, auie romat diuèrsi còps ath torn dera tauèrna, en saber-se’n de qué Neleta ère soleta.
Qu’auie vist entredaurir-se leugèrament es huelhes d’ua hièstra e tornar a barrar-se.
Solide que l’auie arreconeishut e a maugrat d’aquerò s’estaue muda, inabordabla.
Que non auie de demorar arren.
Sonque li restaue era afeccion des sòns.
E cada còp ère mès junhut ar oncle Tònho e ara Bòrda, en tot participar des sues illusions e des sues penes, compartint damb eri era misèria e admirant-les damb era simplicitat des sòns costums, donques qu’a penes beuie e passaue es cauhades relatant ath sòn pair es sues aventures de guerrilhèr.
Era Bòrda se mostraue radianta de felicitat, e quan parlaue damb quauqua vesia ère entà laudar ath sòn frair.
Eth praube Tonet!
Be n’ère de brave!
Com acontentaue ath pair quan volie!…
Neleta abandonèc còp sec era tauèrna entà acodir en Ruzafa.
Tan grana siguec era prèssa, que non volec demorar era barca-corrèu e cridèc ar oncle Paloma, entà que ena sua barqueta l’amièsse entath Saler, en pòrt de Catarròia, en quinsevolh punt de tèrra fèrma a on podesse filar-se de cap a Ruzafa.
Canhamèl qu’ère fòrça grèu: agonizaue.
Entà Neleta que non ère aquerò çò de mès important.
Era sua tia auie arribat peth maitin damb naues que la deishèren immobila pera suspresa darrèr deth taulèr.
Era Samaruca ère en Ruzafa hège quate dies.
S’auie calat ena casa coma parenta, e era prauba tia non gausaue protestar.
Ath delà, amiaue damb era a un nebot, qu’estimaue coma a un hilh, e que s’estaue damb era: eth madeish que Tonet l’auie fotut ua repassada era net des albaes.
Ara prumeria, era infermièra carèc, damb era sua bontat de hemna simpla: qu’èren parents de Canhamèl, e non auie tan mau còr qu’anèsse a privar ath malaut de taus visites.
Mès dempús entenec quauques convèrses de Canhamèl e era sua cunhada.
Aquera bruisha s’esdegaue entà convencer-lo de qué arrés l’estimaue coma era e eth nebot.
Parlaue de Neleta, assegurant que, tanlèu coma eth comencèc eth viatge, eth nebot der oncle Paloma entraue ena sua casa cada net.
Ath delà…(aciu trantalhaue de pòur era vielha) eth dia anterior se presentèren ena casa dus senhors amiadi pera Samaruca e eth sòn nebot: un li preguntaue a Canhamèl damb votz baisha e un aute escriuie.
Que deuie èster causa de testament.
Dauant d’aguesta notícia, Neleta se mostrèc tau qu’ère.
Era sua votz mimosa, de doces inflexions, se tornèc rauca; brilhèren coma se siguessen de talc es clares gotes des sòns uelhs, e pera sua pèth blanca correc ua ondada de verdós pallitge.
Recolhons!, cridèc coma un barquèr des que concorrien ena tauèrna.
E entad aquerò s’auie maridat era damb Canhamèl?
Entad aquerò suportaue ua malautia interminabla, en tot esforçar-se per èster doça e corau?
Que se botjaue de pès, laguens d’era, damb tota era sua immensa fòrça, er egoïsme dera gojata rustica que bote er interès per dessús der amor.
En prumèr moment volec foter-li ara tia, que li comunicaue taus notícies a darrèra ora, quan dilhèu ja non i auie remèdi.
Mès era explossion de colèra li harie pèrder temps, e s’estimèc mès córrer entara barca der oncle Paloma damb tanta prèssa, qu’era madeisha agarrèc era pèrga entà gésser coma mès lèu milhor deth canau e desplegar era vela.
A mieja tarde entrèc coma un auragan ena caseta de Ruzafa.
En veder-la era Samaruca s’esblancossic, e instintiuament arreculèc d’esquia entara pòrta; mès a penes sagèc de retirar-se, l’artenhèc un bohet de Neleta, e es dues hemnes s’agarrèren des peus mudament, damb sorda ràbia, agitant-se, anant d’un costat en aute, tumant contra es parets, hènt rodar es mòbles damb es mans crispades agarrades ath peu, coma dues vaques junhudes que se pelegèssen damb es caps amassa sense poder separar-se.
Era Samaruca qu’ère fòrta e inspiraue cèrt temor as comaires deth Palmar, mes Neleta, damb eth sòn arridolet doç e era sua votz melosa, amagaue ua vivacitat de vibora e nhacaue ara sua enemiga ena cara damb ua ràbia que li hège avalar-se era sang.
Qué se passe?…
Eth mètge qu’ère ath sòn costat, gessec deth dormitòri, e ajudat peth nebot de Samaruca, podec separar as dues hemnes, dempús de grani esfòrci e d’auer recebut non pòques unglades.
Ena pòrta s’amolonauen es vesins.
Qu’admirauen era seca escometuda que se pelegen es hemnes, e laudauen eth coratge dera ròia petita, que ploraue per çò de non poder ventar-se mès.
Era cunhada de Canhamèl hugec, seguida deth sòn nebot; se barrèc era pòrta dera casa e Neleta, damb es peus en desorde e eth blanc ròstre rogit pes unglades, entrèc en quarto deth marit dempús de netejar-se era sang autrú que tacaue es sòns dents.
Canhamèl qu’ère ua roïna.
Es cames holades, monstruoses: er edema, segons didie eth mètge, s’estenie ja peth vrente, e era boca auie ja eth pallitge bluenc des cadavres.
Semblaue encara mès enòrme en èster seigut en un fautulh de còrda, damb eth cap en.honsat entre es espatles, calat en un sopor d’apoplectic, que d’eth sonque artenhie gésser a truca de grani esfòrci.
Que non preguntèc era causa deth rambalh, coma se l’auesse desbrembat còp sec, e solet en veir ara sua hemna hec un gèst d’alegria e gasulhèc:
Que sò fòrça mau, fòrça mau…
Non podie botjar-se.
Tanlèu coma sajaue d’ajaçar-se s’estofaue, e s’auie de córrer a lheuar-lo coma s’auesse arribat era sua darrèra ora.
Neleta hec es sòns preparatius entà demorar-se aquiu.
Era Samaruca que non se’n burlarie mès.
Non deisharie ath sòn marit enquia que se lo podesse hèr a vier ben en pòble.
Mès era madeisha hège un gèst d’incredulitat dauant dera esperança de qué Canhamèl podesse entornar ena Albufèra.
Es mètges non amagauen era sua trista opinion.
Que se morie d’un reumatisme cardiac, asistòlia.
Era malautia sense remèdi; eth còr quedarie mancat de contraccion en moment mens pensat e acabarie era vida.
Neleta non abandonèc ath sòn marit.
Aqueri senhors qu’auien escrit papèrs apròp d’eth non se n’anauen deth sòn pensament.
L’emmaliciaue er assopiment de Canhamèl; que volie saber se qué ère çò qu’auie dictat jos era maudita inspiracion de Samaruca, e lo secodie entà hèr-lo gésser deth sòn sopor.
Mès er oncle Paco, en remeter-se un moment, responie tostemp madeish.
Tot qu’ac auie dispausat ben.
S’era ère brava, se l’estimaue coma tanti còps l’auie jurat, non li calie crànher arren.
Tàs dus dies moric Canhamèl en sòn fautulh d’espart, estofat pera asma, holat, damb es cames livides.
Neleta a penes plorèc.
Ua auta causa la preocupaue.
Quan eth cadavre auec gessut entath cementèri e era se vedec liura der acompanhament de dòu que li prodigauen era gent de Ruzafa, sonque pensèc en anar a cercar ath notari qu’auie redactat eth testament e saber-se’n dera volontat deth sòn espós.
Non se tardèc a arténher eth sòn desir.
Canhamèl auie sabut hèr es causes ben, coma afirmaue enes sòns darrèrs moments.
Declaraue coma eretèra a Neleta, sense dèishes ne legats.
Mès ordenaue que s’era volie maridar-se o demostraue damb era sua conducta sostier relacions amoroses damb bèth òme, ua part dera sua fortuna que podie dispausar passèsse ara sua cunhada e a toti es parents dera sua prumèra esposa.
Arrés sabec se com tornèc Tonet ena tauèrna deth defuntat Canhamèl.
Es parroquians lo vederen un maitin seigut dauant d’ua tauleta, en tot hèr ath truc damb Sangsuga e d’auti desocupadi deth pòble, e arrés se’n hec.
Qu’ère normau que Tonet frequentèsse un establiment que d’eth n’ère Neleta era soleta patrona.
Tornèc eth Cuban a passar aquiu era sua vida, abandonant de nauèth ath pair, qu’auie creigut en ua totau conversion.
Mès ara ja non i auie entre eth e era tauernèra aquera confiança qu’escandalizaue ath Palmar damb es sues ostentacions de frairesa sospechosa.
Neleta, vestida dòu, ère darrèr deth taulèr, emberida per cèrt aire d’autoritat.
Que semblaue mès grana en veder-se rica e liura.
Badinaue mens damb es parroquians, se mostraue damb ua vertut morruda, acuelhie damb celhes arroncilhades e sarrant es pòts es badinades qu’èren acostumadi es concurrents, e ère pro que bèth beuedor hereguèsse, en cuélher un veire, eth sòn braç rebussat, entà que Neleta treiguesse es ungles, en tot menaçar-lo damb dar-li eth viatge.
Era concurréncia aumentaue des de qu’auie despareishut eth dolorós e holat espèctre de Canhamèl.
Eth vin mestrat pera veuda que semblaue milhor, e es petites tauèrnes deth Palmar se tornèren a despoblar.
Tonet non gausaue tachar es sòns uelhs en Neleta, cranhent es comentaris dera gent.
Que ja parlaue pro era Samaruca, en veder-la un aute còp ena tauèrna!
Jogaue, beuie, se seiguie en un cornèr, coma ac hège Canhamèl en d’auti tempsi, e semblaue senhorejat a distància per aquera hemna qu’a toti guardaue mens ada eth.
Er oncle Paloma comprenie damb era sua abituau astúcia era situacion der arrèhilh.
Qu’ère tostemp aquiu per çò de non desengustar ara veuda, que desiraue auer-lo jos era sua guardada, tier sus eth ua autoritat sense limits.
Tonet “montaue era garda”, coma didie eth vielh, e encara que de quan en quan auie desirs de gésser entàs canets a tirar uns quants traits d’escopeta, caraue e s‘estaue quiet, cranhent solide es recriminacions de Neleta se se vedessen solets.
Qu’auie patit fòrça, era, enes darrèrs tempsi, tient es exigéncies der adolorit Canhamèl, e ara qu’ère rica e liura se resquitaue, en tot hèr pesar era sua autoritat sus Tonet.
Eth praube gojat, estonat pera rapiditat qu’era mòrt apraiaue es causes, dobtaue encara dera sua bona fortuna en veder-se ena casa de Canhamèl, sense pòur de qué campèsse er irritat tauernèr.
Contemplant aquera abondància, que d’era Neleta n’ère era soleta patrona, aubedie totes es exigéncies dera veuda.
Aquera lo susvelhaue damb dura afeccion, semblabla ara severitat d’ua mair.
Er arrèhilh der oncle Paloma, aubedient coma un mainatge, se remie a béuer e s’estaue quiet en sòn sèti, respectat per toti, donques qu’arrés ignoraue es sues relacions damb era patrona dera casa.
Es parroquians, qu’auien presenciat era sua familiaritat en tempsi de Canhamèl, trapauen normau qu’es dus s’entenessen.
Qu’ei que non auien estat nòvis?
Non s’auien estimat enquiath punt d’ahiscar era gelosia deth moligàs oncle Paco?…
Se maridarien ara, tanlèu coma passèssen es mesi de demora qu’era lei exigís ara veuda, e eth Cuban se balharie aires de legitim patron darrèr d’aqueth taulèr que ja auie assautat coma aimant.
Es solets que non acceptauen aguesta solucion èren era Samaruca e es sòns parents.
Neleta non se maridarie: que n’èren segurs.
Qu’ère massa dolenta aquera hemna de melosa lengua entà hèr es causes coma Diu vò.
Abans que realizar eth sacrifici de cedir as parents dera prumèra esposa çò qu’ère plan sòn, s’estimaue mès víuer enredada damb eth Cuban.
Que non ère nau aquerò entada era.
Causes mès granes auie vist eth praube Canhamèl abans de morir!…
Esperonadi peth testament que les aufrie era possibilitat d’èster rics e pera conviccion de qué Neleta non les apraiarie eth camin en tot maridar-se, era Samaruca e es sòns exercien un espionatge peth menut ar entorn des aimants.
Pes nets, a nautes ores, quan se barraue era tauèrna, era herotja hemnòta, estropada en sòn mantèl, espiaue era gessuda des parroquians, cercant entre eri a Tonet.
Vedie a Sangsuga que se retiraue entara sua barraca damb pas trantalhant; es companhs lo perseguien damb es sues burles, en tot preguntar-li s’auie tornat a trapar ar ahilaire italian.
Eth, ath miei dera sua embriaguesa se serenaue…
Pecadors!
Semblaue impossible qu’en èster cristians se burlèssen d’aqueth encontre!…
Que ja arribarie aqueth que tot ac pòt, e eth sòn castig serie eth hèt de non arreconeisher-lo, non seguir- lo, privant-se dera felicitat reservada as alistadi.
Quauqui viatges, en demorar-se solet Sangsuga dauant dera sua barraca, l’abordaue era Samaruca, gessent dera escurina coma ua bruisha.
A on ère Tonet?
Mès eth vagabond arrie maliciosament, endonviant es intencions dera hemnòta.
Preguntetes ada eth!
E estirant es sues mans damb un gèst vague, coma se volesse abarcar tota era Albufèra, responie:
Tonet?
Peth mon, peth mon.
Era Samaruca qu’ère infatigabla enes sues investigacions.
Abans de trincar eth dia ja ère dauant dera barraca des Palomes, e quan daurie era pòrta era Bòrda, parlaue damb era, mentre tachaue grèus guardades en interior dera barraca entà veir se Tonet ère laguens.
Era implacabla enemiga de Neleta cuelhec era conviccion de qué eth joen se quedaue pes nets ena tauèrna.
Quin escandal!
Canhamèl!
Era Samaruca hec viatges a Valencia: s’informèc des persones que coneishien es leis peth menut, e se passèc eth temps en contunha agitacion, en estar-se ara demora nets sanceres pes entorns dera tauèrna, acompanhada de parents que l’auien de servir de testimònis.
Demoraue que Tonet gessesse dera casa abans de hèr dia, entà provar d’aguesta sòrta es sues relacions damb era veuda.
Mès es pòrtes dera tauèrna non se daurien en tota era net: era casa s’estaue escura e silenciosa, coma se toti dormissen en sòn interior eth saunei dera vertut.
Peth maitin, quan era tauèrna se daurie, Neleta se mostraue darrèr deth taulèr tranquilla, arridolenta, fresca, guardant a toti cara a cara, coma aqueth que non a arren que repotegar-se; e fòrça temps dempús, Tonet, campaue coma per art d’encantament, sense qu’es parroquians sabessen exactament s’auie entrat pera pòrta que daue entath carrèr o pera deth canau.
Qu’ère de mau hèr agarrar en fauta ad aquera parelha.
Era Samaruca se desesperaue, en tot arreconéisher era astúcia de Neleta.
Entà evitar confidéncies, l’auie dat eth viatge ara sirventa dera tauèrna, en tot remplaçar-la damb era sua tia, aquera vielha sense volontat, resignada a tot, que sentie cèrt respècte non mancat de pòur dauant deth gèni violent dera sua neboda e des riqueses dera sua viduïtat.
Eth vicari D. Miquèu, en saber-se’n des lords trabalhs dera Samaruca, agarrèc mès d’un còp a Tonet, en tot sermonejar-lo entà qu’evitèsse es escandal.
Que s’auien de maridar: quinsevolh dia les podien suspréner es deth testament e se parlarie d’aguest hèt per tota era Albufèra.
Encara que Neleta perdesse ua part deth sòn eretatge, non ère milhor víuer coma Diu mane, sense trebucs ne mentides?
Eth Cuban lheuaue es espatles.
Eth desiraue eth matrimòni, mès qu’ac auie de díder era.
Neleta ère era soleta hemna deth Palmar que, damb era sua acostumada doçor, s’acaraue damb eth vicari: plan per aquerò s’indignaue en enténer es sòns repotecs.
Tot qu’èren mentides!
Era viuie sense ofensar ad arrés.
Que non auie besonh de cap òme.
Çò que li calie ère un vailet ena tauèrna e auie a Tonet, qu’ère eth sòn companh dera mainadesa…
Qu’ei que non podie alistar en ua casa coma era sua, plia d’interèssi, ad aqueth que l’auesse mès confiança?.
Que ja sabie era que tot èren calomnies dera Samaruca entà que li regalèsse es camps d’arròs deth sòn defuntat; era mitat d’ua fortuna qu’ara sua elaboracion auie contribuit coma esposa aunèsta e laboriosa.
Mès, qu’anaue ben aquera bruisha se demoraue er eretatge!
Abans se secarie era Albufèra!
Era cobesença dera hemna rurau se manifestaue en Neleta damb un afogament capable des màger accions.
Que se desvelhaue en era er instint de moltes generacions de pescadors miserables rosigadi pera misèria, qu’admirauen damb enveja era riquesa des que possedissen camps e venen eth vin as praubi, en tot apoderar-se de man en man des sòs.
Qu’ère capabla d’un crim abans qu’autrejar ua esplinga as enemics.
Era possibilitat de qué podesse èster dera Samaruca ua part des tèrres d’arròs qu’era suenhaue damb tanta passion la rogie tota de colèra, e es sues mans se crispauen damb era madeisha furia qu’en Ruzafa la lancèc contra era sua enemiga.
Era possession dera riquesa la transformaue.
Qu’estimaue fòrça a Tonet, mès entre aguest e es sòns bens, non dobtaue en sacrificar ar aimant.
S’abandonaue a Tonet, aguest tornarie mès o mens lèu, donques qu’era sua vida ère cadeada entà tostemp ada era; mès, se deishaue anar ua petita part der eretatge, aguesta ja non la tornarie a veir.
Plan per aquerò acuelhec damb indignacion es timides proposiciosn que li hec Tonet pera net, en silenci der encastre naut dera tauèrna.
Ath Cuban li pesaue aguesta vida de hujudes e amagaderes.
Desiraue èster eth patron legau dera tauèrna, enludernar a tot eth pòble damb era sua naua posicion, burlar-se’n des òmes que l’auien mespredat.
Ath delà (e aquerò ac amagaue suenhosament), en èster marit de Neleta, li shordarie mens eth caractèr dominador d’aguesta, eth sòn despotisme de hemna rica que pòt botar ar aimant ena pòrta e abuse dera sua situacion.
Donques que l’estimaue, per qué non se maridauen?
Mès ena escurina dera cramba, en díder aquerò Tonet, sonauen es matalassi de milhòc deth lhet damb es movements impacients de Neleta.
Era sua votz qu’ère raucosa de ràbia…
Eth tanben?…
Non, hilh; que sabie çò qu’auie de hèr, e non volie conselhs.
Qu’èren pro ben atau.
Li mancaue quauquarren?
Non auie de tot coma se siguesse eth patron?
Entà qué dar-se eth gust de qué les maridèsse D. Miquèu, e dempús, après era ceremònia, deishar era mitat dera sua fortuna enes mans lordes dera Samaruca?
Abans se deisharie bracar un braç que dividir er sòn eretatge.
Ath delà era coneishie eth mon; gessie bèri còps deth lac, anaue ena ciutat, a on es senhors admirauen ear sua desinvoltura, e non se l’amagaue qu’aquerò que semblaue en Palmar coma ua fortuna, dehòra dera Albufèra non arribaue a ua decorosa misèria.
Qu’auie es sues pretensions d’ambiciosa.
Non tostemp auie de servir copes e tractar damb embriacs, volie acabar es sòns dies en Valencia, en un apartament, coma ua senhora que viu des sues rendes.
Prestarie es sòs milhor que Canhamèl, s’apraiarie entà qu’era sua fortuna se multipliquèsse damb incessanta feconditat, e quan siguesse rica de vertat, dilhèu se decidirie a transigir damb era Samaruca, autrejant-li çò qu’era guardarie alavetz coma ua misèria.
Quan aquerò arribèsse li poirie parlar de maridatge se seguie portant-se ben e aubedint-la sense desengusti.
Mès en aguest moment, non, recolhons!
E ère tanta era sua energia en exprimir-se d’aguesta sòrta, que Tonet non gausaue replicar.
Ath delà, aqueth gojat que pretenie impausar-se damb eth sòn valor a tot eth pòble se sentie senhorejat per Neleta e l’auie pòur, endonviant que non n’ère tan segur dera sua afeccion coma credec ara prumeria.
Que non ère que Neleta se cansèsse d’aqueri amors.
L’estimaue, mès era sua riquesa li daue ua grana superioritat sus eth.
Ath delà, era mutuau possession pendent es nets interminables d’iuèrn, ena tauèrna barrada e sense córrer cap tipe de risc, l’auie amortesit era excitación deth perilh, era tremolosa voluptat que la dominaue enes tempsi que Canhamèl en punar-se darrèr des pòrtes o auer es sues citacions rapides enes entorns deth Palmar, tostemp expausadi a ua suspresa.
Tàs quate mesi d’aguesta vida lèu maridau, sense cap aute obstacle qu’era susvelhanca dera Samaruca, burlada aisidament, credec per un moment que se poirien realizar es sòns desirs matrimoniaus.
Neleta se mostraue preocupada e grèu.
Era arrupa verticau dera entrecelha delataue penibles pensaments.
Per quinsevolh causa pelejaue a Tonet; l’insultaue, en tot hèr-lo enlà e planher-se deth sòn amor, maudident eth moment de feblesa que l’auie daurit es braci; mès dempús, ahiscada pera carn, l’acceptaue de nauèth, en tot autrejar-se totaument, coma s’era pena que la dominaue siguesse irreparabla.
Eth sòn anament nerviós e desparièr convertie es nets d’amor en agitades convèrses, pendent es quaus alternauen es amorasses damb es repotecs, e mancaue pòc entà que se nhaquèssen es boques que moments abans se punauen.
Fin finau, ua net, Neleta, damb paraules entrebracades pera ràbia, revelèc eth secret deth sòn estat.
Qu’auie amudit enquia alavetz, dobtant deth sòn malastre; mès ara, dempús de dus mesi d’observacion, n’ère segura.
Qu’anaue a èster mair…
Tonet se sentec espaurit e satisfèt ath còp, mentre era seguie damb es lamentacions.
Aquerò que s’aurie pogut passar quan viuie Canhamèl sense cap perilh.
Mès eth dimòni, que solide i ère ath miei, auie pensat qu’ère milhor hèr gésser er obstacle en moments de mau hèr, quan era ère interessada en amagar es sòns amors pr’amor de non balhar gust as enemics.
Tonet, passat eth prumèr moment de suspresa, li preguntèc damb timiditat se qué pensaue hèr.
Ena tremoladera dera sua votz endonvièc era es amagadi pensaments der aimant e s’estarnèc a arrir damb ua arridalhada ironica, burlesca, que revelaue eth temple dera sua amna.
A!, se pensaue que per aquerò s’anaue a maridar?
Non la coneishie.
Que ne podie èster solide fòrça de qué s’aucirie abans que cedir as sòns enemics.
Çò de sòn qu’ère plan sòn; e ac defenerie.
D’aguesta que non se maridaue Tonet, donques que i a remèdi entà tot, en mon!…
Que passèc aguesta explosion de ràbia pera jogalha que se permetie era Natura, en tot cuelher-les quan mès segurs se credien; e Neleta e Tonet seguiren era sua vida coma se non se passèsse arren, evitant parlar der obstacle que gessie entre eri, en tot acostumar- se ada eth, tranquils pr’amor qu’era sua realizacion ère encara remòta e fidant vagament en quinsevolh circonstància inesperada que les podesse sauvar.
Neleta, sense parlar d’aquerò ar aimant, cercaue era manèra de des.hèir-se dera naua vida que sentie batanar enes sues entralhes, ua menaça entara sua avarícia.
Era tia, espaurida pes sues confidéncies, parlaue de remèdis poderosi.
Per conselh dera sua neboda, anaue entà Ruzafa o entraue ena ciutat pr’amor de consultar as medecinaires que gaudien d’escura fama enes darrères capes sociaus, e tornaue d’aquiu damb estranhs remèdis, que consistien en ingredients repugnants que lheuauen er estomac.
Tonet, fòrça nets susprenie en còs de Neleta emplastres pudesencs, qu’ada eri era tauernèra balhaue era màger fe: cataplasmes d’èrbes silvèstres, que dauen as sues cauhades d’amor un ambient de bruisheria.
Mès toti es remèdis mostrauen era sua ineficàcia en cors deth temps.
Passauen es mesi e Neleta se convencie damb grana desesperacion dera inutilitat des sòns esfòrci.
Coma didie era tia, aqueth èsser amagat qu’ère ben agarrat, e en bades lutaue Neleta per anular-lo laguens des sues entralhes.
Es convèrses des aimants pera net qu’èren tempestoses.
Semblaue que Canhamèl se resvenjaue, ressuscitant entre es dus, entà empossar-les er un contra er aute.
Neleta ploraue de desesperacion, en tot acusar a Tonet dera sua desgràcia.
Eth qu’ère eth colpable: peth sòn tòrt vedie comprometut eth sòn avier.
E quan, per çò dera nerviositat deth sòn estat, se cansaue d’insultar ath Cuban, tachaue es sòns uelhs anujadi en vrente, que liure dera opression qu’ère sometut pendent eth dia entà burlar eth curiosèr des estranhs, semblaue créisher cada net damb monstruós holament.
Neleta odiaue damb furor sauvatge er èsser amagat que se botjaue enes sues entralhes, e damb eth punh sarrat se picaue bestiaument, coma se lo volesse estronhar laguens dera cauda envolopa.
Tonet tanben l’auie en òdi, en veir en eth ua menaça.
Contagiat pera cobesença de Neleta, pensaue damb terror ena pèrta d’ua part d’aqueth eretatge que consideraue coma sòn.
Toti es remèdis qu’auie entenut parlar confusament enes liures convèrses entre barquèrs les ac conselhaue ara sua aimanta.
Qu’èren pròves brutaus, atemptats contra era natura que chinauen es peus, o remèdis ridiculs que hègen arrir; mès era santat de Neleta se’n burlaue de tot.
Aqueth còs, aparentament delicat, ère fòrt e solid e seguie en silenci complint era mès augusta foncion dera Natura, sense qu’es marridi desirs podessen tòrcer ne arrecular era santa òbra dera feconditat.
Passauen es mesi.
Neleta li calie hèr grani esfòrci, patir immenses molèsties entà amagar eth sòn estat a tot eth pòble.
Se sarraue eth corsièr pes maitins d’ua manèra crudèu, que hège estrementir a Tonet.
Fòrça viatges li mancauen es fòrces entà contier eth desbordament dera maternitat.
Estira!…
E Tonet estiraue, sentent en sòn front ua sudor hereda, estrementint-se dera volontat que mostraue aquera hemna, rugint sordament e avalant-se es lèrmes dera angonia.
Se pintaue era cara e tenguie tota era perfumeria barata entà mostrar-se ena tauèrna fresca, tranquilla e beròia coma tostemp, sense qu’arrés poder-se lieger-li en sòn ròstre es simptòmes deth sòn estat.
Era Samaruca, que flairaue coma un gosset caçaire de perdices ath torn dera casa, auie era presentida de bèra causa anormau quan lançaue es sues guardades en passar pera pòrta.
Es autes hemnes, damb era experiéncia deth sèxe, endonviauen çò que l’arribaue ara tauernèra.
Un ambient de sospecha e de vigilància semblaue formar-se ar entorn de Neleta.
Se mormolhaue fòrça enes pòrtes des barraques.
Era Samaruca e es parents discutien damb es hemnes que non volien acceptar es sues afirmacions.
Es comaires pachacaires, en sòrta de manar as sòns petits ena tauèrna a crompar vin o òli, venguien en persona a calar-se dauant deth taulèr, cercant damb diuèrses desencuses qu’era tauernèra se lheuèsse dera cagira, que se botgèsse entà servir-les mentre eres la seguien damb era guardada, apreciant es linhes deth sòn cossatge garrotat.
Òc que n’ei, didien ues damb mina de capitada en veder-se damb es vesies.
Que non n’ei, cridauen d’autes, tot que son mentides.
E Neleta, qu’endonviaue era causa de tants va-e-veni, acuelhie damb un arridolet burlesc as curioses…
Qué hèn per aciu?
Quin can les laire que non podien estar-se sense veder-la?…
Semblaue qu’ena sua casa se guanhaue un jubilèu!…
Mès aguesta alegria insolenta, era audàcia que provocaue eth curiosèr des comaires, s’esbugassaue de nets, dempús d’ua jornada de patiments asfixiants e de forçada serenitat.
En trèir-se era coirassa de balenes, queiguie còp sec eth sòn valor, coma eth deth soldat que s’a passat en un acarniment eroïc e ja non pòt mès.
Eth desalend s’apoderaue d’era, ath còp qu’es holades entralhes s’espargien liures d’opression.
Que pensaue damb terror en suplici qu’auie de patir a londeman entà amagar eth sòn estat.
Ja non podie mès.
Era, tan fòrta, l’ac declaraue a Tonet en silenci d’ues nets que ja non èren d’amor, senon d’angoisha e doloroses confidéncies.
Maudita salut!
Com envejaue era as hemnes malautisses qu’enes sues entralhes jamès germine era vida!…
En aguesti moments de desalend parlaue de hùger, de deishar era tauèrna encomanada ara sua tia, en tot refugiar-se en ua banlèga dera ciutat enquia que gessesse deth mau pas.
Mès era reflexion li hège veir de seguit era inutilitat dera hujuda.
Era imatge dera Samaruca surgentaue dauant d’era.
Húger supausarie acreditar çò qu’enquia alavetz solet èren sospeches.
Entà on anarie que non la seguisse era herotja cunhada de Canhamèl?…
Ath delà, èren a finaus der ostiu.
Anaue a recuélher era cuelheta des sòns camps d’arròs e desvelharie eth curiosèr de tot eth pòble ua abséncia tan pòc justificada, en tractar-se d’ua hemna que damb tanta afogadura suenhaue es sòns interèssi.
Se demorarie.
Se meterie cara a cara dauant deth perilh: se siguesse en sòn lòc la susvelharien mens.
Pensaue damb terror ena jasilha, mistèri dolorós qu’encara campaue mès lugubre enrodat entada era ena ombra de çò desconeishut, e sajaue deishar de cornèr era sua pòur en tot tier-se as operacions dera sèga, regatejant damb es jornalèrs eth prètz deth sòn trabalh.
Pelejaue a Tonet, que per encargue sòn auie de susvelhar as jornalèrs, mès amiant tostemp ena barqueta era escopeta de Canhamèl e era sua fidèu gosseta Centelha, e tient-se mès de tirar as audèths que de compdar es gabèles d’arròs.
Quauques tardes deishaue era tauèrna ara sua tia e partie entara aira, ua placeta de hanga endurida ath miei dera aigua des camps.
Aguestes excursions qu’èren un aleugeriment entara sua dolorosa situacion.
Amagada darrèr des gabèles s’arrincaue eth corsièr damb gèst ansiós e se seiguie ath costat de Tonet, sus era enòrma pila de palha d’arròs, qu’espargie ua flaira ponchenta.
As sòns pès hègen torns es shivaus ena monotòna faena dera batuda, e dauant d’eri estenie era Albufèra era sua immensa lama verda, reflectint invertides es montanhes ròies e bluenques que talhauen er orizon.
Aguestes tardes serenes padegauen era inquietud des dus aimants.
Se sentien mès erosi qu’ena barrada cramba qu’era sua escurina s’aumplie de temors.
Eth lac arrie doçament en lançar des sues entralhes era cuelheta annau; es cants des bateires e des tripulants des granes barques cargades d’arròs semblauen bailinar ara Albufèra mair dempús d’aquera jasilha qu’asseguraue era vida as hilhs des dues arribes.
Era cauma dera tarde adocie eth caractèr irritat de Neleta, en tot bohar-li naues esperances.
Compdaue damb es dits eth cors des mesi e eth tèrme dera gestacion que se hège enes sues entralhes.
Que mancaue pòc temps entar eveniment que podie cambiar era sòrt dera sua vida.
Que serie eth mes a vier, en Noveme, dilhèu quan se celebrèssen ena Albufèra es granes tirades cridades de Sant Martin e de Santa Caterina.
Quan compdaue, rebrembaue qu’encara non hège un an que Canhamèl auie mòrt; e damb eth sòn instint de pervèrsa inconscienta, desirosa d’apraiar era sua vida cossent damb era felicitat, se planhie de non auer-se autrejat mesi abans a Tonet.
Atau aurie pogut ostentar eth sòn estat sense pòur, en tot atribuir-li ath marit era paternitat deth nau èsser.
Era possibilitat de qué era mòrt actuèsse enes sòns ahèrs remetie era sua confiança.
Qui podie saber se dempús de tanti temors era creatura neishie mòrta?
Que non serie eth prumèr viatge.
E es aimants, enganhadi per aguesta illusion, parlauen deth mainatge mòrt coma d’ua circonstància segura, inevitabla, e Neleta espiaue es movements des sues entralhes, en tot mostrar-se satisfèta quan er amagat èsser non daue senhaus de vida.
Que se moririe!
N’ère segura.
Era bona sòrt, que l’auie acompanhat tostemp, non l’abandonarie.
Eth finau dera cuelheta la distreiguec d’aguestes consideracions.
Es saques d’arròs s’apilerauen ena tauèrna.
Era cuelheta ocupaue es quartos interiors dera casa, s’apilerauen ath cant deth taulèr, treiguent lòc as parroquinas e enquia e tot ocupaue es cornèrs deth dormitòri de Neleta.
E pensar qu’era mitat d’aqueth tresaur podie auer estat dera Samaruca!…
Sonque de pensar aquerò, Neleta sentie renéisher es sues fòrces possades pera colèra.
Que patie fòrça damb era dolorosa ocultacion deth sòn estat, mès abans morir que resignar-se ara espoliacion.
Pro que n’auie besonh d’aguestes resolucions energiques.
Era sua situacion s’agreujaue.
Se li holauen es pès, sentie un irresistible desir de non botjar-se, d’estar-se en lhet; e a maugrat d’aquerò baishaue en taulèr cada dia, pr’amor qu’era desencuda d’ua malautia podie ahiscar es sospeches.
Se botjaue doçament quan es parroquians l’obligauen a lheuar-se, e eth sòn arridolet forçat ère ua crispacion dolorosa que hège estrementir a Tonet.
Eth cossatge garrotat semblaue pròche a hèr crebar era fòrta envolopa de balenes.
Que non posqui mès!…
Es dus aimants, en silenci dera cramba, escambiauen es sues paraules damb cèrt temor, coma se vedessen lheuar-se entre eri eth hantauma menaçaire dera sua fauta…
E s’eth mainatge non neishie mòrt?…
Neleta n’ère segura d’aquerò.
Lo sentie botjar-se enes sues entralhes damb ua fòrça qu’estavanie era sua criminau esperança.
Era sua rebellion de hemna cobejosa, incapabla de cohessar eth pecat damb prejudici dera fortuna, li bohauen era audaça resolucion des grani criminaus.
Arren d’amiar era creatura entà un pòble pròche ara Albufèra, cercant a ua hemna fidèu que l’elevèsse.
Que les calie crànher es indiscrecions dera hilhuquèra, era astúcia des enemics e enquia e tot era manca de prudéncia d’eri, que, coma pairs, cuelherien afeccion deth petit, en tot acabar per desnishar-se.
Neleta rasonaue damb ua heredor espauridora, guardant es saques d’arròs amolonades en sòn dormitòri.
Tanpòc s’auie de pensar en amagar-lo en Valencia.
Era Samaruca, cercariue era vertat en madeish lunfèrn.
Neleta tachaue en aimant es sòns uelhs verds, que semblauen horaviadi pera angonia deth dolor e eth perilh dera situacion.
Les calie abandonar ath nauèth neishut, siguesse coma siguesse.
Qu’auie d’auer coratge.
Enes perilhs se demòstren es òmes.
L’amiarie de nets entara ciutat, l’abandonarie en un carrèr, ena porta d’ua glèisa, en quinsevolh lòc.
Valencia qu’ère grana… e qu’endonvien a veir se qui sòn es pairs!…
Era dura hemna, dempús de prepausar eth crim, sajaue de trapar desencuses entara sua mauvestat.
Dilhèu serie ua sòrt entath petit, aguest abandonament.
Se se morie, milhor endada eth, e se se sauvaue, qui podie saber en quines mans podie anar a parar!
Dilhèu lo demoraue era riquesa: istòries mès estonantes s’auien vist!
E rebrembaue es condes dera mainadesa damb es sòns hilhs de reis abandonadi ena seuva, o es sòns bastards de pastors, que, en sòrta d’èster avaladi pes lops, arriben a èster personatges poderosi.
Tonet l’escotaue espaurit.
Sagèc de resistir-se, mès era guardada de Neleta impausèc cèrta pòur ara sua volontat tostemp febla.
Era sua indecision li hège clucar es uelhs, fidant en avier.
Era causa que non ère entà desesperar-se: ja sajarie d’apraià’c tot.
Dilhèu era sua bona sòrt vierie a resòlver eth conflicte a darrèra ora.
E gaudie d’ua tranquillitat momentanèa, deishant passat eth temps sense pensar enes criminaus proposicions de Neleta.
Qu’ère junhut ada era entà tostemp: ère tota era sua familha.
Era tauèrna qu’ère coma eth sòn solet larèr.
Auie trincar damb eth sòn pair, que, en saber-se’n pes petòfies deth pòble dera sua vida maritau damb era tauernèra, e vedent que passauen es setmanes e es mesi sense qu’eth hilh dormisse ua soleta net ena barraca, auec damb aguest ua convèrsa rapida e dolorosa.
Çò que hège Tonet ère vergonhós entàs Palomes.
Eth non podie tolerar que se cridèsse hilh sòn un òme que viuie publicament a cargue d’ua hemna que non ère era sua esposa.
Donques que volie víuer en desaunor, aluenhat dera sua familha e sense prestar-li ajuda… harien coma se non se coneishessen!.
Se demoraue sense pair: sonque lo poirie trapar un aute còp quan recuperèsse eth sòn aunor.
E er oncle Tònho, dempús d’aguesta explicacion, seguic damb era fidèu ajuda dera Bòrda er enterrament des camps.
Ara qu’era gran empresa ja s’acabaue, se sentie desalenat: se demanaue damb tristesa qui l’auie d’arregraïr tantes fatigues, e sonque pera sua tenacitat de trabalhador seguic endauant ena òbra.
Qu’arribèc era epòca des granes tirades: Sant Martin e Santa Caterina, es hèstes deth Saler.
En totes es reünions des barquèrs se parlaue damb afogadura deth gran nombre d’audèths qu’aguest an auie ena Albufèra.
Es gardes dera caça, que susvelhauen de luenh es cornèrs e es mates a on s’amolonauen es folques, les vedien aumentar rapidament.
Que formauen granes taques neres a ras d’aigua.
Quan passaue ua barca près d’eres, daurien es ales volant en grop triangular e anauen a posar-se un shinhau mès enlà, coma ua broma de langosta, enludernadi peth lusor deth lac e incapables d’abandonar ues aigües qu’en eres les demoraue era mòrt.
Era notícia s’auie esparjut pera província, e es caçadors serien mès nombrosi que d’auti ans.
Es granes tirades dera Albufèra botauen en commocion totes es escopetes valencianes.
Qu’èren hèstes fòrça ancianes, qu’era sua origina coneishie er oncle Paloma dera epòca que sauvaue es papèrs de Jurat, en tot relatar aguestes causes as sòns amics ena tauèrna.
Quan era Albufèra ère des reis d’Aragon, e sonque podien caçar en era es monarques, eth rei D. Martin volec autrejar as ciutadans de Valencia un dia de hèsta, e alistèc eth dia deth sòn sant.
Dempús, era tirada se repetic parièr eth dia de Santa Caterina.
En aguestes dues hèstes toti podien entrar liurament en lac damb es sues balestes, caçant as innombrables audèths des canets, e eth privilègi, convertit en tradicion, se reproduie a trauèrs des sègles.
Ara es tirades a gratis auien un prològ de dus dies, qu’en eri se pagaue ar arrendatari dera Albufèra entà alistar es milhors lòcs, en tot vier en eres es tiradors de toti es pòbles dera província.
S’arrarien es barquetes e es barquèrs entath servici des caçadors.
Er oncle Paloma, coneishut tanti ans pes aficionats, non sabie se com atier es demanes.
Eth qu’ère aganchat de hège fòrça temps a un senhor ric que pagaue esplendidament era sua experiéncia des causes dera Albufèra.
Mès a maugrat d’aquerò, es caçadors se dirigien ath patriarca des barquèrs, e er oncle Paloma anaue d’un lòc en aute cercant barquetes e òmes entà toti es que l’escriuien de Valencia.
Era vesilha dera tirada, Tonec vedec entrar ath sòn pairin ena tauèrna.
Que venguie a cercar-lo.
Aqueth an era Albufèra aurie mès escopetes qu’audèths.
E eth ja non sabie d’a on trèir barquèrs.
Toti es deth Saler, de Catarròia e enquia es deth Palmar èren comprometudi: e ara, un ancian parroquian, ath quau non li podie remir arren, l’encargaue un òme e ua barqueta entà un amic sòn que caçaue per prumèr viatge ena Albufèra.
Volie Tonet èster aguest òme, treiguent ath sòn pairin d’un compromís?
Eth Cuban se remic.
Neleta ère malauta.
Peth maitin auie abandonat eth taulèr, en non poder tier es dolors.
Eth moment tan temut arribarie dilhèu fòrça lèu, e li calie estar-se ena tauèrna.
Mès era sua laconica negatiua siguec interpretada coma un mesprètz peth vielh, que se mostrèc furiós.
Coma qu’ara ère ric, se permetie mespredar ath sòn praube pairin, en tot deishar-lo en ua situacion ridicula!
Eth qu’ac toleraue tot: auie patit era sua guitèra quan espleitauen eth redolin, barraue es uelhs dauant dera sua conducta damb era tauernèra, que non aunoraue guaire ara sua familha; mès deishar-lo en un compromís qu’eth consideraue coma d’aunor?
Crist!
Qué diderien d’eth es sòns amics dera ciutat quan vedessen qu’ena Albufèra, a on lo credien eth patron, non trapaue a un òme entà servir- les?
E era sua tristesa ère tan grana, tan visibla, que Tonet se n’empenaïc.
Remir era sua ajuda enes granes tirades qu’ère entar oncle Paloma un insult ath sòn prestigi e ath còp quauquarren coma ua traïson ad aqueth país de canes e hanga a on auien neishut.
Eth Cuban acceptèc damb resignacion eth prec deth sòn pairin.
Pensèc, ath delà, que Neleta porie demorar.
Que ja hège temps que l’espaurien faussi dolors, e era crisi deth moment serie parièra a d’autes.
En barrar era net Tonet arribèc en Saler.
Coma barquèr auie d’assistir ara demanà, presenciant damb eth sòn caçador era distribucion des lòcs.
Eth casalon deth Saler (luenh ja deth lac, en extrèm d’un canau pera part de Valencia) presentaue un aspècte extraordinari per çò des granes tirades.
Ena replaça deth canau que cridauen eth Pòrt, s’amolonauen a dotzenes es neres barquetes, sense espaci entà botjar-se, hènt croishir es sòns prims bòrds es ues contra es autes e estrementint-se damb eth pes d’enòrmes ferrats de husta que s’auien de fixar a londeman sus estaques ena hanga.
En interior d’aguesti ferrats s’amagauen es caçadors entà tirar as audèths.
Enes pòrtes des barraques es hemnes deth pòble hègen borir es cafetères, aufrint tasses tocades de licor, qu’en eres i auie mès cana que cafè; e ua poblacion extraordinària passaue peth pòble, aumentada en cada moment pes cars e tartanes qu’arribauen dera ciutat.
Qu’èren borgèsi de Valencia, damb nautes bòtes e grani chapèus, coma guerrèrs deth Transvaal, ludent fèrament era sua blòda d’innombrables pòches, fiulant ath gosset e hènt veir damb orgulh era sua escopeta modèrna laguens deth estug auriò penjant dera espatla; lauradors rics des pòbles dera província, damb vistoses hlaçades e era cartochèra sus era faisha, uns damb eth mocador estropat en forma de mitra, d’auti amiant-lo coma un turbant o deishant-lo flotar en longa coa sus eth còth, en tot hèr veir toti en pientat deth sòn cap es diuèrsi cornèrs valencians que venguien.
Era escopeta semblaue egalar as caçadors.
Se tractauen damb era fraternitat des companhs d’armes, en tot encoratjar-se pensant ena hèsta de londeman; e parlauen dera povora anglesa, des escopetes bèlgues, dera excéllencia des armes de huec centrau, en tot estrementir-se damb era fèra voluptat de mòros, coma s’enes sues paraules alendèsse ja eth hum des traits.
Es gossets, enòrmes e silenciosi, damb era viua guardada der instint, anauen de grop en grop flairant es mans de caçadors, enquia quedar-se immobils ath cant deth patron.
En totes es barraques, convertides en ostaus, premanien eth sopar es hemnes damb era activitat pròpria d’ues hèstes qu’ajudauen a víuer gran part der an.
Tonet vedec era casa cridada des Infantes, un estatge baish de pèira, damb ua nauta teulada de teules henuda per diuèrses lucanes: un casalon deth sègle XVIII, que s’anaue esbauçant de man en man dès qu’es caçadors de sang reiau non venguien ena Albufèra, e qu’ena actualitat ère ocupat per ua tauèrna.
Dauant i auie era casa dera Demanà, edifici de dus estatges, que semblaue gigantesc entre es barraques, mostrant enes sues rosigades parets diuèrses rèishes tòrtes e sus era teulada ua esquera entà cridar as caçadors ath repartiment des locs.
Tonet entrèc en aguesta casa, hènt ua guardada en estatge de baish, a on se hège era ceremònia.
Un enòrme fanau deishaue anar trebla lum sus era taula e es fautulhs des arrendataris dera Albufèra.
Era estrada s’isolaue dera rèsta dera pèça damb ua parabanda de hèr.
Er oncle Paloma qu’ère aquiu, en qualitat de barquèr venerable, badinant damb es caçadors famosi, fanatics deth lac que coneishie miei sègle.
Qu’èren era aristocràcia dera escopeta.
N’auie de rics e de praubi: uns èren grani proprietaris e es auti carnissèrs dera ciutat o lauradors modèsti des pòbles proxims.
Non se vedien ne se cercauen pendent era rèsta der an, mès en trapar-se ena Albufèra toti es dissabtes, enes petites tirades, o amassar-se enes granes, s’apressauen damb afeccion de frairs, s’aufrien eth tabac, se prestauen es cartoches e s’entenien mutuaument, sense parpelejar, es polidi relats de cacères portentoses verificades ene mons pendent er ostiu.
Era comunitat de gusti e era mentida les junhien frairaument.
Lèu toti eri amiauen visibles en sòn còs es risqui d’aguesta aficion, que dominaue era sua vida.
Es mès vielhs, es veterans, arrossegauen eth rèuma coma conseqüéncia d’ua joenessa passada en tempèri; mès enes granes tirades non podien estar-se quiets enes sues cases, e venguien, a maugrat des sòns maus, a planher-se dera turpitud des caçadors naui.
Era reünion se dissolec.
Qu’arribauen es barquèrs entà anonciar-les qu’eth sopar ère prèst, e gessien en grops, en tot esparger-se pes illuminades barraques, que mercauen es taques ròies des sues pòrtes sus eth solèr de hanga.
En ambient flotaue ua fòrta aulor d’alcoòl.
Es caçadors cranhien er aigua dera Albufèra; non podien béuer eth liquid deth lac coma era gent deth país, per pòur as febres, e se hègen a vier damb eri un vertadèr cargament d’absinti e ròm, qu’en destapar-se impregnaue er aire damb fòrtes aròmes.
Tonet, en veir tant animat eth Saler, coma s’en eth acampèsse ua armada, rebrembaue es relats deth sòn pairin: es hèstes organizades en d’auti tempsi pes caçadors rics dera ciutat, damb hemnes que corrien despolhades, acaçades pes gossets; es fortunes que s’auien des.hèt enes miserables barraques pendent longues nets de jòc, entre tirada e tirada: toti es plasers estupids d’ua borgesia de rapida fortuna, qu’en veder-se luenh dera familha, en un cornèr lèu sauvatge, ahiscada pera vista dera sang e eth hum dera povora, sentie renéisher en era, era umana bestialitat.
Er oncle Paloma cerquèc ar arrèhilh entà presentar-li eth sòn caçador.
Qu’ère un senhor gròs, de mina brava e pacifica; un industriau dera ciutat, que, dempús d’ua vida de trabalh, credie arribat eth moment de divertir-se coma es rics e copiaue es plasers des sòns naui amics.
Que semblaue shordat peth gran revolum de causes qu’amiaue: li pesauen es borses entara caça, era escopeta, es nautes bòtes, tot nauèth, recent crompat.
Mès en fixar-se ena cartochèra en forma de bandolièra que li crotzaue eth pièch, arrie jos er enòrme chapèu, en tot creder-se parièr a un d’aqueri eròis boèrs qu’es sòns retraits admiraue enes jornaus.
Qu’ère eth prumèr còp que caçaue en lac, e se fidaue dera experiéncia deth barquèr entà alistar eth lòc quan arribèsse eth sòn numèro.
Es tres sopèren en ua barraca damb d’auti caçadors.
Era sobretaula qu’ère rambalhosa en cauhades coma aquera.
Se mesuraue eth ròm a veires, e ath torn dera taula, coma gossets ahaimats, s’agropauen es vesins deth pòble, arrint es badinades des senhors, acceptant tot çò que les aufrien e beuent-se un de solet aquerò qu’es caçadors credien pro entà toti.
Tonet a penes minjaue, escotant coma a trauèrs d’un sòmi es crits e arridalhes d’aquera gent, era alègra protèsta qu’acuelhien es mentidères hètes des caçadors fanfarrons.
Pensaue en Neleta; se l’imaginaue arraulida de dolor en estatge naut dera tauèrna, voludant-se en solèr, estofant es sòns rugiments, sense poder cridar entà aleugerir eth sòn patiment.
Dehòra dera barraca sonaue es esquera dera casa dera Demanà damb un timbre tremolós de campana d’ermita.
Quan sonèc era esquera per tresau viatge, abandonèren era taula es caçadors e barquèrs, acodint toti aquiu a on se designauen es lòcs.
Era lum deth fanau s’auie aumentat damb era lum des quinquets, plaçadi sus era taula dera estrada.
Darrèr dera rèisha i auie es arrendataris dera Albufèra, e ath sòn darrèr, enquiara paret deth hons, es caçadors abonadi perpetuaument ath lac, qu’auien aguest lòc per dret pròpri.
En aute costat dera rèisha, aumplint eth lumedan e escampilhant-se dehòra dera casa, i auie es barquèrs, es caçadors praubi, tota era gent menuda qu’acodie as tirades.
Ua flaira de hlaçades umides, de pantalons tacadi de hanga, d’aiguardent e tabac dolent s’espargie sus era gentada que se sarraue contra era rèisha.
Es blòdes impermeables des caçadors s’esguitlauen sus es còssi propèrs damb un fiulet qu’agudaue es dents.
En gran lumedan dera ombra dera pòrta dubèrta se mercauen coma indecises taques es blanqui portaus des barraques pròches.
A maugrat d’aguest revolum de gent non s’alteraue eth silenci que semblaue dominar a toti a penes passauen eth lumedan.
Se notaue era madeisha ansietat muda que i a enes tribunaus quan se decidís era sòrt d’un òme, o enes tòies quan se decidís era fortuna.
Se quauquarrés parlaue qu’ère en votz baisha, damb timid mormolh, coma ena cramba d’un malaut.
Er arrendari principau se lheuèc:
Cavalièrs…
Eth silenci se hec mès prigond.
Que s’anaue a procedir ara demanà des lòcs.
En ambdús costats dera taula, quilhadi coma eralds dera autoritat deth lac, i auie es dus gardes mès ancians dera Albufèra: dus òmes prims, grisi de color, de movements ondulants e ròstre morrut; dues anguiles damb blòda, que semblauen víuer ath hons dera aigua entà non presentar-se qu’enes granes solemnitats cinegetiques.
Eth garda passaue lista entà saber se toti es lòcs serien ocupadi ena tirada de londeman.
Qu’anaue per torns, segons era quantitat que pagauen annaument e era sua ancianitat.
Es barquèrs, en enténer eth numèro des sòns patrons, responien per aguesti:
Er un!…
Endauant!
Dempús de passar lista arribaue eth moment solemne, era demanà, era designacion de cada barquèr, cossent damb eth sòn caçador o per compde pròpri coma mès expèrt, entath lòc dera tirada.
Eth tres!, didie un des gardes.
E de seguit eth qu’auie aguest nomèro deishaue anar eth nòm qu’amiaue pensat.
Atau anauen sonant es lòcs dera capriciosa geografia dera Albufèra; batiats ath gust des barquèrs; titols molti d’eri que non se podien repetir, sense rogir-se, dauant de hemnes o que lheuauen er estomac quan se nomentauen ena taula, e ça que la sonauen en aguest acte damb solemnitat, sense costar era mès leugèra arridalha.
Eth dusau garda, qu’auie ua votz de clarinet, en enténer era designacion hèta pes barquèrs lheuaue eth cap, e damb es uelhs clucadi e es mans ena rèisha didie a tota fòrça, damb un crit esgarrador que s’estenie en silenci dera net:
Eth tres va ena mata deth Senhor…
Eth quate va entath cornèr de Sant Ròc…
Eth cinc ena ca… deth barbèr.
Se tardec lèu ua ora era designacion des lòcs, e mentre les cantauen es gardes tot doç, un gojatet les inscriuie en un gran libre sus era taula.
Acabada era designacion, s’estenien es licéncies de caça ambulantes entara gent menuda: uns permisi que sonque costauen dus duros e damb eri podien anar es lauradors enes sues barquetes per tota era Albufèra, a ua cèrta distància des lòcs, aucint as audèths que s’escapauen des traits d’escopeta des rics.
Es grani caçadors se didien adiu en tot sarrar-se es mans.
Uns volien dormir en Saler damb eth prepaus de vier en sòn lòc en trincar eth dia; d’auti, mès afogadi, partien de seguit entath lac, en voler susvelhar per eri madeishi era instalacion der enòrme ferrat qu’ath sòn laguens auien de passar era jornada.
Tonet que ja non ère en Saler.
En silenci der acte dera demanà, l’auie cuelhut ua grana angonia.
Qu’auie dauant des sòns uelhs era dolorida imatge de Neleta retortilhant-se damb eth patiment, soleta aquiu en Palmar, queiguda en solèr, sense trapar qui la consolèsse, menaçada pera susvelhança des enemics.
Non podec tier era sua pena e gessec dera casa dera Demanà, prèst a tornar de seguit en Palmar, encara qu’aquerò li costèsse pelejar-se damb eth sòn pairin.
Apròp dera casa des Infantes, a on ère era tauèrna, entenec que lo cridauen.
Qu’ère Sangsuga.
Auie hame e set; auie rondat es taules des caçadors rics sense arténher era mès insignificanta dèisha: tot s’ac minjauen es barquèrs.
Tonet pensèc en èster substituit peth vagabond; mès eth hilh deth lac s’estranhèc que li demanèssen menar ua barca, mès, encara, que s’eth vicari deth Palmar lo convidèsse a prononciar eth sermon deth dimenge.
Eth que non servie entad aquerò; ath delà non l’agradue pergar entad arrés.
Que ja coneishie eth sòn pensament: eth trabalh ère causa deth dimòni.
Mès Tonet, impacient e angoishat, non ère entà enténer pegaries de Sangsuga.
Arren de resisténcies, o li hège passar era hame e era set en tot lançar-lo en canau d’un còp de pè.
Es amics servissen entà trèir der embolh as amics.
Pro que sabie pergar en vaishèths autrú quan anaue a calar es ungles enes hilats des redolins, panant es anguiles!
Ath delà, s’auie hame se podie assadorar coma jamès en cargament de provisions qu’aqueth senhor se hec a vier de Valencia.
En veir trantalhant a Sangsuga pera esperança der assadorament, acabèc de hèr-lo decidir damb fòrtes empossades, amiant-lo entara barca deth caçador e explicant-li se com auie de premanir toti es preparatius.
Quan se presentèsse eth patron li podie dider qu’eth ère malaut e l’auie cercat coma substitut.
Abans qu’er estonat Sangsuga acabèsse de trantalhar, ja Tonet auie pujat en sòn leugèr vaishèth e començaue era marcha pergant coma un desesperat.
Eth viatge qu’ère long.
Li calie trauessar tota era Albufèra entà arribar en Palmar, e non bohaue vent.
Mès Tonet se sentie esperonat pera pòur, pera incertitud, e era sua barqueta s’esguitlaue coma ua lançadora sus er escur teishut dera aigua, esposcada pes punts de lum des esteles.
Qu’ère ja mès de mieja net quan arribec en Palmar.
Ère fatigat, damb es braci trincadi peth desesperat viatge e desiraue trapar tranquilla era tauèrna entà quèir coma un soc en lhet.
En amarrar era barqueta dauant dera casa, la vedec barrada e silenciosa coma totes es deth pòble, mès es henerecles des pòrtes se mercauen damb linhes de lum ròia.
Lo dauric era tia de Neleta, e en arreconeisher-lo hec un gèst d’atencion, en tot designar damb era coa deth uelh a uns òmes seigudi dauant deth larèr.
Qu’èren lauradors dera part de Sueca qu’auien vengut ara tirada: ancians parroquians qu’auien camps près deth Saler e que non se les podie hèr enlà, se non volessen lheuar sospeches.
Auien sopat ena tauèrna e miei dormien dauant deth huec, entà pujar enes sues barquetes ua ora abans dera auba e escampilhar-se peth lac, demorant as audèths qu’escapèssen des boni lòcs.
Tonet les saludèc a toti, e dempús d’escambiar ues paraules sus era hèsta deth dia a vier, pugèc en dormitòri de Neleta.
La vedec en blòda, esblancossida, era sang dera cara perduda, sarrant-se es arnelhs damb es dues mans e damb ua expression de holia enes uelhs.
Eth dolor li hège desbrembar era prudéncia, e deishaue anar rugiments qu’espaurien ara sua tia.
Que t’enteneràn!, exclamaue era vielha.
Neleta, dominant eth patiment, se calaue es punhs ena boca e mossegaue era ròba deth lhet entà estofar es gemiments.
Per conselh d’era, Tonec baishèc ena tauèrna.
Que non podie hèr arren en tot estar-se naut.
Acompanhant ad aqueri òmes, distreiguent-les damb era sua convèrsa, podie empedir qu’entenessen quauquarren que les balhèsse sospeches.
Tonet passèc mès d’ua ora escauhant-se ath costat deth huec, parlant damb es lauradors dera passada cuelheta e des magnifiques tirades que se premanien.
Toti enteneren un crit esquinçador, sauvatge: un crit semblable ath d’ua persona assassinada.
Mès era impassibilitat de Tonet les padeguèc.
Era patrona qu’ei un shinhau malauta, didec.
E seguiren parlant, sense hèr atencion as passi dera vielha, qu’anaue d’un costat en aute a tota prèssa, hènt tremolar eth tet.
Passada mieja ora, quan Tonet comprenec que toti s’auien desbrembat der incident, tornèc a pujar en dormitòri.
Quauqui lauradors cabecejauen, senhorejadi peth dromilhon.
Naut vedec a Neleta estirada en lhet, esblancossida, era sang dera cara perduda, quieta, sense mès vida qu’eth lusor des uelhs.
Tonet!
Tonet!…
Er aimant endonvièc ena sua votz e ena sua guardada tot çò que li volie díder.
Qu’ère ua orde, un mandat inflexible.
Era fèra decision que tanti còps auie espaurit a Tonet tornaue a campar en plia feblesa, dempús dera crisi espauridora.
Neleta parlèc lentament, damb ua votz febla coma ua alendada luenhana.
Çò mès dificil ja s’auie passat: ara li tocaue ada eth.
A veir se mostraue coratge.
Era tia, tremolant, damb et cap perdut, sense tier compde des sues accions, li presentaue a Tonet un paquet de ròba, qu’ath sòn laguens se botjaue un petit èsser, lord, pudesenc, damb era carn plia de macadures.
Neleta, en veir apròp sòn ath nauèth neishut, hec un gèst de terror.
Que non lo volie veir: cranhie guardar-lo!
Qu’auie pòur d’era madeisha, segura que se tachaue era guardada en eth pendent un instant, reneisherie era mair e li mancarie valor entà deishar que se lo hessen a vier.
Tonet… ara prèssa… hè-te-lo a vier!
Eth Cuban li balhèc es instruccions ara vielha rapidament e baishèc entà dider-se adiu des lauradors, que ja èren esclipsadi.
Dehòra dera tauèrna, pera part deth canau, era vielha l’autregèc er animat paquet a trauèrs d’ua hièstra der embaish.
Quan se barrèc era hièstra e Tonet se quedèc solet ena escurina dera net, sentec que de pic s’esbauçaue tot eth sòn valor.
Er embolh de ròba e de carn mofla qu’amiaue dejós deth braç li costaue pòur.
Semblaue que de ressabuda s’auie desvelhat en eth un nerviosisme estranh qu’agudaue es sòns sentits.
Entenie toti es mormolhs deth pòble, enquia es mès insignificants, e li semblaue qu’es esteles cuelhien un color ròi.
Eth vent secodic un olivèr petit pròche ara tauèrna e eth mormolh des huelhes hec córrer a Tonet, coma se tot eth pòble se desvelhèsse e se filèsse de cap ada eth preguntant-li se qué amiaue jos eth braç.
Credec qu’era Samaruca e es sòns parents, estonadi pera abséncia de Neleta pendent eth dia, romauen pera tauèrna coma d’auti viatges e qu’era herotja bruisha anaue a aparéisher ena vòra deth canau.
Quin escandal se l’agarrèssen damb aqueth paquet!…
Quina desesperacion era de Neleta!…
Botèc ath hons dera sua barqueta eth paquet de ròba, que d’eth comencèc a gésser un plor desesperat, rabiós, e agarrant era pèrga passèc eth canau a ua velocitat hòla.
Pergaue furiosament, coma esperonat pes plors deth nauèth neishut, cranhent veir illuminades es hièstres des cases e qu’es ombres des curiosi li preguntèssen a on anaue.
Lèu deishèc ath darrèr es cases silencioses deth Palmar e gessec entara Albufèra.
Era cauma deth lac, era penombra d’ua net tranquilla e estelada, semblèc que l’encoratjaue.
Naut, eth blu escur deth cèu; baish, eth blu blanquinós dera aigua, esmoigut per estrementides misterioses que hegen tremolar ath sòn hons eth reflèx des esteles.
Cridauen es audèths enes canets e mormolhaue era aigua damb eth movement des peishi que se perseguien.
De quan en quan se confonien damb aguesti rumors eth plor rabiós deth nauèth neishut.
Tonet, cansat per aquera net de contunhs viatges, seguie botjant era sua pèrga, empossant era barqueta entath Saler.
Eth sòn còs se sentie enlordit pera fatiga; mès eth pensament, desvelhat e agudat peth perilh, foncionaue damb mès activitat encara qu’es braci.
Que ja ère luenh deth Palmar, mès encara li mancaue mès d’ua ora antà arribar en Saler.
D’aquiu enquiara ciutat dues ores mès de camin.
Tonet guardèc entath cèu: que deuien èster es tres.
Abans de dues ores vierie era auba e eth solei serie ja en orizon quan arribèsse eth en Valencia.
Ath delà, pensaue damb terror ena longa marcha pera òrta de Ruzafa, susvelhada tostemps pera Guardia Civil: ena entrada dera ciutat, jos era guardada des deth recebut de consomacion, que volerien examinar eth paquet qu’amiaue jos eth braç; ena gent que se lheuaue abans de trincar eth dia e lo traparien en camin, arreconeishent-lo.
E aqueth plor desesperat, escandalós, que cada viatge ère mès fòrt e constituie un perilh enquia e tot ath miei dera solitud dera Albufèra!…
Tonet vedie ath sòn dauant un camin interminable, infinit, e sentie qu’es sues fòrces l’abandonauen.
Jamès arribarie enes carrèrs dera ciutat, desèrtes en hèr-se dia, enes lumedans des glèises, a on s’abandonen es mainatges coma un hardèu anujós.
Qu’ere aisit des deth Palmar, ena solitud silenciosa deth dormitòri, díder: “Tonet, hè aquerò”; mès, era realitat s’encargaue dempús de calar-se ath dauant damb es sòns obstacles impossibles de trauessar.
Enquia e tot en madeish lac creishie per moments eth perilh.
D’auti viatges se podie navegar d’ua arriba en auta sense trapar ad arrés, mès aquera net era Albufèra ère poblada.
En cada mata, en cada lòc se notaue eth trabalh d’òmes invisibles, es preparatius dera tirada.
Tot un pòble anaue e venguie ena escurina sus es neres barquetes.
En silenci dera Albufèra, que deishaue anar es bronits a granes distàncies, sonauen es martèths clauant es estaques des lòcs des caçadors, e coma ròies esteles ludien a ras d’aigua es manats d’inflamades èrbes, qu’ara sua lum acabauen es sòns preparatius es barquèrs.
Se crotzèc damb ua barca que passèc a longa distància, encara que se podien enténer es votzes.
Solide que s’aurien estranhat d’aqueth plor.
Companh, cridèc ua votz luenhana, qué amies aquiu?
Tonet non didec arren, mès es sues fòrces l’abandonèren entà seguir eth viatge, e se seiguec en un extrèm dera barqueta, deishant anar era pèrga.
Que volie estar-se aquiu, encara que l’agarrèsse era auba.
Auie pòur de seguir e s’abandonaue damb er aclapament der arreculat que se lance en solèr sabent que va a morir.
S’arreconeishie impotent entà complir era promesa.
Que l’agarrèssen, que toti s’en sabessen de çò que s’auie passat, que Neleta perdesse eth sòn eretatge!…
Mès a penes cuelhec aguesta decision desesperada, comencèc a mercar-se en sòn cervèth ua idia que semblaue usclar-lo damb eth sòn contacte.
Prumèr siguec un punt de huec, dempús ua brasa, ara seguida ua ahlamada, enquia que fin finau trinquèc coma un formidable incendi que holaue eth sòn cap, en tot menaçar-lo damb un crebament, mentre ua sudor gelada s’espargie peth sòn front coma se siguesse era respiracion d’aguest remolin.
Entà qué anar mès luenh?…
Eth desir de Neleta ère que despareishesse eth testimòni dera sua fauta entà non pèrder ua part dera sua fortuna; abandonar-lo, pr’amor que damb era sua preséncia podie comprométer era tranquillitat des dus, e entad aquerò arren coma era Albufèra, qu’auie amagat fòrça viatges a òmes cercadi pera justícia, en tot sauvar-les de minucioses persecucions.
Tremolaue en pensar qu’eth lac non conservarie era existéncia d’aqueth petit còs, fèble e neishent.
Mès, dilhèu eth petit auie mès assegurada era sua vida se lo deishaue en quinsevolh carreron dera ciutat?
E Tonet, en pensar aquerò, sentie ressuscitar en eth era duretat des vielhs Palomes, era crudèu heredor deth sòn pairin, que vedie morir as sòns hilhs petits sense ua lèrma, damb eth pensament egoïsta de qué era mòrt ei un ben ena familha deth praube, pr’amor que dèishe mès pan entàs que subreviuen.
En un moment de luciditat, Tonet s’avergonhèc dera sua marridesa, dera indiferéncia que pensaue ena mòrt der èsser qu’ère as sòns pès, e que caraue ara coma fatigat pes plors rabiosi.
L’auie contemplat pendent un instant, e ça que la, era sua vista non l’auie costat cap emocion.
Rebrembaue eth sòn ròstre damb macadures, eth crani ponchuc, es uelhs gessudi, era boca enòrma, que se contreiguie, en tot estirar-se d’aurelha a aurelha.
Ua ridicula tèsta de grapaud que l’auie deishat hered, sense que batanèsse en eth cap sentiment.
E totun aquerò, ère eth sòn hilh!…
Tonet entà explicar-se aguesta heredor, rebrembaue çò que fòrça còps auie entenut ath sòn pairin.
Sonque es mairs senten ua trendesa instintiua e immensa pes sòns hilhs des deth moment que neishen.
Pensaue ena fortuna de Neleta, ena integritat d’aqueth eretatge que consideraue coma pròpri.
S’alterauen es sues entralhes de guiterós que ve apraiat entà tostemp eth problema dera sua existéncia, e eth sòn egoisme se preguntaue s’ère prudent comprométer era bona fortuna dera sua vida entà conservar un èsser petit e lèg, parièr a toti es nauèth neishudi, e que non les costaue era mès leugèra emocion.
Peth hèt de qué eth despareishesse arren de dolent les arribarie as pairs; e s’eth viuie, aurie de regalar a gents odiades era mitat deth pan que se hègen a vier ena boca.
Tonet, confonent era crudeutat e eth valor damb aguesta ceguetat pròpria des criminaus, se repotegaue era sua indecision, que l’auie coma clauat ena popa dera barca, deishant passar eth temps.
Era escurina ère cada còps mès teunha.
S’endonviaue era proximitat deth dia.
Sus eth cèu gris dera auba passauen, coma esguitloses gotes de tinta, quauqui grops d’audèths.
Luenh, pera part deth Saler, sonauen es prumèrs traits d’escopeta.
Eth petitet comencèc a plorar, martirizat pera hame e peth hered deth maitin.
Cuban!…
Tonet credec enténer aguesta crida d’ua barca luenhana.
Era pòur a èster arreconeishut li hec calar-se de pès, agarrant era pèrga.
Enes sòns uelhs ludie ua punta de huec, semblable ath qu’illuminaue quauqui viatges era verda guardada de Neleta.
Metec era sua barqueta laguens des canets, seguint es torçadi carrerons d’aigua dubèrts entre es canes.
Qu’anaue ar edart, passant d’ua mata en auta, sense saber cèrtament a on se trapaue, aumentant es sòns esfòrci coma se quauquarrés l’acacèsse.
Era proa dera barqueta separaue es canes, trincant-les.
Se daurien es nautes èrbes entà balhar pas ara embarcacion, e es lhòcos impulsi dera pèrga la hègen esguitlar-se per lòcs lèu en sec, sus es sarrades arraïcs des canes, que formauen espèsses madèishes.
Que hugie sense saber de qui, coma s’es sòns criminaus pensaments voguèssen ena sua esquia en tot perseguir-lo.
S’inclinèc diuèrsi còps sus era barqueta, estirant ua man ad aquera envolopa de liròts que d’era gessien furiosi sorriscles, e la retirèc de seguit.
Mès en enredar-se era barca enes ues arraïcs, eth miserable, coma se volesse aleugerir era embarcacion d’un lèst immens, agarrèc era envolopa e la lancèc damb fòrça per dessús deth sòn cap, mès enlà des canets que l’enrodauen.
Eth paquet despareishec entre eth croishit des canes.
Es liròts s’agitèren pendent un instant ena penombra dera auba, coma es ales d’un audèth blanc que queiguesse mòrt ena misteriosa prigondor deth canet.
Un aute còp sentec eth miserable era necessitat de húger, coma se quauquarrés anèsse ath sòn darrèr.
Perguèc coma un desesperat a trauèrs deth canet enquia trapar ua vena d’aigua; la seguic en totes es sues tortuositats entre es nautes mates, e en gésser ena Albufèra, damb era barqueta liura de tot pes, alendèc, contemplant era faisha bluenca dera auba.
Dempús s’estirèc ath hons dera embarcacion e dormic damb saunei prigond e aclapador: eth saunei dera mòrt qu’arribe dempús des granes crisis nervioses e surgente lèu tostemp ara seguida d’un crim.
Eth dia comencèc damb granes contrarietats entath caçador fidat ara competéncia de Sangsuga.
Abans de hèr dia, en clauar eth lòc, eth prudent borgès li calec demanar era ajuda de quauqui companhs, qu’arriren fòrça en veir eth nau mestièr deth vagabond.
Damb era adretia de costum clauèren tres estaques ath hons hangós dera Albufèra e placèren, emparadi en eres, un enòrme ferrat qu’auie de servir de refugi ath caçador.
Dempús enrodèren de canes eth lòc entà enganhar as audèths e que s’apressèssen confiadi, credent qu’ère un tròç de canet ath miei dera aigua.
Entà ajudar ad aguesta enganha, ath torn deth lòc flotauen es bots: ues quantes dotzenes de lits e folques escultadi en siure que, damb es ondulacions deth lac, se botjauen ath ras dera aigua.
De luenh dauen era impression d’ua volada d’audèths que nadauen tranquillament près des canes.
Sangsuga, satisfèt d’auer-se desliurat de tot trabalh, convidèc ath patron a ocupar eth lòc.
Eth s’aluenharie ena barquetsa a cèrta distància entà non espaurir era caça, e quan amièsse mòrtes diuèrses folques, sonque li calie cridar, e eth vierie a recuelher-les dera aigua.
Au!…
Bona sòrt, D. Joaquim!
Eth vagabond parlaue damb tanta umilitat e mostraue taus desirs d’èster util, qu’eth bontadós caçador sentec que s’aluenhaue er anuèg per çò des turpituds anteriores.
Plan, donc: eth lo cridarie tanlèu hesse quèir un audèth.
Entà non engüejar-se pendent era demora, podie foter-li bèra nhacada enes aguisats des aprovediments.
Era senhora l’auie aprovedit damb tanta abondància coma s’auesse de hèr eth torn ath mon.
E senhalaue tres enòrmes topins suenhosament tapadi, ath delà d’abondosi pans, un tistèr de fruta e ua gran bòta de vin.
Eth morret de Sangsuga tremolèc d’emocion en veir fidat ara sua prudència aqueth tresaur que venguie en tot temptar-lo ena proa dès era net anteriora.
Que non l’auie enganhat Tonet quan li parlèc de çò de ben que tractauen ath parroquian.
Gràcies, D. Joaquim!
Donques qu’ère tan brave e lo convidaue a minjar, se permeterie quauqua leugèra sucaeta pr’amor d’entretier eth temps.
Solet ua sucaeta.
E aluenhant-se deth lòc, se botèc a posita dera votz deth caçador, en tot arraulir-se dempús ath hons dera barqueta.
Que ja hège dia e es traits d’escopeta sonauen en tota era Albufèra, agranidi peth resson deth lac.
A penes se vedien peth cèu gris es volades d’audèths, que se quilhauen espauridi peth tarrabastalh des traits.
Qu’ère pro qu’en sòn velòç vòl baishèssen un shinhau, cercant era aigua, entà que de seguit ua broma de plomb queiguesse sus eri.
En demorar-se D. Joaquim solet en sòn lòc, non podec evitar ua emocion semblabla ara pòur.
Era aigua, damb leugères ondulacions, tumaue contra eth bòrd deth ferrat, ara nautada dera barba deth caçador, e eth sòn contunh chap-chap li costaue caudheireds.
S’aquerò s’en.honsaue, pensaue D. Joaquim, per lèu qu’arribèsse eth barquèr ja serie ath hons damb tot eth pes dera escopeta, es cartoches e aqueres bòtes enòrmes, que li produien piquèra, en.honsades ena palha d’arròs qu’ère fornit eth ferrat.
L’usclauen es cames, encara qu’es sues mans èren heredes pera fresca deth maitin e eth hered glaciau dera escopeta.
E aquerò ère divertir-se?…
Que començaue a trapar pòqui auantatges a un plaser tan costós.
E es audèths?
A on èren aqueri audèths qu’es sòns amics caçauen a dotzenes?
I auec un moment que se boleguèc impetuosament en sòn sèti giratòri, en tot hèr-se a vier ena cara era escopeta damb tremolosa emocion.
Que ja èren aquiu!…
Nadauen descuedadament ath torn deth sòn lòc.
Mentre eth reflexionaue, lèu adormit pera fresca deth maitin, auien arribat a dotzenes hugent des luenhants traits d’escopeta e nadauen ath sòn costat damb era confiança d’aqueth que trape un bon refugi.
Non li calie que tirar a cègues… caça segura!
Mès quan anèc a tirar, arreconeishec es bots, tota era banda d’audèths de siure qu’auie desbrembat per çò dera manca de costum, e baishèc era escopeta, guardant ath sòn entorn, damb eth temor de trapar ena solitud es uelhs borlesqui des sòns amics.
Tornèc a demorar.
Contra qui dimònis tirauen aqueri caçadors qu’es sues escopetes non deishauen de trincar era cauma deth lac?…
Pòc dempús de gésser eth solei, D. Joaquim podec ara fin tirar damb era sua arma vèrge.
Passèren tres audèths lèu a ras d’aigua.
Eth nauèth caçador hec huec tremolant.
Que li semblauen enòrmes aqueri audèths, monstruosi, vertadèrs agles agegantades pera emocion.
Eth prumèr trait servic entà qu’ahisquèssen mès eth vòl, mès de seguit gessec eth dusau, e ua folca, plegant es ales, queiguec dempús de diuèrses viroletes, demorant quieta sus era aigua.
D. Joaquim se lheuèc damb tanta fòrça, que hec tremolar eth lòc.
En aqueth mment se consideraue superior a toti es òmes: s’admiraue ada eth madeish, endonviant en eth ua feresa d’eròi que jamès auie sospechat.
Sangsuga!…barquèr!…, cridèc damb votz tremolosa d’emocion.
Ua!…
Li responec un gronhament lèu inintelligible: ua boca plia, boçada, qu’a penes daue pas as paraules…
Fòrça ben!
Eth caçador, satisfèt pera sua hèta, tornèc a amagar-se darrèr dera cortina de canets, segur de qué ère pro eth solet entà acabar damb toti es audèths deth lac.
Tot eth maitin lo passèc tirant, sentent cada còp damb mès intensitat era embriaguesa dera povora, eth plaser dera destruccion.
Tiraue e tiraue sense guardar es distàncies, saludant damb era escopeta a toti es audèths que passauen dauant dera sua vista, encara que volèssen près des bromes.
Crist!
Be n’ère de divertit aquerò!
Mentretant, Sangsuga s’estaue invisible ath hons dera barca.
Quin dia, redena!
Er Arquebisbe de Valencia non serie milhor en sòn palai qu’eth ena sua barqueta, seigut sus era palha, damb ua pataca de pan ena man e sarrant un topin entre es cames.
Que non li parlèssen ada eth des abondors dera casa de Canhamèl!
Misèria e presompcion que solet podien enludernar as praubi!
Es senhors dera ciutat èren es que se suenhauen ben!…
Auie començat passant revista as tres topins, suenhosament barradi damb gròsses teles amarrades ena boca.
Quin serie eth prumèr?…
Alistèc ar edart, e en daurir-ne un se li holèc eth nas voluptuosament damb era flaira deth bacalhà amb tomata.
Aquerò qu’ère codinar!
Eth bacalhà ère des.héit entre era pasta ròia dera tomata, tan leugèra, tan saborosa, qu’en avalar-se Sangsuga era prumèra bocada credec que li baishaue per erbèr un nectar mès doç qu’eth liquid des canadelhes que tant lo temptaue enes sòns tempsi de sacristan.
Que se quedaue damb aquerò!
Non calie passar mès endauant.
Volec respectar eth mistèri des auti dus topins; non estavanir es illusions que desvelhauen es sues boques tapades, qu’ath sòn darrèr auie era presentida de granes suspreses.
Ara ad aquerò qu’èrem!
E botant entre es sues cames eth flairós topin, comencèc a avalar damb sabenta cauma, coma eth qu’a tot eth dia per dauant e se’n sap de qué non li mancarà ocupacion.
Chauchaue doçament, mès damb tau adretia, qu’en calar era sua man en topin, armada damb un tròç de pan, baishaue considerablament eth nivèu.
Era enòrma bocada ocupaue tota era sua boca, en tot holar-li es caròles.
Trabalhauen es maishères damb era fòrça e era regularitat d’ua arròda de mòla, e mentretant, es sòns uelhs, tachadi en topin, explorauen es prigondors, calculant es viatges qu’encara aurie de hèr era man entà hèr-s’ac a vier tot ena boca.
De quan en quan deishaue aguesta contemplacion.
Crist!
Er òme aunèst e trabalhador non a de desbrembar es sues obligacions ath miei deth plaser.
Guardaue dehòra dera barca, e en veir apressar-se as audèths hège un crit avisant:
D. Joaquim!
Peth costat deth Palmar!…
D. Joaquim!
Peth costat deth Saler!
Dempús d’avisar ath caçador per quin costat venguien es audèths, se sentie cansat de tan trabalh e hège un fòrt atac ara bota de vin, en tot contunhar eth mut dialòg damb eth topin.
Qu’amiaue ja eth patron tocades ues tres folques, quan Sangsuga deishèc en un costat eth topin lèu uet.
Ath hons, apegades as parets de hanga, quedauen ues quantes filfres.
Eth vagabond sentec era crida dera sua consciéncia.
Qué li quedarie ath patron se s’ac avalaue tot?
Que s’aurie de contentar damb ua chaupadeta mès e pro.
E sauvant eth topin jos era proa, suenhosament tapat, eth sòn curiosèr l’ahisquèc a daurir eth dusau.
Redena, quina suspresa!
Lomb de porcèth, langoïsses, botifarres de çò milhor; tot hered, mès damb ua flaireta de greish qu’esmoiguec ath vagabond.
Sangsuga se repoteguèc coma ua manca de respècte ath patron mespredar ath dusau topin.
Que serie madeish que manifestar qu’eth, er ahaimat vagabond, non l’agradauen es bones causes que codinauen ena casa de D. Joaquim.
Per ua sucaeta mès non s’anarie a anujar eth caçador.
E un aute còp tornèc a calar-se ath hons dera barca, damb es cames crotzades e eth topin entre eres.
Sangsuga s’esmoiguie voluptuosament quan s’avalaue es bocades: barraue es uelhs pr’amor d’apreciar milhor en sòn lent pas entar estomac.
Quin dia Senhor, quin gran dia!…
Li semblaue que nhacaue per prumèr còp en tot eth maitin.
Ara que guardaue damb mesprètz ath prumèr topin, botat jos era proa.
Aqueth aguisat qu’ère bon coma aperitiu, entà enganhar ar estomac e divertir as maishères.
Çò de bon qu’ère aquerò; es botifarres, es longaïsses, eth lomb saborós que se des.heiguie entre es dents, en tot deishar tau sabor, qu’era boca cercaue un aute tròç, e un aute dempús, sense auer- ne jamès pro.
En veir era facilitat que se uedaue eth dusau topin, Sangsuga auie afogament per servir ath patron, complint minuciosament es sues obligacions, e tostemp damb es maishères ocupades, guardaue pertot, deishant anar uns crits que semblauen brams:
Peth costat deth Saler!…
Peth costat deth Palmar!
Entà que non se fotesse un tap ena sua gòrja, a penes deishaue quieta era bota.
Beuie e beuie d’aqueth vin, fòrça milhor qu’eth de Neleta; e eth ròi liquid semblaue excitar eth sòn apetís, daurint naus traucs en sòn estomac sense hons.
Es sòns uelhs ludien damb eth huec d’ua embriaguesa erosa; era sua cara, a truca de colorejar-se, cuelhie un color violeta, e es ròts sonors lo botjauen de cap a pès.
Damb un arridolet d’alegria se fotie còps en holat vrente.
Ep!, qué tau?
Era sua embriaguesa qu’ère mès doça que jamès: ua embriaguesa d’òme ben minjat que beu en plia digestion: non era peta trista e tenebrosa que l’escometie ena sua misèria quan se fotie copes e copes en estomac uet, trapant enes arribes deth lac gent que tostemp lo convidauen a béuer, mès arrés que l’aufrisse un tròç de pan.
Se calaue ena sua embriaguesa arridolenta, sense deishar, totun, çò de minjar.
Era Albufèra la vedie de color ròsa.
Eth cèu, d’un blu luminós, semblaue estarnar-se damb un arridolet semblable ad aqueth que l’amorassèc ua net en camin dera Devesa.
Solet vedie nere, damb era tenèbra d’ua hòssa ueda, eth topin que sauvaue entre es cames.
Que s’ac auie avalat tot.
Ne rèstes quedauen dera botifarra.
Se demorèc espaurit pendent un moment per çò dera sua voracitat.
Mès dempús, eth sòn apetís li balhèc arridalhes, e entà passar er amarum dera fauta, lheuèc era bota ua bona estona.
S’estarnèc en arridalhes pensant en çò que diderien en Palmar en saber-se’n dera sua hèta, e damb eth desir de completar-la, tastant toti es viures de D. Joaquim, destapèc eth tresau topin.
Redena!
Dus capons aganchadi entre es parets de hanga, damb era pèth daurada e regolejant greish: dues adorables creatures deth Senhor, sense cap, damb es cueishes junhudes ath còs per diuèrsi tors de rostit hiu e eth pitrau gessut e blanc coma eth d’ua senhoreta.
Se non metie era man en aquerò, que non ère òme!
Encara que D. Joaquim li fotèsse un trait d’escopeta!…
Be ne hège de temps que non tastaue taus lecaries!
Que non auie minjat carn des dera epòca que servie de gosset a Tonet e caçauen ara brava pera Devesa.
Mès pensant ena carn mofla e aspra des audèths deth lac, se l’aumentaue eth plaser qu’avalaue es blanques fibres des capons, era pèth daurada, que croishie entre es sòns dents mentre regolejaue eth greish pera comissura des sòns pòts.
Minjaue coma un automata, damb era volontat tenaça d’avalar e avalar, guardant ansiosament çò que restaue ath hons deth topin, coma se siguesse cuelhut per ua escomesa.
De quan en quan notaue exaltacions mainadenques: desirs d’embriac, de hèr rambalh e jogades.
Agarraue pomes deth tistèr dera fruta e les lançaue contra es audèths que volauen luenh, coma se podesse tocar-les.
Que sentie entà D. Joaquim ua grana trendesa per çò dera felicitat que l’auie proporcionat; desiraue auer-lo apròp entà abraçar-lo; li parlaue de tu damb tranquilla insolència, e sense que se vedesse un solet audèth en orizon, bramaue damb un rugiment interminable.
Chimo!…
Chimo!…
Tira!…
En bades se voludaue eth caçador guardant pertot.
Non se vedie un solet audèth.
Qué volie aqueth lhòco?
Çò qu’auie de hèr ère apressar-se entà recuélher es folques mòrtes que flotauen ath torn deth lòc.
Mès Sangsuga tornaue a amagar-se ena barca sense aubedir eth mandat.
Qu’auie temps!
Ja i anarie dempús!
Eth sòn desir ère qu’aucisse fòrça!…
Ena sua afogadura de tastà’c tot, destapaue ara es botelhes, tastant tanlèu eth ròm coma er absinti pur, mentre era Albufèra començaue a escurir-se entada eth a plen solei e es sues cames semblauen clauar-se enes hustes dera barca sense fòrces entà botjar-se.
Tà meddia, D. Joaquim, ahaimat e desirós de gésser d’aqueth ferrat que l’obligaue a estar-se immobil, cridèc ath barquèr.
En bades sonaue era sua votz en silenci.
Sangsuga!…
Sangsuga!
Eth vagabond, damb eth cap per dessús deth bòrd, lo guardaue fixament, repetint que venguie de seguit: mès s’estaue quiet, coma se non lo cridèssen ada eth.
En sautar D. Joaquim ena barqueta podec estirar es sues cames, enregdides per tantes ores de demora.
Eth barquèr, peth sòn mandat, comencèc a recuélher es audèths mòrts; mès ac hège a paupes, coma se non les vedesse, botant eth còs dehòra damb tanta enventida, que diuèrsi còps aurie queigut ena aigua se non l’auesse agarrat eth patron.
Marrit!, exclamaue eth caçador.
Qu’ei qu’ès embriac?
Lèu n’auec era responsa en examinar es sòns viures dauant dera guardada estupida de Sangsuga.
Es topins uets; era bota arropida e passida; es botelhes dubèrtes; de pan solet uns crostons, e eth tistèr dera fruta se podie virar sus eth lac sense pòur de qué queiguesse arren!
D. Joaquim sentec desirs de quihar era culassa dera escopeta sus eth barquèr, mès dempús d’aguest impuls, se quedèc contemplant-lo damb estonament.
Tot aqueth estralh l’auie hèt solet?…
Vai, quina manèra de balhar sucaetes qu’auie eth golard!
A on s’auie botat tanta causa?…
I podie càber en estomac uman?…
Mès Sangsuga, entenent ar anujat caçador, que lo cridaue tafurèl e pòcavergonha, sonque sabie respóner damb votz planhosa:
Ai, D.
Joaquim!…
Que sò malaut!
Plan malaut!…
Plan que se sentie mau.
Sonque calie veir era sua cara auriolenca, es sòns uelhs qu’en vaganaut lutauen per daurir-se, es sues cames que non podien tier-se quilhades.
Emmaliciat eth caçador, anaue a pataquejar a Sangsuga, quan aguest queiguec ath hons dera barqueta, en tot clauar-se es ungles ena faisha coma se volesse daurir-se eth vrente.
S’acorbaishaue coma ua pilòta, damb doloroses convulsions que crispauen era sua cara, en tot balhar as uelhs ua veirenca opacitat.
Gemegaue e a ath còp s’arquejaue damb prigondes convulsions, lutant per lançar deth còs era prodigiosa hartèra, que semblaue estofar-lo damb eth sòn pes.
Eth caçador non sabie se qué hèr, e un aute còp trapaue anujós eth sòn viatge ena Albufèra.
Après mieja ora de renecs, quan ja se pensaue èster condemnat a agarrar era pèrga e entamenar per eth madeish eth viatge entath Saler, cuelheren pietat des sòns crits uns lauradors d’aqueri que caçauen escampilhadi peth lac.
Arreconeisheren a Sangsuga, e endonvièren eth sòn mau.
Qu’ère ua hartèra de mòrt: aqueth vagabond auie d’acabar atau.
Ahiscadi per aguesta fraternitat dera gent deth camp, que les posse a prestar ajuda as mès umils, carguèren a Sangsuga ena sua barca entà her-lo-se a vier entath Palmar, mentre un d’eri se quedaue damb eth caçador, satisfèt de servir-li de barquèr a cambi de tirar damb era sua escopeta.
A mieja tarde vederen quèir es hemnes deth Palmar ath vagabond ena vòra deth canau, coma se siguesse un paquet.
Tafurèl!….
Quauqua peta!
Mès es bravi òmes que hègen era bona òbra d’amiar-lo entara sua miserabla barraca botjauen eth cap tristament.
Que non ère solet ua peta, e s’eth vagabond se’n gessie d’aguesta, pro se poirie díder qu’era sua carn ère de gosset.
Relatauen aqueth assadorament prodigiós que lo botaue a morir, e era gent deth Palmar arrien estonadi, sense amagar ath madeish temps era sua satisfaccion, contents de qué un des sòns demostrèsse tant immens estomac.
Praube Sangsuga!
Era notícia dera sua malautia correc per tot eth pòble, e es hemnes vengueren en grops entara pòrta dera sua barraca, pistant en aguesta tuta, que d’era toti hugien abans.
Sangsuga, estirat ena palha, damb es uelhs veirencs tachadi en tet e era cara color de cera, s’estrementie, rugint de dolor, coma se l’esbocinèssen es entralhes.
Lançaue ath sòn entorn hastigosi arrius de liquids e d’aliments a miei mastegar.
Com te va, Sangsuga?
E eth malaut contestaue damb un rugiment dolorós, cambiant de posicion entà virar era esquia, shordat pera desfilada de tot eth pòble.
D’autes hemnes, mès coratjoses, entrauen, ajulhant-se ath sòn costat, e li paupauen er abdomen, entà veir a on li hège mau.
Discutien entre eres sus es medicaments mès avients, rebrembant es qu’auien dat efècte enes sues familhes.
Dempús cercauen a cèrtes vielhes acreditades pes sòns remèdis, que gaudien de màger respècte qu’eth madeish mètge deth Palmar.
Venguien ues damb cataplasma d’èrbes sauvades misteriosament enes sues barraques; se presentauen d’autes damb un topin d’aigua cauda, sajant qu’eth malaut se l’avalèsse de còp.
Era pensada de totes qu’ere unanima.
Eth malurós qu’auie era parva arturada ena boca der estomac e calie hèr qu’arrinquèsse…
Senhor, quina pena d’òme!
Eth sòn pair mòrt per ua peta e eth estirant era pauta per un assadorament.
Quina familha!
Arren hège veir a Sangsuga era gravetat deth sòn estat coma aguesta sollicitud des hemnes.
Se guardaue ena commisearcion generau coma un miralh e endonviaue eth perilh en veder-se atengut pes madeishes qu’eth dia abans se burlauen d’eth, pelejant as sòns marits e as sòns hilhs quan les vedien ena sua companhia.
Praubet!
Praubet!, gasulhauen totes.
E damb aguesta valentia que solet ei capabla era hemna dauant dera desgràcia, l’enrodauen, sautant sus es sòns vomècs que gessien dera sua boca.
Eres sabien çò qu’ère aquerò: qu’auie un nud ena tripa, e damb amorasses mairaus l’ahiscauen tà que daurisse es sues maishères, sarrades pera crispacion, en tot hèr-li avalar tota sòrta de liquids miraculosi, que de seguit vomegaue as pès des infermières.
En barrar era net l’abandonèren.
Qu’auien de hèr eth sopar enes sues cases, e eth malaut quedèc solet ath hons dera barraca, quiet jos era lum d’un candelh qu’es hemnes pengèren d’ua henerecla.
Es gossets deth pòble pistauen pera pòrta es sòns morrets e campauen longament damb es sòns uelhs prigonds ath malaut, en tot aluenhar-se dempús damb un lugubre udol.
Pendent era net sigueren es òmes es que visitèren era barraca.
Ena tauèrna de Canhamèl se parlaue der eveniment, e es barquèrs, estonadi dera hèta de Sangsuga, lo volien veir per darrèr viatge.
Pistauen pera pòrta damb pas trantalhant, pr’amor qu’era màger part d’eri anauen embriacs dempús d’auer minjat damb es caçadors.
Sangsuga…
Hilh mèn!
Qué te cau?
Mès de seguit arreculauen, heridi pera pudor deth lhet que se voludaue eth malaut.
Quauqui uns, mès coratjosi, arribauen enquiada eth entà badinar damb brutau ironia, en tot convidar-lo a béuer era darrèra copa ena casa de Canhamèl; mès eth malaut solet contestaue damb un leugèr rugiment e barraue es uelhs, en tot calar-se de nauèth en sòn sopor, talhat per vomècs e estrementides.
A mieja net eth vagabond quedèc abandonat.
Tonet non volec veir ath sòn ancian amic.
Auie tornat ena tauèrna, dempús d’un long saunei ena barca; saunei prigond, enlordidor, trincat a còps per ròis mausòns e amanhagat pes traits des caçadors, que rodauen en sòn cervèth coma trons interminables.
En entrar s’estonèc de veir a Neleta seiguda dauant des tonèls, era sang dera cara perduda, mès sense era mendre inquietut enes sòns uelhs, coma s’auesse passat era net tranquillament.
Tonet s’estonaue dauant dera fòrça d’animositat dera sua aimanta.
Escambièren ua guardada prigonda d’intelligéncia, coma miserables que se senten junhudi damb naua fòrça per çò dera complicitat.
Dempús d’ua longa pausa, era gausèc preguntar-li.
Volie saber se com auie complit eth sòn encargue.
E eth responec, damb eth cap clin e es uelhs entà baish, coma se tot eth pòble lo contemplèsse…
Òc; que l’auie deishat en lòc segur.
Arrés lo poirie trapar.
Dempús d’aguestes paraules, escambiades damb rapiditat, es dus quedèren silenciosi, pensatius: era, darrèr deth taulèr; eth, seigut ena pòrta, d’esquia a Neleta, evitant veder- la.
Que semblauen aclapadi, coma se gravitèsse sus eri un pes immens.
Cranhien parlar- se, pr’amor qu’eth resson dera sua votz semblaue ahiscar es rebrembes dera net anteriora.
Qu’auien gessut dera situacion deficila: ja non corrien cap perilh.
Era coratjosa Neleta s’estonaue dera facilitat que tot s’auie apraiat.
Fèbla e malauta, trapaue fòrça entà estar- se en sòn lòc; arrés podie sospechar çò que s’auie passat pendent era net, e ça que la, es aimants se sentien sobtament aluenhadi.
Eth uet que deishaue era desaparicion d’aqueth petitet a penes vist s’agranie immensament, en tot isolar as dus miserables.
Pensauen qu’en avier non aurien mès aproximacion qu’era guardada que se crotzauen rebrembant eth sòn ancian crim.
E en Tonet encara ère mès grana era inquietud quan rebrembaue qu’era non sabie era vertadèra sòrt deth petit.
En escurir s’aumplic era tauèrna de barquèrs e caçadors que tornauen entàs sues tèrres dera Ribera, mostrant es manats d’audèths mòrts, aganchadi peth bèc.
Ua gran tirada!
Toti beuien, comentant era sòrt de determinadi caçadors e era brutau hèta de Sangsuga.
Tonet anaue de grop en grop, damb er in d’esvagar-se, discutint e beuent en toti es rondèus.
Eth sòn prepaus de desbrembar mejançant era embriaguesa lo hège bèuer e béuer damb forçada alegria, e es amics celebrauen eth bon umor deth Cuban.
Jamès l’auien vist tan content.
Er oncle Paloma entrèc ena tauèrna e es sòns uelhs se tachèren en Neleta.
Reina!…
Be n’ès d’esblancossida!
Qu’ei qu’ès malauta?…
Neleta parlèc vagament d’un mau de cap que non l’auie deishat dormir, mentre eth vielh guinhaue es uelhs maliciosament, associant era mala net ara hujuda inexplicabla deth sòn arrèhilh.
Dempús s’acarèc ad aguest.
Que l’auie botat en ridicul dauant d’aqueth senhor de Valencia.
Era sua conducta non ère digna d’un barquèr dera Albufèra.
Damb mens motiu l’auie fotut bohets a mès d’un enes sòns boni tempsi.
Sonque a un perdut coma eth se li podie acodir convertir en barquèr a Sangsuga, qu’auie crebat d’assadorament a penes lo deishèren solet.
Tonet se desencusèc.
Que ja li quedarie temps entà servir ad aqueth senhor.
En dues setmanes serie era hèsta de Santa Caterina, e Tonet se prestaue a èster eth sòn barquèr.
Er oncle Paloma, padegant era sua colèra dauant des explicacions der arrèhilh, didec que ja auie convidat a D. Joaquim a ua cacèra pes canets deth Palmar.
Vierie era pròplèu setmana, e eth e Tonet serien es sòns barquèrs.
Se non, qué serie dera gent deth lac?
Aquera net s’embriaguèc Tonet, e en sòrta de pujar ena cramba de Neleta se quedèc roncant ath costat deth larèr.
Degun des dus se cerquèc; que semblauen húger er un der aute, trapant cèrt aleugeriment en sòn isolament.
Tremolauen de veder-se es dus ena cramba.
Cranhien que ressuscitèsse eth rebrembe d’aqueth èsser qu’auie passat entre es dus coma eth planh d’ua vida immediatament estofada.
A londeman Tonet tornèc a embriagar-se.
Que non se volie veir solet damb era sua rason: li calie enlordir-la damb er alcoòl entà sauvar-la muda e adormida.
Arribauen ena tauèrna naues notícies sus er estat de Sangsuga.
Que se morie sense remèdi.
Es òmes auien tornat ath sòn trabalh e es hemnes qu’entrauen ena barraca deth vagabond arreconeishien era impotència des sòns remedis.
Es mès vielhes explicauen era mnalautia ara sua manèra.
Que se l’auie poirit eth tap des aliments que barraue era boca der estomac.
Sonque calie veir se com se li holaue eth vrente.
Arribèc eth mètge de Solana en ua des sues visites setmanaus, e l’amièren ena barraca de Sangsuga.
Eth jornalèr dera sciéncia botgèc eth cap negatiuament.
Que non se podie hèr arren.
Ère ua apendicitis mortau: era conseqüéncia d’un abús extraordinari qu’aumplie d’estonament ath mètge.
E peth pòble repetien çò dera apendicitis, en tot recrear-se es hemnes en prononciar ua paraula tant estranha entada eres.
Eth vicari D. Miquèu credec arribat eth moment d’entrar ena barraca d’aqueth renegat.
Arrés coma eth sabie escampar ara gent rapidament e damb franquesa.
Che!, didec dera pòrta estant.
Tu ès cristian?
Sangsuga hec un gèst d’estonament.
Que s’ère cristian?
E coma escandalizat pera pregunta, guardèc eth tet dera sua barraca, amorassant damb embeliment e esperança eth tròç de cèu blu que se vedie pes henerecles dera teulada.
Plan, donc, entre òmes, dehòra mentides!, seguic eth vicari.
S’auie de cohessar, perque s’anaue a morir…
Ne mès ne mens.
Aqueth prèire d’escopeta non s’estaue d’arren damb es sòns feligrèsi.
Pera guardada deth vagabond passèc ua expression de terror.
Era sua existéncia, plia de misèries, se l’apareishèc damb tot er encantament dera libertat sense limits.
Vedec eth lac damb es sues aigües resplendentes; era Devesa rambalhosa, damb es sues espessures perhumades, plia de flors silvestres, e enquia e tot eth taulèr de Canhamèl, qu’ath sòn dauant soniaue contemplant era vida de color de rosa a trauèrs des veires…
E tot aquerò ac anaue a abandonar!…
Des sòns uelhs veirencs comencèren a regolejar lèrmes.
Que non auie remèdi: l’auie arribat era ora de morir.
Contemplarie en aute mon milhor er arridolet celestiau, d’immensa misericòrdia, qu’ua net l’amorassèc ath cant deth lac.
E damb sobta tranquillitat, entre nausèes e crispacions, se cohessèc en votz baisha es sòns panatòris contra es pescadors, tan nombrosi que non les podie rebrembar senon ar engròs.
Ath delà des sòns pecats revelaue es sues esperances: era sua fe en Crist, que tornarie de nauèth a sauvar as òmes; eth sòn encontre misteriós de cèrta net ena arriba deth lac.
Mès eth vicari l’interrompie damb duretat:
Sangsuga, mens condes.
Tu qu’ès hòl!…
Era vertat… digues era vertat.
Era vertat que ja l’auie dit.
Toti es sòns pecats s’estauen en húger deth trabalh, per creir qu’ère contrari as manaments deth Senhor.
Un còp s’auie resignat a èster coma es auti, a prestar es sòns braci as òmes, metent-se en contacte damb era riquesa e es comoditats, e, ai!, pagaue aguesta inconseqüéncia damb era vida.
Totes es hemnes deth Palmar se mostrèren atrendides peth finau deth vagabond.
Qu’auie viscut coma un eretge dempús dera sua hujuda dera glèisa, mès morie coma un cristian.
Era sua malautia non li permetie recéber ath Senhor, e eth vicari l’administrèc eth darrèr sacrament, en tot tacar-se era sotana damb es sòns vomècs.
Sonque entrauen ena barraca quauques vielhes coratjoses que se tenguien per abnegacion a enlençolar a toti es que morien en pòble.
Ena barraca era pudor qu’ère insuportabla.
Era gent parlaue damb mistèri e estonament dera agonia de Sangsuga.
Des deth dia anterior non èren aliments aquerò que lançaue era sua boca; qu’ère quauquarren pejor: e es vesies, tapant-se eth nas, se l’imaginauen estirat ena palha, enrodat de bruticia.
Moric eth tresau dia dera malautia, damb eth vrente holat, era cara crispada, es mans contreigudes peth patiment e era boca dilatada d’aurelha a aurelha pes darrères convulsions.
Es hemnes mes riques deth Palmar, que frequentauen eth presbitèri, sentien trenda pietat per aqueth malerós que s’auie reconciliat damb eth Senhor dempús d’ua vida de gosset.
Voleren qu’entamenèsse dignament eth darrèr viatge, e partiren entà Valencia pr’amor de hèr es preparatius der acogament, despenent ua quantitat de sòs que jamès auie vist Sangsuga ena sua vida.
Lo vestiren damb un abit religiós, laguens d’un taüt blanc damb galons de plata, e eth vesiat desfilèc dauant deth cadavre deth vagabond.
Es sòns ancians companhs se heregauen es uelhs rogidi per alcoòl, tient er arridolet que les costaue veir ath sòn amiguet tan net, en ua caisha de fadrin e vestit de fraire.
Enquia e tot era sua mòrt semblaue causa de trufaria.
Adishatz, Sangsuga!…
Que ja non se uedaràn es hilats, abans dera arribada des sòns patrons; ja non s’ornarie damb es flors des ribassi coma un pagan embriac!
Qu’auie viscut liure e erós, sense es fatigues deth trabalh, e enquia en moment dera mòrt partic entar aute mon damb mina de ric, a cargue des auti.
A mieja net meteren eth taüt en car des anguiles, entre es tistèrs dera pesca, e eth sacristan deth Palmar, amassa damb tres amics, amièc eth cadavre entath cementèri, en tot arturar-se en totes es tauèrnes deth camin.
Tonet non se n’encuedèc ben dera mòrt deth sòn amic.
Que viuie entre tenèbres, tostemp beuent, e era embriaguesa costaue en eth un mutisme prigond.
Era pòur tenguie era sua verbositat, en crànher parlar massa.
Sangsuga s’a mòrt!
Eth tòn companh!, li didien ena tauèrna.
Eth responie damb rugiments, beuent e dormint, tant qu’es parroquians atribuien eth sòn silenci ara pena pera mòrt deth camarada.
Neleta, esblancossida e trista, coma se cada ora passèsse e tornèsse a passar un hantauma dauant des sòns uelhs, sajaue d’evitar qu’eth sòn aimant beusesse.
Tonet, non begues, didie doçament.
E s’espaurie dauant deth gèst de rebellion, de sorda colèra que li responie er embriac.
Endonviaue qu’eth sòn domèni sus aquera volontat s’auie estavanit.
Non prestaue atencion a Neleta, e aumplie eth sòn veire en toti es tonèls dera casa.
Quan l’agarraue eth dromilhon, s’estiraue en quinsevolh cornèr, e aquiu s’estaue coma mòrt, mentre era Centelha, damb eth doç instint des gossets, amorassaue eth sòn ròstre e es sues mans.
Tonet non volie que se desvelhesse eth sòn pensament: tanlèu coma era peta començaue a anar-se’n, sentie ua inquietud penibla.
Es ombres des qu’entrauen ena tauèrna, en projectar-se en solèr, li hègen lheuar eth cap damb alarma, coma se cranhèsse era aparicion de quauquarrés que trebolaue eth sòn sòmi damb eth caudheired deth terror.
Li calie cuélher ua auta peta, non gésser deth sòn estat d’enlordiment, que l’aclapaue era amna embotant es sues sensacions.
A trauèrs des vels qu’era embriaguessa caperaue eth sòn pensament, tot li semblaue luenhant, difús, trebol.
Credie que s’auien passat molti ans dès aquera net passada en lac; era darrèra dera sua existéncia d’òme, era prumèra d’ua vida d’ombres, que trauessaue a paupes, damb eth cervèth escurit per alcoòl.
Eth rebrembe d’aquera net lo hège tremolar a penes se sentie liure dera embriaguesa.
Solet embriac podie tolerar aguest rebrembe, en veder-lo indecís, coma ua d’aguestes vergonhes luenhanes qu’era sua evocacion hè mens mau quan ei perduda enes bromes deth passat.
Eth sòn pairin venguec a susprener-lo en aguest enlordiment.
Er oncle Paloma demoraue a londeman era arribada de D. Joaquim entà ua cacèra enes canets.
Volie eth sòn arrèhilh complir era sua paraula?
Neleta l’ahisquèc a acceptar.
Qu’estaue mau, li convenie esdegar-se, amiaue mès d’ua setmana sense gésser dera tauèrna.
Eth Cuban se sentec atirat pera promesa d’un dia d’agitacion.
Eth sòn entosiasme de caçador tornèc a renéisher.
Qu’ei qu’auie de víuer tostemp luenh deth lac?
Passèc et dia cargant cartoches, netejant era magnifica escopeta deth defuntat Canhamèl.
E tengut ad aquerò beuec mens.
Era Centelha sautaue ath sòn entorn, lairant d’alegria en veir es preparatius.
A londeman se presentèc er oncle Paloma, en tot hèr-se a vier ena barqueta a D. Joaquim damb toti es sues aisines de caçador.
Eth vielh ère impacient e pressaue ath sòn arrèhilh.
Sonque volie arturar-se eth temps de besonh entà qu’eth senhor hesse ua mossegada, e de seguit entàs canets.
Que s’auie de profitar eth maitin.
Ath cap d’ua estona partiren: Tonet dauant, amiant a Centelha ena sua barqueta coma un mascaron de proa, e ara seguida era barca der oncle Paloma, a on D. Joaquim examinaue estonat era escopeta deth vielh, aquera arma famosa claufida de pedaci, que tantes hètes se condauen en lac.
Es dues barquetes gesseren entara Albufèra.
Tonet, en veir qu’eth sòn pairin pergaue entara quèrra, volec saber a on anauen.
Eth vielh s’estonèc dera pregunta.
Qu’anauen entath Bolondró, era mata mès grana des qu’èren proximes ath pòble.
Aquiu abondauen mès qu’en d’auti lòcs es pothi de canet e es poretes d’aigua.
Tonet volie anar mès luenh; entàs mates deth centre deth lac.
E entre es dus barquèrs comencèc era discusion.
Mès eth vielh acabèc impausant-se, e Tonet l’auec de seguir de mala encolia, botjant es sues espatles coma resignat.
Es dues barquetes entrèren en un carreron d’aigua entre es nauti canets.
Era sanha creishie a manats entre es canes que se confonien damb es joncs, e es arrominguères, damb es sues campanetes blanques e blues, s’enredauen ena seuva aquatica formant garlandes.
Eth confús revolum d’arraïcs daue ua aparença de solidesa as macisi de canes.
En carreron, era aigua mostraue ath hons estranhes vegetacions que pujauen enquiara superfícia, sense saber s’en cèrts moments navegauen es barquetes o s’arrossegauen sus es camps verdosi caperadi per un fèble cristau.
Eth silenci deth maitin ère prigond en aguest cornèr dera Albufèra, e encara semblaue mès sauvatje ara lum deth solei: de quan en quan un sorriscle d’audèths ena espessura; un bronit de bambolhes ena aigua, denonciant era preséncia de bestiòles amagades entre es viscositats deth hons.
D. Joaquim premanie era escopeta, demorant que passèssen es audèths d’un costat en aute der espés canet.
Tonet, hè un torn, ordenèc eth vielh.
E eth Cuban gessec damb era sua barqueta a tota pèrga entà rodar ath torn dera mata, secodint es canes pr’amor de que, espauridi es audèths, anèssen d’ua punta en auta deth canet.
Se tardèc mès de dètz menutes en hèr eth torn ath canet.
Quan tornec ath costat deth sòn pairin ja tiraue D. Joaquim contra es audèths que, inquieti e espauridi, cambiauen de amagader, passant per espaci descubèrt.
Pistauen es poretes en aqueth carreron desaprovedit de canes, que deishaue eth sòn pas ath descubèrt.
Trantalhauen un moment en riscar-se, mès a tot darrèr, ues volant e d’autes nadant, passauen era via d’aigua, e en madeish moment les cuelhie eth trait deth caçador.
En aguest espaci estret eth trait qu’ere segur, e D. Joaquim gaudie des satisfaccions d’un gran tiraire, en veir era facilitat qu’abatie es pèces.
Era Centelha se lançaue dera barqueta, agarrant nadant as audèths, encara vius, e se les hège a vier damb expression trionfanta entàs mans deth caçador.
Era escopeta der oncle Paloma non ère inactiva.
Eth vielh ère entestat en agradar ath parroquian, en tot vantar-lo a traits, ère eth sòn costum.
Quan vedie a un audèth a punt d’escapar-se, tiraue, hènt creir ath borgès qu’ère eth qui l’auie hèt quèir.
Passèc nadant ua beròia sarcèla, e per lèu que tirèren D. Joaquim e er oncle Paloma, despareishec en canet.
Qu’ei herida!, exclamèc eth vielh barquèr.
Eth caçador se mostraue contrariat.
Quin malastre!
Moririe entre es canes, sense que la podessen cuélher…
Cèrca-la, Centelha, cèrca-la!, cridèc Tonet ara gosseta.
Centelha se lancèc dera barca, calant-se en canet damb gran tarrabastalh des canes, que se daurien ath sòn pas.
Tonet arrie, segur dera capitada: era gosseta se harie a vier eth audèth.
Mès eth pairin mostraue ua cèrta incredulitat.
Aqueri audèths les herien en un costat dera Albufèra, e s’arribauen en canet, anauen a morir en extrèm opausat.
Ath delà era gosseta ère ua anticalha coma eth.
En d’auti tempsi, quan la crompèc Canhamèl, que valie çò que siguesse, ara non s’auie de fidar en sòn olfacte.
Tonet, mespredant es opinions deth sòn pairin, se limitaue a repetir:
Ja ac veiratz!…
Ja ac veiratz!
S’entenie eth chambotadís dera gosseta ena hanga deth canet, tanlèu pròche coma luenhant, e es òmes seguien en silenci deth maitin es sues interminables evolucions, en tot guidar-se peth croishit des canes e peth rumor dera malesa que se trincaue ar impuls dera vigorosa bèstia.
Dempùs de quauqui menutes de demora la vederen gésser deth canet, damb aspècte desalenat e es uelhs tristi, sense amiar arren ena boca.
Eth vielh barquèr arrie trionfant.
Qué ja ac didie eth…
Mès, Tonet, en veder-se en ridicul, ahiscaue ara gosseta en tot menaçar-la damb eth punh entà que non s’apressèsse ara barca.
Cèrca-la!…
Cèrca-la!
E un aute còp se metec entre es canets, botjant era coa damb expression de mesfidança.
Era que traparie ar audèth.
Ac afirmaue Tonet, que l’auie hèt realizar trabalhs mès dificils.
De nauèth sonèc eth chambotadís der animau ena seuva aquatica.
Anaue d’un lòc en aute damb indecision, cambiant en cada moment de pista, sense confiança enes sues desordenades carrères, sense gausar mostrar-se vençuda, pr’amor que tanlèu coma tornaue enes barquetes, pistant eth sòn cap entre es canes, vedie eth punh deth patron e entenie eth cèrca-la!
Diuèrsi còps tornèc a flairar era pista, e fin finau s’aluenhèc autant enes sues invisibles carrères, qu’es caçadors deishèren d’enténer eth bronit des sues pautes.
Un udol luenhant, repetit diuèrsi còps, hec arrir a Tonet.
Qué?
Era sua vielha companha se podie tardar, mès que non se l’escapaue arren.
Era gosseta seguie lairant luenh, plan luenh, damb expression desesperada, mès sense apressar-se.
Eth Cuban fiulèc.
Aciu, Centelha, aciu!…
Comencèc a entener-se un chambotadís cada còp mès apròp.
S’apressaue trincant canes, abatent èrbes, damb gran rambalh d’aigua remoiguda.
Fin finau apareishec damb un objècte ena boca, nadant peniblament.
Aciu Centelha, aciu!…
Passèc peth costat dera barca deth pairin, e eth caçador se metec era man enes uelhs, coma se l’auesse herit un relampit.
Mair de Diu!
Tonet se lheuèc, damb era guardada hòla, estrementit de cap a pès, coma se li manquèsse de pic er aire as sòns paumons.
Vedec ath costat dera barca un paquet de liròts, e en eth quauquarren livid e gelatinós eriçat de sangsugues, un capet holat, defòrme, nere, damb es orbites uedes e penjant d’ua d’eres eth globus d’un uelh: tot tan repugnant, tan pudesenc, que semblaue escurir còp sec era aigua e er espaci, en tot hèr qu’en plen solei queiguesse era net en lac.
Lheuèc era pèrga damb es dues mans, e siguec tan terrible eth còp, qu’eth cap dera gosseta croishic coma se se trinquèsse, e eth praube animau, s’en.honsec damb era sua presa enes aigües remolinadas.
Dempús guardèc damb uelhs perdudi ath sòn pairin, que non endonviaue çò qu’auie passat, ath praube D. Joaquim, que semblaue aclapat peth terror, e pergant instintiuament, gessec coma ua flècha pera via d’aigua, coma se s’incorporèsse eth hantauma deth remòrs, adormit pendent ua setmana, e corresse ath sòn darrèr, gratant-li era esquia damb es sues ungles implacables.
Era sua carrèra que siguec cuerta.
En gésser dera Albufèra vedec apròp diuèrses barques, entenec crits d’aqueri que les tripulauen e volec amagar-se damb era rojor deth que se ve despolhat dauant de gent estranha.
Eth solei semblaue herir-lo: era immensa superfícia deth lac li hège pòur.
Qu’auie besonh d’ajocar-se en un cornèr escur, non veir ne enténer arren; e virèc, en tot calar-se enes canets.
Non anèc guaire luenh.
Era proa dera barqueta s’en.honsèc entre es canes, e eth miserable, deishant anar era pèrga, queiguec ath hons dera embarcacion damb eth cap amagat entre es mans.
Es audèths carèren pendent fòrça temps, cessèren es bronits en canet, coma s’era vida amagada entre es canes carèsse, espaurida per un rugiment sauvatge, un planh entrebracat, que semblaue eth sanglòt d’un moribond.
Eth miserable ploraue.
Dempús der enlordiment, que l’auie sauvat en complèta insensibilitat, eth crim se quilhaue dauant d’eth, coma se non s’auesse passat eth temps, coma se venguesse de cometer-lo.
Quan pensaue qu’ère apròp a delir-se entà tostemp eth rebrembe deth sòn delicte, era fatalitat lo hège renéisher, lo passejaue dauant des sòns uelhs, e de quina manèra!
Eth racacòr ressuscitaue en eth es instints de pair, mòrts des d’aquera net fatau.
Er orror li hège sénter eth delicte damb crudèu intensitat.
Aquera carn abandonada as reptils deth lac qu’ère carn sua; aquera envolopa de matèria, plantèr de sangsugues e vèrmes, ère eth fruit des sues escometudes apassionades, deth sòn amor insadorable en silenci dera net.
Era enormitat deth crim l’aclapaue.
Arren de desencuses: que non auie de cercar pretèxti coma d’auti viatges entà seguir endauant.
Qu’ère un miserable, indigne de víuer; ua arrama seca der arbe des Palomes, tostemp dret, tostemp vigorós, damb aspror sauvatja, mès san ath miei deth sòn isolament.
Era mala arrama qu’auie de desparéisher.
Eth sòn pairin auie rason de mespredar-lo.
Eth sòn pair, eth sòn praube pair, qu’ara contemplaue damb era granesa des sants, hège ben de refusar-lo coma un borron infame dera sua existéncia.
Era malerosa Bòrda, damb era sua vergonhosa origina, ère mès hilha des Palomes qu’eth.
Qué auie hèt pendent tota era sua vida?
Arren; era sua volontat sonque auie fòrces entà húger deth trabalh.
Eth malerós Sangsuga auie estat milhor qu’eth: solet en mon, sense familha, sense necessitats ena sua dura exiséncia de vagabond, víuer inactiu, damb era doça inconsciéncia des audèths.
Mès eth, avalat per arderosi desirs, hugent egoistament deth déuer, auie volut èster ric, víuer descansat, seguint retortilhades corsères, mespredant es conselhs deth sòn pair, qu’endonviaue eth perilh; e dera guitèra sense dignitat, auie queigut en crim.
L’espaurie eth sòn delicte.
Era sua consciéncia de pair l’engarrapaue en desvelhar-se, mès encara patie ua herida màger e mès sagnosa.
Era supèrbia virila, aquera afogadura d’èster fòrt e dominar as òmes pera valentia, li hège patir eth torment mès crudèu.
Tot ac acceptaue, pr’amor qu’a tot darrèr, s’auie hèt entàs òmes; mès per bèra causa digna d’un èsser fòrt, per pelejar, per aucir cara a cara, ròi de sang enquias codes, damb era holia sauvatja der èsser uman que se convertís en fèra…
Mès, aucir a un nauèth neishut sense cap auta defensa qu’es plors!
Cohessar dauant deth mon qu’eth, eth valent, er ancian guerrilhèr, entà quèir en crim solet auie gausat assassinar a un hilh sòn!
E ploraue, ploraue sentent, mès qu’es racacòrs, era vergonha dera sua covardia e eth mesprètz pera sua viletat.
Enes tenèbres deth sòn pensament ludie coma un punt de lum cèrta confiança en eth madeish.
Eth que non ère dolent.
Amiaue era bona sang deth sòn pair.
Eth sòn delicte qu’ère d’egoisme; era volontat fèbla, que l’auie hèt enlà dera luta pera vida.
Era dolenta qu’ère Neleta, aquera fòrça superiora que lo cadenaue, aqueth egoisme de hèr que dominaue ath sòn, en tot plegar-lo en toti es sòns contorns coma un vestit ductil.
Ai, se non l’auesse coneishut!
Era qu’auie estat era temptacion; er impuls que lo lancèc ena ombra; er egoisme e era cobesença damb era careta der amor que l’amièren entath crim.
Per sauvar mores dera sua fortuna, non trantalhaue era en abandonar un tròç des sues entralhes; e eth, esclau inconscient, completaue era òbra anequelint era sua pròpria carn.
Be n’ère de miserabla era sua existéncia!
Passaue confusament pera sua memòria era vielha tradicion dera Sancha, aqueth conde dera sèrp que repetien es generacions dera arriba deth lac.
Eth qu’ère coma eth pastor dera legenda: auie amorassat era sèrp de petita, l’auie alimentat, prestant-li enquia e tot eth calor deth sòn còs; e en tornar dera guèrra s’estonaue de veder-la grana, poderosa, emberida peth temps, mentre era se l’enrotlaue damb ua abraçada finau, en tot costar-li era mòrt damb es sues amorasses.
Era sua sèrp qu’ère en pòble, coma era deth pastor ena planhèra sauvatja.
Aquera Sancha deth Palmar, des deth sòn sèti dera tauèrna, ère era que l’aucie damb es sòns anèths inflexibles deth crim.
Que non volie tornar en mon.
Impossible víuer entre era gent: que non poirie guardar- les; veirie pertot eth capet difòrme, holat, monstuós, damb es sues orbites prigondes avalades pes vèrmes.
Sonque de pensar en Neleta un vel de sang passaue pes sòns uelhs, e ath miei deth sòn empenaïment se lheuaue eth desir omicida, er impuls d’aucir ara que consideraue ara coma era sua enemiga implacabla…
Entà qué un nau crim?
Aquiu, ena solitud, luenh de tota guardada, se sentie milhor, e aquiu se volie demorar.
Ath delà, ua pòur aclapanta surgentaue en eth damb tota era fòrça der egoisme, soleta passion dera sua vida.
Dilhèu en aqueres ores circulaue peth Palmar era notícia der òrre eveniment.
Eth sòn pairin cararie, mès aqueth estranh vengut dera ciutat non li calie sauvar silenci.
Cercarien, se’n saberien, vierien es tricòrnis envernissadi dera òrta de Ruzafa; eth, que non aurie talents de tier es guardades, non saberie mentir; cohessarie eth crim, e eth sòn pair, aqueth trabalhador pur dauant de Diu, se moririe de vergonha…
Non; tot s’auie acabat.
Qu’ère era arrama dolenta, e auie de quèir; non entestar-se a seguir, mòrt e sense chuc, agarrat ar arbe, paralisant era sua vida.
Ja non ploraue.
Damb un suprèm esfòrç dera sua volontat gessec dera dolorosa abstraccion.
Queiguda ena proa dera barca i auie era escopeta de Canhamèl.
Tonet la guardèc damb expression ironica.
Pro arririe eth tauernèr se lo vedesse!
Per prumèr viatge eth parasit engrassit ara sua ombra anaue a tier, entà ua accion bona, quauquarren d’aquerò que s’auie apoderat.
Damb era tranquillitat der automata se descaucèc un pè, lançant luenh era espardelha.
Montèc es dues claus dera escopeta e, descordant-se era blòda e era camisa, s’inclinèc sus era arma enquia emparar en doble canon eth sòn pièch despolhat.
Eth pè descauç pugèc tot doç ath long dera culassa cercant es gisclets, e ua dobla detonacion esmoiguec damb tanta fòrça eth canet, que de toti es costats gesseren volant es audèths, hòls de pòur.
Er oncle Paloma non tornèc en Palmar enquia escurir.
Qu’auie deishat en Saler ath sòn caçador, que desiraue coma mès lèu milhor gésser deth lac e arribar ena ciutat, jurant non tornar en aguesti lòcs.
En dus viatges, dus malastres!
Era Albufèra solet sauvaue entada eth suspreses terribles.
Era darrèra que li costarie ua malautia.
Eth tranquil ciutadan, pair de nombrosa familha, non podie trèir dera sua memòria era lugubra envolopa qu’auie passat dauant des sòns uelhs.
Solide qu’en arribar ena sua casa aurie de calar-se en lhet damb era desencusa de quinsevolh mau.
Era suspresa que l’auie esmoigut prigondament.
Eth madeish caçador conselhaue ar oncle Paloma ua resèrva absoluta.
Que non se l’escapèsse ua soleta paraula!
Que non auien vist arren.
Les calie conselhar eth silenci ath sòn praube arrèhilh, hujutiu, segur, pera impression dera terribla suspresa.
Eth lac s’auie tornat a avalar eth secret, e serie ua pegaria qu’eri parlèssen, en tot saber se com mèrque era justícia as innocents quan cometen era pegaria d’anar ara sua cèrca.
Es òmes aunèsti les cau evitar quinsevolh contacte damb era lei…
E eth praube senhor, dempús de desembarcar en tèrra fèrma, non se metec ena sua tartana enquia qu’eth barquèr, cada còp mès pensatiu, li jurèc diuèrsi còps que serie mut.
Quan, en escurir, arribèc er oncle Paloma en Palmar, amarrèc dauant dera tauèrna es dues barquetes qu’auien gessut peth maitin.
Neleta, dreta darrèr deth taulèr, cerquèc en bades a Tonet damb era sua guardada.
Eth vielh ac endonvièc.
Non lo demores, didec en votz baisha, non tornarà mès.
E damb accent reconcentrat li preguntèc se se trapaue milhor, parlant deth pallitge dera sua cara damb ua intencion que hec estrementir a Neleta.
Era tauernèra endonvièc de seguit qu’er oncle Paloma se’n sabie deth sòn secret.
Mès, e Tonet?, tornèc a preguntar damb votz angoniosa.
Eth vielh parlaue virant es uelhs, coma se desirèsse non veder-la, entà tier era sua forçada cauma.
Tonet non tornarie mès.
Qu’auie hujut luenh, plan luenh: entà un país d’a on jamès se torne.
Qu’ère çò milhor que podie auer hèt…
Atau tot demoraue apraiat e en mistèri.
Mès, vosté?…
Er oncle Paloma cararie.
Ac afirmèc en tot picar-se eth pièch.
Mespredaue ath sòn arrèhilh, mès non volie qu’arren se sabesse.
Eth nòm des Palomes, dempús de sègles d’aunèst prestigi, non ère entà èster arrossegat per un guiterós e ua gosseta.
Plora, gosseta, plora!, didec eth barquèr damb anuèg.
Li calie plorar pendent tota era sua vida, donques qu’ère era perdicion d’ua familha.
Que se sauvèsse es sòns òs!
Non serie eth qui venguesse a demanar-les a cambi deth sòn silenci…
E se volie saber a on ère eth sòn aimant, a on eth sòn hilh, non li calie senon guardar entath lac.
Era Albufèra, mair de toti, sauvarie eth secret damb tanta fidelitat coma eth.
Neleta quedèc espaurida damb tau revelacion, mès enquia e tot ath miei dera sua suspresa guardaue damb inquietud ath vielh, cranhent peth sòn avier en veder-lo fidat ath mutisme der oncle Paloma.
Eth vielh se piquèc un aute còp eth pièch.
Que visquesse erosa e sauvèsse era sua fortuna!
Eth cararie tostemp.
Era net siguec lugubra ena barraca des Palomes.
Ara lum moribonda deth candelh, eth pairin e eth pair, seigudi cara a cara, parlèren fòrça temps, damb era sua gravetat d’èsser aluenhadi peth sòn caractèr, que solet podien apressar-se possadi pera desgràcia.
Er oncle Paloma non tenguec palliatius entà dar era notícia.
Qu’auie vist ath gojat mòrt, damb eth pièch estrossejat per dues cargues de plomb, en.honsat ena hanga dera mata damb es pès dehòra dera aigua, ath costat dera barqueta abandonada.
Er oncle Tònho a penes parpelegèc.
Sonque es sòns pòts se sarrèren convulsiuament, e damb es mans crispades s’engarrapèc es jolhs.
Eth planh prolongat, estrident, gessec der angle escur dera barraca a on i auie era codina, coma s’en aguesta escurina esgorgèssen a quauqu’un.
Qu’ère era Bòrda que gemegaue, espaurida pera notícia.
Silenci, gojateta!, cridèc imperiosament eth vielh.
Cara, cara!, didec eth pair.
E era malerosa plorèc sordament, sarrada en sòn dolor pera fermetat d’aqueri dus òmes de volontat de hèr que, en èster nhacadi pera desgràcia, s’estauen damb un anament impassible, sense era mendre emocion enes sòns uelhs.
Er oncle Paloma relataue çò que se passèc a grani traits; era aparicion dera gosseta damb era sua terribla presa, era hujuda de Tonet: dempús, en tornar deth Saler, era sua minuciosa exploracion pera mata, en tot presentir eth malastre, e era trobada deth cadavre.
Eth ac endonviaue tot.
Eth vielh, dempús de deishar anar eth sòn secret, se sentie aleugerit.
Ara sua tristesa se succedie era indignacion.
Miserables!
Aquera Neleta resultaue ua gosseta arderosa qu’auie perdut ath gojat, ahiscant-lo entath crim pr’amor de sauvar es sòns sòs; mès Tonet qu’ère covard dus viatges, e mès que peth sòn delicte, renegaue d’eth en veder-lo que s’aucie, hòl de pòur, dauant des conseqüéncies.
Eth senhor se fotie dus traits abans de dar era cara: que trapaue mès comòde desparéisher que pagar era sua fauta, patint eth castig.
Tostemp hugent dera obligacion, cercant es corsères faciles per pòur ara luta.
Quini tempsi, Crist!
Quina joenessa ère aquera?…
Eth sòn hilh a penes l’escotaue.
Seguie immobil, aclapat peth malastre, e inclinaue eth cap, coma s’es paraules deth sòn pair siguessen un còp que l’esbauçaue entà tostemp.
Era Bòrda tornèc a gemegar.
Silenci, qu’è dit silenci!, didec damb votz escura er oncle Tònho.
Ara sua pena immensa, reconcentrada e muda, li shordaue que d’auti s’aleugerissen damb es plors, mentre qu’eth, pera sua duretat de baron, non podie espandir-se deth dolor damb lèrmes.
Er oncle Tònho parlèc ara fin.
Era sua votz non tremolaue, mès se velaue damb era febla roncadissa dera emocion.
Era mòrt vergonhosa d’aqueth malerós qu’ère un finau digne dera sua conducta.
Que ja l’ac auien dit: acabarie mau.
Quan un neish praube, era guitèra qu’ei eth crim.
Atau ac a apraiat Diu, e cau conformar-se…
Mès ai!, qu’ère eth sòn hilh… eth sòn hilh!, era carn dera sua carn!
Era sua fòrta actitud d’òme aunèst se mostraue insensibla dauant dera catastròfa; mès aquiu, laguens, sentie cèrta opression, coma se l’auessen arrincat part des sues entralhes e siguessen ad aqueres ores servint de peishèu as anguiles dera Albufèra.
Que lo volie veir per darrèr viatge; lo comprenie eth sòn pair?…
Volie tier-lo en braça, coma de petit, quan l’adormie en tot condar-li qu’eth pair trabalhaue entà hèr-lo un laurador ric, patron de molti camps.
Pair… pair!, didie damb votz angoniosa ar oncle Paloma, a on ei?
Eth vielh responec indignat.
Qu’auien de deishar es causes coma les auie apraiat er edart.
Qu’ère ua lhocaria tòrcer eth cors des causes.
Arren d’escandals ne de desnishar era punta deth mistèri.
Atau estaue ben: tot amagat.
Era gent, en non veir a Tonet, se pensarie qu’auie hujut ara cèrca d’aventures e de vida regalada, coma quan se n’anèc entà America.
Eth lac sauvaue ben es sòns screts: se passarien fòrça ans abans qu’ua persona venguesse peth lòc a on ère eth suicidari.
Era vegetacion dera Albufèra qu’ac capère tot.
Ath delà, se parlauen, se publicauen era mòrt, toti volerien saber mès causes, actuarie era justícia, se desnisharie era vertat, e en sòrta d’un Paloma despareishut, qu’era sua vergonha solet sabien eri, aurien un Paloma desaunèst que se suicidaue per hùger dera preson e dilhèu deth cadafalc.
Pes pòcs mesi que li restauen de vida, l’auie de respectar, non amargar es sòns darrèrs dies damb eth desaunor.
Que volie béuer tranquil damb es auti barquèrs, podent guardar-les cara a cara.
Tot estaue ben; a carar, donc…
Ath delà, se desnishauen eth cadavre non l’acogarien en lòc sagrat.
Eth sòn crim e eth sòn suicidi lo privauen deth madeish linçò de tèrra qu’as auti.
Qu’ère milhor ena aigua, en.honsat ena hanga, enrodat de canes, coma darrèr descendent maudit d’ua famosa dinastia de pescadors.
Excitat pes plors dera Bòrda, eth vielh la menaçaue.
Li calie carar.
Qu’ei que volie perder-les?
Era net siguec interminabla, d’un silenci tragic.
Er escur ambient dera barraca semblaue encara mès dens, coma se sus eth projectèssen era sua ombra es ales neres dera desgràcia.
Er oncle Paloma, damb era insensibilitat deth vielh dur e egoista que desire prolongar era sua vida, miei dormie ena cagireta d’espart.
Eth sòn hilh passaue es ores immobil, damb es uelhs desmesuradament dubèrti, tachadi enes ondades d’ombra qu’era tremolosa lum deth candelh hege ena paret.
Era Bòrda, seiguda dauant deth huec, ploraue feblament, amagada ena ombra.
I auec un moment qu’er oncle Tònho s’estrementic, coma se se desvelhèsse.
Se lheuèc, anèc entara pòrta dera barraca e, en daurir-la, guardèc eth cèu estelat.
Que deuien èster es tres.
Era cauma dera net semblèc entrar en eth, en tot assolidar era resolucion que venguie de surgentar ena sua volontat.
S’apressèc ath vielh e lo possèc, enquia desvelhar-lo.
Pair…pair!, didec damb votz suplicanta.
A on ei?…
Er oncle Paloma, miei adormit, protestèc furiós.
Que lo deishèsse en patz.
Aquerò non auie remèdi.
Que volie dormir, e pro que non se desvelhèsse jamès!…
Mès er oncle Tònho seguie suplicant.
Qu’auie de pensar qu’ère eth sòn arrèhilh; eth, qu’ère eth pair, non poirie víuer mentre non lo contemplèsse per darrèr viatge.
Que se l’imaginarie a totes ores ath hons deth lac, corromput pes aigües, avalat pes bèsties, sense er acogament en tèrra qu’artenhien es mès miserables, enquia e tot aqueth Sangsuga, que viuec sense pair.
Trabalhar patint tota era vida, entà assegurar eth pan ath solet hilh e abandonar-lo dempús, sense saber a on ei era sua hòssa, coma es gossets mòrts que se lancen ena Albufèra!
Que non podie èster, pair!, qu’ère molt crudèu!
Jamès aurie fòrça entà navegar peth lac, pensant que dilhèu era sua barca passaue sus eth cadavre deth hilh.
Pair… pair!, imploraue botjant ath vielh lèu adormit.
Er oncle Paloma se lheuèc, coma s’anèsse a picar-lo.
Volie deishar-lo en patz?…
Cercar eth un aute còp ad aqueth covard?…
Que lo deishèssen dormir!
Non volie remenar era hanga, damb eth perilh de hèr public eth desaunor dera familha.
Mès… a on ei?, preguntaue ansiós eth pair.
Eth que i anarie solet; mès, per Diu!, l’auie de díder eth lòc.
S’eth pairin non parlaue, se sentie capable de passar era rèsta dera vida escorcolhant eth lac, encara que hesse public eth sòn secret.
Ena mata de Bolodrò, didec ara fin eth vielh.
Te costarà de trapar-lo.
E barrèc es uelhs, inclinant eth cap entà contunhar aqueth sòn que d’eth non volie gésser.
Er oncle Tònho li hec un gèst ara Bòrda.
Agarrèren es sues aishades d’acogadors, es sues pèrgues de barquèrs, es agudents tridents que servien entara pesca de pèces gròsses, aluguèren un fanau ena lum deth candelh, e en silenci dera net trauessèren eth pòble entà embarcar-se en canau.
Era nera barqueta, damb eth fanau ena proa, passèc tota era net evolucionant per interior des canets.
Se la vedie coma ua estela ròia errant a trauèrs des canes.
Apròp dera auba, era lum s’amortèc.
Qu’auien trapat eth cadavre, dempús de dues ores de cèrca angoniosa; tau coma lo vedec eth pairin, damb eth cap en.honsat ena hanga, es pès dehòra dera aigua e eth pièch convertit en ua massa sagnosa, estrossejat a boca de canon pera mitralha des cartoches de caça.
L’agarrèren damb es sòns tridents deth hons dera aigua.
Eth pair, en clauar eth trident en aquera bonha mofla, en tot quilhar-lo enquiara barca damb un gran esfòrç, credec que lo clauaue en sòn pròpri pièch.
Dempús siguec era marcha lenta, angoniosa, guardant pertot, coma criminaus que cranhen èster susprenudi.
Era Bòrda, tostemp somicant, pergaue ena proa: eth pair ajudaue en aute extrèm dera barca, e entre aguestes dues figures regdes, que rebracauen era sua nera siluèta ena lum dera net estelada, jadie estirat eth cadavre deth suicidari.
Abordèren enes camps der oncle Tònho, aqueth solèr artificiau, format cabàs a cabàs, a fòrça de mans, damb ua tenacitat hòla.
Eth pair e era Bòrda, agarrant eth cadavre, lo baishèren suenhosament en tèrra, coma se siguesse un malaut que podie desvelhar-se.
Dempús damb es sues aishades d’acogadors infatigables, comencèren a daurir era hòssa.
Ua setmana abans encara amiauen tèrra aquiu de toti es extrèms deth lac.
Ara la treiguien entà amagar eth desaunor dera familha.
Arribaue era auba quan baishèren eth cadavre ath hons dera hòssa, que regolejaue aigua per toti es costats.
Ua lum hereda e bluenca s’estenie sus era Albufèra, en tot balhar ara superfícia eth dur reflèx der acèr.
Per espaci gris passauen en triangle es prumères volades d’audèths.
Er oncle Tònho guardèc per darrèr viatge ath sòn hilh.
Dempús virèc era esquia, coma se l’avergonhèssen es lèrmes que trincauen fin finau era duretat des sòns uelhs.
Era sua vida qu’ère acabada.
Tanti ans de batalha damb eth lac, pensant que formaue ua fortuna, e premanint, sense sabè’c era hòssa deth sòn hilh!…
Que herie damb es sòns pès aquera tèrra que sauvaue era esséncia dera sua vida.
Prumèr l’auie autrejat era sua sudor, era sua fòrça, es sues illusions: ara, quan ja l’auie de hiemar, l’autrejaue es sues pròpries entralhes, eth hilh, eth successor, era esperança, dant per acabada era sua òbra.
Era tèrra complirie era sua mission: creisherie era cuelheta coma un mar d’espigues rogenques sus eth cadavre de Tonet.
Mès ada eth…
Qué li quedaue entà her en mon?
Plorèc eth pair en tot contemplar eth uet dera sua existéncia; era solitud que lo demoraue enquiara mòrt, ua solitud lisa, monotòna, interminabla, coma aqueth lac que ludie dauant des sòns uelhs, sense ua barca que trinquèsse era sua lisa superfícia.
E mentre eth planh der oncle Tònho esquinçaue coma un sorriscle de desesperacion eth silenci dera auba, era Bòrda, en veir d’esquia ath sòn pair, s’inclinèc ath cant dera hòssa e punèc et livid cap damb un punet ardent, d’immensa passion, d’amor sense esperança, gausant, dauant deth mistèri dera mòrt, revelar per prumèr còp eth secret dera sua vida.
Era venerabla botiga de picapòrt d’aur que dempús un temps immemoriau siguec enes portaus de Platerias, entre es carrèrs de Caza e San Felipe Neri, despareishec, se non sò enganhat, enes prumèrs dies dera revolucion deth 68.
En ua madeisha data queigueren, donc, dues causes seculares, aqueth tron e aquera botiga, que se non ère tant anciana coma era Monarquia espanhòla, n’ère mès qu’es Borbons, pr’amor qu’era sua fondacion auie era data de 1640, coma ac didie un panèu plan mau pintat ena estatgèra.
Aguest establiment sonque auie ua pòrta, e ath dessús d’era, aguesta aficha brèu: Rubin.
Federico Ruiz qu’auec hè bèri ans era mania d’escríuer articles sus es Oscuros pero indudables vestigios dera raza israelita en la moderna España (que damb aguesti articles li heren un huelheton es editors dera Revista que les publiquèc a gratis), tenguie qu’eth cognòm Rubin ère judiu e siguec usat per quauqui convèrsi que s’estèren aciu dempús dera expulsion.
Atau ac didie eth fecond publicista, e dedicaue miei article a demostrar qu’eth vertadèr cognòm des Rubin ère Ruben.
Coma qu’arrés lo contradidie, se vantaue eth de demostrar tot çò que li venguesse de gust, damb aguesta bona fe e aguesta aunèsta afogadura que boten quauqui sabents en cèrts trabalhs d’erudicion qu’era gent non lieg e qu’es editors non paguen.
Que ja hèn pro publicant-les.
Non voleria enganhar-me; mès me semble que tot aqueth judaïsme deth mèn amic ère pura fluxion deth sòn constipat cervèth, qu’eliminaue aqueres anutjoses matèries coma fòrça d’autes, segontes eth temps e es circonstàncies.
E ne sò segur que D. Nicolás Rubin, darrèr patron dera mentada botiga, ère un vielh cristian, e ne tansevolh li passaue peth cap qu’es sòns pair-senhers auessen estat farisèus damb coa o individús nassuts d’aqueri que gessen enes passi de Setmana Santa.
Era mòrt de D. Nicolás Rubin e era fin dera botiga que sigueren ath còp.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era encausa dera roïna, sivans era opinion de toti es amics dera familha, siguec era mala conducta dera esposa de Nicolás Rubin, hemna deishada d’anar e escandalosa, que viuie damb un luxe impròpri dera sua classa, e hec parlar fòrça per çò des sues aventures e embolhs.
Diuèrses e inexplicables alternatiues i auec en aqueth matrimòni, que tanlèu ère junhut coma desseparat de hèt, e eth marit passaue des violéncies mès barbares entàs toleràncies mès vergonhoses.
Cinc còps la hec enlà dera sua casa e d’auti cinc la tornèc a adméter, dempús de pagar-li toti es sòns params.
Conden que Maximiliana Llorente ère ua hemna beròia e desirosa d’agradar, d’aqueres que non caben ena estretesa d’ua botiga.
Se la hec a vier Diu en 1867, e ar an a vier passèc a milhor vida eth praube Nicolás Rubin, d’ua trincadura de varices, non deishant as sòns hilhs mès eretatge qu’era detestabla reputacion domestica e comerciau, e un passiu enòrme que dificilament podie èster pagat damb es existéncies dera botiga.
Es creditors arrasèren damb tot, enquia e tot eth prestatge, que solet servic entà lenha.
Qu’ère contemporanèa deth Conde-Duque de Olivares.
Es hilhs d’aqueth malerós comerçant èren tres.
Juan Pablo, de vint-e-ueit ans.
Nicolás, de vint-e-cinc.
Maximiliano, de dètz-e-nau.
Cap des tres se retiraue as auti dus ne en ròstre ne ena complexion, e solet damb plan bona volontat se li trapaue er aire de familha.
D’aguesta eterogeneïtat des tres cares venguec, plan que òc, era maliciosa version de qué es taus èren hilhs de pairs desparièrs.
Que podie èster calomnia, o podie non èster-ne; mès s’a de díder pr’amor de qué eth lector se vage formant un judici.
Quauquarren auien en comun, ara que me’n brembi, e ère que toti patien fòrts e plan molèsti maus de cap.
Juan Pablo ère beròi, simpatic e de bon pòrt, de bona estatura, divertit e de parlar facil, d’intelligéncia flexibla e desvelhada.
Nicolàs ère maujargat, vulgaròt, era cara alugada e traucada coma un sedàç per çò dera picòta, e tan pelut, que li gessien guinses peth nas e pes aurelhes.
Maximiliano qu’ère raquitic, de natura prauba e linfatica, absoludament privat de gràcies personaus.
Qu’auie neishut de sèt mesi e dempús l’auien aleitat damb biberon e damb lèit de craba.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Quan moric eth pair d’aguesti tres gojats, Nicolás, ei a díder, eth pelut (tà que les anem distinguint), se n’anèc a víuer en Toledo damb eth sòn oncle D. Mateo Zacarias Llorente, capelhan de Doncellas Nobles, que lo metec en Seminari e se hec prèire; Juan Pablo e Maximiliano se n’anèren a víuer damb era sua tia pairau dòna Guadalupe Rubin, veuda de Jáuregui, coneishuda vulgarament coma dòna Lupe era des piòcs, que viuec prumèr en barri de Salamanca e dempús en Chamberí, senhora de taus circonstàncies, que pro merite tota era atencion que li vau a autrejar mès endauant.
En un pòble dera Alcarria auien es frairs Rubin ua tia mairau, veuda, sense hilhs e rica; mès coma que gaudie d’ua santat de hèr, er eretatge d’aguesta senhora non ère senon ua esperança luenhana.
Non auie mès remèdi que trabalhar, e Juan Pablo comencèc a cercar-se era vida.
Auie en òdi de tau manèra es botigues de picapòrts d’aur, que quan passaue per dauant de quauqu’ua, semblaue que li venguie mau de cap.
Se calèc en un negòci de peish, en tot amassar-se damb un aute individú que recebie eth peish en comission entà vener-lo ar en gròs en tistèrs coma peish fresc e barrils de peish marinat ena madeisha estacion o ena plaça dera Cebada; mès enes prumèri mesi surgentèren taus discussions damb eth sòci, que Juan Pablo abandonèc era pesca e se tenguec a representant de comèrç.
Pendent un parelh d’ans s’estèc romant pes camins de hèr damb es sues caishes de mòstres.
De Barcelona enquia Huelva, e de Pontevedra enquia Almeria non li restèc un cornèr tà visitar, arturant-se en Madrid tot eth temps que podie.
Trabalhèc en chapèus de feutre, en caucèr de Soldevila, e espargèc per tota era Peninsula, coma s’esparg sus eth papèr es graets de sable tà secar-lo, diuèrsi articles de comèrç.
En ua auta tempsada distribuic chicolates, mocadors, e chals de galaria, devocionaris e enquia escuradents.
Per çò dera sua diligéncia, aunestetat e puntualitat que remetie es hons recaptadi, es sòns clients l’apreciauen fòrça.
Mès que non se sap se com se les apraiaue, que tostemps ère mès praube qu’es arrats, e se planhie damb manierós pesimisme dera sua mala sòrt.
Toti es sòns ganhs se l’esguitlauen entre es dits, freqüentant fòrça es cafè enes sues estones de léser, convidant sense mesura as amics e autrejant-se era milhor vida possible enes poblacions que visitaue.
As funèsti resultats d’aguest sistèma les cridaue er auer neishut damb mala ombra.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que siguec un dia memorable entà Juan Pablo aqueth que se trapèc damb un cèrt amigòt dera mainadesa, camarada sòn en San Isidro.
Er amic qu’ère deputat d’aqueri que criden flexibles, e Juan Pablo, qu’ère òme de fòrça retorica, l’aumentèc tant eth sòn engüeg dera vida comerciau e çò de ben premanit qu’ère entara administratiua, qu’er aute s’ac credec, e lo hec emplegat.
Rubin siguec eth mes a vier inspector de policia en sabi pas quina província.
Mès era sua infama estela que se l’auie jogada: tàs tres mesi cambièc era situacion politica, e eth mèn Rubin siguec revocat.
Qu’auie cuelhut eth gust dera carn de sodada, e ja non podie èster senon emplegat o aspirant.
Sabi pas se qué i a en aquerò, mès çò de cèrt ei qu’enquia e tot era revocacion semble qu’ei un gòi amargant entà cèrtes natures, pr’amor qu’es emocions de preténer les arrefortissen e entonen, e plan per aquerò n’a fòrça qu’eth dia que les empleguen se morissen.
Era irritabilitat les a autrejat vida e era sedacion brusca les aucís.
Juan Pablo sentie un incredible gust d’anar en cafè, parlar mau deth Govèrn, auançar nomenaments, dar-se un torn pes ministèris, èster ara demora deth protector enes cantoades de Governacion o ena gessuda deth Congrés, hèr eth saut deth tigre tà quèir-li ath dessús quan lo vedie vier.
Ara fin gessec era credenciau.
Mès, qué dimònis!, tostemp era condemnada sòrt acaçant-lo, donques que toti es emplecs que li dauen èren mès antipatics de çò qu’un se pòt imaginar.
Quan non ère quauquarren dera policia secreta, ère causa de crotons o presons.
Mentretant suenhaue ath sòn frair petit, que per eth sentie ua afeccion que se confonie damb era pietat, per çò des contunhes malauties qu’eth praube gojat patie.
Dempús des vint ans, s’arrefortic un shinhau, encara que tostemps auie es sues perturbacions; e en veder-lo mès entonat, Juan Pablo decidic balhar-li ua carrèra entà que non se hesse a maubé coma eth s’auie hèt a maubé, per manca d’ua direccion fixa a compdar dera edat que se planifique er avier des òmes.
Atribuie eth màger des Rubin eth sòn malastre ara disparitat entre es sues aptituds innates e es mieis entà hèr-les a veir.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Non s’estèc guaire a recéber un nau còp, pr’amor que quan soniaue en ascens li netegèren un aute còp era grípia.
E vaquí ath mèn òme passejant- se per Madrid damb es mans ena pòcha, e vedent passar pègament es ores en aguest o en un aute cafè, parlant dera situacion, tostemp dera situacion, dera guèrra e des infami, indecents e fanfarrons que son es politics espanhòus!
Fòrt contra eri!
Atau se padeguen es esperits enventidi e tempestuosi.
E en aquera escadença que non auie esperança entà Juan Pablo, pr’amor qu’es sòns, es qu’eth cridaue damb tant enfasi es mèns, èren per tèrra, e auie çò que se cride bohada d’aire enes regions burocratiques.
A viatges examinaue eth malerós revocat era sua consciéncia, e s’estonaue de non trapar en era arren qu’en aquerò podesse fondar de manèra determinada era sua filiacion politica.
Pr’amor qu’idies fixes…
Diu les ac balhèsse; qu’auie liejut plan pòc e neurie eth sòn enteniment de çò qu’escotaue enes cafès e çò que didien es jornaus.
Non sabie de cèrt s’ère liberau o non, e damb era màger desinvoltura deth mon cridaue doctrinari a quinsevolh, sense saber çò que volie díder era paraula.
Tanlèu sentie en sòn esperit, sense saber perqué e perqué non, un frenetic in per çò des drets der òme; tanlèu se li negaue era amna de gòi en enténer díder qu’eth Govèrn anaue a botar fòrça còps de baston e a passar-se es taus drets pes nassi.
En tau situacion, se presentèc per edart en Madrid Nicolás Rubin, eth prèire pelut, que tanben auie es sues pretensions d’ingressar sabi pas s’en clèrgat castrense o ena catedrau, e ambdús frairs aueren ues convèrses fòrça reservades, passejant solets pes entorns.
Dempús d’aquerò, Juan Pablo apareishec un dia en cafè damb ua cèrta animositat, e fòrça desvergonhament enes sòns judicis pòlitics, en tot dar-se-les de profeta e exprimint de forma mès capinauta que jamès eth sòn mesprètz dera situacion dominanta.
Ad aqueri que se compòrten d’aguesta manèra, se les guarde enes cafè damb un shinhau de respècte e enquia e tot damb ua cèrta enveja, donques que se les supause assabentats de secrets d’Estat o de quauqua intriga fòrça gròssa.
Se lo van a emplegar qu’ac digue ja.
Se qué auem?, vie era federau o qué?
Mistèris!
Pensem!…
O ei que li hè a vier condes a D. Praxedes?
Plan, donc, que se les hèsque a vier.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aquerò se passaue tà finaus de 1872.
De pic Rubin didec que se n’anaue entar estrangèr pr’amor de contunhar damb es sòns trabalhs de representant de comèrç.
Despareishec de Madrid, e ath cap de tres mesi se gasulhèc ena reünion deth cafè qu’ère ena faccion d’absolutistes, e que D. Carlos l’auie nomenat quauquarren atau coma compdador o intendent en sòn Cuartel Real.
Se sabec mès tard qu’auie anat entà Anglatèrra tà crompar fusilhs, que hec contrabanda près de Guetaria, que venguec desguisat en Madrid e que passèc entara Mancha e Andalucia en ostiu deth 73, quan era Peninsula, usclant pes quate costats, ère un immens huec qu’en eth cada espanhòu auie amiat era sua tèda e eth Govèrn bohaue.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
II.- Juan Pablo, que tostemp s’auie enganhat per çò que hège ada eth madeish, e tostemp auie caminat per camins tòrts, acertèc en dispausar qu’eth sòn frair petit seguisse era carrèra de Farmacia.
Fòrça persones que non hèn qu’asenades, qu’an aguesta perspicacitat deth conselh e dera direccion des auti, e non acertant bric enes sòns pròpris ahèrs, ven fòrça clar es des auti.
En aguesta decision i contribusic en bona part un gran amic deth defuntat Nicolás Rubin e de tota era familha (eth potecari Samaniego, patron dera acreditada farmacia deth carrèr der Ave Maria), prometent cuélher sus es sòns auspicis a Maximiliano, hèr-lo-se a vier d’ajudant o practicant, damb er in de qué, damb eth temps, se demorèsse ath cap der establiment.
Comencèc Maximiliano es sòns estudis en 69, e eth sòn frair e era sua tia li hègen veir se guaire polit ère aquerò dera Farmacia e guaire se guanhaue damb era, pr’amor qu’es medicaments èren plan cars e es matèries prumères fòrça de bon prètz: aigua deth potz, cendre deth larèr, tèrra des tèsti, eca…
Eth praube gojat, qu’ère fòrça aubedient, se mostraue d’acòrd damb tot.
Afogadura, era vertat, per aguesta carrèra o per cap auta que non l’auie; que non s’auie desvelhat en eth cap gran delèri ne aguest curiosèr assedegat que d’eth ges era sabença.
Ère tant aflaquit qu’era màger part der an estaue malaut, e era sua ment non i vedie jamès clar enes endrets dera sciéncia, ne s’apoderaue d’ua idia senon dempús de lançar-li fòrça ligams, coma se l’amarrèsse.
Tenguie era sua escassa memòria coma un audèth de falconaria entà caçar es idies; mès eth falcon se n’anaue a viatges, deishant- lo damb era boca badada e guardant entath cèu.
Que sigueren plan penibles es prumèrs passi dera carrèra.
Era guitèra e er aflaquiment lo retenguien en lhet pes maitins mès temps de çò de normau, e era prauba dòna Lupe se les vedie entà trèir-lo deth lhet.
Era se lheuaue plan d’ora, e se metie a dar còps damb eth mortèr ath costat deth madeish dorment, que era majoritat des viatges non se n’encuedaue de tau tapatge.
Dempús li hège gatalhèues, ajaçaue eth gat damb eth, li treiguie es linçòs damb era deguda precaucion entà que non s’enraumassèsse.
Eth dromilhon se calaue de tau sòrta en aqueth còs, per çò des exigéncies de reparacion organica, qu’eth desvelhament der estudiant ère òbra de romans e ua des causes que mès energia e constància desplegaue dòna Lupe.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Eth gojat estudiaue e volie complir damb eth sòn déuer; mès que non podie vier mès enlà des sues fòrces.
Dòna Lupe l’ajudaue a estudiar es leçons, l’encoratjaue enes sòns aflaquiments, e quan lo vedie comprometut e temerós pera poximitat des examens, se botaue era mantelhina e se n’anaue a parlar damb es professors.
Taus causes les didie, qu’eth gojat passaue es examens, encara que damb nòtes baishes.
Se non ère malaut, assistie puntuaument enes classes, e ère des que més molon d’anotacions e quadèrns se hège a vier.
Qu’ère ena aula cargat damb aqueth hardèu, e non perdie sillaba de çò qu’eth professor didie.
Qu’ère de còs petit e non guaire ben conformat, tant aflaquit que semblaue que se l’anaue a emportar eth vent, eth cap camús, eth peu passit e clar.
Quan èren amassa eth e eth sòn frair Nicolás, a quinsevolh que les vedesse se l’acodirie proposar ath dusau qu’autregèsse ath prumèr es peus que l’èren sobrèrs.
Nicolás s’auie hèt a vier toti es peus dera familha, e per aguesta usurpacion peluda, eth cap de Maximiliano anonciaue qu’aurie cauvura abans des trenta ans.
Era sua pèth ère ludenta, fina, ròstre de mainatge damb transparéncia de hemna raquitica e clorotica.
Auie eth uas deth nas en.honsat e chaupit, coma se siguesse de matèria mofla e auesse recebut un còp, resultant de tot aquerò non solet lejor senon obstruccions de respiracion nassau, qu’ère solide era encausa de qué auesse tostemp era boca badada.
Era sua dentadura auie gessut damb tanta disparitat que cada pèça ère, çampar, a on volie.
E mens mau s’aqueri condemnadi uassi non l’auessen shordat jamès; mès qu’auie eth praubet cada mau de caishaus que li hège botar eth crit mès enlà deth Cèu!
Patie tanben de raumàs, e les cuelhie un darrèr der aute de sòrta que resultaue un raumàs cronic, damb era pituitaria lançant huec e destillant sense pòsa.
Coma que ja anaue aprenent eth mestièr, s’administraue eth iodur de potasi en totes es formes possibles, e ère tostemp damb ua canòla ena boca aspirant quitran, dimònis o sabi pas qué.
Que se digue çò que se volgue, Rubin que non auie cap illusion pera Farmacia.
Mès que non ère ueda d’aspiracions nautes era amna d’aqueth joen, tan pòc agraciat pera Natura que fisica e moraument semblaue hèt des rèstes.
Tàs dus o tres ans de carrèra, aqueth mollusc comencèc a sénter vibracions d’òme, e aqueth cèc de neishença comencèc a aubirar es fases granes e glorioses der astre dera vida.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano vedie dera hièstra estant, en tresau estatge, as alumnes d’Estado Mayor, quan era Escuela ère en numèro 40 deth carrèr de Serrano; e non mos podem hèr idia dera admiracion que li costauen aqueri joeni, ne der embelinament que li produsie era cinta blua en pantalon, era gòrra, era levita damb es huelhes de casse brodades en cothèr, e era espada…
Tan petits bèri uns e ja damb espada!
Quauques nets, Maximiliano soniaue qu’auie ua espada, mostacha e unifòrme, e parlaue dormint.
Desvelhat deliraue tanben, imaginant-se qu’auie creishut ua quarta, qu’auie es cames dretes e eth còs non tant inclinat entà dauant, imaginant-se que se l’apraiaue eth nas, que li creishie eth peu e que se li botaue ua portadura marciau coma eth que mès.
Quina sòrt tan nera!
S’eth non siguesse tan maujargat de còs e non l’auessen metut a estudiar aquera carrèra, guaire s’i aurie predat!
Solide, per çò de chaspar es libres, l’aurie gessut eth talent, dera madeisha manèra que se trè huec dera husta quan se la heregue fòrça.
Es dissabtes pera tarde, quan es alumnes anauen a hèr eth sòn exercici damb eth fusilh ena espatla, Maximiliano se n’anaue ath sòn darrèr pr’amor de veder-les manobrar, e era fascinacion d’aguest espectacle li tardaue enquiath deluns.
Ena madeisha classa, que per çò dera tranquillitat deth locau e dera monotonia dera leçon convidaue ara somnoléncia, se metie a jogar damb era fantasia e a provocar e alugar era illusion.
Eth resultat qu’ère un complèt extasi, e a trauèrs dera explicacion des proprietats terapeutiques des tintures mairs, vedie as alumnes militars en sòn estudi tactic de camp, coma se pòt veir un paisatge a trauèrs d’ua veirièra de colors.
Es gojats dera classa de Botanica s’entretenguien en botar-se maunòms semblables as nomenclatures de Linneo.
A un tau Anacleto que se les daue de plan fin e plan senhoret, lo cridauen Anacletus obsequisissimus; a Encinas, qu’ère de plan cuerta estatura, lo cridauen Quercus gigantea.
Olmedo qu’ère molt deishat d’anar e l’anaue admirablament eth Ulmus sylvestris.
Narciso Puerta qu’ère lèg, lord e pudesenc.
Li botèren Pseudo-Narcissus odoripherus.
A un aute qu’ère fòrça praube e gaudie d’un petit trabalh, li botèren Christophorus oficinalis e fin finau, a Maximiliano Rubin, qu’ère plan lèg, maujargat e de plan cuerta intelligéncia, lo cridèren pendent tota era carrèra Rubinius vulgaris.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En entrar en an 1874, n’auie Maximiliano vint-e-cinc e non semblaue auer-ne mès de vint.
Non auie mostacha, mès plan qu’auie fòrça grans que li gessien en diuèrsi punts dera cara.
Tàs vint-e-tres ans auec ua fèbre nerviosa que botèc en perilh era sua vida; mès quan gessec d’era semblaue un shinhau mès fòrt; era sua respiracion ja non ère tan fatigosa ne es sòns raumàssi tan fòrts, e enquia e tot es condemnades arraïcs des sòns caishaus semblauen mès civilizades.
Non tenguie ja eth iodur tan soent ne era canòla de quitran, e solet es maus de cap persistien, coma aqueri amics pesants qu’era sua visita periodica còste espant.
Juan Pablo ère alavetz en Cuartel Real, e dòna Lupe deishaue a Maximiliano en libertat, donques que lo credie inaccessible as vicis per çò dera sua praubetat fisica, deth sòn anament apatic e dera timiditat qu’ère eth resultat d’aqueri desauantatges.
E ath delà de libertat, l’autrejaue era sua tia bèri sòs entàs sòns plasers de joen, segura de que non les despenerie senon de forma senada.
Qu’ère inclinat eth gojat a estauviar, e auie ua dineròla de hanga qu’en era anaue botant es monedes d’argent e bèth centen d’aur que l’autrejauen es sòns frairs quan venguien en Madrid.
Ena ròba qu’ère plan guardat e reguardat, e li shautaue hèr-se vestits de baish prètz e de mòda, que suenhaue coma es vistons des sòns uelhs.
D’aquerò ne presumie, e gràcies ad aquerò era sua figura non semblaue tan dolenta coma n’ère reaument.
Qu’auie era sua bona capa de plècs ròis; de nets s’estropaue en era, se calaue en tramvia e se n’anaue entà hèr un torn enquias onze, pòqui viatges enquias dotze.
Pendent aqueth temps se mudèc dòna Lupe en Chamberí, cercant tostemp cases de baish pretz, e Maximiliano anèc perdent de man en man era illusion pes alumnes d’Estado Mayor.
Era sua timiditat, luenh d’amendrir damb es ans, semblaue qu’aumentaue.
Se pensaue que toti se burlauen d’eth en tot considerar-lo insignificant e pòca causa.
Exageraue, plan que òc, era sua inferioritat, e eth sòn descoratjament lo hege húger deth tracte sociau.
Quan li calie tier bèra visita, era casa que li calie entrar l’impausaue pòur, autanplan de dehòra, e s’estaue hènt torns peth carrèr abans de decidir-se a entrar en era.
Cranhie trapar a quauquarrés que lo guardèsse damb malícia, e pensaue çò qu’auie de díder, en tot passar era màger part des viatges que non didie arren.
Cèrtes persones li costauen respècte que lèu lèu ère panic, e en veder-les vier peth carrèr passaue entar aute trepader.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Juan Pablo.
Quan anaue tath cafè damb es sòns amics, se trapaue fòrça ben se non n’auie que dus o tres.
En aguest cas autanplan se deishaue anar e se metie a parlar sus quinsevolh ahèr.
Mès se s’amassauen sies o ueit persones, amudie, incapable de tier ua opinion sus arren.
Se se sentie obligat a exprimir-se, o pr’amor que volien hèr burla d’eth o pr’amor que sense malícia li volien preguntar quauquarren, que ja ère eth mèn òme tot rogit e quequejant.
Plan per aquerò li shautaue mès, quan eth temps non ère guaire hered, romar pes carrèrs, estropat ena sua capa, guardant veirines e es va-e-veni dera gent, posant-se enes rondèus a on cantaue un cèc e guardant pes hièstres des cafès.
En aguestes excursions podie estar-se dues ores sense cansar-se e quan se daue còrda e cuelhie enventida, eth cervèth se l’anaue escauhant, escauhant enquia arribar en ua pression tan nauta qu’en era eth joen errant s’imaginaue acaçar aventures e èster plan desparièr de çò qu’ère.
Eth carrèr damb eth sòn rambalh e era diuersitat de causes que se ven en eth, aufrie ua gran estimulacion ara sua imaginacion, qu’en auer-se desvolopat tard, solie desplegar era fòrça que hèn a veir quauqui malauts grèus.
Ara prumeria non li cridauen era atencion es hemnes que trapaue; mès ath cap de pòc temps comencèc a distinguir es beròies d’aqueres que non n’èren, e se se metie a seguir-ne quauqu’ua, per pur extasi d’aventura, enquia que ne trapaue a ua auta de milhor, e la seguie tanben.
Lèu sabec distinguir es classes, ei a díder, arribèc a auer tan bon còp de uelh, que coneishie ar instant es qu’èren aunèstes e es que non n’èren.
Eth sòn amic Ulmus sylvestris, qu’a viatges l’acompanhaue, l’ahisquèc a trincar era resèrva que l’impausaue era sua timiditat, e Maximiliano ne coneishec quauques ues qu’auie vist mès d’un còp e que l’auien semblat beroiòtes.
Mès era sua amna s’estaue serena ath miei des sues temptatiues vicioses: es madeishes que damb eres passèc estones agradiues li repugnauen dempús, e quan les vedie vier peth carrèr, se hège enlà.
Li shautaue mès romar solet qu’en companhia d’Olmedo, pr’amor qu’aguest lo distreiguie, e eth gòi de Maximiliano s’estaue en pensar e imaginar liurament e sense trebucs, imaginant-se realitats e volant sense estramuncar pes espacis de çò possible, encara que siguesse improbable.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E se se trapaue damb hemnes beròies, soletes, en parelhes o en grops, ja sigue damb era mantelhina en cap o damb mantèl, gaudie fòrça en dider-se ada eth madeish qu’aqueres èren aunèstes, e seguir-les tà veir entà on anauen.
Ua d’aunèsta!
Que m’estime ua d’aunèsta!
Aguesta qu’ère era sua illusion…
Mès que non s’auie de pensar en tau causa.
Sonque de pensar que li dirigie era paraula a ua aunèsta, li tremolauen es cames.
S’ei que quan venguie en casa e se trapauen en era Rufina Torquemada o era senhora de Samaniego damb era sua hilha Olimpia, se calaue ena codina pr’amor de non veder-se obligat a saludar- les!…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
III.- D’aguesta manèra aguest misantròp arribèc a víuer mès damb era vision intèrna que damb era extèrna.
Eth qu’abans ère coma ua ustra auie vengut a èster coma un poèta.
Que viuie dues existéncies, era deth pan e era des quimères.
Aguesta la hège a viatges tant esplendida e tan nauta, que quan queiguie d’era ena deth pan, ère ja totafèt molut e estrossejat.
Qu’auie Maximiliano elements qu’en eri se convencie de qué ère un aute, mès aquerò se passaue tostemp de nets e ena solitud vagabonda des sòns passègi.
A viatges ère oficiau dera armada e auie ua quarta mès de nautada, nas aquilin, molta fòrça musculara e un cap… un cap que non li hège mau jamès; d’auti viatges un campanhard poderós e fòrça galan, que parlaue sense pòsa, sense trebolar-se jamès, capable de dider-li ua floreta ara hemna mes morruda, e que se trapaue en companhia des hemnes coma eth peish ena aigua.
Donques coma didí, s’anaue escauhant de tau manèra eth cervèth, qu’enquia e tot s’ac arribaue a creir.
E s’aquerò li durèsse, que serie tan hòl coma quinsevolh des que son en Leganés.
Era sua sòrt s’estaue en qué aquerò passaue, coma passe un mau de cap; mès era alucinacion cuelhie de nauèth eth sòn domèni pendent eth saunei, e aquiu i auie es asenades e es va-e-veni d’ues aventures generaument plan trendes, plan fines, damb abnegacions, sacrificis, eroïsmes e d’auti fenomèns sublims dera amna.
En desvelhar-se, en aguest moment qu’es judicis dera realitat se barregen damb es imatges mentidores deth sòmi e i a en cervèth un crepuscul, ua discussion vaga entre çò qu’ei vertat e çò que non n’ei, era enganha persistie ua estona, e Maximiliano hège per retier-la, tornant a barrar es uelhs e tirassant es imatges que se dispersauen.
Per qué non a d’èster sòmi çò deth dia e vida efectiua çò dera net?
Qu’ei qüestion de nòms e que mos metéssem d’acòrd en cridar dormir a çò que cridam desvelhar, e ajaçar-se ath lheuar-se…
Quina ei era rason entà que non diga jo ara tant que me vestisqui: “Maximiliano, ara te metes a dormir.
Eth tau Ulmus sylvestris qu’ère un gojat simpatic, de bon pòrt, alègre e de cap un shinhau leugèr.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’amiaue Olmedo ua vida non guaire exemplara, mudant-se cada mes de casa d’òstes, passant-se es nets en lòcs pecadissi, e hènt totes es asenades d’estudiant, coma se siguessen un programa que li calie complir sense remèdi.
Darrèrament s’estaue damb ua tau Feliciana, graciosa e plan escarrabilhada, en tot dar-se importància damb aquerò, coma se çò d’entretier hemnes siguesse ua carrèra qu’un s’auie de matricular entà guanhar eth titol d’òme hèt e dret.
L’autrejaue, eth, çò de pòc qu’auie, e era s’esdegaue de un aute costat, entà seguir viuent, un dia damb estretesa, un aute damb rumb e tostemp damb era màger despreocupacion.
Que se cuelhie eth seriosament aguesta sòrta de vida, e quan auie sòs, convidaue as sòns amics a minjar ua merluça en sòn otèl, hènt-se a veir coma un òme de mon e coquin, damb ua cèrta imitacion dolenta dera deishadesa parisenca que coneishie a trauèrs des novèles de Paul de Kock.
Feliciana ère de Valencia, e hège fòrça ben er arròs; mès eth servici dera taula e era taula madeisha que les calie veir.
E Olmedo ac hège tot tant ath viu e tan segontes eth programa, que s’embriagaue sense que li shautèsse eth vin, cantaue flamenco sense saber cantar, estrossejaue era guitarra e hège toti es asenades que, ena sua pensada, èren eth rite deth perdut; pr’amor qu’ada eth se l’acodic èster perdut, coma a d’autes se les acodís èster maçons o cavalièrs crotzadi, damb er in de desvolopar papèrs e d’auer ua cèrta importància.
S’existisse er uniforme de perdut, Olmedo se l’aurie botat damb vertadèra afogadura, e sentie que non i auesse un distintiu quinsevolh, ua cinta, un plumalh o un galon, entà gésser damb eth, dident tacitament: “Aciu que vedetz çò de perdut que sò”.
E ath hons, qu’ère un malerós.
Aquerò non ère qu’era prolongacion viciosa dera edat deth piòc.
Maximiliano non venguie jamès as tantarres deth sòn amic, encara qu’aguest lo convidaue tostemp.
Mès preguntaue sus era santat de Feliciana, coma se siguesse ua senhora, e Olmedo tanben se cuelhie aquerò seriosament, dident: “Que l’è un shinhau delicada.
Aué l’è dit a Orfila que passe per casa”.
Aguest Orfila qu’ère un estudiantet deth darrèr curs de Medecina, que se cridaue madeish qu’eth celèbre doctor, e guarie, ei a díder, receptaue as amics e as amigues des amics.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Un dia, en gésser de classa, li didec Olmedo a Rubin: “Vene en casa se vòs veir a ua hemna… tau qu’ei.
Qu’ei ua amiga de Feliciana, qu’a vengut en nòste otèl pendent uns dies tant que trape bèth trabalh”.
Aunèsta!
Vai quina causa!, exclamèc arrint.
Aquerò ac didec damb convencement filosofic, damb eth chapèu inclinat sus eth costat dret coma pròva des sues idies sus era depravacion umana.
Que ja non auie hemnes aunèstes: ac didie un coneishedor prigond dera societat e deth vici.
Er escepticisme d’Olmedo qu’ère senhau de mainadesa, un desorde de transicion fisiologica, quauquarren coma ua dusau denticion.
Tot s’està en lançar fòrça baua, e dempús ja vie er òme damb d’autes idies e d’autes formes d’èster.
Qué a d’èster, òme?…
Qu’ei un bon audèth!
Arribèc en Madrid non hè guaire damb un escarrabilhat… me pensi que mercadèr de fusilhs.
Amiauen un tren de vida, gojat!…
La vedí ua net…
Te juri que t’embelinaue de seguit.
Semblaue deth pròpri París…
Mès jo sabi pas se qué se passèc, nassi!
Aqueth senhor non jogaue net, e un maitin se n’anèc deishant un deute fòrça gran ena casa d’òstes, e un aute sabi pas a on… e deutes, deutes…
En resumit, qu’era prauba li calèc empenhar toti es sòs pelhòts e se demorèc damb aquerò qu’amiaue, arren mès qu’aquerò qu’amiaue, quan ac amie botat se compren.
Feliciana se la trapèc sabi pas a on hèta un mar de lèrmes, e li didec: “Vene ena mia casa”.
E aquiu que i é!
Hè es sues gessudetes, guarda tu, qu’entad aquerò Feliciana li dèishe era sua ròba.
Non te penses; qu’ei ua gojata plan brava.
Be n’ei d’àngel…!
Pera net venguec Maximiliano en otèl de Feliciana, tresau estatge deth carrèr Pelayo, e en entrar çò prumèr que vedec… ei qu’ath costat dera pòrta d’entrada i auie ua crambeta petita, qu’ère a on s’estaue era lotjada, e aguesta gessie deth sòn amagader quan Rubin entraue.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era lo guardèc ada eth coma ua causa rara e eth ada era coma ua subernaturau aparicion.
Passèc Rubin ena saleta e deishant era sua capa, se seiguec en un fautulh de tela qu’es sòns ressòrts assassinauen era part deth còs que sus eri queiguie.
Olmedo volie qu’eth sòn amic hesse damb eth ath sèt e miei; coma que Maximiliano se remisse ad aquerò, comencèc a hèr solitaris.
Botèc Feliciana sus era lum ua pantalha de figuretes vestides damb pelhòts de drap, e dempús se calèc damb indoléncia en fautulh abrigant-se damb eth sòn mantèl capitonat.
Gojata, era mia tòca blua.
Vas a gésser ja?
Òc, quina ora ei?
Rubin se n’alegrèc d’aquera escadença que se li presentaue de prestar un servici a ua hemna tan beròia, e treiguent eth sòn relòtge damb fòrça solemnitat, didec: “Es nau mens sèt menutes… e miei” Que non podie dider-se era ora damb ua exactitud mès escrupulòsa.
Sonque que gèsques d’aciu tàs dètz mens quart…
Mès e aguesta tòca?…
Ai!, hilha.
S’arribe a èster un gosset me mossègue.
Se la botèc, en tot estropar-se eth cap, calant guardades en un miralh d’encastre nere qu’ère sus era comòda, e dempús se seiguec en ua cagira tà passar temps.
Alavetz Maximiliano la guardèc milhor.
Que non se cansaue de guardar-la, e ua obstruccion especiau se li calèc en pièch, talhant-li er alend.
E qué díder?
Donques que li calie díder quauquarren.
Eth praube joen se sentie dauant d’aquera beresa mès talhat qu’en quinsevolh visita de grana importància.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Òc, aguesta net qu’ei fresqueta.
Hè-te a vier era clau… higec Feliciana.
Que sòl estar-se ena tauèrna.
Era auta non badaue boca.
Semblaue qu’ère de plan mala encolia.
Maximiliano contemplaue coma un empeguit aqueri uelhs, aquera entrecelha incomparabla e aqueth nas perfècte, e aurie autrejat quauquarren de naut prètz pr’amor qu’era s’auesse dignat guardar-lo d’ua manèra desparièra de coma se guarden as animalhons estranhs.
Qu’ère plan fixa en eth era idia aquera des dues aunestetats, en bèri casi armonizades, en d’auti non.
Que parlèc Fortunata pòc e vulgarament; tot çò que didec siguec de çò mens digne de passar ena istòria: que hège fòrça hered, que se l’auie descosut ua mitana, qu’aquera clau se retiraue ara massa de Fraga, qu’en tornar ena casa entrarie ena farmacia tà crompar uns gachets entara tos.
Maximiliano ère encantat, e non gausant daurir era boca, daue eth sòn assentiment damb un arridolet, sense deishar de uelh ad aqueth ròstre que li semblaue angelicau.
E guaire era didec ac seguic d’aurelha coma se siguesse ua sòrta de concèptes plan engenhosi.
Non a deishat anar ua soleta paraula grossièra…
E quin metau de votz!
Non è entenut ena mia vida musica tant agradiua…
Com serà era forma de díder d’aguesta hemna d’un t’estimi, en tot didè’c damb vertat e damb amna?” Aguesta idia causèc ena ment de Rubin secodides que li tardèren ua estona.
Li recorrec era esquia un hered e li venguec cèrta piquèra en nas coma quan s’a begut gasosa.
Cansat de hèr solitaris, Olmedo se metec a condar condes indecents, causa qu’a Maximiliano li semblèc plan mau.
D’autes nets auie entenut anecdòtes coma aqueres e se n’auie arrit; en aquera net se rogie tot, desirant qu’ath sòn condemnat amic se li quedèsse era gorja coma èsca.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’ère distrèta pensant en d’autes causes.
Quines causes serien aqueres?
Qu’aurie dat Maximiliano tà saber- les… era sua dineròla damb tot eth sòn contengut.
En brembar-se’n deth sòn tresaur qu’auec ua auta secodida, e se botgèc en sèti en tot hèr-se fòrça mau peth dur contacte d’aqueri mau cridadi ressòrts.
Lo sabes tu?
Quan aqueth avesque venguec de visita pastorau e s’ajacèc en lhet deth prèire…
Fortunata se lheuèc entà anar-se’n.
Se passèc que Maximiliano gessec ath sòn darrèr pr’amor de saber-se’n tà on anaue.
Qu’ère era sua manèra especiau de hèr era cort.
En sòn esperit soniaire i auie era vaga credença de qué aqueri seguiments contenguien ua comunicación misteriosa, dilhèu magnetica.
Seguir, guardant de luenh, qu’ère un lenguatge o telegrafia sui generis, e era persona seguida, encara que non guardèsse entà darrèr, deuie sénter en era es efèctes deth corrent d’atraccion.
Gessec Fortunata en tot dider-se adiu plan heredament, e tàs dues menutes se didec tanben adiu Maximiliano damb er in d’artenher-la encara en lumedan.
Mès aqueth condemnat Ulmus sylvestris l’entretenguec ara fòrça, agarrant-li ua man e sarrant-la-se damb barbares mòstres de fòrça musculara, pr’amor d’arrir- se’n des sorriscles de dolor que daue eth praube Rubinius vulgaris.
Vai, quina gràcia…!
Aquerò e condar porcaries qu’ei eth tòn fòrt.
Non sigues vulgar, didec Rubin damb bontat.
Aquerò heric eth amor pròpri d’Olmedo mès que s’eth sòn amic l’auesse aumplit d’insults, donques que tot ac amiaue damb paciéncia exceptat que se li rebaishèsse un peu dera gradacion de viciós que se l’auie dat.
Li shordèc autant era indulgéncia de Rubin que gessec ath sòn darrèr enquiara pòrta, en tot dider-li, entre d’autes pegaries: “Pro que n’ès d’ipocrita… nassi!
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
IV.- Maximiliano baishèc era escala coma la baishe un quan a ueit ans e l’a queigut ua jogalha dera hièstra en pati.
Qu’arribèc sense alend en portau, e aquiu trantalhèc s’auie de cuélher era dreta o era quèrra deth carrèr.
Eth còr li didec qu’anèsse entath carrèr de San Marcos.
Se pressèc en tot pensar que Fortunata non deuie caminar guaire rapida e que lèu l’artenherie.
Quan vedie a ua hemna que podie èster era, alentie eth pas pr’amor de non apropar-se massa, donques qu’en apropar-se massa es encantaments deth seguiment non èren tan misteriosi.
Caminèc per carrèrs e mès carrèrs, arreculèc, hec torns en aguesta e en un auta ièrla de cases, e era dauna nueitiua non campaue.
Que non auie sentut màger desencantament ena sua vida.
Se la trapèsse qu’ère prèst enquia e tot a parlar-li e dider-li bèra gausardaria amorosa.
S’esdeguèc autant en aquera passejada vagabonda, que tàs onze ja non se tenguie de pès, e s’apressaue enes parets pr’amor de repausar un shinhau.
Anar-se’n entà casa sense trapar-la e autrejar-se ua bona passejada damb era… a ua distància de trenta passi, que li hège fòrça tristesa.
Mès fin finau se hec tan tard e ère tan fatigat, que non auec mès remèdi que cuélher eth tramvia de Chamberí e retirar-se.
Arribèc e s’ajacèc, desirant amortar era lum pr’amor de poder pensar sus eth coishin.
Era sua amna qu’ère plan aclapada.
L’assautèren pensaments tristi, e sentec vams de plorar.
A penes dormic aquera net, e peth maitin hec eth prepaus de vier en otèl de Feliciana tanlèu gessesse de classa.
Qu’ac hec tau qu’ac auie pensat e aqueth dia podec véncer un shinhau era sua timiditat.
Feliciana l’ajudaue, en tot ahiscar-lo damb adretia, e atau artenhec Rubin dider-li ara auta quauques causes qu’entà dissimular es sòns sentiments volec que siguessen malicioses.
Tàs onze encara non auíetz tornat”.
E d’aguesta sòrta d’autes frases vulgares que Fortunata entenie damb indiferéncia e que responie d’ua manèra mespredosa.
Maximiliano se sauvaue era puretat dera sua amna entà ua escadença mès avienta, e damb un erós instint auie decidit començar coma un de tants, coma un quinsevolh que non volesse senon divertir-se ua estona.
Les deishèc solets era tafurèla de Feliciana e Rubin s’acovardèc ara prumeria; mès de pic se remetec.
Que ja non ère eth madeish òme.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Enquia e tot era maudida timiditat quedaue redusida a un fenomèn purament extèrn.
Guardèc sense deishar-la de uelh a Fortunata, e cuelhent-li era man, li didec damb votz tremolanta: “Se vos me voletz estimar jo… vos estimarè mès qu’ara mia vida”.
Fortunata lo guardèc tanben ada eth, estonada.
Li semblaue impossible qu’aqueth animau estranh s’exprimisse atau…
Que vedec enes sòns uelhs ua leiautat e ua aunestetat que la deishèren embadoquida.
Dempús reflexionèc un moment, sajant d’emparar-se en un judici pesimista.
S’auien burlat autant d’era, que çò que vedie non podie èster qu’ua naua burla.
Aqueth que deuie èster, plan, mès coquin e mentidor qu’es auti.
Era conseqüéncia d’aguesta idia siguec era sonora arridalhada que deishèc anar aquera hemna dauant deth ròstre afligit d’un òme qu’ère tot esperit.
Mès eth non se desconcertèc, e era circonstància de veder-se escotat atentiuament, l’autrejaue ua fòrça desconeishuda.
Coratge!
Qué?
Que vos idolatrarè!…
Qu’a gràcia!…
Maximiliano non persutèc a tier paraules massa expressiues.
Comprenec qu’eth ridicul se li metie ath dessús.
Sonque didec: “Plan, donc, seram amics…
Que m’acontenti damb aquerò aué.
Jo que sò un malerós, voi díder sò brave.
Fortunata lo guardaue, e francament, non podie acostumar-se ad aqueth nas camús, ad aquera boca tan sense gràcia, ar escanaulit còs que semblaue que s’anaue a des.hèir d’ua bohada.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Obligada a dissimular e a hèr cèrts papèrs, encara que de vertat non les hège guaire ben, seguic era convèrsa en aqueth terren.
Vierè tàs ueit e mieja.
Li balhèc era eth compromís que damb tant de besonh li demanaue eth joen e atau s’acabèc era entrevista.
Rubin se n’anèc ath mès córrer entà casa.
Quin gojat!
Qu’ei que semblaue un aute.
Eth madeish se n’encuedaue de qué quauquarren s’auie daurit ath sòn laguens, coma arca sagerada que se trinque, deishant anar un molon de causes, abans comprimides e estofades.
Qu’ère era crisi, qu’en d’auti ei longa e pòc accentuada, e aquiu siguec violenta e explossiua.
S’enquia e tot li semblaue qu’auie talent!…
Ataue, donc, en aquera tarde se l’acodiren pensaments magnifics e judicis d’ua originalitat estonanta.
Qu’auie format d’eth madeish un concèpte pòc favorable coma òme d’intelligéncia; mès que ja, per çò deth sobte amor, se credie capable de passar era man pera cara a mès de quate.
Era modestia li cedic eth lòc a un cèrt orgulh que prenie possession dera sua amna… “Mès, e se non m’estime?, pensaue descoratjant-se e queiguent en solèr damb es ales trincades.
Qu’ei que m’aurà d’estimar…
Non ei eth prumèr cas…
Ath madeish temps era apatia e era guitèra èren vençudes…
Li venguien peth laguens inquietuds e desirs naus, un delèri de hèr quauquarren, e de provar era sua volontat en actes grani e dificils…
Qu’anaue peth carrèr sense veir ad arrés, estramuncant damb es caminaires, e lèu lèu se fot contra un arbe deth passeg de Luchana.
En entrar en carrèr de Raimundo Lulio, vedec ara sua tia en balcon prenent eth solei.
Veder-la e sénter ua grana pòur, mès plan grana, que siguec ua madeisha causa.
Jamès, ne solet damb eth pensament, auie parlat Maximiliano de dòna Lupe damb tan pòc de respècte.
Mès es ancians mòtles qu’èren trincadi.
Toti e tota era existéncia anteriors ad aqueth estat plan nau s’en.honsauen e esbugassauen coma es tenèbres en gésser eth solei.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano auec tau escometuda de coratge, qu’enquia s’aufric ara sua ment damb caractèrs odiosi era imatge de dòna Lupe, dera sua dusau mair.
Pujant es escales dera casa se padeguèc, en pensar qu’era sua tia non se’n sabie d’arren, e s’ac sabie qu’ac sabesse, tè!…
Barrèc suenhosament era pòrta e cuelhec era dineròla.
Era sua prumèra pensada siguec lançar-la contra eth solèr e trincar-la pr’amor de trèir es sòs; e ja l’auie ena man tà consomar tau antieconomic prepaus, quan l’escometèren temors de qué era sua tia entenesse eth bronit e entrèsse e ne formèsse ua de gròssa.
Se’n brembèc de çò de capinauta qu’ère dòna Lupe dera dineròla deth sòn nebot.
Quan venguien visites en casa la mostraue coma ua causa estranha, en tot hèr-la sonar e dar a apreciar eth sòn pes, entà que toti s’estonèssen de guaire prevesent e apraiadet ère eth mainatge.
Maximiliano pensèc qu’entà realizar eth sòn desir, li calie crompar ua auta dineròla parièra ad aquera e aumplir-la de monedalha tà que sonèsse e pesèsse…
Se n’arric pendent ua estona solet, en tot pensar ena decepcion que li balharie ara sua tia… eth, que non auie cometut jamès ua coquinaria…!
Era soleta causa qu’auie hèt, hège ja uns ans, qu’ère panar-li ara sua tia botons entà colleccionar-les.
Instints de colleccionista, que son variantes dera avarícia!
Bèth còp arribèc enquia e tot a talhar-li es botons des vestits; mès damb ua repassada que li fotèren non li quedèc talents de repeti’c.
Dehòra d’aquerò, arren; tostemp auie estat era mansuetud personificada, e tant economic qu’era sua tia l’estimaue mès, dilhèu, pera vertut der estauvi que per d’autes causes.
Ena quincalharia deth passeg de Santa Engracia que i a dineròles exactament egales.
Qu’ère Maximiliano damb era dineròla ena man en tot guardar-la de naut en baish, coma se l’anèsse a retratar, quan se dauric era pòrta e campèc ua mainadeta d’uns dotze ans, prima e estirada, es braci rebussadi, fòrça alisada de franja e petits aneths, damb un davantau que l’arribaue enquiàs pès.
Madeish siguec veder-la Maximiliano, e trebolar-se coma se l’auessen susprenut en un acte vergonhós.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Per tota responsa, era gojata li mostrèc miei pam de lengua, guinhant es uelhs e hènt ues potèles de cara lèja de çò mès estrafalari e grossièr que se posque imaginar.
Òc, que te botes polida… dehòra d’aciu o veiràs…
Qu’ère era mossa dera casa.
Dòna Lupe auie en òdi as hemnòtes, e tostemp cuelhie ath sòn servici a gojates pr’amor d’educar-les e plegar-les ath sòn gust e costums.
La cridauen Papitos, sabi pas perqué.
Qu’ère mès escarrabilhada qu’era povora, actiua e trabalhadora quan volie, guiterosa e biaishuda quauqui dies.
Qu’auie eth còs estirat, es mans aspres de trabalhar e dera aigua hereda, era cara de diable, damb uns uelhs gessents que d’eri ne treiguie auantatge entà divertir ara gent, era boca morrudeta e damb uns pòts e ues dents plan blanques qu’èren coma d’encargue entà hèr es potèles mès extravagantes.
Es dus dents centraus superiors èren enòrmes, e se li vedien tostemp, pr’amor qu’enquia e tot quan ère morruda non barraue complètament era boca.
Entenuda era orde que li hec Maximiliano, Papitos se desvergonhèc encara mès.
Qu’era ère atau.
Guaire mès la menaçauen mès pesadeta se botaue.
Tornèc e trèir ua quantitat de lengua incredibla, e dempús se metec a díder en votz baisha: “Lèg, lèg…” enquia trenta o quaranta còps.
Aguesta apreciacion, que non ère contrària ara vertat ne plan mens, jamès l’auie inspirat a Rubin senon mesprètz, mès en aguesta ocasión l’indignèc autant, tè… que de boni talents l’aurie talhat a Papitos tota aquera lenguòta que treiguie.
Anèc entada era; mès Papitos se metec dehòra de perilh.
Semblaue que volaue.
Deth hons deth correder estant, ena pòrta dera codina, repetie es sues burles, en tot hèr damb es mans gèsti de monard.
Tornèc eth entath sòn quarto fòrça emmaliciat e ath cap d’ua estona entrèc era un aute còp.
Que vengui a quèrrer era lampa pr’amor de manar-la…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tia, vietz…
Qu’ei de hèsta…
Eth tòrt qu’ei tòn, higec severament dòna Lupe, ena pòrta, pr’amor que te metes a jogar damb era, arrisses es sues gràcies, e ja ves.
Quan volgues que te respècte, non pòt èster.
Qu’ei plan mala mossa.
Era tia e eth nebot parlèren pendent un instant.
Guarda qu’es nets son plan heredes.
Aguestes gelades que son crudèus.
Non, s’ei que non senti arren.
Non hèm pegaries…
Que hè un hered òrre.
Quin an tan dolent!
Vòs te creir qu’anet non entrè en calor enquiara maitiada?
E aquerò que me botè ath dessús quate hlaçades.
Quina asenada!
Coma qu’èm entre es Cadières de Roma e Antioquia, qu’ei, segons didie eth mèn Jáuregui eth pejor temps de Madrid.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Me pensi que òc.
Anatz aguesta net en çò de dòna Silvia?, li preguntèc Rubin.
E aquesta tarde, gessetz?, preguntèc dempús, desirant qu’era sua tia gessesse abans de dinar, pr’amor de verificar, tant qu’era ère dehòra, era substitucion des dineròles.
Dilhèu me’n vaja ua estoneta en çò de Paca Morejón.
Vos deisharè en carrèr dera Habana”.
Dòna Lupe venguec ena codina e l’armèc ua de gròssa a Papitos pr’amor qu’auie deishat usclar eth prumèr plat.
Mès era gojata qu’ère acostumada a tot.
E se demoraue coma s’arren.
Ara seguida d’entener-se cridar damb es denominacions mès injurioses e de recéber ua pecigada que li tenalhaue era carn, se metie darrèr dera sua patrona a hèr mimaròtes e trèir era lengua tant que se grataue eth braç adolorit.
E non se podie estar sense era.
Qu’auie besonh d’ua creatura tà escridassar-la e ensenhar-la sivans es sòns procediments.
Se botèc era mantelhina dòna Lupe, e tia e nebot gesseren.
Era prumèra se demorèc en carrèr de Arango, e eth dusau se n’anèc a crompar era dineròla e entornèc entà casa.
Qu’auie arribat eth moment de consomar er atemptat, e eth que pendent era premeditacion s’auie mostrat plan valent, quan s’apressaue er instant critic sentie ua viua inquietud.
Comencèc per assegurar-se’n deth curiosèr de Papitos, clauant era pòrta dempús d’alugar era lum; mès com assegurar-se dera sua pròpria consciéncia que se li revoutaue en tot pintar-li era fauta projectada coma un abominable delicte?
Comparèc es dues dineròles, vedent damb satisfaccion qu’èren exactament egales en volum e en color dera hanga.
Que non ère possible que quauquarrés notèsse era substitucion.
Mans ara òbra.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Trincar era ola sense bronit qu’ère impossible.
S’estèc ua estona seigut ath cant deth lhet, damb es dues dineròles sus aguest, amorassant doçament ara qu’anaue a èster era victima.
Era sua guardada vagaue ar entorn dera lum, caçant ua idia.
Era lum illuminaue era tauleta caperada d’un tapís nere, que sus eth i auie es libres d’estudi, folradi damb jornaus e plan ben ordenadi per dòna Lupe; dus o tres salers de substancies medicinaus, eth tintèr e diuèrsi numèros de La Correspondencia.
Era guardada deth joen volèc per estret espaci deth quarto, coma se seguisse es corbes deth vòl d’ua mosca, e anaue dera taula ena pèrga qu’en era penjauen aqueri motles d’eth madeish, era sua ròba, era vèsta que reprodusie eth sòn còs e es pantalons qu’èren es sue pròpries cames penjadas coma entà estirar-se.
Guardèc dempús era comòda, era mala e es bòtes qu’èren sus era, es sòns pròpris pès talhadi, encara que prèsti a caminar.
Un movement d’alegria e era animacion dera cara indiquèren que Maximiliano auie agarrat era idia.
Pr’amor qu’ac didie eth: damb aqueres causes s’auie tornat còp sec un òme de talent.
Se lheuèc, e cuelhent ua bòta gessec e anèc entara codina, a on ère Papitos cantant.
Guarda que l’ac condarè tot ara tia.
Papitos se metec a picar era escaròla, sense deishar de hèr mimaròtes.
Maximiliano s’estrementic.
Embarrar-se en vòste quarto, ai olé!, ai olé!…
Mès jo que vos è vist peth horat dera clauadura… ai olé!, ai olé!…
Qué?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Escriuent-li cartes ara nòvia.
Mentida…jo?…
Dehòra, embolhaira…
Eth temps pressaue e dòna Lupe podie arribar.
Quan cuelhec era dineròla plia, eth còr li bategaue e era sua respiracion ère dificila.
Qu’auie pietat dera victima, e entà evitar eth sòn atrendiment, que poirie frustrar er acte, hec aquerò qu’es criminaus hèn de lançar-se frenetics a dar eth prumèr còp pr’amor de pèrder era pòur e hèr carar era consciéncia, en tot empedir-les hèr repè.
Agarrèc era dineròla e damb man febriu li fotèc un còp.
Era victima exalèc un gemiment sec.
Que s’auie escarcanhat, mès encara non ère trincada.
Coma qu’aguest prumèr còp siguec balhat sus eth solèr, li semblèc a Maximiliano qu’auie ressonat massa, e alavetz botèc sus eth lhet era dineròla herida.
Eth sòn trebolament siguec tau que lèu li fot ara dineròla ueda en sòrta dera plia; mès se padeguèc, en tot díder: “Be ne sò de pèc!
S’aquerò ei mèn, per qué non posqui dispausar d’aquerò coma jo volga?” E còp, e mès còp…
Era malerosa victima, aqueth ancian e leiau amic, modèu d’aunestetat e de fidelitat, panteishèc dauant des durs còps, en tot daurir-se a tot darrèr, en tres o quate bocins.
Sus eth lhec s’espargèren es tripes d’aur, argent e coeire.
Entre er argent, qu’ère çò mès abondós, ludien es centenats coma es grans auriòs d’un melon entre era polpa blanca.
Damb man tremolanta, er assassin ac recuelhec tot mens era monedalha, e s’ac sauvèc ena pòcha deth pantalon.
Es bocins esparjudi semblauen tròci d’un crani, e eth povàs roienc dera hanga coduda qu’enlordie eth cobrelhet blanc li semblèc ath criminau taques de sang.
Abans de pensar en esfaçar es tralhes dera malahèta, pensèc en botar es sòs ena dineròla naua, operación hèta damb tanta precipitacion qu’es pèces se li hicauen ena boca e quauques ues non volien passar.
Pr’amor qu’era boca ère un shinhau mès estreta qu’era dera mòrta.
Dempús metec eth coeire des dues pessetes qu’auie escambiat.
Que non i auie temps tà pèrder.
Entenie passi.
Pujarie ja dòna Lupe?
Non, que non ère era; mès lèu arribarie e li calie acabar lèu lèu.
Aqueri bocins, a on les lançarie?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Çò de milhor ère estropar-les en un mocador e lançar-les ath miei deth carrèr quan gessesse.
E era sang?
Limpièc eth cobrelhet coma podec, bohant eth povàs.
Dempús se n’encuedèc qu’era sua man quèrra e eth punhet dera camisa amiauen quauqui senhaus, e se tenguec a esfaçar-les suenhosament.
Tanben era man deth mortèr li calèc ua bona repassada.
Aurie quauquarren ena ròba?
Se guardèc ben de cap a pès.
Que non auie arren, absoludament arren.
Coma toti es aucidors en parièr escadença, siguec escrupulós en examen; mès ad aguesti malerosi se les desbrembe tostemp bèra causa, e a on mens se pensen se sauve era donada acusadora qu’illumine ara justícia.
Çò que desconcertèc a Rubin quan credec acabat eth trabalh, siguec era sensacion d’avertir qu’era dineròla naua non se retiraue bric ara sacrificada.
Com ei qu’abans deth crim les vedec tan parières que semblauen ua madeisha?
Errança des sentits.
Que tanben podie èster errança era diferéncia que notaue dempús deth crim.
S’enganhèc abans o s’enganhaue dempús?
En enòrme trebolament deth sòn anim non podie decidir arren: “Mès òc, qu’ei pro auer uelhs, didie, entà veir qu’aguesta dineròla non ei aquera…
En aguesta era hanga ei mès recoduda, de color mès escur, e a per aquiu ua taca nera…
A prumèr còp de uelh se ve que non ei era madeisha…
Diu m’ac age.
A veir eth pes?…
Donques eth pes me semble qu’ei mendre en aguesta…
Non, mèsalèu màger, fòrça màger…
S’estèc ua estona parat guardant era lum e vedent en era a dòna Lupe en moment de cuélher era dineròla faussa e díder: “Mès aguesta dineròla… sabi pas… me semble… non ei era madeisha”.
Hènt ua gran alendada, estropèc ara prèssa damb un mocador es trincades rèstes dera victima, e les sauvèc ena comòda enquiath moment de gésser.
Botèc era naua dineròla en lòc de costum, qu’ère eth calaish naut dera comòda, dauric era pòrta, treiguent eth mocador que tapaue eth trauc dera clauadura, e dempús de hèr-se a vier ena codina er esturment traïdor tornèc entath sòn quarto damb era idia de compdar es sòs…
Mès s’ère sòn, tà qué tanta pòur e angoisha?
Eth non auie panat arren ad arrés, e ça que la, se sentie coma es panaires.
Que serie milhor condar-li ara tia çò que se passaue, qu’anar damb embolhs.
Òc, e com se botarie dòna Lupe s’eth li condèsse era aventura e er emplec qu’autrejaue as sòns estauvis!
Que valie mès carar, e endauant.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que non se podec entretier a compdar eth sòn tresaur, pr’amor qu’entrèc dòna Lupe, en tot filar-se de seguit de cap ara codina.
Maximiliano se passejaue peth sòn quarto demorant que lo cridèssen tà dinar, e hège calculs mentaus sus aquera desconeishuda soma que tant li pesaue.
E quan prení aquera medecina tan dolenta, m’autregèc era mia tia dus durets, e cada còp qu’auia de préner purga un duret o miei duret.
Sentec que se remetie.
Mès quan lo cridèren tà dinar, e venguec en minjador e s’acarèc damb era sua tia, pensèc qu’aguesta notarie ena sua cara çò qu’auie hèt.
Lo guardaue era, madeish qu’eth dia malerós que li panèc es botons deth vestit…
E ath nebodet se li lheuèc era consciéncia, en tot hèr-li veir perilhs aquiu a on non n’auie.
Moria, m’è desbrembat d’ua causa; mès ua causa plan importanta… campar s’auien queigut trocets de hanga en bèth lòc.
Ara m’en brembi qu’entení eth tin, coma s’un trocet sautèsse deth lòc deth còp e anèsse a parar contra eth salèr de iodur.
En solèr dilhèu… e era mia tia escampe cada dia…!
Com me guarde!
Que deu sospechar bèra causa…
Era guardada escrutadora de dòna Lupe que non auie arren de particular.
Que solie era estudiar-li era cara, pr’amor de veir se com anaue de salut, e eth tau ròstre qu’ère un libre a on era brava senhora auie aprenut mès Medecina que Farmacia eth sòn nebot enes tèxti estampadi.
Aguestes gelades…
Per Diu, tie compde; que non mo n’arribe ua auta coma era der an pasat, que cuelheres quate raumassi seguidi e lèu lèu pèrdes eth curs.
Non te’n desbrembes d’estacar-te un mocador de seda en cap, de nets, quan te cales en lhet; e jo se siguessa tu començaria a préner era aigua de quitran…
Non hèsques hastics.
Qu’ei bon guarir-se en salut.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Damb aquerò se padeguèc eth joen en tot compréner qu’es guardades non èren senon era inspeccion medicau de cada dia.
Dinèren e se premaniren entà gésser.
Eth criminau s’estropèc ben ena capa e amortèc era lum deth sòn quarto entà cuélher era rèsta dera victima e treir-les d’amagat.
Coma qu’es monedes qu’amiaue ena pòcha deth pantalon non èren palha, se denonciauen sonant es ues contra es autes.
Pr’amor d’evitar aguest bronit inoportun, Maximiliano se metec un mocador en aquera pòcha, sarrant-lo ben entà qu’es pèces d’aur e de plata non sonèssen, e atau se passèc, donques qu’en tot eth camin de Chamberrí enquiara casa de Torquemada era aurelha de dòna Lupe que tostemp s’agudaue damb eth bronit des sòs coma era aurelha des gats damb es passi der arrat, e enquia e tot semblaue qu’estiraue es aurelhes, non entenec arren, absoludament arren.
Eth nebodet, quan credie qu’es monedes se botjauen, cachaue era pòcha coma eth qu’ataque ua arma.
Se poirie pensar que l’auie gessut un tumor ena cama!…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que siguec gran er estonament de Fortunata aquera net quan vedec que Maximiliano treiguie punhats de monedes diuèrses, e compdaue damb rapiditat era soma, en tot desseparar er aur der argent.
Ara suspresa un shinhau alègra dera joena, li seguic lèu era sospecha de qué eth sòn improvisat amic auesse aquerit aqueth caudau per mieis non guaire nets.
Credec veir en eth a un hilh de familha que, arrossegat pera passion e eishorbat pera pegaria, s’auie hèt a vier era caisha pairau.
Aguesta idia la mortifiquèc fòrça, en tot hèr-li a veir era crudèu insisténcia que damb era la mautrataue eth destin.
Dempús que siguec lançada enes edarts d’aquera vida, s’auie tostemp vista embolhada a òmes grossièrs, pervèrsi o trichaires, çò de pejor de cada casa.
Non deishèc entreveir a Maximiliano es sues sospeches sus era procedéncia des sòs, que, venguessen d’a on venguessen, non podien èster mau recebudi, e de man en man s’anec padegant en veir qu’er apreciable gojat se vantaue d’auer idies economiques totafèt contràries as des sòns predecessors.
Es vestits de luxe, er abric de velot, eth chapèu e es jòies se treiràn mès endauant, e se renovelarà eth prèst entà que non se pèrden.
Desbremba-te’n de moment de tot aquerò que sigue pura ostentacion.
Que s’a acabat eth desorde.
Se despenerà sonque aquerò que s’age, entà non hèr ne ua soleta tricha, mès ne ua soleta tricha.
Guarda ben”.
Aguest sen qu’ère causa naua entà Fortunata, e comencèc a corregir un shinhau es sues prumères idies sus eth sòn aimant e a considerar-lo milhor qu’es auti.
Enes dies a vier Olmedo confirmèc aguesta bona opinion, en tot parlar-li damb viui elògis dera formalitat d’aqueth gojat e de guaire apraiadet s’estaue.
Quedèc convengut entre Fortunata e eth sòn protector cuélher un quarto, que non ère logat, ena madeisha casa.
Rubin persutèc fòrça ena modestia e bon prètz des mòbles que i calie botar, pr’amor que… (tà que se veigue se guaire senat ère) “conven començar per pòga causa”.
Dempús ja se veirie, e er umil larèr anarie creishent e emberint-se de man en man.
Qu’ac acceptaue era sense cap entosiasme ne cap illusion, mèsalèu entà sajar.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano que non l’ère guaire simpatic; mès enes sues paraules e enes sues accions auie vist deth prumèr moment ara persona decenta, grana nauetat entada era.
Víuer damb ua persona decenta desvelhaue en era eth sòn curiosèr.
Dus dies se tardèc en installar-se.
Es mòbles les ac loguèc ua vesia qu’auie deishat era casa, e Rubin se predèc a tot damb tanta capitada, que Fortunata s’estonaue des sues admirables qualitats administratiues, donques que non n’auie ne idia d’aquera engenhosa manèra de deféner ua pesseta, ne sabie se com se rebracaue era despena entà redusir-la de sies a cinc, amassa damb d’autes manères financères qu’er excellent gojat auie aprenut de dòna Lupe.
Sajant de mesurar er amor que sentie pera sua amiga, Maximiliano trapaue palla e inexpressiua era paraula estimar, en tot auer d’acodir as novèles e ara poesia ara cèrca deth vèrb estimar, tan tengut enes exercicis gramaticaus coma desbrembat en lenguatge dera vida vidanta.
E enquia e tot aqueth vèrb li semblaue alap entà exprimir era doçor e eth lardor deth sòn amor.
Adorar, idolatrar e d’auti complien milhor eth sòn mestièr de hèr a conéisher era passion exaltada d’un joen aflaquit de còs e robust d’esperit.
Quan er enamorat entornaue ena sua casa, amiaue en eth era impression de Fortunata transfigurada.
Pr’amor que non i a auut cap princessa de conde orientau ne dauna deth teatre romantic que s’aufrisse ara ment d’un cavalièr damb atributs mès ideaus ne damb traits mès purs e nòbles.
Qu’existien alavetz dues Fortunates, era ua de carn e uas, era auta era que Maximiliano amiaue escultada ena sua ment.
De tau manèra se subtilizèren es sentiments deth joen Rubin damb aqueth extraordinari amor, qu’aguest l’inspiraue non sonque es bones accions, er entosiasme e era abnegacion, senon tanben era delicadesa amiada enquiara castetat.
Era sua natura prauba que non auie exigéncies; eth sòn esperit les auie granes, e aguestes èren es que mès lo pressauen.
Tot çò qu’ena amna umana pòt existir de nòble e beròi, surgentèc ena sua, coma es godilhes de laua en volcan actiu.
Soniaue damb redempcions e regeneracions, damb lauatge de taques e damb trèir deth passat nere dera sua estimada ua vida de merits.
Eth generós galant vedie es mès sublims problèmes moraus en front d’aquera malerosa hemna, e resolver-les ben que li semblaue era mès grana empresa dera volontat umana.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Es peripecies vergonhantes dera vida d’era que non lo decoratjauen, e autanplan mesuraue damb gòi era prigondor der abisme que d’eth anaue a trèir ara sua amiga; e l’auie de trèir pura o purificada.
En aqueres confidéncies qu’ambdús auien, credie Maximiliano avertir ena pecadora un cèrt hons de rectitud e mens corrupcion de çò qu’a prumèr còp de uelh li semblaue.
S’enganharie en aquerò?.
A viatges s’ac pensaue; mès era sua bona fe trionfaue de seguit d’aguesta sospecha.
Çò que plan podie tier sense cap pòur a enganhar-se ère que Fortunata auie viui desirs de milhorar era sua personalitat, ei a díder, d’endreçar-se e polir-se.
Era sua ignorància ère, coma se pòt supausar, complèta.
Liegie fòrça mau e estramuncant, e non sabie escríuer.
Çò d’essenciau deth saber, çò que saben es mainatges e es pagesi, era ac ignoraue, coma ac ignoren d’autes hemnes dera sua classa e autanplan de classa superiora.
Maximiliano se n’arrie d’aquera incultura rasa, en tot cuélher seriosament eth prètzhèt d’anar-la corregint pòc a pòc.
E era non dissimulaue era sua ignoráncia; ath contrari, mostraue damb graciosa sinceritat es sons ardents desirs d’aquerir cèrtes idies e d’apréner paraules fines e decentes.
Cada moment li preguntaue eth significat de tau o quau paraula, e s’informaue de mil causes abituaus.
Non sabie se qué ei eth Nòrd o eth Sud.
Aquerò li sonaue a causa de vent; mès arren mès.
Credie qu’un senador ei quauquarren der Ajuntament.
Qu’auie sus era imprimaria idies plan estranhes, credent qu’es madeishi autors botauen enes planes aqueres letres tant egales.
Que non auie liejut jamès un libre, ne tansevolh novèla.
Se pensaue qu’Euròpa ei un pòble e qu’Anglatèrra ei un país de creditors.
Per çò que hè ath solei, era lua e tot çò d’aute deth firmament, es sues nocions pertanhien ar orde des pòbles primitius.
Cohessèc un dia que non sabie se qui ère Colon.
Se pensaue qu’ère un generau, atau coma O’Donnell o Prim.
E en aquerò dera religion non ère mès auantatjada qu’en aquerò dera istòria.
Era pòca doctrina cristiana qu’auie aprenut se l’auie desbrembat.
Comprenie ara Vèrge, a Jesucrist e a Sant Pèir; les auie per plan bones persones, mès arren mès.
Per çò dera immortalitat e dera redempcion, es sues prumères idies qu’èren fòrça confuses.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Es sòns defèctes de prononciacion qu’èren terribles.
Non i auie fòrça umana que li hesse a díder fragment, magnific, enigma e d’autes paraules usuaus.
S’esforçaue tà véncer aguesta dificultat, arrint e trabalhant; mès que non ar artenhie.
Es èsses finaus se converttien en jotes, sense qu’era madeisha ac notèsse ne podesse evità’c, e se minjaue fòrça sillabes.
S’auesse sabut era se quina polideta boca se li botaue en minjar-les-se, non aurie sajat d’esmendar era sua graciosa incorreccion.
Mès Maximiliano s’auie convertit en mèstre, damb rigors de dómine e hums d’academic.
Non la deishaue víuer, e ère ara demora des solecismes entà quèir sus eri coma eth gat sus er arrat.
Non se ditz Jacometrenzo, ne Espiritui Santo, ne induligéncias.
Ath delà escamon e escamar-se son paraules plan lèges, e cridar tiologies a tot aquerò que non se compren qu’ei ua asenada.
Repetir en cada moment pa chasco ei un costum ordinariòt”, eca.
Çò de milhor qu’auie aquera hemneta qu’ère era sua ingenuitat.
Fòrça còps treiguec a lúder Maximiliano eth cas deth desaunor d’era, per èster fòrça important aguest punt en plan dera regeneracion.
Er inspirat e afogat joen hège tu per tu en çò de dolents que son es senhorets e en besonh d’ua lei ara anglesa que protegisse as gojates innocentes contra es seductors.
Fortunata non comprenie bric aguestes leis.
Era soleta causa que sostenguie ère que Juanito Santa Cruz ère eth solet òme qu’auie estimat de vertat, e que l’estimaue tostemp.
Per qué díder ua auta causa?
Reconeishent er aute damb cavaleresca leiautat qu’aguesta conseqüéncia ère laudabla, sentie ena sua amna punchades de gelosia, que capviraue per uns instants es sòns plans de redempcion.
Plan que òc… que t’ac pòs creir.
Se lo vedessa en un perilh, lo treiria d’eth, encara que me perdessa jo.
Que non sai díder arren mès que çò que me ges deth laguens.
S’aquerò non ei vertat que non arriba ena net damb salut.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Te creigui.
Ditz ua auta causa.
Fortunata guardèc era pòrta.
Rubin avalaue saliua e cercaue en lòc a on auem era mostacha quauquarren tà retòrcer, e en trapar solet uns peus fòrça teunhes, les martirizaue crudèument.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano ac volie saber tot.
Qu’ère coma eth bon mètge que li demane ath malaut es hèts mens importants deth mau que patís e dera sua istòria pr’amor de saber-se’n com l’a de guarir.
Fortunata non amagaue arren, aquerò qu’ère ua causa bona qu’auie, e eth doctor aimant se trapaue a viatges damb mès de çò que calie entara prodigiosa garison.
E be n’ère d’orrificat quan entenie condar çò de mau que se portèc eth seductor d’aquera beresa!
Eth plan aunèst aprendís de farmaceutic non comprenie que podessen existir òmes tan dolents, e totes es penes deth lunfèrn li semblauen pòques entà castigar-les.
Mès criminau qu’es pervèrsi assassins e lairons, ère, sivans eth, eth senhoret seductor dera prauba puncèla, que li hège creir que s’anaue a maridar damb era, e dempús la deishaue pauhicada ath miei der arriuet damb eth sòn mainatget o a mand d’amainadar-lo.
Per guaire harie aquerò eth, Maximiliano Ruiz?…
Eth tau Juanito Santa Cruz ère, donc, er òme mès infame, mès execrable e vil que se podie imaginar.
Mès era madeisha ofensada non lheuaue guaire, coma serie normau, es anatèmes contra eth seductor, per çò que li calèc a Maximiliano redoblar era sua furia contra eth, en tot cridar-lo monstre e d’autes causes pejor.
Fortunata se vedie forçada a repetí’c; mès que non auie manèra de qué prononcièsse era paraula monstre.
Que se li trauessaue coma fòrça d’autes paraules, e ara fin, dempús de mil temptatiues que se retirauen a nausèes, la deishaue anar entre es sòns plan polidi dents e pòts, coma se l’escopisse.
S’estimaue mès condar particularitats dera sua mainadesa.
Eth sòn defuntat pair auie un lòc de venda ena placeta e ère òme aunèst.
Sa mair se tenguie, coma Segunda, era sua tia pairau, ara venda de ueus.
La cridauen ada era de petita era Pitusa, pr’amor que siguec fòrça raquitica e escanaulida enquias dotze ans; mès de pic, hec ua grana estirada e se hec hemna de figura e anament.
Es sòns pairs moriren quan era auie dotze ans…
Seguie d’aurelha Maximiliano aguestes causes damb gran plaser.
Mès, totun aquerò, li manaue qu’anèsse tà çò d’importnat, coma aquerò restacat ath hilh qu’auie amainadat.
Quan part d’aguesta istòria siguec condada, ath joen lèu lèu li sauten es lèrmes.
Era trenda creatura, sense mès ajuda que sa mair prauba, era afliccion d’aguesta en veder-se abandonada, qu’èren de vertat un quadre trist que sarraue eth còr.
Per qué non anèc per justícia?
Qu’ei çò qu’auie d’auer hèt.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ua auta causa.
Per qué non se l’acodic formar-li un escandal, vier ena casa damb mainatge en braça e presentar-se a dòna Barbara e D. Baldomero e condar-les aquiu ben claret era gràcia que l’auie hèth eth sòn hilh?…
Mès que non, aquerò que non aurie estat guaire confòrme damb era dignitat.
Que valie mès menspredar-lo, deishar-lo autrejat ara sua consciéncia, òc, ara sua consciéncia, que pro que l’aurie de formar rambalh tard o d’ora.
Fortunata, en enténer aquerò, tachaue es sòns uelhs en solèr, repetint coma ua maquina aquerò que çò de milhor ère eth mesprètz.
Òc, menspredar-lo, repetie er aute, donques qu’ère ignominia sollicitar era sua proteccion.
Encara que li balhèsse çò que li balhèssen, que non ère capabla Fortunata de repetir ignominia.
Maximiliano persutèc qu’auie estat ua gran fauta demanar empara ath madeish Juanito Santa Cruz, ad aqueth infame, quan tornèc era en Madrid e li queiguec malaut eth mainatge.
Abans lo dèishi jo sense enterrar, qu’acodir…
Era dignitat, hilha, qu’ei abans que tot.
Guarda ben aquerò.
Çò que voi saber ara ei quin individú ère aguest que damb eth t’amassères dempús, aqueth que te treiguec de Madrid e t’amièc de pòble en pòble coma es trastes d’ua hèira.
Ère un òme traïdor e dolent, didec Fortunata destalentada, coma s’eth rebrembe d’aquera part dera sua vida li siguesse fòrça desagradiu.
Me n’anè damb eth pr’amor que me vedí perduda, e non auia entà on anar.
Qu’ère frair d’un vesin nòste ena Cava de San Miguel.
Prumèr auec un taulatge de triparia ena plaça, e dempús botèc ua botiga de quincalha e anaue entà totes es hèires damb un pialèr d’arques plies de foteses, e armaue botigues.
Lo cridauen Juarez el negro per çò d’auer era pèth plan bruna.
En veder-me tan mau, m’aufric grani beneficis, e me didie qu’anaue a hèr fòrça causes importantes.
Era mia tia me dèc eth viatge de casa e eth mèn oncle despareishec.
Jo èra malauta e Juarez me didec que se me n’anaua damb eth, m’amiarie enes aigües termaus.
Didie que guanhaue un pialèr de sòs enes hèires, e que jo estaria coma ua reina.
Non se podie maridar damb jo pr’amor que ja ère maridat, mès tanlèu se morisse era sua hemna, qu’ère ua embriaga, complirie, òc senhor, complirie damb jo.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E seguic condant ara prèssa aquera plana lèja, desirant acabar-la lèu.
Çò deth senhoret Santa Cruz, en èster tan desastrós, ac referie damb profusion e enquia e tot damb ua cèrta amarganta complacéncia; mès çò de Juarez el negro gessie des sòns pòts coma ua confession forçada o coma un testimòni dauant des tribunaus, d’aqueri que van usclant era boca a mida que gessen.
Guaire li pesèc botar-se en mans d’aqueth òme!
Qu’ère un perdut, un brigand, ua mala persona.
Que s’aurie resistit a seguir-lo se non auesse estat qu’es parents que viuie la possèren ad aquerò, pr’amor qu’aguesti non auien eth mendre talent d’auplir-li eth bèc.
Lèu se n’encuedèc que tot aquerò qu’aufrie Juarez el negro èren paraules.
Non guanhaue un sò; armaue tapatge damb toti, e tot eth podom qu’anaue acantierant ena sua maudida amna, per malastre, lo descargaue contra era…
En fin, vida mès arrossegada non l’auie passat era jamès ne demoraue tornar-la a passar…
Damb es sòs que Juanito Santa Cruz les autregèc quan sigueren en Madrid e se moric eth mainatge, qu’aurie pogut eth plan bèstia de Juarez apraiar eth sòn comèrç; mès, se qué hec?
Béuer e mès béuer.
Eth vin e er aiguardent l’auciren.
Un maitin se desvelhèc era en tot entener-lo balhar grani sorriscles… coma se l’estofèssen.
Qué se passaue?
Que se morie.
Gessec espaurida deth lhet, e cridèc as vesins.
Que non auec temps de subministra-li e sonque lo cuelhec era Uncion.
Aquerò se passaue en Lhèida.
Dus dies dempús, venec es sòns quate trastes e damb es sòs que podec arremassar se filèc entà Barcelona.
Qu’auie jurat non hèr-se jamès damb animaus.
Libertat, libertat e libertat qu’ère çò que li demanaue eth còs e era amna.
Era vertat abans qu’arren.
Entà qué díder ua causa per ua auta?
Era franquesa qu’ei ua vertut quan non se n’a d’autes, e era franquesa obligaue a Fortunata a declarar qu’ena prumèra tempsada d’anarquia morau s’auie divertit, desbrembant es sues penes coma les desbremben es embriacs.
Era sua capitada siguec grana, e era sua manca d’educacion ajudaue a eishorbar-la.
Arribèc a creir qu’en eishorbar-se fòrça se resvenjaue d’aqueri que l’auien perdut, e solie pensar que s’eth coquin de Santa Cruz la vedie hèta un braç de mar, tant eleganta e trionfanta, dilhèu l’estimarie un aute còp.
Mès que òc, entad aquerò s’estaue…!
Condèc ara seguida tantes causes que Maximiliano se sentec herit.
Que li calec méter un vel, coma diden es retorics, sus aquera part dera istòria dera sua estimada.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Hec alavetz era quauqui talhs ena narracion, en tot avalar-se non ja es letres senon frases e capitols sancers, e vaquí en resumit çò que didec: Torrellas, eth celèbre paisatgista catalan, ère tan gelós que non la deishaue viuer.
Endonviaue mil torments en tot botar-li params tà veir se queiguie o non queiguie.
Autant auec en òdi ad aqueth òme, que fin finau se deishèc quèir era.
Se metec de bon voler en param, que lo coneishie, peth gust de jogar-li ua partida ath plan pòcvau, pr’amor qu’atau se resvenjaue des moltes que l’auie jogat ada era.
E arren mès…
Totau, que lèu l’aucís eth condemnat pintor d’arbes…
Çò que mès l’usclaue ad aguest ère qu’era infidelitat auie estat damb un amic intim sòn, pintor tanben, autor deth quadre de David guardant a…
Fortunata non se’n brembaue deth nòm, mès qu’ère ua que s’estaue banhant…
A degun des dus artistes estimaue era; per cap des dus aurie dat un sò horadat, se s’auessen crompat damb sòs.
Es sòns quadres que valien plan mès qu’eri.
Dempús qu’enganhèc ath prumèr damb eth dusau, se li metec en cervèth era idia de hèr-l’ac as dus damb un aute, e era satisfaccion d’aguest desir l’ac autregèc un emplegat joen, praube e un shinhau simpatic que se retiraue fòrça a Juanito Santa Cruz.
Un aute vel…
Maximiliano se vedec obligat a botar un aute vel… “Cara- te, se te platz, cara-te”, li didec, pensant que, sivans anaue gessent era istòria, li calerie aumens ua pèça de tul.
Mès era seguic condant.
Donques coma didia, eth tau joen gessec tanben un bon audèth.
Un maitin, tant qu’èra dormie, l’empenhèc totes es sues jòies, entà jogar.
E aciu patz…
Venguec dempús un vielh que li daue fòrça sòs e se la hec a vier en París a on se pimpalhèc e afinèc extraordinariament eth sòn gust entà vestir-se.
Be n’ère d’escarrabilhat eth vielh!…
Qu’auie estat generau reaccionari ena auta guèrra, e se hège fòrça damb era gent de sotana.
Ère fòrça viciós e li daue fòrça maus de cap damb tantes competéncies coma auie.
Un dia s’afartèc era e lo deishèc en carrèr.
Eth successor, Camps, que li botèc ua casa damb gran esplendor.
Semblaue un òme plan ric, mès dempús se passèc qu’ère un gran param.
Abans de vier en Madrid li venguec ada era flaira de plojat, e ath cap de pòc temps d’èster aquiu vedec que li venguie era tronada ath dessús.
Camps amiaue recomanacions entath director deth Tresaur, e volec crubar uns documents de reconeishença de deute faussi de fusilhs que se supausaue auien estat crompadi peth Govèrn.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Escorial siguec, que non a tornat a campar.
Çò d’aute pro qu’ac sabie Maximiliano…
Eth successor de Camps, qu’auie estat eth, e ja se li vedie en cèrt resplendor des uelhs er orgulh qu’er eretatge l’auie produsit.
Pr’amor que Fortunata ac auie dit fòrça clar.
Gràcies a Diu que trapaue en sòn camin ua persona decenta!
Que se sentie Maximiliano possessor d’ua fòrça redemptora, fraia des fòrces creadores dera Natura.
Ja veirie eth mon era irradiacion de bontat e de vertat qu’eth lançarie sus aquera malerosa victima der òme!
Dès que la coneishec e sentec qu’eth Cèu se calaue ena sua amna, tot en eth siguec idealisme, noblesa e bones accions.
Quina diferéncia entre eth e es pòcvaus qu’enes sues mans siguec aquera praubeta!
Per mès que se cerquèsse ena vida de Rubin non se traparie que maus de cap e d’autes incomoditats fisiques; mès, a veir, que li treiguessen bèth acte ignominiós, ne tansevolh ua fauta.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ua des causes que Maximiliano li daue mès importància entà méter en execucion eth sòn plan redemptorista ère que Fortunata l’estimèsse, donques que sense aquerò era òbra sublima qu’aurie dificultats.
Se Fortunata s’enamoraue d’eth, encara que s’enamorèsse pera moralitat, qu’ei era mendre quantitat d’amor possible, non ère tan de mau hèr qu’eth la convertisse tath ben pera atraccion dera sua amna.
D’aguest besonh d’amor prèvi surgentaue era insisténcia que Maximiliano li preguntaue ara sua idòla se l’estimaue ja un shinhau, se l’anaue estimant.
Bèri còps responie era que òc, damb aguesta facilitat mecanica e rutinària des mainatges aplicadi que se saben era leçon; d’auti còps, mès sincèra e reflexiua, responie qu’era afeccion non depen dera volontat ne mens encara dera rason, e que per aquerò se passe qu’ua hemna, que non a cap peu de pèga, s’enamore de quinsevolh pòcvau, e remís a persones decentes.
Asseguraue èster fòrça arregraïda a Maximiliano per çò de ben que s’auie portat damb era, e d’aqueth arregraïment gesserie, damb eth tracte, er estimar.
Sivans Rubin, er orde naturau des causes en mon espirituau establís qu’er amor nèishe der arregraïment, encara que tanben pòt nèisher de d’auti pairs.
Eth còr li didie, coma eth ditz es causes, caradet, que Fortunata l’auie d’estimar solide; e demoraue damb paciéncia eth compliment d’aguesta doça profecia.
Ça que la, non les auie totes, pr’amor que coma i a casi que hè falhita çò qu’eth còr anoncie, passaue eth praube gojat ores de vertadèra angoisha, e solet ena sua casa, se metie en uns calculs plan prigonds entà saber-se’n der estat des sentiments dera sua estimada.
Rapidament passaue deth dobte crudèu as afirmacions terminantes.
Tanlèu se pensaue que non l’estimaue bric, coma que començaue a estimar-lo, e tot ère discutir e analisar paraules, gèsti e actes d’era, en tot interpretar-les d’ua manèra o de ua auta.”Per qué me didec tau o quau causa?
Qué volie exprimir damb aquera reticéncia…?
E aquera arridalheta, qué significaue?…
Ager, quan me dauric era pòrta, non me didec arren…
Era casa ère en ua des cantoades der ancian carrèr de San Antón.
En portau i auie ua relotgeria entre veirines, restant tan pòc espaci entà entrar, qu’es persones grasses les calie passar de costat; en embaish e zòna de comèrç ua pastissaria que negaue era casa d’emanacions de canèla e sucre.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En estatge principau i auie ua casa de prèsti, damb fanau en carrèr, e en bèri dies i auie enes balcons ventilacions de cases empenhades.
Mès entà naut es estatges èren divididi en abitatges estrets e de pòc prètz.
Qu’auie dreta, quèrra e dus interiors.
Es vesins qu’èren de dues classes: hemnes soletes, o familhes qu’auien eth sòn comèrç en pròche mercat de San Antón.
Venedores de ueus e de verdures poblauen aqueres redusides crambes, hènt enlà as sòns mainatges entara escala tà que joguèssen.
En un des dusaus exteriors demoraue Feliciana, e Fortunata en un tresau interior.
Lo loguèc Rubin per trapar-lo a man, damb era intencion de cuélher un abitatge milhor quan cambièssen es circonstàncies.
Que passaue Maximiliano aquiu tot eth temps que dispausaue.
De nets s’estaue enquiàs dotze e a viatges enquiara ua, non mancant ne tansevolh quan se vedie escometut pes sòns terribles maus de cap.
Era suspresa e confusion qu’a dòna Lupe li causaue aquerò que non mos ac cau díder, e non ère satisfèta damb es explicacions que li daue eth sòn nebodet.
Quan Maximiliano venguie damb mau de cap ena casa dera sua estimada, aguesta lo suenhaue lèu tan ben coma era pròpria dòna Lupe, e hège çò d’impossible entà arténher que non formèssen rambalh es mainatges dera venedora de ueus.
Aquerò ac arregraïe autant eth malaut que se l’aumentaue er amor, s’ei que siguesse possible er aument per èster ja fòrça gran.
Observèc damb satisfaccion que Fortunata gessie en carrèr çò de mens possible.
Peth maitin baishaue tà hèr era sua crompa, damb eth sòn tistèr sus eth braç, e ath cap d’un quart d’ora ja tornaue.
Era madeisha se hège eth minjar e limpiaue era casa, qu’en aquerò se l’anaue ja tot eth dia.
Non recebie visites de hemnes de conducta dobtosa, e era sua ère estrictament ajustada as practiques d’ua vida regulara.
Li shaute tant trabalhar, que quan a ja hèta ua causa la des.hè e la torne a hèr pr’amor de non estar-se ociosa.
Eth trabalh qu’ei eth fondament dera vertut.
Çò que digui, aguesta hemna qu’a estat dolenta ara fòrça”.
Ath miei d’aguesti doci sòmis dera sua amna presoèra, sentie Maximiliano ues balestades que lo hègen tornar espaurit ena realitat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Per mès que s’estirèssen es sòs trèts dera dineròla, finaument s’auien d’acabar, donques que tot s’acabe en aguest mon, e çò de metalic qu’ei precisament ua des causes mès finites qu’un se pòt imaginar…
Mair plan Santa!, quan arribe eth cranhut moment… quan era darrèra pesseta deth darrèr duro sigue cambiada….!
S’eth mosquit hissaue a Maximiliano quan ère en sòn lhet dormint o premananint-se entad aquerò, se quilhaue tan desvelhat coma se siguessen es dotze deth dia, e se botaue a hèr virades en lhet e a escauhar-lo damb eth lardor dera sua febriu inquietud.
A viatges invocaue ath Cèu damb intim fervor d’oracion.
Demoraue qu’era òbra generosa qu’auie començat pesèsse fòrça enes amagades intencions dera Providéncia pr’amor de qué Aguesta lo treiguesse der embolh qu’es aimants anauen a quèir.
Eth que non ère un coquin; era se portaue ben, e damb era sua conducta botaue vels e mès vels sus eth passat.
S’era Providéncia non auesse en compde aguestes circonstàncies, de qué li servie a un portar-se ben e èster un modèu d’orde e de bona fe?
Aquerò qu’ère clar coma era aigua.
Fortunata pensaue madeish, quan li confiaue es sòns temors.
Qu’auie d’èster atau, o tot aquerò que se ditz dera Providéncia ei enganha.
Lèu diderè se com se gesseren damb era sua, e damb aquerò se demostrèc qu’auien aquiu naut, enes madeishi cèus, quauqua entitat de pes que les protegie.
Que s’auien guanhat pro ben aguesta proteccion, pr’amor qu’eth, ennautat peth sòn amor, era, aspirant ara aunestetat e sajant de practicar-la, èren dus èssers que valien quinsevolh sòs, o en d’autes paraules, èren digni de qué se les facilitèsse es mieis tà contunhar era sua campanha vertuosa.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era soleta visita que recebien ère era de Feliciana e Olmedo.
Ne era ua ne er aute l’agradauen guaire a Maximiliano: era per èster ordinària e de sentiments innòbles, incapabla de desirar era aunestetat coma un estat permanent; eth per èster fòrça enventit, fòrça charraire, fòrça amic de condar condes lords e de díder paraules indecentes.
Entraue tostemp damb eth chapèu botat entà darrèr, hènt veir ua grossieretat de formes que non auie en realitat, imitant es manères e enquia eth caminar des embriacs, arrossegant es paraules, mès abstient-se de béuer damb era desencusa deth mau d’estomac, encara qu’en realitat ère pr’amor que se marejaue e s’enlordie ena dusau copa.
En confiança li didec Maximiliano a Fortunata que s’auien de cambiar de casa entà non auer vesins tan contraris ath metòde de persones decentes que s’auien impausat.
De tot aquerò qu’er enamorat pensaue hèr entara redempcion dera sua estimada, arren li semblaue tant urgent coma ensenhar-li a liéger e a escríuer.
Toti es maitins la tenguie pendent mieja ora hènt raiòtes.
Fortunata desiraue apréner; mès ne damb era paciéncia ne damb era atencion sostenguda se desvolopauen es sòns talents caligrafics.
Qu’èren ja massa durs aqueri dits entà taus delicadeses.
Er abit de trabalh dera sua mainadesa auie autrejat fòrça as sues mans, qu’èren polides, encara que bastes, tau que mans d’obrèra.
Que non auie pos entà escríuer, se tacaue de tinta es dits e sudaue fòrça, botant-se sufocada e hènt damb es pòts ua graciosa trompeta en moment de traçar era raia.
Plan que òc, entada eth qu’ère aisit; mès era, qu’ena sua vida n’auie vist de mès fresques, trapaue ena escritura ua dificultat invencibla.
Didie damb tristesa que jamès n’aprenerie e se planhie de qué ena sua mainadesa non l’auessen amiat ena escòla.
Era lectura la cansaue tanben, e l’engüejaue sobeiranament, pr’amor que dempús d’estar-se ua bona estona treiguent es sillabes coma qui trè era aigua d’un potz, se passaue que non comprenie bric de çò que didie eth tèxte.
Lançaue damb mesprètz eth libre o eth jornau, dident que ja non ère era entad aguestes causes.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
S’en orde literari non mostraue cap aplicación, en çò que hège ar art sociau non sonque ère plan aplicada, senon que mostraue aptituds notables.
Es leçons que Maximiliano li daue restacades a causes d’urbanitat e a coneishements rudimentaris qu’exigís era bona educacion, èren tan profitosi, que l’ère pro a viatges brèus indicacions entà qu’assimilèsse ua idia o un conjunt d’idies.
En pòc de temps l’ensenhèc totes es formules que se tien en ua visita de compliment, com se salude en entrar e en dider-se adiu, com s’aufrís era casa e d’autes moltes particularitats deth tracte fin.
Tanben aprenec causes tant importantes coma era succession des mesi der an, que non sabie, e quin mes a trenta e quin trenta un dies.
Encara que semble mentida, aguest qu’ei un des traits caracteristics dera ignorància espanhòla, mès enes ciutats qu’enes pòbles, e mès enes hemnes qu’enes òmes.
Li shautauen fòrça es trabalhs domestics, e non se cansaue jamès.
Es sòns muscles qu’èren d’acèr, e era sua sang afogada s’avenguie mau damb era quietud.
Se podie, autant mès se tenguie a prolongar es trabalhs qu’abreujar-les.
Planchar e lauar que l’agradaue fòrça, e s’autrejaue ad aguesti trabalhs damb delèri e afogadura, desvolopant sense cansar-se era fòrça des sòns punhs.
Auie es carns dures e sarrades, e era fòrça se combinaue en era damb era agilitat, era gràcia damb era rudesa entà compausar era mès beròia figura de sauvatge que se podesse imaginar.
Eth sòn còs non auie besonh de corset entà èster fòrça estirat.
Vestit eth còs hège capinautes as modistes; nud o a miei vestir, quan anaue per aquera casa estenent ròba en balcon, limpiant es mòbles o cargant es matalassi coma se siguessen coishins, entà airejar-les que semblaue ua figura de d’auti tempsi; aumens, atau ac pensaue Rubin, que solet auie vist beresa enes pintures d’amazònes o causes atau.
D’auti còps li semblaue hemna dera Biblia, era Betsabé aquera deth banh, era Rebeca o era Samaritana, senhores qu’auie vist en ua òbra illustrada, e que, estant tant escarrabilhades, encara se quedauen dus dits mès entà baish dera sana beresa e dera elegància dera sua amiga.
Enes començaments d’aquera vida, Maximiliano abandonèc fòrça es sòns estudis; mès quan anèc normalizant eth sòn amor, era consciéncia dera mission morau que se prepausaue complir l’ahisquèc ar estudi, entà hèr-se lèu un òme de carrèra.
E ère fòrça particular aquerò que l’arribaue.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Enes sues meditacions, solie díder que l’auie entrat talent, coma se didesse que l’auie entrar fèbre.
Plan que òc non ère ja eth madeish.
En mieja ora s’aprenie ua leçon qu’abans li costaue dues ores e fin finau non se l’arribaue a saber.
Creishec era sua admiracion en veder-se en classa responent damb relatiua facilitat as preguntes deth professor e en notar que se l’acodien apreciacions plan senades; e eth professor e es alumnes s’estonauen de qué Rubinius vulgaris s’auesse escarrabilhat coma per encantament.
Ath madeish temps trapaue un gran plaser en cèrtes lectures desparières dera Farmacia, e qu’abans non li tirauen guaire.
Quauqui uns des sòns companhs solien amiar enes aules, entà liéger d’amagat, òbres literaries des mès famoses.
Rubin non siguec jamès afeccionat a introdusir de contraband en classa, entre es planes dera Farmacia quimico-organica, eth Werther de Goëthe o es drames de Shakespeare.
Mès dempús d’aquera bassacada que li fotèc er amor, l’entrèc tau gust pes granes creacions literàries, que s’embadoquie en tot lieger-les.
S’avalèc eth Fausto, e es poèmes de Heine, damb era particularitat de qué era lengua francesa, qu’abans lo shordaue, se li hec lèu aisida.
En fin, qu’eth mèn òme auie passat ua grana crisi.
Eth cataclisme amorós cambièc era sua configuracion intèrna.
Se consideraue coma s’auesse estat dormint enquiath moment qu’eth sòn destin li botèc dauant aquera hemna e eth problèma dera redempcion.
Donques qu’aquerò ei çò que son es pècs, persones que non an deguna mission”.
Fortunata non auie sirventa.
Didie qu’era ère pro entà toti es trabalhs d’ua casa tan redusida.
Fòrça tardes, tant que s’estaue ena codina, Maximiliano estudiaue es sues leçons, estirat en fautulh dera sala.
Se non siguesse perque eth hantauma dera dineròla se l’apareishie de quan en quan en tot anonciar-li er acabament des sòs trets d’era, be n’aurie estat d’erós eth praube gojat!
A maugrat d’aquerò era felicitat l’embargaue.
L’entraue ua embriaguesa d’amor que li hège veir totes es causes tintades d’optimisme.
Que non i auie dificultats, non i auie perilhs ne trebucs.
Es sòs que ja vierien de bèth lòc.
Fortunata ère brava, e pro que n’èren ja es sues intencions de decéncia.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En arribar aciu, un pensament que deth començament d’aqueri amors s’auie sauvat, donques que non lo volie manifestar senon en moment oportun, li venguec enes pòts.
Que non podec tier pendent mès temps aqueth secret que li gessie damb fòrça, e se non lo didie crebaue, òc, crebaue; pr’amor qu’aqueth pensament ère tot eth sòn amor, tot eth sòn esperit, era expression de tot çò de nau e sublim qu’auie en eth, e non se pòt embarrar causa tan grana ena estretesa dera discrecion.
Entrèc era pecadora ena sala, que hège tanben eth lòc de minjador, tà parar era taula, operación fòrça simpla e que quedaue hèta en cinc menutes.
Maximiliano se lancèc entara sua estimada damb aquera sòrta de vertige de respècte que l’entraue en escadences, e punant-li castament un braç qu’amiaue miei nud, e agarrant-li dempús era man basta e sarrant-la contra eth sòn còr, didec:
Era se metec a arrir damb incredulitat; mès Rubin repetic eth me maridi damb tu tan solemnament, que Fortunata s’ac comencèc a creir.
Ac pensè quan te coneishí, hè un mes…
Mès que me semblèc ben non dider-te arren enquia auer-te tractat un shinhau…
O me maridi damb tu o me morisqui.
Aguest qu’ei eth dilèma”.
Qu’a gràcia… e qué vò díder dilèma?
Donques aquerò: que o me maridi o me morisqui.
Que te cau èster mia dauant de Diu e des òmes.
Non vòs èster aunèsta?
Donques damb eth desir d’èster-ne e un nòm, que ja ei hèta era aunestetat.
M’è prepausat hèr de tu ua persona decenta e ne seràs, ne seràs se tu vòs…
S’inclinèc entà cuélher es libres qu’auien queigut en solèr.
Aguestes causes s’an de calcular ben… non per jo, senon per tu.
A!, que ja ac tengui tot pensat; e fòrça pensat…
Non, que non me passaue pera imagnacion.
Lèu serè màger d’edat, afirmèc Rubin damb vams.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata se seiguec ath sòn costat, deishant era taula a miei parar e eth minjar a punt d’usclar-se.
Maximiliano li hec fòrça abraçades e punets, e era ère coma empeguida… pòc alègra en realitat, espargent guardades d’un costat en aute.
Era generositat deth sòn amic que non l’ère indiferenta, e responec as sarrades de mans damb d’autes non tan fòrtes, e as amorasses d’amor damb d’autes d’amistat.
Se lheuèc entà vier ena codina, e en era eth sòn pensament se balancèc en aquera idia deth maridatge, tant que maquinaument botaue era sopa ena sopèra… “Maridar-me jo!…
Víuer tostemp, tostemp damb eth, cada dia… de dia e de nets…!
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano solie condar quauques causes dera familha de Rubin, que per aquerò n’auie, era, notícies de dòna Lupe, e de Juan Pablo e deth prèire.
Damb es detalhs qu’eth joen anaue autrejant sus es sòn parents, ja Fortunata les coneishie coma se les auesse tractat.
Aquera net, ahiscat pera afogadura que li causèc er ahèr deth maridatge, deishèc anar, tanhent ara sua tia, quauquarren que dilhèu ère indiscrèt.
Dòna Lupe prestaue sòs, mejançant un tau Torquemada, a militars, emplegats e a tot eth que calesse.
Parlant damb sinceritat, Maximiliano non ère d’acòrd en aquera manèra d’utilizar ua renda; mès eth, qué auie a veir damb es actes dera sua tia?
Aguesta l’estimaue fòrça e probablament lo harie eth sòn eretèr.
Qu’auie ua paperèra anciana, nera e plan grana, de hèr, dauant deth sòn lhet, a on sauvaue es sòs e es reconeishences de deute des prèsti.
Despenie çò qu’ère de besonh, e de mes en mes era sua fortuna aumentaue, Diu sap guaire.
Que deuie èster plan rica, plan rica, pr’amor qu’eth vedie que Torquemada li hège a vier rames de bilhets.
Per çò de sa frair Juan Pablo, ja se sabie de cèrt qu’ère damb es carlistes, e s’aguesti trionfauen, ocuparie ua posicion plan nauta.
Eth sòn frair Nicolás auie de parar en canonge, e qui sap, qui sap, s’en avesque…
En fin, que per toti es cantons s’aufrie ara joena parelha orizons de ròsa.
En aguesta e d’autes convèrses se passèren era prumèra net, enquia que se retirèc Maximiliano ena sua casa, demorant-se Fortunata tan cogitosa e preocupada que s’esclipsèc plan tard e passèc era net intranquilla.
Er aimant tanpòc ère guaire dispausat tath saunei; mès qu’ère pr’amor qu’er entosiasme li hège gatalhèues en epigastri, en tot trauessar-li ua bonha en cim des paumons, per çò que li costaue alendar e ath delà li botauen candèles alugades en cervèth.
Per mès qu’eth bohèsse entà amortar-les e poder dormir, non ac artenhie.
Era sua tia ère, damb eth, un shinhau seriosa.
Plan que òc deuie sospechar quauquarren, e coma persona de fòrça intelligéncia, non s’avalaue ja aqueres messorgues der estudiar dehòra de casa e des amics malauts que li calie velhar.
Dempús de dus dies d’aqueth qu’er exaltat gojat se lancèc a prométer era sua man, dòna Lupe auec damb eth ua grèu conferéncia.
Eth ròstre dera senhora non revelaue solet mesfisança, senon prigonda pena, e quan cridèc ath sòn nebot tà embarrar-se damb eth en burèu, aguest sentec aflaquir-se era sua fòrça.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dempús de clauar en eth es esplingues, guardant ath sòn nebot d’ua manèra que lo hec estrementir, li didec: “Me cau parlar-te damb tranquillitat”, tostemp qu’era tia tenguie era expression damb tranquillitat, qu’ère entà meter-li ua repassada.
Maximiliano ère pro ben deth cap; mès, entà plaçar-se en bona situacion, didec que sentie començaments de mau de cap.
Atau, dòna Lupe aurie pietat d’eth.
Se deishèc quèir en un fautulh e se sarrèc eth front.
Rubin, sense compréner a qué podie referir-se era sua tia, pensèc qu’arren auie a veir aquerò damb es sòns amors clandestins, e alendèc.
Era opression der epigastri se li hec mès leugèra, e acabèc tranquillizant-se en enténer aquerò:
Entà qué tanti torns?
Era tua tia Melitona Llorente qu’a passat entà ua vida milhor.
Guarda era carta que me ditz eth prèire de Molina de Aragón.
Moric coma ua santa, recebec es sants Sacraments e deishèc trenta mil reiaus entà misses”.
Maximiliano coneishie plan pòc ara sua tia mairau.
Que l’auie vist solet tres o quate còps estant plan mainatge, e non l’auie ena sua imaginacion que per çò des coquilhons e eth most codut que manaue coma present cada an en vida de D. Nicolás Rubin.
Era notícia dera mòrt d’aguesta brava senhora que l’afectèc pòc.
Maximiliano non ac entenec ben per estar-se era d’esquia, e aquerò l’interessaue tant que se lheuèc, botèc un code sus era comòda e aquiu se hec a repetir eth concèpte pr’amor de saber-se’n ben.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mès que ja sabes qu’enes pòbles non se sap çò que s’a e çò que non s’a.
Probablament era defuntada tierie quauqui sòs en prèsti qu’ei coma lançar-les entath vent.
Se crube tard e mau, quan se crube.
Atau, donc, non vos hescatz guaires illusions.
Quan Juan Pablo vengue en Madrid anarà tà Molina de Aragón tà saber-se’n deth testament e recuélher çò qu’ei vòste”.
Donques que i vage de seguit, didec Maximiliano balhant un còp de man sus era comòda.
Tanlèu arribe qu’agarre ena madeisha estacion eth bilhet e plaf… tath tren un aute còp.
Òme, tranquil.
Eth tòn frair qu’ei en Bayona.
Çò de milhor ei que vengue entà Molina abans de vier en Madrid.
L’escriuerè aué madeish.
Padega-te; tu qu’ès atau, o era apatia caminant o era pura povora…
Aquerò qu’ei ara, pr’amor qu’abans, entà botjar un pè li demanaues permís ar aute.
Que t’as tornat fòrça alugat.
Lo guardèc d’ua manera tant escrutadora, qu’ath praube gojat se li torneren a aclapar es anims.
Qu’ère un òme de caractèr tostemp qu’era sua tia non li clauèsse era flecha des sòns uelhets grisi e sagaci, e se vedec tan perdut que se pressèc a cambiar de convèrsa, preguntant-li ara sua tia se guaire ans auie dòna Melitona.
S’estèc era senhora Jáuregui ua estona en hèr compdes, estirat eth pòt inferior, eth cap oscillant coma un pendul e es uelhs tachadi en soler de naut, enquia que gessec ua chifra, que d’era Maximiliano non se n’encuedèc.
Tornèc dempús era senhora Lupe a cuélher en boca era metamorfòsi deth sòn nebot, deishant anar quauques badinades, qu’ad aguest li sonèc a intencions amagades.
Tu te passes eth dia e era mitat dera net en bèra conspiracion… pr’amor que peth costat des hemnes non me cau pòur, francament.
Aqueth non poderies incomodaue autant ath joen e li semblaue tant umiliant, que siguec a mand de dar ara sua tia ua desmentida coma ua casa.
Mès que non passèc d’aciu, pr’amor que dòna Lupe li calec ocupar-se de causes mès importantes que de saber s’eth sòn nebot poderie o non poderie.
Papitos siguec qui lo sauvec aqueth dia, tirant entada era tota era atencion dera patrona dera casa.
Pr’amor qu’era beròia aquera auie dies.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mès d’auti dies non se la podie tier.
Aqueth dia comencèc coma es boni e acabèc estant des pejors.
Peth maitin auie complit admirablament; que siguec plan esdegada de lengua e de mans, hènt amorasses e hènt guimbets quan era senhora la deishaue de uelh.
Semblabla fèbre qu’ère senhau de pròchi capviraments.
Plan, donc, pera tarde esmiegèc era cubertèra d’ua caceròla, e d’alavetz ençà tot siguec un pur desastre.
Quan s’emmaliciaue se poirie pensar que hège es causes mau de bon voler.
Li manauen aquerò e gessie damb aquerò d’aute.
Que non se pòden compdar es fautes que hec en ua ora.
Pro didie dòna Lupe qu’auie dus dimònis caladi en còs e qu’ère dolenta, dolenta de vertat, ua pògavergonha, ua mau educada e ua calamitat… en tota era extension dera paraula.
E coma mès pelejauen, pejor que pejor.
Passèc tanta aigua deth topin caud entath topin dera verdura, qu’aguesta se quedèc inondada.
Es cedes s’usclèren, e quan se les anauen a minjar qu’èren amargants coma dimònis.
Era sopa non auie cristian que se l’avalèsse de tanta sau que li metec aquera condemnada.
Ath delà ère ua insolenta, pr’amor qu’en loc d’arreconéisher era sua turpìtud didie que n’auie eth tòrt era senhora, e qu’era, era plan polhosa, non s’estarie aquiu ne un dia mès pr’amor que guardatz… en quinsevolh lòc la tractarien milhor.
Dòna Lupe se pelejaue damb era violentament, argumentant damb crudèus pecigades, e higent qu’ère autorizada pera mair entà esbauçar-la s’ère de besonh.
Ad aquerò Papitos contestaue lançant arrais pes uelhs: “Ai, hilha, non m’esbaucetz tant!” Aguest solie èster eth punt mès naut dera peleja, qu’acabaue en tot balhar-li era senhora ara sua sirventa un gran boet e estarnant-se era auta a plorar…
Es asenades seguien, e en mestrar era taula botaue es plats sus era sense considerar que non èren de hèr.
Dòna Lupe la menaçaue damb manar-la tara galèra o damb cridar a ua parelha, damb marinar-la e botar-la en salmoira, e de man en man s’anaue padegant aquera fereta enquia que se quedaue coma un gant.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano, content de veir qu’era sua tia damb aqueth gran tarrabastalh, non s’ocupaue d’eth, se metie dera part dera autoritat e en contra de Papitos.
Òc, òc; qu’ère plan dolenta, plan descarada, e s’auie de vigilar d’apròp.
Ahiscaue era colèra de dòna Lupe pr’amor de qué aguesta non se virèsse contra eth en tot parlar-li deth cambiament de costums e de çò que hège dehòra de casa.
Dòna Lupe anèc aquera net en çò des dera Caña, e s’estèc aquiu es ores mòrtes.
Maximiliano entrèc tàs onze.
Auie deishat a Fortunata ajaçada e lèu adormida, e se retirèc decidit a acarar es burletes dera sua tia e a exprimir- se damb era.
Pr’amor que dempús deth cas der eretatge, non podie auer dobtes de qué era Providéncia l’afavorie, en tot daurir-li eth camin.
Jamès auie estat eth guaire religiós; mès qu’aquera net semblaue un mesprètz e enquia ua ingratitud non consagrar ara divinitat un pensament, ja que non ua oracion.
Qu’ère coma capvirat.
Peth camin guardaue es esteles e les trapaue mès beròies que jamès, e fòrça nasejaires e charraires.
A Fortunata, sense mentar-li er eretatge per respècte ara defuntada, li didec quauquarren des sues proprietats de Molina de Aragón, e de qué es sòs en ipotèques èren es milhors sòs deth mon.
Es fanaus deth carrèr li semblauen astres, es caminaires excellentes persones, possades pes milhors desirs e pes sentiments mès nòbles.
Entrèc ena sua casa prèst a espandir-se damb era sua tia… “Gausarè?, pensaue.
Se gausèssa…
E qué i a de dolent en aquerò?
A tot darrèr, se qué pòt hèr era mia tia?
Dilhèu se me minjarà?
Se me remís eth dret a maridar-me damb qui jo volga, que ja li diderè jo quate causes.
Que non se coneish eth gèni des persones enquia que non arribe era escadença de demostrà’c”.
A maugrat d’aguestes disposicions bellicoses, quan Papitos li didec qu’era senhora non auie entornat encara, se treiguec deth dessús un gran pes, donques que de vertat era revelacion deth secret e eth rambalh que vierie dempús èren entà aclapar ath mès valent.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Venguec entara codina darrèr de Papitos, seguint un ancian costum de reünir-se e d’entretier-se en charrades saboroses quan se trapauen solets.
Un an abans, era mosseta e er estudiant se passauen es ores mòrtes ena codina, en tot condar-se condes o prepausar-se endonvietes.
En aguestes era gojateta qu’anaue fòrta.
Es sues arridalhades s’entenien deth carrèr estant quan repetie era endonvieta sense qu’er aute l’a sabesse endonviar.
Maximiliano se grataue eth cap, agudant eth sòn enteniment; mès era solucion que non gessie.
Papitos lo cridaue talòs, bèstia e d’autes causes pejor sense qu’eth se shordèsse.
Eth cuelhie era sua resvenja enes condes, pr’amor que ne sabie fòrça, e era les escotaue damb embelinament, damb era boca dubèrta de land en land e es uelhs tachadi en narrador.
Aquera net qu’ère Papitos de plan mala encolia per çò dera repassada qu’auie recebut, e l’auie fòrça ràbia ath senhoret pr’amor que non s’auie botat dera sua part ena peleja, coma d’auti viatges.
Maximiliano cercaue ua formula entà demanar-li perdon sense pèrder era sua dignitat de senhoret.
Se sentie damb impulsi de proteccion entada era.
Qu’ei vertat qu’auien jogat amassa; qu’er an passat, a maugrat dera diferéncia d’edats, èren autant mainatges era un coma er aute, e s’entretenguien en jòcs innocents.
Mès que ja es causes auien cambiat.
Eth qu’ère òme, e quin òme!, e Papitos ua mainadeta ajoguida sense bric de sen. Mès ère bona gojata, e quan seiguesse eth cap e hèsse ua estirada que serie ua sirventa inapreciabla.
Era gojateta, dempús que li didec totes aqueres injúries, se metec a repassar ua micha, qu’en era auie botada era man quèrra coma en un gant.
Sus era taula i auie eth sòn estug de costura, qu’ère ua caisha de tabac.
Ath sòn laguens i auie camishets, cintòtes, ua canòla d’agulhes plan rosigada, un bocin de cera blanca, botons e d’autes causes restacades ar art dera costura.
Eth quadèrn que Papitos aprenie a liéger ère tanben aquiu, damb es huelhes lordes e reviradas.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que non cau… escanaulit, espatula, que semble un gancho…
Que non voi que me cuelhe era leçon, repliquèc era gojata imitant-li era votz e eth ton.
Non sigues sauvatge…
Que te cau apréner a liéger, tà que pogues èster ua hemna complèta, didec Rubin esforçant-se en semblar senat.
Aué qu’as estat un shinhau gessuda, mès aquerò que ja s’a passat.
S’ès senada, se te guardarà tostemp coma dera familha.
Guarda, tè!…
Que non t’abandoram jamès, didec eth joen holat de desirs de proteccion.
Sabes se qué te digui?…
Tà que t’en sàpies, gojata, tà que te’n sàpies, sabe-te’n que quan jo me marida… quan jo me marida, te harè a vier damb jo entà que sigues era puncèla dera mia senhora.
Maridar-se, vosté!…
S’era senhoreta ditz que vosté non se pòt maridar…
Òc, que l’ac didie a dòna Silvia era auta net.
Era indignacion que sentec Maximiliano en enténer aguest concèpte siguec tan viua, que se s’auesse manifestat en hèts s’aurie passat ua catastròfa.
Donques que tau oltratge non podie responer-se senon agarrant a Papitos peth còth e estofant-la.
Er inconvenent d’aquerò s’estaue en qué Papitos auie plan mès fòrça qu’eth.
Qu’ès çò de mès animau e çò de mès grossièr, didec Rubin.
Pòs-te!…
Tu que non t’as het a vier jamès ua bona repassada, e sò jo qui te la vau a balhar…
E perqué aguesti arridolets tant estupids?…
Perque t’è dit que me maridi?
Donques òc, me maridi pr’amor que voi.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Hège temps que Maximiliano volie parlar d’aquera manèra damb quauquarrés, e hèr veir eth sòn pensament liure e sense trebolament.
Era confidéncia que tan de mau hèr ère damb ua auta persona, qu’ère aisida damb era codinereta, e er òme se creishec dempús de díder es prumères paraules.
En arribar en aguest punt, Papitos non comprenec arren de çò qu’eth senhoret li didie…
Qu’ère un lenguatge nau, coma èren naues era expression d’eth e era cara seriosa que botaue.
Que non botaue aquera cara quan condaue es condes.
Se jo trapi era hemna que me shaute, qu’ei era mitat, se non era totalitat dera mia vida, ua hemna que me transforme, inspirant-me accions nòbles e autrejant-me qualitats qu’abans non auia, per qué non m’è de maridar damb era?
A veir, que m’ac diguen; que me balhen ua rason, mieja rason aumens…
En arribar aciu, er orador s’embolhèc un shinhau, e non per pòur dera dialectica deth sòn contrari.
Papitos, dempús d’estonar-se fòrça dera solemnitat qu’eth sòn senhoret parlaue e des causes incomprensibles que li didie, comencèc a engüejar-se.
Seguic Maximiliano descargant eth sòn còr, donques que ua auta escadença de desfogament coma aquera non se l’auie de presentar, e a tot darrèr era mainada estirèc eth braç quèrre sus era taula, e coma qu’ère tan fatigada deth rambalh d’aqueth dia e des patacs, hec deth braç un coishin e inclinèc eth sòn cap sus eth.
En aqueth moment, Maximiliano, enventit pera sua pròpria eloqüéncia, didec: “Era soleta rason que me balhen ei que s’a estat o non a estat aquerò o aquerò d’aute.
Digui qu’ei faus, plan faus.
Se i a ena sua existéncia dies vergonhosi, e non diderè tant coma vergonhosi, dies auratjosi, dies malerosi, qu’a estat pera fòrça deth besonh dera praubetat, e non per vici…
Es òmes, es senhorets, aguesta raça de Cain, corrompuda e miserabla, que n’an eth tòrt…
Qu’ac digui e ac repetisqui.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Papitos dormie coma un àngel, emparada era gauta sus eth braç regde, e sauvant ena man era micha, que pes sòns traucs pistauen es dits.
Dormie placidament, era cara seriosa, coma s’aprovèsse inconscientament es insults qu’er aute didie des seductors, e profitèsse era leçon entà quan li toquèsse.
Eth madeish calor des sues paraules amièc a Maximiliano enquia ua exaltacion que semblaue insalubra.
Que non podie èstar-se parat ne carat.
Se lheuèc e venguec pes correders, parlant solet en votz baisha o hènt gèsti.
Eth correder ère escur; mès eth coneishie tan ben toti es cornèrs, que caminaue per eri sense trantalhar.
Entrèc ena sala que tanben ère ena escurina, se calèc en burèu dera sua tia, que se retiraue ara madeisha gòrja de lop per çò que hè a tenebrós, e aquiu se l’aumentèc era facóndia, e era energia des sues declamacions arribaue ena frenesia.
Apuant es frasses damb gèsti enfatics, se l’acodien expressions d’admirable efècte, frases capables de hèr quèir d’esquia a toti es individús dera familha se les entenessen.
Quin malastre que non siguesse aquiu era sua tia…!
Coma se la vedesse, li deishèc anar aguestes atrevides expressions: “E tà que vo’n sapiatz ja d’un còp, jo que non cèdi ne posqui céder, pr’amor que seguisqui en aquerò er impuls dera mia consciéncia, e contra era consciéncia non valen pegaries, ne aguest pialèr, aguest pialèr, òc senhora, de….
Tè, que sentie de vertat que non siguesse dauant d’eth en fautulh de tapís dera taula era pròpria veuda de Jáuregui en còs e amna, pr’amor que solide li diderie çò madeish que li didie ara sua imatge figurada e supausada.
Dempús gessec un aute còp en correder a on contunhèc eth discors, passejant-se d’un costat en aute e gesticulant a favor dera escurina.
Era solitud, eth silenci dera net e era pòca lum afavorissen as timids entara sua comedia de gausadi e charraires, en tot auer-se ada eri madeishi coma public e enventir-se damb era sua aisida capitada.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Quan dòna Lupe piquèc ena pòrta, eth sòn nebot la dauric, e s’estonèc era de qué encara siguesse de pès.
En enténer era campaneta, acodic era gojata estramuncant e heregant-se es uelhs.
Dòna Lupe non didec que: “tath lhet toti”.
Qu’ère ja tard e Papitos li calie maitiar.
Eth nebot e era codinereta entrèren sense hèr bronit enes sues respectiues tutes, coma es conilhs quan entenen es passi deth caçador.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era declaracion de Maximiliano auie botat a Fortunata ena perplexitat mès grana e penibla.
Aquera net e es nets a vier dormic mau per çò dera vivasitat deth pensar e es contradictòries idies que se l’acodien.
Dempús d’ajaçada li calec lheuar-se e se metec, estropada en ua manta, en fautulh dera sala; mès que non se quedèren es pensaments entre es linçòs, senon que venguien damb era a on que siguesse.
Ena prumèra net dominèren, fin finau, dempús d’ua longa batalha, es idies afirmatiues.
Auer un nòm, non hèr-se ja damb gentòta, senon damb cavalièrs e senhores!.
Maximiliano qu’ère un benaurat, e solide que la haria erosa.
Aquerò pensaue peth maitin, dempùs de lauar-se e alugar era lum, quan agarraue eth tistèr pr’amor de vier ena crompa.
Se botèc eth mantèl e eth mocador en cap, e baishèc tath carrèr.
Sonque botar es pès ena via publica es sues idies que se cambièren.
Me fot pera espatla e jo lo lhèui coma ua pluma.
Un marit qu’a mens fòrça qu’era hemna non ei, non pòt èster marit.
Eth praubet qu’ei un benedit de Diu; mès que non lo poirè estimar encara que visca damb eth mil ans.
Tan distrèta ère, qu’eth carnissèr li demanèc tres còps se qué volie sense obtier responsa.
Fin finau se n’encuedèc.
Aciu qu’ac auetz, simpatia, e manatz.
Tanben crompèc dues onces de porcèth; dempús un caulet en lòc des verdures dera carnisseria, e ena botiga dera cantoada, arròs, quate ueus e ua lhauna de peberòts morrons.
En tornar ena sua casa revisèc era lum e se metec a netejar e a escampar.
Tant que treiguie eth povàs as mòbles, tornèc tath tèma: “que non se trape cada dia un òme que se volgue calar ath dessús ua carga coma aguesta”.
Hec eth lhet e dempús comencèc a pientar-se.
Quan vedec en miralh era sua polida cara esblancossida, se metec a tier arguments comparatius:
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E be ne flairen de mau es farmàcies!
Qu’aurie d’auer seguit ua auta carrèra…
Que Diu m’ac age…
Dempús d’aguesta reticéncia, que per çò de determinanta semblaue hilha d’ua conviccion prigonda, seguic contemplant e admirant era sua beresa.
Ère capinauta des sòns uelhs neri, tan beròis que, sivans judici d’era madeisha, li dauen era punhalada ar Esperitui Santo.
Eth ròstre qu’ère ua preciositat pera sua puretat mata e era sua transparéncia e ton d’evòri nauèth trabalhat; era boca, un shinhau grana, mès fresca e tan polida autant ena arridalha coma en anuèg…
E dempús uns dents!
Eth nas qu’ère perfècte.
E ara fin, apraiant-se era cabeladura nera a abondiua coma es maus pensaments, didie: “Vai, quin peuet que m’a dat Diu!”.
Quan ja acabaue, li venguec ena ment ua observacion, que non se hège alavetz per prumèr viatge.
Se la hège cada dia, e ère aguesta: “Guaire mès beròia sò ara que… abans!
E dempús se botèc fòrça trista.
Es bocinets de lèit calhada despareisheren jos es pòts arroncilhadi, e se li metec ena entrecelha coma ua densa broma.
Er arrai que passaue per laguens didie atau: “Se me vedesse ara…!”.
Jos eth pes d’aguesta consideracion s’estèc ua longa estona quieta e muda, era guardada perduda.
Se desvelhèc ara fin d’aquerò que semblaue un letargia, e tornant a guardar-se, s’encoratgèc damb era reflexion deth sòn bon pòrt en miralh.
Enquia e tot quan m’anugi ei polida…
A veir se com me boti quan m’anugi?
Atau, atau…
Eth còp de campana dera pòrta l’obliguèc a deishar eth tocador.
Gessec a daurir damb eth piente en ua man e era tovalhòla enes espatles.
Qu’ère eth redemptor, qu’entrèc fòrça content e li didec qu’acabèsse de pientar-se.
Coma que ja acabaue, lèu demorèc tot hèt.
Maximiliano la laudèc pera sua resolucion de non cuélher pientadores.
Per qué es hemnes non s’an de pientar soletes?
Aquera que non ne sàpie que n’aprene.
Aquerò madeish didie Fortunata.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata asseguraue qu’aguest costum sòn non auie cap de merit pr’amor qu’eth trabalh li shautaue.”Qu’ès ua joieta, li didie eth sòn aimant damb orgulh.
Per çò des pientadores, totes son ues granes petofières, e ena casa qu’entren non i pòt auer patz”.
Mès endauant ja cuelherien bèra sirventa, donques que tanpòc calie qu’era s’aucisse a trabalhar.
Solide se traparien en bona posicion, e dilhèu bèth dia aurien convidadi ena sua taula.
Eth servici qu’ei de besonh, e arribarie eth dia segurament que non se poirien estar sense ua hilhuquèra.
Ara seguida, treiguec eth joen a lúder eth tèma deth maridatge, e didec taus causes que Fortunata non podec mens de rénder eth sòn esperit a tanta generositat e noblesa d’amna.
Jo que boti sus era tua tèsta era corona de hemna aunèsta; tu que haràs tà que non se te queigue e tà amiar-la dignament.
Çò de passat, qu’ei ja passat, e er empenaïment non dèishe tralha de taca, ne ua soleta tralha.
Çò que digue era gent que non mos impòrte.
Qué ei era gent?, guarda ben e veiràs que non ei arren, quan non ei era consciéncia”.
A Fortunata li vengueren es lèrmes enes uelhs, donques qu’ère fòrça accessibla ara emocion, e tostemp que se li parlaue damb solemnitat e damb un sentiment generós, s’esmoiguie encara que non comprenesse ben quauqui concèptes.
L’atrendien eth ton, er estil e era expression des uelhs.
Pensèc alavetz qu’ere un cas de consciéncia hèr-li ua observacion ath sòn amic:
Volie díder dignitat; mès que non trapèc era paraula per çò deth pòc usatge que de paraules d’aguesta sòrta n’auie hèt.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Volie díder damb un estigmata en front; mès ne se’n sabie dera paraula ne encara que se n’auesse sabut l’aurie prononciat correctament.
Mès Maximiliano, fòrt ena sua idia e ena sua consciéncia, coma laguens d’un doble baloard inexpugnable, se metec a arrir.
Semblables arguments qu’èren entada eth coma ne serien entàs possessors de Gibraltar eth veir que les volie assautar un enemic armat damb ua lata.
Que non hège cabau eth des estupiditats dera plèba!…
Quan era sua consciéncia li didie: “guarda, hilh, aguest qu’ei eth camin deth ben; ve-te’n per eth”, que ja podie vier tot eth genre uman a tier-lo; que ja podien afustar-lo damb un canon ralhat.
Pr’amor qu’eth anaue treiguent eth sòn caractèr que d’eth encara non se n’auie encuedat era gent, un carácter d’acèr, e tot aquerò que se didie dera sua timiditat èren paraules.
Tot çò d’aute cor peth mèn compde, deisha-me a jo, tu dèisha-me a jo”.
Pòc dempús esdejoaue Fortunata, e Maximiliano estudiaue, escambiant de quan en quan quauques paraules.
Tota aquera tarde senhoregèren er esperit dera joena es idies optimistes, pr’amor qu’eth se deishèc anar quauquarren d’eretatges, de tèrres e d’ipotèques en Molina de Aragón, en tot assegurar qu’es sues vinhes podien autrejar-li tant e quant.
Pera net avisèren que les hessen a vier cafè, e venguec eth mosso dera Paz damb eth.
Olmedo e Feliciana entrèren ena conversa.
Qu’èren de morros e a penes se parlauen, senhau clar de peleja domestica.
E se passe que s’es estats mès fòrts se trinquen quan era isenda non va damb perfècta regularitat, aquera casa, larèr, familha o çò que siguesse, non podie mens que ressentir-se des anomalias d’un budgèt qu’eth sòn estat permanent ère eth deficit.
Feliciana auie ja empenhat çò de milhoret dera sua ròba, e Olmedo auie perdut eth credit d’ua manèra absoluda.
Pera manca de credit se pèrden es republiques madeish qu’es monarquies.
E ja non se hège illusions eth brave d’Olmedo sus era pròcha catastròfa.
Es sòns amics, que lo coneishien ben, vedien en eth mens fermetat entà tier eth papèr de libertin, e soent se li clarejaue era bona natura a trauèrs dera masca.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Quan lo vederen es sòns amics, amaguèc es libres en huelhatge, pr’amor que non li shautaue que li desnishèssen aqueth flaquitge.
Daue fòrça importància ara conseqüéncia des actes umans, e auie coma desaunor eth hèt de deishar còp sec era casaca e es insignes de pòcvau.
Qué diderie era gent, qué es amics, qué es mecosi, mès joens qu’eth, que lo cuelhien per modèl?
Que se trapaue ena situacion d’aqueri gojats qu’entà dar-se mina d’òme aluguen un cigar plan fòrt e se lo comencen a humar e se maregen damb eth; mès que sagen de dominar es nausèes tà que non se digue que s’an embriagat.
Olmedo non podie tier mès era òrra inquietud, eth hàstic e eth vertige que sentie; mès seguie damb eth cigar ena boca hènt veir que shurlaue d’eth, mès sense shurlar era mendre causa.
Feliciana, dera sua part, auie començat a anar ara sua.
Çò qu’è dit, era aunestetat e er amor qu’èren causes plan bones; mès que non dauen de minjar.
Eth qu’ère rambalhaire, de mestièr, non se permetec aquera net cap asenada.
Sonque en entrar, e quan es quate se seigueren tà préner eth cafè didec damb era sua abituau indiferéncia: “Nassi, que ja ei amassat aciu tot eth “Demi-Monde”.
Fortunata e Feliciana non compreneren; mès Rubin se rogic tot e se shordèc fòrça; pr’amor qu’aplicar taus mots a persones prèstes a junher-se en sant ligam li semblaue ua manca de respècte, ua grossièretat e ua porcaria, òc senhor, ua porcaria…
Mès carèc per çò de non armar-la ne trèir ara reünion es sòns tons de circonspeccion e formalitat.
Se’n brembèc de qué non l’auie dit arren ath sòn amic deth maridatge projectat, en tot èster evident, donc, qu’Olmedo parlèc damb tèrmes tan liberaus per ignorància.
Decidic, donc, revelar-li eth sòn pensament ena prumèra escadença, tà qu’en futur medisse e pesèsse milhor es sues paraules.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aquera net siguec tanben dolenta entà Fortunata, donques que la passèc lèu pensant, discorrent s’er aute se’n brembarie o non d’era.
Qu’ère estranh que non l’auesse trapat jamès en carrèr.
E per manca de non guardar ben entàs costats, que non ère.
Serie malaut, serie dehòra de Madrid?
Mès endauant quan se’n sabec que pendent es mesi de hereuèr e mars auie estat Juanito Santa Cruz malaut de peumonia, se’n brembèc de qué aquera net ac auie soniat era.
E siguec vertat que lo sonièc tara maitiada, quan eth sòn escauhat cervèth s’esclipsèc, en tot cedir coma a ua embriaguesa de pensaments.
En hèr-se ja de dia, eth repaus prigond encara que brèu auie hèt a tornar deth revés es imatges e es pensaments dera sua ment.
Que viueram plan apraiadets”.
Se lheuèc, aluguec era lum, baishèc tara crompa, e de botiga en botiga pensaue que Maximiliano podie hèr un estirada, botar mès pitrau e mès carns, èster mès òme, en resumit, e guarir-se d’aqueth maudit raumàs cronic que l’obligaue a estar-se mocant de contunh.
Dera bontat deth sòn còr que non auie arren a díder, donques qu’ère un sant, e se se maridèsse de vertat, era sua hemna auie de hèr d’eth çò que volguesse.
Damb quate parauletes meloses, que ja ère content e plegat.
Çò d’important ère non amiar-li jamès era contrària en tot aquerò dera consciéncia e des missions… aciu un adjectiu que Fortunata non rebrembaue.
Ère sublimes, mès qu’ère parièr, que ja se sabie qu’ère ua causa fòrça bona.
Aqueth dia era crompa se tardèc un shinhau mès, pr’amor qu’en auer-li dit Maximiliano que dinarie damb era, pensaue hèr-li un plat qu’ambdús les shautaue fòrça, e qu’ère era especialitat culinària de Fortunata, er arròs damb garrons.
Lo hège tan bon, qu’ère entà lecar-se es dits.
Malastre que non siguesse temps de carchòfes, pr’amor que se les aurie hèt a vier entar arròs.
Mès se hec a seguir un shinhau d’anhèth que li daue fòrça qué.
Crompèc costelhes de vedera, dus reiaus de garrons e ues sardines marinades de dusau plat.
En tornar ena sua casa montèc es tres topins damb fòrça suenh, e comencèc a hèr eth sòn arròs ena caceròla.
Aqueth dia non auec ena codina un utís que non anèsse.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se passèc eth temps; era codina deishaue anar multiples e confonudes flaires.
Diu!, damb era faena que i auie en era!
Quan arribèc Rubin, tàs dotze, gessec a daurir-lo era sua amiga damb ròstre alègre.
Que ja ère era taula parada, pr’amor qu’aquera hemna multiplicaue eth temps, e se volie, tot qu’ac hège damb assopliment e rapiditat.
Didec er enamorat qu’auie fòrça hame e era li recomandèc un shinhau de paciéncia.
Que se l’auie desbrembat ua causa plan importanta, eth vin, e baisharie a cercar-lo.
Mès Maximiliano se prestèc a hèr aguest servici domestic, e baishèc en un virament de uelhs.
Mieja ora dempús qu’èren ja seigudi ena taula en amor e companhia; mès en aqueth moment se vedec Fortunata escometuda còp sec d’uns pensaments tant estranhs, que non sabie se qué li passaue.
Era madeisha comparèc era sua amna en aqueri dies damb ua virolèta.
Tanlèu mercaue entà un costat coma entar aute.
De ressabuda, coma se se lheuèsse un fòrt vent, era viroleta hège era gran virada e botaue era punta a on abans i auie era coa.
D’aguesti cambiaments que n’auie patit fòrça; mès cap coma eth d’aqueth moment, eth moment que metec era culhèra laguens der arròs entà mestrar ath sòn futur espós.
Que non saberie era díder se com siguec ne com venguec aqueth sentiment ena sua amna, en tot acupar-la complètament; non sabec arren mès, senon que lo guardèc, e sentec ua antipatia tant òrra entath praube gojat, que li calec esforçar-se entà dissimular-la.
Sense encuedar-se’n d’arren, Maximiliano laudaue eth perfècte condiment der arròs; mès era se carèc, en tot avalar-se, damb es prumères culherades, aqueth revolum amargant que li volie gésser deth còr.
Fòrça entath sòn laguens, didec: “Prumèr me hèn a jo en trocets coma aguesti que maridar-me damb semblable òme…
Mès qu’ei que non lo vedetz, non vedetz que ne tansevolh se retire a un òme?…
Jo non voi díder se qué m’arribe quan pensi que tota era vida vau a estar-me guardant ath mèn dauant aguest nas d’arravet”.
Responec era qu’er arròs non l’auie quedat tan ben coma demoraue.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mès qu’è pro temps entà instruir-te en aguesta e en d’autes causes mès.
Tanben la shordaue ada era tanta correccion.
Que desiraue parlar ben e èster persona fina e decenta; mès guaire mès profitarie es leçons s’eth mèstre siguesse un aute, sense aqueth destillador de nas, sense aquera cara escandida e mòrta que non semblaue de carn senon de budèth!
Aguesta antipatia de Fortunata non l’empachaue en era era estimacion, e damb era estimacion se barrejaue ua pietat prigonda per aqueth malerós, cavalièr d’aunor e dera vertut, tan superior ada era en morau.
Era estimacion que l’auie, era gratitud, e aquera pietat inexplicabla, donques que normaument non se tie pietat des superiors, èren causa de qué refrenèsse era sua repugnància.
Que non ère guaire fòrta tà dissimular, e un aute mens alugat que Rubin se n’aurie sabut qu’era plan beròia entrecelha amagaue quauquarren.
Mès que vedie es causes damb era lent des sues idies pròpries, e entada eth tot qu’ère coma auie d’èster, e non coma ère.
S’alegrèc fòrça Fortunata de qué eth dinar s’acabèsse, pr’amor qu’aquerò d’èster en tot tier ua convèrsa seriosa e enténer observacions e correccions non la divertie massa.
Que li shautaue mès eth tragin de recuélher era vaishèra e desparar era taula, operación que se metec a hèr tanlèu preneren eth cafè.
Entà estar-se mès temps ena codina qu’ena sala, revisèc es topins, e se metec a picar era ensalada quan encara non calie.
De quan en quan hège un torn pera sala, a on Maximiliano s’auie metut a estudiar.
Que non l’ère aisit tachar era sua atencion enes libres.
Estaue fòrça distrèt, e cada còp qu’era sua amiga entraue, tota era sciéncia farmaceutica s’esbugassaue ena sua ment.
A maugrat d’aquerò volie que siguesse aquiu, e enquia e tot s’anugèc un shinhau per çò des longues estones que s’estaue ena codina.
Hè-te a vier eth tòn trabalh e sè-te aciu”.
Aguesta rason causèc un gran efècte ena animositat de Rubin.
Sonque que non me parles qu’ei pro, estudiarè.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Te botes aciu, tu ara tua cosedura, jo as mèns libres.
Eth mèn frair Juan Pablo se n’anèc tà Molina pr’amor d’apraiar aquerò der eretatge dera tia Melitona.
Era mia tia Lupe l’escriuec e abans de vier en Madrid se calèc aquiu.
Escriu en tot díder que non i aurà cap dificultat”.
De vertat?, tè… que vau mès atau.
Tau qu’ac entenes.
Encara non sai se guaire mos tocarà a cada frair.
Çò que te posqui assegurar ei que m’alègri d’aquerò per tu, solet per tu.
Dempús te planheràs dera Providéncia.
Pr’amor que coma mès assegurades son es causes materiaus dera vida, mès segura ei era conservacion der aunor.
Era mitat des desaunors que i a ena vida non son que praubetat, gojata, praubetat.
Cre-te que Diu mos a vengut a veir, e s’ara non mos portam ben, mos meritam que mos arrosseguen.
Fortunata aurie dit entada era: “Vai quin moralista que m’a gessut!” mès que non n’auie ne idia d’aguesta paraula, e çò que didec siguec: “Que ja ne sò de missionèr enquia naut de tot”, tient era paraula missionèr damb un doble sentit, ei a díder: eth de predicador e eth d’agent d’aquerò que Rubin cride era sua mission.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano li didec a Olmedo es sòns plans de maridatge en tot encargar-li eth màger secret, donques que non ère convenent divulgà’c abans de temps, pr’amor d’evitar maudisences pègues.
Credec eth gran pòcvau qu’eth sòn amic ère hòl, e ath hons dera sua amna lo planhie, encara qu’admiraue era gojardaria deth sòn amic Rubin entà hèr era mès grana e escandalosa asenada que se podie imaginar.
Maridar-se damb ua…!
Aquerò qu’ei eth maximum, eth maximum deth bon fin, e en aguesta accion i auie barreja òrra d’ignominia e d’abnegacion sublima, un sabi pas qué de gojardaria e ath còp de baishesa, que quilhèc ath brave de Rubin, dauant des sòns uelhs, d’aqueth hons de vulgaritat qu’ère.
Pr’amor que Rubin podie èster un pèc, mès que non ère un pèc vulgar, qu’ère un d’aguesti pècs que tòquen çò de sublim damb era punta des dits.
Qu’ei vertat que non l’arriben a cuélher, mès era vertat ei que lo tòquen.
Olmedo, ath madeish temps qu’apregondie ena immensa gravetat deth prepaus deth sòn amic, non podec mens d’arreconéisher qu’ada eth, Olmedo, ath de mestièr rambalhaire, non se l’auie passat jamès peth cap ua pegaria d’aguesta sòrta.
Que sò eth tòn amic, òc o non?, donques qu’ei pro, nassi!
Te balhi era mia paraula d’aunor; està-te tranquil”.
Era paraula de Ulmus sylvestris, quan se tractaue de quauquarren calat ena jurisdiccion dera astúcia, qu’ère sagrada.
Mès en aquera escadença podec mès eth prudor petofièr qu’eth fòr der aunor picaresc, e eth gran secret siguec revelat a Narciso Puerta (Pseudo-Narcisus odoripherus) damb era màger reserva, e prealable jurament de non transmeter-lo ad arrés.
Tu que ja me coneishes”.
E plan que òc, Narciso non ac didec ad arrés, damb ua soleta excepcion.
Pr’amor que, reaument, qué importaue autrejar eth secretet a ua soleta persona, a ua de soleta, que solide non ac auie de propagar?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Solet te’n sabes tu.
Non ajam un desengust”.
Òme, non sigues pèc…
Que semble que me coneishes d’ager.
E eth sepulcre se dauric en çò des dera Caña, damb era màger reserva s’enten, e dempús de hèr jurar a toti dera manèra mès solemna que sauvarien aqueth secret arcan.
Non mos hescatz tan pòc favor.
Mès ua d’aqueres senhoretes se pensaue qu’ère pecat mortau non dider-li quauquarren ara senhora Lupe, donques qu’aguesta a tot darrèr se n’auie de saber e mès valie premanir-la tà tan terrible còp.
Prauba senhora!
Qu’ère ua pena veder-la damb aquera tranquillitat, tan dehòra deth desaunor que la menaçaue.
En fin, qu’era notícia arribèc ena subtil aurelha de dòna Lupe tàs tres dies d’auer gessut des pòts timids de Rubinius vulgaris.
Conden que dòna Lupe se demorèc ua bona estona coma qui ve visions.
Dempús hec a veir que ja s’imaginaue quauquarren era, per çò der anament estranh deth sòn nebot.
Maridar-se damb ua qu’a auut a veir damb fòrça òmes!
Que non deuie èster vertat.
E se n’ère, lèu se’n saberien; pr’amor qu’aquerò òc, a dòna Lupe non se l’amortarie en còs era bomba, e aquera madeisha net o a londeman, Maximiliano e era se veirien es cares…
Qu’era senhora veuda de Jáuregui ère capvirada, ac demostrèc era inseguretat deth sòn pas en recórrer era distància entre eth domicili des Caña e eth sòn.
Parlaue soleta, e li queiguec eth paraigües dus còps, e quan s’inclinèc tà recuelher-lo, li queiguec eth mocador, e a tot darrèr, en sòrta d’entrar en portau dera sua casa, entrèc en deth costat.
Se per edart siguesse en casa eth plan ipocrita, era sua tia lo meterie verd!
Qui ac podie díder!, mès qui ac podie díder…!, aqueth pusillamine, aquera calamitat de gojat, aquera inutilitat, tan bastrús e que non auie alend entà amortar ua candèla, e tàs dètz-e-ueit ans, òc, qu’ac podie assegurar dòna Lupe, non sabie se qué èren es hemnes e se pensaue qu’es mainatges venguien de París; aqueth pòcvau encamardar-se atau, e de qui!, d’ua hemna perduda…!
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era impaciéncia e era ràbia qu’aurien arribat qué me sai a on, se non s’auesse espandit un shinhau sus era innocenta tèsta de Papitos, e se ditz era tèsta, ei pr’amor qu’aquesta siguec era que mès patic aquera escometuda.
Mos cau saber que Papitos ère un shinhau presumida e qu’en èster era sua principau beresa eth peu nere e abondós, en eth botaue toti es sòns sentits.
Se pientaue damb adretia, en tot hèr-se cargolhets e pursères, e tà cargolhar-se era franja, en non auer tenalhes utilizaue un tròç de hiu de hèr gròs, en tot cauhar-lo enquia rogir; qu’aurie volut hèr aguestes causes peth maitin; mès coma qu’era sua patrona se lheuaue abans qu’era, que non podie èster.
Era net, quan ère soleta, qu’ère eth milhor temps entà tier-se damb tota libertat ara perrucaria eleganta.
Un tròç de miralh, un batedor desdentat, un shinhau de tragacanta e eth hiu de hèr gròs que l’èren pro.
Peth mau des sòns pecats, aquera net s’auie trabalhat eth peu damb tanta perfeccion, que… “hilha, ne que te n’anèsses tà un balh!”, s’auie dit ada era madeisha, damb arridalha compulsiua en guardar-se en miralh per seccions de cara, pr’amor que d’un solet còp non se la podie guardar tota.
En aquerò que passes eth temps…
Non te hè vergonha vier damb era ròba plia de traucs, e en sòrta de meter-te a cóser te da per apolidir-te es peus?
Presumida, pògavergonha!
E eth quadèrn?
Ne tansevolh l’auràs campat…
Tè, tè, que te vau a dar jo peuets.
Te vau a amiar tara perrucaria tà tòner-te eth cap deishant-lo coma un ueu”.
Que te retires ath monard deth Retiro…
Estàs beròia… òc…
Dòna Lupe se flairèc era man que damb era auie estropiac impiament era criminau franja.
En apressar era man en nas, ac hec damb gèst tan majestuós, qu’ei malastre que non lo reprodusisse un bon mèstre d’escultura.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aquerò hec a vier de seguit es idies de dòna Lupe ena vertadèra encausa dera sua ràbia.
Se l’acodic hèr un escorcolh en quarto deth sòn nebot, çò qu’arregraïc fòrça Papitos, pr’amor que d’aguesta sòrta botaue punt finau ara sufocacion que passaue.
Dòna Lupe aluguèc era lum en quarto de Maximiliano, e comencèc a observar.
Mès que non!
Ara m’en brembi que m’an dit qu’aguesta mala pèça non sap escríuer.
Qu’ei un animau en tota era extension dera paraula”.
Escorcolh per aciu, escorcolh per aquiu, mès que non trapaue arren que servisse de pròva tara òrra notícia.
Dauric era comòda, en tot tier es claus dera sua e aquiu tanpòc i auie arren.
Era dineròla qu’ère en sòn lòc e plia, mès pesada encara qu’abans.
Retraits, que non les vedec en nulòc.
Se trapaue dòna Lupe calada ena sua investigacion policiau, sense desnishar cap tralha deth crim, quan Maximiliano entrèc.
Papitos li dauric era pòrta; se filèc de cap ath sòn quarto estonat de veir lum en eth, e en trapar-se de cara ara sua tia, qu’ère en tot escorcolhar eth tresau calaish dera comòda, comprenec qu’eth sòn secret auie estat desnishat, e li vengueren caudheireds de mòrt per tot eth còs.
Dòna Lupe sabec tier-se.
Qu’ère persona plan senada e fòrça oportunista, voi díder que non li shautaue hèr arren dehòra deth moment, e entà escauhar-li es aurelhes ath sòn nebot que non ère ua bona ora era miejanet.
Pr’amor que solide era li calerie quilhar era votz e er escandal non ère convenent.
Tanben ère probable qu’ath gojat li venguesse un mau de cap plan fòrt se lo pelejaue tant a malora, e dòna Lupe non volie martirizar-lo.
Pèc e mut qu’ère er estudiant ena pòrta deth sòn quarto, quan era sua tia se virèc entada eth, e tachant-li ua guardada fòrça expressiua, li didec:
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mès tie-te boca.
Que se demore aquerò tà deman…
Tà dormir ja”.
Que non dormic Maximiliano pensant ena scèna qu’aurie damb era sua tia.
Era sua imaginacion agranie a viatges eth conflicte en tot hèr-lo tan polidament terrible coma ua scèna de Shakespeare; d’auti viatges lo redusie a proporcions petites.
Qu’è coneishut a ua hemna, me shaute e voi maridar-me damb era.
Que non veigui eth motiu de tanta…
Donques qué se passe?…
Qu’ei que sò ua maquina?…
Qué vos auetz pensat de jo?” A estones se sentie tan fòrt en sòn dret, que li venguien talents de lheuar-se, córrer tara cramba dera sua tia, tirassar-la d’un pè, desvelhar-la e deishar-li anar aguest empodoament: “Vos cau saber que danci ath son que me tòquen.
S’era mia familha s’entèste a tractar-me coma un mainatge, jo li demostrarè ara mia familha que sò un òme”.
Quan eth brave gojat se lheuèc a londeman, que ja ère dimenge, dòna Lupe ja auie tornat de missa.
L’entrèc Papitos eth chicolate, e, era vertat, non se lo podec avalar pr’amor que se l’auie botat en epigastri era angoisha tibada, simptòma infalible de totes es situacions comprometudes, madeish per tòrt des examens que per quinsevolh aute temor o subersaut.
Qu’ère esblancossit, e era senhora deuec cuélher pietat quan lo vedec entrar en sòn burèu coma eth criminau qu’entre ena sala deth judici.
Era hièstra ère dubèrta, e dòna Lupe la barrèc entà qu’eth praubet non s’enraumassèsse, pr’amor qu’ua causa ei era salut e era auta era justícia.
Venguie eth delinqüent damb es mans ena pòcha e ua casqueta escocesa en cap, es bòtes naues e era ròba d’anar per casa, tan trist e aclapat que calerie èster de bronze entà non planher-se d’eth.
Dòna Lupe amiaue ua pelha de cada dia damb molti e grani pedaci fòrça ben plaçadi, devantau blu de carrats, mocador escur estropant er arrogant pitrau, mocador nere en cap, gants ròis e bordequins de feutre gròssi e mofles, tan mofles qu’es sòns passi èren coma es d’un gat.
Eth gabinet qu’ère ua pèça plan limpia.
Ua comòda e er armari de lua de forma vulgara qu’èren es principaus mòbles.
Eth fautulh e es cagires qu’auien folradura de crochet ar estil de casa d’òstes, tot hèt pera senhora dera casa.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mès aquerò qu’autrejaue un aspècte grandós ath gabinet qu’ère eth retrait deth defuntat espós de dòna Lupe, penjat en lòc presidenciau, un quadre ar òli, pervèrs, que representaue a D. Pedro Manuel de Jáuregui, alias eth des Piòcs, vestit de comandant dera Milicia Nacional, damb era sua gòrra en ua man e ena auta eth baston de comandament.
Pintura mès vulgara que non ère possible imaginar-la.
Er autor deuie èster ua especialitat enes mòstres de cases de vaques e de saumetes de lèit.
Tenguie, ça que la, dòna Lupe, qu’eth retrait de Jáuregui ère ua òbra mèstra, e a guairi lo contemplauen les hège notar dues causes subergessentes en aquera pintura, ei a díder: qu’a on que siguesse que se botèsse er espectador, es uelhs deth retrait guardauen ath que lo guardaue e qu’era cadia deth relòtge, eth còth, es botons, eth rodal e placa dera gòrra, en ua paraula, tota era part metalica ère pintada dera manèra mes extraordinària e magistrau.
Es fotografies que hègen de garda d’aunor deth quadre, qu’èren fòrça, mès penjades damb tan pòc sentit de simetria que se les podie creir èsser animats que caminauen ath sòn aubire pera paret.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano non se seiguec, dòna Lupe òc, e en centre deth fautulh, dejós deth retrait, coma entà autrejar mès austeritat ath judici.
Repetic eth “plan ben, senhor D. Maximiliano”, damb intonacion sarcastica.
Generaument, tostemp qu’era sua tia li daue tractament, en tot cridar-lo senhor don, eth praube gojat vedie era broma dera peiregada ath sòn cap.
Bon pagament, bon…!
Non, non m’expliques arren, que ne sò perfèctament informada.
Sabi qui ei aguesta… dauna illustra que te vòs maridar.
Au, que bona puncèla te cante…
E te penses que vam a consentir tau desaunor ena familha?
Maximiliano que non podie díder tau causa; mès tanpòc podie díder ua auta causa, pr’amor que s’ath hons dera sua amna començauen a quilhar-se ondades de valentia, aguestes ondades crebauen e se descompausauen abans d’arribar era arriba, ei a díder enes pòts.
Qu’ère tan talhat que sentent ath sòn laguens era energia non la podie mostrar per çò d’aquera casta emocion nerviosa que lo cuelhie.
Deishèc espàrger era sua guardada pera paret testèra, coma cercant per aquiu quauque emparament.
En certanes situacions comprometudes e enes grani estupors dera amna, es guardades se sòlen tachar en quauquarren insignificant e que non a arren a veir damb era situacion.
Maximiliano campèc pendent ua estona eth grop fotografic des gojates de Samaniego, Aurora e Olimpia, damb mantilha blanca, crotzadi es braci, era ua fòrça esquiua, era auta sentimentau.
Per qué guardaue aquerò?
Eth sòn trebolament l’amiaue a penjar es guardades aciu e enlà, aganchant er esperit en quinsevolh objècte, encara que siguessen es caps des claus que sostenguien es retraits.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Non, senhora, responec er acusat, e aguesta negacion, qu’ère afirmacion, comencèc a balhar-li vams, en tot aleugerir-li un shinhau era angoisha aquera dera boca der estomac.
N’ès segur de qué non ei ua hantaumada?
Bona idia n’as tu deth mon e des hemnes, innocent!…
Que non posqui consentir qu’ua rodaira d’aguestes te cuelhe e t’enganhe entà panar-te eth tòn nòm aunèst, coma d’auti panen eth relòtge.
A tu te cau tractar tostemp coma as mainatges arreculats que son a miei desvolopar.
Te cau rebrembar que hè cinc ans encara anaua jo pes maitins a cordar-te es pantalons e qu’auies pòur de dormir solet en quarto.
Ua idia tan desfavorabla dera sua personalitat exasperaue ath joen.
Que sentie créisher ath sòn laguens era bravesa; mès que li mancauen es paraules.
A on dimònis èren aqueres condemnades paraules que non se l’acodien en semblabla escadença?
Eth maudit abit dera timiditat qu’ère era encausa d’aqueth silenci estupid.
Pr’amor qu’era guardada de dòna Lupe li costaue ua fascinacion plan singulara, e en tot auer fòrça causes a díder, non artenhie dider-les.
Com començaria?”, pensaue tachant es uelhs en retrait de Torquemada e dera sua esposa, de bracet.
Tot s’apraiarà, indiquéc dòna Lupe en ton conciliador, s’artenhi a trèir-te deth cap aguestes humadisses.
Pr’amor que tu as sentiments aunèsti, qu’ès senat…
Mès sè-te.
Que me hè fatiga veder-te de pès.
Qu’ei de besonh que vos vo’n sapiatz ben, didec Maximiliano en sèir-se en fautulh, en tot creir auer trapat un bon cap de discurs tà començar; que vo’n sapiatz ben des causes…
Jo… pensaua parlar damb vos…
E per qué non ac heres?
Bona causa deuie èster…!
Vai, qu’un gojat delicadet coma tu, calar-se entre aguestes vicioses…!
E non n’ages cap de dobte…
Atau, lèu autrejaràs era pèth.
Se vies malaut, non vengues tà que te suenhe era tua tia, qu’entad aquerò plan que servisqui jo, non?, entad aquerò plan que servisqui, desagraït, brigand…
E te semble ben que quan me guardi en tu, quan t’amiè tà dauant damb tant de trabalh e sò entà tu mès qu’ua mair; te semble ben que m’ac pagues atau, infame, e que te marides damb ua hemna dera vida?
Rubin se botèc verd e li gessec un amarum plan intens deth còr entàs pòts.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que non ei ua hemna dera vida.
Que vos an enganhat”.
Qui m’a enganhat qu’ès tu damb es tòns arroncilhaments e es tues timiditats…
Mès ara ac veiram.
Non te penses que vas a jogar damb jo; non te penses que te vau a deishar hèr çò que volgues.
Qué te penses, pèc?…
A, se non auessa fidat tant en tu…!
Mès que sò estat ua pèga que me credí que tu non ères capable de guardar a ua hemna!
Pro que me l’as hèta.
Qu’ès un extravagant… en tota era extension dera paraula.
Maximiliano, quan entenie aquerò, ère completament embadoquit, guardant eth retrait de Rufinita Torquemada.
La vedie e non la vedie, e solet confusament e damb vaguetats de mausòn, se n’encuedaue dera actitud dera senhoreta aquera, retratada sus un hons marin e hènt veir qu’ère sus ua barca.
Ja remetut, que pensèc en defener-se; mès que non podie trapar es armes, ei a díder, es paraules.
Totun, ne per un solet instant se l’acodie cedir.
S’aflaquie era sua maquina nerviosa; mès era volontat s’estaue fèrma.
Ne i a tau vida leugèra ne aguest ei eth camin…
Cara-te, cara-te e non me hèsques enrabiar, qu’en entener-te díder qu’estimes a ua hemnòta, me vien talents d’estofar-te, mès per pèc que per dolent… e en entener-te parlar de consciéncia en aguest ahèr, me vien talents de… que Diu me perdone…
Sabes se qué te digui?, higec lheuant era votz, sabes se qué te digui?
Qu’a compdar d’aguest moment te vau a tractar coma quan auies dotze ans.
Aué non vas a gésser de casa.
Tè, que ja sò en foncions damb era mia disciplina…
E a compdar de deman tornaràs a préner er òli de hitge de merluça.Ve-te’n tath quarto e trè-te es bòtes.
Aué que non caushigaràs eth carrèr.
Diu se’n sap de çò qu’anaue a contestar er acusat.
Demorèc deishada en aire era prumèra paraula, pr’amor qu’arribèc ua visita.
Qu’ère eth senhor de Torquemada, persona de confiança dera casa, qu’en entrar anaue de dret entath burèu, entara codina, entath minjador o entà on siguesse qu’era senhora s’estèsse.
Era fesomia d’aqueth òme qu’ère de mau compréner.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Sonque dòna Lupe, a truca d’ua longa practica, sabie trapar quauqui ieroglific en aquera cara ordinària e prima, qu’auie certans traits de tipe militar damb aires clericals.
Torquemada auie estat alabardèr ena sua joenessa, e sauvant era mostacha e era barbeta, qu’èren ja peublanques, auie un sabi pas qué de gleisèr, degut solide ara mansuetud afectada e doçòta, e a un cèrt pujar e baishar des paupetes que damb aquerò adulteraue era sua grossièretat innata.
Eth cap se l’inclinaue tostemps entath costat dret.
Era sua estatura ère nauta, encara que non arroganta; era tèsta cauva, greishosa e escaumosa, damb un reishat de peus mau escampilhadi entà caperar-la.
Per èster aqueth dia dimenge, amiaue lèu net eth cothèr dera camisa, mès era capa ère eth numèro dus, damb es plècs greishudi e es orladures desfilades.
Es pantalons, mermadi peth creishement des genolhières, li pujauen tant que semblaue qu’auie montat a shivau sense atalhonaments.
Es sues bòtes, per èster dimenge, èren aqueth dia encerades e èren tan cridaires que s’entenien d’ua lèga estant.
Torquemada.
E en casa?
Que non i a nauetat, gràcies a Diu.
Dòna Lupe demoraue aqueth dia notícies d’un ahèr que l’interessaue fòrça.
Coma tostemp, s’imaginaue çò de pejor pr’amor qu’es malastres non l’agarrèssen ara imprevista, pensèc, en veir entrar ath sòn agent, que li hège a vier males notícies.
Cranhèc preguntar-li.
Era cara deth militar adulterat, non exprimie qu’un interès decidit pera familha.
Fin finau Torquemada, que non li shautaue pèrder eth temps, li didec ara sua amiga:
Era fesomia dera senhora s’illuminèc, donques que sabie qu’eth sòn amic cridaue peripecia a tot crubament inesperat.
Se metec eth a arrir, e botèc era man ena pòcha interiora dera sua giqueta.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’ac vatz a veir…
Jo… tanpòc m’ac demoraua.
Coma qu’anè anet tà dider-li que deluns se l’embargarie.
Aué peth maitin, quan me vestia entà anar tà missa, me lo veigui entrar.
Me pensè que venguie a demanar-me mès ajornaments.
Coma que tostemp mos enganhe, qu’aué, que deman…
Jo non li creigui ne era Biblia.
Qu’ei un comediant.
Mès, plan, còps de pèira coma aguesti mos venguen cada dia.
Pr’amor que non me demoraua era peripecia.
Fin finau, m’autregèc eth guano, ei a díder, ueit mil reiaus, cuelhec eth sòn recebut, e a víuer.
Çò que vos didia, obervèc dòna Lupe lèu sense poder parlar, damb era alegria trauessada ena gòrja.
Eth tau Joaquinito Pez qu’ei ua persona decenta.
Eth que passe es sòns trebucs coma quinsevolh hilh de familha que se dan era bona vida, e un dia qu’an, e un aute non.
Solide que deu èster jogaire…
Lupe.
Qu’a estat ua bona sòrt aguesta.
Jo les hèja, coma qui ditz, perdudi, pr’amor qu’eth tau Joaquinito ei, sivans è entenut a díder, damb era aigua en còth.
Qui deu èster eth malerós que l’a fotut era estocada?
Coma que ja non l’auem de prestar mès…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dòna Lupe contemplèc era o damb veneracion e escotèc:
Que non s’an de deishar de uelh.
Ara prumeria, er embarg les espaurís; mès se bèth còp arriben a pèrder eth punt, madeish les hé fu que fa.
Encara que les botetz publicament ena Gaceta, se demoren tan fresqui.
Guardatz ath marqueset de Casa-Bojio; l’embarguè eth mès passat; li vení enquia e tot era huelha qu’auie er arbe genealogic.
Donques, a tot darrèr, tàs tres dies me lo vedí en un coche, coma s’arren, e passèc peth mèn costat e es arròdes m’esposquèren era hanga deth carrèr…
Que non ei que m’impòrte eth materialisme dera hanga; entà que se veigue se com son…
Donques vos podetz creir que trapèc dempús a quauqu’un que li prestèsse?
E siguec ath quate mensuau; mès autanplan ath cinc serie, dilhèu, eth tot peth tot.
Qu’ei vertat que non shòrden, e se cau, quan demanen ajornament, per çò d’auer- lo a un content li balhen bèth petit destin entà un nebodet, coma hec eth gojat de Pez damb jo… mès eth materialisme deth destin que non impòrte; dilhèu la foten, e fòrt, credetz-me.
En arribar aciu Torquemada treiguec era sua greishosa blaga de tabac.
Coma qu’auie tanta confiança, anaue e hèr un cigar; n’aufric a Maximiliano, e dòna Lupe responec bruscament per eth, dident damb mesprètz: “Aguest que non hume”.
Es operacions prealables ara humadissa se tardauen un bona estona, pr’amor que Torquemada li cambiaue eth papèr ara cigarreta.
Dempús aluguèc er aluquet en tot gratar-lo ena cueisha.
Aquiu que sò toti es prumèrs de mes, coma un gosset de caça…
Mil duros me tien aquiu, e non li crubi que vint-e-sies cada mes.
Que s’arrecule?
Agarri mieja dotzena de capes, e me les hèsqui a vier, e tan fresc…
E non ac hèsqui peth materialisme des capes, senon entà que guarde ben eth tèrme.
Qu’ei que non i a mès remèdi, senhora.
Mos cau tractar-les atau, pr’amor que non sauven cap consideracion.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Vo’n brembatz d’aqueri estudiants que mos dèren tanta guèrra?, que siguec eth prumèr sòs vòste que placé.
Aqueth Cienfuegos, aqueth Arias Ortiz!
Moria, quini individús.
Se non auesse estat per jo, non auríetz crubat…
E èren tan brigands, que dempús de vier en casa plorant entà que les autregèsse un ajornament, me les trapaua en cafè avalant-se bistecs… e fòrça copes de ròm e marrasquin…
Madeish qu’aqueth botiguèr deth carrèr Mayor, aqueth Rubio qu’auie pelataria, vo’n brembatz?
Un dia, finaument, me hec a vier eth sòn relòtge, dotze caishes de pèths e gants, e aquera madeisha tarde, aquera plan madeisha tarde, senhora, me lo trapi ena Puerta del Sol, en tot pujar en un coche pr’amor de vier enes tòros…
Qu’ei que son atau… que vòlen es sòs, coma qui ditz, per çò deth materialisme de lançar-les.
Plan per aquerò sò tot eth sant dia susvelhant a Jose Maria Vallejo, qu’ei un bon òme, sense menspredar ad arrés.
Vau ena botiga e veigui se i a gent, se i a movement; hèsqui un còp de uelh en calaish; me’n sai de s’eth gojat que va a crubar eth compde amie guano; li hèsqui un sermon ath principau, li balhi conselhs, li recomani qu’ad aqueth que pague non lo crucifique.
Qu’ei era vertat, qu’ei que non i a un aute camin…!
E non ac arregraïssen, non senhora, non arregraïssen er interès que me cuelhi per eri.
Quan me ven entrar, se vedéssetz era cara que me boten!
Non se n’encueden que son en tot trabalhar damb es mèns sòs.
E a tot darrèr, se qué èren eri?
Uns praubi pelhards.
Les semble que pr’amor que dan vint-e-sies duros ath mes, ja an complit…
Diden qu’ei fòrça e jo les digui que m’ac an d’arregraïr, pr’amor qu’es tempsi son dolents, fòrça dolents”.
En tota era part deth sègle XIX que durèc era plan longa existéncia usurària de D. Francisco Torquemada, non se l’entenec ua soleta paraula de qué es tempsi èren boni.
Tostemp èren dolents, fòrça dolents.
A maugrat de tot, eth 68 ja auie Torquemada dues cases em Madrid, e auie començat es sòns negòcis damb dotze mil reiaus qu’eretèc era sua hemna eth 51.
Es bèth dia magri capitaus de dòna Lupe, eth les auie multiplicat per cent en un parelh de lustres, en tot èster era soleta persona qu’associaue as sòns escurs negòcis.
Li crubaue ua comission insignificanta, e botaue tant interès pes ahèrs d’era coma pes sòns pròpris, per çò dera grana amistat qu’auie auut damb eth defuntat Jáuregui.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tan lèu?
Senhora, que non è anat tà missa encara.
Çò que vos didia, qu’èra en tot vestir-me entà gésser tà missa, quan entrèc Joaquinito a dar-me era gran peripecia.
Bona, qu’a estat bona!, exclamèc dòna Lupe, sarrant contra eth sòn vrente era man qu’en era i auie es bilhets, tan ben amagadi que non se vedie ne tralha de papèr entre es dits.
E Gessec en recebedor, acompanhat de dòna Lupe.
Maximiliano les entenec mormolhejant ena pòrta.
Ara fin s’enteneren es bòtes cridaires de Torquemada baishant era escala, e dòna Luè campèc en gabinet.
Era alegria que l’auie produsit eth crubament d’aqueri sòs, que credie perdudi, ère tan grana, qu’es sòns uelhs grisi li ludien coma dus carbons alugats, e era sua boca diboishaue un arridolet.
Dès que la vedec entrar, se’n sabec Maximiliano qu’era sua ràbia s’auie padegat.
Eth guano, coma didie Torquemada, non podie mens qu’adocir-la; e en arribar a on ère eth delinqüent, que non s’auie botjat deth fautulhl, li botèc ua man ena espatla, e en tot agarrar damb era auta es bilhets, li didec:
Jo, reaument, repliquèc Maximiliano damb serenitat, que mès l’estonèc ada eth madeish qu’a dòna Lupe, non me sò sufocat… sò tranquil, pr’amor qu’era mia consciéncia…
Aciu se tornèc a embolhar.
Dòna Lupe non li balhèc temps tà desvolopar- se pr’amor que se metec ena cramba, barrant es pòrtes de veire.
Deth gabinet estant l’entenec Maximiliano trastejant.
Que sauvaue es sòs.
Aué non gesses en carrèr…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dempús seguiram damb eth fosfat, un aute còp damb eth fosfat.
Maximiliano, coma que non auie ath dauant ara sua tia, se permetec un arridolet burlesc.
Guardaue en aqueth moment ath sòn oncle Jáuregui que lo guardaue tanben ada eth, coma ei conseqüent.
Non podec mens d’observar qu’eth digne espós dera sua tia ère òrre; ne comprenie se com dòna Lupe non se morie de pòur quan se demoraue soleta, de nets, en companhia de semblable espantaudèths.
Ja te pòs trèir es bòtes.
Se n’anèc eth joen entath sòn quarto sense badar boca, e dòna Lupe se demorèc pensant en çò d’aubedient qu’ère.
Eth rigor dera sua autoritat, qu’eth gojat respectaue tostemp damb veneracion, que serie remèdi eficaç e rapid deth desorde d’aqueth cap.
Pro qu’ac didie era: “Tanlèu li balhi quate crits, lo boti coma ua lèbe.
Se presentèc damb ua truha ena man e eth guinhauet ena auta.
Tie compde de veir se qué hè eth senhoret Maxi tant que jo siga dehòra.
Era polida se dèc per informada, e tornèc entara codina hènt guimbets.
A!, eth pòrtamoneda.
Qué me cau portar?…
Fidèus, sucre… e arren mès.
A!, er òli de hitge de merluça: aquerò òc que non l’ac perdoni.
Qu’ei a culherades com se guarís aquerò.
E ara non i aurà eth present deth reialet entà cada prenuda.
Que ja ei un òme, voi díder, ja non ei un mainatge.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que sò màger d’edat.
È complit vint-e-cinc ans…
Pro clar explicaue eth era sua conducta, gasulhant damb eth madeish: “Jo que non sai defener-me damb paraules; jo non posqui parlar, e estramunqui e me trebòli sonque de qué era mia tia me guarde; mès me defenerè damb hèts.
Es mèns nèrvis me venen; mès era mia volontat poirà mès qu’es mèns nèrvis, e çò qu’ei volontat, que l’è plan fèrma ara.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dòna Lupe se demorèc que non sabie se qué l’arribaue.
Non, que non te cridi, vé-te’n…
Mès as vist guaire n’ei insolent?
Se non ei eth, que non ei eth…
Qu’ei que me l’an botat ath revés, me l’an embelinat.
Serà brigand?
Que sò per seguir-lo e avisar a aua parelha d’Orden Público entà que me l’agarren…
Mès tara net mos veiram es cares.
Pr’amor que tu tornaràs, tu tornaràs, setmeson ipocrita…
Papitos, cuelh, cuelh; baisha a crompar es fidèus e eth sucre.
Jo que non gesqui, non posqui gésser.
Me semble que me va a arribar quauquarren…
Guarda, passa pera farmacia e demanes un saler d’òli de hitge de merluça, d’aqueth que jo me hèja a vier, eri que ja se’n saben.
Les dides que jo vierè a pagar- les…
Escota, escota, non te hèsques a vier aquerò.
Qu’ei que non se lo volerà préner…!
Hè-te a vie ua verga.
Non, non, non te hèsques a vier tanpòc ua verga…
Passa pera drogaria e demana dètz centims de pimpinèla.
Qu’ère, plan que òc, menaçada d’ua escometuda de sang, e era causa que non ère entà mens.
Jamès auie vist en sòn nebot un trait d’independéncia coma eth que venguie de veir.
Qu’auie estat tostemp tan pòga causa qu’aquiu a on lo botauen aquiu s’estaue.
Volontat pròpria que non l’auec jamès.
Jamès siguec de besonh botar-li era man ath dessús, pr’amor qu’un arroncilhament de celhes ère pro entà hèr-lo creir.
Qué s’auie passat en aqueth anhèth entà convertir-se en quauquarren atau coma un leonet?
Era ment de dòna Lupe non podie desnishar mistèri tan gran.
Dempús dera colèra e dera confusion venguec er aclapament, e se sentie tan renduda fisicament coma s’auesse estat tot eth maitin ocupada en un trabalh plan penible.
Se treiguec pòc a pòc era ròba de dimenge que s’auie començat a botar, e tornèc a cridar ara polideta tà dider-li: “Non hèsques qu’ua sopa d’alh.
Eth senhoret non vierà a dinar, e se ven li cantarè es quaranta”.
Agarrant era cagira petita, que tenguie quan cosie, la botèc ath cant deth balcon.
Li hège mau era cintura e en sèir-se deishèc anar un ai!.
Entà cóser tenguie tostemp ulhères.
Se les botèc, e en tot trèir faena deth sòn tistèr de cosedura, comencèc a repassar uns linçòs.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se metec, donc, a sorgir en sòn lòc de costum, qu’ère ath costat dera pòrta de veire.
En balcon i auie dus o tres tèsti, e a trauèrs des seques arrames vedie eth carrèr.
Coma qu’eth quarto ère eth principau, d’aqueth lòc se veirie fòrça ben passar ara gent en cas qu’era gent volesse passar per aquiu.
Mès eth carrèr de Raimundo Lulio e eth de Juan de Austria, que hè cantoada damb eth, que son de pòc transit.
Que se retire aquerò a un pòble.
Era soleta distraccion de dòna Lupe enes sues òres solitàries qu’ère veir se qui entraue en talhèr de coches pròche o ena imprimaria deth dauant, e se passaue o non dòna Guillermina Pacheco de cap ar asil deth carrèr d’Alburquerque.
Qu’ère aqueth lòc fòrça avient entà reflexionar, damb es liròts sus era hauda, era agulha ena man, es ulhères calades, eth tistèr dera ròba ath costat, eth gat hèt ua pilòta de saunei as pès dera sua patrona.
Aqueth dia dòna Lupe auie, mès que jamès, matèria longa entà meditar.
Eth que non se’n sap, qué a de saber s’ei un pegonh?
Li boten eth plat dauant, e qué se sap des angonies qu’aurà costat botar-l’ac?…
Donques se li didessa jo que cada cede, quauqui dies, hè ja temps, auien eth valor d’ua pèrla… sivans costaue hèr-lo a vier en casa…!
Sabi pas se qué aurie estat de jo sense eth senhor Torquemada, ne qué aurie estat de Maxi sense jo.
Be ne serie de lududa era sua existéncia se non auesse auut mès empara qu’era des sòns frairs!
Ditz-me, pèc de Coria, se jo non auessa trabalhat coma ua nera tà deféner eth panet e lheuar aguesta casa enquiara categoria qu’a; se non pensèssa tant coma pensi, escauhant-me eth cervèth a totes ores e tient en mil menudalhes aguesta intelligéncia que Diu m’a balhat, qué aurie estat de tu, ingratet?…
Eth rebrembe deth sòn defuntat, que tostemp s’alugaue ena ment de dòna Lupe quan se vedie en bèth trebuc, l’atrendic.
En totes es sues afliccions se consolaue damb era doça memòria dera sua felicitat matrimoniau, pr’amor que Jáuregui auie estat eth milhor des òmes e eth numèro un des marits.
D. Pedro Manuel de Jáuregui qu’auie servit en Real Cuerpo de Alabarderos.
Dempús se tenguec as negòcis, e ère tant aunèst, mès tant alapament aunèst, que non deishèc en morir que cinc mil reiaus.
Originari dera província de Leon, recebie partides de ueus e d’auti articles de mercat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Toti es elevaires de piòcs leonesi, zamorans e segovians deishauen enes sues mans es sòs que guanhauen, pr’amor de qué les virèsse entà toti es pòbles productors der article, e d’aciu venguec eth fausnòm que li dèren en Puerta Cerrada e qu’eretèc dòna Lupe.
Tanben recebie Jáuregui, tà Nadau, enviaments de pastissi d’Astorga, e ena sua casa venguien a crubar e a deishar hons toti es ordinaris dera maragateria, aguest parçan dera província de León.
En politica que hec un gran papèr D. Pedro per èster un des principaus dera Milicia Nacional, e ère tan senat, qu’eth solet viatge que se revoutèc ac hec ath crit magic de Viva Isabel II!
Moric aqueth benedit, e dòna Lupe s’aurie mòrt tanben s’eth dolor l’auesse aucit.
E non vos pensetz que li manquèren pretendents ara veudeta, donques qu’auie, entre d’auti, un D. Evaristo Feijoo, coronèl dera armada, que la rondaue e non la deishaue víuer.
Mès era fidelitat ara memòria deth sòn lèg e aunèst Jáuregui depassaue en dòna Lupe a toti es interèssi dera tèrra.
Dempús arribèc er elevatge e eth suenh deth sòn nebodet, que l’autregèren aguesta distraccion tan salutosa entàs inquietuds dera amna.
Torquemada e es negòcis l’ajudèren tanben a entretier era sua existéncia e a amiar avientament eth sòn dolor…
Passèc eth temps, guanhèc sòs e de man en man venguec era situacion qu’en era s’estaue ara.
S’apressaue ja dòna Lupe as cinquanta ans, mès qu’ere tan ben conservada, que non semblaue auer-ne mès de quaranta.
Auie estat ena sua joenessa fresqueta de còs e prima de ròstre, e auie ua cèrta retirada a Juan Pablo.
Es sòns uelhs grisi sauvauen era vivacitat dera sua joenessa; mès qu’auie cèrta rudesa juridica ena cara, accentuada de linhes e seca de color.
Sus eth pòt superior, fin e violat coma es bòrds d’ua recenta herida, li corrie ua borra leugèra, fòrça leugèra, coma era gojats precòci, borra plan fina que non l’enlaidie cèrtament; ath contrari, qu’ère dilhèu era soleta pincelada erosa d’aqueth ròstre semblable as pintures dera Edat Mieja, e hège era gràcia era tau borra de vier a acabar sus eth pic dret dera boca damb ua vorrugueta plan polida, que d’era gessien dus o tres peus vermelhs que ludien ara lum torçats coma petiti hius de coeire.
Eth bust qu’ère beròi, encara que, coma se veirà mès endauant, i auie en eth quauqua causa e enquia e tot quauquarren de faussejament dera vertat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Atau coma en d’autes er amor pròpri les inspire era presompcion, ara veuda de Jáuregui l’inspiraue conviccions de superioritat intellectuau e eth desir de dirigir era conducta autrú, en èster brilhant en aquerò deth conselh e en tot aquerò qu’ei practic e governatiu.
Qu’ère ua d’aguestes persones que, sense auer recebut educacion, semble que l’an auut fòrça complèta, per çò de ben que s’exprimissen, pera fermetat qu’impausen eth sòn caractèr e lo sostien, e per çò de ben que desguisen damb es retoriques sociaus es brutalitats der egoïsme uman.
Dera memòria deth sòn Jáuregui passèc eth sòn pensament entath sòn nebot.
Qu’èren es sòns dus amors.
En tot hèr-se lheuar es ulhères que se l’auien baishat enquiara punta deth nas, seguic atau: “Donques damb jo que non va a jogar.
Lo boti en carrèr coma tres e dus hèn cinc.
Me calerà hèr un esfòrç, pr’amor que l’estimi coma s’a d’estimar as hilhs…
Jo qu’auia era illusion de maridar-lo damb Rufina o aumens damb Olimpia…!
Non, que m’agrade mès Rufina Torquemada.
Be ne sò de pèga.
En veder-lo tan morrut, e que s’amagaue quan entraue dòna Silvia damb era sua hilha, me pensaua que parlar-li ad aguest gojat de hemnes ère coma mentar-li ath diable era crotz.
Fida-te’n des aparences.
E ara se passe que hè mesi sostie a ua hemna, e se passe eth dia sancer damb era…
Tè, que me cau veir aquerò entà que m’ac creiga…
E ua auta causa: com se les deu apraiar entà mantier-la?…
Dòna Lupe, en arribar aciu, se calèc en pensades tant abstruses que non ei possible seguir-la.
Era sua ment se submergie e gessie a flòt, coma ua husta lançada ath miei des braves ondades.
Era brava senhora s’estèc atau tota era tarde.
Arribada era net, desiraue tu per tu qu’eth nebot entrèsse deth carrèr entà descargar sus eth tot eth materiau de laua qu’eth volcan deth sòn pitrau non podie tier mès.
Qu’entrèc eth sètmeson fòrça tard, quan era sua tia ère ja sopant e s’auie ja mestrat era ola.
Maximiliano se seiguec ena taula sense badar boca, fòrça grèu e un shinhau trebolat.
Comencèc a minjar damb talents era sopa hereda, lançant guardades inquisitoriaus e inquietes ara sua senhora tia, qu’evitaue guardar-lo… per non trincar… “Me cau tier-me, pensaue era, enquia qu’acabe de minjar…
E semble qu’a fòrça hame…” A viatges eth joen alendaue prigondament guardant ara sua tia, coma se volesse tier ua explicacion damb era.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fin finau, a penes tastèc eth joen ues panses que i auie de dessèrt, se lheuèc entà anar tath sòn quarto; e a penes lo vedec dòna Lupe d’esquia, se l’aluguèren còp sec es anims e correc ath sòn darrèr, en tot tier es paraules que li venguien ena boca.
Non s’esmoiguec Maximiliano ne autanplan quan dòna Lupe, repetint eth sòn apostròf, arribec en quatau o en cincau pògavergonha.
E coma s’aguesta paraula siguesse eth tap dera sua ira, darrèr d’era correren en abondosa vena es queishes per çò qu’eth gojat auie hèt aqueth maitin.
Que vau ara bestiesa d’aguest maitin.
Eth gojat se seiguec ena cagira qu’ère ath cant deth lhet, e apuant eth code en aguest, tenguec era repassada, sense guardar ath sòn jutge.
Qu’amiaue un escuradents entre es sòns dents, e lo hège anar d’un costat en aute damb nerviós assopliment.
Que ja se l’auie trèt eth temor qu’era fraia de sa pair li causaue.
Dera madeisha manèra que certans covards se tornen valents quan tiren eth prumèr trèt, Maximiliano, un còp que trinquèc eth huec damb era òmenada d’aqueth maitin, sentie era sua volontat liura deth travader que li botèsse era timiditat.
Aguesta timiditat qu’ère un fenomèn purament nerviós, e en era i auie ua bona part des sòns rutinaris abits de submission e aviliment.
Tant que non i auec ena sua amna ua fòrça poderosa, aqueri abits e era diatèsi nerviosa formèren era crospa o aparença deth sòn caractèr; mès surgentèc ath laguens era energia, que siguec en tot lutar pendent fòrça temps tà gésser, trincant era crospa.
Era timiditat e faussa umilitat enduresie ad aguesta, e coma era energia interiora non trapaue ua ajuda ena paraula, pr’amor qu’era submission consuetudinària e era manca d’intelligéncia non l’auien permetut educar-la entà discutir, passaue temps sense qu’era crospa se trinquèsse.
Fin finau, çò que non poderen hèr es paraules, ac hec ua accion.
Trincada era crospa, Maximiliano se sentec mès valent e prèst a medir-se damb era fèra.
Çò qu’abans ère coma lheuar ua montanha, li semblaue ja coma lheuar deth solèr un mocador.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Escotèc tranquil es insults dera sua tia.
Guairi arguments se poirien opausar ad aqueri qu’era brava senhora lançaue damb mès afogadura que logica!
Mès çò que hè a argumentar damb paraules, qué diables!, encara non ère fòrt.
Argumentaue damb hèts.
En aquerò òc que se pintaue solet.
Quan era sua tia alendèc deishant-se quèir sufocada ena cagira pròcha ara taula, Maximiliano gessec a parlar un aute còp; mès que non ère aquerò rasonar, qu’ère coma se cuelhesse eth sòn còr e lo volquèsse sus eth lhet, madeish qu’auie volcat era dineròla dempús de trincar-la.
Se me boten en aguesta man era mòrt e ena auta deishar d’esstimar-la e m’obliguen a causir, m’estimarè mil còps mès morir-me, aucir-me o que m’aucissen…
L’estimè deth prumèr moment que la vedí, e non posqui deishar-la d’estimar, senon deishant de víuer… de sòrta qu’ei pegaria opausar-se ad aquerò que tengui pensat, pr’amor que vau a sautar peth dessús de tot e se me boten ath dauant ua paret la vau a passar…
Vedetz se com trinquen es cavalièrs deth Circo de Price es papèrs que les boten dauant quan sauten sus es shivaus?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aguesta comparason que deuec impressionar viuament ara gran dòna Lupe, e contemplèc pendent ua estona ath sòn nebot damb pietat mès que damb ira.
Que me l’as fotut deth tot, ath hons, estocada de mèstre…
Qu’ei vertat que non è poder sus tu…
Se te pèrdes ben perdut seràs.
Non me vengues dempús damb desencuses.
Te suenhè, t’eduquè, qu’è estat entà tu ua mair.
Non te semble que m’auries d’auer dit: plan donc, tia, que i a aquerò”.
Plan que òc, repliquèc viuament Maximiliano, mès que me hège causa, tia.
Ara que ja m’è deishat anar me semble era causa mès aisida deth mon.
D’aguesta fauta vos demani perdon, pr’amor que sai que me portè mau.
Mès se me travaue era lengua quan volia díder quauquarren, e me venguien sudors…
M’acostumè a non parlar-vos senon de qué se me hège o non mau eth cap, de qué se m’auie queigut un boton, de se ploiguie o non e de d’autes pegaries atau…
Escotatz-me ara, que dempús de carar tant me semble que vau a crebar se non vos ac condi tot.
La coneishí hè tres mesi.
Ère prauba, qu’auie estat plan malerosa…
Òc, òc, ja m’an dit qu’ei fòrça deishada d’anar.
Non ne hescatz cabau… era gent qu’ei plan dolenta.
Non ètz d’acòrd damb jo qu’es òmes son plan dolents?
E didetz-me ara.
Non ei ua accion nòbla hèr vier tath bon camin a ua amna brava que s’a descaminat?
Mès tietz-vos, tia.
Non jutgetz es causes de forma tan leugèra, persutèc Maximiliano, aclapat per non saber-se exprimir ben.
S’ei qu’era ei peneïda!
Ne tanpòc a estat tan dolenta coma vos an dit.
S’ei qu’ei un àngel…
D’autar!
Bon apetit.
Credetz-me, e quan la coneishatz…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Jo… coneisher-la jo!
Arren d’aquerò…
Mès que non ei aquerò… qu’ei que non m’exprimisqui ben.
Didetz- me ua causa, eth hèt de voler èster aunèsta, non ei madeish qu’ester-ne?
Didetz que non?
Donques jo que non ac veigui atau, jo non ac veigui atau.
Com a d’èster madeish voler èster ua causa qu’èster-ne.
En terren morau, òc…
Se damb jo èi aunèsta e sense jo non ne poirie èster, com voletz que li diga, tè, vè-te’n ath diable?
Non ei mès naturau e uman acuelher-la e sauvar-la?
Donques qué, es granes òbres e, com ac poirè díder?…
Se pensèc eth praube gojat qu’auie botat ua pica en Flandes damb aguest argument, e campèc er efècte que l’auie costat ara sua tia.
Era vertat ei que dòna Lupe se demorèc pendent un moment un shinhau confonuda, sense saber se qué respóner.
Fin finau li responec damb mesprètz:
Maximiliano la tenguec deth vestit e l’obliguèc a sèir-se un aute còp.
Jo vos estimi fòrça.
Jo vos deui a vos era vida, e encara que vos entestetz a pelejar damb jo, non ac artenheratz…
Vam a veir.
Çò que jo hèsqui ara, aquerò que vos a anujat tant qu’ei, sivans vau vedent, ua accion nòbla, e era mia consciéncia m’ac apròve, e sò satisfèc d’era coma s’auessa a Diu ath mèn laguens, dident-me: fòrça ben, fòrça ben…
Pr’amor que vos non me podetz hèr creir qu’èm en mon sonque entà minjar, dormir, digerir eth minjar e passejar-mos.
Non; qu’èm entà ua auta causa.
Çò qu’as, afirmèc dòna Lupe volent tier eth sòn papèr, ei era pegaria que te ges per tot eth còs… e arren mès.
Non me engusaràs dambs es tues parauletes.
Vai, qu’ara imprevista as aprenut uns tèrmes e ues floritures de frases que me ties estonada…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tu que non ès ja eth nebodet que suenhè.
Com m’as enganhat!…
Ua hemna, ua concubina, un belen…!, e ara vie aquerò de qué me maridi, e tà Roma per tot.
Tè, que ja non t’estimi; que ja non sò era tua tieta Lupe…
Non te balhi eth viatge per pietat, pr’amor que demori qu’encara te n’empenaïràs e me demanaràs perdon.
Maximiliano, ja complètament seren, botgèc eth cap exprimint dobte.
Encara i a quauquarren que vos non sabetz e que vos voi díder.
Com l’è mantengut pendent aguesti mesi?
Ai, tia!
Trinquè era dineròla; qu’auia tres mil e escag de reiaus, pro entà víuer damb modéstia, donques qu’ei fòrça estauviaira.
Aguesta revelacion li hec trantalhar era ràbia de dòna Lupe.
Qu’ère estauviaira!…
Eth joen treiguec era dineròla, e mostrant-la ara sua tia, li revelèc er ahèr coma era causa mès naturau deth mon, en tot reprodusir-la en viu.
Estronhè era qu’ère plia; cuelhí er aur e er argent e passè en aguesta eth coeire, en ahíger dues pessetes en quarts tà que pesèsse madeish…
E quan s’acaben es sòs?
Vieràs entà que jo te n’autreja?
Ai, be n’ès d’enganhat!”.
Qu’ère fòrça excitat e auie eth ròstre alugat.
Dòna Lupe non auie vist jamès tanta lum en aqueri uelhs ne ua animacion semblabla en aquera cara.
Quan entre es dus aueren recuelhut es pèces, era tia les estropèc en un numèro de La Correspondencia, e lançant eth paquet sus era comòda, didec damb sobeiran mesprètz:
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano se sauvèc ena comòda eth pesant paquet, e dempús se botèc era capa.
Dòna Lupe non gausèc retier-lo, pr’amor qu’encara qu’eth sòn còr s’aumplic de sentiments de supèrbia e d’autoritat, arren d’aquerò podec passar en exterior; pr’amor qu’en moment de sajà’c, un fren inexplicable la tenguec.
Sentie esbugassada era sua autoritat sus er enamorat joen; vedie ua fòrça efectiua e revolucionaria dauant dera sua fòrça istorica, e se non l’auie pòur, qu’ère evident qu’aquera sobta tenacitat li costaue bèth respècte.
Aquera hemna que dormie tranquillament dempús d’auer estofat, d’acòrd damb Torquemada, a un malerós deutor, ère intranquilla dauant es problèmes de consciéncia que l’auie metut en qüestion eth sòn nebot d’ua manèra tant innocenta.
S’estimaue tant aguesta hemna, damb quin dret podie opausar-se a que se maridèsse damb era?
E s’auie aguestes inclinacions aunèstes, e ua bona pròva n’ère er èster tant estauviaira, qui se’n podie hèr responsable de bracar-li eth camin dera reforma?
Dòna Lupe comencèc a aumplir-se d’escrupuls.
Eth sòn còr non ère depravat senon en çò que tanhie as prèsti; qu’ère coma es qu’an un vici, que dehòra d’eth, e quan non son escometudi pera fèbre, son rasonables, prudents e discrèts.
A londeman, dempús de ua auta escometuda damb eth sòn nebot, s’aubirèren vagament ena sua amna es idies de transaccion.
Que ja non i auie cap dobte de qué era passion de Maximiliano ère fòrta e prigonda, e de qué li prestaue energies incontrastables.
Meter-se contra era qu’ère meter- se contra ua ondada plan holada en moment de crebar.
Dòna Lupe reflexionèc fòrça pendent tot aqueth dia, e coma qu’auie un gran sentit dera realitat, comencèc a reconéisher eth poder qu’exercissen sus es nòstes accions es hèts consomadi, e er escàs valor des idies contra eri.
Aquerò de Maxi dilhèu ere ua asenada, era seguie pensant qu’ère ua saumetada atròça; mès qu’ère un hèt, e non i auie mès remèdi qu’admetè’c coma tau.
Pensèc alavetz, damb admirabla capitada, que quan en orde privat, madeish qu’en public, comence un poderós impuls revolucionari, logic, motivat, qu’arrinque dera natura madeisha des causes e se refortilhe enes dificultats, ei ua holia plantar-li cara; çò de milhor ei esquivar-lo e sajar de dirigir-lo e amiar-lo en soquèr.
Donques que li calie esquivar e dirigir aquera revolucion domestica; pr’amor que talhar-la ère impossible, e qui se metesse dauant serie arrossegat sense remèdi…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’ei vertat qu’entre caulet e caulet l’en deishaue anar quauqu’ua de fresca; mès aquerò ère tot ben estudiat entà que Maximiliano non se n’encuedèsse deth jòc.
Ja t’è dit que non me’n voi saber de s’era tua nòvia a es uelhs neri o auriòs.
A jo non me vengues damb amanhagades.
T’escoti per consideracion; mès que m’ei parièr.
Que venga jo a veder-la?
A Maximiliano l’auie balhat era sua metamorfòsi ua penetracion intermitenta.
A viatges auie era vista rapida e segura der engenh superior; d’autes escadences ère tan cèc que non vedie a tres persones en un saumet.
Es passions exaltades que còsten aguestes estonantes diferéncies ena eficàcia d’ua facultat, e hèn as òmes camusi o agudents coma s’er esperit siguesse sometut a ua influencia luèra.
Aqueth dia liegec eth joen en còr de dòna Lupe e aprecièc es sues disposicions pacificadores, a maugrat des frases estudiades que damb eres les volie dissimular.
Hèc ath delà un rasonament que demòstre era finesa geniau qu’auie en cèrts moments de vertadèra musa, endonviant per art d’inspiracion es arcanes dera amna des sòns semblables.
Eth rasonament que siguec aguest: “Era mia tia s’atrendís; era mia tia se preocupe dera pòcha.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Pr’amor que dòna Lupe ere tau coma eth sòn nebot la pintaue en aquera brèu consideracion; qu’ère senada, rasonabla, se n’encuedaue de tot, guardaue damb uelhs un shinhau sceptics es flaqueses umanes, e sabie perdonar es ofenses e enquia es injúries; mès çò qu’ei un deute, que non lo perdonaue jamès.
Qu’auie en era dues persones desparières, era hemna e era prestamista.
Qui volesse èster ben damb era e gaudir dera sua amistat, li calie tier compde de qué aguestes dues natures non se confonessen jamès.
Un simple recebut de pagament, estenut e signat dera manèra mès cordiau deth mon, qu’ère pro entà convertir ara amiga en basilic, ara hemna cristiana en inquisidoira.
Era dobla personalitat d’aguesta senhora qu’auie un senhau extèrn en sòn còs, ua representacion fatau, òbra dera cirurgia, qu’en aguest punt siguec ua sciéncia justicièra e acusadora.
A dòna Lupe li mancau un pitrau, per amputacion a conseqüéncia deth tumor scirrós que patic en vida deth sòn marit.
Coma que presumie de bon còs e tenguie corset laguens de casa, aquera part que li mancaue la suplic damb ua ben bastida pilòta de coton en arrama.
Ara vista, dempús de vestida aufrie un elegant conjunt; mès darrèr dera ròba, sonque era mitat deth sòn pitrau ère de carn; era auta mitat ère insensibla e pro que se l’aurie pogut clauar un punhau sense que s’en sentesse.
Madeish se passaue en sòn còr; era mitat de carn, era auta mitat de coton.
Era classa de relacions qu’auesse damb es persones determinaue era predominança dera tau o quau mitat.
Se non i auie peth miei cap recebut de pagament, qu’ère agradiu tractar damb aguesta persona; mès s’es circonstàncies la hessen anglesa, ja se podie premanir eth que se metesse damb era.
E non auie estat atau en vida deth sòn marit.
Qu’ei vertat qu’en aqueth temps erós, non manejaue mès sòs qu’es que Jáuregui li balhaue entà despenes dera casa.
Dempús de veuda, en veder-se entre quate quincalhes e cinc mil reiaus, pensèc en fondar ua casa d’òstes, mès Torquemada l’ac treiguec deth cap, en tot aufrir-se a plaçar-li es sòs damb un bon interès e tota era seguretat possibla.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Es prumèrs ans d’aguesta vida passèc era senhora grani trebucs, pr’amor qu’es beneficis, encara qu’èren importants, non l’èren pro entath sosteniment dera casa.
Mès a truca d’orde e d’economia gessec tà dauant, e enquia e tot hec vertadèrs miracles entà atier as medecines que Maximiliano auie de besonh e as considerables despenes dera sua carrèra.
Estimaue fòrça ath sòn nebot e s’esdegaue tà que non li manquèsse arren.
Aguest gran merit que non se li podie remir.
Çò que didec deth cede qu’auie eth valor dera pèrla, qu’ère plan cèrt.
Mès que non n’ei qu’auesse practicat era usura peth solet interès de balhar-li carrèra ath sètmeson.
Aquerò s’ac didie ada era madeisha enes sòs solilòquis; mès qu’ère un d’aguesti sofismes que damb eth er egoïsme uman vò hèr-se a veir aunèst e nòble.
Dòna Lupe trabalhaue en prèsti per pura afeccion, que li suscitèc Torquemada, e sense nebot e sense besonhs qu’aurie hèt madeish.
Quan arribèren es ans bons e eth capitau dera veuda pugèc a dus mil duros, comencèc un periòde de bona sòrt que serie lèu ua incredibla prosperitat.
Queiguec enes combinats hilats des dus prèstamistes un praube senhor, mès malerós que pervèrs (qu’auie estat director generau e viuie damb gran luxe a maugrat de trapar-se en darrèr gradon), e non voi díder com lo botèren.
Es dus mil duros de dòna Lupe creisheren coma era esgluma en tres ans, renovant obligacions, apilerant interèssi e aumentant aguesti cada an deth dus per cent mensuau, qu’ère eth tipe primitiu, ath quate per cent.
Ara prauba victima li treiguec Torquemada fòrça mès, pr’amor que s’adjudiquèc es sòns mòbles fòrça cars per un tròç de pan; mès eth tau que s’ac auie ben guanhat.
Dempús se remetec damb ua destinacion ena administracion de Cuba; tornèc a pèrder, e tornèc a remeter-se en Filipines, e ara ei per quatau viatge en poder des vampirs.
Coma que ja non i a sòs enes colònies, semble dificil qu’aguest malerós hèsque era cincau fortuna.
Diden qu’America entàs americans.
Vai, quina pegaria!
America entàs usurèrs de Madrid.
En data qu’era narracion agarre ara nòsta Lupe, qu’auie ja un cornèr de dètz mil duros, ua part segura en accions deth Banc e ua auta part en prèsti damb rebut de pagament legalizat, qu’en eth figuraue màger quantitat qu’era percebuda peth deutor.
Er exalabardèr qu’ère enemic deth materialisme des ipotèques damb seguretat legau e interès prudent.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’auie ua bona flaira entà mautar as persones pachoquetes, d’aguestes qu’autregen era pèth abans que perméter que se vedessen en lengua de toti, e damb aguestes se calaue enquiath hons, s’assadoraue de deutor.
De man en man anèc transmetent era sua manèra d’èster, d’actuar e de sénter ara sua companha, coma se passe era imatge d’un papèr en aute mejançant eth calc e eth diboish.
Cada còp que D. Francisco li hège a vier sòs crubadi, un problèma d’usura resolvut e acabat, se n’alegraue tant era veudeta que se li daurien es pòrs, e per aqueres vies l’entraue eth caractèr de Torquemada tà préner possession deth sòn e informar-lo de nauèth.
Era esposa de Torquemada qu’ère dera madeisha locada qu’eth, e dòna Lupe l’entenie e tractaue coma ath pròpri D. Francisco.
E damb eth tracte freqüent qu’auien es dues senhores, dòna Silvia arribèc tanben a exercir ua gran influéncia sus era sua amiga, en tot imprimir en aguesta quauqui traits dera sua fesomia morau.
Qu’ère hemnòta, descarada, e quan botaue es braci en forma d’ansa hège tremolar a miei mon.
Mès d’un còp demorèc en carrèr a un creditor, coma un assassin ara demora, entà insultar-lo sense pietat dauant dera gent que passaue.
Ad aquerò non i arribèc ne i podie arribar era de Jáuregui pr’amor qu’auie cèrtes delicadeses de classa e d’educacion que se suberpausauen as sues rancures d’usurèra.
Mès òc qu’anèren amassa bèth còp ena casa d’ua malerosa veuda que les deuie sòs e dempús de pressar-la inutilament tà que les paguèsse, lancèren guardades cobejoses entàs mòbles.
Es dues aspies escambièren brèus paraules dauant dera victima, que lèu se morís d’espant.
Heren pujar as mossos de còrda e se heren a vier es mentadi objèctes, dempús d’auer trèt dera comòda era ròba e dera copa eth huec.
Era deutora s’avenguec a tot per deishar de uelh as dues infernaus hemnes qua tan terror li costauen.
Era copa aquera qu’ère ena sala de dòna Lupe; mès non s’alugaue jamès.
Maximiliano se’n sabie dera sua procedéncia, atau coma era d’un mòble secretari e un armari supèrb que i auie ena cramba.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dòna Silvia qu’auie hèt eth negòci, pr’amor que dòna Lupe non gausaue.
Un centre d’argent, e dues plates deth madeish metau e ua teièra qu’era senhora mostraue capinauta, auien vengut ena casa empenhades tanben per ua amiga intima e aquiu se quedèren per insolvéncia.
Maximiliano se n’auie sabut de fòrça detalhs tanhents as manejaments dera sua tia.
Es jòies, vestits de senhora, ornaments e mantèls de Manila que passauen a èster sòns, dempús de longa captivitat, les venie mejançant ua venedora de comèrç cridada Mauricia la Dura.
Aguesta venguie ena casa soent en d’auti tempsi; mès que ja a penes venie, e dòna Lupe la trapaue mens, perque encara qu’ère fòrça capvirada e libertina, complie tostemp.
Atau madeish auie pogut observar Maximiliano ena sua pròpria casa çò d’implacabla qu’ère era sua tia damb es creditors, e d’aguesta coneishença venguec er inspirat judici que formulèc d’aguesta manèra: “Se me maridi damb Fortunata e s’era sòrt mos hè a vier escassesa, abans demanaram caritat pes carrèrs que demanar-li ara mia tia un prèst de dues pessetes…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Nicolás e Juan Pablo Rubin.
Se trapaue dòna Lupe, ath hons dera sua amna, inclinada ara transaccion lenta qu’impausauen es circonstàncies; mès que non volec deishar era sua pensada, ne deishar de mostrar ua inflexibilitat prudenta, enquia que venguesse Juan Pablo e parlèssen tia e nebot dera inaudida nauetat que i auie ena familha.
Un maitin, quan Maximiliano ère en lhèt miei adormit encara, sentec bronit ena escala e enes correders.
Entenec prumèr còps de pè e crits de mossos que pujauen males, dempús era votz deth sòn frair Juan Pablo; e madeish siguec entener-la, que sénter renovelat ena sua amna aqueth cast temor que ja li semblaue vençut.
Que non auie talents de lheuar-se.
Entenec ara sua tia regatejant damb es mossos per çò de s’èren tres o èren dus e miei.
Dempús, li semblèc que Juan Pablo e era sua tia parlauen en minjador.
Dilhèu serie en tot condar-li aquerò….!
Solide, pr’amor qu’era sua tia ère plan novelesca, e non li shautaue que cèrtes causes se li poirissen ath laguens.
Entenec dempús qu’eth sòn frair se lauaue en quarto deth costat, e quan dòna Lupe entrèc entà hèr-li a vier tovalhòles, mormolhèren pendent ua longa estona.
Maximiliano pensèc que solide parlarien der eretatge; mès que non les auie totes.
Sajaue d’encoratjar-se en considerar qu’eth sòn frair ère eth mès simpatic dera familha, eth de mès talent e eth que milhor comprenie es causes.
Se lheuèc fin finau de mala encolia.
Ja lauat e vestit, trantalhaue entà gésser, e s’estèc ua estoneta damb era man en picapòrt.
Dòna Lupe piquèc ena pòrta, e alavetz ja non auec mès remèdi que gésser.
Estaue esblancossit e hège pena veder-lo.
Abracèc ath sòn frair, e ena guardada d’aguest, en ton des sues paraules, vedec de seguit que se’n sabie de tota, de tota era incredibla istòria.
Que non auie talents eth joen d’explicacions ne de discussion en aqueth moment, e coma qu’ère un shinhau tard se pressèc en anar tà classa.
Mès que non auec repaus en era, ne deishèc de pensar en çò qu’eth sòn frair harie e diderie.
Aguesta perplexitat l’arrincaue alendades.
Era pòur, era casta pòur qu’ère eth sòn principau enemic.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se Juan Pablo gessie ara dolenta, dilhèu serie milhor, pr’amor que d’aguesta sòrta non estarie Maximiliano en cas de sauvar-li consideracions; mès se se botaue en astúcies diplomatiques, hènt veir que cedie pr’amor de tier era inèrcia, alavetz…
Aquerò, ai!, qu’ac cranhie mès qu’arren.
Lèu auie de gésser de dobtes.
Quan Maximiliano entrèc a dinar, ja ère Juan Pablo seigut ena taula, e ara seguida arribèc dòna Lupe damb ua plata de ueus fregidi e lesques de magreta.
Qu’ère alègra aqueth dia era senhora, pr’amor que Papitos se portaue ben, coma tostemp que i auie aumentacion de trabalh.
Çò que vò era qu’ei hèr-se veir, e se i a ocasions de lusiment, qu’ei un aur.
Quan mens causes s’an de hèr ei quan te la fot.
Me la hi a vier en casa hèta ua sauvatgeta, e de man en man l’è anat treiguent vicis.
Ère goluda, e tostemps qu’anaue ara botiga entà bèra causa, l’auie de tastar.
Pòs te creir que se minjaue es fidèus crus?…
La recuelhí d’un escampaire de Cuatro Caminos, ahaimada, caperada de pelhòts.
Gessie a demanar caritat e plan per aquerò auie toti es maus abits dera ociositat.
Mès damb eth mèn sistèma la vau amiant en soquèr.
Còp de garròt va còp de garròt ven, era vertat ei que treirè d'era a ua vertadèra hemna damb tota era extension dera paraula”.
Pendent tot eth dinar parlèren deth servici, e a cada causa que didien guardauen a Maximiliano coma demanant-li eth sòn assentiment.
Eth joen observèc qu’eth sòn frair estaue seriós damb eth, mès aquera seriositat indicaue que lo reconeishie òme, pr’amor qu’enquia alavetz lo tractèc tostemp coma a un mainatge.
Er estudiant se demoraue burles, qu’ère çò que mès cranhie, o ua repassada pairau.
Ne ua causa ne era auta se deishaue veir en lenguatge indiferent e hered de Juan Pablo.
Aguest, dempús de dinar, se sentec cuelhut de mau de cap e se metec, de fòrça mala encolia, en lhet.
Tota era tarde e part dera net s’estèc entre es garres d’aquera inquietud mès molesta que grèu.
Que non èren es sòns atacs tan penibles coma es de Maximiliano, e generaument l’ère facil negar eth dolor deth cap ena ondada deth saunei.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Renegant dera sua sòrt s’estèc enquia fòrça tard, e ara fin repausèc damb un saunei tranquil.
Mentretant, dòna Lupe hège mil consideracions sus er apatic mesprètz que Juan Pablo auie recebut era notícia d’aquerò.
Auie arroncilhat es celhes; dempús auie opinat qu’eth sòn frair ère hòl, e fin finau, quilhant es espatles, didec: “Jo se qué è a veir en aquerò?
Que ja ei major d’edat.
Que s’apraie”.
Madeish Maximiliano qu’era sua tia auien notat que Juan Pablo ère trist.
Se pensèren qu’ère peth cansament; mès se n’encuederen dempús des dotze ores de saunei reparador, qu’encara ère mès trist.
Non tenguie cap convèrsa.
Semblaue qu’arren l’interessaue, ne tansevolh er eretatge, que ne parlaue pòc, encara que tostemp en tèrmes precisi.
Lupe a Maxi ua net.
Qué?
Er ahèr tòn.
L’è parlar dus còps.
E sabes se qué hè?
Quilhar es espatles, secodir eth cendre deth cigar damb eth dit ponin, e díder que tot l’ei parièr.
Er enamorat entenie damb gòi aguestes paraules, qu’èren entada eth ua grana consolacion.
Plan que òc Juan Pablo observaue era prudenta nòrma de respectar es sentiments e prepausi autús pr’amor que li respectèssen es sòns.
Parlaue tan pòc, que dòna Lupe l’auie de trèir es paraules damb culhèra.
Vai, be ne sò de divertida damb es mèns nebodets!
Toti son damb engüeg.
Aumens Maxi ei franc e te ditz çò que vò”.
Qu’aurie sondejat dòna Lupe ath sòn nebot màger pr’amor de qué li revelèsse era encausa dera sua tristesa; mès coma se pensaue qu’ère causa de politica, non volec tocar aguest punt delicat pr’amor de non armar tapatge damb Juan Pablo, qu’ère o auie estat carlista, tant que dòna Lupe ère liberau, causa estranha, liberau en tota era extension dera paraula.
Dempús de servir a D. Carlos en ua posicion militara administratiua, auie estat expulsat deth Cuartel Real.
Es sòns amics intims l’enteneren parlar de calomnies e de params traïdors; mès que non se sabie arren en concret.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Quan arribèc en Madrid, hèt enlà dera Cort de D. Carlos, venguec en çò dera sua tia, segontes costum ancian; mès a penes paraue ena casa.
Dormie dehòra, minjaue tanben dehòra, lèu tostemp enes cafès o ena casa de bèra amiga, e dòna Lupe se descoratjaue pensant, damb rason, que semblabla vida non hège damb es bones practiques moraus e economiques.
De ressabuda, eth misantròp entornèc tath Nord, en tot díder que tornarie lèu, e tant que siguec dehòra se sabec era mòrt de Melitona Llorente.
Era prumèra notícia que dera mòrt auec Juan Pablo se la dèc era sua tia pairau en ua carta que li dirigic en Bayona.
Se premanie entà tornar tà Espanha, e aquera carta damb era notícia qu’amiaue accelerèc era sua tornada.
Entrèc per Santander, se n’anèc tà Zaragoza per Miranda e d’aquiu entà Molina de Aragón.
Dètz dies s’estèc en aguesta vila, a on non trapèc cap dificultat importanta entà cuélher possession deth capitau eretat.
Aguest pujaue a uns trenta mil duros entre immòbles e sòs autrejadi pes interèssi sus es finques; e descompdades es legats e es drets de cambi de domèni, ne quedauen uns vint-e-sèt mil duros.
Cada frair ne crubarie nau mil.
Juan Pablo, en arribar en Madrid, escriuec a Nicolás tà que venguesse tanben, pr’amor d’èster amassadi es tres frairs e tractar deth repartiment.
Qu’è dit que dòna Lupe evitaue parlar de politica damb Juan Pablo.
En realitat, era non sabie arren de politica, e s’ère liberau, n’ère per sentiment, coma tribut ara memòria deth sòn Jáuregui e per respècte ar unifòrme deth milician nacionau qu’aguest tan galhardament ludie en sòn retrait.
Mès se l’auessen dit qu’expliquèsse es punts essenciaus deth dògma liberau, que non aurie sabut respóner.
Non sabie senon qu’aqueri maudits reaccionaris èren uns indecents e mos volien hèr a vier era Inquisicion e es cadies.
Qu’auie alendat aquera senhora aires tan progressistes pendent era sua mainadesa e enes gloriosi vint ans deth sòn maridatge damb Jáuregui, que non volie ne enténer a parlar d’absolutisme.
Non comprenie com eth sòn nebot, un gojat tant intelligent, auie cometut era saumetada de hèr-se subdit d’aqueth gojatòt de D. Carlos, un perdut, un grossièr, un despòta en tota era extension dera paraula.
Ena qüestion religiosa, es idies de dòna Lupe s’avenguien ath critèri deth sòn defuntat espós, qu’ère eth mès senat des òmes e sabie autrejar a Diu çò qu’ei de Diu e ath Cesar, eca…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Entenie era sua missa es dimenges e se cohessaue de quan en quan; mès d’aguest anament regular non la treiguie arrés.
A compdar d’un dia que discutiren sus aguest tèma damb eth sòn nebot, e que lèu se fotèren es trastes peth cap, non volec dòna Lupe mentar as reaccionariòts dauant de Juan Pablo.
E quan lo vedec vier deth Cuartel Real, avergonhat e umiliat, qu’auec era senhora ua alegria tau, que damb dificultat la podie dissimular.
Se’n brembaue deth sòn Jáuregui e des causes oportunes e sabentes que didie sus quinsevolh malerós que se metesse damb capelhans, pr’amor qu’ère madeish qu’ajaçar-se damb mainatges.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dormic Maxi aquera net breçat pera esperança.
Simptòma de consolacion n’ère qu’era sua tia ja non li parlaue damb ira, e enquia e tot semblaue auer-lo en un vertadèr concèpte d’òme o de varon.
A viatges, autanplan semblaue qu’era insigna senhora l’auie un cèrt respècte.
Qu’ei que non i a que mostrar-se dur e decidit entà que lo respècten a un…!
Per çò d’aute, dòna Lupe auie tornat a suenhar-lo damb era sua acostumada sollicitud.
Li botaue ena taula es plats que l’agradauen, e en sòn quarto arren mancaue entara sua comoditat e benéster.
En fin, qu’eth praube gojat ère satisfèt; sentie qu’eth terren s’assolidaue jos es sòns pès, e s’arreconeishie mès arbitre deth sòn destin, e lèu trionfant ena descomunau batalha que li daue ara sua familha.
Per çò que hège a Juan Pablo que non auie arren a crànher.
Es dus frairs non auien ocasions de parlar guaire, pr’amor qu’eth primogenic, dempús de dinar, se n’anaue tà un des cafès de Puerta del Sol e aquiu s’estaue es ores mòrtes.
De nets o venguie fòrça tard o non venguie.
Era idia de qué eth sòn frair ère de hèsta alegraue a Maxi pr’amor que “ara se veirà, didie, se qui ei eth mès senat, qui coplís milhor es leis dera morau.
Que non vengue aciu presumint damb eth sòn conservatisme.
En resumit, qu’eth mèn òme se vedie mès respectat e considerat des de que se les vedec damb era sua tia aqueth maitin de hège uns dies.
Era soleta persona que non participaue ne pòc ne mens en aguest respècte qu’ère Papitos, que cada dia lo tractaue damb familiaritat mes grossièra.
Pro que n’ètz de monard…
Ja veiratz se com non vos dèishen maridar…
Òc, qué més voleríetz.
Pèc, mès que pèc”.
Maximiliano la menspredaue e l’ac didie: “Vè-te’n d’aciu, pògavergonha, o te treigui toti es caishaus d’un còp de punh”.
Se vos agarri, dera prumèra repassada vatz a parar en losat”.
Que valie mès non hèr-ne cabau.
Ère ua innocenta que non sabie se qué se didie.
Qu’ère Papitos apraiant eth quarto deth senhoret Maxi, a on se botèc eth lhet entath capelhan, qu’arribarie londeman peth maitin.
Que non vedie de bon uelh er estudiant aguest apraiament, pr’amor que tostemp qu’eth sòn frair Nicolás venguie en Madrid e dormie en aqueth quarto l’espaurie eth sòn damb es sòns roncaments.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maxi se botaue tan nerviós, qu’a viatges li calie gésser deth lhet e deth quarto.
Çò que mès l’incomodaue ère qu’a londeman eth capelhan didie que non auie dormit bric.
Li suggeric a dòna Lupe que lo desliurèsse d’aqueth martiri botant a Nicolás en ua auta cramba.
Mès a on, se no i auie mès lòcs ena casa?
Era senhora li prometec botar eth lhet ena sua pròpria cramba s’eth capelhan roncaue fòrça era prumèra net.
En fin, ja s’aprairà.
Arribèc Nicolás Rubin a londeman, e Maxi lo vedec entrar coma un enemic mès que damb eth li calerie lutar.
Eth caractèr de prèire deth sòn frair l’impressionaue, pr’amor que per mès qu’era sua tia e eth parlèssen contra eth conservatisme, un prèire tostemp ei ua autoritat en quinsevolh familha.
Ad aguest frair l’estimaue Maxi mens qu’a Juan Pablo, solide per auer viscut absent d’eth pendent era sua mainadesa.
Es dus frairs grani dinèren amassa, mès que non dideren ua soleta paraula de politica, pr’amor de non tumar damb dòna Lupe.
Precisament Nicolás siguec qui metec a Juan Pablo peth cercle carlista, en tot prometer-li viles e castèths.
L’auie dat recomanacions entà nautes persones deth Cuartel Real e entà uns clèrgues de cavalaria que s’estauen en Bayona.
Mès arren, coma digui, se parlèc ena taula.
Que non se les amagaue qu’era sua tia sabie hèr a sauvar es sòns respèctes degut ara identitat de Jáuregui, present tostemp ena casa per ficcion mentau, que d’era n’ère simbèu eth lèg retrait qu’ère en gabinet.
Parlauen deth temps, de çò de mau que se viuie en Toledo, de qué eth vent s’auie hèt a vier tota era flor der albricòt, e de d’autes menudalhes, aunorant sense embuts eth bon dinar.
Dempús deth dinar, Juan Pablo prepausèc, donques qu’èren toti amassa, tractar quauqui punts der eretatge, que s’auien de méter en clar.
Eth, que non volie cap proprietat rustica, e s’es sòns frairs ac aprobauen, receberie era sua part en metalic e en ipotèques.
D’autes ipotèques e es tèrres serien entà Nicolás e Maximiliano.
Aguesti sigueren d’acòrd damb aquerò qu’eth sòn frair les prepausaue, e a dòna Lupe li vengueren talents de méter man en ahèr; mès que non gausèc calar-se en un negòci que non l’incombie.
Non auec mès remedi qu’avalar saliuèra e carar-se.
Dempús li didec a Maximiliano: “qu’auetz estat fòrça pècs.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’a era man traucada.
A jo que m’ei parièr.
Que t’aurie anat milhor recéber era tua part en sòs a truca truquec, que ben plaçat per jo, t’aurie dat ua renda plan segura.
E se non, ja ac veiràs.
Jo voleria saber se com t’ac vas a hèr tu entà manejar-te damb tant d’olivèr, tant de trelha e aqueth tròç de monte baish que diden que te tòque.
Madeish qu’eth pèc de Nicolás; a tot didie que òc.
De moment vos calerà auer un administrador que vos panarà es uelhs e vos autrejarà cada compde que harà tremolar a Diu.
Be n’ètz de pècs!
Jo te guardaua e te volia minjar damb es uelhs, en tot hèr-te a veir que te resistisses; e tu, hèt un saumet… e dempús te vòs hèr veir coma un òme de caractèr.
Polidet camin, òc senhor, polidet camin cuelhes”.
Ua auta causa auie prepausat tanben eth primogenit, qu’ada era accediren de bon voler es auti dus frairs.
Quan moric D. Nicolás Rubin, toti es anglesi crubèren damb es existéncies dera botiga, exceptat d’un, qu’auie estat eth milhor e eth mès fidèu amic deth defuntat enes sòns dies boni e dolents.
Aguest creditor qu’ère Samaniego, eth potecari deth carrèr der Ave Maria, e eth sòn credit pujaue, damb er interès deth sies per cent, a seishanta e tants mil reiaus.
Prepausèc Juan Pablo satisfèr-lo damb un aumenatge ara justícia e ara bona memòria deth sòn estimat pair, e se votèc afirmatiuament per unanimitat.
Era madeisha senhora Lupe aprovèc aguest acòrd, que se retalhaue un shinhau eth capitau der eretatge, ère un acte de leiautat e coma ua consagracion postuma dera aunestetat deth sòn melerós frair.
Samaniego non auie jamès reclamat eth pagament deth sòn deute, e aguesta delicadesa pesaue mès ena animositat des Rubin entà pagar-li.
Ambdues familhes se visitauen soent, en tot tractar-se damb era màger cordialitat, e enquia e tot s’arribèc a díder que Juan Pablo non vedie damb mau uelh ara màger des hilhes deth potecari, cridada Aurora, e qu’es sues vertuts, talent e aptitud entath trabalh vantaue fòrça dòna Lupe.
Maximiliano damb aguestes causes se vedie cada còp mès fòrt.
Qu’auie cuelhut acòrds en conselh de familha, atau, donc, que ja ère un òme.
S’auie era personalitat legau, com non auie d’auer era auta?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Plan que òc, auie tanben mès fòrça fisica, es muscles mès durs, mès plenitud de paumons.
Ça que la, ère sus es brases enquia qu’eth sòn frair eth clerguet non s’expliquèsse.
Se podie passar pro ben que quan tot anaue coma ua seda gessesse damb cèrtes mistiquerias pròpries deth sòn mestièr, treiguent ath Crist de dejós dera sotana e tarabastant era casa.
Era net deth madeish dia que se tractèc der eretatge, se’n sabec Nicolás de çò que se passaue, e non s’ac cuelhec damb tanta cauma coma Juan Pablo.
Era sua prumèra arrincada siguec d’indignacion.
Cuelhec ua actitud consternada e cogitosa, en tot hèr eth papèr d’òme sancer, que non l’espaurissen es dificultats, e que a vams tà presentar-les era cara.
Es relacions entre Nicolás e era veuda qu’auien estat fòrça heredes enquia un parelh de mesi des hèts racondadi, e non pr’amor que tia e nebot auessen conformitat de caractèr, senon per cèrta coïncidéncia en anaments economics que padegaue era grana diferéncia de caractèrs.
Dòna Lupe non auie simpatizat jamès damb Nicolás; prumèr, pr’amor qu’es sotanes en generau non la hegen erosa; dusau, pr’amor qu’aqueth nebot sòn non se deishaue estimar.
Que non auie es seduccions personaus de Juan Pablo, ne era umilitat deth petit.
Era sua fesomia non ère agradiua, en tot distinguir- se per çò de peluda, coma s’auie dit abans.
Pro didie dòna Lupe qu’atau coma eth primogenit s’auie hèt a vier toti es talents dera familha, Nicolás s’auie adjudicat toti es peus d’era.
S’afaitaue aué, e deman ja auie tota era cara nera.
Recent afaitat, es sues maishères qu’èren de color pissarra.
Eth pelhaçon li creishie enes mans e braci coma era èrba en un fertil camp, e pes aurelhes e nassi li gessien espesses guinses.
Se diderie qu’èren es idies, que cansades dera escurina deth cervèth guaitauen pes balcons deth nas e des aurelhes entà veir se qué se passaue en mon.
Li cargauen a dòna Lupe es sues pretensions sermonàries e ua cèrta grossièretat barrejada damb era supèrbia clericau.
Es relacions entre era ua e er aute qu’èren purament formularies, enquia que Nicolás, en un des viatges que hec entà Madrid, se l’acodic autrejar ara tia es sòns estauvis entà que les placèsse, e vaquí se com s’establic entre aguestes dues persones un corrent de simpatia convencionau qu’auie de causar era amistat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Çò de contrari se passèc entre Juan Pablo e dòna Lupe.
Aguesta l’auec en d’auti temps fòrça afeccion e apreciaue es sòns grani atractius personaus; mès que l’anaue deishant de cornèr enes sues afeccions.
Non li perdonaue es sòns costums de degalhatge e era pòca estimacion qu’auie as sòs en tot despener-les sense cap consideracion.
Ne un solet còp, ne un de solet, l’auie dat un sò entà que se lo placèsse a interès.
Tostemp ère ena darrèra pesseta, e se podie trèir-li ara sua tia ua quantitat mejançant combinacions dignes deth milhor expèrt en finances, non deishaue de hè’c, e ara veuda li borie eth sang damb aquerò.
Vaquí, donc, se com s’entenie milhor damb eth mès antipatic des sòns nebots que damb eth mès simpatic.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Assabentat Nicolás dera terrible notícia, li manquèc temps entà començar eth sòn soporific sermon, sonque interromput quan Papitos se hec a vier era amanida.
Pr’amor que Nicolás Rubin non podie dormir se non li botauen ath dauant, tàs onze en punt, ua amanida de laituga e escaròla, sivans eth temps, ben amanida, ben barrejada, damb er indispensable alhet heregat ena ensaladèra, e era gojardia der apit en sòn temps.
Qu’auie minjat fòrça ben eth capelhan, circonstància que non s’a de hèr notar, donques non i a memòria de qué dèishe de hè’c toti es dies der an.
Mès eth sòn estomac qu’ère ua vertadèra mòla, e tàs tres ores d’auer-se aumplit, s’auie de cargar un aute còp.
Jo que non sò de minjar guaire, encara qu’ac semble”.
Que ne poiries ester mès.
Vos diderè, tia…
Que non li didec arren, pr’amor qu’era operación aquera de masculhar es chucosi talhs dera escaròla absorvie era sua atencion.
Es gròssi pòts li ludien damb era greha e aguesta li regolejaue pes comissures dera boca formant un hiu que corrie, qu’aurie baishat enquiara gòrja s’es canons dera mau afaitada barba non l’arturèssen.
Amiaue botada ua gòrra nera de lan damb borleta que li queiguie peth dauant en inclinar eth cap, e se retiraue entà darrèr quan lo quilhaue.
A dòna Lupe ( non ac podie remediar) li hège hastic era manèra de minjar deth sòn nebot, considerant que li valie mès saber mens de causes teologiques e un shinhau mès d’art d’urbanitat.
Coma qu’èren es dus solets li hège badinades sus aquerò de minjar pòc e soent; mès s’esdeguèc a cambiar era convèrsa, en tot hèr-la-se a vier entar ahèr de Maxi.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aquerò qu’ei causa mia…
Ò!, se jo non auessa d’autes montanhes que quilhar tà naut… didec eth clèrgue en tot hèr enlà deth sòn costat era ensaladèra, qu’en era non restaue ne un solet brin.
Veiratz… veiratz se lo viri jo deth revés coma un michon.
Qu’entà aguestes causes sò solet…
Non podec acabar era frasa, pr’amor que li venguec deth hons deth còs enquiara boca ua tan voluminosa quantitat de gasi, qu’es paraules les calèc hèr-se enlà entà balhar-li gessuda.
Siguec tan sonat eth ròt que dòna Lupe li calec separar era cara, encara que Nicolás auie botat era man dauant dera boca a manèra de paravent.
Aguest movement qu’ère ua des causes relatiuament fines que sabie.
Ja veiratz, tan lèu arribe li lanci eth taure…
Ò!, aquerò ei eth mèn fòrt.
Me semble que ja ei aquiu”.
S’entenec era campaneta, e era madeisha dòna Lupe dauric ath sòn nebot.
Madeish siguec entrar en minjador que conéisher ena cara impertinenta deth sòn frair que se’n sabie d’aquerò…
Que non li dèc Nicolás temps tà premanir-se, pr’amor que de ressabuda l’acarèc d’aguesta sòrta:
Qu’anam ben.
Maximiliano, qu’ara prumeria dera repassada ère aclapat, se remetec còp sec, e totes es fòrces deth sòn esperit se prononcièren damb virila arrincada.
Que tau ère eth simptòma caracteristic der òme nau qu’en eth auie surgentat.
Trincat eth gèu dera brevetat dès eth moment qu’era terribla qúestion gessie a vista publica, li brotoauen deth hons dera sua amna aqueri alends grani entara sua defensa.
Discutir, aquerò non; mès çò qu’ei obrar, òc, o aumens demostrar damb paraules brèus e enfatiques eth sòn fèrm prepaus d’independéncia…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que non voi enténer sermons.
Didec, e lheuant-se, se n’anèc entath sòn quarto.
Plan ben, plan ben, gasulhèc eth capelhan en tot quedar-se avergonhat, guardant a dòna Lupe e a Papitos, que s’estonaue d’aquera guardada que semblaue ua consulta.
E be se n’a tornat de mau educat e rabiós!
Plan ben, plan ben, mès que plan…
Un mètre cubic de gas se precipitèc ena boca damb tanta violéncia que Nicolás li calec meter-se regde entà autrejar-li gessuda liura e a maugrat de çò de rabiós qu’ère, sabec hèr qu’era sua man se tenguesse ara sua obligacion.
Dòna Lupe tanben semblaue indignada, encara que se s’auesse examinat ben er interior dera digna senhora, vist qu’ath miei er anuèg que l’impausaue era sua dignitat, neishie timidament un sentiment extranh de gòi per çò d’aquera independéncia deth sòn nebot.
Que deuie èster un òme, un caractèr sancer…!
Tostemp li desengustèc en era que siguesse tant arropit e tan pòga causa.
Per qué non s’auie d’alegrar de veir en eth ua tralha aumens de personalitat que se retiraue ada era madeisha?
Ara veiràs, plan gran pirussièr, se com te boti jo es pès en soquèr.
Tia, bona net.
Ara que vie era gròssa.
S’embarrèc Nicolás ena sua cramba, qu’ère era deth sòn frair, e ambdús se calèren en lhet.
Dòna Lupe se demorèc dehòra en tot seguir-les d’aurelha.
Ara prumeria non entenec qu’eth croishir des hèrs deth lhet deth clèrgue, qu’ère fòrça dolent e fèble, e tanlèu se botjaue eth malerós ocupaire d’eth se tornaue tot ua pura musica, qu’amassa damb eth bronit des ressòrts deth vielh matalàs, l’aurie trèt eth sòn a quinsevolh òme que non siguesse Nicolás Rubin.
Dempús entenec dòna Lupe era votz de Maximiliano, opaca, mès sancera e fèrma.
Nicolás non lo deishaue méter ua paraula; mès er aute se les tenguie regdes…
Terrible düèl entre eth sermon e eth lenguatge sincèr des afeccions!.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ça que la, es crits deth capelhan s’entenien clarament deth correder estant.
Qué an a veir Sant Tomàs ne eth pair Suárez damb…!” A tot darrèr deishèc d’entener-se era votz cavernosa deth prèire, ath contrari, s’entenec un fiulet ritmic, qu’ada eth lo seguiren lèu brams coma es der aire que passe pes henerecles d’ua tor en roïna.
Que serien es nau deth maitin de londeman, quan Nicolás li demanèc a Papitos eth sòn chicolate.
Gessec deth sòn quarto damb era cara plan mau lauada, e quauques parts d’era semblauen non auer vist mès aigua qu’era deth baptisme.
Ara madeish.
Eth chicolate auie d’ester damb canèla, damb lèit, plan que òc, e en ua racion de dues onces.
L’auien d’acompanhar un pastís de horn, diuèrsi bescuèits e aigua damb sucre.
E encara didie Nicolás que prenie chicolate non per prener-lo, senon sonque entà poder-se humar ua cigarreta dempús.
Arren; que non i a qui lo hèsque baishar, responec eth clèrgue banhant eth prumèr bescuèit en espés liquid.
Çò que didíetz: que non ei possible trèir-li deth cap aquerò.
Ua de dus, o aucir-lo, o deishar-lo, e coma que non lo vam a aucir…
A tot darrèr acordèrem que jo veiria aué ad aguesta… craba hòla.
Que non me semble mau.
I vatz amassa?
Non, jo solet.
Que i voi anar solet.
Ath delà, eth qu’a aué mau de cap.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mau de cap?
Praubet!
Dòna Lupe correc a veir a Maximiliano, que dempús de començar a vestir-se l’auie calut calar-se un aute còp en lhet.
Costat, plan que òc, pes emocions d’aqueri dies, peth long debat damb eth sòn frair Nicolás e mès encara, dilhèu, pes insofribles roncaments d’aguest, campèc eth temut accès.
Dera mieja net sentec Maxi un destorbi especiau laguens deth sòn cap, acompanhat dera presentida deth mau.
Era atonia seguic, damb eth besonh de sòn non satisfèt e dempús ua punchada darrèr deth uelh quèr, que s’aleugerie damb era compression jos era celha.
Eth pacient hège torns en lhet cercant postures, sense trapar era der aleugeriment.
Venguie dempús era punchada en un dolor gravitatiu, en tot esparger-se coma un cercle de hèr peth tot eth cap.
Eth malèster generau que non se hège demorar: ansietat, nausèes, talents de botjar-se, qu’ada eri seguien de seguit talents mès viui encara d’estar-se quiet.
Aquerò non podie èster, e fin finau l’arribaue aquera inquietud epilectica, aqueth maudit hormigament per tot eth còs.
Quan sagèc de lheuar-se li semblaue qu’eth cap se li daurie en dus o tres tròci, coma s’aurie daurit era dineròla dauant des còps dera man deth mortèr.
Entenec entrar ara sua tia.
Dòna Lupe se’n sabie tan ben dera sua malautia, que non auie que veder-lo tà compréner eth periòde d’era que s’estaue.
Qu’auie campat eth clau, qu’ère era sensacion d’ua vergueta de hèr caud que li trauessaue deth uelh quèr enquiara coroneta.
Dempús l’arribaue en uelh dret aguest suplici, ja mès atenuat.
Dòna Lupe, tan corau coma tostemp, li botèc laudanum, e apraiant-li eth lhet e barrant ben es hustes, lo deishèc entà vier a préner ua taça de tè, pr’amor que l’ère de besonh que prenesse bèra causa.
Eth malaut li didec ara sua tia que se venguie Olmedo a cercar-lo entà vier en classe, lo deishèsse passar pr’amor de hèr-li un encargue.
Venguec Olmedo, e Maximiliano li preguèc qu’anèsse a avisar a Fortunata dera visita deth clèrgue, pr’amor que siguesse prevenguda.
Ditz-li se com me trapi e que non la poirè veir enquia deman”.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Er avertiment, puntuaument transmetut per Olmedo, dera visita deth capelhan botèc a Fortunata en ua grana confusion.
Que li semblèc ara prumeria un gran aunor, dempús un compromís, pr’amor qu’era visita de persona tan respectabla volie díder qu’era causa anaue de vertat.
Non se credie, ath delà, damb pro finesa entà recéber a subjèctes de tanta autoritat.
Pr’amor que solide me preguntarà causes coma quan un se’n va a cohessar…
E com me botarè?
Me vestirè damb es pelhòts de cristianar, o de quinsevolh auta manèra…?
Dilhèu sigue milhor botar-me coma un aumonaire, entà que non se pense…
Non que non està ben.
Me vestirè decenta e modesteta”.
Acabadi es mès urgents ahèrs deth dia, se pientèc damb fòrça simplicitat, se botèc eth sòn vestit nere, es bòtes naues; se botèc tanben eth sòn mocador de lan escur, tengut damb ua esplinga de metau blanc que representaue ua arongla, e en guardar-se en miralh, aprovèc era sua perfècta mina de hemna aunèsta.
Abans d’apraiar-se auie dinat ara prèssa, damb pòca hame, pr’amor que non li shautauen visites tan serioses, ne sabie se qué li calie díder en eres.
Era idia de deishar anar quauqua asenada o de non respóner ben a çò que se li preguntèsse, li treiguec era hame…
E a tot darrèr, quin besonh n’auie era de visites de capelhans?
Mès que non auec guaire temps de pensar en aquerò, pr’amor que de pic… tilin.
Qu’ère apuprètz era ua e mieja.
Correc a daurir era pòrta.
Eth còr li bategaue en pièch.
Era figura nera auancèc peth correder entà entrar ena saleta.
Fortunata ère tan trebolada que non sabec dider-li que se seiguesse e deishèsse eth chapèu de teula.
Maxi, que quan parlaue dera familha se deishaue anar mès per amor pròpri que pera sinceritat, l’auie condat mil condes ipervolics sus Nicolás, en tot pintar-lo coma a ua persona damb fòrça vertut e talent, e era s’ac auie creigut.
Plan per aquerò se descoratgèc un shinhau en veir aquera figura ruda de capelhan de pòble, aqueres barbes mau afaitades e era abondor de borra nera que semblaue cultivada entà hèr cuelheta.
Era cara ère desagradiua, era boca grana e plan desseparada deth nas còrb e petit; eth front espaciós, sense noblesa; eth còs fòrt, es mans longues, neres e pòc familiarizades damb eth sabon; eth ròstre brun, aspre e greishós.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ara seguida, en encuedar-se’n de qué eth sòn futur frair politic flairaue, e non a ambre, se confirmèc en aguesta idia.
Non vos cau pòur.
Que non me mingi ara gent.
Òc senhor… non… digui, m’ac imagni.
Maximiliano…
Maximiliano qu’ei un esterlucat, afirmèc eth clèrgue damb era seguretat burlesca d’aqueth que se sè dauant d’un interlocutor massa fèble, e vos lo deuetz conéisher coma jo lo coneishi.
Ara que ges damb era pegaria de maridar-se damb vos…
Non, que non m’anugi.
Non creigatz que vos vau a pelejar.
Jo que sò persona de patz, amiga mia, e vengui aciu tà tractar era causa de bones manères.
Era mia idia qu’ei aguesta: veir s’ètz vos ua persona senada, e se coma persona senada comprenetz qu’aquerò deth maridatge ei ua pegaria; ne mès ne mens…
E s’ac pensatz atau, voleria, aguesta, aguesta qu’ei era causa, que vos madeisha sigatz era que l’ac treigue deth cap… ne mens ne mès.
Fortunata coneishie La Dama de las Camelias, per auer-la entenut liéger.
Se’n brembaue dera scèna aquera deth pair suplicant ara dauna que li treigue deth cap ath gojat era pegaria der amor que lo degrade, e sentec cèrt orgulh de trapar-se en ua situacion semblabla.
Mès per coquetaria de vertut que per abnegacion, acceptèc aqueth polit papèr que se l’aufrie, e pro que n’ère de polit!
Coma que non li costaue trabalh de desvolopar-lo per çò de non èster enamorada ne plan mens, responec damb ton doç e grèu:
Fòrça ben, fòrça ben, perfèctament, didec Nicolás, capinaut de çò que se pensaue un trionf dera sua personalitat, que s’impausaue sonque damb mostrar-se.
Atau me shaute a jo era gent.
E se vos mani que non tornetz a veir bric mès ath mèn frair, que vos escapetz aguesta net tà que quan vengue eth deman non vos trape?
En enténer aquerò Fortunata, trantalhèc.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que me cercarà en darrèr cornèr dera tèrra.
Pr’amor que vos non vo’n sabetz se guaire embadoquit ei per… aguesta servidora”.
Macareu.
Aguesta qu’ei era causa.
Arren, senhor, mès qu’arren, declarèc era desengustada ja deth papèr de Dama de las Camelias, pr’amor que s’eth maridar-se damb Maximiliano ère ua solucion pòc agradiua entada era, era vida publica l’espaiurie de tau sòrta, que tot li semblaue ben abans que tornar ada era.
Ben, perfèctament ben, afirmèc Nicolás en tor balhar-se aires de persona que medite fòrça es causes, e rasone matematicament.
Que ja auem un punt de partença, qu’ei era bona disposicion vòsta… aguesta qu’ei era causa.
Responetz-me ara.
Non auetz quauquarrés que vos protegisque se tricatz damb eth mèn frair?
Non senhor.
Non auetz familha?
Non senhor.
Donques que vatz ben…
De sòrta, didec crotzant es braci e metent eth còs entà darrèr, qu’en tau cas non auetz mès remèdi que… hèr dera vida… der amor liure… a…
Que ja me comprenetz.
En aqueth moment li vengueren en pensament idies desparières des qu’auie amiat ena sua visita, e mès cossents damb era sua grana supèrbia clericau.
Qu’auie vengut damb era intencion de trincar aqueri ligams, s’era nòvia deth sòn frair non se prestaue un shinhau ad aquerò; quan la vedec tant umila, tan resignada ara sua trista sòrt, l’entrèc talents d’apraiaments e de mostrar es sues abiletats de sorgidor morau.
S’artenhi aguest trionf, que serà eth mès gran e cristian des que se posque vantar un prèire.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En pensar aquerò, Nicolás s’imaginaue parlant damb es sòns collègues.
Que se cuelhie seriosament eth sòn mestièr de pescador de gent, e era vertat, jamès se l’auie presentat un peish coma aguest.
Se lo treiguie des aigües dera corrupcion, “quina victòria, senhors, mès quina pesca!” En d’auti casi semblables, encara que non de tanta importáncia, qu’en eri eth auie oishinat damb totes es sues astúcies apostoliques, artenhèc capitades ludentes que lo heren objècte d’enveja entre eth clergat toledan.
Òc; eth capelhanet Rubin auie reconciliat a dus matrimònis qu’èren ara brega, auie sauvat dera prostitucion a ua mainada polida, auie obligat a maridar-se a tres seductors damb es sues respectius sedusides; e tot pera fòrça persuasiva dera sua dialectica… “Que sò hèt entad aguestes causes”, siguec çò darrèr que pensèc, holant de vanitat e d’alegria coma eth cap valent que ve ath sòn dauant ua grana batalha.
Dempús se hereguèc es mans, gasulhant:
Qu’ère eth movement iniciau der obrèr que s’aleugerís es mans abans de començar ua ruda faena, o deth hotjador que se les escopís abans de cuélher era aishada.
Dempús didec còp sec e arrint:
Plan, donc, declarèc grèument Nicolás, lecant era sua cigarreta, que me manque valor entà lançar-vos a vos en mon dolent; milhor dit, era caritat e eth ministèri que me tengui m’ac empedissen hèr.
Quan un naufragat vò sauvar-se, ei uman foter-li un còp de pè dera arriba estant?
Non; çò d’uman qu’ei balhar-li era man e un pau tà que s’agarre… aguesta qu’ei era causa.
Òc, senhor, didec Fortunata arregraïda, pr’amor que jo sò nau…
Anaue a díder naufragada; mès cranhent non prononciar ben era paraula, se la sauvèc entà ua auta escadença, en tot dider entada era: “que non me cau méter era pauta sense besonh”.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Vam a veir.
Ara fin ac declarèc.
Vos avisi de qué è fòrça experiéncia en aquerò.
Que ja hè cinc ans que practiqui eth sacrament dera confession, e que les caci ath vòl.
Fortunata auec pòur e Nicolás apressèc encara mès eth fautulh.
Que i a fòrça detalhs que me les sai, que me sai era Doctrina…
Que l’autregèc a vos paraula de maridatge e que vos siguéretz tan pèga que vos ac credéretz.
Qu’un dia vos cuelhec negligida e soleta…
Bè, bè, çò de tostemp.
Fortunata guardèc entath tet, coma hènt un calcul numeric.
Eth prèire arric.
Que non me referisqui as coneishements d’un instant, qu’aquerò vierà dempús”.
Tè, non vos espaurigatz deth nombre.
Donques que poirien èster coma uns… ueit.
Qu’ei pro; madeish ei ueit que dotze o que ueit cents dotze.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ò!, plan, senhor…
Pensatz que…
Que non les podetz veir ne en pintura.
M’ac creigui…
Be ne son de brigands!
Ça que la, didetz-me: tornaríetz a auer amistat damb bèri un d’eri, se vos ac demanèsse?
Damb degun, didec Fortunata.
De vertat?.
Pensatz-ac ben.
Deishatz de cornèr se pòt o non pòt èster.
Aguest un, aguesta excepcion deth vòste hàstic qu’ei eth prumèr, aguest tau Juanito.
Que non vos cau confirmà’c.
Me sai aguestes istòries peth menut.
Non vedetz, hilha mia, que sò estat confessor des Arrepentidas de Toledo pendent cinc ans longs?
Mès que non pòt èster.
Vé-te’n a saber…
Mès, en fin, vos cohessatz qu’ei eth solet subjècte que de vertat estimatz, eth solet que per eth sentetz de vertat talents d’amor e aguestes causes, aguestes pegaries que vosates es hemnes…
Eth solet.
E as auti que se les hèsque a vier eth diable.
As auti, arren.
E ath mèn frair?…
Eth sobtament dera pregunta estabordic ara penitenta.
Non la demoraue, ne se’n brembaue bric en aqueth moment deth praube Maxi.
Coma qu’ère tan sincèra non pensèc ne peth mau de morir en alterar era vertat.
Es causes clares.
Ath delà, eth clèrgue aqueth li semblaue fòrça escarrabilhat, e se li didie ua causa per ua auta se’n saberie dera enganha.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Entà que cap maliciós interprète mau es sobtes aproximacions deth fautulh de Nicolás Rubin entath sèti dera sua interlocutora, mos cau hèr constar d’un còp qu’ère òme de fòrt temple, o mès pròpriament parlant, plan frigid.
Era beresa femenina non l’impressionaue o l’impressionaue plan pòc, e plan per aquerò era sua castetat non auie cap de merit.
Era carn que lo temptaue ère ua auta, era de vedèra per exemple, e era de porcèth encara mès, en forma de magreta, costelhes o filet ben amanit damb cedes.
Fòrça mès se l’anauen es uelhs darrèr dera magreta que d’ua anca, per suculenta qu’aguesta siguesse, e era milhor hauda entada eth qu’ère era que da nòm ar aguisat.
Se vantaue dera sua inapeténcia femenèla en tot hèr d’era ua formidabla vertut; mès que non li calie caminar a còps damb eth dimòni entà trionfar.
Es possades deth fautulh qu’èren simplament un abit de confiança, aquerit damb er usatge deth secret penitenciari.
De sòrta que non i é aquerò que criden illusion?…
Non senhor.
Mès que i a aguesta afeccion tranquilla, que pòt èster eth començament d’ua amistat constanta, d’aguesta afeccion pura, aunèsta e repausada que hè era felicitat des matrimònis.
Fortunata non gausèc respóner clarament.
Que li semblaue molt, çò qu’eth gleisèr li prepausaue.
Perfèctament…
Pr’amor que vos cau fixar en ua causa: aquerò dera illusion qu’ei pur conde, aquerò qu’ei entà pègues.
Illusionar-se damb un cavalieret pr’amor qu’age es uelhs atau o atau, pr’amor qu’a era mostacheta d’aguesta manèra, eth còs dret e eth parlar lanfiós, qu’ei pròpri de hemnes sauvatges.
Estimar d’aguesta manèra que non ei estimar, ei perversion, ei vici, hilha mia.
Eth vertadèr amor qu’ei er espirituau, e era soleta manèra d’estimar ei enamorar-se dera persona pes qualitats dera amna.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Enganha e propaganda indecenta que hè Satanás mejançant es poètes, novelistes e d’auti hugs deth trabalh!
Vos dideràn qu’er amor e era beresa fisica son frairs, e vos parlaràn de Grecia e deth naturalisme pagan.
Non ne hescatz cabau d’aguestes enganhes, hilha mia, non creigatz en cap aute amor qu’en espirituau, ei a díder en aqueres simpaties d’amna damb amna…
Era gojata endonviaue mèsalèu qu’entenie aquerò, qu’ère contrari as sòns sentiments; mès coma qu’ac didie un sabent, non auie mès remèdi que respóner a tot que òc.
En veir que hège indicacions afirmatiues damb eth cap, eth capelhan s’encoratjaue, en tot ahíger damb enfasi:
Plan, gasulhèc era joena; mès ath sòn laguens se preguntaue se qué volie díder aquerò dera mitologia… pr’amor que solide non serie causa de mitanes.
Aqueth clèrgue, apraiador de consciéncies, que se credie mètge de còrs heridi d’amor, ère dilhèu era persona mès inèpta entath mestièr que se tenguie, per tòrt dera sua pròpria vertut, estèrla e glaciau, condicion negatiua que, se lo desseparaue deth perilh, li barraue es uelhs ara realitat umana.
Practicaue eth sòn apostolat mejançant formes rotinières o rancis aforismes de libres escrits per sants semblables ada eth, e auie costat fòrça maus ara umanitat en tot arrossegar a puncèles ingenues entara solitud d’un convent, apraiant maridatges entre persones que non s’estimauen, e governant mau, a tot darrèr, era maquina admirabla des passions.
Qu’ère coma es mètges qu’an estudiat eth còs uman en atles d’Anatomia.
Qu’auie recèptes charlatanes entà tot, e les aplicaue ath bon tun tun, hènts estralhs per a on siguese que passaue.
Eth vertadèr amor, guardatz ben aquerò e estampatz-lo ena vòsta memòria, qu’ei eth d’amna a amna.
A Fortunata li hec gràcia aguesta figura.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Quan era lhòca vos tarabastège a vos, non vos dètz per entenuda, hilha.
Haríetz cabau d’ua persona que passèsse ara, peth carrèr, dident asenades?
Donques qu’ei madeish, exactament madeish.
Ara imaginacion se la guarde damb mesprètz, e se hè çò de contrari dera sua inspiracion.
Compreni que vos, per çò dera vida dolenta qu’auetz amiat e per non auer auut ath vòste costat boni exemples, non vo’n gesseratz en pòc de temps damb era lhòca dera casa; mès qu’èm aciu entà ensenhar-vos.
Aciu que sò jo, e me semble que sabi pro ben çò qu’è entre mans…
Comencem.
Entà que vos sigatz digna de maridar-vos damb un òme aunèst, çò de prumèr ei que viretz es vòsti uelhs entara religion, en tot començar per bastir-vos interiorament.
Òc senhor, responec umilament era gojata, que comprenie çò dera religion; mès non çò deth bastiment.
Entada era bastir qu’ère madeish que hèr cases.
Plan.
Ètz prèsta a meter-vos jos era mia direccion e hèr tot çò que jo vos mana?, prepausèc eth capelhan damb eth holador de vanitat que l’autrejaue aqueth papèr sublim d’adobador d’amnes trincades.
Òc senhor.
E com anam de doctrina cristiana?
Jo… era dotrina, repliquèc era penitenta tremolant… fòrça mau.
Eth capelhan non hec minganèles.
Ath contrari, li shautaue qu’es sòns catecumèns siguessen praubi e nets de tota sciéncia, entà poder eth ensenhà’c tot.
Dempús meditèc ua estona, damb es mans crotzades e hènt virar es pòdos er un sus er aute.
Fortunata lo guardaue en silenci.
Non podie dobtar de qué ère un òme sabent des causes deth mon e des flaquitges umans, e pensèc que li convenguie botar-se jos era sua direccion.
En aqueth moment se trapaue jos era influéncia d’idies supersticioses aquerides pendent era sua mainadesa respècte dera religion e deth clergat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era sua morau qu’ère purament personau, intuitiua e non auie arren a veir damb çò de pòc que se’n brembaue dera doctrina cristiana.
Se formèc un bon concèpte deth frair de Maxi, pr’amor que se lauaue pòc e sabie fòrça causes e non pelejaue as pecadores, senon que les tractaue damb doçor, en tot aufrir-les eth matrimòni, era sauvacion, e parlant-les dera amna e de d’autes causes plan polides.
Donques qu’entà qué èm?
Quan jo considèra segura era vòsta reforma, dilhèu non li bota tantes dificultats ath maridatge damb eth mèn frair.
Eth praube qu’ei hòl per vos; me didec anet que se non lo deisham maridar se morís.
Era mia tia l’ac vò trèir deth cap; mès jo li didí: “Tranquilla, es causes les cau veir pòc a pòc.
Non mos precipitem, tia”; e plan per aquerò sò vengut aciu: Me comprometi a guarir- vos d’aguesta malautia dera imaginacion que s’està en auer afeccion ar òme indigne que vos perdec.
Artenhut aquerò, estimaratz ad aqueth qu’a d’èster eth vòste marit, e l’estimaratz damb era illusion espirituau non damb era des sentits… ne mens ne mès.
Ò, be n’è artenhut de capitades d’aguestes; è sauvat a tanta gent que se credie herida entà tostemp!
Convencetz-vos, en aquerò, coma en d’autes causes, sonque cau predar-se-i, tot qu’ei començar…
Imaginatz-vos guaire ben estaratz quan vos reformetz; viueratz erosa e considerada, auratz un nòm respectable, e n’auratz qui vos adorarà, non pes vòstes gràcies personaus, que non signifiquen arren, senon pes espirituaus, qu’ei çò qu’impòrte.
Ara prumeria vos calerà hèr esfòrci; vos calerà desbrembar-vo’n dera vòsta beresa.
Aquerò li semblèc plan ben ara pecadora, e didie que òc damb et cap.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Donques vos cau sométer ad aguesta pròva, didec eth capelhan, en tot tapar-se un badalh, pr’amor qu’èren ja es quate e non aurie auut er inconvenent de préner quinsevolh causa.
Que i a en Madrid ua institucion religiosa des mès avientes, qu’a coma finalitat recuélher joenes hòraviades e convertir-les ara vertat mejançant era oracion, eth trabalh e eth recuelhement.
Ues, desenganhades deth pòc profit que se trè deth plaser, se demoren aquiu entà tostemp; d’autes gessen ja bastides, o ben entà maridar-se, o ben entà servir en cases de persones plan respectables.
Que son pòques es que gessen entà tornar ena perdicion.
Tanben entren aquiu senhores decentes pr’amor d’expiar es sòns pecats, esposes leugères de cervèth que les an costat bèra malafacha as sòns marits, e d’autes que cerquen ena solitud era felicitat que non aueren en ramblah deth mon.
Fortunata seguie hènt còps de cap.
Plan, donc, vos vietz aquiu e vos tieram embarradeta pendent tres, quate mesi o mès.
Eth capelhan dera casa ei tant amic mèn qu’ei coma se siguessa jo madeish.
Eth vos dirigirà a vos espirituaument, donques que jo non ac posqui hèr pr’amor que me cau tornar entà Toledo.
Mès tostemp que venga en Madrid, vierè a tier-vos eth pos e veir se com va aguesta educacion, encara qu’abans d’entrar en convent, vos è d’autrejar ua bona repassada de doctrina cristiana entà que non anetz aquiu totafèt rusta.
Se passat un temps prudenciau, estatz vos en tau disposicion d’esperit que jo vos creiga digna d’èster era mia fraia politica, poiríetz dilhèu vier a èster-ne.
Aguestes paraules sigueren dites damb simplicitat e doçor.
Qu’èren ua des sues milhores e estudiades recèptes, e auie entad aquerò un ton de conviccion que costaue un gran efècte enes inexpèrtes persones qu’anauen dirigides.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En Fortunata siguec tan gran er efècte, que lèu lèu li gesseren es lèrmes.
Plan que òc, ère fòrça d’agraïr er interès qu’aqueth bontadós apostòl de Crist se cuelhie per era.
E tot sense repotecs, sense còps de man, coma un bon pastor tractarie as sues oelhes.
A maugrat d’aguesta excellenta disposicion deth sòn anim, era malerosa trantalhaue un shinhau.
D’un costat la sedusie era vida retirada, silenciosa e cristiana deth claustre.
Pro poirie èster qu’aquiu se barrèse complètament era herida deth sòn còr.
Aumens ac auie de sajar.
De un aute costat la terrorizaue çò desconeishut, es monges… com serien es monges?, com la tractarien?
Mès Nicolás s’auancèc as sòns temors, en tot dider-li qu’èren es senhores mès indulgentes e coraus que se podie veir.
Ara samaritana se li banhèren es uelhs, e pensèc en çò que serie era, convertida de gojata en senhora, era imaginacion neta d’aquera malesa que la perdie, era consciéncia hèta de nauèth, er enteniment illuminat per mil causes polides qu’aprenerie.
Era madeisha imaginacion, qu’eth mèstre auie dit que non auie per a on agarrar-la, siguec era qu’aluguèc huecs d’afogadura ena sua amna, en tot meter-li er orgulh d’èster ua auta hemna desparièra de çò qu’ère.
Plan, donc, a purificar-se tòque.
Vedetz se com mos auem entenut?, didec eth clèrgue damb alegria, en tot lheuar-se.
Cansat ja de tant discutir, jo li didí ath mèn frair: s’era tua passion ei tan fòrta que non las pòs combàter, bota eth plaid enes mies mans, que jo t’ac apraiarè.
S’ei qu’ei eth mèn mestièr; s’ei que sò entad aguestes causes; s’ei que non sabi hèr ua auta causa…
Entà qué serviria jo se non servissa entà dreçar torcedures d’aguestes?
Er orgulh que li regolejarie per toti es pòrs se siguesse sudor.
Cuelhec eth chapèu de teula dident:
Parlarè damb eth mèn frair e damb era mia tia.
Fortunata en balhar-li era man l’ac punèc.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Es darrères paraules dera visita sigueren restacades ath mau temps, a qué eth non podie estar-se en Madrid senon dues setmanes, e finaument ath mau de cap qu’auie Maximiliano aqueth dia.
Jo tanben lo patisqui.
Mès çò que m’amie descompausat ara, qu’ei un cast mau d’estomac… aflaquiment, diden qu’ei aflaquiment…
Me cau minjar soent e damb pòca quantitat… aguesta qu’ei era causa…
Qu’ei per tòrt der excessiu trabalh… qué li vam a hèr!
En arribar aguesta ora se me bote aciu un gosset… madeish qu’un gosset que me mossegèsse.
E coma non li lança quauquarren ath condemnat me balhe ua mala estona”.
Tè, que non cau, creatura… sonque mancarie…
Pensatz que non me’n posqui passar?…
Que non ei que jo volga arren; qu’ac preni enquia damb hàstic; mès que me sente ben, veigui que me sente ben.
Se voletz, vos harè a vier…
Que non cau… non m’ac digatz ne de facècia…
Vai, abur, abur…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ena net d’aqueth memorable dia, e quan eth mau de cap se caumèc, se’n podec saber Maxi de qué eth sòn frair auie anat en carrèr de Pelayo, e de qué es sues impressions “non auien estat dolentes” sivans declaracion deth madeish capelhan.
Que daue aguest fòrça importància ath sòn apostolat, e quan li venguie enes mans un d’aqueri negòcis de conquista espirituau, exageraue es perilhs e dificultats pr’amor d’autrejar mès valor ara sua istòria.
Er aute s’usclaue d’impaciéncia; mès que non artenhie obtier de Nicolás que mieges paraules.
Que i sò ja calat ath hons… que non va mau… mès que cau trabalhar fòrça… aguesta qu’ei era causa.
M’i cau tornar aquiu…
Te cau auer paciéncia… tu qué te penses?” Eth praube gojat non vedie era ora que l’arribèsse eth dia tà saber-se’n per era des detalhs dera convèrsa.
Fortunata lo vedec entrar tàs dètz, esblancossit coma era cera, convalescent deth mau de cap, que li deishaue viraments, estabordiment e fatiga generau.
S’estirèc en fautulh; lo caperèc era sua amiga damb era mitat deth còs d’ua ahlaçada, li botèc coishins pr’amor de qué repausèsse eth cap, e tant que hège aquerò, li padegaue eth curiosèr en tot condar-l’ac tot ara prèssa.
Aquera idia d’amiar-la en convent coma ua casa de purificacion, li semblèc a Maxi ua pròva fantastica deth gran talent endoctrinador deth sòn frair.
Ada eth l’auie vengut en cap vagament ua causa semblabla; mès que non ac sabec formular.
Be n’ère d’insigne Nicolás!
Acodir-li-se aquerò…!
Tamisada pera religion, Fortunata tornarie ena societat totafèt neta, e alavetz qui gausarie dobtar dera sua aunestetat?
Er esperit deth sètmeson, remenat deth hons enquiara superfícia pera passion, coma un mar secodit per furiós auragan, se corrie, entà didè’c atau, d’un costat en aute, en tot liurar-se a quinsevolh idia que se li botèse ath dauant.
Atau, madeish siguec presentar-li era idia religiosa, que vier entada era e caperar-la tota damb impetuosa e fresca ondada.
Era religion…!
Quina causa mès bona!
E eth, tan maladreit, que non i auie queigut!
Que non ère maganha senon distraccion.
Qu’ei qu’anaue fòrça distrèt.
E era sua companha, que mèsalèu ere ja nòvia, se l’apareishec alavetz damb aureòla ludenta e se revestic d’ideaus atributs.
Se creirie qu’er amor que l’inspiraue s’anaue a purificar encara mès, en hèr-se tan subtil coma aqueth que diden l’auie Beatriz a Dante, o eth deth Petrarca per Laura, que tanben ère amor de çò mès fin.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Jamès auie estat Maximiliano guaire autrejat ara religion; mès en aqueth moment l’entrèren de ressabuda, uns talents de cuelher-se confiança damb Crist o damb era Plan Santa Trinitat, e enquia e tot damb tau o quau sant, que non sabie se qué l’auie arribat.
Er amor l’amiaue tara devocion, coma l’aurie amiat entara impietat, s’es causes anèssen per aqueth camin.
Tan ben li semblèc eth plan deth sòn frair, qu’eth gòi li reprodusic eth mau de cap, encara que leugèrament.
En tot sarrar-se damb es dus dits dera man era celha quèrra, li parlèc a Fortunata de guaire braves auien d’èster aqueres mairs Micaelas, de guaire polit deuie èster eth convent, des precioses e plan utiles causes qu’aquiu aprenerie, deishant anar era crospa amarganta e convertint-se en senhora, òc, en senhora tan decenta, que ne poirie auer d’autes egales, mès superiores ada era non.
A Fortunata se l’encomanèc er entosiasme.
Era religion!
Tanpòc era auie queigut en aquerò.
Guarda que non acodir-le-se ua causa tan simpla…!
Çò de particular ère que vedie era sua purificacion coma se ve un miracle quan se cre en eri, coma convertir era aigua en vin e de quate peishi hèr-ne quaranta.
Que pòt èster, repliquèc eth seriosament.
Fortunata cuelhec ua tovalhòla e metent-se-la peth cap, se n’anèc a guardar-se en miralh.
Se’n brembèc alevetz d’ua causa importanta, ei a díder, qu’ena naua existéncia, era beresa fisica non valie arren e que çò qu’importaue e auie valor ère era beresa dera amna.
En observar era cara qu’auie Maxi aqueth dia e com n’ère d’esblancossit, considerèc qu’es qualitats moraus deth joen començauen a deishar-se veir en sòn ròstre, en tot hèr-lo mens desagradiu…
Aubirèc un cambiament radicau ena sua manèra de veir es causes.
Solide vierè a èster ua auta sense encuedar-me’n.
Jo vau a hèr eth compde de çò de bon que me pòt arribar, tient en compde çò de mau que m’a arribat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E qué se passe?, que dempús ua i arribe e s’estone de veder-se aquiu: que semblaue mentida.
Donques madeish deu èster damb çò de bon.
Maximiliano se demorèc a dinar, mès era irritacion deth sòn estomac e era pòca hame li calec estar-se ena mès prudenta frugalitat.
Era, ça que la, auie fòrça hame, pr’amor qu’auie trabalhat molt aguest maitin o dihèu pr’amor qu’ère contenta e excitada.
D’aciu cuelhec eth punt de partida eth redemptor entà parlar de çò de molt que minjaue eth sòn frair Nicolás.
Aquerò descoratgèc un shinhau a Fortunata, que se quedèc coma pèga, guardant ath sòn aimant, e arturant era forquilha a pòca distància dera boca.
Se pensaue era qu’es capelhans de fòrça sabença e vertut se coneishien per çò deth pòc usatge que hègen deth sabon e dera aigua, e tanben de qué era sua alimentacion non podie èster qu’èrbes codudes e sense sau.
S’estèren tota era tarde blagant sus aquerò dera anada en convent e tanben sus causes restacades damb era part materiau dera sua vida futura.
Era mia tia s’anugèc pr’amor que desiraue entà jo sòs a truca truquet.
Fortunata apuèc aguesta idia damb un gèst deth cap; mès que non n’ère segura de çò que significaue era paraula immòble, ne ac volie tanpòc preguntar.
Que deuie èster çò de contrari de mòbles.
Maxi la treiguec de dobtes mès tard, parlant des sòns olivèrs e vinhes e dera bona cuelheta que s’anonciaue; per çò que venguec a comprèner que immòbles ei madeish que díder arbes.
Tanben era preferie es proprietats deth camp a totes es autes sòrtes de riquesa.
Dempús que se retirèc eth sòn aimant, se quedèc pensant ena sua fortuna, e en tot aqueth revolum d’olivèrs, vinhes e ausinèrs qu’èren caladi en cap e que l’empedic dormir enquia fòrça tard, en tot dreçar encara mès es sòns prepausi entara vida dera aunestetat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Encara qu’er insigne clèrgue non auie cèrta classa de passions, que sabie apreciar eth genre ara vista.
Hec damb es dits dera sua man dreta un manat, e hent-lo-se a vier ena boca les desseparèc de seguit, dident:
Dòna Lupe se quedèc desconcertada.
As perilhs ja coneishudi s’auien d’amassar es qu’aufrís per era madeisha tota beresa superiora laguens dera maquina deth matrimòni.
Li hec d’autes mil preguntes entà padegar eth sòn arderós curiosèr; com anaue vestida e pientada; com s’exprimie; s’auie era casa apraiada, e Nicolás responie en tot vantar-se d’observador.
Es sues impressions que non auien estat dolentes, e encara que non auie pro dades entà hèr un judici deth vertadèr caractèr dera gojata, podie auançar, fidat ena sua experiéncia, en sòn bon còp de uelh e en un cèrt sabi pas qué, presumpcions favorables.
Damb aquerò eth curiosèr de dòna Lupe a’alugaue encara mès, e ja non podie èstar-se tranquilla enquia non calar eth sòn pròpri nas en aqueth aguisat.
Visitar ara tau, que non li semblaue digne en auer hèt tantes minganèles en contra sua; mès estar-se fòrça dies sense veder-la e investigar-li es fautes, se les auie, qu’ère impossible.
Aurie desirat veder-la per un trauquet.
Damb eth nebodet non volie dòna Lupe dar a tòrcer eth sòn braç, e tostemp se mostraue intoleranta, encara que ja damb mens afogadura.
Que li semblèc ua bona idia aquerò de purificar-la enes Micaelas, e encara que non ac didec ad arrés, ath sòn laguens consideraue aqueth camin coma eth solet que podie amiar entà ua solucion.
Qu’auie un delèri per calar-li era vista ath dessús ath basilisco, e coma qu’eth sòn nebot non li didie que venguesse a veder-la, aguest silenci la hège emmaliciar encara mès.
A qué, senhora?
A tier-li ua visita ara tua… que non posqui prononciar cèrtes paraules.
Me semble indigne que vaja aquiu, a maugrat de toti aguesti projèctes de leishiu gleisèr que li vatz a dar.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Senhora, s’ei que jo non vos è dit arren…
Te digui que non i anarè… non i anarè.
Mès, tia.
Que non i a tia que valgue.
Non m’ac as dit, mès ac desires: Te penses que non liegi jo es tòns pensaments?
Qué pòs dissimular tu ath mèn dauant!
Donques non, non te’n gesseràs damb era tua.
Jo non i vau se non ei en cas que m’amietz estacada de pes e mans.
Donques vos amiaram estacada de pès e mans, didec Maxi arrint.
Qua’c desiraue, òc; mès coma qu’auie eth sòn critèri format e era sua invariabla linha de conducta traçada, non daue massa valor ad aquerò que dera visita podesse resultar.
Vaquí per a on era fòrça des circonstàncies auie botat a dòna Lupe en ua situacion subaltèrna, e eth praube gojat, que mesi abans non gausaue piular dauant d’era, guardaue ara, ara sua tia, d’egal a egal.
Era dignitat dera sua passion qu’auie hèt deth mainatge un òme, e coma eth plebèu que s’ennoblís, guardaue ara sua anciana autocrata damb respècte, mès sense pòur.
Coma que Nicolás visitaue quauqui dies a Fortunata pr’amor d’ensenhar- li era doctrina cristiana, dòna Lupe se botaue furiosa.
Damb tanti va-e-veni, didie era, que se l’anaue er estomac.
Mès eth sentiment que reaument la hège sorrisclar qu’ère era enveja de qué i anèsse Nicolás e non era.
Plan per aquerò anauen tia e nebot un shinhau desavenguts.
Corrie eth mes de mars, e eth dia de San José didec Nicolás ena taula: “Tia, que ja i a ahragues”.
Mès era indirècta non hec efècte ena economica veuda.
Tornèc ara madeisha eth clèrgue en diuèrses escadences: “Be n’èren de bones es ahragues qu’è vist aué!
E coma dòna Lupe ère un shinhau goluda, se hec a vier un dia un cornet d’ahragues, ben amagadet entre era mantilha; mès que non la botèc sus era taula.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tanlèu eth capelhan gessie en carrèr, gessie dòna Lupe dera sua amagadera pr’amor d’aufrir-li a Maximiliano un shinhau d’aquera saborosa fruta, e entraue en sòn quarto damb eth platet e era culhereta.
Qu’arregraïe fòrça aguestes fineses eth gojat, e se minjaue era lecaria.
Era sua tia lo guardaue minjar damb expectanta atencion, e quan quedauen ena sièta sonque sies o sèt ahragues l’ac treiguie des mans dident: “Aquerò entà Papitos qu’ei damb es uelhs gessudi sonque de veder-les”.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Juan Pablo non prestaue guaira atencion ar ahèr de Maximiliano ne a toti es auti ahèrs dera familha, coma non siguesse eth der eretatge.
Eth sòn desir qu’ère crubar lèu entà poder pagar es sòns deutes.
Venguie de net fòrça tard, e lèu tostemp minjaue dehòra, causa que dòna Lupe arregraïe fòrça, pr’amor que Nicolás damb era sua voracitat puntuau li desequilibraue eth presupòst dera casa.
Era misantropia que l’entrèc a Juan Pablo dempús era sua mespredosa tornada deth Cuartel Real non s’alterèc pendent aqueri dies que succediren ar eretatge.
Parlaue pòc, e quan dòna Lupe li mentaue eth maridatge de Maximiliano, dera madeisha manèra que se li cale un còp d’agulha a bèth un entà que non s’adormisque, quilhaue es espatles, didie paraules de mesprètz contra eth sòn frair e arren mès.
De carlisme non se’n parlaue ena casa, pr’amor que dòna Lupe non ac toleraue.
Mès un maitin, es dus frairs majors se calèren de tau sòrta ena convèrsa, mèsalèu peleja, que non ne heren cabau dera senhora.
Juan Pablo ère en tot lauar-se en sòn quarto, entrèc Nicolás tà dider-li sabi pas qué, e per aquerò de s’eth prèire Santa Cruz ère un bandit o un lhòco, s’anèren embolhant, embohant enquia que…
Donques que don Carlos non a trionfat ja per tòrt vòste, per tòrt des capelhans.
Que s’a de gésser d’aquiu, coma è gessut jo, entà encuedar-se’n des intrigues dera gentòta de sotana, que tot ac vò entada eri, e non hè que descreditar damb calomnies e petòfies ad aqueri que vertadèrament trabalhen.
Jo que non podia estar-me aquiu, m’estofaua.
Li didí a Dorregaray: generau, sabi pas se com podetz tier aquerò; e eth quilhaue es espatles, en tot botar ua cara!…
Que non passaue eth dia sense qu’es chots li hessen a vier un conde a don Carlos.
Que Dorregaray amiaue tractes damb Moriones pr’amor de render-se, que Moriones l’auie aufrit dètz milions de reiaus, en fin, mil indecéncies.
Quan me venguec era notícia de qué m’acusauen d’auer anat en Cuartel General de Moriones pr’amor de hèr-les a vier encargues deth mèn cap, me capvirè, e aquera madeisha tarde, en trapar-me ath gropet en atri dera glèisa de San Miguel, m’enventí, e lèu lèu se forme aquiu un Dos de Mayo.”Aciu non i a mès traïdors que vosati.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Çò qu’auetz qu’ei era enveja deth traïdor, per çò deth profit que ne treiguen dera traïson.
Que non digui jo per dètz milions; mès per vint mil monèdes petites veneríetz ath Rei, e a tota era sua descendéncia.
Panaires infames, oncles de Judes”.
En fin, que se non auesse passat per aquiu eth coronèl Goiri, que m’estimaue fòrça, e m’agarre ara fòrça e me trè d’aquiu e m’amie en casa, aquera tarde ges era tripa d’un capelhan entà veir era còga deth solei.
Que siguí tres dies en lhet damb ua menaça d’atac cerebrau.
Quan me lheuè, demanè ua audiéncia ath Rei.
Era sua responsa siguec botar-me ena man eth chapèu e eth passapòrt entara frontèra.
En fin, qu’es passa-rosaris me fotèren en solèr, pr’amor que non me prestaua a ajudar- les enes sues maquinacions contra es leiaus e valents.
Per tòrt des sotanes se perdec don Carlos V, e ath VII que non li servic era leçon.
Que s’apraie.
Non volies religion?, donques aciu que l’as; assadora-te de capelhans, cuelh ua indigestion e creba.
Tu sabes se qué ei eth mon e era realitat?
Qu’ès ena lua.
Cara-te era boca, estupid…
Didec Nicolás emmaliciant-se.
Sabes se qué te digui?, cridèc Juan Pablo, lheuant era sua arroganta votz, qu’a jo non se me mane carar, d’acòrd?
Qu’è auut er aunor de deishar-li anar quate causes ar avesque de Persepolis, e s’un non cranh as sotanes violètes, quina pour li cau as neres…?
Donques jo te digui… higec Nicolás desgahonat, tremolós e sense saber se menaçar damb es punhs o simplament damb es paraules, jo te digui qu’ès un furgaire.
Quin tapatge ei aguest?, sorrisclèc dòna Lupe entrant a botar patz.
Vai damb aguesti cavalièrs!
Que ja les didí un aute còp as senhors lhaunèrs, que quan volessen discutir per bèra causa se n’anèssen a hè’c en carrèr.
Ena mia casa que non voi escandals.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Poderies considerar qu’eth tòn frair ei prèire…
Juan Pablo non se dignèc respòner.
Dòna Lupe cuelhec eth braç ath capelhan e se lo hec a vier damb era, temerosa de qué s’embolhèssen un aute còp.
En minjador ère Maximiliano seigut ja entà esdejoar.
Qu’auie entenut era peleja sense que l’importèsse bric çò que se passèsse.
Que s’ac hèsquen.
A Nicolás non li treiguec er apetit era sua mala encolia, donques que cap trebolament d’animositat, per gran que siguesse, lo podie privar dera sua mès caracteristica manifestacion organica.
Es tres enteneren crits en carrèr, e dòna Lupe parèc era aurelha en pensar-se qu’ère un extraordinari deth jornau anonciant capitades dera armada liberau sus es carlistes.
En aqueri dies der an 1874, qu’èren freqüents es suplements de jornau, en tot tier ath vesiat en contunha ansietat.
Nicolás, qu’auie ua audida plan fina, dempús de carar pendent ua estona e hèr carar a toti, didec: “Mès, tia, non sigatz hòla.
Qu’ei que non i a tau pregon d’extraordinario.
Çò que ditz era votz, clarament s’enten…
Mès que son tan verdes qu’ei pur vinagre…
Tot sigue per Diu, didec Nicolás alendant.
Masculhant eth darrèr mòs gessec Maximiliano entà anar-se’n tà classe, hent-se a vier era carga des libres, e fòrça temps dempús esdejoèc Juan Pablo solet.
Aqueri minjars mestradi a desparières ores shordauen fòrça a dòna Lupe.
Dilhèu se pensauen es sòns nebots qu’aquera casa ère un ostau?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En aquerò reflexionaue dòna Lupe aquera tarde, en tot cóser ena cagira, ath costat deth balcon deth carrèr, sense cap auta companhia qu’era deth gat.
Que se vò maridar damb ua…?
Que mos ac cau veir, mos ac cau veir aquerò.
Que non se pòt jutjar sense enténer…
Que poirie èster que non siguesse… a viatges se passen aguestes causes…
Vai!…
E ei encamardat coma un pèc…
E qué li vam a hèr?
Entrèc Nicolás deth carrèr e, preguntat per dòna Lupe, didec que venguie de casa deth basilic.
Aqueth dia se mostrèc mès satisfèt, en tot assegurar qu’era sua catecumèna comprenie ben es causes dera religion, e qu’en çò dera moralitat semblaue èster de bona husta, e damb aquerò arribèc ar arràs eth curiosèr dera veuda e ja non li siguec possible tier pendent mès temps eth papèr mespredós que representaue.
Qué, tia?
Que venga jo en persona a veir ad aguesta…
Maximiliano qu’ère bontadós e volie estar ben damb era, non volec mostrar-li indiferéncia.
Òc, tia.
Ne i vau, s’ei que me dicidisqui, pr’amor que m’ac arregraïgatz, senon pr’amor de veir damb es mèns pròpris uelhs tota era prigondor der abisme que te vòs calar, a veir se trapi bèra manèra de hèr-te enlà d’eth.
Deman madeish, tia; vos acompanhi, didec afogat eth gojat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E anèc a londeman dòna Lupe, vestida damb es pelhòts de cristianar, pr’amor qu’abans auie anat ena foncion der asil de dòna Guillermina, per invitacion d’aguesta, que d’aquerò n’ère plan satisfèta.
Que volie dar eth còp, e coma qu’auie tan domèni sus era madeisha e s’exprimie tant aisidament, pensaue que serie facil balhar-se fòrça importància ena visita.
Que siguec atau, plan que òc.
Pòqui viatges ena sua vida, ne enquia enes milhors dies de Jáuregui, se dèc dòna Lupe tant de ton coma en aquera entrevista, pr’amor qu’en èster eth basilic tan pòc fòrt en formes sociaus e trapar-se tant intimidada pera sua situacion e pera sua mala fama, era auta s’exprimic ath sòn gust e s’enlairèc enquia un extrèm incredible.
Tractaue dòna Lupe ara sua presumpta neboda damb educacion, mès sauvant es distàncies.
Que s’auie de conéisher enquias mendre detalhs, qu’era visitada ère ua mossa de crospa amarganta, damb recomandables pretensions de decéncia, e era visitaira ua senhora, e non ua senhora quinsevolh, senon era senhora de Jáuregui, er òme mès aunèst e de mès sani costums qu’auie auut jamès en Madrid o aumens en Puerta Cerrada.
E era sua condicon de dauna se provaue en qué dempús d’auer hèt tot çò de possible ena prumèra part dera sua visita, entà mostrar cèrta severitat de principis, jutgèc ena dusau qu’anarie ben quèir un shinhalet deth cant dera indulgéncia.
Era vertadèra distincion jamès se complatz en umiliar as inferiors.
Dòna Lupe se sentec damb uns talents tan viui de proteccion entà Fortunata, que non poirie auer eth compde des conselhs que l’autregèc e des normes de conducta que se servic traçar-li.
Qu’ei que se delie per protegir, dirigir, conselhar e auer a quauquarrés que sus eth podesse exercir eth sòn domèni…
Ua des causes que mès li choquèc de Fortunata, siguec era sua timiditat entà exprimir-se.
Se vedie de seguit que non parlaue coma es persones fines, e qu’auie pòur e vergonha de díder asenades.
Aquerò la favoric ena opinion de dòna Lupe, pr’amor qu’eth desvergonhament en lenguatge aurie estat senhau d’anarquia ena volontat.
Aquerò vierà damb eth temps, eth tracte e er usatge.
Prononciar mau ua paraula que non ei vergonha entad arrés, e era que non a recebut ua educacion curosa que non n’a eth tòrt”.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata que passaue era pena nera damb aquera visita de tan plan compliment, e un color se l’anaue e un aute li venguie, sense saber se com respóner as preguntes de dòna Lupe ne s’arrir o botar-se seriosa.
Çò que desiraue ère que se n’anèsse lèu.
Parlèren dera anada en convent, decision qu’era tia de Maxi laudèc fòrça, en tot esforçar-se a trèir deth sòn cap es concèptes mès complicats e es mots mès fins.
Enquia tau punt deuec arribar en aquerò, que Fortunata se demorèc en dejun de fòrça causes que l’entenec.
Ara fin arribec eth moment de dider-se adiu, que Fortunata desiraue damb ansia e cranhie, en tot pensar qu’ère incapabla de díder damb claretat e tranquillitat totes aqueres formules darrères e er aufriment dera casa.
Era de Jáuregui ac hec coma persona experimentada en aquerò; Fortunata quequegèc, e tot ac didec ath revés.
Maximiliano parlèc pòc pendent era visita.
Non hège qu’èster al quite, acodint damb eth capote aquiu a on Fortunata se vedie en perilh per turpitud de lenguatge.
Quan gessec dòna Lupe, credec que l’auie d’acompanhar enquiath carrèr, e atau ac hec.
Que semble que l’an agarrat damb hilat.
En mans d’ua persona intelligenta, aguesta hemna que pòt dreçar-se, pr’amor que non deu auer mau hons.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dòna Lupe qu’ère persona de bon gust e aprecièc de seguit era beresa deth basilic sense botar-li inconvenents, coma ei usatge e costum en judicis de hemnes.
Autanplan aqueres que non an pretensions de beresa se resistissen a proclamar era des autes.
Mès qu’ei ua sauvatja que li cau èster adondada”.
Es desirs d’apréner que Fortunata mostraue li shautèren fòrça, e sentec que se l’agitauen ena sua amna, damb vams d’exercir-se, es sòns talents de mèstra, de conselhèra, de protectora e de cap de familha.
Qu’auie dòna Lupe era aptitud e era vanitat educatiues, e entada era non i auie màger glòria qu’auer a quauquarrés que sus eth podesse desplegar era sua autoritat.
Maxi e Papitos qu’èren ath còp hilhs e alumnes, pr’amor qu’era senhora se hège estimar tostemp des èssers inferiors qu’educaue.
Eth madeish Jáuregui qu’auie tanben estat, sivans didie era gent, autant disciple que marit.
Entornèc, donc, ena sua casa era tia de Maximiliano barrejant ena sua ment plans supèrbi.
Era passion d’adondar se desvelhaue en era dauant d’queth magnific animau qu’ère en tot demanar ua man adreita que l’adondèsse.
E vaquí se com a impulsi de diuèrses passions, tia e nebot vengueren a coïncidir enes sòns desirs; vaquí se com era tirana dera casa acabèc guardant damb uelhs benevòls ara madeisha persona que d’era auie dit tants insults.
Fòrça qu’ac arregraïe aquerò eth joen, e jutjant per eth madeish, era indulgéncia dera sua tia venguie a èster afeccion, encara qu’en vertat provenguie d’aguest imperiós besonh que senten es umans d’exercitar e méter en foncions tota facultat grana que possedissen.
Plan per aquerò era veuda non cessaue de pensar ena gran capitada que poirie trèir de Fortunata, en tot adocir-la e polir-la enquia talhar-la en senhora, e s’imaginaue ua victòria semblabla ara que Maximiliano sajaue arténher en un aute orde de causes.
Era causa que non serie aisida, pr’amor qu’er animau deuie auer fòrça vicis; mès coma mès granes siguessen es dificultats, mès ludirie era mèstra.
Ara imprevista li vengueren ara senhora Jáuregui mesfisances punchenques,e didie: “Que’ei que non pòt èster, qu’ei massa hemna entà tan pòc òme.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mieja setmana s’estèc en aguesta luta, ja volent cedir entà actuar coma mèstra, ja perseverant enes sòns prumèrs temors e inclinant-se a non intervier en arren…
Mès damb es amigues li calie representar d’auti papèrs, donques que dehòra de casa ère vanitosa, e non li shautaue jamès campar en situacion desdenhosa o ridicula.
Qu’auie compde de meter-se tostemp plan nauta, plan per aquerò li calie exagerar e emberir tot çò que l’enrodaue.
Qu’ère d’aguestes persones que tostemp vanten en grana manèra es causes pròpries.
Tot çò d’era qu’ère tostemp bon: era sua casa ère era milhor deth carrèr, eth sòn carrèr eth milhor deth barri, e eth sòn barri eth milhor dera ciutat.
Quan se mudaue de quarto, aguesta supremacía domiciliaria anaue tostemp damb era a on siguesse qu’anèsse.
Se bèra causa desdenhosa o ridicula l’arribaue, s’ac sauvaue en secret; mès que s’ère causa flatosa, la publicaue lèu hènt trinhonar es campanes.
Plan per aquerò quan se sabec pes familhes amigues qu’eth sètmeson se volie maridar damb ua quinsevolh, non sabie era des Piòcs, com apraiar-se entà demorar ben.
Qu’ère dificil d’apraiar aquerò, e tot eth sòn talent de saber convertitr çò nere en blanc, coma auie hèt en d’autes escadences, que non ère pro.
Diuèrses nets siguec ena reünion des dera Caña complètament aclapada e sense saber entà on tirar.
Mès deth dia que vedec a Fortunata, se secodic era marriment, en creir auer trapat un punt d’empara tà lheuar de nauèth eth mon aclapat deth sòn optimisme.
En qué pensatz que se basèc tà tornar a cuélher aqueri aires de persona superiora a toti es eveniments?
Donques ena beresa de Fortunata.
Per mès que s’imaginèssen era sua beresa, que non n’aurien idia dera realitat.
En fin, qu’auie vist hemnes beròies, mès coma aquera deguna.
Qu’ère ua divinitat en tota era extension dera paraula.
Qu’èren estonades es amigues en entener-la, e profitèc dòna Lupe aguest estonament entà gésser damb aguest ardit estrategic: “E per çò dera sua mala vida, que i aurie molt entà parlar…
Que non ei tant coma s’a dit.
Interrogada sus era condicion morau e de caractèr dera divinitat, hec fòrça excepcions e distincions: “Aquerò que non ac posqui díder…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
M’a semblat umila, d’un caractèr timid, d’aqueres que son faciles de dominar per aqueth que pòt e sap hè’c”.
En parlar dempús de qué la botauen enes Micaelas, totes es presentes laudèren aguesta resolucion, e dòna Lupe se quilhèc mès ena sua vanitat, en tot díder qu’auie estat idia sua e era condicion que botèc entà transigir, que dempús d’ua longa quarentena religiosa porie èster admetuda ena familha, pr’amor qu’es causes non se podien amiar a punta de lança, e aquerò de tronar damb Maximiliano e barrar-li era pòrta, que se ditz lèu lèu; mès que hè’c, ja e ua auta causa.
Mentretant, s’apressaue eth dia decidit entà amiar ath basilic enes Micaelas.
Nicolás Rubin n’auie parlat damb eth capelhan, un companh sòn de Seminari, que li parlèc ara Superiora, qu’ère ua dauna illustra, amiga intima e parenta luenhana de Guillermina Pacheco.
Acordada era admission enes tèrmes que senhale eth reglament dera casa, solet se demoraue entà realizar-la que passèsse era Setmana Santa.
Eth Dijaus gesseren Maxi e era sua amiga entà hèr quauques estacions, e eth Diuendres plan d’ora anèren ena Cara de Dios, en tot hèr dempús ua longa passejada per San Bernardino.
Fortunata ère, damb era religion, coma mainatge damb sabates naues, e volie qu’eth sòn estimat l’expliquèsse çò que significaue eth Dijaus Sant e es Tenèbres, eth Ciri Pasquau e es auti simbòls.
Maxi se’n gessie damb cèrta dificultat, e a viatges s’ac apraiaue de manèra que non se vedesse era sua ignorància enes pedaci dera sua inventiua.
Era religion qu’eth sentie en aquera crisi dera sua amna qu’ère massa nauta e non podie inspirar-li vertadèr interès per cap de culte; mès pro que sabie qu’era intelligéncia de Fortunata non podie quilhar-se mès enlà deth punt qu’artenhen es tors des glèises catoliques.
Eth òc; eth anaue mès luenh, possat peth sentiment mès que pera reflexion, e encara que non auie ua basa d’estudis entà apuar-se, pensaue enes causes qu’ordenen er univèrs e estampen ath mon fisic coma ath mon morau movement solemne, regular e matematic.
Que l’auie entrat ua fe cèga ena accion dirècta dera Providéncia sus eth mecanisme foncionant dera vida vidanta.
Era Providéncia dictaue non solet era istòria publica senon tanben era privada.
Per dejós d’aquerò, qué significauen es simbòls?
Arren.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Er entosiasme qu’auie era joena qu’ère coma es encantaments d’ua mòda que comence.
Anauen, donc, es dus aimants, coma è dit, per aqueres elevacions de Vallehermoso, ja entre teularies, ja per camins traçadi en un camp de civada, e ara fin se’n cansèren de tanta parlòta religiosa.
A Rubin se l’auie acabat era sua sabença liturgica, e a Fortunata li comencèc a shordar un pè, per tòrt dera sarrada d’ua bòta.
Eth caucèr estret qu’ei un gran suplici, e er anuèg fisic braque es vòls dera ment.
Qu’auien passat peth costat deth cementèri deth Nòrd, dempús hèren pòsa enes depausi d’aigua; era samaritana se seiguec en ua pèira e se treiguec era bòta.
Maximiliano li hec a notar çò de ben que ludie d’aquiu estant eth sarrat conjunt de cases de Madrid damb tanta copòla e darrèr d’un orizon immens que se retiraue ath mar.
Dempús senhalèc entath costat d’Oriente ua bastissa de tòcho ròi, a miei bastir, e li didec qu’aqueth ère eth convent des Micaelas a on era anaue a entrar.
Que li semblèc a Fortunata beròi er edifici e era sua situacion, en tot exprimir eth desir d’entrar-i lèu, aqueth madeish dia se siguesse possible.
Assautèc alavetz eth pensament de Rubin ua trista idia.
Çò de bon qu’ère bon, mès non aquerò que n’ère massa.
Tanta pietat que podie vier a èster un malastre entada eth, pr’amor que se Fotunata s’entosiasmaue fòrça damb era religion e se tornaue santa de vertat, e non volie mès ahèrs damb eth mon, senon demorar-se aquiu embarradeta adorant era custòdia pendent era rèsta des sòns dies…
Ò!, aguesta idia sufoquèc autant ath praube redemptor, que se rogic tot.
E pro podie succedir, pr’amor que quauques ues qu’entrauen aquiu cargades de pecats se corregien de tau sòrta e se dauen damb tanti talents ara peniténcia, que non volien gésser mès, e parlar-les de maridar-se qu’ère coma parlar-les deth dimòni…
Mès que non, Fortunata non serie atau; que non auie era mina de tornar-se santa en tota era extension dera paraula, coma diderie dòna Lupe.
Se ne siguesse, Maximiliano se moririe de pena, se tornarie alavetz protestant, maçon, judiu, atèu.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Sonque li didec: “Qu’as temps entà entrar.
Les calie seguir.
Tornèc a botar-se era bòta e… ai!, quin dolor!, Çò de pejor siguec qu’aqueth dia, Diuendres Sant, non i auie coches, e non ère possible tornar entà casa de ua auta manèra qu’a pè.
Apua-te, atau non coishejaràs tant…
Sabes se qué sembles, atau, amiada a trigòssa?…
Que non podec mens que hèr-la arrir aguesta idia, e rebrembant qu’era net anteriora, Maximiliano, enes efusions epileptiques dera sua afeccion, auie parlat un shinhau de succession, didec entath sòn laguens: “D’aquerò òc que n’ès tu liure”.
Eth dijaus a vier siguec amiada Fortunata enes Micaelas.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que i a en Madrid tres convents destinadi ara correccion de hemnes.
Dus d’eri que son ena poblacion anciana, un ena amplificacion deth Nòrd, qu’ei era zòna preferida des naui instituts religiosi e des comunautats expulsades deth centre pera confiscacion revolucionària des sues cases istoriques.
En aguest airau Nòrd son tants es edificis religiosi que lèu ei de mau hèr compdar-les.
Que n’a entà monges de clausura, e entà religioses que viuen en comunicación damb eth mon e en batalha ruda contra era misèria umana, en aguestes ordres modèrnes derivades dera de Sant Vicent de Paul, qu’era sua peniténcia s’està en acuélher ancians, asistir malauts e educar mainatges.
Coma per encantament, qu’auem vist bastir en aqueth airau grani edificis de tòcho, de dubtós valor arquitectonic, que hèn veir guaire positua ei encara era propaganda religiosa, e quini resultats tan practics s’obtien der estauvi espirituau, ei a díder dera aumòina, cultivat per bona man.
Es Hermanitas de los Pobres, es Siervas de Maria e d’autes, tant apreciades en Madrid pes positiues ajudes que prèsten ath vesiat, qu’an laurat en aguesta zòna es sues cases damb era rapiditat des òbres de contracte.
D’instituts entà clèrgues sonque n’a un, fòrça gran, vulgar e trist coma un falanstèri.
Es Salesas Reales, desseparades deth convent que les hec dòna Bárbara, qu’an tanben un domicili nau, e d’autes monges istoriques, es que recuelheren e sauvèren es uassi de D. Pedro el Cruel, acampen aquiu sus es nautades deth barri de Salamanca.
Era planhèra de Chamberí, des d’es Pozos e Santa Bárbara enquia mès enlà de Cuatro Caminos, qu’ei eth lòc preferit des ordres naues.
Aquiu auem vist quilhar-se er asil de Guillermina Pacheco, era hemna constanta e extraordinària, e aquiu tanben era casa des Micaelas.
Aguestes bastisses qu’an un cèrt caractèr d’improvisacion, e en totes, combinant eth bas prètz damb era prèssa, s’a tengut eth tòcho ath descubèrt, damb cèrts aires mudejars e pegòts de gotic ara francesa.
Es glèises afècten, enes fragils estucs que les decoren interiorament, er estil galantejat damb pretensions d’elegant dera basilica de Lorda.
Que i a, donc, en eres ua impression de netetat e garnidura qu’encante ara vista, e ua deplorabla forma arquitectonica.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Sagrat Còr, e aguestes còlhes de prèires de bauèr expulsadi de França, an hèt a vier ua causa bona, era netetat des lòcs destinadi ath culte; e ua causa dolenta, era perversion deth gust ena decoracion religiosa.
Qu’ei vertat que Madrid a penes auie elements de defensa contra aguesta invasion, pr’amor qu’es glèises d’aguesta vila, ath delà de plan lordes, son reaument lèges coma art.
Atau, donc, non podem cridar guaire.
Eth barroquisme sense gràcia des nòstes parròquies, es paravents plei de greha, es capèles caperades d’òrres estucs polsosi e tot çò d’aute que constituís era vulgaritat indigna des temples madrilenhs, non pòt tier-se de cara ar esnobisme d’aguesta naua monumentalitat, tanben armada en ges trincadís e damb degalhades d’aur e pintura en temple, mès qu’aumens alende flaira de netetat, e a era dignitat des lòcs o on i é fòrça era santetat dera escampa, dera aigua e deth sabon.
Eth casalon que cridam Las Micaelas, qu’ère plaçat mès entà naut deth de Guillermina, aquiu a on es rarificacions dera poblacion aumenten en tèrmes de qué ei fòrça mès vast eth solèr sense arren qu’er edificat.
A trauèrs de quauqui uets deth casalon se pòt veir orizons esteparis e luminosi, tàpies de cementèris coronades de ciprèsi, nautes humenèges de fabriques coma palmères sense arrames, granes extensions de terren mau semiades entà pèisher es saumetes de lèit e es crabes.
Es cases son baishes, coma es des pòbles, e n’a quauques ues de galaria damb abitacions numerotades, qu’es sues pòrtes se ven pera costana.
Er edifici de Las Micaelas qu’auie estat ua casa particulara, qu’ada era s’ahigec ua ala interiora, enrodant es costats deth uart en forma de miei claustre, e en aqueth moment se l’anaue higent peth costat opausat dera glèisa, qu’ère ampla e der estil de mòda, tòcho sense rebocar modelat ar estil mudejar e puntes de pèira picada de Novelda laurada en ogival constructiu.
Coma qu’era glèisa ere encara a miei bastir, eth culte se celebraue ena capèra provisionau qu’ère un gran correder en embaish, ara quèrra dera pòrta.
En apraiament d’aguest correder entà convertir-lo en temple interin, se vedie eth bon desir, era netetat e era innocéncia artistica des excellentes senhores que formauen era comunautat.
Es parets èren estucadas, coma es des nòstes crambes, pr’amor qu’aquerò ei ua sòrta de decoracion de baish prètz en Madrid e fòrça avient entara neteja.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
A dreta e quèrra, en imatges cridaires de gran mida, es dus Sagrats Còrs, e sus eri se daurien dues hièstres plan estretes, acabades peth dessús en estil ogival, damb veires blancs, ròis e blus, combinadi en rombe, coma se tien enes escales des cases modèrnes.
Apròp dera pòrta i auie ua rèisha de husta que desseparaue ath public des monges, es dies qu’entraue public, qu’èren es dijaus e dimenges.
Dera rèisha tà languens, eth solèr ère caperat de tela impermeabla, e as costats de çò que podem cridar nau i auie dues hilades de cagires reclinatòries.
Ara dreta dera nau i auie dues pòrtes, non guaire granes: era ua amiaue tara sacristia, era auta tara cramba que hège de cor.
D’aquiu venguien es sons d’un harmònium tocat candorosamente en acòrds de tonica e de dominanta, e damb es modulacions mès elemntaus; d’aquiu venguien tanben es exaltadi accents des dues o tres monges cantaires.
Era musica qu’ère digna dera arquitectura, e sonaue a zarzuela sentimentau o a cançon d’aqueres que se repartissen coma presents as subscritores des jornaus de mòdes.
En aquerò a vengut a parar eth grandós cant gleisèr, per tòrt der abandonament d’aqueri que manen en aguestes causes e era facilitat que se permeten nauetats en sevèr culte catolic.
Era pecadora siguec amiada enes Micaelas pògui dies dempús dera Pasca de Resurreccion.
Aqueth dia, dès que se desvelhèc, se li botèc a Maxi era obstruccion ena boca der estomac, mès tan fòrta coma s’auesse entre pièch e esquia un pau trauessat.
Anuèg semblable que l’auie enes dies d’examens, mès non damb aguesta intensitat.
Fortunata semblaue contenta, e desiraue qu’arribèsse era ora entà abreujar era expectacion e perplexitat qu’èren es dus aimants, sense saber se qué dider-se.
Ada era aumens non se l’acodie arren entà dider-li, e encara qu’ada eth li passauen peth cap fòrça causes, auie cèrta aversion innata a çò de teatrau, e non li shautaue parlar massa en certanes escadences.
S’auem de díder era vertat, Maxi inspiraue aqueth dia ara sua nòvia un sentiment d’afeccion doça e tranquilla, damb un shinhau de pietat.
Eth sajaue de dar ara convèrsa un ton familhau, en tot parlar deth temps e recomanar ara joena que non se’n desbrembèsse cap pèça importanta de ròba.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tot eth bagatge mondan se lance ena pòrta”.
Quan arribèc eth mosso que li calie amiar era mala, Fortunata ère ja prèsta, vestida damb era màger simplicitat.
Maximiliano guardèc diuèrsi còps eth relòtge sense encuedar-se’n dera ora.
Nicolás, qu’estaue mès seren, guardèc eth sòn e didec qu’ère tard.
Baishèren es tres, e anèren, damb pas brac seguit e sense parlar, entath carrèr de Hortaleza pr’amor de cuélher un coche.
S’installèc eth joen damb non pòc trabalh en sèti plegable, pr’amor qu’es pèlhes dera sua futura esposa e era ròba talara deth clèrgue destorbauen fòrça era entrada e era gessuda.
E s’eth camin auesse estat mès long, eth martiri d’aqueres sies cames que non sabien com plaçar- se, qu’aurie estat mès gran.
Era neofita guardaue pera hiestreta, tirada vagament e sense interès era sua atencion pera gent que passaue.
Poirie dider-se que guardaue entà dehòra per non guardar entà laguens; Maximiliano se l’avalaue damb es uelhs, tant qu’eth capelhan sajaue en vaganaut d’animar era convèrsa damb quauques badinades plan pòc engenhoses.
Arribèren a tot darrèr en convent.
Ena pòrta i auie tres mendicaires vielhes, que demanèren caritat, e a Maximiliano li manquèc temps entà autrejar-la-se.
L’amaraue extraordinariament era boca, e era sua votz fina gessie dera gòrja damb interrupcions e còps coma era d’un asmatic.
Eth sòn trebolament l’obligaue a refugiar-se enes tèmes vulgars… ¡Vai, be ne son de pesats aguesti praubi!…
Semble que i a missa, pr’amor que s’enten era campaneta de lheuar…
Entrèren en ua sala que i a ena dreta, en costat opausat ara capèra.
En aguesta sala recebien es visites es monges, e es recuelhudes que se les permetie veir ara sua familha es dijaus pera tarde, pendent ua ora e mieja, en preséncia de dues mairs.
Ornada damb ua simplicitat que tocaue era praubetat, era tau sala non auie qu’ues estampes de sants e un quadre de Sant Jusèp, ar òli, que semblaue hèt pera madeisha man que pintèc eth Jáuregui dera casa de dòna Lupe.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aguesti bancs, es cagires e un canapè de pautes corbes èren pèces desparières, e pro se vedie que tot aqueth praube parament venguie des donacions o aumòines d’aguesta o auta casa.
Ne cinc menutes les calec demorar, pr’amor que de seguit entrèren dues monges que ja èren avisades, e lèu estalonant-les entrèc eth senhor capelhan, un òme fòrça simpatic e que se n’arrie de tot.
Se cridaue don Leon Pintado, e en arren se corresponie era persona damb eth nòm.
Nicolás Rubin e aqueth badòc tan gran e tant alègre s’abracèren e se saludèren en tot tutejar-se.
Ua des dues monges qu’ère joena, rogideta, de boca agraciada e uelhs qu’auien estat plan polidi se non patissen d’estrabisme.
Era auta qu’ère seca e d’edat madura, damb lunetes, e hège veir clarament qu’auie ena casa mès autoritat qu’era sua companha.
As paraules que dideren, impregnades d’aguesta cortesia doça que forme er estil e eth metau dera votz des religioses deth dia, anaue era neofita a respóner bèra causa avienta entath cas; mès se talhèc e des sòns pòts non gessec qu’un ju ju qu’es autes non compreneren.
Era session siguec brèu.
Plan que òc, es mairs Micaelas non volien pèrder eth temps.
Fortunata sarrèc era man de Maxi e de Nicolás, sense hèr diferéncia entre es dus, e se deishèc amiar.
Rubinius vulgaris hec un pas, deishant solets as dus capelhans que parlauen cuelhent-se er un ar aute es flòcs des sòns mantèls, e vedec desparéisher ara sua estimada, ara sua idòla, ara sua illusion, per aquera pòrta pintada de blanc, que comunicaue era sala damb era rèsta dera religiosa residéncia.
Qu’ère ua pòrta coma quinsevolh auta; mès quan se tornèc a barrar, li semblèc ar enamorat gojat ua causa desparièra de tot çò que i a en mon, en plan vast règne des pòrtes.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se metec a caminar entà Madrid peth polsós camin der ancian Campo de Guardias, e tornant a guardar eth sòn relòtge maquinaument, tanpòc alavetz se n’encuedèc dera ora qu’ère.
Non se n’encuedèc de qué eth sòn frair e don Leon Pintado, entretengudi en ua convèrsa interessanta e posant-se cada dues paraules, s’auien endarrerit.
Que parlauen des oposicions a lectorau de Sigüenza e des peleges que se passèren en era.
Eth capelhan, coma candidat crebat, botaue deth dret e deth trauèrs ar avesque dera diocèsi e a tot eth capitol.
Maximiliano sense notar es posades, seguic caminant enquia que se trapèc ena sua casa.
Li dauric dòna Lupe era pòrta e li hec diuèrses preguntes: “E com l’a anat, ère contenta?”.
Revelauen aguestes interrogacions tant d’interès coma de curiosèr, e eth joen, encoratjat damb era benvolença que vedie ena sua tia, conversèc damb era, en tot gésser a mostrar-li quauques de ponches ahilades qu’engarrapauen eth sòn còr.
Qu’auie era vaga presentida de qué non la tornarie a veir, non perque era se morisse, senon perque laguens deth convent e contagiada dera pietat des monges, se podie capvirar massa pes qüestions divines e enamorar-se dera vida espirituau enquiath punt de non voler ja marit de carn e uas, senon a Jesucrist, qu’ei es espós qu’as monges de vertadèra santetat les hè tilin.
Aquerò ac exprimic de forma irreverenta damb mieges paraules; mès dòna Lupe ne treiguec tota era substància as concèptes.
Eth redemptor sentec hered en sòn còr.
Fortunata canonizada!
Aguesta idia, per çò d’absurda, lo tormentèc tot eth maitin.
Té, que semblabla idia l’espaurie!
En tau cas non aurie mès remèdi qu’eth venguesse a èster santet, tanben, tier-se ara glèisa e hèr-se capelhan…
Jesús, quina asenada!
Capelhan!
E entà qué?
De man en man era sua ment arribèc en un remolin dolorós qu’en eth non auec ja mès remèdi qu’estofar es idies, entà desliurar-se deth torment que li costauen.
Sagèc estudiar…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Impossible.
Se l’acodic escriuer-li a Fortunata, en tot dider-li que non hesse cabau de çò que li didessen es monges sus era vida espirituau, era gràcia e er amor mistic…
Ua auta asenada.
Ara fin s’anèc padegant, e era rason s’esclarie un shinhau dempús d’aqueres bromes.
Que serien ja es onze, quan deth sòn quarto estant entenec ua grana garrolha entre dòna Lupe e Papitos.
Eth motiu d’aqueth domestic sarabat siguec qu’a Nicolás Rubin se l’acodic era idia tragica de convidar a dinar ath sòn amic eth pair Pintado, e non siguec çò de pejor que se l’acodic, senon que se pressèsse a executar aguesta idia damb aquera frescor clericau qu’auie en tan naut grad, en tot hèr entrar ath sòn camarada pes pòrtes dera casa sense preocupar-se bric de s’en aguesta i auie o non es provisions de besonh entà dues boques de tau natura.
Dòna Lupe que tau vedec e entenec, non podec díder arren, per çò d’èster er aute clèrgue dauant; li borie era sang.
Eth sòn orgulh non li permetie descreditar era casa, botant-les ua sièta de pochòina entà que s’assadorèssen; e acarant damb ràbia eth conflicte, didie entada era causes qu’aurien hèt sautar a tota era curia eclesiastica.
Se pense qu’era mia casa ei er ostau deth Peine.
Dempús qu’eth me minge un code, se hè a vier ath sòn companh entà que se me minge er aute.
E pera sua mina, que deu auer bon dentat e un estomac coma es galaries deth Depósito d’aigües…
Ai, mon Diu!, be ne son d’egoïestes aguesti capelhans!…
Çò que me calerie hèr ei passar-li era factureta, e alavetz… a!, alavetz, òc que non tornarie a gésser damb convidats, pr’amor qu’ei Alexandre er avar e non li shaute èster generós senon damb es sòs des auti”.
Eth volcan que bramaue en pièch dera senhora de Jáuregui non podie lançar era sua lava senon sus Papitos, que justament ère entad aquerò.
Qu’auie començat aqueth dia era polideta en tot hèr ben es causes; mès la pelegèc era sua patrona damb tant sense motiu, que…
Moria damb era gojateta!, acabèc en tot h’èc tot ath revés.
Se li manauen trèir aigua d’un topin, ne botaue mès.
En sòrta de trissar cèba, talhucaue alhs; la manèren entara botiga a crompar ua lhauna de sardines e se hec a vier quate liures de merluça d’Escòcia; trinquèc ua tassa, e tantes bajanades hec que dòna Lupe lèu lèu li fot un còp en cap damb era man deth mortèr.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aué te’n vas tà casa, tara tuta deth hiemèr de Cuatro Caminos a on ères, entre porcèths e garies, qu’ei çò que te va ben…” E per aquiu seguie era letania…
Prauba Papitos!
Alendaue e li corrien es lèrmes cara enjós.
Qu’auie arribat ja enquia tau punt eth sòn trebolament, que non n’acertaue deguna.
Mentretant es dus prèies èren ena sala, humant cigarretes, es chapèus de teula sus es cagires, grossièrament espatarradi es dus enes dus fautulhs principaus, e parlant sense pòsa deth madeish tèma des oposicions de Sigüenza.
Eth tòrt de tot qu’ère deth Dean, qu’ère un traste e volie era lectorau tu per tu entath sòn nebodet.
Pro n’èren de gossets oncle e nebot!
Aguest auie hèt discursi racionalistes, e quan era Gloriosa dèc òsques a Topete e a Prim en ua reünion de democrates.
Dòna Lupe entrèc ara fin en tot hèr plan violentes contorsions damb es muscles dera sua cara pr’amor de poder-les autrejar un arridolet en moment de dider-les que ja podien passar… que l’aurien de desencusar fòrça causes, e qu’anauen a hèr peniténcia.
E tant que se seiguien, guardèc damb terror ar amic deth sòn nebot, qu’ère madeish qu’un bueu botat en dus pès, e pensaue que s’er apetís se corresponie ath volum, tot aquerò que i auie sus era taula non serie pro entà aumplir aqueth immens estomac.
Erosament, Maxi ère tan destalentat, qu’a penes tastèc arren; dòna Lupe se declarèc tanben sense hame, e d’aguesta sòrta s’anèc resolvent eth problèma e non auec cap conflicte tà lamentar-se.
Eth pair Pintado, a maugrat d’èster tan corporent, que non ère òme de minjar molt e alegrèc era reünion condant un aute còp… es oposicions de Sigüenza.
Dòna Lupe, per educacion, didie qu’ère ua asenada que non l’auessen autrejat ada eth era lectorau.
Era ira dera senhora Jáuregui non se padeguèc damb era erosa capitada deth dinar… e seguic persutant sus era prauba Papitos.
Aguesta, que tanben auie eth sòn gèni, borie interiorament en despièch e desirs de resvenja.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se l’acodic botar, penjat en balcon, eth còs de vestit qu’en eth auie pegada era causa faussa que damb era dòna Lupe enganhaue ara gent.
Era malícia de Papitos imaginaue que botat en balcon eth testimòni dera manca dera sua senhora, era gent que passèsse ac aurie de veir e se n’arririe fòrça.
Mès que non se passèren d’aguesta manèra es causes, pr’amor que cap caminaire se fixèc en pièch postís, qu’ère madeish qu’ua veishiga de boder; e a tot darrèr era gojata s’esdeguèc a treí’c, pensant damb bon sen que se dòna Lupe en entrar vedie penjat deth balcon aquera acusacion deth sòn defècte, se botarie coma ua fèra, e serie capable de talhar-li ara sua mossa es dues causes de vertat que pensaue auer.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
A londeman, Maximiliano se filèc de cap ath convent, non entà entrar, qu’aquerò ère impossible, senon entà veir aqueres parets qu’ath sòn darrèr alendaue era persona estimada.
Eth maitin qu’ère deliciós, eth cèu plan desembarrassat, es arbes deth passèg de Santa Engracia començauen a possar es huelhes.
Se posèc eth joen dauant des Micaelas, guardant era òbra dera naua glèisa qu’arribaue ja ena mitat des ogives dera nau principau.
En tot aluenhar-se enquia mès enlà deth trepader deth dauant, e pujar uns molons de tèrra endurida, se vedie, per dessús dera glèisa en construccion, un long correder deth convent, e autanplan se podien distinguir es caps des monges o des recuelhudes qu’anauen per aquiu.
Mès coma qu’era òbra auançaue rapidament, cada dia se vedie mens causes.
Observèc Maxi enes dies a vier que cada hilada de tòchos anaue caperant discrètament aquera interessanta part des interiors deth convent, coma era ròba que s’esten entà que non se veiguen es carns descaperades.
Arribèc eth dia que sonque s’artenhie veir es cabeçaus des bigues que sostenguien eth losat deth correder, e ara fin era massa constructiua ac caperèc tot, non quedant dehòra qu’es humenèges, e enquia e tot entà aubirar aguestes calie cuélher era vista de plan luenh.
Ath Nòrd i auie un terren mau semiat de civada.
Entad aqueth lòc, qu’en eth i auie un panèu anonciant era venda de terrens, queiguien es tàpies deth uart deth convent, qu’èren fòrça nautes.
Per dessús d’eres pistauen es copes de dus o tres cacièrs e d’un castanhèr d’Indies.
Mès çò mès visible e que mès tiraue era atencion deth desconsolat gojat ère un motor de vent, sistèma Parson, entàs senhes, que se destacaue sus aqueth naut esturment a màger nautada qu’es tets deth convent e des cases pròches.
Er immens disc, semblable a ua ombrèla japonesa que se l’auesse trèt era convexitat, hège torns sus eth sòn èish pausada o rapidament, sivans era fòrça der aire.
Eth prumèr còp que Maxi ac vedec, se botjaue eth disc damb majestuosa lentor, e ère tan beròi de veir damb era sua coirassa de hustetes blanques e ròies, semblable a un plumatge, qu’auec tachadi es uelhs en eth pendent un bon quart d’ora.
Peth Sud eth uart ère tocant ara costana d’ua fabrica de tintes d’estampar, e per Est damb eth cubèrt pertanhent ar immediat talhèr de talhar pèires, a on se trabalhaue fòrça.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Semblaue qu’escultauen en labades immortaus era legenda qu’eth còr d’un inconsolable poèta les anaue dictant letra per letra.
Darrèr d’aguesta tocata regnaue er august silenci deth camp, coma era immensitat deth cèu darrèr d’un grop d’esteles.
Tanben se passejaue per aqueri endrets, sense deishar de uelh eth convent; anaue e venguie pes caminòus qu’eth pas diboishe enes terrens, aucint era èrba, e de quan en quan se seiguie ath solei, quan aguest non picaue guaire.
Molons de hièms e palha trincauen ena luenhor era uniformitat deth solèr.
Aquiu e enlà tàpies de tòcho de color de povàs, panèus industriaus sus faisha de ges, cases que sajauen d’enrodar-se d’un jardinet sense podè’c arténher; mès enlà teulats e es casetes plomboses des susvelhants de consums, e en tot aquerò qu’artenhie era vista un sentiment plan prigond de solitud expectanta.
La trincaue solet quauque gosset sabent d’aqueri que, hugent dera estricnina municipau, se passègen per aquiu sense trèir era vista deth solèr.
A viatges eth joen tornaue entath camin reiau e se deishaue anar pendent ua estona entath Nòrd; mes que non auie talents de veir gent e se hège entà dehòra, en tot meter-se un aute còp peth camp enquia aubirar es arcades der aquaduc de Lozoya.
Era vision dera sèrra luenhana suspenie era sua atencion, e l’encantaue pendent un moment aqueri còps de bròssa de lum intensa e es sòns detalhs de nhèu; Mès de seguit viraue es sòns uelhs entad Sud, cercant es empontaments e era bastissa des Micaelas que se confonie damb es cases mès excentriques de Chamberí.
Cada maitin abans d’anar tà classe, hège Rubin aguesta excursion entath camp des sues illusions.
Qu’ère coma anar tà missa, entar òme devòt, o coma visitar eth cementèri a on jaden es rèstes dera persona estimada.
Dempús que passaue era glèisa de Chamberí vedie eth disc des senhes, e ja non lo deishaue de uelh enquia arribar ath sòn costat.
Quan eth motor daue es sòns torns damb rapiditat, er enamorat, sense saber eth perqué, e aubedint a un impuls dera sua sang, pressaue eth pas.
Que non sabie explicar-se per quina sòrta d’amagada relacion des causes, era velocitat dera maquina li didie: “esdega-te, vene, que i a nauetats”.
Mès dempús arribaue e non i auie cap nauetat, coma non siguesse qu’aqueth dia bohaue eth vent damb mès fòrça.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Uns auti dies lo vedie quiet, assopit enes braci der aire.
Sense sabèr eth perqué, eth joen se posaue; mès dempús seguie caminant pòc a pòc.
Qu’aurie lançat eth, entar aire, era màger bohada possibla des sòns paumons entà hèr a anar era maquina.
Qu’ère ua pegaria, mès que non ac podie remediar.
Eth hèt d’èster arturat eth motor li semblaue senhau de malastre.
Mès çò que mès tormentaue a Maxi ère era desparièra impression que treiguie cada dijaus dera visita que li hège ara sua futura.
Venguie tostemp acompanhat de Nicolás, e coma ath delà non se desseparauen dera recuelhuda es dues monges, non i auie manèra d’exprimir-se damb confiança.
Eth prumèr dijaus trapèc a Fortunata fòrça contenta; eth dusau, ère esblancossida e un shinhau trista.
Coma qu’a penes arrie, li mancaue aqueth trait embelinaire dera contraccion des pòts, que alhocardie ath sòn aimant.
Era convèrsa que siguec sus ahèrs dera casa, que Fortunata laudèc fòrça, en tot elogiar es progrèssi que hège ena lectura e ena escritura, e vantant-se dera afeccion que l’auien cuelhut es senhores.
Coma en un des successius dijaus didesse quauquarren sus guaire l’auie shautat era hèsta dera Pentecòsta, era mès importanta der an ena comunautat, e dempús venguesse era convèrsa sus tèmes de glèisa e de culte, en tot exprimir-se era neofita damb fòrça calor, Maximiliano tornèc a senter-se tormentat pera idia aquera de qué era sua estimada vierie a èster mistica e a enamorar-se perdudament d’un rivau tan temible coma Jesucrist.
Se l’acodien causes tant estranhes coma profitar es pòqui moments de distraccion des mairs entà dider-se secrets damb era sua estimada e dider-li que non credesse en aquerò dera Pentecòsta, figuracion alegorica solet, pr’amor que non auec ne ac podec auer taus lengües de huec ne plan mens; ahigent, se podie, qu’era vida contemplatiua ère era mès estèrle que se posque imaginar, enquia e tot coma preparacion entara immortalitat, pr’amor qu’es lutes deth mon e es déuers sociaus ben complits son çò que mès purifique e ennoblís as amnes.
Qu’ei en bades híger que se sauvèc entada eth aguestes doctrines escandaloses, donques qu’ère de mau hèr exprimir-les dauant des mairs.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Quan aqueres dues mairs, era guèrcha e era seca, se la heren a vier entà laguens, Fortunata ère fòrça esmoiguda.
Qu’ère aquera prumèra sensacion de pòur e vergonha que se sent cuelhut er escolan quan lo boten dauant des sòns companhs, que seràn lèu es sòns amics, mès qu’en veder-lo entrar li hèn guardades d’ostilitat e de burla.
Es recuelhudes que trapèc at pas la guardauen damb tanta impertinéncia, que se rogic tota e non sabie quina expression balhar-li ara sua cara.
Es mairs, que tanti e tan diuèrsi ròstres de pecadores auien vist entrar aquiu, non semblaue que li dauen cap importància ara beresa dera naua recuelhuda.
Qu’èren coma es mètges que non s’espaurissen ja de cap orror patologic qu’arribe enes sues cliniques.
Li calec passar ua bona estona abans de qué era joena se padeguèsse e podesse escambiar quauques paraules damb es sues companhes de lazaret.
Mès entre hemnes se trinque mès lèu qu’entre escolans aguest gèu des prumères ores, e paraula darrèr de paraula anèren surgentant es simpaties, en tot botar eth ciment de futures amistats.
Tau qu’era demoraue e desiraue, li botèren ua tòca blanca; mès que non i auie en convent miralhs a on guardar se li queiguie ben o mau.
Dempús li heren botar-se un vestit de lan ruda e nera plan simple; mès aquera ròba sonque ère d’indispensable usatge tà baishar ena capèra e enes ores de pregària, e se la podie trèir pendent es ores de trabalh, botant-se alavetz ua pelha vielha des deth sòn pròpri noviatge e un corsèr, tanben de lan, fòrça aunèst, que recebien entad aguestes ocasions.
Es recuelhudes se dividien en dues classes, era ua cridada es Filomenas e era auta es Josefinas.
Formauen era prumèra, es hemnes subjèctes a correccion; era dusau se compausaue de mainades botades aciu per sa pairs, entà que les eduquèssen, e mès soent per mairastres que non les volien auer ath sòn costat.
Aguesti dus grops o familhes non se comunicauen en cap ocasión.
Qu’ei clar que Fortunata pertanhie ara classa des Filomenas.
Observèc que bona part deth temps se tenguie a exercicis religiosi, pregàries peth maitin, doctrina pes tardes.
Se’n sabec dempús de qué es dijaus e dimenges i auie adoracion deth Sacrament, damb plan longues e entretengudes devocions, acompanhades de musica.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Acostumada era pròcha a lheuar-se tàs nau o dètz deth maitin, que l’èren penibles aqueres maitiades que se tenguien en convent.
Tàs cinc deth maitin ja entraue Sor Antonia enes dormitòris tocant ua campana que esbocinaue es aurelhes as praubes gojates adormides.
Eth hèt de maitiar qu’ère un des milhors mieis de disciplina e educacion tengudes pes mairs, e eth hèt de velhar enquia nautes ores dera net qu’ère un mau costum que combatien damb fòrça, coma ua causa madeish de dolenta entara amna e entath còs.
Plan per aquerò, era monja qu’ère susvelhant passaue revista as dormitòris en diuèrses ores dera net, e coma trapèsse mormolhs de secretisme, impausaue castics plan sevèrs.
Es trabalhs èren diuèrsi e a viatges durs.
Botauen es mèstres especiau compde en esbauçar aqueres natures viciades o fogoses, en tot mortificar es carns e ennoblir es esperits damb eth cansament.
Es trabalhs delicats, coma cosedura e brodaria, que d’eri n’auie talhèr ena casa, èren es que mens li shautauen a Fortunata, que non auie guaira passion pes fineses dera agulha e auie es dits fòrça maladreits.
Li shautaue mès que la manèssen a lauar, heregar es solèrs de rajoleta, netejar es veirines e d’auti ahèrs pròpris de sirventes de baisha escala.
Plan per aquerò, se la tenguien seiguda en ua cagira en tot hèr trabalhs de mèrca de ròba s’engüejaue fòrça.
Tanben li shautaue fòrça que la metessen ena codina as ordes dera fraia codinèra, e calie veir se com li netejaue era soleta tot eth materiau de coeire e tèrragila, milhor e mès rapid que dues o tres des mès diligentes.
Que desplegauen fòrça rigor e vigilància es mairs en aquerò que tanhie as relacions entre es cridades empenaïdes, ja siguessen Filomenas o Josefinas.
Qu’èren sentinèles sagaces des amistats que se podessen establir e des parelhes que formèsse era simpatia.
As pròches ancianes e ja coneishudes e provades ena submission, se les manaue acompanhar as naues e as sospechoses.
Que n’auie bères ues que non se les permetie parlar damb es sues companhes senon en rondèu principau enes ores de lèser.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
A maugrat dera severitat tenguda entà empedir es parelhes intimes o es grops, tostemp i auie bèra infraccion ipocrita d’aguesta observància.
Qu’ère impossible evitar qu’entre quaranta o cinquanta hemnes n’auesse dues o tres que se metessen a parlar, en tot profitar quinsevolh escadença enes diuèrses ocupacions dera casa.
Un dissabte peth maitin Sor Natividad, qu’ère era Superiora (per mès detalhs era maireta seca que recebec a Fortunata eth dia dera sua entrada), li manèc ad aguesta que hereguèsse es rajoletes dera sala de recéber.
Qu’ère Sor Natividad viscaïna, e tan gelosa pera neteja deth convent que l’auie totstemp coma ua tasseta de plata, e en veir era ua taca, un shinhau de povàs o quinsevolh causa lorda, que ja perdie er oremus e ère dehòra de se, sorrisclant coma se se tractèsse d’un gran malastre queigut sus eth mon, un aute pecat originau o quauquarren atau.
Apostòl fanatic dera neteja, aquera que seguie es sues doctrines la complimentaue e mimaue fòrça, en tot lançar terribles anatèmes contra es que prevaricauen, encara que sonque siguesse leugèrament, en aquera morau barrada dera neteja.
Un dia formèc un escandal pr’amor que non auien netejat… qué vos pensatz qu’ère?, es cabòces daurades des claus que sostenguien es estampes ena sala.
Per çò des quadres, s’auien de despenjar e netejar-les per darrèr madeish que per dauant.
Aqueth dissabte manèc, coma digui, balhar ciratge e brocat ath solèr dera sala, en tot encargar-li a Fortunata e a ua auta companha que l’auien de deishar madeish qu’era cara deth Solei.
Aguest trabalh qu’ère entà Fortunata non solet aisit, senon divertit.
Li shautaue cauçar-se en pè dret era bròssa gròssa, e arrossegant eth drap damb eth quèrre, caminar d’un costat en aute damb era vasta pèça, damb pas de balh o de patinatge, calada era man ena cintura e exercitant en agradiua gimnastica toti es muscles enquia sudar abondosament, botar-se era cara coma un piòc e sénter ues plan doces escometudes d’alegria per tot eth còs.
Era companha que Sor Natividad l’autregèc en aquera faena qu’ère ua filomena qu’en sòn ròstre s’auie fixat fòrça còps era neofita, pensant que la coneishie.
Plan que òc auie vist aquera cara en bèth lòc, mès que non se’n brembaue d’a on ne de quan.
Ambdues s’auien guardat fòrça, coma desirant auer ua explicacion; mès que non s’auien dirigit jamès era paraula.
Çò que òc sabie Fortunata ère qu’aquera hemna daue fòrça guèrra as mairs peth sòn caractèr tarabastat e irregular.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tanlèu era Superiora les deishèc soletes, era auta comencèc a patinar e a parlar ath còp.
En tot posar-se dempús dauant de Fortunata, li didec: “Nosates mos coneishem, non?
A jo me criden Mauricia la Dura.
Mauricia la Dura representaue trenta ans o pòc mès, e eth sòn ròstre qu’ère coneishut de tot aqueth que sabesse quauquarren d’iconografia istorica, donques qu’ère eth madeish, exactament eth madeish de Napoleon Bonaparte abans d’ester Prumèr Consul.
Aquera hemna plan singulara, beròia e virila amiaue eth peu cuert e l’amiaue tostemp mau pientat e encara pejor sometut.
Quan se botjaue fòrça, trabalhant, era cabeladura se li soltaue, en tot arribar-li enquias espatles, e alavetz era retirada damb eth precòç cabecèr d’Italia e d’Egipte ère perfècta.
Que non inspiraue simpaties Mauricia a toti aqueri que la vedien; mès qui la vedesse un solet còp non la desbrembaue e auie desirs de tornar-la a guardar.
Pr’amor qu’exercien indicibla fascinacion sus er observador aqueres celhes dretes e prominentes, es uelhs grani e febrius, amagadi coma ara demora jos era concavitat frontau, es vistons inquiets e avids, fòrça uàs enes pometes, pòca carn enes caròles, era maishèra robusta, eth nas roman, era boca accentuada acabant en flexions energiques, e era expression, fin finau, soniadora e melancolica.
Mès tanlèu Mauricia parlaue, adishatz ara illusion.
Era sua votz qu’ère raucosa, mès d’òme que de hemna, e eth sòn lenguatge fòrça grossièr, hènt veir ua natura desordenada, damb alternatiues misterioses de depravacion e d’afabilitat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dempús que se reconeisheren, carèren ua estona, trabalhant es dues damb madeish in.
Un shinhau fatigades se seigueren en solèr, e alavetz Mauricia, arrossegant-se enquia arribar ara sua companha, li didec:
Fortunata la guardèc espaurida.
Non te’n brembes?
Eth dia que i sigueres tu, eth dia que te coneishí…
Que sembles pèga.
Jo m’endrabè damb era Visitacion, que me panèc un mocador, era lairona pògavergonha.
Li calè era man, e… paf!, l’agarrè era aurelha e me demorè damb era plendenga ena man, en tot trincar-li era polpa…
Lèu lèu me hèsqui a vier mieja cara.
Era me nhaquèc un braç, guarda… encara ei aciu eth senhau; mès que jo li deishè un uelh sageradet… encara non l’a daurit, e li treiguí un tròç de pèth, rasss!, de semblabla part, aquiu pes possi… enquiara maishèra.
Se non mos desseparen, se non me cuelhes tu pera cintura, e Paca ada era, la crèbi… t’ac pòs creir.
A jo, qui me la hè, me la pague.
Sabi pas, non la coneishi.
Donques que me venguec aquiu damb ues petòfies, pr’amor que jo parlaua alavetz damb eth gojat de Telleria e… donques l’agarrè un dia, l’amorrè en solèr, siguí en tot passejar-me sus era tot eth temps que volí… e dempús cuelhí ua paleta e deth prumèr còp li daurí un trauc en cap, dera mida d’un duro…
Se la heren a vier en espitau…
Diden que peth trauc que li hi se li vedie eth cervèth…
Que li fotí ua bona repassada.
Donques er aute dia, en èster ena Modelo… veiràs… me didec ua tia fòrça rodaira e fòrça gaunha que se jo èra tau o quau e deth prumèr boet que li fotí rodèc peth solèr damb es pautes pes aires.
Arren, que m’aueren d’estacar…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Donques tornant entad aquerò que didia.
Aqueth dia qu’auí eth tarrabastòri damb Visitacion…
Enteneren vier ara Superiora, e ath mès córrer se lheuèren e se meteren a heregar un aute còp.
Era monja guardèc eth solèr, botjant era cara coma es audèths quan guarden entath solèr, e se retirèc.
Ua estona dempús, es dues empenaïdes tornèren a calar-se ena convèrsa.
Praubet, lèu non ac conde.
Qu’estèc damb un pè aciu e er aute enlà…
Per tu preguntè a Feliciana ua tarde que venguí tà mostrar-li es mantèls de Manila que jo anaua presentant, e me didec que t’anaues a maridar damb un potecari… lèu, eth nebot de dòna Lupe era des Piòcs…
A!, gojata, s’aguesta tau Lupe ei çò que mès coneishi…
Pregunta-li per jo.
Que l’è venut mès jòies que peus è en cap.
A!, alavetz plan qu’èra jo ben; mès de pic me capvirè, e queiguí tan malauta der estomac, que non podia avalar arren, e madeish ère entrar-me eth mòs o ua gota d’aigua, e semblaue que m’usclauen; e era mia fraia Severiana que s’està en carrèr de Mira el Rio, me hec a vier en çò de sòn, e aquiu m’entrèren ues rampilhades que me pensè que me n’anaua; e ua net, en veir qu’aquerò non s’acabaue, gessí ara imprevista, e ena tauèrna m’avalè tres copes d’aiguardent, atau, tras, tras, tras, e gessí, e ath miei deth carrèr queiguí en solèr, e es mainatges se meteren ath mèn entorn, e dempús vengueren es municipaus e me botèren ena prevencion.
Severiana me volec amiar un aute còp ena sua casa; mès alavetz ua senhora que coneishem, aguesta dòna Guillermina… que l’auràs entenut nomentar… me cuelhec peth sòn compde e me hec a vier en aguest establiment.
Era dòna Guillermina qu’ei ua que s’a hèt a vier era madeisha entà prauba, emane caritat e ei en tot bastir un gran palai aquiu baish entàs orfanèls.
Era mia fraia e jo mos elevèrem ena sua casa, gran casa era des senhors de Pacheco!
Persones fòrça riques, non te penses, e era mia mair ère era que planchaue.
Plan per aquerò mos tie tanta lei dòna Guillermina, e tostemp que me ve damb misèria m’ajude, e me ditz que mentre mès dolenta siga jo mès m’a d’ajudar.
Donques, volguessa o non, aciu que sò…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aguesta istòria, condada damb tant espauridora sinceritat, impressionèc fòrça ara auta filomena.
Que seguiren es dues dançant ath long dera sala, esguitlant-se sus eth ja enludit solèr, coma es patinaires sus eth gèu.
E Fortunata, que li punchaue en interior aquerò referent ada era que l’auie dit Mauricia la Dura, volec esclarir un punt important, dident-li:
Eth besonh, hilha…
Es òmes que son fòrça capriciosi, didec en ton de filosofia Mauricia la Dura, e quan l’an a ua ara sua disposicion, non li hèn mès cabau qu’a un traste vielh; mès s’ua parle damb un aute, ja eth d’abans vò arrimar-se, per aquerò dera lecaria qu’er aute se hè a vier.
Donques digui… s’ua se met a èster, per exemple, aunèsta, es pògavergonhes non passen per aquerò, e s’ua se met a pregar fòrça e cohessar e comuniar, se les aluguen mès ada eri es amors, e se delissen per nosates deth moment que mos convertim en persones de missa…
Donques qué, te penses tu que Juanito non vie a rondar aguest convent dès que se’n sap qu’ès aciu?
Que sembles pèga.
Pensa qu’ei cèrt, e quauqu’un des coches que s’entenen que deu èster eth sòn.
Que non pòt èster…
Pr’amor que guarda tu, eth cuelhec era pneumonia en hereuèr…
Pro que n’ès d’assabentada.
Me’n sai per Feliciana, que l’ac condèc, dies endarrèr, un senhor qu’ei amic de Villalonga.
Donques veiràs, eth cuelhec era pneumonia en hereuèr, e en aguest entremèdi coneshí jo ath gojat que damb eth parli…
Er aute siguec dus mesi fòrça malaut… se se’n va o non se’n va. Ara fin se’n gessec, e en mars se n’anèc damb era sua hemna entà Valencia.
E qué?.
Qu’encara non aurà tornat.
Sembles pèga…
Aquerò qu’ei un díder.
E se non a tornat, tornarà…
Aquerò vò díder que te rondarà quan torne e se’n sàpie de qué ara vas tà santa.
Tu plan que n’ès de pèga… dèisha-me en patz.
A jo qué?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Sor Natividad examinèc eth brocat e vedec qu’ère bon.
Ua satisfaccion d’artista ludie ena sua careta seca.
Guardèc entath solèr de naut pr’amor de sajar de veir quauqua cagadura de mosca; mès que non i auie arren, e enquia es cabòces des claus dera paret netejata eth dia abans, ludien coma esteletes d’aur.
Era Superiora viraue es lunetes pertot cercant quauquarren que repotegar-les; mès que non trapèc arren que meritèsse ua critica sua.
Decidic qu’abans qu’entrèssen es mòbles les netegèssen e hereguessen ben entà que non quedèsse bric de povàs; mès encomanèc fòrça qu’aqueth trabalh se hèsse coma se siguesse sus era husta; e coma qu’es dues trabalhadores non compreneren ben çò que significaue, era madeisha cuelhec un pelhòt e practicament les mostrèc damb era màger seriositat quin ère eth sòn sistèma.
Mauricia qu’auie dies.
Es monges la considerauen luèra, pr’amor que s’ei vertat que era màger par d’escadences aubedie facilament, e trabalhaue ben, de pic la cuelhie coma ua lhocaria e se metie a hèr es màger asenades.
Eth prumèr viatge que se passèc aquerò, es religioses s’espauriren; mès adondada era furia sense arribar ara fòrça, quan se repetien es accèssi d’indisciplina e impudéncia non li balhauen mès importància.
Qu’ère un espectacle impausant e autanplan divertit eth que de quan en quan, normaument cada quinze o vint dies, daue Mauricia a tot eth personau deth convent.
Eth prumèr que vedec Fortunata, sentec vertadèr terror.
Li venguie aguest capvirament a Mauricia dera madeisha manèra que comencen es malauties, damb simptòmes leugèrs, mès infalibles, que se van accentuant e recorren dempús tot eth procès morbid.
Eth periòde prodromic solie èster un ahèr damb quinsevolh recuelhuda peth chicolate der esdejoar, o per s’en gésser l’estramuncauen e era auta ac hec damb mala intencion.
Es mairs intervenguien, e Mauricia caraue finaument, demorant-se pendent dues o tres ores taciturna, rebèlla ath tracte, en tot hè’c tot ath revés de coma se li manaue.
Era sua grana diligéncia venguie a èster deishadesa; e s’es mairs la repotegauen, non les responie arren cara a cara; mès tanlèu virauen era esquia, deishaue anar idòls, gasulhant entre eri paraules grossières.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mauricia profitaue eth silenci dera sala de labors entà lançar en era un gat damb ua chicolatèra estacada ena coa, o hèr quinsevolh auta asenada mès pròpria de mainatges que de hemnes formaus.
Sor Antonia, qu’ère era bontat madeisha, la guardaue damb tota era severitat que cabie en sòn caractèr angelicau, e Mauricia l’entornaue era guardada damb insolenta duretat, dident: “Que non sò estat jo… tè, que non sò estat jo…
Aqueth dia, Sor Antonia cridèc ara Superiora, qu’ère ua vizcaïna plan templada.
Aguesta didec en entrar: “Ja ei liure un aute còp er enemic?…” E decidic que siguesse embarrada en quarto que servie de croton quan ua recuelhuda se rebelaue.
Aciu siguec er esclatar dera feresa d’aquera hemna maudita.
De…ver…tat?
Mauricia, didec damb virila integritat era monja, deishant anar ua expression dera sua tèrra, deishatz-vos de chinchirri-mancharras, e aubeditz.
Ja vo’n sabetz que non mos espauritz damb es vòstes asenades.
Aciu que non auem pòur a cap tarasca.
Per pietat e caritat non vos hem enlà, ja vo’n sabetz…
Au, hilha, mens paraules e a hèr tot çò que vos manen.
A Mauricia li tremolaue era maishèra, e es sòns uelhs cuelhien aguesta opacitat sinistra des uelhs des gats quan van a atacar.
Es recuelhudes la guardauen damb pòur e quauques monges enrodèren ara Superiora pr’amor de hèr-la a respectar.
Embarrar-me a jo!
A on me’n vau ei entà casa, tè!, entà casa, d’a on me treigueren enganhada aguestes innocentones, òc senhor, enganhada, pr’amor que jo èra aunèsta coma un solei, e aciu non mos ensenhen que pegaries…
A, a, a!
Vai damb es senhores vertuoses e plan santificades.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Natividad e es sues companhes.
Qu’èren tant avedades a èster tractades d’aquera manèra e auien adondat a fères tan espaventoses, que ja es escarnis non les hègen cap efècte.
Me shaute, donc, era santetat d’aguestes teatrères de glèisa…
A, a, a!…
S’embarren aciu entà hèr era cocarèla ath sòn gust damb es capelhanòts de bauèr…
A, a, a!…
Quines pèces!…
Fòrça recuelhudes se tapauen es aurelhes.
D’autes, emparada era man sus er encastre, guardauen as monges e s’estonauen dera sua serenitat.
En aqueth moment campèc ena sala ua figura estranha.
Qu’ère Sor Marcela, ua monja vielha, espeada e lèu enana, era mès malerosa estampa de hemna qu’un se pòt imaginar.
Era sua cara que semblaue de carton, ère bruna, dura, camusa, de tipe mongolic, es uelhs expressius e afables coma es de quauques bèsties dera raça quadrupèda.
Eth sòn còs non auie forma de hemna, e en caminar semblaue destrantalhar-se e en.honsar-se deth costat quèr, en tot dar-li ath solèr un còp sec que non se sabie s’ère de pè de pau o deth pròpri monhon deth uas trincat.
Era sua lejor sonque ère egalada pera impavidesa e eth mesprètz pietós que guardèc a Mauricia.
Sor Marcela amiaue ena man dreta ua gran clau, e afustant damb era ar esternon dera delinqüenta, hec un esclafit de lengua e non didec qu’aquerò: “Endauant”.
Se treiguec era fèra era sua tòca damb un movement rapid, secodic era cabeladura e gessec en correder, deishant anar per aquera boca insoléncies terribles.
Era espeada li tornèc a indicar eth camin, e Mauricia, botjant es braci coma veles de molin, se metec a cridar:
Donques non me vòlen desaunorar e embarrar-me coma se siguessa ua criminau?
Brigantes!…
A maugrat d’aguesta ferocitat, era espeada se la hège a vier entà dauant damb era madeisha cauma que s’amie a un gosset que ganhòle fòrça, mès que se sap que non a de mossegar.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dit aquerò, era espeada li botaue doçament era man sus era espatla, en tot possar-la entà dauant.
En pati li calèc cuelher-la deth braç, pr’amor que volie tornar a pujar.
Tu ès eth diable, repliquèc era fèra, que semblaue ja, per çò de massa exaltada, irresponsabla des asenades que didie.
Mala hilha, hantauma, espaventala…
Lança, lança mès podom, gasulhaue Sor Marcela damb tranquillitat, daurint era pòrta deth croton.
Atau se te passarà mès lèu era enventida.
Au, tà laguens, e deman coma un gant.
Tara net te harè a vier eth minjar.
Paciéncia, hilha…
Mauricia ganholèc un shinhau mès; mès damb tan furor de paraules non hège ua vertadèra resisténcia, de sòrta qu’aquera prauba vielha invalida la manejaue coma a un mainatge.
Que siguec pro qu’aguesta l’agarrèsse d’un braç e la metesse laguens der embarrament, tà qu’era preson se hèsse sense cap inconvenent, dempús de tant de rambalh.
Sor Marcela clauèc era pòrta damb dus torns, e se sauvec era clau ena pòcha.
Eth sòn ròstre tan semblable a ua masca japonesa, seguie imperturbable.
Quan trauessaue eth pati en direccion ara escala, entenec er a, a, a!
Era monja non s’arturèc tà enténer es escarnis qu’era fèra li didie.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Eth ròstre napoleonic, esblancossit e damb era cabeladura esperluada, tornèc a pistar tath ser.
E Sor Marcela passèc diuèrsi còps per dauant deth croton, tornant d’escorcolhar es nins des garies, per s’un cas auien hèt ueus, o d’adaiguar es pensaments e plantes que cultivaue en un cornèr deth uart.
Eth pati, qu’ère petit e se comunicaue damb eth uart a trauèrs d’un brescat de husta lèu tostemp dubèrt, ère plan mau empeirat, en tot resultar tant irregular eth pas dera espeada, qu’es balançades deth sòn còs se retirauen as d’ua petita embarcacion en un mar plan agitat.
Soent caminaue Sor Marcela per aquiu, donques qu’auie era clau deth lenhièr e dera carbonèra, era deth croton e era de ua auta pèça qu’en era se sauvauen trastes dera casa e dera glèisa.
Ja quan barraue era net, coma è dit, Mauricia non gessie dera rèisha entà parlar-li ara monja quan passaue.
Eth sòn accent auie perdut era aspror airosa deth maitin, encara qu’ère mès raucosa e auie tons de dolor e de misèria, implorant caritat.
Era fèra qu’ère ja adondada.
Agarrada fòrtament damb es mans ena rèisha, era cara pegada as hèrs, alongant era boca entà èster entenuda milhor, didie damb votz planhosa:
Aquiu que va eth litet damb es sòns rambalhs d’anca; un, dus, tres…
Estela deth convent, vene e escota, donques que te voi díder ua causeta”.
E era auta seguie:
Sor Marcela, ua parauleta, sonque ua parauleta.
Que non voi que me trèigues d’aciu, donques que me meriti er embarrament.
Mès, ai, mainadeta mia, se vedesses guaire malauta m’è botat!
Semble que m’arrinquen er estomac damb ues estialhes de huec…
Qu’ei dera tremoladera d’aguest maitin.
Me vien temptacions de penjar-me d’aguesta rèisha damb un cordon hèt de cintes deth jupon.
E ac vau a hèr, òc, ac vau a hèr e me vau a penjar se non me guardes e me dides quauquarren…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Va, àngel, guarda que t’ac demani damb tota era mia amna, pr’amor qu’aguesta peneta qu’è aciu non me la posqui trèir, e semble que me vau a morir.
Era monja passaue… trun, trun, trun… caushigant es calhaus damb aqueth pè dur que deuie èster coma era pauta d’ua cagira; e non autrejaue ara presoèra ne responsa ne guardada.
En escurir, baishèc damb eth sopar entara presoèra, e daurint era pòrta entrèc ena escura tuta.
Ara prumeria non vedec a Mauricia, qu’ère arraulida sus ues hustes, es jolhs entath pièch, es mans crotzades enes jolhs, e enes mans emparada era maishèra.
Responec Mauricia damb un idòl, coma eth d’un mastin que li foten damb eth pè entà que se desvelhe.
Sor Marcela li botèc ath sòn costat ua sièta de menèstra e un pan.
Que non t’ac merites.
Encara que saja de non auer entralhes, non ac posqui arténher.
A tu te maneji jo ara mia manèra e sai que coma pejor se te tracte, mès rabiosa de botes…
E tà qu’ac veigues, hilha, enquia quin punt amii era mia condescendéncia…”, higec, treiguent de dejós deth mantèl un objècte…
Semblarie que Mauricia ac auie flairat, pr’amor qu’ara imprevista lheuèc eth cap, en tot aquerir tau animositat e vida era sua cara que semblaue madeish qu’era der aute, quan senhalant es piramides, didec aquerò des quaranta sègles.
Eth croton ère escur, mès pera pòrta entraue era darrèra claror deth dia, e es dues hemnes aquiu embarrades se podien veir e se vedien, encara que mèsalèu coma bonhes que coma persones.
Mauricia alonguèc era sua man, damb in, enquia tocar era botelha, prononciant paraules sense acabar-les e farfalhoses entà exprimir era sua gratitud; mès era monja desseparaue eth cobejat objècte.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se non auem formalitat me’n vau.
Ja ves que non sò tirana, qu’amii era caritat enquiath limit que dilhèu sigue imprudent.
Mès jo digui: autrejant-ne-li un shinhau, sonque un shinhau, la padegui, e aciu non i pòt auer vici.
Pr’amor que jo m’en sai de çò qu’ei er aflaquiment d’estomac e guaire hè a patir.
Remir e remir tostemp ath presoèr tot aquerò que demane, que non ei bon.
Eth Senhor non pòt remir aquerò.
Ajam pietat e consolem ath trist”.
Dident aquerò treiguec un gòtet e se premanic entà abocar ua petita part der apreciat licor, qu’ère un conhac fòrça bon que solie tier entà combàter es sues rebèles dispepsies.
Dempús se n’encuedèc de qué abans auie de minjar-se Mauricia era sièta de menèstra.
Era presoèra ac comprenec atau, esdegant-se a avalar eth sopar entà abreujar.
Non te penses qu’ac hèsqui d’amagat dera Superiora, donques que ven d’autorizar-me a balhar-te aguesta lecaria, tostemp que sigue ena mesura que dessepare eth besonh der apetit e eth remèdi, deth delèit.
E sabi qu’aquerò te tonifique e te balhe era alegria que te cau entà complir ben damb es tòns déuers.
Mauricia ère ja tant arregraïda, que non endonviaue a exprimir era sua gratitud.
Era espeadeta botèc en gòtet ua quantitat, atau coma un dit, en tot inclinar era botelha damb extraordinari pos tà que non gessesse mès de çò convenent; e en autrejar-lo-se ara presoèra, li repetic eth sermon.
E com se lecaue era auta dempús de béuer, e qué ben li sentec!
Coneishie plan ben ara tortugueta entà gausar demanar-ne mès.
Sabie, per experiéncia de casi parièrs, que non depassaue jamès eth limit qu’era sua caritat e bontat l’impausauen.
Qu’ère brava coma un àngel entà autrejar, e fèrma coma ua ròca entà posar-se en punt que li calie.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Treiguetz-me lèu d’aciu, e trabalharè coma jamès, e se me manen heregar tota era casa de naut en baish, ac harè.
Me shaute veder-te tan cuelhuda de rason, li didec era mair, recuelhent era sièta, mès aguesta net non gesseràs d’aciu.
Medita, medita enes tòns pecats, prèga fòrça e demana-li a Diu e ara Vèrge que t’illuminen.
Mauricia credie qu’ère ja pro illuminada, pr’amor qu’era excitación alugaue es sues idies en tot autrejar-li ua cèrta afogadura; e dempús de hèr un shinhau d’exercici corporau penjant-se ena rèisha, donques qu’as sòns membres les venguie de gust estirar-se, se metec a pregar damb tota era devocion qu’ère capabla, lutant contra es diuèrses distraccions qu’amiauen era sua ment d’un costat en aute, e ara fin se quedèc esclipsada sus eth dur lhet de hustes.
La treigueren der embarrament a londeman, e de seguit se metec a trabalhar ena codina, umila, carada e desplegant meravilhoses activitats.
Dempús de complir ua condemna, çò que se passaue infaliblament cada trenta o quaranta dies, era hemna napoleonica ère intimidada e coma avergonhada entre es sues companhes, botant tota era sua atencion enes obligacions, mostrant ua afogadura e ua aubediéncia qu’encantauen as mairs.
Pendent quate o cinc dies desvolopaue sense trebuc ne fatiga era faena de tres hemnes.
Passades dues setmanes, se vedie que s’anaue cansant; que ja non auie en sòn trabalh aquera correccion e diligéncia admirables; començauen es omissions, es desbrembes, es petiti descuets, e tot aquerò s’anaue aumentant enquia qu’era repeticion des fautes anonciaue era proximitat de ua auta escometuda.
Damb Fortunata tornèc a intimar dempús dera scèna violenta qu’è descrit, e amassa tengueren longues convèrses ena codina, tant que pelauen truhes o netejauen es oles e caceròles.
Aquiu gaudien d’ua cèrta libertat, e èren sense tòca e en vestit de mecanica coma es sirventes de quinsevolh casa.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Li botè coma nòm Adoracion.
Be n’ei de polida!…
Qu’ei damb era mia fraia Severiana, pr’amor que jo, coma qu’è aguest gèni, li balhi maus tractes sense voler, sabes?, e milhor s’està er angelet damb Severiana que damb jo.
Aguesta dòna Jacinta, esposa deth tòn senhor, estime fòrça ara mia mainada, e li crompe ròba e li vien talents de hèr-la se a vier damb era; coma qu’ei en tot rabiar per auer mainatges e eth Senhor non les ac vò autrejar.
Qu’ei mau hèt, vertat?
Fortunata se mostrèc cossent damb aguestes idies.
Bèra causa auie entenut condar era dera desmesurada afogadura d’aquera senhora per çò d’auer hilhs; mès Mauricia li didec encara mès, en tot condar-li tanben eth cas deth Pituso, que Jacinta volec recuélher pensant-se qu’ère hilh deth sòn marit e dera pròpria Fortunata.
Tau efècte li costèc aguesta istòria d’aqueth incredible cas de delèri mairau e de passion non satisfèta, que s’estèc tres dies sense poder-s’ac trèir deth pensament.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Deth correder naut estant se vedie part deth Campo de Guardias, eth Depósito de aguas del Lozoya, eth cementèri de San Martin, e eth casalon de Cuatro Caminos, e darrèr d’aquerò es tons sevèrs deth paisatge dera Moncloa e er admirable orizon que se retire ath mar, linhes leugèrament ondulades, qu’ena sua aparenta inquietud semble balançar-se, coma era vela d’un vaishèth, era tor d’Aravaca o de Humera.
En cogar-se eth solei, aqueth magnific cèu d’Occident s’alugaue en esplendides ahlames, e dempús de cogat, s’amortaue damb gràcia infinita, en tot honer-se en pallitge der opal.
Es rebracades bromes escures hègen figures estranhes, en tot acomodar-se ath pensament o ara malenconia d’aqueri que les guardauen, e quan enes carrèrs e enes cases ère ja de nets, quedaue ena aquera part deth cèu era claror mòfla, codena deth dia hugitiu, que tanben de man en man se n’anaue.
Aguestes bereses s’amagarien complètament ara vista des Filomenas e Josefinas quan siguesse acabada era glèisa qu’en era se trabalhaue de contunh.
Cada dia, era creishenta massa de tòchos caperaue ua linha de paisatge.
Semblaue qu’es paredèrs, en botar cada hilada, non bastien, senon qu’esfaçauen.
De baish entà naut eth panorama anaue despareishent coma un mon que se negue.
Despareishèren es cases deth passeg de Santa Engracia, eth Depósito d’aigues, dempús eth cementèri.
Quan es tòchos heregauen ja era plan beròia linha der orizon, encara subergessien es luenhanes tors de Humera e es puntes de cipressièrs deth Campo Santo.
Arribèc eth dia qu’es recuelhudes se quilhauen sus era punta des sòns pès e hègen guimbets pr’amor de veir un shinhau mès e dider-se adiu d’aqueri amics que se n’anauen entà tostemp.
Ara fin eth losat dera glèisa s’ac avalèc tot, e solet se podec veir era claror deth crepuscul, era coa deth dia arrossegada peth cèu.
Mès se ja non se vedie arren, s’entenie, donques qu’eth tiqui tiqui deth talhèr de picapeirèrs semblaue formar partida dera atmosfèra qu’entornejaue eth convent.
Qu’ère ja un fenomèn familhar, e es dimenges quan cessaue, era manca d’aquera musica ère entà totes es abitantes dera casa era milhor apreciacion deth dia de hèsta.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aguest sarabat e eth dera gent que vie entàs vrespalhadèrs de Cuatro Caminos e de Tetuan, se tardaue enquia ben auançada era net.
Que les shordèc fòrça enes prumèri tempsi as monges eth tau tamborin, non sonque pera pesantor deth sòn tòc, senon pera idia de çò de molt que se peque ath son d’aqueth mondan esturment.
Mès que s’i anèren acostumant, e ara fin, madeish entenien eth rumor deth Tio Vivo es dimenges, qu’eth des picapeirèrs des dies de cada dia.
Quauques tardes deth dia de hèsta, quan es recuelhudes se passajauen peth uart o peth pati, era tolerància des mairs arribaue enquiar extrèm de permeter-les barar un shinhalet, damb decéncia se compren, ath son d’aqueres musiques populares.
Guaires memòries evocades, guaires sensacions reverdides en aqueri poquets compassi e virades des praubes recuelhudes!
Quin rebrembe tan viu des polkas barades damb emplegats de comèrç en salon dera Alhambra, pes tardes, fòrça povàs deth solèr, es mans fòrça sudades e lecant caramèus amolidi!
E çò de pejor e çò qu’ara fin les auie perdut ère qu’aqueri pòcvaus d’emplegats venguien toti damb bona fin.
Era bona fin precisament, desencusant es maus mieis, qu’ère çò de mès nere.
Pr’amor que dempús, ne fin ne principi ne arren mès que vergonha e misèria.
Era monja que mès persutaue tà que se les deishèsse balancejar-se ua estoneta qu’ère Sor Marcela, que per çò dera sua ranquèra e mina semblaue incapable d’apreciar eth sentiment estetic dera dança.
Mès aquera hemna damb era sua sarrada cara japonesa, sabie fòrça causes deth mon e des passions umanes; qu’auie eth còr arràs de tolerància e e tenguie aguesta tèsi: qu’era privacion absoluda des capricis alimentadi peth costum mès o mens viciós, ei eth pejor des remèdis, pr’amor qu’engendre era desesperacion, e entà guarir defèctes ancians ei convenent permeter-les de quan en quan damb fòrça mesura.
Un dia susprenec a Mauricia ena carbonèra humant-se ua cigarreta, causa cèrtament lèja e impròpria d’ua hemna.
Era espeada non s’esdeguèc a trèir- li de seguit era cigarreta, coma semblaue normau.
Solet li didec: “Be n’ès de pòrca!
Sabi pas se com te pòt agradar aquerò.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Causa inaudida!
Sor Marcela hec ua chucada e dempús lancèc era cigarreta, hènt a veir hàstic, escopint fòrça e botant ua cara tan lèja coma era d’aguesti fetiches monstruosi des idolatries malaies.
Mauricia lo recuelhec e seguit chucant, en tot alternar un uelh e er aute tà barrar-se e tà guardar.
Dempús parlèren dera procedéncia dera cigarreta.
Era auta que non ac volie díder; mès era maireta, que se’n sabie fòrça, li didec: “Es paredèrs que te l’an lançat dera òbra estant.
Non ac remisques.
Que ja te vedí hènt-les mimaròtes.
S’era Superiora se’n sap de qué t’estàs en telegraf damb es paredèrs, que te l’armarà bona… e damb rason.
Lança ja eth tabac, indecenta…
Bè, quin hàstic!
Que m’a deishat era boca perduda.
Que non compreni se com vos pòt shautar aguest ardor, aguesta piquèra de mil dimònis.
Es òmes, coma se non auessen pro vicis, se les endonvien cada dia…” Mauricia lancèc era cigarreta e l’amortèc damb eth pè.
Fortunata, tath mes d’èster aquiu, auec ua auta amiga que damb era intimèc fòrça.
Dòna Manolita ère senhora en règla, donques qu’ère maridada, e ajudaue as monges enes classes de lectura e escritura, e botaue ua tenacitat particulara en ensenhar a Fortunata, que d’aquerò, sustot, venguec era sua amistat.
Li permetien es mairs ad aquera recuelhuda ua cèrta laxitud ena observància des règles; se la deishaue soleta damb ua o dues filomenas pendent longa estona, ja ena sala d’estudi, ja en uart; se li permetie vier en departament des Josefinas, e coma que tenguie ua cramba a despart e pagaue ua bona pension, gaudie de mès comoditats qu’es sues companhes d’embarrament.
Fortunata e era, un còp se coneisheren, non se tardèren a condar-se es sues respectiues istòries.
Era que ja coneishem gessec sense embuts; mès Manolita apolidic era sua autant, e de tau manèra la volec hèr patetica, que non la coneisherie arrés.
Segons eth sòn raconde non auie pecat, tot auie estat pura enganha; mès eth sòn marit, qu’ère plan bèstia e n’auie eth tòrt, òc, eth n’auie eth tòrt, des enganhes, o se se vò, des males temptacions d’era, l’auie metut aciu sense cap contemplacion.
Coma qu’aquera senhora auie ocupat ua posicion regulara, condaue damb afogadura causes deth mon e des sues pompes, des sarabats qu’assistie, des fòrça e boni vestits qu’amiaue.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En enténer aguestes ponderacions capinautes, Fortunata se metie a pensar quina causa tant enlairada serie aqueth destin deth papa dera sua amiga.
Mès çò de milhor siguec qu’ena convèrsa gessec ara imprevista ua causa plan interessanta.
Manolita coneishie as de Santa Cruz.
Moria!, qu’eth sòn marit, Pepe Reoyos, ère intim, fòrça intim, de D. Baldomero.
E era, era pròpria Manolita, visitaue soent a dòna Bárbara.
D’aciu passèc era convèrsa a parlar de Jacinta.
Jacinta qu’ère ua hemna plan polida: qu’ac auie tot, bontat, beresa, talent e vertut.
Eth brigand de Juan que non se meritaue tau jòia, donques qu’ère plan prèst a anar de tantarra.
Mès, a despart d’aquerò, ère un excellent gojat, e fòrça simpatic, fòrça.
Lèu vire eth uelh.
En aguesta casa, que li deu fòrça proteccion as senhors de Santa Cruz, botèren ath Senhor Expausat, e quan siguec dehòra de perilh, Jacinta paguèc ues foncions solemnes.
De vertat?…
Coma ac entenetz.
Çò que vos perdéretz!
Jacinta qu’ei ua des senhores que mès an ajudat a sostier aguesta casa.
Plan, coma que non a hilhs… non sap en qué despéner es sòs.
Vo n’auetz fixat en aqueri nhòcs grani, plan polidi, damb flors de teishut d’aur e huelhes d’argent?
Òc, didec Fortunata que la seguie d’aurelha damb tota era sua amna.
Aqueri que se botèren en autar eth dia dera Pentecòsta!
Es madeishi.
Donques les regalèc Jacinta.
E eth mantèl dera Vèrge, eth mantèl de brocat damb flòcs… qué polit!, tanben ei un present sòn, en accion de gràcies per auer-se botat ben eth sòn marit.
Fortunata lancèc ua exclamacion d’estonament e meravilha.
Quina causa mès estranha!
E era auie auut ena sua man, dies abans, entà netejar-li ues gotes de cera, aqueth madeish mantèl qu’auie servit entà pagar, entà didè’c atau, era sauvacion deth gojat de Santa Cruz!
E ça que la, tot ère plan naturau, sonque qu’ada era se li barrejauen es pensaments e li hège a pensar, non eth hèt madeish, senon er edart, qu’ei aquerò, er edart, er auer auut ena sua man objèctes restacadi, mejançant ua corba sociau, damb era madeisha, sense qu’era ac sospechèsse.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Donques encara non vo’n sabetz de çò de milhor, higec Manolita, gaudint der estonament dera auta, que mèsalèu semblaue espaurida.
Era custòdia, sabetz?, era custòdia qu’en era se met ath pròpri Diu, tanben venguec d’aquiu.
Que siguec un present de Barbarita, que hec era promesa d’aufrir-la ad aguestes monges s’eth sòn hilh se botaue ben.
Non vos pensetz qu’ei d’aur; ei d’argent daurat; mès fòrça graciosa, vertat?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E non podec en fòrça dies hèr enlà deth sòn pensament es causes que li condèc dòna Manolita que, entre parentèsi, non l’acabaue d’èster simpatica, e çò que mès l’ocupaue era ment non ère precisament qu’aqueri hèts de regalar era custòdia e eth mantèl s’auessen realizat, senon er edart… “Qu’a gràcia”.
S’auesse vengut era en convent uns dies abans, qu’aurie assistit ara solemna missa, damb avesque e tot, que se didec en accion de gràcies per auer-se botat ben eth tau…
Aquerò qu’auie gràcia.
E dera sua part, Fortunata, que sabie perdonar es ofenses, non aurie auut cap inconvenent d’amassar es sòns vòts as de tot eth personau dera casa…
Aquerò qu’auie mès gràcia encara.
Mès aquerò que la capvirèc mès siguec eth veir ara pròpria Jacinta, viua, de carn e uas.
Ne la coneishie ne auie vist jamès eth sòn retrait; mès de tan pensar en era s’auie format ua imatge que, dauant dera realitat, resultèc èster totafèt faussa.
Es senhores que protegien era casa sostient-la damb sòs a truca truquet o damb donacions, èren admetudes a visitar er interior deth convent quan volessen; e en certans dies solemnes se hège neteja generau e se botaue tota era casa coma ua plata, sense desfigurar-la ne amagar es besonhs qu’auie, pr’amor de qué es protectores vedessen tà quina sòrta de causes auien d’aplicar era sua generositat.
Eth dia de Corpus, dempús dera missa major, comencèren es visites que se tardèren tota era tarde.
Marqueses e duqueses, qu’auien vengut en coches blasonadi, e d’autes que non auien cap titol mès òc fòrça sòs, desfilèren per aqueres sales e correders, qu’en eri era direccion fanatica de Sor Natividad e es mans rudes des recuelhudes auien hèt taus prodigis de neteja que, sivans frasa vulgara, se podie minjar en solèr sense besonh de mantèls.
Es trabalhs de brodat des Filomenas, es pagines des Josefinas e d’autes delicadeses d’ambdues qu’èren expausadi en ua sala, e tot qu’ère compliments e felicitacions.
Es senhores entrauen e gessien, deishant en ambient dera casa un perhum mondan que quauqui nassi de recuelhudes aspirauen damb aviditat.
Desvelhauen curiosèr enes grops de gojates es vestits e chapèus de tot aqueth revolum de gent eleganta, liura, qu’en eth n’auie quauques ues, qu’ei just de didè’c, qu’auien pecat fòrça mès, plan fòrça mès qu’era pejor des qu’aciu èren embarrades.
Manolita non deishèc de hèr ena aurelha dera sua amiga aguesta observacion piquenta.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata a Jacinta, e Manolita (mercant aguesta soleta excepcion ena sua critica generau), hec tà hèr-li notar era gràcia dera senhora de Santa Cruz, era elegència e simplicitat deth sòn vestit, e aqueth anament de modestia que se guanhaue toti es còrs.
D’ençà que Jacinta campèc en extrèm deth correder, Fortunata non la deishèc de uelh, examinant-li peth menut eth ròstre e eth caminar, es formes e eth vestit.
Barrejada entre d’autes companhes en un grop qu’ère ena pòrta deth minjador, la seguic damb era sua guardada, e se botèc ara demora ena escala tà veder-la d’apròp quan baishèsse, e se li quedèc, fin finau, aquera simpatica imatge viuament estampada ena sua memòria.
Era impression morau que recebec era samaritana ère tan complicada, qu’era madeisha non se n’encuedaue de çò que sentie.
Plan que òc eth sòn naturau rude e apassionat l’amièc en prumèr moment entara enveja.
Aquera hemna que l’auie trèt çò qu’ère sòn, çò que, ena sua pensada, li tanhie per dret.
Mès ad aguest sentiment se li barrejaue damb ua estranha amalgama ua auta fòrça desparièra e plan mès accentuada.
Qu’ère un desir fòrça arderós de retirar-se a Jacinta, d’èster coma era, d’auer eth sòn anament, eth sòn aquerò de doçor e d’elegància.
Pr’amor que de totes es daunes que vedec aqueth dia, deguna li semblèc a Fortunata tan senhora coma era de Santa Cruz, deguna auie estampada en ròstre e enes gèsti era decéncia.
De sòrta que se li prepausèssen ara pròcha, en aqueth moment, transmigrar entath còs de ua auta persona, sense trantalhar e a uelhs clucadi aurie dit que volie èster Jacinta.
Aqueth resentiment que se formèc ena sua amna s’anaue escambiant de man en man en pietat, pr’amor que Manolita li repetic enquiar arràs que Jacinta patie mesprètz e òrres desdenhs deth sòn marit.
Arribèc a botar coma principi generau que toti es marits estimen mès as sues hemnes eventuaus qu’as fixes, encara que i a excepcions.
De sòrta que Jacinta, a tot darrèr e a maugrat deth Sacrament, ère tan victima coma Fortunata.
Quan aguesta idia se crotzèc entre ua e era auta, era rancura dera pecadora siguec mès fèbla e eth sòn desir de retirar-se ad aquera auta victima mès intens.
Enes dies a vier s’imaginaue que la seguie vedent o que se li anaue a aparéisher quan mens s’ac demorèsse…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ja soniaue que Jacinta se li presentaue a plorar-li es sues penes e a condar-li es porcades deth sòn marit, ja qu’es dues discutien se quina des dues ère mès victima; ja, fin finau, que se transmigrauen reciprocament cuelhent Jacinta er exterior de Fortunata e Fortunata er exterior de Jacinta.
Aguestes asenades escauhauen de tau sòrta eth cervèth dera reclausa, que, desvelhada, seguie imaginant delèris deth madeish se non de màger calibre.
Talhauen aguesti pensaments es visites de Maximiliano cada dijaus e dimenges, entre es quate e es sies dera tarde.
Que vedie era joena damb gost qu’arribèssen aqueres visites, les demoraue e les desiraue, pr’amor que Maximiliano ère eth solet ligam efectiu qu’auie damb eth mon, e encara qu’eth sentiment religiós conquistèsse bèra causa en era, que non l’auie desligat des interèssi e des afeccions mondanes.
Per aguest costat pro que podie èster tranquil eth brave de Rubin, pr’amor que ne un solet còp, ne enes moments de màger fervor pietós, li passèc ara pecadora peth cap era idia de tornar-se santa damb fe intrantalhabla.
Vedie, donc, a Maximiliano damb gost, e enquia e tot se li hègen cuertes es ores ena sua companhia parlant de dòna Lupe e de Papitos, o hènt calculs aunèsti sus eveniments qu’auien d’arribar.
Qu’ei cèrt que fisicament er apreciable gojat la desengustaue; mès que tanben ei vertat que s’anaue acostumant ada eth, qu’es sòns defèctes non li semblauen ja tan grani e qu’era gratitud anaue calant-se prigondament ena sua amna.
Se hège examen de consciéncia, trapaue qu’ena question der amor ath sòn redemptor auie guanhat plan pòc; mès era afeccion e era estimacion èren solide màger, e sustot, çò qu’auie creishut e s’auie arrefortilhat en sòn pensament ère era convenença de maridar-se entà ocupar un lòc aunorat en mon.
A viatges se preguntaue damb sinceritat d’a on e com l’auie vengut er renfortiment d’aquera idia; mès que non sabie autrejar-se responsa.
Dilhèu ère qu’eth silenci e era patz d’aquera vida hègen néisher e desvolopar-se en era era facultat deth sen?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Erós entre toti es mortaus se sentie eth brave estudiant de Farmacia, en veir qu’era sua estimada non refusaue era idia de balhar per acabada era quarentena e pressar eth maridatge.
Plan que òc, era sua amna deuie ja èster mès neta qu’ua patena.
Çò de pejor ère qu’eth pèc de Nicolás, tàs cinc mesi d’èster era gojata en convent, didie que non ere pro e qu’aumens les caleria demorar un an.
Maximiliano s’emmaliciaue, e dòna Lupe, consultada sus er ahèr, balhèc eth sòn permís favorable ara gessuda.
Encara que dus o tres còps, amiada peth sòn nebot auie visitat ath basilisc, non auie pògut desnishar s’ère ja ben desliurada des taques moraus, mès era volie practicar, coma è dit abans, era sua facultat educadora, e tot çò que se tardèsse en auer a Fortunata jos era sua jurisdiccion, arturaue eth gran experiment.
Se maufidaue un shinhau era senhora dera eficàcia des instituts religiosi entà dreçar ara gent torçuda.
Çò qu’aprenien aquiu, didie, qu’ère er art de dissimular es sues fautes damb formes ipocrites.
En mon, en mon, ath miei des circonstàncies ei a on se corregissen es defèctes, jos ua direccion sabenta.
Qu’ei plan sant e plan bon qu’ath raquitisme se l’apliquen es reconstituents; mès dòna Lupe opinaue que non valen entad arren se non van acompanhadi der exercici ar aire liure e dera gimnastica, e aquerò ère çò qu’era volie aplicar, eth mon, era vida, e ath còp, principis.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Damb es Josefinas que non auie Fortunata cap relacion.
Qu’eren totes mainades de cinc a dètz o dotze ans, que s’estauen a despart en tot ocupar es crambes dera façada.
Minjauen abans qu’es autes en madeish minjador, e baishauen entath uart a ua ora desparièra qu’es Filomenas.
Tot eth maitin qu’èren es mainades dident a còr es sues leçons, damb ua votz cadenciada e planhosa que s’entenie en tota era casa.
Pes tardes cantauen tanben era doctrina.
Entà vier ena glèisa, gessien totes deth sòn apartament en processon, de dues en dues, damb un mocador nere en cap, e se calauen ath costat deth presbitèri comandades pes dues monges mèstres.
Coma que Fortunata hège cada dia naues amistats entre es Filomenas, me cau mentar-ne aciu a dues d’aguestes, dilhèu es mès joenes, que se distinguien pes sues exagerades manifestacions religioses.
Ua d’eres qu’ère lèu ua mainada, plan fina, ròia, e auie ua polida votz.
Cantaue en còr es estriuets de plan dobtós gust que damb eri se celebraue era preséncia deth Diu Sacramentat.
Se cridaue Belen, e pendent eth temps que s’auie estat aquiu balhèc mòstres deth sòn desir d’esmenda.
Es sòns pecats que non deuien èster guairi, pr’amor qu’ère fòrça joena; mès siguessen quini siguessen, era mainada semblaue prèsta a non deishar ena sua amna ne tralha d'eri, sivans era vida de gosset qu’amiaue, es granes peniténcies que hège e eth delèri que se consagraue as prètzhèts de pietat.
Se didie qu’auie estat corista de sarsuela, passant d’aquiu a pejor vida, enquia qu’ua man caritatiua la treiguec deh lim entà botar-la en aqueth segur lòc.
Inseparable d’aguesta qu’ère era Felisa, de mès edat, tanben de tipe fin e coma de senhoreta, sense èster-ne.
Ambdues s’amassauen tostemp que podien, trabalhauen en madeish encastre e minjauen en pròpri plat, formant ua parelha indissolubla enes ores de léser.
Era procedéncia de Felisa qu’èra plan desparièra dera dera sua amigueta.
Que non auie pertanhut ath teatre senon d’ua manèra indirècta, pèr èster puncèla d’ua actritz famosa, e en teatre trapèc tanben era sua perdicion.
Se la hec a vier enes Micaelas dòna Guillermina Pacheco, que la cacèc, se pòt díder, enes carrèrs de Madrid, en tot lançar-li ua parelha d’, e sense mès motiu qu’era sua volontat, s’apoderèc d’era.
Guillermina que les gastaue atau, e çò que hec damb Felisa ac auie hèt damb fòrça d’autes, sense balhar explicacions ad arrés, d’aqueth atemptat contra es drets individuaus.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se volien veir incomodades a Felisa e Belen, non calie senon parlar-les de tornar en mon.
Que se n’auien desliurat!
Aquiu s’estauen tant erosament, e non s’en brembauen de çò qu’auien deishat ath darrèr senon entà plànher as maleroses qu’encara èren enes ungles deth dimòni.
Que non n’auie en tota era casa, exceptat des monges, de mès pregadores.
Se les auessen deishat, que non aurien gessut dera capèra en tot eth dia.
Es longui exercicis pietosi des diferentes epòques der an, coma era octaua de Corpus, sermons de Quareme, flors de Maria, que les ère pòc.
Belen botaue damb tau afogament es sues qualitats musicaus ath servici de Diu, que cantaue cançonetes enquia quedar-se raucosa, e aurie cantat enquia morir.
Ambdues se cohessauen soent e li hègen preguntes ath capelhan sus dobtes plan subtils de consciéncia, en tot retirar-se en aquerò as estudiants esdegadi qu’aculen ath professor ena gessuda de classe entà que les esclarisquen un punt dificil.
Es monges qu’èren plan contentes d’eres, e encara que les agradaue veir tanta pietat, coma persones expèrtes e coneisheires dera joenessa, susvelhauen fòrça ara parelha, tient compde de qué jamès siguessen soletes.
Felisa e Belen, amassa tot eth dia, se desseparauen pes nets, donques qu’es sòns dormitòris èren diferents.
Es mairs desplegauen ua afogadura escrupulosa en desseparar pendent es ores de repaus ad aqueres qu’enes de trabalh auien era tendéncia d’amassar-se, aubedint es naturaus atraccions dera simpatia e der aveniment.
Es dades d’afeccion qu’amassauen a Fortunata damb Mauricia qu’èren fòrça estranhes, pr’amor qu’ara prumèra l’inspiraue terror era sua amiga quan ère en atac; l’anujauen es sues audàcies, e ça que la, bèth poder diabolic auie d’auer era Dura entà conquistar còrs, pr’amor qu’era auta simpatizaue damb era, mès que damb es autes e gaudie fòrça dera sua convèrsa intima.
La captivaue plan que òc era sua franquesa e aquera rapiditat de pensament entà trapar rasons qu’expliquèssen totes es causes.
Era fesomia de Mauricia, era sua expression de tristum e de gravetat, aqueth pallitge beròi, aquera guardada prigonda e ara demora la fascinauen, e d’aquerò venguie que l’auesse coma autoritat en qüestions d’amor e ena definicion dera morau plan estranha qu’ambdues professauen.
Un dia les botèren a lauar en uart.
Qu’èren en vestit de mecanica, sense tòques, sentent damb gust era piquèra deth solei e era frescor der aire sus es sòns còthi robusti.
Fortunata li hec ara sua amiga quauques confidéncies sus era sua pròplèu gessuda e sus era persona que s’anaue a maridar.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Moria!
A dòna Lupe la coneishi coma se l’auessa amainadat.
Quan la veigues, pregunta-li per Mauricia la Dura, e ja veiràs com me bote enes bromes.
A!, guairi sòs l’è hèt a vier!
A jo me criden la dura; mès ada era l’aurien de cridar era cu sarrat.
Gojata, qu’ei atau… (en díder aquerò mostraue ara sua amiga eth punh fòrtament sarrat).
Mès qu’ei hemna fòrça senada e se sap governar.
Tu qué te penses?
Qu’a milions amagadi en Banc e en Monte.
Que sap mès que Cánovas aguesta tia.
Ath nebot que l’è vist quauqui viatges.
Entení qu’ei pèc e que non servís entad arren.
Qu’ei milhor entà tu; ne que te l’auessen hèt per encargue, gojata.
Non li podies demanar a Diu que te queiguesse milhor ganga.
Tu hè cabau de çò que jo te diga, donques que me’n sai fòrça… tè, que me’n sai de vertat.
T’ac cau creir pr’amor que jo t’ac digui: s’eth tòn marit ei un simplet, voi díder, se se dèishe governar per tu e te cales tu es pantalons, que pòs cantar er alleluia, pr’amor qu’aquerò e èster ena glòria qu’ei madeish.
En viu interès qu’aguest dialòg auie entàs dues hemnes, a viatges es quate vigorosi braci caladi ena aigua s’arturauen, e es mans rogides deishauen en patz per un moment eth paquet de ròba negada, que sorrisclaue damb es bolhs deth sabon.
Botades ua dauant dera auta enes dus costats dera comada, se guardauen cara a cara en aqueri bracs intervaus de repaus, e dempús tornauen damb furor ath trabalh sense arturar per aquerò era lengua.
D’aquerò que non se’n parle, pr’amor que guarda… jo, un còp me marida, ne serè d’aunèsta.
Òc, qu’ei çò de milhor entà víuer ua… tant ampla, didec Mauricia.
Mès ve-te’n a saber com vieràn es causes… pr’amor qu’ua ditz: “desiri aquerò”, e dempús se met a hè’c e… paf!, çò qu’ua volie que gessesse peish que ges gargolha.
A tu que t’a vengut a veir Diu, gojata.
Pòs hèr rabiar ath gojat de Santa Cruz, pr’amor que tanlèu te veigue hèta ua persona decenta vierà entà tu coma un gat entara carn.
Cre-t’ac pr’amor que t’ac digui jo.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Té, tè; s’eth non se’n brembe ja ne deth sant deth mèn nòm.
Que non coneishes tu eth pati.
Ja veiràs se com non se passe aquerò.
Qué t’apòstes?
Òc, donques te deus pensar qu’ara madeish non ei en tot rondar-te.
Coma s’ac vedessa.
E me voleràs hèr creir tu a jo que non penses en eth!…
Quan ua ei embarrada entre tanta causa de religion, missa va e missa ven, sermon per naut sermon per baish, guardant tostemp era custòdia, alendant flaira de monges, entre lums e encensèrs, semble que li gessen a ua deth laguens totes es causes dolentes o bones qu’an passat en mon, coma es hormigues gessen deth horat quan s’acògue eth solei, e era religion çò que hè ei refrescar-li a ua er enteniment e botar-li eth còr mès trende.
Ahiscada per aguesta declaracion gessec Fortunata a revelar que, plan que òc, pensaue quauquarren, e quauques nets auie sòmis extravagants.
A viatges soniaue que caminaue pes portaus deth carrèr dera Fresa e… paf!
D’auti còps li venguie gessent deth Ministerio de Hacienda.
Degun d’aguesti lòcs auie cap significat enes sòns rebrembes.
Dempús soniaue qu’ère, era, era esposa e Jacinta era aimanta deth tau, uns còps abandonada, d’auti non.
Era aimanta qu’ère era que desiraue es mainatges e era esposa era que les auie.
Vai, que n’ei de divertit!, exclamèc Mauricia.
Qu’ei un bon còp.
Quines asenades!
Coma te digui, me semblaue qu’ac vedia.
Jo qu’èra era senhora dauant dera glèisa, era darrèr, e çò mès polit ei que jo non l’auia tissa, senon pietat, pr’amor que jo amainadaua un mainatge cada an, e era… ne aquerò…
Ena net a vier tornaua a soniar madeish, e de dia a pensà’c.
Vai, quins pairs!
Qué m’impòrte qu’era Jacinta ac hèsque tot entà auer un mainatge sense podè’c arténher, tant que jo…?
Tant que tu les as tostemp e quan volgues.
Voi díder que ja l’è auut e pro que lo poiria tornar a auer.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Plan!
E que non rabiarà pòc era auta quan veigue que çò qu’era non pòt, entà tu qu’ei coma cóser e cantar…
Gojata, non sigues pèga, non te rebaishes, non l’ages pietat, qu’era non l’auec de tu quan te panèc çò qu’ère tòn e plan tòn…
Mès ad aquera que neish prauba non se la respècte, e atau va eth mon.
Tostemp que li posques balhar un desengust, balha-lo-se, per vida deth plan sant piente…
Que non se n’arrisquen de tu pr’amor que neisheres prauba.
Trè-li çò qu’era t’a trèt, e bona net cargòlhs.
Fortunata non responec.
Aguestes paraules e d’autes semblables que Mauricia li solie díder, desvelhauen tostemp en era estimulacions d’amor e tribulacions que dormien en çò mès prigond dera sua amna.
En entener-les, un relampit glaciau li recorrie tot eth bigàs dera esquia, e sentie qu’es insinuacions dera sua companha s’acordauen damb sentiments qu’era auie plan sauvadi, coma se sauven es armes perilhoses.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Susprenudes per ua monja en aguesta saborosa convèrsa que les hège alentir eth trabalh, aueren de carar-se.
Mauricia balhèc era gessuda ara aigüa lorda, e Fortunata dauric era shèta tà que s’aumplisse eth com damb era aigua neta deth depaus de palastre.
Se pensarie qu’aquerò simbolizaue eth besonh d’amiar pensaments clars ath dialòg un shinhau impur des dues amigues.
Eth com se tardaue fòrça a aumplir-se, pr’amor qu’eth depaus auie pòca aigua.
Eth gran disc que transmetie ara bomba era fòrça deth vent, qu’ère aqueth dia plan guiterós, en tot botjar-se solet a estones damb indolenta majestat; e er aparelh, dempús de gemegar pendent un instant coma se trabalhèsse de mala encolia, quedaue inactiu ath miei deth silenci deth camp.
Qu’auien talents es dues recuelhudes de contunhar parlant, mès era monja non les deishaue de uelh e volec veir se com esclarien era ròba.
Dempús es amigues les calec separar-se, pr’amor qu’ère dijaus e Fortunata s’auie de vestir entà recéber era visita des de Rubin.
Mauricia se demorèc soleta estenent era ròba.
Maximiliano didec categòricament aquera tarde que damb er acòrd dera familha e damb er assentiment dera Superiora, en pròplèu mes de seteme se darie per acabada era reclusion de Fortunata, e aguesta gesserie entà maridar-se.
Es mairs non auien cap queisha d’era e laudauen era sua umilitat e era sua aubediéncia.
Que non se distinguie, coma Felisa e Belen, peth sòn arderós vam religiós, çò qu’indicaue manca de vocacion entara vida claustrau; mès complie es sòns déuers peth menut, e aquerò ère pro.
Qu’auie auançat fòrça en aquerò dera escritura e dera lectura, e se sabie de tira era doctrina cristiana, que damb era sua lum es Micaelas reputauen ara sua alumna pro alugada entà guidar-se pes caminòus drets o tortuosi deth mon; e n’èren segures de qué eth hèt d’auer aqueri principis les autrejaue as sues alumnes ua fòrça incredibla entà hèr cara a toti es dobtes.
En aquerò, que cau compdar damb era inclinacion, damb era esqueleta espirituau, damb aguesta formula intèrna e perdurabla dera persona, que sòl superar totes es transfiguracions epidermiques costades per ensenhament; mès, per çò que hège a Fortunata, cap des mairs, ne enquia e tot es que mès d’apròp l’auien tractat, auien motius entà creir que siguesse dolenta.
La tenguien coma de pòc enteniment, aubedienta e de bon governar.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mos cau díder qu’aquera tarde, quan Maximiliano li parlèc ara sua futura dera pròcha gessuda, es sentiments d’era experimentèren ua arreculada.
Gésser, maridar-se!…
En aqueth moment li semblaue eth sòn nòvi mès antipatic que jamès, e se n’encuedèc damb pòur qu’aqueres regions magnifiques dera beresa dera amna non auien estat desnishades per era ena solitud e santetat des Micaelas, coma l’auie anonciat Nicolás Rubin, a maugrat d’auer pregat tant e d’auer entenut plan tants sermons.
Pr’amor qu’aquerò que didie eth capelhan ena cadièra ère que mos cau hèr tot çò de possible entà sauvar-mos, que sigam bravi e que non pequem.
Tanben didie que s’a d’estimar a Diu sus totes es causes que Diu ei plan beròi en se, e tau coma era amna lo ve; mès era se pensaue que dejós de tot aquerò quedaue liure eth còr entar amor mondan, qu’aguest entre pes uelhs e pera simpatia, e non a arren a veir damb eth hèt de qué era persona estimada se retire o non se retire as sants.
D’aguesta sòrta queiguie per tèrra tota era doctrina deth prèire Rubin, que s’en sabie autant d’amor coma de herrar mosquits.
En resumit, qu’es sentiments dera pròcha entath sòn futur marit non auien cambiat en arren.
Ça que la, quan Maximiliano li didec que ja auie alistada era caseta que s’auien d’estar e li consultèc sus es mòbles que cromparie, aquera presumpcion e sentiments deth sòn larèr aunèst desvelhèc en anim de Fortunata era dignittat dera naua vida, se sentec possada entad aqueth òme que la redimie e la regeneraue.
Atau, donc, venguec a mostrar-se plan compladuda dera pròcha gessuda, e didec mil causes avientes per çò que tanhie as mòbles, ara vaishèra e enquia ara bataria dera codina.
Se dideren adiu plan erosi, e Fortunata se retirèc damb era ment hèta ad aqueth orde d’idies.
Un larèr aunèst e tranquil!…
Qu’ei çò qu’era auie desirat tostemp!…
S’ei que jamès auie auut afogadura peth luxe ne pera vida d’aparelh e perdicion!…
S’ei qu’eth sòn gust siguec tostemp era escurina e era patz, e eth sòn maudit destin l’amiaue entara publicitat e era inquietud!…
S’ei qu’era auie soniat tostemp de veder-se entornejada d’un rondèu petit de persones estimades, e víuer coma Diu mane, estimant as sòns e estimada d’eri, passant era vida sense afogadures!…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dempús de pensar fòrça en aquerò hec examen de consciéncia, e se preguntèc qué auie obtengut dera religion en aquera casa.
S’en çò que tocaue a encamardar-se des bereses dera amna auie auançat pòc, en aute orde qu’anaue guanhant.
Gaudie de cèrta patz espirituau, desconeishuda entada era en epòques anteriores, patz que solet trebolaue Mauricia lançant enes sues aurelhes ua frasa maligna.
E non siguec aquerò era soleta conquista, donques que tanben cuelhec en era era idia dera resignacion e eth convencement de qué mos cau cuélher es causes dera vida tau que venguen, recéber damb alegria aquerò que se mos autrege, e non aspirar ara realizacion complida e totau des nòsti desirs.
Aquerò l’ac didie aquera madeisha claretat essenciau, aquera idia blanca que gessie dera custòdia.
Çò de mau, ère qu’en aqueres longues ores, a viatges engüegiues, que passaue de jolhs dauant deth Sacrament, eth ròstre estropat en un gran vel coma se siguesse ua mosquitèra, era, era pecadora solie fixar-se mès ena custòdia, marc e continent dera sagrada forma, qu’ena forma madeisha, per çò des associacions d’idies qu’aquera jòia desvelhaue ena sua ment.
E arribaue a creder-se, era plan pèga, qu’era forma, era idia blanca, li didie damb lenguatge familhau e semblable ath sòn: “Non guardes tant aguest cercle d’aur e pèires que m’entornege, e guarda-me a jo que sò era vertat.
Jo que t’è autrejat eth solet ben que pòs demorar.
Encara que sigue pòc, qu’ei mès de çò que te merites.
Accèpta’c e non me demanes impossibles.
Te penses qu’èm aciu entà manar, per exemple, que s’altere era lei dera societat sonque perque a ua marmotòta coma tu li vengue de gust?
Er òme que me demanes ei un senhor de fòrça campanetes e tu ua prauba gojata.
Te semble aisit que Jo hèsca maridar as senhorets damb sirventes o qu’as gojates deth pòble les convertisca en senhores?
Quines causes se vos acodissen, hilhes!
E ath delà, pèga, qu’ei que non ves qu’ei maridat, maridat ena mia religion e enes mèns autars?, e damb qui!, damb ua des mies angelicaus hemnes.
Te semble que non i a qu’aveudar a un òme entà satisfèr er caprici d’ua pòcvau coma tu?
Qu’ei vertat que çò qu’a jo me conven, coma tu as dit, ei hèr-me a vier aciu a Jacinta.
Mès aquestes non son es tues crabes.
E imagina-te que me la hèsqui a vier, imagina-tet que se quede veude.
Cres que se va a maridar damb tu?
Plan, qu’està per tu.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’ei çò que Jo digui: semble qu’ètz totes lhòques, e qu’eth vici vos a secat eth cervèth.
Me demanatz ues asenades que sabi pas se com vos enteni.
Çò qu’impòrte qu’ei dirigir-se a Jo damb eth còr net e era intencion dreta, vos didec ager eth vòste capelhan, que solide non aurà endonviat era povora; mès, en fin, qu’ei un bon òme e sap era sua obligacion.
A tu, Fortunata, te guardè damb indulgéncia entre es hòraviades, pr’amor que viraues entà Jo es tòns uelhs bèth còp, e jo vedí en tu desirs d’emendament; mès ara, hilha, me gesses damb que òc, seràs aunèsta, tot çò d’aunèsta que Jo volga, tostemp que te balha er òme que t’agrade…
Vai quina gràcia…!
Mès, plan, que non me voi anujar.
Çò dit, qu’ei dit: que sò infinitament misericordiós damb tu, en tot autrejar-te un ben que non te merites, autrejant-te un marit aunèst que t’adòre, e encara repotegues e demanes mès, mès, mès…
Vaquí se per qué Un se canse de díder òc a tot…
Que non calculen non se n’encueden aguestes maleroses.
Decidís Un qu’a tau òme se l’acodisque era idia de regenerar-les e dempús vien eres botant inconvenents.
Ja gessen damb aquerò de qué a d’èster polit, ja damb aquerò d’èster Fulano e se non, non.
Hilhes dera mia amna, Jo que non posqui alterar es mies òbres ne hèr de mès e de mens damb es mies pròpries leis.
Que non ei eth temps entà òmes polidi!
Atau, donc, a resignar-se, hilhes mies, que per çò d’èster crabes non vos abandonarà eth vòste pastor; cuelhetz exemple des oelhes que damb eres vos estatz; e tu, Fortunata, arregraïs-me sincèrament eth ben immens que t’autregi e que non te merites, e dèisha-te de hèr coquilhons e de demanar laminadures, pr’amor qu’alavetz non te darè arren e tiraràs un aute còp entath monte.
Fortunata vederen qu’aguesta arrie.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’ei ua causa penibla entar istoriador veder-se obligat a hèr ua mencion de fòrça detalhs e circonstàncies totafèt mainadenques, e que mèsalèu an d’ahiscar ath mesprètz qu’ath curiosèr deth que lieg, pr’amor qu’encara que dempús se passe qu’aguesti detalhs an eth sòn encastre efectiu ena maquina des eveniments, non per aquerò semblen dignes de qué les hèsca a vier aciu en ua relacion veridica e grèu.
Vaquí, donc, se per qué me pensi que se n’arriràn aqueri que liegen aciu que Sor Marcela auie pòur as arrats; e non serà pro ahíger qu’era pòur dera espeadeta ère grana, espaventosa, en tot costar-li desagradius incidents e enquia derivacions tragiques.
S’era sentie ena solitud dera sua cèla eth rom rom deth maladit animau, ja non clucaue un uelh en tota era net.
Li venguie tau ràbia, que non podie ne tansevolh pregar, e era ràbia, mès que contra er arrat, qu’ère contra Sor Natividad, que s’auie entestat en qué non i auesse gats en convent, pr’amor qu’eth darrèr que i auec non participaue enes sues idies per çò que tanh ara neteja de toti es cornèrs dera casa.
En ua d’aqueres nets d’agost li balhèc eth petit rosegador tanta guèrra ara maireta, qu’aguesta se lheuèc de maitiada damb eth fèrm prepaus de caçar- lo e dar-li era mès terribla des leçons.
Qu’ère tant insolent eth tau, qu’enquia e tot damb eth dia clar se passejaue pera cèla fòrça tranquil e guardant a Sor Marcela damb es sòns uelhets neri e coquins.
Cridèc a Fortunata e a Mauricia, e en un virament de uelhs les botèc ath pas dera situacion.
Ambdues recuelhudes, mès que mès era Dura, que non volien ua auta causa.
O s’apoderauen der enemic, o eres non èren qui èren.
Baishèc Sor Marcela ena glèisa, e es dues hemnes comencèren era sua batalha.
Que non quedèc traste que non botgèssen, e entà desseparar deth sòn lòc era comòda, qu’ère molt pesanta, s’estèren en tot hèr esfòrci d’òmes pendent un quart d’ora, non acabant abans pr’amor qu’er arrir les bracaue es fòrces.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Pugèc era nana ena sua cèla, e eth sarabat des recuelhudes l’anonciaue peth camin es coquinaries de Mauricia, qu’amiaue er arrat viu ena man e espaurie damb eth as sues companhes.
Costèc un bon trabalh restablir er orde e que Mauricia aucisse ara victima e la lancèsse.
Sor Marcela manèc que li tornèssen a botar es trastes dera cèla tau qu’èren, e s’acabèc eth conde der arrat.
Londeman siguec un des mès calorosi d’aqueth ostiu.
Enes crambes que dauen tath Meddia qu’ère impossible parar, pr’amor que mancaue er aire tà alendar.
A on siguesse que daue eth solei, er ambient sec, quiet e cauhat usclaue.
Ne tansevolh es arrames mès nautes des arbes deth uart se botjauen, e eth disc de Parson, immobil, guardaue era immensitat coma un viston calhat e moribond.
De dotze a tres, se suspenie quinsevolh trabalh ena casa, donques que non auie còs ne esperit qu’ac resistisse.
Quauques monges se retirauen ena sua cèla entà hèr era meddiada; d’autes se n’anauen ena glèisa qu’ère eth lòc mès fresc dera casa, e seigudes enes bancs, apuant ena paret era sua esquia, o pregauen damb dromilhon, o hègen un petit sòn.
Es Filomenas queiguien tanben rendudes de cansament.
Quauques ues se n’anauen entàs sòns dormitòris, e d’autes s’estirauen en solèr dera sala de labors o dera escòla.
Es monges que les susvelhauen permetien aquera infraccion dera règla, pr’amor qu’eres tanpòc ac podien tier, e clucant doçament es uelhs e amanhagant-se en un placid extasi, sauvauen enes sues faccions, coma ua careta, er aspècte dera mèstra, qu’era sua obligacion ei mantier era disciplina.
Ena sala dera escòla i auie dus o tres grops de hemnes seigudes enes bancs, damb eth cap e eth bust descansant sus es taules.
Quauques ues roncauen damb tarrabastalh.
Era monja s’auie esclipsat tanben damb eth cap botat entà darrèr e era boca dubèrta.
En un des quadèrns d’estudi, dues recuelhudes susvelhauen: era ua qu’ère Belen, que liegie en sòn libre de pregaries, e era auta Mauricia la Dura, qu’auie eth cap inclinat sus eth quadèrn, emparant eth front en un punh barrat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mès dempús se n’encuedèc que çò que hège Mauricia ère plorar.
Era pecadora non responec arren; mès era auta podec observar qu’eth sòn ròstre ère tan banhat de lèrmes coma se l’auessen lançat peth cap un ferrat d’aigua, e es sòns uelhs alugadi e aquera grana umiditat egalauen eth ròstre de Mauricia ath dera Magdalena.
Atau, aumens, ac vedec Belen.
Tantes preguntes li hec aguesta e tanta afeccion li mostrèc, qu’a tot darrèr obtenguec era responsa dera prauba hemna desolada, que non semblaue auer consolacion ne cansar-se jamès de plorar.
Plan, donc, hilha, didec Belen damb aquera intonacion qu’auie aprenut e que tan ben s’acomodaue ara sua figura angelicau e as sues manères insinuantes, te cau saber qu’encara qu’es tòns crims siguessen tanti coma eth sable deth mar, Diu te les perdonarà se te n’empenaïsses.
A jo que non me pòt perdonar, a jo non, pr’amor qu’è estat molt miserabla, molt, e toti es pecats que i a, les è cometut jo…
Quines causes que dides, hemna, didec Belen fòrça apressada, en tot brembar-se’n de quan ère corista e representar-se damb terror era scèna dera Zarzuela; d’autes an hèt tanben pecats lègi, mès les an plorat coma tu, e ja son perdonades.
Mauricia amiaue un mocador ena man; mès damb era umiditat des plors e deth sudor, qu’ère ja coma ua pilòta.
Lo sarraue damb era man e se lo passaue per angoishat front.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tè, qu’ei que Diu tòque eth còr quan ua mens s’ac pense.
Plora, hilha, dèisha’c anar tot, e non t’espaurisques…
Sabes se qué pòs hèr?
Deman te cohesses…
Qu’ei possible que se t’age quedat quauquarren entà díder e cohessar, donques que tostemps te quede bèra causa sense saber com, e aguesti potzi ei çò que mès tormente… ditz-ac, donc, tot, escura’c tot ben…
Atau ac hi jo, e enquia qu’ac hi non auí tranquillitat.
Dempús eth gosset de Satanàs me tormentaue entà resvenjar-se, e quan començaue era missa, a jo me semblaue que se lheuaue era cortina, e quan jo gessia a cantar, se me venguie ena boca aquerò de El Siglo, que ditz: qu’èm manequins viui…
E un dia lèu lèu non ac dèishi anar…
Params deth diable; mès que non podie damb jo ne damb era mia fe, e autant hi que lo botè en un punh, e ara, que gause a hè’c!, a que non gause?…
Ne peth mau de morir.
Coma mès paraules de consolacion li daue Belen, mès inconsolabla s’estaue era auta, e mès abondós ère er arriu des sues lèrmes.
Sor Antonia, era mair que governaue aquiu, se desvelhèc, e entà dissimular eth sòn descuet, hec un sorriscle, sense emmaliciar-se guaire damb es que dormien e dident que hège ua calor òrra.
Un instant dempús, Belen e era monja mormolhèren, plan que òc a prepaus de Mauricia, que guardauen.
Qu’auie Belen tot eth permís damb es senhores, per çò dera sua umilitat e devocion e pera diligéncia que venguie a condar-les guaire hègen e didien es sues companhes.
Qu’ère dimenge, e tàs quate tota era comunautat entrèc ena glèisa a on i auie ofici e sermon.
Es Filomenas ocupèren eth sòn lòc darrèr des monges, es ues e es autes damb es vels en cap.
Es Josefinas s’estauen ena cramba que hège de còr.
Belen e es autes cantaires entonauen innocentes romances, tant que se tardèc eth Manifiesto, qu’en eri se didie qu’auien eth pièch usclant en ahlames d’amor e d’autes candideses d’aguesta sòrta.
Era que tocaue er armonium hège enes moments de repaus uns ritornellos plan cursis.
Mès a maugrat d’aguestes profanacions artistiques, era gleiseta qu’ère plan polida, coma diderie Manolita, apacibla, misteriosa e relatiuament fresca, negada dera fragància des flors naturaus.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
A Fortunata li toquèc estar-se ath cant de Mauricia.
Conde, era que dempús siguec senhora de Rubin, qu’en un moment que guardèc ara sua companha, observèc a trauèrs deth sòn vel e deth d’era, ua expression tan particulara que se quedèc estonada.
Mauricia, en entrar, ploraue.
Mès ath cap d’ua estona mèsalèu semblaue arrir-se’n damb un contengut e satanic arrir.
Fortunata non podec compréner eth motiu d’aquerò, e se pensèc qu’era opacitat deth vel li desfiguraue era realitat dera cara dera sua parelha.
Tornèc a guardar damb dissimulacion, hènt veir que se viraue entà esforiar ua mosca, e… aquerò podie èster illusion, mès es uelhs de Mauricia semblauen dus bualhs.
En fin, tot que deuie èster apreension.
Pugèc D. Leon Pintado ena cagièra e lancèc un sermonàs plen des afectacions qu’eth tau tenguie ena sua oratòria.
Çò que didec aquera tarde ja ac auie dit d’auti viatges, e cèrtes frases non se li queiguien dera boca.
Tronèc, coma tostemp, contra es liurepensaires, que cridèc apostòls deth error dilhèu mil còps.
En gésser dera glèìsa, Fortunata hec, coma de costum, ua guardada entath public, qu’ère darrèr deth barramenta de husta, e vedec a Maximiliano, que non mancaue cap dimenge ad aquera amassada amorosa muda.
Lo vedec damb simpatia.
Vedie contenta que començauen a pèrder valor dauant des sòns uelhs es defèctes fisics der apreciable gojat.
Dilhèu serie aquerò es brotons der amor pera beresa dera amna!
Çò que mès padegaue a Fortunata qu’ère era esperança, cada còp mès fèrma, pr’amor qu’eth capelhan l’ac auie dit fòrça còps en confessonari, de qué quan se maridèsse e viuesse santament damb eth sòn marit ara ombra des leis divines e umanes, que l’auie d’estimar; mès non de quinsevolh manèra, senon damb vertadèr calor e escometuda dera amna.
Que tanben li didie aquerò era forma, era idia blanca embarrada ena custòdia.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Arribada era net, e recuelhudes es Josefinas en sòn dormitòri, es mairs permeteren qu’es Filomenas s’estèssen en uart enquia mes tard de çò acostumat, pr’amor de veir se gessie un shinhalet de fresca.
Qu’èren ja es nau, e era tèrra usclaue; er aire non se botjaue; es esteles semblauen mès pròches sivans eth treslús plan viu que ludien, e se’n vedie entre es granes e es mejanes màger quantitat, per çò que semble, des petites, autantes qu’ère coma un povàs d’argent esparjut sus aqueth blu plan intens.
Es recuelhudes formauen diuèrsi grops seigudes en solèr e ena escala de husta que comunique eth correder principau damb eth uart, e se treiguien es tòques pr’amor d’amendrir era calor dera pèth.
Quauques ues guardauen eth motor deth vent que seguie parat.
Ath bòrd der estanh qu’ei ath pè der aparelh, i auie tres hemnes, Fortunata, Felisa e dòna Manolita, seigudes sus eth mur de tòcho, gaudin dera frescor dera aigua pròcha.
Aqueth qu’ère eth milhor lòc; mès non ac didien, pr’amor qu’er egoïsme les hège pensar que se s’arremassauen aquiu totes es hemnes, er escàs frescor dera aigua se dividirie mès e tocarien a mens.
En costat opausat deth uart, qu’ère eth lòc mès desseparat e lèg, i auie un cubèrt, que jos d’eth se vedien tèsti uets o trincats, un molon de umús que semblaue cafè molut, dus cariòts, ferrats entà adaiguar e diuersi esturments de jardinaria.
En d’auti tempsi que i auec aciu ua tuta, e ena tuta un porcèth que s’elevaue damb es dèishes; mès er Ajuntament manèc trèir er animau de San Anton, e era tuta ère ueda.
Bèra ua se l’apressèc de forma burlesca; mès que non li podec trèir ua soleta paraula.
Qu’ère seiguda ar estil musulman, damb es braci queigudi, eth cap dret, mès napoleonica que jamès, era vista entà dauant damb ua vaga dispersion, mès coma persona soniadora que cogitosa.
Que semblaue empeguida o dilhèu se retiraue ad aqueri penitents de Hindostan que s’estan tants dies seguidi guardant eth cèu sense parpelejar, en un estat miei entre era guitèra e er extasi.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
La guardèc atentiuament, en tot preguntar-li se qué hège aquiu, en qué pensaue, e fin finau Mauricia despleguèc es pòts d’esfinx, e didec aguestes paraules que li costèren a Belen un corrent hered ena esquia:
N’ès segura de çò que dides?
T’ac juri per aguestes crotzes, didec era illuminada damb votz tremolosa, en tot punar-se es mans.
Que l’è vist…
Baishèc per aquiu, a on ei eth ventalh dera noria…
Baishaue ath miei d’ua lum… com t’ac poiria díder… d’ua lum que non te pòs imaginar… d’ua lum qu’ère, verbi gratia coma es mèus pures…
Coma es mèus!, repetic Belen sense compréner.
Donques… tan doça que…
Dempús venguec caminant, caminant entà aciu e se botèc aquiu, plan dauant.
Passèc entre vosates e vosates non la vedíetz.
Jo soleta la vedia…
Que non amiaue en braça ath Mainatge Diu.
Hec dus o tres passi mès e se posèc un aute còp.
Guarda, ves aquera peireta?, donques aquiu, e me guardaue…
Jo que non podia alendar.
Arren… mès ploraue en tot guardar-me…
Li queiguien ues lèrmes!…
Que non amiaue ath Mainatge Diu; semblaue que se l’auien panat.
Dempús se virèc entà darrèr e tornèc a passar entre vosates sense que la vedéssetz, enquia arribar en aqueth arbe…
Aquiu vedí a fòrça angelets que pujauen e baishauen, corre que correràs deth soc enquias arrames e… e des arrames enquiath soc… e dempús… ja non vedí arren…
Me demorè coma cèga… voi díder complètament cèga; que siguí ua estona sense veir bric, sense poder botjar-me.
Que sentia aciu, ath mèn laguens, ua causa…
Coma ua pena…
Coma pena non, un gust, un consolament…
S’apressèc alavetz Fortunata, e ambdues carèren.
Se son en secretets, me’n vau.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mauricia se lheuèc e caminant doçament se retirèc entara cramba a on dormie e auie era sua ròba.
Se pensèren es autes dues que se n’auie anat entath lhet, e se demorèren aquiu hènt comentaris sus er estranh cas, que Belen li condèc a Fortunata peth menut.
Belen ac credie o hège veir qu’ac credie, Fortunata non.
Mès de pic vederen que Dura tornaue e se seiguie de nauèth sus eth molon d’umús.
La guardèren damb maufidança e s’aluenhèren.
Còp sec sonèc en uart un a!
Totes es recuelhudes guardauen eth disc, que s’auie botjat solemnament, hènt dus torns e posant-se un aute còp.
Mès eth motor non hec dempús que miei torn, e un aute còp parat.
Era tija de hèr carrinclèc un instant, e es qu’èren ath cant der estanh enteneren en çò de mès prigond dera bomba ua regurgitacion leugèra.
Era canoada escopic un garguilh d’aigua, e tot demorèc dempùs ena madeisha quietud absoluda e desesperanta.
Belen s’auie botat a parlar en votz baisha damb ua monja cridada Sor Facunda, qu’ère era saberuda dera casa, fòrça liejuda e escrita, bontadosa e innocenta enquiar arràs, directora de totes es foncions extraordinàries, crambèra dera Vèrge e de totes es imatges qu’auien bèra ròba que botar-se, fòrça estimada des Filomenas e encara mès des Josefinas, e persona tan candida, que guaire li didien, mès que mès s’ère bon, s’ac avalaue coma se siguesse er Evangèli.
Qu’ei pro díder en laudança ara sancta simplicitas d’aguesta senhora, qu’enes sues confessions jamès auie arren de qué acusar-se, donques que ne tansevolh damb eth pensament auie pecat jamès; mès coma se pensaue qu’ère plan mespredós non aufrir absoludament arren ath tribunau dera peniténcia, escuralhaue eth sòn cervèth cercant bèra causa que podesse auer aumens ua flaireta de maudat, e escorcolhaue era sua consciéncia pr’amor de trèir ues causes tan subtiles e sense substància, qu’eth capelhan se n’arrie laguens dera sua sotana.
Coma qu’eth praube D. Leon Pintado auie de víuer d’aquerò, l’escotaue seriosament, e hège que cuelhie damb fòrça consideracion aqueri pecats que non auie cristian que les comprenesse…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tau ère Sor Facunda, dauna illustra dera mès nauta aristocràcia, que deishèc riqueses e posicion entà calar-se en aquera vida, hemna petiteta, non guaire beròia, afabla e corau, fòrça inclinada a hèr-se estimar des joenes.
Qu’amiaue tostemp ath sòn darrèr, enes ores de léser, un revolum de mainades precòçament mistiques, preguntaires, pregaires e qu’era sua conducta, paraules e afogaments pertanhien ad aquerò que poderíem cridar eth piòc dera santetat.
Qu’ei de mau hèr saber-se’n de çò que se passèc en grop que formauen Sor Facunda e es sues amiguetes.
Sor Facunda, seguida deth sòn grop, s’apressèc a Mauricia, que guardèc pendent ua estona sense badar boca.
Qu’ère era malerosa hemna ena madeisha postura musulmana, eth cap emparat sus es jolhs.
Semblaue plorar.
Encara qu’ages estat fòrça dolenta non te penses que Diu te remís eth perdon”.
S’entenec un gran bram, e era reclusa mostrèc era sua cara negada de lèrmes.
Didec quauques paraules incomprensibles e farfalhoses, que d’eres Sor Facunda e era acompanhada non treigueren deguna substància.
De pic se lheuèc.
Eth sòn ròstre, ara claror dera lua, auie ua beresa grandosa qu’es circonstàncies non saberen apreciar.
Es sòns uelhs deishauen anar treslús d’inspiracion.
Se sarrèc eth pièch damb es dues mans en actitud semblabla ad aqueres qu’era escultura a botat en quauques imatges, e didec damb accent emocinant aguestes paraules:
Calant-se a córrer entàs escales damb grana rapiditat, lèu despareishec.
Sor Facunda parlèc damb es autes mairs.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata, que pòcs dies abans auie estat cambiada de lòc entath dormitòri qu’ère Mauricia, vedec qu’aguesta s’auie ajaçat vestida e descauça.
S’apressèc ada era e per çò dera sua raucosa respiracion se pensèc que dormie prigondament.
Que la preocupaue fòrça eth particular estat que se trapaue era sua amiga, e demoraue que se le passèsse lèu, coma d’auti atacs semblables, encara que de desparières caracteristiques.
Pendent fòrça temps s’estèc desvelhada, pensant en aquerò e en d’autes causes, e tàs dotze, quan en dormitòri e ena casa regnaue eth silenci e era patz, notèc que Mauricia se lheuaue.
Mès que non gosèc arturar-la ne parlar-li, pr’amor de non trebolar eth silenci deth dormitòri, illuminat per ua lum tan fèbla que li mancaue pòc entà escandir-se.
Mauricia trauessèc era estança sense hèr bronit, coma ua ombra, e se n’anèc.
Ara seguida Fortunata sentec dromilhon e s’esclipsaue; mès en aqueth estat trantalhant entre eth dormir e eth velhar, credec veir ara sua companha entrar un aute còp en dormitòri sense que se l’entenessen es passi.
Se metec dejós deth lhet, a on auie un còfre; escorcolhèc dempús entre es matalassi…
Dempús Fortunata non se n’encuedèc d’arren mès, pr’amor que s’esclipsèc de vertat.
Damb qui parlaue?
Damb arrés, donques qu’ère totafèt soleta.
Parla mès naut, que damb eth rambalh der òrgue non s’enten.
A!, ja compreni…
Pòs- te, tranquilla, qu’encara que m’aucisquen te lo harè a vier.
Pro se’n saberà de qui ei Mauricia la Dura, que non cranh ne a Diu… a, a, a…
Deishant anar ua riseta de dolenteria, se calèc escales enjós.
Qué diables li passaue en aqueth cervèth?…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se l’entenie un cèrt carrinclar de dents e quauque monosillab guturau que madeish podie èster senhau d’arrir que de ràbia.
Fin finau, arribèc paupant es parets enquiara pòrta dera capèra, e cercant era sarralha damb es mans, comencèc a arpar en hèr.
Era clau que non ère botada… “Moria, a on deu èster era condemnada clau!”, mormolhèc damb un bram de plan gran despièt.
Sagèc de daurir en tot servir-se dera fòrça e dera adretia.
Mès que ne ua ne era auta servien en aqueth cas.
Era pòrta dera sagrada encencha qu’ère ben barrada.
Contunhèc era malerosa exalant gemiments, coma es d’un gosset que s’a quedat dehòra dera sua casa e vò que lo daurisquen.
Dempús de mieja ora d’esfòrci en bades, se deishèc anar en lumedan dera pòrta, e inclinant eth cap s’esclipsèc.
Que siguec un d’aguesti sòmis que se retiren ara mòrt instantanèa.
Eth cap tumèc contra eth cant coma ua pèira que què, e era torçada postura que quedaue eth còs en quèir doblegant-se damb violéncia, siguec era encausa de que er alend se li dificultèsse, en tot produsir-se enes conduchs dera respiracion fiulets plan agudents, qu’ada eri les seguic uns arranguilhs coma de liquids que borissen.
Aconsomida prigondament, Mauricia hec aquerò que non auie pogut hèr desvelhada, e seguic era accion interrompuda per ua pòrta ben barrada.
Que li manquèc eth hèt reau, mès non era realitat deth madeish ena volontat.
Entrèc, donc, era hemnòta ena glèisa e aquiu podec caminar sense trebucs, pr’amor qu’era lampa der autar daue pro lum entà hèr eth camin.
Sense trantalhar se filèc de cap ar autar major, dident peth camin: “Que non te va a hèr cap mau, Deuet mèn; qu’ei que te vau a amiar damb era tua mair qu’ei aquiu dehòra plorant per tu e demorant que jo te trèiga…
Mès qué?…
Guarda qu’ei en tot demorar- te… tan beroiòta, ta polida… damb aqueth mantèl tot claufit d’esteles e es pès dessús deth biricornio dera lua…
Ja veiràs, ja veiràs qué ben te trèigui jo, polidet…
Qu’ei que t’estime fòrça; mès non me coneishes?…
Que sò Mauricia la Dura, sò era tua amigueta”.
Encara que caminaue plan ara prèssa, se tardaue fòrça temps d’arribar en autar, pr’amor qu’era capèra, qu’ère plan petita, s’auie tornat fòrça grana.
Aumens i auie mieja lèga dera pòrta enquiar autar…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Arribèc fin finau e pugèc es dus, tres, quate gradons, e li costaue tanta estranhesa veder-se en aqueth lòc guardant d’apròp era taula aquera caperada de fina e blanca tela, que s’estèc ua estona sense poder hèr eth darrèr pas.
Li venguec un arrir convulsiu quan botèc era man sus era pèira sagrada der autar… “Qui m’auie de díder…?
Ò, guarda Diu dera mia amna que jo… a, a, a!…”.
Separèc eth crucific qu’ei dauant dera pòrta deth sagrari, estirèc alavetz eth braç, mès coma que non i arribaue, l’anaue estirant mès e mès, enquia que de tantes estirades li hec mau eth braç…
A tot darrèr, gràcies a Diu, podec daurir era pòrta que solet tòquen es mans unhudes deth prèire.
Lheuant era cortineta, cerquèc un moment en misteriós, sant e venerat uet…
Ò!, que non i auie arren.
Cerca per aciu, cerca per aquiu e arren…
Se’n brembèc de qué non ère aqueth eth lòc que i a era custòdia, senon un aute mès naut.
Pugèc en autar, metec es pès ena pèira sagrada…
Cerca per aciu, cerca per aquiu…
A!, fin finau estramunquèren es sòns dits damb eth metallic pè dera custòdia.
Mès, be n’ère de hered, tan hered qu’usclaue.
Eth contacte deth metau arribèc ath long de tot eth bigàs dera esquia de Mauricia coma un corrent glaciau…
Trantalhèc.
Lo cuelherie, òc o non?.
Òc, mil còps òc.
Encara que se morisse, li calie complir.
Damb un suenh esquist e damb ua gran decision, agarrèc era custòdia baishant damb era per ua escala qu’abans non ère aquiu.
Orgulh e alegria neguèren era amna dera atrevida hemna en guardar ena sua pròpria man era representacion visibla de Diu…
Com ludien es arrais d’aur qu’enròden eth veire, e qué misteriosa e placida majestat era dera ostia plan pura, darrèr deth veire, blanca, divina e damb tot aquerò de persona, sense èster qu’ua substància de delicat pan!
Damb incredibla arrogància baishaue Mauricia, sense notar cap de pes.
Quilhaue era custòdia coma la quilhe eth prèire entà que l’adòren es fidèus… “Vedetz coma qu’è gosat?, pensaue.
Non didies que non podie èster?…
Donques que podec èster, moria!” Seguie pera glèisa de cap entà dauant.
Era plan pura ostia, encara que non auie cara, guardaue coma s’auesse uelhs… e era sacrilèga, en arribar jos eth còr, començaue a sénter pòur d’aquera guardada.
Tà casa damb era tua mama…!
Vertat qu’eth mainatge non plore e vò tornar damb era sua mama?…” Dident aquerò, gosaue abraçar contra eth sòn pièch era sagrada forma.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’auie despareishut tota sensacion dera materialitat dera custòdia; non quedaue que çò d’essenciau, era representacion, eth simbòl pur, e aquerò ère çò que Mauricia sarraue contra eth sòn pièch furiosament.
Non hèsques lhocaries…
Se me dèishes te perdonarè es tòns pecats, que son tants que non se pòden compdar; mès se t’encabòrnies en amiar-me, te condemnaràs.
Dèisha-me e non cranhes arren, que jo non li diderè arren a D. Leon ne as monges entà que non te pelegen…
Mauricia, gojata, qué hès?…
E arren mès…
Quina lhocaria!
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ara madeish l’ac consultarè a D. Leon.
Sor Narividad, qu’ère hemna de fòrça enteniment e ère acostumada as mainadenques afogadures dera sua companha, non hec qu’arrir damb bontat.
Que l’aurie dit a Sor Facunda: “be n’ès de pèga, hilha”; mès non li didec arren; e treiguent un manat de claus se n’anèc entath sauva-ròba.
Marcela auie baishat ara cèrca dera sua amiga.
Naut que non i é.
Enes dormitòris des Filomenas i auie fòrça activitat.
Totes se lauauen era cara e es mans, pelejant-se pera aigua, dident que se tu m’as trèt era tovalhòla o s’aguesta ei era mia aigua.
Ua auta treiguie de dejós deth lhet un croston de pan e començaue a minjar-lo-se.
Sor Antonia entraue, les manaue carar e les pressaue.
Que s’entenie era campaneta dera capèra.
Eth sacristan auie pistat diuèrsi còps pera rèisha dera sacristia que da tath vestibul dident successiuament: “Qu’encara non a vengut D. Leon…” “que ja ei aquiu D. Leon…” “Que ja ei en tot vestir-se”.
S’entenien ena part nauta es passi de tota era comunautat qu’anaue entath temple a assistir ara prumèra missa.
Dauant i anauen es Josefinas, endormiscades encara e badalhant, en tot possar-se es ues damb es autes.
Seguien es Filomenas damb un cèrt orde, es mès diligentes pressant as guiteroses.
A on i a fòrça hemnes qu’a d’auer aguest rumor de collègi, que se hè superior ara disciplina mès sevèra.
Entre parlòta e arridolets s’entenie eth mormolh aqueth: “Mauricia… sabetz?
Que vedec anet era pròpria figura dera Vèrge”.
Bè, hemna.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
T’ac prometi…
Pregunta-l’ac a Belen.
Tè!, ne que siguéssem pègues…
Era cara dera Vèrge?…
Vai…
Aiguardent.
Mès Sor Facunda e es deth sòn grop anauen escala enjós dident qu’eth hèt podie èster faus, e tanben que podie non èster-ne; e qu’eth hèt d’èster Mauricia fòrça pecadora non significaue arren, pr’amor que de d’autes plan mès pervèrses s’auie valgut Diu entàs sues finalitats.
Didec era missa D. Leon, que se retiraue ath pair rapiditat per çò dera velocitat que se daue.
Qu’auie estat prèire de tropa, e as monges non les acabaue de shautar era marciau diligéncia deth sòn capelhan.
Mès tard celebraue era missa D. Hildebrando, prèire francés des de bauèr, qu’ère tot çò de contrari de Pintado, donques qu’alongaue era missa enquia çò d’incredible.
Quan era comunautat gessie dera capèla, dòna Manolita, qu’auie entrat des darrères, sufocada, s’apressèc ara Superiora e li didec que Mauricia ère en uart sus eth molon d’umús.
Baishèren es recuelhudes entath refectòri tà préner eth chicolate delit damb ua lèsca de pan.
Ua animositat mondana regnaue en frugau esdejoar, e encara qu’es monges s’esdegauen entà mantier un orde de quartèr, non ac podien arténher.
Da-me eth tovalhon…
Te digui qu’ei era mia…
Vai!
Ai!, Sant Antòni, be n’ei de dur eth pan!…
Aguest plan qu’ei dera nòça de Sant Isidre.
Silenci!
Ara seguida començaue a distribuir-se tota aquera tropa hemnièra, coma es soldats que se reincorpòren as sòns respectius regiments.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’ère era Superiora parlant damb Sor Antonia ena pòrta d’ua cèla, quan arribèc fòrça aclapada ua reclusa, dident: “Que l’è manat que vengue e non vò vier.
M’a volgut pataquejar.
Se non m’auessa metut a córrer…!
Dempús cuelhèc un pilèr de lordères e me lo lancèc.
Era recuelhuda les mostrèc as mairs era sua espatla macada d’umús.
A on ei Sor Marcela?
Que se hèsque a vier era clau dera gossèra.
Aué qu’auram chinchirri-mancharras…
Qu’ei mès capvirada que jamès.
Que Diu mos age.
Era Superiora responec ad aquera riseta damb ua auta mens franca.
Tres o quate Filomenas des mès fòrtes baishèren entath uart damb era orde exprèssa de hèr-se a vier ara visionària.
Prauba hemna e qué perduda se bote!, observèc Sor Natividad laguens deth rondèu de monges que s’anaue formant.
Maus de nèrvis, e arren mès que maus de nèrvis.
Embarrar-la perque plore….
Eth cas, que meritaue examinar-se.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E qué a a veir eth mètge?
En fin, sabi pas.
Qui mane, mane.
Mès me semblaue…
Aquerò que pòt èster causa fisica; mès, e se non ne siguesse?
Se de vertat Mauricia…
Que non ei que jo ac afirma; mès que tanpòc gosi remí’c.
Aqueth plorar seguit, qué pòt èster senon empenaïment?
Vè-te’n a saber es mieis que Diu aliste…
E se retirèc entara sua cèla.
Lèu lèu se meteren ua tumada Sor Facunda aluenhant-se e Sor Marcela que s’apressaue en rondèu, hènt bassacades e pataquejant eth solèr durament damb eth sòn pè de husta.
Eth sòn ròstre desgahonat pera ira qu’ère mès lèg que jamès; damb era prèssa qu’amiaue a penes podie alendar, e es prumères frases li gesseren dera boca trincades per anuèg.
Sant Antòni!…
Mès aguesta maudida com?…
Se semble aquerò…
Jesús m’ac age!
Que sò orrificada.
Mès quan…?
Qu’ei plan simple…
Guardatz.
Ara Superiora se l’escapèc, sense poder botar remèdi, un leugèr arridolet; mès de seguit tornèc a botar cara de pau.
E era nana correc entà on èren es recuelhudes, e çò madeish qu’auie dit a Sor Natividad l’ac repetic a Fortunata, sense botar fren ara sua ira: “S’aurà vist jamès tau coquinaria?…
Qué te semble?
Fortunata non didec arren e se botèc plan seriosa.
Dilhèu non l’estranhaue era declaracion dera monja.
Aubedint ad aguesta pugèc entath dormitòri ara cerca de pròves der òrre crim imputat ara sua amiga.
Se qué non veirie era!…
Mès, encara non vie?
Vos juri que non tornarà a hèr-ne cap auta.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era espeada se presentèc un aute còp en rondèu mostrant era enòrma clau dera gossèra; la mostraue coma se siguesse ua pistòla, damb menaça omicida.
Reaument qu’ère furiosa, e eth còp deth sòn pè dur sus eth solèr auie ua violéncia e sonoritat excepcionaus.
Alavetz entrèc Fortunata hènt- se a vier ua botelha, que de seguit l’agarrèc Sor Marcela.
Botèc dempús eth sòn nas camús ena boca dera botelha, dident damb planhosa intonacion: “Que non a deishat senon era flaira…
Briganta!, ja te foteria jo beuenda…” Deth nas dera espeada passèc eth còs deth delicte ara de Sor Natividad e d’aguesta a d’auti nassi pròchi, resultant, dera apreciacion dera tofa, màger severitat en comentari deth crim.
Que s’a calat ua bona glopassada… exclamèc era Superiora.
Com deu estar aguest còs damb tot aguest liquid ardent!
Jamès mos auie arribat ua causa atau.
Qu’ac apraiaram, ac apraiaram.
Que baishaue ja, decidida a abreujar era arreculada der acte de justícia, quan s’entenec un gran revolum.
Es tres hemnes qu’auien anat ara cerca dera delinqüenta, passauen deth uart entath pati pera porteta verda, hugent espaurides e dant votzes de panic.
Que sonèc en aguesta pòrta eth patac d’un fòrt còp de pèira.
Aguaïtèren es mairs ena parabanda deth correder que queiguie sus eth pati, e vederen campar a Mauricia, descauça, era cabeladura esperluada, era guardada arderosa e hòraviada, e totes es aparences, ara fin, d’ua hòla.
Que non… guardatz…
Qu’ei que jo soleta me’n posqui gésser… indiquèc era Superiora, en tot hèr veir qu’ère era hemna entath cas.
Damb jo que non jògue.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se botèc Mauricia en un bot en cornèr de dauant deth correder, e d’aquiu estant les guardèc damb insoléncia, treiguent e estirant era lengua, e hènt mimaròtes e gèsti plan indecents.
Es monges e es recuelhudes, qu’en enténer eth rambalh gesseren en grop enes correders deth principau e deth dusau estatge, s’estarnèren en sorriscles.
Semblaue que s’en.honsaue eth mon.
Diu mèn, quin sarabat!
E as exclamacions de naut responie era mala pèça damb crits sauvatges.
Ues s’ajocauen amagant-se darrèr dera parabanda quan venguie era pèira; d’autes pistauen eth cap pendent un moment e lo tornauen a amagar.
Es projectils que se hègen soents, e damb eri es votzes d’aquera endemoniada hemna.
Que semblaue ua amazòna.
Amiaue un pitrau miei descubèrt, eth còs deth vestit estarnat e era cabeladura cuerta li foetaue era cara en aqueri movements de balestaire que hège damb eth braç dret.
Era sua mina les semblaue òrra as senhores monges; mès qu’estaue beròia de vertat, e mès capinauta, viril e napoleonica que jamès.
Sor Marcela sagèc de baishar valerosa, mès as tres gradons li cuelhec pòur e hec repè entà naut.
Era sua cara filipina s’auie botat de color de mostarda anglesa.
Per ua rèisha dera sacristia que da tath pati, campèc era cara deth sacristan e ara seguida era de D. Leon Pintado.
Dues monges qu’èren de torn ena portaria apareisheren tanben per ua auta hièstra baisha; mès sonque veder- les Mauricia comencèc tanben a lançar-les pèires.
Arren, que les calec retirar-se.
Espaurides es maleroses, voleren demanar ajuda.
En aqueth moment piquèc ena pòrta deth convent, e entrèc ua senhora, de visita, que passèc entath salon, e en saber-se’n de çò que se passaue pistèc tanben ena hièstra baisha.
Qu’ère Guillermina Pacheco, que se senhèc en veir era tragèdia que s’auie format aquiu.
Mès tu…!
Mauricia…!
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Compde…guarda qu’ei ua fèra…
Vaquí, vaquí era jòia que mos as hèt a vier…
Retira-te, per Diu, guarda qu’ei hòla e non s’està de…
Qué parelha ne qué parelha?, didec Guillermina emmaliciada.
Mauricia!…
Qué te cau?
Se l’arribe a cuélher la nafre.
Mès non, que non ei arren”.
Es monges orrificades lheuauen es sues mans entath cèu; quauques ues plorauen; En aquerò, D. Leon Pintado auie dubèrt damb non pòc de trabalh era rèisha dera sacristia; sautèc en pati, soleta manèra de comunicar-se damb eth convent dès era sacristia, e lançant-se sus Mauricia l’agarrèc des dus braci.
Mès Pintado qu’auie mans de hèr, encara qu’ère de pòca enventida, e un còp lançat en eroïsme, non solet tenguec a Mauricia, senon que li fotèc dus sonors lampits.
Era scèna qu’ère repugnanta.
Darrèr deth prèire gessec tanben eth sòn escolan, e tant qu’es dus apraiauen ara Dura, es monges, en veir dominat ar enemic, se risquèren a baishar e acodiren entà Guillermina, que damb eth mocador se secaue era sang dera sua leugèra herida.
Damb ua cèrta tranquillitat, e mès alègra qu’anujada, era fondadora les didec as sues amigues: “Vai, que se passen ues causes…!
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Arren, botatz-la ara madeish en carrèr, e que se’n vage enquiath darrèr lunfèrn, qu’ei a on li cau estar-se”.
Don Leon, non la mautractetz”, didec era Superiora.
Saumet…!
Un prèire pataquejant a ua… senhora…!
Que li hèsquen a vier era sua ròba, cridèc Sor Natividad.
Lèu, lèu.
Que me semble mentida que la veigua gésser…
Mauricia ja non se defenie.
Baishatz-lo, hilhes baishatz-lo, didec deth pati estant era Superiora, guardant entà naut e ja remetuda era serenor que daue tostemp es sues ordes.
Fortunata baishèc un paquet de ròba, e recuelhent es bòtes, l’ac dèc tot a Mauricia, ei a díder, l’ac botèc ath dauant.
Era espaventosa scèna descrita qu’auie impressionat desagradiuament ara joena, que sentec prigonda pietat pera sua amiga.
S’es monges l’ac auessen permetut, dilhèu era aurie padegat ara bèstia.
Mès, hilha, com t’as botat!…
Dehòra d’aciu, ramèleta… dehòra o te…
Deishatz-la, deishatz-la, didec era Superiora.
Tath carrèr, e s’a acabat.
En botar-se de pès semblèc que recuperaue part deth sòn furor.
Es bòtes, es bòtes.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era mala hemna ac recuelhec tot.
Gullermina la guardèc sevèrament.
Qu’anaue descauça, cuelhudes es bòtes pes cordons.
Botatz-vos es bòtes, li cridèc era Superiora.
Ne peth mau de morir!
Adishatz…
Natividad as sues companhes, tapant-se es sues aurelhes.
Li dauriren totes es pòrtes, en tot daurir-les de land en land, e amagar-se ath sòn darrèr, coma enes pòrtes dera plaça de toros tà que gesque era fèra ena plaça.
Era darrèra qu’escambièc quauques paraules damb era siguec Fortunata, que la seguic enquiath vestibul botjada de pietat e amistat, e enquia li volec arrincar bèra declaracion d’empenaïment.
Mès era auta qu’ère cèga e sorda; non se n’encuedaue d’arren, e li balhèc ara sua amiga tau possada, que se non s’empare ena paret què en redon en solèr.
Gessec capinauta, lançant entà un costat e un aute guardades d’orgulh e mesprètz.
Quan vedec eth carrèr, es sòns uelhs s’aluguèren damb treslús d’alegria e cridèc: “Ai, eth carrèr dera mia amna!” Estenec e barrèc es braci, coma s’en eri volesse sarrar amorosament tot çò que vedien es sòns uelhs.
Alendèc dempús damb fòrça, se posèc guardant trebolada per toti es costats, coma eth taure quan ges ena plaça.
Dempús, orientant-se, se filèc plan decidida passeg enjós.
Qu’ère causa de veir aquera hemnòta descauça, estarnada, peluda, deishant anar des sòns uelhs feresa, damb un paquet jos eth braç e es bòtes penjant d’ua man.
Es pòques persones que passauen per aquiu, la guardèren damb estonament.
En arribar ath cant des magasèms dera Vila, passèc peth costat de quauqui gojats, escampaires, qu’èren seigudi damb es sòns cariòts damb es escampes ena man.
Que l’aueren toti eri coma persona de pòca causa e se meteren a arrir dauant dera sua cara napoleonica.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En tot estarnar-se ath còp d’estupid arrir, passèc de long.
As escampaires que les hec aquerò fòrça gràcia, e botant-se en marcha damb es cariòts per dauant e es escampes sus eri, seguiren darrèr de Mauricia, coma ua acompanhada de burlesca artilharia, hènt un tapatge de mil dimònis e tirant-li bala rasa de grossieretats e escarnis.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fin finau s’acordèc que Fortunata gesserie deth convent, entà maridar-se, ena dusau quinzena de seteme.
Eth dia senhalat qu’ère ja plan pròche, e s’eth pensament dera reclausa non s’auie familiarizat encara d’ua manèra determinanta damb era naua vida que la demoraue, non auie cap de dobte de qué li calie maridar-se, en tot compréner que non auem d’aspirar a çò de milhor, senon acceptar eth ben possible qu’enes sabents lòts dera Providéncia mos tòque.
Enes darrères visites, Maxi non parlaue que dera proximitat dera sua felicitat.
Li condèc un dia que ja auie cuelhut era casa, ua cramba preciosa deth carrèr de Sagunto, apròp dera sua tia; un aute dia l’entretenguec en tot condar-li es detalhs deliciosi dera installacion.
Que ja s’auien crompat lèu toti es mòbles.
Dòna Lupe, qu’ère unica entad aguestes causes, recorrie diadèrament es rebaishes anonciades en La Correspondencia, aquerint gangues e mès gangues.
Eth lhet de matrimòni que siguec era soleta causa que se cuelhec en magasèm; mès dòna Lupe lo treiguec tant apraiat, qu’ère coma de segona man.
E non sonque auien ja casa e mòbles, senon tanben mossa.
Torquemada les recomanèc ua que servie entà tot e que codinaue fòrça ben, hemna de mejana edat, formau, neta e senada.
Pro que se podie díder d’era qu’ère tanben ua ganga coma es mòbles, donques qu’eth servici ère plan mau en Madrid, plan mau.
Se cridaue Patricia, mès Torquemada li didie Patria, pr’amor qu’ère òme tant aganit qu’estauviaue enquia e tot es letres, e ère amic des abreviacions entà estauviar saliuèra quan parlaue e tinta quan escriuie.
Ua auta tarde li balhèc Maxi ua beròia suspresa.
Quan Fortunata entrèc en convent, es paperetes de jòies e ròba de luxe qu’èren empenhades quedèren en poder deth joen, que se prepausèc desliurar aqueri objèctes tanlèu auesse mejans entad aquerò.
Plan, donc, que ja li podie anonciar ara sua estimada damb fòrça gòi que quan entrèsse ena naua casa, traparie en era es pèces de vestir e d’ornament qu’era malerosa auie lançat en mar eth dia deth sòn naufragi.
Plan que òc, es jòies l’auien shautat fòrça a dòna Lupe per çò de riques e elegantes, e der abric de velot didec que damb ues petites reformes serie ua pèça esplendida.
Aquerò l’amièc, plan, a parlar der eretatge.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que ja ère proprietari d’immòbles, e valie mès aquerò qu’es sòs truca truquet.
E a prepaus der eretatge, tanben li condèc qu’entre eth sòn frair màger e dòna Lupe auie surgentat rambolhosi desavens.
Juan Pablo tenguec tota era sua part en pagar es deutes que lo devorauen e un descubèrt qu’auie deishat ena administracion carlista.
E coma eth capitau der eretage non l’ère pro, auie gosat demanar prestada ua quantitat a dòna Lupe, que s’enventic e li didec tantes causes!…
En fin, qu’aueren ua fòrta peleja, e d’alavetz ençà non se parlauen tia e nebot, e aguest se n’auie anat a víuer damb ua aimanta.
Un aute dia parlèren dera casa, qu’ère preciosa, damb vistes plan beròies.
Deth balcon deth gabinet s’artenhie veir un shinhalet eth Depósito d’aigües; papèrs naui, cramba estucada, carrèr tranquil, pòqui vesins, dus quartos en cada estatge, e solet auie principau e dusau.
Ad aguesti auantatges s’ahigie eth d’èster tot fòrça a man: dejós era carboèra, a quate canes carnisseria, e ena cantoada pròcha botiga d’oltramarins.
Que non se les podie desbrembar er important ahèr dera carrèra de Rubinius vulgaris.
A mejans de seteme s’auie examinat dera soleta classa que li mancaue entà aprovar eth darrèr curs, e tanlèu podesse cuelherie eth grad.
Plan que òc, entrarie coma practicant ena botiga de Samaniego, qu’ère grèument malaut, e se se morie, era veuda aurie de fidar a dus licenciats era espleita dera farmacia.
Maxi entrarie solide de dusau, damb eth temps arribarie a èster prumèr, e fin finau patron der establiment.
En fin, que tot anaue ben e er avier les arrie.
Aguestes causes dauen a Fortunata alegria e esperança, ahiscant es sentiments de patz, orde e regularitat domestica qu’auien neishut en era.
Damb ajuda dera rason, ahiscaue ena sua pròpria volontat era direccion aquera, e s’alegraue d’auer casa, nòm e dignitat.
Dus dies abans dera gessuda, se cohessèc damb eth pair Pintado; confession longa, revision generau de consciéncia dès es temps mès luenhants.
Era preparacion que siguec coma era d’un examen de grad, e eth capelhan cuelhec aqueth cas damb grana sollicitud e atencion.
Aquiu a on era penitenta non podie arribar damb era sinceritat, arribaue eth penitenciari damb es sues preguntes de gancho.
Qu’ère gat vielh en aqueth mestièr.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
L’autregèc conselhs sans e practics, li hec veir damb evidents exemples, quauqui uns en ton umoristic, era perdicion que se hè a vier era creatura se se dèishe amiar pes sentits, e li diboishèc es auantatges d’ua vida de continéncia e modéstia, deishant de cornèr era supèrbia, eth desorde e es apetits.
Baishant des nautades espirituaus en terren dera filosofia utilitària, Don Leon li mostrèc ath sòn penitent que comportar-se ben ei tostemp auantatjós, qu’ara longa eth mau, encara que vengue acompanhat de capitades brilhantes, acabe per clauar ena creatura un cèrt grad de penalitat sense demorar es dera auta vida, que tostemp son infalibles.
Se trapatz bèth dia per aquiu as persones qu’en aquera passada vida vos arrosseguèren tara perdicion, pensatz que son hantaumes, ombres, atau coma sone, e ne tansevolh les guardetz.” A tot darrèr, rebrembant-li era devocion ara plan Santa Vèrge, coma un exercici saludable der esperit e ua predisposicion as bones accions.
Era penitenta se demorèc fòrça contenta, e eth dia que hec era comunion se vedec damb ua tranquillitat que jamès auie sentut.
Er adiu des monges que siguec plan emotiu.
Fortunata se metec a plorar.
Es sues companhes Belen e Felisa la punèren, en tot regalar-li estampetes e midalhes, assegurant-li que pregarien per era.
Dòna Manolita se mostrèc envejosa e desconsolada.
Era tanben gesserie, donques que sonque ère aquiu per enganha; lèu se veirien clares es causes, e eth saumet deth sòn marit vierie a demanar-li perdon e a trèir-la d’aqueth embarrament.
Sor Marcela, Sor Antonia, era Superiora e es autes mairs se mostrèren fòrça afables damb era, en tot assegurar qu’ère des recuelhudes que les auien dat mens problèmes.
Li dideren adiu damb sentiment de veder-la gésser; mès autrejant-li felicitacions pera sua nòça e eth bon finau qu’auie auut era sua reclusion.
Ena sala demorauen Maximiliano e dòna Lupe, que la recuelheren e se la heren a vier en un coche de loguèr.
Qu’ère convengut per auança amiar-la entara casa deth nòvi, causa reauments un shinhau irregulara; mès coma qu’era non auie en Madrid parents, aumens coneishudi, dòna Lupe non vedec ua solucion milhor entath problèma deth lotjament.
Era nòça aurie lòc eth deluns 1er.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que sentie era senhora de Jàuregui eth gòi inefable der escultor eminent que l’autregen un tròç de cera e li diden que la modele çò de milhor que sàpie.
Es sues aptituds educatiues qu’auien ja matèria mofla que tier-se.
D’ua sauvatge en tota era extension dera paraula, formarie ua senhora, en tot hèr-la ara sua imatge e semblança.
Que l’ac auie d’ensenhar tot, educacion, lenguatge, conducta.
Mentre mès praubetat d’educacion mostraue era alumna, mès gaudie era mèstra damb es perspectiues e illusions deth sòn plan.
Aqueth madeish maitin, quan esdejoauen, qu’auec ja era escadença, damb tant d’alegria ena sua amna coma dignitat en sòn ròstre, de començar a aplicar es sòns ensenhaments.
Hilha, te cau acostumar a parlar coma Diu vò”.
Volie dòna Lupe que Fortunata se prestèsse a arreconeisher-la coma directora des sues accions de morau e sociaus, e mostraue des prumèrs moments ua severitat non exemptada de tolerància, coma ei pròpri de professors que saben era sua obligacion de tira.
Se l’assignèc ua abitacion ath cant dera cramba dera senhora, e que li servie ad aguesta de sauva-ròba.
I auie aquiu tantes anticalhes e tants trastes, qu’era ostatjada a penes se podie botjar; mès dus dies se passen de quinsevolh manèra.
Pendent aqueri dus dies, se trapaue era joena fòrça intimidada dauant dera qu’auie d’èster era sua tia, pr’amor qu’aguesta non baishaue deth trespès ne cessaue enes sues correccions; e pòqui còps daurie era boca Fortunata sense qu’era auta deishèsse d’avertir-li bèra causa, ja sigue per çò dera prononciacion, ja pera manèra de comportar-se, en tot mostrar-se tostemp autoritària, encara que damb estudiada doçor.
Consideraue que quan siguesse ena sua casa, se desliurarie d’aqueth tutolatge embestiant, sense tumar, plan que òc, pr’amor que dòna Lupe li semblaue, ath delà, ua hemna de grana utilitat, que sabie fòrça causes e conselhaue quauques causes qu’èren plan senades.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Shordauen a Fortunata es visites que, sivans era, sonque venguien per curiosèr.
Dòna Silvia non auie pogut resistir eth curiosèr e se calèc ena casa eth madeish dia qu’era nòvia gessec deth convent.
Eth dia a vier siguec Pepita Morejon, esposa de D. Basilio Andrés de la Caña, e ambdues li semblèren a Fortunata impertinentes e entremeteires.
Era sua finesa li semblèc afectada, coma de persones ordinàries que s’entèsten en non semblà’c.
Es visites li dauen boni compliments pera nòça.
Enes uelhs se les liegie aguest pensament: “Vai, quina ganga era vòsta!”.
Era senhora de D. Basilio repetic era visita eth dusau dia.
Qu’anaue vestida de ròba de seda mau apraiada, en tot voler hèr-se a veir.
Que se hec fòrça pegosa; volie intimar e laudaue era beresa dera nòvia, ua manèra indirècta d’exprimir es deficiéncies dera madeisha en orde morau.
Ua auta visita notabla siguec era de Juan Pablo, que se hec a vier eth sòn frair.
Dòna Lupe e eth màger des Rubin non se parlauen dempús dera peleja qu’aueren en repartir-se er eretatge.
Damb grana suspresa dera nòvia, Juan Pablo siguec afectuós damb era.
Semblaue que volie hèr rabiar ara sua tia, en tot autrejar-li era sua benvolença ara persona que d’era auie dit tantes dolenteries.
Pendent era visita, que non siguec braca, se seiguec Fortunata en bòrd d’ua cagira, coma ua campanharda, un shinhau empeguida e sense saber qué díder entà sostier ua convèrsa damb un òme que s’exprimie tan ben.
En dider-se adiu, Juan Pablo li sarrèc fòrtament es mans, dident-li que vierie ara nòça.
Dempús anèren tia e neboda a veir era casa matrimoniau.
Dòna Lupe li mostrèc un a un es mòbles, en tot hèr-li a notar guaire bons èren, e qu’eth sòn plaçament, dispausat per era, non podie èster mès acertat.
Eth judici sus cada part dera casa e sus es trastes e era sua distribucion lo daue ja per auança dòna Lupe, de sòrta qu’era auta non li calèsse díder que: “òc… ei vertat”…
En tornar, ja auançada era tarde, ena casa de Raimundo Lulio, se tengueren a premanir diuèrses causes entà londeman.
Maximiliano auie anat a convidar a quauqui amics, e dòna Lupe gessec tanben dident que tornarie abans d’escurir.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que non auie mès companhia qu’era de Papitos, que s’escapaue dera codina entà meter-se ath costat dera senhoreta, qu’era sua beresa admiraue fòrça.
Eth pientat qu’ère era principau causa dera estupefaccion dera gojata, e aurie dat aguesta un dit dera man entà poder imitar-lo.
Se seiguec ath sòn costat e non se cansaue de contemplar- la, aumplint-se d’alegria quan era auta sollicitaue era sua ajuda, encara que solet siguesse entà çò de mès insignificant.
Alavetz piquèren ena pòrta; correc a daurir era polideta, e Fortunata non sabec çò que li passaue quan vedec entrar ena sala a Mauricia la Dura.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Eth sentiment que l’inspiraue aquera hemna enes Micaelas; era inexplicabla barreja de terror e atraccion se calèc en aqueth moment ena sua amna damb màger fòrça.
Mauricia li costaue pòur e ath còp ua simpatia irresistibla e misteriosa, coma se li suggerisse era idia de causes reprobables e ath madeish tamps agradables entath sòn còr.
Guardèc ara sua amiga sense parlar-li, e aguesta se l’apressèc arrint, coma se volesse díder: “Çò que mens te demoraues qu’ère veder-me ara aciu”.
De vertat qu’ès tu…?
E qué ben cauçada…!
Qué te pensaues tu?
Dempús li guardèc era cara.
Qu’ère plan esblancossida; es uelhs semblauen mès grani e astuts, estant ara demora enes sòns prigonds tohuts violats jos era celha dreta e nera.
Eth nas semblaue d’evòri, era boca mès accentuada e es dus plecs que la limitauen mès energics.
Tot eth ròstre revelaue malenconia e prigondor de pensament, aumens atau ac considerèc Fortunata sense poder exprimir eth perqué.
Amiaue Mauricia un mantèl nau e en cap un mocador de seda de faishes blu-turquin e ròi viu, devantau de petiti quarrats e pèlha de tartan, e ena man un paquet estacat damb un mocador pes quate puntes.
Ja vos è dit que non, repliquèc Papitos de mala manèra.
A tu non t’è preguntat, cocarèla, petofièra.
Papitos se n’anèc mormolhant.
Donques arren…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Quina manèra de parlar!
Corregis-te, hemna…
Te n’as desbrembat ja dera qu’armères en convent?
Vai, quin escandal!
Que me hec fòrça dò per tu.
Aqueth dia me botè malauta.
Gojata, non me parles…
Vai, que me capvirè de vertat.
Mès ua temptacion que la pòt auer quinsevolh.
E qué, didí fòrça asenades?
Jo non me’n brembi.
Qu’èra dehòra de jo, non sabia se qué hèja.
Sonque me’n brembi de que vedí ara Pura e a Limpia, e dempús volí entrar ena glèisa e cuélher eth plan Sant Sacrament… soniè que me minjaua era ostia…
Jamès m’auie cuelhut un atac tan fòrt, gojata…
Quines causes se l’acodissen a ua quan puge naut de tot dera cresta!
Cre-me, que t’ac digui jo: quan se me padeguèc eth sentit, qu’èra avergonhada…
Ath solet que li sauvaue rancura qu’ère ath capelhan.
Que me l’auria minjat a nhacades.
As senhores non.
Qu’auia talents de vier a demanar-les perdon; mès per aquerò dera dignitat non i anè.
Çò que mès me sabie degrèu qu’ère auer-li lançat ua tochada a dòna Guillermina.
Aquerò òc que non m’ac perdoni, non m’ac perdoni…
E l’è cuelhut tanta pòur, que quan la veigui vier peth carrèr, me rogisqui tota, e me’n vau per aute costat tà que non me veigue.
Ara mia fraia l’a dit que me perdone, vès?, e qu’encara sajarà de hèr quauquarren per jo.
Qu’ei qu’ès terribla, li didec Fortunana…
Tè, hemna, non me digues arren…
Pr’amor que dès que gessí des Micaelas non l’è tornat a tastar…
Que sò ara, coma qui ditz, ua auta.
Non voi estar-me damb era mia fraia, pr’amor que Juan Antonio e jo mos maridèrem ben; mès a persona decenta que non me guanhe arrés ara.
Cre- me, pr’amor que t’ac digui jo.
Que non lo tornarè a tastar.
E se non… ja ac veiràs.
E passant entà ua auta causa, ja sai que te marides deman.
Com te n’as sabut?
Aquerò, aciu jo…
Que tot se sap, repliquèc era Dura, damb malícia.
Vai, que t’a tocat era lotaria.
Jo me n’alègri, pr’amor que t’estimi.
Qu’ère un boton.
Non creigues en bruisheries.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que non creiga?…
Que sembles pèga.
Quan ua se trape un boton, vò díder qu’a ua li va a arribar quauquarren.
S’eth boton ei coma aguest, blanc e damb quate trauquets, qu’ei bon senhau; mès s’ei nere e damb tres, mau.
Aquerò qu’ei ua asenada.
Gojata, qu’ei er Evangèli.
Ac è verificat fòrça còps.
Sabes ua causa?
Didec aquerò darrèr damb tau intencion, que Fortunata, qu’era sua ansietat creishie sense saber eth perqué, vedec darrèr deth sabes ua causa ua confidéncia d’extraordinària gravetat.
Qué?
Que t’uscles.
Qué vò díder que m’uscli?
Arren, hemna, que t’uscles, que l’as fòrça apròp.
Te shauten es causes clares, vertat?, donques guarda: que tornèc de Valencia plan brave e encamardadet de tu.
Çò que te didia, gojata, madeish siguec saber-se’n de qué ères enes Micaelas en tot hèr-te era catolica, que se l’aluguèc eth zèl, e totes es tardes passaue per aquiu en sòn featon.
Es òmes que son atau: çò qu’an lo mensprèden, e çò que ven sauvat damb clau e barrolh, aquerò, aquerò ei çò que les passe peth cap.
Tè, tè… didec Fortunata volent hèr-se veir serena.
Que ja ac veiràs.
Com que ja ac veirè?
Vai, qu’as ues causes…
Mauricia se metec a arrir damb aquera desinvoltura qu’ara sua amiga li semblaue era umor d’un polit e temptador dimòni.
Ath miei dera infernau arridalha, surgentaue aguesta frasa qu’a Fortunata li quilhèc es peus.
Mès qué?
Se guardèren ambdues.
Donques eth tau, que sap tirar peth camin deth miei.
Vai, qu’ei esdegat e executiu.
T’a format un param, qu’en eth vas a quèir…
Coma que ja as metut era pauta laguens”.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Òc… tu.
Bè!…
Aquiu que l’as.
Tè!, au…
Que non voi escotar-te.
Pro me’n sai jo de çò que digui.
Guarda: que hè mieja ora que sò estat en tot parlar damb eth ena casa d’ua amiga.
Se non quès en param me semble qu’eth praubet crebarà…
Tan hòl ei per tu.
Non me hèsques tornar hòla…
Que l’a cuelhut ath sòn compde ua que criden Cirila…
Tu non la coneishes; jo òc: qu’a estat tanben venedora de jòies e auec ua casa d’òstes.
Qu’ei maridada damb un que siguec dera patrolha secreta, e ara eth tòn senhor me l’a plaçat en tren.
Fortunata sentec que se rogie.
Eth sòn cap usclaue.
Te penses que me vau a creir aguestes messorgues?…
Qu’ei que non se’n brembe de jo…!
Ne me hè ua bèra manca.
Que ja ac veiràs.
Ai, quin gojat!
Que hè pena veder-lo… lhòco per tu… e empenaït dera hèta que te joguèc.
Se la podesse reparar, que la repararie.
T'ac pòs creir, pr’amor que jo t’ac digui.
Alavetz entrèc Papitos damb era desencusa de preguntar-li ua causa ara senhoreta, mès en realitat damb era soleta rason d’oishinar.
Madeish siguec veder-la Mauricia que repotegar-la dera manèra mès despotica.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que l’auries de díder eth motiu.
L’ac diderè… tè.
Pro n’armaries d’escandal…
Per pèga que te volgues tornar, que non haràs tau causa…
Te penses qu’aguestes gangues se trapen cada dia?
Trè-t’ac deth cap…
Maridadeta, que pòs hèr çò que volgues, sauvant er aparelh dera convenença.
Era hemna celibatària qu’ei ua esclaua; non pòt ne botjar-se.
Era qu’a un pòcvau de marit, qu’a bulla entà tot.
A!, un aute boton… e aguest ei nere, damb tres trauquets…
Mau senhau, gojata.
Aquerò vò díder que se non te marides te merites que t’escauhen era codena”.
Recuelhent eth boton, lo guardaue d’apròp.
Hège nets, e era sala s’anaue quedant escura.
Pòc dempús Fortunata vedie solet era siloeta dera sua amiga e es sabates auriòles.
Començaue a cuélher pòur; mès que non volie que se n’anèsse, senon que parlèsse mès e mès deth madeish temerós ahèr.
E es idies bastides damb tant de trabalh enes Micaelas, se desgahonèren de pic.
Aqueth petit autar lheuat damb tantes meditacions e gimnastiques dera rason, s’esbauçaue coma se tremolèsse eth solèr.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Aquerò qu’ei èster venuda…
E s’estarnèc d’arrir un aute viatge damb aquera franquesa insolenta qu’a Fortunata li shautaue, causa extranha, ahiscant ena sua amna instints de perversitat.
S’ac tornes a díder… higec Mauricia hènt un gèst de burlesca menaça.
Te penses qu’ua ganga coma aguesta se trape darrèr de cada cantoada?
Arren, gojata, a maridar-se!
En aguest miralh pro que volerien veder-se d’autes.
E entà acabar, gojata, marida-te, e hè per non quèir en param.
Au, cala es còrnes en èster aunèsta, que de mens causa mos hec Diu…
Escota çò que te digui, qu’ei er Evangèli, gojata, eth pur Evangèli:
Se non, vieràs d’ua man en auta enquiara consomacion des sègles.
Que non sigues pèga; se vòs èster aunèsta, sigues-ne, hilha.
Tranquilla, que non te botaràn un punhau en pièch tà que peques”.
Coma que non i voi quèir…
Plan… er aute aquiu ath costat… donques que se lo hèsque a vier eth diable.
A tu que t’ei parièr.
Tu ditz: “sò aunèsta”, e d’aquiu que non te trè arrés.
Dempús li dides ath tòn espós qu’era casa non te shaute, e ne cuelhetz ua auta.
Plan que òc…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’ei vertat qu’eth non s’acovardarà, e tà on vages, eth, darrèr.
Cre- me qu’ei hòl.
E te digui mès.
Era mossa qu’as, aguesta Patricia que li recomanèc a dòna Lupe eth senhor de Torquemada, qu’ei venuda.
Venuda…!
Guarda tu se per qué aguesta hemna non me shautèc bric quan la vedí aguest maitin.
Qu’ei fòrça vantaira, fòrça lanfiosa, e a tota era mina d’ua serpent…
Donques arren, li diderè ath mèn marit que non me shaute, e deman madeish li dongui eth viatge.
Aquerò… e òsca eth caractèr.
Guarda ben çò que te digui: tostemps que volgues èster aunèsta, sigues-ne; mès, deishar de maridar-te, deishar de maridar-te!, ne peth mau de morir, hilha dera mia amna.
Pòble…!
E qué vas a hèr tu en un pòble?, didec Mauricia damb expression de desconsolament, coma ua mair que s’ocupe der avier dera sua hilha.
Guarda tu, e cre-lo pr’amor que jo t’ac digui: qu’ei mès dificil èster aunèsta en un pòble petit qu’en aguestes ciutats granes a on i a fòrça gent, pr’amor qu’enes pòbles ua que s’engüege; e coma que non i a mès que dus o tres tipes fins e tostemps ès en tot veder-les, moria!, qu’acabes per encamardar-te d’un d’eri.
Jo me’n sai pro ben de çò que son es pòbles de pòca gent.
Se passe qu’er alcalde, e se non er alcalde, eth mètge, e se non eth jutge, se i é, te hèn gràcia, e non voi dider-te arren.
A tot darrèr, t’engüeges tant, que hè un tòc e quès damb senhor prèire…
Tè, tè, quin hàstic!
Plan, donc, gojata, non penses en gésser de Madrid, higec era tarasca cuelhent-la deth braç, tirassant-la entada era e seient-la sus es sòns jolhs.
Hilha dera mia vida, a qui estimi jo?
Sonque a tu.
Çò que jo te diga qu’ei entath tòn ben.
Dèisha-te amiar; marida-te, e se i a param, que i sigue.
Çò qu’a de passar, que passe…
Dèisha’c córrer e cre-me a jo, que t’è cuelhut estimacion e sò madeish que ta mair.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Mauricia…
Quan aguesta entrèc ena sala, ja sabie per Papitos se qui i auie aquiu.
A on ei aguesta hòla?, entrèc dident.
Mès quina escurina!
Que sò aciu, era mia senhora dòna Lupe.
Guaire temps…!
Estàs ben?
T’as corregit?
Non ne hescatz cabau, senhora.
Que siguec ua enventida qu’auí.
Vai quines enventides!…
E qué te hès a vier aciu?
Aguest mocadoròt qu’ei dera senhora marquesa de Telleria.
Que l’autrege per un bocin de pan.
Vè-te’n ath caralh… entà qué vò, aguesta, mantèls.
Boni son es tempsi!
E a quin prètz?…
Cinquanta duros!
Que n’è jo deth pròpri Senquá, fòrça mès florejats qu’aguest e les autregi a vint-e- cinc.
Que ja les voleria veir…
Sabetz qué vos digui?
Que me demora aciu ara madeish, se non ei vertat que m’an aufrit trenta e cinc e non les è volut dar…
Guardatz, per aguestes crotzes.
E hènt era crotz damb dus dits, se la punèc.
Mès que non seràn coma aguest.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Milhors, cent còps milhors…
E seguiren blagant d’aguesta sòrta enquia qu’arribèc Maximiliano, e dòna Lupe manèc trèir era sopa.
Eth nòvi, en saber-se’n de qué i auie visita ena casa, s’apressèc tot doç ena pòrta pr’amor de veir se qui ère.
Ambdús se n’anèren entath minjador, demorant aquiu qu’era sua tia acabèsse damb era venedora.
Quan aguesta partic non volec Fortunata gésser a dider-li adiu, per pòur de qué didesse bèra causa que la podesse comprométer.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Maximiliano li parlèc ara sua futura des invitacions qu’auie hèt, e era lo seguie d’aurelha coma qui enten plòir; mès que non se n’encuedèc eth joen d’aguesta distraccion per çò d’exaltat qu’ère.
Coma qu’ère tant idealista, volie hèr eth papèr deth nòvi damb totes es normes recomanades per usatge, e a maugtrat que se vedec solet en minjador damb era sua aimada, la tractaue damb aqueres contemplacions qu’impause era pudor mès esquista.
Non gosaue ne punar-la, gaudint damb era idia de podè’c hèr sense contemplacions dempús d’auer recebut era benediccion dera Glèisa, e enquia e tot de hèr-li d’autes amorasses damb era desencusa de qué non les ac auie hèt abans.
Tant que dinauen, Fortunata se sentec negada de tristesa, que li costaue dissimular.
L’inspiraue eth pròplèu estadi tant de temor e repugnància, que li venguec en cap era idia de húger de casa, e se didec: “Que non m’amien ena glèisa ne estacada”.
Dòna Lupe que li shautaue tant hèr papèrs e botar en toti es actes era correccion sociau, non volie qu’es nòvis s’estèssen solets ne un moment.
Que s’auie de tier ua ficcion morau coma tribut ara madeisha morau e coma pròva dera importància que mos cau dar ara forma en totes es nòstes accions.
Fortunata siguèc fòrça desvelhada aquera net.
A estones ploraue coma ua Magdalena, e se metie dempús a rebrembar guaire li didec eth pair Pintado e eth remèdi dera devocion ara plan Santa Vèrge.
S’esclipsèc, fin finau, pregant, e sonièc qu’era Vèrge la maridaue, non damb Maxi, senon damb eth sòn vertadèr òme, damb aqueth qu’ère sòn a maugrat tot.
Se desvelhèc espaurida, dident: “aquerò que non ei çò convengut”.
En delèri deth sòn febriu insòmni, pensèc que D. Leon l’auie enganhada e qu’era Vèrge se passaue ar enemic, “donques qu’entad aquerò non cau tant Pair Nòste ne tanta Ave Maria…” Peth maitin se n’arrie d’aqueres asenades, e es sues idies sigueren mès repausades.
Que vedec clarament qu’ère ua holia non seguir eth camin que l’amiauen, qu’ère solide eth milhor.
Que ja me defenerè de guairi params me volguen botar”.
Dòna Lupe deishèc es ocioses plumes tàs cinc deth maitin quan encara non hège dia, e arrinquèc deth lhet a Papitos, tirassant-li ua aurelha, pr’amor de qué aluguèsse era lum.
Bon trabalh entad aqueth dia; un dinar entà dotze persones!
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Li balhèc quauques disposicions a Fortunata tà que trabalhèsse ena codina, e se n’anèc a hèr era crompa damb Papitos, en tot hèr-se a vier eth tistèr mès gran que i auie ena casa.
Çò que dòna Lupe cridaue eth menú, qu’ère excellent: arnelhs fregidi, cervèths, merluça o pagèls, se les auie, costelhes de vedèth, filet ara anglesa…
Aquerò qu’anaue a compde dera veuda, e Fortunata se comprometec a hèr ua padenada.
Tàs ueit que ja ère dòna Lupe de tornada, e semblaue ua povora; tau ère era sua activitat.
Pr’amor que tàs dètz auien de vier ena glèisa.
Era sòrt siguec que venguec Patricia e alavetz se decidic era senhora a assistir ena ceremònia.
Se botèc era nòvia eth sòn vestit de seda nere, e dòna Lupe s’entestèc a plantar-li un nhòc de flor d’irangèr en pièch.
Que i auec discussion sus aquerò… que òc, que non.
Mès era senhora de D. Basilio auie portat eth nhòc e non la podien contradíder.
Pr’amor qu’ère eth madeish nhòc qu’era s’auie botat eth dia dera sua nòça.
Fortunata qu’estaue plan beròia, e Papitos cercaue mil desencuses entà vier en gabinet e admirar-la encara que siguesse solet un instant.
Era de Jáuregui se botèc eth sòn vestit ornat damb colaret, e dòna Silvia se presentèc damb mocador de Manila, çò que non agradèc guaire ara veuda, donques que semblaue ua nòça de pòble.
Torquemada venguec plan polit; amiaue eth chapèu nau, eth cothèr dera camisa un shinhau lord, corbata nera rosigada e en era ua esplinga damb ua pèrla magnifica qu’auie estat dera marquesa de Casa-Bojio.
Eth baston de rotang e es enòrmes genolhères des pantalons l’acabauen de caracterizar.
Qu’ère òme plan d’umor e auie ua colleccion de badinades que tanhien ath temps.
Quan diluviaue, entraue dident: “Que hè un povàs atròç”.
Aqueth dia que hège fòrça calor e secada, pro motiu entà qu’eth mèn òme se hèsse a veir: “Vai, quina nheuada que què!”.
Aguestes gràcies sonque les arrie dòna Lupe e dòna Silvia.
Maxi vestie era sua levita naua e eth chapèu de copa qu’aqueth dia se botèc per prumèr viatge.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Laguens de casa, se pensaue que tocaue damb eth sòn chapèu en tet.
Mès per çò que hège as chapèus de copa, eth mès notable qu’ère eth de D. Basilio Andrés de la Caña, qu’ère aumens de catorze mòdes ancianes, e dataue deth temps que Bravo Murillo lo hec ordenador de pagaments.
Es bòtes guardauen damb enveja ath chapèu per çò dera ludendor qu’auie.
Nicolás Rubin se presentèc mens desordenat que d’auti còps, e li hège dò de non auer pogut hèr-se a vier a D. Leon.
Ulmus Sylvestris, Quercus Gigantea, e Pseudo-Narcissus odoriferus se presentèren fòrça beròis, de levita, e quauqui uns d’eri damb gants vengudi de crompar, e entornegèren ara nòvia, e la felicitèren e enquia li heren badinades, en tot veder-se era plan preocupada entà responer-les.
Fin finau, dòna Lupe dèc era votz de comandament, e toti entara glèisa.
Fortunata qu’auie era boca fòrça amarganta, coma se siguesse nhacant palets de quina.
En entrar ena parròquia auec fòrça pòur.
S’imaginaue qu’eth sòn enemic ère amagat darrèr d’un pilar.
S’entenie passi se pensaue qu’èren es d’eth.
Era ceremònia se realizèc ena sacristia, e se tardèc pòc de temps.
L’impressionèren fòrça ara nòvia es simbòls deth Sacrament, e lèu què en redon en solèr.
E ath còp sentie ath sòn laguens ua lum naua, quauquarren coma ua secodida, eth patac dera dignitat qu’entraue.
Era idia dera distincion drecèc eth sòn esperit, qu’ère coma ua colomna inclinada e pròcha a pèrder er equilibri.
Maridada!, aunèsta o en disposicion d’èster- ne!
Que s’arreconeishie coma ua auta.
Aguestes idies, que dilhèu venguien d’un fenomèn espasmodic, la confortèren; mès en gésser se tornèc a veir escometuda pera pòur.
E se se l’apareishesse er enemic…!
Pr’amor que Mauricia l’auie dit que romaue, que romaue, que romaue…
Ai, Vèrge!
Mès, quines causes!
S’era plan Santa Maria protegie ara ath sòn enemic!
Aguesta idia extravaganta non la podie hèr enlà.
Com ei possible qu’era Vèrge defenesse eth pecat?
Quina asenada!, mès asenada e tot, que non i auie manèra de destrusir-lo.
Pendent era tornada entà casa, dòna Lupe que non cabie en era; de tau sòrta se quilhaue e se multiplicaue atient a tantes e tan desparières causes.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que se poirie díder qu’auie ena casa tres o quate veudes de Jáuregui actuant ath còp.
Era sua ment s’alugaue dauant dera temerosa contingéncia de qué eth dinar gessesse mau.
Mès se gessie ben, quina capitada!
Eth còr li bategaue damb fòrça, comunicant calor e fèbre a tot eth sòn còs, e enquia e tot era pilòta de coton semblaue recéber tanben era sua part de vida, bategant e permetent-se eth dolor.
Fin finau, tot que siguec a punt.
Juan Pablo, que non auie vengut ena glèisa, mès que s’auie junhut ara acompanhada en tornar d’era, cercaue ua desencusa entà retirar- se.
Entrèc en minjador quan sonauen es còps de pautes des cagires qu’en eres s’anauen acomodant es convidadi, e compdèc… “Que m’en vau pr’amor de non hèr tretze”.
Quauqui uns protestèren de tau supersticion, e d’auti l’aplaudiren.
A D. Basilio li semblaue aquerò incompatible damb es lums deth sègle, e madeish pensaue dòna Lupe; mès que non hec arren entà arturar ath sòn nebot per çò dera tissa que l’auie; e Juan Pablo se n’anèc, demorant ena taula es convidats ena tranquillizanta chifra de dotze.
Pendent eth dinar, que siguec long e shordaire, Fortunata seguic plan timida, sense gosar parlar, o hènt-ac damb fòrça turpitud quan non auie mès remèdi.
Cranhie non minjar damb pro finesa e hèr veir massa era sua escassa educacion.
Eth temor de semblar ordinària qu’ère causa de qué es paraules se l’arturèssen enes sòns pòts en moment d’èster prononciades.
Dòna Lupe, que l’auie ath sòn costat, qu’ère prèsta a ajudar-la s’ère de besonh, e ena majoritat des casi responie per era, se li preguntauen quauquarren, o li bohaue dissimuladament çò qu’auie de díder.
Ath còp notèren Fortunata e dòna Lupe que Maximiliano non se sentie ben.
Eth praubet que volie enganhar-se ada eth madeish, hènt-se eth valent; mès a tot darrèr s’autregèc.
Mès que non ei possible.
Que non posqui escapar-me’n.
Semble que se me daurís eth cap.
Plan, era agitacion d’ager, era mala net, pr’amor que tàs tres deth maitin me desvelhè pensant-me que ja ère era ora, e non me tornè a esclipsar”.
Que i auec ena taula un còr pietós.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Es mèns an estat tan terribles, qu’eth dia que me tocaue, non podia mens que comparar-me damb Sant Pèir Martir, damb era destrau clauada ena tèsta.
Mès de bèth temps ençà que se m’aleugerissen damb camalhon”.
Com ei aquerò…?
Aplicant-vos un talh en cap?
Non, hilha… minjant-lo….
A!, usatge intèrn…
Dòna Lupe siguec dera madeisha pensada, e Maximiliano demanèc permís entà retirar-se, en tot èster-li autrejat damb un aute còr de lamentacions.
Eth dinar que s’acabaue ja.
Fortunata se lheuèc pr’amor d’acompanhar ath sòn marit, e non mos cau díder que, encara que li hège dò per çò deth motiu, s’alegraue d’abandonar era taula, en veder-se liura dera etiqueta e d’aqueth suplici des guardades de tanta gent.
Maxi se metec en sòn lhet; era sua hemna lo caperèc ben, e barrant era pòrta, se n’anèc entara codina pr’amor de hèr-li un tè.
Aquiu se trapèc a dòna Lupe, que li didec:
Que ja lo demoren.
Çò que li cau mès qu’ei repaus”.
Eth temps de dempús de dinar que siguec long.
D. Basilio e D. Nicolás gesseren de parlar sus eth carlisme, era guèrra e era sua solucion probabla, e se formèc un gran rambalh, pr’amor qu’intervengueren es farmaceutics, qu’èren atròçament liberaus, e lèu se foten es plats peth cap.
Torquemada sajaue de pacificar, e entre es uns e es auti shordauen fòrça ath malaut damb eth tapatge que formèren.
Ara fin, tad aquerò des quate anèren desfilant, en tot auer, era maridada, d’enténer es felicitacions hastigoses que li dirigien, barrejades damb badinades de mau gust, e respóner a toti coma Diu li daue a compréner.
Era tarde la passèc Maxi fòrça mau; li vengueren vomecs e se vedec escometut d’aqueth hormigament epileptic qu’ère çò que mès lo shordaue.
En escurir s’entestèc que se n’auie d’anar ena casa naua, e era sua hemna e era sua tia non l’ac podien trèir deth cap.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Non, que non voi.
Que sò ja milhor.
Eth periòde mès dolent ja a passat.
Ara era dolor qu’ei coma trantalhanta, e laguens de mieja ora apareisherà en costat dret, en tot deishar-me liure eth quèr.
Que mo n’anem entà casa, me cali entre es linçòs e aquiu acabarè de passar çò que me rèste.
Que non auec mès remèdi qu’anar-se’n entara auta casa.
Cuelh-lo tu, Fortunata, e amia-lo.
Quan me cala en lhet, sajarè de dormir, e se non posqui, metes sies gotes, compde… sies gotes en un veire d’aigua d’aguesta medecina, e me lo das tà béuer”.
Fòrça abrigat e damb eth cap estropat pr’amor de qué non auesse hered, se lo heren a vier entara casa matrimoniau, que siguec estreada en condicions pòc agradiues.
Era distància entre ambdús domicilis qu’ère plan cuerta.
En trauessar eth carrèr de Santa Feliciana, Fortunata credec veir… ac jurarie…
Li correc ua exalacion hereda per tot eth còs.
Mès que non gosaue guardar entà darrèr pr’amor d’assegurar-se’n.
Probablament non ère que deliri e trebolament dera sua amna, costadi pes mil embolhs que l’auie condat Mauricia.
Arribèren, e coma que tot ère premanit entà hèr jadilha, non trapèren mens arren.
Solet s’auien desbrembat ues candèles e Patricia baishèc entà portar-les.
Ajaçat ja Maxi, arribèc çò que se cranhie: que se botèc pejor, e un aute còp es vomecs e eth malèster espasmodic.
Be n’auries dormit de milhor en casa aguesta net!.
Vaquí eth resultat dera tua testudaria”.
Dempús d’exprimir era sua opinion autoritària d’aguesta sòrta, dòna Lupe, en veir ath sòn nebot mès tranquil e coma vençut peth sopor, comencèc a dar instruccions a Fortunata sus eth govèrn dera casa.
Non conselhaue, senon que manau.
Enquia e tot li didec çò qu’auie de hèr-se a vier deth mercat eth dia a vier, e er aute e er aute.
Se te manque bèth traste ena codina, non lo crompes; que ja te lo cromparè jo, pr’amor qu’a tu te la clauaràn…
Arren de crompar petròli en lhaunes… eth huec que m’orrifique.
A compdar de deman vierà eth qu’amie eth petròli en casa e li cuelhes çò que se despen en un dia…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Compde de non despéner que setze reiaus ath dia coma molt…
Eth dia qu’ages de besonh un extraordinari, m’ac dides…
Jo vierè damb Papitos en mercat de San Ildelfonso, e te harè a vier çò que me semble ben…
A Maxi li botes deman dus ueus en aigua, ja sabes, e ua sopeta.
Es auti dies era sua costelheta damb truhes fregides.
Non crompes jamès merluça en Chamberi.
Que te la portarà Papitos.
Compde damb aguest carnissèr, qu’ei mès panaire que Judes.
S’as bèra qüestion damb eth, nomenta-me a jo e veiràs se com tremòle…” E per aquiu seguic avertint e dispausant damb vantaria de vertadèra patrona e cancelièr de tota era familha.
Per sòrt se n’anèc.
Que serien es dètz quan era maridada se quedèc soleta damb eth sòn marit e Patricia.
Maxi non acabaue de padegar-se, pr’amor que siguec de besonh acodir ath remèdi eroïc.
Eth madeish malaut lo demanèc, deishant anar ua votz planhosa que gessie d’entre es linçòs, e que per çò dera sua tenuitat non semblaue correspóner ara magnitud dera jaça.
Fortunata cuelhec eth compdagotes e apressant era lum premanic eth beuratge.
En sòrta de sies gotes non ne metec que cinc.
Que li hège pòur aquera medecina.
La prenec Maxi e ath cap d’ua estona se demoraue esclipsat damb era boca dubèrta, en tot hèr ua potèla que madeish poirie èster de dolor que d’ironia.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
En veir esclipsat ath sòn espós, li semblèc a Fortunata que s’aluenhaue; se trapèc soleta, entornejada d’un silenci astut e d’ua quietud traïdora.
Hec diuèrsi torns pera casa, sense desseparar eth pensament ne es guardades des tenhats que separauen eth sòn quarto deth pròche, e es taus tenhats se les imaginèc transparents, coma fines gases, que deishauen veir tot çò que se passaue en aute costat.
Caminant de punta pes correders e pera sala, entenec rumor de votzes.
Se parèsse era aurelha ena paret, dilhèu entenerie mès clarament; mès que non gosèc de hè’c.
Pera hièstra deth minjador que daue entà un pati mejancèr, se vedie ua auta hièstra parièra damb ridèus enes veires.
Aquiu ludie ua lampa damb pantalha verda, e ath sòn entorn passauen siloetes, ombres, trebles imatges de persones, qu’es sues cares non se podien distinguir.
Dempús de hèr aguestes observacions, se n’anèc entara codina, a on ère era mossa premanint es trastes entà londeman.
Qu’ère tan trebalhadora e experimentada en mestièr qu’era madeisha dòna Lupe s’estonaue de veder- la trabalhar, pr’amor que hège es causes en un virament de uelhs, sense endrabar-se.
Mès a Fortunata l’ère antipatica per çò d’aquera amabilitat hastigosa qu’ath sòn darrèr aubiraue era traïcion.
Senhoreta, repliquèc era mossa sense deishar-la acabar; coma que sò aciu deth dia abans de gésser vos deth convent, que ja coneishi a tot eth vesiat… sabetz?
En aguest quarto s’i està ua senhora plan fina que la criden dòna Cirila.
Eth sòn marit ei sabi pas qué deth tren.
Qu’amie ua gòrra damb galons e letres.
Aguesta net, quan baishè a cercar es candèles, me trapè ara vesia ena botiga e me preguntèc peth senhoret.
Didec que s’auíem besonh de quinsevolh causa… sabetz?
Qu’ei fòrça amabla.
Ager entrèc aciu entà veir era casa.
Jo passè dempús ena sua…
Ditz qu’a fòrça talents de tier-vos ua visita.
A jo!, repliquèc Fortunata seiguent-se ena cagira dera codina, ath cant dera taula de pin blanc.
Be n’ei de confiat eth temps!
E vos, entà qué vos metéretz aquiu, sense mès ne mès?…
Dilhèu vo’n sabíetz s’a jo m’agradaue o non tier relacions…?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Jo… senhoreta… me pensè…
Ja veiratz, quan la tractetz, que tanben era se dèishe estimar.
Que passe jo aquiu!…
Plan… e aguesta madeisha net i podetz passar, donques qu’eth senhoret dormís e non son qu’es dètz…
A veir, s’ei que voletz esvagar-vos ua estona.
Esvagar-me jo”.
Fortunata s’aurie deishat amiar deth prumèr impuls de colèra, s’ena sua amna non auesse neishut un nau impuls de tolerància, junhut a ua cèrta relaxacion de consciéncia.
Carèc e en aqueth moment piquèren ena pòrta.
Per qué, senhoreta?…
Entà qué aguesta pòur?…
E anèc entath recebedor.
Que non se tardèc guaire, e era mossa tornèc dident:
Arren; que s’auíem per edart terròcs de sucre…
L’è dit que non.
Me preguntèc se com estaue eth senhoret.
Li responí que dormís coma un soc”.
Fortunata gessec dera codina sense díder arren, es celhes arroncilhades e es pòts tremolosi.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ceù dera mia vida…
En tornar ena codina, manèc ara sirventa que s’ajacèsse; mès era senhora Patria que non auie dromilhon.
Que poirie auer besonh de bèra causa”.
E era plan coquina volie iniciar ua convèrsa damb era sua patrona; mès aguesta non li responie ad arren.
De pic, era esdegada audida de Fortunata, qu’eth sòn pensament ère concentrat en param qu’ena sua pensada l’armauen, credec enténer bronit ena pòrta.
Semblaue coma se de manèra cautosa provèssen claus de dehòra entà daurir-la.
Venguec aquiu mòrta de pòur, e en apressar-se cessèc eth bronit; era que non les auie totes, e cridèc a Patricia: “Juraria que quauquarrés ei ena pòrta…
A veir, atencion…
Non entenetz un bronidet coma se bèth un siguesse en tot provar era clauadura?…
Senhoreta, sabetz?
Çò de mès estranh ei qu’era madeisha Fortunata, en passar eth barrolh damb tant de suenh, auie sentut, aquiu en çò mès intim dera sua amna, un marrit desir de tornar-lo a despassar.
Que poirie èster ua illusion sua; mès credie veir, coma s’era pòrta siguesse de veire, ara persona qu’ath sòn darrèr, ena sua pensada, s’estaue…
Lo coneishie, causa mès estranha!, ena manèra de possar, ena manèra de gratar era clauadura, ena manèra de provar ua clau que non servie.
Pendent ua estona, senhora e mossa non se guardèren.
Ara prumèra li tremolauen en mans e l’arribaue per laguens deth cap un embolh tumultuós.
Era mossa tachaue ena senhora es sòns uelhs de gat, e eth sòn ironic arridolet porie èster madeish eth solet aspècte dera scèna, qu’eth mès terrible e dramatic.
Mès de ressabuda, sense saber com, mossa e patrona crotzeren es sues guardades, e en ua guardada semblèc que se compreneren.
Patricia li didie damb es sòns uelhs qu’engarrapauen:
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era senhora didie: “Vos semble ben que daurisca…?
Patricia tornèc ena codina.
Que siguec coma ua concession as idies dolentes que damb tanta velocitat surgentauen deth sòn cervèth, coma gessen deth hormiguèr es hormigues, en longa processon, neres e diligentes.
Dempús sagèc de remeter-se de nauèth: “Decididament, deman li digui ath mèn marit qu’era casa non me shaute e qu’ei de besonh que mos cambiem.
E ad aguesta pògavergonha li balhi eth viatge”.
Quines causes se passen!
Còp sec, aubedint a un movement irresistible, lèu purament mecanic e fatau, Fortunata se lheuèc e, gessent dera sala, s’apressèc ena pòrta.
En aquera accion, tot çò que constitusís era entitat morau qu’auie despareishut, en un eclipsi totau dera amna, dera malerosa hemna; que non auie qu’er impuls fisic, e era pòga causa que d’espirituau auie en aquerò, s’enganhaue ada era madeisha pensant qu’ère simple curiosèr.
Parèc era aurelha ena reisheta…
Plan, donc, eth panaire, era persona o çò que siguesse, que seguie aquiu.
Instintiuament, coma eth suicida que bote eth dit en gisclet, botèc era man en barrolh; mès atau coma eth suicida, tanben d’ua forma instintiua, s’espaurís e non tire, desseparèc era man deth barrolh, qu’auie eth mange regde entà dauant coma un dit que senhale.
Alavetz, pes henerecles dera rèisha, de dehòra entà laguens, se calèren aguestes paraules aprimades pera votz, coma s’auessen de passar per un sedaç plan fin: “Gojata, gojata… ara plan que non te m’escapes”.
Fortunata non hec cap movement.
Que s’auie convertit en estatua.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Non damb es paraules, senon damb aquera cara de gat e aquera boca que semblaue qu’ère tostemps en tot lecar-se, didie: “Senhoreta, dauritz e non hescatz mès comèdia.
Vai, per Diu…
Un long e temerós silenci seguic ad aquerò.
Dempús enteneren que se daurie e se barraue era pòrta deth quarto vesin.
Fortunata alendèc.
Er aute, cansat de demorar, se retiraue.
Un quart d’ora dempús, enteneren que se daurie un aute còp era pòrta dera quèrra.
Fortunata correc entara hiestreta, guardèc suenhosament… e er aute gessie estropat ena sua capa damb plecs ròis.
Era emocion que sentec en veder-lo siguec tan grana que se quedèc coma regda, sense saber a on ère.
Que hège tres ans que non l’auie vist…
Observèc un hèt fòrça desagradiu: en gésser eth tau, non auie guardat era pòrta dera dreta, coma semblaue normau…
Solide qu’ère emmaliciat…
E ahiscada peth madeish impuls mecanic, era senhora de Rubin correc entath balcon dera sala, e dauric silenciosament era husta…
Plan que òc, lo vedec trauessar eth carrèr e virar era cantonada deth de Don Juan de Austria.
Tanpòc auie guardat entàs balcons dera casa, coma ei normau que guarde eth mauparat assautant d’ua plaça, en retirar-se des sòns murs.
Be n’auem passat d’espant!” Fortunata li responec: “Espant jo?…
Tot aquerò se didie damb un mormolh cautós, e madeish ac aurien dit encara que non auesse aquiu un malaut qu’eth sòn saunei auien de respectar.
En veir ath sòn marit, sentec coma s’aquerò qu’ei a cent lègues de nosati se cale ath costat còp sec.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era esposa non s’ajacèc, e apressant un fautulh en lhet, e calant-se en eth, cluquèc es uelhs.
E tara maitiada siguec vençuda peth dromilhon, e se li formèc en cervèth un penible revolum de barrolhs que se despassauen, de pòrtes que se trauessauen, de tenhats transparents e d’òmes que se calauen ena sua casa en tot filtrar-se pes parets.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
A londeman, Maxi qu’ère milhor, encara que plan cansat.
Que hège pena veder-lo.
Eth sòn pallitge qu’ère coma eth d’un mòrt; auie era lengua blanca, fòrça aflaquiment e bric de talents.
Li dèren quauquarren entà minjar, e Fortunata opinèc que li calie demorar en lhet enquiara tarde.
Aquerò non li desengustaue a Maxi, donques que sentie cèrta alegria mainadenca de veder-se en aqueth lhet tan gran e rodar per eth.
Era hemna lo suenhaue coma se suenhe a un mainatge, e s’auie esfaçat dera sua ment era idia de qué ère un òme.
Que venguec dòna Lupe plan d’ora, e en saber-se’n de qué Maxi ère ben, comencèc a balhar ordes e mès ordes, e a incomodar-se pr’amor que cèrtes causes non s’auien hèt coma era manèsse.
Venguie dera sala ena codina e dera codina ena sala, dictant règles pragmatiques de bon govèrn.
Maxi se planhie de qué era sua hemna siguesse mès temps dehòra dera cramba qu’en era, e la cridaue cada moment.
Ne tansevolh m’as dat un punet.
Quin dia de nòça, hilha, e quina net!
Aguest maudit mau de cap… mès que ja se passèc, e ara aumens en quinze dies non tornarà…
Tè!, que ja ès un aute còp en tot voler anar-te’n tara codina.
Qu’a anat a crompar.
Donques dèisha-la.
Tu, li dides a tot que òc, e dempús hès çò que volgues gojateta.
Vene aciu…
Que trabalhe Patria; qu’ei entad aquerò.
Be ne mèstre de ben!, vertat?
Qu’ei ua hemna fòrça escarrabilhada.
Pro que n’ei…
Te’n vas de vertat?
Òc, pr’amor que se non, era tua tia m’ocuparà tot eth temps.
Donques me shaute!…
Alavetz me lhèui, e vengui tanben ena codina.
Que jo voi èster en tot guardar-te enquia que ne siga assadorat.
Ara qu’ès mia; sò eth tòn solet patron, e mani en tu.
Que vengui de seguit, estimat…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tot eth maitin auec eth pensament Fortunata tachat ena casa vesia.
Tant qu’esdejoaue soleta, guardaue pera hièstra deth pati, mès que non vedec ad arrés.
Que semblaue ua casa desabitada.
Tostemp que passaue pera sala calaue era esposa de Rubin guardades furtiues entath carrèr.
Ne ua soleta amna.
Plan que òc, eth param s’armaue solet pes nets.
Pera tarde, en tot trapar-se soleta damb Patricia ena codina, qu’auec ja ena boca es paraules entà preguntar-li: “e es deth costat?” mès que non badèc boca.
Que se deuec calar aquera gata maudita en pensament dera sua patrona, pr’amor que tau que se responesse a ua pregunta, li didec ara imprevista:
Me preguntèc peth senhoret, e didec que passarie a veder- vos a vos, sense díder quan e quan non.
Deishatz-vos d’istorietes… d’aguesta familha, contestèc Fortunata, qu’era sua animositat ère fòrça padegada entà poder cuélher aquera corrècta actitud.
A jo qué m’impòrte… me comprenetz?
Maximiliano se lheuèc, hec quauqui torns; mès qu’ère tant aflaquit, que li calec tornar a calar-se en lhet.
Era, mentretant, seguie observant.
Que non s’entenie en vesiat cap rumor.
Pera net, madeish silenci.
Semblaue qu’a dòna Cirila, ath sòn marit, eth dera gòrra damb letres, e as amics que les visitauen, se les auie avalat era tèrra.
De nets, sentec Fortunata tristesa e quimèra tan granes, que non sabie se qué l’arribaue.
S’aurie pogut creir que la contrariaue eth hèt de non veir ad arrés ena casa pròcha, eth hèt de non enténer passi, ne bronit de pòrtes, ne arren.
Maximiliano, que de mieja tarde auie estat nadant entre es agitadi linçòs deth lhet, e ère tant shordaire coma un mainatge malaut qu’a entrat ena convalescéncia, li didec ara sua esposa, ja près des dètz, que s’ajacèsse, e aguesta aubedic; mès era repugnància e eth hàstic que negauen era sua amna en aqueth moment èren de tau sòrta imperiosi, que li costèc trabalh non dar-les a conéisher.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Paraules afogades sense resson en cap uet dera maquina umana, impulsi d’afeccion pròpriament ideaus, e d’aciu non gessie, ei a díder, non podie gésser.
Fortunata li didec damb expression frairau e consoladora: “Guarda, dormís, descansa e non t’afogues.
Anet que sigueres plan malautet, e te cau uns dies entà remeter-te.
Imagina-te que non sò aciu, e a dormir”.
Se lo padeguèc, que non ac sabem; mès eth cas ei qu’era se demorèc esclipsada, e non se desvelhèc enquias sèt deth maitin.
Maxi se demorèc mès temps en lhet, assadorant-se de sòmi, aquera reparacion qu’era sua negligida constitucion demanaue.
Fortunata se metec a apraiar era casa e manèc a Patricia a crompar, quan vaquí qu’entre dòna Lupe totafèt desgahonada.
Donques un bataclam.
Dèisha-me sèir pr’amor que vengui plan sufocada.
Vai eth trabalh que me dan es mèns nebots.
Anet an empresoat a Juan Pablo.
Que m’ac a vengut a díder ara madeish D. Basilio.
Entrèren es dera policia ena casa d’aguesta hemna que s’està damb eth ara, te n’encuedes?, e dempús d’escorcolhà’c tot e cuélher es papèrs, embarrèren ath mèn nebot, e aquiu qu’ei, en Saladero…
A veir, e qué posqui hèr jo ara?
Plan que òc, s’a portat fòrça mau damb jo; qu’ei un ingrat e un degalhaire.
Se sonque se tractèsse d’auer-lo uns dies ena preson, enquia e tot me n’alegraria, que s’escalabre e non torne a meter-se aquiu a on non li cau.
Tu veiràs a D. Leon Pintado, pr’amor de qué te presente ath doctor Sedeño, eth quau se presentarà a D. Juan de Lantigua, qu’encara que sigue un senhor plan neoliberau, qu’a influéncia per çò dera sua respectabilitat.
Jo pensi anar a veir a Casta Moreno pr’amor de qué intercedisque damb Don Manuel Moreno Isla, e aguest li parle a Zalamero, qu’ei maridat damb era hilha de Ruiz Ochoa.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se vestic eth joen ara prèssa, e dòna Lupe, mentretant, dispausèc que non se dinèsse ena codina de Fortunata, e qu’aguesta e eth sòn marit dinèssen damb era, pr’amor de trapar-se amassadi tot eth dia.
Maxi gessec dempús d’esdejoar, e era sua hemna e era sua tia se n’anèren entara auta casa.
Peth camin, dòna Lupe didie: “Qu’ei malastre que Nicolás se n’age anat entà Toledo hè dus dies, donques que se siguesse aciu, eth harie passi peth sòn frair, e solide lo treirie aué madeish dera preson, pr’amor qu’es capelhans son es que mès conspiren e es que mès pòden damb eth Govèrn…
Eri l’armen, e dempús s’apraien entà estacar-les es mans as ministres quan tòquen a castigar.
Atau està eth país, tot dolorós… tot tan perdut…
I a mès misèria…!, e es truhes a sies reiaus era arròba, causa que non s’a vist jamès”.
Se metec era veuda en movement damb aquera activitat valerosa que l’auie autrejat tantes capitades ena sua vida, e Fortunata e Papitos demorèren es encargades de hèr eth dinar.
Ara ora de dinar, tornèc dòna Lupe tota enventida, dident que Samaniego, eth marit de Casta Moreno, ère en perilh de mòrt e que per aqueth costat non se podie hèr arren.
Casta que non ère en disposicion d’acompanhar-la entà nunlóc.
Picarie, donc, en ua auta pòrta, en tot vier de dret a veir ath senhor de Feijoo, qu’ère amic sòn e auie estat eth sòn pretendent, e auie fòrça amistat damb D. Jacinto Villalonga, intim deth Ministre dera Governacion.
Ara seguida arribèc D. Basilio dident que Maxi non venguie a dinar: “Qu’a anat damb D. Leon Pintado a veir sabi pas a quin personatge, e se tardaràn fòrça”.
Fortunata decidic entornar entara sua casa, donques qu’auie causes a hèr en era, e en tot repetir-li a Papitos es diuèrses disposicions dictades pera autocrata en moment dera dusau gessuda, se botèc eth mantèl e hec camin.
Que non auie prèssa, e se n’anèc a hèr un petit passeg, gaudint deth beròi dia, e hènt torns en sòn pensament, qu’ère coma es senhes, vira que viraràs…
Qu’anaue tot doç peth carrèr de Santa Engracia, e s’arturèc un instant en ua botiga tà crompar datils, que l’agradauen fòrça.
Seguint dempús eth son vagabond camin, saborejaue eth plaser intim dera libertat, d’èster soleta e destacada encara que siguesse pendent pòc temps.
Era idia de poder anar a on volesse l’excitaue en tot hèr-li borir era sang.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E camina que caminaràs, li venguec eth pensament de qué non auie eth mendre talent de meter-se en casa.
Qué auie de hèr era, en casa?
Arren.
Que li convenguie esvagar-se, cuélher er aire.
Que ja auie auut pro esclavitud enes Micaelas.
Quin gaudi poder cuélher de punta a punta un carrèr tan long coma eth de Santa Engracia!
Eth principau gòi deth passeg, qu’ère anar soleta, liura.
Ne Maxi ne dòna Lupe ne Patricia ne arrés li podien compdar es passi, ne suvelhar-la ne arturar-la.
Qu’aurie anat atau…
Diu s’en sap enquia on.
Ac guardaue tot damb eth curiosèr qu’es causes mens importantes inspiren ara persona gessuda d’un long captivèri.
Eth sòn pensament se padegaue en aquera doça libertat, en tot recrear-se enes sues pròpries idies.
Be n’ère de polida, verbi gratia, era vida sense preocupacions, ath cant de persones que l’estimen a ua e qu’ua estime…!
Tachèc era guardada enes cases deth barri des Virtudes, pr’amor qu’es abitacions des praubi l’inspirauen tostemp amorós interès.
Es hemnes maujargades que gessien enes pòrtes e es mainatges derrotadi e lords que jogauen en carrèr tirauen es sues guardades, donques qu’era existéncia tranquilla, encara que siguesse escura e damb dificultats, li costaue enveja.
Semblabla vida que non podie èster entada era, pr’amor qu’ère dehòra deth sòn centre naturau.
Qu’auie neishut entà èster trabalhadora; non l’importaue trabalhar coma er avesque s’arribaue a possedir çò qu’auie coma sòn.
Mès quauquarrés la treiguec d’aqueth prumèr motle entà lançar- la en ua vida desparièra; dempús la treigueren e l’amièren diferentes mans.
E fin finau, d’autes mans s’entestèren en convertir-la en senhora.
La botauen en un convent pr’amor de modelar-la de nauèth, dempús la maridauen… e anar seguint.
S’imaginaue qu’ère ua pipa viua, que damb era jogaue ua entitat invisibla, desconeishuda, e qu’ada era non sabie dar-li cap nòm.
Se l’acodic s’era non aurie pièch bèth còp, ei a díder, s’aurie iniciatiua… se non harie bèth còp çò que volèsse.
Negada en aguest pensament arribèc en Campo de Guardias, ath costat deth Depósito.
Qu’auie aquiu fòrça pèires, e seiguent-se en ua d’eres, comencèc a minjar datils.
Tostemp que lançaue un uas, semblaue que lançaue ena immensitat deth pensament generau ua idia sua, cauhadeta, coma se lance eth bualh ath molon de palha entà usclar-la.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Diu que non me hè cabau.
Be me’n met de dificiles es causes…!
Er òme qu’estimè, per qué non ère un trist paredèr?
Donques non; auie d’èster un senhoret ric, tà que m’enganhèsse e non podesse maridar-se damb jo…
Dempús, çò de normau ère que jo l’auessa en òdi… donques non, que ges tostemp era dolenta, ges que l’estimi mès…
Dempús çò de normau ère que me deishèsse en patz, e atau se me passarie aquerò; donques non senhor, era dolenta un aute còp; que me va rondant e me tie premanit un param…
Que tanben ère normau que cap persona decenta se volesse maridar damb jo; donques non senhor, ges Maxi e… paf!, me bote ena obligacion de maridar-me, e arren, quan a penes me pensaua, era benediccion…
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Guardaue eth uas deth dàtil que venguie de minjar-se, e coma s’eth uas li didesse que òc, hec era un gèst afirmatiu e un shinhau desconsolat… “Pro que ne sò de maridada!”.
Se demorèc tan prigondament abstrèta, que se’n desbrembèc d’a on ère.
Mès, en tot lheuar-se ara imprevista, se filèc de cap a baish, coma aqueri qu’amien en cervèth aqueth cascavèl que se cride idia fixa.
Qu’auie pujat eth long carrèr damb mina de passejaira, esvagada, alègra, damb era guardada vaga; e lo baishaue coma es monomaniacs.
En arribar dauant dera glèisa la treiguec d’aguest embelinament un bronit de passi qu’entenec ath sòn darrèr.
Qué posqui hèr?
Ara prèssa, ara prèssa”.
Eth curiosèr podec mès que cap auta causa e Fortunata guardèc; que non ère.
Mès endauant entenec un aute còp passi persistents e vedec ua ombra que s’estenie peth carrèr, paralèlla ara sua ombra.
Aqueth òc que n’ère…
Guardarie?
Non; que valie mès non dar-se per assabentada…
A tot darrèr, er astut curiosèr…
Guardèc e tanpòc ère.
En arribar ena sua casa qu’ère mès tranquilla.
Quan Patria dauric era pòrta, li preguntèc: “A vengut quauquarrés?
Eth senhoret non vierà enquiara net.
Tornèc arrir Patricia damb diabolica malícia e… “Qué… mès qué…?”, gasulhèc era senhora en tot apressar-se de punta ena pòrta dera sala.
La possèc leugèrament enquia daurir-la un shinhalet.
Non vedie arren.
Dauric mès, mès…
Qu’ère esblancossida coma s’auesse perdut era sang…
Dauric mès… qu’ei pro.
En fautulh dera sala, tranquillament seigut…
Diu!, er aute.
Fortunata siguec a mand de cuélher ua malagana.
Li passèc sabi pas qué per dauant des uelhs, quauquarren coma un vel que baishe o un vel que puge.
Non didec arren.
Eth, esblancossit tanben, se lheuèc e didec clarament: “Endauant, gojata”.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata non hège un pas.
De pic (eth dimòni explicarà aquerò), sentec ua alegria asenada, un esclafit d’infinites ansies qu’ena sua amna èren contengudes.
E se precipitèc enes braci deth Delfin, lançant aguest crit sauvatge: “Gojat!…
Benedit sigue Diu!”.
Desbrembadi de tot, es aimants s’estèren abraçadi fòrça estona.
Era se deishaue amiar, coma era causa mès naturau deth mon.
Passèren era pòrta dera casa, qu’ère dubèrta.
E era deth quarto dera quèrra, quin edart!, tanben dubèrta.
Dempus que passèren, quauquarrés barrèc.
En aqueth abitatge regnaue ua discrecion traïdora.
Juan se la hec a vier en ua saleta plan ben moblada, qu’ath sòn costat i auie ua cramba perfèctament apraiada.
Se seigueren en fautulh e se tornèren a abraçar.
Fortunata qu’ère coma embriagada, damb ua cèrta lhocaria ena amna, perduda era memòria des hèts recents.
Quinsevolh idia morau, qu’auie despareishut coma un sòmi esfaçat deth cervèth en desvelhar-se; eth sòn maridatge, eth sòn marit, es Micaelas, tot aquerò s’auie aluenhat e calat a milions de lègues, en un punt a on ne tansevolh eth pensament lo podie seguir.
Eth sòn aimant li didec damb votz simpatica: “guaire mos cau parlar!” e ada era li venguec un arrir convulsiu, que de mau hèr podie exprimir-se: “a, a, a!…
Ves se com tremòli?
Sabi pas se qué m’arribe… donques òc, mès temps, pr’amor que quan siguí aciu damb, a, a, a…
Juárez el Negro, te vedí e non te vedí… e tostemp eth dauant, e un dia que li didí que t’estimaua, treiguec un guinhauet fòrça gran, a, a, a… e me volec aucir…
Jo morint-me per parlar-te e eth que non… que non…
Eth nòste mainatjon mòrt, e jo mès mòrta, a, a; e en Barcelona me’n brembaua de tu e te manaua punets per aire, e en Zaragoza… punets per aire… a, a, e en Madrid madeish.
Sense brembar-me’n!.
Dès que tornè de Valencia te vau acaçant…
Çò que m’a calut passar, hilha!
Que ja t’ac condarè.
E fin finau t’è caçat…
A, bona pèça!
Ara que me les pagaràs totes…
Guaire m’as hèt a patir!…
Be n’è lançat de malediccions contra aguest maudit convent…!
Mès, qué beròia estàs, gojata.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Qu’estàs plan polida.
Òc… entà tu.
Sabes de qué me’n brembi?
Deth mèn mainatjon tan graciós…
S’auesse viscut, tu l’auries estimat, vertat?
Me semble que lo veigui, quan se lo heren a vier damb era caisheta blua…
Aquera madeisha net siguec quan Juarez el Negro me treiguec un guinhauet tan gran, e me didec damb aquera ronca votz: “Brrr… que son es ueit; prèga çò que te calgue, pr’amor qu’abans des nau t’aucisqui”.
Qu’ère furiós de gelosia…
A, quina pòur tant atròça!
Guaire mos cau condar-mos…!, jo a tu, e tu a jo.
Qu’as hèt ben.
Aguest qu’as hèt ben li queiguec ara gojata coma ua gota hereda en còr, en tot hèr-la a vier còp sec ena realitat.
Secant-se es lèrmes, se’n brembèc de Maxi, dera sua nòça; e era sua casa, que s’auie aluenhat cent mil lègues, se calèc aquiu, a quate canes, funèbra e antipatica.
Eth refús dera sua amna dauant d’aguest fenomèn li sequèc en un moment totes es lèrmes.
Pr’amor qu’atau ès mès liura e as un òme.
Que pòs hèr çò que volgues, tostemp qu’ac hèsques damb discrecion.
È entenut qu’eth tòn marit ei un bon gojat, que ve visions…
En enténer aquerò, vedec Fortunata quilhar-se en sòn esperit era imatge ideau, o mès lèu, er espèctre dera sua perversitat.
Çò que venguie de hèr qu’a penes auie nòm, per çò d’extraordinari e anormau, en registre des mauvestats umanes.
Eth lòc, era escadença dauen ara sua accion màger lagetat, e atau ac comprenec en un rapid examen de consciéncia; mès qu’auie era anciana e tostemp naua passion tant de fòrça e frescor, qu’er espèctre hugec sense deishar tralha.
Se consideraue Fortunata en aqueth cas coma eth cèc que recep fòrça d’ua man subernaturau.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E ne podie deishar de hè’c, ne discutie çò inevitable, ne sajaue padegar era sua responsabilitat, pr’amor qu’aguesta non la vedie pro clara, e encara que la vedesse, qu’ère persona tan fèrma ena sua direccion, que non s’arturaue dauant de cap conseqüéncia, e se conformaue, tau ère era sua idia, damb anar entath lunfèrn.
Quan me’n sabí de qué auies tornat en Madrid, me venguec un delèri…!
Jo qu’auia damb tu un deute de còr, e er amor que te deuia me pesaue ena consciéncia.
Me capvirè, te cerquè coma se cerque aquerò que mès estimam en mon.
Non te trapè.
En ua cantoada qu’ère ara demora ua pneumonia entà balhar-me eth còp … queiguí”.
Praubet mèn!…
Que me’n sabí, òc.
Tanben me’n sabí de qué me cerquères.
Que Diu t’ac age!
Se me n’auessa sabut abans, que m’auries trapat.
Escampilhèc es sues guardades pera sala; mès era relatiua elegància qu’ère botada non l’afectèc.
En un miserable cerèr, en un sosterranh plen de telaranhes, en quinsevolh lòc subterranèu e pudesenc aurie estat contenta s’auesse ath costat ad aqueth qu’alavetz auie.
Que non se cansaue de guardar-lo.
E tu plan!
Qu’èstàs plan beròia…
Qu’ès ara fòrça milhor qu’abans.
A!, non, repliquèc era damb cèrta vantaria.
Ac dides pr’amor que me sò civilizat un shinhau?
Non t’ac penses; jo que non me civilizi, ne voi; que sò tostemp de pòble, voi èster coma abans, coma quan tu me lancères eth laç e m’agarrères.
Pòble!, qu’ei aquerò, didec Juan damb un shinhau de pedantaria; en d’autes paraules çò d’essenciau dera umanitat, era matèria prumèra, pr’amor que quan era civilizacion dèishe pèrder es grans sentiments, es idies mairs, mos cau anar a cercar-les en blòc, ena peirèra deth pòble.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se m’estimes, çò de passat qu’ei parièr.
En madeish instant quilhèc eth front, e damb satanica conviccion, qu’auie cèrta beresa per çò d’èster conviccion e èster satanica, se deishèc díder aguestes arrogantes paraules:
Qu’ère elastica era consciéncia de Santa Cruz, encara que non tant entà non sénter un cèrt terror en enténer expression tant atrevida.
Entà correspóner, anaue a díder era mia hemna qu’ès tu; mès s’avalèc era sua mentida, coma er òme prudent que se sauve entàs casi grèus er usatge des armes.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ja de nets passèc Fortunata entara sua casa.
Eth sòn marit encara non auie arribat.
Tant que lo demoraue, era pecadora tornèc a veir er espèctre aqueth dera sua perversitat; mès alavetz lo vedec mès clar, e non podec tant aisidament hèr-lo enlà deth sòn esperit.
Quin tòrt n’è jo?” Era casa ère ena escurina e aluguèc era lum.
En lançar er aluquet en solèr, aguest queiguec alugat, e Fortunata lo guardèc damb viu interès, en tot rebrembar ua des supersticions que l’auien ensenhat ena sua joenessa.
Maxi entrèc cansat e cogitós; mès en veir ara sua hemna se botèc content.
Tot un dia sense veder-la!
Que l’auie hèt a vier un paquet de rosquilhes.
E Juan Pablo?
A tot darrèr s’apraiarie tot.
Solide non anarie enes ièrles Marianas, mès dilhèu lo tierien en Saladero quinze o vint dies.
Tant que sopèren, Fortunata contemplaue ath sòn marit, mès qu’ena realitat, ath sòn laguens, e d’aguest examen gessie un hàstic aclapant, e era antipatia de tostemp, mès tant agranida, tant, que ja ère ar arràs.
E era pervèrsa non sagèc de combàter aqueth sentiment; que se recreaue en eth coma en ua monstruositat qu’a quauquarren de seductora.
Non, repliquèc era secament.
Que sò fòrça cansada.
Çò que voi ei dormir.
Plan, donc, milhor, jo que tanben ac desiri.
S’ajacèren, e eth temps qu’encara siguec desvelhada lo tenguec Fortunata en hèr comparèrs.
Eth còs raquitic de Maxi li costaue, en tocar eth sòn, crispacion nerviosa.
E tanben pensèc en çò de shordaire e de mau hèr qu’ère entada era auer de víuer dues vides desparières, era ua vertadèra, era auta faussa, coma es vides d’aqueri que trabalhen en teatre.
Ada era l’ère fòrça dificil representar e simular, e plan per aquerò eth sòn torment creishie considerablament.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Tara maitiada se desvelhèc dempús deth sòn prigond e reparador saunei, e alavetz li vengueren es lèrmes, en tot hèr calculs, representar-se damb gran poder dera ment scènes probables, e doler-se de non poder veir ath sòn aimant totes es ores.
Enes dies a vier, es visites en quarto vesin qu’auien lòc en diuèrses ores, quan Maxi gessie.
Qu’anaue a estudiar damb un amic entà cuélher eth grad, e ath delà solie vier ena farmacia de Samaniego.
Que ja ère convengut qu’aurie un lòc en establiment.
Encara qu’es sues absènsies èren segures, ambdús criminaus determinèren botar eth nin mès luenh.
Mentretant, Patricia hège çò que volie.
Es disposcions de Fortunata e enquia dera madeisha dòna Lupe qu’èren letra mòrta.
Panaue descaradament, e era sua patrona non gosaue repotegar-la.
Santa Cruz, qu’ère er autor de tot aqueth revolum, non sabie com apraiar-lo, quan era sua amiga li consultaue.
Eth plan mès prudent qu’ère cuélher un aute quarto e dar-li eth viatge dempús a Patricia, en tot autrejar-li ua bona estrea tà que carèsse.
Quauqui dies eth Delfin aufrie presents e sòs ara sua aimanta; mès aguesta que non volie acceptar arren.
Que l’auie vengut en cap ua idia extravaganta, que d’era ambdús se n’arrien fòrça, quan la condaue.
Pr’amor qu’era mania ère que Juanito non auie d’èster ric.
Entà qu’es causes anessen ara ora, li calie èster praube, e alavetz era trabalharie coma ua nera pr’amor de mantier-lo.
Vai per a on gesses ara.
Arren mès.
Providéncia.
Quan non sò damb tu, me shaute un shinhau, pas guaire.
Que jamès n’è hèt cabau dera ròba.
Mès quan t’è a tu, que m’ei parièr aur o coeire; seda o percala que tot ei parièr.
Parla-me damb franquesa.
Non as besonh d’arren?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Arren, t’ac pòs creir.
Aguesta amna de Diu te balhe tot çò qu’as de besonh?
Tot, t’ac pòs creir.
Que voi regalar-te un vestit.
Non me lo botarè.
E un chapèu.
Lo convertirè en cabàs.
Qu’ei qu’as hèt vòt de praubetat?
Jo non è hèt vòt d’arren.
Un dia parlauen de Maximiliano.
Tostemp me siguec fòrça antipatic.
Me deishè méter enes Micaelas e me deishè maridar…
Sabes se com siguec tot aquerò?
Donques coma aquerò que conden que manegen a ua persona e hènt d’era çò que vòlen; madeish.
Jo, quan non se tracte d’estimar, que non è volontat.
Me pòrten coma a ua pipa… e ara, cre- te que m’entren remòrs d’enganhar ad aguest praube gojat.
Qu’ei un angelet sense pena ne glòria.
A viatges me vien talents de desenganhar-lo, e era vertat…
Pr’amor que çò qu’ei amorassar-lo que non posqui, non posqui, que non ei ena mia natura.
Li demani ara Vèrge que me balhe fòrces entà cantar clar”.
Ara Vèrge…!
Mès non m’è de pensar?
Çò que m’aconselhe era Vèrge tostemp que li prègui damb es uelhs clucadi, ei que t’estima fòrça e que me dèisha estimar per tu…
Que l’as deth tòn costat, gojatet…
De qué t’espaurisses?
Plan, donc; jo li prègui ara Vèrge e era me protegís, encara que jo siga dolenta.
Qui pòt saber se qué gesserà d’aciu e s’es causes se viraràn bèth dia entad açò qu’an d’èster!
E se te parli damb franquesa, a viatges è dobtes de qué jo siga dolenta… òc, qu’è dobtes.
Dilhèu non ne siga.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Guarda ua causa, didec eth Delfin, que se esvagaue enes plan singulares nocions d’aqueth esperit.
E s’eth tòn marit se’n sabesse d’aquerò e me volesse aucir?
Ai!, non m’ac digues… ne de trufaria.
Me lançaria entada eth coma ua leona e l’estronharia…
Sabes se com se cuelh un cambaròt e se l’arrinque es pautes, e se li retòrç eth còs e se li trè çò qu’a ath laguens?, donques atau.
Mès, vam a veir gojata: non me sauves rancura per auer-te abandonat, deishant-te ena misèria, en vesilhes d’amainadar e en poder de Juárez el Negro?
Deguna rancura te sauvi: alavetz qu’èra enrabiada.
Era ràbia e era misèria m’amièren entà Juárez el Negro.
Te crederàs çò que te vau a díder?.
Donques que me n’anè damb eth per çò de molt que l’auia en òdi.
Causa estranha vertat?…
Jo didí: “me venjarè en tot anar-me’n damb aguest animau”.
Quan auí ath mèn hilh, me padegaua damb eth; mès dempús se me moric; e quan crebèc Juarez, coma que jo me pensè que ja non m’estimaues, didí: “donques ara me venjarè en èster tot çò de dolenta que posca”.
Mès, quines idies as tu sus era manèra de venjar-te?
E de qui te venges atau, creatura?
Donques de Diu, de… qué me sabi… non me preguntes, pr’amor qu’entà explicar-t’ac, me calerie èster sabenta coma tu, e jo non sai arren, encara que dòna Lupe e es monges, herega que herega, m’an trèt un cèrt lustre… en tot ensenhar-me a non díder tantes asenades.
Santa Cruz s’estèc ua bona estona cogitós.
Un dia parlèren tanben de Jacinta…
Que non li shautaue a Juan qu’era convèrça venguesse en aguest terren; mès Fortunata, tostemp que n’auie era escadença, i anaue entà eth, de dret.
As sues preguntes er aute responie damb evasiues.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Donques assegura-me que non l’estimes.
Que l’estimi, òc… entà qué enganhar-te… mès d’ua manèra plan desparièra qu’a tu.
Li sauvi totes es consideracions que se merite, perque… non te pòs imaginar guaire n’ei de brava.
Fortunata seguic cercant damb shordaire curiosèr tot çò que volie saber restacat ara intimitat des esposi; mès er aute s’esguitlaue galhardament, deishant en lòc segur, enquia a on ère possible en aqueth criminau collòqui, era personalitat sagrada dera sua hemna.
Qué ei?
Era mania des hilhs.
Diu que non vò e era s’entèste que òc.
Per çò dera pena que li còste era sua esterilitat, s’a deteriorat, s’a aprimat, e hè bèth temps que s’aumplís de peublancs.
Qu’ei ja passion d’anim.
Te’n saberes de çò que passèc?
Donques li heren era grana enganha.
Eth tòn oncle José Izquierdo, d’amiguet damb un aute capvirat, li hèc a creir qu’un mainatget de tres ans qu’auie damb eth, ère eth nòste Juanin.
Era mia hemna se capvirèc, lo volec ahilhar e ath delà hèr-lo a vier ena nòsta casa.
Encara qu’er embolh se desnishèc lèu, non se podec evitar qu’eth tòn oncle l’engusèsse sies mil reiaus.
Qu’a gracia.
Ja me’n sabia d’aguesta istòria.
Eth mainatge aguest que deu èster eth de Nicolasa, era hilhastra der oncle Pepe.
Neishec tres dies dempús deth nòste, e ère hilh d’un qu’alugue es fanaus deth gas…
Mès que non compreni ua causa.
A jo me semble qu’era tua hemna deuie estimar ad aguest mainatge per çò de creder-lo tòn e auer-lo en òdi per èster de ua auta mair.
Jo que pensi per jo.
Cara, pèga, era mia hemna se torne lhòca per quinsevolh mainatge der univèrs, siguen de qui siguen.
E ath supausat Juanin, qu’ère pro que l’auesse per mèn, entà que l’adorèsse.
Era qu’ei atau; que non sabes guaire brava qu’ei.
Donques s’amainadèsse!…
Sant Crist, que non voi ne pensà’c.
Solide perderie eth sen, e mo’lo harie pèrder a toti.
Estimarie ath mèn hilh mès qu’a jo e mès qu’ath mon sancer.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Se demorèc Fortunata, en enténer aquerò, alègra e cogitosa.
Donques aquerò:
Li vau a prepausar un tracte ara tua hemna.
A veir se qué ei.
Plan simple.
A veir se qué te semble.
Jo l’autregi ada era un hilh tòn e era m’autrege a jo eth sòn marit.
Ei a díder, escambiar un mainatge petit per un mainatge gran.
Eth Delfin arric d’aqueth singular convengut, exprimit damb cèrta gràcia.
Diderà que òc?…
Qué ne penses tu?, preguntèc Fortunata damb era màger bona fe, passant dempús dera ingenuïtat enquiar entosiasme entà díder:
Er illustrat joen se cabussèc en un mar de meditacions.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Es visites ena casa de Cirila seguiren pendent dues setmanes; mès pro que se vedec qu’aquerò non podie seguir, e cuelheren un aute quarto.
Patricia s’auie tornat insuportabla, e dòna Lupe, en tot campar ena casa a ores intempestiuas, ahiscada peth delèri de manejar, dificultaue es gessudes dera sua neboda.
Mentretant, Fortunata non tractaue a Maximiliano de forma desconsiderada; mès era sua heredor serie capable de gelar ath madeish huec.
Que s’aurie estimat eth, mil còps mès, qu’era sua hemna li lancèsse es trastes en cap, a que lo tractèsse damb aquera cortesia mespredosa e glaciau.
Pòqui viatges se daue eth cas de qué era li hèsse ua amorassa; entà auer-la, li calie a Maxi calar-li peticions, e çò qu’artenhie qu’ère coma ua aumòina.
Qu’ei que Fortunata non servie entà cortesana, e es sues simulacions èren tan pègues que hège dò veder-la simular.
Eth joen farmaceutic qu’auie moments d’òrra tristesa, e pensaue fòrça.
De tau estat passèc entara observacion, en tot desvolopar-se en eth aguesta facultat d’ua manera estonanta.
Tostemp qu’ère en casa, non deishaue de uelh ara sua hemna, en tot estudiar-li es movements, es guardades, es passi e enquia er alend.
Quan minjauen, l’examinaue era forma de minjar; quan èren en lhet, era manèra de dormir.
Fortunata non lo guardaue jamès.
Aguest hèt, suenhosament observat, li costèc ath malerós gojat ua indecibla malenconia.
Auer crompat aqueri uelhs damb era sua man, eth sòn aunor e eth sòn nòm entà que se tenguessen a guardar a ua cagira abans que guardar-lo ada eth!
Aquerò qu’ère òrre, òrre, e un dia estornegèc era sua amna un furor mausan; mès que non lo volec manifestar, e s’ac passèc solet en tot nhacar-se es punhs.
Pr’amor que… non didec arren mès; se mingèc era rèsta dera frasa.
Diu se’n sap de se qué anaue a díder.
Que s’avalaue er aire eth gojat entà her-se estimar, endonviant guaires subtilitats autrege era mania o era malautia der amor.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Pensèc encamardar ara sua esposa damb mieis espirituaus.
Qu’ère prèst, eth que ja ère brave, a èster sant, e estudiaue aquerò que l’ère agradiu ara sua hemna en aquerò que tanh ath sentiment pr’amor de realizà’c dera forma que siguesse.
L’agradaue ada era balhar aumòina a guairi praubi se trapaue; plan, donc, eth n’autrejarie mès, fòrça mès.
Era solie admirar es casi d’abnegacion; atau, donc, eth cercarie ua oportunitat entà èster eròi.
Ada era li shautaue eth trabalh; donques eth que s’aucirie a trabalhar.
D’aguesta sòrta esbauçaue eth malerós era sua amna, en tot arrincar tot çò de bon, nòble e beròi entà aufrir-l’ac ara ingrata, coma aqueth que talhe un jardin entà aufrir en un solet nhòc totes es flors possibles.
Ja non m’estimes”.
E era responec que òc; mès de quina manèra!
Qu’aurie valut mès qu’auesse dit decididament que non.
Semble que te còsti orror.
Quan entri te botes seriosa; quan te penses que non te guardi, qu’ès abstrèta e arrisses coma s’en esperit parlèsses damb quauquarrés”.
Ua auta causa lo mortificaue.
Quan gessien amassa a passejar, toti tachauen es uelhs en Fortunata, admirant era sua beresa; dempús lo guardauen ada eth.
Supausaue Maxi que toti pensauen que non ère òme entà tau hemna.
Quauqui uns se permetien examinar-lo d’ua manèra insolenta.
S’anauen en cafè, que i èren pòc de temps, pr’amor qu’es amics s’arremolinauen ath torn de Fortunata sense hèr-ne cabau deth sòn marit, e aguest s’avalaue fòrça hèu.
Çò que desorientaue mès a Maxi ère qu’era non se hège damb arrés, e tostemp qu’eth didie anem-mo’n, qu’ère presta a retirar-se.
Cercaue eth farmaceutic quauquarren que basar es conjectures que començauen a avalar-lo, e non ac trapaue.
Pensèc consultar eth cas damb era sua tia; mès que non ac volec hèr, e tremolaue de qué dòna Lupe li didesse: “Ves?
Per non auer hèt cas de jo!” Gelosia!
Fortunata se mostraue damb toti tan hereda coma damb eth.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
E dempús es guardades entornauen entada era madeisha damb màger tristum.
Tanben tormentauen ath joen es elògis qu’es sòns companhs li hègen d’era.
E Quercus gigantea li fiulaue ena aurelha aguestes funèbres paraules: “Qu’ei massa hemna entà tu, escarrabilhat.
Tie compde”.
Mès dòna Lupe li bohaue idies optimistes.
Que semblaue mentida!
Era perspicaça, era sabenta e experimentada senhora de Jáuregui li didec mès d’un còp ath sòn nebot: “Be n’ei de trebalhadora aguesta hemna!
Tostemp que vengui aciu me la trapi planchant o lauant.
Francament, non credí…
Que t’ajudarà, t’ajudarà.
E ath delà tan caradeta…
Que i a dies que non l’enteni era sua votz”.
Damb ues causes e autes, eth gojat a penes podie estudiar, e damb fòrça trabalh se premanie entara licenciatura.
Er ahèr dera sua collocacion que s’auie resolvut, pr’amor qu’en auer mòrt Samaniego tà finaus d’octobre, era sua veuda organizèc eth personau dera farmacia, autrejant un lòc a Maximiliano.
Se convenguec entre dòna Casta Moreno e dòna Lupe que quan eth gojat cuelhesse eth grad, se li fixarie era sodada, e que dempús d’un an de practica, aurie participacion enes beneficis.
Peth costat economic tot qu’anaue ben, pr’amor que, mentre arribaue eth dia de guanhar damb era sua profession, podie víuer ben damb era cuerta renda der eretatge.
Er inconvenent ère que dès qu’auie entrat ena farmacia, li calie absentar-se de casa dies sancers, e aquerò li hège borir eth sang.
Que se l’acodic alavetz çò que se l’acodís a quinsevolh gelós, gésser un dia, dident qu’anaue tara farmacia, e tornar ara seguida.
Ac hec un viatge, e non susprenec arren: Fortunata qu’ère ena codina.
Repetic eth param, e madeish: qu’ère en tot cóser.
Ena tresau, Fortunata auie gessut.
Dues ores dempús entrèc, hènt-se a vier un paquet ena man.
Donques de crompar ues causilhòtes.
Non me dideres que volies ua corbata?
Guarda-la”.
Ua net entrèc Maximiliano fòrça excitat.
Li cuelhec era man ara sua hemna, e en tot hèr-la sèir-se ath sòn costat, li didec a usclar pèth: “Aué è coneishut ad aguest coquin que te desaunorèc”.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata se demorèc coma mòrta.
Se l’escapèc aguesta espontaneitat, e quan la volec contier qu’ère ja tard.
Hège ua setmana que Santa Cruz non venguie as rendètz-vos, e l’auie manat, mejançant Cirila, un messatget.
Qu’auie queigut deth shivau ena Casa de Campo, en tot estropiar-se leugèrament un braç.
Qu’ac as dit tu!, exclamèc Rubin damb ua guardada terrorifica.
Era gojata se rogic tota; dempús s’esblancossic.
Qué?
Dides que com me’n sai, pegonh?…
Donques plan aisit.
Qu’ac amiaue eth jornau…
Era tua tia ac liegec anet.
Guarda, qu’ei aciu: que queiguec deth shivau passejant pera Casa de Campo.
Maxi, dempús de liéger, seguic dident: “Que lo vedí en Saladero, aquiu aurie d’èster aqueth coquin pendent tota era sua vida.
Olmedo, qu’anaue damb jo, me lo mostrèc.
Que venguec a tier-li ua visita ath mèn frair.
Eth anaue a visitar a un tau Moreno Vallejo que tanben ei ena preson per conspirar.
Fortunata se tapaue era cara damb eth jornau, hènt veir que liegie.
Quines formes, hilha!
Ja ne consideracion.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata semblaue qu’auie era boca sagerada.
Mingèren sense badar boca; eth se metec dempús a estudiar e era a cóser, sense qu’eth funèbre silenci se trinquèsse.
S’ajacèren, e madeish.
Era se virèc d’esquia ath sòn marit, insensibla as alendades que hège.
Que sigueren es dus desvelhadi pendent ua bona estona, cadun ath sòn costat, plan près materiuaument er un der aute, mès en esperit Fortunata se n’auie anat enes antipòdis.
Dus o tres dies dempús, entornant deth Saladero, a on anèc entà dider-li ath sòn frair que lèu lo deisharien anar, vedec Maximiliano a Santa Cruz amiant un coche peth carrèr de Santa Engracia enjós.
Que ja amiaue eth braç guarit.
Guardèc a Maxi, e aguest lo guardèc ada eth.
De luenh, pr’amor qu’eth coche anaue fòrça rapid, observèc Rubin qu’aguest entraue peth carrèr de Raimundo Lulio.
Passarie dempús en de Sagunto?
Jamès coma en aqueth moment sentec eth gojat eth desir d’auer ales.
S’esdeguèc tot çò que podec e, en arribar en sòn carrèr…
Diu!…
Fortunata en balcon, guardant peth carrèr deth Castillo entath passeg dera Habana, per a on solide auie seguit eth coche.
Pugèc eth joen farmaceutic es escales tant ara prèssa, qu’en arribar naut de tot non podie alendar.
Qu’ei qu’entà èster gelós cau boni paumons.
Se queiguec mès lèu que se seiguec en ua cagira, e era sua hemna e Patricia acodiren ada eth pensant que li daue beth accident.
Que non podie parlar e se pataquejaue eth cap damb es punhs.
Quan era sua hemna se demorèc soleta damb eth, sentec Rubin qu’aquera furibonda colèra s’escambiaue en un dolor covard.
Era amna se l’estarnaue e secodie en tot resistir-se a sauvar ath sòn laguens era ira.
Es uelhs se l’aumpliren de lèrmes, es jolhs se li pleguèren.
Queiguent enes pès dera sua hemna li punèc es mans.
Per vida tua… era vertat, era vertat.
Aguest senhor… tu demorant-lo… eth que passaue entà veder-te.
Tu que non m’estimes, tu m’enganhes… lo tornes a estimar… que l’as vist en bèth lòc.
Era vertat…
Que voi mès morir-me de pena que de vergonha.
Fortunata, jo te treiguí des lordères deth carrèr, e tu me caperes a jo de hanga.
Jo t’autregè eth mèn aunor net, e me l’entornes lord.
Jo t’autregè eth mèn nòm, e hès d’eth ua caricatura.
Te demani un darrèr favor… era vertat, ditz-me era vertat”.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata botgèc era lengua e estornegèc es pòts.
Qu’auie era vertat ena punta dera lengua, e per un moment trantalhèc se deishar-la anar o calar-la entà laguens.
Era vertat que volie gésser.
Es paraules s’arringlerèren mudes e didien: “Òc, qu’ei cèrt que t’è en òdi.
Viuer damb tu qu’ei era mòrt.
E ada eth l’estimi mès qu’ara mia vida”.
Era batalha siguec brèu, e Fortunata entornèc era terribla vertat enes entralhes deth sòn esperit.
Era afliccion de Maxi exigie era mentida… e era sua hemna li calèc dider-la-se… mentides d’aguestes qu’inspiren viua pietat ad aqueth que les ditz e padèguen pòc ath que les enten.
Les trèiguie deth laguens coma se siguesse ua infermièra qu’administre era inutila medecina ar agonizant.
Ditz-m’ac damb un shinhau de calor, aumens coma m’ac didies abans.
Tu que non sabes eth mau que me hès.
Que me hès creir que non i a Diu.
Que portar-se ben e portar-se mau tot ei madeish”.
Era pietat vencec ara delinqüenta e se mostrèc tant afabla aquera tarde e net, que Maximiliano li calec tranquillizar-se.
Eth praubet qu’ère destinat a non auer ua estona bona, donques qu’en moment que recebie eth sòn esperit un aleujament, venguec eth mau de cap.
Era net siguec crudèu, e Fortunata s’esdeguèc a suenhar-lo.
Ath miei des sòns maus de cap, eth malerós joen s’escauhaue mès era ment pensant remèdis o palliatius dera ansietat que lo senhorejaue.
Dempús de vomegar, li didec ara sua hemna: “Se m’acodís ua idia que resolverà es dificultats…
Partiram entà Molina de Aragón, a on è es mies proprietats.
Abandoni era carrèra e me tierè a pagés…
Vòs o non?
Aquiu viuerè damb tranquillitat”.
Fortunata se mostrèc d’acòrd, encara que rebrembaue çò que Mauricia l’auie dit dera vida des pòbles.
Solet esbocinada vierie era a víuer en camp; mès aquera net non auie mès remèdi que díder òc a tot.
Enes dies a vier notaue eth praube Maxi qu’eth sòn aclapament aumentaue d’ua manèra alarmanta coma se lo sagnèssen, e plan espaurit venguec a consultar a Augusto Miquis, que li didec qu’aurie estat milhor que l’auesse consultat abans de maridar-se, donques qu’en tau cas l’aurie manat tu per tu eth celibat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Eth dusau còp que parlèc d’aquerò ara sua hemna, non la trapèc tan ben dispausada.
Demana conselh ara tua tia, e era te diderà que çò que penses ei ua asenada”.
Maxi qu’ère fòrça cogitós per cèrtes causes que notaue ena sua hemna.
Que hège dies qu’a penes lheuaue era era guardada deth solèr e es sòns uelhs revelauen ua grana pena.
De pic, ua tarde que tornèc Rubin dera farmacia, en pujar era escala l’entenec cantar.
Entrèc, e era cara de Fortunata ludie d’alegria e animacion.
Qué s’auie passat?
Maxi non artenhec endonvià’c, encara qu’era sua gelosia, ahiscadora dera sua intelligéncia, li suggerie presumpcions que pro ben poirien contier era vertat.
Aquesta s’estaue en qué era gojata auie recebut, mejançant Patria, ua nota qu’en era se l’anonciaue eth dauriment deth cors amorós, interromput pendent ua quinzea.
E comprenent pera flaira de gelós que lançaue un pichèr d’aigua hereda sus aquera alegria, li didec a Fortunata: “Que ja ei decidit que mo n’anaram entath pòble.
Ac è consultat damb era mia tia e era ac apròve”.
Non, higec eth, tient er amarum que gessie dera sua amna, es dus.
Jo credí…
Mès ac dides formaument?
Tè!…
Òc; mès me pensè qu’ère solet ua convèrsa.
Quina pensada!
De tau manèra se transformèc eth ròstre deth joen, que Fortunata, que ja començaue a díder quauques badinades sus aqueth ahèr, se recuelhec en era.
Maxi non didec arren, e còp sec gessec enventit dera casa, barrèc damb sorolh era pòrta e baishèc era escala de quate en quate gradons.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Sagunto e dempús cuélher peth de Santa Engracia, entà baish.
Era gessec ara seguida, cuelhent eth madeish carrèr, mès entà naut, en direccion tà Cuatro Caminos.
Que deuien èster es sies dera tarde quan Rubin tornèc ena sua casa.
Qu’ère esblancossit, e d’esblancossit passèc a verd, quan Patricia li didec que Fortunata auie gessut de crompres.
Deishant-se amiar dera sua asenada mesfisança, interroguèc ara mossa, sajant de saber-se’n per era.
Mès qu’anaue entà un bon lòc.
Patricia qu’auie era discrecion deth traïdor, e tot çò que didec anaue encaminat entà calar en cervèth de Maxi era conviccion de qué era sua hemna ère pòc mens que canonizabla.
Quan era criminau entrèc, eth marit auie manat alugar era lum e ère seigut ath cant dera taula dera sala.
Li mostrèc un paqueth, dempús un paquetet, e un aute.
Guarda.
Estirèc eth braç entà trèir de dejós dera taula quauquarren qu’auie amagat en entrar.
Qu’ère un objècte estropat en papèrs, que desnishèc tot doç, quan era s’inclinaue alègra entà veder-lo.
Òc, entà aucir-te e aucir-me… didec Maxi en un ton que non podec èster tan lugubre coma eth desiraue, pr’amor qu’era arma comencèc a causar-li pòur, per çò de qué jamès ena sua vida auie auut enes mans un traste coma aqueth…
Quines causes!, didec era damb era sang dera cara perduda.
Tu que non sabes se qué te pesques…
Que sembles pèc…
Aucir-me a jo, e per qué?…
Li tachèc ua guardada doça e penetranta, era madeisha guardada que damb era l’auie hèt eth sòn esclau.
Eth praube gojat sentec coma se l’auessen botat ues cadies ena amna.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que sò plan pauruga, e sonque veir aquerò ja tremòli.
Apressèc timidament era sua man en mange dera arma… “Que lo pòs cuélher, ei descargat”, didec Maxi, qu’en un bot s’auie deishat quèir deth furor ena pietat.
Qu’es un mainatge, didec era, cuelhent era arma, e te cau tractar coma a un mainatge.
Hè-me a vier aguest traste: lo sauvarè per s’un cas entren panaires ena casa.
E se lo hec a vier sense qu’eth botèsse cap resistència.
Dempús de sauvar- lo damb clau en ua mala plia de causes vielhes, tornèc entath costat deth sòn marit, que s’auie demorat abstrèt, mesurant plan que òc, damb trebolat pensament era enòrma distància qu’auie en sòn èster entre es escometudes dera volontat e era ineficacitat dera sua estavanida accion.
Aquera net non se passèc arren; mès era tarde a vier, Pseudo-Narcissus odoripherus, venguec a cercar-lo ena botiga de Samaniego, e li didec que Fortunata auie rendètz-vos damb un senhor en ua casa deth passeg de Santa Engracia, un shinhau mès amont des magasèms dera Villa.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Cuelhec Maxi un coche entà vier tà Chamberí e entara sua casa.
Dempús d’entrar en era e saber-se’n de qué era senhoreta non i ère, pugèc tot doç entara glèisa, e en passar per dauant d’era e veir ua crotz de hèr que i a en pòrge, li venguec en pensament era idia de qué s’auie d’auer hèt a vier eth revolvèr.
Arreculèc, e a miei camin se’n brembèc de qué era sua hemna auie sauvat era arma.
Be ne siguec de pèc pr’amor de permeter-l’ac!
Tornèc a cuélher era direccion deth Nòrd, sentent ena sua amna eth suplici indicible que costaue era conjoncion de dus sentiments tant opausadi coma eth desir dera vertat e eth terror d’era.
En aubirar eth motor des senhes que subergessie sus era casa des Micaelas, non podec reprimir un estofament de pena que lo hec somicar.
Es senhes non se botjauen.
Passèc eth joen mès enlà des Almacenes de la Villa e examinèc es cases d’un solet estatge naut que i a aquiu.
Coma qu’ignoraue quina ère era que servie d’abric as adultèrs, decidic susvelhar-les totes.
Que hège ja net e Maxi desiraue que venguesse mès ara prèssa pr’amor de deishar de veir eth disc, que li semblaue eth uelh d’un bofon testimòni, exprimint tot eth sarcasme deth mon.
Ua malediccion sacrilèga se l’escapèc des sòns pòts, e reneguèc de qué auesse arribat a èster tan près eth sòn desaunor e deth santuari a on l’auien daurat eth mochet infame dera sua illusion.
En d’autes paraules: eth qu’auie vengut aquiu ara cerca d’ua ostia, e l’auien balhat ua ròda de mòla… e çò de pejor ère que se l’auie avalat.
Dempús de fòrça passejar vedec eth coche de Santa Cruz, guidat peth lacai, tot doç, coma entà que non se heredèssen es shivaus.
Que ja non auie cap de dobte.
Eth coche lo demoraue.
Lo vedec pujar enquia Cuatro Caminos, a on s’arturèc pr’amor d’alugar es lums.
Dempús baishèc, e en arribar enes Almacenes de la Villa, un aute còp entà naut.
Maxi non lo deishaue de uelh.
Eth menaire hège veir eth sòn engüeg e impaciéncia.
En un des torns deth veïcul, Rubin susprenec en aqueth òme ua guardada dirigida a ua des cases.
Se calèc près d’aquiu, en tot redusir er espaci deth sòn passeg, susvelhant.
Qu’èren es sèt.
Fin finau, en un moment que Maxi anaue de Sud tà Nòrd vedec, a pro distància, a un òme que gessie dera casa.
Qu’ère eth, Santa Cruz, eth madeish, vestit de giqueta e chapèu montat.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Es dues lums ludien aquiu naut.
Se filèc de cap a Cuatro Caminos…
Darrèr, esdegant eth pas, er òdi personificat de Maximiliano.
Era via qu’ère solitària.
Passaue plan pòca gent, e hège fòrça hered.
Eth Delfin sentec aqueri passi ath sòn darrèr, e ua misteriosa apreension, era consciéncia dilhèu, li didec de qui èren.
Se virèc en moment qu’era tremolosa votz der aute li didie: “Escotatz”.
S’arturèc a sec Santa Cruz, e encara que non lo coneishie pro ben, l’auec per qui ère sense trantalhar un moment.
Canalha!…
Que non demorèc Santa Cruz enténer arren mès, ne eth sòn orgulh li permetie dar explicacions, e damb un movement vigorós deth braç dret refusèc ath sòn antagonista.
Mès qu’un boet siguec ua possada; mès era aflaquida esqueleta de Rubin non lo podec resistir; botèc un pè en faus ena sua arreculada e queiguec en solèr, dident: “Te vau a aucir… e ada era tanben”.
Se voludèc en solèr; se lo vedec pendent un instant caminant a quate pautes, dident entre brams… “panaire, lairon… ja veiràs!…” Santa Cruz s’estèc ua estona en tot contemplar-lo damb era cauma hereda der ofuscat assassin, e quan vedec qu’ara fin artenhie a lheuar-se, venguec entada eth e l’agarrèc deth còth, en tot sarrar-lo de mala manèra coma s’anèsse a estofar-lo de vertat…
Dera sarrada gòrja deth malerós joen gessie un gemiment, arranguilh d’asfixia.
Es sòns uelhs gessents se tachauen en sòn borrèu damb un pampalhejament electric de uelhs de gat rabiós e moribond.
Era soleta defensa deth qu’ère dejós qu’ère clauar es sues ungles, en tot ahilar-les damb eth pensament, enes braci, enes cames, en tot çò qu’artenhie deth vencedor; e lheuant-se un shinhau damb nerviós coratge, sagèc de hèr-li era cambeta tà amorrar-lo en solèr.
Es dus en solèr, lutarien dilhèu mès proporcionaument.
Prauba rason estronhada pera supèrbia!
A on ei era justícia?
A on ei era vindicta deth fèble?
En nunlòc.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Eth furor deth Delfin non siguec tant, que se l’amaguèsse eth perilh d’arribar en un omicidi, abusant dera sua superioritat.
E damb mesprètz qu’en eth i auie quauquarren de pietat, deishèc ara sua presa, que queiguec inèrta en un costat deth camin, en ua sòrta de clòt o soc.
En veder-lo coma ua bonha, Juan sentec un shinhau de pòur.
E en tot cas… qu’a estat en defensa pròpria”.
Mès era victima deishèc anar un idòl, e voludant-se coma es epileptics, repetic: “Lairon… assasin”.
Eth Delfin s’apressèc e en tot botar-li eth pè sus eth pièch, tient compde de non sarrar massa, didec: “Se non cares, escaravat, t’estronhi”.
Se lheuèc Rubin en un bot.
Qu’ère tot ungles e dents; treiguie es armes des fèbles; mès damb tanta feresa, que s’arribe a cuélher ar aute l’arrinque era pèth.
Santa Cruz se metec lèu ara defensiua.
Qu’ère un terren o camp mau laurat, mès enlà dera darrèra casa.
Era victima non se remetie, e en tot profitar aqueth moment, eth barbar senhoret, que vedec passar eth sòn coche, l’arturèc, se calèc en eth en un bot e au!, partiren es shivaus ath mès córrer.
Un òme s’auie arturat dauant des combatents en darrèr moment dera peleja; s’apressèc entà Maxi e lo guardec damb maufidança.
Pensant-se qu’ère mortaument herit, non volie meter-se en embolhs damb era justícia.
Quan l’entenec parlar, s’apressèc mès.
Praube gojat!
Qu’ei que non semble un gojat senon un vielh…
Vai, pataquejar atau a un praube vielh!” Dempús arribèc un aute òme, que s’auancèc d’un grop d’obrèrs que pujauen.
Ajudat per aguest, Maxi artenhèc lheuar-se e correc un bon tròç camin enjós, cridant: “Lairon!…
Se formèc ath torn dera victima un rondèu de quate, sies, dètz persones d’ambús sèxes.
Les guardaue coma se siguessen amics que l’auien de dar era rason arreconeishent en eth ara justícia pataquejada e ara umanitat escarnida.
Semblaue un asenat.
Eth sòn descompausat ròstre que hège pòur, e era sua fina votz ahiscaue era màger estranhesa.
Pr’amor qu’eth tarrabastalh dera luta l’auie hèt vier era votz totafèc de falset.
Que gessien dera sua gòrja es paraules damb er accent d’un impubèr.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Non ei vertat, senhors, qu’ei un miserable?…
Que m’a panat çò qu’ère mèn, m’a panat…
Eth la lancèc enes lordères… jo la recuelhí e la limpiè… eth me la panèc e la… tornèc a lançar… la tornèc a lançar.
Be n’ei de brigand!…
Mès jo me cau hèr dus mòrts.
Es que l’enrodauen l’auien pietat.
En tot desconéisher eth motiu deth sarabat, cadun didie çò que li semblaue.
Es hemnes lo guardauen damb mès interès.
Qu’ère ua esblegida qu’eth gojat non se n’auie encuedat.
Se hec a vier era man en cap e la retirèc tacada de sang.
Notèc qu’eth braç dret li hège fòrça mau.
Panaire… miserable…
Au!, aquerò que ja s’a acabat… a on auetz eth chapèu?
Maxi non didec arren ne se’n cuedèc deth chapèu.
Còp sec s’estarnèc en idòls, donques que non semblauen ua uata causa es esfòrci dera sua votz entà parlar a crits.
Es que l’entornejauen podien distinguir de mau hèr aguesti concèptes: “Trincar-li eth còr qu’ei pòc; qu’ei de besonh… estronhar-l’ac”.
Dus òmes l’amiauen carrèr enjós, cadun d’un braç, e eth, guardant damb estupiditat as sòns amiaires, repetie: “estronhar-l’ac!” A viatges s’arturaue, estarnant-se en arridalhes de lhòco.
Ja près dera glèisa apareisheren dus individús d’Orden Público, qu’en veir a Maxi en aqueth estat, lo receberen fòrça mau.
Se pensèren qu’ère un coquin, e qu’es còps qu’auie recebut se les aurie meritat…
L’agarrèren peth cothèr dera giqueta damb aguesta pairau garra dera justícia deth carrèr.
Maxi responec damb era madeisha arridalha hòla e deliranta; en veir aquerò, eth policièr, sarrèc era garra, coma expression des rigors qu’era justícia umana li cau tier damb es criminaus.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Estronhar-l’ac!…
Arribèc ena Casa de Socorro, ja damb una revolum de gent ath sòn darrèr.
Eth mètge de garda coneishie a Maxi, e dempús de guarir-li eth còp deth cap, que non auie massa importància, lo manèc entara sua casa damb era vigilància des gardes d’Orden Público.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Quan entrèc eth malerós gojat en casa, Fortunata non auie vengut encara.
Madeish siguec veder-lo Patricia en aqueth estat malerós, que córrer a avisar a dòna Lupe, que non se tardèc a presentar-se espaurida e aclapada.
Çò prumer que hec, cossent damb eth sòn gran caractèr, siguec superpausar-se as eveniments, non auer pòur pera vista dera sang e dictar acertades ordes preliminares, coma ajaçar a Maximiliano, portar provediment d’arnica, reconeisher-li ben es contusions qu’auie e cridar ath mètge.
Que gessec tà hèr quauques crompes, didec Patricia.
Qu’ei estranh!
Es ueit e mieja dera net.
En bades sagèc dòna Lupe de saber çò que s’auie passat a compdar des pròpris pòts deth joen.
Aguest non didie que “estronhar-l’ac!”, damb aquera votz de falset, qu’ère ua auta nauetat entara sua tia.
L’ajacèren damb non pòc trabalh, e l’aumpliren d’emplastres.
Eth mètge dera Casa de Socorro venguec e manèc repaus.
Cranhie que i auesse quauquarren de commocion cerebrau; mès probablament acabarie tot damb un fòrt mau de cap.
Tanben li prescriuec eth bromur potasic a fòrtes dòsis, e ara prumèra presa s’esclipsèc eth herit, prononciant paraules desgatjades, que d’eres non ne podec trèir tarlat era senhora de Jáuregui.
E a tot aquerò, era auta sense aparéisher!
Fin finau, tàd aquerò des nau e mieja, quan eth mètge se n’anèc, entenec dòna Lupe un sarabat, dempús mormolhs en correder.
Fortunata qu’auie entrat, e parlaue en votz baisha damb Patria.
Era ment dera veuda, qu’en era enquia alavetz tot qu’ère confusion e vaguetats, comencèc a trèir d’era es judicis mès estranhs, idies d’atrevit abastament e d’un pesimisme espantoriant.
Gessec tot doç ena sala, desirosa de suspréner aqueri secrets.
Fortunata entrèc, era sang dera cara perduda, e damb es uelhs espauridi; mès dòna Lupe non li didec arren.
La vedec qu’anaue entath gabinet, que daue quauqui passi entara cramba en tot posar-se ena pòrta, e que d’aquiu alongaue eth còs entà guardar ath sòn marit.
Per qué non entrèc?
Qué cranhie?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Dòna Lupe se hec a vier en gabinet era lum.
Volie campar se qué hège era sua neboda, e de moment li cridèc era atencion era sua actitud estranha, non guaire cossent damb es sentiments naturaus en ua esposa en situacion tan aflictiua.
Un còp lo guardèc de luenh, Fortunata, que non ne hège cabau de persona tan respectabla coma era sua tia politica, tornèc ena sala, que ja ère lèu escura, e se seiguec en ua cagira.
Encara non s’auie trèt eth mantèl, e semblaue qu’anaue a tornar entath carrèr.
Apuada era maishèra en ua man, se demorèc quieta pendent un quart d’ora.
Eth silenci que regnaue enes tres pèces sonque s’interrompie damb quauqua paraula raucosa de Maximiliano, e damb eth pas de gat dera sirventa que trauessaue era sala entà vier a recéber ordes dera soleta persona qu’aquera net manaue ena casa.
S’er estat deth malaut auesse permetut lheuar era votz, ai!, dòna Lupe aurie hèt tremolar damb eth tarrabastalh dera sua paraula autoritària e fiscalizadora; mès que non podie èster.
Be n’aurie entenut de causes era sua neboda!
Aquerò?…
Aquerò, òc…
E se n’anèc entara cramba pr’amor que s’entenec era votz de Maxi cridant.
Ara seguida se lo sentec vomegar.
Fortunata botèc atencion a çò qu’aquiu se passaue; mès sense abandonar era sua postura d’esfinx.
Quan era veuda tornèc ena sala, ja èren mès des dètz.
E non t’as trèt eth mantèl.
Qu’ei que penses tornar… a crompar?
Eth praube Maxi, en desvelhar-se hè ua estona, me preguntèc s’auies tornat, e li didí que non.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Eth didec.
Parla, hilha, parla, o jo ja veirè se qué me cau hèr”.
Fortunata, dempús de guardar-la damb ua emocion que dòna Lupe non podie definir, tornèc a apuar era sua maishèra enes mans, e hènt ua grana alendada, s’embarrèc laguens d’aqueth silenci lugubre, que desesperarie ara madeisha paciéncia.
Vòs te creir, vò creir vosté que damb jo valen es embolhs?
Era ira la dominaue, e entà contier-se tornèc ena cramba.
Era sua ment acalorada remenaue aguestes idies: “Que gessec çò que jo me cranhia… qu’ac didí, qu’aguesta hemna mos darie ara fin un desengust…
Ai, quin còp de uelh qu’è!
A jo que non m’entraue, non m’entraue; e tostemp ac didí: ne damb Micaelas ne sense Micaelas poiram hèr d’ua hemna dolenta ua esposa decenta.
Vaquí, vaquí, aciu que l’auetz.
Guardatz s’ac endonviè.
Çò que mès enventie a dòna Lupe qu’ère era mauparada que s’auie hèt a vier, pr’amor qu’encara que didesse ua auta causa, era vertat ei qu’auie creigut a Fortunata totafèt reformada.
Non podec tier era sua escometuda e tornèc ena sala.
Se n’encuedèc alavetz que parlaue damb ua ombra.
Fortunata non ère aquiu.
Gessec dòna Lupe en correder, e vedec lum en quartet interior, a on era hemna de Maxi sauvaue era sua ròba.
Possèc era pòrta.
Qu’ère aquiu, ja sense mantèl, treiguent era ròba der armari e botant-la en ua mala.
Aquerò qu’ei ua vergonha.
Se vostè s’entèste en carar-se, creirè qu’era causanta de tota aguesta tragèdia ei vostè e arrés mès que vostè”.
Fortunata se virèc entada era.
Eth sòn pallitge qu’ère coma eth d’un mòrt.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Didetz-li, repliquèc era esposa en votz mès baisha e exprimint-se damb fòrça dificultat; didetz-li que non è vengut, donques que partirè quan hèsque dia.
Jo non compreni ua soleta paraula… qué s’a passat, Diu Sant!…
Fortunata alendèc prigondament.
Que vau a anar per justícia.
Ja veiram s’ath jutge li respon vostè d’aguesta manèra.
Que n’a vostè eth tòrt, qu’ei evident.
Pr’amor que me cau anar-me’n, repliquèc era auta guardant en solèr.
Que non didec mès.
A toti enganhèc vostè, mens a jo… a jo non…
Jo que la vedí vier”.
Aclapada pera sua consciéncia, Fortunata non podec respóner arren.
Se dòna Lupe s’auesse lançat contra era entà repassar-la, que s’aurie deishat castigar.
Non serè jo qui l’arture…
Adishatz.
Quina casa aguesta, e quin matrimòni!
Arren me cuelh de nauèth… pr’amor que, ac torni a díder, a toti enganhèc vostè, mens a jo”.
Qu’ère mentida, pr’amor qu’era prumèra enganhada siguec era.
Quina mauparada auien patit es sues facultats educadores!
Era idia d’aguest fracàs alugaue era sua ràbia mès qu’eth delicte madeish que sospechaue ena sua neboda.
Tornant entara sala, la cuelhec ara senhora Jáuregui era frenesia des disposicions.
Era prumèra siguec que se demorarie aquiu aquera net.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Nicolás, qu’aqueth dia auie arribat de Toledo.
Fortunata seguie en quarto dera ròba; mès auançaue plan pòc en apraiament deth sòn equipatge, pr’amor que o ben se demoraue quieta, seiguda sus ua mala, guardant eth solèr o era candèla, qu’ahlamaue gotejant gotes de greish.
Dès que comencèc a fautar, non auie sentut racacòrs coma es d’aquera net.
Er espèctre dera sua mauvestat non auie hèt abans senon presentar-se coma de trufaria, e l’ère fòrça aisit entada era esforiar-lo.
Mès que ja non se passaue madeish.
Er espèctre venguie e se seiguie damb era e damb era se lheuaue; quan se botaue a sauvar ròba, l’ajudaue; en alendar, alendaue; es uelhs d’era qu’èren es d’eth, e, en fin, era persona d’ambdús qu’ère ua madeisha persona.
E la tormentauen, amassa damb es racacòrs dera sua consciéncia, ansies d’amor, desirs plan viui de normalizar era sua vida laguens dera passion que la senhorejaue.
Se’n brembèc de qué eth sòn aimant l’auie aufrit botar-li casa, e establir entre eri ua familiaritat regulara laguens dera irregularitat.
Mès aquerò poirie arribar?
Es ansies amoroses se crotzauen ath sòn laguens damb temors vagui, e fin finau venguie a considerar-se era persona mès malerosa deth mon, non per tòrt sòn, senon per disposicion superiora, per aquera mecanica espirituau que la possaue d’ua manèra irresistibla.
Que non pensèc dormir aquera net, e desiraue qu’arribèsse eth dia entà anar-se’n, pr’amor qu’enténer era votz dolorosa deth sòn marit li costaue un martiri atròç.
Qu’aurie dat dètz ans dera sua vida entà qu’aquerò que se passèc non s’auesse passat.
Mès que ja non auie remèdi, pro qu’es herides de Maxi siguessen de pòca importància!
Dempús d’aquerò, eth sòn mès viu desir qu’ère cuélher era pòrta e desparéisher d’aquera casa.
Abans morir que contunhar era comèdia d’un matrimòni impossible.
D’aguestes meditacions la treiguec dòna Lupe, que dempús de mieja ora tornèc a entrar en quarto.
Qu’ère estropada tota en ua hlaçada, çò que li daue cèrt aspècte temerós e lugubre coma d’amna de un aute mon.
Non dèishe de preguntar-me s’a vengut vosté…
Francament, sabi pas se qué responer-li”.
Didetz-li que m’è mòrt, repliquèc Fortunata.
E de vertat que serie çò de milhor…
A apraiat vostè es sues males?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Me manque pòc…
Es mies jòies?, observèc era auta trantalhant prumèr e assegurant-se ara fin.
Que non son mies.
Son d’eth, de Maxi, que les desempenhèc.
Vo’les dèishi totes.
Atau, donc, non se hè a vier vostè qu’era sua ròba?
Arren mès.
Qu’ac podetz veir.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Que i a motius entà creir que quan Papitos entrèc a mieja net en quarto de Nicolás Rubin e li didec secodint-lo fòrtament: “Senhor, senhor, era vòsta tia ditz que venguetz aquiu ara madeish”, eth sant varon deishèc anar un bram e se virèc d’esponera tornant a quèir en un prigond sòn.
Qu’ei probable qu’ara dusau escometuda de Papitos, eth clèrgue s’estirèsse, e qu’esforièsse ath monard damb un aute des sòns brams, en tot amorassar en sòn cervèth era idia de qué era sua tia li calie demorar enquiath maitin a vier.
E eth fondament d’aguestes apreciacions ei que Nicolás non se presentèc ena casa deth sòn frair Maxi enquiàs sèt ben tocades.
Tanta pigresa que li hec a pèrder er oremus a dòna Lupe, que botant eth crit en cèu, didie: “Que sò destinada a èster era victima d’aguesti tres pècs…
Cadun peth sòn costat me consumissen era vida, e entre es tres amassa acabaràn damb jo…
Quina familha, Senhor, quina familha!
Se me vedesse eth mèn Jáuregui, que serie ua auta causa.
Mès òme de Diu, vai, qu’as ua cauma!
Sabi pas se com damb tot çò que minges e damb aguesta tranquillitat non ès mès gròs…
Te cridi tàs onze dera net e aguesta qu’ei era ora que te despenges per aciu…
Aquerò ac didie ena sala, en veir entrar a Nicolás, qu’es sòns uelhs encara auien evidents senhaus de çò de ben qu’auie dormit.
En enténer era convèrsa, gessec era pecadora deth sòn amagader, e apressant-se ena pòrta dera sala sagèc d’escotar.
Mès tia e nebot seguiren parlant fòrça baishet, e arren podec enténer.
Dempús, eth clèrgue, a peticion dera sua tia, gessec en correder, e Fortunata se metec ara prèssa en sòn amagader pr’amor de demorar-lo aquiu.
Aqueth quarto qu’ère totafèt escur enes prumères ores deth dia.
Es qu’entrauen non vedien ad aqueth qu’ère laguens.
Era candèla qu’ahlamèc era màger part dera net, s’auie consumit.
De laguens estant, vedec Fortunata ath capelhan, ombra nera en quadre luminós dera pòrta, e demorèc qu’entrèsse o didesse quauquarren.
Coma qui se mesfide d’entrar ena tuta d’ua bestia herotja, Nicolás s’estèc ena pòrta, e d’aquiu estant lancèc ath miei dera escurina, aguestes paraules: “Hemna, ètz vos aciu?…
Que sò aciu, òc senhor, gasulhèc era.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Era mia tia, higec eth clèrgue, m’a condat es orrors d’aguesta net…
Eth mèn frair mautractat, herit; vos entrant ena casa a malora, e entrant entà recuélher era ròba e partir, trincant era armonia conjugau e deishant-mos a toti ena màger confusion.
Me voleratz explicar a jo, aguest embolh?
Òc, senhor, repliquèc era votz damb pòur e un trebolament indicible.
E s’auetz auut vos bèra part en aguesta infamia?
Jo… en çò des còps que non n’è auut part, deishèc anar rapidament.
Anem per parts, didec eth clèrgue auançant un shinhau, damb es mans entà dauant paupant enes tenebres.
Hè quauqui dies… m’en sabí ager per edart… eth mèn frair sospechaue que vos non li èretz fidèu; aguesta qu’ei era qüestion.
Auie bèth fondament aguesta sospecha?
Era votz non didec arren, e i auec ua estona de temerosa expectatiua.
Qui vos pensatz que sò?
Hètz veir qu’ètz en confessionari.
Que non hèsqui era pregunta coma persona dera familha ne coma jutge, senon coma prèire.
Ja veigui, afirmèc Rubin damb ira, que mos auetz enganhat a toti, a jo eth prumèr, as senhores Micaelas, ath mèn amic Pintado e a tota era mia familha dempús.
Qu’ètz vos indigna d’èster era nòsta fraia.
Vaquí quin polit papèr auem hèt.
E jo que responí…!
Ena mia vida m’arribat ua causa parièra.
Que vos auí a vos per hòraviada, non per corrompuda, e ara veigui qu’ètz vos çò que se cride un monstre.
Non senhor, didec era votz de seguit e sense hèr cap esfòrç.
Jamès l’auetz estimat… qu’ei atau.
Non senhor.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Òc qu’ac didí.
Mès que non a resultat…
Non a resultat.
Que se dan casi…
De sòrta qu’arren.
Arren.
Perfèctament!
Mès vos desbrembatz qu’ètz maridada e que Diu vos mane estimar ath vòste marit, e se non l’estimatz, èster-li fidèu de còs e de pensament.
Polida cagada, òc senhor, polida!…
Ena mia vida m’auie arribat arren de parièr.
E vos caushigant er aunor e era lei de Diu, vos auetz encamardat de quinsevolh pòcvau… que ja se ve: eth vòste passat licenciós vos empodoe era amna, e era purificacion que siguec ua badinada.
Non auer vist aquerò, Senhor, non auè’c vist!
Qu’ère tan enforismat eth prèire per çò de mau que l’auie gessut aquera composicion, e eth sòn amor pròpri apraiador patie tant, que non podec mens que deishar anar eth sòn despièch damb aguestes coleriques rasons: “Donques sabetz-vo’n qu’ètz condemnada, e non li balhetz mès torns, condemnada”.
Non se sap s’aguest procediment deth terror costèc eth sòn efècte, pr’amor que Fortunata non responec arren.
Era expression des sòns sentiments sus eth terrible anatèma se perdec ena escurina d’aquera tuta.
Non m’amaguetz arren.
Era responsa se tardaue.
Nicolás repetic era pregunta enquia tres còps padegant eth ton, e fin finau, entenec un mormolh que didie: “Fòrça còps”.
Conde eth pair Rubin qu’aquet fòrça còps li costèc caudheireds, e que li semblèc eth mormolh que hèn es portes corredisses quan s’esguitlen pes parets.
Damb guairi òmes?
Damb un de solet…
Damb un de solet!…
Non senhor.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
A!, ja… era vielha istòria… perfèctament, didec eth prèire, qu’eth sòn amor pròpri se quilhaue en trapar un mejan d’aparéisher coma previsor.
Aquerò que ja m’ac cranhia jo.
Eth prumèr amoret…!
Non ac didí, non vos ac didí?
Per aquiu que vie eth perilh.
Que n’è vist fòrça casi.
Plan.
E aguest pòcvau ei eth de tostemp?
Que siguec eth… mès Maxi lo provoquèc… didec era votz.
Jo qu’ac vedí dera hièstra estant.
De quina hièstra?
Dera d’aquera casa.
Qu’auem caseta?…
Òc, òc, çò de tostemp.
Que ja ac auia previst.
Non vos pensetz que m’agarre de nauèth.
Caseta e tot!…
Quanta infamia!
E non sentetz racacòrs?
Quinsevolh persona qu’auesse amna serie en aguest cas plia de trebolament… mès vos tan fresca.
Que me he dò, me hè dò…
Voleria que non s’auesse passat.
Aquerò, que non s’auesse passat eth hèt, entà contunhar pecant discrètament.
E que seguisque era hèsta.
Tanben aguesta sòrta de perversitat me la sai de memòria.
Fortunata carèc.
Ja siguesse pr’amor qu’es uelhs deth clèrgue s’auien acostumat ara escurina, ja sigue qu’entraue en quarto mès lum, eth cas ei que Nicolás comencèc a distinguir ara sua fraia politica, seiguda sus era mala, damb un mocador ena man.
A viatges se lo hège a vier enes uelhs pr’amor de secar es lèrmes.
Qu’ei vertat que Fortunata ploraue; mès a viatges era encausa der apressament deth mocador ena cara qu’ère eth besonh dera joena d’evitar era aulor desagradiua qu’era ròba nera e rosigada deth prèire deishaue anar.
Ei a díder…
Se vos vos empenaïssetz de vertat, mès de vertat, damb ua contricion ardenta, encara aquerò se poirie apraiar.
Mès que vos calerie someter-vos a pròves rudes e conclusentes… aguesta qu’ei era causa.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Ò, non senhor!, repliquèc era pecadora rapidament.
Que vos diderè… jo m’empenaïsqui; mès…
Mens pegaries!…
Renegatz deth vòste infame adultèri; renegatz tanben der òme dolent que vos tie endemoniada.
Aquerò…
Aquerò qué?…
Vai, damb era plan…
Fortunata non sabie se qué volie díder cinisme, e se carèc.
Donques bon apetís”.
Que non i posqui hèr arren.
Era istòria de tostemp.
Que me la sai de memòria…
Qu’estimen solet ad aqueth e non lo pòden despatriar deth sòn pensament, e paraules per aciu e paraules per enlà…
En fin, tot aquerò non ei que manca de consciéncia, poiriment deth còr, desencuses deth pecat.
Ai, quines hemnes!
Saben que les cau véncer e arrincar es passions; donques non senhor, tostemp aganchades ara illusioneta…
Aurelhières an d’èster…
En resumit, que vos non voletz sauvar-vos.
Vos metérem en camin dera regeneracion, e vos a mancat temps entà anar-vo’n pes corsères dera craba.
Tath monte, hilha, tath monte!
Plan, que ja vos enteneratz damb Diu.
Que jo me n’arrisqui dera mauparada que vos haratz a vier.
Pr’amor qu’ara, coma s’ac vedessa, vos calaratz un aute còp ena vida leugèra.
A esvagar- se… au!…
De moment que i aurà ua avenença, e aguest brigand vos autrejarà bèra proteccion; qu’auratz vos casa tà víuer… e ara que i pensi, aguest òme ei maridat?
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Òc senhor, didec Fortunata damb pena.
Ave Maria!, exclamèc eth prèire hent-se a vier es mans en cap.
Quin orror, e quina societat!
Ua auta victima; era esposa d’aguest senhor…
E vos tan fresca, semiant mòrts e exterminacions per a on sigue que vatz…
Aguesta frasa de sermon espauric un shinhau a Fortunata.
Era istòria de tostemp…
Quines hemnes, Senhor, quines hemnes!
Anatz-vo’n a córrer aventures, desaunoratz ath vòste marit, perturbatz a dus matrimònis; que ja vierà, ja vierà eth crebament.
Que non voleria èster en vòste lòc.
Ara er adultèri, dempús era prostitucion, er abisme.
Òc, aciu qu’ac auetz, guardatz-lo dubèrt ja, damb era boca nera, mès lèja qu’era boca d’un dragon.
E non i a remèdi, que vatz de cap entada eth… pr’amor qu’aguest òme vos abandonarà… que ne sò solide fòrça”.
Fortunata auie eth cap calat enes jolhs.
Non sonque ètz vos briganda, senon pèga.
Totes es encamardades ne son pr’amor que se les seque er enteniment.
Les trè un der espurgatòri deth vici e aquiu se’n van un aute còp.
Tu ac vòs, donques tu t’ac tengues.
En lunfern vos apraiaràn a vos es compdes.
Vietz aquiu damb sofismes e pegaries d’amor…
Aquerò que s’a acabat.
Ne jo è arren a hèr damb vos, ne vos auetz arren a hèr en aguesta casa.
Eth compde qu’ei acabat.
Entar arriu, hilha; esvagar-se; vos gessetz d’aciu, e quan ajatz partit, perhumaram era casa, òc, la perhumaram…
Perfèctament”.
Aquerò ac didec ena pòrta e dempús se retirèc sense ahíger ua paraula mès.
Dòna Lupe lo demoraue ena sala entà saber-se’n s’auie estat mès afortunat qu’era en endoviament dera vertat, e aquiu s’estèren blagant ua estona.
Dempús enteneren bronit, enteneren era votz de Fortunata que parlaue en votz baisha damb Patricia, en tot dider-li dilhèu com e quan manarie a cercar era ròba.
Tia e nebot pistèren dempús pes veires deth balcon e la vederen trauessar ath mès córrer eth carrèr, e virar era cantonada sense tachar era guardada ena casa qu’abandonaue entà tostemp.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Nicolás repetie ua figura que d’era n’ère satisfèt: “Perhumar, perhumar e perhumar”.
E a prepaus de perhumar, ada eth, fisicament, tanpòc l’anarie mau… e aquerò sense ofensar ad arrés.
Fortunata e Jacinta Libre 2 pag.
Libre setau.
Eth còs deth pair Zosima, ieromonge e ascèta, siguec premanit entar acogament cossent damb era sua categoria.
Coma ei sabut, es rèstes mortaus des monges e ascètes non se lauen.
Que siguec eth pair Paisi que hec tot aquerò damb eth defuntat.
Dempús dera heregada, lo vestic damb er abit monastic e l'enfaishèc damb eth mantèl; entad açò, sivans çò d'estipulat, li hec quauqui talhs, en tot estropar-lo en forma de crotz.
Li botèc en cap ua capucha damb ua crotz de ueit puntes.
Deishèren era capucha dubèrta, mès curbiren eth ròstre deth defuntat damb ua aer1 nere.
Enes mans li placèren ua icòna deth Sauvador.
Atau dispausat, lo placèren en trincar eth dia en taüt (premanit dès hège temps).
Qu'auien era intencion de deishar eth taüt tot eth dia ena cèla, ena cramba grana dera entrada, a on eth starets solie recéber as frairs e as laïcs.
Coma qu'eth defuntat ère un ieromonge dera maximala dignitat, es ieromonges e es ierodiacòns non auien de liéger dauant d'eth eth Salteri, senon er Evangèli.
Comencèc era lectura, just dempús der ofici de defunts, eth pair Iosif; per çò deth pair Paisi, que volie liéger tot eth dia e tota era net, ère de moment plan ocupat e enquimerat, madeish qu'eth superior der ascetòri, pr'amor que de ressabuda, (madeish entre es membres dera comunautat qu'entre era multitud des visitaires laïcs, vengudi dera ostalaria deth pròpi monastèri e dera ciutat) auie començat a vier, en tot aumentar a mida que se passauen es ores, ua agitacion insolita e enquia "indigna" e ua expectatiua ansiosa.
Autant eth superior der ascetòri qu'eth pair Paisi s'esdegauen per padegar, ena mida de çò de possible, ad aqueri que balhauen senhaus d'aquera tant extrèma excitacion.
Quan ja auie hèt dia, comencèren a vier dera ciutat quauques persones que se hègen a vier damb eri as sòns malauts, mès que mès mainatges: semblaue qu'auessen estat en tot demorar de bon voler aguest moment, en compdar, çampar, damb era immediata fòrça garidoira que, cossent era sua fe, non podie trigar a manifestar-se.
Solet alavetz mo n'encuedèrem toti d'enquia quin punt mos auíem acostumat a considerar ath defuntat starets, encara en vida, coma un grandós e incontestable sant.
Entre aqueri qu'arribauen non i auie solet gent deth pòble planèr, plan que òc.
Aquera enòrma expectacion des fidèus, que s'amuishaue damb tanta prèssa e de forma tant evidenta, acompanhada autanplan d'impaciéncia e lèu-lèu d'intransigéncia, li semblaue ath pair Paisi un escandal indobtable; encara que n'auie era presentida dès hège temps, era realitat qu'auie depassat es sues previsions.
En trapar-se damb bèri uns des monges esmoigudi, comencèc a repotegar-les: "Ua semblabla expectatiua de qué quauquarren grandós 1 vel gran tengut ena liturgia ortodoxa.
Totun, a penes li hègen cabau, quauquarren que campaue damb inquietud eth pair Paisi, a maugrat qu'eth madeish (s'ac volem rebrembar tot de manèra fidedigna), encara que l'embestièssen aqueres manifestacions d'impaciéncia excessiua e les considerèsse frivòles e vanes, en secret, entath sòn laguens, en çò de mès ath hons dera sua amna, demoraue lèu çò de madeish qu'aqueri qu'èren tant alteradi, quauquarren que non podie deishar d'arreconéisher.
Totun aquerò, l'èren desplasents cèrti encontres que desvelhauen en eth, degut a ua sòrta de presentida, grani dobtes.
Entre era multitud que s'arremassaue ena cèla deth defuntat, campèc damb repugnància espirituau (quauquarren que se repoteguec ada eth madeish) era preséncia, per exemple, de Rakitin, o d'aqueth òste vengut de luenh, eth monge d'Obdorsk, qu'encara ère en monastèri, e as dus eth pair Paisi les considerèc sospechosi, encara que non èren es solets que desvelhauen en eth aguesta sòrta de maufidança.
Eth monge d'Obdorsk qu'ère eth que semblaue mès inquiet de tota aquera gent agitada; un qu'ac podie veir pertot: non auie lòc a on non preguntèsse, a on non parèsse era aurelha damb atencion, a on non hesse comentaris en votz baisha, damb ua mina particularaments misteriosa.
Era expression dera sua cara qu'ère d'ua impaciéncia extraordinària, e semblaue lèu irritat en veir que non se passaue çò que se demoraue dès hège tant de temps.
Per çò de Rakitin, sivans se saberie mès endauant, s'auie presentat tan d'ora en ascetòri per encargue exprés dera senhora Jojlakova.
Aguesta hemna tan bondadosa coma mancada de caractèr, que non podie èster admetuda personauments en ascetòri, tan lèu se desvelhèc e se'n sabec de çò que s'auie passat, sentec còp sec un curiosèr tan viu que manèc de seguit, dera sua part, a Rakitin, damb er encargue de campà'c tot e balhar-li notícia puntuau per escrit, apuprètz cada mieja ora, de tot çò que se passèsse.
A Rakitin lo tenguie per un joen extrèmaments devòt e pietós: de tau sòrta ère era adretia deth joen de complàder a toti e presentar-se es desirs de cadun, tostemp que trapèsse en aquerò bèth benefici, per pichon que siguesse, entada eth madeish.
Eth dia qu'ère clar e luminós, e entre es peregrins vengudi en monastèri fòrça s'apilerauen ath cant des hòsses der ascetòri, qu'era sua majoritat èren plaçades ath torn deth temple, encara que tanben n'auie d'autes esparjudes per tot er ermitòri.
Tant que recorrie era encencha, eth pair Paisi s'en brembèc de pic d'Aliosha, e se n'encuedèc de qué amiaue temps sense saber-se'n d'eth, lèu dès era net.
Sonque brembar-se'n d'eth, lo vedec: s'estaue en cornèr mès aluenhat der ascetòri, ath cant dera barralha, seigut sus era labada d'un monge mòrt hège temps e que s'auie hèt famós pes sues hètes.
Ère seigut d'esquia ar ascetòri, virat de cap ara barralha, coma amagat darrèr deth sepulcre.
En apressar-se, eth pair Paisi vedec que s'auie curbit eth ròstre damb es mans e ploraue amaraments, mès en silenci, tremolant damb cada somic.
Eth pair Paisi s'estèc un moment ath sòn costat.
Qu'ei pro, hilh estimat; qu'ei pro, amic, didec finauments damb baticòr.
Qué te cau?
Alègra-te e non plores.
Dilhèu non te'n sabes qu'aguest ei eth dia mès gran des sòns dies?
Non te cau que rebrembar a on ei ara, en aguest precís moment!
Encara qu'ei possible que te cau que sigue atau, didec eth pair Paisi cogitós; plora, donc; Crist que t'a manat aguestes lèrmes…
Es tues trendes lèrmes non son qu'ua pòsa entar esperit, ahigec entada eth madeish tant que s'aluenhaue d'Aliosha, en tot pensar en eth damb afècte.
Se retirèc, ath delà, çò de mès lèu possible, pr'amor qu'auie era presentida que tanben eth, se contunhaue guardant-lo, s'estarnarie de plorar.
Eth temps, mentretant, se passaue, es oficis e es exèquies se succedien en monastèri en orde degut.
Un viatge mès, eth pair Paisi substituic ath pair Iosif ath cant deth taüt e lo remplacèc ena lectura der Evangèli.
Mès non auien sonat encara es tres dera tarde que se produsic quauquarren que ja è hèt referéncia en libre anterior, quauquarren qu'arrés se podie demorar pas e contradidie de tau manèra es esperances de toti que, torni a díder, eth raconde long e peth menut d'aqueth eveniment encara se rebrembe aué en dia damb extraordinària vivasitat ena nòsta ciutat e enes sòns entorns.
Higerè aciu quauquarren mès, a titol personau: a jo lèu me hè hastic evocar aqueth eveniment autant frivòl que cridaire, en esséncia sense importància e naturau, e ac auria ometut en mèn raconde sense cap tipe de dobte se non auesse exercit ua influéncia tan plan poderosa e determinanta ena amna e en còr der eròi principau, encara que futur, dera mia istòria, en Aliosha, en tot costar en eth ua sòrta de ruptura e de cataclisme que bassaquèc eth sòn entendement, encara que tanben l'assolidèc definitiuaments, entà tota era vida, en tot orientar-lo entà ua fin plan precisa.
Atau, donc, condarè çò que se passèc.
Quan, abantes de qué hèsse dia, placèren eth còs deth starets en taüt, premanit entar acogament, e l'amièren ena cramba deth dauant, a on solie recéber as visitaires, entre aqueri que se trapauen ath cant deth taüt s'entenec ua pregunta.
Mès aguesta pregunta, que bèth un auie formulat incidentauments, sense balhar-li mès importància, demorèc sense responsa e passèc lèu inavertida; coma molt se fixèren en era, e solet entath sòn laguens, quauqui uns des presents, e era soleta causa que se pensèren siguec que demorar era descomposicion e era emanacion de flaires pudentoses deth còs de semblable defunt qu'ère ua pura asenada, digna de pietat (se non de burla), degut ara pòga fe e ara leugerèsa deth qu'auie formulat era pregunta.
Qu'ei que çò que se demoraue ère, justaments, çò de contrari.
Mès vaquí que pòc dempús deth meddia comencèc a passar quauquarren qu'ara prumeria siguec notat damb silenci per aqueri qu'entrauen e gessien, pr'amor qu'ère evident que non gausauen comunicar ad arrés çò que se pensauen; totun, tàs tres dera tarde ère ja tan manifèst e inqüestionable qu'era notícia recorrec en un virament de uelhs tot er ascetòri, en tot esparger-se entre es peregrins qu'aquiu s'auien amassat, entà escampilhar-se de seguit enquiath monastèri, en tot deishar perplèxi a toti es membres dera comunautat; a tot darrèr, en ua brèu estona, tanben arribèc ena ciutat, a on esmoiguec a toti, madeish credents que increduls.
Es increduls s'alegrèren; per çò des credents, que n'auec bèri uns qu'encara s'alegrèren mès qu'aqueri, pr'amor que "er òme gaudís dera queiguda deth just e damb eth sòn opròbi", tau qu'auie dit eth defuntat starets en un des sòns sermons.
Hège fòrça temps, autant, que non ère possible rebrembar arren de parièr en tota era sua istòria anteriora, que non se produsie en nòste monastèri un escandal parièr, tan malastrosaments desencadiat, impossible en quinsevolh auta circonstància, coma eth que petèc entre es pròpis monges per tòrt d'aguest eveniment.
Mès tard, e pendent fòrça ans, quauqui uns des frairs mès senats, en rebrembar aqueth dia peth menut, se susprenien e s'espaurien de qué er escandal auesse podut cuélher tan grana mesura.
Pr'amor que ja anterioraments auien morit monges de vida exemplara, qu'es sues vertuts auien estat evidentes entà toti, startsy temerosi de Diu, e des sòns umils taüts, tanben s'auien enlairat flaires de putrefaccion, coma se passe, de forma naturau, damb toti es defuntadi, mès qu'aquerò non auie estat motiu d'escandal ne auie desvelhat ne tansevolhe era mendre inquietud.
Plan que òc, tanben auie auut en d'auti tempsi entre nosati, e era sua memòria encara se sauvaue viua en monastèri, monges qu'es sòns rèstes, sivans era tradicion, non auien dat mòstres de corrupcion, quauquarren qu'influie ena comunautat d'ua manèra esmoventa e misteriosa, e que se rebrembaue coma un hèt miraculós, digne d'admiracion, e coma ua promesa de màger glòria futura, associada as sepultures, s'ei qu'aguest temps, per volentat divina, se passsaue bèth viatge.
Que se sauvaue un rebrembe especiau deth starets Iov, qu'auie viscut enquias cent cinc ans; siguec un famós ascèta, un gran dejunaire e observador deth vòt de silenci, defuntat hège ja temps, ena dusau decada deth present sègle, e era sua hòssa se mostraue damb extraordinària veneracion a guairi peregrins visitauen eth monastèri per prumèr còp, en tot hèr referéncia misteriosaments, en aguestes escadences, a cèrtes granes esperances.
Se tractaue precisaments, dera hòssa qu'en era eth pair Paisi auie trapat aqueth maitin a Aliosha).
Ath delà d'aguest starets mòrt hège ja temps, tanben se sauvaue viu eth rebrembe deth starets Varsonofi, un aute venerable ieromonge e ascèta que s'auie mòrt en data recenta: auie estat eth qu'auie precedit ath pair Zosima en starchestvo e, tant que visquec, toti es peregrins vengudi en monastèri l'auien dubèrtaments per un yurodivy.
Asseguraue era tradicion qu'ambdús auien jadut en sòn taüt coma s'encara siguessen viui, e auien estat acogadi perfèctaments incorruptes, e qu'autanplan es sòns ròstres ludien en taüt.
Enquia e tot n'auie que rebrembauen tu per tu qu'un perhum inconfonuble se lheuaue des sòns còssi.
Mès, a maugrat de tan poderosi rebrembes, qu'ère de mau hèr trapar era causa immediata de qué, ath costat deth taüt deth starets Zosima, s'auesse podut produsir un fenomèn tan frivòl, absurd e perniciós.
Entà jo, me pensi que diuèrses causes vengueren a somar-se, en tot influir en madeish sens.
Entre d'autes, per exemple, se condaue era inveterada ostilitat ath starchestvo, campat coma ua nauetat perniciosa, que s'auie arraïzat ena mentalitat de nombrosi joeni deth monastèri.
Mès, sustot, i auie era enveja ara santetat deth defuntat, ua enveja qu'auie estat tan prigonda quan aguest encara viuie que lèu ère enebit qüestionar-la.
Non auie hèt mau ad arrés, mès que s'entenien causes coma aguesta: "Per qué lo considèren tan sant?"
E aguesta pregunta, repetida un e un aute viatge, venguec de costar un vertadèr abisme dera mès insadorabla rancura.
Per aquerò me pensi jo que sigueren molti es que, en auer notícia des pudesencs efluvis deth sòn còs e, e mès que mès tan prematurs, (donques que non auie trancorrut ne un dia dès era sua mòrt), s'alegrèren sense mesura; atau madeish, entre aqueri qu'auien estat devòti seguidors deth starets enquia aqueth moment de seguit n'auec que se senteren lèu ofensadi e heridi personauments per aguest eveniment.
Aguesta que siguec era seqüéncia des eveniments.
Tan lèu comencèc a manifestar-se era descomposicion, sonque pera mina des monges qu'entrauen ena cèla deth defuntat ja se podie endonviar entà qué acodien.
Entraue un, se demoraue aquiu brèuments e gessie entà confirmar çò de mès lèu possible era notícia ath grop qu'ère en tot demorar.
Bèri uns des que demorauen botjauen tristaments eth cap, mès d'auti ne tansevolhe sajauen de dissimular era sua alegria, que se miralhaue plan evidentaments enes sues malicioses guardades.
E arrés les ac repotegaue pas, arrés lheuaue era sua votz en defensa deth defunt, çò que resultaue estonant, pr'amor que, a maugrat de tot, es devòts deth starets qu'èren majoria en monastèri; mès, semble que, eth pròpi Senhor permetie que, en aguesta escadença, era minoritat s'impausèsse temporauments.
Non i estèren guaire a presentar-se ena cèla tanben oishinaires laïcs, sustot persones d'ua cèrta cultura.
En cambi, a penes entraue gent umila, a maugrat de qué formauen ua grana multitud ath cant deth portau deth monastèri.
Qu'ei evident que siguec a compdar precisaments des tres dera tarde quan era afluéncia de visitaires laïcs s'aumentèc de forma considerabla, per tòrt, justaments, dera escandalosa notícia.
Individús que seguraments ne se les aurie passat peth cap era idia de vier en monastèri un dia coma aqueth, ara auien decidit acodir de bon voler; entre eri i auie quauques personalitats de nauta situacion.
Ça que la, encara non s'auie atemptat dubèrtaments contra era decéncia, e eth pair Paisi contunhaue en tot liéger er Evangèli fèrma e claraments, damb ròstre sevèr, en votz nauta, coma se non se n'encuedèsse de çò que se passaue, a maugrat que ja hège ua estona qu'auie campat quauquarren insolit.
Vaquí, totun, que bères votzes comencèren a arribar enes sues aurelhes, plan fèbles ara prumeria, mès cada viatge mès categoriques e decidides.
Eth prumèr que prononcièc aguestes paraules siguec un laïc, un foncionari dera ciutat, òme ja auançat en ans e, per çò que d'eth se sabie, plan pietós; ça que la, en exprimir-se atau en votz nauta se limitèc a repetir quauquarren que ja hège ua estona que se didien ena aurelha es monges.
Aguesti qu'auien formulat hège temps aguesta idia de mensfidança, e çò de pejor ère qu'en cada menuta que se passaue era frasa se didie en un ton mès solemne.
Lèu-lèu, totun, era gent comencèc a mancar ara decéncia, e autanplan semblaue que toti se sentessen damb un cèrt dret a actuar atau.
Eth sòn còs qu'ère menut, sec, qu'estaue enes uassi: d'a on pòt provier aguesta aulor"?
Qu'ère un senhau.
Aguest judici tan contondent resultaue irrefusable.
Eth moish pair ieromonge Iosif, eth bibliotecari, preferit deth defunt, comencèc a contradíder a bèri uns des mormolhaires, en tot díder que "non en toti es lòcs ei atau" e que non ei cap dògma dera ortodòxia qu'es còssi des justi non s'agen de corrómper, senon ua mèra opinion, e qu'autanplan enes païsi mès ortodòxi, en mon Athos, per exemple, non les còste tan desengust era flaira dera descomposicion, ne considèren qu'era incorruptibilitat corporau ei eth principau senhau entara glorificacion des escuelhudi, senon eth color des sòns uassi: quan es còssi amien ja fòrça ans en tot jàder en tèrra e practicaments s'an redusit a povàs, "s'es uassi s'an tornat auriòs coma era cera, aquerò ei eth senhau de qué eth Senhor a glorificat ath vertuós defunt; mès se non s'an tornat auriós, senon neri, aquerò vò díder que non a hèt eth Senhor digne de glòria ath defuntat, çò se passe en mon Athos, lòc eminent, a on de temps de memòria perduda se sauve era ortodòxia de forma sauva e segura e ena sua mès accentuada puretat", concludic eth pair Iosif.
Mès es paraules der umil pair non heren efècte, e autanplan receberen ua responsa ironica: "Se tracte tan solet de nauetats pròpies d'erudits; que non s'ac vau d'escotar-lo", concludien quauqui monges.
Aquiu patissen eth domeni turc e ac an desbrembat tot.
Entre eri, era ortodòxia s'a embaranat hè ja temps, e ne tansevolhe tien campanes", insinuauen es mès burlaires.
Eth pair Iosif se retirèc damb amarum, mès que mès pr'amor qu'eth madeish auie exprimit era sua pensada damb escassa fermetat, coma se non venguesse de creder-la-se.
Qu'aubiraue, plen de perplexitat, que s'anaue creant quauquarren digne de censura e que enquia e tot era madeisha transgression lheuaue eth cap.
De man en man, en tot seguir er exemple deth pair Iosif, totes es votzes senades anèren amudint.
E se passèc, de bèra manèra, que guairi auien estimat ath defuntat starets e auien acceptat era institucion deth starchestvo damb trenda aubediéncia, de pic s'aumpliren de temor e quan se trapauen se limitauen a hèr-se ua guardada timida ena cara.
Peth contrari, es detractors deth starchestvo, per condiderar-lo ua nauetat, lheuauen capinauti era tèsta.
Dempús d'açò, ath starets nauèth defuntat li comencèren a plòir non solet es critiques, senon autanplan es condemnes: "Es sòns ensenhaments qu'èren perniciosi; ensenhaue qu'era vida ei un prigond gòi, e non umilitat afligida", didien quauqui uns des mès motudi.
Li cau a un ascèta venerable préner tè?
Tanben escotaue aquerò damb grana atencion er òste d'Obdorsk, eth petit monge de Sant Silvestre, qu'alendaue prigondaments e botjaue era tèsta: "Òc, se ve qu'eth pair Ferapont ère ager en çò de cèrt quan lo criticaue", se pensaue; just en aguest moment campèc eth pair Ferapont, lèu exprèssaments entà agreujar era commocion.
Ja è mentat anterioraments qu'aguest ancian abandonaue en compdades ocasions era sua cèla de husta, en abelhèr; autanplan s'estaue longues tempsades sens caushigar era glèisa, quauquarren que se li permetie pr'amor qu'ère tengut coma un yurodivy e, per tant, non se sentie estacat pera règla comuna.
Mès, entà díder tota era vertat, se li permetien aguestes causes ère pr'amor que, de bèra manèra, non auie mès remèdi.
Pr'amor qu'aurie estat ua vergonha entestar-se a sométer ara règla comuna a un ascèta coma aqueth, que s'autrejaue d'aguesta manèra ath dejun e ath silenci, e que se passaue es dies e es nets en tot pregar (a viatges dormie de jolhs), s'eth madeish non volie someter-se.
Atau, donc, entà evitar es previsibles quèishes e escandals, deishauen en patz ath pair Ferapont.
Toti se'n sabien qu'eth pair Ferapont non sentie eth mendre afècte peth starets Zosima; e vaquí que, de ressabuda, venguec ena sua cèla era notícia de qué non ère parièr "eth judici de Diu qu'eth judici des òmes", e de qué, autaplan, "s'auie auançat ara natura".
Qu'ei probable qu'un des prumèrs que correc entà balhar-li era notícia siguec er òste d'Obdorsk, qu'eth dia anterior l'auie visitat e auie gessut orrificat der encontre.
Tanben è dit qu'eth pair Paisi, encara que non podie veir ne escotar çò que se passaue dehòra dera cèla tant que liegie damb votz fèrma e indestructible ath cant deth taüt, ath hons deth sòn còr endonviaue çò de fondamentau sense enganhar-se, pr'amor que coneishie ath hons er ambient deth monastèri.
Sens pèrder er anament, demoraue sens pòur quinsevolh causa qu'encara podesse arribar, en tot auançar-se damb era sua guardada penetranta eth desvolopament, que ja se diboishaue netaments en sòn cap, de tota aquera agitacion.
Còp sec, un bronit inaudit en vestibul, dubèrtaments contrari a tota dignitat, li heric era audida.
Era pòrta se dauric de land en land, e eth pair Ferapont pistèc en lumedar.
Totun, es acompanhants non entrèren, ne tansevolhe pugèren en pòrge, senon que s'estèren en tot demorar çò que podie hèr e díder ara seguida, donques qu'auien era presentida (non sense cèrt temor, a maugrat dera sua grana valentia), que non auie vengut en bades.
Arturat en lumedar, quilhèc es braci, e per dejós dera sua man dèstra pistèren es uelhets viui e curiosi der òste d'Obdorsk, eth solet integrant deth grop que non s'auie podut tier de pujar era petita escala darrèr deth pair Ferapont, esperonat peth sòn infinit curiosèr.
Es auti, ça que la, tant lèu era pòrta se dauric damb espet de land en land, heren repè encara mès, còp sec, espauridi.
Damb es braci quilhadi, eth pair Ferapont sorrisclèc ara imprevista:
Jo te conjuri!
E, en tot virar-se successiauments entàs quate costats, comencèc a senhar es parets e es quate cornèrs dera cèla.
Es que l'acompanhauen compreneren de seguit eth sens d'aguest acte deth pair Ferapont, pr'amor que se'n sabien que tostemp hège çò de madeish, a on que siguesse, e que jamès se seiguie ne didie ua soleta paraula sense auer exorcizat abantes ath maligne.
Satanàs, dehòra d'aciu!
Satanàs, dehòra d'aciu!, repetie cada viatge que hège eth senhau dera crotz.
Jo te conjuri!, sorrisclèc un aute còp.
Vestie eth sòn rustic abit, sarrat damb ua còrda.
Peth dejós dera camisa de canam se li vedie eth piech nud, tot caperat de pelhasson gris.
Anaue complètaments descauç.
Tan lèu comencèc a hèr mimaròtes, vibrèren e trinhonèren es gròsses cadies d'ascèta qu'amiaue dejós der abit.
Eth pair Paisi interrompec era lectura, hec uns passi entà dauant e s'arturèc dauant d'eth, expectant.
Entà qué as vengut, venerable pair?
Per qué capvires atau er orde?
A qué è vengut?
Aquerò me demanes?
Tu qué cres?, didec eth pair Ferapont, cridant coma un yurodivy.
Que sò aciu, prèst a hèr enlà as vòstes òstes, maudits diables.
Que voi verificar se n'auetz acuelhut guaires ena mia abséncia.
Que les voi escampar damb un escampilh de bedoth.
Hès enlà ar impur, mès qu'ei possible que tu madeish sigues ath sòn servici, contunhèc sens alterar-se eth pàir Paisi.
Qui pòt díder d'eth madeish: "Sò un sant"?
Tu pòs, pair?
Sò impur e non sant.
Non me seirè en un tron ne m'exaltarè entà èster adorat coma ua idòla!, bramèc eth pair Ferapont.
Aué es òmes hèn a pèrder era santa fe.
Eth defunt, aguest sant vòste, (se virèc entath revolum de gent, senhalant damb eth dit eth taüt), remie as diables.
Balhaue purgues contra eri.
Per aquerò an proliferat tant entre vosati, coma es aranhes enes cornèrs.
Mès aué ei eth, qui putz.
En aquerò mos cau veir un senhau grandós deth Senhor.
Aquerò ère çò que s'auie passat un viatge, de hèt, en vida deth pair Zosima.
Un des monges auie començat a soniar damb eth maligne, e aguest venguec d'apareisher- li-se pendent era vesilha.
Quan, mòrt de pòur, l'ac cohessèc ath starets, aguest li conselhèc que prèguèsse sense pòsa e que se predèsse ath dejun.
Fòrça, alavetz, s'escadalizèren e comencèren a mormolhar, en tot botjar eth cap; eth prumèr de toti, eth pair Ferapont, que quauqui detractors deth starets non li tardèren guaire a comunicar era notícia d'aquera "insolita" decision deth starets en aqueth cas concret.
Vè-te'n, pair!, didec en ton imperiós eth pair Paisi.
Non son es òmes que jutgen, senon Diu.
Qu'ei possible que mos trapem dauant de bèra "admonicion", que ne tu ne jo ne arrés èm en condicions de compréner.
Que non seguie es dejuns pròpis dera sua categoria, aguesta ei era causa d'aguesta admonicion.
Qu'ei plan clar, e ei pecat d'amagà'c!
Eth fanatic que non s'avenguie a rasons, en tot excedir-se ena sua afogadura d'ua manèra irracionau).
L'embelinauen es mochets que li hègen a vier es senhores, amagadi enes pòches; se deleitaue damb eth tè; aufrie sacrificis ath vrente, en tot aumplir-lo de boniqueries, tant que s'aumplie eth cap damb pensaments altius…
Per aquerò a patit aguest escarni…
Qué vanes son es vòstes paraules, pair!
Tanben eth pair Paisi lheuèc era votz.
Admiri eth dejun e eth tòn ascetisme, mès es tues paraules que son vanes, mès pròpies d'un joen mondan, lent e velleitós.
Vè-te'n, pair, t'ac mani, sorrisclèc eth pair Paisi, entà acabar.
Ja me'n vau!, responec eth pair Ferapont, que semblaue un shinhau trebolat, encara que non abandonaue era sua ira.
Vosati òc que n'ètz de sabents!
Damb era vòsta grana sabença vos auetz ennautit sus era mia insignificança.
Venguí en aguest lòc damb escassa instruccion, e aciu çò de pòc que sabia ac desbrembè: eth Senhor que m'a sauvat a jo, ad aguest minuscul èsser, dera vòsta sabença…
Eth pair Paisi ère quiet dauant d'eth, en tot demorar damb resolucion.
Eth pair Ferapont carèc un moment e de ressabuda, damb mina trista, se hec a vier era man dreta en carilhon e, en tot guardar eth taüt deth defuntat starets, didec en ton monoton:
Deman peth maitin entonaràn Era mia ajuda e era mia empara, un canon gloriós; ça que la, quan jo me'n vaja damb es pès peth dauant, solet me cantaràn Quina terrenau doçor, uns versets de nonarren, didec afligit e lermós.
Que vos auetz tornat capinauti e altius!
Aguest qu'ei un lòc desèrt!, sorrisclèc còp sec, coma capvirat e, damb minganèlas, ath mès córrer, se virèc e baishec ara prèssa es gradons deth pòrge.
Era multitud que se demoraue ath pè deth pòrge trantalhèc; quauqui uns lo seguiren de seguit, mès uns auti se demorèren, pr'amor qu'era cèla encara ère dubèrta e eth pair Paisi, qu'auie gessut en pòrge sonque partir eth pair Ferapont, ère aquiu en tot campar.
Mès eth vielh furibond encara non auie dit era sua darrèra paraula: en recórrer uns vint passi, se virèc en redon enquia cogant, lheuèc es dus braci per dejós deth cap e, coma se quauquarrés l'auesse segat es cames, se deishèc quèir damb un crit ensordidor:
Eth mèn Senhor qu'a trionfat!
Crist a trionfat sus eth solei cogant!, clamèc damb fúria, lheuant es braci enquiath solei e, dempús de quèir de bocadents, comencèc a plorar coma un mainatge, bassacat pes somics e damb es braci estenudi sus era tèrra.
En aguest moment, toti se lancèren entà eth, s'enteneren mès exclamacions, mès plors…
Ua sòrta de frenesí que s'auie apoderat de toti.
Vaquí eth sant!
Vaquí eth sant!, s'enteneren ues votzes, ja sense cap vergonha.
Aguest que se meritarie èster eth starets!, higien uns auti, damb racacòr.
Que non volerà èster starets…
Segur qu'ac refuse…
Non se botarà ath servici d'aguesta maudita innovacion…
Que non imitarà es sues pegaries, s'i somèren de pic ues autes votzes, e ei dificil d'imaginar enquia a on aurie arribat tot aquerò se non auesse trinhonat en aguest precís moment era campana, cridant a oficis.
Toti comencèren a senhar-se.
Eth pair Ferapont se botèc de pès e, en tot protegir-se damb eth senhau dera crotz, s'endralhèc de cap ara sua cèla sense virar eth cap, sense deishar de hèr exclamacions, ja totafèt incoerentes.
Bèri uns, pas guairi, seguiren es sòns passi, mès era majoritat s'anèren dispersant, entà arribar a temps enes oficis.
Eth pair Paisi l'encomanèc ath pair Iosif que contunhèsse damb era lectura e baishèc.
Es sorriscles exaltadi des fanatics non auien artenhut a hèr-lo trantalhar, mès, de pic, eth còr se l'auie entristit, cuelhut d'ua angonia per quauquarren plan especiau, e eth se n'encuedaue.
S'arturèc e se demanèc: "A qué ei deguda aguesta tristor que m'amie autanplan ath desalend?
Just en aguest moment, Aliosha passèc peth sòn costat, coma esdegat entà vier en bèth lòc, encara que non en temple.
Es sues guardades se crotzèren.
Aliosha virèc ara prèssa es sòns uelhs e guardèc en solèr; solet pera portadura deth joen eth pair Paisi comprenec en aguest precís moment qu'estaue experimentant un cambi colossau.
Tu tanben t'as deishat temptar?, sorrisclèc ara suspresa eth pair Paisi.
Aliosha s'arturèc e dirigic ua vaga guardada ath pair Paisi, mès de seguit tornèc a virar es uelhs e a baishar-les entath solèr.
Qu'ère de costat, sense balhar era cara ath sòn interlocutor.
Eth pair Paisi lo campaue damb tota era atencion.
A on vas tan de prèssa?
Era campana cride entàs oficis, preguntèc de nau, mès Aliosha contunhaue sense badar boca.
Qu'ei que te'n vas der ascetòri?
Sense demanar permís, sense ua benediccion?
Ja tornaràs, gasulhèc eth pair Paisi, en tot seguir-lo damb era guardada, amaraments estonat.
Non s'enganhaue eth pair Paisi, plan que òc, en tot pensar qu'eth "sòn estimat gojat" tornarie, qu'ei plan possible que se'n sabesse (se non enquiath hons, òc damb notabla perspicàcia) der autentic sens der estat d'animositat d'Aliosha.
Totun, reconeishi sinceraments qu'ara me costarie fòrça de transméter damb claretat eth sens precís d'aqueth estranh e confús moment dera vida deth protagoniste deth mèn raconde, tan joen encara e que jo è en tant d'afeccion.
Ar amargant repotèc deth pair Paisi, dirigit entà Aliosha, ("non me digues que tu tanben ès damb es increduls!
Qu'ei mès, se passaue tot çò de contrari: era sua confusion ère deguda, justaments, ara sua immensa fe.
Mès, ça que la, aguesta confusion existic e siguec tan dolorosa qu'autanplan mès tard, dempús de fòrça temps, Aliosha contunharie considerant aqueth dia trist coma un des mès dolents e penosi de tota era sua vida.
Se quauquarrés se demanaue dubèrtaments: "Ei possible que tota aguesta angonia e aguest crebacòr surgentèssen solet perque eth còs deth sòn starets, en sòrta de costar garison de forma immediata, patisse, peth contrari, ua descomposicion prematura?
Li demanaria solet ath liegeire que non s'esdeguèsse a trufar-se'n deth blos còr deth mèn joen.
Per çò de jo, non solet non è era intencion de demanar perdon per eth, ne desencusar o justificar era ingenuitat dera sua fe en rason dera sua joenesa, per exemple, o des sues escasses capitades enes estudis qu'auie cursat enquia alavetz, eca., eca., senon que pensi hèr mèsalèu çò de contrari, e declari fèrmaments que senti un sincèr respècte pera natura deth sòn còr.
Sens cap de dobte, un aute joen, mès coitós damb es sues impressions intimes, capable ja d'estimar damb calor, mès sense cambiaments sobtes, quauquarrés qu'es sòns pensaments, a maugrat d'èster senadi, resultauen excessiuaments racionaus (e, plan per açò, d'escàs valor) entara sua edat; un joen atau, digui, aurie podut evitar çò que l'arribèc ath mèn joen; mès çò de cèrt ei qu'en bèri casi ei mès aunorat deishar- se portar pera passion, encara que sigue asenada, tostemp qu'age neishut d'un gran amor, que resistir-se ada era.
E mès encara ena joenesa, pr'amor qu'un gojat massa rasonable a totes ores, que non ei de fisar, e ei pòc çò que vau: atau ei coma jo ac veigui!
Ad açò, dera mia part, responi: òc, eth mèn joen credie, credie damb fe sagrada e intrincabla, mès, totun, non vau a demanar perdon per eth.
Que voi díder açò: non ère causa de miracles.
Era sua impaciéncia non ère costada per ua frivòla demora de miracles.
Aliosha non n'auie besonh alavetz, plan que òc, entara capitada de determinades conviccions, ne entà que cèrta idia prealabla, preconcebuda, s'impausèsse rapidaments sus ua auta.
Ò!, non, arren d'aquerò, en aqueth ahèr, peth dessús de tot, en prumèr lòc, solet i auie presenta ua persona e sonque ua persona: eth sòn estimat starets, eth just qu'auie respectat enquiara veneracion.
Çò que se passaue ère que, autant en aqueri moments coma ath long der an precedent, aqueth amor "entà tot e entà toti" que s'estaue amagat en joen e blos còr d'Aliosha, se concentraue en ocasions, dilhèu d'ua manèra non avienta, aumens per çò que tanh as mès intensi patacs deth sòn còr, damb preferéncia en un solet èsser: en sòn estimat starets, ara defuntat.
Certanaments, aqueth èsser auie representat entada eth pendent tant de temps er ideau indiscutible que totes es sues fòrces joveniles e totes es sues aspiracions non podien deishar d'orientar-se entad aqueth ideau, en tot vier a dembrembar-se'n per moments "de tot e de toti".
Mès tard, eth madeish se'n brembarie com pendent aqueth penós dia s'en desbrembèc complètaments deth sòn frair Dmitri, que tanti copacaps e desengusti l'auie costat era vesilha; tanben se'n desbrembèc de manar-li ath pair d'Iliushenchka es dus cents robles, quauquarren que, damb tanta afogadura s'auie prepausat hèr eth dia anterior.
Mès, persuti, que non èren miracles çò qu'auie besonh, senon tan solet era "justícia suprèma", que, ath sòn laguens, auie estat trincada, per çò qu'eth sòn còr auie resultat herit de forma tan crudèu e sobta.
Qu'ei parièr qu'aguesta justícia, peth cors madeish des eveniments, auesse aquerit enes esperances d'Aliosha era forma de miracles, uns miracles que possarien de seguit a compdar des dèishes deth qu'auie estat eth sòn adorat guida.
En monastèri toti pensauen e demorauen çò de madeish, autanplan aqueri qu'ath sòn dauant s'inclinaue era intelligéncia d'Aliosha coma, per exemple, eth pròpi pair Paisi; per çò que, Aliosha, sense enquimerar-se damb dobtes de quina classa que siguessen, vestisse es sòns sòmnis damb es madeishes plumes qu'es auti.
Ath delà, taus sòmnis s'auien anat calant en sòn interior dès hège fòrça temps, e ath long d'aqueth an de sojorn en monastèri eth sòn còr s'auie acostumat a demorar-les.
Mès qu'ère de justícia de çò qu'auie set, de justícia!, non solet de miracles!
E vaquí qu'aqueth que li calerie, damb es sues esperances, auer estat exaltat peth dessús de toti es òmes dera tèrra, en sòrta d'arténher era glòria que li corresponie, auie estat esbauçat e desonorat!
Per qué?
Qui l'auie condemnat?
Qui auie podut jutjar-lo?
Aguestes preguntes tormentèren dès eth prumèr moment eth sòn còr, virginau e inexperimentat.
Non podie tier, sense senter-se ofensat, sense experimentar ua prigonda ràbia, qu'eth mès just entre es justi auesse estat sometut ara burla insolenta e rancunosa d'ua multitud tan frivòla e tant inferiora ada eth.
Podie non auer auut cap de miracle, podie non auer-se produsit cap hèt miraculós, podie non auer arribat çò que se demoraue coma ua causa imminenta; mès com explicar-se aquera ignomínia?
Per qué s'auie permetut aqueth escarni?
A qué s'auie degut aquera descomposicion prematura, que "s'auie auançat ara natura", coma didien es monges airosi?
E per qué se pensauen tier eth dret d'actuar atau?
A on èren, donc, era providéncia e eth dit de Diu?
Per qué non ac auie mostrat, ena pensada d'Aliosha, "en ua ocasion coma aquera", tau que s'Eth madeish auesse desirat someter-se as leis dera natura, cègues, mudes e implacables?
Per aguesta rason li borie eth sang en còr d'Aliosha e, naturauments, coma ja è dit, çò de prumèr entada eth ère aquera persona qu'estimaue mès qu'arren en mon, e aguesta persona auie estat "caperada d'ignomínia", auie estat "difamada"!
Admetam qu'eth planh deth mèn joen siguesse leugèr e asenat; en quinsevolh cas, e ac digui per tresau viatge (e balhi per auança que tanben ei possible qu'actua, en hè'c, damb ua cèrta leugeresa), m'alègri de qué eth joen mèn non siguesse massa senat en un moment coma aguest: ja n'aurà eth temps, s'ei que non ei un pèc, de mostrar-se senat; totun, s'en un moment tant excepcionau resulte que non i a amor en còr d'un joen, quan n'aurà?
Totun aquerò, non voi ométer en aguest sens, un estranh fenomèn, encara que plan brac, que se produsic ena ment d'Aliosha en aqueth moment tan fatidic e tan desconcertant entada eth.
Aguest nau quauquarren que pistèc entà desparéisher còp sec consistie en ua tralha angoniosa dera convèrsa qu'auie auut era vesilha damb eth sòn frair Ivan, convèrsa qu'en aqueri moments Aliosha rebrembaue un e un aute viatge.
Precisaments en aqueri moments.
Ò, non ei que cap des sues credences basiques, elementaus, entà didè'c atau, auesse trantalhat ena sua amna.
Qu'estimaue ath sòn Diu e auie en Eth ua fe indestructibla, encara que, de pic, auesse murmurat contra Eth.
Mès, totun, ua cèrta impression trebla, encara que tormentada e maligna, des rebrembes dera convèrsa deth dia anterior damb eth sòn frair Ivan de ressabuda auie tornat a botjar-se ena sua amna e persutaue, cada viatge damb mès fòrça, a gésser ena superfícia.
Hège ja net quan Rakitin, en tot vier der ascetòri entath monastèri ath trauèrs dera pinada, vedec de suspresa a Aliosha ajaçat ath pè d'un arbe, capenjós e quiet, tau que s'estèsse en tot dormir.
S'apressèc e lo cridèc.
Qué hès tu aciu, Aleksei?
Ei possible que…?, comencèc a preguntar, estonat, mès que deishèc era frasa a mieges.
Çò qu'auie volut díder ère: "Ei possible qu'ages arribat en aguesti extrèms?".
Aliosha non gausèc ne guardar-lo, mès, peth movement que hec, Rakitin comprenec que l'entenie e lo comprenie.
Que te cau?, contunhèc dident, encara estonat, a maugrat qu'en sòn ròstre, cada viatge mès trufaire, er estonament começaue ja a deishar aubirar ua arridalha.
Escota, qu'amii ja mès de dues ores en tot cercar-te.
De pic, se t'auie avalat era tèrra.
Mès qué hès aciu?
Quina holia ei aguesta?
Guarda-me, aumens…
Aliosha lheuèc eth cap, se seiguec e emparèc era esquia en arbe.
Non ploraue, mès era sua cara miralhaue dolor e s'i campaue irritacion ena sua guardada.
Ça que la, non guardaue a Rakitin, senon un punt imprecís, entà un costat.
Sabes?, persutèc Rakitin.
Que se t'a cambiat complètaments era cara.
Non i rèste arren dera tua doçor d'abantes.
Non t'auràs embestiat damb quauquarrés?
Vai!
Ara que l'auem!
T'as botat a cridar coma era rèsta des mortaus.
Eth que semblaue un àngel!
Ben, Aliosha, que m'as deishat de pèira, sabes?
T'ac digui damb tota era sinceritat.
Que hège temps qu'aciu non i auie arren que m'estonèsse tant.
E jo que te hèja ua persona educada…(Aliosha, fin finau, li dirigic era guardada, mès qu'ère ua guardada un shinhau distrèta, coma se non venguesse de compréner çò que li didie).
E tot aquerò pr'amor qu'eth tòn vielh putz?
Non te pensaries seriosaments que se botarie a hèr miracles sense parar?, sorrisclèc Rakitin, cuelhut un aute còp peth mès sincèr desconcèrt.
Arren d'arren, estimat.
Tè, qué diables!
Aguestes causes non se les cre ara ne un mainatge de tretze ans.
Encara, qu'entà jo…
Totau, que t'as embestiat damb eth tòn Diu, t'as suslheuat: qu'ei coma se non auessen respectat er orde e non t'auessen autrejat ua midalha damb era escadença d'ua hèsta.
Vai, se com ètz!
Mès que non ère emmaliciat damb Rakitin.
Jo que non me suslhèui contra Diu, çò que se passe ei que "non accèpti eth sòn mon", didec en tot forçar un arridolet.
Qué ei aquerò de qué non accèptes eth sòn mon?
Rakitin s'estèc ues segondes en tot meditar era responsa d'Aliosha).
Quin rambalh ei aguest?
Aliosha non responec).
Ben, pro ja de pegaries; ath hèt: as dinat aué?
Non m'en brembi…
Me semble que òc.
Per çò que semble, qu'as besonh de repréner fòrces.
Qu'ei penible de veder-te.
Per çò qu'è entenut non as dormit en tota era net, aueres ua amassada.
E dempús, damb tot aguest remenadís…
Segur que non as avalat qu'un shinhau d'antidoron2.
Qu'è un tròç de langoissa ena pòcha, l'agarrè hè ua estona en gésser dera ciutat, per s'un cas, encara que non me pensi que volgues…
Hè-me a vier era langoissa.
Vai!
Çò que me cau veir!
Tota ua revòuta, damb barricades!
Ben, frair, que non ei arren menspredable.
Vene damb jo…
Jo ara que me preneria ua copeta de vodka, que sò mòrt de cansament.
M'imagini que damb eth vodka non gausaràs…
O vas a béuer?
Hè-me a vier un shinhau de vodka.
Lèu arren!
Qu'ei estonant, frair!
Rakitin lo guardaue perplèx).
Anem!
Aliosha se lheuèc sense díder arren e seguic a Rakitin).
Guarda, que se vedesse aquerò eth tòn frair Vanechka, se demorarie de pèira!
Per cèrt, eth tòn estimat Ivan Fiódorovich a partit aguest maitin entà Moscòu, ac sabies?
Òc, ja ac sabia, responec Aliosha en ton indiferent, e de suspresa li venguec entath cap era imatge deth sòn frair Dmitri, encara que sonque per un moment; e, a maugrat de qué aquera imatge li rebrembèc quauquarren, bèth ahèr pressant que non se podie ajornar ne ua menuta mès, bèth déuer, bèra obligacion terribla, tanpòc aguest rebrembe costèc en eth màger impression, non l'arribèc en còr; en un instant, volèc dera sua memòria e demorèc desbrembat.
Mès plan mès tard Aliosha encara ac rebrembarie.
Eth tòn frairet Vanechka didec un viatge que jo sò maganhaire liberau, sens eth mendre talents".
E tu madeish, un viatge, non te poderes tier e me heres a compréner que "non sò aunèst"…
Plan ben!
Vam a veir ara se qué n'auem deth vòste talent e dera vòsta aunestetat (Rakitin acabèc era frasa en un mormolh, solet entada eth).
Uf, escota!, contunhèc de nau en votz nauta.
Vam a aluenhar-mos deth monastèri, que podem anar per aguest caminòu drets de cap ara ciutat…tè.
De passa, qu'è besonh d'apressar-me un moment en çò de Jojlakova.
Guarda: l'è escrit en tot condar-li tot çò que s'a passat e, tie compde, me respon de seguit, en ua noteta escrita damb creion (ad aguesta senhora l'embeline escríuer notícies), que jamès s'aurie demorat "d'un starets tan venerable coma eth pair Zosima, parièra conducta".
Aquerò didie, ne mès ne mens: "conducta"!.
Atau ei qu'era tanben s'a embestiat; ai, se com ètz!
Haut!
Sabes, Aliosha?
Li calec enes uelhs ua guardada inquisidoira, jos era impression d'ua naua idia que se l'auie acodit de suspresa, e, encara que peth dehòra s'en arrie, non gausuae, çampar, a exprimir en votz nauta aguesta naua pensada: enquia tau punt non venguie de fidar-se'n d'aqueth estat d'animositat d'Aliosha, estonant e totauments inesperat).
Aliosha, sabes entà a on podem anar ara, mielhor que cap aute lòc?, didec finauments, en ton vantariòu.
Que m'ei parièr…
Entà a on volgues.
E se vam entara casa de Grushenka, è?
Anem entara casa de Grushenka, responec impassible Aliosha, sens pensar-s'ac dus viatges, e aguesta conformitat tant immediata e serena deishèc tant estonat a Rakitin qu'estèc a mand de hèr repè en un saut.
Òc, òc, clar!, cridèc desconcertat, mès, de pic, en tot agarrar a Aliosha deth braç, l'amièc peth caminòu, damb ua grana pòur de qué se hesse endarrèr.
Caminèren en silenci; Rakitin non gausaue díder arren.
Qué contenta se botarà, qué contenta, gasulhèc, mès tornèc a carar.
Grushenka per çò qu'amiaue a Aliosha a tier-li era visita; eth qu'ère un òme seriós e non hège arren que non siguesse damb era intencion de treir-ne bèth profit.
En aguesta escadença, qu'auie un doble objectiu: prumèr, era resvenja, ei a díder, assistir ar escarni deth just, ara previsibla queiguda d'Aliosha, en tot passar de sant a pecador, quauquarren que ja l'estaue deleitant per auança; segon, perseguie un important benefici materiau, quauquarren que ja ne parlaram mès entà dauant.
Grushenka s'estaue en barri mès populós dera ciutat, près dera plaça dera Catedrau, en çò dera veuda deth comerçant Morozov, a on auie logat un pètit pabalhon de husta en pati.
Era casa dera Morozova ère grana, de pèira, de dus solèrs, vielha e plan pòc atrasenta; en era s'i estaue retirada era propietària, ua hemna plan grana, damb dues nebodes, dues celebatàries tanben auançades en ans.
Que non auie cap de besonh de logar eth pabalhon deth pati, e toti se'n sabien de qué s'auie admetut a Grushenka (hèje ja uns quate ans) qu'auie estat solet entà balhar satisfaccion a un parent sòn, eth mercadèr Samsonov, protector declarat de Grushenka.
Se didie qu'aqueth gelós ancian, en installar ara sua "planvoluda" ena casa de Morozova, compdaue aumens damb era guardada penetranta dera vielha entà que vigilèsse er anament dera naua logatària.
Mès lèu-lèu era sua penetranta guardada resultèc superflua, Morozova venguec de veir plan de tant en tant a Grushenka e ara fin deishèc de shordar-la damb era sua vigilància.
Eth cas ei que ja s'auien passat quate ans dès qu'eth vielh auie hèt a vier en aguesta casa ara joena de dètz-e-ueit ans, timida, retreiguda, fineta, prima e trista, procedenta deth caplòc dera província, e ja auie ploigut fòrça d'alavetz ençà.
Totun açò, çò de pòc que se'n sabie ena nòsta ciutat dera biografia d'aquera gojata qu'ère pro confús: tanpòc s'auie desnishat guaire mès enes darrèri tempsi, quan èren ja fòrça es que començauen a interessar-se per aquera "beresa" que s'auie convertit en aguesti quate ans Agrafiona Aleksandrovna.
Solet se murmuraue que, sonque damb dètz-e-sèt ans, era gojata auie estat enganhada per un oficiau que, çampar, non s'auie tardat a abandonar-la.
Aguest oficiau s'auie desplaçat en ua auta ciutat e dempús s'auie maridat, e Grushenka s'auie demorat desonorada e ena misèria.
Condauen, ça que la, que, se plan ei cèrt que Grushenka ère ena misèria quan se n'encuedèc d'era eth vielh, era joena procedie d'ua familha aunèsta e tanhie, en bèth sens, ara classa clericau, donques qu'ère hilha d'un diacòn subernumerari o quauquarren d'açò.
Toti èren convençudi d'ua causa: qu'ère dificil accedir a Grushenka e que, a despart deth vielh, eth sòn protector, non auie auut un solet òme en aguesti quate ans que se podesse vantar d'auer gaudit des sòns favors.
Qu'ère un hèt indiscutible, pr'amor que non èren pògui, sustot enes darrèrs dus ans, es pretendents qu'auien campat damb era intencion de tier es sòns favors.
Mès que toti es assagi auien estat en bades, e quauqui uns d'aguesti aspirants s'auien vist obligadi a retirar-se dempús un finau graciós e umiliant, per tòrt dera resisténcia tenaça e ironica d'aquera joena tan temperamentau.
Se sabie, ath delà, qu'era gojata, especiauments en darrèr an, se predaue a "baratar", e auie mostrat un talent excepcionau en aguest terren, de sòrta qu'a tot darrèr molti l'auien per ua vertadèra judiua.
Que non ei que siguesse pròpiaments ua usurièra, mès òc que se sabie, per exemple, que s'auie dedicat pendent un temps, en companhia de Fiódor Pávlovich, ara crompa de letres de cambi a plan baish prètz, a rason d'un grivennik per roble, e que dempús ne treiguie per bères ues d'aguestes letres un roble per grivennik.
Samsonov, un malaut que d'un an ençà non podie ne botjar-se per çò que se l'auien holat es cames, un veude que tiranizaue as sòns hilhs ja grani, un individú qu'era sua fortuna se compdaue per centenats de milèrs de robles, un òme aganit e implacable, auie queigut, a maugrat de tot, jos era poderosa influéncia dera sua protégée, qu'iniciauments auie tractat de mala manèra, en tot estacar-la braca, en tot auer-la "a pan e aigua", tau que didien alavetz quauqui trufaires.
Mès Grushenka, a maugrat de tot, auie artenhut a emancipar-se, en tot inspirar-li ua confiança ilimitada en çò que tanhie ara fidelitat que li sauvaue.
Aqueth ancian, gran negociant (hè ja temps qu'ei mòrt), qu'auie tanben un caractèr plan notable; en resumit, qu'ère aganit e dur coma era pèira e, encara que Grushenka l'auesse costat ua impression tau qu'eth ja non ère capable de víuer sense era (atau se passèc, digam, enes darrèri dus ans), çò de cèrt ei que non li deishèc cap de soma importanta, significatiua, e jamès aurie cedit en aguest ahèr per mès qu'era lo menacèsse de d'abandonar-lo.
A cambi li hec ua petita donacion e, quan se sabec, toti se demorèren estonadi.
E complic era sua paraula: ara sua mòrt, ac leguèc tot as sòns hilhs, que tostemp les auie auut ath sòn costat, damb es sues respectiues familhes, coma se formèssen partida des sirvents; a Grushenka, eth testament ne tan solet la mentaue.
Tot aquerò se sabec dempús.
Tanben ajudèc a Grushenka damb es sòns conselhs, en tot dider-li se com poirie trèir profit deth sòn "pròpi capitau", e li suggeric quauqui "negòcis".
Quan Fiódor Pávlovich Karamazov, qu'ara prumeria auie mantengut relacions damb Grushenka damb motiu d'un des sòn molti "trecimaci", venguec, entara sua enòrma suspresa, d'encamardar-se d'era enquia pèrder eth sen, eth vielh Samsonov, que ja auie un pè ena hòssa, arric de boni talents.
Qu'ei admirable que Grushenka, pendent tot eth temps que se tardèren es sues relacions, siguesse completa e corauments sincèra damb eth vielh, e aparentaments damb arrés mès en mon.
Ath contrari, un dia li recomanèc a Grushenka, en tot parlar en un ton seriós e sevèr: "Se se tracte d'alistar a un des dus, ath pair o ath hilh, alista ath vielh, mès damb era condicion de qué aguest brigand se maride damb tu a tot pèrder, e de qué prealablaments place ath tòn nòm bèth capitau, aumens.
Mès que non ages embolhs damb eth capitan, non te conven pas".
Aquerò siguec çò que li didec a Grushenka eth vielh lasciu, qu'alavetz ja auie era presentida dera sua pròcha mòrt e que, de hèt, moric cinc mesi dempús de balhar-li aguesti conselhs.
Senhalarè, de passa, que, encara qu'ena nòsta ciutat èren fòrça es que se'n sabien dera insensata e monstruosa rivalitat des Karamazov, pair e hilh, ath torn de Grushenka, lèu arrés comprenie eth sens vertadèr dera relacion dera gojata damb ambdús, damb eth pair e damb eth hilh.
Autanplan es dues sirventes de Grushenka (dempús de qué se produsisse era catastròfa que se parlarà mès endauant) declarèren ath sòn moment dauant eth tribunau qu'a Dmitri Fiódorovich lo recebie Agrafiona Aleksandrovna solet per pòur, pr'amor que, çampar, "l'auie menaçat de mòrt".
D'aguestes dues sirventes, ua, era codinèra, que ja auie estat ath servici dera familha Grushenka, ère ua anciana malauta e lèu sorda; era auta, era sua arrèhilha, ère ua joeneta plan escarrabilhada, d'uns vint ans, e li servie de puncèla.
Grushenka viuie plan modèstaments, sens cap de luxe.
Eth pabalhon ère compausat solet de tres crambes, moblades pera patrona dera casa damb mòbles vielhs, que se tenguien tàs ans vint.
Quan arribèren Rakitin e Aliosha, ja ère nets, mès es lutzes des crambes non èren alugades.
Grushenka ère ena saleta, estirada en un divan, gran e lèg, damb dorsièr d'imitacion d'acajó, dur e entapissat de cuer, rosigat e enquia traucat hège temps.
Eth sòn cap posaue sus dus coishins blanqui de plumes, amiadi deth sòn lhet.
Ère ajaçada capensús, estirada e quieta, damb es dues mans dejós eth cap.
Vestie tau que siguesse en tot demorar ua visita, damb un vestit nere de seda e ua còfa leugèra de punt que l'estaue plan ben; amiaue sus es sues espatles un chal, tanben de punt, ajustat damb ua massíssa agulha daurada.
Precisaments, ère en tot demorar a quauquarrés, angoishada e impacienta, un shinhau esblancossida, damb es pòts e uelhs febrius; que flocaue uns copets de pè nerviosi damb era punta deth pè dret en braç deth divan.
Tan lèu campèren Rakitin e Aliosha, se produsic ua petita commocion: dès eth vestibul se podec enténer se com Grushenka se lheuaue en un bot deth divan e demanaue espaurida: "Qui i a aquiu?".
Mès era gojata ja auie recebut as nauèths vengudi, e siguec era que responec ara senhora:
Que non ei eth, son es auti; non se passe arren.
Qué li deu passar?, gasulhèc Rakitin, en tot amiar deth braç a Aliosha entara gessuda.
Grushenka ère de pès ath cant deth divan; encara semblaue espaurida.
Ua gròssa guinsa dera sua trena castanha se l'escapèc de pic peth dejós dera còfa e li queiguec sus eth muscle dret, mès era que non se n'encuedèc e sonque se lo recuelhèc un còp ja auie examinat as visitaires e les auie arreconeishut.
A, qu'ès tu, Rakitka?
Quin espant que m'as dat.
Damb qui vies?
Qui ei aguest que t'acompanhe?
Diu mèn!
Candèles, ò, clar, candèles…
Fenia, aprèssa-li ua candèla…
Macareu, en bon moment me lo hès a vier!, sorrisclèc un aute viatge, en tot senhalar damb eth cap a Aliosha, e, virant-se de cap ath miralh, se botèc ath córrer a apraiar-se era trena damb es dues mans.
Non semblaue guaire contenta.
Qué se passe?
Que m'as espaurit, Rakitka, aquerò ei çò que se passe.
Grushenka se virèc entà Aliosha damb un arridolet).
Non te cau pòur, Aliosha, estimat, non sabes çò que m'alègre de veder-te, eth mèn inesperat òste.
Mès tu, Rakitka, que m'as espaurit: me pensaua qu'ère Mitia, qu'auie sajat d'entrar ara valenta.
Guarda, qu'ei que hè ua estona que l'è mentit; l'è demanat que me balhèsse era sua paraula d'aunor de qué me credie, mès que l'è mentit.
L'è dit que me n'anaua a passar era tarde ena casa deth vielh, de Kuzkam Kuzmich, e que me demoraria damb eth, en tot compdar es sòs, enquiara net.
Totes es setmanes m'i prèdi ua tarde sancera a repassar damb eth es compdes.
Passam eth barrolh e, tant qu'eth tie er abac, jo vau anotant enes libres; que non se fide d'arrés senon de jo.
En resumit, que Mitia s'a creigut que jo èra aquiu, mès jo èra aciu embarrada; sò en tot demorar ua notícia.
Non compreni se com vos a deishat passar Fenia!
Fenia!, Fenia!, aprèssa-te a tot córrer enquiath lumedar, daurís e hè ua lucada, non sigue que s'estongue per aquiu romant eth capitan.
Dilhèu ei amagat, vigilant.
Que sò mòrta de pòur!
As barrat es hiestrons, Fenia?
Tanben serie convenent córrer es ridèus…que ja està!
Era pròpia Grushenka correc es ridèus gròssi).
Non sigue que veigue era lum.
Aué, Aliosha, eth tòn frair Mitia me cau pòur.
Grushenka parlaue plan naut e, a maugrat deth sòn estat d'alarma, semblaue lèu afogada).
Per qué aué Mitenka te cau pòur?, preguntèc Rakitin.
Ja t'è dit que sò en tot demorar ua notícia, ua notícia que vau mès qu'er aur, atau, donc, ei mielhor que Mitenka non vengue ara per aciu.
Mès qu'è era presentida de qué non s'a avalat tot açò de qué m'estaria damb Kuzma Kuzmich.
Solide qu'ara ei en çò de Fiódor Pávlovich, en uart deth darrèr, ara demora de se m'aprèssi o non per aquiu.
Plan que, s'ei aquiu, aquerò vò díder que per aciu non vierà, plan mielhor!
E a on pensaues anar tant apolidida?
Quina còfa mès curiosa qu'amies!
Tu òc qu'ès curiós Rakitin!
Ja t'è dit que demori ua notícia.
Tanlèn m'arribe, partirè ath mès córrer, e bona net cargòlhs.
Qu'ei per açò que m'è botat es mèns mielhors ornaments, entà vier premanida.
E a on penses anar damb tanta prèssa?
Massa que vòs saber, lèu que vieràs vielh.
Moria.
Qué n'ès de contenta…
Jamès t'auia vist atau.
Rakitin non se cansaue de guardar-la.
Qué saberàs tu de balhs.
E tu?
Un viatge anè en un balh.
Hè tres ans, quan Kuzma Kuzmich maridèc a un hilh sòn, jo que m'estè en tot guardar-lo dera galeria estant.
Mès, se qué hèsqui jo parlant damb tu, Rakitka, en tot tier aciu a semblable prince!
Aguest òc qu'ei un convidat!
Aliosha, estimat, te guardi e te creigui.
Ai, Senhor, com ei qu'as vengut en çò de mèn?
Era vertat ei que non te demoraua; jamès m'ac auria pensat e jamès auria creigut que venguesses.
Encara que non sigue aguest eth mielhor moment, pòt te'n sabes guaire contenta que sò!
Sè-te en divan; guarda, aciu madeish…qu'ei aquerò, ès un solei!
Era vertat, encara non ne sò avedada…
Ai, Rakitka, pòt me l'auesses hèt a vier ager o delàger!…
Ben, autanplan atau sò contenta.
Dilhèu ei mielhor que sigue ara, en un moment coma aguest, e non delàger…
Sense pensar-s'ac dus viatges, se seiguec en divan près d'Aliosha, plan aganchada ada eth, e lo guardèc damb evidenta fascinacion.
Qu'ère contenta de vertat, non auie mentit en afirmà'c.
Es sòns uelhs ludien, es sòns pòts arrien, mès damb ua arridalha franca, alègra.
Aliosha non se demoraue ua expression tan brava en sòn ròstre…
Enquiath dia anterior, l'auie campat en compdades escadences e s'auie format un concèpte orrible d'era, e era madeisha vesilha s'auie demorat terriblaments impressionat damb era jogada perfida e astuta que l'auie premanit a Katerina Ivanovna; plan per açò, li susprenie fòrça veir en era a un èsser totafèt desparièr e inesperat.
E, a maugrat de qué ère aclapat damb eth sòn pròpi dolor, non podie evitar qu'es sòns uelhs se tachèssen en era e l'examinèssen damb atencion.
Es manères de Grushenka tanben semblauen auer cambiat fòrça, e dilhèu, dès era vesilha: lèu non auie ne tralha d'aquera entonacion melicosa, d'aqueri movements aflaquidi e afectadi…
Tot qu'ère simple e naturau, es sòns movements qu'èren rapids, simples, confiadi, a maugrat de tota era sua excitacion.
Senhor, que me cau veir se guaires causes s'estàn passant aué, era vertat, gasulhèc un aute còp.
Jo madeisha que non compreni per qué m'alègre tant veder-te, Aliosha.
Pregunta-m'ac, se vòs, que non saberè se qué responer-te.
Atau, donc, non sabes per qué t'alègres?, didec Rakitin damb un arridolet.
Que per bèra rason m'ac persutaries tanti viatges: va, hè-me-lo a vier, hè-me-lo a vier; qu'ac deuies hèr per bèra rason.
Jo abantes que n'auia ua auta de rason, mès ara aquerò ja s'a passat, non ei eth mielhor moment.
Vos vau a aufrir quauquarren, serà çò de mielhor.
Que m'è tornat mès amabla, Rakitka.
Mès sè-te tu tanben, qué hès aciu de pès?
A, que ja sès?
Que non i a manèra de qué Rakitushka se'n desbrembe d'eth madeish.
Aciu que l'auem ara, Aliosha, seigut just ath dauant e en tot senter-se ofensat pr'amor que non l'è convidat a seir-se abantes que tu.
Ai, qué mausapiós ei eth mèn Rakitka, qué mausapiós!
Grushenka se metec a arrir).
Non t'embèsties, Rakitka, ara sò brava.
Mès per qué t'estàs tan trist, Alioshechka?
Qu'ei que te cau pòur?.
Damb un arridolet trufaire lo guardèc enes uelhs.
Qu'ei plan ablasigat.
Quina promocion?
Eth sòn starets a començat a púder.
Com que a púder?
Non hès que díder pegaries; solide que vòs deishar anar bèra grossieretat.
Bada boca, pòcvau.
Aliosha, dèisha que seiga enes tòns jolhs; guarda, atau!
E, en un virament de uelhs, se li seiguec enes jolhs en un bot, tau qu'ua gateta amorosa, en tot entornejar-li doçaments eth còth damb eth braç dret.
Veiràs se com te boti content, gojatet beat!
Ditz-me, de vertat me dèishes sèir ua estona enes tòns jolhs?
Non t'embestiaràs?
Tan lèu m'ac manes, me lhèui.
Aliosha non didie arren.
Non gausaue botjar-se; qu'auie entenut es sues paraules: "Tan lèu m'ac manes, me lhèui", mès que non auie artenhut a respóner, s'auie demorat de pèira.
Non se tractaue, totun, de çò qu'un aurie podut demorar-se e de çò que s'imaginarie en aqueri moments eth madeish Rakitin, sense anar mès luenh, que campaue damb luxúria dès eth sòn sèti.
Era pena immensa dera sua amna estofaue totes es sensacions que podessen nèisher deth sòn còr; en aqueri moments, se se n'auesse podut encuedar eth madeish, aurie estat conscient de qué amiaue plaçada era coirassa mès solida contra tota sòrta de seduccion, contra tota possibla temptacion.
Ça que la, a maugrat dera confusa inconsciéncia deth sòn estat d'animositat e l'amarum que l'aclapaue, ère incapable d'evitar eth sòn estonament dauant aquera naua e estranha sensacion que li possaue deth piech: aquera hemna, aquera "terribla" hemna non solet non l'inspiraue eth madeish terror qu'abantes, un terror que sentie cada viatge que pensaue en ua hemna tan lèu aguesta se passèsse a tot córrer pera sua amna; ath contrari, aquera hemna qu'auie cranhut mès qu'a cap auta e qu'en aqueri moments ère seiguda enes sòns jolhs, en tot abraçar-lo, de ressabuda auie desvelhat en eth ua sensacion totafèt naua, imprevista e peculiara: ua insolita, sublime e candida sensacion de curiosèr; e tot aquerò sense cap de pòur, sense tralha deth sòn ancian terror.
Aquerò ère çò de mès important, non podie deishar de susprener-lo.
Qu'as rason, t'ac as guanhat.
Te cau saber, Aliosha, que li prometí champanha se t'amiaue aciu.
Que vengue aguest champanha, vos acompanhi!
Fenia, Fenia, trè eth champanha, aguesta botelha que se deishèc Mitia; va, lèu.
Encara que siga ua aganida, vos vau a aufrir aguesta botelha; non per tu, Rakitka, tu qu'ès un misharnon; mès eth, qu'ei un prince!
E encara qu'era mia amna ei ocupada ara en ua auta causa, vau a béuer damb vosati, qu'è talents de hèr rambalh!
Mès, qué te pèsques?
E quina notícia ei aguesta, se se pòt saber?
O dilhèu ei un secret?, intervenguec de nauèth Rakitin, ahiscat, en tot sajar a hèr creir, tu per tu, que non reparaue enes escarnis qu'era li lançaue de contunh.
Vai, que non ei cap secret, ja ac sabes, didec Grushenka, de còp preocupada, tant que viraue eth cap entà Rakitin e en tot retirar-se un shinhau d'Aliosha, encara que contunhèc seiguda enes sòns jolhs, abraçant-li eth còth; que vierà er oficiau, Rakitin, vierà eth mèn oficiau!
Ja auia entenut qu'ère de camin; mès ei possible que sigue tant apròp?
Ara madeish qu'ei en Mokroie; d'aquiu estant me manarà un messatge pera estafeta; atau m'ac a escrit, aué madeish que m'a arribat era sua carta.
Sò en tot demorar ath messatgèr.
Moria!, e per qué en Mokroie?
Qu'ei long de condar; ath delà, ja t'è dit pro.
Vai, va… e ara qué se passe damb Mitenka?….Aiaiaiai!
Eth ac sap o non ac sap?
Que non ac sap!
Que non sap arren!
S'ac sabesse m'aucirie.
Mès ara que ja non me cau pòur, non me cau pòur eth sòn guinhauet.
Cara, Rakitin, non me rebrembes a Dmitri Fiódorovich: m'a esbauçat eth còr.
En aguesti moments que non voi pensar en aguestes causes.
Totun, òc que posqui pensar en Aliosha, que sò aciu en tot guardar a Alioshechka…
Arris-me, tresaur, alègra-te; arrís en tot veir era mia estupiditat, arrís en tot veir era mia alegria…
Mès s'a arrit, a arrit!
Quina guardada tan trenda!
Sabes, Aliosha?
Me pensaua qu'ères emmaliciat damb jo per çò de delàger, per çò que se passèc damb aquera senhoreta.
Que me comportè coma ua canha, era vertat…
Mès, a maugrat de tot, non siguec dolent que se passèsse çò que se passèc.
Qu'auec eth sòn costat bon e eth sòn costat dolent.
Grushenka, de pic, arric cogitosa, e ua petita règa de crudeutat se diboishèc per un instant ena sua arridalha.
Mitia m'a condat se com cridaue: "Se merite ua repassada!".
Que se deuec sénter plan ofensada.
M'auie cridat, volie trionfar sus jo, embolhar-me damb eth sòn chicolate…
Donques òc, non siguec dolent que se passèsse aquerò (tornèc a arrir).
Mès qu'encara me preocupe que t'ages podut emmaliciar…
Plan que òc, didec ara suspresa Rakitin, reauments estonat.
Jo, guarda, l'estimi damb tota era mia amna, tè!
Me cres, Aliosha, se te digui que t'estimi damb tota era mia amna?
Ai!, desvergonhada!
Que s'està declarant, Aleksei!
Per qué non?.
Se l'estimi…
E er oficiau?
E aguesta notícia que vau mès qu'er aur?
Ua causa ei ua causa e ua auta causa ei ua auta causa.
Tè, quina gessuda!
Hemna, qu'auies d' èster.
Non m'embèsties, Rakitka, repliquèc Grushenka, alugada.
Ua causa ei ua causa e ua auta causa ei ua auta causa.
A Aliosha l'estimi de ua auta manèra.
Qu'ei vertat, Aliosha, jo qu'auia males intencions damb tu.
Qu'ei que sò ua hemna mesquina, e non m'arture arren; mès en cèrti moments, Aliosha, te guardi e ei tau que se vedessa era mia consciéncia.
Non hèsqui que pensar: "Un òme coma eth li cau menspredar a ua hemna mesquina coma jo".
Aquerò madeish pensaua delàger, quan venguia ara prèssa dera casa d'aquera senhoreta.
Que hè temps qu'è tachat es vistons en tu, Aliosha, e Mitia ac sap, l'ac è comentat.
E Mitia ac compren.
Ac creigues o non, Aliosha, çò de cèrt ei que quan te guardi senti vergonha, vergonha de jo madeisha…
Sabi pas, non me'n brembi com ne quan comencè a pensar en tu…
Aciu qu'ei eth champanha!, sorrisclèc Rakitin.
Qu'ès excitada, Agrafiona Aleksandrovna, ès dehòra de tu.
Tan lèu te begues aguesta copa, te meteràs a dançar.
Vai, vai, ua auta causa que non saben hèr coma cau, ahigec en tot fixar-se en champanha.
Qu'ac a mestrat era vielha ena codina, e mos hèn a vier era botelha destapada, e ath delà cauda.
Ben, qu'ei parièr.
S'apressèc ena taula, cuelhec ua copa, se l'avalèc d'un còp e se'n mestrèc ua auta.
Que non toti es dies è era ocasion de préner champanha, comentèc en tot lecar-se; va, Aliosha, cuelh era tua copa, hè a veir se qui ès.
Per qué brindam?
Pes pòrtes deth paradís?
Cuelh ua copa, Grusha, beu tu tanben pes pòrtes deth paradís.
Qué ei aquerò des pòrtes deth paradís?
Grushenka cuelhec ua copa.
Non, mielhor que non!, arric damb doçor.
E tu que te hèges a veir!, sorrisclèc Rakitin.
En aguest cas jo tanpòc beuerè, didec Grushenka; ath delà, non m'apetisse.
Se beu Aliosha, alavetz beuerè jo tanben.
Ja començam damb es sensiblaries!, se'n trufèc Rakitin.
Aciu que l'as, seiguda enes sòns jolhs!
Plan que òc, eth qu'ei trist; mès tu, qué te cau a tu?
Eth que s'a revoutat contra eth sòn Diu, ère prèst a minjar langoissa…
E qué ei çò que se passèc?
Aué que s'a mòrt eth sòn starets, eth starets Zosima, eth sant.
Que s'a mòrt eth starets Zosima!, sorrisclèc Grushenka.
Senhor, e jo sense saber- me'n!
Se senhèc damb devocion.
Ai, Senhor, mès qué hèsqui seiguda enes sòns jolhs!, sorrisclèc de pic, coma espaurida; e en un virament de uelhs, en un bot, se seiguec en divan.
Aliosha la guardèc longaments, estonat, e quauquarren semblèc lúder en sòn ròstre.
Rakitin, didec còp sec damb votz nauta e fèrma, non te'n trufes de jo, en tot díder que m'è revoutat contra eth mèn Diu.
Que non me voi embestiar damb tu, per aquerò te demani que tanben tu sigues mès amable.
Jo qu'è perdut un tresaur coma tu non l'as auut ena tua vida, e ara que non me pòs jutjar.
Mès vau que te fixes en era: as vist se com m'a planhut?
È vengut aciu en tot pensar que traparia ua amna avilida; aquerò ère precisaments çò que m'atrège, pr'amor que jo madeish me sentia abjècte e ignòble; mès se passe qu'è trapat un tresaur: ua amna capabla d'estimar…
Ara madeish qu'a auut pietat de jo…
Agrafiona Aleksandrovna, que parli de tu.
As hèt qu'era mia amna entorne en sòn èster.
A Aliosha li tremolauen es pòts e li costaue alendar.
Carèc.
Ne que t'auesse sauvat!
Rakitin deishèc anar un arridolet maliciós).
Qu'ei pro, Rakitka!
Gessec de pic Grushenka; caratz es dus.
Ara que parli jo: tu, Aliosha, cara, pr'amor que me hè vergonha entener-te; qu'ei que jo sò dolenta, non è arren de brava: atau son es causes.
E tu, Rakitka, cara-te, pr'amor que mentisses.
Qu'ei vertat que jo auia era infama intencion d'avalar-lo-me d'ua nhacada, mès aquerò a deishat d'èster vertat, ara que mentisses…
Non voi tornar a enténer-te ua soleta paraula, Rakitka!
Grushenka didec tot aquerò en un estat d'extrèma agitacion.
Guarda-les a toti dus!
Plan embestiadi!, gasulhèc Rakitin, en tot campar-les estonat.
Que semblen dus capviradi!
Ne que siguéssem en un espitau de malauts mentaus!
Que s'an atrendit autant, qu'en quinsevolh moment se botaràn a plorar.
Me vau a méter a plorar!
Plan que me vaua a méter a plorar!, didie Grushenka.
M'a cridat fraia, jamès ac desbrembarè.
E ua auta causa Rakitka: dilhèu sò dolenta, mès, guarda, un viatge balhè ua ceba.
Ua ceba?, vai, qué dimònis!
Òc qu'an perdut eth sen!
Rakitin ère estonat dera sua exaltacion, e se sentie ofensat e irritat, encara que l'aurie calut enténer qu'en eri dus auie vengut a coïncidir, tau que se passe pògui viatges ena vida, tot çò qu'ère capable d'esmover-les.
Eth cas ei que Rakitin, qu'auie ua enòrma sensibilitat entà compréner tot çò que l'afectaue ada eth personauments, ère plan rude ara ora d'apreciar es sentiments e es sensacions deth pròche: en part, pera sua inexperiéncia jovenila; en part, peth sòn prigond egoïsme.
Guarda, Alioshechka (Grushenka, en tot dirigir-se ada eth, se metec a arrir nerviosaments); qu'è presumit dauant de Rakitka d'auer dat un viatge ua ceba; a tu, ça que la, non t'ac condi pr'amor de presumir.
Non ei qu'ua fabulacion, encara qu'ua fabulacion preciosa; quan èra mainada, l'ac entení a condar ara mia Matriona, qu'ara trabalhe ena casa de codinèra.
Ditz apuprètz atau.
Qu'ère un viatge ua hemna plan dolenta, dolenta, mès que dolenta, e un dia se moric.
E non deishèc ath sòn darrèr ne ua soleta bona accion.
La cuelheren es dimònis e la lancèren en lac de huec.
Mès eth sòn àngel dera garda comencèc a balhar-li torns: "Quina bona accion d'era, se preguntaue, poiria rebrembar-li jo a Diu?".
Hec memòria, e a tot darrèr li didec a Diu: "Un viatge cuelhec ua ceba deth uart e l'ac balhèc a ua gandiaira".
E Diu li respon: "Cuelh tu aguesta madeisha ceba, li ditz, aprèssa-la-se enquiath lac e que s'agarre ada era; s'artenhes trèir-la deth lac estirassant dera ceba, era hemna vierà en paradís, mès s'era ceba se trinque, que se demore a on s'està".
Er àngel que vie a tot córrer entà a on s'està era hemna, l'aufrís era ceba e li ditz: "Tie, hemna, agarra-te ben, que ja tiri jo".
Comencèc a tirassar damb suenh, e ja lèu l'auie trèt deth tot, quan uns auti pecadors qu'auie en lac, en veir que la treiguie, comencèren a agarrar-se ada era entà que les treiguesse tanben ada eri ath còp.
Mès aquera hemna, qu'ère plan dolenta, dolenta, plan dolenta, comencèc a treir-les deth sòn dessús damb còps de pè: "Que me trèn a jo, non a vosati; era ceba qu'ei mia, non ei vòsta".
Sonque díder aguestes paraules era ceba se trinquèc.
E era hemna queiguec en lac, e aquiu contunhe en tot usclar enquiath dia d'aué.
E er àngel se metec a plorar e partic.
Atau ei era fabulacion, Aliosha, que me la sai de memòria, pr'amor que jo sò aguesta mala hemna.
A Rakitka ja l'è dit, entà presumir, qu'un viatge balhè ua ceba, mès a tu que t'ac diderè autaments: en tota era mia vida solet è balhat ua ceba, aguesta a estat era mia soleta bona accion.
Atau que, en tot saber-te'n, non me laudes, Aliosha, ne digues que sò brava: sò dolenta, dolenta, plan dolenta, e se me laudes me hès avergonhar.
A!, t'ac vau a cohessar tot.
Escota, Aliosha: qu'auia tanti talents de qué venguesses en aguesta casa, e l'auia persutat tant a Rakitka que l'auia prometut vint-e-cinc robles se te hège a vier.
Demora un moment, Rakitka!
S'apressèc ath córrer ena taula, dauric un calaish, cuelhec eth monedèr e treiguec un bilhet de vint-e-cin robles.
Quina asenada!
Quina asenada!, sorrisclèc Rakitin, perplèx.
E li lancèc eth bilhet.
Qui a parlat de refusar-les?, didec Rakitin, damb votz prigonda, visiblaments trebolat, mès sajant de dissimular era vergonha damb galhardia.
Me vieràn plan ben; es pècs existissen entà benefici des escarrabilhadi.
E ara tè-te carat, Rakitka, ara tot çò que diderè non ei deth tòn interès.
S'auie sauvat ena pòcha eth bilhet de vint-e-cinc robles.
Ère avergonhat dauant d'Aliosha.
Se pensaue qu'aurie crubat mès tard, pr'amor de qué aguest non se'n sabesse, e ara era vergonha l'auie botat furiós.
Enquiad aguest moment auie considerat qu'ère mès de bon hèr non contradíder a Grushenka, a maugrat des sòns contunhs atacs, pr'amor qu'ère evident qu'era joena costaue un cèrt domeni sus eth.
Mès ara eth que tanben ère shordat.
Ara gent que se l'estime per quauquarren, mès vosati, quinsevolh des dus, qué auetz hèt per jo?
Te calerie estimar sense cap de motiu, tau que hè Aliosha.
E com sabes que t'estime?
Cara-te, Rakitka, non comprenes arren de nosati!
E a compdar d'ara non gauses tutejar-me, que non t'ac voi consentir, que tot aquerò tòn ei un cinisme!
Sè-te en un cornèr e non bades boca, tau que siguesses eth mèn lacai.
E ara, Aliosha, te vau a condar a tu e solet a tu era pura vertat, pr'amor de qué veigues se quina sòrta d'animalhon sò.
Non, a Rakitka non; a tu t'ac digui.
Que volia perder-te, Aliosha, n'èra totauments decidida, aguesta ei era grana vertat; autant ac volia que subornè a Rakitin entà que te hesse a vier.
E per qué ac desiraua enquia un tau punt?
Tu, Aliosha, non t'en sabies d'arren, te hèges enlà de jo; passaues de long, baishant es uelhs; jo, totun, t'auia guardat ja cent viatges, qu'auia començat ja a preguntar per tu a toti.
Era tua cara se m'auie demorat gravada en còr: "Me mensprède, pensaua, non vò ne guardar-me".
Fin finau, me cuelhec tau sentiment que non gessia deth mèn estonament: "Com posqui auer-li tanta pòur a un gojatet coma eth?
Me lo vau a avalar en ua nhacada, e m'arrirè d'eth".
Qu'ei qu'estaua furiosa.
Ac creigues o non, aciu arrés gause a díder ne a pensar que quauquarrés pòt vier en çò d' Agrafiona Aleksandrovna damb males intencions; que non è mès òme qu'aguest vielh, sò estacada e venuda ada eth, Satanàs mos maridèc; mès que non i a arrés mès.
Mès en veder-te a tu, me didia: jo ad aguest que me l'avali d'ua nhacada.
Me l'avali e me n'arrisqui.
Ja ves se quina sòrta de canha rabiosa sò, e tu cridant-me fraia!
E ara a vengut eth mèn ofensaire, aciu que sò en tot demorar es sues notícies.
Sabes se qué a estat aguest òme entà jo?
Hè cinc ans me hec a vier aciu Kuzma; solia demorar-me en casa, desseparada de toti, pr'amor de qué arrés me vedesse ne m'entenesse; jo èra ua gojateta prima e estupida, e ploraua tot eth dia; non clucaua un uelh en tota era net, en tot pensar: "A on s'estarà ara eth mèn ofensaire?
Segur que s'està damb ua auta, en tot arrir-se'n de jo.
Se bèth còp lo torni a veir, se bèth còp me lo trapi, pensaua jo, me les pagarà!
Me les pagarà!"
De nets, ena escurina, somicaua ena coishinèra e non paraua de pensar, en tot esbocinar-me de bon voler eth còr e padegant-lo damb maus desitges: "Me les pagarà!, me les pagarà!".
A viatges cridaua atau ena escurina.
Ath londeman, me lheuaua mès rabiosa qu'ua canha, prèsta a avalar-me eth mon sancer.
Dempús, solide que te penses que comencè a estauviar, que me tornè insensibla, que m'engrassí, que me hi mès senada…vertat?
Donques guarda, non; que non i a arren en tot er univèrs que veigue e que sàpie aguestes causes, mès quan hè nets, madeish que hè cinc ans, quan èra ua joeneta, a viatges me carrinquen es dents, estirada en lhet, e me passi tota era net plorant: "Que se'n saberà de qui sò jo!, pensi.
Se'n saberà de qui sò jo!".
M'as escotat, non?
Alavetz me poiràs compréner; hè ara un mes, m'arribèc ara suspresa ua carta: que vie, que s'a demorat veude e vò que mos veigam.
Ai, Senhor, me demorè sense alend, mès de còp me n'encuedè: ara vie, me cride damb un fiulet e jo m'arrossegui enquia eth, tau qu'un gosset ablasigat, coma se siguessa jo era colpabla!
Ac pensi e non m'ac creigui: "Sò o non sò ua miserabla?
Vau a córrer ath sòn encontre?".
E tot aguest mes è sentut mès ràbia contra jo madeisha que hè cinc ans.
Ves, ara, Aliosha, se com ne sò d'impulsiua, d'irrefrenabla?
T'è expausat tota era vertat!
Que m'è divertit damb Mitia pr'amor de non gésser ath córrer entar aute.
Cara-te, Rakitka, tu que non ès arrés entà jutjar-me, non parlaua damb tu.
Abantes de qué venguessetz, qu'èra aciu pensant, en tot decidir tot eth mèn destin, e jamès vo'n saberatz çò qu'auie en mèn còr.
Non, Aliosha, ditz-li ad aguera senhoreta que non s'embèstie per çò que se passèc delàger…
Que non i a arrés en mon que sàpie ne posque saber çò que me passe ara…
Pr'amor qu'ei possible qu'aué amia ath dessús un guinhauet, qu'encara non ac è decidit…
E, dempús d'auer prononciat aguestes "lamentables" paraules, Grushenka, de còp, siguec ja incapabla de tier-se e, sense vier d'exprimir-se, se curbic eth ròstre damb es mans, se deishèc quèir sus eth divan, en.honsèc era cara en coishin e comencèc a somicar coma ua mainada.
Aliosha se botèc de pès e s'apressèc a Rakitin.
Misha, li didec, non t'embèsties.
Te sentes ofensat, mès non t'embèsties.
As entenut çò qu'acabe de díder?
Que non se li pòt demanar tant ara amna d'ua persona, que cau èster mès pietós…
Aliosha didec aquerò botjat per impuls irrepressible deth sòn còr.
Qu'auie besonh d'exprimir-se, e se dirigic a Rakitin.
Se non auesse estat aquiu Rakitin, s'aurie botar a sorrisclar solet.
Mès Rakitin lo guardèc damb mina trufaira, e Aliosha, de pic, se demorèc carat.
Non arrisques, Rakitin, non te'n burles, non parles deth defunt: eth qu'ei per dessús de tot çò qu'ei ena tèrra!, cridèc Aliosha damb era votz entrebracada pes plors.
Que non t'è parlat coma jutge, senon coma eth darrèr des acusadi.
Qui sò jo dauant d'era?
È vengut aciu en tot cercar era mia perdicion, en tot díder: "Atau sigue", atau sigue!"
E aquerò per tòrt dera mia covardia.
Non, jo que non sò atau.
Sabi pas se com seràs tu, Misha, mès jo que non sò atau!
Aué, hè un moment me hè hèt a vier aguesta leçon…
En vertut deth sòn amor, aguesta hemna ei peth dessús de nosati…
L'auies entenut condar abantes çò que vie de condar?
Non, non l'ac auies entenut; s'ac auesses entenut, hè ja temps qu'ac auries comprenut tot…
E era auta, era qu'ager siguec ofensada, que la perdone tanben era!
E la perdonarie se s'en sabesse…e se'n saberà…
Aguesta amna encara non a trapat era patz, la cau tractar damb suenh…
En aguesta amna i pòt auer un tresaur…
Aliosha carèc, pr'amor qu'era respiracion se l'auie copat.
Rakitin, a maugrat dera sua colèra, lo guardaue estonat.
Jamès s'aurie demorat ua tirada semblabla deth laconic Aliosha.
Vai, que mos a gessut un avocat!
T'as encamardat d'era o qué?
Agrafiona Aleksandrovna, eth nòste dejunaire s'a encamardat de tu, qu'as trionfat!, sorrisclèc, en tot arrir damb cinisme.
Grushenca lheuèc eth cap deth coishin e guardèc a Aliosha damb un arridolet corau; aguest arridolet illuminèc era sua cara, que s'auie holat de còp pes nauères lèrmes.
Dèisha-lo, Aliosha, eth mèn querubin, ja ves se com ei, que non s'ac vau de parlar damb eth.
Jo, Mijail Osipovich (se dirigic a Rakitin), qu'auia era intencion de demanar-te perdon per auer-te tractat tan malament, mès que non n'è talents.
Aliosha, aprèssa-te, sè-te aciu, (lo cridèc damb un arridolet alègre); aquerò, aciu madeish, sè-te e ditz-me (li cuelhec era man lo guardèc ena cara, sense deishar d'arridolar), ditz-me ua causa: estimi o non estimi ad aguest òme?
Ath mèn ofensaire, l'estimi o non l'estimi?
Abantes de qué venguéssetz, qu'èra aciu ajaçada, ena escurina, e non hèja que demanar-li ath mèn còr: estimi ad aguest òme o non l'estimi?
Trè-me deth dobte, Aliosha, qu'a arribat eth moment; çò que tu decidisques, se harà.
Me cau o non me cau perdonar-lo?
Mès se ja l'as perdonat, responec Aliosha damb ua arridalha.
Ei vertat, ja l'è perdonat, assentic Grushenka, damb mina cogitosa.
Ai, quin còr mès vil!
Ara salut deth mèn còr vil!
Era copa se hec brigalhs e es veires trinhonèren.
Ua règa de crudeutat se diboishèc rapidaments ena sua arridalha).
O dilhèu encara non l'aja perdonat, higec, damb mina menaçaira, en tot baishar es uelhs, coma se siguesse parlant soleta.
Dilhèu eth mèn còr solet s'està premanint entà perdonar.
Encara me cau lutar contra eth mèn còr.
Coma pòs vèir, Aliosha, en aguesti cinc ans l'è cuelhut ua estima enòrma as lèrmes…
Madeish çò qu'è estimat a estat era ofensa patida, en sòrta d'estimar-lo ada eth!
Donques non me shautarie èster ena sua pèth!, gasulhèc Rakitin.
Non te'n hèsques, Rakitka, tu jamès estaràs ena sua pèth.
Tu que me haràs ues sabates, Rakitka, entad açò solet me vas a servir, e non demores auer jamès ua hemna coma jo…
E dilhèu eth tanpòc…
Eth tanpòc?
Non me repotègues que m'aja vestit atau, Rakitka, qu'encara non coneishes tu tot eth mèn còr!
Se voi, ara madeish qu'esbocini a tròci eth mèn vestit, en aguest madeish instant, sorrisclèc damb fòrça Grushenka.
Que non te'n sabes entà qué m'è botat aguesta ròba, Rakitka!
Que pòt èster que vaja ath sòn encontre e li diga: "A que jamès m'auetz vist atau?"
Pr'amor qu'eth me dishèc quan era ua gojata de dètz-e-sèt ans, aflaquida, tisica, ploraira.
Que voi sèir ath sòn costat, seducir-lo, alugar era ahlama: "Me ves ben ara?, li pensi díder.
Donques demora-te damb açò, senhor mèn: ac veiràs mès que non ac tastaràs!".
Ja ves, Rakitka, entà qué me pòden servir aguestes gales, didec Grushenka damb ua riseta de dolenteria.
Que sò ua hemna violenta, Aliosha, impulsiua.
Que sò capabla d'arrincar-me eth vestit, de mutilar-me, d'arroïnar-me era mia beresa, d'usclar-me era cara e descarar-la a guinhauetades, e dempús anar per aquiu demanant caritat.
Que non me shaute, non vau ara entà nunlòc ne en casa d'arrés; se m'apetisse, deman madeish l'entorni a Kuzma tot çò que m'a regalat, toti es sòns sòs, e me meti a trabalhar de jornalèra entara rèsta dera mia vida!…
Cres que non ac vau a hèr, Rakitka?
Que non gausarè?
Ac harè, ac harè, ara madeish, s'ei de besonh; vosati non me provoquetz…
E aqueth aute lo mani a pèisher, li hèsqui un còp de morre, e non me torne a veir!
Prononcièc es darrères paraules a crits, coma isterica, mès un viatge mès siguec incapable de tier-se e, en tot curbir-se era cara damb es mans, se lancèc sus era coishinèra e se tornèc a estarnar en somics.
Rakitin se lheuèc.
Qu'ei era ora de partir, didec; ja ei tard, non mos deisharàn entrar en monastèri.
Grushenka se botèc de pès en un bot.
Non se t'acodirà partir atau, Aliosha!, sorrisclèc damb amargant desconcèrt.
Qué vas a hèr ara damb jo?
M'as esmoigut, m'as tormentat, e ara me cau demorar soleta ua auta net!
Non voleràs que hèsque jadilha aciu damb tu?
Jo posqui partir solet!, hec burla Rakitin en ton heridor.
E qué ei çò que t'a dit?, protestèc Rakitin, irritat.
Sabi pas, non n'è ne idia, sabi pas se qué m'a dit; que li a parlat ath còr, a botat de pautes en cèu eth mèn còr…
A estat eth prumèr que m'a cuelhut pietat, eth prumèr e er unenc, qu'ei aquerò!
Per qué non as vengut abantes, querubin?
Grushenka queiguec de jolhs dauant d'Aliosha, coma extasiada.
Me pensaua qu'a ua hemna tan menspredabla coma jo tanben la poirien estimar, sense cercar solet era mia perdicion…
E qué è hèt jo per tu, didec Aliosha, en tot arrir damb trendesa, tant que s'inclinaue dauant d'era e la cuelhie amorosaments des mans.
Que t'è balhat ua ceba, ua ceba diminuta, arren mès!, arren mès!
E dit açò, se metec a plorar.
En aguest moment s'entenec un bronit en lumedar e quauquarrés entrèc enquiath vestibul; Grushenka se lheuèc ara prèssa, tau que s'auesse hèt a vier un espant de mòrt.
Fenia entrèc ath córrer ena cramba, en tot formar un gran rambalh e cridant:
Senhora, era mia estimada senhora, qu'a arribat era estafeta!, sorrisclèc, en tot estofar-se per çò d'alègra qu'estaue.
Qu'an manat ua calèssia de Mokroie a quèrrer ara senhora; aquiu qu'ei Timotei, eth menaire, damb ua troika; ara madeish que son en tot escambiar es shivaus…
Era carta, era carta, senhora, aciu qu'auetz era carta!
Auie era carta ena man e l'agitaue en aire tant que cridaue.
Grushenka l'ac agarrèc e s'apressèc ena candèla.
Ère solet ua petita nòta, ues quantes linhes, e la liegec en un moment.
Que m'a fiulat!
Arrossèga-te, gosset!
Vau!, sorrisclèc de ressabuda.
Adishatz a cinc ans dera mia vida!
Adishatz, Aliosha, qu'era sòrt ei getada…
Dehòra d'aciu, dehòra d'aciu ara madeish; partitz toti, que non vos voi tornar a veir!
Grushenka vòle a trapar ua naua vida…
Rakitka, tu tanpòc me cuelhes rancura.
Qu'ei possible que me dirigisca entara mia pròpia mòrt!
Me senti coma se siguessa embriaga!
Ara suspresa les deishèc e se retirèc ath correr ena sua cramba.
Ben, ara que ja non pòt tier compde de nosati!, ganholèc Rakitin.
Partim d'aciu, non sigue eth cas que dèishe anar un aute d'aguesti crits femenins, que ne sò hart d'aguesti sorriscles lermosi…
Aliosha se deishèc amiar maquinauments.
I auie ua calèssia en pati, èren en tot desencarrar es shivaus; anauen d'un costat en aute damb halhes, plan ocupadi.
Peth lumedar dubèrt entraue ua troika de refresc.
Mès just venguien de gésser Aliosha e Rakitin quan de pic se dauric ua hièstra dera cramba de Grushenka, e era joena cridèc a Aliosha, que ja s'aluenhaue:
Alioshechka, saluda dera mia part ath tòn frair Mitenka, e ditz-li que non sauve un mau rebrembe de jo, d'aguesta maufactora sua.
E hig, ath delà, que Grushenka l'estimèc solet ua ora, a penes ua ora en totau, e que se'n brembe d'aguesta ora tota era vida; ditz-li qu'atau l'ac a manat Grushenka: tota era vida…
Qu'acabèc damb era votz bracada pes plors.
Era hièstra se barrèc còp sec.
Vai, vai!, ganholèc Rakitin, en tot arrir.
Quina voracitat!
Aliosha non didec arren, semblaue non auer entenut eth sòn comentari; anaue a longues camalhardades ath cant de Rakitin, tau que s'auesse fòrça prèssa; caminaue maquinauments, damb eth cap en un aute lòc.
De pic, Rakitin sentec un dolor agudent, coma se quauquarrés l'auesse furgat en ua herida dubèrta.
Aquera madeisha tarde, quan se prepausèc amassar a Grushenka damb Aliosha, jamès s'aurie pensat qu'es causes vierien tau qu'auien vengut; arren s'auie ajustat as sues expectatiues.
Aqueth oficiau sòn, ei polac, tornèc a parlar Rakitin, en tot tier es sòns impulsi, e ara ne tansevolhe ei oficiau; qu'a servit coma foncionari de doanes en Siberia, en bèth lòc dera frontèra chinesa; solide que deu èster un palacòt de mau veir.
Diden que s'a demorat sense trebalh.
Aurà entenut qu'ara Grushenka a arremassat beth capitau, e a tornat.
Aguest qu'ei tot eth miracle!
Un còp mès, Aliosha non didec arren, coma se non se n'auesse encuedat.
Qué?
As convertit ara pecadora?, se burlèc, malignaments, d'Aliosha.
As amiat en soquèr ara oelha descaminada?
As expulsat a sèt dimònis?
Aciu a estat a on s'an passat es miracles que tan desiràuem!
Qu'ei pro, Rakitin, repliquèc Aliosha, damb era amna doluda.
Ara me "mensprèdes" pes vint-e-cinc robles d'abantes?
Mès tu que non ès Crist, ne jo sò Judes.
Mès Rakitin ja non se tenie a rasons.
Ath caralh damb toti vosati!
De pic se botèc a cridar.
Qui me manarie meter-me enes tòns ahèrs?
D'ara endauant, que non te'n voi saber arren.
Contunha tu solet, aquiu qu'as eth camin!
Se virèc ara prèssa per un aute carrèr, en tot deishar a Aliosha solet ena escurina.
Aliosha gessec dera ciutat e s'endralhèc de cap ath monastèri en tot trauessar es camps.
IV.ES NÒCES DE CANÀ.
Qu'ère ja plan tard entàs usatges deth monastèri quan Aliosha arribèc en ascetòri; eth frair portièr lo deishèc passar per ua entrada especiau.
Auien sonat ja es nau, ora de retirada e pòsa collectiua dempús un dia tant agitat entà toti.
Aliosha dauric timidaments era pòrta e entrèc ena cèla deth starets, a on ara ère installat eth taüt.
A despart deth pair Paisi, que liegie en solitari er Evangèli ath cant deth taüt, e deth joen novici Porfiri, que, agotat peth collòqui dera net anteriora e pes ahèrs dera jornada, dormie ena auta cramba, en solèr, damb eth sòn prigond dera joenesa, non auie arrés mès ena cèla.
Encara qu'entenec entrar a Aliosha, eth pair Paisi ne tansevolhe li dirigic ua guardada.
Aliosha anèc entà un cornèr, ara dreta dera pòrta, se botèc de jolhs e comencec a pregar.
Era sua amna qu'ère plia de sensacions, encara que d'ua manèra un shinhau confusa, e cap d'eres destacaue, cap se hège notar en excès; ath contrari, es ues sensacions desplaçauen as autes en ua sòrta de rotacion leugèra e regulara.
A maugrat de tot, i auie doçor en sòn còr e, estranhaments, aquerò a Aliosha non li costaue suspresa.
De nauèth se trapaue ena preséncia d'aqueth taüt a on èren amagadi es rèstes deth qu'auie estat tan preciós entada eth, mès ena sua amna ja non i demoraue arren dera pena lermosa, sorda e laceranta d'aqueth maitin.
Sonque entrar, qu'auie queigut de jolhs dauant deth taüt, coma dauant d'un santuari, mès era alegria ludie ena sua cara e en sòn còr.
Ua hièstra dera cèla ère dubèrta, er aire qu'ère blos e frescolenc.
Mès ne tansevolhe aguesta reflexion ath torn dera flaira pestifèra, que tant atròça e degradanta l'auie semblat ues ores abantes, desvelhèc en eth era angónia ne era indignacion d'alavetz.
Comencèc a pregar en votz baisha, mès plan lèu se n'encuedèc de qué pregaue lèu maquinauments.
Tròci d'idies campauen fugaçaments ena sua amna, ludien coma esteles entà escandir-se de seguit, escambiades per ues autes; totun, en sòn esperit regnaue ua sensacion de plenitud, de fermetat, de solatjament, e eth madeish se n'encuedaue.
Ara suspresa començaue damb fervor ua oracion, autant ère eth sòn desir d'arregraïr e d'estimar…
Ça que la, un viatge començada era oracion, de seguit se distreiguie damb ua auta causa, se demorarue cogitós, se desbrembaue autant dera sua plegària coma d'aquerò que l'auie interrompuda…
Decidic èster atentiu ara lectura deth pair Paisi, mès qu'ère tan cansat que de man en man se demorèc esclipsat…
Qué ei aquerò…ues nòces…, es paraules virauen tau qu'un remolin ena ment d'Aliosha.
Era tanben ei erosa…a acodit ara taulejada…
Non, non s'a hèt a vier eth guinhauet, non s'a hèt a vier eth guinhauet…
Non a estat qu'ua paraula "lamentabla"…
Ben…es paraules lamentables mos cau perdonar-les, plan que òc.
Es paraules lamentables padèguen era amna…
Sense eres, eth dolor serie massa fòrt entara gent.
Rakitin se n'anèc per aqueth carreron…
Tant que Rakitin non dèishe de pensar enes ofenses patides, tostemp se n'anirà per un carreron…
Totun, eth camin…eth camin qu'ei ample, dret, luminós, e ath hons, lutz eth solei…
Ep?…
A!, aguest miracle!
A!, aguest miracle tant intim!
Que non ère era tristor, senon era alegria des òmes çò qu'auie vengut a visitar Crist quan obrèc per prumèr viatge un miracle; contribusic ara alegria dera gent…." "Qui estime as òmes estime tanben era sua alegria".
Ath defunt que li shautaue repetí'c a cada moment, ère ua des sues principaus idies…
Que non se pòt víuer sense alegria, ditz Mitia…
Òc, Mitia…
Tot çò qu'ei vertadèr e polit demorarà tostemp plen de misericòrida; tanben solie díder aquerò…" "E li didec Jesús: non te'n hèsques, hemna.
Encara non a arribat era mia ora".
E era sua mair ditz as que mestrauen: "Hètz tot çò que vos diderà."
Era alegria, era alegria d'uns praubi, d'ua gent plan prauba…
Praubi, plan, donques qu'enquia en ues nòces les mancaue eth vin…
Escriuen es istorians qu'enes entorns deth lac de Genesaret e en toti aqueri lòcs i demoraue alavetz era poblacion mès prauba qu'un se pòt imaginar…
E se'n sabie er aute gran còr der aute gran èsser qu'ère aquiu present, sa mair, qu'Eth non auie vengut en mon sonque entath sòn gran e terrible sacrifici, senon qu'eth sòn còr tanben ère dubèrt ara alegria simpla e ingenua de cèrtes creatures escures, escures mès candides, que l'auien convidat damb tot eth sòn afècte entàs sues praubes nòces.
E plan, dilhèu Eth auie vengut ena tèrra entà multiplicar eth vin enes nòces des praubi?
Mès eth cas ei que hec cas ara sua demana…
A, qu'ei en tot liéger un aute còp."
E les aumpliren enquia naut de tot.
E les didec: anatz ara e presentatz-l'ac ath capmèstre".
E l'ac presentèren.
E tan lèu eth capmèstre tastèc era aigua venguda en vin, que non sabie d'a on ère, (pro qu'ac sabien es vailets qu'auien trèt era aigua), eth capmèstre manèc a cridar ath nòvi.
E li didec: "Toti hèn a vier prumèr eth bon vin, e quan ja son assadoradi, alavetz eth pejor; mès tu qu'as sauvat eth bon vin enquia ara".
Per qué s'agranís era cramba?…
A, òc…mès se son es nòces, eth maridatge…òc, plan.
Aciu que son es convidadi, aciu es nauèth maridadi e era alègra multitud…e a on ei eth sabent capmèstre?
Mès, qui ei aguest?
Qui?
Un aute còp s'ei en tot agranir era cramba…
Qui ei aguest que se lhèue peth darrèr d'aguesta grana taula?
Com?…
Qu'ei que tanben ei aciu?
Mès se jatz en taüt….Donques eth tanben ei aciu…s'a lheuat, m'a vist, vie entad aciu…
Senhor!
E plan que òc, se l'apressèc; ère un ancian secalh, damb eth ròstre regat per petites arrupes, alègre e d'arridalha serena.
Qu'auie eth ròstre desvelhat, es uelhs li ludien.
Com podie èster?
Atau, donc, eth tanben acodie ena taulejada, que tanben ère convidat as nòces de Canà e Galilèa…
Tanben a jo, estimat hilh, m'an convidat e m'an cridat, didec ua votz doça, ressonant peth dessús sòn.
Per qué t'as amagat aciu, a on arrés te ve?…
Amassa-te tu tanben damb nosati.
Aquera votz ère era votz deth starets Zosima…
E com non auie d'ester eth, se lo cridaue?
Eth starets ajudèc a Aliosha, qu'ère ajulhat, a botar-se de pès.
Alegrem-mos, contunhèc eth vielhet secalh; beuem d'eth vin nau, eth vin dera naua alegria, dera grana alegria; ves guairi convidadi?
Aciu que son eth nòvi e era nòvia, aciu eth sabent capmèstre, tastant eth vin nau.
Per qué me guardes tant estonat?
Qu'è balhat ua ceba e aciu que sò.
Fòrça des que son aciu solet an balhat ua ceba, ua ceba pichoneta…
Qué son es nòstes òbres?
Tu tanben, doç e moish hilh mèn, tu tanben, ac as endonviat en balhar ua ceba a ua ahaimada.
Comença era tua òbra, estimat mèn, comença- la!…
Guarda, non ves eth nòste solei?
Ada Eth non lo ves?
Que me cau pòur…non gausi a guardar, gasulhèc Aliosha.
Non te cau pòur.
Qu'ei redobtable pera sua granor entà nosati, ei espaventós pera sua nautada, mès qu'ei infinitaments misericordiós, per amor se hec semblable a nosati, e damb nosati s'alègre, transforme era aigua en vin entà que non s'arture era alegria des convidadi.
Qu'ei en tot demorar era arribada de d'auti, tostemp ei en tot convocar a naui convidadi, pes sègles des sègles.
Guarda, qu'ei en tot amiar vin nau, aquiu que vien es sanches…
Quauquarren usclaue en còr d'Aliosha; quauquarren, còp sec, l'aumplic enquiath dolor; lèrmes d'afogament li surgentauen dera amna…
Estirèc es braci, hec un sorriscle e se desvelhèc…
Un aute còp auie ath sòn dauant eth taüt, era hièstra dubèrta e era lectura der Evangèli, damb votz tranquilla, solemna e clara.
Mès Aliosha ja non escotaue çò que liegie.
Estranhaments s'auie esclipsat de jolhs e ara qu'ère de pès; en un virament de uelhs, damb tres calamades rapides e fèrmes, se calèc ath cant deth taüt.
Autanplan hereguèc damb eth muscle ath pair Paisi, mès que non se n'encuedèc.
Aguest, per un moment, lheuèc es uelhs deth libre, mès les hec a baishar de seguit, en tot compréner qu'ath joen li passaue bèra causa estranha.
Aliosha s'estèc un instant en tot guardar eth taüt, eth cadavre embarrat, immobil, estirat ena caisha, damb ua icòna sus eth piech e ua capucha damb ua crotz de ueit puntes en cap.
Que venguie d'enténer era sua votz, e aguesta votz encara ressonaue enes sues aurelhes.
Aliosha encara escotaue atentiu, contunhaue demorant aqueth son…
Mès de ressabuda, en tot virar-se bruscaments, gessèc dera cèla.
Non s'arturèc en pòrge, senon que baishèc ath córrer.
Era sua amna, plia d'entosiasme, desiraue era libertat, er espaci, es extensions.
Sus eth s'estenie de contunh era copòla celestiau, atapida d'esteles brilhantes e carades.
Era net, frescolenca e serena enquiara immobilitat, entornejaue era tèrra.
Es blanques tors e es copòles daurades dera catedrau ludien sus eth cèu claufit de robís.
Es opulentes flors dera tardor s'auien adormit enquiath maitin a vier enes entorns pròches ara casa.
Eth silenci terrenau semblaue honer-se damb eth silenci celestiau, es mistèris dera tèrra se tocauen damb es des esteles…
Aliosha s'estaue quiet, en tot guardar, e de pic queiguec en tèrra coma se l'auessen segat es cames.
Non sabie se per qué l'abraçaue, que non ère conscient dera rason que per era desiraue tu per tu punar-la, caperar-la de punets; mès la punaue plorant, somicant, negant-la damb es sues lèrmes, e se jurèc freneticamnts estimar-la, estimar-la pes sègles des sègles.
Per qué ploraue?
O!, que ploraue en sòn delèri autanplan per aqueres esteles que ludien entada eth dès er abisme, e "non s'avergonhaue dera sua exaltacion".
Qu'ère coma s'es hius d'aqueri incompdables mons de Diu s'amassèssen ena sua amna, e tota era tremolèsse, "ath contacte damb d'auti mons".
Qu'auie talents de perdonar a toti e per tot, e de demanar perdon, ò!, non entada eth madeish, senon entà toti e per tot, en tot saber-se'n que "tanben es auti demanauen per eth", e aguestes paraules tornèren a ressonar ena sua amna.
Mès cada viatge mès notaue claraments, de forma lèu tangibla, se com penetraue ena sua amna aquera vòuta celestiau.
Ua vaga idia li senhorejaue eth sòn pensament, entà tota era vida, pes sègles des sègles.
Qu'auie queigut en tèrra coma un joen fèble e se lheuaue coma un dur combatent, premanit entara rèsta des sòns dies; ac auie sabut e ac auie sentut còp sec, en aqueth moment d'extasi.
E ja jamès, bric mès ena vida, poirie desbrembar Aliosha aqueth instant.
Libre ueitau.
Grushenka, de camin entara sua naua vida, auie "manat" a Aliosha que li transmetesse a Dmitri era sua darrèra salutacion e li demanèsse que s'en brembèsse tostemp dera sua ora d'amor, mès en aguest moment Dmitri Fiódorovich ère, sense saber-se'n d'arren de çò qu'auie passat, terriblaments confús e ocupat.
Es darrèri dies les auie passat en un estat tant inimaginable que de vertat podie auer emmalautit de holador en cervèth, tau qu'eth madeish diderie dempús.
Era vesilha Aliosha non l'auie podut trapar peth maitin, tant qu'eth sòn frair Ivan tanpòc auie podut auer eth sòn rendètz-vos damb eth, ena tauèrna.
Es patrons dera casa que se lotjaue qu'auien amagat es sues tralhes, per encargue deth madeish Dmitri.
En aguesti dus dies correc literauments d'un lòc en aute "en tot pelejar peth sòn destin e era sua sauvacion", coma manifestarie eth madeish dempús, e autanplan gessec ues ores dera ciutat per tòrt d'un ahèr urgent, a maugrat de qué li hège pòur partir e deishar a Grushenka sense vigilància ne tansevolhe ua menuta.
Posterioraments de tot aquerò s'en treirà tarlat d'ua forma documentada e peth menut mès ara que solet diboisharam çò de reauments de besonh dera istòria d'aguesti dus orribles dies dera sua vida que precediren era terribla catastròfa que, ara suspresa, se cernec sus eth sòn destin.
Grushenka que l'auie estimat vertadèra e sincèraments pendent ua ora, plan, mès ath madeish tamps tanben l'auie tormentat, a viatges de forma reauments crudèu e despietada.
Çò de mès important ei qu'eth non siguec capable de desnishar ne per un moment es sues intencions.
Tanpòc auec era possibilitat de guanhar-la-se damb amorasses o pera fòrça: que non s'aurie deishat, solet s'aurie emmaliciat e aurie trincat damb eth definitiuaments, aquerò qu'ac sabie pro ben.
Alavetz sospechaue, e damb rason, qu'era tanben se debatie en bèra luta, qu'ère cuelhuda per ua extraordinària indecision, qu'auie quauquarren entà resòlver e que non artenhie a hè'c, e per aquerò, damb eth còr hered, supausaue e non sense fondaments qu'en aqueri moments Grushenka, simplaments, lo deuie auer en òdi ada eth e ara sua passion.
Que poirie èster atau, mès non venguie de compréner se qué costaue era angoisha dera joena.
A tot darrèr, era qüestion que lo tormentaue se compausaue solet de dus factors: "O eth, Mitia, o Fiódor Pávlovich".
Aci, plan que òc, me cau senhalar qu'ère totafèt segur de qué Fiódor Pávlovich li proposarie (se'ei que ja non ac auesse hèt) a Grushenka un maridatge legitim e que non credie ne per un moment qu'eth vielh voluptuós compdèsse a resòlver er ahèr solet damb tres mil robles.
Venguec en aguesta conclusion pr'amor que se'n sabie de Grushenka e deth sòn caractèr.
Per aquerò, en escadences, se pensaue que tot eth patiment de Grushenka e tota era sua indecision ère costada pr'amor de qué non sabie a qui alistar e damb qui obtierie mès benefici.
Qu'ei vertat qu'enes darrèri dies Grushenka auie sauvat silenci sus er ahèr.
Totun, siguec era que li parlèc dera carta qu'auie recebut un mes abantes deth sòn ancian seductor, e eth coneishie parciauments çò que didie aquera carta.
En un moment de ràbia, Grushenka l'ac auie mostrat, mès, entara sua suspresa, Dmitri a penes li balhèc importància.
Qu'aurie estat plan dificil explicar eth perqué: dilhèu simplaments pr'amor que, aclapat per tot er escandal e er orror damb era luta damb sa pair per aguesta hemna, ja non podie imaginar-se arren mès terrible ne perilhós, aumens en aguest moment.
Simplaments, que non se credie çò d'aqueth nòvi que, de pic, auie gessut deth nonarren, dempús de cinc ans despareishut e encara mens se credie que venguesse a campar de ressabuda.
En realitat, en aguesta prumèra carta der "oficiau" que l'auie mostrat a Mitenka se parlaue deth retorn deth nau rivau vagaments: qu'ère ua carta plan confusa, plan grandiloquenta e plia de sentimentalisme.
Mos cau senhalar que Grushenka l'auie amagat es darrères linhes, a on se parlaue damb màger precision deth retorn.
Ath delà, Mitenka rebrembarie mès tard qu'alavetz l'auie semblat veir un cèrt mensprètz espontanèu e capinaut pera missiva de Siberia en ròstre dera joena.
Dempús Grushenka ja non l'auie dit arren de posteriors tractes damb eth nau rivau.
Atau, de man en man, Dmitri se'n desbrembèc complètaments der oficiau.
Solet pensaue que, venguesse çò que venguesse e acabèsse coma acabèsse aguest ahèr, era tustarrada definitiua damb Fiódor Pávlovich ère imminenta, ère massa pròcha, e li calie èster resolvuda abantes qu'arren.
Damb era amna en suspens demoraue era decision de Grushenka e encara se pensaue que tot arribarie ara imprevista, coma per inspiracion.
Còp sec era li diderie: "Cuelh-me, que sò tua entà tostemp", e causa acabada.
En aguest madeish instant, eth la cuelherie e se la harie a vier enquiath fin deth mon.
Ò!, òc, se la harie a seguir en aguest madeish moment çò de mès luenh possible, se non enquiath fin deth mon, òc entà bèth lòc enes confinhs de Russia, a on se maridarie damb era e s'installarie d'amagat, entà qu'arrés sabesse arren d'eri, ne aciu, ne aquiu, ne en cap aute lòc.
Alavetz, ò!, alavets començarie ua vida completaments naua!
Soniaue contunha e freneticaments damb aguesta auta vida, renauida e "vertuosa" ("qu'ei indispensable, indispensable que sigue vertuosa").
Que desiraue eth reneishement e eth renauiment.
Eth remolin infame que s'auie demorat aganchat per volentat pròpia, l'ère massa estofant, eth, coma molti en aguesti casi, fidaue sustot en un cambi d'aires: se non siguesse aguesta gent, se non siguessen aguestes es circonstàncies, se podessa partir d'aguest maudit lòc…tot que se renauirie, tot que serie coma nau!
Aquerò credie e per aquerò se consumie.
Mès entad açò li calie arribar era prumèra solucion, era solucion erosa der ahèr.
Que i podie auer tanben ua auta solucion, s'imaginaue tanben un aute resultat, un de terrible.
Còp sec era li ditz: "Vè-te'n, m'è decidit per Fiódor Pávlovich e me vau a maridar damb eth, non è besonh de tu", alavetz…alavetz…
Mitia, ça que la, non sabie qué se passarie alavetz, enquiath darrèr moment non se'n sabec, aquerò que mos ac cau arreconéisher.
Non auie ues intencions definides, non shamaue de hèr cap crim.
Solet estaue ara demora, espiaue e patie, mès totun açò, se premanie solet entara prumèra des possibles solucions deth sòn destin, era solucion erosa.
Mès aciu que començaue un torment plan desparièr, se presentaue ua circonstància complètaments naua e accessòria, encara que madeish de fatau e insolubla.
En cas qu'era li didesse: "Sò tua, hè-me a vier damb tu".
Com se la podie hèr a vier?
A on èren es mejans, es sòs?
Tàd aguestes madeishes dates se l'agotèren toti es ingrèssi provients des petites remeses de Fiódor Pávlovich, qu'enquia alavetz, en cors de tanti ans, jamès se l'auien interromput.
Grushenka, plan que òc, auie sòs, mès Mitia en aguest terren s'amuishèc de pic plan capinaut: que se la volie hèr a vier d'aquiu e començar ua naua vida damb es sòns pròpis mejans, non damb es mejans d'era; ne tansevolhe podie imaginar-se en tot acceptar es sòns sòs e, sonque de pensar-i, patie enquia experimentar un hàstic atròç.
Que non me vau a esténer aciu sus aqueth hèt, non ac vau a analisar, sonque hèsqui que senhalar qu'aguesta ère era disposicion dera sua amna en aguest moment.
Tot aquerò que podie èster costat indirècta o inconscientaments peth patiment secret dera sua consciéncia per çò d'auer- se apropiat furtiuaments es sòs de Katerina Ivanovna: "Dauant d'ua que sò un brigand e dauant era auta tanben demorarè de seguit coma un brigand, pensaue alavetz, coma arreconeisherie mès tard; ath delà, se Grushenka se'n sap, que non volerà a un tau brigand".
Donques, d'a on trèir es mejans, d'a on trèir es fatidics sòs?
Autaments, tot serie perdut, arren se poirie amiar a tèrme "e tot per manca de sòs, quin malastre!
M'auançarè as hèts: eth cas ei que dilhèu sabesse d'a on trèir es sòs e dilhèu sabesse a on se sauvauen.
Per ara que non balharè mès detalhs, pr'amor que mès tard s'esclarirà tot, mès òc que voi explicar, encara que sigue de manèra pòc clara, en qué consistie eth principau malur de Mitia; entà hèr-se a vier aguesti recursi, qu'èren en bèth lòc, entà auer eth dret d'agarrar-les, ère de besonh entornar-li es tres mil robles a Katerina Ivanovna: autaments, "sonque sò un raflaire, un brigand e non voi començar ua naua vida en tot èster un brigand", auie determinat; atau, donc, decidic botar eth mon de pautes en cèu s'ère de besonh, entà entornar-li es tres mil robles a Katerina Ivanovna costèsse çò que costèsse e abantes qu'arren.
Eth procés definitiu d'aguesta decision s'auie produsit, entà didè'c atau, enes passades ores dera sua vida, precisaments dès eth darrèr encontre damb Aliosha, dus dies abantes, tath vrespe, en camin, dempús de qué Grushenka ofensèsse a Katerina Ivanovna, quan Mitia, en enténer eth raconde d'Aliosha, auie arreconeishut qu'ère un brigand e l'auie encomanat que l'ac didesse a Katerina Ivanovna, "s'aquerò li servie minimaments de consolacion".
Alavetz, aguesta madeisha net, dempús de dider-se adiu deth sòn frair, artenhec a pensar, ena sua frenesia, qu'ère preferible "aucir e panar a quauqu'un, pr'amor de pagar eth deute damb Katia".
Que non ac tieria!"
Atau, en tot carrinclar-li es dents, pontificaue Mitia e, efectiuaments, a viatges podie imaginar-se qu'acabarie damb un holador en cervèth.
Mès, de moment, lutaue…
Encara que sone estranh, que poirie semblar que, un còp cuelhuda aguesta decision, non auie cap auta opcion que desesperar-se, pr'amor que, d'a on poirie trèir, de ressabuda, un praubetonh coma eth, tant de sòs?
Totun aquerò, enquiath darrèr moment auec era esperança d'arténher es tres mil, de qué li vierien de bèth lòc, encara que siguesse deth cèu.
Justaments aquerò les pòt arribar ad aqueri que, coma Dmitri Fiódorovich, pendent tota era sua vida solet an sabut despéner e degalhar en vaganaut es sòs eretadi, mès que non n'a ne idia de se com guanhar-les-se.
Dus dies dempús d'auer-se dit adiu d'Aliosha, en sòn cervèth que s'auie format eth mès fantastic des revolums, e totes es sues idies èren embolhades.
D'aguesta sòrta, escometèc ua empresa çò de mès asenada.
Òc, qu'ei possible que just en situacions atau ad aguesta classa de gent es empreses mès impòssibles e fantasioses les semblen es mès realizables.
Decidic vier a tier-li ua visita ath mercadèr Samsonov, eth protector de Grushenka, proposar-li un "plan" e trèir-li de pic era soma de besonh entath mentat "plan"; der aspècte comerciau deth sòn projècte que non n'auie cap de dobte, solet dobtaue de se com se cuelherie Samsonov aquera pensada se, ath delà, calaue es còrnes en quauquarren mès qu'en aspècte comerciau.
Encara que Mitia coneishie de uelh ath mercadèr, non auien estat presentadi e non auie parlat jamès damb eth.
Mès, per bèra rason, qu'ère convençut, e ja dempús un temps, de qué aguest vielh depravat que se trapaue ja enes darrères, dilhèu non s'opausarie ara a que Grushenka amièsse ua vida aunorada e se maridèsse damb un "òme digne de confidança".
Que non solet non s'i opausarie, senon qu'eth madeish ac desiraue e, tanlèu arribèsse era escadença, se predarie a collaborar.
En tot basar-se en cèrti rumors o en bèra paraula de Grushenka, tanben se pensaue que, dilhèu, eth vielh preferisse entada era a Fiódor Pávlovich.
Qu'ei possible qu'entà fòrça des liegeires dera nòsta istòria era perspectiua de compdar damb ua tau ajuda e era intencion de cuélher ara sua nòvia, entà didè'c atau, des braci deth sòn protector les posque semblar massa ordinari e mancat d'escrupuls per part de Dmitri Fiódorovich.
Jo sonque posqui hèr a veir qu'entà Mitia eth passat de Grushenka auie demorat definitiuaments ath darrèr.
Qu'auie campat aguest passat damb infinita pietat e auie decidit, alugat pera passion, qu'en madeish moment que Grushenka li didesse que l'estimaue e qu'ère prèsta a maridar-se damb eth, sorgirie ua Grushenka totafèt naua e, damb era, un nau Dmitri Fiódorovich, sense vicis de cap sòrta, solet damb vertuts: se perdonarien er un ar aute e començarien tanben ua vida naua.
Per çò de Kuzma Samsonov, formaue partida d'agueth passat prealable, ja despareishut, e lo consideraue un òme fatidic ena vida de Grushenka, que, totun, era jamès auie estimat e que, sustot, tanben "auie demorat en darrèr", s'auie acabat, atau, donc, que ja non compdaue entad arren.
Ath delà, Mitia ne tansevolhe podie considerar-lo un òme, pr'amor qu'ena ciutat toti se'n sabien que non ère qu'ua roïna malauta qu'auie ua relacion pairau, entà didè'c atau, damb Grushenka, ua relacion basada en uns fondaments plan desparièrs as deth passat, e que hège fòrça temps qu'ère atau, lèu un an.
En quinsevolh cas, qu'auie en tot aquerò fòrça ingenuitat per part de Mitia, que, a maugrat de toti es sòns vicis, ère ua persona plan ingenua.
Ath londeman dera sua convèrsa damb Aliosha, dempús tota ua net sense clucar un uelh, Mitia se presentèc en çò de Samsonov tàs nau deth maitin e se hec anonciar.
Qu'ère ua casa vielha, tenebrosa, plan espaciosa, de dus solèrs, damb estances annèxes e un pabalhon.
Er embaish ère abitat pes dus hilhs maridadi de Samsonov e es sues familhes, era sua anciana fraia e ua hilha celibatària.
En pabalhon i èren installadi es sòns dus vailets, un d'eri damb familha nombrosa.
Autant es hilhs de Samsonov qu'es vailets viuien ajustadi en aguestes estances, tant qu'eth solèr superior dera casa l'ocupaue en exclusivitat eth vielh e non permetie qu'arrés se demorèsse aquiu, ne tansevolhe era sua hilha, que lo suenhaue, e qu'a determinades ores, e cada viatge que la cridaue, li calie pujar ath mès córrer a maugrat dera sua dispnèa cronica.
Aguest "solèr superior" constaue d'un gran nombre de sales granes e solemnes, moblades ar estil des ancians mercadèrs, damb hilères longues e engüegiues de massissi fautulhs e cagires d'acajó adorsades enes parets, damb aranhes de cristau emboishades, damb ombrius miralhs entre es hièstres.
Totes aguestes sales èren uedes e desabitades, pr'amor qu'eth vielh malaut s'acorneraue en ua petita cramba, un dormitòri petit e desseparat a on lo mestraue ua vielha sirventa, que se caperaue es peus damb un mocador, e un "gojatòt" que se passaue es ores calat en ua mala dera anticramba.
Per tòrt des sues cames holades eth vielh lèu non podie caminar e solet de quan en quan se lheuaue deth sòn fautulh de cuer e, damb era vielha agarrant-lo deth braç, hège un parelh de torns pera cramba.
Enquia e tot damb aguesta vielha se mostraue sevèr e foreno.
Quan l'anoncièren era arribada deth "capitan", de seguit manèc que lo hessen enlà.
Mès Mitia que persutèc e se hec anonciar un aute còp.
Kuzma Kuzmich interroguèc ath gojatòt ath hons: quina mina tie?, non estarà embriac?, non vierà a formar un rambalh?
E era responsa siguec: "qu'està seren, mès que non se'n vò anar".
Eth vielh tornèc a manar que lo hessen enlà.
Alavetz Mitia, qu'ac auie previst e auie cuelhut, per s'un cas, papèr e creion, escriuec damb letra clara en un tròç de papèr: "Per un ahèr plan pressant qu'afècte fòrça a Agrafiona Aleksandrovna", e l'ac envièc ath vielh.
Dempús de pensar-s'ac un moment, eth vielh li didec ath gojat qu'amièsse ath visitaire ena sala e ara vielha la manèc entà baish damb era orde de qué eth sòn hilh mendre venguesse tà naut ara prèssa.
Eth hilh mendre, un òme d'uns dotze vershki e d'ua fòrça extraordinària, que s'arrasaue era cara e vestie ara alemana (eth pròpi Samsonov amiaue caftan e barba), se presentèc de seguit, sense badar boca.
Toti tremolauen dauant deth pair.
Aguest auie cridat ath joen non per pòur deth capitan, pr'amor qu'ère un òme que non s'acovardaue facilaments, senon per s'un cas, compdar damb un testimòni.
Acompanhat deth sòn hilh, que l'amiaue deth braç, e deth gojat, campèc fin finau ena sala.
Mos cau supausar qu'auie un curiosèr plan gran.
Era sala que se demoraue Mitia qu'ère ua pèça enòrma e ombriua, qu'aumplie era amna d'angoisha, damb dues hilères de hièstres e un correder, damb es parets en tot imitar ath marme e tres enòrmes aranhes damb emboish.
Mitia ère seigut en ua cagira petita ath cant dera pòrta d'entrada e demoraue eth sòn destin damb nerviosa impaciéncia.
Qu'anaue avientaments vestit, era levita cordada, eth chapèu redon ena man e gants neres, exactaments parièr coma auie vengut en monastèri tres dies abantes a veir ath starets, en companhia de Fiódor Pávlovich e es sòns frairs.
Eth vielh lo demorèc de pès, sevèr e damb mina d'importància, e Mitia podec sénter que, tant que s'apressaue, l'examinaue de naut en baish.
Tanben li cridèc era atencion era cara de Kuzma Kuzmich, excessiauaments holada enes darrèri tempsi: es pòts inferiors, ja celhs d'abitud, ara que semblauen ua sòrta de còca que penjaue.
Grèu e en silenci s'inclinèc dauant deth visitaire, li senhalèc un fautulh ath costat deth divan e doçaments, en tot emparar-se en braç deth sòn hilh e panteishant de dolor, cuelhec sèti en divan dauant de Mitia; aguest, en veir eth dolorós esfòrç, non i estèc a empenaïr-se e se sentec leugèraments avergonhat pera sua insignificànça en aqueri moments dauant ua persona tant importanta qu'auie shordat.
Mitia s'estrementic, que li manquèc pòc entà botar-se de pès, mès contunhèc seigut.
Dempús comencèc a parlar naut, rapid, nerviós, gesticulant, damb evidenta excitacion.
Se notaue qu'ère un òme qu'auie arribat entath limit, qu'ère esbauçat e cercaue ua darrèra gessuda; se hège mèuca, qu'ère prèst entà lançar-se ena aigua en un virament de uelhs.
Probablaments eth vielh Samsonov ac auie comprenut de seguit, encara qu'eth sòn ròstre se sauvaue immudable e hered coma ua estatua.
Eth plan aunorable Kuzma Kuzmich probablaments qu'a entenut a parlar mès d'un viage des mies divergéncies damb eth mèn pair, Fiódor Pávlovich Karamazov, qu'a espoliat eth mèn eretatge dempús qu'era mia mair…coma tota era ciutat s'alugue en parlar d'açò…pr'amor qu'aciu toti parlen de çò que non les cau…
E, ath delà, que vo n'auetz podut saber per Grushenka…perdon, per Agrafiona Aleksandrovna…que tant respècti e venèri…
Atau comencèc Mitia, estramuncant dès era prumèra paraula.
Mès que non vam a reprodusir aciu eth sòn discurs paraula per paraula, senon que balharam solet un resumit.
Er ahèr consistie que tres mesi abantes auie consultat de bon voler (didec "de bon voler" e non "exprèssaments") a un avocat deth caplòc, "solide que Kuzman Kuzmich a auut eth plaser de conéisher ad agues famós avocat, Pavel Pávlovich Korneplodov…
De front espaciós, talent lèu d'estadista…eth tanben que vos coneish a vos…didec meravilhes de vos…", e aciu que s'endrabèc un aute còp.
Mès aguestes interrupcions que non l'arturauen, de seguit les superaue e contunhaue.
Aguest Korneplodov l'auie dit, en interrogar-lo peth menut e examinar es documents que li podec amuishar (Mitia parlèc damb pòca claretat e especiau precipitacion d'aqueri documents), qu'ère possible anar per justícia per çò deth bordalat de Chermashnia, pr'amor que de hèt l'auie de pertànher ada eth, per eretatge mairau, e d'aguesta sòrta deishar desconcertat ad aguest vielh brigand…"pr'amor que non totes es pòrtes son barrades e era justícia coneish pro ben toti es henerecles".
Atau que jo, didie Mitia, deishè aguest ahèr pr'amor que non enteni de leis, mès en arribar aciu me demorè de pèira damb ua demana contra jo (aciu Mitia se tornèc a embolhar e de nau passèc còp sec entà ua auta causa): atau que, didec, se vos voléssetz, plan aunorable Kuzma Kuzmich, aquerir es mèns drets contra aguest monstre, en tot balhar-me'n a jo solet tres mil…en cap cas gesseríetz damnatjat, vos ac juri peth mèn aunor, ath contrari, que vo'n podetz hèr a vier sies o sèt mil en sòrta d'aguesti tres…
Mès çò de mès important ei que tot demore apraiat "aué madeish".
Que pòt èster dauant de notari, se vos semble…o coma vos volgatz…
En ua soleta paraula, que sò prèst a tot, vos autrejarè toti es documents que m'exigigatz, signarè çò que calgue…e aguest papèr lo formalizaríem de seguit, se podesse èster, aguest madeish maitin…
Vos que m'autrejaríetz aguesti tres mil…a despart de vos, qui a tanti sòs ena ciutat…e atau me sauvaríetz de…en ua paraula, sauvaríetz eth mèn praube cap damb ua accion nòbla, ua accion plan nòbla, se poirie díder…pr'amor que declari es mèns nòbles sentiments per ua cèrta persona que vos coneishetz pro ben e que per era susvelhatz coma un pair.
De ua auta manèra que non auria vengut, se non siguesse coma un pair.
E, se voletz, aciu qu'auem tustarrat tres fronts, pr'amor qu'eth destin ei quauquarren terrible, Kuzma Kuzmich.
Realisme, Kuzma Kuzmich, realisme!
E, pr'amor que vos hège temps que deueríetz èster excludit, demoren dus fronts, dilheù non m'aja exprimit damb assopliment, mès que non sò un òme de letres.
Atau, donc, un front ei eth mèn e er aute eth d'aguest monstre.
Alistatz, alavetz, eth monstre o jo.
Ara que depen de vos, tres destins e dues opcions…
Desencusatz, que m'è hèt un embolh, mès vos me comprenetz…
Enes vòsti venerables uelhs veigui que m'auetz comprenut…
Se non m'auetz comprenut, aué madeish me lanci ena aigua, "atau ei"!
Mitia concludic eth sòn asenat discurs damb aguest "atau ei!"
Ena sua darrèra frasa auec era sobta e desesperada sensacion de qué auie hèt mèuca e, mès que mès, de qué non auie dit que pegaries.
Peth camin que semblaue ua bona idia, mès guaires pegaries!
Tant que parlaue, eth vielh non s'auie botjat e non auie deishat de campar-lo damb ua expression glaciau ena guardada.
Lo hec a demorar ua estona e ara fin Kuzma Kuzmich didec en ton decidit e devastador:
Mitia notèc que li tremolauen es cames.
E qué hèsqui ara jo, Kuzma Kuzmich?, gasulhèc esblancossit, damb un arridolet.
Que sò perdut, sabetz?
Desencusatz, senhor…
S'estrementic.
Guardatz, aguesti negòcis que non mos convien, didec tot doç eth vielh, anar per justícia, avocats, qu'ei ua autentica carga!
Mès, se voletz, que i a ua persona, vos podetz dirigir ada era…
Diu mèn!
Se qui ei?…
M'entornatz era vida, Kuzma Kuzmich, gasulhèc Mitia.
Non ei d'aciu, ne tanpoc s'està ena ciutat, qu'ei un campanhard que comèrce damb era husta, lo criden Liagavy.
Pòrte ja un an damb tractes damb Fiódor Pávlovich per tòrt d'aguest petit bòsc sòn de Chermashnia, dilhèu auetz entenut a díder que tien diferéncies sus eth prètz.
Precisaments ara a tornat e s'està en çò deth pòpe Ilinski, tà ues dotze verstas dera pòsta de Volovia, en bordalat d'Ilinskoie.
M'a escrit per aguest negòci, ei a díder, a prepaus deth petit bòsc, en tot demanar-me conselh.
Eth madeish Fiódor Pávlovich que vò anar a veder-lo.
Se vos vos auançatz a Fiódor Pávlovich e li prepausèssetz a Liagavy çò de madeish qu'a jo, dilhèu eth…
Qu'ei ua idia geniau!, l'interrompec Mitia afogat.
Plan, dirèctaments ada eth!
Qu'ei en tot regatejar, li demanen un prètz massa naut, e alavetz l'amuishes un document de propietat, hu, hu!, hu!.
Mitia, còp sec, s'estarnèc en ua arridalhada braca e seca, tant inesperada qu'autanplan a Samsonov li tremolèc eth cap.
Sabi pas se com vos ac posqui arregraïr, Kuzma Kuzmich.
A Mitia li borie eth sang.
Que non s'ac vau.
Plan, donc, a veir ath pòpe!
Que non m'ac auetz d'arregraïr.
Me'n vau ara madeish.
Qu'è abusat dera vòsta santat.
Plan, plan.
Mitia siguec a mand de sarrar-li es mans ath vielh, mès ua shagata maligna campèc fugaçaments ena sua guardada.
Mitia desseparèc era man, encara qu'ath madeish temps se repoteguèc era sua maufidança.
Per era!
Qu'ei per era, Kuzman Kuzmich!
Comprenetz vos que tot ei per era, bramèc de pic, damb ua votz que ressonèc per tota era sala, hec ua reveréncia, se virèc bruscaments e damb es madeishi passi rapids e longui d'abantes s'endralhèc entara pòrta sense virar-se.
Tremolaue d'emocion.
E, s'un comerçant coma aguest ancian (un ancian plan nòble, e quina preséncia!
Ara a córrer.
O ei qu'eth vielh s'a trufat de jo"?
Aquerò didie Mitia de camin entà casa e, plan, non podie imaginar-se ua auta causa, ei a díder, o se tractaue d'un conselh senat (d'un òme de negòcis coma eth), de bèth un que coneish er ahèr, que coneishie ath tau Lagavy (quin cognòm tan estranh!).
Ai, aguest darrèr pensament ère solet certan.
Mès tard, fòrça temps dempús, quan ja s'auie passat tota era catatròfa, eth pròpi Samsonov arreconeishec en tot arrir-se'n que s'auie divertit a esquia deth "capitan".
Qu'ère un òme maishant, hered e maliciós, e damb antipaties malautisses, ath delà.
Sabi pas se qué siguec exactaments çò que possèc ath vielh, se siguec era afogadura evidenta deth capitan, era estupida conviccion d'aguest "mau traucada e degalhaire" de qué Samsonov podie deishar-se embolhar en un "plan" qu'ère ua enòrma asenada, o era sua gelosia per Grushenka, qu'en sòn nòm aqueth "pòcvau" auie vengut a demanar-li sòs damb parièra bestiesa…mès eth cas ei que, tant qu'auie ath dauant a Mitia, que sentie es cames baubes e sorrisclaue absurdaments qu'ère perdut, en aguest moment eth vielh lo campèc damb ua ràbia infinita e cerquèc era manèra de burlar-se d'eth.
Un còp Mitia auec gessut, Kuzma Kuzmich, era sang dera cara perduda pera ira, se dirigic entath sòn hilh e li manèc que prenessen mesures entà que d'aué endauant non tornèsse a veir eth peu de parièr desarrapat e entà que non se le permetesse era entrada; autaments…
Non venguec de prononciar era sua menaça, mès autanplan eth sòn hilh, que soent lo vedie furiós, se metec a tremolar de pòur.
Ua ora mès tard, eth vielh encara ère arraulit de ràbia.
En escurir, emmalautic e manèc a cercar ath "galen".
Atau, donc, li calie "galaupar", mès que non auie ne un kopek entàs shivaus, ben, auie dus grivny, mès arren mès, era soleta causa que li restaue de tanti ans de benèster!
Ena casa auie un vielh relòtge d'argent, parat de fòrça temps a.
Lo cuelhec e lo portèc entà un relotgèr judiu qu'auie ua botiga en mercat.
Li balhèc sies robles.
En casa completèc era quantitat en tot arremassar coma prèstatge tres robles des casalèrs, que les ac balhèren damb plaser a maugrat de qué èren es sòns darrèrs sòs, enquia aguest punt l'estimauen.
En sòn estat d'entosiasme, Mitia les desnishèc de seguit qu'eth sòn destin s'anaue decidint e les condèc, plan qu'ara prèssa, lèu tot eth "plan" que venguie d'expausar a Samsonov, dempús, era decision de Samsonov, es sues futures esperances e çò d'aute.
Ja abantes les auie fidat as casalèrs fòrça des sòns secrets: qu'ei per aquerò que lo guardauen coma a un des sòns e non coma a un senhor capinaut.
En auer arremassat d'aguesta sòrta nau robles, manèc a cercar shivaus de pòsta entà vier en Volovia.
Senhali aguest hèt per auança, dempús demorarà clar entà qué ac hèsqui.
En gésser ath galaup entara pòsta de Volovia, Mitia, encara que s'alegraue damb era presentida de qué fin finau acabarien "toti aguesti ahèrs" e les balharie ua solucion, tremolaue de pòur: qué se passarie damb Grushenka ena sua abséncia?
E se precisaments se decidisse a vier a veir a Fiódor Pávlovich aguest madeish dia?
Per aquerò se n'auie anat sens dider-l'ac e auie demanat as casalèrs que ne peth mau de morir revelèssen a on s'auie botat se quauquarrés preguntaue per eth.
Prumèr, patic un retard en cuélher un camin vesiau a compdar dera pòsta de Valovia.
Per aguest camin s'i estaue dètz-e-ueit verstas, pas dotze.
Segon, non trapèc en casa ath pòpe Ilinski, pr'amor que s'auie apressat un moment en un bordalat vesin.
Tant que lo cercaue aquiu, e en tot auer vengut en aguest bordalat damb es madeishi shivaus, ja agotadi, barrèc lèu era net.
Eth pòpe, un òme de mina timida e afectuosa, de seguit l'expliquèc qu'eth tau Liagavy, qu'ara prumeria s'auie ostatjat en çò de sòn, s'estaue ara en Sujoi Posiolok e hège jadilha ena isba deth garda deth bòsc, pr'amor que tanben aquiu comerciaue damb husta.
Dauant es persutantes demanes de Mitia entà que l'amièsse a veir a Liagavy ath mès córrer, pr'amor de qué "d'aguesta manèra, entà didè'c atau, sauvar-lo", eth pòpe venguec d'accedir, a maugrat de qué ara prumeria auie dobtat, donques que semble que li costaue curiosèr acompanhar-lo enquia Sujoi Posiolok; mès, malerosaments, li conselhèc d'anar-i "a pè", perque que solet serie ua versta "e un shinhau mès".
Mitia, plan, accedic e se botèc a caminar a longues camalhardades, per çò qu'eth praube pòpe lèu li calec córrer darrèr sò.
Qu'ère un omenet encara joen e plan prudent.
De seguit Mitia comencèc a parlar-li des sòs plans damb vivacitat e nerviosisme e a demanar-li conselh respècte a Liagavy, e atau siguec tot eth camin.
Eth pòpe l'escotaue damb atencion, mès lo conselhèc pòc.
As demanes de Mitia responie damb escapatòries: "sabi pas, ui, sabi pas, com vò que me'n sàpia", e causes atau.
Quan Mitia comencèc a parlar des sues discrepàncies damb sa pair a compde der eretatge, eth pòpe enquia e tot s'espauric, pr'amor qu'era sua relacion damb Fiódor Pávlovich ère de cèrta dependéncia.
Ça que la, li preguntèc estonat se per qué cridaue Liagavy a Gorstkin, aguest campanhard que se dedicaue ath comèrç, e l'aclarèc de bon compde a Mitia que, encara qu'en realitat ère Liagavy, tanpòc n'ère deth tot, pr'amor que s'ofensaue fòrça damb aguest nòm e lo calie cridar tu per tu Gorstkin "se non, non i aurà arren a hèr, ne tansevolhe vos escotarà", concludic eth pòpe.
Mitia s'estonèc un shinhau e de seguit expliquèc que Samsonov l'auie cridat damb aguest nòm.
Fiódorovich çò que venguie de sospechar: s'eth madeish Samsonov l'auie amiat ad aguest òme, e l'auie dit que se cridaue Liagavy, non ac harie, pera causa que siguesse, entà burlar-se'n?
E non vedie arren d'estranh en aquerò?
Mès Mitia que non auie temps entà entretier-se en "aguesti detalhs".
Caminaue lèu-lèu e solet en arribar en Sujoi Posiolok aubirèc qu'auien recorrut non ua versta ne versta e mieja, senon seguraments tres; aquerò l'embestièc, mès se tenguec.
Entrèren ena isba.
Eth garda deth bòsc, coneishut deth pòpe, n'ocupaue era mitat; ena auta mitat, ena estança principau, desseparada peth vestibul, s'i auie installat Gorstkin.
Entrèren ena estança principau e aluguèren ua candèla de seu.
Era isba qu'ère plan ben escauhada.
En ua taula de pin auie un samovar amortat, ua plata damb tasses, ua botelha ueda de ròm, un shtof de vodka sense acabar e ues rèstes de pan de chòina.
Eth forastèr ère ajaçat sus eth banc, damb era ròba d'abric revlincada jos eth cap a manèra de coishinèra, e roncaue prigondaments.
Mitia se demorèc perplèx.
Mitia s'apressèc e sagèc de desvelhar a Gorstkin, ac hec damb fòrça, mès eth dormeire que non reagie.
E, de pic, damb ua impaciéncia terribla, li comencèc a estirassar es braci, es cames, a secodir-li eth cap e a sajar d'incorporar-lo entà hèr-lo a seir en banc.
Totun aquerò, dempús de grani esfòrci solet artenhec que comencèsse a rondinar e a maudíder damb fòrça, encara que prononciant damb pòca claretat.
A estat tot eth dia en tot béuer, comentèc eth garda.
Diu mèn!, sorrisclèc Mitia, se vo'n sabéssetz çò d'important qu'ei entà jo!
Que serie mielhor demorar enquia deman, persutèc eth pòpe.
Enquia deman?
Per amor de Diu, aquerò qu'ei impossible!
E ena sua desesperacion siguec a mand de lançar-se un aute còp a desvelhar ar embriac, mès qu'ac deishèc de cornèr en compréner era inutilitat de sòns esfòrci.
Eth pòpe caraue, eth garda, miei esclipsat, auie ua mina ombriua.
Quines tragèdies tan terribles còste ena gent eth realisme, didec completaments desesperat.
Era sudor li baishaue pes possi.
En tot profitar era escadença, eth pòpe l'expausèc plan rasonablaments que, a maugrat qu'artenhesse a desvelhar ar embriac, aguest non serie en condicions de tier ua convèrsa, tan begut, "e, en tot tractar-se d'un ahèr tant important, que serie mielhor qu'ac deishèsse entà deman…" Mitia dauric es braci, desesperat, e accedic.
Me demorarè aciu damb ua candèla, batiushka, entà profitar era mendre oportunitat.
Tan lèu se desvelhe, jo començarè damb çò de mèn…
Karamazov.
Sonque que damb vos, batiushka, non sai se qué hèr, a on vos ajaçaratz?
Non, non, jo que me'n vau tà casa.
Ena sua ègua (senhalèc ath garda).
Qu'ajatz bona capitada.
Atau ac heren.
Eth pòpe partic ena ègua content d'auer-se'n desliurat ara fin, mès que seguie remint damb eth cap e balhant-li torns pr'amor de se non serie mielhor auançar-se e informar ath londeman d'aguest curiós ahèr ath sòn protector Fiódor Pávlovich, "autaments, se'n pòt saber en quinsevolh moment, embestiar-se e retirar- me eth sòn favor".
Eth garda, en tot rascar-se, s'endralhèc en silenci entara auta part dera isba e Mitia se seiguec en banc, prèst a profitar quinsevolh oportunitat, coma auie dit.
Ua prigonda angoisha entornejaue era sua amna coma ua broma espessa.
Ua angoisha prigonda, terribla!
Per mès que pensèsse, non artenhie arribar en cap de conclusion.
Era candèla se consomie, un grilh cantaue, ena cramba escauhada se hège impossible alendar.
Còp sec s'imaginèc un uart, era entrada deth darrèr d'aguest uart, era pòrta dera casa de sa pair que se daurís misteriosaments e Grushenka qu'èntre ath córrer per aguesta pòrta…
Se lheuèc en un bot deth banc.
Quin malastre!, sorrisclèc, e en tot sarrar es dents, s'apressèc maquinauments ath dorment e se botèc a campar-li era cara.
Qu'ère un campanhard prim, encara joen, de cara pro alongada, retortilhs castanhi e ua barbeta roienca, longa e fina; vestie camisa de percala e gistet nere, qu'ena sua pòcha pistaue era cadieta d'un relòtge d'argent.
Mitia contemplaue aguesta fesomia damb un òdi terrible, e per bèth motiu l'ère especiauments odiós qu'auesse eth peu retortilhat.
Mès çò de mès insuportablaments ofensiu qu'ère èster aquiu, damb eth sòn problèma urgent, dempús d'auer sacrificat tant, d'auer deishat tantes causes, complètaments agotat, e veir se com aguest parasit "que d'eth depen ara tot eth mèn futur ronque coma s'arren, coma se venguesse de un aute planeta".
Ai, ironia deth destin!, cridèc Mitia e, còp sec, en tot pèrder totauments eth cap, se calèc de nauèth a desvelhar ath campanhard.
Ac hège dam fúria, l'estirassaue, l'empossaue, autanplan lo tustèc, mès ath cap de cinc menutes sense auer artenhut arren, desesperat e impotent tornèc entath banc e se seiguec.
Quina estupiditat!
Quina estupiditat!, sorrisclaue.
E…quin desaunor!, ahigec de pic sense saber eth perqué.
Li comencèc a hèr fòrça mau eth cap.
Me calerie deishà'c?
Anar-me'n?, se pensèc.
Arren d'aquerò, me demorarè enquia deman.
Que m'è demorat de bon voler, de bon voler!
Entà qué è vengut fin finau?
Ath delà, que non è mejans entà partir, a veir se com me'n vau ara d'aciu, ai, quina asenada!
Eth cap, totun, li hège cada viatge mès mau.
Qu'ère seigut quiet e non se n'encuedèc que s'anaue esclipsant e que se demoraue adormit, atau, seigut.
Que se deuec demorar esclipsat dues ores o mès.
Se desvelhèc per tòrt de'un mau fòrt de cap, tant insuportable que volie cridar.
A tot darrèr aubirèc qu'ena cramba cauda auie fòrça vabor e que podie morir.
Eth campanhard embriac contunhaue ajaçat e roncant; era candèla s'auie honut e ère a mand d'amortar-se.
Mitia comencèc a cridar e, trantalhant, trauessèc eth vestibul e entrèc ena cramba deth garda.
Aguest se desvelhèc de seguit en sénter qu'ena auta cramba i auie vabor e, encara que reagic, s'ac cuelhec damb tanta indiferéncia que Mitia se sentec ofensat.
Dauriren era pòrta de land en land, dauriren es hièstres, eth canon dera humeneja, Mitia estirassèc dès eth vestibul ua herrada damb aigua, prumèr se banhèc eth cap e dempús, en trapar un liròt, lo chaupèc damb aigua e l'ac apliquèc a Liagavy en cap.
Eth garda, ça que la, se cuelhie çò que se passaue lèu damb mensprètz e, dempús de daurir es hièstres, didec laconicaments: "Qu'ei ben", e se calèc en lhet, en tot deishar-li a Mitia un fanau de hèr alugat.
Mitia s'encuedèc der embriac estabordit ua mieja ora, en tot banhar-li era tèsta, auie eth fèrm prepaus de non dormir en tota era net, mès, agotat, se seiguec un moment entà recuperar er alend e cluquèc es uelhs en un instant; ara seguida s'estirèc en banc sense encuedar-se'n e dormic coma un soc.
Se desvelhèc plan tard, qu'èren apuprètz es nau deth maitin.
Eth solei ludie damb fòrça enes dues hièstres dera isba.
Eth campanhard de peu retortilhat deth vrespe ère dejà seigut en banc e vestit damb eth sòn poddiovka.
Auie ath sòn dauant un nau samovar e un nau shtof de vodka.
Ja s'auie acabat eth deth dia anterior e eth nau qu'ère ja a mieges.
Mitia se lheuèc e en un virament de uelhs se n'encuedèc de qué eth maudit campanhard ère un aute còp embriac.
Lo campèc un moment damb es uelhs en blanc.
Eth campanhard lo guardaue en silenci e damb dolenteria, damb ua cèrta cauma ofensiua, autanplan damb vantaria e mensprètz, sivans li semblèc a Mitia.
Aguest que se decidic a parlar.
Permetetz-me, veiratz…jo…probablaments ja vo n'auetz sabut peth garda dera isba: sò eth tinent Dmitri Karamazov, eth hilh deth vielh Karamazov, que damb eth ètz en convencion per çò d'aguest petit bòsc…
Mentisses!, didec de suspresa er òme, damb fermetat e tranquillitat.
Com que mentisqui?
Non coneishetz a Fiódor Pávlovich?
Eth petit bòsc, que vos ètz en tot negociar eth prètz deth petit bòsc, desvelhatz- vos, remetetz-vos.
Eth pair Pavel Ilinski m'a companhat enquia aciu…
Vos escriuèretz a Samsonov e eth m'a manat a tier-vos ua visita…
Mitia panteishaue.
M-mentisses!, tornèc a díder Liagavy.
A Mitia se li gelèren es pès.
Ajatz pietat, que non ei cap de trufaria!
Dilhèu ei per çò der alcoòl.
Autaments…autaments jo…non compreni arren!
Qu'ès eth tintaire!
Eth campanhard s'amorassaue era barba.
Non, tu qu'acceptères eth trabalh e as vengut a èster un brigand.
Qu'ès un brigand!
Vos asseguri que vos enganhatz.
Mitia se retortilhaue es mans desesperat.
Eth campanhard contunhaue en tot amorassar-se era barba e de pic cluquèc es uelhs damb dolenteria.
Qu'ès un brigand!
Aquerò ac entenes?
Mitia, cogitós, hec un pas entà darrèr, e de pic siguec coma se "quauquarren me tumèsse eth front", coma eth madeish diderie mès tard.
En un virament de uelhs auec ua sòrta d'illuminacion, "ua lutz s'aluguèc e ac comprení tot".
Se demorèc estalabordit, incapable de compréner se com eth, un òme intelligent a tot darrèr, auie podut cométer ua estupiditat d'aguesta mida, calar-se en ua aventura parièra e alongar-la lèu ua jornada sancera, ocupar-se d'aguest Liagavy, umitejar-li era tèsta…"Plan, qu'ei embriac coma ua bota, e contunharà en tot béuer de contunh ua setmana mès, qué posqui demorar?
E se Samsonov m'a manat aciu de bon voler?
E se era…?
Eth campanhard lo guardaue e arrie.
En ua auta situacion, qu'ei probable que Mitia l'auesse aucit, encolerit, ad aguest estupid, mès ara que se sentie fèble coma un mainatge.
S'apressèc tot doç ath banc, cuelhec eth sòn abric, se lo botèc en silenci e gessec.
Que non trapèc ath garda ena auta cramba, non i auie arrés.
Treiguec dera pòcha cinquata kopeks en monedes e les deishèc sus era taula, pera estança, era candèla e es anuègi.
En gésser dera isba vedec qu'ath sòn entorn solet auie bòsc, arren mès.
Caminèc trantalhant sense rebrembar ne tansevolhe era direccion que li calie cuélher dès era isba, s'entara dreta o entara quèrra.
Era net anteriora, en vier damb eth pòpe, non s'auie fixat en camin.
Que non auie ena sua amna eth mendre desir de resvenjar-se d'arrés, ne tansevolhe de Samsonov.
Caminaue per un estret caminòu deth bòsc sense pensar en arren, descaminat, damb "era sua idia perduda", sense preocupar-se en absolut de entà a on anaue.
Un mainatge que l'auesse gessut ath pas, que l'aurie podut hèr quèir, autant ère era sua feblesa de còs e amna.
Damb gran esfòrç, totun, artenhec a gésser deth bòsc, apareisheren camps segadi, nudi, en un espaci immens.
Guaira mòrt ar entorn!
Lo sauvèren un viatjaires: un menaire amiaue a un vielh mercadèr per un camin vesiau.
Quan vengueren ena sua nautada Mitia les preguntèc peth camin e se passèc qu'eri tanben anauen entà Volovia.
Arribèren tàs tres.
Ena pòsta de Volovia Mitia demanèc ara prèssa shivaus entara ciutat e se n'encuedèc de què ère mort de hame.
Tant qu'aganchauen es shivaus li heren uns ueus.
Se les mingèc en un virament de uelhs, tanben se mingèc ua grana lesca de pan, un tròç de sausissa que trapèc, e se beuec tres copetes de vodka.
En auer-se remetut, s'encoratgèc e era sua amna tornèc a desvelhar-se.
Volaue peth camin, pressaue ath menaire e, de pic, endonvièc un nau plan ja ""indiscutible" entà arténher, ja aguest madeish dia, abantes d'escurir "es maudidi sòs"- "Pensar que per tòrt de tres mil insignificanti robles se pòt esbauçar eth destin d'un òme!, sorrisclèc damb mensprètz.
Aué madeish qu'ac apraiarè!".
E se non auesse estat perque non podie arrestar-se de pensar en Grushenka e de pensar se l'auie podut arribar quauquarren, dilhèu s'auesse alegrat.
Mès eth rebrembe d'era se calaue ena sua amna cada menuta coma un guinhauet afilat.
A tot darrèr arribèren e corrèc entara casa de Grushenka.
Aguesta ère, precisaments, era visita de Mitia que Grushenka auie parlat a Rakitin damb tanta pòur.
Qu'ère en tot demorar era arribada dera sua "estafeta", encantada de qué Mitia non auesse vengut ne aqueth dia ne er anterior; qu'auie era esperança de qué, mejançant Diu, non campèsse per aquiu abantes qu'era partisse, mès alavetz se presentèc de ressabuda.
Çò d'aute que ja ac sabem: entà desliurar-se d'eth, lo convencèc rapidaments de qué l'acompanhèsse en çò de Kuzma Samsonov, coma s'auesse besonh de vier aquiu entà "compdar sòs", e un còp que Mitia l'auesse acompanhat l'arrinquèc era promesa, en dider-se adiu en lumedar de Kuzma, que vierie a cercar-la dempús des onze entà acompanhar-la de nauèth en çò de sòn.
Mitia tanben se demorèc satisfèt damb aguesta decision: "S'ei en çò de Kuzma, vò díder que non vierà a veir a Fiódor Pávlovich…s'ei que non mentisque", ahigec ara seguida.
Mès, a còp de uelh, semblaue que non mentie.
Dada era natura dera sua gelosia, tan lèu se desseparaue dera hemna estimada ja s'imaginaue Diu se'n sap quini orrors sus çò que harie, e pensaue en com "l'enganhaue", mès en vier ath córrer ath sòn costat, esmoigut, ablatigat e irremissiblaments convençut de qué era estimada se les auie engenhat entà enganhar-lo, damb era prumèra lucada ath sòn ròstre, ath ròstre alègre e doç d'aquera hemna, eth sòn esperit resuscitaue e de pic despareishie tota sospecha e damb fòrça vergonha se repotegaue pera sua gelosia.
Dempús d'acompanhar a Grushenka, partic ath mès córrer entà casa.
Qu'auie encara fòrça causes entà hèr!
Mès, aumens, se sentie solatjat.
Atau, donc, qu'encara non auie arribat en çò de sòn e ja era gelosia li sarraue de nauèth eth sòn inquiet còr.
Gelosia!
Mès Otelo non comencèc a amagar-se, a espiar, e a èster ara demora, eth que se'n fidaue.
Ath contrari, li calec provocar-lo, suggerir- li, excitar-lo damb un gran esfòrç pr'amor de qué se n'encuedèsse dera traïson.
Es autentics gelosi que non son atau.
Non ei possible imaginar ne tansevolhe tot eth desaunor e era decadéncia morau qu'ei capable de transigir eth gelós sens eth mendre remòrs de consciéncia.
E non ei que siguen amnes vulgares e lordes.
Ath contrari, qu'ei possible amagar-se dejós es taules, subornar a gent infame e avedar-se ara pejor immondícia deth pistar e der espiar en tot tier un bon còr, en tot sénter un amor blos, plen d'abnegacion.
Otelo que non podie de cap manèra resignar-se ara traïson (non ère incapable de perdonar, senon de resignar-se ), a maugrat de qué era sua amna ère tranquilla e blossa coma era amna d'un mainatge.
Que non se passe çò de madeish damb un autentic gelós: ei de mau hèr imaginar-se qué pòt resignar-se e avedar-se e qué pòt perdonar un gelós!
Es gelosi que son mès prèsti a perdonar qu'es auti òmes, e aquerò ac saben totes es hemnes.
Un gelós pòt e ei capable de perdonar (dempús d'ua terribla scèna, plan que òc) mès rapidaments, per exemple, ua traïson que practicaments a estat provada, uns abraci e uns punets qu'a campat damb es sòns pròpis uelhs, a condicion de qué ath madeish temps se posque convéncer de bèra manèra de qué aquerò s'a passat "per darrèr viatge" e de qué, d'ara endauant, eth sòn rivau va a desaparéisher, se'n va enquias confunhs deth mon, o de qué eth madeish se hè a vier era sua aimada en quinsevolh lòc a on ja non se traparà damb aguest terrible adversari.
Plan que òc, era reconciliacion a penes durarà ua ora, pr'amor que, a maugrat qu'er adversari age despareishut reauments, ath londeman eth gelós se n'endonviarà un de nau e començarà a auer gelosia d'aguest nau rivau.
Quauquarrés poirie demanar-se se qué i pòt auer en un amor qu'ath sòn dauant li cau èster tostemp a l'agach, qué pòt valer tant d'un amor entà que li calgue susvelhar-lo d'aguesta sòrta.
Mès aquerò que jamès ac comprenerà un autentic gelós, encara qu'entre eri de vertat s'i trapen persones de gran còr.
Qu'ei admirable qu'aguestes madeishes persones de gran còr, quan s'estàn en bèth crambalhon en tot pistar e espiar, a maugrat que ne son pliaments conscienti, "damb eth sòn gran còr", dera vergonha que s'an arrossegat, aumens en aguest moment, tant que s'estan en aguest crambalhon, non tien remòrs de consciéncia.
Ena preséncia de Grushenka, era gelosia de Mitia despareishie e per un instant se convertie en ua persona fidable e nòble, autanplan se menspredaue pes maus sentiments.
Mès aquerò solet volie díder qu'en sòn amor per aguesta hemna s'embarraue quauquarren mès naut de çò qu'eth s'imaginaue, que non ère solet passion, non ère solet "era sinuositat en còs" que l'auie parlat a Aliosha.
Totun, quan Grushenka despareishie, Mitia començaue automaticaments a sospechar d'era totes es baisheses e perfidies dera traïson.
E sens remòrs de consciéncia.
Atau, donc, era gelosia tornaue a borir en eth.
En quinsevolh cas, li calie hèr lèu.
Çò de prumèr ère arténher quauquarren de sòs, encara que siguesse pòc, en tot balhar ua escorjada.
Es nau robles deth dia anterior lèu s'auien consumit en viatge e qu'ei de saber que sense sòs non ei possible hèr un pas entà nunlòc.
Mès ja ena telega, tant que s'endonviaue eth sòn nau plan, tanben auie pensat a qui podie balhar era escorjada.
Hège temps qu'auie coneishut ena tauèrna Ciutat Capitau a un joen foncionari e aquiu se n'auie sabut qu'ad aguest foncionari, celibatari e damb sòs, l'apassionauen es armes, crompaue pistòles, revolvèrs, dagues, les penjaue pes parets dera sua casa, les amuishaue as coneishudi, se vantaue en tot explicar coma un mèstre eth mecanisme deth revolvèr, com cargar-lo, com tirar, eca.
Sense pensar-s'ac guaire, Mitia l'anèc a quèrrer e li prepausèc que cuelhesse coma gatge es pistòles a cambi de dètz robles.
Encantat, eth foncionari sagèc de convencer-lo entà que les ac venesse, mès Mitia que non accedic e eth joen l'autregèc es dètz robles en tot assegurar-li que non li crubarie interèssi.
Se dideren adiu coma amics.
Mitia s'endralhèc de pic entath pati deth darrèr dera casa de Fiódor Pávlovich, ena glorieta, entà cridar çò de mès lèu possible a Smerdiakov.
Atau, donc, se tornèc a passar que, a penes tres o quate ores abantes de cèrt incident, que ne parlarè mès tard, Mitia non auie ne un solet kopek e auie empenhat per dètz robles era sua propietat mès estimada, e de ressabuda, tres ores mès tard, que n'auie milèrs enes sues mans…
Mès que m'auanci.
En çò de Maria Kondratievna (era vesia de Fiódor Pávlovich) lo demoraue ua notícia que l'estonèc e l'alterèc per manèra, era malautia de Smerdiakov.
Escotèc era istòria dera sua queiguda en sosterranh, dempús era der atac deth mau dera tèrra, era venguda deth mètge, era inquietud de Fiódor Pávlovich; damb curiosèr se'n sabec qu'eth sòn frair Ivan Fiódorovich auie gessut aguest madeish maitin entà Moscòu.
Qué se passarà ara?
Qui vigilarà?
Qui me tierà informat?".
Comencèc a demanar damb vam as hemnes se non auien notat quauquarren eth dia anterior.
Eres que compreneren plan ben çò que sajaue de desnishar e lo convencèren: que non auie vengut arrés, Ivan Fiódorovich auie hèt jadilha aquiu, "tot ère en perfècte orde".
Mitia se demorèc cogitós.
Sens cap de dobte, tanben aquera net li tocaue èster ara demora, mès, a on?
Aciu o ath cant dera casa de Samsonov?
Decidic qu'aciu e aquiu, segontes eth sòn critèri, mès mentretant, mentretant…
Eth cas ei que li calie méter en marcha eth sòn "plan" mès nauèth, aguest nau e segur, endonviat ena telega e qu'era sua execucion ja non ère possible ajornar.
Mitia decidic dedicar-li ua ora: "En ua ora ac aurè resolvut tot, me n'aurè sabut de tot e alavetz…alavetz vierè prumer en çò de Samsonov, verificarè s'ei aquiu Grushenka, e dempús tornarè aciu, enquias onze, dempús un aute còp en çò de Samsonov a cercar-la entà acompanhar-la a tornar en casa".
Aquerò siguec çò que decidic.
Correc entara sua casa, se lauèc, se pientèc, s'espolsetèc era ròba, se vestic e gessec entara casa dera senhora Jojlakova.
Ai!, aquiu qu'ère eth sòn "plan".
Auie decidit demanar-li en prèst tres mil robles ad aguesta dauna.
E, sustot, de ressabuda, s'auie apoderat d'eth era insolita certitud de qué non les ac remirie.
Dilhèu estone que, en èster-ne tan segur, non auesse acodit abantes ada era, que formaue partida deth sòn pròpi cèrcle, entà didè'c atau, en sòrta de vier a veir a Samsonov, un òme de ua auta classa, que damb eth lèu non sabie se com parlar.
Aguesta dauna l'auie auut en òdi dès era prumeria simplaments per èster eth nòvi de Katerina Ivanovna, quan era, per bèra rason, çò que volie ère que Katerina Ivanovna lo deishèsse e se maridèsse damb eth "simpatic Ivan Fiódorovich, educat coma un cavalièr, qu'auie tan bones manères".
Qu'auie en òdi es manères de Mitia.
Aguest que se solie burlar d'era, e en ua escadença didec qu'ère tan "viua e esdegada coma ignoranta".
E vaquí qu'aguest madeish maitin, ena telega, s'auie vist illuminat per ua ludenta idia.
Aguestes senhores mau elevades de classa nauta, quan les shaute quauquarren, non s'estan d'arren se pòden tier era sua.
E, ath delà, ei rica" rasonaue.
Per çò deth "plan" pròpiaments dit, qu'ère eth madeish qu'er anterior, ei a díder, se tractaue d'aufrir-li es sòns drets sus Chermashnia, mès ja non damb finalitat comerciau tau qu'a Samsonov, ja non en tot temptar ara dauna damb era possibilitat d'arremassar eth doble des tres mil robles, uns sies o sèt mil robles, senon simplaments coma ua valuosa penhora peth deute.
Tant que s'agençaue aguesta naua idia, Mitia venguec en extasi, quauquarren que tostemp l'arribaue quan començaue bèra causa, en totes es sues decisions sobtes.
S'autrejaue damb passion en cada idia naua.
Totun aquerò, quan botèc es pès en pòrge dera casa dera senhora Jojlanova, de pic sentec ena espatla un caudheired de terror: solet en ua segonda comprenec pliaments, e damb claretat matematica, qu'aquerò òc qu'ère era sua darrèra esperança, que ja non li demoraue arren mès se non li gessie ben, "s'un cas, guinhauetejar e panar a man armada a quauquarrés per tres mil robles, mès arren mès…" Qu'èren es sèt e mieja quan hec sonar era campana.
Ara prumeria semblèc qu'es causes anauen plan ben: sonque anonciar-se, lo receberen damb grana rapiditat.
Óc, óc, que vos demoraua!
Non podia imaginar-me que me venguéssetz a veir, que seràtz cossent damb jo, e, totun, vos demoraua, vos estonaretz deth mèn instint, Dmitri Fiódorovich, mès aguest maitin èra convençuda de qué vieríetz aué.
Plan que òc, ei susprenent, senhora (didec Mitia tant que cuelhie sèti damb ua cèrta malestrugança), mès…qu'è vengut per un ahèr extrèmaments important…important entre es importants, entà jo, voi díder, senhora, solet entà jo, qu'ei que sò pressat…
Me'n sai qu'ei per un ahèr plan important, Dmitri Fiódorovich, e aciu ja non se tracte de cap presentida ne d'ua retrograda inclinason as miracles (auetz entenut çò deth starets Zosima?
Eth realisme dera vida reau, senhora, aquerò ei çò qu'ei.
Dempús, tot aquerò dempús!
Vos que demanatz ua quantitat, auetz besonh de tres mil, mès jo que vos balharè mès, infinitaments mès, vos sauvarè, Dmitri Fiódorovich, mès que m'auetz d'aubedir!
Mitia tornèc a sautar deth sòn sèti.
Senhora, com podetz èster tan brava!, sorrisclèc damb extraordinària emocion.
Que m'auetz sauvat, Diu mèn.
Auetz sauvat a un òme d'ua mòrt violenta, senhora, d'un tir de pistòla…
Eth mèn etèrn arregraïment…
Vos balharè infinitaments mès, infinitaments mès de tres mil robles!, cridaue era senhora Jojlikova en tot campar damb un arridolet radiant er entosiasme de Mitia.
Infinitaments?
Que non me cau tant.
Qu'è besonh solet d'aguesti tres mil robles fatidics entà jo e, dera mia part, è vengut a balhar-vos eth gatge d'aguesta quantitat damb ua gratitud infinita e vos prepausi un plan que…
Que ja auetz dit e hèt pro, Dmitri Fiódorovich, l'interrompec era senhora Jojlakova damb era educada selemnitat d'ua benfaitritz.
Qu'è prometut sauvar-vos e ac harè.
Vos sauvarè madeish qu'a Belmesov.
Qué ne pensatz des mines d'aur, Dmitri Fiódorovich?
Des mines d'aur, senhora?
Jamès è pensat en eres.
Totun jo ac è hèt per vos.
Que i è pensat e fòrça.
Hè un mes que vos vau observant damb aguesta fin.
Cent viatges vos è campat quan vos vedia passar e me didia: aquiu que i é, era persona energica que se n'a besonh enes mines.
Autanplan è estudiat era vòsta manèra de caminar e me decidí: aguest òme que traparà fòrça mines.
Pera manèra de caminar, senhora?
Mitia arric.
Òc, plan, pera forma de caminar, dilhèu remitz que se posque conéisher eth caractèr pera forma de caminar, Dmitri Fiódorovich?
Es sciéncies naturaus ac confirmen.
Ò, ara que sò realista, Dmitri Fiódorovich.
Dempús aué, après tota aguesta istòria en monastèri qu'autant m'indispausèc, sò ua complèta realista e me voi lançar entara activitat practica.
Que sò guarida.
Pro!, coma didec Turguenev.
Mès, senhora, es tres mil que damb tanta generositat auetz prometut deishar-me…
Que non s'escaparàn, Dmitri Fiódorovich, l'interrompec còp sec Jojlakova, aguesti tres mil que les auetz de totes manères ena pòcha, e non tres mil, senon tres milions, Dmitri Fiódorovich, e çò de mès lèu possible!
Vos explicarè era idia: vos desnisharatz ues mines, artenheratz milions, entornaratz e vos convertiratz en un òme d'accion, e tanben a nosati mos botaratz en marcha, en tot orientar-mos de cap ath ben.
O dilhèu mos ac cau deishar tot entàs judius?.
Lheuaratz edificis e fondaratz tota sòrta d'empreses.
Ajudaratz as praubi e aguesti vos benediràn.
Qu'èm en sègle deth camin de hèr, Dmitri Fiódorovich.
Vos que seratz famós e imprescindible entath Ministèri de Finances, qu'ara a tants de besonhs.
Era queiguda deth nòste roble non me dèishe dormir, Dmitri Fiódorovich, aguesta facieta mia qu'a penes se coneish…
Senhora, se vos platz!, tornèc a interròmper Dmitri Fiódorovich damb ua presentida enquimeranta, qu'ei plan, plan possible que seguisca eth vòste conselh, eth vòste sabent conselh, senhora, e m'endralha de cap a…ad aguestes mines…e vierè un aute còp a parlar damb vos sus aquerò…autanplan fòrça viatges…mès ara es tres mil robles que damb tanta generositat…
Ai, que me treirien der embolh, e se siguesse possible aué…ei a díder, guardatz, ara que non è temps, ne ua soleta ora…
Pro, Dmitri Fiódorovich, qu'ei pro!, l'interromprec damb fermetat era senhora Jojlakova.
Era pregunta ei: anaratz o non entàs mines?
Auetz cuelhut ja ua decision?
Responetz matematicaments.
Que i anarè, senhora, dempús…
Qu'anarè a on volgatz, senhora, mès ara…
Demoratz!, sorrisclèc era senhora Jojlakova, se metec de pès en un bot, se n'anèc de cap a un esplendid escritòri damb innombrables calaishons e comencèc a daurir er un darrèr er aute en tot cercar quauquarren ara prèssa.
Ò!, qu'ei coma un pacte entre cavalièrs!
Aciu que i é!, cridèc exultanta era senhora Jojlakova en tot dirigir-se a Mitia.
Aquerò ei çò que cercaua!
Qu'ei de Kiev, Dmitri Fiódorovich, didec damb veneracion, des reliquies de Santa Barbara, martir.
Permetetz-me que vo'lo plaça en còth e atau benedir-vos entara vòsta naua vida e es vòstes naues hètes.
E, plan que òc, li botèc era imatge en còth e l'ac comencèc a apraiar.
Confús, Mitia s'inclinèc un shinhau entà dauant e l'ajudèc, se placèc era imatge en piech, en tot passar-la entre era corbata e eth cothèr dera camisa.
Senhora, que sò esmoigut…ne tansevolhe sai se com arregraïr-vos, que son tanti sentiments, mès…se vo'n sabéssetz çò de valuós qu'ei eth temps ara…
Aguesta quantitat que demori dera vòsta generositat…
Ai, senhora, s'auéssetz era bondat, se siguéssetz tan generosa damb jo, sorrisclèc Mitia inspirat, permetetz-me que vos cohèssa…que, ben, vos que ja vo'n sabetz…vo'n sabetz qu'estimi a cèrta creatura…
È enganhat a Katia…a Katerina Ivanovna, voi díder.
Deishatz-ac tot, Dmitri Fiódorovich!, lo talhèc era senhora Jojlakova damb ton decidit.
Deishatz-ac tot, mès que mès as hemnes.
Eth vòste objectiu ara que son es mines, e non auetz cap de besonh d'amiar hemnes aquiu.
Dempús quan entornetz damb sòs e glòria, traparatz ara companha deth vòste còr entre era nauta societat.
Serà ua joena modèrna, damb coneishements, sens prejudicis.
Precisaments entà alavetz, qu'auratz madurat era qüestion qu'ara comence dera hemna e apareisherà ua hemna naua…
Senhora, que non se tracte d'aquerò, non…imploraue Dmitri Fiódorovich.
Òc, Dmitri Fiódorovich, justament ei açò çò que vos auetz de besonh, çò que desiratz sense sabè'c.
Jo que non sò dehòra, plan que non, dera actuau qüestion dera hemna, Dmitri Fiódorovich.
Eth progrès dera hemna e autanplan eth papèr politic dera hemna en un futur pròche, aguesti que son es mèns ideaus.
Jo tanben è ua hilha, Dmitri Fiódorovich, aguesta auta facieta mia tanpòc se coneish a penes.
Qu'è escrit sus aquerò ar escrivan Shchedrin.
Aguest escrivan m'a ensenhat tant, tantes causes m'a ensenhat deth destin dera hemna qu'est an passat l'enviè ua carta anonima damb dues linhes: "Vos envii ua abraçada e un punet, estimat escrivan, pera hemna modèrna, contunhatz atau".
E signè: "Ua mair".
Que siguí a mand de signar "ua mair contemporanèa", mès dobtè e me demorè solet damb "ua mair", qu'a mès beresa morau, Dmitri Fiódorovich, ath delà, era paraula "contemporanèa" l'auesse rebrembat a Eth Contemporanèu, un rebrembe amargant entada eth per tòrt dera actuau censura…
Ai, Diu mèn, qué vos cau?
Senhora, (Mitia gessec ara fin, en tot júnher es sues mans dauant d'era en ua suplica impotenta), que me vatz hèr a plorar, senhora, se contunhatz en tot retardar çò que damb tanta generositat…
Ploratz, Dmitri Fiódorovich, ploratz!
Qu'ei un sentiment beròi…vos demore un bon camin!
Es lèrmes vos solatjaràn, tornaratz dempús e vos alegraratz.
Vieratz dret de Siberia, galaupant enquia jo, entà partejar damb jo era alegria…
Mès permetetz-me, Mitia ja cridaue, vos ac demani per darrèr viatge, didetz-me, posqui recéber aué era quantitat prometuda.
Se non, quan me cau vier a cercar-la?
Quina quantitat, Dmitri Fiódorovich?
Es tres mil que m'auetz prometut…es que damb tanta generositat…
Tres mil?
Robles?
Jojlakova entre tranquilla e estonada.
Mitia se demorèc estabosit.
Ui, que non m'auetz comprenut ben, Dmitri Fiódorovich.
Jo que vos parlaua des mines…
Ei cèrt que vos è prometut mès, infinitaments mès que tres mil, m'en brembi ben, mès jo que me referia as mines.
Mès es sòs?
Es tres mil?, sorrisclèc pegaments Dmitri Fiódorovich.
A, se vos parlatz de sòs, jo que non n'è.
Ara que non è arren, Dmitri Fiódorovich, precisaments ara sò en tot pelejar damb eth mèn administrador e hè uns dies li demanè prestadi cinc cents robles a Miusov.
Non, non è sòs.
E vos cau saber, Dmitri Fiódorovich, que se n'auessa auut non vo'les auria balhat.
Prumèr, jo que non hèsqui prèsti ad arrés.
Deishar sòs implique pelejar.
A vos, sustot a vos, non vo'les auria deishat, pr'amor que vos estimi, per aquerò non vo'les auria balhat, entà sauvar-vos, non vo'les auria balhat pr'amor que vos solet auetz besonh d'ua soleta causa: mines, mines, mines!…
Ai, ai, cridèc Jojlakova espaurida e s'aluenhèc enquiar aute costat dera sala.
Mitia escopic e damb passi rapids gessec dera cramba, dera casa, entath carrèr, de nets!
Anaue coma hòl en tot tumar-se eth piech, en madeish punt deth piech a on s'auie tumat dus dies abantes en preséncia d'Aliosha, eth darrèr viatge que l'auie vist, ath ser, en camin.
Se qué significauen aguesti còps en piech en madeish punt e qué volie senhalar d'aguesta manèra, peth moment qu'ère un secret qu'arrés en mon coneishie e que ne tansevolhe auie desnishat a Aliosha alavetz, mès aguest secret embarraue entada eth quauquarren mès qu'eth desaunor, embarraue era derròta e eth suicidi, atau ac auie decidit se non artenhie es tres mil robles entà pagar a Katerina Ivanovna e damb aquerò arrincar deth sòn piech, "d'aguest punt deth piech", eth desaunor que pesaue sus eth e que autant en.honsaue era sua consciéncia.
Tot aquerò que li demorarà clar ath lector mès endauant, mès ara, dempús que s'esbugassèsse era sua darrèra esperança, aguest òme tan fòrt fisicaments non auie dat qu'uns pòqui passi dès era casa de Jojlakova quan de pic s'estarnèc de plorar coma un mainatge petit.
Caminaue sense sénter e se secaue es lèrmes damb eth punhet.
Atau gessec ena plaça e de ressabuda vedec qu'estramuncaue.
S'entenec eth sorriscle d'ua vielheta qu'auei estat a mand de hèr a quèir.
Ai, Senhor, lèu m'aucisses!
Que vas per aquiu sense guardar, bastrús!
Com?
Ètz vos?, cridèc Mitia en veir ara vielha.
Kuzma Samsonov e qu'en era s'auie fixat eth dia anterior.
E vos, se qui ètz, batiushka?, didec era vielha ja en un ton totauments desparièr.
Que non vos arreconeishi en aguesta escurina.
Vos qu'èretz en çò de Kuzma Kuzmich, qu'ètz era sua sirventa.
Atau ei, batiushka, qu'è vengut un moment entà veir a Projorych…
Que l'è acompanhat enquia aquiu adès.
Que i a estat, batiushka, venguec, se demorèc ua estona e partic.
Qué?
A partit?, cridèc Mitia.
Quan?
Donques solet en arribar, solet s'estèc ua menuta.
Kuzmich, lo hec arrir e partic ath mès córrer.
Mentisses, maudita!, Mitia sorrisclaue.
Ai, ai, cridaue era vielha, mès Mitia ja auie despareishut, s'auie botat a córrer entara casa de Morozova.
Just en aguest moment Grushenka s'endralhaue de cap a Mokroie, non auie passat qu'un quart d'ora dès era sua gessuda.
Fenia ère damb era sua mairia, era codinèra Matriona, ena codina quan entrèc ath mès córrer eth "capitan".
En veder-lo, Fenia deishèc anar un fòrt sorriscle.
Atau que cridam…exclamèc Mitia.
A on ei?
Mès, sense balhar-li temps entà respóner a Fenia, qu'ère estabosida de pòur, s'esbaucèc as sòns pès: Fenia, per amor de Diu, ditz-me, a on ei?
Batiushka, que non sai arren, estimat mèn Dmitri Fiódorovich, non sai arren, encara que m'aucíssetz, que non sai arren (Fenia juraue e perjuraue), qu'ei que vos gesséretz damb era sonque hè un instant…
Mès era que tornèc!
Que non a vengut, estimat, per Diu ac juri, non a vengut!
Mentisses, cridèc Mitia, era tua pòur que te denóncie, a on ei?
Corrèc entath carrèr.
Era espaurida Fenia ère contenta de qué tot s'auesse passat ben, mès comprenie perfèctaments que, s'eth non auesse auut tanta prèssa, dilhèu non se n'aurie desliurat.
Encara que siguec tot plan rapid, Mitia encara auie auut temps de suspréner a Fenia e ara vielha Matriona damb ua pensada totauments inesperada: sus era taula i auie un mortèr de coeire damb eth sòn pilador, un pilador de coeire petit, que non depassarie un quart d'arshin de long.
Tant que gessie, ja damb era pòrta dubèrta, Mitia agarrèc de pic era pilador deth mortèr, se lo sauvèc ena pòcha deth costat e s'esbugassèc.
Ai, Senhor, que vò aucir a bèth un!
Fenia junhec es mans.
A on anaue?
Qu'ei sabut: "A on li calie èster ada era senon ena casa de Fiódor Pávlovich?
Qu'a anat entà aquiu dès era casa de Samsonov, ara qu'ère clar.
Tota aguesta intriga, toti aguesti enganhs ara que demoren desnishadi"…
Tot aquerò que li passaue peth cap coma un revolum.
Non venguec peth pati de Maria Kondratievna:
Atau non balharàn era votz d'alarma…
Que me tradirien de seguit, anarien a informar-les…
Qu'ei clar que Maria Kondratievna tanben ei en convengut, e madeish Smerdiakov, òc, toti que son crompadi!
Aquiu cerquèc un lòc, çampar eth madeish que sivans condaue era legenda qu'eth coneishie, Lizaveta era Pudesenca auie pujat ena barralha.
E, plan que òc, hec un guimbet e se les apraièc entà agarrar-se damb ua man ena part superiora dera clòsa, cuelhec enventida, hec un esfòrç entà pujar e se demorèc seigut naut de tot.
Près, en uart, qu'ère era baina e tanben se vedien es hièstres illuminades dera casa.
Encara que se'n sabie de qué Grigori ère malaut, ère possible que Smerdiakov ne siguesse tanben e qu'arrés lo podesse enténer, instintiuaments s'amaguéc, se demorèc quiet e parèc era aurelha.
Mès que i auie un silenci mortau e, coma hèt de bon voler, era cauma ère totau, non bohaue eth mès leugèr ventolet.
Aurà entenut quauquarrés eth saut?
Semble que non".
Se demorèc ua menuta e comencèc a caminar en silenci peth uart, pera èrba; en tot evitar arbes e arbilhons, caminèc ua estona, sajant de dissimular cada peada e arturant-se a escotar cada peada.
Ath cap d'ues quinze menutes arribèc enes hièstres illuminades.
Se'n brembaue que just dejós des hièstres auie diuèrsi arbilhons grani, nauti e espessi de saüc e de tatanièr.
Era pòrta dera casa que daue entath uart, ena part quèrra dera façada, ère barrada damb clau, causa que verifiquèc exprèssaments e a consciéncia en passar.
Fin finau artenhèc es arbilhons e s'amagèc darrèr d'eri.
Se tenguie era respiracion.
Se demorèc un parelh de menutes, eth sòn còr batanaue damb fòrça e per moments lèu s'estofaue.
Ère ena ombra d'un arbilhon, enlumenat per dauant damb era lum d'ua hièstra.
Leugèraments damb passi ampli e silenciosi, s'apressèc ena hièstra e se botèc de puntetes.
Tota era cramba de Fiódor Pávlovich apareishec damb claretat dauant es sòn uelhs.
Ère ua cramba petita esmiejada per uns paravents ròis "chinesi", tau que les cridaue Fiódor Pávlovich.
Se calèc a observar a Fiódor Pávlovich.
Amiaue ua bata naua de seda damb règues (Mitia jamès l'ac auie campat), damb ua cinta de seda coma garniment estacada.
Peth dejós deth cochèr dera bata pistaue ròba blanca neta e eleganta, ua fina camisa olandesa damb botons de punh dauradi.
Fiódor Pávlovich ère près dera hièstra, aparentaments en tot meditar; còp sec estirèc eth còch, avedèc era audida pendent un moment e, en non enténer arren, s'apressèc ena taula, se mestrèc mieja copeta de conhac d'ua botelha e se la beuec.
Ara seguida alendèc prigondaments, se tornèc a demorar quiet, s'apressèc distrèt entath miralh dera hièstra miei dubèrta, damb era man dreta se lheuèc un shinhau eth bendatge ròi deth front e comencèc a examinar-se es macadures e es herides qu'encara non auien despareishut.
Fiódor Pávlovich se desseparèc deth miralh, tornèc de pic entara hièstra e guardèc ath sòn trauèrs.
Mitia, en un bot, se metec entre es ombres.
Fiódor Pávlovich se desseparèc dera hièstra.
Qu'ei ada era que cèrque pera hièstra, atau que non i é.
Per qué, se non, cercarie ena escurina?…
Qu'ei impacient, se consumís…" Mitia tornèc a apropar-se en un guimbet e un aute viatge guardèc pera hièstra.
Eth vielh ja ère un aute còp seigut ena taula, visiblaments ablasigat.
Fin finau botèc es codes ena taula e emparèc era tèsta sus era man dreta.
Mitia pistaue damb aviditat.
S'era siguesse aquiu, aurie ua auta cara".
Ère estranh mès en sòn còr comencèc a borir un cèrt embestiament absurd e estranh pr'amor de qué era non i siguesse.
Mitia rebrembarie dempús qu'en aguest moment era sua ment ère incrediblaments esdegada e comprenie enquiath darrèr detalh, non se l'escapaue arren.
Mès era angoisha, era angoisha deth desconeishement e dera indecision creishie en sòn còr damb excessiua rapiditat.
E ara suspresa se decidic, alonguèc eth braç e truquèc doçaments eth marc dera hièstra.
Hec eth senhau convengut entre eth vielh e Smerdiakov, dus prumèrs còps mès hloishi e dempús tres mès rapids: tuc-tuc-tuc, eth senhau qu'indicaue: "Grushenka a vengut".
Eth vielh s'estrementic, lheuèc eth cap e s'apropèc ara prèssa ena hiéstra.
Mitia hec repè en un bot entara ombra.
Fiódor Pávlovich dauric era hièstra e pistèc eth cap.
Grushenka, ès tu?
Ès tu?, didie miei gasulhant, tremolós.
A on ès?, cridèc de nau eth vielh e pistèc encara mès eth cap, tanben es muscles, entà guardar pertot, tara dreta e tara quèrra.
Vene aciu, t'è premanit un petit present, vene, te lo mostrarè.
Mès a on ès?…
Ena pòrta?.
Vau a daurir…
Ua segonda mès, e gesserie ath córrer entà daurir era pòrta sens demorar era responsa de Grushenka.
Mitia guardaue de costat sense botjar-se.
Li hastigaue fòrça eth perfil deth vielh, eth nòde moligàs, eth nas de gancho, qu'arrie dauant era erosa expectatiua, es pòts, tot qu'ère viuaments enlumenat pera lutz oblicua d'ua lampa ath cant quèr dera cramba.
Ua ràbia terribla, frenetica, comencèc a agitar-se en còr de Mitia: aquiu qu'ère eth sòn rivau, eth sòn borrèu, eth borrèu dera sua vida!
Ère un aute accès dera madeisha ràbia inesperada, venjatiua e frenetica que l'auie anonciat, coma en tot presentir-la, a Aliosha quate dies abantes ena glorieta, quan responec ara sua pregunta: "Com pòs díder qu'auciràs a pair?"
Dilhèu non l'aucisca o dilhèu òc.
Qu'è pòur de qué en aguest moment era sua cara se hèsque odiosa entà jo.
È en òdi eth nòde dera sua gòrja, eth sòn nas, es sòns uelhs, era sua arridalha obscèna.
Senti hàstic fisic.
Aquerò ei çò que me cau pòur.
Eth hàstic fisic aumentaue insuportablaments.
Just en aguest moment eth malaut Grigori Vasilievich se desvelhèc ena sua jaça.
Aqueth ser s'auie aplicat eth coneishut remèdi que Smerdiakov l'auie parlat a Ivan Fiódorovich, que consistie a heregar-se, damb era ajuda dera sua hemna, ua tenhedura secreta plan fòrta a base de vodka e avalar-se era rèsta tant qu'era gasulhaue ua oracion e, dempús, calar-se a dormir.
Marfa Ignatievna tanben beuec e, coma non acostumaue a béuer, s'esclipsèc coma un soc ath costat deth sòn marit.
Mès, inesperadaments, Grigori se desvelhèc pera net, reflexionèc un moment e de seguit sentec un mau fòrt ena cintura, totun, se seiguec en lhet.
Dempús se tornèc a demorar cogitós, se lheuèc e se vestic ara prèssa.
Dilhèu auie racacòr per auer estat dormint, en tot deishar era casa sense vigilància "en un moment tan perilhós".
Smerdiakov, nafrat pera queiguda, jadie sense botjar-se en aute crambon.
Marfa Ignatievna tanpòc se botjaue.
Plan que, era soleta causa que volie ère hèr un còp de uelh deth pòrge estant, pr'amor que non auie fòrces entà caminar, eth mau fòrt ena cintura e ena cama dreta qu'ère insuportable.
Mès alavetz se'n brembèc qu'aquera tarde non auie barrat damb clauadura eth brescat deth uart.
Qu'ère un òme çò de mès suenhós e pempilhós, un òme de vielhs costums que se pregaue ar orde establit.
En tot espear e contrèir-se de dolor, baishèc deth pòrge e se filèc entath uart.
Efectiuaments, eth brescat ère dubèrt de land en land.
Maquinauments pistèc en uart, dilhèu li semblèc auer entenut quauque bronit; en guardar entara quèrra vedec era hièstra dubèrta en dormitòri deth senhor, era hièstra ère ueda, ja arrés guardaue per era.
Que non èm en ostiu", pensèc Grigori e, de pic, just en aguest moment quauquarren estranh trauessèc eth uart.
A ues quarenta canes corrie çò que semblaue un òme, ua ombra que se botjaue damb fòrça rapiditat.
Grigori lo seguie sense deishar-lo de uelh, corrie frenetic…
Arribèc ena barralha just en moment qu'eth fugitiu sajaue de sautar-la.
Desgahonat, Grigori comencèc a cridar, se lancèc contra era barralha e damb es dues mans l'agarrèc era cama.
Parricida!, sorrisclèc eth vielh entà que l'entenessen enes entorns, mès solet auec eth temps de cridar aquerò, dempús queiguec coma fulminat per un pericle.
Mitia sautèc de nau en jardin e s'inclinèc sus eth queigut.
Enes sues mans amiaue eth pilador de coeire e, maquinauments, lo lancèc sus era èrba.
Queiguec a dus passi de Grigori, mès non ena èrba, senon en caminòu, en lòc mès visible.
Pendent ues segondes contemplèc a Grigori.
Era tèsta deth vielh qu'ère plia de sang; Mitia alonguèc eth braç e comencèc a paupar-lo.
Mès tard se'n brembarie claraments qu'en aguest moment desiraue "convencer-se pliaments" de se l'auie trincat eth cap ath vielh o solet l'auie "estalamordit" en tot tustar-li ena coroneta damb eth trisson deth mortèr.
Mès era sang rajaue e rajaue e de seguit un rajòu caud chaupèc es dits tremolosi de Mitia.
Rebrembaue auer trèt dera pòcha un mocador blanc nau, que s'auie aprovedit entà vier en çò de Jojlakova, e auer-l'ac botat ath vieh en cap, en un assag absurd de retirar-li era sang deth front e dera cara.
Mès en un virament de uelhs, eth mocador se banhèc de sang.
Encara que de vertat ei parièr, ahigec damb desespèr, se l'è aucit, donques l'è aucit…
Qu'as queigut, vielh, atau que pòsa-te", didec en votz nauta e sautèc era barralha, aterric en carreron e se botèc a córrer.
Amiaue arropit en sòn punh dret eth mocador chaupat de sang, se lo sauvèc ena pòcha deth darrèr dera levita.
Corrie desesperat e es pòqui caminaires que se trapèren damb eth aquera net enes carrèrs dera ciutat rebrembarien dempús auer vist a un òme que corrie damb ràbia.
Volèc de nauèth en çò de Morozova.
Mès abantes Fenia, sonque partir eth, auie vengut a veir ath vielh portèr.
Nazar Ivanovich e l'auie demanat "en nòm de Diu" que "non deishèsse entrar mès ath capitan ne aué ne deman".
Nazar Ivanovich accedic, mès, tau que s'ac auesse hèt de bon voler, li calec partir, pr'amor qu'era senhora l'auie cridat de naut estant.
Peth camin se trapèc damb eth sòn nebot, un joen d'uns vint ans que venguie d'arribar deth pòble, e li manèc que se demorèsse en pati, mès se'n desbrembèc de parlar-li deth capitan.
En arribar en pòrge Mitia cridèc.
Eth joen lo reconeishec de seguit: Mitia l'auie balhat bèra estrea mès d'un viatge.
A on ei, Projor?
Mitia s'arturèc.
Partic hè un moment, coma un parelh d'ores, damb Timofei, entà Mokroie.
Entà qué?, sorrisclèc Mitia.
Mitia lo deishèc aquiu e correc, capvirat, a cercar a Fenia.
Fenia qu'ère ena codina damb era sua mairia, es dues èren a mand de calar-se en lhet.
En tot fidar en Nazar Ivanovich, tanpòc aguest viatge auien barrat peth laguens.
Mitia entrèc ath mès córrer, se lancèc sus Fenia e l'agarrèc peth còth.
Ditz-me ara madeish a on ei, a qui a anat a veir en Mokroie, cridaue exaltat.
Es dues hemnes sorrisclauen.
Ai!, vos ac diderè, ai!, Dmitri Fiódorovich, estimat, qu'ara madeish vos ac digui, que non me sauvarè arren, cridèc trantalhant Fenia, mòrta de pòur.
Qu'a anat entà Mokroie, a veir ar oficiau.
Quin oficiau?
Dmitri Fiódorovich li hec enlà era sua man deth còth.
Qu'auie era sang dera cara perduda, mud, mès enes sòns uelhs se vedie qu'ac auie comprenut tot de ressabuda, damb mieja paraula auie comprenut enquiath darrèr detalh e se n'auie encuedat de tot.
Ac auesse o non comprenut, en aguest moment non ère pera prauba Fenia.
En entrar, l'auie trapat seiguda sus era mala e atau contunhaue ara, en tot tremolar e quieta damb es mans dauant dera cara, tau que se volesse deféner-se.
Lo guardaue fixaments damb es sòns vistons espauridi, dilatadi pera pòur.
Aqueth òme, ath delà, amiaue es dues mans tacades de sang.
E, peth camin, tant que corrie, dilhèu s'auie tocat eth front entà secar-se era shudor dera cara, e tanben s'auie mascarat eth front e es caròles damb taques ròies de sang.
Fenia qu'ère a mand de patir un atac d'istèria e era vielha codinèra s'auie lheuat de sobte e guardaue coma hòla, lèu auie perdut eth sens.
Dmitri Fiódorovich s'estèc parat un instant e dempús s'esbaucèc sus ua cagira ath cant d'era.
Non se seiguec entà pensar, senon qu'ère coma espaurit, mès exactaments atupit.
Mès tot qu'ère clar coma era lum deth dia.
Aqueth oficiau…ac sabie, ac sabie tot sus eth, Grushenka l'ac auie condat personauments, se'n sabie que l'auie enviat ua carta un mes abantes.
Atau qu'ath long de tot aguest mes ac auien shamat tot en secret, ara sua esquia, just enquiara presenta arribada deth nau personatge, e ne tansevolhe auie pensat en eth!
Mès, com non auie pensat en eth?
Per qué se n'auie desbrembat der oficiau?
Per qué l'auie desbrembat sonque saber-se'n dera sua existéncia.Vaquí era pregunta que se quilhaue dauant sòn coma ua sòrta de monstre.
E eth campaue ad aguest monstre reauments espaurit, congelat de pòur.
Mès, ara suspresa, se botèc a parlar damb Fenia, doça e moishaments, coma un mainatge tranquil e afectuós, en tot desbrembar totafèt que venguie d'espaurir-la, ofensar-la e herir-la.
E Fenia, encara que li guardaue espaurida es mans sangnoses, comencèc de respóner a cada pregunta tanben damb ua susprenenta disposicion e sollicitud, tau que se siguesse pressada entà condar-li tota "era vertat vertadèra".
Pòc a pòc, autanplan damb cèrta alegria, l'anèc expausant toti es detalhs, non pr'amor que desirèsse tormentar-lo, senon coma se desirèsse de tot còr hèr-li un favor.
Li condèc peth menut çò d'aguest dia, era visita de Rakitin e Aliosha, e se com era auie hèt de gaita, com auie partit era senhoreta e com l'auie cridat a Aliosha pera hièstra que li manaue ada eth, a Mitenka, ua salutacion damb ua reveréncia e que "rebrembèsse etèrnaments qu'era l'auie estimat pendent ua ora".
En enténer çò dera reveréncia, Mitia còp sec diboishèc un arridolet e es sues caròles esblancossides se rogiren.
En aguest moment Fenia li didec, sense bric de pòur, per curiosèr:
Es vòstes mans, Dmitri Fiódorovich, que son plies de sang!
Òc, responec Mitia mecanicaments, en tot guardar-se distrèt es sues mans e desbrembant-se de pic d'eres e dera pregunta de Fenia.
Que tornèc a demorar-se en silenci.
Auien passat ues vint menutes dès qu'entrèc tan precipidaments.
Er espant nauèth l'auie deishat, mès semblaue que lo senhorejaue ja quauqua naua resolucion inexorabla.
Se botèc de pès còp sec e arric cogitós.
Senhor, qué vos a arribat?, didec Fenia, en tot senhalar de nau es sues mans: que parlaue damb pietat, coma era creatura mès pròcha ada eth en aguest moment de dolor.
Mitia se guardèc es mans de nau.
Qu'ei sang, Fenia, didec en tot campar-la damb ua expression estranha, qu'ei sang umana, Diu mèn, per qué m'a calut vessar-la!
Guarda…
Fenia…aciu que i a ua barralha (la guardaue coma se li prepausèsse ua endonvieta), ua barralha nauta e d'aspècte terrible, mès…deman tath maitin, en trincar eth dia, Mitenka sautarà aguesta barralha…
Non comprenes se quina barralha ei aguesta, Fenia, mès qu'ei parièr…
Ei parièr, deman te'n saberàs e ac compreneràs tot…mès ara adishatz!.
Non te shordarè, me harè enlà, que me saberè hèr enlà.
Viu, vida mia…
M'estimères pendent ua ora, e rebremba tostemp a Mitenka Karamazov…
Era que me cridaue Mitenka, t'en brembes?
E damb aguestes paraules gessec dera codina.
Exactaments dètz menutes dempús, Dmitri Fiódorovich entraue en çò deth joen foncionari Piotr Ilich Perjotin, que l'auie deishat en gatge es pistòles.
Ja èren es ueit e mieja e Piotr Ilich, que s'auie prenut eth tè en casa, venguie de calar-se de nauèth era levita entà vier ena tauèrna Ciutat Capitau pr'amor de hèr ath bilhard.
Mitia lo trapèc en gésser.
Aguest, en veir eth sòn ròstre tacat de sang, deishèc anar un crit:
Diu mèn!
Qué vos cau?
Ben, didec Mitia ara prèssa, qu'è vengut per çò des pistòles, vos amii es sòs.
Que hèsqui lèu, Piotr Ilich, se vos platz, lèu.
Piotr Ilich s'estonèc per moments: Mitia amiaue enes mans un pilèr de sòs, mès çò de mès important ère que les portaue coma arrés pòrte es sòs e auie entrat damb eri coma arrés entre damb sòs.
Amiaue toti es bilhets ena man dreta coma se les mostrèsse, en tot tier-les ath sòn dauant.
Un gojat, eth vailet deth foncionari qu'auie recebut a Mitia en vestibul, diderie dempús qu'auie entrat damb es sòs ena man e que tanben ac deuie auer hèt atau peth carrèr, damb era man dreta auançada.
Qu'èren toti bilhets de cent robles, des irisadi, e les tenguie damb es dits ensangnadi.
Mès tard Piotr Ilich declararie, dauant es preguntes des interessadi entà saber-se'n se guairi sòs amiaue, que calculà'c a còp de uelh non ère aisit, dilhèu siguessen dus mil, dilhèu tres, mès eth hèish qu'ère gran, e "plan sarrat".
Eth pròpi Dmitri Fiódorovich, coma declarèc mès tard, "qu'èra totauments capvirat, mès non embriac, senon coma en ua sòrta d'extasi, plan distrèt, mès ath madeish temps coma concentrat, en tot pensar e sajar de resòlver quauquarren, mès sense poder cuélher ua decision.
Qu'auie fòrça prèssa, responie damb rudesa, de manèra estranha, per moments que semblaue que non ère trist, senon autanplan alègre".
Mès qué vos cau?
Qué vos a arribat?, tornèc a cridar Piotr Ilich en tot guardar espaurit ath sòn òste.
Com vos auetz hèt tanta sang?
Qu'ei qu'auetz queigut?
Guardatz!
L'agarrèc deth code e l'amièc ath dauant d'un miralh.
Dimònis!
Sonque me calie aquerò!, gasulhèc damb ràbia, se passèc ath córrer es bilhets dera man dreta entara quèrra e se treiguec febrilaments eth mocador dera pòcha.
Mès eth mocador ère tanben plen de sang (qu'ère eth madeish mocador qu'auie netejat eth cap e era cara de Grigori), lèu non ne demoraue ne un trocet de blanc e, coma que s'auie començat a secar, s'auie hèt un pegòt dur e non auie manèra de destropar-lo.
Mitia lo lancèc damb ràbia en solèr.
Dimònis!
Non auratz vos un liròt… entà netejar-me…
Alavetz, solet vos auetz tacat?
Non ètz herit?
Aciu qu'auetz eth lauamans, jo vos ajudarè.
Un lauamans?
Plan ben…solet qu'a on placi aquerò?
Sauvatz-lo en pòcha o deishatz-lo aquiu, ena taula, que non se perderà.
Ena pòcha?
Plan, ena pòcha.
Qu'està ben…
Non, sabetz?, tot aquerò que son pegaries!, sorrisclèc, en tot gésser de còp deth sòn cabussat pensament.
Guardatz, prumèr acabem damb aguest ahèr, eth des pistòles, vos me les entornatz e aciu que son es vòsti sòs…pr'amor qu'a jo me hè manca…me hè fòrça manca…e non è temps, çò que se ditz ne un solet moment…
Cuelhec eth prumèr bilhet deth hèish e l'ac apressèc ath foncionari.
Mès que non è moneda, senhalèc aguest.
Non n'auetz un de mès petit?
Non, didec Mitia en tot guardar un aute viatge eth pilèr e, coma se dobtèsse des sues paraules, verifiquèc dus o tres des prumèrs bilhets, non, que son toti madeish, ahigec e tornèc a preguntar damb era guardada a Piotr Ilich.
Mès, d'a on auetz trèt tant de sòs?, preguntèc aguest.
Demoratz que mana ath gojat ena botiga des Plotnikov.
Qu'acostume a barrar tard, a veir se mos escambien.
Ep!, Misha!, cridèc en tot virar-se de cap ara entrada.
Ena botiga des Plotnikov, magnific!, cridèc Mitia coma illuminat per bèra idia.
Misha, se dirigic ath gojat que venguie d'entrar, guarda, cor entara botiga des Plotnikov e ditz-les que Dmitri Fiódorovich les mane ua salutacion e que vierà ara madeish…
E escota, que premanisquen champanha entà quan arriba, tres dotzenes, e que me les empaquèten coma er aute viatge, quan anè tà Mokroie…
Alavetz me hi a vier quate dotzenes, de pic se dirigic entà Piotr Ilich; eri que ja ac saben, non te'n hèsques, Misha, se virèc de nau entath gojat.
E ua auta causa: que i age tanben hormatge, pastís d'Estrasburg, peish humat, magreta, caviar, ben, de tot çò qu'agen, uns cent o cent vint robles, coma er aute viatge…
E, compde, que non se'n desbremben deth dessèrt, bonbons, pères, dus o tres melons d'aigua, o quate, ben, non, qu'ei pro damb un, mès chicolate, boniqueries, mochets de fruta, mochets trendi, ben, de tot çò que m'empaquetèren er aute còp entà Mokroie, que siguen coma tres cents robles damb eth champanha…
Ben, que sigue tot ara exactaments parièr.
Te'n brembaràs, Misha, s'ei que tu ès Misha, clar…
Se cride Misha, non?, tornèc a dirigir-se entà Piotr Ilich.
Òc, ja veigui que s'embolharà.
Ai, Misha, e jo que te volia balhar un punet per encargue…
Se non t'embolhes te balhi dètz robles, vè, lèu…champanha, çò d'important ei que treiguen champanha, e tanben conhac, e vin nere, blanc…tot madeish qu'alavetz…
Eri que ja saben se com siguec.
Me voletz escotar?, l'interrompec Piotr Ilich ja despacientat.
Vos digui qu'ei mielhor que vage solet entà cuélher moneda e que les digue que non barren, e ja vieratz vos dempús e les ac encomanaratz personauments…
A veir eth vòste bilhet.
Ath córrer, Misha, lèu.
Per çò que semble, Piotr Ilich volie hèr enlà a Misha çò de mès lèu possible, pr'amor qu'eth gojat non deishaue de uelh eth ròstre sagnant e es mans plies de sang que tiègen un hèìsh de bilhets damb dits tremolosi, e s'auie demorat quiet, embadoquit pera suspresa e era pòur, probablaments sense compréner leù arren de çò que Mitia li manaue.
Anem, ara a lauar-vos, didec Piotr Ilich inflexible.
Plaçatz es sòs sus era taula o sauvatz-les-vos ena pòcha…
Plan ben, anem.
Treiguetz-vos era levita.
Era levita tanben a sang!
Non… que non ei era levita, ei solet un shinhau ena manja…
E sonque aciu a on ère eth mocador.
Que s'aurà escolat dera pòcha.
Me seiguí ath dessús deth mocador ena codina de Fenia, era sang que s'aurà escolat, l'expliquèc de seguit damb estonanta fidança.
Piotr Ilich l'escotaue en tot arroncilhar es celhes.
Vè-te'n a saber çò qu'auratz hèt…
Mitia comencèc de lauar-se.
Piotr Ilich tenguie era gèrra e vessaue era aigua.
Mitia que se precipitèc e se sabonèc mau es mans (es mans li tremolauen, rebrembarie mès tard Piotr Ilich).
Alavetz Piotr Ilich li manèc que i metesse mès savon e se hereguèsse mielhor.
En aguest moment semblaue auer ua cèrta autoritat sus Mitia, cada viatge mès, a mida que se passaue eth temps.
Soslinhem, de passa, qu'eth joen non ère bric timid.
Guardatz, que non vos auetz lauat pro ben dejós es ungles.
Ben, ara heregatz-vos era cara, aciu, es possi, es aurelhes…
Pensatz anar per aquiu damb aguesta camisa?
A on anatz?
Guardatz, eth punhet dera manja dreta qu'a sang.
Òc, ei sang, avertic Mitia en examinar eth punhet dera camisa.
Escambiatz-la-vos.
Que non è temps.
Mès guardatz, guardatz, contunhèc Mitia damb era madeisha fidança, tant que se secaue damb ua tovalhòla era cara e es mans e se botaue era levita, se plegui per aciu eth cant dera camisa, jos era levita ja non se ve…
Guardatz!
Ara didetz-me en quin embolh vos auetz calat.
Vos auetz pelejat damb quauquarrés?
Un aute còp ena tauèrna, coma aqueth viatge?
Non aurà estat un aute còp damb eth capitan, coma quan li tustèretz e l'arrosseguèretz?, li rebrembèc Piotr Ilich, en ton de repotèc.
O dilhèu auetz batanat a un aute…non auratz aucit a bèth un, per edart?
Quina asenada!, didec Mitia.
Com asenada?
Deishatz-ac, didec Mitia e, de pic, arric.
Hèr a cuélher?
A ua vielheta?
Que vos hèsque a seguir eth diable!
Un vielh, ua vielha…
Qu'auem hèt es patzes.
Mos auem pelejat, mès auem hèt es patzes.
Aquiu madeish.
Que mos auem desseparat amigablaments.
Ère un pèc…m'a perdonat, solide que ja m'a perdonat…
Se s'auesse lheuat, non m'aurie perdonat, de pic Mitia li guinhèc un uelh, mès sabetz?, ath diable damb eth!, ac entenetz, Piotr Ilich?, ath diable damb eth!
Que non l'è de besonh!
En aguest moment que non l'estimi!, acabèc Mitia contondentaments.
Quini talents qu'auetz de meter-vos damb toti…coma alavetz per aquera pegaria damb eth capitan assistent.
Vos auetz pelejat e ara anatz a montar ua hèsta, quin caractèr!
Tres dotzenes de champanha, a on anatz damb tanta causa?
Òsca!
E ara es pistòles.
Vos ac juri, que non è temps.
Me shautarie parlar damb vos, estimat, mès que non è temps.
Ath delà, que non me cau, ja ei tard entà parlar.
A!, a on son es sòs, a on les è botat?, sorrisclèc e comencèc a cercar ena pòcha.
Que les auetz deishat sus era taula…guardatz, aciu que i son.
Ac auíetz desbrembat?
Era vertat ei qu'es sòs ei coma lordères o aigua entà vos.
Aciu qu'auetz es vòstes pistòles.
Qu'ei estranh, aué madeish, tàs cinc, empenhatz es vòstes pistòles per dètz robles e ara, guardatz, que n'auetz milèrs.
Dus o tres mil, dilhèu?
Tres dilhèu.
Aquiu que lo perderatz.
Qu'ei qu'auetz ua mina d'aur?
Ua mina?
Mines d'aur!, sorrisclèc Mitia ath mès cridar, e deishèc anar ua arridalhada.
Voletz ua mina, Perjotin?
Pr'amor qu'aciu madeish i a ua dauna que vos balharà alègraments es tres mil, damb era condicion que anetz entàs mines.
A jo que ja me les anaue a balhar, ai!, li shauten tant es mines!
Coneishetz a Jojlakovna?
Non, mès sai se qui ei.
Dilhèu era vos a balhat es tres mil?
Piotr Ilich lo guardaue damb mensfidança.
Deman, tanlèu eth solei quilhe eth vòl, tanlèu ascengue Febo, etèrnaments joen, en tot glorificar e laudar a Diu, anatz en çò de sòn, anatz a veir a Jojlakova e demanatz-li se m'a autrejat aguesti tres mil o non.
Verificatz-ac vos madeish.
Sabi pas se quina ei era vòsta relacion damb era…
Se vos ac afirmatz, serà que vo'les a balhat…
E auetz es sòs plan aganchadi, e, en sòrta d'anar entà Siberia, ètz vos lançat de cap a…
E entà on anatz ara en realitat?
Entà Mokroie.
Entà Mokroie?
Mès s'ei de nets!
Ac auie tot Mastriuk, se demorèc Mastriuk sense arren!, didec Mitia de ressabuda.
Com que sense arren?
Qu'ei qu'aguesti milèrs non ei arren?
Que non parli de sòs.
Ath diable es sòs!
Parli deth caractèr femenin.
Que sò d'acòrd damb Ulises, siguec eth qu'ac didec.
Non vos compreni!
Qu'ei qu'ètz embriac?
Non sò embriac, senon pejor.
Jo que sò embriac d'esperit, Piotr Ilich, embriac d'esperit, e damb aquerò qu'ei pro, damb aquerò qu'ei pro…
Mès se qué hètz?
Cargatz era pistòla?
Òc, cargui era pistòla.
E plan, Mitia, en daurir era caisha damb es pistòles, auie trèt eth sagèth ara còrna dera povora e, concentrat, la vessaue e aumplie era carga.
Dempús cuelhec era bala e, abantes d'introdusir-la, la tenguec damb dus dits sus ua candèla.
Qué hètz en tot campar ua bala?, Piotr Ilich lo guardaue entre inquiet e curiós.
Arren, imaginar.
Entà qué me calerie guardar-la?
Ben, que va a calar-se en mèn cervèth, atau qu'ei interessant hèr-li un còp de uelh, saber com ei…
Ça que la, ei ua pegaria, ua pegaria momentanèa.
Ja i é, higec, dempús de méter era bala e encaishar-la damb estopa.
Piotr Ilich, estimat, qu'ei ua pegaria, se vos vo'n sabéssetz enquia quin punt…
Ben, balhatz-me un tròç de papèr.
Aciu que l'auetz.
Non, un de lis, en blanc, entà escríuer.
Atau.
E Mitia, qu'auie cuelhut ua pluma dera taula, escriuec ara prèssa dues traits en papèr, lo pleguèc en quate e se lo sauvèc ena pòcha deth gistet.
Metec es pistòles ena caisha, la barrèc damb clau e gahèc era caisha.
Dempús guardèc a Piotr Ilich damb un arridolet long, cogitós.
E, ara, mo'n vam.
A on mo n'anam?
Era bala qu'ei ua pegaria!
Que voi víuer, estimi era vida!
Encuedatz-vo'n.
E tanben estimi ath roienc Fedo e era sua cauda lum…
Estimat Piotr Ilich, t'en saberies hèr-te enlà?
Com que hèr-me enlà?
Deishar eth camin liure.
Deishar eth camin liure ara persona estimada e ara persona odiada.
Entà que çò d'odiat vengue a èster estimat…que li cau deishar eth camin liure!
Tant que vos…?
Q'ei pro, anem.
Entà qué voletz ara vier en Mokroie?
Que i a aquiu ua hemna, ua hemna, e ja n'ei pro, Piotr Ilich.
Qu'ei pro!
Escotatz-me.
Gràcies, frair.
Un sauvatge, didetz.
Sauvatges, sauvatges!
Non hèsqui que repeti'c:
Moria, aciu qu'ei Misha, m'auia desbrembat d'eth.
Misha auie entrat ara prèssa damb es sòs escambiadi e informèc de qué ena botiga des Plotnikov "toti s'an metut en marcha" e anauen a trèir es botelhes, eth peish, eth tè…e que lèu serie tot prèst.
Mitia cuelhec dètz robles e les estenec entà Piotr Ilich; n'aufric uns auti dètz a Misha.
Ne peth mau de morir!, sorrisclèc Piotr Ilich.
En çò de mèn non, ath delà, qu'ei un present perniciós.
Sauvatz-vos es vòsti sòs, plaçatz-les aciu, qué hètz en tot degalhar-les d'aguesta sòrta?
Dempús, deman, n'auratz besonh e vieratz a demanar-me dètz robles.
Mès per qué vo'les plaçatz ena pòcha deth costat?
Que les perderatz!
Escota, estimat amic, per qué non vam amassa entà Mokroie?
Entà qué m'i cau vier a jo?
Guarda, se vos, destapam ara madeish ua botelha, beueram pera vida!
Jamès è begut damb tu, non?
Plan ben, que podem anar entara tauèrna, jo que ja i anaua.
Que non è temps entara tauèrna, anem ena botiga des Plotnikov, ena recodina.
A veir.
Mitia treiguec dera pòcha eth papèr, lo destropèc e se l'ac mostrèc.
Damb letra clara e grana se liegie: "Me castigui damb era mòrt entà tota era mia vida!
Castigui tota era mia vida!"
Que non auràs temps, amic, anem a béuer, partim!
Ère eth magazèm de viures mès important dera ciutat, ère d'uns rics comerçants e non estaue arren mau.
Qu'auie tot çò que se podie trapar en quinsevolh botiga dera capitau, tota sòrta de biòques: vin "embotelhat des frairs Yelisiev", frutes, cigars, tè, sucre, cafè e çò d'aute.
Tostemp i auie tres vailets e dus gojats de repartiment.
A maugrat qu'eth nòste país s'auie apraubit, es grani propietaris s'auien esparjut e eth comerç ère estancat, aguesta botiga que prosperaue madeish qu'abantes, autanplan mès cada an: que jamès manquen compraires entad aguesti articles.
Ena botiga demorauen impacients a Mitia.
Se'n brembauen plan ben que tres o quate setmanes abantes s'auie hèt a vier tanben d'un còp gènre de tot tipe e vin per valor de centenats de robles pagadi truca truquet (que non l'aurien fisat arren, plan que òc); se'n brembauen que, madeish qu'ara, amuishaue enes sues mans un hèish de bilhets irisadi e les deishaue anar asenadaments, sense regatejar, sense pensar ne voler pensar se guaire costaue cada causa, eth vin e çò d'aute.
Dempús se comentèc per tota era ciutat qu'en aquera escadença, quan anèc damb Grushenka entà Mokroie "despenèc en ua soleta net e en dia a vier tres mil robles de pic e s'entornèc deth sarabat sense arren, tau que sa mair l'auie getat en mon".
Voludèc a tot un campaments de gitanos qu'en aguest moment ère installat enes entorns dera nòsta ciutat, e que en dus dies, coma qu'ère embriac, li treigueren es sòs a caudèrs e beueren deth vin mès car.
Condauen, en tot arrir-se'n de Mitia, qu'en Mokroie auie embriagat damb champanha as rudes ciutadans, qu'auie dat a minjar bonbons e pastís d'Estrasburg as gojates e hemnes deth pòble.
Tanben se n'arrien ena ciutat, mès que mès ena tauèrna, en tot condar qu'eth pròpi Mitia aui cohessat sincèra e publicaments (non se'n trufauen ath sòn dauant, plan, arrir-se'n ath sòn dauant qu'ère un shinhau perilhós) que per tota aguesta "escapada" solet auie artenhut que Grushenka "li permetesse punar-li eth pè, mès arren mès".
Quan Mitia e Piotr Ilich s'apressèren ena botiga, ena entrada i trapèren ua troika ja premanida; ena telega, caperada damb un tapís, plen de campanetes e cascavèls, eth menaire Andrei demoraue a Mitia.
Ena botiga ja lèu les auie balhat temps entà "apraiar" ua caisha damb articles e solet demorauen que campesse Mitia entà traucar- la e cargar-la ena telega.
Piotr Ilich s'estonèc.
Mès d'a on as trèt ua troika?, li preguntèc a Mitia.
Quan venguia ath córrer entà çò de tòn, me trapè ad aguest, damb Andrei, e li manè que venguesse de dret entara botiga.
Que non mos cau pèrder temps!
Eth darrèr viatge i anè damb Timofei, mès ara Timofei vè-te'n ath sòn darrèr, que va dauant de jo damb ua faitilhièra.
Andrei, amiam guaire retard?
Arribaràn ua ora abantes que nosati, o dilhèu ne aquerò, solet mos amien ua ora d'auança!, responec ara prèssa Andrei.
L'è premanit eth coche a Timofei, que sai com van.
Non amien era nòsta marcha, Dmitri Fiódorovich, arren a veir.
Que non mos auançaràn ne ua ora!, acabèc, alugat, Andrei, un menaire encara joen e peuròi, un gojat prim, vestit damb poddviovka e damb un armiak ena man quèrra.
Cinquanta robles entà vodka se sonque arribes ua ora dempús.
Mitia s'esdegaue a premanì'c tot, mès parlaue e balhaue instruccions de forma estranha, sivans era lua, sense cap orde.
Començaue ua causa e se'n desbrembaue d'acabar-la.
Piotr Ilich se pensèc qu'ère de besonh calar-se-i e balhar un còp de man.
Quate dotzenes de champanha, ne ua botelha mens.
Per qué tant?
Damb quina finalitat?
Demora!, sorrisclèc Piotr Ilich.
Qué contie?
De vertat i a aciu quate cents robles?
Damb paraules vantaires, es afogadi vailets de seguit l'expliquèren qu'en aguesta prumèra caisha sonque i auie mieja dotzena de botelhes de champanha e "tot çò de besonh entà anar començant": entremesi, bonbons, caramèus e çò d'aute.
Mès qu'es "provisions"principaus s'empaquetarien de seguit e s'enviarien a despart, coma er aute viatge, en ua auta telega e tanben damb ua troika, e vierien a temps, "s'un cas ua ora mès tard que Dmitri Fiódorovich".
Caramèus, pro.
Mès per qué quate dotzenes?
Damb ua qu'ei pro (Piotr Ilich començaue a emmaliciar-se).
S'auie botat a regatejar, demanaue es compdes, non volie padegar-se.
Totun, solet artenhec a sauvar cent robles.
Acordèren que tota era merça enviada non depassarie es tres cents robles.
Per toti es dimònis!, cridèc Piotr Ilich, coma se, còp sec, auesse cambiat de pensada.
E a jo qué me cau?
Lança es sòs, donques que te les as trapat!
Per aciu, amic, per aciu, non t'embèsties.
Mitia tirèc d'eth enquiara recodina.
Ara mos hèn a vier ua botelha e hèm us glopassades.
Vam, Piotr Ilich, vam amassa pr'amor qu'ès un tipe simpatic, me shaute era gent coma tu.
Mitia se seiguec en ua petita cagira de còila ath cant d'ua taula diminuta caperada damb un tapís plan lord.
Piotr Ilich se placèc ath sòn dauant e de seguit venguec eth champanha.
Demanèren s'es senhors non volerien ustres "ues ustres de prumèra qualitat, nauèth arribades".
Piotr Ilich, en tot amuishar es dents, lèu damb ràbia.
Arren d'ustres, didec Mitia, que non è talents.
E a qui li pòt shautar!
Que non ei aquerò, me referisqui a un orde superior.
Que non i é aguest orde en jo, un orde superior…
Mès…que tot ei acabat, e que non mo'n cau hèr guaire.
Ja ei tard, dimònis!
Tota era mia vida qu'a estat un contunh desòrdre e li cau botar orde.
Qué vos semble eth rambalh de mots, tè?
Aquerò que son asenades, non rambalh de mots.
Aguesti vèrsi sorgiren ena mia amna bèth temps a, que non ei un poèma, ei ua lèrma…
Jo madeish les compausè…mès non quan estirassè dera barba ath capitan assistent…
Mès, entà qué parlar d'eth ara?
Per qué parli d'eth?
Pegaries!
Era vertat, que non dèishi de pensar enes tues pistòles.
Es pistòles que tanben son pegaries!
Beu e non penses.
Estimi era vida, qu'è estimat massa era vida, autant qu'enquia e tot ei desagradiu.
Qu'ei pro!
Pera vida, estimat, beuem pera vida, prepausi un brinde pera vida!
Per qué sò satisfèt de jo madeish?
Sò un brigand, mès que sò satisfèt de jo madeish.
E, ça que la, me tormente èster un brigand e èster satisfèt de jo madeish.
Benedisqui era creacion, ara que sò prèst entà benedir a Diu e ara sua creacion, mès…li cau estronhar a un insècte pudentós entà que non s'arrossègue, entà que non arroïne era vida des auti….Beuem pera vida, estimat frair!
Se qué auem mès valuós qu'era vida?
Arren, que non i a arren!
Pera vida e pera reina entre es reines!
Beuem pera vida e dilhèu tanben pera tua reina.
Uedèren es veires.
Qu'ei coma se pesèsse sus eth ua preocupacion grèu e insuperabla.
Misha…ei eth tòn Misha aguest que vie d'entrar?
Mès, per qué l'ac aufrisses?, cridèc Piotr Ilich airós.
Ben, permetetz-me, qu'ei açò, voi que begue.
Bèèèè!
Misha s'avalèc eth veire, hec ua reveréncia e gesssec ath córrer.
S'en brembarà mès temps, observèc Mitia.
Estimi a ua hemna, a ua hemna!
Qué ei era hemna?
Era reina dera tèrra!
Que sò trist, trist, Piotr Ilich.
Rebrembes a Hamlet?
Ai!, praube Yorick!"
Qu'ei possible que jo siga Yorick.
Justaments ara Yorick; dempús era esqueleta.
Piotr Ilich l'escotaue e sauvaue silenci, tanben Mitia se demorèc carat.
Qu'ei eth gosset de Varvara Alekseievna, era patrona, responec eth vailet.
Mos calerà amiar-l'ac.
Piotr Ilich, per cèrt, que volia hèr-te ua pregunta, as panat bèth còp ena tua vida?
Quina sòrta de pregunta ei aguesta?
Qu'ei solet entà preguntar.
Ja sabes, dera pòcha de quauqu'un, quauquarren des auti…
Non me referisqui as sòs der Estat, aquiu que toti i calen era man, e tu tanben, plan…
Vè-te'n ath lunfèrn!
Que parli de quauquarren des auti, d'ua pòcha o d'un monedèr, è?
Un viatge li panè ara mia mair dus grivny, auia nau ans, èren sus era taula.
Ben, e qué?
E arren.
Ben, e qué?
M'estovèren era codena, naturauments.
Mès qué te cau?
Tu jamès as panat?
Òc qu'è panat.
Mitia li guinhèc eth uelh damb astúcia.
Eth qué?, Piotr Ilich sentec curiosèr.
Dus grivny ara mia mair, damb nau ans, les entornè tres dies dempús.
Mitia se lheuèc de ressabuda dera taula.
Tot prest?
Anem!
Mitia s'alarmèc.
Ua darrèra legenda e…
Un veire de vodka entà Andrei, tath camin!
E, ath delà de vodka, tanben conhac, ua copa!
Aguesta caisha (ère er emboish des pistòles) botatz-la ath dejós deth mèn sèti.
Adishatz, Piotr Ilich, non me rebrembes damb rancura.
Mès tornes deman, non?
Plan que òc.
Voleríetz quitar eth compde ara?
A!, plan, eth compde!
Plan que òc!
Tornèc a trèir dera pòcha eth hèish de bilhets, ne treiguec tres de cent, les deishèc sus eth taulatge e gessec ara prèssa dera botiga.
Toti vengueren ath sòn darrèr e, en tot hèr reveréncies, li dideren adiu damb senhaus de respècte e boni desirs.
Andrei gargalhèc per çò deth conhac nauèth begut e sautèc en palanc.
Mès encara non auie auut temps Mitia de pujar en coche que campèc Fenia ath sòn dauant de forma totauments inesperada.
Lèu sense alend pera correguda, junhèc es mans e se lancèc as sòns pès:
Batiushka, Dmitri Fiódorovich, tresaur, non li costètz mau ara senhora!
E jo que l'ac è condat tot!…
Tanpòc li costetz mau ada eth, que siguec eth prumèr entada era.
Ara que va a maridar-se damb Agrafiona Aleksandrovna, per aquerò a tornat de Siberia…
Batiushka, Dmitri Fiódorovich, non esbaucetz ua vida des auti!
Donques qu'ère aquerò!
Aquerò ère çò que shamaues!, gasulhèc Piotr Ilich.
Ara qu'ei clar.
Ara que se compren.
Dmitri Fiódorovich, balhatz-me ara madeish es pistòles se voletz èster un òme, sorrisclèc en votz nauta.
M'entenes, Dmitri?
Es pistòles?
Demora, amic, les anaua a lançar en un badina peth camin, responec Mitia.
Fenia, lhèua-te, non t'estongues aquiu ajaçada.
Mitia que non vò hèr mau ad arrés, d'ara endauant aguest pòcvau ja non va a hèr mau ad arrés.
Fenia, li cridèc deth coche estant, adès t'è ofensat, atau que perdona-me e ages pietat de jo, perdona ad aguest brigand…
E, se non me perdones, qu'ei parièr!
Pr'amor qu'ara ja tot ei parièr!
Arrinca, Andrei, ath mès córrer!
Andrei se botèc en marcha; era campaneta trinhonèc.
Adishatz, Piotr Ilich!
Entà tu qu'ei era mia darrèra lèrma!…
Se dispausaue a demorar-se a susvelhar se com premanien era carga, en ua auta troika, damb eth vin e era rèsta de viures, en tot auer era presentida de qué anauen a enganhar a Mitia e enviar-li de mens, mès de pic s'embestièc damb eth madeish, escopic e partic entara tauèrna a hèr ath bilhard.
Qu'ei pèc, encara qu'un bon tipe…gasulhaue peth camin.
Quauquarren è entenut d'aguest oficiau de Grushenka, eth "d'abantes".
Ben, s'a vengut…
Ai, es pistòles!
Mès, diables, dilhèu sò era sua mainadèra?
Que se les hèsque a vier!
Que non se passarà arren.
Que les esguitle era fòrça pera boca.
S'embriagaràn e se pelejaràn, se pelejaràn e haràn es patzes.
Non ei aquerò çò que hè era gent?
E tot aquerò de "me harè enlà" e "me castigui"?
Que non se passarà arren!
Aurà dit embriac causes coma aguestes milèrs de viatges ena tauèrna.
Encara qu'ara non ei embriac.
Dilhèu sò era sua mainadèra?
Solide que s'a pelejat damb quauqu'un, auie tota era cara plia de sang.
Qui aurà estat?
Me'n saberè ena tauèrna.
E aqueth mocador plen de sang…
Diables, se l'a deishat en solèr, en casa…
Qu'ei parièr!
Qu'arribèc ena tauèrna damb ua animositat orribla e de seguit comencèc a jogar.
Era partida li cambièc er umor.
Ne hec ua auta e de pic li comencèc a condar a un des jogaires que Dmitri Fiódorovich auie un aute còp sòs, uns tres mil, qu'eth madeish les auie campat, e que un aute viatge se n'auie anat de sarabat damb Grushenka en Mokroie.
Es que l'escotauen lo seguiren d'aurelha damb inesperat curiosèr.
E toti ne comencèren a parlar mès sense arrir-se'n, estranhaments seriosi.
Autanplan interrompèren eth jòc.
Tres mil?
Mès d'a on a trèt es tres mil?
Comencèren a hèr-li mès preguntes.
E non les aurà panat ath vielh?
Tres mil!
Aciu que i é quauquarren estranh.
Se vantèc en votz nauta de qué aucirie a sa pair, toti ac entenérem.
Piotr Ilich paraue era aurelha e ara suspressa venguec hered e praube enes responses.
Non didec ua soleta paraula dera sang qu'amiaue Mitia ena cara e enes mans, mès de cap ara tauèrna òc qu'auie auut era intencion de condà'c.
Comencèren ua tresau partida, de man en man s'amortèc era convèrsa sus Mitia, mès, en acabar era partida, Piotr Ilich non volec contunhar en tot jogar, placèc eth baston de bilhard ath sòn lòc e, en sòrta de sopar coma ac auie previst, se n'anèc dera tauèrna.
En gésser ena plaça, se sentie perplèx e lèu estonat d'eth madeish.
En un virament de uelhs se n'auie encuedat de qué volie vier en çò de Fiódor Pávlovich entà saber-se'n s'auie passat quauquarren.
Qu'ei pro, dilhèu sò era sua mainadèra?"
Plan embestiat s'endralhèc dret de cap ara sua casa, e alavetz se'n brembèc de Fenia.
Enquia tau punt lo cuelhec eth desir mès impacient e temardut de parlar damb era e saber-se'n de çò que s'auie passat qu'ara mitat deth camin virèc bruscaments e se filèc de cap a çò de Morozova, a on viuie Grushenka.
En arribar, truquèc ena pòrta e eth còp, que ressonèc en silenci dera net, l'entornèc ena realitat e venguec d'irritar-lo: "Aciu que tanben vierè a formar un escandal!
Tot eth carrèr se desgahonèc.
VI.ACIU QUE M'AUETZ!
Mentretant, Dmitri Fiódorovich volaue peth camin.
Enquia Mokroie i auie pòc mès de vint verstas, mès era troika d'Andrei galaupaue autant que les podec recórrer en ua ora e quart.
Era velocitat dera marcha aluguèc còp sec a Mitia.
Er aire qu'ère pur e fresc, enòrmes esteles ludien en cèu clar.
Siguec era madeisha net, e dilhèu era madeisha ora, qu'Aliosha, en quèir en tèrra, jurèc extasiat "estimar-la pes sègles des sègles".
Mès qu'auie confusion, fòrça confusion, ena amna de Mitia e, a maugrat qu'ara fòrça causes estarnauen era sua amna, tot eth sòn èster desiraue irresistiblaments apressar-se ada era, ara reina entara que volaue pr'amor de veder-la peth darrèr viatge.
Solet diderè ua causa: eth sòn còr non lo rebatèc en cap moment.
S'auesse campat quinsevolh aute, s'aurie botat gelós dès eth prumèr moment e, dilhèu, aurie tornat a tacar de sang es sues terribles mans, mès per aguest, peth "prumèr" d'era non sentie ara, tant que volaue ena troika, non ja er òdi dera gelosia, senon ne tansevolhe enemistat, maugrat que çò de cèrt ère qu'encara non l'auie vist.
Qué hèsqui jo aciu?
Hè-te enlà, Mitia, dèisha-les eth camin liure!
E jo se qué sò ara?
Damb aguestes paraules aurie podut exprimir apuprètz es sòns sentiments s'auesse estat capable de rasonar.
Mès alavetz ja non ère capable de rasonar.
Tota era resolucion d'aguest moment qu'auie sorgit ath marge de quinsevolh rasonament, en un virament de uelhs; l'auie sentuda de ressabuda e se l'auie hèta sua, damb totes es conseqüéncies, pòc abantes, ena codina de Fenia, en enténer es sues prumères paraules.
Totun aquerò, a maugrat d'ua semblabla determinacion, era sua amna ère confusa, confusa enquia hèr-lo a patir: era determinacion que non l'auie hèt a vier tranquillitat.
Qu'auie deishat massa causes ath darrèr e aquerò lo tormentaue.
E per moments que l'ère estranh, donques qu'eth madeish auie escrit era sua senténcia en un papèr: "Me castigui e me condemni", e eth papèr ère ena sua pòcha, prèst, e era pistòla ja ère cargada, pr'amor que ja auie decidit se com receberie eth dia a vier eth prumèr caud arrai deth "roienc Febo"; mès, totun açò, que non podie hèr es patzes damb çò que s'auie passat, damb tot açò qu'auie deishat endarrèr, e aquerò lo tormentaue, aguesta idia s'aganchaue ena sua amna e lo desesperaue.
Que i auec un moment en camin que volec detier a Andrei, sautar dera telega, trèir era pistòla cargada e acabar damb tot, sense demorar era aubada.
Mès aguest moment se passèc volant coma un bualh.
Tanben era troika volaue "en tot avalar er espaci" e, a mida que s'apressaue en sòn objectiu, un aute còp era imatge d'era, solet d'era, l'agarraue damb mès fòrça deth sòn coratge e hège enlà deth sòn còr es auti hantaumes terribles.
Ai!, guaire desiraue veder-la, encara que solet siguesse fugaçaments, encara que siguesse de luenh!
E jamès eth sòn piech auie sauvat tant d'amor entad aguesta hemna, tan fatidica entath sòn destin, un sentiment nau que jamès auie experimentat, un sentiment inesperat autanplan entada eth, un sentiment trende enquiath punt de pregar, de desparéisher ena sua preséncia: "E despareisherè!
Amiauen ja ua ora en tot sautar.
Mitia sauvaue silenci e Andrei, a maugrat d'èster un campanhard blagaire, tanpòc auie badat boca, tau que se cranhesse parlar, e se limitaue a aquissar damb vams as sòns "rossins", ara sua troika de baiards aflaquidi mès veloci.
E, de ressabuda, Mitia sorrisclèc terriblaments preocupat:
Andrei, e se son dormidi?
L'auie vengut de pic entath cap, enquia aguest moment non ac auie pensat.
Mos cau pensar que ja s'auràn ajaçat, Dmitri Fiódorovich.
Mitia arroncilhèc es celhes damb dolor: e s'eth, plan, volaue…damb taus sentiments…e eri dormissen…e era tanben dormís, dilhèu ath sòn costat…
Un sentiment de ràbia li comencèc a hèr borir eth sang.
Anem, Andrei, aquissa, Andrei, anem, lèu!, cridèc dehòra de se.
Mès tanben ei possible que non s'agen ajaçat, comentèc Andrei dempús un moment de silenci.
Hè ua estona Timofei condaue que s'auien amassat fòrça gent…
Ena pòsta?
Ja ac sabi; mès qué vòs díder damb aquerò de qué i a fòrça gent?
Guairi?
Qui son?, se botèc a preguntar Mitia, terriblaments alarmat dauant era inesperada notícia.
Sivans Timofei, son toti senhors, dus d'eri dera nòsta ciutat, mès que non sai se qui son, sonque que Timofei didie que i auie dus senhors d'aciu, e i a uns auti dus senhors que non son d'aciu, dus forastèrs, çampar, e dilhèu bèth un mès, que non l'è preguntat tant.
Didie que s'auien metut a hèr as cartes.
As cartes?
Atau que dilhèu non siguen en tot dormir se s'an botat a jogar.
Mès lèu, Andrei, mès lèu!, tornèc a cridar Mitia nerviós.
Mès cranhi que vos embestietz damb jo, senhor.
De qué se tracte?
Abantes Fedosia Markovna s'ajulhèc as vòsti pès, vos demanèc a vos que non héssetz mau ara senhora e a non sai se qui mès…e, ben, senhor, coma que jo vos amii…
Perdonatz-me, senhor, qu'ei pera mia consciéncia, dilhèu a estat ua pegaria de didè'c.
Mitia, deth darrèr, l'agarrèc era espatla.
Ès un menaire?
Un menaire?, preguntèc damb frenesia.
Òc, sò un menaire…
Sabes que te cau deishar eth camin liure.
Coma menaire non pòs barrar eth camin ara gent, díder: "Ep!, que vos hèsqui a cuélher!
Aquiu que vau!".
Non, menaire, arren de hèr a cuélher.
Tot aquerò gessec de Mitia tau qu'en un complèt atac d'istéria.
Qu'ei vertat, batiushka Dmitri Fiódorovich, qu'auetz rason, non mos cau hè cuélher ara gent, ne hèr-li mau, e çò de madeish se passe damb quinsevolh creatura, pr'amor que tota creatura a estat creada; aquiu qu'auetz as shivaus, òc ma hè, que i a gent que les foetege sense motiu, autanplan menaires…
Non an arturadèr, se boten a pataquejar e atau auancen.
Enquiath lunfèrn?, l'interronpec Mitia e deishèc anar de ressabuda ua brèu arridalha.
Andrei, qu'ès ua amna simpla, lo tornèc a cuélher un aute còp pes muscles, ditz-me: Vierà Dmitri Fiódorovich Karamazov en lunfèrn o non?
Tu qué ne penses?
Sabi pas, brave senhor, que depen de vos, pr'amor que vos…
Guardatz, senhor, quan eth hilh de Diu siguec crucificat e moric ena crotz, descenec dera crotz dirèctaments entath lunfèrn e desliurèc a toti es pecadors qu'aquiu patien torment.
Eth lunfèrn comencèc a planher-se pr'amor que ja arrés vierie aquiu, cap pecador.
E li didec alavetz eth Senhor ath lunfèrn: "Non te planhes, lunfèrn, donques que dès aciu vieràn entà tu tota sòrta de dignataris, governants, grani jutges e ricòts, e estaràs tan plen coma n'as estat tostemp e atau se passarà enquiara fin dera mia tornada", e atau siguec, aguestes sigueren es sus paraules…
Ua legenda populara!
Magnific!
Aquissa eth dera quèrra, Andrei!
Ja vedetz, senhor, se qui ei predestinat ath lunfèrn, Andrei aquissèc eth dera quèrra, e vos, senhor, tostemp auetz estat un mainatge petit…
Atau ei se com vos guarde era gent…
E, encara que vos emmamiciatz fòrça aisidaments, senhor, açò qu'ei atau, Diu vos perdonarà pera vòsta simplicitat.
E tu?
Tu me perdones, Andrei?
Jo que non è arren entà perdonar-vos, a jo non m'auetz hèt arren.
Parla, amna candida!
Ai!, que me cau pòur amiar-vos, senhor, didetz ues causes tant estranhes…
Mès Mitia ja non l'escotaue.
Senhor, acuelhetz-me damb totes es mies fautes, mès non me jutgetz.
Deishatz-me entrar sense eth vòste judici…
Non me jutgetz pr'amor que ja m'è condemnat jo, non me jutgetz pr'amor que vos estimi, Senhor.
Que sò un òme abjècte, mès vos estimi: me manaratz entath lunfèrn, mès tanben aquiu vos estimarè e d'aciu estant cridarè que vos estimi pes sègles des sègles…
Mès deishatz-me estimar enquiath finau…aciu e ara, estimar enquiath finau, sonque cinc ores enquia que gèsque eth vòste caud arrai…
Pr'amor qu'estimi ara reina dera mia amna.
Vos, Senhor, que me vedetz tot sancer.
Quan arriba a tot galaup, queirè enes vòsti pès: "Qu'as hèt ben en passar de long…
Adishatz e desbremba ara tua victima, non t'enquimères jamès!
Mokroie!, sorrisclèc Andrei en tot senhalar entà dauant damb eth sòn soriac.
A trauèrs dera palla escurina dera net surgentèc ua massa nera e solida d'edificis que s'estenien per ua superfícia enòrma.
En vilatjòt de Mokroie i auie ues dues mil amnes, mès tad aguesta ora ja toti dormien e solet en bèri punts ludien encara ues pòques lutzes.
Mès lèu, Andrei, mès lèu, que ja arribi!, sorrisclèc Mitia coma afebrit.
Que non dormissen!, didec Andrei senhalant damb eth soriac era aubèrja des Plastunov, plaçada just ena entrada dera aldea e a on ludie lum enes sies hièstres que dauen entath carrèr.
Non dormissen!, repetic Mitia erós.
Que ressone, Andrei, anem, ath galaup, que trinhonen, que carriscle damb eth galaup.
Que toti sàpien qu'è arribat!
Ja arribi!
Aciu que sò!, sorrisclaue damb frenesia.
Andrei lancèc ath galaup era troika agotada e efectiuaments s'apressèc carrinclant enquia un pòrge de tet nau, a on arturèc es shivaus sudadi e miei estofadi.
Mitia sautèc dera telega.
Eth patron dera aubèrja, que ja ère a mand d'anar-se'n entath lhet, auie auut curiosèr e pistèc deth pòrge estant entà veir se qui s'apressaue a tot galaup.
Trifon Borisych, ès tu?
Batiushka Dmitri Fiódorovich!
Que vos tornam a veir!
Aguest Trifon Borisych ère un campanhard rude e de bona santat, de mejana talha, era cara mèsalèu grosseta, d'aspècte sevèr e implacable, mès que mès damb es sòns compatriòtes, mès qu'auie era adretia de hèr-se a vier rapidaments ua expression çò de mès obsequiosa quan se pensau que podie trèir-ne profit.
Vestie ara russa, damb camisa de cothèr oblic e poddiovka, auie ua quantitat de sòs considerabla, mès soniaue de contunh damb ua posicion de mès importància.
Qu'auie enes sues urpes a mès dera mitat de vilatgesi, toti es que l'entornejauen èren en deute damb eth.
Arrendaue tèrres des propietaris e tanben les ac crompaue, e es campanhards li laurauen aguestes tèrres en tot auer-li de pagar un deute que d'eth jamès se'n podien desliurar.
Ère veude e auie quate hilhes granes.
Ua que ja ère veuda, s'estaue ena sua casa damb dus hilhs de cuerta edat, es sòns arrèhilhs, e trabalhaue entada eth a jornau.
Era dusau hilha ère ua hemna maridada damb un foncionari, un escrivan qu'auie hèt carrèra, e ena paret d'ua des crambes dera aubèrja s'i podie campar, entre es fotografies familhars, ua de mida minuscula d'aguest foncionari damb guerrèra de gala e es musclères deth sòn grad.
A maugrat des milèrs de robles que ja auie arremassat, a Trifon Borisych li shautaue shurlar eth sang as òstes rambalhaires e, en tot rebrembar que non hège un mes auie hèt, en un solet dia, pro mès de dus cents robles, se non tres cents, a cargue de Dmitri Fiódorovich per çò deth sòn sarabat damb Grushenka, lo recebec damb alegria e rapiditat, pr'amor que, sonque pera manèra que Mitia s'apressèc en pòrge, flairaue de nau ara sua presa.
Batiushka, Dmitri Fiódorovich, que mos tornam a trapar.
Demoratz, Trifon Borisych, comencèc Mitia.
Agrafiona Aleksandrovna?
Òc, tanben ei aciu.
Damb qui?
Damb qui?
Uns òstes de dehòra…
Un qu'ei un foncionari, deu èster polac sivans era sua manèra de parlar; que siguec eth qu'envièc shivaus entà hèr-la a vier.
Er aute qu'ei un camarada sòn, se non un companh de camin, vè-te'n a saber; que vestissen normau…
Qué?
Son de hèsta?
Son rics?
Arren de hèstes!
Qu'ei gent de pòca nautada, Dmitri Fiódorovich.
De pòca nautada?
E es auti?
Son dera ciutat, dus senhors…
Tornauen de Chermi e s'an demorat…
Un qu'ei joen, deu èster parent deth senhor Miusov, mès que non m'en brembi se com se cride…
E ar aute solide tanben le coneishetz, eth propietari Maksimov, ditz qu'a anat de romieuatge en monastèri qu'ei ena vòsta ciutat, viatge damb aqueth parent joen deth senhor Miusov…
Non i a arrés mès?
Arrés mès.
Com va?
Donques que hè pòc qu'a arribat e s'està damb eri.
Està contenta?
Arrís?
Non, çampar que non arrís bric…
Ath polac?
Ar oficiau?
Kalganov?
Plan, Kalganov.
Pro ben, ja camparè jo.
Hèn as cartes?
Qu'an jogat, mès ja ac an deishat, an prenut tè, eth foncionari a demanat licors.
Demora, Trifon Borisych, demora, amna estimada, ja camparè jo.
Darrèraments que non mo'n sabem d'eri, Dmitri Fiódorovich, es autoritats les an hèt enlà, mès que i a uns judius en Rozhdestvenskaia, jòguen es tamborins e eth vriolin; que les posqui hèr a vier ara madeish s'ei de besonh.
Solide que vien.
Mana-les a quèrrer!
Plan que òc, mana-les a quèrrer!, cridèc Mitia.
E pòs desvelhar as mosses, coma alavetz, a Maria sustot, e a Stepanida tanben, e a Arina.
Dus cents robles peth còr!
Damb aguesti sòs que desvelhi a tot eth pòble, encara que siguen toti roncant.
Mès que non sai jo s'es campanhards d'aciu se meriten tanta generositat, batiushka Dmitri Fiódorovich, ne tanpòc es gojates…
Despéner aguesta fortuna en aguesta gent tan ruda e grossièra!
A qui se l'acodís dar a humar cigars as nòsti campanhards…
Atau puden aguesti brigands!
E totes es gojates, totes, qu'an pedolhs.
Arren de pagar aguesta soma, vau a hèr qu'es mies hilhes se lhèuen a gratis; vien de calar-se en lhet, atau que les balhi un còp de pè ena esquia e les boti a cantar entà vos.
Guarda tu, qu'embriagar as campanhards damb champanha, ailàs!
Trifon Borisych se planhie per planher-se: qu'eth madeish auie amagat mieja dotzena de botelhes de champanha e auie cuelhut deth dejós dera taula un bilhet de cent robles; l'auie sarrat en punh e aquiu s'auie demorat.
Trifon Borisych, be ne despení alavetz mès de mil, t'en brembes?
Plan, donc, qu'è vengut damb çò de madeish qu'alavetz, guarda.
E treiguec eth hèish de bilhets e les ac placèc en madeish nas ar ostalèr.
Ara escota e encueda-te'n ben: en ua ora vierà eth vin, es entremesi, es coquilhons e bonbons, que puge tot tà naut dirèctaments.
Aguesta caisha qu'amie Andrei, tanben ara madeish entà naut, que la daurisquen e mèstren eth champanha.
E çò de mès important, que venguen es mosses, es mosses, e que non manque Maria.
Entornèc ena telega e treiguec deth dejós deth sèti er emboish damb es pistòles.
Hè es compdes, Andrei.
Aciu qu'as quinze robles pera troika, e uns auti cinquanta entà vodka…pera tua bona disposicion, pera tua afeccion…
Karamazov!
Trifon Borisych que n'ei testimòni.
E perdonatz es pegaries que digui…
Qué te cau pòur?, Mitia lo mesurèc damb era guardada.
S'ei atau, vè-te'n ath diable!, sorrisclèc en tot lançar-li cinc robles.
Ara, Trifon Borisych, acompanha- me sense hèr bronit e dèisha que hèsca un prumèr còp de uelh, mès sense qu'eri me veiguen.
A on son?
Ena cramba blua?
Trifon Borisych guardèc a Mitia damb mesfidança, mès, aubedient, complic damb çò manat: l'amièc entath vestibul, dempús entrèc eth solet ena prumèra pèça, ua sala grana qu'ère ath ras dera cramba que s'estauen es òstes, e treiguec d'aciu ua candèla.
Dempús hec a entrar a Mitia d'amagat e lo deishèc en un cornèr escur, d'a on podie observar damb tota libertat ath grop sense èster vist.
Mès Mitia non campèc guaira estona ne podec avalorar era situacion: vedec a Grushenka e eth sòn còr comencèc a batanar damb fòrça, era vista se l'embromèc.
Qu'ère en un costat dera taula, en un fautulh, e en un divan ath costat d'era i auie eth joen e beròi Kalganov.
Era l'agarraue era man e semblaue arrir, tant qu'eth, sense guardar-la, didie quauquarren en votz nauta e coma desengustat a Maksimov, qu'ère seigut en aute costat dera taula, dauant de Grushenka.
Maksimov, totun, arrie fòrça per bèra causa.
En divan qu'ère seigut eth, e près deth divan, en ua cagira sarrada ena paret, un aute desconeihut.
Eth que s'estaue en divan s'auie ajaçat e humaue damb pipa, e Mitia auec era sensacion de qué aguest òme un shinhau gròs e de cara ampla non deuie èster guaire naut, mès que non podec aubirar arren mès.
Se li copèc era alend.
E non siguec dable entà tier-se ua menuta, deishèc er emboish ena comòda e se filèc dirèctaments, en tot sénter hered e damb eth còr sarrat, entath grop dera cramba blua.
A!, sorrisclèc Grushenka espaurida, donques que siguec era prumèra que lo vedec.
VII.
Mitia s'apressèc ena taula damb longues e rapides camalhardades.
Senhors, comencèc en votz nauta, lèu cridant mès blequejant en cada paraula, jo…que non se passe arren!
Non cranhetz, sorrisclèc, jo…de vertat, que non se passe arren, se virèc de pic entà Grushenka, que s'auie inclinat en un fautulh entà Kalganov e li tenguie damb fòrça eth braç.
Jo…que vau de viatge, partirè a trincar deth dia, Senhors, pòt aguest viatgèr de passa…demorar-se damb vosati enquia que hèsque dia?
Solet enquia que hèsque dia, per darrèr còp, en aguesta madeisha cramba.
Es darrères paraules les ac dirigic ar òme gròs dera pipa.
Panie, aquerò qu'ei ua cramba privada.
Que i a d'autes crambes.
Mès s'ètz vos, Dmitri Fiódorovich, se com hètz!, intervenguec de pic Kalganov.
Seiguetz damb nosati!
Com anatz?
Salutacions, estimat amic… inestimable.
Vai, se com sarratz!
Que m'auetz trincat es dits.
Kalganov s'estarnèc d'arrir.
Tostemp la sarre atau, tostemp!, comentèc divertida Grushenka, mès encara damb un arridolet timid.
Per çò que semble, s'auie convençut, en veir era portadura de Mitia, de qué non venguie a cercar tapatge, e lo guardaue enòrmaments curiosa, encara qu'un shinhau intranquilla.
Quauquarren en eth l'auie estonat per manèra; ath delà, jamès s'aurie demorat qu'en un moment atau siguesse capable de vier e parlar d'aguesta sòrta.
Bona net, didec damb doçor dera quèrra estant eth propietari Maksimov.
Bona net, mès que vos tanben ètz aciu, se com m'alègri de veder-vos!
Senhors, senhors, jo…un aute còp se dirigie ath polac dera pipa, en tot cuelher-lo, çampar, coma era persona mès importanta de totes es presentes.
Qu'è vengut volant.
Volia passar eth mèn darrèr dia e era mia darrèra ora en aguesta cramba, en aguesta madeisha cramba…a on jo…adorè…ara mia reina!…desencusatz-me, panie!, cridèc alterat.
Qu'è vengut volant e è jurat…
Ò!, non cranhetz, qu'ei era mia darrèra net!
Beuam, panie, peth nòste convengut amistós.
Ara mos mestraràn vin…
M'è hèt a vier aquerò…de ressabuda, per bèra rason, treiguec eth hèish de bilhets.
Se vos platz, panie!
Que voi musica, sarabat, tapatge, tot madeish qu'abantes…
Mès, un reptil, un reptil pòcvau s'arrossègue pera tèrra, e lèu ja non i serà!
Hestejarè eth dia dera mia alegria ena mia darrèra net!…
Lèu s'estofe.
Volie díder fòrça, fòrça causes, mès solet li gessien estranhes exclamacions.
Eth polac lo guardaue sense botjar-se, guardaue dempús eth hèish de bilhets e a Grushenka; qu'ère visiblaments perplèx.
S'era mia krolowa ac accèpte…comencèc a díder.
E aquerò de krolowa?
Que serà reina, non?, l'interrompec Grushenka.
Que me shaute se com parlen.
Sè-te, Mitia, de qué parles?
Non mos espaurisques, se te platz.
Vertat que non mos espauriràs?
Se non mos espaurisses que serè pro contenta de veder-te…
Espaurir, jo?, cridèc de pic Mitia en tot quilhar es braci.
Ò, passatz de long, seguitz, que non vos shordarè!…
E, ara suspresa entà toti, autanplan entada eth madeish, s'esbaucèc en ua cagira e se metec a plorar damb totes es lèrmes des sòns uelhs, damb era tèsta contra era paret e entornejant damb fòrça eth dorsièr dera cagira., tau que se l'abracèsse.
Vai, vai, se com ès!, sorrisclèc Grushenka en ton de repotec.
Ja un còp, s'estarnèc de plorar atau, e ara çò de madeish, quina vergonha!
E per qué plores?
S'encara auesses motius entà hè'c!, higec enigmatica e mercant un shinhau irritada es sues paraules.
Jo…jo que non plori…
Ben, bona net!
De ressabuda se virèc en redon e comencèc a arrir, mès non damb aqueth arrir sec e abrupte, senon damb ua riseta longa, inaudibla, nerviosa e que lo hège tremolar.
Plan ben, un aute còp…
Esdega-te, esdega-te!, sajaue de convencer-lo Grushenka.
Que sò plan contenta de qué ages vengut, plan contenta, Mitia, m'as entenut que sò plan contenta?
Voi que te demores aciu damb nosati, hec coma se les parlèsse a toti, en ton imperiós, encara qu'ère clar qu'es sues paraules se dirigien ath deth divan.
Aquerò ei çò que voi!
E s'eth se'n va, jo tanben, higec damb un bualh enes sòns uelhs.
Çò qu'era mia reina desire serà lei!, didec eth polac en tot punar galant era man de Grushenka.
Demani ath senhor que s'amasse ath nòste grop, se dirigic amablaments a Mitia.
Aguest se calèc de pè damb era clara intencion de deishar anar ua naua tirada, mès que li gessec quauquarren desparièr.
Beuam, panie!, li gessec, coma discurs.
Toti arriren.
Ai, senhor!
E jo que me pensaua que volie parlar un aute còp, sorrisclèc Grushenka nerviosa.
Mitia, didec, tu per tu, non tornes a sautar, mès çò de hèr- mos a vier champanha qu'a estat plan ben…
Jo tanben que ne prenerè un shinhau, non supòrti es licors.
Encara que çò de mielhor ei qu'ages vengut, èra engüejada…
Alavetz, as vengut un aute còp de rambalh?
Mès, sauva-te es sòs ena pòcha!
D'a on n'as trèt tants?
Mitia que contunhaue sarrant damb era man uns bilhets arropidi que toti se n'auien encuedat d'eri, mès que mès es polacs, se les sauvèc ena pòcha ath córrer, mès trebolat.
S'auie rogit tot.
En aguest moment er ostalèr se hec a vier ua plata damb ua botelha de champanha destapada e veires.
Mitia cuelhec era botelha, mès ère tan desconcertat que s'auie desbrembat de çò que li calie hèr damb era.
Kalganov l'ac treiguec e lo mestrèc eth.
Ua mès!
Ua auta botelha!, cridèc Mitia ar ostalèr e, en tot desbrembar-se'n de brindar damb eth pan, qu'auie convidat a béuer tan solemnaments peth sòn convengut amistós, uedec en redon eth sòn veire, sense demorar ad arrés.
Eth sòn ròstre se transvestic còp sec.
En sòrta dera expression solemna e tragica qu'auie entrat, n'apareishec en eth ua qu'auie quauquarren de mainadenca.
Que semblaue que s'auie resignat e sometut a tot.
Guardaue a toti damb timiditat e alegria, a viatges arrie nerviós e damb aspècte arregraït, tau qu'un gosset colpable que de nauèth amorassen e lo dèishen apressar-se.
Que semblaue que s'auie desbrembat de tot e campaue as presents damb admiracion, en tot arrir coma un mainatge.
Guardèc a Grushenka sense parar d'arrir e apressèc era sua cagira just enquiath fautulh d'era.
Eth polac deth divan que l'auie estonat damb era sua portadura, eth sòn accent e, mès que mès, damb era pipa.
Era cara un shinhau holada de lèu quaranta ans, e un nas petit qu'ath sòn dejós se vedien dus mostachetes plan fini e agudents, tintadi e desfisanti, que non desvelhèc en eth, eth mendre interès.
Ne tansevolhe era infama perruca, hèta en Siberia, damb eth peu des possi pientat pègaments entà dauant, l'estonèc especiauments: "S'amie perruca qu'ei que ne deu auer besonh", contunhaue observant beatificaments.
Er aute pan, eth qu'ère ath cant dera paret, ère mès joen qu'eth deth divan e auie estat en tot observar a tot eth grop damb insoléncia e agressivitat e auie seguit d'aurelha era convèrsa generau damb un silenciós mensprètz; a Mitia li cridèc era atencion era sua enòrma nautada, plan molt desproporcionada dera deth polac deth divan.
E tanben se pensèc qu'aguest pan naut ère probablaments amic e complice deth pan deth divan, quauquarren atau coma eth sòn "sauvacòs", e qu'eth petit dera pipa manaue sus eth gran.
E aquerò li semblèc a Mitia magnific e indiscutible.
Qu'auie despareishut en gosset quinsevolh rèsta de rivalitat.
Seguie sense compréner a Grushenka e eth ton enigmatic de quauques des sues frases; solet auie artenhut a compréner, en tot tremolar-li tot eth còr, qu'ère amorosa damb eth, que l'auie "perdonat" e que l'auie hèt a sèir ath sòn costat.
Qu'ère plan gaujós en veder-la préner un veire de champanha.
Totun, l'estonèc eth silenci sobte deth grop e anèc tachant es uelhs, ara un darrèr der aute: "Mès, se qué hèm aciu seigudi?
Per qué arrés se botge, senhors"?, semblaue díder era sua guardada arridolenta.
Rapidaments tachèc es vistons sus Kalganov e dempús sus Maksimov.
Damb polaques?, repetic Mitia totauments extasiat.
Kalganov comprenie plan ben era relacion de Mitia damb Grushenka, auie endonviat çò deth polac, mès açò que non l'interessaue guaire, dilhèu non l'interessèsse bric, qu'ère plan mès interessat en Maksimov.
Auie vengut damb Maksimov per edart e s'auie trapat damb es polacs ena aubèrja, ère eth prumèr viatge que les vedie.
A Grushenka plan que la coneishie d'abantes, e autanplan l'auie visitat en bèra escadença damb bèth un mès; alavetz ada eth non l'auie shautat.
Mès aciu, era que l'auie guardat damb doçor, quitament l'auie amorassat abantes de qué venguesse Mitia, encara qu'eth auie responut damb indiferéncia.
Qu'ère un òme joen de non mens de vint ans, se vestie coma un dandi, damb ua agradiua careta blanca e un peu castanh polit e abondós.
En generau qu'ère plan originau, autanplan capriciós, mès tostemp afectuós.
En quauqui moments era expression venguie a èster fixa e obstinada: que podie èster en tot guardar, escotar a bèth un, e, mentretant, pensaue tu per tu enes sues causes.
A viatges semblaue apatic e indolent, d'auti còps hège per voludar-se, çampar, pera causa mès simpla.
Guardatz, que ja son quate dies que l'amii damb jo, contunhèc en tot alongar damb guitèra es paraules, mès sense balhar-li mès importància, de forma totafèt naturau.
Dès qu'eth vòste frair lo treiguec deth coche damb ua empossada e eth gessec lançat, vo'n brembatz?
Alavetz m'interessè per eth e me lo hi a vier en pòble, mès ara non hè que deishar anar messorgues, atau, donc, que hè vergonha estar-se damb eth.
Que l'amii de tornada…
Eth que parlaue un rus acceptable, aumens pro mielhor de çò que pareishie.
Es paraules russes, s'ei que les tenguie, les descaraue en tot prononciar-les ara manèra polaca.
Maksimov entre risetes nervioses.
Mès, qu'ei que vos auetz servit ena cavalaria?
Atau qu'ètz vos membre dera cavalaria?, intervenguec Kalganov.
Òc, solide qu'ei dera cavalaria…hu, hu!, sorrisclèc Mitia, que seguie d'aurelha afogat e rapidaments dirigie era guardada interroganta entath que cuelhie era paraula, tau que se demorèsse enténer qué sap un.
Non, guardatz, senhor (Maksimov se virèc entada eth), jo, senhor, que me referia qu'aqueres panienki…tan beròies…tan lèu dançàuen ua mazurca damb un des nòsti ulans…tan lèu ua dançaue ua mazurca damb eth , li pujaue en un bot enes jolhs, tau qu'ua gateta, tau qu'ua gateta, senhor…tota blanqueta, senhor…e eth pan-ojciec e era pani-matka ac vedien tot e ac consentien…ac consentien, senhor…e er ulan ath londeman venguie e li demanaue era man…atau ei, senhor…li demanaue era man!, hu, hu, hu!, Maksimov acabèc damb es sues risetes nervioses.
Pan-lajdak!, idolèc de pic eth polac naut qu'ère seigut en ua cagira e crotzèc es cames.
Mitia solet podec fixar-se ena bòta greishada damb era sòla celha e lorda.
En generau, era ròba des dus polacs qu'ère plan greishusa.
Vai, tanben lajdak!
E per qué insultatz?, Grushenka s'emmalicièc ara imprevista.
Pani Agrypina, çò qu'a campat eth senhor enes tèrres polaques an estat gojates deth pòble e non panie dera szlachta, li comentèc a Grushenka eth polac dera pipa.
Que ja i èm!
Deishatz parlar ara gent!
Solet parlaue, per qué l'ac empeditz?
Jo que non les ac empedisqui, pani, repliquèc significatiuaments eth dera perruca, en tot hèr ua longa guardada a Grushenka; ara seguida, en tot carar damb aire d'importància, comencèc un aute còp a hèr calades ara pipa.
Non, non, ara eth pan qu'a dit era vertat, Kalganov començaue a embestiar-se, coma s'era convèrsa tractèsse de Diu sap qué.
Se non auetz estat en Polonia, com podetz parlar de Polonia?
Pr'amor que vos non vos maridèretz en Polonia, non?
Non, senhor, ena província de Smolensk, senhor.
Mès qu'ei qu'un ulan ja se l'auie hèt a vier ada era, ara mia futura esposa, senhor, e ath sòn pani-matka e ath sòn tante, e a ua auta parenta damb un hilh gran, dès Polonia, dès era madeisha Polonia…e me la balhèc.
Qu'ère un des nòsti tinents, un òme plan joen.
Ara prumeria s'i volie maridar eth madeish, mès a tot darrèr non s'i maridèc pr'amor que se passèc qu'ère espeada….
Vos maridèretz damb ua espeada?, sorrisclèc Kalganov.
Damb ua espeada, òc, senhor.
Alavetz amdús me mentiren un shinhau e m'ac amaguèren.
Jo me pensaua qu'era hège petiti guimbets…que tostemp anaue hènt petiti guimbets, e me pensaua qu'ère d'alegria…
Òc, senhor, d'alegria.
E se passèc qu'ère per quauquarren plan desparièr.
Dempús, un viatge maridadi, era madeisha tarde dera ceremònia, m'ac cohessèc e me demanèc perdon damb plan de sentiment, me condèc que de joeneta anèc a crotzar ua bassa en un bot e se maumetec era cama, hu, hu!.
Kalganov s'estarnèc d'arrir coma un mainatge e lèu què deth divan.
Grushenka.
Mitia qu'ère en som dera felicitat.
Sabetz, sabetz?, ara que ditz era vertat, e ara òc que non mentís!, sorrisclèc Kalganov, en tot dirigir-se a Mitia.
E sabetz que siguèc maridat dus viatges?
Que parle dera prumèra hemna, era dusau se n'anèc e encara viu, ac sabíetz?
De vertat?
Atau ei, senhor, se n'anèc, que me balhèc aguest desengust, senhor, confirmèc Maksimov damb modéstia.
Damb un monsieur, mès çò de mès important ei que prealablaments auie botat tot eth pòble ath sòn nòm.
E atau m'embolhèc.
En ua escadença eth venerable avesque me hec ua observacion: ua des tues esposes ère espeada, mès era auta que corrie massa, hu, hu!.
Escotatz, escotatz!
A Kalganov li borie eth sang.
Se mentís, e ac hè soent, ac hè solet entà complàder a toti, e aquerò non ei cap de baishesa, vertat que non n'ei?
Sabetz?, de còps que me l'estimi fòrça.
Qu'ei un òme plan roïn, mès que n'ei d'ua forma naturau, non?
Qué vos semble?
N'auem que hèn mesquinaries per quinsevolh causa, entà treir beneficis, mès eth qu'ei atau per naturalesa…
Imaginatz-vos, per exemple, que sage (atau ac discutíem peth camin) que Gogol parlaue d'eth en Amnes mòrtes.
Rebrembatz que i a un propietari Maksimov que Nozdriov l'estòve era codena e ad aguest l'amien entàs tribunaus: "per balhar-li ua ofensa personau a Maksimov en foetar-lo en estat d'embriaguesa"?.
Plan ben, vo'n brembatz?
Donques imaginatz-vos, ditz qu'aguest Maksimov ei eth e que siguec ada eth que foetèren!
Com ei possible?
Chichikov passèc per aquiu, coma molt, enes prumèrs ans vint, atau qu'es dates non coïncidissen.
Que non ei possible que lo foetèssen alavetz.
Non ei possible, a que non ei possible?
Mitia lo segondaue sense resèrves.
Ben, mès ara fin òc que lo foetèren, cridèc entre arridalhades.
Se com ei aquerò?
Vos foetèren o non?
Ktora godzina, panie?
Aguest rufèc es espatles coma responsa: cap des dus amiaue relòtge.
Per qué non podem parlat un shinhau?
Deishatz parlar as auti.
Coma que vos vos engüejatz, qu'es auti tanpòc parlen, gessec de nau Grushenka, semble que damb era intencion d'ahiscar-lo.
Per prumèr viatge quauquarren li venguec entath cap a Mitia.
Aguest còp eth pan responec ja damb evidenta irritacion.
Pani ja nic nie mowie protiv, nic nie powiedzalem.
Plan ben, donques seguitz condant, li didec Grushenka a Maksimov, cridant.
Mès se non i a arren entà condar, senhors, se non son que pegaries, responec de seguit Maksimov damb evident plaser e leugèra afectacion.
En Gogol que tot èren allegories, per aquerò toti es cognòms son allegorics: Nozdriov non ère Nozdriov, senon Nosov, e Kuvshinnikov ja ne tansevolhe s'i semble, pr'amor qu'ère Shkvornev.
Mès Fenardi ère, plan que òc, Fenardi, solet que non ère italian, senon eth rus Petrov, senhors, e mademoiselle Fenardi ère polida, senhors, damb ues beròies cames emboishades en malhes, ua pèlha cuerta de lentilhes e viraue sus era madeisha, mès non quate ores, senon solet quate menutes, senhors… a toti sedusie…
Plan, mès per qué te foetèren?
Per qué?, cridèc Kalganov.
Per tòrt de Piron, senhor, responec Maksimov.
Quin Piron?, sorrisclèc Mitia.
Piron, eth famós escrivan francés, senhors.
Qu'èrem un grop gran e beuíem en ua tauèrna, ère en ua heira.
M'auien convidat e ara prumeria me botè a recitar epigrames: "Ès tu, Boileau?
Quina vestimenta mès ridicula!".
E Boileau respon que va de cap a un balh de masques, ei a díder, que va tara bania, hu, hu!, e eri s'ac cuelheren ara valenta.
Atau que m'esdeguè a recitar-ne un aute plan coneishut entre era gent instruida, un de mordent, senhors:
Mès per que?
Per qué siguec?
Pera mia educacion.
Qu'ei pro, tot aquerò ei absurd, ja non voi enténer arren mès, jo me pensaua que serie divertit, les interrompec Grushenka.
Mitia s'espauric e de pic deishèc d'arrir.
Eth polac naut se lheuèc deth sòn sèti e, damb era portadura capinauta d'un òme que s'engüege quan non s'està damb es sòns, comencèc a caminar pera cramba, de punta a punta, damb es mans ena esquia.
E ara se bote a hèr camalhardades!
Grushenka lo guardaue damb mensprètz.
Mitia començaue a meter-se nerviós; ath delà, se n'auie encuedat qu'eth polac deth divan lo campaue damb irritacion.
Pan, cridèc Mitia, beuem, panie!
E tanben er aute pan, vam a béuer, panowie!
Mitia..
E era aute, se com se cride?
Mitia.
Pan Wroblesky, l'ahisquèc eth pan deth divan.
Pan Wroblesky s'apressèc ena taula en tot balançar-se e acceptèc un veire.
Per Polonia, panowie, òsca!, sorrisclèc Mitia en tot lheuar eth veire.
Es tres beueren.
Mitia cuelhec era botelha e tornèc a aumplir tres veires.
Ara per Russia, panowie, peth nòste afraiament!
Mèstra-mos tanben a nosati, didec Grushenka, jo tanben voi béuer per Russia.
E jo, didec Kalganov.
A jo tanben me shautarie…pera nòsta Russia, era vielha Russia.
Toti, toti!, sorisclaue Mitia.
Ostalèr, ua auta botelha!
Treigueren es tres botelhes que restauen des que s'auie hèt a vier Mitia.
Per Russia, òsca!, cridèc de nau.
Beueren toti exceptat des polaqui: Grushenka s'acabèc eth sòn veire d'ua glopassada, mès es polaqui ne tansevolhe toquèren es sòns.
Qué se passe, panowie?, exclamèc Mitia.
E vosati?
Pan Wroblewsky gahèc un veire, lo quilhèc e didec damb votz nauta:
Pera Russia damb es frontères deth 1772!
Oto bardzo pieknie!
Qu'ètz uns estupids, panowie!, se l'escapèc de pic a Mitia.
Wroblewsky, mès que mès, ère encolerit.
Ale nie mozna nie miec slabosci do swojedo kraju?
Caratz!
Arren de discusions!
Que non voi peleges!, cridèc Grushenka damb autoritat, en tot flocar un còp de pè contra eth solèr.
Qu'auie era cara alugada, es uelhs li ludien.
Eth veire nauèth avalat que li començaue a hèr efècte.
Mitia s'espauric fòrça.
Panowie, desencusatz-me.
Qu'ei eth mèn tòrt.
Non ac harè mès.
Wroblewsky, que non ac tornarè a hèr mès.
Tu cara, tanben!
E sè-te, estupid!, l'idolèc Grushenka anutajda e rabiosa.
Toti cuelheren sèti, se guardauen en silenci es uns as auti.
Senhor, que jo è estat eth responsable de tot, comencèc un aute còp Mitia sens auer comprenut es crits de Grushenka.
Ben, e se qué hèm aciu seigudi?
Que mos calerà hèr quauquarren…entà esdegar-mos un aute viatge.
Vai, qu'ei vertat, aquerò non ei guaire divertit, gasulhèc damb guitèra Kalganov.
Que podem hèr ath fanau, senhors, coma abantes…
Ath fanau?
Perfècte!.
Didec Mitia.
S'es panowie…
Pozno, panie, responec de mala encólia eth polac deth divan.
Ei vertat, confirmèc Wroblewsky.
Puzno?
Se qué ei açò de puzno?, preguntèc Grushenka.
Entad aguesta gent que tostemp ei tard!
Que non podem damb eri!, Grushenka lèu ganholaue de ràbia.
Que son uns engüegius e per aquerò vòlen qu'es auti s'engüegen.
Abantes qu'arribèsses, Mitia, tanben s'estauen atau de caradi e non parauen de bohar-me…
Divessa mia!, sorrisclèc eth polac deth divan.
Co mowisz, to sie stanie.
Widze nielaske i jstem smutny (veigui eth tòn desengust e per aquerò sò trist) Jestem gotow, panie (que sò prèst, senhor), concludic en tot dirigir-se a Mitia.
Comencem, panie!, responec aguest en tot trèir es sòs dera pòcha e desseparant dus bilhets de cent que deishèc sus era taula.
Que voi pèrder plan damb tu, pan.
Cuelh es tues cartes e govèrna era banca.
To najlepzy sposob (ei era mielhor manèra), corroborèc pan Wroblewsky.
Der ostalèr?
Plan ben, ac compreni, donques que siguen der ostalèr.
Cartes!, manèc Pitia ar ostalèr.
Aguest se hec a vier un jòc de cartes sense daurir e informèc a Mitia de qué es mosses ja arribauen, de qué es judius damb es gitanos tanben vierien, seguraments en un virament de uelhs, e de qué era troika damb es viures encara non auie arribat.
Mitia se lheuèc dera taula e anèc entara sala deth costat entà apraià'c tot, mès solet i auie tres gojates e Maria encara non i ère.
Plan qu'eth tanpòc se'n sabie se qué premanir ne per qué auie gessut ath córrer: se limitèc a manar que treiguessen dera caisha es gormandaries, es mochets e es caramèus mòfli e que les repartissen entre es joenes.
Andrei!"
Còp sec, Maksimov, qu'auie gessut ath córrer darrèr sòn, lo toquèc ena esquia.
Magnific!
Perfècte!
E se pèrdes, vene un aute còp, vene…
D'acòrd, senhor, gasulhèc erós Maksimov e correc entara cramba.
En aguest moment tanben entornèc Mitia e se desencusèc per auer-les hèt a demorar.
Es polaqui ja èren seigudi e auien dubèrt es cartes.
Semblauen mès amistosi, lèu coraus.
Eth polac deth divan s'auie alugat un aute còp era pipa e se premanie entà governar era banca, ena sua cara se miralhaue autanplan ua cèrta solemnitat.
Na miejsca, panowie!, anoncièc pan Wroblewsky.
Guaire n'auem ena banca?
N'auem entà curbir es escomeses?
Slucham, panie, moze sto, moze dwiescie, çò que volgatz apostar.
Un milion!
Mitia deishèc anar ua arridalhada.
Dilhèu eth capitan a entenut a parlar de pan Podwisocki.
Quin Podwisocki?
En Varsovia, eth prumèr qu'arribe pòt escomete contra era banca.
Arribe Podwisocki, ve tysiac zlotich e hè era sua escomesa: va banque.
Bankier mowi: "Panie Podwisocki, stawisz zloto czy na honor?".
Eth banquèr desnishe era sua carta, Podwisocki se hè a vier es tysiac zlotiych.
Auie un milion ena banca.
Podwisocki cuelhèc eth milion.
Que non ei vertat, didec Kalganov.
Pòt te balharà un milion un jogaire polac!, sorrisclèc Mitia, mès de seguit se tenguec.
Desencusatz, panie, me hè dò, me hè dò un aute còp, plan que lo balharie, balharie un milion, na honor, peth sòn aunor de polac.
Guarda se com parli polac, hu, hu, hu!
Apòsti dètz robles, ath valet.
E jo un roblet ara dauneta, era de còrs, era mès polida, era panienochka, hu, hu, arric Maksimov en tot trèir era sua dauna, e, coma se volesse amagar-la entà toti, s'inclinèc enquia tocar era taula e ara suspresa se senhèc peth dejós.
Guanhèc Mitia.
Tanben guanhèc eth roblet.
Un quart!, sorrisclèc Mitia.
Jo un aute roblet, ua escomesa simpla, ua escomesa simpla e petitonha, gasulhèc beatificaments Maksimov, afogat per çò d'auer guanhat un roble.
Que pèrdi!, cridèc Mitia.
Paix ath sèt!
Perdec tanben.
Deishatz-ac, didec de pic Kalganov.
Paix, paix.
Mès es roblets contunhauen en tot guanhar.
Paix!, idolèc Mitia rabiós.
Auetz perdut dwiescie, panie.
Com?
Ja n'è perdut dus cents?
Donques, uns auti dus cents!
Paix!
E, en tot trèir es sòs dera pòcha, anaue a lançar dus cents robles sus era dauna quan Kalganov la caperèc damb era man.
Qu'ei pro!, sorrisclèc damb votz sonora.
Se qué hètz?, Mitia lo guardaue fixaments.
Qu'ei pro!
Non vos dèishi.
Que ja non vatz a jogar mès.
Per qué?
Perque òc.
Desbrembatz-vo'n de tot e anatz-vo'n.
Pro.
Mitia lo guardaue estalabordit.
Dèisha'c, Mitia, dilhèu a rason; ja as perdut fòrça, didec Grushenka damb un ton estranh ena votz.
Ambdús panowie se lheuèren damb portadura d'èster terriblaments ofensadi.
Zartujest, panie?
Jal sie powazasz to robic?
Ne se vos acodisque cridar!, didec Grushenka.
Vai!, quini pothi!
Mitia les anèc guardant a toti, un a un; mès de ressabuda quauquarren en ròstre de Grushenka li cridèc era atencion e en aguest moment quauquarren totafèt nau li venguec entath cap, ua idia naua e estranha!
Plan illustre senhor, me permetetz dues paraules?
Czego chcesz, panie?
Eth polac petit s'estonèc e campèc damb mensfidança a Mitia.
Eth vòste sauvacòssi?
Que vengue, tanben n'è besonh.
Endauant, panowie!
A on anatz?, preguntèc Grushenka inquieta.
Qu'ei un moment, didec Mitia.
Ua cèrta audàcia, un cèrt vam inesperat li miralhaue era cara, que non ère en absolut era cara qu'auie entrat ena cramba ua ora abantes.
Amièc as polaqui entara cramba dera dreta, non ena sala grana a on s'amassauen eth còr des mosses en tot premanir era taula, senon entà un dormitòri a on i auie males, còfres e dus lhets grani damb un pilèr de coishins de percala cadun.
En un cornèr, en ua tauleta de net, ahlamaue ua candèla.
Eth polac e Mitia s'installèren en aguesta taula era un dauant der aute, e er enòrme pan Wroblewsky en un costat, damb es mans ena esquia.
Es polaqui guardauen a Mitia severi, mès damb evident curiosèr.
Czym moge sluzyc panu?, gasulhèc eth polac petit.
Ne vòs tres mil?
Cuelh-les e vè-te'n per a on as vengut.
Trzy tysiace, panie?, escambièc ua guardada damb Wroblewsky.
Trzy, panowie, trzy.
Escota, panie, veigui qu'ès un òme rasonable.
Agarra es tres mil e vè-te'n ath diable, e hè-te a vier ath tòn Wroblewsky, m'as entenut?
E ara madeish, en aguest madeish instant, vas a gèsser per aguesta pòrta entà tostemp.
M'as entenut, panie?
Entà tostemp, per aguesta madeisha pòrta.
Aciu se qué as?
Er abric?
Era perissa?
Ja te la hèsqui a vier jo.
En ua segonda qu'auràs prèsta ua troika e…do widzenia, panie!
Mitia demoraue convençut ua responsa.
Que non n'auie cap de dobte.
E es robles, panie?
Que haram aquerò, panie: vos autregi ara madeish cinc cents robles, entath menaire e en concèpte d'auança, e es auti dus mil cinc cents deman ena ciutat, vos juri peth mèn aunor que les auratz, les treirè de dejós es pèires!, cridèc Mitia.
Era cara deth petit comencèc a cambiar entà pejor.
Sèt cents, sèt cents, non cinc cents, ara madeish, sèt cents ara truca truquet!
Mitia pugèc era quantitat, en tot veir que quauquarren non anaue ara ora.
Qué te cau pan?
Non me cres?
Que non vau a balhar-te es tres mil ara prumèra.
Se te les autregi, deman madeish que ja te n'as entornat damb era…
Ath delà, ara que non è aciu es tres mil, que les è en casa (gasulhaue espaurit, en tot sénter que perdie vams en cada paraula), t'ac juri, que son aquiu amagadi…
Czy nie portrzebujesz jeszcze czego?, preguntèc damb ironia.
Pfe!
A pfe!
E escopic.
Tanben escopic pan Wroblewsky.
M'escopisses, panie, didec Mitia desesperat en tot compréner qu'aquerò ère era fin, solet pr'amor que ne demores trèir mès de Grushenka.
Qu'ètz uns capons es dus!
Aquerò ei!
Jestem do zywego dotknietym!
De ressabuda eth polac petit se rogic coma ua tomata e, damb vams, cuelhut d'ua terribla indignacion, gessec dera cramba, sense voler enténer arren mès.
Lo seguic Wroblewsky, en tot balançar-se, e ath sòn darrèr venguec Mitia confús e aclapat.
Qu'auie pòur de Grushenka, auie era presentida qu'eth polac anaue a formar un ramblah.
E atau siguec.
Entrèc ena cramba e s'arturèc teatrauments dauant de Grushenka.
Pani Agripina, jestem do zywego dotknietym!, sorrisclèc, mès Grushenka ja auie perdut tota era sua paciéncia, que semblaue que l'auessen tustat aciu a on mès li hège mau.
En rus!
Parla en rus!
Que non voi enténer ua soleta paraula mès en polac!.
Li cridèc.
Abantes que parlaues rus, qu'ei qu'en cinc ans te n'as desbrembat?
Ère rogida de ira.
Pani Agripina…
Me cridi Agrafiona, me cridi Grushenka, o me parles en rus o non voi escotar-te!
Com qu'a perdonar?
Grushenka en tot meter-se de pès en un bot.
Tak jest, pani (qu'ei aquerò, pani), jo que non sò pauruc, sò magnanim.
Mès bylem iwiony (me demorè estonat) en veir as tòns aimants.
En aguesta cramba pan Mitia m'aufrie trzy tysiace entà que partissa.
Jo que l'escopí ath pan ena cara.
Com?
Que t'a aufrit sòs per jo?, Grushenka cridaue isterica.
Mitia?
Mès com as gausat?
Dilhèu sò en venda?
En aquerò que mentisses…
Mès se com gauses defener-me ath sòn dauant, Grushenka contunhaue en tot cridar.
Que non è estat pura per vertut o perque auessa pòur de Kuzma, senon entà poder senter-me capinauta ena sua preséncia e entà auer eth dret a dider-li, quan lo trapèssa, qu'ei un brigand.
Alavetz, non t'a cuelhut es sòs?
Que les aurie agarrat, plan que òc!, sorrisclèc Mitia.
Compreni, que se n'aurà sabut qu'auia sòs e per aquerò a vengut a maridar-se.
Pani Agripina, cridaue eth polac, sò uns zlachzic, sò un lajdak!
Donques vè-te'n per a on as vengut!
Ara madeish harè que te hèsquen enlà!, cridèc Grushenka enforismada.
Qué pèga, qué pèga è estat per auer-me tormentat atau aguesti cinc ans.
E non me tormentaua per eth, non, me tormentaua de ràbia!
Ath delà, aguest que non ei eth madeish entad arren.
Dilhèu eth ère atau?
Aguest que deu èster sa pair.
E a on te crompères aguesta perruca?
Aqueth qu'ère un falcon, aguest ei un lit.
Aqueth arrie e me cantaue cançons…e jo…jo qu'è passat cinc ans entre lèrmes, maudita pèga, quina umiliacion, quina vergonha!
Queiguec en fautulh e se caperèc era cara damb es mans.
En aguest moment s'entenec dera sala deth costat eth còr des gojates de Mokroie qu'a tot darrèr s'auie amassat: qu'ère ua divertida cançon de balh.
Aquerò qu'ei Sodoma!, idolèc de pic pan Wroblewsky.
Er ostalèr qu'amiaue ua estona pistant damb curiosèr dera pòrta estant, en enténer crits, e en tot auer era presentida de qué es òstes s'anauen a pelejar, gessec ath mès córrer.
Animau!
Animau jo?
E tu damb quines cartes as jogat?
T'è dat eth mèn ensems de cartes, e l'as amagat!
Qu'as jogat damb cartes mercades!
Te posqui manar entà Siberia per aguestes cartes mercades, non sai s'ac sabes, ei çò de madeish qu'es bilhets faussi…
S'apressèc entath divan, metec es dits entre eth dorsièr e eth coishin e treiguec un ensems de cartes sense daurir.
Aciu que i é, eth mèn ensems, sense daurir!
Lo mostrèc a tot eth grop.
Un brigand, aquerò ei çò qu'ès, e non un pan.
E jo è vist ad aguest aute pan escambiar es cartes dus viatges, cridèc Kalganov.
Ai!, Senhor, enquia a on a arribat!
Jo tanben m'ac auia pensat, didec Mitia.
Ça que la, non auie vengut de parlar quan pan Wroblewsky, confús e enrabiat, li comencèc a cridar a Grushenka e a menaçar-la damb eth punh.
Puta bòrnia!
Mès a penes auec eth temps d'acabar era exclamacion, pr'amor que Mitia ja s'auie lançat sus eth: l'agarrèc damb es dues mans, lo quilhèc en aire e en un virament de uelhs lo treiguec dera sala e l'amièc ena cramba dera dreta, a on venguie d'èstar damb es dus polacs.
Que l'è deishat amorrat en solèr, informèc sonque entornar, rogit pera agitacion.
Se com pelege, eth brigand, mès d'aquiu que ja non torne…
Barrèc ua des huelhes dera pòrta e, en tot daurir era auta de land en land, li didec ath polac petit: Plan illustre senhor, t'importarie seguir-lo?
Przepraszam.
A tot darrèr, qu'ei coma se te les auessen panat.
Jo que non voi recuperar es mèns cinquanta robles, didec Kalganov.
Ne jo es mèns dus cents!, sorrisclèc Mitia.
Plan ben dit, Mitia!
Plan ben, Mitia!, exclamèc Grushenka e un ton maliciós ressonèc ena sua exclamacion.
Eth polac petit, damb era sang dera cara perduda de ràbia, encara que sense pèrder bric era dignitat, se filèc de cap ara pòrta, mès s'arturèc e didec de ressabuda, en tot dirigir-se a Grushenka:
E, capinaut, bohant d'indignacion e d'ambicion, trauessèc era pòrta.
Qu'ère un òme de caractèr: dempús de tot çò que s'auie passat non auie perdut era esperança de qué era hemna venguesse damb eth, enquia tau punt s'avaloraue.
Mitia barrèc d'un còp era pòrta.
Barratz damb clauadura, didec Kalganov.
Reòsca!, tornèc a cridar Grushenka, furiosa e despietadosa.
Reòsca!
E comencèc lèu ua orgia, un gran hestau.
Grushenka que siguec era prumèra a cridar en tot demanar champanha: "Voi béuer, me voi embriagar coma abantes, te'n brembes, Mitia, se com mos coneishérem alavetz aciu?"
Eth madeish Mitia semblaue delirar e aubiraue era sua "felicitat".
Mès, Grushenka, plan, lo hège enlà deth sòn costat contunhaments: "Vè-te'n, divertis-te, ditz-les que dancen, que se divertisquen, "Camina, isba, camina, aleugèra", coma alavetz, coma er aute viatge", contunhaue dident.
Qu'ère reauments esmoiguda.
Mitia se botèc a balhar ordes.
Eth còr ère amassat ena cramba deth costat.
Era estança que s'auien estat enquia alavetz ère massa petita en tot cas; qu'ère esmiejada per un ridèu de percala qu'ath sòn darrèr i auie un lhet enòrme damb un matalàs de plumes e un pilèr identic de coishinères de percala.
Enes quate pèces abitables dera casa qu'auie lhets pertot.
Grushenka se demorèc ena pòrta, Mitia l'apressèc un fautulh: "alavetz", eth dia deth prumèr hestau, s'auie seigut en aguest madeish lòc, e auie campat d'aciu estant eth còr e es dances.
Ja i èren totes es gojates d'alavetz, auien vengut es judius damb es violons e citares e tanben, ara fin, eth tan demorat car damb era beuenda e es viures.
Mitia anaue d'un lòc en aute.
Bèri desconeishudi s'apressèren entà hèr un còp de uelh, òmes e hemnes deth pòble que dormien e s'auien desvelhat e pressentien ua taulejada dehòra de mida, coma era d'un mes abantes.
Mitia saludaue e abraçaue as sòns coneishudi, rebrembaue es cares, daurie botelhes e balhaue beunda a toti.
Era champanha solet les shautaue as gojates, es òmes s'estimauen mès eth ròm, conhac e, sustot, punch caud.
Mitia dispausèc que se premanisse chicolate entà totes es gojates e que non ne manquèsse en tota era net, e qu'auesse tres samovars prèsti entath tè e eth punch, entà toti es qu'arribèssen: que cadun se mestrèsse ara sua volentat.
En ua paraula, comencèc eth desorde e er absurd, mès Mitia semblaue hicat en sòn element naturau e, coma mès absurd ère tot, mès s'encoratjaue eth.
S'en aqueri moments un campanhard l'auesse demanat sòs, qu'aurie trèt eth hèish e s'aurie botat a repartir-lo a dreta e quèrra sense arturadèr.
Plan per açò, entà velhar per Mitia, Trifon Borisych, qu'auie renonciat ara idia de calar-se en lhet pendent tota era net, encara qu'auie begut pòc (a penes prenec un veire de punch), non paraue de hèr torns ath sòn costat, damb er in de protegir d'apròp e ara sua manèra es sòns interèssi.
Cada còp qu'ère de besonh, l'arturaue amorós e sollicit e sajaue de disuadir-lo, en tot procurar empedir que, coma "alavetz", aufrisse as campanhards "cigars e vin deth Rhin", e plan mens, que Diu non ac volgue, sòs; totun açò, çò que mès lo desagradaue ère qu'es gojates beuessen licor e mingèssen bonbons: "que son ues polhoses, Mitri Fiódorovich, didie, jo que les foteria un bon còp de pè a totes, e autanplan les dideria que les calie considerà'c un aunor, ja vedetz se com son!".
Mitia tornèc a brembar-se'n d'Andrei e manèc que l'amièssen punch.
Kalganov que non volie béuer e ara prumèria non li hec guaira gràcia eth còr des gojates, mès dempús ues autes dues copes de champanha s'esdeguèc d'ua manèra extraordinària, comencèc a balhar torns pera cramba, arrint e laudant a toti e a tot, cançons e musica.
Maksimov, ahiscat e gaujós, non s'aluenhaue d'eth.
Kalganov: "Qu'ei encantador, quina meravilha de gojat!"
E Mitia corrie a punar afogat a Kalganov e a Maksimov.
Ò, podie pressentir tantes causes, era encara non l'auie dit arren e autanplan semblaue qu'anaue arreculant de bon voler era ocasion, e solet de quan en quan lo guardaue damb uelhs trendi, mès ardents.
Fin finau l'agarrèc fèrmaments dera man e tirèc d'eth damb fòrça.
Era que non s'auie botjat deth fautulh ath cant dera pòrta.
Ai!, quina manèra d'entrar abantes!
Quina manèra d'entrar!…
Me sò espaurida tant.
Atau qu'anaues a deishar que partissa damb eth, non?
De vertat volies aquerò?
Que non volia arroïnar era tua felicitat!, gasulhèc Mitia extasiat.
Vè-te'n…
Eth se retiraue ara prèssa e era se botaue un aute còp a escotar es cançons e a campar es dances, en tot seguir-lo damb era guardada a onsevolhe que siguesse, mès un quart d'ora mès tard ja lo cridaue un aute còp e eth acodie sollicit.
Per qué rufes es celhes?, preguntaue Grushenka.
Que non ei arren…
È deishat aquiu a un malaut.
Ben, que Diu l'ajudi s'ei malaut.
Mès de vertat te pensaues méter un tir deman?
Qu'ès pèc, mès se per qué?
Era vertat ei que me shauten es òmes coma tu, impulsiui, gasulhaue, en tot travar-se-li ja un shinhau era lenga.
De manèra qu'ères prèst a tot per jo, è?
Non, s'encara serà vertat que volies meter-te un tir deman!
Ai!, qué pèc!
Non, tu de moment demora-te, dilhèu deman te digui ues parauletes…aué que non te digui arren, deman.
Voleries que siguesse aué?
Non, aué que non voi…tè, vè-te'n d'aciu, vè-te'n a divertir-te…
Un viatge, totun, quan lo cridèc, que semblaue perplèxa e encaborniada.
Per qué ès trist?
Veigui qu'ès trist…
Òc, ac posqui veir, higec en tot guardar-li es uelhs tu per tu.
Per mès que balhes votzes e punets as campanhards, posqui veir que se passe quauquarren.
Non, vè-te'n a divertir-te, jo que sò ben, tu vè-te'n a divertir-te…
Que voi a quauqu'un aciu, a veir s'ac endónvies…
Ai, guarda, eth mèn mainatge s'a demorat adormit, qu'a begut de mès, prauvetonh.
Se referie a Kalganov.
Plan, s'auie embriagat e, en sèir-se en divan, s'auie demorat esclipsat ar instant.
E que non auie estat solet per tòrt der alcoòl: de pic s'auie sentut trist o, coma eth madeish auie dit, "engüejat".
Madeish se passaue damb es dances: dues des gojates s'auien desguisat d'ossi e Stepanida, ua gojata esdegada damb ua lata ena man, hège de dondaira e se botèc a "adondar-les" "Vam, Maria, cridaue, o tastaràs era lata".
Ara fin es ossi rodèren per tèrra d'ua forma totafèt indecenta entre es sonores arridalhades d'un public format per òmes e hemnes deth pòble que s'apilerauen sense deishar ne un solet uet.
Kalganov ac campaue coma se s'auesse botat perdut.
Li desagradèc especiauments ua cançon "naua" damb un estriuet dançable plan animat que cantaue es assagi d'un barin4 damb ues gojates:
Un barin a ues gojates les demanèc: aguestes gojatetes m'estimaràn o non?
Un barin a ues gojates les demanèc: aguestes gojatetes m'estimaràn o non?
Mès es gojates non vedien possible estimar ath barin:
Eth barin solide que me batanarà, atau que jo non lo posqui estimar.
Dempús venguie un gitano (prononciauen gitanó?, e madeish:
Pregunte as gojates dempús un gitanó: aguestes gojatetes m'estimaràn o non?
Mès tanpòc ère possible estimar ath gitano:
Dempús ath gitanó li balhe per panar, mès a jo que me tòque patir e penar.
E atau passaue fòrça gent preguntant as gojates, enquia e tot un soldat:
Un joen soldat se les presentèc:
Mès tanben refusèren damb mensprètz ath soldat:
Era istòria acabaue damb un comerçant:
Dempús un comerçant tanben investiguèc:
E se passèc que l'estimauen e fòrça, pr'amor que, coma didien eres:
A Kalganov se lo hègen a vier es dimònis.
Qu'ei ua cançon d'ager madeish, comentèc en votz nauta.
Qui ei que les ac a escrit?
Sonque mos manque que se passe un ferroviari o un judiu per aquiu e pregunte as gojates: aguesti aué guanharien a toti.
E ara seguida, plan ofensat, declarèc qu'ère engüejat, se seiguec en divan e s'esclipsèc.
Era sua polida cara, un shinhau esblancossida, posaue sus un coishin deth divan.
Guarda qué polit ei…didie Grushenka en tot amiar entada eth a Mitia.
Atrendida, s'inclinèc sus eth e li punèc eth front.
Mitia, vè-te'n a cercar ath sòn Maksimov.
Qu'auie era cara rogida e eth nas porpra, es uelhs umidi e doçassi.
S'apressèc, ara prèssa, e didec qu'auie talents de dançar ua sabotière "ath ritme de cèrta melodia".
Tè, Mitia, vè-te'n damb eth, jo que lo camparè dançar d'aciu estant…
E jo, jo que tanben vau a veder-lo, exclamèc Kalganov en tot refusar dera manèra mès ingenua era prepausa de Grushenka entà que se demorèsse damb era.
E toti l'anèren a veir.
E plan, Maksimov dancèc, mès, exceptat de Mitia, non costèc ua especiau admiracion en arrés.
Tot eth secret deth balh consistie a hèr guimbets e virar es pès damb es sòles entà naut, e en cada guimbet Maksimov se picaue era sòla damb es mans.
A Kalganov que non li shautec bric, mès Mitia aumplic de punets ath daçaire.
Ai!, gràcies, ès alassat?
Se qué guardes aquiu?
Vòs un mochet?
Un cigar?
Un cigar, senhor.
E non vòs béuer?
Qu'è aciu un licoret, senhor…
Non auram per aquiu bonbons, senhor?
Aquiu ena taula que n'as un pilèr, alista eth que volgues, estimat amic mèn.
Non, frair, d'aguest madeish non n'auem.
Escotatz!
Redena, çò que demanes!
Non, frair, quines causes ties.
Mès se non hèsqui mau ad arrés, senhor, gasulhèc Maksimov, tristòt.
Qu'ei pro, qu'ei pro.
Aciu, frair, solet se cante e se dance, mès…qué dimònis!
Demora…
De moment minja, beu, canta e gaudís.
Te calen sòs?
Dilhèu dempús, senhor, arric Maksimov.
Plan ben, plan ben…
A Mitia li borie eth cap.
Gessec peth portau entara petita galaria quilhada de husta que, en dar tath pati, recorrie per laguens ua part der edifici.
Er aire frescolenc lo revenguec.
Qu'ère solet ena escurina, en un cornèr, e còp sec se cuelhec eth cap damb es dues mans.
Es sues idies escampilhades se connectèren en un virament de uelhs, es sensacions convergiren e se hec era lum.
Ua lum terribla, espavetosa!
Vau a cercar era pistòla, me la hèsqui a vier aciu e acabi damb jo madeish en aguest cornèr lord e escur."
Ues ores abantes, volant de cap aquiu, deishaue ath sòn darrèr eth desaunor, eth panatòri cometut e era sang, era sang!…
Mès abantes que semblaue mès aisit, mès aisit!
Pr'amor qu'alavetz tot s'auie acabat: que l'auie perdut, s'auie hèt enlà, era auie mòrt entada eth, auie despareishut, ai!, era senténcia que resultaue mès leugèra, aumens li semblaue inevitable, imprescindibla: e tà qué seguir en aguest mon?
Mès ara…
Dilhèu ara ère tot parièr?
Ara, aumens un des hataumes, des monstres, ère ajaçat: er "anterior", er indiscutible, aguest òme fatidic, auie despareishut sense deishar tralha.
Eth hantauma terrible s'auie convertit de pic en quauquarren plan petit, plan comic; que l'auie amiat en aire entad aguest dormitòri e l'auie embarrat damb clau.
Jamès tornarie.
Era se sentie avergonhada e enes sòns uelhs eth podie liéger damb claretat a qui estimaue.
Ara solet se tractaue de víuer…mès que non ère possible, que non ère possible víuer, puta!
Hè enlà de jo aguest calitz!
Pr'amor qu'es tòns miracles, Senhor, se heren entà pecadors coma jo.
E s'eth vielh ei viu?
Ai, alavetz esfaçarè era vergonha der opròbri qu'encara rèste, entornarè es sòs panadi, les remeterè, les treirè de dejós es pèires…
Que non restaràn tralhes deth desaunor, exceptat en mèn còr, ja entà tostemp!
Mès non, non, ò sòmnis covards e impossibles!
Maladit sigue!"
Totun aquerò, un arrai d'esperança l'illuminèc enes tenebres.
Hugec d'aquiu e correc entara cramba, entada era, un aute còp damb era, damb era sua reina!
Aguesta pregunta terribla sarraue eth sòn còr.
Just ena pòrta deth vestibul, encara ena galeria, se trapèc damb er ostalèr, Trifon Borisych.
Li semblèc qu'ère ombriu e preocupat; per çò que semblaue, auie gessut a cercar-lo.
Qué se passe, Borisych?
Me cercaues?
Non, senhor, a vos non (l'auie trapat de ressabuda).
Per qué vos auia de cercar?
Se per qué ès tan seriós?
Non estaràs emmaliciat?
Quina ora ei, per cèrt?
Donques que deuen èster es tres.
Pòt èster que ja siguen passades.
Qua ja acabam, ja acabam.
Non vos preocupetz, senhor, que non se passe arren.
Mès era que on i ère.
Tanpòc ena cramba blua, solet i auie Kalganov dormint en divan.
Mitia guardèc darrèr eth ridèu, e ère aquiu.
En veir a Mitia, l'indiquèc damb era man que s'apressèsse, eth venguec ath sòn costat e era l'agarrèc damb fòrça era man.
Mitia, Mitia, jo que l'estimaua!, comencèc a gasulhar-li.
L'è estimat autant aguesti cinc ans, tot aguest temps, tot…
L'estimaua ada eth o estimaua solet era mia rancura?
Non, ada eth!
Ai!, òc, ada eth!
Que mentisqui se digui qu'estimaua solet era mia rancura e non l'estimaua ada eth.
Mitia, alavetz jo auia solet dètz-e-sèt ans, e ère tant amorós, tant alègre, me cantaue cançons…
O, aumens, atau m'ac semblaue a jo alavetz, pèga de jo, jo qu'èra ua mainada…
Mès ara, Diu mèn, que non ei eth madeish d'abantes, non n'ei bric eth madeish.
Ne tansevolhe ei era sua cara, que non ei eth.
Non l'è arreconeishut.
En tot vier entad aciu damb Timofei, non hèja que pensar: "Com lo traparè?
Qué li diderè?
Com mos vam a guardar?"…
Qu'auia era amna paralisada, e de pic a estat coma se m'auesse lançat ath dessús un farrat d'agua lorda.
Que parle tau qu'un mèstre d'escòla: damb aqueth ton tant erudit, tan solemne; me recebec damb tanta solemnitat que non sabia se qué hèr.
Non me gessien es paraules.
Ara prumeria me pensè que se sentie intimidat en preséncia d'aqueth polac tan naut.
Jo les guardaua e pensaua: se com ei qu'ara non sai parlar damb eth?
Sabes?, a estat era sua hemna, era que l'a maumetut, aquera que se maridèc quan m'abandonèc….Qu'a estat era que l'a cambiat.
Quina vergonha, Mitia!
Ai, me hè tanta vergonha, Mitia, tanta vergonha!
Me senti avergonhada de tota era mia vida!
Maudits, maudits siguen aguesti cinc ans!
E tornèc a petar en somics, mès que non deishaue era man de Mitia, l'agarraue damb fòrça.
Mitia, còr mèn, demora-te, non te'n vages, que voi dider-te ua causa, gasulhèc e de pic lheuèc eth ròstre, en tot guardar-lo.
Escota-me, ditz-me, a qui estimi jo?
Jo aciu qu'estimi a un òme.
Qui ei aguest òme?
Ditz-m'ac tu.
Era sua cara holada pes lèrmes se miralhèc damb un arridolet, es sòns uelhs ludien ena escurina.
Aguesta net qu'a entrat un falcon e eth mèn còr a deishat de batanar.
Qu'entrères tu e tot s'illuminèc.
Perque ères espaurit, plan espaurit, que non sabies ne parlar.
Pr'amor que solide que Fenia t'auie condat, ai, pèc!, que jo l'auia dit a Aliosha pera hièstra qu'auia estimat a Mitia ua ora e qu'en aguest moment partia, prèsta a estimar…a un aute.
Mitia, Mitia, se com è podut èster tan pèga entà pensar qu'estimaria ad arrés dempús de tu?
Me perdones, Mitia?
Me perdones o non?
M'estimes?
Ditz, m'estimes?
Se botèc de pès lo cuelhec pes espatles.
Mitia, amudit d'extasi, campaue es sòns uelhs, eth sòn ròstre, eth sòn arrir e de ressabuda, en abraçar-la damb fòrça, la comencèc a punar.
E me desencuses que t'aja hèt patir?
Per rancura que vos sò torturat a toti.
Autanplan ad aguest vielhet l'è hèt a vier lhòco expressaments, solet per rancura…
Te'n brembes qu'un viatge trinquères ua copa en çò de mèn?
Mitia, falcon, per qué non me punes?
M'as punat un còp e t'as hèt enlà, me guardes, m'escotes…
Se qué ei aquerò d'escotar-me!
Puna-me, puna-me damb fòrça, atau.
M'estimes?
Estima-me!
Ara que serè era tua esclaua, era tua esclaua entà tostemp.
Be n'ei de doç èster ua esclaua…
Puna-me!
Tuma-me, tortura-me, hès çò que volgues damb jo!…
Que me meriti que me torturen.
Pòst-te!
Demora, dempús, atau que non voi…
Lo hec enlà.
Vè-te'n, Mitia, ara que vau a préner champanha, me voi embriagar, vau a calar-me a dançar embriaga, aquerò ei çò que voi!
Se des.heiguec d'eth e gessec deth darrèr deth ridèu, e Mitia la seguic coma embriac.
Grushenka, plan que òc, s'avalèc d'ua glopassada ua copa de champanha e de seguit li hec efècte.
Se seiguec en fautulh d'abantes damb ua riseta de felicitat.
Es sues caròles usclauen, es sòns pòts ahlamauen, es sòns uelhs ludents s'aumpliren de lèrmes, era sua guardada apassionada sedusie.
Autanplan Kalganov sentec un punchada en còr e s'apressèc entada era.
Te n'as encuedat quan t'è punat tant que dormies?, gasulhèc Grushenka.
Ara que sò embriaga, guarda…
E tu non ès embriac?
E Mitia per qué non beu?
Mitia, per qué non beues?
Jo qu'è begut e tu non…
Embriac!
Que ja sò embriac…embriac de tu, mès tanben ne voi èster de vin.
Se prenec un aute veire e solet per aguest darrèr veire, quauquarren que l'estonèc ada eth tanben, s'embriaguèc, s'embriaguèc de pic pr'amor qu'enquia aguest moment auie estat sòbri, qu'ac sabie pro ben.
A compdar d'alavetz tot que comencèc a hèr torns ath sòn costat, coma en un delèri.
Anaue e venguie, arrie, parlaue damb toti, coma sense saber se qué hège.
Un solet sentiment, fix e usclant, se mostraue a cada pas, "coma un carbon ahlamant en sòn còr", rebrembarie dempús.
S'apressaue ada era, se seiguie eth sòn costat, la guardaue, l'escotaue…
Era, ath sòn torn, s'auie tornat plan charraira, cridaue a toti, de suspresa li hège bèra senhau a quauqu'ua des mosses deth còr e, quan s'apressaue, a viatges la punaue e la deishaue partir, e d'auti viatges la senhaue.
E ua menuta mès tard dilhèu se botaue a plorar.
Tanben se divertie fòrça eth "vielhet", coma cridaue Gushenka a Maksimov.
Soent s'apropaue ath córrer entà punar-li era man "e toti es sòns ditets", e lèu entath finau tornèc a dançar ath son d'ua cançon anciana qu'eth madeish interpretèc.
Er estriuet lo barèc damb extraordinari lardor:
Balha-li quauquarren, Mitia, didie Grushenka, hè-li bèth present, qu'ei praube.
A!, es praubi, es umiliadi!…
Mitia, sabes?, qu'anarè en monastèri.
Non, de vertat, que bèth còp i pensi anar.
Aué Aliosha m'a dit quauquarren que rebrembaré tota era mia vida…
Mès aué, de moment, dancem.
Deman en monastèri, mès aué dancem.
Que voi hèr lhocaries, bona gent; ara fin, qu'ei parièr!
Ja me perdonarà Diu.
Se jo siguessa Diu, que perdonaria a toti: "estimats pecadors mèns, d'aué ençà que ètz toti perdonadi".
E jo vierè a demanar perdon: "Perdonatz, bona gent, ad aguesta pèga, qu'ei çò que sò".
Sò ua fèra, aquerò ei çò que sò.
E voi pregar.
Qu'è balhat ua cebeta petita.
Ua marrida coma jo, que vò pregar!
Mitia, dèisha que dancen, non les shordes.
Totes es persones deth mon son braves, totes, enquia era darrèra.
Eth mon qu'ei un bon lòc.
Encara que nosati sigam dolents, eth mon ei un bon lòc.
Qu'èm dolents e bravi, dolents e bravi ath còp…
Didetz-me, vos ac demani a vosati, vietz entà que vos demana, didetz-me ua causa: se per qué sò tan brava?, gasulhaue Grushenka, cada viatge mès embriaga, enquia qu'a tot darrèr proclamèc que volie dançar.
Se lheuèc deth fautulh trantalhant.
Mitia, non me balhes mès vin, encara que t'en demana, tu non me'n balhes.
Eth vin que non te hè a vier era patz.
E tot hè torns, tanben era estofa, tot hè torns…
Voi dançar.
Que toti veiguen se com danci…çò de polit e çò de ben que danci…
Eth sòn prepaus qu'ère seriós: se treiguec dera pòcha un mocador de batista blanc e, damb era man dreta, lo tenguec per ua des sues puntes entà voludar-lo en dançar.
Mitia non paraue, es gojates carèren, prèstes entà entonar a còr ua dança ath prumèr senhau.
Maksimov, en saber-se'n que Grushenka se premanie entà dançar, sorrisclèc afogat, e ja ère en tot plaçar-se ath dauant d'era, hènt guimbets e cantant.
Mès Grushenka li hec un gèst damb eth mocador entà que se hesse enlà.
Chisss!, Mitia, per qué non vien?
Que venguen toti…a guardar.
Crida tanben a toti aguesti, as que son embarradi…
Se per qué t'a calut embarrar-les?
Ditz-les que vau a dançar, que venguen a campar se com danci…
Tè, vosati!…
Es Podwiosoky!
Gessetz, era que vò dançar, vos cride.
Lajdak!, responec cridant un des polaqui.
Tu òc que n'ès de podwiosoky!
Cara, mainatge!.
Polonia.
Qu'un lajdak non hè Polonia.
Cara, mainatge polit, pren-te un bonbon.
Ai, se com son!
Que non semblen persones.
Per qué non voleràn hèr es patzes?, didec Grushenka e gessec a dançar.
Eth còr comencèc a cantar: "Ai portau, eth mèn portau".
Grushenka placèc eth cap entà darrèr, dauric es pòts, arric e voludèc eth mocador; alavetz, trantalhant bruscaments, se demorèc desconcertada ath miei dera cramba.
Que sò aflaquida…didec damb un hiu de votz, desencusatz-me, que sò aflaquida, non posqui…qu'ei eth mèn tòrt…
Hec ua reveréncia ath còr e dempús comencèc a hèr reveréncies as quate costats: qu'ei eth mèn tòrt…desencusatz…
S'an embriagat toti dus, expliquèc, entre arridolets, Maksimov as gojates.
Mitia, trè-me d'aciu…cuelh-me…didie Grushenka sense fòrces.
Mitia se lancèc entada era, la cuelhec en braça e corrèc entath darrèr des ridèus damb eth sòn valuós butin.
Mès ena sala eth hestau contunhaue damb gran tarrabastòri, cada viate mès ensordidor.
Mitia ajacèc a Grushenka en lhet e cuelhec es sòns pòts damb un punet.
Que non me toques…gasulhaue era implorant, non me tòques, encara non sò tua…
Que t'è dit que sò tua, mès non me tòques…tie pietat…
Damb aqueri aquiu, damb aqueri aquiu ath cant, non pòt èster…
Eth qu'ei aciu…
Aciu que serie ua viletat…
Coma volgues.
Ne se m'acodís…t'adòri!…
Mitia gasulhaue.
Òc, aciu que serie ua viletat, tè, quauquarren menspredable.
Sense deishar d'abraçar-la queiguec de jolhs just ath costat deth lhet.
Sabi qu'ès nòble, encara que sigues ua fèra, didec Grushenka, en tot articular damb dificultat.
Que mos cau qu'aquerò sigue nòble…d'ací endauant que ne serà…e que nosati tanben sigam nòbles, e que sigam bravi, non fères, senon bravi…
Trè-me d'aciu, hè-me a vier luenh, m'entenes?…
Que non voi que sigue aciu, li cau èster luenh.
A, òc, plan que òc!
Mitia la curbiue d'abraçades, t'amiarè luenh, i anaram volant…
Ai, ara madeish balharia tota era mia vida a cambi d'un solet an pr'amor de saber se qué a estat d'aquera sang!
Quina sang?, preguntèc Grushenka perplèxa.
Que non ei arren, bramèc Mitia.
Li panè sòs a Katka…
Quina vergonha!, quina vergonha!
A Katka?, ara senhoreta?
Non, que non l'as panat.
Entorna-les-ac, jo è…
Per qué crides?
Ara tot çò qu'ei mèn ei tòn.
Que non mos hèn ua bèra manca es sòs.
Ça que la, l'auríem degalhat en orgies…
Be que n'èm nosati dus entà non degalhar-lo.
Que serà mielhor qu'anem a laurar era tèrra.
Voi engarrapar era tèrra damb aguestes mans.
Que mos cau trabalhar, m'entenes?
Aliosha m'ac a manat.
Non vau a èster era tua amanta, te vau a èster fidèu, vau a èster era tua esclaua, vau a trebalhar entà tu.
Anaram toti dus a veir ara senhoreta, mos inclinaram ath sòn dauant entà que mos perdone e mo n'anaram luenh.
E, se non mos perdone, enquia e tot partiram.
Tu hè-li a vier es sòs, e estima-me a jo, non l'estimes ada era.
Non l'estimes mès.
Se contunhes estimant-la, l'escanarè…
Li treirè es uelhs damb ua agulha…
Que t'estimi a tu, solet a tu, en Siberia t'estimarè…
Per qué en Siberia?
Plan, tanben en Siberia se vòs, qu'ei parièr…
Trabalharam…e en Siberia i a nhèu…
Me shaute viatjar pera nhèu…e li cau auer ua campaneta?…
Non entenes ua campaneta?…
A on sone aguesta campaneta?
Quauquarrés se passe…ara qu'a deishat de sonar.
Aflaquida, cluquèc es uelhs e se deuec esclipsar un moment.
Era campaneta auie sonat de vertat ena luenhor e dempús deishèc d'entener-se.
Mitia apuèc eth sòn cap sus eth sòn piech.
Non se n'auie encuedat de qué era campaneta auie deishat de sonar e tanpòc de qué còp sec tanben es cançons cessauen e, en sòrta de cançons e tapatge d'embriacs, regnaue en tota era casa un silenci mortau.
Grushenka dauric es uelhs.
Qué s'a passat?
M'è adormit?
Òc…era campaneta.
È dormit e è auut un sòmni, qu'èra en tot viatjar, pera nhèu…
Sone era campaneta e jo dormia.
Viatjaua damb eth mèn estimat, damb tu.
E luenh, luenh…
T'abraçaua e te punaua, me sarraua a tu, me pensi qu'auia hered, e era nhèu ludie…
Ja sabes se com lutz era nhèu pes nets, jos era lua, qu'ère coma se non siguessa ena tèrra…
M'è desvelhat e eth mèn estimat ei ath mèn costat, qué ben…
Ath tòn costat, gasulhèc Mitia en tot punar-li eth vestit, eth piech, es mans.
Mès ara imprevista sentec quauquarren estranh: li semblaue qu'era guardaue entà dauant, mès non ada eth, senon peth dessús deth sòn cap, fixaments, damb ua estranha immobilitat.
De pic, era suspresa, lèu era pòur, se miralhèc en sòn ròstre.
Mitia, se qui ei aguest que mos guarde d'aquiu estant?, gasulhèc còp sec Grushenka.
Mitia se virèc e vedec que quauquarrés auie passat eth ridèu e semblaue campar-les.
E non ère solet.
Mitia se metec de pès en un bot e ara prèssa s'acarèc damb es que lo guardauen.
Aciu, se vos platz, venetz aciu, li didec ua votz doça mès fèrma e persutanta.
Mitia gessec deth darrèr deth ridèu e se demorèc quiet.
Tota era cramba ère plia de gent, mès non era madeisha d'abantes, senon de gent naua.
Un caudheired sec li recorrec era esquia e s'estrementic.
De seguic arreconeishec ad aguesta gent.
Eth vielh naut e corpurent damb abric e casqueta damb cocarda qu'ère er ispravnik Mijail Makarych.
E eth dandi "tisic" e elegant, "tostemp damb aqueres bòtes tan netes", ère er ajudant deth fiscau.
E aqueth joenet, eth petit damb lunetes…
Mitia non rebrembaue eth sòn cognòm, mès lo coneishie, l'auie vist abantes, qu'ère eth jutge d'instruccion, auie vengut hège pòc "dera Jurisprudéncia".
Aciu i ère eth stanovoi5 Mavriki Mavrikich, d'aguest nòm òc que se'n brembaue, èren coneishudi.
E aqueri damb distintius, tà qué auien vengut?
E uns auti dus òmes mès…
E ena pòrta s'estauen Kalganov e Trifon Borisych…
Senhors…
Se qué ei tot aquerò, senhors?, didec Mitia, mès de pic, dehòra de se, coma se non siguesse conscient deth tot, sorrisclèc damb totes es sues fòrces, ath mès cridar: Com-pre-ni!
Qu'auem…en ua paraula, vos prègui que vengatz, òc, aciu, en divan…
Eth vielh!, sorrisclèc plan agitat.
Eth vielh e era sua sang!…
Com-pre-ni!
Ac comprenes?
Ac as comprenut!
Parricida e monstre, era sang der ancian pair que clame contra tu!, comencèc a rugir sobtaments eth vielh ispravnik, en tot apressar-se a Mitia.
Ère dehòra de se, totafèt rogit e tremolant tot eth.
Mès que non pòt èster!, cridèc eth joen baishet.
Mijail Makarych, Mijail Makarych!
Aquerò que non se hè atau, non se hè atau, senhor!…
Vos demani que me permetatz parlar a jo…
Jamès m'auria demorat ua scèna semblabla per part vòsta…
Mès, qu'ei que tot ei un delèri, senhors, un delèri!, sorrisclèc er ispravnik.
Guardatz-lo: de net, embriac, damb ua joena dissolvuda e curbit pera sang de sa pair…
Un delèri!
Vos demani damb totes es mies fòrces, estimat Mijail Makarych, que per aguest còp retenguetz es vòsti sentiments, li gasulhèc ath vielh, trantalhant, er ajudant deth ficau, autaments me veirè obligat…
Mès eth petit jutge d'instruccion non lo deishèc acabar.
Libre nauau.
Piotr Ilich Perjotin, qu'auíem deishat en tot pataquejar ara valenta eth fòrt portau dera casa deth comerçant Morozova, a tot darrèr, artenhec, plan que òc, que lo daurissen.
En enténer aqueri patacs furibondi, Fenia, que s'auie espaurit tant dues ores abants e que, per çò dera sua inquietud e es sues "tisses", encara non s'auie ajaçat, tornèc a vier espaurida e a punt siguec de patir un atac d'istèria: se pensèc que qui cridaue ère Dmitri Fiódorovich (a maugrat de qué era madeisha l'auie vist partir), pr'amor que solet eth podie trucar damb tanta "insoléncia".
Correc entath portièr, que s'auie desvelhat e ja anaue entath portau pr'amor de veir se qui hège aqueri patacs, e li comencèc a suplicar que non deishèsse passar ad arrés.
Mès eth portièr interroguèc ara persona que cridaue e, en veir se qui ère e que volie veir a Fedosia Markovna per un ahèr de fòrça importància, se decidic fin finau a daurir-li.
En tot entrar enquiara madeisha codina de Fedosia Markovna, e dempús d'accedir ath prèc de qué tanben eth portièr i siguesse present, "per s'un cas", Piotr Ilich la comencèc a interrogar e en un virament de uelhs auie desnishat çò de mès important: ei a díder, que Dmitri Fiódorovich, en gésser ath mès córrer entara recèrca de Grushenka, s'auie hèt a seguir eth trisson deth mortèr, e auie tornat sense eth, e damb es mans tacades de sang.
Ça que la, eth madeish Piotr Ilich auie campat aqueres mans sagnoses, encara que d'eres non i gessie sang, e l'auie ajudat a lauar-les, encara qu'era qüestion non ère se s'auien secat lèu o non, senon de cap a on auie anat a tot córrer Dmitri Fiódorovich damb eth trisson deth mortèr, ei a díder, se reauments s'auie endralhat entara casa de Fiódor Pávlovich e sus quina basa se podie arribar entà ua tau conclusion.
Piotr Ilich botèc especiau accent en aguest punt e, a maugrat de qué ara fin non se'n podec saber d'arren damb seguretat, se demorèc lèu convençut de qué Dmitri Fiódorovich non auie podut anar qu'en çò de sa pair e qu'aquiu, plan, s'aurie passat quauquarren, plan solide.
Jo me seiguí e comencè a pensar: "Tà on aurà anat ara, ath mès córrer, aguest lhòco?
Segur que se'n va entà Mokroie, me pensè, entà aucir ara senhora".
Gessí ara prèssa entà suplicar-li que non aucisse ara senhora; me dirigí entà çò de sòn, mès dauant dera botiga des Plotnikov vedí qu'ère a mand de partir e que ja non auie sang enes mans."
Fenia s'auie fixat en aguest detalh e lo rebrembaue).
Dempús d'auer preguntat bèra causa mès, Piotr Ilich deishèc era casa mès preocupat e inquiet qu'en arribar.
Se diderie que, entada eth, çò de mès dirècte e immediat aurie estat enfilar-se en aguest moment tà çò de Fiódor Pávlovich damb er in de saber-se'n se s'auie passat quauquarren aquiu e, se siguesse eth cas, se qué s'auie passat exactaments, entà acodir alavetz, e solet alavetz, quan non i auesse lòc entà dobtes, ath spravnik, causa ja fèrmaments decidida per Piotr Ilich.
Mès era net ère escura e eth portau dera casa de Fiódor Pávlovich ère solid; un viatge mès li calerie cridar, pr'amor qu'a penes coneishie a Fiódor Pávlovich; se fin finau lo daurie, dempús de trucar fòrça, e se passaue qu'aquiu non auie succedit arren, eth trufaire de Fiódor Pávlovich vierie ath londeman damb eth conde per tota era ciutat, en tot explicar se com tath pic dera mieja net un desconeishut, eth foncionari Perjotin, auie vengut ena sua casa entà desnishar se quauquarrés l'auie aucit.
Quin escandal!
E non auie arren en mon que Piotr Ilich cranhesse mès qu'er escandal.
Totun, eth sentiment que lo possaue ère tan fòrt que, en tot balhar un còp de pè, de ràbia, en solèr e tornar a maudider-se ada eth madeish, de ressabuda se botèc de nau en marcha, mès que ja non entara casa de Fiódor Pávlovich, senon entara dera senhora Jojlakova.
S'aguesta responie negatiuaments ara pregunta de se l'auie balhat tres mil robles a Dmitri Fiódorovich ua estona abantes, a ua determinada ora, Piotr Ilich pensaue acodir de seguit ar spravnik, sense passar abantes pera casa de Fiódor Pávlovich; en cas contrari, ac deisharie tot entath londemant e se n'anarie entà casa.
Plan que òc, era decision deth joen de presentar-se de nets, lèu tàs dotze, en çò d'ua senhora de posicion, que non coneishie bric, en tot hèr-la a lheuar dilhèu deth lhet, pr'amor de hèr-li ua pregunta estonanta, donades es circonstàncies, qu'amiaue plan mès risque de formar un escandal qu'era opcion de vier en çò de Fiódor Pávlovich.
Mès qu'atau se passe a viatges, mès que mès en casi coma aguest, damb es decisions des persones mès metodiques e flematiques.
E en aguest moment Piotr Ilich ère quinsevolh causa mens un òme flematic!
Tota era sua vida rebrembarie dempús se com s'auie apoderat d'eth, de man en man, ua inquietud invencibla qu'auie acabat per torturar-lo, en tot arrossegar-lo contra era sua pròpia volentat.
Plan que, pendent tot eth camin non deishèc de repotegar-se per çò de vier ena casa d'aquera senhora, encara que se repetic per dètzau viatge, en tot hèr carrinclar es dents: "Arribarè enquiath finau!
Enquiath finau!"
E artenhec eth sòn prepaus: arribèc enquiath finau.
Qu'èren es onze en punt quan venguec en çò dera senhora Jojlakova.
De seguit lo deishèren entrar en pati, mès dauant dera sua pregunta de s'era senhora dormie ja o ère encara lheuada eth portèr non sabec respóner damb precision, e solet siguec capable de dider-li qu'ad aguesta ora generauments ère ja en lhet.
Piotr Ilich pugèc en solèr principau, mès un còp aquiu era situacion se compliquèc.
Eth lacai que non volie anonciar-lo; a tot darrèr cridèc a ua puncèla.
Era gojata gessec.
Eth que se demorèc en recebedor.
Era senhora Jojlakovna encara non s'auie calat en lhet, mès que ja s'auie retirat entath sòn dormitòri.
Qu'ère plan desengustada dès era nauèra visita de Mitia e pressentie qu'aquera net non poirie evitar era migranha que solie patir en aguestes escadences.
En escotar es explicacions dera puncèla, damb era logica suspresa, manèc damb irritacion hèr enlà ara visita, a maugrat der extraordinari interès qu'auie desvelhat en sòn curiosèr femenin era sobta preséncia, tad aguestes ores, d'un "foncionari locau" desconeishut.
Mès Piotr Ilich, en aguesta escadença, se mostrèc testud coma ua mula: en enténer era negatiua, preguèc de nauèth, damb ua insisténcia extraordinària, qu'anoncièsse era sua preséncia e que li didessen ara senhora, "damb aguestes madeishes paraules", qu'ère aciu "per un ahèr d'ua importància excepcionau", que dilhèu era senhora poirie empenaïr-se mès tard per non auer-lo recebut en aguest moment.
Dempús de guardar-lo estonada, era puncèla anèc a informar per dusau viatge.
Era senhora Jojlakovna se demorèc desconcertada; reflexionèc, preguntèc se quin aspècte amiaue eth visitaire e se'n sabec de qué anaue "plan ben jargat", e ère "joen e plan cortés".
Senhalem, entre parentèsi e coma de passa, que Piotr Ilich ère un joen de plan bon pòrt, e eth madeish s'en sabie.
Era senhora Jojlakovna se decidic a receber-lo.
Amiaue botada ua bata d'anar per casa e ues simbosses, mès se metec un chal nere peth dessús es espatles.
Li preguèren ath "foncionari" que passèsse en salon, eth madeish qu'en eth auien recebut a Mitia hège ues ores.
Era senhora dera casa se presentèc dauant eth visitaire damb ua mina sevèra e inquisitiua e, sense convidar-lo a sèir-se, li preguntèc dubèrtaments:
Se qué vos cau?
Que m'è decidit a shordar-vos, senhora, a prepaus deth nòste comun coneishut Dmitri Fiódorovich Karamazov, comencèc dident Perjotin, mès, sonque prononciar aguest nòm, en ròstre dera senhora se diboishèc ua plan viua irritacion.
Aguesta reprimic un sorriscle e interrompec, encolerida, ath sòn interlocutor.
Enquia quan van a seguir en tot tormentar-me damb aguest nòm espaventós?
Enquia quan?, comencèc a cridar dehòra de se.
Com auetz gausat, senhor mèn, com auetz gausat vier-me a shordar, sense coneisher-me, ena mia casa e en aguestes ores…e entà parlar d'un òme qu'aciu madeish, en madeish salon, hé a penes tres ores, venguec prèst a aucir-me, me pernegèc e gessec coma arrés ges d'ua casa decenta?
Vos cau saber, senhor mèn, que pensi presentar ua queisha contra vos, que non vos ac vau a perdonar; atau que, se vos platz, deishatz-me tranquilla en aguest madeish instant…
Sò ua mair, e ara madeish jo…jo…
Aucir-la!
Donques que tanben a vos vos volie aucir?
Jojlakovna.
Aué madeish, tàs cinc dera tarde, eth senhor Karamazov me demanèc prestadi dètz robles, en qualitat d'amic, e me'n sabi positiuaments que non auie sòs; se passe que tàs nau deth ser m'a vengut a veir en tot amiar enes mans, ara vista de toti, un hèish de bilhèts de cent robles; que serien apuprètz dus mil o dilhèu tres mil robles.
Auie era cara e es mans plies de sang, e semblaue coma se s'auesse capvirat.
En preguntar-li se d'a on auie trèt tant de sòs, me responec damb precision que les ac venguietz de balhar vos e que vos l'auíetz prestat un totau de tres mil robles pr'amor d'anar, sivans me didec, entàs mines d'aur…
Diu mèn!
Qu'a aucit ath sòn ancian pair!, sorrisclèc, en tot júnher es mans.
Jo que non l'è autrejat arren de sòs, arren!
Ò!, corretz, corretz!…
Non digatz ne ua soleta paraula mès!
Sauvatz ath vielh, anatz-vo'n ath mès córrer entara casa de sa pair, corretz!
Permetetz-me, senhora; atau, donc, non l'auetz autrejat sòs?
Non l'è balhat arren, arren!
L'ac è remit, pr'amor que non ei capable d'apreciar eth sòn valor.
Qu'a gessut hèt un dimòni e balhant còps de pè.
Que s'a lançat sus jo, mès jo que me è hèt enlà en un bot…
E vos diderè, ath delà, que ja non è era intencion d'amagar-vos arren, qu'aguest òme autanplan m'a escopit, vos imaginatz?
Mès, se qué hèm de pès?
A!, seiguetz…
Desencusatz-me, jo…
O mielhor, corretz, corretz, que vos cau córrer entà sauvar ad aguest praube vielh d'ua mòrt espaventosa!
Mès, e se ja l'a aucit?
Ai, Diu mèn, qu'ei vertat!
Qué vam a hèr ara?
Qué pensatz que mos cau hèr?
Mentretant, auie convidat a sèir-se a Piotr Ilich e era madeisha s'auie seigut ath sòn dauant.
Piotr Ilich l'expausèc, brèuments, mès damb tota claretat, era istòria deth cas, aumens aquera part dera istòria qu'aguest madeish dia n'auie estat testimòni; li condèc era sua nauèra visita a Fenia e l'informèc de çò que s'auie passat damb eth pilador.
Toti aguesti detalhs impressionèren çò de mès ara excitada dauna, que se botèc a cridar e se curbic eth ròstre damb es mans…
Guardatz, tot aquerò que jo ja ac vedia vier!
Qu'è aguest don: tot çò qu'imagini, sigue çò que sigue, dempús arribe.
Guairi viatges, guairi, en tot guardar ad aguest òme orrible, aurè pensat: a tot darrèr aguest òme m'acabarà aucint.
E atau a estat…
Voi díder que se non m'a aucit a jo, senon a sa pair, aquerò a estat, plan probablaments, pr'amor qu'era man de Diu aurà velhat sus jo, e tanben pr'amor que l'aurà hèt vergonha aucir-me, perque aciu madeish, en aguest lòc, li pengè en còth ua estampa damb ua reliquia de Santa Barbara, aquera gran martir…
Qué près è estat en aguest moment dera mòrt!
Sabetz, Piotr Ilich?
Sabetz?, jo que non creigui enes miracles, mès aguesta estampa e er evident miracle qu'a costat en jo hè ua estona…aquerò ei quauquarren que m'esmò, e sò ja en tot començar a creir en çò que me calgue.
Auetz entenut a parlar deth starets Zosima?…
Qu'ei parièr, ja non sai se qué digui…
Imaginatz-vos, aguest òme, amiant encara era imatge en còth, m'a escopit…
Òc, plan, solet m'a escopit, non m'a aucit, e…guarda a on anat a parar!
E se qué hèm nosati ara?
A on mos calerie anar?
Que ne pensatz vos?
A, qu'ei un òme formidable, formidable; coneishi a Mijail Makarovich.
Anatz a veder-lo sens manca.
Qué resolutiu ètz vos, Piotr Ilich, e qué ben ac auetz pensat tot; sabetz?, a jo jamès m'aurie vengut entath cap!
Ath delà, jo tanben sò un bon amic der ispravnik, senhalèc Piotr Ilich, que contunhaue aquiu parat e que, evidentaments, auie fòrça talents de desliurar-se d'aquera hemna impulsiua, que non li balhaue era escadença de dider-se adiu e partir.
E, sabetz, sabetz?, gasulhèc era.
Vietz a condar-me tot çò que se veigue e entene per aquiu…e çò que se desnishe…e çò que decidisquen hèr damb eth e a on lo van a manar quan lo condemnen.
Didetz-me, aciu que non i a pena de mòrt, vertat?
Mès vietz sens manca, encara que siguen es tres dera maitiada, encara que siguen es quate, es quate e mieja autanplan…
Manatz que me desvelhen, que me bassaquen se non me lhèui…
Ò, Diu!, se non vau a poder dormir…
Escotatz, e se venguessa damb vos?…
Non, non; ça que la, se voléssetz escríuer ara madeish damb eth vòste punh e letra tres linhes, per s'un cas, en tot díder que non l'auetz balhat cap de sòs a Dmitri Fiódorovich, dilhèu serie bon…per s'un cas…
Plan que òc!
Era senhora Jojlakovna, afogada, s'apressèc en un bot entath sòn escriptòri.
Sabetz?
Me deishatz estonada, simplaments me miralhe era vòsta diligéncia e assopliment en aguestes qüestions…
Prestatz aciu es vòsti servicis?
Que me hè gòi de saber que prestatz aciu es vòsti servicis…
Jamès ena vida è prestat ath malerós Dmitri Fiódorovich Karamazov (donques, a maugrat de tot, ara qu'ei un malerós) tres mil robles en dia d'aué, ne cap auta quantitat de sòs, jamès, jamès!
Ac juri per tot çò que i é de sagrat en aguest mon.
Aciu qu'auetz era nòta!
Lèu, se virèc entà Piotr Ilich.
Anatz ara e sauvatz-lo.
E lo senhèc tres còps.
Autanplan l'acompanhèc entath vestibul tà dider-li adiu.
Que vos sò plan arregraïda!
Se com ei que non mos auíem vist abantes?
Me senteria plan vantada se, en futur, podessa receber-vos en mia casa.
Que m'a encantat saber que vos prestatz aciu es vòsti servicis…e damb semblabla precision, damb semblabla eficàcia…
A vos que vos auràn d'avalorar coma meritatz, acabaràn per comprener-vos, e tot çò que jo posca hèr per vos, credetz- me…
Ò, adori ara gent joena!
Que sò encamardada dera gent joena.
Es joeni son es fondaments dera nòsta Russia sofridoira d'aué, que son tota era sua esperança…
Ò, anatz, anatz!
Mès Piotr Ilich ja auie gessut ath mès córrer; se non, era non l'aurie deishat partir tan lèu.
Totun aquerò, era senhora Jojlakovna l'auie costat ua impression pro agradiua, qu'enquia e tot padegaue de bèra manèra era sua inquietud per veder-se implicat en un ahèr tan desagradiu.
Cadun qu'a es sòns gosti, aquerò ja ac sabem.
Peth sòn costat, era senhora Jojlakovna ère simplaments embelinada damb aqueth joen.
Que n'i a que diden qu'es joeni d'ara non valen entad arren; donques aciu qu'auem un exemple" eca.
D'aguesta sòrta, simplaments, s'en desbrembèc deth "terrible incident", e solet en moment de calar-se en lhet, en brembar-se'n de pic un viatge mès de çò de "près qu'auie estat dera mòrt", sorrisclèc: "A, qu'ei quauquarren terrible, terrible!"
Mès de seguit se demorèc esclipsada, en tot negar-se en çò de mès prigond e doç des sòmnis.
Totun, non m'auria estenut autant enes petiti detalhs s'era excentrica entrevista, que vengui de descríuer, entre eth joen foncionari e era veuda en absolut vielha non auesse servit dempús de basa entara carrèra de tota ua vida d'aqueth precís e meticulós joen, quauquarren qu'encara se rebrembe damb estonament ena nòsta ciutat e qué possiblaments digam ua parauleta especiau tanlèu ajam acabat eth nòste long raconde sus frairs Karamazov.
ALARMA.
Eth nòste ispravnik, Mijail Makarovich Makarov, tinent coronèl retirat damb eth grad de conselhèr de cort, ère un òme veude e ua brava persona.
Qu'auie arribat ena nòsta ciutat hège solet tres ans, mès ja s'auie guanhat era simpatia generau, gràcies, sustot, a que "sabie júnher ara societat".
Jamès i mancauen convidadi en çò de sòn, e semblarie que sense eri non podie víuer.
Tanpòc èren estranhs es taulejades formaus, qu'organizaue damb tota sòrta de desencuses, enquia es mès imprevistes.
Era parva que se mestraue non ei que siguesse esquista, mès qu'ère abondiua; se premanien ues kulebiaki excellentes e es vins, sens miralhar pera sua qualitat, destacauen pera sua quantitat.
Era prumèra pèça dera casa, a on i auie installat un bilhard, presentaue un mobiliari plan distinguit: ei a dider, penjauen autanplan des parets uns gravadi, damb es sòn marcs neri, de shivaus de corses angleses, ornament indispensable, coma ei sabut, en tota sala de bilhard d'un òme celibatari.
Totes es nets hège as cartes, encara que non siguesse qu'en ua soleta taula.
Mès plan soent tanben s'amassaue aquiu çò de mielhor dera societat dera nòsta ciutat, damb es mairs e es joenetes, entà dançar.
Mijail Makarovich, encara que veude, qu'ère un òme familhar e viuie en companhia d'ua hilha sua, veuda tanben dès hège fòrça temps e mair ath sòn torn de dues gojates, arrèhilhes de Mijail Makarovich.
Aguestes qu'èren granes e auien acabat era sua formacion; non èren bric lèges e auien un caractèr alègre e, a maugrat que toti sabien que non auien dòt, atirauen en çò deth pairin ara nòsta joenesa mondana.
En trabalh, Mijail Makarovich non ère precisaments ludent, mès que tanpòc desvolopaue es sues foncions pejor qu'es auti.
De bèra manèra, ère un òme pòc instruit e autanplan deishat d'anar per çò que hè ara clara comprension des limits deth sòn poder administratiu.
Que non ei que non artenhesse a compréner ena sua integritat determinades reformes der actuau reinatge, mès òc que les comprenie damb uns cèrti errors, en ocasions plan aparents, e non pr'amor que non siguesse dable, senon simplaments pera indoléncia deth sòn caractèr, perque jamès auie eth temps entà estudiar-les ath hons.
Ne tansevolhe semblaue auer-se'n hèt ua idia fèrma e definitiua des fondaments precisi dera reforma campanharda, e les anaue desnishant, entà didè'c atau, d'an en an, aumentant es sòns coneishements de forma practica e a contracòr, a maugrat d'èster tanben eth, plan, un propietari.
Piotr Ilich se'n sabie de cèrt qu'aquera net en çò de Mijail Makarovich i traparie sense manca convidadi, mès qu'ignoraue exactaments se quini.
Eth cas ei qu'en aqueri precisi moments èren en tot hèr as cartes ena sua casa eth fiscau e eth mètge deth zemstvo6, Vavrvinski, un joen nauèth vengut de Sant Petersburg, dempús d'auer completat brilhantaments es sòns estudis ena Academia de Medecina dera capitau.
Per çò deth fiscau, ei a díder, er ajudant deth fiscau, encara qu'ena nòsta ciutat tostemp lo cridauen "eth fiscau", Ippolit Kirillovich, ère un individú singular, joen encara, d'uns trenta cinc ans, mès damb un fòrt aclinament entara tisi; ath delà, ère maridat damb ua dauna excessiuaments gròssa, e sense hilhs; qu'ère un òme capinaut e irritable, mès de notabla intelligéncia e quitament de bon còr.
Per çò que semble, tot eth problèma deth sòn caractèr consistie en auer ua idia sus eth madeish qu'ère peth dessús de çò qu'autorizauen es sues vertadères qualitats.
Aquesta qu'ere era rason que semblèsse èster nerviós de contunh.
En aguest sens, se consideraue un shinhau mautractat e relegat ena sua carrèra, e jamès deishèc d'èster convençut de qué enes nautes esfères non sabien avalorar-lo avientaments e auie enemics en aguesti cercles.
Enes moments mès lugubri menaçaue autanplan a convertir-se en avocat defensor en matèria criminau.
Er inesperat cas deth parricidi des Karamazov semblaue costar-li ua grana commocion: "Un cas coma aguest que se poirie conéisher en tota Russia".
Mès que m'auanci, en tot díder aquerò.
Ena cramba deth costat, en companhia d'ues senhoretes, s'i estaue eth nòste joen jutge d'instruccion Nikolai Parfionovich Neliudov, vengut hège solet dus mesi de Sant Petersburg.
Mès tard, toti comentèren, damb estonament, que totes aqueres persones se trapauen amassades era net deth "crim" en çò deth poder executiu, e que semblaue hèt de bon voler.
En realitat, qu'ère tot plan mès simple e s'auie passat damb tota era naturalitat: ara hemna d'Ippolit Kirillovich li hègen mau es caissaus dès eth dia anterior, e er òme non auie auut mès remèdi que gésser per aquiu, en tot húger des sòns gemecs; eth mètge, pera sua madeisha condicion, que non podie passar era cauhada de ua auta manèra que hènt as cartes.
Per çò que hè a Nikolai Pardionovich Neliudov, hège ja tres dies qu'ac tenguie planejat de presentar-se aquera net en çò de Mijail Makarovich coma per edart, entà didè'c atau, damb er in de suspréner sobta e maliciosaments ara màger des dues joenes, Olga Mijailovna, en tot desvelhar-li qu'ère ath pas deth sòn secret, que se'n sabie qu'aqueth ère eth dia deth sòn aniversari e qu'era auie decidit amagà'c ara gent entà que non li calesse organizar un balh.
Se demoraue que i auesse fòrça risetes e allusions ara edat dera joena, ara sua supausada pòur de declarar-la, e ath hèt de qué eth, en tot èster en possession deth secret, lo pensaue escampilhar ath londemant per tota era ciutat, eca., eca.
Eth simpatic joenet qu'ère en aguest sens çò de mès endrabat; de hèt, atau lo cridauen es daunes, "er endrabat", e aquerò, çampar, l'encantaue.
Per çò d'aute, pertanhie a çò de mielhor dera societat, ère de bona familha, auie ua bona educacion e boni sentiments, e, encara qu'ère un profeitaire, resultaue inofensiu e tostemp se mostraue corrècte.
Fisicaments, qu'ère de baisha estatura, fèble e de complexion delicada.
Enes sòns dits fini e esblancossidi tostemp i ludien quauqui anèths d'ua mida excepcionau.
En exercici deth sòn cargue amuishaue ua extraordinària gravetat, tau que se considerèsse sagrades era sua significacion e es sues obligacions.
Auie un especiau assopliment entà desconcertar enes interrogatòris as assassins e maufactors deth pòble baish e, plan, desvelhaue en eri, se non respècte pera sua persona, òc, aumens, cèrt estonament.
En entrar ena casa deth spravnik, Piotr Ilich se demorèc simplaments estonat: de pic se n'encuedèc de qué aquiu ja se sabie tot.
De hèt, auien deishat es cartes e toti èren de pè en tot hèr comentaris, e autanplan Nikolai Parfionovich auie acodit ara prèssa dès era sala a o on s'estaue damb es senhoretes e auie ua expression çò de mès decidida e impetuosa.
Qu'ère quauquarren que venguie de saber-se, dera manèra següenta.
Marfa Ignatievna, era hemna de Grigori, qu'auie estat abatut ath cant dera barralha, a maugrat qu'ère dormint coma un soc en sòn lhet e de qué aurie podut contunhar dormint enquiath maitin a vier, se desvelhèc sobtaments.
Ad açò contribusic er espaventós crit epileptic de Smerdiakov, que jadie inconscient ena cramba vesia: qu'ère eth crit que començauen invariablaments es sòns atacs de mau dera tèrra, atacs que tostemp, pendent tota era sua vida, auien costat panic a Marfa Ignatievna, en tot hissar-la d'ua manèra perniciosa.
Jamès s'i auie podut acostumar.
Miei adormida, sautèc deth lhet e lèu dehòra de se correc entath crambon de Smerdiakov.
Mès ère escur, e solet podec enténer qu'eth malaut auie començat a roncar e a botjar-se d'ua manèra espauridoira.
Alavetz Marfa Ignatievna se botèc a idolar e a cridar ath sòn marit, mès de pic se n'encuedèc de qué Grigori non ère en lhet en moment qu'era s'auie lheuat.
Entornèc entath sòn lhet e comencèc a paupar-lo, mès efectiuaments ère uet.
Atau donc, Grigori se n'auie anat, mès a on?
Marfa Ignatievna gessec ath córrer entath pòrge e d'aciu estant cridèc timidaments ath sòn marit.
Naturauments, non tenguec responsa, encara que òc qu'entenec, ath miei deth silenci dera net, uns gemècs que semblauen vier de bèth lòc retirat deth uart.
Parèc era aurelha; es gemècs se repetiren e demorec clar que, efectiuaments, venguien deth uart.
Baishèc damb temor es gradons e aubirèc eth brescat deth uart, qu'ère dubèrt.
Mès que non lo trapèc ath costat dera barralha, en madeish lòc a on auie estat abatut, senon a uns vint passi d'aquiu.
Mès tard se sabec que Grigori, en revier, auie començat a arrossegar-se, e solide aurie auançat atau ua bona estona, en tot pèrder eth sentit e queiguent inconscient en diuèrses ocasions.
Era sua hemna se n'encuedèc de seguit de qué ère tacat de sang e se botèc a sorrisclar coma un dimòni.
Grigori gasulhaue en votz baisha e de forma mancada de connexion: "l'a aucit…a aucit a sa pair…per qué sorriscles pèga…cor, crida"…
Mès Marfa Ignatievna non se padegaue e non paraue de sorrisclar, enquia que de suspresa, en veir qu'era hièstra deth senhor ère dubèrta e auie lum en era, se metec a córrer en aguesta direccion e comencèc a cridar a Fiódor Pávlovich.
Totun, en guardar pera hièstra vedec un espectacle espaventós: eth senhor ère estenut capensús en solèr e non se botjaue.
Era sua bata clara e eth pitrau dera sua camisa blanca qu'èren chaupadi de sang.
Ua candèla sus era taula illuminaue nitidaments era sang e eth ròstre inèrt, sense vida, de Fiódor Pávlovich.
En aguest moment, cuelhuda peth panic mès espaventós, Marfa Ignatievna se hec enlà ara prèssa dera hièstra, trauessèc ath mès córrer eth uart, dauric eth barrolh deth portau e correc coma ua lhòca, en tot crotzar peth darrèr dera casa, entà avisar ara sua vesia Maria Kondratievna.
Marfa Ignatievna, de manèra confusa, entre idòls e sorriscles, endonvièc a condar-les çò de fondamentau e les demanèc ajuda.
Precisaments, hège jadilha ena sua casa er errant Fomà.
Lo desvelhèren de seguit, e es tres correren entath lòc deth crim.
Peth camin, Maria Kondratievna se retirèc a rebrembar qu'un shinhau mès d'ora, abantes des nau deth vrespe, auie entenut un crit penetrant e espaventós, que s'auie podut enténer per tot eth vesiat, procedent deth uart de Fiódor Pávlovich: solide ère eth sorriscle de Grigori quan aguest, agarrat ara cama de Dmitri Fiódorovich, que ja s'auie escambarlat sus era barralha, exclamèc: "Parricida!"
En arribar en lòc a on jadie Grigori, es dues hemnes, damb era ajuda de Fomá, lo trasladèren en pabalhon.
Aluguèren ua lum e vederen que Smerdiakov non s'auie padegat encara e contunhaue en tot voludar-se en sòn crambòt, damb es uelhs en blanc e treiguent esgluma pera boca.
A Grigori li lauèren eth cap damb aigua e vinagre, e mercès ara aigua revenguec de pic e preguntèc de seguit: "An aucit ath senhor"?
Alavetz es dues hemnes anèren damb Fomá a veir ath senhor e en entrar en uart vederen en aguesta escadença que non solet era hièstra senon tanben era pòrta dera casa que daue entath uart ère dubèrta de land en land, aquerò a maugrat de qué eth senhor tenguie compde personauments de barrar-la damb pan e clau totes es nets dès hège ua setmana e non li permetie ne ath madeish Grigori que venguesse a trucar ena sua cramba ne peth mau de morir.
En veir dubèrta aguesta pòrta, degun des tres, madeish es dues hemnes que Fomá, gausaue entrar ena casa, "per çò que podesse passar dempús".
Mès Grigori quan tornèren ath sòn costat, les manèc qu'anèssen de seguit a avisar ar ispravnik.
Siguec alavetz quan Maria Kondratievna s'apressèc ath córrer en çò de Mijail Makarovich e alertèc a toti es que s'estauen aquiu.
A penes s'auancèc en cinc menutes ara arribada de Piotr Ilich, de sòrta qu'aguest ja non se presentèc solet damb es sues pròpies sospeches e conclusions, senon coma un testimòni de uelh qu'eth sòn raconde venguec a confirmar era sospecha generau per çò que tanhie ara identitat deth criminau (sospecha que, per cèrt, eth madeish, ath hons dera sua amna, se remic a acceptar enquiath darrèr moment).
Decidiren actuar damb energia.
Ath mès córrer encomanèren ar ajudant deth comisari de policia qu'arremassèsse a un totau de quate testimònis e que, en tot sauvar totes es nòrmes, que non vau a descríuer aciu, se calèssen ena casa de Fiódor Pávlovich e comencèssen era recèrca sus eth terren.
Eth mètge deth zemstvo, persona impulsiua e òme deth nòste temps, pòc mens que persutèc entà acompanhar ar ispravnik, ath fiscau e ath jutge d'instruccion.
Me limitarè a racondar brèuments: Fiódor Pávlovich, definitiuaments, auie estat assassinat; lo trapèren damb eth crani en.honsat, mès damb qué?
Çò de mès probable ei que siguesse damb era madeisha arma que damb era auien abatut dempús a Grigori.
Precisaments trapèren era arma dempús d'escotar de Grigori, que se li prestèc tota era ajuda medicau possibla, un raconde plan coerent, a maugrat dera sua votz aflaquida e entrebracada, sus se com auie estat escometut.
Ena cramba a on jadie Fiódor Pávlovich non campèren un desorde inusuau, mès peth darrèr deth paravent, ath pè deth lhet, recuelheren deth solèr ua envolòpa grana, de papèr celh, de mides oficiaus, damb ua inscripcion: "Un petit present de tres mil robles entath mèn àngel Grushenka, per se de cas vie"; ena part inferiora, eth madeish Fiódor Pávlovich auie hijut, probablaments damb posterioritat: "e tath mèn colomet".
Auie tres grani sagèths de cera vermelha sus era envolòpa, mès que ja l'auien daurit e uedat: s'auien hèt a vier es sòs.
Tanben trapèren en solèr ua fina cinta ròsa, qu'auie servit entà estacar era envolòpa.
Enes declaracions de Piotr Ilich auie, entre d'autes, ua circonstància qu'impressionèc enòrmaments ath fiscau e ath jutge d'instrucccion: en resumit, era sua fèrma sospecha de qué Dmitri Fiódorovich s'anaue a calar un tret tara maitiada, de qué ère decidit a balhar aguest pas; eth madeish l'auie parlat d'aguesta qüestion a Piotr Ilich, auie cargat era pistòla ena sua preséncia, auie escrit ua nòta brèu, se l'auie sauvat ena pòcha, e tot aquerò.
E, quan eth madeish Piotr Ilich, qu'encara se resistie a creder-lo, lo menacèc damb anar a condà'c a quauquarrés entà evitar eth suicidi, eth madeish Mitia l'auie replicat en tot forçar un arridolet: "Que non auràs pro temps".
Atau, donc, les calie arribar çò de mès lèu possible en aguest lòc, en Mokroie, entà aganchar ath criminau abantes de qué auesse temps entà meter-se un tret, s'ei que reauments prenie aguesta decision.
Qu'ei just çò que sòlen hèr es rambalhaires coma eth: deman m'aucisqui, mès, abantes de morir, sarabat e mès sarabat".
Era istòria de com s'auie hèt a vier dera botiga es vins e es auti productes non hec senon excitar mès encara ath fiscau.
A toti, ça que la, les retenguec era investigacion, eth registre ena casa de Fiodor Pávlovich, es formalitats e çò d'aute.
Tot aquerò que li calec eth sòn temps, per tant manèren ath dauant, en Mokroie, un parelh d'ores abantes de partir eri madeishi, ath stanovoi Mavriki Mivrikievich Shmertsov, arribat ena ciutat era madeisha vesilha peth maitin entà crubar era sodada.
Li balhèren instruccions d'anar entà Mokroie e, sense desvelhar cap alarma, vigilar de contunh ath "criminau" enquiara venguda des autoritats avientes, ath temps que s'ocupaue des testimònis, es sotskie7 e aguesta sòrta de causes.
Atau hec Mavriki Mavrikievich, que se sauvèc d'inconegut e solet a Trifon Borisovich, vielh amic sòn, li revelèc en part eth secret deth cas.
Tot aquerò venguec a coïncidir, precisaments, damb eth moment que Mitia trapèc ena escurina dera galaria ar ostalèr que l'anaue cercant, e de seguit avertic eth sobte cambi que s'auie produsit en sòn ròstre e enes sues paraules.
D'aguesta sòrta, ne Mitia ne arrés se n'encuedèc de qué èren vigiladi; per çò der emboish damb es pistòles, que hège ja ua bona estona que Trifon Borisovich se les auie riflat e les auie botat en lòc segur.
E sonque passades es quate dera maitiada, pòc abantes de trincar eth dia, arribèren es autoritats, er ispravnik, eth fiscau, eth jutge d'instruccion, en dus coches tirassadi per dues troikes.
Ath delà, eth fiscau e eth jutge d'intruccion rebrembarien despús claraments qu'eth doctor auie hijut, en un ton plan decidit, que Smerdiakov non arribarie viu ath londeman.
III.
ES TORMENTS D'UA AMNA.
TORMENT.
Atau, donc, Mitia ère seigut e campaue as aciu presents damb ua guardada sauvatge, sense compréner se qué li didien.
De ressabuda se botèc de pès, quilhèc es braci e cridèc damb fòrça:
Que non ne sò colpable!
Non sò colpable d'aguesta sang!
Lo volia aucir, mès non ne sò colpable!
Que non è estat jo!
Qu'è estat jo, maudida!
Jo sò era colpabla!, cridèc entre un somics qu'estarnauen era amna, hèta un mar de lèrmes, en tot esténer es braci entà toti es presents.
Que l'a aucit per jo!…
Jo que lo sò tormentat e lo sò possat a hè'c!
Tanben ath praube vielh, ath defuntat, lo hi a patir, per pura malícia, e è artenhut qu'es causes venguessen es aguest punt!
Que jo sò era colpabla, era prumèra e mès importanta!
Jo sò era colpabla!
Òc, tu ès era colpabla!
Tu qu'ès era principau responsabla!
Ès alugada, leugèra de cap, ès era principau colpabla!, comencèc a cridar, en tot menaçar-la damb era man, er ispravnik, mès de seguit lo padeguèren damb determinacion.
Eth fiscau li calec autanplan tier-lo.
Aquerò qu'ei un vertadèr tarrabastòri, Mijail Makarovich, li didec.
Decididaments, qu'ètz en tot méter trebucs ara investigacion…
Qu'ac haratz a pèrder tot…, didec lèu alugat.
Se non, que serà totafèt impossible.!
Jutjatz-mos as dus amassa!, contunhaue cridant Grushenka damb frenesia, encara de jolhs.
Castigatz-mos as dus amassa, ara que sò prèsta a vier damb eth en cadafalc!
Grusha, vida mia, sang mia, santuari mèn!
Tanben Mitia queiguec de jolhs ath sòn costat e la sarrèc damb fòrça entre es sòns braci.
Non la creigatz, sorrisclèc, que non a eth tòrt d'arren, ne dera sang ne d'arren!
Mès tard rebrembarie que diuèrsi òmes l'auien hèt enlà de Grushenka ara fòrça, qu'ada era se la heren a vier de ressabuda e que, quan se remetec, ja ère seigut ena taula.
Ath costat sòn e ena esquia auie uns òmes damb distintius de metau.
Ath dauant, en aute costat dera taula, seigut en un fautulh, se trapaue Nikolai Parfionovich, eth jutge d'instruccion, que sajaue de convencer-lo de qué beusse un shinhau d'aigua deth veire qu'ère sus era taula: "vos refrescarà, veiratz se com vos solatge, non ajatz pòur, non vos preocupetz", higec damb extrèma cortesia.
De pic, Mitia, atau ac rebrembèc eth, li cridèc fòrça era atencion es sòns grani anèths, un d'eri damb ua amatista e un aute damb ua pèira transparenta de color auriò viu, damb uns reflèxi preciosi.
Mès tard, pendent fòrça temps, rebrembarie estonat qu'es anèths auien tirat era sua guardada d'ua manèra irresistibla, quitament en aqueres ores terribles d'interrogatòris, enquiath punt de qué ère incapable de deishar-les de uelh e desbrembar-se'n d'eri, en tot èster uns objèctes totafèt dehòra de lòc en aquera situacion.
Ara quèrra de Mitia, en sèti qu'auie ocupat Maksimov ath principi dera cauhada, ère seigut eth fiscau, e ara dreta, en sèti a on alavetz auie estat Grushenka, s'i calèc un joen de cara rosacèa damb ua sòrta de jarga plan rosigada; ath sòn dauant i auie un tintèr e ues huelhes.
Per çò que semble, se tractaue der emplegat de burèu deth jutge d'instruccion, que l'auie hèt a vier damb eth.
Er ispravnik ère de pès, ath cant d'ua hièstra, en aute extrèm dera cramba, ath ras de Kalganov, que s'auie seigut en ua cagira près dera madeisha hièstra.
Que ja è begut, senhors, ja è begut…mès…plan ben, senhors, estronhatz-me, castigatz-me, deciditz eth mèn destin!, exclamèc Mitia, en tot guardar ath jutge damb uns uelhs terriblaments tachadi e exorbitadi.
Atau, donc, afirmatz taxatiuaments que non ètz eth colpable dera mòrt deth vòste pair, Fiódor Pávlovich?, preguntèc eth jutge d'instruccion doçaments mès damb fermetat.
Que non ne sò colpable!
Sò colpable de ua auta sang, dera sang de un aute ancian, mès non dera deth mèn pair.
E me hè dò!
È aucit, è aucit a un ancian, l'è aucit e l'è deishat en solèr…
Mès qu'ei dur auer de respóner d'aguesta sang damb ua auta sang, ua sang terribla que d'era non ne sò colpable…
Terribla acusacion, senhors, un còp de malh en front!
Mès se qui a aucit ath mèn pair?
Qui l'a aucit?
Qui l'a podut aucir, se non è estat jo?
Qu'ei quauquarren asenat, absurd, impossible!…
Òc, jo vos diderè se qui l'a podut aucir…, comencèc a díder eth jutge d'intruccion, mès eth fiscau Ippolit Kirillovich (ajudant deth fiscau, mès que tanben nosati lo cridaram fiscau, entà abreujar), escambièc ua guardada damb eth jutge e didec, en tot dirigir-se a Mitia:
Que non vos cau preocupar peth vielh vailet, Grigori Vasiliev.
Vos cau saber qu'ei viu, a recuperat eth sòn coneishement e, a maugrat deth terrible còp que vos li floquèretz, sivans se dedusís dera sua pròpia declaracion e ara dera vòsta tanben, semble qu'era sua vida non ei en perilh, aumens ena pensada deth doctor.
Viu?
Atau qu'ei viu!, sorrisclèc de suspresa Mitia, amassant es mans.
Era cara se l'illuminèc.
Senhor, te balhi es gràcies per aguest gran miracle qu'as hèt per jo, pecador e maudit, en tot atier es mèns prècs, qu'è pregat tota era net!
Se senhèc tres viatges.
Lèu non podie alendar.
E a estat precisaments de Grigori qu'auem auut ua declaracion tant importanta per çò que tanh a vos…contunhèc dident eth fiscau, mès Mitia, ara imprevista, se lheuèc en un bot dera cagira.
Un moment, cavalièrs; per amor de Diu, solet un moment; anarè ath mès córrer a dider-li ada era…
Nikolai Parfionovich siguec a mand d'idolar, e tanben eth se botèc de pès en un bot.
Es òmes damb distintius en piech agarrèren a Mitia, que, ça que la, se seiguec ena cagira…
Me hè dò, senhors!
Que la volia anar a veir solet un moment…
Li volia comunicar qu'ei lauada, qu'a despareishut aguesta sang que m'a nafrat eth còr tota era net, que ja non sò un assassin!
Sapiatz qu'ei era mia nòvia, senhors!, didec de ressabuda, damb afogament e veneracion, en tot guardar a toti es presents.
Ò, gràcies, Senhor!
Ò, com m'auetz hèt renéisher, com m'auetz resuscitat en un instant!
Aguest ancian, senhors, m'amiaue en braça, me lauaue en un gibrelh; quan, en èster jo ua creatura de tres ans, toti me quitèren, eth que siguec eth mèn pair!
Atau, donc, vos…comencèc eth jutge d'instruccion.
Permetetz-me, senhors, permetetz-me ua menuta mès, l'interrompec Mitia, sarrant es codes sus era taula e caperant-se eth ròstre damb es mans; deishatz-me pensar un shinhau, deishatz-me alendar, senhors.
Tot aquerò que m'esmò d'ua manèra terribla, terribla!
Un òme que non ei ua pèth de tambor, cavalièrs!
Cuelhetz un shinhau mès d'aigua…gasulhèc Nikolai Porfionovich.
Mitia retirèc es mans dera cara e se metec a arrir.
Qu'auie ua guardada decidida, semblaue que s'auie tansformat en un moment.
Tanben auie cambiat eth sòn ton completaments: aquiu que i ère, de nauèth, un òme parièr a toti aqueri òmes, a toti aqueri ancians coneishudi sòns; qu'ère madeish qu'auessen coïncidit era vesilha, abantes de qué se passèsse arren, en bèra amassada sociau.
Totun, mos convie senhalar, de passa, que Mitia, ara prumeria deth sòn sojorn ena nòsta ciutat, ère recebut corauments en çò der ispravnik, encara que mès tard, sustot en darrèr mes, lèu auie deishat de visitar-lo, e er ispravnik, cada viatge que lo trapaue peth carrèr, per exemple, rufaue es celhes e solet per cortesia l'entornaue era salutacion, çò que Mitia auie pro ben avertit.
Per çò deth jutge d'instruccion, encara non auie auut era ocasion de hèr amistat damb eth, mès que l'auie vist un parelh de viatges e autanplan auien escambiat ues paraules, ambdús còps sus eth sèxe femenin.
Vos, Nikolai Parfionovich, per çò que veigui, ètz un jutge d'intruccion de çò mès adreit (Mitia, de pic, se metec a arrir alègraments), mès ara jo que vos vau a ajudar.
Ò, senhors, qu'è resuscitat… e non vo'n hescatz pr'amor de dirigir-me a vosati damb tanta naturalitat e tanta franquesa.
Ath delà, que sò un shinhau engatat, vos ac digui damb tota sinceritat.
Çampar, qu'è auut er aunor…er aunor e eth plaser de trapar-vos, Nikolai Parfionovich, en çò deth mèn parent Miusov…
Cavalièrs, cavalièrs, non sagi de qué sigam parièrs, sò plan conscient dera situacion que me trapi ara ath vòste dauant.
Que pese sus jo…s'ei que Grigori a declarat contra jo…pese sus jo…òc, plan que pese sus jo…ua terribla sospecha!
Qu'ei terribla, terribla, ac compreni pro ben!
Mès calem-mos en ahèr, senhors, sò prèst, e ara podem acabar damb tot aquerò en un virament de uelhs, pr'amor que, escotatz, senhors, escotatz.
Se jo ja sai que non sò colpable, alavetz, plan que òc, acabaram en un instant.
Non ei atau?
Non ei atau?
Alavetz, de moment vam a anotar que vos refusatz radicauments era acusacion que se vos a hèt, declarèc Nikolai Parfionovich en un ton qu'impausaue e, en tot virar-se entar emplegat de burèu, li dictèc a mieja votz çò que li calie escríuer.
Anotar?
Voletz anotar aquerò?
Plan ben, anotatz-ac, que i sò d'acòrd, auetz era mia plia conformitat, senhors…
Mès guardatz…
Demoratz, demoratz, escriuetz açò: "De tier era violéncia, colpable; dera grèu agression patida peth praube ancian, colpable".
E ath delà, ath sòn laguens, en çò de mès ath hons deth sòn còr, tanben ei colpable, mes aquerò que non ac cau escríuer (de pic se dirigic ar emplegat de burèu), aquerò que ja ei quauquarren dera mia vida privada, senhors, aquerò a vosati ja non vos tanh, es prigondors deth mèn còr, voi díder…
Mès, der assassinat deth sòn ancian pair, non n'ei colpable!
Qu'ei ua idia asenada!
Ua idia totafèt asenada!…
Vos ac vau a demostrar, e vosati vo'n convenceratz de seguit.
Que vo'n vatz a arrir, senhors, vo'n vatz a arrir des vòstes pròpies sospeches!…
Padegatz-vos, Dmitri Fiódorovich, rebrembèc eth jutge d'instruccion, tau que se, per çò que semble, auesse eth desir de solatjar ad aguest òme exaltat damb era sua pròpia serenitat.
Abantes de contunhar damb er interrogatòri, que voleria enténer de vos, s'ei que non auetz inconvenient a respóner, era confirmacion deth hèt de qué, çampar, vos non apreciàuetz ath defuntat Fiódor Pávlovich e de qué èretz damb eth en ua peleja contunhada…
Aciu, aumens, hè un quart d'ora, vos auetz permetut de díder qu'autanplan volíetz aucir-lo: "Jo non l'è aucit, auetz proclamat, mès volia aucir-lo!"
Jo è proclamat aquerò?
Ò!, qu'ei possible, senhors!
Òc, malerosaments, jo lo volia aucir, ac è volut fòrça viatges…
Malerosaments, malerosaments!
Volíetz.
Se qué les posqui explicar, senhors!
Mitia, damb mina ombriua, rufèc es espatles e joquèc es uelhs.
Jo jamès è amagat es mèns sentiments, tota era ciutat qu'ac sap, ena tauèrna toti les coneishen.
De nauèth, en monastèri, ena cèla deth starets Zosima ac declarè…
Aqueth madeish dia, tath vrespe, tustè ath mèn pair e siguí a mand d'aucir-lo, e jurè, en preséncia de testimònis, que vieria a aucir-lo…
Ò, que i a mil testimònis!
M'è passat un mes sancer dident-t'ac, toti n'an estat testimònis!…
Eth hèt qu'ei ara vista, eth hèt que parle, cride, mès es sentiments, senhors, es sentiments ja son ua auta causa.
Guardatz, senhors, (Mitia rufèc es celhes), a jo que me semble que vos non auetz eth dret a preguntar-me sus es mèns sentiments.
Se vos a autrejat ua autoritat, ac compreni, mès aquerò qu'ei un ahèr mèn, ei quauquarren plan privat, prigond, mès…coma qu'en d'autes escadences non è amagat es mèns sentiments..ena tauèrna, per exemple, e è parlat d'aguestes causes damb absoludaments toti, ara…ara que non vau a hèr un secret d'aquerò.
Veiratz, senhors, sò conscient de qué en aguest cas i a indicis terribles contra jo: que les è dit a toti que pensaua aucir-lo, e còp sec l'aucissen: qui mielhor que jo, en aguest cas?
Hu, hu, hu!
Vos desencusi, senhors, vos desencusi per complet.
Se jo madeish sò desconcertat enquiara epidermis, pr'amor que, fin finau, qui l'a podut aucir, en tau cas, se non è estat jo?
Non ei vertat?
Se non è estat jo, qui a podut èster, qui?
Senhors, sorrisclèc de pic, que voi saber ua causa e autanplan exigisqui que me la diguen: a on l'an aucit?
Com l'an aucit, com e damb qué?
Didetz-m'ac, preguntèc ara prèssa, tachant es vistons en fiscau e en jutge d'instruccion.
Vam a contunhar, l'interrompec Nikolai Parfionovich.
Atau, donc, se qué siguec çò que vos botgèc alavetz enes vòsti sentiments d'òdi?
Semble que vos auetz declarat publicaments que se tractaue d'un sentiment de gelosia, non ei atau?
Plan, òc, era gelosia, e non solet era gelosia.
Discusions per tòrt des sòs?
Plan, tanben pes sòs.
Qué tres mil!
Mès, mès, s'aluguèc Mitia, mès de sies mil, dilhèu mès de dètz mil.
Que les ac è dit a toti, ac è cridat!
Mès decidí deishà'c de cornèr e conformar-me damb tres mil.
Que ja tornaram mès tard en aguest ahèr, didec de pic eth jutge d'instruccion; permetetz-mos ara enregistrar e anotar precisaments aguest petit punt: que vos consideràuetz aguesti sòs, es qu'èren en aquera envolòpa, dera vòsta propietat.
Escriuetz, senhors; que ja me n'encuedi de qué aquerò ei un aute indici contra jo, mès que non me cau pòur des indicis e jo madeish digui causes que me perjudiquen.
M'auetz entenut?
Jo madeish!
Guardatz, senhors, per çò que semble m'auetz cuelhut per un òme totafèt desparièr de çò que sò, higec de suspresa, en ton desconsolat e ombriu.
Que vos parle un òme nòble, ua persona plan nòbla que, sustot (non ac deishetz de uelh), a cometut infinites baisheses, mès tostemp a estat e contunhe a èster un èsser plan nòble, coma tau èsser, ath sòn laguens, enes sòns fondaments; fin finau, en ua soleta paraula, que non sai explicar… precisaments çò que m'a tormentat tota era mia vida a estat era mia ansia de noblesa, qu'è estat, entà didè'c atau, un martir dera noblesa e l'è cercada damb un fanau, damb eth fanau de Diogenes, e, mentretant, en tota era mia vida non è cometut que baisheses, tau que hèm toti, senhors…voi díder, coma jo solet, senhors, non toti, que me sò confonut, jo solet, jo solet!…
Senhors, que me hè mau eth cap (contreiguec dolorosaments era cara); veiratz, senhors, que non me shautaue era sua portadura, auie en eth quauquarren innòble, era mèra vantaria e mensprètz per tot çò de sagrat, burla e incredulitat, qu'ère hastigós, hastigós!
Mès ara qu'ei mòrt lo veigui de ua auta manèra.
Com que de ua auta manèra?
Vos sentetz empenaït?
Non ei que me senta empenaït; aquerò non ac escriuatz.
Jo tanpòc sò brave, senhors, qu'ei açò que se passe; tanpòc sò tan beròi, e per açò madeish non auia cap dret a considerar-lo hastigós, qu'ei aquerò!
Açò òc qu'ac podetz escríuer.
E dit açò, Mitia se botèc en un viraments de uelhs fòrça trist.
Dès hège ua estona, a mida qu'anaue responent as preguntes deth jutge d'instruccion, s'anaue amortant cada viatge mès e mès.
E, còp sec, just en aguest moment, arribèc ua auta scèna inesperada.
Eth cas ei qu'a Grushenka, encara que l'auien trèt abantes d'aquiu, non l'auien amiat guaire luenh: que l'auien deishat solet dues crambes mès enlà dera cramba blua a on auie lòc er interrogatòri.
Aquiu s'i trapaue Grushenka, sense cap auta companhia, de moment, qu'era de Maksimov, qu'ère terriblaments hissat, fòrça espaurit e aganchat ada era tau que se cerquèsse ath sòn costat era sauvacion.
Un campanhard damb un distintiu en piech hège era garda ath ras dera pòrta.
Grushenka ploraue e, de ressabuda, quan era pena ja non li cabie ena amna, se lheuèc en un bot, amassèc es mans e, en tot sorrisclar en votz nauta: "Prauba de jo!
Prauba de jo!
Mitia, ath sòn torn, en enténer aqueth sorriscle, s'estrementic, se botèc de pès en un guimbet e gessec ath sòn encontre coma un pericle, sense saber se qué hège.
Mès tanpòc aguest còp artenheren a amassar-se, encara qu'òc artenhren a veder-se.
A Mitia lo tengueren fèrmaments des braci: pelegèc, hec fòrça, que sigueren de besonh tres o quate òmes entà tier-lo.
Tanben ada era l'agarrèren, e Mitia vedec se com estenie entada eth es sòns braci, damb un crit, tant que se la hègen a vier.
En acabar era scèna, Mitia se vedec en lòc d'abantes, seigut ena taula, dauant deth jutge d'instruccion, e se metec a cridar as qu'èren aquiu.
Se qué voletz d'era?
Per qué la hètz a patir?
Qu'ei innocenta, innocenta!…
Entre eth fiscau e eth jutge d'instruccion sagèren de padegar-lo.
Aquerò se tardèc bèth temps, coma ues dètz menutes; a tot darrèc entrèc ena cramba Mijail Makarovich, qu'auie gessut, e en votz nauta, plan excitat, li didec ath fiscau:
Que ja mo l'auem hèt a vier, ei en embaish; mès me permetetz vosati, cavalièrs, dider-li ua soleta paraula ad aguest malerós?
Ena vòsta preséncia, cavalièrs, ena vosta preséncia!
Escota, Dmitri Fiódorovich, batiushka (comencèc a díder Mijail Makarovich, e en sòn afligit ròstre se miralhèc ua cauda pietat, lèu pairau, peth praube malerós); jo madeish è hèt baishar a Agrafiona Aleksandrovna, l'ac è fisat as hilhes der ostalèr, e ara ei damb era e non se hè enlà deth sòn costat aqueth vielhet, Maksimov; jo qu'è parlat damb era, m'entenes?, è parlat damb era e l'è solatjada, l'è convençuda de qué çò que tu as de besonh ara, ei exprimir-te, atau que non s'i a de calar, li cau sajar de qué non te desesperes, perque, se non, te poiries embolhar e hèr declaracions que vagen contra es tòns interèssi, comprenes?
Ben, en resumit, qu'è parlat damb era e ac a comprenut.
Ei ua gojata plan esperdigalhada, frair, e ei brava, que volie punar es mans d'aguest vielh; pregaue per tu.
Qu'ei era que m'a manat aciu entà que te diga que non te preocupes per era, e ara te calerie, amic mèn, te calerie que jo anèssa a dider-li que tu ès tranquil e non ès preocupat per era.
Atau, donc, que ja ac ves, te cau solatjar.
Me senti colpable dauant d'era, ei ua amna crestiana, òc, cavalièrs, ei ua amna moisha e non n'a eth tòrt d'arren.
Atau, donc, posqui o non posqui dider-li, Dmitri Fiódorovich, que t'estaràs tranquil?
Aqueth bravàs didec fòrça causes mès, mès era pena de Grushenka, ua pena tant umana, se l'auie calat ena amna, e lèu li vengueren es lèrmes enes uelhs.
Desencusatz, senhors, damb eth vòste permís, ò!, damb eth vòste permís!, cridèc.
Qu'ètz vos un àngel, Mijail Makarovich, un àngel!
Vos balhi es gràcies per era!
Òc, òc, vau a estar-me tranquil, vau a estar alègre; didetz-li, pera infinita bondat dera vòsta amna, que sò alègre, alègre, qu'enquia e tot me vien talents d'arrir en aguest moment, en tot saber-me'n qu'ei ath sòn costat un àngel dera garda coma vos.
De seguit acabarè damb tot açò e, tanlèu demora liure, l'anarè a cercar, que òc.
Que me demore!
Senhors, se dirigic de ressabuda ath fiscau e ath jutge d'instruccion, ara que vos vau a daurir tota era mia amna, que vau a desliurar-me, acabaram damb açò en un virament de uelhs, e acabaram alègraments: fin finau toti arriram, vertat?
Mès, senhors, aguesta hemna qu'ei era reina dera mia amna!
Ò!, permetetz-me que vos ac diga, que m'ac cau cohessar…
Ja veigui que sò en companhia de persones plan nòbles: era ei era mia lutz, ei eth mèn santuari, se vo'n sabéssetz!
Que ja l'auetz entenut a cridar: "Damb tu entath cadafalc!"
E se qué l'è balhat jo, un miserable, un passapaís, entà que m'estime d'aguesta manèra?
Dilhèu sò jo, ua creatura pèga e ridicula damb aguesta cara ridicula, digne de tant amor pr'amor de qué m'acompanhe entara preson?
Per jo, era que vie d'ajulhar-se as vòsti pès, ua hemna tan capinauta e deth tot innocenta!
Se com non l'auia d'adorar, d'implorar, de desirar-la coma hèsqui ara?
Ò, senhors, desencusatz!
Mès ara, ara ja me senti solatjat!
S'esbaucèc ena cagira e, en tot caperar-se era cara damb es dues mans, s'estarnèc a plorar.
Mès que ja èren es sues, lèrmes d'alegria.
Que non i estèc a tier-se.
Eth vielh spravnik ère plan satisfèt e, çampar, tanben es juristes: vedien qu'er interrogatòri entraue en ua naua fasa.
Un còp auec gessut er ispravnik, Mitia reprenec eth bon umor.
Plan ben, senhors, ara que sò ara vòsta disposicion, ara vòsta complèta disposicion.
E…se non auesse estat per aguesti petiti detalhs, mos botaríem d'acòrd de seguit.
Un aute còp sò per aguesti petiti detalhs.
Que sò tot vòste, senhors, mès vos juri qu'ei de besonh que i age fidança mutua, era vòsta en jo e era mia en vosati: se non, non acabaram jamès.
Qu'ac digui en tot pensar en vosati.
Vam entar ahèr, senhors, e, sustot, non hotgetz d'aguesta sòrta ena mia amna, non la torturetz damb causes petites, e limitatz-vos a preguntar per çò que s'a passat, pes hèts; en aguest cas, lèu demoraratz satisfèti.
Ath diable es petiti detalhs!
Aquerò siguec çò que proclamèc Mitia.
Er interrogatòri tornaue a començar.
E ei plan justa era observacion que venguetz de hèr sus era nòsta mutuau fidança, que sense era a viatges ei impossible procedir en casi de semblabla importància, en tot supausar, plan, qu'eth sospechós reauments desire, demore e pogue justificar-se.
Pera nòsta part, haram tot çò que sigue ena nòsta man, e vos qu'auetz podut veir ara madeish de quina manèra amiam aguest ahèr…
L'aprovatz vos, Ippolit Kirillovich?, de sobte se dirigic ath fiscau.
Mentarè, a tot darrèr, que Nikolai Parfionovich, nauèth vengut ena ciutat, en madeish començament dera sua carrèra entre nosati, sentec peth nòste Ippolit Kirillovich, eth fiscau, un respècte extraordinari e se hec eth sòn amic de tot còr, o pòc mens.
Ère practicaments era soleta persona que credie sense resèrves en insolit talent psicologic e oratòri deth nòste Ippolit Kirillovich, "deishat de cornèr ena sua carrèra", e n'ère totafèt convençut de qué, plan que òc, auie estat deishat de costat.
En èster encara en Sant Petersburg, ja auie entenut a parlar d'eth.
Pera sua part, eth joen Nikolai Parfionovich venguec a èster eth solet òme en mon qu'apreciaue sincèraments ath nòste "deishat de cornèr" fiscau.
De camin entà Mokroie auien auut temps entà meter-se d'acòrd sus quauqui aspèctes e acordar bères causes en relacion damb eth cas qu'acarauen, e ara, ath torn dera taula, era agudenta intelligéncia de Nikolai Parfionovich caçaue ath vòl e captaue quinsevolh indicacion, quinsevolh movement en ròstre deth sòn collèga mès veteran, ja siguesse mieja paraula, ua guardada o ua guinhada de uelh.
Senhors, permetetz-me que conda jo madeish era mia istòria sense interromper-me damb foteses, e en un virament de uelhs vos ac explicarè tot, Mitia s'anaue alugant.
Magnific.
Vos ac arregraïsqui, mès, abantes de qué passem a escotar era vòsta declaracion, voleria que me permetéssetz solet verificar un aute petit hèt, plan interessant entà nosati; se tracte, concretaments, des dètz robles qu'ager, tàs cinc, li demanèretz prestadi ath vòste amic Piotr Ilich Perjotin, en tot deishar-li coma gatge es vòstes pistòles.
Que les empenhè, senhors, les empenhè per dètz robles, e qué?
Mès tornàuetz de viatge?
Auíetz gessut dera ciutat?
Òc, senhors, qu'auia viatjat a quaranta verstas, qu'ei que non se'n sabien?
Eth fiscau e Nikolai Parfionovich escambièren ua guardada.
Totun aquerò, qué vos semble se començatz eth vòste raconde damb ua descripcion sistematica de tot eth dia d'ager, dès era prumèra ora deth maitin?
Permetetz-mos saber, per exemple, per qué quitèretz era ciutat e exactaments quan partíretz e quan entornèretz…e toti aguesti hèts…
Que m'ac auríetz d'auer demanat dès era prumria (Mitia se metec a arrir sorrolhosaments), e, se voletz, que mos calerie començar non dès d'ager, senon dès delàger peth maitin, atau compreneratz a on, com e perqué hi eth viatge.
Delàger peth maitin, senhors, anè a veir a un comerçant locau, Samsonov, entà demanar-li prestadi tres mil robles, en tot aufrir-li es mès segurs gatges; un besonh pressant, senhors, un besonh pressant…
Permetetz-me que vos interrompa, lo copèc amablaments eth fiscau; per qué auèretz un besonh pressant de sòs, e concretaments aguesta soma, ei a díder, tres mil robles?
Tè, senhors, arren de minúcies: com, quan e perqué, e per qué precisaments aguesta quantitat e non ua auta, e tot aguest embolh…
Se contunham atau, qu'aumpliram mès de tres volumes, e encara mos mancarie er epilòg!
Tot aquerò ac didec Mitia damb era familiaritat bondadosa, encara qu'impacienta, der òme que desire condar tota era vertat, plen des mielhores intencions.
Senhors, de pic semblèc frenar-se, non mormolhetz contra jo per tòrt dera mia brusquetat, vos a prègui un aute còp: credetz-me, de nau, que senti eth màger des mèns respectes e sò conscient dera vertadèra situacion.
Non vos pensetz que sò embriac.
Que ja se m'a passat era peta.
Mès que tanpòc aurie cap importància que siguessa embriac.
Entà jo que vau aquerò de:
Sòbri e seren, venguec estupid; begut e apeguit, venguec sabent.
Hu, hu, hu!
Totun açò, ja me n'encuedi, senhors, de qué de moment non ei ben vist que me hèsca er escarrabilhat damb vosati, ei a díder, enquia que non mos ajam explicat.
Permetetz-me sauvar era mia dignitat.
Compreni a on ei ara era diferéncia: a tot darrèr, que sò aciu, ath vòste dauant, coma un delinquent e sò, per tant, inferior a vosati en grad maximum, e vosati auetz era obligacion d'observar- me: que non me vatz a balhar un copet ena esquia per çò de Grigori; çò de certan ei qu'un non li pòt trincar eth cap a un vielh e demorar impune, probablaments me jutjaratz per aguest motiu e m'embarraratz, qué me sai, miei an o un an de preson, vè-te'n a saber se guaire me què, mès que non portarà deguna pèrta de drets; pr'amor que serà sense pèrta de drets, vertat, fiscau?
Ja ac vedetz, senhors, que sò conscient dera diferéncia…
Mès que seratz d'acòrd que vosati ètz capables de hèr vier hòl ath madeish Diu damb aguesta classa de preguntes: A on auetz botat eth pè?
Com l'auetz botat?
Sus qué l'auetz botat?
En aguest cas, que me vau a hèr un embolh, e vosati anotaratz ua sòrta de pegaries enes vòsti escrits, e damb quin resultat?
Damb cap de resultat!
Plan ben, ja qu'è començat a parlar sense sen, vau a acabar era mia istòria, e vosati, senhors, coma persones damb ua formacion esquista e gent plan nòbla, saberatz perdonar-me.
Qué as minjat?
Com as escopit?, entà que "un viatge adormida era atencion deth criminau", lançar-li de pic ua pregunta desconcertanta: "A qui as aucit?
A qui as panat?
Aguesta qu'ei era vòsta rotina, aguestes es vòstes normes, en aquerò s'està tota era vòsta astúcia!
Damb taus params que poiratz empeguir as campanhards, mès non a jo.
Que m'ac sai tot, è servit en exèrcit, hu, hu, hu!
Non vos embestietz, senhors, me desencusatz era insoléncia?, didec, en tot guardar-les damb un aspècte de bondat lèu estonanta.
Qu'ac a dit Mitia Karamazov, donques que l'ac podetz perdonar: serie imperdonable se s'agisse d'ua persona intelligenta, mès non en tot tractar-se de Mitka, hu, hu!
Nikolai Parfionovich escotaue e tanben arrie.
Eth fiscau, encara que non arrie, campaue atentiuaments a Mitia, sense deishar-lo de uelh, coma se non se volesse pèrder ua soleta paraula, ne eth mès leugèr movement, ne era mès leugèra contraccion dera mès imperceptible des tralhes deth sòn ròstre.
Atau ei se com nosati, plan, auem començat damb vos, repliquèc sense deishar d'arrir Nikolai Parfionovich.
Que non mos auem predat a hèr-vos vier lhòco en tot demanar-vos se com vos auíetz lheuat aguest maitin o qué auíetz minjat, senon qu'auem anat, quitament massa lèu, en ahèr.
Ac compreni; atau ac è comprenut e ac è apreciat, e aprècii encara mès era bondat qu'ara m'amuishatz, ua bondat sense precedents, digna des amnes mès nòbles.
Qu'auem coïncidit aciu tres persones nòbles e pro que tot çò qu'age entre nosati se base ena confidança mutuau entre persones cultes e educades, amassades ena sua noblesa e aunor.
Totun aquerò, permetetz-me considerar-vos es mèns mielhors amics en aguest moment dera mia vida, en aguest moment d'umiliacion entath mèn aunor!
Non vos ac cuelheratz coma ua ofensa, senhors, vertat que non?
Parfionovich, en ton grèu e aprovatiu.
E arren de detalhs, senhors, toti aguesti detalhs de plaidejaires, exclamèc Mitia damb entosiasme; se non, eth diable sap se com pòt acabar tot aquerò, non ei vertat?
Que pensi seguir es vòsti conselhs ath pè dera letra, didec de pic eth fiscau, en tot dirigir-se a Mitia, mès, era mia pregunta, totun, que non la retiri.
Entà nosati ei totauments imprescindible saber entà què auíetz besonh d'aguesta quantitat precisa, ei a díder, exactaments tres mil robles.
Entà qué n'auia besonh?
Ben, entad açò, entad aquerò…ben, entà pagar un deute.
Concretaments a qui?
Me remisqui totafèt a dider-les aquerò, senhors!
Aguest qu'ei un des mèns principis.
Era vòsta pregunta non ei restacada damb eth cas, e tot açò que non ei restacat damb eth cas, que pertanh ara mia vida privada!
Volia pagar un deute, un deute d'aunor, mès que non vau a díder a qui.
Permetetz-mos anotar aquerò, didec eth fiscau.
Coma volgatz.
Qu'ac podetz anotar atau: que non ac vau a díder, que non.
Escriuetz, senhors, qu'enquia e tot considèri desonorant de didè'c.
Que se ve qu'auetz fòrça temps entà escríuer!
Permetetz-me avertir-vos, senhor mèn, e tornar a rebrembar-vos, en cas que non ac sabéssetz, (didec eth fiscau en un ton plan sevèr e particularaments convincent) qu'auetz vos eth perfècte dret a non respóner es preguntes qu'ara vos hèm, tant que nosati, autaments, non auem cap de dret a pressar-vos entà que mos responatz en cas que decidigatz non respóner pera rason que sigue.
Aquerò que depen de çò que vos consideretz avient.
Mès, en quinsevolh cas, en un ahèr coma eth que mos ocupe, eth nòste prètzhet s'està en her-vos a veir e explicar-vos enquia quin punt vos costatz a vos madeish un damnatge en remir-vos a prestar tau o quau declaracion.
E dit aquerò, vos prègui que contunhem.
Veiratz, senhors, aguest Samsonov, qu'alavetz venguí a veir…
Naturauments non vam a reprodusir peth menut eth racode d'uns hèts que ja conneish eth liegeire.
Er autor, impacient, qu'ac volie condar tot peth menut, e ath madeish temps acabar çò de mes lèu possible.
Mès, a mida qu'anotauen era sua declaracion, ère inevitable que l'interrompessen de quan en quan.
Dmitri Fiódorovich metie trebucs, mès que non auie mès remèdi que someter-se; s'emmaliciaue, mès sense pèrder de moment era bona animositat.
Ei vertat que, de quan en quan, sorrisclaue: "Senhors, aquerò que desgahonarie ath madeish Diu", o ben: "Senhors, non vedetz que m'irritatz en vaganaut"?, mès, a maugrat d'aguestes manifestacions, de moment non s'alteraue eth sòn estat d'animositat, amistós e expansiu.
D'aguesta sòrta condèc se com, Samsonov l'auie "prenut eth peu" hège dus dies.
Ja n'ère pliaments conscient de qué s'auien burlat d'eth).
Era venda deth relòtge per sies robles, entà arremassar es sòs deth viatge, hèt qu'enquia alavetz desconeishien autant eth jutge d'instruccion qu'eth fiscau, desvelhèc de suspresa en eri un extraordinari interès; qu'ei mès, estimèren de besonh, damb grana indignacion de Mitia, anotar aguest hèt damb tota sòrta de detalhs, en veir que se confirmaue per dusau viatge era circonstància de qué, dès era madeisha vesilha, ère practicaments sense un sò horadat.
De man en man Mitia comencèc a vier seriós.
Mès tard, dempús de descríuer eth sòn viatge entà cercar a Liagavy e era net que s'auie estat ena isba plea de tofa e çò d'aute, contunhèc eth sòn raconde enquiara tornada ena ciutat, e aciu comencèc per eth madeish, sense èster exprèssaments interrogat sus er ahèr, a descríuer peth menut eth torment dera sua gelosia per Grushenka.
Dera sua gelosia ne parlèc apassionadaments e extensiuaments e, encara qu'ath sòn laguens s'avergonhaue d'exprimir es sòns sentiments mès prigonds, entà didè'c atau, "ara publica infàmia", hec un evident esfòrç entà cuélher era vergonha peth còth pr'amor d'èster verai.
Totun, era impasibla severitat des guardades deth jutge d'instruccion e, mès que mès, deth fiscau, tachades en eth ath long de tot eth raconde, vengueren de trebolar-lo seriosaments.
Que gessec de parlar dera Jojlakovna, tornèc a encoratjar-se un shinhau e autanplan volec condar cèrta anecdòta nauèra sus era dauna, que non hège ath cas, mès eth jutge d'instruccion l'interrompec e li suggeric amablaments que passèsse entà "quauquarren substanciau".
Fin finau, dempús d'auer descrit era sua desesperacion e de restacar-se ath moment que, en gésser de çò dera senhora Jojlakovna, arribèc a pensar a "guinhauetejar de seguit a quauqu'un entà arténher es tres mil robles", tornèren a interromper-lo entà deishar constància de que "volie guinhauetejar" a quauqu'un.
Mitia les deishaue escríuer sense díder arren.
Ara fin arribèren en punt deth raconde que se n'auie sabut de pic que Grushenka l'auie enganhat e auie deishat era casa de Samsonov pòc dempús de qué eth madeish Mitia l'auesse acompanhat enquia aquiu, a maugrat de qué era l'auie dit que se demorarie damb eth vielh enquiara mieja net.
E aquerò tanben ac anotèren suenhosaments.
Mitia, damb portadura ombriua, demorèc qu'acabèssen e comencèc a condar se com auie anat ath mès córrer entà çò de sa pair, entath uart, mès ara imprevista eth jutge d'instruccion l'interrompec e, en tot daurir eth gran cartipèl qu'auie ath sòn costat, sus eth divan, treiguec d'eth eth trisson de coeire.
Coneishetz aguest objècte?
L'ac amuishèc a Mitia.
A, òc!
Mitia arric lugubraments.
Com non l'auria de conéisher!
Ath diable!, que non me hè ua bèra manca!
Que vos auetz desbrembat de mentar-lo, observèc eth jutge d'instruccion.
A, diables!
Simplaments, non m'a vengut entath cap.
Ajatz era bondat de condar peth menut se com vos armèretz damb aguest objècte.
Permetetz-me, senhors, damb plaser.
E Mitia condèc se com auie cuelhut eth pilador e s'auie metut a córrer.
Mès, se qué preteníetz en armar-vos damb semblable utís?
Se qué pretenia?
Non pretenia arren!
Me lo hi a vier e gessí ath mès córrer.
Mès, per qué?
Se didetz que non preteníetz arren…
En Mitia creishie era indignacion.
Guardèc fixaments ath "gojatòt" e arric escura e maliciosaments.
Eth cas ei que cada viatge se sentie mès e mès avergonhat per auer estat tan sincèr en aguesti moments e auer condat tant efusiuaments a "semblables persones" era istòria dera sua gelosia.
Que m'ei parièr eth pilador deth mortèr!, gessec de pic.
Que non i hè arren, senhor.
Ben, l'agarrè entà defener-me des cans.
O pera escurina…sabi pas, per s'un cas.
Ath diable, tè!
Senhors, qu'ei literauments impossible parlar damb vosati!, cridèc Mitia, dehòra de se; alavetz, en tot virar-se de cap ar emplegat de burèu, rogit de ira, damb ua nòta de frenesia ena sua votz, li didec ara prèssa: escriu ara madeish…ara madeish…"Qu'agarrè eth pilador damb era intencion de vier ath córrer a aucir ath mèn pair…a Fiódor Pávlovich…d'un còp en cap!"
Qué, ètz ara satisfèti, senhors?
Vos è trèt un pes deth dejós?, didec en tot dirigir ua guardada desfisanta ath jutge d'instruccion e ath fiscau.
Mo'n sabem pro ben que venguetz de hèr aguesta declaracion per tòrt dera vòsta irritacion damb nosati e pr'amor qu'ètz indignat damb es preguntes que vos hèm e que vos consideratz pòc importantes, encara que, en esséncia, son reauments essenciaus, li didec secaments eth fiscau, a manèra de reponsa.
Per amor de Diu, senhors!.
Plan ben, me hi a vier eth pilador…
Entà qué cuelh bèth un quauquarren en aguesti casi?
Sabi pas.
Lo cuelhí e gessí ath córrer.
Qu'ei ua vergonha, senhors, passons, o juri que non condi arren mès!
Botèc es codes sus era taula e emparèc eth cap en ua man.
Ère seigut d'esponera respècte as sòns interrogadors, sajant de padegar un mau sentiment ath sòn laguens.
Çò de cèrt ei qu'auie uns talents terribles de lheuar-se e declarar que non pensaue díder ne ua soleta paraula mès: "Encara que m'amietz entath cadafalc".
Guardatz, senhors, didec de ressabuda, en tot hèr un esfòrç entà tier-se, guardatz.
Vos escoti e m'imagini…
Guardatz, a viatges qu'è un sòmni…
Un sòmni freqüent, que se repetís; sónii que quauquarrés me perseguís, quauquarrés que me cau ua pòur terribla, m'acace ena escurina, de nets, me cèrque, e jo m'amagui ath darrèr dera pòrta o der armari, que m'amagui d'ua forma umilianta; çò de mès important ei qu'eth se'n sap pro ben d'a on m'amagui, mès hè que non ac sap entà alongar eth mèn patiment, entà recrear-se en mèn terror…
Aquerò ei çò que vosati hètz ara!
Quauquarren plan semblable!
Soniatz damb aguestes causes?, preguntèc eth fiscau.
Òc, sónii damb aguestes causes…
Non voletz cuelher-ne nòta?
Ara que ja non se tracte d'un sòmni!
Jo sò eth lop, e vosati es caçaires, e ètz en tot mautar ath lop.
Plan que òc, senhors, plan que òc!
Mitia tornèc a díder, mès, dempús d'auer solatjat visiblaments era sua amna damb aquera explosion de colèra sobta, comencèc un aute còp a atrendir-se damb cada paraula que prononciaue.
Que podetz vosati non creir a un criminau o a un acusat que torturatz damb es vòstes preguntes, mès ath mès nòble des òmes, senhors, as mès nòbles impulsi dera amna (ac diderè damb gausardaria!
Cara, còr.
Tie-te, resigna-te e cara!
Naturauments, se vos platz, responec Nikolai Parfionovich.
Mitia comencèc a parlar damb rudesa, mès ère evident qu'encara s'i pregaue mès entà non desbrembar ne deishar de costat cap detalh deth sòn raconde.
Condèc se com auie sautat era barralha deth uart de sa pair e com s'auie apressat ena hièstra, abantes de referir-se, fin finau, a tot çò qu'aquiu s'auie passat, ath pè dera hièstra.
Parlèc damb claretat e precision, tau que soslinhant es paraules, des sentiments qu'autant l'auien enquimerat en aqueri moments en uart, damb aqueth delèri òrre de saber se Grushenka ère o non en çò de sa pair.
Mès, per estranh que semble, autant eth fiscau qu'eth jutge d'instruccion l'escotauen aguest còp damb ua resèrva extrèma, lo guardauen secaments, hègen plan mens preguntes.
Mitia non podec vier en cap conclusion per çò que se vedie enes sues cares.
Ça que la, quan condèc se com auie decidit hèr-li a sa pair eth senhau de qué auie arribat Grushenka entà que li daurisse era pòrta, ne eth fiscau ne eth jutge d'instruccion se n'encuedèren dera paraula "senhau", tau que se non auessen comprenut bric se quin ère eth sòn significat precís en aqueth contèxte, quauquarren qu'a Mitia l'atirèc era atencion.
Qu'ère en tot guardar ara paret, e se'n sabie qu'aqueri òmes auien es sòns vistons tachadi en eth.
Dempús?
Dempús l'aucí…li balhè un còp ena coroneta e li daurí era tèsta…
Entà vosati, atau se passèc.!
De ressabuda, es uelhs li ludien.
Tota era sua colèra, amortada enquia alavetz, crevèc de pic ena sua amna damb ua fòrça insolita.
Entà nosati, repetic Nikolai Parfionovich; plan ben, e entà vos?
Mitia joquèc es uelhs e s'estèc ua bona estona en silenci.
Entà jo, senhors, entà jo, çò que se passèc siguec açò, comencèc a díder en votz baisha.
Sabi pas se sigueren es lèrmes de quauquarrés, sabi pas se Diu escotèc es prècs dera mia mair, s'un esperit luminós me punèc en aqueth moment, que non ac sabi; mès eth diable siguec vençut.
M'aluenhè ara prèssa dera hièstra e m'esdeguè a córrer entara barralha…e Grigori m'artenhec just quan jo m'auia ja plaçat naut de tot dera barralha…(En aguest moment Mitia lheuèc finauments es uelhs entàs sòns interlocutors.
Aguesti, çampar, lo guardauen damb ua atencion impassibla.
Ua sòrta d'espasme d'indignacion li recorrec era amna a Mitia).
Ara madeish, senhors, qu'ètz en tot arrir-vo'n de jo, copèc sobtaments.
Per qué treiguetz aguesta concludion?, preguntèc Nikolai Parfionovich.
Pr'amor que non vos credetz ne ua soleta paraula, per açò!
Compreni plan ben qu'ajam arribat en punt principau: eth vielh jatz aquiu damb eth cap trincat, e jo, dempús d'auer descrit tragicaments se com lo volia aucir e com auia agarrat un trisson de mortèr, que hugi de pic dera hièstra…
Un poèma!
En vèrs!
Qui se pòt creir çò que ditz aguest valent!
Hu, hu,!
Se voludèc damb tot eth sòn pes ena cagira, en tot hèr-la croishir.
E non vo n'encuedèretz (comencèc a preguntar eth fiscau, que semblaue non auer notat era agitacion de Mitia), non vo n'encuedèretz, quan vos aluenhèretz ara prèssa dera hièstra, de s'era pòrta que da tath uart, ua qu'ei plaçada en aute costat deth pabalhon, ère dubèrta?
Non, non ère dubèrta.
Non n'ère?
Ath contrari, qu'ère barrada; ath delà, qui l'aurie podut daurir?
Vai, era pòrta…un moment!
Còp sec, semblaue auer-se'n rebrembat de quauquarren e a mand siguec d'estrementir-se).
Dilhèu auetz trapat vosati era pòrta dubèrta?
Òc, qu'ère dubèrta.
E qui l'a podut daurir, se non auetz estat vosati?
Era pòrta ère dubèrta, e er assassin deth vòste pair entrèc solide per aguesta pòrta e, un còp cometut er assassinat, gessec per aguesta madeisha pòrta (didec eth fiscau a plaser, claraments, coma soslinhant es paraules).
Aquerò qu'ei totafèt clar entà nosati.
Er assassinat, evidentaments, se cometec laguens era cramba, e non a trauèrs dera hièstra, quauquarren qu'ei positiuaments clar a compdar dera investigacion amiada a tèrme, dera posicion deth còs e de tot çò d'aute.
Per çò que hè ad aguesta circonstància que non i a cap de dobte.
Mitia ère terribaments estonat.
Mès, s'aquerò ei impossible, senhors,!, sorrisclèc, completaments desconcertat.
Jo…jo non entrè…
Vos asseguri rotondaments, damb tota certitud, qu'era pòrta ère tostemp barrada tant que jo m'estè en uart e quan gessí ath córrer d'aquiu.
Jo me demorè ath pè dera hièstra, e ada eth lo vedí a trauèrs dera hièstra, e solet, solet…
M'en brembi de tot açò enquiara darrèra menuta.
E, encara que non m'en brembèssa, que serie parièr, pr'amor que es senhaus solet les coneishíem Smerdiakov e jo, ath delà deth pròpi defunt, e eth, sense senhaus, jamès aurie dubèrt ad arrés!
Senhaus?
De quines senhaus parlatz?, preguntèc eth fiscau damb un curiosèr ansiós, lèu isteric, e se'n desbrembèc de seguit de totes es sues resèrves.
Ac demanèc coma se s'arrosseguèsse damb cautèla.
Qu'auie flairat un hèt important, que non coneishie encara, de seguit sentec ua pòur atròça a que Mitia non volesse acabar de desnishar-lo-se.
Atau que non ac sabíetz!
Mitia li guinhèc eth uelh, en tot arrir burlesca e maliciosaments).
E se jo non vos ac digui?
Com vo n'auríetz encuedat?
Coneishíem aguesti senhaus deth defunt, Smerdiakov e jo, arrés mès; tanben eth cèu, mès eth cèu que non l'ac aurie dit.
Mès ei un hèt interessant, eth diable se'n saberà deth profitt que se li posque trèir, hu, hu!
Tranquils, senhors, que vos meterè ath pas, solet pensatz en pegaries.
Non vo'n sabetz damb qui tractatz!
Tractatz damb un sospechós que declare contra eth madeish, que declare en sòn pròpi damnatge.
Òc, pr'amor que sò un cavalièr d'aunor, causa que non n'ètz vosati!
Eth fiscau non auec mès remèdi qu'avalar-se eth grapaud, qu'ère tremolant d'impaciéncia entà conéisher aqueth nau hèt.
Mitia les balhèc ua explicacion precisa e longa sus tot açò qu'ère restacat damb es senhaus que Fiódor Pávlovich auie ideat entà Smerdiakov, les condèc çò que significaue cada còp ena hièstra e autanplan reprodusic aguesti senhaus hènt trucs ena taula; ara pregunta que li hec Nikolai Parfionovich de s'eth, en trucar ena hièstra deth vielh, auie hèt precisaments eth senhau que significaue: "A vengut Grushenka", responec damb precision que òc, qu'auie hèt, efectiuaments, aqueth senhau.
Smerdiakov?
E arrés mès?, tornèc a preguntar Nikolai Parfionovich.
Òc, eth vailet Smerdiakov, e tanben eth cèu.
Vosati madeishi qu'auratz besonh de Diu.
Mès, coma que Smerdiakov coneishie tanben aguesti senhaus, e pr'amor que vos refusatz damb tota era fòrça deth morir era acusacion d'auer aucit ath vòste pair, non serie eth que, en tot hèr eth senhau convengut, artenhec qu'eth vòste pair li daurisse era pòrta e dempús…cometesse eth crim?
Mitia li hec ua guardada prigondaments ironica, mès cargada, ath madeish temps, d'un òdi terrible.
Qua ja auetz tornat a caçar un aute vop!, didec Mitia ara fin.
Qu'auetz agarrat pera coa ad aguest desvergonhat!, hu, hu!
Que vos coneishi pro ben, fiscau!
Vos que pensàuetz que gesseria en un virament de uelhs, que m'agarraria ad açò que venguez d'insinuar e me botaria a cridar coma desgahonat: "A, qu'a estat Smerdiakov!
Eth qu'ei er assassin!".
Vos cau arreconéisher qu'ei aquerò çò qu'auetz pensat, arreconeishetz-ac, e alavetz contunharè.
Mès eth fiscau que non arreconeishec arren.
Se demorèc carat, demorant.
Que vos auetz enganhat, non vau a cridar contra Smerdiakov!, didec Mitia.
Ne tansevolhe sospechatz d'eth?
E vosati òc que ne sospechatz?
Que tanben d'eth auem auut sospeches.
Mitia tachèc es uelhs en solèr.
Delà d'açò, didec en ton seriós, escotatz: dès eth prumèr moment, lèu dès que gessí ath córrer entà vosati deth darrèr deth ridèu, me venguec ua idia: "Smerdiakov!"
Aciu, seigut en aguesta taula, tant que cridaua qu'èra innocent d'aquera sang, non è deishat de pensar: "Smerdiakov!".
Que non me treiguia deth dessús a Smerdiakov.
A tot darrèr, just hè un moment è auut era madeisha idia: "Smerdiakov!
Aquerò non ei òbra sua, senhors!
Parfionovich.
Per conviccion.
En tot basar-me enes mies impressions.
Pr'amor que Smerdiakov ei un òme de çò mès abjècte e covard que posque existir.
Non solet un covard, senon era conjoncion de totes es covardies deth mon, totes en ua, caminant sus dues cames.
Que neishec d'ua garia.
Cada viatge que parlaue damb jo, tremolaue de pòur, en tot pensar-se que l'anaua a aucir, encara que non li lheuèsse era man.
Queiguie as mèns pès e ploraue, me punaue aguestes madeishes bòtes, literauments, en tot suplicar-me que "non l'espaurissa".
Ac auetz entenut?
Que "non l'espaurissa", quines paraules son aguestes?
Se jo enquia e tot li hèja presents.
Qu'ei ua garia malautissa, que patís deth mau dera tèrra, damb ua ment aflaquida; un mainatge de ueit ans que li poirie estovar era codena.
Quina sòrta de persona ei aguesta?
Que non a estat Smerdiakov, senhors; se ne tansevolhe l'impòrten es sòs, non acceptaue ne çò que jo li balhaua…
Ath delà, entà qué auie d'aucir ath vielh?
S'enquia e tot ei possible que sigue hilh sòn, un hilh naturau, non ac sabíetz?
Auíem entenut aguesta legenda.
Un aute còp de calhau!
E damb fòrça mala intencion!
Que non me cau pòur!
Ò, senhors, que me semble d'ua excesssiua viletat que me digatz aguestes causes ena cara!
Ua viletat, pr'amor qu'è estat jo que vos ac è dit.
Non sonque volia, senon que podia auer-lo aucit, e è cargat de bon voler damb era colpa d'auer estat a mand de hè'c.
Mès eth cas ei que non l'è aucit, que m'a sauvat er àngel dera garda: aquerò ei quauquarren qu'a vosati non vos entre en cap…
Per aquerò ei ua viletat dera vòsta part, ua autentica viletat!
Pr'amor que jo non l'è aucit, non l'è aucit, non l'è aucit!
Escotatz-me ben, fiscau: que non l'è aucit!
En tot er interrogatòri non s'auie alugat tant), E qué vos a dit a vosati?…
Smerdiakov, digui (higec de seguit, dempús ua pausa).
Vos ac posqui demanar?
Vos que podetz demanar-mos çò que sigue, responec eth fiscau damb mina hereda e sevèra; quinsevolh causa que sigue restacada damb era part materiau deth cas, e nosati, vos torni a díder, qu'èm autanplan obligadi a balhar ua responsa avienta as vòstes demanes.
Trapèrem ath vailet Smerdiakov, que per eth preguntatz, en tot jàder inconscient en sòn lhet, hissat d'un atac extraordinàriaments agudent deth mau dera tèrra, que li podie repetir per dètzau viatge consecutiu.
Eth mètge qu'ère damb nosati, en examinar ath pacient, mos a comunicat que quitament ei possible que non arribe viu ath londeman.
Plan, en tau cas, qu'a estat eth diable qu'a aucit ath mèn pair!, se l'escapèc de pic a Mitia, coma s'enquia alavetz s'auesse estat demanant tu per tu: "Aurà estat Smerdiakov o non aurà estat Smerdiakov?"
Mitia demanèc ua pòsa.
L'ac autregeren amablaments, dempús de pausar-se, contunhèc eth raconde.
Mès qu'ère evident que se li hège plan de mau hèr.
Ath delà, eth fiscau, ara damb tota era intencion, se predèc a despacientar-lo de bon voler, en tot agarrar-se as "petiti detalhs".
Venguie de descríuer Mitia se com, escambarlat naut de tot dera barralha, auie tustat en cap damb eth pilador a Grigori, que l'auie aganchat dera cama quèrra, quan eth fiscau l'interrompec e li demanèc que descriuesse peth menut se com ère calamic-calamac ena barralha.
Mitia se demorèc estonat.
E eth trisson deth mortèr?
Cuelhut ena man.
Non l'amiàuetz ena pòcha?
Ac rebrembatz damb tanta precision?
Supausi que òc, e vos se per qué vo'n hètz?
Qué tau se vos escambarlèssetz ena cagira exactaments coma alavetz ena barralha, e mos amuishèssetz graficaments, entà qu'ac podéssem veir damb claretat, enquia a on quilhèretz eth braç en moment de cuélher enventida, e en quina direccion?
Non vos estaratz burlant de jo?, preguntèc Mitia, en tot guardar capinaut ar interrogador, mès aguest ne tansevolhe parpelegèc.
Mitia se virèc convulsiuaments, se seiguec a shivau sus era cagira e metec eth braç entà darrèr, tau que se cuelhesse enventida.
Atau lo tustè!
Atau l'aucí!
Qué mès voletz?
Vos ac arregraïsqui.
Macarèu, qué diables…sautè darrèr deth queigut…sabi pas se damb quina fin!
En aqueth estat de nèrvis?
E en tot húger?
Òc, nerviós e en tot húger.
Volíetz prestar-li ajuda?
Quina ajuda…
Dilhèu òc que tanben li volessa prestar ajuda, non m'en brembi.
Non vo'n brembatz?
Voi díder, venguéretz a èster inconscient, de bèra manèra?
Non, non, arren d'aquerò, me'n brembi de tot.
Enquia des causes mès pichones.
Sautè entà veir se qué l'auie passat e li limpiè era sang damb un mocador.
Qu'auem vist eth vòste mocador.
Sabi pas s'auia esperances.
Simplaments me'n volia assegurar de s'ère viu o non.
A, de manèra que vo'n volíetz assegurar?
Ben, e qué?
Non sò mètge, non n'èra segur.
Fantastic, concludic eth fiscau.
Vos ac arregraïsqui.
Qu'ei just çò qu'auia besonh.
Sajatz de contunhar.
Malerosaments, a Mitia non l'auie vengut entath cap condar, a maugrat de qué ac auie rebrembat, qu'auie sautat per pietat e que, de pès ath ras dera victima, auie prononciat autanplan ues paraules de commiseracion: "Qu'as queigut, vielh, qué i vam a hèr; atau que repausa" Mès eth fiscau ne treiguec ua soleta conclusion: qu'er òme auie sautat "en aqueth moment, e en aqueth estat d'agitacion", sense cap aute objectiu qu'assegurar-se, deth tot, de s'ère viu o non eth solet testimòni deth crim.
Per tot açò, quina fòrça, quina audàcia, quina sang hereda, quina precaucion aurie un òme qu'autanplan en un moment semblable… e eca, eca.
Eth fiscau n'ère satisfèt: "A basa de petiti detalhs è trèt des sòns cabaus ad aguest òme malautís, enquia que se l'ei alugat era lengua".
Penosaments Mitia contunhèc damb eth sòn raconde.
Jo alavetz non me n'encuedè de qué auia sang!, repliquèc Mitia.
Aquerò que didetz que pòt èster, aguestes causes se passen.
De vertat que non me n'encuedè; plan ben dit, fiscau, assentic tanben Mitia.
Mès contunhèc dempús era istòria de se com auie decidit, còp sec, "hèr-se enlà" e "deishar liure eth camin as erosi".
E aguest viatge ja non li siguec possible despolhar eth sòn còr, tau qu'ac auie hèt abantes, en tot parlar dera "reina dera sua amna".
Li hège hàstic de hè'c dauant d'aqueres persones heredes, "que li shurlauen eth sang coma cinzes".
Per aquerò, dauant des sues reïterades preguntes declarèc braca e contondentaments: En resumit, que decidí aucir-me.
Entà qué me calie contunhar viuent: era solucion qu'ère a vista de nas.
Auie apareishut eth sòn ofensor, aqueth prumèr, indiscutible amor; passadi cinc ans, tornaue encamardat, prèst a reparar era sua ofensa mejançant eth maridatge legitim.
Atau que comprení qu'entà jo tot s'auie acabat…
Darrèr de jo deishaua eth desaunor, e a mès aquera sang, era sang de Grigori…
Entà qué viuer?
Atau, donc, anè a desempenhar es mies pistòles, entà cargar-les e calar-me ua bala en cervèth tara maitiada…
E pera net, eth gran sarabat?
Pera net, eth gran sarabat.
A, qué diables, acabatz ja, senhors.
Qu'èra decidit a calar-me un trèt, per aciu apròp, enes entorns d'aguest pòble, e pensaua acabar damb era mia vida tàs cinc dera maitiada; qu'amiaua ua noteta premanida ena pòcha, l'auia escrit en çò de Perjotin, quan carguè era pistòla.
Aciu qu'auetz era nòta, liegetz.
Que non condi tot açò entà vosati!, higec en un ton còp sec menspredant.
E, totun aquerò, non auíetz pensat encara a lauar-vos es mans, ne tansevolhe quan venguéretz a veir ath senhor Perjotin?
Non auíetz pòur, a tot darrèr, de desvelhar sospeches?
Quina sòrta de sospeches?
Sospechèssen o non, se qué i hège; que tenguia pensat vier aciu tàs cinc e calar-me un trèt e arrés aurie auut temps de hèr arren.
Se non auesse estat per çò que l'a arribat ath mèn pair, vosati non vo n'auríetz sabut d'arren e non seríetz aciu.
Ò, aquerò qu'a estat òbra deth diable!
Eth diable a aucit ath mèn pair e a trauèrs deth diable ac auetz sabut vosati de seguit!
Se com auetz podut vier aciu tan lèu?
Qu'ei un prodigi, quauquarren fantastic!
Eth senhor Perjotin mos informèc de qué vos, quan vos presentèretz en çò de sòn, amiàuetz enes mans…un modelhon de sòs…un hèish de bilhets de cent robles, e tanben les vedec un vailet que tie ath sòn servici.
Òc, senhors, atau siguec, me'n brembi.
Ara que mos acaram a ua qüestion.
Vos importarie explicar-mos (comencèc Nikolai Parfionovich, en un ton excepcionauments doç) d'a on treiguéretz de pic tant de sòs, pr'amor que tot hè veir, en tot començar peth simple calcul temporau, que vos non auíetz passat per casa?
Permetetz, en aguest cas, que repetisca era pregunta, contunhèc dident Nikolai Parfionovich, que semblaue caminar de punta.
A on podéretz obtier de suspresa aguesta soma quan, sivans era vòsta pròpia confession, tàs cinc d'aguesta madeisha tarde…?
Auia besonh de dètz robles e l'empenhè es mies pistòles a Perjotin, dempús venguí en çò dera senhora Jojlakovna entà demanar-li tres mil, mès que non me les prestèc, e dempús se passèc tot aguest endrabament, lo copèc Mitia bruscaments; plan, senhors, auia besonh des sòs, e de ressabuda me trapè damb uns milèrs, tè, sabetz ua causa, senhors?
Qu'ètz es dus espauridi: e s'aguest non mos conde d'a on les a trèt?
Donques aquerò ei çò que se passarà: que non vos ac pensi díder, qu'ac auetz endonviat, vos vatz a demorar sense sabè'c (soslinhèc de pic Mitia damb grana determinacion).
Pendent uns instants, es investigadors se demorèren caradi.
Qu'ac compreni, mès, totun, non vos ac vau a díder.
E eca, eca, senhors, eca, eca, eca!
Qu'ei pro!
Ja è escotat aguest sermon adès!, tornèc a copar-lo Mitia.
Que compreni era importància d'aguesta qüestion e me'n sabi de qué ei eth punt capitau, mès, totun açò, non ac vau a díder.
Veiratz, senhors, sense trufaries.
Mitia lheuèc es uelhs e guardèc damb duresa as sòns dus interlocutors).
Jo que ja auia era presentida, dès eth prumèr moment, qu'en arribar en aguest punt tumaríem de cara.
Mès ara prumeria, quan è començat era mia declaracion, tot aquerò qu'ère entornejat d'un bromadís luenhant, flotant, e jo sò estat tant ingenú qu'enquia e tot è començat en tot prepausar qu'auesse "fidança mutuau entre nosati".
Ara ja veigui que non i podie auer ua tau fidança, pr'amor que de bèra manèra mos calie vier en aguest maudit limit!
Plan ben, donques que ja i èm!
Non pòt èster, e punt!
Per cèrt, jo non vos acusi a vosati, tanpòc vosati vo'n podetz fisar dera mia paraula, ac compreni!
Se demorèc carat, damb mina seriosa.
E non poderíetz vos, sense trincar en absolut era vòsta determinacion de sauvar silenci sus çò d'essenciau, non poiríetz vos, ath madeish temps, dar tarlat de bèth petit indici sus se quini son, precisaments, es poderosi motius que vos an amiat a sauvar silenci en un moment tan perilhós entà vos dera presenta declaracion?
Mitia arric damb tristor e coma cogitós.
Que sò pro mielhor de çò que vos imaginatz, senhors; vos vau a explicar se quines son es mies rasons, e vos vau a balhar aguesta informacion a maugrat que non la meritatz.
Se cari, senhors, ei pr'amor qu'aguest ahèr embarre un desaunor entà jo.
Respóner ara vòsta pregunta restacada ara origina des sòs supausarie tau escarni que non i a comparèr damb er assassinat e eth panatòri deth mèn pair, en tot supausar que jo auessa estat er autor d'aguesti crims.
Aguesta ei era rason de qué non posca parlar.
Era vergonha que m'ac empedís.
Qué, senhors, non voletz escríuer açò?
Òc, ja ac anotam, gasulhèc Nikolai Parfionovich.
Que non vos calerie anotar çò restacat ar "escarni".
Se vos ac è cohessat a estat solet per bondat, que poiria non auer-vos dit arren; a estat un present, entà didè'c atau, mès que vosati non ne perdonatz deguna.
Vam, escriuetz, escriuetz çò que volgatz (concludic menspredós e un shinhau hastigat), que non me cau pòur…e me senti capinaut ath vòste dauant.
Nikolai Parfionovich.
Jojlakovna, ei atau?
Eth fiscau rufèc terriblaments es celhes.
Ne peth mau de morir, c'est fini, non me shordetz.
Ath delà, que non s'ac vau de tacar-se es mans.
Pro que me les è tacat jo damb vosati.
Que non ètz digni, ne vosati ne arrés…
Qu'ei pro, senhors, aciu ac dèishi.
Ac auie dit plan rotondaments.
Nikolai Parfionovich deishèc de persutar, mès de seguit, pes guardades d'Ippolit Kirillovich, se n'encuedèc de qué aguest encara non auie perdut es esperances.
Aquerò tanpòc ac posqui declarar.
Qu'ei possible que li parlèssa d'açò.
Ò!, sus aguest ahèr, demanatz-l'ac a tota era gent d'aciu.
Ac condèc, mès non vam a reprodusir aciu era sua istòria.
Que siguec un raconde sec, peth dessús.
Non didec ua soleta paraula sus es sòns extasis amorosi.
Condèc, totun, se com se l'esbugassèc era decision de calar-se un trèt, "ara vista des naui hèts".
Ac condaue tot sense aufrir motius, sense entrar en detalhs.
E aguest còp es investigadors a penes lo shordèren: qu'ère clar qu'entada eri tanpòc s'estaue aquiu çò de fondamentau.
Ja verificaram tot aquerò, que mos calerà tornar a referir ad aguestes qüestions pendent er interrogatòri as testimònis, qu'aurà lòc, plan, ena vòsta preséncia.
Nikolai Parfionovich dèc per acabat er interrogatòri).
Ara, permetetz-me que vos demana que placètz aciu, sus era taula, toti es objèctes qu'amiatz ath dessús e, mès que mès, toti es sòs qu'ajatz en aguesti moments.
Es sòs, senhors?
Coma volgatz, que me n'encuedi qu'ei de besonh.
Autanplan sò susprenut de qué non ajatz sentut curiosèr enquia ara.
Era vertat ei que non auria podut anar entà nunlòc, que m'auetz vosati ara vista.
Ben, aciu que i son es sòs, compdatz-les, tietz, me pensi qu'ei tot.
Se uedèc es pòches, treiguec enquia e tot era monedalha: d'ua pòcha deth costat deth justet li gesseren dues monedes de vint kopeks.
Compdèren es sòs; somauen ueit cents trenta e sies robles damb quaranta kopeks.
Ei tot?, preguntèc eth jutge d'instruccion.
Tot.
Vos auetz dit, adès, en hèr era vòsta declaracion, qu'ena botiga des Plotnikov vos auíetz despenut tres cents robles, qu'a Perjotin l'en auíetz balhat dètz, vint ath menaire, qu'aciu, en tot jogar, n'auíetz perdut dus cents, donques…
Nikolai Parfionovich hec eth compde.
Mitia l'ajudèc de boni talents.
Heren memòria de tot, enquiath darrèr kopek, e ac includiren en compde.
Nikolai Parfionovich calculèc lèu-lèu eth totau.
Aquerò semble, responec Mitia secaments.
Com ei que toti afirmen que n'auíetz plan mès?
Qu'ac afirmen.
Vos madeish ac auetz afirmat.
Jo madeish ac è afirmat.
Que mos calerà verificar tot aquerò damb es testimònis de d'autes persones qu'encara non auem interrogat; non vo'n hescatz pes vòsti sòs, se sauvaràn coma cau e seràn ara vòsta disposicion quan acabe tot…çò que s'a començat…se se passe o, entà didè'c atau, se se demòstre que vos n'auetz un dret inqüestionable sus eri.
Ben, e ara…
Nikolai Parfionovich se lheuèc de pic e li comuniquèc a Mitia, en ton fèrm, que "li calie" amiar entà dauant un escorcolh extrèmaments precís e peth menut, "madeish dera sua ròba que dera rèsta"…
Coma volgatz, senhors; que vau a uedar en redon es mies pòches.
Que serà de besonh autanplan que vos treigatz era ròba.
Com?
Despolhar-me?
Vai, puta bòrnia!
Que me podetz escorcolhar atau.
De cap manèra, Dmitri Fiódorovich.
Que vos cau trèir era ròba.
Qui me va a hèr er escorcolh?
Plan que òc, darrèr des ridèus.
Nikolai Parfionovich joquèc eth cap en senhau d'assentiment.
Eth sòn petit ròstre cuelhec quitament ua expression d'especiau gravetat).
Comencèc quauquarren totafèt inesperat e susprenent entà Mitia.
Siguec, mès que mès, quauquarren umiliant; se produsic dera sua part, ua exibicion "d'orgulh e mensprètz".
Que se'n hec de trèir-se era levita, mès li demanèren que contunhèsse despolhant-se.
E ne tansevolhe l'ac demanèren, senon que, ath hons, l'ac ordenèren; se n'encuedèc perfèctaments.
Per orgulh e mensprètz, se sometec completaments, sense badar boca.
Darrèr des ridèus, ath delà de Nikolai Parfionovich, tanben i siguec present eth fiscau, atau que diuèrsi campanhards, "degut ara sua fòrça, plan que òc, se pensèc Mitia, e dilhèu per bèra auta rason".
Com?
Que me cau trèir tanben era camisa?, preguntèc bruscaments, mès Nikolai Parfionovich non li responec: ère encaborniat, amassa damb eth fiscau, en examen dera levita, es pantalons, eth justet e era casqueta, e se notaue qu'ambdús èren plan interessadi en escorcolh: "Que non s'estàn d'arren, pensèc Mitia, non tien ues minimes nòrmes de cortesia".
Vos ac torni a demanar: me cau o non trèir-me era camisa?, didec, cada viatge mès sec e irritat.
Aumens, aguesta impression li hec a Mitia.
Mentretant, eth jutge d'instruccion e esth fiscau èren en tot escambiar impressions en votz baisha, a consciéncia.
Ena levita, sustot ena part quèrra, peth darrèr, se vedien ues enòrmes taques de sang, reseques, redges, qu'a penes auien auut temps entà estovar-se.
Madeish enes pantalons.
Ath delà d'açò, Nikolai Parfionovich, damb es sues pròpies mans, en preséncia de testimònis, auie paupat eth cothèr, es punhets e totes es cosedures dera levita e des pantalons, evidentaments ara cèrca de quauquarren: sense dobte, de sòs.
Sustot, non l'amagaue a Mitia es sues sospeches de qué auie podut, e de qué ère capable de hè'c, coser-se es sòs ena ròba.
Ena sua preséncia, escambièren opinions damb ua franquesa estonanta.
Per exemple, er emplegat de burèu, plan diligent e sollicit, que tanben se trapaue darrèr deth ridèu, atirèc era atencion de Nikolai Parfionovich sus era casqueta, que tanben procediren a examinar: "Brembatz-vo'n de Gridenko, er auxiliar (senhalèc er emplegat); en ostiu lo manèren a recuélher era paga de tot eth burèu, e en tornar declarèc que s'auie embriagat e auie perdut es sòs.
E a on les ac trapèren?
Donques justaments en òrle dera casqueta, ua com aguesta: qu'auie revlincat es bilhets de cent robles e les aui cosut en òrle".
Autant eth jutge d'instruccion qu'eth fiscau, se'n brembauen plan ben deth cas de Gridenko, per çò que, heren enlà era casqueta de Mitia e decidiren que mès tard l'aurien de revisar seriosaments, madeish que tota era ròba.
Permetetz-me, cridèc de pic Nikolai Parfionovich en avertir qu'eth punhet dret dera camisa de Mitia, tot tacat de sang, ère revlincat entà laguens; permetetz-me, açò ei sang?
Òc, sang, responec secaments Mitia.
Plan, mès sang de qui…?
E se per qué ei revlincat eth punhet entà laguens.
Grigori e com l'auie revlincat entà laguens en çò de Perjotin, quan se lauèc es mans.
Mitia se rogit e s'embestièc.
Se com ei aquerò?
Me cau demorar despolhat?, sorrisclèc.
Non vos preocupetz…
Ei trufaria?
De vertat ei imprescindible?, a Mitia li luderen es uelhs.
Que non èm de trufaria, repliquèc damb severitat Nikolai Parfionovich.
Ben, se non i a mès remèdi…jo…gasulhèc Mitia e, seigut en lhet, comencèc a trèir- se es michons.
Qu'ère trebolat dehòra de mida: toti èren vestidi, e eth despolhat; e, per estranh que semble, atau despolhat se sentie coma colpable dauant de toti eri, sustot, lèu ère d'acòrd de qué, ara suspresa, s'auie tornat, de hèt, inferior as auti, qu'auien perfècte dret a guardar-lo damb mensprètz.
Qu'ei coma ua malajadilha; a viatges, en sòmnis, qu'è viscut situacions madeish de vergonhoses" Enquia e tot trèir-se es michons siguec un martiri entada eth: que non les amiaue guaire nets, madeish qu'era ròba interiora, e ara toti se'n podien saber.
E, mès que mès, que non li shautauen es sòns pròpis pès; tota era vida l'auien semblat qu'es dits pòdo les auie mau hèti, en particular eth deth pè dret, damb aquera ungla basta, plana, un shinhau plegada entà baish, e ara toti ac camparien.
Qu'ère tant insofribla era sua vergonha que, en un virament de uelhs, ara ja de bon voler, se tornèc encara mès grossièr.
D'ua estirassada se treiguec era camisa.
Non voletz cercar en cap aute lòc, s'ei que non vos hè vergonha?
Non, senhor; de moment que non ei de besonh.
Ben, qué?
Me cau demorar aciu despolhat?, higec en plan mau ton.
Òc, de moment non i a mès remèdi…
Mentre tant, seiguetz aciu, se vos platz; podetz cuélher ua hlaçada deth lhet e abrigar-vos damb era, e jo…jo me n'encuedi de tot.
Amuishèren toti es objèctes as testimònis e lheuèren acta der escorcolh; fin finau gessec Nikolai Parfionovich e ath sòn darrèr treigueren era ròba.
Tanben gessec Ippolit Kirillovich.
Demorèc aquiu solet Mitia damb uns campanhards, que sauvauen silenci e non li trègen es vistons deth dessús.
Mitia se curbic damb era hlaçada, que començaue a cuélher hered.
Es pès nuds li quedèren destapadi, e ère incapable de caperar-les damb era hlaçada.
Nikolai Parfionovich s'estaue fòrça a vier; "aguesta demora tan longa qu'ei ua tortura".
Quina siguec era sua indignacion quan, còp sec, Nikolai Parfionovich venguec seguit d'un vailet que l'i hège a vier un vestit totafèt desparièr ath sòn.
Ben, aciu qu'auetz eth vestit, li didec damb naturalitat, plan satisfèt, campar, damb era capitada des sues gestions.
Vo l'aufrís eth senhor Kalganov, en aguesta curiosa situacion; tanben vos hèr a vier ua camisa neta.
Erosaments, amiaue tot aquerò ena maleta.
Podetz sauvar-vos era vòsta ròba interior e es michons.
Que non voi eth vestit de ua auta persona!, cridèc en ton menaçaire.
Mitia se botèc coma ua fèra.
Que non pòt èster.
Balhatz-me eth mèn, ath diable Kalganov, eth sòn vestit e era sua persona!
Que se tardèren fòrça entà convencer-lo.
Ça que la, enquia un cèrt punt, artenheren a padegar-lo.
Li heren a veir qu'eth sòn vestit, tacat de sang, li calie "incorporar-se ar inventari de pròves materiaus", que non podien perméter que se lo demorèsse hicat, que non auien cap dret a hè'c…sivans eth possible desvolopament deth cas".
Fin finau, qui ben qui mau, Mitia se n'avenguec.
Se demorèc carat, damb mina seriosa, e comencèc a vestir-se ara prèssa.
Comentèc solet, tant que se vestie, qu'aqueth vestit ère plan mielhor qu'eth sòn, que ja ère vielh, e que non pretenie "gesser-se'n guanhant".
Ath delà d'açò, l'estaue "umiliantaments ajustat".
Tornèren a persutar que tanben en aquerò exageraue, qu'eth senhor Kalganov ère mès naut qu'eth, mès solet un shinhau, e s'un cas sonque es pantalons l'estarien un chic longs.
Mès era levita l'estaue reauments sarrada des espatles.
Puta bòrnia, que non m'ac posqui cordar, sorrisclèc Mitia un còp mès; didetz-li, se vos platz, ara madeish ath senhor Kalganov que jo non li è demanat eth sòn vestit e qu'a jo m'an hèt desguisar de bofon.
Eth senhor Kalganov qu'ac compren pro ben e li hè dò…ei a díder, non ei que li hège dò çò deth vestit, senon que, en realitat, li hè dò tot çò que s'a passat…didec gasulhant Nikolai Parfionovich.
Que m'en fot çò qu'ada eth li sàpie de grèu!
Ben, e ara entà on?
Li demanèren que passèsse un aute còp en "aguesta cramba".
Mitia gessec damb portadura forena de ràbia e sajant de non guardar ad arrés.
Jargat damb eth vestit de un aute se sentie avergonhat, autanplan dauant aqueri campanhards e dauant de Trifon Borisovich, qu'era sua cara campèc fugaçaments ena pòrta, per bèra rason, e despareishec.
Se seiguec ena madeisha cagira d'abantes.
Li semblaue víuer ua malajadilha, quauquarren sense cap ne pès; auie era sensacion d'auer perdut eth sen.
Ben, e ara qué?
Me començaratz a foetar?
Pr'amor que ja non vos rèste guaire mès, se dirigic ath fiscau; li croishien es dents.
A Nikolai Parfionovich ja non lo volie ne guardar, coma se li semblèsse indigne de dirigir-li era paraula.
Parfionovich, coma responsa ara pregunta de Dmitri Fiódorovich.
Nosati, Dmitri Fiódorovich, qu'auem hèt çò qu'auem podut en vòste interès, contunhèc Nikolai Parfionovich, mès, en tot auer recebut ua negatiua tan radicau dera vòsta part entà dar-mos tarlat dera procedéncia des sòs trapadi en vòste poder, en aguest moment…
De qué ei er anèth aguest qu'amiatz?, l'interrompec sobtaments Mitia, coma se gessesse deth sòn pensament e senhalant damb eth dit un des grani anèths qu'apolidien era man dreta de Nikolai Parfionovich.
Er anèth?, repetic era pregunta Nikolai Parfionovich, estonat.
Non, non, non vo'lo treigatz!, cridèc coma un lhòco Mitia, en tot revier de pic, enrabiat damb eth madeish.
Non vo' lo treigatz, que non cau…
Qué diables…
Senhors, que m'auetz enlordit era amna!
De vertat credetz que, s'auessa aucit ath mèn pair, sajaria d'amagar-vos-ac?
Qu'anaria damb pegaries, en tot mentir e amagar-me?
Non, Dmitri Karamazov non ei d'aguesti, que non seria capable; e, se jo siguessa eth colpable, vos juri que non m'aurie hèt ua bèra manca demorar qu'arribèssetz o que gessesse eth solei, coma ac tenguia decidit ara prumeria, senon qu'abantes m'auria trèt era vida, sense demorar que hesse dia!
Qu'ac senti ara madeish en mèn laguens.
En vint ans de vida non auria aprenut tant coma è aprenut en aguesta maudita net!…
E credetz qu'auria actuat ath long de tota aguesta net, qu'actuaria encara ara, en aguest madeish instant tau qu'ac hèsqui aciu damb vosati, que parlaria coma sò en tot parlar, que me botjaria atau, que vos guardaria d'aguesta manèra a vosati e ara rèsta deth mon, se de vertat siguessa un parricida, quan enquia è tot er assassinat accidentau de Grigori non m'a deishat tranquil en tota era net?
E non a estat per pòur!, o!, non!
Non a estat solet per pòur ath vòste castic!
Quina vergonha!
Que m'estimi mès era preson!
Quinsevolh que daurisse era porta dera cramba deth mèn pair e entrèsse per aguesta porta, aguest qu'ei er assassin, aguest qu'ei eth panaire.
Se qui a podut èster?
Sò confús e tormentat, mès non a estat Dmitri Fiódorovich, vos ac cau saber.
Aquerò ei solet çò que vos posqui díder, que ja ei pro, non persutètz…
Enviatz-me de cap ath despatriament, de cap ath cadafalc, mès deishatz de sajar de meter-me nerviós…
Cridatz as vòsti testimònis!
Mitia prononcièc eth sòn inesperat monològ coma se siguesse ja deth tot decidit a carar definitiuaments en temps a vier.
Eth fiscau l'observèc tot eth temps e, en carar Mitia, anoncièc damb tota cauma e heredor, tau que siguesse quauquarren de mès normau:
Precisaments, per çò d'aguesta pòrta dubèrta que vietz de mentar, vos podem informar, e vie a compde en aguest moment, d'ua declaracion extrèmaments importanta e interessanta en màger grad, autant entà vos qu'entà nosati, de Grigori Vasiliev, er ancian que vos heríretz.
En remeter-se, damb tota claretat e certitud, coma responsa as nòstes preguntes, mos a condat se com, quan gessec deth pòrge, entenec un bronit procedent deth uart, per çò que decidic apressar-se ada eth a trauèrs deth brescat dubèrt; un còp aquiu, abantes quitament de desnishar-vos a vos ena escurina, en tot aluenhar-vo'ne ath mès córrer, sivans auetz declarat vos madeish, dera hièstra dubèrta a on auíetz campat ath vòste pair, Grigori mos a condat que balhèc un còp de uelh ena quèrra e se fixèc, efectiuaments, qu'aguesta hièstra ère dubèrta, mès qu'ath madeish temps, plan mès apròp d'eth, vedec tanben dubèrta de land en land, era pòrta que, sivans vos, aurie estat barrada tant que vos vos estèretz en uart.
Non vos amagarè qu'eth madeish Vaseliev a arribat ena fèrma conclusion, e atau ac declare, de qué vos auíetz auut de gésser ath córrer per aguesta madeisha pòrta, mès, plan que òc, non vos campèc damb es sòns pròpis uelhs, pr'amor que quan vos vedec a vos per prumèr viatge, a ua cèrta distància d'eth, corríetz ja peth miei deth uart en direccion ara barralha…
A miei discurs, Mitia se lheuèc en un bot dera cagira.
Absurd!, exclamèc.
Qu'ei ua mentida descarada!
Que mentís!
Consideri eth mèn déuer persutar qu'era declaracion d'aguest òme ei fèrma.
S'agarre ada era.
L'auem repetit es preguntes diuèrsi viatges.
Nikolai Parfionovich.
Non ei vertat!, non ei vertat!
O ei ua calomnia o era allucinacion d'un capvirat, contunhèc cridant Mitia; atau que l'ac aurà semblat, simplaments, en sòn deliri, entre era sang e es herides, en revier-li eth coneishement…
E contunhe delirant.
Non ei vertat, non ei vertat, que non pòt èster!
Solide que me calómnie per racacòr…
Non ac podec veir…
Jo que non gessí ath córrer per aguesta pòrta, Mitia s'estofaue.
Eth fiscau se virèc de cap a Nicolai Parfionovich e li didec damb gravetat:
Mostratz-l'ac.
Coneishetz aguest objècte?
Totun, era envolòpa ère ueda, trincada per un des costats.
Mitia lo guardèc damb es uelhs exorbitadi).
Aguest…aguest que li cau èster era envolòpa deth mèn pair, gasulhèc, era qu'auie es tres mil robles…
Aurie d'auer ua inscripcion, permetetz-me: "tath mèn colomet"…
Aciu que i é: tres mil robles, cridèc, tres mil, ac vedetz?
Mitia s'estèc ues segondes desconcertat.
Senhors, qu'a estat Smerdiakov!, cridèc còp sec, damb totes es sues fòrces.
Eth que l'a aucit, eth l'a panat!
Eth ère solet que se'n sabie a on ère amagada era envolòpa ena cramba deth vielh…
Qu'a estat eth, ara ei clar!
Mès vos tanben vo'n sabíetz de çò dera envolòpa, e qu'ère dejós dera coishinèra.
Jamès me n'auia sabut: jo jamès l'auia vist, ara la veigui per prumèr viatge, abantes solet n'auia entenut a parlar d'era a Smerdiakov…
Eth ère solet que se'n sabie d'a on l'amagaue eth vielh, jo non me'n sabia…(A Mitia ja non l'arribaue er aire.
E, ça que la, vos madeish declarèretz abantes qu'era envolòpa ère en dormitòri deth vòste defuntat pair, dejós era coishinèra.
Atau ac didéretz, precisaments, qu'ère dejós era coishinèra, de sòrta que vos vo n'auíetz de saber a on s'estaue.
Atau ei escrit!, confirmèc Nikolai Parfionovich.
Qu'ei quauquarren absurd, descabelat!
Jo non auia ne idia de qué ère dejós era coishinèra.
Madeish poirie non èster-ne dejós era coishinèra…
Ac è dit per díder…
Se qué ditz Smerdiakov?
L'an preguntat a on ère era envolòpa?
Se qué ditz Smerdiakov?
Aquerò ei çò de mès important…
Jo que vos è mentit de bon voler, contra jo…
Vos è mentit, sense pensar, en tot díder qu'èren dejós era coishinèra, e ara vos…plan, que ja sabetz, dides çò prumèr que te ven entath cap e dèishes anar ua mentida.
Mès eth solet qu'ac sabie ère Smerdiakov, solet Smerdiakov, arrés mès…
Ne tansevolhe a jo me didec a on ère era envolòpa!
Comprenetz-ac e anatz a detier-lo çò de mès lèu possible, çò de mès lèu possible…
Justaments l'a aucit quan jo hugia e Grigori ère ajaçat sense coneishment, ara qu'ei clar…
Eth hec eth senhau e eth mèn pair li dauric…
Pr'amor qu'arrés, exceptat d'eth coneishie, es senhaus, e sense un senhau eth mèn pair non aurie daurit ad arrés…
Mès un aute viatge vo'n desbrembatz d'ua circonstància (senhalèc eth fiscau, damb era madeisha contencion d'abantes, mès coma se se vedesse ja venceire); que non aurien estat de besonh es senhaus s'era pòrta ère ja dubèrta quan vos vos trapàuetz aquiu, en uart…
Era pòrta, era pòrta, gasulhèc Mitia, (guardèc fixaments ath fiscau, en silenci; dempús tornèc a quèir ena cagira, impotent.
Toti se demorèren caradi).
Òc, era pòrta!…
Ei un hantauma!
Diu qu'ei contra jo!, sorrisclèc, en tot guardar tà dauant, damb era ment en blanc.
Ja vedetz, didec eth fiscau, damb gravetat; jutjatz ara vos madeish, Dmitri Fiódorovich: d'un costat, aguesta declaracion sus era pòrta dubèrta pera que vos gesséretz ath córrer, ei destructiua entà toti, entà vos e entà nosati.
De un aute costat, eth vòste silenci, incomprensible, testud e lèu desesperat, respècte ara procedéncia des sòs qu'apareisheren de pic enes vòstes mans, quan tres ores abantes, sivans era vòsta pròpia declaracion, auíetz empenhat es vòstes pistòles entà obtier a penes dètz robles!
Per tot açò, deciditz vos: qué mos cau creir e damb qué mos cau quedar?
E non mos repoteguètz qu'èm "uns cinics hereds e uns trufaires", incapables de dar credit as nòbles impulsi dera vòsta amna…
Ath contrari, metetz-vos vos madeish en nòste lòc…
Mitia, cuelhut d'ua agitacion inimaginabla, s'esblancossic.
Qu'ei pro!, sorrisclèc de ressabuda.
Vau a revelar-vos eth mèn secret, vau a revelar-vos d'a on è trèt es sòs!…
Vos revelarè era mia vergonha, entà non auer de colpar-vos dempús ne a vos ne a jo…
E credetz-me, Dmitri Fiódorovich, (Nikolai Parfionovich li responec damb ua votz atrendidaments alègra), que tota confession sincèra e complèta, hèta per vos en aguest moment, pòt favorir mès endauant era vòsta sòrt, sense tier en compde que…
Çò de cèrt ei que Mitia ne tansevolhe l'escotaue.
VII.
GRAN SECRET DE MITIA.
Ath diable es cinc dera tarde e era mia confession!
Que non se tracte d'aquerò ara!
Aguesti sòs èren mèns, mèns; voi díder, panadi, mès mèns…ei a díder, non mèns, senon panadi, panadi per jo, e i auie mil cinc cents robles, e jo les amiaua ath dessús, tostemp les amiaua ath dessús…
E d'a on les auíetz trèt?
Deth còth, senhors, mes les auia trèt deth còth; guardatz, d'aciu, deth mèn còth…
Aciu les amiaua, en còth, cosudi a un liròt e penjadi deth còth, hè ja temps; un mes hège que les amiaua penjadi en còth, damb vergonha e desaunor!
Mès se com…vos apoderèretz d'aguesti sòs?
Voletz díder se com les "panè"?
Que podetz parlar ara sense trebucs.
Òc, jo considèri qu'ei madeish que se les auessa panat, encara que, se vosati voletz, efectiuaments "m'apoderè" des sòs.
Mès, ena mia pensada, que les panè.
E ager tath ser venguí de panar-les deth tot.
Ager tath ser?
Mès se venguetz de díder que hège ja un mes que…les artenheretz!
Òc, mès non deth mèn pair, non deth mèn pair, non vos enquimeretz, que non les ac panè ath mèn pair, senon ada era.
Deishatz que vos ac conda e non m'interrompatz.
Qu'ei ja pro penible.
Veiratz, hè un mes me cridèc Katerina Ivanovna Verjovtseva, era mia antiga nòvia…
La coneishetz?
Clar, plan que òc.
Ja sabi que la coneishetz.
Qu'ei ua amna plan nòbla, nòbla entre es nòbles, encara qu'a jo ja hè temps que m'è en òdi.
Ò, hè temps, hè temps…
E pro que m'ac meriti, pro que m'ac meriti que m'age en òdi!
Katerina Ivanovna?, preguntèc estonat, eth jutge d'instruccion.
Ò!, non prononciètz eth sòn nòm en bades!
Que sò un brigand, per auer-la mentat aciu.
Òc, jo vedia que m'auie en òdi… hè temps… dès eth prumèr viatge que siguec en çò de mèn, aquiu…
Mès pro, pro, vosati ne tansevolhe ètz digni de saber aguestes causes, que non vos hè ua bèra manca…
Çò que solet vos cau saber ei qu'era me cridèc hè un mes e m'autregèc tres mil robles entà que les envièssa tara sua fraia e ua auta parenta sua, en Moscòu (coma se non les podesse enviar era madeisha!
Aquerò se passèc justaments en aquera ora fatidica dera mia vida, quan jo…ben, en resumit, quan venguia d'encamardar-me de ua auta, d'era, dera d'ara, aguesta madeisha qu'auetz vosati en embaish, Grushenka…
Alavetz me la hi a vier aciu, en Mokroie, e en dus dies degalhè era mitat d'aguesti mauditi tres mil robles, ei a díder, mil cinc cents, e era auta mitat me la sauvè.
Es ueit cents robles que me sobrèren son es qu'ara demoren en vòste poder, Nikolai Porfionovich; qu'ei çò que me rèste des mil cinc cents robles qu'auia ager.
Permetetz-me, se com ei possible?
E aquerò qui ac sap?
Qui condèc es sòs?
Qu'ei vertat qu'ac è dit, ac è dit per tota era ciutat e tota era ciutat ac a repetit, e toti ac balhen coma ua causa hèta, e tanben aciu, en Mokroie, toti èren convençudi de qué auien estat tres mil.
Mès, ça que la, non ne despení tres mil, senon mil cinc cents, e es auti mil cinc cents les amiaua cosudi coma un escapulari; aquerò ei çò que s'a passat, senhors, que ja sabetz se d'a on an gessudi es sòs d'ager…
Qu'ei lèu miraculós…gasulhèc Nikolai Parfionovich.
Permetetz-me que vos demana, didec a tot darrèr eth fiscau, se non auetz informat ad arrés, abantes, d'aguesta entremieja…ei a díder, de qué alavetz, hè un mes, vos sauvèretz es mil cinc cents robles…
Que non ac è dit ad arrés.
Qu'ei estranh…
Ei possible que non l'ac ajatz dit ad arrés en absolut?
Ad arrés en absolut.
Ei a díder, ad arrés.
E se per qué aguest silenci?
Qué vos a possat a sauvar semblable secret?
M'explicarè mielhor: vos, fin finau, mos auetz revelat eth vòste secret, un secret "vergonhós", sivans es vòstes pròpies paraules, mès ath hons (en tot parlar, plan, en tèrmes relatius) aguest anament, ei a díder, era apropiacion des tres mil robles de d'auti, e, sense cap de dobte, solet temporauments…aguest anament, ena mia pensada, aumens, que non ei qu'ua conducta frivòla, mès que non desonorosa, en tot tie en compde, ath delà, eth vòste caractèr…
Plan ben, admetam quitament que se tractèsse d'ua conducta que vos desacredite en grad maximum, jo que i posqui èster d'acòrd; mès eth descredit, en tot cas, non ei madeish qu'eth desaunor…
A on voi anar a parar, ath hons, ei a que fòrça persones, en aguest darrèr mes, ja s'auien hèt ara idia de qué vos auíetz degalhat aguesti tres mil robles dera senhora Verjovtseva, sense besonh dera vòsta confession, jo madeish qu'auia entenut aguesta legenda…
Mijail Makarovich, per exemple, tanben l'auie entenut.
Atau que, a tot darrèr, ja lèu non ei ua legenda, senon ua parlòta en tota era ciutat.
Ath delà, i a indicis de qué tanben vos, se non m'enganhi, ja ac auíetz cohessat a quauqu'un, precisaments, qu'aguesti sòs les auíetz recebut dera senhora Verjovtseva…
Ei incredible que cohessar aguest secret vos age podut costar tant de patiment…pr'amor que vos madeish auetz assegurat cridant hè un moment que preferíetz era preson que cohessar arren…
Eth fiscau carèc.
Que s'auie alugat.
Non dissimulaue eth sòn desengust, lèu era sua ira, e auie deishat anar tot çò qu'auie estat acumulant en sòn laguens, sense preocupar-se ne tansevolhe pera beresa deth sòn estil, ei a díder, parlant de forma inconnèxa e un shinhau confusa.
Mès, qu'ei parièr (eth fiscau arric d'ua manèra irritanta).
Qué tie especiauments de vergonhós, ara vòsta manèra de veir, eth hèt de qué, des tres mil robles que vos auíetz sauvat, en ua accion que vos desacredite o, s'atau ac voletz, autanplan vos desonore, n'ajatz desseparat era mitat?
Çò reauments important ei que vos apropièretz d'aguesti tres mil robles, e non er usatge que n'ajatz hèt d'eri.
Per cèrt, per qué cuelhéretz aguesta mesura, voi díder, per qué desseparèretz era mitat des sòs?
Entà qué, entà quina finalitat?
Mos ac poiríetz explicar?
Ò, senhors, mès s'en aguesta finalitat ei era clau de tot!, sorrisclèc Mitia.
Que lo desseparè per viletat, ei a díder, per calcul, pr'amor qu'eth calcul, en aguest cas ei ua viletat…
E aguesta viletat s'a prolongat pendent un mes sancer!
Que non se pòt compréner.
M'estonatz.
En tot cas, m'explicarè mielhor, ei possible que, efectiuaments, non se comprene.
A veir se me seguitz: jo que m'apròpii de tres mil robles, fidadi ath mèn aunor, me'n vau de hèsta e les degalhi; ath londeman me presenti ena sua casa e li digui: "Katia, me hè dò, qu'è degalhat es tòns tres mil robles".
Qué?
Estarie ben?
Non, non estarie ben: ei quauquarren desonorant e covard, pròpi d'ua bèstia, d'un òme incapable de tier-se, madeish qu'ua bèstia, non?, non?
Mès, seria per açò un lairon?
Non, encara non seria un lairon, encara non, admetetz-ac!
È degalhat es sòs, mès non les è panat!
Ara un aute cas, mès favorable encara, sajatz de seguir- me, non se passe que me hèsca un embolh un aute còp, eth cap semble que me hè torns…ben, eth dusau cas: ara degalhi solet mil cinc cents robles des tres mil, ei a díder, era mitat.
Ath londeman me presenti e li hèsqui a vier aguesta mitat: "Katia, que sò un miserable e un brigand, un pòcvau; cuelh aguesta quantitat, pr'amor qu'era auta mitat l'è degalhat, e solide que damb aguesta haria çò de madeish, de manèra que vau mès méter aguesti sòs dehòra de perilh".
Qué se passarie en aguest cas?
Seria ua bèstia, un miserable, çò que volgatz, mès non un lairon, definituaments non un lairon, pr'amor que, se siguessa un lairon, non se m'acodirie entornar-li era mitat que m'auie sobrat, senon que me l'auria apropiat tanben.
D'aguesta manèra serè un brigand, mès non un lairon, tot çò que volgatz, mès non un lairon!
Admetam que i a ua cèrta diferéncia (eth fiscau arric damb heredor).
Donques òc, i veigui aciu ua diferéncia òrra!
Quinsevolh pòt èster un brigand, e n'ei, probablaments, mès que non toti pòden èster uns lairons, solet un mès que brigand ne pòt èster.
Ben, aguestes subtilitats jo que non les domini…
Mès, totun aquerò, un lairon ei mès brigand qu'un brigand, qu'è aguesta conviccion.
Escotatz: jo amii es sòs ath dessús un mes sancer, e quinsevolh dia posqui decidir-me a entornar-les, e atau dèishi d'ester un brigand; mès eth cas ei que non vengui de decidir-me, aquerò ei çò que se passe, encara qu'ac saji toti es dies, toti es dies me digui a jo madeish: "Decidís-te, decidis-te, brigand!
Qué, està ben?
A vosati vos semble qu'està ben?
Admetam que non està deth tot ben, aquerò qu'ac posqui compréner jo perfèctaments e non ac vau a discutir, responec eth fiscau, en ton reservat.
E, en generau, deishem de costat tota polemica sus subtilitats e distincions, e vam a tornar, se vos semble ben, ath hons dera qüestion.
E era qüestion s'està, precisaments, qué vos encara non vos auetz dignat explicar-mos, a maugrat que vos ac auem demanat, se per qué héretz, dès era prumeria, aguesta separacion des tres mil robles, ei a díder, se per qué degalhèretz era mitat e vos sauvèretz era auta mitat.
Fin finau, entà qué vos sauvèretz aguesti mil cinc cents robles qu'auíetz desseparat?
En qué pensàuetz tier-les reauments?
Persuti en aguesta qüestion, Dmitri Fiódorovich.
A, òc, plan que òc, cridèc Mitia, en tot meter-se un còp en front damb eth paumet dera man.
Desencusatz-me, que vos martirizi, e contunhi sense explicar-vos çò d'essenciau; autaments, ac compreneríetz de seguit, pr'amor qu'ei justaments ena intencion de tot açò, ena intencion, a on s'està eth desaunor.
Veiratz, se tracte deth defuntat ancian, que non deishaue en patz a Agrafiona Aleksandrovna, e jo èra gelós, me pensaua qu'era trantalhaue entre eth e jo; toti es dies pensaua: "E se ressabuda cuelh ua decision?
E se s'espise de torturar-me e me ditz de pic: "t'estimi a tu, non ada eth; hè-me a vier damb tu enquias confinhs deth mon".
Era soleta causa qu'è, ei un parelh de grivenniki; com me la vau a hèr a vier?
Qué hèsqui en aguest cas?".
Atau me perdí.
Qu'ei que jo alavetz non la coneishia ne la comprenia, me pensaua qu'auie besonh de sòs e que non me perdonarie era mia praubetat.
Atau que, maliciosaments, desseparè era mitat des tres mil robles, e les cosí damb ua agulha, a sang hereda, les cosí en tot calcular plan ben, abantes d'embriagar-me; dempús un còp cosudi es sòs, damb era auta mitat me hi a vier ua orgia.
Òc, senhors, tota ua fantonejada!
Ac comprenetz ara?
Eth fiscau se metec a arrir sorrolhosaments, madeish qu'eth jutge d'instruccion.
Ena mia pensada, ei autaplan rasonable e morau que vos vos frenèssetz e non degalhèssetz toti es sòs (Nikolai Parfionovich arrie maliciosaments), se qué tie aquerò de dolent?
Donques que les auia panat, aquerò ei çò de dolent!
Ò, Diu, m'espauritz damb era vòsta incomprension!
Pendent tot eth temps qu'è amiat damb jo aguesti mil cinc cents robles, cosudi sus eth piech, que non s'a passat cap dia ne ora que non m'aja dit: "Ès un lairon, ès un lairon!".
Qu'ei per aquerò que sò embestiat tot eth mes, per açò m'è pelejat ena tauèrna, per açò è tustat ath mèn pair: pr'amor que me sentia un lairon!
Ne tansevolhe a Aliosha, eth mèn frair, m'è decidit a cohessar-li çò des mil cinc cents robles, que non è gausat: enquia tau punt me sentia un brigant e un raflaire!
Mès vos cau saber que, tant qu'amiaua aguesti sòs ath dessús, non deishaua de dider-me a totes ores: "Non, Dmitri Fiódorovich, qu'ei possible qu'encara non sigues un lairon".
Se per qué?
Donques precisaments perque eth dia a vier podia entornar-li aguesti mil cinc cents a Katia.
E sonque ager me decidí a arrincar-me er escapulari deth còth, tant qu'anaua entà çò de Perjotin dempús de parlar damb Fenia; enquia aguest moment non m'auia decidit e, quan ac hi, en aguest madeish instant, me convertí definitiuaments en un lairon indiscutible, un lairon e un òme sense aunor entà tota era vida.
Per qué?
Pr'amor que, en trincar er escapulari, trinquè tanben eth mèn sòmni de vier a veir a Katia e dider-li: "Sò un brigand, mès non un lairon"!
Ac comprenetz ara, ac comprenetz?
Per qué?
Que me hè gràcia que m'ac demanetz: pr'amor que m'auia condamnat a mòrt, tàs cinc deth maitin, aciu, en hèr-se dia.
Donques non, se passe que non, que non ei madeish!
Dilhèu non me credatz, senhors, mès çò que mès m'a tormentat tota aguesta net non a estat era idia de qué auia aucit ath vielh vailet e me menaçaue Siberia, e en quin moment, ath delà!
En moment que vedia coronat eth mèn amor e eth cèu se tornaue a daurir entà jo!
Ò, tot aquerò me tormentaue, mès non enquia tau punt: non tant, a maugrat de tot, coma era maudita consciéncia de qué, a tot darrèr, m'auia arrincat deth piech aguesti mauditi sòs e me les auia despenudi, e de qué, per tant, ja èra, definitiuaments un lairon.
Ò, senhors, vos ac torni a díder damb tota era fòrça deth mèn còr: qu'è aprenut fòrça causes aguesta net!
È aprenut que non solet ei impossible víuer coma un brigand, senon que morir coma un brigand tanben ei impossible…
Non, senhors, que cau morir en tot èster aunorat!…
Mitia ère esblancossit.
Comenci a comprener-vos, Dmitri Fiódorovich, didec eth fiscau damb doçor, en un ton lèu compatissent; mès que tot aquerò, se vos m'ac permetetz, qu'ei causa des nèrvis, ena mia pensada…des vòsti nèrvis malautissi, solet aquerò.
Ei a díder, dempús d'arreconéisher nòblaments es vòsti errors, per qué non li demanèretz ad aguesta persona era soma de besonh entàs vòstes despenes, soma qu'aguesta persona, per çò dera magnanimitat deth sòn còr e en tot veir se com de desesperat èretz vos, non vos ac aurie remit en cap cas, sustot damb bèth document avient o, se non, damb era madeisha sòrta de garantida qu'aufríretz vos ath mercadèr Samsonov o ara senhora Jojlakovna?
Pr'amor que supausi que vos, ad aguestes nautades, contunharatz a tier valuosa aguesta garantida, non ei atau?
Mitia de pic se rogic.
De vertat me consideratz brigand enquia tau punt?
Que non ei possible que parlètz seriosaments!…didec damb indignacion, en tot guardar es uelhs deth fiscau, coma se non podesse creir çò que venguie d'enténer.
Que parli seriosaments, vos ac asseguri…
Ò, qué infame auria estat!
Senhors, vos cau saber que me martirizatz!
Coma volgatz, vos ac vau a díder tot, d'acòrd: vos vau a cohessar ara tot çò que d'infernau ei ath mèn laguens, encara que sonque sigue entà que vos avergonhetz e vos 'estonetz en veir enquia quin grad de baishesa pòt arribar ua combinason de sentiments umans.
Sapiatz que jo ja auia pensat en aguest apraiament, eth madeish que venguetz de parlar, fiscau!
Òc, senhors, jo tanben è auut aguesta idia en aguest maudit mes, de sòrta que ja lèu èra decidit a vier a veir a Katia, enquia un tau punt de viletat è arribat!
Mès, vier a veder-la, comunicar-li era mia traïson e demanar-li sòs (demanar-les-ac, m'entenetz?, demanar-les-ac!
Vos auetz tornar lhòco, fiscau!
Jo que non dideria lhòco, mès çò de cèrt ei qu'atau, de ressabuda, non se m'a acodit pensar…en aquerò dera gelosia femenina…s'ei que, plan, se podesse tractar d'ua qüestion de gelosia, coma vos afirmatz…òc, qu'ei possible que i age quauquarren d'aguesta sòrta.
Eth fiscau arric.
Mès qu'aurie estat ua abominacion (Mitia enrabiat floquèc un còp ena taula), quauquarren tan pudentós que non sai se qué díder.
E sapiatz qu'era m'aurie podut balhar aguesti sòs, e me les aurie balhat, solide que me les aurie balhat, me les aurie balhat per resvenja, entà gaudir dera sua resvenja, per mensprètz me les aurie balhat, perque era tanben ei ua amna infernau e ua hemna immensaments colerica.
E jo auria acceptat aguesti sòs, ò!, òc, les auria acceptat, e alavetz tota era vida…ò, Diu!
Que vos è hèt ua confession terribla, concludic en ton ombriu.
Apreciatz-la senhors.
Aquerò non ei pro, apreciar-la qu'ei pòc, non l'aprecietz, avaloratz-la coma se merite; e se non, se non vos dèishe ua tralha ena amna, aquerò vò díder simplaments que non me respectatz, senhors, ja vedetz çò que vos digui, e me morirè de vergonha per auer cohessat dauant ua gent coma vosati.
Ò!, me meterè un trèt!
Òc, ja veigui que non me credetz!
Com?, tanben voletz anotar açò?, sorrisclèc espaurit.
Solet çò que vietz de díder (Nikolai Parfionovich lo guardèc damb estonament), ei a díder, qu'enquiath darrèr moment pensàretz acodir ara senohra Verjovtseva entà demanar-li aguesta soma…
Vos asseguri qu'entà nosati ei ua declaracion plan importanta, Dmitri Fiódorovich, tota aguesta istòria, voi díder…e sustot entà vos, sustot ei importanta entà vos.
Ajatz pietat, senhors, Mitia junhèc es mans, deishatz aumens açò sense escríuer, per pudor!
Jo qu'è estarnat, entà didè'c atau, era mia amna en dues mitats ath vòste dauant, e vos vo'n profitatz entà en.honsar-me es dits en ambdues mitats, ena part estarnada…
Ò, Diu!
Desesperat se caperèc damb es mans.
Non vos preocupetz d'aguesta manèra, Dmitri Fiódorovich, concludic eth fiscau, tot çò qu'auem anotat se liegerà mès tard e, se non ètz d'acòrd damb quauquarren, ac cambiaram coma vos mos indiquetz; e ara vos torni a hèr per tresau viatge ua simpla pregunta: de vertat que non i a arrés, absoludaments arrés, que vos age entenut a parlar des sòs qu'amiàuetz cosudi a manèra d'escapulari?
Me cau díder qu'ei lèu inimaginable.
Arrés, arrés, ja vos ac è dit; o ei que non auetz comprenut arren?
Coma volgatz, senhor, aguest ahèr li cau esclarir-se e encara auem fòrça temps peth dauant; mès, mentretant, reflexionatz: qu'auem dilhèu desenes de testimònis de se com precisaments vos auetz difonut era notícia, autanplan l'auetz cridat pertot, de qué vos auíetz despenut tres mil robles, tres mil, non mil cinc cents, e enquia e tot, aguest viatge, quan campèren es sòs d'ager, hègetz a veir a fòrça gent que de nau vos auíetz hèt a vier tres mil robles…
Non solet desenes, senon centenats de testimònis son en vòste poder, dus centenats de testimònis, dus centenats de persones ac enteneren, un milèr de persones ac enteneren!, sorrisclèc Mitia.
Ja ac vedetz, toti, toti ac testifiquen.
Non vò díder arren era paraula toti?
Que non signifique arren: jo mentí, e toti repetissen era mia mentida.
Mès, entà què auíetz besonh de "mentir", coma vos didetz.
Qu'ac saberà eth diable!
Entà presumir, dilhèu…sabi pas…de toti aguesti sòs degalhadi…
O dilhèu entà desbrembar-me'n des sòs qu'amiaua cosudi…òc, justaments per aquerò…dimònis…
Guairi viatges me vatz a hèr aguesta pregunta?
Ben, mentí e, plan, un viatge qu'auia mentit ja non podia desdider-me'n.
Sabetz se per qué mentim a viatges?
Qu'ei plan dificil de díder, Dmitri Fiódorovich, se per qué mentim es òmes, didec eth fiscau damb gravetat.
Mès didetz-me ua causa: ère guaire gran aguest escapulari, coma vos lo cridatz, qu'amiàuetz en còth?
Non, non ère gran.
De quina mida, mès o mens?
Un bilhet de cent robles revlincat pera mitat: aguesta ère era mida.
Non serie mielhor que mos amuishèssetz es tròci?
Que les deuetz auer en bèth lòc.
Tè, diables…quina estupiditat…sabi pas se a on son.
Mès permetetz-me: a on e quan vo'lo treiguéretz deth còth.
Ena escurina?
Entà qué volia ua candèla?
Qu'ac hi en ua segonda, damb es dits.
Sense uns estalhants, en carrèr?
Ena plaça, çampar; estalhants entà qué?
Qu'ère un liròt vielh, s'estarnèc de seguit.
Se qué héretz dempús damb eth?
Lo lancè aquiu madeish.
Concretaments a on?
Donques ena plaça, ena plaça, en quinsevolh lòc!
Entà qué ac voletz saber?
Qu'ei extraordiariaments important, Dmitri Fiódorovich: espròves materiaus en vòste favor, com ei que vos remitz a comprenè'c?
Qui vos ajudèc a coser-lo hè un mes?
Que non m'ajudèc arrés, lo cosí jo solet.
Sabetz cóser?
D'a on treiguéretz era tela, ei a díder, eth liròt que coséretz es sòs?
Qu'ei que vo n'arritz de jo?
De cap manèra; que non èm entà risetes, Dmitri Fiódorovich.
Non m'en brembi d'a on treiguí eth liròt; que l'auí de cuélher en quinsevolh lòc.
Se com ei que non vo'n brembatz?
Vos juri que non m'en brembi; dilhèu arrinquèssa bèth tròç de ròba blanca.
Qu'ei plan interessant: deman poirie aparéisher ena vòsta casa era pèça, dilhèu ua camisa, que vos arrinquèretz eth tròç.
De qué ère aguest tròç?
De teishut de lin?, de tela?
Eth diable ac saberà!
Demoratz, me semble que non l'arrinquè de cap lòc.
Me semple que cosí es sòs ena còfa dera mia patrona.
Ena còfa dera vòsta patrona?
Òc, l'ac auia raflat.
Com ei que l'ac auíetz raflat?
Guardatz, me'n brembi qu'en ua escadença, efectiuaments, li raflè ua còfa entà hèr liròts damb era, o dilhèu entà secar era pluma.
L'agarrè sense díder arren, pr'amor qu'ère un liròt que non se podie hèr servir, ena mia cramba i auie tròci pertot, e de pic me vedí damb aguesti mil cinc cents robles, atau qu'agarrè e cosí es sòs…
Me semble que siguec precisaments en un liròt d'aguesti.
Qu'ère un vielh tròç de percala, lauat mil còps.
E ara ac rebrembatz damb claretat?
Sabi pas se damb quina claretat.
Me semble que siguec en ua còfa.
Plan que non, que non l'a trapat mens.
Era agulha, d'a on la treiguéretz?
E es hius?
Qu'ac dèishi, que non voi parlar mès.
Qu'ei pro!
Mitia venguec d'embestiar-se.
Manatz escampar deman era plaça e dilhèu lo traparàtz (Mitia arric).
Qu'ei pro, senhors, qu'ei pro, acabèc damb un hiu de votz.
Qu'ac veigui clar: non m'auetz creigut!
Ne ua paraula, arren!
Eth tòrt qu'ei mèn, non de vosati, qui m'aurà manat meter-me en aquerò!
Per qué, per qué m'aurè rebaishat a condar-vos eth mèn secret!
E a vosati que vos semble divertit, ac veigui enes vòsti uelhs.
Que podetz entonar un imne, se vo'n sabetz…
Maudits sigatz, borrèus!
Joquèc eth cap e se curbit eth ròstre damb es mans.
Eth fiscau e eth jutge d'instruccion sauvauen silenci.
Ara seguida, Mitia lheuèc eth cap e les guardèc coma s'auesse era ment en blanc.
Era sua cara miralhaue ua desesperacion que ja ère complèta, irreversibla, e se demorèc tranquil en sòn sèti, carat, coma absent.
Totun aquerò, que calie acabar eth prètzhèt: les calie procedir, urgentaments, a interrogar as testimònis.
Ja èren es ueit deth maitin.
Es candèles hège estona qu'èren amortades.
Mijail Makarovich e Kalganov, qu'entrauen e gessien dera cramba pendent tot er interrogatòri, en aguest moment èren ath dehòra.
Eth fiscau e eth jutge d'instruccion tanben amiauen mina d'agotament.
Eth maitin se presentaue desagradiu, eth cèu ère embaranat e ploiguie a còps de caudèr.
Mitia guardaue entàs hièstres sense pensar en arren.
Posqui pistar pera hièstra?, preguntèc de pic a Nikolai Parfionovich.
Plan que òc, li responec.
Mitia se lheuèc e s'apressèc ena hièstra.
Era ploja pataquejaue es petiti veires verdosi.
Just ath pè dera hièstra se vedie un camin hangós, e luenh, entre eth bromadís dera ploja, es hilères neres, praubes, deprimentes, des isbes, que semblauen encara mès neres e praubes entre era ploja.
Mitia se'n brembèc deth "roienc Febo" e de com auie volut meter-se un trèt damb eth sòn prumèr arrai.
Senhors!, sorrisclèc.
Jo que sò perdut, ja ac veigui.
Mès era?
Didetz-me, vos ac prègui: ei possible qu'era tanben li calgue perder-se damb jo?
Se passe qu'èi innocenta, qu'ei qu'ager, quan cridaue qu'auie era "colpa de tot", non sabie se qué didie.
Era que non n'a cap de colpa!
Tota aguesta net, aciu damb vosati, que l'è passada fatau…
Non podetz dider-me se qué haratz damb era ara?
Decididaments, podetz èster tranquil, Dmitri Fiódorovich (li responec de seguit eth fiscau, damb evidenta precipitacion); de moment non auem cap de motiu de pes entà shordar per cap concèpte ad aguesta persona que tant vos interessatz vos.
A mida qu'era instruccion auance, me fidi que se passarà çò de madeish…
Ath contrari, que haram en aguest sens tot çò que pogam…
Podetz èster totafèt tranquil.
Senhors, vos ac arregraïsqui, ja sabia jo que vosati ètz, a maugrat de tot, persones aunorades e justes.
Que m'auetz trèt un pes deth dejós…
Ben, que mos cau hèr ara?
Que sò prèst.
Plan donc, que mos calerie hèr lèu.
Mos cau procedir sense demora ar interrogatòri des testimònis.
Aquerò ei quauquarren que s'a de hèr ena vòsta preséncia, obligatoriaments, atau que…
Parfionovich.
Me pensi que mo l'auem guanhat!
Decidiren bèuer ua tassa de tè, s'ei qu'en embaish n'auessen de premanit (en tot veir que Mijail Makarovich seguraments aurie gessut a "prener-ne ua tassa"), entà dempús, "contunhar sense parar!.
E deisharien entà mès endauant, quan siguessen mens ocupadi, eth vertadèr "refrigèri".
Plan que òc, qu'auie tè en embaish, e non i estèren guaire a pujar-lo-se.
Ara prumeria Mitia refusèc era tassa que l'aufrie amablaments Nikolai Parfionovich, mès dempús eth madeish la demanèc e se la prenec damb aviditat.
En tèrmes generaus, auie tau aspècte d'agotament que tustaue era atencion.
Ara vista des sues fòrces de colòs, quauquarrés aurie dit qu'en ua net de orgia, autanplan seguida des mès fòrtes impressions, non li poirie costar grèus conseqüéncies entada eth.
Mès eth madeish se n'encuedaue de qué a penes podie tier- se quilhat ena cagira, e que de quan en quan tot semblaue botjar-se e virar ath sòn dauant.
VIII.
DES TESTIMÒNIS.
MAINATGE.
Comencèc er interrogatòri des testimònis.
Mès que non vam a contunhar eth nòste raconde tant peth menut coma enquia ara.
Per açò deisharam de cornèr se com rebrembaue Nikolai Parfionovich a cada testimòni qu'anaue cridant qu'ère obligat a prestar declaracion cossent ara vertat e cossent ara sua consciéncia, e que mès tard li calerie repetir era sua declaracion jos jurament.
O com, fin finau, s'exigic a cada testimòni que signèsse era acta des sues declaracions, e eca, eca.
Mos tieram a senhalar qu'eth punt mès important, qu'en eth concentrèren era sua atencion toti es interrogadi, siguec precisaments er ahèr des tres mil robles, ei a díder, s'auien estat tres mil o mil cinc cents eth prumèr viatge, ei a díder, quan Dmitri Fiódorovich se hec a seguir era sua prumèra orgia aquiu en Mokroie, un mes abantes, e s'amiaue tres o mil cinc cents era vesilha, quan era sua dusau orgia.
Malerosaments, toti es testimònis, deth prumèr enquiath darrèr, declarèren en contra de Mitia, e ne un de solet ath sòn favor, e quauqui uns des testimònis aportèren quitament naues donades, lèu aclapantes, que refusauen eth sòn testimòni.
Eth prumèr interrogat que siguec Trifon Borisovich.
Se presentèc dauant es interrogadors sense cap temor, ath contrari, damb ua actitud d'estricta e sevèra indignacion damb er acusat, en tot cuélher atau, sens dobte, un aspècte d'extraordinària veracitat e dignitat personau.
Parlaue pòc e damb discrecion, en tot demorar que li hessen es preguntes, e responie damb precision, de forma meditada.
Declarèc fèrmaments e sense trantalhar que hège un mes era quantitat despenuda non podec baishar des tres mil robles, que toti es campanhards testificarien que l'auien entenut parlar de tres mil robles ath madeish "Mitri Fiodorych": " qu'ei pro veir se guairi sòs se despenèc damb es gitanes.
Ja solet damb eres deuec depassar es mil robles".
Vos despenéretz damb eres mès de mil robles, Mitri Fiódorovich, repliquèc damb fermetat Trifon Borisovich, lançàuetz es bilhets coma s'arren, e eres les arremassauen.
Aguesta gent, ja ac sabem, que son uns lairons e un truands, se tien a panar shivaus; que ja non van per aquiu, que les an hèt enlà; se non, dilhèu eres madeishes poirien declarar se guairi vos treigueren.
Jo madeish vedí alavetz enes sues mans ua bona soma; condar que non la condè, ei vertat, tanpòc me deishèretz vos, mès, a còp de uelh, me'n brembi que i auie plan mès de mil cinc cents robles…
Aguesta que ne vau quate!
Que non ei eth prumèr viatge que veigui sòs, me'n sabi de çò que digui…
A prepaus dera soma deth dia anterior, Trifon Borisovich declarèc que Dmitri Fiódorovich, personauments, l'auie dit, sonque baishar deth coche, qu'amiaue tres mil robles.
Se com ei açò, Trifon Borisovich?, protestèc Mitia.
Òc qu'ac didéretz, Mitri Fiódorovich.
Ac didéretz dauant d'Andrei, Andrei encara ei aciu, encara non a partit, cridatz-lo.
E ena sala, quan atenguéretz ath còr, cridèretz plan clar que vos deisharíetz aciu eth vòste siesau milenat…includidi es der aute viatge, atau ac compreni jo.
Stepan e Semion vos ac enteneren a díder, e dilhèu tanben s'en brembe Piotr Fomich Kalganov, qu'ère ath vòste costat.
Era declaracion sus es sies mil robles siguec acuelhuda pes interrogadors damb un interès extraordinari.
Que les shautèc era naua version: tres e tres que son sies; per tant, tres mil d'alavetz e tres mil d'ara hègen sies mil en totau; eth resultat qu'ère clar.
Interroguèren a toti es campanhards qu'auie mentat Trifon Borisovich: a Stepan e a Semion, ath menaire Andrei e a Piotr Fomich Kalganov.
Es campanhards e eth menaire confirmèren sense trantalhar era declaracion de Trifon Borisovich.
A despart d'aquerò, cuelheren nòta des paraules d'Andrei sus era sua convèrsa damb Mitia pendent eth viatge; çampar, aguest auie dit: "E jo, Dmitri Fiódorovich, a on cres qu'anarè a parar: en cèu o en lunfèrn?
E me perdonaràn ena auta vida?"
Eth "psicològ" Ippolit Kirillovich escotèc tot aquerò damb un arridolet subtil e acabèc en tot recomanar tanben que "s'incoporèsse en somari" aguesta declaracion relatiua ath lòc que vierie a parar Dmitri Fiódorovich.
Kalganov acodic ar aperament de mala encólia, carat, irritat, e parlèc damb eth fiscau e damb Nikolai Parfionovich tau que siguesse eth prumèr còp que les vedie, a maugrat de qué se coneishien de fòrça temps e se tractauen cada dia.
Comencèc en tot díder que "ne sabie arren sus er ahèr ne se'n volie saber".
Mès se passèc qu'auie entenut çò deth siesau milenat, e admetèc qu'en aguest moment eth se trapaue plan près.
Ena sua pensada, Mitia auie sòs ena man, "sabi pas se guairi".
Per çò de s'es polacs auien hèt triches enes cartes, declarèc afirmatiuaments.
Se referie a Agrafiona Aleksandrovna damb resèrva e respècte, coma se siguesse ua dauna dera nauta societat, e ne un solet còp gausèc a cridar-la "Grushenka".
A maugrat dera evidenta repugnància deth joen a prestar declaracion, Ippolit Kirillovich s'estèc en tot interrogar-lo fòrça estona, e solet gràcies ada eth venguec a conéisher toti es detalhs que compausauen, entà didè'c atau, era "novèla" de Mitia d'aquera net.
Mitia non interrompec a Kalganov ne un solet viatge.
Fin finau, li permeteren retirar-se ath joen, e aguest s'aluenhèc damb ua indignacion evidenta.
Tanben interroguèren as polacs.
Encara que s'auien calat en lhet ena sua petita cramba, que non auien clucat un uelh en tota era net e, en vier es autoritats, se vestiren e premaniren ath mès córrer, en èster conscients de qué les cridarien sens manca.
Campèren damb dignitat, mès non sense un cèrt temor.
Eth mès important d'eri, ei a díder eth petit pan, se passèc qu'ère un foncionari dera dotzau classa, ja retirat; qu'auie servit en Siberia coma veterinari e eth sòn cognòm ère pan Musialowsky.
Per çò de pan Wroblewsky, resultèc èster un dentista qu'exercie eth sòn mestièr peth sòn compde, dit de ua auta manèra, un arringacaissaus.
Dès eth moment madeish qu'entrèren ena cramba, es dus polacs, a maugrat qu'es preguntes les hège Nikolai Porfionovich, comencèren a dirigir es sues responses entà Mijail Makarovich, qu'ère un shinhau desseparat; que l'auien cuelhut, ena sua ignorància, pera persona de màger reng e màger autoritat des qu'èren aquiu presents e lo cridauen a cada moment panie pulkowniku.
E solet dempús de diuèrsi assagi, e gràcies as avertiments de Mijail Makarovich, compreneren que les calie dirigir-se enes sues responses solet entà Nikolai Parfionovich.
Se passèc qu'èren capables de parlar en rus plan corrèctaments, en tot deishar de cornèr era prononciacion de determinades paraules.
Des sues relacions damb Grushenka, passades e presentes, pan Musialowich comencèc a manifestar-se damb afogament e orgulh, tant que Mitia non se tardèc a pèrder er anament e se metc a cridar que non permetie a un "brigand" parlar d'aguesta manèra ena sua preséncia.
Pan Musialowich se n'encuedèc de seguit dera paraula "brigand" e demanèc que constèsse ena atestacion.
Mitia non podec tier era sua ira.
Òc, brigand, brigand!
Nikolai Parfionovich, sense deishar d'anotar aquerò ena atestacion, hec a veir en aguest desagradiu incident ua eficàcia e ua capacitat organizatiua elogiables: dempús d'un sevèr repotec a Mitia, eth madeish metec punt e finau as preguntes relatiues ar aspècte romanesc deth cas e se centrèc ara prèssa en çò d'essenciau.
E de çò d'essenciau ne formaue partida ua des declaracions des panowie qu'auie desvelhat un interès insolit enes investigadors: concretaments, era qüestion de se com Mitia, en aquera petita cramba, auie volut subornar ath pan Musialowich e l'auie aufrit tres mil robles, sèt cents truca truquet e es auti dus mil tres cents "deman peth maitin, ena ciutat", en tot jurar-li peth sòn aunor qu'aquiu, en Mokroie, non dispausaue de tanti sòs, mès òc ena ciutat.
Eth fiscau parèc era aurelha ad aguesta declaracion: era investigacion començaue a deishar clar (e atau se hec a constar mès tard) qu'era mitat o ua part des tres mil robles qu'èren en mans de Mitia podie reauments èster amagada en bèth lòc dera ciutat, o dilhèu quitament aciu en Mokroie; d'aguesta sòrta s'explicaue de passa era circonstància tant incomòda entara investigacion, de qué a penes s'auessen trapat ueit cents robles en poder de Mitia, circonstància que, encara que pòc importanta, auie estat enquia alavetz era soleta pròva favorabla a Mitia.
Mès ara aguesta soleta pròva ath sòn favor s'esbauçaue.
Ara pregunta deth fiscau de d'a on pensaue obtier es auti dus mil tres cents robles entà balhar-les-ac ath pan eth dia a vie, ara vista de qué eth madeish asseguraue que non n'auie que mil cinc cents, encara qu'auie empenhat era sua paraula damb eth pan, Mitia responec sense trantalhar qu'auie era intencion d'aufrir-li, ath londeman, ath "polacòt", en sòrta de sòs, era cession formau des sòns drets sus era propietat de Chermashnia, es madeishi drets que ja auie aufrir a Samsonov e ara Jojlakovna.
Eth fiscau arric dauant era "ingenuitat dera estratagèma".
Plan qu'aurie acceptat, repliquèc Mitia damb ardor.
Per amor de Diu, d'aguesta manèra se podie empochar non ja dus, senon quate e enquia sies mil robles!
De seguit aurie amassat as sòns avocatòts, as sòns polacòts e as sòns jutjòts, e l'aurien trèt ath vielh non solet tres mil robles, senon Chermashnia sancera.
Naturauments, era declaracion de pan Musialowich siguec recuelhuda ena atestacion peth menut.
Damb aquerò, deishèren partir as panowie.
Ça que la, a penes se hec mencion as sues triches enes cartes; Nikolai Parfionovich ja n'ère pro arregaït e non volie shordar-les damb menudalhas; ath delà, sonque s'agie d'ua peleja en jòc entre embriacs, arren mès.
Que non auien mancat escandals ne excèssi aquera net…
Totau, qu'aguesti sòs, dus cents robles, se demorèren ena pòcha des polaqui.
Ara seguida cridèren ath vielh Maksimov.
Se presentèc espaurit, hènt passi bracs; venguie mau enjargat e plan trist.
Qu'auie estat en embaish tot eth temps, sens desseparar-se de Grushenka, en silenci, "en tot meter-se a plorinejar plan soent e secar-se es uelhs damb un mocador blu a quadres", sivans condèc dempús Mijail Makarovich.
Atau qu'era madeisha li calèc encoratjar-lo e solatjar-lo.
Eth vielhet, entre lèrmes, cohessèc de seguit qu'ac sentie fòrça, mès qu'auie cuelhut prestadi de Dmitri Fiódorovich "dètz robles, senhor, per tòrt dera mia prauvetat", e qu'ère dispausat a entornar-les…
Quan Nikolai Porfionovich li demanèc dubèrtaments s'auie campat guairi sòs amiaue Dmitri Fiódorovich en man, pr'amor qu'eth ac auie podut veir de mès apròp en moment que li deishèc dètz robles, Maksimov responec damb tota rotonditat qu'aquiu n'auie "vint mil".
Òc, senhor, plan que les auia vist, solet que non sigueren vint, senon sèt mil; quan era mia hemna empenhèc eth mèn petit vilatjòt.
Solet me deishèc campar de luenh, que se hège a veir dauant de jo.
Ère un bon hèish de bilhets, senhor, toti irisadi, de cent…
Lèu lo deishèren en patz.
Ara fin l'arribèc eth torn a Grushenka.
Es investigadors, per çò que semble, cranhien era impression qu'era sua aparicion podesse costar a Dmitri Fiódorovich, e Nikolas Parfionovich gasulhèc autanplan ues paraules d'avís, mès Mitia, per responsa, joquèc eth cap en silenci, en tot hèr-li a veir atau que "non se produsirie cap ramblah".
Siguec eth madeish Mijail Makarovich qu'acompanhèc a Grushenka.
Venguie era joena damb expression sevèra e trista, damb un aspècte lèu seren, e se seiguec en silenci ena cagira que li senhalèren, dauant de Nikolai Porfionovich.
Qu'auie era sang dera cara perduda; semblaue qu'auesse hered, e non hège qu'abrigar-se damb un preciós chal nere.
De hèt, començaue a patir uns leugèrs caudheireds febrius, preludi d'ua longa malautia que patirie a comptdar d'aquera net.
Eth sòn aspècte sevèr, era sua guardada franca e seriosa e es sòns gèsti sereni costèren a toti es presents ua impression plan favorabla.
De seguit, Nikolai Porfionovich se demorèc autanplan un shinhau "aganchat".
Mès tard, en tot condar per aquiu era scèna, eth madeish arreconeisherie que solet en aqueth moment auie artenhut a apreciar çò de "beròia" qu'ère aquera hemna, perque, a maugrat qu'abantes ja l'auie vist en mès d'ua escadença, tostemp l'auie considerat ua sòrta de "cortesana de províncies" "Tie ues manères dignes dera mès nauta societat", deishèc anar un viatge, afogat, ath miei d'un cercle de daunes.
Mès es sues paraules sigueren recebudes damb grana indignacion, e de seguit es sòns audidors comencèren a cridar- lo "coquin", causa que l'encantèc.
En entrar ena cramba, Grushenka guardèc furtiuaments a Mitia, que, ath sòn torn, la campèc damb inquietud, mès era portadura dera joena lo solatgèc en un virament de uelhs.
Dempús des prumères preguntes e avertiments de rigor, Nikolai Porfionovich, tratalhant un shinhau, mès, totun açò, damb er aire mès cortés, li demanèc:
Karamazov?
Ad açò Grushenka responec damb doçor e fermetat:
Qu'ère un coneishut mèn, e coma coneishut l'è recebut aguest darrèr mes.
En responsa as demanes que seguiren, frut deth curiosèr, declarèc sense trantalhar e damb tota sinceritat que, encara qu'eth l'agradaue "a estones", era non l'estimaue, mès que l'auie seducit pera sua "abominabla mauvestat", madeish qu'ath "vielh"; sabie que Mitia, per tòrt sòn, ère en gelosia de Fiódor Pávlovich e de toti, mès entada era aquerò non ère qu'ua simpla diversion.
Jamès auie auut era intencion d'anar entà çò de Fiódor Pávlovich, era soleta causa que hège ère arrir-se'n d'eth.
Mès non me pensi, concludic, qu'aguest ahèr posque interessar-vos, e jo non è besonh de responer-vos, pr'amor que se tracte d'un ahèr particular mèn".
De seguit, Nikolai Parfionovich procedic en conseqüéncia: un còp mès, deishèc de persutar enes punts "romanesqui", e venguec de pic entàs qüestions serioses, ei a díder, de nau ena pregunta capitau des tres mil robles.
Grushenka confirmèc qu'un mes abantes, en Mokroie, s'auien despenut efectiuaments tres mil robles, e encara que non auie condat personauments es sòs, òc que l'auie entenut a díder ath madeish Dmitri Fiódorovich qu'auien estat tres mil robles.
Vos ac didec a vos soleta o en preséncia de quauquarrés mès?
O dilhèu vos sonque entenéretz se com l'ac didie a d'autes persones dauant de vos?, s'esdeguèc a preguntar eth fiscau.
Coma responsa Grushenka declarèc qu'ac auie entenut a díder en preséncia de d'autes persones, qu'ac auie entenut a díder quan Mitia parlaue damb d'auti e que tanben l'ac auie dit ada era soleta.
Ippolit Kirillych se demorèc plan satisfèt damb aguesta declaracion.
Es autes preguntes permeteren esclarir tanben que Grushenka ère ath pas dera procedéncia d'aguesti sòs e que Dmitri Fiódorovich l'auie cuelhut de Katerina Ivanovna.
E non auíetz entenut a díder, encara que siguesse un solet viatge, qu'era quantitat de sòs degalhada hège un mes non ère de tres mil robles, senon mens, e que Dmitri Fiódorovich s'auie sauvat era mitat d'aguesta soma?
Non, jamès ac è entenut a díder, declarèc Grushenka.
Ara seguida, autanplan hec a veir que, peth contrari, Mitia l'auie comentat soent en tot aguest mes que non auie ne un kopek.
Mès non aurà dit bèth viatge ena vòsta preséncia…encara que non siguesse mès que de passa, o en un atac de colèra (sorrisclèc Nikolai Parfionovich), qu'auie era intencion d'atemptar contra era vida de sa pair?
A!, òc, ac a dit!, alendèc Grushenka.
Un còp o diuèrsi còps?
Ac a mentat diuèrsi còps, tostemp en moments de colèra.
E vos pensàuetz qu'ac poirie hèr?
Non, jamès m'ac è pensat!, responec damb seguretat.
Jo fidaua ena sua noblesa.
Didetz-l'ac, consentic Nikolai Parfionovich.
E dit açò Mitia se tornèc a sèir.
Laudat sigue Diu!
Que lo coneishi: ei capable de díder quinsevolh asenada, sigue entà burlar- se'n, o sigue per testudaria; mès, se va contra era sua consciéncia, jamès mentirà.
Vos diderà era vertat ena cara, lo podetz creir!.
Per çò des demanes restacades as sòs dera vesilha, Grushenka declarèc qu'ignoraue se guairi n'auie, mès l'auie entenut a Mitia díder fòrça viatges a diuèrses persones que s'auie hèt a vier tres mil robles.
E, sus era procedéncia des sòs, l'auie dit solet ada era que les ac auie "raflat" a Katerina Ivanovna, qu'ad açò era l'auie responut que non les auie panat que li calie tornar aguesti sòs, sense manca, ath londeman.
Dauant era persutanta pregunta deth fiscau sus se quini sòs èren aqueri que Mitia didie auer-li panat a Katerina Ivanovna, s'èren dera vesilha o èren es tres mil robles degalhadi eth mes passat, declarèc que Mitia s'auie referit as deth mes passat e qu'atau ac auie comprenut era.
Fin finau deishèren partir a Grushenka, e Nikolai Parfionovich s'esdeguèc a comunicar-li qu'ère liure entà entornar-se'n ena ciutat quan volesse, e que s'eth, dera sua part, li podie hèr bèra ajuda, per exemple, en cas qu'auesse besonh de shivaus, o se, per exemple, s'estimaue mès que bèth un l'acompanhèsse, alavetz eth…dera sua part…
Que vos ac arregraïsqui umilaments, Grushenka s'inclinèc dauant d'eth; que posqui tornar damb aguest ancian, eth propietari, viatjarè damb eth; mès de moment me demorarè en embaish, se m'ac permetetz, enquia que decidigatz se qué passarà damb Dmitri Fiódorovich.
Gessec.
Mitia ère tranquil e quitament se lo vedie encoratjat, mès solet per uns moments.
Ua estranha feblesa fisica s'anèc apoderant d'eth de man en man.
Es uelhs se li barrauen d'espisament.
Er interrogatòri as testimònis s'acabèc finauments.
Procediren ath redigit definitiu dera atestacion.
Mitia se lheuèc dera cagira se dirigic entà un cornèr, près des ridèus, e s'ajacèc sus ua grana mala caperada per un tapís, e en un virament de uelhs se quedèc esclipsat.
Qu'auec un sòmni plan estranh, que non semblaue apropiat ne ath moment ne ath lòc.
Eth cas ei que se vedec en tot viatjar pera estèpa, per uns parçans qu'auie servit hège temps, fòrça temps, e un campanhard l'amièc ena sua telega de dus shivaus a trauèrs dera planura hangosa.
Eth campanhard amiaue es shivaus a bona marcha, en tot tier eth soriac damb adretia; amiaue ua longa barba ròia e, sense èster pròpiaments un ancian, òc que s'apressarie as cinquanta ans; vestie un modèst caftan gris de campanhard.
S'apropauen en un bordalat, podien aubirar es isbes neres, mès que neres, era mitat des isbes s'auien cremat, solet es pilars mascaradi contunhauen de pè.
E ena gessuda deth bordalat, en tot formar ua longa hilèra ath cant deth camin, i auie fòrça hemnes, totes aflaquides, consumides, damb es ròstres grisi.
Mès que mès aquera der extrèm, nauta, enes uassi, qu'aparentaue quaranta ans mès que dilhèu non passaue des vint, de cara alongada e fina, damb un mainatge en braça, plorant; solide qu'auie es popes resseques, sense ua soleta gota de lèit.
E era creatura ploraue e ploraue, en tot esténer es braci nudi, damb es punhs vermelhs de hered.
Qu'ei eth mainatjòt, li responec eth menaire, plore aguest mainatjòt.
E a Mitia l'estonèc que didesse, ara manèra populara, "mainatjòt", en sòrta de "mainatge".
E li shautèc qu'eth campanhard ausse dit "mainatjòt": qu'ei coma s'auesse mès pietat.
Mès, se per qué plore?, persute, coma un pèc, Mitia.
Se per qué non lo capèren?
Eth mainatjòt qu'ei mòrt de hered, tie era ròba gelada e ja non l'escauhe.
Mès, se per qué se passe atau?
Per qué?
Eth simplet de Mitia que non se rendie.
Non, non (semblaue que Mitia non se n'encuedaue d'arren), didetz-me: se qué hèn aciu aguestes mairs, victimes d'un huec?
Per qué ei prauba aguesta gent?
Per qué ei praube eth mainatjòt?
Per qué ei nuda era estèpa?
Per qué non s'abracen ne se punen?
Per qué non canten cançons alègres?
Per qué s'an tornat tan neres damb era sua nera misèria?
Per qué non balhen minjar ath mainatge?
E sent ath sòn laguens que hè preguntes absurdes, sense cap de sens, mès experimènte un desir immens de hèr aguestes preguntes, e se'n sap qu'ei aquerò, precisaments, çò que li cau preguntar.
E sent, ath delà, qu'en sòn còr creish ua trendesa coma jamès l'auie coneishut, autant que lèu s'estarne de plorar, qu'a desirs de hèr quauquarren per eri, entà qu'eth mainatjòt non plore mès, entà que non plore mès era mair deth mainatjòt, nera e resseca, entà que dempús aqueth moment arrés torne a vessar lèrmes, e ac vò hèr de seguit, sense pèrder un instant, sense arturar-se, damb tot eth vam karamazovian.
E jo tanben sò damb tu, ara que non pensi deishar-te, anarè tota era vida ath tòn costat (sonen plan près d'eth es paraules de Grushenka, trendes, plies de sentiment.
Com?
A on?, sorrisclèc en tot daurir es uelhs e incorporar-se ena mala, coma s'auesse revengut dempús d'ua malagana, damb un arridolet radiant.
Ath sòn costat i auie Nikolai Parfionovich en tot convidar-lo a escotar e signar era atestacion.
Mitia supausèc que s'auie esclipsat aumens ua ora, mès que non li prestèc atencion a Nikolai Parfionovich.
De ressabuda se demorèc estonat en veir un coishin dejós deth sòn cap, a maugrat de qué non ère aquiu quan s'estirèc, agotat, sus era mala.
Qui m'a botat aguest coishin dejós eth cap?
Qui a estat aguesta brava persona?, sorrisclèc damb ua sòrta d'afogada gratitud e damb era votz plorosa, tau que s'auesse vist favorit per, solet Diu s'en sap, ua sòrta de gèst magnanim.
Jamès se sabec se qui siguec aquera persona: bèth vailet o, dilhèu, er emplegat de burèu de Nikolai Parfionovich auie dispausat, per pietat, que li botèssen un coishin, mès era amna de Mitia s'estrementic enquias lèrmes.
S'apressèc ena taula e anoncièc que signarie çò que siguesse.
Qu'è auut un bon sòn, senhors, didec d'ua manèra estranha, damb ua naua expression en ròstre, coma radiant d'alegria.
IX.SE HÈN A VIER A MITIA.
Un còp signada era atestacion, Nikolai Parfionovich se dirigic solemnaments entar acusat e li liegec un "auto", qu'en eth s'establie qu'eth dia tau der an quau, ena localitat de tau, eth jutge d'instruccion deth districte judiciau de tau, en tot auer interrogat a tau (ei a díder, a Mitia) en qualitat d'acusat d'açò e d'aquerò (totes es acusacions auien estat consignades peth menut), e en tot cuélher en consideracion qu'er acusat, sense adméter era sua colpabilitat enes delictes que se l'imputauen, non auie presentat cap pròva dera sua innocéncia, tant qu'es testimònis (taus) determinauen pliaments era sua colpabilitat, de conformitat damb es articles taus e quaus deth Còdi Penau, eca, disponie: damb era fin de privar a tau (a Mitia) dera possibilitat d'escapar-se dera instruccion e deth judici, se l'embarrarà ena preson de tau, en tot balhar notícia d'açò ar acusat, e en tot autrejar-li ua còpia deth present auto ar ajudant deth fiscau, e eca, eca.
En resumit, li comuniquèren a Mitia que dès aguest madeish moment demoraue detengut e que serie amiat de seguit entara ciutat, a on l'embarrarien en un lòc fòrça desagradiu.
Mitia, dempús d'escotar atentiuaments, se limitèc a rufar es espatles.
Compreni que non auetz auut mès remèdi.
Atau sigue!
Toti es dies dera mia vida, en tot flocar-me còps en piech, qu'è prometut de corregir-me e toti es dies è cometut es madeishes viletats.
Ara compreni qu'es que son coma jo les cau recéber un patac, un patac deth destin, que les aganche coma un laç e les sarre damb era sua fòrça extèrna.
Jo solet jamès m'auria quilhat, jamès!
Mès a ressonat eth tron.
Accèpti eth torment dera acusacion e deth mèn escarni public, que voi patir e purificar-me damb eth patiment!
Pr'amor qu'ei possible que me purifica, vertat, senhors?
Mès escotatz, totun aquerò, per darrèr viatge: que sò innocent dera sang deth mèn pair!
Accèpti eth castig, non per auer-lo aucit, senon per auer-lo volut aucir e perque, dilhèu, reauments l'auria aucit…
Mès, ça que la, qu'è era intencion de pelejar contra vosati, ja vos ac avertisqui.
Pelejarè enquiath finau, e alavetz que Diu decidisque!
Adishatz, senhors, non me sauvetz rancura per auer-vos cridat pendent er interrogatòri, ò!, qu'èra jo tant estupid alavetz encara…
Ara seguida que serè un detengut, mès ara, per darrèr viatge, Dmitri Karamazov, coma un òme encara liure, vos aufrís era man.
En dider-me adiu de vosati, me digui adiu dera gent!…
Era votz li tremolaue, e reauments se premanie a aufrir-les era man, mès Nikola Parfionovich, qu'ère qui s'estaue mès apròp d'eth, damb un gèst lèu convulsiu, retirèc de pic era sua.
Mitia se n'encuedèc de seguit e s'estrementic.
Còp sec deishèc quèir era man qu'auie començat a esténer.
Era instruccion encara non ei acabada, gasulhèc Nikolai Parfionovich, un shinhau desconcertat; que mos calerà contunhar ena ciutat, e jo, plan, que sò dispausat dera mia part a desirar-vos era màger des capitades…ena defensa dera vòsta innocéncia…
De vertat, Dmitri Fiódorovich, tostemp m'è sentut inclinat a considerar-vos, entà didè'c atau, mès un òme malerós que colpable…
Toti es aciu presents, se me permetetz era gausaria de parlar en nòm de toti, qu'èm dispausadi a arreconeisher-vos coma un joen de nòbles fondaments, mès, ai!, vos auetz deishat arrossegar per cèrtes passions enquia uns nivèus un shinhau excessiui…
Era petita figura de Nikolai Parfionovich ère expression, ara fin deth sòn discurs, dera mès nauta majestuositat.
A Mitia se l'acodic ara suspresa qu'en quinsevolh moment aguest "gojat" l'anaue a cuélher deth braç, her-lo-se a vier en cornèr mès aluenhat e contunhar aquiu era sua convèrsa, encara nauèra, sus es "gojates".
Mès guairi viatges s'aurà passat que tota sòrta d'idies estranhes, aluenhades des circonstàncies, li vien entath cap autanplan ath criminau qu'amien de cap ath cadafalc.
Senhors, qu'ètz bravi, ètz umani…
Se vos platz, que podetz èster present!
Grushenka hec ua prigonda reveréncia dauant de Mitia.
Adishatz, òme innocent que s'a cercat era sua pròpia roïna!
Es pòts li tremolèren, gesseren lèrmes des sòns uelhs.
Mitia volec díder quauquarren mès, mès de ressabuda se demorèc carat e gessec.
Ara suspresa l'entornegèren uns òmes que non li trègen es uelhs deth dessús.
A baish, ath ras deth pòrge que damb tant sorrolh auie vengut era vesilha ena troika d'Andrei, lo demorauen ja dues telegues.
Mavriki Mavrikievich, òme robust e baish, de cara aflaquida, qu'ère irritat per bèth trebuc sorgit de còp e cridaue emmaliciat.
En un ton massa sevèr convidèc a Mitia a pujar en car.
Tanben Trifon Borisovich baishèc en pòrge.
Era gent s'arremassaue ath ras deth portau: campanhards, campanhardes, menaires, toti se fixauen en Mitia.
Adishatz, gent de Diu!, les cridèc de pic Mitia dera telega estant.
E tu, desencusa-mos, s'enteneren dues o tres votzes.
Adishatz a tu tanben, Trifon Borisych!
Mès Trifon Borisovich ne se virèc, dilhèu siguesse plan ocupat.
Que tanben eth hège crits e non paraue de botjar-se.
Se passe qu'ena dusau telega, qu'en era dus sotskie auien d'acompanhar a Mavriki Mavrikievich, encara non ère tot prèst.
Eth vailet qu'auien assignat ad aguesta dusau troika se botaue eth caftan e discutie afogadaments, en tot díder que non li tocaue menar ada eth, senon a Akim.
Mès Akim non i ère, auien anat a cercar-lo; eth vailet non se hège endarrèr e persutaue que lo demorèssen.
Que mos cau veir quina sòrta de gent, Mavriki Mavrikievich, que non an vergonha!, sorrisclèc Trifon Borisovich.
Hè un parelh de dies Akim te balhèc un chervertak, tu te l'as begut e ara crides.
Çò que m'estone ei era tua bondat damb aguesta gent tan mesquina, Mavriki Mavrikievich, que non vos digui mès!
E entà qué auem besonh de ua auta troika?, higec Mitia.
Que podem anar en ua, Mavriki Mavrikievich; que non te vau a dar problèmes ne pensi escapar-me, entà qué mos cau era escòrta?
Se vos platz, senhor, aprenetz a dirigir-vos a jo com cau, s'ei que non vos ac an ensenhat: que non mos junh arren, atau que deishatz de tutejar-me, e eth propèr viatge estauviatz-vos es conselhs…lo talhèc de suspresa, sense contemplacions, Mavriki Mavrikievich, encantat de poder deishar-se d'anar a gost.
Mitia carèc.
Se rogic tot.
Un shinhau dempús comencèc a auer fòrça hered.
Fin finau pugèc ena telega Mavriki Mavrikievich, se deishèc quèir de còp en sèti, s'arremolinèc e, en tot hèr veir que non se n'encuedaue, obliguèc a arropir-se a Mitia.
Era vertat ei qu'ère de fòrça mala encólia, e non l'agraudaue bric era mission que l'auien encomanat.
Adishatz, Trifon Borisovich!, tornèc a cridar Mitia, e se n'encuedèc de qué en aguesta escadença non auie cridat per bondat, senon damb rancura, de mala encólia.
Mès Trifon Borisovich, capinaut, damb es mans ena esquia, sense deishar de uelh a Mitia, lo campèc damb severitat e anug, e non li responec.
Adishatz, Dmitri Fiódorovich, adishatz!, ressonèc era votz de Kalganov, gessut de ressabuda sabi pas d'a on.
S'apressèc ath córrer ena telega e l'estenec era man.
Non amiaue casqueta.
Mitia encara auec temps entà cuelher-li e sarrar-li era man.
Adishatz, brave òme, non desbrembarè era vòsta generositat!, sorrisclèc damb ardor.
Mès era telega se botèc a caminar, e es mans se desseparèren.
Trinhonèren es campanetes: se hègen a vier a Mitia.
Kalganov entrèc de seguit en vestibul, se seiguec en un cornèr, inclinèc eth cap, se curbic era cara damb es mans e s'estarnèc de plorar; s'estèc atau fòrça temps, seigut e plorant; ploraue tau que se siguesse encara un mainatge petit, non un joen de vint ans.
Ò!, credie ena innocéncia de Mitia lèu sense trantalhar!
Quina sòrta de gent pòt èster, dempús d'auer vist açò!
En aqueri moments, ne tansevolhe volie víuer en aguest mon.
Qu'auie dus cavalièrs estudiants passejant pera arribèra deth Tormes, e trapèren en era, dormint jos un arbe, a un mainatge d'uns onze ans, vestit coma laurador.
Amièren a un vailet entà que lo desvelhèsse; se desvelhèc e li preguntèren d'a on ère e se qué hège dormint en aquera soletat.
Ara quau causa eth gojat responec qu'eth nòm dera sua tèrra se l'auie desbrembat, e que venguie entà Salamanca a cercar un patron que servir, solet damb qué li balhèsse estudi.
Li demanèren se sabie liéger; responec que òc, e escríuer tanben.
Donques de quina manèra les pensatz aunorar?, preguntèc er aute cavalièr.
Aguesta responsa amièc as cavalièrs a qué lo recebessen e lo hessen a vier damb eri, coma ac heren, en tot balhar-li estudi dera manèra que se tie en aquera universitat damb es vailets que mèstren.
Didec eth gojat que se cridaue Tomás Rodaja, d'a on dedusiren es patrons, peth nòm e peth vestit, que deuie èster hilh d'un laurador praube.
Enes dies a vier lo jarguèren de nere, e ues setmanes dempús balhèc Tomás evidéncies de tier un estranh engenh, en tot mestrar as sòns patrons damb tanta fidelitat, puntualitat e diligéncia que, sense mancar ne un punt enes sòns estudis, semblaue que sonque s'ocupaue de mestrar-les.
E, coma eth bon hèr deth mosso volude era volentat deth patron a tractar-lo ben, ja Tomás Rodaja non ère sirvent des sòns patrons, senon eth sòn companh.
A tot darrèr, en ueit ans que s'estèc damb eri, se hec tan famós ena universitat, peth sòn bon engenh e notable assopliment, que de tot tipe de gent ère estimat e aimat.
Eth sòn principau estudi que siguec de leis; mès en çò que mès se hège a veir ère en umanitats; e auie ua memòria tan ludenta qu'ère causa d'espaurir-se, e l'illustraue tant eth sòn bon entendement, que non ère mens famós per eth que per era.
Se passèc que venguec eth temps qu'es sòns patrons acabèren es sòns estudis e partiren entath sòn lòc, qu'ère ua des mielhors ciutats d'Andalucia.
Se heren a seguir damb eri a Tomás, e s'estèc damb eri uns dies; mès, coma que li tirauen es sòns desirs de tornar entàs sòns estudis e entà Salamanca (qu'embeline era volentat de tornar ada era a toti es qu'an gaudit dera tranquillitat dera sua vida), demanèc as sòns patrons licéncia entà entornar-se'n.
Eri, cortèsi e liberaus, se l'ac balhèren, en tot acomodar-lo de manèra que damb çò que li balhèren se podesse sostier tres ans.
Se dideren adiu, en tot mostrar enes sues paraules eth sòn arregraïment, e gessec de Malaga (qu'aguesta ère era pàtria des sòns senhors); e, en baishar pera còsta dera Zambra, de cap a Antequera, se trapèc damb un gentilòme a shivau, jargat esplendidaments de caminaire, damb dus vailets tanben a shivau.
S'apressèc ada eth e se'n sabec qu'amiauen eth madeish viatge.
Se heren amics, parlèren de diuèrses causes, lèu lèu dèc Tomás mòstres deth sòn estranh engenh, e eth cavalièr les dèc deth sòn graciós e cortesan tracte, e didec qu'ère capitan d'infanteria de sa Majestat, e qu'eth sòn alferes hège era companhia en tèrra de Salamanca.
Laudèc era vida dera soldadesca; li pintèc plan viuaments era beresa dera ciutat de Napoles, es comoditats de Palermo, era abondor de Milan, es hèstes de Lombardia, es esplendids minjars des aubèrges; li diboishèc doça e puntuauments eth aconcha, patron; pasa acá, manigoldo; venga la macarela, li polastri e li macarroni.
Que laudèc enquiath cèu era vida liure deth soldat e dera libertat d'Italia; mès que non li didec arren deth hered des sentinèles, deth perilh des assauts, der espant des batalhes, dera hame des sètges, dera roïna des mines, e de d'autes causes d'aguesta sòrta, que bèri uns les cuelhen e tien coma a mès a mès deth pes dera soldadesca, e son era carga principau d'era.
Tomás Rodaja comencèc a tartalhar e era volentat a hèr-se ad aquera vida, que tan près tie era mòrt.
Eth capitan, que se cridaue senhor Diego de Valdivia, plan content dera bona preséncia, engenh e assopliment de Tomás, li preguèc que venguesse damb eth entà Italia, se volie, peth curiosèr de veder-la; qu'eth l'aufrie era sua taula e encara, se siguesse de besonh, era sua bandèra, pr'amor qu'eth sòn alferes l'auie de deishar a lèu.
Que pòga causa calèc entà que Tomás acceptèsse era escometuda, en tot hèr damb eth madeish, en un instant, un discurs cuert de qué serie bon veir Italia e Flandes e d'autes diuèrses tèrres e païsi, pr'amor qu'es longues peregrinacions hèn as òmes discrets; e qu'aquerò, a tot darrèr, podie durar tres o quate ans, que, hijudi as pògui qu'eth auie, non serien guaires entà que l'empedissen tornar as sòns estudis.
E, coma se tot s'auesse d'arribar ara mida deth sòn gost, li didec ath capitan qu'ère content d'anar-se'n damb eth entà Italia; mès damb era condicion de qué non s'auie de sèir jos era bandèra, ne calar-se en lista de soldats, entà non obligar-se a seguir jos era sua bandèra; e, totun qu'eth capitan li didec qu'ère parièr calar-se en lista, qu'atau gaudirie des ajudes e pagues que li balhèssen ara companhia, e qu'eth li balharie licéncia toti es viatges que l'ac demanèsse.
Arribèren aquera net en Antequera, e en pògui dies e granes jornades se calèren a on ère era companhia, dejà acabada de hèr, e que començaue a hèr era tornada dès Cartagena, en tot lotjar-se, aquera e ues autes quate, pes lòcs que les venguien a man.
Aquiu que se n'encuedèc Tomás dera autoritat des comissaris, era incomoditat de bèri capitans, era sollicitud des installadors, era indústria e compde des pagadors, es planhs des pòbles, eth rescatar des objèctes empenhadi, es insoléncies des recrutes, es batusses des òstes, eth demanar bagatges mès des de besonh, e, fin finau, eth besonh lèu precís de hèr tot aquerò que campaue e li semblaue mau.
Que s'auie jargat Tomás de papagai, en tot renonciar as vestits d'estudian, e se calèc ara riga-raga, coma se sòl díder.
Es fòrça libres qu'auie les redusic a Horas de Nuestra Señora e a un Garcilaso sense comentaris, qu'amiaue enes dues pòches de dejós eth vestit.
Que vengueren mès lèu de çò qu'aurien volut en Cartagena, pr'amor qu'era vida des aubèrges ei ampla e diùersa, e cada dia se trapen causes naues e agradiues.
Aquiu s'embarquèren en quate galères de Napoles, e tanben aquiu se n'encuedèc Tomás Rodaja dera estranha vida d'aqueres cases de mar, a on era màger part deth temps rudègen es cinzes, panen es condamnadi, s'embèstien es marinèrs, rosiguen es arrats e fatiguen es movements deth mar.
L'espauriren es granes borrasques e tormentes, mès que mès es deth gòlf de Leon, que n'aueren dues; qu'era ua les desvièc enquia Corcega e era auta les entornèc entà Tolon, en França.
En fin, desvelhadi, banhadi e damb es uelhs macadi, arribèren ena polida e beròia ciutat de Genova; e, en tot desembarcar-se en sòn recuelhut ostau de jòc, dempùs d'auer visitat ua glèisa, venguec eth capitan damb toti es sòns camarades en ua aubèrja, a on se'n desbrembèren de totes es borrasques passades damb eth present gaudeamus.
Aquiu coneisheren era suavitat deth Treviano, eth valor deth Montefrascon, era fòrça der Asperino, era generositat des dus grècs Candia e Soma, era granor deth des Cinco Viñas, era doçor e placiditat dera senhora Garnacha, era rusticitat dera Chendola, sense qu'entre toti aguesti senhors gausèsse campar era baishesa de Romanesco.
E, en hèr, er òste eth recompde de tanti e diuèrsi vins, s'aufric a hèr aparéisher aquiu, sense tier cap enganha, ne coma pintadi en mapa, senon reau e vertadèraments, a Madrigal, Coca, Alaejos, e era imperiau mès que Reiau Ciutat, cramba deth diu der arrir; aufric a Esquivias, a Alanís, a Cazalla, Guadalcanal e era Membrilla, sense desbrembar- se'n de Ribadavia e de Descargamaria: fin finau, mès vins nomentèc er òste, e mès les ne dèc, que podec tier enes sòns cerèrs eth madeish Baco.
Un aute dia se desembarquèren totes es companhies qu'auien d'anar en Piamonte; mès que non volec Tomás hèr aguest viatge, senon anar- se'n d'aquiu, per tèrra, entà Roma e Napoles, qu'atau hec, demorant tornar pera grana Venecia e per Loreto, enquia Milan e Piamonte, a on didec senhor Diego de Valdivia que lo traparie se ja non les auessen amiat entà Flandes, cossent se didie.
Dus dies dempús se didec adiu Tomas deth capitan e, en cinc dies mès arribèc en Florencia, en tot auer vist prumèr a Luca, ciutat petita, mès plan ben hèta, ena que, mielhor qu'en d'autes parts d'Italia, son plan ben visti a acuelhudi es espanhóus.
Li shautèc fòrça Florencia, atau per agradiu lòc que pera sua netedat, beròis edificis, fresc arriu e tranquilles cases.
S'estec en era quate dies, e dempús partic entà Roma, reina des ciutats e senhora deth mon.
Visitèc es sòns temples, adorèc es sues relíquies e admirèc era sua grandesa; e, madeish que pes ungles deth leon se vie en coneishement dera sua granor e ferocitat, atau eth treiguec de Roma pes sòns esbocinadi marmes, mieges e sancères estatues, pes sòns trincadi arcs e esbauçades tèrmas, pes sòns magnifics portaus e grani anfiteatres; peth sòn famós e sant arriu, que tostemp aumplís es vòres d'aigua e les beatifique damb es infinites relíquies des còssi des martirs qu'en era tengueren sepultura; pes sòns pònts, que semble que se guarden es uns damb es auti, que damb solet eth nòm cuelhen autoritat sus quinsevolh des autes ciutats deth mon: era Via Apia, era Flaminia, era Julia e d'autes d'aguesta sòrta.
E que non l'admiraue mens era division des sòns montes laguens d'era madeisha: eth Celio, eth Quirinal e eth Vatican, amassa damb es auti quate, qu'es sòns nòms amuishen era granesa e majestat romana.
Notèc tanben era autoritat deth Collegi des Cardenaus, era majestat deth Suprèm Pontife, eth concors e varietat de gents e de nacions.
Tot ac campèc, notèc e botèc ath sòn punt.
E, en auer hèt caminant era estacion des sèt glèises, e en tot cohessar-se damb un penitenciari e punat eth pè a Sa Santetat, plen d'agnusdei e compdes, se determinèc a anar entà Napoles; e per èster temps de cambis, dolent e damnatjós entà toti aqueri qu'entren o gessen de Roma, se i vien per tèrra, partic per mar entà Napoles, a on ara admiracion qu'amiaue d'auer vist Roma l'ahigèc era que li costèc veir Napoles, ciutat, ena sua pensada, e ara de toti es que l'an campada, era mielhor d'Europa e enquia de tot eth mon.
D'aquiu, partic entà Sicilia, e vedec Palermo, e dempús entà Micina; de Palermo l'agradèc eth sòn emplaçament e beresa, e de Micina, eth pòrt, e de tota era isla, era abondància, per çò que pròpiaments e damb verat la criden granèr d'Italia.
S'entornèc entà Napoles e Roma, e d'aquiu venguec en Nòsta Senhora de Loreto, qu'en sòn sant temple non vedec parets ne muralhes, pr'amor que totes èren caperades de cajades, de susaris, de cadies, de grilhets, d'esposes, de cabeladures, de miei busti de cera e de pintures e retaules, que balhauen fe des immenses mercés que molti auien recebut dera man de Diu, pera intercession dera sua divina Mair, qu'era sua sacrosanta imatge volec agranir e autorizar damb un pilèr de miracles, en recompensa dera devocion que li tien aqueri que damb uns taus baldaquins mantien ornadi es murs dera sua casa.
Vedec era madeisha estança a on se racondèc era mès nauta embaishada e mès importanta que vederen e non enteneren toti es cèus, e toti es angels e residents des ostaus sempiternaus.
D'aquiu, en s'embarcar en Alcona, partic entà Venecia, ciutat que, se non auesse neishut en mon Colon, non aurie en eth arren de parièr: gràcies ath cèu e ath gran HernandoCortés, que conquistèc eth gran Mexico, entà qué era grana Venecia auesse de bèra manèra a qui se l'opausèsse.
Aguestes dues famoses ciutats se semblen enes carrèrs, que son toti d'aigua: era d'Europa, admiracion der ancian mon; era d'America, espant deth nau mon.
Li semblèc qu'era sua riquesa ère infinita, eth sòn govèrn prudent, eth sòn lòc inexpugnable, era sua abondor plan molta, es sòns entorns alègres, e, fin finau, tota era en se e enes sues parts digna dera fama que deth sòn valor se'n saben de totes es parts deth mon, hènt a veir encara mès aguesta vertat era maquina deth sòn famós Arsenau, qu'ei eth lòc a on se fabriquen es galères, amassa damb d'auti vaishèths que non se pòden compdar.
Que sigueren taus es presents e passatemps de Calipso que trapèc eth nòste curiós en Venecia, que lèu li hègen desbrembar eth sòn prumèr intent.
D'aquiu, partic entà Aste, e venguec a temps qu'ath londeman partie eth tèrç entà Flandes.
Que siguec plan ben recebut peth sòn amic eth capitan, e ena sua companhia e camarada passèc entà Flandes, e arribèc en Amberes, ciutat non mens entà meravilhar qu'es qu'auie vist en Italia.
Vedec a Gante e a Bruseles, e vedec que tot eth país ère a mand de cuélher es armes, entà gésser de campanha er ostiu a vier.
E, en auer complit eth desir que l'auie ahiscat a veir tot çò qu'auie vist, se determinèc a tornar entà Espanha e entà Salamanca pr'amor d'acabar es sòns estudis; e atau dit atau hèt, damb gran desengust deth sòn camarada, que li preguèc, tant que se didien adiu, li hesse a saber sus era sua salut, arribada e eveniment.
Li prometec de hè'c atau que l'ac demanaue, e, a trauèrs de França s'entornèc entà Espanha, sense auer vist Paris, per tòrt d'èster quilhada en armes.
En fin, arribèc en Salamanca, a on siguec ben recebut des sòns amics, e, damb era comoditat qu'eri li balhèren, contunhèc es sòns estudis enquia graduar-se de licenciat en leis.
Se passèc qu'en aqueth temps venguec ena ciutat ua dama de bona mena e dissipada.
Acodiren lèu ath piulet e reclama toti es audèths deth lòc, sense demorar vademecum que non la visitèsse.
Li dideren a Tomás qu'aquera dama didie qu'auie estat en Italia e en Flantes, e, pr'amor de veir se la coneishie, venguec a visitar-la, qu'ena sua visita e vista demorèc era, encamardada de Tomás.
E eth, sense voler hèr-ne cabau, non volie entrar ena sua casa, se non siguesse per fòrça e amiat pes auti.
A tot darrèr, era li desnishèc era sua volentat e l'aufric era sua propietat.
Mès, coma qu'eth atenguie mès as sòns libres qu'as sòns passatemps, de cap manèra responie ath gost dera senhora; que, en veir-se desdenhada e, autanplan, aborrida e que per mejans ordinaris e comuns non podie conquistar era ròca dera volentat de Tomás, convenguec a cercar d'autes formes, ena sua pensada mès eficaces e sufisentes entà arténher eth compliment des sòns desitges.
E atau, conselhada d'ua morisca, en un codonh toledan li balhèc a Tomás ua d'aguestes causes que criden encantaments, en tot creir que li daue ua causa entà forçar-lo a estimar-la: coma s'auesse en mon èrbes, encantaments ne paraules sufisentes entà forçar eth liure aubire; e, atau, es que balhen aguestes beuendes o biòques aimatòries se criden veneficios; pr'amor que non hèn ua auta causa que balhar podom a qui les cuelh, coma ac demòstre era experiéncia en fòrça e diuèrses escadences.
Que mingèc a tau mau punt Tomás eth codonh, que còp sec comencèc a herir-se de pè e de man, tau qu'auesse mau dera tèrra, e sense se repréner s'estèc diuèrses ores, enquia qu'ara fin reviuec, coma empeguit, e didec damb lengua trebolada e blecassuda qu'un codonh qu'auie minjat l'auie aucit, e declarèc se qui l'ac auie balhat.
Era justícia, que se'n sabec deth cas, anèc a cercar ara maufactora; mès que ja era, en veir eth mau eveniment, auie despareishut e non campèc jamès.
Sies mesi s'estèc en lhet Tomás, enes quaus s'aflaquic e se calèc, coma se sòl díder, enes uassi, e semblaue tier treboladi toti es sentits.
E, encara que li heren toti es remèdis possibles, solet li guariren era malautia deth còs, mès que non era der entendement, pr'amor que demorèc assanit, mès capvirat dera mès estranha lhocaria que s'auie vist enquia alavetz.
Que s'imaginèc, eth malerós, qu'ère hèt de veire, e damb aguest pensament, quan bèth un s'apressaue ada eth, sorrisclaue en tot demanar e pregar damb paraules e rasons convengudes que non s'apressèsse, pr'amor que lo trincarien; que de vertat e reauments eth non ère coma es auti òmes: qu'ère tot de veire de cap a pès.
Entà trèir-lo d'aguesta estranha imaginacion, molti, sense atie as sues votzes e demanes, l'escomèteren e l'abracèren en tot dider-li qu'avertisse e vedesse se com non se trincaue.
Mès çò que més se passaue damb aquerò ère qu'eth praube se lançaue en solèr hènt mil sorriscles, e ara seguida li venguie un estavaniment que non se reprenie en quate ores; e, quan se reprenie, renauie es demanes e prècs de qué un aute còp non se l'apressèssen.
Didie que li parlèssen de luenh e li preguntèssen çò que volessen, pr'amor qu'a tot responerie damb mès sabença, per èster òme de veire e non de carn: qu'eth veire, en èster materiau subtil e delicat, obraue era amna a trauèrs d'eth damb mès rapiditat e eficàcia que peth còs, pesant e terrèstre.
Demanèc Tomás que li balhèssen un emboish a on placèsse aqueth veire brusc deth sòn còs, pr'amor de qué en jargar-se un vestit estret non se trinquèsse; atau, donc, li balhèren ua ròba ròia e ua camisa plan ampla, qu'eth se botèc damb fòrça suenh e s'ajustèc damb ua còrda de coton.
Que non se volec cauçar sabates de cap manèra, e er orde qu'establic entà que li balhèssen eth minjar, sens qué ada eth s'apressèssen, siguec de méter ena punta d'un pau un recipient d'aurina, a on li flocauen bèra sòrta de fruta qu'era tempsada aufrie.
Non volie ne carn ne peish; ne beuie senon ena hònt o en arriu, e aquerò ac hège damb es mans; quan caminaue pes carrèrs anaue peth miei, guardant es losats, temerós de qué non li queiguesse bèth teule e lo trinquèsse.
Pendent es ostius dormie en camp a cèu dubèrt, e es iuèrns se calaue en bèra aubèrja, e en palhèr se calaue enquiara gargamèra, en tot díder qu'aqueth ère eth lhet mès avient e mès segur que podien tier es òmes de veire.
Quan tronaue, tremolaue coma ua huelha, e gessie en camp e non tornaue en bordalat enquia qu'auesse passat era tormenta.
Es sòns amics lo tengueren embarrat pendent fòrça temps; mès, en veir qu'eth sòn malur tiraue entà dauant, determinèren acceptar çò que les demanaue, qu'ère que lo deishèssen anar liure; e, atau, lo deishèren, e gessec pera ciutat, costant era admiracion e compassion de toti es que lo coneishien.
L'enrodèren lèu es gojats; mès damb eth paishon les arturaue, e les demanaue que li parlèssen aluenhadi, pr'amor de qué non se trinquèsse; que, per èster òme de veire, ère plan trende e trincadís.
Es gojats, que son era mès endrabada generacion deth mon, a despièt des sòns prècs e votzes, li comencèren a lançar liròts, e autanplan pèires, entà veir s'ère de veire, coma didie.
Mès eth hège tantes votzes e enquia taus extrèms, qu'en.hiscaue as òmes entà qué pelegèssen e castiguèssen as gojats pr'amor de qué non li lancèssen arren.
Mès un dia que lo fatiguèren fòrça se dirigic ada eri, en tot díder:
Se qué voletz, gojats, pesadi coma mosques, lordi coma cinzes, atrevits coma piudes?
Entà entener-lo pelejar e respóner a toti, lo seguien tostemp molti, e es gojats cuelheren e tengueren per mielhor partit abantes escotar-lo que lançar-li causes.
En tot passar, un viatge, pera ua botiga de ròba de Salamanca, li didec ua vendeira:
Que me hè dò, senhor Licenciat, eth sòn malur; mès, se qué harè, que non posqui plorar?
Eth se virèc entada era, e plan retengut li didec:
Filiae Hierusalem, plorate super vos eth super filios vestros.
Comprenec eth marit dera vendeira era malícia dera dita e li responec:
Que se m'en fot, responec, autant que non aja arren de pèc.
En tot passar bèth dia pera casa lana e aubèrja comuna, vedec qu'èren en portau fòrça des sues residentes, e didec qu'èren bagatges dera armada de Satanás qu'èren lotjades ena aubèrja deth lunfèrn.
Li demanèc bèth un se quin conselh o consolacion balharie a un amic sòn qu'ère plan trist pr'amor qu'era sua hemna s'estaue damb un aute.
Ad açò que responec:
Alavetz, non a d'anar a cercar-la?, didec un aute.
S'ei atau, didec eth madeish, se qué me cau hèr a jo entà auer patz damb era mia hemna?
Li responec:
Li didec un gojat:
E li responec:
Demorant ena pòrta d'ua glèisa, vedec que i entraue un laurador des que tostemps se vanten de cristians vielhs, e darrèr sòn ne venguie un que non estaue en tan bona opinion coma eth prumèr; e eth Licenciat hec granes votzes ath laurador, en tot díder:
Demoratz, Dimenge, a qué passe eth Dissabte.
Des mèstres dera escòla didie qu'èren erosi, donques que tractauen tostemp damb angels; e que serien plan mès erosi s'es angelets non siguessen mecosi.
Un aute li demanèc se qué ne pensaue des hemnes nasejaires.
Responec que non n'èren es aluenhades senon es vesies.
Es naues dera sua holia e des sues responses e dites s'espargec per tota Castelha; e, en tot arribar enes aurelhes d'un prince, o senhor, qu'ère ena Cort, lo volec hèr a vier, e encomanèc a un cavalièr amic sòn, qu'ère en Salamanca, que se l'amièsse; e, trapant-lo eth cavalièr un dia, li didec:
Ad açò responec:
Totun aquerò, eth cavalièr l'amièc ena Cort, e entà amiar-lo tengueren damb eth aguesta invencion: lo botèren en uns conteneires de palha, coma aqueri que pòrten eth veire, egalant es tèrci damb pèires, e entre era palha i auie botadi bèri veires, pr'amor de hèr veir que coma vasso de veire l'amiauen.
Arribèc en Valladolid; entrèc de nets e lo destropèren ena casa deth senhor que l'auie hèt hèr a vier, deth quau siguec plan ben recebut, en tot dider-li:
Que sigue planvengut eth licentiat Vidriera.
Com l'a anat eth camin?
Se com va de salut?
Ad açò que responec:
Que non i a cap camin dolent, se s'arribe en finau, senon eth qu'amie entara horca.
Un aute dia, en auer vist en fòrça pèrgues de fauconeria molti neblies e açores e d'auti audèths de volateria, didec qu'era caça de nautada ère digna de princes e de grani senhors; mès qu'avertissen que damb era costaue eth gost sus eth profit a mès de dus mil per un.
Era caça de lèbres didec qu'ère plan gostosa, e mès quan se caçaue damb lebrèrs adondadi.
Ath cavalièr l'agradèc era sua holia e lo deishèc gésser pera ciutat, jos era proteccion e garda d'un òme que tenguesse compde de qué es gojats non li hessen mau; des quaus e de tota era Cort siguec coneishut en sies dies, e a cada pas, en cada carrèr e en quinsevolh cantoada, responie a totes es demanes que li hegen; entre es quaus li preguntèc un estudiant s'ère poèta, pr'amor que li semblaue qu'auie engenh entà tot.
Ad açò responec:
Enquia ara non è estat tan pèc ne erós.
Que non compreni aquerò de pèc e erós, didec er estudiant.
E responec Vidriera:
Non è estat tan pèc que venga en mau poèta, ne tant erós qu'aja meritat vier en un de bon.
Li demanèc un aute estudiant en quina estimacion auie as poètes.
Responec qu'ara sciéncia en molta; mès qu'as poètes en deguna.
Li repliquèren se per qué didie aquerò: responec que der infinit nombre de poètes qu'auie, èren tan pògui es boni, que lèu non hègen numèro; e atau, coma se non auesse poètes, non les estimaue; mès qu'admiraue e veneraue era scíencia dera poesia pr'amor qu'embarraue en se totes es autes sciéncies: pr'amor que se'n servís de totes, s'orne de totes, e apolidís e trè ara lum es sues meravilhoses òbres, qu'aumplís eth mon de profit, de shaute e de meravilha.
E ahigec mès:
Cum ducum fuerant olim regnumque poeta:
At sacri vates, et Divum cura vocamus.
E encara higec: Se qué ei veir a un poèta d'aguesti dera prumèra impression quan vò díder un sonet as auti que l'entornegen, era povora que les hè dident: "Vòstes mercés escoten un sonetet que delànet en cèrta ocasion hi, que, ena mia pensada, encara que non vau arren, tie un non sai qué de polit!".
E alavetz tòrç es pòts, s'arque es celhes e se grate era pòcha, e d'entre d'auti papèrs lardosi e miei trincadi, a on encara i demore un milèr de sonets, trè aqueth que vò recitar, e ara fin lo ditz damb ton melós e grandiloqüent.
E se dilhèu es que l'escoten, per çò de sornuts o d'ignorants, non lo lauden, ditz: "O es vòstes mercés non an comprenut eth sonet, o jo non l'è sabut díder; e, atau, que serà bon recitar- lo un aute viatge e que vòstes mercés li balhen mès atencion, pr'amor que de vertat de vertat, qu'eth sonet ac merite".
E torne coma ara prumeria a recitar-lo damb naui gèsti e naues pauses.
Donques, se qué ei veder-les censurar-se es uns as autes?
Qué diderè deth ganholar que hèn es cadèths as vielhs e grèus mastins?
Un aute viatge li demanèren se quina ère era causa de qué es poètes, ena sua majoritat, èren praubi.
Contestèc que pr'amor qu'eri volien, qu'ère ena sua man èster rics, se se'n sabien profitar dera escadença qu'a viatges amiauen entre es mans, qu'ère es des sues dames, que totes èren plan riques, donques qu'auien es peus d'aur, eth front d'argent brilhant, es uelhs de verd esmerauda, es dents d'ivòri, es pòts de corau e era gargamèra de cristau tranparent, e que çò que plorauen èren riques pèrles; e mès, que çò qu'es sòns pès caushigauen, per dura e estèrle qu'era tèrra siguesse, de seguit produsie gensemins e ròses; e qu'eth sòn alend ère de blos ambre, musc e ibiscus.
E que totes aguestes causes èren senhaus e mòstra dera sua grana riquesa.
Aguestes e d'autes causes didie des poètes dolents, pr'amor que des boni tostemps parlèc ben e les ennautic peth dessús des còrnes dera Lua.
Vedec un dia en trepader de Sant Francés ues figures pintades de mala traça, e didec qu'es boni pintors imitauen ara natura, mès qu'es dolents l'anherauen.
S'apressèc bèth dia damb fòrça suenh, pr'amor de qué non se trinquèsse, ena botiga d'un libretèr, e li didec:
Aguest mestièr que me shautarie fòrça se non siguesse per un defècte qu'amie.
Li demanèc eth libretèr que se l'ac didesse.
E li responec:
Es lànfies que hèn quan crompen es beneficis d'un libre, e era trufaria que hèn ath sòn autor se de cas les imprimisse ath sòn cargue; pr'amor que, en lòc de mil cinc cents, imprimissen tres mil libres e, quan er autor se pense que se venen es sòns, se venen es der aute.
Succedit aguest madeish dia que passèren pera plaça sies flagelladi, e, tant que didie eth discurs: "Ath prumèr, per lairon", hec granes votzes as que s'estauen dauant sòn, en tot dider-les:
Hètz-vos enlà, frairs, non sigue que comence aguest ahèr entà bèth un de vosati!
E quan era persona que hège eth discurs venguec a díder: "Ath cu…", didec:
Un gojat li didec:
Frair Vidriera, deman trèn a flagellar a ua hemna nasejaira.
Li responec:
S'estaue aquiu un d'aguesti qu'amien cagires de mans e didec:
De nosati, Licenciat, non auetz arren a díder?
Non, responec Vidriera, senon que sap cadun de vosati mès pecats qu'un confessor; mès qu'ei damb aguesta diferéncia: qu'eth confessor les sap entà auer-les en secrect, e vosati entà hèr-les a veir pes tavèrnes.
Qu'entenec aquerò un mulatèr, pr'amor que l'escotaue tota sòrta de gent, e li didec:
Ad açò responec Vidriera:
Er aunor deth patron desnishe eth deth sirvent.
Un viatge, quan encara non èra de veire, caminè pendent ua jornada damb ua mula de loguèr tau, que li compdè cent vint-e-ua fautes, totes capitaus e enemigues deth gènre uman.
Toti es mossos de mules tien eth sòn punt de rofiants, eth sòn punt de panaires, e eth sòn mès o mens de brigands.
S'es sòns patrons (qu'atau criden eri as qu'amien sus es mules) son blagaires, hèn mès sòrt damb eri qu'era sòrt que heren en aguesta ciutat es ans anteriors: se son estrangèrs, les panen; s'estudiants, les maudiden; e se religiosi, les renèguen; e se soldats, les tremòlen: aguesti, e es marinèrs e es carretèrs e es mulatèrs, tien ua forma de víuer extraordinària e solet entada eri; eth carretèr se passe era màger part dera sua vida en un espaci de lata e mieja de lòc, que pòga causa mès deu tier era joata des mules dauant deth car; era mitat deth temps cante e era auta mitat renègue; e en díder: "hètz-vos enlà", se les passe entà un aute costat; e se de cas les cau trèir quauqua arròda de bèth endrabader, que s'ajuden mès de dues pessetes que de tres mules.
Es marinèrs son gent gentila, non urbana, que non se'n sap de ua aute lenguatge qu'eth que se tie enes vaishèths; ena bonança que son diligents e ena borrasca guiterosi; ena tormenta manen molti e aubedissen pògui; eth sòn Diu ei era sua arca e era sua biòca, e eth sòn léser veir marejadi as passatgèrs.
Es mulatèrs son gent qu'an hèt divòrci des linçòs e s'an maridat damb es aubardes; que son tan diligents e pressadi que, a tròca de non pèrder era jornada, perderàn era amna; era sua musica ei era deth mortèr; era saussa, eth hame; es sòns maitines, lheuar-se a balhar minjar as animaus; e es sues misses, non ausir-ne deguna.
Quan didie aquerò ère en portau d'un apotecari, e, en virar-se de cap ath senhor, li didec:
Vòsta mercé que tie un salutós mestièr, se non siguesse tant enemic des sòns lums d'òli.
De quina manèra sò enemic des mens lums d'òli?, preguntèc er apotecari.
E responec Vidriera:
Qu'ac digui, pr'amor qu'en mancar quinsevolh òli, lo càmbie peth deth lum qu'ei mès apròp; e encara amie ua auta causa aguest mestièr, qu'ei hèr enlà eth credit deth mès acertat mètge deth mon.
En preguntar-li se per qué, responec qu'auie apotecari que, entà non díder que mancaue ena sua apoteca çò que li prescriuie eth mètge, en sòrta des causes que li mancauen ne plaçaue d'autes qu'ena sua pensada auien era madeisha vertut e qualitat, sense que siguesse atau; e, damb aquerò, era medecina mau compausada obraue ath revés de çò qu'aurie d'obrar era ben ordenada.
Li preguntèc, alavetz, bèth un se qué ne pensaue des mètges, e contestèc aquerò:
Honora medicum propter necessitatem, etenim creavit eum Altissimus.
A Deo enim est omnis medela, eth a regge accipiet donationem.
Disciplina medici exaltavit caput illius, et in conspectu magnatum collaudabitur.
Altissimus de terra creavit medicinam, et vir prudens non ab(h)orre-bit illam.
Aquerò ditz er Ecclesiasticum dera medecina e des boni mètges, e des dolents se poirie díder tot ath revés, pr'amor que non i a gent mès damnatjosa entara causa publica qu'eri.
Eth jutge mos pòt tòrcer o dilatar era justícia; eth letrat, sostier peth sòn interès era nòsta injusta demana; eth mercadèr, shurlar-mos es propietats; fin finau, totes es persones qu'auem besonh de tractar, mos pòden hèr bèth mau; mès trèir-mos era vida, sense èster restacadi ath temor deth castig, degun.
Sonque es mètges mos pòden aucir e mos aucissen sense pòur e sense botjar es pès, sense desengainar ua auta espada qu'era recèpta.
E non se desnishen es sòns delictes, pr'amor qu'ath córrer les calen dejós era tèrra.
Me'n brembi que quan jo èra òme de carn, e non de veire coma ne sò ara, qu'a un mètge d'aguesti de segona classa lo deishèc un malaut entà guarir-se damb un aute, e eth prumèr, dempús de quate dies, endonvièc a passar pera apoteca a on receptaue eth segon, e demanèc ar apotecari se com li anaue ath malaut qu'eth auie deishat, e que se l'auie receptat bèra purga er aute mètge.
Er apotecari li responec qu'aciu auie ua recèpta de purga qu'eth dia a vier li calie cuéher eth malaut.
Li didec que se la hesse a veir, e campèc qu'ath finau d'era i didie: Sumat diluculo; e didec: "Tot çò qu'amie aguesta purga me contente, senon aguest diluculo, pr'amor qu'ei massa umid".
Per aguestes e d'autes rasons que didie de toti es mestièrs, venguien darrèr sòn, sense hèr-li cap de mau, e sense deishar-lo repausar; mès, totun açò, non s'auesse podut deféner des gojats s'eth sòn garda non lo defenesse.
Que li preguntèc un se qué li calie hèr entà non auer enveja d'arrés.
Li responec:
Dormís, que tot eth temps que dormisses serà parièr qu'eth deth tòn envejat.
Un aute li demanèc quin remèdi aurie entà gésser damb ua comission que hège dus ans que pretenie.
Li responec:
Que passèc per edart dauant a on eth s'estaue un jutge de comission qu'anaue de cap a ua causa criminau, e amiaue fòrça gent damb eth e dus ussièrs; preguntèc se qui ère, e, en dider-l'ac, didec:
Jo apostarè qu'amie aqueth jutge vibores en sòn pitrau, pistolets ena cinta e arrais enes mans, entà esbauçar tot çò qu'artenhesse era sua comission.
M'en brembi d'auer auut un amic que, en ua comission criminau que tenguec, balhèc ua senténcia tant asenada, que se passaue en molti carats era colpa des delinqüents.
Li demanè se per qué auie balhat aquera tan crudèu senténcia e hèt ua tau manifèsta injustícia.
Me contestèc que pensaue autrejar era apellacion, e damb aquerò deishaue dubèrtes es pòrtes as senhors deth Conselh entà mostrar era sua misericòria, padegant e calant aquera sua rigorosa senténcia en sòn punt e deguda proporcion.
Jo li responí qu'aurie estat mielhor d'auer-la balhat de manèra que les estauvièsse aqueth trabalh, e damb aquerò lo tierien ada eth coma un jutge just e acertat.
Ena arròda dera fòrça gent que, coma s'a dit, tostemp l'escotaue, i auie un coneishut sòn en ròba de letrat, que un aute lo cridec Senhor Licenciat; e, en tot saber Vidriera qu'eth tau que cridauen licenciat non auie ne tansevolh eth titol de bachelièr, li didec:
Ara quau causa didec er amic:
Li responec Vidriera:
Jo ja sabi qu'ètz un Tantano en eres, pr'amor que se vos escapen per nautes e non les trapatz per prigondes.
En tot trapar-se un viatge ath cant dera botiga d'un sarte, lo vedec qu'ère esvagat, e li didec:
Sense dobte, senhor mèstre, qu'ètz en camin de sauvacion.
Per qué ac didetz?, preguntèc eth sarte.
Pr'amor que, coma non auetz arren a hèr, non auratz era escadença de mentir.
E ahigec:
Malerós eth sarte que non mentís e cos es hèstes; qu'ei causa meravilhosa que lèu en toti es d'aguest mestièr a penes se'n traparà a un que hèsque un vestit just, en auer-ne tants que les hèn pecadors.
Sus es sabatèrs didie que jamès hègen, ena sua pensada, sabata dolenta; pr'amor que s'ad aqueth que la calçaue l'anaue estreta e apretada, li didien qu'atau auie d'èster, per èster de galants cauçar apretat, e que en amiar-les dues ores vierien mès amples qu'espardenhes; e se l'anauen amples, didien qu'atau calie que siguesse, pr'amor dera gota.
Aguest li didec un viatge:
Vidriera, aguesta net s'a mòrt ena preson un banc qu'ère condamnat entà enforcar.
Que hec ben a apressar-se entà morir abantes qu'eth borrèu se seiguesse en eth.
En trepader de Sant Francés s'estaue un ròtle de genovesi; e, en tot passar per aquiu, un d'eri lo cridèc e didec:
Aprèsse-se aciu eth senhor Vidriera e raconde-mos un conde.
Eth responec:
Que non voi, pr'amor de qué non me lo passetz entà Genova.
Trapèc un viatge ara encargada d'ua botiga qu'amiaue dauant a ua hilha sua plan lèja, mès plan cargada de jòies, d'ornaments e de pèrles; e li didec a sa mair:
Qu'auetz hèt plan ben en empeirar-la, entà qué se posque passejar.
Des pastissèrs didec que fòrça viatges hègen ara dobladilla, sense que les amièssen entà cap pena, pr'amor qu'auien hèt eth coquilhon de dus a quate, eth de quate a ueit e eth de ueit a miei reiau, sonque peth sòn aubire e acòrd.
Des mostraires de mariòtes didie mil maus; didie qu'ère gent gandiaira e tractaue damb indecéncia es causes divines, pr'amor que damb figures que mostrauen enes sòns retraits cambiauen era devocion en arridalhes e que se passaue qu'apilerauen en un sac totes o era màger part des figures deth Testament Nau e Vielh e se seiguien sus eth entà minjar e béuer enes cerèrs e tavèrnes.
En resumit, didie que s'estonaue de com qui podesse non les botèsse perpetuau silenci enes sòns retaules, o les despatrièsse deth règne.
Que passèc un viatge per a on s'estaue un comediant vestit coma un prince, e, en veder-lo, li didec:
Jo m'en brembi auer vist gésser ad aguest en teatre damb eth ròstre en.harinat e vestit damb un mantèl ath revés; e, totun açò, a cada pas dehòra dera estrada, jure a fe de gentilòme.
Que serà vertat, repliquèc Vidriera, mès çò que mens a de besonh era tropa de comedians ei de persones ben neishudes; galantes, òc, gentilòmes e d'assopliment en lengües.
Tanben sai díder d'eri qu'ena sudor dera sua cara guanhen eth sòn pan damb innegable trebalh, cuelhent de contunh de memòria, hèti perfècti gitanos, de lòc en lòc e d'aubèrja en aubèrja, esdegant-se entà contentar a toti, pr'amor qu'en gost des auti s'està eth sòn pròpi ben.
E mès encara, qu'en sòn mestièr non enganhen ad arrés, pr'amor qu'en un virament de uelhs trèn era sua merça ena plaça publica, a judici e ara vista de toti.
Eth trebalh des autors qu'ei incredible, e eth sòn suenh extraordinari, e les cau guanhar fòrça entà qué a finaus d'an non gesquen tant empenhadi, que les calgue hèr plaids de creditors.
E, totun açò, son de besonh entara causa publica, atau que ne son es sèuves, es pibos, e es vistes de recreacion, e coma ne son es causes qu'aunèstaments divertissen.
Didie qu'auie estat era pensada d'un amic sòn qu'eth que mestraue a ua comediana, en mestrar- ne a ua soleta ne mestraue a moltes ath madeish temps, per exemple: a ua reina, a ua ninfa, a ua divessa, a ua sirventa, a ua pastora, e a viatges auie era sòrt de qué servisse en era a un page o a un lacai: que totes aguestes figures sòl hèr ua comediana.
Li preguntèc un se qui auie estat eth mès erós deth mon.
Responec que Nemo; pr'amor que Nemo novit Patrem, Nemo sine crimine vivit; Nemo sua sorte contentus, Nemo ascendit in coelum.
Damb es que se tintauen es barbes auie ua particular enemistat; e, en pelejar-se, dauant sòn, dus òmes, qu'un ère portugués, aguest didec ath castelhan, agarrant-lo des barbes que les auie plan tintades:
Por istas barbas que teño no rostro…!
Ad açò que venguec Vidriera:
Ollay, home, naon digais teño, sino tiño!
Un aute amiaue es barbes mirgalhades e de molti colors, per tòrt dera mala tinta; a qui didec Vidriera qu'auie es barbes de muladar oelhèr.
A un aute, qu'amiaue es barbes miei blanques e miei neres, per auer-se descuedat, e es canons creishudi, li didec que procurèsse non discutir ne pelejar damb arrés, pr'amor qu'ère probable que li didessen que mentie pera mitat dera barba.
Un viatge condèc qu'ua damaisèla discreta e ben entenuda, per acodir ara volentat de sa pairs, balhèc er òc entà maridar-se damb un vielh tot peublanc, eth quau era net abantes deth dia des nòces, partic, non entar arriu Jordan, coma diden es vielhes, senon entath matràs d'aigua fòrta e argenta, que renovèc de tau manèra era sua barba, que l'ajacèc de nhèu e la lheuc de peish.
Venguec era ora de balhar-se es mans, e era puncèla coneishec pera mina e pera tinta era figura, e didec a sa pairs que li balhèssen eth madeish espós qu'eri l'auien mostrat, que non ne volie un aute.
Eri li dideren qu'aqueth qu'aui ath deuant ère eth madeish que l'auien mostrat e balhat per espòs.
Era repliquèc que non n'ère, e se hec a vier testimònis de se com eth que sa pairs li balhèren ère un òme grèu e plen de peublancs; e, donques qu'er aciu present non les auie, non ère eth, e l'enganhauen.
S'acuelhec ad açò, se corrèc eth tintatge e des.heiguec eth maridatge.
Damb es mestreses auie era madeisha tissa que damb es refusadi; didie meravilhes deth sòn permafoy, des linçòs des sues tòques, des sòns molti cocons, des sòns escrupuls e era sua extraordinària misèria.
Se'n hège des sòns estomacs aflaquidi, es sues romies de cap, era sua manèra de parlar, damb mès plecs qu'es sues tòques; e, fin finau, era sua inutilitat e es sòns vanilhèrs.
Un li didec:
Ad açò responec:
Encara que de veire, non sò tan brusc que me dèishe amiar peth corrent dera plèba, soent enganhada.
Que me semble a jo qu'era gramatica des mormoraires e eth la, la, la des que canten son es escrivans; pr'amor que, atau coma non se pòt passar a d'autes sciéncies, se non ei pera pòrta dera gramatica, e atau qu'eth musician, que prumèr murmure e dempús cante, atau, es maledidents, per a on comencen a mostrar era malignitat des sues lengües ei per díder mau des escrivans e des ussièrs e d'autes ministres dera justícia, en tot èster un mestièr eth der escrivan sense eth quau anarie era vertat peth mon ara ombra des losats, acaçada e mautractada; e atau, ditz er Eclesiastico: in manu Dei potestas hominis est, et super faciem scribe imponet honorem.
Qu'ei er escrivan persona publica, e eth mestièr deth jutge non se pòt amiar endauant sense eth sòn.
Es escrivans les cau èster liures e non esclaus ne hilhs d'esclaus: legitims, non bastards ne neishudi de cap mala raça.
Juren fidelitat de secret e que non haràn escritura usurària; que ne amistat ne enemistat, profit o damnatge les botjarà a non hèr eth sòn mestièr damb bona e cristiana consciéncia.
Pr'amor que s'aguest mestièr tan bones parts requerís, per qué s'a de pensar que des mès de vint mil escrivans que i a en Espanha s'a de hèr a vier eth diable era cuelheta, coma se siguessen ceps dera sua vrenha?.
Non ac voi creir, ne ei bon qu'arrés ac creigue; pr'amor que, a tot darrèr, ei era gent mès de besonh qu'auie enes republiques mès ordenades, e que s'amiauen massa drets, tanben hègen massa errades, e que d'aguesti dus extrèms podie gésser un miei que les hèsse guardar pera sageta.
Era ignorància e negligéncia des procuradors e sollicitadors, la comparaue as mètges, es quaus, que se guarisque o non eth malaut, eri se hèn a vier era sua estrea, e es procuradors e sollicitadors, madeish, se'n gesquen o non deth plaid qu'amien.
Li demanèc un se quina ère era mielhor térra.
Responec qu'era primairenca e arregraïda.
E didec er aute:
Que non voi díder aquerò, senon quin ei eth mielhor lòc?
Valladolid o Madrid?
E responec:
De Madrid, es extrèms; de Valladolid, es mieis.
Non lo compreni, repetic eth que li preguntaue.
E didec:
De Madrid, cèu e solèr; de Valladolid, es entresòls.
Entenec Vidriera que didie un òme a un aute que, sonque entrar en Valladolid, era sua hemna auie queigut plan malauta, pr'amor que l'auie tastat era tèrra.
Ad açò didec Vidriera:
Qu'aurie estat mielhor que se l'auesse minjat, se de cas ei gelosa.
Des musicians e des corrèus a pè didie qu'auien era esperança e era sòrt limitades, pr'amor qu'es uns l'acabauen en tot vier a hèr-se corrèus d'a shivau, e es auti en arténher a èster musicians deth rei.
Des hemnes que se cridauen cortesanes didie que totes, o era màger part, auien mès de corteses que de sanes.
En tot estar bèth dia en ua glèisa vedec qu'amiauen a acogar a un ancian, a cristianar a un mainatge e a velhar ua hemna, tot ath madeish temps, e didec qu'es temples èren camps de batalha, a on acaben es vielhs, es mainatges vencen e es hemnes trionfen.
Que li piquèc un viatge ua vèspa en còth, e non gosaue de se la trèir pr'amor de non trincar-se; mès, totun aquerò, se planhie.
Li preguntèc un se com sentie ad aquera vèspa, s'ère eth sòn còs de veire.
E responec qu'aquera vèspa deuie èster era sua mormolhadoira, e qu'es lengües e pics des mormolhaires èren dables entá esbauçar còssi de bronze, e non de veire.
En tot passar un religiós plan gras per a on eth s'estaue, didec un des sòns audidors:
D'escanaulit que non se pòt botjar eth pair.
S'embestièc Vidriera e didec:
Qu'arrés se'n desbrembe de çò que ditz er Esperit Sant: nolite tangere christos meos.
E, embestiant-se encara mès, didec qu'ac campèssen, pr'amor que veirien que fòrça sants que d'uns ans ençà auie canonizat era Glèisa e plaçat en nombre des benauradi, arrés se cridaue eth capitan senhor Fulano, ne eth secretari senhor Tau de senhor Taus, ne eth Comde, ne eth Marqués, ne eth Duc de tau part, senon frai Diego, frai Jacinto, frai Raymundo, toti frares e religiosi; pr'amor qu'es religions son es Aranjuez deth cèu, qu'es sòns fruts, ordinàriaments, se placen ena taula de Diu.
Didie qu'es lengües des murmuraires èren coma es plumes dera agla: que rosiguen e maumeten totes es des auti audèths que damb era s'amassen.
Des trichaires e jogaires didie miracles: didie qu'es trichaires èren prevaricadors publics, pr'amor que, en hèr es concessions deth qu'anaue hènt sòrt, desirauen que perdesse e passèsse era carta entà dauant, pr'amor de qué eth contrari se les hesse a vier e eth crubèsse es sòns drets.
Laudaue fòrça era paciéncia d'un jogaire, que s'estaue tota era net jogant e perdent, e a maugrat d'èster de condicion coleric e endiablat, a tròca de qué eth sòn contrari non se lheuèsse, non badaue boca, e patie çò d'un martir de Barrabàs.
Laudaue tanben es consciéncies de bèri aunorats trichaires que ne peth mau de morir consentien es jòcs d'estocada, deth reparolo, sèt e amiar, e pinta ena deth punto.
En resumit, didie causes que, se non siguesse pes grani sorriscles que hège quan s'apressauen ada eth o lo tocauen, per abit que portaue, pera estretesa dera sua biòca, pera manèra que beuie, per non voler dormir qu'a cèu dubèrt en ostiu e en iuèrn enes palhèrs, coma è dit, damb era quau causa balhaue clars senhaus de holia, arrés poirie creir senon qu'ère un des de mès sen deth mon.
Dus ans o pòc mès durèc en aguesta malautia, pr'amor qu'un religiós dera òrdre de Sant Jeroni, qu'auie gràcia e sciéncia particular en hèr qu'es muds entenessen e de bèra manèra parlèssen, e en guarir lhòcos, cuelhec ath sòn compde de guarir a Vidriera, possat pera caritat; e lo guaric e assanic, e tornèc ath prumèr sen, entendement e discurs.
E, atau, en veder-lo assanit, lo jarguèc coma letrat e lo hec a vier ena Còrt, a on en balhar tantes pròves de sen tau que les auie balhat de lhòco, podie tier eth sòn mestièr e hèr-se famós per eth.
Atau ac hec; e, en tot cridar-se eth licenciat Rueda, e non Rodaja, entornèc ena cort, a on, a penes auec entrat, que siguec coneishut pes gojats; mès, coma lo vederen en tan desparièr abitud der acostumat, non gausèren her-li crits ne hèr-li preguntes; mès lo seguien e se didien es uns as auti:
Dilhèu non ei aguest eth lhòco de Vidriera?
A fe de Diu que n'ei!
Que ja vie assentat.
Mès autant pòt èster lhòco ben jargat que mau jargat; preguntem-li quauquarren e gescam dera confusion.
Tot aquerò entenie eth licenciat e caraue e, anaue mès corrut e confonut que quan ère sense sen. Passèc eth coneishement des gojats entàs òmes; e, abantes de qué eth licenciat arribèsse en pati de Conselhs, s'auie hèt a vier darrèr sòn mès de dues centes persones de tota sòrta.
Damb aguesta acompanhada, qu'ère mès qu'era d'un catedratic, venguec en pati, a on l'acabèren d'entornejar guairi en eth s'estauen.
Eth, en veder-se damb tanta torba ath sòn entorn, lheuèc era votz e didec:
Senhors.
Que sò eth licenciat Vidriera, mès non eth que solia: sò ara eth licenciat Rueda; eveniments e malurs que se passen en mon, damb eth permís deth cèu, me treigueren eth sen, e es misericòrdies de Diu me l'an entornat.
Per çò que diden que didí quan lhòco, poderatz considerar es que diderè e harè quan assentat.
Que jo sò graduat en leis per Salamanca, a on estudiè damb praubetat e a on venguí dusau en licencies: d'a on se pòt dedusir que mès era vertut qu'eth favor me balhèc eth grad que tengui.
Qu'è vengut aciu en aguest gran mar dera Cort entà hèr d'avocat e guanhar-me era vida; mès que se non me deishatz, aurè vengut a vogar e guanhar-me era mòrt.
Per Diu que non hescatz que seguir-me sigue acaçar-me, e que çò qu'artenhí per lhòco, qu'ei eth sosten, lo pèrda per assentat.
Çò que solíetz preguntar-me enes places, preguntatz-lo-me ara ena mia casa, e veiratz qu'eth que vos reponie ben, sivans diden, còp sec, vos responerà mielhor de pensat.
L'escotèren toti e lo deishèren de cornèr quauqui uns.
Se'n tornèc ena sua aubèrja damb mens acompanhada qu'era qu'auie amiat.
Gessec un aute dia e se passèc çò de madeish; hec un aute sermon e non servic d'arren.
Que perdie molt e non guanhaue arren; e, en veder-se morir de hame, determinèc de deishar era Cort e entornar-se'n entà Flandes, a on se pensaue valer des fòrces deth sòn braç, pr'amor que non se'n podie valer des deth sòn engenh.
E, en tot metè'c tot en marcha, didec en gésser dera Cort:
Ò Cort, qu'alongues es esperances des atrevits pretendents, e abraques es des vertuosi escuelhudi, sosties abondosaments as truands desvergonhadi e aucisses de hame as discrets vergonhosi!
Aquerò didec e partic entà Flandes, a on era vida qu'auie començat a eternizar pes letres l'acabèc d'eternizar pes armes, en companhia deth sòn gran amic eth capitan Valdivia, deishant fama ena sua mòrt de prudent e plan valent soldat.
Non hè guairi ans que d'un lòc d'Extremadura gessec un gentilòme, neishut de pairs nòbles, que, coma un aute Prodig, per diuèrses parts d'Espanha, Itàlia e Flandes venguec degalhant autant es ans qu'er auviatge; e, ath darrèr de fòrça romieuatges, defuntadi dejà es sòns pairs e degalhat eth sòn patrimòni, venguec a parar ena grana ciutat de Sevilla, a on trapèc pro ocasions entà vier de despéner çò de pòc que li demoraue.
En veder-se, donc, tan mancat de sòs, e sense guairi amics, s'acuelhec ath remèdi que fòrça d'auti perdudi s'acuelhen en aquera ciutat, qu'ei anar-se'n de cap às Indias, refugi e empara des desesperadi d'Espanha, glèisa des quilhadi, salconduit des omicides, pala e cubèrta des jogaires (qu'es expèrts en art criden cèrts), crida generau des hemnes liures, enganha comuna de molti e remèdi particular de pòqui.
E ben, en èster arribat eth temps qu'ua flòta partie entà Tierrafirme, en tot arribar a un acòrd damb eth sòn almirant, premanic es sues provisions e eth sòn linçò d'espart; e, en tot embarcar-se en Cadiz, e hènt era benediccion a Espanha, partic era flòta e damb grana alegria issèren es veles ath vent, que leugèr e a favor bohaue, qu'en pògues ores les hec desparéisher era tèrra e les desnishèc es amples e vastes lanes deth gran pair des aigües, eth mar Ocean.
Qu'anaue eth nòste passatgèr cogitós, bolegant ena sua memòria es molti e diuèrsi perilhs qu'enes ans deth sòn romieuatge l'auien arribat, e eth mau govèrn qu'en tot er anament dera sua vida auia auut; e se hège eth compde de qué li calie ada eth madeish cuélher un fèrm prepaus de cambiar de manèra de vida, e d'amiar ua auta forma de governar er auviatge que Diu siguesse servit de balhar-li, e de procedir damb mès cautèla qu'enquia alavetz damb es hemnes.
Era flòta ère en cauma quan li passaue peth sòn cap aguesta tormenta a Felipo de Carrizales, qu'atau se cridaue eth qu'a dat matèria ara nòsta novèla.
Tornèc a bohar eth vent, en tot possar damb tanta fòrça es vaishèths, que non deishèc ad arrés enes sòns sètis; e atau, li calec a Carrizales deishar es sues imaginacions, e deishar-se amiar de solet es suenhs qu'eth viatge l'aufrie; qu'eth viatge siguec tan profitós que, sense recéber cap trebuc ne inconvenient, arribèren en pòrt de Cartagena.
E, entà acabar damb tot çò que hè ath nóste prepaus, digui qu'era edat qu'auie Felipo quan venguec enes Indias ère de quaranta ueit ans; e, en vint que s'estèc aquiu, ajudat dera sua indústria e diligéncia, artenhec a tier mès de cent cinquanta mil pesi guanhadi.
En veder-se, donc, ric e prospèr, e tocat peth naturau desitge que toti sauven de tornar entara sua pàtria, deishadi de cornèr grani interèssi que l'aufrien, en tot deishar eth Perú, a on auie arremassat tanta riquèsa, hènt-se-la a vier tota damb barres d'aur e argent, e registrada, entà non auer cap de trebuc, s'entornèc entà Espanha.
E atau que quan se n'anaue entàs Indias, praube e necessitós, l'anauen escometent fòrça pensaments, sense deishar-lo repausar ne un punt ath miei des ondes deth mar, atau ara en repaus dera tèrra l'escometien, encara que per causes desparières: pr'amor que s'abantes non dormie per praube, ara non podie repausar per ric; que tan pesada carga ei era riquesa entà qui non ei acostumat a tier-la ne se'n sap usar d'era, que n'ei era praubetat entà qui la tie de contunh.
Suenhs amie er aur e suenhs era sua manca; mès qu'es uns se solatgen en tot arténher ua mejana quantitat, e es auti s'aumenten coma mès quantitat s'artenh.
Pensaue Carrizales enes sues barres, non per aganit, pr'amor qu'enes ans que siguec soldat aprenec a èster liberau, senon per veir se qué li calie èr damb eres, per çò de qué simplaments auer-les per auer-les ère causa infructuosa, e tier-les en casa, ua èsca entàs envejosi e revelh entàs lairons.
Que se l'auien trèt es talents de hèr negòcis, e li semblaue que, cossent es ans qu'auie, li sobrauen sòs entà passar era vida, e la volie passar ena sua tèrra e balhar en era eth sòn auviatge en tribut, en tot demorar en era es ans dera sua vielhesa en repaus e tranquillitat, balhant a Diu çò que podesse, pr'amor que ja auie dat ath mon mès de çò que li calie.
De un aute costat, consideraue qu'era misèria dera sua pàtria ère molta e era gent plan pruauba, e que se venguie a demorar-se en era ère hicar-se ena cibla de totes es importunitats qu'es praubes sòlen balhar as rics que tien coma vesin, e mès quan non i a arrés mès en lòc a on acodir damb es sues misèries.
Volie auer a qui deishar eth sòn auviatge dempús des sòns dies, e damb aguest desir cuelhie eth pos ara sua fortetat, e li semblaue qu'encara poirie amiar era carga deth matrimòni; e, en vier-li aguest pensament, l'espaurie un gran temor, qu'atau se li des.hège e despareishie coma ac hè eth vent damb era broma baisha; pr'amor qu'ena sua naturau condicion ère er òme mès gelós deth mon, encara sense èster maridat, donques damb era soleta intencion d'èster-ne lo començauen a aufensar era gelosia, a cansar es sospeches e a espaurir es imaginacions; e aquerò damb tanta eficàcia e veeméncia, qu'en tot darrèr decidic non maridar-se.
E, en tot èster d'acòrd damb aquerò, e en non èster-ne de çò qu'auie de hèr damb era sua vida, volec era sòrt que, passant bèth dia peth carrèr, lheuèsse era agachada e vedesse en ua hièstra ua puncèla, per çò que semble d'ua edat de tretze o catorze ans, de tant agradiu ròstre e tan beròia que, sense saber-se'n guaire de defener-se, eth brave vielh Carrizales rendec era debilitat des sòns molti ans as pògui de Leonora, qu'aguest ère eth nòm dera beròia puncèla.
E dempús, sense arturar-se, comencèc a hèr un gran pilèr de discorsi; e, parlant damb eth madeish, didie:
Aguesta gojata qu'ei beròia, e per açò que hè veir era preséncia d'aguesta casa, non deu èster rica; era qu'ei ua mainada, es sòns pògui ans pòden assegurar es mies sospeches; me cau maridar damb era; l'embarrarè e la harè ara mia manèra e damb aquerò non aurà ua auta condicion que la que jo li mostrarè.
E que non sò tan vielh que posca pèrder era esperança d'auer hilhs que m'ereten.
Qu'amie dòt o non, qu'ei parièr, pr'amor qu'eth cèu me'n balhèc a jo entà toti; e es rics non les cau cercar enes sòns maridatges auviatge, senon plaser: qu'eth plaser alongue era vida, e es desengusti entre es maridadi l'escuercen.
Plan ben, donc: qu'ei causa hèta, e aguesta ei era qu'eth cèu vò que jo aja.
E atau hèt aguest solilòqui, non un viatge, senon cents, ath cap d'uns dies parlèc damb es pairs de Leonora, e se'n sabec que, encara que praubes èren nòbles; e, en tot balhar-les compde dera sua intencion e dera qualitat dera sua persona e auviatge, les demanèc que li balhèssen coma esposa ara sua hilha.
Eri li demanèren temps entà saber-se'n d'aquerò que les didie, e qu'eth tanben l'aurie entà saber-se'n dera vertat de çò que l'auien dit dera sua noblesa.
Se dideren adiu, s'informèren es dues parts, e trapèren èster avient çò qu'ambdús dideren; e, fin finau, Leonora, venguec esposa de Carrizales, en tot auer-la dotat prumèr en vint mil ducats: atau d'usclat ère eth pitrau deth gelós vielh.
Eth quau, a penes dèc er òc d'espòs, que còp sec l'escometèc un pilèr de rabiosa gelosia, e comencèc sense cap de motiu a tremolar e a tier màger suenhs que jamès auie auut.
E era prumèra mòstra que balhèc dera sua condicion de gelós siguec eth non voler que cap de sarte li cuelhesse era mida ara sua esposa des fòrça vestits que li pensaue hèr; e atau, anec campant se quina auta hemna aurie, mès o mens, era talha e còs de Leonora, e trapèc a ua gandiaira, qu'ara sua mida hec a hèr ua ròba, e, en provar-la-se era sua esposa, vedec que l'estaue ben; e damb aguestes mides hec es auti vestits, que sigueren tanti e tan rics, qu'es pairs dera maridada se tengueren per mès qu'erosi d'auer endonviat damb un tan bon gendre, entà remèdi sòn e dera sua hilha.
Era gojata ère estonada de veir tanti vestits de ceremònia, pr'amor qu'es qu'era s'auie botat pendent era sua vida non depassauen ua casaca longa e ua camisa de seda basta.
Eth dusau senhau que dèc Felipo siguec de non voler-se júnher damb era sua esposa enquia auer-la botat casa a despart, qu'ornèc d'aguesta sòrta: ne crompec ua de dotze mil ducats, en un barri principau dera ciutat, qu'auie aigua de pè e jardin damb fòrça irangèrs; barrèc totes es hièstres que guardauen entath carrèr e les balhèc vista entath cèu, e madeish hec damb totes es autes dera casa.
Crompèc un ric parament entà ornar era casa, de manèra que pes tapisseries, mobiliari e baldaquins rics hège veir qu'ère d'un gran senhor.
Crompèc, ath delà, quate esclaues blanques, e les alistèc per çò que tanh ath ròstre, e ues autes dues de neres acabades d'arribar deth sòn país.
Hec convengut damb er encargat d'un cerèr entà que li hesse a vier e crompèsse eth minjar, damb era condicion de qué non dormisse ena casa ne entrèsse en era senon enquiath torn giratòri, per a on li calie balhar çò qu'amièsse.
En hèr tot aquerò, li dèc ath cens part deth sòn patrimòni, plaçat en diuèrses e bones parts, ua auta la botèc en banc, e se demorèc damb quauqu'ua, per se de cas.
Hec, atau madeish, clau mèstra entà tota era casa, e barrèc damb era tot çò que se sòl crompar d'un còp e en ocasions, entar aprovediment de tot er an; e, en tot auè'c atau apraiat e compausat tot, venguec en casa des sòns soèrs e demanèc ara sua hemna, que l'autregèren non sense pòques lèrmes, pr'amor que les semblèc que l'amiauen entara sepuntura.
Era trenda Leonora encara non se'n sabie de çò que l'auie arribat; e atau, plorant damb sa pairs, les demanèc era sua benediccion e, en hèr-se adiu d'eri, entornejada pes sues esclaues e sirventes, agarrada dera man deth sòn marit, venguec en çò de sòn; e, en entrar ena casa, les hec Carrizales un sermon a totes, en tot encomanar-les era susvelhança de Leonora e que per cap de via ne manèra deishèssen entrar ad arrés entà laguens a compdar dera dusau pòrta, encara que siguesse eth nere eunuc.
E a qui mès encomanèc era susvelhança e eth present de Leonora siguec a ua mestressa de fòrça prudéncia e gravetat, que recebec coma institutritz de Leonora, e entà que siguesse suberintendenta de tot çò que se hesse ena casa, e entà que manèsse as dues esclaues e as autes dues puncèles dera edat de Leonora, que, pr'amor de qué s'entrenguesse damb es qu'auien es madeishi ans, atau madeish auie recebut.
Les prometec que les tractarie e atenerie a totes de manèra que non se'n sabessen deth sòn embarrament, e qu'es dies de hèsta, toti, sense mancar quauquarrés, anarien a Missa; mès tan d'ora qu'a penes aurie lum entà veder-les.
Li prometeren es sirventes e esclaues de hèr tot aquerò que les manaue, sense racacòr, damb volentat esdegada e coratjosa.
E era naua esposa, arropint es espatles baishèc eth cap e didec qu'era non auie ua auta volentat qu'era deth sòn espós e senhor, a qui ère tostemp aubedienta.
Hèta aguesta prevencion e recuelhut eth brave extremenh en çò de sòn, comencèc a gaudir atau que podec es fruts deth maridatge, qu'a Leonora, per non auer experiéncia de d'auti, ne èren gostosi ne desagradius; e atau, despenie eth temps damb era sua institutritz, puncèles e esclaues, e eres, entà s'ac passar mielhor, vengueren goludes, e pògui dies se passauen sense hèr mil causes qu'era mèu e eth sucre hèn gostoses.
Leonora hège madeish qu'es sues sirventes, e s'entrenguie en madeish qu'eres, e encara venguec ena sua simplicitat a hèr a pipes e a d'autes mainadeses, que hègen a veir era simplicitat dera sua condicion e era trendesa des sòns ans; e tot açò qu'ère de grana satisfaccion entath gelós marit, en tot semblar-li qu'auie endonviat a escuélher era mielhor vida que se podec imaginar, e que per cap via er engenh e era malícia umana podien destorbar era sua tranquillitat.
E atau, sonque se preocupaue de hèr presents ara sua esposa e de rebrembar-li que li demanèsse toti aqueri que le venguessen en pensament, que de toti ne serie servida.
Es dies qu'anaue a missa, que, coma ja ei dit, èren entre dues lums, venguien es sòns pairs e parlauen damb era sua hilha ena glèisa, dauant deth sòn marit, que les hège tanti presents que, a maugrat d'auer pietat dera sua hilha pera estretesa que viuie, la padegauen damb es molti presents que Carrizales, eth sòn liberau gendre, les balhaue.
Se lheuaue ath maitin e ère ara demora de qué venguesse er encargat deth cerèr, que delànet, damb ua nòta que botauen en torn giratòri, l'avisauen de çò que li calie amiar eth pròplèu dia; e, en tot vier, er encargat, gessie de casa Carrizales, çò de mès soent a pè, deishant barrades es dues pòrtes, era deth carrèr e era deth miei, e entre es dues s'estaue eth nere.
Se n'anaue entàs sòns negòcis, qu'èren pauqui, e damb rapiditat s'entornaue; e, en tot barrar-se s'entretenguie a regalar ara sua esposa e amorassar as sues sirventes, que totes plan que l'estimauen, per èster de condicion planèra e agradiua, e, mès que mès, per mostrar-se tan liberau damb totes.
D'aguesta sòrta se passèren un an de noviciat e heren profession en aquera vida, en tot determinar-se a amiar-la enquiath finau des sues: e atau aurie estat s'er astut perturbador deth gènre uman non l'auesse destorbat, coma ara enteneratz.
Que me digue ara, qui que sigue que se tenguesse peth mès escarrabilhat e prudent, se quines mès prevencions entara sua seguretat podie auer hèt er ancian Felipo, donques que ne solet consentic qu'en interior dera sua casa i auesse bèth animau que siguesse mascle.
As arrats jamès les acacèc cap de gat, ne en era s'entenec cap udòl de can: toti èren deth gènre femenin.
De dia pensaue, de nets non dormie; qu'ère eth garda e sentinèla dera sua casa e er Argos de çò que ben volie.
Jamès entrèc cap òme de mès ençà dera pòrta deth pati.
Damb es sòns amics negociaue en carrèr.
Es figures des teles que fistonauen es sues sales e bòrdes, tot qu'èren hemnes, flors e bòsqui.
Er argent des peu blanqui deth vielh, entàs uelhs de Leonora, semblauen peus d'aur blos, pr'amor qu'er amor prumèr que tien es puncèles se les cale ena amna coma eth sagèth ena cera.
Era sua extrèma vigilància li semblaue prudenta aunestetat: se pensaue e credie que çò qu'ada era l'arribaue ère madeish qu'a totes es nauères maridades.
Que non lo possauen es sòns pensaments a gésser des parets de çò de sòn, ne era sua volentat desiraue ua auta causa qu'aquera qu'eth sòn marit volesse; sonque es dies qu'anaue a missa campaue es carrèrs, e aquerò se passaue tan d'ora que, se non siguesse en tornar dera glèisa non auie lum entà guardar-les.
Que non se vedec monastèri tan barrat, ne monges tan recuelhudes, ne pomes d'aur tan sauvades; e damb tot aquerò, non podec de cap manèra preveir ne evitar de quèir en açò que cranhie; aumens, en pensar que i auie queigut.
Que s'està a en Sevilla ua sòrta de gent esvagada e guiterosa, que normauments criden gent de barri.
Aguesti son es hilhs de vesin de cada collacion, e des mès rics d'era; gent pòcvau, pimpalhada e mellifica, dera quau e deth sòn vestit e dera manèra de víuer, dera sua condicion e des leis que sauven entre eri, qu'auria fòrça causes a díder; mès qu'ac deisham per boni ad aguest respècte.
Un d'aguesti galants, donc, qu'entre eri ère cridat virote (gojat celibatari, qu'as nauèth maridadi criden mantones), venguec de guardar era casa deth prudent Carrizales; e, en veder-la tostemp barrada, li vengueren talents de veir se qui i auie ath laguens; e damb tan tu per tu e tan curiosèr hec era diligéncia qu'a tot darrèr se'n sabec de çò que desiraue.
Se'n sabec dera condicion deth vielh, era berèsa dera sua esposa e era manèra qu'auie de sauvar-la; tot aquerò l'aluguèc eth desir de veir se se podie assautar, per fòrça o per adretia, fortalesa tan vigilada.
E, en tot comunicar-se damb dus virotes e dus mantons, amics sòns, convengueren que s'amièsse en òbra; que jamès entà taus òbres manquen conselhèrs e ajudants.
Que non ère aisit saber se com podien arténher ua hèta de tau mau hèr; e, en tot auè'c considerat fòrça viatges, acordèren açò: que, simulant, Loaysa, qu'atau se cridaue eth virote, que partie dehòra dera ciutat pendent bèri dies, se treiguesse des uelhs des sòns amics, atau qu'ac hec; e, dempús se calèc uns pantalons de tela limpia e ua camisa limpia; mès, ath dessús se botèc uns vestits tant esbocinadi e adobadi, que cap praube en tota era ciutat les tenguie tan desastrosi.
Se talhèc un shinhau de barba qu'auie, se caperèc un uelh damb un emplastre, se bendèc ua cama fòrtaments, e, tient dues cajades, se convertic en un praube espeat: autant, qu'eth mès vertadèr espeat non l'egalaue.
Damb aguesta sòrta se calaue cada net, ara oracion, ena pòrta dera casa de Carrizales, que ja ère barrada, demorant eth negre, que se cridaue Luis, barrat entre es dues pòrtes.
Alavetz, s'esdegaue a cantar romanças de mòros e mòres, ara lhocaria, e damb tanta gràcia, qu'es que passauen peth carrèr s'arturauen a escotar-lo; e tostemps, tant que cantaue, ère entornejat de gojats; e Luis, eth nere, calant es aurelhes entre es pòrtes, ère penjat dera musica deth virote, e aurie balhat un braç entà poder daurir era pòrta e escotar-lo mès a plaser: atau ei er aclinament que tien es neres a èster musicians.
E, quan Loaysa volie qu'es que l'escotauen lo deishèssen, paraue de cantar e recuelhie era sua guitarra, e, agarrant-se as sues cajades, se n'anaue.
Quate o cinc viatges auie balhat musica ath nere (que solet entada eth la balhaue), pr'amor que li semblaue que, per a on s'auie de començar a esbauçar aqueth edifici, ère e li calie èster peth nere; e non siguec en bades era sua pensada, pr'amor que, en vier ua net, coma acostumaue, ena pòrta, comencèc a afinar era sua guitarra, e se n'encuedèc qu'eth nere èra dejà atentiu; e, en apressar-se ath gahon dera pòrta, damb votz baisha didec:
Donques, qui tie era clau?, demanèc Loaysa.
Eth mèn patron, responec eth nere, qu'ei er òme mès gelós deth mon.
E se s'en sabesse que jo sò ara aciu en tot parlar damb arrés, que non serie mès era mia vida.
Mès qui ètz vos, que me demanatz era aigua?.
Jo, responec Loaysa, sò un praube espeat d'ua cama, que me guanhi era vida demanant, per Diu, ara bona gent; e, amassa damb aquerò, ensenhi a tocar a quauqui morens e a d'auta gent prauba; e ja tengui a tres neres, esclaui de tres vint-e-quates, qu'è ensenhat de manèra que posquen cantar e tocar en quinsevolh balh o en quinsevolh tavèrna, e que m'ac an pagat fòrça ben.
Plan mielhor vos ac pagaria jo, didec Luís, s'auessa era escadença de cuélher leçon; mès que non ei possible, per tòrt deth mèn patron, que, en gésser peth maitin, barre era pòrta deth carrèr, e quan torne hè madeish, en tot deishar- me emparedat entre dues pòrtes.
Que non canti mau, responec eth nere; mès de qué servís, se non me'n sabi de cap tonada, se non ei era Estela de Venus e aquera de Por un verde Prado, e aquera qu'ara se tie que ditz:
Que totes son vent, didec Loaysa, en comparèr des que jo vos poiria ensenhar, pr'amor que me'n sabi de totes es deth mòro Abindarraez, damb es dera sua damaisela Jarifa, e totes es que se canten dera istòria deth gran sofí Tomunibeyo, e es deth sarabat divin, qu'atau son, que hèn estonar as madeishi portuguèsi; e aquerò ensenhi de tau manèra e damb tan bon hèr que, encara que non siguéssetz pressat a apréner, a penes auratz minjat tres o quate moyos (mesures) de sau, que ja vieratz musician corrent e vidant en tot gènre de guitarra.
Ad açò alendèc eth nere e didec:
E de qué servís tot açò se non sabi se com calar-vos ena casa.
Qu'ei aisit, didec Loaysa: sajatz d'agarrar es claus deth vòste patron, e jo vos balharè un tròç de cera, a on les estamparatz de manèra que demoren mercades es gardes ena cera; que, per aclinament que vos è cuelhut, jo harè qu'un serralhèr amic hège es claus, e atau poirè entrar laguens pes nets e ensenhar-vos mielhor qu'ath Preire Juan de las Indias, pr'amor qu'ei domatge que se pèrde ua tau votz coma era vòsta, en tot mancar-li er acompanhament dera guitarra; que voi que sapiatz, frair Luís, qu'era mielhor votz deth mon pèrd part des sòns carats quan non s'acompanhe damb er esturment, sigue de guitarra o clavicembal, d'òrgues o d'arpa; mès çò que mès conven ara vòsta votz ei er esturment dera guitarra, per èster eth mès aisit e mens costós des esturments.
Me semble plan ben, repliquèc eth nere, mès que non pòt èster, pr'amor que jamès vien es claus en mèn poder, ne eth mèn patron les destaque dera man pendent eth dia, e de nets dormissen dejós eth sòn coishin.
Donques hètz ua auta causa, didec Loaysa, s'ei qu'auetz talents de vier musician important; que se non l'auetz, non me cau cansar en conselhar-vos.
E plan que n'è de talents!, repliquèc Luis.
E de çò que mos calgue minjar, que non ei important, que me harè a vier biòca entàs dus e entà mès de ueit dies; que tengui pro escolans e amics que non permeteràn que m'ac passe mau.
Peth minjar, repliquèc eth nere, non mos calerà crànher, que, damb era porcion que me balhe eth mèn patron e damb es extres que me balhen es esclaues, sobrarà minjar entàs dus.
Que vengue aguest martèth e estialhes que didetz, que jo harè lòc en aguest gahon, e lo tornarè a curbir e tapar damb hanga; que, encara que balhe bèri còps entà trèir era placa, eth mèn patron dormís tan luenh d'aguesta pòrta, que serà miracle, o gran malur nòste, se mos entenesse.
Donques, per Diu, didec Loaysa, que d'aciu a dus dies auratz, Luis, tot çò de besonh entà amiar a tèrme eth nòste vertuós prepaus; e tietz compde de non avalar causes flegmatiques, pr'amor que non hèn cap de profit, senon fòrça mau ara votz.
Que non digui tau, didec Loaysa, ne Diu ac permete.
Beuetz, hilh Luis, beuetz e que vos hèsque un bon profit, qu'eth vin que se beu damb mesura jamès siguec causa de cap de mau.
Que m'ac preni damb mesura, repliquèc eth nere: aciu qu'è ua gèrra que n'i cap apuprètz dus litres; me l'aumplissen es esclaues, sense qu'eth patron ac sàpie, e er encargat deth cerèr, d'amagat, me'n hè a vier un cantre, que tanben i caben 4 litres justi, damb era quau causa se suplissen es manques dera gèrra.
Anetz damb Diu, didec eth nere, mès tietz compde de non deishar de vier a cantar aciu es nets que vos estèssetz entà çò que vos cau hèr tà poder entrar aciu laguens, que ja sò nervós per veir-me caladi es dits ena guitarra.
E plan que vierè, repliquéc Loaysa.
E autanplan damb naues tonades.
Aquerò vos demani, didec Luis; e ara non deishetz de cantar quauquarren entà que me'n vaja entath lhet a plaser; e per çò dera paga, comprengue eth senhor praube que li è de pagar mès qu'un ric.
Qu'atau sigue, responec eth nere.
E, acabat aguest long collòqui, cantèc Loaysa ua romança agudenta, que deishèc ath nere tan content e satisfèt, que ja non vedie era ora de daurir era pòrta.
Tan lèu se retirèc Loaysa dera pòrta, damb mès leugeresa qu'er anament des sues cajades prometie, venguec a balhar compde as sòns conselhèrs deth sòn bon començament, endonviaire deth bon fin que deth demoraue.
Les trapèc e condèc çò que damb eth nere auie convengut, e un aute dia trapèren es utisi, e atau èren, que trincauen quinsevolh clau coma se siguesse de pau.
Que non s'en descuedèc virote de tornar a balhar musica ath nere, ne encara mens se descuedèc eth nere de hèr eth horat per a on i cabesse çò qu'eth sòn mèstre li dèsse, e caperant-lo de tau manèra que, se non siguesse campat damb malícia e sospechosaments, non se'n podie saber deth horat.
Era dusau net li balhèc es utisi Loaysa, e Luis sagèc es sues fòrces; e, lèu sense hèr arren, se trapèc damb es claui trincadi e damb era placa dera serralha enes mans: dauric era pòrta e cuelhec ath laguens ath sòn Orfeo e mèstre; e, quan lo vedec damb es sues dues cajades, e tan mau enjargat e tan estropada era sua cama, s'estonèc.
Non amiaue Loaysa er emplastre en uelh, pr'amor que non ère de besonh, e, tan lèu entrèc abracèc ath sòn escolan e lo punèc ena cara, e dempús li metec ua grana bota de vin enes mans, e ua caisha de consèrva e d'auti doci, que n'amiaue un bon casquelh plan aprovedit.
E, deishant es cajades, coma se non auesse cap de mau, comencèc a hèr viroletes, de çò que s'estonèc mès eth nere, e Loaysa didec:
Sabetz, frair Luis, qu'eth mèn tòrt e espeament non ven de malautia, senon d'astúcia, damb era quau me guanhi eth minjar en tot demanar per amor de Diu, e en tot ajudar-me d'era e dera mia musica me flòqui era mielhor vida deth mon, qu'en eth, toti aqueri que non son astuti e de bon biais se moriràn de hame; e aquerò ac vederatz ath long dera nòsta amistat.
Plan ben, ara, didec Loaysa.
E treiguent claus deth sòn casquelh, assegurèren era serralha de manèra que se trapaue autant qu'abantes, de çò que demorèc plan content eth nere; e, en tot pujar Loaysa ena estança qu'auie eth nere en palhèr, s'acomodèc çò de mielhor que podec.
Dempús de tocar un shinhau, treiguec tornamai era bostifalha e la balhèc ath sòn disciple; e, encara que damb çò de doç, beuec de tan bon anament dera bota, que lo deishèc mès dehòra de sentit qu'era musica.
Après açò, ordenèc qu'ara seguida cuelhesse leçon Luis, e, coma qu'eth praube nere amiaue quate dits de vin sus eth cervèth, que non endonviaue eth traste; e, damb tot aquerò li hec hèr a veir Loaysa que ja sabie aumens dues tonades; e çò de mielhor ère qu'eth nere s'ac credie, e en tota era net non hec ua auta causa que tocar damb era guitarra desafinada e sense es còrdes de besonh.
Dormiren çò de pòc que dera neth les restaue, e, tàs sies deth maitin, baishèc Carrizales e dauric era pòrta deth miei, e tanben era deth carrèr, e s'estèc en tot demorar ar encargat deth cerèr, que venguec de seguit, e balhant peth torn eth minjar s'entornèc, e cridèc ath nere, entà que baishèsse a cuélher er òrdi entara mula e era sua racion; e, en cuelher-la, partic eth vielh Carrizales, deishant barrades es dues pòrtes, sense encuedar-se'n de çò que deth carrèr s'auie hèt, que s'alegrèren fòrça mèstre e disciple.
A penes gessec eth patron dera casa, qu'eth nere agarrèc era guitarra e comencèc a tocar de tau manèra que totes es sirventes l'enteneren, e a trauèrs deth torn li demanèren:
Se qué ei aquerò, Luis?
De quan que ties guitarra, o qui te l'a balhat?
Qui me l'a balhat?, responec Luis.
E a on ei aguest musician?, preguntèc era mestressa.
Que non ei guaire luenh d'aciu, responec eth nere; e se non siguesse per vergonha e peth temor que tengui deth mèn senhor, dilhèu vo'lo mostraria dempús, e a fe de Diu que vos alegraríetz de veder-lo.
Per cèrt, didec era mestressa institutritz, que se non ei bèth diable qui t'a d'ensenhar, que jo non me'n sabi de qui te posque trèir musician damb tanta rapiditat.
Anatz-vo'n, didec eth nere, qu'ac enteneratz e vederatz bèth dia.
E plan que cararam, frair Luis!, didec ua des esclaues.
Que cararam mès que se siguéssem mudes; pr'amor que te prometi, amic, que me morisqui per enténer ua bona votz, que dès qué mos emparedèren aciu, ne solet eth cant des audèths auem entenut.
Toti aguesti discursi escotaue Loaysa damb plan gran gòi, en tot semblar-li que toti s'encaminauen entara obtencion deth sòn gust, e qu'era bona sòrt auie daurit era man entà guidar-les ara mida dera sua volentat.
Se dideren adiu es sirventes en prometer-les eth nere que, quan mens s'ac pensèssen, les cridarie entà escotar ua bona votz; e, cranhent qu'eth sòn patron tornèsse e lo trapèsse parlant damb eres, les deishèc e se calèc ena sua cramba e clausura.
Que volie préner leçon, mès non gausèc a tocar de dia, pr'amor de qué eth sòn patron non l'entenesse, qu'arribèc lèu, e, barrant es pòrtes, coma auie per costum, se calèc ena casa.
E, en dar eth minjar aqueth dia ath nere pèth torn, didec Luis a ua nera que se l'ac balhaue, qu'aquera net, dempús de qué s'adormisse eth patron, baishèssen totes ath torn entà enténer era votz que les auie prometut, sense que ne manquèsse deguna.
Era vertat ei qu'abantes que didesse aquerò l'auie demanat tu per tu ath mèstre que se predèsse a cantar e tocar aquera net en torn giratòri, pr'amor de qué eth podesse complir era sua paraula qu'auie balhat de hèr enténer as sirventes ua votz estrèmada, en assegurar-li que serie plan regalat de totes eres.
Que se hec a pregar un shinhau eth mèstre de hèr aquerò que mès desiraue; mès fin finau didec que harie çò qu'eth sòn escolan li demanue, solet entà balhar-li gust, sense cap aute tipe d'interés.
L'abracèc eth nere e li hec un punec en carilhon, en senhau dera alegria que l'auie costat era mercé prometuda; e aqueth dia li dec de minjar a Loaysa autant ben que s'auesse estat en çò de sòn, e autanplan mielhor, donques que se podie passar qu'ena sua casa li manquèsse.
Arribec era net, e ath miei d'era, mès o mens, comencèc a entener-se mormolh en torn, e lèu comprenec Luis qu'ère er escabòt, qu'auie arribat; e, cridant ath sòn mèstre, baishèren deth palhèr, damb era guitarra plan ben cordada e afinada.
Demanèc Luis se quines e guaires èren es qu'escotauen.
Li responeren que totes, exceptat era sua senhora, que s'estaue dormint damb eth sòn marit, çò que li hec dò a Loaysa; mès, totun aquerò, volec començar eth sòn prètzhèt e contentar ath sòn disciple; e, tocant doçaments era guitarra, taus sons hec que deishèc estonat ath nere e suspens er escabòt des hemnes que l'escotauen.
Donques, se qué diderè de çò qu'eres senteren quan enteneren tocar eth Pésame dello e acabar damb er endiablat son dera sarabanda, nau alavetz en Espanha?
Que non restèc vielha que non balhèsse, ne gojata que non se hesse bocins, tot sense tapatge e damb silenci estranh, en tot botar sentinèles e espies qu'avisèssen s'eth vielh se desvelhaue.
Eth nere les didec qu'ère un praube gandiaire: eth mès galant e gentilòme de tot er ensems de praubes de Sevilla.
Li preguèren que hèsse pr'amor de qué eres lo vedessen, e que non lo deishèsse partir de casa en quinze dies, qu'eres lo suenharien plan ben e li balharien çò qu'auesse de besonh.
Li demanèren se com auie artenhut a hicar-lo ena casa.
Ad açò que non badèc boca; tà çò d'aute didec que, entà poder-lo veir, hessen un petit trauc en torn damb ua barrina, que dempús lo curbirien damb cera; e que, per çò d'auer-lo en casa, qu'eth ac sajarie de hèr.
Les parlèc tanben Loaysa, en tot s'aufrir ath sòn servici, damb tan bones rasons, qu'eres se n'encuedèren que non gessien der engenh d'un praube gandiaire.
Li demanèren que ua auta net tornèsse ath madeish lòc; qu'eres harien qu'era sua senhora baishèsse a escotar-lo, a maugrat deth leugèr sòn deth sòn senhor, qu'era sua leugeresa non venguie des sòns molti ans, senon dera sua molta gelosia.
Ad açò didec Loaysa que s'eres gostauen d'escotar-lo sense er subersaut deth vielh, qu'eth les balharie uns povassi tà que li botèssen en vin, que lo harien dormir damb un prigond sòn mès temps de çò de costum.
Valgue-me Jesús, didec ua des puncèles, e s'açò siguesse vertat, quina bona ventura mos aurie entrat pera pòrta, sense encuedar-mo'n ne meritar-lo!
Que non serien povassi de sòn entada eth, senon povassi de vida entà totes nosates e entara prauba senhora Leonora, era sua hemna, que non la dèishe en cap moment, ne la pèrd de vista un solet instant.
Ai, senhor dera mia amna!, hèsque-mos a vier aguesti povassi: atau Diu li balhe tot eth ben que desire!
Vage, e non s'estongue guaire; hèsque-mo'les a vier, senhor mèn, que jo m'aufrisqui a barrejar-les en vin e a èster era abocadoira; e volesse Diu que dormisse eth vielh tres dies e tres nets, qu'uns auti de parièrs auríem nosates de glòria.
Totes li preguèren que les ac hesse a vier damb rapiditat, e, en tot acordar de hèr ua auta net un trauc en torn, e d'amiar ara sua senhora entà que lo vedesse e escotèsse, se dideren adiu; e eth nere antaplan qu'ère lèu punta de dia, volec cuélher leçon, que li balhèc Loaysa, e li hec a veir que non auie mielhor aurelha qu'era sua de guaires escolans auie: e non sabie eth praube nere, ne sabec jamès, hèr un entrelaçat.
Li dideren qu'auien un mètge amic que les darie eth mielhor remèdi que podesse, s'ei qu'existie; e, en tot encoratjar-lo a amiar entà dauant era empresa e prometer-li que tornarien era net a vier damb tot açò de qué auie besonh, ath córrer se dideren adiu.
Se hec de nets e era volada des palomes acodic ath reclam dera guitarra.
Damb eres venguec era senzilha Leonora, tremolant e temerosa de qué non se desvelhèsse eth sòn marit; que, a maugrat qu'era, per tòrt d'aguesta pòur, non auie volut vier, sigueren tantes es causes que li dideren es mosses, mès que mès era mestressa, sus era suavitat dera musica e era galharda disposicion deth musician gandiaire (que, sense auer-lo vist lo laudaue e l'ennautie peth dessús d'Absalon e Orfeo) qu'era prauba senhora, convençuda e persuadida d'eres, li calèc hèr çò que non auie ne aurie hèt jamès era sua volentat.
Çò de prumèr que heren siguec traucar eth torn entà poder veir ath musician, que ja non ère en abit de praube, senon damb uns pantalons grani de tafatàs ròi e auriò, amples coma es des marinèrs; un gipon parièr damb trenetes d'aur, e ua casqueta de satin deth madeish color, damb cothèr amidonat damb granes puntes e ornaments; que de tot açò venguec aprovedit en casquelh, en tot pensar que se podie trapar ena escadença que li convenguesse cambiar de vestit.
Ère joen e de gentil disposicion e bon pòrt, e coma que hège tant de temps que totes auien acostumada era vista a guardar ath sòn vielh patron, les semblèc que guardauen un àngel.
Se calaue ua en horat entà veder-lo, e dempús ua auta; e entà que lo podessen campar mielhor, s'estaue eth nere passejant eth còs de naut en baish damb era tèda de cera alugada.
E dempús que totes l'aueren campat, autanplan es neres nauèth arribades, cuelhec Loaysa era guitarra, e cantèc aquera net tant estremadaments, que les venguec de deishar suspenudes e estonades a totes, atau ara vielha qu'as joenes; e totes li demanèren a Luis que se les apraièsse coma siguesse entà qu'eth sòn senhor e mèstre entrèsse aquiu laguens, entà escotar-lo e veder-lo de mès apròp, e non tant damb bossòla o peth horat, e sense era pòur d'èster tan desseparades deth sòn senhor, que les podie agarrar de ressabuda e damb eth panatòri enes mans; causa que non se passarie se lo tenguessen amagat ath laguens.
Ad açò contradidec era senhora damb fòrça rasons, en tot díder que non se hesse tau causa ne era tau entrada, pr'amor qu'ac planherie damb tota era sua amna, pr'amor que dès aquiu lo podien veir e escotar amagades e sense perilh deth sòn aunor.
Quin aunor?, didec era mestressa.
Qu'ei pro!
Que s'estongue era vòsta mercé embarrada damb eth sòn Matusalen e dèishe-mos a nosates divertir-mos coma podéssem.
Jo, senhores mies, didec Loaysa, non venguí aciu senon damb intencion de servir-les a totes vòstes mercés damb era amna e damb era vida, dolut dera sua clausura e d'es estones qu'en aguest estret gènre de vida se pèrden.
Òme que sò jo, per vida deth mèn pair, tan senzilh, tan brave e de tan bona condicion, e tant aubedient, que non harè mès de çò que se me manèsse; e se quinsevolh de vòstes mercés didesse: "Mèstre, asetiatz-vos aciu; mèstre, anatz aquiu, hetz-vos enquia aquiu delà, posatz-vos mès enlà", atau ac harè, coma eth mès domestic e dondat gosset que saute peth rei de França.
Ben, didec Loaysa: que vòstes mercés sagen de trèir en cera era clau d'aguesta pòrta deth miei, que jo harè que deman tath ser vengue hèta ua auta, autant que mos posque servir.
Que non per açò serà pejor, didec Loaysa.
Aquerò ei vertat, didec Leonora; mès li cau jurar ad aguest senhor, prumèr, que non harà ua auta causa quan sigue aciu laguens que cantar e tocar quan l'ac manèssem, e que li cau demorar embarrat e quiet a on lo botèssem.
Qu'ac juri, didec Loaysa.
E, en hèr era crotz damb es dits, la punèc tres viatges.
Hèt aquerò, didec ua auta des damaisèles:
Damb aquerò acabèc era convèrsa d'aquera net, en tot demorar toti plan contents deth concèrt.
E era sòrt, que cada viatge mès encaminaue es negòcis de Loaysa, hec a vier peth carrèr, ad aqueres ores, as sòns amics; e, en hèr eth senhau convengut, qu'ère tocar ua trompa de Paris, Loaysa les parlèc e les amuishèc se com se trapaue era sua pretension, e les preguntèc s'amiauen es povassi o ua auta causa, atau que les auie demanat, entà que Carrizales dormisse.
Les didec, tanben, çò dera clau mèstra.
Se dideren adiu, e Loaysa e eth sòn disciple dormiren çò de pòc que les restaue dera net, en tot demorar Loaysa damb grani talents era pròplèu net, pr'amor de veir se se li complie era paraula prometuda dera clau.
E, encara qu'eth temps semble lent e feniant entad aqueri qu'en eth se demoren, fin finau, cor parièr qu'eth madeish pensament, e arribe en tèrme que vò, pr'amor que jamès repause ne s'arture.
Arribèc, donc, era net e era ora acostumada entà acodir ath torn, a on vengueren totes es mosses dera casa, granes e petites, neres e blanques, pr'amor que totes auien er in de veir laguens eth sòn serralh ath senhor musician; mès que non venguec Leonora, e, en tot preguntar Loaysa per era, li responeren qu'ère ajaçada damb eth sòn velat (espós), que tenguie barrada damb clau era pòrta dera cramba a on dormie, e dempús d'auer barrat se la hicaue dejós era coishinèra; e qu'era sua senhora les auie dit que, en dormir-se eth vielh, sajarie d'agarrar-li era clau mèstra e trèir-la en cera, que ja l'amiaue premanida e mòfla, e a lèu les calerie anar a cercar-la per ua gatonièra.
Estonat se demorèc Loaysa dera cautèla deth vielh, mès que non per açò lo deishèc d'anar er in.
E, tant qu'açò, entenec era trompa de París; acodic ath lòc; trapèc as sòns amics, que li balhèren un salèr d'engüent dera sòrta qu'auien dit; lo cuelhec Loaysa, e les didec que se demorèssen un shinhau, que les balharie era mòstra dera clau; arreculèc enquiath torn e didec ara mestressa, qu'ère qui damb mès talents volie era sua entrada, que l'ac hesse a vier ara senhora Leonora, en tot dider-li es propietats qu'auie, e que sagèsse de trempar ath sòn marit damb tant de compde, que non ac sentesse, e que vederie meravilhes.
Atau ac hec era mestressa, e, en vier ena gatonièra, trapèc qu'ère Leonora demorant estenuda en solèr de long a long, calat eth ròstre ena gatonièra.
Arribèc era mestressa e ajaçant-se dera madeisha manèra, metec era boca ena aurelha dera senhora, e damb votz baisha li didec qu'amiaue er engüent e dera manèra que li calie sajar era sua vertut.
Era qu'agarrèc er engüent, e responec ara mestressa se com de cap manèra podie cuélher era clau ath sòn marit, pr'amor que non l'auie botat dejós era coishinèra coma acostumaue senon entre es dus matalassi e lèu dejós dera mitat deth sòn còs; mès que li didesse ath mèstre que s'er engüent hège coma didie, damb assopliment treirien era clau toti es viatges que volessen, e atau non serie de besonh trèir-la damb cera.
Didec que l'ac didesse lèu e tornèsse entà veir s'er engüent hège er efècte, pr'amor qu'a tot córrer volie untar ath sòn velat.
Baishèc era mestressa a explicà'c ath mèstre Loaysa, e eth se didec adiu des sòns amics, qu'èren en tot demorar era clau.
Totun, venguec d'untar-li toti es lòcs que li dideren èster de besonh, que siguec madeish qu'auer-lo embaumat entara sepultura.
Que non se passèc guaira estona er engüent a balhar evidenti senhaus dera sua vertut, pr'amor que, a lèu, comencèc eth vielh a hèr tan grani roncaments, qu'enquia e tot deth carrèr s'enteneren: musica, entàs aurelhes dera sua esposa, mès agradiua qu'era deth mèstre deth sòn nere.
E, encara non massa segura de çò que vedie, s'apressèc ada eth e lo secodic un shinhau, e dempús mès, e dempús un shinhau mès, entà veir se se desvelhaue; a tant gausèc, que lo botgèc d'un costat en aute sense que se desvelhèsse.
En veir aquerò, venguec ena gatonièra dera pòrta e, damb votz non tan baisha qu'era prumèra, cridèc ara mestressa, qu'aquiu la demoraue, e li didec:
Felicita-me, fraia, que Carrizales dormís mès qu'un mòrt.
Mès, se per qué vos estatz a cuélher era clau, senhora?, didec era mestressa.
Que ja ei eth musician en tot demorar-la hè mès d'ua ora.
Demora, fraia, que la vau a cuélher, responec Leonora.
E, entornant entath lhet, hiquèc era man entre es matalassi e treiguec era clau sense qu'eth vielh ac sentesse; e, agarrant-la damb es sues mans, comencèc a hèr guimbets de contenta, e sense demorar-se mès dauric era pòrta e la mostrèc ara mestressa, que la recebec damb era màger alegria deth mon.
Manèc Leonora qu'anèsse a daurir ath musician, e que l'amièsse enes correders, pr'amor qu'èra non gosaue anar-se'n d'aquiu, per çò que se podesse passar, mès que sustot, hesse que de nau ratifiquèsse eth jurament qu'auie hèt de non hèr arren mès de çò qu'eres l'ordenèssen, e que se non lo volesse confirmar e hèr de nau, de cap manèra lo daurissen.
Non li metes quantitat, didec Leonora; que la pune e que siguen es viatges que volgue; mès guarda qu'ac hèsque pera vida de sa pairs e per tot aquerò qu'eth plan mès volgue, pr'amor que damb aquerò seram segures e mos hartaram d'entener-lo a cantar e tocar, qu'entà jo qu'ac hè delicadaments; e vè-te'n, non te demores mès, que non se mos passe era net en convèrses.
Se lheuèc era pelha era bona mestressa, e damb ua non acostumada leugeresa se botèc en torn, a on s'estaue tota era gent de casa en tot demorar-la; e, en auer amuishat era clau qu'amiaue, autant siguec era alegria de totes, que la lheuèren en pes, coma ua catedratica, en tot díder: "Òsca, òsca!
Va, donc, amiga, didec ua des puncèles, que se daurisque aguesta pòrta e entre eth senhor, que hè fòrça que se demore, e autregem-nos un banh de musica que non mos calgue mès veir!.
Qu'eth ei tan brave, repliquèc ua des esclaues, que non s'estarà de juraments.
Dauric alavetz era mestressa era pòrta e, en tier-la miei dubèrta, cridèc a Loaysa, que tot ac auie escotat peth trauc deth torn; eth quau, en apressar-se ara pòrta, volec entrar còp sec; mès, en calar-li era mestressa era man en pitrau, li didec:
Saberà vòsta mercé, senhor mèn, que, en Diu e ena mia consciéncia, totes es que mos estam ath laguens des pòrtes d'aguesta casa èm puncèles coma es mairs que mos amainadèren, exceptat dera mia senhora; e, encara que jo posca parèisher d'uns quaranta ans, en non auer-ne complit trenta, pr'amor que manquen dus mesi e miei, tanben ne sò, mau pecat; e se dilhèu sembla vielha, trebolums, trebalhs e desengusti placen un zèro as ans, e a viatges dus, segontes les vengue.
E, en tot èster aquerò atau, que n'ei, non serie causa que, a tròca d'escotar dus o tres o quate cantics, mos calèssem a pèrder tanta virginitat coma era qu'aciu s'embarre; pr'amor qu'autanplan aguesta nera, que se cride Guiomar, ei puncèla.
Atau que, senhor deth mèn còr, vòsta mercé mos a de hèr, abantes de qué entre en nòste reiaume, un plan solemne jurament de qué non a de hèr mès de çò que nosates l'ordenèssem; e se li semble qu'ei massa çò que nosates li demanam, pense qu'ei plan mès çò que se risque.
E s'ei que vòsta mercé vie de bona intencion, pòc l'a de dòler eth jurar, qu'a bon pagador non li dòlen gatges.
Ben e plan ben a parlat era senhora Marialonso, didec ua des puncèles; cossent era persona discreta qu'ei e que s'està en totes es causes coma cau; e s'ei qu'eth senhor non vò jurar, que non entre aciu laguens.
Ad açò didec Guiomar, era nera, que non ère guaire ladina:
Marialonso, e damb grèu repaus e autoritat responec:
Mès, entà que totes siguen segures deth mèn bon desir, voi jurar coma catolic e bon varon; e atau, juri pera sacrosanta vertut, a on mès santa e longaments se contie, e pes entrades e gessudes deth sant monte Liban, e per tot aquerò qu'en sòn prològ embarre era istòria de Carlemanh, damb era mòrt deth gigant Fierabrás, de non gésser ne passar deth jurament hèt e deth manament dera mès petita e refusada d'aguestes senhores, jos era pèna que se ua auta causa hessa o volessa hèr, dès ara entà alavetz, e d'alavetz enquia ara, ac dongui coma nul e non hèt ne de cap valor.
Aquerò òc qu'ei un jurament entà atendrir es pèires!
Mau age entà jo se volessa que juresse mès, pr'amor que damb solet çò qu'a jurat poirie entrar ena madeisha simà de Cabra!
E, agarrant-lo des pantalons, lo calèc laguens, e dempús totes es autes se placèren ar entorn.
Dempús anèc ua a balhar es naues ara senhora que hège de sentinèla deth sòn deth sòn espós; e, quan era messatgèra li didec que ja pujaue eth musician, s'alegrèc e se terbolic ath madeish temps, e preguntèc s'auie jurat.
Li responec que òc, e damb era mès naua forma de jurament qu'ena sua vida auie vist.
Donques s'a jurat, didec Leonora, que l'auem aganchat.
Alavetz arribèc tota era catèrva, e eth musician ath miei, alugant-les eth nere e Guiomar, era nera.
E, en veir Loaysa a Leonora, hec que s'ajulhaue as sòns pès entà punar-li es mans.
Era, en silenci, e per senhaus lo hec a lheuar, e totes estauen coma mudes, sense gosar a parlar, temeroses qu'eth sòn senhor les entenesse; causa campada per Loaysa, que les didec que plan podien parlar naut, pr'amor qu'er engüent qu'ère trempat eth senhor auie tau vertut que, dehòra de trèir era vida, botaue a un òme coma mòrt.
Atau m'ac pensi jo, didec Leonora; que se non siguesse atau, ja s'aurie desvelhat vint viatges, cossent li hèn de leugèr eth sòn es sues moltes indisposicions; mès, en trempar-lo, que ronque coma un animau.
Ara quau causa responec Guiomar:
Jo, nera, demori; blanques, van.
Que Diu perdone a totes.
Se demorèc era nera; vengueren ena sala, a on i auie ua rica estrada, e, plaçant ath senhor ath miei, s'asetièren totes.
E en tot cuélher era bona Marialonso ua candèla, comencèc a campar de naut en baish ath musician, e ua didie: " Ai!, quin peu tie tan polit e crespat"!
Ua auta: "Ai!, quina blancor de dents!
Mau an entàs pinhons peladi, per mès blanqui e mès polidi que siguen!"
Auta: "Ai!, quins uelhs tan grani e alongadi!
E, peth sègle dera mia mair, que son verds; que non semblen que d'esmeraudes!"
Aguesta que laudaue era boca, aquera es pès, e totes amassa heren d'eth ua munda anatomia e aguissat.
Solet Leonora caraue e lo guardaue, e li semblaue de mielhor talh qu'eth sòn velat.
Alavetz, era mestressa agarrèc era guitarra, qu'auie eth nere, e la botèc enes mans de Loaysa, en tot pregar-li que la toquèsse e que cantèsse ues copletes qu'alavetz se tenguien fòrça en Sevilla, que didien:
Complic Loaysa eth sòn desir.
Se lheuèren totes e se comencèren a esbocinar en tot dançar.
Se'n sabie era mestressa des coples, e les cantèc damb mès gost que bona votz; e sigueren aguestes:
Mair, era mia mair, gardes me botatz.
Que ja eth ròtlèu des mosses acabaue eth sòn cant e balh, guidat pera bona mestressa, quan arribèc Guiomar, era sentinèla, tota espaurida, botjant es pès e mans coma s'auesse mau dera tèrra; e, damb votz entre raucosa e baisha, didec:
Desvelhat eth senhor, senhora; e, senhora, desvelhat senhor, e lhèue e vie!
Se heregaue Leonora es sues beròies mans; se bohetejaue era cara, encara que suauments, era senhora Marialonso.
Plan, que tot ère confusion, subersaut e pòur.
Mès era mestressa, coma mès astuta e reportada, manèc que Loaysa entrèsse ena sua cramba, e qu'era e era sua senhora se demorèssen ena sala, que non mancarie desencusa entà balhar ath sòn senhor s'aquiu les trapaue.
S'amaguec lèu Loaysa, e era mestressa s'estèc atentiua entà veir s'eth patron venguie; e, en non enténer cap de bronit, s'encoratgèc, e pòga a pòc, de man en man, s'anèc apressant ena cramba qu'eth sòn patron dormie e entenec que roncaue coma ara prumeria; e, assegurada de qué dormie, se lheuèc era pèlha e tornèc corrent a balhar notícies ara sua senhora deth sòn deth sòn marit, que les ac balhèc de bona volentat.
Que non volec era mestressa pèrder era escadença qu'era sòrt l'aufrie de gaudir, prumèr que totes, es gràcies qu'aguesta se pensaue que deuie tier eth musician; e atau, en tot dider-li a Leonora que se demorèsse ena sala, tant que l'anaue a cridar, la deishèc e entrèc a on eth s'estaue, non mens confonut que cogitós, demorant es naues de çò que hège eth vielh trempat.
Maudidie era fausetat der engüent, e se planhie dera credulitat des sòns amics e deth pòc avertiment qu'auie auut de non hèr prumèr era experiéncia en un aute, abantes de hèr-la damb Carrizales.
Alavetz, arribèc era mestressa e l'assegurèc qu'eth vielh dormie a mès e mielhor; solatgèc eth pitrau e s'estèc atentiu as moltes paraules amoroses que Marialonso li didec, des quaus s'en sabec dera sua mala intencion, e se prepausèc entada eth de tier-la coma am entà pescar ara sua senhora.
E, en tot èster es dus enes sues convèrses, es autes sirventes, que s'estauen amagades enes diuèrses parts dera casa, era ua d'aciu e era auta d'aquiu, tornèren entà veir s'ère vertat qu'eth sòn patron s'auie desvelhat; e, en veir que tot ère acogat en silenci, vengueren ena sala a on auien deishat ara sua senhora, dera quau se'n saberen deth sòn deth sòn patron; e, en preguntar-li peth musician e era mestressa, les didec a on s'estauen, e totes, damb eth madeish silenci qu'auien amiat, s'esdeguèren a escotar per entre es pòrtes çò que ambdús tractauen.
Que compreneren es mosses es galanteries dera vielha, e cadua li didec eth nòm des Pasques: deguna la cridèc vielha que non siguesse damb eth sòn epitèt e adjectiu de faitilhièra e de barbuda, de capriciosa e d'auti que peth bon respècte se caren; mès çò que mès costèc arrir a qui alavetz ac entenec sigueren es rasons de Guiomar, era nera, que per èster portuguèsa e non guaire ladina, ère estranha era gràcia que la vituperaue.
Efectiuaments, era conclusion dera convèrsa des dus siguec qu'eth acceptarie era sua volentat, quan era prumèr l'autregesse damb tota era sua volentat ara sua senhora.
Pala enjós que se le hec ara mestressa aufrir çò qu'eth musician li demanaue; mès, a tròca de complir eth desitge que se l'auie apoderat dera amna e des uassi e mesoth deth còs, li prometec es impossibles que podessen imaginar-se.
Lo deishèc e gessec a parlar damb era sua senhora; e, en veir era sua pòrta entornejada de totes es mosses, les didec que se recuelhessen enes sues crambes, que ua auta net aurien entà gaudir, damb mens o cap subersaut, deth musician, que ja aquera net eth tarrabastòri les auie esbugassat eth shaute.
Plan ben qu'enteneren totes qu'era vielha se volie demorar soleta, mès que non poderen deishar d'aubedir-la, pr'amor que les manaue a totes.
Partiren es sirventes e era acodic ena sala entà convéncer a Leonora que venguesse ena volentat de Loaysa, damb ua longa e tan ben concertada arenga, que semblaue que l'auie estudiat pendent fòrça dies.
Ennautic era sua gentilesa, era sua valentia, eth sòn bon pòrt e es sues moltes gràcies.
Li hec a veir se guaire de mès gost serien es abraçades der amant gojat qu'es deth sòn vielh marit, en tot assegurar-li eth secret e era duracion deth deleit, damb d'autes causes semblables ad aguestes, qu'eth diable li placèc ena lengua, plees de colors retorics, tan demostratiui e eficaci, que botjarien non solet eth còr trende e pòc avertit dera simpla e incauta Leonora, senon eth d'un enduresit marme: Ò!, dames, neishudes e tengudes en mon entara perdicion de mil aunèstes e bones intencions!
Ò!, longues e bordades tòques, escuelhudes entà autorizar es estrades des senhores principaus, e guaire ath revés de çò que deuíetz, tietz eth vòste dejà lèu forçat mestièr!
En fin, autant didec era mestressa, autant persuadic era mestressa, que Leonora se rendec, Leonora s'enganhèc e Leonora se perdec, en tot hèr quèir en solèr totes es prevencions deth discret Carrizales, que dormie eth sòn dera mòrt deth sòn aunor.
Mès coma qu'eth dromilhon des nets passades la vencesse, se demorèc dormida ena estrada.
Que serie bon en aguesta ocasion preguntar a Carrizales, se non siguesse que dormie, que a on èren es sòns avertides cautèles, es sues sospeches, es sòns avertiments, es sues persuasions, es nauti murs dera sua casa, eth non auer entrat en era, autanplan coma ombra, quauquarrès qu'amièsse eth nòm de varon, er estret torn giratòri, es espesses parets, es hièstres sense lum, er embarrament notable, era grana dòt qu'auie balhat a Leonora, es presents contunhats que li hège, eth bon tracte as sirventes e esclaues; eth non mancar un punt ad aquerò qu'eth imaginaue qu'ère de besonh, que podien desirar…
Mès que ja è dit que non mos calie que l'ac demanèssem, pr'amor que dormie mès d'aquerò qu'ère de besonh; e s'eth ac entenesse e dilhèu responesse, non poirie dar mielhor responsa que rufar es espatles e estirar es celhes e díder: "Tot aquerò ac esbaucèc dès es fondaments era astúcia, sivans me pensi, d'un gojat guiterós e viciós, e era malícia d'ua faussa mestressa, damb era innocéncia d'ua gojata pregada e persuadida!".
Liure Diu a cadun de taus enemics, contra es quaus non i a escut de prudéncia que defene ne espada de cautèla que talhe.
Mès totun açò, era valentia de Leonora siguec tau, que, en temps que mès li convenguie, la mostrèc contra es fòrces brigandes deth sòn esdegat enganhaire, pr'amor que non sigueren pro entà vencer-la, e eth s'espisèc en bades, e era demorèc vencedoira e ambdús adormits.
E, alavetz, ordenèc eth cèu que, a maugrat der engüent, Carrizales se desvelhèsse, e, atau qu'auie de costum paupèc eth lhet per toti es costats; e, en non trapar en eth ara sua estimada esposa, sautèc deth lhet espaurit e estonat damb mès leugeresa e bravesa qu'es sòns molti ans prometien.
E quan ena cramba non trapèc ara sua esposa e que la vedec dubèrta e que li mancaue era clau d'entre es matalassi, se pensèc que perdie eth sen. Mès, en tot remeter-se un shinhau, gessec en correder, e d'aciu, caminant pòga pòc entà non èster descurbit, venguec ena sala a on era mestressa dormie; e, en veder-la soleta, sense Leonora, anèc entara cramba dera mestressa, e daurint era pòrta plan silenciosaments, campèc çò que jamès auesse volut campar, vedec çò que balharie per ben tengut non auer uelhs entà campà'c: vedec a Leonora enes braci de Loaysa, dromint coma un soc, tau coma s'en eri obrèsse era vertut der engüent e non en gelós ancian.
Sense possi se demorèc Carrizales damb era amarganta vista de çò que campaue; era votz se l'aganchèc ena gargamèra, es braci li queigueren d'estavaniment, e s'estèc hèt ua estatua de marme hered; e, encara qu'era colèra hec eth sòn naturau mestièr, en tot ahiscar-li es lèu mòrti esperits, podec tant eth dolor, que non lo deishèc alendar.
Damb aguesta determinacion aunèsta e de besonh tornèc, damb eth madeish silenci e cautèla qu'auie vengut, ena sua estança, a on li sarrèc tant eth sòn còr eth dolor e eth crebacòr que, sense podè'c evitar queiguec estavanit sus eth lhet.
Arribèc eth dia, e cuelhec as naui adultèrs enlaçadi en hilat des sòns braci.
Se desvelhèc Marialonso e volec acodir ad açò que sivans era li tocaue; mès en veir qu'ère tard, decidic deishà'c entara pròplèu net.
S'espauric Leonora, en veir tant auançat eth dia, e maudidec eth sòn descuet e eth dera esconjurada mestressa; e es dues, damb espauridi passi, vengueren a on ère eth sòn espòs, en tot pregar ath cèu que lo trapèssen encara roncant; e, quan lo vederen ath dessús deth lhet carant, se pensèren qu'encara actuaue era trempada, donques que dormie, e damb grana alegria s'abracèren era ua damb era auta.
S'apressèc Leonora ath sòn marit, e agarrant-lo d'un braç lo virèc d'un costat en aute, entà veir se se desvelhaue sense besonh de lauar-lo damb vinagre, coma didien que s'auie de hèr entà que se remetesse.
Mès damb eth movement tornèc Carrizales deth sòn estavaniment, e en tot hèr ua prigonda alendada, damb votz lamentabla e estavanida didec:
Malerós de jo, e entà quini tristi tèrmes m'a amiat era mia fortuna!
Que non comprenec guaire ben Leonora çò que didec eth sòn espòs; mès, coma que lo vedec desvelhat e que parlaue, estonada de veir qu'era vertut der engüent non s'estaue tant coma auien dit, s'apressèc ada eth, e, plaçant eth sòn ròstre en d'eth, en tier-lo estretaments abraçat, li didec:
Qué auetz, senhor mèn, que me semble que vos planhetz?
Entenec era votz dera doça enemiga sua eth malerós vielh, e daurint es uelhs descaissadaments, coma estabosit e atupit, les tachèc en era, e damb gran esfòrç, sense botjar es pestanhes, se la guardèc pendent ua estona, e fin finau didec:
Se vos platz, senhora, hètz-me a vier, ath córrer, as vòsti pairs dera mia part, pr'amor que senti non sai se qué en còr que me da un gran cansament, e cranhi qu'a lèu me trèigue era vida, e les voleria veir abantes de qué me morisca.
Sense dobte credec Leonora qu'ère vertat çò qu'eth sòn marit li didie, en tot pensar prumèr qu'era fortetat der engüent, e non çò qu'auie vist, l'amiaue entad aqueth mau punt; e, en tot respóner que harie çò que li manaue, envièc ath nere que lèu lèu anèsse a cridar as sòns pairs, e, en tot abraçar-se ath sòn espòs, li hège es mielhors bailines que jamès l'auie hèt, preguntant-li se qué ère çò que li passaue, damb tan trendes e amoroses paraules, coma se siguesse çò que mès estimaue en mon.
Que ja era mestressa auie dit ara gent de casa e a Loaysa era malautia deth sòn patron, en tot hèr-les a veir que deuie èster d'importància, pr'amor que s'auie desbrembat de hèr barrar es pòrtes deth carrèr quan eth nere gessec a cridar as pairs dera sua senhora; dera quau embaishada atau madeish s'estonèren, pr'amor que degun d'eri auie entrat jamès en aquera casa dès que maridèren ara sua hilha.
En fin, que toti anauen caradi e suspensi, sense endonviar era causa dera indisposicion deth sòn patron; eth quau, de man en man, tan prigonda e dolorosaments alendaue, que damb cada alend semblaue que se l'arrincaue era amna.
Alavetz, arribèren es pairs de Leonora, e, coma que trapèren es pòrtes deth carrèr e era deth pati dubèrtes e era casa negada en silenci e soleta, demorèren estonadi e damb un non petit subersaut.
Vengueren ena cramba deth sòn gendre e lo trapèren, coma s'a dit, damb es uelhs tachadi tostemp ena sua esposa, que la tenguie des mans, vessant toti dus fòrça lèrmes: era, per non auer-les vist jamès en sòn espós; eth, per veir se guaire faussaments era les vessaue.
En entrar es pairs ena cramba, parlèc Carrizales, e didec:
Que ne sò plan segur, pairs e senhors mèns, que non serà de besonh hèr-vos a vier testimònis entà que me credatz ua vertat que voleria dider-vos.
Que plan ben deuetz rebrembar (pr'amor que non ei possible que se vos age trèt dera memòria) damb guaire amor, damb guaire bon còr, hè aué un an, un mes, cinc dies e nau ores que m'autregèretz ara vòsta hilha estimada per legitima hemna mia.
Tanben vo'n sabetz de guaira liberalitat la dotè, pr'amor que siguec tau era dòt, que mès de tres dera sua madeisha qualitat se poirien maridar damb opinion de riques.
Atau madeish, deuetz rebrembar era diligéncia que m'esdegué a vestir-la e ornar-la damb tot aquerò qu'era venguec a desirar e jo artenhí a saber-me'n que li convenguie.
Lheuè es murs d'aguesta casa, treiguí era vista as hièstres deth carrèr, doblè es sarralhes des pòrtes, botè un torn giratòri coma en un monastèri; forabandí entà tostemp d'era, tot aquerò qu'auesse ombra o nòm de varon.
Les didí as mosses e esclaues que la servissen, non les remí ada eres ne ada era çò que me volessen demanar; la hi parièra a jo, l'amuishè es mens pensaments mès secrets, l'autregè tot eth mèn auviatge.
Tot aquerò qu'èren òbres entà que, se ben ac considerèssa, jo visquessa segur de gaudir sense subersauts de çò qu'autant m'auie costat e era sagèsse de non dar-me ocasion entà que cap tipe de temor gelós entrèsse en mèn pensament.
Mès, coma que non se pòt previer damb diligéncia umana eth castig qu'era volentat divina vò balhar as que en era non calen deth tot es sòns talents e esperances, que non ei massa que jo me demora decebut enes mies, e que jo madeish aja estat eth fabricant deth podom que me va treiguent era vida.
Mès, coma veigui era suspension en qué toti demoratz, penjadi des paraules dera mia boca, voi concludir es longs preambuls d'aguesta convèrsa en dider-vos solet en ua paraula, çò que non ei possible dider-vos damb milèrs d'eres: Digui, donc, senhors, que tot çò qu'è dit e è hèt a vengut pr'amor qu'aguesta maitiada trapè ad aguesta, neishuda en mon entara perdicion deth mèn repaus e fin dera mia vida (e aquerò, en tot senhalar ara sua esposa), enes braci d'un galhard joen, qu'ena cramba d'aguesta pestilenciala mestressa en aguest moment ei embarrat.
Tan lèu acabèc aguestes darrères paraules Carrizales, qu'a Leonora se li caperèc eth còr, e enes madeishi jolhs deth sòn marit queiguec estavanida.
Perdec eth color Marialonso, e as gargamères des pairs de Leonora se les hec un nud que non les deishaue badar boca.
Mès, en tot contunhar endauant Carrizales, didec:
Era resveja que vau a préner d'aguest escarni non ei, ne a d'èster, des que normauments se sòlen préner, pr'amor que voi que, atau que jo siguí estremat en çò que hi, atau sigue era resvenja que prenerè, en tot cuelher-la de jo madeish coma deth mès colpable d'aguest delicte; que m'aurie calut cosiderar que mau porien estar-se ne planher-se en jo es quinze ans d'aguesta gojata damb es lèu ueitanta mèns.
Que siguí jo que, coma un cocon, me fabriquè era casa a on morissa, e a tu non te culpi, ò, mainada mau conselhada!
Que non te culpi, digui, pr'amor que persuacions de vielhes astutes e enganhes de gojats enamoradi aisidaments vencen e trionfen deth pòc engenh qu'es pògui ans embarren.
Era rèsta de propietats la harè a vier a d'autes òbres pietoses; e a vosati, senhors mèns, deisharè damb qué pogatz víuer aunèstaments çò que vos rèste dera vòsta vida.
Qu'era venguda der escrivan sigue lèu, pr'amor qu'era passion qu'amii me sarre de manèra que, lèu lèu, me va escuerçant es passi dera vida.
Dit aquerò, li venguec un terrible estavaniment, e se deishèc quèir tan près de Leonora, que s'amassèren es ròstres: estranh e trist espectacle entà sa pairs, que guardauen ara sua estimada hilha e ath sòn admirat gendre!
Que non volec era mala mestressa demorar as repotecs que se pensèc li balharien es pairs dera sua senhora; e atau, gessec dera estança e anèc a díder a Loaysa çò que s'auie passat, en tot conselhar-li, qu'ath córrer, partisse d'aquera casa, qu'era se n'encuedarie d'avisar-lo peth nere de çò que s'arribèsse, donques que ja non auie ne pòrtes ne claus qu'ac empachèssen.
S'estonèc Loaysa damb aguestes noticies e, cuelhent eth conselh, tornèc a vestir-se coma praube, e partic entà balhar compde as sòns amics der estranh e jamès vist eveniment des sòns amors.
Mentretant qu'es dus èren estavanidi, eth pair de Leonora hec a cridar a un escrivan amic sòn, que venguec en temps que ja hilha e gendre s'auien reprenut.
Hec Carrizales eth sòn testament ena manèra qu'auie dit, sense declarar era errada de Leonora, e que per boni respèctes li demanaue e pregaue que se maridèsse, se dilhèu eth morie, damb aqueth joen qu'eth l'auie dit en secret.
Quan entenec aquerò Leonora, se lancèc as pès deth sòn marit e, en tot batanar- li eth còr en pitrau, li didec:
Que viuatz vos fòrça ans, senhor mèn e eth mèn tot, que, encara que non ètz obligat a creder-me arren de çò que vos didessa, sabetz que non vos è aufensat que damb eth pensament.
E en tot començar a desencusar-se e condar peth menut era vertat deth cas, non podec mòir era lengua e tornèc a estavanir-se.
L'abracèc atau estavanida eth malerós vielh; l'abracèren sa pairs; plorèren toti tant amaraments, qu'obliguèren e possèren a qué er escrivan que hège eth testament, les acompanhèsse enes lèrmes, en quau testament deishèc a totes es sirventes de casa entà que podessen minjar, liures es esclaues e eth nere, e ara faussa de Marialonso non li deishèc ua auta causa qu'era paga deth sòn salari; mès, siguesse çò que siguesse, eth dolor lo sarrèc de tau manèra qu'ath setau dia l'amièren entara sepultura.
Eth, despechós e lèu avergonaht, se n'anèc entàs Indias.
S'estèren es pairs de Leonora plan tristi, encara que se consolèren damb çò qu'eth sòn gendre les auie deishat e manat en sòn testament.
Es sirventes se consolèren damb çò de madeish, e es esclaues e esclaus damb era libertat; e era maishanta dera mestressa, prauba e decebuda per toti es sòn maus pensaments.
E jo que me demorè damb eth desir d'arribar en finau d'aguest eveniment: exemple e miralh de çò de pauc que mos cau fidar de claus, torns e parets quan rèste era libertat liura; e de çò de mens que mos cau fidar ei des verds e pògui ans, se les romen pera aurelha conselhs d'aguestes mestresses de vestit nere e long, e tòques blanques e longues.
Sonque non sabi se per qué non botèc Leonora mès vam entà desencusar-se, e hèr a veir ath sòn gelós marit guaire neta e sense aufensa auie demorat en aqueth eveniment; mès eth terbolament l'estaquèc era lengua, e era prèssa que se balhèc entà morir eth sòn marit non li hec lòc ara desencusa.
Qui non pòt profitar-se'n de tres mil ans d'istòria, viuerà ena escurina pendent era rèsta dera sua vida.
Sofia Amudsen anaue entà casa en tot tornar dera escòla.
Auie de hèr damb Jorunn era prumèra part deth camin.
Auien parlat de robòts.
Jorunn pensaue qu'eth cervèth uman ère coma un ordenador sofisticat.
Sofia non ère plan segura d'èster-ne d'acòrd.
Ua persona auie d'èster mielhor qu'ua maquina.
Quan arribèren en supermercat, se separèren.
Sofia viuie ena banlega d'ua urbanizacion de luxe, e entà arribar ena escòla auie de caminar eth doble que Jorunn.
Mès enlà deth sòn jardin, non i auie mès cases e per aquerò se sentie coma se siguesse en fin deth mon.
Mès enlà començaue eth bòsc.
Virèc era cantoada, e entrèc en carrèr deth Tréfol.
Ara fin deth carrèr i auie ua grana corba, coneishuda coma era Corba deth Capitan.
Ère estranh trobar-i quauqu'un, exceptat es dimenjades.
Ère començaments de mai.
En bèri jardins, es arbes frutèrs èren entornejadi d'espesses corones de lauanetes.
Es bedoths auien ja un verd esblancossit enes huelhes.
Ère extraordinari veir se com tot brotaue en aguesta epòca der an!
Qué ei çò que hège qu'aguesta massa de vegetacion verda gessesse a godilh dera tèrra mòrta, quan pujauen es temperatures e despareishien es darrères rèstes de nhèu?
Sofia guardèc era boèta mentretant daurie era pòrta deth jardin.
I auie normauments un pilèr de cartes comerciaus e ues pògues envolòpes granes entà sa mair.
Ac deishaue tot ena taula dera codina, abantes de pujar ena sua abitacion e hèr es déuers.
Sa pair recebie de tant en tant, ues pògues cartes deth banc, mès alavetz non ère un pair normau.
Eth pair de Sofia ère eth capitan d'un petrolièr, e ère dehòra era màger part der an.
Pendent es pògues setmanes qu'ère en casa, s'i passejaue de naut en baish en tot hèr-la mès agradiua entà Sofia e sa mair.
Mès quan ère en mar, semblaue plan distant.
Sonque i auie ua carta ena boèta, e ère entà Sofia.
Ena envolòpa blanca i auie escrit "Sofia Amundsen.
Carrèr deth Tréfol, numèro 3".
Aquerò ère tot.
Non i metie qui l'amiaue.
Tanpòc non i auie sagèth.
Quan auec barrat era pòrta deth jardin, dauric era envolòpa.
Qui l'aurie metut ena boèta?
Tornèc a campar era envolòpa.
Sofia entrèc rapidaments ena casa vermelha.
Eth gat Sherekan auec temps, coma tostemp, de gésser des arbilhons, sautar enquiara escala e entrar pera pòrta abantes que Sofia la barrèsse.
Quan era mair de Sofia ère de mau umor, didie qu'aquera ère ua casa de fères.
Sofia, per cèrt, n'auie ua e n'estaue pro contenta.
Prumèr auec es tres peishi dauradi: Daurion, Capucheta Vermelha e Nere.
Dempús, es dus periquitos, Smitt e Smule, era tortuga Govinda, e finauments eth gat tigrat Sherekan.
L'auien dat toti aguesti animaus perque era mair volie compensar eth hèt que tostemp arribaue tard deth trabalh, e eth pair, que tostemp ère dehòra, navegant per tot eth mon.
Sherekan.
Dempús se seiguec en un banc dera codina, damb era carta ena man.
Qui ès?
En vertat no'c sabie.
Sofia Amundsen, evidentaments, mès qui ère aquerò?
Encara no'c auie endonviat jamès.
E se s'auesse dit de ua auta manèra?
Anne Knutsen, per exemple.
Còp sec rebrembèc que sa pair, en principi, auie volut que se cridèsse Synnove.
Sofia sagèc d'imaginar-se ada era madeisha en tot sarrar era man e en tot presentar-se coma Synnove Amundsen, mès non podie.
Ère tostemp ua auta gojata, era que se presentaue atau.
Se metec de pè, e anèc entath lavabo, damb era estranha carta ena man.
Era gojata deth miralh non hec ne ua soleta moninada.
Hesse çò que hesse Sofia, era auta hège exactaments çò de madeish.
Sofia sagèc d'auançar-se ath sòn reflèx, mès era auta gojata ère tan rapida coma era.
Tanpòc non recebec cap de responsa, mès dobtèc momentanèaments de s'ère era o eth sòn reflèx qui auie hèt era pregunta.
Sofia premec eth nas deth miralh damb eth dit guinhaire e didec:
Sofia Amundsen ère soent insatisfèta damb eth sòn aspècte.
Fòrça viatges li didien qu'auie uns uelhs beròis en forma d'ametla, mès aquerò l'ac didien probablaments perque eth sòn nas ère massa petit, e era sua boca un shinhau massa grana.
Auie es aurelhes massa pròp des uelhs.
Çò de petjor ère eth sòn peu lis, damb eth quau non se podie hèr arren.
A viatges, sa pair l'amorassaue es peus e li didie "era mainada des peus de lin", coma ua pèça de musica de Claude Debussy.
Eth ac podie díder perque non ère condemnat a víuer damb aguest peu lis e nere.
Ne era esgluma ne eth gèl fixador artenhien a cambiar arren en peu de Sofia.
A viatges pensaue qu'ère tan lèja que se demanaue se non aurie bèth defècte de neishença.
Era sua mair tostemp didie qu'auie estat un part dificil.
Mès ère aquerò, reauments, çò qu'auie determinat eth sòn aspècte?
Non ère estranh que non sabesse ne tansevolhe qui ère?
Non ère illogic que ne tansevolhe li auessen consultat quin aspècte volie auer?
Simplaments auie gessut atau perque si.
Podie causir es sòns amics, mès non se podie trigar ada era madeisha.
Ne tan solet auie alistat èster un èsser uman.
Qué ère un èsser uman?
Sofia tornèc a guardar ara gojata deth miralh.
Quan arribèc ena entrada pensèc: non, preferisqui anar tath jardin.
Sofia agarrèc eth gat en gradon dera entrada, e barrèc era pòrta.
Quan arribèc en camin de grava damb era misteriosa carta ena man, li venguec ua estranha sensacion.
Se sentec coma ua pipa qu'un mague auie decidit hèr-la víuer damb un solet tòc d'ua vergueta magica.
Sherekan sautèc doçaments a trauèrs dera grava, e se resquilhèc entre uns espessi arbilhons d'agrassòl.
Un gat viu, plen d'energia des de sa mostacha blanca enquiara coa nerviosa en finau deth sòn còs lis.
Tanben ère en jardin, mès dilhèu non n'ère conscient coma Sofia.
Ara sò en mon, pensèc, mès bèth dia ja non i serè.
I a bèra vida dempús dera mòrt?
Aguesta ère ua auta pregunta qu'eth gat tanpòc podie respóner.
Non hège guaire qu'auie mòrt era mairia de Sofia.
Pendent mès de sies mesi, l'auie trapat mens cada dia.
Ère tant injust qu'era vida se l'auesse acabat!
Sofia se demorèc en camin de grava, en tot pensar.
Tan lèu coma se concentraue en hèt de víuer, era idia dera mòrt li venguie en cap.
Li passaue çò de madeish ath revès: sonque en tot auer ua sensacion plan fòrta de qué un dia moririe, podie avalorar era granor de víuer.
Ère coma es dues cares d'ua moneda, que hège virar sense artura.
E coma mès grana e clara se tornaue ua cara dera moneda, mès grana e clara se tornaue era auta.
Era vida e era mòrt èren dues cares dera madeisha moneda.
Non pòs saber qué ei èster viu sense èster conscient qu'as de morir, pensèc.
Mès tanpòc non pòs saber qué ei morir, se non ès conscient d'aguesta vida meravilhosa.
Sofia rebrembèc que sa mairia auie dit bèra causa atau eth dia qu'eth doctor li didec qu'ère malauta.
Era tragèdia ei qu'era majoria dera gent s'auie de méter malauta entà compréner eth present d'èster viu.
O dilhèu auien besonh d'auer ua carta ena boèta!
Dilhèu aurie de guardar s'auien arribat mès cartes.
Sofia anèc corrent entar andàs, e campèc laguens dera boèta verda.
S'emportèc ua suspresa quan vedec que i auie ua auta envolòpa blanca, exactaments parièra ara prumèra.
Com podie èster, s'era boèta auie demorat ueda dempús d'agarrar era prumèra envolòpa?
Aguesta dusau envolòpa tanben portaue eth sòn nòm.
La dauric, e ne treiguec ua nòta dera madeisha mida qu'era prumèra.
D'a on vie eth mon?, didie.
No'c sabi, pensèc.
Segur qu'arrés no'c sap pas.
Mès ei ua bona qüestion, pensèc Sofia.
Per prumèr viatge ena sua vida pensèc que non estaue ben víuer en mon sense demanar-se, coma minim d'a on venguie.
Es cartes misterioses l'auien estabordida.
Decidic anar tath Nhadèr.
Eth Nhadèr ei eth lòc secrèt a on tostemp s'amagaue.
Sonque i anaue quan ère fòrça embestiada, o se sentie trista o plan erosa.
Aqueth dia, simplaments se sentie confonuda.
Era casa vermelha ère entornejada de pertèrres, d'arbillhons de baies, d'arbes frutèrs variadi, e d'ua potja espaciosa damb un balançader e ua petita glorieta qu'eth pairin auie bastit entara mairia quan perdec eth sòn prumèr hilh, ues setmanes dempús deth sòn neishement.
Ère ua mainada, e se didie Maria.
Ena sua lausa, i didie: "Era petita Maria arribèc, mos saludèc, e se n'anèc".
Mès entà baish, en un cornèr deth jardin, ath darrèr des gordonères, i auie un romegàs a on non i creishien ne flors ne baies.
En vertat ère un antic andàs que temps en darrèr auie mercat era frontèra damb eth bòsc, mès qu'ara s'auie convertit en un romegàs impenetrable perque arrés non l'auie cuedat enes darrèrs vint ans.
Era mairia explicaue qu'era barralha, pendent era guèrra, auie dificultat as aguinèus era caça des garies, qu'anauen liures peth jardin.
Toti pensauen, mens Sofia, qu'eth vielh andàs ère tant inutil coma es gàbies de conilhs que i auie en aute extrèm deth jardin.
Mès aquerò ère perque non auien descurbit eth secrèt de Sofia.
D'ençà qu'auie memòria, Sofia podie rebrembar eth petit horat en andàs.
Quan lo trauessaue, arribaue a ua grana cavitat entre es arbilhons.
Ère coma un casalon.
Sabie qu'arrés non la poirie trapar aquiu.
Sofia correc peth jardin damb es dues cartes ena man, se metec de quate pautes, e s'arrosseguèc coma un vèrme enquiath Nhadèr.
Es dimensions deth Nhadèr lèu li permetien meter-se dreta, mès aqueth dia decidic de sèir-se sus ues granes arraïtzes.
Des d'aquiu podie campar entà dehòra a trauèrs de petiti horats que deishauen es branques e es huelhes.
Encara que non i auie cap de horat mès gran qu'ua moneda de cinc corones, auie ua bona vista sus tot eth jardin.
Quan ère petita, pensaue qu'ère divertit veir a sa pair e a sa mair en tot cercar-la entre es arbes.
Sofia tostemp auie pensat qu'eth jardin ère un mon autonòm.
D'a on vie eth mon?
Non n'auie ne era mès petita idia.
Mès d'a on venguie er univèrs?
Podie èster qu'er univèrs auesse existit tostemp, damb era quau causa ja non s'aurie auut de preocupar de d'a on venguie.
Mès pòt bèra causa existir des de tostemp?
Bèra causa laguens sòn protestaue contra aquerò.
Tot çò que existís a d'auer auut un començament.
E er univèrs, per tant, s'aurie d'auer creat a compdar de bèra auta causa.
Mès s'er univèrs venguie de ua auta causa, aguesta auta causa aurie de gésser deth non-arren.
Mès ei possible aquerò?
Non ère tant impossible açò coma era idia de qué eth mon auie existit tostemp?
Ena escòla auie aprenut que Diu auie creat eth mon.
Sofia sagèc de consolar-se damb aguesta idia, que probablaments ère era mielhor solucion de tot eth problèma.
Mès alavetz tornèc a pensar un aute viatge.
Podie acceptar que Diu auie creat er univèrs, mès qui auie creat ath pròpi Diu?
S'auie creat ada eth madeish deth non-arren?
Bèra causa laguens sòn tornaue a protestar.
Autanplan en cas que Diu auesse podut crear tota sòrta de causes, dificilaments aurie podut crear-se ada eth madeish, sense auer auut abantes un "eth madeish" damb qué auesse podut crear.
Sonque demoraue ua possibilitat: Diu auie existit tostemp.
Mès ja auie escartat aguesta possibilitat!
Tot çò qu'existís a d'auer un començament.
Macarèu!
Tornèc a daurir totes dues envolòpes.
Qui ès?
D'a on vie eth mon?
Quines preguntes tan complicades!
E, per cèrt: D'a on vien es cartes?
Tornèc tara boèta per tresau viatge.
Eth postièr ja auie deishat eth corrèu.
Prenec un pilèr de corrèu comerciau, es diaris, e un parelh de cartes entara sua mair.
Tanben i auie ua postau d'ua plaja tropicau.
La virèc.
I auie un sagèth de Noruega a on i auie estampat: "Batalhon des Nacions Unides".
Ère de sa pair?
Mès non ère en un aute lòc?
Ath delà, tanpòc ère era sua letra.
Sofia notèc qu'eth còr l'anaue mès rapid quan liegec entà qui anaue dirigida era postau: "Hilde Moller Knag, /o Sofia Amundsen, Carrèr deth Tréfol num.
Era carta didie:
Estimada Hilde: Felicitacions, aué que hès 15 ans.
Demori qu'ac comprenes: t'envii un present que t'ajudarà a crèisher.
Perdona-me que t'envia era postau a nòm de Sofia.
Ère era manèra mès facil de hè'c.
Punets.
Papa.
Sofia tornèc tà laguens de casa, e entrèc ena codina.
Eth cap li borie.
Sofia prenec era guida telefonica.
I auie fòrça gent que se didie Moller, e pro pògui que se didessen Knag.
Mès en tota era guida non i auie degun que se didesse Moller Knag.
Tornèc a campar era misteriosa postau.
Per qué un pair enviaue ua postau de felicitacion ena adreça de Sofia quan ère evident qu'anaue destinada a ua auta persona?
Quin pair empacharie qu'era sua hilha recebesse ua postau d'aniversari, en tot enviar-la exprèssaments tà un aute lòc?
Per qué ère "era manèra mès aisida de hè'c"?
Sofia auie, donc, un aute problèma en qué pensar.
Aquera tarde, pendent dues ores, se l'auien presentat tres enigmes.
Eth prumèr, que non sabie qui auie metut ena boèta es dues envolòpes blanques.
Eth dusau, es qüestions dificiles que contiegen es cartes.
Eth tresau, qui ère aguesta Hilde Moller Knag, e per qué Sofia auie recebut ua postau de felicitacion que non ère entada era.
Ère segura qu'es tres enigmes èren restacadi de bèra manèra, perque enquia aqueth dia auie auut ua vida absoludaments ordinària.
Sofia ère segura que tornarie a saber bèra causa dera persona que l'auie escrit es postaus.
Decidic que de moment non explicarie ad arrés arren de tot aquerò.
Ena escòla auie problèmes entà concentrar-se en çò que didien es professors.
Li semblaue que sonque parlauen de causes sense importància.
Mès que non podien parlar de qué ei un èsser uman, o de qué ei eth mon, o d'a on vie?
Per prumèr viatge, comencèc a encuedar-se'n qu'ena escòla, coma enes auti lòcs, era gent sonque se preocupaue de badinades.
I auie problèmes mès grani que demanauen ua solucion.
Auie quauqu'un responses tà totes aguestes demanes?
Sofia credie que pensar en aguesti problèmes ère mès important qu'aprener-se de memòria es vèrbes irregulars.
Jorunn li calec córrer entà atrapar-la.
Ath cap d'ua estona Jorunn didec:
Vòs hèr a cartes aguesta tarde?
Sofia arropic es espatles.
Ja non m'interèssen es jòcs de cartes.
Jorunn la campèc estonada.
À, non?.
Joguem a badminton, donc.
Sofia guardèc fixaments eth tèrra, e dempús campèc ara sua amiga.
Me semble que tanpòc non m'interèsse eth badminton.
Non pòt èster!
Sofia notèc un shinhau d'amargor en ton de Jorunn.
Te hè arren de dider-me qué ei, còp sec, tant important?
Sofia hec que non damb eth cap.
Ei… un secrèt.
Segur que t'as encamardat…!
Es dues gojates caminèren pendent ua estona sense dider-se arren.
Jorunn didec:
Anarè peth camp.
Anar peth camp!
Ère eth camin mès rapid entà Jorunn, mès sonque ac hège quan auie d'anar corrent tà casa perque la demorauen visites, o quan auie d'anar tath dentista.
Sofia se planhie de non auer estat agradiua damb era.
Mès qué l'aurie podut díder?
Que còp sec ère tant obsessionada en qui ère e d'a on viege eth mon que non auie temps de jogar a badminton?
Quan dauric era boèta, se n'encuedèc qu'eth còr l'anaue molt rapid.
De moment sonque vedec ua carta deth banc e bères envolòpes granes de color marrona entara sua mair.
Domatge!
Sofia demoraue recéber ua auta carta deth sòn desconeishut.
Lo virèc, e i vedec escrit: Cors de filosofia.
FRAGIL.
Sofia se metec a córrer peth camin de grava e deishèc eth sòn morralet enes escales.
Metec es autes cartes dejós eth tapís dera entrada, gessec corrent entath jardin e se refugièc en Nhadèr.
Ère eth solet lòc a on podie daurir era envolòpa grana.
Sherekan anèc corrent ath sòn darrèr, e Sofia lo deishèc hèr.
Sofia comencèc a liéger.
Qué ei era filosofia?
Estimada Sofia, Fòrça gent a hobbies.
Molti liegen.
Mès es gosti son fòrça variats.
Quauqui uns preferissen liéger sonque eth diari o comics, d'auti preferissen es novèles, en tant que n'i a que preferissen es libres d'astronomia, de fauna o de descubèrtes tecnologiques.
Per molt que m'interèssen es shivaus o es pèires precioses, non posqui preténer compartir era mia afogadura damb toti.
Per molt que m'entosiasma damb programes d'espòrts que hèn ena television, aurè d'acceptar que moltes persones s'engüegen damb es espòrts.
I a bèra causa que mos interèsse a toti?.
I a bèra causa que tanhe a toti, sense qu'impòrte qui èm o a on viuem?.
Òc, estimada Sofia, i a problèmes qu'aurien d'interessar a toti.
Son aguesti, precisaments, es problèmes de qué tracte aguest cors.
Qué ei era causa mès importanta, ena vida?
S'ac demanam a bèth un que morir que hèsque de hame, mos responerà: eth minjar.
S'ac demanam a bèth un que morir que hèsque de hered, mos diderà: era calor.
S'ac demanam a bèth un que se trape solet e isolat, mos diderà: era companhia de d'autes persones.
Mès un còp s'agen curbit aguesti besonhs, i aurà encara bèra causa que toti agen besonh?
Es filosòfi pensen que òc.
Pensen qu'er èsser uman non pòt víuer sonque deth pan.
Toti auem besonh de minjar, naturauments.
E toti auem besonh d'amor e d'atencion.
Mès i a bèra causa mès, a despart d'aquerò, dera quau toti auem besonh.
Auem besonh de saber qui èm e per qué èm aciu.
Interessar-se a saber per qué èm aciu non ei un interès casuau, coma, per exemple, cuélher sagèths.
Era gent que hè aguest tipe de demanes participen en un debat que dure d'ençà qu'er òme viu en aguest planeta.
Saber com an neishut er univèrs e era Tèrra, com neishec era vida, ei pro mès important que saber qui a guanhat mès midalhes d'aur enes darrèrs Jòcs Olimpics.
Com se creèc eth mon?
I a bèra volentat o significat darrèr de tot çò que passe?
I a bèra sòrta de vida dempús dera mòrt?
Com podem respóner aguestes qüestions?
E mès important encara: com auem de víuer?
Er òme a responut ad aguestes qüestions ath long des sègles.
Non sabem de cap cultura que non li age interessat qué ei er òme e d'a on vie eth mon.
En vertat non n'i a tantes de qüestions filosofiques.
Ja n'auem considerat quauques ues des mès importantes.
Mès era istòria mos aufrís moltes responses desparières entà cada pregunta.
Ei mès facil hèr demanes filosofiques que non pas arresponer-les.
Tanben aué, cada individú a de descurbir era sua pròpia responsa ad aguestes qüestions.
Ua enciclopédia non mos ditz se Diu existís, o s'existís ua auta vida dempús dera mòrt.
Era enciclopédia tanpòc non mos ditz com auem de víuer.
Mès se liegem çò qu'an creigut autes persones, poiram auer eth nòste pròpi punt d'enguarda.
Era cèrca dera vertat que hèn es filosòfi se semble a ua istòria de detectius.
Bèri uns pensen que Andersen ei er assassin, auti cren que n'ei Nielsen o Jensen.
Era policia, de tant en tant, pòt resòlver erosaments bèth crim.
Mès ei egalaments possible que jamès non arriben a desnishar-lo deth tot, encara qu'era solucion sigue en bèth lòc.
Per tant, maugrat qu'ei dificil de respóner ua qüestion cau que i age ua, e sonque ua, responsa corrècta.
O i a ua vida dempús dera mòrt o non n'i a cap.
Era sciéncia a resolvut molti enigmes qu'auien preocupat ar òme pendent sègles.
Arrés non sabie com ère era cara amagada dera lua.
Ei eth tipe de qüestion que non se pòt resòlver a trauèrs d'ua discussion, e s'a deishat tostemp ara imaginacion de cada un.
Un filosòf grèc que viuec hè mès de dus mil ans, credie qu'era filosofia auie era sua origina ena capacitat de suspresa der òme.
Er èsser uman ei tant estonat de víuer, didie, qu'es qüestions filosofiques gessen per eres soletes.
Ei coma campar un truc de magia.
Non podem compréner com ei hèt.
E alavetz mos demanam: Com pòt convertir eth mague dus mocadors de seda blanqui en un conilh viu?
En cas deth conilh, sabem qu'eth mague mos a enganhat.
Mos shautarie saber simplaments com ac a hèt.
Mès quan se tracte deth mon, ja ei ua auta istòria.
Sabem qu'eth mon non ei cap param ne cap jòc de mans perque i viuem e ne formam part.
En vertat èm eth conilh blanc que ges deth chapèu.
Era soleta diferéncia entre nosati e eth conilh blanc ei qu'eth conilh blanc non a cap de consciéncia de formar part d'un truc magic.
Nosati èm diferents.
Mos sentem que formam part de bèra causa misteriosa e voleríem saber se com foncione tot amassa.
P.S.
Dilhèu valerie mès comparar eth conilh blanc damb er univèrs.
Nosati èm insèctes microscopics que viuem enes prigondors dera pèth deth conilh.
Mès es filosòfi sagen tostemp de pujar en bèri uns d'aguesti peus fini dera pèth entà poder guardar fixaments es uelhs deth gran mague.
Encara ès aciu, Sofia?
Contunharà…
Sofia ère fòrça cansada.
Encara aciu, ditz?
Qui auie portat aguesta carta?
Non podie èster era madeisha persona qu'auie enviat era postau d'aniversari tà Hilde Moller Knag perque aguesta postau portaue sagèth e tampon.
Era envolòpa marrona l'ac auien enviat dirèctaments, coma es autes dues envolòpes blanques.
Sofia guardèc eth relòtge.
Èren es dues e quaranta cinc menutes.
Sofia tornèc a gésser tath jardin e anèc corrent enquiara boèta.
Trapèc ua auta envolòpa damb eth sòn nòm.
Aguest viatge campèc es entorns dera casa, mès non vedec ad arrés.
Anèc enquiath començament deth bòsc, e campèc se i auie quauquarrés ena corsèra.
Non i auie arrés.
Còp sec, li semblèc qu'entenie eth bronit de bèra arrama plan ath laguens deth bòsc.
Non n'ère completaments segura, e ath delà aurie estat en bades anar tà darrèr de quauquarrés qu'auie decidit húger.
Sofia tornèc a entrar en casa.
Pugèc es escales enquiara sua cramba e treiguec era caisha grana a on sauvaue es pèires polides.
Les lancèc en tèrra, e metec es dues envolòpes granes laguens dera caisha.
Tornèc tath jardin un aute viatge, en tot tier era caisha damb es dues mans.
Abantes d'anar-se'n, li deishèc un shinhau de minjar tà Sherekan.
Mixa,mixa,mixa.
Comencèc a liéger.
Un aute viatge sò aciu.
Aciu n'as bèri uns d'introductòris:
Didí qu'era soleta causa de qué auem besonh entà èster boni filosòfi ei era capacitat de suspresa?
Se non ac didí, ac digui ara: ERA SOLETA CAUSA DE QUÉ AUEM BESONH ENTÀ ÈSTER BONI FILOSÒFI EI ERA CAPACITAT DE SUSPRESA.
Toti es mainatjons an aguesta capacitat.
Aquerò non ei susprenent.
Dempús de bèri mesi en ventre de sa mair, gessen en ua realitat completaments naua.
Mès era capacitat de suspresa la pèrden a mida que creishen.
Per qué passe aquerò?
Ac sabes?
S'un mainatjon acabat de nèisher podesse parlar, parlarie seguraments sus eth mon desconcertant a on a anat a parar.
Quan comence a parlar, eth mainatge guarde de cap ensús e ditz "bob bob" cada viatge que ve un gosset.
Saute en sòn cochet e botge es braci plan de prèssa: "bob bob bob"!
Nosati, qu'èm mès grani, mos sentem un shinhau alassats damb era afogadura deth mainatge.
D'acòrd, d'acòrd, ei un bob bob, didem sense impressionar-mos.
Està-te quiet.
Non èm fascinadi.
Ja n'auem vist abantes, de gossets.
Aguesta afogada representacion dilhèu se repetís centeats de viatges abantes qu'eth mainatjon aprene a passar peth costat d'un gosset sense tornar-se lhòco.
O d'un elefant, o d'un ipopotam.
Mès molt abantes qu'eth mainatge aprene a parlar, e molt abantes qu'aprene a pensar filosoficaments, eth mon s'aurà tornat un costum.
Un chegrin, se m'ac demanes.
Non voi que de grana, sigues ua d'aguestes persones que ve eth mon coma ua causa hèta, estimada Sofia.
O sigue, qu'entà assegurar-me'n, haram un parelh d'experiments mentaus abantes de començar eth cors pròpiaments dit.
Imagina qu'un dia te trapes en bòsc.
Un petit marcian ges dera nau, baishe, e se demore campant-te.
Qué pensaries?
Non te preocupes: non ei important.
Mès t'as imaginat jamès a tu madeisha coma ua marciana?
Ei vertat qu'ei pòc probable que te trapes jamès damb un abitant de un aute planeta.
Ne tansevolh sabem se i a vida en d'auti planetes.
Mès pòt èster que, un dia, te trapes damb tu madeisha.
Dilhèu un dia t'arturaràs e te veiràs a tu madeisha d'ua manèra totauments naua.
Dilhèu serà passejant peth bòsc.
Sò un èsser estranh, pensaràs.
Sò ua creatura misteriosa.
Te sentes coma se te desvelhèsses d'un sòn encantat.
Qui sò?, te demanaràs.
Sabes que te passèges per un planeta der univèrs.
Mès qué ei er univèrs?
Se te descaperes a tu madeisha d'aguesta manèra, descurbiràs ua causa tan misteriosa coma eth pròpi marcian d'abantes.
Non sonque auràs vist ua creatura der espaci.
Tanben auràs sentit dès deth laguens qu'ès un èsser estranh.
Me seguisses, Sofia?
Hescam un aute experiment mentau.
Un maitin, era mair, eth pair e eth petit Thomas, de dus o tres ans, esdejoen ena codina.
Ath cap d'ua estona, era mair se lhèue e va de cap tath polader, e còp sec eth pair se lhèue e flote per naut, a tocar deth tet, tant que Thomas se lo guarde.
Qué cres que diderà eth hilh?
Dilhèu senhale a sa pair e ditz:
Eth papa ei en tot flotar!.
Thomas s'estone, naturauments, mès s'estone plan soent.
Eth pair hè tantes causes estranhes qu'aguest incident deth petit vòl sus era taula der esdejoar non li càmbie es causes.
Cada dia, eth pair se hè era barba damb ua maquina plan curiosa, a viatges puge en losat entà virar era antena dera television, e quitament met eth cap laguens deth motor d'un coche, e lo trè tot nere.
Ara li tòque ara mair.
A entenut çò qu'a dit Thomas, e se vire còp sec.
Com cres que reaccione quan ve qu'eth pair flote impassiblaments per dessús dera taula?
Li què eth pòt de marmelada en tèrra, e dèishe anar un sorriscle de pòur.
Autanplan aurà besonh d'atencion medicau quan eth pair age tornat ena sua cagira.
Aurie de saber que cau èster seigut mentre s'esdejoe) Per qué penses que Thomas e era sua mair reaccionen de manèra tan desparièra?
Tot qu'a a veir damb eth costum (soslinha-te aquerò) Era mair a aprenut qu'es persones non pòden volar.
Thomas encara non.
Encara non ei guaire segur de qué se pòt hèr e qué non se pòt hèr en aguest mon.
Qué me'n dides deth pròpi mon, Sofia?
Cres que pòt flotar?
Malerosaments, non sonque èm acostumadi ara fòrça dera gravetat a mida que mos hèm grani.
Mos acostumam ath mon tau coma ei.
Ei coma s'en procès de créisher perdéssem era capacitat de susprener-mos deth mon.
E damb aquerò perdem ua causa essenciau, ua causa qu'es filosòfi sagen de recuperar.
Perque bèra causa laguens nòste mos ditz qu'era vida ei un mistèri enòrme.
Precisi: Encara qu'es qüestions filosofiques mos afècten a toti, non toti podem èster filosòfi.
Per fòrça rasons, era majoritat dera gent ei tant encaborniada enes causes de cada dia, que dèishen enterrada era sua capacitat de suspresa.
Entren ena pèth deth conilh, e s'i installen comòdaments e s'i estan enquiara fin dera sua vida).
Entàs mainatges, eth mon, e tot çò que i a laguens, ei nau: ei susprenent.
Es filosòfi son, en aguest sens, ua notabla excepcion.
Un filosòf jamès s'acabe d'acostumar ath mon.
Entada eth, o era, eth mon contunhe en tot èster un shinhau absurd, autanplan desconcertant e enigmatic.
D'aguesta manèra, es mainatges e es filosòfi compartissen ua facultat basica.
Eth filosòf a ua sensibilitat parièra ara d'un mainatge, que li dure tota era vida.
Per tant, ara as de trigar, Sofia.
O ès ua filosòfa qu'a jurat non cansar-se'n jamès?
Se hès que non damb eth cap, e non te ves ne coma ua mainada ne coma ua filosòfa, alavetz ès tant acostumada ath mon que ja non i a arren que te pogue suspréner.
Vè'n en compde, alavetz: ès en perilh!
Per aquerò recebes aguest cors de filosofia: per se siguesse eth cas.
Non deisharè que te higes ara lista des apatics e des indiferents.
Voi qu'ages ua ment desvelhada.
Eth cors ei de franc e, per tant, non te tornen es sòs se non l'acabes.
Totun, lo pòs interrómper quan volgues.
En cas qu'ac decidisques atau, dèisha-me un messatge ena boèta.
Ua gargolha viua serie ua bona senhau.
Que sigue bèra causa verda, aumens, perque se non, eth postièr cuelherà pòur.
En tot resumir: Se trè un conilh blanc d'un chapèu de copa.
Coma ei un conilh extrèmaments long, eth truc dure milions d'ans.
Toti es mortaus nèishen ena punta des peus deth conilh, a on son capaci de dobtar dera impossibilitat deth truc.
Mès damb es ans s'aprigondissen ena pèth deth conilh.
E aquiu s'i estan.
E s'i trapen tan comòdes que non se risquen a pujar ena punta des brusqui peus un aute viatge.
Sonque es filosòfi gausen d'embarcar-se en aguesta perilhosa expedicion enes limits dera lengua e dera existéncia.
Bèri uns quèn, mès d'auti s'agarren desesperadaments as petiti peus e criden ara gent que repause enes prigondors dera pèth doça deth conilh, en tot préner begudes e minjars deliciosi:
Senhores e senhors, diden.
Flotam en uet.
Mès arrés non les hè cabau.
Qué pesadi!, diden.
E es auti contunhen a parlar: Me poiries passar eth boder, se te platz?
Com van es nòstes valors, aué?
A guaire van es tomates?
As entenut que Lady Di demore un aute hilh?
Quan era mair de Sofia arribèc tard en casa dempús deth trabalh, Sofia ère practicaments en estat de shòc.
Auie amagat en Nhadèr era caisha damb es envolòpes deth filosòf misteriós.
Sofia auie sajat de començar es déuers, mès sonque podie pensar enes planes qu'auie liejut.
Jamès auie pensat tant abantes!
Ja non ère cap mainada, mès tanpòc ère cap adulta, encara.
Sofia se n'encuedèc que ja auie començat a entrar laguens dera pèth doça deth conilh, deth conilh que s'auie trèt deth gran chapèu de copa der univèrs.
Mès eth filosòf l'auie arturat.
Eth, o era, l'auie agarrat peth baticòth e l'auie metut ena superfícia dera pèth a on auie jogat quan ère petita.
E aquiu, ath limit extrèm des brusqui peus, tornaue a veir eth mon coma se lo vedesse per prumèr viatge.
Eth filosòf l'auie rescatat.
D'aquerò non n'auie cap de dobte.
Eth desconeishut escrivan de cartes l'auie sauvat dera trivialitat dera vida vidanta.
Sa mair ère tan susprenuda que de moment non sabie se qué díder.
Supausi que òc, didec.
A viatges.
Sonque a viatges?
Guarda, Sofia.
Artura de parlar d'aguesta manèra.
Per qué?
Dilhèu penses qu'eth mon ei normau?
Òc, plan que òc.
Aumens, abituauments òc.
Sofia vedec qu'eth filosòf auie rason.
Es adults pensauen qu'eth mon ère ua causa hèta e acabada.
S'auien deishat encantar entà tostemp ena sua existéncia monotona.
Ès tant acostumada ath mon que ja non i a arren que te susprene.
Mès de qué caralh parles?
Te digui qu'ès massa acostumada a totes es causes.
Ès massa atrofiada.
Non te permeti que me parles atau, Sofia.
D'acòrd, t'ac diderè de ua auta manèra.
T'as acostumat a víuer laguens dera pèth d'un conilh blanc qu'acabe de gésser deth gran chapèu de copa der univèrs.
E ara coderàs es truhes.
Ara seguida liegeràs eth diari, e dempús de jàder mièja ora, guardaràs eth telenotícies.
Era cara dera mair mostraue preocupacion.
Naturauments, anèc tara codina entà hèr es truhes.
Ath cap d'ua estona, tornèc tara sala, e alavetz siguec era qui hec a sèir ara sua hilha en un fautulh.
T'è de díder ua causa, comencèc.
Sofia pensèc, peth ton dera sua votz, qu'ère ua causa seriosa.
No t'auràs hicat en drògues, non Sofia?
T'as tornat lhòca?, didec.
Es drògues encara t'atròfien mès.
Aquera tarde non se parlèc mès ne de drògues ne de conilhs blanqui.
Ath londeman, non i auie cap de carta entà Sofia.
Ena escòla, eth dia se li hec long e engüejant.
Sagèc d'èster amabla damb Jorunn ena ora deth pati.
De camin entà casa, parlèren d'anar d'acampada quan es bòsqui siguessen mens umidi.
Li semblèc ua eternitat, mès fin finau tornaue a èster deuant dera boèta.
Prumèr dauric ua carta que portaue eth tampon de Mexic.
Ère de sa pair.
Didie qu'auie talents de tornar tà casa e que, per prumèr viatge, auie guanhat ua partida d'escacs ath sòn comandant en cap.
Ath delà, lèu auie acabat eth modelhon de libres que s'auie hèt a vier dempús des vacances.
Tanben i auie ua envolòpa marrona a nòm de Sofia.
Deishèc eth morralet e era rèsta deth corrèu en casa, e anèc tath Nhadèr.
Treiguec es naues planes escrites a maquina, e comencèc a liéger.
E ben, Sofia!
Mos cau hèr fòrça causes, o sigue que non me entretierè.
Comencem.
Per filosofia entenem era naua manèra de pensar que sorgic en Grècia apruprètz sies cent ans abantes de Crist.
Enquia alavetz, era gent sonque auie trapat responsa as sues qüestions en bères religions.
Aqueri explics se transmeteren de generacion en generacion a trauèrs des mites.
Un mite ei ua istòria sus dius que preten explicar se per qué era vida ei coma ei.
Ath long des milenats e per tot eth mon, i a auut ua grana abondor d'esplics mitologics entàs qüestions filosofiques.
Es filosòfi grègs sagèren d'ensenhar ara gent a maufidar-se d'aqueres explicacions.
Entà compréner se com pensauen es prumèrs filosòfi, auem d'enténer se qué vò díder auer ua vision mitica deth mon.
Podem agarrar, coma exemple, bèri mites nordics.
Non mos cau complicar era vida).
Probablaments as entenut a parlar de Thor e deth sòn martèth.
Abantes qu'eth cristianisme arribèsse en Noruega, era gent credie que Thor viatjaue peth cèu en un tamborèu tirat per dus mardans.
Quan bassacaue eth son martèth, i auie relampits e pericles.
Eth mot relampit, en noruec, signifique eth bram de Thor.
En suèc, eth relampit recep eth nòm d'aska, que vò díder viatge de diu mès enlà deth cèu.
Quan i a relampits e trons, tanben plò, e aquerò ère vitau tàs pagesi wikings.
D'aquera manèra, adorauen a Thor coma eth diu dera fertilitat.
E quan ploiguie, es camps s'aumplien de granatge.
Arrés non comprenie com creishien es plantes e dauen es fruts, e toti credien qu'era ploja auie bèra causa a veir damb Thor, qu'ère un des dius nordics mès importants.
Thor ère important per ua auta rason, qu'a a veir damb eth concèpte deth mon.
Es wikings credien qu'eth mon inabitat ère ua ièrla susmetuda constantaments as perilhs exteriors.
Ath mon inabitat li didien Midgard, que vò díder eth reiaume deth miei.
Laguens de Midgard, i auie Asgard, eth territòri des dius.
Dehòra de Midgard, i auie Utgard, eth reiaume de dehòra, a on viuien es trolls gigants, que constantaments inventauen tota sòrta de trucs entà sajar d'avalir eth mon.
Aguesti monstres marrits soent recebien eth nòm de fòrces deth caòs.
Ena majoria des autes cultures, e non sonque ena mitologia nordica, era gent pensaue que i auie un precari equilibri entre es fòrces deth ben e es fòrces deth mau.
S'ac artenhien, arren creisherie enes camps e es hemnes non poirien mainadar hilhs.
Ère vitau, donc, mantier-les a rega.
Thor ère ua figura centrau en aguesta garrolha des gigants.
Eth sòn martèth podie hèr mès causes, a despart de provocar era ploja: ère ua arma que pelejaue contra es perilhoses fòrces deth caòs.
Li daue un poder lèu illimitat.
Podie lançar-lo contra es trolls e aucir-les, per exemple.
E non auie pòur de pèrder- lo perque tostemp lo recuperaue, coma un boomerang.
D'aguesta manèra, era mitologia explicaue se com se mantiege er equilibri dera natura e per qué i auie ua peleja constanta entre eth ben e eth mau.
Mès es filosòfi refusauen aguesta sòrta d'explicacions.
E non ère un problèma sonque des explicacions.
Era populacion non se podie demorar seiguda en tot demorar apaticaments era intervencion des dius quan i auie desgràcies coma era sequèra o es epidémies.
Auien d'actuar per eri madeishi ena luta contra eth mau.
E ac hègen en tot participar en diuèrses ceremònies religioses, o ritus.
Era ceremònia religiosa mès significatiua ère eth sacrifici, que se hège entà aumentar eth poder des dius.
Es mortaus auien de hèr sacrificis as dius entà dar-les fòrça tà conquerir es fòrces deth caòs.
Aquerò ac hègen, per exemple, en tot sacrificar un animau.
A Thor, normauments, se l'aufrie un mardan.
E a Odin se li hègen, a viatges, sacrificis umans.
Eth mite mès coneishut enes païsi nordics ei eth "Trimskvida", "era cançon de Trim", qu'explicaue com Thor, dempús de desvelhar-se, se n'encuede qu'a despareishut eth sòn martèth.
Alavetz s'enforisme tant, qu'es sues mans comencen a tremolar, e era barba li vibre.
Decidís anar tà on viu Freia entà preguntar-li se li dèishe ues ales a Loki, eth sòn braç dret, entà que pogue volar enquia Jotunheimen, era tèrra des gigants.
Aquí, Loki a de descurbir se son es trolls es que l'an panat eth martèth.
En Jotunheimen, Loki se trape damb Trim, rei des trolls, que presumís, efectivaments, d'auer panat eth martèth e l'explique que l'a amagat a sèt lègües de prigondor.
T'ac pòs imaginar, Sofia?
Còp sec, es dius bravi se trapen embolhats en un terrible sequèstre.
Es trolls s'an apoderat dera arma mès poderosa des dius.
Era situacion ei insostenibla.
Mentretant es trolls agen eth martèth de Thor, contunharàn controlant as dius e as òmes.
A cambi deth martèth demanen Freia.
Mès aquerò ei egalaments inacceptable: s'es dius an de desprener-se dera divessa dera fertilitat, era que vire era vida, era èrba despareisherà des camps, e es dius e es òmes moriràn.
Non i a gessuda.
Loki torne tà Asgard, e li ditz a Freia que premanisque eth sòn vestit de nòvia perque, té, s'a de maridar damb eth rei des trolls.
Freia se met embestiada, e ditz qu'era gent se pensarà qu'ei lhòca pes òmes s'accèpte maridar-se damb un troll.
Alavetz eth diu Heimdal a ua idia.
Prepause que Thor se vestisque de nòvia.
Li recuelheràn es peus e li meteràn dues pèires pro granes dejós dera tunica entà que semble ua hemna.
Naturauments a Thor non li hè gràcia era idia, mès finauments accèpte perque ei era soleta manèra de recuperar eth sòn martèth.
Es dues hemnes anaram de cap a Jotunheimen, ditz Loki.
Entà didé'c d'ua manèra modèrna, Thor e Loki son es brigades antiterroristes des dius.
Vestidi de hemna, era sua mission ei arribar ena fortalesa des trolls e recuperar eth martèth.
Quan arriben en Jotunheimen, es trolls comencen a premanir era taulejada dera nòça.
Mès pendent era hèsta noviau, era nòvia qu'ei Thor, minge un bueu sancer e beu tres barrils de cervesa.
Trim s'estone.
Era vertadèra identitat des dus soldats deth comando ei a mand de descurbir-se.
Mès Loki artenh a esvitar eth perilh.
Ditz que Freia ère tant impacienta entà anar tà Jotunheimen que s'a passat ua setmana sense minjar.
Quan Trim lhèue eth vel dera nòvia entà hèr-li un punet, a un subersaut extraordinari perque ve es terribles uelhs de Thor.
Ditz qu'era nòvia pòrte ua setmana sense dormir en tot pensar ena nòça.
Alavetz Trim ordene que pòrten eth martèth e lo placen ena hauda dera nòvia pendent eth maridatge.
Thor se met a arrir quan li pòrten eth martèth.
Prumèr aucís a Trim damb eth martèth, e dempús destruís ara rèsta de trolls.
D'aguesta manèra, er orrible ahèr deth sequèstre a un finau erós.
Thor, eth Badman o eth James Bond des dius, a vençut un còp mès es fòrces deth mau.
Enquia aciu eth mite, Sofia.
Mès qué signifique, reauments?
Aguest mite non s'endonvièc coma un simple divertiment.
Eth mite sage d'explicar bèra causa.
Aciu qu'as ua possibla interpretacion:
Non ère possible qu'es trolls auessen panat eth martèth de Thor?
Dilhèu eth mite sajaue d'explicar es estacions der an: en iuèrn era natura morís perque eth martèth de Thor ei en Jotunheimen.
Mès ena primauera s'artenh a recuperar-lo.
Eth mite, donc, sajarie d'explicar ara gent es causes que non pòden compréner.
Mès un mite non ei sonque ua simpla explicacion.
Era gent tanben hège ceremònies restacades damb es mites.
Podem imaginar qu'era responsa dera gent ara sequèra o a ua mala cuelheta ère ua representacion des hèts que descriuie eth mite.
Dilhèu bèth òme deth pòble se desguisaue de nòvia, damb pèires en pitrau, entà recuperar eth martèth qu'auien es trolls.
Damb aquerò, era gent hège bèra causa entà qu'es cuelhetes tornèssen a èster abondiues.
I a molti exemples d'autes parts deth mon que mòstren com era gent representaue as sòns mites des estacions damb era esperança d'accelerar es procèssi dera natura.
Enquia ara, sonque auem dat ua brèu uelhada ath mon dera mitologia nordica.
Mès i a infiniti mites que tracten de Thor e Odin, de Frei e Freia, de Holder e Balder, e molti auti dius.
Idies mitologiques coma aguestes florien per tot eth mon enquia qu'es filosòfi s'i floquèren per miei.
Tanben en Crècia i auie ua vision mitica deth mon quan arrincaue era filosofia.
Es istòries des dius grècs se transmeteren de generacion en generacion pendent sègles.
En Grècia, es dius se cridauen Zeus e Apollo, Hera e Atena, Dionis e Asclepi, Heracles e Hefest, sonque entà dider-ne bèri uns.
Ath torn deth 700 aC, Homer e Hesiode ja auien escrit bona part dera mitologia grèga.
Aquerò creèc ua situacion naua.
Es mites, ara, s'estauen escriti, e ère possible parlar-ne.
Es prumèrs filosòfi grècs critiquèren era mitologia de Homer perque pensauen qu'es dius qu'auie imaginat se retirauen massa as umans, e èren egal d'egoïstes e traïdors.
Per prumèr viatge, se didec qu'es mites èren sonque imaginacions umanes.
Un exemple d'aguesta posicion siguec Xenofanes, que viuec tar an 570 aC.
Es etiòps cren qu'es dius son neres e qu'an eth nas espotit, es tracians se pensen que son ròis damb es uelhs blus.
S'es bueus, es shivaus e es leons podessen diboishar, representarien es dius en forma de bueu, de shivau e de leon."
Pendent aguest periòde, es grècs bastiren moltes ciutats-estat en Grècia e enes colònies grègues deth sud d'Italia e d'Asia Menor, a on es esclaus hègen eth trabalh manuau, mentretant qu'es ciutadans liures ocupauen tot eth temps liure ena politica e era cultura.
En aguesti ambients urbans, se comencèc a pensar d'ua manèra completaments naua.
Un solet individú podie proposar com s'auie d'organizar era societat e podie respóner es qüestions filosofiques sense besonh de recórrer as ancians mites.
En aguest sens, didem que i auec ua evolucion: d'un mòde de pensament mitologic, tà un aute basat ena experiéncia e ena rason.
Er objectiu des prumèrs filosòfi grècs siguec trapar explicacions naturaus, mès que subernaturaus, as procèssi dera natura.
Sofia deishèc eth Nhadèr, e comencèc a passejar-se peth jardin.
Sajarie d'explicar per qué, còp sec, un bon dia començaue a plòir?
Cercarie bèth rasonament fantastic entà explicar a on auie anat era nhèu e per qué eth solei auie gessut aguest maitin?
Òc, decidic qu'ac harie.
Comencèc a imaginar ua istòria: Er iuèrn agarre era tèrra damb es sues urpes gelades perque Muriat, eth marrit, a empresoat ara polida princessa Sikita en ua hereda preson.
Mès un maitin, arribe eth valent prince Bravato e la rescate.
Sikita ère tan contenta que comencèc a dançar pes prats, en tot cantar ua cançon qu'auie compausat tant qu'ère presoèra.
Era tèrra e es arbes s'estrementissen d'emocion, e era nhèu comence a plorar, en tot des.hèir-se.
Mès alavetz campe eth solei, e shugue es lèrmes.
Es audèths imiten era cançon de Sikita, e quan era polida princessa des.hè es sues trenes d'aur, bèri cargòlhs deth sòn peu quèn en tèrra, e se convertissen en liris deth camp.
A Sofia l'agradèc eth sòn polit conde.
Se non auesse sabut com explicar eth cambi des estacions, ère segura qu'ath finau s'aurie creigut era sua pròpia istòria.
Comprenec qu'era gent tostemps auie auut besonh d'ua explicacion des procèssi naturaus.
Dilhèu non podien víuer sense aguestes explicacions.
E alavetz, enes tempsi en qué era sciéncia non existie, inventèren es mites.
Quan aquera tarde sa mair tornèc en casa dempús deth trabalh, Sofia ère seiguda en balançader deth jardin, en tot meditar sus era possibla connexion entre eth cors de filosofia e Hilde Moller Knag, que non aurie ua postau de felicitacion de sa pair.
Sa mair la cridèc dès era auta punta deth jardin:
Sofia!
I a ua carta entà tu!
E se demorèc sense alend.
Qué li diderie sa mair?
Dilhèu non pòrte sagèth.
Dilhèu ei ua carta d'amor!
Sofia la prenec.
Non la daurisses?
Auie de trapar ua desencusa.
Deishèc que pensèsse qu'ère ua carta d'amor.
E encara que tanben ère shordant, aurie estat petjor que sa mair auesse descurbit que hège un cors per correspondéncia damb un desconeishut absolut, un filosòf que jogaue damb era ara amagadera.
Ère ua des petites envolòpes blanques.
I a bèth principi que sigue present en totes es causes?
Pòt era aigua convertir-se en vin?
Com pòden er aire e era tèrra produsir ua gargolha viua?
Sofia trapèc pro pègues aguestes preguntes, mès totun li dèren torns laguens deth cap tota era tarde.
Londeman, ena escòla, encara i pensaue, e les examinaue e les tornaue a examinar ua per ua.
I a bèth principi que sigue present en totes es causes?
Era madeisha objeccion ère valida entara demana sus s'era aigua se podie convertir en vin.
Sofia coneishie era parabòla en qué Jesús convertís aigua en vin, mès non l'auie prenut jamès de forma literau: se Jesús auie convertit aigua en vin, se tractaue d'un miracle e, per tant, d'ua causa que non se podie hèr en condicions normaus.
Sofia sabie que i a molta aigua, non sonque en vin, senon en tota era natura.
Mès encara qu'un cornishon siguesse format per un 95% d'aigua, era rèsta plan qu'aurie d'èster bèra auta causa, perque eth cornishon ei un cornishon, e non pas aigua.
Dempús i auie era pregunta dera gargolha.
Eth professor de filosofia ère fascinat damb es gargolhes.
Sofia podie acceptar, possiblaments, qu'ua gargolha siguesse formada per tèrra e aigua, en cas qu'era tèrra non siguesse compausada d'un solet element.
S'era tèrra ère formada de moltes substàncies desparières, ère pro evident qu'era tèrra e era aigua s'amassèssen a trauèrs des ueus e des culhèrs.
Perque ua gargolha non pòt créisher en un camp de caulets, per molt que l'adaigues.
Anèc tath Nhadèr, exactaments coma auie hèt es auti dies.
Tornem-i, que non a estat arren!
Mès non mos precipitem.
Coma molti filosòfi viueren en ua epòca e ua cultura plan desparières dera nòsta ei imprescindible investigar quin ei eth projècte de cada filosòf.
Damb aquerò voi díder qu'auem de sajar de compréner qué ei aquerò que vò descurbir cada fisosòf.
Un filosòf determinat volerà saber era origina des plantes e des animaus.
Un aute, se Diu existís, o s'era amna ei immortau.
Quan artenham a determinar quin ei eth projècte d'un fisolòf determinat, serà mès facil seguir era sua linha de pensament, s'auem en compde que cap filosòf ei interessat en totes es qüestions filosofiques.
Tostemp parli deth "filosòf" en masculin perque aguesta ei basicaments ua istòria d'òmes.
Es hemnes, en passat, sigueren senhorejades d'un punt d'enguarda sexuau e intellectuau.
Qu'ei domatge, perque auem perdut, atau, fòrça experiéncies importantes.
Enquia aguest sègle, es hemnes non an entrat ena istòria dera filosofia.
Non te meterè déuers: cap pregunta dificila de mates, ne arren atau.
Era conjugaçon des vèrbes anglesi non m'interèsse.
Totun, auràs de resòlver un petit exercici de tant en tant.
S'accèptes aguestes condicions, ja podem començar.
Eth prumèr filosòf que coneishem ei Tales, deth parçan grèc de Milet, en Asia Menor.
Viatgèc per fòrça païsi, entre eri Egipte, a on se ditz que calculèc era nautada d'ua piramida en tot mesurar era sua ombra en precís moment en qué era sua ombra ère egal ara sua nautada.
Tanben se ditz que predidec damb plan pòc error un eclipse de Solei der an 585 aC.
Tales pensaue qu'era aigua ère era origina de totes es causes.
Non sabem exactaments se qué volie díder damb aquerò, dilhèu pensaue que tota era vida a era sua origina ena aigua, e que torne a convertir-se en aigua quan se dissòlv.
Pendent es sòns viatges per Egipte, dilhèu campèc, com en delta deth Nil, tot començaue a créisher dempús qu'es aigües deth Nil reculèssen.
Dilhèu tanben se n'encuedèc que dempús de plòir apareishen es babaus e es gargolhes.
Semble que Tales didec tanben que "totes es causes son plies de dius".
Tanpòc podem saber exactaments se qué volie díder damb aquerò.
Dilhèu campèc qu'ena tèrra i viuien totes es causes, des d'es flors e fruts enquias babaus e escaravats e alavetz se pensèc qu'era tèrra ère plia de petiti e invisibles "gèrmes" viui.
Ua causa ei segura: non parlaue des madeishi dius que Homer.
Eth següent filosòf que coneishem ei Anaximandre, que tanben viuec en Milet, apruprètz ena madeisha epòca que Tales.
Pensaue qu'eth nòste mon ei sonque ua petita part d'un immens conjunt de mons que nèishen e morissen en aquerò qu'eth nomentaue er "Indefinit".
Non ei facil saber se qué entenie per "Indefinit", mès semble clar que non parlaue d'un principi coneishut, coma auie hèt Tales.
Dilhèu volie díder qu'eth principi qu'ei era origina de tot auie d'èster diferent des causes creades.
Coma que totes es causes son limitades, çò que ven abantes e dempús sòn a d'èster "Indefinit".
Demore clar qu'aguest principi basic non podie èster arren tan normau coma era aigua.
Eth tresau filosòf de Milet siguec Anaximenes (570-526 aC).
Anaximenes coneishie, naturauments, era teoria de Tales sus era aigua.
Mès d'a on vie era aigua?
Anaximenes credie qu'era aigua ei aire condensat.
Vedem que, quan plò, era aigua ven der aire.
E pensaue que, quan era aigua se condense encara mès, se torne tèrra.
Dilhèu auie campat se com era tèrra e eth sable provien deth gèu des.hèt.
Tanben opinaue qu'eth huec ei aire enrarit.
Segontes Anaximenes, er aire ei era origina dera tèrra, dera aigua e deth huec.
Non ei long eth camin que va dera aigua as fruts dera tèrra.
Dilhèu Anaximenes pensaue qu'es fruts dera tèrra, era aigua e eth huec èren de besonh entara creacion dera vida, mès era origina de totes es causes ère er aire o bugàs.
Es tres filosòfi de Milet credien que sonque i auie un solet principi que siguesse era origina de totes es causes.
Mès com podie èster qu'un principi, còp sec, se convertisse en quauquarren diferent?
Podem aperar aquerò eth problèma deth cambi.
Es eleatics èren interessadi en aguest problèma.
Eth mès important d'aguesti filosòfi siguec Parmenides (540-580 aC).
Parmenides se pensaue que tot çò qu'existís a existit des de tostemp.
Era idia ère correnta entre es grècs.
Dauen per hèt qu'es causes existien de tostemp.
Arren non pòt vier deth non-arren, pensaue Parmenides.
E quinsevolh causa qu'existís non pòt convertir-se en non-arren.
Mès Parmenides anèc encara mès luenh.
Credie qu'eth cambi non existís.
Naturauments, Parmenides ère conscient de qué era natura càmbie constantaments.
Percebie damb es sentits qu'es causes càmbien.
Mès non podie hèr coïncidir aquerò damb çò que li didie era rason.
Possat a escuélher entre fidar- se des sentits o dera rason, causic era rason.
Coneishes era expression "non ac creirè enquia qu'ac veiga".
Mès Parmenides ne tan solet credie enes causes que vedie.
Credie qu'es nòsti sentits mos dan ua imatge confonuda deth mon, que non concòrde damb era nòsta rason.
Pensaue que, coma filosòf, auie era obligacion de mostrar totes es formes de percepcion illusòria.
Aguesta prigonda fe ena rason umana recep eth nòm de racionalisme.
Un racionalista ei bèth un que cre qu'era rason ei era hònt basica deth nòste coneishement deth mon.
Dera madeisha epòca que Parmenides, ère Heraclit (540-580 aC), que viuie en Efes, en Asia Menor.
Pensaue qu'eth cambi constant ère era principau caracteristica dera natura.
Poiríem díder que Heraclit auie mès fe en çò que vedie que non pas Parmenides.
Tot se botge contunhaments, e arren ei permanent.
Ei per aquerò que "non podem tocar dus viatges eth madeish arriu".
Quan tocam er arriu per dusau viatge, ja non serà eth madeish arriu.
Heraclit sagèc de mostrar qu'eth mon ei un jòc de contraris.
Se jamès non siguéssem malauts, non poiríem saber qué ei èster assanit.
Se jamès non auéssem hame, non poiríem auer eth plaser d'èster harts.
Se non auéssem guèrra, non avaloraríem era patz.
E se non i auesse er iuèrn, non veiríem jamès era primauera.
Heraclit.
Sense aguest constant jòc de contraris, eth mon deisharie d'existir.
Usèc era paraula "Diu", mès en cap cas se referie as madeishi dius dera mitologia.
Entà Heraclit, Diu (o era divinitat) abraçaue eth mon sancer.
Ei mès facil veir a Diu, precisaments, enes constantes transformacions e contrastes dera natura.
Enlòc dera paraula "Diu", Heraclit tenguie soent "logos", un tèrme grèc que vò díder "rason".
Encara qu'es òmes non tostemp pensen parièr, o non an eth madeish grad de rason, Heraclit credie qu'a d'auer ua sòrta de "rason universau" qu'ordene toti es procèssi dera natura.
Aguesta "rason universau" guide a toti e ei comuna a toti.
Heraclit ditz que, totun, era majoria dera gent viu segontes era sua pròpia rason.
Acostumaue a menspredar ara gent.
Ad aguesta "causa", qu'ère era basa de tot, Heraclit li didec Diu o "logos".
De bèra manèra, es idies de Parmenides e Heraclit èren absoludaments opausades.
Era rason li didie a Parmenides qu'arren non pòt cambiar.
Es sentits li didien a Heraclit qu'era natura càmbie constantaments.
Qui des dus auie rason?
Auem de hèr cas dera rason o des sentits?
Tant Parmenides coma Heraclit diden dues causes.
Parmenides ditz: a.- qu'arren non pòt cambiar b.- que non mos podem fidar, per tant, des sentits Heraclit ditz: a.- que tot càmbie ("tot rage") b.- que mos podem fidar des sentits.
Dificilaments dus filosòfi pòden arribar a èster mès en desacòrd!
Mès qui auie rason?
Li toquèc a Empedocles (490-430 aC) trèir era filosofia deth cu de sac a on auie anat a parar.
Pensaue qu'es dus auien rason en ua des dues premisses, e que se confonien ena auta.
Empedocles arribèc ara conclusion que non se podien méter d'acòrd perque es dus filosòfi auien admetut era preséncia d'un solet element.
S'aquerò ère atau, eth garguilh entre era rason e "çò que vedem damb es nòsti uelhs " ère insuperable.
Era aigua, naturauments, non se pòt convertir en un peish o en ua parpalhòla.
Era aigua pura contunharà en èster aigua pura.
Per tant, Parmenides auie rason quan didie qu'arren non càmbie.
Mès ath madeish temps, Empedocles pensaue, coma Heraclit, qu'auem de fidar enes nòsti sentits.
Auem de creir es nòsti uelhs, e es nòsti uelhs mos diden, precisaments, qu'era natura càmbie.
Empedocles concludic que calie refusar era idia d'un solet principi.
Ne era aigua ne er aire non pòden, per eri madeishi, convertir-se en rosèr o en ua parpalhòla.
Non pòt èster qu'era natura sigue compausada d'un solet element.
Empedocles credie qu'era natura auie, finauments, quate elements o "arraïtzes", coma didie eth.
Aguestes quate arraïtzes èren era tèrra, er aire, eth huec e era aigua.
Toti es procèssi dera natura an era sua encausa ena barreja e ena separacion d'aguesti quate elements, perque totes es causes son ua barreja, en diferentes proporcions, de tèrra, aire, huec e aigua.
Quan morís ua flor o un animau, didie Empedocles, es quate elements se tornen a separar.
Podem veir aguest cambi a còp de uelh.
Mès era tèrra e er aire, eth huec e era aigua se mantien etèrns, "intocables", e non càmbien jamès.
Non ei corrècte, donc, díder que "tot" càmbie.
Basicaments non càmbie arren.
Es quate elements s'amassen, e dempús se separen, entà tornar a combinar-se un aute viatge.
Podem comparà'c damb era pintura.
S'un pintor a solet ua color (vermelha, per exemple) non pòt pintar arbes de color verda.
Mès s'a era auriòla, era vermelha, era blaua e era nera, poirà fabricar centeats de colors diferentes perque les pòt barrejar en tot emplegar proporcions diferentes.
Tanben podem préner exemples dera codina.
Se sonque auem haria, me cau èster un gèni entà hèr un coquilhon.
Mès s'è ueus, haria, lèit e sucre, alavetz poirè hèr fòrça coquilhons diferents.
Non siguec edart que Empodocles alistèsse era tèrra, er aire, eth huec e era aigua coma "arraïtzes" dera natura.
Tales e Anaximenes ja auien avertit qu'era aigua e era tèrra son elements essenciaus dera natura.
Es grècs credien qu'eth huec tanben ei primordiau.
Se n'encuedèren, per exemple, dera importància qu'a eth solei entà toti es èssers viui, e dideren que tant es òmes coma es animaus an eth còs caud.
Empedocles deuie veir, seguraments, com usclaue un tròç de husta.
Bèra causa pendent aguest procès, se desintègre.
Era husta espotís.
Ei era aigua.
Bèra causa se convertís en hum.
Ei er aire.
Lo podem veir.
Bèra causa demore quan era ahlama s'a amortat.
Ei eth cendre, o era tèrra.
Empedocles expliquèc era transformacion dera natura coma ua combinacion e dissolucion des quate "arraïtzes", mès encara auem de respóner bèra pregunta.
Qué provòque qu'aguesti elements se combinen de manèra que i age vida?
E qué hè, per exemple, qu'era "barreja" d'ua flor se dissòlve un aute còp?
Les aperèc amor e òdi.
Er amor junh es causes, e er òdi les dessepare.
Distinguic entre era substància e era fòrça.
Aquerò ei notable.
Autanplan aué, era sciéncia distinguís entre es elements e es fòrces dera natura.
Era sciéncia modèrna sosten que toti es procèssi naturaus pòden explicar-se coma ua interaccion entre es diferents elements e es fòrces dera natura.
Empedocles tanben se preguntèc se qué passe quan percebem bèra causa.
Qué succedís?
I as pensat jamès, Sofia?
Empedocles credie qu'es uelhs son hèti de tèrra, d'aire, de huec e d'aigua, coma quinsevolh causa dera natura.
D'aguesta manèra, era "tèrra" deth mèn uelh percep es causes que son hètes de tèrra en mèn entorn; er "aire", es que son hètes d'aire; eth "huec" es que son hètes de huec, e era "aigua", es que son hètes d'aigua.
S'ath uelh li auesse mancat bèth un des quate elements, non aurie podut veir era natura ena sua totalitat.
Anaxagores (500-428 aC) ère un aute filosòf que non credie qu'un determinat principi, era aigua per exemple, podesse transformar-se en totes es causes que vedem ena natura.
Tanpòc non acceptèc qu'era tèrra, er aire, eth huec e era aigua podessen transformar-se en sang e uassi.
Anaxagores credie qu'era natura ei hèta d'un nombre infinit de particules petitones e invisibles tath uelh.
Tot se pòt dividir encara en parts mès petites, mès quitament enes parts mès petites i a bocins dera rèsta de totes es causes.
S'era pèth e es uassi non son eth resultat d'ua transformacion de bèra auta causa, i a d'auer sang e uassi ena lèit que beuem e enes aliments que minjam.
Un parelh d'exemples modèrns pòden illustrar ben eth pensament d'Anaxagores.
Era tecnologia lasèr d'aué en dia permet hèr es nomentadi ologrames.
S'er olograma represente un coche, e ara seguida se fragmente, veiram ua imatge de tot eth coche, encara que conservem unicament era part der olograma que mòstre eth para-còps.
Aquerò se deu ath hèt qu'era representacion deth conjunt ei present en totes e cada ua des parts.
De bèra forma, es nòsti còssi son hèti dera madeisha manèra.
Se prengui ua cellula deth mèn dit, eth sòn nucli non sonque me diderà es caracteristiques dera mia pèth, senon que me diderà tanben se com è es uelhs, era color deth mèn peu, eth nombre e aspècte des mèns dits, e infinites causes mès.
Cada cellula deth còs uman explique detalhadaments com son hètes es autes cellules.
I a, donc, "un shinhau de tot" en cada cellula.
Eth tot existís en cada part minuscula.
Rebremba qu'Empedocles pensaue qu'er amor junh es parts en còssi sancers.
Anaxagores imaginèc er orde coma ua sòrta de fòrça, que cree animaus e òmes, flors e arbes.
Aguesta fòrça la batièc coma enteniment o intelligéncia (en grèc, nous).
Anaxagores tanben ei important perque siguec eth prumèr filosòf d'Atenes.
Ère d'Asia Menor, mès se n'anèc de cap a Atenes quan auie uns quaranta ans.
Mès tard l'acusèren d'èster atèu, e auec d'abandonar era ciutat.
Entre d'autes causes, didec qu'eth solei non ère un diu, senon ua grana pèira ardenta, mès grana que tota era peninsula deth Peloponés.
Anaxagores ère pro interessat ena astronomia.
Credie que toti es còssi celèsti èren hèts dera madeisha matèria qu'era tèrra.
Arribèc ad aguesta conclusion dempús d'estudiar un meteorit.
Aquerò li suggeric que i poirie auer vida umana en d'autes planetes.
Trapèc, tanben, ua explicacion entàs eclipsis de solei.
P.S.
Gràcies pera tua atencion, Sofia.
Dilhèu auràs de tornar a liéger aguest capitol dus o tres viatges mès abantes d'entener-lo deth tot.
Pr'amor que enténer ua causa te demanarà tostemp bèth esfòrç.
Dilhèu non admiraries jamès a un amic tòn que siguesse bon en tot sense qu'aquerò li costèsse cap d'esfòrç.
Non t'auanci arren mès.
Sofia ère seiguda en Nhadèr en tot guardar eth jardin a trauèrs d'un horat que deishaue eth romegàs.
Auie de méter en orde es sòns pensaments dempús de tot çò qu'auie liejut.
Ère evident qu'era aigua normau e correnta non podie jamès convertir-se en arren que non siguesse bugàs e gèu.
Era aigua non podie transformar-se en un melon d'aigua, perque quitament es melons d'aigua èren bèra causa mès qu'aigua.
Mès s'ère segura d'aquerò, ère sonque perque l'ac auien ensenhat.
Aurie assegurat, per exemple, qu'eth gèu ère sonque aigua, se non l'ac auessen ensenhat?
L'aurie calut estudiar plan d'apròp, coma minim, eth procès de congelacion e descongelacion dera aigua.
Parmenides se remic a acceptar quinsevolh sòrta de cambi.
E coma mès i pensaue, mès convençuda ère que, d'ua manèra o ua auta, auie rason.
Era sua intelligéncia non podie acceptar qu'aquera "causa" determinada se transformèsse, còp sec, en ua causa completaments diferenta.
Auie estat plan valent en tot hèr aguesta afirmacion, perque remie toti es cambis naturaus que quinsevolh podie veir damb es sòns uelhs.
Dilhèu fòrça gent s'en trufaue.
E Empedocles tanben auie estat plan esperdigalhat, quan provèc qu'eth mon ère hèt de mès d'un principi.
D'aguesta manèra, èren possibles totes es transformacions dera natura sense qué, en realitat, cambièsse arren.
Eth vielh filosòf grèc auie resolvut eth problèma en tot tier simplaments era rason.
Auie estudiat era natura, sens dobte, mès non auie es mieis qu'an es scientifics d'aué en dia entà hèr analisis quimiques.
Sofia non ère guaire segura de qué era basa de totes es causes siguesse precisaments era tèrra, er aire, eth huec e era aigua.
Mès dempús de tot, qué significaue aquerò?
En principi, Empedocles auie rason.
Era soleta manèra qu'auem d'acceptar es transformacions que vedem damb es nòsti uelhs, ei adméter era existéncia de mès d'un principi.
Sofia trapèc qu'era filosofia ère fòrça divertida, perque li permetie seguir toti es rasonaments damb eth sòn pròpi sen, sense besonh de rebrembar tot aquerò qu'auie aprenut ena escòla.
Decidic qu'era filosofia non ajudaue a apréner, senon a pensar filosòficaments.
Sofia tornèc a méter es huelhes deth filosòf desconeishut laguens dera capsa de galetes, e la barrèc.
Gessec a quate pautes deth Nhadèr, e se demorèc un moment en tot guardar eth jardin.
Pensèc en çò qu'auie passat eth dia anterior.
Sa mair l'auie embestiat aqueth maitin damb eth tèma dera "carta d'amor".
Caminèc de prèsa enquiara boèta entà que non tornèsse a passar çò de madeish.
Recéber dues cartes d'amor en dus dies ère definitivaments sospechós.
I auie ua auta envolòpa blanca!
Sofia auie començat a compréner eth sistèma que seguien es cartes: cada tarde traparie ua grana envolòpa marrona.
Mentretant ne liegie eth contengut, eth filosòf se calaue enquiara boèta e i deishaue ua auta petita envolòpa blanca.
Per tant, ja poirie descurbir se qui ère eth.
O era!
D'aciu era hièstra dera sua cramba, auie ua bona vista dera boèta, e ara fin poirie saber qui ère eth filosòf misteriós.
Ua envolòpa blanca non apareish atau coma atau!
Sofia decidic que demorarie atentiua tot eth dia.
Pugèc ena sua cramba, e dauric era envolòpa.
Per qué eth lego ei era jogalha mès engenhosa deth mon?
Entà començar, Sofia non ère segura d'èster-i d'acòrd.
Hège ans qu'auie deishat de jogar damb es petites pèces de plastic.
Ath delà, non vedie se qué auie a veir eth lego damb era filosofia.
Mès ère ua alumna aubedienta.
Per prumèr viatge dès hège molt de temps, comencèc a jogar damb eth lego.
Mentretant hège construccions, li comencèren a vier bères idies sus es pèces.
Son facils de júnher, pensèc.
Encara que son fòrça diferentes, tostemp pòden encaishar-se.
Tanben son intrincables.
Ne tan solet podie rebrembar auer vist jamès ua pèça de lego trincada.
Mès era mielhor causa ei que permetie bastir quinsevolh sòrta d'objècte.
Dempús se podien desmontar es pèces, e tornar a començar de nau.
Se li pòt demanar bèra causa mès a ua jogalha?
Sofia decidic qu'eth lego, definitiuaments, meritaue dider-se eth jòc mès engenhós deth mon.
Mès seguie sense saber quina relacion auie damb era filosofia.
Ère a mand d'acabar ua grana casa de pipes.
Per qué es persones deishauen de jogar quan se hègen granes?
Qué ben qu'encara non ages creishut guaire entà poder jogar!
Sa mair alendèc prigondaments.
Quan Sofia tornèc tara escòla ath londeman, i auie ua auta envolòpa de color marrona.
La portèc enquiara sua cramba.
Ère despacientada tà començar a liéger, mès ath madeish temps volie susvelhar era boèta.
Torni a èster aciu, Sofia.
Aué coneisheràs ath darrèr des grani filosòfi dera natura.
Se didie Democrit (460-370 aC), e ère dera petita ciutat d'Abdera, ena còsta nòrd deth mar Egeu.
Democrit coïncidie damb es sòns predecessors en qué es transformacions dera natura non se deuen ath hèt qu'es causes "càmbien".
Assumic, donc, que tot ei hèt de petites pèces invisibles, que son etèrnes e inmudables.
Democrit nomentèc atòms cada ua d'aguestes parts.
Era paraula "atòm" vò díder "indivisible".
Entà Democrit, ère important establir qu'aguestes parts constituentes de qué son formadi es autes causes, non se pòden dividir en parts mès petites.
S'es atòms se podessen dividir en parts mès petites, era natura aurie començat a dissolver- se coma ua sopa.
Ath delà, aguestes petites pèces dera natura auien d'èster etèrnes, perque arren non pòt vier deth non-arren.
En aguest punt ère d'acòrd damb Parmenides e es eleatics.
Tanben credie que toti es atòms èren fixi e solids, mès non toti podien èster parièrs.
Se toti auessen estat parièrs, non aurie auut arren qu'expliquèsse de forma satisfactòria se com se combinen entà formar quinsevolh causa, des de passauècs e olivèrs enquiara pèth de craba e peu uman.
Democrit credie que i a un nombre illimitat d'atòms ena natura.
Bèri uns son redoni e lisi, d'auti son irregulari e desparièrs.
E precisaments gràcies ad aguesta varietat, se pòden júnher en tot formar tota sòrta de còssi diferents.
Mès encara qu'agen forma e nombre illimitadi, toti son etèrns, immudables e indivisibles.
Quan un còs (un arbe o un animau, per exemple) morís e se desintègre, es atòms s'escampilhen e se pòden emplegar nauaments en auti còssi.
Es atòms se botgen a trauèrs der espaci, mès coma qu'an entrades e gessudes, pòden amassar- se entà formar totes es causes que vedem en nòste entorn.
Ara ja ves se qué te volia ensenhar damb es pèces de lego.
An mès o mens es madeishes propietats que Democrit assignaue as atòms.
E açò hè que sigue tan divertit jogar damb eres.
Abantes d'arren, son indivisibles.
Tanben an formes e mesures diferentes.
Son solides e impermeables.
An entrades e gessudes entà poder-se júnher en tot formar quinsevolh figura acordabla.
E mès tard se pòden des.hèir, e se pòden hèr naues figures damb es madeishes pèces.
Eth lego ei tan popular precisaments perque es pèces se pòden emplegar un aute viatge.
Ua pèça deth lego pòt formar part d'un camion bèth dia, e part d'un castèth un aute.
Poiríem díder qu'es pèces deth lego son etèrnes.
Es mainatges, aué, pòden jogar damb es madeishes pèces damb qué joguèren es sòns pairs quan èren petiti.
Tanben pòden hèr fòrça causes damb era hanga, mès era hanga non se pòt tier infiniti viatges, perque se pòt trincar en parts cada viatge mès petites.
Aguestes petites parts non se pòden tornar a júnher entà hèr ua naua figura.
Aué podem díder qu'era teoria de Democrit sus es atòms ère mès o mens corrècta.
Era natura, reauments, ei hèta d'atòms diuèrsi que s'amassen e se desseparen de nau.
Un atòm d'idrogèn dera punta deth mèn nas formèc part bèth dia d'ua trompa d'elefant.
Un atòm de carbòni deth mèn muscle cardiac formèc part bèth dia d'ua coa de dinosaure.
Totun aquerò, es scientifics des nòsti dies an descurbit qu'es atòms se pòden dividir en "particules elementaus" encara mès petites.
Aguestes particules receben eth nòm de protons, neutrons e electrons.
Probablaments, bèth dia poiram dividir aguestes particules elementaus en particules encara mès petites.
Mès es fisics son d'acòrd en qué i a d'auer un limit.
Li cau auer ues parts minimes que compausen era natura.
Democrit non auec accés, evidentaments, a cap des esturments electronics deth nòste temps.
Eth solet esturment qu'auec siguec era sua intelligéncia.
E non li deishèc option.
Democrit non credie en cap fòrça o anima que podesse intervier enes procèssi dera natura.
Segontes eth, sonque existien dues causes: es atòms e eth uet.
Sonque credie enes causes materiaus, e per aquerò didem qu'ère un materialista.
Democrit credie que non i auie cap "programa" conscient enes movements des atòms.
Ena natura tot succedís pro mecanicaments.
Aquerò non vò díder que tot arribe per edart, perque tot aubedís es leis indestructibles dera natura.
Totes es causes qu'arriben an ua causa naturau, qu'ei inerenta as madeishes causes.
Democrit didec un viatge que preferie descurbir ua soleta causa dera natura qu'èster eth rei de Persia.
Era teoria atomica tanben explique eth nòste sentit dera percepcion, pensaue Democrit.
Era percepcion de bèra causa ei deguda as movements des atòms a trauèrs der espaci.
Vedem era lua perque es "atòms" dera lua se calen enes nòsti uelhs.
Qué passe damb era anima, alavetz?
Per qué non podie èster compausada d'atòms, ei a díder, de causes materiaus?
Evidentaments que poirie.
Democrit credie qu'era anima ère formada per "uns atòms d'anima", redons e lisi.
Quan un èsser uman morís, es atòms dera anima s'espargen en totes direccions, e pòden formar part de ua auta anima naua.
Aquerò signifique qu'era anima des èssers umans non ei immortau: ua auta credença que compartís fòrça gent aué en dia.
Cren, coma Democrit, qu'era anima ei connectada damb eth cervèth, e que non podem auer cap sòrta de consciéncia un còp s'a desintegrat.
Era teoria atomica de Democrit metec fin, temporauments, ara filosofia grèga dera natura.
Ère d'acòrd damb Heraclit que totes es causes dera natura "ragen", perque credie qu'es formes van e vien.
Mès darrèr de tot çò que rage, i a bères causes etèrnes e immudables que non ragen.
Aguestes causes les nomentèc atòms.
Mentretant liegie, Sofia auie guardat diuèrsi viatges entara boèta entà veir se descurbie ath misteriós autor des cartes.
Demorèc campant fixaments entath carrèr, en tot pensar en aquerò qu'auie liejut.
Li semblaue qu'es idies de Democrit auien estat plan simples, mès plan engenhoses.
Auie descurbit era solucion reau ath problèma deth "principi" e deth "cambi".
Aguest problèma ère tan complicat, qu'es filosòfi i auien meditat pendent generacions e generacions.
E finauments Democrit l'auie solucionat en tot emplegar, simplaments, eth sen.
Sofia ère a mand de meter-se a arrir.
Perque Heraclit, ath madeish temps, tanben auie rason quan didie que totes es formes dera natura "ragen".
Es òmes se morissen, es animaus se morissen, e es sèrres se desintègren.
Mès quitament es sèrres son compausades de petites parts indivisibles que non se pòden trincar jamès.
Ath madeish temps, Democrit auie proposat naues qüestions.
Per exemple: didec que tot succedís mecanicaments.
Non acceptèc cap de fòrça espirituau, a diferéncia d'Empedocles e Anaxagores.
Democrit credie qu'er òme non a ua anima immortau.
Ne podie èster segura, d'aquerò?
Sofia no'c sabie: tot just acabaue de començar eth cors de filosofia.
Democrit.
Mès entà assegurar-se'n, decidic anar a hèr un torn pera pòrta.
Quan dauric era pòrta de dehòra, vedec ua petita envolòpa ena escala.
L'auie enganhada!
Justaments aué, quan auie susvelhat suenhosaments era boèta, er òme misteriós s'auie resquilhat enquiara casa des d'un cuic diferent e auie deishat era carta ena escala, abantes de calar-se en bòsc un aute viatge.
Quina ràbia!
Com sabie que Sofia susvelhaue era boèta, aguest dia?
Sofia tornèc tara sua cramba, e dauric era carta.
Era envolòpa grana ère un shinhau auriòla pes cants, e auie dus petiti horats.
Per qué, aquerò?
Non auie ploigut des de hège dies.
Era petita nòta didie:
Cres en destin?
Son es malauties un puniment des dius?
Quines fòrces govèrnen eth cors dera istòria?
Credie en destin?
Non n'ère guaire segura.
Mès coneishie fòrça gent que òc que i credie.
Ua gojata dera sua classa liegie er oroscòp des revistes.
E era gent que credie ena astrologia, probablaments tanben credie en destin, perque es astrològs pensauen qu'era posicion des esteles influïe ena vida des persones ena Tèrra.
Se pensaues que crotzar-se damb un gat nere portaue mala sòrt, alavetz cres en destin, non?
Coma mès i pensaue, mès exemples parièrs li venguien entath cap.
Per qué tanta gent "tòque husta", per exemple?
Per qué es dimars tretze ei un dia de mala sòrt?.
Sofia auie entenut a díder que i a molti otèls que non an cramba numèro 13.
Aquerò auie d'èster perque i a molta gent supersticiosa.
Quina paraula tant estranha.
Se cres en cristianisme o en islam, se ditz "fe".
Mès se cres ena astrologia o en dimars 13, se ditz "supersticion".
Qui auie eth dret a nomentar "supersticion" es credences d'autes persones?
Totun, Sofia ère segura d'ua causa.
Democrit non credie en destin.
Sonque credie enes atòms e en uet.
Sofia sagèc de pensar enes autes preguntes dera petita nòta.
Son es malauties un puniment des dius?
Seguraments, aquerò ja arrés s'ac credie.
Mès pensèc, còp sec, que moltes persones pregauen a Diu entà guarir-se, perque credien que Diu auie bèth poder entà controtlar era salut des persones.
Era darrèra qüestion qu'ère dificil de respóner.
Sofia non auie pensat jamès se qui governaue reauments eth cors dera istòria.
Calie que siguessen es persones.
S'auesse estat Diu o eth destin, es òmes non aurien estat liures.
Eth tèma dera libertat li hec a pensar en bèra auta causa.
Per qué li calie sostier qu'eth filosòf contunhèsse jogant ara amagadera?
Per qué non l'escriuie ua carta?
Probablaments, tornarie a deishar ua grana envolòpa ena boèta pendent era net o ath londeman.
Veirie que i auie ua carta entada eth (o entada era).
Sofia comencèc a escriuer-la.
Ère dificil escríuer a ua persona que non auie vist jamès.
Ne tansevolhe sabie s'ère un òme o ua hemna.
O s'ère vielh o joen.
Autanplan podie èster ua persona que ja coneishesse.
Era carta didie atau:
Car filosòf: Eth sòn generós cors de filosofia a estat fòrça planvengut en aguesta casa.
Mès me shòrde non saber se qui ei vosté.
A cambi, li aufriram era nòsta ospitalitat, e poirà vier a préner eth cafè en casa, se pòt èster quan non i sigue era mia mair.
Era mia mair trebalhe cada dia, de diluns a diuendres, d'es sèt e mieja deth maitin enquias cinc dera tarde.
Jo sò ocupada es madeishi dies e, exceptat es dijaus, sò en casa a compdar des dues e quinze menutes.
Hèsqui eth cafè boníssim.
Gràcies d'auança.
Era sua escolana fidèla.
Sofia Amundsen, de 14 ans.
Ara fin dera plana escriuec: "Se demane responsa".
Era carta li semblaue massa formau.
Mès qu'ère dificil alistar es paraules quan non se sabie se qui ère eth destinatari.
Metec era carta en ua envolòpa de color ròsa e l'adrecèc "tath filosòf".
Eth problèma ère a on meter-la sense que sa mair la trapèsse.
Li calerie demorar que sa mair tornèsse en casa entà meter-la ena boèta.
E tanben li calerie rebrembar de guardar era boèta ath dia següent abantes qu'arribèsse eth diari.
Se non li arribaue cap de carta aguesta tarde o aguesta net, li calerie recuélher era envolòpa de color ròsa.
Per qué ère tan complicat?
Aquera net, maugrat qu'ère diuendres, Sofia pugèc d'ora tara sua cramba.
Sa mair sagèc que se demorèsse en tot aufrir-li ua pizza e ua pellicula d'accion, mès Sofia didec qu'ère cansada e que preferie anar tath lhet tà liéger.
Mentretant sa mair campaue era television, baishèc d'amagat enquiara boèta e i deishèc era sua carta.
Sa mair ère definitiuaments preocupada.
Parlaue a Sofia d'ua manèra diferenta dès er incident damb eth conilh blanc e eth chapèu de copa.
Sofia non volie preocupar-la, mès auie de pujar tara sua cramba entà susvelhar era boèta.
Non pòt èster qu'encara sigues guardant era boèta!
Guardi çò que voi!
Me semble qu'ès encamardada, de vertat.
Ecs!
Sofia detestaue eth discors der amor.
Sofia hec que òc damb eth cap.
Non… non pren drògues, non…?
Sofia sentec domatge pera sua mair.
Non volie que se preocupèsse tant per ua causa atau.
De totes manères, ère ua lhocaria pensar que, entà que bèth un auesse ua idia estranha, ja auie d'auer bèra causa damb es drògues.
A viatges, es adults son uns inèptes.
Mama, didec Sofia, te prometi d'un viatge e per toti que non provarè jamès cap d'aguestes causes…, e qu'eth tanpòc non ne pren.
Mès l'interèsse molt era filosofia.
Ei mès gran que tu?
Sofia hec que non damb eth cap.
Dera madeisha edat?
Sofia assentic.
Segur qu'ei encantador, estimada.
Mès Sofia se demorèc en tot campar pera hièstra fòrça estona.
Ère era ua dera maitiada.
Ère a mand d'anar-se'n a dormir, quan vedec ua ombra que gessie deth bòsc.
Encara qu'ère fòrça escur, podec distinguir era figura d'ua persona.
Ère un òme, e Sofia pensèc que semblaue pro gran.
Segur que non ère dera sua edat!
Se caperaue eth cap damb ua berreta, o bèra causa parièra.
Aurie podut campar entara sua hièstra, mès era lum ère amortada.
En moment de deishar era envolòpa, vedec era carta de Sofia.
Metec era man laguens dera boèta, e la treiguec.
Un instant dempús, caminaue de cap ath bòsc.
Prenec rapidaments era corsèra, e despareishec.
Sofia sentie batanar eth sòn còr.
Eth sòn prumèr instint siguec córrer darrèr d'eth en pijama, mès non gausèc a córrer darrèr d'un estranh en plea net.
En quinsevolh cas, li calie gésser e cuélher era envolòpa.
Dempús d'un parelh de menutes, baishèc discrètaments es escales, dauric era pòrta sense bronit, e anèc corrent enquiara boèta.
En un virament de uelhs, tornaue a èster ena sua cramba, damb era grana envolòpa ena man.
Se seiguec en sòn lhet, en tot sostier er alend.
Ues menutes dempús, non s'entenie cap de bronit en tota era casa.
Dauric era carta, e la comencèc a liéger.
Sabie qu'encara non receberie cap responsa ara sua carta.
Bon dia un aute viatge, estimada Sofia.
En cas qu'ages pensat bèra causa, dèisha-me que te hèsca a veir clar que jamès non as de sajar d'espiar-me.
Bèth dia ja mos coneisheram, mès te cau deishar que siga jo qui decidisque quan e a on.
Aquerò ei tot.
Non me desaubediràs, demori, non?
Mès tornem tàs filosòfi.
Auem vist se com sagèren de cercar explicacions naturaus as cambis dera natura.
Prèviaments, aguesti cambis s'auien explicat a trauèrs des mites.
Es vielhes supersticions auien d'èster acornerades en auti ambits.
Les vedem en camps coma era malautia o era salut, atau coma enes eveniments politics.
En aguesti dus camps, es grècs creigueren fòrtaments en destin.
Eth destin ei era credença segontes era quau tot ei predestinat.
Ei ua credença escampilhada per tot eth mon, non sonque ath long dera istòria, senon quitament enes nòsti dies.
Aciu, enes païsi nordics, era gent cre en "lognadan", o destin, que ja se campe enes antigues sagues islandesses de l'Edda.
Tant en Grècia coma en d'autes parts deth mon, tanben i a era credença qu'era gent pòt conéisher eth sòn destin a trauèrs de bèra forma d'oracle.
Ei a díder, qu'eth destin d'ua persona o d'un país se pòt previer de diferentes manères.
Es noruècs ac hèn damb tasses de cafè.
Quan ua tassa de cafè ei ueda, dèishe un solatge.
Aguest solatge dèishe ues determinades tralhes, que formen diboishi, aumens s'auem un shinhau d'imaginacion.
S'es tralhes se semblen a un coche, alavetz dilhèu vò díder qu'era persona qu'a begut dera tassa harà un long viatge en coche.
D'aguesta manèra, er endonviaire sage de preveir ua causa qu'en realitat ei imprevisibla.
Aquerò ei pròpi de totes es formes de prediccion.
E precisaments perque es causes que ven son tan vagues, ei dificil portar-les era contrària.
Quan guardam es esteles, de nets, vedem un autentic caòs de piquets ludenti.
Totun, ath long des sègles tostemp i a auut gent qu'a creigut qu'es esteles mos pòden díder bèra causa sus era vida ena tèrra.
Quitament aué en dia, i a lidèrs politics que consulten as astrològs abantes de préner ua decision importanta.
Es ancians grècs credien qu'er oracle de Delfos les amuisharie eth sòn destin.
Apollo, eth diu der oracle, parlaue a trauèrs dera preiressa Pitia, que se seiguie en ua cagira sus ua henerècla dera tèrra.
A trauèrs d'aguesta henerècla, pujauen uns bugassi que l'ipnotizauen.
Aquerò li permetie èster era votz d'Apollo.
Quan era gent anaue tà Delfos, auie de presentar era sua demana as sacerdòts, que la transmetien a Pitia entà que la responesse.
Era sua responsa ère tant escura e ambigüa, qu'es sacerdòts l'auien d'interpretar.
I auie molti caps d'estat que non gausauen anar tara guèrra o préner cap de decision importanta, s'abantes non consultauen er oracle de Delfos.
Es sacerdòts d'Apollo, donc, hègen ua foncion de diplomatics o d'assessors.
Èren grani expèrts, damb un coneishement precís dera gent e deth país.
Ath dessús dera nèira deth temple, i auie ua famosa inscripcion: CONEISHE-TE A TU MADEISH.
Aguesta inscripcion rebrembaue as visitaires qu'er òme non pòt preténer èster mès qu'un simple mortau, e qu'arrés non pòt húger deth sòn destin.
Es grècs auien moltes istòries sus persones qu'auien estat acaçades peth sòn pròpi destin.
Ath long des sègles, s'escriueren fòrça tragèdies sus aguestes "tragiques" persones.
Era mès coneishuda ei era deth rei Edip.
Mès eth destin non sonque governaue era vida des individús.
Es grècs credien que tota era istòria mondiau ère governada peth destin, e qu'era intervencion des dius podie cambiar era sòrt d'ua guèrra.
Aué en dia encara i a fòrça persones que pensen que Diu, o quinsevolh auta causa misteriosa, dirigís eth cors dera istòria.
Mès en tant qu'es filosòfi grècs sajauen de cercar explicacions naturaus as procèssi dera natura, es prumèrs istorians començauen a cercar explicacions naturaus tath cors dera istòria.
Era resvenja des dius deishèc d'èster ua desencusa quan un país perdie ua guèrra.
Es istorians grècs mès coneishudi sigueren Herodot (484-424 aC) e Tucidides (460-400 aC).
Mès aguesta idia non ère sonque des grècs.
Abantes deth desvolopament dera medecina modèrna, era grana majoria acceptaue qu'es malauties èren provocades per causes subernaturaus.
Era paraula "influéncia" vò díder ua influéncia maligna que provie des esteles.
Quitament aué en dia i a fòrça gent que pense que bères malauties (era SIDA, per exemple) son un puniment de Diu.
Tanben i a molti que pensen qu'es òmes malauts se pòden guarir damb ajudes subernaturaus.
Parallèlaments ara naua filosofia grèga, neishec ua sciéncia medicau grèga que sajaue de cercar explicacions naturaus tas malauties e tara salut.
Se considère qu'eth fondador dera medecina grèga siguec Hipocrates, que neishec ena ièrla de Cos tàs 460 aC.
Es proteccions mès importantes contra es malauties èren, segontes era tradicion medicau hipocratica, era moderacion e un ritme san de vida.
Era salut ei era condicion naturau d'ua persona.
Quan arribe ua malautia, vò díder qu'era natura a "descaminat" pr'amor d'un desequilibri fisic o mentau.
S'arribe tara salut a trauèrs dera moderacion, dera armonia e "d'ua ment sana en un còs san".
Se parle plan, aué, dera "etica medicau".
Aguesta obligue ath mètge a exercir era sua profession en tot seguir ues cèrtes normes etiques.
Per exemple, un doctor non pòt prescríuer narcotics a gent sana.
Un doctor a de mantier tanben eth secrèt professionau, e non pòt explicar ad arrés çò que li a dit eth pacient sus era sua malautia.
Aguestes idies an era sua origina en Hipocrates, que exigic hèr eth següent jurament as sòns alumnes:
Juri per Apollo, Mètge, e Esculapi e per Hygeia e Panacea e per toti es dius e divesses, en meter-los coma jutges, qu'aguest mèn jurament serà complit enquia a on aja podèr e discerniment.
Ad aqueth que m'ensenhèc aguest art, l'estimarè egal qu'as mèns pairs; eth participarà deth mèn manteniment e s'ac volesse participarie des mèns propietats.
Considerarè era sua descendéncia coma germàs mèns, en tot ensenhar-les aguest art sense crubar-les arren, s'eri lo desiren apréner.
Instruïrè per precèpte, per discors e en totes es autes formes, as mèns hilhs, as hilhs de qui m'ensenhèc a jo e as alumnes junhudi per jurament e estipulacion, cossent damb era lei medicau, e non a d'autes persones.
Ad arrés darè ua dròga mortau encara que me siguesse demanada, ne darè conselh entà tau fin.
Dera madeisha manèra, non darè a cap hemna supositòris destructius, e mantierè era mia vida e er art aluenhadi deth tòrt.
Non operarè ad arrés per calculs, en tot deishar tau prètzhèt tàs qui trebalhen en aguesta practica.
En quinsevolh casa a on entra, serà tà benefici des malauts, en tot abstenir-me de tot error volentari o corrupcion, e de lascivitat damb es hemnes o òmes, liuri o esclaus.
Sauvarè silenci sus tot aquerò qu'ena mia profession, o dehòra d'era, entena o veiga ena vida des òmes que non age d'èster public, en tot mantier aguestes causes de manèra que non se ne pogue parlar.
Ara, se complisqui aguest jurament e non lo trinqui, qu'es fruts dera vida e der art siguen mèns, que sigue tostemp aunorat per toti es òmes e que çò de contrari m'arribe se lo trinqui e sò perjur.
Dissabte ath maitin, Sofia se desvelhèc damb un subersaut.
Metec era man dejós deth lhet.
Non ère sonque ua jadilha.
Definitiuaments ère vertat: auie vist ath filosòf!
S'estenec en tèrra, e agarrèc totes es planes escrites a maquina de dejós deth lhet.
Mès qué ère aquerò?
Ath hons de tot, ath cant dera paret, i auie bèra causa vermelha.
Un mocador, dilhèu?
Sofia se calèc dejós deth lhet, e treiguec un mocador vermelh de seda.
Hilde!
Mès qui ère Hilde?
Sofia se metec un vestit d'ostiu, e baishèc de prèssa enquiara codina.
Sa mair ère emparada ena taula dera codina.
Sofia decidic non dider-li arren sus eth mocador de seda.
Sa mair se virèc.
Me haries eth favor de recuelher-lo?
Sofia anèc corrent enquiath jardin, e anèc a campar era boèta.
Sonque eth diari.
Non podie demorar ua responsa tant immediata, encara.
Ena prumèra plana deth diari liegec bèra causa sus eth batalhon noruèc dera ONU en Liban.
Eth batalhon dera ONU… non ère aquerò çò qu'auie ena postau deth pair de Hilde?
Mès es sagèths èren noruècs.
Dilhèu es soldats noruècs dera ONU auien es sòns pròpis burèus de pòsta.
Sofia tornèc tara codina.
Per sòrt, sa mair non didec arren mès sus boètes e causes pariones, ne pendent er esdejoar ne pendent era rèsta deth dia.
Abantes d'anar a crompar, Sofia portèc en Nhadèr era carta sus eth destin.
S'estonèc quan vedec ua petita envolòpa blanca ath cant dera capsa de galetes a on i auie es autes cartes deth filosòf.
Sofia ère lèu segura que non l'auie metut aquiu.
Aguesta envolòpa tanben ère mòja pes costats.
Auie anat enquia aquiu, eth filosòf?
Coneishie eth sòn amagader?
Eth cap li hège torns.
Dauric era envolòpa, e liegec era nòta:
Estimada Sofia: è liejut era tua carta damb gran interès, mès tanben damb ua cèrta racacòr.
Non posqui acceptar era tua invitacion.
Mos cau conéisher bèth dia, mès passarà bèth temps abantes non venga personauments tara Corba deth Capitan.
Me cau híger que, a compdar d'ara, non poirè enviar es cartes personauments.
Fin finau serie riscar massa.
Per tant, les portarà eth mèn petit messatgèr en amagader secrèt qu'as en jardin.
Me pòs contunhar escriuent tostemp que volgues.
S'ac hès, dèisha ua envolòpa ròsa damb ua galeta o un terròc de sucre.
Quan eth messatgèr la trape, me la portarà dirèctaments.
P.S.
P.P.S.
Se trapes un mocador de seda en bèth lòc, cueda-lo damb suenh.
A viatges, aguestes causes s'acaben barrejant damb es objèctes personaus.
Sustot ena escòla e en lòcs atau, e rebremba qu'aguesta ei ua escòla de filosofia.
Albert Knox.
Non portaue sagèths.
Ne tansevolhe auie estat plaçada ena boèta.
Auie estat enviada dirèctaments en amagadèr secrèt de Sofia.
Tanben ère estranh qu'era carta siguesse mòja quan, en vertat, hège un temps fòrça sec.
Era causa mès estranha de totes, evidentaments, ère eth mocador de seda.
Eth filosòf auie d'auer un aute escolan.
Òc, ère atau.
E aguest aute escolan auie perdut un mocador de seda de color vermelha.
Enquia aciu, d'acòrd.
E Albert Knox…quin nòm tant estranh!
Ua causa s'auie confirmat: era connexion entre eth filosòf e Hilde Moller Knag.
Mès contunhaue en tot èster incomprensible se per qué eth pair de Hilde confonie es adreces.
Sofia s'estèc ua longa estona entà veir se podie descurbir quina relacion i auie entre era e Hilde.
Finauments, se n'espisèc.
Eth filosòf l'auie dit que bèth dia lo poirie conéisher.
Dilhèu coneisherie a Hilde, alavetz.
Virèc era plana e vedec que darrèr i auie escrit ues quantes frases:
Existís era pudor naturau?
Mès sabent ei qui sap que non sap arren Eth veritable coneishement vie der interior Qui sap çò qu'ei corrècte harà çò qu'ei corrècte.
Sofia sabie qu'es frases cuertes que i auie laguens des envolòpes blanques la premanien entara dusau envolòpa grana, Sofia podie sèir-se, simplaments e demorar-lo.
O demorar-la?
En tot cas, l'agancharie e non lo deisharie anar enquia que non li expliquèsse mès causes sus eth filosòf.
Ena carta didie qu'eth messatgèr ère petit.
Serie un mainatge?
Existís era pudor naturau?
Sofia sabie que "pudor" ère ua paraula anciana que volie díder "timiditat", per exemple, sénter pudor perque bèth un te vedie despolhat.
Mès ère reauments naturau senter-se shordat per açò?
Li semblaue que se bèra causa ère naturau, volie díder qu'ère naturau entara majoritat dera gent.
En moltes parts deth mon, ère absoludaments normau anar despolhat.
Per tant, ei era societat era que decidís se qué se pòt hèr e se qué non se pòt hèr.
Quan era sua mairia ère joena, segur que non hège top-less.
Mès aué i a fòrça gent que pense que hèr top-less ei ua causa naturau, encara qu'ei estrictaments proïbit en fòrça païsi.
Ère aquerò filosofia?
Sofia non n'ère guaire convençuda.
Era frasa següenta ère: Mès sabent ei qui sap que non sap arren.
Mès sabent que qui?
S'eth filosòf volie díder que bèth un qu'ère conscient que non ac sabie tot ère mès sabent que bèth un que sonque sabie ues pògues causes, mès que se pensaue que ne sabie moltes, ben, alavetz non ère guaire dificil èster-i d'acòrd.
Sofia non i auie pensat jamès abantes, sus aquerò.
Mès coma mès i pensaue, mès clar vedie que saber aquerò que non sabes ei tanben ua forma de coneishement.
Credie qu'ua des causes mès ridicules ère veir aqueres persones qu'actuen coma s'ac sabessen tot quan en realitat non saben arren.
Era frasa següenta ère era deth coneishement que vie der interior.
Mès eth coneishement, non arribaue tath cervèth des persones des der exterior?
De un aute costat, Sofia rebrembaue es viatges en qué sa mair o es professors dera escòla l'auien sajat d'ensenhar bèra causa que non l'interessaue.
Tostemp qu'auie aprenut bèra causa, ère perque auie metut quauquarren dera sua part.
Aquerò ère probablaments çò qu'era gent entenie per coneishement.
Enquia ara tot anaue ben.
Sofia pensaue qu'ac auie hèt racionauments ben enes tres prumères qüestions.
Mès era darrèra frasa ère tant estranha, que se metec a arrir: Qui sap çò qu'ei corrècte harà çò qu'ei corrècte.
No'c credie.
Ath contrari, pensaue qu'es mainatges e es adults hègen causes estupides, des quaus fòrça viatges se'n penedien mès tard, precisaments perque auien anat en contra deth sòn pensament.
Tant que pensaue sus tot aquerò, sentec quauquarren que carrinclaue enes arbilhons deth bòsc der aute costat dera barralha.
Ère eth messatgèr?
Eth sòn còr comencèc a batanar plan de prèssa.
Semblaue er alend d'un animau.
Còp sec, un gran gosset entrèc en Nhadèr.
Portaue ena boca ua grana envolòpa marrona, que deishèc enes pès de Sofia.
Tot auie passat tan rapid, que Sofia non auie auut temps de reaccionar.
Un instant dempús, ère seiguda damb era grana envolòpa ena man…e eth gosset se n'auie anat un aute viatge de cap ath bòsc.
Quan tot auec acabat, reaccionèc.
Comencèc a plorar.
Se seiguec atau ua estona, en tot pèrder eth sentit deth temps.
Ua estona dempús, lheuèc eth cap.
O sigue qu'aguest ère eth famós messatgèr!
Sofia alendèc tranquilla.
Ara ja sabie se per qué es envolòpes èren mòges pes cants e auien horats.
Com ei que non i auie queigut?
Ara ja entenie se per qué auie de méter ua galeta e un terròc de sucre quan escriuesse ath filosòf.
Non tostemp ère tant esperdigalhada coma aurie volut, mès qui podie supausar qu'eth messatgèr ère un gosset adondat?
Ère, coma minim, pòc abituau.
Ara ja podie desbrembar era idia de forçar ath messatgèr a explicar-li eth parador d'Alberto Knox.
Sofia dauric era envolòpa grana, e comencèc a liéger:
Cara Sofia, quan lieges açò, seguraments ja auràs coneishut a Hermes.
Se non, ja t'auanci que Hermes ei un can.
Mès non te preocupes.
A fòrça caractèr, e ei mès intelligent que moltes persones.
Non sage jamès de semblar mès intelligent de çò que n'ei.
Ja auràs vist qu'eth sòn nòm non l'è alistat per edart.
Ena mitologia grèga Hermes ère eth messatgèr des dius.
Tanben ère eth diu des navegants.
Mès ara, de moment, non mos preocuparam d'aquerò.
Ei mès important saber que Hermes dèc pè ara paraula "ermetic", que vò díder amagat o inaccessible, causa qu'estaque damb era manèra qu'a Hermes d'amagar-mos er un der aute.
Ja è presentat eth messatgèr.
Mès tornem tara filosofia.
Ja auem acabat era prumèra part deth cors, era qu'explicaue as filosòfi dera natura e eth sòn trincament decisiu damb era vision mitica deth mon.
Ara coneisheram as tres grani filosòfi classics: Socrates, Platon e Aristoteles.
Es tres, cadun ara sua manèra, an auut ua grana influéncia sus tota era civilizacion europèa.
Es filosòfi dera natura son coneishudi tanben coma es filosòfi pre-socratics, perque viueren abantes que Socrates.
Encara que Democrit moric uns ans mès tard que Socrates, es sues idies tanhen ara filosofia pre-socratica.
Socrates represente ua naua èra, tan geograficaments coma temporauments.
Siguec eth prumèr gran filosòf que neishec en Atenes, e eth e es sòns successors i viueren e i trebalhèren.
Rebremba qu'Anaxagores tanben demorèc en Atenes ua tempsada, mès lo heren húger perque didec qu'eth solei ère ua grana pèira ardenta (a Socrates tanpòc li anèc guaire ben).
Dès eth temps de Socrates, Atenes siguec eth centre dera cultura grèga.
Ei important soslinhar eth cambi d'orientacion que se produsic ena filosofia en pas des filosòfi dera natura enquia Socrates.
Mès abantes de conéisher a Socrates, parlaram un shinhau des nomentadi sofistes, que dominèren era vida culturau d'Atenes ena epòca de Socrates.
Se lhèue era cortina, Sofia!
D'alavetz ençà, era filosofia prenec ua naua orientacion.
Es filosòfi dera natura s'auien preocupat basicaments deth mon fisic.
Aquerò les da un lòc de preferéncia ena istòria dera sciéncia.
En Atenes, er interès se centraue, ara, en òme e en sòn lòc laguens dera societat.
Progressivaments, s'anèc desvolopant ua democràcia, damb assemblades populares e tribunaus de justícia.
Ua condicion indispensabla d'aquera democràcia ère qu'era gent auie de recéber ua educacion sufisenta entà poder participar en procès democratic.
Enes nòsti dies, auem campat se com ua joena democràcia a besonh de qué eth pòble recebe ua bona educacion.
Entàs atenensi, donc, ère fòrça important eth domèni der art dera retorica, qu'ei er art de díder es causes d'ua manèra convencenta.
Un grop de filosòfi e professors itinerants des colònies grègues s'amassèren en Atenes.
S'aperauen ada eri madeishi "sofistes".
Era paraula sofista vò díder persona sabenta e intelligenta.
En Atenes, es sofistes viuien en tot ensenhar as ciutatans a cambi de sòs.
Es sofistes auien ua caracteristica en comun damb es filosòfi dera natura: èren critics damb era mitologia tradicionau.
Mès ath madeish temps, es sofistes refusauen especulacions filosofiques qu'eri considerauen inutiles.
Opinauen qu'encara qu'es qüestions filosofiques an d'auer responsa, er òme non poirà saber jamès era vertat sus es enigmes dera natura e der univèrs.
Aguest punt d'enguarda, en filosofia, recep eth nòm de scepticisme.
Mès encara que non pogam trapar responses entà toti es mistèris deth mon, sabem qu'es persones an d'apréner a convíuer amassa.
Es sofistes decidiren reflexionar sus er òme e eth sòn lòc laguens dera societat.
Damb aquerò volie díder qu'eth problèma de saber s'ua causa ei corrècta o non, o s'ère bona o dolenta, s'auie de sométer as besonhs der individú.
Quan se li demanèc se credie enes dius grècs, responec: "era pregunta ei complicada e era vida ei cuerta".
Qui, coma Protagora, se vedec incapable de díder se Diu o es dius existissen o non, qu'ei un agnostic.
Es sofistes viatgèren fòrça e campèren moltes formes de govèrn.
Tant es convencions coma es leis locaus variauen molt d'ua ciutat-estat a ua auta.
Aquerò hec que se preguntèssen qué ei naturau e qué ei sociauments induït e aplanèren eth camin, d'aguesta manèra, cap a ua critica sociau ara ciutat-estat d'Atenes.
Afirmèren, per exemple, que tier ua expression coma "pudor naturau" non tostemp ei convenent perque en cas de qué sigue naturau auer pudor, aurà d'èster tanben ua causa innata.
Mès era pudor, Sofia, ei reauments innata, o ei sociauments induïda?
Entà bèth un qu'a viatjat peth mon, era responsa ei simpla: auer pòur d'anar despolhat non ei naturau ne innat.
Era pudor, o era manca de pudor, ei en prumèr lòc, e per dessús de tot, ua qüestion restacada damb es convencions sociaus.
Coma pòs imaginar, es sofistes erranti provoquèren peleges amargantes en Atenes, en tot mostrar que non existissen normes absolutes entà decidir qué ei bon e qué ei dolent.
Qui ère Socrates?
Socrates (470-399 aC) ei dilhèu eth personatge mès enigmatic dera istòria dera filosofia.
Non escriuec jamès ne ua soleta linha.
E, totun, ei un des filosòfi que mès an influït en pensament europèu, en part pera sua mòrt tragica.
Sabem que neishec en Atenes, e que passèc bona part dera sua vida en tot parlar damb era gent pes places e pes mercats.
A viatges demoraue de pè en tot meditar pendent ores.
En vida ja auie renòm de persona enigmatica, e pòc dempús de morir, siguec considerat eth fondador de diferentes escòles de pensament.
Aguest caractèr tant enigmatic e ambigú possibilitèc que siguesse eth mèstre d'escòles fòrça desparières entre eres.
Sabem, açò sí, qu'ère extrèmaments leg.
Ère pansarrut e baishet, auie uelhs d'ihon e eth nas revertegat.
Mès se didie qu'eth sòn interior ère meravilhós.
Tanben se didie que "per molt que cerques en passat o en present, jamès non ne traparàs un aute coma eth".
Totun, siguec condemnat a mòrt pera sua activitat filosofica.
Coneishem era vida de Socrates a trauèrs des escrits de Platon, qu'ère un des sòns escolans, e que posterioraments se convertirie en un des mès grani filosòfi de toti es tempsi.
Platon escriuec ua sòrta de dialògs, o discussions filosofiques, en qué Socrates ère eth protagonista e eth sòn portavotz.
Des deth moment en qué Platon decidís méter es sues idies en boca de Socrates, non podem èster segurs de qué es paraules que Socrates ditz enes dialògs siguen reauments sues.
Socrates e çò qu'ei de Platon.
Madeish passe damb fòrça auti personatges istorics que non an deishat arren escrit.
Er exemple classic, naturauments, ei Jesús.
Non podem èster segurs qu'eth Jesús "istoric" didesse es paraules que Mateu o Lhuc l'atribuïren.
Dera madeisha manèra, non podem saber se qué didec eth Socrates "istoric".
Mès saber qui siguec reauments Socrates ei pro intranscendent.
Perque çò qu'a inspirat as pensaires d'Occident des de hè apruprètz 2500 ans ei eth retrait que ne hec Platon.
Socrates non pretenie instruïr ara gent: aguesta ei era esséncia deth sòn art.
Ath contrari, daue era sensacion qu'aprenie dera gent damb qui conversaue, de manèra que, en lòc d'ensenhar coma un professor d'escòla tradicionau, discutie.
Evidentaments, non aurie estat un gran filosòf se s'auesse limitat, simplaments, a escotar as auti.
Ne tanpòc s'unicaments auesse estat condemnat a mòrt.
Mès sometie qüestions, sustot en començar ua convèrsa, coma se non sabesse arren.
Ath long dera discussion, obligaue as sòns oposats a reconéisher era feblesa des sòns arguments e, acorneradi, se vedien obligadi a adméter, finauments, qué ère bon e qué ère dolent.
Era mair de Socrates ère lheuador, e eth acostumaue a díder qu'eth sòn art ère coma eth d'un lheuador.
Non ei eth lheuador qui amainade.
Simplaments ei aquiu entà qu'era jasilha vage ben.
Dera madeisha manèra, Socrates vedie qu'era sua mission ère ajudar ara gent a "amainadar" era comprension corrècta, perque eth vertadèr coneishement a de vier der interior d'un madeish.
Non pòt vier d'arrés mès.
E sonque eth coneishement que vie der interior mos pòt portar tara vertadèra comprension.
T'ac explicarè mès detalhadaments: era capacitat d'amainadar ei ua facultat naturau.
Mès tanben n'ei era d'enténer vertats filosofiques, tostemp que se tengue era rason.
Tier era rason vò díder entrar laguens d'un madeish e usar aquerò qu'ei aquiu.
En tot hèr-se er ignorant, Socrates forçaue ara gent que coneishie a usar eth sen. Socrates hège a veir qu'ère ignorant, o qu'ère mès pèc de çò que semblaue.
Aquerò ac nomentam era ironia socratica, e li permetie descurbir es febleses deth pensament dera gent.
Non li hège arren hè'c en miei d'ua plaça.
Trapar-se a Socrates podie significar demorar en ridicul deuant de molta gent.
Non ei guaire estonant, donc, qu'era gent, a mida que passaue eth temps, lo trapèsse cada viatge mès exasperant, sustot era gent qu'auie poder laguens dera societat.
Qué hèm damb es tavans, Sofia?
Socrates non punchaue as persones que l'entornejauen entà tormentar-les.
Bèra causa laguens sòn non li deishaue causida.
Tostemp didie qu'auie ua "votz divina" en sòn interior.
Socrates non volie, per exemple, balhar informacion as que dictauen penes de mòrt.
Tanpòc non volie informar sus es sòns enemics politics.
Aquerò, fin finau, li costèc era vida.
Er an 399 aC, siguec acusat d'"introdusir naui dius" e de "corrómper ara joenessa", atau coma de non creir enes dius acceptadi.
Per ua escassa majoria, un jurat de cinc centes persones lo declarèc colpable.
Podie auer demanat cleméncia perfèctaments.
Coma minim, podie auer sauvat era vida a cambi d'abandonar Atenes.
Mès s'auesse hèt aquerò, non aurie estat Socrates.
Avaloraue mès era consciéncia, e era vertat, que no pas era vida.
Didec ath jurat que sonque auie actuat en benefici der Estat.
Totun, siguec condemnat a béuer ceguda.
Pòc dempús, prenec eth podom deuant des sòns amics e moric.
Per qué, Sofia?
Per qué Socrates li calec morir?
Mès eth non a estat era soleta persona dera istòria qu'a portat es sues conviccions enquiara mòrt.
Jesús.
Autant Socrates que Jesús èren dus personatges enigmatics, tanben entàs sòns contemporanèus.
Cap des dus metec per escrit eth sòn pensament, e per tant èm obligadi a fidar en retrait que mos an hèt d'eri es sòns contemporanèus.
Sabem, aquerò si, qu'es dus èren mèstres en art deth discors.
Es dus parlauen damb ua autosufisença qu'ath madeish temps fascinaue e exasperaue.
E es dus pensauen que parlauen en nòm de bèra causa superiora.
Afrontèren eth poder dera comunautat en tot criticar totes es formes d'injustícia e corrupcion.
E finauments, ac paguèren damb era vida.
Es judicis de Jesús e de Socrates tanben an punts en comun.
Es dus aurien podut sauvar era vida s'auessen demanat cleméncia, mès sentien qu'aurien traït era sua mission se non portauen es sues idies enquiath finau.
E en tot afrontar era mòrt d'ua manèra tan valenta, artenheren innombrables partidaris, quitament dempús d'auer mòrt.
Non voi díder, damb aquerò, que se semblèssen.
Sonque voi que demore clar qu'es dus auien un messatge qu'ei estretaments estacat damb eth coratge personau.
Socrates, Sofia!
Encara non auem acabat deth tot.
Mès quin ère eth sòn projècte filosofic?
Socrates viuec era madeisha epòca qu'es sofistes.
Coma eri, ère mès preocupat per òme e per sòn lòc laguens dera societat, que non pes fòrces dera natura.
Uns pògui sègles dempús, Ciceron, un filosòf roman, didec de Socrates que " baishèc era filosofia deth cèu ena tèrra, la portèc tàs ciutats, la introdusic enes òmes, e la forcèc a pensar sus era vida, era etica, eth ben e eth mau".
Mès Socrates non ère d'acòrd damb es sofistes en un punt important.
Non se consideraue sofista, ei a díder, non se consideraue ne un sabent ne un instruït.
A diferéncia d'eri, non ensenhaue a cambi de sòs.
Socrates se didie "filosòf" a se madeish en vertadèr sens dera paraula.
Un "filosòf" ei quauqu'un qu'"estime era sabença".
Ès comòda, Sofia?
Perque ei cruciau de cara ara rèsta deth cors que comprenes quina diferéncia i a entre un sofista e un filosòf.
Es sofistes crubauen sòs pes sues classes mès o mens subtiles, e persones d'aguesta sòrta an existit de temps immemoriaus.
Me referisqui as professors d'escòla o as saberuts que son satisfèts damb es pògues causes que saben, o que presumissen de saber plan sus aquerò qu'en realitat non n'an ne era mès pichona idia.
Seguraments t'as trapat damb mès d'un d'aguesti sofistes ath long dera tua vida.
Un filosòf, Sofia, ei ua causa plan diferenta, de hèt, ei ua causa opausada.
Un filosòf sap que, en realitat sap fòrça pòc.
Ei per aquerò que pelege constantaments entà trapar era vertat laguens sòn.
Socrates ère ua d'aguestes pògues persones.
Sabie que non sabie arren dera vida e deth mon.
Un filosòf ei quauqu'un que reconeish que i a moltes causes que non compren, e aquerò lo preocupe.
En aguest sens, ei encara mès sabent qu'es que presumissen saber causes qu'en realitat non saben.
Rebremba aguesta leçon, Sofia, perque ei un reconeishement insolit, quitament entre es filosòfi.
Ei tan perilhós d'admeté'c en public, que te pòt costar era vida.
Era gent mès subversiua ei era que hè preguntes.
Dar responses non ei tan perilhós.
Ua soleta pregunta pòt èster fòrça mès explossiva que milèrs de responses.
Rebrembes eth conde deth vestit nau der emperaire?
En vertat, er emperaire ère despolhat, mès cap des sòns subjèctes gosaue a didé'c.
Còp sec, un mainatge cridèc:
Ère un mainatge valent, Sofia.
M'expliqui.
Era umanitat se trape dauant d'ua sòrta de demanes dificiles que non sap pro ben com respóner.
Semble que, aué en dia, sonque i a dues possibilitats: o ben mos enganham e enganham ara rèsta deth mon en tot pensar- mos que sabem tot çò que se pòt saber, o ben hugem des qüestions principaus, e renonciam, entà tostemp, a progressar mès.
Es persones, generauments, s'includissen en un d'aguesti dus grops: uns son plan segurs de tot, e es auti se demoren totauments indiferents.
Totes dues classes s'en.honsen enes prigondors dera pèth deth conilh!
Ei coma esmiejar ua baralha de cartes.
Dèishes es cartes neres en un cant, e es vermelhes en un aute.
Mès de quan en quan, apareish un jòker que non ei ne còrs ne tréfol, ne diamants ne piques.
En Atenes, Socrates ère un d'aguesti jòkers.
Ne ère indiferent, ne n'ère segur d'arren.
Tot çò que sabie ei que non sabie arren, e aquerò l'enquimeraue.
E, atau, se convertic en un filosòf: en bèth un que non se canse jamès de cercar era vertat.
Se didie qu'un atenense, bèth dia, demanèc ar oracle de Delfos qui ère er òme mès sabent d'Atenes.
Er oracle responec que Socrates ère er òme mès sabent de toti es mortaus.
Quan Socrates entenec aquerò, s'estèc arturat (se metec a arrir, Sofia).
Anèc dirèctaments a veir un òme dera ciutat que tant eth coma era rèsta dera gent consideraue qu'ère plan sabent.
Mès quan vedec qu'aguest òme ère incapable de respóner satisfasentaments as sues preguntes, se n'encuedèc qu'er oracle auie rason.
Socrates credie qu'ère de besonh establir ua basa solida entath nòste coneishement, e qu'aguesta basa ère era rason der òme.
Aguesta inamovibla fe ena rason umana li hec a èster un racionalista.
Coma è dit adès, Socrates didie qu'ère guidat per ua votz divina interior, e aguesta "consciéncia" l'asseguraue qu'eth auie rason.
Damb aquerò sajaue de díder qu'eth coneishement corrècte pòrte cap a ua accion corrècta.
E sonque qui actue corrèctaments pòt èster un òme vertuós.
Quan mos confonem, ei perque non sabem hè'c mielhor.
Ei per aquerò que non ei tant important apréner.
Socrates sagèc de trapar definicions clares e universauments valides deth ben e deth mau.
A diferéncia des sofistes, credie qu'era abiletat entà distinguir entre çò qu'ei bon e çò qu'ei dolent se trape ena rason des persones, e non ena societat.
Dilhèu penses qu'aguest darrèr fragment ei un shinhau dificil, Sofia.
T'ac diderè de ua auta manèra.
Socrates pensaue qu'arrés non pòt èster erós s'actue en contra des sues conviccions.
E qui sàpie se com arténher a èster erós, ac sajarà d'èster.
D'aguesta manèra, qui sap se qué està ben, harà eth ben.
Per qué bèth un trigarie èster malerós?
Qué ne penses d'aquerò, Sofia?
Pòs auer ua vida erosa se contunhaments hès causes qu'ath hons sabes que son mau hètes?
I a fòrça gent que mentís, que hè params e que parle malaments des auti.
Son conscients de qué hèr aguestes causes non ei bon, o non ei just, s'ac preferisses.
Penses qu'aguesta gent ei erosa?
Socrates pensaue que non.
Quan Sofia acabèc era carta, la botèc rapidaments ena capsa des galetes, e gessec tath jardin.
Volie anar tà casa, abantes que sa mair tornèsse de crompar, entà esvitar quinsevolh qüestion sus a on auie estat.
E, ath delà, l'auie prometut que lauarie es plats.
Dilhèu per aquerò sa mair li didec:
Sofia non sabie se per qué ac didie, mès se l'escapèc:
Sa mair se la guardèc damb uns uelhs coma iranges.
Non sai qué hèr!
Tot çò que sabie ei que non sabie arren.
Sa mair s'auie demorat sense paraula.
Finauments, didec:
Sofia hec que non damb eth cap.
Era diferéncia entre es professors d'escòla e es filosòfi ei qu'es professors d'escòla se pensen que saben fòrça causes, e mo'les hèn a entrar damb lavament.
Es filosòfi sagen de pensar damb es alumnes.
O sigue, que ja i tornam a èster damb conilhs blanqui un aute viatge!
Sabes ua causa?
Voi que me digues se qui ei aguest amor.
Se non, començarè a pensar que non i è tot.
Sofia se virèc, e senhalèc a sa mair damb eth fregador.
Me semble qu'ei un shinhau massa shordaire, e pro.
Sofia se virèc entath polader.
Mès sage d'arribar en vertadèr coneishement.
Aguesta ei era grana diferéncia entre un jòker e es autes cartes dera baralha.
Sofia assentic.
E molti trefols e piques?
Mès sonque i a un jòker.
E tu non demanes atau.
Era mair auie ordenat era crompa.
Prenec eth diari, e anèc tara sala.
Acabèc de netejar es plats e pugèc tara sua cramba.
Auie metut eth mocador de seda vermelh ena part nauta deth sòn armari, ath cant deth lego.
Lo baishèc, e l'examinèc detalhadaments.
Hilde…
Bèri edificis neisheren des pardies…
A prumèra ora dera tarde, era mair de Sofia anèc a visitar a un amic sòn.
Dempús de gésser de casa, Sofia baishèc tath jardin e anèc en Nhadèr.
Trapèc un gran paquet ath cant dera capsa de galetes.
Lo destropèc.
Ère ua cinta de vidèo.
Tornèc corrent tà casa.
Ua cinta de vidèo!
E qué i auie ena cinta?
Sofia metec era cinta en vidèo.
Ena pantalha i apareishec ua grana ciutat.
Non triguèc a veir qu'era ciutat ère Atenes.
Auie vist fòrça viatges fotografies des pardies.
Ère ua imatge viua.
I auie toristes en manja cuerta e pantalons cuerts, damb cameràs de fòtos penjades en còth.
Un d'eri portaue un pannèu.
Òc, tornaue a aparéisher.
Non i didie "Hilde"?
Dempús d'un parelh de menutes, gessec un prumèr plan d'un senhor de mieja edat.
Ère pro baishet, auie barba nera e apraiada, e portaue ua berreta blaua.
Campèc tara camerà, e didec:
Coma ja auràs endonviat, sò Alberto Knox.
Se non ei atau, te torni a díder qu'eth gran conilh se trè encara deth gran chapèu de copa der univèrs.
Èm ena Acropòlis, que vò díder ciutadèla o, mès concrètaments, "ciutat sus eth tucò".
Era gent a viscut aciu dès era Edat de Pèira.
Aquerò ei degut, naturauments, ara sua posicion privilegiada.
Des d'ací naut, ère facil defener-se des atacs des enemics.
Era Acropòlis auie, ath delà, ua vista excellenta sus un des mielhors pòrts deth Mediterranèu.
A mida qu'es prumèrs atenensi comencèren a estener-se de cap a baish, era Acropòlis s'anèc tient coma fortalesa e coma lòc sagrat.
Pendent era prumèra mitat deth sègle V aC, i auec ua terribla guèrra contra es pèrses, e eth 480 aC, eth rei pèrsa Xerxes ordenèc saquejar Atenes e usclar toti es vielhs edificis de husta dera Acropòlis.
Un an dempús, es pèrses sigueren derrotadi, e comencèc era Edat d'Aur d'Atenes.
Se rebastic era Acropòlis (mès supèrba e esplendida que jamès), e passèc a èster exclusiuaments un lòc sagrat.
Aguesta ère era epòca en qué Socrates caminaue pes carrèrs e places en tot conversar damb es atenensi.
Podec veir damb es sòns uelhs era renaishença d'Atenes e era bastida de toti es meravilhosi edificis que i a aquiu en entorn.
Darrèr mèn, pòs campar eth temple mès gran, eth Partenon, que vò díder "sala des pincèles".
Se bastic en aunor d'Atena, divessa patrona d'Atenes.
Era grana escultura de marme non seguís ua soleta linha rècta; es quate cants diboishen ua corba doça pr'amor de qué er edifici semble mès leugèr.
Totun es sues dimensions colossaus non semble bric pesat.
Es colones son leugèraments inclinades de cap ar interior, de manèra qu'aurien format ua piramida de 1500 mètres de nautada se s'auessen trapat en bèth punt per dessús deth temple.
Laguens deth temple sonque i auie ua estatua d'Atena de dotze mètres de nautada.
Eth marme blanc, qu'alavetz ère pintat de colors plan viues, se portaue enquia aciu dès ua montanha qu'ère a setze quilomètres de distància.
Sofia ère plan nerviosa.
Aqueth ère reauments eth filosòf?
Sonque auie vist aqueth perfil un viatge, de nets.
Serie eth madeish òme qu'ara campaue ena Acropòlis d'Atenes?
Comencèc a caminar ath torn deth temple, e era camerà lo seguie.
Finauments, arribèc en limit deth peridèr, e assenhalèc eth paisatge.
Era camerà enfoquèc un vielh anfiteatre que i auie ath pè deth ticò dera Acropòlis.
Aquiu pòs veir er antic teatre de Dionis, seguic er òme dera berreta.
Ei dilhèu eth teatre mès antic d'Euròpa.
Ena epòca de Socrates, aquiu se representèren es granes tragèdies de Esquil, de Sofocles e d'Euripides.
Abantes è parlat dera tragèdia sus eth malerós rei Edip.
Era tragèdia, de Sofocles, se representèc aquiu.
Mès tanben representauen comèdies.
Just ath darrèr, pòs veir eth paredau de pèira qu'es autors tiegen coma cortina de hons.
S'aperaue skené, qu'ei era origina dera paraula "scèna".
Per cèrt: era paraula "teatre" deven d'ua antica paraula grèga que vò díder "veir".
Mès ara auem de tornar tàs filosòfi, Sofia.
Daram eth torn ath Partenon, e baisharam peth camin dera entrada.
Eth petit òme dèc eth torn ath gran temple e passèc peth costat de bèri temples mès petiti.
Ara seguida, comencèc a baishar ues quantes escales entornejades de colones nautes.
Quan arribèc enjós, pugèc en un petit ticolet, e senhalèc Atenes.
Eth petit ticolet a on èm ara s'apère Areopag.
Ei aquí a on s'amassaue eth Tribunau Suprèm d'Atenes entà dictar senténcia en casi d'assassinat.
Molti sègles dempús, er apòstol Sant Pau siguec aquiu en tot parlar as atenensi de Jesús e deth cristianisme.
Ja i tornaram.
Enjós ena quèrra, pòs campar es pardies dera antica plaça d'Atenes, era agora.
Exceptat eth long temple de Hefest, eth diu des haures, sonque demoren uns pògui blòcs de marme.
Anam de cap a baish…
Just dempús, apareishec entre es vielhes pardies.
Plan amont, dejós deth cèu, ena part superior dera pantalha de Sofia, se lheuaue eth monumentau temple d'Atena dera Acropòlis.
Eth sòn professor de filosofia se seiguec dessús d'uns blòcs de marme.
Campèc era camerà, e didec:
Èm seigudi ena antica agora.
Ua vision trista, non?.
Aué, voi díder.
Mès, bèth dia, tot aquerò ère entornejat de temples esplendids, de tribunaus de justícia e d'autes bastisses publiques, botigues, ua sala de concèrts e autanplan un gimnàs.
Tot ère plaçat ar entorn dera plaça, qu'ère un gran espaci dubèrt…
En aguest petit recinte, se bastic tota era civilizacion europèa.
Paraules coma "politica" e "democràcia", "economia" e "istòria", "biologia" e "fisica", "matematica" e "logica", "teologia" e "filosofia", "etica" e "psicologia", "teoria" e "metòde", "idia" e "sistèma", an era sua origina en un petit grop de gent que s'amassaue cada dia en aguesta plaça.
Socrates se passèc bona part deth sòn temps aquiu, en tot parlar damb era gent que trapaue.
Dilhèu prenec un esclau que portaue bèth salèr d'olives, e li hège ath praube desgraciat bèra pregunta sus filosofia, perque Socrates pensaue qu'un esclau a exactaments era madeisha capacitat de rasonar qu'un nòble.
Dilhèu auie bèra discussion fòrta damb quauqu'un des ciutadans, o dilhèu mantiege ua convèrsa damb er alumne Platon.
Demore estranh pensar-i.
Parlam encara dera filosofia de Socrates e Platon, mès non pensam qu' "èster" Socrates e Platon ei ua causa plan diferenta.
Sofia tanben pensaue qu'ère estranh.
Mès li semblaue parièr d'estranh que, còp sec, eth filosòf li parlèsse en un vidèo que l'auie portat ena amagadera secrèta un gosset misteriós.
Ara prumeria auia pensat deishà'c aquiu, Sofia.
Volia que guardèsses era Acropòlis e es pardies dera antica agora d'Atenes.
Mès non sai s'as entenut era esplendor de tot aquerò que i auec aquiu bèth dia…de manèra que sò temptat d'anar un shinhau mès luenh.
Naturauments, aquerò non ei premanit…mès sò segur que non l'ac explicaràs ad arrés.
Ben, de totes manères, n'auram pro damb ua soleta uelhada.
Non didec arren mès, mès se demorèc de pè ua longa estona en tot guardar era camerà fixaments.
Còp sec, comencèren a gésser des pardies uns edificis nauts.
Coma per art de magia, es antics edificis tornauen a èster aquiu.
Sus er orizon, encara se podie veir era Acropòlis, mès ara, tant era Acropòlis, coma es auti edificis èren completaments naus.
Èren curbidi d'aur e pintadi damb colors cridaires.
Ena plaça grana, s'i passejauen persones vestides alegraments.
Bères ues portauen espades, autes gèrres en cap, e un d'eri amiaue un pergamin estropat dejòs deth braç.
Reconeishec ath sòn professor de filosofia.
Encara portaue era berreta blaua, mès ara anaue vestit damb ua tunica jauna exactaments parièra ara dera rèsta dera gent.
Anèc de cap a Sofia, guardèc era camerà e didec:
Ara èm ena Atenes dera Antiquitat, Sofia.
Volia que venguesses personauments entà campà'c.
Demori qu'avalores aguesta visita, perque ei fòrça dificil qu'ua camerà de vidèo passe desapercebuda.
Sofia ère impressionada.
Com podie èster qu'aguest òme misteriós auesse estat en Atenes 2400 ans abantes?
Com podie campar ua filmacion de vidèo d'ua epòca tan diferenta?
Non i auie vidèos ena antiquitat…dilhèu ère ua pellicula?
Mès es edificis de marme semblauen reaus.
S'auessen rebastit era vielha plaça d'Atenes e era Acropòlis sonque entà hèr ua pellicula, aquerò aurie costat ua fortuna.
E, evidentaments, ère un prètz massa naut sonque entà que Sofia aprenesse bèra causa sus Atenes.
Er òme dera berreta la tornèc a guardar:
Ves aqueri dus òmes, aquiu delà, ath hons, dejós ua colomnada?
Sofia reconeishec un vielh damb ua tunica revlincada.
Auie ua barba longa e descuedada, un nas cachat, uns uelhs pertusants, e es carolhes redones.
Ath cant sòn, i auie un òme joen e distinguit.
Les coneisheràs personauaments.
Eth filosòf anèc enquia a on auie es dus òmes, se treiguec era berreta, e didec bèra causa que Sofia non entenec.
Deuie parlar en grèc.
Alavetz campèc era camerà e didec:
Les è dit qu'es ua gojata noruega qu'a moltes ganes de coneisher-les.
Platon te harà ues quantes qüestions entà que reflexiones.
Mès ac auem de hèr rapid abantes que mos descurbissen es gardes.
Planvenguda en Atenes, Sofia, didec damb ua votz agradiua.
Parlaue damb accent.
Me digui Platon, e te proposarè quate exercicis.
Pensa, prumèr, com pòt èster qu'un pastissièr hèsque cinquanta coquilhons exactaments parièrs.
Ara seguida, pregunta-te se per qué toti es shivaus son parions.
Dempús, decidís s'era amna der òme ei immortau.
E, finauments, digues s'es òmes e es hemnes an era madeisha capacitat de rasonar.
Bona sòrt!
Un instant dempús, era imatge auie despareishut dera pantalha.
Sofia sagèc de concentrar-se.
Mès tan lèu pensaue ua causa, ua auta causa li viege entath cap e non la deishaue acabar de desvolopar era idia qu'auie auut prumèr.
Sabie deth principi qu'eth sòn professor de filosofia ère un excentric.
Mès quan vedec qu'emplegaue metòdes d'ensenhament qu'escometien es leis dera natura, pensèc qu'auie anat massa luenh.
Auie vist reauments a Socrates e Platon ena television?
Mès tanpòc non ère ua pellicula.
Sofia treiguec era cinta deth vidèo, e pugèc corrent tara sua cramba.
La botèc ena part nauta der armari, damb totes es pèces de lego.
Alavetz s'estenec en lhet, mòrta de cansament, e se dormic.
Ues ores dempús, sa mair entrèc ena cramba.
La secodic amorosaments e didec:
Sofia lèu non podie daurir es uelhs.
È estat en Atenes, gasulhèc.
Non podec díder arren mès.
Se virèc, e tornèc a dromir-se.
Er engüeg deth reiaume dera amna…
Londeman, Sofia se desvelhèc còp sec.
Campèc eth relòtge.
Èren es cinc e pògues menutes dera maitiada, mès ère tan desvelhada que se seiguec en lhet.
Per qué ère vestida?
De seguit ac rebrembèc tot.
Pugèc en un banquet, e guardèc era part nauta der armari.
No'c auie soniat; aumens, non tot.
Mès non podie auer vist reauments a Socrates ne a Platon.
Té, ei parièr!
Non auie mès fòrces entà pensar-i.
Dilhèu sa mair auie rason, dilhèu ère un shinhau enes bromes, darrèraments.
Non podie tornar a dromir-se, totun.
Dilhèu aurie d'anar tath Nhadèr e campar s'eth gosset auie portat ua naua carta.
Sofia baishèc es escales, se metec un parelh de simbosses, e gessec tà dehòra.
En jardin, era lum e eth silenci èren ua meravilha.
Es audèths cantauen damb tanta energia, que benlèu non se sostiege es ganes d'arrir.
Es petites gotes qu'era arrosada deth maitin auie deishat sus era èrba semblauen de veire.
Tornèc a pensar qu'eth mon ère un miracle.
Laguens deth Nhadèr tanben i auie fòrça umiditat.
Rebrembèc qu'eth Platon deth vidèo l'auie sometut bères qüestions.
I aurie de pensar plan, perque non ère ua qüestion facila.
Es rosquilhes de sa mair non èren jamès parières.
Mès ei clar, non ère ua pastissièra professionau: a viatges anaue massa de prèssa.
Quitament es pastes que crompauen ena pastisseria non èren jamès parières.
Eth pastissièr auie motlat cada pasta damb es sues mans.
Era cara de Sofia diboishèc ua arridalha.
Rebrembèc qu'un dia auie anat a crompar damb sa pair, mentre sa mair ère ocupada en tot hèr pastes de Nadau.
Quan tornèren, i auie fòrça pastes escampilhades sus era taula.
Encara qu'èren perfèctes, de bèra manèra totes èren parières.
Com podie èster?
Evidentaments, perque sa mair auie tengut tostemp eth madeish motle.
Ère tan contenta d'auer rebrembat aguesta anecdòta, que decidic que ja auie acabat eth prumèr exercici: S'un pastissièr hè cinquanta coquilhons toti parièrs, ei perque tostemp a eth madeish motle.
Aquerò ei tot!
Ara seguida, eth Platon deth vidèo auie demanat se per qué toti es shivaus son parièrs.
Mès non èren toti parièrs!
Ath contrari, Sofia vedie que non i auie dus shivaus parièrs, dera madeisha manèra que non i auie dues persones parières.
Ère per deishar aguesta pregunta, quan rebrembèc eth problèma deth pastissièr.
Cap des coquilhons ère parièr.
Uns èren un shinhau mès celhs, d'auti se trincauen.
Mès, totun, quinsevolh podie veir que, de bèra manèra, "toti èren parièrs".
Dilhèu era intencion de Platon ère preguntar se per qué un shivau ère tostemp un shivau e non ua barreja de shivau e de porcèth, per exemple.
Perque encara que i auie shivaus marrons coma es ossi e shivaus blanqui coma es anhèths, toti auien bèra causa en comun.
Sofia non auie vist jamès, per exemple, un shivau damb sies o ueit pautes.
Era següenta qüestion que l'auie hèt Platon ère reauments dificila.
Ei inmortau era amna der òme?
Aquerò ei ua causa que Socrates non se vedie capable d'arrespóner.
Sonque sabie qu'es còssi mòrts se cremauen o s'acogauen, e que non auien cap de futur.
S'er òme a ua amna inmortau, alavetz vò díder qu'ei dividit en dues parts: un còs que s'acabe ath cap d'uns ans, e ua amna que se compòrte de manèra mès o mens independenta deth còs.
Era sua mairia didec un viatge que sentie qu'era soleta causa qu'auie vielha ère eth còs.
Li venguec entath cap ua causa qu'eth filosòf auie dit sus Socrates.
Socrates hec a veir que toti pòden compréner es vertats filosofiques en tot tier simplaments era rason.
Tanben didec qu'un esclau auie era madeisha capacitat de rasonar qu'un nòble.
Sofia ère segura que tanben aurie dit qu'es hemnes an era madeisha capacitat de rasonar qu'es òmes.
Tant qu'ère seiguda, sentec, còp sec, un bronit.
Ère bèth un qu'alendaue e panteishaue coma ua maquina de bugàs.
Un instant dempús, campèc eth gosset daurat.
Portaue ua envolòpa grana ena boca.
Hermes, cridèc Sofia.
Dèisha-lo anar!
Eth gosset s'estenec, e se deishèc amorassar.
Mès ath cap d'un parelh de menutes, se lheuèc e prenec eth camin deth bòsc.
Sofia lo seguic damb era envolòpa marrona ena man.
Se resquilhèc entre eth romegàs, e de seguit siguec dehòra deth jardin.
Hermes ja auie començat a córrer de cap as pregondors deth bòsc, e Sofia lo seguic uns quanti mètres.
Dus viatges, eth gosset se virèc e ganholèc, mès Sofia non se dèc per vençuda.
Eth gosset accelerèc e, còp sec, se metec per un camin estret.
Sofia l'atrapèc, mès pòc dempús, eth gosset s'arturèc e comencèc a ganholar coma un gosset gardian.
Sofia encara sostiege, e deishaue que i auesse ua cèrta distància entre es dus.
Hermes seguic eth camin corrent, e fin finau Sofia se n'encuedèc que non l'agancharie jamès.
Demorèc quieta ua estona, que li semblèc ua eternitat, en tot escotar com se n'anaue cada viatge mès luenh.
Finauments, tot demorèc en silenci.
Se seiguec en ua soca d'un arbe que i auie en ua petita clarulha deth bòsc.
Encara portaue ena man era envolòpa marrona.
La dauric, ne treiguec ues quantes planes escrites a maquina, e comencèc a liéger.
Gràcies pera bona estona qu'auem passat amassa, Sofia.
En Atenes, voi díder.
Ara, coma minim, ja m'è presentat.
E coma que tanben t'è presentat a Platon, podem anar dirèctaments tath gran.
Platon (428-347 aC) auie vint-e-nau ans quan Socrates beuec era ceguda.
Auie estat alumne de Socrates bèth temps, e auie seguit eth sòn judici molt d'apròp.
Eth hèt qu'Atenes condemnèsse a mòrt ath sòn ciutadan mès nòble, non sonque li produsic ua prigonda impression, senon que determinèc era direccion que prenec era sua activitat filosofica.
Entà Platon, era mòrt de Socrates ère un exemple claríssim deth contrast que i a entre qué ei era societat e qué aurie d'èster.
Era prumèra òbra de Platon coma filosòf siguec era Apologia de Socrates, qu'explicaue se qué didec Socrates ath gran jurat.
Coma segur que rebrembaràs, Socrates jamès non deishèc arren per escrit.
Era majoria des filosòfi presocratics òc qu'ac heren, encara que molti des sòns escrits s'an perdut.
Mès en cas de Platon, se cre que s'an conservat totes es sues òbres principaus.
A despart dera Apologia de Socrates, Platon escriuec ua colleccion d'Epistoles, e apruprètz trenta cinc dialògs).
Auem sauvat aguesti escrits seguraments perque Platon fondèc era sua escòla de filosofia en Atenes, en ua arberalha que deuie eth sòn nòm ath legendari eròi grèc Academus.
Era escòla siguec coneishuda, donc, coma era Acadèmia.
D'alavetz, s'an establit milèrs e milèrs d'acadèmies per tot eth mon.
Encara aué en dia, parlam d'acadèmies e de tèmes academics).
Es assignatures que s'ensenhauen ena acadèmia de Platon èren filosofia, matematica e gimnastica, encara que "ensenhar" dilhèu non sigue era paraula avienta.
Era Acadèmia de Platon daue ua importància extraordinària ara convèrsa viua.
Non ei, donc, cap edart qu'es escrits de Platon auessen forma de dialògs.
Ena introduccion deth cors didí que soent ei ua bona idia demanar-se se quin ei eth projècte particular de cada filosòf.
Atau, donc, ara demani: per quini problèmes se preocupaue Platon?
Podem díder, en resumit, que Platon ère interessat ena relacion que i a entre es causes etèrnes e immudables, d'ua banda, e es causes que "ragen", de ua auta.
De hèt, ei eth madeish interès qu'auien es presocratics).
Auem vist com es sofistes e Socrates deishèren de banda qüestions de filosofia dera natura, e preferiren centrar-se en qüestions restacades ar òme e ara societat.
E encara, de bèra manèra, es sofistes e Socrates se preocupèren pera relacion entre es causes etèrnes e immudables e es que ragen.
Eth problèma les interessaue d'un punt d'enguarda dera morau der òme e des ideaus dera societat, o vertuts.
Podem díder, molt resumidaments, qu'es sofistes pensauen qu'es percepcions des causes bones e dolentes variauen d'ua ciutat-estat a ua auta, e d'ua generacion a ua auta.
Per tant, eth ben e eth mau èren concèptes que "rajauen".
Entà Socrates, aquerò ère inacceptable.
Credie ena existéncia de règles etèrnes e absolutes entà determinar qué ei bon e qué ei dolent.
A trauèrs dera rason, podem arribar enquia aqueres normes immudables, perque era rason umana ei, de hèt, etèrna e immudable.
Me seguisses, Sofia?
Arribam en Platon.
Eth se preocupe des causes etèrnes e immudables dera morau e dera societat.
Entà Platon, es dus problèmes se pòden redusir a un de solet.
Sage de percéber per dessús de tot, ua "realitat" etèrna e immudable.
Te serè franc: per aquerò auem as filosòfi.
Non les auem de besonh entà que triguen era gojata mès polida der an, ne entà que descurbisquen quini son es tomates de mès bon prètz.
Per tòrt d'aguestes causes son soent tant impopulars) Es filosòfi an de sajar de prescindir des tèmes banals e actuaus e, per contra, an de atirar era atencion dera gent sus qué ei etèrnaments "vertadèr", etèrnaments "bèth" e etèrnaments "bon".
Ara ja auem, coma minim, ua vaga idia deth projècte filosofic de Platon.
Mès ara guardem cada causa per separat.
Sajam de compréner ua ment extraordinària, que influïc prigondaments ena filosofia europèa posteriora.
Autant Empedocles que Democrit heren a veir que, encara qu'ena natura tot "rage", i a d'auer, totun, "quauquarren" que non càmbie jamès (es "quate arraïtzes", o es "atòms").
Platon i ère d'acòrd, mès d'ua manèra particulara.
Platon pensaue que totes es causes tangibles dera natura càmbien.
Non i a cap substància primària que non se dissòlve.
Absoludaments tot açò que tanh ath mon materiau ei hèt d'un materiau qu'eth temps rosigue.
Mès, ath madeish temps, tot ei hèt damb un "motle" etèrn e immudable.
Ac ves?.
Non , me semble que non.
Per qué toti es shivaus son parièrs, Sofia?
Dilhèu penses que no'n son en absolut.
Mès i a bèra causa que toti es shivaus an en comun, bèra causa que mos permet reconéisher que son shivaus.
Evidentaments, un shivau en concrèt "rage".
Ei vielh e tòrt, e acabarà morint.
Mès era forma deth shivau ei etèrna e immudable.
Es causes etèrnes e immudables, entà Platon, non son ues substàncies primàries fisiques, coma ne heren entà Empedocles e Democrit, senon uns modèus espirituaus e abstractes, a compdar des quaus se da forma ara rèsta des causes.
Serè mès precís.
Es presocratics expliquèren rasonablaments ben es cambis ena natura sense auer de presupausar que, de hèt, i a causes que càmbien.
Pensauen que, en miei deth cicle dera natura, i a bèri minusculi elements etèrns e immudables que non se dissòlven.
Non ei bric mau, Sofia.
O un crocodil o un elefant, per exemple.
Platon pensaue qu'es atòms de Democrit jamès formauen un "elecodril" o un "cocolefant".
Aguest ei eth punt de partida des sues reflexions filosofiques.
Se ja comprenes de qué parli, pòs sautar-te aguest paragraf.
Mès, per se non t'a demorat clar, t'ac precisarè: as ua capsa de lego, e hès un shivau damb eth lego.
Lo des.hès, e tornes a méter es pèces ena capsa.
Non pòs demorar que se forme un nau shivau simplaments saquejant era capsa.
Com poirien es pèces deth lego, per se soletes, trapar-se es ues damb es autes, e formar un shivau un aute viatge?
Aquerò ei impossible.
Tu as de rebastir eth shivau, Sofia.
S'ac pòs hèr, ei perque as era imatge deth shivau laguens deth cap.
Eth shivau deth lego ei hèt a compdar d'un modèu que se mantie inalterable de shivau en shivau.
Qué heres damb eth problèma des cinquanta pastes identiques?
Imagina que quès der espaci, e que jamès non as vist ua pastisseria.
Te trapes, còp sec, damb ua pastisseria temptadoira.
Ena veirina i a cinquanta pastes exactaments egales, qu'an forma d'òmes.
Supausi que non enteneràs se per qué son totes egales.
Dilhèu bèra ua d'eres a un braç trincat, ua auta a perdut un tròç deth sòn cap, ua auta a ua bonha ena bodena.
Mès dempús de campar-les a plaser, arribaràs ena conclusion que totes es pastes an bèra causa en comun.
Encara que cap d'eres ei perfècta.
Supausaràs qu'an ua origina comuna, e que totes son hètes damb eth madeish motle.
E çò qu'ei mès important, Sofia: auràs un desir enòrme de veir aguest motle.
Perque, evidentaments, eth motle ei molt mès perfècte, e molt mès polit, que totes aguestes còpies fragiles.
Coma era majoria des filosòfi, Platon tanben "queiguec der espaci" (se mantenguec dret en extrèm d'un des petiti peus deth conilh).
Ère estonat dera extrèma retirada des fenomèns naturaus, e concludic qu'aquerò s'explique perque i a un nombre limitat de formes darrèr de totes es causes que vedem ath nòste entorn.
Aguestes formes, Platon les nomentèc idies.
Darrèr de cada shivau, cada porcèth o cada èsser uman, i a ua "idia de shivau", ua "idia de porcèth" o ua "idia d'òme".
Dera madeisha manèra, era pastisseria qu'auem mencionat adès pòt auer pastes en forma d'òmes, en forma de shivaus, o en forma de porcèths.
Perque totes es bones pastisseries an mès d'un motle.
Mès un motle ei sufisent entà cada pasta).
Platon arribèc ara conclusion de qué i a d'auer ua realitat darrèr deth "mon materiau": ad aguesta realitat la nomentèc "eth mon des idies", a on i trapam es formes etèrnes e immudables que i a darrèr des diuèrsi fenomèns dera natura.
Aguest remercable punt d'enguarda ei coneishut coma "era teoria des idies" de Platon.
Sò segur que m'as seguit ben enquia aciu, cara Sofia.
Mès dilhèu sospèches que Platon non se credie reauments es causes que didie.
Credie reauments que formes atau existien en ua realitat completaments diferenta?
Probablaments non credec tostemp çò de madeish ath long dera sua vida, mès coma minim en bèri uns des sòns dialògs i ges aguesta idia.
Sagem de seguir era sua argumentacion.
Un filosòf, coma auem vist, sage de mostrar bèra causa que sigue etèrna e immudabla.
Non aurie cap de sentit, per exemple, escríuer ua teoria filosofica sus era existéncia d'ua determinada bambolha de sabon: en part perque non i aurie temps d'estudiar-la ben abantes que crebèsse, e en part perque serie dificil véner ua teoria filosofica sus ua causa qu'arrés non a vist e que sonque a existit cinc segondes.
Platon credie que totes es causes dera natura que vedem ath nòste entorn, ei a díder, es causes tangibles, se pòden comparar damb ua bambolha de sabon, perque non i a arren qu'existisque etèrnaments en mon des sentits.
Sabem, ei clar, que tard o d'ora, cada èsser viu morirà e se descompausarà.
Quitament un blòc de marme càmbie e se descompause graduauments.
Era Acropòlis ei en roïnes, Sofia.
Ei un escandal, mès ei atau.
Platon pensaue que non podem auer jamès un coneishement vertadèr d'aquerò que càmbie contunhaments.
Sonque podem auer un coneishement vertadèr d'aquerò que podem enténer damb era rason.
D'acòrd, Sofia: m'explicarè mielhor.
Ua soleta pasta en forma d'òme pòt demorar tant imperfècta, dempús de tot eth procès d'elaboracion, que se pòt hèr dificil de reconeisher-la.
Mès dempús d'auer vist dotzenes de pastes qu'auien demorat ben, poiram èster pro segurs de com ei eth motle.
Lo poiram endonviar, encara que non l'ajam vist jamès.
Mès tanpòc non ei segur que siguesse un auantatge veir eth motle damb es uelhs, perque non tostemp mos podem fidar des nòsti sentits.
Era capacitat visuau pòt variar d'ua persona a ua auta.
Totun, mos podem fidar dera nòsta rason, perque sabem qu'era rason ei era madeisha entà toti.
Se te sès en ua aula dera escòla damb trenta alumnes mès, e eth professor demane quina color der arcolan ei era mès polida, seguraments receberà responses molt diuèrses.
Mès se demane guaire hèn 8*3, tota era classa, demorem, darà era madeisha responsa.
Perque aquerò darrèr depen dera rason que, de bèra manèra, ei çò de contrari des opinions.
Podem díder qu'era rason ei etèrna e universau precisaments perque sonque exprimís afirmacions etèrnes e universaus.
Imagina que bèth dia, en tot passejar peth bòsc, trapes ua carrolha redona.
Dilhèu dides que semble redona, mentre qu'era tua amiga Jorunn ditz qu'ei un shinhau aplanada d'un cant, (e començatz a pelejar-vos!
Mès non podetz auer un coneishement vertadèr d'arren que percebatz damb es uelhs.
En cambi, se pòt díder damb ua absoluta certitud qu'era soma des angles d'un cercle ei de 360 grads.
En aguest cas, parlaràs d'un cercle ideau que non existís ena natura, mès que pòs visualizar claraments.
Te preocupes deth motle invisible des pastes, e non d'ua determinada pasta que i a ena taula dera codina.
En resumit: sonque podem auer concepcions inexactes des causes que percebem damb es nòsti sentits.
Mès podem auer un coneishement vertadèr des causes que comprenem damb era nòsta rason.
Era soma des angles d'un triangle serà tostemp de 180 grads enquiara fin deth mon.
E, egalaments, era idia de "shivau" aurà tostemp quate pautes, encara que se trinquèssen era pauta toti es shivaus deth mon fisic.
Coma è dit adès, Platon credie qu'era realitat ei dividida en dues parts.
Ua part ei eth mon des sentits, deth quau sonque n'auem un coneishement incomplèt o aproximat en tot tier es nòsti (incomplèts o aproximats) cinc sentits.
En aguest mon sensible, "tot rage" e arren ei permanent.
Arren ei.
Sonque i a causes que van e vien.
Era auta part ei eth mon des idies, que podem conéisher d'ua manèra vertadèra a trauèrs dera nòsta rason.
Aguest mon des idies non se pòt percéber damb es sentits, e es idies (o formes) son etèrnes e immudables.
Segontes Platon, er òme ei ua creatura dual.
Auem un còs que "rage", qu'ei indissolublaments estacat ath mon sensible, e damb eth madeish destin que quinsevolh auta causa d'aguest mon (coma ua bambolha de sabon, per exemple).
Toti es nòsti sentits son estacadi ath nòste còs e, per tant, non i podem fidar.
Mès tanben auem ua amna immortau, qu'ei eth reiaume dera rason.
Coma que non ei fisica, era amna pòt campar eth mon des idies.
Mès aquerò non ei tot, Sofia.
Non ei tot!
Platon tanben credie qu'era amna existís abantes d'entrar laguens d'un còs (ère ena part de naut der armari, damb es auti motles).
Mès quan era amna se desvelhe laguens d'un còs uman, desbrembe totes es idies perfèctes.
Alavetz comence a passar quauquarren.
De hèt, comence un procès meravilhós.
A mida qu'er èsser uman descurbís es diferentes formes deth mon naturau, un rebrembe aluenhat pertòque era sua amna.
Era vision d'un shivau, encara que sigue imperfècte, ei sufisenta entà desvelhar ena amna un palle rebrembe deth shivau perfècte, qu'era amna vedec un viatge en mon des idies.
Aguest desir, Platon lo nomente eros, que vò díder "amor".
Era amna, alavetz, experimente un "engüeg dera sua origina vertadèra".
A compdar d'aguest moment, considère qu'eth còs e eth mon sensible son imperfèctes e insignificants.
Era amna sónie tornar de cap a casa, tath mon des idies, en tot volar damb es ales der amor.
Engüege era libertat, qu'a perdut d'ençà qu'a entrat en còs.
Voi soslinhar que Platon descriu un cicle ideau dera vida, perque non toti es umans dèishen era amna liure entà que comence eth sòn camin de retorn tath mon des idies.
Era majoria dera gent s'agarre as "reflèxi" des idies que i a en mon sensible.
Ven un shivau darrèr de un aute, mès non ven qu'aguesti shivaus son, en realitat, ua còpia dolenta de ua auta causa.
Entren ena codina, e se harten de pastes, sense ne tansevolhe preguntar-se se d'a on vien aguestes pastes).
Çò que Platon descriu ei eth camin des filosòfi.
Era sua filosofia se pòt liéger coma ua descripcion dera practica filosofica.
Quan ves ua ombra, Sofia, penses qu'a d'auer bèra causa que la còste.
Ves era ombra d'un animau.
Penses qu'a d'èster era d'un shivau, mès non n'es segura.
Te vires, e ves eth shivau, que, naturauments, ei molt mès polit e ei molt mès ben acabat qu'era treble "ombra de shivau".
Dera madeisha manèra, Platon credie que toti es fenomèns naturaus son simplaments ombres des idies etèrnes.
Mès era majoritat dera gent se conforme a víuer entre ombres.
Non se demanen se qué i a darrèr des ombres.
Pensen qu'es ombres son era soleta causa qu'existís, e ne tansevolh se n'encueden que sonque son ombres: non son capaci, donc, de descurbir era immortalitat dera sua pròpia amna.
Platon explique un mite qu'illustre aquerò qu'acabam de díder.
Imagina uns òmes que demoren en ua cavèrna sosterranha.
Son seigudi d'esquia ara entrada, damb es pès e mans estacats de tau manèra que sonque pòden guardar era paret de darrèr dera cavèrna.
Ath sòn darrèr i a un paredau fòrça naut, e per darrèr deth paredau caminen uns èssers, que se semblen as òmes, e que sostien diuèrses figures dessús deth paredau.
Coma que i a un huec darrèr d'aguestes figures, projècten ombres hlamejantes ena paret dera cavèrna.
Atau, era soleta causa que pòden veir es abitants dera cavèrna ei un teatre d'ombres.
An estat en aguesta posicion d'eth dia en qué neisheren, e per tant se pensen qu'aguestes ombres son era soleta causa qu'existís.
Imagina ara qu'un d'aguesti abitants sage de liurar-se des cadies.
Era prumèra causa que harie ei demanar-se d'a on vien aguestes ombres dera paret dera cavèrna.
Qué cres que passarie se se virèsse, e vedesse es figures sostengudes sus eth paredau?
D'entrada, s'enludernarie damb era lum cegadora.
Era claretat des figures tanben l'enludernarie, perque enquia aqueth moment sonque aurie vist era sua ombra.
S'artenhesse pujar sus eth paredau, traspassar eth huec enquia arribar en mon exterior, encara s'enludernarie mès.
Mès dempús de heregar-se es uelhs, demorarie estancat dauant dera beresa deth mon.
Per prumèr viatge, guardarie colors e formes clares.
Guardarie animaus e flors reaus qu'es ombres dera cavèrna, enquia aqueth moment, auien representat mau e de forma trebla.
Mès, enquia e tot alavetz, se preguntarie se d'a on vien es animaus e es flors.
Dempús camparie eth solei en cèu, e se n'encuedarie que da vida a toti aguesti animaus e flors, dera madeisha manèra qu'eth huec hè visibles es ombres.
Er erós abitant dera cavèrna poirie anar a descurbir era natura, en tot tastar era sua naua libertat.
Mès pense qu'es auti encara son abaish e preferís tornar.
Un còp aquiu laguens, sage de convéncer as auti abitants dera cavèrna qu'es ombres dera cavèrna non son senon palles reflèxi des causes "reaus".
Mès non lo cren.
Assenhalen era paret dera cavèrna e diden que çò que ven ei tot çò qu'existís.
Fin finau, l'aucissen.
Damb eth mite dera cavèrna, Platon volie mostrar eth camin que recor eth filosòf d'aciu es imatges vagues enquias idies vertadères que s'amaguen darrèr es fenomèns dera natura.
Eth mite dera cavèrna illustre, atau, eth coratge de Socrates e eth sòn sentit exemplar de responsabilitat.
Eth mite dera cavèrna lo trapam en dialòg dera republica, a on Platon presente un retrait der "estat ideau", ei a díder, d'un estat imaginari, ideau, o coma s'acostume a díder, "utopic".
Podem díder, en tot simplificà'c, que Platon credie qu'er estat auie d'èster governat pes filosòfi.
Entà explicà'c, pren eth còs uman coma punt de gessuda.
Segontes Platon, eth còs uman ei format per tres parts: eth cap, eth pitrau e eth vrente.
A cada ua d'aguestes parts li correspon ua qualitat dera amna.
Era rason tanh ath cap, era volentat ath pitrau, e eth desir ath vrente.
Cada ua d'aguestes qualitats dera amna tanben a un ideau o vertut.
Era rason aspire ara sabença, era volentat aspire ath coratge, e eth desir s'a de travar entà arténher era moderacion.
Sonque quan es tres parts der èsser uman foncionen coma ua unitat, s'artenh un òme armoniós o vertuós.
Era prumèra causa qu'a d'apréner un mainatge, ena escòla, ei controtlar es sòns talents, ara seguida a de desvolopar era valor, e fin finau, era rason l'a de portar enquiara sabença.
Platon imagine er Estat coma un còs uman tripartit.
A on eth còs a cap, pitrau e vrente.
En Estat i a governants, soldats e productors (agricultors, per exemple).
Platon pren, coma exemple, era sciéncia medicau grèga.
Atau coma un òme san e armoniós ei equilibrat e temperat, dera madeisha manèra un Estat "vertuós" ei format per gent que sap quin ei eth sòn lòc laguens deth conjunt.
Coma era rèsta dera filosofia de Platon, era sua filosofia politica se caracterize peth racionalisme.
Sonque se crearà un bon Estat se se govèrne damb rason.
Atau coma eth cap govèrne eth còs, dera madeisha manèra es filosòfi auràn de governar era societat.
Estat:
Er estat ideau de Platon rebrembe eth sistèma indú des castes, en qué cada persona a un papèr determinat entà arténher eth progrès deth conjunt.
Quitament abantes de Platon, eth sistèma indú de castes ja auie eth madeish sistèma tripartit que diferéncie entre era casta dominanta (es sacerdòts), era casta des guerrèrs e era des productors.
Aué en dia, dilhèu dideríem qu'er Estat de Platon ei totalitari.
Mès vau era pena assenhalar que credie qu'es hemnes podien governar tan ben coma es òmes pera soleta rason qu'es governants an de tier, simplaments era sua rason.
Es hemnes, didie Platon, an exactaments era madeisha capacitat de rasonar qu'es òmes, tostemp que receben era madeisha educacion e non s'agen de dedicar a cuedar mainatges o s'agen d'ocupar des prètzhèts dera casa.
En Estat ideau de Platon, es governants e es soldats non pòden víuer en familha ne auer proprietat privada.
Era educacion des mainatges ei un tèma massa important entà que se n'ocupe er individú, e a d'èster responsabilitat der Estat.
Platon siguec eth prumèr filosòf que parlèc en favor d'un sistèma public d'escòles mairaus e d'estudis.
Dempús de diuèrses decebudes politiques, Platon escriuec Es Leis, a on descriu un "Estat legau" coma eth dusau mielhor estat.
Reïntrodusic era proprietat privada e es ligams familhaus, e restrenhec, per tant, era libertat des hemnes.
Totun aquerò, didec qu'un Estat que non eduque ne entrene as hemnes ei coma un òme que sonque hè a servir eth sòn braç dret.
Podem díder, de forma generau, que Platon auie ua vision positiua des hemnes, en tot tier en compde era epòca en que viuec.
En dialòg Era taulejada, ua hemna, Diotima, expause a Socrates es sòns coneishements filosofics.
Aguest siguec Platon, Sofia.
Es sues estonantes teories an estat discutides (e criticades), pendent mès de dus mil ans.
Eth prumèr òme qu'ac hec, siguec un des sòns alumnes dera Acadèmia.
Se didie Aristotil, e siguec eth tresau gran filosòf d'Atenes.
Non digui arren mès!
Mentretant Sofia liegie sus Platon, eth solei s'auie lheuat entà autant, mès enlà des bòsqui.
S'auie deishat a veir per dessús der orizon, just en moment en qué liegie qu'un òme gessie dera cavèrna e barraue es uelhs ara lum avuglanta der exterior.
Ère coma s'era madeisha auesse gessut d'ua cavèrna sosterranha.
Sofia notèc que sentie era natura d'ua manèra complètaments diferenta dempús d'auer liejut aguestes planes sus Platon.
Ère coma s'auesse estat daltonica.
Auie vist bères ombres, mès non idies clares.
Non ère segura de qué Platon auesse rason en tot çò que didie sus es formes etèrnes, mès li semblaue ua idia fòrça polida que totes es causes viuentes siguessen ues còpies imperfèctes des formes etèrnes deth mon des idies.
Perque, non ère vertat que totes es flors, arbes, òmes e animaus èren "imperfèctes"?
Totes es causes que vedie ath sòn entorn èren tan polides e tan viues, que li calec heregar-se es uelhs entà creir çò que vedie.
Arren de çò que vedie existirie entà tostemp.
E, totun, ath cap de cent ans i aurie es madeishes flors e es madeishi animaus.
Encara que cada planta e cada animau despareishessen e siguessen desbrembadi, i aurie ua causa que "rebrembarie" eth sòn aspècte.
Sofia campèc er espectacle deth mon.
Còp sec, un esquiròu pugèc peth tronc d'un pin.
Dèc un parelh de viroletes ath torn deth tronc, e despareishec entre es branques.
A tu ja t'è vist un aute viatge, pensèc.
Se n'encuedèc que seguraments non ère eth madeish esquiròu qu'auie vist er aute viatge, mès auie era madeisha "forma".
Dilhèu Platon auie rason.
Dilhèu auie vist er esquiròu "etèrn" bèth aute viatge, en mon des idies, abantes qu'era sua amna ocupèsse un còs uman.
Poirie èster vertat que ja auesse viscut?
Auie existit era sua amna abantes d'arrossegar un còs?
Ère possible que portèsse laguens sòn un petit lingòt d'aur, ua jòia qu'eth temps non podie véncer, ua amna que contunharie viuent quan eth còs envielhisse e morisse?
Era gojata deth miralh parpelejèc…
Èren es sèt e quinze menutes, encara.
Non calie tornar lèu tà casa.
Era mair de Sofia dromie enquia tard es dimenges, e seguraments encara dormirie un parelh d'ores mès.
Aurie de hicar-se un shinhau mès en bòsc, e sajar de cercar a Albert Knox?
Sofia se lheuèc, e comencèc a caminar pera corsèra qu'auie prenut Hermes.
Portaue ena man era envolòpa marrona damb es planes de Platon.
Quan arribèc en un horcalh deth camin, agarrèc eth camin mès ample.
Es audèths cantauen pertot: enes arbes, en aire, enes arbilhons, enes matarrassi.
Èren ocupadi en tot hèr es obligacions de cada maitin.
Non sabien era diferéncia entre eth dimenge e es auti dies dera setmana.
Qui les auie ensenhat a hèr tot aquerò?
I auie bèra computadora laguens sòn que les programèsse entà hèr cèrtes causes?
Eth camin pujaue per un petit tuc, e dempús baishaue per un airau d'arbes plan nauti.
Eth bòsc ère tant espés, que sonque vedie uns quanti mètres entre es arbes.
Còp sec, vedec bèra causa que ludie entre es troncs des pins.
Ère un petit lac.
Eth camin contunhaue en direccion opausada, mès Sofia preferic seguir entre es pins.
Sense saber guaire ben se per qué, deishèc qu'es sòns pès la portèssen.
Eth lac non ère mès gran qu'un camp de fotbòl.
En aute costat, vedec ua cabana de color vermelha, en ua petita clariana entornejada de bedoths argentadi.
Un petit hiu de hum gesie dera humenèja.
Sofia anèc enquiara aurèra dera aigua.
Tot ère fòrça en.hangat, mès lèu vedec ua barca de rems, qu'ère estacada ena arriba.
Laguens dera barca i auie un parelh de rems.
Sofia guardèc ath sòn torn: de totes manères, ère impossible entornejar eth lac e arribar ena cabana de color vermelha sense banhar-se es pès.
Anèc decidida entara barca, e la possèc entara aigua.
I pugèc, metec es rems enes escaumes, e comencèc a remar.
De seguit arribèc en aute costat dera aurèra.
Sofia baishèc dera barca, e sagèc de tirar-la de cap a dehòra.
Eth terren, aquiu, ère molt mès accidentat qu'ena auta banda deth lac.
Hec un còp de uelh entà darrèr abantes de començar a caminar entara cabana.
Ère pro estonada dera sua audàcia.
Com auie gausat a hèr aquerò?
Ère coma se "bèra causa" l'auesse possat.
Anèc enquiara pòrta, e truquèc.
Demorèc ua estona, mès arrés non responec.
Virèc doçaments era maneta dera pòrta, e era pòrta se dauric.
Tè!, cridèc, i a bèth un?
Entrèc en ua sala.
Non gausèc a barrar era pòrta Ère evident qu'aquiu i viuie quauqu'un.
En ua grana taula deth minjador, i auie ua maquina d'escríuer, bèri libres, un parelh de creions, e un molon de papèr.
Ath cant dera hièstra que daue sus eth lac, i auie ua taula mès petita damb dues cagires.
A despart d'aquerò, non i auie guaires mòbles, mès i auie ua paret damb palmars plens de libres que cridaue era atencion.
Ath dessús d'ua comòda blanca, penjaue un gran miralh redon, damb un marc pesat de lhauna.
Semblaue tot fòrça antic.
I auie dus quadres penjats en ua paret.
Un ère un òli d'ua casa blanca ath cant d'ua petita badina damb casalons vermelhs de pescaires.
Entre era prumèra casa e es autes i auie un jardin damb fòrça desnivèus, uns arbilhons espessi e ues quantes ròques.
Ua grana hilada de bedoths enquadraue eth jardin.
Eth titol deth quadre ère "Bjerkely".
Ath sòn costat, i auie un retrait d'un òme vielh seigut en ua cagira ath cant d'ua hièstra.
Auie un libre ena hauda.
Aguest quadre tanben auie, ath hons, ua petita badina damb arbes e ròques.
Semblaue que s'auesse pintat hège sègles.
Eth pintor se didie Smibet.
Berkeley e Bjerkely.
Sofia contunhèc examinant.
Ua pòrta separaue era sala d'ua petita codina.
Bèth un acabaue de netejar es plats.
Es plats e es veires èren apileradi sus un liròt de codina, e bèri uns encara auien rèstes de sabon.
En solèr, i auie un bòl damb rèstes de minjar.
Qui visquesse aciu, auie un gosset o un gat.
Sofia tornèc tara sala.
Ua auta pòrta daue a ua petita cramba.
En solèr, ath cant deth lhet, i auie un parelh de hlassades.
Sofia descurbic bèri peus ròis enes hlassades.
Aguesta ère era pròva!
Ara ja sabie qu'es abitants dera cabana èren Alberto Knox e Hermes.
Tornèc ena sala, e s'estanquèc deuant deth miralh.
Eth veire ère deslustrat e ère ralhat, e non s'i vedie guaire ben.
Sofia comencèc a hèr mimaròtes coma auie hèt en miralh de casa sua.
Eth reflèx hège exactaments çò de madeish, coma ère logic.
Mès, còp sec, s'espauric.
Sonque un viatge (per espaci d'ua segonda), Sofia vedec claraments se com era gojata deth miralh parpelejaue.
Sofia hec un pas tà darrèr, espaurida.
S'era madeisha auie parpelejat, com podie auer vist ara auta gojata parpelejar?
Non sonque aquerò, senon que semblaue qu'era auta gojata auesse parpelejat coma dident-li: te posqui veir, Sofia.
Sò aciu, en aute costat.
Sofia sentec es batanades deth sòn còr e, ath madeish temps, entenec un gosset que ganholaue.
Ère Hermes!
Auie de marchar de seguit.
Mès alavetz vedec ua cartèra verda ath dessús dera comòda que i auie jos eth miralh.
Laguens i auie un bilhet de cent corones, un de cinquanta e un carnet escolar.
En carnet i auie ua fotografia d'ua gojata de peus ròis, e ath dejós i didie: Hilde Moller Knag…
Se li gelèc era sang.
Tornèc a enténer com ganholaue eth gosset.
I auie eth sòn nòm escrit: SOFIA.
Barrèc era pòrta e gessec corrent dera cabana.
Es idòls s'apressauen cada viatge mès.
Mès çò de pejor ère qu'era barca ja non i ère.
Un moment dempús, la vedec ara deriva en miei deth lac.
Un des rems flotaue ath sòn costat.
S'auie desbrembat de pujar-la totauments en tèrra fèrma.
Eth gosset ja ère molt apròp e vedec que, ena auta arriba, se botjaue bèra causa entre es arbes.
Sofia non dobtèc ne un moment mès.
Damb era grana envolòpa ena man, se calèc entre es arbilhons deth costat dera cabana.
Li calec trauessar un anhàs, en.honsant es sòns pès enquias jolhs, diuèrsi viatges.
Mès auie de seguir coma siguesse.
Auie de tornar tà casa.
Arribèc en un camin.
Ère eth camin per a on auie passat abantes?
Se metec a plorar.
Com podie auer estat tant estupida?
Çò de pejor ère era barca.
Non se podie trèir deth cap era imatge dera barca ara deriva damb eth rem ath sòn costat.
Quina vergonha…!
Probablaments, eth professor de filosofia ja auie arribat en lac.
Aurie besonh dera barca entà poder arribar ena cabana.
Sofia se sentec ua delinqüenta.
Mès no'c auie hèt exprès.
Era envolòpa!
Aquerò dilhèu ère pejor, encara.
Per qué l'auie prenut?
Perque portaue eth sòn nòm, clar, e de bèra manèra ère sòn.
Mès s'auie sentut coma un lairon.
E mès grèu encara: auie dat era pròva definitiua qu'ère era qu'auie estat aquiu.
Sofia treiguec ua petita huelha de laguens dera envolòpa.
Era nòta didie:
Qué siguec abantes: era garia o era "idia" garia?
Neishem damb idies innates?
Quina ei era diferéncia entre ua planta, un animau e un òme?
Per qué plò?
Qué manque entà èster erós?
Non se didie Aristotil?
Quan vedec era barralha deth jardin, dempús de córrer tanta estona peth bòsc, sentec coma s'arribèsse nadant ena plaja dempús d'un naufragi.
Ère curiós veir era barralha dès er aute costat.
Non campèc eth relòtge enquia que non arribèc en Nhadèr.
Èren es dètz e mieja.
Quan entrèc en casa, sa mair ère en tot parlar per telefon.
Sofia pengèc de seguit.
A on caralh ères?
È anat…a hèr un torn… peth bòsc, quequejèc.
Ja 'c veigui.
Jorunn?
Sa mair portèc ròba seca.
Anèren tara codina, e sa mair hec un shinhau de chicolate delit.
Ères damb eth?- demanèc dempús d'ua estona.
Eth?
Sofia sonque pensaue en sòn professor de filosofia.
Damb eth, sí.
Eth… eth tòn conilh.
Sofia hec que non damb eth cap.
Qué hètz quan ètz amassa, Sofia?
Per qué ès tan mòja?
Sofia se demorèc en tot guardar era taula fixaments, damb era cara seriosa.
Mès bèra causa laguens sòn arrie.
Prauba mama, ara s'auie de preocupar d'açò.
Tornèc a hèr que non damb eth cap.
Alavetz comencèren a plòir es demanes.
Ara voi que digues era vertat.
As estat tota era net dehòra?
Per qué te n'anères a dromir vestida?
Gesseres d'amagat quan me n'anè a dormir?
Sonque as catorze ans, Sofia.
Voi que me digues damb qui vas.
Sofia comencèc a plorar.
Alavetz parlèc.
Encara auie pòur.
Li didec que se lheuèc d'ora entà anar a hèr un torn peth bòsc.
L'expliquèc era istòria dera cabana e dera barca, e deth miralh misteriós.
Mès non didec arren deth sòn cors secrèt de filosofia.
Tanpòc non didec arren sus era cartèra verda.
Non sabie se per qué, mès non podie explicar arren sus Hilde.
Sa mair l'abracèc, e Sofia vedec com sa mair l'auie creigut.
Non vau damb cap gojat, plorinèc.
E heres tot eth camin entara Cabana deth Major…?
Era Cabana deth Major?.
Sofia campèc fixaments a sa mair.
Era petita cabana de husta se ditz era Cabana deth Major perque ans endarrèr aquiu i viuie un vielh major der exercit un shinhau hòl.
Mès ara non t'i encabòrnies.
Ara ja non i viu arrés.
Non ei vertat.
Ara i viu un filosòf.
O, pr'amor de Diu, non i tornes!
Sofia se demorèc seiguda ena sua cramba, en tot pensar en totes es causes qu'auien passat.
Eth sòn cap ère coma un circ plen d'elefants pesats, de pantres inèptes, de trapecistes valents e de monards adondats.
Mès ua imatge li viege entath cap sense artura: ua petita barca damb un rem flotant en un lac laguens deth bòsc, e bèth un qu'auie besonh d'aguesta barca entà tornar tà casa.
Ère segura qu'eth professor de filosofia non li harie cap de mau, e la perdonarie s'arribèsse a saber qu'auie estat ena sua cabana.
Mès auie trincat un pacte.
Ère atau coma l'agraïe era sua educacion filosofica?
Com poirie apraiar eth mau qu'auie hèt?
Sofia treiguec eth papèr dera carta de color ròsa, e comencèc a escríuer:
Car filosòf: siguí jo qui entrè ena tua cabana dimenge ath maitin.
Auia tantes ganes de coneisher-te, e de parlar sus bèri tèmes filosofics!
Existissen ena nòsta amna, plan que òc, mès aquerò ei un aute tèma.
Tanben è d'adméter que non sò convençuda dera inmortalitat dera amna.
Personauments, non è cap de rebrembe des mies vides anteriores.
Se me podesses convéncer qu'era amna dera mia mairia, que moric, ei erosa en mon des idies, t'ac arregraïria fòrça, de vertat.
De hèt, non è començat a escríuer aguesta carta per rasons filosofiques.
Que l'è de méter en ua envolòpa ròsa damb un terròc de sucre.
Sonque te volia demanar perdon per auer-te desaubedit.
Sagè de trèir totauments era barca enquiara tèrra fèrma, mès non auia pro de fòrça.
O dilhèu siguec ua grana ondada, que se l'emportèc.
Demori que podesses tornar tà casa sense banhar-te es pès.
Senon, dilhèu te consolarà saber que me demorè mòja, e seguraments cuelherè un reumàs istoric.
Mès serà per tòrt mèn, clar.
Non toquè arren dera cabana, mès me hè dò reconéisher que non resisti era temptacion d'agarrar era envolòpa que i auie sus era taula.
Non volia panar arren, mès coma que portaue eth mèn nòm, pensè, en miei dera confusion, qu'ère mèn.
Te demani que me perdones, de vertat, e te prometi que no'c tornarè a hèr bric mès.
P.S: Pensarè en totes es qüestions dera nòta, e començarè ara madeish.
P.P.S: Eth miralh damb eth marc de lhauna qu'ei dessús dera comòda, ei un miralh normau o ei magic?
Sonque t'ac demani perque non sò acostumada a veir eth mèn pròpi reflèx parpelejant.
Ua abraçada dera tua alumna, Sofia.
Sofia reliegec era carta dus viatges abantes de plaçar-la laguens dera envolòpa.
Pensèc qu'ère mens formau qu'era anteriora carta qu'auie escrit.
Abantes de baishar tara codina entà agarrar eth terròc de sucre, campèc era nòta damb es qüestions deth dia:
Qué siguec abantes: era garia o era "idia" dera garia?
Aguesta pregunta ère lèu tan dificila coma aqueth vielh enigma deth ueu e era garia.
Non i aurie garia sense ueu, ne i aurie ueu sense garia.
Ère reauments tan complicat endonviar qué viege abantes, s'era garia o era "idia" garia?
Sofia comprenec qué volie díder Platon.
Volie díder qu'era "idia" garia auie existit en mon des idies molt abantes qu'existissen es garies en mon sensible.
Segontes Platon, era amna auie vist era "idia" garia abantes d'entrar en un còs.
Mès non ère en aguest punt, precisaments, a on non ère d'acòrd damb Platon?
Com ère possible qu'ua persona que non auesse vist jamès ua garia viua o ua fotografia d'ua garia auesse era mès petita idia de çò qu'ère ua garia?
Aquerò l'amièc tara pròplèu qüestion:
Neishem damb idies innates?
No'c creigui, pensèc Sofia.
Non poiria imaginar un mainatge acabat de nèisher equipat damb bèra idia.
Mès, ei clar, jamès non i auie arren segur, eth hèt de qué eth mainatge non parle non vò díder que non age idies laguens deth cap.
Mès entà saber causes deth mon, non mos cau auer-les vist abantes?
Quina ei era diferéncia entre ua planta, un animau e un òme?
Non pensaue, per exemple, qu'ua planta auesse ua vida emocionau guaire complicada.
Bèth un auie pensat jamès en ua campaneta damb mau d'amor?
Ua planta creish, s'alimente, e produsís grans que possibiliten era sua reproduccion.
Aquerò ei, mès o mens, tot çò que se pòt díder d'ua planta.
Sofia pensèc que totes es causes qu'auie dit sus es plantes tanben se podien aplicar as animaus e as èssers umans.
Mès es animaus auien d'auti atributs.
Se pòden botjar, per exemple.
Quan auie corrut ua maraton, ua ròsa?
Ère ja un shinhau mès complicat establir es diferéncies entre es animaus e es òmes.
Es òmes podien pensar, mès no'c podien hèr tanben es animaus?
Sofia ère convençuda qu'eth sòn gat Sherekan podie pensar.
Coma minim, podie èster plan calculador.
Mès podie pensar sus qüestions filosofiques?
Podie especular sus era diferéncia que i a entre ua planta, un animau e un èsser uman?
Dificilaments!
Un gat pòt èster trist o content, s'auie demanat jamès se i a un Diu o s'auie era amna immortau?
Sofia ac dobtaue molt.
Ère tan dificil parlar d'aguestes qüestions damb un gat coma parlar-ne damb un mainatge petit.
Per qué plò?
Sofia s'arruquèc es espatles.
Plò, probablaments, perque era aigua deth mar s'esvapore e es bromes se condensen.
Aquerò non l'ac auien explicat en tresau?
Un tostemp pòt díder, ei clar, que plò entà qu'es plantes e es animaus poguen créisher.
Mès ère aquerò vertat?
Auie era ploja bèra finalitat?
Eth filosòf auie dit bèra causa sus aquerò ath començament deth cors.
Toti an besonh de minjar, de calor, d'amor e d'atencion.
Aguestes son es bases entà ua vida erosa, sens dobte.
Dempús auie escrit qu'era gent a besonh de trapar responses a bères preguntes filosofiques.
Tanben ei important auer un trebalh que te shaute.
Se, per exemple, non pòs pas veir eth transit, non seràs guaire erós en tot hèr de taxista.
E se non pòs pas veir hèr déuers, non serà ua bona idia hèr de professor.
Sofia estimaue es animaus, e volie èster veterinària.
Mès en cap cas credie que siguesse de besonh guanhar un milion ena loteria entà poder èster erós.
Mès lèu çò de contrari.
I a un arrepervèri que ditz: "D'aigua estancada, mòla non ne mòl".
Sofia se demorèc ena sua cramba enquia que sa mair la cridèc tà dinar.
Auie hèt un filet damb truhes ath horn.
Qué bon.
De dessèrt, i auie jordons damb pinta.
Parlèren de fòrça causes.
Non convidaràs ad arrés?
Voi díder, non vòs hèr ua hèsta?
Dilhèu òc.
Poiríem convidar Marte e Anne Maie.
E Jorunn, clar.
E Jorgen dilhèu.
Mès aquerò ac as de decidir tu.
Sabes?
Rebrembi perfèctaments eth dia en qué hi quinze ans.
Non semble tan luenh, non creigues.
Sentí que ja auia acabat de créisher, Sofia.
Ei estranh, non?
Non senti qu'age cambiat bric des d'alavetz.
Non as cambiat.
Arren càmbie.
Sonque t'as desvolopat, t'as hèt mès grana…
Mmmmmm… parles coma un adult.
Tot a passat tan de prèssa!
En tant que sa mair hège era prandidèra, Sofia anèc tath Nhadèr.
Hermes, cridèc Sofia.
Bon gojat.
Sofia abracèc ath gosset, que bohejaue coma ua mòrsa.
Prenec era envolòpa ròsa e eth terròc de sucre e lo floquèc ena sua boca.
Hermes se resquilhèc entre era barralha e comencèc a córrer de cap ath bòsc.
I auie es abituaus planes escrites a maquina, junhudes damb un clip.
Cara Senhora Detectiu o, entà èster mès exactes, Senhora Panaira.
Non, hemna, non.
Non sò embestiat.
S'as era madeisha curiositat entà cercar responses as enigmes dera filosofia, t'asseguri qu'as un gran futur.
Ei un shinhau shordant, mès ara m'aurè de trasladar.
Supausi qu'eth tòrt ei estrictaments mèn.
Auria d'auer intuït qu'es ua persona que tostemp va enquiath hons des causes.
Salutacions, Alberto.
Sofia alendèc aleugerida.
Ei a díder, que dempús de tot, non ère embestiat?
Per qué s'auie de trasladar?
Agarrèc es papèrs e pugèc tara sua cramba.
Serie mielhor èster laguens de casa quan sa mair se desvelhèsse.
Estirada comòdaments en sòn lhet, comencèc a liéger sus Aristotil.
Estimada Sofia: seguraments t'estonèc era teoria des idies de Platon.
Non ès era unica!
Non sai se t'ac as empassat tot enquiath hons, o s'as hèt bèth comentari critic: en cas que sigue atau, pòs èster segura que son es madeishes critiques que hec Aristotil (384-322 aC), que siguec alumne de Platon ena Acadèmia pendent aumens vint ans.
Aristotil non ère d'Atenes.
Neishec en Macedònia, e entrèc ena Acadèmia de Platon quan aguest auie 61 ans.
Eth pair d'Aristotil siguec un mètge respectat, e, per tant, un scientific.
Aquerò ja mos ditz bèra causa deth projècte filosofic d'Aristotil.
Eth sòn màger interès siguec er estudi dera natura.
Non sonque siguec eth darrèr gran filosòf grèc: siguec tanben eth prumèr gran biològ d'Euròpa.
En tot portà'c tath darrèr extrèm, podem díder que Platon ère tant encaborniat damb es sues formes etèrnes, o "idies", que non se n'encuedèc guaire des cambis dera natura.
Aristotil, de un aute costat, se preocupèc precisaments d'aguesti cambis, qu'aué en dia coneishem damb eth nòm de "procèssi naturaus".
Entà exagerar-lo encara mès, poiríem díder que Platon virèc era esquia ath mon sensible, e barrèc es uelhs a totes es causes que vedem ath nòste entorn.
En tant que Platon tiege era sua rason, Aristotil tiege es sentits.
Tanben i a diferéncies fondamentaus entre toti dus ena manèra d'escríuer.
Es escrits d'Aristotil son secs e precisi coma ua enciclopédia, e moltes des causes qu'escriuec èren basades en estudis de camp improvisats.
Documents antics parlen de 170 titols supausadaments escrits per Aristotil.
D'aguesti, se n'an sauvat 47.
Non son libres complèts.
Son generauments nòtes de leçons.
En sòn temps, era filosofia encara ère ua activitat orau.
Era importància d'Aristotil ena cultura europèa se deu, en bona mesura, ath hèt que creèc era terminologia qu'aué en dia tien es scientifics.
Siguec eth gran organizador que fondèc e classifiquèc es diuèrses sciéncies.
Coma qu'Aristotil non escriuec sus totes es sciéncies, me limitarè a parlar de bèri des airaus mès importants.
Ara que ja coneishes fòrça causes de Platon, te cau començar a veir se com refusèc Aristotil era teoria des idies de Platon.
Mès tard, veiram com elaborèc era sua pròpia filosofia dera natura, perque siguec Aristotil qui recuelhec totes es causes qu'auien dit es filosòfi dera natura.
Veiram com classifique es nòsti concèptes e com fonde era logica coma sciéncia.
E, finauments, parlaram un shinhau dera vision qu'auie der òme e dera societat.
Dera madeisha manèra qu'es filosòfi que lo precediren, Platon volie trapar es causes etèrnes e immudables que i a en miei des cambis.
Trapèc es idies perfèctes que son superiores ath mon sensible.
Platon anaue mès enlà, e didie qu'èren mès reaus qu'es fenomèns dera natura.
Prumèr existic era idia "shivau", dempús vengueren toti es shivaus deth mon sensible en tot galopar coma ombres ena paret dera cavèrna.
Era idia "garia" existic abantes qu'eth ueu e era garia.
Aristotil pensaue que Platon ac auie capvirat tot.
Ère d'acòrd damb eth sòn professor qu'eth shivau reau "rage" e que non i a cap de shivau que visque etèrnaments.
Tanben compartie era idia de qué era forma actuau deth shivau ei etèrna e immudable.
Mès era "idia" shivau, asseguraue, ei simplaments un concèpte qu'es umans s'an format dempús de veir un determinat nombre de shivaus.
Era "idia" o "forma" de shivau, per tant, non existís en se madeisha.
Entà Aristotil, era "idia" o era "forma" deth shivau se forme a compdar des qualitats deth shivau, qu'aué en dia nomentam espècies.
Dit de ua auta manèra: per "forma" de shivau, Aristotil enten aquerò qu'ei comun a toti es shivaus.
E aciu non ei valid er exemple des pastes qu'auem vist adès, perque eth motle existís independentaments d'ua pasta determinada.
Aristotil non credie ena existéncia d'uns motles que, entà didé'c de bèra manèra, son en ues estatgères dehòra dera natura.
Ath contrari, Aristotil credie qu'es "formes" son enes causes, perque son es qualitats especifiques d'aguestes causes.
Aristotil, donc, non ère d'acòrd damb Platon en qué era "idia" garia sigue anteriora ara garia.
Era "forma" garia, segontes Aristotil, ei presenta en cada garia, exactaments dera madeisha manèra que i son presentes es sues caracteristiques particulares, per exemple, que hèsque ueus.
Atau, era garia reau e era "forma" garia son tant inseparables, coma eth còs e era amna.
Aguesta ei reauments, era esséncia dera critica qu'Aristotil hè de Platon.
Mès non as de passar de costat que mos trapam en un dramatic punt d'inflexion.
Ena teoria de Platon, eth màger grad de realitat ei aqueth en qué pensam damb era rason.
Entà Aristotil, eth màger grad de realitat ei aqueth que percebem damb es sentits.
Platon pensaue que totes es causes que vedem ena natura son puraments reflèxi de causes que ja auien existit en mon superior des idies e, conseqüentaments, ena amna umana.
Aristotil pensaue de forma radicauments opausada: es causes dera amna umana son puraments reflèxi des objèctes dera natura.
Era natura, segontes Aristotil, ei eth mon vertadèr.
E Platon, ditz, s'a demorat atrapat en ua vision mitica deth mon, a on era imaginacion umana se confon damb eth mon reau.
Platon aurie dit que non i a arren en mon naturau que non age existit prèviaments en mon des idies.
Aristotil credie, atau, que Platon "doblaue eth nombre des causes".
Explicaue un shivau damb era "idia" d'un shivau.
Mès quina explicacion ei aguesta, Sofia?
Jo demani: e d'a on vie era "idia" de shivau?
Non i a encara un tresau shivau d'a on vie era "idia" shivau e dera quau n'ei ua palla imitacion?
Aristotil pensaue que toti es pensaments e idies arriben ena ment a trauèrs de çò qu'auem vist e qu'auem sentut.
Mès tanben auem un poder innat de rasonar.
Non auem idies innates, coma didie Platon, mès auem era facultat innata d'organizar es percepcions sensoriaus en categories e classes.
D'aguesta manèra, surgenten concèptes coma "pèira", "planta", "animaus" e "èsser uman", o coma "shivau","langosta" e "canari".
Aristotil non remic qu'es òmes auessen ua rason innata.
Ath contrari.
Ei precisaments era rason, segontes Aristotil, era caracteristica mes destacabla der èsser uman.
Mès era nòsta rason ei totauments ueda enquia que non ajam sentut bèra causa.
Per tant, er èsser uman non a idies innates.
Dempús d'auer criticat era teoria des idies de Platon, Aristotil decidic qu'era realitat ei compausada de diuèrses causes separades que constituïssen ua unitat de forma e matèria.
Era matèria ei aquerò de qué ei hèta ua causa; era forma ei era qualitat especifica de cada causa.
Ua garia bat es ales deuant tòn, Sofia.
Bàter es ales ei precisaments era "forma" dera garia, e tanben cacalejar e hèr ueus.
Pera "forma" dera garia, donc, entenem es qualitats especifiques dera sua esséncia o, en autes paraules, es causes que hè.
Quan era garia morís, e dèishe de cacalejar, era sua "forma" dèishe d'existir.
Era soleta causa que demore ei era "matèria" dera garia (qué trist, non, Sofia?
Coma è dit adès, Aristotil s'interessèc pes cambis dera natura.
Era "matèria", potenciauments, tostemp se pòt convertir en "forma".
Ath madeish temps, era "matèria" tostemp pelege entà arténher convertir-se en "forma".
Cada cambi dera natura, segontes Aristotil, ei ua transformacion dera matèria de poténcia a acte.
Explicarè qué voi díder damb açò, Sofia.
A veir se t'ajude aguest divertit exemple.
Un escultor trebalhe en un gran blòc de granit.
Cada dia da còps de martèth ena pèira informe.
Un dia recep era visita d'un mainatge.
Qué cèrques?, demane eth mainatge.
Demora e veiràs, respon er escultor.
Ath cap d'uns dies, eth mainatge torne.
Eth mainatge lo guarde estonat, campe ar escultor, e ditz:
Com sabies qu'eth shivau ère aquiu laguens?
Donques aquerò: com ac podie saber?
De bèra manèra er escultor auie vist era forma deth shivau en blòc de granit perque aguest particular blòc de granit podie, potenciauments, transformar-se en un shivau.
Aristotil pensaue, dera madeisha manèra, que totes es causes dera natura an era potencialitat de realizar, o acabar, ua "forma" concrèta.
Tornem tath ueu e era garia.
Un ueu de garia se pòt convertir potenciauments en ua garia.
Aquerò non vò díder que toti es ueus de garia se transformen en garies (plan d'eri acaben ena taula, en forma de ueus fregits, de pascades, de ueus batuts, sense auer realizat jamès era sua potencialitat.
Mès ei egalaments evident qu'eth ueu d'ua garia non pòt convertir-se en ua auca.
Aguesta potencialitat non ei en ueu dera garia.
Era "forma" d'ua entitat materiau, donc, mos explique bèra causa dera sua limitacion e potencialitat.
Quan Aristotil parle dera "matèria" e "forma" des causes, non sonque se referís as èssers viui.
Dera madeisha manèra qu'era "forma" dera garia ei cacalejar, bàter es ales, e hèr ueus, era "forma" dera pèira ei quèir en solèr.
Era garia non pòt esvitar cacalejar, e era pèira tanpòc pòt esvitar de quèir en solèr.
Tu pòs, evidentaments, lheuar ua pèira e lançar-la fòrça amont, mès non pòs lançar-la enquiara lua perque era natura dera pèira ei quèir en solèr.
Abantes de deishar eth tèma dera "forma" de totes es causes viues e mòrtes, que mos ditz bèra causa sus era sua "accion" potenciau, te cau saber qu'Aristotil auie ua vision particulara de causalitat ena natura.
Quan parlam, aué, dera "encausa de quinsevolh causa", mos referim a com a passat.
Eth veire se copèc perque Peter li lancèc ua pèira, ua sabata se fabrique perque eth sabatèr amasse uns tròci de pèth.
Mès Aristotil credie que i auie diferents tipes d'encauses ena natura.
Ne distinguic quate.
Ei important saber se qué volec díder damb aquera qué nomentèc "encausa finau".
En cas deth veire trincat, ei logic demanar se per qué Peter lancèc era pèira.
Preguntam quin ère eth sòn propòsit.
Sens cap tipe de dobte, eth propòsit o era finalitat tanben jògue un papèr important en cas deth sabatèr.
Mès Aristotil tanben pensaue en ua finalitat parièra quan parlaue des procèssi dera natura completaments inanimadi.
Aciu n'as ua mòstra.
Per qué plò, Sofia?
Ena escòla seguraments as aprenut que plò perque eth bugàs dera aigua des bromes se herede e se condense, en tot formar gotes d'aigua que quèn en tèrra pera fòrça dera gravetat.
Aristotil i aurie estat d'acòrd.
Mès aurie hijut qu'aquerò sonque explicaue tres encauses.
Era encausa materiau ei qu'eth bugàs d'aigua se trape aquiu just en moment en qu'er aire se herede.
Era encausa eficienta ei qu'eth bugàs d'aigua se herede e era encausa formau ei qu'era "forma" o era natura dera aigua consistís en quèir en tèrra.
Mès se t'arturèsses aciu, Aristotil higerie que plò perque es plantes e es animaus an besonh d'aigua entà créisher.
Aquerò se nomente era causalitat finau.
Aristotil assigne as gotes d'aigua un prètzhèt o finalitat.
Poiríem capvirar er argument e díder qu'es plantes creishen perque i a umiditat.
Pòs veir era diferéncia, non, Sofia?
Aristotil cre que i a ua finalitat darrèr de totes es causes dera natura.
Plò entà qu'es plantes poguen créisher, es iranges creishen entà qu'es òmes se les mingen.
Era sciéncia deth nòste temps non pense atau.
Didem qu'eth minjar e era aigua son condicions de besonh entar òme e es animaus.
Se non auéssem aguestes condicions, non existiríem.
Mès era finalitat dera aigua e es iranges non ei neurir-mos.
En tèma dera causalitat èm temptadi a díder qu'Aristotil se confonie.
Mès non sigam imprudents.
Fòrça gent cre que Diu creèc eth mon entà que totes es sues creatures i podessen víuer.
Vist d'aguesta manèra, se pòt pensar qu'es arrius pòrten aigua perque es òmes e es animaus an besonh d'aigua entà víuer.
Mès parlam deth propòsit de Diu.
Es gotes de ploja o era aigua des arrius non an interès en nòste benèster.
Era distincion entre "forma" e "matèria" jògue un papèr important ena explicacion que da Aristotil sus era nòsta manèra de percéber es causes deth mon.
Quan percebem causes, les classificam en diuèrsi grops o categories.
Guardi un shivau, dempús ne guardi un aute, e dempús un aute.
Es shivaus non son exactaments parièrs, mès an bèra causa en comun, e aguesta causa ei era "forma" deth shivau.
Aquerò qu'ei distintiu, o individuau, tanh ara "matèria" deth shivau.
Vam peth mon en classificà'c tot.
Metem es vaques en bòrdes, es shivaus en estables, es porcèths en porcariàs e es garies en garières.
Çò de madeish passe quan Sofia Amundsen drece era sua cramba.
Met es libres en estatgères, es libres dera escòla en morralet e es revistes ena comòda.
Dempús plegue era ròba e la met en armari: era ròba interior en un calaish, es tricòts en un aute e es michons en un aute.
Campa que hèm era madeisha causa damb era nòsta ment.
Distinguim entre es objèctes de pèira, es de lan o es de caochó.
Ac ves, Sofia?
Aristotil se prepausèc dreçar ben "era abitacion" dera natura.
Sagèc de mostrar que totes es causes dera natura pertanhen a diferentes categories e subcategories.
Hermes ei un èsser viu, mès concretaments un animau, mès concretaments un vertebrat, mès concretaments un gosset, mès concretaments un laurador, mès concretaments un mascle laurador.
Vè'n tara tua cramba, Sofia.
Agarra quinsevolh causa deth solèr.
Sigue quin que sigue er objècte qu'agarres veiràs que çò qu'as agarrat pertanh a ua categoria superior.
Eth dia que campes ua causa que non pogues classificar, auràs un shòc.
Se, per exemple, descurbisses ua causa que non sabes s'ei un animau, un vegetau o un minerau, non creigui que gauses ne tansevolhe tocar-la.
Quan digui animau, vegetau o minerau, rebrembi aqueth jòc en qué ua persona ges dehòra dera cramba, e quan torne li cau d'endonviar qué pensauen es qu'auien demorat laguens.
Toti s'an metut d'acòrd en pensar en Mons, eth gat qu'en aguest moment ei en jardin deth vesin.
Era persona entre e comence a preguntar.
Es auti pòden respóner òc o non.
S'era persona ei un bon aristotelic, eth jòc anarà dera següenta manèra:
Ei concrèt?
Òc) Minerau?
Non) Viu?
Òc) Vegetau?
Non) Animau?
Non) Un mamifèr?
Òc) Un gat?
Òc) Mons?
Òoooooc, arrissen…
Aguesti jòcs, donc, les endonvièc Aristotil.
Platon endonvièc era amagadera.
Democrit, ja'c didérem, endonvièc eth lego.
Aristotil ère un meticulós organizador que metec en orde es nòsti concèptes.
De hèt, fondèc era sciéncia dera Logica.
Demostrèc que i a ues leis entà saber quines conclusions o pròves son valides.
Un exemple serà sufisent.
Prumèr diderè que "toti es èssers viui son mortaus" (prumèra premissa), e dempús diderè que "Hermes ei un èsser viu" (dusau premissa).
Era sua conclusion serà, donc, era següenta: "Hermes ei mortau".
Er exemple demòstre qu'era logica d'Aristotil ère basada ena relacion des tèrmes, en aguest cas "èsser viu" e "mortau".
Encara que s'a d'adméter qu'era conclusion ei valida ath cent per cent, auem de híger que lèu non mos ditz arren que non sabéssem.
Ja sabíem que Hermes ère mortau.
Ei un gosset, e toti es gossets son èssers viui que, a diferéncia der Everest, son "mortaus") Aquerò ja'c sabíem, Sofia.
Mès era relacion entre es classes de causes non ei tant evidenta.
De quan en quan, pòt èster util dreçar es nòsti concèptes.
Per exemple: Ei possible qu'ues petites cries d'arrat popen egal qu'es porcèths e es anhets?
Es arrats segur que non hèn ueus.
Quan auem vist jamès un ueu d'arrat?
Semblen cries exactaments parières as des porcèths e es anhets.
Es animaus qu'amainaden les nomentam "mamifèrs", e es "mamifèrs" son, precisaments, animaus que popen lèit dera sua mair.
E qu'ei pro.
Auem era responsa laguens nòste, mès mos i a calgut pensar.
Auem desbrembat qu'es arrats beuen era lèit dera sua mair.
Quan Aristotil "ordene" era vida, prumèr de tot assenhale que totes es causes dera natura se pòden dividir en dus grops principaus.
D'ua banda, i a es causes inanimades, coma es pèires, es gotes d'aigua e es grans de sable.
Aguestes causes, potenciauments, non pòden cambiar en se madeishes.
Segontes Aristotil, es causes inanimades sonque pòden cambiar per miei d'ua influéncia extèrna.
Sonque es causes viues, o animades, an era potencialitat de cambi.
Aristotil dividís es causes animades en dues categories diferentes.
Ua compren es plantes, e era auta, es creatures.
Finauments, aguestes "creatures" se pòden dividir en dues subcategories: es animaus e es umans.
Te cau adméter qu'es categories d'Aristotil son clares e senzilhes.
Dera madeisha manèra que i a ua diferéncia essenciau entre ua causa inanimada e ua causa animada, i a ua diferéncia essenciau entre un animau e ua planta, per exemple, entre un shivau e ua ròsa.
Tanben i a diferéncies entre un shivau e un òme.
Mès en qué consistís aguesta diferéncia?
M'ac poiries díder?
Aristotil dividís es fenomèns naturaus en diuèrses categories en tot basar-se enes qualitats des objèctes o, mès concretaments, en aquerò que pòden hèr o que hèn.
Totes es creatures viuentes (animaus e òmes) an era capacitat de percéber eth mon e de botjar-se a trauèrs dera natura.
E, ath delà, toti es òmes an era capacitat de pensar o, dit de ua auta manèra, d'ordenar es sues percepcions en diuèrses categories e classes.
En mon naturau non i a uns limits guaire definidi.
Campam ua transicion graduau des plantes mès senzilhes enquias plantes mès complicades, des animaus mès senzilhs enquias animaus mès complicadi.
Ara fin d'aguesta escala i a er òme que, segontes Aristotil, viu tota era vida dera natura.
Er òme creish e absorbís aliments coma es plantes, a sentiments e capacitat de botjar-se coma es animaus, mès tanben a ua caracteristica peculiara que sonque ei sua: era capacitat de rasonar.
Per aquerò madeish, er òme a ua shagata dera rason divina, Sofia.
Òc, è dit divina.
A viatges, Aristotil mos rebrembe que i a d'auer un Diu qu'age començat tot eth movement deth mon naturau.
Diu, d'aguesta manèra, ath naut de tot dera escala dera natura.
Aristotil imaginaue qu'eth movement des esteles e es planetes guidaue tot eth movement dera Tèrra.
Mès i a d'auer bèra causa que mete en movement aguesti còssi tan pesadi.
Aguesta "causa" la nomentèc prumèr motor, o Diu.
Eth prumèr motor non se botge en se madeish, mès ei era "causa formau" deth movement des còssi pesants e, per tant, deth movement de tota era natura.
Tornem tar òme, Sofia.
Segontes Aristotil, era "forma" der òme compren ua amna, qu'a ua part vegetau, ua part animau e ua part racionau.
E demane: Com a de víuer, er òme?
Qué ei de besonh entà èster erós?
Era sua responsa ei aguesta: er òme sonque pòt arténher era felicitat en tot tier totes es sues abiletats e capacitats.
Aristotil credie que i a tres formes de felicitat.
Era prumèra forma de felicitat ei ua vida de plaser e léser.
Era dusau forma de felicitat ei ua vida de ciutadan liure e responsable.
Era tresau forma de felicitat ei ua vida d'investigador e filosòf.
Aristotil soslinhèc qu'es tres formes an de convíuer simultanèaments entà qu'er òme pogue èster erós.
Refusèc quinsevolh forma de dogmatisme.
S'auesse viscut aué en dia, aurie dit qu'ua persona que sonque cultive eth sòn còs ei tan desequilibrada coma ua persona que sonque tie eth cap.
Es dus extrèms son ua expression d'ua vida desviada.
Çò de madeish se passe damb es relacions umanes.
Aristotil reivindique, en aguest cas, un punt miei.
Non auem d'èster ne covards ne temeraris, senon valents (massa pòca valentia ei covardia; massa valentia ei temeritat).
Tanpòc non auem d'èster aganits ne prodigs, senon generosi (èster pòc generós ei èster aganit; èster massa generós ei èster prodig).
Era madeisha causa damb eth minjar.
Ei perilhós minjar massa pòc; mès tanben ei perilhós minjar massa.
Tant era etica de Platon coma era d'Aristotil s'inspiren ena medecina grèga: sonque per miei der equilibri e era moderacion ei possible arribar enquia ua vida erosa e armoniosa.
Era idia de qué er òme non pòt cultivar es causes extrèmes tanben ei presenta ena vision qu'a Aristotil dera societat.
Ditz qu'er òme ei, per natura, un òme politic.
Sense ua societat ath torn nòste, non èm èssers vertadèrs.
Soslinhèc qu'era familha e eth pòble curbissen es besonhs primaris de minjar, calor, vida maritau e educacion des mainatges.
Mès era forma mès nauta d'associacion umana sonque la pòt proporcionar er Estat.
Aquerò pòrte tara següenta pregunta: com s'a d'organizar es Estat?
Te'n rebrembes der Estat filosofic de Platon?
Aristotil descriu tres formes d'organizacion.
Ua ei era monarquia, a on sonque i a un cap d'Estat.
Entà qué aguesta sòrta d'Estat foncione ben, non a de generar tirania, ei a díder, un govèrn en qué un cap d'Estat govèrne en benefici pròpi.
Ua auta forma d'organizacion ei era aristocràcia, que consistís en un grop gran o petit de caps d'Estat.
Era aristocràcia a d'esvitar degenerar ena oligarquia, ei a díder, en un govèrn en qué eth poder ei en mans d'us pòqui.
Era tresau forma d'organizacion siguec era democràcia.
Aguesta forma tanben a eth sòn cant negatiu.
Ua democràcia pòt degenerar rapidaments en demagògia.
Encara que Hitler non auesse pujat en poder, toti es grops nazis aurien podut crear ua terribla demagògia.
Finauments, veigam se qué pensaue Aristotil des hemnes.
Malerosaments era sua opinion non ère tan bona coma era de Platon.
Aristotil ère més inclinat a creir qu'es hemnes, de bèra manèra, son incomplètes.
Ua hemna, pensaue, ei un "òme inacabat".
Ena reproduccion, era hemna ei passiva e receptiva en tant qu'er òme ei actiu e productiu.
Pensaue qu'eth mainatge sonque erete es qualitats der òme, e qu'aguestes qualitats son contengudes en seme der òme.
Era hemna ei era tèrra, que sonque recep e desvolope era semença, e er òme ei eth laurador.
O, dit de manèra aristotelica: er òme da era "forma", e era hemna collabòre damb era "matèria".
Evidentaments, ei estonant e tanben lamentable qu'un òme tant intelligent podesse èster tan confonut en tèma dera relacion des sèxes.
Mès aquerò demòstre dues causes: era prumèra, qu'Aristotil non deuie auer guaira experiéncia practica ne damb hemnes ne damb mainatges, e era dusau, que demore clar enquia quin punt ei dolent qu'es òmes agen dominat tostemp ena filosofia e ena sciéncia.
Er error d'Aristotil resulte encara mès grèu s'auem en compde que siguec era sua vision dera hemna (molt mès qu'era de Platon), era que dominèc pendent era Edat Mejana.
Era glèisa eretèc ua imatge dera hemna que ne tansevolhe campe ena Bíblia: Jesús non auie en òdi as hemnes!
Non diderè arren mès.
Mès tornaràs a saber causes de jo.
Quan auec liejut eth capitol d'Aristotil un parelh de viatges, lo tornèc a méter laguens dera envolòpa marrona e se demorèc seiguda, en tot campar era sua cramba.
Còp sec, auec consciéncia deth desorde que i auie en aquera cramba.
En solèr i auie libres e caièrs.
En armari, i auie un pilèr caòtic de michons e tricòts, de texans e miches.
Ena cagira der escritòri i auie un modelhon immens de ròba lorda.
Sofia auec fòrça ganes de meter-se a dreçar era sua cramba.
Era prumèra causa que hec siguec trèir es causes der armari e deishar-les en solèr.
Li calie començar de nau.
Pleguèc suenhosaments era sua ròba e la metec laguens der armari.
Er armari auie tres palmars.
Un ère entara ròba interiora, er aute entàs michons e miches e un aute entàs texans.
Tornèc a aumplir un aute viatge toti es palmars der armari.
Non dobtèc ne un solet moment a on auien d'anar es causes.
Era ròba lorda anèc tà ua borsa de plastic que trapèc en darrèr palmar.
Sonque auec problèmes damb un michon blanc e long: non sonque non trapaue era sua parelha, senon que, ath delà, ère segura que jamès auie estat sòn.
L'examinèc atentaments.
Non i auie arren que podesse identificar ath propietari, mès Sofia sospechaue qui podie èster.
Lo floquèc ena part nauta der armari, ath costat deth lego, era cinta de vidèo e eth mocador vermelh.
Sofia se concentrèc en solèr.
Classifiquèc es libres.
Es caièrs, es revistes e es pannèus dera madeisha manèra qu'ac auie descrit eth filosòf en capitol d'Aristotil.
Quan acabèc de dreçar, se hec eth lhet e comencèc a ordenar er escritòri.
Era darrèra causa que hec siguec acorropar totes es planes d'Aristotil.
Treiguec un caièr e ua perforadoira petita, trauquèc es huelhes e les metec en caièr.
Ac lheuèc naut der armari.
Mès tard, anarie tath Nhadèr e recuelherie era capsa de galetes.
D'aciu ara, tot demorarie ordenat.
E non sonque era sua cramba.
Dempús de liéger Aristotil, comprenec qu'ère tanben molt important méter en orde es sues idies.
Per aquerò auie reservat era part nauta der armari: ère eth solet lòc dera cramba qu'encara non controtlaue totauments.
Sa mair non auie dat senhaus de vida pendent mès de dues ores.
Sofia baishèc.
Decidic dar minjar as animaus abantes que se desvelhèsse sa mair.
S'ajoquèc sus er aqüari dera codina.
Un des peishi ère nere, er aute iranja e er aute vermelh e blanc.
Ère per aquerò que les cridaue Daurat, Capucheta Vermelha e Nere.
Mentretant que les daue minjar, didec:
Ètz èssers viui dera natura: vos podetz neurir, podetz créisher e vos podetz reprodusir.
Mès concrètaments, ètz deth reine animau o sigue que vos podetz botjar e campar eth mon.
E encara mès concrètaments, ètz peishi, e per aquerò podetz respirar a trauèrs des brànquies e nadar tà naut e tà baish pes aigües dera vida.
Sofia tornèc a caperar eth pòt deth minjar des peishi.
Ère pro satisfèta dera manèra qu'auie plaçat es peishi ena escala dera natura, e ère especiauments satisfèta damb era expression "aigües dera vida".
Ara ère eth torn des periquitos.
Sofia les metec uns quanti grans ena capsa deth minjar, e didec:
Estimat Smitt e Smule.
Vos auetz convertit en uns encantadors periquitos perque auetz gessut d'uns ueus encantadors de periquito, e coma qu'aguesti ueus auien era "forma" de periquitos, erosaments non vos auetz convertit un uns papagais blagaires.
Ara seguida, entrèc en lavabo mès gran, a on i auie era tortuga guiterosa en ua caisha.
De tant en tant, sa mair li didie que l'aucirie.
Mès enquia ara sonque auie estat ua menaça.
Sofia treiguec ua huelha de leituga d'un pòt de veire, e la deishèc ena caisha.
Estimada Gavinda, didec.
Non ès precisaments er animau mès rapid dera Tèrra.
Mès aumens ès capable de víuer ua petita fraccion d'aguest gran mon en qué viuem.
T'auràs de consolar en saber que non ès era soleta que non pòt superar-se a se madeisha.
Sherekan seguraments ère dehòra en tot caçar arrats: fin finau, formaue part dera sua natura.
Sofia crotzèc era sala entà anar tara cramba de sa mair.
Ena tauleta deth cafè i auie una gèrla de menines.
Per un moment, auec era sensacion qu'es flors jaunes la saludauen respectuosaments.
S'estanquèc, e amorassèc es sues corones.
Tanben ètz èssers viui, didec.
De hèt, ètz ues privilegiades se vos comparatz damb era gèrla a on vos estatz.
Mès, malerosaments, no'c podetz avalorar.
Sofia entrèc de puntetes ena cramba de sa mair.
Ès ua des qu'an mès sòrt, didec, perque non sonque ès viua, coma un liri de camp.
E non sonque un èsser viu, coma Sherekan o Govinda.
Ès un èsser uman, e as, per tant, era rara capacitat de pensar.
De qué caralh parles, Sofia?
Sa mair s'auie desvelhat mès rapid que d'abitud.
Didia que sembles ua tortuga guiterosa.
Sa mair lheuèc eth cap.
Ara baishi, didec.
Pòs premanir eth cafè?
Còp sec, Sofia didec:
As pensat jamès per qué viuem, mama?
O non.
Non i tornes se te platz.
Ara ja sai era responsa.
De vertat?
Non i auia pensat jamès.
Alavetz as un gran problèma, mama.
Sofia!
Imagina que sonque i auesse plantes e animaus.
Alavetz non i aurie arrés que podesse díder era diferéncia que i a entre un "gat" o un "gosset", o un "liri" e un "jordon".
Es plantes e es animaus tanben son viui, mès nosati èm es solets que podem ordenar era natura en diferents grops e classes.
Ès reauments era mainada mès estranha que coneishi, didec sa mair.
Evidentaments, didec Sofia.
Toti èm mès o mens peculiars.
Çò que voi díder ei que darrèraments m'estones damb aguestes blagades…
Ès molt facil d'estonar, alavetz.
A darrèra ora dera tarde, Sofia tornèc tath Nhadèr.
Artenhec a portar era capsa de galetes tara sua cramba sense que sa mair se n'encuedèsse.
Ordenèc es huelhes, les trauquèc e les metec en caièr d'anères abantes deth capitol d'Aristotil.
Finauments, escriuec eth numèro de cada plana en cornèr de naut ena dreta.
En totau, i auie cinquanta planes.
Sofia bastie eth sòn pròpi libre de filosofia.
Non ère sòn, mès ère escrit especiauments tada era.
Non auec temps de hèr es déuers tath deluns.
Seguraments aurie un contròtle de religion, mès eth professor tostemp didie qu'avaloraue er interès e es opinions personaus.
Sofia notaue que començaue a auer ua cèrta basa entà totes dues causes.
Encara qu'eth professor de filosofia auie començat a enviar es cartes dirèctaments tath Nhadèr, Sofia campèc era boèta deluns ath maitin, mès per costum que per auta causa.
Coma ja demoraue, ère ueda.
Comencèc a baishar peth carrèr deth Tréfol.
Còp sec, vedec ua fotografia en tèrra.
Ère ua fotografia d'un jeep de color blanca damb ua bandèra blaua, a on i metie "ONU".
Non ère era bandèra des Nacions Unides?
Sofia virèc era fotografia, e vedec qu'ère ua postau normau.
Tà "Hilde Moller Knag c/o Sofia Amundsen…" Auie un sagèth noruèc e un tampon dera ONU deth diuendres 15 de junh de 1990.
Ère er aniversari de Sofia!
Era postau didie:
Estimada Hilde, supausi que celebraràs eth tòn aniversari.
O ac haràs londeman?
De totes manères, aquerò non càmbie arren deth tòn present.
De bèra manèra, ei un present que durarà tota era vida.
Mès me shautarie desirar-te un erós aniversari un aute viatge.
Dilhèu ara ja enteneràs se per qué li envii es postaus a Sofia.
Sò segur qu'era te les darà.
P.S.
Mama m'a dit qu'auies perdut era cartèra.
Te prometi que te darè es 150 corones que perderes.
Poiràs auer un aute carnet dera escòla abantes que barren per vacances.
Un punet plan fòrt.
Papa.
Sofia demorèc paralisada.
Quina data portaue eth tampon dera postau anteriora?
Li semblèc rebrembar qu'era auta postau dera fòto dera plaja tanben ère deth junh (tot e qu'encara mancaue un mes sancer).
Senzilhaments no'c auie vist ben.
Guardèc eth sòn relòtge e tornèc de prèssa tà casa.
Dauric era pòrta e pugèc corrent tara sua cramba.
Trapèc era prumèra postau tà Hilde dejós eth mocador de seda vermelh.
Òc: tanben ère deth 15 de junh, eth dia der aniversari de Sofia e un dia abantes d'acabar era escòla!
Qui ère Hilde?
Com podie pensar eth sòn pair que coneisherie Hilde?
En quinsevolh cas, semblaue absurd que l'envièsse es postaus tada era enlòc d'enviar-les tara sua hilha.
Dilhèu ère perque non sabie era adreça dera sua hilha?
Sajaue de suspréner ara sua hilha eth dia deth sòn aniversari en tot emplegar un estranh coma detectiu e postièr?
Per aquerò l'auie dat un mes?
Li volie regalar ua naua amiga ara sua hilha, e per aquerò l'utilizaue?
Ère era madeisha "eth present que durarà tota era vida"?
S'aguest òme tant estranh reauments ère en Liban, com auie podut arténher era sua adreça?
Ath delà, Sofia e Hilde auien dues causes en comun.
Es dues auien neishut eth madeish dia, eth 15 de junh, e es dues auien as sòns pairs ena auta punta deth mon.
Sofia se sentie en un mon irreau.
Ara fin de tot, dilhèu non ère tant estupid creir en destin.
De totes manères, non auie de trèir conclusions tan lèu: i podie auer ua explicacion perfèctaments logica.
Mès com auie trapat Albert Knox era cartèra de Hilde, se Hilde viuie en Lilleshand, a mès de 300 km d'Oslo?
E per qué Sofia auie trapat aguesta postau en tèrra?
Auie queigut dera borsa deth postièr abantes d'arribar ena sua boèta?
Me hè dò.
Jorunn la guardèc seriosaments, coma ua professora.
Demori qu'ages ua bona desencusa.
A a veir damb era ONU, didec Sofia.
M'a retengut ua tropa enemiga en Liban.
Segur…!
Çò que passe ei qu'ès encamardada!
Correren entara escòla tan rapid coma poderen.
Er examen didie:
Concèpte dera vida e tolerància.
Sofia pensèc ua longa estona abantes de començar a escríuer.
Podie emplegar bères idies qu'auie aprenut d'Alberto Knox?
Ac aurie de hèr, perque hège dies que non auie daurit eth libre de religion.
Quan se metec a escríuer, es paraules li gesseren molt facilaments.
Sofia escriuec que sabem qu'era lua non ei hèta de hormatge e que i a cratèrs ena cara amagada dera lua, que tant Socrates coma Jesús sigueren condemnadi a mòrt, que toti auem de morir bèth dia, que grani temples dera Acropòlis se bastiren en sègle V aC, dempús dera guèrra damb es pèrses, e qu'er oracle mès important dera antica Grècia ère er oracle de Delfos.
Coma exemple des causes que sonque podem creir, Sofia mencionèc bères preguntes: I a vida en auti planetes?
Diu existís?
I a vida dempús dera mòrt?, e: Jesús ère eth hilh de Diu o simplaments ère un òme sabent?
Es filosòfi sagen de pujar a un des peus deth conilh entà poder guardar de contunh es uelhs deth Gran Magic.
Encara non sabem se bèth dia ac artenheràn.
Mès se cada filosòf pugèsse ena esquia d'un aute filosòf artenherien a anar cada viatge mès tà naut e creigui qu'alavetz i aurie bèra possibilitat de qu'ac artenhessen.
Ena Bíblia i a ua causa qu'aurie podut èster un des peus fini deth conilh.
Aguest peu se didie Tor de Babel, e eth Magic l'esbaucèc perque non volie petiti babaus umans a naut de tot deth conilh blanc qu'acabaue de crear."
Ara seguida viege era dusau pregunta: Digues bèri factors que contribusissen a formar eth concèpte dera vida en ua persona.
Era educacion e er entorn èren, sens dobte, factors a tier en compde.
Era gent deth temps de Platon auie un concèpte dera vida diferent deth nòste perque viuien en ua epòca diferenta e en un ambient diferent.
Un aute factor ère era sòrta d'experiéncia qu'un cerque entà se madeish.
Era capacitat de rasonar non ei determinada per entorn.
Toti l'an.
Se podie comparar er entorn e era situacion sociau damb es condicions que i auie ena prigondor dera còva de Platon.
Simplaments emplegant era intelligéncia, es individús pòden gésser dera escurina.
Mès ua aventura atau demane un gran coratge personau.
Socrates ei un bon exemple d'ua persona que sagèc de liurar-se damb era intelligéncia des idies subergessentes en sòn temps.
Finauments, escriuec: "Aué en dia, cada viatge se barrege mès era gent de tèrres e cultures desparières.
Cristians, musulmans e budistes pòden compartir eth madeish edifici.
Per aguest motiu, ei mès important acceptar es credences des auti que demanar-se se per qué non toti pensen çò de madeish.
Non està mau, pensèc Sofia.
Sentec qu'auie auançat pro damb totes es causes qu'auie aprenut deth sòn professor de filosofia.
E tostemp li podie híger un shinhau deth sòn sen e des causes qu'auie liejut e sentut.
Sagèc de respóner ara tresau qüestion: Qué vò díder era "consciéncia"?
Aquerò ère ua causa qu'auien discutit fòrça viatges en classe.
Sofia escriuec: "Era consciéncia ei era capacitat dera gent entà respóner as causes bones e dolentes.
Era mia opinion personau ei que toti an aguesta capacitat o, dit de ua auta manèra, creigui qu'era consciéncia ei innata.
Socrates aurie dit çò de madeish.
Mès sonque çò que dicte era consciéncia ja càmbie fòrça d'ua persona a ua auta.
Es sofistes sus aguest punt dideren causes importantes.
Dideren qu'eth ben e eth mau vien principauments determinadi per entorn en qué un creish.
Socrates, en cambi, credie qu'era consciéncia ei era madeisha entà toti.
Dilhèu toti dus auien rason.
Se ben toti non an vergonha d'anar despolhadi, lèu toti an mala consciéncia quan se pòrte mau damb ua auta persona.
E s'a de rebrembar, ath delà, qu'auer ua consciéncia non ei çò de madeish qu'usar-la.
A viatges, semble qu'es persones non agen escrupuls, mès aquerò non vò díder qu'en bèth lòc de laguens sòn non i age amagada ua cèrta forma de consciéncia.
Pòt semblar, donc, que i a gent que non a sen, quan en realitat era soleta causa que passe ei que non lo tien.
P.S.
Era rason e era consciéncia se pòden comparar a un muscle.
Ara ja sonque demoraue ua qüestion: Qué vò díder era prioritat de valors?
Açò tanben ac auien discutit fòrça viatges.
Per exemple, ei util saber condusir un coche perque te permet desplaçar-te d'un lòc tà un aute.
Mès se condusir provòque eth desboscament e era pollucion deth miei ambient, èm forçats a escuélher uns valors.
Dempús de pensar-i ua estona, Sofia arribèc ena conclusion qu'auer uns bòsqui sani e un miei ambient blos ei mès important que non pas arribar d'ora ath trabalh.
Metec mès exemples, e concludic: "Personauments, pensi qu'era filosofia ei ua assignatura pro mès importanta qu'era gramatica anglesa.
Serie pro convenent da prioritat ara filosofia, e trèir bères ores de gramatica".
En darrèr pati, eth professor cridèc a Sofia a despart.
Ja è liejut eth tòn exercici, didec.
Ère un des prumèrs deth molon.
Demori que t'age hèt a pensar.
Aquerò ei exactaments çò que volia parlar damb tu.
E quitament estonant.
Mès as hèt es déuers, Sofia?
Sofia non sabec se qué respóner.
Ben…, abantes as dit qu'ère important auer un punt d'enguarda personau.
Òc…ei clar, ac è dit.
Mès i a un limit.
Sofia lo guardèc fixaments as uelhs.
È començat a estudiar filosofia, didec.
Mès a jo se me hè dificil qualificar-te.
Perque dilhèu auia rason o dilhèu ère confonuda, non?
Metam un excellent, alavetz, didec eth professor.
Quan Sofia tornèc tà casa aquera tarde, lancèc eth morralet en tèrra e anèc corrent tath Nhadèr.
I auie ua envolòpa marrona sus es granes arraïtzes.
Ère pro seca pes costats, de manèra que deuie hèr ua estona que Hermes l'auie portat.
Prenec era envolòpa e anèc enquiara pòrta dera casa.
Dèc minjar as animaus, e pugèc de cap ara sua cramba.
Estirada en lhet, dauric era carta d'Alberto, e comencèc a liéger.
Un aute còp aciu, Sofia!
Ja sabes bères causes des filosòfi dera natura, de Socrates, de Platon e d'Aristotil, e, per tant, ja t'as familiarizat un shinhau damb es fondadors dera filosofia europèa.
A compdar d'ara, ja non seràn de besonh es qüestions introductòries des envolòpes blanques.
Supausi qu'ara ja n'as pro damb es exercicis e es contròtles que te meten ena escòla.
Guarda qu'escriuem aC e dC perque eth cristianisme siguec ua des causes mès importantes e mès misterioses d'aguest periòde.
Aristotil moric en 322 aC, quan Atenes ja auie perdut part deth sòn esplendor; entre d'autes causes, pes desequilibris politics costats pes conquistes d'Alexandre Magne (356-323 aC).
Alexandre Magne siguec eth rei de Macedònia.
Aristotil tanben ère de Macedònia, e pendent bèth temps siguec eth tutor d'Alexandre.
Mès tard, Alexandre siguec eth guanhador dera batalha decisiua contra es pèrses.
Mès siguec mès que mès important perque damb es sues conquistes junhec era civilizacion grèga damb Egipte e Orient enquiara India.
Aquerò dauric ua naua etapa ena istòria dera umanitat.
Neishec ua civilizacion ena quau eth grèc e era cultura grèga jogauen un papèr decisiu.
Aguest periòde, que durèc apruprètz 300 ans, recep eth nòm de ellenisme.
Eth tèrme ellenisme se referís ara epòca e ara cultura grèga que dominèc es tres reiaumes ellenistics: Macedònia, Siria e Egipte.
De totes manères, a compdar der an 50 aC, Roma comencèc a imposar era sua fòrça militara e politica.
Era naua superpoténcia anèc conquistant pòga a pòc toti es reiaumes ellenistics, e des d'alavetz ençà era cultura romana e eth latin an dominat des d'eth cogant de Espanha enquia ben entrat er autant d'Asia.
Ère eth començament dera epòca romana, o Antiquitat tardiua.
Mès rebremba ua causa: abantes que Roma comencèsse a conquistar es reiaumes ellenistics, era madeisha Roma ère ua província dera cultura grèga.
Era cultura e era filosofia grègues jogarien un papèr decisiu fòrça temps dempús de qué era importància politica des grècs auesse passat ara istòria.
Era desaparicion des limits entre diuèrsi païsi e cultures merquèc prigondaments er ellenisme.
Prèviaments, es grècs, es romans, es egipcis, es babilonis, es siris e es pèrses auien adorat es sòns dius laguens çò que podem nomentar generauments "ua religion nacionau".
Ara, es diferentes cultures entren en contacte, e se barregen es idies religioses, filosofiques e scientifiques.
Podem díder qu'era plaça urbana se cambièc per un circ mondiau.
Ena vielha plaça de ciutat tanben auie auut persones que portauen diferents articles de mercat, e tanben naues idies e pensaments.
Era nauetat ei que, ara, es places de mercat s'aumplien damb productes e idies de tot eth mon, e es votzes parlauen lengües fòrça variades.
Ja auem dit qu'era vision grèga dera vida s'auie esparjut entà molti lòcs deth mon.
Mès, a mida que passaue eth temps, es dius orientaus se començauen a adorar per tot eth Mediterranèu.
Gesseren naues religions que recuelhien dius e credences d'antigues nacions.
Aquerò se nomente sincretisme, o fusion de credences.
Abantes d'aquerò, era gent s'auie sentut plan estacada ara sua gent e ara sua ciutat-estat.
Mès a mida qu'es limits e frontères s'esfaçauen, fòrça gent comencèc a auer dobtes sus eth sòn concèpte dera vida.
Era fin dera Antiquitat se caracterizèc, generauments, pes dobtes religiosi, pera desintegracion culturau e peth pessimisme.
Es naues religions der ellenisme acostumauen a auer bèth pensament qu'explicaue era manèra coma es persones se podien sauvar dera mòrt.
Aguesti pensaments qu'èren soent secrèts.
S'eth credent les acceptaue, e ath delà hège bèth rituau, aspiraue ara immortalitat dera amna e a ua vida etèrna.
Uns cèrti coneishements sus era vertadèra natura der univèrs podien èster tant importants coma es rituaus entara sauvacion dera amna.
Atau èren es naues religions, Sofia.
Mès era filosofia tanben s'orientaue cada viatge mès entara "sauvacion" e era serenitat.
Se credie qu'es pensaments filosofics no sonque auien d'auer ua valor en eri madeishi: auien de desliurar ara umanitat deth pessimisme e dera pòur dera mòrt.
D'aguesta manèra, s'eliminèren progressivaments es limits entre era filosofia e era religion.
En generau, era filosofia der ellenisme non siguec guaire originau.
Non campèc cap nau Platon ne cap nau Aristotil.
Era sciéncia ellenistica tanben recebec influéncies de cultures diuèrses.
Era ciutat d'Alexandria siguec eth punt clau d'amassada entre autant e cogant.
En tant qu'Atenes ère eth centre dera filosofia damb escòles qu'encara foncionauen dempús dera mòrt de Platon e Aristotil, Alexandria siguec eth centre dera sciéncia.
Damb era sua bibliotèca immensa, devenguec eth caplòc dera matematica, dera astronomia, dera biologia e dera medecina.
Era cultura ellenistica se pòt comparar damb era cultura des nòsti dies.
Era civilizacion deth sègle XX tanben a estat cada viatge mès dubèrta: aquerò a provocat molti cambis ena religion e ena filosofia.
E atau coma en Roma, ara prumeria dera nòsta èra, se podien trapar idies des religions grègues, egípcies e orientaus, aué en dia, a mand d'acabar eth sègle XX, podem trapar en quinsevolh ciutat europèa, idies religioses de toti es lòcs deth mon.
Vedem tanben coma ua barreja de naues e vielhes religions, filosofies e sciéncies formen era basa des naues aufèrtes deth mercat.
Plan d'aguest "nau coneishement" ei, de hèt, un "remake" deth vielh pensament, que se remonte enquiar ellenisme.
Coma è dit, era filosofia ellenistica contunhèc bères des idies de Socrates, Platon e Aristotil.
Toti tres volien descurbir se quina ère era mielhor manèra de víuer e de morir entar òme.
Se preocupauen dera etica.
Ena naua civilizacion, aguest siguec eth projècte filosofic principau.
Se sagèc d'endonviar se qué ère era felicitat vertadèra, e se com se podie arténher.
Ara guardaram quate corrents filosofics que s'ocupèren d'aquerò.
Era istòria explique que, un dia, Socrates se demorèc estancat dauant d'ua botiga que venie tota sòrta de productes.
Ath finau didec: "guaires causes que non n'è besonh"!
Antistenes en Atenes ath torn de 400 aC.
Es cinics sagèren de mostrar qu'era felicitat vertadèra non depen des auantatges extèrns, coma eth luxe, eth poder politic o era bona salut.
Era felicitat non pòt depéner d'aguestes causes tant azardoses e vulnerables e la pòden arténher toti.
E, ath delà, un còp s'age artenhut, ja non se pòt pèrder.
Eth cinic mès coneishut siguec Diogenes, un alumne d'Antistenes, que viuie en un barril e que didie que non auie besonh d'arren mès que d'ua capa, un baston e ua barra de pan.
Atau non ère facil de trèir-li era felicitat!
Un dia en tant que prenie eth solei ath costat deth sòn barril, lo visitèc Alexandre Magne.
Er emperaire se metec deuant deth sabent, e li demanèc se volie bèra causa.
Dessepara't un shinhau.
Me capères eth solei".
D'aguesta manèra, Diogenes hec a veir que non ère mens erós ne mens ric qu'eth gran òme qu'auie deuant sòn.
Auie totes es causes que desiraue.
Es cinics credien qu'er òme non s'a de preocupar dera pròpia salut.
Es cinics sigueren importants en desvolopament dera escòla estoïca de filosofia, que neishec en Atenes tàs 300 aC.
Eth son fundador siguec Zenó, qu'ère de Chipre, mès que s'amassèc damb es cinics dempús d'un naufragi.
Acostumaue a amassar as sòns alumnes dejós d'un portau.
Eth nòm "estoïc" ven dera paraula grèga stoa, que vò díder portau.
Er estoïcisme aurie posterioraments ua grana influéncia ena cultura de Roma.
Coma Heraclit, es estoïcs pensauen que toti formen part dera madeisha rason universau, o logos.
Aquerò les portèc a creir qu'existís un dret universau, que se bastís a compdar des "leis dera natura".
E coma qu'aguestes "leis dera natura" se basen ena etèrna e universau rason umana, non càmbien ne en espaci ne en temps.
En aguest sens, es estoïcs se meteren deth cant de Socrates e en contra des sofistes.
Era lei naturau govèrne tota era umanitat, quitament es esclaus.
Es estoïcs considerauen es estatuts legaus de molti estats simplaments coma ua imitacion incomplèta dera "lei" dera pròpia natura.
Dera madeisha manèra qu'es estoïcs esfaçèren era diferéncia entre er individú e er univèrs, remiren tanben quinsevolh conflicte entre er esperit e era matèria.
Sonque i a ua natura, didien.
Aguesta idia se nomente monisme, en contrast damb era concepcion dual qu'auie Platon dera realitat.
Coma autentics mainatges deth sòn temps, es estoïcs èren "cosmopolites" e mès dubèrts ara cultura contemporanèa que non pas es filosòfi deth "barril" (es cinics).
Cridèren era atencion sus es relacions umanes, era politica, e molti d'eri, especiauments er emperaire roman Marc Aureli (121-180 dC), èren òmes d'estat en actiu.
Proporcionèren era cultura e era filosofia grègues a Roma, e un des sòns membres mès subergessenti siguec Ciceron (106-43 aC), orador memorable, filosòf e òme d'estat.
Siguec qui formulèc eth concèpte d'umanisme, qu'a ar individú coma interès centrau.
Uns ans mès tard, er estoïc Seneca (4 aC- 65 dC) didec qu'er "òme ei sagrat entar òme".
Aquerò a demorat coma era frase emblematica de tot er umanisme posterior.
Es estoïcs soslinhèren, ath delà, que toti es procèssi naturaus, coma era malautia e era mòrt, seguissen es indestructibles leis dera natura.
Er òme, donc, a d'apréner a acceptar eth sòn destin.
Arren non arribe de forma accidentau; tot arribe per necessitat, e per tant non vau entad arren de planher-se quan eth destin truque ara pòrta.
Dera madeisha manèra, s'an d'acceptar damb serenitat es circonstàncies eroses dera vida.
Aciu se hè evident era sua retirada damb es cinics, que didien que totes es causes extèrnes son intranscendentes.
Encara aué tiem era paraula "estoïc" entà designar a bèth un que no se dèishe portar pes sòns sentiments.
Coma auem vist, Socrates volie trapar de quina manèra er òme pòt víuer ua vida erosa.
Tant es cinics coma es estoïcs l'interpretèren en tot díder qu'er òme s'a de desliurar des sòns luxes materiaus.
Mès Socrates auie un alumne que se didie Aristip, que pensaue qu'er objectiu dera vida ei arténher eth maximon de plaser sensuau.
Volec desvolopar ua sòrta de vida qu'esvitèsse quinsevolh forma de dolor.
Es cinics e es estoïcs credien qu'era dolor tostemp se pòt sostier, causa qu'ei plan diferenta de pensar que tostemp s'a d'esvitar.
Ath torn deth 300 aC, Epicur (341-270), fondèc ua escòla de filosofia en Atenes.
Es sòns seguidors receberen eth nòm d'epicuris.
Desvolopèc era etica deth plaser d'Aristip, e la combinèren damb era teoria atomica de Democrit.
Era istòria explique qu'es epicuris viuien en un jardin, e èren coneishudi coma es "filosòfi deth jardin".
Se ditz que dejós era nèira deth jardin i auie un pannèu que didie: "Foran: aciu viueràs ben.
Aciu eth plaser ei eth màger ben".
Epicur didec qu'es conseqüéncies agradiues d'ua accion an d'èster avalorades en tot tier en compde es sòns efèctes segondaris.
Se bèth viatge as auut ua mala digestion de tant minjar chicolate, ja'c compreneràs.
Se non t'a passat jamès, saja de hèr açò: agarra tot çò qu'ages estauviat, e crompa chicolate per valor de 200 corones (en tot supausar que te shaute eth chicolate).
Ei fòrça important que lo prengues tot de còp.
Ath cap d'ua ora e mieja, apruprètz, enteneràs qué volie díder Epicur damb aquerò des efèctes segondaris.
Epicur tanben credie qu'eth resultat d'ua accion agradiua a cuert tèrme s'a d'avalorar en tot tier en compde era possibilitat d'un resultat mès gran, mès durable o mès intens a long tèrme.
A diferéncia des animaus, auem capacitat entà planificar era nòsta vida.
Podem hèr un calcul de "plasers".
Eth chicolate ei plan bon, mès ua bicicleta naua o un viatge tà Anglatèrra son causes encara mielhors.
Epicur assenhalèc, totun, qu'eth "plaser" non de besonh vò díder eth plaser sensuau, coma minjar chicolate, per exemple.
Tanben formen part d'aguesta categoria valors coma era amistat o era sensibilitat per art.
Eth plaser dera vida sonque se pòt arténher per miei des vielhs ideaus grècs der autocontròtle, era moderacion e era serenitat.
S'a de heredar eth desir, e sonque era tranquillitat mos ajudarà a superar era dolor.
Era angónia religiosa portèc a fòrça gent tath jardin d'Epicur.
En aguest sentit, era teoria de Democrit siguec un bon recors entà afrontar es superticions religioses.
Entà víuer ua vida erosa, ei de besonh superar era pòur ara mòrt e, entà artenhé'c, Epicur s'ajudèc dera teoria atomica de Democrit.
Dilhèu rebrembes que Democrit didie que non i a vida dempús dera mòrt perque, quan morim, es atòms s'espargen en totes direccions.
Non cau auer pòur des dius.
Non cau preocupar-se dera mòrt.
Es causes terribles son faciles de sostier.
Entàs grècs, non ère cap de nauetat comparar es projèctes filosofics damb es dera sciéncia medicau.
Era intencion, en aguest cas, ère senzilha: er òme s'a d'equipar damb un armari de farmàcia qu'age quate medicaments basics.
A diferéncia des estoïcs, es epicuris, non mostrèren cap interès pera politica.
Poiríem comparar eth sòn jardin damb es comunes deth nòste temps.
I a molta gent que, aué en dia, cerque un refugi dehòra dera societat.
Dempús d'Epicur, fòrça epicuris meteren plan d'enfasi ena manca de moderacion.
Eth sòn lema ère "Viu eth moment".
Era paraula "epicuri" se tie ara en un sentit negatiu entà designar a bèth un que viu sonque entath plaser.
Tanben receberen era influéncia des pre- socratics, coma Heraclit e Democrit.
Mès eth corrent filosofic mès remercable en periòde ellenistic tardiu s'inspirèc, mès que mès, enes idies de Platon.
Aguest corrent recebec eth nòm de neoplatonisme.
Era figura mès importanta deth neoplatonisme siguec Plotí (205-270), qu'estudièc filosofia en Alexandria, mès que dempús s'estèc en Roma.
Venguie d'Alexandria, era ciutat que, pendent sègles, auie estat eth principau punt d'union entre era filosofia grèga e eth misticisme orientau.
Plotí portèc tà Roma era teoria dera sauvacion, que mès tard competirie seriosaments damb eth cristianisme e, ath madeish temps, exercic ua grana influéncia sus era teologia cristiana.
Rebremba es teories des idies, Sofia: rebremba que hègen ua distincion entre eth mon des idies e eth mon sensible, qu'ère, de hèt, ua distincion entre era amna e eth còs.
Er òme, donc, se convertís en un èsser duau: eth nòste còs ei hèt de tèrra e povàs coma quinsevolh auta causa deth mon sensible, mès era nòsta amna ei immortau.
Aquerò ac crederen molti grècs dempús dera mòrt de Platon.
Plotí, ath delà, s'auie familiarizat damb idies parières provenentes d'Asia.
Plotí credie qu'eth mon ei en tension entre dus pòls.
En un extrèm, i a era lum divina, que nomente er Un.
A viatges, ac nomente Diu.
En aute extrèm, i a escurina absoluta, que non recep cap de lum der Un.
Ara ben: segontes Plotí, aguesta escurina, en realitat non existís.
Ei simplaments era abséncia de lum, ei a díder: non ei.
Segontes Plotí, era lum der Un illumine era amna, en tant qu'era matèria ei era escurina que non a existéncia reau.
Mès es formes dera natura receben tanben ua fèbla lum der Un.
Imagina un huec, de net, d'a on gessen bualhs en totes es direccions.
En un ample radi ath torn deth huec, se passe dera net ath dia; mès era luminària deth huec se pòt veir des de molti quilomètres.
Se mos aluenham mès, sonque veiram un punt ludent coma ua petita lantèrna en miei dera escurina, e s'encara contunham en tot aluenhar-mo'n, acabaram per non veir era lum.
En bèth lòc, se pèrden es arrais de lum ena net, e quan ei totauments escur, non vedem arren.
Non i a ne formes ne ombres.
Ara imagina qu'era realitat ei un huec coma aguest.
Çò que creme ei Diu, e era escurina deth sòn entorn ei era matèria hereda de qué son hèti es animaus e es òmes.
Apròp de Diu, i a es idies etèrnes, que son es formes originaus des èssers viui.
Era amna umana, per dessús de quinsevolh causa, ei "ua purna deth huec".
E en toti es lòcs dera natura, i a bèra lum divina que lutz.
Ac podem veir en toti es èssers viui; quitament ua ròsa o ua campaneta an era sua lum divina.
Fòrça luenh deth Diu viuent, i a era tèrra, era aigua e es pèires.
I a bèra causa deth mistèri divin en totes es causes dera natura.
Lo vedem lúder en un torna-sòl o en una menina.
O tanben en ua parpalhòla que comence a volar dès ua branca, o en un peish daurat que nade en un aqüari.
Mès sonque era nòsta amna mos apròpe vertadèraments a Diu.
Sonque aquiu mos podem júnher damb es grani mistèris dera vida.
En vertat, ei un hèt excepcionau poder experimentar que nosati madeishi èm eth mistèri divin.
Era metafòra de Plotí ei coma un mite dera cavèrna de Platon: coma mès mos apropem ara entrada dera còva, mès apròp èm dera origina dera existéncia.
Mès a diferéncia dera concepcion duau de Platon, era teoria de Plotí se caracterize pera experiéncia dera totalitat.
Tot ei Un, perque tot ei Diu.
Quitament es ombres mès prigondes dera còva de Platon an ua fèbla ludentor que provie der Un.
Plotí podec experimentar bèth viatge ua fusion dera sua amna damb Diu.
Aguesta experiéncia se nomente experiéncia mistica, mès Plotí non siguec solet en auer-la.
Era gent n'a parlat en totes es epòques e en totes es cultures.
Es detalhs càmbien, mès se repetissen es caracteristiques fondamentaus.
Ua experiéncia mistica ei ua experiéncia de fusion damb Diu o damb era "amna universau".
Moltes religions apunten era idia d'un abisme entre Diu e era creacion, mès entàs mistics aguest abisme ei inexistent.
Eth o era an auut era experiéncia de fusionar-se damb Diu.
Era explicacion ei qu'aquerò que nomente eth "jo" non ei eth vertadèr "jo".
Pendent uns moments fòrça brèus, podem arribar a identificar-mos damb un "jo" mès poderós.
Bèri mistics l'apèren Diu, d'auti "amna universau", Natura o Univèrs.
Quan se produsís era fusion, eth mistic sent que se pèrd a se madeish; desapareish en Diu o se pèrd en Diu dera madeisha manèra qu'ua gota d'aigua se pèrd a se madeisha quan arribe en mar.
Un mistic indi ac expressèc atau: "Quan no èra Diu, Diu non ère.
Quan Diu ei, jo non sò".
Eth mistic cristian Angelus Silesius (1624-1677) ac didec de ua auta manèra: "Cada gota se convertís en un mar quan arribe tath mar: atau era amna quan arribe tà Diu".
Pensaràs que non ei guaire agradiu perder-se a se madeish.
Te compreni.
Mès çò que pèrdes ei molt mens que çò que guanhes.
Te pèrdes a tu madeish sonque ena tua forma actuau, mès ath madeish temps te n'encuedes qu'ès ua causa molt mès grana.
Ès er univèrs.
De hèt ès era pròpia amna universau, Sofia.
Ès Diu.
Se t'as de pèrder coma Sofia Amundsen, te pòs consolar en tot pensar qu'aguest "jo quotidian" ei ua causa qu'acabaràs perdent bèth dia o aute.
Eth tòn vertadèr "jo", que sonque pòs trapar s'ès capable de perder-te a tu madeisha, ei, segontes es mistics, un huec misteriós que creme etèrnaments.
Mès ua experiéncia mistica non arribe tostemp tan facilaments.
Eth mistic a de seguir eth camin dera "purificacion e era illuminacion" entà trapar-se damb Diu.
Alavetz, bèth dia, eth mistic artenh eth sòn propòsit, e pòt exclamar: "sò Diu" o "sò Tu".
Es corrents mistics se trapen en totes es religions.
E es descripcions que hèn es mistics des sues experiéncies mòstren ua notabla retirada entre eres ath long de totes es cultures.
Sonque quan eth mistic da ua intepretacion filosofica dera sua experiéncia ei quan podem veir claraments es caracteristiques dera cultura a on viu.
Eth misticisme occidentau, ei a díder, laguens deth judaïsme, eth cristianisme e er Islam, soslinhe qu'era fusion se produsís damb un Diu personau.
Encara que Diu ei present ena natura e ena amna umana, tanben ei plan luenh e per dessús deth mon.
Eth misticisme orientau, ei a díder, er induïsme, eth budisme e era religion china, explique, generauments, qu'eth mistic experimente ua fusion totau damb Diu o damb era "amna universau".
Sò "era amna universau", pòt exclamar eth mistic orientau, o sò "Diu": perque Diu non sonque ei present en mon, senon que non ei en cap aute lòc.
Ena India, especiauments, i a auut importants corrents mistics dempús de molt abantes de Platon.
Eth swami Vivekenanda, un indi que contribusic a "exportar" er indoïsme tà Occident, didec: "Dera madeisha manèra qu'en bères religions se ditz que qui non cre en Diu ei un atèu, nosati didem que qui non cre en eth madeish ei un atèu.
Non creir ena esplendor dera pròpia amna: aquerò ei tà nosati er ateïsme."
Ua experiéncia mistica tanben a ua significacion etica.
Un antic president dera India, Sarvepalli Ratkakrishan, didec un viatge: "estima ath tòn semblant coma t'estimes a tu madeish perque tu ès eth tòn semblant.
Ei ua illusion que te hè a creir qu'eth tòn semblant ei bèth un diferent de tu madeish".
Gent d'aué en dia que non pertanh a cap de religion tanben explique experiéncies mistiques.
An experimentat, còp sec, ua causa que nomentam "consciéncia cosmica" o "sensacion oceanica".
An auut era sensacion de marchar dehòra deth temps, e an vist eth mon "dès era perspectiva dera eternitat".
Sofia se lheuèc deth lhet.
Volie saber s'encara auie un còs.
A mida que liegie sus Platon e es mistics, auec era sensacion de flotar pera cramba, per dehòra dera hièstra e molt luenh per dessús dera ciutat.
Des d'aquiu auie seguit flotant e auie vist eth planeta a on viuie, mès enlà deth Mar deth Nòrd e d'Euròpa, en tot baishar peth Sahara e pera sabana africana.
Tot eth planeta s'auie convertit en ua persona viua, e ère coma s'aguesta persona siguesse era madeisha Sofia.
Eth mon sò jo, pensèc.
Eth gran univèrs que soent auie pensat qu'ère incomprensible e espanturiant ère eth sòn pròpi "jo".
Ara er univèrs contunhaue estant madeish d'enòrme e de majestuós, mès ère era qu' ère atau de grana.
Aguesta sensacion extraordinària desapareishec lèu, mès Sofia ère segura que non la desbrembarie jamès.
Ère coma se bèra causa laguens sòn auesse gessut dehòra deth sòn front e s'auesse barrejat damb totes es causes, dera madeisha manèra qu'ua gota de color pòt colorejar ua gèrla d'aigua.
Quan s'acabèc, ère coma auer un mau de cap dempús d'ua jadilha meravilhosa.
Sofia se n'encuedèc, pro decebuda, qu'auie un còs que sajaue de lheuar-se deth lhet.
Li hège mau era esquia perque auie liejut totes es planes d'Alberto Knox estirada de capenjós.
Mès auie auut ua experiéncia indesbrembabla.
Fin finau se lheuèc.
Era prumèra causa que hec siguec traucar es planes e meter-les en caièr d'anères amassa damb d'autes leçons.
Alavetz anèc tath jardin.
Es bedoths auien un verd pallid tant intens que semblaue qu'eth Creador encara non auesse acabat de barrejar es colors.
Podie creir que tot ère un "jo" divin?
Podie pensar que damb era i portaue ua amna qu'ère ua "purna deth huec"?
S'aquerò ère vertat, alavetz ère un èsser divin.
Passèren bèri dies sens que Sofia sabesse arren deth sòn professor de filosofia.
Londeman ère dijaus, 17 de mai, dia nacionau de Noruega.
Tanpòc non i auie classa eth dia 18.
De camin de cap a casa, dempús dera escòla, Jorunn exclamèc, còp sec:
Anem de campament!
Mès s'ac repensèc:
D'acòrd, per qué non?
Un parelh d'ores dempús, Jorunn arribèc en casa de Sofia damb un gran morralet.
Sofia tanben auie premanit eth sòn, e auie tanben era tenda.
S'emportauen sacs de dormir, marfegues, lantèrnes e uns grani termòs, e es sòns minjars preferidi.
Quan arribèc era mair de Sofia en casa tàs cinc dera tarde, comencèc a hèr un gran discors sus qué auien de hèr e qué non auien de hèr.
Tanben volec saber exactaments a on montarien era tenda.
Li dideren que la montarien ena montanha deth Poth.
Sofia auie un motiu entà campar aquiu.
Pensèc qu'era montanha deth Poth ère pro apròp dera Cabana deth Major.
Bèra causa l'obligaue a tornar-i, mès non sabie se gausarie a anar-i soleta.
Preneren eth camin que i auie darrèr dera barralha deth jardin de Sofia.
Parlèren de moltes causes, e a Sofia li shautèc deishar de costat era filosofia pendent ua estona.
Tàs ueit, ja auien plantat era tenda en ua clarulha ath cant dera montanha deth Poth.
Auien premanit totes es causes entà passar era net, e auien desplegat es sòns sacs.
Dempús de minjar es entrelescades, Sofia demanèc:
As entenut jamès a parlar dera Cabana deth Major?
Era Cabana deth Major?
I a ua cabana en aguest bòsc per aquiu apròp… ath cant d'un petit lac.
Un òme estranh i viuec un temps.
Ère un major der exercit, e per aquerò se ditz era Cabana deth Major.
I viu bèth un, ara?
I vòs anar?
A on ei?
Sofia assenhalèc entre es arbes.
A Jorunn, en principi non li hège guaira gràcia, mès ara fin acceptèc.
Prumèr caminèren entre es arbes nauts, mès de seguit s'aueren de daurir camin entre eth romegàs.
Fin finau, arribèren en un caminòu.
Podie èster eth camin que Sofia auie seguit aqueth dimenge peth maitin?
Ei aquiu laguens, didec.
Lèu arribèren ena arriba deth lac.
Sofia guardaue era cabana.
Totes es hièstres èren barrades.
Era cabana vermelha ère un des lòcs mès desoladi qu'auie vist jamès.
Jorunn se virèc.
Auem de caminar pera aigua?
Clar que non.
Remaram.
Sofia assenhalèc es canères.
Ja i as estat aciu, abantes?
Sofia hec que non damb eth cap.
Serie massa complicat explicar-li era anteriora visita: alavetz l'aurie d'explicar ara sua amiga tota era istòria d'Alberto Knox e eth cors de filosofia.
Arriren e heren trufaria mentre crotzauen eth lac.
Quan arribèren ena arriba opausada, Sofia se volec assegurar qu'era barca demoraue ben entrada ena tèrra fèrma.
Anèren enquiara pòrta.
Jorunn truquèc, mès ère evident que non i auie arrés.
Tancat e barrat…
Non demoraues que siguesse dubèrt, non?
Dilhèu podem trapar ua clau, didec Sofia.
Comencèren a cercar entre es henerecles des fondaments dera casa.
Va, tornem tara tenda; dèisha'c.
Mès alavetz Sofia exclamèc:
L'è trapada!
Ensenhèc trionfant era clau qu'auie trapat.
Era cabana ère complètaments escura, e i hège molt de hered.
Non se ve arren, didec Jorunn.
Mès Sofia ja auie pensat en aquerò.
Treiguec ua capsa d'aluquets dera pòcha, e n'aluguèc un.
Abantes que s'amortèsse, sonque aueren temps de veir qu'era cabana ère ueda.
Sofia n'aluguèc un aute, e aguest viatge poderen veir ua candela en un candelabre de hèr hargat que i auie sus era codinèra.
L'aluguèc damb un tresau aluquet, e ena sala i auec sufisenta lum entà veir bèra causa.
Ei estranh qu'ua petita candela pogue illuminar tanta escurina, non?
Mès i a bèth lòc a on non i arribe era lum, Sofia contunhaue.
Ei sonque era manca de lum.
Jorunn s'estrementic.
Aquerò ei espanturiant; tè, anem-mo'n:
Mès abantes anem a guardar eth miralh.
Qué polit, didec Jorunn.
Ei un miralh magic.
Miralh miralhet, qui ei era mès polida deth mon?
Non va de badinada, Jorunn.
Ès segura que non as estat jamès aciu, abantes?
Sofia non podec díder arren.
Ac senti.
Ara siguec Jorunn que descurbic ua causa en solèr.
Ère ua capsa.
Postaus, didec.
Sofia auec un espant.
Non les tòques!
M'entenes?
Non gauses a tocar-les!.
Jorunn s'espauric.
Lancèc era capsa en tèrra coma se s'auesse cremat.
Un instant dempús, se metec a arrir.
Eth Liban…eth Liban…eth Liban…
Ja'c sabi, didec Sofia.
Jorun se metec ena dreta, e la guardèc fixaments as uelhs:
O sigue que ja auies estat aciu, abantes!
Òc, supausi que sí.
Pensèc que tot aurie estat mès facil se d'eth principi auesse admetut que ja i auie estat.
Non auie arren de dolent en explicar-li ara sua amiga bères causes que l'auien passat darrèraments.
Non t'ac volia explicar enquia que non siguéssem aquiu.
Totes son adreçades tà bèth un que se ditz Hilde Moller Knag.
Sofia encara non auie tocat es postaus.
Quina adreça?
Jorunn liegec:
Hilde Moller Knag, c/o Alberto Knox, Lilleshand, Noruega.
Sofia alendèc prigondaments.
Auie pòur que i didesse "…c/o Sofia Amundsen".
Comencèc a guardar-les a plaser.
S'an lançat hè pògui dies!
Mès demora, i a mès causes…totes es postaus son de Noruega!
Campa aquerò:
Es sagèths tanben son noruecs!
E com lo pòrten tà casa eth corrèu?
Damb avions militars, supausi.
Jorunn les metec en orde cronologic, e comencèc a liéger era prumèra:
Estimada Hilde, è fòrça ganes de tornar tà Lilleshand.
Supausi qu'aterrirè en aeropòrt de Kjevik a prumèra ora dera tarde dera serada de Sant Joan.
M'aurie shautat tornar eth dia deth tòn aniversari, mès me cau aubedir ordes militares.
Entà compensà'c, te prometi un present important tath dia deth tòn aniversari.
Damb amor, de bèth un que tostemp pense en futur dera sua hilha.
P.S.
Envii ua còpia d'aguesta carta tara tua amiga.
Hilde.
De moment non te dongui cap de tralha, mès ja'c enteneràs.
Sofia agarrèc era següenta postau:
Estimada Hilde, aciu baish, eth temps se hè etèrn.
Se i a bèra causa que rebrembarè de toti aguesti mesi en Liban, serà aguesta demora.
Mès hèsqui çò que posqui tà que ages eth mielhor aniversari possible.
Non posqui díder arren mès, ara.
M'impòsi a jo madeish ua sevèra censura.
Punets.
Papa.
Es dues amigues contiegen era respiracion, excitades.
Estimada hilha, m'aurie agradat enviar-te es mèns secrèts en ua paloma blanca.
Mès es palomes blanques ja hè temps qu'an hujut deth Liban.
Se i a bèra causa qu'age besonh aguest país punit pera guèrra, son es palomes blanques.
Demori qu'es Nacions Unides artenhen bèth dia que i age patz en mon.
P.S.
Dilhèu poiràs compartir eth tòn present d'aniversari damb d'autes persones.
Ja ne parlaram quan torna tà casa.
Mès encara non n'as ne era mès petita idia de çò que parli, non?.
Ua abraçada de bèth un qu'a fòrça temps entà pensar en nosati dus.
Dempús de liéger sies postaus, ja sonque ne demoraue ua:
Estimada Hilde, sò tant encaborniat damb toti aguesti secrèts deth tòn aniversari, que m'è auut de reprimir fòrça viatges eth desir de trucar-te e d'explicar-t'ac tot.
Ei ua causa que cada viatge se hè mès grana.
E ja ac sabes: coma mès grana ei ua causa, mès dificil ei amagar-la.
Punets.
Papa.
P.S.
Bèth dia coneisheràs a bèth un que se ditz Sofia.
Entà que vos coneishetz un shinhau abantes de veir-vos, è començat a enviar-li còpies de totes es postaus que t'envii.
Demori que lèu ac començarà a enténer.
De hèt, sap tantes pògues causes coma tu.
A ua amiga que se ditz Jorunn, e dilhèu la poirà ajudar.
Jorunn s'auie agarrat ath braç de Sofia.
È pòur, didec.
Jo tanben.
De quin dia ei era darrèra postau?
Non pòt èster, didec Jorunn lèu embestiada.
L'examinèren atentaments, mès non i auie error possible…16-5-90.
Ei impossible, persutaue Jorunn.
Non posqui imaginar qui l'a escrita.
A d'èster bèth un que mos coneishe.
Mès com podie saber qu'aué, precisaments, vieríem aciu?
Jorunn ère, de long, era qu'ère mès espanturiada.
Hilde damb eth sòn pair non ère cap nauetat.
Me semble qu'a bèra causa a veir damb eth miralh de lhauna.
Jorunn tornèc a auer un subersaut.
As ua explicacion mielhor?
Non.
Jorunn s'apropèc.
Berkeley e Bjerkely.
Qué vò díder açò?
Non n'è ne idia.
Era candela ère a mand d'amortar-se.
Va, didec Jorunn.
Va, anem.
Sonque mos auem d'emportar eth miralh.
Sofia se lheuèc, e despengèc eth miralh de lhauna de dessús dera comòda.
Jorunn sagèc d'arturar-la, mès Sofia contunhèc a hèr coma s'arren.
Quan gesseren dehòra, era net ère molt escura.
Ei dificil imaginar ua net de mai mès escura qu'aquera.
Totun, encara i auie lum sufisenta entà distinguir es contorns des arbilhons e es arbes.
Eth petit lac semblaue eth miralh deth cèu.
Es dues gojates remèren doçaments enquiara auta arriba.
Cap des dues non didec practicaments arren pendent eth camin de tornada de cap ara tenda, mès es dues pensauen intensaments en totes es causes qu'auien vist.
De tant en tant, esforiauen bèth audèth, que començaue a volar, e s'entenie eth sorriscle de bèth ihon.
Quan arribèren ena tenda, se meteren laguens des sacs de dormir.
Jorunn non volie entrar eth miralh laguens dera tenda.
Demorèren d'acòrd en qué ja n'auie pro de que se demorèsse dehòra.
Sofia tanben auie agarrat es postaus, e les auie metut en ua pòcha deth morralet.
Ath maitin següent se desvelhèren d'ora.
Se metec es bòtes e gessec dehòra.
Aquiu encara i auie eth miralh, sus era èrba, mòg d'arrosada.
Sofia treiguec era arrosada damb era manja deth tricòt, e campèc eth sòn pròpi reflèx.
Ère coma se se campèsse tà naut e tà baish ath madeihs temps.
Per dessús dera grana clarulha que i auie deuant dera tenda, comencèc a entrar ua broma baisha espessa, coma bòles de coton.
Es audèths petiti piulauen damb molta fòrça, mès Sofia non podec escotar cap de poth.
Es dues amigues se meteren tricòts celhs e preneren er esdejoar dehòra dera tenda.
Era convèrsa lèu tornèc tath tèma dera Cabana deth Major e es misterioses postaus.
Dempús d'esdejoar, pleguèren era tenda e agarrèren eth camin de tornada.
Sofia portaue eth miralh dejós deth braç.
De tant en tant s'auie d'arturar entà repausar, perque Jorunn non volie ne tocar-lo.
En moment en qué arribèren enes prumères cases dera urbanizacion, enteneren uns espetegades.
Sofia rebrembèc es causes qu'auie escrit eth pair de Hilde sus eth Liban, e se n'encuedèc d'era sòrt qu'auie auut de nèisher en un país pacific.
Es espetegades qu'auien entenut èren simplaments uns petards de bèth un que celebraue era hèsta nacionau.
Sofia convidèc a Jorunn a ua tassa de chicolate caud.
Sa mair auie fòrça curiositat de saber a on auien trapat eth miralh.
Sofia l'expliquèc que l'auien trapat en exterior dera Cabana deth Major, e era mair tornèc a díder qu'aquiu hège molti ans que non i viuie arrés.
Quan Jorunn se n'anèc, Sofia se metec un vestit vermelh.
Era rèsta deth dia, hèsta nacionau en Noruega, siguec pro normau.
Sofia guardèc fixaments era pantalha.
Un des òmes que vedie podie èster eth pair de Hilde.
Era darrèra causa que Sofia hec aqueth dia siguec penjar eth gran miralh ena paret dera sua cramba.
Ath maitin següent i auie ua naua envolòpa marrona en Nhadèr.
La dauric e comencèc a liéger.
Sonque esvitaràs flotar en uet…
Non manque guaire entà que mos coneisham, estimada Sofia.
Me pensaua que tornaries ena Cabana deth Major, e per aquerò i deishè totes es postaus deth pair de Hilde.
Ère era soleta manèra que Hilde les podesse recéber.
Non t'encabòrnies en tot pensar com les ac pòs enviar.
Encara pòden passar moltes causes abantes deth 15 de junh.
Ja auem vist com es filosòfi ellenistes reciclèren es idies des prumèrs filosòfi.
Bèri uns autanplan sagèren de convertir en profètes religiosi as sòns predecessors.
Pòc li manquèc a Plotí entà declarar a Platon eth salvador dera umanitat.
Mès, per çò que sabem, un aute salvador neishec dehòra der airau grèco-roman pendent eth periòde qu'auem vist abantes.
Parli de Jesùs de Nazaret.
En aguest capitol, veiram se com eth cristianisme comence a penetrar doçament laguens deth mon grecoroman, mès o mens dera madeisha manèra qu'eth mon de Hilde, pòga a pòc, a començat a penetrar laguens deth nòste mon.
Jesús ère judiu, e es judius pertanhen ara cultura semitica.
Es grècs e es romans pertanhen ara cultura indoeuropèa.
Era civilizacion europèa a es sues arraïtzes enes dues cultures.
E abantes de veir mès d'apròp era manèra com eth cristianisme influïc sus era cultura grecoromana, examinem aguestes arraïtzes.
Es cultures e es païsi "indoeuropèus" son es que parlen lengües indoeuropèes.
Exceptat des lengües ugro-fineses (eth lapon, eth finés, er estonian e er ongarés) e deth basc, totes es lengües d'Euròpa son indoeuropèes.
Ath delà ua grana part des lengües indies e iranianes pertanhen tanben ara familha des lengües indoeuropèes.
Hè uns 4000 ans, es prumèrs indoeuropèus viuien ath torn deth Mar Nere e eth Mar Caspi.
D'aquiu, granes ondades d'aguestes tribus indoeuropèes comencèren a emigrar cap ath sud-est, enquiara India; cap ath sud-oest, entà Grècia, Italia e Espanha; cap ar oest a trauèrs d'Euròpa centrau enquia França e Anglatèrra; cap ath nòrd-est, enquia Escandinavia e cap ath nòrd, enquiara Euròpa der est e Russia.
Pertot a on arribauen, se barrejauen damb es cultures locaus, encara qu'era sua lengua e era sua religion joguèren tostemp un papèr dominant.
Es escrits veddes dera India e era filosofia grèga, e tanben era mitologia e Snorri, s'escriueren en lengües emparentades.
Mès non sonque es lengües èren emparentades.
Lengües emparentades vò díder tanben idies emparentades.
Ei per aquerò que se parle d'ua cultura indoeuropèa.
Era cultura des indoeuropèus siguec mercada pera sua religion politeïsta, o de molti dius.
Tant eth nòm d'aguesti dius coma molta terminologia religiosa se repetissen constantaments en tota era region indoeuropèa.
Te darè bèri exemples.
Es antics indis adorauen ath diu celestiau Dyaus.
En grèc, aguest diu se ditz Zeus; en latin Jupiter e, en nordic antic, Tyr.
Es nòms Dyaus, Zeus, Jupiter e Tyr son variantes dialectaus d'ua madeisha paraula.
Dilhèu t'an ensenhat qu'es vikings credien en dius que nomentauen aeser.
Aguesta ei ua auta paraula que se repetís constantaments en tot er airau indoeuropèu.
En sanscrit, era anciana lengua classica dera India, es dius se diden asura, e en iranian, ahura.
Ua auta paraula que signifique "diu" en sanscrit ei deva, en iranian daeva, en latin dius e en nordic antic, tivurr.
En temps des vikings, era gent credie en uns dius dera fertilitat (coma Niord, Freir e Freia), qu'auien un nòm comun, vaner.
Ua paraula qu'a relacion damb eth nòm latin dera devessa dera fertilitat, Venus.
Eth sanscrit a ua auta paraula que s'i restaque, vani, que vò díder "desir".
Tanben i a ua clara afinitat entre es diuèrsi mites indoeuropèus.
Bèri uns des mites de Snorri des dius nordics se semblen as mites dera India recuelhudi 2000 o 3000 ans abantes.
Encara que, evidentaments, es mites de Snorri reflectissen er ambient nordic, e es mites indis reflectissen er ambient indi, fòrça d'eri compartissen tralhes d'ua origina parièra.
Aguestes tralhes les podem veir claraments enes mites que parlen de pocions que dan era immortalitat, e de peleges des dius en contra des fòrces deth caòs.
Tanben i a moltes retirades ena manèra de pensar.
Un tipic punt en comun ei era concepcion deth mon coma ua luta despietadosa entre es fòrces deth ben e es fòrces deth mau.
Dilhèu per aquerò, es indoeuropèus an auut ua clara predisposicion a preveir eth destin deth mon.
Podem díder sense pòur de confoner-mos que non ei edart qu'era filosofia grèga neishesse precisaments en marc dera cultura indoeuropèa.
Tant era mitologia india coma era grèga e era nordica an ua tendéncia entà ua vision deth mon filosofica, o especulatiua.
Es indoeuropèus sagèren d'auer un coneishement que les permetesse apregondir ena istòria deth mon.
De hèt, podem seguir era paraula "coneishement" a trauèrs de tot eth mon indoeuropèu.
En sanscrit ei vidya, qu'ei parièr ara paraula grèga idé, que siguec fòrça importanta ena filosofia de Platon.
Deth latin auem era paraula video, que, entre es romans, volie díder "veir".
Non ei enquias nòsti dies qu'era paraula "veir" a estat ua paraula equivalenta a guardar ua pantalha de TV).
En anglés, coneishem paraules coma wise e wisdom; en alemand, wissen (saber).
Eth noruec a era paraula viten, qu'a era madeisha arraïtz qu'era paraula india vidya, era grèga idé, e era latina video.
Podem establir, de manèra generau, qu'era "vision" siguec eth mès important des sentits entàs indoeuropèus, e atau ac amuishe era literatura des grècs, es iranians e es germanics, plea de granes visions cosmiques.
Un aute viatge era medeisha paraula: "vision" ven deth vèrbe latin "video") Tanben ère caracteristica dera cultura indoeuropèa era realizacion de diboishi e escultures des dius e des istòries mitiques.
Finauments, es indoeuropèus an ua vision ciclica dera istòria: Açò les a portat a creir qu'era istòria auance per cicles, coma es estacions der an.
D'aguesta manèra, era istòria non a ne un principi ne un finau, e simplaments i a civilizacions desparières que sorgissen e despareishen en un etèrn jòc entre eth neishement e era mòrt.
Dues des granes religions orientaus, er induïsme e eth budisme, an ua origina indoeuropèa.
Tanben l'a era filosofia grèga, e podem campar molti parallelismes entre er induïsme e eth budisme, per un costat, e era filosofia grèga, per un aute.
Encara aué, tant er induïsme coma eth budisme son fòrtaments influïdi pera reflexion filosofica.
Trapam soent qu'er induïsme e eth budisme soslinhen era idia de qué era divinitat ei presenta en totes es causes (panteïsme), e qu'er òme se pòt fusionar damb Diu per miei deth coneishement religiós.
Rebremba Plotí, Sofia) Entà arténher aguesta unitat, s'a besonh de practicar era autocontemplacion e era meditacion.
En Orient, era passivitat e era reclusion pòden èster uns ideaus religiosi.
Tanben ena antica Grècia i auie fòrça gent qu'entà sauvar era sua amna portauen ua sòrta de vida ascèta, o se desseparauen dera societat.
Fòrça aspèctes dera vida monastica medievau se remonten enquia bères ues des credences dera civilizacion grecoromana.
Ath delà, era transmigracion dera amna a estat ua credença fondamentau en moltes cultures indoeuropèes.
Pendent mès de 2500 ans, era vida der indú s'a orientat a sauvar-se dera transmigracion dera amna.
Rebrembem que Platon tanben credie ena transmigracion dera amna.
Parlem ara des semites, Sofia.
An ua cultura e ua lengua complètaments diferentes.
Es semites vien originàriaments dera Peninsula Arabiga, mès tanben emigrèren tà molti lòcs deth mon.
Es judius, per exemple, an viscut aluenhadi deth sòn país pendent mès de 2000 ans.
Es tres religions occidentaus (eth judaïsme, eth cristianisme e er Islam) compartissen ua basa semitica.
Eth libre sagrat des musulmants, er Alcoran, e er Antic Testament son escrits en lengües dera familha semitica.
Ua des paraules der Antic Testament entà díder "Diu" a era madeisha arraïtz semantica qu'er Alà musulman ("alà", simplaments vò díder "Diu".
Quan arribam en cristianisme, tot se complique.
Eth cristianisme tanben a ua basa semitica, mès eth Nau Testament ère escrit en grèc, e era teologia cristiana, en moment de crear-se, recebec era influéncia deth latin e deth grèc e, per tant, de tota era filosofia ellenistica.
Es indoeuropèus credien en dius fòrça diferents.
Donques ben: ei estonant qu'es semites, d'un bon començament, credien en un solet Diu.
Aquerò se nomente monoteïsme.
Eth judaïsme, eth cristianisme e er Islam compartissen era idia fondamentau que sonque i a un Diu.
Es semites an auut tanben ua vision lineara dera istòria.
Considèren qu'era istòria ei ua linha contunha.
Ath començament, Diu creèc eth mon, e aquiu comencèc era istòria.
Mès un dia era istòria acabarà, e alavetz i aurà eth judici finau, en qué Diu jutjarà es viui e es mòrti.
Eth papèr que jògue era istòria ei ua caracteristica importanta d'aguestes tres religions occidentaus.
Cren que Diu intervie en cors dera istòria, encara qu'era istòria sonque existís entà que Diu i manifèste era sua volentat.
E atau coma portèc a Abraham tara "tèrra prometuda", encamine era vida des òmes de cap ath dia deth judici finau.
Quan arribe aguest dia, tot eth mau deth mon serà destrusit.
Damb eth sòn fòrt emfasi ena intervencion de Diu sus eth cors dera istòria, es semites se preocupèren dera istòria ath long de milèrs d'ans.
E aguestes arraïtzes istoriques constituïssen eth nucli des escritures sagrades.
Encara aué, Jerusalem ei un important centre religiós entàs judius, cristians e musulmans: aquerò ja mòstre quina ei era recodina des tres religions.
Era ciutat a sinagògues judiues, glèises cristianes e mesquites islamiques.
Mès ei dramatic que precisaments Jerusalem s'age convertit ena poma dera discòrdia: milèrs de persones s'aucissen entre eres perque non se pòden méter d'acòrd sus qui a de governar aguesta "Ciutat Etèrna".
Pro qu'es Nacions Unides artenhessen bèth dia que Jerusalem sigue un lòc sagrat entàs tres religions.
De moment, non diderè arren mès sus era part practica deth cors de filosofia.
Ac dèishi tot en mans deth pair de Hilde.
Supausi qu'en aguesti moments ja sabes qu'ei un observaire des Nacions Unides en Liban.
Serè mès precís: te posqui díder qu'ei un major.
Se comences a encaishar bèra pèça, vò díder que vas ben.
Mès, tè, cari e non auanci arren mès.
È dit adès qu'eth sentit mès important entàs indoeuropèus ère era vision.
Entàs semites ère era audida.
Non ei cap edart qu'eth credo judiu comence damb aguestes paraules: "Escota, Israel".
En Antic Testament liegem se com era gent "escote" es paraules de Diu, e es profètes judius generauments comencen es sòns sermons damb es paraules "Atau parle Yavé".
Eth cristianisme tanben considère qu'ei molt important "escotar" era paraula de Diu.
Es ceremònies religioses deth cristianisme, deth judaïsme e der Islam se caracterizen pera lectura en votz nauta o era recitacion.
Tanben è dit qu'es indoeuropèus hègen diboishi o escultures des sòns dius.
Es semites, en cambi, no'c heren jamès.
Non èren permetudi a hèr diboishi de Diu o dera divinitat.
Er Antic Testament ditz qu'es òmes non an de crear cap representacion de Diu.
Aguesta proïbicion encara ei vigenta en judaïsme e en Islam.
Laguens der Islam i a autanplan ua aversion contra era fotografia e er art, perque er òme non a de rivalizar damb Diu ena creacion d'arren.
Mès es glèises cristianes, pensaràs, son plees de representacions de Jesús e de Diu.
Ei vertat, Sofia.
Mès aquerò ei justaments un exemple dera influéncia deth mon grecoroman sus eth cristianisme.
Ena glèisa ortodòxa grèga, ei a díder, en Grècia e en Rússia, encara ei proïbit hèr imatges "talhades", o escultures e crucificis, des istòries dera Biblia.
A diferéncia des granes religions d'Orient, es tres religions occidentaus cren que i a d'auer ua distància entre Diu e era sua creacion.
Non è cap intencion de hèr era competéncia ath tòn professor de religion, Sofia, mès mos cau hèr un petit resumit dera influéncia judiua sus eth cristianisme.
Tot comencèc quan Diu creèc eth mon.
Ac pòs campar enes prumères planes dera Bíblia.
Alavetz era umanitat comencèc a revoutar-se contra Diu.
Eth sòn puniment non sonque siguec era expulsion d'Adan e Eva deth jardin der Eden, senon tanben era entrada dera mòrt en mon.
Eth desaubediment der òme a Diu ei un tèma que trauèsse tota era Bíblia.
Se liegem eth Genesis, mos trapam eth Deluvi e era Arca de Noé.
Dempús liegem que Diu hec un pacte damb Abraham e eth sòn linhatge.
Segontes aguest pacte, Abraham e era sua gent complirien es manaments de Diu e, a cambi, Diu se comprometie a protegir as descendents d'Abraham.
Aguest pacte se renauic quan Moisés recebec es dètz manaments en Monte Sinaí tath 1200 aC.
En aguesta epòca, es israelites portauen fòrça temps coma esclaus en Egipte, mès damb era ajuda de Diu poderen tornar tà Israel.
Apruprètz tàs ans 1000 aC (e per tant, plan abantes que i auesse arren que s'aperèsse filosofia grèga), i a es tres grani reis d'Israel.
Eth prumèr siguec Saül, eth dusau siguec David e eth tresau, Salomon.
Israel ère unificat en un reiaume, e jos eth mandat deth rei David, i auec ua epòca d'esplendor politica, militara e culturau.
Eth pòble unhie as reis en moment dera sua investidura e recebien, atau, eth titol de Messies, que vò díder "unhut".
En tèrmes religiosi se considerauen es reis coma es intermediaris entre eth pòble e Diu.
Eth rei se podie aperar "hilh de Diu", e eth país "regne de Diu".
Mès Israel non triguèc a pèrder eth sòn poder, e finauments eth regne se dividic en regne deth Nòrd (Israel) e regne deth Sud (Judia).
Er an 722 aC, eth regne deth Nòrd siguec conquerit pes assiris, e perdec tota era sua importància politica e religiosa.
Eth regne deth Sud tanben queiguec en mans des babilonis er an 586 aC.
Eth sòn temple siguec esbauçat e era majoria des abitants sigueren hèts esclaus en Babilònia.
Era "captivitat de Babilònia" durèc enquiath 539 aC, quan es judius poderen tornar tà Israel e rebastir eth gran Temple.
Enquiath neishement de Crist, totun, s'estèren tostemp jos era dominacion estrangèra.
Era pregunta que se hègen tostemp es judius ère se per qué s'auie en.honsat eth regne de David e se per qué les auie queigut ath dessús ua catastròfa darrèr de ua auta, se Diu les auie prometut que protegirie Israel.
Mès eth pòble tanben auie prometut complir es manaments de Diu.
Pòga pòc s'anèc acceptant que Diu auie punit Israel peth sòn desaubediment.
D'aciu apruprètz tath 750 aC, diuèrsi profètes comencèren a predicar que Diu punirie as israelites per non complir es sòns manaments.
Un dia, Diu jutjarie Israel.
Aguestes predicacions se diden profecies deth Judici Finau.
Mès tard, apareisheren d'auti profètes que predicauen que Diu redemerie a uns pògui escuelhudi, e les enviarie un "Prince dera Patz" o un regne deth linhatge de David entà restituïr er antic regne de David.
Era gent tornarie a auer, d'aguesta manèra, un futur erós.
Aguesta sòrta de profecies s'apèren profecies dera sauvacion.
En tot resumir: es mainatges d'Israel viuien erosi jos eth regne deth rei David.
Mès dempús, quan se deteriorèc era situacion, es profètes comencèren a proclamar qu'un dia arribarie un nau rei deth linhatge de David.
Aguest "Messies", o "hilh de Diu", redemerie ath pòble, retornarie er esplendor a Israel e fondarie eth "regne de Diu".
Supausi qu'encara ès aquiu, Sofia.
Es paraules clau son "Messies", "Hilh de Diu", "sauvacion" e "regne de Diu".
Ara prumeria, tot aquerò s'interpretèc en un sens politic.
En temps de Jesús, fòrça gent pensaue que vierie un nau Messies que serie un lidèr politic, militar e religiós semblable ath rei David.
Aguest "salvador" ère vist coma un desliurador nacionau que meterie fin as patiments des judius dejós era dominacion romana.
Mès n'auie qu'èren mès prudents, e no'c interpretauen d'aguesta manèra.
Enes darrèrs sègles, tanben i auie auut profètes que credien qu'eth "Messies" serie eth salvador de tot eth mon.
Non sonque desliurarie Israel dera dominacion estrangèra, senon que sauvarie a tota era umanitat deth pecat, eth tòrt e quitament dera mòrt.
Mès era idia de "sauvacion", coma redempcion s'auie esparjut per tot eth mon ellenistic.
E arribe Jesús.
Non siguec eth solet que se presentèc coma eth "Messies" prometut.
Jesus tanben emplegaue es paraules "Hilh de Diu", eth "Regne de Diu" e "sauvacion" e mantiege es ligams damb es antics profètes.
Entre en Jerusalem montat en un ase, e dèishe que l'aclamen coma salvador deth pòble: en tot hèr aquerò, actue dera madeisha manèra qu'es antics reis quan èren pujats en tròn, per miei dera "ascencion rituau ath tròn".
Tanben dèishe qu'et pòble l'unhesse.
Campa ben en aquerò, Sofia: Jesús se distinguie de d'auti messies en tot deishar clar qu'eth non ère un rebèl politic ne militar.
Era sua mission ei molt mès importanta.
Prediquèc era sauvacion e eth perdon de Diu entà toti.
Ara gent que se trapaue peth camin les didie: "Te perdoni es tòns pecats".
Aguesta "absolucion des pecats", en aquera epòca, ère ua causa absoludaments naua e inaudida.
Mès çò que supausaue reauments un escandal ère que cridèsse "Pare" (Abba) a Diu.
Non i auie cap de precedent d'aquerò ena comunautat judiua dera epòca.
Per aquerò, rapidaments se comencèren a enténer, entre es escriues, es prumères votzes de protèsta.
Un temps dempús, començarien es mobilizacions entà executar-lo.
Era situacion ère era següenta: fòrça gent, ena epòca de Jesús, demoraue era arribada d'un Messies que restablisse eth Regne de Diu damb un gran tòc de trompeta (ei a díder damb espades e lances).
Era expression "Regne de Diu" ei un tèma recurrent enes predicacions de Jesús, encara que lo tengue en un sentit molt ample.
Jesús didec qu'eth Regne de Diu ei er amor entàs semblables, era compassion tàs fèbles e es praubes, e eth perdon des qui s'an confonut.
Aguest siguec un cambi dramatic en significat d'ua expression anciana cargada de sentit militar.
Eth pòble demoraue un lider militar que proclamarie rapidaments un "Regne de Diu", e tè!, arribe Jesús, damb tunica e sandales, e les explique qu'eth Regne de Diu, o "eth nau pacte" ei "estimar ath semblable coma a tu madeish".
Mès aquerò non ei tot, Sofia.
Tanben didec qu'auem d'estimar as nòstes enemics.
Quan mos flòquen, non mos i auem de tornar; ath contrari: auem de méter er aute carilhon.
E auem de perdonar, non sèt viatges, senon "setanta viatges sèt".
Eth pròpi Jesús demostrèc que non se podie deishar de cornèr as gaudimèles, as doanièrs corrompudi e as rebèls politics.
E anèc mès luenh: didec qu'un desvergonhat qu'age degalhat tot er eretatge de sa pair, o un umil doanièr qu'a cometut un fraudaria, ei just deuant de Diu se se'n peneís e demane perdon, de tan grana qu'ei era misericòrdia de Diu.
Mès demora, Sofia.
Encara anèc mès luenh.
Jesús didec qu'aqueri pecadors èren mès justi dauant de Diu e meritauen mès eth sòn perdon que non pas es farisèus immaculadi qu'anauen pertot en predicar era sua vertut.
Jesús persutèc qu'era misericòrdia de Diu non se pòt apréner.
Non mos podem redémer a nosati madeishi, coma pensauen molti grècs.
Es sevères exigéncies etiques que Jesús predique en Sermon dera Montanha, non sonque mos ensenhen quina ei era volentat de Diu, senon que mos mòstren que cap òme ei just dauant de Diu.
Era misericòrdia de Diu ei illimitada, mès auem de suplicar eth sòn perdon.
Ei un trebalh dur.
Demori que pogatz arribar a compréner qu'ère un personatge reauments excepcionau.
Tenguec eth lenguatge deth sòn temps d'ua manèra inedita, en tot dar un nau sentit as vielhes consignes militares.
Non ei estonant qu'acabèsse ena Crotz.
Eth sòn discors radicau dera sauvacion s'opausaue a tanti interèssi e a tanti factors de poder, qu'auie d'èster eliminat.
Quan parlèrem de Socrates, vedérem enquia quin punt ei perilhós demanar un amor frairau incondicionau e un perdon incondicionau.
Encara aué en dia, podem veir se com fòrça estats poderosi pòden trantalhar quan vòlen anar contra bères exigéncies tan senzilhes coma era patz, er amor, eth minjar des praubes, o era amnistia entàs enemics der estat.
Rebremba com s'embestièc Platon quan vedec qu'aucien ar òme mès just d'Atenes.
Segontes era doctrina cristiana, Jesús siguec era soleta persona justa que i a auut.
Totun, siguec condemnat a mòrt.
Es cristians dideren que moric peth ben dera umanitat: aquerò ac nomenen era Passion de Crist.
Jesús siguec eth salvador sofrent qu'assumic es pecats dera umanitat entà que mos podéssem reconciliar damb Diu, e sauvar-mos deth sòn puniment.
Uns dies dempús dera crotzifixion e er acogament de Jesús, comencèren a córrer es rumors de qué auie ressuscitat.
D'aguesta manèra demostrèc que non ère un òme ordinari: ère, en vertat, eth Hilh de Diu.
Se pòt díder qu'era glèisa cristiana se fondèc en madeish maitin deth Dimenge de Pasca damb es rumors dera resurreccion de Jesús.
Pau ac ditz atau:" Se Crist non a ressucitat, era nòsta pregària ei inutila e era vòsta fe ei inutila".
Ara toti es òmes podien auer esperança dera "resurreccion dera carn", perque Jesús siguec crotzificat entà sauvar-mos.
Mès, estimada Sofia, rebremba que tàs judius non i auie cap tèma coma eth dera immortalitat dera amna, ne cap forma de transmigracion; aquerò ère ua idia grèga e, per tant, indoeuropèa.
Segontes eth cristianisme, er òme non a arren, cap d'amna, per exemple, que sigue immortau en se madeisha.
E encara qu'era glèisa cre ena "resurreccion dera carn" e ena "vida etèrna", sonque eth miracle de Diu mos pòt sauvar dera mòrt o dera "perdicion".
Per aquerò non i pòt influïr ne eth nòste merit, ne cap des nòstes qualitats naturaus o innates.
Es prumèrs cristians comencèren a difóner era "bona naua" dera sauvacion a trauèrs dera fe en Jesucrist.
Eth regne de Diu ère a mand de sorgir gràcies ath sòn messatge.
Crist podie conquerir eth mon sancer.
Uns ans dempús dera mòrt de Jesús, eth farisèu Pau se convertic ath cristianisme.
Gràcies as sòns viatges missionèrs a trauèrs de tot eth mon grecoroman, hec deth cristianisme ua religion de posita mondiau.
Es Hèts des Apòstols atau ac expliquen.
Es pregàries e es idies de Pau se coneishen pes moltes cartes qu'escriuec as prumères congregacions cristianes.
Mès tard anèc tà Atenes.
Anèc dirèctaments tara plaça deth caplòc dera filosofia, e se ditz que s'escandalizèc quan vedec tota era ciutat plea d' imatges paganes.
Visitèc era sinagòga judiua d'Atenes e conversèc damb filosòfi estoïcs e epicuris.
Lo portèren en ticolet der Aeropag, e li dideren: "Podem saber quina ei aguesta naua doctrina que prediques?
Entenem causes estranhes, e volem saber se qué vòlen díder".
T'ac imagines, Sofia?
Un judiu campe còp sec ena plaça d'Atenes e comence a parlar d'un salvador que siguec crotzificat e que dempús ressucitèc.
En aguesta visita de Pau en Atenes, ja entrevedíem eth patac violent entre era filosofia grèga e era doctrina cristiana dera sauvacion.
Mès semble que Pau artenh qu'es atenensi l'escoten.
Des der Aeropag, jos eth monumentau temple d'Acropòlis, comence a parlar:
En efècte, en tot recórrer e contemplar es vòstes monuments sagrats, è trapat un autar a on i auie escrit: tath diu desconeishut.
Çò que vosati, donc, veneratz damb desconeishement, aquerò vos anóncii.
D'un de solet eth a hèt tot eth linhatge des òmes entà qu'abiten sus eth caratge dera tèrra, e les a fixat uns tempsi determinadi e es tèrmes a on abitar, enquia que cerquen a Diu, pro que l'endonvien ara paupèra e lo trapen; ja que non ei pas luenh de cadun de vosati, perque en eth viuem, mos botjam e èm, atau coma ac dideren bèri uns des vòsti poetes: que tanben èm dera sua nissaga."
Pau en Atenes, Sofia!
Eth cristianisme comence a penetrar laguens deth mon grecoroman coma ua causa plan diferenta dera filosofia epicurèa, estoïca o neoplatonica.
Mès Pau, totun, trape ua bona basa en aguesta cultura.
Ditz qu'era recerca de Diu ei inherenta ara condicion umana.
Aquerò non ère nau entàs grècs.
Mès era nauetat dera predicacion de Pau siguec que Diu s'a amuishat as òmes, e a anat a cercar-les.
Per tant, dèishe d'èster un Diu filosofic qu'era gent pòt conéisher damb era rason.
Ne tanpòc ei cap des imatges d'aur, d'argent o de pèira, qu'abondauen ena Acropòlis e en mercat!
Ei un Diu que "non abite en temples hèts a man".
Ei un Diu qu'intervie en cors dera istòria e que morís ena Crotz per tòrt des umans.
Enes Hèts des Apostòls, liegem que quan Pau hec eth sòn discors der Aeropag, bèri uns se trufèren d'eth per çò qu'auie dit sus era resurreccion dera mòrt.
Mès uns auti dideren: "Sus aquerò, ja t'escotaram un aute viatge".
Bèri uns lo seguiren, e comencèren a creir en cristianisme.
Entre aqueri i auie ua hemna, Damaris.
Es hemnes èren entre es convèrses mès ferventes deth cristianisme.
Pau contunhèc, atau, es sues activitats missionères.
Pòc dempús dera mòrt de Jesús, ja i auie congregacions cristianes establides en totes es ciutats grègues e romanes importantes: en Atenes, en Roma, en Efes, en Alexandria e en Corint.
Tres cents o quate cents ans dempús, tot eth mon ellenistic ère cristianizat.
Pau non sonque a passat tara istòria deth cristianisme coma missionèr.
Tanben auec ua grana influéncia sus es congregacions cristianes, en un moment en qué i auie un gran besonh d'orientacion espirituau.
Ua qüestion importanta pendent es ans posteriors ara mòrt de Jesús siguec s'es que non èren judius podien èster cristians sense passar abantes peth judaïsme.
Un grèc, per exemple, auie de complir era lei mosaïca?.
Pau pensaue que non ère de besonh.
Eth cristianisme auie d'èster bèra causa mès qu'ua sècta judiua.
S'adrecèc a toti damb un messatge universau de sauvacion.
Eth "vielh pacte" entre Diu e Israel s'auie substituït peth "nau pacte" entre Jesús e era umanitat.
Eth cristianisme, totun, non siguec era soleta religion dera sua epòca.
Auem vist com er ellenisme recebec era influéncia de moltes religions.
Entara Glèisa, donc, ère vitau arténher un resumit brèu dera sua doctrina, tant entà distanciar-se des autes religions, coma entà esvitar scismes intèrns.
En aguest contèxt, apareishec eth prumèr credo, que resumís es dogmes cristians mès importanti.
Dèisha-me dider-te com se junh tot açò, estimada Sofia.
Damb era entrada deth cristianisme en mon grecoroman, se produsís ua dramatica amassada entre dues cultures, e ua des majors revolucions dera istòria.
Èm per d'acabar era Antiquitat.
Dauant nòste i a era Edat Mejana, que tanben durèc uns mil ans.
Eth poeta alemand Goethe didec un viatge: "Qui non pòt profitar-se'n de tres mil ans d'istòria, viuerà ena escurina era rèsta dera sua vida".
Non voi que tu sigues ua d'aguestes persones.
Harè çò que poga entà que sigues conscienta des tues arraïtzes istoriques.
Sonque atau poiràs èster un èsser uman.
Sonque atau poiràs èster bèra causa mès qu'un monard despolhat.
Sonque atau esvitaràs flotar en uet.
Sofia se demorèc ua estona quieta, en tot campar eth jardin a trauèrs des petiti horats dera barralha.
Començaue a enténer se per qué ei tant important compréner es arraïtzes istoriques.
Coma minim, tostemp auie estat important entath pòble d'Israel.
Era madeisha ère ua persona ordinària.
Non viuerie en aguest planeta mès qu'uns pògui ans.
Sofia recuelhec es huelhes, e gessec deth Nhadèr.
Passèc ua setmana sense que Sofia sabesse arren d'Alberto Knox.
Tanpòc i auie mès postaus deth Liban, tot e que, era e Jorunn auien auut er espant dera sua vida, mès que coma non auie passat arren mès, eth terror s'anèc amendrint, e demorèc desbrembat entre es déuers e es partits de badminton.
Sofia reliegec fòrça viatges es cartes d'Alberto, entà veir se i podie trapar bèra tralha sus eth mistèri de Hilde, e podec digerir pleaments era filosofia dera antiquitat.
Ja non auie dificultats entà distinguir Democrit de Socrates, o Platon d'Aristotil.
Diuendres 26 de mai, abantes que tornèsse sa mair, Sofia ère ena codina en tot premanir eth sopar.
Ac hège cada diuendres.
Aué hège ua sopa damb bòles de carn de peish e carròtes.
Plan facil.
Dehòra començaue a bohar un shinhau de vent.
Es bedoths s'agitauen coma cabelhs de horment.
Còp sec, bèra causa piquèc eth veire dera hièstra.
Ère ua postau.
Sofia Amundsen".
Ja s'ac pensaue!
Dauric era hièstra e prenec era postau.
Tanben portaue era data deth 15 de junh.
Estimada Hilde, non sai s'aguesta postau poirà arribar a temps tath dia deth tòn aniversari.
Demori que òc: coma minim, demori que non agen passat guairi dies.
Ua setmana o dues, entà Sofia, non a de voler díder tants dies entà nosati.
Tornarè era vrespada de Sant Joan, e atau poiram guardar ores e ores eth mar dempús eth balançader deth jardin, Hilde.
Auem de parlar de tantes causes.
Punets de papa, qu'a viatges se descoratge damb era luta que mantien d'aciu mès de dus mil ans es judius, es cristians e es musulmans.
Constantaments m'obligui a jo madeish a pensar qu'es tres religions vien d'Abraham.
O sigue, que supausi que toti venèren ath madeish Diu.
E aciu baish, Cain e Abel encara non an acabat d'aucir-se.
P.S.
Se te platz, da-li recòrds a Sofia.
Mès tu dilhèu si, non?
Sofia abaishèc eth cap, fòrça cansada.
Mès Hilde sí qu'ac sabie, li semblaue.
S'eth pair de Hilde li didie que dèsse rebrembes a Sofia, volie díder que Hilde sabie mès causes de Sofia que non pas Sofia de Hilde.
Tot ère tan complicat, que decidic contunhar premanint eth sopar.
Ua postau que se demoraue empegada ena hièstra dera codina atau coma atau.
Açò òc qu'ère corrèu aeriant.
Tornèc a deishar era caceròla sus eth huec, e sonèc eth telefon.
Dilhèu ère sa pair!
Desiraue desesperadaments que tornèsse tà casa entà poder-li explicar totes es causes qu'auien passat enes darrères setmanes.
Mès seguraments ère Jorunn o sa mair.
Sofia despengèc.
Sofia Amundsen, didec.
Sò jo, didec ua votz.
Qui ès?
Sò Alberto.
Sofia se demorèc sense paraules.
Estàs ben?
A compdar d'ara, non i aurà mès cartes.
Mès se non t'è enviat ua tortuga!
Mos auem de veir, Sofia.
Ei ua urgéncia, sabes.
Per qué?
Eth pair de Hilde mos està aculant.
Aculant…
Com?
Per toti es cornèrs, Sofia.
Ara auem de trebalhar amassa.
Com?
Mès non pòs ajudar guaire enquia que non t'aja parlat dera Edat Mejana.
Tanben auem de hèr era renaishença e eth sèt cents.
Berkeley ei ua figura clau…
Non ère er òme deth quadre dera Cabana deth Major?
Exactaments.
Dilhèu era luta aurà a veir damb eth.
Semble que parles d'ua guèrra.
Mèsalèu ac nomentaria ua luta espirituau.
Hilde e meter-la deth nòste costat abantes que sa pair torne tà Lilleshand.
No'c acabi d'enténer.
Dilhèu es filosòfi te dauriràn es uelhs.
Mès ven soleta, hilha mia.
Tan tard?
Se copèc.
Clic.
Òc?…
Auie penjat!
Glèisa de Santa Maria?
Ère ua vielha glèisa de pèira dera Edat Mejana.
Sonque s'i hègen concèrts e ceremònies molt especiaus.
En ostiu, a viatges se daurie tàs toristes.
Mès com podie èster dubèrta en plia maitiada?
Dempús de sopar, anèc tà casa de Jorunn.
Auem de hèr un pacte molt especiau, li didec en entrar ena sua casa.
Non didec arren enquia que Jorunn non barrèc era pòrta dera sua cramba.
Ei fòrça problematic, contunhèc Sofia.
Va, explica-m'ac d'un viatge.
Qué ben.
Mès aquerò ei simplaments çò que li diderè.
Ò, aquerò non està ben.
Ei un gojat?
Non, non.
A a veir damb Hilde.
Jorunn fiulèc hloishet, e Sofia la guardèc seriosaments as uelhs.
Vierè aguesta net, mès tàs tres me n'aurè d'anar.
Mès a on as d'anar?
Qué mèrda ei çò qu'as de hèr?
Ac senti.
Non posqui díder arren.
Dormir dehòra de casa, entà Sofia, non ère bric dificil.
A viatges, Sofia sentie qu'a sa mair li shautaue demorar-se soleta.
Tornaràs tà esdejoar, supausi, didec sa mair.
Se non ja sabes a on sò.
Per qué li didie aquerò, s'aguest ère eth punt fèble?
Aquera net en casa de Jorunn comencèc exactaments madeish que d'autes nets que s'i auien demorat a dormir.
Era soleta diferéncia ei qu'aguest viatge se metec eth revelh tàs tres deth maitin.
Jorunn lèu ne se botgèc quan Sofia se desvelhèc dues ores mès tard.
Compde, li didec.
Sofia se metec en camin.
Era glèisa de Santa Maria ère enes entorns dera part antica dera ciutat.
Entà arribar-i, auie de caminar uns quilomètres, e a maugrat des pògues ores qu'auie dormit, se sentie totauments desvelhada.
Quan arribèc, èren lèu es quate deth maitin.
Sofia possèc era pòrta pesada.
Ère dubèrta!
Era glèisa ère ueda e silenciosa.
Ua lum bluenca se filtraue pes veiraus de color dera glèisa, e mostraue infinites particules de povàs en aire.
Semblaue qu'eh povàs s'apilerèsse enes granes bigues que trauessauen era glèisa.
Sofia se seiguec en un des bancs deth centre dera nau, e se demorèc guardant fixaments un vielh crucifici der autar, pintat damb colors opaques.
Passèren bères menutes.
Còp sec, er òrgue comencèc a sonar.
Sonaue coma un imne antic, seguraments dera Edat Mejana.
Tornèc eth silenci.
Alavetz entenec uns passi que s'apressauen.
Li calie guardar ath sòn torn?
Decidic que non, que guardarie fixaments ath Jesús der autar.
Es passi seguiren pera nau laterau que i auie ath sòn costat, e vedec ua figura que s'apropaue.
Sofia aurie jurat qu'ère un monge acabat de vier dera Edat Mejana.
Ère nerviosa, mès non ère espaurida.
Quan eth monge arribèc en autar, hec mieja virada e pugèc ena cadièra.
S'inclinèc, campèc a Sofia, e li parlèc en latin.
Gloria patri eth filio et spiritui sancto.
Amen.
Parla en noruec, somèr, exclamèc Sofia.
Era sua responsa ressonèc per tota era glèisa.
Encara que supausaue qu'eth monge auie d'èster Alberto Knox, se n'empenaïc deth sòn sorriscle en aqueth lòc tan sagrat.
Mès auie auut pòur, e quan s'a pòur, ei facil trincar toti es tabús.
Xxxxxt!
Quina ora ei, hilha mia?
Demanèc.
Es quate mens cinc, responec Sofia.
Ja non auie pòur.
Alavetz a arribat era ora.
Ara comence era Edat Mejana.
Era Edat Mejana comence tàs quate?
Demanèc Sofia estonada.
Mès o mens tàs quate, òc.
E alavetz sigueren es cinc, es sies e es sèt.
Mès ère coma s'eth temps s'auesse arturat.
Se heren es ueit, es nau, e es dètz.
Mès encara ère era Edat Mejana, sabes.
Ja ei ora de començar un nau dia, pensaràs.
Òc, ja sai qué vòs díder.
Mès encara ei festiu, ua longa ringlèra interminabla de festius.
E dempús se heren es onze, es dotze, e era ua.
Ei eth periòde que nomentam Nauta Edat Mejana, en qué se bastiren es granes catedrales de tota Euròpa.
E alavetz, tàs dues, cantèc un poth, e era Edat Mejana se comencèc a esbauçar.
Alavetz era Edat Mejana durèc nau ores?, didec Sofia.
Se cada ora son cent ans, òc.
Podem veir que Jesús neishec ena mieja net.
Pau comencèc es activitats missionères un shinhau abantes des dotze e mieja, e moric en Roma un quart d'ora dempús.
Enquias tres deth maitin, era Glèisa cristiana ère mès o mens proïbida, mès en 313 dC siguec acceptada coma religion laguens der emperi roman, jos eth mandat der emperaire Constantin.
Eth madeish emperaire se deishèc batiar en sòn lhet de mòrt uns ans mès tard.
A compdar deth 380, eth cristianisme siguec era religion oficiau der emperi.
Mès non s'esbaucèc, er Emperi Roman?
Òc, de hèt, auie començat a esbauçar-se.
Assistim a uns des cambis mès grani dera istòria dera cultura.
Er an 300, Roma ère menaçada pes barbars deth nòrd e pera sua desintegracion interiora.
Eth 330 dC, Constantin desplacèc era capitau de Roma entà Constantinopla, ciutat qu'eth auie fondat ath costat deth Mar Nere.
Fòrça gent considerèc era naua ciutat era "segona Roma".
Eth 395, er Emperi Roman se dividic en dus: Un Emperi d'Occident, damb capitau en Roma, e un Emperi d'Orient, damb era naua ciutat de Constantinopla coma capitau.
Er Emperi d'Orient existic enquia finaus deth 1453, quan es turcs conqueriren Constantinopla.
E alavetz se passèc a díder Stambul?
Exacte.
Ua auta data qu'auem de rebrembar ei eth 529.
Aguest ei er an en qué era Glèisa barrèc era Acadèmia de Platon en Atenes.
Tanben siguec er an en qué se fondèc era òrdre benedictina, era prumèra des granes òrdres monastiques.
Eth 529, d'aguesta manèra, ei un simbèu der assag dera Glèisa cristiana de caperar era filosofia grèga.
A compdar d'aguest moment, es monastèris aueren eth monopòli dera educacion, era reflexion e era meditacion.
Lèu seràn es cinc e mieja…
Sofia comprenec se qué volie díder Alberto damb eth jòc des ores.
Miejanet ère er an 0; era ua en punt, eth 100 dC, es sies en punt, 600 dC, e es 14 ores, 1400 ans dC.
Alberto contunhèc.
Era expression sorgic pendent era Renaishença.
Alavetz se consideraue ara Edat Mejana coma ua inacababla net de milèrs d'ans qu'auie adormit Euròpa entre era Antiquitat e era Renaishença.
Era paraula "medievau" encara se tie aué entà designar a bèth un que sigue autoritari e inflexible.
Mès molti istorians considèren qu'era Edat Mejana, en realitat, siguec un periòde de mil ans de fertilitat e creishement.
Eth sistèma escolar, per exemple, se comencèc a desvolopar pendent era Edat Mejana.
Es prumères escòles des convents se dauriren pro lèu, e a compdar deth 1100 neisheren es prumères escòles des catedrales.
Ath torn deth 1200, se fondèren es prumères universitats, e es assignatures que s'estudiauen se dividien en diferents grops o "facultats", exactaments parièr qu'aué.
Mil ans son plan ans.
Mès eth cristianisme auec besonh de temps entà arribar enquiath pòble.
Pendent era Edat Mejana, es diuèrses nacions s'establiren, damb ciutats e castèths, e musica e poesia populares.
Qué serien es condes de hades e es cançons populares sense era Edat Mejana?
E Euròpa, qué serie sense era Edat Mejana?
Ua província romana, dilhèu?
Eth resson qu'a nòms coma Anglatèrra, França o Noruega se trape en aguesta immensa prigondor que nomentam Edat Mejana: ua prigondor a on i naden fòrça peishi ludents, encara que non tostemp les vedem.
Snorri siguec un òme dera Edat Mejana.
Tanben ac sigueren Olaf eth Sant e Carlemanh, entà non díder arren de Romeo e Julieta, eth flaütista de Hamelin, eca… e molti princes elegants e reis majestuosi, cavalièrs valents e donzelhes beròies, veirialaires anonims e admirables constructors d'òrgues.
E encara non è dit arren des frares, des pelegrins, ne des bruishes.
Tanpòc non as dit arren deth clergat.
Ei vertat.
Eth cristianisme non arribèc en Noruega enquiar an 1000, mès ath delà serie ua exageracion díder qu'es païsi nordics se convertiren de còp ath cristianisme dempús dera batalha de Stiklestd.
Es antiques idies paganes se mantien dejós era superfícia deth cristianisme, e molti d'aguesti elements pre- cristians s'acaben barrejant damb eth cristianisme.
Per exemple, encara aué es noruecs celèbren Nadau en tot barrejar es costums cristians damb es nordics antics.
Coneishes era frassa que ditz que vielhs maridats acaben semblants-se es uns damb es auti?
Donques çò de madeish passe damb era còca de Nadau, eth porcèth de Nadau e era cervesa de Nadau, que se semblen as tres Reis d'Orient e ath gripia de Betlem.
Ei indobtable que, pòga pòc, eth cristianisme s'anèc imposant.
Per aquerò didem qu'era Edat Mejana siguec ua fòrça unificadora dera cultura cristiana.
Non tot siguec escur, donc?
Es prumèrs sègles dempús deth 400, sigueren reauments sègles de decadéncia culturau.
Es romans auien auut ua nauta cultura, granes ciutats damb escoladers, banhs publics, libraries e, evidentaments, ua grana arquitectura.
Enes prumèrs sègles dera Edat Mejana, tot aguest sistèma culturau se desintegrèc.
E çò de madeish passèc damb eth commèrç e era economia.
Era populacion s'abaishèc espectacularaments pendent es prumèrs sègles.
Roma, sègles endarrèr, auie arribat enquiath milion d'abitants.
Tath 600, era populacion dera antica Roma ère sonque de 40.000 persones.
De manèra qu'ua petita populacion se passejaue coma podie entre çò que demoraue d'edificis majestuosi d'ua ciutat qu'en un aute temps auie estat gloriosa.
Quan auien de besonh de materiaus de construccion, podien recórrer as pardies.
Aquerò ei un problèma tàs arqueològs d'aué en dia, qu'aurien volut qu'es òmes dera Edat Mejana non auessen tocat es monuments antics.
Aquerò ei facil de díder ara.
D'eth punt d'enguarda politic, eth periòde roman ja ère acabat tà finaus deth sègle IV.
Totun, eth bisbe de Roma se convertic en cap de tota era Glèisa catolica romana.
Recebec eth nòm de "Pare", e siguec considerat, pòga pòc, coma eth representant de Crist ena tèrra.
Roma siguec eth caplòc deth cristianisme pendent lèu tota era Edat Mejana.
Mès a mida qu'es reis e es princes des naues nacions anauen agarrant mès fòrça, bèri uns d'eri comencèren a opausar-se ath poder dera Glèisa.
As dit qu'era Glèisa auie barrat era Acadèmia de Platon en Atenes.
Non totauments.
Se coneishien bèri uns des escrits de Platon e Aristotil.
Mès er ancian Emperi Roman s'anèc dividint progressivaments en tres cultures diferentes.
Ena Euròpa Occidentau, i auie ua cultura cristiana latinizada damb Roma coma capitau.
Ena Euròpa Orientau i auie ua cultura grèga cristiana damb Constantinopla coma capitau.
Aguesta ciutat se comencèc a conéisher peth sòn nòm grèc Bizanci, e parlam, atau, dera Edat Mejana bizantina en oposicion ara Edat Mejana catolica romana.
Mès cau auer en compde qu'eth Nòrd d'Africa e Miei Orient tanben auien format part der Emperi Roman.
Aguesta zòna, pendent era Edat Mejana, desvolopèc ua cultura musulmana de lengua arab.
Dempús dera mòrt de Mahoma en 632, eth Miei Orient e eth Nord d'Africa sigueren conqueridi per Islam.
Pòc dempús Espanha tanben formèc part dera cultura islamica.
Er Islam tenguec coma lòcs sagradi era Meca, Medina, Jerusalem e Bagdad.
D'un punt d'enguarda culturau, ei interessant soslinhar qu'es arabs tanben invadiren era antica ciutat ellenistica d'Alexandria e eretèren bona part dera antica sciéncia grèga.
Pendent tota era Edat Mejana, es arabs sigueren es grani dominadors enes sciéncies, coma era matematica, era quimica, era astronomia o era medecina.
Encara aué tiem es numeros arabs.
E en molti camps, era cultura arabiga siguec infinitaments superiora ara cristiana.
È preguntat se qué passèc damb era filosofia grèga.
Òc, posqui.
Alavetz tanben te poiràs imaginar com se dividic era cultura grèco-romana: se dividic ena catolica romana en oest, ena bizantina en est, e ena arab en sud.
Encara qu'ei ua simplificacion, podem díder qu'eth neoplatonisme influïc sus er oest, Platon sus er est, e Aristotil sus es arabs deth sud.
Mès es tres arrius tanben compartien fòrça causes, e de hèt, ath finau dera Edat Mejana, es tres arrius s'amassèren un aute viatge en nòrd d'Itàlia.
Era influéncia arab venguec des arabs d'Espanha e era grèga, de Grècia e der Emperi bizantin.
Ei alavetz quan comence era "Renaishença" dera cultura antica.
E aquerò vò díder que, de bèra manèra, era cultura dera Antiquitat auie suberviscut ara Edat Mejana.
Ara ac compreni.
Mès non auancem eveniments.
E ja non parlarè mès d'aciu era cadièra.
Ara baishi.
Sofia s'encuedaue que li pesauen es uelhs de dromilhon.
Quan veiguec ath monge estranh baishant dera cadièra dera glèisa de Santa Maria, se pensèc que soniaue.
Alberto caminèc enquiar andàs der autar.
Se seiguec ath sòn costat.
Ère estranh èster tant apròp sòn.
Dejós era sua capucha, Sofia vedec dus uelhs d'un marron prigond.
Èren d'un òme de mieja edat, peus escurs e barba punchuda.
Qui ès?, pensèc.
Per qué as capvirat era mia vida?
Mentretant qu'èren seigudi, damb era lum que se filtraue entre es vitratges hènt-se cada viatge mès intensa, Alberto Knox comencèc a parlar dera filosofia medievau.
Es filosòfi dera Edat Mejana lèu dèren per descompdat qu'eth cristianisme ère era vertat.
Era qüestion ère se s'auie de creir ena revelacion cristiana o s'ère possible apropar-se enquias vertats cristianes per miei dera rason.
Quina relacion i auie entre es filosòfi grècs e era Bíblia?
I auie ua contradiccion entre era Bíblia e era rason, o era fe e eth coneishement èren compatibles?
Lèu tota era filosofia medievau virèc ar entorn d'aguestes qüestions.
Sofia assentic impacienta.
Auie tractat aguest tèma ena classa de religion.
Veiram com sagèren de resòlver aguesta qüestion es dus filosòfi medievaus mès importants.
Eth prumèr siguec Sant Agustin, que viuec deth 354 tà 430, e era sua vida servís entà estudiar era transicion dera Antiquitat tardiua enquiath començament dera Edat Mejana.
Sant Agustin neishec ena petita ciutat de Tagaste, en nord d'Africa.
Tàs setze ans se n'anèc tà Cartago entà estudiar.
Mès tard viatgèc enquia Roma e Milan, e viuec es darrèrs ans dera sua vida ena ciutat de Hipona, uns pògui kilomètres ar oest de Cartago.
Totun, non siguec cristian tota era sua vida.
Sant Agustin passèc per moltes religions diferentes abantes de convertir-se ath cristianisme.
Me pòs méter bèri exemples?
Pendent un temps siguec maniquèu.
Es maniquèus èren ua sècta religiosa qu'ère fòrça representativa dera Antiquitat tardiua.
Auien ua doctrina miei religiosa, miei filosofica, que didie qu'eth mon ei ua dualitat entre eth ben e eth mau, era lum e era escurina, er esperit e era matèria.
Era umanitat poirie, damb eth sòn esperit, lheuar-se per dessús deth mon dera matèria e premanir-se entara sauvacion dera sua amna.
Mès aguesta division radicau entre eth ben e eth mau non deishèc era ment tranquilla ath joen Agustin.
Ère molt interessat en aquerò qu'acostumam a nomentar "eth problèma deth mau", ei a díder, era qüestion dera origina deth mau.
Pendent un temps, recebec era influéncia dera filosofia estoïca, e segontes es estoïcs, non i auie cap de division radicau entre eth ben e eth mau.
Mès era sua influéncia mès importanta siguec ua auta filosofia significatiua dera Antiquitat tardiua, eth neoplatonisme, d'a on treiguec era idia de qué tota era existéncia a ua natura divina.
E se convertic en un bisbe platonic?
Se poirie díder que òc.
Prumèr se convertic ath cristianisme, mès eth cristianisme de Sant Agustin ère molt influït pes idies platoniques.
E atau te cau compréner, Sofia, que non i a cap trincadura dramatica damb era filosofia grèga en moment en qué entram ena Edat Mejana.
Bona part dera filosofia grèga entrèc ena Edat Mejana gràcies as Pares dera Glèisa coma Sant Agustin.
Vòs díder que Sant Agustin ère miei cristian, miei neoplatonic?
Eth credie qu'ère totauments cristian, mès, ath delà, non vedie cap de contradiccion entre eth cristianisme e era filosofia de Platon.
Entada eth, era similitud entre Platon e era doctrina cristiana ère tant evidenta que pensaue que Platon dilhèu aurie coneishut er Antic Testament.
Aquerò, naturauments, ei molt improbable.
Ei mielhor díder que siguec Sant Agustin qui cristianèc a Platon.
Non, mès avertic que, per çò que hè as qüestions religioses, era rason a uns limits.
Eth cristianisme ei un mistèri divin que sonque podem percéber a trauèrs dera fe.
Mès se credem en cristianisme, Diu enlumenarà era amna entà que pogam experimentar un coneishement subernaturau de Diu.
Sant Agustin sentec en sòn interior que i auie un limit qu'era filosofia non podie trauessar.
Abantes de convertir-se ath cristianisme, non auie auut era sua amna en patz.
Qué passe damb es idies etèrnes?
Es grècs preferien era idia qu'eth mon tostemp auie existit.
Mès Sant Agustin credie qu'abantes que Diu creèsse eth mon, es idies existien en pensament divin.
O sigue, que decidic qu'es idies platoniques èren en Diu, e d'aguesta manèra sauvèc era teoria platonica des idies.
Aquerò ei agudent.
E mòstre com non sonque Sant Agustin senon tanben molti auti Pares dera Glèisa tornèren endarrèr entà unificar ath maximom eth pensament grèc e judiu.
En un cèrt sens, pertanhien a dues cultures.
Sant Agustin s'inclinaue peth neoplatonisme ena sua vedença deth mau.
Credie, coma Plotí, qu'eth mau ei era "abséncia de Diu".
Eth mau non a ua existéncia independenta; simplaments non ei.
Perque, en vertat, era creacion de Diu sonque pòt èster bona.
Sant Agustin credie qu'eth mau vie deth desaubediment des òmes.
O, entà didé'c damb es sues paraules, "era bona volentat ei òbra de Diu; era mala volentat ei desseparar-se dera òbra de Diu".
Tanben credie qu'er òme a ua amna divina?
Òc e non.
Sant Agustin didie que i a un abisme insuperable entre Diu e eth mon.
En aguest punt seguís claraments çò que ditz era Bíblia, e refuse era teoria de Plotí segontes era quau tot ei Un.
Mès remèrque, açò si, qu'er òme ei un èsser espirituau.
A un còs materiau, que pertanh ath mon fisic a on eth quisson e er òxid rosiguen, mès tanben a ua amna que pòt conéisher a Diu.
Qué passe damb era amna quan morim?
Segontes Sant Agustin, tota era raça umana queiguec ena perdicion dempús deth pecat originau.
Mès Diu decidic, totun, qu'uns escuelhudi se sauvarien dera perdicion.
Diu tanben aurie podut decidir que se sauvèssen toti.
Mès aciu Sant Agustin remís ar òme quinsevolh permís entà criticar a Diu, e me semble que pense ena Epistola as romans, de Sant Pau.
As campat bèth utís que gause díder a qui l'a hèt: per qué m'as hèt atau?
Ei qu'eth terralhèr, en tot trebalhar damb una madeisha hanga, non ei patron entà trèir ua gèrla entà un usatge nòble o ua ola vulgara?"
Alavetz Diu ei seigut en cèu jogant damb es persones?
Era teoria de Sant Agustin ei que non i a cap òme que se merite era sauvacion de Diu.
Mès Diu n'a escuelhut bèri uns qu'an d'èster sauvadi, e entada eth non i a cap secrèt sus qui se sauvarà e qui serà punit.
Tot ei decidit per auança.
Èm totauments enes sues mans.
O sigue, que de bèra manèra tornaue era vielha credença en destin?
Seguraments.
Mès Sant Agustin non renoncièc ara responsabilitat qu'a er òme sus era sua vida.
Didec qu'auem de víuer damb era consciéncia d'èster uns escuelhudi.
Non remís qu'era nòsta volentat ei liure.
Mès Diu ja a previst com auem de víuer.
Non ei pro injust, açò?, preguntèc Sofia.
Socrates didec que toti auem es madeishes possibilitats perque toti auem era madeisha rason.
E Sant Agustin, en cambi, dividís as persones en dus grops.
Uns se sauven, e es auti se pèrden.
As rason, era teologia de Sant Agustin demore ja molt luenh der umanisme d'Atenes.
Mès Sant Agustin non dividie es òmes en dus grops.
Simplaments repetie era idia biblica dera sauvacion e dera perdicion.
Expliquèc aquerò en un libre fòrça coneishut que se nomente era Ciutat de Diu.
Explica-m'ac.
Era expression "Ciutat de Diu" o "Regne de Diu" ven dera Bíblia e des ensenhaments de Jesús.
Sant Agustin credie que tota era istòria dera umanitat ei ua luta entre era "Ciutat de Diu" e era "Ciutat deth mon".
Es dues "ciutats" non son ciutats politiques diferentes entre se.
Pelegen peth poder laguens de cada persona.
Totun aquerò, era Ciutat de Diu ei presenta ena Glèisa d'ua manèra mès o mens clara, e era Ciutat deth mon ei presenta en Estat; per exemple, en Emperi roman, que s'esbauçaue ena epòca de Sant Agustin.
Aguesta concepcion s'anèc esclarint a mida qu'er Estat e era Glèisa pelejauen peth poder pendent era Edat Mejana.
Era Ciutat de Diu de Sant Agustin s'identifiquèc, donc, damb era Glèisa establida.
Non siguec enquiara reforma deth sègle XVI que quauqu'un protestèc contra era idia qu'er òme pòt obtier era sauvacion a trauèrs dera Glèisa.
Ja tocaue, alavetz!
Tanben auem de campar que Sant Agustin siguec eth prumèr filosòf qu'incorporèc era Istòria ena sua filosofia.
Era luta entre eth ben e eth mau non ère un tèma nau.
Çò que siguec nau siguec era incorporacion d'aguesta luta ena Istòria.
Non i a guaire platonisme en aguest aspècte de Sant Agustin.
Ère mès influït pera vision linhau dera Istòria deth Vielh Testament: era idia que Diu a besonh de tota era istòria entà establir era sua Ciutat de Diu.
Era Istòria ei de besonh entà educar as òmes e entà destrusir eth mau.
O, coma didec Sant Agustin, "era providéncia divina guide era Istòria dera umanitat dempús Adam enquiath finau deth temps, coma era istòria d'un solet òme que se desvolope a plaser dès era enfància enquiara vielhesa".
Sofia campèc eth relòtge.
Son es ueit, didec.
Me n'aurè d'anar lèu.
Mès abantes t'è d'explicar bèra causa der aute gran filosòf medievau.
Seiguem a dehòra?
Alberto se lheuèc.
Amassèc es palmes des mans e comencèc a gésser tot doç dera glèisa.
Semblaue que preguèsse o meditèsse prigondaments en bèra vertat espirituau.
Sofia lo seguic: non auie opcion.
Eth solei encara non auie pistat entre es bromes deth maitin.
Santa Maria se trapaue enes entorns d'un barri vielh dera ciutat.
Alberto se seiguec en un banc de dehòra dera glèisa.
Sofia pensaue se qué passarie se les vedesse quauqu'un.
Sèir-se en un banc d'ua glèisa tàs ueit deth maitin ja ei un shinhau estranh, e sèir-se damb un monge medievau non apraiaue, precisaments, es causes.
Son es ueit, comencèc.
An passat uns quate cents ans dès Sant Agustin, e ara comence era escòla.
A compdar d'ara, enquias dètz, es escòles des convents auràn eth monopòli dera educacion.
Entre dètz e onze, se fondaràn es prumères escòles des catedrales.
Tàs dotze, se fondaràn es prumères universitats e se bastiràn es prumères catedrales.
Aguesta glèisa, per exemple, ei deth 1200, ei a díder, d'eth periòde d'esplendor deth Gotic.
En aguesta ciutat non i auie recorsi entà bastir ua grana catedrala.
Non n'auien besonh de deguna, tanpòc, didec Sofia.
A!, mès es granes catedrales non solet se bastiren entàs granes concentracions.
Se bastiren tara glòria de Diu e èren, en eres madeishes, ua sòrta de hèsta religiosa.
Pendent aguest periòde, totun, passèc ua causa qu'a ua especiau importància entàs filosòfi coma nosati.
Seguís Alberto contunhèc.
Era influéncia des arabs en Espanha se comencèc a hèr a notar.
Ath long dera Edat Mejana, es arabs auien mantengut viua era tradicion aristotelica e, a compdar deth s. XII, es sabents arabs anauen tath nord d'Italia convidadi pes nòbles.
D'aguesta manèra, se coneisheren molti escrits d'Aristotil, que s'arrevirèren deth grèc o arab tath latin.
Aquerò creèc un nau interès pes sciéncies naturaus e se redauric era polemica relacion entre era revelacion cristiana e era filosofia grèga.
Enes matèries scientifiques, Aristotil arribèc a èster un punt de referéncia obligat.
Mès quan s'auie de recórrer a Aristotil e quan s'auie de recórrer ara Bíblia?
Sofia assentic, e eth monge seguic:
Eth filosòf mès gran e mès important d'aguest periòde siguec Sant Tomàs d' Aquino, que viuec deth 1225 enquiath 1274.
Neishec ena petita ciutat d'Aquino, entre Roma e Napols, e tanben trebalhèc coma professor ena Universitat de Paris.
L'apèri "filosòf", mès tanben siguec, ena madeisha mida, un teològ.
En aquera epòca, non i auie ua grana diferéncia entre un filosòf e un teològ.
Podem díder que Sant Tomàs d'Aquino cristianèc Aristotil dera madeisha manèra que Sant Agustin auie cristianat a Platon ath principi dera Edat Mejana.
Un shinhau, òc.
Mès quan è dit "cristianar", sonque volia díder que s'interpretauen e s'explicauen de tau manèra que non se considerauen ua menaça entara doctrina cristiana.
Didem qu'a creat era grana sintèsi entre era fe e eth coneishement.
E hec aquerò en tot entrar ena filosofia d'Aristotil, en tot agarrar-li es sues paraules.
Me hè dò, mès guaire non è dormit aguesta net.
Sant Tomàs d'Aquino credie que non ei de besonh que i age cap de conflicte entre çò que mos ensenhe era filosofia o era rason e çò que mos ensenhe era revelacion cristiana o era fe.
Soent, era filosofia e eth cristianisme mos diden çò de madeish.
Per tant, podem arribar damb era ajuda dera rason as madeishes vertats qu'era Bíblia.
Com pòt èster, aquerò?
Non.
Sonque podem accedir ad aguesti "dògmes de fe" per miei dera fe e dera revelacion cristiana.
Mès Sant Tomàs d'Aquino credie ena existéncia d'un nombre de "vertats teologiques naturaus", ei a díder, de vertats que podien èster comprenudes tant a trauèrs deth cristianisme coma a trauèrs dera nòsta rason innata.
Ua vertat, per exemple, ei que i a un Diu.
Sant Tomàs d'Aquino credie que i auie dus camins qu'amien tà Diu.
Un camin ei era fe e era revelacion cristiana, e er aute ei era rason e es sentits.
D'aguesti dus, eth camin dera fe e dera revelacion ei, evidentaments, eth mès segur, perque ei facil perder-se se sonque se fise ena rason.
Mès era idia essenciau de Sant Tomàs d'Aquino ei que non i a d'auer cap de conflicte entre un filosòf coma Aristotil e era doctrina cristiana.
Alavetz ei parièr s'alistam Aristotil o era Bíblia?
Non, de cap manèra.
Aristotil sonque a podut hèr ua part deth camin pr'amor que non coneishie era revelacion cristiana.
Mès hèr sonque ua part deth camin non vò díder confoner-se de camin.
Non ei un error, per exemple, díder qu'Atenes ei en Euròpa.
Mès tanpòc ei guaire precís.
S'un libre te ditz sonque qu'Atenes ei en Euròpa, seguraments serà de besonh ampliar era informacion e campar un libre de geografia.
Aquiu traparàs tota era vertat: Atenes ei eth caplòc de Grècia, un petit país deth sud-est d'Euròpa.
S'as sòrt, dilhèu tanben t'explicarà bèra causa dera Acropòlis; e ja seràs ua autentica afortunada se te parle de Socrates, Platon e Aristotil.
Mès era prumèra informacion sus Atenes ère vertat.
Exactaments!
Sant Tomàs d'Aquino volie demostrar que sonque i a ua vertat.
Per tant, quan Aristotil mos ensenhe bèra causa qu'era nòsta rason reconeish coma vertadèra, non va en contradiccion damb era doctrina cristiana.
Podem arribar damb exit en ua part dera vertat, damb era ajuda dera rason e era evidéncia des nòsti sentits.
Es descripcions que, per exemple, hè Aristotil deth règne vegetau e animau son ua part d'aguesta vertat.
Era auta part dera vertat mos la revèle Diu a trauèrs dera Bíblia.
Mès es dues parts se suberpausen en molti punts.
I a moltes qüestions sus qué era Bíblia e era rason diden çò de madeish.
Coma per exemple que Diu existís?
Exacte.
Era filosofia d'Aristotil presupausaue era existéncia d'un Diu, o ua prumèra encausa, qu'active toti es procèssi dera natura.
Mès non da cap descripcion de Diu.
Ei per aquerò que mos auem de referir unicaments ara Bíblia e as ensenhaments de Jesús.
Ei absoludaments segur qu'existís un Diu?
Se pòt discutir, evidentaments.
Mès autanplan aué en dia i a fòrça gent que pense qu'era rason umana non ei capable de provar era existéncia de Diu.
Sant Tomàs anèc mès luenh.
Credie que podie provar era existéncia de Diu damb era ajuda dera filosofia d'Aristotil.
Non està mau.
Pensaue que damb era nòsta rason podem reconéisher que tot çò que i a ath torn nòste a ua "encausa prumèra".
Diu s'a revelat ara umanitat a trauèrs dera Bíblia e a trauèrs dera rason.
I a, donc, ua "teologia dera fe" e ua "teologia naturau".
Era madeisha causa passe damb era morau.
Era Bíblia mos indique se com vò Diu que viuam.
Mès, ath madeish temps, Diu mos a dat ua consciéncia que mos permet distinguir entre eth ben e eth mau, sus ua basa naturau.
Entara vida morau, tanben i a dus camins.
Tanben aquiu era guida mès segura ei seguir eth manament dera Bíblia.
Me semble qu'ac enteni, didec Sofia.
Podem enténer eth tron encara que sigam òrbs, e podem veir es pericles encara que sigam sords.
Ei mielhor se i podem veir e enténer, clar.
Mès non i a cap de contradiccion entre çò que vedem e çò qu'entenem.
Ath contrari: es dues impressions s'arrefortilhen mutuaments.
Compreni.
Te meterè un aute exemple.
Knut Hansum…
Òc, l'è liejut…
Non sentes que ja coneishes ar autor sonque liegent aguest roman?
Aumens me n'encuedi que i a ua persona que l'a escrita.
Ei tot çò que pòs díder?
A ua vision molt romantica der amor.
Quan lieges aguest roman, qu'ei ua òbra de creacion de Hansum, obties ua impression dera natura de Hansum.
Mès non pòs demorar obtier cap informacion personau der autor.
Per exemple, pòs saber era edat qu'auie er autor quan escriuec eth roman, a on viuie o guairi hilhs auie?
Non, clar que non.
Aguestes donades sonque les poiràs arténher en ua biografia de Knut Hansum.
Sonque en ua biografia, o autobiografia, saberàs mès causes der autor coma persona.
D'acòrd.
Aquerò ei mès o mens çò que passe damb era relacion que i a entre creacion de Diu e era Bíblia.
Damb era soleta informacion dera natura, ja podem reconéisher que i a un Diu.
Podem veir qu'Eth estime es flors e es animaus; se non, non les aurie creat.
Mès era informacion sus Diu sonque la podem trapar ena Bíblia, qu'ei era autobiografia de Diu, s'ac preferisses atau.
Bon exemple!
Per prumèr viatge Alberto se demorèc cogitós, sense respóner.
A bèra causa a veir aquerò damb Hilde?
Mès se ne tansevolhe sabem s'existís ua tau "Hilde"!
Mès sabem que i a bèth un que pertot da evidéncies de qué existís.
Alberto assentic.
E semble que sigue eth pair de Hilde qui decidisque eth nombre de tralhes que vò dar, didec.
De moment, tot çò que sabem ei que bèth un mos envie moltes postaus.
Ja poirie auer escrit bèra causa sus eth, tanben.
Mès ja i tornaram, entad aguest tèma.
Son es dotze.
Me cau tornar tà casa abantes que s'acabe era Edat Mejana.
Acabarè sonque damb ues paraules sus era manèra com Sant Tomàs adoptèc era filosofia d'Aristotil en toti es punts en qué aguesta non tustaue damb era teologia dera Glèisa.
Aguesti punts èren era logica, era sua teoria deth coneishement, e tanben era filosofia dera natura.
Te'n rebrembes, per exemple, com descriuie Aristotil era escala progressiua dera vida, dempús es plantes e es animaus enquias umans?
Sofia assentic.
Aristotil credie qu'aguesta escala indicaue un Diu qu'ère ua sòrta de cimalh dera existéncia.
Aguest esquèma non ère dificil de hèr encaishar laguens dera teologia cristiana.
Segontes Sant Tomàs, i a un grad progressiu dera existéncia, dès plantes e animaus enquiar òme, dès er òme enquias angels, e dès es angels enquia Diu.
Er òme a, coma es animaus, un còs e uns organs sensoriaus, mès er òme tanben a ua intelligéncia que li permet rasonar.
Es angels non an ne còs ne organs sensoriaus, e per aquerò an ua intelligéncia espontanèa e immediata.
Non an besonh de "meditar", coma es òmes; non an besonh de rasonar entà trèir conclusions.
Saben totes es causes que sap er òme sense besonh d'aprené'c pas a pas coma nosati.
E coma que non an còs, non pòden morir jamès.
Tanpòc son etèrns coma Diu, pr'amor que sigueren creadi per Diu.
Mès non an cap de còs deth quau agen de despener-se e, per tant, non moriràn jamès.
Mès Diu domine per dessús des angels, Sofia.
Alavetz ara mos ve.
Òc, dilhèu si.
Mès non ara.
Eth temps de Diu ei diferent deth nòste.
Eth nòste ara non ei er ara de Diu.
Encara qu'entà nosati passen moltes setmanes, non de besonh passen entà Diu.
Aquerò ei terrible, exclamèc Sofia.
Se metec era man ena boca.
Alberto la campèc, e Sofia contunhèc.
Ager recebí ua auta postau deth pair de Hilde.
Escriuec bèra causa atau coma…
Ua setmana o dues, entà Sofia, non a de voler díder tanti dies entà nosati.
Aquerò ei çò de madeish qu'acabes de díder sus Diu.
Sofia vedec com se tibaue era cara d'Alberto dejós dera capucha marrona.
L'aurie de quèir era cara de vergonha.
Sofia non comprenie se qué volie díder.
Alberto contunhèc.
Malerosaments, Sant Tomàs tanben adoptèc eth punt de vista d'Aristotil sus es hemnes.
Dilhèu rebrembes qu'Aristotil pensaue qu'ua hemna ère mès o mens un òme incomplet.
Tanben pensaue qu'es mainatges sonque ereten es qualitats deth pair, perque era hemna ei passiva e receptiva tant qu'er òme ei actiu e creatiu.
Segontes Sant Tomàs, aguestes opinions armonizauen damb es paraules dera Bíblia a on se ditz, per exemple, qu'era hemna se cree a compdar dera costèlha der òme.
Aquerò ei estupid.
Ei interessant veir qu'abantes de 1827 non se sabie qu'es mamifèrs hèn ueus.
Per açò non resulte guaire estranh qu'era gent pensèsse qu'er òme ei era fòrça creatiua en procés de reproduccion.
Cau díder, totun, que segontes Sant Tomàs, era hemna sonque ei inferiora ar òme fisicaments.
Era amna dera hemna ei parièra ara der òme.
En cèu, i a ua totau egalitat entre hemnes e òmes, pr'amor que dèishen d'auer-i diferéncies fisiques.
Quin desagrèu.
Non i auie filosòfes ena Edat Mejana?
Era vida dera Glèisa ena Edat Mejana siguec fòrtaments dominada pes òmes.
Mès aquerò non vò díder que non i auesse hemnes pensadores.
Ua d'eres siguec Hildegarda d'Eibingen.
Sofia metec uns uelhs coma ues iranges.
A bèra causa a veir damb Hilde?
Quines demanes!
Hildegarda siguec ua monja dera val deth Rin e viuec de 1098 enquia 1179.
Maugrat èster ua hemna, siguec predicadora, escrivana, metgessa, botanica e naturalista.
Ei un exemple qu'ena Edat Mejana es hemnes èren mès practiques e quitament mès scientifiques.
Mès a o non a veir damb Hilde?
Ua antica credença cristiana e judiua didie que Diu non ère sonque un òme.
Tanben auie un costat femenin o ua "natura mairau".
Es hemnes tanben son creades a imatge de Diu.
En grèc, aguest costat femenin se nomente Sophia.
Sophia vò díder "sabença".
Sofia ère perplèxa.
Per qué arrés non li auie explicat aquerò, abantes?
Alberto contunhèc.
Sophia, o era natura mairau de Diu, a ua cèrta significacion tant entàs judius coma entara Glèisa ortodòxa grèga ath long dera Edat Mejana.
En Occident demorèc desbrembada.
Alavetz arribèc Hildegarda.
Sophia se li campèc en ua vision, vestida damb ua tunica e jòies precioses.
Sofia se lheuèc.
Sophia s'auie apareishut a Hildegarda…
Dilhèu Hilde aurà ua vision de jo.
Se tornèc a sèir.
N'auem de trèir er entrelaçament de tot açò.
Mès ja son lèu era ua.
Auràs de dinar, e ua naua èra s'apròpe.
Te convòqui tara reünion sus era Renaishença.
Hermes te recuelherà en jardin.
Dempús de díder açò, er estranh monge se lheuèc e comencèc a caminar de cap ara glèisa.
Sofia se demorèc aquiu, en tot pensar en Hildegarda e Sophia, Hilde e Sofia.
Còp sec, hec un guimbet e hec un sorriscle ath filosòf vestit de monge, en tot díder:
Tanben i auie un Alberto ena Edat Mejana?
Alberto adocic eth pas, virèc eth cap a plaser e didec:
Sant Tomàs auie un gran professor de filosofia.
Se didie Albert Magno.
Inclinèc eth cap, e se metec pera pòrta dera glèisa de Santa Maria.
Sofia non ère contenta damb era responsa.
Entrèc laguens dera glèisa.
Se l'auie avalat era tèrra?
Quan ère a mand de gésser dera glèisa, vedec un retrait dera Vèrge Maria.
Se metec de puntetes entà guardar-la mielhor.
Descurbic ua gota d'aigua dejós d'un uelh dera Vèrge.
Ère ua lèrma?
Sofia gessec dera glèisa, e anèc corrent tà çò de Jorunn.
Ò, linhatge divin vestit d'òme…
Ère era ua e mieja quan Sofia arribèc ena casa de Jorunn.
As estat dehòra fòrça temps!
Sofia remic damb eth cap.
È estat dehòra mès de mil ans.
A on mèrda as estat?
È auut ua cita damb un monge medievau.
Ès lhòca.
Era tua mair a trucat hè ua mieja ora.
Qué li as dit?
Qu'auies anat tath quiòsc.
E qué a dit?
Que la truquèsses quan tornèsses.
Qué as dit?
A estat reauments incomòde.
Donques mielhor que mos esdeguem e hescam es patzes.
Mos auem d'assegurar qu'es tòns pairs non parlen damb era mia mair pendent uns dies.
Cres qu'ac artenheram?
Jorunn rufèc es espatles.
Ath cap d'un moment campèc peth jardin eth pair de Jorunn damb un cariòt.
Portaue ua gargolha, e anaue a trèir es huelhes e es branquilhons qu'auien demorat deth darrèr an.
Eth pair de Jorunn arric forçat, e Jorunn auec un subersaut.
Es escambis verbaus tostemp auien estat mès solids ena familha de Sofia que non pas ena casa mès formau deth Sr. Ingebrigsten, assesor fiscau, e era sua hemna.
Ac senti, Jorunn, didec Sofia.
M'explicaràs bèra causa?
Òc, mès a condicion de qué m'acompanhes tà casa.
Aquerò que dides ei hastigós.
Probablaments non.
Comencèren a caminar de cap ath carrèr deth Tréfol.
Vòs díder qu'ei ua endevinaira?
Dilhèu òc, dilhèu non.
Ère evident qu'a Jorunn non li hège guaira gràcia toti aqueri secretets.
Admeti qu'aguest ei un punt fèble.
Me dideràs a on as estat, o non?
Li didec.
L'expliquèc tot çò qu'auie passat, autanplan eth cors de filosofia.
Li hec a prométer que no'c explicarie ad arrés.
Caminèren ua longa estona sense díder arren.
Tréfol, Jorunn didec:
Non me shaute.
S'arturèc dauant era pòrta de Sofia, e se virèc entà tornar tà casa.
Arrés a dit que t'age d'agradar.
Era filosofia non ei un simple jòc de taula.
Tracte de çò qu'èm e a on anam.
Penses que n'aprenem pro d'açò ena escòla?
De totes manères, arrés non pòt respóner aguestes preguntes.
D'acòrd, mès ne tansevolhe mos ensenhen a considerar-les.
Eth dinar ja ère ena taula quan Sofia entrèc ena codina.
Dempús de dinar, Sofia li didec a sa mair qu'anaue a hèr un miègjorn, perque non auie dormit guaire ben en casa de Jorunn, causa qu'ère pro abituau quan dormie dehòra de casa.
Abantes de meter-se en lhet, s'estanquèc dauant deth miralh de lhauna qu'ara ère penjat ena sua paret.
Prumèr vedec sonque era sua cara esblancossida e cansada.
Mès alavetz…darrèr dera sua cara comencèc a campar eth contorn de ua auta cara.
Sofia alendèc ath hons un parelh de viatges.
Non ère bon imaginar-se causes.
Estudièc eth contorn dera sua esblancossida cara enmarcada damb aqueth peu impossible que non permetie cap de pientat que non siguesse eth sòn naturau.
Mès darrèr d'aguest ròstre n'apareishec un aute.
Còp sec, era auta gojata comencèc a paupetejar damb insisténcia coma entà rebrembar-li qu'ère aquiu.
Era aparicion sonque durèc ues segondes, e despareishec.
Sofia se seiguec ath cant deth lhet.
Non auie cap de dobte qu'era gojata qu'auie vist en miralh ère Hilde.
L'auie vist un viatge de passada ena fòto deth carnet que i auie ena Cabana deth Major.
Auie d'èster era madeisha gojata qu'auie vist en miralh.
Non ère estranh que tostemp vedesse aguestes causes misterioses quan ère mòrta de cansament?
D'aguesta manèra, tostemp auie de demanar-se se reauments ère vertat çò qu'auie vist.
Sofia metec era sua ròba en ua cagira, e se calèc en lhet.
Sonièc qu'ère en un gran jardin a on i auie ua casa vermelha de pescaires.
En cai de dauant de casa, i auie seiguda ua gojata ròia contemplant un lac.
Sofia s'i apropèc, seiguec, mès coma s'era auta non la vedesse.
Mès era auta gojata aparentaments, non la podie veir ne enténer.
Còp sec, Sofia entenec ua votz que didie "Hilde"!.
Era gojata se lheuèc de seguit e se n'anèc corrent tà laguens de casa.
Non podie èster sorda ne òrba.
Dera casa ne gessec un òme de mieja edat qu'anaue corrent cap a Hilde.
Portaue un uniforme e ua berrèta blaua.
Era gojata l'abracèc, e eth li hec a dar un parelh de torns en aire.
Sofia descurbic un crucifici d'aur en lòc a on auie seigut era gojata.
L'agarrèc.
Alavetz se desvelhèc.
Sofia campèc eth relòtge.
Auie dormit dues ores.
Se seiguec en lhet en tot pensar enes causes qu'auie soniat.
Ère tan reau que sentie coma s'ac auesse viscut.
Tanben ère segura qu'era casa e eth cai existien en bèth lòc.
Non se semblauen ath quadre que i auie ena Cabana deth Major?
En quinsevolh cas, solide qu'era gojata deth quadre ère Hilde Moller Knag e qu'er òme ère sa pair que tornaue deth Liban.
En sòn, se semblaue un shinhau a Alberto Knox…
Quan Sofia se lheuèc e comencèc a hèr eth sòn lhet descurbic un crucifici d'aur penjat en ua cadia ath dejós deth sòn lhet.
Ena part de darrèr deth crucifici, i auie tres letres gravades: HMK.
Non ère eth prumèr viatge que soniaue que trapaue un tresaur.
Caralh, didec molt baishet.
Ère tant enrabiada que dauric er armari, e lancèc era delicada cadia ena part de naut, ath cant deth mocador de seda, deth michon blanc e des postaus deth Liban.
Ath maitin següent, sa mair la desvelhèc damb un gran esdejoar de panets cauds, chuc d'iranja, ueus e ensalada.
Non ère abituau que sa mair se lheuèsse abantes qu'era eth dimenge ath maitin.
Quan ac hège, acostumaue a premanir-li un esdejoar suculent.
Mentre minjauen, sa mair li didec:
I a un gosset estranh en jardin.
Non sai qué i hè aciu, e tu?
A!, òc, exclamèc Sofia, e de seguit se n'empeneïc.
Ja auie estat aciu abantes?
Sofia ja s'auie lheuat e auie anat tara sala entà campar eth jardin dès era hièstra.
Atau coma s'ac pensaue, Hermes ère estirat ena entrada secrèta deth Nhadèr.
Qué diderie?
M'as dit que ja auie estat aciu?, preguntèc.
Me semble qu'acoguèc un uas en aquera zòna, e ara a vengut a desacogar-lo.
Es gossets tanben an memòria…
Dilhèu as rason, Sofia.
Ès er animau psicologic dera familha.
Sofia pensaue intensaments.
L'acompanharè tà casa, didec.
Sabes a on viu, alavetz?
Sofia rufèc es espatles.
Probablaments pòrte ua adreça en sòn còth.
Un parelh de menutes dempús, Sofia ja auie baishat tath jardin.
Bon gojat, Hermes, li didec Sofia.
Sabie que sa mair la guardaue dès era hièstra.
Pro qu'eth gosset non anèsse tah Nhadèr!
Mès non, eth can seguic eth camin de grava, e anèc enquiara pòrta d'entrada.
Quan ja èren en carrèr, Hermes seguie caminant uns mètres per dauant de Sofia.
Ère un long camin.
Sofia e Hermes non èren es solets qu'anauen de passeg un dimenge peth maitin.
Familhes sanceres gessien a caminar, e Sofia auie un shinhau d'enveja.
De quan en quan, Hermes s'escapaue uns mètres e flairejaue un aute can o bèra causa interessanta en bèra barralha de jardin, mès tan lèu Sofia lo cridaue, tornaue ath sòn costat.
Crotzèren un vielh corrau, un gran camp d'espòrts e un parc enfantil, e arribèren en un barri mès transitat.
Baishèren de cap ath centre dera ciutat per un carrèr ample e empeirat, damb trolebús ath miei.
Hermes la portèc pera grana plaça e dempús comencèren a pujar eth carrèr dera glèisa.
Anèren a parar en barri antic, qu'ère plen de cases de principis de sègle.
Ère, lèu, era ua e mieja.
Èren ena auta punta dera ciutat.
Sofia non i anaue guaire soent, per aquiu.
Rebrembaue qu'un viatge, quan ère petita, auie vengut a visitar a ua tia sua que viuie en bèth un d'aguesti carrèrs.
De seguit arribèren en ua petita plaça que i auie en miei de bères cases antiques.
Se didie Plaça Naua, encara que semblaue fòrça vielha.
Mès tota era ciutat ère vielha: s'auie fondat ena Edat Mejana.
Notèc un uet en estomac.
Ena nèira i auie ua ringlèra de boètes verdes.
Sofia descurbic ua postau empegada en ua des boètes dera ringlèra superiora.
Ena postau i auie un sagèth damb un messatge deth postièr que didie qu'eth destinatari ère desconeishut.
Era adreça ère "Hilde Moller Knag.
Plaça Naua, 14".
Portaue un tampon deth 15 de junh.
Encara mancauen dues setmanes, mès eth postièr seguraments non se n'auie fixat.
Sofia baishèc era postau, e la comencèc a liéger:
Estimada Hilde: Sofia arribe ara casa deth professor de filosofia.
D'aciu a pòc aurà 15 ans, mès tu ja les heres ager.
O ei aué, Hilde?.
S'ei aué, serà pro tard alavetz.
Mès es nòsti relòtges non tostemp coïncidissen.
Ua generacion envielhís, en tant que ua auta generacion nèish.
Mentretant, era Istòria seguís eth sòn cors.
Non as pensat jamès qu'era istòria d'Euròpa ei coma ua vida umana?
Era antiquitat ei era mainadesa d'Euròpa.
Alavetz vie era escòla: era interminable Edat Mejana: s'acabe era escòla, e entram ena Renaishença.
Era joena Euròpa a set de vida.
Era Renaishença ei coma eth quinzau aniversari d'Euròpa.
Èm a miei junh, hilha mia, e ei meravilhós èster viu!
P.S.
Quina pena qu'ages perdut eth crucifici d'aur.
Punets de papa, que ja ei a mand de vier.
Hermes ja auie començat a pujar es escales.
Sofia agarrèc era postau e lo seguic.
Auec de córrer entà atrapar-lo; Hermes botjaue era coa enèrgicaments.
Passèren era dusau planta, era tresau, era quatau e era cincau.
A compdar d'aquiu, sonque i auie ua petita escala.
Anaue dirèctaments tath losat?
Hermes pugèc es escales e s'arturèc dauant d'ua pòrta estreta, que comencèc a engarrapar damb es ungles.
Sofia entenec eth bronit d'uns passi que venguien de laguens.
Era pòrta se dauric, e campèc Alberto Knox.
S'auie cambiat eth vestit e ara ne portaue un aute.
Portaue ues miches blanques enquias jolhs, uns pantalons amples de color vermelha, ua giqueta auriòla que li hège es espatles molt amples.
A Sofia li rebrembèc un jòker d'un jòc de cartes.
Se non se confonie, ère un tipic vestit dera Renaishença.
Un viatge mès auie perdut era pòur e era timiditat dauant deth sòn professor de filosofia.
Ath delà li borie eth cap per tòrt dera postau qu'auie trapat ena nèira.
Quera.
Hilha mia, didec Alberto, en tot barrar era pòrta darrèr d'era.
Alberto la liegec damb un gèst de preocupacion.
Cada viatge ei mès atrevit.
Prenec era postau, e l'esbocinèc en mil tròci, e les lancèc ena paperèra.
Ditz que Hilde a perdut eth sòn crucifici.
Ja'c è vist.
Donques justaments l'è trapat dejós deth mèn lhet.
Alberto la guardèc fixaments as uelhs.
Pòt semblar incredible, mès ei un truc penós que non li còste cap d'esfòrç.
E va, ara concentrem-mos en gran conilh blanc que se trè deth gran chapèu de copa der univèrs.
Anèren tara sala.
Alberto viuie en un gran atic damb parets inclinades.
Un arrai de lum entraue dirèctaments peth cèu dubèrt e anaue a parar en ua des parets.
I auie ua auta hièstra que daue tara ciutat.
A trauèrs d'aguesta hièstra, se podien veir es losats des vielhi edificis dera ciutat.
Mès çò que mès l'estonaue èren es mòbles qu'aumplien era sala.
I auie mòbles e objèctes de totes es epòques: un sofà des ans trenta, un vielh escritòri de principis de sègle e ua cagira qu'auie d'auer sègles.
Mès non èren sonque es mòbles.
Objèctes antics, tan practics coma decoratius, èren totauments barrejadi en estatgères e en armaris.
I auie vielhs relòtges e vaishères, mortèrs e pòts de veire, guinhauets e pipes, plomes antiques e supòrts tàs libres, ueitans e siestans, compassi e baromètres.
Ua paret sancera ère cubèrta de libres, mès non era sòrta de libres que i a normauments enes libreries.
Era colleccion de libres tanben ère ua mòstra dera produccion de libres des darrèrs ségles.
Enes autes parets penjauen diboishi e quadres; bèri uns recents, mès era majoritat fòrça antics.
Tanben i auie mapes vielhs, e es de Noruega non semblauen guaire precisi.
Guairi encastres as!
Pensa sonque enes sègles d'istòria qu'è sauvat en aguesta sala.
As ua botiga d'antiquitats o bèra causa atau?
Era cara d'Alberto lèu semblaue trista.
Non toti mos podem deishar portar peth corrent dera istòria, Sofia.
Bèri uns mos auem d'estancar e recuélher totes es causes qu'an demorat ath cant der arriu.
Quines causes tant estranhes que ditz.
Mès ei era vertat, hilha mia.
Non viuem sonque en nòste temps: portam ath dessús tota era Istòria.
Non desbrembes que tot çò que ves en aguesta cramba, un dia siguec complètaments nau.
Aguesta vielha pipa deth sègle XVI se deuie auer hèt tar aniversari d'ua mainada de cinc ans.
Peth sòn pairin, dilhèu… mès tard siguec adolescenta, dempús adulta, e dilhèu se maridèc.
Dilhèu auec ua mainada e li regalèc era sua pipa…
Envielhic e bèth dia moric.
Encara que visquesse molt de temps, bèth dia moric e se n'anèc tà tostemp.
Non tornarà jamès.
De hèt, sonque siguec aciu en tot hèr ua brèu visita.
Mès era pipa, ben, ja'c ves, era pipa ei ena estatgèra.
Tot semble tan trist e tan solemne quan parles d'aguesta manèra.
Era vida ei trista e solemne.
Entram en un mon meravilhós, mos saludam, mos coneishem, e mos passejam amassa ua estona.
Dempús mos perdem, e desapareishem tan de còp e tant incompresiblaments coma auíem vengut.
Te posqui preguntar ua causa?
Ja non jogam ara amagadera.
Per qué anères a víuer ena Cabana deth Major?
Sabia qu'era vielha cabana ère ueda.
E t'i hiquères atau, sense mès ne mès?
Òc, sense mès ne mès.
Se non me confoni, me semble qu'eth pair de Hilde ac sap practicaments tot.
Alberto arric astutaments.
Quitament aguesta sòrta de causes son ua fotesa entath pair de Hilde.
Params de bon prètz, mainadencs jòcs de mans.
Viuem dilhèu jos era vigilància mès estricta deth mon.
Sofia se començaue a embestiar.
Se bèth dia me lo trapi li arrincarè es uelhs.
Alberto se lheuèc e se seiguec en sofà.
Aué t'è de parlar dera Renaishença.
T'escoti.
Non guaire dempús dera mòrt de Tomàs d'Aquino, comencèren a aparéisher es prumères henerècles ena cultura unificada deth cristianisme.
Era filosofia e era sciéncia se separèren cada viatge mès dera teologia dera Glèisa, e permeteren qu'era fe auesse ua relacion mès liura damb era rason.
Bèra gent comencèc a díder que non podem arribar enquia Diu a trauèrs dera rason perque Diu non se pòt conéisher.
Era causa mès importanta entà un òme non ère compréner eth mistèri divin, senon someter-se ara volentat de Diu.
Compreni.
Deth moment en qué era religion e era sciéncia se podien relacionar mès liuraments, i auie un camin dubèrt tà un nau metòde scientific e tà un nau impuls religiós.
Era basa d'aguesti dus cambis se creèc pendent es sègles XV e XVI, ei a díder, pendent era Renaishença e era Reforma.
Per qué non anam per parts?
Era Renaishença siguec eth ric desvolopament culturau que comencèc a finaus deth sègle XIV.
Comencèc ath Nord d'Italia, e s'escampilhèc rapidaments tath nord pendent es sègles XV e XVI.
Parlam, a compdar d'ara, der umanisme dera Renaishença, qu'a er òme coma centre de totes es causes, en contrast damb era Edat Mejana qu'auie vist cada aspècte dera vida d'ua perspectiva divina.
Catar vielhes escultures e descurbir manuscrits lèu devenguec ua aficion populara.
Tanben se metec de mòda er estudi deth grèc, e aquerò responie a ua finalitat pedagogica.
Era lectura de tèmes umanistics proporcionaue ua "educacion classica" e desvolopaue aquerò que ne poiríem díder "qualitats umanes".
Mos an educat entà èster persones?
Òc, aquerò se credie.
Mès abantes de veir mès d'apròp es idies der umanisme renaishentista, mos cau parlar un shinhau dera basa politica e culturau dera Renaishença.
Alberto se lheuèc deth sofà e comencèc a passejar pera cramba.
Qué ei açò?, didec.
Semble ua bossòla antica.
Corrècte.
Dempús senhalèc un fusilh antic que penjaue dera part de dessús deth sofà.
E aquerò?
Exacte.
E aquerò?
Alberto agarrèc un libre d'ua grana estatgèra.
Ei un libre vielh.
Pòt èster preciós, ei un incunable.
Un incunable?
De hèt, vò díder "enfància".
Ei a díder, enquiath 1500.
Ei reauments tan vielh?
Òc, n'ei.
M'ac auràs d'explicar mès clar.
Era bossòla facilitèc era navegacion.
O çò de madeish: siguec era basa des granes descubèrtes.
Tanben era povora.
Es naues armes propicièren qu'es europèus siguessen plan superiors militaraments as cultures americanes e asiatiques, e tanben introdusic grani cambis laguens era pròpia estructura d'Euròpa.
Era impremta auec un papèr decisiu ena difusion des naues idies des umanistes dera Renaishença e costèc qu'era Glèisa perdesse eth monopòli dera transmission deth coneishement.
Es naues invencions sigueren cada viatge mès nombroses e mès rapides.
Un important esturment, per exemple, siguec eth telescòpi, que revolucionèc era astronomia.
E finauments arribèren es fisades e es naus espaciaus?.
Vas massa rapid.
Mès çò que si se pòt díder ei qu'ena Renaishença s'inicièc un procès qu'acabèc portant ar òme tara lua.
E, de hèt, tanben tà Hiroshima e Txernobil.
Mès tot comencèc damb es cambis en encastre culturau e economic.
Un factor important siguec eth pas d'ua economia d'escambi entà ua economia de mercat.
Ath finau dera Edat Mejana, es ciutats s'auien desvolopat damb un comèrç de naues mercaderies, ua economia monetària e ua banca.
Sorgic ua borgesia qu'artenhec desliurar-se des besonhs mès basics dera vida e podec començar a pensar en d'autes causes.
Es besonhs basics se podien crompar damb sòs per prumèr viatge.
Tot aquerò afavorie era disposicion, era imaginacion e era ingenuïtat dera gent.
Dilhèu as rason.
T'expliquè se com era filosofia grèga cambièc era forma mitica de veir eth mon, qu'ère estacada a ua cultura rurau.
Dera madeisha manèra, era borgesia dera Renaishença comencèc a trincar damb es senhors feudaus e damb eth poder dera Glèisa.
Ath madeish temps, era cultura grèga se redescurbie gràcies a ua relacion mès estreta damb es arabs d'Espanha e era cultura bizantina der est.
Es tres arrius divergents dera antiquitat confluïren en un gran arriu.
Veigui qu'ès atentiua.
Renaishença.
Ara t'è de parlar des naues idies.
D'acòrd, mès me cau anar tà casa tà minjar.
Alberto se tornèc a sèir en sofà.
La guardèc enes uelhs.
Per dessús de quinsevolh auta causa, era Renaishença proporcionèc ua naua vision dera umanitat.
Er umanisme dera Renaishença portèc ua naua fe en òme e en sa valor, a diferéncia dera vision medievau segontes era quau era natura der òme ère pecadora.
Er òme, ara, se consideraue infinitaments gran e valuós.
Un aute òme centrau, Pico della Mirandola, escriuec eth Dialòg dera dignitat umana, que, sonque peth titol, ja aurie estat impensable ena Edat Mejana.
Ath long dera epòca medievau, eth solet punt de partida auie estat Diu.
Es umanistes dera Renaishença preneren coma punt de partida eth pròpi òme.
Ei precisaments per açò que parlam d'ua prerenaishença der antic umanisme.
Mès er umanisme renaishentista se caracterizèc per un individualisme encara mès prononciat.
Non sonque èm òmes, senon que, ath delà, èm òmes individuaus.
Aquerò pòrte a ua adoracion deth gèni.
Er ideau dera epòca siguec çò que se coneish coma "òme renaishentista", un òme damb un gèni universau qu'abrace toti es aspèctes dera vida, er art e era sciéncia.
Era naua vision der òme tanben manifestaue per se soleta un interès pera anatomia der òme.
Coma enes tempsi antics, era gent comencèc a dissecar es mòrts entà descurbir se com ère hèt eth còs.
Açò siguec plan important tara Medecina e tar art.
Es nuds tornèren a campar enes òbres d'art, dempús d'un milèr d'ans de pudor.
Er òme ère sufisentaments coratjós entà tornar a èster eth madeish e ja non auie vergonha d'arren.
Ei innegable.
Era naua vision dera umanitat propicièc ua perspectiva absoludaments naua.
Er òme non existie sonque entara gràcia de Diu.
Er òme podie gaudir dera vida, ara e aciu.
E damb aguesta naua libertat de desvolopament, es possibilitats èren illimitades.
Era mèta ère trincar totes es barralhes.
Aquerò tanben supausaue ua nauetat respècte as umanistes grècs, qu'auien persutat ena importància dera tranquillitat, era moderacion e eth contròtle.
E es umanistes dera Renaishença perderen eth contròtle?
Non èren precisaments moderadi.
Se comportauen coma se tot eth mon s'auesse acabat de desvelhar.
Sigueren fòrça conscients dera sua epòca, causa que les permetec introdusir eth tèrme "Edat Mejana" entà designar es sègles qu'auie auut entre eri e era antiquitat.
I auec un desvolopament incomparable en totes es esfères dera vida.
Er art e era arquitectura, era literatura, era musica, era filosofia e era sciéncia floriren coma no'c auien hèt jamès enquia alavetz.
Sonque te meterè un exemple.
Era antica Roma siguec coneishuda alavetz damb es noms "ciutat des ciutats" o "melic deth mon".
Rebremba que pendent era Edat Mejana era ciutat ère en decadéncia e aguesta ciutat qu'ena antiquitat auie auut mès d'un milion d'abitants, en 1417 auie sonque 17000 abitants.
Non guaire mès que Lilleshand, a on viu Hilde.
Es umanistes dera Renaishença se fixèren coma objectiu culturau prioritari era restauracion de Roma.
Sustot era reconstruccion dera glèisa de Sant Pere ath dessús dera hòssa de Sant Pere.
Ua glèisa que, per cèrt, non ei un exemple de moderacion e de contròtle.
Es principaus artistes dera Renaishença participèren en projècte, eth mès ambiciós deth mon.
Se comencèc en 1506 e s'acabèc 120 ans mès tard.
Dempús, encara passèren cinquanta ans mès abantes que se podesse acabar era grana plaça de Sant Pere.
A d'èster ua glèisa giganta!
A mès de 16000 mètres quarrats.
Ja auem parlat pro, totun, dera valentia der òme dera Renaishença.
Tanben siguec decisiu qu'era Renaishença portèc ua naua vision dera natura.
Er òme se sentie comòde en mon e non consideraue era vida sonque coma ua preparacion entath cèu, e aquerò propicièc un apropament totauments nau tath mon fisic.
Ara, era natura se vedie d'ua forma positiua.
Sostiegen que Diu ère present ena creacion.
S'ei infinit, a d'èster en totes es causes.
Aguesta idia recep eth nòm de panteïsme.
Es filosòfi medievaus auien persutat ena idia que i a ua barralha que non se pòt passar entre Diu e era creacion.
Ara se podie díder qu'era natura ei divina e, mès encara, qu'ei ua prolongacion de Diu.
Aguesta sòrta d'idies non tostemp èren ben vistes pera Glèisa.
Eth cas de Giordano Bruno n'ei un dramatic exemple.
Non sonque defenec que Diu ère present ena natura, senon que didec qu'er espaci der univèrs ei infinit.
Siguec punit de manèra fòrça sevèra.
Com?
Siguec cremat en Campo de Fiori de Roma er an 1600.
Qué orrible.
Qué estupid.
E ad aquerò li dides "umanisme"?
Non, de cap manèra.
Qui ère umanista ère Bruno, non es qui l'executèren.
Pendent era Renaishença se perseguiren es bruishes, era magia e era supersticion, se cremèren es erètges, i auec guèrres sagnantes de religion e tanben, evidentaments, era brutau conquèsta d'America.
Er umanisme tostemp a auut un costat escur.
Non i a cap epòca que sigue totauments bona o totauments dolenta.
Eth ben e eth mau son dus hius bessons que trauèssen era istòria dera umanitat.
Soent s'entortilhen.
Aquerò mos pòrte tath pròplèu tèma clau, eth nau metòde scientific, ua auta innovacion que portèc era Renaishença e qu'ara t'explicarè.
Siguec alavetz quan se bastiren es prumères usines?
Non, non encara.
Mès, un viatge mès, eth nau metòde scientific dera Renaishença siguec ua condicion prèvia entath posterior desvolopament tecnologic.
Un nau metòde equivau a díder ua naua actitud dauant dera sciéncia.
Es fruts de tot aquerò se poderen veir pendent fòrça temps dempús.
Quin ère aguest nau metòde?
Basicaments, ère era investigacion dera natura damb es nòsti sentits.
Deth sègle XIV, i auie un nombre cada viatge mès gran de gent qu'avertie contra era fe cèga ena autoritat, siguesse era doctrina religiosa o siguesse era filosofia naturau d'Aristotil.
Tanben i auie qui avertie contra eth perilh de creir qu'es problèmes se pòden resòlver damb ua simpla reflexion.
Era Edat Mejana auie permetut ua exagerada fe ena rason umana.
Ara se didie que quinsevolh investigacion des fenomèns naturaus s'auien de basar ena observacion, ena experiéncia e en experiment.
Aquerò ac didem eth "metòde empiric".
Qué vò díder açò?
Vò díder simplaments qu'es bases deth nòste coneishement se trapen ena nòsta experiéncia, e non enes papèrs plens de povàs ne ena nòsta imaginacion.
Era sciéncia empirica ja ei coneishuda ena antiquitat.
Aristotil, per exemple, recuelhec moltes observacions importantes sus era natura.
Era nauetat èren, precisaments, es experiments sistematics.
Supausi que non auien es madeishi esturments qu'auem ara.
Evidentaments, non auien calculadores ne balances electroniques.
Mès auien era matematica e balances mès rudimentàries.
Ère molt important exprimir es observacions scientifiques en un lenguatge matematic precís.
Tanben didec que "eth libre dera natura ei escrit en lenguatge matematic."
E toti aguesti experiments e mesures possibilitèren naui invents?
Era prumèra fasa siguec eth nau metòde scientific, que dauric eth camin tà ua revolucion tecnica, que, ath madeish temps, dauric eth camin entà toti es invents posteriors.
Se podie díder qu'er òme auie començat a desprener-se dera sua condicion naturau.
Era natura deishèc d'èster un lòc a on simplament er òme s'i apressaue.
Aquerò, naturauments, ère ua nauetat.
Er òme començaue a intervier ena natura e a controtlar-la.
Mès non tostemp dera mielhor manèra…
Non, per aquerò adès didia que i a dus hius, eth deth ben e eth deth mau, que constantaments s'entortilhen en tot çò que hèm.
Era revolucion tecnica que comencèc ena Renaishença portèc es talhèrs mecanics e eth caumatge, medecines e naues malauties, ua major eficiéncia dera agricultura e un apraubiment deth miei ambient, electrodomestics coma era lauadora e era nevèra, e era pollucion e residús industriaus.
Era preocupanta situacion deth miei ambient d'aué en dia a hèt que fòrça gent pense qu'era pròpia revolucion tecnica ei un perilhòs desajustament des condicions naturaus dera vida.
Ja s'a dit qu'auem començat un procès que non èm capaci de controtlar.
Esperits mès optimistes pensen qu'encara viuem era enfància dera tecnologia e que, encara qu'era edat scientifica compòrte cèrti problèmes damb es dents, acabaram per controtlar era natura sense besonh de menaçar-la e de menaçar-mos, per tant, a nosati madeishi.
E tu, que penses?
Pensi qu'es dues posicions an era sua part de rason.
En bèri airaus, auríem de deishar d'intervier sus era natura, mès en d'auti mo'n podem gésser.
Dempús era Renaishença, er òme a deishat d'èster ua simpla part dera creacion, e a començat a intervier ena natura e a hargar-la ara sua imatge.
Aquerò, per se solet, ja explique era granor der òme.
Ja auem arribat ara lua.
Degun, evidentaments.
Aquerò mos pòrte cap a un aute tèma: era naua vision deth mon.
Ath long dera Edat Mejana, es òmes auien campat eth cèu, eth solei, es esteles e es planetes.
Mès arrés non dobtaue qu'era Tèrra ère eth centre der univèrs.
Deguna observacion auie desmentit era idia qu'era Tèrra ère estancada mentre es còssi celèsti virauen ath sòn entorn.
Ac nomentam "vision geocentrica deth mon", ei a díder, era credença que tot vire ath torn dera Tèrra.
Era idia cristiana que Diu ac dominaue tot dès de naut contribusic a mantier aguesta vision deth mon.
Me shautarie tant que tot siguesse tan senzilh!
Mès en 1453, se publiquèc un petit libre que se titolaue "Sus era revolucion des còssi celèsti".
L'escriuec er astronòm polonés Nicolaus Copernic, que moric eth dia que gessec eth libre.
Copernic defenie que non ère eth Solei que viraue ath torn dera Tèrra, senon ath revès.
Pensaue qu'açò ère perfèctaments possible, se se prenie coma referéncia es còssi celèsti qu'existien.
Didec qu'era rason pera quau era gent tostemp auie creigut qu'eth Solei viraue ath torn dera Tèrra ère qu'era Tèrra vire ath torn deth sòn pròpi èish.
E senhalèc que totes es observacions des còssi celèsti èren plan faciles d'enténer se s'assumie que tant era Tèrra coma es auti planetes viren ath torn deth Solei.
Aquerò ac cridam "vision eliocentrica deth mon", que vò díder que tot vire ath torn deth Solei.
E aguesta vision ei era corrècta?
Non.
Entà formular aguesta teoria dera orbita circulara, non auie ua auta basa qu'era dera vielha teoria que didie qu'es còssi celèsti èren redons e se botjauen en cercles sonque perque èren "celèsti".
Dempús eth temps de Platon, era esfèra e eth cercle s'auien considerat es figures geometriques mès perfèctes.
Mès ath principi deth sègle XVII, er astronòm alemand Johanes Kepler presentèc es resultadi d'ues observacions espandides que demostrauen qu'es planetes se botgen en orbites eliptiques, o ovaus, damb eth solei coma foguièr.
Tanben didec qu'era velocitat d'un planeta aumente a mida que s'aprèsse ath solei, e que s'amendrís a mida que se n'aluenhe.
Kepler siguec eth prumèr que didec qu'era Tèrra ei exactaments un planeta parièr as autes.
E soslinhèc qu'es leis fisiques son parières en tot er univèrs.
Com ac podie saber?
Perque auie investigat es movements des planetes damb es sòns pròpis sentits, en lòc de fidar-se cegaments des antigues superticions.
Galileo Galilei, un contemporanèu de Kepler, tanben tenguec un telescòpi entà observar es còssi celèsti.
Estudiec es cratèrs dera lua e didec qu'es vals e es montanhes dera lua se semblauen as dera Tèrra.
Tanben descurbic qu'eth planeta Jupiter auie quate lues.
Era Tèrra, per tant, non ère era unica qu'auie ua lua.
Mès çò de mès important que hec siguec formular per prumèr viatge era Lei dera Inèrcia.
Qué ditz?
S'ac dides tu, d'acòrd.
Mès aquerò siguec ua descubèrta.
Dera antiquitat, un des arguments en contra dera idia de qué era Tèrra se botge sus eth sòn pròpi èish ère qu'era Tèrra se botjarie tan rapidaments qu'ua pèira lançada ar aire queirie molti mètres mès enlà deth lòc des d'a on s'auie lançat.
E non ei atau?
S'ès seiguda en un tren e lances ua poma en aire, era poma non què cap a darrèr peth hèt qu'eth tren se botge.
Què entà baish.
Aquerò s'explique pera lei dera inèrcia.
Era poma conserve exactaments era madeisha velocitat qu'auie quan l'as lançat.
Me semble qu'ac compreni.
Enes tempsi de Galileo non i auie trens.
Mès de totes manères s'arturarà, s'era cramba ei sufisentaments longa.
Aquerò ei perque i a d'autes fòrces que traven era velocitat.
Prumèr de tot, eth solèr, sustot s'ei un solèr de husta sense polir.
Tard o d'ora, era fòrça dera gravetat l'acabarà estancant.
Mès demora, t'ensenharè ua causa.
Alberto Knox se lheuèc e anèc entath vielh escritòri.
Agarrèc bèra causa d'un calaish.
Quan tornèc ath sòn lòc, lo botèc ath dessús dera tauleta.
Ère un plafon de husta, qu'ère prim d'un costat e mès celh der aute.
Ath cant deth plafon, que curbie lèu tota era taula, i deishèc ua bòla verda petita.
Açò s'en ditz un plan inclinat, didec.
Sofia alendèc damb resignacion.
Me jògui dues corones que redole de cap a baish e va a parar en tèrra.
A veir.
Alberto deishèc anar era bòla, e aguesta hec çò que Sofia auie dit.
Redolèc enquiara taula, toquèc eth tèrra damb un patac sord e finauments tustèc contra era paret.
Impressionant.
Donques òc que n'ei!
Aguesta ei era sòrta d'experiments que hège Galileu.
Tan somèr ère?
Paciéncia, Sofia.
Volie investigar es causes damb toti es sentits, e aquerò tan solet ei eth començament.
Ditz-me prumèr per qué a redolat era bòla peth plan inclinat.
A començat a redolar perque ei pesada.
Plan ben.
E qué ei en realitat eth pes, hilha mia?
Aquerò ei ua qüestion estupida.
Se la pòs respóner non ei estupida.
Pera gravetat.
Exacte.
O era gravitacion, coma tanben se ditz.
Aguesta a estat era fòrça que l'a metut en movement.
Alberto ja auie recuelhut era bòla deth tèrra.
Ara sajarè de hèr redolar era bòla de cap a un costat, didec.
Qué a passat?, preguntèc Alberto.
S'a desviat pr'amor qu'ei un plan inclinat.
Treiguec un retolador e la pintèc tota de color nera.
Alavetz la tornèc a hèr redolar.
Ara Sofia podie campar exactaments per quin lòc deth plan auie passat, perque auie deishat ua tralha nera molt clara.
Com descriueries era tralha dera bòla?
Ei ua corba…semble ua part d'un cercle.
Exacte!
Alberto la guardèc, e lheuèc es celhes.
Mès non ei deth tot un cercle.
Aguesta figura se ditz ua parabòla.
Plan ben.
A!, mès per qué era bòla s'a botjat exactaments d'aguesta manèra?
Sofia pensèc ua estona.
Alavetz didec:
Si senhora!
Aquerò ei incredible.
Pòrti ua mainada que non a ne quinze ans, tath mèn atic, e ath prumèr assag ja se n'a encuedat des madeishes causes que campèc Galileo.
Se metec a aplaudir.
Per un moment, Sofia se pensèc que s'auie tornat lhòco.
Contunhèc:
Galileo descurbic qu'aquerò tanben passe, per exemple, damb ua bala de canon.
Ges disparada, contunhe per dessús de tèrra, mès pòga a pòc torne cap a tèrra.
Atau, donc, descriuerà ua trajectòria coma era dera nòsta bòla a trauèrs deth plan inclinat.
E aquerò, ena epòca de Galileo, siguec ua naua descubèrta.
Aristotil pensaue qu'un projectil que se lance oblicuaments de cap a naut, prumèr descriu ua corba doça, e dempús què verticauments en tèrra.
Aquerò non ei atau, evidentaments, mès non se podec saber qu'Aristotil se confonie enquia que se podec demostrar.
Mès aquerò ei tant important?
Plan que òc que n'ei!
Aquerò a ua importáncia cosmica, hilha mia.
Supausi que m'explicaràs se per qué.
Mès tard venguec eth fisic anglés Isaac Newton, que viuec entre 1642 e 1727.
Siguec eth qui dèc era descripcion definitiua deth sistèma solar e des orbites des planetes.
Non sonque descriuec com se botgen es planetes ath torn deth Solei, senon qu'expliquèc se per qué se botgen d'aguesta manèra.
Ac podec hèr, entre d'autes causes, gràcies ara "dinamica de Galileo".
Es planetes son ues bòles en un plan inclinat, alavetz?
Mès o mens, si.
Mès demora un shinhau, Sofia.
Ei que posqui escuélher?
Kepler ja auie apuntat que calie qu'auesse ua fòrça que hesse qu'es còssi s'atreiguessen es uns as auti.
I auie d'auer, per exemple, ua fòrça deth Solei que mantenguesse es planetes ena sua orbita.
Ua fòrça atau explicarie per qué es planetes se botgen mès lentaments coma mès s'aluenhen deth solei.
Kepler tanben credie qu'era marèa nauta e era marèa baisha s'explicauen pera fòrça dera lua.
E ei vertat.
Òc, ei vertat.
Mès Galileo refusèc aguesta teoria.
Se'n trufaue de Kepler perque "auie aprovat era idia qu'era lua domine era aigua".
Galileo refusaue era idia qu'es fòrces dera gravetat podessen actuar a distàncies, e tanben entre es astres.
Alavetz se confonec.
En aguest punt en concrèt se confonie.
E aquerò ei curiós, perque ère fòrça interessat ena gravetat dera tèrra e ena queiguda des còssi.
Quitament indiquèc de quina manèra diuèrses fòrces podien controtlar es movements d'un còs.
Mès parlaues de Newton.
Òc, mès tard venguec Newton.
Formulèc era nomentada Lei dera Gravitacion Universau.
Aguesta lei establís que quinsevolh objècte atrè quinsevolh aute objècte damb ua fòrça qu'aumente en proporcion ara mida des objèctes e amendrís en proporcion ath quarrat dera distància entre es objèctes.
Me semble qu'ac compreni.
S'atrèn mès dus elefants que dus arrats.
E s'atrèn mès dus elefants deth madeish zoo qu'un elefant dera India e un elefant d'Africa.
Alavets ac as entenut.
E ara ven eth punt clau.
Newton provèc qu'aguesta atraccion, o gravitacion, ei universau, que vò díder qu'a era madeisha validesa pertot.
Se ditz qu'auec aguesta idia quan ère seigut dejós d'un pomèr.
Quan vedec ua poma que queiguie der arbe, se preguntèc s'era lua ère atrèta cap ara Tèrra damb era madeisha fòrça, e s'ère per aquerò qu'era lua contunhaue virant ath torn de Tèrra enquiara eternitat.
Escarrabilhat, mès non tant.
Per qué non, Sofia?
Perque s'era lua siguesse atrèta cap ara Tèrra damb era madeisha fòrça que hè quèir era poma, alavetz un dia era lua tustarrarie contra era Tèrra en compde de hèr torns entà tostemp.
Causa que mos pòrte tara lei de Newton sus era orbita des planetes.
En cas qu'as dit, ei a díder, de quina manèra era tèrra atrè ara lua, ac endónvies en un cinquanta per cent e te confones en un cinquanta per cent.
Per qué era lua non què ena Tèrra?
Perque s'a d'adméter qu'era fòrça gravitacionau dera Tèrra atrè ara lua damb ua fòrça extraordinària.
Pensa, simplaments, ena fòrça qu'ei de besonh entà lheuar un o dus mètres eth nivèu deth mar ena marèa mès nauta.
Me semble que no'c compreni.
Rebremba eth plan inclinat de Galileo.
I a dues fòrces diferentes qu'actuen sus era lua?
Exactaments.
Hè molt de temps, quan neishec eth sistèma solar, era lua siguec lançada luenh dera Tèrra damb ua fòrça enòrme.
Aguesta fòrça se conservarà etèrnaments perque se botge en un uet a on non i a resisténcia.
Tèrra, vertat?
Exacte.
Es dues fòrces son constantes, e es dues actuen simultanèaments.
Per tant, era lua contunharà virant ath torn dera Tèrra.
Ei tan simple coma aquerò?
Òc, tan simple coma aquerò.
E aguesta simplicitat ei precisaments çò que volie destacar Newton.
Demostrèc qu'ues pògues leis fisiques son valides entà tot er univèrs.
Entà explicar era orbita des planetes, recorrec simplaments a dues leis que Galileo ja auie senhalat.
Ua ère era lei dera inèrcia, que Newton enoncièc atau: "Un còs mantie eth sòn estat de repaus o de movement rectilinèu enquia que non ei obligat a deishar aguest estat de repaus per ua fòrça qu'actue sus eth".
Era auta lei l'auie demostrat Galileo en un plan inclinat: "Quan dues fòrces actuen simultanèaments sus un còs, eth còs se botjarà en ua orbita elliptica".
Solei.
Toti es planetes se botgen en orbites elliptiques ath torn deth solei coma resultat de dus movements diferents: prumèr, eth movement rectilinèu qu'auien quan se formèc eth sistèma solar; e segon, eth movement ath torn deth Solei causat pera gravitacion.
Plan intelligent.
Plan.
Newton demostrèc qu'es leis des movements des còssi son valides en tot er univèrs e acabèc, d'aguesta manèra, damb era credença medievau de qué i a ues leis entara tèrra e ues autes entath cèu.
Era vision eliocentrica deth mon trapèc era sua confirmacion finau e era sua explicacion definitiua.
Alberto se lheuèc, e sauvèc eth plan inclinat un aute viatge.
Sofia pensèc qu'ère estonant eth profièit qu'auien trèt d'un plafon de husta inclinat e ua bòla.
Se demorèc guardant era bòla de color verda, qu'encara ère tacada de tinta, e non podec esvitar pensar en planeta Tèrra.
Didec:
Òc, e de bèra manèra era naua vision deth mon siguec un pes entà moltes persones.
Era situacion se pòt comparar damb çò que se passèc quan Darwin provèc qu'er òme venguie des animaus.
En toti dus casi, er òme perdec part dera sua situacion privilegiada laguens dera creacion.
E en toti dus casi, era Glèisa s'i opausèc frontauments.
Aquerò ei comprensible.
Perque, a on ère Diu dempús de totes aguestes descubèrtes?
Ère mès senzilh quan era Tèrra ère eth centre e Diu e es còssi celèsti èren a naut.
Mès aguesta non siguec era apòsta mès fòrta.
Quan Newton provèc qu'es madeishes leis fisiques son valides entà tot er univèrs, se poirie pensar que, ath madeish temps arroïnaue era fidança qu'era gent auie ena omnipoténcia de Diu.
Mès era pròpia fe de Newton non cambièc jamès.
Credie qu'es leis dera natura èren era pròva dera existéncia d'un Diu gran e totpoderós.
Ei possible que siguesse pejor era imatge qu'er òme auie de se madeish.
Qué vòs díder?
D'aciu era Renaishença, er òme a auut d'acostumar-se a víuer era sua vida en un planeta casuau qu'ei en ua galàxia immensa.
Non sò segur qu'encara ac accèpten deth tot.
Mès ena Renaishença ja auie qui didie que cada individú aurie un lòc mès centrau qu'abantes.
No'c compreni guaire.
Abantes, era Tèrra ère eth centre deth mon.
Mès dempús qu'es astronòms dideren que non existie un centre der univèrs, se pensèc que i auien tants centres coma òmes viuien.
Enteni.
Era Renaishença dèc lòc a ua naua religiositat.
A mida qu'era filosofia e era sciéncia se separauen dera teologia, s'anèc desvolopant ua naua devocion cristiana.
Alavetz arribèc era Renaishença damb era naua vision der òme.
Aquerò auec conseqüéncies immediates ena vida religiosa.
Era relacion personau damb Diu ère ara plan mès importanta qu'era relacion dera Glèisa coma organizacion.
Coma per exemple era oracion de nets?
Òc, tanben.
Ena Glèisa catolica dera Edat Mejana, era liturgia dera glèisa en latin e es oracions rituaus auien estat er arrestèth dera esquia des rituaus gleisèrs.
Sonque liegien era Bíblia es capelhans e es monges pr'amor que sonque existie en latin.
Mès pendent era Renaishença, era Bíblia s'arrevirèc der ebrèu e deth grèc entàs lengües vulgares.
Aguest siguec un aspècte centrau en çò qu'aperam era Reforma.
Martin Luter…
Òc, Martin Luter siguec important, mès non siguec eth solet reformador.
Tanben i aueren reformadors eclesiastics que decidiren demorar-se laguens dera Glèisa catolica apostolica-romana.
Un d'eri ère Erasmus de Rotterdam.
Òc, aguesta siguec ua des rasons.
Mès encara i auie ua rason mès importanta.
Segontes Luter, era gent non auie besonh dera Glèisa ne des sòns sacerdòts entà recéber eth perdon de Diu.
Ne tanpòc depenie dera crompa d'indulgéncies ara Glèisa.
Eth comèrç des indulgéncies se proïbic laguens era Glèisa Catolica a mejan deth sègle XVI.
Diu serie content.
Luter s'alunhèc de molti des costums religiosi e dògmes qu'auien arraïtzat ena Glèisa ath long dera Edat Mejana.
Volie tornar tath cristianisme originau deth Nau Testament.
Damb aguest lèma volie tornar tàs hònts deth cristianisme, dera madeisha manèra qu'es umanistes dera Renaishença auien volut tornar tàs antiques hònts der art e d'era cultura.
Luter tradusic era Bíblia ar aleman e fondèc, atau, era lengua alemana escrita.
Credie que quinsevolh òme a capacitat entà liéger era Bíblia e devier eth sòn pròpi sacerdòt.
Eth sòn pròpi sacerdòt?
Non portaue es causes massa luenh?
Çò que volie díder ei qu'es sacerdòts non an cap posicion preferenta respècte a Diu.
Es congregacions luteranes auien sacerdòts per rasons practiques, coma es oficis religiosi e eth prètzhèt religiós diadèr, mès Luter non credie qu'arrés recebesse eth perdon de Diu gràcies as rituaus gleisèrs.
Er òme recebie era sauvacion de manèra gratuita a trauèrs dera fe, didie.
Arribèc ad aguesta conclusion en tot liéger era Bíblia.
Siguec Luter un òme tipic dera Renaishença?
Òc e non.
Un senhau caracteristic dera Renaishença siguec eth sòn enfasi en individú e ena sua relacion personau damb Diu.
Tàs trenta cinc ans Luter aprenec grèc e comencèc a arrevirar era Bíblia.
Era traduccion, efectiuaments, ère tipica dera Renaishença.
Mès Luter non siguec umanista coma Ficino o Leonardo da Vinci.
S'i opausèren bèri umanistes coma Erasmus de Rotterdam perque pensauen qu'era sua vision der òme ère massa negatiua; Luter auie proclamat qu'er òme s'auie destrusit dempús deth pecat originau.
Er òme sonque podie "justificar-se" damb era gràcia de Diu.
Perque eth pecat se pague damb era mòrt.
Aquerò sone pro òrre.
Alberto Knox se lheuèc.
Son mès des quate!
E era següenta gran epòca dera istòria dera umanitat ei eth barròc.
Qué as dit?
Sofia se lheuèc de còp dera cagira.
M'as dit Hilde!
A estat un lapsus.
Un lapsus jamès ei deth tot accidentau.
Dilhèu as rason.
Creigui que profite qu'eth cansament mos empedís defener-mos guaire ben.
As dit que non ès eth pair de Hilde.
Ei aquerò reauments vertat?
Alberto assentic.
Mès jo sò Hilde?
Ara sò cansat, Sofia.
Ac as de'enténer, auem estat seigudi aciu dès dues ores, e jo è estat qui a parlat era màger part deth temps.
Non as d'anar tà casa a dinar?
Sofia auie era sensacion de qué la volie hèr dehòra.
Alberto la seguie.
Alberto senhalèc ath gosset e didec:
Te vierà a cercar.
Gràcies pera leçon.
Hec un guimbet e abracèc a Alberto.
Ès eth mielhor professor de filosofia qu'è auut jamès.
Dauric era pòrta e, un moment abantes de barrar-la, Alberto didec:
Mos tornaram a veir, Hilde.
Deishèc a Sofia damb aguestes paraules.
Un aute lapsus, eth pògavergonha!
Quan arribèc en carrèr, rebrembèc que non portaue sòs tar autobús.
Aurie de tornar entà casa en tot caminar.
Quin pau!.
Sa mair serie preocupada e enrabiada se non tornaue abantes des sies, d'aquerò n'ère segura.
Non auie caminat ne dètz mètres quan vedec ua petita moneda ena cantoada.
Ère ua moneda de dètz corones, eth prètz d'un bilhet d'autobús damb dret a transbordament.
Sofia trapèc ua parada, e demorèc un autobús que la portèsse tara Plaça Major.
D'aquiu agarrarie un aute autobús que la portarie lèu enquiara pòrta de casa.
Quan demoraue eth dusau autobús ena Plaça Major, se comencèc a preguntar se com ère qu'auie auut tanta sòrt de trapar-se ua moneda just en moment que mès n'auie besonh.
L'auie deishat aquiu eth pair de Hilde?
Com ac podie auer hèt, s'ère en Liban?
E per qué Alberto auie auut aqueth lapsus?
Non un viatge, senon dus.
Sofia s'estrementic.
Sentec un caudheired que li baishaue per esquia.
Passèren uns dies sense que Sofia auesse notícies d'Alberto, mès campaue soent eth jardin entà veir s'apareishie Hermes.
L'expliquèc a sa mair qu'eth gosset auie trapat tot solet eth camin de tornada e qu'eth patron deth gosset, un vielh professor de filosofia, l'auie convidat en casa sua.
L'auie explicat causes deth sistèma solar e dera naua sciéncia que s'auie desvolopat pendent eth sègle XVI.
A Jorunn l'expliquèc mès causes.
Eth dimars 29 de mai, Sofia ère ena codina en tot secar es siètes.
Sa mair auie anat tara sala entà campar es notícies dera television.
Entenec era prumèra naua: ua bomba auie aucit a un major der exercit noruec des Nacion Unides.
Sofia lancèc eth liròt de codina ena taula e anèc corrent tara sala.
Auec temps de veir era fòto der oficiau sonque uns instants, abantes que cambièssen era imatge.
Ò non!, sorrisclèc.
Sa mair se virèc.
Òc, era guèrra ei terribla.
Sofia se metec a plorar.
Mes, Sofia, non cau exagerar.
An dit com se didie?
Òc, mès no'c rebrembi.
Ère de Grimstad, me semble.
No ei çò de madeish que Lilleshand?
Quines pegueries que dides.
S'ès de Grimstad, dilhèu vas tara escòla de Lilleshand, vertat?
Sofia auie deishat de plorar, mès ara ère sa mair qui reaccionaue.
Qué passe, Sofia?
Arren.
Òc que passe.
Coneishes a bèth un que s'estongue en Liban?
Non, ne tant solet è coneishut ara sua hilha.
Quina hilha?
Non ei problèma tòn.
Me semble que si que n'ei.
Dilhèu jo t'auria de començar a hèr preguntes.
Per qué papa non ei jamès en casa?
Ei perque ètz massa covards tà divorciar-vos?
Dilhèu as un amic secrèt que l'ac amagues a papa e me l'amagues a jo…?
Jo tanben è moltes preguntes.
Me semble que mos cau parlar.
Dilhèu òc.
Mès ara sò tan cansada que voi dormir.
Sofia pugèc corrent tara sua cramba.
Auie talents de plorar.
Sofia se hec era dromida, encara que sabie que sa mair non s'ac creirie.
Totun, era mair hec a veir que s'ac credie.
Se seiguec ath cant deth lhet, e li comencèc a amorassar eth peu.
Sofia comencèc a pensar qu'ère fòrça complicat víuer dues vides ath madeish temps.
Lèu desiraue que s'acabèsse eth cors de filosofia.
Dilhèu ja s'aurie acabat eth dia deth sòn aniversari o, dilhèu, eth dia de Sant Joan, quan eth pair de Hilde auesse tornat deth Liban…
Voi hèr ua hèsta d'aniversari, didec còp sec.
Plan ben.
A qui vòs convidar?
A fòrça gent.
Posqui?
Clar.
Auem un gran jardin.
Demorem que seguisque eth bon temps.
M'agradarie fòrça celebrar-lo era net de Sant Joan.
Donques plan ben.
Ac haram atau.
Òc, clar.
Me semble que darrèraments m'è hèt plan grana.
Aquerò ei bon, o non?
No'c sabi.
Sofia auie parlat damb eth cap practicaments calat laguens deth coishin.
Non te passaue çò de madeish quan auies quinze ans?
Probablaments.
Mès ja sabes de qué parli.
Sofia, còp sec, se virèc de cap a sa mair.
Eth gosset se ditz Hermes.
De vertat?
Ei d'un òme que se ditz Alberto.
Viu en casc antic.
Heres tot aguest camin damb eth gosset?
Non i a cap de perilh, non te preocupes.
Non as dit qu'eth gosset ja auie estat aciu d'auti viatges?
È dit aquerò?
Ara auie de pensar.
Non ès jamès en casa, li didec Sofia.
Ei vertat, sò massa ocupada.
Alberto e Hermes an estat aciu benben viatges.
Com pòt èster?
An estat laguens de casa?
A veir, hè-me es preguntes d'ua en ua.
Non an estat laguens de casa.
Aquerò ei tan misteriós?
Non, bric.
Caminen mès enlà dera nòsta casa coma toti es que van a dar un passeg peth bòsc.
Un dia, en tot tornar dera escòla, saludè a Hermes.
Ei atau que coneishí a Alberto.
E tot aquerò deth conilh blanc e non sai se qué mès?
Aquerò ei ua causa que didec Alberto.
Ei un filosòf de vertat, sabes?
Per dessús dera barralha deth jardin?
Non, de hèt, molti viatges m'a escrit cartes.
O sigue qu'aguestes son es famoses "cartes d'amor"?
Mès damb era diferéncia que non n'èren, d'amor.
E sonque t'a parlat de filosofia?
Òc, t'ac imagines?
E è aprenut mès causes d'eth qu'en ueit ans ena escòla.
Non sai, per exemple: as entenut a parlar de Giordano Bruno, que siguec cremat en huec eth 1600?
O era lei universau dera gravitacion de Newton?
Non, i a moltes causes que non sabi.
E aquerò qu'ei eth tòn pròpi planeta!
Quina edat a aguest òme?
Non n'è ne idia.
Uns cinquanta ans, seguraments.
E qué a a veir damb eth Liban?
Aguesta pregunta ei dura.
Pensèc damb totes es sues fòrces.
Alberto a un frair qu'ei major der exercit des Nacions Unides.
Lilleshand.
Dilhèu ei eth major qu'un viatge viuec ena Cabana deth Major.
Alberto ei un mon curiós, vertat?
Semble italian.
Ben, de hèt tot çò d'important vie de Grècia e d'Italia.
Mès parle noruec?
Coma tu e coma jo.
Sabes qué, Sofia?
L'auries de convidar bèth dia en casa.
Ja'c veiram.
Dilhèu lo poiries convidar tara tua hèsta d'aniversari.
Serie divertit, aquerò de barrejar generacions.
Autanplan jo poiria vier, alavetz.
Aumens, posqui ajudar a mestrar.
Non ei mala idia, vertat?
Se vò…
Sonque que…
Qué…?
Pensaràn qu'Alberto ei eth tòn amant.
Donques les dides que non, e qu'ei pro.
Ja'c veiram, tanben.
Òc, ja'c veiram.
Mès jamès non i a auut arrés mès.
Ara voi dormir.
Me hè mau eth vrente.
Vòs un gachet?
Òc, se te platz.
Eth dia 31 de mai ère dijaus.
Sofia s'engüegèc fòrça enes darrères classes deth dia.
Auie mielhorat plan en moltes assignatures d'ençà qu'auie començat eth cors de filosofia.
Normauments treiguie entre un notable e un excellent en totes es assignatures, mès treiguec excellents de tot, exceptat de matematica.
Ena darrèra classe les tornèren un exercici escrit.
Sofia auie alistat eth tèma de "er òme e era tecnologia".
Auie escrit plan de causes sus era Renaishença e era trincadura scientifica, era naua vision dera natura de Francis Bacon, qu'auie dit qu'"eth coneishement ei poder".
S'auie esforçat benben a soslinhar qu'eth metòde empiric arribèc abantes qu'es descubèrtes tecnologiques.
Dempús auie escrit bères causes sus es conseqüéncies negatiues dera tecnologia.
Acabèc en tot díder que tot açò que hè er òme se pòt tier damb ua finalitat bona o dolenta.
Didec qu'eth ben e eth mau son coma dus hius que s'entortilhen, e a viatges s'endraben tant qu'ei impossible de desendrabar-les.
Li metec un excellent e li didec: "D'a on as trèt tot aquerò?"
Quan barraue era libreta, queiguec bèra causa.
Ère ua postau deth Liban:
Estimada Hilde, quan lieges açò ja auram parlat per telefon dera tragica mòrt que i a auut aciu.
A viatges pensi qu'era guèrra s'aurie podut esvitar s'era gent auesse pensat un shinhau mès.
Eth mielhor remèdi contra era violéncia serie un cors brèu de filosofia.
Qué te semblarie un Petit Libre de Filosofia des Nacions Unides, que podessen enténer toti es ciutadans deth mon ena sua pròpia lengua?
Proposarè era idia ath Secretari Generau dera ONU.
Me dideres per telefon que ja as mès suenh des tues causes.
Sò content, perque ès era persona mès desorientada qu'è coneishut jamès.
Me dideres qu'era soleta causa qu'auies perdut d'eth darrèr viatge qu'auíem parlat ère ua moneda de dètz corones.
Harè çò que poga entà trapar-la.
Encara que sò luenh de casa, è a bèth un que m'ajude (se trapi era moneda, la meterè damb eth tòn present d'aniversari).
Ua abraçada de papa, que sent coma se ja auesse començat eth long camin de cap a casa.
Un aute viatge, li tornaue a borir eth cap.
Jorunn la demoraue en pati.
De quin dia ei eth tampon?
Seguraments deth 15 de junh…
Non, guarda:…30/05/90…
Aquerò ère ager.
Un dia dempús dera mòrt deth major en Liban.
Jorunn.
Sofia Amundsen, Institut Furulia…".
Ne idia.
Non sai se gausarè preguntar-li açò.
Non dideren arren mès sus era postau.
Harè ua hèsta en mèn jardin era net de Sant Joan, didec Sofia.
Damb gojats?
Sofia rufèc es espatles.
Non cau que convidem as mès pècs.
Mès convidaràs a Jorgen?
Se vòs, òc.
Per cèrt, dilhèu convidi a Alberto Knox.
Ès hòla.
Ja'c sabi.
E ja non dideren arren mès, abantes de dider-se adiu dauant deth supermercat.
Donques òc, i ère, flairant ath torn des pomères.
Hermes!
Eth gosset demorèc arturat ua segonda.
Sofia sabie exactaments se qué passaue en aguesta segonda: eth gosset entenie eth sòn crit, reconeishie era sua votz, e verificaue se reauments ère aquiu.
La vedec, e comencèc a córrer de cap ada era: es quate pautes corrien coma paus de tambor.
Moltes causes, mès sonque ua segonda.
Anèc corrent entada era en tot botjar era coa, e li sautèc ath dessús.
Hermes, bon gojat.
Baisha, baisha…non, non me leques…sè-te!…
Sofia dauric era pòrta de casa.
Sherekan gessec corrent des arbilhons e entrèc.
Ère pro maufidat damb eth nau desconeishut.
Sofia metec eth minjar deth gat dehòra, dèc minjar as periquitos e huelhes de leituga ara tortuga, e escriuec ua nòta tà sa mair.
L'escriuec qu'acompanhaue a Hermes tà casa e que tornarie tàs sèt.
Anèren de cap ara ciutat.
Aguest viatge, Sofia s'auie rebrembat de préner sòs.
Non sabie s'agarrar er autobús damb Hermes, mès preferic demorar e demanà'c a Alberto.
Quina ei era diferéncia entre un gosset e un òme?
Rebrembèc es paraules d'Aristotil, que didec qu'er òme e es animaus son èssers viui damb moltes caracteristiques en comun.
Mès i auie ua diferéncia essenciau entre er òme e es animaus, qu'ei qu'er òme pòt rasonar.
Com podie èster-ne tan segur?
Democrit, en cambi, credie qu'er òme e es animaus son pro semblables perque toti dus son formadi d'atòms.
Ath delà, pensaue que ne er òme ne es animaus an ua amna immortau.
Segontes eth, era amna ei compausada de petiti atòms que se'n van volant en totes direccions quan bèth un se morís.
E pensaue qu'era amna d'ua persona ei inseparablaments estacada ath sòn cervèth.
Mès com podie era amna èster hèta d'atòms?.
Ère ua causa "espirituau".
Ja auien passat era Plaça Major, e s'apropauen tath casc antic.
Quan arribèren en trepader a on Sofia auie trapat es dètz corones, campèc automaticaments er engronat.
Era fòto ère d'un jardin damb palmeres e irangèrs.
Sofia s'acorbaishèc e la recuelhec.
Era postau didie:
Estimada Hilde, era vida ei ua longa cadia de coïncidéncies.
Non ei deth tot improbable qu'era moneda de dètz corones que perderes torne a èster aciu, la trapèc ena plaça de Lilleshand ua hemna que demoraue er autobús de Kristiansand.
De Kristiansand agarrèc eth tren entà visitar as sòns arreïlhs, e moltes, moltes ores dempús perdec era moneda aquiu, ena Plaça Naua.
Per tant, ei perfèctaments possible qu'exactaments era madeisha moneda siguesse recuelhuda mès tard per ua gojata qu'auie besonh d'agarrar er autobús.
Non se sap jamès, Hilde, mès s'ei reauments atau, alavetz dilhèu mos auríem de demanar se non i a ua sòrta de providéncia darrèr de totes es causes.
Un punet de papa, qu'ei coma se ja siguesse ath cai de Lilleshand.
P.S.
Ja te didí ena auta postau que t'ajudaria a trapar es dètz corones.
Sofia pugèc es escales corrent darrèr de Hermes.
Aparta-te.
Aciu arribe eth postièr.
Sentec qu'auie eth dret a èster shordaira.
Alberto la deishèc entrar.
Eth major a tornat a deishar ua carta de visita, hilha mia?
Sofia lo guardèc, e se n'encuedèc que portaue un vestit diferent.
Portaue ua perruca longa e cargolhada.
Portaue un vestit ample damb moltes puntes.
Tanben portaue un mocador de seda en còth plan cridaire e, ath dessús deth vestit, ua capa vermelha.
Portaue miches blanques e ues sabates primes de vernís damb un lacet.
Era masca, en conjunt, a Sofia li rebrembaue es quadres qu'auie vist dera còrt de Luís XIV.
Palhassa, didec, e li dèc era postau.
Cada viatge ei mès mau educat.
Mès dilhèu ja està ben atau.
Per qué?
Perque alavetz serà mès facil descaperar-lo.
Hè aulor de mosquet de baish prètz.
Mosquet?
Sage d'èster elegant, mès en realitat ei un frau.
Lheuèc era postau, e ara seguida la trinquèc en mil bocins.
Mès non lo metec de mès mau umor, Sofia non l'expliquèc qu'auie trapat ua auta postau laguens dera libreta dera escòla.
Entrem e seigam, estimada escolana.
Quina ora ei?
Es quate.
Aué parlaram deth sègle XVII.
Entrèren ena sala des parets inclinades e deth cèlobèrt.
Dessús dera taula, i auie ua capsa antica damb moltes lents.
Semblaue plan vielh.
Qué ei aquerò?
Preguntèc Sofia.
Metòde der an 1637, e un des mèns tresaurs mès valuós.
E era capsa?
A ua collecion extraordinària de lents, o de veires optics.
Sigueren polidi peth filosòf holandés Spinoza a mejans deth sègle XVIII.
Èren fòrça cars, e tanben son uns des mèns tresaurs mès valuosi.
Sè-te.
Evidentaments.
Seigueren enes madeishi lòcs qu'eth dia anterior: Sofia, ena grana cagira de braci, e Alberto Knox, en sofà.
Entre eri dus i auie ua tauleta damb eth libre e era capsa.
Alberto se treiguec era perruca e la deishèc en escritòri.
Parlaram deth sègle XVII, o de çò que coneishem generauments coma "Barròc".
Barròc?
Quin nòm mès estranh.
Era paraula "barròc" ven de ua auta paraula qu'abantes s'emplegaue entà descríuer ua pèrla de forma irregulara.
Era irregularitat ère tipica der art barròc, qu'ère fòrça ric en formes plees de contrasti, a diferéncia des formes der art dera Renaishença, qu'èren mès senzilhes e armonioses.
Eth sègle XVII se caracterizèc pes tensions entre es contrasti irreconciliables.
D'ua banda, contunhèc er optimisme incansable dera Renaishença, e d'auta banda, n'auie fòrça que cercauen er extrèm opausat: ua reclusion religiosa e ua autonegacion.
Tant en art coma ena vida, mos trapam damb formes d'autoexpression pomposes e extravangantes, mentre que, ath madeish temps, sorgís un movement monastic que se dessepare deth mon.
Òc, ac poiríem díder atau.
Ua des dites mès populares pendent eth barròc siguec era expression latina "carpe diem", que vò díder "profita eth dia".
Ua auta expression latina que se mentaue plan soent ère "memento mori", que vò díder "rebremba que moriràs".
Per çò que hè ar art, un madeish quadre podie auer un estil molt cargat e, ath madeish temps, auer ua petita calavèra pintada en un cornèr.
En molti sentits, era epòca barròca se caracterizèc pera vanitat e era afectacion.
Mès molti s'interessauen tanben pera auta cara dera moneda: eth caractèr efemèr des causes, ei a díder, era credença de qué tota era beresa que mos entore un dia o un aute aurà de desaparéisher.
Ei vertat.
Qu'ei trist encuedar-mo'n que non i a arren que dure.
Penses coma plan dera gent deth sègle XVII.
Eth Barròc siguec ua epòca conflictiua d'un punt d'enguarda politic.
En Euròpa, es guèrres heren bataclams.
Era pejor siguec era Guèrra des Trenta Ans, qu'arrasèc eth continent des de 1618 enquia 1648.
En vertat, siguec ua sèrie de guèrres, que perjudiquèren dramaticaments Alemània.
França comencèc a èster era major poténcia d'Euròpa, coma conseqüéncia, en part, dera Guèrra des Trenta Ans.
Per qué se heren es guèrres?
En grana mesura, sigueren guèrres entre protestants e catolics.
Mès o mens coma en Liban.
A despart des guèrres, eth sègle XVII siguec ua epòca caracterizada pes diferéncies entre es classes sociaus.
Sò segur qu'as entenut a parlar dera aristocràcia francesa e dera Cort de Versalhes.
Non sai s'as entenut a parlar dera praubesa des francesi en aquera epòca.
Mès quin que sigue eth desplegament de magnificéncia supause un desplegament de poder.
S'a dit fòrça viatges qu'era situacion politica deth Barròc non ère diferenta deth sòn art e era sua arquitectura.
Es edificis barròcs se caracterizauen per interminables entrants e gessents, dera madeisha manèra qu'era situacion politica se caracterizaue pes intrigues, es conspiracions e es assassinats.
Non i auec un rei suec que siguec assassinat en un teatre?
Penses en Gustau III, un bon exemple d'aquerò que digui.
Er assassinat de Gustau III non siguec enquia 1792, mès se produsic en ues circonstàncies pro barròques.
Siguec assassinat pendent un gran balh de masques.
Me pensaua qu'auie estat en un teatre.
Eth gran balh de masques se hège ena opèra.
Se pòt díder qu'eth barròc en Suecia, acabèc damb era mòrt de Gustau III.
Eth reinatge d'aguest rei se coneishec coma eth "despotisme illustrat", parièr ath règne de Luís XIV lèu cent ans abantes.
Gustau III tanben siguec ua persona extrèmaments vanitosa, qu'adoraue totes es ceremònies franceses e es rituaus dera Cort.
Ei vertat que tanben li shautaue plan eth teatre.
E aquerò siguec çò que li costèc era mòrt.
Òc, mès eth teatre barròc siguec bèra causa mès qu'ua forma artistica.
Siguec eth simbèu mès important dera epòca.
Un simbèu de qué?
Dera vida, Sofia.
Non sabi guairi viatges se didec, pendent eth sègle XVII, qu'"era vida ei un teatre".
Plan soent, en quinsevolh cas.
Pendent eth Barròc neishec eth teatre modèrn, damb totes es sues formes e maquinàries sceniques.
Ath teatre s'i representaue ua illusion, entà acabar dident posterioraments qu'era òbra auie estat sonque ua quimèra.
Eth teatre devenguec un miralh dera vida umana en generau.
Eth teatre ensenhaue qu'"er orgulh precedís era queiguda", e presentaue ua representacion despietadosa dera fragilitat umana.
Viuec Shakespeare eth Barròc?
Escriuec es sues granes òbres ath torn de 1600, o sigue qu'a un pè ena Renaishença e un aute en Barròc.
Era òbra de Shakespeare ei plia de passatges sus era vida coma teatre.
T'agradarie entener-ne bèri uns?
Ena òbra Ath vòste Gost ditz:
Tot eth mon ei parièr a un scenari, òmes e hemnes son comediants, que i heren es entrades e gessudes; e un, mentre i viu, i jògue molti papèrs.
E en Machbeth ditz:
Era vida ei solet ua ombra passagèra, un trist comediant que despen hums e s'escahue dessùs deth scenari ua ora, e non se l'enten piular bric mès.
Ua istòria que ven a condar un simplet holada de sorrolhs e herotgeria, que fin finau non signifique arren.
Qué pesimista!
Li preocupaue era brevetat dera vida.
Èster o non èster, aguesta ei era qüestion.
Òc, ac ditz Hamlet.
Comenci a encuedar-me'n.
Quan non comparauen era vida damb un teatre, es poetes barròcs comparauen era vida damb un sòn.
Plan poetic.
Qué ei era vida?
Ua frenesia.
Qué ei era vida?
Ua illusion, ua ombra, ua ficcion, e eth màger ben ei petit, que tota era vida ei sòn, e es sòns, sòns son.
Dilhèu auie rason.
Òc, de Ludvig Holbert.
Alavetz se pense que simplaments a soniat qu'ère un praube campanhard.
Quan se torne adormir, lo pòrten un aute viatge tath cant deth camin.
Alavetz se pense que simplament a soniat qu'a dormit en lhet deth baron.
Holberg treiguec aqueth tèma de Calderon, e Calderon lo treiguec des vielhs condes arabs de Es mil e ua Nets.
Comparar era vida damb un sòn, totun, ei un tèma que trapam encara mès entà darrèr dera istòria, sustot ena India e China.
Eth vielh sabent Zhuangzi, per exemple, didec: "Un viatge soniè qu'èra ua parpalhòla, e ara ja non sabi se sò Zhuangzi o ua parpalhòla o se sò ua parpalhòla que sónie qu'ei Zhuangzi".
Ère impossible saber era solucion.
En Noruega auem un poeta barròc autentic que se ditz Peter Dass.
D'un costat didie que sonque Diu ei etèrn e constant.
Mès en madeish imne escriu sus era vida rurau deth nord de Noruega, e sus es varietats de peishi, coma eth luç, eth lucet e era merluça.
Aquerò ei tipicaments barròc.
En madeish tèxt se descriu era vida terrenau, era d'aciu, ath madeish temps que se parle des causes celestiaus, deth mès enlà.
Tot rebrembe un shinhau era distincion que hège Platon entre eth mon concrèt des sentits e eth mon immudable des idies.
E com ère era filosofia deth Barròc?
Tanben era filosofia se caracterizèc per ues lutes plan fòrtes entre es manères de pensar complètaments opausades.
Coma ja è dit adès, bèri filosòfi credien que çò qu'existís, ath hons, a ua natura espirituau.
Aguest punt de vista contrari se nomente materialisme, que pense que totes es causes reaus deriven dera matèria concrèta.
Eth materialisme tanben auec fòrça defensors pendent eth sègle XVII.
Dilhèu eth mès influent siguec eth filosòf Thomas Hobbes.
Credie que toti es fenomèns, en tot includir-i es òmes e es animaus, son formadi exclusivaments de particules de matèria.
Quitament era consciéncia umana, o era amna, derive deth movement d'ues particules minuscules deth cervèth.
Per tant, ère d'acòrd damb çò qu'auie dit Democrit dus mil ans abantes?
Er idealisme e eth materialisme les trapam ath long de tota era istòria dera filosofia.
Mès pògui viatges es dues visions an conviscut tant estretaments coma pendent eth Barròc.
Eth materialisme siguec constantaments alimentat pes naues sciéncies.
Newton auie demostrat qu'es madeishes leis de movement se complissen en tot er univèrs, e que toti es cambis dera natura (tant ena tèrra coma en espaci) s'expliquen pes principis dera gravitacion universau e des movements des còssi.
D'aguesta manèra, tot ère governat pes madeishes lèis indestructibles dera natura, o peth madeish mecanisme.
E ei possible calcular cada cambi naturau damb ua precision matematica.
Newton completèc atau çò que coneishem coma "vision mecanica deth mon".
Imaginèc eth mon coma ua maquina?
Exactaments.
Era paraula "mecanic" ven deth grèc mechane, que vò díder maquina.
Ei remercable, en tot cas, que ne Hobbes ne Newton vederen cap de contradiccion entre era vision mecanica deth mon e era fe en Diu.
Mès non passèc çò de madeish damb eth materialisme des sègles XVIII e XIX.
Eth mètge e filosòf francés La Mettrie escriuec un libre ath mejans deth sègle XVII que se titolaue Er òme Maquina.
Dera madeisha manèra qu'era cama a musculs entà caminar, didie, eth cervèth a musculs entà pensar.
Mès tard, eth matematic francés Laplace exprimic un punt de vista extrèmaments mecanic damb era idia: s'ua intelligéncia, en un moment dat, auesse sabut era posicion de totes es particules dera matèria, "arren aurie estat desconeishut, e tant eth passat coma eth futur s'aurien daurit dauant sòn".
Era idia, en vertat, ei que tot çò que passe ei predeterminat.
Aguesta vision la nomentam determinisme.
Per tant, non existie era volentat pròpia.
Non, totes es causes son resultat de procèssi mecanics.
Autanplan es nòsti sòns e pensaments.
Es materialistes alemans deth sègle XIX didien qu'era relacion entre es pensaments e eth cervèth ei era madeisha que i a entre era aurina e es arnelhs o era bila e eth hitge.
Mès era aurina e era bila son materiaus.
As anat a parar tà un tèma fondamentau.
Te posqui explicar ua istòria qu'exprimís aquerò madeish.
I auie un viatge un astronauta e un neurològ cirurgian russi que se pelejauen sus era religion.
Eth neurològ cirurgian ère cristian, e er astronauta non n'ère.
Er astronauta didec: "È estat fòrça viatges en espaci, mès jamès è vist ne a Diu ne as angels".
E eth neurològ cirurgian li didec: "E jo è operat molti cervèths intelligents, mès jamès è vist ne un solet pensament".
Mès aquerò non pròve qu'es pensaments non existissen.
Non, mès soslinhe qu'es pensaments non son causes que se poguem operar, o que se poguen dividir en parts mès petites.
Non ei facil, per exemple, trèir un error mentau damb ua operacion.
Ei ua causa massa prigonda tara cirurgia.
Un filosòf important deth sègle XVII que se didie Leibniz didec qu'era diferéncia entre es causes materiaus e espirituaus ei precisaments qu'es materiaus se pòden dividir en parts encara mès petites, en tant qu'era amna sonque se pòt dividir en dues parts.
Damb quin guinhauet ac haries?
Alberto botgèc eth cap.
Es dus filosòfi mès grani deth sègle XVII sigueren Descartes e Spinoza.
Toti dus tractèren tèmes coma era relacion entre eth còs e era amna, e ara les estudiaram damb mès atencion.
Endauant.
Mès teoricaments me cau èster en casa tàs sèt.
Rene Descartes neishec en 1596, e viuec en diuèrsi païsi europèus ath long dera sua vida.
Des de plan joen, desirèc arribar enquia un coneishement prigond dera natura der òme e der univèrs.
Mès a mida qu'estudiaue filosofia, s'anaue convencent pòga pòc dera sua ignorància.
Coma Socrates?
Mès o mens, si.
Coma eth, ère covençut que sonque era rason mos da accés ath coneishement vertadèr.
Non podem fidar jamès en çò que mos diden es libres vielhi.
Ne tansevolh podem fidar en çò que diden es nòsti sentits.
Platon tanben credie açò.
Exacte.
I a ua linha descendenta dirècta que va de Socrates e Platon enquia Descartes en tot passar per Sant Agustin.
Toti eri sigueren racionalistes, convençudi qu'era rason ei eth solet camin entà arribar enquiath coneishement.
Dempús d'estudis exaustius, Descartes arribèc ena conclusion qu'eth còs de coneishements que s'auien eretat dera Edat Mejana non ère fisable de besonh.
Lo pòs comparar damb Socrates, que non fisaue enes opinions establides que se trapaue ena plaça centrau d'Atenes.
E alavetz qué se hè, Sofia?
M'ac pòs díder?
Comences a bastir era tua pròpia filosofia.
Corrècte.
Descartes decidic viatjar per tota Euròpa ara manèra de Socrates, que se passèc era vida parlant damb era gent d'Atenes.
Explique que d'alavetz ençà sonque se dediquèc a cercar era sabença qu'auie de trapar en eth madeish, o ben en eth "gran libre deth mon".
Decidic, donc, enrotlar-se en exercit e anar tara guèrra, causa que li permetec víuer en diferents lòcs d'Euròpa Centrau.
Mès tard, demorèc bèri ans en París, mès en 1629 anèc tà Holanda, a on s'i estèc lèu vint ans en tot trebalhar enes sòns tractats filosofics.
En 1649 siguec convidat en Suecia pera reina Cristina.
Mès en aguesta "tèrra d'ossi, de gèu e de ròques", coma didec bèth viatge, agarrèc ua paumonia, e moric en iuèrn de 1650.
O sigue, que sonque auie 54 ans quan moric.
Òc, mès auec ua enòrma influéncia sus era filosofia, autanplan dempús dera mòrt.
Se pòt díder, en tot exagerar un shinhau, que Descartes ei eth pair dera filosofia modèrna.
Dempús dera descubèrta afogada der òme ena Renaishença, sorgic un nau besonh de recuélher eth pensament contemporanèu en un sistèma filosofic coerent.
Eth prumèr gran sistèma siguec eth de Descartes, e dempús lo seguiren Spinoza e Leibniz, Locke e Berkeley, Hume e Kant.
Qué vòs díder damb "sistèma filosofic"?
Voi díder ua filosofia que se bastís dès de tèrra e que vò trapar explicacions tà totes es qüestions centraus dera filosofia.
Es constructors mès grani de sistèmes ena antiquitat sigueren Platon e Aristotil.
Era Edat Mejana auec a Sant Tomàs, que sagèc de bastir un pònt entre era filosofia d'Aristotil e era teologia cristiana.
Dempús venguec era Renaishença, damb ua barreja des vielhes e naues idies sus era natura e era sciéncia, Diu e er òme.
Enquiath sègle XVII, es filosòfi non auien sajat d'amassar es naues idies en un sistèma filosofic clar.
Eth prumèr qu'ac hec siguec Descartes.
Era sua òbra siguec era prumèra pèira dera filosofia que dominarie es següentes generacions.
Volec saber, em prumèr lòc, qué ei çò que podem saber o, entà didé'c en autes paraules, qué ei eth "nòste coneishement segur".
Era auta grana qüestion que lo preocupaue ère era relacion entre eth còs e era amna.
Aguesti dus tèmes sigueren eth nucli deth debat filosofic des següents cent cinquanta ans.
Alavetz s'auancèc ath sòn temps.
A!, mès aguest siguec un problèma deth sòn temps.
Quan se sometie eth tèma d'aquerir coneishements segurs, molti exprimiren un escepticisme filosofic totau.
Pensauen qu'er òme a d'acceptar que non sap arren.
S'ac auesse hèt, non auesse estat un filosòf de vertat.
Un aute viatge, podem establir un parallelisme damb Socrates, que non acceptèc er escepticisme des sofistes.
Siguec precisaments ena epòca de Descartes qu'es naues sciéncies naturaus desvolopèren un metòde que permetie hèr descripcions exactes des procèssi dera natura.
Descartes se veiguec obligat a preguntar-se se i auie un metòde parièr tara reflexion filosofica.
Aquerò ac compreni.
Mès aquerò ère sonque ua part.
Era naua fisica tanben s'auie sometut eth tèma dera natura dera matèria o, en autes paraules, qué ei çò que determine es procèssi fisics dera natura.
Cada viatge i auie mès gent a favor d'ua vision mecanica dera natura.
Mès coma mès mecanicaments se vedie eth mon, mès urgent ère aprigondir eth tèma dera relacion entre era amna e eth còs.
Enquiath sègle XVII, era amna s'auie considerat generauments coma ua sòrta d'"alend dera vida" qu'impregnaue a toti es èssers viui.
Eth significat originau des paraules "amna" e "esperit", en lèu totes es lengües d'Euròpa, ei, de hèt, "alend" e "respiracion".
Segontes Aristotil, era amna ère presenta per tot eth còs coma "principi de vida", e non se podie considerar que se demorèsse separada deth còs.
Per tant, tanben parlaue dera "amna des plantes" e dera "amna des animaus".
Era filosofia non introdusic cap de division radicau entre era amna e eth còs enquiath sègle XVII.
Era rason siguec qu'es movements des objèctes materiaus (includit eth còs, uman o animau) s'explicauen coma procèssi mecanics complèxi.
Mès era amna der òme, com podie formar part d'aguesta maquinària corporau?
A on s'estarie, se non?
Tanben s'auie d'explicar se com podie èster que bèra causa "espirituau" podesse méter en marcha un procès mecanic.
Ei pro estranh, de hèt.
Qué vòs díder?
Decidisqui lheuar un braç; e, alavetz, eth braç se lhèue.
O decidisqui córrer de cap ar autobús, e ua segonda dempús es mies cames corren.
O pensi en ua causa trista, e de seguit me meti a plorar.
I a d'auer bèra connexion misteriosa entre eth còs e era consciéncia.
Aguest siguec exactaments eth problèma que metec en marcha eth pensament de Descartes.
Ère convençút, coma Platon, que i auie ua division radicau entre er esperit e era matèria.
Mès Platon non podec díder com era amna influís en còs, o com eth còs influís ena amna.
Descartes.
Seguim eth sòn rasonament.
Alberto senhalèc eth libre que i auie ena tauleta.
Ath sòn Discors deth Metòde, Descartes se demane quin metòde a de seguir eth filosòf que vò resòlver un problèma filosofic.
Era sciéncia ja a eth sòn nau metòde…
Aquerò as dit, òc…
Descartes mantie que non podem acceptar arren coma vertadèr, s'abantes non auem percebut claraments qu'ac ei.
Entà arténher aquerò, ei de besonh dividir un problèma complèx en tantes parts singulares coma sigue possible.
Se pòt començar alavetz pes idies mès senzilhes.
Se pòt díder que cada idia s'a de "pesar e mesurar", mès o mens coma diguec Galileo, ei a díder, mesurant tot aquerò qu'ei mesurable e hènt mesurable tot aquerò que non n'ei.
Descartes credie qu'era filosofia podie anar des causes simples tàs complèxes: atau serie possible bastir un nau coneishement.
E ère de besonh, fin finau, hèr constantes enumeracions e contròtles entà assegurar qu'arren non s'auie demorat dehóra.
Sonque alavetz serie possible extrèir ua conclusion filosofica.
Semble lèu un problèma aritmetic.
Descartes ère un matematic; ei considerat eth pair dera geometria analitica, e hec importantes contribucions ara sciéncia dera algebra.
Descartes volie tier eth metòde matematic quitament entà filosofar.
Sagèc de provar es vertats filosofiques dera madeisha manèra que se pròve un teorèma matematic.
En autes paraules, volie tier exactaments eth madeish esturment que hèm a servir quan trebalham damb es numèros, ei a díder, era rason.
Pr'amor que sonque era rason mos da accès a coneishements segurs.
Non mos podem fidar pro des nòsti sentits.
Mès se pòden resòlver problèmes filosofics d'aguesta manèra?
Tornem ath rasonament deth madeish Descartes.
Era sua finalitat ei arténher coneishements segurs sus era natura dera vida.
Comence dident que, coma punt de partida, ei de besonh dobtar de tot.
Non volie bastir un sistèma damb pès de hanga, sabes.
Non, perque se falhen es fondaments, tota era casa s'esbauce.
Exactaments coma as dit tu, hilha mia.
Descartes non credie que siguesse rasonable dobtar de totes es causes, mès pensaue qu'ère possible, en principi, dobtar de tot.
En prumèr lòc non ei guaire segur que pogam auançar ena nòsta recerca filosofica en tot liéger a Platon e a Aristotil.
Saberam mès causes dera istòria, aquerò si, mès non deth mon.
Entà Descartes ère important des.hèir-se de totes es idies qu'auie aquerit prèviaments abantes de començar era sua pròpia construccion filosofica.
Volie trèir toti es tarcums deth lòc abantes de començar ua casa naua.
Gràcies.
Volie tier sonque materiaus naui e fresqui entà èster segur que se sostierie era naua construccion d'idies.
Mès es dobtes de Descartes èren encara mès prigonds.
Didie que ne tansevolhe podem fidar enes nòsti sentits.
Dilhèu mos prenen eth peu.
Coma per exemple?
Quan soniam, sentem qu'experimentam causes reaus.
Qué diferéncie es nòstes sensacions de velha des d'un sòn?
E contunhe: "Com pòs èster segur que tota era tua vida non ei un sòn"?
E quan ère estirat en lhet deth baron, se pensaue qu'era sua prauba vida de campanhard sonque auie estat un sòn.
Dera madeisha manèra, Descartes acabe dobtant de tot.
Molti filosòfi abantes d'eth s'auien estancat just en aguest punt.
Per tant, non auien anat guaire luenh.
Mès Descartes sagèc de començar a trebalhar a compdar d'aguest punt zèro: aguesta ère era soleta causa dera que podie estar-ne segur.
Ua causa, ara, auie d'èster cèrta, e ère justaments aguesta: que dobtaue.
Coma que dobtaue de besonh auie de pensar e coma que pensaue, de besonh auie d'èster un èsser que pense.
O, coma didec eth madeish: Cogito, ergo sum.
Qué vò díder?
Pensi, per tant existisqui.
Non m'estone que se n'encuedèsse d'aquerò.
D'acòrd.
Mès te n'as d'encuedar dera intuitiva seguretat damb que còp sec se ve a se madeish coma un èsser que pense.
Dilhèu ara rebrembaràs que Platon auie dit que çò que gaham damb era rason ei mès reau que çò que gaham damb es sentits.
Descartes tanben ac credie.
Non sonque percebie qu'ère un jo pensant, senon que, ath madeish temps, se n'encuedaue qu'aguest jo pensant ère mès reau qu'eth mon materiau que percebem damb es sentits.
E encara seguís, Sofia.
Perque encara non auie acabat, ne molt mens, era sua recerca filosofica.
Qué viege dempús?
Descartes se demanèc alavetz se i auie bèra causa mès que podesse percéber damb era madeisha seguretat intuitiva.
Arribèc ara conclusion qu'ena ment i a ua idia clara e definida d'un èsser perfècte.
Aguesta ei ua idia que tostemp auie auut, e entà Descartes resultaue evident qu'ua idia atau non podie auer neishut d'eth madeish.
Era idia d'un èsser perfècte non pòt vier d'arrés que non sigue perfècte, didie.
Per tant era idia d'un èsser perfècte a de vier d'un pròpi èsser perfècte o, damb autes paraules, de Diu.
Entà Descartes ère tant evident era existéncia de Diu coma era der èsser pensant.
Ara arribaue a ua conclusion.
Ath principi ère mès prudent.
As rason.
Fòrça gent cre qu'aguest ei eth sòn punt fèble.
Mès as dit "conclusion".
De hèt, non se tractaue de provar arren.
Descartes pense simplaments que toti auem ua idia der èsser perfècte, ara qu' ei inerenta eth hèt qu'aguest èsser perfècte a d'existir.
Ne tanpòc auríem era idia d'un èsser perfècte se non i auesse tau èsser perfècte.
Coma qu'èm imperfècti, era idia dera perfeccion non pòt vier de nosati madeishi.
Segontes Descartes, era idia de Diu ei innata, la portam sagerada "dera madeisha manèra qu'er artista sagère era firma dera òbra".
Descartes aurie dit qu'ena idia deth "cocolefant" non i a inerenta eth hèt de qué existisque.
En cambi, ei inerent ath concèpte d'èster perfècte eth hèt que tau èsser a d'existir.
Segontes Descartes, aquerò ei tan segur coma ei inerent ara idia de cercle que toti es punts equidisten deth centre.
Non i a cap de cercle que non complisque aguesta lei.
Ne tanpòc pòs auer cap èsser perfècte que non age era propietat mès importanta, ei a díder, era existéncia.
Ua manèra estranha de pensar.
Ei ua manèra de pensar claraments racionau.
Descartes credie, coma Socrates e Platon, que i a ua connexion entre era rason e era existéncia.
Coma mès evidenta semble ua causa ara rason d'ua persona, mès segur ei qu'existisque.
Òc, agarra açò coma punt de partida.
Per çò que hè as idies qu'auem dera realitat exteriora (coma, per exemple, eth solei e era lua) i a era possibilitat que sonque siguen imaginacions o imatges de sòns.
Mès era realitat exteriora tanben a bères caracteristiques segures que podem percéber damb era nòsta rason.
Son es propietats matematiques o, en d'autes paraules, era sòrta de causes que son mesurables, coma era longada, era amplada e era prigondor.
Aguestes propietats "quantitatiues" son mès clares e diferentes entara mia rason coma ne son eth hèt que jo siga un èsser pensant.
En cambi, es propietats "qualitatiues" coma era dolor, era color, er olfacte o eth gost, son estacades as nòsti sentits e, coma taus, non pòden descríuer era realitat exteriora.
O sigue qu'era natura non ei un sòn, dempús de tot?
Non.
E sus aquerò, Descartes torne a tier era idia der èsser perfècte.
Quan era nòsta rason reconeish bèra causa de forma clara e limpia (coma en cas des propietats matematiques dera realitat exteriora), non se confon.
Perque un Diu perfècte non mos enganharie.
Descartes reclame era "garantia de Diu" entà que quinsevolh causa que percebem damb era rason sigue tanben reau.
D'acòrd.
A!, mès era realitat exteriora ei essenciauments diferenta ara realitat deth pensament.
Descartes mantie que i a dues formes diferentes de realitat, o dues substàncies.
Ua substància ei eth pensament, o era amna; era auta ei era extension, o era matèria.
Era amna ei exclusivaments conscienta, non ocupe lòc en espaci e, per tant, non se pòt dividir en parts mès petites: mès non ei conscienta.
Descartes mantenguie qu'es dues substàncies provien de Diu, perque sonque Diu existís independentaments de quinsevolh auta causa.
Mès encara que tant eth pensament coma era extension vien de Diu, es dues substàncies son totauments independentes era ua dera auta.
Eth pensament ei independent dera matèria e viceversa: es procèssi materiaus son independenti deth pensament.
Per tant, dividic era creacion de Diu en dues parts.
Exactaments.
Didem que Descartes ei un dualista, que vò díder qu'establís ua division radicau entre era realitat deth pensament e era realitat extensa.
Era sua vida e es sòns movements se realizen mecanicaments.
Descartes consideraue qu'un animau ère ua sòrta d'automata complèx.
Per çò que hè ara realitat extensa, a un punt de vista totauments mecanic, exactaments parièr qu'es materialistes.
Dobti plan que Hermes sigue ua maquina o un automata.
E qué passe damb nosati?
Tanben èm automates?
Òc e non.
Descartes arribèc ara conclusion de qué er òme ei un èsser duau que pense e, ath madeish temps, ocupe un lòc en espaci.
Er òme a, donc, ua amna e un còs extens.
Sant Agustin e Sant Tomàs ja auien dit ua causa similara, ei a díder, qu'er òme a un còs coma es animaus e ua amna coma es angels.
Segontes Descartes, eth còs uman ei ua maquina perfècta.
Mès er òme tanben a ua amna que pòt actuar independentaments deth còs.
Mès çò que pensam damb era nòsta rason non passe tath còs: passe tara amna, qu'ei completaments diferenta dera realitat extensa.
Me cau híger, per cèrt, que Descartes non refusaue era possibilitat que tanben es animaus pòden pensar.
En cas qu'aquerò siguesse cèrt, se les aurie d'aplicar eth madeish dualisme entre pensament e extension.
Abantes ja è parlat d'aquerò.
E se non agarri er autobús, me meti a plorar.
Quitament Descartes non podie remir que i a ua constanta interaccion entre era amna e eth còs.
Pensaue que mentre qu'era amna ei laguens deth còs, ei estacada en cervèth a trauèrs d'un organ cerebrau que nomentaue era "glandula pineau", a on se produsís ua constanta interaccion entre era amna e era matèria.
Ei per aquerò qu'era amna se pòt veir constantaments afectada pes sensacions e afectes restacadi damb es besonhs deth còs.
Mès era amna tanben se pòt despéner d'aguesti impulsi basics e actuar independentaments deth còs.
Era finalitat ei qu'era rason assumisque eth contròtle.
Pr'amor qu'encara me hège plan de mau era bodèna, era soma des angles d'un triangle contunharà somant 180 grads.
Es òmes an era capacitat de superar es besonhs deth còs e comportar-se racionauments.
En aguest sens, era amna ei superiora ath còs.
Es nòstes cames se pòden aflaquir, era esquia se pòt acorbaishar, e es dents mos pòden quèir, mès dus e dus seguiràn en tot èster quate mentretant que sigam sauvant era rason.
Era rason non s'acorbaishe ne s'aflaquís.
Ei eth còs que s'envielhís.
Entà Descartes, era rason ei era amna.
Es sentiments e es baishes passions coma eth desir e er òdi son mès estretaments restacadi damb es nòstes foncions corporaus e, per tant, damb era realitat extensa.
Hec aguesta comparacion perque es òmes deth sòn temps èren prigondaments fascinadi pes maquines e pes mecanismes des relòtges, que semblaue, aparentaments, que foncionèssen per se solets.
Era paraula "automata" vò díder precisaments aquerò: ua causa que se botge per se soleta.
Aquerò ère obviaments ua illusion.
Un relòtge astronomic, per exemple, ei bastit e activat per òme.
Descartes soslinhèc qu'aguestes invencions artificiaus auien, de hèt, ua forma fòrça simpla se se comparauen damb eth gran nombre de uassi, de musculs, nèrvis, venes e artèries que formen part deth còs d'un òme o d'un animau.
Per qué Diu non podie auer hèt eth còs uman e animau basat en ues leis mecaniques?
Aué en dia se parle plan dera "intelligéncia artificiau".
Òc, aguest ei er automata deth nòste temps.
Auem creat maquines qu'a viatges mos enganhen en tot hèr-mos a creir que son intelligentes.
Aguestes maquines aurien espaurit a Descartes.
Dilhèu aurie començat a demanar-se s'era rason umana ère reauments tan liura e independenta coma auie supausat.
I a filosòfi que se pensen qu'era vida espirituau der òme non ei mès liura qu'era sua vida corporau.
Naturauments, era amna umana ei plant mès complèxa que quinsevolh programa d'ordenador, mès bères persones se pensen que, en principi, èm tan pòc liures coma aguesti programes.
Mès demora, Sofia: t'ensenharè ua causa.
Alberto senhalèc un escritòri que i auie ena auta punta dera cramba.
Ath dessús i auie un petit ordenador.
Lo quilhèc, anèc de cap a aquiu, e Sofia lo seguic.
Escriuec "Laila", e didec:
Aguest ei un programa auançat de conversacion.
De seguit apareishec un tèxt ena pantalha.
Me digui Laila.
Estàs ben?"
Sofia escriuec dues lètres: "Òc", escriuec.
Alberto li portèc ua cagira.
Encantat de coneisher-te, Sofia.
Sofia ère estonada.
Alberto li metec ua man ena espatla, e didec:
Sonque li è dat eth tòn nòm, era tua adreça e era tua data de neishença.
Està ben saber bères causes abantes.
Me trapi perfèctaments.
Te posqui preguntar ua causa?"
Endauant, pregunta ua causa".
Ès cristiana, Sofia?"
O Descartes, ei parièr" "Socrates siguec un filosòf grèc que viuec deth 470 ath 399 aC.
Se vòs saber mès pica F7.Descartes siguec un filosòf francés que viuec de 1596 ath 1650.
Se vòs saber mès pica F8".
M'alegri que ja n'ages pro.
Endauant, demana."
Alberto arrie baishet.
Sofia escriuec: "Qui ei Hilde Moller Knag?"
L'è trapat en disc dur."
Sofia sentec ua man ena espatla.
Alberto.
Alberto tornèc a méter era man ena espatla de Sofia.
A rason.
Aquerò non ei ua bòla de veire, hilha mia.
Rebrembarè tot açò qu'auem dit.
Ara me cau acabar eth programa."
Tornèc a aparéisher era letra C: ena pantalha.
Ara podem tornar a sèir, didec Alberto.
Mès Sofia ja auie picat bères lètres.
Immediataments dempús apareishec un messatge ena pantalha.
Ara siguec Alberto qu' auec un subersaut.
È vengut dirèctaments deth Liban.
Qué vò díder açò?, exclamèc Alberto.
Quina ei era comanda?"
Hec a córrer un shinhau a Sofia e se seiguec dauant dera pantalha.
Sò exactaments en lòc a on voi èster".
Sò aquiu simplaments coma virus informatic d'aniversari.
Ja n'auem pro, des sues salutacions."
Tot en aunor tòn estimada Hilde.
Un aute viatge, felicitats.
Perdona es circonstàncies, se te platz, mès volia espàrger es mies felicitacions pertot.
Un punet de papa, qu'a moltes ganes de hèr-te ua grana abraçada".
Alberto escriuec "erase knag** e amortèc er ordenador.
Qu'ei pro, ja l'è esfaçat, didec.
Dempús higec:
Se demorèc seigut, en tot guardar fixaments era pantalha der ordenador.
Çò de pejor de tot ère eth nòm.
Alberto Knag…
Enquia ara Sofia non s'auie fixat ena retirada entre es dus noms.
Alberto Knag e Alberto Knox.
Mès Alberto ère tant indignat, que non volie daurir era boca.
Se lheuèren e se seigueren un aute viatge ath costat dera tauleta.
Diu non ei un mostraire de mariòtes…
Sigueren ua estona seigudi en silenci.
Descartes siguec un personatge plan singular.
Se hec famós?
Alberto alendèc un parelh de viatges abantes de respóner.
Exercic ua grana influéncia.
Me parlaràs d'eth?
Aguesta ère era mia intencion.
Spinoza ère dera comunautat judiua d'Amsterdam, mès siguec escumenjat per eretge.
Pògui filosòfi modèrns an estat tan criticadi e perseguidi pes sues idies coma aguest òme.
Autanplan siguec victima d'un assag d'assassinat.
Tot aquerò ère degut as sues critiques ara religion oficiau.
Credie qu'eth cristianisme e eth judaïsme sonque se mantien viui peth dògma rigid e pes rituaus extèrns.
Siguec eth prumèr a hèr çò que nomentam ua interpretacion istòrico-critica dera Bíblia.
Explica-m'ac, se te platz.
Remic qu'era Bíblia siguesse inspirada per Diu.
Quan liegem era Bíblia, didec, mos cau auer present en quin periòde siguec escrita.
Ua lectura critica coma era qu'eth proposaue desvelèc ues quantes discrepàncies entre es escritores.
Mès, ath dessús dera superfícia des escritores deth Nau Testament, i a Jesús, que se pòt considerar eth portavotz de Diu.
Es doctrines de Jesús representèren, donc, ua desliurança dera ortodòxia deth judaïsme.
Jesús predicaue ua "religion dera rason", qu'avaloraue er amor per dessús de quinsevolh auta causa.
Spinoza interpretèc aguest "amor" coma er amor a Diu e er amor ara umanitat.
Mès eth cristianisme tanben s'auie estancat enes sòns dògmes rigids e enes rituaus extèrns.
Quan es causes se meteren reauments mau, Spinoza siguec abandonat quitament pera sua pròpia familha.
Sagèren de deseretar-lo per tòrt dera sua eretgia.
Ei pro paradoxau que pògues persones agen parlat tant a favor dera libertat d'expression e dera tolerància religiosa coma aguest òme.
Aguesta oposicion damb qué tustèc li permetec amiar a tèrme ua vida dedicada exclusivaments ara filosofia.
Se guanhaue era vida en tot polir lents optiques, bères ues des quaus ara son mies.
Impressionant.
Ei lèu simbolic que se guanhèsse era vida en tot polir lents.
Un filosòf a d'ajudar ara gent a veir era vida dès d'ua naua perpectiva.
Un des pilars dera filosofia de Spinoza siguec precisaments veir es causes dera perspectiva dera eternitat.
Era perpectiva dera eternitat?
Òc, Sofia.
Cres que te pòs imaginar era tua vida en un contèxt cosmic?
Auries de sajà'c e imaginar-te a tu madeisha e ara tua vida ara e aciu…
Rebremba qu'ès sonque ua minuscula part viuenta de tota era natura.
Me semble que ja veigui çò que vòs díder.
Pòs sajar de senté'c tanben?
Ac dobti.
Dilhèu è besonh d'ues lents.
Hè trenta mil ans, i auie un mainatge que viuie ena val deth Rin.
Ère ua minuscula part dera natura, ua petita onda en un mar infinit.
Tu tanben, Sofia, tu tanben viues ua minuscula part dera vida dera natura.
Non i a cap de diferéncia entre tu e aqueth mainatge.
Exceptat qu'ara sò jo qui viui.
Ère aguesta era eretgia?
Non exactaments…
Identifiquèc era natura damb Diu.
Didec: Diu ei tot, e tot ei en Diu.
Alavetz ère un panteïsta.
Ei vertat.
Entà Spinoza, Diu non creèc eth mon entà demorar-se-i dehòra.
Non, Diu ei eth mon.
A viatges ac didie de manèra diferenta.
Ditz qu'eth mon ei en Diu.
Cite, en vertat, eth discors de Sant Pau en Aeropag.
Mès sagem de seguir eth sòn pròpi rasonament.
Eth sòn libre mès important siguec Era Etica demostrada ara manèra geometrica.
Etica…demostrada ara manèra geometrica?
Sone un shinhau estranh, efectivaments.
Etica, en filosofia, vò díder er estudi dera conducta morau entà trapar era felicitat.
Ei aquerò madeish çò que volem díder quan parlam, per exemple, dera etica de Socrates o d'Aristotil.
Ei sonque en nòste temps qu'era etica s'a convertit en ues quantes normes qu'expliquen se com víuer sense shordar ara auta gent.
Pensar en tu madeish ei èster egoïsta?
Mès o mens, òc.
Mès… art de víuer…demostrat ara manèra geometrica?
Se ditz "metòde geometric" ara terminologia que tiège entàs sues formulacions.
Rebrembaràs com Descartes volie tier un metòde matematic entara relexion filosofica.
Damb aquerò volie díder ua forma de reflexion filosofica que siguesse bastida a compdar de conclusions estrictaments logiques.
Spinoza formaue part dera madeisha tradicion racionalista.
Volie qu'era sua etica mostrèsse qu'era vida umana ei condicionada pes leis dera natura.
Per tant, mos auem de desliurar des nòsti sentiments e des nòstes passions.
Sonque alavetz, didie, traparam era patz e poiram èster erosi.
Non èm condicionadi exclusivaments pes leis dera natura?
Ben, Spinoza non ei un filosòf facil de compréner.
Anem per parts.
Rebrembaràs que Descartes credie qu'era realitat ère formada per dues substàncies complètaments independentes, eth pensament e era extension.
Com posqui aué'c desbrembat?
Era paraula "substància" se pòt enténer coma aquerò de qué ei formada bèra causa, o aquerò que bèra causa ei.
Descartes parlaue, donc, de dues substàncies.
Tot ère o ben pensament o ben extension.
Non cau qu'ac repetisques.
Mès Spinoza non admetec aguesta distincion.
Credie que sonque i auie ua substància.
Tot çò qu'existís se pòt redusir a ua soleta realitat que nomentam Substància.
D'auti viatges, ac aperaue Diu o natura.
Spinoza non a, per tant, era vision duau de Descartes.
Didem qu'ei un monista, ei a díder, que redusís era natura e es condicions de totes es causes a ua soleta substància.
Dicilaments podien auer estat mès en desacòrd.
Mès era diferéncia entre Descartes e Spinoza non ei tan prigonda coma molti an dit.
Descartes tanben didec que Diu existís per se madeish.
Ei sonque quan Spinoza identifique a Diu damb era natura (o Diu damb era creacion), que s'aluenhe fòrça de Descartes e des doctrines judiues e cristianes.
O sigue qu'era natura ei Diu, e qu'ei pro.
Mès quan Spinoza hec a servir era paraula "natura", non sonque vò díder era natura espandida.
Damb "Substància", "Diu", o "natura", hè referéncia a tot çò qu'existís, includent-i totes es causes espirituaus.
Vòs díder tant eth pensament coma era extension?
Si senhora.
Segontes Spinoza, es umans reconeishem dues des qualitats o manifestacions de Diu.
Descartes.
Diu, o era natura, se manifèste per se solet coma pensament o coma extension.
Poirie èster que Diu auesse infinitaments mès atributs a despart deth "pensament" e era "extension", mès aguesti dus son es solets qu'er òme coneish.
Plan ben, mès quina manèra de complicar-se era vida.
Òc, lèu s'a d'auer besonh d'un martèth e d'un cisèl entà pertusar laguens deth lenguatge de Spinoza.
Era recompensa, ara fin, ei qu'arribes a ua idia tan cristallina coma un diamant.
Sò impacienta!
Totes es causes dera natura, donc, son pensaments o extension.
Es diuèrsi fenomèns que mòs trapam cada dia, coma ua flor o un poema de Henrik Wergeland, son diferents mòdes d'atribut de pensament o d'extension.
Un mòde ei era manèra particulara a trauèrs dera quau se manifèste era Substància, Diu o era natura.
Ua flor ei un mòde d'atribut dera extension, e un poema sus era madeisha flor ei un mòde der atribut deth pensament.
Mès es dus son basicaments era expression dera Substància, de Diu o d'era natura.
Me haràs tornar lhòca!
Non ei tan complicat coma semble.
Dejós d'aguesta formulacion tan dura, i a un projècte meravilhós que, de hèt, ei tan simple qu'eth lenguatge de cada dia non ei capable d'explicar-lo.
Se vòs que te digui, jo preferisqui eth lenguatge de cada dia.
D'acòrd, alavetz començarè per tu.
Tu ac as dit: jo madeisha.
D'acòrd.
Jo, tanben.
Per tant ès ua persona qu'en un moment a mau de vrente e en moment següent te pòs trapar perfèctaments.
Spinoza credie que totes es causes materiaus e es causes que passen ath torn nòste son ua expression de Diu o dera natura.
D'ací se pòt extrèir que toti es pensaments que pensam son pensaments de Diu o dera natura.
Perque tot ei Un.
Sonque i a un Diu, ua natura o ua Substància.
Mès escota: quan pensi bèra causa, jo sò qui pense.
Qué i a a veir Diu, damb tot açò?
M'agrade era tua passion.
Mès qui ès tu?.
Ès Sofia Amundsen, mès ès tanben era expression d'ua causa infinitaments mès grana.
Se vòs, pòs díder que tu penses o te botges, mès non poiries díder qu'era natura pense es tòns pensaments, o que se botge a trauèrs tòn?
Depen exclusivaments dera lent damb que se guarde.
Me dides que non decidisqui sus jo madeisha?
Òc e non.
As eth dret a botjar eth tòn dit, se vòs.
Mès eth tòn dit sonque se pòt botjar segontes era sua natura.
Non se pòt desgahetar dera tua man e començar a dançar pera cramba.
Dera madeisha manèra, estimada mia, tu as eth tòn lòc ena estructura dera existéncia.
Ès Sofia, mès tanben ès un dit deth còs de Diu.
Diu decidís, donc, tot çò que hèsqui?
O era natura, o es leis dera natura.
Spinoza credie que Diu, o es leis dera natura, son era encausa intèrna de tot açò que se passe.
Non ès ua encausa extèrna, perque Diu s'exprimís exclusivaments per miei des leis dera natura.
Non sò segura d'enténer era diferéncia.
Diu non ei un mostraire de mariòtes que tire toti es hius e contròtle tot açò que passe.
Un mostraire de mariòtes de vertat contròtle es mariòtes dès de dehòra e, per tant, ei era encausa extèrna des sòns movements.
Mès aguesta non ei era forma coma Diu contròtle eth mon.
Diu contròtle eth mon a trauèrs des leis dera natura.
Diu o era natura, ei era encausa intèrna de tot açò que passe.
Aquerò vò díder que totes es causes deth mon materiau arriben de forma necessària.
Spinoza a ua vision determinista deth mon materiau, o naturau.
Me semble qu'adès as dit bèra causa semblanta.
Penses probablaments enes estoïcs.
Tanben mantiègen que tot se passe de forma necessària.
Per aquerò ère tant important afrontar cada situacion damb "estoïcisme".
Es òmes non s'an de deishar portar pes sòns sentiments.
Aguesta ei, en resumit, era etica de Spinoza.
Plan ben, tornem tath mainatge dera Edat de Pèira que viuec hè trenta mil ans.
Quan neishec, lançaue lances contra es animaus sauvatges, estimèc a ua hemna que se convertic en mair des sòns hilhs e seguraments tanben adoraue as dius dera tribu.
Reauments te penses qu'ac decidie tot per se madeish?
No'c sabi.
O pensa en un leon d'Africa.
Cres qu'ei eth qui decisís víuer coma ua fèra?
Ei per açò qu'ataque un antilop espeat?
Non poirie auer decidit víuer coma un vegetarian?
Non, un leon aubedís era sua natura.
Vòs díder es leis dera natura.
Mès tanben tu, Sofia, perque tu tanben formes part dera natura.
Poiries protestar, damb era ajuda de Descartes, e díder qu'un leon ei un animau e non un òme liure damb facultats mentaus liures.
Mès pensa ara en un mainatge acabat de nèisher, que plore e cride.
Se non li dam lèit, se lèque eth dit.
A aguest mainatge ua volentat liura?
Supausi que non.
Quan obten eth mainatge era volentat liura?
Tàs dus ans, cor pertot e senhale tot çò que ve.
Tàs tres ans embèstie ara sua mair e as quate, còp sec, li hè pòur era escurina.
A on ei era libertat, Sofia?
No'c sabi.
Quan a quinze ans, se sè dauant deth miralh e hè pròves damb eth maquilhatge.
Ei aguest eth moment en que pren es sues pròpies decisions e hè çò que vò?
Ja veigui a on vas a parar.
Ei Sofia Amundsen, evidentaments.
Mès tanben viu segontes es leis dera natura.
Eth problèma ei que non se n'encuede perque i a massa causes complèxes darrèr de tot çò que hè.
Non creigui que volga seguir escotant.
Coma volgues, mès as de respóner era darrèra qüestion.
Dus arbes dera madeisha edat creishen en madeish jardin.
Un des arbes creish en un lòc a on i tòque eth solei, e a molta aigua e tèrra.
Er aute creish en ua tèrra prauba, e damb fòrça ombra.
Quin des dus cres qu'ei eth mès gran?
Quin des dus darà mès fruts?
Evidentaments, er arbe qu'a auut es mielhors condicions de creishement.
Donques segontes Spinoza, aguest arbe ei liure.
A plea libertat entà desvolopar es sues abiletats pròpies.
S'ei un pomièr, non poirà hèr peres o prues.
Çò de madeish passe damb es persones.
Pendent era nòsta evolucion e eth nòste creishement, podem èster inibidi per condicions politiques, per exemple.
Es circonstàncies extèrnes pòden limitar-mos.
Sonque podem èster liures quan podem desvolopar liuraments es nòstes abiletats innates.
Mès èm tan determinadi pes possibilitats intèrnes e pes condicions extèrnes coma ac ère eth mainatge dera Edat de Pèira deth Rin, eth leon d'Africa o eth pomièr deth jardin.
D'acòrd.
Sò a mand de liurar-me.
Spinoza argumente que sonque i a un èsser que sigue eth madeish, era sua pròpia encausa e que pogue actuar damb complèta libertat.
Sonque Diu, o era natura, son era expression d'un procès tan "liure" e "non accidentau".
Er òme pòt lutar pera libertat entà poder víuer sense limitacions, mès jamès artenherà era volentat liura.
Non controtlam tot çò que passe en nòste còs, qu'ei un mòde d'atribut dera extension.
Ne tanpòc alistam çò que pensam.
Er òme non a ua amna liure: ei mès o mens empresoat en un còs mecanic.
Aquerò ei dificil d'enténer.
Spinoza pensaue que son es passions, coma era ambicion o eth desitge, es que mos empachen arténher era felicitat o era armonia.
Se reconeishem, totun, que tot passe de besonh, podem arténher un coneishement intuitiu dera natura coma un tot.
Podem arribar a encuedar-mo'n que tot ei restacat, que tot ei Un.
Era finalitat ei percéber tot çò qu'existís en ua soleta uelhada totau.
Sonque alavetz artenheram era patz e era felicitat vertadèra.
Aquerò ei çò que Spinoza cridèc guardà'c tot "sub specie aeternitatis".
Qué vò díder açò?
Guardà'c tot dès era perspectiua dera eternitat.
Tanben a d'èster a on acabem.
Me n'è d'anar.
Alberto se lheuèc e baishèc un gran bugadièr de fruta d'un des palmars.
Non vòs préner ua fruta abantes d'anar-te'n?
Sofia prenec ua banana.
Alberto agarrèc ua poma verda.
Aciu i a bèra causa escrita, didec, còp sec.
A on?
Aquiu, laguens dera pèth dera banana.
Sofia s'apressèc entà Alberto, e l'amuishèc era banana.
Torni a èster aquiu, Hilde.
Sò pertot.
Bon aniversari!
Plan divertit, didec Sofia.
Cada viatge ei mès astut.
Mès aquerò ei impossible, vertat?!
Sabes se creishen bananes en Liban?
Alberto remic damb eth cap.
Evidentaments non me minjarè açò.
Dèisha'c, alavetz.
Bèth un qu'escriu felicitacions d'aniversari tara sua hilha laguens d'ua banana sense pelar ei un malaut mentau.
Mès tanben ei vertat qu'a d'èster pro esperdigalhat.
Òc, totes dues causes.
Alavetz podem díder ara e aciu que Hilde a un pair esperdigalhat.
Aquerò ei exactaments çò que jo t'è explicat.
E tanben poirie èster eth qui te hec a dider-me Hilde eth darrèr dia que siguí aciu.
Dilhèu ei eth qui mos met totes es paraules ena boca.
Non se pòt excludir arren.
Mès s'a de dobtar de tot.
Damb tot çò que sabem, era nòsta vida poirie èster un sòn.
Mès non mos precipitem.
Dilhèu i a ua explicacion plan senzilha.
Sigue çò que sigue, me cau tornar tà casa.
Mama me demore.
Alberto l'acompanhèc enquiara pòrta.
Abantes de barrar-la, li didec:
Mos tornaram a veir, Hilde.
Dempús era pòrta se barrèc.
Sofia arribèc en casa tàs ueit e mieja.
Ère ua ora e mieja mès de çò qu'auien pactat; encara que, de vertat, non auie auut cap de pacte: simplaments s'auie sautat eth dinar e l'auie deishat ua nòta tà sa mair en tot dider-li que tornarie tàs sèt coma molt tard.
Aquerò s'a d'acabar, Sofia.
Se n'a fotut de jo.
Non me'n podia anar.
Èm a mand de descaperar un gran mistèri.
Quina saumetada.
Ei vertat.
L'as convidat tara tua hèsta?
Ò, non.
Me n'è desbrembat.
Ben, donques ara exigisqui que me lo presentes.
Deman coma molt tard.
Non as cap de motiu entà auer pòur.
Ei pejor eth pair de Hilde.
Qui ei Hilde?
Era hilha der òme qu'ei en Liban.
Ei plan dolent.
Se non me presentes de seguit ath tòn Alberto, non te deisharè que lo tornes a veir.
Non me sentirè ben enquia que non lo veiga, aumens, quin aspècte a.
Sofia auec ua idia ludenta, e pugèc corrent tara sua cramba.
Qué te passe, ara?
Cridèc sa mair.
Sofia tornèc de seguit.
Anèc tath vidèo damb era cinta ena man.
T'a dat un vidèo?
Òc, d'Atenes…
Ena pantalha comencèren a campar imatges dera Acropòlis.
Era mair se demorèc de pèira quan vedec qu'Alberto campaue ena pantalha e començaue a caminar dirèctaments de cap a Sofia.
Sofia se fixèc en ua causa que ja auie desbrembat.
Era Acropòlis ère plia de toristes.
I auie un petit pannèu en miei d'un des grops.
En pannèu i auie "Hilde"…
Alberto contunhèc eth sòn passeg pera Acropòlis.
Ua estona dempús, baishèc de cap ara entrada e pugèc en Aeropag, a on Pau auie parlat as atenensi.
Dempús contunhèc parlant a Sofia des dera antica plaça.
Sa mair ère seiguda, e lèu non li gessien es paraules.
Incredible…aguest ei Alberto?
A tornat a parlar deth conilh…
Non sabia que Pau auesse anat tà Atenes.
Eth vidèo arribaue ena part en qué era antica Atenes, còp sec, gessie des pardies.
En darrèr moment, Sofia artenhec estancar era cinta.
Ara que ja l'auie mostrat a Alberto, non calie presentar-li a Platon.
Demorèren en silenci.
Qué te semble?
A bon aspècte, vertat?, se trufèc Sofia.
Quin òme tant estranh a d'èster, se s'a filmat ada eth madeish en Atenes sonque entà enviar ua cinta tà ua gojata que lèu non coneish.
Quan s'estèc en Atenes?
Ne idia.
Encara i a ua causa…
Qué?
Se semble molt ath major que viuec bèri ans ena cabana deth bòsc.
Alavetz dilhèu ei eth, mama.
Mès arrés non l'a vist d'aciu hè quinze ans.
Seguraments a viatjat plan…en Atenes, per exemple.
Sa mair remic damb eth cap.
L'auia vist bèth viatge pendent es ans setanta, e non ère ne un dia mès joen qu'er Alberto qu'acabi de veir.
Auie un cognòm estrangèr que cridaue era atencion.
Knox?
Poirie èster, Sofia.
Poirie èster que se didesse Knox.
O ère Knag?
Non m'en posqui rebrembar…de quin Knox o Knag parles?
Un ei Alberto.
Er aute ei eth pair de Hilde.
Me haràs tornar hòla.
I a bèra causa tà minjar?
Te pòs escauhar ues bòles de carn.
Passèren dues setmanes sense que Sofia sabesse arren d'Alberto.
Recebec ua auta postau d'aniversari entà Hilde e, encara qu'eth dia ja s'apressaue, non n'auie recebut cap entada era madeisha.
Ua tarde, decidic anar tath casc antic, e truquèc ara pòrta d'Alberto.
Didie:
Per molti ans, Hilde!
S'apròpe eth moment culminant.
Eth moment dera vertat, petita mia.
Cada viatge que i pensi, m'esclati d'arrir.
Naturauments, a bèra causa a veir damb Berkeley.
Demora, e veiràs.
Sofia la desaganchèc e la metec ena boèta d'Alberto abantes d'anar-se'n.
Puf!
Non aurie tornat un aute viatge entà Atenes?
Quan tornèc dera escòla eth 14 de junh, Hermes se passejaue peth jardin.
Sofia arrinquèc a córrer, e eth gosset li sautèc ath dessús d'alegria.
L'abracèc coma se siguesse eth qui li podesse resòlver es sòns mistèris.
En tant que trauessaue era ciutat damb Hermes, pensèc en londeman.
Non tant en sòn pròpi aniversari, que non celebrarie enquiara net de Sant Joan, coma sustot en aniversari de Hilde.
Sofia ère convençuda que passarie bèra causa extraordinària.
Aumens, s'acabarien totes es felicitacions deth Liban.
Dempús de crotzar era Plaça Major en direccion tath casc antic, passèc per un parc de mainatges.
Aquiu Hermes s'arturèc dauant d'un banc, coma se volesse que Sofia i anèsse.
Se seiguec, e mentretant qu'amorassaue era cara deth gosset, lo guardaue fixaments enes uelhs.
Còp sec, eth gosset se metec a tremolar.
Ei a mand de ganholar, pensèc Sofia.
Es sues maishères se meteren a vibrar, mès non ganholèc ne idolèc.
Felicitacions, Hilde.
Sofia demorèc muda.
Eth gosset auie parlat?
Impossible, ac auie d'auer imaginat perque ère en tot pensar en Hilde.
Mès ère convençuda, en sòn interior, qu'eth gosset auie parlat damb ua votz de baish, plan sonora.
Un instant dempús, tot tornaue a èster coma abantes.
Hermes hec dus idòls, coma s'auesse hèt a veir qu'auie parlat, e se metec en marcha de cap ara casa d'Alberto.
Abantes d'entrar, Sofia campèc eth cèu.
Auie hèt bon temps tot eth dia, mès ara auien apareishut bèri bromalhs menaçadors en orizon.
Alberto dauric era pòrta, e Sofia didec, en tot talhar:
Non voi compliments.
Ès un somèr acabat, e ac sabes.
Qué passe ara?
Eth major a ensenhat a Hermes a parlar.
A!, ara hè açò?
Donc òc, ara hè açò.
Qué a dit?
Endonvia'c.
Supausi qu'a dit "felicitacions" o bèra causa atau.
Bingo.
Alberto la deishèc entrar.
Ara portaue un aute vestit.
Non ère guaire diferent qu'eth deth darrèr dia, mès aué non portaue tant de lacets ne tant de galons.
Mès encara i a mès causes, didec Sofia.
Qué vòs díder?
Non trapères era nòta ena boèta?
Ò, aquerò.
Ac lancè de seguit.
Ei parièr s'arrís cada viatge que pense en Berkeley.
Auram de demorar entà sabé'c.
Mès aué ei eth dia en qué parlaràs d'eth, vertat?
Aué ei eth dia.
Alberto se seiguec comòdaments en sofà.
Dempús didec:
Eth darrèr viatge que mos seiguérem aciu te parlè de Descartes e de Spinoza.
Èrem d'acòrd qu'auien ua causa importanta en comun: toti dus èren racionalistes.
E un racionalista ei bèth un que cre fèrmaments ena rason.
Exacte.
Un racionalista cre qu'era rason ei era hònt primària deth coneishement, e tanben cre qu'er òme a bères idies innates que ja son ena consciéncia abantes de quinsevolh experiéncia.
E coma mès clares siguen aguestes idies, mès segur ei que siguen reaus.
Rebrembes que Descartes auie ua idia clara der "èsser perfècte".
En tot partir d'aguesta idia, arribaue ara conclusion que Diu existís.
Non acostumi a desbrembar-me d'arren.
Un pensament racionalista d'aguesta sòrta ère tipic dera filosofia deth sègle XVII, e ja viege dera Edat Mejana.
Rebremba Platon e Socrates, tanben.
Mès en sègle XVIII, siguec criticat d'ua manèra cada viatge mès dura.
Bèri filosòfi credien que non i a arren ena consciéncia que non s'age experimentat prèviaments damb es sentits.
Aguest punt d'enguarda recep eth nòm d'empirisme.
E aué me parlaràs d'aguesti empiristes?
Ac sajarè, òc.
Es empiristes, o filosòfi dera experiéncia, mès importants sigueren Locke, Berkeley e Hume, e es tres èren britanics.
Es racionalistes principaus deth sègle XVII auien estat Descartes, qu'ère francés; Spinoza, qu'ère holandés, e Leibniz, qu'ère alemand.
S'acostume a distinguir, donc, entre er empirisme britanic e eth racionalisme continentau.
Guaires paraules dificiles!
Pòs repetir qué vò díder empirisme?
Un empirista vò obtier tot eth coneishement deth mon a trauèrs de çò que mos diden es nòsti sentits.
Era formulacion classica dera actitud empirica ven d'Aristotil.
Didec: "Non i a arren ena consciéncia que non age passat abantes pes sentits".
Aguest punt d'enguarda supause ua critica a Platon, qu'auie sostengut qu'es òmes auien ua sòrta d'idies innates que venguien deth mon des idies.
Locke repetís es paraules d'Aristotil, e les dirigís contra Descartes.
Non i a arren ena consciéncia…que non age passat abantes pes sentits?
Non auem idies innates.
Non sabem arren d'aguest mon a on auem anat a parar abantes d'auer-lo vist.
S'auem bèra idia que non se pòt restacar damb hèts experimentaus, alavetz serà ua idia faussa.
Quan didem, per exemple, paraules coma "Diu", "eternitat" o "substància", hèm mau usatge dera rason, perque arrés a experimentat a Diu, era eternitat o aquerò qu'es filosòfi nomenten substància.
Per tant, se pòden escríuer moltes dissertacions erudites que, ath hons, non contien cap idia naua.
Un sistèma filosofic atau pòt semblar impressionant, mès ei fantasia pura.
Es filosòfi des sègles XVII e XVIII an eretat bères d'aguestes dissertacions.
Ara mos calerà estudiar-les damb lòpia.
S'an de deishar de banda totes es nocions uedes de contengut.
Se pòt comparar damb eth procès de lauar er aur.
Era màger part ei sable, mès ara fin se pòt veir se com lutz era particula d'aur.
E aguesta particula d'aur ei era experiéncia segura?
O, coma minim, idies que se pòden restacar damb era experiéncia.
Entàs empiristics britanics, siguec molt important analisar totes es idies umanes entà saber se se basauen en experiéncies autentiques.
Mès va, non auancem arren.
Comença.
Se te platz.
Eth prumèr siguec er anglés John Locke, que viuec deth 1632 enquia 1704.
Era sua òbra mès importanta siguec er "Assag sus er enteniment uman", publicat en 1690, a on sagèc d'esclarir dues qüestions.
En prumèr lòc, se demanèc se d'a on treiguem es nòstes idies e, en dusau lòc, se demanèc se mos podem fidar de çò que mos diden es nòsti sentits.
Està pro ben.
Anaram per parts.
Locke cre que toti es nòsti pensaments e es nòstes idies provien exclusivaments de çò qu'auem percebut damb es sentits.
Abantes de percéber arren, era consciéncia ei ua tabula rasa, o ua lòsa ueda.
Pòs esvitar eth latin, se te platz.
Abantes de sénter arren, era consciéncia ei tant ueda coma ua tablèu abantes qu'entre eth professor ena classa.
Locke tanben comparèc era consciéncia damb ua abitacion desmoblada.
E alavetz començam a sentir causes.
Vedem eth mon ath nòste entorn, auloram, provam, sentem e escotam.
Arrés hè aquerò mès intensaments qu'es mainatges petiti.
D'aguesta manèra sorgís çò que Locke nomente "idies simples des sentits".
Mès era consciéncia non se limite a recéber informacion extèrna d'ua manèra passiua.
Tanben i a activitat laguens dera consciéncia.
Es idies simples des sentits se desvolopen damb eth pensament, eth rasonament, era fe e eth dobte, e se convertissen en çò que Locke cride "idies intèrnes".
Per tant, distinguís entre era "sensacion" e era "reflexion".
Era consciéncia non ei un receptor passiu: classifique e procèsse totes es sensacions qu'entren.
E ei aciu a on cau èster atentiu.
Èster atentiu?
Locke soslinhe qu'es soletes causes que podem percéber son es sensacions simples.
Quan mengi ua poma, per exemple, non percebi era poma damb ua soleta sensacion.
De hèt, recebi ua cadia de sensacions simples, coma per exemple qu'ei verda, qu'ei fresca e qu'ei acida o chucosa.
Sonque dempús d'auer minjat fòrça viatges ua poma, posqui pensar: "mengi ua poma".
Coma diderie Locke, mos auem format ua idia complèxa d'ua poma.
Quan èrem mainatges e provèrem ua poma per prumèr viatge, non auíem cap idia complèxa d'aguesta sòrta.
Mès vedérem ua causa, provèrem ua causa fresca, chucosa, e…tanben un shinhau acida.
Pòga a pòc, junhem es moltes sensacions e formam concèptes coma "poma", "pèra" o "iranja".
Mès, ath darrèr, tot eth materiau deth nòste coneishement deth mon provie des sensacions.
Eth coneishement que non provie de sensacions simples ei, per tant, un coneishement faus e s'a de refusar.
Òc e non.
Aquerò mos pòrte tara següenta qüestion que Locke sajaue de respóner.
Prumèr auie sajat d'endonviar d'a on treiguem es nòstes idies.
Dempús se demanèc s'eth mon ei reauments coma lo percebem.
Aquerò non ei tant evident, sabes, Sofia.
Non auem de trèir conclusions de forma precipitada.
Aquerò ei era soleta causa que non a de hèr jamès un filosòf de vertat.
Non è dit arren.
Locke distinguie entre es qualitats primàries e es segondàries.
En aguest punt, reconeishec eth deute qu'auie damb es grani filosòfi anteriors a eth, entre eri Descartes.
Explica-m'ac.
Per qualitats primàries entenie causes coma era extension, eth pes, eth movement o eth nòm.
Quan se tracte d'aguestes qualitats, podem auer era certitud absoluta qu'es nòsti sentits la reprodusissen objectiuament.
Mès tanben percebem d'autes qualitats des causes.
Didem qu'ua causa ei doça o acida, verda o vermelha, cauda o hereda.
Locke les cride qualitats segondàries.
Sensacions coma era aulor era color, eth gost o eth son, non reprodusissen es qualitats vertadères que son inerentes as pròpies causes.
Sonque reprodusissen er efècte dera realitat exteriora sus es nòsti sentits.
Toti auem es nòsti gosti, aquerò ei evident.
Exacte.
Toti pòden èster d'acòrd damb es qualitats primàries coma era mida o eth pes perque son inerentes as pròpies causes.
Mès qualitats segondàries coma era color e eth gost pòden variar d'ua persona a ua auta e d'un animau a un aute, en foncion dera natura e es sensacions de cada un.
Non se pòt préner mès d'un galhon ath madeish temps.
Ditz qu'ei acida.
E dilhèu a jo m'agrade, perque la trapi doça e bona.
Cap des dues a rason, e cap se confon.
Descriuetz simplaments, se com actue era iranja sus es vòsti sentits.
Passe çò de madeish damb era percepcion dera color.
Dilhèu non te shaute un cèrt tipe de vermelh.
Mès se Jorunn se crompe un vestit d'aguesta color, ei mielhor que non digues era tua opinion.
Experimentes era color de manèra diferenta, mès eth vestit, en se madeish, non ei leg ne polit.
Mès toti pòden èster d'acòrd qu'ua iranja ei redona.
Òc, s'as ua iranja redona, non pòs pensar qu'ei quarrada.
Pòs pensar qu'ei doça o acida, mès non pòs pensar que pese ueit quilòs se sonque pese dus cents grams.
Pòs pensar, se vòs, que pese molti quilòs, mès non tardaràs a veir qu'es confonuda.
S'un grop de gent sage d'endonviar guaire pese bèra causa, tostemp i aurà bèth un que s'i aproparà mès qu'es auti.
Çò de madeish se passe damb eth nombre.
O i a 986 cedes en un salèr o non n'i a cap.
Çò de madeish en movement.
O eth coche se botge o ei arturat.
Ac enteni.
Non ei guaire dificil èster-i d'acòrd.
Locke tanben admetie eth "coneishement intuitiu" o "coneishement demostratiu", coma ac nomentaue eth.
Didie, per exemple, que i a cèrti principis etics que son valids tà toti.
O çò qu'ei parièr: defenie era idia d'un dret "naturau"; ua idia, per cèrt, tipicaments racionalista.
Tanben ère tipicaments racionalista pensar, coma ac hège Locke, qu'ère inerent ara rason umana pensar que Diu pòt existir.
Dilhèu auie rason.
En qué?
Que Diu existís.
Dilhèu òc, clar.
Mès non ère ua qüestion de fe.
Credie qu'era idia de Diu neishie dera rason umana.
Aquerò ei ua tralha racionalista.
Me cau díder, ath delà, que defenec era libertat intellectuau e era tolerància.
Tanben ère interessat ena egalitat entre sèxes, e mantenguie qu'era idia de qué er òme domine ara hemna ei ua idia qu'an creat es persones.
Per tant, son es madeishes persones es que pòden modificar-la.
Non posqui èster d'acòrd.
Locke siguec un des prumèrs filosòfi dera era modèrna que s'interessèc peth papèr des sèxes.
Exercic ua grana influéncia sus John Stuart Mill, que, posterioraments, jogarie un papèr plan important ena luta a favor dera egalitat entre es sèxes.
Locke siguec eth precursor de moltes idies liberaus que mès tard s'espargeren rapidaments ena França dera Illustracion deth sègle XVIII.
Siguec eth prumèr que defenec era idia dera division de poders.
T'en rebrembes de quines son, aguestes institucions?
Era division de poders la defenec Montesquieu, un filosòf francés dera Illustracion.
Locke soslinhèc que, se volie esvitar-se era tirania, ère imprescindible qu'eth poder executiu e eth poder legislatiu siguessen independenti.
Viuec en temps de Luís XIV, qu'auie enes sues mans tot eth poder.
Didem que siguec ua monarquia absoluta.
Aué en dia, l'auríem considerat un Estat arbitrari e sense leis.
Locke credie qu'entà assegurar un Estat legau es representants deth pòble an de hèr es leis, e eth rei o eth govèrn les a d'aplicar.
Alberto ère seigut en tot guardar fixaments era tauleta.
Ei embaranat, didec Sofia.
Òc, hè caumàs.
Ara parlaràs de Berkeley?
Ère eth següent des tres empiristes britanics.
Mès coma ei un filosòf plan especiau, lo tractaram a despart, e abantes parlaram de David Hume, que viuec deth 1711 enquia 1776.
Ei considerat er empirista mès important.
Aquerò ei atau, en part, perque siguec eth, qui condusic a Emmanuel Kant tath camin dera sua filosofia.
Non te hè dò que m'interèsse mès era filosofia de Berkeley, vertat?
Non, clar que non.
Hume creishec apròp d'Edinburg, en Escòcia.
Era sua familha volie que siguesse avocat, mès sentec "ua insuperabla aversion per tot aquerò que non siguesse filosofia e estudi".
Viuec ena epòca dera illustracion, e siguec contemporanèu de pensaires francesi tant importants coma Voltaire o Rousseau.
Viatgèc fòrça per tota Euròpa, abantes de tornar tà Edinburg tath finau dera sua vida.
Era sua òbra principau, eth Tractat sus era Natura Umana, se publiquèc quan Hume auie vint-e-ueit ans, mès didec qu'auie era idia deth libre dès qu'auie quinze ans.
Ja veigui que non è temps tà pèrder.
Tu ja as començat.
I a bèra causa qu'ages trapat mens?
Entà començar, que toti es filosòfi qu'as tractat son òmes.
E es òmes semble que visquen en sòn pròpi mon.
M'interèsse mès eth mon reau: eth mon des flors, des animaus e des mainatges que nèishen e creishen.
Es tòns filosòfi tostemp parlen des "òmes" e des "umans", e vaquí qu'ara me tornes a parlar d'un tractat dera "natura umana".
Semble coma s'aguesti "umans" siguessen tostemp òmes de mieja edat.
Voi díder qu'era vida comence damb eth prenhatge e era jasilha, e enquia ara non è entenut arren de borrassetes e mainatges plorant.
E lèu arren d'amor o d'amistat.
As rason, evidentaments.
Mès Hume siguec diferent.
Mès que cap aute filosòf, agarrèc era vida de cada dia coma un punt de gessuda.
Autanplan pensi que Hume s'interessaue plan pera manèra com es mainatges, es naui ciutadans deth mon, percebien eth mon.
Vau mès que t'escoti, donc.
Coma empirista, Hume s'obliguèc ada eth madeish a dreçar toti es concèptes e totes es construccions filosofiques qu'auien bastit toti aguesti òmes filosòfi.
I auie pialèrs e pialèrs de vielhes pardies que venguien dera Edat Mejana e dera filosofia racionalista deth sègle XVII.
Hume prepausèc un retorn tara nòsta experiéncia espontanèa deth mon.
Degun filosòf "non mos poirà portar darrèr des experiéncies quotidianes o balhar-mos règles de conducta diferentes des que podem elaborar en tot pensar ena nòsta vida de cada dia", didie.
Semble prometedor.
Pòs méter bèri exemples?
As vist jamès un àngel, Sofia?
Non.
Mès as vist jamès ua figura umana?
Quina pregunta mès pèga.
E as vist jamès ales?
Plan que òc, mès non en ua figura umana.
Segontes Hume, un àngel ei ua idia complèxa.
Ei format per dues experiéncies desparières que non son junhudes ena realitat, mès que, totun, son connectades ena imaginacion der òme.
Ei atau com auem de dreçar es nòstes idies e pensaments, coma se siguessen colleccions de libres.
Ac didec eth madeish: "S'auem un libre enes mans, preguntem-mos: Conten bèth rasonament abstracte sus quantitats o chifres?"
Non.
Non.
Alavetz lança-lo en huec, perque sonque conden sofismes e fantasies."
Qué radicau.
Mès eth mon encara ei aciu, Sofia.
Mès fresc e mès clar que jamès.
Hume volie saber se com l'experimente un mainatge petit.
Non as dit que molti des filosòfi des qu'auies entenut a parlar viuien en sòn pròpi mon, e que t'interessaue mès eth mon reau?
Òc, bèra causa atau.
Hume podie auer dit çò de madeish.
D'acòrd.
Hume comence en tot díder qu'er òme a dues sòrtes diferentes de percepcions: es impressions e es idies.
Es impressions son es sensacions immediates dera realitat extèrna, e es idies son eth rebrembe d'aguestes impressions.
Me poiries méter bèth exemple?
Se t'uscles damb ua codinèra cauda, obties ua impression immediata.
Mès entà dauant, pòs rebrembar que te cremères: ei çò que Hume nomente "idia".
Era diferéncia ei qu'era impression ei mès fòrta e mès viua qu'era memòria d'aguesta impression.
Pòs díder, se vòs, qu'era sensacion ei çò d'originau e era idia, o reflexion, n'ei sonque ua pallida còpia.
Era impression ei era causa dirècta dera idia emmagazemada laguens dera consciéncia.
De moment te seguisqui.
Hume soslinhe que tant ua idia coma ua impression pòden èster simples o complèxes.
T'en rebrembes que parlèrem d'ua poma a prepaus de Locke?
Era experiéncia dirècta dera poma ei ua impression complèxa.
Perdona que te braque, mès aquerò ei molt important?
Ei cruciau.
Encara qu'a viatges es filosòfi s'ocupen de problèmes pòc importants, non as de renonciar a seguir cap de construccion filosofica.
Hume seguraments serie d'acòrd damb Descartes qu'ei essenciau bastir un rasonament dès de tèrra.
Plan ben, plan ben.
Era idia de Hume ei qu'a viatges mos formam idies complèxes que non an correspondéncia fisica damb era realitat.
Ja auem parlat des angels.
Abantes auíem parlat des cocolefants.
Un aute exemple ei eth Pegàs, un shivau damb ales.
En toti aguesti casi, mos cau adméter qu'era consciéncia a hèt çò qu'a volgut, en hèr e en des.hèir tot ara sua manèra.
Cada element s'a percebut bèth viatge, e a entrat en teatre dera consciéncia coma se siguesse ua impression reau.
De hèt, era consciéncia non invente arren.
Era consciéncia amasse es causes e bastís idies fausses.
Ja'c veigui.
Aquerò òc qu'ei important.
Vam ben, alavetz.
Hume volie investigar cada idia entà veir se s'auie compausat d'ua manèra que non corresponie ara realitat.
Se preguntèc: De quina impression proven aguesta idia?
Prumèr de tot, auie de trapar es idies simples qu'an hèt possibla era creacion d'ua idia complèxa.
Aquerò li dèc un metòde critic damb eth quau podie analisar es idies des òmes e, d'aguesta manèra, dreçar es nòsti pensaments e es nòstes nocions.
Pòs méter bèth exemple?
En temps de Hume, i auie fòrça gent qu'auie idies plan clares sus eth "cèu" o era "Naua Jerusalem".
Rebrembaràs que Descartes indiquèc qu'es idies "clares e netes", en eres madeishes, garantizen ua corresponéncia damb bèra auta causa que reauments existís.
Ja t'è dit qu'è memòria.
De seguit mo n'encuedam qu'era nòsta idia deth cèu ei compausada de fòrça elements.
Eth cèu ei hèt de "pòrtes de pèrles", "carrèrs d'aur", infiniti "angels".
Mès encara non auem sajat de dividí'c en parts mès petites: perque es pòrtes de pèrles, es carrèrs d'aur, e es angels son idies complèxes.
Les auem auut.
Precisaments ei aquerò çò qu'auem de hèr.
Quan soniam, ei quan tiem es estalhants e era pega.
Mès Hume cre que toti es elements que junhem entà compausar imatges de sòns an entrat bèth viatge ena consciéncia coma impressions simples.
Ua persona que non a vist jamès er aur, non poirà imaginar-se jamès un carrèr d'aur.
Plan esperdigalhat.
Hume tanben auie ua responsa entad aguesta qüestion.
Digam qu'imaginam a Diu coma un èsser infinitaments "intelligent, sabent e brave".
Auem, donc, ua idia complèxa que consistís en ua causa infinitaments intelligenta, infinitaments sabenta e infinitaments brava.
Se non auessen coneishut jamès era intelligéncia, era sabença e era bontat, non auríem auut jamès aguest concèpte de Diu.
Dilhèu tanben credem que Diu ei un "pair sever, mès just"; ei a díder, auem ua idia formada per "pair", "severitat" e "justícia".
A compdar de Hume, molti critics dera religion an senhalat qu'aguestes idies de Diu se pòden restacar damb era manèra coma percebíem ath nòsti pròpi pair quan èrem petiti.
Ja s'a dit qu'era idia de pair portèc tara idia d'un "pair celestiau".
A viatges, era mia mair li dits Devessa a Diu, sonque entà tranquilizar-se.
En tot cas, Hume pelejaue contra totes es idies e pensaments que non an ua correspondéncia sensoriau.
Didec que volie desseparar "totes es paraules absurdes e sense sens qu'an dominat tant de temps e an desprestigiat eth pensament metafisic.
Tanben ena vida de cada dia tiem idies complèxes sense arturar-mos a pensar se son valides o non.
Agarrem, per exemple, eth tèma deth "jo", o eth ego.
Aguest tèma ère era basa dera filosofia de Descartes: era idia neta e clara sus era quau ère bastida tota era sua filosofia.
Demori que Hume non sagèsse remir que jo sò jo.
Perdon.
Seguís.
Non.
Prumèr aurè de saber s'eth jo ei ua idia simpla o complèxa.
E a quina conclusion arribes?
Me cau adméter que me senti pro complèxa.
Sò molt embestiada, per exemple.
E me còste decidir-me enes causes.
E me pòt shautar e desagradar era madeisha persona.
Ei a díder, eth jo ei ua idia complèxa.
D'acòrd.
Supausi qu'ara è de sajar de descurbir se i a ua impression complèxa que correspone ath mèn pròpi jo.
Supausi que si.
Supausi que la deuí auer auut tostemp.
Aquerò te preocupe?
Càmbii constantaments.
Non sò era madeisha aué que quan auia catorze ans.
Eth mèn caractèr e era manèra coma me veigui a jo madeisha càmbien cada menuta.
A viatges me senti, còp sec, ua "naua" persona.
Per tant, era sensacion d'auer un jo inalterable ei ua percepcion fausa.
Era percepcion deth jo ei en realitat ua longa cadia d'impressions simples que non s'an podut experimentar jamès simultanèaments.
Non ei arren mès que "un hèish e un pialèr de percepcions diferentes, que se succedissen es ues as autes damb ua rapidesa inconcebibla, e càmbien e se botgen constantaments", coma didec Hume.
Era consciéncia ei "ua sòrta de teatre, a on apareishen succesivaments es diferentes percepcions; passen, tornen a passar, se'n van, e se barregen en ua infinita varietat de postures e de situacions".
Hume soslinhèc que non auem ua identitat personau subjacenta dejós d'aguestes percepcions e sensacions que van e vien.
Ei coma es imatges d'ua pellicula.
En vertat, es imatges non son connectades entre eres.
Era pellicula ei ua soma d'instants.
Me semble que me rèndi.
Vò díder que renóncies ara idia d'auer un jo inalterable?
Supausi que si.
Hè un moment non pensaues atau.
È de díder, ath delà, qu'era analisi de Hume dera consciéncia umana e eth sòn refús deth jo inalterable ja siguec introdusit 2500 ans abantes ena auta punta deth mon.
Per qui?
Per Buda.
Ei lèu misteriós que se semblen tant es dues exposicions deth problèma.
Buda campèc era vida coma ua succession ininterrompuda de procèssi mentaus e fisics que mantien as persones en un constant estat de cambi.
Eth mainatge non ei parièr qu'er adult.
Aué non sò eth madeish qu'ager.
Non i a arren que me permete díder: "Aquerò ei mèn".
Non i arren que me permete díder: "aguest sò jo".
Non i a, per tant, cap ego inalterable.
Òc, se semble fòrça a Hume.
E aquerò tanben ei faus?
Segontes Hume e Buda, òc.
Non.
Com vòs qu'ac sàpia?
Sigatz alèrta".
Hume aurie podut díder çò de madeish.
O Democrit, se vòs.
Sabem segur que Hume refusèc quinsevolh assag de provar era immortalidat dera amna o era existéncia de Diu.
Aquerò non vò díder que excludisse cap des dues possibilitats, mès credie que provar era fe religiosa damb era rason umana ère ua audàcia.
Hume non ère cristian, ne tanpòc un atèu convençut.
Ère un agnostic.
Qué ei açò?
Un agnostic ei bèth un que sostie qu'era existéncia de Diu o d'un diu, non se pòt provar ne en un sentit positiu ne en un sentit negatiu.
Quan Hume se morie, un amicc sòn li preguntèc se credie ena vida dempús dera mòrt.
Se ditz que Hume responec: "tanben ei possible qu'un tròç de carbon metut en miei deth huec non creme".
Macarèu.
Era responsa ère tipica dera sua manca de prejudicis.
Sonque acceptèc çò qu'auie percebut damb es sentits.
Mès mantenguec dubèrtes es autes possibilitats.
Non refusèc ne era fe en cristianisme ne era fe enes miracles.
Mès aquerò ei ua qüestion de fe, e non de coneishement ne de rason.
Se poirie díder que Hume des.heiguec eth darrèr ligam que junhie era fe e eth coneishement.
As dit que non refusaue es miracles?
Tanpòc non vò díder que i credesse, mèsalèu çò de contrari.
Soslinhèc qu'era gent semble auer un gran besonh de causes qu'aué en dia cridaríem "subernaturaus".
Ei estonant qu'es miracles tostemp passen en un lòc o en un temps fòrça luenhants.
De hèt, Hume refusaue es miracles perque non n'auie experimentat jamès cap.
Mès tanpòc non auie experimentat que podessen passar.
Ac auràs d'explicar.
Segontes Hume, un miracle va en contra des leis dera natura.
Mès non a sentit sostier qu'auem experimentat es leis dera natura.
Vedem que què ua pèira en tèrra quan la deisham anar.
Se non arribe a quèir, ben, alavetz auríem experimentat aquerò.
Alavetz cres que i a dues natures: ua "naturau" e ua auta "subernaturau".
Non cres que tornes tàs params des racionalistes?
Per qué?
Ès terrible,té.
Non sò terrible, Sofia.
Entà un filosòf jamès ei dolent demanar.
Ditz-me se com pòs èster tan segura de qué era pèira queirà en tèrra?
Ac è campat tanti viatges, que ne sò complètaments segura.
Hume aurie dit qu'as experimentat molti viatges qu'era pèira què en tèrra a causa dera lei dera gravetat.
Mès jamès auem experimentat ua lei atau.
Sonque auem experimentat qu'es causes quèn.
Non ei çò de madeish?
Non exactaments.
As dit que cres qu'era pèira queirà en tèrra perque ac as campat fòrça viatges.
Aguesta ei precisaments era clau de Hume.
Ès tant acostumada que dempús d'ua causa ne passe ua auta, que tostemp demores que passe çò de madeish quan dèishes anar ua pèira.
Ei atau coma nèish era idia des leis indestrusibles dera natura.
Volie díder qu'ère possible qu'era pèira non queiguesse?
Mès didec que non auie experimentat se per qué què.
Ara tornam a èster plan luenh des mainatges petiti e des flors.
Non, ath contrari.
Pòs tie es mainatges entà verificar es idies de Hume.
Qui demores que s'estonarie mès se vedesse ua pèira flotant en aire: un mainatge d'un an o tu?
Supausi que jo.
Per qué?
Perque saberia mielhor qu'eth mainatge enquia quin punt ei antinaturau.
E per què non pensarie eth mainatge qu'ei antinaturau?
Perque encara non a aprenut com se compòrte era natura.
O dilhèu perque era natura, tada eth, encara non ei un costum?
Ja veigui tà on vòs anar a parar.
Hè aguest exercici, ara.
Imagina que tu e un mainatge petit anatz tà un espectacle d'un magic que hè a flotar causes en aire.
Qui des dus s'esvagarà mès?
Seguraments jo.
Per qué?
Perque sabi enquia quin punt ei impossible tot açò que veigui.
Supausi que si.
E seguim en nucli dera filosofia de Hume.
Aurie hijut qu'eth mainatge encara non a devengut un esclau des expectatives, e ei eth qui a mens prejudicis des dus.
Dilhèu tanben ei mès bon filosòf.
Non a opinions prestablides.
E aquerò, estimada Sofia, ei era vertut mès importanta deth filosòf.
Eth mainatge percep eth mon tau coma ei, sense meter-i mès causes des que experimente.
Cada viatge que veigui qu'è prejudicis, me trapi plan mau.
Quan Hume discutís eth poder deth costum, se concentre ena lei dera encausa-efècte.
Aguesta lei establís que tot çò que passe a d'auer ua encausa.
Hume metec coma exemple dues bòles de bilhar.
Se lances ua bòla de bilhar nera contra ua de blanca, qué passarà?
S'era bòla nera tòque ara blanca, era blanca començarà a botjar-se.
Plan ben, e per qué?
Perque l'a tustat era bòla nera.
Se ditz, donc, qu'er impacte dera bòla nera ei era encausa de qué era bòla blanca se mete a rodar.
Mès rebremba que sonque podem parlar d'aquerò qu'auem experimentat.
Ac è experimentat fòrça viatges.
Jorunn a ua taula de bilhar en sosterranh.
Hume diderie qu'era soleta causa qu'as experimentat ei qu'era bòla blanca comence a rodar.
Non as experimentat era encausa de per qué era bòla blanca comence a rodar.
As campat qu'un hèt passe dempús der aute, mès non as vist qu'eth dusau hèt passe per tòrt deth prumèr.
Non ei plan evident, açò?
Non, ei vitau.
Hume remèrque qu'era expectativa de qué a ua causa ne seguisse ua auta, non ei enes objèctes, senon ena nòsta consciéncia.
E, era expectativa, coma auem vist, a a veir damb eth costum.
Eth non s'aurie estonat s'en moment qu'ua bòla tòque era auta, totes dues demoren arturades.
Quan parlam des "leis dera natura" o dera "encausa e er efècte", parlam, de hèt, de çò que demoram, mès que non de çò qu'ei racionau.
Es leis dera natura non son ne racionaus ne irracionaus: simplament son.
Per tant, era expectativa de qué era bòla blanca se botjarà quan la tòque era bòla nera non ei innata.
Non neishem damb ua sòrta d'expectatives sus com ei eth mon o com se compòrten es causes deth mon.
Torni a sénter que mos desviam.
Non mos desviam, perque es expectatives mos pòden hèr a trèir conclusions precipitades.
Hume non remie era existéncia des leis indestrusibles dera natura, mès didie que, coma que non podem experimentar es leis naturaus en eres madeishes, ei facil qu'arribem tà conclusions erronèes.
Me pòs méter bèth exemple?
Encara que sonque aja campat corbassi neres ath long dera mia vida, non vò díder que non poguen existir es corbassi blancs.
Tant entà un filosòf coma entà un scientific ei important non descartar era possibilitat de trapar un corbàs blanc.
Lèu se pòt díder que trapar eth corbàs blanc ei prioritari dera sciéncia.
Ja'c veigui.
Per çò que hè ara relacion entre encausa e efècte, i pòt auer fòrça gent qu'imagine qu'eth pericle ei era encausa deth tron perque eth tron vie dempús deth pericle.
Er exemple non ei guaire diferent deth des bòles de bilhar.
Mès ei eth pericle era encausa deth tron?
Non, reauments non, perque toti dus passen ath madeish temps.
Tant eth pericle coma eth tron se deuen a ua descarga electrica.
D'acòrd.
Un empirista deth nòste sègle, Bertrand Russell, a metut un exemple grossièr.
Ua garia que cada dia ve com s'apròpe eth grangèr e eth minjar que li meten ena sièta.
Mès arribe un dia en qué ja non li dan minjar?
Un dia eth grangèr s'apròpe e l'esgòrge.
Ècs, qué orrible.
Eth hèt qu'ua causa passe dempús d'ua auta non vò díder que de besonh i age ua relacion d'encausa-efècte.
Un des objectius fondamentaus dera filosofia ei esvitar qu'era gent trèigue conclusions de forma precipitada.
Hé'c pòt portar a formes diferentes de supersticion.
Coma per exemple?
Ves un gat nere que trauèsse eth carrèr.
Un shinhau dempús, quès e te trinques eth braç.
Mès aquerò non vò díder que i age cap de relacion entre es dus incidents.
En un contèxte scientific, ei impossible non precipitar-se a trèir conclusions.
Encara que molta gent se guarisque dempús d'auer prenut ua determinada medecina, non vò díder qu'aguesta medecina les age guarit.
Ei per aquerò qu'ei tant important auer un gran nombre de pacients que se pensen que tanben receben aguesta medecina, mès que en realitat sonque prenen haria e aigua.
S'aguesti pacients tanben se guarissen, i a d'auer un tresau factor, coma per exemple era credença qu'era medecina guarís.
Me semble que comenci a enténer se qué ei er empirime.
Per çò que hè ara etica, Hume tanben se rebellèc contra eth pensament racionalista.
Es racionalistes tostemp auien creigut qu'era capacitat entà distinguir entre eth ben e eth mau ei inerenta ara rason umana.
Era idia deth dret naturau ei presenta en molti filosòfi, de Socrates enquia Locke.
Mès segontes Hume, era rason non determine çò que didem e çò que hèm.
E qué ac determine, donc?
Es nòsti sentiments.
E se non voi ajudar?
En aguest cas tanben son es sentiments.
Mès i a d'auer un limit.
Segontes Hume, toti son preocupadi dera felicitat des autes persones.
Mès aquerò non a arren a veir damb era rason.
Non sabi se i sò d'acòrd.
Non tostemp ei tan racionau des.hèir-se de ua auta persona, Sofia.
Èp, demora, protesti.
Aguesta persona tanben vò víuer.
Per aquerò non la pòs aucir.
Aquerò ei ua rason logica?
No'c sabi.
A compdar d'ua frasa descriptiua ("aguesta persona tanben vò víuer") as arribat tà ua frasa normatiua ("ei per aquerò que non pòs aucir-la").
D'un punt de vista racionau, aquerò non a cap de sentit.
Tanben auries podut díder:"I a molta gent que non pague es impòsti; per tant, jo tanpòc pagarè es impòsti".
Hume didec que jamès se pòt partir d'ua frasa ei entà arribar en ua frasa auer de.
Vòs que te meta bèri exemples?
Òc, se te platz.
Cres que se sostie aguesta conclusion?
Non, ei absurda.
Auem de pensar en miei ambient.
Un aute exemple; "Eth desvolopament de naui camps petrolifèrs quilharà eth nivèu de vida d'un país un 10%.
Per tant, mos cau desvolopar naui camps petrolifèrs çò de mès rapid possible".
Aquerò ei estupid.
Tanben aciu auem de pensar en miei ambient.
A viatges se ditz qu'"aguesta lei a estat aprovada peth Parlament; per tant, toti es ciutadans d'aguest país l'an d'acceptar".
Mès a viatges acceptar aguestes leis aprovades va en contra des conviccions mès intimes d'ua persona.
Ac enteni.
Ara ja sabem, donc, qu'era rason non pòt determinar era nòsta conducta.
Actuar de forma responsabla non depen der usatge que hèm dera rason senon dera prigondor des nòsti sentiments entàs auti.
Aguesta ei ua frasa esglasianta.
Encara ei mès esglasiant barrejar es concèptes.
Sabes qu'es nazis auciren milions de judius.
Qué dideries que non les foncionaue: era rason o es sues emocions?
Non les foncionauen es sòns sentiments.
Molti d'eri auien eth cap extrèmaments clar.
Non ei estranh descurbir calculs hereds darrèr des decisions mès crudèus.
Dempús dera guèrra, molti nazis sigueren condamnadi, mès non per èster "irracionaus".
Sigueren condamnadi per èster uns assassins crudèus.
De hèt, a passat mès d'un viatge que s'a absolvut a gent que non auie eth cap clar en moment de cométer eth crim.
Se ditz que non èren "responsables des sues accions".
Jamès s'a absolvut ad arrés per non auer auut sentiments.
Demori que non.
Mès tanpòc auem de besonh de méter exemples massa grossièrs.
S'ua inondacion dèishe fòrça gent dehòra de casa, son es sentiments es que mos diden s'auem d'ajudar o non.
S'èm crudèus, e deisham que decidisque era rason hereda, pensaram que ja està ben que morisquen milions de persones en un mon menaçat pera suberpopulacion.
Me met malauta que pogues arribar a pensar aquerò.
Fixa-te que non ei era tua rason era que s'enràbie.
Gràcies, qu'ei pro.
Alberto se lheuèc e anèc tara hièstra que daue tara ciutat.
Sofia lo seguic.
Mentre qu'èren de pè en tot guardar es cases antiques, apareishec ua petita avioneta volant per dessús des losats.
Portaue aganchat ena coa un petit pannèu, que Sofia se pensèc que serie er anonci de bèth producte o bèth eveniment locau, coma un concèrt de rock.
Mès quan l'aueren mès apròp, eth messatge ère pro diferent: "felicitats, Hilde".
Qué pesat, siguec eth solet comentari d'Alberto.
D'aciu es montanhes deth sud, començauen a baishar ues granes bromes neres.
Era avioneta despareishec entre es bromes.
Me pensi qu'auram tempèsta.
Alavetz agarrarè er autobús entà tornar tà casa.
Demori qu'eth major non sigue darrèr de tot aquerò.
Non ei omnipotent, vertat?
Alberto non responec.
Mos cau parlar de Berkeley, didec, ath cap d'ua estona.
Sofia ja s'auie seigut.
Se n'encuedèc que se mossegaue es ungles.
Berkeley siguec un bisbe irlandés, e… didec Sofia.
Mès tanben ère un filosòf…
Sentec qu'era filosofia e era sciéncia deth sòn temps menaçauen era manèra cristiana d'enténer era vida e qu'eth materialisme que s'auie escampilhat per tot, ath delà, ère ua menaça contra era fe cristiana en un Diu que cree e sauve totes es causes dera natura.
De vertat?
E, ath madeish temps, siguec er empirista mès conseqüent.
Mès qu'aquerò.
T'auràs d'explicar.
Rebrembaràs que Locke afirmaue que non podem díder arren sus es "qualitats segondàries" des causes.
Non podem díder qu'ua poma ei verda o acida.
Sonque podem díder que la percebem coma tau.
Mès Locke tanben didec qu' "es qualitats primàries" coma era densitat, eth pes o era soliditat, pertanhen ara realitat exteriora.
Era realitat exteriora a, de hèt, ua substància materiau.
Òc, Sofia, mès i a mès causes.
Endauant, donc.
Locke pensaue, coma Descartes e Spinoza, qu'eth mon fisic ei ua realitat.
Aquerò ei justaments çò que Berkeley critiquèc, e ac hec precisaments en tot tier era logica der empirisme.
Didec qu'es soletes causes qu'existissen son es que percebem.
Non percebem qu'es causes son concrètes.
Díder que çò que percebem a era sua pròpia "substància" subjacenta ei precipitar-se a trèir ua conclusion.
Non auem absoludaments cap experiéncia que mos permete aquerò.
Quina saumetada, guarda.
Sofia dèc un còp de punh ena taula.
Ai!, didec, perque auie flocat un còp molt fòrt.
Qué as sentit?
È sentit ua causa dura.
As auut era sensacion d'ua causa dura, mès non as sentit era matèria dera taula.
Dera madeisha manèra, pòs soniar que das un còp contra ua causa dura, mès en un sòn non i a arren dur, vertat?
Non, en un sòn, non.
Ath delà tanben se pòt hèr qu'ua persona sente tau e quau causa.
Mès s'era taula, de vertat, non ère dura, per qué l'è sentida dura?
Berkeley credie qu'ère un "esperit".
Pensaue que totes es nòstes idies an ua causa dehòra dera nòsta consciéncia, mès aguesta causa non ei materiau, senon espirituau.
Sofia tornaue a mossegar-se es ungles.
Alberto contunhèc.
Segontes Berkeley, era mia pròpia amna pòt èster era encausa des mies pròpies idies (coma quan sónii), mès sonque ua auta volentat o esperit pòt èster era encausa des idies que constituïssen eth mon materiau.
Tot ei degut ar esperit que "còste tot en tot e de qué son hètes totes es causes".
De quin esperit parlaue?
Berkeley, evidentaments, pensaue en Diu.
Ne tan solet ei segur qu'existim?
Òc e non.
Tot açò que vedem e sentim ei ua conseqüéncia deth poder de Diu, didec Berkeley.
Perque Diu ei intimaments estacat ara nòsta consciéncia, en tot hèr qu'ajam aguesta multitud d'idies e de percepcions as qu'èm constantaments sometudi.
Tot eth mon que mos entornege e tota era nòsta vida existissen en Diu.
Eth ei era soleta encausa dera nòsta existéncia.
Sò impressionada.
Tanben mos auem de demanar qui èm.
Èm reauments persones de carn e uassi?
Eth nòste mon se compause de causes reaus o mos entornege era consciéncia?
Sofia contunhaue mossegant-se es ungles.
Alberto seguic.
Berkeley non sonque dobtaue dera realitat materiau.
Tanben qüestionaue qu'eth temps e er espaci auessen ua existéncia absoluta o independenta.
Era nòsta pròpia percepcion deth temps e der espaci pòt èster ua fantasia dera nòsta consciéncia.
Ua setmana o dues entà nosati non a d'èster de besonh ua setmana o dues entà Diu.
Supausi qu'ac è dit, òc.
Mès entà nosati…
Sofia auec un subersaut.
Ei aquerò çò que penses?
Non veigui cap auta possibilitat.
Aguesta ei dilhèu era soleta explicacion possible de tot açò que mos a passat.
Totes aguestes postaus que mos perseguissen…
Hermes parlant…es mèns lapsus…
Guarda que dider-te Sofia, Hilde.
Jo ja sai que non te crides Sofia.
Qué mèrda dides?
Me semble que non te trapes ben.
Ja'c sabi, tot me hè torns, estimada.
E aguest solei ei eth pair de Hilde?
Poirie èster.
Vòs díder qu'a estat ua sòrta de Diu entà nosati?
Se vòs que te siga sincèr, òc.
Se n'aurie de dar vergonha.
E Hilde?
Ei un àngel, Sofia.
Un àngel?
Er esperit l'a alistada entà comunicar-se damb nosati.
Vòs díder qu'Albert Knag li parle a Hilde de nosati?
O l'escriu sus nosati.
Perque non podem percéber era substància dera quau ei hèta era nòsta realitat.
Non podem saber s'era nòsta realitat ei hèta d'ondes de son, o de papèrs e escritura.
Segontes Berkeley, tot açò que podem saber ei qu'èm esperit.
E Hilde un àngel…
Hilde ei un àngel, òc.
Deishem-ac aquiu.
Felicitats, Hilde.
Era cramba s'aumplic d'ua lum bluenca.
Me n'è d'anar, didec Sofia.
Se lheuèc e correc enquiara pòrta d'entrada.
Quan gessie, Hermes se lheuèc deth lòc a on dormie.
A Sofia li semblèc qu'eth gosset li didie:
A lèu, Hilde.
Sofia baishèc de prèssa es escales, e gessec en carrèr.
Non i auie arrés.
Ploiguie a faisses.
Passèren un parelh de coches per asfalt negat, mès non se vedie cap autobús.
Sofia crotzèc corrent era Plaça Major.
En tant corrie, sonque pensaue ua causa.
Deman ei eth mèn aniversari, pensaue.
Non ei terrible encuedar-se'n qu'era vida ei sonque un sòn eth dia abantes de hèr quinze ans?
Ei coma soniar que te tòque un milion ena loteria e desvelhar-te quan ja te dan es dinèrs.
Sofia trauessèc corrent eth camp d'espòrts.
Ère sa mair.
Es pericles punien eth cèu un e un aute viatge.
Quan se trapèren, sa mair l'abracèc.
Qué mos passe, petitonha mia?
No'c sabi, didec Sofia en tot samucar.
Ei un mausòn.
Hilde Moller Knag se desvelhèc en humarau dera vielha casa deth capitan, enes entorns de Lilleshand.
Campèc eth relòtge.
Sonque èren es sies, mès ja i auie lum.
Bèri arrais de lum auien començat a entrar pera hièstra.
Gessec deth lhet e anèc tara hièstra.
De camin, arrinquèc ua huelha deth calendari que i auie en escritòri.
Dijaus, 14 de junh de 1990.
Rebreguèc era huelha e la lancèc ena paperèra.
Diuendres, 15 de junh de 1990, didie ara eth calendari.
En gèr ja auie escrit "quinze ans" en aguesta huelha.
Li semblèc plan especiau hèr quinze ans en dia quinze.
Non tornarie a passar jamès.
Quinze ans!
Non ère aguest eth prumèr dia dera sua vida adulta?
Non podec tornar tath lhet.
Ath delà, ère eth darrèr dia d'escòla abantes des vacances d'ostiu.
Sonque auien d'èster ena glèisa tara ua.
E encara mielhor: sonque mancaue ua setmana entà que sa pair tornèsse deth Liban.
L'auie prometut que tornarie abantes de Sant Joan.
Hilde se demorèc arturada dauant dera hièstra.
E campèc eth jardin e eth cai e era petita casa des barques.
Encara non auien trèt era barca de motor entar ostiu, mès era vielha barca de rems ère amarrada en cai.
Auie de rebrembar de trèir era aigua dempús dera tempèsta dera darrèra net.
Mentre guardaue era petita baia, rebrembèc qu'un viatge, quan auie sies ans, se calèc laguens era barca e se n'anèc remant.
Dempús queiguec ena aigua e damb pro trabalhs podec arribar ena plaja.
Pugèc peth romegàs totauments mòja.
Quan arribèc en jardin se demorèc en tot guardar era casa, sa mair arribèc corrent.
Era barca e es dus rems s'auien demorat flotant en miei dera aigua.
Encara ara, a viatges soniaue ena petita barca abandonada qu'anaue ara deriva.
Auie estat ua experiéncia traumatica.
Eth jardin non ère especiauments huelhós, ne ère especiauments ben cuedat.
Mès ère gran, e ère de Hilde.
Un pomièr punit peth vent e uns pògui arbilhons auien suberviscut as grani temporaus iuernaus.
Eth vielh balançader ère en un tròç de potja entre es ròques e eth romegàs.
Auie un aspècte desolat, en miei dera lum intensa deth maitin.
Sense es coishins, encara semblaue mès trist.
Seguraments, sa mair les aurie trèt era passada net entà sauvar-les deth temporau.
Eth jardin ère entornejat de bedoths, que lo protegien, aumens, des pejores ventòries.
Siguec per aguesti arbes qu'era casa recebec eth nòm de Bjerkely un an mès tard.
Er arrèpairin de Hilde auie bastit era casa uns ans abantes deth cambi de sègle.
Auie estat capitan d'un des darrèrs velièrs.
I auie fòrça gent que contunhaue en nomentar-la era "Casa deth Capitan".
Aqueth maitin, en jardin encara i auie mèrques dera ploja torrenciau qu'auie queigut era net anteriora.
Pendent era net, Hilde s'auie desvelhat fòrça viatges peth bronit des trons.
Mès ara ja non demoraue cap de broma.
Tot ei fresc dempús d'aguestes tempèstes d'ostiu.
Auie hèt un temps sec e calorós pendent es darrères setmanes, e es puntes des huelhes des bedoths s'auien començat a jaunir.
Ère coma s'eth mon sancer s'auesse acabat de lauar.
Ère coma s'era tempèsta s'auesse emportat era sua mainadesa.
O ère finlandesa?
Ère polida?
Aumens non ère lèja.
Dilhèu non ère ne polida ne lèja.
Auie eth peu ròi e long.
Hilde tostemp auie volut auer un peu un shinhau mès blond e un shinau mès escur.
Aguesta color intermèdia ère molt pòga causa.
L'agradaue, aquerò sí, auer retortilhs.
Moltes des sues amigues sajauen de retortilhar-se un shinhau eth peu, e es sòns retortilhs èren naturaus.
Hilde se demanèc s'era imatge que vedie ère era d'ua mainada o era d'ua gojata.
Decidic que cap des dues.
Eth còs ère pro de gojata, mès era cara li rebrembaue ua poma que non a madurat.
I auie bèra causa en aqueth miralh antic que tostemp la hège a pensar en sa pair.
Abantes auie estat penjat en estudi.
Er estudi que i auie dessús dera casa dera barca ère era bibliotèca, er escritòri e eth refugi de sa pair.
Albert, coma li didie Hilde quan ère en casa, tostemp auie volut escríuer bèra causa importanta.
Un viatge auie sajat d'escríuer un roman, mès non l'auie acabat jamès.
De quan en quan, publicaue bèri poèmes o esbòci dera còsta en bèth jornau locau.
Hilde ère lèu tant orgulhosa coma eth cada viatge que liegie eth sòn nòm imprimit: "Albert Knag".
Aumens, en Lilleshand ère un nòm coneishut.
Er arrèpairin tanben s'auie dit Albert.
Eth miralh, òc.
Plan ans entà darrèr, eth pair auie hèt trufaria en tot díder q'ère impossible veir era pròpia imatge parpelejant dauant d'un miralh, exceptat dauant deth miralh de lhauna.
Aguest miralh ère ua excepcion perque ère er antic miralh magic qu'era arrèmairia auie crompat a ua gitana, pòc dempús de maridar- se.
Hilde ac auie sajat fòrça viatges, mès ère tan dificil coma sajar d'escapar dera pròpia ombra.
Fin finau, l'auien regalat eth vielh tresaur dera familha.
Ath long deth temps, auie sajat, sense artenhé'c, d'apréner er art impossible.
Non ère estranh que siguesse encaborniada.
Quinze ans…
Campèc era tauleta de net.
I auie un gran paquet!
Ère estropat damb un papèr plan polit de color blava e ua cinta vermelha de seda.
Auie d'èster un present d'aniversari!
Podie èster aguest eth present?
Eth gran present que sa pair auie mantengut tant en secrèt?
Auie escrit tantes insinuacions estranhes des deth Liban!
Mès s'auie imposat ada eth madeish "ua censura severa".
Auie escrit qu'eth present ère "cada viatge mès gran".
Dempús auie dit bèra causa dera gojata qu'ère a mand de conéisher, e ara qu'auie enviat còpies de totes es postaus.
Hilde auie sajat que sa mair li dèsse bèra tralha, mès non n'auie ne era mès pichona idia.
Era causa mès estranha ère qu'eth present dilhèu l'auie de "compartir damb d'autes persones".
Per bèra causa trebalhaue enes Nacions Unides.
Ua des moltes idies fixes qu'auie sa pair ère qu'es Nacions Unides aurien d'exercir ua sòrta de govèrn en tot eth mon.
Per qué l'auien deishat aquiu, se non?
Trauessèc era cramba de puntetes, e agarrèc eth paquet.
Pesaue fòrça!
Papa".
Dempús destropèc eth papèr blau.
Ère un caièr d'anères.
Ère aguest eth present?
Ère aguest eth famós present d'aniversari de qué se n'auie parlat tant?
Eth present que cada viatge se hège mès gran, e que se podie compartir damb d'autes persones?
Damb ua rapida uelhada, vedec qu'eth caièr d'anères auie laguens dues huelhes escrites a maquina.
Hilde reconeishec eth tipe de letra, qu'ère era madeisha qu'auie era maquina d'escríuer que sa pair s'auie hèt a vier entath Liban.
L'auie escrit tot un libre sancer?
Ena prumèra plana, damb letres majuscules escrites a man, i auie un titol:
N.F.S.
Hilde virèc era plana.
Ena plana següenta començaue eth prumèr capitol, que se titolaue "Eth jardin der Eden".
Se metec comòda, se metec eth caièr ena hauda, e comencèc a liéger.
Sofia Amundsen anaue de cap a casa en tot tornar dera escòla.
Auie hèt damb Jorunn era prumèra part deth camin.
Auien parlat de robòts.
Jorunn pensaue qu'eth cervèth uman ère coma un ordenador sofisticat.
Sofia non ère guaire segura d'èster-ne d'acòrd.
Ua persona auie d'èster mielhor qu'ua maquina.
Hilde contunhèc en liéger, e se'n desbrembèc de tot, quitament qu'ère eth sòn aniversari.
De quan en quan, se li hicaue un pensament entre es linhes que liegie.
Papa auie escrit eth libre?
S'auie metut a escríuer finauments era grana novèla e l'auie acabada en Liban?
Soent s'auie planhut qu'eth temps se li hège plan long en aquera part deth mon.
Sa pair de Sofia tanben ère de viatge.
Hilde auie de conéisher…
Sonque en tot auer ua sensacion fòrta de qué bèth dia moririe, podie avalorar era granor de víuer…
D'a on ven eth mon?…
En bèth moment o aute, bèra causa auie de gésser deth non-arren.
Mès ère possible aquerò?
Non ère tant impossible aquerò coma era idia qu'eth mon auie existit tostemp?
Hilde contunhaue en tot liéger.
Auec un subersaut quan liegec que Sofia Amundsen auie recebut ua postau deth Liban.
Carrèr deth Tréfol, num.
Estimada Hilde: Felicitats, aué que hès quinze ans.
Demori qu'ac entenes: t'envii un present que t'ajudarà a créisher.
Perdona-me que t'envie era postau a nòm de Sofia.
Ère era manèra mès facila de hè'c.
Punets.
Papa.
Quin hitge!
Hilde ja sabie que sa pair tostemp auie estat plan tafurèl, mès ara s'auie superat a se madeish.
En lòc de méter aguesta postau damb eth paquet, l'auie escrit laguens deth libre.
Per qué un pair enviaue ua postau de felicitacion tara adreça de Sofia quan ère evident qu'anaue destinada tà ua auta persona?
Quin pair empacharie qu'era sua hilha recebesse ua postau d'aniversari, en tot enviar-la exprèssaments tà un aute lòc?
Per qué ère "era manèra mès aisida de hè'c?"
Com ac poirie hèr?
Hilde virèc era plana e comencèc eth dusau capitol, que se titolaue "Eth chapèu de copa" De seguit arribèc tara longa carta qu'ua persona misteriosa auie escrit tà Sofia.
Interessar-se a saber se per qué èm aciu non ei un interès casuau, coma, per exemple, colleccionar sagèths.
Era gent que hè aguest tipe de preguntes participen en un debat que dure d'ençà qu'er òme viu en aguest planeta.
Saber com a neishut er univèrs e era Tèrra, com neishec era vida…
Tanben Hilde.
Sa pair non sonque l'auie escrit un libre entath dia que hège quinze ans: l'auie escrit un libre estranh e meravilhós.
En resumit: se trè un conilh blanc d'un chapèu de copa.
Coma qu'ei un conilh extrèmaments long, eth truc dure milions d'ans.
Mès damb es ans se hiquen ena pèth deth conilh.
E aquiu s'i demoren.
Sofia non ère era soleta que se sentie comòda laguens dera pèth deth conilh.
Aué ère eth dia que Hilde hège quinze ans, e auie era sensacion qu'auie arribat eth moment d'alistar eth camin qu'auie de seguir.
Liegec era part des filosòfi dera natura.
Hilde sabie qu'a sa pair li shautaue era filosofia.
Auie escrit un article en jornau que didie qu'era filosofia aurie d'èster ua assignatura mès ena escòla.
Se titolaue: "Per qué era filosofia aurie de formar part deth nau plan d'estudis?"
Auie trèt eth tèma autanplan en ua amassada des pairs dera classa de Hilde.
A Hilde l'auie hèt molta vergonha.
Guardèc eth relòtge.
Èren es sèt e mieja.
Per sòrt, encara mancaue mieja ora entà que pugèsse sa mair damb er esdejoar; en aqueth moment non i auie arren que l'interessèsse mès que Sofia e totes es qüestions filosofiques.
Liegec eth capitol que se titolaue "Democrit".
Sofia auie de pensar, abantes qu'arren, en ua qüestion: "per qué eth lego ei era jogalha mès engenhosa deth mon"?
Dempús auie trapat "ua grana envolòpa marrona" ena boèta.
Democrit coïncidie damb es sòns predecessors qu'es transformacions dera natura non se deuen ath hèt qu'es causes "càmbien".
Assumic que tot ei hèt de petites pèces invisibles, que son etèrnes e immudables.
Democrit nomentèc atòms cada ua d'aguestes parts.
Hilde s'embestièc quan liegec que Sofia auie trapat eth mocador de seda vermelh dejós deth lhet.
O sigue qu'aguest auie estat eth destin deth mocador!
Mès com se pòt auer perdut un mocador laguens dera istòria?
Auie d'èster en bèth lòc.
Eth capitol que parlaue de Socrates començaue damb Sofia en liéger "bèra causa sus eth batalhon noruec dera ONU en Liban" en jornau.
Tipic de sa pair.
Ère encaborniat damb era idia qu'es noruecs non s'interessauen sufisentaments en trebalh a favor dera patz que hègen es fòrces dera ONU.
S'arrés mès i ère interessat, aumens a Sofia l'aurie interessat.
D'aguesta manèra, sa pair s'inventaue eth supausat interès des mieis de comunicacion.
Non podec esvitar d'arrir quan liegec eth P.S.
Se trapes un mocador de seda en bèth lòc, tracta-lo ben.
A viatges, aguestes causes s'acaben barrejant damb es objèctes personaus.
Sustot ena escòla e en lòcs atau, e rebremba qu'aguesta ei ua classa de filosofia.
Hilde entenec que sa mair pujaue pes escales.
Abantes que truquèsse ara pòrta, auie començat a liéger que Sofia trape en Nhadèr secrèt era cinta de vidèo d'Atenes.
Aniversari erós…, sa mair auie començat a cantar pes escales.
Entra, didec Hilde, mentre liegie qu'eth professor de filosofia parlaue dirèctaments a Sofia des dera Acropòlis.
Se semblaue molt ath pair de Hilde, damb "era barba nera e apraiada" e ua berreta blaua.
Felicitats, Hilde!
Hmmmm…
Hilde?
Met-ac aquiu, se vòs.
Non anaràs a…
Non ves que liegi?
Mès ja as quinze ans!
As estat jamès en Atenes, mama?
Non, per qué?
Ei incredible que toti aqueri vielhs temples encara i siguen.
Eth mès gran se ditz "sala des verges".
As daurit eth present de papa?
Quin present?
Hilde, guarda ath tòn torn.
Ès coma marejada.
Hilde deishèc quèir eth caièr d'anères sus era sua hauda.
Sa mair s'inclinèc sus eth lhet damb era plata, a on i auie ua candèla alugada, uns panets damb salada de gambes, e un refresc.
Tanben i auie un paquet.
Fòrça gràcies, mama.
Ès plan simpatica, mès, sabes, ara non è guaire temps.
Mès se non te cau èster ena glèisa enquiara ua.
Enquia ara, Hilde non se n'auie encuedat guaire a on ère.
Ac senti, mama.
Ère totauments absorbida dam aquerò.
Senhalèc eth caièr e didec:
Ei de papa…
Qué a escrit, Hilde?
Èra tant encuriosida coma tu.
Hilde se sentec un shinhau incomòda.
Ò!, ei sonque un conde.
Un conde?
Òc, un conde.
Sus era filosofia.
Mès o mens ei aquerò.
Non dauriràs eth mèn present?
Hilde non volie èster injusta, e comencèc a destropar eth present de sa mair.
Ère un braçalet d'aur.
Ei plan polit, mama.
Fòrça gràcies.
Hilde se lheuèc deth lhet e li hec ua abraçada.
Se demorèren ua estona seigudes, en tot parlar.
Me cau tornar tath libre, mama, didec Hilde, còp sec.
Qui?
No'c sabi.
Sofia tanpòc ac sap.
Ei per aquerò qu'ei tant interessant.
Ben, me cau anar a trebalhar.
Non desbrembes de minjar bèra causa.
Finauments, sa mair se n'anèc.
Eth professor de filosofia baishaue pes escales dera Acropòlis.
Anèc enquiar Aeropag, e un shinhau mès tard anèc tara vielha plaça d'Atenes.
Hilde auec un subersaut quan es vielhs edificis se lheuèren còp sec des pardies.
Ua des idies fixes de sa pair ère qu'es païsi des Nacions Unides s'auien d'amassar entà rebastir ua còpia exacta dera vielha plaça d'Atenes.
Serie eth fòrum entàs discussions filosofiques e entàs prepauses de desarmament.
Pensaue qu'un projècte gigant coma aguest junherie ara umanitat.
Dempús arribèc era part de Platon.
Engüege era libertat, qu'a perdut d'ençà qu'a entrat en còs".
Sofia s'a plaçat entre era barralha, e a seguit a Hermes, mès se l'a escapat.
Dempús de liéger sus Platon, a anat peth bòsc e a arribat ena cabana que i a en costat d'un petit lac.
Laguens i a un retrait de Bjerkeley.
Hilde deishèc eth caièr d'anères sus eth lhet, e s'apressèc tàs estatgères a on i auie es libres, e campèc eth tresau volum d'ua enciclopédia que l'auien regalat eth dia que hec catorze ans.
Lo trapèc: Berkeley.
Berkeley, George (1685-1753).
Filosòf anglés.
Bisbe dera ciutat de Cloyne.
Remic era existéncia d'un mon materiau dehòra dera consciéncia umana.
Es nòstes sensacions provien de Diu.
Òbra principau: Tractat sus es principis deth coneishement uman (1710).
De bèra manèra, ère sa pair qu'auie penjat es dus quadres ena paret.
Berkeley ère un filosòf que remie era existéncia d'un mon materiau dehòra dera consciéncia umana.
Aquerò ère molt estranh.
Mès tanpòc non ère facil de contradíder aguesta afirmacion.
Encaishaue plan ben ena istòria de Sofia.
Dempús de tot, sa pair de Hilde ère eth responsable de totes es sues "sensacions".
Se contunhèsse en tot liéger, seguraments saberie mès causes.
Hilde arric quan arribèc en fragment a on Sofia descurbís eth reflèx d'ua gojata que parpelejaue.
Sò aciu, ena auta banda".
Com auie podut anar a parar aquiu?
Absurd!
Pendent ua segonda, Hilde se pensèc que Sofia l'auie trapada de vertat.
Mès dempús sagèc d'imaginar se qué deuie significar tot aquerò tà Sofia.
Tot deuie semblar fòrça misteriós e enigmatic.
Per prumèr viatge, Hilde auec fòrça ganes de conéisher a Sofia.
Mès Sofia se n'auie d'anar dera cabana abantes que l'agarrèssen in fraganti.
Era barca s'auie demorat flotant en lac, ei clar.
Sa pair non auie resistit era tentacion de rebrembar-li era istòria dera barca).
Hilde beuec ua glopassada deth refresc, e comencèc a minjar un panet damb salada de gambes, mentre liegie era carta sus er "ordenat" Aristotil, qu'auie criticat es teories de Platon.
Aristotil senhalèc qu'ena ment non i a arren que non age estat experimentat abantes pes sentits.
Platon aurie dit que non i a arren en mon naturau que non age existit prèviaments en mon des idies.
Aristotil credie, atau, que Platon "doblaue eth nombre de causes".
Aristotil se prepausèc dreçar ben "era abitacion" dera natura.
Sagèc de mostrar que totes es causes dera natura pertanhen a diferentes categories e subcategories.
Com podie èster un filosòf tan ludent e ath madeish temps tant idiòta?
Er exemple d'Aristotil auie servit entà que Sofia se drecèsse era sua cramba.
E aquí, ath costat de totes es autes causes, auie trapat eth michon blanc qu'auie despareishut deth calaish de Hilde un mes abantes.
Sofia auie metut totes es planes que l'auie dat Alberto en ua cartèra.
Hilde ja auie arribat ena pagina 124, mès auie tota era istòria de Sofia, ath delà de totes es cartes deth cors d'Alberto Knox.
Eth següent capitol se titolaue "ellenisme".
Çò de prumèr que passe ei que Sofia se trapaue ua postau deth jeep des Nacions Unides.
Portaue eth tampon dera ONU deth 15 de junh.
Ua auta postau entà Hilde, que sa pair auie metut ena istòria enlòc d'enviar-la:
Estimada Hilde, supausi que celebraràs eth tòn aniversari.
O ac haràs londeman?.
De totes manères, aquerò non càmbie arren deth tòn present.
De bèra manèra ei un present que durarà tota era vida.
Mès me shautarie desirar-te un erós aniversari un aute viatge.
Dilhèu ara ja enteneràs se per qué l'envii es postaus a Sofia.
Sò segur qu'era te les darà.
P.S.
Mama m'a dit qu'auies perdut era cartèra.
Te prometi que te darè es 150 corones que perderes.
Poiràs auer un aute carnet dera escòla abantes que barren per vacances.
Un punet plan fòrt.
Papa.
Non estaue malaments.
Aquerò volie díder qu'auie guanhat 150 corones.
Sa pair pensaue seguraments qu'un present ostalièr non ère sufisent.
Resultaue, donc, qu'eth 15 de junh tanben ère er aniversari de Sofia.
Mès eth calendari de Sofia arribaue sonque enquiara prumèra quinzea de mai.
Deuie èster quan sa pair auie escrit aguest capitol e l'auie enviat era postau d'aniversari.
Mès prauba Sofia: auer d'anar corrent enquiath supermercat entà trapar a Jorunn!
Qui ère Hilde?
Com podie pensar eth pair que coneisherie a Hilde?
Dilhèu ère perque non sabie era adreça dera sua hilha.
I a bèra causa deth mistèri divin en totes es causes dera natura.
Lo vedem lúder en un gira-sol o en un papasèit.
O tanben en ua parpalhòla que comence a volar des d'ua branca, o en un peish daurat que nade en un aqüari.
Mès sonque era nòsta amna mos apròpe vertadèrament a Diu.
Sonque aquiu mos podem júnher damb es grani mistèris dera vida.
En vertat, ei un hèt excepcionau poder experimentar que nosati madeishi èm eth mistèri divin.
De tot çò qu'auie liejut, aguesta ère era partida mès vertiginosa.
E ath madeish temps ère era mès senzilha.
Tot ei Un, e aguest "Un" ei un mistèri divin que toti compartissen.
Aquerò, en vertat, non ère ua causa que s'auesse de créir.
Hilde.
E toti pòden liéger coma volguen era paraula "divin".
Passèc rapidaments tath capitol següent.
Dempús caminèren enquiara Cabana deth Major.
Hilde liegec ues pògues planes mès, e se lheuèc molt embestiada.
Ère un desvergonhit.
En aguesta petita cabana deth bòsc, sa pair auie deishat qu'aguestes dues gojates trapèssen còpies de totes es postaus que l'auie enviat pendent era quinzea de mai.
Es còpies èren autentiques.
Hilde auie liejut es madeishes paraules un e un aute viatge.
Reconeishec cada paraula.
Estimada Hilde, sò tant encaborniat damb toti aguesti secrèts deth tòn aniversari, que m'è auut de reprimir fòrça viatges eth desir de trucar-te e d'explicar-t'ac.
Ei ua causa que cada viatge se hè mès grana.
E ja ac sabes: coma mès gran se hè ua causa, mès dificila ei amagar-la.
Punets.
Papa.
Sofia recebec ua naua carta d'Alberto, sus es judius, es grècs e es dues granes civilizacions.
A Hilde li shautèc aguesta grana vista d'audèth dera istòria.
Ena escòla jamès l'auien ensenhat ua causa atau.
Ena escòla tot èren detalhs e mès detalhs.
Ara vedie Jesús e cristianisme des d'un punt d'enguarda totauments nau.
Estimada Hilde, non sai s'aguesta postau poirà arribar a temps tath dia deth tòn aniversari.
Demori que si; coma minim, demori que non agen passat molti dies.
Ua setmana o dues, entà Sofia, non a de voler díder tants dies coma entà nosati.
Tornarè ena vrespada de Sant Joan, e atau poiram guardar ores e ores eth mar des deth balançader deth jardin, Hilde.
Mos cau parlar de tantes causes…
Dempús Alberto truquèc a Sofia.
Semble que parles d'ua guèrra.
Mèsalèu ac nomentaria ua luta espirituau.
Hilde e meter-la deth nòste costat abantes que sa pair torne tà Lilleshand.
Era glèisa!
Hilde campèc era ora.
Era ua e 15 menutes…
Dilhèu non passaue arren se s'evasisse de classe eth dia deth sòn aniversari.
Mès alavetz no'c poirie celebrar damb es sòns amics.
Bà, tant li hège.
Sofia se trapèc còp sec damb un gran sermon.
Quan liegec que Sophia se l'auie apareishut a Hildegarda, auec de tornar tara enciclopédia.
Mès aguest viatge non i trapèc arren, ne dera ua ne dera auta.
Tipic.
Quan se tractaue d'ua hemna o de bèra causa qu'auie a veir damb es hemnes, era enciclopédia ère tant informatiua coma un cratèr de lua.
Serie censurada pera Societat Protectora d'Òmes?
Hildegarda d'Eibingen siguec predicadora, escrivana, metgèssa, botanica e biològa.
Mès ena enciclopédia non i didie ne ua soleta paraula.
Quin escandòl.
Hilde non auie entenut a díder jamès que Diu auesse un "cant femenin" o "ua natura mairau".
Se didie Sophia, mès non meritaue ne ua miserabla gota de tinta imprimida.
Era soleta causa que treiguec ena enciclopédia siguec era entrada dera glèisa de Santa Sofia de Constantinopla.
Se didie "Hagia Sofia", que vò díder "sabença sagrada".
Aguesta "sabença" auie dat eth nòm ara capitau e a moltes reines, mès era enciclopédia no'n didie arren d'arren.
Non ère censura aquerò?
De un aute costat, ère vertat que Sophia se l'auie apareishut a Hilde.
S'imaginaue tota era estona ara gojata des peus neres.
Quan Sofia torne tà casa dempús d'auer passat lèu tota era net ena glèisa de Santa Maria, se demore dreta dauant deth miralh de lhauna qu'agarrèc dera Cabana deth Major.
Estudièc eth contorn dera sua pallida cara, enmercada damb aguest peu impossible que non permetie cap de pientat que non siguesse eth sòn naturau.
Mès darrèr d'aguesta cara n'apareishec ua auta.
Còp sec, era auta gojata comencèc a parpalejar insistentaments coma entà rebrembar-li qu'ère aquiu.
Era aparicion sonque durèc ues segondes, e despareishec.
Guairi viatges Hilde s'auie demorat dauant deth miralh coma se cerquèsse ua auta persona?
Mès com ac podie saber sa pair?
Non auie cercat ua hemna de peus neres?
Era arrèmairia non auie crompat eth miralh a ua gitana?
Dempús, Sofia sonièc en Hilde e Bjerkely.
Hilde non podie veir ne sénter, mès alavetz Sofia trapaue eth crucifici d'aur.
Eth crucifici, damb es iniciaus de Hilde, apareishie en lhet de Sofia quan se desvelhèc dempús deth sòn dromilhon.
Hilde s'esforcèc a pensar prigondaments.
Non auie perdut tanben eth crucifici?
Anèc tara sua comòda, e treiguec era capsa des jòies.
Eth crucifici que l'auie regalat sa mairia eth dia deth sòn batièg non i ère!
Atau donc, tanben auie perdut eth crucifici.
Plan ben.
E encara ua auta causa: Sofia sónie qu'eth pair de Hilde tornaue tà casa deth Liban.
Mès encara mancaue ua setmana.
Ère ua profecia?
Volie díder sa pair que, quan eth tornèsse, tanben Sofia, de bèra manèra, i serie?
Auie escrit qu'aurie ua naua amiga…
Existie.
Campèc eth relòtge.
Èren es quate dera tarde.
Era mair correc de cap a naut e dauric era pòrta de Hilde.
Non as anat tara glèisa?
Mès… com anaues vestida?
Coma ara.
Damb era tua camisa de dormir?
Mmmmm…
È estat en ua vielha glèisa dera Edat Mejana.
Hilde!
Deishèc eth caièr e guardèc a sa mair.
È desbrembat era ora, mama, mès liegi ua causa importanta, sabes?
A sa mair se li escapèc una arridalha.
Ei un libre magic, contunhèc Hilde.
D'acòrd.
Felicitats un aute viatge, Hilde!
Puf, non sai se supòrti mès felicitacions, ja.
Mès se jo non…
È podut crompar bères ahragues.
Plan ben, jo contunharè en tot liéger.
Sofia seguís a Hermes pera ciutat.
Hilde començaue a enténer eth sistèma des dates.
Es postaus datades abantes deth 15 de junh èren còpies des postaus que Hilde ja auie recebut de sa pair.
Mès es que portauen era data deth 15 de junh li arribauen per prumèr viatge a trauèrs d'eth caièr d'anères.
Estimada Hilde: Sofia arribe ena casa deth professor de filosofia.
D'ací a pòc aurà quinze ans, mès tu ja les heres ager.
O ei aué, Hilde?
S'ei aué, serà plan tard, alavetz.
Cada viatge que liegie ua naua postau de felicitacion de sa pair, auie un espant.
Auie artenhut que se metessen entre es huelhes d'ua libreta d'escòla, en interior dera pèth d'ua banana, e laguens d'un programa d'ordenador.
Sense hèr eth mès minim esfòrç, artenhie qu'Alberto auesse un lapsus, e cridèsse Hilde a Sofia.
Enquia Hermes auie dit "Felicitats, Hilde!
Mès damb qui ère d'acòrd, de hèt?
Non ère sa pair qui auie metut en boca d'Alberto aguest retrait o, mielhor dit, aguest autoretrait?
Pensèc qu'eth comparèr damb Diu, fin finau, tanpòc non ère tant absurd.
Sa pair ère coma un Diu omnipotent en mon de Sofia.
Quan Alberto arribèc en Berkeley, Hilde ère aumens tant encuriosida coma Sofia.
Qué passarie, ara?
I auie auut molti indicis qu'ère a mand de passar bèra causa importanta damb aqueth filosòf que remie era existéncia d'un mon materiau dehòra dera nòsta consciéncia.
Eth capitol començaue damb Alberto e Sofia dauant dera hièstra, en tot veir passar er avion damb eth petit pannèu aganchat ena coa que didie "Felicitats, Hilde".
Ath madeish temps, "començauen a baishar ues granes bromes neres".
Tanben mos auem de demanar se qui èm.
Èm reauments persones de carn e uassi?
Non ère estranh que Sofia se mosseguèsse es ungles.
Hilde non auie auut jamès aguest vici, mès ara non se sentie guaire tranquilla.
Ara fin resultaue qu'"aguesta volentat o esperit que còste tot en tot" poirie èster eth pair de Hilde.
Vòs díder qu'a estat ua sòrta de Diu entà nosati?
Se vòs que te siga sincèr, òc.
Se n'aurie de dar vergonha.
E Hilde?
Ei un àngel, Sofia.
Un àngel?
Er esperit a alistat a Hilde entà comunicar-se.
Dempús d'aquerò, Sofia se n'anèc, e gessec en carrèr en miei dera grana tempèsta.
Ei era madeisha tempèsta qu'auie arribat en Bjerkely ues ores dempús que Sofia crotzèsse era ciutat corrent?
Deman ei eth mèn aniversari, pensaue.
Non ei terrible encuedar-se'n qu'era vida ei sonque un sòn eth dia abantes de hèr quinze ans?
Ei coma soniar que te tòque un milion ena loteria e desvelhar-se quan te dan es sòs.
Sofia trauessèc corrent eth camp d'espòrts.
Ère sa mair.
Es pericles punien eth cèu un e un aute viatge.
Quan se trapèren, sa mair l'abracèc.
Qué mos passe, petitonha mia?
No'c sabi, didec Sofia, en tot samucar.
Ei un mausòn.
Hilde auie es uelhs umids.
Deishèc eth caièr d'anères, e se lheuèc.
Comencèc a caminar de naut en baish dera cramba.
Fin finau, s'arturèc dauant deth miralh de lhauna, a on s'i auie demorat enquia que sa mair la cridèc tà dinar.
Quan Hilde entenec que sa mair trucaue ena pòrta, non sabie se guaira estona s'auie demorat atau, de pès.
Sagèc d'èster amabla pendent eth dinar, mès non podie deishar de pensar en Alberto e en Sofia.
Qué passarie, ara que ja sabien qu'eth pair de Hilde ac decidie tot?
Encara que díder qu'ac sabien dilhèu ère ua exageracion.
Mès ère absurd pensar que non sabien arren d'arren.
Non ère sa pair eth solet que les deishaue entreveir causes?
De totes manères, eth problèma contunhaue estant eth madeish.
Sofia e Alberto dilhèu sabien bèra causa, mès ja ère massa tard.
Èren ena fin deth camin.
Siguec a mand d'estofar-se quan pensèc que dilhèu tot aquerò tanben se podie aplicar ath mon a on viuie.
Es òmes auien anat cada viatge mès luenh ena comprension des leis dera natura.
Seguirie era istòria despús de qué s'auesse encaishat era darrèra pèça deth trincaclòsques dera filosofia e dera sciéncia?
Non i auie ua connexion entre eth desvolopament des idies e dera sciéncia, d'ua banda, e er efècte ivernacle e eth desboscament de ua auta?
Ère possible pensar qu'eth pecat originau ei eth besonh der òme de saber causes?
Era qüestion ère tan grana e espantorianta que Hilde sagèc de desbrembar-la.
Probablaments entenerie plan mès causes se seguie en tot liéger eth libre de sa pair.
Ara podem hèr çò que volgues.
Me semble ben, mès non t'encabòrnies guaire, è?.
Non te preocupes.
Hilde pensèc, còp sec, ena manèra com Sofia parlaue a sa mair.
Dilhèu sa pair auie descrit ara mair de Sofia en tot pensar ena de Hilde?
Decidic, totun, que non parlarie de conilhs blanqui que se tren deth chapèu de copa der univèrs.
Aué non, coma minim.
Per cèrt…, didec, mentretant que se lheuaue dera taula.
Qué?
Non trapi eth mèn crucifici d'aur.
Sa mair la campèc estranhada.
Lo trapè en cai ja hè molti setmanes.
Lo deuies pèrder aquiu, despistada.
L'ac as explicat a papa?
Dèisha-me pensar…òc, dilhèu òc que li è dit.
A on ei, alavetz?
Sa mair se lheuèc, e anèc a cercar-lo ena sua caisha de jòies.
Hilde entenec un petit sorriscle de suspresa que venguie deth dormitòri.
Tornèc rapidaments tara sala.
Ara non lo trapi.
Ja m'ac pensaua.
Abracèc a sa mair e pugèc tara sua cramba.
Ara fin poderie seguir liegent era istòria de Sofia e Alberto.
Se seiguec en lhet, damb eth caièr d'anères ena hauda.
Auie metut ua bandèra en ua botelha ueda.
Felicitats, Sofia.
Sofia se hereguèc es uelhs.
Sagèc de rebrembar se qué auie passat delànet.
Mès tot èren pèces desordenades d'un trincaclòsques.
Ua des pèces ère Alberto, ua auta ère Hilde e eth major.
Era tresau ère Berkeley, e era quatau, Bjerkely.
Era pèça mès nera de totes ère era violenta tempèsta.
Un shinhau mès e aurie auut un patac.
Sa mair l'auie heregat damb ua tobalhòla, e l'auie metut en lhet damb ua tassa de lèit cauda e mèu.
S'auie adormit inmediataments.
Me semble qu'encara viui, didec, fèblaments.
Clar que viues.
E aué as quinze ans.
Segur?
Plan segur.
Te penses qu'ua mair non sap eth dia que neishec era sua hilha?
Eth 15 de junh de 1975… tara ua e mieja, Sofia.
Siguec eth moment mès erós dera mia vida.
Ès segura que tot non ei un sòn?
Deishèc es presents sus era cagira, e se n'anèc un moment tara cramba.
Quan tornèc, portaue ua auta plata, aguest viatge damb panets e mès refresc.
La metec ath cant deth lhet.
Ère eth rituau de cada an.
Destropèren es paquets, mentre sa mair rebrembaue eth moment en qué hège quinze ans qu'auie començat a auer contraccions.
Eth present de sa mair ère ua raquèta de tennis.
Sofia non auie jogat jamès a tennis, mès auie ua pista de tenis molt apròp de casa.
Sa pair l'auie enviat ua minitelevision damb ràdio incorporada.
Era pantalha ère dera granor d'ua fotografia normau.
Tanben i auie presents des tietes e des vielhs amics dera familha.
Ath cap d'ua estona, sa mair didec:
Vòs que demana eth dia liure, aué?
Non, se per qué?
Ager ères plan capvirada.
Siguec era tempèsta, o siguec Alberto…?
E tu?
Tu dideres: "Qué mos passe, petitonha mia"?
Non ei "tòrt" d'arrés que hèsca un petit cors de filosofia pendent eth mèn temps liure.
Ve-te'n tath trebalh.
Era escòla non comence enquias dètz, e aué sonque mos dan es nòtes e prenem bèra causa.
Sabes se qué treiràs?
Sonque sabi que treirè mielhors nòtes qu'eth darrèr viatge.
Era mair se n'anèc, e pòga estona dempús sonèc eth telefon.
Sofia Amundsen.
Qué vòs díder?
Era tempèsta, Sofia.
Non sai se qué pensar.
Aguesta ei era vertut mès excèlsa que pòt auer un filosòf.
È pòur de qué arren non sigue reau.
Me semble qu'è besonh de descansar deth cors.
I a guaires gargolhes en tòn jardin, ara?
Sofia se metec a arrir.
Alberto contunhèc.
Me semble que serie mielhor contunhar.
Felicitats, per cèrt.
Ei era nòsta darrèra esperança.
Era nòsta darrèra esperança de qué?
Ès comòda?
Auram besonh d'un shinhau de temps ara, sabes?
Sò comòda.
Te'n rebrembes de Descartes?
En tot seguir eth nòste dobte metodic, començam de zèro.
Ne tansevolhe sabem se pensam.
Dilhèu sonque èm pensaments, e aquerò, naturauments, non ei çò de madeish que pensar.
Auem bones rasons entà créir qu'eth pair de Hilde mos a inventat coma ua sòrta d'esvagament entar aniversari dera sua hilha de Lilleshand.
No'c entenes?
Mès aquerò pòrte ua contradiccion incorporada.
S'èm fictiui, non auem eth dret a "créir" en arren.
Per tant, aguesta convèrsa de telefon ei puraments imaginària.
Per tant, ja podem penjar.
Non, ara simplifiques massa es causes.
Explica-te, donc.
Cres qu'era gent planifique tot çò que sónie?
Dilhèu eth pair de Hilde sap tot çò que hèm.
Deu èster tan dificil escapar dera sua omnisciéncia coma escapar dera nòsta ombra.
Mès, totun, escota, perque ei aciu a on è començat a premanir un plan: non ei segur qu'eth major age decidit per endauant se qué a de passar.
Dilhèu no'c decidís enquiath darrèr moment, ei a díder, enquiath moment dera creacion.
Ei precisaments en aguest moment quan podem auer era inciatiua de decidir çò que didem e hèm.
Ua iniciatiua atau, naturauments, ei extrèmaments fèble comparada damb era artilheria pesada deth major.
Èm aboludaments indefensi dauant de fòrces extèrnes intruses coma gossets que parlen, avionetes damb pannèus de felicitacion, messatges laguens de bananes, e pericles hèts per encargue.
Mès non podem menspredar era nòsta temardença, per fèble que sigue.
Com pòt èster, aquerò?
Eth major, evidentaments, sap totes es causes deth nòste petit mon, mès aquerò non vò díder que sigue omnipotent.
O aumens auem de sajar de víuer es nòstes vides coma se no'n siguesse.
Ja veigui çò que vòs díder.
Com ac podem hèr se ne tansevolhe existim?
Qui ditz que non existim?
Era qüestion non ei saber s'èm, senon qui èm e qué èm.
Enquia se resultèsse que sonque èm uns impulsi dera personalitat duau deth major, aquerò non vò díder qu'ajam de despener-mos dera nòsta petita existéncia.
E era nòsta volentat liure?
I sò en tot trebalhar, Sofia.
Mès eth pair de Hilde ja'c deu saber, que i ès trebalhant.
Evidentaments que si.
Mès non coneish com ei eth plan.
Un punt arquimedian?
Arquimedes ère un scientific ellenistic que didec "datz-me un punt fix, e moirè eth mon".
Ei un punt atau çò qu'auem de trapar entà gésser der univèrs intèrn deth major.
Aquerò serie ua eroïcitat.
Mès non poiram escapar-mos se non acabam eth cors de filosofia.
Enquia alavetz, mos aurà ben agarrats.
Semble qu'a decidit que t'è de guidar a trauèrs des sègles enquia arribar en nòste temps.
Mès sonque auem uns pògui dies abantes que prengue un avion en bèth lòc d'Orient Mijan.
Se non auem artenhut desliurar- mos dera sua enganhosa imaginacion abantes qu'arribe tà Bjerkely, èm perduts.
Me hès pòur.
Prumèr de tot, t'è d'explicar es causes mès importantes dera illustracion francesa.
Dempús auram de campar per dessús era filosofia de Kant, abantes d'entrar en Romanticisme.
Hegel tanben serà ua pèça importanta.
E per tant, tanben auram Kierkegaard, que s'opausèc frontauments ara filosofia de Hegel.
Parlaram brèuments de Marx, Darwin e Freud.
E s'auem temps d'acabar damb Sartre e er existensialisme, eth nòste plan se poirà méter en marcha.
Aquerò ei plan tà ua setmana.
Ei per aquerò qu'auem de començar immediataments.
Pòs vier ara madeish?
Me cau anar tara escòla.
Dèisha'c.
Mès es nòtes…
Sofia.
O ben viues en un mon meravilhós d'un planeta minuscul d'ua des bilions de galàxies qu'existissen, o ben ès simplament eth resultat d'uns pògui impulsi electromagnetics dera consciéncia deth major.
Te n'auries de dar vergonha.
Ac senti.
De totes manères, auries d'anar tara escòla abantes que mos trapem.
Seràs ua mala influéncia entà Hilde se te sautes eth darrèr dia d'escòla.
Seguraments anarà tara escòla, encara que sigue eth sòn aniversari.
Ei un àngel, sabes?
Vierè dempús dera escòla, alavetz.
Mos traparam ena Cabana deth Major.
Ena Cabana deth Major…?
Clic.
Hilde se metec eth caièr des anères ena hauda.
Plan abil.
Se demorèc ua estona en tot pensar quin deuie èster eth plan d'Alberto.
Auie ganes de guardar era darrèra plana, mès non, aquerò serie hèr trampa.
Mès valie liéger de prèssa e arribar coma mès lèu mielhor en finau.
Mès ère convençuda qu'Alberto auie rason en un punt cruciau.
Ua causa ei qu'eth pair de Hilde podesse controtlar tot açò que passaue.
Mès mentretant escriuie, seguraments non sabie tot çò que passarie.
Dilhèu escriuie bèra causa molt rapid, bèra causa que non descurbirie enquia plan mès tard.
Ei en aguest petit espaci a on Sofia e Alberto podien trapar era sua relatiua libertat.
Un viatge mès, Hilde auec era sensacion de qué Sofia e Alberto existien de vertat.
Encara qu'eth mar aparente tranquillitat, non vò díder que non passe arren ena prigondor.
Per qué li venguie aquerò entath cap?
Coma minim, non ère un pensament superficiau.
Ena escòla, Sofia siguec eth centre d'atencion pr'amor qu'ère eth sòn aniversari.
Es sòns companhs sonque pensauen enes vacances d'ostiu, enes nòtes, e enes refresqui deth darrèr dia d'escòla.
Jorunn auie sajat d'arturar-la, mès Sofia l'auie dit qu'auie de hèr ua causa urgentaments.
Ena boèta trapèc dues postaus deth Liban.
Es dues èren postaus d'aniversari: "Felicitats.
Ua ère entà Hilde Moller Knag c/o Sofia Amundsen.
Mès era auta sonque entà Sofia.
Es dues portauen tampons deth 15 de junh.
Sofia liegec era prumèra postau qu'ère exprèssaments entada era.
Estimada Sofia Amundsen: tanben tu te merites ua postau.
Felicitats, Sofia, e moltes gràcies per totes es causes qu'as hèt per Hilde.
Atentaments, Major Albert Knag.
Era postau de Hilde didie atau:
Estimada Hilde, non sai quin dia ne quina ora ei en Lilleshand.
Ei parièr.
Se te coneishi ben, me semble que non ei massa tard entà enviar-te era darrèra postau e ua dauantdarrèra felicitacion des d'aciu.
Mès non te demores desvelhada entà guaire tard.
Alberto te parlarà d'aciu a pòc sus era Illustracion francesa.
Se concentrarà enes sèt punts següents:
Susmauta contra era autoritat 2.
Racionalisme 3.
Idies dera Illustracion 4.
Optimisme culturau 5.
Eth retorn dera natura 6.
Cristianisme umanizat 7.
Qu'ère evident qu'eth major les controtlaue.
Sofia entrèc en casa, e deishèc es nòtes damb toti es excellents dessús dera taula dera codina.
Dempús se resquilhèc entre era barralha, e comencèc a córrer entath bòsc.
De seguit tornaue a crotzar eth lac en tot remar.
Alberto ère seigut en gradon d'entrada quan arribèc.
La convidèc a sèir-se ath sòn cant.
Hège un bon dia, encara qu'eth lac deishaue anar ua brisa fresca e umida.
Comencem, didec Alberto.
Dempús de Hume, eth següent gran filosòf siguec er alemand Kant.
Mès França tanben auec importants pensaires pendent eth sègle XVIII.
Poiríem díder que, en Euròpa, eth centre de gravetat filosofic en sègle XVII siguec en Anglatèrra en prumèr tèrç, en França eth dusau tèrç, e en Alemània eth darrèr tèrç.
Un desplaçament des de cogant enquia autant, donc.
Exactaments.
Dèisha-me dider-te bères des idies qu'auien en comun toti es filosòfi francesi dera Illustracion.
Es noms importants son Montesquieu, Voltaire, Rousseau, mès n'i a molti d'auti.
Me concentrarè en sèt punts.
Gràcies, ja'c sabia.
Sofia l'ensenhèc era postau deth pair de Hilde.
S'ac podie auer estauviat…
Ua prumèra frasa clau, donc, coma ja sabes, ei "era susmauta contra era autoritat".
Fòrça des filosòfi francesi dera Illustracion visitèren Anglatèrra, qu'en molti aspèctes ère plan mès liberau qu'eth sòn país.
Demorèren fascinadi pes sciéncies naturaus angleses, sustot per Newton e era sua fisica universau.
Mès tanben les influïc era filosofia britanica, especiauments Locke e era sua filosofia politica.
Quan tornèren tà França, s'opausèren cada viatge damb mès fòrça contra er ancian regim.
Pensauen qu'ère fondamentau adoptar ua actitud sceptica dauant de totes es vertats eretades e qu'er individú a de trapar era sua pròpia responsa a totes es demanes.
En aguest sentit, siguec importanta era influéncia de Descartes.
Perque eth ac auie bastit tot dès d'era tèrra.
Exacte.
Era susmauta contra era autoritat ère ua susmauta contra eth poder deth clergat, eth rei, e era noblesa.
E arribèc era Revolucion.
Òc, eth 1789.
Mès es idies revolucionàries neisheren plan abantes.
Me pensaua qu'eth racionalisme s'auie acabat damb Hume.
Hume non moric enquia 1776: vint ans dempús que Montesquieu, e sonque dus ans abantes que Voltaire e Rousseau, que moriren en 1778.
Mès toti tres auien estat en Anglatèrra e s'auien familiarizat damb era filosofia de Locke.
Rebrembaràs que Locke non ère un empirista guaire ortodòx, perque pensaue, per exemple, qu'era fe en Diu e bères normes moraus son inerentes ara rason umana.
Aguesta idia ei tanben eth nucli dera filosofia francesa dera Illustracion.
Òc, e aquerò ven dera Edat Mejana.
A on es britanics parlen de "sen", es francesi parlen d'"evidéncia".
Era expression anglesa a a veir damb era "experiéncia comuna" e era francesa damb era rason.
Ja ac enteni.
Es filosòfi dera Illustracion, dera madeisha manèra qu'es umanistes dera antiquitat coma Socrates o es estoïcs, auien ua fe illimitada ena rason umana.
Aquerò siguec tan caracteristic qu'era Illustracion francesa s'a coneishut damb eth nòm de "Racionalisme".
Es naues sciéncies naturaus auien demostrat qu'era natura depen dera rason.
Es filosòfi dera Illustracion considerèren qu'eth sòn déuer ère bastir ua basa entara morau, era religion e era etica d'acòrd damb era rason immudable der òme.
D'aciu vien es idies dera Illustracion.
Aguest ei eth punt numèro tres.
Ara calie "illustrar" es masses.
Aguesta ère era condicion prealabla entà ua societat mielhor.
Se pensaue qu'era misèria e era opression èren degudes ara ignorància e ara supersticion, e decidiren prestar ua grana atencion ara educacion des mainatges e dera gent.
Non ei casuau que se fondèsse era pedagogia pendent era Illustracion.
Illustracion.
Ac poiries díder atau, òc.
Eth monument mès gran dera Illustracion siguec ua enciclopédia.
Me referisqui ara Enciclopédia de 28 volumes, que se publiquèc entre 1751 e 1772.
I contribuïren toti es filosòfi e es òmes de letres.
Eth següent punt ei er "optimisme culturau", didec Sofia.
Poiries hèr eth favor de non guardar aguesta postau en tant que parli?
Perdon.
Es filosòfi dera Illustracion credien qu'era umanitat harie grani progrèssi quan s'aussen esparjut eth coneishement e era rason.
Ère sonque ua qüestion de temps qu'era ignorància e era irracionalitat balhèssen eth pas a ua umanitat "illustrada".
Aguesta idia a predominat en Occident enquia hè un parelh de decades.
Aué ja non èm tan convençudi que toti es "desvolopaments" siguen boni.
Mès aguesta idia contra era civilizacion ja siguec hèta pes filosòfi francesi dera Illustracion.
Dilhèu les auríem d'auer escotat.
Bèri uns defeneren eth "retorn tara natura".
Mès era "natura", entàs filosòfi francesi dera Illustracion, significaue lèu çò de madeish qu'era rason, perque era rason ei un present dera natura, mès que non pas un present dera religion o dera civilizacion.
Campèren qu'es nomentadi "pòbles primitiui" èren normauments mès sani e erosi qu'es europèus e aquerò, segontes eri, ère perque non èren "civilizadi".
Rousseau lancèc era consigna "auem de tornar tara natura".
Perque era natura ei bona, e er òme ei bon per natura.
Ei era societat que lo torne dolent.
Rousseau tanben credie qu'eth mainatge a de víuer en sòn estat naturau d'innocéncia tant de temps coma sigue possible.
Non me confoni se digui qu'era idia dera valor intrinseca dera mainadesa neishec ena Illustracion.
Prealablaments, era mainadesa s'auie considerat coma ua prumèra preparacion tara vida adulta.
Mès toti èm èsser umans, e quan èm mainatges tanben viuem era nòsta vida ena Tèrra.
Ja m'ac imagini, ja.
Credien qu'era religion s'auie de convertir en ua causa naturau.
Qué volien díder damb aquerò?
Volien díder qu'era religion auie d'èster armonica damb era rason naturau.
N'i auec molti que lutèren pera "religion naturau", eth punt sies dera nòsta lista.
Ath madeish temps, i auie plan materialistes conseqüenti, que non credien en Diu e que, per tant, èren atèus.
Mès era majoria des filosòfi dera Illustracion credien qu'ère irracionau imaginar un mon sense Diu perque eth mon ère ordenat racionauments.
Newton pensaue çò de madeish, per exemple.
Ath delà se consideraue rasonable créir ena immortalitat dera amna.
Era qüestion de s'er òme a o non ua amna immortau siguec entada eri, coma ac auie estat entà Descartes, mès ua qüestion de rason que de fe.
Aquerò ac trapi un shinhau estranh.
Aquerò ei perque non viues en sègle XVIII.
Segontes es filosòfi dera Illustracion, çò qu'auie de besonh eth cristianisme ère desliurar-se de toti es dògmes e es doctrines irracionaus qu'ath long dera istòria dera Glèisa s'auien hijut ara predicacion senzilha de Jesús.
Ja ac veigui.
Fòrça gent defenec çò que se coneishie coma deïsme.
Qué ei aquerò.
Eth deïsme ei era credençá en un Diu que creèc eth mon hè molt de temps, e que, d'alavetz, non s'a revelat ath mon.
Diu se redusís ara idia deth "Èsser suprèm", que sonque se revele ara umanitat a trauèrs dera natura e des leis naturaus, e jamès a trauèrs de fenomèns subernaturaus.
Enes escrits d'Aristotil i trapam un Diu filosofic parièr.
Segontes eth, Diu ère era prumèra encausa o eth prumèr motor des univèrs.
Per tant, ara ja sonque mos rèste un punt, es drets umans.
E dilhèu aguest ei eth punt mès important.
Vòs díder qu'actuèren d'acòrd damb çò que pensauen?
Es filosòfi dera illustracion francesa non se conformèren damb visions teoriques sus eth lòc der òme ena societat.
Lutèren actiuaments a favor des "drets naturaus" des ciutadans, coma ac nomentauen eri.
Prumèr de tot, siguec ua luta especifica contra era censura, ei a díder, a favor dera libertat d'imprimaria.
Mès dempús se convertic en ua luta que defenie eth dret der individú a pensar liuraments enes matèries de religion, politica e morau.
Tanben lutèren a favor dera abolicion dera esclavitud e per un tracte mès uman des criminaus.
Me semble que sò d'acòrd damb tot açò.
Eth principi dera inviolabilitat der individú siguec incorporat ena Declaracion des Drets Umans, que siguec aprovada pera Assamblada Nacionau Francesa en 1789.
Aguesta Declaracion des Drets Umans siguec era basa dera nòsta Constitucion de 1814.
Mès encara i a fòrça gent que lute entà arténher aguesti drets.
Malerosaments, òc.
Mès es filosòfi dera Illustracion volien establir uns determinadi drets que toti es òmes auem peth solet hèt d'èster òmes.
Açò ei çò que volien díder damb "dret naturau".
Encara aué parlam d'un "dret naturau", que soent entre en conflicte damb es leis d'un país.
Constantaments trapam individús, o enquia nacions sanceres, que reclamen eth sòn "dret naturau" que se rebèllen en contra dera injustícia, era servitud e era opression.
E eth dret des hemnes?
Era Revolucion Francesa deth 1789 establic ua sòrta de drets qu'èren validi entà toti es ciutadans.
Mès se consideraue, mèsalèu, qu'es ciutadans èren es òmes.
Totun, pendent era Revolucion Francesa sorgiren es prumères reivindicacions a favor dera hemna.
Ja ère ora.
Ja en 1787, eth filosòf illustrat Condorcet publiquèc un tractat sus es drets dera hemna.
Credie que totes es hemnes auien d'auer es madeishi "drets naturaus" qu'es òmes.
Pendent era Revolucion de 1789, es hemnes aueren un papèr extrèmaments actiu en contra der antic regim feudau.
Per exemple, sigueren es hemnes es que forcèren ath rei a abandonar eth sòn palai de Versalhes.
En París se formèren grops de hemnes.
Obtengueren aguesti drets?
Non.
Coma a passat tants de viatges, era qüestion des drets dera hemna s'espleitèc enes moments màs nautadi dera Revolucion, mès quan es causes se tranquilizèren e se formèc un nau regim, se tornèc a introdusir era vielha societat machista.
Qué tipic.
Ua des qui mès lutèren a favor des drets dera hemna pendent era Revolucion Francesa siguec Olympe de Gouges.
En 1791, dus ans dempús dera Revolucion, publiquèc ua declaracion sus es drets dera hemna.
Era declaracion sus "es drets des ciutadans" non auie introdusit cap article sus es drets naturaus dera hemna.
Olympe de Gouges demanaue es madeishi drets entàs hemnes qu'entàs òmes.
Qué passèc?
Siguec executada en 1793.
Quina vergonha.
Non siguec entath sègle XIX qu'era luta dera hemna aqueric ua grana importància, non sonque en França senon tanben ena rèsta d'Euròpa.
Pòga a pòc, era luta anèc en tot obtier es sòns fruts.
En Noruega, per exemple, es hemnes non obtengueren eth dret a votar enquia 1913.
E en molti lòcs deth mon, es hemnes encara an de lutar per moltes causes elementaus.
An era mia empara.
Alberto se demorèc carat en tot guardar eth petit lac.
Aquerò ei mès o mens çò que volia díder sus era Illustracion.
Qué vòs díder mès o mens?
È era sensacion que non me rèste arren mès.
En auer dit açò, comencèc a passar bèra causa en miei deth lac.
Era aigua se botjaue e deth hons deth lac ne gessien bambolhes.
Còp sec, gessec dera aigua ua creatura giganta e espantorianta.
Un monstre marin!, sorrisclèc Sofia.
Eth monstre serpegèc uns pògui viatges sus era aigua.
Era aigua tornèc a èster tranquilla.
Alberto ja s'auie lheuat.
Vam cap a laguens, didec.
Entrèren ena cabana.
Sofia se demorèc guardant eth quadre de Berkeley e Bjerkely.
Me semble que Hilde viu en bèth lòc d'aguest quadre.
Entre es dus quadres ara i penjaue un petit pannèu.
Sofia se virèc e campèc a Alberto.
L'as penjat tu, aciu?
Alberto se limitèc a hèr que non damb era tèsta, damb ua expression desconsolada.
Alavetz Sofia descurbic ua petita envolòpa que penjaue dera humenèja.
Sofia comprenec de seguit de qui ère era carta, mès ère ua nauetat que comencèsse a escríuer tada era tanben.
Dauric era envolòpa, e liegec en votz nauta:
Estimada Hilde e Sofia.
Eth professor de filosofia aurie d'auer soslinhat era importància qu'a auut era Illustracion francesa entàs ideaus e es principis des Nacions Unides.
Dus cents ans abantes, er slogan "libertat, egaletat e fraternitat" ajudèc a júnher ara borgesia francesa.
Aué, aguestes madeishes paraules aurien de júnher ath mon sancer.
Ara ei mès important que jamès qu'era umanitat sigue ua soleta familha.
Es nòsti descendents son es nòsti hilhs e es nòsti arrèhilhs.
Quina sòrta de mon erèten?
Era mair de Hilde didec de baish estant qu'era pellicula començaue ath cap de dètz menutes e qu'acabaue de méter ua pizza en horn.
Ère lheuada d'aciu es sies deth maitin.
Mès abantes auie d'anar a campar bèra causa ena enciclopédia.
Gouges…non.
De Gouges?
Tanpòc.
Olympe de Gouges?
Tanpòc.
Era sua enciclopédia non didie ne ua soleta paraula sus era hemna qu'auie estat executada pera sua luta a favor des drets dera hemna.
Ère escandalós.
Serie un personatge que s'aurie inventat sa pair?
Hilde baishèc es escales, e anèc a campar ua enciclopédia mès grana.
Pugèc tara sua cramba eth volume FORV-GP.
Gouges…òc, ara òc que i ère.
Gouges, Marie Olympe (1787-1793), escrivana francesa.
Auec un papèr destacat pendent era Revolucion Francesa, en tot escríuer plan huelhetons sus qüestions sociaus e diuèrses òbres de teatre.
Siguec ua des pòques persones que lutèc pendent era Revolucion a favor des drets dera hemna.
En 1791 publiquèc era "Declaracion sus es Drets dera Hemna" Siguec executada en 1793 per auer gausat deféner a Luís XVI e atacar a Robespièrre.
Bibliografia: L. Lacour, les origines du feminisme contemporain, 1900.
Eth cèu estelat dessús mèn, e era lei morau laguens mèn…
Ath torn dera mieja net, Albert Knag truquèc a casa entà felicitar Hilde.
Ei entà tu, Hilde.
Sò papa.
Es lhòco.
Son lèu es dotze.
Sonque te volia felicitar…
Pòrtes tot eth dia felicitant-me.
Per qué?
Non as recebut eth mèn present?
Òc, fòrça gràcies.
Va, ditz-me se qué t'a semblat.
Puf, ei incredible.
Non è minjat en tot eth dia.
Te cau minjar, è!.
Òc, mès ei tant emocinant…
Me cau saber enquia a on as arribat.
Era Illustracion.
E Olympe Gouges.
Alavetz non m'è confonut guaire, fin finau.
Qué vòs díder?
Me semble qu'encara t'a d'arribar ua postau de felicitacion.
Liegerè un shinhau mès abantes d'anar a dormir.
Non te n'as cansat, donc?
È aprenut mès causes aué… qu'en tota era mia vida.
Ei incredible que non agen passat vint-e-quate ores dès qué Sofia tornèc tà casa dempús dera escòla e trapèc era prumèra envolòpa.
Ei curiós que se vage tan rapid en tot liéger.
Mès era me hè un shinhau de pena.
Era mama?
Non, Sofia, clar.
Per qué?
Era prauba gojata ei totauments desconcertada.
Mès era sonque ei…
Vòs díder qu'ei bèth un que simplaments t'as inventat tu.
Òc, mès o mens.
Me semble qu'Alberto e Sofia existissen de vertat.
Ja ne parlaram quan torna tà casa, d'acòrd?
D'acòrd.
Qu'ages un bon dia.
Qué?
Voi díder ua bona net.
Bona net.
Quan Hilde se calèc en lhet mieja ora mès tard, dehòra encara i auie tant de lum que se podie veir eth jardin e era petita baia.
En aguesta epòca der an, jamès s'acabaue de hèr escur.
Ère possible campar d'eth quadre çò que passaue dehòra?
Abantes d'adormir-se, liegec ues quantes planes mès d'eth caièr des anères.
Sofia tornèc a méter era postau deth pair de Hilde sus era humenèja.
Çò que ditz sus era ONU pòt èster important, didec Alberto.
Non creigui que t'ages de preocupar guaire sus aquerò.
A compdar d'ara, ignorarè toti es fenomèns extraordinaris coma es monstres marins e causes atau.
Seiguem-mos aciu, ath cant dera hièstra, e t'explicarè Kant un shinhau.
Sofia guardèc un parelh de mericles sus ua tauleta que i auie entre dues cagires de braci.
Tanben vedec qu'es veires èren de color vermelha.
Dilhèu èren ues mericles de solei?
Son lèu es dues, didec.
Me cau èster en casa abantes des cinc.
Aquerò vò díder qu'auem tres ores.
Comencem.
Emmanuel Kant neishec en 1724 en Konigsberg, en est de Prusia.
Ère hilh d'un serèr.
Viuec en Konigsberg lèu tota era sua vida, a on moric tàs ueitanta ans.
Era sua familha ère prigonaments credenta e aquerò, unit ara sua pròpia conviccion religiosa, influïc ena sua filosofia de manèra importanta.
Coma Berkeley, sentec qu'ère essenciau sauvar es fondaments dera fe cristiana.
Ja n'è pro de Berkeley, gràcies.
Ère professor de filosofia.
Professor?
I a dues classes de filosòfi.
Es que cèrquen es sues pròpies responses as qüestions filosofiques, e es que son expèrts ena istòria dera filosofia, mès que non elaboren de besonh cap filosofia pròpia.
E Kant ère d'aguesta sòrta?
Kant ère des dues sòrtes.
Se s'auesse limitat a èster un ludent professor e un expèrt enes idies des auti filosòfi, non s'aurie hèt jamès un lòc ena istòria dera filosofia.
Mès tanben ei important auer en compde que Kant auie un coneishement solid dera tradicion filosofica deth passat.
Coneishie eth racionalisme de Descartes e Spinoza, e er empirisme de Locke, Berkeley e Hume.
T'è dit que non me tornes a parlar de Berkeley.
Rebremba qu'es racionalistes credien qu'era basa deth coneishement uman ei ena consciéncia.
E qu'es empiristes pensauen que tot eth coneishement deth mon proven des sentits.
Hume soslinhèc que i a un limit mès enlà deth quau non podem trèir conclusions des nòstes percepcions.
E damb quin des dus ère d'acòrd Kant?
Kant pensaue que tant era percepcion coma era rason jòguen un papèr important ena nòsta concepcion deth mon.
Mès pensaue qu'es racionalistes auien anat massa luenh ena importància que dauen ara rason, e es empiristes, ena importància que dauen as sentits.
Se non me metes exemples, non entenerè arren.
Coma punt de gessuda, Kant ei cossent damb Hume e es empiristes que tot eth coneishement deth mon proven des nòstes sensacions.
Mès (e en aguest punt ei d'acòrd damb es racionalistes) ena nòsta rason i a importants factors que determinen era manèra qu'auem de percéber eth mon ath nòste entorn.
En autes paraules: i a bères condicions ena ment umana que contribuïssen a formar eth nòste concèpte deth mon.
Hem un petit experiment.
Me pòs portar es mericles que i a en aquera taula?
Gràcies.
Ara, méte-les-te.
Sofia se metec es mericles.
Tot se virèc de color vermelha.
Qué ves?
Veigui exactaments çò de madeish qu'abantes, sonque qu'ara tot ei vermelh.
Aquerò ei perque es mericles limiten era forma qu'as de percéber era realitat.
Tot açò que ves forme partida deth mon que t'entornège, mès era manèra de perceber-lo ei determinada pes mericles que pòrtes.
Per tant, non pòs díder qu'eth mon ei de color vermelha, encara que lo percebes atau.
Non, evidentaments.
S'ara anèsses a passejar peth bòsc, o tornèsses tà casa, ena Corba deth Capitan, ac veiries tot parièr que tostemp.
Mentretant que non me trèiguessa es mericles, òc.
Aquerò, Sofia, ei precisaments çò que Kant volie díder quan opinèc que i a bères condicions ena nòsta consciéncia qu'influïssen ena manèra qu'auem de percéber eth mon.
Quina sòrta de condicions?
Tot açò que vedem, abantes qu'arren, ac percebem coma un fenomèn en temps e en espaci.
Kant aperèc eth temps e er espaci es dues formes d'"intuicion" der òme.
Soslinhèc qu'aguestes dues formes dera consciéncia precedissen quinsevolh experiéncia.
En autes paraules: abantes d'experimentar arren, ja sabem que percebem es fenomèns en temps e en espaci.
Pr'amor que non èm capables de trèir- mos es mericles dera rason.
Credie, donc, qu'ère innat percéber es causes en temps e en espaci?
Òc, de bèra manèra, òc.
Çò que vedem depen de se mos auem criat en Groenlandia o ena India.
Mès pertot experimentam eth mon coma ua sòrta de procèssi en temps e en espaci.
Aquerò ei ua causa que podem díder a priori.
Non.
Era idia de Kant ei qu'eth temps e er espaci son pròpis dera condicion umana.
Eth temps e er espaci son, abantes qu'arren, formes de percepcion, e non atributs deth mon fisic.
Aquerò ère ua naua manèra de veir es causes.
Perque era consciéncia umana non ei ua simpla "lòsa" passiua que recep sensacions der exterior.
Era consciéncia dèishe era sua tralha ena nòsta manèra de percéber eth mon.
Ac pòs comparar damb çò que passe quan lances aigua en ua gèrra.
Era aigua s'adapte ara forma dera gèrra.
Dera madeisha manèra, es nóstes percepcions s'adapten as nòstes "formes d'intuicion".
Me semble qu'enteni çò que dides.
Kant didie que non ei sonque era consciéncia que s'adapte as causes.
Tanben es causes s'adapten ara ment.
Kant ac nomentèc eth "viro copernican" en problèma dera coneishença umana.
Damb aquerò volie díder qu'era idia ère tan naua e tan radicauments opausada as idies anteriores coma ac auie estat era descubèrta de Copernic de qué ei era Tèrra que vire ath torn deth Solei, e non ath revès.
Ara enteni çò que volie díder quan indicaue que tant es racionalistes coma es empiristes auien era sua part de rason.
Es racionalistes lèu auien desbrembat era importància dera experiéncia, e es empiristes auien ignorat era manèra com era consciéncia influís sus era nòsta vision deth mon.
Explica'c, se te platz.
Rebrembaràs que Hume didie qu'eth costum ei era soleta causa que hè que veigam ua cadia de causes darrèr de toti es procèssi dera natura.
Segontes Hume, non podem percéber qu'era bòla nera de bilhar sigue era causa deth movement dera bòla blanca.
Per tant, tanpòc non podem provar qu'era bòla nera meterà tostem en movement ara bòla blanca.
Òc, ac rebrembi.
Mès aquerò que Hume ditz que non se pòt provar ei çò que Kant considère un atribut dera rason umana.
Eth principi de causalitat ei etèrn e absolut simplaments perque era rason umana percep tot çò que passe coma una relacion encausa-efècte.
Era teoria de Kant ei qu'ei inerent a nosati madeishi.
Ère d'acòrd damb Hume que non podem saber de forma segura se qué ei eth mon en se madeish.
Sonque podem saber se qué ei eth mon "entà jo", ei a díder, entà toti es òmes.
Era linha divisòria que mèrque era "causa en se" ("Das Ding an sich") e "era causa entà jo" ("Das ding fur mich") ei era sua contribucion mès grana ara istòria dera filosofia.
Non sò guaire bona en alemand.
Kant establic ua distincion importanta entre era "causa en se" e era "causa entà jo".
Sonque podem saber se com mos s'apareishen.
En cambi, sabem qu'abantes de quinsevolh experiéncia podem díder se com se perceberàn es causes ena consciéncia umana.
Podem?
Abantes de lheuar-te ath maitin, non pòs saber se qué veiràs o experimentaràs pendent eth dia.
Mès pòs saber que çò que ves e experimentes ac perceberàs laguens deth temps e der espaci.
Ath delà, pòs èster segura qu'eth principi de causalitat se complirà simplaments perque lo pòrtes damb tu, coma ua part dera tua consciéncia.
Mès vòs díder qu'auríem podut èster diferents?
Òc, auríem podut auer un aparelh sensoriau diferent.
Auríem podut auer un aute sentit deth temps e ua auta percepcion der espaci.
Autanplan auríem podut èster creats de tau manèra que non cerquèssem es causes des eveniments que mos entornegen.
Qué vòs díder?
Imagina't que i a un gat estirat en solèr dera sala.
Qué harà eth gat?
Jo ac è vist fòrça viatges.
Eth gat correrà darrèr dera pilòta.
Plan ben.
Ara imagina qu'ès seiguda ena aguesta madeisha cramba.
Prumèr sajaria de veir d'a on vie era pilòta.
Eth principi de causalitat forme part dera tua estructura.
Vòs díder?
Hume didec qu'es leis dera natura non se pòden ne percéber ne provar.
Aquerò inquietèc a Kant, que credie, totun, que poirie provar era validesa des leis dera natura se mostraue que, en realitat, parlam des leis deth coneishement uman.
Se virarie un mainatge entà saber d'a on venguie era pilòta?
Seguraments non.
Mès Kant senhale qu'era rason d'un mainatge non se desvolope pliaments enquia que non pòt trebalhar damb eth materiau des sentits.
En vertat, non a cap de sentit parlar d'ua consciéncia ueda.
Non, clar, serie ua consciencia plan estranha.
Recapitolem, donc.
Segontes Kant, i a dues causes que formen eth coneishement qu'er òme a deth mon.
Era prumèra son es condicions exteriores que non podem conéisher enquia que non les auem percebut.
Ac podem díder eth materiau deth coneishement.
Era dusau son es condicions intèrnes der òme, coma era percepcion des eveniments en un temps e en un espaci determinadi damb un principi de causalitat infallible.
Albert e Sofia se demorèren seiguts en tot guardar pera hièstra.
Sofia vedec ua mainada entre es arbes dera part opausada deth lac.
Guarda, didec Sofia.
Qui ei?
No'c sabi.
Apareishec pendent ues segondes, e dempús despareishec.
Non mos auem de distrèir per arren.
Contunha, alavetz.
Kant credie qu'eth nòste coneishement a uns limits.
En quin sentit?
Rebrembaràs qu'es filosòfi anteriors a Kant auien discutic es granes qüestions: s'er òme a ua amna immortau, s'existís un Diu, s'era natura ei formada de petites particules indivisibles, e s'er univèrs ei finit o infinit.
Kant credie que non se pòt obtier un coneishemet segur en cap d'aguestes qüestions, mès aquerò non vò díder que refusèsse considerar-les.
Ath contrari.
S'auesse deishat de banda aguestes qüestions, dificilaments l'auríem podut considerar coma un filosòf.
Qué hec?
Ages paciéncia.
Kant credie qu'era rason actue mès enlá des limits deth coneishement uman.
Ath madeish temps, ei inerent ara natura der òme eth desir de someter-se aguestes madeishes qüestions.
Mès quan demanam, per exemple, s'er univèrs ei finit o infinit, demanam sus ua totalitat dera que nosati madeishi n'èm ua petita part.
Per tant, non podem conéisher complètaments aguesta totalitat.
Per qué non?
Era percepcion e era rason.
Òc, eth materiau deth nòste coneishement mos arribe a trauèrs des sentits, mès aguest materiau s'a d'adaptar as atributs dera rason.
Per exemple, un d'es atributs dera rason ei cercar era encausa d'un eveniment.
Coma era pilòta que redole per tèrra.
Se vòs, òc.
Mès quan mos demanam d'a on vie eth mon, e discutim es possibles responses, era rason, en cèrta manèra, se demore ueda: non a cap materiau sensitiu que pogue processar ne cap experiéncia que pogue tier.
Aquerò se deu ath hèt que non auem experimentat jamès era totalitat d'aquera grana realitat de qué formam part.
De bèra manèra, èm ua petita part dera pilòta que redole per tèrra.
Mès serà tostemp un atribut dera rason umana demanar d'a on ven era pilòta.
Ei per aquerò que non deisham de preguntar e mos esforçam ath maximon entà trapar responses as preguntes mès prigondes.
Mès jamès non mos podem agarrar ad arren segur; jamès non podem obtier ua responsa satisfactòria perque era rason non a materiau entà trebalhar.
Òc, ja la coneishi aguesta sensacion.
Per çò que hè as granes qüestions restacades ara realitat, Kant mostrèc que i aurà tostemp dus punts de vista opausadi egal de probables o improbables, en foncion de çò que mos digue era nòsta rason.
Exemples, se te platz.
Ei tant de sen díder qu'eth mon a auut d'auer un principi en temps, coma díder que non l'a auut.
Era rason non pòt causir cap des dues opcions.
Podem argumentar qu'eth mon a existit tostemp, mès pòt bèra causa auer existit tostemps sense auer començat jamès?
Ara, donques, èm obligadi a adoptar eth punt de vista contrari.
Podem argumentar qu'eth mon a auut d'auer un principi en temps, ei a díder, qu'a d'auer sorgit deth non-arren (en cas contrari, parlaríem simplaments, d'un cambi d'un estat en un aute).
Mès pòt bèra causa sorgir deth non-arren, Sofia?
Non, es dues opcions son madeish de problematiques.
Rebrembaràs que Democrit e es materialistes didien qu'era natura consistís en ues parts minimes de qué son formades totes es causes.
Uns auti, coma Descartes, credien que tostemp serà possible dividir era realitat extensa en parts cada viatge mès petites.
Quin des dus auie rason?
Es dus.
O cap des dus.
Molti filosòfi an considerat era libertat coma ua des qualitats mès importantes der òme.
En cambi, mos trapam filosòfi coma Spinoza o es estoïcs, per exemple, que diden que tot passe d'acòrd damb es leis de besonh dera natura.
Tanpòc aciu, segontes Kant, era rason umana non serà capabla d'obtier ua responsa segura.
Es dus punts d'enguarda an era sua part de rason.
Finauments, èm destinadi a fracassar se sajam de provar era existéncia de Diu damb era idia dera rason.
Es racionalistes, coma Descartes, sagèren de provar que i a d'auer un Diu, simplaments perque auem era idia d'"èsser suprèm".
Uns auti, coma Aristotil e Sant Tomàs, decidiren que i a d'auer un Diu perque totes es causes an d'auer ua encausa prumèra.
E qué pensaue Kant?
Refusèc es dues pròves dera existéncia de Diu.
Ne era rason ne era experiéncia son dues bases sufisentaments segures entà provar era existéncia de Diu.
Entara rason ei tan probable coma improbable que Diu existisque.
Efectivaments, dauric ua naua dimension religiosa.
Ei atau que sauvèc eth cristianisme?
S'ac vòs díder atau, òc.
S'a de tier en compde que Kant ère un protestant.
Dempús era Reforma, eth protestantisme se caracterizèc peth sòn enfasi ena fe.
Era Glèisa Catolica, en cambi, d'eth començament dera Edat Mejana, creiguec ena rason coma ua ajuda tara fe.
Enteni.
Mès Kant non se limitèc a assenhalar qu'aguestes qüestions depenien dera fe der òme.
Credie qu'ère imprescindible entara morau presupausar qu'er òme a ua amna immortau, que Diu existís e qu'er òme a era volentat liure.
Per tant, hè çò de madeish que Descartes.
E dempús hé entrar a Diu pera pòrta deth darrèr.
Mès, a diferéncia de Descartes, soslinhe claraments que non ei era rason que l'a portat enquia aciu, senon era fe.
Nomentèc "Postuladi dera rason Practica" era fe ena amna immortau, ena existéncia de Diu e ena volentat liure.
Qué vò díder açò?
Damb "postuladi dera rason practica", Kant se referís as causes que cau assumir entara practica der òme, ei a díder, era morau der òme.
Còp sec, bèth un truquec ena pòrta.
Guardem qui ei, non?
Alberto rufèc es espatles, e finauments se lheuèc.
Dauriren era pòrta, e vederen a ua mainada que portanue un vestit blanc d'ostiu e ua capucheta vermelha.
Ère era mainada qu'auien vist en aute costat deth lac.
En un braç i portaue un tistèr plen de minjar.
Ola, didec sofia.
Qui ès?
Non ves que sò era Capucheta vermelha?
Sofia campèc a Alberto, e Alberto assentic.
As entenut çò qu'acabe de díder?
Cèrqui era casa dera mia mairia, didec era mainada.
Non ei aciu, didec Alberto.
O sigue que ja te'n pòs anar.
Mès è ua carta, contunhèc era mainada dera capucheta vermelha.
Treiguec ua petita envolòpa e la dèc a Sofia.
Dempús se n'anèc.
Susvelha eth lop, sorrisclèc Sofia.
Alberto ja auie tornat tara sala.
Qué fòrt.
Ère era Capucheta vermelha, didec Sofia.
Non servís d'arren d'avisar-la.
Anarà tara casa dera sua mairia, e se la minjarà eth lop.
Non n'apren jamès.
Se repetirà tostemp era madeisha istòria enquiath finau des tempsi.
Non a importància, Sofia.
Sofia campèc era envolòpa que l'auie dat era mainada.
Hilde".
La dauric, e liegec en votz nauta:
Estimada Hilde, s'eth cervèth uman siguesse tan senzilh coma entà que lo podéssem enténer, alavetz seríem tant estupids que ja non lo poiríem enténer.
Un punet.
Papa.
Alberto assentic.
Ei vertat.
Me semble que Kant aurie podut díder bèra causa semblanta.
Non podem demorar enténer çò que èm.
Dilhèu podem enténer ua flor o un babau, mès non mos poiram enténer jamès a nosati madeishi.
Abantes d'acabar, voi parlar-te dera etica de Kant.
Vè de prèssa, se te platz.
Me cau tornar tà casa lèu.
Er escepticisme de Hume damb tot çò que mos diden es sentits e era rason forcèc a Kant a pensar un aute viatge sus moltes des qüestions importantes vitaus, entre es quaus i auie es que hègen referéncia ara morau.
Non auie dit Hume que non se pòt provar se qué ei bon e se qué ei dolent?
Non se pòden trèir conclusions "auer de" de frases "ei".
Aguest argument, a Kant, li semblèc plan pòc solid.
M'ac imagini.
Kant tostemp credec qu'era diferéncia entre eth ben e eth mau auie a veir damb era rason, e non damb es sentiments.
Damb aquerò ère d'acòrd damb es racionalistes, que didien qu'era diferéncia entre eth ben e eth mau ei inerenta ara rason umana.
Toti saben se qué ei bon e se qué ei dolent, non perque ac auem aprenut, senon perque ac portam ena nòsta consciéncia.
Segontes Kant, toti es òmes an ua rason "practica", ei a díder, ua capacitat de rasonar que mos ditz se qué ei bon e se qué ei dolent en cada moment d'eth punt de vista morau.
E aquerò ei innat?
Era capacitat entà distinguir entre eth ben e eth mau ei tant innata coma quinsevolh des auti atributs dera rason.
Dera madeisha manèra que toti auem era madeisha capacitat de rasonar, en tot percéber, per exemple, que totes es causes an ua encausa, o que 7+5=12, toti auem accès tanben ara madeisha lei morau universau.
Qué ditz, aquera lei?
Coma qu'ei anteriora a quinsevolh experiéncia, ei "formau", ei a díder, non ei restacada damb cap eleccion morau.
Ei valida entà toti es òmes de totes es societats de toti es temps.
Non ditz, per tant, qu'as de hèr açò o aquerò se te trapes en aguesta o en aquera situacion.
Ne com t'as de comportar en totes es situacions.
Kant formulèc era lei morau coma un "imperatiu categoric".
Damb aquerò, volie díder qu'era lei morau ei "categorica", ei a díder, qu'ei valida entà totes es situacions.
Ath delà ei un "imperatiu", ei a díder, ei "dominant" e, per tant, inevitable.
Plan ben.
Kant formulèc aguest imperatiu categoric de diuèrses manères.
Prumèr ditz: "Actua de tau manèra qu'era maxima dera tua volentat pogue valer coma un principi d'ua legislacion universau".
Exactaments.
Sonque alavetz actues d'acòrd damb era lei morau que i a laguens tòn.
Kant tanben formule er "imperatiu categoric" d'aguesta manèra: "Actua de manèra que jamès prengues era umanitat ne en tu ne en es auti coma un miei, senon coma un fin".
Per tant, non auem de profitar-mos des autes persones en benefici pròpi.
Non, perque cada òme ei ua finalitat en se madeish.
Mès aquerò non sonque ei valid entàs auti, senon tanben entà un madeish.
Tanpòc non as d'espleitar-te a tu madeish damb era simpla finalitat d'obtier bèra causa.
Òc, ei ua norma formau de conducta que basicaments curbís totes es opcions etiques.
Se poirie díder qu'era règla d'aur ditz çò de madeish qu'era lei morau de Kant.
Arrés no'c pòt remir.
È era impression qu'en realitat parlam dera consciéncia.
Non podem provar çò que mos ditz era nòsta consciéncia.
Ei ua manèra d'èster populara.
Mès s'ajudes as auti òmes entà èster populara, alavetz non actues respectant era lei morau.
Dilhèu actues d'acòrd damb era lei morau (e aquerò està ben), mès se vòs amiar a tèrme ua accion morau te cau superar-te a tu madeisha.
Sonque quan hès bèra causa perque penses qu'ei era tua obligacion complir era lei morau, se pòt parlar d'ua accion morau.
Ei per aquerò qu'era etica de Kant a viatges recep eth nòm d'"etica d'obligacion".
E çò d'important ei qu'ac hès perque tu cres qu'ei corrècte.
Enquia se pèrdes es sòs qu'as recuelhut peth carrèr, o son insufisents entà alimentar a toti es que n'an de besonh, auràs complit era lei morau.
As actuat de forma corrècta e, segontes Kant, ei era actitud çò que determine s'ua accion ei o no ei corrècta, e non es resultadi dera accion.
Ei per aquerò qu'era etica de Kant tanben recep eth nòm d'"etica d'intencion".
Çò de mès important non ei ajudar as autes persones?
Evidentaments qu'ei çò de mès important, e Kant i serie d'acòrd.
Sonque actuam liuraments quan respectam ua lei?
Segontes Kant, non.
Dilhèu rebrembaràs qu'auec d'assumir o postular qu'er òme a ua volentat liure.
Aquerò ei molt important, perque Kant tanben didec, ath madeish temps, que totes es causes aubedissen un principi de causalitat.
Com podem auer, donc, ua volentat liure?
A jo non m'ac demanes.
Kant dividís ar òme en dues parts, d'ua manèra pro parièra a Descartes, qu'auie dit qu'er òme ère un èsser duau, damb un còs e ua consciéncia.
Coma es èssers sensibles, èm totauments estacadi ath principi indestrusible de causalitat, ditz Kant.
Non decidim es causes que percebem: es percepcions mos arriben necessàriaments e mos influïssen tant se volem coma se non.
Mès non sonque èm èssers sensibles, tanben èm èssers racionaus.
Per tant, èm subjèctes as relacions causaus.
E non auem volentat liura.
Mès coma èssers racionaus, formam part de çò que Kant apère "das Ding an sich", ei a díder, eth mon en se madeish, independent des nòstes percepcions.
Sonque quan seguim era nòsta "rason practica", que mos permet hèr eleccions moraus, podem exercir era nòsta volentat liura.
Perque quan aubedim era lei morau, èm nosati madeishi es qu'èm era lei qu'aubedim.
Òc, aquerò ei vertat.
Un se pòt tornar esclau de fòrça causes.
Enquia se pòt arribar a èster esclau deth pròpi egoïsme.
Era independéncia e era libertat son exactaments es dues causes qu'auem de besonh entà lheuar-mos per dessús des desirs e es vicis.
E es animaus?
Non an cap libertat entà seguir ua lei morau, vertat?
Non.
Aguesta ei era diferéncia entre es animaus e es òmes.
Ja ac enteni.
Finauments, podem díder que Kant artenhec a trèir era filosofia deth cu de sac en qué se trapaue dempús era luta entre es racionalistes e es empiristes.
Damb Kant morís ua etapa dera istòria dera filosofia.
Moric en 1804, quan començaue era epòca qu'aperam Romanticisme.
Ena sua hòssa de Konigsberg, i a gravada ua des sues cites mès famoses: "Dues causes aumplissen era mia ment cada viatge damb respècte e admiracion: eth cèu estelat ath dessús mèn e era lei morau laguens mèn."
E seguís: "Son entà jo es dues pròves que i a un Diu per dessús de jo e un Diu laguens mèn."
Alberto s'emparèc entà darrèr.
Qu'ei pro, didec.
Kant.
De totes manères son es quate e quinze menutes.
Demora.
Encara t'è de díder ua causa.
Jamès me'n vau de classa enquia que non age acabat eth professor.
Òc, as dit bèra causa atau.
Mès s'aubedim ara rason universau èm liures e independents.
Per qué ac repetisses un aute viatge?
Alberto s'apressèc tà Sofia, li guardèc es uelhs prigondaments e gasulhèc:
Non te fides des causes que ves, Sofia.
Qué vòs díder?
Vira-te, hilha mia.
Non te compreni.
Ei molt abituau enténer "que non m'ac creirè enquia que no'c veiga".
Un dia me dideres bèra causa semblabla.
Òc, en tot parlar de Parmenides.
Mès seguisqui sense compréner se qué vòs díder.
Ben, donc, èrem delà dehòra, en tot parlar.
Vertat qu'a estat curiós?
Bric.
Dempús ven era Capucheta Vermelha, e truque ara pòrta.
Quina representacion tan lamentabla, Sofia.
Ei sonque un des trucs deth major.
Coma eth messatge dera banana e era tempèsta pèga.
Cres que…?
Ja t'è dit qu'è un plan.
Mentre hescam cas ara nòsta rason, eth non poirà enganhar-mos.
Perque de bèra manèra èm liures.
Dilhèu mos hè a percéber es causes mès inimaginables.
Mès ei parièr, dejà arren me pòt estonar.
Se hè qu'eth cèu s'escurisque e i volen elefants, sonque arrirè.
Mès sèt mès cinc hèn dotze.
Aguest ei un coneishement que suberviu a toti es sòns trucs de diboishi animats.
Era filosofia ei çò de contrari d'un conde.
Sofia se demorèc un moment en tot guardar-lo, estonada.
Ja te'n pòs anar, didec Alberto, finauments.
Te convocarè tà ua naua amassada sus eth Romanticisme.
Tanben parlaram de Hegel e Kierkegaard.
Mès sonque rèste ua setmana entà qu'eth major arribe en aeropòrt de Kjevik.
Abantes, auem de sajar de non hèr cas des sues fantasies enganhoses.
Non digui arren mès, Sofia.
Sonque voi que sàpies que trebalhi en un meravilhós plan entà toti dus.
Me'n vau, donc.
Demora.
Mos auem desbrembat çò de mès important.
Qué?
Era cançon d'aniversari, Sofia.
Aué Hilde hè quinze ans.
E jo tanben.
Tu tanben, òc.
Cantem.
Se lheuèren e comencèren a cantar:
Aniversari erós…
Èren es quate e mieja.
Possèc era barca entàs canères, e seguic corrent peth bòsc.
Quan arribèc en camin, veiguec que se botjaue bèra causa entre es arbes.
S'i apropèc.
Era figura non ère mès grana qu'ua pipa.
Sofia se demorèc de pèira quan vedec qu'ère un ossardet de pelussa.
Mès aguest ossardet ère viu, e semblaue preocupat.
Òla, didec Sofia.
Me digui Winnie Pooh, didec er ossardet de pelussa, e malerosaments m'è perdut peth bòsc en aguest dia qu'aurie podut èster plan especiau.
Non t'auia vist jamès, a tu.
Dilhèu ei que jamès non auia estat aciu, encara, didec Sofia.
Non, aguest problèma ei massa complicat entà jo.
È entenut a parlar de tu.
E tu supausi qu'ès Alícia.
Christopher Robin mos parlèc de tu un dia.
Èi atau coma mos coneishérem.
Beueres tant d'ua botelha que te heres cada viatge mès petita.
Mès alavetz beueres d'ua auta botelha, e comencères a créisher.
S'a de vigilar çò qu'un se met ena boca.
Un viatge mingè tant que me demorè blocat en un nhadèr de conilhs.
Non sò Alícia.
Non impòrte qui èm.
Çò qu'ei important ei qu'èm.
Aquerò ditz er ihon, e a rason.
Sèt mès quate hèn dotze, didec un viatge en un dia de solei normau e corrent.
Es mèns amics e jo passèrem molta vergonha perque ei plan dificil hèr calculs damb numèros.
Ei plan mès facil calcular eth temps.
Me digui Sofia.
Encantat, Sofia.
Deues èster naua per aciu.
Li didec adishatz damb ua pauta.
Qué as aciu?, demanèc.
Winnie Pooh lheuèc era nòta, e didec:
Aquerò ei çò qu'a hèt que me perdessa.
Mès se sonque ei un tròç de papèr.
Non ei sonque un tròç de papèr.
Ei ua carta entara Hilde deth miralh.
A!, donques ja l'agarri jo.
Ès tu era gojata deth miralh?
Non, mès…
Ua carta tostemp s'a de balhar personauments.
Mès jo coneishi a Hilde.
Ei parièr.
Voi díder que l'ac posqui balhar jo madeisha.
A!, aquerò ei diferent.
Ten, Sofia.
Se me despeni d'aguesta carta, dilhèu traparè era casa deth Porcèth.
Entà trapar a Hilde, auràs abantes besonh d'un miralh.
E aquerò, per aciu, non ei guaire facil.
Quan despareishec, Sofia destropèc eth papèr, e lo liegec.
Estimada Hilde, ei malur qu'Alberto non l'age dit a Sofia que Kant defenec era creacion d'ua "liga de nacions".
En sòn escrit Era Patz Perpètua escriuec que totes es nacions s'aurien de júnher en ua liga de nacions, qu'assegurarie era convivéncia pacifica entre es nacions.
Dempús dera II Guèrra Mondiau, se substituïc pes Nacions Unides.
Se pòt díder que Kant siguec eth pair dera idia dera ONU.
Kant credie qu'era "rason practica" a de hèr qu'es Estats gèsquen deth sòn estat sauvatge naturau que genère tantes guèrres, e an d'acordar de mantier era patz.
Encara qu'eth camin de cap ar establiment d'ua liga de nacions ei long, ei era nòsta obligacion trebalhar per ua "universau e generau assegurança de patz".
Lèu se poirie díder qu'ère er objectiu finau dera filosofia.
Jo, ara, sò en Liban.
Ua abraçada.
Papa.
Sofia se metec era nòta ena pòcha, e contunhèc eth camin de cap a casa.
Alberto l'auie avertit contra aguesta sòrta d'incidents.
Mès tanpòc non podie deishar qu'er ossardet anèsse perdut etèrnaments peth bòsc en tot cercar era Hilde deth Miralh, vertat?
Ara entraue encara mès lum ena cramba que quan s'auie calat en lhet.
Campèc eth relòtge.
Èren lèu es tres.
Se calèc en lhet e barrèc es uelhs.
Mentre s'adormie, se preguntèc se per qué sa pair auie escrit sus era Capucheta Vermelha e Winnie Pooh…
Dormic enquias onze deth maitin següent.
Li semblèc qu'auie soniat intensaments tota era net, mès non podie rebrembar se qué auie soniat.
Sentec coma s'auesse estat en ua realitat complètaments diferenta.
Anèc tà baish, e se premanic er esdejoar.
Sa mair s'auie metut era bata de color blua entà baishar ena caseta e apraiar era barca de motor.
Encara que non volie portar-la tara aigua, pensèc qu'auie d'èster a mand entà quan tornèsse eth pair deth Liban.
Vòs baishar damb jo e dar-me un còp de man?
Prumèr voi liéger un shinhau.
I auie arrames e huelhes escampilhades pertot dempús dera tempèsta dera net anteriora.
Li semblèc que i auie bèra connexion entre era tempèsta e es arrames trincades, d'ua banda, e era sua amassada damb era Capucheta Vermelha e Winnie Pooh, de ua auta.
Anèc enquiath balançader e lo limpièc: ère plen d'arrames e d'agulhes de pin.
Sòrt qu'auie coishins de plastic, perque atau non calie entrar-les en casa cada viatge que ploiguie.
Entrèc ena casa.
Sa mair acabaue de tornar e metie bèri refresqui ena nevèra.
Ath dessús dera taula i auie dus coquilhons.
Com?
È convidat a Jorunn e as sòns pairs.
Sofia rufèc es espatles.
Plan ben.
Es convidadi arribèren un shinhau abantes des sèt e mieja.
Er ambient ère un shinhau tibat, perque era mair de Sofia non coneishie plan ben as pairs de Jorunn.
Sofia e Jorunn pugèren tà naut entà escríuer es invitacions entara hèsta.
Coma que tanben auien de convidar a Alberto Knox, Sofia pensèc que poirien batiar-la coma era "hèsta filosofica deth jardin".
A Jorunn non li semblèc mau.
Ath tot darrèr, era hèsta ère de Sofia e darrèraments èren molt de moda es hèstes tematiques.
Finauments, acabèren d'escriuer-la.
Estimat/ada…
Te convidam a ua hèsta filosofica en jardin deth carrèr deth Trèfol num 3 eth dissabte 23 de junh (Sant Joan) tàs sèt dera tarde.
Se te platz, pòrta tricòts celhs e idies ludentes qu'ajuden a solucionar es mistèris dera filosofia.
Coma que i a perilh d'incendi, non poiram hèr un huec, mès toti pòden hèr qu'es ahlames dera imaginacion cremen liuraments.
Entre es convidadi, i aurà, aumens, un filosòf autentic.
Ei per aquerò que se resèrve eth dret d'admission.
Non s'admeteràn jornalistes.
Es dues gojates baishèren de cap a on èren es sòns pairs, qu'ara parlauen un shinhau mès relaxadaments.
Sofia l'ensenhèc a sa mair era invitacion, escrita damb ploma estilografica.
Ne pòs hèr dètz-e-ueit còpies, se te platz?, didec.
Sa mair liegec de prèssa era invitacion, e l'ac dèc ath pair de Jorunn.
Ves çò que te didia?.
Ei hòla.
Non m'importarie bric anar-i.
Barbier liegec era invitacion e didec:
Plan ben!
Que podem vier, tanben?
Hè vint còpies, donc, didec Sofia.
Non ès ben deth cap, didec Jorunn.
Abantes de calar-se en lhet, Sofia se demorèc ua bona estona en tot guardar pera hièstra.
Rebrembèc era net en qué auie vist era siloeta d'Alberto ena escurina.
Ja auie passat mès d'un mes.
Ara tanben ère de nets, mès ère ua net clara d'ostiu.
Sofia non auec notícies d'Alberto enquiath dimars ath maitin.
Sofia Amundsen.
Alberto Knox.
Ja m'ac pensaua.
Perdona que non t'aja trucat abantes, mès è trebalhat intensaments en nòste plan.
Sonque posqui èster solet e hèr eth prètzhèt sense que me shorden quan eth major ei pliaments concentrat en tu.
Qué estranh.
Alavetz profiti entà amagar-me, sabes.
Eth mielhor sistèma de vigilància deth mon a es sues limitacions se sonque ei controtlat per ua soleta persona.
È recebut ua carta tua.
Ua invitacion, vòs díder?
Gauses?
Per qué non?
En ua hèsta atau pòt passar quinsevolh causa.
Vieràs?
Evidentaments que si.
Mès i a ua causa.
Non, non me'n brembaua.
Ja è dit que non i auia pensat.
Mès eth si.
Ei parièr, ja ne parlaram.
Me calerie arrincar es males èrbes deth jardin.
Vene tàs dues, alavetz.
Te va ben?
Vierè.
Alberto ère seigut enes escales quan Sofia arribèc.
Sè-te, didec, e anèc dirèctaments tath gran.
Auem parlat dera Renaishença, eth Barròc e era Illustracion.
Aué parlaram deth Romanticisme, era darrèra grana epòca culturau d'Euròpa.
Mos apropam tath finau d'ua longa istòria, hilha mia.
Tant durèc eth Romantiscisme?
Comencèc tà finaus deth sègle XVIII, e durèc enquia miejans deth sègle XIX.
Dempús de 1850, ja non podem parlar mès d'"epòques" sanceres qu'abasten era literatura e era filosofia, er art, era sciéncia e era musica.
Siguec eth Romanticisme ua epòca atau?
Se ditz qu'eth Romanticisme siguec era darrèra "actitud comuna" dauant dera vida qu'adoptèc Euròpa.
Comencèc en Alemània, coma ua reaccion en contra dera importància qu'era Illustracion daue ara rason.
Dempús de Kant e deth sòn intellectualisme hered, es joeni alemands poderen tornar a alendar tranquils.
E qué substituic ara rason?
Es naus lèmes, ara, èren eth "sentiment", era "imaginacion", era "experiéncia" e er "engüeg".
Bèri des pensaires dera Illustracion ja auien soslinhat era importància des sentiments, coma per exemple Rousseau, mès sonque coma ua critica ara excesiua importància dera rason.
Aquerò qu'auie estat un corrent sosterranh, s'auie convertit ara en corrent principau dera cultura germanica.
Atau donc, era popularitat de Kant non durèc guaire temps?
Òc e non.
Molti des romantics se considerèren seguidors de Kant, en sentit que Kant auie establit qu'eth nòste coneishement sus "das Ding an sich" a un limit.
Ath delà, auie soslinhat era importància deth "jo" en coneishement.
Er individú auie ua absoluta libertat entà interpretar era vida ara sua manèra.
Es romantics desvolopèren aguesta libertat, enquia convertir-la en un desfrenat culte ath pròpi ego, qu'acabèc en tot provocar, finauments, ua exaltacion deth gèni artistic.
I auec molti gènis?
Beethoven siguec un exemple de gèni.
Era sua musica exprimís es sòns sentiments e engüegi.
En aguest sens, Beethoven siguec un creador "liure", a diferéncia des mèstres barròcs, coma Bach o Haendel, que compausèren es sues òbres en aunor a Diu, o soent segontes ues règles plan estrictes.
Sonque coneishi era Sonata deth Clar dera Lua e era Cincau sinfonia.
Lua e dramatica era Cincau sinfonia.
Dideres qu'es umanistes dera Renaishença tanben èren individualistes.
I a fòrça punts en comun entre era Renaishença e eth Romanticisme.
Un punt en comun evident ei era importància que toti dus dauen ar art e ath significat qu'auie entar òme.
Kant tanben influïc en aguest punt.
Ena sua Estetica, auie investigat se qué passe quan mos sentem ablasigadi per bèra causa plan polida; per exemple, ua òbra d'art.
Quan mos balham a ua òbra d'art sense cap auta intencion qu'era pròpia experiéncia artistica, mos apropam ara experiéncia de "das Ding an sich".
Aquerò ei çò que pensauen es romantics.
Segontes Kant, er artista jògue liuraments damb eth sòn coneishement.
Eth poeta alemand Schiler portèc mès luenh eth pensament de Kant.
Escriuec qu'era activitat der artista ei coma un jòc, e qu'er òme sonque ei liure mentre que jògue, perque alavetz se pòt inventar es sues pròpies règles.
Es romantics credien que sonque er art mos pòt apropar as causes "inefables".
Quauqui uns arribèren quitament a comparar ar artista damb Diu.
Se didie qu'er artista auie ua "imaginacion creatiua der univèrs".
Enes sues exaltacions artistiques, podie sentir com se dissolvie era frontèra entre era realitat e eth sòn.
Novalis, un des joeni gènis, didec qu'eth "mon se convertís en sòn, e eth sòn, en realitat".
Escriuec ua novèla que se titolaue Heinrich von Ofterdingen plaçada ena Edat Mejana.
Novalis moric en 1801, e la deishèc inacabada, mès maugrat aquerò, auec fòrça importància.
Era novèla explique era istòria deth joen Heinrich, que cerque era "flor blaua" que bèth dia vedec en un sòn e qu'engüege des d'alavetz.
Coleridge, un poeta romantic anglés, exprimic era madeisha idia:
A!, alavetz, qué?
Qué polit.
Er engüeg des causes aluenhades e inaccessibles siguec caracteristic des romantics.
Engüegèren es tempsi passadi, coma era Edat Mejana, qu'ara se tornèc a avalorar dempús qu'era Illustracion l'auesse menspredat.
Engüegèren es cultures aluenhades, coma er Orient e eth sòn misticisme.
E tanben senteren era atraccion pera net, eth crepuscul, es vielhes pardies e es causes subernaturaus.
S'interessèren per tot açò que nomentam "cornèr escur dera vida": es causes enigmatiques, sordides e misterioses.
Semble un periòde plan emocinant.
Qui èren, en vertat, aguesti romantics?
Eth Romanticisme siguec principauments un fenomèn urban.
Ena prumèra mitat deth sègle passat i auec, de hèt, ua cultura urbana en molti lòcs d'Euròpa, e sustot en Alemània.
Es romantics tipics èren òmes joeni, soent estudiants d'universitat, encara que fòrça viatges non se prenien es estudis guaire seriosaments.
Auien ua mentalitat decididaments antiborgesa e solien parlar dera policia o des patrones coma es "filistèus", per exemple, o simplaments coma es sòns enemics.
Jamès non gausaria logar-li ua cramba a un romantic , alavetz.
Era prumèra generacion de romantics vieuc era sua joenessa tath 1800, e de hèt, poiríem considerar qu'eth movement romantic europèu siguec era prumèra susmauta des joeni.
Es romantics non èren guaire diferents des hippies que i auec cent cinquanta ans mès tard.
Se didec qu'"er arren hèr ei er ideau deth gèni, e era guitèra, era vertut deth romantic".
Era obligacion d'un romantic ère víuer era vida.
O soniar entà aluenhar-se'n.
Eth comèrç de cada dia e era vida quotidiana èren causes de filistèus.
Henrik Wergeland ère un romantic?
Òc, autant Wergeland que Welhaven èren romantics.
Wergeland defenec es ideaus dera Illustracion, mès eth sòn caractèr, temardut e desordenat, auie totes es caracteristiques tipiques d'un romantic, coma per exemple es sòns grani encamardaments.
Era "Stella" a qui dedique es sòns poemes ère tan luenh e inaccessibla coma ac podie èster era "flor blaua" de Novalis.
Eth pròpi Novalis se comprometèc damb ua gojata de catorze ans.
Era gojata moric quate dies dempús de hèr es quinze ans, mès Novalis contunhèc estimant-la pendent era rèsta dera sua vida.
As dit que moric quate dies dempús de hèr quinze ans?
Aué è quinze ans e quate dies.
Efectivaments.
Com se didie?
Sophia.
Qué?
Òc, òc.
Me hès pòur.
Ei ua coïncidéncia?
No'c sai, Sofia, mès se didie Sophia.
Seguís.
Novalis moric quan sonque auie vint-e-nau ans.
Siguec un des "joeni mòrts".
Molti romantics moriren joeni, soent de tuberculòsi.
Bèri uns se suicidèren.
Puf.
Cambièren de banda, alavetz.
En un cèrt sentit, si.
Mès parlem der amor romantic.
Eth tèma der amor non corresponut siguet introdusit per Goethe er an 1774 ena sua novèla Es patiments deth joen Werther.
Eth libre acabaue damb eth joen Werther disparant-se un tret perque non podie arténher ara hemna qu'estimaue.
Non ei un shinhau exagerat?
Eth nombre de suicidis aumentèc dempús dera publicacion dera novèla, e pendent un temps eth libre siguec proïbit en Dinamarca e Noruega.
Coma ves, èster romantic ère perilhós.
I auie en jòc es sentiments mès fòrts.
Òc, perque ua des caracteristiques deth Romanticisme siguec er engüeg dera natura e des sòns mistèris.
E, coma ja è dit, aguestes causes non passen qu'en camp.
Rebrembaràs que Rousseau lancèc era consigna deth "retorn tara natura".
Aguesta consigna neishec damb eth Romanticisme.
Eth Romanticisme tanben represente ua reaccion contra er univèrs mecanic dera Illustracion.
Cau díder qu'eth Romanticisme reivindicaue ua Renaishença dera antica consciéncia cosmica.
Explica açò, se te platz.
Aquerò vò díder que se vedie era natura coma un tot.
Es romantics, en aguest punt, non sonque auien un precedent en Spinoza, senon tanben en Plotí, e es filosòfi dera Renaishença coma Jacob Bohme e Giordanao Bruno.
Toti aguesti pensaires auien en comun era experiéncia d'un "jo" divin ena natura.
Èren panteïstes, alavetz…
Autant Hume coma Descartes auien establit ua clara diferéncia entre eth "jo" e era realitat extèrna.
Kant tanben auie establit ua distincion radicau entre eth "jo" cognitiu e era natura "en se".
Ara se didie qu'era natura ère un enòrme "jo".
Es romantics tanben usèren es expressions "amna universau" e "esperit universau".
Enteni.
Eth filosòf mes destacat siguec Schelling, que viuec de 1775 tà 1854.
Volec eliminar es diferéncies entre er esperit e era matèria.
Didec que totes es causes dera natura, ei a díder, era amna des òmes e era realitat fisica, son era expression d'un Diu absolut, o esperit universau.
Me rebrembe a Spinoza.
Perque en toti es lòcs dera natura se pòt percéber un "esperit estructurador".
Tanben didec qu'"era matèria ei intelligéncia adormida".
M'ac auràs d'explicar mès claraments.
Schellig vedec un "esperit universau" ena natura, mès tanben lo vedec ena consciéncia der òme.
Era natura e era consciéncia, de hèt, son expressions dera madeisha causa.
Òc, per qué non?
Er esperit universau, donc, se pòt cercar ena natura e ena nòsta consciéncia.
Per aquerò Novalis didec qu'eth "camin misteriós" ei en interior.
Pensaue qu'er òme pòrte tot er univèrs laguens, e qu'era mielhor manèra d'apropar-se ath mistèri deth mon ei entrar laguens d'un madeish.
Aguesta ei ua idia polida.
Entà molti romantics, era filosofia, er estudi dera natura e era poesia formauen ua unitat superior.
Sèir-se en un escritòri en tot escríuer versi, o investigar era vida des plantes o era composicion des pèires èren dues cares dera madeisha moneda.
Perque era natura, pensauen, non ei un mecanisme mòrt: ei un "esperit universau" viu.
Se seguisses me semble que me harè romantica.
Eth scientific noruec Henrih Steffens (que Wergeland cridèc "era huelha de laurèr que se hec a vier eth vent" perque se n'anèc a víuer en Alemània) anèc en 1801 tà Copenhaguen entà hèr ua conferéncia sus eth Romanticisme alemand.
Definic eth movement romantic dera següenta manèra: "Cansadi des etèrns esfòrci entà daurir-mos camin a trauèrs dera matèria aspra, causírem un aute camin e decidírem abraçar er infinit.
Entrèrem laguens nosati madeishi, e creèrem un nau mon".
Com te pòs rebrembar de tot aquerò?
Aquerò non a importància, estimada.
Contunha, alavetz.
Schelling tanben vedec ua evolucion ena natura d'aciu era pèira enquiara consciéncia umana.
Indiquèc es transicions dera natura inanimada enquias formes mès complicades dera vida.
Era natura ei coma ua planta que daurís es huelhes e es huelhons.
O coma un poeta que destrope es sòns vèrsi.
Non rebrembe un shinhau a Aristotil, tot aquerò?
Evidentaments que si.
Era filosofia romantica dera natura a tralhes aristoteliques e neoplatoniques.
Aristotil auie ua vision mès organica des procèssi dera natura qu'es materialistes mecanicistes.
Òc, aquerò ei çò que jo pensaua.
Trapam idies semblables en camp dera istòria.
Un òme qu'auec ua grana importància tàs romantics siguec eth filosòf e istorian Johann Gottfried von Herder, que viuec de 1744 tà 1803.
Credie qu'era istòria se caracterize peth contèxt, eth creishement e era orientacion.
Didem qu'a ua vision "dinamica" dera istòria perque la vedec coma un procès.
Es filosòfi dera Illustracion auien soent ua vision "estatica" dera istòria.
Segontes eri, i auie ua soleta rason universau qu'ère mès o mens presenta en toti es periòdes.
Herder mostrèc que cada periòde istoric a era sua pròpia valor, e cada póble a eth sòn caractèr e era sua amna.
Era qüestion ei se podem identificar-mos damb autes cultures.
Aué en dia, aquerò ei mès o mens evident.
Mès en aquera epòca siguec ua novetat.
Eth Romanticisme ajudèc a refortilhar eth sentiment d'identitat nacionau.
Non ei cap coïncidéncia qu'era luta pera independéncia de Noruega florisse en 1814.
Enteni.
Coma qu'eth Romanticisme dèc orientacions naues en tanti airaus, ei abituau distinguir dues formes de Romanticisme.
D'ua banda, i a aquerò que didem "Romanticisme Universau", que hè referéncia as romantics que se preocupauen dera natura, dera amna universau e deth gèni artistic.
Aguesta forma de romanticisme neishec prumèr e, d'ua manèra molt especiau, ena ciutat de Jena ath torn de 1800.
E era auta?
Era auta ei era que se coneish coma "Romanticisme Nacionau", que se hec populara un shinhau dempús, especiauments ena ciutat de Heildelberg.
Es romantics nacionaus s'interessèren pera istòria deth pòble, era lengua deth pòble e era cultura deth pòble en generau.
E "eth pòble" ère vist coma un organisme que desvolòpe es sues possibilitats innates, coma era natura e era istòria.
Ditz-me d'a on vies e te diderè qui ès.
Çò que junhec aguesti dus aspèctes deth Romanticisme siguec, abantes qu'arren, era paraula "organisme".
Es romantics considerauen qu'ua planta o ua nacion èren organismi viui.
Ua òbra poetica ère un organisme viu.
Ua lengua ère un organisme.
Autanplan era natura ère un organisme.
Ei per aquerò que non i a cap de division radicau entre aguestes dues formes de Romanticisme.
Er esperit universau ère present en pòble, ena cultura populara, ena natura e en art.
Ac enteni.
Herder auie estat eth precursor, en tot arremassar cançons populares de molti païsi damb eth titol eloqüent des "Votzes deth Pòble" enes sues cançons.
Enquia parlèc dera literarura populara coma "era lengua mairau" des pòbles.
En Heidelberg se comencèren a arremassar cançons e condes populars.
Auràs entenut a parlar des frairs Grimm, vertat?
E molti mès.
En Noruega i auie Abjornsen e Moe, que viatgèren per tot eth país en tot arremassar era literatura deth pòble.
Siguec coma cuélher un frut chucós que còp sec s'auie descurbit qu'ère bon e sanitós.
E calie anar rapid, perque era fruta ja auie començat a quèir der arbe.
Landstad recuelhec cançons e Ivar Aasen comencèc a estudiar era lengua noruega.
Se descurbiren es vielhs mites e es sagues des tempsi pagani, e compositors de pertot d'Euròpa comencèren a introdusir melodies folkloriques enes sues composicions, bastint un pònt, atau, entre era musica populara e era musica artistica.
Musica artistica?
Era musica artistica ei era musica que compause ua persona determinada, coma per exemple Beethoven.
Era musica populara non l'escriu arrés determinat: ven dera gent.
Per aquerò tanpòc sabem plan ben quan se compausèren es melodies populares.
Tanben distinguim entre condes populars e condes artistics.
Condes artistics…?
Es condes artistics son es qu'an estat creats per un autor, coma es de Hans Christian Andersen.
Eth conde siguec un des gènres que mès apassionadaments cultivèren es romantics.
Un des mèstres alemands des condes siguec Hoffmann.
È entenut a parlar des condes de Hoffmann.
Eth conde siguec eth gran ideau literari des romantics, dera madeisha manèra qu'auie estat era forma artistica preferenta des barròcs.
Eth poeta auie possibilitats illimitades d'explorar era sua pròpia creativitat.
Podie jogar a èster Diu en un univèrs fictici.
Exacte.
E ara poiríem hèr un brèu resumit.
Endauant.
Es filosòfi deth Romanticisme vederen "er esperit universau" coma un "jo" que, en un estat mès o mens oniric, creaue totes es causes deth mon.
Eth filosòf Fichte didec qu'era natura proven d'ua imaginacion superiora e inconscienta.
Schelling didec explicitaments qu'eth mon ei "en Diu".
Pensaue que Diu ei conscient de bères causes, mès que i a d'auti aspèctes dera natura que representen er inconscient de Diu.
Perque Diu tanben a un cornèr escur.
Era idia ei alavetz fascinanta e espantorianta.
Me rebrembe Berkeley.
Era relacion entre er artista e era sua òbra se vedie exactaments dera madeisha manèra.
Eth conde dèc libertat ar autor entà espleitar era sua pròpia fòrça imaginatiua.
Autanplan er acte creatiu non ère deth tot conscient.
Er escrivan poirie experimentar qu'era sua istòria l'escriuie bèra fòrça innata.
Poirie èster en un estat lèu ipnotic mentre escriuie.
De vertat?
Òc, mès eth madeish podie des.hèir era illusion.
Intervenguie ena istòria e hège comentaris ironics tath lector entà que non se desbrembèsse que, dempús de tot, eth conde ère sonque aquerò: un conde.
Ja'c veigui.
Ath madeish temps, er autor podie rebrembar ath lector qu'ère eth qui manejaue er univèrs dera ficcion.
Aguesta ruptura dera ficcion se sòl aperar "ironia romantica".
Ibsen, per exemple, dèishe qu'un des sòns personatges de Peer Gynt digue: "un non pòt morir ena mitat deth cincau acte".
Aquerò ei plan divertit.
Era frasa ei tan paradoxau que podem hèr un punt e apart.
Qué vòs díder?
Arren, Sofia.
Moric quan sonque auie quinze ans e quate dies.
Me hès pòur, sabes?
Alberto se demorèc mut en tot guardar bèra causa fixaments.
Dempús didec:
Mès non te penses qu'auràs eth madeish destin qu'era prometuda de Novalis.
Per qué non?
Perque encara rèsten pro capitols.
Qué dides?
Voi díder que quinsevolh que liegesse era istòria de Sofia e Alberto saberà intuitivaments qu'encara rèsten moltes planes entath finau dera istòria.
Sonque auem arribat enquiath Romanticisme.
Me mareges.
Ei eth major qui te marege.
Sofia?.
Va, deishem-ac.
Alberto encara non auie acabat era frasa quan vederen un gojat que gessie corrent deth bòsc.
Vestie ròba arab e en cap i portaue un turbant.
Ena man i auie ua lampa.
Sofia s'agarrèc en braç d'Alberto.
Qui ei aqueth?
Demanèc.
Eth gojat responec.
Me digui Aladin, e vengui deth Liban.
Alberto lo campèc severaments.
E qué pòrtes ena lampa?
Eth gojat comencèc a heregar era lampa, e gessec ua broma espessa que se transformèc ena figura d'un òme.
Auie ua barba nera e ua berrèta blaua, coma Alberto.
En tot flotar per dessús dera lampa, didec:
Me pòs enténer, Hilde?
Supausi que ja ei massa tard entà felicitar-te.
Sonque te volia díder que Bjerkely e eth país a on viues me semblen un conde meravilhós.
Mos veiram d'aciu a pògui dies.
Dempús d'aquerò, era figura tornèc a èster ua broma, e era broma tornèc a entrar laguens dera lampa.
Eth gojat deth turbant se metec era lampa dejós deth braç, tornèc corrent tath bòsc e despareishec.
Non m'ac posqui creir, didec Sofia.
Eth truc d'arren, hilha mia.
Er esperit dera lampa parlaue parièr qu'eth pair de Hilde.
Perque ei eth sòn esperit.
Mès…
Tu e jo, e tot açò que mos entornege, viuem enes prigondors dera consciéncia deth major.
Ei un dissabte 28 d'abriu pera net, e toti es soldats dera ONU son adormidi ath torn deth major.
Eth madeish, qu'encara ei desvelhat, ei a mand d'adormir-se.
Mès a d'acabar eth libre que li a prometut a Hilde tà sòn quinzau aniversari.
Per aquerò li cau trebalhar, Sofia.
Per aquerò lèu non pòt descansar.
Va, deishem-ac.
Sofia e Alberto se demorèren seigudi en tot guardar eth lac.
Ath cap d'ua estona, Sofia gausèc dar-li un còp ena espatla.
Sónies?
Òc, intervenguia dirèctaments.
Es darrèrs paragrafs les a dictat eth ath pè dera letra.
Se n'aurie de dar vergonha.
Mès ath madeish temps s'a descurbit e a metut es cartes sus era taula.
Ara ja sabem que viuem en un libre qu'eth pair de Hilde enviarà a Hilde eth dia deth sòn aniversari.
As entenut çò qu'è dit, vertat?.
Donques ben, non èra jo qu'ac didie.
Aquerò ei exactaments çò que planegi.
Mès abantes auem d'arténher a parlar damb Hilde.
Lieg cada paraula que didem.
Quan artenham escapar-mos d'aciu, serà molt mès dificil parlar damb era.
Aquerò vò díder qu'auem de profitar era escadença ara madeish.
Qué li didem?
Ei ua idia curiosa.
Ara ei quan pòt escríuer bèra causa que mès tard s'empenaïrà.
E non a tippex, Sofia.
Aguesta ei ua part vitau dera mia estratégia.
Arrés non l'a de dar tippex a Alberto Knag.
Tranquil, jo non li darè arren.
Demani ad aguesta gojata, ara e aciu, que se rebele contra sa pair.
Se n'aurie d'avergonhar de deishar que sa pair l'entretengue damb aguest jòc d'ombres.
S'ara l'auéssem aciu dauant, l'auríem de hèr veir era nòsta indignacion.
Mès non ei aciu.
I é present en esperit e amna, mentre qu'eth ei ben amagat en Liban.
Mès eth ei bèra causa mès que tot açò que vedem aciu.
Non èm senon ombres dera amna deth major.
E non ei facil entà ua ombra desliurar-se deth sòn mèstre, Sofia.
Mos cau astúcia e abiletat.
Mès auem ua possibilitat d'influïr en Hilde.
Sonque un àngel se pòt rebelar contra Diu.
Podem demanar-li a Hilde que se'n trufe quan torne tà casa.
Li pòt díder qu'ei un pògavergonha.
Li poirie destrusir era sua barca o, aumens, era sua lantèrna.
Alberto assentic, e didec:
Tanben poirie húger.
Ei plan mès facil entada era que non pas entà nosati.
Poirie deishar era casa deth major e non tornar-i bric mès.
S'ac meritarie aguest major que jògue damb era sua "fòrça creatiua imaginatiua" a còsta de nosati.
M'ac imagini.
Eth major viatjant per tot eth mon en tot cercar ara sua Hilde.
Mès Hilde s'a escapat perque non sostie víuer damb un pair que hè eth simplet a còsta d'Alberto e Sofia.
Exacte, hè eth simplet.
Açò ei çò que volia díder quan te didia que mos tie entath lèser d'un aniversari.
Mès li calerie anar en compde, Sofia, e a Hilde tanben.
Qué vòs díder?
Ès comòda?
Òc, se non vien mès gènis de lampa.
Saja d'imaginar que tot açò que passe a lòc ena consciéncia de bèth aute.
Nosati èm aguesta consciéncia.
Aquerò vò díder que non auem amna, e qu'èm era amna de bèth aute.
Enquia aciu mos trapam en ua tèrra filosofica pro coneishuda.
Berkeley e Schelling auessen escotat damb atencion.
Ei possible qu'aguesta amna sigue eth pair de Hilde Moller Knag.
Ei aquiu baish en Liban en tot escríuer un libre de filosofia entath quinzau aniversari dera sua hilha.
Quan Hilde se lhèue eth 15 de junh, trape eth libre ath cant dera sua taula, e ara, era e d'autes persones mos pòden liéger.
Pendent fòrça temps, eth pair a insinuat qu'"eth present" se podie compartir damb d'autes persones.
Òc, ac rebrembi.
Açò qu'ara digui ac liegerà Hilde dempús que sa pair imaginèsse, un dia, en Liban que jo explicaua qu'eth ère en Liban…imaginant que jo t'explicaria qu'eth ère en Liban.
Sofia se sentie marejada.
Alberto Knox contunhèc:
Mès non n'aurien d'èster tan segurs.
De qui parles?
De Hilde e sa pair.
Non parlauem d'eri?
E per qué non s'an de sénter tan segurs?
Com poirie èster aquerò?
S'ère possible entà Berkeley e es romantics, tanben ac ei entada eri.
Dilhèu eth major sonque ei ua ombra en un libre sus eth e Hilde, e naturauments tanben sus nosati dus, perque formam part des sues vides.
Açò encara serie pejor.
Alavetz sonque seríem ombres d'ombres.
Mès ei possible qu'un escrivan totauments diferent escriue un libre sus eth Major dera ONU Albert Knag que, ath madeish temps, escriu un libre tara sua hilha Hilde.
Aguest libre ei sus Alberto Knox, que còp sec comence a enviar nòtes filosofiques a Sofia Amundsen, en Carrèr deth Tréfol num 3.
Tu ac cres?
Simplaments digui qu'ei possible.
Entà nosati, aguest escrivan ei "un Diu ocult", Sofia.
Encara que tot çò qu'èm e tot çò que hèm vengue d'eth, jamès non ne poiram saber arren.
Mos a metut ena darrèra caisha.
Alberto e Sofia se demorèren ua estona seigudi, sense díder arren.
Sofia que, fin finau, trinquèc eth silenci.
Qué vòs díder?
Non ei possible que tanben eth forme part d'ua consciéncia superiora?
Alberto hec que si damb eth cap.
Evidentaments, Sofia.
Aguesta ei ua auta possibilitat.
E s'ei atau, vò díder que mos a deishat auer aguesta conversa filosofica precisaments entà insinuar aguesta possibilitat.
Vò méter de manifèst que tanben eth ei ua ombra indefensa e qu'eth sòn libre, a on apareish Hilde e Sofia, ei en realitat un manuau de filosofia.
Un manuau?
Perque totes es nòstes convèrses, toti es nòsti dialògs…
Òc…?
Son en realitat un long monològ.
Ei coma se, ara, tot se dissolvesse en un mar de consciéncia e esperit.
Sòrt qu'encara mos rèsten bèri filosòfi.
Era filosofia que comencèc tan ben damb Tales, Empedocles e Democrit, non se pòt demorar travada aciu, vertat?
Non, clar que non.
Encara t'è de parlar de Hegel.
Siguec eth prumèr filosòf que sagèc de sauvar era filosofia dempús qu'es romantics auessen dissolvut totes es causes en esperit.
Sò impacienta.
Contunharam, e atau non mos interromperàn mès esperits o ombres.
Ath delà, ja hè un shinhau de fresca.
Capitol següent.
Hilde deishèc quèir eth caièr en tèrra còp sec.
Eth cap li hège torns.
Ara òc que sa pair l'auie marejat de vertat.
Eth molt grossièr!
Sofia auie sajat de parlar dirèctaments damb era.
E de hèt auie artenhut a hèr nèisher ua idia en cap de Hilde.
Un plan…
Hilde òc que podie.
A trauèrs de Hilde, Sofia podie arribar enquia sa pair.
Ère d'acòrd damb Alberto e Sofia qu'anaue massa luenh damb eth sòn jòc d'ombres.
Encara que siguesse eth qu'auesse inventat a Sofia e Alberto, non auie dret a abusar deth sòn poder d'aguesta manèra.
Praubi Sofia e Alberto.
Hilde li darie ua leçon quan tornèsse tà casa.
Anèc tara hièstra e campèc era baia.
Èren lèu es dues.
Mama!
Sa mair gessec.
D'aciu a ua ora, te baishi es entrelescades, d'acòrd?
Plan ben.
Sonque me cau liéger eth capitol de Hegel.
Georg Wilhelm Friefrich Hegel siguec eth hilh legitim deth Romanticisme, comencèc Alberto.
Lèu se pòt díder qu'era evolucion deth sòn esperit siguec paralella ara der esperit alemand.
Neishec en Stuttgard en 1770, e comencèc a estudiar teologia en Tubingen tàs dètz-e-ueit ans.
A compdar de 1799, trebalhèc damb Schelling en Jena, en moment de maxima esplendor deth Romanticisme.
Dempús d'èster professor en Jena, siguec nomentat catedratic en Heidelberg, eth centre deth Romanticisme nacionau alemand.
En 1831 siguec nomentat catedratic en Berlin, ena epòca ena quau era ciutat començaue a èster eth centre espirituau d'Alemània.
Moric de colerà en 1831, mès eth "hegelisme" ja auie artenhut alavetz molti seguidors en totes es universitats d'Alemània.
De manèra qu'auec temps tà víuer moltes causes.
Òc, e tanben era sua filosofia.
Hegel junhec e desvolopèc lèu totes es idies qu'auien apareishut pendent eth Romanticisme.
Mès ath madeish temps siguec un critic agudent de molti romantics, entre eri Schelling.
Qué critiquèc?
Schelling, coma d'auti romantics, auie dit que en hons mès prigond dera existéncia i auie çò que cridaue "esperit universau", mès d'ua manèra complètaments naua.
Quan Hegel parle d'"esperit universau", o de "rason universau", se referís ara soma de totes es manifestacions umanes.
Perque sonque er òme a "esperit".
Ei en aguest sentit que Hegel parle dera evolucion der "esperit universau" a trauèrs dera istòria.
Ath delà, non podem desbrembar jamès que parle dera vida umana, eth pensament uman e era cultura umana.
Aquerò hè qu'er esperit semble plan mens misteriós.
Rebrembaràs que Kant parlèc d'ua causa que didie "das Ding an sich".
Encara que remie qu'er òme podesse auer cap de coneishement segur sus es secrèts mès intims dera natura, admetec qu'existie ua sòrta de "vertat" inaccessibla.
Tot eth coneishement ei coneishement uman, didec.
De bèra manèra hec qu'es filosòfi baishèssen en tèrra un aute viatge, non?
Òc, dilhèu se pòt díder atau.
Mès era filosofia de Hegel ei tan variada e tan grana que mos auem de conformar a tocar bèri uns des aspèctes mès importants.
De hèt, ei dobtós que Hegel auesse ua filosofia pròpia.
Çò que coneishem coma era filosofia de Hegel ei, principauments, un metòde entà enténer eth cors dera istòria.
Era filosofia de Hegel non mos ditz arren dera "natura mès intima dera existéncia", mès mos pòt ensenhar a pensar d'ua forma productiua.
Aquerò tanben ei important.
Toti es sistèmes filosofics d'abantes de Hegel auien sajat de fixar uns critèris etèrns sus es causes qu'er òme pòt saber deth mon.
Atau ac heren Descartes, Spinoza, Hume e Kant.
Cada un d'eri auie sajat d'investigar quina ère era basa deth coneishement uman.
E toti auien dit bèra causa sus es condicions etèrnes deth coneishement uman e deth mon.
E non ei aguesta era obligacion d'un filosòf.
Hegel credie qu'aquerò non ère possible.
Pensaue qu'era basa deth coneishement uman càmbie de'ua generacion a ua auta.
Per tant, non i a cap vertat "etèrna", cap rason "etèrna".
Eth filosòf sonque se pòt agarrar a un punt fix: era Istòria.
Pensi que m'ac auràs d'explicar.
Era istòria càmbie constantaments.
Un arriu tanben càmbie constantaments.
Mès non pòs díder en quin punt dera val i a er arriu "vertadèr".
Ei clar, perque er arriu ei parièr arriu en un lòc coma en aute.
Entà Hegel, era Istòria ère coma eth cors d'un arriu.
Eth mès minim movement dera aigua, en un punt quinsevolh, ei determinat pera queiguda e pes remolins dera aigua que i a mès amont.
Mès tanben ei determinat pes arròcs e pes corbes que i a en aguesta part der arriu.
Me semble qu'ac compreni.
Tanben era istòria deth pensament, o dera rason, ei coma un arriu.
Es pensaments que vien des tradicions passades, atau coma es condicions materiaus dera epòca, ajuden a determinar era sua manèra de pensar.
Per tant, jamès non pòs díder qu'ua determinada idia sigue valida entà tostemp.
Mès era idia pòt èster corrècta ena epòca e en lòc a on te trapes.
Aquerò non ei çò de madeish que díder que tot ei parièr de bon o de dolent?
Non, de cap manèra.
Es causes sonque pòden èster bones o dolentes en relacion a un contèxt istoric determinat.
S'en 1990 auesses començat a hèr propaganda a favor dera esclavitud, t'aurien prenut per lhòca.
Mès hé 2500 ans, díder aquerò non ère cap de lhocaria, encara que i auie gent que, naturauments, s'i opausaue.
Mès podem agarrar un exemple mès propèr.
Non hè guaire mès de cent ans, non se consideraue bric "irracionau" cremar grani airaus de bòsc entà poder cultivar tèrra.
Aué se considère absoludaments irracionau.
Auem ua informacion complètaments diferenta, e mielhor, entà poder hèr aguestes avaloracions.
Compreni.
Hegel soslinhèc que, per çò que hè ara reflexion filosofica, era rason ei dinamica.
De hèt, ei un procès.
E era vertat ei eth procès en se madeish.
Pr'amor que dehòra deth procès istoric non i a cap de critèri que pogue determinar se qué ei "veritable" e se qué ei "rasonable".
Met bèth exemple se te platz.
En generau, ei dificil agarrar eth pensament de bèth un des filosòfi dera antiquitat, dera Edat Mejana, dera Renaishença o dera Illustracion e demostrar qu'auie rason o ère confonut.
Dera madeisha manèra, non pòs díder que Platon se confonie o qu'Aristotil auie rason.
Tanpòc non se pòt díder que Hume se confonie, o que Kant e Schelling auien rason.
Aquerò serie ua manèra anti- istorica de pensar.
Non sone guaire ben.
De hèt, non pòs trèir cap filosòf ne cap idia deth contèxt istoric d'aqueth filosòf o d'aguesta idia.
Mès (e aciu arribam en un aute punt) coma que tostemp se higen causes naues, era rason ei "progresiua".
Alavetz, totun, era filosofia de Kant ei mès corrècta qu'era de Platon?
Er "esperit universau" s'a desvolopat e a progressat dempús Platon enquia Kant.
Plan que òc.
Se tornam tar exemple der arriu, podem díder qu'ara er arriu pòrte mès aigua.
An passat mès de dus mil ans.
Kant non pensaue qu'es sues vertats se demorarien ena arriba coma pèires immobils.
Credie qu'es sues idies se seguirien elaborant, e era sua rason serie criticada pes generacions següentes.
E aquerò ei exactaments çò que se passèc.
Mès aguest arriu…
Entà a on va?
Hegel pensaue qu'er "esperit universau" va de cap a un coneishement cada viatge mès gran de se madeish.
Ei çò de madeish que se passe damb es arrius: coma mès s'aprèssen ath mar, mès amples se hèn.
Segontes Hegel, era Istòria hé qu'er "esperit universau" sigue cada viatge mès conscient d'eth madeish.
Encara qu'eth mon a existit tostemp, era cultura umana e es activitats der òme an hèt qu'er "esperit universau" sigue cada viatge mès conscient dera sua pròpia valor.
Com podie estar-ne tan segur?
Ac didec coma ua vertat istorica.
Non coma ua prediccion.
Quinsevolh persona qu'estúdie era Istòria, arribarà ena conclusion qu'er òme a progressat en coneishement de se madeish, e en sòn pròpi desvolopament.
Segontes Hegel, er estudi dera Istòria demòstre qu'era umanitat se botge cap a ua racionalitat e ua libertat cada viatge mès granes, que vò díder qu'era evolucion istorica, totun, "auance".
Didem qu'era Istòria "supère es sòns limits" e qu'a ua "finalitat".
Per tant i a ua evolucion, aquerò demore clar.
Era Istòria ei ua longa cadia de reflexions.
Hegel tanben indiquèc bères règles que valen entad aguesta cadia de reflexions.
Quinsevolh qu'estúdie era Istòria en prigondor, veirà que quinsevolh pensament a lèu tostemp era sua basa en un aute pensament anterior.
Mès tanlèu apareish ua idia, serà contradita per ua auta.
Ei alavetz que se produsís ua tension entre dues manères de pensar.
Mès era tension se resòlv damb era prepausa d'ua tresau idia que recuelh es mielhors causes des dus punts anteriors.
Hegel ac nomente eth procès dialectic.
Pòs méter un exemple?
Mès o mens.
Mès tard, es eleatics indiquèren qu'eth cambi, de hèt, ère impossible, e per tant se veigueren obligadi a remir quinsevolh cambi, encara que podien percéber es cambis damb es sòns sentits.
Mès cada viatge qu'expòse ua afirmacion coma aguesta, automaticaments sorgirà ua afirmacion contrària, que Hegel nomente "negacion".
Era negacion dera filosofia eleatica siguec Heraclit, que didec que tot "rage".
Ja auem ua tension entre es dues escòles de pensament complètaments opausades.
Aguesta tension se resolvec quan Empedocles soslinhèc qu'es dues posicions auien ua part de rason e ua part de vertat.
Òc, ara ac rebrembi.
Es eleatics auien rason quan didien qu'arren non càmbie, mès non quan didien que non podem fidar-mos des nòsti sentits.
Heraclit auie rason quan didie que podem fidar-mos des nòsti sentits, mès non l'auie quan didie que tot rage.
Perque i auie mès d'un element.
Exacte!
Quina expression tan terribla.
Aperèc aguestes tres fases deth coneishement tèsi, antitèsi e sintèsi.
Pòs díder, per exemple, qu'eth racionalisme de Descartes ère ua tèsi, que siguec contradita pera antitèsi empirica de Hume.
Mès era oposicion, o era tension entre es dues manères de pensar, se resolvec pera sintèsi de Kant, qu'ère d'acòrd damb es racionalistes en bères causes e damb es empiristes en ues autes.
Mès era Istòria non acabe damb Kant.
Era sintèsi de Kant ei eth punt de partida d'ua naua cadia de reflexions a tres bandes, o "triada".
Perque tanben era sintèsi serà contradita per ua naua antitèsi.
Tot aquerò ei molt teoric.
Òc, reauments ei molt teoric.
Mès Hegel no'c vedie coma ua aplicacion ara fòrça d'un esquèma, senon que pensaue qu'era Istòria madeisha ensenhaue aguesta dialectica.
Tanben didec qu'auie descurbit ues leis entath desvolopament dera rason.
Ei a díder, ues leis entara evolucion der "esperit universau" a trauèrs dera Istòria.
Ja'c veigui.
Ara ben: era dialectica de Hegel non sonque ei aplicabla ara Istòria.
Quan dicutim bèra causa, pensam de forma dialectica.
Sajam de trapar punts fèbles enes arguments: segontes Hegel, aquerò ei "pensar negativaments" Mès trapar punts fèbles en un argument, tanben ei ua manèra de sauvar-lo.
Da-me un exemple.
Quan un socialista e un conservador s'amassen entà resòlver un problèma sociau, se produsirà rapidaments ua tension entre es dues manères de pensar.
Mès aquerò non vò díder qu'un age tota era rason e qu'er aute se confone totauments.
Ei possible qu'es dus agen era sua part de rason.
A mida qu'auance era discussion, se conservaràn es mielhors punts de vista de cada ua des dues argumentacions.
Demori.
Mès quan mos trapam en miei d'ua discussion atau, non ei facil decidir se quina posicion ei mès racionala.
Sonque era Istòria decidirà se qué està ben e se qué està mau.
Es causes senudes son es causes que suberviuen.
Ei a díder, qu'es causes que suberviuen son es corrèctes.
O ath revès: es causes corrèctes son es que suberviuen.
Non me poiries méter un exemple?
Hè cinquanta ans fòrça gent que lutaue pes drets des hemnes.
Mès tanben n'auie molti que s'i opausauen.
Quan aué liegem es arguments des dues parts, non mos ei guaire dificil veir se quin des dus ère mès rasonable.
Mès auem de tier en compde qu'aué podem jutjar es eveniments dès ua perspectiua que no l'auien en aquera epòca.
A resultat qu'es que lutauen a favor dera egaletat, auien rason.
Fòrça gent s'avergonharie de veir publicat çò qu'auien dit es sòns pairs-sénhers sus eth tèma.
Supausi que si.
Qué n'opinaue, d'aquerò, Hegel?
Sus era egaletat?
Que non parlam d'aquerò?
Vòs enténer ua cita?
Plan que òc!
S'es hemnes prenen eth poder, er Estat deven en perilh, perque es hemnes non actuen segontes demandes universaus, senon segontes opinions e inclinacions arbitràries.
Es hemnes s'eduquen, non se sap pro ben de quina manèra, coma s'absorbissen es idies a trauèrs dera vida, mès que non pas a trauèrs deth coneishement.
En cambi, er òme sonque pòt accedir a ua determinada posicion a trauèrs dera aquisicion d'idies e des coneishements tecnics".
Gràcies, qu'ei pro!
Non voi enténer mès cites coma aguesta.
Mès era cita ei un bon exemple de qué es causes que se considèren racionaus càmbien ath long deth temps.
E mòstre tanben que Hegel siguec hilh deth sòn temps.
Nosati tanben n'èm.
Es nòsti judicis "evidents" tanpòc non passaràn era pròva deth temps.
Quini judicis, per exemple?
Non è exemples.
Per qué non?
Perque sonque poiria exemplificar causes que ja son en tot cambiar.
Per exemple, posqui díder qu'ei estupid amiar un coche perque contamine eth miei ambient; molta gent ja ac pense.
Ja ac veigui.
Tanben mos cau tier en compde ua auta causa.
Era quantitat d'òmes que, ena epòca de Hegel, heren interminables discorsi sus era inferioritat dera hemna, accelerèren, ath madeish temps, eth desliurament dera hemna.
De quina manèra?
Proposèren ua "tèsi" o "posicion".
Per qué?
Perque es hemnes auien començat a rebelar-se.
Non cau opinar sus ua causa que toti son d'acòrd.
Coma mès indecentes èren es declaracions sus era inferioritat dera hemna, mès fòrta se hège era "negacion".
D'acòrd.
Se pòt díder qu'era mielhor causa que te pòt passar ei auer enemics energics.
Coma mès radicaus se tornen, mès fòrta ei era reaccion qu'auràn d'afrontar.
I a ua expression que ditz "lançar lenha en huec".
Eth mèn huec a començat a usclar damb energia!
Per exemple?
Se pensi sus eth concèpte "èster", me veirè obligat a introdusir eth concèpte contrari, ei a díder, "non-èster".
Non se pòt pensar sus era pròpia existéncia sense rebrembar immediataments que non se pòt existir tostemp.
Era tension entre er "èster" e eth "non-èster" se resòlv damb eth concèpte de neishement.
Perque se bèra causa nèish, ath madeish viatge "ei" e "non ei".
Compreni.
Era rason de Hegel, donc, ei ua rason "dinamica".
S'era realitat ei plea de contradiccions, tanben era descripcion dera realitat serà plea de contradiccions.
Aciu n'as un exemple: Se ditz qu'eth fisic nuclear danés Niels Bohr auie un hèr de shivau sus era sua pòrta.
Aquerò ei entà que te pòrte bona sòrt.
Mès aquerò ei pura supersticion.
Bohr n'ère tot, exceptat un superticiós.
Un viatge, un amic sòn que l'anèc a veir, li preguntèc: "Non crederàs en aguestes causes, vertat?"
Incredible.
Mès era sua responsa siguec pro dialectica, lèu contradictòria.
Niels Bohr, que coma eth nòste poeta Vinje siguec coneishut pera sua ambivaléncia, didec: "I a dues sòrtes de vertats.
I a es vertats superficiaus, es contràries des quaus son incorrèctes.
Mès i a tanben es vertats pregones, es contràries des quaus son egal de corrèctes".
Quina sòrta de vertats son aguestes?
Se per exemple digui qu'era vida ei cuerta…
I serè d'acòrd.
Òc, as rason.
Aquerò tanben ei vertat.
Finauments te meterè un exemple que mòstre se com ua tension dialectica pòt desencadiar ua reaccion espontanèa que provòque, ath madeish temps, un cambi còp sec.
Bè!.
Ara fin, sa mair trape insostenibla era aubediéncia dera hilha.
E li ditz:
E era mainada respon.
L'auria dat ua cogotada.
Dilhèu òc.
Aquerò serie ua responsa estranha.
Ei a díder, qu'era situacion non a gessuda.
Ua bohetada, vòs díder?
Aciu auem de parlar d'un aspècte finau dera filosofia de Hegel.
Rebrembes que didérem qu'es romantics èren individualistes?
Aqueth individualisme tanben a era sua "negacion" ena filosofia de Hegel.
Hegel destaquèc es poders "objectius", entre es quaus subergessie era familha, era societat civila e er Estat.
Se poirie díder que Hegel ère un shinhau escèptic per çò que hè ar individú.
Credie qu'er individú ère ua part organica dera comunautat.
Era "rason" o er "esperit universau" se hège visible, sustot, gràcies ara interaccion entre era gent.
Aclarís-m'ac perque no'c compreni.
Era rason se manifèste sustot en lenguatge.
E toti depenem deth lenguatge.
Er idioma noruec pòt prescindir perfèctaments deth senhor Hansen, mès eth senhor Hansen de cap manèra, der idioma noruec.
Non ei, donc, er individú qui cree eth lenguatge, senon qu'ei eth lenguatge que cree ar individú.
Dilhèu òc.
Dera madeisha manèra qu'un individú nèish en un lenguatge, se pòt díder que nèish en ues condicions istoriques.
Arrés a ua relacion liure damb aguestes condicions.
Era persona que non trape eth sòn lòc laguens der Estat ei ua persona "non-istorica".
Aguesta idia tanben siguec plan importanta tàs grani filosòfi d'Atenes.
S'er Estat ei impensable sense es ciutadans, tanben son impensables es ciutadans sense er Estat.
Aquerò ei evident.
Segontes Hegel er Estat ei mès que cada ciutadan.
Ei mès, quitament, qu'era soma de toti es ciutadans.
Segontes eth, non ei possible "dessepar-se dera societat" Bèth un que simplaments rufe es espatles ena societat a on viu e que vò trapar-se a se madeish, hè, simplaments, eth ridicul.
Non sai se i sò guaire d'acòrd, mès ac enteni.
Quines?
En prumèr lòc, er esperit universau pren consciéncia de se madeish en individú.
Ei çò que Hegel apère rason subjectiua.
Ara seguida, pren ua màger consciéncia dera familha, era societat civila e er Estat.
Hegel ac cride era "rason objectiua", perque apareish ena interaccion entre es persones.
Mès encara i a ua auta tresau etapa.
Quina ei?
Er "esperit universau" arribe ena forma mès nauta d'autoconeishement ena "rason absoluta".
Aguesta rason absoluta ei er art, era religion e era filosofia.
Totun açò, era filosofia ei era forma mès nauta de coneishement perque ena filosofia er esperit universau pense sus era sua pròpia evolucion laguens dera Istòria.
Er esperit universau, donc, non se trape damb eth madeish, enquia que non arribe ena filosofia.
Se poirie díder qu'era filosofia ei eth miralh der esperit universau.
Aquerò ei tan misteriós, qu'è besonh d'un shinhau de temps entà avalà-m'ac.
Mès m'a shautat aquerò darrèr qu'as dit.
Qu'era filosofia ei eth miralh der esperit universau?
Ei polit.
Cres qu'a bèra causa a veir damb eth miralh de lhauna?
Ara qu'ac dides, òc.
Qué vòs díder?
Sabes se quin significat pòt auer?
Non.
Sonque digui qu'eth miralh non aurie gessut tants de viatges se non auesse auut un significat especiau entà Hilde e sa pair.
Mès eth sòn significat, ai, sonque mo'lo pòt hèr a veir Hilde.
Açò ei ironia romantica?
Ua pregunta impossibla, Sofia.
Per qué?
Perque aguest non ei un assumpte nòste.
Sonque èm victimes desemparades d'aguesta ironia.
S'un mainatge petit diboishe bèra causa en un tròç de papèr, non li pòs demanar ath papèr se qué represente eth diboish.
Euròpa va tara bancarròta…
Hilde campèc eth relòtge.
Èren mès des quate.
Deishèc eth caièr d'anères en escritòri, e baishèc corrent tara casalon dera barca, abantes que sa mair se cansèsse de demorar-la.
Guardèc eth miralh de lhauna mentre que gessie dera abitacion.
Metec era aigua deth tè a borir, e premanic bères entrelescades.
S'auie prepausat de hèr-li ua trufaria a sa pair.
Era trufaria començarie en Copenhaguen.
Baishèc tara casalon damb ua grana plata.
Aciu as es entrelescades.
Auie eth peu lord de sable.
Plan ben, anem a dinar, donc.
Se seiguec en cai e comencèc a minjar.
Quan arribe papa?, didec Hilde, dempús d'ua estona.
Dissabte.
Me pensaua que ja'c sabies.
Mès a quina ora?
Non dideres que cambiaue de vòl en Copenhaguen?
Sa mair mosseguèc eth mòs.
Arribe a Copenhaguen tàs cinc.
Alavetz passarà ues ores en aeropòrt de Copenhaguen…
Òc, per qué?
Per arren.
Sonque curiositat.
S'estèren ua estona minjant.
Dempús Hilde didec:
Sabes bèra causa sus Anne e Ole?
Truquen de quan en quan.
Vieràn uns dies de vacances en mès de junhsèga.
Non abantes?
Non, no'c creigui.
Alavetz seràn en Copenhaguen aguesta setmana?
Per qué hès totes aguestes preguntes?
Per arren.
Sonque curiositat.
As mentat Copenhaguen dus viatge.
À, si?
T'è dit que papa hège escala en Copenhaguen.
Dilhèu per aquerò è pensat en Anne e Ole.
Dempús de minjar, Hilde metec es siètes e es tasses ena plata.
Me cau seguir era mia lectura, mama.
Ja m'ac pensi.
Amagaue era sua votz un cèrt repotèc?
Aquerò ei un shinhau exagerat.
Auries de saber enquia quin punt organize, didec Hilde misteriosaments.
Pugèc tara sua cramba, e contunhèc liegent.
Còp sec, Sofia entenec que bèth un trucaue ena pòrta.
Non volem que mos shòrden.
Tornèren a trucar.
Hegel, didec Alberto.
Ara trucauen tan fòrt qu'era pòrta se metec a tremolar.
Non li còste cap d'esfòrç.
As rason.
Daurim era pòrta, donc.
Anèren tara pòrta.
Coma qu'es còps èren tan fòrts, Sofia demoraue trapar-se a bèth un plan gran.
Mès se trapèc ua mainada petita, damb un peu ròi e long e un vestit de flors.
Portaue ua botelha en cada man.
Ua ère vermelha e era auta blaua.
E ben, didec Sofia.
Qui ès?
Me digui Alícia, didec era mainada, en tot hèr ua timida reveréncia.
Ja m'ac pensaua didec Alberto.
Alícia en país des meravilhes.
Com as arribat enquia aciu?
Alícia responec:
Eth País des Meravilhes ei un país sense limits.
Aquerò vò díder qu'eth País des Meravilhes ei pertot, mès o mens coma es Nacions Unides.
En tot cas, calerie èster un mèmbre d'aunor des Nacions Unides.
Mos calerie auer representants en toti es comitats, pr'amor qu'es Nacions Unides tanben nèishen des meravilhes dera gent.
Mmmm.
Aquí parle eth major, s'en trufèc Alberto.
E per qué as vengut?
È vengut tà balhar-li a Sofia aguestes botelhes filosofiques.
Li dèc es botelhes a Sofia.
Es dues auien eth veire transparent, mès era ua auie un liquid vermelh, era auta, un liquid blau.
Era etiqueta dera botelha vermelha didie: "beu-me".
Era dera blaua didie: "beu-me a jo tanben".
Ua segonda dempús, passèc corrent per dehòra un conilh blanc.
Caminaue sus es pautes de darrèr, e anaue vestit damb un justet e ua giqueta.
Quan arribèc dauant era cabana, treiguec un relòtge deth justet e didec: - Diu mèn, Diu mèn.
Arribi tard.
E contunhèc corrent.
Alícia comencèc a córrer darrèr d'eth.
Abantes d'entrar en bòsc, hec ua reveréncia, e didec: - Tornem-i, que non a estat arren.
Da-li rebrembes a Dina e ara Reina, sorrisclèc Sofia.
Alícia despareishec.
Non sabi se hè'c.
Deuen èster verinoses.
Alberto se limitèc a rufar es espatles.
Vien deth major, e tot çò que ven deth major ei pura consciéncia.
Sofia treiguec eth tap dera botelha vermelha, e se la metec enes pòts damb molt de compde.
Eth chuc auie un gost doç un shinhau estranh, mès aquerò ère segondari.
A mida que beuie, anaue cambiant eth mon que l'entornejaue.
Sentic coma s'eth lac e eth bòsc e era cabana se fusionèssen en ua soleta unitat.
De seguit li semblèc que tot açò que vedie ère ua soleta persona, e aguesta persona ère era madeisha.
Guardèc a Alberto mès ère coma se tanben eth formèsse part dera amna de Sofia.
Ei curiós, didec.
Ei coma se tot siguesse un solet pensament.
Alberto assentic, mès a Sofia li semblèc qu'ère era qui assentie.
Aquerò ei eth panteïsme o idealisme, didec eth.
Ei er esperit universau des romantics.
Experimentèren totes es causes coma un gran "jo".
Tanben ei Hegel, que criticaue ar individú, e qu'ac vedec tot coma era expression dera rason universau.
Beui dera auta botelha?
Aquerò ditz era etiqueta.
Sofia treiguec eth tap dera botelha blaua, e beuec ua grana glopassada.
Aguest chuc ère mès fresc e mès hòrt qu'er aute.
Tornèc a cambiar tot açò que i auie ath sòn torn.
Despareisheren instantanèaments es efèctes dera botelha vermelha, e tot tornèc a èster coma abantes.
Alberto tornèc a èster Alberto, es arbes tornèren ath bòsc, e era aigua tornèc a èster un lac.
Mès aquerò sonque durèc ua segonda, pr'amor qu'es causes se començauen a desseparar es ues des autes.
Eth bòsc auie deishat d'èster bòsc, e cada arbilhon semblaue un mon magic sus eth quau se podien explicar mil istòries.
Eth petit lac se tranformèc, còp sec, en un gran ocean, non pera amplada e prigondor, senon pes detalhs ludents e es formes infinites des sues ondades.
Sofia sentec que podie passar-se tota era vida guardant aguesta aigua, autanplan quan s'acabèsse era vida, eth mistèri dera aigua contunharie en èster insondable.
Campèc eth cimalh d'un arbe.
Tres parrats petiti jogauen un estranh jòc.
Sofia sabie que i auie audèths en aguest arbe, enquia dempùs d'auer begut dera botelha vermelha, mès jamès non les auie vist tan claraments.
Era botelha vermelha auie esfaçat toti es contrasti e totes es diferéncies individuaus.
Sofia baisèc dera grana pèira a on èren seigudi, e s'inclinèc sus era èrba.
Descurbic un nau mon, mès o mens coma quan un daurís es uelhs a molta prigondor per prumèr viatge.
Entre es branques e es palhetes, era mosa ère plia d'infinits detalhs.
Sofia veiguec ua aranha que se daurie camin, segura e decidida, un vèrme vermelh que pujaue e baishaue sense pòsa per ua palheta, e tota ua armada de hormigues en tot trebalhar amassa.
Cada ua des hormigues botjaue es pautes d'ua manèra particulara.
Era causa mès curiosa siguec çò que vedec quan se virèc e campèc a Alberto, que contunhaue de pè dauant dera cabana.
Alberto li semblèc ara ua persona estranha, coma un abitant de un aute planeta, o coma un personatge d'un conde.
Ath madeish temps, sentie d'ua manèra completaments naua qu'era madeisha ère ua persona unica.
Ère plan mès qu'ua persona, non ère sonque ua gojata de quinze ans.
Ère Sofia Amundsen e sonque n'ère era.
Qué ves, preguntèc Alberto.
Veigui qu'ès ua creatura estranha.
De vertat?
Me semble que non entenerè jamès se qué ei èster ua auta persona.
E eth bòsc?
Ja non semble eth madeish.
Ei coma un univèrs sancer de condes meravilhosi.
Alavetz ei coma jo m'ac pensaua.
Era botelha blaua ei er individualisme, Ei, per exemple, era reaccion de Soren Kierkegaard ar idealisme deth Romanticisme.
Mès tanben n'ei un aute danés contemporanèu de Kierkegaard: eth famós autor de condes Hans Cristian Andersen.
Auie ua vista plan agudenta que vedie era incredibla riquèsa de detalhs dera natura.
Leibniz, un filosòf alemand, auie vist çò de madeish cent ans abantes.
Auie reagit contra era filosofia unitària de Spinoza, dera madeisha manèra que Kierkegaard reagic contra Hegel.
T'escoti, mès te veigui tant estranh que m'entren ganes d'arrir.
Ei comprensible.
Te cau béuer ua glopassada dera botelha vermelha.
Parlaram un shinhau de Kierkegaard abantes d'acabar.
Sofia se seiguec en gradon ath cant d'Alberto.
Beuec un shinhau dera botelha vermelha, e es causes tornèren a amassar-se.
De hèt, dilhèu s'amassèc un shinhau massa, perque Sofia tornaue a sénter qu'es diferéncies non auien cap importància.
Sonque li calèc banhar-se un shinhau es pòts damb eth liquid dera botelha blaua entà qu'eth mon tornèsse a èster mès o mens coma ère abantes qu'Alícia arribèsse damb es dues botelhes.
Mès qué ei vertat, ara?, preguntèc.
Era botelha blaua o era vermelha?
Totes dues, Sofia.
Mès dilhèu si qu'èren un shinhau maniacs.
E era botelha blaua?
Me semble que Kierkegaard ne beuec bères glopassades.
Coma minim, avaloraue molt era importància der individú.
Èm plan mès que "hilhs deth nòste temps": cada un de nosati ei un individú unic que sonque viu un viatge.
A Hegel, aquerò non l'auesse interessat guaire, vertat?
Non.
Ère mès interessat enes granes linhes dera Istòria.
Pensaue que tant era filosofia unitària des romantics coma er istoricisme de Hegel auien deishat en un segon tèrme era responsabilitat der individú sus era sua pròpia vida.
Sogontes Kierkegaard, Hegel e es romantics èren hèti dera madeisha pasta.
Ja veigui se per qué ère tant enforismat.
Aquerò sone un shinhau sinistre.
Precisaments aguesta malenconia provoquèc que trinquèsse un compromís matrimoniau, causa que siguec plan mau vista pera borgesia de Copenhaguen.
Des d'alavetz, siguec un òme marginat e ridiculizat, mès damb eth temps aprenec a defener-se.
Tot per auer trincat eth compromís matrimoniau?
Non, non sonque per açò.
Ath finau dera sua vida, critiquèc enèrgicaments era cultura dera societat a on viuie.
Credie que viuie en ua epòca totauments mancada de passion e de compromís.
Reagic especiauments contra era passivitat dera Glèisa, e critiquèc çò que nosati nomentam "cristianisme de dimenge".
Aué en dia, se parle deth "cristianisme dera confirmacion".
Atau ei.
Entà Kierkegaard, eth cristianisme ère tant aclapant e irracionau que sonque deishaue escuélher entre dues opcions: o ua causa o era auta.
Non ei possible èster "un shinhau" o "enquia cèrt punt" cristian.
Perque o ben Jesús ressuscitèc eth dimenge de Pasca, o ben non ressuscitèc.
E se reauments ressuscitèc entà nosati, aquerò ei tant immens qu'a de negar era nòsta vida.
Me semble qu'ac enteni.
Mès Kierkegaard observèc que tant era Glèisa coma era gent en generau tracten es qüestions religioses de manèra ambigua.
Kierkegaard se pensaue qu'era religion e eth coneishement èren coma eth huec e era aigua.
Que non ei pro de creir qu'eth cristianisme ei "vertat".
Era fe cristiana demane ua manèra de víuer cristiana.
Qué a a veir aquerò damb Hegel?
As rason.
Donques hè marcha entà darrèr, e comença de nau.
Kierkegaard comencèc es sòns estudis de teologia quan auie dètz-e-sèt ans, mès s'anèc interessant progressivaments pes qüestions filosofiques.
Tàs 27 ans, presentèc era sua tèsi, que titolaue "Sus eth concèpte dera ironia", a on atacaue era ironia romantica e eth jòc pòc compremetut des romantics damb era illusion.
E contrapausèc era ironia de Socrates.
Socrates tanben auie tengut eth recurs dera ironia, mès ac auie hèt entà atirar era atencion sus es vertats elementaus dera vida.
Kierkegaard didec que Socrates, a diferéncia des romantics, siguec un pensaire "existenciau", ei a díder, un pensaire que dediquéc tota era sua vida ara reflexion filosofica.
Plan ben.
Coneishec a Hegel?
Non.
Hegel auie morit dètz ans abantes, mès es sues idies ja dominauen Berlin e bona part d'Euròpa.
Eth sòn "sistèma" se tiege coma ua sòrta d'explicacion universau tà totes es qüestions.
Kierkegaard indiquèc qu'era sòrta de "vertats objectiues" que defenie eth hegelisme non auien cap importància tara vida personau der individú.
Quina sòrta de vertats son importantes, alavetz?
Segontes Kierkegaard, mès que cercar era "Vertat" en majuscules, ère important trapar es vertats importantes de cada individú.
Ère essenciau trapar era "vertat entà jo".
D'aguesta manèra plaçaue ar individú, o a cada òme, contra eth sistèma.
Kierkegaard credie que Hegel auie desbrembat qu'ère un òme.
E qué ei un òme, segontes Kierkegaard?
Non ei possible didé'c d'ua forma generau.
A Kierkegaard non l'interessaue ua descripcion generau der òme o dera natura umana.
Era soleta causa essenciau ei era existéncia pròpia de cada òme.
E non pòs experimentar era tua pròpia existéncia seigut en un escritòri.
Sonque quan actuam e, especiauments, quan prenem decisions importantes ei quan mos relacionam dam era nòsta pròpia experiéncia.
I a ua anecdòta sus Buda qu'illustre çò que volie díder Kierkegaard.
Sus Buda?
Òc, perque era filosofia de Buda tanben prenec coma punt de gessuda era existéncia der òme.
Un dia, un monge preguntèc a Buda se podie dar responses clares as qüestions fondamentaus que tracten sus se qué ei eth mon e se qué ei er òme.
Buda li responec damb un exemple.
Un òme herit per ua flècha verinosa non a cap d'interès teoric entà saber se de qué ei hèta era flècha, se quina sòrta de podom pòrte o se d'a on ven.
Mèsalèu volerie que bèth un l'ac treiguesse e li guarisse era herida.
Exacte.
Aquerò serie existenciauments important entada eth.
Buda e Kierkegaard auien ua sensacion prigonda d'existir sonque un brèu instant.
E, coma è dit, alavetz non a cap de sentit sèir-se darrèr d'un escritòri e meditar sus era natura der esperit universau.
Non, clar que non.
Kierkegaard didec qu'era vertat ei subjectiua.
Damb aquerò non volie díder que non an importància es causes que pensam o credem.
Volie díder qu'es vertats reauments importantes son personaus.
Sonque aguestes vertats son "vertats entà jo".
Me pòs méter un exemple d'ua vertat subjectiua?
Per exemple, ua qüestion importanta ei s'eth cristianisme ei vertadèr.
Aguesta non ei ua qüestion que se pogue resòlver d'ua forma teorica o academica.
Entà ua persona que "s'enten a se madeisha en tèrmes existenciaus", ei ua qüestion de vida o mòrt.
Non ei arren que se pogue discutir sense mès ne mès.
Ei ua qüestion que demane era maxima passion e sinceritat.
Ei normau.
Se quès ena aigua, non as cap d'interès teoric entà saber se t'estofaràs o non.
Tanpòc non ei interessant ne bric interessant saber se i a crocodils ena aigua.
Ei ua qüestion de vida o mòrt.
Me semble que t'auràs d'explicar.
Podem estar-ne totauments segurs.
Ei un exemple dera sòrta de "vertat dera rason" que tractèren toti es filosòfi a compdar de Descartes.
Mès mos cau includir-les enes nòstes oracions?
Son causes sus es quaus pensaram quan sigam a mand de morir?.
De cap manèra.
Vertats coma aguestes pòden èster objectiues e generaus, mès son absoludaments insubstanciaus entara existéncia de cada òme.
E era fe?
Non pòs saber s'ua persona te perdonarà quan li hèsques mau.
Per tant, ei un tèma existenciauments important entà tu.
Ei ua qüestion que t'implique dirèctaments.
Tanpòc non pòs saber s'era auta persona t'estime o non.
Ei ua causa qu'as de creir.
Mès aguestes causes son plan mès importantes entà tu qu'eth hèt qu'era soma des angles d'un triangle sigue 180 grads.
Arrés non pense en principi de causalitat o enes mòdes de percepcion en moment de recéber eth prumèr punet.
Non, ei impensable.
Era fe ei eth factor mès important quan se tracten qüestions religioses.
Kierkegaard escriuec: "Se sò capable d'enténer a Diu objectivaments, vò díder que non creigui; mès precisaments perque non posqui, m'i cau creir.
E se voi sauvar era mia fe, me cau sauvar era incertitud objectiua, me cau sajar de mantier-me a 70.000 mil braces de prigondor, e contunhar en tot creir".
Puf, que retorçut.
Molti auien sajat prèviaments de provar er existéncia de Diu o, aumens, accedir-i damb era rason.
Mès se te conformes damb aguesti arguments logics, pèrds era fe e, damb era, era passion religiosa.
Ena Edat Mejana s'exprimic aguesta madeisha idia damb era maxima "credo quia absurdum".
Non me digues?
D'acòrd.
Auem vist se qué entenie Kierkegaard per "existenciau", se qué entenie per "vertat subjectiua" e se quin concèpte auie dera fe.
Aguesti tres concèptes les formulèc coma ua critica dera tradicion filosofica en generau e dera de Hegel en particular.
Mès tanben ère ua "critica" de tota ua cultura.
Ena societat modèrna er òme auie passat a èster "public", e era caracteristica mès destacada dera multitud, didie, èren es sòns discorsi uets de sentit.
Aué en dia dilhèu parlaríem de "conformisme", ei a díder, que toti pensen e cren es madeishes causes, sense auer-i cap de relacion apassionada.
Pensi se qué aurie dit Kierkegaard sus eth pair de Jorunn.
Es sues apreciacions non tostemp èren tant indulgentes.
Auie ua ploma ahilada e ua ironia amarganta.
Per exemple, podie díder causes coma "era multitud ei era mentida", o "era vertat ei tostemp dera minoria", o que molta gent auie ua relacion superficiau damb era existéncia.
Ua causa ei colleccionar pipes Barbie.
Barbie.
Qué as dit?
Kierkegaard credie que i a tres formes diferentes de vida.
Eth madeish tenguec era paraula "etapes".
Les nomentèc "etapa estetica", "etapa etica" e "etapa religiosa".
Tenguec era paraula "etapa" entà soslinhar qu'un pòt víuer en ua des etapes inferiors e, cop sec, hèr eth saut tara etapa superior.
Plan de gent viu ena madeisha etapa tota era sua vida.
Sò segura qu'aquerò ei vertat.
È talents de saber en quina etapa sò.
Eth qui viu ena etapa estetica, viu eth moment e profite quinsevolh oportunitat entà obtier plaser.
Es causes bones son es causes polides, plasentes e agradiues.
Aguesta persona viu totauments en mon des sentits, e ei un esclau des sòns talents e deth sòn umor.
Tot çò qu'ei engüejant ei dolent.
Òc, gràcies, ja la coneishi aguesta actitud.
Eth tipic romantic ei tanben eth tipic estetic.
Perque es plasers sexuaus no'c son tot.
Ua persona qu'a ua relacion reflexiua damb era realitat (o, per exemple, damb er art e era filosofia damb que trebalhe), viu en ua etapa estetica.
Autanplan ei possible auer ua relacion "estetica" o "reflexiua" damb era dolor o eth patiment.
En aguest cas, domine era vanitat.
Eth Peer Gynt d'Ibsen ei eth retrait deth tipic estetic.
Me semble que veigui çò que vòs díder.
Coneishes a bèth un atau?
Non exactaments.
Dilhèu òc, Sofia, dilheu òc…
Auries de netejar-te era boca.
Qué?
D'acòrd, non ei eth tòn tòrt.
Seguís, alavetz.
Bèth un que viu ena etapa estetica pòt experimentar aisidaments era angoisha o eth uet.
Mès s'aquerò passe, encara li demore esperança.
Segontes Kierkegaard, era angoisha ei lèu positiua.
Ei ua expression que bèth un trape en ua "situacion existenciau", que pòt ajudar a hèr eth saut cap a ua etapa superiora.
E pòt passar o non passar.
Non servís d'arren èster a mand de hèr eth saut, se non s'acabe en tot realizar de manèra complèta.
Ei ua qüestion de "o se hè o non se hè".
Mès arrés ac pòt hèr per tu.
Ès tu qu'a d'escuélher.
Òc, dilhèu si.
Era encausa que determine qu'ua persona passe d'ua actitud vitau estetica a ua actitud vitau etica o religiosa a de vier der interior.
Aquerò ac descriu Ibsen en Peer Gynt.
Ua auta descripcion magistrau que mòstre com era eleccion existenciau ven dera pròpia necessitat e desesperança interiora, la trapam en Crim e Puniment, era grana novèla de Dostoiesvski.
Çò de mielhor que pòs hèr ei causir ua forma diferenta de vida.
E alavetz dilhèu comences a víuer era "etapa etica", que se caracterize pera severitat e era consisténcia des causides moraus.
Aguesta actitud ei semblabla ara que Kant defenie damb era sua "etica d'obligacion".
Se sage de víuer d'acòrd damb ua lei morau.
Kierkegaard, coma Kant, soslinhèc era importància dera disposicion mentau dera persona.
Era causa essenciau non ei que çò qu'un pense sigue corrècte o incorrècte.
Era causa essenciau ei qu'un posque auer ua opinion pròpia sus se qué està ben o se qué està mau.
Era soleta causa qu'interèsse a un estetic ei s'ua causa ei divertida o engüejanta.
Non se cor eth risque d'èster massa seriós, en tot víuer d'aguesta manèra?
Òc, clar.
Kierkegaard jamès didec qu'era etapa etica siguesse satisfactòria.
En aguesta etapa, un se pòt arribar a engüejar d'èster tan pachoquet e meticulós.
Fòrça persones, quan se hèn granes, se'n cansen.
Bèri uns tornen quitament ara etapa estetica.
Mès bèri auti hèn eth saut enquiara etapa religiosa.
En tot hèr eth saut en abisme de "70.000 braces" dera fe.
Alisten era fe en lòc deth plaser estetic e des déuers dera rason.
E encara que pòt èster terrible sautar tàs braci dubèrts deth Diu viu, coma Kierkegaard didec, ei eth solet camin cap ara reconciliacion.
Eth cristianisme?
Òc, perque, segontes Kierkegaard, era etapa religiosa ère eth cristianisme.
Mès tanben siguec un filosòf important entàs pensaires non cristians.
En sègle XX, sorgic ua filosofia "existencialista" basada enes idies deth filosòf danés.
Sofia campèc eth relòtge.
Son lèu es sèt.
Me n'è d'anar corrent.
Era mia mair deu patir.
Hilde se lheuèc deth lhet, e anèc de cap ara hièstra que daue tara baia.
Quan eth dissabte auie començat a liéger, encara ère er aniversari de Sofia.
Eth dia abantes auie estat eth sòn pròpi aniversari.
Ère pro impensable que sa pair auesse calculat qu'aurie temps de liéger enquiar aniversari de Sofia.
S'auie passat tot eth dia en liéger.
Mès auie rason que sonque mancaue ua felicitacion d'aniversari.
Ère eth moment en qué Alberto e Sofia auien cantat "Aniversari erós".
Hilde auie sentut un shinhau de vergonha.
Dempús, Sofia auie proposat hèr ua hèsta filosofica en sòn jardin eth madeish dia que sa pair tornaue deth Liban.
Hilde ère convençuda qu'aqueth dia passarie bèra causa que ne era ne sa pair podien controtlar.
Mès ua causa ère segura.
Abantes que sa pair tornèsse tà Bjerkely, l'espauririe.
Aquerò ère eth minim que poirie hèr per Alberto e Sofia, sustot dempús que l'auessen demanat ajuda.
Sa mair encara ère ena caseta dera barca.
Hilde baishèc corrent enquiara tauleta a on i auie eth telefon.
Trapèc eth numèro d'Anne e Ole de Copenhaguen, e les truquèc.
Anne Kvamsdal.
Adishatz, sò Hilde.
Ài, adishatz!
Com te va per Lilleshand?
Plan ben, sò de vacances.
E eth mèn pair torne de Liban d'aciu ua setmana.
Qué ben, Hilde!
Òc, me hè fòrça illusion.
Truqui per aquerò, en vertat…
A, òc?
Seratz en Copenhaguen, aqueth dia?
Me semble que òc.
Volia demanar-vos un favor.
Òc, clar.
Ei un favor especiau.
Non sai s'ei possible.
M'intrigues.
Hilde comencèc a descriuer-li eth sòn plan.
Li parlèc deth caièr d'anères, de Sofia e d'Alberto, e de totes es autes causes.
Auec de tornar a començar fòrça viatges perque o era o Anne se metien a arrir.
Mès quan Hilde pengèc, eth sòn plan ère en marcha.
Hilde passèc era tarde e era net damb sa mair.
Anèren enquia Kristiansand a veir ua peliculla de cine.
Auien era sensacion que les calie hèr bèra causa especiau, pr'amor qu'eth dia anterior non auien celebrat eth sòn aniversari.
Mentre que passauen peth cant dera gessuda der aeropòrt, Hilde placèc bères pèces mès en trincaclòsques qu'ère en tot bastir.
Quan Sofia arribèc tath Nhadèr èren lèu es ueit.
D'a on vies?
È vengut pera barralha.
Pera barralha?
Non sabes que i a un camin per aute costat?
Mès a on as estat, Sofia?
Me hè dò, mama.
Hège un dia tan polit, qu'è decidit anar a caminar.
Sa mair se lheuèc e la guardèc severaments.
As estat un aute viatge damb aguest filosòf, è!
Donques òc.
Ja te didí que li shaute passejar.
Mès ven ena hèsta d'aniversari, vertat?
Òc, li hè fòrça illusion.
A jo tanben.
Ja compdi es dies que manquen.
Non i auie ua sòrta d'ironia ena sua votz?.
Entà assegurar-se'n Sofia didec:
Sò contenta d'auer convidat as pairs de Jorunn.
No'c sabi.
Podetz anar tara mia cramba, se voletz.
Sò segur que te shautarà.
Ua auta causa.
A arribat ua carta entà tu.
De vertat?
Pòrte eth tampon des Nacions Unides.
Deu èster eth frair d'Alberto.
Aquerò s'a d'acabar, Sofia.
Sofia comencèc a pensar febrilaments.
Ère coma se bèth un l'auesse volut ajudar.
Eth sopar ei ena nevèra, li didec en un ton mès tranquil.
A on ei era carta?
Dessús dera nevèra.
Sofia entrèc en casa.
Era envolòpa portaue era data deth 15 de junh de 1990.
La dauric e ne treiguec ua petita nòta.
De qué servís aguesta etèrna e cèga creacion se tot despareisherà?
Sofia non auie cap de responsa ad aguesta pregunta.
Abantes de minjar, deishèc era nòta en armari, ath costat de totes es autes causes qu'auie colleccionat es darrères setmanes.
Lèu saberie se per qué l'auie hèt aguesta demana.
Ath maitin següent, Jorunn anèc a visitar-la.
Dempús de jogar a badminton, comencèren a premanir era hèsta filosofica deth jardin.
Les calie auer bèra suspresa premanida per s'era hèsta desqueiguie en bèth moment.
Quan era mair de Sofia tornèc deth trebalh, encara ne parlauen.
Sa mair non deishaue de repetir: "non vos preocupetz sus eth prètz, non estauviaram arren".
E no'c didie de trufaria.
Ac planegèren tot, dès de lampes de papèr enquia un concurs filosofic damb prèmi.
Eth prèmi serie un libre de filosofia entà joeni.
Sofia, totun, no'c auie guaire clar.
Sofia.
Alberto.
Ai, adishatz.
Com te trapes?
Plan ben, gràcies.
Me semble qu'è trobat un escapatòri.
Un escapatòri de qué?
Ja'c sabes.
Mès non posqui díder arren deth plan enquia que non lo meta en marcha.
Non serà massa tard, alavetz?
È besonh de saber en qué participi, vertat?
Non sigues ingenua.
Mos escote.
Era causa mès senada ei non díder arren.
Tan mau èm?
Naturauments, hilha mia.
Viuem es nòstes vides en ua realitat fictícia que i a darrèr des paraules d'ua istòria plan longa.
Cada letra que didem l'escriu eth major en ua barata maquina d'escríuer.
Per tant, arren de çò qu'ei escrit li passe per naut.
Ja'c sabi.
Mès com poiram amagar-mos-en?
Qué?
Tanben passen causes entre linhes.
Enteni.
Mès auem de passar amassa eth temps que mos rèste aué, e tanben deman.
Dissabte seram liures.
Pòs vier immediataments?
Ara madeish vengui.
Sofia dèc de minjar as audèths e as peishi, e trapèc ua bona huelha de leituga tà Govilda.
Dauric ua lhauna de minjar tà Sherekan e la deishèc en soleret dera escala abantes de marchar.
Dempús, se resquilhèc pera barralha, e agarrèc eth camin der aute costat.
Ath cap d'ua estona, vedec un gran escritòri en miei des arbilhons.
I auie seigut un òme gran.
Semblaue que siguesse en tot calcular bèra causa.
Sofia s'apropèc e li demanèc se com se didie.
Er òme ne tansevolhe leuèc eth cap.
Scrooge, didec, mentre que repassaue es libres de compdabilitat.
Me digui Sofia.
Ès un òme de negòcis, vertat?
Hec que si damb eth cap.
E sò plan ric.
Non posqui pèrder ne ua corona.
Quin orror.
Sofia li didec adiu damb era man, e seguic eth sòn camin.
Mès ath cap de pògui mètres, vedec ua mainada petita qu'ère soleta dejós d'un arbe.
Vestie parraquets, e semblaue esblancossida e malauta.
Quan Sofia passèc peth sòn costat, metec era man en ua borsa, e ne treiguec ua capsa d'aluguets.
Me crompes ua capsa d'aluguets?, preguntèc.
Sofia campèc se portaue sòs ena pòcha.
Trapèc ua corona.
Guaire ei?
Ua corona.
Ès era prumèra persona que me crompe bèra causa d'ença mès de cent ans.
Sofia pensèc que non ère estranh que non venesse guaires aluguets en miei deth bòsc.
Mès dempús pensèc en òme de negòcis qu'acabaue de veir.
Ère injust qu'aguesta mainada se morisse de hame, en tant qu'eth ère tan ric.
Vene aciu, didec Sofia.
Agarrèc ara mainada pera man, e anèren entà a on i auie er òme de negòcis.
Te calerà sajar de qué aguesta mainada visque mielhor, didec.
Er òme a penes lheuèc era vista der escritòri.
Mès didec:
Aquerò vau sòs, e ja è dit que non voi degalhar ne ua corona.
Mès non ei just que tu sigues tan ric, e era tan prauba, persutèc Sofia.
Non ei just.
Té!, pegaries.
Era justícia sonque existís entre egals.
Qué vòs díder?
Comencè a trebalhar de zèro, e ara ac è d'amortizar.
Moira!
Se non m'ajudes me morirè, didec era prauba.
Non ès enes mies listes de compdabilitat.
Se non m'ajudes usclarè eth bòsc, didec era mainada.
Finauments, er òme de negòcis se lheuèc, mès era mainada ja auie ahlamat un aluguet e l'auie lançat en un modelhon de palhes seques, qu'auien començat a cremar immediataments.
Er òme ric lheuèc es braci.
Ajudatz-me, didec.
Eth poth ròi a cantat.
Era mainada lo guardèc damb un arridolet ironic.
Non sabies qu'èra comunista, è!?
Un instant dempús despareishec era mainada, er òme de negòcis e er escritòri.
Sofia tornaue a èster soleta, mès es ahlames èren cada viatge mès intenses.
Tardèc ua bona estona en escandir eth huec.
Gràcies a Diu.
Sofia campèc era èrba cremada.
Auie estat era madeisha era qu'auie començat eth huec?
Quan vedec a Roberto dauant dera Cabana, li condèc çò qu'auie passat.
Strooge ère un capitalista miserable qu'apareish en "Ua cançon de nadalets" de Charles Dickens.
Seguraments rebrembaràs ara mainada des aluguets d'un conde de Hans Christian Andersen.
Non me demoraua trapar-les-me en bòsc.
Per qué non?
Aguest non ei un bòsc normau.
Mès ara mos cau parlar de Karl Marx.
Qu'ei pro ben qu'ages vist un exemple des granes lutes de classa de mejans deth sègle passat.
Entrem tà laguens.
Aumens seram un shinhau mès protegits des interferéncies deth major.
Se seigueren un aute viatge dauant era taula que i auie ath costat dera hièstra que daue tath lac.
Sofia encara rebrembaue era sensacion qu'auie auut en veir eth lac dempús d'auer begut eth liquid dera botelha blaua.
Ara, es dues botelhes èren dessús dera humenèja.
Qué ei aquerò, preguntèc Sofia.
Tot arribarà, hilha mia.
Alberto comencèc a parlar.
Quan Kierkegaard arribèc en Berlin eth 1841, ei possible que se seiguesse ath costat de Marx enes classes de Schelling.
Kierkegaard auie escrit ua tèsi sus Socrates.
Ath madeish temps, Marx auie escrit ua tèsi sus Democrit e Epicur, ei a díder, sus eth materialisme dera antiquitat.
D'aguesta manèra, toti dus ja auien indicat era direccion des sues filosofies.
Marx siguec çò que se sòl díder un materialista istoric.
Contunha.
Kierkegaard e Marx preneren coma punt de gesssuda, ara sua manèra, era filosofia de Hegel.
Toti dus sigueren plan influïts pera manèra de pensar hegeliana, e toti dus refusèren eth sòn "esperit universau" o idealisme.
Segontes eri ère massa imprecís.
Decididaments, òc.
En generau, se ditz qu'era èra des grani sistèmes filosofics acabèc damb Hegel.
Dempús d'eth, era filosofia prenec ua auta orientacion.
En lòc de grani sistèmes especulatius, i auec era nomentada filosofia existenciau o filosofia dera accion.
Aquerò ei çò que Marx volie díder quan campèc que, alavetz, "es filosofi an interpretat eth mon a trauèrs de diuèrses manères.
Çò que calie hèr ère cambiar-lo".
Aguestes paraules mèrquen un punt d'inflexion ena istòria dera filosofia.
Era filosofia de Marx a un objectiu politic e practic.
Tanben ère un istorian, un sociològ e un economista.
E siguec pionèr en toti aguesti camps?
A despart d'aquerò, mos cau sajar de non confóner eth marxisme damb eth pensament deth pròpi Marx.
Se ditz que Marx siguec marxista enquiara mitat de 1840, mès antanplan a compdar d'alavetz, se veiguec obligat a díder, de tant en tant, qu'eth non ère marxista.
Jesús ère cristian?
Aquerò tanben se poirie discutir, clar.
Seguís.
Deth principi, eth sòn amic e collega Freidrich Engels contribusic ad aquerò que mès tard se nomentarie "marxisme".
En nòste sègle, Lenin, Stalin, Mao e molti auti an aportat causes ath marxisme o "marxisme-leninisme".
Alavetz dilhèu que mos limitem a parlar de Marx.
Non ère un materialista filosofic coma es atomistes dera antiquitat, ne defenie eth materialisme mecanicista des sègles XVII e XVIII.
Mès pensèc que, de bèra manèra, es condicions materiaus dera societat determinen era nòsta manèra de pensar.
Es condicions materiaus an influït decisiuaments sus eth cors dera Istòria.
Hegel auie soslinhat qu'eth desvolopament istoric auance gràcies ara tension entre contraris, que se resolvie en un cambi brusc.
Marx desvolopèc aguesta idia.
Mès segontes Marx, Hegel ac didie ath revès.
Tostemp?
Hegel cridèc "esperit universau" ara fòrça que posse era Istòria cap endauant.
Aquerò, segontes Marx, ei invertir es causes.
Eth volie mostrar que son es cambis materiaus es qu'actuen sus era Istòria.
Non son es "condicions espirituaus" es que provòquen es cambis materiaus, senon ath revès.
Es cambis materiaus provòquen naues condicions espirituaus.
Marx persutèc especiauments qu'es fòrces economiques dera societat son es que provòquen es cambis e, d'aguesta manèra, possen era Istòria de cap endauant.
Me pòs méter bèth exemple?
Arrés ère interessat a méter en practica es naues descubèrtes.
Aquerò a a veir damb ua forma d'organizacion economica.
Era produccion ère basada en trebalh des esclaus, e es ciutadans non auien cap de besonh d'acréisher era produccion damb invents practics.
Aguest exemple mòstre se com es relacions materiaus pòden ajudar a definir era reflexion filosofica d'ua societat.
Ja'c veigui.
Aguestes relacions materiaus, economiques e sociaus sigueren considerades per Marx coma era basa dera societat.
Era manèra de pensar d'ua societat, era classa d'institucions politiques qu'a es sues leis e, tanben, era sua religion, morau, art, filosofia e sciéncia, ei çò que Marx nomentaue era superestructura dera societat.
Basa e superestructura.
Plan ben.
Passa-me eth temple grèc, se te platz.
Aciu que l'as.
Açò ei ua reproduccion en miniatura deth temple de Partenon dera Acropòlis.
Tanben l'as vist ena realitat.
En vidèo, vòs díder.
Pòs veir qu'er edifici a un losat plan elegant e elaborat.
Autanplan ei possible qu'eth losat e eth fronton siguen es dues causes que prumèr criden era atencion.
Son era superestructura deth temple.
Mès eth losat non pòt flotar.
Lo sostien es colones.
Er edifici a uns fondaments solids, o ua "basa" que sosten tota era construccion.
Dera madeisha manèra, Marx pensaue qu'es relacions materiaus lhèuen, per didé'c atau, toti es pensaments e es idies dera societat.
Ei atau qu'era superestructura d'ua societat ei un reflèx dera sua basa.
Non ei tan simple coma açò, e Marx ac ditz claraments.
Se Marx auesse refusat aguesta interaccion, aurie estat un "materialista mecanicista".
Mès coma que Marx se n'encuedèc que i a ua relacion interactiua o dialectica entre era basa e era superestructura, didem qu'ei un materialista dialectic.
Per cèrt, te cau saber que Platon non siguec ne un menestrau ne un viticultor.
D'acòrd.
Dideràs bèra causa mès sus eth temple?
Òc, bèra causa mès.
Pòs descríuer era basa deth temple?
Es colones se sostien sus ua basa de tres nivèus o gradons.
Dera madeisha manèra, distinguim tres nivèus ena basa dera societat.
Eth nivèu mès basic de toti ei eth que coneishem coma "condicions de produccion", ei a díder, es condicions e recorsi naturaus que i a ena societat.
Son es fondaments de quinsevolh societat, e aguesti fondaments determinen claraments eth tipe de produccion dera societat e, per extension, eth tipe de cultura e de societat en generau.
Noruega.
Ei aquerò.
Era manèra de pensar d'un pòble nomada ei molt diferenta dera manèra de pensar d'un pòble de pescaires deth nord de Noruega.
Eth següent nivèu ei eth que se cride "mieis de produccion", que hè referéncia as diuèrses sòrtes d'equipaments, utisi e maquinària que i a ena societat.
Anticaments se pescaue damb barques de rems, e ara se tien grani vaishets.
Òc, e damb aquerò arribam en següent nivèu dera basa dera societat, qu'ei eth propietari des mieis de produccion.
Era organizacion deth trebalh, ei a díder, era division deth trebalh e es relacions des propietaris, ei çò que Marx aperèc "relacions de produccion" dera societat.
Enteni.
Enquia aquiu podem concludir qu'eth mòde de produccion determine es condicions politiques e ideologiques d'ua societat.
Non ei edart qu'aué pensem d'ua manèra diferenta, e qu'ajam ua morau diferenta ara que i auie ena antica societat feudau.
O sigue que Marx non credie en un dret naturau etèrnaments valid.
Non.
Segontes Marx, era basa dera societat determine se qué ei morauments corrècte.
Per exemple, non ei edart qu'enes antigues comunautats ruraus siguessen es pairs qui decidissen damb qui se maridauen es sòns hilhs.
Se tractaue de saber se qui eretarie era granja.
En ua ciutat modèrna, es relacions sociaus son diferentes.
Aué en dia pòs conéisher ara tua futura hemna o ath tòn futur òme en ua hèsta o en ua discotèca e, se n'ès sufisentaments enamorat, ja traparàs bèth lòc a on víuer.
Non, perque tu tanben ès hilha deth tòn temps.
Marx soslinhèc que, generauments, ei era classa dominanta dera societat era que decidís se qué està ben e se qué està mau.
Perque tota era Istòria ei era istòria d'ua luta de classes.
Es pensaments e es idies dera gent non ajuden a cambiar era Istòria?
Òc e non.
Marx credie qu'es relacions dera superestructura pòden actuar sus era basa dera societat, mès remic qu'era superestructura dera societat auesse ua istòria independenta.
Çò qu'a permetut de passar d'ua societat d'esclaus dera antiquitat a ua societat industriau actuau an estat es cambis que s'an produsit ena basa dera societat.
Ja ac as dit.
Marx credie qu'en totes es fases dera Istòria i a auut un conflicte entre es dues classes dominantes dera societat.
Ena societat d'esclaus dera antiquitat, i auie un conflicte entre er esclau e eth ciutadan liure.
Ena societat feudau dera Edat Mejana, i auie un conflicte entre eth senhor feudau e eth sèrv; mès tard, entre es nòbles e eth borgés.
Mès ena epòca de Marx, ena societat qu'eth ditz societat borgèsa o capitalista, eth conflicte ei entre eth capitalista e er obrèr o proletariat.
Ei un conflicte entre es qui possedissen es mieis de produccion e es qui non les possedissen.
Qué passe damb era societat comunista?
A Marx l'interessaue especiauments era transicion d'ua societat capitalista a ua societat comunista.
Tanben hec ua analisi detalhada deth mòde de produccion capitalista.
Mès abantes de veir aquerò, mos cau díder bèra causa dera vision qu'auie Marx deth trebalh des persones.
Endauant.
Abantes d'èster comunista, eth joen Marx se preocupèc de se qué li passe a un òme quan trebalhe.
Aquerò tanben ac auie analisat Hegel.
Hegel credie que i auie ua relacion interactiua o dialectica entre er òme e era natura.
Quan er òme altère era natura, eth tanben s'altère.
O dit de ua auta manèra: quan er òme trebalhe, actue sus era natura e la transforme.
Mès en aguest procès, tanben era natura actue sus er òme e era sua consciéncia.
Ditz-me de qué trebalhes e te diderè qui ès.
Aguesta ei resumidaments, era tèsi de Marx.
Era manèra de trebalhar afècte ara nòsta consciéncia, mès era nòsta consciéncia tanben afècte ara manèra de trebalhar.
Se pòt díder que i a ua relacion interactiua entre era "man" e er "esperit".
D'aguesta manèra, es idies der òme an fòrça a veir damb eth sòn trebalh.
Alavetz a d'èster terrorific èster en caumatge.
Ua persona en caumatge ei, de bèra manèra, ua persona ueda.
Hegel n'ère conscient.
Tant entà Hegel coma entà Marx, eth trebalh ei positiu, e ei intimaments estacat ara esséncia der òme.
Alavetz tanben ei positiu èster un obrèr.
Òc, en principi, òc.
Qué ei aquerò?
En un sistèma capitalista, er obrèr trebalhe entà bèth aute.
Eth trebalh ei extèrn ar obrèr, ei a díder, non li pertanh.
Er obrèr ei un estranh ath sòn pròpi trebalh, e un estranh entada eth madeish.
Pèrd eth contacte damb era realitat.
Marx ditz, en tot seguir ua expression hegeliana, qu'er obrèr se sent alienat.
È ua tieta qu'a trebalhat mès de vint ans en ua usina en tot empaquetar bonbons, e per aquerò posqui enténer es causes que dides.
Ditz qu'a òdi d'auer d'anar a trebalhar cada maitin.
Sofia.
A òdi des bonbons, aquerò segur.
En ua societat capitalista, eth trebalh s'organize de tau manèra qu'er obrèr, de hèt, se convertís en esclau de ua auta classa sociau.
Er obrèr transferís atau tota era sua capacitat de trebalh (e, damb era, tota era sua vida) ara borgesia.
Tan terrible ei aquerò?
Parlam de Marx, e mos cau tier en compde es condicions sociaus de mejans deth sègle passat.
Per tant, t'è de respóner un "òc" rotund.
Un obrèr podie trebalhar facilaments dotze ores ath dia en ua hereda nau industriau.
Eth salari ère soent tan baish qu'es maninatges e es hemnes prenhades tanben auien de trebalhar.
Aquerò amièc tà ues condicions sociaus indescriptibles.
En molti lòcs, part deth salari se pagaue en forma de licor de baish prètz, e es hemnes se trapauen obligades a prostituïr-se.
Es sòns clients èren es "senhors dera ciutat".
En pògues paraules: eth trebalh, qu'ei çò qu'auie d'ennoblir ar òme, acabaue en tot convertir ar obrèr en ua bèstia de carga.
Sò indignada.
Tanben n'ère Marx.
E mentre tant passaue tot aquerò, es mainatges dera borgesia tocauen eth violon en grani e caudi salons dempús d'un banh refrescant, o tocauen un shinhau eth piano abantes d'un esplendid sopar de quate plats.
Ben, de hèt, eth violon e eth piano èren sonque ua petita diversion dempús d'un long passeg a shivau.
Quina injustícia.
Marx tanben ac pensaue.
Amassa damb Engels, publiquèc eth Manifèst comunista en an 1848.
Euròpa: eth hantauma deth comunisme".
Quina pòur.
Tanben era borgesia auec pòur.
Vòs enténer se com acabe eth manifèst?
Plan que òc!
Declaren dubèrtaments que sonque artenheràn es sòns objectius quan esbaucen pera fòrça quinsevolh orde sociau existent.
Qu'es classes dominantes tremolen dauant d'ua revolucion comunista.
Es proletaris non an arren a pèrder, exceptat es sues cadies.
An un mon entà guanhar.
Proletaris de toti es païsi, amassatz-vos!
Mès aué en dia es condicions son plan diferentes, vertat?
En Noruega, òc, mès non pertot.
Fòrça gent viu encara en condicions infraumanes mentre contunhen a producir mercaderies que hèn qu'es capitalistes siguen cada viatge mès rics.
Marx ac cridaue explotacion.
M'ac pòs explicar, se te platz?
Se rèstes eth salari des obrèrs e es còsti de produccion dera valor de mercat, tostemp demorarà ua quantitat.
Aguesta quantitat ère çò que Marx nomentaue plusvalua.
Eth capitalista se met ena pòcha ua plusvalua qu'en realitat ei der obrèr.
Açò ei çò que volie díder damb era paraula "explotacion".
Enteni.
Eth capitalista, dempús, pòt invertir aguest capitau, per exemple, en modernizar ua planta de produccion, damb era esperança qu'es còsti de produccion siguen de mès baish prètz e, per tant, aumentar encara mès era plusvalua en un futur.
Ei logic.
Qué vòs díder?
Marx credie qu'era forma de produccion capitalista auie moltes contradiccions.
Eth capitalisme ei un sistèma economic autodestructiu perque non a un contròtle racionau.
Aquerò, en realitat, ei bon entàs oprimits.
Ua caracteristica inerenta ath sistèma capitalista ei que camine de cap ara autodestruccion.
En aguest sentit, eth capitalisme ei "progressiu" perque ei ua fasa en camin de cap ath comunisme.
Me pòs méter un exemple de capitalisme autodestructiu?
Auem dit qu'eth capitalisme a un bon excedent de sós, e emplegue part d'aguest superavit enta modernizar era empresa.
Mès tanben lo despen en classes de violon.
Ath delà, li cau pagar es abits cada viatge mès cars dera sua hemna.
Sens dobte.
Mès eth non ei eth solet que pense atau, causa que vò díder qu'eth sistèma de produccion en ensems ei cada viatge mès eficaç.
Es fabriques son cada viatge mès granes, e se concentren cada viatge en mens mans.
Qué passe, alavetz, Sofia?
Donques…
Que cada viatge s'a besonh de mens obrèrs, causa que vò díder que cada viatge i a mès gent en caumatge.
Per tant, cada viatge i a mès problèmes sociaus.
Aguestes crisis son un simptòma qu'eth capitalisme s'aprèsse tara sua autodestruccion.
Mès eth capitalisme tanben a d'auti elements autodestructius.
Quan se tren beneficis des mieis de produccion sense que s'artenhe un excedent sufisentaments naut coma entà mantier era produccion a prètzi competitius…
Non, me semble que non posqui.
Imagina qu'ès era directora d'ua fabrica.
As problèmes economics.
Non pòs crompar es matèries prumères entà hèr era produccion.
Ès a mand d'arroïnar-te.
E era mia demana, ara, ei: qué pòs hèr entà estauviar?
Baishar es salaris, dilhèu?
Plan escarrabilhada!
Òc, aquerò ei era causa mès intelligenta que poiries hèr.
Mès se toti es capitalistes siguessen tant escarrabilhadi coma tu (e, de hèt, ne son) es obrèrs serien tan praubi que non poirien crompar arren.
Didem que baishe eth poder aquisitiu.
E entram en un cercle viciós.
Mos trapam enes pòrtes d'ua revolucion.
Enteni.
E alavetz, qué?
Pendent un temps auem ua "naua societat de classes" en qué es proletaris suprimissen era borgesia pera fòrça.
Marx la cride era dictadura deth proletariat.
Mès dempús d'un periòde de transicion, era dictadura deth proletariat se substituís per ua "societat sense classes" o comunisme.
En aguesta societat, es mieis de produccion son propietat de toti, ei a díder, deth pòble.
En aguesta societat, cada un "rendirà segontes era sua capacitat e receberà segontes es sòns besonhs".
Eth trebalh, alavetz, pertanh ath pòble e s'acabe era alienacion capitalista.
Tot sone meravilhós, mès qué se passèc de vertat?
I auec ua revolucion?
Òc e non.
Aué, es economistes pòden afirmar que Marx se confonie en fòrça punts importants, coma per exemple es sues analisis des crisis deth capitalisme.
Marx tanpòc non tenguec sufisentaments en compde era explotacion deth miei ambient, e aué en dia patim es conseqüéncies.
Mès…
Mès?
Non i a cap de dobte qu'eth marxisme a artenhut a lutar contra ua societat infraumana.
En Euròpa, aumens, viuem en ua societat mès justa e mès solidària qu'era que i auie en temps de Marx.
E aquerò se deu a Marx e a tot eth movement socialista.
Qué se passèc?
Dempús de Marx, eth movement socialista se dividic en dus corrent basics: era sociaudemocràcia e eth leninisme.
Era sociaudemocràcia, qu'auie preferit un apropament progressiu e pacific ath socialisme, siguec eth camin alistat per Euròpa Occidentau.
Ac poiríem díder era revolucion lenta.
Eth leninisme, que seguic era credença de Marx segontes era quau era revolucion ère era soleta forma de combàter era vielha societat de classes, auec ua grana importància ena Euròpa der est, en Asia e en Africa.
Mès toti dus corrents, cada un ara sua manèra, an pelejat contra era misèria e era opression.
Euròpa der Est?
Ei vertat.
E aquerò ei un exemple de qué tot açò que tòque er òme se convertís en ua barreja de ben e de mau.
Mès non ei mens vertat que serie molt injust culpar a Marx de çò que se passèc en determinadi païsi socialistes, cinquanta o cent ans dempús dera sua mòrt.
Mès dilhèu Marx non pensèc qu'es qu'aurien d'administrar era societat comunista tanben serien umans.
Probablaments non i aurà jamès ua "tèrra prometuda".
Es òmes tostemp s'inventèren problèmes naui contra es que lutar.
Ne sò segura.
E barram eth capitol de Marx, Sofia.
È!, demora.
Non, ac a dit Scrooge.
Com pòs saber çò qu'a dit?
Perque tu e jo auem eth madeish autor.
Ja tornes a començar damb era tua ironia.
Doble, Sofia.
Ei ua ironia doble.
Mès tornem tath tèma dera justícia.
Com definiries ua societat justa?
John Rawls, un filosòf moralista influït peth marxisme, sagèc de'explicà'c damb eth següent exemple.
Imagina qu'ès membre d'un distinguit comitat qu'elaborarà totes es leis dera societat de futur.
Non m'importarie èster laguens d'aguest comitat.
Mès se desvelharàn en ua societat qu'aurà es sues leis.
À!, ac enteni.
Ua societat atau serie ua societat justa.
Entre òmes e hemnes.
Aquerò ei evident.
Cap d'eri saberie se ressuscitarie en forma d'òme o de hemna.
Coma que i aurie eth cinquanta per cent de possibilitats, aquerò vò díder qu'era societat serie tan bona entàs òmes coma entàs hemnes.
Macarèu.
Qué ben que sone, aquerò.
E ara, ditz-me: siguec era societat de Karl Marx ua societat atau?
Non, de cap manèra.
Cres que i a bèra societat atau aué en dia?
No'c sai…ei ua bona qüestion.
Pensa-i.
De moment non parlaram mès de Marx.
Qué?
Fin de capitol.
Dimenge ath maitin, un bronit sec desvelhèc a Hilde.
Ère eth caièr d'anères, qu'auie queigut en tèrra.
S'auie adromit en lhet en tot liéger era convèrsa entre Sofia e Alberto sus Marx.
Era lum qu'auie sus eth lhet s'auie demorat alugada tota era net.
Auie soniat damb granes fabriques e ciutats pollucionades.
En ua cantoada, i auie ua mainada petita que venie aluguets.
Passaue gent ben vestida, damb abrics longs.
Hilde ère contenta de víuer en Bjerkely.
Mès non ère sonque ua qüestion de saber en quin lòc se desvelharie.
Poirie desvelhar-se en ua epòca diferenta?.
Ena Edat Mejana, per exemple, o ena Edat de Pèira de hè dètz o vint mil ans.
Hilde sagèc d'imaginar-se ena entrada d'ua tuta, en tot limpiar era pèth d'un animau.
Com viuie ua mainada de quinze ans abantes que i auesse çò que didem cultura?
Quina aurie estat era sua manèra de pensar?
Aurie auut ua manèra de pensar?
Non auem opcion, vertat?
Didec Sofia.
Non, supàusi que non, gasulhèc Alberto.
Dehòra i auie un òme plan gran, damb barba e peus blanqui.
En ua man portaue un baston, e ena auta, un quadre d'un vaishèth.
Eth vaishèth ère plen de tota sòrta d'animaus.
Qui ei aguest òme?
Preguntèc Albert.
Me digui Noé.
Ja m'ac imaginaua.
Eth tòn parent, hilh mèn.
Qué pòrtes ena man?, preguntèc Sofia.
Ei un diboish de toti es animaus que se sauvèren deth Deluvi.
Sofia prenec eth gran quadre, e eth vielh didec:
Me cau anar tà casa entà adaiguar es arradimères.
Sofia e Alberto entrèren e se tornèren a sèir.
Sofia comencèc a campar eth quadre, e abantes que podesse campar-lo damb detalh, Alberto l'ac treiguec damb autoritat.
Prumèr mos concentraram enes caracteristiques generaus.
D'acòrd, d'acòrd.
Abantes non me n'è brembat de díder que Marx viuec trenta quate ans dera sua vida en Londres.
I anèc a víuer de 1849 tà 1883.
Pendent aguesta madeisha epòca, Charles Darwin viuec enes entorns de Londres.
Moric en 1882, e siguec acogat damb ua grana solemnitat en Westminster Abbey coma un des hilhs distinguits d'Anglatèrra.
Mès es camins de Darwin e Marx non sonque se crotzèren en temps e en espaci.
Quan moric Marx, un an dempús de Darwin, eth sòn amic Friedrich Engels didec: "Dera madeisha manèra que Darwin descurbic es leis deth desvolopament dera evolucion dera natura organica, Marx descurbic es leis deth desvolopament dera evolucion istorica dera umanitat".
Enteni.
Un aute pensaire important que volec restacar era sua òbra damb era de Darwin siguec eth psicològ Sigmun Freud, que tanben viuec en Londres es darrèri ans dera sua vida.
Freud didec que tant era teoria dera evolucion de Darwin coma era sua madeisha psicoanalisi auien atacat duraments "er ingenú amor pròpi dera umanitat".
Guairi nòms.
Parlam de Marx, Darwin o Freud?
En un sens generau, podem parlar d'un corrent naturalista a compdar de mejans deth sègle XIX.
Eth "naturalisme" ei un concèpte deth mon que non accèpte cap d'auta realitat que non sigue era natura e eth mon sensible.
Un naturalista considère ar òme coma ua part dera natura.
Un scientific naturalista se basarà exclusivaments en fenomèns naturaus, e non en suposicions racionalistes, ne en cap forma de revelacion divina.
Aquerò ei valid entà Marx, Darwin e Freud?
Absoludaments.
Es paraules clau des mieis deth sègle passat èren: "natura", "entorn", "istòria", "evolucion" e "creishement".
Marx didec qu'es ideologies son un producte dera basa dera societat.
Darwin mostrèc qu'era umanitat ei eth resultat d'ua longa evolucion biologica, e es estudis de Freud revelèren qu'es instins animaus son era encausa de bères accions umanes.
Compreni se qué ei eth naturalisme, mès non serie mielhor anar per parts?
Parlaram de Darwin, Sofia.
Rebrembaràs qu'es pre-socratics cercauen explicacions naturaus as procèssi dera natura.
Dera madeisha manèra que les calec distanciar-se des vielhes explicacions mitologiques, Darwin auec de distanciar-se dera vision dera Glèisa sus era creacion der òme e des animaus.
Mès siguec un filosòf de vertat?
Darwin siguec un biològ, e un investigador dera natura.
Mès tanben siguec eth scientific modèrn que mès desafièc era vision biblica deth lòc der òme ena creacion.
Donques m'auràs d'explicar era sua teoria dera evolucion.
Comencem damb eth Darwin òme.
Neishec ena petita ciutat de Shersbury en 1809.
Sa pair, eth doctor Robert Darwin, ère un coneishut mètge locau e molt sevèr damb era educacion deth sòn hilh.
Quan Charles ère alumne dera escòla de Bachielerat de Sherwsbury, eth director dera escòla lo descriuec coma un gojat que tostemp se passejaue de naut en baish en tot díder badinades, e que non hège absoludaments arren que siguesse util.
Eth director dera escòla se pensaue que "util" volie díder aprener-se de memòria es vèrbes latins e grècs.
Quan didie qu'anaue "de naut en baish", se referie, entre d'autes causes, ath hèt que Charles anaue pertot cercant tota sòrta de bèsties.
S'en deurie penedir d'aguestes paraules.
Mentre que estudiaue teologia, l'interessaue fòrça mès campar es audèths e colleccionar babaus, e non treiguet guaire bones nòtes.
Mès ena sua etapa d'estudiant ena universitat, se guanhèc ua cèrta reputacion coma investigador dera natura.
Tanben s'interessèc pera geologia, que dilhèu ère era sciéncia mès expansiua dera epòca.
Just dempús d'auer-se graduat de teologia en Cambridge en abriu de 1831, anèc tath nòrd de Galles entà estudiar es formacions de pèires e de fòssils.
En agost deth madeish an, quan auie vint-e-dus ans, recebec ua carta que cambiarie era sua vida.
De qui siguec era carta?
Ère deth sòn amic e professor John Steven Henslow.
Era carta didie: "M'an demanat que recomana un naturalista entà acompanhar ath capitan Fitroy, qu'a recebut er encargue deth govèrn de hèr un mapa des còstes de Sud-America.
È dit que te consideraua era mielhor persona que coneishi entà hèr un trebalh coma aguest.
Non sai arren des condicions salariaus.
Diu mèn, se t'ac sabes de memòria.
Ua causa sense importància, Sofia.
E qué responec?
Darwin se morie de talents de profitar aguesta oportunitat, mès en aqueth temps, es joeni non hègen arren sense eth consentiment des sòns pairs.
Dempús de longues convèrses, sa pair acceptèc, e ath finau siguec eth qui li paguèc eth viatge.
Perque resultèc qu'es condicions salariaus non existien.
Eth vaishèth ère eth barco de guèrra HMS Beagle.
Gessec de Plymouth eth 27 de deseme de 1831 cap a Sud-america, e non tornèc enquia octobre de 1836.
Es dus ans se convertiren en un viatge per tot eth mon.
Aguest ei eth viatge scientific mès important des tempsi modèrns.
Dèc eth torn ath mon?
Òc, lèu.
De Sud-america, anèren peth Pacific enquia Naua Zelanda, Australia e Sud-america.
E encara tornèren a passar per Sud-america abantes de tornar tà Anglatèrra.
Darwin escriuec que "eth viatge a bord deth Beagle auie estat, sens dobte, era causa mès importanta dera sua vida".
Non deuie èster facil hèr de scientific en miei deth mar.
Pendent es prumèrs ans eth Beagle naviguèc en tot contornejar era còsta de Sud-america.
Aquerò li permetec a Darwin de familiarizar-se damb eth continent, tanben per tèrra fèrma.
Es sues expedicions entàs Ièrles Galapagos, en Oest de Sud-america, sigueren decisiues.
Podec recuélher molti materiaus qu'anaue enviant entà Anglatèrra.
Totun, de moment se sauvèc es sues reflexions sus era natura e era evolucion dera vida.
Quan tornèc tà casa tàs vint-e-sèt ans, ja ère un scientific reconeishut.
E alavetz ja auie plan clar quina serie era sua teoria dera evolucion.
Mès non publiquèc era sua òbra mès importanta enquia molti ans dempùs dera sua tornada.
Darwin ère un òme prudent, Sofia, coma li cau èster a quinsevolh investigador.
Quina siguec era òbra mès importanta?
En realitat n'auec mès d'ua.
Mès eth libre que costèc un debat mès violent siguec Er Origen des Espècies, publicat en 1859.
Eth titol complèt ère On de Origin of Species by means of Natural Selection, o The Preservation of Fabourated Races en the Struggle for Life.
Aguest titol tan long ei un resumit complèt dera sua teoria.
Qué vò díder?
Anem pòga a pòc.
En Origen des Spècies, Darwin auancèc dues teories o tèsis.
En prumèr lòc, didec que totes es plantes e animaus existents provien de formes anteriores mès primitiues.
Didec que i a ua evolucion biologica.
En dusau lòc, qu'era evolucion ei eth resultat dera "seleccion naturau".
Suberviuen es mès fòrts, vertat?
Aquerò ei vertat, mès prumèr mos cau concentrar ena idia dera evolucion.
Era idia en se non ei tant originau.
Era idia dera evolucion biologica auie començat a popularizar-se en bèri cercles a compdar de 1800.
Eth defensor mès descatat d'aguesta idia siguec Lamarck, un zoològ francés.
Autanplan eth sòn pairin, Erasmus Darwin, suggeric qu'es plantes e es animaus auien evolucionat a compdar de bères pògues espècies primitiues.
Mès cap d'eri indiquèc se com s'auie produsit aguesta evolucion.
Per tant, era Glèisa non les considerèc coma cap menaça.
E Darwin ne siguec?
Plan que òc, e damb rason.
Aristotil.
De quina manèra?
Era teoria de Platon presupausaue que totes es espècies d'animaus èren immudables perque èren hètes a compdar d'idies o formes etèrnes.
Era immudabilitat des espècies animaus ère tanben ua des pèires angulares dera filosofia d'Aristotil.
Mès ena epòca de Darwin, se heren bères investigacions que tornèren a méter a pròva es credences tradicionaus.
Quina sòrta d'investigacions èren?
Entà començar, se trapauen cada viatge mès fòssils.
Tanben se trapauen rèstes de uassi d'animaus extinguidi.
Qué hè un animau marin enes Andes, Sofia?.
M'ac pòs explicar?.
Non.
Bèri uns credien qu'auien estat deishats aquiu per persones o animaus.
D'auti credien que Diu auie creat aguesti fòssils e rèstes d'animaus marins entà despistar as impius.
E es scientifics, qué credien?
Era majoria des geològs defenie era "teoria dera catastròfe", que didie qu'era tèrra auie estat estrissada diuèrsi viatges per granes inondacions, terratrèms e autes catastròfes qu'auien acabat damb quinsevolh forma de vida.
Era Biblia descriu ua d'aguestes catastròfes: eth Deluvi e era Arca de Noe.
Dempús de cada catastròfe, Diu renauie era vida ena Tèrra, e creaue plantes e animaus naui e mès perfèctes.
Exacte.
Se pensaue, per exemple, qu'es fòssils èren tralhes d'animaus que non auien artenhut a entrar ena Arca de Noe.
Mès quan Darwin sarpèc damb eth Beagle, portaue eth prumèr volume dera òbra Principis de Geologia, deth biològ anglés Charles Lyell.
Aguest scientific se pensaue qu'era geografia actuau, damb montanhes e vals, ère eth resultat d'ua evolucion immensaments longa e lenta.
Era sua teoria ère que cambis molt petiti pòden costar granes translocacions geografiques, s'auem en compde era enòrme quantitat de temps transcorrut.
En quini cambis pensaue?
Enes madeishes fòrces que i a aué en dia: eth solei e eth vent, era ploja, era nhèu, eth desgèu, es terratrèms e es elevacions deth solèr.
Ja deues auer entenut a parlar dera gota que trauque era pèira, non damb fòrça bruta, senon damb gotèr contunh.
Lyell credie que cambis parièrs petiti e graduaus podien arribar a transformar complètaments er aspècte dera natura.
Mès aguesta tèsi non explicaue se per qué Darwin trapèc residús d'animaus marins en som des Andes.
De totes manères, Darwin tostemp rebrembèc era idia que petiti cambis graduaus pòden costar alteracions extrèmes s'an pro temps.
Òc, ac pensaue.
Mès coma è dit adès, Darwin ère un òme prudent.
Sometec qüestions plan abantes de gausar responer-les.
Tenguie eth madeish metòde qu'es filosòfi de vertat: ei important demanar, mès non cau auer prèssa entà respóner.
J'ac veigui.
Un factor decisiu dera teoria de Lyell ère era edat dera Tèrra.
Ena epòca de Darwin, se credie qu'auien passat 6.000 ans d'ençà que Diu auie creat eth mon.
S'auie arribat en aguesta chifra en tot compdar es generacions dempús Adam e Eva enquia ara.
Quina ingenuïtat.
Ei facil díder aquerò, ara.
Darwin credie qu'era edat dera Tèrra ère d'uns 300 milions d'ans.
I auie ua causa qu'ère clara: tant era teoria dera evolucion geologica de Lyell coma era deth pròpi Darwin non auien cap de validesa se non s'aplicauen en periòdes de temps plan longui.
E en vertat quina edat a era Tèrra?
Aué sabem qu'a 4600 milions d'ans.
Puf.
Enquia ara, auem tractat un des arguments de Darwin entara sua teoria: es depausi estratificadi de fòssils enes diferentes capes d'ua montanha.
Un aute argument ère era distribucion geografica des espècies viues.
En aguest sens, eth viatge scientific de Darwin li proporcionèc donades naues e extrèmaments riques.
Campèc damb es sòns pròpis uelhs qu'es espècies animaus diferien, d'ua region a ua auta, en detalhs minusculs.
Sus aquerò, hec observacions interessantes enes Ièrles Galapagos.
Explica-les-me.
Es Ièrles Galapagos son un grop compacte de ièrles volcaniques.
Per tant, non i a granes diferéncies ne ena fauna ne ena flora.
Mès Darwin ère interessat enes petites diferéncies.
Aurie creat Diu ua raça diferenta de tortuga en cada ièrla?
Semble dobtós.
Es observacions de Darwin sus era vida des audèths enes Galapagos encara sigueren mès espectaculares.
Es pinçons des Galapagos variauen de ièrla en ièrla, especiauments per çò que hè ara forma deth bèc.
Darwin demostrèc qu'aguestes variacions èren estrètaments restacades damb es causes que minjauen es pinçons en cada ua des ièrles.
Es pinçons de tèrra damb eth bèc punchent s'alimentauen de pinhons; eth petit pinçon ramatjaire s'alimentaue de babaus, e eth petit pinçon damb eth bèc mès gròs viuie des babaus qu'agarraue enes troncs e enes arrames des arbes.
Cada ua des espècies auie un bèc que s'adaptaue perfèctaments ara sua alimentacion.
Provenguien toti aguesti pinçons dera madeisha espècia?
S'auien adaptat aguestes espècies ath sòn miei ambient, de manèra qu'ath finau auien apareishut naues espècies de pinçons?
Arribèc ad aguesta conclusion?
Dilhèu siguec enes Ièrles Galapagos a on Darwin se convertic en "darwinista".
Tanben campèc qu'era fauna se semblaue fòrça ara qu'auie vist en Sud-ameria.
Auie creat Diu aguesti animaus diferents es uns des auti, o i auie auut ua evolucion?
Dera madeisha manèra, cada viatge dobtaue mès qu'es espècies siguessen immudables.
Mès encara non podie explicar se com s'auie podut produsir ua evolucion atau.
Mès encara demoraue un aute argument en favor dera teoria que toti es animaus dera tèrra èren restacadi.
Quin ère?
Eth desvolopament der embrion enes mamifèrs.
Se comparam er embrion deth gosset, arrata-penada, conilh e òme en ua prumèra fasa, son tan semblables que mos costarà trapar-i diferéncies.
Non pòs distinguir un embrion uman d'un de conilh enquia qu'a passat pro temps.
Aquerò non mos indique que toti èm parents luenhants?
E seguie sense saber se com s'auie produsit era evolucion?
Reflexionaue constantaments sus era teoria de Lyell que didie qu'es cambis minusculs pòden costar granes variacions dempús de periòdes de temps immensaments longs.
Mès non trapèc cap explicacion que li servisse de principi generau.
Coneishie era teoria deth zoològ francés Lamarck, qu'auie mostrat que totes es espècies animanus auien evolucionat segontes es sòns besonhs.
Es girafes, per exemple, auien eth còth plan long perque pendent generacions s'auien d'estirar entà arribar enes huelhes des arbes.
Lamarck opinaue qu'es qualitats que cada individú aquerís damb eth sòn pròpi esfòrç son eretades pera següenta generacion.
Mès Darwin refusèc aguesta teoria dera eréncia des "qualitats aquerides" perque Lamarck non provaue es sues afirmacions ausades.
Ath delà, Darwin auie començat a pensar en un aute aspècte encara mès evident.
Se poirie díder qu'auie eth mecanisme dera evolucion dera espècia dauant deth sòn nas.
T'escoti.
Preferisqui que tu madeisha descurbisques eth mecanisme.
Te hèsqui ua pregunta.
S'auesses tres vaques, mès sonque auesses minjar entà alimentar-ne dues, qué haries?
Supausi que ne sacrificaria ua.
Plan ben.
A quina auciries?
Supausi qu'auciria ara que me dèsse mens lèit.
Segur?
Ei logic, non?
Aquerò ei exactaments çò que hé era umanitat pendent milèrs d'ans.
Mès non deishem encara es dues vaques.
Imagina que n'as d'escuélher ua entà auer vedèths.
Quina alistaries?
Era que dèsse mès lèit.
Preferisses es vaques que dan mès lèit, alavetz.
Sonque ua auta qüestion.
Imagina qu'ès caçaira e as dus gossets caçaires, mès que te cau prescindir d'un d'eri.
Quin trigaries?
Eth que siguesse mès bon caçaire, evidentaments.
D'aguesta manèra, favoriries ath mès bon caçaire.
Es garies non tostemp an hèt cinc huèus ara setmana, es oelhes non tostemp an dat tanta lan, e es shivaus non tostemp an estat tan fòrti e rapids coma ara.
Era gent a anat en tot hèr usatge dera seleccion artificiau.
Passe era madeisha causa damb eth regne vegetau.
Non se sèmien maus semes de truhes se se pòden arténher boni semes, e non se pèrd temps en tot talhar cabelhs que non an gran.
Darwin soslinhèc que deguna vaca, degun cabelh de horment, degun gosset ne degun pinçon son complètaments identics a d'auti exemplars dera sua espècia.
Era natura a un enòrme ventalh de varietats.
Laguens dera madeisha espècia, non i a dus individús exactaments parièrs.
Dilhèu te n'encuedères quan beueres eth liquid blau.
Ei vertat.
Darwin, donc, li calec demanar-se: pòt èster que i age un mecanisme parièr ena natura?
Pòt èster qu'era natura hèsque ua "seleccion naturau" d'individús "dables" entà subervíuer?
Poirie un mecanisme coma aguest, ath long d'eth temps, crear espècies naues de flora e de fauna?
M'imagini que òc.
Darwin seguie sense poder imaginar complètaments com se podie hèr ua seleccion naturau coma aguesta.
Mès en octobre de 1838, dus ans dempús dera sua tornada deth viatge, trapèc per edart un petit libre der especialista en populacion Thomas Malthus.
Eth libre se titolaue Assag sus eth principi dera Populacion.
Era idia der assag la treiguec de Benjamin Franklin, er american qu'auie inventat eth paratrons, entre d'autes causes.
Franklin auie dit que se non i auesse factors de limitacion ena natura, ua soleta planta o espècia s'aurie esparjut per tot eth planeta.
Mès coma que i a moltes espècies, s'equilibren es ues as autes.
Enteni.
Malthus desvolopèc aguesta idia, e l'apliquèc ara populacion deth planeta.
Credie qu'era capacitat de procreacion der òme ei tan grana, que tostemp nèishen mès mainatges des qu'an possibilitats de subervíuer.
Coma qu'era produccion d'aliments non pòt satisfèr illimitadaments eth creishement dera populacion, un gran nombre d'individús ei destinat a sucombir ena sua luta pera suberviuença.
Aquerò semble logic.
Aguest, de hèt, ère eth mecanisme universau que Darwin auie estat cercant.
E podec explicar, ara fin, com s'auie produsit era evolucion.
Era evolucion se deu ara seleccion naturau qu'a lòc ena luta pera vida, e en aguesta luta, es que mielhor s'adapten ar entorn son es que suberviueràn e perpetuaràn era raça.
Aguesta ei era dusau teoria que proposèc en Er Origen des Espècies.
Escriuec: "er elefant ei er animau que se reprodusís mès lentaments, mès se subervisquessen totes es sues cries, dempús d'un periòde de 750 ans, i aurie dètz-e-nau milions d'elefants viui descendenti dera prumèra parelha".
Mès non parle des milèrs de uèus d'ua soleta merluça.
Darwin mostrèc qu'era luta pera suberviuença ei soent mès dura entre es espècies mès propères perque an besonh deth madeish minjar.
Ei alavetz que son definitius es petiti auantatges, es petites variacions respète ara mejana.
Coma mès dura ei era luta pera suberviuença, mès rapida ei era evolucion des naues espècies.
Sonque suberviuen es mielhors; es auti, morissen.
Òc, mès non ei sonque ua qüestion de minjar.
Pòt èster parièr d'important esvitar èster era presa d'auti animaus.
Pòt ajudar a subervíuer, per exemple, un camoflatge protector, era capacitat de córrer de prèsa o de reconéisher animaus ostils o, en pejor des casi, auer un mau gost.
Un podom qu'aucís as depredadors tanben pòt arribar a èster plan util.
Ei per aquerò que i a tanti cactus verinosi, Sofia.
Non i a practicaments arren que pogue créisher en desèrt, e per aquerò ei ua planta plan vulnerabla dauant d'es erbivors.
Era majoria de cactus tanben an punches.
Era capacitat de reproduccion, evidentaments, tanben ei fondamentau.
Darwin estudièc damb detalh er engenhós procès de pollinizacion.
Pera madeisha rason canten es audèths.
Un bueu guiterós o malenconut non a cap d'interès pera sua espècia, e aguestes qualitats despareisheràn instantanèaments.
Ei coma ua longa corsa de relèus.
Es que, per bèra rason, non artenhen a passar es sòns gens, son eliminadi dera seleccion.
D'aguesta manèra, era espècia mielhore contunhaments.
Aquerò vò díder qu'es espècies son cada viatge mielhors?
Era seleccion constanta hè qu'es mielhors s'adapten a un entorn determinat (o a un ecosistèma determinat) son es que perpetuaràn era espècia en aguest entorn.
Mès çò qu'ei un auantatge en un entorn, non a per qué èster-ne en un aute.
Entà bèri pinçons des Galapagos, era capacitat de volar ère vitau.
Mès volar ja non ei tant important s'eth minjar lo cau cercar en tèrra e non i a predadors.
Era rason pera quau an sorgit tantes espècies diferentes d'animaus ath long deth temps ei qu'ena natura i a fòrça ecosistèmes diferents.
Mès, en cambi, sonque i a ua espècia umana.
Òc, perque er òme a ua extraordinària capacitat d'adaptar-se as condicions de vida mès variades.
Ua des causes qu'estonèren a Darwin siguec se com es indis de Tierra de Fuego suberviuien en ues condicions climatiques tan terribles.
Mès aquerò non vò díder que toti es òmes siguen parièrs.
Es que viuen apròp der equador an era pèth mès escura qu'es que viuen enes regions deth nord pr'amor qu'era pèth escura les protegís deth solei.
Es persones blanques que s'expausen massa ath solei son mès propenses ath càncer de pèth.
Ei un auantatge auer era pèth blanca se viues en nord?
Òc, perque se non, toti aurien era pèth escura.
Era pèth blanca desvolope mès aisidament vitamines solares, e aquerò pòt èster vitau en airaus de pòc solei.
Aué en dia, aquerò non ei tant important pr'amor que mos podem assegurar d'auer sufisentes vitamines solares damb era dieta.
Mès ena natura non i a arren que sigue edart.
Tot ei degut as minusculs cambis que s'an produsit ath long d'innombrables generacions.
De hèt, quan i pensi, ei incredible.
Vertat que si?
Endauant.
Eth pròpi mecanisme o fòrça motritz dera evolucion ei era seleccion naturau ena luta pera suberviuença.
Aguesta seleccion garantize que sonque suberviuen es mès fòrts o es que s'adapten mielhor.
Semble tan logic coma un exercici de matematica.
Costèc bères controvèrsies.
Era Glèisa protestèc enèrgicaments, e eth mon scientific britanic se dividic en dus.
Aquerò, en vertat, non ère guaire susprenent.
Darwin, dempús de tot, auie distanciat a Diu der acte dera Creacion.
Totun, molti dideren qu'ère mès gran auer creat ua causa damb es sues pròpies possibilitats evolutives que non pas auer creat ua entitat fixa.
Còp sec, Sofia se lheuèc dera cagira.
Guarda!, exclamèc.
Assenhalèc era hièstra.
Èren complètaments despolhats.
Son Adan e Eva, didec Alberto.
Pòga a pòc aueren de resignar-se a compartir eth sòn destin damb era Capucheta Vermelha e Alícia en País des Meravilhes.
Per aquerò son aciu.
Pr'amor que Darwin pensaue qu'er òme venguie des animaus, vertat?
En 1871 publiquèc Era descendéncia der Òme, a on explicaue es similituds entre es òmes e es animaus e establie era teoria de qué es òmes e es monards antropoidi provien deth madeish progenitor.
Siguec alavetz quan se trapèren es prumèrs fòssils de cranis d'ua classa extenhuda d'òmes, prumèr en Gibraltar e uns pògui ans dempús en Neanderthal, en Alemània, en 1871 i aueren mens protèstes qu'en 1859, quan auie publicat Er origen des Espècies.
E, coma è dit, quan moric, en 1882, siguec acogat damb toti es aunors.
Fin finau, donc, trapèc aunor e dignitat?
Ath finau, òc.
Diu mèn.
Un reconeishut scientific dera epòca didec ua causa samblabla: "Ua descubèrta umilianta.
Coma mens se'n parle, mielhor".
Aguesta ei era pròva qu'er òme ei emparentat damb es estruci.
As rason.
Mès entà nosati, ara, ei facil de jutjar ad aqueres persones.
Còp sec, fòrça gent se vedec obligada a revisar era sua vision deth Genesi.
Eth joen escrivan John Ruskin ac exprimic atau: "Demori qu'es geològs me dèishen en patz.
Ath finau de cada versicle dera Biblia, escoti es sòns còps de martèth".
Es còps de martèth èren es sòns dobtes sus era paraula de Diu?
Òc, supausi qu'aquerò ei çò que volie díder.
Perque non sonque s'esbaucèc era interpretacion literau deth Genesi.
Era teoria de Darwin indicaue qu'èren ues variacions causaus es qu'auien produsit er òme.
Didec Darwin bèra causa d'aguestes "variacions causuaus"?
Aguest ei eth punt mès fèble dera sua teoria.
Darwin auie vagues idies de genetica.
Bèra causa passe en crotzament.
Un pair e ua mair jamès an dus hilhs parièrs.
Tostemp i a bèra diferéncia.
Ath delà tanpòc non se pòt arténher arren de nau d'aguesta manèra.
I a plantes e animaus que se reprodusissen per simpla division cellulara.
Per çò que hè ara manèra com se produsissen es variacions, era teoria de Darwin a estat completada peth neodarwinisme.
Qué ei aquerò?
Tota era vida e tota era reproduccion son, basicaments, ua qüestion de division cellulara.
Quan ua cellula se dividís en dus, se produsissen dues cellules damb es madeishi gens.
En ua division cellulara, didem qu'era cellula se còpie a se madeisha.
Mès a viatges se produsissen bèri errors minusculs en procès, de manèra qu'era cellula copiada non ei exactaments parièra qu'era cellula mair.
En tèrmes biologics modèrns, açò se ditz ua mutacion.
Aguestes mutacions pòden èster totauments pòc importantes, o pòden produsir cambis importants entath futur dera espècia.
Bères ues pòden èster dirèctaments damnajoses, e aguesti "mutants" seràn eliminadi automaticaments.
Moltes malauties, de hèt, se deuen a ua mutacion.
Mès, a viatges, ua mutacion pòt aportar ar individú era qualitat de besonh entà sostier era luta pera suberviuença.
Coma un còth mès long, per exemple?
Lamarck explicaue eth còth long dera girafa en tot díder qu'es girafes s'auien d'estirar entà arribar enes arbes.
Mès, segontes es darwinistes, cap qualitat d'aguesta sòrta ei ereditària.
Darwin credie qu'eth còth long dera girafa ère eth resultat d'ua variacion.
Eth neodarwinisme complète aguesta explicacion en tot indicar era encausa d'aguesta variacion.
Es mutacions?
Cambis absoludaments accidentaus costèren que bères girafes auessen eth còth mès long qu'era mijana.
Quan mancaue minjar, aguesta diferéncia ère molt importanta.
Era girafa qu'arribaue mès naut ère era qu'auie mès possibilitats de subervíuer.
Tanben mos podem imaginar com "bères ues des girafes primitiues" aueren de desvolopar era capacitat de furgar era tèrra entà poder subervíuer.
Dempús de plan de temps, coma pòs veir, ua espècia d'animau extenhuda se pòt dividir en dues espècies diferentes.
Enteni.
Podem agarrar bèri exemples dera manèra com foncione era seleccion naturau.
Ei un principi plan senzilh.
Explica-m'ac.
En Anglatèrra i a ua determinada espècia de parpalhòla que se dits "mesuradora des bedoths".
En sègle XVIII, era majoria des mesuradores de bedoths èren de color grisa clara.
Sabes se per qué, Sofia?
Perque atau se podien camoflar des audèths.
Com cres qu'acabèren aguestes variantes?
Òc, pr'amor qu'en aguest ambient (es troncs blanqui des bedoths), es colors escures èren ua qualitat desfavorabla.
Per tant, èren tostemp es parpalhòles clares es qu'aumentauen.
Mès alavetz se passèc bèra causa en miei ambient.
En bèri lòcs, es troncs comencèren a escurir-se pera soja industriau.
Qué passèc alavetz?
Es mès escures suberviueren mès ben.
Òc, e non demorèc guaire a aumentar eth sòn nombre.
De 1848 tà 1948, era proporcion de mesuradores escures de bedoths passèc d'un 1 per cent a un 99 per cent en bèri lòcs.
Er entorn auie cambiat, e ja non ère cap auantatge èster clar.
Ath contrari.
Es "perdedores" clares èren eliminades pes audèths tanleù se metien enes arbes.
Mès alavetz tornèc a passar ua causa.
Se redusic er empleg deth carbon, e ua mielhora ena limpiesa des fabriques a hèt qu'er entorn, aguesti darrèrs ans, torne a èster mès limpio.
E es troncs tornen a èster clars?
Per aquerò es parpalhòles tornen a èster clares.
Ei ua lei dera natura.
Enteni.
Mès i a molti exemples dera manèra com er òme interven ena natura.
Coma qué?
Coma per exemple era gent qu'a sajat d'eliminar es plagues damb pesticides.
Ara prumeria pòt dar boni resultats.
Mès quan se fumigue un camp o un uart damb un pesticida, se provòque ua petita catastròfa ecologica.
Per tòrt des contunhes mutacions, apareish un tipe de plaga qu'ei mès resistenta ath pesticida.
Es "guanhadors", alavetz, pòden hèr çò que volguen, e d'aguesta manèra se hè cada viatge mès dificil combàter bères plagues, simplaments pes intents der òme d'eliminar-les.
Es variantes mès resistentes son es que suberviuen, naturauments.
Quin orror.
Aquerò mos a de hèr a pensar.
Tanben combatem es parasits des nòsti còssi.
Pensi enes bactéries.
Tiem era penicillina o es antibiotics.
Òc, e ua cura de penicillina ei ua "catastròfa ecologica" entad aguesti petiti diables.
Mès pòga a pòc, bères bactéries se hèn resistents e son plan mès dificils de combàter.
Alavetz mos cau tier dòsis cada viatge mès granes de penicillina, mès ara fin…
Ara fin mos gessen pera boca.
Dilhèu mos calerà fusilhar-les, non?
Aquerò ei dilhèu un shinhau exagerat.
Mès ua causa ei clara: era medicina modèrna a creat un dilèma seriós.
Non ei sonque qu'es bactéries son ara mès resistentes qu'abantes.
Abantes i auie fòrça mès mainatges que non suberviuien perque non resistien bères malauties.
Quitament se pòt díder que sonque suberviuien ua minoria.
Era medecina actuau, ara, a deishat dehòra de jòc aguesta seleccion naturau.
Ajudar a un individú a superar ua malautia grèu pòt aflaquir, ara longa, era resisténcia dera raça umana contra bères malauties.
Se non tiem en compde era aperada "igièna der eretatge", mos podem trapar dauant d'ua degeneracion dera umanitat.
Eth potenciau ereditari dera umanitat entà resistir malauties grèus demorarà aflaquit.
Quines perspectiues tan terribles.
Tornem a sajar de hèr un resumit.
Plan ben.
Qué caralh vòs díder?
Es qu'an perdut ena luta pera suberviuença an despareishut.
E es numèros perdedors, ben, sonque apareishen un viatge.
Per tant, aué en dia non existissen espècies vegetaus o animaus que non siguen numèros guanhadors dera grana loteria dera vida.
Perque sonque suberviuen es mielhors.
Aguesta ei ua auta manèra de didé'c.
Sofia li dèc eth diboish.
En un costat i auie eth diboish dera Arca de Noe.
En aute costat, i auie un arbe genealogic de totes es espècies animaus.
Ère aguest eth costat qu'Alberto li volie ensenhar.
Eth nòste Noe darwinian tanben mos a portat un esquèma que mòstre era distribucion des diuèrses espècies vegetaus e animaus.
Pòs veir com cada espècia pertanh a diuèrsi grops e classes.
Amassa damb es monards, er òme pertanh as aperadi primats.
Es primats son mamifèrs, e toti es mamifèrs pertanhen as vertebrats, qu'ath sòn torn pertanhen as animaus pluricellulars.
Ei lèu coma Aristotil.
Ei vertat.
Mès er esquèma non sonque mòstre era distribucion des espècies aué en dia, senon que tanben mos explique bèra causa dera istòria dera evolucion.
Pòs veir, per exemple, qu'es audèths se desseparèren des reptils, e qu'es reptils se desseparèren des amfibis, e es amfibis des peishi.
Ei plan clar.
Cada viatge qu'ua linha se dividís en dus, ei perque es mutacions an provocat naues espècies.
Aguesta ei era manèra coma sorgiren es diferentes classes e espècies d'animaus.
Aguest esquèma, totun, ei plan simplificat.
Aué i a mès d'un milion d'espècies animaus, e aguest milion ei sonque ua fraccion de totes es espècies d'animaus qu'an viscut ena Tèrra.
Pòs veir com un animau (era Troglodita, per exemple) ei totauments extenhut.
E a baish de tot i a es animaus unicellulars.
Bèri uns d'eri non an cambiat d'aciu hè dus milions d'ans.
Ves que i a ua linha que va des organismes unicellulars entath regne vegetau?
Aquerò ei perque, probablaments es plantes vien dera madeisha cellula primigènia que toti es animaus.
Aquerò ac veigui, mès encara i a ua causa que non enteni.
Ditz.
D'a on ven aquera cellula primigènia?
T'è dit que Darwin ère un òme prudent, mès en aguest punt gausèc a endonviar.
Escriuec: "…se (e ò!
Qué?
Darwin imaginaue se com s'aurie podut crear ua cellula viua a compdar de matèria inorganica.
E un aute viatge torne a endoviar-la.
Era sciéncia modèrna pense qu'era prumèra e mès primitiua forma de vida sorgic en ua sòrta de "bassa cauda" coma era qu'auie imaginat Darwin.
Ne harè sonque un petit esbòç, pr'amor qu'ara mos cau deishar Darwin.
Èm a mand d'arribar enes descubèrtes mès importantes que s'an hèt sus era origina dera vida ena Tèrra.
Lèu sò nerviosa.
I a bèth un que sàpie se com comencèc era vida?
Seguís.
Cau díder, en prumèr lòc, que tota era vida ena Tèrra, sigue animau o vegetau, ei bastida a compdar des madeishes substàncies.
Era definicion mès simpla dera vida ei qu'era vida ei ua substància qu'en ua solucion neuridosa a era capacitat de dividir-se en dues parts identiques.
Aguest procès ei dirigit per ua substància que cridam ADN.
Er ADN ei, en realitat, ua molecula complèxa, o macromolecula.
Era qüestion, donc, ei saber se com neishec era prumèra molecula d'ADN.
Era Tèrra se formèc quan neishec eth sistèma solar, hè 4600 milions d'ans.
Ara prumeria ère ua massa incandescenta, mès era crospa terrèstre s'anèc heredant pòga a pòc.
Segontes era sciéncia modèrna, era vida neishec hè 3000 o 4000 mil milions d'ans.
Semble improbable.
No'c digues enquia que non ages entenut tot açò que te voi díder.
Prumèr de tot, te cau auer en compde qu'eth planeta auie un aspècte plan diferent qu'a actuauments.
Coma que non i auie vida, non i auie oxigèn ena atmosfèra.
Er oxigèn pur neishec damb era fotosintèsi des plantes.
Eth hèt de qué non auesse oxigèn ei important: ei improbable qu'es rajòles dera vida (que formen ADN) podessen sorgir en ua atmosfèra plea d'oxigèn.
Per qué?
Perque er oxigèn ei un element reactiu.
Molt abantes de qué s'auessen format molecules complèxes coma es deth ADN, es rajòles dera molecula ADN s'aurien oxidat.
D'acòrd.
Per aquerò tanben sabem damb seguretat qu'actuauments non pòt nèisher cap forma de vida, ne tan solet ua bactéria o un virus.
Tota era vida dera Tèrra a era madeisha edat.
Un elefant a un arbe genealogic tan gran coma era bactéria mès petita.
Poiries díder qu'un elefant, o un òme, ei en realitat ua colonia d'animaus unicellulars.
Perque cada cellula deth nòste còs pòrte exactaments eth madeish materiau genetic.
Tota era recèpta qu'explique se qué èm, se trape amagada en cada cellula deth nòste còs.
Ei estranh, açò.
Un des grani mistèris dera vida ei qu'es cellules d'un animau pluricellular an era capacitat d'especializar-se en ua foncion especifica, encara qu'es diuèrses propietats genetiques non son actives en totes es cellules.
Bères ues d'aguestes propietats, o gens, son "activades" e ues autes son "desactivades".
Ua cellula deth hitge non produsís es madeishes proteïnes qu'ua cellula nerviosa o ua cellula dera pèth.
Mès en totes tres cellules i a era molecula d'ADN, que contie tota era recèpta der organisme que vedem.
Seguís.
Quan non i auie oxigèn ena atmosfèra, non i auie cap cocha protectora d'ozon ath torn dera Tèrra.
Aquerò vò díder que non i auie arren que podesse arturar es radiacions deth cosmòs.
Precisaments aguesta radiacion joguèc un papèr decisiu ena formacion dera prumèra molecula complèxa.
Aguesta radiacion cosmica siguec era energia que hec qu'es diuèrses substàncies quimiques dera Tèrra s'amassèsen entà formar macromelecules complexes.
D'acòrd.
Voi precisar ua causa.
Entà que se podessen constituïr es molecules complèxes que son era basa dera vida, calec que se complissen, aumens, dues condicions: non i podie auer oxigèn ena atmosfèra, e calie qu'entrèsse radiacion cosmica.
Enteni.
En aguesta petita "bassa cauda" (o bolhon prumari, coma diden es scientifics d'aué en dia), se formèc un viatge ua molecula extraordinàriaments complèxa, qu'auie era propietat de dividir-se en dues parts parières.
A comdar d'aquiu, comence era evolucion, Sofia.
S'ac simplificam un shinhau, podem díder que dès ara parlam deth prumèr materiau genetic, eth prumèr ADN o era prumèra cellula viua.
Era cellula se tornèc a dividir un e un aute viatge, e dès eth principi se produsiren mutacions.
Dempús d'un temps enòrmements long, bèri uns d'aguesti organismes unicellulars s'amassèren entà formar organismes pluricellulars mès complèxi.
Ath madeish temps, comencèc era fotosintèsi des plantes, e se formèc ua atmosfèra damb oxigèn.
Aquerò auec dues conseqüéncies: era prumèra, qu'era atmosfèra permetec eth desvolopament d'animaus qu'alendauen damb paumons.
En segon lòc, era atmosfèra protegie era vida des radiacions cosmiques.
Mès supausi qu'era atmosfèra non se hec dera net ath dia, vertat?
Era vida neishec prumèr en aguest mar qu'auem nomentat "bolhon prumari".
Aquiu se i podie víuer protegit des radiacions.
Pro mès tard, quan era vida enes oceans auie format ua atmosfèra, es prumèrs amfibis gesseren en tèrra.
Çò que se passèc dempús ja'c sabes.
E aciu èm, seigudi en ua cabana en miei deth bòsc, en tot guardar entà darrèr un procès qu'a demorat tres o quate milions d'ans.
E precisaments damb nosati, aguest procès a començat a èster conscient d'eth madeish.
Mès tu cres que tot açò a passat per edart?
Non.
Aquerò no'c è dit jamès.
Eth diboish mòstre qu'era evolucion a ua direccion.
Ath long de milions d'ans, s'a desvolopat animaus damb un sistèma nerviós cada viatge mès complicat, e damb un cervèth cada viatge mès gran.
Personauments, non creigui que tot açò sigue casuau.
Tu qué ne penses?
Eth uelh uman non se pòt crear per edart.
Eth desvolopament deth uelh tanben fascinèc a Darwin.
Li costaue creir qu'ua causa tan meravilhosa coma un uelh se deuesse simplament ara seleccion naturau.
Sofia se demorèc quieta en tot guardar fixaments a Alberto.
Pensaue que, en aqueth moment, víuer ère plan estranh.
Viuerie sonque un viatge, e bric mès tornarie ara vida.
Còp sec, didec:
De qué servís aguesta etèrna e cèga creacion se tot despareisherà?
Alberto la guardèc severaments.
Non parles atau, hilha mia.
Son paraules deth demòni.
Eth demòni?
O Mefistofeles, deth Faust de Goethe.
Mès qué vòlen díder exactaments aguestes paraules?
Just abantes de morir, Faust reviu era sua vida, e ditz, trionfant:
Qué polit.
Mès alavetz arribe eth diable.
Quan Faust morís, Mefistofeles exclame:
Sonque de pensar en aguest gòi tan naut, ara gaudisqui der instant mès erós dera mia existéncia.
Passar?
Paraula pèga!
E qué vò díder eth passat?
Passar e arren son era madeisha causa Qué n'auem de hèr, deth perenne crear, se çò qu'ei creat eth non-arren ac arrabasse!
Ei çò de madeish que díder que non a existit; ne qu'en un o aute cercle se vage botjant encara coma existent, a jo me hè profit eth uet etèrn.
Aquerò ei pessimista.
M'a shautat mès eth prumèr fragment.
Encara qu'era sua vida s'acabe, Faust vedie un significat enes tralhes que deishaue darrèr sòn.
Non ei tanben ua conseqüéncia dera teoria de Darwin que sentim que formam part de bèra causa grana a on cada minuscula forma de vida a era sua importància?
Nosati èm eth planeta viuent, Sofia.
Èm eth gran vaishèth que navègue per univèrs ath torn d'un solei ardent.
S'artenhem a portar aguesta carga tà bon pòrt, alavetz non auram viscut en bades.
Bjornstjerne Bjorson exprimic era madeisha idia en poema "Salm II".
Onorem era primauera etèrna dera vida que tot ac creèc!
Ath maitin dera resurreccion i caben es causes mès petites, e sonque se pèrden es formes.
Era estirp crie era estirp, e cada viatge mielhor.
Era espècia crie era espècia, pendent milions d'ans de resurreccion.
Es montes morissen e nèishen.
Alegra-te de víuer, tu qu'as auut era sòrt d'èster ua flor d'aguesta primauera, en aunor dera eternitat, gaudís un dia dera condicion umana; aufrís eth tòn present ath temps que non s'acabe petit e fèble, alenda un solet alend deth dia que non morís.
Plan polit.
Mos cau deishà'c aciu.
Ò!, deisha aguesta ironia.
Finau deth capitol, è dit.
M'as d'aubedir.
Hilde Moller Knag se lheuèc deth lhet damb eth caièr d'anères enes braci.
Lo deishèc sus er escritòri, agarrèc era sua ròba, e anèc corrent tara docha.
S'i estèc dues menutes, se vestic de prèssa, e baishèc corrent tara codina.
As er esdejoar premanit, Hilde.
Abantes voi anar a remar un shinhau.
Mès Hilde…
Gessec corrent de casa, baishèc tath jardin e arribèc en cai.
Desliguèc era barca, e s'i calèc.
Comencèc a remar, prumèr rabiosaments, e dempús damb mès lera.
Coma eth gran vaishèth que navègue per univers ath torn d'un solei ardent.
Mès cada un de nosati ei tanben un vaishèth que navègue pera vida cargat de gens.
S'artenhem a portar aguesta carga tà bon pòrt, alavetz non auram viscut en bades".
Se sabie aguesta frassa de memòria.
Ac auie escrit entada era.
Non entà Sofia, senon entada era.
Cada paraula d'eth caièr d'anères l'auie escrit sa pair en tot pensar en era.
Deishèc anar es rems e se calèc laguens.
Era aigua crossaue era barca.
Com encaishauen Alberto e Sofia en tot aquerò?
A on èren?
Non podie acceptar que siguessen uns simples "impulsi electromagnetics" deth cervèth de sa pair.
Non arribaue a enténer que sonque siguessen papèr e tinta dera cinta dera maquina d'escríuer portatil de sa pair.
Dera madeisha manèra, alavetz, podie díder qu'era ère simplament un conjunt de compòsti proteïnics qu'en bèth moment s'auien transformat en vida en ua "bassa cauda".
Mès era ère bèra causa mès.
Ère Hilde Moller Knag.
Eth caièr d'anères auie estat un fantastic present d'aniversari, e sa pair l'auie tocat eth punt etèrn qu'auie laguens.
Mès non li shautaue eth ton shordant d'amb qué parlaue d'Alberto.
Li darie ua leçon, autanplan abantes que tornèsse en casa.
Sentie que les ac deuie a Sofia e Alberto.
Hilde ja imaginaue a sa pair en aeropòrt de Copenhaguen, en tot anar de naut en baish coma un lhòco.
Hilde s'auie adocit.
Tornèc remant enquiath cai, e amarrèc era barca.
Dempús d'esdejoar, se demorèc fòrça estona seiguda ena taula damb sa mair.
Li shautèc demorar-se ua estona parlant d'ua causa tant ordinària coma qu'eth ueu auie restat un shinhau mòfle.
Non tornèc ena lectura enquiara tarde.
Ja non li demorauen guaires planes.
Tornèren a trucar ena pòrta.
E se mos caperam es aurelhes?, didec Alberto.
Non, voi veir se qui ei.
Alberto la seguic enquiara pòrta.
Dehòra i auie un òme despolhat.
E ben?, didec.
Qué opinen es senhors deth nau vestit der emperaire?
Qué, tanpòc me saludatz?, didec.
Alberto s'encoratgèc e didec:
Er emperaire non ei totauments despolhat.
Er òme despolhat mantenguie era sua postura solemne.
Sofia e le gasulhèc:
Se pense qu'a dignitat.
Er òme semblaue embestiat.
Se practique en aguesta casa bèra sòrta de censura?
Me hè dò, didec Alberto.
Aciu toti èm desvelhats e auem plies facultats mentaus.
En tot veir es condicions escandaloses en qué se trape er Emperaire, non podem perméter qu'entre en aguesta casa.
Sofia trapèc tant absurda era postura solemne der òme despolhat, que se metec a arrir.
Coma s'auesse estat un shenhau secrèt, er òme dera corona se n'encuedèc qu'anaue despolhat.
Se caperèc damb es dues mans, e anèc corrent entath bòsc e despareishec.
Probablaments traparie a Adan e Eva, Noe, ara Capucheta Vermelha e a Winnie Pooh.
Finauments, Alberto didec:
Entrem.
Te parlarè de Freud e deth subconscient.
Se tornèren a sèir dauant era hièstra.
Sofia guardèc eth relòtge e didec:
Jo tanben.
Parlaram un shinhau de Sigmund Freud.
Ère un filosòf?
Coma minim, un filosòf dera cultura.
Freud neishec en 1856, e estudiec medecina ena universitat de Viena.
Viuec en Viena era màger part dera sua vida, ena epòca d'esplendor dera ciutat.
S'especializèc plan lèu en neurologia.
Entà finaus deth sègle passat, e molt entrat eth nòste sègle, desvolopèc era sua "psicologia prigonda" o psicoanalisi.
M'ac pòs explicar, aquerò?
Era psicoanalisi pòt èster tant era descripcion dera ment umana en generau coma era teràpia des desordes mentaus e nerviosi.
Non ei era mia intencion balhar-te ua descripcion complèta de Freud e era sua òbra.
Mès era sua teoria der inconscient ei de besonh entà enténer se qué ei er èsser uman.
M'intrigues.
Contunha.
Freud pensaue que i a ua tension constanta entre er òme e er ambient que l'entornege.
En particular, ua tension, o conflicte entre es instints e es besonhs der òme, e es demanes deth mon exterior.
Non ei cap exageracion díder que Freud descurbic era vida instintiua der òme.
Aquerò lo convertís en un important exponent des corrents naturalistes, que dominauen a finaus deth sègle passat.
Qué vòs díder damb "vida instintiua der òme"?
Non ei tostemp era rason que dirigís es nòsti actes.
Er òme non ei un òme tan racionau coma se pensauen es racionalistes deth sègle XVIII.
Es impulsi irracionaus soent determinen se qué pensam, se qué soniam, e se qué hèm.
Aguesti impulsi irracionaus son era expression des instints o des besonhs basics.
Es instints basics der òme, per exemple, son tant importants coma eth besonh deth nené de shurlar.
Aquerò, en vertat, non ère cap descubèrta naua.
Mès Freud mostrèc qu'aguesti besonhs basics se pòden "desguisar" e "emmascarar" e dominar es nòstes accions sense que ne sigam conscients.
Tanben mostrèc qu'es mainatges an ua sòrta de sexualitat.
Aguesta constatacion dera "sexualitat infantila" escandalizèc ara grana borgesia de Viena, e lo hec un òme plan impopular.
Non me suspren.
Rebremba qu'èm ena epòca victoriana, quan tot açò qu'auie a veir damb era sexualitat ère tabú.
Freud se n'encuedèc per prumèr viatge dera sexualitat infantila a trauèrs des sues practiques coma psicoanalista.
Per tant, es sues afirmacions auien ua basa empirica.
Tanben campèc qu'es nombroses formes de neuròsi o de malauties psicologiques pòden auer era sua origina ena infància.
Desvolopèc progressiuaments un metòde de tractament que consistie en ua sòrta d'"arqueologia dera amna".
Qué vòs díder damb aquerò?
Un arqueològ cèrque tralhes d'un passat alunhat, en tot catar enes diuèrses capes culturaus.
Dera madeisha manèra, eth psicoanalista cate ena consciéncia deth pacient e recuelh es experiéncies qu'an originat patiments psiquics.
Segontes Freud, sauvam fòrça laguens nòste toti es rebrembes deth passat.
Enteni.
Er analista dilhèu pòt descurbir ua experiéncia dolorosa qu'eth pacient a sajat de desbrembar pendent fòrça temps, mès que s'a demorat ath hons e a artenhut minar es sòns recursi.
En tot portar aguesta "experiéncia traumatica" ena consciéncia deth pacient, eth psicoanalista pòt ajudar-lo a superar era experiéncia d'un viatge per toti", e lo pòt guarir.
Aquerò semble logic.
Mès vau massa rapid.
As vist jamès un mainadon acabat de nèisher?
È un cosin de quate ans.
Quan neishem, viuem de manèra dirècta e sense inibir es nòsti besonhs fisics e psiquics.
Se non mos dan lèit, ploram, e dilhèu tanben ploram quan era borrasseta ei mòja.
Tanben exprimim dirèctaments eth nòste talent de contacte fisic e calor umana.
Aguest "principi de plasèr", Freud lo nomente er "aquerò".
Quan viem de nèisher, practicaments non èm arren mès qu'"aquerò".
Contunha.
Er "aquerò" ei present en nosati tota era vida.
Mès progressiuaments aprenem a controtlar es nòsti desitges e a adaptar-mos ath nòste entorn.
Aprenem a adaptar eth "principi de plasèr" ath "principi de realitat".
Freud ditz que bastim un "jo" que hè aguesta foncion reguladora.
Encara que desirem ua causa, non podem simplaments sèir-mos e començar a plorar enquia qu'es nòsti desirs o besonhs s'agen satisfèt.
Non, obviaments.
Pòt èster que desirem intensaments ua causa que non ei acceptada peth mon exterior.
En aguest cas, mos cau reprimir es nòsti talents, causa que vò díder que les auem de desseparar, deishar-les de costat e desbrembar-les.
Freud, totun, encara tenguie en compde ua auta entitat ena ment umana.
Dès era infància mos cau afrontar es demanes moraus des nòsti pairs e dera societat.
Quan hèm bèra causa mau, es pairs mos diden: "non hèsques aquerò" o "ages vergonha" Quitament quan ja auem crescut, retiem eth resson d'aguestes demanes moraus e d'aguestes condemnacions.
Ei coma s'es expectatiues moraus der entorn s'auessen convertit en ua part de nosati madeishi.
Freud cride aquerò eth super- jo.
Ei çò de madeish qu'era consciéncia?
Era consciéncia ei ua part deth super-jo.
Mès Freud credie qu'eth super-jo mos ditz quan son "dolents" o "lords" es nòsti talents, sus tot en cas de talents erotics e sexuaus.
E, coma è dit, Freud se pensaue qu'aguesti talents impròpis se manifèsten deth principi dera infància.
Com?
Aué en dia ja sabem e vedem qu'as mainatges les shaute torcar-se es organs sexuaus.
Ac podem veir en quinsevolh plaja.
Ena epòca de Freud, ua conducta coma aguesta podie acabar damb un fòrt patac as dits deth mainatge.
Era mair podie díder: "dolent" o "non hèsques açò" o "met es mans ath dessús des linçòs".
Qué fòrt.
D'aguesta manèra, nèish un sentiment de tòrt restacat damb totes es causes qu'an a veir damb es organs sexuaus e era sexualitat.
Coma qu'aguest sentiment de tòrt se demore en super-jo, molta gent (segontes Freud, era majoritat) arrossègue pendent tota era sua vida un sentiment de tòrt restacat ara sexualitat.
Ath madeish temps, mostrèc qu'es talents e es besonhs sexuaus son naturaus e vitaus entàs òmes.
E atau, estimada Sofia, sorgís un conflicte entre eth plasèr e era culpabilitat que durarà tota era vida.
Freud?
Seguraments, òc.
Mès molti des pacients de Freud viueren aguest conflicte damb tanta intensitat que desvolopèren çò que Freud cride ua neuròsi.
Quan era sua fraia moric per ua malautia, se pensèc: "Ara ja pòs maridar-te damb jo".
Mès aguest pensament tustaue, ath madeish temps, damb eth sòn super-jo e li resultaue tan mostruós que, explique Freud, immediataments se lo reprimic, ei a díder, lo possèc enquiath subconscient.
Freud escriuec: "era joena se floquèc malauta, e comencèc a manifestar grèus simptòmes d'istèria.
Quan venguec ara mia consulta, resultaue qu'auie desbrembat complètaments era scèna en lhet dera fraia e deth terrible desir egoïsta qu'auie sorgit en era.
Mès pendent eth tractament, lo rebrembèc; en un estat de grana agitacion mentau, reprodusic eth moment patologic, e finauments se podec guarir".
Ara enteni mielhor qué vòs díder damb "arqueologia dera amna".
Podem hèr ua descripcion generau dera psique umana.
Dempús de molti ans d'experiéncia tractant pacients, Freud arribèc ara conclusion qu'era consciéncia der òme ei solet ua punta der icebèrg que se ve dessús dera superfícia deth mar.
Dejós deth nivèu deth mar, e dejós deth limit dera consciéncia, i a eth subconscient.
Non tostemp èm conscients de totes es nòstes experiéncies.
Es causes qu'auem pensat o viscut, e que rebrembam "se mos metem a pensar", Freud les nomentèc "pre-conscient".
Reservèc eth terme "subconscient" entàs causes qu'auem reprimit.
Ei a díder, entàs causes qu'auem sajat de desbrembar perque èren "desagradiues", "indecentes" o "hastigoses".
S'auem desirs o besonhs qu'eth conscient non tolère, eth super-jo les pòrte de cap ath sosterranh.
E non se'n parle mès.
Ac enteni.
Aguest mecanisme foncione en totes es persones sanes.
Mès bèra gent li còste tant mantier alunhadi dera consciéncia es pensaments desagradius o proïbits, qu'acaben en tot auer ua malautia mentau.
Perque quinsevolh causa que se reprimís d'aguesta manèra, sage de tornar ena consciéncia per pròpia inciatiua.
Bèra gent a de besonh cada viatge mès energia entà mantier aguesti impulsi alunhadi dera critica dera consciéncia.
Quan Freud anèc entà America en 1909 entà hèr ues conferéncies sus psicoanalisi, metec un exemple de se com foncione eth mecanisme dera repression.
Endauant.
Didec: "Supausem qu'en aguesta sala i a un individú que se compòrte de tau manèra que me shòrde e distré era mia atencion, en tot arrir grossièraments, parlar e picar de pès.
Digui que non posqui contunhar era conferéncia d'aguesta manèra, e alavetz bèri òmes fòrts entre eth public se lhèuen e, dempús d'ua brèu peleja, lo possen tà dehòra.
Eth a estat "reprimit", e jo posqui contunhar era conferéncia.
Mès entà que non i age mès interropcions, en cas qu'er òme torne a entrar ena sala, es òmes qu'an executat es mies ordes, meten es sues cagires ath costat dera pòrta, e se placen aquiu coma "resisténcia".
Se vos auetz representat er interior dera sala coma eth "conscient" e er exterior coma eth "subconscient", alavetz auratz un bon exemple deth procès de repression".
Sò d'acòrd, ei ua bona imatge.
Mès eth "pertorbador" vò tornar a entrar, Sofia.
Aumens ei çò que se passe damb es pensaments e es impulsi reprimidi.
Viuem dejós ua constanta "pression" per tòrt des pensaments reprimidi que luten entà gésser deth subconscient.
Per aguest motiu, soent didem o hèm causes sense voler.
Es reaccions subconscientes dirigissen es nòsti sentiments e es nòstes accions.
Me pòs méter un exemple?
Freud descriu bèri uns d'aguesti mecanismes.
Per exemple, es que nomentam "actes falhidi".
Un acte "falhit" ei díder o hèr bèra causa que bèth dia auíem sajat de reprimir.
Freud met er exemple d'un dependent que prepause un brindis peth patron.
Eth problèma ei qu'aguest patron ei plan impopular.
Ei çò que normauments se nomente ua "mèrda".
E alavetz?
Non è paraules.
Vòs escotar un aute exemple?
Òc, se te platz.
Era familha d'un pastor protestant, qu'a moltes hilhes polides e encantadores, demore era visita d'un bisbe.
Eth bisbe a un nas incrediblaments gran, e es mainades an estat avertides que non les cau hèr cap de comentari sus eth sòn nas.
Ja sabem qu'es mainatges acostumen a hèr comentaris espontanèus perque eth sòn mecanisme de repression encara non ei complètaments desvolopat.
Ei vertat.
Eth bisbe arribe, e es mainades encantadores s'esfòrcen tota era estona entà non hè cap de comentari sus eth nas.
Autanplan sagen de non guardar-lo e de desbrembar-lo.
E alavetz ua d'eres a de mestrar es sucres entath cafè.
Campe ath bisbe e li ditz: "Vò un shinhau de sucre tath nas"?
Quina vergonha.
Ua auta causa que hèm ei racionalizar.
Aquerò vò díder que non explicam era rason vertadèra des causes que hèm o que hèm as auti, perque era rason vertadèra resulte inacceptabla.
Coma qué?
Te posqui ipnotizar entà que daurisques ua hièstra.
Quan sigues ipnotizada, te digui que quan jo pica damb es dits ena taula, t'auràs de lheuar e anar a daurir era hièstra.
Piqui damb es dits e daurisses era hièstra.
Dempús te demani se per qué as daurit era hièstra, e me respones que l'as daurida perque hège fòrça calor.
Mès aguesta non ei era rason vertadèra.
Non vòs adméter qu'as hèt un acte jos eth mèn poder ipnotic.
Per tant, ès en tot "racionalizar", Sofia.
Compreni.
Lèu cada dia mos comunicam "damb un doble hons".
Aguest cosin mèn de quate ans, non a guaires amics damb qui jogar, e se met plan content cada viatge que vau a visitar-lo.
Un dia li didí que me n'auia d'anar corrent tà casa perque me demoraue era mia mama.
Sabes se qué didec?
Didec: "ès lèja".
Òc, açò ei un exemple de racionalizacion.
Eth mainatge non volie díder çò que didec.
Volie díder qu'ère lèg que te n'auesses d'anar.
Ua auta causa que hèm ei projectar.
Qué ei aquerò?
Quan "projectam" vò díder que transferim as autes persones aspèctes que sajam de reprimir en nosati madeishi.
Ua persona plan aganida, per exemple, sòl caracterizar as auti coma "aganidi".
Un que non vò adméter eth sòn interès peth sèxe, serà eth prumèr en embestiar-se dauant de gent que s'interèsse peth sèxe.
Enteni.
Freud didie qu'era nòsta vida de cada dia ei plea d'exemples coma aguesti.
Desbrembam eth nòm d'ua determinada persona, tocam constantaments era nòsta ròba quan parlam, o botjam causes aparentaments casuaus dera cramba a on èm.
Tanben ei plan soent blequejar o auer lapsus que semblen totauments innocents.
Freud credie qu'un lapsus jamès non ei tan casuau ne tant accidentau ne tant innocent coma mos pensam.
Aguesti "actes falhidi" pòden revelar es secrèts mès intims.
A compdar d'ara, pensarè plan ben cada paraula que diga.
Encara qu'ac hèsques, non poiràs escapar des tòns impulsi subconscients.
Er art consistís precisaments en non esforçar-se guaire possant es causes desagradiues entar subconscient.
Ei coma sajar de tapoar eth horat qu'a hèt ua arrata d'aigua en tòn jardin.
Pòs èster segur qu'era arrata d'aigua tornarà a hèr un horat en bèra auta part deth jardin.
Era causa mès sana ei deishar ua pòrta miei dubèrta entre eth conscient e eth subconscient.
Eth barrament d'aguesta pòrta pòt comportar ua malautia mentau, vertat?
Òc, un neurotic ei ua persona que despen massa energia en tot sajar de mantier es causes desagradiues alunhades dera consciéncia.
Soent, i a ua experiéncia particulara qu'era persona sage de reprimir desesperadaments.
Ad aguestes experiéncies Freud les didec "traumes".
Era paraula "trauma" ei grèga e vò díder "herida".
Enteni.
Entà Freud ère important sajar de daurir damb compde era pòrta barrada, o dilhèu daurir-ne ua de naua.
Eth pacient non ei conscient de qué a reprimit, e dilhèu desire qu'eth mètge (o "analista", coma se ditz en psicoanalisi) l'ajude a cercar es traumes amagadi.
Com actue eth psicoanalista?
Freud desvolopèc era tecnica des associacions liures.
Ei a díder, deishaue qu'eth pacient s'estirèsse en ua postura comòda, e comencèsse a parlar de quinsevolh causa que li veguesse entath cap, independentaments que siguesse insignificanta, casuau, desagradiua o vergonhosa.
Era idia ère de destrusir eth caperader o eth contròtle que i auie sus es traumes.
Son es traumes es que preocupen ath pacient, e son constantaments en accion, encara que non siguen conscients.
Coma mès se sage de desbrembar ua causa, mès s'i pense en subconscient?
Tu ac as dit.
Ei per aquerò qu'ei important escotar es senhaus qu'arriben deth subconscient.
Segontes Freud, eth camin reau cap ath nòste subconscient son es nòsti sòns.
Un des sòns libres mès importants siguec Era Interpretacion des Sòns, publicat en 1900.
En aguesta òbra afirmèc qu'es causes que soniam non son casuaus.
Eth nòste subconsccient sage de comunicar-se damb eth nòste conscient a trauèrs des sòmnis.
Seguís.
Dempús de molti ans d'experiéncia damb es sòns pacients, e dempús d'auer organizat tanben es sòns pròpis sòmnis, Freud determinèc qu'es sòmnis son un acompliment de desirs.
Aquerò ac podem veir damb es mainatges, que sonien en gelats e ahragues.
Mès enes adults passe soent qu'es desirs qu'an d'èster acomplits en sòn, tanben se camoflen perque, quitament quan dormim, i a ua censura que mos ditz se qué podem e se qué non podem hèr.
Totun, aguesta censura o mecanisme repressiu èi fòrça mès fèble quan èm adormidi que quan èm desvelhadi, mès ei sufisentaments fòrt coma entà reprimir es desirs que non volem reconéisher.
Per aquerò s'an d'interpretar es sòns?
Freud mostrèc qu'auem de diferenciar entre eth sòmni tau e coma lo rebrembem, peth maitin, e eth sòn vertadèr significat.
As imatges deth sòmni les nomentèc eth contengut manifèst deth sòmni.
Aguest contengut "aparent" tostemp agarre eth sòn materiau des causes qu'an passat eth dia anterior.
Mès eth sòn tanben conten un significat mès prigond amagat ena consciéncia.
Freud lo batièc coma idies latentes deth sòn, e aguestes idies o pensaments amagats que son, en realitat, era matèria autentica deth sòn, se pòden referir a un temps plan alunhat, autanplan as prumèrs ans dera infància.
Atau donc, auem d'analisar eth sòn abantes d'entener-lo?
Òc, e quan son persones malautes, s'a de hèr amassa damb un terapeuta.
Mès non ei eth mètge qui interprète eth sòn.
Sonque ac pòt hèr damb era ajuda deth pacient.
En aguest cas, eth mètge actue coma un "lheuador socratic" qu'ei present e actue pendent era intervencion.
Ac enteni.
Freud nomentèc trebalh oniric eth procès de convertir es idies latents deth sòn en contengut manifèst deth sòn.
Ei un mascarament o "codificacion" de çò qu'auem soniat.
Era interpretacion deth sòn ei exactaments ath revès.
S'a de desmascarar o descodificar eth motiu deth sòn, entà arribar a descurbir eth tèma.
Pòs méter bèth exemple?
Eth libre de Freud ei plen d'exemples.
Mès ne podem méter un nosati que sigue senzilh e freudiant.
S'un joen sonie qu'era sua cosia li regale dus glòbes…
Non, as de sajar d'interpretà'c soleta.
Mmmmm…
Contunha.
As dit q'eth contengut deth sòn a ua relacion damb bèra causa qu'a passat eth dia anterior.
Dilhèu eth dia anterior a anat a un parc d'atraccions, o dilhèu auie vist era fòto de dus glòbes en un jornau.
Mès quines son es idies latentes d'aguest sòn?
Tu ès era interpret.
Dilhèu sonque volie dus glòbes.
Non, aquerò non vau.
As rason qu'eth sòn a d'èster tanben un acompliment de desirs mès ei pòc probable qu'un òme joen age un gran desir d'arténher dus glòbes.
E en cas que siguesse atau, non aurie cap besonh de soniar-i.
Me semble que ja'c sabi.
Quan soniam, de hèt, non anam dirèctaments tàs causes, vertat?
Non, Freud pensaue qu'eth sòn ère un acompliment desguisat d'un desir reprimit.
Mès deth temps en qué Freud exercie de mètge en Viena, pòden auer cambiat considerablaments es causes que reprimim.
Totun, eth camoflatge deth contengut oniric contunhe intacte.
Enteni.
Era psicoanalisi de Freud auec ua grana repercussion ena decada des ans 20, especiauments en tractaments de pacients psiquiatrics.
Era sua teoria deth subconscient tanben siguec plan importanta entar art e era literatura.
Vòs díder qu'es artistes s'interessèren peth subconscient der òme?
Exacte.
Encara qu'aguest interès ja s'auie manifestat enes darrères decades deth sègle passat, abantes que se coneishesse era psicoanalisi de Freud.
Non siguec edart qu'era psicoanalisi de Freud neishesse en aguesti ans.
Vòs díder que ja se flairaue?
Freud siguec eth prumèr a díder qu'eth non auie descurbit fenomèns coma era repression, es actes falhidi e era racionalizacion.
Simplaments siguec eth prumèr a incorporar aguestes experiéncies umanes ena psiquiatria.
Siguec un mèstre en tot illustrar era sua teoria damb exemples literaris.
E coma ja è dit, ena decada des ans 20, auec ua influéncia mès dirècta sus er art e era literatura.
En quin sentit?
Qué vò díder, açò?
En 1924, Andre Breton publiquèc un manifèst surrealista en qué afirmaue qu'er art auie d'emergir deth subconscient.
Er artista auie de profitar es imatges soniades, e interpretar-les liuraments, e atau arribarie a ua "superealitat", a on ja non i aurie diferéncia entre eth sòn e era realitat.
Entà un artista tanben ei important trincar era censura dera consciéncia de tau manèra qu'es paraules e era imaginacion poguen rajar liuraments.
Enteni.
Freud demostrèc que, de bèra manèra, toti èm artistes.
Dempús de tot, un sòn ei ua petita òbra d'art, e soniam causes naues cada net.
Entà poder interpretar es sòmis des sòns pacients, Freud se vedec obligat a interpretar ua grana quantitat de simbèus, dera madeisha manèra qu'interpretam un quadre o un tèxt literari.
E soniam cada net?
Es investigacions mès recentes an demostrat que soniam apruprètz eth 20% deth temps que dormim, ei a díder, dues o tres ores cada net.
Se mos shòrden pendent es nòstes fases de sòn, mos metem nerviosi e irritables.
Aquerò non vò díder ua auta causa que totes es persones an besonh de desvolopar ua expression artistica sus era sua situacion existenciau.
Fin finau, eth sòn tracte de nosati madeishi.
Nosati èm es directors, metem eth materiau e interpretam es papèrs.
Quauquarrés que digue que non compren er art ei quauquarrés que non se coneish a se madeish.
Freud demostrèc qu'era consciéncia umana ei meravilhosa.
Quan mos demoram "en blanc", e dempús ac auem "ena punta dera lengua", e mès tard ac rebrembam, parlam d'ua causa qu'a estat presenta en subconscient e que, còp sec, a trauessat era pòrta miei dubèrta que connècte eth subconscient damb eth conscient.
Mès a viatges aguest procès ei plan lent…
Toti es artistes ne son conscients.
Mès dempús ei coma s'auessen daurit totes es pòrtes e toti es calaishi.
Es idies gessen coma arrais, e podem trapar totes es paraules e imatges qu'auem besonh.
Aquerò passe perque auem lheuat un shinhau "eth cubertader" deth subconscient.
Ei çò que didem inspiracion, Sofia.
Ei coma s'es causes que se diboishen o escriuen non venguessen de nosati madeishi.
A d'èster ua experiéncia fantastica.
Seguraments tu madeisha l'as viscuda.
Per exemple, ei facil de trapar aguest estat d'inspiracion en mainatges que son plan cansats.
Comencen a explicar causes, e ei coma se trapèssen paraules qu'encara non an aprenut.
Evidentaments, les an aprenut; es paraules e es idies èren latentes ena sua consciéncia, mès ara, sense tension e sense censura, pòden, ara fin, gésser tara lum.
Entà un artista tanben ei important non deishar qu'era rason e era reflexion arriben a controtlar ua activitat mès o mens inconscienta.
Vòs que t'explica un petit conde qu'illustre açò?
Plan que òc.
Ei un conde plan trist.
Comença.
I auie un viatge un centpès qu'ère plan bon en tot dançar damb es sòns cent pès.
Quan dançaue, toti es animaus s'amassauen entà admirar-lo, e toti èren plan impressionadi pera sua abiletat.
Mès a un animau non li shuataue qu'eth centpès dancèsse.
Ère un grapaud.
Deuie èster un envejós.
Qué posque hèr entà qu'eth centpès deishe de dançar?, pensèc eth grapaud.
Non podie díder simplaments que non li shautaue eth balh.
Tanpòc podie díder qu'eth dançaue mielhor, perque aquerò, naturauments, ère mentida.
Alavetz se pensèc un plan diabolic.
Quin?
Escriuec ua carta ath centpès que didie: "À, incomparable centpès.
Sò un gran admirador dera tua dança rafinada.
Me shautarie que m'ensenhèsses a dançar.
Lhèues prumèr eth pè quèr numèro 28, e dempús eth pè dret numèro 39?.
O comences en tot lheuar eth pè numèro 17 abantes de lheuar eth pè 91?
Demori impacientaments era tua responsa.
Te salude atentaments, Eth Grapaud."
Macarèu!.
Quan eth centpès liegec era carta, comencèc a pensar se qué hège exactaments quan dançaue.
Quina cama lheuaue prumèr?
E quina dempús?
Qué cres que passèc?
Eth centpès non tornèc a dançar jamès.
Ei ua trista istòria.
Ei important qu'es artistes se "dèishen d'anar".
Es surrealistes sagèren d'arténher a plaçar-se en un estat en qué es causes ragèssen per eres madeishes.
Se seiguien dauant d'ua huelha en blanc, e començauen a escríuer sense pensar arren de çò qu'escriuien.
Ac nomentèren "escritura automatica".
Era expression la treigueren des empiristes, a on un "medium" imaginaue qu'er esperit d'un mòrt guidaue era ploma.
Mès de tot aquerò ja ne parlaram deman.
Plan ben.
En aguest sentit, er artista surrealista tanben ei un "medium", ei a díder, un mejan o intermediari deth sòn subconscient.
E dilhèu i a un element deth subconscient en un procès creatiu.
Perque qué ei en realitat aquerò qu'aperam "creativitat"?
No'c sai.
Non vò díder crear bèra causa naua?
Òc, e aquerò a lòc precisaments a trauèrs d'un delicat equilibri entre era imaginacion e era rason.
Plan soent, era rason estofe ara imaginacion, e açò ei plan grèu perque, sense imaginacion, non se pòt crear arren reauments nau.
Ac senti, mès ara non t'enteni.
Sonque ues quantes an dret ara vida.
Passe çò de madeish quan pensam, quan èm inspiradi e mos plò idies de per tot.
Se non mos imposam a nosati madeishi ua sevèra censura, es pensaments "mutants" gessen sense artura un darrèr der aute.
Mès sonque se pòden tier bèri uns d'aguesti pensaments.
Ei aquiu a on ei importanta era rason, que jògue tanben un papèr vitau.
Quan era cuelheta deth dia ei sus era taula, non auem de desbrembar èster selectius.
Un bon comparèr.
Imagina que tot açò que mos tuste, ei a díder, tota era nòsta inspiracion, auesse de passar pes nòsti pòts.
O gésser deth blòg de nòtes, o deth calaish der escritòri.
Eth mon s'estofarie en un mar d'idies azardoses, e non se harie cap seleccion, Sofia.
Ei era rason, donc, era que seleccione aguestes idies?
Òc, ac cres?.
Dilhèu era imaginacion cree es causes naues, mès non ei era imaginacion qui les seleccione.
Era imaginacion non "compause".
Ua composicion (e cada òbra d'art ei ua composicion) nèish d'un meravilhós convengut entre era fantasia e era rason, o entre era sensibilitat e era reflexion.
I a tostemp quauquarren casuau en un procès creatiu, e ei important non barrar era pòrta ad aguestes idies casuaus.
Te cau deishar caminar es oelhes abantes de portar-les a pèisher.
Alberto se demorèc en silenci en tot guardar pera hièstra.
Guarda, Goofy, exclamèc.
E Donald e es sòns nebots…
Guarda, Alberto.
M'entenes?
Micky Mouse!…
Alberto se virèc, e didec:
Òc, ei plan trist, hilha mia.
Qué vòs díder?
Èm aciu seigudi, victimes impotentes des oelhes qu'eth major a metut en libertat.
Mès ei eth mèn tòrt, naturauments.
Sò jo qui a parlat dera associacion liure d'idies.
Non t'as de sénter colpable.
Auria volut díder bèra causa sus era importància dera imaginacion entàs filosòfi.
Entà pensar bèra causa naua, mos cau èster valents e deishar-mos d'anar.
Mès dilhèu açò ei excessiu.
Non te preocupes.
Auria volut díder bèra causa sus era importància dera reflexion.
Se n'aurie d'avergonhar.
Ara ès ironic?
Ei eth qu'ei ironic, non jo.
Non enteni arren.
Auem parlat des sòns: tanben en aquerò i a un punt d'ironia.
Mès i a bèra causa qu'encara non a auut en compde.
Qué ei?
Dilhèu ei absoludaments conscient deth sòn sòmi.
Sap totes es causes que didem e hèm, dera madeisha manèra qu'eth soniaire rebrembe eth contengut manifèst deth sòn.
Ei eth qu'escriu.
Mès encara que rebrembe tot çò qu'escriu, non ei totauments desvelhat.
Qué vòs díder damb aquerò?
Non coneish es idies latents deth sòn, Sofia.
Dides causes plan estranhes.
Eth major tanben ac pense.
Aquerò ei perque non enten eth sòn pròpi lenguatge des sòns.
Poiram escapar dera sua consciéncia hangosa, coma es arrates d'aigua que gessen en solei un dia d'ostiu.
Cres qu'ac poiram arténher?
Mos cau poder.
D'ací a un parelh de dies, te darè un cèu nau.
Alavetz eth major ja non saberà a on son es arrates d'aigua, ne a on tornaràn a campar eth pròplèu viatge.
Me cau anar tà casa a premanir era hèsta deth jardin.
Mmmmm.. me pòs hèr un petit favor pendent eth camin de tornada?
Qué vòs?
Saja d'atrèir era sua atencion.
T'ac cau hèr de manèra qu'eth major te seguisque constantaments damb era agachada.
Saja de pensar en eth quan arribes tà casa, e atau eth tanben pensarà en tu.
E de qué servirà?
Atau poirè seguir trebalhant en plan secrèt sense qu'arrés me shòrde.
Entrarè enes prigondors dera consciéncia deth major, Sofia.
M'i demorarè enquia que mos tornem a veir eth pròplèu viatge.
Eth revelh mercaue es 23:55.
Hilde se demorèc estirada en lhet, en tot guardar eth solèr de naut.
Deishaue qu'es associacions d'idies flotèssen luiraments.
Ère bèra causa que sajaue de reprimir?
Aguesta idia l'espaurie un shinhau.
Coma mès se relaxaue e se daurie as pensaments e as imatges casuaus, mès se sentie coma se siguesse ena Cabana deth Major, ath cant deth petit lac en miei deth bòsc.
Qué podie planejar Alberto?.
Evidentaments, ère eth pair de Hilde qu'auie decidit qu'Alberto planejarie bèra causa.
Sabie eth tot açò qu'Alberto harie?
Dilhèu sajaue de deishar-se d'anar de tau manèra qu'ath finau passèsse bèra causa insospechada.
Ja non li demorauen guaires planes.
E se guardèsse era darrèra pagina?
Non.
Aquerò serie hèr tricha.
Ath delà, Hilde non ère guaire segura que ja siguesse decidit tot çò qu'auie de passar ena darrèra plana.
Non ère ua idia estranha?
Auie eth caièr d'anères dauant deth nas, e sa pair non podie hèr marcha entà darrèr e higer-i mès causes.
Se non siguesse qu'Alberto inventèsse bèra causa.
Ua suspresa…
Hilde auie premanit un parelh de suspreses, en tot cas.
Sa pair non la podie controtlar de cap manèra.
Mès Hilde auie eth contròtle absolut sus era madeisha?.
Qué ère era consciéncia?
Non ère un des majors enigmes der univèrs?
Qué ère era memòria?
Qué ei çò que hè a rebrembar tot çò qu'auem vist e viscut?
Crear sòns meravilhosi ua net darrèr de ua auta?
Barraue es uelhs de tant en tant, e les tornaue a daurir.
S'auie adormit.
Quan se desvelhèc per tòrt d'uns sorriscles rabiosi d'ues gavetes, eth revelh mercaue es 6:66.
Non ère un numèro absurd?
Hilde se lheuèc, e anèc tara hièstra entà guardar era baia.
Ère un costum, tant en iuèrn coma en ostiu.
Còp sec, siguec coma se l'auesse crebat laguens deth cap ua caisha de colors.
Ara rebrembaue se qué auie soniat.
Non ère un sòn coma es auti: es formes e es colors èren plan viues.
Auie soniat que sa pair auie tornat deth Liban.
Tot eth sòn auie estat ua contunhacion deth sòn qu'auie auut Sofia, quan auie trapat en cai eth crucifici d'aur.
Hilde ère seiguda ena punta deth cai, exactaments parièr que Sofia.
Alavetz entenie ua votz fèble que li didie: "Me digui Sofia".
Hilde s'auie demorat immobil, en tot sajar d'endonviar d'a on auie vengut era votz.
Contunhèc, coma un rumor, coma se li parlèsse un babau.
Ara seguida, entraue sa pair damb er uniforme dera ONU.
Hilde anaue corrent enquia eth, e l'abraçaue.
Aquiu ei a on s'acabèc eth sòn.
Rebrembèc bèri versi d'ua poesia d'Arnulf Overland.
Me desvelhèc ua net un sòn estranh ère coma s'ua votz parlèsse alunhada coma un corrent sosterranh… e jo me lheuèc: Qué vòs de jo?
Mentre qu'ère ath cant dera hièstra, sa mair entrèc ena cramba.
Bon dia.
Ja t'as desvelhat?
No'c sabi.
Tornarè tàs quate, coma tostemp.
Plan ben.
Qu'ages un bon dia, Hilde.
Egalaments.
Enquia aciu, òc.
Quan Sofia gessec dera Cabana deth Major, encara veiguec bèri personatges de Disney ath cant deth lac, mès ère coma se se dissolessen a mida que s'i apropaue.
Quan arribèc ena barca, ja auien despareishut.
Mentre que remaue, e dempús d'auer deishat era barca entre es canères, hège mimaròtes e botjaue es braci.
Sajaue desesperadaments d'atrèir era atencion deth major entà qu'Alberto podesse trebalhar damb tranquillitat.
Correc peth camin en tot hèr petiti sautets.
Entà esvitar qu'eth major s'engüegèsse, quitament se metec a cantar.
Se demorèc un moment estancada, en tot pensar se quin poirie èster eth plan d'Alberto.
Mès còp sec se n'encuedèc que desbrembaue es sues obligacions, e pugèc en un arbe.
Quan arribèc dalt de tot, se n'encuedèc que non podie baishar.
Ac sajarie ath cap d'ua estona, mès, mentretant, aurie d'inventar bèra causa entà esvitar qu'eth major s'interessèsse en çò que hège Alberto.
Sofia botjaue es braci, sagèc de cantar coma un poth un parelh de viatges e fin finau cantèc ara tirolesa.
Ère eth prumèr viatge ena sua vida qu'ac hège e, dempús de tot, tanpòc non auie estat tan mau.
Sagèc de baishar un aute viatge, mès non podec.
Còp sec, arribèc ua grana auca ena arrama a on ère agarrada.
Dempús d'auer vist a tanti personatges de Disney, Sofia non s'estonèc qu'era auca comencèsse a parlar.
Me digui Morten, didec era auca.
En vertat sò ua auca adondada, mès aguest viatge è vengut deth Liban damb un grop d'auques sauvatges.
Semble qu'as besonh d'ajuda entà baishar der arbe.
Ès massa petita entà ajudar-me, didec Sofia.
Ua conclusion precipitada, senhoreta.
Ès tu era qu'ei massa grana.
Ei çò de madeish, non?
Te calerie saber qu'è transportat a un mainatge pagès per tota Suecia.
Jo è quinze ans.
Nils n'a catorze.
Com ac as hèt entà transportar-lo?
Li dè ua petita bohetada entà que perdesse eth sentit.
Dilhèu tanben me poiries dar ua petita bohetada, perque non me posqui demorar aciu tota era vida.
Pensa que dissabte hèsqui ua hèsta filosofica en mèn jardin.
Plan interessant.
Alavetz supausi qu'aguest ei un libre de filosofia.
Quan volaua sus Suecia damb Nils Holgersson, hi escala en Marbacka, ena region de Varmland, a on Nils trapèc ua hemna grana que volie escríuer un libre sus Suecia: auie d'èster un libre entà mainatges, e auie d'èster didactic e vertadèr.
Dempús d'enténer es aventures de Nils, decidic qu'escriuerie un libre sus tot açò que Nils auie vist seigut ena esquia dera auca.
Qué estranh.
Sofia sentec que bèra causa li tustaue eth carilhon.
Er arbe ère un bòsc sancer, e era auca semblaue un shivau.
Va, donc, didec era auca.
Sofia caminèc pera arrama, e pugèc ena esquia dera auca.
Quan trapèc ua posicion comòda, era auca comencèc a volar.
Volaue plan naut per dessús des arbes.
Sofia vedec eth petit lac e era Cabana deth Major, a on Alberto elaboraue bèth plan complicat.
Ara seguida, se premanic entà aterrir ath pè der arbe que Sofia auie escalat.
Quan era auca toquèc en tèrra, Sofia gessec redolant.
Dempùs de hèr ues campuletes peth romerau, se lheuèc.
Se n'encuedèc, damb suspresa, que tornaue a auer es dimensions de tostemp.
Era auca dèc un parelh de virades ath sòn torn.
Fòrça gràcies pera tua ajuda, didec Sofia.
Non a cap d'importància.
As dit qu'aquerò ère un libre de filosofia.
Ac as dit tu.
Ben, ei çò de madeish auríem subervolat tota era istòria dera filosofia, dera madeisha manèra que portè a Nils Holgersson per tot Suecia.
Auríem subervolat Miles e Atenes, Jerusalem e Alexandria, Roma e Florencia.
Londres e Paris, Jena e Heidelberg, Berlin e Copenhaguen…
Qu'ei pro.
Ei mès senzilh subervolar Suecia.
Era auca correc uns passi, e se metec a volar.
Sofia se sentie plan cansada, mès quan entrèc en Nhadèr pensèc qu'Alberto serie plan content damb es sues manòbres.
Eth major non podie auer pensat en Alberto era darrèra mieja ora e, s'ac auie hèt, aurie auut un grèu desdoblament dera personalitat.
Sofia entrèc en casa uns instants abantes que sa mair tornèsse deth trebalh.
Atau non li calec explicar qu'ua auca l'auie ajudat a baishar d'un arbe.
Dempús de minjar, comencèren a premaní'c tot entara hèsta deth jardin.
Baishèc tath jardin ua taula de cavalets de quate mètres que i auie en atic.
Auien planejat plaçar era taula dejós des arbes frutèrs.
Eth darrèr viatge qu'auien tengut era taula de cavalets auie estat en dètzau aniversari deth maridatge des sòns pairs.
Sofia, alavetz, sonque auie ueit ans, mès rebrembaue claraments aquera hèsta en aire liure, a on auien vengut toti es familiars e amics.
Eth pronostic deth temps non podie èster mielhor.
Non auie ploigut ne ua gota dempús dera terribla tormenta eth dia abantes der aniversari de Sofia.
Totun, decidiren demorar enquiath dissabte ath maitin tà decorar e premanir era taula.
Un shinhau mès tard, heren dues classes diferentes de pan.
I aurie poth e salades.
E refresqui.
Sofia cranhie que bèri gojats dera sua classa portèssen cervesa, pr'amor que non volie problèmes.
Ei clar que vierà.
Quitament a prometut hèr un jòc de mans filosofic.
Un jòc de mans filosofic?
Qué vò díder, açò?
No'c sabi… se siguesse mague, aurie premanit un d'aguesti trucs de magia.
Dilhèu aurie trèt un conilh blanc d'un chapèu de copa…
Qué?
Un aute viatge?
Tot aquerò son paraules.
Planèges bèra causa tu tanben?
Si, Sofia, de hèt si.
Un discors?
Non te diderè arren.
Bona net, Sofia.
Ath maitin a vier, sa mair la desvelhèc d'ora abantes d'anar a trebalhar.
Just dempús que sa mair se n'auesse anat, sonèc eth telefon.
Auie bèth sistèma entà saber quan Sofia se demoraue soleta en casa.
Com van es tòns secrèts?
Xxxxx.
Non digues arren.
Ne tansevolhe dèishes qu'eth i pense.
Me semble qu'ager artenhí de distrèir-lo.
Plan ben.
S'a acabat eth cors de filosofia?
Truqui per aquerò.
Ja auem arribat ath nòste sègle.
A compdar d'ara, te calerie saber orientar-te tu soleta.
Era causa mès importanta ei qu'ara ja as ua basa.
Totun, voi que mos veigam entà auer ua petita charrada sus era nòsta epòca.
De vertat?
Per aquerò mès vau que mos trapem en centre.
Vòs que venga?
Non, non, aciu non.
Ac è tot plan desordenat.
Acaben de daurir un cafè en aute costat dera Plaça Major.
Cafè Pierre.
A quina ora vòs que mos trapem?
Te semble ben tàs dotze?
Tàs dotze en cafè, plan ben.
Ei mielhor de non díder arren mès, ara.
Adishatz!.
Passauen ues menutes des dotze, quan Sofia entrèc en Cafè Pierre.
Ère un d'aguesti cafès de mòda, damb taules redones e cagires neres, baguettes e bòls de salades.
Eth locau ère petit, e Sofia vedec de seguit qu'Alberto non i ère.
De hèt siguec era soleta causa ena que se fixèc.
I auie moltes persones seigudes enes taules, mès cap ère Alberto.
Non ère acostumada a anar soleta tà un cafè.
S'apressèc ath mostrador e demanèc un tè damb citron.
Portèc era tassa tà ua des taules que demorauen liures.
Campaue constantaments era pòrta d'entrada.
Non deishaue d'entrar e gésser gent, mès Alberto non apareishie.
S'aumens auesse auut un jornau.
Ath cap d'ua estona, non podec esvitar campar ath sòn torn.
Bères persones li tornauen era agachada.
Pendent ua estona se sentec ua hemna joena.
Sonque auie quinze ans, mès podie semblar que n'auie dètz-e-sèt… o coma minim, sètze e uns quanti mesi.
S'imaginèc se qué deuie pensar tota aquera gent sus eth hèt d'existir.
Semblaue que siguessen simplaments aquiu, sense pensar en arren.
Parlauen e gesticulauen, mès non semblaue que parlèssen d'arren important.
Còp sec, se'n rebrembèc de Kierkegaard, qu'auie dit qu'era principau caracteristica dera multitud ère "es sòns discorsi uets de sentit".
Viuie tota aguesta gent en ua etapa estetica?
O dilhèu entada eri aquerò ère existenciauments important?
En ua des sues prumères cartes, Alberto auie escrit que i a moltes causes en comun entre es mainatges e es filosòfi.
Sofia tornèc a pensar qu'auie pòur d'èster adulta.
E s'era tanben arribèsse a entrar enes prigondors dera pèth de conilh que s'auie trèt deth chapèu de copa der univèrs?
Mentre pensaue tot aquerò, non auie perdut jamès de vista era pòrta d'entrada.
Còp sec, Alberto entrèc.
Totun qu'ère ostiu, portaue ua berrèta e un abric pro long.
La veiguec de seguit, e anèc dirècte tath lòc a on ère seiguda.
Sofia pensèc qu'ère eth prumèr viatge que se trapauen en public.
Ei mès des dotze e quinze…
Se ditz quart d'ora academic.
Alberto se seiguec e la guardèc dirèctaments as uelhs.
M'ei parièr.
Dilhèu prenerè ua baguette.
Alberto anèc tath mostrador.
Ère car?
Ei parièr, Sofia.
As bèra excusa que justifique eth retard?
Non.
Ac è hèt expressaments, ja t'ac explicarè.
Hec dues granes mossegades ath mòs, e didec:
Parlaram deth nòste sègle.
A passat bèra causa filosoficaments importanta?
Moltes.
De hèt, tantes, que se ramifiquen en fòrça direccions diferentes.
Entà començar, parlaram d'un corrent que s'apère existencialisme.
Aguest tèrme arremasse diuèrsi corrents filosofics que prenen coma punt de gessuda era situacion existenciau der òme.
Acostumam a parlar dera filosofia existenciau deth sègle XX.
Bèri uns d'aguesti filosòfi, o existencialistes, basèren es sues idies, non sonque en Kierkegaard, senon tanben en Hegel e Marx.
Enteni.
Un aute filosòf qu'aurie fòrça influéncia en sègle XX siguec Freidrich Niezstche, que viuec de 1844 tà 1900.
Reagic contra Hegel e contra er "istoricisme" germanic.
Contra er interès anemic pera istòria, opause era pròpia vida.
Reivindicaue ua "transfomacion de totes es valors" perque es valors des fòrts non siguessen empachades pes aflaquidi.
Segontes Nietzsche, tant eth cristianisme coma era filosofia tradicionau auien dat era esquia ath mon reau, en tot apuntar de cap ath cèu o de cap ath mon des idies.
Mès aquerò qu'enquia ara s'auie considerat eth "mon reau", en realitat ei un mon faus.
Plan ben.
Un filosòf existencialista que recebec era influéncia de Nietzsche e Kierkegaard siguec Martin Heidegger.
Mès mos concentraram en filosòf francés Jean-Paul Sartre, que viuec de 1905 enquia 1980.
Siguec eth mès coneishut des existencialistes, aumens entre eth gran public.
Eth sòn existencialisme se hec popular enes ans quaranta, just dempús dera dusau Guèrra Mondiau.
Mès tard se higec ath movement marxista francés, mès jamès siguec membre de cap partit.
Ei per açò que mos auem trapat en un cafè francés?
Cohèssi que non a estat un edart.
Sartre frequentaue es cafès.
Siguec en un d'aguesti cafès a on coneishec ara companha dera sua vida, Simone de Beauvoir, que tanben ère ua filosòfa existencialista.
Ua hemna filosòfa?
Ei un consolament qu'era umanitat s'age finauments civilizat.
Totun, era nòsta epòca tanben a fòrça problèmes.
M'anaues a parlar der existencialisme.
Sartre didec qu'er "existencialisme ei un umanisme", causa que vò díder qu'es existencialistes prenen coma punt de gessuda exclusivaments er èsser uman.
Me cau díder, totun, qu'ei un umanisme damb ua vision plan mès escura der òme qu'era que vedérem ena Renaishença.
Per qué?
Tant Kierkegaard coma bèri filosòfi existencialistes d'aguest sègle èren cristians.
En cambi, Sartre practiquèc un existencialisme atèu.
Era sua filosofia se pòt considerar ua despietada analisi dera situacion der òme dempús que "Diu a mòrt".
Era frasa "Diu a mòrt" ei de Nietzsche.
Contunha.
Era paraula clau dera filosofia de Sartre ei, coma ena de Kierkegaard, "existéncia".
Mès "existéncia" non ei çò de madeish que "víuer".
Es plantes e es animaus tanben son viui, mès non s'an de preocupar de saber se qué vò díder aquerò.
Er òme ei er unic èsser viu qu'ei conscient dera sua existéncia.
Sartre didec qu'es causes fisiques son çò que son "en eres madeishes", mentretant qu'er òme ei "entà eth madeish".
Èster ua persona ei plan diferent qu'èster ua causa.
Aquerò ei vertat.
Sartre didec qu'era nòsta existéncia ven abantes qu'eth sòn significat.
Eth hèt de qué jo existisqui ei anterior ath hèt de saber se qué sò jo.
Qué complicat.
Per esséncia entenem çò qu'ei vertadèraments ua causa, era "natura" d'ua causa.
Entà Sartre, er òme non a ua natura innata, e li cau crear-se a se madeish.
Li cau crear era sua pròpia natura o "esséncia" pr'amor qu'aguesta non ven dada "a priori".
Me semble qu'enteni açò que vòs díder.
Ath long dera istòria dera filosofia, es filosòfi an sajat de descurbir se qué ei er òme, o se qué ei era natura umana.
Mès Sartre pensaue qu'er òme non se pòt refugiar en cap natura etèrna.
Ei per açò que non servís demananar-se quin ei eth sentit dera vida en generau.
Èm condemnadi a improvisar.
Èm coma actors qu'auem entrat ena scèna sense auer cap de papèr, sense nòtes ne notaires que mos gasulhen es causes que mos cau hèr.
Nosati madeishi auem d'escuélher se com mos cau víuer.
De bèra manèra, aquerò ei vertat.
Ac as entenut.
Quan er òme se n'encuede que viu, qu'un dia morirà e que non i a arren a on pogue agarrar-se, alavetz sent crebacòr.
Rebrembaràs qu'eth crebacòr ère tanben un element important ena descripcion que hège Kierkegaard d'ua situacion existenciau.
Òc, ac rebrembi.
Sartre ditz qu'er òme se sent estrangèr en un mon sense sentit.
Quan descriu era "alienacion" der òme, arremasse idies basiques de Hegel e de Marx.
Era sensacion qu'a er òme d'èster un estrangèr en mon cree un sentiment de desesperacion, engüeg, nausèa e absurditat.
Ei plan abituau senter-se deprimit o frustrat.
Òc, Sartre descriu ar òme urban deth sègle XX.
Rebrembes qu'es umanistes dera Renaishença auien ensenhat, lèu de forma trionfant, era libertat e era independéncia der òme?
Sartre, en cambi, sentec era libertat der òme coma ua maladèta.
Perque un viatge a estat lançat en mon ei responsable de toti es sòns actes".
Mès arrés mos a demanat se volem èster ciutadans liures.
Aguesta ei era clau, segontes Sartre.
Mès èm individús liures, e aguesta libertat mos obligue a trigar pendent tota era nòsta vida.
Non i a ne normes ne valors etèrnes as que mos pogam agarrar.
Aquerò hè qu'es nòstes causides siguen encara mès importantes: perque èm totauments responsables des nòsti actes.
Sartre remerquèc qu'er òme jamès a d'eludir era responsabilitat des sues accions.
Tanpòc non podem eludir era responsabilitat de hèr era nòsta pròpia eleccion damb era excusa d'auer d'anar tath trebalh o d'auer de víuer segontes ues cèrtes formes borgeses.
Qui entre laguens dera massa anonima deven un òme impersonau e frustrat: hug de se madeish e viu ena mentida.
En cambi, era libertat mos obligue a hèr bèra causa de nosati madeishi, mos obligue a "víuer autenticaments".
Compreni.
Aquerò ei valid sustot entàs nòstes causides etiques.
Jamès podem dar era colpa ara "natura umana", ara "fragilitat umana" o a causes semblables.
A viatges se passe qu'òmes madurs se compòrten coma porcèths e ath finau diden qu'eth tòrt ei deth "vielh Adam".
Mès aguest "vielh Adam" non existís.
Ei simplaments ua figura ara que mos agarram entà eludir era responsabilitat des nòsti actes.
Ja ère ora qu'era colpa non se la cargue tostem eth madeish.
Sartre non ère un niilista.
Qué ei aquerò?
Ei ua persona que pense qu'arren impòrte, e que tot ei permetut.
Sartre credie qu'era vida a d'auer un sentit.
Ei un imperatiu.
Mès èm nosati madeishi es qu'auem de dar aguest sentit ara nòsta vida.
Entà existir ei de besonh crear ua pròpia vida.
M'ac poiries explicar mès peth menut?
Pr'amor qu'era consciéncia ei tostemp consciéncia de bèra causa.
Aguesta "bèra causa" depen de nosati e der entorn.
Nosati madeishi participam ena percepcion, e seleccionam es causes que mos semblen importantes.
Pòs méter bèth exemple?
Dues pesones pòden èster ena madeisha cramba, e perceber-la de dues manères plan diferentes.
Aquerò se passe perque percebem eth mon exterior a trauèrs deth nòste punt d'enguarda e des nòsti interèssi.
Ua hemna qu'ei embarassada a era sensacion que totes es hemnes que ve son embarassades.
Non vò díder qu'abantes non i auesse hemnes embarassades, senon que d'ençà qu'ei embarassada ve eth mon de ua auta manèra.
Ua persona malauta ve ambulàncies pertot.
Enteni.
Era nòsta pròpia vida vidanta condicione era nòsta manèra de percéber era cramba.
Se bèra causa non m'interèsse, non la veigui.
E ara ja te posqui explicar se per qué aué è arribat tard.
As dit qu'ac as hèt exprèssaments.
Era prumèra causa qu'è vist ei que non i ères.
Non ei estranh qu'era prumèra causa que vedesses siguesse ua causa absenta?
Dilhèu òc, mès ei que m'auia de trapar damb tu.
As vengut tard entà demostrar aquerò?
Òc, entà hèr-te a compréner eth punt clau dera filosofia de Sartre.
Plan ben, òme.
S'ès encamardada, e demores ua trucada telefonica deth tòn estimat, alavetz dilhèu "sentes" tot eth dia que non truque.
Tu sentes precisaments que "non" truque.
Se lo demores ena estacion, e i a un pialèr de gent ena andana, tu non ves as autes persones, que shòrden e non an cap d'importància.
Autanplan te pòden resultar desagradiues perque ocupen espaci.
Era soleta causa que cuelhes ei qu'eth non ei aquiu.
Ac enteni.
Simone de Beauvoir sagèc d'aplicar er existencialisme ath papèr que jòguen es dus sèxes.
Sartre auie explicat qu'er òme non a cap "natura etèrna" a on agarrar-se.
Mos cream a nosati madeishi.
Aquerò tanben ei valid entara nòsta concepcion des sèxes.
Simone de Beauvoir sosten que non existís ua "natura femenina" o ua "natura masculina", encara qu'aguesta age estat tostemp era opinion tradicionau.
Per exemple, s'a dit soent qu'er òme a ua natura "transcendenta", que cerque un sentit e ua direccion dehòra deth larèr domestic.
En cambi, se ditz qu'era hemna a ua orientacion vitau contrària ara der òme.
Ei "immanenta", ei a díder, vò èster delà a on ei.
Per tant, protegís ara sua familha, ara sua natura e as causes pròches.
Aué en dia, didem qu'era hemna s'interèsse mès qu'er òme pes causes doces e trendes dera vida.
De vertat pensaue aquerò?
Non m'escotes.
Simone de Beauvoir non credie en cap "natura femenina" o "natura masculina".
Ath contrari, pensaue qu'es hemnes e es òmes an de desliurar-se d'aguesti prejudicis.
I sò d'acòrd.
Qué volie díder damb aguest titol?
Parlaue des hemnes.
Ena nòsta cultura, era hemna a estat eth "segon sèxe".
Er òme se compòrte coma un subjècte, e tracte ara hemna coma un objècte.
D'aguesta manèra, empedís qu'era age ua responsabilitat sus era sua pròpia vida.
Contunha.
Segontes Simone de Beauvoir, era hemna a de reconquistar aguesta responsabilitat.
Perque non ei er òme qui sosmet ara hemna.
Era hemna se reprimís a se madeisha en non assumir era responsabilitat dera sua pròpia vida.
Èm nosati es que decidim eth nòste grad de libertat e d'independéncia?
Òc, se poderie díder atau, se vòs.
Er existencialisme tanben influïc prigondaments ena literatura, des des ans quaranta enquia ara, especiauments en teatre.
Eth madeish Sartre escriuec novèles e òbres de teatre.
Tanben siguec plan important eth francés Albert Camus, er irlandés Samuel Beckett, eth romanés Ionesco e eth polonés Gombrowicz.
Auien ua tralha en comun, que compartien damb molti auti escrivans: er absurd.
Era paraula se tie especiauments entà designar eth "teatre der absurd".
Plan ben.
Entenes qué vò díder era paraula absurd"?
Vò díder bèra causa que non a sentit o qu'ei irracionau, non?
Exactaments.
Eth teatre der absurd neishec coma ua reaccion ath teatre realista, e sajaue de mostrar en scenari era manca de significat dera existéncia e, d'aguesta manèra, hèr a reaccionat ath public.
Non ère un culte ar absurd.
Ath contrari.
En tot mostrar era absurditat des hèts quotidians de cada dia, s'obligaue ath public a cercar ua existéncia mès vertadèra e autentica.
Semble interessant.
Eth teatre der absurd soent expause situacions totauments triviaus, e per aquerò se considère ua sòrta de "iperealisme".
Era gent ges tau coma ei.
Se representes çò que passe en un lavabo un maitin perfèctaments ordinari d'ua casa perfèctaments ordinària, eth public se met a arrir.
Eth sòn arrir se pòt interpretar coma ua reaccion ath hèt de veder-se ada eri madeishi sus era scèna.
Òc, exacte.
Eth teatre der absurd tanben pòt auer ua vessant surealista.
Es personatges soent se trapen en situacions improbables e irreaus, coma en un sòn.
Quan es personatges accèpten aguestes situacions sense suspresa, ei eth public qui a de reaccionar damb suspresa en tot veir qu'es personatges non se susprenen.
Charles Chaplin trebalhaue d'aguesta manèra enes sues pellicules mudes.
Er efècte comic d'aguestes pellicules ei soent era acceptacion laconica de Chaplin des causes absurdes que li passen.
Aquerò obligaue ath public a cercar laguens sòn bèra causa mès autentica e vertadèra.
Ei estonant de veir es causes que tolère era gent sense protestar.
Aquerò ei vertat.
Vòs ua tassa de tè?
O ua coca-cola?
Òc, gràcies.
Alberto tornèc damb un cafè e ua coca-cola.
Mentrestant, Sofia auie pensat que li començaue a agradar era vida d'aqueth cafè.
Tanben començaue a pensar qu'es convèrses des autes taules non èren tan triviaus coma se les auie imaginat.
Alberto deishèc era botelha de coca-cola sus era taula damb un fòrt patac.
E aquerò mos pòrte ara fin deth camin, didec.
Non.
Aquerò serie ua exageracion.
Mès era filosofia existencialista a auut fòrça importància entà molta gent de tot eth mon.
Coma auem vist, a es sues arraïtzes plan entà darrèr: dempús Kierkegaard enquia Socrates.
Eth sègle XX tanben a estat testimòni d'ua floritura e d'un renauiment des auti corrents filosofics qu'auem discutit.
Coma quini?
Un corrent atau ei eth neotomisme, ei a díder, es idies que pertanhen a Sant Tomàs d'Aquino.
Un aute corrent ei eth aperat filosofia analitica, o empirisme logic, qu'a es sues arraïtzes en Hume e en empirisme anglés, mès que tanben a relacion damb era logica d'Aristotil.
Ja auem parlat der neodarwinisme e dera importància dera psicoanalisi.
Mos calerie mentar un darrèr corrent, eth materialisme que tanben a arraïtzes istoriques.
Grana part dera sciéncia modèrna deu fòrça causes as esfòrci des pre-socratics.
Per exemple, contunhe era recerca dera particula elementau indivisibla de qué son formades totes es causes.
Arrés non a podut explicar encara de forma satisfactòria se qué ei era matèria.
Es sciéncies modèrnes coma era fisica nucleara o era bioquimica son tan fascinades peth problèma qu'entà fòrça gent constituïssen ua part importanta dera sua forma d'enténer era vida.
Se barrègen es causes naues e vielhes.
Perque es madeishes qüestions damb que comencèrem aguest cors, encara non s'an podut respóner.
Sartre toquèc un punt important quan didec qu'es qüestions existenciaus non se poiràn respóner jamès.
Ua pregunta filosofica ei, per definicion, ua causa que cada generacion, cada èsser uman, a de sajar de respóner.
Aquerò ei un shinhau descoratjant.
Non sai se'n sò d'acòrd.
Non ei precisaments en tot someter-mos aguestes qüestions que sentem qu'èm viui?
Ath delà, tostemp qu'er òme a lutat entà trapar ua responsa as granes qüestions, a trapat solucions clares e definitiues a qüestions mès petites.
Era sciéncia, era investigacion e era tecnologia an neishut des reflexions filosofiques.
Dempús de tot, non a estat era estranhesa dera consciéncia çò qu'a portat ar òme ena Lua?
Òc, ei vertat.
Quan Neil Armstrom caushiguèc era Lua didec: "un petit pas entar òme e un gran pas entara umanitat" En sòn prumèr pas ena Lua, includie a toti es òmes qu'auien viscut abantes qu'eth.
Non ère sonque merit sòn.
Ei clar que non.
Era nòsta epòca a auut d'afrontar naui problèmes.
Es mès seriosi son es deth meiei ambient.
Un important corrent filosofic deth sègle XX ei era ecofilosofia, coma lo batièc un des sòns fondadors, eth filosòf noruec Arne Naess.
Molti ecofilosòfi occidentaus an assenhalat qu'era civilizacion occidentau va peth camin confonut, e qu'ei a mand d'arribar en limit dera tolerabilitat.
Aguesti filosòfi an sajat d'apregondir mès, en non demorar-se solets enes efèctes dera pollucion e dera contaminacion ambientau.
I a bèra causa confonuda ena manèra de pensar d'Occident.
Me semble qu'an rason.
Es ecofilosòfi an metut en dobte eth pròpi concèpte d'evolucion.
Aguest concèpte se base ena presumpcion qu'er òme ei superior: qu'ei eth patron dera natura.
Aguesta manèra de pensar pòt èster lamentabla entara vida sancera deth Planeta.
Me meti malauta quan i pensi.
Entà amiar a tèrme aguesta critica, molti ecofilosòfi an sajat de trèir idies de d'autes cultures, coma per exemple dera India.
Tanben an estudiat es pensaments e es costums des cridadi pòbles primitius (o pòbles autoctòns, coma es indis d'America), entà sajar de recuperar aquerò que ja auem perdut.
Aguesti darrèri ans, en cercles scientifics, s'especule damb era idia qu'era nòsta manèra de pensar scientifica se trape dauant d'un "cambi paradigmatic", ei a díder, un cambi fondamentau ena manèra de pensar des scientifics.
Aquerò ja a dat fruts en bèri camps.
Èm testimònis des coneishuts "movements alternatius", qu'apòsten per un pensament globau e per un nau estil de vida.
Perfècte.
Ath madeish temps, coma mos cau hèr tostemp damb totes es causes que hèn es òmes, s'a de distinguir entre eth ben e eth mau.
Bèri uns sostien qu'auem entrat en ua naua epòca o "New Age".
Mès es causes naues non son de besonh es mielhors, dera madeisha manèra que non totes es causes vielhes les cau acornerar.
Aquerò ei, de hèt, çò que volie díder aguest cors de filosofia.
Ara ja as un bagatge istoric, que te permeterà orientar-te soleta pera vida.
Gràcies.
Seguraments te n'encuedaràs que moltes des causes que i a darrèr deth "New Ages" non s'ac valen.
Tanben era "neoreligiositat", o eth "neoocultisme" o era "medèrna supersticion" an invadit eth mon occidentau enes darrères decades, e s'an convertit en ua grana industria.
En tot profitar era influéncia menor deth cristianisme, an creishut coma misharnons naues concepcions dera vida.
As bèth exemple?
Era lista ei tan longa, que non posqui començar.
Ath delà, non ei facil descríuer eth nòste pròpi temps.
Mès ara te prepausi d'anar a hèr un torn pera ciutat.
Me cau ensenhar-te ua causa.
Non è guaire temps.
Non auràs desbrembat era hèsta de deman, vertat?
Ei clar que non.
Passaràn causes meravilhoses.
Mès abantes a de demorar barrat eth cors de filosofia de Hilde.
Eth major non a pensat arren mès, e per aquerò pèrd un shinhau d'auantatge.
Gesseren.
Era gent anaue tà naut e tà baish coma hormigues en un hormiguèr.
Sofia se demanaue se qué volerie ensenhar-li.
Alberto assenhalèc era veirina e didec:
Aquerò ei eth sègle XX, Sofia.
Eth mon crebèc a compdar dera Renaishença.
Damb es grani descubèrtes, es europèus comencèren a viatjar per tot eth mon.
Aué ei ath revès.
Poiríem díder qu'ei ua explosion ath revès.
Qué vòs díder?
Eth mon sancer se convertís en un hilat unic de comunicacions.
Non hè guaire temps, es filosòfi encara auien de viatjar damb tamborèu e shivaus entà trapar d'auti pensaires o entà conéisher mon.
Aué, mos podem sèir en quinsevolh lòc deth planeta, e accedir a tota era experiéncia umana en ua pantalha d'ordenador.
Ei incredible, mès hè pòur.
Era qüestion ei s'era Istòria s'acabe o se, ath contrari, èm en lindau d'ua naua èra.
Ja non èm simplaments ciutadans d'ua ciutat o d'un país en concrèt.
Viuem en ua civilizacion planetària.
Ei vertat.
Eth desvolopament tecnologic a estat seguraments mès important enes trenta o quaranta ans darrèrs qu'ena rèsta dera Istòria.
E dilhèu sonque èm en començament…
Aquerò ei çò que me volies hèr veir?
Non, ei en aute costat dera glèsia.
Unides en ua des pantalhes de television.
Guarda, didec Sofia.
Era camerà s'apressèc a un des soldats.
Auie ua barba nera identica ara d'Alberto.
Còp sec, treiguec un papèr a on didie: "Tornarè lèu, Hilde".
Didec adiu damb era man, e despareishec.
Pòcvau, exclamèc Alberto.
Ère eth major?
Ne tansevolh responerè.
Caminèren peth parc que i auie dauant dera glèisa, e arribèren en un aute carrèr.
Alberto semblaue irritat.
Ath cap d'ua estona, arribèren dauant d'ua libreria que se didie LIBRIS, era mès grana dera ciutat.
Entrem, didec Alberto.
Laguens dera libreria, senhalèc era paret mès longa.
Auie tres seccions: NEW AGE, ESTILS DE VIDA ALTERNATIUS E MISTICISME.
Enes estatgères i auie libres damb titols curiosi: Ua vida dempús dera mòrt?, Es secrèts der espiritisme, Tarot, Eth fenomèn OVNI, Eth retorn des dius, Abantes as estat aciu, Qué ei era astrologia?, eca.
Aquerò tanben ei eth sègle XX, Sofia.
Ei eth temple deth nòste temps.
Non cres en arren de tot aquerò?
Moltes d'aguestes causes son ua farsa.
De hèt, son ara madeisha nautada qu'era pornografia.
Es joeni pòden vier aciu e crompar es idies que mès les agraden.
Mès era diferéncia entre era filosofia de vertat e aguesti libres ei mès o mens era madeisha que i a entre er amor de vertat e era pornografia.
Non exagères un shinhau?
Anem tath parc.
Gesseren dera botiga, e trapèren un banc uet dauant dera glèisa.
Ac criden parapsicologia, didec Alberto.
Ara ditz: penses que tot ei mentida?
Non semble pròpi d'un filosòf veritable jutjar-les a toti dera madeisha manèra, mès non excludisqui era ipotèsi qu'aguestes paraules qu'acabi de díder diboishen un mapa detalhat d'un paisatge que non existís.
Aquí i a moltes "fantasies" que Hume aurie cremat.
Molti d'aguesti libres non contien ne ua soleta experiéncia autentica.
E per qué i a tanti libres que tracten d'aguesti tèmes?
Ei un des negòcis mès rendables deth mon.
E per qué cres qu'ac vòlen?
Obviaments, ei era sua manèra d'exprimir un desir de causes "mistiques", de causes diferentes que trinquen era monotonia dera vida de cada dia.
Mès ei crotzar er arriu entà anar a cercar aigua, coma didem es noruecs.
Qué vòs díder?
Èm aciu, en tot passejar-mos per un conde meravilhós.
En plia lum, Sofia.
Non ei incredible?
Non è dit aquerò.
Mès aquerò tanben ei coma un sistèma darwinista.
Explica-te.
Pensa en totes es causes diferentes que pòden passar en un solet dia.
Agarra, per exemple, un dia dera tua vida.
Pensa en totes es causes que ves e experimentes.
Bèri viatges passen estranhes coïncidéncies.
Per exemple, vas tà ua botiga tà crompar ua causa que vau vint-e-ueit corones.
Mès tard, arribe Jorunn e te da es vint-e-ueit corones que te deuie.
Dempús anatz tath cinema, e vos dan eth sèti nomero vint-e-ueit.
Òc, aquerò serie ua misteriosa coïncidéncia.
Mès non per aquerò deisharie d'èster ua coïncidéncia.
Era qüestion ei qu'era gent se dedique a colleccionar coïncidéncies coma aguestes.
Colleccionen experiéncies estranhes o inexplicables.
Quan aguesta sòrta d'experiéncies (trètes dera vida de milions de persones) s'arremassen en un libre, pòden dar era impression d'èster un materiau seriós.
E cada dia n'auem mès.
Mès mos trapam dauant de ua auta loteria ena que sonque se ven es numèros guanhadors.
Ei clar que si.
Quina ei?
Te'n rebrembes que parlèrem dera teoria de Freud sus eth subconscient?
Plan que òc.
Freud mostrèc que podem actuar coma mediums dera nòsta pròpia consciéncia.
Cop sec, mos podem trapar en tot pensar o hèr bèra causa sense saber se per qué ac pensam o ac hèm.
I a persones que caminen o parlen en tant sónien.
Ac podem díder ua sòrta d'"automatisme mentau".
E rebremba as surrealistes, que practicauen era escritora automatica: sajauen d'èster mediums deth sòn subconscient.
Ac rebrembi.
En aguest sègle, er espiritisme s'a calat de mòda periodicaments.
Era idia ei qu'un medium se pòt méter en contacte damb ua persona mòrta.
O ben en tot parlar damb era votz deth mòrt o ben per miei dera escritora automatica, eth medium recep un messatge de bèth un que viuec hè molti centenats d'ans.
Aquerò s'a establit coma ua pròva de qué i a ua vida dempús dera mòrt o que viuem moltes vides.
Enteni.
Non digui que toti aguesti mediums siguen uns panotejaires.
Bèri uns an actuat de bona fe.
An estat mediums de vertat, mès mediums dera sua consciéncia.
S'an estudiat casi de mediums qu'en un estat d'ipnòsi an revelat coneishements e capacitats que ne eri madeishi podien enténer com ac auien aquerit.
Bèth un que non coneishie er ebrèu, per exemple, comencèc a parlar en aguest idioma.
Alavetz seguraments auie d'auer viscut ua vida anteriora, Sofia, o aurie d'auer estat en contacte damb un esperit mòrt.
E tu qué cres?
Se ve que quan ère petita la cuedèc ua hemna judiua.
Te decep?
Fòrça experiéncies quotidianes se pòden explicar pera teoria de Freud sus eth subconscient.
Se còp sec recebi ua trucada d'un amic deth que non sai arren d'aciu hè ans just quan guardaua eth sòn numèro de telefon…
Se me meterie era pèth de garia.
Era explicacion poirie èster, per exemple, qu'es dus auem entenut era madeisha cançon pera ràdio, ua cançon qu'entenérem eth darrèr viatge que siguérem amassa.
Çò que passe ei que non èm conscients d'aguesta connexion oculta.
O ei un param, o ei eth numèro guanhador, o ei eth subconscient.
Ei atau?
En tot cas, qu'ei bon liéger aguesti libres damb un cèrt escepticisme, sustot entà un filosòf.
En Anglatèrra i a ua associacion d'esceptics.
Hè molti ans prometeren ua grana quantitat de sòs ara prumèra persona que les podesse dar era mès petita pròva d'un fenomèn subernaturau.
Non calie que siguese un gran miracle, n'auie pro damb un petit exemple de telepatia.
Mès encara non s'a presentat arrés.
Està ben.
En cambi, i a moltes causes qu'es òmes encara non comprenem.
Dilhèu ne tan solet coneishem es leis dera natura.
En sègle XIX, i auie fòrça gent que se pensaue qu'es fenomèns coma era electricitat e eth magnetisme èren magia.
Apòsti qu'era mia arremairia s'aurie demorat petrificada se l'auesse parlat dera television o d'es ordenadors.
Alavetz non cres en arren subernaturau.
Ja n'auem parlat d'aquerò.
Era pròpia expression "subernaturau" ei un shinhau estranha.
Non, creigui que i a ua soleta natura, que, en cambi, ei estonanta.
E es mistèris de toti aguesti libres que m'as ensenhat?
Toti es filosòfi vertadèrs an d'auer es uelhs plan dubèrts.
Encara que jamès auem vist un corbàs blanc, non auem de parar jamès de cercar-lo.
E un dia, enquia un esceptic coma jo se veirà obligat a acceptar ua causa en qu'abantes non credie.
Se non deishèssa dubèrta aguesta possibilitat, seria un dogmatic, e non un filosòf de vertat.
Alberto e Sofia se demorèren seigudi en banc, sense díder arren.
Es palomes estirauen eth còth e roconauen.
De tant en tant, s'espaurien per ua bicicleta o un movement brusc.
Me cau anar tà casa e premanir era hèsta, didec Sofia, finauments.
Abantes de marchar t'ensenharè un corbàs blanc.
Aguest viatge passèren de long toti es libres sus fenomèns subernaturaus e s'arturèren dauant d'ua estatgèra fragila deth hons dera libreria.
Vòs que te lo crompi?
Non sai se poirè.
Hilde seiguie en lhet coma ua pèira.
Èren lèu es onze.
Auie liejut mès de dues ores.
A viatges s'auie mòrt d'arrir, e d'auti viatges auie deishat anar un panteish.
Per sòrt, non i auie arrés en casa.
Semblaue mentida tot çò qu'auie liejut en dues ores.
Auie començat damb Sofia en tot sajar d'atrèir era atencion deth major en camin de cap a casa.
Dempús auie pujat en un arbe, e l'auie rescatat Marten Goose, qu'auie arribat deth Liban coma un àngel salvador.
Hilde non auie desbrembat jamès que sa pair l'auie liejut Eth meravilhós viatge de Nils Holgersson quan ère petita.
Pendent molti ans, era e sa pair auien tengut un lenguatge secrèt restacat ad aqueth libre.
Mès tard, Sofia auie auut era sua prumèra experiéncia solitària en un cafè.
Hilde auie liejut damb fòrça interès es planes en qué Alberto auie parlat de Sartre e er existencialisme.
Lèu auie artenhut de convencer-la, coma ja auie passat molti viatges ath long deth libre.
Er an anterior, Hilde auie crompat un libre sus astrologia.
Mès tard, auie portat tà casa ues cartes de taròt e un libre sus espiritisme.
Sa pair l'auie avertit cada viatge sus eth perilh des supersticions, en tot parlar deth "sentit critic" e de causes semblables.
Mès enquia ara non s'auie revenjat.
Eth sòn atac ère premanit.
Demoraue clar qu'era sua hilha non abandonarie tant aisidaments aguesta sòrta de causes.
Entà èster-ne totauments segur, l'auie saludat damb era man des d'un televisor d'ua botiga d'electrodomestics.
S'ac podie auer estauviat…
Era causa que mès l'intrigaue ère era gojata des peus neres.
Sofia, qui ès?
D'a on vies?
Per qué as entrat ena mia vida?
Ath finau, Sofia auie recebut un libre sus era madeisha.
Ère eth madeish qu'era auie enes mans?.
Aquerò ère sonque un caièr d'anères.
Mès com ère possible un libre sus era madeisha en un libre sus era madeisha?
Qué passarie se Sofia comencèsse a liéger aguest libre?
Qué passarie, ara?
Qué podie passar, ara?
Hilde vedec que ja mancauen pògues planes tath finau.
Sofia trapèc a sa mair en autobús que la portaue de cap a casa.
Mala sòrt.
Qué diderie quan vedesse eth libre que portaue ena man?
Adishatz, Sofia.
Quin edart.
Qué ben qu'ajam coïncidit en madeish autobús.
Adishatz, mama.
As crompat un libre?
Non, non plan ben.
Eth mon de Sofia…qué curiós.
Sofia se n'encuedèc que non auie cap de possibilitat de dider-li ua mentida.
Me l'a regalat Alberto.
Ja m'ac imagini.
Ja è talents de conéisher ad aguest òme.
Pòs demorar qu'arriba a casa, se te platz?
Ei eth mèn libre, mama.
Òc, ei clar qu'ei eth tòn libre.
Sonque voi dar ua huelhada ara prumèra plana.
Auie hèt damb Jorunn era prumèra part deth camin.
Auien parlat de robòts".
De vertat ditz açò?
Òc, Sofia.
Ei escrit per bèth un que se ditz Albert Knag.
Quin ei eth cognom deth tòn Alberto?
Knox.
Dilhèu aguest òme age escrit un libre sancer sus tu, Sofia.
Non ei eth, mama.
Dèisha'c estar.
Non pòs enténer arren.
Non, supausi que non.
Era hèsta serà deman.
Albert Knag viu en ua realitat complètaments desparièra.
Se te platz, dèisha aguestes causes.
Ath delà, non ère un conilh blanc?
Pro.
Non dideren arren mès, abantes de baishar en Carrèr deth Tréfol.
Diu mèn, exclamèc Helene Amundsen.
Non èren mès de dètz o dotze persones.
Enes pannèus i auie escrit: "ETH MAJOR ARRIBARÀ LÈU", "ÒC ATH BON MINJAR DERA VIGILIA DE SANT JOAN", "MÈS PODER TÀS NACIONS UNIDES".
Sofia lèu sentec pèna per sa mair.
Quina manifestacion tant estranha, Sofia.
Lèu ei absurda.
T'auries de suspréner dera tua manca de suspresa.
De cap manèra.
Tostemp que non siguen violents.
Semble excessiu, aquerò de manifestar-se en un jardin.
Ei ua manifestacion filosofica, mama.
Te diderè ua causa, Sofia.
Non sai se créder enes filosòfi de vertat.
Heren preparatius pendent tota era tarde.
Jorunn venguec a ajudar-les.
Diu mèn, didec Jorunn.
Es mèns pairs tanben vieràn ena Hèsta.
Mieja ora abantes qu'arribèssen es convidadi, tot ère premanit.
Es arbes èren decoradi damb confeti e lums japoneses.
Deth sosterranh ne gessien grani cables electrics.
Era pòrta deth jardin, es arbes ath costat deth camin e era façada dera casa èren decoradi damb glòbes.
Sofia e Jorunn s'auien passat era tarde holant-les.
Ena taula i auie poth, salades e diferentes sòrtes de panets.
Ena codina i auie coquilhons, còques e pastissi de chicolate.
Mès eth centre dera taula ère reservat tà un pastís gigant de vint-e-quate pisi en forma d'anères.
Ath dessús de tot, i auie era figura d'ua gojata vestida tara confirmacion.
Sa mair auie explicat que Sofia non auie per qué hèr era confirmacion.
Sofia, totun, ère convençuda que sa mair auie flocat aquera figura ath dessús deth pastís perque Sofia auie dit qu'encara non sabie se harie o non era confirmacion.
Sa mair se pensaue qu'era hèsta ja ère ua sòrta de confirmacion dera sua hilha.
Es convidadi comencèren a arribar.
Prumèr arribèren tres gojates dera classa de Sofia, damb samarrètes d'ostiu, pèlhes longues e un shinhau de maquilhatge.
Un shinhau mès tard, arribèren Jorgen e Lasse damb ua barreja de timiditat e arrogància.
T'as hèt grana, tu tanben.
I auie bèra causa en aire.
Ère Sant Joan.
Toti portauen presents, e coma qu'ère ua hèsta filosofica, fòrça convidadi auien sajat de trapar presents filosofics, era majoria auie escrit bèra frasa filosofica ena carta.
Li regalèren un diccionari de filosofia e un jornau a on i auie escrit: "ES MIES ANOTACIONS FILOSOFIQUES".
Planvengut…
E com se ditz aguest joen?…
M'alegri de veir-te, Cecilia…
Quan toti es joeni auien arribat e èren dejós des arbes damb es sues copes, es pairs de Jorunn parquèren eth sòn Mercedes blanc dauant dera casa.
Er assessor fiscau anaue impecablaments jargat, damb un vestit de color grisa.
Era sua hemna portaue un vestit vermelh damb lunetes de color vermelha escura.
Sofia ère segura qu'era senhora auie anat en ua botiga de jogalhes tà crompar ua pipa Barbie que portèsse aguest madeish vestit e dempús auie anat en çò d'un sarte entà encargar-li un vestit exactaments parièr dera sua mida.
I auie ua auta possibilitat.
Dilhèu er assessor fiscau auie crompat era pipa, e l'auie dat a un mague entà que la convertisse en ua persona de carn e uassi.
Mès aquerò ère tant improbable que Sofia ac escartèc.
Baishèren deth Mercedes e entrèren en jardin.
Es joeni les guardauen susprenudi.
Eth pair de Jorunn treiguec un paquet long e estret de part de tota era familha Ingebrigtsen.
Sofia sagèc de non pèrder es formes quan vedec qu'eth present ère…(òc, n'ère) ua pipa Barbie.
Mès Jorunn non se contenguec.
Non etz ben deth cap?
Sofia ja non jògue damb pipes.
Sonque ei entà decorar, sabes?
Fòrça gràcies, didec Sofia en tot sajar d'èster agradiua.
Era gent comencèc d'anar entara taula.
Sonque manque Alberto, didec sa mair en un ton miei crispat, miei inquiet.
Ja auien corrut rumors entre es convidadi sus aqueth convidat qu'auie de vier.
A prometut que vierie, e vierà segur.
Mès non podem díder as convidadi que se seiguen abantes qu'arribe, non?
Ei clar que si, anem.
Helene Amundsen hec a sèir ara gent ath torn dera taula.
S'assegurèc que demoraue un sèti liure entre era e Sofia.
Didec ues paraules sus eth bon temps que hège, e sus eth hèt que Sofia ja ère ua hemna adulta.
Portauen mieja ora seigudi ena taula quan, peth Carrèr deth Tréfol, entrèc un òme de mieja edat, damb barba e berrèta.
Portaue un nhòc de quinze ròses vermelhes.
Alberto!
Sofia se lheuèc e anèc a receber-lo.
L'abracèc fòrt, e agarrèc eth nhòc de flors.
Responec ara planvenguda en tot furgar es sues pòches, d'a on treiguec un parelh de petards qu'aluguèc e lancèc en aire.
Ara seguida, anèc enquiara taula, e anèc tath lòc uet que i auie entre Sofia e sa mair.
Encantat dera vida, didec.
Es convidadi èren atupidi.
Era senhora Ingebribtsen lancèc ath sòn marit ua agachada eloqüenta.
Era mair de Sofia, en cambi, ère tan contenta qu'er òme auesse finauments arribat, que li perdonaue quinsevolh causa.
Sofia a pènes podie sostier-se er arrir.
Helene Amundsen se lheuèc e didec:
Dongui era planvenguda a Alberto Knox en aguesta hèsta filosofica.
Non ei eth mèn nau amant.
Encara qu'eth mèn marit ei dehòra tan soent, non è cap d'amant.
Aguest estranh personatge ei eth nau professor de filosofia de Sofia.
Ei capable de hèr fòrça d'autes causes, ath delà d'alugar petards.
Aguest òme ei capable, per exemple, de trèir un conilh viu d'un chapèu de copa.
O ère un corbàs, Sofia?
Fòrça gràcies, didec Alberto.
Se seiguec.
Salut, didec Sofia, e toti lheuèren es veires tà brindar.
Sigueren seigudi ena taula fòrça estona.
Còp sec, Jorunn se lheuèc, e se n'anèc decididaments cap a Jorgen, e li hec un punet enes pòts.
Eth sagèc de tirassar-la sus era taula entà poder-la agarrar mielhor e tornar-li eth punet.
Me semble que m'agarre ua malagana, didec era senhora Ingebrigtsen.
Sus era taula non, didec.
Siguec eth solet comentari dera senhora Amundsen.
Per qué non?, demanèc Alberto, en tot virar-se de cap ada era.
Quina demana tant estranha.
Un filosòf de vertat non pòt deishar jamès de demanar.
Ara mair de Sofia li calec intervier de nau.
Non hescatz aquerò, se vos platz.
Perdon, didec un des gojats.
Qui vò cafè?
Lheuèren era man es senhors Ingebrigtsen, Alberto e un des gojats.
Sofia e Jorunn, me podetz ajudar?
Quan anauen de cap ara codina, es dues amigues poderen parlar.
Per qué caralh li as hèt un punet?
Non m'è podut sostier.
Estaue ben?
Non ère exactaments coma m'ac imaginaua, mès…
Ère eth prumèr viatge?
Mès non serà eth darrèr.
Eth cafè e eth pastís arribèren rapidaments ena taula.
Alberto comencèc a repartir petards entre es gojats en moment en qué era mair de Sofia se disposaue a parlar un aute viatge.
Non harè un long discors, didec.
Mès sonque è ua hilha, e hè exactaments ua setmana e un dia que hec quinze ans.
Coma vedetz, non auem estauviat en arren.
I a un pastís de vint-e-quate anères, o sigue que ne tòque ua per persona.
Es que se servisquen prumèr, ne pòden agarrar dues, pr'amor que son cada viatge mès granes.
Ei çò de madeish que passe ena vida.
Quan Sofia ère petita, se botjaue en petiti cercles, mès, damb eth pas des ans, es cercles an estat cada viatge mès grani.
Ara lèu arriben enquiath centre dera ciutat e tornen tà casa.
E coma qu'a un pair que viatge tant, truque per telefòn a toti.
Felicitats, Sofia!
Deliciós, exclamèc era senhora Ingebritgsten.
Es convidadi aplaudiren, e un des gojats lancèc un petard contra un perièr.
Jorunn deishèc era taula, e hec que Jorgen se lheuèsse dera cagira.
S'estirèren ena potja, e comencèren a hèr-se punets.
Ath cap d'ua estona redolèren per tèrra enquia uns arbilhons.
Ingebrigsten.
Dempús de díder aquerò, se lheuèc e anèc entàs arbilhons entà estudiar eth fenomèn d'apròp.
Lo seguiren era rèsta de convidadi.
Ena taula sonque demorèren Sofia e Alberto.
Es auti convidadi formèren un semicercle ath torn de Jorun e Jorgen.
Non pòden parar, didec era senhora Ingebrigsten, damb un cèrt orgulh.
Ei vertat didec eth sòn marit.
Dempús d'ua generacion ne ven ua auta.
Toti demorèren en silenci.
Higec:
Non s'i pòt hèr arren.
Era li chaspaue eth cinturon.
A veir se cuelheratz hered, didec era senhora Ingebrigsten.
Sofia campèc a Alberto desconsoladaments.
Es eveniments se precipiten, didec Alberto.
Mès abantes voi hèr un discors.
Sofia piquèc de mans plan fòrt.
Podetz vier, se vos plats?, sorrisclèc.
Alberto harà un discors.
Exceptat Jorunn e Jorgen, toti tornèren tath sòn lòc.
Parlarà?, didec Helene Amundsen.
Ò, gràcies.
Gràcies a vosté.
A vostè li shaute passejar, vertat?
Ei important de mantier-se en forma.
Eth sòn se ditz Hermes, vertat?
Alberto se lheuèc, e tustèc damb era culhèra ena tassa.
Estimada Sofia, comencèc.
L'interromperen es aplaudiments.
En aguesta hèsta desfrenada, non vierà mau un shinhau de rason.
Encara non auie acabat era frasa, quan s'entenec un bronit d'ua avioneta que s'apressaue.
Passèc en tot volar plan baish.
Ath darrèr portaue un gran pannèu que didie "EROSI QUINZE ANS".
I auec aplaudiments encara mès fòrts.
Ac vedetz, sorrisclèc era senhora Amundsen.
Gràcies.
A estat ua causa sense importància.
Pendent es darrères setmanes, Sofia e jo auem amiat a tèrme ua investigacion filosofica de grana embergadura.
Voi hèr publics es resultadi ara e aciu.
Revelaram es secrèts mès intims dera nòsta existéncia.
Eth silenci ère tan prigond, que autanplan se sentie com piulauen es audèths.
Tanben se sentien bèri punets que venguien des arbilhons.
Seguís, didec Sofia.
Dempús d'un estudi filosofic exaustiu, qu'a anat des prumèrs filosòfi grècs enquias nòsti dies, auem descurbit que viuem es nòstes vides ena consciéncia d'un major, qu'actuauments hè d'observador dera ONU en Liban.
Eth a escrit un libre sus nosati tara sua hilha, que viu en Lilleshand.
Era gojata se ditz Hilde Moller Knag, e hè quinze ans eth madeish dia que Sofia.
Eth libre que parle de toti nosati ère ena sua tauleta de net eth quinze de junh quan se desvelhèc.
En vertat ei un caièr d'anères.
En aguest moment, Hilde sent qu'es darrères planes li hèn gatalheues enes dits.
Un cèrt nerviosisme s'auie començat a espàrger pera taula.
Era nòsta existéncia, donc, ei sonque ua diversion d'aniversari entà Hilde Moller Knag.
Auem estat creadi coma un esturment entà mestrar era educacion filosofica ara hilha deth major.
Aquerò vò díder, per exemple, qu'eth Mercedes qu'ei parcat dauant dera pòrta non vau ne un sò.
Non ei arren.
Non vau mès que toti aguesti Mercedes blanqui que dan torns e torns laguens d'eth cap d'un praube major des Nacions Unides, qu'ara madeish acabe de sèir-se jos ua palmera entà esvitar ua insolacion.
Era calor deth Liban ei terrible, amics mèns.
Pegaries, didec er assessor fiscau.
Tot aquerò non a cap de sentit.
Toti pòden pensar çò que volguen, naturauments, contunhèc Alberto, impavid.
Çò que non a sentit, en vertat, ei aguesta hèsta.
Era soleta dòsi de rason l'a metut eth mèn discors.
Alavetz er assessor fiscau se lheuèc e didec:
Èm aciu, en tot sajar d'amiar eth negòci dera mielhor manèra possible.
Sajam d'assegurar es risques, e pagam assegurances entà èster mès tranquilli.
E alavetz ven aguest sètsciéncies en tot sajar de esbauçà'c tot damb es sues afirmacions filosofiques.
Alberto assentic.
Contra aguesta sòrta de coneishement filosofic non i a assegurança que valgue.
Parlam d'ua causa pejor qu'es catastròfes naturaus, senhor assessor fiscau, e coma vosté sap, es companhies d'assegurances non curbissen aguesta sòrta de catastròfes.
Aquerò non ei ua catastròfe naturau.
Non.
Ei ua catastròfe existenciau.
Dongue ua uelhada as arbilhons, e saberà se qué voi díder.
Non mos podem assegurar contra er esbauçament dera nòsta existéncia.
Tanpòc non mos podem assegurar contra er escandiment deth solei.
Hec que non damb et cap, madeish qu'era mair de Sofia.
Quina pena, didec era mair de Sofia.
Es joeni campauen a Alberto damb uns uelhs coma iranges, seguraments perque es joeni son mès dubèrts as naues idies e as naui pensaments qu'era gent qu'a viscut pro ans.
Mos shautarie que seguisses parlant.
Gràcies, mès en vertat ja non demoren guaires causes entà díder.
Quan te n'as encuedat qu'ès ua imatge soniada ena consciéncia miei adormida de ua auta persona, era causa mès senuda que se pòt hèr ei non díder arren.
Abantes d'acabar, totun, me shautarie recomanar as mès joeni que seguisquen un cors sus era istòria dera filosofia.
Atau seratz critics damb es valors des generacions que vos an precedit.
De hèt, era soleta causa qu'è volut ensenhar-li a Sofia ei qu'aprenesse a pensar criticaments.
Hegel ac aperèc "pensar negatiuament".
Er assessor fiscau encara non s'auie seigut.
Aguest agitador preten infringir toti es principis sans qu'era escòla, era Glèisa e nosati sajam d'inculcar as naues generacions.
Aguesti joeni an eth futur dauant sòn, e bèth dia eretaràn es nòstes propietats.
S'aguest agitador non abandone immediataments aguesta hèsta, trucarè ath mèn avocat.
Eth saberà com liquidar tot açò.
Pòc impòrten es causes que liquide, pr'amor que vostè non ei arren mès qu'ua ombra.
En quinsevolh cas, Sofia e jo abandonaram era hèsta immediataments.
Perque eth cors de filosofia non sonque a estat un projècte puraments teoric.
Tanben a eth sòn costat practic.
Quan arribe eth moment, despareisheram coma per art de magia.
D'aguesta manèra, tanben escaparam dera consciéncia deth major.
Helene Amundsen agarrèc ara sua hilha peth braç.
Non me deisharàs, vertat, Sofia?
Sofia abracèc a sa mair.
Era mama se meterà plan trista.
Non, aquerò ei ridicul.
Non desbrembes es causes qu'as aprenut.
Mos cau desliurar precisaments d'aguesta absurditat.
Era tua mair ei ua hemna agradiua e doça coma eth tistèr dera Capucheta Vermelha, plen de minjar tara sua mairia.
Mès era sua tristor non ei mès grana qu'eth besonh de benzina der avion qu'acabe de passar.
Me semble que ja sabi çò que vòs díder, didec Sofia, en tot virar-se de cap a sa mair.
Ei per açò que me cau hèr çò que ditz, mama.
Un dia o aute ac auia de hèr.
T'engüejarè, didec sa mair.
Mès se i a un cèu per dejós de tot açò, mès vau que i vages.
Te prometi que ja m'ocuparè de Govinda.
L'è de dar ua o dues huelhes de letuga ath dia?
Alberto li metec era man ena espatla.
Ne tu ne arrés vos engüejaratz, pera senzilha rason que non existitz.
Ingebrigtsen.
Eth sòn marit li dèc era rason.
Lo denonciaram per escarni.
Sò segur qu'ei comunista.
Ei un panaire, un pògavergonha.
Dempús d'aquerò, Alberto e er assessor fiscau se seigueren.
Aguest darrèr ère vermelh de ràbia.
Jorunn e Jorgen tornèren ena taula.
Portauen era ròba lorda e rebregada.
Eth peu ròi de Jorunn ère plen de hanga e de sable.
Mama, sò embarassada, didec.
D'acòrd, mès demora qu'arribem en casa.
Recebec immediataments eth supòrt deth sòn marit.
S'aurà de sostier, didec.
Alberto guardèc a Sofia seriosaments.
Ei era ora.
Aumens pòrta un shinhau de cafè abantes d'anar-te'n, non?
Òc mama, de seguit.
Sofia agarrèc eth termo que i auie sus era taula, e anèc tara codina entà premanir mès cafè.
Mentre se hège, anèc a dar minjar as audèths e as peishi.
Anèc tath lavabo e deishèc ua huelha de letuga entà Govinda.
Non vedec a Sherekan, mès dauric ua lhauna de minjar de gats, e la uedèc en un bòl ath cant dera pòrta.
Auie es uelhs umids.
Fòrça botelhes de refresqui auien queigut, i auie rèstes de pastís de chicolate per tota era taula e era cistalha des còques ère lançada per tèrra.
Un gojat metec un petard laguens deth pastís de pinta, e just en moment en qué Sofia gessie, crebèc e esquitèc era taula e as convidadi.
Es pantalons dera senhora Ingebrigtsen demorèren plan mau paradi.
Era causa mès estranha de totes ère que tant era coma es auti s'ac prenien tot damb era tranquillitat mès absoluta.
Jorunn agarrèc un tròç de pastís de chicolate, e l'estronhèc ena cara de Jorgen e comencèc a lecar-lo.
Sa mair e Alberto èren seigudi en balançader.
La cridèren damb era man.
E auies rason, didec sa mair.
Alberto ei plan generós.
Sofia se seiguec entre es dus.
Dus gojats auien artenhut a pujar enquiath soler de naut.
Ua gojata anaue de naut en baish en tot crebar toti es glòbes que vedie.
Un convidat acabaue d'arribar damb botelhes de cervesa e d'aiguardent, e bèri uns li dauen era planvenguda.
Er assessor fiscau se lheuèc dera taula.
Piquèc de mans e didec:
Voletz hèr un jòc?
Agarrèc ua botelha de cervesa, la uedèc e la metec en miei dera potja.
Dempús tornèc tara taula, agarrèc cinc anères deth pastís, e ensenhèc as convidadi com s'auien de lançar per dessús dera botelha.
Ei eth crebacòr finau, didec Alberto.
Ac auràs de recuélher tot tu, mama.
Non te preocupes, hilha mia.
Aguesta vida non ei hèta entà tu.
S'Alberto te pòt dar ua vida mès erosa, arrés se n'alegrarà mès que jo.
A un shivau blanc, vertat?
Sofia dèc ua uelhada ath jardin.
Ère desconeishut.
Aquerò siguec un dia eth mèn petit paradís, didec.
Ara seràs expulsada deth paradís, didec Alberto.
Un gojat ère seigut ath volant deth Mercedes blanc.
Dempús entenec era votz d'Alberto.
Ara!
Ath madeish temps, eth Mercedes blanc tustèc contra un pomièr.
Aquerò ei massa, sorrisclaue er assessor fiscau.
Demani indemnizacions.
Recebec eth supòrt incondicionau dera sua hemna.
Eth tòrt ei d'aqueth grossièr.
A on ei?
Se les a avalat era tèrra, didec Helene Amundsen, damb un cèrt orgulh.
Se reïncorporèc, anèc enquiara grana taula, e comencèc a limpiar.
Bèth un vò mès cafè?
Hilde se seiguec sus eth lhet.
Alberto.
Mès se qué auie passat en realitat?
Per qué sa pair auie escrit aguest darrèr capitol?
Se dochèc e se vestic, prigonaments absorta enes sòns pensaments.
Ère d'acòrd damb Alberto qu'era soleta causa rasonabla qu'auie passat ena hèsta filosofica auie estat eth sòn discors.
Dilhèu eth pair de Hilde se pensaue qu'eth mon dera sua hilha ère tan caotic coma era hèsta de Sofia?
O qu'eth sòn mon tanben s'acabarà dissolent?
Dempús demorauen Sofia e Alberto.
Qué auie passat damb eth sòn plan secrèt?
Li tocaue a Hilde contunhar era istòria?
E a on èren, ara?
Còp sec se n'encuedèc d'ua causa.
S'Alberto e Sofia auessen artenhut a húger dera istòria, non aurien apareishut en caièr des anères.
Tot açò qu'auie aquiu, naturauments, ac auie pensat sa pair.
Dilhèu passauen causes entre linhes?
Aquerò s'auie insinuat fòrça viatges.
Hilde arribèc ena conclusion que li calerie tornar a liéger era istòria un aute viatge.
Nhadèr.
Dempús contunhèc enquiath bòsc, en direccion tara Cabana deth Major.
Rapid, cridèc Alberto.
A de passar abantes que comence a cercar-mos.
Èm dehòra der abast deth major?
Èm ena frontèra.
Crotzèren en tot remar eth lac e entrèren corrent ena Cabana.
Alberto dauric ua porteta que daue tath sosterranh, e possèc a Sofia entà laguens.
Tot se hec escur.
Pendent es dies següenti, Hilde contunhèc en tot trebalhar en sòn pròpi plan.
Envièc moltes cartes a Anne Kvamsdal en Copenhaguen, e la truquèc un parelh de viatges.
Tanben demanèc ajuda a amics e coneishudi, e lèu era mitat dera sua classa collaboraue damb eth sòn plan.
Mentretant, reliegie Eth mon de Sofia.
Ère ua istòria que s'auie de liéger mès d'un viatge.
Cada viatge se li debanauen mès idies des causes que les auien podut passar a Sofia e Alberto dempús d'abandonar eth jardin.
Eth dissabte vint-e-tres de junh, se desvelhèc tàs nau deth maitin.
Sabie que sa pair ja auie deishat eth Liban.
Ara, simplaments, li calie demorar.
Auie calculat enquiath darrèr detalh era darrèra part deth dia.
Aqueth maitin comencèc a premanir era hèsta de Sant Joan.
Hilde non podie deishar de pensar enes preparatius dera hèsta de Sant Joan de Sofia e sa mair.
Mès ac auien hèt?
Dilhèu ac premanien ara?
Sofia e Alberto se seigueren ena potja, dauant de dus edificis grani, damb ues hièstres plan lèges e canoades de ventilacion ena façada.
Ua parelha joena gessec d'un des edificis; eth portaue ua cartèra marrona e era ua borsa de color vermelha.
Per un camin estret deth hons, passèc un coche vermelh.
Qué a passat?, demanèc Sofia.
Ac auem artenhut.
Mès a on èm?
Se ditz Majorstua, Cabana deth Major.
Com pòt èster?
Aquerò ei Oslo.
N'ès segur?
Plan segur.
Un d'aguesti edificis se ditz Chateau Neuf, que vò díder "castèth nau".
Aciu era gent estúdie musica.
Er aute edifici ei era Facultat de Teologia.
Mès amont, s'estúdien sciéncies, e encara mès amont, literatura e filosofia.
Èm dehòra deth libre e deth contròtle deth major?
Òc, totes dues causes.
Aciu non mos traparà jamès.
E a on èrem quan corríem peth bòsc?
Mentre eth major ère ocupat en tot hèr tustar eth coche der assessor fiscau contra eth pomièr, profitèrem entà amagar-mos en Nhadèr.
Alavetz mos trapàuem ena fasa embrionària, Sofia.
Pertanhíem ath madeish temps ath vielh e ath nau mon.
Mès eth major non compdaue damb era nòsta hugida.
Per qué non?
Jamès mos aurie deishat marchar tan facilaments.
Tot a estat coma un sòn.
Ei clar que tostemp pòt èster qu'eth tanben participèsse en plan.
Qué vòs díder?
Siguec eth qui arrinquèc eth Mercedes blanc.
Dilhèu ère plan cansat dempùs de totes es causes qu'auien passat.
Era parelha joena ja ère a pògui mètres de distància.
Sofia sentie un shinhau de vergonha de sèir-se ena potja damb un òme plan mès gran qu'era.
De totes manères auie talents d'auer pròves de qué çò que l'auie explicat Alberto ère vertat.
Se lheuèc, e s'i apressèc corrent.
Perdon, sabetz se com se ditz aguest lòc?
Non li responeren ne li èren cas.
Eth sòn comportament irritèc a Sofia, que didec:
Es demanes se pòden respóner, non?
Eth gojat joen ère encaborniat en tot explicar bèra causa ara sua companha.
Son dues o mès melodies que sonen ath madeish temps…
Me hè dò interrómper, mès…
Es melodies se combinen de tau manèra que se desvolòpen ath maximon possible independentaments era ua dera auta.
Mès i a d'auer ua armonia comuna.
Aquerò recep eth nòm de contrapunt que, en realitat, vò díder "nòta contra nòta".
Quini desvergonhats.
Non èren ne sords ne òrbs, mès ac semblauen.
Simplaments la possèren tà un cornèr.
Me semble que se lhèue un shinhau de vent, didec era gojata.
Sofia tornèc corrent entà a on ère Alberto.
Ei eth prètz que mos cau pagar.
Quan s'artenh húger d'un libre, non se pòt preténer auer es madeishi privilegis qu'er autor deth libre.
Mès èm aciu de vertat.
A compdar d'ara, sauvaram era madeisha edat qu'auíem quan abandonèrem era hèsta filosofica.
Un filosòf vertadèr jamès ditz "jamès".
Quina ora ei?
Es ueit.
Era madeisha ora que quan auem gessut de çò de tòn.
Ei eth dia qu'eth pair de Hilde torne deth Liban.
Qué vòs díder?
Non vòs saber se qué passarà quan eth major arribe a Bjerkey?
Plan que òc, mès…
Anem-i, donc.
Comencèren a caminar entara ciutat.
Es coches èren parcadi en ringlèra ath long deth carrèr.
Aguest anarà ben, didec.
Mos auem d'assegurar que sigue eth nòste coche.
Non enteni arren.
Mielhor que t'ac explique, donc.
Non podem agarrar un coche normau.
Com te penses que reaccionarie era gent quan vedesse un coche que va sense conductor?
Ath delà, tanpòc creigui que podessem meter-lo en marcha.
E eth coche esportiu?
Me semble que l'è vist en ua antica pellicula.
Ei un coche imaginari, Sofia.
Ei coma nosati.
Açò ei çò qu'auem de verificar abantes de meter-mos en marcha.
S'estèren quiets, en tot demorar.
Ac ves?
Ei nòste.
Alberto dauric era pòrta dera dreta.
Se te platz, senhoreta, didec, e Sofia entrèc.
Alberto se seiguec en sèti deth conductor.
Agarrèc era carretèra deth sud.
Passèren Lysaker, Sandvika e Drammen.
Ei era net de Sant Joan, Sofia.
Ua net meravilhosa.
E cor un aire fresc enes coches descapotables.
Sonque es que son parièrs que nosati.
Dilhèu ne trapem bèri uns.
Es ueit e mieja.
Mos calerà agarrar ua corsèra.
Alberto se calèc per un camp de horment.
Deman dideràn qu'a estat colpa deth vent, didec Alberto.
Eth major Albert Knag aterric en aeropòrt de Kastrup, enes entorns de Copenhaguen.
Èren es quate e mieja deth dissabte dia 23 de junh.
Auie estat un dia long.
Era darrèra escala l'auie hèt en Roma.
Passèc eth contròtle de passapòrts damb er uniforme des Nacions Unides, qu'ère plan orgulhós de vestir.
Non sonque se representaue ada eth madeish e ath sòn país, Albert Knag representaue ua organizacion internacionau, ua tradicion seculara qu'ère reconeishuda per tot eth mon.
Sonque portaue ua borsa de man.
Roma.
Solet li calie ensenhar eth sòn passapòrt vermelh.
Arren tà declarar.
Eth major Albert Knag s'auie d'estar lèu tres ores en aeropòrt en tot demorar que gessesse er avion de Kristiansand.
Aurie temps de crompar bèri presents entara familha.
Hège dues setmanes qu'auie enviat ara sua hemna eth present entà Hilde.
Era net abantes, era l'auie deishat sus era tauleta de net entà que se lo trapèsse londeman ath maitin.
Non auie parlat damb Hilde dès era trucada d'aquera net.
Crompèc un parelh de jornaus noruecs, se seiguec en ua sala deth bar e demanèc ua tassa de cafè.
Lèu non auie començat a liéger, quan entenec qu'anonciauen bèra causa pes altavotzes.
Qué ère?
Alberto sentec un caudheired.
Liban?
Auie passat bèra causa?
Arribèc rapidaments en mostrador d'informacion.
Sò Albert Knag.
Acabe d'arribar un messatge entà vostè.
Ei urgent.
Dauric era envolòpa immediataments.
Laguens encara i auie ua envolòpa mès petita.
Era envolòpa ère entath "Major Albert Knag c/o, Informacion de SAS, Aeropòrt de Kastrup, Compenhaguen".
Albert sentic qu'eth còr l'anaue plan rapid.
Estimat papa, planvengut en casa.
Coma pòs veir, non m'è podut sostier.
Perdona per auer-te hèt cridar pes altavotzes.
Ère era causa mès aisida.
P.S.
Ingebrigsten per accident d'un Mercedes panat.
P.P.S.
Serè seiguda en jardin quan arribes.
P.P.P.S.
È fòrça pòur de demorar-me massa estona en jardin.
En aqueth lòc, ei plan facil en.honsar-se en tèrra.
Ua abraçada de Hilde, qu'a molt de temps entà premanir eth tòn retorn en casa.
Eth major Albert Knag arric.
Mès en vertat non li shautaue que lo manipulèssen d'aguesta manèra.
Tostemp l'auie agradat d'auer eth contròtle dera sua pròpia vida.
Ara, era sua petita hilha dirigie de Lilleshand es sòns movements en aeropòrt de Copenhaguen.
Com s'ac hège?
Metec era envolòpa ena pòcha dera camisa, e se dirigic tara zòna comerciau.
Quan entrèc ena botiga a on venien aliments tipics de Dinamarca, vedec ua petita envolòpa qu'ère aganchada ath veire dera pòrta.
I auie escrit "MAJOR ALBERT KNAG", damb un retolador celh.
Albert desganchèc era envolòpa e la dauric.
Estimat papa, crompa un salami danés gran e ua sausissa ath conhac entà mama.
P.S.
Eth caviar de Linfjord non està mau.
Ua abraçada, Hilde.
Albert se virèc.
Non serie Hilde per aquiu?
Non l'aurie regalat Marit un viatge tà Copenhaguen entà que podesse anar-lo a recéber?.
Ère era letra de Hilde…
Er observaire dera ONU comencèc a senter-se observat.
Ère coma se bèth un dirigisse des d'un contròtle remòt tot çò que hège.
Se sentec coma ua mariòta en mans d'un mainatge.
Entrèc laguens dera botiga, comprèc un salami gran, ua sausissa ath conhac e tres salèrs de caviar de Limfjord.
Dempús contunhèc en tot passejar-se pes galeries comerciaus.
Volie crompar un bon present d'aniversari tà Hilde.
Ua calculadora?
O ua petita ràdio?
Òc, exacte, li cromparie aquerò…
Quan entrèc ena botiga que venien electrodomestics, trapèc ua envolòpa aganchada en ua hièstra que didie: "Major Albert Knag, c/o era botiga mès interessanta de Kastrup".
Laguens i auie aguesta nòta:
Estimat papa, Sofia te vò dar es gràcies pera ràdio e era mini TV que li regalèc sa pair eth dia deth sòn aniversari.
Ère fabulós, mès ei vertat qu'ère ua causa sense importància.
Totun me cau adméter que compartisqui er interés de Sofia pes causes sense importància.
P.S.
P.P.S.
Ua abraçada de Hilde, que ja a farcit eth piòc e a hèt era salada Waldorf.
Era mini TV costèc 985 corones.
Mès aquerò non ère important.
Ara li preocupaue qu'era sua hilha lo portèsse de naut e en baish damb es sòns truquets agudents.
Ère aquiu, o non?
Non deishaue de campar a dreta e a quèrra.
Perdie era sua libertat.
Li calec anar tath duty-free.
Aquiu tanben i auie ua envolòpa damb eth sòn nòm.
Er aeropòrt sancer se convertie en un jòc d'ordenador en qué eth ère eth cursor.
Liegec eth messatge.
Major Knag, c/o duty-free de Kastrup.
Tot çò qu'è besonh d'aquiu ei ua borsa de mochets e un parelh de capses de massapan Anthon Berg.
Ten en compde qu'aguestes causes son plan mès cares en Noruega.
Se non rebrembi mau, a mama li shaute eth Campari.
P.S.
Compde en tot eth viatge de tornada.
Rebrembes dera tua hilha Hilde, qu'apren plan rapid.
Albert alendèc damb resignacion: entrèc ena botiga e complic er encargue.
Damb tres borses de plastic e era sua borsa de man, anèc entara pòrta 28.
Se i auie mès notetes, mala sòrt.
Mès ena pòrta 28, vedec ua auta envolòpa aganchada en ua colona: "Entath Major Knag, c/o pòrta 28, Aeropòrt de Kastrup".
Tanben ère era letra de Hilde, mès eth numèro de pòrta semblaue que l'auesse escrit bèth aute.
Ère dificil comparar numèros damb letres.
Se seiguec en ua cagira, en tot emparar era esquia ena paret.
Er orgulhós major se demorèc seigut, damb era agachada perduda, coma se siguesse un mainatge que viatjaue per prumèr còp ena sua vida.
Se Hilde ère aquiu, aumens non poirie descurbí'c de seguit.
Campèc ansiosaments a toti es passatgèrs qu'arribauen.
Se sentec coma un enemic der Estat qu'ei vigilat.
Quan comencèc a embarcar, alendèc aleugerit; eth siguec eth darrèr d'entrar en avion.
Sofia e Alberto ja auien passat eth pont de Brevik e era gessuda de Kragero.
Son lèu es nau.
D'aciu a pòc aterrirà en aeropòrt de Kjevik.
E se tustarram?
Damb un coche normau non passarie arren.
Mès se siguesse un des nòsti…
Non serà facil auançar ad aguest autobús.
Ei parièr, Sofia.
Quan ac enteneràs?
Sofia alendèc aleugerida.
M'as espaurit.
Non sentiríem arren ne que passèssem a trauèrs d'un paredau d'acèr.
Non, ei ath revès.
En vertat eth nòste entorn ei un conde hèt d'aire.
No'c enteni.
Escota-me.
Non ei atau.
Er esperit ei mès solid qu'eth gèu.
Aquerò non se m'auie debanat jamès.
Donques t'explicarè un conde.
I auie un viatge un òme que non credie enes angels.
Bèth dia, mentre trebalhaue en bòsc, lo visitèc un àngel.
Caminèren amassa ua estona.
Ath finau er òme lo guardèc e li didec: "Ben, admeti qu'es angels existissen, mès non coma nosati".
Er òme responec: "Quan auem arribat dauant d'aquera ròca, jo è auut de dar eth torn, mès tu simplaments l'as trauessat.
E quan auem trapat aqueth tronc que i auie en miei deth camin, jo m'è auut d'ajocar entà poder passar, mès tu l'as trauessat".
Er àngel ère plan estonat, e didec: "Non te n'as encuedat que toti dus auem prenut un camin que portaue tà ua restanca?
Es dus caminauem a trauèrs dera broma baisha.
Passe çò de madeish damb nosati, Sofia.
Un esperit pòt passar a trauèrs d'ua pòrta d'acèr.
Ne es tancs ne es bombardèrs pòden estronhar ua causa hèta d'esperit.
Qué curiós.
D'aciu a pòc passaram per Risor.
Cabana deth Major, mès me ven de gost un cafè.
Quan arribèren a Fiane, abantes de Sondelec, passèren peth costat d'ua cafeteria que i auie ena quèrra dera carretèra.
Alberto gessec dera carretèra e parquèc ena potja deth dauant.
Ena cafeteria, Sofia sagèc d'agarrar ua coca-cola deth frigorific, mès non podec.
Semblaue que siguesse empegada.
Mès enlà, Alberto sajaue d'aumplir de cafè un vasso de plastic, mès encara que sarraue damb totes es sues fòrces, non artenhie a botjar-lo.
Coma qu'arrés reaccionaue, comencèc a cridar coma un desesperat.
Voi un cafè!
Mès non deuie èster guaire enrabiat, perque de seguit se metec a arrir.
Non mos pòden enténer e, obviaments, tanpòc mos podem servir eth cafè.
Èren per anar-se'n, quan ua vielheta se lheuèc e anèc entada eri.
Portaue ua pèlha de color vermelha, ua giqueta de color blava electrica e un mocador blanc en cap.
Es sues colors e era sua figura èren plan mès nitids qu'es dera rèsta dera gent que i auie en locau.
S'apressèc a Alberto, e li didec:
Gojat, non crides.
Ac senti.
As dit que volies un cafè?
Òc, mès…
Auem un petit lòc reservat aquiu ath costat.
Gesseren deth bar, e anèren per un caminòu que i auie darrèr dera cafeteria.
En tant que caminauen, era vielheta les demanèc:
Ètz naui per aciu?
Mos cau adméter que si.
Plan ben, planvengudi ara eternitat, hilhs mèns.
E vostè?
Jo vengui d'un conde de Grimm.
Hè lèu dus cents ans.
E vosati d'a on vietz?
Viem d'un libre de filosofia.
À, À. Aquerò ei ua nauetat.
Arribèren en ua clarulha que i auie en miei deth bòsc, a on i auie ues cases marrones plan polides.
En un pati dubèrt entre dues cases, cremaue un gran huec de Sant Joan, e ath torn dera figura i auie personatges de tota sòrta e de toti es colors.
Sofia ne reconeishec a molti.
I auie era Blancanhèus e bèth un des nans, Askeladden e Sherlock Holmes, Peter Pan e Pippi Calceslongues, era Capucheta Vermelha e era Cendroseta.
Ath torn deth huec, i auie fòrça d'auti personatges que non auien nòm: Gnoms e elfs, faunes e bruishes, angels e diables.
Sofia arribèc a veir un troll autentic.
Guaira gent, exclamèc Alberto.
Ei era net de Sant Joan, didec era vielheta.
Non auem tanta gent d'aciu era net de Walpugis, quan èrem en Alemània.
Jo è passat uns quanti dies aquiu entà tornar ua visita.
Volies cafè, vertat?
Òc, se te platz.
Sofia se n'encuedec que totes es cases èren hètes de pan de gengibre, mochet e sucre.
Bèri personatges minjauen dirèctaments des cases, mentre ua pastissèra reparaue constantaments es desperfèctes des edificis.
Sofia prenec un tròç deth tet.
Ère ua des causes mès doces e bones qu'auie minjat jamès.
Era vielheta tornèc damb ua tassa de cafè.
Fòrça gràcies.
E qué pagaratz peth cafè?
Pagar?
Normauments se pague damb ua istòria.
Poderíem explicar era incredible istòria dera umanitat, didec Alberto.
Podem tornar e pagar un aute dia?
Plan que òc.
Com ei qu'auetz tanta prèssa?
Alberto l'expliquèc era situacion, e ath finau era hemna comentèc:
A estat pla agradiu èster damb vosati.
Mès vos cau talhar rapidaments eth cordon umbilicau qu'estaque ath passat efimèr.
Nosati ja non depenem dera carn ne dera sang des cristians.
Pertanhem ath pòble invisible.
Pòc dempús Alberto e Sofia tornauen a èster ena potja, dauant dera cafeteria.
Ath cant deth coche, i auie ua mair plan nerviosa qu'ajudaue ath sòn hilh a hèr pipi.
En tot agarrar un parelh de corsères, arribarien plan lèu a Lilleshand.
Eth vòl 876 provient de Compenhaguen aterric en aeropòrt de Kjevik tàs 9:35 deth ser.
Mentre er avion gessie de Copenhaguen, eth major dauric era envolòpa qu'auie trapat en mostrador d'embarcament.
Ena nòta que i auie laguens i didie:
Kastrup, era net de Sant Joan de 1990.
Estimat papa.
Dilhèu pensaues que me presentaria en Copenhaguen, mès eth contròtle sus es tòns movements non ei tant evident.
Te veigui per tot.
È visitat ua familha gitana que hè molti ans veneren eth miralh de lhauna ara arrèmairia.
M'an dat ua bòla de veire.
Ara madeish, per exemple, veigui qu'ès seigut en avion.
Te rebrembi que t'as de cordar eth cinturon de seguretat e qu'as de mantier dret eth dorsièr deth sèti enquia que s'amòrte era lum de "cordar-se eth cinturon".
Quan er avion sigue en aire, pòs méter eth sèti de cap endarrèr e dormir un shinhau.
Te cau repausar abantes d'arribar en casa.
En Lilleshand hè plan bon temps, mès era temperatura ei un shinhau mès baisha qu'en Liban.
Te desiri un bon viatge.
Albert non sabie s'ere enrabiat o simplament cansat e resignat.
Còp sec, comencèc a arrir.
Arric tan fòrt qu'es passatgèrs se virèren entà veir se qué passaue.
Alavetz er avion s'enlairèc.
En vertat Hilde l'auie pagat damb era madeisha monèda.
Mès i auie ua diferéncia importanta.
Eth sòn metòde auie afectat principauments a Alberto e a Sofia e eri…sonque èren imaginaris.
Hec çò que Hilde l'auie dit.
Metec entà darrèr eth dorsièr deth sòn sèti e se metec a dormir.
Non se desvelhèc deth tot enquia que ja auien passat eth contròtle de passapòrts.
Ena nèira trapèc ua grana manifestacion de planvenguda.
I auie ueit o dètz persones dera edat de Hilde.
Portauen uns pannèus que didien: "Planvengut en casa, papa", "Hilde te demore en jardin", "visca era ironia".
Era causa pejor ei que non se'n podie anar immediataments damb un taxi perque li calie demorar er equipatge.
Mentretant, es companhs d'escòla de Hilde passauen dauant d'eth, en tot obligar-lo a liéger es pannèus un e un aute viatge.
Mès s'emocionèc quan ua des gojates s'apressèc damb un nhòc de ròses.
Albert cerquèc bèra causa enes borses que portaue, e finauments decidic dar ua barra de massapan tà cada manifestant.
Sonque ne demorauen dues entà Hilde.
Quan arribèc er equipatge, se l'apressèc un gojat joen que li didec qu'era Reina deth Miralh l'auie encargat acompanhar-lo tà casa, e qu'auie ordes de portar-lo enquia Bjerkely.
Es auti manifestants despareisheren entre era multitud.
Agarrèren era carretèra E-18.
En cada pònt e en cada tunèu que pasauen i auie pancartes que didien: "PLANVENGUT EN CASA", "ETH POTH DINDI EI A MAND", "TE POSQUI VEIR, PAPA".
Era sua hemna lo demoraue dauant dera casa.
A on ei?
Ei seiguda en cai, Albert.
Alberto e Sofia parquèren un moment eth descapotable vermelh ena plaça de Lilleshand, dauant der otèl Norge.
Èren es dètz e quinze menutes.
Vederen un gran huec en un des ilhots dera baia.
Com traparam Bjerkely?, demanèc Sofia.
Cercaram.
Rebrembaua eth quadre dera Cabana deth Major.
Mos cau anar ara prèssa.
I voi èster abantes qu'arribe.
Sabien segur que Bjerkely ère ath cant deth mar.
Còp sec, Sofia cridèc.
Ei aquiu, ac auem trapat!
Me semble qu'as rason, mès non crides tan fòrt.
Mès se non mos enten arrés.
Ò, mès…
Ò, ac senti.
Entrèren damb eth coche pera pòrta principau, e pugèren peth caminet de graveta que portaue tà casa.
Alberto parquèc eth coche ena potja, ath cant deth balançader.
Un shinhau mès abaish, i auie ua taula premanida entà tres persones.
La posqui veir, gasulhèc Sofia.
Ei seiguda en cai, coma en mèn sòn.
T'as fixat com se semble tot açò ath tòn jardin deth carrèr deth Tréfol?
Ei verat.
Autanplan i a un balançader.
Posqui anar a veir-la?
Naturauments.
Jo me demori aciu.
Sofia baishèc corrent enquiath cai.
Hilde.
Fin finau, podec sèir-se tranquillaments ath sòn costat.
Hilde jogaue damb ua còrda dera barca de rems, qu'ere amarrada en cai.
Ena man dreta i auie un tròç de papèr.
Ère evident que demoraue.
Campèc fòrça viatges eth relòtge.
Sofia se pensèc qu'ère plan polida.
Auie eth peu long, ròi e rufat.
Auie uns uelhs verds.
Portaue un vestit de color auriòla.
Li rebrembaue un shinhau a Jorunn.
Sofia sagèc de parlar-i, encara que sabie que non servirie d'arren.
Hilde, sò Sofia.
Hilde non hège senhaus d'enténer arren.
Sofia se metec de jolhs, e li didec:
M'escotes, Hilde?
Ès òrba e sorda?
Auie variat un shinhau era expression?
Dempús se virèc, e campèc es uelhs de Sofia.
Non tan naut, Sofia, didec Alberto, dès eth coche esportiu.
Sofia se demorèc quieta.
Se sentie plan ben ath costat de Hilde.
Còp sec s'entenec era votz grèu d'un òme:
Hilde!
Ère eth major, que portaue er uniforme dera ONU e ua berrèta blaua.
Hilde se lheuèc, e se n'anèc corrent.
Eth major la lheuèc e comencèc a hèr torns.
Hilde s'auie seigut en cai en tot demorar a sa pair.
Auie anotat toti es oraris en un tròç de papèr, que portaue ena man tot eth dia.
S'enbestiarie?
Tornèc a campar eth relòtge.
Èren es dètz e quinze menutes.
Mès qué ère tot aquerò?
Se virèc de còp.
I auie bèra causa, d'aquerò non n'auie cap de dobte.
Dilhèu sonque ei era net d'ostiu.
Pendent ues segondes, auec pòur d'èster videnta.
Hilde!
Se virèc entar aute costat.
Ère sa pair.
La demoraue en naut deth jardin.
Hilde se lheuèc e i anèc corrent.
Se trapèren a pròp deth balançader.
Hilde se metec a plorar, e sa pair a penes podec sostier es lèrmes.
Ja ès ua hemna, Hilde.
E tu un poeta.
Hilde se shuguèc es lèrmes damb es manges deth vestit auriò.
Èm en patzes?, demanèc Hilde.
Èm en patzes.
Seigueren ena taula.
Era prumèra causa que li demanèc Hilde siguec ua descripcion detalhada de totes es causes qu'auien passat en Kastrup e pendent eth camin de tornada.
Arriren plan.
Non vederes era envolòpa dera cafeteria?
Non auí temps ne de sèir-me, dolenta.
Ara è hame.
Praube papa.
Demori que tot aquerò deth piòc non sigue ua mentida.
Non.
L'è premanit jo, e mama lo mestrarà.
Parlèren damb detalh d'eth caièr d'anères e dera istòria d'Alberto e Sofia.
Pòc dempús, arribèc ena taula eth piòc, era salada de Waldorf, ua botelha de vin rosat e un pan qu'auie hèt Hilde.
Mentre sa pair parlaue de Platon, Hilde l'interrompec, e li didec:
Qué passe?
Non as entenut arren?
Coma un bronit…
Non.
No'n sò segura.
Dilhèu ère sonque un arrat.
Abantes que sa mair mestrèsse eth vin, eth major li gasulhèc:
Mès eth cors de filosofia encara non ei totauments acabat.
Qué vòs díder?
Aguesta net te parlarè deth cosmòs.
Quan encara non auien començat a minjar, eth major sorrisclèc:
Hilde ja ès massa grana entà sèir sus es mèns jolhs, mès tu non.
E agarrèc ara sua hemna, e se la floquèc ena hauda.
Encara mancaue molta estona entà que comencèssen a minjar.
Pensar que ja as quaranta ans…
Era jamès la poirie abraçar…
Sofia auie enveja de Hilde perque ère ua persona vertadèra de carn e uassi.
Sofia lheuèc eth cap.
Non hec Hilde çò de madeish?
Anèc enquiath coche e se seiguec ath costat d'Alberto.
Veiram se qué passe, didec.
Sofia assentic.
Per qué?
Era a molta sòrt d'èster ua persona reau.
Segur qu'aurà mainatges de vertat, tanben.
E arrèhilhs, Sofia.
Mès tot a dues cares.
Qué vòs díder?
Ei erosa, ne sò d'acòrd.
Era sòrt dera vida ei era mòrt.
Mès non ei mielhor auer viscut que non víuer jamès de vertat?
Non podem víuer ua vida coma era de Hilde o coma era deth major.
En cambi, non moriram jamès.
Non rebrembes se qué a dit era vielheta deth bòsc?
Nosati èm eth pòble invisible.
Didec qu'auie lèu dus cents ans.
E en aquera hèsta de Sant Joan, i auie bèri personatges que n'auien mès de tres mil…
Dilhèu era causa que mès enveja me hè de Hilde ei era sua familha.
Mès tu as ua familha.
As un gat, dus audèths e ua tortuga.
Mès tot aquerò ja ac auem abandonat.
De cap manèra.
Sonque ac a abandonat eth major.
Jamès mos tornarà a trapar.
Vòs díder que podem tornar entà darrèr?
Quan volgam.
Era familha Moller Knag auie començat a minjar.
Per un moment, Sofia auec pòur de qué era hèsta acabèsse coma era hèsta filosofica deth sòn jardin.
Semblaue qu'eth major anèsse a estirar ara hemna sus era taula.
Mès era se demorèc quieta ena hauda deth sòn marit.
Eth coche ère parcat a ua cèrta distància dera familha, e sòns discorsi arribauen fragmentadi.
Sofia e Alberto se demorèren en tot guardar eth jardin, e aueren temps entà rebrembar tot çò qu'auie passat pendent era hèsta malerosa deth sòn jardin.
Ath torn de mieja net, era familha se lheuèc dera taula.
Hilde e eth major anèren a sèir-se en balançader.
Saludèren de luenh ara mair, qu'entraue ena casa blanca.
Vè-t'en a dormir, mama.
Nosati auem de parlar de fòrça causes.
Hilde se seiguec en balançader, ath cant de sa pair.
Ère mieja net.
Se demorèren en tot guardar era baia, mentre bères esteles començauen a lúder pallidaments en cèu.
Es ondades tustauen suauments contra es pèires deth cai.
Eth pair trinquèc eth silenci.
Ei estranh pensar que viuem en un petit planeta en miei der univèrs.
Dilhèu er unic en tot er univèrs?
Dilhèu òc.
Mès tanben ei possible qu'er univèrs sigue plen de vida, pr'amor qu'er univèrs ei immens.
Es distàncies son tant enòrmes que les mesuram en "menutes lum" e "ans lum".
Qué vòs díder?
Ua menuta lum ei era distància que trauèsse era lum en ua menuta.
E ei ua distància incrediblaments grana, perque era lum viatge a trauèrs der espaci a 300.000 km per segonda.
Ua menuta de lum, en autes paraules, ei 300.000 per 60, ei a díder, 18 milions de quilomètres.
Un an lum, donc, son lèu dètz mil bilions de quilomètres.
A quina distància èm deth solei?
A un shinhau mès de ueit menutes lum.
Es arrais deth solei que mos escahuen es carilhons un caud dia de junh an viatjat per univèrs pendent ueit menutes abantes d'arribar enquia nosati.
Pluton, qu'ei eth planeta qu'auem mès luenh deth nòste sistèma solar, ei a mès de cinc ores lum dera Tèrra.
Quan un astronòm ve a Pluton a trauèrs deth sòn telescòpi, de hèt lo ve damb cinc ores lum de retard.
Tanben poiríem díder qu'era imatge de Pluton tarde cinc ores lum en arribar enquia aciu.
Ei dificil d'imaginar, mès me semble qu'enteni çò que dides.
Plan ben, Hilde.
Mès aciu, ena Tèrra, tot just començam a orientar-mos.
Eth nòste solei ei ua des 400.000 esteles que i a en ua galàxia que cridam Via Lactea.
Aguesta galàxia ei coma un gran disc, e eth nòste solei ei plaçat en un des braci dera espirau.
Quan campam eth cèu en ua net clara d'iuèrn, podem veir ua franja ampla d'esteles deth centre dera Via Lactea.
Ei per açò qu'en suec era Via Lactea se ditz "Carrèr d'Iuèrn"?
Era distància mès pròcha dera Via Lactea ei de quate milions d'ans lum.
Dilhèu ei era que vedem sus er ilhòt d'aquiu dauant.
Imagina que dès d'aquiu bèth un podesse guardar Bjerkely damb un telescòpi; Alavetz veirie Bjerkely tau coma ère hè quate ans.
Veirie ua mainada d'onze ans en tot botjar es cames en aguest balançader.
Incredible.
Mès aguesta ei era estela mès propèra.
Tota era galàxia, tanben aperada "nebulosa", a ua dimension de 90.000 ans lum: aquerò vò díder que tarde aguest nombre d'ans en anar d'ua punta dera galàxia tar auta.
Quan guardam ua estela dera Via Lactea qu'ei a 50.000 ans lum de distància, alavetz guardam 50.000 ans endarrèr en temps.
Aguesta idia ei massa grana entà un cap tan petit coma eth mèn.
Era soleta manèra qu'auem de campar er univèrs ei en tot guardar endarrèr en temps.
Jamès poiram saber se com ei er univèrs ara.
Quan guardam ua estela qu'ei a milèrs d'ans lum, viatjam milèrs d'ans entà darrèr ena istória der univèrs.
Ei incomprensible.
Toti es causes que vedem arriben en nòste uelh en forma d'ondes de lum.
E aguestes ondes de lum s'estan temps en tot viajar per espaci.
Guarda er exemple des trons.
Tostemp escotam eth tron un shinhau dempús de veir eth pericle.
Aquerò ei pr'amor qu'es ondes de son van mès lentes qu'es ondes de lum.
Quan enteni eth bronit d'un tron, enteni eth bronit d'ua causa qu'a passat hè ua estona.
Passe çò de madeish damb es esteles.
Quan veigui ua estela qu'ei a milèrs d'ans lum de distància, veigui eth "tron" d'ua causa que passèc hè milèrs d'ans.
Enteni.
Enquia ara sonque auem parlat dera nòsta galàxia.
Es astronòms diden que i a mès de cent mil milions de galàxies en univèrs, e cada ua d'aguestes galàxies a cent mil milions d'esteles.
Era galàxia mès propèra ara Via Lactea ei era nebulosa d'Andromeda.
Ei a dus milions d'ans lum dera nòsta galàxia.
Coma sabes, aquerò vò díder qu'era lum d'aguesta galàxia a besonh de dus milions d'ans entà arribar enquia nosati, era quau causa vò díder que guardam dus milions d'ans entà darrèr en temps quan vedem era nebulosa Andromeda plan naut en cèu.
Se i auesse un astronòm escarrabilhat en aguesta nebulosa (e me l'imagini en tot dirigir eth sòn telescòpi cap ara Tèrra), non mos veirie a nosati.
En mielhor des casi, veirie uns òmes primitiui damb eth front esclafat.
Ei estonant.
Es galàxies mès alunhades que coneishem son a mès de dètz mil milions d'ans lum de nosati.
Quan recebem senhaus d'aguestes galàxies, guardam dètz mil milions d'ans endarrèr dera istòria der univèrs.
Aquerò ei mès o mens eth doble dera edat deth nòste sistèma solar.
Me mareges.
Encara qu'ei plan dificil enténer se qué vò díder guardar tant endarrèr en temps, es astronòms an descurbit ua causa qu'encara a mès importància entara nòsta vision deth mon.
Qué ei?
Resulte que non i a cap galàxia que s'estongue quieta, e totes s'aluenhen es ues des autes a ua grana velocitat.
Coma mès s'aluenhen, mès rapid van.
Aquerò vò díder qu'era distància entre es galàxies ei cada viatge mès grana.
Sagi d'imaginar-m'ac.
S'as un glòbe, e i pintes puntets neres, es puntets neres s'anaràn aluenhant es uns des auti a mida que holes eth glòbe.
Era madeisha causa se passe damb es galàxies der univèrs.
Didem qu'er univèrs s'esparg.
Qué ei çò que còste aquerò?
Era majoria d'astronòms son d'acòrd qu'era expansion der univèrs sonque pòt auer ua explicacion.
Un viatge, hè 15 mil milions d'ans, tota era matèria der univèrs ère concentrada en un petit airau.
Era matèria ère tan compacta qu'era gravetat l'escahuèc enormaments.
Fin finau, ère tan compacta e s'escahuèc tant qu'crebèc.
Aguesta explosion se cride big bang o "grana explosion".
Sonque era idia ja me hè a tremolar.
Eth big bang hec que tota era matèria der univèrs gessesse disparada en totes direccions, e a mida que se heredaue, s'anauen formant esteles, galàxies, lues, planetes…
As dit qu'er univèrs contunhe en tot esparger-se?
Òc, e aquerò ei precisaments a còsta d'aquera explosion que i auec hè milions d'ans.
Er univèrs non a ua geografia etèrna.
Er univèrs ei un eveniment.
Er univèrs ei ua explosion.
Es galàxies contunhen en tot aluenhar-se es ues des autes a ua velocitat vertiginosa.
E atau serà tostemp?
Ei ua possibilitat.
Mès n'i a ua auta.
Rebrembes aquerò que l'expliquèc Alberto a Sofia des dues fòrces que hèn qu'es planetes mantenguen era sua orbita ath torn deth Solei?
Era gravetat e era inèrcia, vertat?
Exacte, se passe çò de madeish damb es galàxies.
Pr'amor qu'encara qu'er univèrs contunhe espargent-se, era fòrça dera gravetat actue en sens contrari.
E un dia, dilhèu d'ací un parelh de milions d'ans, era gravetat harà qu'es còssi celèsti tornen a amassar-se, a mida qu'era fòrça dera grana explosion comence a amendrir.
Mès es distàncies son tan granes que tot açò arribarà lentaments.
Ac pòs comparar damb çò que passe quan des.holam un glòbe.
Totes es galàxies seràn reabsorbides un aute viatge en un nucli compacte?
Òc, ac as entenut.
E qué passarà dempús?
I aurà ua naua explosion que harà qu'er univèrs se torne a espàrger, perque seguiràn vigentes es madeishes leis dera natura.
Alavetz se formarà naues esteles e naues galàxies.
Ei atau.
Per çò que hè ath futur der univèrs, es astronòms pensen que i a dues possibilitats.
O er univèrs se contunhe espargent tostemp, e per tant cada viatge i aurà mès distància entre es galàxies, o ben er univèrs començarà a contreir-se nauaments.
Eth pes e era massa der univèrs determinaràn çò qu'a de passar.
E aquerò ei ua causa qu'es astronòms encara non pòden saber.
Aquerò ei ua conclusion logica.
Quan s'arribe en aguest punt, i a dues teories.
Pòt èster qu'era expansion der univèrs sonque passe un viatge.
Mès se contunhe en tot s'espàrger tota era eternitat, era pregunta de "com comencèc tot"?, a de besonh ua responsa encara mès urgenta.
D'a on gessec tota era matèria que crebèc?
Entà un cristian, ei naturau considerar eth big bang coma eth moment dera Creacion.
Era Biblia ditz: "Sigue era lum".
Tanben rebrembaràs qu'Alberto didec qu'era religion cristiana a una vision "linhau" dera Istòria.
Deth punt de vista dera fe cristiana ena Creacion, conven mès pensar qu'er univèrs contunharà espargent-se.
Ei atau?
En Orient a auut ua vision ciclica dera Istòria.
En autes paraules, era Istòria se repetís etèrnaments.
Ena India, per exemple, i a ua vielha doctrina que ditz qu'eth mon constantaments se plegue e se desplegue, e atau s'alterne aquerò qu'es hindús criden "Dia de Brahma" e aquerò que criden "Net de Brahma".
Aguesta idia, evidentaments, armonize mielhor damb eth hèt qu'er univèrs s'espargèsse e se contreiguesse en un etèrn procès ciclic.
M'ac imagini coma un gran còr cosmic que non pare de batanar…
Se pòden comparar damb era grana paradòxa dera eternitat que Sofia se metec a pensar bèth dia qu'ère seiguda en sòn jardin: o er univèrs a existit tostemp, o a gessut còp sec deth non-arren.
Ai!.
Hilde se metec ua man en front.
Qué passe?
Me semble que m'a picat un taban.
Deu èster Socrates que non vò que t'adormisques.
Sofia e Alberto auien estat seigudi en coche esportiu.
Qué vòs díder?
Prumèr èren eri es que mos escotauen sense que nosati podessem veder-les.
Ara les podem escotar e eri non mos pòden veir.
E aquerò non ei tot.
En qué penses?
Ara son eri es qui non saben que i a ua auta realitat.
Ei era doça resvenja.
Mès eth major poirie intervier en nòste mon…
Eth nòste mon non siguec arren mès qu'es sues intervencions.
Encara è era esperança de poder intervier bèth dia sus eth sòn mon.
Mès sabes qu'aquerò ei impossible.
Rebremba qué se passèc ena cafeteria.
Era expression "big bang" li hec a vier ua idia en cap.
Comencèc a furgar en coche.
Qué hès?, demanèc Alberto.
Arren.
Dauric eth compartiment de dauant, e trapèc ua clau anglesa.
Damb era clau anglesa ena man, s'apressèc tath balançader e se demorèc de pès dauant de Hilde e sa pair.
Prumèr sagèc de cuélher era atencion de Hilde, sense artenhé'c.
Fin finau lheuèc era clau anglesa, e tustèc damb molta fòrça eth cap de Hilde.
Qué passe?, demanèc eth.
Hilde lo guardèc.
Deu èster Socrates, que non vò que t'adormisques.
O dilhèu auie artenhut que se botgèsse un "millimètre"?
Bohe un vent plan fresc.
Non.
Hè un temps plan suau.
Non ei sonque aquerò.
Aciu i a bèra causa.
Sonque tu e jo e ua net d'ostiu plan doça.
Non, i a bèra causa en aire.
Qué pòt èster?
Rebrembes eth plan secrèt d'Alberto?
Com vòs que non lo rebremba?
Despareisheren dera hèsta deth jardin.
Òc, mès…
Era istòria s'auie d'acabar en bèth lòc o aute.
Aquerò si, mès non es causes qu'an passat dempús.
Imagina que son aciu…
Tu cres?
Ac posqui sénter, papa.
Sofia tornèc corrent tath coche.
Encara resultarà qu'aguesta gojata a poders especiaus.
Eth major metec eth braç ath torn de Hilde.
Sentes era musica meravilhosa des ondes?
Deman haram un torn damb era barca.
Escotes eth mormolh estranh deth vent?
Ei eth planeta que viu.
Escriueres que passen causes entre linhes.
À, si?
Dilhèu tanben passen causes entre linhes en aguest jardin.
Era natura ei plia de mistèris.
Mès parlem des esteles deth cèu.
D'aciu a pòc i aurà esteles ena aigua.
Ei çò que ne didies "fosforescéncia" quan ères petita.
E, de hèt, auies rason.
Tant era fosforescéncia coma es auti organismes son formadi de materiaus que bèth dia ère junhudi en ua estela.
Nosati tanben?
Òc, tanben nosati èm povàs d'esteles.
Qué polit.
Quan es radiotelescòpis cuelhen lum de galàxies que son a milions d'ans lum, registren er aspècte qu'auie er espaci enes prumèrs tempsi dempús deth big bang.
Totes es causes que vedem en cèu son fòssils cosmics de hè milions d'ans.
Era soleta causa que pòt hèr un astrològ ei predíder eth passat.
No'c sabia.
Explica-m'ac mielhor.
Tanben nosati dus proviem deth big bang, pr'amor que tota era matèria der univèrs forme ua unitat organica.
Enes tempsi primigènis, tota era matèria ère concentrada en ua massa tan densa qu'eth cap d'ua agulha aurie pesat milèrs e milions de tonelades.
Aguest "atòm primigèni" crebèc a còsta dera enòrme gravitacion.
Siguec coma se se desintegrèsse bèra causa.
Quan guardam eth cèu, sajam de trapar eth camin de tornada entà nosati madeishi.
Quina causa mès fantastica.
Totes es esteles e es galàxies der univèrs son hètes dera madeisha matèria.
En bèri lòcs, s'an amassat bères parts.
I pòt auer milions d'ans lum entre ua galàxia e ua auta.
Mès totes an era madeisha origina.
Totes es esteles e es planetes son deth madeish linatge.
Ja'c veigui.
Qué ei aguesta matèria universau?
D'a on venguie?
Aguesta ei era qüestion.
Mès aquerò ei essenciau.
Èm ua shagata deth gran huec que s'aluguèc hè milèrs de milions d'ans.
Ei atau, òc.
Mès non mos cau exagerar era importància des granes chifres.
N'a pro damb agarrar una pèira ena man.
Er univèrs serie parièr d'incompresible s'auesse auut es dimensions d'aguesta pèira, parièra ara mida d'ua iranja.
Era pregunta aurie contunhat en tot èster impenetrable: "d'a on ven aguesta pèira"?
Sofia se lheuèc deth coche, e senhalèc era baia.
Me shautarie hèr un torn damb era barca.
Ei amarrada.
Ath delà, tanpòc non la poiríem botjar.
Va, sagem-ac.
Ei era net de Sant Joan…
Coma minim, podem baishar enquiara aigua.
Gesseren deth coche, e baishèren corrent peth jardin.
Sagèren d'ahloishar era còrda, qu'ère estacada a ua anèra de hèr.
Ei coma se siguesse clauada.
Auem tot eth temps deth mon.
Un filosòf de vertat non s'a de dar jamès per vençut.
I a mès esteles ara, didec Hilde.
Òc, ara ei eth moment mès escur dera net d'ostiu.
Mès luden mès en iuèrn.
Rebrembes era net abantes de deishar eth Liban?
Siguec quan decidí escriuer-te un libre de filosofia.
Anè tà ua libreria importanta de Kristiansand e tanben tara bibliotèca municipau, mès non n'auie cap que siguesse pensat entàs joeni.
Me demani se i a bèth un en aguesta net d'ans lum.
Era barca de rems s'a desligat!
Ei vertat.
No'c enteni.
De vertat?
Me rebrembe a Sofia, quan agarrèc era barca d'Alberto.
Dilhèu era mos a hèt companhia.
Un des dus li calerà anar-i nadant.
Nadaram toti dus, papa.
I.- Qu’èrem ena classa, quan eth Director entrèc, e ath sòn darrèr un nau escolan, tot mudat, e un ajudant qu’amiaue un pupitre.
Es que dormien se desvelhèren, e quauqu’un se lheuèc coma se l’auessen cuelhut en tot estudiar.
Senhor Roger, li didec a mieja votz, vaquí a un escolan que vos recomani; vierà en cincau curs.
S’era sua conducta e era sua aplicación son meritòries, passarà damb es grani, tau que l’ei avient per çò dera sua edat.
Pauhicat en angle dera pòrta, un shinhau arreculat, enquiath punt que lèu non lo podíem veir, eth nau escolan amiaue era portadura d’un campanhard, d’uns quinze ans apruprètz, e ère fòrça mès naut que quinsevolh de nosati.
Amiaue es peus bracats ath ras deth front, tau qu’un chantre de pòble, e semblaue d’aspècte reflexiu e fòrça timid.
Encara que non ère ample d’espatles, era sua giqueta, d’un teishut verd e damb ua ringlèra de botons neri, lo deuie sarrar fòrça, e a trauèrs des virades des manges deishaue veir uns punhs ròis avedadi a senter-se nuds.
Es cames, caperades damb ues miches blaues, gessien d’uns pantalons auriolencs e tibadi per çò des betrèles.
Anaue cauçat damb ues sabates gròsses, mau lustrades e damb fòrça taches.
Comencèrem a recitar es leçons.
Eth mos seguie d’aurelha, atentiu coma s’escotèsse un sermon, sense gosar crotzar es cames, ne apuar-se sus era taula, e tàs dues, quan sonèc era campana, li calec ath mèstre dera classa avertir-lo, pr’amor de qué se calesse ena hilèra damb nosati.
Quan nosati entràuem ena classa auíem eth costum de lançar es gòrres peth solèr pr’amor d’auer es mans liures; les lançàuem deth pè dera pòrta estant enquiath dejós deth banc, de sòrta que tumèssen contra era paret, en tot hèr lheuar ua broma de povàs: aguesta qu’ère era causa.
Mès, siguesse qu’eth non se n’auie encuedat d’aguesta manòbra o siguesse que non ac auie volgut hèr, eth cas ei que ja auíem acabat era oracion e eth nau escolan encara auie era gòrra sus es dus jolhs.
Qu’ère ua d’aguestes gòrres qu’ena sua composicion i auie elements dera gòrra de pèth, dera chapska, deth chapèu redon, dera gòrra de pèth de lueira e dera de coton; ua d’aqueres pèces maleroses, plan, qu’era sua muda lejor hè veir prigondes expressions, coma era cara de pèc.
Era gòrra qu’ère naua; era visèra ludie.
Lheuatz-vos, li didec eth professor.
Es escolans s’estarnèren d’arrir, causa que desgahonèc ath praube gojat, enquiath punt que non sabie se tier era gòrra enes dits, se deishar-la en solèr, se botar-la-se en cap.
Se remetec e se la botèc sus es jolhs.
Lheuatz-vos, repetic eth professor, e didetz-me eth vòste nòm.
Un aute còp!
Mès fòrt, didec eth mèstre, mès fòrt!
Eth nau escolan, en tot cuélher ua decision extrèma, dauric era boca desmesuradament e deishèc anar aguest sorriscle a tota fòrça, coma se cridèsse a quauqu’un: Charbovarí.
Eth rambalh que se formèc anaue aumentant, damb explosions de votz agudentes (uns bramauen, d’auti ganholauen e d’auti picauen de pès en tot repetir: Charbovarí!, Charbovari!, dempús s’anèren padegant pòc a pòc, mès tornauen, còp sec, en bèra ringlèra de bancs, es arridalhades miei estofades, coma un petard mau amortat.
A tot darrèr, er orde s’anèc remetent de man en man, e eth professor, dempús d’auer artenhut desnishar eth nòm de Charles Bovary, en tot hèr- lo-se dictar, sillabejar e reliéger, li manèc ath praube diable qu’anèsse a sèir-se en banc des castigats, ath pè dera estrada.
Se botgèc, mès, abans d’auançar dobtèc.
Qué cercatz?, preguntèc eth professor.
Cinc cents vèrsi a tota era classa!
Aquerò, exprimit damb votz furiosa, arturèc, coma eth Quos ego, ua naua tronada).
Posatz-vos!, seguie, indignat, eth professor.
E dempús, damb ua votz mès amabla: Tè, ja la traparatz dempús era gòrra; qui vo l’a de panar?
Se remetec eth silenci.
Es caps se tachèren sus es quadèrns, e pendent dues ores, eth nauèth vengut campèc un anament exemplar, exceptat de quauqua boleta de papèr que de quan en quan l’anaue a parar ena sua cara.
Se secaue damb era man e se demoraue quiet, damb eth cap clin.
Tath ser, treiguec es manges postisses deth pupitre, ordenèc es sòns utisi de trabalh, apraièc curosament eth papèr.
Vedérem se com trabalhaue a consciéncia, en tot cercar toti es mots en diccionari e calant-se en trabalh seriosament.
Plan que òc, gràcies ad aguesta bona volontat, non siguec trespassat ena classa inferiora; ça que la, encara que s’en sabie fòrça ben des règles, non auie guaira elegància enes torns des frases.
Qu’auie començat eth latin damb eth capelhan deth sòn pòble, pr’amor que sa pairs, per motius economics, non lo manèren en collègi enquia que ja non poderen passar-se’n mès.
Sa pair, Charles-Denís-Bartolomè Bovary, ancian ajudant màger de cirurgian, calat, tà 1812, enes ahèrs de quintes militares e forçat a abandonar eth servici en aquera epòca, s’auie profitat des sòns auantatges personaus entà caçar ath vòl un eretatge de seishanta mil francs qu’apareishèc ena hilha d’un venedor de gòrres encamardada dera sua eleganta figura.
Bona portadura, fanfarron, hènt sonar eth metau des esperons, damb ues pursères que l’arribauen enquia barrejar-se damb era mostacha, damb es dits tostemps cargadi d’anèths e vestit de colors atrasents, amiaue era portadura d’un valent damb era vivacitat aisida d’un viatjant de comèrç.
Un còp maridat, viuec pendent dus o tres ans dera fortuna dera sua hemna, minjant ben, lheuant-se tard, humant ues pipes longues de porcelana, non tornant en casa enes vrespades enquia dempús der acabament des espectacles, e anant d’un cafè en aute.
Eth soèr se moric sense deishar lèu arren; eth gendre se quedèc indignat per aquerò, e se metec a fabricant e perdec quauqui sòs; dempús se retirèc entath camp damb er in de hèr de senhor.
Coma que non n’auie idia des cultius dera tèrra, e en sòrta de hèr trabalhar as shivaus se tenguie a montar-les, se beuie es botelhes de cidra en lòc de vener-les, se minjaue es milhors caps d’audèths de corrau e se netejaue es bòtes de montar damb eth lard des porcèths, non s’estèc guaire a encuedar-se’n que l’ère milhor deishar aquiu quinsevolh especulacion.
Era sua hemna, en d’auti tempsi, auie estat fòrtament encamardada d’eth; l’auie estimat damb tota sòrta de servilismes, çò que contribusic a aluenhar-lo encara mès d’era.
S’abans auie estat alègra, expansiua e d’ua abnegacion trenda, a mida que s’anaue envielhint se tornaue de mala encolia, repotegaira e nerviosa, tau qu’es vins vapats que vien a èster agres.
Auie patit tant sense planher-se, ath començament, en tot veder-lo vier darrèr de totes es perdudes deth pòble e entornar de nets viciat e pudesenc d’embriaguesa!
Dempús se li revoutèc er orgulh.
Alavetz cuelhec era decision de carar, avalant-se era ràbia damb un estoïcisme mut que tenguec enquiara mòrt.
S’ocupaue tostemps des ahèrs tanhents ath matrimòni, des trabalhs de casa.
Anaue a veir as procuradors, ath jutge, rebrembaue eth tèrme des letres de cambi, obtenguie ajormaments; e, en casa, planchaue, cosie, lauaue, susvelhaue as trabalhadors, les ajustaue es compdes.
Tot aquerò mentre eth senhor, sense hèr-se’n d’arren, engordit en un dromilhon contrariat, que d’eth non se desvelhaue senon entà dider-li causes desagradius, humaue ath cant deth huec, en tot escopir sus eth cendre.
Quan era amainadèc, li calèc cuélher ua hilhuquèra.
Tant lèu arribèc eth mainatjon en aquera casa, lo suenhauen coma a un prince.
Era mair lo neurie damb confitures; eth pair lo deishaue córrer descauç e enquia e tot li didie, volent-se hèr eth filosòf, que podie anar despolhat, coma les ei avient as mainatge e as bèsties.
Contrariament as tendéncies mairaus, auie en cap un cèrt ideau viril dera mainadesa que cossent damb eth sajaue formar ath sòn hilh, en tot voler que siguesse elevat durament, ar estil espartan, pr’amor de qu’artenhesse ua bona constitucion.
L’amiaue entath lhet sense escauhar-li era jaça, li hège béuer bones gorjades de rom e l’ensenhaue a insultar es processions.
Eth petit, ça que la, d’un anament pacific, non responie guaire favorablament as sòns esfòrci.
Era sua mair l’arrossegaue tostemp entath sòn costat; li retalhaue es cartons, li liegie condes, s’entretenguie damb eth damb uns monològs inacabables, plei d’ua melancolica alegria e d’amanhagades plies de charradisses.
En isolament dera sua vida, li hec quèir sus eth cap deth mainatge totes es vanitats esparjudes e trincades.
Soniaue situacions de gran nautada, lo vedie gran, de bon pòrt, intelligent, engenhèr de Pònts e Camins o de magistrat.
L’ensenhèc a liéger e enquia e tot a cantar dues o tres romances en un piano vielh qu’era tocaue.
Eth senhor Bovary, totun, pòc decantat entàs letres, didie que tot aquerò non s’ac valie.
Aurien pro sòs entà poder-lo mantier enes escòles deth govèrn, crompar-li un cargue o parar-li ua botiga?
Era senhora Bovary se mossegaue es pòts e eth mainatge vagaue peth pòble.
Anaue damb es campanhards e caçaue, a còps de terròcs, es corbassi qu’anauen a començar a volar.
Minjaue mores ath long des hossats, susvelhaue piòcs damb ua cana, remenaue eth hen enes tempsi dera sèga, corrie pes bòsqui, hège ath pè-ranquet enes pòrges dera glèisa es dies de ploja, e enes hèstes granes demanaue ath sacristan que li deishèsse tocar es campanes pr’amor de poder-se penjar ena còrda damb tot eth pes deth sòn còs e deishar-se amiar peth balançament.
Atau s’elevèc coma un casse.
Tàs dotze ans, sa mair artenhèc que comencèsse es estudis.
Aguest prètzhèt li siguec encomanat ath capelhan.
Es leçons, totun, èren tan braques e tan mau seguides, que non li podien servir de gran causa.
Auien lòc ena sacristia, en moments de léser, de pès e ara prèssa, entre un batièg e un enterrament; a viatges, quan eth capelhan non auie de gésser, manaue a cercar ar escolan dempús deth tòc d’oracion.
Pujauen ena sua cramba e s’i calauen: es mosquits e es parpalhòles de net volatejauen ath torn dera candèla.
Hège calor e eth gojat s’esclipsaue; e eth praube òme, en tot assopir-se damb es mans sus eth vrente, non se tardaue a roncar damb era boca dubèrta.
D’auti viatges, quan eth capelhan venguie d’administrar eth Viatic a bèth malaut des entorns, en veir a Charles hènt coquinaries peth camp, lo cridaue, lo repotegaue pendent un bon quart d’ora e profitaue era escadença entà hèr-li conjugar es temps verbaus ath pè d’un arbe.
Era ploja o bèth coneishut que passaue per aquiu les interrompie.
A tot darrèr, totun, ère satisfèt d’eth, e enquia e tot didie qu’eth gojat auie fòrça memòria.
Mès aquerò non ère pro entà Charles.
Era senhora se metec energica.
Eth senhor, avergonhat o mèsalèu cansat, cedic sense cap resisténcia.
Encara li calec demorar un an damb era fin de qué eth mainatge podesse hèr era prumèra comunion.
Dempús, se passèren sies mesi mès.
A tot darrèr, er an a vier Charles siguec manat tath collègi de Rouen; l’acompanhèc sa pair, tà finaus deth mes d’octobre, ena epòca dera hèira de Sant Roman.
Que mos serie impossible ara, a degun de nosati, rebrembar-mos d’eth.
Qu’ère un gojat de temperament moderat, que jogaue ara ora der esvagament, premanie ben es leçons, seguie d’aurelha era classa, dormie ben en dormitòri, minjaue ben en refectòri.
Cada dijaus pera tarde escriuie ua longa carta a sa mair, damb tinta vermelha e tres punts de cera tà sagerar; dempús repassaue es quadèrns d’istòria o liegie un vielh volum d’Anacharsis que romaue pera taula.
Pendent eth passeg parlaue damb er ajudant, qu’ère, coma eth, campanhard.
A truca d’aplicacion arribèc a ocupar un lòc entre es escolans mejans dera classa.
Un còp, enquia e tot guanhèc un prumèr accèssit d’istòria naturau.
Mès tath finau deth tresau an, sa pairs lo treigueren deth collègi per çò de hèr-li estudiar Medecina, convençudi de qué poirie acabar eth bachelierat damb es sòns pròpris mejans.
Era sua mair l’alistèc ua cramba en un quatau estatge deth carrèr d’Aigua de Robec, en çò d’un tinturèr qu’era coneishie.
Convenguec eth prètz dera pension, crompèc uns quants mòbles, ua taula e dues cagires, se hec a vier dera sua casa un lhet vielh de ceridèr bòrd e, ath delà d’aquerò, crompèc un radiador de hèr damb era corresponenta provision de lenha entà escauhar ath praube hilh.
Tath finau dera setmana, entornèc entà casa dempús de hèr-li mil recomanacions, donques qu’a compdar d’ara s’aurie d’apraiar eth solet.
Eth programa des cursi, que liegec en panèu d’anoncies, l’estavordic: curs d’anatomia, de patologia, de fisiologia, de farmacia, de quimica, de botanica, de clinica e de terapeutica, sense compdar era igiena e era matèria medicau, noms que d’eri ignoraue es etimologies e que se daurien dauant des sòns uelhs coma pòrtes d’uns santuaris plei d’augustes tenèbres.
Non comprenie arren; encara que s’esforcèsse a escotar, non arribaue a encuedar-se’n.
Totun aquerò, trabalhaue, auie es quadèrns religats, assistie a toti es cursi sense perder-se ne ua soleta classa.
Complie eth sòn prètzhèt diadèr ara manèra d’un shivalon de hèira que ròde sense botjar-se deth lòc, damb es uelhs clucadi e sense saber-se’n dera sòrta de trabalh que hège.
Per çò d’estauviar-li despenes, cada setmana, sa mair li manaue per corrèu un bocin de vedèra codut ath horn que li servie entà dinar, quan tornaue der espitau, en tot picar de pès contra era paret pr’amor d’escauhar- se.
Ara seguida li calie córrer entà classa, entar anfiteatre, entar ospici, e entornar dempùs en casa a trauèrs de places e carrèrs.
Tath vrèspe, dempús deth petit sopar que li mestraue eth proprietari, tornaue a pujar ena sua cramba tà trabalhar de nauèth, damb tota era ròba banhada, que li humejaue peth còs en apropar-se en radiador.
Pendent es doci dies der ostiu, en moment qu’es carrèrs cauds se ueden, e es sirventes hèn ath volant en lumedan des pòrtes, daurie era hièsra e s’i emparaue.
Uns obrèrs ajocats se lauauen es braci ena arriba.
D’ues pèrgues que gessien naut de tot deth humarau i penjauen madèishes de coton que se shugauen ar aire.
Dauant, mès enlà des losats, s’estenie eth cèu ample e blos, damb eth solei vermelh camin dera còga.
Que deuie hèr frèsca aquiu baish!
Quina fresqueta dejós des arbilhons des clòses!
E espandie eth nas per çò d’alendar es flaires deth camp que non arribauen enquia aquiu.
Era manca d’enventida, plan que òc, l’amièc entà un relaxament de totes es determinacions qu’auie hèt.
Un viatge deishèc de vier en espitau, londeman non venguec en classa e, pòc a pòc, en tot saborar era pigresa, deishèc d’anar-i deth tot.
S’avedèc a vier en cafè e trapèc gust a hèr ath dominò.
Embarrar-se cada tarde en un locau public lord pr’amor de picar sus es taules de marme damb uns uassets d’anhèth mercadi damb uns punts neri li semblaue un acte preciós dera sua libertat que l’ennautie dauant des sòns pròpris uelhs.
Qu’ère coma s’aquerò siguesse era iniciacion ath mon, er accès as plasers enebidi; e, en entrar-i, botaue era man ena bauda dera pòrta damb ua alegria lèu sensuau.
Alavetz, fòrça causes qu’èren comprometudes ath sòn laguens se dilatèren; aprenec, enquia saber-se-les de memòria, ues coples que cantaue quan se trapaue entre coneishudi, s’afoguèc per Beranger, aprenec a premanir-se un punch e coneishec, fin finau, er amor.
Gràcies ad aguesti trabalhs preparatòris, siguec suspenut enes examens de medecina.
En çò de sòn lo demorauen aquera tarde per çò de celebrar era capitada.
I venguec a pè e se posèc ena entrada deth pòble; d’aciu manèc a cercar ara sua mair, qu’ada era l’ac cohessèc tot.
Era lo desencusèc en tot hèr responsables deth fracàs as examinadors, e l’encoratgèc un shinhau en tot tier compde d’apraiar es causes.
Eth senhor Bovary non se’n sabec dera vertat enquia cinc ans dempús; e coma que ja ère un ahèr vielh, ac acceptèc, pr’amor que non podie imaginar-se qu’un òme gessut d’eth, siguesse un pèc.
Charles se botèc a trabalhar un aute còp e premanic sense pòsa es matèries d’examen, en tot aprener-se de memòria totes es preguntes.
Atau, se’n gessec ben e enquia e tot damb bona nòta.
Quin gran dia entara sua mair!
Ac celebrèren damb ua bona taulejada.
E a on exercirie eth sòn mestièr?
En Tostes.
Qu’ère un pòble qu’en eth non i auie qu’un mètge vielh.
Eth hèt d’auer educat ath sòn hilh, d’auer-li hèt estudiar medecina e dempús descurbir Tostes pr’amor d’exercir-la, que non ère pro: li calie ua hemna.
Era sua mair n’i trapèc ua: era veuda d’un ussièr de jutjat de Dieppe qu’auie quaranta cinc ans e lèu mil dues centes liures de renda.
Encara que siguesse lèja, seca coma ua cana e granelosa coma ua primauèra, era vertat ei que non li mancauen pretendents ara senhora Dubuc.
Per çò d’arténher es sòns fins, era senhora Bovary li calec suplantar-les a toti e enquia des.heiguec damb fòrça adretia es intrigues d’un cansaladèr recomanat pes capelhans.
A trauèrs deth maridatge, Charles auie aubirat era arribada d’ua condicion milhor, en tot imaginar-se que serie mès liure e que poirie dispausar dera sua persona e des sòns sòs.
Mès, de vertat, era vertadèra mestrèssa siguec era sua hemna; li calie dauant dera gent que didesse açò en sòrta d’aquerò, que hesse dejun cada diuendres, que se vestisse segontes eth gust d’era, que seguint es sues reconvencions repoteguèsse as clients que non pagauen.
Qu’ère era qui daurie era correspondéncia, susvelhaue es sues gestions e escotaue, darrèr deth tenhat, quan entrauen es hemnes ena consulta entà hèr-se a visitar.
Ada eth li calie eth sòn chicolate delit cada maitin, e, d’atencions, totes es que volgatz.
Era se planhie de contunh des nèrvis, deth pitrau, des umors.
Eth bronit de passi la shordaue; s’eth s’aluenhaue, era solitud li venguie a èster odiosa; se s’estaue ath sòn costat, qu’ère, probablament, entà veder-la morir.
De nets, quan Charles tornaue en casa, era treiguie es sòns braci longs e prims de dejós des linçòs e les enrodaue en sòn còth, e dempús d’auer-lo hèt sèir ena esponera deth lhet li condaue es sòns copacaps: que s’eth la desbrembaue, que se n’estimaue a ua auta!
Pro qu’ac auien dit toti que serie ua malerosa!
E acabaue en tot demanar-li bèth siròp entara sua santat e un shinhau mès d’amor.
II.- Ua net, tath torn des onze, les desvelhèc eth bronit d’un shivau que s’arturèc just dauant dera pòrta.
Era mossa dauric era lucana deth humarau e parlèc pendent ua estona damb un òme que i auie baish en carrèr.
Que venguie a cercar ath mètge; amiaue ua carta.
Nastasia baishèc es escales arraulida de hered e anèc a daurir eth pan e eth barrolh, un darrèr der aute.
Er òme deishèc eth shivau e, seguint ara mossa, entrèc ath sòn darrèr.
De laguens deth chapèu de lan damb garnidures grises treiguec ua carta estropada en un liròt e l’ac presentèc delicadament a Charles, que s’apuèc sus eth coishin pr’amor de lieger-la.
Nastasia tenguie era lum près deth lhet.
Era senhora, per pudor, se virèc d’esponèra e restèc d’esquia.
Aquera carta, sagerada damb un sagèth de cera blaua, suplicaue ath senhor Bovary que venguesse ara prèssa ena bòrda de Bertaux, a on i auie quauqu’un que s’auie trincat era cama.
De Tostes tà Bertaux i auie sies ores pro bones de camin, passant per Longueville e Saint-Victor.
Era net ère escura e era senhora Bovary cranhie es incidents que li poguessen arribar ath sòn marit.
Decidiren, donc, qu’eth mosso qu’auie amiat er encargue anarie dauant.
Charles gesserie tres ores mès tard, tanlèu auesse gessut era lua.
Manarien un gojat ath sòn encontre per çò de mostrar-li eth camin dera bòrda e ath còp l’anèsse daurint es tampes.
Tad aquerò des quate deth maitin, Charles, ben estropat laguens der abric, se metec en camin entà Bertaux.
Miei adormit encara pera recenta calor deth lhet, se deishaue breçar peth tròt deth pacific animau.
Quan aguest s’arturaue dauant des camps enrodats de ponches qu’acostumen a trapar-se enes vòres des socs, Charles se desvelhaue espaurit, s’en brembaue immediatament dera cama trincada e sajaue d’escorcolhar ena memòria totes es fractures que n’auie bèra idia.
Auie parat de plòir: començaue a hér dia, e sus es arrames sense huelhes des pomèrs, es audèths restauen immobils damb es plumes esperluades peth vent hered deth maitin.
Eth camp monotòn s’alongaue enquia perder-se de vista, es huelhes des d’arbes des entorns des bòrdes hègen, a intervaus separadi, ues plapes d’un nere violacèu sus era grana superficia grisa que se perdie en orizon amassa damb era tristesa deth cèu.
De quan en quan, Charles daurie es uelhs; dempús, se li cansaue er esperit, e eth retorn deth dromilhon li costaue ua sòrta d’assopiment que li hège confóner es sensacions nauères damb es rebrembes; eth madeish se vedie coma doble, ath còp, estudiant e maridat, estirat laguens deth lhet coma i ère hège ua estona e trauessant ua sala d’espitau coma abans.
Era flaira cauda des cataplasmes se barrejaue en sòn cap damb era verda sentor dera arrosada; sentie ath còp era carrinclada des arròdes des lhets de hèr e vedie se com dormie era sua hemna…
Ètz eth mètge?, preguntèc eth gojat.
Eth mètge, hènt camin, comprenec, cossent damb eth discors deth guida, qu’eth senhor Rouault deuie èster un campanhard des mès rics.
Que s’auie trincat era cama ager ath ser, quan tornaue de passar era cauhada des Reis en çò d’un vesin sòn.
Era sua hemna hège dus ans qu’ère mòrta.
Damb eth non i auie senon era senhoreta, que l’ajudaue a mantier er orde dera casa.
Es rodaus se heren mès prigonds.
Qu’èren ja apròp de Bertaux.
Eth gojat, esguitlant-se per un trauc dera barralha despareishec, e tornèc dempús en extrèm d’un pati pr’amor de daurir era barralha.
Eth shivau s’eslisaue sus era èrba banhada.
Charles s’ajocaue pr’amor de passar jos es arrames.
Es gossets ganholauen tibant era cadia.
Quan entrèc en Bertaux, eth shivau cuelhec pòur e hec repè bruscament.
Qu’ère ua bòrda de bona aparença.
Pes pòrtes dubèrtes des estables se vedien es shivaus destinadi as trabalhs deth camp que minjauen tranquillament en ues gripies naues.
Ath long des còssi der edifici s’estenie un ample hiemèr coronat per un bugàs tèbe, e entre es garies e es piòcs picotejauen cinc o sies piòcs, luxe des corraus dera region de Caux.
Eth cledat qu’ère long; era granja nauta, damb ues parets lises coma era man.
Jos eth cubèrt i auie dus charrets grani e quate cars, damb es corresponents soriacs, es colars e es garniments complèts, qu’eth sòn pelhaçon de lan s’aumplie deth povàs fin que queiguie des granèrs.
Eth pati encara s’alongaue, plantat d’arbes simetricament separadi, e eth sorrolh alègre d’un ramat d’auques ressonaue près dera bassa d’aigua.
Ua hemna joena vestida damb un vestit de merinòs blau ornat damb tres volants, gessec en lumedan dera pòrta pr’amor de recéber ath senhor Bovary, e lo hec entrar ena codina, a on ahlamaue un gran huec.
Ath sòn entorn borbotauen es dinars des persones dera casa distribuidi en topins de diuèrses mides.
En interior dera humenèja se secauen ues pèces de ròba umides.
Era pala, es estialhes e eth bèc dera pompa, toti de grani proporcions, ludien coma er acèr brunit, mentre qu’ath long des parets s’estenie ua abondiua bataria de codina qu’en era se miralhauen de forma desparièra eth huec deth larèr e es prumèrs arrais de solei que començauen a entrar pes veires.
Charles pugèc en prumèr estatge entà veir ath malaut.
Qu’ère un òme gròs e petitonh, d’uns cinquanta ans, de pèth blanca, uelhs blaus, cauvet per dauant deth cap e amiaue plendengues.
Auie ath sòn costat, sus ua caisha, ua garrafa d’aiguardent que d’era se n’anaue mestrant de quan en quan pr’amor de remeter-se es esperits; tanlèu vedec ath mètge, totun, era exaltacion amendric e en sòrta de renegar coma ac auie hèt de hège dotze ores, comencèc a gemegar fèblament.
Era fractura qu’ère simpla, sense cap tipe de complicacion.
Que non ne podie desirar ua auta de mès facila.
Alavetz, rebrembant es portadures des sòns ancians professors en cabeç des malauts, encoratgèc ath pacient damb tota sòrta de paraules avientes, amorasses quirurgiques que son coma er òli destinat a greishar es bisturís.
Anèren a cercar un manat de lhaunes en embaish pr’amor de treir-ne ues lesquetes.
Charles n’alistèc ua e la braquèc a bocins, qu’ahilèc damb un tròç de veire, mentre era mossa esbocinaue uns liròts pr’amor d’improvisar ues benes e era senhoreta Emna sajaue de confeccionar uns coishinets.
Coma que se tardaue a trapar era caisha dera cosedura, sa pair se despacientèc; era non responec; en tot cóser, totun, se ponchaue es dits e se les hège a vier ara seguida ena boca pr’amor de chucar-les.
Charles se demorèc estonat dera blancor d’aqueres ungles.
Èren ludentes, fines dera punta, mès netes qu’er evòri de Dieppe e bracades en forma d’ametla.
Ça que la, es sues mans non èren beròies ne dilhèu pro palles, e auien es falanges massa primes; ath delà d’aquerò, èren massa longues e sense mofles inflexions enes linhes des contorns.
Çò que reaument ère embelinaire èren es sòn uelhs: encara qu’èren bruns, semblauen neri per çò des pestanhes; e era sua guardada penetraue francament damb ua ardida candidesa.
Charles baishèc ena planta baisha.
Sus ua tauleta parada ath pè d’un lhet damb eth dorsièr recurbut d’indiana a on se vedien uns diboishi que representauen uns personatges turcs, i auie dus cobèrts damb dus veires d’argent.
Dera limanda nauta de casse plaçat dauant dera hièstra venguie ua flaira de liri e de linçòs umidi.
Peth solèr, enes angles, se vedien ues saques de horment dretes e arringlerades.
Qu’ère er excedent deth granèr deth costat, qu’en eth se pujaue mejançant tres gradons de pèira.
Pr’amor de decorar er estatge i auie un cap de Minerva hèt damb creion de carbon, penjat en un clau ath miei dera paret, qu’era sua pintura verda se descrostaue jos era accion deth salnitre.
Ère calat laguens d’un marc daurat e ath pè se liegie en letres gotiques: “Tath mèn estimat pair”.
Comencèren a parlar deth malaut; dempús, deth temps; deth rigor deth hered, des lops que pendent era net romauen pes camps.
Ara senhoreta Rouault non li shautaue eth camp, mès que mès ara, que li calie acarar, era soleta, era atencion dera bòrda.
Coma qu’era sala ère fresca, carringlaue es dents tot minjant, çò que desnishaue un shinhau es sòns pòts carnosi, qu’auie eth costum de mossegar-se enes moments de silenci.
Era sua gòrja emergie doçament deth cothèr blanc, virat e ajustat deth vestit.
Amiaue era cabeladura partida entàs dus costats e ère tan lisa que semblaue un solet bocin; èren desseparadi per ua rega fina ath miei deth cap, que s’en.honsaue leugèrament segontes era corba deth crani.
E, deishant veir a penes era punta dera aurelha, anauen a confoner-se ath darrèr en un monhon abundiu damb un movement ondulat entàs tempes, causa que tiraue era atencion deth mètge, donques qu’ère eth prumèr còp que vedie un pientat semblable.
Es caròles èren rosades.
Estacades as botons dera blòda damb un cordonet, amiaue ues lunetes, coma un òme.
Charles, dempús d’auer pujat a dider-se adiu deth vielh Rouault, venguec de nauèth ena sala prèst ja a entornar-se’n tà casa e la trapèc de pès damb eth front apuat enes veires dera hièstra, en tot campar eth uart, a on eth vent auie hèt quèir es canes des mongetères.
En enténer ath mètge, se virèc:
Cercatz bèra causa?, preguntèc.
Eth soriac, responec.
E se metec a escorcolhar sus eth lhet, darrèr des pòrtes, dejós des cagires.
Eth soriac auie queigut en solèr, entre es saques e era paret.
Era senhoreta Emna lo vedec e s’inclinèc dessús des saques de horment.
Charles, per galantaria, s’esdeguèc, e en estirar eth braç ena madeisha direccion, sentec qu’eth sòn pièch heregaue era esquia dera gojata inclinada ath sòn dejós.
Era se redrecèc tota rogida e lo guardèc peth dessús dera espatla en tot aufrir-li era verga de buèu.
En sòrta de tornar entà Bertaux tres dies dempús, coma auie prometut, s’i presentèc a londeman; dempús, dus còps ara setmana, regularament, sense compdar es visites inesperades que hège de tant en tant coma sense encuedar-se’n.
Ath delà d’aquerò, tot se passèc ben: era garison se produsic segontes es règles, e quan, ath cap de quaranta sies dies, vederen qu’eth vielh Rouault caminaue ja solet pera casa, comencèren a considerar ath senhor Bovary coma un òme de grana capacitat.
Eth vielh Rouault didie que non l’aurien guarit tan ben es mètges mès acreditadi d’Ivetot e enquia e tot de Rouen.
Per çò que hè a Charles, non s’arturèc a preguntar-se perqué li shautaue tant vier en Bertaux.
E, se i auesse pensat, aurie atribuit solide era sua afogadura ara gravetat deth cas, o dilhèu ath benefici que demoraue treir-ne.
Ère per aquerò, ça que la, qu’en miei des praubes ocupacions dera sua vida es visites ara bòrda constituien ua excepcion encantadora?
Es dies qu’auie per costum d’anar-i, se lheuaue lèu, gessie ath galaup, fustigaue ar animau.
Dempús baishaue per çò de secar-se es pès ena èrba, e abans d’entrar se botaue es gants neri.
L’agradaue eth moment qu’arribaue en pati sentent se com se daurie era barralha damb era pression dera esquia, tant qu’eth poth cantaue sus era tàpia e es mossos acodien ara prèssa ath sòn encontre.
L’agradauen era granja e es estables; auie simpatia peth vielh Rouault, que li balhaue copets ena man cridant-lo eth sòn salvador; l’agradauen es esclopets dera senhoreta Emma picant es rajòles netes dera codina; Es talons nauts la hègen veir un shinhau mès nauta, e, quan caminaue ath sòn dauant, es sòles de husta se quilhauen de prèssa e ressonauen damb un sorrolh sec contra eth cuer dera botina.
Era l’acompanhaue tostemps enquiath prumèr gradon dera escala.
S’encara non l’auien hèt a vier eth shivau, se quedaue ath sòn costat.
Se didien adiu; es paraules s’auien acabat; er aire liure l’enrodaue, en tot lheuar d’aciu e de delà era borra deth cogòt o rebatent-li sus era anca es cordons deth devantau, entortilhadi coma ues banderòles.
Un viatge, en temps deth desgèu, es escòrces des arbes regolejauen peth pati e era nhèu des losats queiguie honuda en solèr.
Emma ère en lumedan dera pòrta; anèc a cercar era ombrèla e la dauric.
Truaessada peth solei era ombrèla de seda tornasolada illuminaue damb reflèxi mobils era pèth blanca deth sòn ròstre.
Ath delà, era arrie ara amorassa tèba deth solei; e se sentien quèir d’ua en ua es gotes d’aigua sus era moèrra tibanta.
Es prumèri tempsi que Charles freqüentaue Bertaux, era senhora Bovary non deishaue d’informar-se der estat deth malaut, e enquia e tot auie alistat ua plana blanca en libre qu’era amiaue, entath senhor Rouault.
Mès, quan se’n sabec de qué i auie ua gojata, sagèc d’informar-se: se’n sabec de qué era senhoreta Rouault, educada en convent, enes Ursulines, auie recebut, tau que s’acostume a díder, ua bona educacion, e que, per tant, coneishie era dança, sabie geografia e diboish, practicaue eth brodat artistic e tocaue eth piano.
Que siguec massa!
E l’auec en òdi instintiuament.
Ara prumeria se conformèc en tot hèr bères allusions.
Charles non les comprenie.
Dempús, hènt quauques reflexions per edart, qu’eth deishaue passar per pòur dera tronada.
Per quin motiu seguie anant entà Bertaux, s’ei que ja eth senhor Rouault ère guarit e aquera gent encara non auie pagat?
Plan que òc, aquiu i auie ua persona, quauqu’un que sabie parlar, ua brodadora, un esperit distinguit.
Qu’ère aquerò çò que l’agradaue.
Que li hègen gòi es senhoretes de ciutat!
E i tornaue:
Era hilha deth vielh Rouault, ua senhoreta de ciutat?
Òc ma hè!
Eth sòn pairin ère pastor, e auien un cosin qu’a estat a mand d’anar per tribunaus per çò d’un mau còp autrejat en ua discussion.
Que non s’ac vau de hèr tantes minganèles ne d’anar es dimenges ena glèisa damb vestit de seda, coma ua comdessa!
Ath delà d’aquerò, eth praube òme, se non auessen estat es colzats d’est an passat, s’aurie vist damb trabalhs entà pagar es endarreriments.
Charles deishèc de vier en Bertraux per cansament.
Eloïsse, dempús de fòrça somicar, tant que l’aumplie de punets e damb era man botada sus eth sòn devocionari, li hec a jurar que non i tornarie mès.
Era scèna s’acabèc damb un vertadèr transpòrt d’amor.
Eth aubedic.
Era afogadura deth sòn desir, totun, protestèc contra eth servilisme dera sua conducta, e, per ua sòrta d’ingenua ipocresia considerèc qu’eth hèt madeish dera proïbicion de veder-la l’autrejaue coma un dret a estimar-la.
E, ath delà, era veuda qu’ère ua cordada de uassi; auie es dents longues; amiaue, en ostiu e en iuèrn, un mantelet qu’era sua punta li queiguie per dejós des espatles; era sua cintura regda s’engainaue laguens d’uns vestits en forma de cobèrta, massa cuerts, e que deishauen veir es cauilhars damb es laci des amples sabates entrecortzant-se sus es miches grises.
Era mair de Charles venguie a veder-les de quan en quan.
Ath cap de pòcs dies, totun, era ireua semblaue voler-la enemigar damb eth sòn hilh.
Alavetz, es dues, coma dus guinhauets esmolats s’apropauen tà ponchar-lo damb un ensem de reflexions e d’observacions.
Que se “hège mau de minjar tant!” Que “per qué convidaue tostemp a béuer ath prumèr qu’arribaue?” Que “quin entestament a non voler portar vestits de franèla”…
Eloïsse, plan, ath delà d’ua part de vaishèth valorada en sies mil francs, encara possedie ua casa en carrèr de Sant Francesc; e, totun aquerò, de tota aquera galhejada fortuna, non n’auie entrat ena casa qu’un shinhau de mobiliari e un quants vestits.
Que li calec botar en clar era causa.
Era brava senhora, donc, auie mentit!
Amiat pera desesperacion, eth senhor Bovary pair, trincant ua cagira per tèrra, acusèc ara sua hemna d’auer costat eth malastre deth sòn hilh en tot junher-lo a ua ròsa coma aquera qu’es sòns garniments non pagauen eth tret.
Anèren entà Tostes.
Arribèren es explicacions.
Se succediren es scènes.
Eloïsse, plorant, lançant-se enes braci deth sòn marit, li demanèc que la defenesse des sòns pairs.
Charles volec parlar en nòm d’era.
Aguesti s’emmalicièren e se n’anèren.
Mès qu’amiaue ja un tret ena ala. Ueit dies dempús, tant qu’estenie era ròba en pati, li venguec coma ua tossiquèra sobta e comencèc a escopir sang.
Londemant, en un moment que Charles ère virat d’esquia tengut a passar era cortina dera hièstra, didec: “Ai, mon Diu!”, deishèc anar ua alendada e cuelhec ua malagana.
Qu’ère mòrta!
Aqueth finau inesperat costèc fòrça estranhesa.
Un còp deishada en cementèri, Charles entornec entà casa.
Non i trapèc ad arrés; pugèc en prumèr estatge, ena cramba, e vedec eth sòn vestit penjat encara ath hons dera cramba; alavetz, emparant-se sus er escritòri, se demorèc enquiath vrèspe perdut en ua seguida de pensaments dolorosi.
A tot darrèr, era que l’auie estimat.
III.- Un maitin, eth vielh Rouault, damb era cama ja complètament guarida, venguec e pagar a Charles er impòrt des sues visites: setanta cinc francs en pèces de dus e un piòc.
Se n’auie sabut deth malastre que l’afectaue e lo padeguèc sincèrament.
Pro que me’n sai d’aquerò, didie en tot picar-li suaument ena espatla.
Jo que i é passat tanben, per aguest malastre.
Quan perdí ara mia prauba defuntada, me passejaua pes camps pr’amor d’estar-me solet; me deishaua quèir ath pè d’un arbe e ploraua, demanaua ajuda a Diu, li didia pegaries; Qu’auria volut èster coma es bohères que vedia penjades enes branques des arbes, damb eth vrente tot plen de vermes, mòrtes, a tot darrèr.
E quan pensaua qu’en aqueth moment n’auie d’auti qu’auien era sua hemna ath costat e que la podien abraçar e punar, picaua fòrtament eth solèr damb eth baston; qu’èra coma capvirat, enquiath punt de non minjar.
Non vos ac creiratz, mès era soleta idia de vier en cafè me hège hàstic.
Plan donc, de man en man, a mida que s’an esguitlat es dies e un iuèrn a darrèr d’un ostiu, tot s’a anat passant de shinhau en shinhau.
S’a passat.
Se n’a anat.
A baishat, voi díder.
Pr’amor que bèra causa rèste ath hons… coma ua sòrta de pes laguens deth pièch.
E donques que non i podem hèr arren, que vau mès non deishar-se abàter ne desirà era mòrt peth hèt de qué es auti ja siguen ena hòssa…
Vos cau animar, senhor Bovary; tot se passe en aguest mon!
Vietz a veder-mos; era mia hilha pense de quan en quan en vos, ja vo’n sabetz, e ditz que semble que la desbrembatz.
Lèu seram ena primauèra; anaram a caçar conilhs en vedat, a veir se vos esvagam un shinhau.
Charles seguic eth conselh.
Tornèc a vier en Bertaux.
Retrobèc es causes tau qu’èren hège cinc mesi.
Es perèrs ja èren floridi e eth brave òme de Rouault, ère de pès, anaue e venguie animant era bòrda.
En creir qu’auie era obligacion d’autrejat ath mètge totes es atencions que podie, per çò dera sua dolorosa situacion, li preguèc que non se treiguesse eth chapèu, li parlaue baishet coma se siguesse malaut, e enquia hec veir que s’emmaliciaue pr’amor de qué non l’auien premanit ua lecaria, marmelades o pères codudes, per exemple.
Expliquèc quauques badinades.
Charles deishèc anar un arridolet; eth rebrembe dera sua hemna, totun, lo tornèc a assopir de nauèth.
Li heren a vier eth cafè, e ja non i tornèc a pensar.
A mida que s’anaue acostumant a víuer solet i pensaue mens.
Era atrasenta nauetat dera independéncia li hec era solitud mès suportabla.
Podie cambiar es ores de minjar, entrar e gésser sense auer de dar explicacions e estirar-se sus eth lhet coma li pladesse se se trapaue cansat.
Atau se tenguec a autrejar-se toti es plasers en tot acceptar es condolences qu’era gent li balhaue.
Ath delà, era mòrt dera sua hemna non auie estat bric damnajosa entara sua profession.
Pendent un mes era gent non se cansèc de repetir: ”praube gojat, quin malastre!” Eth sòn nòm s’auie estenut, era clientèla aumentaue; e, dempús, anaue entà Bertaux com e quan volie.
Qu’alimentaue ua esperança sense finalitat, sentie un benèster vague; en tot pientar-se es pursères dauant deth miralh, se trapaue era expression mès agradiua.
Un dia arribèc tàs tres ena bòrda; toti èren en camp; en entrar ena codina, non vedec, de moment, a Emma; es hiestrons èren barradi.
Pes henerecles dera husta, eth solei alongaue sus es rajòles ues linhes primes que se trincauen en angle deth mòble e tremolauen peth solèr de naut.
Sus era taula, es mosques recorrien es veires qu’auien servit e bronzinauen en tot estofar-se ena rèsta dera cidra que quedaue ath hons.
Era lum que baishaue dera humenèja velotaue era sueja e enblauie eth cendre hered.
Emma cosie seiguda entre era hièstra e eth larèr; s’auie trèt era mantilha e sus es sues espatles se vedien ues gotetes de sudor.
Segontes era tradicion pagesa, era gojata lo convidèc a préner bèra causa.
Eth ac refusèc, era persutèc e a tot darrèr Charles acceptèc, arridolent, a préner un shinhau de licor damb era condicion de qué l’acompanhèsse.
Emma, donc, venguec en armari tà cercar ua botelha de curaçao, cuelhet dus veires, n’aumplic un ar arràs, e deishèc quèir solet ues gotetes en aute, brindèren e se l’aprochèc enes pòts.
Coma qu’ère lèu uet, lheuèc eth cap pr’amor d’avalar er escàs contengut; e damb eth cap entà darrèr, es pòts gessents e eth còth estirat, arrie de non trapar-i arren, mentre que damb era punta dera lengua, passant entre es fines dents, lecaue a copets eth hons deth veire.
Dempús tornèc a sèir-se e seguic damb era sua faena, que s’estaue a sorgir ua micha de coton blanc.
Trabalhaue damb eth cap clin e sense díder arren.
Charles tanben s’estaue mut.
Er aire que passaue per dejós dera pòrta hège entrar un shinhau de povàs que s’escampilhaue per dessús des rajòles; eth la guardaue com se botjaue en tot sénter solet es batecs interiors deth sòn cap barrejadi damb es crits luenhants d’ua garia que hège eth ueu en corrau.
De quan en quan, Emma se refrescaue es caròles en tot aplicar-se es paumets des mans, que, heredaue sus eth punh des capfoguèrs.
De començaments dera sason Emma se planhie de rodament de cap; preguntèc s’es banhs de mar l’anarien ben; se metec a parlar deth convent, Charles hec madeish parlant deth collègi, es frases venguien soletes.
Pugèren ena sua cramba.
Era li mostrèc es sòns vielhs quadèrns de musica, es librets que l’auien dat coma prèmi e es corones de huelhes d’ausina abandonades en un cornèr der armari.
Mès eth jardinèr qu’auien non se’n sabie bric; èren tan mau servidi!
Ada era l’aurie agradat víuer ena ciutat encara que non siguesse qu’en iuèrn, encara qu’era longada des dies boni hesse eth camp mès anujós, dilhèu, pendent er ostiu; e, segontes çò que didie, era sua votz venguie a èster clara, agudenta, o ben se caperaue d’ua langor sobta, arrossegant ues modulacions qu’acabauen lèu en mormolhs quan parlaue entada era soleta.
Tanlèu se vedie gaujosa daurint uns uelhs ingenús, coma dempús s’estaue damb es paupetes miei barrades; era guardada estofada d’anuèg e eth pensament errant.
Tath vrèspe, en tornar-se’n, Charles alistèc ua a ua es frases qu’era auie prononciat sajant de rebrembar-les e trèir-ne eth sentit pr’amor de saber-se’n dera part dera existéncia qu’era auie viscut quan eth encara non la coneishie.
Jamès, ça que la, artenhèc a veder-la en sòn pensament autraments coma l’auie vist eth prumèr viatge, o tau coma venguie de deishar-la hège un moment.
Dempús pensèc se qué serie d’era se s’arribèsse a maridar!
E damb qui?
Eth vielh Rouault, plan, ère plan ric e era… tant embelinaira!
Eth ròstre d’Emma, totun, se li tornaue a calar dauant des uelhs e bèra causa de monotòn brunziment d’ua gaudrofa li gasulhaue enes aurelhes: “E se te maridaues!
Se te maridaues!” Pendent era net non podec clucar un uelh; se sentie era gòrja sarrada e auie set; se lheuèc a béuer e dauric era hièstra, eth cèu ère caperat d’esteles e bohaue un vent caud; ena luenhor idolauen uns gossets.Virèc eth cap entath costat de Bertaux.
En tot pensar, a tot darrèr, que non i anaue a pèrder arren, Charles se prepausèc formular era demana quan n’auesse era escadença; Cada còp que se li presentaue, totun, era pòur de non trapar es paraules avientes li sageraue es pòts.
Eth vielh Rouault non aurie estat descontent de qué se li hessen a vier era hilha, que non li servie de grana causa ena bòrda.
La desencusaue interiorament per èster massa fina entàs trabalhs deth camp, mestièr maudit deth cèu, donques qu’arrés se’n hège milionari.
Luenh d’enriquir-se, eth brave òme i perdie sòs an darrèr an: pr’amor que, s’auie beneficis en mercat, a on podie desplegar totes es astúcies deth mestièr, en cambi, es trabalhs agricòles pròpriament dits, damb eth govèrn interior dera bòrda, non l’anauen guaire ben.
Se treiguie a contracòr es mans des pòches e non compdaue es despenes de tot aquerò restacat damb eth sòn bon víuer, donques que volie minjar ben, mantier-se ben caud e repausar en un bon lhet.
Minjaue solet ena codina, ath cant deth huec, en ua tauleta ben aprovedida que li portauen coma en teatre.
En encuedar-se’n, donc, de qué Charles se rogie quan auie apròp ara sua hilha, çò que volie díder que non se tardarie a demanar-l’ac coma hemna, se metec a pensar per auança en abastament dera qüestion.
Qu’ei clar que lo trapaue un shinhau pòca causa e que non ère pro ben eth gendre qu’aurie desirat; ça que la, didien qu’ère un òme de bon capteniment, estauviador, fòrça instruït, e solide non cercarie guaires rasons entath dòt.
E, coma qu’eth vielh Rouault se vedie obligat a vener-se vint-e-dus jornaus de tèrra, pr’amor que li deuie fòrça sòs ath paredèr e ath bastèr sense compdar que li calie cambiar er èish deth truèlh:
Tà Sant Miquèu, Charles auie vengut a passar tres dies en Bertraux.
Eth darrèr se passèc coma es auti, arreculant era decision de quart en quart.
Arribat eth moment d’anar-se’n, eth vielh Rouault l’acompanhèc; caminauen per ua corriòla en.honsada; anauen a separar-se; eth moment qu’ère avient.
Charles demorèc encara enquia arribar ena barralha; quan ja l’auien passat, ara fin:
Senhor Rouault, gasulhèc, que vos voleria díder ua causa.
Se posèren.
Charles non artenhie a seguir.
Qu’ei que dilhèu non me’n sai de tot?
Senhor Rouault… senhor Rouault, gasulhèc Charles.
Jo non demani ua auta causa, contunhèc eth campanhard.
E encara que, coma me cau supausar, era gojata compartisque era mia madeisha idia, ça que la, me calerà demanar-li era sua pensada.
Gessetz, donc; jo m’en torni tà casa.
E escotatz-me ben: se ditz que òc, que non vos cau vier, per çò dera gent, e, de un aute costat pr’amor que se’n harie massa.
Pr’amor de qué non vos rosiguetz es punhs, totun, daurirè es hiestrons de land en land en tot deishar-les aganchats ena paret; d’aguesta manèra, emparant-vos ena barralha, ac poiratz veir peth darrèr.
E s’aluenhèc.
Charles estaquèc eth shivau en un arbe.
Correc enquiara corriòla; aquiu se dispausèc a demorar.
Passèc mieja ora; dempús compdèc dètz-e- nau menutes damb eth relòtge ena man.
De ressabuda s’entenec un bronit, coma un còp ena paret; era hièstra qu’ère alandada; encara se vedie tremolar era campaneta.
Londeman peth maitin tàs nau, Charles ja ère ena bòrda.
Eth vielh Rouault abracèc ath sòn futur gendre.
Deishèren entà mès tard era convèrsa sus er apraiament des interèssi; ath delà, qu’aurien pro temps per dauant, donques qu’es nòces, decentament, non se podien celebrar enquia dempús d’acabat eth dòu de Charles, ei a díder, tara primauèra der an a vier.
Damb aguesta demora, s’anèc passant er iuèrn.
Era senhoreta Rouault se tiec ath sòn noviatge.
N’encomanèren ua part en Rouen; era auta, se la confeccionèc era madeisha; camises de net e d’autes menudalhes, segontes uns diboishi de mòdes que li deishèren.
Pendent es visites que Charles hège ena bòrda, parlauen des preparatius des nòces e se preocupauen deth locau a on s’aurie de mestrar er taulejada; pensauen ena quantitat de plats qu’aurien de besonh e en quini serien es entrades.
Emma aurie volgut qu’eth maridatge se celebrèsse tara mieja net, ara lum de halhes; sa pair, totun, non ère d’acòrd damb aguest desir.
Arribèc eth dia des nòces.
I assistiren quaranta tres persones; s’estèren ena taula pendent setze ores; londeman i tornèren e encara s’i trapèren de quan en quan es dies a vier.
IV.- Es convidadi arribèren lèu, tient tota sòrta de mieis de transpòrt: cars d’un solet shivau, cars de bancs damb dus arròdes, vielhes calèssies destapades, veitures pesugues damb ridèus de cuèr.
Es joeni des pòbles vesins acodien damb petits cars amiats ath tròt, agarradi en interior, damb es mans cuelhudes en barrons per çò de non trabucar, de pès e fòrtaments bassacadi.
N’arribèren enquia e tot de dues ores luenh, de Gordeville, de Normanville e de Cany.
Qu’auien convidat a toti es parents de’un e un aute costat; heren es patzes damb es amics que s’auien pelejat, escriueren as coneishuts qu’auien deishat de uelh hège temps.
De quan en quan, s’entenien uns esclafits de soriac ath darrèr dera barralha; non se tardaue a daurir era barralha pr’amor de deishar passar ua carriòla.
Galaupaue enquiath prumèr gradon dera escala e, arturant-se dempus còp sec, anaue uedant es ocupants, que gessien pertot, en tot heregar-se es jolhs e estirar-se es braci.
Es senhoretes, encapades, amiauen uns vestits coma ena ciutat, cadies de relòtges d’aur, capetes damb es puntes crotzades ena cintura, o uns chals petiti e de color aganchadi ena esquia damb ua agulha e que les desnishauen eth còth peth darrèr.
Es mainatges, vestidi ara imatge e semblança des sòns pairs, se sentien sarradi laguens d’aquera ròba naua (fòrça d’eri auien estreat eth prumèr parelh de sabates de tota era sua vida), e ath costat, ajustades laguens deth vestit blanc dera prumèra comunion, alongat entad aquera circonstància, se vedie quauqua gojateta de catorze o setze ans, probablament cosia o fraia grana de quinsevolh d’aqueri vailets, silenciosa, rogida, estonada, damb es peus greishosi de pomada de ròsa e cuelhent mil precaucions per çò de non enlordir-se es gants.
Coma que non i auie pro mossos entà desatelar toti es coches que s’anauen presentant, es òmes se rebussauen e ac hègen eri madeishi.
Segontes era diferéncia dera sua posicion sociau, es uns amiauen frac, es auti levita, vèsta o giqueta; qu’èren uns fracs de bona qualitat, enrodadi dera consideracion de tota era familha e que sonque gessien der armari enes granes solemnitats; levites de hauda ampla, que flotauen ath vent, damb eth cothèr cilindric e es pòches espacioses coma sacs; vèstes de teishut espés ordinariament acompanhades d’ua gòrra damb era visèra ornada de laton; pèces de vestir fòrça cuertes, damb dus botons ena esquia près er un der aute, coma un parelh de uelhs; e es haudes d’eri semblauen auer estat escapçades pera destau d’un carretèr.
Quauqui uns, fin finau, (aguesti, totun, solide que deuien minjar enes extrèms mes aluenhadi dera taula), amiauen ues blòdes de hèsta, ei a díder, damb eth cothèr virat sus es espatles, era esquia tota arropida de plecs e era cintura estacada de baish damb un cinturon cosut.
Es camises se bombauen ath dejós des pièchs, regdes coma coirasses.
Toti anauen nauèth afaitadi e damb es peus bracadi, isolant es aurelhes des caps; enquia e tot quauqui uns d’eri, en auer-se lheuat abans de punta de dia e damb pòca lum entà afaitar-se, s’auien engarrapar dejós de nas o ath long des caròles, en tot costar-se ues pelades amples coma un escut de tres francs, que, alugades damb er aire deth maitin, empeirauen un shinhau damb ues plapes rosades aqueri ròstres blanqui e ludenti.
Er Ajuntament se trapaue a mieja ora dera bòrda; i anèren e tornèren a pè, dempús d’auer-se efectuat era ceremònia ena glèisa.
Era acompanhada, compactada coma ua faisha acolorida qu’ondejaue a trauèrs deth camp e ath long der estret camin serpentejant entre es horments trendi, non se tardèc a estirar-se e a separar-se en grops desparièrs, que s’anauen desseparant tant que parlauen.
Dauant, i anaue eth musician deth pòble damb eth violin ornat de cintes; darrèr venguien es nòvis, es parents e es amics miei barrejadi; dempús seguie era mainadèra esvagant-se, arrincant es tavelhes des camères de uerdi o jogant entre eri, luenh dera guardada des grani.
Eth vestit d’Emma, massa long, s’arrossegaue peth camin; de quan en quan se posaue pr’amor d’estirar-lo-se, e alavetz, delicadament, damb es dits engantats, treiguie es èrbes aganchades e es puntes de cardet, tant que Charles, damb es mans desemparades, demoraue qu’auesse acabat.
Eth vielh Rouault, damb un capèth de seda nau sus eth cap e es manges deth vestit nere engolint-li es mans enquias ungles, daue eth braç ara senhora Bovary mair.
Per çò que hè ath senhor Bovary pair, qu’ath hons menspredaue a tota aquera gent e que sonque auie acceptat d’anar-i damb ua levita d’un solet reng de botons, de modèu militar, li hège galantaries de tauèrna a ua campanharda joena e ròia.
Era gojata saludaue, se rogie tota, non sabie se qué respóner.
Era auta gent dera acompanhada parlaue des sues causes, se hège gatalhèues ena esquia pr’amor d’excitar-se er arrir.
E per dessús de tota era confusion de votzes se podie enténer eth nhigo-nhigo deth musician, que non paraue de gratar ath miei des camps.
Quan se n’encuedaue de qué era acompanhada s’anaue arreculant, se posaue per çò de cuélher alendada, netejaue er arquet pr’amor de qué es còrdes sonèssen milhor e dempús se botaue a caminar de nauèth quilhant e abaishant eth mange deth violin pr’amor de mercar-se, eth madeish, eth compàs.
Eth bronit der esturment hège húger as audèths.
Era taula ère parada en cubèrt des cars.
I auie quate lombs sancèrs, sies aguisats de poth, vedera ara caçòla, tres cueishes de moton rostides, e ath miei un polit leitenc rostit enrodat de quate bocins ara grasilha.
As costats se vedien es botelhes d’aiguardent.
Era cidra doça embotelhada hège florir era esgluma espessa ar entorn des taps, e, per auança, toti es veires auien estat aumplits de vin, ar arràs.
Es còques e es torroms, les auien encomanat a un pastissèr d’Yvetot.
Coma que venguie d’installar-se en parçan, s’auie volut hèr veir, e en arribar era ora des dessèrts se hec a vier, eth madeish, un pastís montat damb pèces qu’arrinquèc crits d’aprobacion.
Ena basa i auie un carton blau que figuraue un temple damb es pòrtics, colomnes e estatuetes d’estuc ar entorn, laguens d’ues cavitats enrodades d’esteles de papèr daurat; en dusau estatge se quilhaue ua gran tor de pastís de Savoia enrodada de menudes fortificacions d’angelica, amètles, panses e galhons d’iranja; Finaument, era plataforma superiora, que representaue un prat verd damb ues arròques e uns lacs de confitura regadi per uns vaishèths de clòsques d’aueràs, se vedie un Cupido balançant-se en un trapèci de chicolate, qu’es sòns paus acabauen en dus botons de ròsa naturau, ath dessús de tot.
Mingèren enquiara vrespada: Quan se cansauen de sèir, se n’anauen a passejar pes patis o a jogar ua partida de taps ena granja; dempús, se calauen un aute còp ena taula.
Tath finau, quauqui uns s’esclipsèren e enquia e tot ronquèren.
Ara ora deth cafè, ça que la, toti se remeteren; alavetz comencèren es cançons, gesseren es adreties de cadun: es uns cargauen pesi grani, es auti sajauen de quilhar es cars damb era espatla, didien tota sòrta de galejades, abraçauen as senhores.
Tath vrèspe, ara ora de tornar-se’n es shivaus, assadorats de civada, damb pro trabalh i cabien entre es braci des cars; fotien reguitnades, s’encabrauen, trincauen es garniments, tot aquerò entre renecs e arridalhades des respectius proprietaris.
E, pendent tota era net, es carretères deth parçan s’aumpliren de bronit des cars que trauessauen ath galaup es canalets deth camin sautant per dessús des calhaus, penjant-se pes declivitats, e damb es hemnes abocades ena tampa tient es retnes ben fòrt.
Aqueri que s’estèren en Bertaux, passèren era net beuent ena codina.
Era mainadera s’auie adormit per dejós des bancs.
Era nòvia l’auie suplicat a sa pair que li siguessen estauviades es galantaries de costum.
Totun aquerò, un des sòns cosins (qu’enquia e tot s’auie hèt a vier un parelh de palaigues coma present de nòces), començaue a deishar anar aigua dera boca peth horat deth pan quan eth vielh Rouault arribèc just a temps d’empedir-l’ac.
L’expliquèc qu’era posicion deth sòn gendre non permetie taus inconvenences.
Maugrat tot, eth cosin se resignèc plan dificilament a taus rasons.
Ath sòn laguens acusèc ath vielh Rouault d’orgulhós e anèc a amassar-se damb quate o cinc des convidadi, que, en auer-se trapat ena taula damb es bocins mens desirables, les semblaue que no auien estat pro ben tractats e criticauen ath patron dera casa en tot desirar-li era roïna damb paraules encubèrtes.
Era senhora Bovary mair non auie badat boca pendent tot eth dia.
Non l’auien consultat ne sus er arranjament dera ireua ne sus er orde dera hèsta; atau, donc, se retirèc d’ora.
Eth sòn marit, en sòrta d’acompanhar-la, manèc a cercar uns cigars en Sant Victor e humèc enquiara maitiada en tot béuer auriòs ath kirsch, barreja desconeishuda des assistents e que siguec entada eth coma ua naua hònt de consideracion.
Charles non ère de temperament faceciós e pendent era hèsta se comportèc sense cap ludiment.
Responie mediocrament as galejades, as malícies e frases de doble sentit, as compliments e as allusions que cadun credec que l’auie de díder des d’eth començament dera taulejada.
Ça que la, a londeman, semblaue tot un aute òme.
Qu’auríetz dit qu’era vèrge dera hèsta ère eth, tant qu’era nòvia non deishaue veir cap senhau des sues emocions.
Es mès maliciosi non sabien se qué respóner e quan les passaue peth costat l’examinauen damb ua tension d’esperit desmesurada.
Charles, totun, non dissimulaue bric.
La cridaue “era mia hemna”, la tutejaue, preguntaue a toti per era, la cercaue pertot, e soent se la hège a vier enes extrèms des patis, e lo vedien a trauèrs des arbes com li passaue eth braç pera cintura en tot caminar damb eth cap inclinat entath sòn ròstre, arropint-li es brodats deth corsatge.
Dus dies dempús des nòces, es nòvis se n’anèren.
Charles non podie estar-se pendent mès temps absent per çò des malauts.
Eth vielh Rouault les hec pujar ena sua carriòla e les acompanhèc enquia Vassonville.
Aquiu abracèc per darrèr viatge ara sua hilha, baishèc e comencèc eth camin de tornada.
Quan auie hèt un centenat de passi, s’arturèc, e, vedent se com era carriòla s’aluenhaue en.honsant es arròdes en povàs, deishèc anar ua grana alendada.
Dempús se’n brembèc des sues nòces, deth temps passat, eth prumèr embaràs dera sua hemna; eth tanben n’ère de content eth dia que se la hec a vier dera casa des sòns pairs entara sua casa; anauen a shivau d’un animau, ath tròt, ath miei dera nhèu donques qu’ère tàs entorns de Nadau e es camps èren totafèt blanqui; era se l’agarraue ath braç; en aute amiaue un tistèr penjat; eth vent hège volar es brodats que li caperauen eth pientat, segontes era mòda de Caux, e es bohades de vent picauen a viatges contra es sòns pòts; e quan viraue eth cap la vedie ath darrèr sòn, damb eth ròstre vermelhet e er arridolet silenciós jos era placa d’aur deth sòn casquet.
De quan en quan, era, per çò d’escauhar-se es dits, les i calaue ath laguens deth pièch.
Be n’ère de luenh tot aquerò!
Ara eth sòn hilh aurie trenta ans!
Alavetz se virèc entà guardar tath sòn darrèr; era carriòla auie despareishut.
Se sentec trist coma ua casa desmoblada.
Laguens deth sòn cervèth enfosquit pes bugassi dera parva, es rebrembes trendes se barrejauen damb es pensaments ombrius.
Cranhent, totun, qu’aguesta visita encara l’entristisse mès, se n’anèc dirèctament entara sua casa.
Eth senhor e era senhora Charles Bovary arribèren en Tostes tath torn des sies.
Es vesins gesseren enes hièstres pr’amor de veir ara naua hemna deth sòn mètge.
Era vielha sirventa se presentèc complimentant-la e desencusant-se de qué eth sopar non siguesse encara prèst; mentretant se botèc ara disposicion dera senhora per se volesse recórrer es dependéncies dera casa.
V.- Era façada de rajòles se cenhie exactament ara rega deth carrèr, o, mès ben dit, dera carretèra.
Darrèr dera pòrta penjaue un abric damb eth cothèr cuert, ua cinta e ua gòrra ce cuèr nera; e, acornerades peth solèr, un parelh de botines totes caperades encara de hanga seca.
Ara dreta i auie era sala, ei a díder, era pèça que servie de minjador e a on se hège vida.
Ath dessús dera tela pòc tibanta que caperaue era paret tremolaue un papèr auriò canari damb ua garlanda de flors palles ena banda superiora; es ridèus, de coton brodadi damb un ribet vermelh, s’entrecrotzauen enes hièstres; e ath dessús deth marc estret deth larèr ludie un relòtge acabat damb eth bust d’Ipocrates, ath miei de dus candelèrs ovaus d’argent.
En aute costat deth correder i auie eth gabinet de Charles, ua pèça reducida, d’ues sies passes d’amplada, damb ua taula, tres cagires e un fautulh de burèu.
Es volums deth Diccionari de sciéncies medicales ornauen, toti solets, es sies estatgères d’ua libraria de husta de pin; es volums èren sense talhar, encara qu’amièssen es senhaus des vendes successiues qu’auien passat.
Era flaira des sauses penetraue a trauèrs dera paret pendent eth cors deth temps des consultes dera madeisha manèra que dera codina estant s’entenie tossir as malauts de laguens deth gabinet e dera pèça que daue tath pati a on i auie er estable; qu’ère ua cramba esbodelada, damb un horn, que servie de cerèr, de magasèm, a on apilerauen era lenha, plia de herralha, de botes uedes, d’utisi de pagès inservibles e de tota ua auta quantitat d’anticalhes polsoses que d’eres ère impossible endonviar er usatge.
Eth uart, mès long qu’ample, s’enquadraue entre dues tàpies caperades d’aubricotèrs en forma de dorsièr e ua barralha d’arbilhons que lo desseparaue des camps.
Ath miei i auie un relòtge de solei en ua plataforma de lòsa sus un pedestau d’òbra; quate platabandes ornades de rosèrs sauvatges enrodauen simetricament eth quadre mès util de vegetacions serioses.
Sarrat ara ombra d’uns quants pins, se quilhaue un capelhan de ges que liegie eth breviari.
Emma pugèc enes abitacions.
Era prumèra non ère moblada; era dusau, totun, qu’ère era cramba conjugau, auie un lhet d’acajò laguens d’un dormitòri tapissat damb un teishut vermelh.
Dauant dera calaishèra ludie, coma objecte de decoracion, ua caisha incrustada de cauquilhatges; e botat sus er escritòri, apròp dera hièstra, i auie laguens d’ua botelha un nhòc de flors d’irangèr estacat damb ua cinta de satin blanc.
Qu’ère un nhòc de nòvia; eth nhòc dera auta!
Emma lo guardèc.
Charles se n’encuedèc e lo cuelhec pr’amor de hèr-lo-se a vier en humarau.
Es prumèrs dies s’estèc ocupada pensant enes cambiaments que li calerie hèr pr’amor d’ordenar ben era casa.
Retirèc es balons des candelèrs, hec tapissar de nauèth es abitacions, tornar a pientar era escala e botar bancs en uart, ar entorn deth relòtge de solei.
Pensaue se com s’ac harie entà arténher un estanh damb un gisclet d’aigua e uns quants peishets ath laguens.
Eth sòn marit, plan, en tot saber qu’ada era li shautaue passejar-se en coche, trapèc un boc d’ocasión, tanlèu li cambièren es lantèrnes e l’ahigeren proteccions de cuèr repuntat, se retiraue a un tilburi.
Se sentie, donc, satisfèt e sense inquietuds.
Minjar er un dauant der aute, passejar pera carretèra pendent ua estona tara vrespada, captar un gèst dera sua man, veir eth sòn capèth de palha penjat ena espanholeta d’ua hièstra e fòrça d’auti detalhs que d’eri Charles encara non auie sospechat er encantament, formauen, ara, era intimitat deth sòn benéster.
Tath maitin, tant que descansauen en lhet, er un près der aute, guardaue se com era lum deth solei li passaue entre eth pelhaçon des caròles rosades miei caperades per laci deth gòrro de dormir.
Es sòns uelhs, visti de tant apròp, li semblauen engranits, mès que mès quan daurie e barraue lèu lèu es paupetes en moment de desvelhar-se; neri ara ombra e d’un blau escur ena lum, qu’auien coma ues capes de colors successius, espesses ath hons e mès clares a mida qu’anauen apropant-se ena superfícia der esmalt.
Es uelhs d’eth se perdien en aqueres prigondors en tot veder-se-i tot petit, damb eth mocador de seda enrodat en cap e eth cothèr miei dubèrt dera camisa.
Charles se lheuaue.
Emma se botaue ena hièstra pr’amor de veder- lo gésser; se posaue emparada entre dus tèsti de geranis, damb era blòda descordada ondejant-li peth còs.
En carrèr, Charles s’ajustaue es esperons en banc de pèira dera pòrta; Emma seguie parlant-li de naut estant, en tot arrincar un huelha de flor damb es dents o un esquinç de verdura que dempús lançaue damb era boca madeish ena sua direccion.
Era huelha de flor devaraue hènt viroletes, se tenguie, hège mieis cercles en aire coma un audèth, e fin finau, abans de quèir en solèr, anaue a posar-se ena crinèra embolhada dera ègua, animau vielh, qu’ère immobil dauant dera pòrta.
Un còp montat a shivau, Charles li manaue un punet; era l’ac entornaue damb un senhau, se retiraue e barraue era hièstra.
Alavetz se n’anaue carretèra enlà, a trauèrs des caminòus en.honsadi jos ua vòuta d’arbes, calant-se pes corsères damb es horments enquias jolhs, damb eth solei ena esquia e er airet deth maitin en nas, eth còr assadorat pera jòia dera net, er esperit doç e era carn contenta, tot romiant era felicitat coma aqueth que romie dempús d’un bon dinar.
Quines alegries l’auie procurat enquia alavetz era sua existéncia?
En collègi, es dies s’esguitlèren en èster barrat de contunh darrèr des parets, solet, ath miei d’uns companhs mès rics e mès fòrts qu’eth, que se’n burlauen deth sòn accent, des sòns vestits, e es mairs d’aguesti les anauen a veir en locutòri damb es manges plies de doci.
Mès tard, quan estudiaue medecina, non dispausèc jamès d’un sò entà poder pagar era contradança a quinsevolh obrèra susceptibla d’auer pogut vier a èster era sua amiga.
Dempús, auie viscut catorze o quinze mesi ath costat dera veuda, en tot trapar cada net en sòn lhet es sòns pès hereds coma eth gèu.
Ara, totun, auie, entà tota era sua vida a ua hemna qu’estimaue.
Entada eth, er univèrs non s’estenie mès enlà dera corba sedosa dera sua hauda.
Se repotegaue de non estimar-la pro; li venguien talents de tornar-la a veir; hège repè ara prèssa, pujaue es escales damb eth còr bategant.
Emma, generaument, s’estaue ena cramba.
Charles arribaue sense hèr bronit, li punaue eth cogòt, era sorrisclaue.
Que non podie estar-se de lipotejar-li de contunh era pientòla, es anèths, eth chal; a viatges li hège ues punades amples enes caròles, o ben un ensems de punets docets ath long deth braç nud, des dera punta des dits enquiara espatla; era se defenie miei arrint miei anujada, coma quan un vò hèr desistir pacientament a un infant que vos saute en còth.
Abans de maridar-se, Emma se pensaue qu’ère encamardada, mès era felicitat, ça que la, qu’auie de hèr nèisher aqueth amor non s’auie manifestat; qu’ère de creir, donc, qu’auie cometut un error.
E cercaue era manèra de saber quin sentit exacte auien ena vida es expressions, felicitat, passion, embriaguesa, que tan beròies l’auien semblat enes libres.
VI.- Era auie liejut Paul e Virginie e aguesta lectura l’auie hèt a soniar era caseta de bambó deth nere Domingo, eth gosset Fidèle, e mès que mès era doça amistat de bèth germanet que va a cercar ues frutes vermelhes en uns arbes nauts coma campanaus per çò de hèr-les-vos tastar, o que camine descauç peth sable en tot hèr-vos a vier alègrament un nin d’audèths.
Quan auec tretze ans, sa pair l’acompanhèc ena ciutat pr’amor de botar-la en convent.
Heren jadilha en un ostau deth barri de Saint-Gervais, a on les mestrèren eth sopar en ues siètes pintades que representauen era istòria dera senhoreta dera Vallière.
Es explicacions escrites ath pè, talhades d’aciu e de delà pes heregades des guinhauets, glorificauen, totes eres, era religion, es delicadeses deth còr e eth fast dera Cort.
Enes prumèri tempsi, luenh d’engüejar-se en convent, se compladie ena companhia des monges, que, damb er in d’esvagar-la, l’amiauen ena capèra, qu’en era s’i entraue per un long correder que la metie en comunicación damb eth refectòri.
Pendent es ores d’esvagament jogaue pòc, comprenie ben eth catecisme e ère tostemp era qui responie es preguntes dificiles que hège eth senhor vicari.
En tot víuer, donc, sense calar jamès es pès dehòra, embarrada ena tèba atmosfèra des classes, ath miei d’aqueres hemnes de pèth esblancossida, sarrades damb uns grans rosaris damb ua crotz de coeire en extrèm, s’anèc calant de mand en mand ena mistica langor qu’exalen es flaires der autar, era frescor des aiguasénhers e eth resplendor des candèles.
En sòrta de seguir era missa atentiuament, guardaue es diboishi pietosi pintadi de blau celest deth sòn devocionari; auie pietat dera oelha malauta, deth sagrat còr sagnant e trauessat de flèches, o deth praube Jesús queiguent jos eth pes dera crotz.
Sagèc, coma mortificacion, estar-se tot un dia sense minjar.
Hège torns en sòn cervèth pr’amor de trapar bèth vòt e tier-se ath sòn compliment.
Quan anaue a cohessar-se, s’endonviaue pecadets pr’amor d’estar-se mès temps ajulhada ara ombra, damb es mans plegades e era cara apròp dera reisheta seguint d’aurelha eth mormolh deth confessor.
Es tèrmes comparatius de nòvia, d’espós, d’aimant celestiau e de nòces etèrnes tan freqüents enes sermons, desvelhauen doçors inesperades ath hons dera sua amna.
Tath vrèspe, abans dera oracion, i auie ua lectura religiosa ena classa grana, a on premanien es leçons.
Se tractaue de bèth resumit dera Istòria Sagrada o des Conferéncies deth prèire Frayssinous; aquerò es dies de cada dia.
Eth dimenge, coma esvagament, era lectura s’estaue sus uns passatges deth Genie du Christianisme.
S’era sua mainadesa s’auesse passat ena reirebotiga d’un barri de comerçants, alavetz dilhèu s’aurie inclinat entàs invasions liriques dera natura, que normaument, sonque mos arriben pera traduccion des escrivans.
Era, totun, coneishie massa eth camp; sabie eth belèc deth bestiar, com rebastauen era lèit, era forma e eth movement des cars.
Acostumada as aspèctes quiets, se sentie tirada, contrariament, per motius accidentaus.
Li calie trèir des causes ua sòrta de profit personau, e refusaue coma inutil tot aquerò que non contribusie ara consompcion immediata deth sòn còr.
Qu’ère d’un temperament mèsalèu sentimentau qu’artistic, e cercaue emocions e no paisatges.
En convent i auie ua vielha celibatària que venguie ua setmana ath mes tà cóser e alisar era ròba.
Protegida per arquevescat pr’amor que pertanhie a ua familha de gentilòmes arroïnada pera Revolucion, minjaue en refectòri ena taula des monges, e dempús hège ua estona de convèrsa damb eres abans de pujar tà repréner eth trabalh.
Es pensionistes soent s’escapauen des classes pr’amor de vier a tier-li ua visita.
Sabie quauques cançons galantes de memòria, totes eres deth sègle passat, que cantaue a mieja votz tant que hège anar e vier era agulha.
Condaue istòries, transmetie notícies, complie encargues dehòra deth convent, e, as alumnes mès granes les deishaue quauqua novèla d’amagat.
Tostemp n’amiaue quauqu’ua enes pòches deth devantau, e era madeisha se n’avalaue longui capitols pendent es intervaus que li deishaue era faena.
Qu’ère un mon alugat d’amors e d’aimants, d’enamorades, de daunes perseguides que s’estavanien enes pabalhons solitaris, de menaires de coches assassinats enes ostaus deth trajècte, de shivaus esvrentats en cada plana, de bòsqui espessi, de trebucs sentimentaus, de juraments, de sanglòts, de lèrmes e de punets, de vaishèths navigant ara claror dera lua, de rossinhòls piulant enes arberalhes, de senhors valents coma leons e doçi coma anhèths, uns senhors vertuosi, tostemp ben vestits e que plorauen coma magdalenes.
Tàs quinze ans, donc, Emma se passèc sies mesi empastissant-se es mans damb aguest povàs des vielhes sales de lectura.
Mès tard, damb Walter Scott, s’apassionèc pes motius istorics; qu’auie era imaginacion plia de còfres, de còssi de garda e de trobadors.
L’aurie agradat víuer en bèth un d’aguesti vielhs edificis nobiliaris, coma aqueres daunes vestides damb uns corsets longs que se passauen es dies emparades en ambit des vòutes damb era maishèra calada ena man e era guardada perduda ath hons des camps, demorant era arribada deth bèth cavalièr damb era ploma blanca en capèth e galaupant sus un shivau nere.
Pendent aguesta tempsada tenguec viu eth culte de Maria Stuard e sentec ua afogada veneracion pes hemnes illustres o maleroses.
Clemencia Isaura se destacauen, entada era, coma esteles de prumèra magnitud ena immensitat tenebrosa dera istòria, que d’era tanben emergien d’aciu e delà, encara que mès en.honsades ena escurina deth passat e sense cap tipe de relacion entre eri, Sant Loïs damb era ausina, Bayard moribond, cèrtes ferocitats de Loïs XI, eth senhau dera net de Sant Barthelemy, eth plomalh deth Bearnés e tostemp eth rebrembe des siètes pintades qu’en eres se hège era apologia de Loïs XIV.
Ena classa de musica, enes romances que cantaue, tot qu’èren angelets damb es ales daurades, madones, lacs e gandolèrs; pacifiques composicions que, a trauèrs deth necitge der estil e des imprudéncies dera nòta, li deishauen entreveir era atrasenta fantasmagoria des realitats sentimentaus.
Quauques ues des sues companhes s’auien hèt a vier es sòns albums en convent, frut de bèth present.
Les calie amagar-les e ère complicat; les liegien en dormitòri.
En tot manejar damb delicadesa es esplendides religadures de satin, Emma tachaue es uelhs enludernats enes nòms des autors desconeishudi que signauen ath pè de cada escrit o de cada composicion, generaument comdes o bescomdes.
S’estrementie quan lheuaue damb er alend eth papèr de seda des gravats, que se quilhaue miei plegat e queiguie tot doç sus ua auta plana.
Apareishie un joen darrèr d’ua balustrada, vestit damb un abric cuert e sarrant entre es sòns braci a ua gojata vestida tota de blanc damb corsèt ena cintura; a viatges surgentauen es retraits anonims d’ues daunes angleses, ròies e roncades, estenent era guardada des sòns uelhs clars per dejós deth capèth redon de palha.
Quauques ues d’aguestes daunes se passejauen en coche damb dus calessèrs en sèti der amiaire, que ludien uns pantalons blancs, tant qu’un gosset lebrèr corrie e hège guimbets dauant des cars.
D’autes soniauen estirades sus un sofà damb ua carta dubèrta ara vòra o ben contemplauen era lua a trauèrs d’ua hièstra miei dubèrta e caperada d’ua cortina nera.
Es ingenues, damb ua lèrma esguitlant-se cara enjós, punauen a ua paloma a trauèrs des hius de hèr d’ua gabiòla gotica, o arrien damb eth cap deishat d’anar sus era espatla, tant que des.huelhauen ua margarida damb es dits coma cèrt caucèr medievau.
Que non i mancauen tanpòc es sultans aprovedidi damb ues pipes longues, estonadi dauant des glorietes e enrodadi pes braci des dançaires; ne es djiaours, ne es sabres turcs ne es gòrres gregues; ne, sustot, aqueri paisatges descoloridi d’uns parçans ditirambics a on conviuen palmères e auets, uns tigres en un costat e un leon en aute, era siloeta d’uns minarets tartars afustant entar orizon e un prumèr plan de pardies romanes damb uns camèls arropits ath pè.
Era pantalha deth lum aganchat ena paret, just ath dessús deth cap d’Emma, illuminaue toti aqueri quadres der univèrs, que desfilauen dauant des sòns uelhs, en silenci deth dormitòri, interromput peth bronit luenhant de bèth fiacre tardièr qu’encara romaue peth carrèr.
Es prumèrs dies que seguiren ara mòrt de sa mair, Emma plorèc fòrça.
Se hec a hèr un quadre funèbre damb peus dera defuntada, e en ua carta que manèc tà Bertaux plia de tristes reflexions sus era vida, demanèc que quan l’arribèsse era ora l’acoguèssen ena madeisha hòssa.
Eth brave òme se pensèc qu’ère malauta e s’apropèc entà tier-li ua visita.
Emma se sentec satisfèta interiorament en creir qu’auie artenhut d’un solet còp aqueth estranh ideau pròpri des existéncies palles qu’en eth es còrs mediòcres non i poiràn arribar jamès.
E se deishèc amiar pes corbes d’arriu lamartinianes, escotèc es arpes laguens des lacs, es cants des cignes moribonds, es queigudes des huelhes, es vèrges que pugen tath cèu e era votz deth Pair Etèrn baishant per dessús des vals.
Dempús acabèc cansant-se’n, sense saber per quin motiu e sense voler saber-se’n; seguic pera fòrça deth costum e, dempús per vanitat.
Fin finau, s’estonèc de senter-se padegada damb eth còr net de tristesa, atau coma net d’arropes eth sòn front.
Es braves religioses, que s’auien hèt quauques illusions respècte ara sua vocacion, vederen damb non pòca estranhesa qu’era senhoreta Rouault semblaue escapar-se des sues atencions.
L’auien prodigat damb tanta profusion es oficis, es novenes e es sermons, auien persutat tant predicant-li eth respècte degut as sants e as martirs, l’auien dat tan bons conselhs entara modèstia deth còs e era salut dera amna, que hec coma es shivaus quan toti estiren des retnes: se posèc còp sec e eth fren li gessec des dents.
Aqueth esperit, positiu ath miei des sòns entosiasmes, que s’auie agradat dera glèisa per çò des sues flors, dera musica per çò dera letra des romances, e dera literatura per çò des sues excitacions passionaus, se revelaue dauant des mistèris dera fe, dera madeisha manèra que s’anujaue dilhèu encara damb mès fòrça contra era disciplina, contraria ara sua constitucion.
Quan sa pair la treiguec deth pensionat, non les hec dò de veir que se n’anaue.
Era superiora enquia e tot trapaue qu’enes darrèri tempsi auie vengut a èster pòc reverenta entara comunitat.
Ara prumeria deth retorn ena sua casa, Emma se compladie en dar ordes ath servici.
Dempús, sentec qu’eth camp li hège hàstic e se metec a engüejar eth convent.
Quan Charles venguec per prumèr viatge en Bertaux, se consideraue coma ua desillusionada, coma aqueth que ja non a de demorar arren ne pòt sénter arren tanpòc.
Era angoisha, totun, d’un nau estat, o en tot cas era irritacion costada pera preséncia d’aqueth òme, qu’auie estat pro entà hèr-li creir que fin finau possedie aquera passion meravilhosa qu’enquia alavetz s’auie mantengut coma un gran audèth de ploma rosada volatejant en esplendor des cèus poetics.
E non se podie imaginar qu’era cauma que viuie actuaument siguesse era felicitat tan soniada.
VII.- Totun aquerò, a viatges pensaue qu’aqueri èren es dies mès beròis dera sua vida, era lua de mèu, segontes didien.
Entà gustar-ne mès era doçor, dilhèu s’aurien d’auer desplaçat en un d’aguesti païsi nomentadi damb uns nòms sonors e qu’en eri es dies que succedissen as nòces artenhen es mès suaus guitères.
Quin encant sèir-se en ua diligéncia ara ombra d’uns ridèus de seda blaua en tot pujar pòga a pòc per uns carrèrs penents escotant com era cançon deth menaire ressone entre es montanhes barrejada damb es esqueres des crabes e eth sord mormolh des cascades!
E alendar eth perhum des limonèrs enes arribes des gòlfs quan eth solei se’n va tara còga!
Dempús, en arribar era net, solets e damb es dits entralaçats, campar es esteles en tot hèr plans dès es terrasses des chalets.
Li semblaue que cèrts endrets dera tèrra auien de costar forçosament eth benéster, dera madeisha manèra que cèrtes plantes son hètes entà créisher en determinades tèrres sense poder adaptar-se en cap aute lòc.
Quina jòia de poder emparar-se enes balcons des chalets soïssi o embarrar era tristesa en ua casa de camp escocesa, damb un marit vestit damb ua giqueta de velot lisa, de pelhòts amples, de virades de punhets ben blanques, damb un chapèu ponchuc sus eth cap e ues botines flexibles enes cames!
Dilhèu aurie volgut fidar a bèth un toti aqueri intims desirs.
Com exprimir, totun, aqueth maléster imprecís que cambiaue d’aspècte damb es bromes e s’entortilhaue damb eth vent?
Sentie que li mancauen es paraules, era ocasión e era gausardaria.
S’aumens Charles auesse volgut, se se n’auesse encuedat, s’era sua atencion s’auesse aprochat entà escorcolhar eth sòn pensament, sonque un solet còp, li semblaue qu’ua abondor sobta s’aurie despenut deth sòn còr, coma era cuelheta d’un arbe s’aufrís as mans d’aqueri que s’i apròpen.
Mès, a mida que s’anaue estretint era intimitat dera sua vida, ua separacion interiora l’anaue desligant d’eth.
Era convèrsa de Charles ère lisa coma eth trepader deth carrèr e es idies de toti desfilauen vestides damb era ròba de cada dia, sense tirar era atencion ne era arridalha ne eth sòmi.
Pendent eth temps que visquèc en Rouen, segontes didie eth madeish, non auie sentut jamès curiosèr d’anar a veir en teatre as actors qu’arribauen de París.
Non sabie nadar ne coneishie era escrima ne er usatge dera pistòla, e un dia non li podec explicar un tèrme d’equitacion que trapèc en ua novèla.
Ça que la, un òme non ère de besonh que se’n sabesse de tot, que subergessesse en activitats diuèrses, que vos iniciesse ena energia dera passion, enes refinaments dera vida, e, a tot darrèr, en toti es mistèris?
Se pensaue qu’era ère ja erosa; luenh d’aquerò, Emma coaue un cèrt ressentiment per çò dera sua tranquillitat tant arraïzada, dera sua pesantor serena, deth benéster madeish qu’era li proporcionaue.
A Emma l’agradaue diboishar de quan en quan.
Entà Charles ère ua gran distraccion estar-se pauhicat ath sòn costat guardant-la damb eth bust inclinat dauant deth carton, clucant es uelhs pr’amor d’apreciar milhor es efèctes deth diboish o ben arredondint damb es dits es boletes de mora de pan que tenguie.
Per çò deth piano, coma mès de prèssa hège córrer es dits, mès se miralhaue.
Emma picaue es tecles damb fòrça e les recorrie de naut en baish sense interromper-se.
Semblable secodida crespaue es còrdes deth vielh esturment, e s’era hièstra ère dubèrta s’entenie enquiar aute costat deth pòble, e soent, er escriveire der ussièr qu’acostumaue a passar pera carretèra, damb escarpins e sense arren en cap, se posaue tà escotar damb eth papèr sostengut enes dits.
De un aute costat, Emma sabie amiar perfèctament eth prètzhèt dera casa.
Manaue as malauts eth compde des visites en ues cartes plan ben escrites qu’amagauen eth regust desplasent dera factura.
Quan es dimenges auie a quauqu’un tà sopar, trapaue era manèra d’aufrir un plat ben premanit, coneishie er art de presentar es pruhes claudies ath dessús d’un pàmpol, mestraue es pòts de confitura uedats en ua sièta sauvant era forma der recipient, e enquia parlaue de crompar uns bòls entà lauar-se era boca ara ora des dessèrts.
En resumit, que l’ère de gran consideracion entà Bovary.
Charles acabaue aumentant era sua consideracion peth hèt d’auer ua hemna semblabla.
Mostraue tot capinaut dus crocadisi d’era, hèts damb creion, penjadi ena sala laguens d’uns marcs amples qu’eth auie hèt botar, e suspenudi damb uns longs cordons verds.
En gésser de missa lo vedíetz ena pòrta de casa damb ues magnifiques botines brodades.
Arribaue tard en casa, tàs dètz, a viatges a mieja net.
Alavetz, demanaue eth sopar, e, coma qu’era mossa ja ère en lhet, lo mestraue Emma madeisha.
Se lheuaue era levita pr’amor de minjar damb mès comoditat.
Nomentaue, es ues darrèr des autes, a totes es persones qu’auie vist, es pòbles a on auie estat, es recèptes qu’auie formulat, e, satisfèt d’eth madeish, minjaue era rèsta deth sopar, talhaue era crospa deth hormatge, mastulhaue ua poma, uedaue era ampolha.
Dempús se n’anaue tath lhet, s’i ajaçaue estirat e se botaue a roncar.
Coma qu’ère acostumat a portar gòrro de dormir, eth mocador de seda qu’ara lo substituie non se li tenguie ben; atau.
Didie qu’entà un pòble ja estaue ben.
Era sua mair l’aprobaue aguest sentit der estauvi, donques que lo venguie a veir coma abans quan s’auie passat bèth tarrabastalh un shinhau virulent en çò de sòn; e, totun aquerò, era senhora Bovary mair semblaue mostrar quauqua prevencion sus era ireua.
La trapaue massa senhoreta entara sua posicion; era lenha, eth sucre e era lum se honien coma enes cases granes e, damb eth huec qu’ahlamaue ena codina, s’aurien pogut còder vint-e-cinc plats.
Dreçaue era ròba enes armaris e l’ensenhaue a susvelhar ath carnissèr quan li portaue era carn.
Emma escotaue es leçons; era senhora Bovary les prodigaue; es mots de mair e hilha qu’èren escambiadi d’un moment deth dia en aute damb un leugèr arroncilhament des pòts, en tot lançar-se es paraules doces damb ua votz tremolosa d’irritacion.
En vida dera senhora Buduc, era vielha encara se sentie era preferida; ara, totun, er amor de Charles per Emma li semblaue ua desercion, ua invasion d’aquerò que li pertanhie.
E observaue era felicitat deth sòn hilh damb un silenci trist, dera madeisha manèra qu’un arroïnat contemple a trauèrs des veires dera sua anciana residéncia com ua gent estranha s’i cale comodament.
Era mair li rebrembaue es sòns trabalhs e es sòns sacrificis, que, comparadi damb es negligéncies d’Emma, l’amiauen ena conclusion de qué non ère senat que l’estimèsse tant exclusiuament.
Charles non sabie se qué respóner; respectaue ara sua mair e estimaue infinitament ara sua hemna; consideraue infalibles es judicis d’ua, mès que trapaue irreprochabla ara auta.
Quan era senhora Bovary se n’anaue, Charles sajaue de méter en practica timidament ua o dues des anodines observacions formulades per sa mair.
Emma li hège compréner de seguit que s’enganhaue e lo manaue a tier-se as sòns malauts.
Ça que la, segontes es teories qu’era auie coma bones, volie experimentar tota era fòrça expansiua der amor.
Tàs nets, baishauen en jardin negat peth clar dera lua e era se botaue a recitar totes es rimes apassionades que se sabie de memòria, e li cantaue adagis melancolics entrebracadi de sospirs; a tot darrèr, totun, se trapaue tan hereda coma abans, e Charles madeish, non semblaue per aquerò ne mès enamorat ne mès agitat.
Es sues expansions auien vengut a èster regulares; la punaue a ores fixes.
Qu’ère un costum coma un aute, coma ua sòrta de dessèrts previsti per auança dempús dera monotonia deth sopar.
Un gardabòsc que Charles auie guarit d’ua pleurasia l’auie regalat un gosset lebrèr ara senhora.
Emma se lo hège a vier ath sòn costat quan gessie de passeg, donques que bèth còp i anaue pr’amor de restar soleta un instant e trèir deth dauant des sòns uelhs er etèrn uart damb era imatge dera carretèra polsosa.
Anaue enquiara fageda de Banneville, apròp deth pabalhon abandonat que i a en angle dera tàpia, tath costat des camps.
En cementèri, entremiei des èrbes i creishien fòrça canets damb es huelhes ahilades.
Començaue en tot guardar ath sòn entorn pr’amor d’assegurar-se’n de se i auie bèra causa diferenta deth darrèr còp que i auie estat.
Vedie es èrbes de cocut e es rabanèles enes madieshi lòcs, es mates d'ortigues sarrades ar entorn des calhaus e es plaques de liquèn ath long des tres hièstres, qu’es sòns hiestrons, etèrnament barradi darrèr des barrons plei de rovilh, èren expausadi ath pas deth temps.
De moment, deishaue vagar eth sòn pensament sense cap objectiu, l’abandonaue ar edart, exactament coma ath lebrèr, qu’anaue d’aciu enlà ganholant darrèr des parpalhòles auriòles, acaçant es musaranhes e mossegant es passauècs ena entrada des camps de horment.
Dempús, es idies s’anauen concentrant pòga a pòc, e seiguda ena èrba, que remenaue damb era punta dera ombrèla, Emma se repetie ath sòn laguens:
Mon Diu!, e per qué m’è auut de maridar?
Se preguntaue se non aurie estat possible conéisher a bèth aute òme en ua combinacion der edart.
E sajaue d’imaginar-se se com aurien estat aqueri eveniments que non s’auien produsit, aquera vida desparièra, aqueth marit que non coneishie.
Pr’amor que solide non se deuien retirar toti ad aqueth que possedie.
Per ejemple, aurie pogut èster beròi, intelligent, distinguit, atrasent, coma ne deuien èster es marits aqueri que s’auien maridat damb es sues ancianes amigues deth convent.
Qué deuien hèr actuaument?
Segurament, installades en ua ciutat grana, damb eth rambalh des carrèrs, eth mormolh des teatres e era claretat des balhs, deuien amiar ua existéncia apropriada a totes es dilatacions deth còr e ara expansion des sentits.
Mentretant, era sua vida ère hereda coma un humarau de cara entath nòrd, e er anuèg, aranha silenciosa, teishie ara ombra e aumplie de telaranhes toti es cornèrs deth còr.
Se’n brembaue des dies de distribucion de prèmis, quan pujaue ena estrada pr’amor de vier a cercar ua midalha.
E, quan entornaue en sòn lòc, es senhors s’inclinauen pr’amor de felicitar-la; eth pati ère plen de veitures de shivaus, li didien adiu a trauèrs des hiestretes, eth director d’orquestra passaue saludant damb era vergueta deth violin jos eth braç.
Be n’ère de luenh tot aquerò!
Be n’ère de luenh!
Au, tu que non as pensaments tristi, hè-li un punet ara mestressa!
Dempús, observant er aspècte melancolic der estirat animau e era abandonada lentor que se botaue a badalhar, li venguie un atrendiment sobte e, en tot comparar-lo damb era madeisha, li parlaue en votz nauta coma se padeguèsse a un afligit.
A viatges arribauen ues volades de vent sobtes, ues brises marines que s’estenien per tota era plana deth país de Caux, escampilhant enquia es confunhs des camps ua frescor salada.
Es vimes fiulauen ath ras de tèrra e es huelhes des hais s’agitauen damb prusors rapides, mentre es cimalhs, damb un balançatge seguit, contunhauen eth sòn gran mormolh.
Emma s’ajustaue eth chal enes espatles e se n’anaue.
Caminant pera avenguda, ua claror verda, padegada peth huelham, illuminaue era mossa que hège carrinclar damb es pès.
Eth solei anaue tara còga; eth cèu, vist a trauèrs des arbes, ère complètament vermelh, e es socs unifòrmes des arbes, plantadi en linha dreta, semblauen ua colomna que se destacaue per dessús d’un hons d’aur; la cuelhie ua sòrta de pòur vaga, cridaue a Djalí, passaue pera carrètera per çò d’arribar lèu en Tostes, se deishaue quèir sus un fautulh e passaue era rèsta dera cauhada sense badar boca.
Tà finaus de seteme, un hèt extraordinari venguec a revirar-li era vida.
La convidèren en Vaubyessard, possession deth marqués d’Andrevilliers.
Eth marqués, que siguec secretari d’Estat jos era Restauracion, pensaue entrar de nauèth ena vida politica e se premanie damb temps entara candidatura ara Cramba de Deputats.
Pendent er iuèrn hège nombroses distribucions de hèishi de lenha e non se cansaue de reclamar tu per tu ath Conselh Generau era construccion de carretères peth sòn districte.
Pendent era tempsada de calor, auie auut un abscés ena boca que Charles li guaric, de miracle, en tot hèr-li un còp de bisturí a temps.
Er administrador deth marqués vengut en Tostes per çò de hèr er impòrt dera operación, condèc, ath vrèspe, qu’en uartet deth mètge auie vist ues cerides supèrbes.
Un dimèrcles, tàs tres, eth senhor e era senhora Bovary, caladi laguens d’un boc, se filèren de cap Vaubyessard, damb ua maleta grana estacada en lòc deth darrèr e ua caisha entà sauvar es capèths botada ena part de dauant deth coche.
Ath delà d’aquerò, Charles auie un paquet entre es cames.
VIII.- Eth castèth ère de construccion modèrna, ara italiana, damb ua ala qu’auançaue de cadun des extrèms e tres granes escales.
S’estenie ath dauant d’un prat immens a on peishien diuèrses vaques, entre linhes espaçades d’arbes corporents.
A costat e costat dera linha arquejada e caperada de sable deth camin, es arbilhons e es gavetes, es seringats e es coishins, holauen es sòn plumalhs de verdor desparièra.
Un arriuet baishaue esguitlant-se jos un pònt; a trauèrs dera broma baisha s’aubirauen ues bòrdes escampilhades peth prat; qu’auien es losats de palha e ribassejauen eth penent de dus ticolets caperadi de bòsc.
En costat deth darrèr, ath miei dera espessor, se destacauen, en dues ringlères parallèles, es cubèrts entàs coches e es estables, rèstes encara sauvades der ancian castèth esbauçat.
Eth boc de Charles s’arturèc dauant deth tram d’escales centrau; campèren uns vailets; eth marqués hec uns passi tà dauant pr'amor d'aufrir- li eth braç ara hemna deth mètge e se la hec a vier en vestibul.
Qu’ère ua cramba fòrça nauta de tet, totafèt pasimentada de marme; eth bronzinament des passi, confonut damb eth des votzes, i ressonaue coma en interior d’ua glèisa.
Dauant, apareishie ua escala que se filaue de dret, e ena quèrra s’i vedie ua galaria qu’enrodaue eth jardin e amiaue entara sala de bilhard.
A mida que s’anauen apropant ena pòrta, se hège perceptibla era tumada des bòles d’ivòri.
Coma que l’auien de trauessar pr’amor de vier en salon, en trapar-se ath laguens, Emma vedec uns quants òmes ath torn deth jòc damb era maishèra en.honsada en ues amples corbates, toti decoradi e arridolant en silenci tant que possauen es bòles damb es tacs.
Enes pans de husta des parets, i penjauen uns grans quadres dauradi damb uns nòms escrits en letres neres ena part baisha deth marc.
Emma liegec: “Jean-Antoine d’Andervilliers d’Yverbonville, comde de Vaubyessard e baron de Fresnaye, mòrt ena batalha de Coutras eth 20 d’octobre de 1587”.
E en un aute: “Jean-Antoine-Henri-Guy d’Andervilliers de Vaubyessard, amiralh de França, e cavalièr der Ordre de Sant Miquèu, herit en combat de l’Hougue-Saint-Vaast eth 29 de mai 1692, mòrt en Vaubyessard eth 23 de ger de 1693”.
Es que seguien, damb pro trabalhs de distinguien, pr’amor qu’era claror dera lum, concentrada sus eth verd deth bilhard, deishaue en ua ombra vaga era rèsta dera pèça.
Enfosquie es teles orizontaus, en tot trincar-se en arèstes fines segontes es henedures deth vernís; e, de toti aqueres teles neres damb es marcs dauradi, i gessie coma uns bualhets d’aciu e delà, ua part mès clara de pintura, un front esblancossit, uns uelhs que semblauen guardar-vos fixament, ues perruques que queiguien redolant sus era espatla, o ben era fivèla d’ua camaliga ath dessús d’un mòfle revengut.
Eth marqués dauric era pòrta deth salon; ua des daunes se lheuèc (era madeisha senhora marquesa); venguec de dret cap a Emma, la hec a sèir ath sòn costat en un petit canapè e se metec a parlar amigablament damb era, coma se l’auesse coneishut de tota era vida.
Qu’ère ua hemna d’uns quaranta ans, beròia d’esquia, damb eth nas rebussat, e que parlaue arrossegant era votz; aquera tarde amiaue ath dessús des peus ròis un simple chal de guipur que li penjaue en triangle peth darrèr.
Ath sòn costat, en ua cagira de dorsièr long, i auie ua gojata ròia.
Ar entorn deth larèr, uns senhors damb ua floreta en trauc parlauen damb es senhores.
Tàs sèt, mestrèren eth sopar.
Es òmes, en màger nombre, se seigueren ena prumèra taula en vestibul, e es senhores ena dusau, laguens deth minjador, amassa damb eth marqués e era marquesa.
En entrar, Emma se sentec enrodada en ua atmosfèra cauda barrejada de perhum de flors e de fina tela, de flaira de rostits e de rabasses.
Es ciris des candelèrs estirauen es ahlames per dessús des campanes d’argent; es cristalhs talhadi caperadi d’un baran mat s’escambiauen eth palitge des sòns arrais; ua hilèra de rams de flors anaue d’un costat en aute dera taula, e, laguens des plats de vòres amples, es tovalhons, plegadi en forma de bonet de bisbe, contenguien entre eth badalh des sòns plecs un panet ovau.
Es pautes vermelhes des langostes gessien dehòra des plats; es frutes s’apilerauen ena mossa des tistèrs; es perditzes ludien es sues plomes; fòrça hums pujauen entrelaçadi; e eth majordòm, damb miches de seda, cauces cuertes, corbata blanca e plastron, grèu coma un jutge, anaue passant es siètes entre es espatles des convidadi, en tot hèr sautar damb un còp de culhèra eth tròç que cadun escuelhie.
Sus eth radiador de porcelana damb bandes de coeire, ua estatua de hemna caperada enquiara maishèra guardaue immobila era sala plia de gent.
Totun aquerò, en un extrèm dera taula, un vielhet damb tovalhon estacat en còth coma se siguesse un mainatge minjaue solet ath miei des senhores, inclinat sus eth plat e deishant-se quèir ues gotes de saussa dera boca.
Auie es uelhs passits e amiaue ua coeta de peus en cogòt estacada damb ua cinta nera.
Qu’ère eth soèr deth marqués, eth vielh duc de Laverdière, ancian privat deth comde d’Artois, ena epòca des cacères en Vaudreil, enes possessions deth marqués de Conflans, e que, sivans se didie, auie estat er aimant dera reina Maria Antonieta entre es senhors de Coigny e de Lauzun.
Qu’auie amiat ua vida leugèra d’excèssi e düels, de galejades e raptes de hemnes; s’auie degalhat era sua fortuna e auie escandalizat, de passa, a tota era familha.
Emma non lo deishaue de uelh.
Aqueth ancian damb pòts queigudi representaue entada era quauquarren d’extraordinari e d’august.
Auie viscut ena Cort e enquia auie dormit en lhet des reines!
Mestrèren ua champanha gelada.
Emma s’estrementic tota en sénter aqueth hered ena boca.
Non auie vist jamès miugranes ne auie tastat ananàs.
Enquia e tot eth sucre li semblaue mès blanc e mès fin qu’eth qu’era consumie.
Emma se calèc ena meticulosa consciencia d’ua actritz eth dia deth sòn debut.
S’apraièc es peus segontes es conselhs deth perruquèr e se botèc eth sòn vestit de laneta qu’ère estenut sus eth lhet.
A Charles es pantalons li sarrauen eth vrente.
Aguestes corretgetes de dejós des pès me haràn embarràs entà barar.
Barar?, responec Emma.
Mès qué te cau!
Non ves que se’n burlaràn de tu?
Dèisha’c anar.
Charles carèc.
Qu’ère virada d’esquia.
Charles la vedie en miralh, ath miei de dus candelèrs.
Es sòns uelhs encara semblauen mès neri que de costum.
Es guinses de peus suaument estirades entàs aurelhes ludien damb un resplendor blau; era ròsa botada en peu tremolaue naut de tot damb ues gotetes artificiaus d’aigua en extrèm des huelhes.
Amiaue un vestit de color de safran palle reauçat damb tres nhòcs de ròses enrodades de verdor.
Charles hec era accion de punar-la ena espatla.
Dèisha-me, que m’arropiràs eth vestit!
S’entenec ua melodia de violin e es sons d’ua trompeta.
Qu’auien començat es quadrilhes.
Seguie arribant gent.
Es uns se sarrauen damb es auti.
Emma se filèc de cap a ua banqueta, ara vòra dera pòrta.
Quan acabèc era contradança, er espaci liure deth parquet siguec invasit pes grops des òmes, que senhorejauen peth miei tot parlant.
Es vailets anauen e venguien sostient us grans plats.
Es ornaments de brodats, es fermalhs de diamant e es braçalets damb midalhon tremolauen enes justets, ludien enes pitraus, bronzinauen en.hiladi enes braci nuds.
Es cabeladures, ben apegades en front e torçades en cogòt, qu’èren un escapolon de corones, d’arradims e de ramèls qu’en eri la miosotis ère vesia deth jansemin e es flors de migranèr des cabelhs e des blauets.
Es mairs, seigudes pacificament enes sòns lòcs respectius, damb es carns gessudetes, amiauen uns turbants vermelhs.
A Emma li bategaue eth còr quan eth sòn cavalièr, en tot cuelher-li era punta des dits, venguec a botar-se en linha e demorèc eth còp d’arquet pr’amor de començar.
Era emocion, totun, despareishec lèu; balançant-se ath ritme dera orquestra, se deishaue anar tà dauant damb movements suaus deth còth.
Bèth còp eth violin se metie a tocar solet tant qu’es auti esturments carauen, e cèrtes delicadeses sues l’adocien, damb un arridolet, es pòts.
Pendent quauqui moments, s’entenie eth dring clar des loïsi d’aur manejadi enes taules de jòc que s’estenien ath costat.
Dempús, eth cornet lançaue un esclafit sonor e tot tornaue a botar-se en movement.
Es pès se botjauen a compàs, es pelhes se holauen e se heregauen, es mans se cuelhien e se deishauen; e es madeishi uelhs que s’estauen ajocadi dauant vòste tornauen a guardar-vos fixament.
Quauqui òmes (ua quinzena) de vint-e-cinc tà quaranta ans, escampilhadi entre es dançaires o parlant ena entrada des pòrtes, se distinguien dera multitud per çò d’un aire de familha a maugrat des sues diferéncies d’edat, de vestit o de fesomia.
Es sòns vestits, mès adequadi, semblauen d’un teishut mès flexible, e es peus, pientadi en cargolhs entàs tempes, ludien jos era union des pomades mès fines.
Qu’auien eth ton de pèth dera riquesa, aqueth ton que ennautissen eth palitge des porcelanes, es moèrres de satin, eth vernís des beròis mòbles, e que s’obtie damb regim discret d’aliments esquisti.
Voludauen eth còth sense sarrament peth dessús des corbates baishes; es pursères les arribauen enquias virades des cothèrs; se shugauen es pòts damb uns mocadors flairosi de perhums suaus e damb es extrèms brodats damb ues gròsses iniciaus.
Es que començauen e envielhir auien er aspècte joen e es qu’èren joeni reaument possedien ua sòrta de maduresa escampilhada peth ròstre.
Enes sues guardades indiferentes gessie era quietud des passions diadèrament satisfètes; e a trauèrs des sòns gèsti amables trespiraue aquera brutalitat particulara que transmet eth domèni des causes de bèra manèra faciles, dables entàs exercicis de fòrça e entàs capricis dera vanitat, coma eth manejament des shivaus de raça e eth tracte des hemnes leugères.
A tres passes d’Emma, un cavalièr vestit de blau parlaue d’Italia damb ua senhora joena e esblancossida qu’amiaue un agençament de pèrles.
Ponderauen era espessor des colomnes de Sant Pèire, de Tivoli, deth Vesubi, Castellammare e eth Cassini, es ròses de Genova e eth Colisèu banhat peth clar dera lua.
Damb era auta aurelha, Emma escotaue ua convèrsa plia de mots que non comprenie.
Que s’auie format un cercle ar entorn d’un joen qu’era setmana passada auie batut Miss Arabelle e Romulus e auie guanhat dus mil loïsi en tot sautar un fossat en Anglatèrra.
Es uns se planhien de com s’engreishauen es sòns shivaus de corsa, un aute des errors d’impression qu’auien desnaturalizat eth nòm deth sòn shivau.
Era atmosfèra deth balh qu’ère densa; es lampes s’esblancossien.
Era gent venguie ena sala de bilhard.
Un vailet pugèc sus ua cagira e trinquèc dus veires; eth bronit dera trencadura hec qu’era senhora Bovary virèsse eth cap e vedesse es cares des campanhards que campauen deth jardin estant.
Alavetz li venguec ena memporia eth rebrembe de Bertaux.
Vedie era bòrda, eth bachàs hangós, ath sòn pair damb era camisa de trabalh romant peth miei des pomèrs, e enquia e tot se vedec ada era madeisha, despintant, coma abans, era lèit des gèrles damb era punta des dits.
Darrèr des fulguracions actuaus, totun, era sua vida passada, enquia alavetz tan neta, s’esbugassaue d’un solet còp e enquia e tot dobtaue de qué l’auesse viscut bèth còp.
Se trapaue en un palai, ath sòn entorn i auie un balh, e era rèsta sonque èren un molon d’ombres.
Alavetz s’apropaue un gelat de marrasquin enes pòts, calat laguens d’ua cauquilha d’argent damb un banh d’aur, la tenguie damb era man quèrra e miei clucaue es uelhs en tot mantier-se damb plaser era culhèra entre es dents.
Eth senhor s’inclinèc, e tant que hège eth movement d’estirar eth braç Emma vedec se com era man dera dauna li lançaue laguens deth chapèu ua causa blanca plegada en forma de triangle.
Dempús d’auer-li cuelhut eth ventalh, eth senhor l’ac aufric respectuosament; era l’ac arregraïc damb un movement de cap e se botèc a aspirar eth ram de flors qu’amiaue.
Eth resopet siguec negat damb vins d’Espanha e deth Rin; i auec sopa de crancs e lèit d’ametles, pudings ara mòda de Trafalgar e tota sòrta de carns heredes, enrodades de gelatina, que se balançaue tremolosa enes plats.
Dempús es coches comencèren a entornar-se’n.
Lheuant un extrèm dera cortina de mussolina, se vedie desfilar laguens dera ombra era lum des fanaus.
Charles ère miei adormit, apuat en ua pòrta.
Tàs tres dera maitiada comencèc eth cotilhon.
Emma non sabie barar eth vals.
Barauen, totun, toti, enquia e tot era senhoreta d’Andervilliers e era marquesa; sonque quedauen es òstes deth castèth, mès o mens ua dotzena de persones.
Ça que la, un des valsaires que familhaument cridauen vescomde, damb eth justet fòrça despeitrinat e que semblaue que se l’adaptaue ath pièch, venguec per dusau viatge a convidar ara senhora Bovary, en tot prometer-li que l’amiarie ben e que se’n gesserie ben.
Comencèren tot doç, dempús anèrem mès de prèssa.
Virauen; ath sòn entorn es lampades, es mòbles, es moladures deth tet e eth parquet, tot rodaue coma un disc ath torn d’un èish.
Passant peth costat des pòrtes eth vestit de Emma, per baish, s’enrodaue enes pantalons; es sues cames entrèren era ua laguens dera auta; eth baishaue era guardada entada era, era lheuaue eth cap entada eth; sentec que l’arribaue ua sòrta de torpor e se posèc.
Tornèren entara galaria.
Emma, panteishant, siguec a mand de quèir, e apuèc pendent un moment eth cap en pièch deth cavalièr.
Dempús, hent viroletes, encara que mès doçament, eth vescomde l’acompanhèc en sòn lòc.
Emma s’emparèc ena paret e se botèc era man dauant des uelhs.
Quan les tornèc a daurir, ua senhora seiguda en un escabèl ath miei deth salon auie a tres valsaires ajulhats ath sòn dauant.
Alistèc ath vescomde, e eth violin comencèc de nauèth.
Toti les guardauen.
Anauen e venguien de contunh, era damb eth còs immobil e era maishèra abaishada, e eth tostemp damb era madeisha actitud, estirat, damb eth code arredonit e era boca entà dauant.
Aquera plan que ne sabie de valsejar!
Seguiren hènt viroletes pendent fòrça estona e cansèren a toti es astres.
Charles s’agarrèc ena parabanda; es cames non le’n volien.
Que s’auie passat cinc ores seguides de pès, pauhicat dauant des taules guardant se com hègen ath whist sense compréner arren.
Tanlèu se podec desliurar des sabates, donc, exalèc un gran sospir de satisfaccion.
Emma se botèc un chal sus era espatla, dauric era hièstra e s’i apuèc.
Qu’ère ua nera net.
Ploiguie.
Alendaue eth vent umid que li refrescaue es paupetes.
Era musica deth balh encara li bronzinaue enes aurelhes, e hège esfòrci pr’amor de seguir desvelhada damb era fin d’alongar era illusion d’aquera vida luxuosa que li calerie abandonar lèu.
Hège dia.
Guardaue es hièstres deth castèth, gaudint, sajant d’endonviar quines eren es crambes de toti es qu’era auie remercat pendent era cauhada.
Qu’aurie volgut saber quines èren es sues vides, calar-s’i, barrejar-s’i.
Tremolaue de hered.
Ara ora der esdejoar i auie pòques persones.
Acabèren en dètz menutes; non mestrèren cap licor, çò qu’estranhèc ath mètge.
Ara seguida, era senhoreta d’Andervilliers recuehec es dèishes de còca en un petit tistèr pr’amor de hèr-les-se a vier entàs cignes e gesseren a estirar es cames en ibernacle, plen de plantes estranhes eriçades de peus, es quaus s’escalonauen coma piramides en uns tèsti suspenudi, ara manèra de nins de sèrp claufidi, e que deishauen quèir pes costats uns cordons longs e verds entreligadi.
Era part der ivernatge que se trapaue en aute extrèm amiaue, jos cubèrt, entàs dependéncies deth castèth.
Eth marqués, per çò de distrèir ara senhora Bovary l’amièc a veir es estables.
Sus es gripiaus en forma de panèra i auie es nòms des shivaus escrits en letres neres en ues plaques de porcelana.
En passar-i apròp, es bèsties s’agitauen laguens des compartiments respectius en tot hèr petar era lengua.
Eth tet deth serèr ludie coma era estrada d’un salon.
Ath miei, en ues colomnes que virauen, penjauen, ben ordenadi, tota sòrta de garniments de coche, frens, soriacs, estreps e un mostrari de cadietes arringlerades ath long dera paret.
Mentretant, Charles l’encomanèc a un vailet qu’anèsse a atelar eth boc.
Lo heren a vier dauant dera escala e, un còp cargadi toti es paquets, eth matrimòni Bovary se didec adiu, damb fòrça agraïments, deth marqués e dera marquesa, e se’n tornec entà Tostes.
Emma, silenciosa, guardaue se com anauen virant es arròdes.
Charles, seigut en extrèm dera banqueta, menaue damb es braci desseparadi, e eth shivalet trotaue calat laguens d’uns braci de car massa amples entada eth.
Es retnes destibades l’ondejauen es lombs en tot chaupar-se d’esgluma, e era caisha estacada ath darrèr deth veïcul anaue pataquejant era carroçaria damb còps fòrts e regulars.
A Emma li semblèc veir ath vescomde; encara que sagèc de virar-se ja non vedec senon eth movement des caps lheuant-se e abaishant-se en orizon segontes era cadéncia desparièra deth tròt o deth galaup des animaus.
Dempús, Charles, en tot hèr un darrèr còp de uelh as garniments, vedec quauqua causa en solèr, ath cant des pautes deth shivau; la cuelhec; se tractaue d’un estug de cigars, de seda verda, damb un blason brodat ath miei, coma enes pòrtes des carròsses.
Me pensaua que non humaues!, responec era.
Sonque de quan en quan, quan vie era escadença.
Se calèc er estug ena pòcha e li fotèc un còp de soriac ath shivalet.
Quan arribèren en casa, eth sopar encara non ère a punt.
Nastasie responec insolentament.
Anatz-vo’n!, responec Emma.
Dehòra de casa!
Entà sopar sonque i auie ua sopa de ceba damb un shinhalet de vedèra grasilhada.
Charles, seigut dauant d’Emma, didec en tot heregar-se es mans damb ua mina satisfèta:
A tot darrèr, enlòc se trape un coma en casa!
S’entenie a Nastasie com ploraue.
Charles auie simpatia per aquera prauba gojata.
Abans, pendent es ores tristes deth sòn veudatge, l’auie hèt companhia pendent fòrça nets.
Qu’ère eth sòn prumèr client, era coneishença mès anciana deth país.
L’as dat eth viatge de vertat?, didec eth, a tot darrèr.
Qui m’ac empedís?, responec Emma.
Dempús s’escauhèren ena codina tant qu’èren en tot apraiar-les era cramba.
Charles se metec a humar.
Humaue treiguent es pòts entà dehòra, escopint en cada moment, arreculant dauant de cada bohada de hum.
Te harà mau!, didec Emma menspredosament.
Charles deishèc eth cigar e anèc a béuer un veire d’aigua.
Londeman, eth dia siguec long.
Emma se passegèc peth uartet anant e vient pes madeishes avengudes, arturant-se dauant des pertèrres, duant des arbes frutèrs, dauant deth capelhan de ges, guardant damb estranhesa totes aqueres causes qu’abans coneishie tan ben.
Be n’i semblaue de luenh eth balh, ja!
Qui desseparaue damb tanta distància eth maitin de delàger dera tarde d’aué?
Eth viatge a Vaubyessard l’auie esmiejat era sua vida, coma es henerecles que daurissen es tempèstes eth còr des montanhes en ua soleta net.
Ça que la, se resignèc.
Drecèc pietosament eth sòn beròi vestit ena calaishèra, amassa damb es sabates de satin, qu’era sua sòla amiaue es senhaus auriolencs dera cera deth parquet.
Eth rebrembe d’aqueth balh siguec, donc, entà Emma ua ocupacion.
Cada dimèrcles, en desvelhar-se, se didie: “A!
Desbrembèc eth ritme des contradances.
Ja non vedec tan clarament es liurèes e es abitacions.
Quauqui detalhs s’esguitlèren; er engüeg, totun, perseverèc.
Lo guardaue, lo daurie e enquia flairaue eth perhum barrejat de hèstes populares e de tabac que gessie dera folradura.
De qui podie èster?
Mès, de qui auie d’èster senon deth vescomde!
Dilhèu ère un present dera sua aimanta.
Que deuie auer estat brodat en bèth telièr de husta de palissandre, mòble agradiu amagat a posita de toti es uelhs e que dessús d’eth se deuien auer inclinat pendent ores e ores es recauquilhs mofles dera trabalhadora pensatiua.
Entre es malhums deth canabàs, que deuie auer passat ua alendada d’amor; cada còp d’agulha auie fixat ua esperança o un rebrembe, e toti es hius de seda entrelaçadi sonque èren era continuitat dera madeisha passion silenciosa.
Dempús, un maitin, eth vescomde, se l’auie hèt a vier.
De qué aurien parlat quan èren ath cant deth larèr, entre es gèrles de flors e es relòtges de Pompadour?
Ara, era qu’ère en Tostes.
E eth vescomde en París; aquiu baish!
Com ère París?
Quin nòm mès evocador!
Lo repetie a mieja votz en tot deleitar-se-i.
Li sonaue enes aurelhes coma un bordon de catedrau; ahlamejaue enes sòns uelhs e enquia enes etiquetes des sòns flascons de pomada.
De nets, quan passen es peishatèrs damb es sòns cariòts per dejós des balcons cantant era Marjolaine, se desvelhaue; e, seguint d’aurelha eth bronit des cercles de hèr des arròdes aluenhant-se e amortint-se pera tèrra des camins, se didie: Deman i seràn!
E les seguie damb eth pensament, pujant e baishant es pales, trauessant es pòbles, hènt camin pera carretèra ara lum des esteles.
Ath cap d’ua distància indeterminada, i auie tostemp un lòc confús a on s’acabaue eth sòmi.
Se crompèc un plan de París e, damb era punta deth dit ath dessús des indicacions, anaue e venguie pes carrèrs dera capitau.
Pujaue pes baloards, en tot posar-se en cada cantoada, entre es hilères de carrèrs, dauant es quadres grani que figurauen es ièrles de cases.
Ara fin, damb es uelhs cansadi, clucaue es paupetes e vedie retorçar-se es bècs de gas laguens des tenèbres, es estreps des calèssies desplegar-se damb sorrolh dauant deth peristil des teatres.
Se subscriuec ara Corbeille, jornau femenin, e ath Sylphe des Salons.
Sense deishar-se pèrder ne ua soleta linha, s’avalaue es notícies de totes es estrenes, corses e festivaus; s’interessaue pes debuts des cantaires e pera inauguracion d’un magasèm.
Sabie es mòdes naues, era adreça des bons sartes, es dies de mòda en Bosc o ena Opèra.
Se hège a vier eth libre ena taula e, mentre Charles li parlaue tant que minjaue, era anaue virant planes sense parar.
Soent, eth rebrembe deth vescomde se barrejaue en mon des lectures.
Emma non podie tier er impuls d’aprochar- lo as personatges endonviadi.
Eth cercle que d’eth eth vescomde n’ère eth centre, totun, s’anèc ampliant de man en man, era aureòla que gaudie se separèc dera sua imatge e s’anèc estenent mès luenh pr’amor d’illuminar d’auti sauneis.
París se miralhaue enes uelhs d’Emma coma un vast ocean caperat d’ua atmosfèra vermelha.
Totun aquerò, era vida multifòrme que s’i agitaue ère dividida en parts e classificada en quadres desparièrs.
Emma non ne vedie que dus o tres, qu’ath sòn darrèr s’amagauen toti es auti e representauen, eri solets, er ensems dera umanitat.
Eth mon des ambaishadors viuie entre parquets ludents, en uns salons plei de miralhs e de taules caperades damb tapets de velot aplombadi damb franges d’aur.
Qu’ère un mon de vestits longs damb coa, de mistèris complicadi e d’angoishes dissimulades jos uns arridolets amables.
Dempús venguie era societat des duqueses; totes èren esblancossides; se lheuauen tàs quate dera tarde; es hemnes, es angels de Diu!, amiauen dentèles de punt d’Anglatèrra enes extrèms des pelhes, e es òmes, capacitats desconeishudes jos un exterior leugèr, crebauen as shivaus en tot hèr passejades, anauen a passar es ostius en Baden, e en arribar ena quarantena se tenguien ara recèrca d’un bon dòt.
Enes reservats des restaurants, un còp passada era mieja net, era pintada multitud d’actritzes e d’escrivans arrie, en tot hèr eth ressopet, ara claror des candèles.
Aguesti qu’èren uns èssers prodigs coma es reis, plei d’ambicions ideaus e de deliris fantasiosi.
Qu’ère ua existéncia superiora ara des auti, botada entre era tèrra e eth cèu, abitant en còr des tempèstes, ua manèra de víuer reaument sublima.
Per çò que hè ara rèsta dera gent, se perdie sense cap lòc concret, coma se de hèt non existisse.
Pr’amor que, coma mès apròp èren es causes, mens l’interessauen.
Tot aquerò que l’enrodaue d’ua manèra immediata, eth poblet anujós, es petits borgèsi imbecils, era mediocritat dera existéncia, li semblaue ua excepcion, un edart particular qu’en eth era se trapaue presoèra, tant que dehòra d’aquiu s’estenie immens e sense limits eth país des felicitats e des passions.
A trauèrs deth sòn desir confonie es sensualitats deth luxe damb es jòies deth còr, era elegància des costums damb es delicadeses deth sentiment.
Dilhèu er amor non exigie, coma es plantes indianes, uns terrens, ua temperatura avienta?
Eth vailet qu’auien en burèu de corrèus venguie cada maitin a dar minjar ara ègua deth mètge.
Emma entenie se com trauessaue eth correder damb eth bronit des esclòps; amiaue era camisa horadada e es pès nuds, sense michons.
Qu’ère aqueth eth grom damb cauces cuertes que li calie acontentar-se!
Acabat eth trabalh, ja non tornaue mès en tot eth dia, pr’amor que Charles, quan arribaue de dehòra, amiaue eth madeish er animau en estable, li treiguie era sèra, li botaue eth cabeste, mentre era sirventa amiaue un manat de palha e la lançaue ena gripia coma podie.
Pr’amor de substituir a Nastasie (que, a tot darrèr, se n’auie anat de Tostes hèta un mar de lèrmes) Emma cuelhec a ua gojateta d’uns catorze ans, orfanèla e de fesomia doça.
L’enebic que se botèsse berretes de coton, l’ensenhèc a dirigir-se as patrons tient era tresau persona, a amiar un veire d’aigua en ua sièta, a picar enes pòrtes abans d’entrar, a planchar, a midonar, a vestir-se.
Que la volec convertir ena sua crambèra.
Era gojateta aubedie sense badar boca pr’amor de qué non li dèssen eth viatge; e, coma qu’era senhora auie eth costum de deishar era clau en bufet, Felicité, cada vrèspe, cuelhie ua provision de sucre que se minjaue soleta, en lhet, dempús d’auer acabat es oracions.
Bèth còp, pes tardes, se n’anaue dauant entà parlar damb es menaires.
Era senhora ère naut enes sues crambes.
Amiaue ua blòda d’estar per casa, dubèrta, damb ues dubertures amples, entremiei des quaus deishaue veir ua camiseta plegada damb tres botons d’aur en ringlèra.
E, estacat ena cintura, un cordon damb uns ornaments gròssi.
Es pantofles, de color vermelh, auien un flòc de cintes amples adaptat ath cauilhar.
S’auie crompat ua carpèta, papèr, envolòpes e ua pluma, encara que non s’escriuie damb arrés.
Espolsetaue eth prestatge a on i auie es utisi d’escríuer, se guardaue en miralh, agarraue un libre.
Dempús, soniant entre linhes, se lo deishaue quèir ena hauda.
Qu’auie talents de viatjar o de tornar-se’n a víuer en convent.
Desiraue, ath còp, morir-se e anar a víuer en París.
Charles, autant en temps de nhèu coma en temps de ploja, cavaucaue es camins sense parar.
Minjaue trueites enes taules des bòrdes, calaue es braci enes lhets umidi, recebie es esposcs tèbes des sagnades ena cara, escotaue es arranguilhs, examinaue es orinaus, camises e samarrates lordes.
Tàs nets, totun, trapaue un huec abrandat, ua taula parada, uns mòbles acuelhents e ua hemna vestida damb pèces fines, ua hemna embelinaira qu’exalaue tota sòrta de fragàncies dera ròba e dera pèth.
Emma sabie mantier es illusions deth sòn marit damb un bon nombre de delicadeses; ja damb ua naua manèra de rebracar cercles de papèr pr’amor de non deishar quèir es gotes de cera des candèles, ja cambiant-se un volant a quinsevolh des sòns vestits, o aplicant un nòm ben alistat a un plat senzill esgarrat pera sirventa, e que Charles s’avalaue damb deleit.
En Rouen vedec ues senhores qu’amiauen uns pendolhets en relòtge; se crompèc tanben uns pendolhets.
Volec botar per dessús deth larèr dues gèrles de veire blau, e mès tard un necessaire d’ivòri damb un didau d’argent qu’amiue un banh d’aur.
Coma mens comprenie Charles eth sentit d’aguestes elegàncies, mès afectat se sentie pera sua seduccion.
Qu’ahigien bèra causa ath plasèr des sòns sentits e ara doçor madeisha deth larèr.
Qu’ère coma un povàs d’aur estenut peth camin dera sua vida.
Gaudie d’ua santat excellenta, auie fòrça bon aspècte.
Era sua reputacion ère complètament assegurada.
Es campanhards l’apreciauen perque non ère orgulhós.
Amorassaue as mainatges, non anaue jamès ena tauèrna e, ath delà, inspiraue confiança pera sua moralitat.
Qu’auie bona man entàs raumassi e es malauties deth pièch.
Efectiuament, per pòur d’aucir ara gent, Charles non recomanaue ua auta causa que pocions calmantes, e de quan en quan receptaue bèth vomitiu, un banh de pès o era aplicación de sangsugues.
Que non ère que li hèsse pòur era cirurgia; sagnaue ara gent abondosament, coma as shivaus, e auie ua man de hèr entara extraccion de dents.
En fin, per çò d’èster ath pas, se subscriuec ara Ruche Medicale revista naua que d’era auie recebut eth prospècte.
Ne liegie quauques linhes dempús de sopar; era calor der estatge, totun, ahigida ath pes dera digestion, hège que s’esclipsèsse ath cap de cinc menutes; e se demoraue damb era maishèra en.honsada entre es mans e es peus rinçats, coma ua crinèra, ath pè deth lum.
Emma lo guardaue en tot lheuar es espatles.
Per qué non auie per marit aumens a un d’aqueri òmes minats d’ardors taciturnes que trabalhen enes libres enquia nautes ores dera net e que, a tot darrèr, en arribar as seishanta ans, quan arribe era edat des reumatismes, amien un passador plen de crotzes ena vèsta mau talhada?
Qu’aurie volgut qu’aqueth nòm de Bovary, qu’ère eth sòn, siguesse illustre, que l’anoncièssen enes libraries, que gessesse enes jornaus, que siguesse coneishut de tota França.
Charles, totun, non auie cap ambicion!
Un mètge d’Yvetot, que damb eth s’auie trapat darrèrament en consulta, l’auie umiliat un shinhau, ena madeisha jaça deth malaut, dauant dera parentèla amassada.
Tath vrèspe, quan Charles condèc era anecdòta, Emma pugèc naut de tot dera cresta contra eth collèga.
Charles s’esmoiguec.
Li punèc eth front damb ua lèrma.
Ath delà, s’emmaliciaue cada dia mès contra eth.
Damb era edat agarraue ua portadura grèu; tàs dessèrts, talhaue es taps de botelhes uedes; dempús de minjar, se passaue era lengua pes dents; churlaue sorrolhosament era sopa ena cuelherada, e, coma que començaue a engrassir-se, es sòns uelhs, ja d’aparença petiti, semblauen estirar-se entàs tempes possadi peth holament des gautes.
Bèth còp, Emma l’embotie laguens deth justet es vòres vermelhes dera garibaldina, l’apraiaue era corbata o li treiguie deth dauant es gants descoloridi que s’anaue a botar; e non ac hège cap per eth, encara qu’eth s’ac pensaue, senon per era madeisha, per çò d’ua expansion egoïsta, per motius d’excitación nerviosa.
De quan en quan, tanben, li parlaue des causes qu’auie liejut, d’un passatge dera novèla, d’ua òbra de teatre o d’ua anecdòta deth gran mon trapada en un huelheton; donques que, a tot darrèr, Charles non ère un quinsevolh, sabie auer ua aurelha atentiua e tostemp ua aprobacion a punt.
Li hège fòrça confidéncies ath sòn lebrèr.
En realitat les aurie hèt as tidons deth huec e ath pendul deth relòtge.
A maugrat de tot, era amiaue, ath hons dera sua amna, era esperança de bèth eveniment.
Madeish qu’es marinèrs enes moments de perilh, passejaue es uelhs desesperadi per dessús dera sua vida solitària demorant era aparicion de quauqua vela blanca entre era broma baisha que tapaue er orizon.
Ignoraue se quin serie aguest edart, quin vent l’amiarie enquiath pè deth sòn destin, en quin pòrt l’amiarie, se serie ua chalopa o un vaishèth de tres ponts, damb un cargament d’angoishes o claufit de felicitats.
Cada maitin se desvelhaue en tot demorà’c entad aqueth madeish dia, seguie d’aurelha toti es bronits, viuie excitada, s’estranhaue de non veder-lo arribar; dempús, tath vrèspe, cada viatge mès trista, se retiraue en tot desirar trapar-lo-se londeman.
Arribèc de nauèth era primauèra.
De començaments de junhsèga, anèc compdant damb es dits guaires setmanes li mancauen entà arribar en mes d’octobre, pensant que dilhèu eth marqués d’Andervilliers balharie un aute balh en Vaubyessard.
Se passèc, totun, tot eth mes de seteme sense que recebesse cap carta ne venguesse cap comunicat deth castèth.
Atau seguiren, donc, succedint-se es dies er un darrèr der aute, irremediablament parièrs, abondosi e sense cap aportacion!
Es autes existéncies, per planhères que siguessen, auien aumens era sòrt d’un eveniment.
A viatges, ua soleta aventura l’autrejaue peripécies infinites, e era decoracion cambiaue.
Ada era, totun non l’arribaue arren.
Diu qu’ac volie atau!
Eth futur se presentaue enes sòns uelhs coma un correder tot nere damb era pòrta ben barrada ath hons.
Abandonèc era musica.
Entà qué tocar eth piano?
Qui l’auie d’escotar?
Coma que non poirie jamès sèir-se en ua sala de concèrts dauant d’un piano Erart, damb un vestit de velot damb manges escotades, picant es tecles d’ivòri e sentent coma ua brisa ath sòn entorn costada pes mormolhs d’admiracion, non s’ac valie de preocupar-se estudiant.
Entà qué?
Entà qué?
Cóser l’irritaue.
Que ja ac è liejut tot, se didie.
E es dimenges tath vrèspe, com l’invadie era tristesa en enténer eth tòc d’oracion!
Escotaue com s’espargie eth son dera campana tota embadoquida.
Passaue era ombra d’un gat per dessús des losats, caminant pòga pòc e hènt un arc damb era esquia jos es arrais palles deth solei.
Eth vent bohaue pera carretèra lheuant bromes de povàs.
A viatges s’entenie ganholar un gosset, luenh; mentretant, eth resson dera campana, succedint- se a espacis regulars, seguie monotòn perdent-se ena luenhor des camps.
Era gent gessie dera glèisa: es hemnes damb es esclòps lustradi, es campanhards damb era camisa naua, e es mainatges, sense arren en cap, hènt guimbets ath sòn dauant.
Toti s’en tornauen entà casa.
Cinc o sies òmes, tostemp es madeishi, se demorauen a hèr ath palet, enquia qu’escurie, dauant deth portau der ostau.
Er iuèrn siguec hered.
Cada maitin eth gibre deishaue un pòst espés sus es veires, e era claror blancosa que se filtraue, a viatges non cambiaue en tot eth dia.
Tàs quate dera tarde ja les calie alugar eth lum.
Es dies que hège bon, Emma baishaue ua estona en uart.
Era arrosada auie deishat uns brodats d’argent sus es caulets, damb uns hius clars que s’estenien es uns damb es auti.
Non s’entenie ne un solet piulet d’audèth; tot semblaue adormit: eth reng des arbes frutèrs sarradi ara paret ère caperat de palha, e era arrominguèra ondejaue coma ua enòrma sèrp malauta protegida pera tàpia; en tot apropar-s’i se vedie un ensem de babaròts que s’arrosseguauen sus es sues multiples pautetes.
Dempús, entornaue tath laguens, barraue era pòrta, reviscolaue eth huec e, aflaquint-se pera calor dera casa, sentie se com er anuèg, cada còp mès pesant, li queiguie implacablament ath dessús.
De boni talents aurie baishat tà tier un shinhau de convèrsa damb era sirventa; eth pudor, totun, la contenguie.
Cada dia, ara madeisha ora, eth mèstre d’escòla, damb ua casqueta de seda nera en cap, daurie es hiestrons dera sua casa; eth garda rurau damb eth sabre que s’aubiraue jos era blòda.
Peth maitin e pera tarde, es shivaus de corrèus trauessauen eth carrèr de tres en tres per çò de vier a béuer en abeurader.
De quan en quan, era pòrta de quauqua tauèrna hège sonar era campaneta, e, quan bohaue eth vent, s’entenie eth croishit des bacines deth barbèr, ensenha der establiment.
Aguesta barberia presentaue coma decoracion, un gravat vielh de mòdes enquadrat en un marme e un bust de hemna, de cera, damb es peus auriòs.
Eth barbèr tanben se planhie dera sua vocacion trincada, deth sòn avier perdut, e soniant en bèra perrucaria de ciutat grana coma Rouen, per exemple, installada en barri deth pòrt, pas guaire luenh deth teatre, se passaue eth dia passejant de naut en baish, dès era Casa dera Vila enquia dauant dera glèisa, seriós e demorant era arribada des clients.
Quan era senhora Bovary lheuaue es uelhs, lo vedie tostemp en madeish lòc, coma un sentinèla ara demora, damb era casqueta auriòla jos era aurelha e era giqueta de velot.
Quauques tardes, darrèr des veires dera sala, treiguie eth nas un òme brun; amiaue pursères neres e arrie lentament, un arridolet ample e doç, que deishaue veir ues dents blanques.
Ara seguida se metie a tocar un vals.
Amiaue un petit salon apegat sus er òrgue, qu’ath sòn laguens uns dançaires dera mida deth dit rodauen entre miei d’ua estenuda de butaques, de consòles e de canapés.
Qu’èren uns pipotets acoloridi qu’entre eri se vedien hemnes damb turbants de color ròsa, tirolesi damb giqueta cuerta, simis vestidi de nere e senhors damb cauça cuerta.
A mida qu’anauen evolucionant, se reprodusien enes tròci de miralh quilhadi ath sòn entorn e ajustadi as angles damb ues tiretes de papèr daurat.
Er òme hège virar era maneta guardant entà un costat e un aute de carrèr e en direccion as hièstres.
De quan en quan, escopint un rajòu long de saliua, quilhaue er esturment damb eth jolh en tot aleugerir-se deth pes dera correja que li cansaue ena espatla; e tanlèu planhosa e indolenta, tanlèu gaujosa e precipitada, era musica dera caisha anaue esperluant-se invariablament a trauèrs d’ua cortina de color ròsa calada jos ua rèisha de coeire tota plia d’arabesqui.
En sòn capet illusionat, s’i animauen ues sarabandes que non s’acabauen jamès; eth sòn pensament sautaue entre es nòtes coma ua dançaira entre es flors d’un tapís, balançant-se de sòmi en sòmi e de tristesa en tristesa.
Quan er òme auie recuelhut era aumòina de laguens dera casqueta, estropaue er òrgue damb un liròt de lan blau, se lo botaue ena esquia e se n’anaue caminant pesadament.
Emma lo vedie aluenhar-se en tot acompanhar-lo damb era guardada.
Mès, sustot, qu’ère as ores deth minjar quan arribaue en darrèr gradon dera paciéncia.
Aquera saleta der entresòl, damb eth hum deth radiador, eth carrinclar dera pòrta, es murs que regolauen e era umiditat der enlosat, l’estofauen.
Ja non podie tier-se mès.
Li semblaue que tot er amarum dera existéncia nadaue ath laguens deth sòn plat, e, entrelaçadi damb eth bugàs dera sopa, li pujauen, deth hons dera sua amna, ua seguida de vabors madeish denses e fades.
Charles minjaue tot doç; era rosigaue quauques auerassi o s’entretenguie a raiar er encerat dera taula damb era punta deth guinhauet.
Ara non se tenguie bric as ahèrs dera casa, e era senhora Bovary mair, quan venguie en Tostes per çò de passar ua part deth Quareme, se mostrèc fòrça estonada d’aqueth cambi.
Efectiuament, era, tan curosa e delicada abans, ara se passaue dies sancers sense vestir-se; amiaue miches grises de coton e illuminaue er estatge damb candèles.
Repetie que, donques que non èren rics, les calie estauviar, e higie qu’ère plan contenta, qu’ère erosa, que Tostes l’agradaue fòrça e d’auti discursi atau que deishauen ara soèra damb era boca dubèrta.
Ath delà d’aquerò, Emma ja non semblaue dispausada a seguir es sòns conselhs; enquiath punt, qu’un còp, dauant des indicacions dera senhora Bovary, que pretenie qu’eth compliment des déuers religiosi deth servici li corresponie ara vigilància des patrons, era li responec dmb un ton tant excitat e un arridolet tan hered qu’era brava hemna non se calec bric mès en aguest ahèr.
Emma venguie a èster difila e capriciosa.
Encomanaue un plat ath sòn gust que dempús lèu non tastaue; i auie dies que sonque beuie lèit; d’auti, tasses de tè ordinari.
Soent s’entestadie a non gésser, dempús s’estofaue, daurie es hièstres de land en land e se botaue un vestit leugèr.
A viatges, dempús d’auer escridassat ara sirventa, l’aufrie presents o la manaue a passejar entara casa des vesies; atau madeish, se passaue qu’autrejaue as praubi totes es pèces d’argent que trapaue en monedèr, e non pr’amor que siguesse esmoiguda pera situacion des auti, pr’amor que non se comprenerie facilament coma era majoritat dera gent gessuda deth camp, qu’acostume a sauvar ath laguens dera amna quauques ues des duretats qu’endurissen es mans pairaus.
Tà finaus de hereuèr, eth vielh Rouault, en rebrembe deth gariment dera cama, se hec a vier un supèrb piòc tath sòn gendre e se demorèc tres dies en Tostes.
Coma que Charles ère ocupat damb es malauts, Emma li hec companhia.
Se passaue es ores humant ena cramba, escopint enes hèrs deth huec, parlant de cultius, de vaques e d’aujam e d’ahèrs der Ajuntament; enquiath punt de qué, quan se n’anèc, Emma experimentèc tau satisfaccion qu’enquia e tot se demorèc estonada.
De un aute costat, ja non amagaue eth sòn mesprètz per arren ne per arrés; a viatges se calaue a dar opinions particulares, blaimaue aquerò que d’auti aprobauen e aprovaue motius pervèrsi o immoraus, çò que hège daurir ath sòn marit uns uelhs coma iranges.
Enquia quan s’auie de tardar aquera existéncia miserabla?
Non ne gesserie jamès?
Qué auien de mès, aqueres que trapauen eth consolament dera felicitat?
En Vaubyessard auie vist duqueses damb eth còs fòrça mès pesant e damb movements mès ordinaris; e aquerò li hège execrar era injustícia de Diu.
Apuaue eth cap ena paret e ploraue.
Auie enveja des existéncies rambalhoses, des balhs nueitius de desguisament, des plasers insolents e enforiscats damb toti es desmesures que deishauen aubirar e qu’era non coneishie.
S’esblancossie; auie palpitacions.
Charles li hec préner valeriana e banhs de canfre.
Tot aquerò que sajaue de manar-li l’emmalicaue encara mès.
I auie dies que parlaue abondiaument; aqueres exaltacions èren seguides de sobtes ensopiments, pendent es quaus s’estaue sense badar boca ne botjar un hiu de ròba.
Per çò de remeter-se se heregaue pes braci un salèr d’aigua de colonia.
Coma que se planhie de contunh de Tostes, Charles se pensèc qu’era causa dera sua malautia ère bèra influéncia locau; e assolidant-se en aquera idia pensèc vier a establir-se en un aute lòc.
Entà Charles ère un gran sacrifici auer d’abandonar Tostes dempús de quate ans de residéncia e just quan començaue a auer importància.
Mès, ça que la, l’ac calie hèr!
Amièc ara sua hemna en Rouen entà veir ath sòn ancian mèstre.
Se tractaue d’ua malautia nerviosa: l’anarie ben un cambiament d’aires.
Dempús de preguntar en un costat e en aute, Charles se’n sabec de qué en un districte de Neufchatel i auie un pòble pro gran, cridat Yonville- l’Abbaye, qu’eth sòn mètge, un refugiat polonés se n’auie anat justament era setmana anteriora.
Un dia qu’Emma remenaue laguens d’un calaish premanint eth sòn viatge, s’engarrapèc era punta des dits damb bèra causa.
Qu’ère un hiu de hèr deth sòn nhoquet nòces.
Es flors d’irangèr èren auriòles de povàs, e es cintes de satin, damb ua vòra brodada d’argent, se des.hilauen enes extrems.
Lo cuelhec e lo lancèc en huec.
Eth nhoquet s’aluguèc coma ua palha seca.
Dempús s’en.honsèc peth cendre coma ua toja vermelha, e contunhèc en tot consumir-se doçament.
Emma l’anaue guardant mentre s’ahlamaue.
Crebauen es baies de carton, se torçauen es hius de hèr, se consumie eth galon; e es coròlles arropides de papèr, balantçant-se ath long dera placa coma parpalhòles neres, s’esbugasèren, fin finau, churlades pera humeneja.
Bovary ère prenhs.
I.- Yonville-l’Abbaye (nomentat atau per çò d’ua anciana abadia de capuchins que d’era ja non i a tralha) ei ua poblacion plaçada a ueit lègues de Rouen, entre era carretèra d’Abbeville e era de Beauvais, ath hons d’ua val adaiguada peth Rieule, arriuet qu’aboque es sues aigües en Andelle dempús d’auer hèt rodar tres mòles apròp dera desbocadura, e qu’en eth se trapen quauques trueites qu’es mainatges s’entretien a pescar damb lata, mès que mès es dimenges.
Deishant era carretèra tà Boissière, se seguís enquiath cimalh dera pala de Leux, d’a on se desnishe era val.
Er arriu que la trauèsse la dividís en dues regions de fesomia desparièra: ena quèrra, tot que son prats, tant qu’ena dreta tot son cultius.
Es prats s’alonguen ath pè d’ua seguida de ticolets que se confonen, peth darrèr, damb es peisheus deth país de Bray, tant que, deth costat der èst, era planhèra, se lhèue doçament, en tot espargér-se e estener-se enquia pèrder-se de vista es bancaus dauradi de horment.
Era aigua que passe ath pè dera èrba separe damb ua rega blanca era trenda verdor des prats deth color terrós des socs; atau, eth camp semble un enòrme mantèl desplegat damb un collaret de velot verd ornat damb un galon d’argent.
En hèr-i per prumèr còp era lucada, apareishen, ath hons der orizon, es ausines deth bòsc d’Argueil, damb es singles dera pala de Saint-Jean, raiats de naut en baish per uns socs vermelhs e desparièrs; que son es mèrques des ploges, e es sues tonalitats de tòcho estriant-se en ua seguida de rajades sus eth color gris dera montanha provien dera quantitat de honts ferruginoses que ragen pes tèrres des entorns.
Mos trapam enes endrets dera Normandia, dera Picardia e dera Ièrla de França, parçant bastard, damb un lenguatge totafèt mancat d’accent, tau coma ei normau en un país sense caractèr.
Qu’ei er endret a on s’elaboren es hormatges de Neufchatel mès dolents deth parçant; de un aute costat, es cultius son costosi per çò dera quantitat de hièms que s’a de besonh entà adobar ues tèrres de plan pòca consisténcia, plies de sable e de calhaus.
Enquiar an 1835, non i auie cap carrètera practicabla entà vier en Yonville; en aquera data, totun, se bastic eth camin vesiau qu’amasse era carretèra d’Abbeville damb era d’Amiense qu’en quauques escadences tien es traginèrs que van de Rouen tàs tèrres de Flandes.
A maugrat d’aguesta pòrta dubèrta de cara ath mon, Yonville-l’Abbaye seguís viuent ua vida estacionària.
En sòrta de milhorar es cultius, s’entestadís a non voler-se des.heir des peisheus, e aquerò enquia e tot auer-ne de patir era sua depreciacion.
Atau, eth pòble, aguiterat e coma desseparant-se dera planhèra, a contunhat agranint-se aumens entar arriu.
Abaish, ath pè dera pala, non guaire luenh deth pònt, comence ua cauçada plantada d’albars qu’auance en linha dreta enquias prumères cases dera poblacion.
Son uns edificis enrodats de tàpies, lheuadi ath miei d’uns patis plei de construccions, cubèrts destinadi a cachar es arradims, a apraiar es cars, a destillar er aiguardent, totes eres disseminades jos es arbes, abondosi de huelham e damb es branques plies de hauces, de pèrgues e d’escales penjades.
Es sòns losats, de palha, coma ua casqueta de pèth en.honsada enquias uelhs, arriben enquiath nivèu des hièstres baishes, protegides per uns veires grèus e difòrmes e garnidi damb un nud ath miei semblables ath cu de botelha.
Sarrat enes parets de ges trauessades diagonalament per ues bigues neres, s’i ve quauque perèr aprimat, e dauant des pòrtes s’aganchen ues barralhes giratòries per çò d’arturar eth pas as porics, que vien a picotejar en lumedan es mores de pan nere chaupades damb un shinhau de cidra.
Totun aquerò, a mida que se ven de mès apròp, es patis se hèn mès estrets, es abitacions s’aprèssen, es tàpies despareishen; se balancège un hèish de hoguères ena punta d’un mange d’escampa botat en ua hièstra; se ve era harga d’un hargue, e dempús arribe un menaire damb dus o tres cars naui, deishadi dehòra qu’empedissen eth camin.
Mès enlà, vista a trauèrs d’ua rèisha, apareish ua casa blanca darrèr d’ua planhèra de potja ath miei dera quau se lhèue un Amour que se bote eth dit ena boca.
En cada costat des escales de pèira que precedissen era entrada se perfilen ues gèrles gròsses de hèr; ues ensenhes daurades luden ena pòrta; qu’ei era casa deth notari, era mès polida dera poblacion.
Era glèìsa se trape ua vintea de passes mès enlà, en aute costat deth carrèr e ena entrada dera plaça.
Eth petit cementèri que l’enròde ei tapiat damb ua paret baisha ara nautada d’ua parabanda; es hòsses son tant abondiues qu’es vielhes pèires des sepultures deishades ath ras de tèrra, formen un empeirat ininterromput qu’en miei deth quau era èrba diboishe uns quadres verds e regulars.
Eth temple siguec bastit ena darrèra epòca deth regnat de Carles X.
Era vòuta de husta da senhaus de consumpcion, mès que mès ena part mès nauta, e de quan en quan es traucs estenen ues plapes neres en color blau deth tet.
Sus era pòrta, en lòc destinat ordinariament as òrgues, auance eth còr, a on se boten es òmes, qu’ada eth s’i puge per ua escala de cargolh que croishís damb eth caushigar des esclòps.
Era claror, qu’entre pes veires lisi, illumine oblicuament es bancs arringleradi trauessaument ara paret, tapìssada aquiu e delà damb ua tapís clauat qu’en eth s’i pòt liéger en letres gròsses: “Banc de Tau”.
Qu’ei ua imatge vestida damb un teishut de satin, caperada damb un vel de tol tot esposcat d’esteles d’argent, e damb es caròles rosades coma ua idòla des ièrles Sandwich.
Fin finau, se ve ua còpia dera Sagrada Familha, autrejada peth Ministre dera governacion, que domine er autar major ath miei de quate candelèrs e que barre era perspectiua.
Es sètis deth còr son de husta de pin sense pintar.
Eth mercat, ei a díder, un tet de teules sostengudes per ua vintea de pilars, ocupe sonque era mitat mès o mens dera plaça grana de Yonville.
Er Ajuntament, bastit sivans es plans d’un arquitècte de París, ei ua sòrta de temple grec que hè cantoada ath costat dera casa deth potecari.
En embaish, se quilhen tres colomnes joniques, e en prumèr estatge se desplegue ua galaria damb vòutes de miei punt, acabades damb un timpan que reprodusís un poth gal, damb ua pauta emparada ath dessús dera Carta e tient damb era auta es balances dera justícia.
Çò que tire mès era atencion, totun, ei era farmacia deth senhor Homais, botada dauant der ostau deth Lion d’Or.
Tath vrèspe, mès que mès, en alugar-se eth fanau, es recipients verds e vermelhs de veire qu’apolidissen era veirina, estenen peth solèr es sues clarors acolorides en tot illuminar eth carrèr; alavetz, coma enes huecs de bengala, se ve a trauèrs dera illuminacion era ombra deth potecari inclinat en escritòri.
Es parets dera bastissa son etiquetades damb inscripcions de naut en baish, escrites damb letra redona, damb caractèrs anglesi o imitant es tipes d’imprimaria: “Aigües de Vichy, de Seltz e de Bareges, cuèits depuratius, medecina Raspall, racaout des arabs, gachets Darcet, pasta Regnault, benes, banhs, chicolates medicinaus, eca.” Un panèu plaçat ath long dera botiga anóncie en letres d’aur: Homais, farmaceutic.
Dempús, ath hons der establiment, darrèr des balances ath dessús deth taulatge, se lieg eth mot laboratòri, naut de tot d’ua veirina; e, un shinhau mès abaish, encara se repetís eth nòm de Homais perfilat en letres d’aur sus un rectangle nere.
Dempús, que ja non i auie arren mès entà veir en tot Yonville.
Eth carrèr (eth solet), long coma un tret de fusilh e damb quauqua botiga a costat e costat, se trinque còp sec en arribar ena virada dera carretèra.
En tot abandonar-lo ena dreta e seguir era part baisha dera pala de Saint-Jean, s’arribe ara seguida en cementèri.
En temps deth colèra, pr’amor de procedir ara sua ampliacion, esbaucèren un tròç de paret e i ahigeren tres faishes de tèrra que crompèren en costat; tota aquera part naua, totun, resultec lèu lèu desabitada, e es hòsses seguien en tot aumentar-se coma abans de cap ara pòrta.
Eth garda rurau, qu’ei ath còp sacristan e enterraire (que damb aquerò ne trè un doble benefici des cadavres dera parròquia) aprofite eth terren uet entà semiar-i truhes.
Aguesta macabra observacion lo hec reflecionar; enquia e tot lo hec a contier-se pendent ua tempsada; dempús s’i tornec a tier; e aué non solet seguís cultivant es mentades truhes, senon qu’enquia e tot sostie damb seguretat que creishen naturaument.
Arren a cambiat, plan, en Yonville, dempús des eveniments qu’ara vam a condar.
Era viroleta de lhauna damb es colors nacionaus seguís virant naut de tot deth campanau dera glèisa; era botiga de nauetats encara hè brandar ath vent es dues banderòles d’indiana; es fètus deth potecari, coma uns paquets d’esca blanca, seguissen en tot consumir-se laguens der alcoòl hangós, e eth vielh leon d’aur, destintat pes ploges, que gaite ath dessús deth lumedan der ostau, seguís exibint as passejaires es sòns cargolhs de gosset d’aigües.
Era tarde qu’eth matrimòni Bovary auie d’arribar en Yonville, era senhora veuda Lefrançrois, mestressa d’aqueth ostau, ère tant afairada que, tot remenant era caceròla, es gotes de sudor li regolejauen cara enjós.
Londeman ère dia de mercat en pòble.
Li calie bracar era carn per auança, aucir as pothi, premanir era sopa e hèr eth cafè.
Ath delà d’aquerò, qu’auie eth repais des òstes, deth mètge, damb era sua hemna e era sirventa; eth bilhard qu’ère un esclat d’arridalhes; laguens deth salonet, tres molièrs cridauen que les hessen a vier er aiguardent; era lenha ahlamejaue, es brases crepitauen e, sus era longa taula dera codina, entre es bocins de carn crua de moton, se lheuèren ues piles de plats que les baçacades deth talhador a on chaplauen es espinards hègen tremolar de naut en baish.
Deth corrau estant s’entenie eth rambalh dera auderada acaçada pera sirventa pr’amor de retorçar-les eth còth.
Un òme damb simbosses de pèth verda, un shinhau gravat de picòta e damb ua casqueta de velot damb un flòc d’aur, s’escauhaue d’esquia ath huec.
Tot hège veir qu’ère totafet satisfèt d’eth madeish, e era tranquillitat deth sòn aspècte sonque ère comparabla ara cardalina penjada en ua gabiòla de vime ath dessús deth sòn cap: qu’ère eth potecari.
Artemise!, exclamaue era ostalèra.
Trinca ues branques de lenha, aumplís es ampolhes, vè-te’n a cercar aiguardent, au, rapid!
A, s’aumens sabessa se qué les poiria balhar coma dessèrt as òstes que demoratz!
Reina deth cèu!
Es mossos menaires ja tornen a hèr rambalh en bilhard!
E dèishen eth car just dauant dera pòrta!
Quan arribe era Arongleta se li pòt calar ath dessús.
Crida a Polite tà que lo bote en cubèrt!…
Homais, que, des d’aguest maitin, pro ben auràn jogat dotze partides e s’an avalat dotze gèrles de cidra!…
Acabaràn en tot estarnar-me eth tapís deth bilhard, contunhèc en tot guardar-les de luenh damb er escolador enes dits.
Un aute bilhard?, exclamèc era veuda.
Plan que òc; aguest ja non se tie.
Credetz-me senhora Lefrançois, que vau mès que lo cambietz.
Vos còste un gran prejudici en voler-lo profitar!
Ara es afeccionadi vòlen taules estretes e bastons pesants.
Tot que càmbie!
Vos cau anar ath compàs deth sègle!
Guardatz a Tellier…
Era ostalèra se rogic tota de despièit.
Eth farmaceutic higec: Eth sòn bilhard, per mès que volgatz díder, ei mès agradiu qu’eth vòste; e tostemp a ua idia a mand entà organizar ua quècta patriotica en favor de Polonia o entà secórrer es inondacions de Lion…
Que non son pas es pòcvaus coma eth es que m’enquimèren, interrompec era ostalèra en tot quilhar es gròsses espatles.
Au, au, senhor Homais!, mentre eth Lion d’Or existisque era gent contunharà vient.
Ena nòsta casa qu’auem a on repausar!
Mentre que quinsevolh dia veiratz ath Cafè Français barrat e damb un panèu ena pòrta!…
Cambiar eth mèn bilhard, contunhaue parlant-se ada era madeisha, que tan bon servici me hè entà esténer era ruscada, e qu’enes tempsades de caça m’a servit entà hèr dormir enquia a cinc viatjaires!…
Qué li passe, totun, ad aguest feniantèr de Hivert que non acabe d’arribar jamès!
Demorar-lo, didetz?
E eth senhor Binet?
Tanlèu tòquen es sies lo veiratz entrar, pr’amor qu’en puntualitat non lo guanhe arrés.
Se sè tostemp en madeish lòc, laguens dera saleta.
Abans se deisharie aucir que sèir-se en un aute costat!
Tant escrupulós qu’ei e tant exigent pera cidra!
Que non ei cap coma eth senhor Leon; aguest a viatges se presente tàs sèt e enquia tàs sèt e mieja; e ne se n’encuede de çò que minge.
Quin joen mès simpatic!
Jamès ditz ua paraula ofensiua.
Plan!
Sonèren es sies.
Binet entrèc en establiment.
Qu’ère un òme prim.
Amiaue ua levita blaua que li ludie peth còs, e, en cap, ua gòrra de cuèr damb es aurelhes virades de cap ath costat superior deth crani e estacades damb un cordonet; peth dejós dera visèra se vedie un front pelat deprimit per çò der usatge deth gòrro.
Eth justet ère de tela nera.
Completauen era sua vestimenta un cotèth de pèth de shivau, uns pantalons grisi e, madeish en iuèrn qu’en ostiu, ues bòtes ben lustrades damb dues bonhes parallèles per çò dera prominència deth dit gròs.
Dera rega dera barba ròia que li sarraue es maishères, non i gessie ne un solet peu.
Auie ua cara longa e esfaçada, damb uns uelhets petits e un nas rebussat.
Dominaue toti es jòcs de cartes, ère un bon caçaire e hège plan bona letra.
Auie un torn ena sua casa que damb eth s’entretenguie en tot tornejar anères de tovalhon.
Les anaue apilerant enquia aumplir-ne eth pis damb era gelosia d’un artista e er egoïsme d’un borgés.
Se filèc de cap ara saleta.
Abans, totun, li calec qu’era ostalèra hèsse gésser as tres molièrs.
Pendent era estona que se tardèren a parar-li era taula, Binet se demorèc ath cant deth radiador.
Dempús, barrèc era pòrta e se hec a vier era gòrra, sivans auie per costum.
Que non parle guaire, responec aguesta.
Era setmana passada vengueren dus viatjaires de teishuts, dus gojats plan vigorosi qu’ena vrespada condèren un pilèr de trufaries qu’a jo me heren crebar d’arrir: Plan, donc, eth non ne hec cabau; s’estèc tota era estona coma un soc, sense badar bocar.
E, ça que la, diden qu’a recorsi, repliquèc era ostalèra.
Recorsi?, didec eth senhor Homais.
Eth, recorsi?
E seguic: Qu’un negociant cargat d’ocupacions, un mètge, un avocat, un farmaceutic trabalhen enquiar extrèm de vier a èster extravagants, maucarats, per exemple, qu’ei comprensible; era istòria mos autrege fòrça exemples.
Mès, aumens, pensam en bèra causa.
Jo madeish, sense vier mès luenh, guairi còps non me sò trapat cercant era ploma per dessús dera taula pr’amor d’escríuer ua etiqueta, e a tot darrèr encuedar-me’n de qué l’amiaua ena aurelha!
Mentretant, era senhora Lefrançois venguec en lumedan dera pòrta pr’amor de veir s’arribaue era Arongleta.
Qu’auec un subersaut.
Un òme vestit de nere entrèc de sobte ena codina.
Enes darrères lums deth crepuscul s’aubiraue qu’ère ròi e qu’auie un còs atletic.
Qué vos cau prèire?, exclamèc era ostalèra en tot cuélher un candelèr de dessús deth larèr.
Voletz préner bèra causa?, un ditet de cassis?, un veire de vin?
Eth gleisèr refusèc compliments.
Venguie a cercar un paraigües qu’auie desbrembat er aute dia en convent d’Ernemont; e, dempús d’auer pregat ara senhora Lefrançois que se li pladie l’ac hesse a vier aqueth madeish vrèspe en presbitèri, tornèc a gésser ara prèssa de cap ara glèisa, a on sonaue eth tòc d’oracion.
Quan despareishec eth bronit des sòns passi pera plaça, eth farmaceutic trapèc fòrça inconvenenta era conducta deth prèire.
Remir-se a acceptar un refresc li semblèc ua ipocresia des mès odioses; es capelhans cuelhien toti pètes d’amagat e non pensauen qu’en tornar ena epòca des dèimes.
Era ostalèra comencèc a deféner ath prèire:
Mès se què didetz!
Ne plegarie a quate coma vos damb eth sòn jolh.
Est an passat ajudèc ara gent a entrar era palha enes cubèrts; guardatz s’ei fòrt, qu’amiaue sies hèishi ath còp!
Òsca!, didec eth farmaceutic.
Manatz, donc, as vòstes hilhes a cohessar-se damb uns valents coma aguest, tan ben dotadi de temperament!
Jo, se siguessa deth govèrn, haria sagnar as capelhans un còp ath mes.
Òc, senhora Lefrançois, ua flebotomia cada mes, en interès dera civilizacion e des bons costums!
Voletz carar, senhor Homais?
Qu’ètz un judiu!
Non auetz religion!
Eth potecari responec: Pro que n’è, de religion; qu’è era mia.
Jo que creigui en Diu, m’entenetz?
Creigui en Èsser Suprèm, en un Creador, sigue qui sigue, que m’ei parièr, que mos a amiat aciu baish pr’amor de complir damb es nòsti déuers de ciutadans e pairs de familha; non è, ça que la, cap besonh d’anar ena glèisa a punar uns plats d’argent e a engreishar damb era mia pòcha ua banda de comedians que se neurissen fòrça mès que nosati!
Pr’amor qu’eth Creador, madeish se pòt aunorar des d’un bòsc o des d’un camp que contemplant es vòutes eterèes, tau coma ac hègen es ancians.
Eth mèn Diu qu’ei eth Diu de Socrates, de Franklin, de Voltaire e de Beranger.
Jo que sò d’aqueri dera Profession de foi du vicaire savoyard e des principaus immortaus deth 89!
Vaquí se per qué non admeti jo un Diu coma un òme quinsevolh que se passege peth terral damb un paishon ena man, introdusís as sòns amics en vrente des balenes, morís sorrisclant e ath cap de tres dies torne a resuscitar; tot aquerò ei absurd e contrari as leis dera fisica; aquerò demòstre, de passa, qu’es capelhans an vegetat tostemp en ua ignorància escura e que hèn tot çò que pòden pr’amor d’arrossegar ara gent.
Era ostalèra, totun, auie deishat d’escotar-lo; qu’auie era aurelha atentiua a un ròtlament d’arròdes luenhant.
Plan que òc, s’entenie eth bronit d’un coche barrejat damb uns còps de hèr destibadi arrossegant-se per tèrra.
Fin finau, ues quantes segondes dempús, era Arongleta se posaue dauant dera pòrta.
Qu’ère ua caisha auriòla botada dessús de dues arròdes que pujauen enquiara nautada dera vela, en tot empedir atau qu’es viatjaires podessen veir era carretèra e enlordir-les ath còp es espatles.
Quan eth coche demoraue barrat, es veires des estrets hiestrons tremolauen sense parar laguens des marcs, sauvant aciu e enlà es esposcs de hanga jos era vielha capa de povàs que ne es aiguats arribauen a netejar complètament.
Amiaue un tronc de tres shivaus, eth prumèr mès auançat, en forma de balèsta, e, quan baishaue es penents, tocaue en solèr en tot sostracar.
Quauqui borgesi de Yonville arribèren ena plaça; blagauen toti ath còp, sajant de saber notícies, demanauen explicacions e reclamauen es tistèrs.
Hivert non sabie entà on virar-se; qu’ère eth corrèu ordinari deth pòble.
Anaue enes botigues de Rouen, se hège a vier rotlèus de cuèr entath sabatèr, herralha entath haure, un recipient d’arencades entara sua mestressa, feutres entara modista, flòtes entath perruquèr.
E de tornada, plantat naut deth sèti, anaue distribusint paquets ath long de tot eth camin, en tot lançar-les pes rèishes des patis e cridar a tota fòrça mentre es shivaus anauen caminant solets.
Eth retard experimentat aqueth dia auie estat per tòrt d’un accident; era gosseta dera senhora Bovary s’auie escapat camp a trauèrs.
Se posèren mès d’un quart d’ora cridant-la.
Hivert madeish auie tornat mieja lèga entà darrèr en tot pensar-se aubirar-la de quan en quan; fin finau, les calec repréner eth camin.
Emma plorèc abondiuament, qu’auec ua enrabiadura, li dèc eth tòrt d’aqueth contratemps a Charles.
Eth senhor Lheureux, comerçant de teishuts, sagèc de padegar-la en tot condar-li un pilèr d’exemples de gossets hòraviadi qu’ath cap de sabi pas guairi ans arreconeishien ath sòn patron.
Que n’auie un, didie, qu’auie entornat de Constantinopla enquia París.
Un aute qu’auie hèt cinquanta lègues en linha dreta passant quate arrius nadant; e sa pair madeish auie un gosset d’aigües que dempús de dotze ans d’abséncia, un bon dia, mentre anaue a sopar dehòra de casa, li sautèc ath dessús de sobte, ath miei madeish deth carrèr.
II.- Emma siguec era prumèra a gésser deth coche; dempús baishèc Felicité, eth senhor Lheureux, ua hilhuquèra; Charles, li calec desvelhar-lo; arraulit en un cornèr, s’esclipsèc complètament tanlèu hec net.
Homais se presentèc; l’aufric es sòns respètes ara senhora, saludèc ath senhor, didec qu’ère encantat de poder-les èster util e ahigec en ton corau que, coma qu’era sua hemna ère absenta, auie gausat convidar-se eth madeish.
Quan era senhora Bovary venguec ena codina, s’apropèc ath cant deth huec.
Se cuelhec es vestits damb es puntes des dits ara nautada deth jolh, lo lheuèc enquiath cauilhar, e, en tot estirar eth pè, cauçat damb ua botina nera, lo botèc ara vòra dera ahlama, peth dessús dera cueisha de moton que se rostie tot virant parsimoniosament.
Eth huec l’illuminaue tota, impregnaue d’ua lum crua era trama deth vestit, es pòres dera sua pèth blanca, e enquia e tot es paupetes, que lheuaue e baishaue repetidament.
Segontes es bohades de vent que venguien dera porta miei dubèrta, ua intensa vermelhor se despenie deth huec e s’estenie sus era.
Qu’ère er escrivan deth notari senhor Guilhaumin.
Coma qu’en Yonville s’engüejaue fòrça, soent, eth senhor Leon Dupuis arreculaue era ora de sopar (qu’ère eth dusau abituau en Lion d’Or) damb era esperança qu’arribèsse bèth viatjaire pr’amor d’auer damb qui parlar pendent era cauhada.
Es dies que non auie guaire trabalh, en non saber a on passar eth temps, non auie mès remèdi qu’arribar ara ora exacta e patir era preséncia de Binet, des d’es prumèrs plats enquias dessèrts.
Atau, quan era ostalèra li prepausèc que sopèsse en companhia des nau vengudi, acceptèc damb vertadèra alegria.
Passèren, donc, ena sala grana, a on era senhora Lefrançois, en tot voler-se lúder, auie hèt premanir quate cubèrts.
Dempús, virant-se entara sua vesia: Era senhora que deu èster un shinhau espisada!
Arongleta que son espaventoses!
Ath delà d’aquerò, didec eth potecari, er exercici dera medecina non ei cap massa penós enes nòsti parçans; er estat des carretères permet tier eth cabriolet, e coma que, en generau, es campanhards son gent acomodada, se pague pro ben.
Per çò que hè ara medecina, a despart des casi ordinaris d’enteritis, bronquitis, afeccions bilioses, eca, auem bèra fèbra intermitenta ena epòca dera sèga; en resumit, arren o lèu arren de grèu, pòca causa a senhalar se non son fòrça umors hereds, provients, segurament, des deplorables condicions igieniques des lotjaments des campanhards.
A!, vos calerà combàter fòrça prejudicis, senhor Bovary!
Fòrça entestaments rutinaris que damb eri tumaràn diadèrament toti es esfòrci dera vòsta sciéncia; donques que per aciu encara recorren as novenes, as reliquies e ath capelhan en sòrta de vier a veir naturaument ath mètge o ath farmaceutic.
Reaument, eth clima que non ei dolent, e enquia e tot compdam, en municipi, damb quauqui nonagenaris.
En iuèrn eth termomètre (n’è hèt es observacions) baishe enquia quate grads, e ena picada der ostiu arribe enquias vint-e-cinc, coma molt trenta grads centigrads; e plan, èm a cubèrt des vents deth nòrd gràcies ath bòsc d’Argueil; e des vents der oèst, gràcies ara pala de Saint Jean; e maugrat tot, aguesta calor, que per çò deth bugàs aquós que se despen der arriu amassa damb era preséncia considerabla deth bestiar escampilhat pes prats, que, coma ja sabetz, exale fòrça amoniac, ei a díder, azòt, idrogèn e oxigèn (pas solet idrogèn e oxigèn), e que, subministrant-li er umús dera tèrra barregen totes aguestes desparières emanacions, en tot arremassar-les, entà didè’c atau, en un hèish, e en tot combinar-se, eth solet, damb era electricitat esparjuda pera atmosfèra, quan n’a, poirie engendrar, ara longa, coma enes climes tropicaus, miasmes insalubres; aquera calor, donc, justament se trape temperada en costat d’a on vie o, mès ben dit, d’a on vierie, ei a díder, deth costat sud, per çò des vents deth sud-èst, que, en auer-se refrescat passant peth Sena, mos arriben coma ues brises de Russia.
Pòqui, responec aguest.
I a un endret que nomentam era Pastura, naut de tot dera pala, en lindau deth bòsc.
Bèth dimenge i vau damb un libre jos eth braç e m’i cali enquia veir se com se cògue eth solei.
A, eth mar!, responec Leon; que me tie eth còr panat.
Non pensatz, repliquèc era senhora Bovary, que dauant d’aquera extension sense limits er esperit vòle damb mès libertat e qu’era sua contemplacion lhéue era amna e autrege idies d’infinit e d’ideau?
Madeish se passe damb es paisatges de montanha, seguic Leon.
È un cosin qu’est an passat hec un viatge per Soïssa e me didie qu’un non se pòt imaginar era poesia des lacs, er encantament des cascades, er efècte gegant des cunhèstres.
Se ven pins d’un celh incredible queigudi ath miei des arriuets, cabanes suspenudes enes cims des precipicis e vals sanceres entre es esquinci des bromes a mès de mil pès de nautada.
Aguesti espectacles que deuen entosiasmar, ahiscar ara oracion, ar extasi!
Atau, donc, ja non m’estranhe aqueth musician celèbre qu’entà ahiscar era imaginacion auie eth costum de d’anar a tocar eth piano dauant de quinsevolh endret impressionant.
Vos tietz ara musica?, preguntèc Emma.
Non, mès me shaute fòrça, responec er escrivan.
Tè, non lo creigatz, senhora Bovary, interrompec Homais inclinant- se sus era sièta; qu’ei pura modestia.
Non ei cèrt, amic?
Er aute dia, ena vòsta cramba, cantàuetz er Ange gardien meravilhosament.
Jo vos seguia d’aurelha deth laboratòri estant; l’escometíetz coma un gran actor.
Efectiuament, Leon ère lotjat ena casa deth potecari, en ua cramba deth dusau estatge que daue tara plaça.
Er elògi deth sòn proprietari lo hec rogir tot.
Aguest, totun, ja s’auie virat entath mètge e l’anaue enumerant es uns dempús des auti, es principaus abitants de Yonville.
Condaue anecdòtes, autrejaue tota sòrta d’informacions.
Que non se sabie exactament era fortuna deth notari; dempús, i auie era casa Tavache, gent que volie hèr-se a veir fòrça.
Emma seguic: E quina musica preferitz?
Era musica alemana; qu’ei ua musica que convide a soniar.
Coneishetz as italians?
Tau coma è auut er aunor d’expressà’c ath vòste marit, a prepaus d’aguest malerós de Yanoda que s’acabe d’escapar, didec eth farmaceutic, gràcies as sues holies vos traparatz damb ua des cases mès confortables de Yonville.
Çò qu’a mès avient entà un mètge ei ua pòrta que da tara Avenguda e que permet entrar e gésser sense èster vist.
Ath delà d’aquerò, non i manque arren d’aquerò que contribusís a hèr mès agradiu un interior:
Qu’ère un òme que non s’estaue d’arren.
S’auie hèt bastir en extrèm deth jardin, en endret a on er arriu passe mès apròp, ua glorieta entà béuer cervesa en ostiu.
E, s’ara senhora l’agrade entretier-se peth jardin, poirà…
A jo me passe madeish, repliquèc Leon; dilhèu i a bèra causa milhor, en arribar era vrespada, qu’èster ara vòra deth huec damb un bon libre, recuelhut ena claror dera lum tant qu’eth vent foete es veires?…
Es ores se passen sense pensar en arren, seguic er escrivan.
Un que se pòt passejar immobil pes païsi que li dicte era imaginacion, e eth pensament, entreligant-se damb era ficcion, cuelh partida enes detalhs o seguís eth hiu des aventures.
Se barrege damb es personatges; e enquia semble que sigue un madeish qui bategue jos es sòns vestits.
Qu’ei atau, ei atau!, exclamaue Emma.
Non vos a arribat jamès, contunhèc Leon, d’auer trapat en un libre ua idia vaga que ja auíetz auut, quauqua imatge ennerida venguda de luenh, coma se siguesse era exposicion sancera deth mès delicat des vòsti sentiments?
Pro que m’a arribat, responec era.
Vaquí se per qué me shauten tant es poètes, persutèc eth.
Totun aquerò, ara longa que cansen, objectèc Emma.
Ara, per contra, m’agraden es istòries que se desvolòpen seguides e que hèn pòur.
Qu’è en òdi as eròis comuns e es sentiments temperadi tau qu’existissen ena vida.
Plan que òc, observèc er escrivan, es òbres que non li diden arren ath còr s’aluenhen, ena mia pensada, dera vertadèra finalitat der art.
Ath miei des mauparades dera vida, ei tan doç poder-se aprochar ideaument as caractèrs nòbles, as afeccions pures e ara felicitat!
Entà jo, estant-me aciu luenh deth mon, que son eth mèn solet esvagament.
Yonville ei tan praube de recorsi!
Apruprètz, que deu èster madeish que Tostes, seguic Emma.
S’era senhora me vò hèr er aunor de servir-se’n, didec eth farmaceutic, que venguie d’escotar es sues darrères paraules, jo madeish è ara vòsta disposicion ua bibliotèca complèta damb es milhors autors:
Voltaire, Rousseau, Delille, Walte Scott, er Echo des feuilletons, eca: recebi diuèrses huelhes diadères, e diadèrament “Eth Fanau de Rouen”, damb er auantatge de qué ne sò eth corresponsau, per çò des circonstàncies, de Buchy, Forges, Neufchatel, Yonville e es entors.
Que hège dues ores e mieja qu’èren ena taula, e era sirventa Artemise, arrossegant negligentament es sabates de tela, anaue e venguie traginant es siètes, desbrembant-se de tot, non entenent arren de çò que li didien e deishant cada còp era pòrta deth bilhard dubèrta, que non paraue de dar patacs ena paret damb era punta dera bauda.
Tot parlant, Leon auie botat eth pè, sense encuedar-se’n, en barron dera cagira que seiguie era senhora Bovary.
Aguesta amiaue ua corbata pichona de seda blaua que tenguie dret coma un claret un cothèr cargolhat de canonet de coton; e, segontes es movements que hège damb eth cap, i en.honsaue era maishèra e la lheuaue doçament.
Atau, mentre Charles e eth potecari blagauen, seigudi er un ath costat der aute, era senhora Bovary e er escrivan se calèren en ua d’aqueres convèrses vagues qu’en eres er edart des frases amie tostemp entà ua simpatia mutuau.
Espectacles de París, titols de novèles, contradances naues e eth mon qu’ambdús ignorauen, Tostes, a on auie neishut era, Yonville a on se trapauen, en tot excaminà’c tot, e en tot parlar de tot en acabament deth sopar.
Quan siguec mestrat eth cafè, Felicité se n’anèc a premanir era cramba ena casa naua, e es convidadi non se tardèren a lheuar-se.
Era senhora Lefrançois dormie près des cendres, e eth mosso que s’ocupaue des estables demoraue as senhors Bovary damb ua lanterna ena man pr’amor d’acompanhar-les ena sua casa.
Ena sua cabeladura ròia i amiaue barrejat un shinhau de palha, e coishejaue dera cama quèrra.
Quan cuelhec, damb era man que li restaue liura, eth paraigües deth capelhan, se meteren toti en marcha.
Eth pòble dormie.
Era tèrra ère grisa, coma enes nets d’ostiu.
Tanlèu Emma arribèc en vestibul, sentec eth hered deth ges que li queiguie enes espatles coma ua camisa umida.
Es parets èren naues e es escales carrinclèren damb era pression des pès.
Naut dera cramba, que se trapaue en prumèr estatge, ua claror blancosa penetraue a trauèrs des hièstres desaprovedides de cortines.
Se vedien es puntes de quauqui arbes e, mès luenh, eth prat miei estofat pera broma humejant jos era claror dera lua, cossent damb eth curs der arriu.
Es dus òmes qu’auien transportat es mòbles ac deishauen tot amolonat, tau que venguie.
Qu’ère eth quatau viatge qu’Emma dormie en un lòc desconeishut.
Eth prumèr auie estat eth dia que sa pair l’amièc en convent; eth dusau, eth dera sua arribada en Tostes; eth tresau en Vaubyessard; eth quatau qu’ère aguest; e cadun d’eri auie representat era inauguracion d’ua naua fasa ena sua vida.
Non credie qu’es causes podessen èster es madeishes, arribades en lòcs desparièrs; e, tient en compde qu’era part viscuda auie estat dolenta, era que li restaue entà víuer serie, plan que òc, milhor.
III.- Londeman, en desvelhar-se, vedec ar escrivan ena plaça.
Emma amiaue era blòda d’anar per casa.
Eth lheuèc eth cap e la saludèc.
Era hec ua inclinacion brèu e barrèc era hièstra.
Entada eth, aqueth sopar deth dia d’abans qu’ère un eveniment considerable; jamès auie auut era escadença de blagar pendent dues ores seguides damb ua senhora.
Com s’ac auie hèt, donc, entà arribar a expausar-li, en un lenguatge naturau, tantes causes qu’abans aurie estat incapable d’exprimir damb aquera distincion?
Normaument ère timid e tenguie ua resèrva qu’ère ath còp ua barreja de pudor e de simulacion.
En Yonville trapauen qu’auie bones formes.
Escotaue es rasonaments dera gent madura e non semblaue manifestar cap exaltacion pera politica, causa recomanabla en tot tractar-se d’un joen.
Dempús, auie cèrtes abiletats, pintaue ara aquarèla, sabie lièger era clau de sòl, e tara vrespada, es dies que non hège as cartes, se tenguie ara literatura.
Eth senhor Homais l’auie en consideracion per çò dera sua instrucción; era senhora Homais l’auie afeccion per çò dera sua complasença, pr’amor qu’acompanhaue soent as sues creatures entath jardin, mainatges pòc endreçadi, mau educadi e un shinhau linfatics, madeish que sa mair.
Entà atier es atencions des hilhs, es Homais auien, ath delà dera sirventa, ar alumne dera farmacia Justin, un cosin deth farmaceutic qu’auien admetut ena casa per caritat e qu’ath còp utilisauen entà cèrtes foncions domestiques.
Eth potecari se comportèc coma un excellent vesin.
Metèc ara senhora Bovary ath pas des provedidors, hec a vier exprèssament ad aqueth que li servie era cidra, la tastèc eth madeish e cuelhec es disposicions de besonh pr’amor de qué era bota siguesse ben plaçada en cerèr; indiquèc era manèra de poder obtier eth bodèr a bon prètz e venguec a trapar a Lestiboudois, que damb eth establic un acòrd; pr’amor qu’eth sacristan, ath delà des sues ocupacions sacerdotaus e mortuòries, auie compde des principaus uarts de Yonville, a tant era ora o a tant era annada, sivans eth gust der interessat.
S’eth farmaceiutic desplegaue ua cordialitat tant obsequiosa, non solet ère per çò deth besonh qu’auie d’ocupar-se des auti, senon que, ath delà, auie eth sòn pròpri plan.
Qu’auie transgredit era lei deth 19 Ventós, an XI, article prumèr, qu’enebís er exercici dera medecina ad aqueth que non tie eth titol corresponent; e, victima de denóncies tenebroses, auie estat citat en Rouen, en burèu particular deth fiscau reiau.
Eth magistrat lo recebec de pès, damb tòga, ermina ena espatla e capèth en cap.
Deth correder estant s’entenie eth cauishigar des sabates des gendarmes e ua sòrta de sorrolhs de barrolhs que se barren.
Eth potecari sentec bronzinar es aurelhes de tau forma que se pensèc qu’anaue a quèir herit per un còp de sang.
Entrevedec uns crotons sosterranhs, era sua familha hèta un mar de lèrmes, era farmacia venuda, toti es pòts disseminadi; e se vedec obligat a entrar en un cafè tà béuer un veiret de rom pr’amor de remeter-se.
Eth rebrembe d’aguesta admonicion s’anec aflaquint de man en man, e seguie, coma abans, en tot hèr consultes anodines ena rebotica.
Eth baile, totun, non lo deishaue de uelh e es collègues èren engelosidi, de sòrta que valie mès non fisar-se’n.
Guanhar-se ath senhor Bovary a trauèrs d’aqueres atencions equivalie e hèr-se a vier era sua gratitud empedint atau que mès endauant se l’acodisse parlar, en cas que se n’encuedèsse de bèra causa.
Cada maitin, donc, l’amiaue eth jornau, e soent, pera tarde, deishaue ua estona era farmacia pr’amor de vier ena casa deth mètge tà tier-li ua convèrsa.
Charles ere trist; es clients non se deishauen veir per nunlòc.
S’estaue ores e ores seigut, sense badar boca, anaue a estirar-se en sòn burèu o guardaue se com cosie era sua hemna.
Per çò d’aleugerir-se eth pensament, se metec a hèr es trabalhs dera casa e enquia sagèc de pintar eth humarau damb ua pintura sobranta qu’auien deishat es pintors.
Era qüestion des sòs, totun, l’enquimeraue.
N’auie degalhat tants enes reparacions en Tostes, enes vestits e enes capricis dera sua hemna e en cambiament de domicili, qu’en dus ans s’auie honut tot eth dòt: mès de tres mil escuts.
Dempús, guaires causes maumetudes o perdudes ena mudança de Tostes a Yonville!
Aquerò sense compdar eth capelhan de ges qu’en ua bassacada deth car en empeirat de Quincampoix queiguec per tèrra e se trinquèc en mil tròci.
Alavetz, ua preocupacion mès agradiua venguec a proporcionar-li bèra distraccion: er embaràs dera sua hemna.
A mida qu’era data s’aprochaue, accentuaue mès era sua trendesa.
Qu’ère er establiment d’un nau ligam dera carn, damb eth sentiment dera prolongacion d’ua union mès complèxa.
Quan l’observaue de luenh estant, damb eth sòn pas fòrt, e vedie se com viraue feblament eth bust sus es anques sense corset; quan, trapant-se er un ath costat der aute, eth la contemplaue damb plaser e era seiguie abandonada en tot cuélher postures de lassitud, alavetz non podie tier-se era alegria.
Se lheuaue, la punaue, li passaue es mans pera cara, li didie maireta, la volie hèr barar, e miei arrint miei plorant deishaue anar totes es paraules amoroses que li venguien en esperit.
Era idia d’auer engendrat l’agradaue.
Ara ja non li mancaue arren, coneishie tot eth curs dera existéncia umana e s’i calaue damb serenitat e damb es codes ben emparats.
Ara prumeria, Emma, sentec ua grana estranhesa; dempús desirèc trapar-se ja deth tot desliurada per çò de saber se qué ère aquerò d’ester mair.
En non poder hèr, ça que la, es despenes qu’era aurie desirat (auer ua cunhèra en forma de vaishèth damb ues cortines de seda de color ròsa e ues casquetes brodades), i renoncièc, un shinhau amarada, e de pic encomanèc tota era ròba deth mainatge qu’auie d’arribar a ua cosedoira deth pòble sense preocupar-se de discutir arren ne d’alistar arren tanpòc.
Non ne cuelhec partida, donc, en aguesti preparatius qu’ahisquen era trendesa des mairs; e aguest aluenhament damnatgèc deth prumèr moment era intensitat dera sua afeccion.
Emma aurie volgut que siguesse un hilh; un hilh fòrt e brun que se cridarie Georges; aguesta idia d’associar eth sentit dera masculinitat ath frut des sues entralhes qu’ère coma ua resvenja de totes es sues passades impoténcies.
Aumens, un òme ei liure; madeish pòt recórrer es païsi qu’es passions, trauessar es obstacles e tastar es jòies mès luenhanes.
Ua hemna n’ei constantament privada.
Inèrta e flexibla ath còp, ve se com s’adrecen entada era es febleses dera carn e es dependéncies dera lei.
Coma eth vel deth sòn capèth tengut per un cordon, era sua volontat bategaue ardidament a toti es vents.
Se passe, totun, qu’aquiu a on i a un desir que l’arrossègue i a ua convenença que l’arture.
Amainadèc un dimenge, tàs sies deth maitin, ena gessuda deth solei.
Qu’ei ua mainada!, didec Charles.
Emma virèc eth cap e s’estavanic.
Un moment dempús venguec era senhra Homais e la punèc, atau coma era senhora Lefrançois deth Lion d’Or.
Eth farmaceutic, en tot hèr-se eth distrèt, sonque li didec quauques felicitacions provisionaus a trauèrs dera pòrta miei dubèrta.
Volec veir ath mainatge e lo trapèc format coma cau.
Pendent era convalescéncia, Emma se tenguec tu per tu a trapar un nòm entara sua hilha.
Comencèc repassant toti aqueri qu’auien terminasons italianes, taus coma Clara, Louisa, Amanda, Atala; Galsuinde l’agradaue fòrça; encara mès, totun, Yseult o Leocadie.
Charles volie qu’era mainada se cridèsse coma era sua mair; Emma s’i opausaue.
Reseguiren de cap a cap eth calendari e consultèren as amics.
Eth senhor Leon, didec eth farmaceutic, que damb eth parlè er aute dia, s’estranhe de qué non alistetz eth nòm de Madeleine, qu’ei fòrça de mòda en aguesti moments.
Era vielha Bovary, totun, se mostrèc indignada contra aguest nòm de pecadora.
Atau Napoleon representaue era glòria e Franklin era libertat; Irma ère dilhèu, ua concession ath romanticisme; Athalie, totun, qu’ère un omenatge ara mès immortau des òbres mèstres dera scèna francesa, pr’amor qu’es sues concepcions filosofiques non l’empedien auer es sues admiracions artistiques.
En eth, eth pensador non estofaue ar òme sensible.
Que sabie establir diferéncies; sabie distinguir aquerò que corresponie ara imaginacion d’aquerò que pertanhie ath fanatisme.
D’aquera tragedia, per exemple, ne blaimaue es idies, mès n’admiraue er estil; ne maudidie era concepcion, mès aplaudie toti es detalhs; e s’exasperaue contra es personatges en tot afogar-se damb es sòns discorsi.
Quan ne liegie es grani passatges se sentie transportat; mès quan pensaue qu’es missaires se n’aprofitauen entà hèr-se a vier era aigua ena sua mòla, se demoraue contrariat, e, en aguesta confusion de sentiments qu’en era s’embolhaue, aurie volgut coronar a Racine damb es sues pròpries mans e ath còp pelejar-se pendent ua bona estona.
A tot darrèr, Emma s’en brembèc qu’en castèth de Vaudyessard auie entenut se com era marquesa nomentaue Berthe a ua senhora joena.
D’alavetz eth nòm causit siguec aguest, e, coma qu’eth senhor Rouault non podie vier, li demanèren ath senhor Homais que siguesse eth pairin.
Es presents qu’eth potecari aufric sigueren toti es productes deth sòn establiment: sies caishes de liris, un pòt de fecula, tres orjòls de malva blanca, e ath delà sies barretes de sucre candi qu’auie trapat en ua estatgèra.
Tara vrespada dera ceremònia i auec un gran sopar.
I assistic eth capelhan.
S’animèren.
Quan mestrèren es licors, eth senhor Homais cantèc Eth Diu dera bona gent; eth senhor Leon cantèc ua barcaròla, e era senhora Bovary mair, qu’ère era mairia, ua romança deth temps der Emperi; eth senhor Bovary pair, a tot darrèr, demanèc que baishèssen eth mainatge, e se botèc a batiar-lo damb ua copa de champanha que li uedec sus eth cap.
Aguest escarni deth prumèr des sacraments anugèc ath prèire Bournissien; eth vielh Bovary responec damb ua cita dera Guèrra des dius; eth capelhan se lheuèc pr’amor d’anar-se’n; es senhores li supliquèren que se demorèsse; Homais s’interpausèc; fin finau, entre toti artenheren qu’eth gleisèr se tornesse a sèir, causa que hec sense rancura, e acabèc de beuer-se tranquillament eth cafè e era tassa ja miei ueda.
Eth senhor Bovary pair encara s’estèc un mes en Yonville en tot enludernar as sòns abitants damb era casqueta de militar damb galons d’argent que se botaue pes maitins per çò d’anar a humar-se era pipa ena plaça.
E en tot perhumar-se es mocadors de seda acabèc tota era aigua de colonia dera sua ireua.
A Emma non li desagradaue bric era sua companhia.
Qu’auie recorrut mon: parlaue de Berlin, de Viena, d’Estrasburg, deth sòn temps d’oficiau, des aimantes qu’auie auut, des grans dinars qu’auie hèt; dempús, se mostraue amable, e enquia e tot bèth sòp, sigue ena escala o en uart, la cuelhie pera cintura en tot exclamar: Te cau tier compde, Charles!
Alavetz, era vielha Bovary s’espauric en tot pensar ena felicitat deth sòn hilh, e, cranhent qu’ara longa eth sòn marit auesse ua infuéncia immorau sus es idies dera joena, sagèc d’apressar era partença.
Dilhèu auie inquietuds mès serioses.
Eth senhor Bovary qu’ère un òme que non respectaue arren.
Un dia, Emma se sentec cuelhuda còp sec pes talents de veir ara sua hilha, que l’auien autrejat, coma hilhuquèra, ara hemna deth hustèr; e, sense guardar eth calendari tà veir s’encara se tardauen es sies setmanes dera Vèrge, se filèc de cap ara casa de Rollet, plaçada ath cap deth pòble, ath pè dera còsta, entre era carretèra e es prats.
Qu’ère meddia.
Es cases auien es hiestrons barradi, e es losats de lòsa, ludent jos era lum aspra deth blu deth cèu, semblauen lugrejar des d’eth cimalh.
Bohaue un vent pesant.
Emma, tot caminant, se sentie aflaquida; es calhaus deth camin li hègen mau; s’estèc en tot trantalhar se tornaue entà casa o se demoraue en un costat entà repausar.
En aqueth moment gessec eth senhor Leon d’ua pòrta vesia damb un paquet de papèrs dejós deth braç.
Venguec a saludar-la e se botèc ara ombra dauant dera botiga de Lheureux, jos era vela grisa.
Se… didec Leon sense gausar contunhar.
Auetz trabalh en bèth lòc?, preguntèc Emma.
E, en veir era responsa der escrivan, li demanèc que l’acompanhèsse.
Aguesta madeisha tarde aquerò se sabec en Yonville, e era senhora Tuvache, era hemna der alcalde, declarèc dauant dera sirventa qu’era senhora Bovary se comprometie.
Entà arribar ena casa dera hilhuquèra calie virar tara quèrra en arribar en finau deth carrèr, coma aqueth que se’n va entath cementèri, e dempús contunhar entre patis e bèra caseta per un caminòu ornat de picamèrles.
Es picamèrles èren florides, que n’èren tanben es veroniques, era garraveres, es ortigues e es arrominguères damb tendéncia a espessir-se.
Caminauen tot doç, er un ath costat der aute, era emparant-se un shinau e eth acordant es sòns passi as d’era.
Ath sòn dauant bronzinaue un eishame de mosques volatejant per aire caud.
Arreconeisheren era casa per çò d’un vielh noguèr que li hège ombra.
Ère baisha e caperada de teules brunes.
Dehòra, jos era lucada deth humarau, penjaue un manat de cebes.
Ua clòsa de piracantes caperada de bartasses barraue un bancau de laitugues damb quauques mates de badasses e cedes que flairauen penjades en ues arrames.
Un canalet d’aigua lorda s’esguitlaue pera èrba, e per tot er entorn i auie diuèrses pèces de ròba vielha e rosigada: miches casolanes, ua camisa d’indiana vermelha e un gran linçò d’un teishut celh, estenut ath long dera clòsa.
En enténer era pòrta dera clòsa, campèc era hilhuquèra damb ua creatura en braça, aganchada ara popa.
Damb era auta man estiraue un mainatget malautís, damb era cara caperada de escrofules.
Qu’ère eth hilh d’un capelèr de Rouen, qu’es sòns pairs, aclapadi peth negòci, auien manat entath camp.
Entratz, didec; era vòsta petita qu’ei aquiu, que dormís.
Era cramba ère en embaish.
Que non n’auie cap auta ena casa.
Ath hons se vedie un lhet sarrat ara paret, ample e sense cortines.
Era pastèra ocupaue eth costat dera hièstra, qu’auie un veire escarcanhat caperat damb un papèr blau.
En canton deth darrèr dera pòrta ludien es taches d’ues sabates deishades jos era lòsa deth poladèr ath costat d’ua botelha plia d’òli damb ua ploma ath bròc.
Sus era humenèja polsosa, entre ues pèires de larèr, ues puntes de candèla e uns tròci d’esca, s’arrossegaue un Mathieu Laensberg.
Fin finau, ua Fama damb ues trompetes ena boca formaue era darrèra superfluitat dera cramba.
Qu’ère ua imatge probablament rebracada de bèth prospècte de perhum e tachada ena paret damb sies taches d’esclòp.
Era hilheta d’Emma dormie en solèr laguens d’ua cunhèra de vime.
La cuelhec amassa damb era hlaçada que li servie d’envolòpa e se metec a breçar-la tot cantussejant.
Leon se passejaue pera cramba.
L’estranhaue veir aquera senhora, beròia e ben vestida, ath miei d’aquera misèria.
Era senhora Bovary se rogic tota; er escrivan, susprenut, se virèc pensant qu’es sòns uelhs auien manifestat bèra causa impertinenta.
Dempús, Emma tornèc a ajaçar ara petita, que venguie de vomegar sus eth pitet.
Era hilhuquèra s’apressèc a shugar-la en tot díder que non deisharie cap plapa.
Que i a viatges qu’ei pejor, didec, e me passi eth dia netejant-la.
Plan ben, plan ben, adishatz, didec Emma.
Gessec en tot shugar-se es pès en lumedan dera pòrta.
Sò tant aclapada que bèth còp m’adormisqui ena cagira.
Se me voléssetz hèr a vier ua liura de cafè molut, me durarie tot un mes en tot prener-ne peth maitin damb era lèit.
Dempús d’auer escotat eth sòn agraïment, era senhora Bovary se n’anèc.
Sonque auie hèt uns passi quan entenec un rambalh d’esclòps que li hec virar eth cap: qu’ère era hilhuquèra.
Qué vos cau?
Alavetz, era campanharda, en tot cuelher-la a despart darrèr d’un albar, li comencèc a parlar deth sòn marit, que damb eth sòn mestièr e es sies francs ar an qu’eth capitan…
Se qué voletz?, didec Emma.
Plan, donc, seguic era hilhuquèra alendant en cada paraula, me cau pòur que non s’anuge en veir que me preni eth cafè soleta; es òmes, sabetz?…
Non vos è dit que ja vo n’autrejaria?, repetic Emma.
Autanplan ditz qu’era cidra l’aflaquís.
Acabatz d’un còp, se vos platz!
Donques, reprenec era hilhuquèra en tot hèr ua reveréncia, se non ei demanar-vos massa… (tornèc a saludar un aute còp), quan vos vengue ben, (la guardaue damb uelhs suplicants), un garrafon d’aiguardent, didec a tot darrèr.
Li heregaria es pès ara vòsta petiteta, que les tie trendes coma era lengua.
Desliurada ja dera hilhuquèra, Emma tornèc a cuélher eth braç de Leon.
Caminèc ua estona de prèssa.
Dempús, alentic eth pas, e era sua guardada, projectada entà dauant, trapèc era esquia deth joen sarrada pera levita, damb un cothèr de velot nere.
Auie es peus castanhs, que li queiguien enquiath còth, lisi e ben pientadi.
Se n’encuedèc qu’auie es ungles longues, causa non acostumada en Yonville.
Justament, eth suenh qu’er escrivan ne cuelhie ère ua des sues granes ocupacions.
Entad aquera operación auie un guinhauet fòrça particular laguens deth sòn escritòri.
Entornèren entà Yonville seguint peth costat dera aigua.
En ostiu, era ribèra, venguda a èster mès ampla, desnishaue enquiara basa es parets des uarts, qu’auien ua escala d’un quants gradons que baishauen enquiara vòra der arriu.
Era aigua s’esguitlaue silenciosa, fresca e rapida.
Ath miei deth corrent, es èrbes fines e longues se plegauen coma cabeladures verdes estenudes ena claretat deth liguid.
A viatges, uns insèctes de pautes fines se calauen en extrèm d’una jonqueta o d’ua huelha de nenufar.
Es arrais de solei trauessauen es petits globuls blaus des ondades, que se des.heiguien a mida que s’anauen esguitlant.
Es vielhs saücs podadi reflectien laguens dera aigua es sues escòrces grises.
Mès enlà, en un e un aute costat, es prats semblauen uets.
Enes bòrdes, era gent dinaue; e Emma e eth sòn companh non entenien ua uata causa qu’eth bronit des pròpris passi, es paraules qu’escambiauen e eth heregar deth vestit d’era bronzinant ath sòn entorn.
Es parets des uarts, ornades peth dessús damb tròci de botelha, èren caudes coma es veires d’un ivernatge.
Es rabanèles gessien d’entre miei des rajòles, e, en tot passar, era senhora Bovary treiguie damb era punta dera ombrèla eth povàs auriò des flors passides, e separaue quauqua rameta de vidalba o de redòrta que s’esguitlaue pera seda en tot aganchar-se as franges deth vestit.
I anaratz?, preguntèc Emma.
Se posqui, òc, responec er escrivan.
Que non semblaue qu’auessen arren mès entà dider-se.
E, totun aquerò, es sòns uelhs èren plei d’ua convèrsa mès seriosa; tant qu’er un e er aute s’esdegaue entà non prononciar que frases vulgares, se sentien invadidi per ua madeisha langor; qu’ère coma un mormolh prigond e contunh dera amna que dominaue eth des sues votzes.
Estonadi per aguesta naua suavitat, non pensauen en transmeter-se’n era sensasion o en desnishar-ne era encausa.
Es felicitats futures projècten, coma es païsi tropicaus, es brises perhumades ara immensitat que les precedís, costant ua embriaguesa que provòque er assopiment fòrça abans d’entreveir er orizon.
Arribèren en un endret a on era tèrra apareishie remoiguda peth caushigament deth bestiar; les calec passar per dessús d’ues pèires verdes calades ath miei dera hanga.
De quan en quan, Emma se posaue en tot guardar a on meterie era botina, e trantalhant, damb es codes en aire sus era pèira movedissa, damb eth còs inclinat e eth uelh indecís, arrie dera pòur de quèir enes anhassi.
Leon entornèc entath burèu.
Eth notari non i ère.
Hec un còp de uelh as expedients, dempús hec punta a un creion; e finaument cuelhec eth chapèu e se n’anèc.
Se filèc de cap ara Pastura, naut de tot dera pala d’Argueil, ena entrada deth bòsc; s’estirèc en solèr jos es pins e se metec a contemplar eth cèu a trauèrs des dits.
Quin hàstic!, se didie.
Quin pòble mès engüegiu!
Se planhie d’auer de víuer en aqueth pòble en tot auer de tier coma amic ath senhor Homais, e ath senhor Guilhaumin coma patron.
Ad aguest darrèr, tostemp cargat de faena, damb es sues mericles de barres d’aur e es pursères ròies esperluades sus era corbata blanca, es delicadeses der esperit l’èren estranhes, encara que simulèsse ua aparença regda e anglesa qu’auie impressionat ar escrivan ara prumeria.
Per çò que hège ara hemna deth farmaceutic, qu’ère era milhor des hemnes de Normandia, doça coma un anhèth, trenda damb era mainada, damb sa pair, damb sa mair, damb es sòns cosins; s’aclapaue pes malastres des auti, amiaue tot eth trabalh dera casa e detestaue es corsets; se botjaue, totun, damb tanta lentor, ère tant anujosa quan parlaue, tan vulgara d’aspècte e tan retenguda ena convèrsa que, a maugrat des sòns trenta ans e de qué eth n’auesse vint, a maugrat de qué dormissen desseparadi sonque per ua pòrta e de qué se parlèssen cada dia, jamès non s’auie imaginat que bèth un la podesse guardar coma ua hemna e ne qu’auesse deth sòn sèxe cap aute senhau qu’eth vestit.
Qui i auie mès encara?
Binet, quauque comerçant, dus o tres tauernèrs, eth capelhan e, en fin, eth senhor Tuvache, er alcalde, damb es sòns dus hilhs, gent acomodada, morruda, motuda, que se cultivauen es tèrres eri madeishi, hègen es tantarres en familha, devòts e d’un tracte insuportable.
Sus eth hons comun de totes aguestes fesomies, era figura d’Emma subergessie isolada e ath còp luenhana, donques que sentie qu’entre era e eth s’interpausauen uns abismes vagues.
Ara prumeria auie vengut diuèrsi còps ena sua casa en companhia deth farmaceutic.
Charles non auie manifestat cap curiosèr en receber-lo.
E, calat entre era pòur d’èster indiscret e eth desir d’ua intimitat que consideraue lèu impossibla, Leon non sabie se com gesser-se’n.
IV.- En arribar es prumèrs hereds, Emma deishèc era cramba pr’amor de hèr vida ena sala.
Qu’ère ua pèça longa e baisha de tet; un polipèr luxuriant botat sus eth larèr s’estenie pera lua deth miralh.
Seiguda en fautulh plaçat apròp dera hièstra, vedie ara gent deth pòble que pujaue e baishaue peth trepader.
Leon i passaue dus còps ath dia en tot vier deth burèu entath Lion d’Or.
Emma arreconeishie es sòns passi de luenh; s’inclinaue un shinhau entà dauant avedant era aurelha atentiuament; er escrivan passaue peth darrèr dera cortina, vestit tostemp parièr e sense virar eth cap.
That vrèspe, totun, quan auie abandonat eth canebàs ena hauda e se demoraue coma cogitosa damb era man quèrra calada ena maishèra soent sentie que s’estrementie dauant dera aparicion sobta d’aquera ombra hugidissa.
Alavetz se lheuaue e manaue que parèssen era taula.
Eth senhor Homais arribaue quan èren en tot sopar.
Entraue silenciosament per çò de mon shordar ad arrés, damb era casqueta aurìòla ena man e repetint era frasa de rigor: “Bona net a toti”.
Dempús, un còp seigut ath sòn lòc, entre marit e hemna, demanaue naues des malauts ath mètge, e aguest lo consultaue sus era probabilitat des onoraris.
Ara seguida, era convèrsa queiguie sus aquerò qu’amiaue eth jornau.
En aquera ora, Homais se lo sabie de memòria; e lo recitaue integrament en tot ahíger es reflexions deth jornalista e totes es istòries des catastròfes individuaus arribades en França o en estrangèr.
Quan s’acabaue eth tèma, non se tardaue guaire a deishar anar quauques observacions sus es plats que vedie.
Enquia e tot en cèrtes escadences, miei lheuant-se, li senhalaue delicadament ara senhora et tròç mès trende, o ben, virant et cap entara mossa, li balhaue quauqui conselhs sus era manipulacion des aguisats o sus era igiena des condiments.
Parlaue de flaires, d’extraits liquids dera carn, de chucs e de gelatines d’ua manèra enludernanta.
De un aute costat, damb eth cap tant o mès plen de formules culinàries que de pòts de farmacia, Homais ère excellent ena confeccion de vinagres e de licors doci; ath madeish temps, coneishie totes es invencions restacades damb es radiadors economics, ataue coma er art de sauvar es hormatges e de sofrar es vins malauts.
Tàs ueit, Justin venguie a cercar-lo pr’amor de barrar era farmacia.
Alavetz, eth senhor Homais lo guardaue maliciosament, mès que mès se Felicité se trapaue per aquiu, donques que se n’auie encuedat de qué eth sòn alumne anaue ena casa deth mètge damb ua viua complasença.
Qu’auie un defècte mès grèu encara: eth d’escotar es convèrses, causa qu’eth potecari li repotegaue de contunh.
Es dimenges, per exemple, non i auie manèra de hèr-lo gésser deth salon, a on era senhora Homais lo solie cridar pr’amor de qué se hesse a vier es mainatges, que dormien pes fautulhs e heregauen damb era esquia es amples cobèrtes de tela blanca.
En aguestes reünions dominicaus ena casa deth farmaceutic, non i anaue guaira gent, pr’amor qu’era sua mala lengua e es sues opinions politiques auien anat aluenhant a diuèrses persones respectables.
Er escrivan, totun, non i mancaue jamès.
E tanlèu entenie eth timbre dera pòrta corrie entara senhora Bovary, li cuelhie eth chal e es esclòps que se botaue entà protegir-se es sabates deth contacte dera nhèu, e anaue a botar-les suenhosament jos er escritòri dera farmacia.
Començauen hènt ues partides ath trenta un; dempús, eth senhor Homais hège ar ecarté damb Emma.
Leon, pauhicat ath sòn darrèr, l’indicaue es jogades.
Damb es mans agarrades ath dorsièr dera cagira, vedie se com es pues dera pienta se l’en.honsauen enes peus.
En cada movement que hège lançant es cartes, se li lheuaue un shinhau eth vestit deth costat dret.
Dera tofa de peus recuelhudi baishaue ua tonalitat bruna que se l’estenie pera espatla e anaue esblancossint-se de man en man enquia esbugassar-se laguens dera ombra.
Eth vestit li queiguie a costat e costat dera cagira, en tot espelofir-se plen de plecs e escampilhar-se per tèrra.
Quan Leon sentie que i botaue es pès ath dessús, hège repè coma s’auesse caushigat a quauqu’un.
En acabar de hèr as cartes, eth potecari e eth mètge se calauen a hèr ua partida ath dominò, e Emma cambiant de lòc, s’apuaue ena taula en tot huelhetar era Illustracion.
Se hège a vier entara sua casa era revista de mòdes que recebie.
Leon se li botaue ath costat; guardauen es gravats amassa e aqueth qu’acabaue prumèr demoraue qu’er aute auesse auut temps d’arribat ath finau dera plana.
Soent, era li demanaue que li recitèsse vèrsi.
Leon les declamaue damb ua votz sopacada que hège expirar suenhosament enes passatges amorosi.
Eth sorrolh des fiches deth dominò lo shordaue; eth senhor Homais ère un expèrt e guanhaue era partida aisidament.
Acabadi es tres cents punts, ambdús s’estirauen dauant deth larèr e non se tardauen a esclipsar-se.
Eth huec languie entre es cendres; era teièra ère ueda; Leòn seguie liegent e Emma se l’escotaue en tot hèr virar maquinaument era pantalha dera lum, qu’en era i auie pintadi uns pantres naut d’uns coches e uns equilibristes de còrda damb es sòns balançadèrs respectius.
Leon s’arturaue en tot senhalar damb eth dit ar auditòri que dormie.
Alavetz se parlauen en votz baisha e, coma qu’arrés les escotaue, era convèrsa les semblaue mès doça.
Eth senhor Bovary, pòc gelós, non se’n hège.
Eth dia dera sua onomastica recebec un beròi bust frenològic, pintat de blau e plen de chifres enquiath torax.
Qu’ère ua atencion der escrivan.
Non ère pas era soleta atencion que l’auie, donques que tanben li hège es encargues en Rouen.
E, coma qu’eth libre d’un novelista auie botat de mòda es plantes grasses, Leon ne crompaue entara senhora, e se les botaue ena hauda en sèir-se laguens dera Arongleta sense pòur de ponchar-se es dits.
Emma anèc a aganchar ua plancha damb baranda ena hièstra pr’amor de botar-i es tèsti.
Er escrivan tanben auie eth sòn jardinet penjant.
Atau se vedien de hièstra en hièstra, en tot hèr veir que s’ocupauen des flors.
Ça que la, non èren cap aguestes es hièstres mès ocupades deth pòble.
Que n’auie ua auta que n’ère encara mès: era lucana deth humarau deth senhor Binet, qu’ath sòn darrèr era prima siluèta deth quectaire se passaue es ores deth dimenge e es tardes d’entre setmana, sonque que siguesse eth temps un shinhau clar, tostemp inclinat sus eth torn, qu’eth monotòn ranquejar s’entenie enquiath Lion d’Or.
Ua tarde, en arribar ena sua casa, Leon trapèc ena cramba un tapís de velot e de lan damb ues huelhes diboishades en un hons de color palle.
Eth gojat l’ac ensenhèc ara senhora Homais, ath senhor Homais, a Justin, as mainatges, ara codinèra; ne parlèc ath sòn patron.
Toti mostrèren eth desir de veir eth tapís.
Quin ère eth motiu qu’era senhora deth mètge obsequièsse ar escrivan damb semblables generositats?
Era causa semblèc fòrça estranha e hec pensar qu’a tot darrèr deuie èster era sua aimanta.
Eth semblaue que volie que se vedesse atau, donques que non se cansaue de parlar des sòns encantaments e dera sua gràcia, enquiath punt qu’un dia Binet li responèc còp sec:
A jo que m’ei parièr, que non forme part des mies amistats!
Se copaue eth cap pensant com poirie declarar-se-li.
E trantalhant entre era pòur de semblar desagradiu e era vergonha de veder-se tan pusillanime, ploraue de descoratjament e de desir.
Dempús, cuelhie decisions energiques.
Escriuie cartes que mès tard esbocinaue, e eternizaue eth projècte en tot ajornar-lo indefinidament.
Soent cuelhie era decision de riscar eth tot peth tot.
Semblabla resolucion, totun, l’abandonaue tanlèu se trapaue dauant d’Emma; o ben quan Charles lo convidaue a pujar en sòn boc pr’amor de vier amassa a tier-li ua visita a quauque malaut pes entorns; alavetz acceptaue de seguit, saludaue ara senhora e se n’anaue.
Qu’ei qu’eth sòn marit non ère bèra causa d’era tanben?
Per çò que hè a Emma, era jamès s’auie demanat se l’estimaue.
Sivans se pensaue, er amor auie d’arribar còp sec damb fulguracions e resplendors, coma ua tormenta des cèus que què sus era vida, en tot capvirar-la, arrincant es volontats coma ues tristes huelhes e hènt-se a vier en abisme ath còr sancer.
Non sabie que, quan es canaus son caperadi, era ploja forme lacs enes terrasses des cases.
E s’aurie estat en aquesta seguretat se non auesse desnishat sobtament ua henuda ena paret.
V.- Se n’encuedèc un dimenge de hereuèr, ua tarde que nheuaue.
Se n’auien anat toti, eth senhor e era senhora Bovary, Homais e eth senhor Leon, entà veir ua hilatura de lin qu’installauen ena val, a mieja oreta deth pòble.
Eth potecari s’auie hèt a vier a Napoleon e Athalie pr’amor de qué hessen un shinhau d’exercici, e Justin les acompanhaue amiant eth paraigües ena esquia.
E, ça que la, arren justificaue aqueth curiosèr.
Se tractaue d’un gran espaci de terren uet damb uns molons de pèires e de sable escampilhadi aciu e delà qu’entre eri se trapauen barrejades arròdes d’engranatge rolhades.
Ath miei se lheuaue ua grana construccion cairada traucada per ua hilera de hiestretes.
Que non ère encara acabada, e a trauèrs des bigues deth tet se vedie clarament eth cèu.
Estacat ath pilar que sostenguie era carcassa, un ram hèt de palha damb cabelhs barrejadi hège espetar ath vent es cintes tricolores.
Homais auie cuelhut era paraula.
Explicaue as assistents era importànica qu’aurie en futur aqueth establiment, avaloraue era resisténcia des losats, era espessor des parets, e li hège dò de non auer ua cinta metrica coma era qu’auie eth senhor Binet entath sòn usatge particular.
Emma, que li daue eth braç, s’apuaue un shinhau ena sua espatla; contemplaue eth disc solar irradiant entremiei dera broma eth sòn enludernant palitge.
Virèc eth cap.
Charles ère aquiu ara vòra.
Amiaue era casqueta en.honsada enquias uelhs; es pòts, celhs, li tremolauen en tot transmeter-li ua cèrta estupiditat ara expression; enquia e tot era espatla, aquera espatla qu’auie trapat tostemp tan tranquilla, li causaue ua viua irritacion, e en talh dera levita vedec installada tota era vulgaritat deth personatge.
Mentre deth hons dera sua irritacion saborejaue era sòrta de depravada voluptat despenuda d’aqueth examen, Leon hec un pas entà dauant.
Eth hered semblaue comunicar ath pallitge deth sòn ròstre ua langor mès doça; entre eth còth e era corbata, eth cothèr un shinhau hloish dera camisa li deishaue descubèrta era pèth; de dejós ua guinsa de peu li gessie ua punta d’aurelha, e es sòns uelhs blaus, lheuadi ena contemplacion des bromes, li semblauen a Emma d’ua netetat sonque comparabla as lacs des montanhes damb eth cèu miralhat ath hons.
Malastre!, exclamèc còp sec eth potecari.
E comencèc a córrer entath sòn hilh, que venguie de precipitar-se laguens d’un molon de caudia pr’amor d’emblanquir-se es sabates.
Li calie un guinhauet; Charles li deishèc eth sòn.
A!, se didec Emma.
Gelaue e se’n tornèren entà Yonville.
Aqueth vrèspe, era senhora Bovary non se deishèc veir ena casa des sòns vesins.
Charles i anèc, e, tanlèu se vedec soleta, comencèc de nauèth eth comparèr damb era netetat d’ua sensacion lèu immediata e damb aguest alongament de perspectiua qu’eth rebrembe autrege as objèctes.
Tant que guardaue com ahlamaue eth huec deth sòn lhet estant, vedie a Leon, de pès, aquiu baish, virant eth bastonet damb ua man e balhant era auta a Athelie, que churlaue tranquillament un tròç de gèu.
Lo trapaue encantador; non se lo podie trèir deth cap.
Rebrembèc quauques autes des sues actituds, frases qu’auie prononciat, eth ton dera sua votz, tota era sua persona.
E repetic en tot auançar es pòts coma s’anèsse a hèr un punet:
Qu’ei encantador, encantador!…
Qui?…
Totes es pròves li vengueren ara en pensament.
Eth còr li hèc un saut.
Era ahlama deth huec hège tremolar ua claror alègra en solèr de naut; cambièc de posicion e estirèc es braci.
E per qué non?
Tara mieja net, quan arribèc Charles, Emma hec veir que se desvelhaue, e, coma qu’eth, en tot despolhar-se hec un shinhau de bronit, era se planhèc de mau de cap; dempús demanèc negligentament se com auien passat era cauhada.
Eth senhor Leon se n’a anat lèu, didec.
Eth dia a vier, en escurir, recebec era visita deth senhor Lheureux, eth comerçant de teishuts.
Qu’ère un botiguèr que se’n sabie d’a on amiaue era man dreta.
Gascon de neishença, encara que normand d’adaptacion, higie ara tradicionau facóndia deth meridionau, era maufidada precaucion occitana.
Eth sòn ròstre gras e mòfle e sense barba semblaue que siguesse tintat damb un extracte de regalécia clara, e era sua cabeladura blanca accentuaue eth rude esclat des sòns uelhets neri e viui.
Qué auie estat abans?
Atentiu enquiar extrèm, se tenguie tostemps era espatla miei acorbaishada coma aqueth que salude a quauqu’un o que siguèsse a mand de convidar-lo.
Dempús d’auer deishat ena pòrta eth chapèu damb ua cinta endolada, botèc sus era taula ua caisha verda e comencèc a planher-se apròp dera senhora, damb tota sòrta de compliments, qu’auesse estat pendent tant de temps sense obtier era sua confiança.
Plan que òc, ua botiga coma era sua non ère hèta enta tirar a ua persona eleganta.
Remerquèc eth mot.
Ça que la, que n’aurie pro que li hesse ua simpla indicacion entà qu’eth se n’encarguèsse de procurar-li tot çò que volesse, autant en articles de merceria coma en ròba interiora, capèths o nauetats, donques que venguie ena ciutat, d’ua forma regulara, quate còps ath mes.
Qu’ère en relacion damb es cases mès importantes.
Poirien parlar d’eth es Tres Germans, era Barba d’Aur, o eth Gran Sauvatge.
Toti aqueri senhors lo coneishien coma se siguesse dera familha.
Aué, donc, venguie, en tot passar, tà mostrar-li ara senhora diuèrsi articles que per edart possedie gràcies a ua escadença des mès estranhes.
E treiguec der interior dera caisha mieja dotzena de cothèrs brodats.
Era senhora Bovary les examinèc.
Que non me cau arren, didec.
Alavetz, eth senhor Lheureux mostrèc delicadament tres mocadors de còth algerians, diuèrsi paquets d’agulhes angleses, un parelh de pantoples de palha e fin finau quate ueuères de clòsca de cocò ciselades per uns presoèrs.
Dempús, estirant eth còth, damb eth còs inclinat e es mans sus era taula seguie, damb era boca dubèrta, com era guardada dera senhora Bovary se passejaue trantalhanta sus es merces.
De tant en tant, hènt coma aqueth que expulse ua moteta de povàs, hège un copet damb era ungla sus es mocadors de seda complètament estenudi, en tot hèr-les heregar damb un bronidet leugèr e arrincant uns bualhets as palhetes daurades deth teishut coma ua voladissa d’esteles ara lum verdosa deth crepuscul.
Quin ei eth prètz?
Lheureux, que repliquèc sense trebolar-se:
Emma arric.
Qu’ei entà dider-vos, seguic damb bon umor dempus dera galejada, que non son pas es sòs çò que m’enquimère…
Se siguesse de besonh, enquia e tot vo n’autrejaria.
Emma hec un gèst de suspresa.
Vos ac asseguri!
Français, qu’ada eth eth senhor Bovary assistie en aqueri moments.
Eth vielh Tellier?
Se passe tot eth dia tossint enquia hèr tremolar era casa, e me cau pòur que lèu li serà mès util un abric de husta de pin qu’ua camisa de flanèla.
Qu’a cometut tanti excèssi pendent era sua joenessa!
Aguesta gent, senhora, que non a arturadèr.
S’a cremat damb er aiguardent.
Totun aquerò, qu’ei enquimerant veir se com despareish un coneishut.
Segurament era encausa de totes aguestes malauties ei eth temps, didec en tot guardar es veires dera hièstra e cuélher ua expression desagradiua.
Jo madeish non me trapi guaire ben.
Me calèrie bèth dia d’aguesti vier a tier-li ua visita ath senhor per çò d’un dolor que senti aciu ena esquia.
Plan, donc, adishatz, senhora Bovary; que sò ara vòsta disposicion; servidor vòste!
E, en gésser, barrèc doçament era pòrta eth madeish.
S’i tenguec fòrça; tot ac trapaue bon.
Entenec passi ena escala: qu’ère Leon.
Se lheuèc e cuelhec eth prumèr liròt de codina entà festonar, d’un molon que n’auie sus era calaishèra.
Quan apareishec er escrivan, semblaue que siguesse fòrça ocupada.
Era convèrsa siguec langorosa.
Era senhora Bovary l’abandonaue en cada instant; eth semblaue tot intimidat.
Seigut en ua cagira baisha ath cant deth huec, hège virar er estug d’evòri damb es extrèms des dits.
Era hège anar era agulha e, de quan en quan, arropie es plegs deth teishut damb era ungla.
Tot aquerò, sense badar boca.
Leon s’estaue silenciós en tot senter- se captivat peth sòn silenci, madeish que se n’aurie sentut damb es sues paraules.
Rouen per un ahèr deth burèu.
Non, responec era.
Per qué?
Perque…
Aqueth trabalh botaue nerviós a Leòn.
Semblaue qu’es puntes des dits d’Emma anèssen a espelar-se.
Li venguec en pensament ua frasa galanta, mès que non se risquèc.
Atau, ac deishatz anar?, seguic er escrivan.
Qué, era musica?, didec era viuament.
A, òc!
Se vos pensatz que non n’è pro d’ocupar-me dera casa e d’atier ath mèn marit e mil autes obligacions que son prumèr qu’era musica!…
Hec un còp de uelh ath relòtge.
Charles se tardaue mès deth compde.
Hec veir qu’ère preocupada.
Repetic dus o tres viatges:
Ei tan brave!
Er escrivan l’auie afeccion ath senhor Bovary.
Era trendesa dera sua hemna en aquera ocasión, totun, l’estranhèc d’ua manera desagradiua.
Ça que la, seguic eth sòn elògi en tot hèr-lo extensiu e mès que mès ath farmaceutic.
Qu’ei un òme brave!, seguic Emma.
Plan que òc, afirmèc er escrivan.
E qué se passe?, interrompec Emma.
E tornèc a demorar-se silenciosa.
Madeish se passèc enes dies a vier; convèrses, actituds, tot patic un cambi radicau.
Se cuelhec ara valenta es sòns prèzthèts domestics, tornèc a frequentar regularament era glèisa e venguec a èster mès sevèra damb era sirventa.
Treiguec a Berthe des braci dera hilhuquèra.
Quan i auie visites li didie a Felicité que la portèsse, e alavetz la despolhaue per çò d’ensenhar es sues cametes e es sòns bracets.
Quan arribaue Charles, trapaue es simbosses escauhant-se ath cant deth huec.
Ja non trapaue es justets damb es rabats arropidi ne es camises sense botons, e enquia hège gòi de veir es petites casquetes dera mainada ben apilerades en armari.
Qu’auie deishat de repotegar en tot hèr torns peth uart; tot çò que Charles prepausaue ère acceptat sense cap objeccion, encara qu’Emma non sabesse pro ben a quines volontats se plegaue sense que l’arrinquèssen un solet mormolh.
Atau, quan Leon, en acabar de sopar, vedie a Charles apròp deth huec damb es mans sus eth vrente, damb es cames estirades, damb es caròles rogides pera digestion, damb es uelhs umidi de felicitat, damb era mainada arrossegant-se peth tapís e aquera hemna eleganta que venguie a punar-lo per dessús deth dorsièr dera cagira, se didie:
Quina holia!
Jamès i poirè arribar!
Per çò d’aqueth renonciament, totun, Emma se trapèc plaçada en ues condicions extraordinàries.
Tàs uelhs der escrivan perdec es sues qualitats carnaus, que d’eres ja non n’auie d’obtier arren, penetrant atau en sòn còr coma ua beròia apoteòsi que se mantenguie en plia volada.
Qu’ère un d’aguesti sentiments purs qu’empedissen er exercici dera vida mantenguda gelosament pr’amor que son pòc comuns, ua d’aguestes illusions qu’era sua pèrta enquimèren fòrça mès ara amna umana que non es gaugi dera possession.
Emma s’aprimèc, s’esblancossic.
En tot veder-la damb es bandes de peus neri, es uelhs grani, eth nas regde, eth sòn pas d’audèth e tostemp silenciosa, semblaue coma se trauessèsse era existéncia de puntetes amiant en front era tralha vaga de bèra predestinacion sublima.
Se mostraue tan trista e tan tranquilla, tan doça e reservada ath còp, qu’ath sòn costat s’alendaue un encantament glaciau fòrça semblable ar espant costat enes glèises peth perhum des flors barrejant-se damb era heredor des marmes.
Arrés s’escapaue d’aquera seduccion.
Eth farmaceutic didie:
E, ça que la, ère plia de cobesences, d’òdis e de ràbia.
Jos es plecs deth vestit s’amagaue un còr capvirat, e d’aqueri pòts pudics non gessie ne un solet planh que deishèsse entreveir era tempesta.
Era preséncia, totun, der escrivan trebolaue era volontat d’aguesta meditacion.
Tanlèu entenie es sòns passi, se botaue a bategar; dempús, cara a cara, era emocion l’estavanie, li venguie ua immensa estranhesa e a tot darrèr s’acabaue damb ua prigonda tristor.
Leon non sabie que quan gessie desesperat dera casa deth mètge, Emma se n’auaue ath sòn darrèr pr’amor de veder-lo en carrèr.
S’enquimeraue per aquerò que hège; meditaue es sues expressions; s’endonvièc tota ua istòria per çò de trapar ua desencusa que li permetesse visitar era sua cramba.
Auie enveja dera hemna deth farmaceutic, que dormie jos eth madeish losat; e es sòns pensament s’adreçauen de contunh entad aquera casa dera madeisha manèra que i anauen es coloms deth Lion d’Or tà banhar-se en gotilh des canaus es sues ales blanques e es pautetes rosades.
Coma mès penetraue Emma en coneishement deth sòn amor, mès s’esforçaue a arturar-lo, sajant de qué non se hesse visible, tient-se a amendrir es sues proporcions.
Qu’aurie volgut que Leon se n’auesse encuedat, e imaginaue tota sòrta de catastròfes e d’edarts entà que li facilitèssen eth descurbiment.
Çò que probablament la retenguie ère era guitèra, era pòur, e ath còp, era pudor.
Se pensaue que l’auie aluenhat massa, que ja non i auie temps, que tot ère perdut.
Dempus, er orgulh, era alegria de poder-se dider: “sò vertuosa” e guardar-se en miralh en tot tier actituds resignades, la padegaue un shinhau deth sacrifici que credie hèr.
Alavetz, es apeténcies dera carn, era cobesença de dinèrs e es malenconies dera passion, tot se confonie en un madeish patiment.
E en sòrta de desviar-ne eth pensament encara lo vinculaue mès, en tot excitar-se damb eth dolor e cercar es ocasions d’aguest banh pertot.
Se botaue de mala encolia dauant d’un plat mau mestrat, vedent ua pòrta mau ajustada; se planhie de qué non possedie es velot que desiraue, de qué non ère erosa, qu’auie sòmis massa nauts e qu’era casa se li hège estreta.
Çò que l’exasperaue ère que Charles non semblaue encuedar-se’n d’absoludament arren deth sòn suplici.
Era conviccion qu’auie de qué ère erosa representaue entà Emma un insult pèc, e era sua seguretat en aqueth ahèr, ua ingratitud.
Per qué, donc, se comportaue decentament?
Dilhèu non ère eth er obstacle que l’empedie era sua felicitat, era encausa des misèries que patie e, entà didè’c atau, eth dent dera fivèla dera vasta correja que la sarraue per toti es cantons?
Atau, donc, li balhèc eth tòrt unicament ath sòn marit der òdi suscitat pes sòns anuègi, e cada esfòrç entà sajar d’amendrir-lo non hège senon aumentar-lo.
Pr’amor qu’aguesta pena inutila s’ahigie as auti motius de desesperacion e contribusie encara mès ath sòn aluenhament.
Enquia e tot era sua pròpria doçor li costaue rebellions.
Qu’aurie volgut que Charles l’auesse mautractat pr’amor de poder-lo auer en òdi justament e resvenjar-se d’eth.
A viatges s’estonaue des crudèus conjectures que li passauen peth cervèth.
E, ça que la, li calie seguir damb er arridolet enes pòts, enténer díder e repetir qu’ère erosa, hèr veir que n’ère, hèr que toti s’ac pensèssen atau.
Totun, sentie hàstic de tota aguesta ipocresia.
Li venguien temptacions d’escapar-se damb Leon, luenh, tant ère entà on, se podie començar ua naua vida.
Ara seguida, totun, un abisme vague e escur se li daurie ath laguens dera sua amna.
Mès s’ei que ja non m’estime!, pensaue.
Qu’ei que son es nèrvis, responie Emma.
A, òc!
Ère tan trista, tan trista, que, en veder-la pauhicada dauant dera sua casa, semblaue un susari estenut dauant dera pòrta.
Eth sòn mau, çampar, qu’ère ua broma baisha qu’auie en sòn cap, e es mètges non i podien hèr arren, ne eth capelhan tanpòc.
Quan l’agarraue massa fòrt, se n’anaue tota soleta ena arriba deth mar enquia qu’eth lòctenent dera doana, hènt eth sòn recorrut, la trapaue estirada, de capenjós e plorant damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Mès tard, un còp maridada, diden que se l’a passat.
VI.- Ua tarde, Emma seiguie dauant dera hièstra, en tot veir se com Lestiboudois, eth sacristan, podaue uns arbilhons en jardin, quan de ressabuda entenec tocar eth tòc d’Angelus.
Qu’ère a començament d’abriu, quan es primulacèes se des.huelhen, e es jardins, madeish qu’es hemnes, semblen premanir-se entàs hèstes der ostiu; un vent tebe rebohaue pes espacis de tèrra cultivats.
Peth brescat dera glorieta se vedie eth vagabondatge der arriu a trauèrs deth prat, hènt diboishi sinuosi entre era verdor dera èrba.
Eth bugàs dera tarde passaue entre miei des pibos encara sense huelhes, esfumant-ne es contorns damb ua tinta violacèa, transparenta coma ua gasa, penjada entre es arrames.
Aquiu delà, peishien uns caps de bestiar; non s’entenie eth sòn cauishigar ne eth sorrolh des sues esqueres; e eth resson dera campana s’estenie per espaci coma ua lamentacion pacifica.
Escotant es tòcs de campana, eth pensament d’Emma se perdie entre es vielhs rebrembes dera joenessa e deth pensionat.
Se’n brembèc des enòrmes candelèrs que, sus er autar, dominauen es gèrles plies de flors e eth tabernacle de colomnetes.
Que s’aurie volgut trapar confonuda coma abans, ena longa hilèra de vels blanqui, esposcada, aciu e delà, pes taques neres des capuches tibantes des monges inclinades enes bancades.
Eth dimenge, ara ora dera missa, quan lheuaue eth cap, vedie era doça imatge dera Vèrge entre es revolums bluencs der encens que pujaue tà naut.
Alavetz, la cuelhie un prigond atrendiment, se sentie aflaquida e abandonada coma ua borra d’audeth perduda ath miei dera tempèsta.
E sense encuedar-se’n se filèc de cap ara glèisa damb er in de recuelher-se en quinsevolh devocion pr’amor de qué comportèsse eth plegament dera amna e, damb eth, era desaparicion totau dera existència.
Ena plaça trapèc a Lestiboudois, que s’entornaue, donques que, pr’amor de non escuerçar era jornada, preferie interrómper eth trabalh e contunhar-lo dempús, ath còp que tocaue a oracion quan l’anaue ben.
Ça que la, quan es campanes tocauen abans d’ora ère un senhau entàs bordegassi qu’anauen tara doctrina.
Quauqui uns d’eri, que ja auien arribat, hègen a bòles enes lòses deth cementèri.
D’auti, a shivau dera paret, voludauen ardidament es cames e segauen damb es esclòps es ortigues creishudes entre era balustrada e es darrères hòsses.
Qu’ère eth solet endret vert; era rèsta non èren senon pèires caperades tostemp damb d’un povàs fin, a maugrat des neteges practicades ena sacristia.
Aguest amendrie damb es oscilacions dera còrda que baishaue de naut de tot deth campanau en tot arrossegar-ne un extrèm per tèrra.
Ues arongletes passauen piulant, henien er aire damb eth talh deth sòn vòl e se’n tornauen rabentes entàs nins aganchadi enes teules des barbacanes.
Ath hons dera glèisa cremaue un bèc de blese laguens d’ua lampa penjada.
De luenh estant, era lum hège ua taca blancosa que tremolaue a ras der òli.
Un arrai long de solei trauessaue era nau de cap a cap en tot hèr encara mès ombrius es angles e es costats baishi.
Que non s’estarà guaire a vier, responec.
Es mainatges entrèren confusament ena glèisa.
A, brigands!, mormolhèc eth gleisèr, tostemp madeish!
Que non respècten arren!
Dempús, encuedant-se’n dera preséncia dera senhora Bovary: Desencusatz-me, didec, non vos auia arreconeishut!
Era lum deth solei cogant lo cuelhie a tot plen e l’esblancossie era sotana, tota ludenta des codes e damb es plecs de baish rosigadi.
Es plapes de grèish e de tabac, en tot estener-se per tot eth pitrau, seguien era rega des botons e s’estenien a mida qu’anauen separant-se deth còth enquia calar-se enes plecs abondosi; dera pèth rogida li gessie un eishame de pigues miei caperades pes peus aspres e grisi dera barba.
Acabaue de sopar e alendaue sorrolhosament.
Qué tau, com vos trapatz?, didec.
Malament, responec era, que patisqui.
A!, jo tanben, responec eth gleisèr.
Aguestes calors prumères amolissen considerablament, non vos semble?
En fin, qué i podem her!
Qu’auem neishut entà patir, coma ditz sant Pau.
E qué ne ditz eth senhor Bovary?
Eth?, hec damb un gèst de mesprètz.
Com!, repliquèc eth brave òme, tot estonat, non vos prescriu arren?
Ai!, didec Emma, que non son es remèdis dera tèrra çò que me cau.
Eth capelhan que non deishaue de uelh era glèisa, hège de quan en quan ua lucada entar interior a on èren ajulhadi toti es mainatges e se possauen pera esquia e queiguien coma un jòc de cartes.
Que voleria saber… seguic Emma.
Pòs-te un shinhau, Riboudet!, cridèc damb ua votz alterada.
Dempús, tornant-se a virar entà Emma: Qu’ei eth hilh de Boudet, eth hustèr; es sòns pairs an ua bona posicion e li dèishen hèr tot çò que vò.
E, totun, s’auesse un shinhau de volontat aprenerie fòrça de prèssa, donques qu’ei plan escarrabilhat.
Jo, bèth còp, hènt trufaria, lo cridi Riboudet (coma era pala que se puge entà anar tà Maromme) e enquia e tot li digui “mon” Riboudet.
Comprenetz?
Mont-Riboudet.
Er aute dia, hi aguest jòc de paraules a Sa Illustrissima e arric… se dignèc arrir.
E eth senhor Bovary, com se trape?
Emma hec veir que non l’entenie.
Eth prèire Bournisien contunhèc: Solide tant ocupat coma tostemp, non?
Pr’amor qu’eth e jo èm, segur, es dues persones mès ocupades dera parròquia.
Eth qu’ei eth mètge des còssi e jo eth des amnes, higec damb un arridolet espés.
Emma campèc ath capelhan damb es uelhs suplicants: Òc… didec, vos padegatz totes es misèries.
A!, non me’n parletz, senhora Bovary!
Aguest madeish maitin m’a calut vier en Bas-Diauville per çò d’ua vaca qu’auie eth subrementon holat; se pensauen qu’ère embelinada.
Sabi pas se com, totes es vaques…
Desencusatz-me!
Longuemarre e Boudet, coma i a mon!, s’a de tardar guaire, aquerò?
E en un bot entrèc laguens dera glèisa.
Es mainatges, alavetz, en tot sarrar-se ar entorn deth cantossièr, daurien eth missau, pujauen en escabèl deth cantorau; d’auti se n’anauen de puntetes enquia laguens deth confesionari.
Ara imprevista, totun, eth capelhan se metec a foter-les ua bona repassada.
Les agarraue peth cochèr deth vestit, les lheuaue en aire e les deishaue quèir de jolhs sus er empeirat en tot secodir-les damb tau fòrça que semblaue que les i volie clauar.
Credetz-me, didec quan entornec ath costat d’Emma tot desplegant eth sòn ample mocador d’indiana e mossegant-ne ua punta, qu’es pagesi son a plànher!
Que n’i a d’auti que tanben ne son, responec Emma.
Plan que òc!
Es obrèrs dera ciutat, per exemple!
Non, que non son cap eri…
Desencusatz-me.
Huec en iuèrn?, interrompec eth capelhan.
E qué se passe?
Com, que qué se passe!
Ai, mon Diu, mon Diu!, alendèc Emma.
Qu’ei que non vos trapatz ben?, didec eth prèire en tot auançar cogitós.
Dilhèu ei era digestion.
Vos cau tornar tà casa, senhora Bovary, e préner un shinhau de tè.
Aquerò vos remeterà.
O dilhèu un veire d’aigua fresca damb un shinhau de sucre.
Entà qué?
Qu’auie era mina de bèth un que se desvelhe d’un sòmi.
Dempús, en tot repensar-se: Se non me’n brembi mau, me preguntàuetz bèra causa.
Qué ère?
Arren, arren… didec Emma.
Se guardèren cara a cara, sense parlar.
Alavetz, senhora Bovary, didec eth, desencusatz-me; era obligacion qu’ei abans que tot, comprenetz?
Me cau alestir ad aguesti brigands.
Era prumèra comunion s’apròche e me cau pòur que non mos trape encara endarreridi.
Plan per aquerò, des dera Ascension les tengui ua ora mès toti es dimèrcles.
Praubets!
Que me cau amaiar-les coma mès lèu milhor ena via deth Senhor, tau qu’Eth madeish mos ac a encomanat per boca deth sòn Hilh divin…
Sauvatz-vos ben, senhora.
Salutacions entath vòste marit.
E entrèc ena glèisa hènt ua genuflexion dera pòrta madeish.
Emma lo vedec desparéisher entre era dobla hilèra de bancs, caminant ara prèssa, damb eth cap un shinhau inclinat sus era espatla e damb es dues mans miei dubèrtes queigudes ath long deth còs.
Dempús, virant-se complètament, coma ua estatua botjada ar entorn d’un éish, se filèc de cap ara sua casa.
Mentretant era votz fòrta deth capelhan e es clars sisclets des mainatges l’arribauen enes aurelhes en tot succedir-se ath sòn darrèr:
Ètz crestian?
Òc, sò crestian.
Qué vò díder èster crestian?
Ei crestiant aqueth que en èster batiat… batiat… batiat.
Era lum blancosa des veires baishaue tot doç en tot hèr oscillacions.
Des des sòns lòcs respectius, es mòbles semblauen auer accentuat era sua immobilitat normau e s’estofauen laguens dera ombra tau qu’un ocean laguens des tenèbres.
Eth larèr ère caud, eth relòtge seguie bategant e Emma s’encantaue vagament en aguesta cauma des causes, ath còp que suportaue tanti copacaps ath sòn laguens.
Se passaue que Berthe se trapaue plaçada entre era hièstra e era tauleta de cosedura, vacillant dessús des sabatetes de tricòt, e sajaue d’aprochar-se ara sua mair pr’amor de cuelher- li damb es manetes es laci deth devantau.
Tè-te!, li didec en tot aluenhar-la damb era sua man.
Era creatura non se tardèc a auançar-se mès encara entàs sòns jolhs, e, emparant-i es bracets, lheuaue es uelhets blaus entara sua mair deishant penjar un hiu de baua que li queiguie enquiara blòdeta.
Tè-te!, te digui, repetic nerviosa.
Era sua mina espauric ara mainada, que se botèc a cridar.
Dèisha-me estar d’un còp!, hec en tot possar-la damb eth code.
Era creatura queiguec ath pè dera calaishèra, contra era plata de coeire.
Se hec un talh ena gauta e li gessec un shinhau de sang.
Era senhora Bovary s’apressèc tà lheuar-la, trinquèc eth cordon dera campaneta, cridèc ara mossa enquia esgargamerar-se e anaue a començar a maudider-se quan Charles apareishec.
Qu’ère era ora de sopar e venguie d’arribar.
Era senhora Bovary non baishèc en minjador.
Se volec demorar soleta entà susvelhar ara mainada.
Alavetz, contemplant se com dormie, se l’anèc marchant de man en man era sua inquietud e se n’encuedèc qu’auie estat ua pegaria capvirar-se per tan pòca causa.
Plan que òc, Berthe ja non ploraue.
Era sua respiracion lheuaue insensiblament eth coton que li tapaue era herida.
Enes paupetes miei barrades auie ues lèrmes arturades que deishauen veir entre es pestanhes dus vistons clars e en.honsadi.
Er esparadrap apegat ena gauta tiraue oblicuament era pèth tibanta.
Tad aquerò des onze, quan Charles tornèc dera farmacia (a on auie anat dempús de sopar, entà entornar-li eth diaquilon sobrèr), trapèc ara sua hemna pauhicada ath pè dera cunhèra.
Charles auie estat fòrça estona en çò deth potecari.
Encara que non ère inquiet, eth senhor Homais s’esforçaue en encoratjar-lo, en lheuar-li era animositat.
Se meteren a parlar des perilhs que menaçauen as mainatges e deth pòc cervèth qu’auie eth servici domestic.
Era senhora Homais ne sabie quauquarren; encara sauvaue en pièch es tralhes d’ua escudelada de brases qu’ua codinèra l’auie deishat quèir ath dessús.
Per çò que, un còp escalabrats, es sòns pairs cuelheren, dempús, tantes precaucions.
Per exemple, non esmolauen jamès es guinhauets, deishauen es estrades sense encerar.
Enes hièstres i auie rèishes de hèr, e enes marcs des larèrs e de quauques pòrtes e hièstres perilhoses, ues barres plan fòrtes.
Es petits Homais, a maugrat dera sua independéncia, non hègen un solet pas sense portar a quauquarrés vigilant-les ath darrèr.
Ath mès petit raumàs, sa pair les assadoraue de pectoraus; e enquia passats es quate ans se vedien obligats a portar, tu per tu, ues gòrres contra es còps damb es cantels reforçadi.. Qu’ère ua mania dera senhora Homais, plan.
Eth marit n’ère interiorament preocupat per çò des resultats qu’ua tau compression podie ocasionar enes òrgues der intellècte.
E enquia e tot l’arribaue a díder:
Qu’ei que dilhèu pretenes que siguen uns sauvatges o uns pastors?
Charles auie sajat d’interrómper era convèrsa en tres o quate ocasions.
Eth còr li bategaue actiuament; se perdie en conjectures.
A tot darrèr, Charles, dempús d’auer barrat era pòrta, li demanèc que guardèsse en Rouen eth prètz d’un daguerreotip.
Qu’ère ua suspresa sentimentau que li reservaue ara sua hemna, ua atencion delicada, eth retrait vestit de nere.
Abans, totun, volie saber-se’n de quin mau auie de morir.
Aguest encargue non auie de causar grani trebucs a Leon, en tot vier ena ciutat lèu lèu cada setmana.
Damb quina finalitat i anaue?.
Homais sospechaue que se tractaue de bèth embolh de joen, de bèth ahèr de pelhes.
S’enganhaue, plan; Leon non semblaue pas ahiscat en cap enamorament.
Per çò de trèir-ne eth tarlat, interroguèc ath quistaire; Binet li responec grossièrament qu’eth non crubaue de policia.
Mès qu’ère vertat qu’eth sòn companh de taula li semblaue fòrça estranh, pr’amor que Leon se deishaue quèir ena cagira damb es braci deishadi d’anar e planhent-se, vagament, dera existéncia.
Que non cercatz cap esvagament… li didie eth quistaire.
Quin?
Jo, ath vòste lòc, me cromparia un torn!
E qué voletz que ne hèsca se non sai tornejar!, responie er escrivan.
Leon se cansaue d’alimentar un amor sense cap solucion; dempús, començaue a sénter aqueth aclapament que còste era repeticion d’ua madeisha vida sense cap interès que la guide ne cap esperança que la sostengue.
N’ère tan hart de Yonville e des yonvillesi, qu’eth hèt de veir a cèrta gent o era proximitat de cèrtes cases lo botaue de mala encolia; e eth farmaceutic, a maugrat d’èster un brave òme, li semblaue cada dia mès insuportable.
Totun aquerò, era perspectiua d’ua naua situacion, encara que non deishaue de sedusir-lo, l’enquimeraue mès encara.
Aguesta apreension se transformèc lèu en impaciéncia, e alavetz París voludèc dauant des sòns uelhs eth miratge luenhant des sòns balhs de desguisament amassa damb es arridalhes des gojates faciles.
Donques que i auie d’anar en acabar es sòns estudis d’avocat, per qué non se decidie ja ara?
Qui l’ac empedie?
E se metec a hèr es preparatius ath sòn laguens.
Ordenèc per auança es sues ocupacions.
Se moblèc un pis imaginari.
Viuerie coma un artista.
Cuelherie leçons de guitarra.
Portarie ua blòda d’interior, ua casqueta e simbosses de velot blàu.
E enquia e tot vedie, en tot hèr jòc damb eth larèr, dues gèrles de flors entrecrotzades, damb ua esqueleta e ua guitarra ath dessús.
Qu’ère, totun, dificil d’obtier eth permís de sa mair; e, ça que la, arren semblaue mès senat.
Eth sòn madeish patron l’ahiscaue a entrar en un aute burèu pr’amor de qué se podesse desvolopar en milhores condicions.
Cuelhent, donc, ua decision moderada, Leon cerquèc un dusau lòc de trabalh d’escrivan en Rouen.
Non artenhèc a trapar-lo.
Fin finau, l’escriuec a sa mair ua carta longa e detalhada a on l’expausaue es rasons que lo possauen a vier en París immediatament.
Era sua mair i siguec d’acòrd.
Actuèc sense precipitacion.
Cada dia, pendent un mes, hec que Hivert li transportèsse, de Yonville entà Rouen e de Rouen entà Yonville, males, valisses e paquets.
Quan acabèc damb eth capitol dera ròba, apraièc es tres fautulhs que possedie e crompèc ua provision de mocadors de seda.
Anèc ajornant era partença de setmana en setmana enquia que recebec ua dusau carta dera sua mair qu’en era lo pressaue tà que se n’anèsse, pr’amor que l’auie dit que se volie examinar abans de vacances.
Quan arribèc eth moment de dider-se adiu, era senhora Homais plorèc; a Justin li queigueren es lèrmes; Homais, òme fòrt, dissimulèc era emocion e volie portar, eth madeish, er abric deth sòn amic enquiara casa deth notari, qu’acompanhaue a Leon entà Rouen damb eth sòn coche.
Lèu non li restaue temps ar escrivan de dider-se adiu deth senhor Bovary.
Venguec ena casa deth mètge.
Quan arribèc naut de tot dera escala, se posèc pr’amor de cuélher alend.
En entrar, era senhora Bovary se lheuèc viuament.
Que sò jo un aute còp, didec Leon.
N’èra segura!
Emma se mosseguèc es pòts e se rogic tota.
Non i è eth senhor?.
Non ei en casa.
Emma repetic: Non ei en casa.
Alavetz se produsic un silenci.
Se guardauen, e es sòns pensaments, confonudi ena madeisha angoisha, se sarrauen, se sarrauen coma dus pièchs bategants.
Que li voleria hèr un punet a Berthe, didec Leon.
Emma baishèc uns gradons e cridèc a Felicité.
Leon, ara prèssa, hec ua ampla guardada ath sòn entorn, guaitant es parets, es estatgères, eth larèr, coma se volesse penetrà’c tot, emportar-s’ac tot.
Leon la punèc repetidament en còth.
Adishatz, praubeta, adishatz, petita, adishatz!
E l’ac entornèc ara sua mair.
Hètz-la-vos a vier, li didec Emma ara sirventa.
Demorèren solets.
Era senhora Bovary, virada d’esquia ara cramba, auie eth front contra es veires dera hièstra.
Leon, damb era gòrra ena man, se fotie copets ena cueisha.
Semble que vò plòir, didec Emma.
Me hèsqui a vier un abric, responec er escrivan.
E se virèc, damb eth cap clin e eth front entà dauant.
Era lum s’esguitlaue coma per dessús d’un marme enquiara corba des celhes, sense que siguesse possible saber çò qu’Emma contemplaue en orizon ne qué pensaue ath hons d’era madeisha.
Plan, adishatz!, alendèc Leon.
Era senhora Bovary lheuèc eth cap damb un movement brusc: Òc, adishatz, anatz-vo’n!
Dempús dauric era man; es uelhs tornèren a trapar-se; e despareishec.
Quan arribèc en mercat, se posèc e s’amaguèc darrèr d’un pilar entà contemplar per darrèr viatge aquera casa blanca damb es quate persianes verdes.
Li semblèc veir ua ombra darrèr dera hièstra deth dormitòri; era cortina, totun, se despengèc dera barra d’acèr coma se non l’auesse tocat arrés, hec voludar es plecs tot doç e s’estenec dempús de còp.
Leon restèc immobil coma ua paret.
Dempús se metec a córrer.
Aubirèc, de luenh estant, eth cabriolé deth sòn patron ena carretèra, e ath costat un òme vestit damb ua blòda de viatge que tenguie eth shivau.
Vedec a Homais e ath senhor Guilhaumin que parlauen.
Lo demorauen.
Ua abraçada!, didec eth potecari damb lèrmes enes uelhs.
E compde!
Au, Leon, pujatz!, didec eth notari.
Bon viatge!
Bona tarde, responec eth senhor Guilhaumin.
Anem!
Partiren, e Homais se’n tornèc.
S’embaranaue per cogant, entath costat de Rouen, e es bromes s’apilerauen rapidament coma uns tafatàs neres qu’ath sòn darrèr se vedien es arrais deth solei, longui coma es flèches d’aur d’un trofèu penjat, mentre era rèsta deth cèu, complètament uet, auie ua blancor de porcelana.
Es gotes d’aigua crepitauen sus es huelhes verdes.
Dempús, tornèc a gésser eth solei, es garies se meteren a cascalejar, es parrats se boishauen es ales enes arrominguères umides, e es basses d’aigua que i auie entre eth sable arrossegauen, tot raspilhant flors rosades des acàcies.
Ja deu èster luenh!, pensèc Emma.
Atau ei, responec eth mètge.
E, en tot virar-se dera cagira estant: E ena vòsta casa qué i a de nauèth?
Pas grana causa.
Sonque era mia hemna, qu’aguesta tarde s’a esmoigut un shinhau.
Es hemnes, sabetz?, que damb pòca causa n’an ja pro.
Mès que mès era mia!
E serie un error opausar-se-i damb violéncia pr’amor qu’era sua organización nerviosa ei fòrça mès flexibla qu’era nòsta.
Praube Leon, exclamèc Charles.
Com s’ac harà en París?
Era senhora Bovary alendèc.
Aquerò arai!, didec eth farmaceutic hènt petar era lengua.
Eth repais, es boni restaurants, es balhs de desguisament, eth champanha, tot aquerò anarà ar arràs, vos ac prometi.
Non me pensi qu’aquerò lo capvire guaire, objectèc Bovary.
Ne jo, responec viuament Homais, encara que li calerà hèr aquerò que hèn es auti se non vò passar coma un jesuïta.
E non n’auetz ne idia dera vida que pòrten aqueri brigands, en barri latin, damb es actritzes!
De un aute costat, es estudiants son fòrça simpatics en París.
Damb un shinhau de talent e un cèrt atractiu son recebudi enes milhores societats e enquia e tot i a senhores deth faubourg Saint-Germain, que s’encamarden, çò que les autrege, de passa, era ocasión de hèr boni maridatges.
Me cau pòur per eth… aquiu…didec eth mètge.
Qu’auetz rason, didec eth potecari, qu’ei eth revèrs dera midalha!
E, dempús, que cau botar-se soent era man ena pòcha deth justet.
Atau, vos trapatz, per exemple, en un parc public; se presente bèth un, ben vestit, decorat e tot, que cuelheríetz per un diplomatic; vos abòrde: parlatz; eth s’insinue, vos aufrís un povàs de rapè o vos arremasse eth capèth que vos a queigut en solèr.
Qu’ei cèrt, responec Charles.
Emma s’estrementic.
Per tòrt deth cambiament de regim, contunhèc eth farmaceutic, e dera perturbacion que vie ara seguida ena economia generau.
E, dempús, era aigua de París!, es plats des restaurants, aquera alimentacion cargada d’espècies, a tot darrèr t’acabe escauhant era sang, e, per mès que digatz, non s’ac vau un pot-au-feu.
Jo qu’è preferit tostemp era codina de casa; ei mès sana!.
Quan estudiaua farmacia en Rouen, per exemple, minjaua en un ostau; qu’èra ena taula des professors.
E seguic expausant es sues opinions e es sues simpaties personaus enquiath moment que Justin venguec a cercar-lo pr’amor que despachèsse ua ordenança.
Que non me deishatz un solet moment tranquil, exclamèc.
Tostemp estacat en taulatge!
Que non è establiment ne d’anar-me’n pendent cinc menutes!
A sudar sang e aigua coma un animau de carga.
Quina crotz!
Dempús, en arribar ath cant dera pòrta: A prepaus, didec, sabetz era notícia?
Qué se passe?
Qu’ei plan probable, contunhèc Homais, en tot arroncilhar es celhes e cuélher ua portadura seriosa, qu’aguest an es concorsi agricòles dera region se hèsquen en Yonville-l’Abbaye.
Aumens circule aguest rumor.
Aguest maitin ne parlaue eth jornau.
Que serie d’ua grana importància entath nòste districte.
Ja ne parlaram un aute moment.
Que ja i veigui, gràcies; Justin, hè-te a vier era lantèrna.
VII.- Londeman siguec un dia funèbre entà Emma.
Tot li semblaue enrodat d’ua atmosfèra nera qu’ath sòn laguens es causes se vedien confusament.
Era tristor li devaraue ath hons deth pièch damb un ròssec de crits doci, coma eth vent der iuèrn que penètre enes castèths abandonadi.
Qu’ère eth deliri pera abséncia d’ua illusion sense arrepè, eth destibament que dèishen es hèts incomplidi, eth dolor, en fin, que prebotge era interrupcion de tot movement normau, era sobta sensacion d’ua vibracion perlongada.
Qu’ère ua malenconia ombriua, ua desesperacion grana, coma era que sentec en tornar de Vaubyessard quan es còlhes de dançaires li volatejauen laguens deth cap.
Ara lum dera imaginacion, Leon li semblaue mès naut, mès beròi, mès suau, mès vague.
Encara que s’auesse separat d’era, non se podie resignar a pensar que l’auie abandonada.
Entada era, donc, seguie aquiu, e es parets dera casa semblauen conservar complètament era sua ombra.
Non podie deishar de uelh eth tapís qu’eth auie cauishigat, ne es mòbles uets a on s’auie seigut.
Mentretant, er arriu continhaue esguitlant-se e possant pòc a pòc es ondades brèus ath long des arribes resquilhoses.
Guaire còps s’auien passejat per dessús des calhaus plei de mossa, cunheradi per aqueri madeishi mormolhs des ondades!.
Guairi dies de solei esplendid auien contemplat!
Guaires tardes agradiues, solets, ena ombra, ath hons deth uart!
Eth liegie en votz nauta, sense arren en cap, seigut en un escabèl improvisat; eth vent frescolenc, vengut deth prat, hège tremolar es planes deth libre e es flors dera glorieta…
E ara se n’auie anat!
Eth, eth solet encantament dera sua vida, era esperança que podie hèr possible era sua felicitat!
Per qué non se n’auie pogut encuedar quan encara i ère a temps?
Per qué non l’auie retengut enes sòns braci, de jolhs, quan sajaue de húger?
Se maudidie de non auer estimat a Leon; qu’auec set des sòns pòts.
Li venguien talents d’arrincar a córrer ath sòn darrèr, de lançar-se enes sòns braci e de dider-li: “sò jo, que sò tua!” Estramuncaue, totun, enes dificutats dera empresa abans autanplan de començar-la, e, damb damb er apondon der engüeg, es sòns desirs venguien a èster encara mès actius.
D’alavetz ençà, eth rebrembe de Leon siguec coma eth hons centrau deth sòn anuèg; belugaue coma eth huec abandonat per uns clients de pas ena nhèu des estèpes russes.
Totun aquerò, sigue pr’amor que s’acabaue era provision o pr’amor qu’er apilerament siguesse massa considerable, es ahlames s’amendriren.
Er amor, per çò dera abséncia, s’anèc amortant de man en man, eth costum estofèc eth racacòr, e aquera ludentor d’encendi qu’enrogie eth sòn cèu palle se caperèc damb ua ombra vasta que s’anèc esbugassant pòga pòc.
Damb era turpitud qu’en era queiguec era consciencia, arribèc a cuélher era repugnància que sentie peth marit coma ua aspiracion entar aimant, e es cremades der òdi coma escauhaments dera trendesa; Mès, coma qu’era tempèsta seguie bohant e era passion s’anaue consumint enquias cendres, e ath delà non arribaue cap ajuda ne se vedie era gessuda de cap solei, era net escura s’estenec peth cèu e se trapèc perduda ath miei d’un hered orrible que la penetraue intensament.
Alavetz tornèren es dies grisi de Tostes.
Ara, totun, se consideraue fòrça mès malerosa pr’amor qu’ara experiéncia dera sua pròpria tristesa s’ahigie era certitud de qué aguesta ja non s’auie d’acabar bric mès.
Ua hemna que s’auie impausat autants e tan grani sacrificis pro podie, en compensacion, autrejar-se quauqui capricis.
Se crompèc, donc, un reclinatòri gotic; en un mes despenec per valor de catorze francs en citrons pr’amor de netejar-se es ungles, escriuiec a Rouen pr’amor de hèr-se un vestit de caishmir blau; triguèc eth chal que li semblèc milhor ena botiga de Lheureux e se l’estaquèc ena cintura dera blòda qu’amiaue per casa; e damb aguesti agençaments s’estiraue en canapè e s’estaue ores e ores damb un libre ena man e es hiestrons ajustadi.
Cambiaue soent de pientat.
Se recuelhie era cabeladura ara chinesa, se la cargolhaue en uns cargolhs mòfles o formant trenes compactes; se botèc era rega en costat damb es peus cargohadi ath dauant, madeish qu’un òme.
Volec apréner italian: se crompèc un diccionari e ua gramatica e s’aprovedic de papèr blanc.
Sagèc de liéger libres seriosi: istòria e filosofia.
A viatges, de nets, Charles se desvelhaue espaurit, en tot pensar-se que venguien a cercar-lo pr’amor d’anar a visitar a un malaut.
Que ja vau, gasulhaue.
E se tractaue deth heregament d’un aluquet en moment qu’Emma se dispausaue a alugar eth lum.
Se passaue, totun, damb es lectures, madeish que damb es brodats: un còp començades, anauen a parar en armari; pr’amor qu’Emma les començaue, les deishaue de cornèr e ne començaue d’autes aisidament.
Qu’auie escometudes que l’aurien pogut ahiscar facilament a cométer tota sòrta d’extravagàncies.
A maugrat des sons anaments esbugassats (qu’ère era paraula des borgesi de Yonville), Emma non semblaue èster massa erosa; amiaue enes comissures des pòts era immobila concentracion que plegue eth ròstre des vielhes celibatàries e des ambiciosi fracassadi.
Eth sòn pallitge ère complèt, un pallitge blanc, coma era ròba interiora, auie era pèth deth nas tibanta e es uelhs guardauen d’ua manèra vaga.
En auer-se desnishat tres peusblanqui, comencèc a díder que se hège vielha.
Soent sentie aflaquiments.
Bè, li didec Emma, que non ei arren aquerò.
Charles s’anec a refugiar en sòn gabinet, e se seiguec en fautulh damb es codes emparadi ena taula ara vòra deth bust frenologic, e s’estarnèc a plorar.
Què auien de hèr?
Sabes se qué l’anarie ben ara tua hemna?, seguie era vielha Bovary.
Donques èster mès ocupada, que se vedesse obligada a hèr prètzhèts manuaus.
Se s’auesse de guanhar era vida, coma les passe a tantes autes, non aurie aguestes escometudes, que l’arriben de non hèr arren e d’un ensems d’idies que se li calen en cap.
Mès, pro que trastège!, didie Charles.
Trastejar, dides?
En qué?
Liegent novèles e libres condemnadi que van contra era religion e se’n burlen des prèires damb paraules de Voltaire.
Tot aquerò, hilh mèn, amie entà maus camins, e aqueth que non a religion tostemp acabe mau.
Decidiren, donc, empedir qu’Emma seguísse liegent novèles.
Era causa non semblaue aisida.
Era brava senhora cuelhec era responsabilitat.
Quan passèsse per Rouen anarie personaument ena casa dera persona que li logaue es libres, entà dider-li qu’Emma deishaue era subscripcion.
E, s’eth librari volie persistir en mestièr d’empodoaire, pro qu’aurien eth dret d’avisar ara policia!
Er adiu dera ireua e era soèra siguec sec.
Yonville.
Dès era prumèra ora deth maitin, ua hilèra de cars trabucadi e damb es barres entà naut s’estenie pera plaça seguint era rega des cases, dera glèisa enquiar ostau.
En aute costat i auie es taulatges a on venien ròba, hlaçades, cauces de lan, cabestes entàs shivaus e uns paquets de cintes blaues damb es puntes leugères que flotauen ath vent.
Escampilhada peth solèr, entre molons de ueus e tistèrs de hormatges damb fòrça palhes greishoses que gessien, i auie era quincalharia.
Ath costat des utisi destinadi ath cultiu deth horment, es garies sarrades laguens d’ues gàbies ar arràs, estirauen eth còth entre es espaci des barrons.
Era gentada s’apileraue tota en madeish endret, sense que se volesse botjar, hènt a crànher en bèth moment qu’acabarie esbauçant era veirina dera farmacia.
Eth dimèrcles qu’ère tostemp plia, non pr’amor qu’era gent venguesse a crompar medicaments, senon pr’amor que se hège visitar, autant ère era fama deth senhor Homais pes pòbles des entorns.
Era sua fòrta seguretat qu’auie captivat as campanhards.
Lo guardauen coma a un mètge mès sabent que non pas es auti mètges.
Apuada ena hièstra, Emma (s’i botaue soent; era hièstra, en províncies substituís as teatres e as passègi) s’esvagaue en tot guardar eth revolum de pagesi, quan se n’encuedèc d’un senhor vestit damb ua levita de velot verd.
Amiaue uns gants de color auriò e es cames ben sarrades damb ues fòrtes bòtes.
Venguie dret de cap ara casa deth mètge seguit d’un pagés cap clin e de mina reflexiua.
E cuelhent-lo per un mosso dera casa: Didetz-li que i a eth senhor Rodolphe Boulanger, de Huchette.
S’eth nauvengut auie hijut era particula ath sòn nòm non ère cap per vantaria territoriau, senon per ajudar a dar-se a conéisher.
Plan que òc, Huchette ère ua proprietat que se trapaue apròp de Yonville, qu’eth sòn castèth venguie de crompar, amassa damb dues bòrdes, qu’era sua tèrra cultivaue eth madeish, sense hèr-se’n guaire per aquerò.
Hège vida de celibatari e se l’atribuie, aumens, quinze mil liures de renda!
Charles entrèc ena sala.
Eth senhor Boulanger li presentèc ath sòn acompanhant, que volie que li hessen ua sangarrèra, pr’amor que sentie un hormigament per tot eth còs.
Aquerò me purgarà, objectaue a toti es rasonaments que li hègen.
Bovary, donc, venguec a quèrrer ua bena e un lauamans e li demanèc a Justin que lo tenguesse.
Dempús, en tot dirigir-se ath campanhard, que s’auie esblancossit tot:
Non vos cau pòur, brave òme!
Non, non, responec era aute, que ja podetz hèr!
Damb ua mina fanfarrona estirèc eth braç forçut.
Apropatz eth lauamans!, exclamèc Charles.
Tè, didec eth pagés.
Semble eth rajòu d’ua hònt.
Deu èster un bon senhau, non?
Encara non auie acabat de díder aguestes paraules, quan eth campanhard deishèc quèir er estug que hège virar damb es dits.
Hec un balançament damb es espatles qu’arrinquèc un croishit ara cagira.
Eth capèth redolèc per tèrra.
Que ja m’ac pensaua!, didec Bovary en tot botar eth dit ena vena.
Era mia hemna!
Que vingue era mia hemna!, didec Charles.
Emma baishèc es escales en un bot.
Vinagre!, exclamèc.
Malastre!, dus estavanits ath còp.
Cuelhut pera emocion, se vedie damb pro trebalhs entà ligar era bena.
Lo hec a sèir sus era taula en tot apuar-li era esquia ena paret.
Era senhora Bovary se tenguec a des.heir-li era corbata.
Trapèc un nud enes cordons dera camisa.
Passèc ues menutes en tot hèr botjar es sòns dits leugèrs peth còth deth bordegàs; dempús lancèc un shinhau de vinagre en mocador de coton e l’anèc umidificant es peus a copets, en tot bohar-li dessús, ath còp.
Eth carretèr se remetec.
Er estavaniment de Justin, totun, encara continhaue e es vistons li despareishien ena esclerotica palla madeish qu’ues flors blaues laguens d’un veire de lèit.
Que l’auríem d’amagar aquerò, didec Charles.
Ara seguida, agarrèc ua gèrla d’aigua, e ath sòn laguens hège delir un terròc de sucre quan arribèc eth farmaceutic.
Ath miei deth rambalh, era sirventa auie anat a cercar-lo.
En veir ath sòn alumne damb es uelhs dubèrts, eth farmaceutic alendèc.
Dempús, en tot virar ath sòn entorn, lo guardaue de naut en baish:
Pèc, didec, mès que pèc!
Coma s’ua flebotomia siguesse ua causa der aute mon!
Ua sòrta d’esquirò, coma vedetz, que puge a secodir es nòdes naut de tot der arbe!
Massa lengua!
Excellentes disposicions tà quan auràs d’exercir de farmaceutic!
Pr’amor que, qui non te ditz que te calgue hèr cara a circonstàncies grèus, cridat, per exemple, pes tribunaus damb era fin de guidar convenentament era consciéncia des magistrats?
E com poiràs sauvar era serenitat, rasonar, hèr veir qu’ès un òme e non un pòcvau?
Justin non desplegaue es pòts.
Eth potecari contunhaue: Qui t’ac a manat que venguesses aciu?
Non hès qu’enquimerar ath senhor e ara senhora!
Ath delà, es dimèrcles ei quan t’è de besonh mès que jamès.
Ara madeish i a vint persones ena casa.
Ac è deishat tot per çò der interès qu’è per tu.
Au!, cor, vè-te’n.
Demora-me, e compde damb es pòts dera botiga!
Justin acabèc de vestir-se e gessec.
Era senhora Bovary non n’auie auut jamès.
Qu’ei estranh entà ua senhora, didec eth senhor Boulanger.
E ça que la, i a gent fòrça delicada.
Jo è vist en un düèl com cuelhie ua malagana un pairin sonque d’enténer eth bronidet que se hè en tot cargar es pistòles.
A jo, didec eth potecari, era sang des auti non me hè arren; sonque de pensar, totun, que poirie rajar era mia, seria capable d’aflaquir-me se i pensèssa guaire.
Mentretant, eth senhor Boulanger se didec adiu der òme qu’auie vengut damb eth, un des mossos dera sua proprietat, en tot dider-li que se padeguésse, donques que s’auie hèt passar eth caprici.
Aquerò m’a dat era ocasión de coneisher-vos, higec.
E pendent tota era frasa guardèc tu per tu a Emma.
Lèu siguec en aute costat der arriu (qu’ère eth camin que cuelhie entà tornar en Huchette).
Emma l’entrevedec caminar peth miei des prats, ara ombra des albars, e alentint eth pas, coma se siguesse en tot pensar:
Qu’ei fòrça agradiua, se didie; ei fòrça agradiua aguesta hemna deth mètge.
A es dents blanqui, e uns uelhs neri, e un peu graciós, e era mina d’ua parisenca.
D’a on, caralh, aurà gessut?
A on la deu auer trapat aguest gojat?
Eth senhor Rodolphe Boulanger auie trenta quate ans; ère de temperament viu e d’intelligéncia perspicaça.
Qu’auie tractat a fòrça hemnes e se’n sabie ben.
Aguesta l’auie semblat beròia.
Arren d’estranh qu’anèsse pensant, donc, en era, atau coma en sòn marit.
Me semble qu’ei plan saumet.
Solide qu’era ne deu èster ja cansada.
A es ungles lordes a amie ua barba de tres dies.
Mentre eth cor darrèr des malauts era deu estar-se en casa en tot sorgir michons.
E s’engüege!
S’estimarie mès víuer ena ciutat e barar era polca cada vrespada!
Prauba gojata!
En gésser des braci der amor se deu méter a badalhar coma ua carpa trèta dera aigua e estirada ena taula dera codina.
Damb quate paraules doces li haria romar eth cap, ne sò segur.
Que serie deliciós, esmovent…!
Òc, mès e dempús… entà des.hèir-me’n?
Alavetz es trebucs deth plaser, guardadi en perspectiua, lo heren pensar, coma en contrast, ena sua aimanta.
Qu’ère ua comedianta de Rouen que d’era ja ne començaue a èster cansat:
Era senhora Bovary, pensèc, ei fòrça mès beròia, e sustot mès fresca.
Decididament, Virginia comence a engrassir-se massa.
E ei tan shordaira enes sues pètes.
E dempús, quina mania damb es gambes!
Es camps èren desèrts e ar entorn de Rodolphe non s’entenien qu’es batècs acompassadi dera èrba foetada damb es pès e eth cantar des grilhs amagadi enes civades luenhanes.
Non se podie trèir deth cap era imatge d’Emma; la vedie damb eth vestit qu’amiaue ena sala e l’anaue despolhant mentaument:
Que serà mia!, exclamèc en tot estronhar un terròc damb eth baston.
E ara seguida examinèc eth costat public der ahèr.
Se preguntaue: A on mos poiríem veir, e com?
Qu’auram ara creatura constantament ath dessús, ara sirventa, as vesins, ath marit… en fin, tota sòrta d’inconvenents.
Bè, bè!
Dempús, en tot tornar ara madeisha: Qu’a uns uelhs.
A jo que m’agraden tant es hemnes esblancossides!
Sonque se tracte de cercar es ocasions.
Plan, donc, m’i deisharè quèir de quan en quan, les manarè caça, aujam; s’ei de besonh, enquia e tot me harè visitar; vieram amics, les convidarè ena mia casa…
A!, coma i a mon!, higec.
Vaquí que lèu auràn lòc es concorsi; era i serà; la veirè.
Començaram atrevidament; dempús de tot, ei çò de mès segur.
VIII.- Fin finau arribèc eth gran concors de bestiar.
Dempús eth maitin dera solemnitat, toti es vesins deth pòble èren dauant des pòrtes en tot parlar des preparatius.
Era façada der Ajuntament ère decorada de gèdra.
Era tenda a on s’auie de celebrar era hèsta siguec quilhada en un prat.
Ua sòrta de bombarda botada ath miei dera plaça, just dauant dera glèisa, auie de senhalar era arribada deth prefècte e eth nòm des cultivadors premiadi.
Era garda nacionau de Buchy (en Yonville non n’auie) venguec pr’amor d’apuar ath còs de pompièrs, qu’eth sòn capitan ère Binet.
Aqueth dia amiaue un cothèr encara mès naut de çò qu’auie per costum; ajustat estretament pera guerrèra, auie eth bust tant regde e immobil, que tota era part vitau dera sua persona semblaue que se l’auie concentrat enes cames, que se lheuauen cadenciadament, mercant eth pas, coma se non hessen qu’un movement.
Coma qu’entre eth quistaire e eth coronèl i auie ua rivalitat, per çò de hèr veir es sues aptituds, er un e er aute hègen manobrar as sòns òmes separadamant.
Atau, se vedien desfilar alternatiuament es espatletes ròies e es justets neri.
Qu’ère un passar e tornar a passar que non s’acabaue jamès.
James s’auie vist un desplegament semblable e tan pompós.
Qui mès qui mens, era vesilha, auie netejat era casa ath hons.
Des hièstres miei dubèrtes penjauen fòrça bandères tricolores.
Toti es establiments de beuendes èren plei.
E, barrejant-se entre era bontat deth temps, es còfes midonades, es crotzes d'aur e es chals acoloridi semblauen mès blancs qu’era nhèu, ludien ath solei e soslinhauen, damb era sua policromia variada, era ombriua monotonia des levites e des blòdes blaues.
Es campanhardes des bordaus der entorn, tanlèu baishauen deth shivau, se treiguien era enòrma agulha qu’aganchaue eth vestit rebussat ath tornt deth còs pr’amor de protegir-lo des plapes.
Es marits, ath contrari, damb era fin de sauvar es sòns chapèus, les caperauen damb mocadors de pòcha, qu’un extrèm d’eri lo tenguien damb es dents.
Era gentada arribaue en carrèr principau pes dus extrèms deth pòble.
Qu’ère ua arribada desbordanta des carrerons, des avengudes, des cases; e de quan en quan s’entenie eth repic dera bauda des pòrtes darrèr des borgeses que gessien, damb gants de hiu, entà calar-se ena hèsta.
Çò que causaue mès admiracion a toti, qu’èren dus grani teishuts toti caperadi de lums, que costejauen era estrada des autoritats.
Ath delà d’aquerò, a cada ua des quate colomnes der Ajuntament i auie un pau damb un estendard de tela verdosa ena punta enriquit d’inscripcions damb letres d’aur.
En un d’eri se liegie: “Ath Comèrç”; en aute: “Ara Agricultura”; en tresau: “Ara Indústria”, e ath darrèr: “As Bères Arts”.
Era alegria, totun, que se vedie com rajaue de toti es ròstres, semblaue enfosquir er anim dera senhora Lefrançois, era ostalèra.
Pauhicada enes escales dera codina, gasulhaue entre dents:
Quina pegaria!
Quina pegaria d’auer plantat aguesta barraca de vela!
Se pensen qu’eth prefècte i minjarà a gust, laguens d’ua tenda, coma se siguesse un sauta-en-banca.
E diden qu’aguest embolh l’a de hèr un gran ben ath país.!
Alavetz, non s’ac valie d’anar a cercar un mau codinèr en Neufchatel!
E entà qui?
Entà uns boatièrs, uns nonarren!…
Passèc eth potecari.
Servidor!, didec.
Desencusatz-me, que non è guaire temps!
E coma qu’era robusta veuda li demanec entà on anaue: Vos estranhe, vertat?
Quin hormatge?, didec era ostalèra.
Arren, arren, seguic Homais.
Qu’ère solet entà explicar-vos, senhora Lefrançois, qu’acostumi a demorar-me tostemp en casa.
E, ça que la, aué, vistes es circonstàncies, me cau…
A!, tanben vatz entà aquiu baish?, didec damb un aire de mesprètz.
Plan que i vau, repliquèc eth potecari, tot estonat.
Aquerò que ja ei ua auta causa!
Vo’n sabetz de bèra causa, donc?
Plan que òc, pr’amor que sò farmaceutic, ei a díder, quimic.
E era quimica, senhora Lefrançois, coma qu’eth sòn objècte ei eth coneishement dera accion recipròca e moleculara de toti es còssi dera natura, se passe qu’era agricultura ei comprenuda en aguest domèni.
E plan, era composicion de hiems, era fermentacion des liquids, era analisi des gasi e era influéncia des miasmes, qué ei tot aquerò, me demani, senon pura quimica?
Era ostalèra non responec.
Homais seguic: Vos pensatz qu’entà èster agronòm cau qu’un madeish trabalhi era tèrra o qu’assadore ar aujam?
Mèslèu cau arreconéisher era constitucion des substàncies de qué se tracte, es capes geologiques, es accions atmosferiques, era qualitat des terrens, des mineraus, des aigües, dera densitat des diuèrsi còssi e era sua capillaritat.
Qué voletz que vos diga?
E ei de besonh, senhora Lefrançois, conéisher era botanica, poder distinguir es plantes.
Me comprenetz?
Quines son es saludables e quines es dolentes; quines es improductiues e quines es nutritiues; s’ei bon d’arrincar-les d’aciu e semiar-les enlà; de propagar-ne quauques ues e de destrusir es autes.
En resumit: que cau èster ath pas dera sciéncia a trauèrs des libres e des papèrs publics, auer tostemp eth uelh dubèrt entà començar es milhores…
Pro qu’es nòsti agricultors siguessen quimics o aumens qu’escotèssen mès qu’ara es conselhs dera sciéncia!
Jo madeish, darrèrament, è escrit ua obreta pro extensa, ua memòria de mès de setanta planes titolada: Dera cidra, era sua fabricacion e es sòns efèctes, seguida de quauques reflexions sus aguest tèma, que l’è trasmetuda ara Societat Economica de Rouen, çò que m’a valgut er aunor d’èster admetut entre es sòns membres, ena seccion d’agricultura, classa de pomologia.
Plan, donc, s’era mia òbra s’auesse publicat….
Tè, guardatz-les, didec, semble mentida, un refugi coma aguest.
E, damb uns movements d’espatla que li tibèren es punts deth veston de lan per dessús dera abondor deth pièch, senhalèc damb es dues mans er establiment deth sòn rivau, d’a on gesseren de ressabuda uns sorrolhosi cantics.
Que non li durarà guaire, higec; en ueit dies tot que s’aurà acabat.
Homais arreculèc estonat.
Vai!, non vo’n sabetz?
L’embargaràn aguesta setmana.
Que l’a assassinat damb reconeishement de deute.
Quina catastròfa!
Era ostalèra s’esdeguèc a condar-li aquera naua que se n’auie sabut per Theodore, eth mosso de Guilhaumin, e, encara qu’auesse en òdi a Tellir, non per aquerò deishaue de blaimar a Lheureux.
Qu’ère un embolhaire e un roïn.
Tè, guardatz-lo!, didec, aciu l’auetz jos eth cubèrt deth mercat; salude ara senhora Bovary qu’amie un capèth verd.
E va de bracet damb eth senhor Boulanger.
Era senora Bovary?, hec Homais.
Me’n vau ara prèssa pr’amor d’aufrir-li es mèns respèctes.
Dilhèu l’agradarà auer un lòc en interior deth recinte, jos eth peristil.
E, sense preocupar-se mès dera ostalèra, que s’entestadie a acabar era explicacion, eth farmaceutic s’aluenhèc ara prèssa, damb er arrridolet diboishat enes pòts, er arc des cames tibat, saludant profusament entà toti es costats e aumplint ua grana part der espaci damb es pèlhes deth veston nere lheuades per vent.
Rodolphe lo vedec com s’apressaue, de luenh, e apressèc eth pas; era senhora Bovary, totun, s’estofaue; alavetz alentic eth pas e li didec en un ton brusc, tot arrint:
Qu’ei entà evitar ad aqueth omenòt, comprenetz?, ath potecari.
Emma li dèc un còp de code.
Qué vò díder aquerò?, se preguntèc Boulanger.
E la guardèc pera coa deth uelh sense deishar de caminar.
Eth perfil d’Emma qu’ère tranquil; non s’endonviaue arren.
Emmarcat per oval deth capèth estacat en còth damb ues cintes palles semblables a huelhes de cana, se destacaue a plia lum.
Es uelhs, ath miei des pestanhes longues e corbades, projectauen d’ua manera naturau era guardada entà dauant; e se, a maugrat d’auer-les ben dubèrti, semblauen un shinhau estacats pera tibadura des pometes ère per tòrt dera sang que bategaue doçament jos eth teleret fin dera pèth.
Era membrana des hòsses nasaus qu’ère d’ua transparéncia de color ròsa.
Amiaue eth cap inclinat entara espatla e a trauèrs des pòts se vedie era punta nacrada des dents.
Dilhèu se’n burle de jo?, pensaue Rodolphe.
En resumit, qu’aqueth gèst d’Emma non auie estat senon un avís, donques qu’auien, caminant ath sòn costat, ath senhor Lheureux, que de quan en quan les adreçaue era paraula coma cercant era ocasión d’entrar en convèrsa.
Que hè un dia esplendid.
Toti son en carrèr.
Bohe eth vent der Èst!
Ne Rodolphe ne era senhora Bovary li hègen cabau.
Ça que la, ath mès leugèr des sòns movements Lheureux s’apropaue mormolhant “Com didetz?”, en tot meter-se era man en chapèu coma s’anesse a saludar.
Quan arribèren dauant dera botiga deth haure en sòrta de seguir era carretèra enquiara barralha, Rodolphe trinquèc còp sec per un caminòu en tot hèr-se a vier ara senhora Bovary.
Cridèc:
Bona tarde senhor Lheureux!
Enquia ua auta!
Quina manèra de dider-li adiu!, didec Emma arrint.
E per qué mos auem de deishar envasir pes auti?
Emma se rogic tota.
Rodolphe non acabèc era frasa.
Alavetz se botèc a parlar deth temps e de çò d’agradiu qu’ère caminar pera èrba.
Se vedie quauques margarides rebrolhades viuament.
Guardatz guaire margarides!, didec Rodolphe.
E higec:
E se ne cuelhi ua?
Qué vos semble?
Dilhèu ètz encamardat?, hec Emma tossint un shinhau.
Qui se’n pòt saber!, responec Rodolphe.
Eth prat començaue a aumplir-se, e es hemnes, damb uns enòrmes paraploges, cargades de mainatges e de tistèrs, se calauen pertot.
Soent les calie entornejar un grop de hemnes; qu’èren, normaument, sirventes des bordaus, cauçades damb cauces blaues e sabates planères, damb anèths d’argent enes dits e damb ua flaira de lèit que trauessaue es sentits quan se passaue peth sòn costat.
Caminauen cuelhudes pes mans en tot estener-se peth prat dera linha des albars enquiara tenda deth banquet.
Qu’ère era ora der examen, e es campanhards entrauen, es uns darrèr des auti, en ua sòrta d’ipodròm format damb ua còrda longa que tenguien uns bastons.
Es bèsties èren en interior, damb es caps apròp dera còrda, formant ua seguida de lombs confusa e desparièra.
Se vedien es porcèths assopits heregant eth morre peth solèr; s’entenie eth belèc des oelhes e eth bram de vedèths; es vaques, miei ajaçades pera èrba, damb era pauta doblegada, romegauen lentament tot clucant es paupetes ath miei d’un eisham de mosques.
Uns carretèrs, damb es braci rebussadi, tenguien mejançant es cabestes sementaus encabradi qu’endilhauen sorrolhosament peth costat des ègues.
Aguestes estirauen eth còth tranquillament, damb ua crinèra ampla, tant qu’es polins repausauen ara ombra deth sòn còs e calauen eth cap entremiei deth braguèr.
E, entre era longa ondulacion de tota aquera seguida de lombs, se vedie se com, de quan en quan, ondejaue ua crinèra blanca ath vent, o com fiblauen er espaci ues còrnes ponchudes, entremiei d’uns caps d’òme que corrien.
Dehòra, cent passi mès enlà dera scèna deth concors, i auie un taure nere damb amàs botat e ua anèra de hèr penjant-li des nassi, immobil coma ua bèstia de bronze.
Lo tenguie peth ramau un gojat tot esparrecat.
Mentretant, uns senhors anauen auançant damb trabalh entre es dues ringlères, examinant as animaus e parlant en votz baisha.
Eth que semblaue mès important anaue cuelhent quauques nòtes mentre caminaue.
Qu’ère eth president deth jurat, eth senhor Derozerays de Panville.
Atau mos abandonatz, senhor Boulanger?
Rodolphe protestèc en tot díder que ja i anaue.
Que non i anarè cap, didec.
E, en tot arrir-se’n deth concors, Rodolphe mostraue era sua contrasenha blaua per çò de poder circular damb mès libertat, e enquia e tot de quan en quan se posaue dauant de bèth beròi exemplar que d’eth, tot sigue dit de passa, era senhora Bovary non mostraue guaira admiracion.
En encuedar-se’n Rodolphe comencèc a hèr trufaria a prepaus dera manèra qu’es senhores de Yonville auien de pimpalhar-se.
Dempús se desencusèc dera forma negligenta que s’auie vestit eth.
Eth conjunt de ròba qu’amiaue auie aquera incoeréncia des pèces abituaus e ath còp escuelhudes, qu’ara sua aparença eth vulgar atribuie era revelacion d’ua existéncia excentrica, es desordes deth sentiment, es tiranies der art e, mès que mès, un cèrt mesprètz respècte as convencions sociaus, causa que lo sedusie o l’exasperaue.
Atau, era sua camisa de coton, damb es punhets plegats se holaue ar edart peth vent ath laguens dera dubertura deth justet, qu’ère de flausina, de color grisa, e es pantalons, aplombats, de linhes amples, deishauen veir enes pès ues bòtes d’alanquins damb puntes de vernís.
Ludien de tau forma, qu’era èrba s’i reflectie.
Era quau causa non ère obstacle entà que cauishiguèsse, sense dar-li cap importáncia, es excrements deth bestiar damb ua man botada ena pòcha dera vèsta e eth chapèu de palha amagat dejós deth braç.
Qu’ei que, higec, entà auer d’anar peth camp…
Que non s’ac vau, didec Emma.
Ei cèrt!, repliquèc Rodolphe.
Vos?, exclamèc Emma, estonada.
Sonque aparentament, donques qu’entremiei dera gent sagi de cuélher un anament leugèr.
Qué didetz, ara?
E es vòsti amics?
Es mèns amics?
Quini amics?
Dilhèu n’è bèth un?
Prononcièc aguestes darrères paraules hènt fiular un shinhau es pòts.
Les calec desseparar-se er un der aute pr’amor que venguie ath darrèr un òme damb un castèth de cagires.
Anaue tan cargat, que sonque se li vedien es puntes des esclòps e er acabament des braci, separadi e estenudi entà dauant.
Qu’ère Lestiboudois, er acògamòrts, que transportaue peth miei dera multitud es cagires dera glèisa.
Plen d’imaginacion per tot aquerò que hège as sòns interèssi, auie desnishat aqueth miei de profitar-se’n deth concors, e era idia li daue resultat, donques que non sabie entà on virar-se de tanta faena.
Efectiuament, era gent auie calor e se pelejaue per aqueri sètis de sanha, tan flairosi d’encens, apuant-se enes dorsièrs tacadi de cera, damb ua cèrta veneracion.
Era senhora Bovary tornec a cuélher eth braç de Rodolphe.
Qu’ei clar!.
M’a mancat tantes causes!
Tostemp solet!
A, s’era vida m’auesse hèt trapar ua finalitat, s’auessa entrevist bèra afeccion, se m’auessa trapat a quauquarrés!…
Qu’auria despenut tota era energia capabla, ac auria vençut tot, ac auria trincat tot.
Vos pensatz que non?, exclamèc Rodolphe.
A tot darrèr, seguic Emma, ètz liure.
E higec trantalhant: E ric.
Non vo’n burletz, responec Rodolphe.
Mentre Emma juraue que non se’n burlaue bric, ressonèc ua canonada.
Ara seguida era gent arrinquèc a córrer de cap ath pòble.
Qu’ère ua faussa alarma.
Eth prefècte encara non arribaue.
E es membres deth jurat, ahiscadi, non sabien en realitat se qué hèr, se començar era session o seguir demorant.
Fin finau arribèc un gran coche de shivaus ath hons dera plaça.
Qu’ère un coche de loguèr tirat per un parelh de shivaus prims e amiat per un menaire damb chapèu blanc que foetaue as animaus ara valenta.
Binet lèu non auec temps de cridar: “As armes!” Eth coronèl l’imitèc.
I auec ua correguda per çò d’amagar-se des fusilhs.
Era equipa prefectorau, totun, coma s’auesse endonviat era confusion, s’anèc apropant a un tròt contengut, damb es shivaus acoblats, e arribèc en peristil der Ajuntament en moment precís qu’es pompièrs e era garda nacionau se desplegauen, ath son des tambors e mercant eth pas.
Movement!, cridèc Binet.
Haut!, cridèc eth coronèl.
En hilèra tara quèrra!
E dempús d’auer-se botat es armes ena espatla hènt un catric-catrat alongat coma eth sorrolh d’un caudèr de coeire que què escales enjós, toti es fusilhs tornèren a repausar en solèr.
Alavetz, se vedec baishar dera carròça a un senhor vestit damb un trio cuert brodat d’argent, cauvet deth costat deth front e damb ua guinsa de peus en cogòt; qu’auie era cara auriòla e era mina d’ua grana benignitat.
Miei clucaue es uelhs, gròssi, caperadi d’espesses paupetes, campant ara multitud e lheuant eth nas entà naut damb un arridolet perdut ena boca bauba e enclotada.
En arreconéisher ar alcalde, per çò dera banda qu’amiaue entrecrotzada en pièch, l’expausèc qu’eth prefècte non auie pogut vier.
Eth qu’ère un conselhèr dera prefectura; dempús higec quauques desencuses.
Tuvache li responec adreçant-li uns compliments; eth conselhèr se sentec confonut.
S’estauen er un dauant der aute damb es fronts lèu tocant-se, enrodadi pes membres deth jurat, peth conselh municipau, pes notables dera poblacion, pera garda nacionau e pera multitud…
Eth senhor conselhèr, tient-se sus eth pièch eth petit tricòrni nere, reiteraue es salutacions tant que Tuvache, acorbaishant-se coma un arc, tanben arrie ath sòn torn, s’exprimie quequejant, anaue ara recèrca des frases, hège protèstes de fidelitat ara monarquia, arregraïe er aunor que se hège a Yonville.
Hippolite, eth mosso der ostau, tenguec compde des shivaus que li deishèc eth menaire e se les hec a vier tot coishejant entath cubèrt deth Lion D’Or, a on se formèc lèu lèu un ròtle de campanhards que guardauen damb curiosèr eth coche.
Dempús, ressonèc eth tambor, seguic eth retruc deth canon, e es senhors, alinhadi, pugèren naut dera estrada e se seigueren enes fautulhs de velot vermelh d’Utrecht qu’era senhora Tuvache auie deishat exprèssament.
Era retirada de toti èri qu’ère evidenta.
Peus ròis, cares holades, un shinhau cremades peth solei e d’un color de cidra doça.
Es sues pursères, espelofides, subergessien des cothèrs regdes e des corbates blanques damb eth nud plan ben hèt.
Es justets èren toti de velot; es relòtges amiauen toti un pendolh ovau de cornalina ath cap d’ua cinta.
Es senhores dera societat se trapauen ath darrèr, jos eth cubèrt deth vestibul e entre es flancs des colomnes.
Era màger part dera gent s’estenie ath long dera tribuna, de pès o seiguts enes cagires.
Efectiuament, Lestiboudois auie anat portant es cagires qu’auie retirat deth prat e non se cansaue d’anar a cercar-ne d’autes ena glèisa, causant ua tau obstruccion damb eth sòn trafec qu’a penes se podie arribar enquia es gradons dera estrada.
Trapi, didec eth senhor Lheureux en tot adreçar-se ath farmaceutic just quan aguest passaue pr’amor de vier a ocupar eth sòn lòc, qu’aurien d’auer plantat dus paus venecians damb bèra nauetat, ath còp rica e sevèra; qu’aurie estat un bon còp de uelh.
Qu’ei cèrt, responec Homais.
Mès qué li vam a hèr!
Er alcalde s’ac a volut hèr tot solet.
Non a guaire gust, praube Tuvache!
Qu’ei totafèt desaprovedit d’aquerò que poiríem díder eth gèni des arts.
Mentretant, Rodolphe pugèc damb era senhora Bovary en prumer estatge der Ajuntament.
Se calèren en salon de sessions.
Coma que se passaue qu’ère uet, Boulanger didec qu’aquiu serien milhor entà gaudir der espectacle.
Cuelhec tres escabèls dera taula ovau plaçada jos eth bust deth monarca e, apropant-les en ua des hièstres se seigueren er un ath costat der aute.
Ena estrada se costèc ua agitacion; eth mormolh entre es ocupants esdevenguec viu.
Ara fin se lheuèc eth senhor conselhèr.
Se sabie ja que se cridaue Lieuvain, e eth sòn nòm anaue de boca en boca entre era multitud.
Dempús d’auer verificat ues huelhes de papèr, i calèc es uelhs e comencèc:
Me calerie meter-me un shinhau entà darrèr, didec Rodolphe.
Per qué?, preguntèc Emma.
Declamaue:
Qu’ei que me porien veir de baish estant, didec Rodolphe, e dempús ne damb quinze dies non n’auria pro entà dar explicacions, e damb era mia mala fama…
Que vos calomniatz!, didec Emma.
Non, non, vos asseguri qu’ei detestabla.
Eth comèrç e es arts florissen pertot.
Es naues vies de comunicación s’estenen per tot eth país coma un hilat d’artèries qu’aumente era relacion en còs der Estat.
Es nosti grani centres manufacturèrs an reprenut era sua activitat.
Era religion, mès assolidada, arrís en toti es còrs.
Solide?
Plan que òc!
Non sabetz que i a amnes tormentades de contunh?
Tanlèu s’arrecèssen ena contemplacion coma van ara cèrca dera accion.
Tanlèu s’embelinen enes passions mès pures coma se lancen enes plasers mès desfrenats.
Atau gaudissen de totes es fantasies, de totes es holies…
E didec:
Nosates, praubes hemnes, non auem ne aguesta distraccion!
Qu’ei ua trista distraccion, pr’amor que non s’i trape era felicitat.
Qu’ei que se trape bèth còp?, preguntèc Emma.
Òc, responec Rodolphe, tostemp arribe un dia.
Tostemp arribe un dia, repetic Rodolphe, de ressabuda, justament quan comencen a mancar es esperances.
Er un e er aute se comprenen sense besonh d’explicar-se.
Com non auie d’èster atau se ja ac auien entrevist en sòmis!
En fin, eth tresaur tan cercat se hè present, qu’ei aciu dauant: lutz, beluguege.
Ça que la, eth dobte encara s’impause, un que non gause de creder-s’ac pr’amor qu’er enludernament ei tau qu’avugle es uelhs, coma quan se ges des tenèbres ena lum deth dia.
E, en acabar aguestes paraules, Rodolphe ahigec era mimica ara frasa.
Se passèc era man peth front coma aqueth qu’a un rodament de cap; dempús la deishèc quèir ena man d’Emma.
Aguesta retirèc era man.
Eth conselhèr, totun, seguie liegent:
Sonque as que son pro òrbs, as que son pro en.honsadi (ac digui sense pòur), as que son massa embolhadi enes prejudicis de un aute temps entà desconéisher er esperit des poblacions agricòles.
Plan que òc, non ei en camp a on se trape mès patriotisme, mès abnegacion entara causa publica, mès intelligéncia en ua soleta paraula?
Es deuers!, exclamèc Rodolphe.
Tostemp es deuers!
Ja ne sò hart, d’aguestes paraules!
Es que mos canten de contunh ena aurelha, “es dèuers, es dèuers!”, son ua còlha de capleugèrs e de beates embelinades.
Coma i a mon!
Eth dèuer qu’ei sénter aquerò qu’ei gran, estimar era beresa e non pas acceptar totes es convencions dera societat damb es ignomínies qu’impause.
Non, non!
Per qué s’a de declamar contra es passions?
Dilhèu non son çò de milhor que i a ena tèrra, era hònt der eroïsme, der entosiasme, dera poesia, dera musica, des arts, de tot, a tot darrèr?
A!, plan, mos cau saber que n’a dues de moraus.
Era petita, era convenguda, era des òmes, era que càmbie constantament, era qu’escridasse e s’agite abaish, a pè de tèrra, coma aquera còlha de pècs que vedem, e era auta, era etèrna, era qu’auem ath nòste entorn e per dessús de nosati, coma eth paisatge que mos enròde e eth cèu blau que mos illumine.
Bovary.
Seguic:
Qui satisfè es nòstes necessitats?
Qui autrege çò que cau ara nòsta subsisténcia?
Non ei er agricultor?
Er agricultor, que, en tot semiar damb ua man laboriosa es socs deth camp, hè néisher eth horment, que, molut mejançant esturments engenhosi, ei transporat enes ciutats damb eth nòm de haria.
E lèu eth hornèr ne hè un aliment que servís autant ath praube coma ath ric.
Non ei er agricultor, tanben, eth qu’engreishe abondosi ramats entà procurar-mos es vestits?
Com mos vestiríem, com mos alimentaríem se non siguesse per agricultor?
E, sense anar mès luenh, qui non a pensat soent ena importància d’aguest modèst animalet, ornament des nòsti corraus, que subministre ara eth coishin entath nòste repaus, era carn suculenta entàs nòstes taules e es ueus?
Se me calèsse anar mentant, totun, es desparièrs productes dera tèrra ben cultivada, tau coma ei prodiga entàs sòns hilhs ua mair generosa, que non acabaríem jamès.
Aciu era vinha, aquiu es pomèrs e era cidra, mès enlà eth colzat, dempús es hormatges e eth lin.
Non desbrembem eth lin, senhors, qu’a cuelhut aguest an un desvolopament considerable e que sus eth vos cridarè era atencion mès particularament”.
Que non calie qu’ac didesse cridant, donques qu’es boques de tota aquera multitud semblaue que non siguessen dubèrtes qu’entà beuer-se es sues paraules.
Ath sòn costat, Tuvache l’escotaue daurint uns uelhs coma iranges.
De tant en tant, eth senhor Derozerays barraue doçament es sues paupetes.
Mès luenh, eth farmaceutic, damb eth sòn hilh Napoleon entre es cames, se botaue era man darrèr dera aurelha pr’amor de non perder-se ne ua soleta sillaba.
Es auti membres deth jurat balancejauen tot doç era maishèra en.honsada laguens deth justet en senhau de conformitat.
Baish, ath pè dera estrada, es pompièrs se tenguien enes sues baionetes.
E Binet ère immobil damb eth code entà dehòra e era punta deth sabre entà naut.
En cas de qué escotèsse, que non deuie veir arren, pr’amor qu’era visèra deth casco li baishaue enquiath nas.
Eth sòn lòctenent, eth hilh petit deth senhor Tuvache, encara auie exagerat mès eth sòn; n’aiue un d’enòrme que se li minjaue tot eth cap en tot deishar-li escapar tot just ua punta deth tapaboques.
Aquerò non l’empachaue d’arrir damb doçor mainadenca e era sua careta esblancossida caperada de gotes de sudor auie ua expression d’alegria, d’aclapament e de dromilhon.
Era plaça ère tan plia qu’era gentada arribaue enquiath pè des cases.
Se vedie gent emparada enes hièstres, de pès en lumedan des pòrtes, e Justin, dauant dera veirina dera farmacia, semblaue absorbit ena contemplacion der espectacle.
Lieuvain se perdie peth camin.
Arribauen tròci de frases, interrompudes peth bronit des cagires.
Dempús, ara imprevista, eth bram alongat d’un buèu o es belècs d’uns anhèths, que se repetien pes cornèrs des carrèrs.
Efectiuament, es vaquèrs e es oelhèrs s’auien hèt a vier es bèsties enquia aquiu, e aguestes bramauen de quan en quan en tot arrincar-se damb era lengua bèth trocet d’èrba aganchada en morre.
Non vos revòute aguesta conjuracion dera gent?
Non i a un solet sentiment que non condemnen.
Es mès nòbles instints, es mès pures simpaties, son perseguides e calomniades; e, se se passe que se trapen dues amnes, s’organize tot entà que non se posquen trapar.
Aquerò non serà obstacle, totun, entà que s’escridassen e estenen es ales.
Qu’ei parièr!
Tard o d’ora s’amassaràn, ja sigue ath cap de sies mesi o de dètz ans, pr’amor qu’era fatalitat ac exigís atau e perque an neishut era ua entara auta.
Auie es braci crotzadi sus es jolhs e lheuaue es uelhs entà Emma en tot guardar-la fixament de ben apròp.
Era vedie enes sòns uelhs uns bualhets d’aur irradiant-se ar entorn de dus vistons neri, e enquia sentie eth perhum dera pomada que lustraue era cabeladura.
Alavetz sentec coma ua ondada de molesa que li recorrie eth còs.
Se’n brembèc d’aqueth vescomde que l’auie hèt dançar en Vaubyessarde qu’era sua barba exalaue era madeisha flaira de citron e de vanilha que gessie des peus qu’auie ath sòn costat.
E maquinaument cluquèc es uelhs entà alendar-la milhor.
En aguest gèst que hèc, totun, en tot agarrar-se fòrtament ara cagira, vedec ena luenhor, gessent der orizon, era vielha diligéncia era Arongleta baishant tot doç era còsta de Leux e quilhant ua broma de povàs ath sòn darrèr.
Guairi còps aqueth coche auriò auie amiat a Leon entath sòn costat!, e per aquera carretèra se n’auie anat entà tostemp.!
Li semblèc que lo vedie ath sòn dauant, ena hièstra dera sua abitacion; dempús, tot s’esbugassèc coma s’entrèsse en un revolum de bromes e se vedec hènt viroletes, valsejant, enes braci deth vescomde, jos era claror des aranhes; ath còp li semblaue que Leon non ère guaire luenh e que lèu tornarie… e, totun aquerò, sentie eth cap de Rodolphe ath sòn costat.
Atau penetraue es sòns desirs d’abans era doçor d’aquera sensacion, escampilhant-se ena alendada subtila deth perhum que s’estenie pera sua amna, coma es graets de sable botjadi pera escometuda deth vent.
Dauric repetidament es horats deth nas, damb fòrça, pr’amor d’aspirar era agradiua frescor dera gèdra enrodada enes capitèls.
Se treiguec es gants, se shuguèc es mans; dempús se ventèc era cara damb eth mocador tant que sentie, jos es batècs des tempes, eth mormolh dera multitud e era votz deth conselhèr salmejant es sues frases.
Didie:
Perseveratz!
Non escotetz ne es suggestions dera rotina ne es conselhs massa leugèrs d’un empirisme temerari!
Mès que mès, tietz- vos ath melhorament deth solèr, as bons hièms, ath desvolopament des races de shivaus, de buèus e de porcèths.
Qu’aguesti concorsi siguen, entà vosati, coma ues pacifiques arenes a on eth vencedor, en gesser-ne, estene era man ath vençut e fraternize damb eth, en tot demorar capitades melhores.
E vosati, venerables servidors, domestics umils, qu’es sues tasques enquia aué cap govèrn auie auut en consideracion, vietz a recéber era recompensa des vòstes vertuts silencioses e sigatz convençudi qu’en futur er Estat a es uelhs tachadi en vosati, que vos encoratge, que vos protegís, qu’acuelherà es vòstes justes reclamacions e aleugerirà, en aquerò que sigue possible, eth pes des vòsti penibles sacrificis”.
Alavetz, eth senhor Lieuvain se seiguec.
Eth senhor Derozerays se lheuèc e comencèc un aute discurs.
Dilhèu non siguec tan florit coma eth deth conselhèr; mès se hège escotar, per çò deth sòn estil mès positiu, ei a díder: perque expausaue ues coneishences mès especiaus e ues consideracions mès nautes.
Atau, er elògi deth govèrn i ocupaue mens espaci; era religion e era agricultura n’ocupauen mès.
Que se vedie era relacion entre era ua e era auta e com ambdues auien estat presentes tostemp ena civilizacion.
Rodolphe parlaue damb era senhora Bovary de sòmis, de presentides, de magnetisme.
Arreculant enquiara cunhèra des societats, er orador pintaue aqueri tempsi forenos en qu’es òmes viuien minjant aglans ath hons des bòsqui.
Dempús l’auie trèt era pèth as animaus, s’auie vestit de tela, auie hèt socs e plantat vinhes.
Ère un ben?
I auie en aquera descubèrta mès inconvenents qu’auantatges?
Eth senhor Derozerays se preguntaue sus aguesta qüestion.
Pòga pòc Rodolphe auie arribat deth magnetisme enquias afinitats, e mentre eth senhor president mentaue a Cincinatus amiant eth car, Dioclecian plantant caulets e es emperadors dera China inaugurant er an ena epòca dera semençalha, Boulanger explicaue qu’aguestes atraccions irresistibles èren degudes a bèra existéncia anteriora.
Nosati, per exemple, didie, per qué mos auem coneishut?
Quin edart ac a volgut?
Qu’ei que segurament, a trauèrs der aluenhament, es nòstes inclinacions particulares, coma es arrius que s’esguitlen damb era fin de trapar-se, mos possàuem er un entar aute.
E li cuelhec era man; era non la retirèc.
Hè pòc de temps, per exemple, quan venguí ena vòsta casa… “Ath senhor Bizet, de Quincampoix”.
Me’n sabia dilhèu de qué vos acompanharia?
Atau, eth vòste rebrembe non m’abandonarà cap aisidament.
Rodolphe sarraue era man e la sentie cauda e tremolosa coma ua paloma captiva que vò cuélher era volada.
Sigue, totun, qu’Emma sagesse de desliurar-la o que responesse ara pression de Rodolphe, hec un movement damb es dits.
Boulanger exclamèc:
Gràcies; non me refusatz!
Qu’ètz brava!
Deishatz-me que me guarda, que me contempla!
Ua volada d’aire qu’entrèc pes hièstres arropic eth tapet dera taula.
Baish, ena plaça, es còfes des campanhardes se lheuèren coma ua berugadissa d’ales de parpalhòla blanca.
Rodolphe auie acabat de parlar.
Se guardèren.
E sense cap esfòrç, doçament, es dits se confonèren.
Vè-te-i Non.
Ara quèrra!
Non ages pòur!
Be n’ès de pèga!
Vie o non vie?, exclamaue Tuvache, Òc!…
Guardatz-la!
Donques que s’apròche!
En tot auançar entara estrada, campèc ua vielheta d’aspècte pauruc e que semblaue arropir-se jos era sua pruaba ròba.
Anaue cauçada damb uns enòrmes esclòps de husta e amiaue un devantau estacat ena cintura.
Portaue ua mantilha sense cimossar que lèu li tapaue era cara esquifida e tant arropida que semblaue ua poma passida.
Es manges dera camisa se li minjauen es mans, longues e totes noselades.
Eth povàs des granges, era potassa des bugades e era ronha des lans les auien encrostades, escarraunhades e endurides taument, que semblauen lordes encara que siguessen ben lauades en aigua clara; a truca d’auer servit, restauen miei dubèrtes coma se volesssen mostrar, eres madeishes, er umil testimoniatge de tants patiments passadi.
Ua sòrta de rigidesa monacau ressautaue era expression deth sòn ròstre.
Arren de tristor ne d’atrendiment ena sua guardada palla.
Qu’auie aprenut eth mutisme e era placidesa en tot tractar damb es animaus.
Ère eth prumèr viatge que se vedie ath miei d’ua companhia tan nombrosa.
E trebolada interiorament pes bandères, es tambors, es senhors vestits de nere e pera crotz d’aunor deth conselhèr, s’estaue quieta, sense saber se húger o tirar entà dauant, sense compréner se per qué era multitud la possaue e per qué l’arrien es examinadors.
Atau romaue dauant d’aqueri borgesi ben alimentadi aquera mieja centuria de servitud.
Apressatz-vos, venerabla Catherina-Nicaise-Leroux!, didec eth conselhèr, qu’auie cuelhut des mans deth president era lista des gardonadi.
Apressatz-vos, apressatz-vos!
Ètz sorda?
E li cridèc ena aurelha: Cinquanta quate ans de servici!
Ua midalha d’argent!
Qu’ei entà vos.
Quan era vielheta auec era midalha enes dits, se la guardèc atentiuament.
Un arridolet de felicitat pistèc en sòn ròstre e gasulhèc en tot anar-se’n:
Se lheuèc era session.
Era multitud se dispersèc.
Ara que ja s’auien acabat es discursi, cadun cuelhie eth sòn reng e tot entornaue entar orde acostumat: es patrons mautractauen as mossos e aguesti foetauen as animaus, trionfadors indolents, que s’entornauen entar estable damb ua corona verda entre es còrnes.
Mentretant, es gardes nacionaus auien pujat en prumèr estatge der Ajuntament amiant uns panets tachadi enes baionetes.
Eth tambor deth batalhon amiaue un tistèr plen de botelhes.
Era senhora Bovary cuelhec eth braç de Rodolphe.
Aguest l’entornèc entara sua casa.
Se separèren dauant dera pòrta.
Dempús, eth se passegèc solet peth prat demorant era ora dera taulejada.
Era hèsta siguec longa, animada, e mau servida.
Toti èren tant amolonadi qu’a penes se podien botjar es codes.
Es estretes hustes que servien de bancs sigueren a mand de trincar-se jos eth pes des convidadi.
Aguesti mingèren abondosament.
Cada un se compensaue d’aquerò qu’auie pagat.
Es pisharretes dera sudor baishauen front enjós, e peth dessús dera taula, ondejant ara nautada des fanaus, flotaue un bugàs blancós coma era broma baisha qu’exalen es arrius enes maitiades dera tardor.
Rodolphe, damb era esquia apuada ena vela dera tenda, auie eth pensament tant assadorat d’Emma qu’ere incapable d’encuedar-se’n d’arren.
Ath sòn darrèr, es crambèrs apilerauen es siètes lordes sus era èrba.
Es vesins l’adreçauen era paraula, mès eth non responie.
E, encara que l’auplien eth veire, eth sòn pensament seguie silenciós a maugrat der aument de rambalh.
Pensaue en aquerò qu’auie dit Emma; ena forma des sòns pòts.
Vedie lúder eth sòn ròstre enes plaques des shacòs coma se siguessen miralhs magics.
Es plecs deth vestit devarauen ath long des parets, e es perspectiues entredubèrtes poblauen er avier de dies d’amor inacabables.
Tara vrespada la tornèc a veir, pendent es huecs d’artifici.
Anaue, totun, damb eth sòn marit, era senhora Homais e eth farmaceutic, que s’enquimeraue fòrça peth perilh que representauen es petards contrarotladi, e deishaue en cada moment, era companhia per çò de vier a hèr-li recomanacions a Binet.
Es pèces pirotecniques auien estat enviades a nòm de Tuvache.
Aguest, per un excès de precaucion, les auie barrat en sosterranh.
Se passaue, donc, qu’era povòra ère umida e non s’alugaue guaire; e era arròda principau, qu’auie de representar a un dragon que se mossegaue era coa, siguec un complèt fracàs.
De quan en quan s’alugaue bèra miserabla fusada; alavetz, era multitud, embadoquida hège ua sarabat barrejat de sorriscles de hemnes per çò des gatalheues que les hègen tant que se tardaue era escurina.
Emma, silenciosa, s’apuaue doçament en pièch de Charles; dempús, damb era maishèra quilhada, seguie er arrai luminós des fusades que trincauen era neror deth cèu.
Rodolphe la contemplaue ara lum des fanaus.
Aguesti s’anèren amortant de man en man.
Es esteles s’illuminèren.
Roginaue.
Emma se botèc un mantèl en cap.
En aguest madeish moment s’entenec eth coche deth conselhèr que gessie der ostau.
Eth menaire, totafèt embriac, s’assopic de ressabuda, e se podie observar de luenh estant er embalum deth sòn còs gessent per dessús dera capòta e balancejant-se d’un costat en aute ath miei des dues lantèrnes, segontes es secodides deth conjunt de correges de suspension.
Vertadèrament, didec eth potecari, calerie reprimir severament era embriaguesa.
Voleria que cada setmana s’escriuessen en un panèu, en Ajuntament, eth nòm de toti aqueri que pendent era setmana s’auessen embriagat.
Ath delà, damb era relacion estadistica s’aurien ua sòrta de donades clares que, sivans es convenences, s’anarie…
A, desencusatz-me!
E arrinquèc a córrer de cap ath capitan.
Aguest s’entornaue entà casa.
Non me shordetz, responec eth quistaire; que non cau.
Padegatz-vos, didec eth potecari, quan tornèc a trapar-se ath costat des sòns amics.
Eth senhor Binet m’a assegurat que s’auien cuelhut totes es prevencions.
Non a queigut cap bualh en nunlòc.
Es bombes contra incendis son prèstes.
Que ja mo’n podem anar a dormir.
Per Diu que n’è talents, didec era senhora Homais, badalhant considerablament.
Qu’ei parièr, totun, era hèsta a estat fòrça lududa e a hèt plan bon dia entà poder-la celebrar.
Rodolphe higec baishet e damb ua guardada trenda: Òc, fòrça bon!
E, dempús de dider-se adiu, cada un se n’anèc entath sòn costat.
Dus dies dempús, en “Fanau de Rouen” apareishec un long article consagrat ath concors.
Homais l’auie redigit londeman madeish ath caliu dera inspiracion.
Dempús, parlaue dera condicion des campanhards.
Efectiuament, eth govèrn hège fòrça causes, mès encara ère pòc.
Amiem-les, donc, ena practica!” Dempús, abordant era entrada deth conselhèr, non desbrembèc “er aire marciau dera nòsta milicia”, ne “es nòsti mès esdegats conciutadans”, ne “es vielhs damb es caps cauvets, ua sòrta de patriarques, presents en acte, que quauqui uns d’eri, rèstes des nòstes immortaus falanges, sentien bategar encara es sòns còrs ath son viril des tambors”.
Se mentaue un des prumèrs entre es membres deth jurat, e enquia rebrembaue en ua nòta qu’eth senhor Homais, farmaceutic, auie manat ua memòria sus era cidra ara Societat d’Agricultura.
Quan arribèc ena distribucion de prèmis, pintaue era jòia des premiats damb caractèrs ditirambics.
Mès d’un mostraue damb orgulh era sua umila midalha, e solide, en tornar entà casa, ath costat dera esposa plan estimada, l’aurà penjat tot plorant ena paret principau dera cabana.
Tàs entorns des sies, ua taulejada parada en erbatge deth senhor Liegeard amassèc as principaus assistents ara hèsta.
I auec en tot moment ua grana cordialitat.
Se prononcièren diuèrsi brindes: eth senhor Lieuvain, ath monarca; eth senhor Tuvache, ath prefècte; eth senhor Derozerays, ara agricultura; eth senhor Homais, ara indústria e as bères arts, germanes inseparables; eth senhor Leplichey, as melhoraments.
Tath vrèspe, un brilhant castèth de huecs d’artifici illuminèc ara imprevista eth cèu.
S’aurie dit qu’ère un vertadèr calidoscòpi, ua autentica decoracion d’opèra, e, pendent un moment, era nòsta petita localitat podec considerar-se transportada ath miei d’un sòmi des Mil e ua Nets.
E higie:
Solide es sacristies entenen eth progrès de ua auta manèra.
Qu’ètz plan liures de hè’c, senhors de Loyola!”.
IX.- Se passèren sies setmanes.
Rodolphe non tornèc a campar.
E ath cap d’ua setmana gessec uns quants dies de cacèra.
Qu’ère soleta.
Hège ja nets.
Es cortines de mossolina, ath long des veires, accentuauen eth crepuscul, e es dauradi deth baromètre, negats per un arrai de solei cogant, alugauen uns esclats en miralh, entre es retalhs deth polipèr.
Qu’è auut trabalh, didec.
Sò estat malaut.
Greù?, exclamèc era.
Qu’ei que non è volut tornar.
Per qué?
Non ac endonviatz?
Seguic:
Emma…!
Senhor!, exclamèc era en tot hèr-se un shinhau entà darrèr.
Ja vedetz se com auia rason en non voler vier!, repetic damb ua votz malenconiosa.
Pr’amor qu’aguest nòm, aguest nòm que m’aumplís era amna e que se m’a escapat… justament me l’enebitz.
Senhora Bovary!…
Toti vos criden atau!…
E ne tan solet ei eth vòste nòm; ei eth nòm de un aute!
Repetic: De un aute!
E s’amaguèc era cara entre es mans.
Òc, pensi en vos de contunh!…
Eth vòste rebrembe me desespère!
Desencusatz-me!…
M’en vau!…
Adishatz!…
Me n’anarè fòrça luenh… tan luenh que non tornaratz a enténer a parlar mès de jo!…
E ça que la… aué…
Ei tan de mau hèr lutar contra eth cèu, resistir er arridolet des angels!
Er òme tostemp acabe deishant-se arrossegar per aquerò qu’ei beròi, embelinaire, adorable!
Encara que non aja vengut, totun, encara que non aja pogut vier, non è deishat de contemplar tot aquerò que vos enròde.
Tàs nets, me lheuaua, venguia enquia aciu, guardaua era vòsta casa, eth losat illuminat pera lua, es arbes deth uart balancejant-se ena vòsta hièstra e un lumet, ua ludentor que brilhaue a trauèrs des veires coma un esquinç hèt ara ombra.
Ne sò solide fòrça de qué non vos ac imaginàuetz, qu’ath costat madeish, tant apròp e tan luenh ath còp, i auie un praube miserable…
Emma se virec de cara ath sòn interlocutor damb un sanglòt.
Be n’ètz de brave!, exclamèc.
Non, qu’ei que vos estimi, vaquí!
E vos vo’n sabetz!
Didetz-m’ac!
Ua paraula!
Sonque ua paraula!
Insensiblament Rodolphe s’anaue esguitlant der escabèl entath solèr.
S’entenie, totun, era heregada des esclòps ena codina, e se n’encuedèc de qué era pòrta dera sala ère dubèrta.
Be ne seríetz de caritatiua, didec, se me voléssetz satisfèr un caprici!
Se tractaue de hèr-li visitar era casa.
La desiraue conéisher.
Era senhora Bovary non i vedec cap inconvenent.
E quan anauen a lheuar-se entrèc Charles.
Bon dia, doctor, didec Rodolphe.
Eth mètge, vantat per aqueth titol, se des.heiguec en deferéncies.
Era senhora, didec, me parlaue dera sua santat…
Charles l’interrompec.
Plan que òc, ère fòrça preocupat; era sua senhora se tornaue a queishar d’opressions.
Alavetz Rodolphe preguntèc s’er exercici de montar a shivau non l’anarie ben.
Plan que l’anarie ben!
Excellent, perfècte!…
Qu’ei ua bona pensada.
Calerie que la metesses en practica.
Coma qu’Emma objectèc que non auie cap shivau, eth senhor Rodolphe li n’aufric un.
Era refusèc er aufriment.
Eth persutèc.
Dempús, damb er in de justificar era sua visita, condèc qu’eth sòn carretèr, eth dera sagnada, seguie auent rodaments de cap.
Ja passarè a veder-lo, didec Bovary.
A, fòrça ben!
Gràcies.
Que m’ei parièr!, didec Charles en tot hèr ua viroleta.
Com vòs que monta a shivau se non è cap vestit d’amazòna?
Encomana-te’n un!, responec.
Eth vestit d’amazòna la hec decidir.
Quan siguec a punt, Charles l’escriuec ath senhor Boulanger en tot dider-li qu’era sua hemna ère ara sua disposicion e que compdaue damb era sua complasença.
Londeman, tà meddia, Rodolphe arribaue dauant dera pòrta de Charles damb dus shivaus magnifics.
Un d’eri amaiue ues bòles de color ròsa enes aurelhes e ua sera de senhora, de pèth de cèrvi.
Rodolphe s’auie botat ues bòtes nautes e flexibles en tot dider-se qu’Emma probablament non n’aurie vist jamès cap de semblables.
Efectiuament, quan aguest apareishec en soleret damb eth vestit de velot tot nau e es pantalons de basta blancs, se demorèc embelinada der aspècte de Rodolphe.
Era ère ja prèsta, e lo demoraue.
Justin s’escapèc dera farmacia pr’amor de veder-la d’apròp.
Tanben gessec eth potecari.
Li hec ues quantes recomanacions ath senhor Boulanger.
Qu’un malastre vie de seguit!
Tietz compde!
Emma entenie un bronit naut, just madeish sus eth cap: qu’ère Felicité, que pataquejaue es veires damb es dits pr’amor de cridar era atencion de Berthe.
Era mainada li manèc un punet.
Era sua mair li responec en tot hèr botjar eth punh dera còrda.
Bona passejada!, exclamèc eth senhor Homais.
E sustot, prudéncia!
E hec voludar eth jornau tot guardant se com se n’anauen.
Tanlèu eth shivau d’Emma sentec era tèrra ath sòn dauant, comencèc a galaupar.
Rodolphe galaupaue ath sòn costat.
De quan en quan escambiauen bèra paraula.
En arribar ath pè der arribent, Rodolphe deishèc anar es retnes; la pugèren amassa, ath madeish temps.
Quan sigueren naut de tot, es shivaus s’arturèren còp sec e eth vel d’Emma, que volatejaue airosament, li queiguèc de nauèth.
Qu’ère a començaments d’octobre.
Era broma entelaue es camps.
Quauques vetes de bugàs s’alonguauen ath hons der orizon en tot meter-se entre es cimalhs; d’autes se trincauen e pujauen enquia perder-se cèu amont.
A viatges, en ua des dubertures dera broma, penetrada per un arrai de solei, se distinguien enlà es teulades de Yonville damb es uarts enes vòres der arriu, es patis, es parets e eth campanau dera glèisa.
Emma miei clucaue es uelhs per çò d’arreconéisher era sua casa.
Eth pòble jamès l’auie semblat tan petit.
Dera nautada a on se trapauen, era val semblaue un lac immens e palle que s’esbugassaue.
Es cims des arbes gessien d’aciu e d’enlà coma uns malhums neri; e es cimalhs des albars que subergessien sus era broma semblauen ues sablères qu’eth vent crespaue.
Entre es pins e era èrba deth costat, s’espargie ua lum bauba impregnada de tebesa atmosferica.
Era tèrra, ròia coma eth povàs deth tabac, amortesie eth bronit des passi.
Es hèrs des shivaus hègen rebotar entà dauant es carròlhes de pin escampilhades per tèrra.
Rodolphe e era senhora Bovary anauen ribassejant eth costat deth bòsc.
De tant en tant, Emma viraue eth cap pr’amor d’evitar era guardada deth cavalièr, e alavetz non vedie qu’es troncs des pins arringleradi, qu’era sua succession li produsie un cèrt estavordiment.
Es shivaus bohejauen.
Es seres se meteren a croishir.
Tanlèu entrèren en bòsc comencèc a aparéisher eth solei.
Diu mos protegís, didec Rodolphe.
Ac credetz atau?, objectèc era senhora Bovary.
Auancem, auancem, seguic Boulanger Hec petar era lengua.
Es dus shivaus corrien.
Es hoguères nautes e crespades que fistonauen eth camin s’aganchauen en estrep d’Emma.
Rodolphe les ac treiguie tot galaupant.
A viatges li passaue peth costat pr’amor de separar-li es branques, e Emma sentie qu’eth sòn jolh li heregaue era cama.
Eth cèu s’auie tornat blau.
Non se botjaue ne ua soleta huelha.
Se vedien amples espacis de brucs florits e estenudes de violetes qu’alternauen damb er espessor des arbes, de color gris, dauradi e vermelhosi, sivans era diuersitat des huelhams.
Soent, pujauen uns batècs d’ales deth hons des arrominguères o s’entenien es crits roncalhosi des corbassi que lheuauen eth vòl dès es ausines.
S’arturèren e baishèren.
Rodolphe estaquèc es shivaus.
Era longada deth vestit la hège estramuncar, encara qu’amièsse era coa rebussada.
Rodolphe la seguie ath darrèr contemplant era delicadesa dera sua micha blanca que se destacaue dera neror des botines e era ròba nera, coma ua sòrta de nudesa anticipada.
Emma se posèc: Que sò cansada, exclamèc.
Un shinhau mès encara, au!, coratge!
Un centenat de passi mès enlà se tornèc a posar.
A trauèrs deth vel que li devaraue deth capèth enquias anques, eth sòn ròstre transparentaue, blauenc, coma se nadèsse entre ues ondades d’azur.
Entà on anem, s’ac posqui saber?
Rodolphe non responec.
Era alendaue a bassacades.
Arribèren en un endret mès ample, esclarit pera destrau des lenhataires.
Se seigueren en ua soca d’arbe queigut e Rodolphe li parlèc deth sòn amor.
Comencèc a hè’c damb totes es precaucions entà non espaurir-la.
Eth sòn lenguatge ère malenconiós, repausat, seriós.
En tot prononciar aguesta frase, totun: Dilhèu ara, es nòsti destins non son comuns?
Non!, responec Emma.
Pro que vo’n sabetz.
Qu’ei impossible.
Se lheuèc entà anar-se’n.
Rodolphe la cuelhec deth braç.
Emma s’arturèc.
E, dempús d’auer-lo guardat pendent un instant damb es uelhs umidi e fòrça adocidi, diguec damb vivacitat:
Tè!, deishem-ac córrer!…
A on son es shivaus?
Anem-mo’n.
Rodolphe hec un gèst d’irritacion e d’anuèg.
Emma repetic: A on son es shivaus?
A on son es shivaus?
Emma arreculèc tremolosa: Ò!, me cau pòur!, mormolhèc.
Me hètz mau, anem-mo’n!
E tornèc a èster respectuós, amanhagador, timid.
S’en tornèren.
Mès qué vos cau?
Qué?
Non ac è comprenut.
Segurament vos enganhatz.
Vos amii ath laguens dera mia amna botada naut de tot d’un pedestau coma hemna immaculada.
Mès non posqui víuer sense vos.
Qu’è besonh des vósti uelhs, dera vòsta votz, des vòsti pensaments!
Sigatz era mia amiga, era mia fraia, eth mèn àngel!
E en tot estirar eth braç l’agarraue pera cintura.
E l’anaue tient atau mentre caminauen.
Enteneren as shivaus que peishien peth huelham.
Demorem-mos un shinhau mès encara!
Non partim tan lèu!
E se la hec a vier mès luenh, ara vòra d’un estanh caperat de plantes d’aigua.
D’entre miei des joncs gessien uns nenufars immobils e passits.
Eth bronit des sòns passi a trauèrs dera èrba hège sautar es gargolhes des amagaders.
Que non està ben, non està ben, exclamèc Emma.
Sò hòla.
Per qué non?…
Emma, Emma!
Ò!, Rodolphe… didec doçament, en tot apuar-se ena sua espatla.
Era tela deth sòn vestit s’aganchaue ath velot dera giqueta de Rodolphe; deishèc tòrcer eth sòn còth blanc, holat per un sospir d’estavaniment, e, estarnada en somics, tremolant e amagant-se era cara, se deishec anar.
Baishauen es ombres dera tarde; eth solei, penetrant orizontaument entre es arrames des arbes, l’enludernaue.
Aquiu e delà escampilhades peth huelham e pera èrba que s’estenie ath sòn entorn, tremolauen ues plapes luminoses coma s’es colibrís, volant, auessen esparjut es sues plumes.
Eth silenci ère totau; un sabi pas qué de doç semblaue gésser des arbes.
Emma sentie qu’eth còr li tornaue a bategar e qu’era sang li circulaue peth còs coma un ample arriu de lèit.
Alavetz, entenec un crit vague e prolongat, enes entorns deth bòsc, ua votz que s’arrossegaue pes tucòs luenhants e qu’era escotaue silenciosament coma ua musica que s’anaue barrejant damb es darrères vibracions des sòns nèrvis encara esmoiguts.
Rodolphe, damb eth cigar ena boca, apraiaue damb un guinhauet, era brida d’un des shivaus, que s’auie trincat.
Tornèren entà Yonville peth madeish camin qu’auien cuelhut ena anada.
Era hanga sauvaue encara es tralhes des shivaus, es ues ath costat des autes.
Es madeishes arrominguères, es madeishi calhaus entre era èrba.
Arren auie cambiat ath sòn entorn.
E, totun aquerò, en sòn interior amiaue es tralhes d’un revolum mès considerable que se s’auessen botjat es montanhes.
De tant en tant, Rodolphe s’inclinaue e li punaue era man.
Que hège gòi de verder-la a shivau!
Regda, eleganta, damb eth jolh plegat sus eth còth der animau, un shinhau acolorida per airegòt deth camp e enrodada pera rojor dera tarde, ère reaument embelinaira.
Era gent la guardaue des hièstres estant.
Ara ora de sopar, eth sòn marit trapèc qu’auie fòrça bon aspècte; quan li demanèc notícies dera passejada, totun, era hec coma se non l’auesse entenut; e restaue damb eth code tocant eth cant deth plat entremiei dera claror des fanaus.
Emma!, didec Charles.
Qué se passe!
Aguesta tarde è passat pera casa deth senhor Alexandre; qu’a ua cavala que, sense èster massa joena, encara hè gòi de veder-la; un shinhau tocada deth jolh solet; e ne sò segur de qué per un centenat d’escuts…
È hèt ben?
Ditz-me, qué te semble?
Emma botgèc eth cap en senhau d’assentiment.
Gesses aguesta vrespada?
Per qué?
Ò!, per arren.
De moment, siguec coma un rodament de cap; vedie es arbes, es camins, es hossats, Rodolphe, e sentie encara era sarrada des sòns braci tant que croishie eth huelham e fiulauen es joncs.
En guardar-se en miralh, totun, s’estranhèc der examen deth sòn ròstre.
Jamès s’auie vist es uelhs tan grani, ne tant alegres, ne damb ua prigondor semblabla.
Un sabi pas qué de subtil s’estenie peth sòn còs en tot transformar-la.
Anaue repetint peth laguens: “qu’è un aimant, è un aimant!”.
E aguesta idia l’alegraue coma s’entrèsse en ua dusau pubertat.
A tot darrèr, aurie aqueres jòies der amor, aquera febre de felicitat que d’era ja n’auie perdut era esperança.
Entraue en un mon meravilhós que tot serie passion, extasi, deliri; ua immensitat bluenca s’estenie ath sòn entorn, ath conjur deth pensament es cims deth sentiment lugrejauen, era existència ordinària li semblaue luenh, josterrada en embaish, ara ombra des intervaus qu’establien aqueres nautades.
Alavetz se’n brembèc des eroïnes des libres qu’auie liejut; e era legion d’aqueres hemnes adultères se botèc a cantar laguens dera sua memòria coma es votzes d’unes germanes que l’aumplien d’encantament.
Era madeisha venguie a èster coma ua part vertadèra d’aqueres imaginacions, e realizaue eth long sòmi dera sua joenessa en tot cuelher-se per aguest tipe d’enamorada que tant auie desirat.
Ath delà d’aquerò, Emma auie experimentat ua satisfaccion de resvenja.
Qu’ei que non auie patit pro?
Ara, donc, se vedie trionfanta, e er amor refrenat pendent tant de temps brotoaue, ara fin, tot sancer damb un rajòu viu e gaujós.
E lo gostaue sense cap tipe de racacòr, sense cap inquietud ne capvirament.
Londeman tot siguec ua doçor naua.
Se heren juraments.
Era li condèc es sues penes.
Rodolphe l’interrompie a punets e Emma lo contemplaue damb es uelhs miei clucadi, demanant-li que tornèsse a prononciar eth sòn nòm e que li didesse que l’estimaue.
Se trapauen en bòsc, coma de cauhada, ar arrecès d’ua cabana d’esclopaires.
Es parets eren de palha e era teulada baishaue tant entà baish que les obligaue a acorbaishar-se.
Seiguien er un ath costat der aute sus ua jaça de huelhes seques.
A compdar d’aqueth dia, s’escriueren regularament cada tarde.
Emma portaue es cartes entar extrèm deth uart, deth costat der arriu, en ua henerecla dera terrassa.
Rodolphe venguie a cercar-les e i deishaue es sues, qu’Emma trapaue tostemp massa cuertes.
Un maitin que Charles gessec abans de punta de dia, Emma non podec tier era temptacion de veir immediatament a Rodolphe.
Huchette non ère guaire luenh; s’i estarie ua oreta e tornarie en Yonville quan toti encara dormissen.
Aguesta idia la hec bategar d’alegria.
Lèu se trapèc ath miei deth prat; caminaue damb pas brac seguit sense virar-se entà darrèr.
Començaue a hèr-se de dia.
Emma arreconeishec de luenh era casa deth sòn aimant, qu’es sòns dus viradors, en forma de coa d’arongleta, se rebracauen ombrius sus eth crepuscul palle.
Passat eth pati dera granja, i auie un còs d’abitacions que deuie èster eth castèth.
S’i calèc coma s’a mida qu’anèsse passant, es parets s’auessen daurit soletes.
Ua escala dreta e ampla pujaue enquiath correder.
Emma anèc a virar era bauda d’ua pòrta, e de pic se n’encuedèc de qué i dormie un òme.
Qu’ère Rodolphe.
Emma hec un sorriscle.
Tu, tu!, repetic Boulanger.
Com t’ac as apraiat entà arribar aciu?
T’estimi!, responec era lançant-li es braci en còth.
Vista era capitada d’aquera prumèra audàcia, en futur, cada viatge que Charles gessie de nets, Emma se vestie ara prèssa e baishaue de puntetes es escales qu’amien entara arriba.
Quan treiguien era palanca, li calie anar ath long des parets que ribatejauen er arriu.
Eth ribàs ère resquilhós e s’agarraue as mates d’èrba que trapaue peth camin per çò de non rodar per tèrra.
Dempús, passaue camp a trauèrs, estramuncant e en.honsant-se e esmolant sordidament es sues botines fines.
Arribaue alendant, damb es caròles rosades e exalant un perhum fresc de saba, de verdura e d’aire frescolenc.
Ad aquera ora, Rodolphe encara dormie.
Qu’ère coma un maitin de primauèra qu’entraue ena sua cramba.
Es cortines de color auriò que penjauen enes hièstres deishauen passar damb suavitat ua claror espessa e daurada.
Emma anaue a paupes miei barrant es uelhs, damb es gotes dera arrosada aganchades enes peus, coma un baran de topazi que li cenhie era cara.
Rodolphe l’estiraue tot arridolent e la sarraue fòrtament contra eth sòn còr.
Dempús, era passaue inspeccion ara cramba, daurie es calaishi des mòbles, se pientaue damb eth sòn piente, se guardaue en miralhet a on eth se hège era barba.
Enquia e tot se botaue entre es dents era pipa que i auie ena tauleta de net ath costat d’uns citrons, d’uns terròcs de sucre e d’ua botelha d’aigua.
Es adius qu’èren longs.
Emma se botaue a plorar; que s’aurie volgut quedar, non separar-se mès de Rodolphe.
Ua fòrça superiora ada era la possaue de cap ath sòn aimant, mès un dia eth, en veder-la arribar ara imprevista, arropic eth front en senhau de contrarietat.
Qué te cau?, li didec Emma.
Qu’ei que non te trapes ben?
Parla!
X.- Aguesti temors de Rodolphe l’anèren calant pòc a pòc.
Ara prumeria, er amor l’auie embriagada e non ère capabla de pensar arren.
Mès, ara que Rodolphe ère indispensable entara sua vida, cranhie perder-ne quauqua expression o que bèth estat de causes li costèsse perturbacions.
Quan tornaue dera sua casa, campaue inquieta ath sòn entorn, guardaue es formes que vedie en orizon e es hièstres deth pòble d’a on la podien observar.
Escotaue es crits, es passi e es sorrolhs des cars; e ath mendre mormolh s’arturaue esblancossida e tremolosa coma es huelhes des albars que se botjauen ath long deth sòn camin.
Un maitin, tornant de veir a Rodolphe damb aguest hardèu de precaucions, li semblèc distinguir ara imprevista eth canon d’ua escopeta qu’afustaue ena sua direccion.
Era arma depassaue oblicuament era dubertura d’ua bota miei amagada entre es èrbes, ath cant d’un fossat.
Emma siguec a mand d’esbauçar-se de pòur; totun aquerò, auancèc; deth laguens dera bota gessec un òme, coma un d’aguesti pipòts de ressòrts gessent deth hons d’ua caisha.
Amiaue ues garramaches que l’arribauen enes jolhs e era gòrra calada enquias uelhs; auie es pòts tremolosi e eth nas ròi.
Qu’ère eth capitan Binet, ara demora des lits sauvatges.
Qu’auríetz d’auer parlat de luenh!, exclamèc.
En tot díder aquerò, eth quistaire sajaue de dissimular era pòur que venguie de passar; pr’amor qu’ua disposicion prefectorau manaue qu’era caça des lits sauvatges non se podie hèr senon damb barca.
Eth senhor Binet, donc, a maugrat deth sòn respècte pes leis, se trapaue en plia infraccion.
Atau, en cada instant, li semblaue qu’entenie arribar ath garda jurat.
Aguesta inquietud l’enquimeraue, mès solet ath laguens dera sua bota se sentie vantat, autant pera sua sòrt coma pera sua astúcia.
En veir a Emma, semblèc que se li treiguie un pes deth dessús.
Quin hered qu’hè aué, non?
Gèle!
Emma non responec.
Binet seguic: Qu’ètz fòrça maitièra!
Òc, gasulhèc, que vengui dera casa dera hilhuquèra dera mainada.
A!, fòrça ben, fòrça ben!
Bon dia, senhor Binet, interrompec Emma seguint eth sòn camin.
Servidor vòste, senhora, didec eth quistaire en un ton sec.
E se calèc de nauèth ena bota.
Emma s’empenaïc de deishar tan bruscament a Binet.
Solide harie conjectures desfavorables.
Era desencusa dera hilhuquèra qu’ère era pejor de totes, pr’amor que toti en Yonville sabien qu’era petita Bovary hège un an qu’auie entornat ena casa des sòns pairs.
Ath delà, per aqueri entorns non i demoraue arrés; aqueth camin solet amiaue entà Huchette.
Binet, donc, aurie endonviat d’a on venguie, e non s’estarie de parlar-ne, segur!
Passèc eth dia torturant-se er esperit, projectant tota sòrta de mentides e auent de contunh dauant des sòns uelhs era imatge d’aqueth pèc damb museta de caçaire.
Dempús de sopar, Charles en veder-la preocupada, decidic hèr-la-se a vier damb eth ena casa deth farmaceutic pr’amor de qué se distreiguesse.
Ara prumèra persona, totun, que vedec en entrar ena farmacia siguec ath quistaire.
Qu’ère pauhicat dauant deth taulatge illuminat pera claror deth pòt de veire vermelh.
Didie:
Balhatz-me ua onça de vitriòl, se vos platz.
Justin!, cridèc eth potecari.
Hè-te a vier er acid sulfuric!
Que non cau que vos botgetz, non s’ac vau, baisharà de seguit.
Mentretant escauhatz-vos en radiador…
Desencusatz…
Bona net, doctor (pr’amor qu’ath farmaceutic li shautaue fòrça prononciar aguest epitèt pompós de doctor)…
Tie compde damb es mortèrs!
Au, vè-te’n a cercar es cagires dera saleta; ja sabes qu’es fautulhs deth salon non les tocam jamès!
Acid de sucre?, didec mespredosament eth farmaceutic.
Binet expliquèc que li calie un acid fòrt pr’amor que volie premanir-se eth madeish ua aigua de coeire damb era fin de trèir eth rovilh d’uns garniments de caça.
Emma s’estrementic.
Eth farmaceutic comentèc:
Efectiuament, eth temps non ei guaire propici per tòrt dera umiditat.
Emma sentec que s’estofaue.
Tanben voleria… “Non acabarà d’anar-se’n jamès!”, pensaue.
Mieja onça de colofònia e de trementina, quate onces de cera auriòla e tres onces de nere animau, se vos platz, entà netejar es cuèrs dera mia equipa.
Quan eth potecari començaue a bracar era cera, campèc era senhora Homais amiant a Irma en braça, Napoleon ath costat e Athalie que la seguie ath darrèr.
Se seiguec en banc de velot plaçat d’esquia ara hièstra.
Napoleon se botèc sus un escabèl damb es cames crotzades, e era sua germaneta grana se n’anec ath costat de sa pair damb es uelhs caladi ena caisha de ginjòrla qu’aguest auie ath sòn costat.
Eth farmaceutic aumplie embuts, botaue taps enes flascons, apegaue etiquetes, premanie paquets.
Toti èren en silenci.
Sonque s’entenie tindar de tant en tant es pesi des balances e bèra expression prononciada en votz baisha peth potecari balhant-li conselhs ath sòn alumne.
Com va era mainada?, preguntèc de pic era senhora Homais.
Per qué non vo l’auetz hèt a vier, preguntèc damb votz baisha.
Shsss, shsss, hec Emma senhalant ath potecari damb eth dit.
Binet, totun, damb es cinc sentits caladi ena lectura dera nòta des despenes, probablament non auie entenut arren.
A tot darrèr se n’anèc.
Alavetz Emma, aleugerida, alendèc prigondament.
Qu’alendatz plan fòrt!, didec era senhora Homais.
A!, qu’ei que hè calor, responec era interpelada.
Londeman pensèren se com podien organizar es entrevistes.
Emma volie tirar era complicitat dera sirventa mejançant bèth present.
Mès, qu’aurie estat milhor trapar ua casa discrèta en Yonville.
Rodolphe prometec que ne cercarie ua.
Pendent tot er iuèrn, Boulanger venguie en uart tres o quate còps per setmana en tot emparar-se ena escurina dera net.
Emma auie retirat exprèssament era clau dera pòrta dera barralha, que Charles se pensaue que s’auie perdut.
Entà avisar-la de qué auie arribat, Rodolphe lançaue un sarpat de sable ena hièstra.
Emma se lheuaue excitada.
A viatges s’auie de demorar, pr’amor que Charles auie era mania de blagar seigut dauant deth huec e non acabaue jamès.
Era impaciéncia se l’avalaue.
S’es sòns uelhs auessen pogut, l’aurien hèt sautar pera hièstra.
A tot darrèr començaue a despolhar- se e hège tot eth sòn agençament de net; dempús cuelhie un libre e se metie a lièger tranquillament coma s’era lectura l’auesse interessat de vertat.
Charles, deth lhet estant, la cridaue entà que venguesse a dormir.
Vene, Emma, li didie, que ja ei era ora.
Òc, que ja vengui!
Coma qu’es fanaus, totun, l’enludernauen se viraue de cara ara paret e acabaue en tot esclipsar-se deth tot.
Alavetz, Emma, s’escapaue en tot tier- se er alend, arridolant, bategant, despolhada.
Anauen enquiara glorieta, en aqueth madeish banc damb es barrons hèti a maubé a on Leon l’auie guardat damb amor tanti còps pendent es dies d’ostiu.
Ara, que ja non i pensaue bric.
Es esteles ludien a trauèrs des branques nudes des jansemins.
Er arriu s’esguitlaue ath sòn darrèr, e entenie eth rumor des canères seques picant de tant en tant en ribàs.
Deth hons dera escurina se holauen ues ombres que se breçauen d’aquiu e delà; a viatges se metien a brandar toti de còp redreçant-se e inclinant-se coma ues ondades immenses qu’auançauen ennerides amagant era sua intimitat.
Eth hered dera net hège que se sarrèssen mès fòrt; es alendades que les gessien des pòts les semblauen mès sonores; es uelhs, que lèu lèu non s’entrevedien, semblauen mès grani; e ath miei dera escurina e deth silenci, cèrtes paraules prononciades en votz plan baisha arribauen ena sua amna damb un accent cristallin que s’espargie en multiples vibracions.
Quan era net ere plojosa anauen a refugiar-se ena sala de consultes, plaçada entre eth cubèrt e er estable.
Emma alugaue ua des candèles dera codina qu’auie amagat darrèr des libres.
Rodolphe s’i installaue coma se siguesse ena sua casa.
Era vision dera bibliotèca, deth burèu, deth pis, en fin, excitaue eth sòn bon umor.
Que non podie estar-se’n de deishar anar tota sòrta de plasenteries a prepaus de Charles, çò que botaue a Emma en un compromís.
Era qu’aurie volgut que siguesse mès seriós e enquia, en cèrtes escadences, mès dramatic; coma aquera net que creiguec entèner bronit de passi ena avenguda en tot auançar ena sua direccion.
Que vie quauqu’un!, exclamèc.
Eth amortèc era lum.
Ja amies es pistòles?
Entà qué?
Com entà qué!
Entà defener-te!, seguic Emma.
Deth tòn marit?
Praube gojatòt!
Aquera allusion ara pistòla hec reflexionar fòrça a Rodolphe.
S’Emma auesse parlat seriosament, aquerò aurie estat ridicul e enquia odiós, pr’amor qu’eth non auie motius entà auer en òdi ad aqueth bravàs de Charles, e mès que mès pr’amor que non semblaue massa gelós.
E a prepaus d’aquerò: Emma l’auie hèt un jurament que Rodolphe non trapaue de guaire bon gust.
De un aute costat, Emma ère plan sentimentau.
Desiraue un escambi de miniatures e Rodolphe non podec mens qu’accedir ad aqueth caprici; dempús, se talhèren cadun ua guinsa de peu; ara, demanaue un anèth, un vertadèr anèth de matrimòni en senhau d’etèrna union.
Soent li parlaue deth trinhonar des campanes ena vrespada o d’ues votzes dera natura: dempús, se metie a evocar a sa mair, a parlar-li dera mair d’eth.
Rodolphe hège vint ans que l’auie perduda.
Ça que la, Emma lo consolaue damb es madeishes afectacions de lenguatge qu’aurie dedicat a ua creatura abandonada, e enquia li didie, guardant era lua:
Ne sò segura de qué d’aquiu naut totes dues apròven eth nòste amor.
Ère, totun, tant embelinaira!
N’auie coneishut tan pòques damb ua candor coma era d’era!
Aqueth amor sense libertinatge ère, entada eth, ua causa naua que l’aluenhaue des sòns costums facils en tot amorassar-li er orgulh e era sensibilitat.
Era exaltacion d’Emma, qu’eth sòn sens borgés desaprovaue, li semblaue encantadora perque s’adreçaue ada eth madeish.
Alavetz, segur de senter-se estimat atau, deishèc de cornèr es consideracions e cambièc pòc a pòc d’actitud.
Ja non li prodigaue, coma abans, aqueres paraules doces que la hègen plorar, ne aqueres amorasses veementes que la capvirauen; enquiath punt qu’aqueth gran amor que viuie submergida li semblèc qu’anaue amendrint, coma es aigües d’un arriu que se van filtrant peth camin enquia que se met ath descubèrt eth solatge.
Emma se n’encuedèc.
Non s’ac volie creir; accentuèc era trendesa: coma mès anaue, mèns Rodolphe amagaue era sua indiferéncia.
Ignoraue se li sabie degrèu auer consentit o se sentie eth desir d’estimar-lo encara mès.
Era umiliacion de senter-se febla se transformaue en un rancura que sonque era voloptuositat artenhie a padegar.
Que non se tractaue de cap afeccion senon d’ua sensacion permanenta.
Rodolphe la dominaue.
Emma auie lèu lèu pòur.
De tota manèra, es aparences èren mès caumades que jamès, donques que Rodolphe auie capitat a amiar er adultèri en punt que li convenguie; e ath cap de sies mesi, quan arribèc era primauèra, se trapèren er un dauant der aute exactament coma dus maridadi que van reviscolant tranquillament era ahlameta dera intimitat.
Qu’ère era epòca qu’eth vielh Rouault enviaue eth piòc en arrebrembe dera garison dera cama.
Eth present arribaue tostemp acompanhat d’ua carta.
Emma braquèc era còrda que lo retenguie ath laguens deth tistèr e liegec aguestes linhes:
Eth pròplèu viatge, totun, entà cambiar, vos enviarè un polhastre, se non ei qu’ajatz un interès especiau pes piòcs; E manatz-me eth tistèr, se vos platz, amassa damb es dus anteriors.
Qu’è auut un contratemps damb eth cubèrt des cars, pr’amor qu’ua net, eth vent, que bohaue fòrt, se hec a vier era teulada.
Era cuelheta tanpòc a estat guaire bona.
En fin, sabi pas se quan vierè a tier-vos ua visita.
Ja mos cau plànher damb toti aguesti bandits!
Ath delà, tanben ère un pògavergonha.
Me n’è sabut, per un venedor ambulant que, viatjant aguest iuèrn peth vòste país, se hec arrincar un dent, que Bovary seguís trabalhant fòrça.
Que non m’estranhe bric, e m’a ensenhat eth dent; auem prenut un cafè amassa.
L’è preguntat se t’auie vist e m’a dit que non, mès vedec dus animaus en estable, çò que m’a hèt a pensar qu’es causes van ben.
Milhor, hilhs mèns, e que Diu vos hèsque fòrça erosi.
Me hè dò de non conéisher encara ara mia planvoluda neta Berthe Bovary.
È plantat ua pruèra entada era en uart, jos era tua cramba e non voi qu’arrés tòque cap prua se non ei entà hèr-li compòtes mès endauant, que me sauvarè en armari entà quan era vengue.
Adishatz, hilhs mèns.
Recebetz fòrça rebrembes deth vòste afectuós pair, Theodore Rouault.” S’estèc ua estona damb eth papèr entre es dits.
Es fautes d’ortografia se succedien es ues as autes.
Ça que la, Emma seguie eth pensament pairau que bequejaue afectuós entre linhes coma ua garia deth darrèr des estaques d’ua clòsa.
Se vedie qu’auie secat era tinta damb eth cendre deth larèr, donques que li queigueren ues motes en vestit, e s’imaginèc que sa pair s’ajocaue ath pè deth larèr pr’amor de hèr a servir es hèrs.
Rebrembèc cèrtes tardes d’ostiu solelhades.
Es polins quan passaue quauqu’un peth sòn costat, endilhauen e s’aluenhauent galaupant, galaupant…
Jos era sua hièstra i auie un brinhon; es abelhes, a viatges, tot volant tirades pera lum, anauen a picar enes veires e rebotauen coma ues pilotetes d’aur.
Quina felicitat en aqueri tempsi!
Quina libertat!
Quina esperança!
Quina abondor d’illusions!
Ara ja non li restaue arren!
Qu’ac auie anat despenent tot a trauèrs des aventures dera sua amna, enes sues successiues condicions, ena virginitat, en matrimòni, en amor.
E atau ac auie anat perdent tot ath long dera sua vida coma aqueri viatjaires qu’abandonen ua part dera sua pròpria riquesa en cada ostau que trapen peth camin.
Qué ère, donc, aquerò que la hège tan malerosa?
A on ère era catastròfa extraordinària que l’auie capvirada?
E lheuèc eth cap guardant ath sòn entorn coma se cerquèsse era encausa d’aqueth patiment.
Arren, totun, podie èster mes mofle: un arrai de solei jogaue pes porcelanes dera estatgèra; eth huec ahlamaue ath sòn costat; sentie jos es sòns pès era frescor suau deth tapís; eth dia ère blanc, era atmosfèra teba; e es arridalhes dera sua hilha l’arribauen damb un son joiós e san.
Efectiuament, era mainada se voludaue peth hen que venguien de segar.
Dempús s’ajacèc naut de tot d’un molon d’èrba.
Era mossa la tenguie pera ròba.
Lestiboudois hège anar eth arrestèth ath sòn costat, e, cada còp que s’apressaue, era mainada lheuaue eth capet e se metie a botjar es braci.
Hè-la-me a vier!, exclamèc era sua mair.
S’esdeguèc a botar-la enes sòns braci e non se cansaue de punar-la: Que t’estimi, hilha mia, que t’estimi!
Dempús, en veir qu’auie es aurelhes un shinhau lordes, avisèc tà que li portèssen aigua cauda e la netegèc, li cambièc era ròba, es cauces, es sabates, e, coma aqueth que ven d’arribar d’un long viatge, hec mil preguntes sus era sua santat.
A tot darrèr, somicant e punant-la un aue còp, l’entornèc entara man dera sirventa, que quedaue embadoquida dauant d’aquera escometuda de trendesa.
De net, Rodolphe la trapèc mès seriosa que de costum.
Que ja li passarà, pensèc, ei un caprici.
E manquèc a tres citacions seguides.
E hec coma aqueth que non se n’encuedaue des alendades melancoliques ne deth mocador trèt damb er in de secar es uelhs.
Alavetz siguec quan Emma se n’empenaïc de tot.
Enquia e tot se preguntèc se per qué sentie aversion per Charles e se non aurie èstat milhor que l’auesse pogut estimar.
Eth, totun, non ne hec cabau d’aguesti va-e-veni des sentiments.
Atau, Emma ère ben preocupada per çò dera sua velleitat de sacrifici quan venguec eth potecari, molt a punt, entà balhar-li ua ocasión.
XI.- Darrèrament auie liejut er elògi d’un nau metòde entà guarir es pès deformadi; e, coma qu’ère partidari deth progrès, damb er in de meter-se ath pas, concebec era idia patriotica de qué en Yonville se practiquèssen operacions enes deformacions des pès.
Pr’amor que, qué i podem pèrder?, li didie a Emma.
Guardatz (en tot nomentar damb es dits dera man es auantatges dera temptatiua): capitada lèu segura, aleugeriment e emberiment deth malaut, celebritat artenhuda d’ua manèra rapida entar operador.
Per qué eth vòste marit, per exemple, non podie adobar ad aguest malerós Hippolyte, deth Lion d’Or?.
Pensatz que li mancarie temps entà condar era sua garison a toti es viatjaires, e dempús (Homais abaishaue era votz e guardaue ath sòn entorn), qui m’empedirie d’enviar ua noteta ath jornau tà que se’n hesse resson?
Un article, comprenetz?, circule… se’n parle… acabe hènt era bòla de nhèu.
E qui sap, qui sap!
Plan que òc, Bovary podie auer capitada; arren non li demostraue a Emma que non n’auesse era capacitat, e quina satisfaccion entada era d’auer-lo encoratjat a cuélher ua decision que l’aurie aumentat era reputacion e era fortuna!
Era non demanaue senon poder apuar damb un supòrt mès solid qu’er amor.
Charles, ahiscat peth potecari e pera sua hemna, se deishèc convéncer.
Hec portar de Rouen eth volum deth doctor Duval e cada vrespada se calaue ena sua lectura tient-se eth cap damb es mans.
Tant qu’estudiaue es desparières desviacions deth pè, sigue entà baish, entà laguens o entà dehòra, damb torsion entath dejós e redreçament entà naut, eth senhor Homais encoratjaue ath mosso der ostau damb tota sòrta de rasonaments tà que se hesse operar.
Reflexionant, Hippolyte hège bolegar estupidament es uelhs.
A jo, de vertat, que m’ei parièr; qu’ei entà tu era causa; t’ac digui per pura umanitat.
Me shautarie veder-te liure d’aguesta orrorosa ranquèra damb balancejament dera region lombara, que per mès que digues te deu shordar qui sap guaire en desvolopament deth tòn mestièr.
Alavetz Homais li hège veir se com dempús se senterie mès adreit, mès leugèr e enquia e tot li hège compréner qu’agradarie un aute còp as hemnes, e eth mosso d’estable se metie a arrir amplament.
Dempús l’atacaue peth costat dera vanitat.
E a tot darrèr, qu’ei que non ès un òme?
A, Hippolyte!…
Eth malerós, a tot darrèr, accedic, pr’amor que s’auie hèt ua sòrta de conjuracion ath sòn entorn.
Binet, que jamès se metie enes ahèrs des auti, era senhora Lefrançois, Arthemise, es vesins, e enquia er alcalde, eth senhor Tuvache, toti l’ahisquèren, lo repoteguèren, l’avergonhèren; çò que lo hec decidir, totun, siguec qu’aquerò non li costarie arren.
Bovary enquia e tot s’encargaue de crompar-li er aparelh entara operación.
Emma auie auut era idia d’aguesta generositat; e Charles i siguec d’acòrd, en tot dider- se ath hons deth sòn còr, qu’era sua hemna ère un àngel.
Damb eth conselh deth farmaceutic e retocant-lo tres còps, li hec bastir ath hustèr, ajudat peth sarralhèr, ua sòrta de calaish que pesaue apruprètz vint liures, e a on eth hèr, era husta, era lhauna, eth cuèr, es cargòlhs e es escroes non siguessen regatejades.
Hippolyte, abans ère de besonh conéisher es detalhs dera deformacion.
Qu’auie un pè que lèu formaue ua linha dreta damb era cama, causa que non empedie que l’auesse virat entà languens, de manèra qu’ère un pè equin barrejat damb un shinhau de pè varus, o ben un pè varus leugèr fòrtament acusat d’equin.
Damb aguest equin, totun, dera amplada d’un casco de shivau, damb era pèth arropida, es tendons secs e es dits desmesurats, qu’es sues ungles semblauen es claus d’un hèr de shivau, er espeat galaupaue coma un cèrvi, de solei gessent enquia solei cogant.
Lo vedien contunhament ena plaça, damb es cames desparières e hènt guimbets ath costat des cars.
Autanplan semblaue mès vigorós dera cama espeada que dera auta.
A truca d’auer-la de hèr servir, auie aquerit cèrtes qualitats moraus, ua sòrta de paciéncia e d’energia que hège que quan li liurauen un pes gròs l’estantèsse damb mès seguretat dera cama dolenta que dera bona.
Donques que se tractaue d’un pè equin, li calie talhar eth tendon d’Aquiles, encara que s’auessen d’ocupar mès endauant deth muscle tibiau anterior per çò de desliurar-lo deth pè var; pr’amor qu’eth mètge non gausaue hèr dues operacions ath còp; ua que ja li semblaue pro, e enquia e tot damb pòur d’atacar bèra region importanta desconeishuda entada eth.
En ua taula d’eth costat, exactament parièra as des espitaus, s’i vedien un molon de desfilats, de hius, e fòrça benes, ua piramida de benes, totes es benes que i auie ena casa deth potecari.
Eth senhor Homais auie organizat de bon maitin toti aqueri preparatius, autant entà enludernar ara gent coma entà illusionar-se ada eth madeish.
Charles ponchèc era pèth; s’entenec un croishit sec.
Eth tendon qu’ère bracat; era operación ère ja acabada.
Hippolyte non se’n sabie avier; s’inclinaue ara cèrca des mans de Bovary pr’amor d’aumplir-les de punets.
Au, tranquil, didie eth potecari, ja l’ac arregraïràs mès tard!
E baishèc a condar eth resultat a cinc o sies encuriosidi que se demorauen en pati pensant que veirien caminar a Hippolyte tan dret coma eri.
Charles, dempús d’auer ligat era cama deth malaut laguens deth motor mecanic, entornèc entara sua casa.
Emma lo demoraue ena pòrta plia d’ansietat.
Quan lo vedec, li sautèc en còth; se meteren ena taula; Charles mingèc fòrça, e enquia e tot volec préner ua tassa de cafè dempús des dessèrts, alegria que non se permetie senon es dimenges quan auien convidadi.
Era cauhada siguec encantadora, plia de convèrses e sòmis en comun.
Parlauen dera futura fortuna, des milhores que les calerie hèr en casa; Charles pensaue se com s’estenerie era sua fama, com aumentarie eth sòn benèster, com era sua hemna seguirie estimant-lo; e Emma se sentie erosa en tot refrescar-se laguens d’aqueth sentiment nau, mès san e mès bon, experimentant, a tot darrèr, quauqua trendesa per aqueth praube gojatòt que tan l’estimaue.
Era idia de Rodolphe li passèc un instant peth cap; es sòns uelhs, totun, se tachèren en Charles; enquia e tot se n’encuedèc qu’auie eth dentat fòrça san.
Encara èren en lhet quan, a maugrat dera codinèra, eth senhor Homais entrèc de ressabuda ena cramba amiant ena man ua huelha de papèr nauèth escrita.
Qu’ère era reclama que destinaue ath Fanal de Rouen.
L’amiaue entà que lo liegessen.
Liegetz vos madeish!, didec Bovary.
Liegec: “A maugrat des prejudicis qu’encara s’estenen coma un hilat pera faç d’Euròpa, era lum comence a penetrar enes nòsti camps.
Atau ei que dimars era nòsta petita ciutat de Yonville siguec eth teatre d’ua experiéncia quirurgica qu’ei ath còp un acte de nauta filantropia.
Qu’ei massa, qu’ei massa!, didie Charles sufocat pera emocion.
Que non!
Sonque mancarie!…
Plan, didec Bovary.
Seguitz.
Seguisqui, didec eth farmaceutic: “Eth senhor Bovary, un des nòsti mètges mès distinguits, a operat un pè desformat ath cridat Hippolyte Tautai, mosso d’estable de hèr vint-e-cinc ans en ostau de Lion d’Or, dirigit pera senhora Lefrançois e qu’ei ena plaça des Armes.
Era nauetat der assag e er interès que toti dauen ar ahèr, auie atrèt tanta gent dera poblacion que i auie ua vertadèra aglomeracion ena pòrta der establiment.
Era operación, de un aute costat, a estat practicada coma per encantament e damb pro trabalhs campèren quauques gotes de sang sus era pèth, coma entà díder qu’eth tendon rebèl venguie de cedir ara escometuda der art.
Eth malaut, causa estranha (ac podem afirmar de visu), non notèc cap tipe de dolor.
Eth sòn estat, enquia ara, ei satisfasent.
Tot hè a pensar qu’era convalescéncia serà cuerta, e qui sap s’ena pròplèu hèsta deth pòble veiram figurar ath nòste Hippolyte enes danses baquiques ath miei d’un còr d’alègres companhs, demostrant atau, dauant de toti, damb era sua paraula e damb es sòns guimbets, era sua garison totau.
Òsca, donc, pes sabents generosi!
Òsca pes esperits incansables que consagren toti es sòns esfòrci ath milhorament o ar aleugeriment dera espècia umana!
Òsca, tres còps òsca!
Non a arribat era ora de poder exclamar qu’es cecs i veiràn, es sords enteneràn e es coishi caminaran?
Atau, aquerò qu’eth fanatisme prometie abans as sòns elegits, ara era sciéncia ac hè entà toti es òmes.
Qu’auram as nòsti lectors at pas des fases d’aguesta garison remercabla”.
Ajuda!, se morís… eth cap se m’en va!
Charles se precipitèc entath Lion d’Or, e eth farmaceutic, que la vedec passant pera plaça sense arren en cap, abandonèc era farmacia.
Arribèc en ostau alendant, ròi, inquiet e preguntant a toti es que pujauen era escala:
Qué l’a arribat ath nòste interessant espeat?…
Er espeat se voludaue damb ues convulsions terribles, picant era paret damb eth motor mecanic qu’ath sòn laguens auie era cama embarrada, coma se sagèsse d’esbauçar-la.
Damb fòrça precaucions per çò de non pertorbar era posicion deth membre, li retirèren era caisha.
Alavetz apareishec enes sòns uelhs un espectacle orrorós.
Es formes deth pè despareishien jos un holador desmesurat, enquiath punt qu’era pèth semblaue a mand de crebar.
Qu’ère caperada d’equimòsis ocasionades pera famosa maquina.
Tanlèu amendric un shinhau eth holador, es dus sabents decidiren reintegrar eth membre en aparelh, e lo sarrèren mès encara per çò d’accelerar es causes.
En fin, tres dies dempús, en veir que Hippolyte non se podie tier mès, li tornèren a retirar era caisha en tot estranhar-se fòrça deth resultat que trapèren.
Ua tumefaccion livida pujaue entà naut dera cama, e ath delà s’i vedien ues bambolhes que regolauen un shuc nere.
Era causa cuelhie un aspècte preocupant.
Hippolyte començaue a shordar-se e era veuda Lefrançois l’installèc ena saleta, ath cant dera codina, pr’amor de qué, aumens, auesse quauqua distraccion.
Eth quistaire, totun, que i sopaue cada dia, se planhie amarament d’aguest ingrat vesiatge.
Alavetz transportèren a Hippoliyte ena sala deth bilhard.
E aquiu s’estaue, panteishant jos es dobles hlaçades, esblancossit, uelhimacat, damb ua barba de tres pams e virant de quan en quan eth cap d’un costat en aute deth coishin, tant ennerit peth heregament e era sudor qu’es mosques non s’aluenhauen d’eth.
Era senhora Bovary venguie a veder-lo.
Li portaue liròts de hiu entà cataplasmes, lo padegaue e l’encoratjaue.
De un aute costat, que non ère pas era companhia çò que li mancaue, mès que mès es dies de mercat, quan es campanhards hègen rodar es bòles deth bilhard ath sòn entorn e humauen e beuien e cantauen e se pelejauen damb eth baston de bilhard ena man.
Com te trapes?, li didien.
Vai, semble que non va guaire ben aquerò!
Tu que n’as eth tòrt.
Que te calerie hèr aquerò… o aquerò delà…
E li condauen casi de gent qu’auie recuperat era santat damb uns remèdis plan desparièrs des sòns; dempús ahigien a manèra de consolament:
Te quèishes massa!, lheua-te, qué i hès aciu arraulit coma un audèth!
Au, au, comediant!
Que putz!
Plan que òc, era gangrena pujaue cada còp mès.
Bovary ère fòrça preocupat.
Anaue a veder-lo soent: a cada ora, a cada instant.
Hippolyte lo guardaue damb uns uelhs espauridi e gasulhaue somicant:
Quan me guarirè?…
Sauvatz-me!…
E eth mètge se’n tornaue en tot recomanar-li tostemps çò de madeish:
Lefrançois.
Tè, minja!
E li hège préner ara fòrça bèth bolhon, bèra cueisha d’anhèth o bèra lèsca de magreta e a viatges uns veirets d’aiguardent qu’eth praube malerós non auie talent d’apressar-lo-se enes pòts.
Eth prèire Bournisien, en auer entenut qu’anaue de mau en pejor, demanèc se lo podie veir.
Comencèc en tot planher-lo deth sòn mau dident- li que n’aurie d’èster content, pr’amor qu’ère era volontat de Diu e que li calie profitar coma mès lèu milhor era escadença de reconciliar-se damb eth Cèu.
Pr’amor que, didie eth gleisèr en un ton pairau, negligies un shinhau es tues obligacions religioses; que te vedia plan pòc enes oficis divins.
Guairi ans hè que non as comuniat?
Ja compreni qu’es tues obligacions e es distraccions deth mon t’agen pogut aluenhar dera tua sauvacion.
Ara, totun, t’i cau predar.
E non t’en hèsques, pr’amor qu’è coneishut fòrça colpables qu’ara ora de comparéisher dauant de Diu (que non ei encara eth tòn cas, ja ac sai) implorauen era sua misericòrdia e solide moriren enes milhores disposicions.
Demori que mos balharàs tan bon exemple coma eri.
Atau, donc, per precaucion, qué t’empedís de recitar maitin e vespe “Diu vos sauve Maria, plia de gràcia” e un “Pair Nòste qu’ès en Cèu”!
Òc, hè’c!
Entà jo, entà complader-me!
Qué te còste?…
M’ac prometes?
Eth praube diable ac prometec.
Eth capelhan i tornèc es dies a vier.
Parlaue damb era ostalèra e enquia condaue anecdòtes barrejades de trufaries, que d’eres Hippolyte non comprenie arren.
Dempús, quan es circonstàncies ac permetien, tornaue as matèries de religion, en tot cuélher ua portadura digna.
Eth sòn zèl semblèc dar bon resultat, pr’amor qu’er espeat cohessèc que se se guarie anarie en romieuatge en Bon Secors; qu’ad aquerò eth prèire Bournisien responec que non i vedie cap inconvenent; dues precaucions que valien mès qu’ua de soleta.
Non s’i perdie arren.
Eth potecari s’indignèc contra aquerò qu’eth cridaue es manòbres deth capelhan; Segontes pretenie, damnajauen era convalescéncia de Hippolyte, e li repetie ara senhora Lefrançois:
Deishatz-lo, deishatz-lo!
Era brava hemna, totun, ja non lo volie escotar.
Eth, que n’auie eth tòrt de tot.
Per esperit de contradiccion, enquia e tot pengèc en cabeç deth lhet un petit aiguasénher, damb ua arrameta de bois.
Ça que la, ne era religion ne era medecina semblauen hèr-li a vier era ajuda demorada, e era invencibla poiridura seguie progressant des extremitats entath vrente.
Eth senhor Canivet ère doctor en medecina, auie uns cinquata ans e gaudie d’ua bona posicion.
Segur coma n’ère d’eth madeish, non se n’estèc d’arrir-se’n mespredosament quan vedec era cama gangrenada enquiath jolh.
Dempús de declarar que s’auie d’amputar, se n’anec ena casa deth farmaceutic tà cridar contra es saumets qu’auien redusit ad aqueth praube malerós ar estat que se trapaue.
Bassacant ath senhor Homais peth boton dera levita cridaue laguens dera farmacia:
Que son es invencions de París aguestes!
Es idies d’aguesti senhors dera capitau!
Qu’ei coma er estrabisme, eth cloroform e era litotricia, un pilèr de mostruositats qu’eth govèrn aurie d’enebir!
Que vòlen èster escarrabilhadi, e a tot darrèr vos foten uns remèdis sense que les impòrten bric es sues conseqüéncies.
Nosati, plan, non ne sabem tant coma eri, non èm tan sabents, ne tan fins, ne vam tan mudats; gràcies s’arribam a èster uns praubi practicants, uns medecinaires, e non se mos acodirie jamès operar a quauqu’un qu’ei plen de santat.
Adobar es pès deformadi!
Dilhèu se pòden adobar es pès deformadi?
Qu’ei coma se voléssem dreçar a un gibós, per exemple!
Homais, escotant aguest discors, patie; ça que la, dissimulaue eth sòn malèster damb un arridolet cortesan, donques que non volie contrariar ath senhor Canivet, qu’es sues recèptes arribauen, a viatges, enquia Yonville.
Atau, s’abstenguec de deféner a Bovary, non hec cap observacion e en tot abandonar es sòns principis, sacrifiquèc era sua dignitat as interèssi mès seriosi deth negòci.
Era amputacion dera cama, efectuada peth doctor Canivet, representèc entath pòble un eveniment considerable.
Aqueth dia, toti es abitants se lheuèren mès maitin e eth carrèr Major, enquia e tot plen de gent, auie un sabi pas qué de tenebrós, coma se s’auesse tractat d’ua execusion capitau.
Ena botiga de viures s’originauen discusions sus era malautia de Hippolyte; es botigues non venien arren, e era senhora Tuvache, era hemna der alcalde, non se botjaue dera hièstra, impacienta, per çò de veir arribar ar operador.
Aguest arribèc damb eth sòn cabriolet, amiat per eth madeish.
Eth ressòrt deth costat dret, ara longa, s’auie esquinat jos eth pes dera sua corpuléncia.
Aquerò hège qu’eth coche se decantèsse un shinhau quan ère en marcha.
E, en coishin que i auie ath sòn costat, s’i vedie ua caisha grana caperada damb ua forradura de cuèr vermelh e barrada per tres sarralhes que ludien esplendorosament.
Dempús d’auer trauessat coma un arrai de vent eth portau deth Lion d’Or, eth doctor, lheuant era votz, manèc que desatelèssen eth shivau; dempús partic entar estable tà veir se se minjaue era civada, donques que çò prumèr que tostemp hège en arribar en casa d’un malaut ère ocupar-se dera ègua e deth coche.
Enquiath punt que se didie d’eth, precisament per aquerò: “A, eth senhor Canivet qu’ei un extravagant!” E per çò d’aguest implacable aplomb encara l’apreciauen mès.
Pr’amor que ja aurie pogut crebar eth mon: eth non auie de cambiar degun des sòns costums.
Arribèc Homais.
Qu’è besonh de vos, didec eth doctor.
Ja èm toti prèsti?
E, ath delà, qu’è un sistèma nerviós tan…
A, plan!, interrompec Canivet, mèsalèu vos veigui inclinat entara apoplegia.
Ath delà, que non m’estranhe, pr’amor que vosati, senhors farmaceutics, non vos botjatz jamès dera codina, causa qu’altère eth vòste temperament.
Vedetz, jo?
Me lhèui cada dia tàs quate deth maitin, me hèsqui era barba damb aigua hereda (jamès è hered), non amii samarretes de lan e jamès sò enraumassat; era caisha qu’ei bona!
Tanlèu visqui d’ua manèra coma de ua auta, en tot cuelher-me es causes damb filosofia, sivans çò que i a ena taula.
Vaquí se perquè non sò tan delicat coma vos e m’ei absoludament parièr talhar un sant crestian coma un cap d’audèth.
Plan que òc, dideratz qu’ei eth costum… eth costum!…
Alavetz, sense cap consideracion per Hippolyte, qu’ère en tot sudar laguens des linçòs, aqueri senhors entamenèren ua convèrsa qu’en era eth potecari comparèc era sang hereda d’un cirurgian ara d’un generau.
Aguesta comparacion agradèc a Canivet, que s’estenec damb paraules sus era exigéncia deth sòn art.
Eth l’auie coma un sacerdòci, encara que i auie mètges que lo desonorauen.
En fin, tornant entath malaut, examinèc es benes que se hec a vier Homais, es madeishes qu’es deth dia dera aventura deth tendon, e demanèc era ajuda de quauqu’un entà que tenguesse eth membre.
Anèren a cercar a Lestiboudois, e eth senhot Canivet, dempús d’auer-se rebussat es manges, passèc ena sala de bilhard, mentre qu’eth potecari se demorèc damb Arthemise e era ostalèra, ambdues esblancossides coma es devantaus e damb eth vèrme dera aurelha avedat.
Mentretant, Bovary non gausaue gésser de casa.
S’estaue abaish ena sala, ath cant deth larèr amortat, damb era maishèra queiguda sus eth pièch, es uelhs tachadi en solèr e es manges plegades.
E, ça que la, auie cuelhut totes es precaucions.
Qu’ère òbra dera fatalitat.
Se Hippolyte se morisse, que l’aurie assassinat eth.
E, dempús, quines rasons balharie quan li hessen preguntes ara ora des visites?
A tot darrèr, non s’aurie enganhat, dilhèu, en quauqua causa?
E, per mès que se copaue eth cap en cercar-la, non la trapaue.
Totun aquerò, es mès famosi cirurgians tanben s’enganhauen.
Vaquí çò que jamès volerie veir arrés.
Ath contrari, se n’arririen, mauparlarien!
Eth rumor arribarie enquia Forges!
Enquia Neufchatel, enquia Rouen!, pertot!
Qui sap se bèri collègues non se meterien a escridassar-lo.
Se’n seguirie ua polemica e li calerie respóner as jornaus.
Eth madeish Hippolyte li poirie entamenar un procès.
Se vedie desonorat, arroïnat, perdut!
E era sua imaginacion, escometuda per ua multitud d’ipotèsis, rodaue coma ua bota ueda arrossegada ena mar e bassacada pes ondades.
Emma lo guardaue seiguda ath sòn dauant.
Non compartie era sua umiliacion, mèsalèu n’experimentaue ua auta; qu’ère era d’auer-se imaginat qu’un òme coma aguest podesse valer bèra causa; coma se non se n’auesse encuedat pro, en tantes autes escadences, dera sua mediocritat.
Charles se passejaue d’un costat en aute dera cramba.
Sè-te, li didec Emma, me botes nerviosa!
Charles se seiguec.
Com auie arribat, donc, qu’era (qu’ère tant intelligenta), s’auesse enganhat un aute còp?
Ath delà, per quina deplorabla mania auie maumetut era sua existéncia en sacrificis incessants?
S'en brembèc de toti es sòns instints de luxe, de totes es privacions dera sua amna, des baisheses deth matrimòni, des sòmis queigudi ena hanga coma arongletes herides, de tot aquerò qu’auie desirat, de çò qu’auie refusat, de tot aquerò qu’aurie pogut possedir!
E entà qué?, entà qué?
Trincant eth silenci qu’auie sus era poblacion, un sorriscle espaventós trauessèc er espaci.
Bovary perdec era sang dera cara, a mand de cuélher ua malagana.
Emma arroncilhèc es celhes damb un gèst nerviós; dempús, seguic pensant.
E tot aquerò ère per tòrt d’eth, d’aqueth èsser, d’aqueth òme que non entenie arren, que non sentie arren!
Donques que l’auie aquiu dauant seigut tranquillament, sense sospechar ne tansevolhe qu’a compdar d’ara eth ridicul deth sòn nòm l’enlordirie autant ada eth coma ada era.
Aquera frasa queiguec en pensament d’Emma coma ua bòla de plomb ath miei d’un plat d’argent.
Estrementida per aqueth patac imprevist, Emma lheuèc eth cap entà veir se qué volie díder.
Se guardèren silenciosament, lèu estonadi de veder-se, autant luenh auien era consciéncia er un der aute!
Charles la guardaue damb uns uelhs trebles d’embriac, en tot escotar, immobil, es darrèrs sorriscles der amputat, que se seguien en modulacions alongades, bracades per ues agudentes secodides, coma s’escotelèssen a un animau luenhant.
Emma se mossegaue es pòts livids, e tant que hège virar damb es dits un brin arrincat deth polipèr, tachaue en Charles era punta arderosa des sòns vistons, coma dues flèches de huec a mand de gésser der arc.
Tot l’irritaue en eth, ara: era sua cara, eth sòn vestit, aquerò que non didie, tot eth, ara fin.
S’empenaïe dera sua vertut passada coma d’un crim, e era qu’encara li restaue s’en.honsaue enes escometudes furioses der orgulh.
Se deleitaue en totes es ironies reprovables der adultèri trionfant.
Eth rembrembe deth sòn aimant tornaue en sòn pensament damb atraccions vertiginoses; i calaue era amna, amiada entad aquera imatge damb ua fòrça naua; Charles li semblaue luenh, desligat dera sua vida, impossible, umiliat, tant absent entà tostemp coma se s’auesse estat morint e era siguesse contemplant se com agonizaue.
S’entenec un sorrolh de passi en trepader.
Charles se metec a pistar; a trauès dera persiana abaishada, vedec ath doctor Canivet negat complètament peth solei ara vòra deth mercat, secant-se era sudor deth front damb un mocador de seda.
Homais l’anaue ath darrèr damb un gran estug vermelh jos eth braç e se filauen ambdús entara farmacia.
En fin, gojata, hè-me un punet!
Dèisha-me!, repliquèc Emma, rogida d’indignacion.
Qué te cau?, qué te cau?, repetie estonat.
Qu’ei pro!, exclamèc Emma damb un ton terrible.
Charles se deishèc quèir capvirat en fautulh, pensant qué podie auer, cranhent quauqua perturbacion nerviosa, plorant e sentent circular vagament ath sòn entorn un sabi pas qué de funest e d’incompresible.
De nets, quan Rodolphe arribèc en uart, trapèc ara sua aimanta demorant-lo ath pè des gradons.
S’abracèren.
E tota era sua rancura se honec coma era nhèu ath calor dera punada.
XII.- Tornèren a estimar-se de nauèth.
Soent, en quinsevolh moment deth dia, Emma se botaue a escríuer-li ara imprevista; dempús, de darrèr des veires estant, li hège un senhau a Justin.
Aguest se treiguie rapidament era blòda e volaue de cap a Huchette.
Rodolphe acodie ara indicacion; qu’ère entà dider-li que s’engüejaue, qu’eth sòn marit ère odiós e era existéncia òrra!
E qué i posqui hèr?, exclamèc un dia Boulanger, despacientat.
Se tu volesses…!
Qué?, exclamèc Rodolphe.
Emma alendèc: Que mos anarie fòrça ben, luenh d’aciu… en quinsevolh lòc…
Qu’ès hòla!, objectèc tot arrint.
Non ves qu’aquerò ei impossible?
Emma l’en tornèc a parlar; Rodolphe hec veir que non ac entenie e cambièc de convèrsa.
Çò que non comprenie ère aquera confusion en ua causa tan simpla coma er amor.
Qu’ei que non auie coma un ligam que li daue ada era un motiu, ua rason, e qu’ère enquia e tot coma ua ajuda?
Efectiuament, dauant dera repulsion qu’auie peth sòn marit, aquera trendesa aumentaue cada dia mès.
Coma mès s’autrejaue a un mès menspredaue ar aute; Jamès trapaue a Charles tan desagradiu, ne es sòns dits li semblauen tan cairats, ne jutjaue eth sòn esperit tan pesant e es sòns gèsti tant ordinaris coma dempús de deishar a Rodolphe.
Alavetz, en tot hèr-se era esposa e era vertuosa, s’alugaue pensant en aqueth cap de peus neri, torçadi en un cargòlh que li queiguie sus eth front bronzat, d’aquera manèra ath còp rubusta e eleganta, en fin, que tanta experiéncia auie en jutjament des causes e tant d’afogament en desir.
Se se limaue tant escrupulosament es ungles, qu’ère solet per eth, se hège anar abondosament eth cosmetic ère per eth, e per eth negaue de perhum es mocadors.
Se cargaue de colarets, d’anèths e de braçalets.
Quan s’auien de trapar, aumplie de ròses es dues gèrles de veire blau, dreçaue meticulosament eth pis e s’ocupaue dera sua persona apraiant-se coma ua cortesana prèsta a recéber era visita d’un personatge reiau.
Era mossa se passaue era màger part deth temps lauant, non se botjaue dera codina en tot eth dia.
Justin i venguie soent tà hèr-li companhia tant que guardaue se com trabalhaue.
Qu’ei que quès deth nin?, responie arrint Felicité.
A, òc, era senhora Homais!
E higie damb ua mina cogitosa: Plan, qu’ei ua senhora coma era senhora Bovary.
Felicité, totun, se despacientaue de veder-lo romar de contunh ath sòn entorn.
Qu’auie sies ans mès qu’eth, e Theodore, eth mosso deth senhor Guilhaumin, començaue a hestejar-la.
Non me shòrdes!, didie cambiant de lòc eth pòt de midon.
Que valerie mès qu’anèsses a trincar amètles; tostemps darrèr des hemnes!
Demora qu’ages peu ena cara, que pro que te vagarà…!
Au, non vos emmalicietz; tè, vos vau a lustrar es botines.
E atau dit atau hèt, agarraue de naut d’un prestatge es sabates d’Emma, hètes ua crosta de hanga (era hanga des citacions), e se metie a heregar-les conscienciosament, lheuant una brometa de povàs e vedent se com s’escapaue tot doç a trauèrs d’un arrai de solei.
Qu’as pòur d’espotir-les!, exclamaue era codinèra, que plan que òc non guardaue tan prim quan era les netejaue, pr’amor que se’n sabie de qué, tanlèu era tela perdie frescor, era senhora les ac autrejaue entada era.
Emma n’auie uns quants parelhs en armari e les anaue usant toti ath madeish temps sense que Charles s’auesse permetut jamès hèr-li cap observacion.
Damb era madeisha devòta submission se pressèc a pagar tres cents francs per ua cama de husta qu’Emma auie aufrit a Hippolyte, en considerar aguesta accion avienta.
Era part interiora der aparelh ère caperada de siure, i auie ues articulacions damb ressòrts, tot un mecanisme complicat caperat damb uns pantalons neri qu’acabauen en ua sabata vernissada.
Hippolyte, totun, non gausant portar cada dia ua cama coma aquera, li demanèc ara senhora Bovary que l’en autregèsse ua auta de mès comòda.
Eth mètge, plan que òc, s’avenguec as despenes d’aquera aquisicion.
De man en man, Hippolyte s’anèc reïntegrant ara sua ocupacion abituau.
Lo tornauen a veir córrer pes carrèrs deth pòble coma abans, e quan Charles l’entenie de luenh damb eth còp sec der aparelh de husta repicant per empeirat se pressaue a cambiar de camin.
Eth senhor Lheureux se n’auie encargat dera encomana; atau li balhèc era ocasión de visitar a Emma mès soent.
Parlaue damb era des articles de París, de mil curiosèrs femenins, mostrant-se tostemp fòrça complasent, e sense reclamar-li jamès sòs.
Emma s’abandonaue ad aquera aisida ocasión que li permetie satisfèr toti es sòns capricis.
Atau, manifestèc eth desir d’obtier aguesta magnifica correja que se trapaue en uns magasèms de paraigües de Rouen, per tau de regalar-l’ac a Rodolphe.
Era setmana a vier, eth senhor Lheureux l’ac botèc sus era taula.
Londeman, totun, se presentèc ena sua casa damb ua factura de dus cents setanta francs, deishant de cornèr es centims.
Emma non savie se com gesser-se’n.
Toti es calaishi der escritòri èren uets; deuien mès de quinze dies a Lestiboudois, dus trimèstres ara sirventa, e qui sap guaires quantitats mès; e Bovary demoraue damb impaciéncia eth pagament deth senhor Derozeraiys, qu’auie per costum pagar-lo tàs entorns de Sant Pèire.
De moment li siguec aisit d’apraiar-se entà que Lheureux s’en tornèsse sense pagar-li eth deute.
A tot darrèr, totun, aguest perdec era paciéncia.
Didec que lo pressauen, que non auie capitau e que, se non podie arremassar uns quants sòs, se veirie obligat a tornar a cuelher-li es articles qu’auie.
Que ja vo’les podetz hèr a vier, didec Emma.
Qu’ère ua badinada!, repliquèc.
Sonque mes sap degrèu pera correja.
Non aurè mès remèdi qu’anar a demanar-la ath senhor.
Non, non!, exclamèc Emma.
E, arrefortit per aqueth descurbiment, partic en tot repetir a mieja votz: Plan, ja veiram, ja veiram.!
Mentre Emma pensaue ena manèra de com se’n gesserie d’aqueth embolh, era codinèra deishèc un paquet estropat damb un papèr blau sus eth larèr, e higec qu’ère de part deth senhor Derozerays.
Emma s’i lancèt e lo dauric.
I auie quinze napoleons.
Qu’ère era quantitat que li calie.
Entenec a Charles ena escala; embarrèc er aur ath hons deth sòn calaish e se hec a vier era clau.
Tres dies dempús reapareishec Lheureux: Que vengui a proposar-vos un apraiament, didec.
Eth botiguèr se demorèc embadoquit.
Emma refusèc.
Dempús, en demorar-se soleta, damb es mans ena pòcha deth devantau, hège voludar es dues pèces d’un franc que l’auie entornat Lheureux.
Se hec eth prepaus d’estauviar pr’amor de podè’c tornar tot mès tard…
Totun aquerò, toti aqueri presents l’umiliauen.
Ne refusèc diuèrsi; Emma persutèc e Rodolphe acabèc per aubedir trapant-la tiranica e massa envasidora.
Ath delà, auie idies estranhes: Quan sigue mieja net, didie, pensaràs en jo!
Ja non m’estimes?
Plan que t’estimi!
Fòrça?
Plan que òc.
Non n’auràs estimat pas a d’autes?
Ditz-m’ac.
Dilhèu te penses que m’as agarrat vèrge?, exclamaue tot arrint.
Qu’ei que jo t’estimi, sabes?, tornaue Emma.
T’estimi autant, que non posqui víuer sense tu, comprenes?
A viatges me vien talents de veder- te pr’amor que senti que m’esquincen totes es ires der amor.
E me pregunti: “A on deu èster?
Dilhèu ei en tot parlar damb bèra auta!
Guarda!, ara li hè un arridolet!, ara s’aprèsse!…” Non!
Vertat que non te n’agrade cap auta?
Que ne pòt auer de mès beròies, mès non que sàpien estimar coma jo!
Jo que sò era tua sirventa e era tua concubina!
E tu ès eth mèn rei, era mia idòla!
Qu’ès brave!, ès beròi!, ès intelligent!, ès fòrt!
Tot aquerò s’ac auie entenut a díder tanti viatges, qu’entada eth non auie arren d’originau.
Emma que se retiraue a totes es concubines; e er embelinament dera nauetat anaue queiguent pòga pòc, coma un vestit, qu’anaue deishant nuda era etèrna monotonia dera passion, que presente tostemp es madeishes formes e s'exprimís tostemp damb eth madeish lenguatge.
Peth hèt de qué uns pòts venosi o libertins l’auien mormolhat ues frases analògues, se resistie a creir en candor des d’Emma; e les metie en dobte, donques que, sivans didien, es discorsi exageradi non èren senon era envolòpa des afèctes mediòcres; coma s’en cèrtes ocasions era plenitud dera amna non ragèsse des mès uedes metafòres, pr’amor qu’arrés pòt dar era imatge exacta des pròpries concepcions, dolors e besonhs e qu’era paraula umana, que damb era voleríem atrendir es esteles, non ei qu’un caudèr horadat que recuelh coma pòt es nòstes melodies, sonque bones entà hèr dançar as ossi.
Deth cim d’aquera posicion critica, pròpria des que ven es discusions luenh des escometudes, Rodolphe se n’encuedèc de qué aqueth amor ère avient entà espleitar d’autes jòies.
Considerèc eth pudor coma un inconvenent.
La tractèc sense contemplacions.
Acabèc en tot convertir-la en un esturment ath còp flexible e corromput.
Emma se sentie arrossegada coma per ua atraccion estupida, plia d’admiracion per eth e de voluptat per era; qu’ère coma ua beatitud que l’engrepesie; e, en.honsada en aquera embriaguesa i deishaue estofar era amna, arropida, coma eth duc de Clarence submergit laguens dera sua bota de malvesia.
Per çò des sòns costums amorosi, era senhora Bovary cambièc d’anament.
Es sòns uelhs èren mes gausards, es sues expressions mès liures; enquia e tot arribèc ena inconveniéncia de passejar-se damb Rodolphe damb ua cigarreta enes pòts coma se volesse desfisar ara gent; en fin, es qu’encara non s’ac credien esfacèren era darrèra tralha de dobte en veder-la baishar ua tarde dera Arongleta damb eth còs sarrat per un justet, coma se siguesse un òme; e era senhora Bovary mair, que venguec a refugiar-se ena casa deth sòn hilh dempús d’ua espaventosa scèna damb eth sòn marit, non se mostrèc mens escandalizada.
Fòrça d’autes causes li desagradèren: entà començar, Charles non auie seguit es sòns conselhs per çò que hège ara proïbicion des novèles; dempús, er aspècte dera casa non li chocaue bric; se permetec quauques observacions, se pelegèren, mès que mès, un còp a prepaus de Felicité.
Era vrespada anteriora, tot passant peth correder, era senhora Bovary mair la susprenec en companhia d’un òme d’uns quaranta ans, que, en enténer eth sorrolh des passi, s’escapèc ath mès córrer dera codina.
Alavetz Emma se metec a arrir; era brava senhora, totun, capvirada pera indignacion, didec que, se non ère que se volesse burlar des bons costums, calie botar fòrça atencion ara conducta deth servici.
De quin mon vietz?, exclamèc era ireua damb ua guardada tant impertinenta qu’era senhora Bovary li preguntèc se dilhèu non defenie era sua pròpria causa.
Fotetz eth camp!, s’estarnèc Emma en tot meter-se de pès en un bot.
Emma!…
Mama!…
Era ua e era auta, totun, se n’auien anat avuglades pera exasperacion.
Emma repetie picant de pès:
Quina pòca educacion!, quina pagesa!
Charles correc entara sua mair, qu’ère dehòra de se e mormolhaue: Qu’ei ua insolenta, un cap verd, se non ei que sigue ua causa pejor!
Se’n volie anar immediatament s’era auta non venguie a dar-li ua satisfaccion.
Charles se dirigic ara sua hemna e li demanèc que cedisse: se la botèc enes jolhs.
Emma acabèc responent:
Plan, donc, que ja i vau!
Desencusatz-me, senhora.
S’auien metut d’acòrd damb Rodolphe qu’en cas que i auesse quauquarren de nau, era estacarie un tròç de papèr blanc ena persiana, damb era fin de qué non deishèsse d’acodir en carreron que se trapaue darrèr dera casa se per edart se la trapaue en Yonville.
Emma botèc eth senhau.
Hège tres quarts d’ora que demoraue, quan de ressabuda lo vedec enes cubèrts deth mercat.
Siguec a mand de daurir era hièstra e de cridar-lo.
Rodolphe, totun, ja auie despareishut.
Emma se deishèc anar en sèti desesperada.
Pòc dempús, totun, li semblèc enténer uns passi peth trepader.
Solide ère eth.
Se precipitèc entàs escales, trauessèc eth pati ath mès córrer.
Rodolphe ère pauhicat dehòra.
Emma se li lancec enes braci.
Tie compde!, exclamèc eth.
A, se t’en sabesses!, didec era.
E l’ac condèc tot ara prèssa, d’ua manèra desordenada, exagerant es hèts, endonviant-ne de naus e prodigant es parentèsis damb ua tau abondor que Rodolphe acabèc per non compréner arren.
Au, donc, au, coratge, padega-te, cuelh paciéncia!
Que ja hè quate ans que ne cuelhi, de paciéncia!…
Quate longui ans de patiment!
Un amor coma eth nòste aurie d’èster cohessat ara lum deth dia!
Me torturen!
Que non ac posqui tier mès!
Sauva-me!
Se sarraue a Rodolphe.
Qué mos cau hèr?
Qué vòs?
Trè-me d’aciu!, exclamèc.
Hè-me a vier damb tu!, t’ac supliqui!
Mès… repliquèc Rodolphe.
Qué?
E era tua hilha?
Reflexionèc pendent ues menutes; dempús responec:
Mo’la haram a vier!
Qué podem hèr!
Emma entenec se com la cridauen.
S’escapèc laguens deth uart.
Es dies a vier, era vielha Bovary s’estranhèc fòrça dera metamorfòsi dera ireua.
Efectiuament, Emma se mostrèc mès doça e enquia amièc es causes entar extrèm de demanar-li ua formula entà botar es cornishons en vinagre.
Ère entà enganhar milhor a un e ara auta?
O dilhèu per ua sòrta d’estoicisme voluptuós que li hège sénter damb mès prigondor er amarum des causes qu’ère prèsta a abandonar?
En tot cas, non se’n hège guaire, tot ath contrari: viuie coma perduda ena degustacion anticipada dera pròcha felicitat.
Damb Rodolphe aquerò qu’ère un etèrn ahèr de convèrses.
En tot emparar-se ena espatla, mormolhaue:
A, quan sigam laguens dera diligéncia!…
Ja i penses?
Ei possible?
Me semble qu’en moment qu’entenerè que se’n va eth coche serà coma se pugèssem en globe, coma se mo n’anèssem entàs bromes.
Que ja compdi es dies, sabes?…
E tu?.
Jamès era senhora Bovary auie estat tan beròia coma en aquera epòca; possedie aquera beresa indefinibla que resulte dera jòia, der entosiasme, dera capitada, e que non ei senon era conjugacion armoniosa des circonstàncies e deth temperament.
Es vantaries, es desengusti, era experiéncia deth plaser e des illusions, que sauvaue tostemp fresques, l’auien anat desvolopant graduaument, tau qu’era ploja, es hièms, es vents e eth solei hèn damb es flors, e ara campaue esplendorosa de plenitud corporau.
Non semblaue senon qu’un artista consumat en corrupcions auesse dispausat en espirau eth pientat deth cogòt; era cabeladura se cargolhaue negligentament, en ua massa densa, sivans es edarts der adultèri que les des.hège cada dia.
Era votz cuelhie inflexions mès mofles; eth còs tanben; un sabi pas què de subtil e penetrant se despenie dera ròba qu’amiaue e dera ondulacion deth peu.
Charles la trapaue deliciosa e absoludament irresistibla, exactament madeish qu'es prumèrs ans de matrimòni.
Quan arribaue ena casa a net barrada, non gausaue desvelhar-la.
Era lampeta de porcelana arredonie ua plapa tremolosa en soler de naut, e es cortines barrades dera cunhèra se corbauen ena penombra dera cramba coma ua cabaneta blanca sarrada ath pè deth lhet.
Charles les guardaue atrendit.
Li semblaue qu’entenie alendar ara sua hilha.
Ara començarie a créisher mès de prèssa; cada sason autrejarie ganhs naui.
Que ja la vedie tornar dera escòla, tota arridolenta, damb eth vestit tacat de tinta e era cartèra damb es libres botada jos eth braç.
Dempús l’aurien de botar en un pensionat; aquerò costarie fòrça; com s’ac harie?
Alavetz se metec a reflexionar.
Pensèc logar ues tèrres pes entorns qu’eth madeish susvelharie estretament tant qu’anaue a visitar as malauts.
Se sauvarie es ganhs, les plaçarie ena caisha d’estauvis; dempús cromparie accions, aquiu a on li semblèsse mès avient, ja ac veirie; ath delà, era clientèla aumentarie; qu’ac demoraue pr’amor que volie que Berthe auesse ua bona educacion, qu’auesse talent, qu’aprenesse a tocar eth piano.
A!, quin gòi veder-la quan auesse quinze ans, beròia coma sa mair, passejant ath sòn costat damb un capèth de palha ample coma es qu’Emma acostumaue a portar pendent es ostius!
De luenh estant les cuelherien coma dues fraies.
Se l’imaginaue tàs vrèspes trabalhant ath sòn costat, illuminadi es tres pera claror dera lum; li brodarie es simbosses; se tierie as faenes dera casa; aumplirie era casa damb era sua gentilesa e era sua alegria.
Fin finau, pensarien en plaçar-la: li traparien quauque gojat de bona posicion; la harie erosa; ua felicitat que compartirien toti e que se tardarie entà tostemp.
Tàs nets, Emma non podie cuélher eth sòn; sonque se hège era adromida; e, tant que Charles s’assopie ath sòn costat, era se liuraue ara corsa des sòns sòmis.
De hège ua setmana un coche de quate shivaus se l’auie hèt a vier, ara vòra de Rodolphe, en un país desconeishut que d’eth non tornarien.
Auançauen e auançauen silenciosi damb es braci enlaçadi.
Soent, de naut d’ua montanha, descurbien quauqua ciutat esplendida, damb copòles, pònts e vaishèths, bòsqui de citronèrs e catedraus de marme blanc ara ombra d’uns campanaus coronadi damb nins de cigonhes.
Caminauen pòc a pòc per çò dera amplada des lòses e, peth solèr, i auie ramelets de flors que venien ues hemnes vestides damb un justet ròi.
Dempús, tara vrespada, arribauen en un poblet de pescadors damb fòrça hilats estenudi jos er espatladèr e dauant des cabanes.
Qu’ère aquiu a on s’arturarien; demorarien en ua casa baisha damb eth losat planèr, ara ombra d’ua palmèra, lèu tocant era aigua e contemplant er arc deth gòlf.
Gesserien a passejar en gondòla, se balançarien laguens d’un amac; e era sua existéncia serie aisida e longa coma es vestits de seda qu’amiarien e cauda e estelada coma es nets que poirien contemplar.
Arren de nauèth non se passarie en aqueth avier immens que s’imaginaue; es dies, toti magnifics, se retirarien coma ua gota d’aigua a ua auta gota d’aigua; e atau anarie cunherant-se eth sòn amor ar orizon infinit, armoniós, blau e esplendid de solei.
Era mainada, totun, se metie a tossir laguens dera cunhèra o dilhèu Bovary començaue a roncar mès fòrt, e Emma non s’esclipsaue enquiara maitiada, quan era auba emblanquie es veires e Justin ja ère abaish, ena plaça, daurint es pòrtes dera farmacia.
Qu’ei que vatz de viatge?, preguntèc.
Non…
Mès qu’ei parièr.
Compdi damb vos, non?
E esdegatz-vos!
Eth botiguèr s’inclinèc.
Damb ua saca de net.
Eth botiguèr, totun, exclamèc que non calie; que ja se coneishien; dilhèu dobtaue d’era?
Reuament qu’ère ua creaturada!
Totun aquerò, Emma persutèc per tau de qué aumens cuelhesse era cadia, e ja se l’auie botat ena pòcha e se n’anaue quan lo tornèc a cridar:
Deishatz-ac tot ena vòsta casa.
Er abric, hènt coma aqueth que pense, non lo portetz tanpòc; balhatz-me sonque era adreça deth sarte e avisatz-lo tà que l’age ara mia disposicion.
Que s’auien d’escapar eth mès a vier.
Era gesserie de Yonville coma s’anèsse a hèr uns encargues en Rouen.
Rodolphe ja aurie cuelhut es bilhets, s’aurie ocupat des passapòrts e enquia aurie escrit a París damb era fin d’obtier uns sèti escalonadi enquia Marsella.
Aquiu cromparien au carreta e contunharien sense mès interrupcions pera carretèra de Genova.
Era se n’aurie encargat de manar-li eth sòn bagatge a Lheureux, pr’amor de qué siguesse amiat d’aquiu dirèctament entara Arongleta e atau non lheuar sospeches.
E en toti aguesti preparatius non se parlaue jamès de Berthe.
Rodolphe evitaue de parlar-ne.
Emma dilhèu ja non i pensaue.
Rodolphe encara volie auer dues setmanes per çò d’acabar quauques disposicions, dempús, ath cap de ueit dies, ne demanèc quinze mès.
Mès tard didec qu’ère malaut; ara seguida entamenèc un viatge; atau se passèc eth mès d’agost, e dempús de toti aguesti retards acordèren que fin finau serie eth quate de seteme, un deluns.
Ara fin arribèc eth dissabte dera avantvesillha.
Tath vrèspe, Rodolphe se presentèc mès d’ora de que çò que solie.
Ja ei tot prèst?, didec Emma.
Semble que sigues trist, observèc Emma.
Non, per qué?
Qu’ei que te he dò d’anar-te’n?, persutèc Emma, d’abandonar es tòns afèctes, de renonciar ara tua vida?
Que ja ac compreni…
Jo, ves?, non è arrés.
Tu qu’ac ès tot entà jo!
Atau jo ne serè tot entà tu: era tua familha e era tua patria; velharè per tu, t’estimarè.
De vertat?, damb un arridolet voluptuós.
M’estimes?
Jura-m’ac!
Que se t’estimi?
Que se t’estimi?
Que t’adòri, amor mèn!
Era lua, de color de porpra, se lheuèc ath hons deth prat tota redona.
Pujaue rapidament, miei caperada pes arrames des albars, que s’estenien dauant coma ua cortina nera e traucada.
Dempús, campèc ath miei deth cèu resplendent de blancor.
Alavetz, alentint era progression, deishèc quèir en lomb der arriu ua grana taca argentada tota ludenta d’esteles, ua ludentor alongada que se torçaue coma ua sèrp sense cap, caperada d’escaumes luminoses.
Era net s’estenie doça ath sòn entorn; ues sarralhes d’ombra curbien eth huelham.
Emma, damb es uelhs miei clucadi, aspiraue era frescor deth vent e exalaue uns grani sospirs.
Se guardauen sense dider-se arren, en.honsadi coma èren er un en aute ena sèuva des pròpris pensaments.
Era trendesa des prumèrs moments les entornaue en còr, abondosa e silenciosa, coma er arriu que s’esguitlaue ath sòn dauant, doça coma eth perhum qu’exalauen es seringats, e sentien que projectaue enes respectius rebrembes ues ombres vastes e melancoliques coma es des sauquèrs que se quilhauen ena arriba.
De quan en quan les arribaue ena aurelha eth mormolh de quauque animalet nueitiu entre eth huelham e eth còp sec d’un persec madur que se despenjaue der arbe.
Quina net mès beròia!, exclamèc Rodolphe.
Que n’auram d’autes!, repliquèc Emma.
E coma se parlèsse damb era madeisha: Òc, que serà un plaser viatjar…
E, totun aquerò, per qué senti eth còr trist?
Ei era apreension a çò desconeishut… er efècte des costums abandonats… o mèsalèu…?
Non, qu’ei er excès de felicitat!
Que sò febla!, vertat?
Perdona-me!
Encara i ès a temps!, exclamèc Rodolphe.
Jamès!, sorrisclèc Emma impetuosament.
E apressant-se mès ath sòn costat: Quin malastre pòt vier a botar-se-me ath miei deth camin?
Ath tòn costat que non i a desèrt ne precipici ne ocean que non siga prèsta a trauessar.
A mida qu’anaram viuent amassa serà coma ua abraçada cada dia mès fòrta e mès complèta.
Que non i aurà arren que mos perturbe, ne preocupacions ne obstacles.
Que seram solets e nòsti, totafèt e etèrnament nòsti.
Ditz-me quauqua causa.
Respon-me.
Rodolphe responie a intervaus regulars: “Òc, òc…!” Emma li passaue es mans pes peus.
Es lèrmes li baishauen cara enjós; mentretant repetie damb ua votz mainadenca:
Rodolphe!
Rodolphe!…
A, Rodolphe, Rodolphe estimat!
Sonèren es dotze.
Miejanet, alendèc.
A, que ja èm a deman!
Rodolphe se lheuèc pr’amor d’anar-se’n.
E, coma s’aguest gèst auesse estat un senhau d’evasion, Emma preguntèc ara imprevista cuelhent un ton gaujós:
Ja as es passapòrts?
Òc Non te desbrembes d’arren?
Non!
N’es segur?
Absoludament segur.
Ei en Otèl de Provenza, a on me demoraràs, vertat?…
Boulanger hec un senhau damb eth cap.
Enquia deman, donc!, acabèc Emma en tot amorassar-lo.
E vedec com s’aluenhaue.
Rodolphe despareishec sense virar-se.
Emma se metec a córrer ath sòn darrèr e, en tot inclinar-se ath costat dera aigua, exclamèc tapada pes matarrassi:
Enquia deman!
Dempús de caminar pendent ua estona, se posèc; e, quan la vedec damb eth sòn vestit blanc esbugassant-se pòc a pòc coma un hantauma, eth còr li comencèc a bategar tan de prèssa que s’apuèc en tronc d’un arbe per çò de non romar per tèrra.
Be ne sò de pèc!, exclamèc renegant abondosament.
E en un virament de uelhs li vengueren en cap era beresa d’Emma e es plasers degustadi d’aqueth amor.
Ara prumeria s’atrendic, dempús se virèc contra era.
Ath delà de tot aquerò, es inconvenents, es despenes…
Que serie ua pegaria!
XIII.- Tanlèu arribèc en casa, Rodolphe se seiguec bruscament en sòn burèu, jos eth cap deth cèrvi clauat ena paret coma un trofèu.
Mès quan cuelhec era pluma entre es mans, non artenhie escríuer arren, de tau sòrta que, emparant-se damb es codes sus era taula, se metec a reflexionar.
Emma li semblaue luenhana e submergida en un passat distant, coma s’era decision que venguie de cuélher auesse creat còp sec entre eri un immens intervau.
Damb era fin de trapar bèra causa d’era, venguec a cercar, laguens der armari qu’auie ath pè deth lhet, ua caisha vielha de bescuèits de Reims a on normaument sauvaue es cartes femenines.
En daurir-la se l’escapèc ua de color de povàs, umida, e de ròses passides.
Prumèr vedec un mocador de pòcha tacat damb ues gotetes palles.
Qu’ère un mocador d’Emma, d’un dia que, anant de passeg, l’auie gessut sang deth nas.
Que ja non se’n brembaue.
Ath costat, aganchada as angles dera caisha, i auie era miniatura qu’Emma l’auie hèt acceptar; trapèc que se vestie d’ua manèra pretensiosa, e era forma artificiosa de virar era guardada entà un costat li semblèc d’un efècte planhós; dempús, a truca d’examinar aquera imatge e d’evocar era fesomia deth modèu, es traits d’Emma anèren confonent-se de man en man laguens deth sòn rebrembe coma s’aqueres dues figures, era viua e era pintada, a fòrça de heregar-se era ua damb era auta, s’auessen esfaçat reciprocament.
A tot darrèr, se metec a liéger es cartes; qu’èren plies d’explicacions relatiues ath sòn projectat viatge, cuertes, precises, e exigentes coma es cartes de negòcis.
Volec tornar a veir es cartes longues, es d’abans; èren ath hons dera caisha e, per çò de poder-les cuélher, remoiguec de naut en baish totes es autes cartes.
Alavetz se metec a remenar maquinaument tot aqueth pialèr d’objèctes e de papèrs e i trapèc barrejadi, flòcs de flors, ua camaliga, ua masqueta nera, agulhes, peus e mès peus: de ròis, de neri, bèth un des quaus, en auer-se aganchat ena clauadura, se trincauen en daurir e barrar era caisha.
Atau, sautant d’un rebrembe en aute, anaue examinant aqueres correspondéncies, tan desparières per estil e pes caractèrs de letra coma n’èren es ortografies respectiues.
Que i aue cartes trendes e alègres; n’auie de facecioses e de melancoliques; es ues demanauen un shinhau mès d’amor, es autes demanuen sòs.
A còps, ua paraula gessuda d’aciu e de delà li rebrembaue ròstres o actituds o eth son de quauqua votz; d’auti còps non se’n brembaue d’arren.
Efectiuament, en acodir totes ath còp en sòn pensament, aqueres hemnes se hègen embarràs es ues as autes e demorauen apetitides pera manca d’entosiasme d’un amor que les mesuraue totes ath madeish nivèu.
Ara fin, nerviós, assopit, venguec a entornar era caisha en armari.
Quin èish de messorgues!, se didec.
E aquerò resumie era sua pensada; pr’amor que, madeish qu’es estudiants escampilhadi enes patis des collègis, es plasers l’auien cauishigat autant eth còr que ja non i creishie ua mata d’èrba; e aqueth que treiguie eth cap en aqueri moments non arribaue ne solet a deishar, tau que hèn es escolans, eth sòn nòm diboishat ena paret.
Au, se didec, comencem!
Escriuec: “Coratge, Emma, coratge!
Ja vo n’auetz encuedat entà on vos arrossegaua, àngel de Diu?
Non, vertat?
Plan que òc; anàuetz confiada e hòla, en tot creir ena felicitat e en avier…
Rodolphe s’arturèc sajant de trapar ua desencusa de pes.
E se li didessa qu’ac è perdut tot, que sò ena roïna?…
Non, e, ath delà, non empedirie arren.
Mès endauant tornaríem ara madeisha.
Damb ua hemna coma aguesta era rason que non vau entad arren.
Reflexionèc un moment, e dempús higec: “Non vos desbrembarè jamès, que me podetz creir, e sauvarè tostemp per vos ua prigonda devocion; aguest lardor, totun, s’aurie d’amortesir un dia o un aute, donques qu’eth destin des umans ei atau.
Que s’aurien presentat bèth còp es senhaus de cansament e sabi pas se m’auria de veir en atròç dolor d’auer d’assistir ath vòste empenaïment, e enquia e tot de participar-i, pr’amor que n’auria estat jo era encausa.
Sonque de pensar enes desengusti que vos assetgen me senti tot capvirat.
Desbrembatz-me, Emma!
Per qué vos aurè arribat a conéisher?
Per qué ètz tant embelinaira?
Dilhèu n’è jo eth tòrt?
Mon Diu!
Vaquí ua paraula que tostemp a eth sòn efècte, se didec.
Jo tanpòc me n’auia encuedat abans, e m’apressaua ara ombra d’aguesta felicitat ideau coma a un arbe verinós, sense preveder-ne es conseqüéncies”.
Dilhèu se pensarà que renóncii ada era per avaricia…
Qu’ei parièr!
Que s’ac creigue!
Que me cau acabar d’un còp!
On que sigue qu’auéssem anat, que mos aurie perseguit.
Auríem d’auer suportat es preguntes indiscrètes, era calomnia, eth mesprètz e qui sap s’enquia e tot er otratge.Vos, suportar er otratge!
Jo que me hèsqui a vier eth vòste rebrembe coma aqueth que se hè a vier un talisman!
Donques que me castigui damb un exili per tot eth mau que vos è hèt.
Òc, m’en vau.
Entà on?
Sabi pas, que sò hòl!
Adishatz!
Contunhatz en tot èster brava!
Sauvatz-vos eth rebrembe d’aguest praube malerós que vos pèrd.
Eth bèc des dues candèles trantalhaue.
E en sèir-se de nauèth:
Me semble que ja ei tot.
Arren de febleses!
Ja tornarè; e mès endauant dilhèu poiram parlar amassa des nòsti passats amors damb era heredor convenenta.
Adiu!”.
Com signarè ara?, se didec.
Eth vòste devòt?…
Non.
Òc, aquerò.
Li semblèc bona.
Prauba gojata!, pensèc damb atrendiment.
Me traparà mès insensible qu’ua pèira; ues quantes lèrmes que i aurien anat fòrça ben, mès que jo non sai plorar.
Non n’è eth tòrt.
Alavetz aumplic un veire d’aigua, i calèc eth dit e deishèc queir ua gota, que hec ua taca palla ena tinta; dempús, sajant de sagerar era carta, li venguec enes mans eth sagèth Amor nel cor.
Que non ei guaire indicat…
Bè, bè, que non i hè arren!
Dempús d’aquerò se humèc tres pipes e se n’anèc a dormir.
Londeman, dempús d’auer-se lheuat (tath torn des dues; s’auie adormit tard), Rodolphe didec qu’anèssen a cuélher un tistèr d’abricòts.
I botèc era carta ath hons, jos ues huelhes, e li manèc ara seguida a Girard, eth sòn mosso, que l’amièsse delicadament ena casa dera senhora Bovary.
Qu’ère eth miei de qué se servie entà comunicar-se per escrit damb Emma; es enviaments deth tistèr qu’èren de frutes o de caça, sivans es possiblitats dera sason.
Se te pregunte per jo, li didec, li dideràs qu’è gessut de viatge.
Au!, e tie compde.
Girard se botèc era blòda naua, nudèc eth mocador ar entorn des abricòts e, auançant a longues camalhardades, dificultades pes esclòps, cuelhec tranquillament eth camin de Yonville.
Eth patron me hè amiar aquerò, didec eth mosso.
Emma se sentec herida per ua sòrta de presentida, e, mentre remenaue es pòches entà trapar quauqui centims, guardaue ath campanhard damb uns uelhs espauridi dauant er estonament d’aguest, que non comprenie qu’un present coma aqueth podesse costar tanta emocion.
A tot darrèr se n’anèc.
Felicité non se botjaue.
Emma non podie tier-se mès; se filèc entara sala coma s’anèsse a deishar es abricòts, uedec eth tistèr, arrinquèc es huelhes, trapèc era carta, la dauric, e, coma se venguesse de crebar un huec espaventós ath sòn darrèr, s’escapèc ath mès córrer entara sua cramba, tota capvirada.
Vedec que i auie Charles; aguest li didec bèra causa; Emma non l’escotèc.
E seguic escales ensús, panteishant, alhocardida, consternada, tient era huelha de papèr òrre que li croishie enes ditz coma ua placa de lhauna.
En arribar en dusau estatge se posèc dauant dera pòrta ajustada deth humarau.
Alavetz sagèc de padegar-se; se’n brembèc dera carta; encara non auie acabat de lieger-la; non gausaue, totun.
Ath delà, a on?, com?
Aquiu la poirien veir.
Aquiu laguens i serè ben.” Possèc era pòrta e entrèc.
Es teules de lòsa deishauen quèir ua calor pessanta e densa que li sarraue es tempes e l’estofaue.
Auancèc enquiara pòrta que separaue aquera peça deth humarau.
Passèc eth barrolh, e un arrai de claror enludernant envasic còp sec er espaci.
Dauant, peth dessús des teulades es camps s’estenien enquia perder-se de vista.
Abaish, dispausada just dejós sòn, se vedie era plaça deth pòble totafèt ueda; es calhaus ludien ath solei e es viroletes des cases se perfilauen immobiles; d’un estatge inferior, plaçat en angle deth carrèr, gessec ua sòrta de roncadera que trinhonaue damb modulacions estridentes.
Qu’ère Binet, que hège anar eth torn.
S’auie apuat ena dubertura deth humarau e reliegie era carta damb un sentiment d’escarni e plia d’indignacion.
Coma mès i paraue era atencion, totun, mès confuses se li hègen es idies.
Li semblaue que vedie a Rodolphe, que lo sentie, que l’enrodaue damb es sòns braci; e es batècs que li pujauen deth còr e que li tustauen jos eth pièch coma enòrmes còps de massa, s’accelerauen er un dempús der aute a intermiténcies desparières.
Lançaue guardades ath sòn entorn en tot desirar que s’en.honsèsse era tèrra.
Per qué non acabar d’un còp?
Quin ligam la podie retier?
Après tot, qu’ère ben liura.
Inclinèc eth còs ena dubertura, e se didie, en tot guardar er empeirat:
Hè’c!” Er arrai luminós que pujaue dirèctament de baish shurlaue eth pes deth sòn còs entar abisme.
Li semblaue qu’eth solèr dera plaça pujaue oscillant, ath long des parets, e qu’eth losat s’inclinaue per extrèm, madeish qu’un vaishèth que trè eth cap.
Qu’ère abocada, lèu suspenuda, tota enrodada d’espaci.
Eth blau deth cèu l’envasie, er aire circulaue pera uedor deth sòn cap; non li mancaue qu’aubedir ath pes deth sòn còs, deishant-se quèir.
Mentretant, eth bronit estrident deth torn ressonaue de contunh coma se siguesse ua furiosa votz que la cridaue.
Era mia hemna, era mia hemna!, cridèc Charles.
Emma s’arturèc.
A on ès?
Vene!
En tot encuedar-se’n que venguie d’escapar-se dera mòrt, siguec a mand de cuélher ua malagana de terror.
Barrèc es uelhs, dempús s’estrementic en sénter eth contacte d’ua man que l’agarraue pera manja: qu’ère Felicité.
Eth senhor vos demore; era sopa que ja ei mestrada.
Non auec mès remèdi que baishar e seir ena taula.
Tastèc eth minjar.
Es culherades que se botaue ena boca l’estofauen, totun.
Alavetz despleguèc eth tovalhon coma s’examinèsse es sorgits e reaument se volec absorbir en aguest prètzhèt.
Se metec a compdar es hius deth teishut.
De pic li tornèc eth rebrembe dera carta.
Qu’ei que dilhèu l’auie perduda?
A on anarie a trapar-la?
Ça que la, se sentie damb un cansament tau d’esperit, que se vedec incapabla d’endonviar ua desencusa tà lheuar-se dera taula.
Charles; aguest ac sabie tot, n’ère segura.
Efectiuament, prononcièc es següentes paraules en un ton plan singular:
Rodolphe.
Qui t’ac a dit?, exclamèc Emma, sense poder evitar ua estrementida.
Qui m’ac a dit?, repliquèc Charles, un shinhau estonat per aguest ton brusc.
Que m’ac a dit Girard, l’è trapat hè un moment ena pòrta deth Cafè Français.
O a partit de viatge o ei a punt d’anar-i.
Emma estofèc un sospir.
Tè!, t’estranhe?
Non ei cap eth prumèr viatge que se’n va; ac sòl hèr de quan en quan; qu’ei ua ocasión entà esvagar-se; e, òc ma hè, que me semble ben.
Quan un a sòs e ei fradin…
Ath delà, semble que se divertís fòrçá.
Quina pèça!
Eth senhor Langlois m’a dit…
S’interrompec per educacion, per çò dera sirventa.
Aguesta venguie d’entrar; tornèc a botar laguens deth tistèr es abricòts escampilhadi pera estatgèra.
Charles, sense encuedar-sen dera rojor dera sua hemna, se les hec portar, ne cuelhec un e li clauèc es dents.
Perfècte!, exclamèc.
Tè, tasta-les!
E l’apressèc eth tistèr.
Emma lo refusèc doçament.
Guarda, quina flaira!, didec passejant era fruta apròp deth nas.
Que m’estofi!, didec Emma en tot lheuar-se en un bot.
Per un esfòrç dera sua volontat, totun, er espasme se passèc.
Que non ei arren, didec, non ei arren.
Que son es nèrvis.
Còp sec entenec eth tròt d’un shivau.
Qu’ère un tilburin blau que trauessaue, ara prèssa, era plaça.
Emma lancèc un sorriscle e queiguec regda per tèrra.
Plan, dempús d’auer-s’ac pensat fòrça, Rodolphe cuelhec era determinacion d’anar-se’n entà Rouen.
E, coma de Huchette enquia Buchy non i auie un aute camin qu’eth de Yonville, non aie auut mès remèdi que passar peth miei deth pòble.
Emma l’auie arreconeishut ara lum des lantèrnes, que talhauen eth crepuscul coma un parelh de relampits.
Eth rambalh que se produsic ena casa hec acodir ath farmaceutic.
Era taula s’auie virat de naut en baish, e tot çò que i auie ath dessús, saussa, carn, guinhauets, salèr e olièra rodaue peth minjador.
Charles demanaue ajuda.
Berthe, espaurida, ploraue.
Mentretant, Felicité, damb es mans tremoloses, descordaue ara senhora, agitada per ues convulsions que se vedien en tot eth sòn còs.
En alendar eth contengut deth salèr, Emma tornèc a daurir es uelhs.
Que n’èra segur, exclamèc Homais, aquerò resuscitarie a un mòrt.
Parla!.
Tè, guarda ara tua hilheta: puna-la!
Era creatura estiraue es bracets de cap ara sua mair pr’amor de penjar- se-li en còth.
Emma, totun, virant eth cap, didec damb ua votz trantalhanta:
Non, non…
Arrés!
E tornèc a estavanir-se.
Se la heren a vier en lhet.
Estirada entre es linçòs, damb era boca dubèrta, es paupetes barrades e es mans queigudes, s’estaue immobila e blanca coma ua estatua de cera.
Des sòns uelhs gessien dus arriuets de lèrmes qu’anauen regolejant peth coishin.
Charles demoraue, pauhicat, ath hons dera cramba.
Qu’auie ath farmaceutic en sòn costat, que s’embarraue en aqueth silenci reflexiu que cau saber observar enes escadences serioses dera vida.
Prauba gojata… prauba gojata!, qu’a requeigut.
Alavetz Homais preguntèc com auie arribat aqueth accident.
Qu’ei extraordinari!…
Mès, poirie èster qu’es abricòts l’auessen costat eth sincòpe!.
I a natures tant impressionables entà segontes quines aulors!
Qu’ei ua question d’estudi autant deth punt d’enguarda patologic coma fisiologic.
Es capelhans se’n saben dera importància e non ei per edart qu’agen barrejat tostemp es aròmes enes sues cerimònies.
Qu’ei entà entelir er enteniment e costar es extasis, causa, ath delà, faciles d’obtier enes persones deth sèxe femenin que son mès delicades qu’es auti.
Que n’a, sivans diden, que s’estavanissen damb era aulor des còrnes uscladi, deth pan trende…
Tietz compde de non desvelhar-la!, didec en votz baisha Bovary.
E non son solet es umans es que son estacadi ad aguestes anomalies, tanben es animaus.
Guardaz er efècte afrodisiac que produsis as felins eth Nepeta cataria, nomentada vugarament èrba gatera.
De un aute costat, per mentar bèth exemple, qu’era sua autenticitat vos garantisqui, Bridoux (un des mèns companhs, que demore actuaument en carrèr de Malpalu) a un gosset que tanlèu li hèn flairar ua portacigarretes què en solèr cuelhut per convulsions.
Soent ne hè er experiment dauant de quauqui amics, en sòn pabalhon de caça deth bòsc de Guilhaume.
Ei credible qu’un simple esternut posque costar semblables estralhs en organisme d’un quadruple?
Be n’ei de curiós, non?
Òc, didec Charles, sense escotar-lo.
Aquerò demòstre, seguic arrint Homais damb ua portadura de benigna suficiéncia, es nombroses irregularitats deth sistèma nerviós.
Per çò que hè ara senhora, me cau cohessar-vos que tostemp m’a semblat fòrça sensibla.
Atau, planvolut amic, non vos saberia conselhar cap d’aguesti pretenuts remèdis que damb era fin d’atacar es simptòmes ataquen eth temperament.
Non; arren de medicacion inutila!
Dièta e pro, vaquí!
Dempús, non vos pensatz que dilhèu mos calerie impressionar era sua imaginacion?
Damb qué?, com?, didec Bovary.
A!, vaquí era question.
Mentretant, Emma se desvelhèc cridant: E era carta?, era carta?
Se pensauen que deliraue.
Tara miejanet, totun, eth delèri se presentèc.
Que se l’auie declarat ua febre cerebrau.
Pendent quaranta dies Charles non la deishèc ne un solet instant.
Abandonèc toti es malauts.
Ne tansevolh se calaue en lhet; li cuelhie eth pos, li botaue sinapismes, cataplasmes d’aigua hereda.
Manaue a Justin entà Neufchatel a cercar gèu.
Eth gèu se honie peth camin.
Lo tornaue a manar.
Cridèc ath senhor Canivet a consulta.
Hec vier ath senhor Lariviere, de Rouen, eth sòn ancian professor.
Qu’ère desesperat.
Çò que mès l’espaurie ère er assopiment d’Emma.
Aguesta non parlaue, non sentie arren e enquia semblaue que ne tan solet patie, coma s’eth sòn còs e era sua amna repausèssen conjuntament de totes es sues agitacions.
Tà mejans d’octobre, se podec sèir en lhet damb uns coishins ena esquia.
Quan Charles la vedec minjar era prumèra lèsca de pan damb confitura, se metec a plorar.
Comencèc a recuperar fòrces.
Se lheuaue ues ores pera tarde e un dia que se trapaue milhor, agarrant-la doçament deth braç, sagèc de hèr-li hèr un petit torn peth uart.
Emma caminaue pòc a pòc, arrossegant es pantofles, e emparada ena espatla de Charles seguie eth parsimoniós passeg tot arridolenta.
Atau arribèren enquiath hons, lèu dauant dera terrassa.
Emma se lheuèc lentament, se metec era man dauant des uelhs coma se siguesse prèsta a guardar; campèc luenh, plan luenh, en orizon, mès que non i auie qu’ues granes ahlames d’èrba usclant enes cims des ticòs.
Te cansaràs, estimada, didec Bovary.
E, en tot possar-la doçament, entà hèr-la entrar ena glorieta: Tè, sè-te en banc; aciu estaràs ben.
Ò, non, aciu non, aciu non!, protestèc Emma damb ua votz aflaquida.
Qu’auec un rodament de cap e, en arribar ena vrespada, era malautia rebrolhèc damb un caractèr mès incèrt e damb aspèctes mès complicadi.
Tanlèu li hège mau eth còr, coma se planhie deth pièch o deth cervèth o de toti es membres amassa; l’arribèren uns vomecs qu’en eri Charles credec veir es prumèrs simptòmes d’un càncer.
XIV.- Soent, non sabie com hèr-s’ac entà indemnizar ath senhor Homais de totes es medecines qu’auie anat a cercar ena sua casa; e, encara que coma mètge s’aurie pogut desencusar de pagar-les, non per aquerò deishaue de rogir-se dauant d’aquera obligacion.
Dempús, ara qu’era codinèra hège de patrona, es despenes dera casa èren espaventoses.
Es factures venguien de pertot.
Es botiguèrs repotegauen.
Eth senhor Lheureux, mès que mès, non lo deishaue víuer.
Efectiuament, en tot valer-se des circonstàncies, per çò d’exagerar era factura, se presentèc en moment mès naut dera malautia d’Emma amiant ara prèssa er abric, era bossa de net, dues caishes en sòrta d’ua e ues quantes causes mès.
Que siguec inutil que Charles li didesse que non n’auie cap de besonh.
Eth botiguèr responie damb arrogància que toti aqueri articles l’auien estat encomanadi e que de cap manèra se les harie a vier.
De un aute costat, serie contrariar ara senhora ena sua convalescéncia; eth senhor s’i pensarie.
En resumit: abans d’abandonar es sòns drets e demorar-se damb es mèrces, ère decidit a anar per justícia.
Pòc dempús, Charles manèc qu’entornèssen tot aquerò ena botiga.
Felicité se’n desbrembèc; qu’auie d’auti copacaps; arrés i tornèc a pensar.
Eth senhor Lheureux tornèc ara sua e, a viatges menaçant e d’autes implorant, manobrèc de tau sòrta qu’acabèc hènt signar a Bovary ua reconeishença de deute que vencie as sies mesi.
Tanlèu l’auec signat, totun, se l’acodic ua idia audaça: manlheuar mil francs ath senhor Lheureux.
Tot confonut, donc, li demanèc se i aurie bèra manèra d’arténher aguesti sòs, e higec que serie entà un an e damb es interèssi que volesse.
Lheureux se filèc de cap ara botiga, tornèc ara seguida damb es escuts e dictèc ua auta reconeishença de deute qu’en era Bovary se comprometie a pagar eth dia prumèr deth seteme a vier, era quantitat de mil setanta francs; que, damb es cent ueitanta ja estipuladi, hègen un totau de mil dus cents cinquanta.
En tot hèr eth prèst, donc, ath sies per cent, damb er aument d’un quart per çò dera comission, e aumens un tèrç que li deisharien es articles encomanadi pera senhora Bovary, tot amassa pujarie, en dotze mesi, cent trenta francs de benefici.
E demoraue encara qu’era causa non acabarie aciu, senon que, en non poder dar compliment as reconeishences de deute, calerie que siguessen renauidi e qu’es sòns praubi sòs, neuridi en çò deth mètge coma s’auessen estat en ua clinica, bèth dia li tornarien considerablament mès engreishats, enquiath punt que li hessen esbocinar era saca.
Ath delà d’aquerò, tot que l’anaue a favor.
Ère adjudicador d’un provediment de cidra entar Espitau de Neufchatel; eth senhor Guilhaumin li prometie accions enes mines de carbon de Grumesnil, e pensaue establir un nau servici de diligéncies entre Argueil e Rouen que, solide non se tardarie guaire a arroïnar eth car deth Lion d’Or.
En diuèrses ocasions Charles se preguntaue com s’ac harie entà entornar tanti sòs er an a vier.
E non se cansaue de pensar-i, imaginant tota sòrta d’expedients taus coma eth de recórrer a sa pair o de véner quauqua causa.
Sa pair, totun, se harie eth sord e, per çò que tanhie ada eth non auie arren entà véner.
Alavetz desnishaue taus dificultats, que rapidament hège enlà deth pensament un ahèr tant ingrat de meditar.
S’acusaue de desbrembar a Emma.
E, coma se li deuesse ad aquera hemna toti es sòns pensaments li semblaue que non pensar-i de contunh ère panar-li, de hèt, bèra causa.
Er iuèrn siguec rigorós.
Era convalescéncia dera senhora siguec longa.
Quan hège bontemps, apressauen ena hièstra eth fautulh a on seiguie.
Qu’ère era hièstra que daue tara plaça, donques qu’auie cuelhut ua grana antipatia ath uart, e era persiana d’aguest costat ère tostemp barrada.
Volec que se venessen eth shivau.
Çò qu’abans l’ère un motiu de plaser, ara l’ère desagradiu.
Totes es sues idies se limitauen a ocupar-se dera sua persona.
Minjaue soent en lhet, cridaue ara sirventa entà saber-se’n de com anauen es tisanes qu’auie encomanat o entà parlar damb era.
Mentretant, era nhèu dera teulada deth mercat projectaue ena sua cramba un reflèx blanc e immobil.
Dempús arribèren es ploges.
Demoraue cada dia damb ua cèrta ansietat era repeticion infalibla des incidéncies minimes, encara qu’a tot darrèr l’ère tot parièr.
Era mès importanta de totes qu’ère era arribada dera Arongleta.
Aguest eveniment auie lòc de cap ara vrespada.
Alavetz, s’entenie ara ostalèra com cridaue; d’autes votzes li responien, ath còp qu’eth fanau de Hippolyte, mentre aguest cercaue es equipatges jos era tela que les caperaue, trincaue era escurina damb lum d’estela.
Tà meddia arribaue Charles.
S’en tornaue de seguit.
Dempús se prenie un bolhon, e tàs cinc dera tarde, es mainatges gessien dera escòla e entenie com arrossegauen es esclòps passant peth trepader e picauen, es uns darrèr des auti, era bauda des hiestrons.
Qu’ère era ora qu’eth prèire Bournisien acostumaue a visitar-la.
S’interessaue pera sua santat, l’amiaue naues e l’exortaue ara religion damb paraules lanfioses que non mancauen d’atractiu.
Sonque veir era sotana ja la padegaue.
Un dia, en çò de mès fòrt dera malautia, en tot pensar-se qu’agonizaue, demanèc era comunion.
Era sua carn, aleugerida, quedèc dehòra dera posita deth pensament; començaue ua auta vida.
Li semblaue qu’eth sòn èsser, pujant gradons entà Diu, vierie a negar-se ath miei d’aqueth amor coma un encens illuminat que se delís en bugàs.
Banhèren damb aigua senhada es linçòs deth lhet; eth capelhan treiguec era ostia blanca deth calici; e, afeblint-se damb un gòi celestiau, auancèc es pòts per tau de recéber eth còs deth Salvador que l’ère presentat.
Es cortines dera cramba se holauen doçament coma ues bromes ar entorn, e es arrais des dus ciris qu’ahlamauen sus era comòda li semblauen uns barans enludernants.
Alavetz deishèc anar eth cap coma s’entenesse pes espacis eth cant d’ues arpes serafiques e entrevedesse ath Pair Etèrn en un esclat de majestat, seigut en un tron d’aur ath miei d’un cèu d’azur, enrodat de sants per toti es costats damb ues palmes verdes ena man e hènt baishar ena tèrra, damb un senhau deth cap, uns angels damb es ales d’alhama pr’amor de qué se la hessen a vier abandonada enes sòns braci.
Aquera esplendida vision quedèc ena sua memòria coma er espèctre mès beròi que jamès auesse pogut soniar; enquiath punt qu’ara s’esforçaue a reprodusir-ne era sensasion que, se ben encara contunhaue, ac hège d’ua forma mens intensa, encara que damb ua doçor madeish prigonda.
Era sua man, cansada, a tot darrèr, de tant d’orgulh, acabaue en tot cuélher arrecès ena umilitat cristiana; e, saborant eth plaser d’èster feble, assistie des deth sòn laguens ara destruccion dera pròpria volontat, çò qu’auie de perméter ua ampla entrada dera gràcia.
Atau, donc, existien gòis plan mès grani qu’es dera felicitat, un amor per dessús de toti es auti, sense intermiténcies ne finau, e que creishie etèrnament.
Entre es illusions dera sua esperança aubiraue un estat de puretat que flotaue per dessús dera tèrra e se confonie damb eth cèu, lòc a on aspiraue trapar-se.
Qu’aurie volgut vier a èster ua santa.
Se metec a crompar rosaris e a portar midalhes; soniaue auer un reliquiari incrustat d’esmeraudes ena sua cramba, botat en cabeç deth lhet pr’amor de poder-lo punar tàs vrèspes.
Eth capelhan se meravilhaue d’aguestes disposicions, encara que non deishaue de semblar-li qu’era religion d’Emma, a truca d’accentuar eth fervor, podie tocar era eretgia e, enquia e tot, era extravagància.
En non èster, totun, guaire entenut en aguestes matèries, mès que mès s’anauen mès enlà d’un cèrt nivèu, l’escriuec ath senhor Boolard, librari de Sa Illustrissima, pr’amor de qué li manèsse bèra causa de qualitat entà ua persona deth sèxe femenin, plia de talent.
Eth librari, damb era madeisha indiferéncia que s’auesse expedit mòstres de quincalharia entà uns neri, estropèc tot çò qu’en aqueth moment ère mès corrent en negòci des libres pietosi.
Que i auie eth Pensez y ben, L’homme du monde aux pieds de Marie, par M. de ***, decoré de plusieurs ordres, Des erreurs de Voltaire, a l’usage des jeunes gens, eca.
Era senhora Bovary non auie encara era intelligéncia pro clara entà tier-se a cap sòrta d’especulacion; ath delà, comencèc aguestes lectures damb massa precipitacion.
S’emmalicièc contra es prescripcions deth culte; era arrogància des escrits polemics li desagradèc per çò der acarniment que perseguien a ua gent qu’era non coneishie; e es condes profans amanidi de religion li semblauen redigidi damb ua ignorància tau deth mon, que l’aluenhèren insensiblament d’aqueres vertats que d’eres ne demoraue precisament era pròva.
Totun aquerò, persutèc, e quan eth volum li queiguie des mans se consideraue cuelhuda per ua malenconia catolica tan fina coma jamès cap esperit etèri n’auesse pogut imaginar ua auta.
Per çò que hè ath rebrembe de Rodolphe, l’auie en.honsat ath hons deth sòn còr; e aquiu s’estaue immobil e solemne coma ua momia reiau en un sosterranh.
D’aqueth amor flairós, ne gessie ua exalacion qu’ac trauessaue tot e perhumaue de trendesa era atmosfèra immaculada que volie víuer.
Quan s’ajulhaue en sòn reclinatòri gotic, l’adreçaue ath Senhor es madeishes paraules doces qu’abans gasulhaue ath sòn aimant alhocardida pes efusions der adultèri.
Qu’ère entà hèr-se a vier era fe.
Mès que non baishaue deth cèu cap plaser; e se lheuaue damb es membres cansats e eth sentiment imprecís de qué ère victima d’ua immensa enganha.
Ça que la, pensaue qu’aquera recèrca non ère senon un merit nau; e, en orgulh dera sua devocion, se comparaue ad aqueres granes senhores deth passat qu’era sua glòria tan l’auie hèt soniar en contemplar quinsevolh retrait dera Vallière.
E les vedie com arrossegauen, plies de majestat, era coa ornada des vestits longui, retirant-se entara solitud per çò d’escampilhar as pès de Jesucrist totes es lèrmes d’un còr nafrat grèument pera existéncia.
Alavetz s’autregèc a caritats excessiues.
Cosie ròba entàs praubi; enviaue lenha tàs jasentes; e un dia Charles, en arribar en casa, trapèc tres gandiaires ena codina, ena taula e damb un plat de sopa cada un ath dauant.
Se hec a vier ara sua hilheta de çò dera hilhuquèra, a on l’auie manat eth sòn marit pendent era malautia.
Li volec ensenhar a liéger.
Per mès que Berthe plorèsse, era sua mair ja non s’emmaliciaue.
Qu’ère un prepaus deliberat de resignacion, ua indulgéncia universau.
Eth sòn lenguatge, quin que siguesse, ère plen d’impressions ideaus.
Li didie ara sua hilheta:
Ja se t’a passat era colica, àngel mèn?
Era senhora Bovary mair non i trapaue arren a díder, se non ère era tissa de hèr camisòles entàs orfanèls en sòrta de sorgir es liròts dera codina.
Cansada, totun, des peleges domestiques, era prauba hemna se compladie ena tranquillitat d’aquera casa e s’i estèc enquia passat Pasca, per tau d’evitar es sarcasmes deth sòn marit, que cada Diuendres Sant s’anaue a encargar ua botifarra.
Maugrat era companhia dera soèra, que damb era rectitud deth sòn sen e era gravetat des sòns posats l’arrefortie un shinhau, Emma auie lèu cada dia ues autes companhies: era senhora Langlois, era senhora Caron, era senhora Dubreuil, era senhora Tuvache, e regularament, de dues a cinc, era excellenta senhora Homais, que jamès auie volgut creir çò que didien a prepaus dera sua vesia.
Tanben venguien a veder-la es petits Homais; Justin les acompanhaue.
Pujaue damb eri ena cramba e se calaue pauhicat ena pòrta, quiet e sense badar boca.
Fòrça soent, era senhora Bovary, sense calar-i atencion, procedie ath sòn embeliment, treiguent-se era pienteta tot voludant eth cap damb un movement sobte; eth pientat se descargolhaue en un seguit d’anères neres.
E quan Justin vedec per prumèr viatge aquera cabeladura que l’arribaue enquias jolhs se sentec projectat entara entrada d’un mon nau e extraordinari qu’eth sòn esplendor l’estrementic.
Plan que òc, Emma non remercaue es sues silencioses devocions ne es sues timiditats.
Non sospechaue qu’er amor, despareishut dera sua vida, batanaue aciu, ath sòn costat, aquera camisa de teishut bast, en aqueth còr adolescent dubèrt as emanacions dera sua beresa.
De un aute costat, ara ac estropaue tot damb ua indiferéncia tau, auie ues paraules tant afectuoses e ues guardades tant orgulhoses, ues manères tan desparières, qu’ère de mau hèr separar er egoïsme dera caritat e era corrupcion dera vertut.
Ua tarde, per exemple, s’emmalicièc contra era sirventa perque l’auie demanat que la deishèsse gésser.
Emma mormolhaue en tot cercar ua desencusa.
Dempús exclamèc sobtament:
Atau, donc, l’estimes?
Au, donc, vè-i, e divertis-te.
En entrar ena primauèra, hec transformar eth uart de punta a punta, a maugrat des observacions de Bovary; aguest ne siguec content, totun, en veir qu’a tot darrèr mostraue bèth desir.
A mida que s’anaue remetent, aguest ganh dera volontat encara s’accentuèc mès.
Dempús, se desliurèc dera familha Homais, acomiadèc successiuament a totes es autes visites e enquia frequentèc era glèisa damb mens assiduitat, damb era complèta aprobacion deth potecari, que li didec amigablament:
Que ja començàuetz a hèr un shinhau de flaira de clergat!
Eth prèire Bournisien contunhaue presentant-se coma abans, en gésser deth catecisme.
Que s’estimaue mès demorar-se dehòra, que cuélher er aire jos eth ramatge, donques qu’atau cridaue eth ara glorieta.
Qu’ère era ora que Charles arribaue en casa.
Auien calor; les mestrauen cidra doça e se la beuien amassa en tot brindar peth restabliment totau dera senhora.
Binet se trapaue aquiu madeish, ath pè dera paret dera terrassa, pescant crancs.
Bovary lo convidaue a préner un refresc.
Qu’ère molt adreit entà destapar es botelhes.
S’agarre era botelha atau e se bote sus era taula, a plomb, didie tant que passejaue era guardada satisfèta ath sòn entorn e l’estenie enquias confinhs deth paisatge, e dempús d’auer talhat es hius se tire eth siure pòc a pòc, ben pòc a pòc, tau que hèn enes restaurants entà destapar era aigua de Seltz.
Soent, totun, se passaue que, pendent es demostracions, era cidra les esposcaue era cara, e alavetz eth gleisèr, damb un arridolet opac, recorrie tostemp ara madeisha badinada:
Era vòsta excelléncia que saute as uelhs!
Qu’ère ua brava persona, enquiath punt qu’un dia qu’eth farmaceutic, en tot profitar era ocasión dera visita qu’er illustre tenor Lagardy auie de hèr en teatre de Rouen, li conselhaue a Charles que i amièsse ara sua senhora damb er in de distrèir-la, non se mostrèc bric escandalizat.
Homais, estranhat d’aqueth silenci, volec saber era sua pensada; e eth clèrgue declarèc que consideraue qu’era musica ère fòrça mens perilhosa entàs boni costums qu’era literatura.
Alavetz, eth farmaceutic entamenèc era defensa des letres.
Didie qu’eth teatre servie entà criticar es prejudicis e que, jos era capa deth plaser, ensenhaue eth camin dera vertut.
Castigat ridendo mores, prèire Bournisien!
Guardatz, se vos platz, era màger part des tragèdies de Voltaire; normaument son semiades de reflexions filosofiques que constituissen, entath pòble, ua vertadèra escòla de morau e de diplomàcia.
Jo, didec Binet, hè temps que vedí ua pèça titolada Le Gamin de París, a on se mòstre eth caractèr d’un vielh generau, complètament capvirat.
Li da eth viatge a un hilh de casa bona qu’auie embelinat a ua obrèra, e ath finau…
Plan que òc!
Que ja sai, objectèc eth capelhan, que i a òbres bones e boni autors; ça que la, eth solet hèt de qué tota ua catèrva de persones de sèxe desparièr se trapen amassades en un interior encantador, agençat en pompes mondanes, damb desguisaments pagans, maquilhatges, candelèrs e votzes afemelides a d’acabar engendrant un cèrt libertinatge d’esperit e inspirant pensaments desaunèsti e temptacions impures.
Aumens aguesta qu’ei era opinion de toti es Pairs.
En fin, higec sobtament, mostrant un accent mistic ara sua votz e tient ua shinhalet de tabac en povàs enes puntes des dits, s’era Glèisa a condemnat es espectacles, ei qu’auie tota era rason; mos cau sométer as sòns decrets.
Per qué excomunique as comediants?, preguntèc eth potecari.
Brembatz-vo’n qu’abans, anauen dubèrtament as actes deth culte.
Òc, se representauen ath miei deth còr ua sòrta de farses nomentades mistèris qu’en eres es leis dera decéncia non tostemp gessien sauvades.
Qu’ei coma era Biblia; i a… sabetz?…
Eth prèire Bournisien hèc un gèst impacient.
A!, contunhèc eth farmaceutic, que seríetz d’acòrd en que non ei un libre entà èster botat en mans d’ua persona joena; e me saberie degrèu que Athalie…
Qu’ei parièr!, didec Homais.
E m’estranhe qu’enes dies qu’èm, en un sègle de lums coma aguest, encara s’entèsten a proscríuer un repaus intellectuau totafèt inofensiu, moralizant e enquia e tot igienic a viatges, non vos semble, doctor?
Plan que òc, responec eth mètge, sense conviccion, sigue pr’amor qu’en auer es madeishes idies non gausaue oféner ad arrés, sigue pr’amor que non n’auie cap d’idia.
Per amor de Diu!, hec eth capelhan.
Vos digui que n’è coneishut!
E desseparant es sillabes dera frasa, Homais repetic: Que n’è co-nei-shut!
Coma i a mon!
E encara hèn causes pejores!, exclamèc eth potecari.
Qu’ei vertat, ei vertat!, concedic eth prèire en tot sèir-se de nauèth.
Non s’i estèc, totun, mès enlà de dues menutes.
Vaquí çò que se ditz ua bona garrolha!
Que me lo sò passejat d’ua manèra…!
Ac auetz vist?
En fin, credetz-me a jo, acompanhatz ara vòsta senhora ar espectacle, encara que non sigue qu’entà emmaliciar per un còp ena vòsta vida a un d’aguesti corbassi, coma i a mon!
Se i auesse quauquarrés que me podesse substituir, vos acompanharia jo madeish.
Non vos entretengatz.
Lagardy sonque harà ua soleta representacion; qu’a eth compromís d’anar entà Anglatèrra damb ua sodada admirabla.
Segontes diden, qu’ei un òme extraordinari.
Ei claufit d’aur!
Se hè a vier damb eth a tres amiguetes e ath codinèr!
Toti aguesti grani artistes lancen es sòs pera hièstra.
Amien ua vida desvergonhada que damb era ahisquen un shinhau era imaginacion.
Mès se morissen en espitau, perque de joeni non an auut er èsme d’estauviar.
Au, bon apetís e enquia deman!
Aguesta idia der espectacle germièc de seguit en cervèth de Bovary; en parlar-ne, ara seguida, ara sua hemna, aguesta, de moment, refusèc, damb era desencusa deth cansament, eth malèster, es despenes; mès, causa estranha: Charles non hec repè, de tau sòrta n’ère convençut qu’aguesta reaccion li serie profitosa.
Que non i auie cap empediment; era sua mair les auie autrejat tres cent francs que damb eri ja non i compdaue; es deutes de cada dia non auien arren d’enòrmes e eth tèrme des reconeishences de deute que li calie pagar ath senhor Lheureux ère encara tan luenhant que non i calie pensar.
De un aute costat, se pensaue qu’Emma refusaue per delicadesa.
Charles, donc, hec tu per tu.
E tan reiteratiui sigueren es prècs, qu’Emma acabèc per decidir-se.
Atau, londeman tàs ueit, se calèren laguens dera Arongleta.
Au, bon viatge!, les didec, erosi mortaus!
Vos trapi beròia coma un Amor!
Que haratz tronar e plòir en Rouen.
Era diligéncia paraue en ostau dera Crotz Ròia, ena plaça Beauvoisine.
Qu’ère ua d’aguestes pensions que se trapen en toti es barris dera província, damb uns estables espaciosi, e ues crambes petites, e d’a on se ven es garies deishades ath miei deth pati picotejant es rèstes dera civada per dejós des cars, toti hangosi, des viatjants de comèrç; vielhes pensions engüejades, damb eth balcon de husta cussonada que croishís es nets d’iuèrn, tostemps plies de gent e de minjar, damb es taules neres e pegoses pes tasses de cafè, damb es veires dobles e enlordidi pes mosques, damb es tovalhons umidi plei de taques de vin nere, e que, totes flairoses de pòble coma es mossos de pagès damb vestits de lan, auien un cafè dubèrt en costat deth carrèr, e un uart ben aprovedit de verdures en costat des camps.
Charles se metec immediatament en movement.
Confonec eth proscèni damb es correders, eth pati de fautulhs damb es lòtges, demanèc explicacions, non les comprenec, eth venedor de localitats lo manèc entath director, tornèc en ostau, tornèc en teatre, e, anant e vient, recorrec era ciutat de cap a cap, des d’eth teatre enquiath bulevard.
Era senhora se crompèc un capèth, uns gants, un flòc de flors.
Eth senhor auie pòur de non poder veir eth començament; e sense temps d’auer-se avalat eth bolhon, se presentèren ena pòrta deth teatre quan encara non auien dubèrt.
XV.- Era gent s’amolonaue dauant dera paret, plaçada simetricament entre es balustrades.
Ena cantoada des carrèrss vesins, uns panèus gigants repetien en letres barròques: “Lucie de Lammermoor…
Lagardy…
Opèra… eca.” Era calor se hège notar, era sudor regolejaue des pientats, e es mocadors trèts des pòches se heregauen sense pòsa pes fronts vermelhs; de quan en quan un vent tebe que bohaue deth costat der arriu agitaue feblament es ornaments des teles suspenudes ena pòrta des cafès.
Ça que la, un shinhau mès enlà, era atmosfèra apareishie refrescada per un corrent glaciau que hège flaira d’esterlin, de cuèr e d’òli.
Qu’ère era exalacion deth carrèr des Carros, plen d’uns magasèms neri a on se hègen redolar es botes.
Per pòur de non semblar ridicula, Emma volet tornar a hèr un torn peth pòrt abans d’entrar, e Bovary, per prudéncia, se metec es mans ena pòcha en tot sarrar es intrades laguens deth punh.
Tanlèu se trapèc en vestibul, Emma sentec qu’eth còr se l’agitaue.
Arric, sense voler, de vantaria en veir se com era multitud s’esdegaue per aute correder, eth dera dreta, tant qu’èra pujaue era escala des sètis de preferéncia.
Que sentec un plaser mainadenc quan possaue damb eth dit es amples pòrtes tapissades de velot, alendèc a plen paumon era aulor polsosa des correders, e, quan se trapèc seiguda ena lòtja, botèc eth còs damb ua portadura de duquesa.
Era sala començaue a aumplir-se, gessien es binòcles de teatre des estugs, e es abonats, en tot desnishar-se de luenh, se hègen salutacions.
Que venguien a aleugerir-se, enes bères arts, des inquietuds deth comèrç.
Non desbrembauen, totun, es negòcis, e seguien parlant de cotons, tres-sex o tintats d’indi.
Se vedien caps de vielhs inexpressius e pacifics, tèstes blanques, de peus e de pèths, que semblauen ues dalhes entelades per un bugàs de plomb.
Es joeni de bon pòrt se plegauen peth pati des fautulhs, hènt veir, pera dubertura deth justet es corbates de color ròsa o verd poma, e era senhora Bovary les admiraue de naut estant emparant eth paumet tibant des sòns gants auriòs enes fins trauessèrs ornadi damb ues bòles daurades.
Mentretant, s’aluguèren es lums dera orquestra; era lampa baishèc de naut deth tet damb un beluguejament viu de reflèxi e espargec ua alegria sobta pera sala.
Dempús, entrèren es musicians, es uns darrèr des auti; prumèr de tot i auec un long rambalh de roncadisses de contrabaishi, de violins, de trompetes de pistons, de fiuladís de flaütes trauessères e de flaütes doces.
Sonèren, dempús, tres còps en scenari.
Comencèc un repiquet de tambors, es esturments de metau executèren uns acòrds e se lheuèc era cortina desnishant un paisatge.
Qu’ère eth horcalh d’un bòsc, damb ua hònt ena quèrra, que rajaue ara ombra d’ua ausina.
Senhors e campanhards, damb eth tapaboques ena espatla, cantauen toti amassa ua cançon de cacèra; dempús gessec un capitan qu’invocaue ar àngel deth mau e lheuaue es braci entath cèu; ne campèc un aute, se n’anèren, e es caçadors tornèren a cantar.
Emma tornaue a trapar er ambient des lectures dera sua joenesa, se sentie laguens de Walter Scott.
Li semblaue que l’arribaue ena aurelha eth son des cabretes escoceses passant peth miei dera broma baisha e perdent- se entre es camps caperadi de brugues.
Coma qu’eth rebrembe dera novèla li facilitaue era comprension deth libret, seguic era intriga, frasa per frasa, tant que li venguien inabordables pensaments que s’escampilhauen jos es estones de musica.
S’abandonaue ath balançament des melodies e sentie se com vibraue tot eth sòn èsser coma s’es arquets des violins se passegèssen pes sòns nervis.
Que non auie pro uelhs entà contemplar es vestits, es ornaments, es personatges, es arbes pintats qu’eth cauishigar des artistes hègen tremolar, es casquetes de velot, es abrics, es espades, totes aqueres imaginacions que s’agitauen ena armonia e era atmosfèra de un aute mon.
S’auancèc, totun, ua hemna joena lançant ua borsa a un page verd.
Tanlèu se demorèc soleta, s’entenec ua flaüta que hège coma un mormolh de hònt o coma un piuladís d’audèth.
Alavetz, Lucie comencèc era sua cavatina en sol major; se planhie der amor, desiraue auer ales.
Emma tanben s’aurie volut escapar dera vida e volar en un braçat.
De ressabuda campèc Edgar Lagardy.
Qu’auie un d’aguesti palitges admirables que transmeten as races arderoses deth Meddia un sabi pas qué dera majestat des marmes.
Eth sòn còs vigorós ère sarrat damb un perpunt de color escur; eth punhalet ciselat li penjaue dauant dera cueisha quèrra e prodigaue ues guardades langoses en tot ensenhar es dents blanqui.
Segontes didien, ua princesa polonesa se n’auie encamardat en tot entener-lo cantar ua tarde ena plaja de Biarritz tant qu’adobaue chalopes.
S’auie arroïnat per eth.
Eth, totun, l’auie abandonada per d’autes hemnes.
E aguesta celebritat sentimentau non deishaue de servir ara sua reputacion artistica.
Eth comedian, damb orladures de diplomatic, non deishaue jamès de hèr esguitlar enes reclams bèra frasa poetica sus era fascinacion dera sua persona e era sensibilitat dera sua amna.
A tot darrèr, ua bona votz, ua seguretat imperturbabla, mès temperament qu’intelligéncia e mès enfasi que lirisme, acabauen de reauçar aqueth tipe admirable de charlatan qu’en eth i auie ua barreja de barbèr e de torero.
Dès era prumèra scèna entosiasmèc.
Emma botaue eth còs entà dauant pr’amor de veder-lo milhor, engarrapaue damb es ungles eth velot dera lòtja.
S’aumplie eth còr d’aqueres lamentacions melodioses que s’arrossegauen damb er acompanhament des contrabaishi coma es sorriscles des naufrags en revolum dera tempèsta.
Arreconeishie totes es embriagueses e es angónies qu’auien estat a mand de costar-li era mòrt.
Era votz dera cantatritz li semblaue era expression dera sua consciéncia, e, aquera illusion que l’embelinaue un reflèx dera sua pròpria vida.
Mès, arrés l’auie estimat damb un amor semblable.
Rodolphe non plorèc, coma ac hège ara Edgar, en veder-se eth darrèr dia ena claror dera lua, repetint-se: “Enquia deman, enquia deman…” Era sala s’estarnèc en ua ploja d’aplaudiments; tornèren a cantar tot er stretto; es enamoradi parlauen des flors dera sua sepultura, de juraments, d’exili, de fatalitat, d’esperances, e, quan lancèren er adiu finau, Emma deishèc anar un sorriscle agudent que se confonec damb era vibracion des darrèrs acòrds.
Per qué la perseguís aguest senhor?, preguntèc Bovary.
Non, òme, non, responec Emma; qu’ei eth sòn aimant.
Totun aquerò, eth jure que se resvenjarà ena sua familha, tant qu’er aute, eth qu’a vengut hè un moment, didie: “Estimi a Lucie e me pensi qu’era tanben m’estime”.
De un aute costat, se n’a anat de bracet damb sa pair.
Non ei sa pair aqueth lèg e menut que pòrte ua pluma de poth en chapèu?
A compdar deth duo recitat, a on Gibert expause ath sòn patron Ashton es sues abominables manòbres, a maugrat des explicacions d’Emma, Charles, en veir eth faus anèth de prometatge qu’auie d’enganhar a Lucie, se pensèc qu’ère un rebrembe d’amor transmetut per Edgar.
De totes manères cohessaue que se hège ua confusion, per çò dera musica, que non li deishaue enténer es paraules.
E qué i hè?, didec Emma; cara!
Cara!
Cara!, hec Emma damb impaciéncia.
Lucie auançaue miei sostenguda pes hemnes que l’acompanhauen, damb ua corona de flors d’irangèr enes peus e esblancossida coma eth vestit qu’amiaue.
Emma pensèc en dia deth sòn maridatge, en caminòu costejat de horments per a on passaue de cap ara glèisa.
Per qué non auie resistit e suplicat coma aquera?
Ath contrari, se sentie alègra, sense encuedar-se’n der abisme a on se calaue…
A!, s’ena fresca radiacion dera sua beresa, abans dera bassacada deth matrimòni e dera desilusion der adultèri, auesse pogut plaçar era sua vida ar arrecès de bèth còr solid!
Alavetz, emparant-se ena vertut e ena trendesa, en déuer e ena voluptat barrejades en ua soleta expression, non aurie sajat jamès de devarar d’ua felicitat tan nauta.
Aquera felicitat, totun, non deuie èster qu’ua mentida, endonviada per tau de causar era desesperacion de quinsevolh desir.
Ara coneishie era petitesa des passions, exagerades per art.
S’esforçaue, donc, a desviar-ne eth pensament, e ja non volie veir en aquera representacion es sòns dolors senon ua fantasia plastica avienta entà distrèir es uelhs.
E enquia se botèc a arrir ath sòn laguens, damb ua mespredosa pietat, quan deth darrèr d’ua cortina de velot que i auie ath hons deth teatre, vedec aparéisher un òme damb ua capa nera.
Amiaue un chapèu ample, ara espanhòla, que hec rodar per tèrra damb un movement sobte; ara seguida, es esturments e es cantaires entonèren eth sextet.
Edgar, lugrejant de passion, dominaue a toti es auti damb era clara ressonància dera votz; Ashton, damb ues nòtes mès grèus, li lançaue provocacions omicides; Lucie accentuaue eth sòn planh; Arthur, separat, modulaue es sòns mejans, e eth baish, representant a un ministre, roncaue madeish qu’un òrgue, tant qu’es votzes des hemnes, repetint es sues paraules, seguien deliciosament ath còr.
Gesticulauen amassa, botadi toti en ua hilera, e d’aqueth seguit de boques miei dubèrtes gessie ath còp era resvenja, era gelosia, eth terror, era misericòrdia e era estupefaccion.
Er enamorat otratjat brandie era espada nuda; era sua gorgèra de guipur se quilhaue a secodides sivans es movements deth sòn pièch.
Anaue d’un costat en aute damb longues camalhardades e hènt sonar es esperons aganchadi as bòtes mofles, que se l’agranien en cauilhar.
Que deuie èster un amor inagotable eth sòn, pensaue Emma, entà vessar-ne ua abondor semblabla de efluvis dauant dera multitud.
Alavetz, sedusida pera poesia deth papèr que l’invadie, s’esbugassauen totes es sues velleitats de denigrament, e, arrossegada de cap ar òme per çò dera illusion deth personatge, sagèc de hèr-se’n ua idia dera sua vida, d’aquera vida rambalhosa, esplendida e extraordinària qu’era tanben aurie pogut amiar s’atau ac auesse volut er edart.
Que s’aurien coneishut e s’aurien estimat!
Aurien viatjat per toti es reiaumes d’Euròpa, anant de caplòc en caplòc, compartint es sòns cansaments e eth sòn orgulh, recuelhent es flors que li lançauen, brodant-li, era madeisha, es vestits; dempús, tàs vrèspes, seiguda ath hons d’ua lòtja grasilhada damb uns listons dauradi, aurie recuelhut, embadoquida, es expressions d’aquera amna que non aurie cantat reaument qu’entada era.
Eth, anant e vient peth scenari en tot representar eth sòn papèr, l’aurie anat guardant.
Com?
Que siguec coma ua ramelada de holia que li passaue de pic peth cap: lo guardaue, qu’ère cèrt, lo guardaue!
Queiguec era cortina.
Era flaira deth gas se barrejaue damb era des alends; eth vent des ventalhs hège era atmosfèra encara mès estofanta.
Emma volec gésser; era gentada aumplie es correders e se’n tornèc entath sòn fautulh damb uns batecs de còr estofants.
Charles, cranhent que cuelhesse ua malagana, correc entath taulatge de beuendes tà cercar-li un veire d’orjada.
Li costèc fòrça poder entornar en sòn lòc, donques que non podie hèr un pas sense que quauquarrés estramunquèsse damb es sòns codes, e aquerò per tòrt deth veire qu’amiaue.
Enquia e tot ne vessèc es tres quataus parts ena esquia d’ua rouenesa; era victima anaue damb manja cuerta, e en sénter eth liquid hered que li baishaue entà baish se metec a cridar coma un piòc, coma se l’assassinèssen.
Eth sòn marit, qu’ère filaire, se metec damb aqueth simplet que l’auie banhada, e, mentre era rouenesa se shugaue damb eth mocador es taques deth magnific vestit de seda de color cirèra, eth filaire, tient un lenguatge aspre, parlaue d’indemnizacion, de despenes e de reemborsament.
Fin finau, Charles arribèc ath costat dera sua hemna e li didec alendant:
Me pensaua, òc ma hè, que m’i demoraria!
I a ua gentada!…
E higec: Non endonviaries jamès a qui è trapat naut?
Ath senhor Leon!
Leon?
Eth madeish!
Vierà a presentar-te es sòns respèctes.
Estirèc era man damb era naturalitat d’un gentilòme e era senhora Bovary estirèc maquinaument era sua, aubedint, solide, ara atraccion d’ua volontat mès fòrta.
Que non l’auie tornat a sénter des d’aquera tarde plojosa de primauèra, quan se dideren adiu, de pès, dauant dera hièstra.
En tot rebrembar, totun, es convenences dera situacion, s’esforcèc pr’amor de trèir aquera torpor deth sòn rebrembe e se botèc a mormolhar ues frases rapides:
A!, bona net…
Tè!, vos per aciu?
Atau, vos estatz en Rouen?
E dempús quan?
Tath carrèr, que vagen a parlar en carrèr!
Era gent se viraue entada eri; carèren.
A compdar d’aqueth moment, totun, Emma ja non podec escotar arren mès; e eth còr des convidadi, era scèna d’Ashton e eth sòn vailet, gran duo en re major, tot passèc, entada era, luenh, coma s’es esturments auessen estat mens sonors e es personatges mès arreculadi: se’n brembaue des partides de cartes ena casa deth farmaceutic e des passejades entara casa dera hilhuquèra, es lectures ena glorieta, es convèrses des dus ath cant deth huec, tot aqueth praube amor tan tranquil e tan long, tan discrèt e tan trende e que, a maugrat de tot, era auie desbrembat.
Per qué tornaue, donc?
Quina combinacion d’aventures lo tornaue a plaçar ena sua vida?
Leon ère ath sòn darrèr damb era esquia emparada ena paret e Emma se sentie fremir, de quan en quan, er alend tèbe deth sòn nas devarant-li doçament enquias peus.
Emma responec negligentament: En vertat, pas guaire.
Encara non, demorem ua estona!, didec Bovary.
Òc… un shinhau, dilhèu, repliquèc trantalhant, dividint-se entre era franquesa deth sòn gòi e eth respècte qu’acuelhie as opinons dera sua hemna.
Dempús Leon didec, tot alendant: Be ne hè de calor!…
Qu’ei cèrt; insuportabla!
Qu’ei que non te trapes ben?, didec Bovary.
Non, m’estofi; anem-mo’n.
Eth senhor Leon li botèc doçament eth mantèl de dentèla enes espatles e se n’anèren toti tres a sèir-se en pòrt, ar aire liure, dauant des veirines d’un cafè.
Leon; e aqueth les condèc qu’auie vengut a Rouen a passar dus ans en un important burèu, pr’amor d’exercitar-se convenentament, donques qu’es ahèrs de Normandia èren desparièrs des que se tractauen en París.
Dempús preguntèc per Berthe, pera familha Homais, pera senhora Lefrançois.
E, coma qu’ena preséncia deth marit non auien arren mès entà dider-se, era convèrsa dequeiguec lèu.
Quauques persones que gessien der espectacle passèren peth trepader, es uns cantussejant, es auti cridant a tota votz: Ò, àngel bell, ò Lucie Mia!
Alavetz, Leon, hènt eth diletant, se metec a parlar de musica.
Qu’auie vist a Tamburini, Rubini, Persiani e Grisi, e podie díder qu’ath sòn costat Lagardy, a maugrat des sòns esclats, non representaue arren.
E ça que la, interrompec Charles avalant-se a glopades eth gelat banhat damb rom, diden qu’en darrèr acte ei absoludament supèrb; me hè dò auer-me’n anat abans d’acabar, pr’amor que me començaue a agradar.
Aquerò arai!, didec er escrivan, lèu balharà ua auta representacion.
Charles, totun, responec que s’entornauen londeman.
Dauant d’aquera ocasión inesperada autrejada ara sua esperança, Leon cambièc de manòbra e entamenèc er elògi de Lagardy en acte finau.
Qu’ère vertadèrament supèrb, sublim!
Alavetz Charles, persutèc:
Tu que pòs tornar eth dimenge.
Tè, decidis-te!
Mentretant es taules s’anauen uedant ath sòn entorn; un crambèr s’arturèc ath sòn costat discrètament.
Charles, comprenent, se metec era man ena pòcha deth justet; er escrivan l’arturèc eth braç e enquia deishèc dues pèces blanques hènt-les sonar abans sus eth marme.
Que me haratz emmaliciar, mormolhèc Bovary; es sòs que vos…
D’acòrd, donc, entà deman tàs sies?
Tè, que ja t’ac pensaràs, ja veiram, era net qu’ei bona conselhèra…
Dempús, a Leon, que les acompanhaue:
Er escrivan didec que non deisharie de hè’c, en tot auer eth besonh coma l’auie, de vier en Yonville per un ahèr deth burèu.
E se separèren dauant deth passatge de Saint Herbland, en moment qu’eth relòtge dera catedrau tocaue es onze e mieja.
I.- En tot seguir es sòns estudis de dret, Leon auie vengut fòrça soent ena Chaumière, a on auec enquia e tot quaqui capitades apreciables entres es gojates faciles, que li trapauen un bon pòrt distinguit.
Qu’ère un estudiant des mès decents.
Non amiaue es peus ne massa longs ne massa cuerts, non despenie a prumèrs de mes es sòs de tot eth trimèstre e auie bones relacions damb es professors.
Per çò que hège as excèssi tostemp se n’auie abstengut, autant per timiditat coma per delicadesa.
Soent, en tot demorar-se liegent ena cramba o seigut sus es telhs deth Luxembourg, deishaue quèir eth Còdi per tèrra e l’acodie en pensament eth rebrembe d’Emma.
Aguest sentiment, totun, s’anèc aflaquint de man en man e, encara que non siguesse deth tot estofat, que siguec caperat per d’autes cobejances.
Mès, Leon non perdie era esperança e vedie en futur coma ua sòrta de promesa que se cunheraue coma ua fruta daurada en un ramatge fantastic.
Dempús de tornar-la a veir après tres ans d’abséncia, se li desvelhèc de nauèth era passion.
Pensèc que li calie decidir-se a tier-la d’un còp.
Ath delà, era sua timiditat s’auie esbugassat damb eth contacte damb companhies alègres cuelhudes en París, e tornaue en províncies damb eth mesprètz de tot aquerò que non ère cauishigar eth carrèr damb un pè ben cauçat.
Solide qu’ara vòra d’ua parisenca plia de dentèles, calat en salon de quauque illustre doctor claufit de decoracions e damb coche parat en pati, er escrivan aurie tremolat coma ua creatura; aquiu, totun, en Rouen, en pòrt, dauant dera hemna d’aqueth mètge de pòble, se sentie segur e convençut que l’enludernarie.
Er aplomb que depen deth lòc a on un se trape; eth lenguatge der entresòl non ei madeish qu’eth deth quatau estatge; e era hemna rica semble qu’age ath sòn entorn, en tot protegir-li era vertut, toti es sòns bilhets de banc botadi coma ua cuirassa ana forradura deth corset.
Era net anteriora, Leon, en deishar ath senhor e ara senhora Bovary, se metec a seguir-les de luenh; quan vedec que s’arturauen ena Creu Ròia, hec repè e se passèc era rèsta dera net pensant un plan.
Londeman, donc, tàs cinc apruprètz, entrèc ena codina dera pension damb eth còr sarrat, es caròles esblancossides e era resolucion des covards qu’arren non pòt arturar.
Eth senhor que non i é, responec eth mosso que s’adrecèc.
Aquerò li semblèc ua bona presentida.
Pugèc.
Emma non se sentec trebolada pera sua preséncia; ath contrari, li demanèc que la desencusèsse per auer-se’n desbrembat de dider-li a on èren lotjadi.
A, que ja ac è endonviat!, didec Leon.
Com?
Volec hèr veir que s’auie deishat guidar per instint e que l’auie favorit er edart.
Emma diboishèc un arridolet, e fin finau, pr’amor de reparar era sua pegaria, Leon condèc que s’auie passat eth maitin en tot cercar-la per toti es otèls dera ciutat.
Atau, donc, vos auetz decidit a demorar-vos?, higec.
Òc, repliquec Emma, e non ac auria d’auer hèt.
Que non ei bon acostumar-se as plasers impracticables quan auem mil exigéncies ath nòste entorn…
Ò!, que ja m’ac imagini…
Non!
Es òmes, totun, tanben auien es sues angónies, e era convèrsa comencèc damb quauques reflexions filosofiques.
Emma s’estenec fòrça sus era misèria des afeccions terrestres e er etèrn isolament qu’enlençòle eth còr.
Damb er in d’arténher un merit as uelhs d’era, o per ua ingenua imitacion d’aquera malenconia que costaue era sua, Leon declarèc que pendent es sòns estudis s’auie engüejat fòrça.
Era actuacion judiciau l’irritaue, se sentie tirat per d’autes vocacions, e sa mair non paraue de tormentar-lo en cada ua des sues cartes.
Er un e er aute, a mida qu’anauen parlant, anauen precisant cada còp mès es motius deth sòn dolor, en tot exaltar-se un shinhau en aquera confidéncia progressiua.
Mès, a viatges s’arturauen dauant dera exposicion incomplèta d’ua idia, e alavetz sajauen d’imaginar ua frasa qu’auesse era capitada de traduir-la.
Era tenguec compde, totun, de non cohessar que n’auie estimat a un aute, e eth de díder que l’auie desbrembada.
Er un ja non se’n brembaue, dilhèu, des ressopets que hège damb es desguisaments dempús d’acabar eth balh; e era auta desbrembaue de bon voler es citacions qu’auien lòc de bon maitin quan corrie peth miei dera èrba banhada en tot filar-se de cap ath castèth deth sòn aimant.
Eth rambalh dera ciutat damb pro trabalhs arribaue enquia aquiu, e era cramba les semblaue petita, coma hèta exprèssament entà sarrar encara mès era sua solitud.
Emma amiaue ua blòda de coton e apuaue era cabeladura en dorsièr deth vielh fautulh; eth papèr auriò dera paret hège coma un hons d’aur ath sòn darrèr, e eth miralh reflectie era sua nudesa damb era rega blanca ath miei e es extrèms des aurelhes gessent-li en cada costat des peus.
De cap manèra!
Ath contrari!
E jo?
Pro qu’è patit!
Soent, gessia de casa, caminaua sense cap finalitat pes carrèrs des vòres der arriu, m’assopia en veir passar ara multitud sense poder-me des.hèir dera obsession que me perseguie.
En ua botiga de gravats que se trape enes baloards i a ua estampa italiana que represente a ua musa.Va vestida damb ua tunica; amie era cabeladura esperluada, ornada damb flors de miosotís e contemple era lua.
Ua fòrça irresistibla me possaue totstemp ath sòn dauant.
Be n’è passat d’ores en tot guardar-la!
E damb ua votz tremolosa: Se retiraue tant a vos!
Emma non responec.
Er escrivan seguic: A viatges me semblaue qu’er edart vos amiarie ath mèn dauant.
Me pensaua que vos vedia en cada cantoada de carrèr, e m’apropaua enes fiacres quan vedia qu’ena porteta i volatejaue un chal o un vel que se retirauen as que vos amiàuetz…
Emma semblaue decidida a deishar-lo parlar sense interromper-lo.
S’estaue damb es braci crotzadi, damb eth cap clin e era guardada fixa ena bòla d’ornament des pantofles, qu’eth sòn satin hège botjar a intervaus en tot estirar e arropir es dits deth pè.
Çò de pejor, comprenetz?, alendèc, qu’ei auer-se de consumir coma ac hèsqui jo en ua existéncia inutila.
S’aumens es nòsti dolors podessen favorir a quauqu’un, mos demorarie eth consolament deth sacrifici…
Leon se metec a hèr er elògi dera vertut, deth déuer e des immolacions silencioses; eth madeish qu’auie un incredible besonh de devocion que non podie assadorar.
Eth mèn desir que serie hèr-me religiosa d’espitau, exclamèc Emma.
Es òmes non auem ne aguest recors de poder-mos consagrar a ua mission santa, repliquèc Leon.
Non veigui cap mestièr avient… se non ei eth de mètge…
Emma l’interrompec damb un leugèr movement d’espatles entà planher-se dera sua malautia, que l’auie amiada enquias pòrtes dera mòrt; quin malasre!
Ara, que ja auria acabat de patir!
Pr’amor qu’atau aurien volgut estar aquera epòca er un e er aute, en tot elaborar-se un ideau qu’ada eth ara ajustauen era sua vida passada.
A tot darrèr, era paraula qu’ei un laminador que tostemp alongue es sentiments.
E per qué?
Per qué?
Que trantalhaue: Pr’amor que vos è estimat fòrça!
Aquera declaracion siguec coma ua bohada de vent que s’aurie hèt a vier d’un solet còp es bromes que caperauen eth cèu sòn.
Eth revolum de tristi pensaments qu’ombrejaue es sòns uelhs blaus semblèc esbugassar-se; eth sòn ròstre venguec a èster luminós.
Leon demoraue.
A tot darrèr, Emma responec: Totemp m’ac auia pensat…
Alavetz se meteren a condar-se es petites incidéncies d’aquera existéncia luenhana, es plasers e es malenconies que venguien de sintetizar en ua soleta paraula.
Leon rebrembèc era cunhèra de vidalbes, es vestits qu’era amiaue, es mòbles dera sua cramba, era casa de naut en baish.
E qué les a arribat as nòsti praubi cactus?
Aguest iuèrn que les a aucit eth hered.
Guairi viatges i è pensat!
Soent me semblaue que les contemplaua coma abans, quan eth solei viu der ostiu illuminaue es persianes… e vedia es vòsti braci nuds botjant-se entre miei des flors.
A, amic mèn!, exclamèc Emma en tot estirar-li era man.
Leon non se tardèc a botar-i es pòts.
En aqueri tempsi qu’èretz sabi pas quina fòrça incomprensibla; ua atraccion que me capviraue era vida.
Un viatge, per exemple, venguí ena vòsta casa… dilhèu non vo’n brembatz, mès…!
Òc, didec Emma.
Seguitz.
Qu’èretz a punt de gésser, abaish ena avantcramba, just en darrèr gradon; amiàuetz un capèth damb ues floretes blues; e, maugrat era mia volontat, vos acompanhè sense que m’i convidéssetz.
Cada menuta que passaue, totun, vedia mès clara era mia pegaria.
Quan entràuetz en ua botiga, jo me demoraua dehòra e vos guardaua pes veires vedent se com vos treiguíetz es gants e com compdàuetz es sòs en taulelh.
Dempús, piquèretz ara senhora Tuvache, e, quan vengueren a daurir-vos, jo me demorè en carrèr coma un pèc dauant d’aquera pòrta, que se tornèc a barrar damb fòrça quan vos auíetz entrat.
En tot escotar-lo, era senhora Bovary s’estonaue de qué siguesse tan vielha.
Totes aqueres causes qu’anauen campant li semblaue qu’ampliauen era sua existéncia.
Qu’èren coma ues immensitats sentimentaus qu’en eres se trapaue agarrada.
E de quan en quan didie tot doç e damb es paupetes barrades:
Òc… qu’ei cèrt… ei cèrt!…
Enteneren tocar es ueit enes desparièrs relòtges deth barri de Beauvoisine, qu’ère plen de pensions, de glèises e de casaus abandonadi.
Auien deishat de blagar, mès tant que se guardauen sentien un bronziment en cap, coma se quauqua causa de bon son s’auesse escapat ara prèssa des sòns vistons tachadi.
S’auien cuelhut es mans, e ena doçor d’aqueth extasi se barrejaue eth passat, er futur, es sòmis e es reminiscéncies.
Era net s’espessie enes parets, qu’ena sua penombra encara ludien es colors de quate estampes que representauen quate scènes dera Tour de Nesle, damb un escrit abaish en espanhòu e en francés.
Per un espaci dera hièstra se vedie un tròç de cèu nere entre es losats ponchucs.
Emma se lheuèc entà alugar dues candèles dessús dera comòda.
Dempús se tornèc a sèir.
Plan donc!…
Plan donc?…
Emma li didec:
Er escrivan exclamèc qu’es natures ideaus èren massa dificiles de compréner.
Eth l’auie estimada dès que la vedec; e se desesperaue pensant com aurien estat d'erosi se per ua gràcia der edart s’auessen coneishut abans e s’auessen junhut er un damb er aute d’ua manèra indissolubla.
Bèth còp ac auia pensat, exclamèc Emma.
Quin sòmi!, gasulhèc Leon.
Qui mos empedís de tornar-i?
Non, amic mèn.
Que sò massa vielha… e vos massa joen…
Desbrembatz-me!
Pro que ne traparatz a d’autes que vos estimaràn… e que vos tanben estimaratz.
Non coma a vos!, exclamèc er escrivan.
Qu’ètz un mainatge!
Au, tietz sen!
Vos ac demani!
Pensaue reaument atau?
Solide ne era madeisha s’en sabie, ocupada coma ère en embelinament dera seduccion e eth besonh de proïbir-se-lo.
E, en tot contemplar a Leon damb ua guardada trenda, refusaue suaument es doces amorasses qu’es mans tremoloses deth gojat li prodigauen.
Desencusatz-me, didec Leon hènt repè.
E Emma se sentec cuelhuda per ua vaga estrementida dauant d’aquera timiditat qu’entada era ère mès perilhosa qu’era gausardaria de Rodolphe quan aguest auançaue damb es braci dubèrts.
Un esquist candor s’escapaue dera sua portadura.
Abaishaue es pestanhes longues e corbades.
Es caròles, damb ua epidermis suau, se rogien (pensaue era) de desir dera sua persona, e Emma sentie uns talents invencibles d’apressar-i es pòts.
Alavetz, inclinant-se entath relòtge de paret coma entà guardar era ora:
Mon Diu, be n’ei de tard!, exclamèc.
Be n’èm de blagaires!
Leon comprenec era allusion e cuelhec eth chapèu.
Enquia e tot me n’è desbrembat der espectacle.
E eth praube Bovary que m’a hèt demorar exprèssament!
Eth senhor Lormaux, deth carrèr Grand Pont, m’i auie d’acompanhar damb era sua hemna.
De vertat?, didec Leon.
Me cau tornar-vos a veir, seguic er escrivan, Vos voleria díder…
Qué?
Ua causa… grèu, seriosa.
Non!, que non partiratz, qu’ei impossible!
Se vo’n sabéssetz…
Non m’auetz comprenut?, non ac auetz endonviat?…
Ça que la, parlatz fòrça ben, didec Emma.
Que non ei ora de trufaries!
Plan, donc!…
S’arturèc; dempús, cambiant de pensament: Non, aciu non!
A on volgatz.
Voletz…
Semblèc pensar ua estona, e en un ton decidit: Deman, tàs onze ena catedrau.
Qué hètz!
Alavetz, Leon, auançant eth cap per dessús dera espatla, semblèc cercar eth consentiment des sòns uelhs.
Aguesti queigueren sus eth, plei d’ua majestat glaciau.
Leon hec tres passi entà darrèr prèst a anar-se’n.
Enquia deman.
Tath vrèspe escriuec ua carta longa ar escrivan en tot des.hèir-se deth compromís dera citacion; ara que ja s’auie acabat tot!
E ère milhor peth pròpri benéster de toti dus que non se tornèssen a veir.
Un còp barrada era carta, totun, coma que non sabie era adreça de Leon, non sabec se com apraiar-se.
L’ac autrejarè jo madeisha, se didec, quan vengue.
Londeman, cantussejant e damb era hièstra dubèrta, Leon se lustrèc es sabates eth madeish.
Se botèc uns pantalons blancs, uns michons fini, ua giqueta verda, esposquèc eth mocador damb toti es perhums qu’auie.
Dempús se des.heiguec es cargòlhs que s’auie hèt entà dar-li as peus ua elegància mès naturau.
Liegec ua revista de mòdes endarrerida, gessec, se humèc un cigar, e se filèc peth carrèr chino-chano, dempús un aute, e un aute, pensèc que ja ère era ora e venguec tot doç de cap ath pòrge de Notre-Dame.
Qu’ère un bèth maitin d’ostiu.
Es botigues des orfèbres ludien damb bualhs d’argent e era lum que banhaue oblicuament era catedrau alugaue reflèxi esclatants as angles des pèires grises.
Ath miei, rajaue eth godilh d’ua hònt, e jos uns grani paraigües desplegadi entre es empilades de melons ues venedores, sense arren en cap, estropauen nhòcs de pensades damb ues huelhes fines de papèr.
Leon ne cuelhec un.
Qu’ère eth prumèr còp que crompaue flors entà aufrir-les a ua hemna, e, en tot aspirar eth perhum, eth pièch se li holaue d’orgulh, coma s’aqueth aumenatge que destinaue a ua auta persona s’auesse transformat en un aumenatge personau.
Ça que la, auie pòur d’èster vist.
Entrèc decididament ena glèisa.
Eth guidaire toristic, alavetz, que s’estaue de pès en lumedan, ath miei deth portau dera quèrra, jos era Marionne dansant, damb eth plumalh en cap, coma un garda soís, era espada ath long dera cama e eth baston ena man, majestuós coma un cardenau e ludent coma un calitz, s’auancèc de cap a Leon e, damb un arridolet pastós e benigne, coma eth que tien es gleisèrs quan interròguen as mainatges:
Eth senhor que deu èster forastèr.
Non, didec Leon.
Entrèc laguens deth temple e hec un torn pes naus lateraus.
Dempús gessec tà hèr un còp de uelh ena plaça: Emma encara non se vedie en nunlòc.
Pugèc enquiat còr.
Era nau, damb eth començament des ogives e quauques parts des veirines, se reflectie enes aiguasénhers, plei enquia naut de tot.
Eth reflèx des pintures, totun, se trincaue a ras deth marme e, mès enlà, s’estenie pes lòses coma un tapís de colors.
Era claror deth dehòra s’alongaue laguens dera glèisa en tres arèstes enòrmes que deishauen entrar es tres portaus dubèrts de land en land.
De quan en quan, passaue bèth sacristan peth hons deth temple, en tot hèr dauant der autar era oblicua genuflexion des devòts que hèn tard.
Es aranhes de cristau penjauen immobiles.
En còr usclaue ua lum de plata, e de tant en tant s’escapaue un mormolh de sospirs des capères lateraus barrejat damb eth sorrolh de quauqua rèisha que se barraue, qu’eth sòn resson sec pujaue a repercutir naut de tot des vòutes.
Leon caminaue ath long des parets damb ues passes lentes e aplombades.
Jamès ena sua vida l’auie semblat tan beròia.
Era glèisa ath sòn entorn, l’emmarcaue coma un gigantesc boudoir; es vòutes s’inclinauen per çò de recuélher, en ton confidenciau dera ombra, era confession deth sòn amor; es veirines reludien entà illuminar eth ròstre, e es encensèrs cremarien entà que campèsse coma un àngel entre eth bugàs des perhums.
E, ça que la, encara non arribaue.
Alavetz, apuant-se en ua cagira, es sòns uelhs se tachèren en ua veirina blaua a on figurauen uns barquèrs qu’amiauen uns tistèrs.
Les guardèc pendent fòrça estona e damb grana atencion, en tot compdar es escaumes des pèishi e es traucs des vestits des pescadors, tant qu’eth sòn pensament vagaue ara cèrca d’Emma.
Eth guidaire s’indignaue interiorament contra aqueth individú que se permetie admirar era catedrau tot solet.
Li semblaue que se comportaue d’ua manèra monstruosa, coma se de bèra manèra li panèsse, coma se lèu cometesse un sacrilègi.
Entenec un heregament de seda que venguie des lòses, vedec era ala d’un capèth, ua esclavina nera…
Qu’ère era!
Leon se lheuèc e correc ath sòn encontre.
Emma ère esblancossida.
Caminaue ara prèssa.
Liegetz!, didec en tot apressar-li un papèr…
Ò, non!
Leon se sentec contrariat per aqueth caprici de beata.
Dempús, totun, experimentèc un cèrt encantament en veder-la com, ath miei dera citacion, s’enrodaue d’oracions coma ua marquesa andalusa.
Dempús, non se tardèc a despacientar-se, donques qu’aquerò s’alongaue massa.
Emma pregaue, o mèsalèu hège esfòrci entà pregar, demorant que deth cèu li baisharie quauqua resolucion sobta.
E, per çò de tirar era ajuda divina, s’aumplie es uelhs der esplendor deth tabernacle, alendaue eth perhum des julianes blanques esbadalhades enes gèrles e paraue era aurelha ath silenci dera glèisa, que non hège que aumentar eth rambalh deth sòn còr.
Se lheuèc, e ja anauen a gésser quan s’apressèc eth guidaire dident: Era senhora que deu èster forastèra.
Que ja vos è dit que non!, exclamèc er escrivan.
E per qué non?
Alavetz, damb era fin de començar peth començament, eth guidaire les amièc entara entrada, lèu a tocar dera plaça.
E monstrant-les damb eth baston un cercle de lòses neres, sense inscripcions ne sagèths:
Vaquí, exclamèc majestuosament, era circonferéncia dera famosa campana d’Amboise.
Pesaue quaranta mil liures.
Non n’auie cap auta en tota Euròpa.
Er operari que la honec moric de satisfaccion…
Anem-mo’n!, didec Leon.
Eth brave òme se metec de nauèth en marcha; dempús, arribant ena capèra dera Vèrge, estenec es braci damb un gèst sintetic de demostracion e, capinaut coma un proprietari deth camp mostrant uns arbes frutèrs, didec:
Aguesta simpla lòsa capère Pierre de Brézé, senhor de Varenne e de Brissac, gran mariscau de Poitou e governador de Normandia, mòrt ena batalha de Montlhery eth 16 de junhsèga de 1465.
Leon se mossegaue es pòts e fotie còps de pè en solèr.
E, ara dreta, aqueth gentilòme caperat damb ua armadura de hèr que monte un shivau encabrat ei eth sòn arrèilh Louis de Brészé, senhor de Breval e de Montchauvet, comde de Maulevrier, baron de Mauny, camarlenc deth rei, cavalièr der Orde e ath còp covernador de Normandia, mòrt eth 23 de junhsèga de 1531, un dimenge, tau que cònste ena inscripcion.
E ath dejós, aguest òme qu’ei a punt de baishar en sepulcre ei exactament eth madeish.
Non ei possible trapar ua representacion mès acabada deth non-arren, vertat?
Era senhora Bovary s’apressèc es mericles enes uelhs.
Leon la guardaue immobil, sense gausar díder un solet mot ne aventurar-se a hèr cap gèst, taument n’ère de descoratjat d’aquera dobla confabulacion de barjadissa e d’indiferéncia.
Eth guida seguie: Aquera hemna ajulhada que plore ath sòn costat ei era sua hemna, Diana de Poitiers, comdessa de Brézé, duquesa de Valentinois, neishuda en 1499, mòrta en 1566; e, ara quèrra, aquera qu’amie un mainatge ei era Vèrge.
Ara viratz-vos entar aute costat: vaquí es sepulcres des d’Ambroise.
Ambdús sigueren cardenaus e arquebisbes de Rouen.
Aqueth siguec un ministre deth rei Loís XII.
Hec fòrça donacions ara catedrau.
En sòn testament, s’i trapèren trenta mil escuts d’aur entàs praubi.
E, parlant sense pòsa, les possèc a entrar en ua capèra plia de balustrades, ne desseparèc quauques ues e deishèc ath descubèrt ua sòrta de blòc de pèira que podie auer estat ua estatua mau hèta.
Abans, didec damb un planh alongat, decoraue era hòssa de Ricard Còr de Leon, rei d’Anglatèrra e duc de Normandia.
Es calvinistes l’an redusit ad aguest estat.
Damb es sòns instints pervèrsi l’acoguèren jos eth sèti episcopau de Sa Illustrissima.
Guardatz, vaquí era pòrta per a on entre Monsenhor ena sua cramba.
Passem a veir es veirines dera Gargòla.
Leon, totun, se treiguec ua monèda blanca dera pòcha e cuelhec a Emma deth braç.
Eth guidaire se demorèc estonat sense arribar a compréner aquera munificéncia intempestiua quan encara mancauen tantes causes entà veir.
Atau, cridant-lo, li didec:
Èp, senhor!
Era agulha!…
Era agulha!…
Gràcies, hec Leon.
Eth senhor se n’empenaïrà!
Que deu auer uns quate cents quaranta pès, nau mens qu’era gran piramida d’Egipte.
Qu’ei tota de hèr honut; ei…
Leon s’escapaue tant a ara prèssa coma podie.
Li semblaue qu’eth sòn amor, immobilizat de hège pòc mens de dues ores coma es pèires dera glèisa, ara s’anaue esbugassant coma un hum pera aquera sòrta de tuèu talhat en forma de gàbia oblonga, de humenèja descubèrta, e que s’aventure d’ua manèra tan grossièra sus era catedrau, tau qu’era extravaganta temptatiua d’un cauderèr fantasiós.
Tà on anem, se se pòt saber?, didec Emma.
Leon seguie caminant pressant eth pas sense respóner; e, quan era senhora Bovary se dispausaue a banhar eth dit en aiguasénher, enteneren ues bohades ath sòn darrèr bracades pes còps regulars d’un baston.
Leon se virèc.
Senhor!
Qué se passe?
Arreconeishec ath guidaire, qu’amiaue un vinteat de volums plan grèus, religadi, jos eth braç e que tenguie en equilibri contra eth vrente.
Qu’èren es òbres que tractauen dera catedrau.
Pèc, mormolhèc Leon en tot precipitar-se dehòra dera glèisa.
Ve-te’n a cercar-me un fiacre!
Eth gojat gessec coma ua bala peth carrèr des Quate Vents.
A, Leon!…
Vertadèrament… sabi pas… se deui…!
Anaue hènt amanhagades.
Dempús, damb ua mina mès seriosa: Ètz plan incorrècte, sabetz?
Qué voletz díder?
Qu’ei tau que se hè en París.
Coma un argument irreversible, aquera paraula la hec a decidir.
Eth fiacre, totun non arribaue.
Fin finau, eth fiacre apareishec.
Aumens gessetz peth portau deth Nòrd, exclamèc eth guidaire, qu’ère pauhicat ena entrada dera glèisa.
Atau poiratz veir era Resurreccion, eth Judici Finau, eth Paradís, eth rei David e es Reprobes laguens des ahames deth lunfèrn.
Tà on vò anar eth senhor?, preguntèc eth menaire.
E eth veïcul se metec a rodar.
Baishèc peth carrèr Gran Pònt, trauessèc era plaça des Arts, eth cai Napoleon, eth pònt Neuf e s’arturèc de pic dauant dera estatua de Pierre Corneille.
Contunhatz!, hèc ua votz gessuda deth laguens.
Non, dret!, cridèc era madeisha votz.
Eth veïcul gessec des rèishes e tanlèu arribèc en passeg se metec a trotar peth miei des oms.
Eth menaire se shuguèc eth front, se botèc eth chapèu de coeire sus es sòns jolhs e guidèc eth coche tà dehòra des carrèrs lateraus, pera vòra dera aigua, pas guaire luenh dera èrba.
Ara imprevista, totun, se lancèc a trauèrs de Quate mars, Sotteville, la Grande-Chaussé, eth carrèr d’Elbeuf, e hec era tresau arturada dauant deth Jardin de Plantes.
Non vos arturetz!, exclamèc era votz, mès imperiosa.
E, refilant eth camin, passèc de seguit per Saint-Sever, peth cai des Courandiers, peth des Meules, de nauèth peth pònt, pera plaça de Camp-de- Mars e darrèr des jardins der espitau, a on es vielhs, vestidi damb giqueta nera, se passejauen peth solei, ath long d’ua terrassa verda de gèdres.
Pugèc peth baloard Bouvreuil, recorreguec eth baloard Caucho e dempús tot eth Mont-Riboudet enquiara pala de Deville.
Virèc; alavetz, deishant de cornèr quinsevolh direccion, se metec a romar ar edart.
Vieille.Tour, es Trois-Pipes e eth Cementèri Municipau.
De tant en tant, immobilizat en sòn sèti, eth menaire lançaue guardades desesperades enes tauèrnes.
Que non comprenie aqueth furor dera locomocion, aquera afogadura deliberada de non voler arturar-se.
A viatges hège veir que sajaue de hè’c; lèu, totun, entenie ath sòn darrèr ues exclamacions coleriques.
Alavetz soriacaue de nauèth as animaus, sudant coma un carretèr e sense parar cap atencion as bassacades, estramuncant aciu e enlà sense hèr-se’n bric, descoratjat e lèu plorant de set, de cansament e de tristor.
Cada viatge que tornaue arribar en pòrt, hènt-se pas entremiei des camions e des botes, es borgesi des carrèrs vesins daurien uns uelhs coma iranges dauant d’aqueth espectacle, extraordinari en provincies, que daue aqueth coche damb es cortines abaishades e que passaue e tornaue a passar de contunh, tancat e barrat coma un sepulcre e bassacat coma un vaishèth.
En ua ocasión, en trapar-se en plen despoblat, ara ora qu’eth solei què mès a plomb sus es vielhes lantèrnes argentades, se dauric pas jos es cortinetes de tela auriòla e lancèc uns papèrs esbocinats que s’escampilhèren ath vent e anèren a quèir darrèr, tau qu’ues parpalhòles blanques, sus un camp de trefols vermelhs complètament florits.
Dempús, tath torn des sies, eth coche s’arturèc en un carreron deth barri de Beauvoisine e baishèc d’eth ua hemna que se metec a caminar damb eth vel abaishat e sense virar un solet còp eth cap entà darrer.
II.- En arribar en ostau, era senhora Bovary se demorèc tota estonada en non veir era diligéncia en nunlòc.
Hivert l’auie demorat pendent cinquanta tres menutes e auie acabat deishant-la.
Encara qu’arren l’obligaue a anar-se’n, auie dat era sua paraula de qué tornarie aquera madeisha tarde.
Ath delà, Charles la demoraue, e Emma sentie ath sòn laguens aguesta docilitat covarda qu’ei, entà fòrça hemnes, eth castig der adultèri e ath còp era sua expiacion.
Hec era maleta ara prèssa, paguèc era factura, cuelhec un cabriolé que i auie peth pati e, pressant ath menaire, encoratjant-lo, e preguntant-li en cada moment era ora e es quilomètres qu’auien recorrut, acabèc per arténher era Arongleta enes prumères cases de Quincampoix.
Un còp ath laguens, barrèc es uelhs e ja non les tornèc a daurir enquia baish dera pala, a on arreconeishec de luenh estant, a Felicité, que la demoraue, coma un sentinéla, dauant de çò deth haure.
Quan Hivert auec arturat es shivaus, era codinèra, en tot apressar-se enquiara hiestreta, didec misteriosament:
Senhora, vos calerie vier ara prèssa en çò deth senhor Homais.
Coma d’abitud, eth pòble ère silenciós.
Enes cantoades des carrèrs i auie uns molonets de color ròsa que humejauen ath vent.
Qu’ère era tempsada des confitures, e toti, en Yonville, ne hègen eth madeish dia eth sòn aprovediment.
Dauant dera botiga deth senhor Homais, totun, podie admirar un molon fòrça gran que depassaue as auti ena mida qu’un laboratòri ei tostemp superior as horns des particulars e un desir generau as capricis individuaus.
Emma entrèc.
Vedec eth fautulh capgirat e enquia “eth Fanau de Rouen” deishat per tèrra entre dues mans de mortèr.
Dauric era pòrta deth correder.
Ath miei dera codina i auie toti es Homais, grani e petits, damb uns devantaus que les arribauen enquiath còth e ues forquilhes ena man.
Qu’èren enrodadi de gèrles escures plies de grans d’agrassòl, de sucre esbocinat e en torròcs, de balances parades ena taula e de recipients botadi en huec.
Justin, de pès, jocaue eth cap e eth farmaceutic cridaue:
Qui t’ac a dit, que l’anèsses a cercar en capharnaüm?
Qué ei aquerò, donc?
Qué i a?
Qué i a?, responec eth potecari.
Que hèm era confitura; ara madeish ei en tot còder-se; anaue a vessar per çò deth bolh massa fòrt e l’è manat qu’anèsse a cercar-me un recipient.
Alavetz, eth, per guitèra, se n’a anat a cuélher era clau deth capharnaüm, penjada en un clau deth laboratòri.
Eth potecari cridaue capharnaüm a ua pèça que i auie jos eth losat plei d’utisi e de mèrces dera sua profession.
Eth s’i embarraue e i passaue longues ores tot solet, apegant etiquetes, transvasant e empaquetant.
E ac consideraue non solet coma un simple magasèm, senon coma un vertadèr santuari que d’eth gessien elaborades pes sues mans tota sòrta de gachets, bòles, tisanes, locions e pocions qu’anauen estenent era sua fama pes entorns.
Jamès i botaue es pès arrés aquiu; e eth sòn respècte ère tau que l’escampaue eth madeish.
En fin, s’era farmacia, dubèrta ath prumèr que venguie, ère er endret a on mostraue eth sòn orgulh, eth capharnaüm ère eth refugi a on se concentraue damb egoïsme, en tot deleitar-se en exercici des sues predileccions.
Vaquí se per qué era leugeresa de Justin li semblèc d’ua monstruosa irreveréncia.
E, vermelh coma es agrassòls, repetie:
Òc, deth capharnaüm!, era clau que barre es alcalins caustics!
Anar a cuélher un recipient nau!, un recipient damb cubertèra e que dilhèu non tierè jamès!
Tot qu’a era sua importància, enes delicades operacions deth nòste art, tè!
Mès, macareu!
Cau saber distinguir e non pas hèr servir entà usatges lèu lèu domestics aquerò qu’ei destinat entàs usatges farmaceutics!
Qu’ei coma aqueth que talhe un polhastre damb un escalpèl, coma s’un magistrat…
Mès, Padega-te!, li didie era senhora Homais.
E Athelie, en tot estirar-li era levita: Papa, papa!
Non!
Deishatz-me, caratz!
Lèu cuelheratz aquerò coma ua botiga de comestibles!
Au, vè-te’n, non respèctes arren!, trincà’c tot!, maumetè’c tot!, dèisha anar es sangsugues!, cala-li huec ath malvisc!, envinagra es cornishons enes pòts de vèire!, esbocina es benes!
Non auíetz?…
Un moment!
Sabes a qué te riscaues?…
Ditz, respon, articula bèra causa!
Sabi pas…!, mormolhaue eth gojat.
A!, que non ac sabes!
Donques jo plan qu’ac sai!
As vist ua ampolha de veire blau, tapada damb cera auriòla, que contie un povàs blanc, damb un escrit que jo madeish i è apegat que ditz: Perilhós?
E sabes se qué i a ath laguens?
Donques arsenic!
Aquerò ei çò qu’as anat a tocar!
Agarrar un recipient deth costat!…
Arsenic?
Que mos auries pogut empodoar a toti!
O dilhèu empodoar a un malaut!, seguic eth potecari.
Qu’ei que me volies amiar ena Audiéncia, en banc des acusats?, hèr-me pujar en cadafalc?
Qu’ei que non te’n sabes des precaucions que cuelhi a maugrat d’auer molta experiéncia?
Soent m’espaurisqui jo madeish dera responsabilitat qu’è!
Pr’amor qu’eth govèrn mos perseguís, e era absurda legislacion que mos regís ei coma ua vertadèra espada de Damocles suspenuda sus eth nòste cap!
Vaquí com m’arregraïsses çò que hèm per tu!
Atau ei coma me pagues es atencions pairaus que te balhi!
Donques que, a on series, ditz, se non siguesse per jo?
Qué haries?
Qui te balhe era alimentacion, era educacion, es vestits e toti es mieis de poder figurar bèth dia damb aunor enes lòcs dera societat?
Entad aquerò, totun, que te cau èster ath pè deth canon e hèr-te agacins enes mans.
Fabricando fit faber age quod agis.
Qu’ère tan desesperat que hège citacions en latin.
N’aurie hèt en chinés e en groenlandés s’auesse coneishut aqueres dues lengües; pr’amor que se trapaue en ua d’aqueres escometudes qu’era amna sancera mòstre sense embuts aquerò qu’amie ath laguens, tau coma se daurís er ocean ath miei des tempestes, des augues des arribes enquiath sable des prigondors.
E seguic: Que ja comenci a empenaïr-me d’auer-me encargat dera tua persona!
Dilhèu aurie estat milhor deishar-te consumir ena misèria e ena carrònha a on neisheres!
Que non seràs bon qu’entà suenhar animaus damb còrnes!
Non as cap assopliment tara sciéncia!
Damb pro trabalh sabes apegar ua etiqueta!
E t’estàs ena mia casa coma un canonge, en tot assadorar-te coma un porcèth!
Emma, totun, se viraue de cap ara senhora Homais.
Que m’an dit que venguessa…
Ai, mon Diu!, interrompec damb ua mina trista era brava senhora.
Com vos ac diderè sense que…?
Qu’ei un malastre!
Non podec acabar çò qu’anaue a díder.
Eth potecari tornaue: Ueda-la en redon!
Escura-la!
Hè-te-la a vier!, rapid!
Eth gojat s’ajoquèc.
Era amor… conjugau!, didec separant lentament aguestes dues paraules.
A, plan ben, plan ben!, plan polit!
E damb diboishi!…
A, aquerò qu’ei massa!
Era senhora Homais s’auancèc.
Non, non lo tòques!
Es mainatges volien veir es imatges.
Dehòra!, exclamec sa pair imperiosament.
Se n’anèren.
Prumèr se passegèc de punta a punta, damb granes camalhardades, damb eth libre dubèrt enes mans, daurint e barrant es uelhs, sufocat, holat, apoplectic.
Dempús venguec de dret entath sòn alumne e, pauhicat ath sòn dauant, damb es braci entrecrotzadi:
Qu’atau as toti es vicis, malerós!…
Tie compde, qu’ès en penent…
Non as pensat qu’aguest libre infame podie quèir enes mans des mèns hilhs, calar eth bualh en sòn cervèth, tacar era puretat d’Athelie, corrómper a Napoleon?
Que ja ei coma un òme.
N’ès segur, aumens, de qué non l’an liejut?
M’ac pòs certificar?
En fin, didec Emma, m’auíetz de díder…
Qu’ei vertat…
S’a mòrt eth vòste soèr!
Efectiuament, eth senhor Bovary pair venguie de crebar d’un atac d’apoplexia.
Er accident s’auie passat delàger, ara imprevista, en lheuar-se dera taula.
E, prudent, per çò dera sensibilitat d’Emma, Charles demanèc per favor ath senhor Homais que li comuniquèsse aquera mala naua damb precaucion.
Homais auie meditat era frasa, l’auie arredonida, perfilada, rimada; qu’ère ua òbra mèstra de prudéncia e de transicion, de contorns fins e de delicadesa.
L’enrabiada, totun, auie hèt anar ath caralh era retorica.
Emma, renonciant a saber cap sòrta de detalh, se n’anèc dera farmacia, pr’amor qu’eth senhor Homais auie cuelhut un aute còp eth curs des sòns vitupèris.
Ça que la, s’anaue padegant, e ara repotegaue en un ton pairau en tot airejar-se era cara damb era casqueta grèga:
Non ei que desaprova deth tot era òbra.
Er autor ère mètge.
Que i a cèrts aspèctes scientifics que non està mau qu’un òme coneishe, e enquia gausaria díder que les cau conéisher.
Mès tard, totun, mès tard!
Demora aumens que te hèsques un òme e qu’ages eth temperament format.
Que ja ac ves, ja ac ves!
E s’inclinèc suaument per çò de punar-la.
Damb eth contacte des pòts, totun, sentec reviscolar eth rebrembe der aute e se passèc era man pera cara damb ua estrementida.
Totun aquerò, responec: Òc, que ja ac sai… ja ac sai.
Charles li mostrèc era carta a on sa mair li condaue er eveniment, sense cap ipocresia sentimentau.
Sonque li sabie degrèu qu’eth sòn marit non auesse recebut es secors dera religion, pr’amor que s’auie mòrt en Doudeville, peth carrèr, ena pòrta d’un cafè, dempús d’un dinar patriotic damb uns ancians oficiaus.
Emma l’entornèc era carta ath sòn marit.
Ara ora de sopar, pr’amor de non desentonar, mostrèc ua cèrta repugnància pes plats.
Coma que Charles, totun, la forçaue a minjar, acabèc en tot hè’c damb resolucion, tant qu’eth sòn marit, ath sòn dauant, demoraue immobil en ua postura aclapada.
Alendèc:
Que m’aurie agradat tornar-lo a veir!
Emma non responec.
Fin finau, en veir que li calie díder bèra causa: Quina edat auie?
Cinquanta ueit ans.
Un quart d’ora dempús, Charles higec: Qué harà ara era mia prauba mair?
Emma hec un gèst coma aqueth qu’ignòre ua causa.
En veder-la tan taciturna, Charles se pensèc qu’ère aclapada e sajaue de non parlar pr’amor de non ahiscar aqueth dolor que l’atrendie.
E deishant de cornèr era tristesa:
Te distreigueres fòrça ager?, preguntèc.
Quan treigueren eth cubertaula, Bovary se demorèc encara en sòn lòc.
Emma tanpòc se botgèc.
Que l’auie ath dauant e non podie senon contemplar-lo.
A mida que l’anaue guardant, era monotonia d’aqueth espectacle treiguie pòc a pòc tota era pietat deth sòn còr.
Li semblaue mesquin, feble, nul, un praube òme, a tot darrèr.
Com des.heir-se’n?
Quina cauhada mès longa!
Ua sòrta d’assopiment l’invasie es musculs e eth cervèth coma s’auesse aspirat un bugàs d’òpi.
Enteneren eth còp sec d’un baston en vestibul.
Bovary cerquèc uns sòs ena pòcha.
E sense semblar compréner tot çò que i auie d’umiliant entada eth ena soleta preséncia d’aqueth òme, repotec personificat ara sua inaptitud ingaribla, exclamèc:
Leon sus eth larèr.
Charles cuelhec eth nhòc de violetes e les anaue aulorant delicadament en tot refrescar-i es sons uelhs vermelhs de lèrmes.
Emma les retirèc ara prèssa des sues mans e les anèc a botar en ua gèrla d’aigua.
Londeman arribèc era senhora Bovary.
Autant era coma eth sòn hilh plorauen damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Emma despareishec damb era desencusa qu’auie d’anar a balhar ordes.
Eth dia a vier les calèc tier-se es dues as exigéncia deth dòu.
Vengueren a sèir-se ena glorieta en tot hèr-se a vier tistèrs de cosedura.
Charles pensaue en sa pair e s’estonaue de qué podesse auer tanta afeccion per un òme qu’enquia alavetz s’auie pensat que non l’estimaue que moderadament.
Era senhora Bovary mair tanben pensaue en sòn marit.
Es dies mès dolents d’abans, ara li semblauen envejables.
Dauant der engüeg instintiu d’ua convivéncia tan longa, tot s’esbugassaue.
E, hènt anar era agulha, quauqua lèrma li baishaue e se li tenguie pendent ua estona ena punta deth nas.
Emma, assadorada deth rebrembe de Leon, pensaue que sonque hège quaranta ueit ores que se trapauen amassa, luenh deth mon e complètament embriagats, sense auer pro uelhs entà contemplar-se.
Sajaue de recompausar es detalhs mès imperceptibles d’aqueth erós dia.
Era preséncia dera soèra e deth marit, totun, l’intimidauen.
Non aurie volgut sénter arren, ne veir arren, pr’amor de non trebolar eth recuelhement deth sòn amor, que, per mès hège, s’anaue perdent entre eth revolum de sensacions exteriores.
Descosie era dobladura d’un vestit, e es borrilhs que quilhaue s’anauen escampilhant ath sòn entorn.
Era vielha senhora Bovary hège carrinclar es estalhants sense lheuar es uelhs, e Charles, damb es simbosses de talon e era levita vielha e escura que li servie de blòda d’anar per casa, s’estaue damb es mans ena pòcha sense badar boca.
Apròp d’eri, Berthe, damb ua blòdeta blanca, rascaue damb era pala eth sable des corsères deth uart.
Que venguie a aufrir es sòns servicis, per çò dera trista circonstància.
Emma responec que pensaue que poirie gésser deth pas.
Eth botiguèr non se dèc per vençut.
Desencusatz-me, didec.
Que voleria auer ua convèrsa privada.
Dempús, abaishant era votz: Qu’ei per aqueth ahèr… sabetz?
Charles se rogic tot.
A, òc, plan.
E tot trebolat, virant-se de cap ara sua hemna: Te sap degrèu, estimada…?
Non ei arren; solide bèra fotesa de caractèr domestic.
Ja solets, eth senhor Lheureux felicitèc a Emma en tèrmes molt clars per çò der eretatge, dempús se metec a parlar de causes indiferentes, des arbes frutèrs, dera cuelheta e dera sua santat, qu’anaue, coma tostemp, atau, atau, ne ben ne mau.
Efectiuament, non paraue ne un solet moment, e, maugrat tot aquerò que didie era gent, non guanhaue ne entà botar un tròç de carn ena ola.
Emma lo deishaue parlar.
S’engüejaue tant de hège dus dies!
Atau, donc, ja ètz totafèt remetuda?
De vertat que i a auut moments, qu’è vist ath vòste marit ben preocupat!
Qu’ei un bon gojat, encara qu’ajam auut quauques diferéncies.
Emma preguntèc se quines èren aqueres diferéncies, pr’amor que Charles l’auie amagat eth refús des objèctes qu’era l’auie encomanat ath comerçant.
Pro que vo’n sabetz!, exclamèc Lheureux.
Auie abaishat eth chapèu enquias uelhs e tot fiulant e arrint, damb es mans cuelhudes ath darrèr, la guardaue fixament d’ua manèra insuportabla.
Sospechaue bèra causa?
Emma se trapaue perduda en un embolh d’apreensions.
Lheureux, totun, contunhèc:
Se tractaue de prorogar era reconeishença de deute signada per Bovary.
De totes manères, eth senhor podie hèr çò que volesse.
Non li calie preocupar-se, mès que mès ara que deuie estar fòrça ocupat damb d’autes causes.
En tot hèr-vos uns poders, serie aisit, e alavetz nosati ja mos apraiaríem…
Emma non comprenie arren.
Lheureux carèc.
Dempús, pensant en negòci, declarèc qu’era senhora non podie mens que comprar-li bèra causa.. Li manarie un teishut nere de lan, dotze mètres, era quantitat necessària entà poder hèr-se un vestit:
Aguest qu’amiatz, qu’està ben entà anar per casa.
Vo’n calerie un aute, totun, entàs visites.
Just entrar me n’è encuedat de seguit.
Qu’è eth còp de uelh american, jo.
En sòrta de manar-li eth teishut, l’ac portèc eth madeish.
Dempús, tornèc per çò d’amidar-lo.
Seguic en tot deishar-se veir damb d’autes desencuses, sajant d’èster tostemp amable, serviciau, infeudant-se, coma aurie dit Homais, e non deishant passar era ocasión de hèr arribar ena aurelha d’Emma quauqui conselhs sus es poders.
Non parlaue jamès dera arreconeishença de deute.
Emma ja ne tan solet i pensaue.
Ath començament dera sua malautia, Charles l’auie condat bèra causa; qu’èren tantes es agitacions qu’auien passat peth sòn cap, totun, que ja non se’n brembaue.
Ath delà, tenguec bon compde de non entamenar cap discussion d’interèssi damb eth sòn marit.
Era vielha senhora Bovary demorèc estonada e atribuic eth son cambiament d’umor as sentiments religiosi qu’auie cuelhut pendent era malautia.
Tanlèu, totun, qu’era soèra partic, Emma non se tardèc a suspréner a Charles per çò deth sòn sentit practic.
Suggeric que dilhèu calerie aconselhar-se, verificar es ipotèques, guardar s’ère mès convenent hèr ua licitacion o ben ua liquidacion.
Emma mentaue tèmes tecnics ar edart, prononciaue es mots seriosi d’orde, d’avier, de prevision, e exageraue de contunh es obstacles dera succession, enquiath punt qu’un dia li mostrèc eth modèu d’ua autorizacion generau entà “administrar es sòns ahèrs, hèr crompes, hèr tota sòrta de prèsti, signar e endorsar tota sòrta de recebuts, pagar quinsevolh quantitat, eca”.
Qu’auie trèt un bon profit des leçons de Lheureux.
Ingenuament, Charles li preguntèc d’a on gessie aqueth papèr.
Qu’ei deth senhor Guilhaumin E damb ua imperturbabla serenitat higec:
Mès que non me’n fisi massa.
An tan mala fama aguesti notaris!
Dilhèu mos calerie consultar…
Sonque coneishem a…
Ad arrés, ara fin!
Se non ei que Leon… higec Charles, cogitós.
Qu’ère dificil, totun, entener-se per correspondéncia.
Alavetz, Emma, s’aufric a hèr aqueth viatge.
Charles s’i remic, arregraït, cranhent que li siguesse penible.
Era persutèc.
Eth la neguèc damb ua vertadèra ploja d’expressions obsequioses.
Fin finau, era exclamèc en un ton de fictiua obstinacion.
Que non me còste arren d’anar-i!
Be n’ès de brava!, didec punant-li eth front.
S’estauen en Otel de Boulonge, dauant deth pòrt.
Aquiu demorauen damb es persianes abaishades, damb es pòrtes barrades, entre ua escampilhada de flors per tèrra e es siròps damb gèu que se hègen portar peth maitin.
En aquera ora, en cai s’entenie ressonar era maça des hustèrs picant es cascos des vaishèths.
Eth hum deth quitran pujaue entre miei des arbes, e se vedien, flotant per arriu, amples taques greishoses, ondejant, desparières, jos era porpra deth solei, coma plaques de bronze florentin.
Eth sorrolh dera ciutat, er aspre redolar des cars, eth sarabat des votzes e es idòls des gossets enes cobèrtes des vaishèths s’aluenhauen insensiblament.
Emma se des.heiguie deth capèth, e era barca s’acostaue ena isla.
Anauen a sèir-se ena sala baisha d’ua tauèrna qu’auie uns hilats neri penjadi ena pòrta.
Minjauen peish fregit, pinta e cerides.
Dempús, s’estirauen pera èrba.
Non ère cap eth prumèr còp que se trapauen jos es arbes, ne que vedien eth cèu e era èrba verda, ne qu’escotauen eth mormolh dera aigua e eth pas deth vent entre eth huelham; jamès ac auien admirat, totun; coma s’abans era natura non auesse existit o non auesse començat a èster beròia enquia dempús dera satisfaccion des sòns desirs.
S’entornauen de nets.
Era barca anaue costejant es isles.
Se plaçauen ath hons, silenciosi e protegidi pera ombra.
Es rems ressonauen a trauèrs des escaumes de hèr.
Ath miei deth silenci, aqueri ressons qu’èren coma es batecs d’un metronòm acompanhadi dera suau tumada, des ondades que se botjauen en regatge deth darrèr.
Ua des nets campèc era lua.
Alavetz li dediquèren un revolum de frases; la trapauen melancolica e plia de poesia.
Emma enquia e tot se metec a cantar:
Ua net, te’n brembes?, navigàuem, eca.
Era sua votz armoniosa e febla se perdie entre es ondades, e eth vent s’emportaue es accents que passauen peth costat de Leon tau qu’uns batecs leugèrs d’ales.
Emma s’estaue ath sòn dauant, emparada ena paret dera barca.
Era lua, qu’entraue per un hiestron dubèrt, l’illuminaue.
Eth vestit nere qu’amiaue, talhat en forma de ventalh, la hège mès nauta.
Auie eth cap quilhat, es mans plegades e es uelhs viradi de cap ath cèu.
A viatges era ombra des saücs l’amagaue complètament.
En un virament de uelhs, totun, reapareishie illuminada pera lua coma se siguesse ua vision.
Eth barquèr l’examinèc e acabèc en tot díder: Que deu èster d’un grop que passegè er aute dia.
Èren ua còlha de trufaires, òmes e hemnes barrejadi, damb pastissi e champanha, cornetes e fòrça causes.
Que n’auie un de naut, sustot, de bon pòrt e damb mostacha, qu’ère fòrça divertit.
Li didien: “Au, Adolphe, Dodolphe, çampar, conda- mos bèra causa”.
Emma se metec a tremolar.
Qu’ei que non te trapes ben?, didec Leon apressant-se.
Non ei arren.
Era fresqueta dera net.
Dempús, escopint-se enes mans, tornèc a cuélher es rems.
A tot darrèr, arribèc eth moment de separar-se.
Er adiu siguec trist.
Leon auie d’adreçar es cartes ena casa dera Rollet.
Emma li hec ues recomanacions tan precises a prepaus der escrit, que Leon non podec mens d’admirar era sua astúcia amorosa.
IV.- Leon lèu cuelhec un aire de superioritat dauant des sòns companhs; deishèc de cornèr era sua companhia e abandonèc complètament es expedients.
Demoraue es cartes d’Emma; les liegie.
L’escriuie.
L’evocaue damb tota era fòrça deth sòn desir e des sòns rebrembes.
Era abséncia, en sòrta d'amendrir es talents qu’auie de tornar-la a veir, mèsalèu les acreishie, enquiath punt qu’un dissabte peth maitin s’escapèc deth burèu.
Quan de naut estant dera pala vedec ath pè dera val eth campanau damb era viroleta de lhauna hènt torns ath vent, sentec eth madeish delèit barrejat d'atrendiment egoïsta e de vanitat trionfanta que deuen sénter es milionaris quan tornen en sòn pòble de neishença dempús d’ua longa tempsada.
Venguec a hèr un còp de uelh ath torn dera casa d’era.
Aubirèc era sua ombra darrèr des cortines.
Non campèc arrés.
Era ostalèra Lefrançois, en veder-lo se des.heiguec en exclamacions.
Lo trapèc “mès naut e mès prim”, tant qu’Arthemise lo trapèc mès “morèu e mès cepat”.
Sopèc ena saleta, coma abans; mès solet, sense eth quistaire.
Pr’amor que Binet, cansat de demorar tostemp ara Arongleta, hec auançar ua ora eth sòn sopar; e ara se calaue ena taula tàs cinc en punt; e encara didie qu’eth relòtge anaue endarrerit.
Leon se decidic.
Anèc a picar ena pòrta dera casa deth mètge.
Era senhora ère ena cramba e non baishèc enquiath cap d’un quart d’ora.
Eth senhor semblèc encantat de tornar-lo a veir.
Non se botgèc, totun, en tot eth vrèspe ne en tot londeman.
Se vederen solets en vrèspe, fòrça tard, en caminòu de darrèr deth uart.
En caminòu, madeish que damb er aute!
Hège mau temps e parlèren jos un paraigües, ara lum des relampits.
Era sua separacion se hège intolerabla.
Que m’estimi mès morir!, didie Emma.
Se torçaue enes sòns braci hèta un delavaci de lèrmes.
Adishatz!…
Adishatz!…
Quan te tornarè a veir?
Tornèren entà darrèr pr’amor de punar-se un aute còp.
Alavetz era li hec era promesa de sajar de trapar lèu lèu, dera manèra que siguesse, era escadença de veder-lo liurament e d’ua manèra regulara aumens un còp ara setmana.
Emma n’ère segura.
Ath delà, qu’ère plia d’esperança.
Aurie sòs plan lèu.
Crompèc, donc, un parelh de cortines de color auriò damb regues blanques, entara sua cramba.
Eth senhor Lheureux l’auie vantat eth prètz.
Li venguec talents d’auer un tapís, e Lheureux, afirmant “que non ère cap causa der aute mon”, se comprometec amablament a procurar-n’i un.
Ja non podie deishar de costat es sòns servicis.
Lo manaue cercar vint còps ath dia.
Eth botiguèr ac deishaue tot e acodie sense repotegar.
Tanpòc non s’entenie qu’era Rollet dinèsse cada dia ena casa deth mètge e qu’enquia li hesse visites particulares.
Un vrèspe que Charles se l’escotaue tornèc a començar quate viatges seguidi era madeisha partitura, e se demoraue tostemp maucontenta, tant que Charles, sense notar era diferéncia, exclamaue: Òsca!…
Non t’enganhes!
Seguís!
Non!
Qu’ei execrable!
Qu’è es dits rolhadi!
Plan, donc, solet per çò d’acontentar-te!
E Charles cohessèc qu’auie perdut un shinhau.
Dempús, en tot arturar-se còp sec:
Plan, que ja ei pro!
Me calerie cuélher quauques leçons; mès…
Se mosseguèc es pòts e higec: Vint francs per leçon qu’ei massa car!
Òc, plan, un shinhau… didec Charles miei arrint coma un ingenú.
Me semble que dilhèu se poirie trapar per mens.
Que i a artistes sense fama que soent valen mès qu’es celebritats.
Cèrca-les, didec Emma.
Be n’ès de testuda a viatges!
Aué sò estat en Barfeucheres.
Plan, donc, era senhora Liegard m’a assegurat qu’es sues tres hilhes, que van ena Misericòrdia, cuelhen leçons a dus francs damb ua professora excellenta!
Emma quilhèc es espatles e non tornèc a daurir er esturment.
A, praube piano!
Quan venguie quauqu’un a tier-li ua visita, non deishaue jamès de díder qu’auie abandonat era musica e ara non la podie repréner per motius mès importants.
Alavetz la planhien.
Qu’ère un malastre!
Ne parlèren enquia e tot a Bovary.
L’avergonhauen, mès que mès eth farmaceutic:
Que hètz mau!
Es facultats dera natura non s’an de deishar jamès èrmes.
Pensatz, ath delà, planvolut amic, qu’ahiscant ara senhora a estudiar estauviaríetz mès endauant ena educacion musicau dera vòsta hilheta.
Jo sò dera pensada de qué es mairs an d’ensenhar, eres madeishes, as sòns hilhs.
Qu’ei ua idia de Rousseau, dilhèu un shinhau naua encara, mès qu’acabarà hènt capitada, ne sò segur, coma er aleitament mairau e era vacuna.
Charles, donc, li tornèc a parlar der ahèr deth piano.
Emma responec damb amarum que valie mès que se lo venessen.
Veir se com se n’anaue aqueth praube piano que tantes vanitoses satisfaccions l’auie dat ère entà Bovary coma er indefinible suicidi d’ua part d’eth madeish.
Vaquí com s’ac hec entà arténher deth sòn marit eth permís d’anar ena ciutat, un viatge ara setmana, a veir ath sòn aimant.
E ath cap d’un mes, enquia e tot trapèren qu’auie milhorat considerablament.
V.- Arribaue eth dijaus.
Emma se lheuaue e se vestie silenciosament sajant de non desvelhar a Charles, que l’aurie hèt quauques observacions de perqué se lheuaue tan d’ora.
Dempús se metie a caminar de naut en baish e se posaue enes hièstres en tot guardar era plaça.
Era lum deth dia passaue entre es colomnes deth mercat e s’estenie enquiara casa deth farmaceutic, qu’es sues pòrtes barrades deishauen veir es majuscules deth panèu destacades ara palla lum dera aubada.
Quan eth relòtge mercaue es sèt e quart, se n’anaue tath Lion d’Or.
Arthemise venguie a daurir-li era pòrta damb es uelhs holadi e badalhant.
Desenterraue es brases que i auie jos eth cendre en atencion ara senhora.
Emma s’estaue soleta ena codina.
De quan en quan gessie.
Hivert atelaue sense prèssa tant qu’escotaue ara ostalèra, que, passant eth cap caperat damb un mocador per ua hiestreta, li hège era lista des encargues damb ua seguida d’explicacions capables d’aclapar a un aute òme mens tranquil qu’eth.
Emma picaue de pès damb es sues botines contra er empeirat deth pati per çò d’escauhar-les.
A tot darrèr, Hivert, dempús d’auer-se minjat era sopa, se calaue era pelissa, alugaue era pipa, cuelhie eth soriac e s’installaue tranquillament naut deth sèti.
Era Arongleta se n’anaue ath tròt.
Pendent uns tres quarts de lega s’anaue arturant, de tant en tant, pr’amor de recuélher es passatgèrs que lo demorauen de pès enes vòres deth camin o dauant des tapies des patis.
Aqueri qu’auien avisat era vesilha se hègen demorar.
Quauqui uns encara èren en lhet.
Hivert cridaue, renegaue, dempús baishaue deth sèti e anaue a picar enes pòrtes sorrolhosament.
Eth vent bohaue pes hièstretes rosigades.
Ça que la, s’aumplien es quate banquets, era veitura de shivaus auançaue, e anauen passant es ringlères de pomèrs; era carretèra, costejada per ues longues robines plies d’aigua auriòla, s’anaue estretint contunhament de cap ar orizon.
Emma la coneishie d’un cap ar aute.
Sabie que dempús d’un erbatge venguie un pau, dempús un olm, mès enlà ua granja o ua garita de peon caminaire.
Enquia e tot, entà hèr-se a vier bèra suspresa, a viatges clucaue es uelhs.
Jamès perdie, totun, eth sentiment net dera distància que li mancaue entà recórrer.
Fin finau s’apressauen es cases de rajòles; era tèrra ressonaue jos es arròdes; era Arongleta, s’esguitlaue entre hilères de jardins e a trauèrs d’un brescat se vedien ues estatues, un ticolet plen d’arradimères, uns tèishi podadi e un balançader.
Dempús, ara imprevista, campaue era ciutat.
Devaraue en forma d’anfiteatre, estofada pera broma, e s’estenie confusament en aute costat des pònts.
Tornaue a veir, dempús, eth camp liure en tot pujar damb un movement monotòn enquia tocar, de luenh, era basa indecisa deth cèu palle.Vista atau de naut estant, eth paisatge sancer auie er aspècte immobil d’un quadre pintat ar òli.
En un cornèr s’apilerauen es vaishèths atracadi.
Er arriu arredonie era corba ath pè verd des tucòs, e es isles, de forma oblonga, semblauen ath miei dera aigua uns enòrmes peishi neri arturadi.
Es humenèges des fabriques estenien uns immensi plumalhs escurs que s’escapauen per extrèm.
S’entenie eth roncadís des honeries damb es clares campanes des glèises que se calauen laguens dera broma baisha.
Es arbes sense huelhes des passegi reprodusien un matarràs violacèu enes parets des cases, e es teulades, totes ludentes pera pluja, hègen reflèxi desparièrs sivans eth nivèu des barris.
A viatges, ua bohada de vent se hège a vier es bromes de cap ara còsta Sainte-Catherine, coma ondades aerianes, qu’anèssen a tumar en silenci contra es parets d’un espatladèr.
Un sabi pas qué de vertiginós se despenie, entà Emma, d’aqueres existéncies apilerades, e sentie qu’eth còr se li holaue abondosament, coma s’es vint mil amnes que i bategauen auessen exalat ath còp eth bugàs des passions qu’era les supausaue.
Eth sòn amor creishie dauant er espaci e s’aumplie de tumult dauant des brusors vagui que pujauen.
Emma lo hège quèir tà dehòra, tàs places, tàs passegi, tàs carrèrs, e era vielha ciutat normanda s’estenie dauant des sòns uelhs coma un caplòc desmesurat, coma ua Babilonia qu’ère a mand de penetrar.
Guaitaue pera hièstreta en tot apuar-se damb es dues mans e alendaue era brisa; es tres shivaus galaupauen.
Es pèires carrinclauen entre era hanga, era diligéncia se balançaue, e Hivert avisaue de luenh as cars dera carretèra tant qu’es roeneses qu’auien passat era net en Bois-Guilhaume baishauen tranquillament era pala laguens deth sòn cochet de familha.
Se posèren ena barralha.
Emma se descordaue es sabates damb sòla de husta, se botaue uns auti gants, s’ajustaue eth chal, e vint passes mès enlà baishaue dera Arongleta.
Qu’ère era ora qu’era ciutat se desvelhaue.
Es emplegats, damb barretina grèga, netejauen es veirines des botigues, e ues hemnes qu’amiauen uns tistèrs emparadi ena anca lançauen de tant en tant, un sorriscle sonor enes cantoades des carrèrs.
Emma caminaue damb eth cap clin peth costat des parets, arrint tota gaujosa jos eth vel nere abaishat.
Per pòur de non èster vista, normaument deishaue de cuélher eth camnin mès cuert.
Se calaue pes carrerons escurs e arribaue banhada de sudor en extrèm deth carrèr Nacional, apròp dera hònt.
Qu’ère eth barri deth teatre, des tauèrnes e des hemnes dera vida.
Uns crambèrs escampilhauen sable pes lòses, entre uns arbilhons verds.
S’alendaue ua aulor d’absinti, d’ustres e de tabac.
Cambiaue de carrèr.
Leon seguie caminant peth trepader.
La seguie enquiar otèl.
Quina abraçada!
Dempús dera precipitacion des paraules se succedie era precipitacion des punets.
Se condauen es anuègi dera setmana, es presentides, es inquietuds per çò des cartes; ara, plan, ac desbrembauen tot, e se guardauen cara a cara, damb arridolets de voluptat e apelacions ara trendesa.
Eth lhet qu’ère gran, d’acajó, en forma de barca.
Es cortines, de seda vermelha, baishauen deth tet e se sarrauen ben abaish, apròp deth cabeç ample.
Arren de tan beròi coma eth brun cap d’Emma e coma era sua pèth blanca destacant-se en aqueth color de porpra quan, aubedint a un gèst de pudor, crotzaue es braci nuds en tot tapar-se era cara damb es mans.
Era tebesa dera cramba, eth tapís que s’i estenie, es ornaments alègres e era sua lum tranquilla, tot semblaue hèt de bon voler entà exprimir es intimitats dera passion.
Es barrons acabadi en flècha, es brides de coeire e es bòles deth larèr ludien de ressabuda quan entraue eth solei.
Entre es candelèrs deth dessús deth larèr i auie dus cargòlhs de mar rosadi d’aqueri que reproduissen eth bronit deth mar quan s’aprèssen ena aurelha.
Be n’ère d’agradiua aquera cramba plia d’alegria a maugrat deth sòn esplendor un shinhau marcit!
Cada viatge que i anauen trapauen es mòbles en madeish lòc, e a còps, es agulhes deth peu qu’Emma auie desbrembat, eth dijaus anterior, ath cant deth relòtge.
Dinauen apròp deth huec en ua tauleta damb incrustacions de palissandre.
Emma mestraue, li servie es talhs en plat en tot prodigar-li tota sòrta d’amanhagades.
E, quan era esgluma deth champanha vessaue deth veire leugèr e queiguie entre es anèths des sòns dits, arrie damb un arridolet sonor e libertin.
Er un e er aute èren tan perduts ena pròpria possession que se pensauen que se trapauen aquiu coma se siguessen ena sua casa e que s’i auien de demorar enquiara ora dera mòrt, madeish qu’un matrimòni joen.
Didien “era nòsta cramba, era nòsta, es nòsti fautulhs”; e Emma didie enquia e tot eth mies pantofles”, un present de Leon, un caprici qu’era auie auut.
Qu’èren ues pantofles de satin de color ròsa, ornades damb pelhaçon de cigne.
Quan se seiguie sus es jolhs de Leon, era sua cama, alavetz massa cuerta, quedaue penjant en aire; e eth graciós caucèr qu’amiaue damb talon se tenguie tot just en sòn pè nud pes puntes des dits.
Leon tastaue per prumèr viatge era inexplicabla delicadesa des elegàncies femenines.
Jamès s’auie trapat damb aquera gràcia de lengüatge, damb aquera resèrva deth vestit, damb aqueres portadures de paloma assopida.
Admiraue era exaltacion dera sua amna e es dentèles des sues pèlhes.
Ath delà, non ère ua hemna de mon, ua hemna maridada, ua vertadèra aimanta, a tot darrèr?
Pera diuersitat deth sòn umor, ath còp mistic e joiós, explicit e taciturn, impulsiu e indolent, l’anaue desvelhant mil desirs, en tot evocar-li reminiscéncies e instints.
Qu’ère era enamorada de totes es novèles, era eroïna de toti es drames, era misteriosa de toti es volums de vèrsi.
Trapaue enes sues espatles era coloracion ambrenca dera odalisca en banh; amiaue eth gipon long que s’i didie as senhores feudaus; tanben se retiraue ara hemna esblancossida de Barcelona: per dessús de tot, totun, qu’ère un àngel!
Soent, en tot guardar-la, li semblaue que se l’escapaue era amna entada era e que s’estenie coma ua ondada ath torn deth sòn cap e dempús baishaue entara la blancor deth sòn pièch.
Ò, non te botges!
Non digues arren!
Guarda-me!
Li didie eth “mainatge”.
M’estimes, mainatge?
Dessús deth relòtge i auie un Amor petit de bronze damb era careta alègra e es braci arredonidi tient ua garlanda daurada.
Guairi còps se n’auien arrit en tot contemplar-lo!
Quan arribaue era ora de separar-se, totun, tot les semblaue seriós.
Quiets er un dauant der aute, se repetien: Enquia dijaus!…
Enquia dijaus!…
Hège ja nets e ena botiga alugauen eth gas.
Entenie era campaneta deth teatre que cridaue as comics ara representacion.
Ath sòn dauant vedie passar uns òmes damb era cara blanca e ues hemnes damb uns vestits deslustrats qu’entrauen pera pòrta que daue tàs colisses.
Que hège calor en aquera pèça massa baisha, damb eth rom rom deth cauhadèr alugat e entremiei des perruques e des pomades denses de perhum.
Era flaira des motles d’arrissar e eth heregament d’aqueres mans greishoses que li manejauen eth cap, non se tardaue a adormir-se un shinhau, estropada damb eth drap blanc.
Soent, eth dependent, tant que la pientaue, l’aufrie entrades entath balh de desguisaments.
Dempùs se n’anaue.
Tornaue a pujat carrèr ensús.
Arribaue ena Crotz Ròia.
Cuelhie es sabates damb sòla de husta que peth maitin auie amagat jos un banc e se calaue en sòn lòc entre es viatjaires despacientadi.
Quauqui uns baishauen ath pè dera pala.
Emma se demoraue soleta laguens deth coche.
En cada corba deth camin vedie milhor totes es lums dera ciutat, que hègen un bugàs ample e luminós per dessús deth revolum de cases.
Emma s’ajulhaue enes coishins e hège enlà es uelhs d’aqueth enludernament.
Alendaue, cridaue Leon e li transmetie paraules doces e punets que s’emportaue eth vent.
Ena pala i auie un praube diable damb un baston que demanaue caritat entre es diligéncies.
Anaue tot rosigat e se caperaue eth cap damb ua casqueta vielha de castor, en.honsada e arredonida en forma de gibrelh.
Quan se la treiguie, totun, en sòrta des paupetes campauen dues orbites dubèrtes e sagnoses.
Era cara se des.hilaue damb fragments vermelhs que d’eri rajauen uns liquids que se calhauen en un crospa verda enquiara punta deth nas e qu’es hòsses neres aspirauen convulsiuament.
Quan se dirigie a bèth un, inclinaue eth cap damb un arridolet pèc.
Alavetz, es vistons bluencs, voludant-se contunhament, anauen a tumar damb es tempes ath cant madeish dera nafra viua.
En tot seguir es coches cantaue ua cançon: Soent era calor d’un bon dia hè qu’es gojates sónien er amor.
Tota era rèsta èren audèths, solei e huelham.
A viatges, se presentaue còp sec, damb eth cap nud darrèr d’Emma.
Aguesta se retiraue en tot hèr un sorriscle.
Hivert lo repotegaue cada viatge.
Li didie qu’aurie de parar ua barraca ena hèira de Sant Roman o a viatges li preguntaue tot arrint se com anaue era sua aimanta.
Era sua votz, ara prumeria febla e ploraira, venguie a èster agudenta.
S’arrossegaue entre es ombres dera net coma un planh vague e angoniós; e entre es drings des cascavèls, eth brusor des arbes e eth bronit dera veitura auie un sabi pas qué de luenhant qu’a Emma l’arribaue enquiath hons dera sua amna, madeish qu’un remolin laguens d’un abisme e se l’emportaue fòrça mès enlà damb ua malenconia sens limits.
Hivert, totun, que se n’encuedaue deth contrapés, lançaue sense guardar arren ues potentes foetades.
Era punta dera treneta l’espetaue enes nafres e queiguie ath miei dera hanga hènt un sorriscle coma un enrauquiment.
Dempús, es viatjaires dera Arongleta acabauen adormint-se, es uns damb era boca duberta, es auti damb era maishèra abaishada, emparant-se ena espatla deth vesin o damb eth braç amagat ena anèra dera correja, oscillant regularament damb es bassacades deth coche.
Eth reflèx dera lantèrna, que se balançaue dehòra, peth lomb mobil des shivaus, penetraue en interior pes cortines de color de chicolate, diboishant ombres sagnoses en toti aqueri passatgèrs immobils.
Emma, embriagada de tristor, tremolaue jos era ròba e sentie com se l’anauen heredant es pès damb era mòrt ena amna.
Charles la demoraue en casa.
Es dijaus, era Arongleta arribaue tostemp tard.
Fin finau era senhora entraue en casa!
Lèu ne tansevolh punaue ara sua hilha.
Eth sopar non ère a punt.
Que l’ère parièr.
Desencusaue ara codinèra.
Ara que tot li semblaue ben ad aquera gojata.
Non, didie Emma.
Que sembles tota estranha aguest vrèspe, replicaue.
Non ei arren, non ei arren!
I auie dies que, tanlèu arribaue en casa, pujaue entara sua cramba.
E Justin, que se trapaue aquiu, anaue damb passi de vop, autant engenhós entà mestrar-la coma se siguesse ua crambèra acreditada.
Premanie era caisha des aluquets, eth candelèr, un libre, apraiaue era camisa de dormir, destapaue es linçòs.
Au, didie Emma, que ja ei tot ben, vè-te’n!
Londeman ère un dia òrre, e es dies a vier encara èren mès intolerables per çò dera impaciéncia qu’Emma manifestaue per tornar a gaudir era sua felicitat, cobesença aspra, alugada d’imatges coneishudes, e qu’eth dia setau crebaue sense trebucs enes amorasses de Leon.
Emma gaudie d’aguest amor d’ua manèra discrèta e absorbida, lo tenguie damb toti es artificis dera sua trendesa e tremolaue un shinhau, per çò de non perder-lo mès tard.
Soent li didie damb doçors malenconiosi ena votz: Ai, que ja sai que bèth dia me deisharàs!…
Leon preguntaue: Quini auti?
Es òmes, a tot darrèr, responie Emma.
Dempús higie en tot refusar-lo damb un gèst langorós: Qu’ètz toti uns infames!
Un dia que parlauen filosoficament des desillusions terrenaus, era venguec a díder (entà botar era sua gelosia a pròva, o ben cedint, dilhèu, a un desir massa fòrt d’efusion) qu’abans, abans qu’ada eth, n’auie estimat a bèth un: “pas coma a tu”, higec ara prèssa, e jurèc pera salut dera sua hilha que non s’auie passat arren.
Eth gojat s’ac credec.
Qu’ère capitan de vaishèth.
Non ère meter-se a cubèrt de quinsevolh recerca?
Non ère plaçar-se en un reng mès naut damb aquera pretenuda fascinacion exercida sus un òme que peth sòn mestièr li calie auer un naturau bellicós e auie d’èster acostumat as aumenatges?
Er escrivan sentec alavetz, com ère d’insignificanta era sua posicion.
Engüegèc es galons dauradi, es crotzes e es titols.
Solide qu’aquerò li shautaue; que s’ac auie d’auer imaginat en tot tier en compde es sòns costums dispendiosi.
E ath delà Emma amagaue fòrça des sues extravagàncies, taus coma es talents de possedir un tilburin blau, tirat per un shivau anglés, e amiat per un menaire damb es botines virades, que l’amièsse entà Rouen.
Aqueth caprici, l’ac auie inspirat Justin, que li demanaue que se lo quedèsse ath sòn servici coma un vailet.
E, s’aguesta privacion non padegaue en cada citacion eth plasèr dera arribada, aumentaue, en cambi, er amarum deth retorn.
Soent, quan parlauen entre eri de París, acabaue en tot mormolhar: A, be ne seríem de ben, aquiu!
Plan que òc, responie, que sò hòla!
Hè-me un punet!
Jamès auie estat tant embelinaira damb eth sòn marit.
Li hège lecaries, e en auer sopat li tocaue valsi ath piano.
Charles se sentie, donc, eth mès erós des mortaus, e Emma viuie sense inquietuds.
Enquia qu’un vrèspe eth mètge preguntèc:
Non ei era senhoreta Lampereur que te balhe es leçons?
L’è parlat de tu e m’a dit que non te coneishie.
Li semblèc que li queiguie un pericle.
A, dilhèu se n’a desbrembat deth mèn nòm!
Dilhèu òc!
E dempús, viuament: Tè, aciu qu’è es sòns recebuts!
Guarda!
E se n’anèc entar escritòri, remenèc toti es calaishi, barregèc toti es papèrs e acabèc per perder-se damb tau adretia que Charles li didec que non s’ac valie que se’n hesse per aqueri miserables recebuts.
Ò, plan que les vau a trapar!, didec Emma.
Plan que òc, eth diuendres a vier, Charles, en vier a calar-se es sabates laguens dera cramba a on i auie penjadi es sòns vestits, vedec qu’entre eth cuèr e eth sòn michon i auie ua huelha de papèr.
La cuelhec e liegec:
Felicie Lempereur, professora de musica”.
Qué diables i hè aguest papèr enes mies sabates?
A compdar d’aqueth moment, era sua existéncia non siguec qu’un teishut de mentides que damb eres estropaue eth sòn amor, coma damb ua espessor de vels, per çò d’amagar-lo.
Qu’ère tauments un besonh, ua mania, un plaser; enquiath punt que se didie qu’ager auie passat peth costat dret deth carrèr, ère causa de saber qu’auie passat peth quèrre.
Un maitin se n’auie anat tota leugèra de ròba, tau coma auie per costum, quan se metec a nheuar còp sec.
Charles, tot guardant eth temps pera hièstra, vedec ath prèire Bournisien en petit coche deth senhor Tuvache, que l’acompanhaue entà Rouen.
Alavetz baishèc e li demanèc ath prèire que tanlèu arribèsse ena Crotz Ròia, l’autregèsse ara sua hemna er abric que li daue.
Un còp arribat en ostau, eth prèire Bournisien preguntèc pera hemna deth mètge de Yonville.
Era ostalèra didec que non se deishaue quèir per aquiu.
Atau, tath vrèspe, eth capelhan, en veir ara senhora Bovary ena Arongleta, li condèc que l’auie cercat en vaganaut, sense balhar-li, plan, cap importància, donques que se metec a hèr er elògi d’un predicador qu’en aqueth moment hège meravilhes ena catedrau e que totes es senhores acodien a seguir-lo d’aurelha.
Qu’ère parièr que eth prèire Bournisien non auesse demanat explicacions; d’auti, en escadences posteriores, se poirien mostrar mens discrèts.
En futur, totun, credec convenent de lojar-se ena Crotz Ròia; de sòrta qu’era brava gent deth sòn pòble que la vedien pes escales non sospechauen arren.
Totun, un dia eth senhor Lheureux la vedec que gessie der Otèl de Boulogne de bracet damb Leon.
Emma cuelhec pòur, en tot pensar qu’ac diderie.
Non ère cap tan simplet.
Que vengui a veir se me podetz autrejar sòs; les è de besonh.
Emma cohessèc que non n’i podie autrejar.
Plan que òc, es dues reconeishences de deute signades per Charles, enquia alavetz Emma non n’auie pagat qu’ua.
Per çò que hège ara auta, a demana d’era, eth botiguèr auie accedit a remplaçar-la per ues autes dues e les auie prorogat enquia ua dada de tèrme fòrça luenhana.
Dempús se treiguec dera pòcha ua lista d’articles non pagats: qu’èren: es cortines, eth tapís, eth teishut entàs fautulhs, quauqui vestits e articles de cabinet d’atrencadura; eth valor tot amassa pujaue apròp de dus mil francs.
Emma joquèc eth cap.
Eth botiguèr seguic: S’ei que non auetz metallic, totun auetz bens.
E li parlèc d’un casalon en males condicions, plaçat en Berneville, près d’Aumale, que non daue grana causa.
Abans, aquerò depenie d’ua bòrda venuda peth senhor Bovary pair, pr’amor que Lheureux se’n sabie de tot, enquia deth nombre d’ectares e eth nòm des vesins.
Emma objectèc dera dificultat de trapar un comprador.
Lheureux li balhèc era esperança de trapar-ne.
Era senhora Bovary preguntèc, totun, com serie possible qu’era podesse efectuar era venda.
Non auetz es poders?, responec eth botiguèr.
Aguesta paraula l’arribèc coma ua alendada d’aire frescolenc.
Deishatz-me era nòta, didec Emma.
Que non cau, seguic Lheureux.
Era setmana a vier tornèc e se vantèc d’auer desnishat, dempús de fòrça gestions, un cèrt Langlois que de hège fòrça temps desiraue era proprietat; non volie díder, totun, quan ne volerie autrejar.
Qu’ei parièr eth prètz, exclamèc Emma.
Ath contrari; calie demorar, sondejar ad aqueth brigand.
Era causa s’ac valie e çò de milhor serie hèr un viatge, e, coma qu’era non lo podie hèr, eth s’aufrie a acarar-se damb Langlois.
Quan tornèc, didec qu’eth crompador n’aufrie quate mil francs.
Ara anoncia d’aguesta naua Emma sentec qu’eth còr se l’adocie.
Francament, higec eth comerciant, ei ben pagat.
Com!
Com!, gasulhèc.
Ò!, seguic Lheureux, arrint damb ua mina bravassa.
Dilhèu non m’en sai de qué se passe enes cases?
E la guardaue fixament en tot tier enes dits dues huelhes de papèr que hège esguitlar entre es ungles.
A tot darrèr, daurint era cartèra, estenec sus era taula quate reconeishences de deute de mil.
Signatz aquerò e demoratz-vos-ac tot.
Emma protestèc escandalizada.
E cuelhent era pluma escriuec ath pè dera factura: “Recebut dera senhora Bovary quate mil francs”.
Qué vos enquimère, se d’aciu a sies mesi crubaratz es endarrieratges dera vòsta cabana e jo vos boti eth tèrme deth darrèr recebut enquia dempús deth pagament?
Emma se trebolaue un shinhau damb aqueri calculs, e es aurelhes li ressonauen damb un dring de pèces d’aur coma se queiguessen d’un sac traucat e anèssen repompint peth solèr.
Fin finau Lheureux expliquèc qu’auie un amic cridat Vinçart, banquèr de Rouen, que descompdarie aqueri quate reconeishences de deute e dempús l’autrejarie eth madeish er excedent deth deute reau.
En sòrta de dus mil francs, totun, non n’amièc que mil ueit cents, donques qu’er amic Vinçart (coma auie d’èster) n’auie dedusit dus cents per despenes de comission e de descompde.
Dempús demanèc negligentament un recebut.
Plan… eth comèrç… a viatges…
Un orizon de fantasies realisables se dauric alavetz dauant d’Emma.
Que siguec pro prudenta de sauvar-se mil escuts, que damb eri paguèc, quan vengueren es tèrmes, es tres prumères reconeishences; era quatau, totun, arribèc en casa un dijaus, e Charles, capvirat, demorèc tranquillament era arribada dera sua hemna per çò que li balhèsse es explicacions deth cas.
Se non l’auie metut ath pas d’aqueri deutes ère entà estauviar-li copacaps domestics.
Se li seiguec enes jolhs, l’amorassèc, lo neguèc de mèus, hec ua longa enumeracion de totes es causes indispensables qu’auie crompat a credit.
Charles, en non saber se com gésser deth pas, recorrec ar etèrn Lheureux, que jurèc qu’apraiarie es causes damb era condicion de què eth senhor li signèsse dus reconeishences, ua d’eres de sèt cents francs, aurie d’èster pagada ath cap de tres mesi.
Entà acarar aguest inconvenent, l’escriuec a sa mair ua carta patetica.
En sòrta de transmeter-li era responsa, se presentèc era madeisha.
E quan Emma volec saber se se n’auie trèt bèra causa:
Òc, responec Charles, mès que vò veir era factura.
Londeman, a punta de dia, Emma correc entara casa deth senhor Lheureux pr’amor de que li hesse ua auta nòta que non depassèsse es mil francs.
Pr’amor que mostrant era de quate mil l’aurie calut díder qu’era n’auie pagat es dus tèrci, e per tant aurie degut cohessar era venda der immòble, negociacion ben amiada peth botiguèr e qu’efectiuament non siguec coneishuda senon mès tard.
Non auríetz pogut deishar de cornèr çò deth tapís?
E quin besonh n’auíetz de cambiar eth teishut des fautulhs?
Enes mèns tempsi, enes cases non n’auie senon un, de fautulh, e ère solet entàs persones granes; aumens atau ac vedí jo ena casa dera mia mair, qu’ère ua persona senada, me podetz creir.
Rics, non ne pòden èster toti!
Non i a fortuna que se tengue maugastant d’aguesta manèra!
Me rogiria tota se m’auessa de veir tau coma vosati!
E ça que la, jo sò vielha e me cau atencions!…
Be n’a d’ornaments e objèctes de luxe!
Guarda: seda entà folrar a dus francs… quan se trape teishuts a dus sòs, e enquia e tot per mens, que hèn eth madeish servici?
Emma, estirada en sofà, replicaue tan tranquillament coma podie: Pro, senhora, pro!…
Era soèra seguie repotegant, en tot predider-les qu’anarien a parar en espitau.
De totes manères, eth tòrt qu’ère de Bovary.
Erosament auie prometut qu’anullarie aqueri poders…
Com?
Atau m’ac a jurat, seguic era brava hemna.
Fòrça gràcies, didec era vielha.
E lancèc es poders en huec.
Mon Diu!, exclamèc Charles.
Tu que n’as eth tòrt tanben!
Era sua mair, quilhant es espatles, didie que tot aquerò ère comèdia.
Charles, totun, emmaliciant-se per prumèr viatge, cuelhec era defensa dera sua hemna, enquiath punt qu’era vielha senhora Bovary se’n volie anar de seguit.
Ac hec, mès londeman; eth sòn hilh la volie retier.
En passar era pòrta era repliquèc:
Non, non!
L’estimes mès qu’a jo, e hès ben, ac cau hèr atau.
Ath delà, qu’ei parièr.
Ja t’ac traparàs!…
Qu’ajatz fòrça salut, donques que non sò prèsta, coma tu dides, a vier a hèr-li scènes.
Non per aquerò deishèc de senter-se avergonhat Charles dauant d’Emma, que non l’amagaue era rancura d’auer-la hèt objècte d’ua manca de confiança.
Li calèc persutar fòrça abans qu’era consentisse en tornar a acceptar es poders, e enquia e tot l’acompanhèc ena casa deth senhor Guilhaumin pr’amor de qué les hesse uns auti documents parièrs.
E Charles se sentec aleugerit per aquera reflexion embolhaira que li daue ara sua feblesa es aparences amanhagadores d’ua preocupacion superiora.
Eth dijaus a vier, quin delavaci, damb Leon, ena cramba der otèl!
Arric, plorèc, cantèc, hec pujar gelats, volec humar cigarretes; li semblèc extravaganta, encara qu’adorabla, supèrba.
Leon non se’n sabie se quina reaccion, pujada deth hons deth sòn èsser, lo possaue encara mès a precipitar-se enes alegries dera vida.
Venguie a èster irritabla, gormanda, e voluptuosa.
Se passejaue damb eth pes carrèrs, capinauta, sense pòur, didie era, de comprometer-se.
Ça que la, a viatges s’estrementie damb era idia de trapar a Rodolphe; donques que, encara que s’auessen separat entà tostemp li semblaue que non se sentie complètament desliurada dera sua dependéncia.
Ua tarde, non tornèc en Yonville.
Charles ère plan preocupat, e Berthe, que non se volie calar en lhet sense era sua mair, ploraue damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Justin se n’auie anat, ar edart, carretèra enlà.
Enquia e tot eth senhor Homais auie deishat era farmacia.
A tot darrèr, tàs dotze non se podec tier mès, e Charles cuelhec eth coche, se metec laguens, foetèc ar animau e arribèc tath torn des dues deth maitin ena Crotz Ròia.
Arrés.
Pensèc qu’er escrivan dilhèu l’aurie pogut veir.
A on lo poirie trapar, totun?
I anèc.
Començaue a hèr dia.
Aubirèc es panèus notariaus ath dessús d’ua pòrta.
Piquèc.
Bèth un, sense ne solet daurir, li balhèc er infòrme demanat en tot ahíger fòrça escarnis contra es que shordauen ara gent en aqueres ores dera net.
Era casa a on demoraue er escrivan non auie campaneta, ne picapòrt, ne portèra.
Charles pataquegèc damb es punhs, plan fòrt.
Per edart passèc un agent de policia.
Alavetz cuelhec pòur e se n’anèc.
Era familha Lormeaux ja non demoraue en Rouen.
S’aurà quedat entà ajudar ara senhora Dubreuil.
Qué m’embolhi!
A on pòt èster, donc?
Se l’acodic ua idia.
Demanèc er Anuari en un cafè e cerquèc rapidament eth nòm dera senhoreta Lempereur, que s’estaue en carrèr dera Renelle-des-Maroquiniers numèro 74.
Quan entraue en aguest carrèr, Emma apareishec en aute extrèm.
S’apressèc a punar-la damb tanta precipitacion que semblaue que se li lançaue ath dessús.
Exclamèc:
Qué t’arrribèc ager que non vengueres?
Me trapè mau.
E de qué?…
A on?…
Com?…
Emma se passèc era man peth front e responec: En çò dera senhoreta Lempereur.
Ja m’ac pensaua!
Ara i anaua!
Ò, que non cau!, didec Emma.
Ven de partir ara madeish.
Un aute còp, totun, non t’ac cuelhes tan fòrt.
S’eth mès petit retard te capvire atau, non me senti en libertat, comprenes?
Qu’ère ua sòrta de permís que s’autrejaue per tau de non senter-se intimidada enes escapades que hège.
E, coma ère de demorar, se’n profitèc amplament.
Quan li cuelhie talents de veir a Leon, se n’anaue damb quinsevolh desencusa, e, coma qu’eth ja non la demoraue aqueth dia, l’anaue a cercar en burèu.
Ara prumeria, siguec, entada eth, motiu de grana satisfaccion.
Lèu, totun, non l’amaguèc era vertat, ei a díder: qu’eth sòn superior se planhie d’aqueres perturbacions.
Tè, vene!, li didie era.
E eth s’esquivaue.
Emma li manifestèc eth desir de qué se vestisse de nere, li demanèc que se deishèsse créisher ua punta de barba pr’amor que se retirèsse as retraits de Loís XIII.
Volec conéisher era sua cramba e la trapèc mediòcra.
Eth se rogic; era non se n’encuedèc e li conselhèc que se crompèsse ues cortines coma es sues.
E, coma que Leon l’objectèsse era despena, era li didec arrint:
Qu’ei que te les vòs sauvar es sòs?
Cada viatge li calie que Leon li condèsse tot çò qu’auie hèt dempús deth rendetz-vos.
Li demanèc vèrsi entada era, ua pèça d’amor, ath sòn aunor.
Leon non arribèc jamès a trapar era rima deth dusau vèrs e acabèc en tot copiar un sonet d’un album.
Qu’ac hec mès per complader-la que non pas per vanitat.
Emma li prodigaue paraules trendes barrejades damb punets que l’arribauen ena amna.
A on auie aprenut aquera corrupcion, lèu lèu immateriau, a truca d’èster prigonda e dissimulada?
Damb fòrça plaser, didec eth farmaceutic.
Ath delà, me cau esvagar- me un shinhau pr’amor qu’aciu me hlorisqui.
Anaram en bèth espectacle, en restaurant, que ne haram des nòstes!
Qué vòs dider?
Dilhèu non maumeti pro era mia santat en tot estar- me de contunh entre es emanacions dera farmacia?
Vaquí eth caractèr des hemnes: son geloses dera sciéncia e dempús s’opausen a qu’un se procure es mès legitimes distraccions.
Qu’ei parièr.
Campdatz damb jo.
Un dia d’aguesti me deisharè quèir per Rouen e entre es dus deisharam endarrèr ara gent de categoria.
Abans, eth potecari s’aurie sauvat ben d’ua expression coma aguesta.
Ara que li daue per tier un genre divertit e parisenc que trapaue de mès bon gust, e madeish qu’era sua vesia, era senhora Bovary, interrogaue ar escrivan plen de curiosèr sus es costums deth caplòc, e enquia e tot parlaue calò damb era fin d’enludernar… as borgesi.
Didie: piltra, xivarri, gomós, pixavi e tòqui eth piramidó, entà díder, “me’n vau”.
Un dijaus, donc, Emma se trapèc damb era suspresa d’estramuncar damb eth senhor Homais ena codina deth Lion d’Or.
Anaue vestit de viatge, ei a díder, abrigat damb ua capa vielha que non la coneishien; en ua man amiaue era valisa e ena auta eth saquet de cuèr, folrat de pèths per çò d’auer es pès cauds, que tenguie en establiment.
Non l’auie parlat ad arrés deth sòn projècte, per pòur de qué es clients non s’enquimerèssen pendent era sua abséncia.
Era idia de tornar a veir es lòcs a on auie passat era sua joenessa l’exaltaue, pr’amor que non parèc de blagar pendent tot eth long camin; dempús, tanlèu auec arribat, sautèc damb adretia deth coche entà vier ara cèrca de Leon.
Que siguec inutil qu’er escrivan se resistisse; eth senhor Homais se lo hec a vier en cafè de Normadie.
I entrèc majestuosament, sense trèir-se eth chapèu, en considerar que desencoar-se en lòc public hège massa de província.
Emma demorèc tres quarts d’ora.
A tot darrèr se n’anèc entath sòn burèu e, perduda en tota sòrta de conjectures, prodigant acusacions ara sua indiferéncia e repotegant-se en cada instant era sua pròpria feblesa, se passèc era tarde damb eth front calat enes veires dera hièstra.
Tàs dues, eth senhor Homais e Leon encara èren ena taula, er un dauant der aute.
Era sala s’anaue uedant.
E, darrèr dera veirina qu’auien ath costat, un rajòu d’aigua gessuda d’un bachàs de marme ludie ath batèc deth solei e queiguie damb un sorrolh monotòn ath dessús des tres langostes e d’ues catles ath costat d’ues huelhes de creishens e d’ùns manats d’espargues.
Homais gaudie.
L’embriagaue mès eth luxe qu’era bona taula.
Eth vin de Pomard, totun, l’excitaue es facultats, e, quan campèc era trueita ath rom, comencèc a expausar teories immoraus sus es hemnes.
Çò que mès lo sedusie ère eth chic.
Adoraue as hemnes vestides elegantament e botades en uns interiors ben mobladi; per çò des qualitats corporaus, tanpòc non se hège eth perdut.
Leon, desesperat, guardaue eth relòtge.
Non vos deuetz divertir guaire en Rouen, didec ara imprevista.
Leon se rogic tot.
Tè, sigatz franc!
Remiratz qu’en Yonville…
Eth gojat mormolhèc.
Ena casa dera senhora Bovary non vantàuetz a…?
A qui?
Ara sirventa!
Leon s’emmalicièc.
Ath delà, sonque li shautauen es hemnes brunes.
Que i sò d’acòrd, didec eth farmaceutic: qu’an mès temperament.
E, en tot inclinar-se entara aurelha deth sòn amic: li didec es simptòmes que damb eri se podie conéisher qu’ua hemna auie temperament.
Enquia e tot se calèc en ua digression etnografica: era alemana qu’ère leugèra, era francesa libertina, era italiana apassionada.
E es neres?, preguntèc er escrivan.
Qu’ei un gust d’artista, didec Homais.
Crambèr, dues mieges tasses!
Anem-mo’n?, didec a tot darrèr Leon, en tot despacientar-se.
Yes.
Alavetz, Leon, entà demorar-se solet, didec qu’auie faena.
A, vos acompanhi ua estona!, didec Homais.
E, baishant peth carrèr damb eth, li parlaue dera sua hemna, des sòns hilhs, deth sòn futur e dera farmacia, en tot hèr-li saber er estat de decadéncia que se la trapèc e eth punt de perfeccion que l’auie quilhada.
En enténer eth nòm deth farmaceutic, Emma s’enforismèc.
Totun aquerò, Leon non deishaue de balhar bones rasons: que non ère eth sòn tòrt; dilhèu non coneishie ath senhor Homais?
Dilhèu se pensaue que s’estimaue mès era companhia d’eth qu’era d’era?
Emma, totun, li virèc era esquia.
Eth la cuelhec e, de jolhs ath sòn dauant, l’agarrèc dera cintura en ua actitud langorosa plia de concupiscéncia e de suplicacion.
Emma ère de pès.
Lo guardaue damb uns uelhs holadi, seriosament, terriblament.
Dempús, es lèrmes l’umitegèren, es sues paupetes s’abaishèren, abandonèc es mans e Leon se les botaue ena boca quan campèc un mosso dera casa dident que demanauen ath senhor.
Tornaràs?, didec era.
Quan?
De seguit.
En veder-lo, eth farmaceutic li didec: Qu’ei un param.
È volgut interrómper aguesta visita, que me semblaue que vos contrariaue.
Anem en çò de Bridoux a béuer ua copeta d’aiguardent.
Leon li didec que li calie tornar en burèu.
Deishatz anar Cujas e Bartolus, diable!.
Qui vos ac enebís?
Be n’ei de curiós!
E coma qu’er escrivan seguie encaborniant-se: Que vengui damb vos, donc.
Leon, trebolat per çò dera mala encolia d’Emma, pera charradissa deth senhor Homais e dilhèu, tenben, pera pesantor deth dinar, s’estaue indecís e coma jos era fascinacion deth farmaceutic, que repetic:
Anem entà çò de Bridoux!
Qu’ei a tocar, en carrèr de Malpalu.
Alavetz, per covardia, per pegaria, per aguest inqualificable sentiment que mos arrossègue entàs accions mès antipatiques, se deishèc amiar entà çò de Bridoux.
Se preneren er aiguardent.
Er aute, totun, l’arturaue en tot cuelher-lo peth braç e dider- li:
Un moment!
Que ja gesqui.
Vos presentarè a Thomassin.
A tot darrèr se podec desliurar e córrec de nauèth entar otèl.
Se n’acabaue d’anar desesperada.
Ara l’auie en òdi.
Aquera manca de paraula li semblaue un otratge e se metec a cercar d’autes rasons entà desligar-se’n: qu’ère incapable d’eroïsme, feble, vulgar, mès mofle qu’ua hemna, e, ath delà, aganit e pusillanime.
Dempús, padegant-se, acabèc per encuedar-se’n que solide l’auie calomniat.
Auer denigrat, totun, aqueri qu’encara estimam que ja ei desligar-se’n un shinhau.
Que vau mès non tocar es idòles, donques qu’es dits se hèn a vier eth daurat.
Cada còp anauen parlant mès soent de causes indiferentes ath sòn amor, e enes cartes qu’Emma l’adreçaue abondauen es allusions as flors, as vèrsi, ara lua e as esteles, recorsi ingenús d’ua passion aflaquida que sajaue d’alugar-se damb totes es ajudes exteriores.
En cada nau viatge que hège demoraue negar-se en ua felicitat prigonda; dempús, se vedie obligada a cohessar-se que non sentie arren d’extraordinari.
Aquera decepcion s’esfaçaue ara prèssa dauant d’ua naua esperança, e tornaue enes sòns braci mès abrandada, mès avida.
Se despolhaue brutaument en tot arrincar eth cordon prim deth corset que fiulaue ath torn des anques coma ua sèrp resquilhosa.
De puntetes e descauça, anaue a veir s’era pòrta ère ben barrada; dempús, damb un solet movement, se metie tota era ròba enta baish.
E esblancossida, seriosa, sense badar boca, se lançaue contra eth pièch de Leon damb ua longa estrementida.
Ça que la, en aqueth front caperat de gotes heredes,, en aqueri pòts trantalhants, en aqueri vistons hòraviadi, ena sarrada des sòns pòts, i auie quauqua causa d’extrèm, de vague e de escur que, a Leon, li semblaue que s’eslissaue subtilament entre eri, coma entà desseparar-les.
Non gausaue interrogar-la.
En observar-la, totun, tant experimentada, pensaue qu’auie d’auer passat per totes es pròves deth patiment e deth plaser.
Aquerò qu’abans l’encantaue, ara l’espaurie un shinhau.
Ath delà, se revoutaue contra era absorcion, coma mès anaue mès s’accentuaue, dera sua personalitat.
Non li perdonaue a Emma aquera victòria permanenta.
Enquia e tot s’esforçaue a non estimar-la tant.
Tanlèu entenie, totun, eth carrinclar des sues botines, se sentie covard, madeish qu’es embriacs dauant des licors fòrts.
Qu’ei vertat qu’era non deishaue de prodigar-li tota sòrta d’atencions, dès es rafinaments dera taula enquias distincions deth vestit e es amanhagades des sues guardades.
Amiaue ròses de Yonville en pitrau que dempús li lançaue ena cara, hège veir que s’interessaue pera sua salut, l’autrejaue conselhs sus eth sòn comportament, e entà retier-lo encara mès, demorant dilhèu qu’eth cèu hesse un miracle, li pengèc ua midalha dera Vèrge en còth.
S’informaue sus es sòns companhs coma ua mair vertuosa.
Li didie:
Se l’auesse estat possible, s’aurie botat a espiar-lo entà veir se quina vida amiaue.
E enquia se l’acodic de hèr-lo seguir pes carrèrs.
Ath cant der otèl i auie ua sòrta de vagabond que servie as forastèrs e que non s’i remirie…
Eth sòn orgulh, totun, se revoutèc.
Se me’n fot que m‘enganhe!
Non l’estimi pas tant!” Un dia, en auer-se separat mès lèu que de costum, Emma se’n tornaue soleta peth passeg, quan se n’encuedèc des parets deth convent a on auie estat abans.
Alavetz se seiguec en un banc ara ombra des olms.
Quina tranquillitat en aqueri tempsi!
Com envejaue es inefables sentiments d’amor inspiradi pes libres que liegie!
Es prumèrs mesi deth sòn matrimòni, es passejades a shivau peth bòsc, eth vescomde barant eth vals, Lagardy e es sòns cants, tot desfilaue dauant des sòn uelhs.
E, de pic, Leon li semblèc tan luenhant coma toti es auti.
E ça que la, me l’estimi!, se didie.
Qu’ère parièr!
Non ère erosa, jamès n’auie estat.
D’a on li venguie aquera insufisença dera vida, aquera corrupcion sobta des causes qu’en eres s’apuaue?…
Se i auie, totun, un èsser fòrt e beròi, siguesse a on siguesse, ua natura coratjosa, plia ath còp d’exaltacion e de rafinaments, un còr de poèta laguens d’ua forma d’àngel, ua lira damb es còrdes d’aram que toquèsse epitalamis elegiacs ressonant cèu ensús, per qué, donc, non l’auie de trapar?
Ath delà, qu’ère inutil cercar arren; non s’ac valie.
Tot ère ua mentida!
Cada arridolet amagaue un badalh d’anuèg, cada jòia ua malediccion, cada plaser ua mauparada, e es punets mès complèts non deishauen senon uns talents irrealizables d’ua voluptat mès nauta enes pòts.
Un arranguilh metallic henec er espaci, e dera campana deth convent baishèren quate batalhades.
Es quate!
E li semblaue que hège ua eternitat qu’ère en aqueth banc.
Un infinit de passions, totun, pòt càber en un instant, dera madeisha manèra qu’ua multitud se hè lòc en un espaci petit.
Emma viuie absoludament ocupada damb es sues passions, e non l’enquimerauen bric es sòs, coma se siguesse ua archiduquessa.
Mès, un dia entrèc ena sua casa un òme roienc, cauvet e de mina malautissa, en tot díder que venguie de part deth senhor Vinçart de Rouen.
Se treiguec es agulhes qu’amiaue clauades ena pòcha laterau dera sua longa levita verda, se les clauèc ena manja e li presentèc un papèr damb fòrça correccion.
Qu’ère un reconeishement de deute de cent francs qu’amiaue era sua signatura e que, a maugrat de totes es sues recomendacions, Lheureux auie passat ara orde de Vinçart.
Emma manèc ara sirventa entara sua casa.
Alavetz, eth desconeishut, que demoraue de pès, calant a dreta e quèrra ues guardades curioses qu’es sues pestanhes ròies dissimulauen, demanèc damb mina ingenua:
Quina responsa l’è d’amiar ath senhor Vinçart?
Donques, didetz-li… responec Emma, qu’ara non m’ei possible…
Que se demore… que se demore ara setmana a vier.
E eth missatgèr se n’anèc sense daurir es pòts.
Londeman tà meddia, totun, Emma recebec un avertiment de protestacion.
Ara vista deth papèr sagerat, a on podec lièger mès d’un còp e en letres plan visibles “Mèstre Hareng, oficiau ministeriau de Buchy”, s’espauric tant que li manquèc temps entà anar a trapar ath comerçant de teishuts.
Aguest qu’ère ena botiga estacant un paquet.
Servidor!, didec; ara seguida que sò damb vos.
Mès que non deishèc de seguir en paquet, ajudat per ua gojateta d’uns tretze ans, un shinhau gibosa, que li servie ath còp de dependenta e de codinèra.
Dempús, hènt ressonar es esclòps pera estrada dera botiga, pugèc en prumèr estatge seguit dera senhora e la hec passar en un gabinet estret.
I auie ua taula grana de husta e, ath dessús, uns quants registres assegurats transversaument per ua barra de hèr damb un cadiat en extrèm.
Emparada ena paret e miei caperada per uns retalhs de teishut d’indiana, s’entrevedie ua caisha de sòs d’ues dimensions taus que deuie contier bèra causa mès que monedes e bilhets de banca.
Efectiuament, eth senhor Lheureux hège prèsti contra era garantida de jòies e d’autes penhores.
Lheureux cuelhèc sèti en espaciós fautulh de palha, dident: Qué i a de nauèth?
Vaquí.
E li mostrec eth papèr.
E qué voletz que hèsca?
Alavetz Emma s’emmalicièc en tot rebrembar-li que l’auie balhat era paraula de qué non harie circular es reconeishences de deute.
Lheureux li didec:
Que m’i sò vist obligat; me trapaua entre era espada e era paret.
E qué se passarà ara?, didec Emma.
Emma hège esfòrci entà non bofetar-lo.
Plan, hemna!
Padegar ath senhor Vinçart!
Guardatz, me semble qu’enquia ara sò estat pro considerat damb vos.
E daurint un des registres deth dessús dera taula: Guardatz!
Dempús, en tot anar seguint era plana damb eth dit: A veir… a veir…
Eth dia 13 d’agost, dus cents francs…
Eth dia 23 de mars, quaranta sies…
Se posèc coma se l’assautèsse era pòur de hèr bèra pegaria.
E ja no digui arren des reconeishences signades peth senhor, ua d’eres de sèt cents francs e era auta de tres cents!
Per çò que hè as articles que vos auetz hèt a vier a crèdit, atau coma es interèssi, non acabaríem jamès; que me rome eth cap.
Non me voi embolhar mès!
Emma ploraue, li didec “brave senhor Lheureux”.
Aguest non deishaue d’emparar-se en “aqueth mastin de Vinçart”.
Ath delà, non auie un sò horadat, non li pagaue arrés, lo desplumauen de viu en viu; un praube botiguèr coma eth non podie hèr prèsti per auança.
Emma se demorèc silenciosa.
Eth senhor Lheureux, en tot mossegar eth mange dera ploma, se sentec solide inquiet per aqueth silenci, donques que contunhèc:
S’un d’aguesti dies crubèssa quauqua causa… alavetz poiria…
Barneville…
Com?…
Semblèc estonat que Langlois encara non auesse pagat.
E didetz qu’acordam…?
Çò que volgatz!
Alavetz cluquèc es uelhs coma se reflexionèsse, escriuec quauques chifres e, declarant que li costarie fòrça, qu’era causa ère escabrosa e ua vertadèra sagnada entada eth, dictèc quate reconeishences de deute de cent cinquanta francs cadua, en tot espaciar es tèrmes d’un mes es uns respècte des auti.
Ara me calerà que Vinçart me volgue escotar.
A maugrat de tot, quède acordat; non sò d’aqueri que se compladen en pèrder eth temps ne que se hèsquen endarrèr.
Quan pensi qu’aquerò ei un vestit a dus reiaus e miei eth mètre e que lo balhen coma bon!
E era gent se lo hè a vier!
Coma podetz compréner, non les digui de qué se tracte.
Qué vos semble?, didie Lheureux.
Aumens sabetz-vo’n…
A, mès endauant!, didec eth botiguèr virant-se d’esquia.
En arribar tara vrespada, Emma pressèc a Bovary entà qu’escriuesse a sa mair pr’amor de transmeter-li toti es endarreriments der eretatge.
Alavetz Emma sondegèc era expedicion d’ues factures a dus o tres clients.
Coma qu’era pròva l’anèc ben, lèu la tenguec soent.
Higie damb precaucion coma postdata: “Non l’ac digatz ath mèn marit, ja vo’n sabetz de qué ei orgulhós…
Desencusatz…
Era vòsta servidora…” Que i auec quauques reclamacions; era, totun, les interceptèc.
Entà hèr sòs se venec es gants deishat d’anar, es capèths acornerats, eth hèr vielh.
Regatejaue damb vertadèra rapacitat; era sang de pagesa que li corrie pes venes la possaue entàs beneficis.
Dempús, pendent es viatges que hège ena ciutat, traficarie crompant e venent foteses que, a manca de ua auta causa, eth senhor Lheureux solide acceptarie.
Crompèc plumes d’estruci, porcelana chinesa, armaris ancians.
Manlheuaue a Felicité, ara senhora Lefrançois, ara ostalèra dera Crotz Ròia, a toti e pertot.
Damb es sòs qu’a tot darrèr recebec de Barneville, liquidèc dues reconeishences.
Es auti mil cinc cents francs se honeren.
Aqueric naui compromisi e anèc seguint atau.
Qu’ère cèrt qu’a viatges sajaue de hèr calculs e desnishaue causes exorbitantes que li costaue de creir.
Alavetz, tornaue a començar, s’i perdie, ac deishaue córrer tot e non i pensaue mès.
Era casa qu’ère ben trista ara.
Es provedidors gessien indignadi.
Se vedien mocadors arrossegant-se pes hornèus.
E era petita Berthe, damb gran espant dera senhora Homais, amiaue es miches traucades.
Se Charles se riscaue timidament a hèr bèra observacion, Emma responie brutaument qu’eth tòrt non ère cap sòn.
Per qué aqueres enventides?
Charles s’ac explicaue tot pera malautia nerviosa qu’auie patit.
E, en tot repotegar-se alavetz d’auer jutjat coma defauts es senhaus d’un desequilibri fisic, s’acusaue d’egoïsme e li venguien talents de hèr-li un punet.
Non!, se didie.
Que la shordaria!
E non se botjaue…
En auer sopat, se passejaue solet peth uart.
Se botaue a Berthe enes jolhs e, daurint eth jornau, l’ensenhaue a liéger.
Era creatura, que non estudiaue jamès, non se tardaue a daurir uns uelhs tristi e se metie a plorar.
Alavetz, eth la padegaue.
Anaue a cercar-li aigua per tau de hèr-li arriuets en sable, o a viatges trincaue branques de saüc e li plantaue arbes enes pertèrres, sense cap temor d’enlaidir eth uart, plen coma ère d’èrbes que creishien pertot.
Li deuien tantes sodades a Lestiboudois!
Dempús era creatura auie hered e demanaue ara sua mair.
Era queiguda des huelhes anonciaue era tardor.
Quan s’acabarie, donc, tot aquerò…?” E seguie d’un costat en aute damb es mans cuelhudes ath darrèr.
Emma s’estaue ena sua cramba.
Non i pujaue jamès arrés.
Non se botjaue en tot eth dia, tostemp assopida, a miei vestir e hènt cremar de quan en quan uns gachets flairants qu’auie crompat ena botiga d’un algerian, en Rouen.
Entà non auer de suportar pes nets ad aqueth òme estirat que dormie ath sòn costat, a truca de males cares acabèc en tot relegar-lo en dusau estatge.
Atau podie liéger enquiara maitiada uns libres extravagants damb ues scènes orgiaques e ues situacions sagnantes.
Soent la cuelhie ua sòrta de terror, deishaue anar un sorriscle.
Charles acodie de seguit.
Vè-te’n!, li didie era.
O ben a viatges, cremada mès fòrtament per aquera ahlama intima qu’ahiscaue er adultèri, panteishant, esmoiguda, alugada de desir, daurie era hièstra, alendaue aire frescolenc, des.hège ath vent era sua espessa cabeladura e, guardant es esteles, desiraue amors de prince.
Que pensaue en eth, en Leon.
En aqueth moment ac aurie balhat tot per un d’aqueri rendetz- vos que la padegauen.
Qu’èren es sòns dies de gala, e volie que siguessen esplendids.
E, quan eth non podie pagar solet es despenes, era completaue er excedent liberaument, causa que se passaue lèu cada viatge.
Leon sagèc de hèr-li compréner que, en quinsevolh aute otèl mès modèst, tanben i serien ben.
Era, totun, i metec un pilèr d’objeccions.
Un dia treiguec deth portamonedes sies cuelheretes d’argent damb ua capa d’aur (qu’ère eth present de nòces deth vielh Rouault) e li demanèc que les amièsse de seguit ena casa d’empenhament.
Encara qu’aquera gestion non li siguesse agradiua, Leon aubedic.
Qu’auie pòur de comprometer-se.
Dempús, en tot pensar-i, trapèc qu’eth sòn concubinatge cuelhie ues formes fòrça estranhes e que dilhèu non èren mancadi de rason aqueri que li conselhauen que se’n deishèsse d’anar.
Plan que òc, bèth un l’auie manat ua longa carta anonima ara sua mair en tot assabentar-la qu’eth sòn hilh se descaminaue damb ua hemna maridada.
E, sense entretier-se, era brava senhora, en veir er etèrn espantaudèths des familhes, ei a díder, era vaga creatura perniciosa, era sirena, eth monstre que viu fantasticament enes prigondors der amor, l’escriuec ath mèstre Dubocage, eth sòn superior, que se comportèc en aqueth ahèr d’ua manèra perfècta.
Ua intriga semblabla damnatjarie, ara ora que se volesse establir, era sua reputacion professionau.
Li conselhèc qu’ac deishèsse còrrer e que, se non volie hèr aqueth sacrifici peth sòn pròpri interès, qu’ac hesse, aumens, per eth, per Dubocage.
Leon acabèc prometent que non tornarie a veir a Emma.
E se repotegaue de non auer mantengut era paraula en considerar toti es anuègi e es discursi qu’encara aurie de suportar d’aquera hemna, sense compdar es petòfies que cada maitin es sòns companhs cargauen ath sòn compde ath cant deth cauhadèr.
Ath delà, ère a mand d’èster nomentat prumèr passant: calie que se cuelhesse era vida seriosament.
Atau, abandonèc era flaüta, es sentiments exaltats e era imaginacion.
Qui ei que non s’a sentut capable, enes començaments dera joenessa, d’experimentar granes passions, de realizar granes causes, encara que sonque age estat un dia o ua menuta?
Eth libertin mès mediòcre, a soniat enes sultanes; cada notari amie, retenguda, ua ahlama de poèta.
Ara, cada còp qu’Emma se metie a plorar ara imprevista contra eth sòn pièch, lo shordaue.
Coma aquera gent que ja non pòt tier mès ua determinada dòsi de musica, s’assopie plen d’indiferéncia dauant der embolh d’un amor que d’eth non vedie es delicadeses.
Que se coneishien massa entà experimentar aqueri embelinaments dera passion que multipliquen eth gòi.
Era ère tan hastigada d’eth coma eth n’ère d’era.
Emma trapaue en adultèri totes es insipiditats deth matrimòni.
Com poder des.heir-se’n, donc?
Ath delà, encara que se sentesse umiliada pera baishesa d’ua felicitat semblabla, s’i estacaue per costum o per corrupcion; e cada còp s’i acarnassie mès, agotant tota felicitat a fòrça de desirar-la mès grana.
Hège colpable a Leon des sues esperances decebudes, coma s’en realitat l’auesse tradit.
E arribèc a desirar ua catastròfa que costèsse era sua separacion, donques qu’era non auie eth coratge de decidir-se.
Non per aquerò deishaue d’escríuer cartes amoroses en vertut dera idia, qu’ua hemna li cau escríuer ath sòn aimant.Tant qu’escriuie, totun, s’imaginaue un aute òme, un hantauma hèt damb es rebrembes mès ardents, damb es lectures mès seductores, damb es mès fòrtes cobejances.
E acabaue estant tan vertadèra e accessibla, que se metie a bategar meravilhada sense que, a maugrat de tot, se lo podesse imaginar autrament; a viatges se perdie, madeish qu’ua divinitat, ena abondor des atributs.
Demoraue en parçant bluenc a on son abondiues es escales de seda penjades enes balcons entre era flaira des flors e era claror dera lua.
Lo sentie apròp d’era, vierie e se l’emportarie sancera en ua punada.
Ara experimentaue ua deishadesa constanta e universau.
Recebie soent rendetz-vos de papèrs sageradi e damb pro trabalh les guardaue.
Qu’aurie volgut deishar d’existir o ben adormir-se entà tostemp.
Eth dia dera mieja quareme non tornèc en Yonville; that vrèspe, se n’anèc en balh de desguisaments.
Se botèc uns pantalons de velot e ues miches vermelhes damb ua perruca torçada ath darrèr damb un monhon baish, e ua plendenga ena aurelha.
Sautèc tota era net ath son des trombons; era gent hège rondèu ath son entorn.
Peth maitin se trapèc en peristil deth teatre ath miei de cinc o sies desguisadi, descargadors deth cai o marinèrs, toti eri companhs de Leon que parlauen de vier a hèr eth ressopet.
Es cafès des entorns èren plei ar arràs.
En cai, trapèren un restaurant fòrça mediòcre e i entrèren.
Eth patron les hec passar en ua saleta deth quatau estatge.
Es òmes se botèren en un cornèr e fiulèren pendent ua estona calculant çò que les costarie.
I auie un escrivan, dus estudiants e un dependent.
Quina companhia entada era!
Per çò des hemnes, peth ton des sues votzes, Emma se n’encuedèc de seguit que deuien èster plan pòca causa.
Li cuelhec pòur, arreculèc era cagira e abaishèc es uelhs.
Es auti se meteren a minjar.
Emma non tastèc arren.
Eth front l’usclaue, sentie piquèra enes paupetes e auie era pèth complètament gelada.
Ath sòn laguens s’agitaue eth resson tumultuós deth balh ritmat repicat per mil pès agarrats pera dança.
Era flaira deth punch barrejada damb eth hum des cigars l’estabordie.
Cuelhec ua malagana; l’amièren dauant dera hièstra.
Começaue a hèr dia e, deth costat de Sainte-Catherine pujaue ua gran plapa de color de porpra que s’alongaue peth cèu palle.
Er arriu, livid, tremolaue pera fòrça deth vent.
Enes pònts non s’i vedie ua amna.
Es fanaus s’amortauen.
Emma se remetec.
Pensèc en Berthe, que deuie dormir aquiu baish ena cramba dera sirventa.
Passèc un car cargat de barres de hèr primes e longues, lançant contra es parets des cases ua ensordidora vibracion metallica.
Se hec enlà bruscament, se treiguec eth desguisament e li didec a Leon que se n’auie d’anar sense manca e, ara fin, se trapèc soleta en Otèl de Boulogne.
Tot que l’ère insuportable, enquia e tot era madeisha.
S’aurie volgut escapar luenh, coma un audèth, e confoner-se damb es espacis immaculadi.
Gessec, trauessèc eth passeg, era plaça Cauchoise e tot eth barri enquia un carrèr descubèrt que dominaue es jardins.
Caminaue de prèssa; er aire liure la padegaue.
E pòc a pòc, es figures dera multitud, es desguisaments, es còlhes, es lums, eth ressopet, tot despareishie coma ues bromes que se des.heiguien.
Quan arribèc ena Crotz Ròia se lancèc sus eth lhet, ena madeisha cramba deth dusau estatge a on i auie es gravats dera Tour de Nesle.
Tàs quate dera tarde Hivert la desvelhèc.
En arribar en casa, Felicité li mostrèc un papèr gris botat darrèr deth relòtge de paret.
Quin judici?
Atau se quedèc embadoquida en liéger aguestes paraules:
Alavetz, sautant-se ues quantes linhes vedec:
Qué?
E un shinhau mès enjós: “Serà obligada pera via deth dret e sustot pera embarga des mòbles e efèctes que li pertanhen”.
Com s’ac harie?
D’aciu a vint-e-quate ores.
Deman!
Pensèc que dilhèu Lheureux la volie tornar a espaurir.
En un virament de uelhs comprenec totes es sues manòbres, era sua finalitat e es sues complasences.
Era madeisha exageracion dera quantitat la padegaue.
Ça que la, a fòrça de manlheuar, de signar reconeishences e dempús de prorogar-les, en tot holar-les en cada nau tèrme, auie acabat elaborant un capitau ath senhor Lheureux qu’aguest demoraue impacient entàs sues especulacions.
Emma se presentèc ena sua casa damb ua mina desinvòlta: Sabetz qué m’a arribat?
Supausi que deu èster ua trufaria!
Arren d’aquerò.
Com se compren, alavetz?
Lheureux se virèc doçament e li didec crotzant es braci:
Vos pensàuetz, donc, que seria eth vòste provedidor e eth vòste banquèr per amor de Diu etèrnament?
Que vos cau resquitar-me des sòs sostrèts!
Emma protestèc deth deute.
Qué i vam a hèr!
Eth tribunau l’a reconeishut!
Que i a un judici!
Auetz estat avertida!
E non poiríetz?…
Absoludament arren.
Ça que la… mès… a veir!
E qui n’a eth tòrt?, didec Lheureux en tot saludar ironicament.
Arren de sermons.
Aquerò que non hè mau jamès, repliquèc eth botiguèr.
Emma siguec covarda, supliquèc.
Deishatz-me!
Que semble que me volgatz sedusir!
Qu’ètz un miserable!, exclamèc Emma.
Que vos ac cuelhetz massa fòrt, repliquèc Lheureux arrint.
Vo’n saberatz de qui sò!
Li diderè ath mèn marit…
Plan, donc!
Jo li mostrarè bèra causa, ath vòste marit!
Emma quedèc aclapada coma s’auesse recebut un còp de maça.
Lheureux se passejaue dera taula enquiara hièstra tot repetint:
A!, pro que l’ac mostrarè… plan que òc que l’ac mostrarè…
Dempús, apressant-se a Emma e damb ua votz doça: Qu’ei fòrça desagradiu, ja ac sai.
Non i a cap aute miei de tornar-me es sòs…
Mès, a on les traparè?, didec Emma tocant-se es braci.
Tè, quan s’a amics, coma vos!
Vos asseguri que signarè… diguec Emma.
Que ja non ne voi deguna mès des vòstes signatures!
Me venerè…
E cridant pera hièstreta que daue tara botiga: Annette, non desbrembes es tres escapolons deth numèro 14!
Era gojateta entrèc en burèu.
Emma comprenec çò que volie díder aquerò e preguntèc “es sòs que serien de besonh entà arturar es actuacions judiciaus”.
Qu’ei massa tard!
Non.
Qu’ei inutil!
La possaue doçament entara escala.
Senhor Lheureux, vos demani que m’autregetz uns quants dies!
Ploraue.
Ara lèrmes!
Me hètz desesperar!
Que m’ei parièr!, didec barrant era pòrta ath sòn darrèr.
VII.- Londeman, quan Mestre Hareng, er oficiau ministeriau, se presentèc ena sua casa acompanhat de dus testimònis pr’amor de procedir as diligéncies dera embarga, era se comportèc estoïcament.
Comencèren peth burèu de Bovary.
Non apuntèren eth bust frenologic perque lo considerèren esturment dera sua profession.
Ena codina, totun, compdèren es siètes, es marmites, es cagires, es lums.
E, en dormitòri, toti es objèctes decoratius dera estatgèra.
Examinèren es vestits, era ròba interiora, era comòda.
Es replecs mès intims dera sua existéncia sigueren contempladi per aqueri tres òmes, madeish qu’un cadavre expausat as uelhs curiosi dera autopsia.
Mestre Hareng, damb corbata blanca, damb era giqueta nera complètament cordada e damb es pantalons tibants, anaue repetint de quan en quan:
A veir, se vos platz, senhora, me voletz hèr eth favor?
Soent exclamaue: Encantador… plan polit!
Quan acabèren baish en pis, pugèren en humarau.
Aquiu i auie un pupitre a on Emma sauvaue es cartes de Rodolphe.
A, correspondéncia!, didec Mestre Hareng, damb un arridolet discrèt.
Permetetz-me, totun; me cau assegurar-me’n de qué eth calaish non contie arren mès.
E bassaquèc leugèrament es papèrs coma se volesse hèr quèir es napoleons que s’i podessen auer amagat.
Alavetz, en veir se com aquera manassa damb es dits mofles e vermelhs coma uns limacs tocaue aqueres planes a on eth sòn còr tant auie bategat se sentec cuelhuda per ua grana indignacion.
A tot darrèr partiren.
Felicité tornèc.
Emma l’auie manada pr’amor de qué entrenguesse a Bovary en cas que lo vedesse vier.
Installèren eth garda dera embarga ena pèça que i auie jos era teulada.
Eth garda prometec que non se botjarie d’aquíu.
Pendent era cauhada, Charles semblèc preocupat.
Emma lo campaue damb ua guardada plia d’angoisha en tot creir endonviar enes arrupes deth sòn ròstre un capitol plen d’acusacions.
Charles atisaue eth huec placidament damb es pès botadi en larèr.
Me semble que s’entenen passi naut, didec Charles.
Londeman, dimenge, se n’anèc entà Rouen a visitar a toti es banquèrs qu’es sòns nòms coneishie.
Toti se n’auien anat entath camp o auien gessut de viatge.
Non se dèc per vençuda.
Aqueri pòqui que i podec parlar, les demanèc sòs allegant que li hègen manca e que les poirie tornar.
Quauqui uns d’eri se n’arriren sense ne tansevolh dissimular.Toti se remiren a satisfèr era demana.
Tàs dues venguec ena casa de Leon.
Piquèc.
Fin finau apareishec Leon.
Qué te cau?
Te shòrde?
Non… mès…
Me cau parlar damb tu, seguic Emma.
Alavetz Leon cuelhec era clau.
Era l’arturèc: Non, aquiu baish, ena nòsta cramba.
E se n’anèren en Otèl de Boulogne.
En arribar, Emma s’avalèc un veire plen d’aigua.
Ère esblancossida.
Comencèc:
Leon, m’auries de hèr un favor.
E saquejant-lo damb es mans estretament agarrades, higec: Escota, qu’è besonh de ueit mil francs!
Qu’ès hòla?
Encara non!
E, en condar-li ara seguida er ahèr dera embarga, li hec veir eth sòn capvirament.
Charles non se’n sabie d’arren.
Era sua soèra non la podie cap veir e eth vielh Rouault non i podie hèr arren.
Eth, totun, Leon, l’ajudarie a trapar aquera quantitat indispensabla.
Com vòs…?
Qu’ès un covard!, exclamèc Emma.
Alavetz didec, sense pensar qu’ère ua pegaria: Exagères eth tòn malastre.
Plan per aquerò encara calie sajar bèra causa.
Leon poirie respóner per era.
Tè!, saja de hè’c!, qu’ei de besonh, cor…!
Hè tot çò que pogues!…
T’estimarè fòrça!
Se n’anèc.
Que sò anat en casa de tres persones… en vaganaut!
Dempús s’estèren seigudi er un dauant der aute ath cant deth larèr, quiets, sense badar bocar.
Emma lheuaue es espatles en tot picar de pès.
Leon entenec que gasulhaue:
Se jo siguessa ath tòn lòc, pro que ne traparia!
A on?
En tòn burèu!
E lo guardèc fixament.
Des sòns vistons alugadi, gessie ua ardidesa infernau, e es paupetes s’apressauen d’ua manèra lasciua e encoratjadora.
Eth gojat sentec que s’aflaquie jos era muda volontat d’aquera hemna que li conselhaue un crim.
Alavetz cuelhec pòur, e entà evitar quinsevolh explicacion se pataquegèc eth front exclamant:
Morel qu’a de tornar aguesta net!
Supausi que non m’ac remirà (qu’ère un des sòns amics, eth hilh d’un negociant molt ric); deman t’ac harè a vier, higec.
Emma non semblèc acuélher aquera esperança damb era alegria qu’eth s’auie imaginat.
Endonviaue era mentida?
Se tornèc a rogir:
Adishatz!
Li sarrrèc era man, en tot notar-la, totun, inèrta.
Toquèren es quate.
Hège un bon dia.
Qu’ère un d’aqueri dies de març clars e aspres damb eth solei ludent ath miei deth cèu blanc.
Es rouenesi, mudats, se passejauen damb ua portadura erosa.
Emma arribèc ena plaça deth Parvis.
Era gent gessie deth rosari.
Ath miei de tot aqueth revolum de gent eth guidaire toristic restaue immobil coma un pèira.
Emma s’en brembèc deth dia que, ansiosa e plia d’esperança, entrèc en aquera nau qu’auie ath dauant, prigonda coma eth sòn amor.
E seguic caminant, plorant darrèr deth vel, estabordida, trantalhanta, a punt lèu d’afeblir-se.
Emma se posèc per çò de deishar passar un shivau nere atelat a un tilburin e amiat per un gentleman damb un abric de pèth de gibelina.
Qui ère?
Era lo coneishie…
Eth coche pressèc eth pas e despareishec.
Mès s’ère eth vescomde!
Emma virèc eth cap; eth carrèr qu’ère desèrt.
Se demorèc aclapada, tan trista, que s’apuèc ena paret pr’amor de non rodar per tèrra.
Dempús pensèc se non s’aurie enganhat.
A tot darrèr, non ne sabie arren.
Tot l’abandonaue, autant dehòra coma laguens d’era madeisha.
Se sentie perduda, hènt torns ar edart per uns abismes indefinibles.
De tau sòrta que, quan arribèc ena Crotz Ròia, e vedec ath brave de Homais guardant se com cargauen ena Arongleta ua caisha plia de productes farmaceutics, experimentèc ua alegria; laguens d’un mocador que li penjaue dera man amiaue sies cheminots entara sua hemna.
Ara senhora Homais, l’agradauen fòrça aqueri panets pesants, retorçadi en forma de turbant que se minjauen mentre se tardaue eth quareme untadi damb boder salat; qu’ère ua suberviuença d’aliment gotic restacada ath temps des crotzades, e qu’es robusti normands d’aqueri tempsi s’avalauen ara lum des halhes auriòles, en creir veir sus era taula, entremiei des pichèrs de vin e de sausisses gigantesques, uns caps de sarrasin a mand d’èster avaladi.
Era hemna deth potecari les mastulhaue coma eri, eroïcament, a maugrat deth sòn detestable dentat.
Atau, cada còp qu’eth senhor Homais hège un viatge ena ciutat, non deishaue de crompar- ne un.
Les crompaue tostemp ena casa d’un important pastissèr deth carrèr Massacre.
Quan campèc, coma de costum, eth cec ath pè dera pala, exclamèc: Non compreni se com es autoritats encara permeten semblables industries!
Eth Progrès auance a pas de tortuga, òc ma he!.
Non acabaram jamès de gésser dera rusticitat!
Eth cec alongaue eth chapèu en tot botjar-lo dauant dera pòrta coma se siguesse ua borsa desclauada deth teishut que caperaue er interior deth coche.
Vaquí, didec eth farmaceutic, un mau escrofulós!
E, encara que coneishie ad aqueth praube diable, hec veir qu’ère eth prumèr còp que lo vedie; gasulhèc es mots de còrnia, còrnia opaca, esclerotica, faç.
Dempús li preguntèc en un ton pairau:
Hè guaire temps qu’auetz aguesta espaventosa malautia?
Li conselhaue que beuesse un bon vin, ua bona cervesa, que mingèsse uns bons rostits.
Eth cec seguie damb era sua cançon.
De un aute costat, semblaue lèu lèu idiòta.
A tot darrèr Homais se metec era man ena pòcha:
Tè!, cinc centims; e torna-me’n dus.
Hivert se permetec en votz nauta bèth dobte sus era sua eficàcia.
Eth potecari, totun, didec qu’eth madeish lo guaririe damb ua pomada antiflogistica dera sua composcion e li dèc era sua adreça:
Senhor Homais, apròp deth mercat, pro coneishut de toti.
Ara, en compensacion, li didec Hivert, mos haràs ua petita trufaria.
Eth cec, doblegant-se e damb eth cap clin, voludant es uelhs verdosi e treiguent era lengua, se heregaue er estomac damb es dues mans tant que deishaue anar ua sòrta de crit sord, coma eth d’un gosset ahaimat.
Emma, plia de hàstic, li manèc ua pèça de cinc francs per dessús dera espatla.
Qu’ère tota era sua fortuna.
Li semblèc un gèst magnific eth hèt de lançar- la atau.
Homais, en trèir eth cap pera hièstreta, exclamèc cridant:
Arren de causes harinoses ne de lèit.
Er espectacle des objèctes coneishudi desfilant a costat e costat anaue distreiguent a Emma deth sòn dolor present.
Un intolerable cansament l’aclapaue, e arribèc en casa enlordida, descoratjada, lèu adormida.
Que se passe çò que sigue!, se didie.
E, a tot darrèr, qui se’n sap?
Eth madeish Lheureux se poirie morir.
Tàs nau deth maitin la desvelhèc un bronit de votzes que venguie dera plaça.
I auie un revolum de gent ar entorn deth mercat per çò de lièger ua anoncia apegada en un des pilars.
Vedec a Justin que se filaue sus un talhador e esbocinaue era anoncia.
En aqueth moment, totun, eth garda deth bòsc, li botaue ua man ena espatla.
Eth senhor Homais gessec dera farmacia, e era senhora Lefrançois, calada ath miei dera gent, semblaue que hège un discors.
E era prauba gojata, esmoiguda, li balhèc un papèr auriò que venguie d’arrincar dera pòrta.
En un virament de uelhs Emma liegec que se tractaue dera anoncia dera venda deth sòn mobiliari.
Alavetz ambdues se guardèren silenciosament.
A tot darrèr Felicité alendèc: Se siguessa vos, senhora, vieria ena casa deth senhor Guilhaumin.
Solide?
Se i vatz, que haratz ben.
Emma se vestic, se botèc eth vestit nere damb capeta caperada de graets de jaiet; e, entà que non la vedessen (ena plaça tostemp i auie gent) cuelhec eth camin que costejaue er arriu enes entorns deth pòble.
Arribèc alendant dauant dera brescat deth notari.
Ath son dera campana, Theodore, damb justet vermelh, campèc en soleret.
Venguec a daurir era pòrta lèu familhaument, coma a un conseishut, e la hec a passar en minjador.
Un cauhadèr de porcelana alugaue jos un cactus qu’acabaue d’aumplir-ne era cavitat, e en uns marcs de husta nera penjadi ena paret i auie era Esmeralda de Steuben e era Putifar de Schopin.
Era taula parada, dus cauhadèrs d’argent, eth punh des pòrtes de veire, es mòbles, era estrada, tot ludie damb ua netetat meticulosa, anglesa.
Es vèires dera hièstra èren ornadi en cada angle damb uns veirets de color.
Aquerò ei un minjador!, pensèc Emma.
Senhor, diguec Emma, vos voleria demanar…
Qué, senhora?
Didetz-me!
Emma l’expliquèc era sua situacion.
Mestre Guilhaumin coneishie a Emma.
Qu’ère estacat secretament damb eth comerçant de teishuts, que li procuraue es capitaus entàs prèsti ipotecaris que venguien a demanar-li que contractèsse.
Sabie, donc (fòrça milhor qu’era), era longa istòria d’aqueres reconeishences, ara prumeria minimes, restacades a nòms diuèrsi, damb tèrmes espaciats, prorogadi de contunh enquiath dia que, recuelhudes totes es protestacions, eth comerçant l’auie encargat ath sòn amic Vinçart que hesse en sòn pròpri nòm es perquisicions de besonh entà non passar coma un tigre as uelhs des sòns conciutadans.
Emma barregèc ena sua narracion quauqui repotecs contra Lheureux.
Eth notari responie de quan en quan damb bèra expression insignificanta.
Seguie en tot minjar-se era costelha e beuie glopades de tè, abaishant era maishèra enquiath nud dera corbata blau cèu, a on se vedien un parelh d’agulhes de diamant estacades damb ua cadieta d’aur e arrie damb un arridolet singular, d’ua manèra adocida e ambigua.
En veir, totun, qu’Emma amiaue es pès banhats:
Emma auie pòur d’enlordir-la.
Era beresa non enlordís jamès arren.
Alavetz Emma se dispausèc a atrendir-lo, e, deishant-se amiar pera emocion, se metec a parlar dera estretesa dera vida matrimoniau, des desavenences, des sues necessitats.
Eth ac comprenie; ua hemna eleganta!
E sense deishar de minjar se virèc totafèt de cara a Emma, de sòrta qu’eth jolh li tocaue era botina, qu’era sua sòla se corbaue tota umejant damb eth contacte deth cauhadèr.
Quan li demanèc mil escuts, totun, eth senhor Guilhaumin sarrèc es pòts manifestant que li sabie molt degrèu que non auesse auut era direccion dera sua fortuna abans, donques que i auie mil manères fòrça comòdes, enquia e tot entà ua senhora, de dar valor as sòns sòs.
E deishèc que l’avalèsse era ràbia dauant dera idia des quantitats magnifiques qu’aurie pogut guanhar.
Per qué, seguic, non venguéretz en casa?
Sabi pas.
Per qué, è?
Dilhèu vos hèja pòur?
Que sò jo qui s’aurie de plànher!
Damb pro trabalhs mos coneishem!
E ça que la vos hè afeccion.
Supausi que vo n’auetz encuedat!
L’estirèc era man, cuelhec era d’Emma, i calèc voraçament es pòts, e la retenguec, dempus, sus eth sòn jolh.
Jogaue delicadament damb es sòns dits en tot negar-la d’expressions meloses.
Era neciesa dera sua votz se retiraue ath mormolh escorredís d’un arriuet.
Es vistons li ludrejauen a trauèrs des resplendors des mericles.
Metie es mans enes manges d’Emma per çò de paupar-li eth braç.
Era senhora Bovary sentie er alend ena cara dera sua respiracion panteishanta.
Aqueth òme li hège hàstic.
Se lheuèc en un bot e didec: Senhor, que sò en tot demorar!
Qué?, didec eth notari damb era sang dera cara perduda.
Aguesti sòs!
Mès…
Dempús, cedint ara escometuda d’un fòrt desir: Plan, donc, òc!…
Non vo n’anetz, se vos platz!
Vos estimi!
E la cuelhec pera cintura.
Ua ondada de sang pugèc enes caròles dera senhora Bovary.
Vo n’aprofitatz descaradament dera mia angoniosa situacion.
Eth notari se quedèc estonat, damb es uelhs tachadi enes esplendides pantofles brodades qu’amiaue.
Qu’ère un present der amor.
Aguest pensament, a tot darrèr, lo padeguèc.
De un aute costat, consideraue qu’ua aventura semblabla l’aurie amiat massa luenh.
Miserable!
Brigand!
Era insatisfaccion costada peth fracàs abrigaue era indignacion peth pudor otratjat.
Sabi pas qué de bellicós la transportaue.
Qu’aurie volgut pataquejar as òmes, escopir-les ena cara, estrissar-les a toti.
E seguie caminant, era sang dera cara perduda, tremolosa, enforismada, tachant es uelhs lermosi en orizon uet, coma aqueth que se compladesse damb eth racacòr que l’estofaue.
Quan vedec era sua casa, er assopiment la cuelhec.
Mès que non i auie mès remèdi.
Ath delà, entà on húger?
Felicité la demoraue ena pòrta.
Qué?
Non!, didec Emma.
E s’estèren un quart d’ora nomentant es diuèrses persones de Yonville que dilhèu serien prèstes a ajudar-la.
Cada còp, totun, que Felicité prononciaue eth nòm de quaquarrés, Emma responie:
Dilhèu òc, mès que non volerà!
E eth senhor qu’ei a mand d’arribar!…
Pro que m’en sai…
Dèisha-me soleta!
Ac auie sajat tot.
Tot qu’ère, donc, inutil.
Non entres.
Aguest tapìs que cauishigues ja non ei nòste.
De tota era casa tua, non te rèste ne un solet mòble, ne ua agulha, ne ua palha.
T’è arroïnat.
Vierien es plòrs; eth tanben plorarie.
Òc, gasulhaue hènt-se carrinclar es dents, me perdonarà, eth, que ne damb un milion n’aurie pro entà pagar-me que lo volessa perdonar per auer-me coneishut…
Aquerò jamès!, aquerò jamès!
Aguesta idia dera superioritat de Bovary respècte d’era l’exasperaue.
A tot darrèr, en tot cohessà’c o sense hè’c, non per aquerò deisharie de saber era catastròfa, senon de seguit, mès tard, deman.
Li vengueren talents de tornar ena casa de Lheureux.
Per qué?
E se l’escriuie a sa pair?
Qu’ère massa tard.
Dilhèu començaue a empenaïr-se de non auer accedit ar aute, quan entenec eth tròt d’un shivau ena avenguda.
Qu’ère eth; daurie eth brescat; estaue mès esblancossit qu’era paret de caudea; Pujant es gradons de dus en dus Emma hugec ath mès córrer entara plaça.
Era hemna der alcalde, que parlaue damb Lestiboudois dauant dera glèisa, vedec se com entraue ena casa deth quistaire.
Correc a dider-l’ac ara senhora Caron.
Ambdues senhores pugèren en humarau.
E, amagant-se darrèr dera ròba estenuda, se placèren de sòrta que podessen veir tot er interior deth pis de Binet.
S’estaue solet en humarau passant ara husta era imitacion d’un d’aqueri ivòris indescriptibles, format per mieges lues e esfères interferides es ues laguens des autes, tot apilerat en forma d’obelisc.
Qu’ère ua d’aqueres causes que non servissen entad arren; ère calat ena confeccion dera darrèra pèça; fin finau, arribaue ath cap!
Ena penombra deth talhèr, eth povàs daurat costat per utís sautaue coma ua cresta de bualhs quilhada peth hèr d’un shivau desbocat.
Es dues arròdes deth torn roncauen e virauen ath mès còrrer.
Binet, damb era maishèra sus eth pièch e es horats deth nas dubèrts, arrie coma perdut ena felicitat complèta; felicitats que non produsissen senon es mediòcres, que esvaguen era intelligéncia damb dificultats faciles e se satisfèn damb realizacions que dempús d’eres ja non se pòt imaginar arren mès.
A, guardatz-la!, hec era senhora Tuvache.
Tuvache mormolhèc baishet:
Li demane un tèrme en crubament des contribucions.
Tot entà sauvar es aparences!, didec era auta.
Vederen se com caminaue de naut en baish examinant es anères entà botar es tovalhons, es candelèrs, e es pomèls d’escala que i auie pes parets tant que Binet s’amorassaue era barba damb satisfaccion.
Dilhèu l’encargue bera causa, didec baishet era senhora Tuvache.
Vòs díder?
Se non ven arren!, objectèc era vesia.
Eth quistaire semblaue escotar damb es uelhs absoludament dubèrts, coma se non comprenesse çò que li didien.
Emma seguie d’ua manèra trenda, suplicant.
S’apressèc; eth pièch li batanaue; ambdús èren silenciosi.
Ara li deu hèr proposicions, didec era senhora Tuvache.
Binet ère rogit coma un perdigalh.
Emma li cuelhec es mans.
Aquerò que ja ei massa!
Segurament l’auie prepausat ua abominacion, donques qu’eth quistaire (un òme valent qu’auie combatut en Bautzen e en Lutzen, qu’auie hèt era campanha de França e ère designat entà èster condecorat) hec repè, còp sec, coma s’auesse estat mossegat per ua sèrp e exclamèc:
Mès, senhora, com auetz pogut creir que jo…!
Tuvache.
A on ei ara?, seguic era senhora Caron.
Pr’amor que, pendent er escambi d’aqueres brèus paraules, Emma auie despareishut.
Dempús la vederen filar-se de cap ath carrèr Major e virar tara quèrra coma aqueth que se’n va tath cementèri.
Ambdues se perderen en conjectures.
Queiguec sus eth lhet; ploraue.
Rollet la caperèc damb un gipon e se demorèc dreta ath sòn costat.
Dempús, coma que non responie, era brava hemna s’aluenhèc, cuelhec era filosa e se metec a hilar lin.
Qu’auie vengut per ua sòrta d’espant que la hège húger dera sua casa.
Estirada d’esquia, immobila e damb es uelhs fixi, aubiraue es objèctes vagament a maugrat d’aplicar-i era atencion damb ua persisténcia estupida.
Contemplaue es descrostaments dera paret, dus tidons que humejauen d’un extrèm en aute e ua aranha longa que caminaue pera henerecla dera biga just dessús deth sòn cap.
A tot darrèr podec tornar a estacar es sòns pensaments.
Rebrembèc…
Un dia damb Leon…
Ò!, be li semblaue de luenh!…
Eth solei ludie per dessús der arriu e un perhum de vidalbes ac invasie tot…
Alavetz, arrossegada pes rebrembes, coma se siguessen un torrent impetuós, venguec a brembar-se’n des hèts deth dia dera velhada.
Quina ora ei?, preguntèc.
Lèu seràn es tres.
A!, fòrça gracies, fòrça gràcies!
Pr’amor que Leon vierie.
Aurie trapat es sòs.
Sense acodir-se-li, totun, qu’era se trapaue aquiu, dilhèu se n’auie anat aquiu baish.
L’encomanèc ara hilhuquèra que corresse entara sua casa e que se lo hesse a vier.
Anatz-i!
Que ja i vau, ja i vau!
Ara s’estranhaue que non auesse pensat en eth dès eth començament.
Ager l’auie balhat era paraula e non mancarie.
E ja se vedie en çò de Lheureux damb es tres bilhets de banc sus era taula deth burèu.
Dempús li calerie endonviar bèra causa pr’amor de dar-li ua explicacion a Bovary.
Quina?
Totun, era hilhuquèra se tardaue fòrça.
E, coma en aquera cabana non i auie cap relòtge, Emma cranhie que non exagerèsse era longada deth temps.
Se metec a hèr uns torns peth uart: venguec enquiath caminòu, costegèc era barralha e s’en tornèc ara prèssa pensant qu’era brava senhora non auesse tornat per un aute camin.
Fin finau, cansada de demorar, assautada per ues presentides qu’ada eres non volie dar credit, sense saber se hège un sègle o ua menuta qu’ère aquiu, se seiguec en un cornèr clucant es uelhs e tapant-se es aurelhes.
Sentec croishir es entorns.
Emma hec un guimbet.
Abans qu’auesse auut temps entà parlar, Rollet didec:
Ena vòsta casa que non i a arrés!
Com pòt èster?
Arrés.
E eth senhor ei en tot plorar.
Pregunte per vos.
Emma non responec.
Panteishaue en tot virar es uelhs pes sòns entorns, tant qu’era pagesa, espaurida dauant dera transformacion deth sòn aspècte, hège instintiuament repè pensant que s’auie tornat hòla.
De ressabuda, se fotèc un còp en front e lancèc un sorriscle.
Eth rebrembe de Rodolphe li passèc per esperit coma un relampit ena escurina dera net.
Ère tan brave, tan delicat, tan generós!
E, ath delà, se trantalhèsse a hèr-li aqueth favor, pro qu’era saberie obligar-lo a autrejar-li aquera ajuda en tot rebrembar-li damb un solet còp de uelh eth sòn amor perdut.
Se n’anèc, donc, entà Huchette sense encuedar-se’n que corrie a aufrir-se ad aqueth, qu’enquia hège pòc, tant l’auie exasperat, luenh d’endonviar eth sentit d’aquera prostitucion.
VIII.- Tot caminant s’anaue preguntant: “Qué li diderè?
Per a on començarè?” E a mida qu’anaue auançant arreconeishie es arrominguères, es arbes, es joncs marins en tucò, eth castèth que se vedie ath hons.
Se sentie de nauèth en domèni des sensacions dera sua prumèra trendesa, e eth sòn praube còr sarrat se l’espandie amorosament.
Un vent tebe s’esguitlaue pera sua cara; era nhèu se honie enes brolhons des arbes e queiguie de gota en gota peth dessús dera èrba.
Entrèc, coma abans, pera porteta deth parc; dempús arribèc en pati d’aunor, costejat per ua dobla hilèra de telhs espessi.
Es branques queiguien, longues, e se cunherauen fiulant.
Es gossets, enes extrèms des sues cadies, se meteren a lairar toti ath còp.
A maugrat deth rambalh que heren non campèc arrés.
Pugèc pera ampla escala damb parabanda de husta qu’amiaue entath correder, pasimentat e tot polsós, e que daue accès a diuèrses crambes dispausades en ringlèra, madeish qu’enes ostaus e enes monestirs.
Era sua qu’ère ath hons, ara quèrra.
Tanlèu calèc es dits ena sarralha, es fòrces l’abandonèren de pic.
Qu’auie pòur de qué non i siguesse e lèu ac desiraue.
E a maugrat de tot ère era darrèra esperança, era soleta pòrta de sauvacion.
Se recuelhec pendent ues segondes e, higent eth coratge ath sentiment deth besonh, entrèc.
Rodolphe ère dauant deth huec, damb es pès estiradi e humant ua pipa: Tè!
Vos?, didec lheuant-se còp sec.
Òc, que sò jo…!
Vos voleria demanar un conselh, Rodolphe.
E, a maugrat de toti es esfòrci, l’ère impossible badar boca.
Non auetz cambiat bric; seguitz en tot èster embelinaira!
Alavetz entamenèc ua explicacion dera sua conducta, en tot desencusar-se en tèrmes vagues a manca d’auer sabut trapar ues rasons milhores.
Emma se deishèc sedusir pes paraules, e fòrça mès encara pera votz e er espectacle dera sua persona.
De sòrta que li siguec possible de creir ena desencusa deth trincament, o dilhèu s’ac credec plan que òc.
Qu’ère un secret que d’eth depenie er aunor e enquia e tot era vida d’ua tresau persona.
Qu’ei parièr!, didec era senhora Bovary en tot guardar-lo tristament.
È patit fòrça!
Rodolphe responec en un ton filosofic:
Era vida ei atau!
Ne bona… ne dolenta.
Dilhèu aurie estat milhor que non mos auessem deishat jamès.
Òc… dilhèu òc!
De vertat ac credetz atau?, didec Emma apressant-se.
E alendèc: Ò, Rodolphe, se te’n sabesses…!
T’è estimat fòrça!
Coma en prumèr dia deth concors!
Damb gèst d’orgulh, Rodolphe sajaue de véncer er atrendiment.
Deishant-se anar, totun, contra eth sòn pièch, Emma li didec:
Com vòs que visquessa sense tu!
Qu’ei de mau hèr desacostumar-se ara felicitat!
Èra desesperada.
Me pensaua que m’auria mòrt!
E tu hugent tostemp de jo!…
Pr’amor que de hège tres ans Rodolphe l’auie evitat escrupulosament, per çò d’aguesta covardia naturau que caracterize ath sèxe fòrt.
E Emma contunhaue damb graciosi movements de cap, amorosa coma ua gata enamorada.
Que n’estimes a d’autes, cohessa’c.
Ja ac compreni.
E non les voi cap mau.
Les auràs sedusit coma me sedusires a jo.
Tu qu’ès un òme!
Te sabes hèr estimar, mès i tornaram, è?
Tè: ves?, arrisqui, sò erosa!…
Que hège gòi veder-la damb aqueri uelhs, qu’ath sòn laguens tremolaue ua lèrma coma era aigua d’ua tempèsta en calitz blauenc d’ua flor.
Rodolphe se la seiguec enes jolhs, e damb eth revés dera man l’amorassaue es costats lisi des peus, qu’en eri, en aquera ora clara deth crepuscul se reflectie un arrai de solei coma ua flècha d’aur.
Acabèc en tot punar-la enes paupetes, de man en man, damb es extrèms des pòts.
As plorat?, didec.
Qué t’a arribat!
Emma s’estarnèc en somics; Rodolphe se pensaue qu’ère era explosion deth sòn amor; coma qu’era non didie arren, cuelhec aqueth silenci coma d’un darrèr pudor, e alavetz exclamèc:
A!, perdona-me!
Qu’ès era soleta que m’agrade.
T’estimi!
T’estimarè tostemp!
Qué te cau?
Ditz-m’ac!
S’ajulhaue.
Plan, donc!…
Que ja sabes, seguic ara prèssa, qu’eth mèn marit auie plaçat tot çò qu’auie en casa d’un notari.
Donques a hujut.
Auem manlheuat; es clients non pagauen.
Ath delà, era liquidacion encara non ei acabada.
Mès tard n’auram.
Se non dispausi d’aguesti tres mil francs aué, m’enbargaràn.
Ara madeish, de seguit.
E compdant damb era tua amistat è vengut!
Non didie cap mentida.
Se les auesse auut, dilhèu les ac aurie autrejat.
E aquerò encara que, generaument, sigue desagradiu de hèr tan bères accions, donques que, de totes es tronades que quèn dessús der amor, es demanes pecuniàries son es mès heredes e es que desseparen mès.
Ara prumeria Emma se demorèc ues menutes en tot guardar-lo: Que non les as!
Dempús, repetic diuèrsi còps: Non les as!…
M’auria auut d’estauviar aguesta darrèra vergonha.
Non m’as estimat jamès!
Qu’ès coma toti es auti!
Se tradie, se perdie.
Donques me hè dò!, didec Emma.
Òc, fòrça!…
Es praubi non boten er argent ena culassa des fusilhs!
Non crompen relòtges damb incrustacions de carei!, seguie senhalant eth relòtge de Boulle, ne fiulets d’argent daurat entàs foets!
Non te manque arren, ne eth cofret de licors ena tua cramba.
Te tractes ben, viues ben, as un castèth, bòsqui, bòrdes; caces a shivau, hès viatges entà París… encara que solet siguesse damb tot aquerò, exclamèc en tot cuélher uns binòcles deth dessús deth larèr, de quinsevolh d’aguestes foteses se’n pòt trèir sòs!…
Mès que non les voi; sauva-te-les!
E tu te demores tranquillament en fautulh, coma se non m’auesses hèt a patir pro.
Sense tu, sabes?, auria pogut víuer erosa.
Qui te hège vier?
Ua escomesa?
E, ça que la, m’estimaues, aumens atau ac didies…
E enquia e tot hè un moment encara…
A, qu’aurie valgut mès que m’auesses trèt.
Qu’è es mans caudes des tòns punets e veigui aciu en tapís eth lòc a on me juraues ajulhat que m’estimaries etèrnament.
M’ac heres creir.
M’as arrossegat pendent dus ans entre sòmis magnifics e suaus…
E des nòsti projèctes de viatge, te’n brembes?
Ò!, era tua carta, era tua carta!
Me trinquèc eth còr!
E dempús, quan torni a veder-te, suplicanta e plia de trendesa per çò de demanar-te ua ajuda que me poirie autrejar un desconeishut, tu qu’ès ric e liure e erós, me la refuses pr’amor que te costarie tres mil francs!
Emma se n’anèc.
Es parets tremolauen, eth tet de naut s’en.honsaue.
Tornèc a passar pera longa avenguda estramuncant damb eth pilèr de huelhes mòrtes qu’anaue escampilhant eth vent.
A tot darrèr arribèc ena escala deth dauant dera rèisha.
Auie tanta prèssa entà daurir-la que se trinquèc es ungles damb era sarralha.
Cent passi mès enlà, alendant e a punt de quèir, se posèc.
Alavetz se virèc e tornèc a guardar er impassible castèth, damb eth parc, es jardins, es tres patis e totes es hièstres dera façada.
Se demorèc perduda d’estonamente, e non auie ua auta consciencia d’era qu’era que li venguie deth batèc des venes, que sentie coma se se l’anèssen a escapar madeish qu’ua musica rambalhosa qu’aumplie es camps.
Jos es sòns pès, era tèrra ère mès mofla qu’era aigua, e es socs li semblauen ues immenses ondades escures desencadenades.
Tot çò qu’auie en sòn cap de reminiscéncia e d’idies s’escapaue ath madeish temps a guimbets, coma es pèces multiples d’un castèth de huecs d’artifici.
Vedec a sa pair, eth burèu de Lheureux, era sua abitacion aquiu baish, un aute paisatge.
Era negatiua la hège tornar hòla, auec pòur e, encara que confusament, artenhèc de padegar-se; pr’amor que non se’n brembaue dera encausa deth sòn òrre estat, ei a díder, dera qüestion des sòs.
Sonque patie deth sòn amor e sentie qu’a trauèrs d’aguest rebrembe era sua amna l’abandonaue, dera madeisha manèra qu’es malauts, quan agonizen, senten qu’era sua existéncia se’n va pera nafra que sagne.
Era net se calaue ath dessús; passèren uns corbassi volant.
Ara imprevista li semblèc qu’uns globuls de color de huec crebauen en espaci coma bales fulminantes e se botjauen en tot aplanar-se e redolar enquia honer-se damb era nhèu estre es branques des arbes.
Ath miei de cada un d’eri campaue era figura de Rodolphe.
Arreconeishec es lums des cases que ludien luenh entre era broma.
Alavetz era sua situacion se li presentèc coma un abisme.
Alendaue coma s’eth pièch s’anèsse a crebar.
Dempús, en un transpòrt d’eroïsme que lèu la hec erosa, baishèc era pala corrent, trauessèc era palanca des vaques, eth caminòu, era avenguda, eth mercat, e arribèc dauant dera botiga deth farmaceutic.
Non i auie arrés.
Quan ère prèsta a entrar, totun, se n’encuedèc qu’eth sorrolh dera campaneta poirie hèr vier a quauqu’un; e s’esguitlèc pera estacada en tot tier-se er alend, e guidar-se damb era man pes parets auancèc enquiath pè dera codina, a on cremaue ua candèla deishada sus un hornèu.
Justin, en còs de camisa, se hège a vier ua sièta.
A!, son en tot sopar.
Demorarem.
Justin tornèc.
Emma piquèc enes veires.
Eth gojat gessec.
Era clau de naut, a on i a es…
Com!
E la guardaue tot estranhat deth palitge deth sòn ròstre, que se retalhaue fòrça en hons nere dera net.
Li semblaue extraordinàriament beròia e majestuosa coma un hantauma; sense compréner se qué volie, auie era presentida de qué se tractaue de bèra causa terribla.
Balha-me era clau!
Que la voi.
Me calerie avisar ath senhor.
Non!
Non i vages!
Dempús, damb ua mina indiferenta: Que non s’ac vau.
Ja l’ac diderè jo dempús.
Au!, hè-me lum!
Penjada ena paret i auie ua clau damb ua etiqueta que didie:
Capharnaüm.
Justin!, cridèc eth potecari despacientat.
Pugem!
Eth gojat la seguic.
Era clau virèc laguens dera sarralha.
Emma, ben guidada peth rebrembe, anèc dirèctament entara tresau estatgèra.
Cuelhec eth pòt blau arrinquèc eth tap e en tot en.honsar-li era man la treiguec plia d’un povàs blanc que comencèc a minjar-se aquiu madeish.
Arturatz-vos!, exclamèc Justin en tot lançar-se ath dessús.
Cara, que poirien vier!…
Eth gojat, desesperat, volie cridar.
Non digues arren, tot queirie ath dessús deth tòn patron!
Quan Charles arribèc en casa, capvirat pera notícia dera embarga, Emma venguie de gésser-ne.
Cridèc, plorèc, cuelhec ua malagana.
Emma, totun, non tornaue.
A on podie èster?
Manèc a Felicité en çò de Homais, ena casa de Tuvache, ena de Lheureux, en Lion d’Or, pertot.
Pendent es intermiténcies dera angonia, vedie era sua consideracion umiliada, era sua fortuna perduda, er avier de Berthe trincat.
Per quin motiu?…
Non se’n sabie absoludament d’arren.
Demorèc enquias sies dera tarde.
Fin finau, en non poder tier-se mès e pensar qu’Emma se n’auie anat entà Rouen, venguec enquiara carretèra e caminèc pendent mieja ora.
Coma que non trapèc ad arrés se demorec ua estona mès e dempús s’en tornèc.
Emma ja ère en casa.
Qué se passe?…
Per qué?…
Explica-me!…
Dempús didec solemnament:
Ne ua de soleta!
Mès…
Dèisha-me!
E s’estirèc sus eth lhet.
Sentec un gust amargant ena boca e aquerò la desvelhèc.
Charles e tornèc a clucar es uelhs.
S’observaue curiosament per çò de veir se patie.
Mès non!, encara arren.
Entenie es batècs deth relòtge, eth sorrolh deth huec e era respiracion de Charles, de pès apròp deth sòn coishin.
Beuec ua glopada d’aigua e se virèc de cara ara paret.
Aqueth òrre gust de tinta seguie.
Qu’è set!…
Ò, quina set!, alendèc.
Qué te cau?, didec Charles en tot apressar-li un veire.
Que non ei arren!…
Daurís era hièstra… m’estofi!
Trè-me-lo d’aciu!, didec ara prèssa, lança-lo!
Charles li hec quauques preguntes.
Era non responec.
Restaue quieta pera pòur de qué era mès petita emocion la hesse vomegar.
Totun aquerò, sentie un hered de gèu que li pujaue des pès enquiath còr.
A, ja comence, gasulhèc.
Qué dides?
Botjaue suaument eth cap damb un movement d’angoisha, daurint es mandibules coma s’auesse auut un pes ena lengua.
Tàs ueit tornèren a presentar-se es vòmits.
Qu’ei extraordinari!
Ei singular!, repetie.
Emma, totun, didec damb votz fòrta: Non, t’enganhes!
Alavetz, delicadament e lèu amorassant-la, li passèc era man per dessús der estomac.
Emma hec un sorriscle agudent.
Charles arreculèc espaurit.
Dempús, Emma comencèc a gemegar; prumèr feblament.
Ua fòrta tremoladera li bassaquèc es espatles e s’anaue esblancossint coma es linçòs a on s’en.honsauen es sòns dits crispats.
Eth pos, abans desparièr, ara ère lèu inpercetible.
Dera cara bluenca que semblaue calhada pera exalacion d’un bugàs metallic, li regolejauen ues gotetes.
Es dents li petauen e guardaue ath sòn entorn damb es uelhs desmesuradament dubèrts.
Non responie senon damb senhaus de cap as preguntes que Charles li hège.
Enquia e tot hec un arridolet dus o tres còps.
De man en man, es gemecs s’anauen hènt mès fòrts.
Se l’escapèc un sorriscle sord.
Dempús, pretenec que se trapaue milhor e que se lheuarie de seguit.
La cuelheren, totun, ues convulsions.
Exclamèc:
Qu’ei atròç, mon Diu!
Charles se lancèc de jolhs en lhet: Ditz-me!, qué as minjat?
Contèsta, per toti es sants!
Aquiu… aquiu… didec damb votz aflaquida.
Charles se precipitèc en escritòri, trinquèc era envolòpa e liegec: que non acusen ad arrés…
S’arturèc, se passèc era man pes uelhs e tornèc a liéger.
Com?
Ajuda!
Vietz!
Non se cansaue de repetir aguesta paraula: “Empodoada, empodoada!” Felicité correc entara casa deth senhor Homais, que s’estarnèc en exclamacions ath miei dera plaça.
Era senhora Lefrançois l’entenec deth Lion d’Or estant.
Quauqui uns se lheuèren entà anar a condà’c as vesins, e eth pòble se tenguec en estat d’alèrta pendent tota era net.
Charles caminaue pera cramba capvirat, mormolhant e a mand de quèir.
Estramuncaue damb es mòbles, se chinaue es peus.
Eth farmaceutic credie que non ère possible que i auesse auut jamès un espectacle coma aqueth.
Se’n tornèc entara sua casa pr’amor d’escriuer-li ath senhor Canivet e ath senhor Larivière.
Li rodaue eth cap.
Hec mès de quinze borrolhons.
Hippolyte gessec entà Neufchatel e Justin esperonèc tan fòrt eth shivau de Bovary que lo deishèc ena pala deth Bois-Guilhaume ludent de sudor e lèu crebat.
Charles volec huelhetejar eth sòn diccionari de medecina.
Tranquil!, didie eth potecari.
Quin podom ei?
Charles li mostrèc era carta.
Qu’ère arsenic.
Plan, donc, seguic Homais, mos calerà analisà’c.
E er aute, que non i entenie bric, responec:
Hetz, hètz, sauvatz-la…
Non plores, li didec era.
Lèu ja non te tormentarè mès!
Per qué?
Qui t’obligaue a…?
Qu’ère de besonh, amic mèn.
Dilhèu non ères erosa?
Quin tòrt n’è jo!
Òc… ei vertat… tu qu’ès brave!
E li passaue es mans pera cabeladura pòc a pòc.
Era doçor d’aguesta sensacion hège era sua tristor mès grana.
Sentie que tot eth sòn èsser s’en.honsaue pera desesperacion dauant dera idia que l’auie de pèrder just quan era manifestaue mès amor que jamès per eth.
E non trapaue arren.
Non ac sabie.
Non gausaue.
E era urgéncia d’ua solucion immediata acabaue de capvirar-lo.
Emma pensaue qu’auie acabat damb totes es traïsons, baisheses e es nombroses cobejances que la torturauen.
Non auie en òdi ad arrés, ara.
Ua confusion de crepuscul vagaue peth sòn pensament, e, sorrolhs dera tèrra, non n’entenie senon era intermitenta lamentacion d’aqueth praube còr, doça e bromosa, coma eth darrèr resson d’ua sinfonia que se va perdent enlà.
Non te trapes cap malament, è?, preguntèc Charles.
Non, non!
Era creatura arribèc enes braci dera sirventa, seriosa e lèu dormint encara.
Es petiti pès li gessien dera camisa de dormir.
Guardaue estonada eth desorde dera cramba e miei clucaue es uelhs enludernada pera claror des ciris que cremauen per dessús des mòbles.
Aquerò probablament li rebrembaue es maitins de cap d’an, de mieja quareme, quan se desvelhaue d’ora ara claror des halhes e anaue en lhet dera sua mair entà recéber es presents.
De tau sòrta que didec:
A on ei era mama?
E coma que toti carauen: Non veigui era mia sabateta en nunlòc!
Felicité l’inclinaue ath dessús deth lhet.
Dilhèu me l’a cuelhut era hilhuquèrà?, preguntèc.
En enténer aguest nòm, que l’evocaue eth rebrembe des adultèris e des calamitats, era senhora Bovary virèc eth cap coma assautada deth hàstic d’un podom mès fòrt qu’eth que sentie ena boca.
Berthe ère seiguda en lhet.
Quini uelhs mès grani qu’as mama!
Be n’ès de auriòla!
Com sudes!…
Era sua mair la guardèc.
Me cau pòur!, didec era creatura hènt repè.
Emma li cuelhec era man entà punar-la-se; era mainada se resistie.
Qu’ei pro!
Es simptòmes s’arturèren pendent un moment.
Emma semblaue mens agitada.
A cada paraula insignificanta, a cada alendada de pièch un shinhau mès tranquilla, Charles cuelhie esperança.
A tot darrèr, quan arribèc Canivet, se lancèc enes sòns braci tot plorant:
A, qu’ètz vos!
Fòrça gràcies!
Qu’ètz fòrça bontadós!
Tot va milhor.
Eth collèga non siguec dera madeisha pensada e, tirant peth carrèr deth miei, tau que didie eth madeish, li prescriuec un emetic per tau de netejar complètament er estomac.
Emma non se tardèc guaire a vomegar sang.
Sarrèc mès fòrt es pòts.
Auie es membres crispats e eth còs caperat de taques escures e eth pos l’anaue jos es dits coma un hiu tibant, coma ua còrda d’arpa a punt de trincar-se.
Ua ora dempús comencèc a hèr uns sorriscles terribles.
Maudidie eth podom, l’invectivaue, suplicaue qu’anèsse mès de prèssa e damb es braci estirats refusaue tot çò que Charles, encara mès agonic qu’era, s’esforçaue a hèr.
S’estaue de pès ath sòn costat, damb eth mocador enes pòts, plorant e estofat pès somics que lo voludauen enquiàs talons.
Felicité corrie d’un costat en aute dera cramba.
Homais, immobil, alendaue fòrtament, e eth senhor Canivet, sense pèrder era cauma, començaue, totun, a senter-se un shinhau trebolat.
Diable…
Ara que ja ei purgada, e en tot auer suprimit era encausa…
Er efècte qu’a de desparéisher, didec Homais, qu’ei evident.
Sauvatz-la!, exclamèc Bovary.
Canivet, sense escotar ath farmaceutic, qu’encara riscaue era ipotèsi de qué “dilhèu ère un paroxisme saludable”, se dispausèc a administrar-li ua dòsi de triaca.
En aqueth moment s’entenèc er espetec d’un soriac qu’arrinquèc un retroniment as veires.
Ua berlina de loguèr tirassada per un grop de tres shivaus desboquèc en un angle deth mercat.
Qu’ère eth doctor Larivière.
Era aparicion d’un diu non aurie costat tanta emocion.
Bovary lheuèc es mans, Cavinet s’arturèc a sec e Homais se treiguec era barretina grega abans qu’eth doctor entrès ena cramba.
Pertanhie ara grana escòla quirurgica gessuda dera sciéncia de Bichat, ad aquera generacion, ara despareishuda, de mètges filosòfi qu’auien peth sòn art ua devocion fanatica e la practicauen damb exaltacion e sagacitat.
Quan s’emmaliciaue, en espitau qu’exercie es sòns servicis, toti se metien a tremolar, e es sòns alumnes li professauen ua tau veneracion qu’un còp s’auien establit, l’imitauen en tot aquerò que podien.
Atau, soent se podie veir qu’es mètges der entorn portauen ues blòdes d’interior longues e folrades coma era que portaue eth e ues levites amples coma era sua, damb es punhets dera manja descordadi que li caperauen un shinhau es mans carnoses, ues mans magnifiques qu’amiaue tostemps sense gants coma entà calar-se mès lèu enes misèries umanes.
Damb un mesprètz manifèst pes crotzes e pes titols academics, espitalari, liberau, pairau damb es praubi e seguint era practica de totes es vertus, encara que non credesse en cap d’eres, aurie passat per un sant s’era finesa deth sòn esperit non l’auesse hèt crànher coma se se tractèsse d’un dimòni.
Era sua guardada, talhanta coma un bisturi, baishaue de dret entath hons dera amna e desarticulaue era mentida a trauèrs des allegacions e des pudors.
E atau anaue hènt, plen d’aguesta majestat benevòla qu’autregen era consciéncia d’un gran talent, era fortuna e quaranta ans d’ua existéncia laboriosa e sense era mès petita resèrva.
En veir dès eth pè dera pòrta eth ròstre cadaveric d’Emma estirada de cara entath cèu e damb era boca dubèrta, arroncilhèc es celhes.
Dempús, hènt veir qu’escotaue a Canivet, se passaue eth dit guinhaire peth dejós deth nas e repetie:
Plan ben, plan ben.
Hec, totun, un gèst lent damb es espatles.
Bovary observèc; se guardèren; e aqueth òme tant acostumat ar aspècte des dolors non podec retier ua lèrma que s’esguitlèc cara enjós.
Se volec hèr a vier a Canivet ena cramba deth costat.
Qu’ei fòrça mau, non ei cèrt?
Vos qu’auetz sauvat a tanta gent, trapatz bèra causa!
Au, au, coratge!
Non s’i pòt hèr arren!
E eth doctor Relavière se desseparèc.
Tà on vatz?
Ja tornarè.
Gessec coma entà dar-li ua orde ath menaire.
L’acompanhaue eth senhor Canivet, que tanpòc non se preocupaue pas guaire de veir qu’Emma se moririe entre es sues mans.
Eth farmaceutic les artenhèc ena plaça.
Per temperament que l’ère impossible desseparar-se dera gent celèbra.
Atau, li preguèc ath senhor Larivière que li hesse eth gran aunor de dinar ena sua casa.
Ath mès córrer manèc cercar uns coloms en Lion d’Or, totes es costelhes que trapèssen ena carnisseria, boder en çò de Tuvache, ueus ena casa de Lestiboudois e eth potecari madeish se metec a ajudar enes preparatius tant que era senhora Homais didie en tot estirar-se es cordons dera blòda:
Es veires fins!, didec en votz baisha Homais.
Cara!…
A taula, doctor!
E com s’a empodoat?
Qué te cau?, didec eth farmaceutic.
Pèc!, exclamèc Homais, nèci, simplet, saumet!
Eth sòn collèga non didie arren.
Hège ua estona qu’auie recebut confidenciaument un repotec per çò der emetic que l’auie prescrit.
De sòrta qu’aqueth brave Canivet que tan blagaire e arrogant se mostrèc eth dia deth pè desgaunhat, aué semblaue fòrça modèst.
Arridolaue sense pòsa en senhau d’aprobacion.
Homais se vantaue capinaut en sòn papèr d’anfitrion; e era dolorosa idia de Bovary contribusie vagament ath sòn plaser per çò d’un retorn egoïsta que hège damb eth madeish.
Ath delà, era preséncia deth doctor l’alugaue.
Hège veir era sua erudicion e mentaue en ua eloqüenta barreja es cantarides, eth podom extrèt deth upos, er arbe dera mòrt, era vipèra…
Enquia e tot è liejut, doctor, que diuèrses persones s’an trapat intoxicades e coma fulminades per çò d’ues botifarres massa fumigades!
Aumens atau cònste en un magnific repòrt, presentat per ua des nòstes notabilitats farmaceutiques, un des nòsti mèstres, er illustre Cadet de Gassicourt!
Era senhora Homais reapareishec portant ua d’aguestes maquines trantalhantes que s’escauhen damb esperit de vin.
Homais volie qu’eth cafè se hesse ena madeisha taula.
Lo torraue eth madeish lo molie e premanie era barreja.
Saccharum, doctor?, didec en tot presentar eth sucre.
Dempús hec baishar a toti es sòns hilhs pr’amor de saber-se’n dera opinion deth cirurgian sus era sua constitucion.
Fin finau, quan eth doctor Larivière anaue a dider-se adiu, era senhora Homais li hec ua consulta a prepaus deth sòn marit.
En vier a ajaçar-se cada vrèspe immediatament dempús de sopar, se l’espessie era sang.
Ò, que non ei pas eth sen çò que l’enquimère.
E, arrint un shinhau per aguest jòc de paraules, que passèc desapercebut, eth doctor dauric era pòrta.
Era farmacia, totun, ère plia de gent, e pro trabalh auec entà des.heir-se deth senhor Tuvache, qu’auie pòur qu’era sua hemna non cuelhesse ua pneumonia per çò deth costum qu’auie d’escopir en cendre; de Binet, que a viatges experimentaue ua hame de lop; dera senhora Caron, qu’auie piquèra; de Lheureux, qu’auie rodaments de cap; de Lestiboudois, que se planhie de reüma; dera senhora Lefrançois, qu’auie piròsi.
Fin finau es tres shivaus s’escapèren carretèra enlà e toti trapèren que non auie estat bric amable.
Bournisien, que trauessaue eth mercat damb es sants òlis.
Homais, tau que corresponie as sòns principis comparèc as prèires damb es corbassi, que se senten atrèts pera flaira des mòrts.
Era vista d’un gleisèr, l’ère personaument desagradiua, donques qu’era sotana lo hège pensar ena mortalha, e execraue ua per çò dera pòur dera auta.
Ça que la, sense hèr repè dauant de çò qu’eth cridaue era sua mission, se’n tornèc en çò de Bovary acompanhat de Canivet.
Abans d’anar-se’n, eth doctor Larivière l’auie recomanat fòrça a Canivet que hesse aquera gestion.
Quan entrèren, era cramba ère plia d’ua ombriua solemnitat.
Sus era taula de cosedura, caperada damb ua tovalhòla blanca, i auie cinc o sies boletes de coton laguens d’un plat d’argent ath cant d’un Crist costejat per dus candelèrs alugadi.
Emma, damb era maishèra en.honsada en pièch, daurie desmesuradament es paupetes, e es sues mans s’arrosseguaen pes linçòs damb aguest gèst òrre e doç des agonizants que semble que vagen a caperar-se damb susari.
Charles, esblancossit coma ua estatua e damb es uelhs vermelhs coma carbons, sense plorar, s’estaue ath sòn dauant, ath pè deth lhet, tant qu’eth prèire, damb un jolh flexionat, mormolhaue paraules en votz baisha.
Emma virèc eth cap tot doç e, en veir era estòla morada, semblèc senter-se contenta.
Ath miei der extraordinari padegament dera sua amna, dilhèu retrobaue era perduda voluptat des prumèrs perpals mistics barrejadi damb es visions d’ua beatitud etèrna que començaue a ocupar-li era ora deth trespàs.
Eth capelhan se lheuèc entà cuélher eth Crist; alavetz, Emma estirèc eth còth coma s’auesse set e, calant es pòts en còs deth Diu-Òme, i deishèc, damb tota era fòrça de moribonda, eth mès gran punet d’amor que jamès s’age pogut veir.
Dempús eth recitèc eth Misereatur e er Indulgentiam, se banhèc eth pòdo dret damb er òli e comencèc es oncions: prumèr, es uelhs, que tant auien desirat es somptuositats terrenaus; dempús, eth nas, golafre de brises tebes e de flaires amoroses; dempús, era boca, soent dubèrta ara mentida, qu’auie gemegat d’orgulh e cridat de luxuria; dempus, es mans, per auer-se deleitat damb es contactes suaus; fin finau, era planta des pès, tan leugèrs entà córrer, abans, entara satisfaccion des sòns desirs, e que ja ara non caminarien mès.
Eth capelhan se sequèc es dits, lancèc es brins de coton banhats d’òli en huec e tornèc a sèir-se apròp dera moribonda entà dider-li qu’ara li calie qu’amassèsse es sòns patiments as de Jesucrist e que s’abandonèsse ara misericòrdia divina.
Eth prèire non deishèc de hèr aguesta observacion e l’expliquèc enquia e tot a Bovary qu’eth Senhor a viatges alongaue era existéncia des persones quan ac credie convenent entara sua sauvacion.
E Charles se’n brembèc d’un dia que, en èster tanben a punt de morir, Emma auie recebut era comunion.
Efectiuament, Emma guardaue lentament ath sòn entorn; dempús, damb ua votz clara, demanèc eth sòn miralh e quilhant eth cap s’i guardèc ua estona, enquia qu’es uelhs se l’aumpliren de lèrmes.
Alavetz, exalant ua alendada, apuèc eth cap ena espatla e lo deishèc quèir en coishin.
Ara seguida, eth pièch li batanèc rapidament.
Era lengua li gessie sancera dera boca; es uelhs, movedissi, s’esblancossien e s’amortauen coma dus globes d’ua lum.
Sense era espaventosa acceleracion des costelhes, bassacades pes ues alendades furioses, s’aurie dit qu’ère mòrta.
Semblaue qu’era amna volesse des.hèir-se a guimbets.
Felicité s’ajulhèc dauant deth crucifix, e eth madeish farmaceutic inclinèc un shinhau eth còs tant qu’eth senhor Canivet guardaue vagament entara plaça.
Eth prèire Bournisien, damb eth ròstre inclinat ena esponera deth lhet e era longa sotana nera qu’arrossegaue per tèrra, pregaue un aute còp.
Charles ère en aute costat, ajulhat e damb es braci estenudi de cap a Emma.
L’auie cuelhut es mans e les sarraue, estrementint-se en cada batèc deth sòn còr coma s’experimentèsse eth contracòp d’ua roïna que s’esbauce.
A mida qu’era roncadissa venguie a èster mès fòrta, eth gleisèr precipitaue es oracions; aguestes se barrejauen damb es sanglòts estofats de Bovary e a viatges tot semblaue desparéisher entre eth mormolh sord des sillabes latines bronzint coma eth retroniment d’ua campana que toquèsse a mòrts.
Soent era calor d’un bon dia hè qu’es gojates sónien er amor.
Per çò de cuélher diligentament es espigues pera fauç segades Nanette va inclinant-se atentiua sus eth soc que mo’les a autrejades.
Eth cèc!, exclamèc.
E Emma se metec a arrir, damb un arrir atròç, frenetic, desesperat, credent que vedie era repulsiua cara deth mendicant lheuant-se coma ua imatge esglasianta ath miei des tenèbres etèrnes.
Aqueth dia eth vent bohèc tan fòrt qu’es gipons cuerts volèren!
Ua convulsion l’abatec contra eth matalàs.
Toti s’apressèren.
IX.- Ère de tau mau hèr complir aguesta aparicion deth non-arren e de resignar-se a creir en era, que dempús dera mòrt de quauqu’un flòte tostemp ua sòrta d’estupefaccion.
Quan se n’encuedèc, totun, dera sua immobilitat, Charles se lancèc ath dessús d’Emma, cridant:
Adishatz!
Adishatz!
Homais e Canivet se lo heren a vier dehòra dera cramba.
Padegatz-vos!
Òc, didie en tot botjar-se, que ja aurè sen; non harè cap asenada.
Mès, deishatz-me!
Que la voi veir!
Qu’ei era mia hemna!
E ploraue.
Aflaquit, esdevengut un feble mainatge, Charles se deishèc amiar entà baish, ena sala, e eth senhor Homais se n’anèc lèu entara sua casa.
En trapar-se ena plaça se l’apressèc eth cec, qu’auie vengut en Yonville damb era esperança d’obtier d’eth era pomada antinflamatòria, e preguntaue a toti es que trapau a on demoraue es potecari.
Va!, va!.
Coma se non auessa arren mès entà hèr!
E entrèc precipitadament ena farmacia.
Li calie escríuer dues cartes, hèr ua pocion tranquillizanta entà Bovary, trapar ua mentida que podesse amagar er empodoament e redigir un article tath Fanau, sense tier en compde es persones que lo demorauen pr’amor de saber-se’n des detalhs.
E quan toti es yonvillencs s’auessen avalat eth conde de qué era defuntada, en hèr ua crèma perhumada damb vanilha, auie cuelhut er arsenic en tot pensar-se qu’ère sucre, Homais s’en tornèc de nauèth ena casa de Bovary.
Lo trapèc solet (eth senhor Canivet venguie d’anar-se’n), seigut en un fautulh, apròp dera hièstra, contemplant damb ua guardada estupida es rajòles dera sala.
Per qué?
Quina ceremònia?
Dempús, damb ua votz gasulhanta e espaurida: Tè!, non!
Que me la voi quedar.
Gràcies, didec Charles, qu’ètz plan bontadós!
Alavetz, entà distrèir-lo, Homais se metec a parlar un shinhau d’orticultura; es plantes auien besonh d’umiditat.
Charles joquèc eth cap en senhau d’aprobacion.
Ath delà, lèu començarà eth bon temps.
A!, hec Bovary.
Guarda, ara passe eth senhor Tuvache!
Charles repetic coma ua maquina: Passe eth senhor Tuvache!
Homais non gausèc parlar-li des disposicions funèbres.
Siguec eth capelhan qu’ac resolvec.
Se barrèc en sòn burèu, cuelhec era pluma e, après auer plorat ua estona, escriuec:
Voi que l’acòguen damb eth sòn vestit de novia, damb es sabates blanques e ua corona.
L’estiraràn es peus pera espatla; tres taüts; un de casse, un d’acajò e un aute de plomb.
Qu’arrés me digui arren, ja aurè era fòrça.
Dauant li botaràn un damàs de velot verd.
Qu’ac voi atau.
Hètz-ac.
Es idies romantiques de Bovary costèren ua grana estranhesa.
Aguest velot me semble ua causa superflua.
Anatz-vo’n!
Qu’ei parièr, exclamèc Charles.
Deishatz-me!
Eth gleisèr lo cuelhec deth braç, e se lo hec a vier a hèr un torn peth uart.
Parlèc dera vanitat des causes terrenaus.
Diu qu’ère gran e brave; calie someter-se, sense mormolhar, as sòns decrets, e enquia e tot balhar-li es gràcies.
Charles se metec a renegar: Que l’è en òdi, ath vòste Diu!
Bovary ja ère luenh.
Caminaue a longues camalhardades, apròp des arbes frutèrs que i auie ath long dera paret, carrinclaue es dents, lheuaue entath cèu ues guardades plies de malediccion; Non se botjaue, totun, ua soleta huelha.
Ploiguie.
Tàs sies s’entenec un rambalh de hèrs de shivau ena plaça; qu’ère era Arongleta que venguie d’arribar; e restèc damb eth front clauat enes veires vedent se com es viatjaires anauen baishant es uns darrèr des auti.
Felicité l’estenec un matalàs en salon; se calec ath sòn dessús e s’adormic.
Encara que filosòf, eth senhor Homais respectaue as mòrts.
Atau, sense sauvar-li rancura a Charles, tara vrespada entornèc pr’amor de velhar eth cadavre, en tot hèr-se a vier tres volums e ua carpeta pr’amor de cuélher nòtes.
Eth prèire Bournisien tanben i ère.
Enes dus costats deth cabeç i auie dus ciris qu’ahlamauen.
Eth potecari, qu’era solitud li ère pesanta, non se tardèc a formular quauqui planhs sus aquera “malerosa hemna”.
Eth capelhan responec qu’ara non i auie arren mès a hèr que pregar per era.
A maugrat d’aquerò, responec Homais, ua de dues: o s’a mòrt en estat de gràcia (tau coma ditz era Glèisa), e alavetz non a cap besonh des nòstes oracions, o s’a mòrt impenitenta (aguesta me pensi qu’ei era expression eclesiastica), e alavetz…
De qué?, hec eth gleisèr.
Atau, vos, non ètz crestian?
Desencusatz-me!, didec Homais.
Admiri eth cristianisme.
Non se tracte d’aquerò!
Toti es tèxti…
Ò, ben!
Per çò que hè as tèxti, dauritz era istòria.
Emma auie eth cap inclinat deth costat dera espatla dreta.
Er angle dera boca auie quedat dubèrt e ressautaue coma un horat nere ena part baisha dera cara; es possi demorauen regdes, separadi des paumets des mans; ua sòrta de povàs blanc l’esposcaue es pestanhes, e es uelhs començauen a desparéisher jos un viscós pallitge que s’estenie coma ua telaranha que venguie de teisher-se.
Eth linçò s’en.honsaue deth pièch enquias jolhs e se tornaue a lheuar de nauèth enes puntes des peus.
Charles li semblaue qu’un pes enòrme, ues masses infinites, flotauen ath sòn dessús.
Eth relòtge dera glèisa toquèc es dues.
S’entenie er intens mormolh der arriu baishant ath pè dera terrassa entre miei des tenèbres.
De quan en quan eth prèire Bournisien se mocaue rambalhosament, e Homais, entremiei d’uns papèrs hège rascar era pluma.
Au, amic, didec, retiratz-vos, aguest espectacle vos aclape.
Liegetz es Cartes de quauqui judius portugesi!, didec er aute.
Liegetz era Rason deth cristianisme de Nicolàs, exmagistrat!
S’escauhauen, se rogien, parlauen toti dus ath còp sense escotar-se.
Eth prèire Bournisien s’escandalizaue dauant d’ua tau audàcia; Homais se meravilhaue d’ua bestiesa semblabla.
Qu’èren a mand d’escarnir-se quan, de pic, Charles tornèc a entrar ena cramba.
Ua sòrta de fascinacion lo tiraue.
Pujaue es escales en cada moment.
Se’n brembaue des contaralhes de catalepsia, des miracles deth magnetisme; e se didie que, s’ac volie d’ua manèra absoluda, dilhèu arribarie a ressuscitar-la.
Enquia un còp se l’inclinèc ath dessús e la cridèc a pòc a pòc: “Emma, Emma!”.
Eth sòn alend, emetut damb fòrça, hec tremolar es ahlames des ciris.
A punta de dia, arribèc era senhora Bovary mair.
En tot abraçar-la, Charles s’estarnèc un aute còp en somics.
Tau coma eth farmaceutic, era senhora li hec quauques observacions sus es despenes der acogament.
Charles s’ofusquèc tant, que sa mair carèc, e enquia e tot li didec qu’anèsse de seguit ena ciutat pr’amor de crompar aquerò que li calie.
Charles se demorèc solet tota era tarde.
Auien manat a Berthe en çò dera senhora Homais.
Felicité s’estaue naut ena cramba, damb era senhora Lefrançois.
Tath vrèspe, Charles li calec resignar-se a recéber visites.
Se lheuaue e se sarraue es mans sense poder prononciar cap paraula.
Es visitaires qu’arribauen se seiguien ath costat des auti; entre toti hègen un rondèu ar entorn deth larèr.
S’estauen damb eth cap clin, se metien ua cama ath dessús dera auta e hègen botjar eth pè doçament alendant de tant en tant.
Toti s’engüejauen fòrça.
E, totun aquerò, arrés se n’anaue.
Tàs nau, quan tornèc Homais (de hège dus dies ena plaça sonque lo vedien ada eth), anaue cargat damb un aprovediment de camfre, de benjui e d’èrbes aromatiques.
Tanben amiaue un veire plen de clòr pr’amor de netejar es miasmes.
En aqueth moment, era sirventa, era senhora Lefrançois e era vielha senhora Bovary rodauen ath torn d’Emma acabant-la de vestir e l’esteneren eth vel espés que l’estropaue enquias sabates de satin.
Felicité somicaue: Prauba patrona!, prauba patrona!
Guardatz-la, be n’ei de beròia encara!, didie, alendant, era ostalèra.
Semble que se vage a lheuar de seguit.
Dempús s’inclinèren entà botar-li era corona.
Mon Diu!.
Lefrançois.
Ajudatz-mos, li didec ath farnmaceutic.
Dilhèu vos cau pòur?
Jo, pòur?, repliquèc lheuant es espatles.
En espitau, quan estudiaua farmacia, n’è vistes de mès verdes.
Que hègem punch ena sala de disseccions.
Eth non-arren non espaurís as filosòfi.
E soent digui qu’è era intencion de legar eth mèn còs as espitaus entà que dempús pogue èster util ara sciéncia.
Quan arribèc eth capelhan, preguntèc se com estaue eth senhor.
Eth còp qu’ei encara massa trende!, hec eth capelhan.
Alavetz Homais lo felicitèc per non auer d’èster subjècte coma ère eth cas dera majoritat des mortaus a pèrder ua companhia estimabla.
Aquerò entamenèc ua auta discussion sus eth celibat des capelhans.
Que s’an vist crims…
Que ja i èm!, exclamèc eth gleisèr.
Homais ataquèc era confession.
Eth prèire Bournisien la defenec; s’estenec sus es restitucions que hège desvolopar.
Mentèc diuèrses anecdòtes de panaires que, de ressabuda, auien esdevengut aunèsti; de militars que en apressar-se en tribunau dera peniténcia, les auie queigut era bena des uelhs.
En Friburg i auie un ministre…
Eth sòn companh dormie.
Dempús, coma qu’era atmosfèra excessiuament espessa dera cramba lo hège estofar un shinhau, dauric era hièstra, çò que desvelhèc ath farmaceutic.
Tè!, un povàs de rapè, li didec.
Aquerò dissipe.
Ena luenhor s’enteneren uns idòls alongassats.
Entenetz se com idòle aguest can?, didec eth farmaceutic.
Diden que flairen as mòrts, responec eth gleisèr.
Eth prèire Bournisien, mès resistent, encara seguic ua estona botjant es pòts de forma baisha.
Dempús, insensiblament, abaishèc era maishèra, deishèc anar eth libre celh e nere qu’amiaue ena man e se metec a roncar.
Qu’èren er un dauant der aute damb era cara abaishada, eth vrente gessut, e mina forena.
Dempús de tanti desacòrds, a tot darrèr coïncidien ena madeisha feblesa umana.
E un e er aute èren quiets coma eth cadavre qu’auien ath costat, que tanben semblaue que dormie.
En entrar ena cramba, Charles non les desvelhèc.
Venguie a hèr-li eth darrèr adiu.
Es èrbes aromatiques encara humejauen e es remolins de bugàs blauenc se confonien damb era broma qu’entraue pera hièstra.
I auie quauques esteles e era net ère tranquilla.
Es ciris regolejauen, ath dessús des linçòs, ues lèrmes de cera espessa.
Charles guardaue com cremauen enquia cansar-se es uelhs damb es bualhs des ahlames.
Ath dessús deth vestit blanc, ondejauen ues teles damb reflèxi diuèrsi.
Emma s’i perdie ath dejós.
Li semblaue que s’evadie mès enlà d’era madeisha, que se confonie damb es causes, que se barrejaue damb eth silenci, damb era escura net, damb es arrais de vent, damb es aulors umides que pujauen deth carrèr.
Dempús, còp sec, la vedie en uart de Tostes, seiguda en banc, damb era esquia apuada enes arbilhons dera clòsa, o ben en Rouen peth carrèr, o ena entrada dera sua casa, en pati de Bertaux.
Encara sentie es alègres arridolets des joeni dançant jos es pomèrs.
Era cramba ère plia deth perhum dera sua cabeladura, e eth vestit li tremolaue en braç damb un sorrolh crepitant tau que lo hèn es bualhs.
Qu’ère madeish qu’era d’abans!
Atau, pendent fòrça estona, anèc evocant totes es jòies perdudes, es sòns gusti, es sues actituds, eth timbre dera sua votz.
Dempús d’ua desesperacion ne començaue ua auta; s’anauen succedint sense pòsa, coma es ondades dera mar.
Se sentec senhorejat per un curiosèr terrible: s’inclinèc bategant, e damb es puntes des dits lheuant eth vel pòc a pòc.
Es auti dus se desvelhèren.
Se lo heren a vier entà baish, ena sala.
Dempús, pugèc Felicité dident que demanaue ua guinsa de peus.
Bracatz-les!, didec eth potecari.
E, coma qu’era gojata non gausaue, i venguec eth madeish, damb es estalhants ena man.
Era sua tremoladera ère tau que punchaue aciu e delà era pèth auriòla des tempes.
Fin finau, superant era emocion, hec dus o tres còps d’estalhants ar edart e atau deishèc ues mèrques blanques en aquera admirabla cabeladura nera.
Eth farmaceutic e eth capelhan tornèren enes sues ocupacions, non sense esclipsar-se un aute còp de quan en quan.
Cada viatge que se desvelhauen s’acusauen reciprocament.
Alavetz, eth prèire Bournisien banhaue era cramba damb aigua senhada e Homais lançaue un shinhau de clòr per tèrra.
Tas quate deth maitin, eth potecari, en non poder tier-se mès, alendèc: De boni talents haria ua mossegadeta!
Eth gleisèr non s’ac hec repetir dus còps.
Se n’anèc per çò de poder díder era missa e dempús tornèc.
Ara seguida mingèren e brindèren tot pelejant un shinhau, sense saber pro ben eth perquè, excitadi per aguesta jòia vaga que mos vie dempús d’ues ores de tristesa.
En arribar en darrèr veiret, eth capelhan li didec ath farmaceutic en tot picar-li ena esquia:
Ja veiratz se com acabaram per entener-mos.
Abaish en vestibul se trapèren a uns obrèrs que venguien d’arribar.
Alavetz, pendent dues longues ores, Charles li calec suportar eth suplici des còps de martèth qu’en.honsauen claus enes lhaunes.
Dempús baishèren eth cadavre laguens deth taüt de casse caperat pes auti dus.
Coma qu’era caisha ère massa ampla, les calec tapar es henerecles damb era lan deth matalàs.
Fin finau, quan es tres caishes sigueren ben rebotades, clauades e sòudades expausèren eth taüt ena entrada.
Dauriren totes es pòrtes dera casa e era gent de Yonville comencèc a desfilar.
Arribèc eth vielh Rouault.
X.- Non auie recebut era carta que l’escriuec eth farmaceutic enquia trenta sies ores dempús der eveniment.
Eth senhor Homais, per çò dera sua sensibilitat, l’auie redigit de tau manèra qu’ère impossible de saber quin ère exactament eth sòn estat.
Prumèr, eth praube òme queiguec coma tustat per un atac d’apoplexia…
A tot darrèr, se botèc era blòda e eth chapèu, s’aganchèc es esperons enes sabates e gessec carretèra enlà.
Era angoisha se l’avalèc pendent tot eth camin.
Enquia e tot se vedec obligat a baishar deth shivau.
Non i vedie, entenie votzes ath sòn costat, se pensaue que se tornaue hòl.
A punta de dia, vedec tres audèths neri que dormien en un arbe.
Aquerò lo hec estrementir d’espant.
Alavetz li prometec ara Vèrge tres casubles entara glèisa e qu’anarie descauç deth cementèri de Berteaux enquiara capèra de Vassonville.
Entrèc en Maromme en tot cridar ara gent der ostau de luenh estant, dauric era pòrta damb un còp d’esquia, agarrèc eth sac de civada, uedec en redon ua botelha de cidra doça ena gripia e tornèc a sautar sus era ègua en tot hèr trèir bualhs as pèires.
Pensaue que dilhèu encara arribarie entà sauvar-la.
Es mètges traparien un remèdi.
Se’n brembèc de totes es garisons miraculoses que l’auien condat.
Dempús se l’apareishie mòrta.
Ère ath sòn dauant, estirada de cara entath cèu, ath miei dera carretèra.
Tiraue era brida e era allucinacion despareishie.
Se pensèc qu’en escríuer s’auien enganhat de nòm.
Enquia e tot se pensèc que tot auie estat ua trufaria, ua resvenja de bèth un, ua trufaria de bèth malapèsta; ath delà, se siguesse mòrta, se’n saberie.
Non, eth camp non auie arren d’extraordinari: eth cèu ère blau, es arbes se balancejauen; passèc un ramat de bestiar.
Vedec eth pòble.
Corrie acorbaishat sus er animau; lo pataquejaue tan soent qu’era sang l’esposcaue era sera.
Quan s’auec remetut se lancèc plorant enes braci de Bovary: Hilha mia!
Emma!
Explicatz-me…
Charles responec somicant: Sabi pas, sabi pas, qu’ei ua malediccion!
Eth potecari les desseparèc:
Aguesti detalhs òrres que son inutils.
Qu’arribe gent.
Dignitat, macareu!, filosofia!
Eth praube gojat volec hèr eth còr fòrt e repetic diuèrsi còps: Òc… coratge!
L’amiarè enquiath finau.
Sonaue era campana.
Tot ère a punt.
Qu’ère ora de meter-se en camin.
Seigudi en ua cagira deth còr vederen se com es tres chantres anauen passant tot salmejant er un dempús der aute.
Er òme que tocaue eth serpenton bohaue sense parar.
Eth prèire Bournisien, vestit de pontificau, cantaue damb ua votz agudenta: saludaue eth tabernacle, estenie es braci, quilhaue es mans.
Lestiboudois circulaue pera glèisa damb era espada de ceremònia; eth taüt repausaue apròp deth cantussèr ath miei de quate ringlères de ciris.
Charles auie talents de lheuar-se entà vier a amortar-les.
Ça que la, s’esforçaue a pregar damb devocion, en tot encoratjar-se damb era esperança d’ua vida futura a on la tornarie a veir.
S’imaginaue qu’auie hèt un viatge, luenh, hège ja fòrça temps.
Quan pensaue, totun, que se trapaue aquiu dauant, e que tot s’auie acabat, que l’amiauen entara tèrra, lo cuelhie ua ràbia herotja, nera, desesperada.
A viatges, se pensaue que ja non sentie arren; e saborejaue aguest adociment deth sòn dolor en tot acusar-se de qué ère un miserable.
S’enteneren uns còps secs coma eth repiquet d’un baston damb era punta de hèr, en tot succedir-se acompausats pes lòses dera glèisa.
Aguest sorrolh anaue auançant dès eth hons e s’arturèc de pic en un costat deth temple.
Un òme vestit damb ua giqueta basta e escura s’ajulhèc peniblament.
Qu’ère Hippolytte, eth mosso deth Lion d’Or.
S’auie botat era cama naua.
Un des chantres hec eth torn pera nau damb era plata ena man.
Er òme de glèisa l’ac arregraïc damb ua longa reveréncia.
Seguien cantant e ajulhant-se e lheuant-se; aquerò non s’acabaue jamès.
Se’n brembèc qu’un viatge, ara prumeria, auien anat amassa en missa e s’auien botat en aute costat, ath cant dera paret.
Era campana tornèc a sonar.
I auec un rambalh de cagires.
Es qu’amiauen es despolhes heren passar es tres bastons jos eth taüt e toti gesseren dera glèisa.
Alavetz, Justin campèc en lumedan dera farmacia.
Era gent gessie enes hièstres entà veir desfilar eth cortègi funèbre.
Charles, dauant, arquejaue eth còs.
Hège veir ua portadura coratjosa e saludaue damb un senhau ad aqueri que gessien des carrerons o des pòrtes pr’amor d’ahiger-se ara acompanhada.
Es sies òmes, tres en cada costat, que portauen eth taüt caminauen pòc a pòc bohejant un shinhau.
Es capelhans, es chantres e es dus escolans recitauen eth De profundis; es sues votzes s’estenien camps enlà damb ues ondulacions nautes e baishes.
A viatges despareishien pes corbes deth camin.
Era massissa crotz d’argent, totun, se quilhaue invariablament entremiei des arbes.
Seguien es hemnes, caperades damb mantèls neri e damb es capuches abaishades; amiauen uns ciris alugadi enes mans.
Era contunha repeticion des pregàries, es halhes e era flaira de cera e de sotana hègen aflaquir a Charles.
Bohaue un vent frescolenc; es uerdis verdejauen pes costats; enes vòres des camins e enes cordiòles seguides des arbilhons que formauen es clòses, tremolauen ues gotetes d’arrosada.
Er orizon s’aumplie de tota sòrta de sorrolhs alègres: eth carrinclar luenhant d’un car, eth cant estrident d’un poth, eth galaup d’un polin entre es pomèrs.
Eth cèu, blos, apareishie esposcat de bromes rosades; es lums blaues des ciris s’estronhauen dauant des casalons enrodadi de liris.
S’en brembaue d’uns maitins parièrs ad aqueth, quan, dempús d’auer visitat a bèth malaut, gessie entà tornar ath sòn costat.
Eth drap nere esposcat de lèrmes blanques se quilhaue de tant en tant descaperant eth taüt.
Es que l’amiauen alentien eth pas, fatigadi.
Auançauen a bassacades ininterrompudes, coma ua chalopa entre es ondades, lenta e cabocejant.
Arribèren en cementèri.
Era gent se metec ar entorn.
Tant qu’eth capelhan parlaue, era tèrra vermelha apilerada pes costat anaue lisant pes angles, sense pòsa e sense brusiment.
Dempús, quan es quate còrdes sigueren ja premanides, heren baishar eth taüt.
Charles guardèc se com baishaue.
Semblaue que non arribaue jamès ath hons.
A tot darrèr s’entenec un patac; es còrdes croishint en desseparar-se dera husta, tornèren a pujar.
Alavetz, eth prèire Bournisien cuelhec era aishada que l’aufric Lestiboudois; en tot aspergir damb era man dreta, damb era auta deishèc anar vigorosament ua palada entath hons.
Damb era estramuncada des pèires, era husta dera caisha costèc un sorrolh formidable que mos penetrèc coma se ressonèsse era eternitat.
Eth gleisèr balhèc er aspersor ath sòn vesin.
Qu’ère eth senhor Homais.
Lo bassaquèc grèument, dempús l’ac presentèc a Charles.
Aguest s’ajoquèc lèu enquia tocar en tèrra; ne lançaue abondosament tot cridant: “Adishatz”.
Li manaue punets; s’arrossegaue enquiath clòt per tau d’en.honsar-se-i damb era.
Se lo heren a vier.
En tornar, eth vielh Rouault se treiguec era pipa e se metec a humar tranquillament, causa que Homais, ath sòn laguens, trapèc coma plan pòc apropriada.
Tanben se n’encuedèc qu’eth senhor Binet non auie apareishut, que Tuvache “auie fotut eth camp”dempús d’acabar era missa e que Theodore, eth vailet deth notari, amiaue ua giqueta blaua “coma se siguesse tan de mau hèr calar-se ua giqueta nera, donques qu’eth costum ac vò atau, macareu!” E entà comunicar es sues observacions anaue d’un grop en aute.
Toti deplorauen era mòrt d’Emma, mès que mès Lheureux, que non auie deishat d’assistir ar enterrament.
Prauba senhora!
Quina pena entath sòn marit!
Eth potecari responie: Se non auesse estat per jo, qu’aurie hèt ua asenada!
Be n’ère de bona persona!
Eth dissabte madeish la vedí ena botiga!
En arribar en casa, Charles se cambièc de ròba.
Eth vielh Rouault s’alisèc era blòda naua qu’amiaue.
Pendent eth viatge s’i auie shugat soent es uelhs; era ròba s’auie destintat un shinhau; entre eth povàs que l’enlordie, s’i vedien tralhes qu’auien deishat es plòrs.
Era senhora Bovary mair se trapaue damb eri.
A tot darrèr, eth brave òme alendèc:
Vo’n brembatz, amic mèn, qu’un còp venguí en Tostes quan acabèretz de pèrder ara vòsta prumèra defuntada?
Alavetz, vos padegaua!
Trapaua bèra causa entà dider-vos!
Ara, totun…
Dempús, damb un long gemec que li lheuèc era pòst deth pièch: A, que ja s’a acabat tot entà jo.
Enquia e tot se remic a veir ara sua arrèhilha.
Non, non!
Punatz-la dera mia part!
Adishatz!…
E, dempús, jamès desbrembarè aquerò (tocant-se era cueisha).
Non vos cau pòur!
Seguirè en tot manar-vos eth piòc.
Quan arribèc naut de tot dera pala, se virèc, tau que hec eth dia que se separèc d’era en camin de Saint-Victor.
Eth solei cogant, damb es arrais inclinadi, alugaue ues lums vermelhes enes hièstres deth pòble.
Se metec era man dauant des uelhs e vedec es parets d’ua clòsa en orizon; aciu e delà, es arbes hègen ues tufes neres entremiei d’ues pèires blanques.
Dempús, seguic eth camin tot doç, donques qu’era ègua coishejaue.
Tath vrèspe, a maugrat deth cansament, Charles e era sua mair se demorèren abaish en minjador e blaguèren fòrça estona.
Parlèren deth passat e der avier.
Era vierie a víuer en Yonville, amiarie eth trabalh dera casa, ja non tornarien a desseparar-se mès.
Que siguec engenhosa e corau, en tot mostrar-se interiorament contenta de tornar-se a hèr damb un afècte que se l’anaue escapant de hège ja uns quants ans.
Toquèren es dotze.
Coma d’abitud, eth pòble ère silenciós, e Charles, desvelhat, seguie pensant en era.
Rodolphe, qu’auie vagat tot eth sant dia peth bòsc entà procurar-se quauqua distraccion dormie tranquillament en castèth.
En Rouen, Leon tanben dormie.
Que n’auie un aute qu’en aquera ora tanben ère desvelhat.
Ath cant dera hòssa, confonuda damb era patz des pins, un gojat ploraue ajulhat; es somics l’estarnauen eth pièch; alendaue en.honsat ena escurina damb un sentiment immens, doç coma era lum dera lua e insondable coma era net.
De ressabuda, era rèisha carrinclèc.
Qu’ère Lestiboudois, venguie a cercar era aishada qu’auie desbrembat hège ua estona.
Vedec a Justin e l’arreconeishec quan escalaue era paret.
Alavetz gessec de dobtes per çò deth maufactor que li panaue es truhes.
XI.- Londeman, Charles manèc a cercar ara sua hilha.
Era mainada preguntèc per sa mair.
Li dideren que se n’auie anat e que li harie a vier joguines.
Berthe ne tornèc a parlar en d’autes escadences.
Dempús, ara longa, acabèc per non pensar-i mès.
Era alegria d’aquera creatura aclapaue a Bovary; ath delà, li calie patir es intolerables consolacions deth farmaceutic.
Eth senhor Lheureux ahisquèc de nauèth ath sòn amic Vinçart, e es conflictes de sòs non se tardèren a reprodusir.
Charles se comprometec a satisfèr ues quantitats exorbitantes.
Non volec consentir de cap manèra deishar véner degun des mòbles que li auien pertanhut.
Era sua mair s’exasperèc.
Eth gojat encara s’indignèc mès.
Era senhora ac abandonèc tot e se n’anèc.
Alavetz, cada un se dispausèc a profitar-se’n dera ocasión.
Era senhoreta Lempereur reclamèc sies mesi de leçons, encara qu’Emma non n’auie cuelhut ne ua de soleta (a maugrat d’aqueth recebut qu’auie mostrat a Bovary): un convengut entre es dues; aqueth que li logaue es libres reclamèc tres ans de subscripcion; Rollet reclamèc era sodada per auer portat un vinteat de cartes.
E, coma que Charles li demanèc explicacions, auec era delicadesa de respóner:
A!, qué me sai!
Qu’ère entàs sòns ahèrs.
Cada deute que pagaue, se pensaue qu’ère eth darrèr.
Exigic er endarreriment des visites vielhes.
Es clients li mostrèren es cartes transmetudes pera sua hemna.
Alavetz se vedec obligat a díder que lo desencusèssen.
Felicité amiaue es vestits dera senhora.
Non toti, pr’amor que Charles se n’auie sauvat quauqui uns.
S’embarraue ena recramba a on s’apolidie e non se cansaue de guardar-les.
Era sirventa ère mès o mens dera sua estatura.
Soent, Charles, en veder-la peth darrèr, se sentie assautat per ua illusion e exclamaue:
Non te botges!
Non te botges!
Pera Pasca de Pentecòsta, fotèc eth camp de Yonville, d’acòrd damb Theodore, en tot hèr-se a vier çò que li restaue en sauva-ròba.
Per aquera madeisha epòca, era senhora veuda Dupuis auec er aunor de dider-li a Bovary qu’eth “sòn hilh senhor Leon Dupuis, notari en Yvetot, se maridaue damb era senhoreta Leocadie Leboeuf, de Bondeville”.
Entre es felicitacions que l’adrecèc, Charles escriuec aguesta frasa: “Era mia prauba hemna n’aurie estat fòrça contenta”.
Un dia, passejant-se sense cap finalitat pes pèces dera casa, pugèc enquiath humerau e sentec que caushigaue ua boleta de papèr fin.
La despleguèc e liegec: “Coratge, Emma, coratge!
Non voi èster era encausa deth nòste malastre!” Qu’ère era letra de Rodophe.
Auie queigut en solèr entre es caishes, e aquiu s’auie quedat: eth vent dera lucana l’auie hèt rodar enquiara pòrta.
Charles restèc pauhicat just en lòc madeish a on Emma, desesperada, auie sajat de suicidar-se.
A tot darrèr, desnishèc ua R petita ath pè dera dusau plana.
Qui podie èster?
Rebrembèc es visites freqüentes de Rodolphe, era sua desaparicion sobta e era actitud non exenta de resèrva qu’auie cuelhut es dus o tres còps que se l’auie trapat.
Eth ton respectuós dera carta, totun, l’illusionèc.
De un aute costat, Charles non ère d’aqueres persones que baishen enquiath hons des causes; en preséncia des pròves, arreculèc, e era sua gelosia se perdec en corrent immens dera tristesa.
Naturaument, la deuen auer adorat, pensèc.
Solide que toti es òmes l’auràn volgut hestejar.
A compdar d’aciu li semblèc mès beròia.
Transformèc eth sòn rebrembe en un desir furiós, permanent, qu’alugaue eth sòn desespèr e que non auie limits pr’amor qu’ère ja irrealizable.
Per çò d’èster-li agradiu (coma s’encara visquesse) cuelhec es sues predileccions, es sues idies; se crompèc ues sabates envernissades, s’acostumèc a portar corbates blanques.
Se botaue cosmetic ena mostacha, signaue reconeishences de deute coma era.
Emma lo corrompie dera hòssa estant.
Se vedec obligat a vener-se es objèctes d’argent, er un darrèr der aute.
Dempús, es mòbles deth salon.
Es crambes s’anauen uedant.
Era sua cramba, totun, era cramba d’era, restaue intacta coma abans.
En auer sopat, Charles i pujaue.
Botaue era taula redona dauant deth huec; dempús, apressaue eth sòn fautulh.
S’i seiguie dauant.
En un des candelèrs dauradi cremaue un ciri.
Berthe, ath sòn costat, pintaue damb colors ues estampes.
Entath praube òme qu’ère un patiment veder-la tan mau vestida, damb es bordequins sense cordons e eth talh des blòdes esquinçades enquiara cueisha, pr’amor qu’era hemna que hège es trabalhs dera casa non se’n preocupaue guaire.
Be n’ère de doça, e d’amabla!
L’apraiaue es jogalhes, li fabricaue pipòts de carton o li cosie eth vrente des pipes.
Ara, arrés les venguie a veir.
Justin se n’auie anat en Rouen, a on auie entrat de dependent en un establiment de viures.
E es mainatges deth potecari freqüentauen mens era petita Bovary; vista era diferéncia de condicion sociau, eth senhor Homais non se preocupaue d’alongar era intimitat.
Eth cec, en non auer pogut guarir-se damb era pomada, se’n tornèc ena pala deth Bois-Guilhaume.
Aquiu condaue as viatjaires era vana temptatiua deth potecari, enquiath punt de qué quan Homais venguie ena ciutat s’amagaue darrèr des cortines dera Arongleta pr’amor de qué non l’arreconeishesse.
Que l’auie en òdi; e en interès dera pròpria reputacion, en voler-se’n des.hèir tu per tu, li manèc ua bataria amagada que revelaue era prigondor dera sua intelligéncia e era perfidia dera sua vanitat.
Pendent sies mesi seguidi eth “Fanau de Rouen” publiquèc uns redigits que didien atau:
Desagradiua entàs viatjaires, les acace e ven a èster un impòst vertadèr entà toti.
O ben: “A maugrat des leis contra eth vagabondatge, es entrades des nòstes ciutats seguissen infestades de còlhes de quistaires.
Quauqui uns circulen individuaument e dilhèu non son es mens perilhosi.
Dempus, Homais endonviaue hèts diuèrsi: “Ager, ena pala deth Bois-Guilhaume, un shivau espantadís…”.
Enquiath punt de qué un bon dia, l’embarrèren.
Lèu, totun, tornèc a gésser.
Eth cec tornèc en sòn lòc de costum.
Homais comencèc de nauèth damb es sòns acostumadi comentaris.
Qu’ère ua luta.
Acabèc, totun, en tot hèr-se a vier era victòria, donques qu’eth sòn enemic siguec internat en un ospici e condemnat a reclusion perpetua.
Aguesta capitada l’encoratgèc: a compdar d’aqueth moment non i auec gosset esclafat, ne bòrda incendiada, ne hemna pataquejada, que d’eri non ne hesse era narracion publica, tostemp possat per amor ath progrès e er òdi as capelhans.
Bartomèu” a prepaus d’ua assignacion de cent francs hèta ara glèisa; denonciaue abusi, hège circular trufaries.
Qu’ère era sua expression.
Homais, sapaue, esdevenguie perilhós.
Ça que la, enes limits estrets deth periodisme s’i estofaue, e lèu li calec eth libre, era òbra!
Alavetz compausèc ua Estadistica generau deth parçan de Yonville, seguida d’observacions climatologiques, e era estadistica l’amièc entara filosofia.
Se preocupèc des grani problèmes: problema sociau, moralizacion des classes praubes, piscicultura, cauchó, camins de hèr, eca.
Acabèc avergonhant-se d’èster un borgés.
Hège veir ua portadura d’artista, humaue!
Crompèc dues estatuetes chic de Pompadour entà decorar eth salon.
Mès que non abandonaue era farmacia; ath contrari!
Qu’ère ath pas des descurbiments.
Seguie eth gran movement des chicolates.
Siguec eth prumèr de hèr a vier en departament deth Seine-Inferieure eth chico e era revalentia.
S’afoguèc damb es cadies idroelectriques Pulvermacher; eth madeish n’amiaue ua; e tath vrèspe, quan se treiguie eth justet de flanèla, era senhora Homais se demoraue enludernada dauant d’aquera espirau d’aur, e sentie redoblar es sòns ardors per aqueth òme garrotat coma un scita e esplendid coma un magic.
A prepaus dera hòssa d’Emma, qu’auec idies eroses.
Ara prumeria, comencèc un tronc de colomna damb ua draperia; dempús ua piramida; dempús, un temple de Vesta, ua sòrta de copòla… o ben “ un pilèr de roïnes”.
E, en toti es projèctes, Homais non hège repè per çò que hège ara preséncia deth sauquèr ploraire, qu’eth consideraue coma un simbèu obligat dera tristesa.
Charles e eth heren un viatge tà Rouen pr’amor de veir ues hòsses en çò d’un empresari de sepulcres, acompanhadi d’un pintor, un tau Vaufrylard, amic de Bridoux, que non parèc de hèr jòcs de mots.
A tot darrèr, dempús d’auer demanat pressupòst e d’auer hèt un dusau viatge en Rouen, Charles se decidic peth mausolèu qu’enes sues dues cares i aurie “un gèni tient ua halha amortada”.
Per çò dera inscripcion, Homais non trapaue arren de tan beròi coma: Sta viator, e non gessie d’aciu; e repetie de contunh: Sta viator…
Fin finau, desnishèc: amabilem conjugem calcas!, expression que siguec adoptada.
Çò d’estranh ère que Bovary, en tot pensar de contunh en Emma, la desbrembaue; e se desesperaue en veir se com aquera imatge se l’escapaue dera memòria a maugrat des esfòrci que hège entà retier-la.
Totun aquerò, cada net la soniaue; qu’ère tostemp eth madeish sòmi: eth anaue ath costat d’era, e quan l’anaue a abraçar li queiguie des.hèta enes braci.
Pendent ua setmana lo vederen entrar tath vrèspe ena glèisa.
Eth madeish prèire Bournisien li hec dus o tres visites; dempús l’abandonèc.
De un aute costat, eth prèire costejaue era intolerància, eth fanatisme, didie Homais; fulminaue contra er esperit deth sègle, e cada quinze dies, ena cadièra, non deishaue de condar era agonia de Voltaire, que, coma saben toti, moric avalant-se es sòns pròpris excrements.
A maugrat der estauvi que viuie Bovary, ère fòrça luenh d’auer pogut armonizar es sòns deutes ancians.
Lheureux se remic a prorogar-li cap des reconeishences de deute.
Era embarga venguec a èster imminenta.
Alavetz acodic a sa mair, que li deishèc hèr ua ipotèca sus es sòns bens, en tot hèr- li, totun, fòrça repotecs contra Emma.
Coma compensacion deth sòn sacrifici li demanèc un chal que s’auie liurat dera rapacitat dera sirventa.
Charles s’i remic.
S’emmalicièren.
Era hec es prumèrs passi de reconciliacion en tot proposar-li que li manèsse ara mainada, qu’era la consolarie en casa.
Charles i siguec d’acòrd.
En moment de meter-se en camin, totun, eth coratge l’abandonèc.
Alavetz trinquèren definitiuament.
A mida qu’es afeccions despareishien, Charles s’embarraue mès en amor dera sua hilheta.
Aguesta non deishaue d’enquimerar-lo; tossie de quan en quan e auie ues plapes ròies enes caròles.
Ath sòn dauant, era familha deth farmaceutic apareishie florida e erosa; tot l’anaue de cara.
Napoleon l’ajudaue en laboratòri; Athalie li brodaue ua barretina grega; Irma rebracaue rondèus de papèr entà caperar es confitures, e Franklin recitaue era taula de Pitagores sense trincar er alend.
Qu’ère eth mès erós des pairs e eth mès afortunat des òmes.
Error!
Crotz d’Aunor.
Non èren cap es titols çò que li mancaue:
Alavetz, Homais virèc es uelhs entath poder.
Pendent es eleccions prestèc en secret uns grani servicis ath prefècte.
A tot darrèr, se resvengèc, se prostituic.
Cada maitin eth potecari se calaue en jornau entà desnishar-ne eth sòn nomentament.
Aguest, totun, non arribaue.
Fin finau, non podent-se tier mès, hec diboishar era estela der aunor ena potja deth jardin damb un parelh de bandes retorçades que gessien der extrèm per çò d’imitar es cintes.
Se passejaue pes entorns damb es braci crotzadi meditant sus era inaptitud deth govèrn e era ingratitud des òmes.
Per respècte o per ua sòrta de sensualitat que lo hège èster lent enes investigacions, Charles non auie dauric encara eth compartiment secret der escritòri de palissandre que d’eth Emma se servie abituaument.
A tot darrèr, un dia s’i seiguec dauant, hec virar era clau en pan e sarrèc eth ressòrt.
Que i auie totes es cartes de Leon.
Aqueth còp ja non i auie cap dobte!
Se les avalèc totes, enquiara darrèra, escorcolhèc per toti es calaishi, per darrèr des parets, plorant, gemegant, desesperat, hòl.
Descurbic ua caisha, l’esbaucèc damb un còp de pè.
Li sautèc ena cara eth retrait de Rodolphe ath miei de totes es cartes escorcolhades.
Era gent s’estranhaue deth sòn descoratjament.
Non gessie de casa, non recebie ad arrés, enquia e tot se remie a tier ua visita as malauts.
Alavetz comencèren a díder que s’embarraue pr’amor de dar-se ara beuenda.
A viatges, totun, quauque curiós, guardaue per dessús dera clòsa deth uart e se quedaue estonat vedent aqueth òme damb era barba longa, vestit sordidament e herotge, que ploraue viuament tant que passejaue.
Enes tardes d’ostiu, cuelhie ara sua hilheta e l’amiaue entath cementèri.
Tornauen quan hège net, quan non i auie mès claror qu’era lum dera lucana de Binet.
Totun aquerò, era voluptat deth sòn dolor ère incomplèta, donques que non i auie ath sòn entorn arrés que la compartisse.
Li hège visites ara senhora Lefrançois per çò de poder parlar d’era.
Era ostalèra, totun, non l’escotaue senon damb ua soleta aurelha.
Qu’auie d’auti copacaps.
Lheureux, a tot darrèr, auie acabat d’establir es Favorites deth Comèrç e Hivert, que gaudie d’ua grana reputacion entàs encargues, exigie un aument de sodada e lo menaçaue damb passar-se “ara competéncia”.
Un dia que Charles se n’anèc ara hèira d’Argueil per tau de vener-se eth shivau (eth darrèr recors que li restaue), s’i trapèc a Rodolphe.
En veder-se, s’esblancossiren.
Rodolphe, que sonque auie transmetut era sua carta, comencèc a desencusar-se tot trantalhant; dempús s’encoratgèc e enquia e tot se hec veir segur, en tot convidar-lo a hèr ua cervesa ena tauèrna.
Hège calor; qu’ère eth mes d’agost).
Plaçat ath sòn dauant, masculhaue eth cigar tant que parlaue.
Charles, en preséncia d’aquera figura qu’era auie estimat, se perdie en tota sòrta de pensaments.
Li semblaue que tornaue a veir quauqua causa d’era.
Qu’ère estonant.
Aurie volgut èster coma aqueth òme.
Er aute seguie parlant de cultius, de bestiar, de hiems, caperant damb frases vulgares totes es henerecles per a on se podie filtrar ua allusion.
Charles non l’escotaue.
Redolphe se n’encuedaue e, en tot guardar era movilitat dera expression deth mètge, anaue seguint eth pas des sòns rebrembes.
Se rogie pòc a pòc, es membranes der extrèm deth nas li bategauen de prèssa, es pòts li tremolauen; enquia e tot arribèc un instant que Charles, plen d’ua ràbia ombriua, tachèc es uelhs en Rodolphe, que s’interrompec tocat per un cèrt espant.
Lèu, totun, reapareishec era madeisha lassitud funèbre en sòn ròstre:
Que non vos desiri cap mau, didec.
Rodolphe se demorèc silenciós.
E Charles, damb eth cap entre es mans, seguic damb ua votz amortada e damb er accent resignat des dolors infinits:
Non, jo non vos desiri cap mau!
Enquia ahigec ua paraula, era soleta que jamès auie prononciat: Eth tòrt qu’ei dera fatalitat!
Londeman, Charles s’anèc a sèir en banc dera glorieta.
Era lum passaue a trauès deth brescat; es huelhes diboishauen es sues ombres en sable, eth jansemin qu’ère tot flaira, eth cèu esplendid, es cantarides bronzinauen ath torn des liris florits, e Charles s’estofaue coma un adolescent enes vagui efluvis amorosi que holauen eth sòn còr entristit.
Papa, va, vene!, didec era creatura.
En tot pensar-se que volie jogar, lo possèc doçament.
Qu’ère mòrt.
Cavinet.
Lo dauric e non trapèc arren.
Quan tot siguec venut, restèren dotze francs damb setanta centims, que serviren entà pagar eth viatge dera senhoreta Bovary entara casa dera sua mairia.
Era brava senhora se moric aqueth madeish an.
Rouault s’auie quedat paralitic, se’n hec cargue dera mainada ua tia.
Qu’ei ua persona prauba, e per tau que Berthe se guanhe era vida, la mane a trabalhar en ua hilatura de coton.
Dempús dera mòrt de Bovary s’an succedit tres mètges en Yonville.
Non n’a pogut arraïzar cap.
Eth senhor Homais les a vençut damb era fòrça des sues arts.
Qu’a ua clientèla que hè pòur.
Era autoritat lo considère e era opinion publica lo protegís.
Ven d’èster-li autrejada era Crotz d’Aunor.
Libre prumèr: Quauques planes d’istòria.
I.- Ben talhat.
Es ans 1831 e 1832 que seguiren immediataments ara Revolucion de junhsèga, que son uns des moments mès particulars e mès notables dera istòria.
Aguesti dus ans, ath miei des que precedissen e seguissen, apareishen coma dues montanhes: qu’an era granor revolucionària; en eri se desnishen precipicis.
Es masses sociaus, es madeishes ringlères des edificis dera civilizacion, eth grop solid des interèssi suberpausadi e aderents, es perfils seculars dera anciana formacion francesa, apareishen e desapareishen en cada moment ath trauèrs des bromes tempestuoses des sistèmes, des passions e des teories.
Aguestes aparicions e desaparicions an estat cridades era resisténcia e eth movement.
Per intervaus, se les ve lúder entre eres era vertat, qu’ei era lum dera amna umana.
Vam a sajar de hè’c.
Era Restauracion auie estat ua d’aguestes fases intermieges dificiles de definir, qu’en eres se trape cansament, bronzinadís, mormolhs, dromilhon, revolum, e que non son qu’era arribada d’ua gran nacion en ua etapa.
Aguestes epòques son plan particulares e enganhen as politics que les vòlen explorar.
Ara prumeria, era nacion non demane que repaus; que non a senon set de patz, ne cap auta ambicion qu’èster petita.
Tot aquerò, arrevirat, vò díder estar-se tranquilla, pr’amor qu’es grani eveniments, es grani edarts, es granes aventures, es grani omes, gràcies a Diu, s’a vist massa viatges qu’abonden enquia espisar-mos.
En bères escadences s’autrejarie a Cesar per Prusias, e a Napoleon peth rei d’Ivetot.
Era fidelitat cansada, er eroïsme envielhit, es ambicions satisfètes e es fortunes aquerides, cèrquen, reclamen, imploren e solliciten.
Eth qué?
Un lòc de repaus.
E lo tien, cuelhen possession dera patz, dera tranquillitat, deth léser; e ja son contents.
Mentretant, se passen certans hèts, se dan a conéisher e piquen ena pòrta cadun peth sòn costat.
E vejam alavetz çò que se presente as filosòfi politics.
Ath còp qu’es òmes cansats demanen eth repaus, es hèts consomadi demanen garantides.
Es gatges pes hèts son coma eth repaus entàs òmes.
Aquerò ei çò qu’Anglatèrra demanaue as Estuards dempús deth Protector; çò que França demanaue as Borbons dempús der Emperi.
Aguestes garantides son un besonh des temps e les cau autrejar.
Es princes les “autregen”, mès, en realitat, les balhe era fòrça des causes; vertat utila e prigonda qu’ignorèren es Estuards en 1662, e qu’es Borbons non aubirèren encara en 1814.
Era familha predestinada que tornèc en França quan queiguec Napoleon, auec era ingenuitat fatau de creir qu’ère era que lo balhaue, e que çò qu’auie balhat ac podie tornar a cuélher; qu’era casa de Borbon possedie eth dret divin; qu’era França non possedie arren e qu’eth dret politic autrejat ena carta de Loís XVIII non ère senon ua arrama deth dret divin, separada pera casa de Borbon e autrejada a gratis ath pòble, enquiath dia qu’eth rei volesse cuelher-la de nauèth.
Ça que la, era casa de Borbon podie auer coneishut en desengust que li costaue, que non gessie d’era aguesta concession.
Aguesta casa se presentèc forena en sègle XIX; botèc mala cara as aleujaments dera nacion; e que, entà servir-mos d’ua paraula triviau, ei a díder, populara e vertadèra, qu’ère de morre; eth pòble ac vedec.
Credec qu’auie fòrça, pr’amor qu’er Empèri auie despareishut dauant d’era coma ua decoracion de teatre, sense saber-se’n qu’era auie vengut dera madeisha manèra; non vedec qu’ère ena madeisha man qu’auie hèt desparéisher a Napoleon.
Credec qu’ère arraïtzada en pòble perque ère eth passat, e s’enganhaue: ère ua soleta part deth passat; mès tot eth passat qu’ère França.
Es arraïcs viues e prigondes dera societat francesa non èren enes Borbons, senon ena nacion, non constitusien eth dret d’ua familha, senon era istòria d’un pòble, qu’ère pertot, exceptat en tron.
Se podie estar sense es Borbons, tau que s’auie passat pendent vint-e-dus ans; qu’auie auut ua solucion de continuitat, mès eri ac remien.
E com non ac aurien de remir eri que credien que Loís XVII regnaue eth 9 termidor, e que Loís XVIII regnaue eth dia de Marengo?
Jamès, dès era origina dera istòria, auie auut princes tan cècs en preséncia des hèts e dera part d’autoritat divina que contien e promulguen; jamès aguesta pretension umana, que se cride eth dret des reis, auie remit enquia tau punt eth dret divin.
Errança capitau qu’amiec ad aguesta familha a méter man enes garantides “autrejades” en 1814, enes concessions, coma era les cridaue; e plan qu’ère ua causa trista veir que cridaue es sues concessions ad açò qu’èren es nòstes conquistes, que cridaue nòstes usurpacions ad açò qu’èren es nòsti drets.
Era Restauracion, quan credec arribada era ora, quan se credec victoriosa de Bonaparte, e arraïtzada en país, ei a díder, quan se credec fòrta e prigonda, cuelhec bruscaments eth sòn partit e se risquèc a dar un còp.
Un maitin se lheuèc botant-se dauant de França; e lheuant era votz, remic eth titol collectiu e eth titol individuau; ara nacion, era soberania, e ath ciutadan, era libertat; En d’autes paraules, çò que la hège nacion, e ath ciutadan çò que lo hège ciutadan.
Aguesta qu’ei era esséncia d’aguesti actes celèbres, que se criden es Drets de junhsèga.
Era Restauracion queiguec.
E queiguec damb justícia, encara que mos cau díder aciu que non siguec absoludaments ostil a totes es formes de progrès, e que s’auien hèt granes causes ath sòn costat.
En temps dera Restauracion, era nacion s’auie acostumat ara discussion tranquilla, causa que non auie passat en temps dera Republica, e ara granesa ena patz, causa que non auie passat pendent er Empèri.
Er espectacle dera França, liura e fòrta, qu’auie estat ua estimulacion entàs auti pòbles d’Euròpa; era revolucion auie auut era paraula en temps de Robespierre, eth canon en temps de Bonaparte; mès en temps de Loís XVIII e Carles X auec ath sòn torn era paraula intelligéncia.
Cessèc eth vent e s’aluguèc de nauèth era halha; se vedec lúder enes serenes nautades era lum deth pensament, espectacle magnific, util e agradiu.
Aquerò se tardèc enquiar an 1830.
Es Borbons sigueren un esturment de civilizacion que crebèc en mans dera providéncia.
Era queiguda des Borbons auec fòrça granesa, non pera sua part, senon pera part dera nacion.
Deishèren eth tron damb gravetat, mès sense autoritat; era sua queiguda, ath miei dera net, non siguec ua d’aguestes desaparicions solèmnes que dèishen ua ombriua emocion enes planes dera istòria; que non siguec ne era tranquillitat de Carles I, ne eth crit d’agla de Napoleon.
Se n’anèren; aquerò ei çò de mielhor que se pòt díder; depausèren era corona, e non se sauvèren era aureòla; sigueren digni, mès que non augusti; manquèren de bèra manèra ara majestat deth sòn malastre.
Carles X, en viatge de Cherburg, en hèr talhar ua taula redona entà hèr-la quarrada, que semblèc mès suenhós dera etiqueta en perilh que dera monarquia que s’esbauçaue.
Aguesta petitesa entristic as òmes fidèus qu’estimauen era sua persona e as òmes grèus qu’aunorauen era sua raça.
Eth pòble estèc admirable; era nacion, atacada un maitin a man armada per ua espècia de revòuta reiau, se sentec tan poderosa que non auec ne tansevolhe colèra; se defenec e se tenguec; entornèc es causes ath sòn lòc; eth govèrn ara lei, e es Borbons ath despatriament.
Mès, ai!, que s’arturèc.
Cuelhec ath vielh Carles X de dejós eth cubricèl qu’auie abrigat a Loís XIV, e lo placèc en solèr doçaments; non toquèc as persones reiaus senon damb tristor e precaucion.
Aquerò que non ac hec un òme, non ac heren quauqui òmes; ac hec era França, era França sancera, era França victoriosa e embriagada damb era victòria, que semblaue rebrembar, e que practiquèc dauant es uelhs deth mon sancer aguestes grèus paraules de Guilhem du Vair, dempús dera jornada des barralhes: “ei plan aisit tàs que s’an acostumat a profitar-se’n des favors des grans, e a sautar coma un audèth d’arrama en arrama, d’ua situacion aflictiua a ua auta florida, manifestar-se atrevidi contra eth sòn prince ena adversitat; mès, per çò que hè a jo, era sòrt des mèns reis me serà tostemp venerabla, e mès que mès era des malerosi.” Es Borbons queigueren damb respècte, mès sense sentiment; coma ja auem dit, eth sòn malastre siguec màger qu’eri; e despareisheren en orizon.
Era Revolucion de Junhsèga auec de seguit amics e enemics en tot eth mon.
Es uns se precipitèren entada era damb entosiasme e alegria; d’auti li virèren era esquia: cadun sivans era sua natura.
Es princes d’Euròpa, en prumèr moment, coma es ihons d’aguesta auròra, cluquèren es uelhs, heridi e estonadi, e non les dauriren senon entà menaçar; temor que se compren, colèra que se desencuse.
Aguesta estranha revolucion a penes auie estat un patac; non l’auie hèt ath reialisme vençut, ne tansevolh er aunor de tractar- lo coma enemic e vessar era sua sang.
A uelhs des govèrns despotics, tostemp interessadi entà qu’era libertat se calomnie ada era madeisha, era Revolucion de Junhsèga auie cometut era fauta de presentar-se formidabla e èster tranquilla.
Per çò d’aute, arren se sagèc ne se maquinèc contra era.
Es mès maucontenti, es mès irritadi, es mès tremolosi, la saludauen; quin que sigue eth nòste egoïsme e es nòsti racacòrs, tostemp emane un respècte misteriós des eveniments qu’en eri se desnishe era collaboracion de quauqu’un que trabalhe dès un lòc mès naut qu’er òme.
Era Revolucion de Junhsèga qu’ei era capitada deth dret hènt quèir eth hèt; ua causa plia d’esplendor.
Eth dret hènt quèir ath hèt; d’aciu vie er esplendor dera revolucion de 1830, e d’aciu tanben era sua mansuetud; eth dret que capite, que non a besonh d’èster violent.
Eth dret qu’ei çò de just e çò de vertadèr.
Eth caractèr deth dret ei estar-se etèrnaments beròi e blos; eth hèt, autanplan eth mès de besonh en aparença, autanplan eth mielhor acceptat pes contemporanèus, se non existís que coma hèt, se non contie en eth madeish qu’un pauc o arren de dret, qu’ei destinat infaliblaments a èster, damb eth temps, difòrme, immond e lèu monstruós.
Se se vò conéisher, d’un viatge, enquia quin grad de misèria pòt arribar eth hèt, campat a ua distància de sègles, guardatz a Maquiavelo.
Maquiavelo que non ei un mau gèni, ne un dimóni, ne un escrivan maishant e miserable; non ei arren mès qu’un hèt; e non ei solet eth hèt europèu; qu’ei eth hèt deth sègle XVI.
Semble orrible, e n’ei dauant dera idia morau deth sègle XIX.
Aguesta luta deth dret e deth hèt existís dès eth principi des societats; eth trabalh des sabents qu’a coma objècte acabar eth düèl, amalgamar era idia pura damb era realitat umana, hèr penetrar pacificaments eth dret en hèt.
II.- Mau cosut.
Mès un qu’ei eth trabalh des sabents, e un aute eth des adreits.
Era revolucion de 1830 s’auie arturat plan lèu.
En moment que se caume era tempèsta revolucionària en arribar en pòrt, es adreits s’apodèren deth vaishèth naufragat.
Es adreits, en nòste sègle, s’an autrejat ada eri madeishi era qualificacion d’òmes d’Estat; encara qu’aguesta paraula d’òme d’Estat a vengut a èster quauquarren pertanhent ath calò.
Non mos cau desbrembar, qu’aquiu a on non i a qu’adreitia, i a, de besonh, petitesa.
Díder, donc, es adreits, que vò díder: es mediocritats.
Dera madeisha manèra que díder: es òmes d’Estat, equivau a díder, quauqui viatges: es traïdors.
En creir as adreits, es revolucions, coma era de junhsèga, son artèries talhades, e cau lèu-lèu hèr era ligadura.
Eth dret proclamat en tota era sua granor, estrementís; e un còp assegurat eth dret, ei de besonh assegurar er Estat; e assegurada era libertat, mos cau pensar en poder.
En aquerò, es sabents non se desseparen encara des adreits, mès que comencen a maufidar-se’n.
Eth poder, plan; mès sustot, qué ei eth poder?
Es adreits semble que non comprenen aguesta objeccion, e seguissen damb era sua manòbra.
Segontes aguesti politics, plan engenhosi entà curbir es ficcions de qué pòden profitar-se’n damb ua masca de besonh, çò de prumèr que li hè manca a un pòble, dempús d’ua revolucion, quan aguest pòble forme partida d’un continent monarquic, qu’ei proporcionar-se ua dinastia.
D’aguesta sòrta, diden, pòt arribar era patz dempús dera revolucion; ei a díder, eth temps de besonh entà verificar es sues nafres e reparar era sua casa.
Era dinastia amague es empontaments e curbís es espitaus de sang.
Mès que non ei tostemp aisit de trapar ua dinastia.
En realitat, qu’ei pro eth prumèr òme de gèni o eth prumèr òme de fortuna, entà hèr d’eth un rei.
En prumèr cas, resulte un Bonaparte; en dusau, un Iturbide.
Mès, entà hèr ua dinastia non ei pro ua familha quinsevolh.
Li cau auer de besonh ua cèrta quantitat d’antiguitat en ua raça; e es arrupes des sègles non s’improvisen.
Se mos placèssem jos eth punt d’enguarda des “òmes d’Estat”, en tot hèr totes es reserves convenentes, e preguntèssem, dempús d’ua revolucion, quines son es qualitats deth rei que d’era auesse de gésser, mos responeríem: “Que pòt èster, e ei util, que sigue revolucionari, ei a díder, participant personau d’aguesta revolucion, qu’age metut en era era man, que s’age comprometut e distinguit en era, qu’age tocat era destrau, o manejat era espada.” Quines son es qualitats d’ua dinastia?
Li cau èster nacionau, ei a díder, revolucionària a ua cèrta distància; non per çò des sues accions consomades senon pes idies acceptades; li cau compausar-se deth passat e èster istorica, compausar-se deth futur e èster simpatica.
Tot aquerò explique se per qué es prumères revolucions s’acontenten en trapar un òme, cride-se Cromwell o Napoleon; e per qué es dusaus vòlen, absoludaments, trapar a ua familha, era casa de Brunswick o era casa d’Orleans.
Es familhes reiaus se retiren ad aguestes higuères dera India qu’es sues arrames s’acorbaishen enquiath solèr, calen arraïcs, e se convertissen en naui socs.
Cada arrama pòt èster ua dinastia; damb era soleta condicion de baishar enquiath solèr.
Aguesta qu’ei era teoria des adreits.
Aguest ei, donc, er art sublim: hèr qu’un eveniment sone un shinhau a catastròfa pr’amor de qué es que se’n profiten d’eth tremòlen tanben, adobar damb un shinhau de pòur un pas hèt, aumentar era corba dera transicion enquia arrecular eth procès, adocir era òbra, denonciar e amendrir es preparatius der entosiasme, talhar es angles e es ungles, amortesir eth trionf, abrigar eth dret, entornejar ath gigant pòble de flanèla e meter-lo en lhet de seguit, impausar dieta ad aguest excès de santat, tractar a Hercules coma convalescent, dissòler er eveniment en expedient, aufrir as anims assedegats der ideau aguest nectar damb tisana, cuélher es sues precaucions contra era capitada massa grana, protegir era revolucion damb ua pantalha.
En 1830 se practiquèc aguesta teoria, aplicada ja en Anglatèrra en 1688.
Era de 1830 siguec ua revolucion arturada a mieja plaja; progrès a mièges; semidret.
Mès, era logica ignòre eth lèu, totafèt madeish qu’eth solei ignòre qu’age candèles.
E qui arture ara revolucion a mieja plaja?
Aguesta part dera classa mieja formada pes que der arren s’an hèt quauquarren, e s’estan solet pera sua conservacion.
E per qué?
Perque aguesta classa mieja ei er interès satisfèt; ager qu’èren es talents, aué qu’ei era plenitud, deman serà er assadorament.
Eth fenomèn de 1814, dempús de Napoleon, se reprodusic en 1830, dempús de Carles X. Que s’a volut hèr, de manèra inadequada, d’aguesta part dera societat representada en botiguèr que guanhe, ua classa.
Aguesta classa mieja ei simplaments era part contenta deth pòble.
Er individú d’aguesta cridada classa qu’ei er òme qu’a temps ara entà sèir-se, e ua cagira non ei ua casta.
Mès, per voler-se sèir massa lèu, se pòt arturar era marcha der èsser uman; e aguesta a estat lèu tostemp era fauta d’aguesta part deth pòble.
Que non forme ua classa eth hèt de cométer ua fauta; er egoïsme non ei ua des divisions der orde sociau.
Per çò d’aute, mos cau èster justi, autanplan respècte der egoïsme; er estat qu’aspiraue dempús dera commocion de 1830, aguesta part dera nacion qu’anem parlant, non ère era inercia, que se complique damb era indiferéncia e era guitèra, e qu’ei un shinhau vergonhosa; non ère eth saunei, que supause un desbrembe momentanèu, accessible as fantasies; qu’ère un repaus, ua arturada.
Hèr quauquarren qu’ei ua frasa qu’a un doble sens particular, e lèu contradictòri: tropa en marcha, que vò díder movement; arturada, que vò díder repaus.
Hèr arturada qu’ei reparar es fòrces; ei eth repaus armat e esdegat; ei eth hèt consomat que bote gardes e se mantie en garda.
Era arturada supause eth combat ager e eth combat deman.
Aguest qu’ei er intermèdi de 1830 e de 1848.
Çò qu’aciu cridam combat que pòt tanben cridar-se progrès.
Ère de besonh, donc, entad aguesta part dera classa mieja, coma entàs òmes d’Estat, un òme que representèsse aguesta paraula: haut!
Un Darrèr e un Tà dauant; ua individualitat compausada que signifiquèsse revolucion e estabilitat; en d’autes paraules, qu’arrefortilhèsse çò de present mejançant era compatibilitat evidenta de çò de passat e çò de futur.
Aguest òme se “trapèc complètaments”.
Se cridaue Loís Felip d’Orleans.
Es 221 heren rei a Loís Felip; Lafayette s’encarguèc dera consagracion, e cridèc ara naua monarquia era mielhor des republiques.
Er Hotèl de Ville de París remplacèc ara catedrau de Reims.
Aguesta substitucion d’un semitron per un tron complet, que siguec era “òbra de 1830” Quan es adreits aueren acabat, apareishec eth vici immens dera sua solucion: tot s’auie hèt dehòra deth dret absolut.
Eth dret absolut cridèc: “Protèsti!”, e dempús, causa formidabla, se neguèc ena ombra.
III.- Loís Felip.
Es revolucions qu’an eth braç terrible e era man afortunada; piquen fòrt e alisten ben.
Encara qu’incompletes, encara que bastardes e prematures, encara qu’estofades e redusides ar estat de revolucion mendre d’edat, coma era revolucion de 1830, lès rèste lèu tostemps pro luciditat providenciau entà que non posquen quèir mau.
Eth sòn eclipsi non ei jamès ua abdicacion.
Ça que la, non mos vantem massa; es revolucions s’enganhen tanben, e s’an vist grèus errades.
Tornem tà 1830.
Aguest an qu’auec capitada ena sua pèrta.
En establiment que se cridèc orde despús dera revolucion, arturada plan lèu, eth rei valie mès qu’eth reialisme: Loís Felip qu’ère un òme estranh.
Hilh d’un òme qu’era istòria jutjarà solide damb circonstàncies atenuantes, mès tan digne d’estimacion, coma sa pair de censura, auie totes es vertuts privades, e quauques de publiques; ère suenhós dera sua salut, des sues propietats, des sues persones, des sòns negòcis, en tot conéisher era valor d’ua menuta e non tostemp era d’un an; sòbri, seren, pacific, pacient; bon òme e bon prince.
Dormie damb era sua hemna, e auie en sòn palai lacais encargadi de mostrar eth lhet conjugau as ciutadans; qu’auie ornat era sua cramba damb un luxe regular, dable dempús dera anciana ostentacion illegitima dera branca màger; Sabie totes es lengües d’Euròpa, e çò qu’ei mès notable, sabie e parlaue er idiòma de toti es interèssi.
Qu’auie totes es formes dera valentia personau; generau en Valmy, coma soldat en Jemmapes, provat ueit còps peth regicidi, e tostemp damb er arridolet enes pòts; valent coma un granadèr, coratjós coma un pensaire; enquimerat solet damb era sòrt d’ua commocion europèa e impròpi entàs granes aventures politiques; tostemp prèst a riscar era vida, mès jamès era sua òbra; desguisant era sua volentat damb era influéncia, damb era fin d’èster aubedit mèsalèu coma intelligéncia que coma rei; dotat d’observacion e non de divinacion; pòc coneisheire des talents, mès fòrça coneisheire des òmes, ei a díder, auent besonh de veir entà jutjar; bon judici, rapid e penetrant, de sen practic, paraula aisida, memòria prodigiosa; tient tostemp era sua memòria, solet punt de semblança qu’auec damb Cesar, Alexandre e Napoleon.
Loís Felip serà plaçat entre es òmes eminents deth sòn sègle; e serie plaçat entre es òmes de govèrn mès illustri dera istòria s’auesse estimat un shinhau era glòria e auesse auut eth sentiment de çò de gran, dera madeisha manèra qu’auie eth sentiment de çò d’util.
Loís Felip auie estat de bon pòrt; e, ja vielh, qu’ère graciós; non tostemp auie estat ben acuelhut pera França, mès que n’auie estat pera multitud; agradaue pr’amor qu’auie eth don dera seduccion.
Era majestat non l’anaue ben; ère rei e non amiaue corona; ère vielh e non auie eth peu blanc.
Era sua portadura qu’ère era der ancian regim e es sòns costums deth modèrn; pilho-malho de nòble e de ciutadan que convenguie a 1830: Loís Felip ère era transicion regnanta; auie sauvat era anciana prononciacion e era anciana ortografia que botaue ath servici des opinions modèrnes; ère partidari de Polonia e d’Ungria, mès escriuie les polonois e prononciaue les ongrais.
Amiaue er unifòrme dera Garda Nacional coma Carles X, e eth cordon dera Legion d’Aunor coma Napoleon.
Anaue pòc ena glèisa, jamès a caçar ne ara Opèra.
Qu’ère incorruptible damb es sacristans, es gosserèrs e es dançaires; aquerò ère encausa d’ua part dera sua popularittat ena classa mieja.
Non auie cort; gessie damb eth sòn paraigües jos eth braç, e aguest paraigües a estat pendent fòrça temps part dera sua aureòla.
Sabie un shinhau de pareder, un shinhau de jardinèr, e un shinhau de medecina; sagnaue a un postilhon que queiguie deth sòn shivau, e non anaue jamès sense era sua lanceta, madeish qu’Enric III damb eth sòn punhau.
Es reialistes se’n burlauen d’aguest rei ridicul, er unic qu’a vessat sang entà guarir.
En déuer deth compde istoric contra Loís Felip, mos cau rebaishar ua partida; aguest compde qu’a tres colomnes que dan cadua un totau desparièr; era qu’acuse ath reialisme, era qu’acuse ath regnat, e era qu’acuse ath rei.
Trasnonain, es conselhs de guèrra, era absorcion deth país reiau peth país legau, eth govèrn de compde e miei damb tres cents mil privilegiadi, que son eth hèt deth reialisme; era Belgica refusada, era Argelia duraments conquistada damb mès barbaria que civilizacion, madeish qu’era India pes anglesi, era manca de fe damb Abd-el-Kader, Blaye, era crompa de Deutz, eth pagament de Pritchard, que son hèts deth regnat; era politica mès familhar que nacionau, qu’ei eth hèt deth rei.
Coma podem veir, hèt eth descompde, eth cargue de rei amendrís.
Era sua grana fauta que siguec aguesta: auer estat modèst en nòm dera França.
D’a on vie aguesta fauta?
Ac vam a díder.
Loís Felip siguec un rei massa pair, e aguesta incubacion d’ua familha que vò hèr-se dinastia li cau pòur de tot e non vò riscar-se massa; d’aciu era timiditat excessiua, anutjosa entà un pòble qu’a eth 14 de junhsèga ena sua tradicion civila e un Auzterlitz ena sua tradicion militara.
Ath delà d’aquerò, se deisham de cornèr es dèuers publics qu’exigissen eth prumèr lòc, era prigonda trendesa de Loís Felip entara sua familha qu’ère meritada per aguesta.
Aqueth grop domestic qu’ère admirable: es vertuts s’agermanauen en eth damb talent.
Ua des hilhes de Loís Felip, Maria d’Orleans, hège escríuer eth nòm dera sua raça entre es artistes, Carles d’Orleans lo hège escríuer entre es poètes; e auie hèt dera sua amna un marme qu’auie cridat Joana d’Arc.
Dus des hilhs de Loís Felip auien arrincat en Metternich aguest elògi demagogic: Que son joens coma se’n ve pòqui, e princes coma non se’n ve cap.
Aguest qu’ei, sense dissimular arren, encara que sense agreujar tanpòc arren, eth retrait vertadèr de Loís Felip.
Era fortuna de Loís Felip en 1830 s’estaue en èster eth prince Egalitat, en amiar en eth madeish era contradiccion dera Restauracion e dera Revolucion, en tier aguest aspècte inquiet deth revolucionari que se convertís en aspècte tranquillizador en governant: jamès se presentèc un òme que s’adaptèsse tan ben a un eveniment; qu’entrèc er un en aute e se hec era encarnacion.
Loís Felip ei 1830 hèt òme.
Ath delà, auie un gran precedent entath tron, eth despatriament.
Qu’auie estat proscrit, errant, praube: auie viscut deth sòn trabalh.
Aguesti rebrembes junhudi a un rei, afogauen ara classa mieja.
Auie esbauçat damb es sues pròpies mans era darrèra gabia de hèr deth monte de Sant Miquèu bastida per Loís XI, e tenguda per Loís XV; ère companh de Dumourdiez, e amic de Lafayette; auie estat individú deth club des jacobins; Mirabeau l’auie balhat copets ena esquia; Danton l’auie dit: “joen!” Tàs vint-e-quate ans, en 1793, estant duc de Chartres, auie assistit, deth hons d’ua escura tribuna dera Convencion, ath procès de Loís XVI, tan ben qualificat damb eth nòm de aguest praube tiran.
Era peada qu’en eth auie deishat era revolucion ère prodigiosa; eth sòn rebrembe qu’ère coma ua mèrca viua d’aqueri grani ans, menuta a menuta.
Un dia, dauant d’un testimòni que d’eth mos ei impossible dobtar, rectifiquèc de memòria tota era letra A dera lista alfabetica dera Assemblada Constitusenta.
Loís Felip siguec un rei ara lum deth dia.
En sòn reinatge, era premsa siguec liura, era tribuna liura, era consciéncia e es paraules liures.
Es leis de seteme qu’èren lucides.
Mès, enquia e tot coneishent eth poder rosigador dera lum sus es privilègis, deishèc eth sòn tron expausat ara lum.
Era istòria, en jutjar-lo, qu’aurà en compde aguesta leiautat.
Loís Felip, coma toti es òmes istorics qu’an gessut ja dera scèna, ei aué somés ath judici dera consciéncia umana; eth sòn procès ei encara en prumèra instància.
Encara non a sonat entada eth era ora qu’era istòria parle damb eth sòn accent venerable e liure; ara non a arribat eth moment de prononciar sus aguest rei eth judici definitiu; enquia e tot er austèr e illustre istorian Loís Blanc a modificat aué eth sòn prumèr veredicte.
Loís Felip a estat alistat d’entre aguesti dus semis que se criden 221 e 1830, ei a díder, d’un semiparlament e d’ua semirrevolucion, e, en tot cas, deth punt d’enguarda superior que li cau plaçar-se era filosofia, non lo poiríem jutjar aciu, coma s’a pogut veir en tot aquerò qu’auem dit, senon damb ues cèrtes resèrves en nòm deth principi democratic absolut.
As uelhs de çò d’absolut, dehòra d’aguesti dus drets, prumèr eth der òme e dusau eth deth pòble, tot qu’ei ua usurpacion.
Qué i a, donc, en contra d’eth?
Eth tron.
Treiguetz a Loís Felip eth rei, rèste er òme, e er òme ei brave; brave, quauqui viatges, enquia e tot admirable.
Soent, en miei des mès grèus suenhs dempús d’un dia de luta contra tota era diplomàcia deth continent, entornaue de nets en sòn quarto, e aquiu, aclapat peth cansament, rendut peth dromilhon, se qué hège?.
Cuelhie un liassa, e se passaue era net revisant un procès criminau, en creir qu’ère quauquarren eth hèt de presentar cara a Euròpa, mès qu’encara ere mès important er ahèr d’arrincar un òme ath borrèu.
Discutie damb eth ministre de Justícia; defenie pas a pas eth terren dera guilhotina contra es fiscaus generaus, aguesti charraires dera lei, coma eth les cridaue.
Quauqui viatges es liasses apilerades caperauen era sua taula; les examinaue totes, donques qu’ère angoniós entada eth abandonar aqueres miserables tèstes condemnades.
Un dia li didie ath madeish testimòni qu’auem mentat adès: “Aguesta net que n’è guanhat sèt” Enes prumèrs ans deth sòn reinatge, s’estèc coma abolida era pena de mòrt; e era elevacion deth cadafalc siguec coma ua violéncia hèta ath rei.
En auer despareishut era plaça de Greve, qu’en era s’ajusticiaue en temps dera arrama primogenita, s’instaurèc ua Greve ciutadana, jos eth nòm de Barralha de Santiago; es “mes practics” se’n saberen deth besonh d’ua guilhotina lèu legitima; e en aquerò siguec a on artenhec ua victòria Casimiro Perier, que representaue eth costat estret dera classa mieja, contra Loís Felip que representaue eth costat liberau.
Loís Felip auie anotat dera sua man a Beccaria; e escriuie dempús der atemptat de Fieschi: “Quin malastre que jo non aja estat herit!
Auria pogut perdonar”.
Un aute còp, hènt referéncia ara resisténcia des sòns ministres, escriuie, a prepaus d’un condemnat politic, qu’ei ua des mès generoses figures deth nòste temps: “Eth sòn perdon qu’ei autrejat; sonque me manque obtier-lo”.
Loís Felip ère afable coma Loís IX, e brave coma Enric IV.
Ara plan, entà nosati, ena istòria, qu’en era era bontat ei ua pèrla rara, eth qu’a estat brave passe lèu abans qu’eth qu’a estat gran.
IV.- Crebasses enes fondaments.
En moment qu’eth drama que racondam penetre en espessor d’ua des bromes tragiques que capèren es principis deth reinatge de Loís Felip, non ère convenent cap equivòc e ère de besonh qu’aguest libre s’expliquèsse sus aguest rei.
Loís Felip auie aquerit era autoritat reiau sense violéncia, sense cap accion dirècta dera sua part, mejançant ua virada revolucionària, evidentaments plan desparièra dera fin reau dera revolucion, mès qu’en era eth duc d’Orlans non auie cap iniciatiua personau.
Qu’auie neishut prince, e se credie alistat rei.
Non s’autregèc ada eth madeish aguest poder; non lo cuelhec; l’ac aufriren, e l’acceptèc; convençut, enganhosaments sivans era nòsta pensada, mès convençut, ça que la, de qué er aufriment ère cossent eth dret, e de qué era acceptacion ère un dèuer.
D’aciu venguec ua possession ara bona fe.
Ara plan, mos cau díder en consciéncia qu’en èster Loís Felip de bona fe ena sua possession e era revolucion de bona fe en sòn atac, era quantitat d’espant que se dedusís des lutes sociaus non requè sus eth rei ne sus era democràcia.
Ua tumada de principis se semble a ua tumada d’elements.
Er ocean defen era aigua; era tempèsta defen eth vent; eth rei defen eth reialisme; era democràcia defen ath pòble; era monarquia, qu’ei çò de relatiu, resistís a çò d’absolut, qu’ei eth pòble; era societat vèsse sang en aguest conflicte; mès çò qu’ei aué eth sòn patiment, que serà dempús era sua santat; e en tot cas, non li cau colpar-se es que luten; un des dus partits s’enganhe evidentaments, pr’amor qu’eth dret non ei coma eth colòs en Rodes sus dues arribes ath còp, damb un pè en pòble e er aute en tron, qu’ei indivisible, qu’ei tot en un costat; mès es que s’enganhen, s’enganhen sincèraments; un cèc non ei colpat, dera madeisha manèra qu’un lutaire vendean non ei un bandit.
Non imputem, donc, senon ara fatalitat des causes aguestes collisions terribles.
En aguestes tempèstes, quinsevolh que siguen, qu’entre tostemp era irresponsabilitat umana.
Acabem aguesta teoria.
Eth govèrn de 1830 comencèc de seguit ua vida plan dura: que neishec ager, e li calec combàter aué.
Era resisténcia neishec a londeman; dilhèu auie neishut ja era vesilha.
Cada mes creishec era ostilitat, e passèc de sorda a evidenta.
Era Revolucion de Junhsèga, pòc acceptada dehòra de França pes reis, qu’auie estat interpretada ena França de plan diuèrses manères sivans auem dit.
Diu autrege as òmes es sues volentats visibles enes eveniments; tèxt escur escrit en ua lengua misteriosa.
Es òmes l’arreviren de seguit e hèn traduccions ara prèssa, incorrèctes, plies de fautes, de lacunes e de contrasens.
Plan pòques intelligéncies comprenen era lengua divina.
Es mès sagaces, es mès prigondes arreviren tot doç, e quan arriben damb era sua traduccion tot que s’a ja verificat hè temps; i a dejà vint traduccions ena plaça publica.
De cada traduccion neish un partit, de cada contrasens ua faccion; e cada partit se pense auer eth solet tèxt vertadèr, e cada faccion se pense auer era lum.
E fòrça viatges eth madeish poder qu’ei ua faccion.
Que i a enes revolucions nadadors contra corrent que son es partits vielhs.
Es partits vielhs que se referissen ath dret ereditari pera gràcia de Diu, se pensen qu’en auer neishut es revolucions deth dret de revòuta qu’an tanben eth dret de rebellion; aquerò qu’ei un error, donques que en èster era revolucion precisaments çò de contrari d’insurreccion, quan es revolucions son vertadèraments taus, er insurgent non ei eth pòble; qu’ei eth que s’opause ara sua volentat.
En èster tota revolucion vertadèra eth compliment d’ua foncion normau, contie en era madeisha era sua legitimitat, legimitat que quauqui viatges desonoren es faussi revolucionaris, mès que persistís, autanplan desonorada, que suberviu, encara que sagnosa.
Es revolucions gessen, non d’un accident, senon deth besonh: ua revolucion ei eth return de çò de fictici en çò de reau: existís, perque li cau existir.
Es ancians partits legitimistes non per aquerò deishèren d’atacar ara revolucion de 1830 damb totes es violéncies que còste eth faus rasonament.
Es errors que son excellents projectils.
Es republicans hègen aguest madeish crit; mès en eri qu’ère logic.
Çò qu’ère ceguetat entàs legitimistes, qu’ère luciditat entàs democrates.
Era revolucion de 1830 auie hèt falhita entath pòble, e era democràcia indignada la repotegaue.
Entre er atac deth passat e er atac deth futur, er establiment deth junhsèga se resistie.
Representaue era menuta presenta, pelejant per un costat damb es sègles monarquics e per aute damb eth dret etèrn.
Ath delà, per çò que tanh ar exterior, 1830, en non èster ja revolucion, e hèr-se monarquica, se vedie obligada a seguir eth pas d’Euròpa.
Li calie, donc, sauvar era patz, çò qu’aumentaue era complicacion.
Ua armonia desirada enganhosaments, qu’ei fòrça còps mès onerosa qu’ua guèrra.
D’aguest sord conflicte, tostemps damb mordasses, mès tostemp menaçaire, neishec era patz armada, aguest roïnós expedient dera civilizacion, maufidada d’era madeisha.
Era monarquia de junhsèga s’encabraue, per mès reialista que siguesse, atalada enes gabinets d’Euròpa.
Metterlich l’aurie botat de boni talents en cavalet de tortura.
Possada en França peth progrès, empossaue en Euròpa as monarquies, èssers tardigrads.
Qu’ère remorcada e remorcaue.
Mentretant, en interior, praubetat, proletariat, salari, educacion, penalitat, prostitucion, estat dera hemna, riquesa, misèria, consum, repartiment, cambiament, monèda, credit, dret ath capitau; totes aguestes questions se multiplicauen peth dessús dera societat: terrible pes.
Per dehòra des partits politics pròpiaments dits se mostraue un nau movement.
Ara fermentacion democratica, responie era fermentacion filosofica: era part mès pura qu’ère tant esmoiguda coma era trebla; de ua auta manèra, mès ena madeisha quantitat.
Es pensaires meditauen, tant qu’eth solèr, ei a díder, eth pòble, trauessat pes corrents revolucionaris, tremolaue jos es sues plantes damb ua sòrta de vagues secodides epileptiques.
Aguesti pensaires, es uns isolats, es auti amassadi en familhes, e lèu en comunions, remoiguien es questions sociaus, pacifica mès prigondaments; minaires impassibles que trabalhauen tranquillaments es sues galaries enes prigondors d’un volcan, e a penes se distreiguien pes sordes conmocions e pes horns campadi ena luenhor.
Aguesta tranquillitat non ei ua des mendre bereses d’aquera epòca agitada.
Aguesti òmes deishauen as partits politics era question des drets e tractauen dera question dera felicitat.
Se prepausauen trèir dera societat eth benèster der òme.
Lheuauen es questions materiaus, es questions d’agricultura, d’industria, de comerç, lèu enquiara dignitat d’ua religion.
Ena civilizacion, tau coma se realize, un shinhau per Diu, e fòrça per òme, es interèssi se combinen, s’amassen, se barrègen de manèra que formen ua vertadèra arròca dura, segontes ua dinamica pacientaments estudiada pes economistes, que son es geològs dera politica.
Aguesti òmes que s’agropauen damb nòms diuèrsi, mès que pòden toti èster designadi damb eth titol generic de socialistes, sajauen de horadar aguesta arròca e de hèr gésser d’era era hònt d’aigua viua dera felicitat umana.
Es sòns trabalhs ac enrodauen tot, dès era question deth cadafalc enquiara question dera guèrra.
Ath dret der òme proclamat pera Revolucion francesa, higien eth dret dera hemna e eth dret deth mainatge.
Arrés s’estranharà que, per diuèrses rasons, non tractem aciu, ath hons, jos eth punt d’enguarda teoric, es questions prebotjades peth socialisme.
Mos tiem a indicar-les solet.
Toti es problèmes qu’es socialistes se prepausauen, exceptat des visions cosmogoniques, es delèris e eth misticisme, se pòden resumir en dues de principaus: Prumèr problèma: Produccion dera riquesa.
Dusau problèma: Repartiment dera riquesa.
Eth prumèr problèma implique era question deth trabalh.
Eth dusau, era question deth salari.
En prumèr problèma se tracte der emplèc des fòrces.
En dusau, dera distribucion des gòis.
Deth bon emplèc des fòrces resulte eth poder public.
Dera bona distribucion des gòis resulte era felicitat individuau.
Per ua bona distribucion mos cau enténer, non era distribucion egala, senon era distribucion equitatiua.
Era prumèra egalitat qu’ei era equitat.
D’aguestes dues causes combinades, poder public en exterior, felicittat individuau en interior, que neish era prosperitat sociau.
E prosperitat sociau vò díder: er òme erós, eth ciutadan liure, era nacion grana.
Anglatèra resòlv eth prumèr d’aguesti dus problèmes.
Produsís admirablaments era riquesa, mès la distribusís mau; e aguesta solucion, que solet ei completa per un costat, l’amie fatauments en aguesti dus extrèms: opuléncia monstruosa, misèria monstruosa; toti es gòis entà uns, totes es privacions entàs auti, ei a díder, entath pòble; eth privilègi, era excepcion, eth monopòli, eth feudalisme, que nèishen aciu deth madeish trabalh.
Situacion faussa e perilhosa qu’assolide eth poder public sus era misèria particulara, e que fonde era granesa der Estat enes patiments der individú.
Granesa mau compausada qu’en era se combinen toti es elements materiaus, e qu’en era non i entre cap element morau.
Eth comunisme e era lei agrària cren resòlver eth dusau problèma.
S’enganhen: eth sòn repartiment aucís ara produccion; era distribucion egala aucís era emulacion, e per tant eth trabalh; qu’ei un repartiment hèt peth carnissèr qu’aucís çò que dividís.
Ei, donc, impossible arturar-se en aguestes fausses solucions: aucir era riquesa non ei repartir-la.
Es dus problèmes exigissen ua solucion comuna entà èster ben resolvudi; es dues solucions les cau èster combinades de sòrta que ne formen ua de soleta.
Se sonque resolvetz eth prumèr problèma, qu’auratz a Venecia, Anglatèrra; auratz, coma Venecia, un poder artificiau, o coma Anglatèrra, un poder materiau; Auratz eth mau deth ric, e moriratz pera via des hèts, coma s’a mòrt Venecia, o per ua falhita, coma queirà Anglatèrra.
E eth mon vos deisharà morir e quèir; pr’amor qu’eth mon dèishe morir e quèir tot aquerò que non ei senon egoïsme, tot aquerò que non represente entath gènre uman ua vertut o ua idia.
Mos cau saber que per aguestes paraules (Venecia, Anglatèrra) designam, non es pòbles senon era construccion sociau, era oligarquia suberpausada ara nacion, e non era nacion madeisha.
Es nacions meriten tostemps es nòsti respèctes e era nòsta simpatia.
Anglatèrra, coma aristocràcia, queirà; Anglatèrra, coma nacion, qu’ei immortau.
Dit aquerò, seguim.
Resolvetz es dus problèmes: encoratjatz ath ric e protegitz ath praube; suprimitz era misèria; metetz fin ara espleita deth fèble peth fòrt; metetz fren ara innocua mensfidança deth qu’ei en camin, contra eth qu’a arribat ja; ajustatz matematica e frairauments eth salari ath trabalh; Barrejatz er ensenhament gratuit e obligatòri damb eth creishement dera mainadesa; hètz dera sciéncia era basa dera virilitat; desvolopatz es intelligéncies en tot ocupar ath còp es braci; sigatz ath madeish temps un pòble poderós e ua familha d’òmes erosi; democratisatz era propietat, sense abolir-la, senon en tot hèr-la universau, de sòrta que quinsevolh ciutadan, sense cap excepcion, posque èster propietari, causa mès de bon hèr de çò que semble; en resumit, sapiatz produsir e repartir era riquesa, e auratz amassa era granesa materiau e era granesa morau; e seratz digni de França.
Aquerò ei çò que, a despart e per dessús de quauques sèctes que se hòravien, didie eth socialisme; aquerò ère çò que cercaue enes hèts, çò que diboishaue enes anims.
Esfòrci admirables!
Assagi sagrats!
Aguestes doctrines, aguestes teories, aguesta resisténcia; eth besonh inesperat entar òme d’Estat de compdar damb es filosòfi, confuses evidéncies aubirades, ua politica naua que s’auie de crear, d’acòrd damb eth mon ancian, e sense meter-se massa en desacòrd damb er ideau revolucionari; ua situacion qu’en era ei de besonh tier a Lafayette tà deféner a Polinhac; era intuicion deth progrès transparent jos era suslhèua; es Crambes e eth carrèr; es competéncies que deuien equilibrar-se ar entorn deth rei; era sua fe ena revolucion; dilhèu ua desconeishuda resignacion eventuau que neishie dera vaga acceptacion d’un dret definitiu superior; eth sòn desir d’èster coma es dera sua raça, eth sòn esperit de familha, eth sòn sincèr respècte ath pòble, era sua pròpia aunestetat; totes aguestes causes amiauen cogitós a Loís Felip lèu dolorosaments; e a viatges, per mès fòrt e coratjós que siguesse, l’aclapauen jos era dificultat d’èster rei.
Sentie que jos es sòns pès se verificaue ua disgregacion temibla, que non ère, totun, un esbauçament, donques qu’era França ère mès França que jamès.
Tenebrosi agropaments curbien er orizon.
Ua ombra estranha que s’anaue apressant s’estenie de man en man sus es òmes, es causes, es idies; ombra que venguie dera colèra e des sistèmes.
Tot aquerò qu’auie estat estofat damb precipitacion se remoiguie e fermentaue.
Quauque viatge era consciéncia der òme aunèst arturaue eth sòn alend; tant de malèster i auie en aqueth aire qu’es sofismes se barrejauen damb es vertats.
Es anims tremolauen ena ansietat sociau, coma es huelhes quan s’apròpe era tempèsta.
Era tension electrica ère tau, qu’en bèri moments, quinsevolh, un desconeishut, illuminaue; e dempús tornaue a vier era escurina crepusculara.
A internaus, prigonds e sords mormolhs podien hèr endonviar era intensitat deth pericle que contenguie era broma.
A penes s’auien passat vint mesi dera Revolucion de Junhsèga, e er an 1832 auie començat damb aspècte menaçaire.
Era misèria deth pòble; es trabalhadors sense pan; eth darrèr prince de Condé qu’auie despareishut enes tenèbres; Brusselles expulsant as Nassau, coma París as Borbons; era Belgica aufrint-se a un prince francés, e autrejada a un prince anglés; er òdi rus de Nicolàs darrèr de nosati; dus absolutistes en meddia, Fernando en Espanha e Miquèu en Portugal; era tèrra tremolant en Italia; Metternich estenent era man sus Bolonia; França acarant a Austria en Ancona; en nòrd un bronit sinistre deth martèth que riblaue es claus de Polina en sòn taüt; en tota Euròpa guardades irritades qu’èren ara demora de França; Anglatèrra, aliada sospechosa, prèsta a possar çò que queiguesse, e a lançar-se sus aquerò qu’auesse ja queigut; era cramba des Pars refugiant-se darrèr de Beccaria entà remir quate caps ara lei; es liris esfaçadi deth coche deth rei; era crotz arrincada de Nòsta Senhora; Lafayette dequeigut; Laffitte arroïnat; Benjamin Constant mòrt ena indigéncia; Casimir Perier mòrt deth cansament deth poder; era malautia politica e era malautia sociau declarant- se ath còp enes dues capitaus deth regne, era ua ena ciutat deth pensament e era auta ena ciutat deth trabalh; En París era guèrra civil, en Lyon era guèrra servila, enes dues ciutats eth madeish resplendor d’un horn; ua purpura de cratèr en front deth pòble; eth meddia fanatizat; er occident trebolat; era duquessa de Berry ena Vendée; es complòts, es conjuracions, es revòutes, eth colèra, higien ar escur rumor des idies, er ombriu revolum des eveniments.
V.- Hèts d’a on ges era istòria ignoradi pera istòria.
Tà finaus d’abriu tot s’auie agreujat.
Era fermentacion se convertie en ebullicion.
Dempús 1830 i auie auut, aciu e delà, petites commocions parciaus, lèu-lèu reprimides, mès que reneishien de seguit; senhau d’ua vasta conflagracion subjacenta.
Quaquaurren terrible s’anaue premanint.
S’entrevedien es sues linhes encara pòc mercades e mau illuminades, d’ua revolucion possibla.
Era França guardaue entà París, e París guardaue entath barri de Sant Antoni.
Eth barri de Sant Antòni, sordaments escauhat, entraue en ebullicion.
Es tauèrnes deth carrèr de Charonne èren grèus e tempestuoses, encara qu’era union d’aguesti dus adjectius semble plan particulara aplicada as tauèrnes.
Aquiu eth govèrn ère, pura e simplaments, er objècte dera question: se discutie publicaments era causa, entà combáter o estar-se tranquils.
Qu’auie recodines qu’en eres se hège jurar as obrèrs que gesserien en carrèr ath prumèr crit d’alarma, e que “pelejarien sense tier en compde eth nombre d’enemics”.
Un còp admetut eth compromís, un òme seigut en un cornèr dera tauèrna “quilhaue era votz”, e didie: “Te n’as encuedat?, ac as jurat!”.
Quauqui viatges pujaue en tresau estatge, en un quarto barrat, e aquiu se passauen scènes maçoniques.
Se les hège prestar as iniciadi juraments entà ajudar-lo coma as pairs de familha.
Aguesta qu’ère era formula.
Enes sales der embaish se liegien libres “subversius”.
S’entenien frases coma aguesta: “Non sai es nòms des caps; non mo’n saberam deth dia senon damb dues ores per auança”.
Un obrèr didie: “Èm tres cents; balham cadun dètz sòus, e auram cent cinquanta francs entà hèr bales e povora.” Un aute didie: “ Non digui sies mesi, non digui ne autanplan dus; abantes de quinze dies mos meteram cara a cara damb eth govèrn.
Damb vint-e-cinc mil que i podem hèr cara”.
Un aute didie: “Non me cali en lhet pr’amor que me passi era net en tot hèr cartoches”.
De quan en quan, bèri òmes vestidi “decentaments e damb boni vestits” venguien “costant trebuc”, e damb portadura de “comandament” sarrauen es mans as mès importants e se n’anauen.
Jamès s’estauen mès de dètz menutes.
S’escambiauen en votz baisha paraules significatiues: “eth complòt qu’ei ja madur; era causa ei ja prèsta”.
Era exaltacion ère tau, qu’un dia, ath miei dera tauèrna, exclamèc un obrèr: “Non auem armes!” E un des sòns camarades responie: “Es soldats que n’an!”, parodiant atau, sense sabè’c, era proclamacion de Bonaparte ara armada d’Italia.
A penes se compren çò que podien amagar dempús de çò que didien.
Es reünions èren quauqui còps periodiques; e a quauques d’eres solet i assistien ueit o dètz, tostemp es madeishi.
En d’autes entraue qui volie, e era sala s’aumplie de tau sòrta qu’auien d’estar-se de pès.
Es uns assistien per entosiasme e passion; d’auti pr’amor qu’ère eth sòn camin entà vier en trabalh.
Madeish qu’ena revolucion, i auie en aguestes tauèrnes hemnes patriòtes qu’abraçauen as neofits.
D’auti hèts expressius s’observauen soent.
Un òme entraue en ua tauèrna, beuie e gessie dident: “Tauernèr, era revolucion pagarà çò que deui”.
En ua tauèrna plaçada dauant deth carrèr de Charonne, se nomentauen agents revolucionaris; er escrutinh se hège enes casquetes.
D’auti obrèrs s’amassauen ena casa d’un mèstre d’escrima, qu’auie assauts en carrèr dera Cotte; aquiu i auie un trofèu d’armes, format d’espades de husta, estòcs, bastons e florets.
Un dia treigueren es botons des flortes, e didie un obrèr: “Qu’èm vint-e-cinc, mès non compden damb jo, donques que me guarden coma a ua maquina”.
Aguesta maquina siguec dempús Quenisset.
Es causes que se premeditauen cuelhien de man en man ua estranha notorietat.
Era hemna qu’escampaue era pòrta li didie a ua auta: “Hè fòrça temps que trabalhen sense pòsa en tot hèr cartoches”.
Se liegien ath miei deth carrèr proclamacions dirigides as gardes nacionaus des departaments.
Ua d’aguestes proclamacions venguie signada per Burtot, vinatèr.
Un dia, ena pòrta d’un licorista deth mercat de Lenoir, un òme qu’amiaue era barba longa e accent italian, pugèc en un recanton e liegec en votz nauta un escrit especiau, que semblaue emanar d’un poder amagat.
Es grops que s’auien format ath sòn entorn l’aplaudien; e es passatges qu’esmoiguien mès ara multitud sigueren recuelhudi e anotadi.
Pr’amor qu’ena nòsta epòca non se cre ena inércia ne ena immobilitat.
Peth pòble o contra eth pòble: aguesta qu’ei era question; e non n’a cap auta.
Tot aquerò se hège en plen dia.
Uns auti hets, mès atrevits encara, èren sospechosi entath pòble, per çò dera sua madeisha audàcia.
Eth 4 d’abriu de 1832, un caminaire pujaue en recanton qu’ei ena cantoada deth carrèr de Santa Margarida, e cridaue: “Que sò babouista!” Mès, jos era masca de Babeuf, eth pòble desnishaue era punta dera aurelha de Gisquet.
Entre d’autes causes, aguest òme didie: “Dehòra era propietat!
Era oposicion dera quèrra ei infama e traïdora; quan vò tier rason predique era revolucion; ei democrata entà que non l’ataquem, e reialista entà non combàter.
Es republicans son animaus de pluma; maufidatz-vo’n des republicans, ciutadans trabalhadors.” “Silenci!, ciutadan policièr!”, cridèc un obrèr.
E aguest crit metec fin ath discurs.
Se passauen quauqui incidents misteriosi.
En escurir, un obrèr trapaue près deth canau a “un òme ben jargat”, que li didie: “Entà on vas, ciutadan?” “ Senhor, responie er obrèr, non è er aunor de coneisher-vos.” “Jo que te coneishi pro ben.
E er òme higie: cranhes pas.
Que sò er agent deth comité.
Se sospeche que non ès guaire fidèu; te cau saber que se desnishes quauquarren, te susvelhen”.
E dempús li hège ar obrèr ua sarrada de mans, e se n’anaue dident: “Lèu mos tornaram a veir”.
Era policia d’escota recuelhie, non solet enes tauèrnes, senon en carrèr, dialògs fòrça estranhs:
Hètz que te receben lèu, didie un teishinèr a un ebanista.
Per qué?
Que mos calerà tirar un tret.
Dus caminaires caperadi de pelhòts escambiauen aguestes responses notables, plies d’aparença de jacqueria1.
Qui mos govèrne?
Eth senhor Felip.
Non, qu’ei era classa des botiguèrs.
S’enganhe eth que cre que tiem era paraula jacqueria en mau sens.
Es jacques qu’èren es praubi.
Tanben es qu’an hame an drets.
D’auti viatges passauen dus òmes e s’entenie qu’un li didie ar aute:
Qu’auem un bon plan d’atac.
D’ua convèrsa intima, entre quate òmes acorropadi en ua trencada deth miei punt dera barralha deth Tron, non se podec cuélher qu’aquerò:
Se harà çò de possible entà qu’eth non se passège mès per París.
Qui ère aguest eth?
Escurina menaçaira.
Un cridat Aug (cap dera societat de Secors as Sartes, en carrèr Mondetour) passaue per intermediari centrau entre es caps e era banlèga de Sant Antòni.
Mès tostemp i auec fòrça escurina sus aguesti caps, non i a cap hèt cèrt que posque aflaquir er orgulh particular d’aguesta responsa balhada per un acusat posterioraments, dauant deth tribunau des Pars.
Qui ei eth vòste cap?
Non ne coneishie a degun, non arreconeishie ad arrés.
Tot aquerò non èren que paraules transparentes, encara que vagues, e quauqui viatges frases ar aire, rumors, notícies.
D’auti indicis anauen apareishent.
Un hustèr, qu’ère en carrèr de Reuilly, en tot clauar es hustes d’un brescat ar entorn d’un terren qu’en eth se lheuaue ua casa en construccion, trapèc en aguest terren un fragment de carta trincada, qu’encara se podien liéger aguestes linhes: “…
E en ua postdata: “Mo n’auem sabut de qué i auie fusilhs en carrèr deth Faubourg- Poissoniere, numèro 5 duplicat: uns cinc o sies mil fusilhs ena casa d’un armer d’aquera plaça.
C D E Aprenetz aguesta lista de memòria; e trincatz-la dempús.
Es iniciadi que haràn madeish quan les autregetz ordes.
Salut e fraternitat.
Es qu’aueren eth secret d’aguesta trobalha, non poderen compréner enquia fòrça temps dempús eth significat d’aguestes quate majuscules: quintorions, centurions, decurions, esclaridors; e eth sens d’aguestes letres u og a’ fe qu’èren ua data, que volie díder eth 15 d’abriu de 1832.
Ena colomna de cada majuscula i auie inscrits nòms seguidi d’indicacions fòrça caracteristiques.
Per exemple: “Q.
Bannerel.
Òme segur.” “C.
Boubiere.
Rollet.
Teissier.
Exacte.” “Terreur.
Valent”, eca.
Fin finau aguest hustèr trapèc tanben ena madeisha encencha deth brescat un tresau papèr, qu’en eth i auie escrit damb creion, mès plan visiblaments, aguesta sòrta de lista enigmatica: Unitat Branchard.
Arbe sec.
Sala deth Comde.
Kosciusko.
Aubry eth carnicèr?
J.J.R.
Cayo Graco.
Dret de revision.
Dufond.
Faur.
Queiguda des Girondins.
Derbac.
Macbue.
Washington.
Pinson.
Marselhesa.
Sober.
Miquèu.
Quincampoix.
Sable.
Hoche.
Marceau.
Platon.
Arbe sec.
Varsovia.
Tilly, venceire deth Populaire.
Er aunorat ciutadan qu’enes sues mans queiguec aguesta lista, se’n sabèc fin finau deth sòn significat.
Semble qu’ère era nomenclatura completa des seccions deth quatau districte dera Societat des Drets der Òme, damb es nòms e crambes des caps de seccion.
Aué, que toti aguesti hèts, que ja an quedat ena ombra, son istòria, se pòden publicar.
Mos cau díder qu’era fondacion dera Societat des Drets der Òme semble auer estat posteriora ara data que siguec trapat aguest papèr.
Dilhèu non ère senon un esbòç.
Mentretant, après es notícies e es paraules, après es indicis escrits, començauen a presentar-se hèts materiaus.
En carrèr Popincourt, ena casa d’un vendeire de ròba vielha, se trapèren en calaish d’ua comòda sèt huelhes de papèr gris, totes plegades dera madeisha manèra, ath long, en quate plecs; aguestes huelhes contenguien vint-e-sies quarrats d’aguest madeish papèr gris, en forma de cartocha, e un aute papèr, qu’en eth se liegie: Salitre 12 onzes.
Sofre 2 inzes.
Carbon 2 onzes e mieja.
Aigua 2 onzes.
Eth sumari dera ocupacion hège constar qu’eth calaish exalaue ua fòrta flaira a povora.
Un pareder, en entornar en çò de sòn dempús deth trabalh, deishèc desbrembat un petit paquet en un banc près deth pònt d’Austerlitz.
Aguest paquet siguec amiat en còs de garda; lo dauriren e i trapèren dus dialògs estampadi, signadi per Lahautiere, ua cançon titolada: Obrèrs, assossiatz- vos e ua caisha de lhauna plia de cartoches.
Un obrèr, que beuie damb un aute, li hège a paupar eth sòn còs pr’amor de qué vedesse guaire calor amiaue; er aute paupaue ua pistòla jos era blòda.
Es agents dera policia entrèren de ressabuda tàs cinc deth maitin ena casa d’un tau Pardon, que tanhèc dempús ara seccion dera Barralha-Merry e moric ena revòuta d’abriu de 1834, e lo trapèren de pès près deth sòn lhet, damb cartoches que hège, encara ena man.
Ara ora qu’es obrèrs repausen s’auie vist que se trapauen dus òmes ena barralha de Picpus e era barralha de Charenton, en un caminet qu’enrodaue aguestes dues muralhes, apròp d’ua tauèrna qu’a un jòc de Siam dauant dera pòrta.
Un aute treiguec deth dejós dera blòda ua pistòla e l’ac autregèc ar aute.
En moment de balhar-la-se, notèc qu’era alendada deth sòn pièch auie umetejat un shinhau era povora, e la greishèc, en tot híger mès povora ara qu’auie ja ena caçoleta.
Dempús se desseparèren.
Un tau Gallais, que siguec mòrt en carrèr Beaubourg enes eveniments d’abriu, se vantaue d’auer ena sua casa sèt cents cartoches e vint-e-quate pèires de fusilh.
Eth govèrn recebec un dia er avís de qué s’acabaue de distribusir armes ena banlèga e dus cents mil cartoches.
Era setmana anteriora s’auien repartit trenta mil cartoches; e causa importanta, era policia non ne podec cuélher ne un de solet.
Ua carta interceptada didie: “Non ei luenh eth dia que tàs ueit siguen sus es armes ueitanta mil patriòtes.” Aguesta fermentacion qu’ère publica e lèu, se poirie díder, tranquilla.
Era revòuta imminenta premanie era tempèsta damb cauma dauant deth govèrn.
Deguna singularitat mancaue ad aguesta crisi, encara sosterranha, mès ja perceptibla.
Es ciutadans parlauen pacificaments as obrèrs de çò que se premanie; e se didien: “Com va era revòuta?”, dera madeisha manèra que podien dider-se: “Com està era tua hemna?” Un fabricant de mòbles deth carrèr Moreau preguntaue:
E quan atacatz?
Un aute comerçant didie:
Que s’atacarà plan lèu, me’n sai.
L’aufrie eth sòn fusilh, e un vesin aufrie un cadeth que volie véner per sèt francs.
Per çò d’aute, era fèbre revolucionària guanhaue terren.
Ne un solet punt de París ne de França ère ja liure d’era.
Era arteria batanaue pertot.
Madeish qu’aguesti telerets que nèishen en quauques inflamacions e se formen en còs uman, eth hilat des societats secretes començaue a escamplilhar-se peth país.
Dera associacion des Amics deth Pòble, publica e secreta ath còp, neishie era societat des Drets der Òme, que dataue atau ua orde deth dia: Plojós an 40 dera era republicana; que li calie suberviuer encara enes senténcies deth tribunau d’assises, que manauen era sua dissolucion e que non dobtaue en balhar as sues seccions nòms significatius coma aguesti: Picas.
Somaten.
Canon d’alarma.
Casqueta frigia.
Es mendicants.
Endauant.
Robespierre.
Nivel.
Ça ira.
Era societat des Drets der Òme engendraue era societat d’Accion, compausada des impacients que se separen e corren tà dauant.
D’autes societats sajauen de recrutar-se enes societats mairs.
Es seccionaires se planhien d’èster tirassadi entà toti es costats.
Eth Comité Centrau, qu’ère eth cap, auie dus braci, era societat d’Accion e era armada des Bastilhes.
Ua accion legitimista, es cavalièrs dera fidelitat, se botjaue en miei d’aguestes afiliacions republicanes; mès qu’auie estat denonciada e repudiada.
Es societats parisenques auien ramificacions enes principaus ciutats.
Lyon, Nantes, Lyla, Marselha auien era sua societat des Drets der Òme, era Carbonària e es Òmes liuri.
Aix auie ua societat revolucionària que se cridaue era Cougourde.
Que ja auem escrit un aute còp aguesta paraula.
En París, era banlèga de Sant Marcel non ère mens esmoiguda qu’era de Sant Antòni, e es Escòles non se mostrauen mens afogades qu’es banlègues.
Un cafè deth carrèr de Sant Jacint e eth humador des Sèt Bilhards, carrèr des Maturinos de Santiago, servien de lòc de reünion tàs estudiants.
Era societat des amics der A B C, afiliada as mutualistes d’Angers e ara Cougourde d’Aix, s’amassaue, coma ja auem dit, en cafè Musain.
Aguesti madeishi joeni se trapauen tanben coma auem dit, en un ostau près deth carrèr Mondetour, que se cridaue Corinto.
Aguestes reunions èren secretes; d’autes èren tan publiques coma siguesse possible; e se pòt jutjar era sua gausaria peth seguent tròç d’un interrogatòri d’un des procèssi ulteriors: “A on se celebrèc aguesta reünion?”, “En carrèr dera Patz”.
D’a on recebíetz es instruccions?” “Deth comité centrau”.
Era armada ère minada ath còp qu’era poblacion, tau qu’ac mostrèren dempús es movements de Betfort, de Luneville e d’Epinal.
Se compdaue damb es regiments 52.
En Borgonha e enes ciutats deth Meddia se plantaue er arbe dera Libertat, ei a díder, un pau damb ua casqueta vielha.
Tau ère era situacion.
Era banlèga de Sant Antòni, coma auem dit ath principi, hège temibla e caracterizaue aguesta situacion mès que cap aute grop dera poblacion.
Aquiu ère a on se sentie eth dolor de costat.
Aquera anciana banlèga, poblada coma un hormiguèr, laboriosa, animada e coma un brinhon, s’estrementie en tot demorar e desirar era commocion.
Tot que s’agitaue en era, sense que per aquerò s’interrompesse eth trabalh.
Arren podie balhar idia d’aquera fesomia viua e ombriua.
En aquera banlèga i a doloroses misèries jos eth tet d’un humarau, e i a tanben intelligéncies arderoses e rares; e en matèria de malastre e d’intelligéncia, precisaments, çò de mès perilhós ei qu’es extrèms se tòquen.
Era banlèga de Sant Antòni auie ath delà d’autes causes entà atrendir-se; pr’amor qu’aquiu se sent era reaccion des crisis comerciaus, des falhites, dera carestia, dera manca de trabalh, inerentes as grani eveniments politics.
En temps de revolucion, era misèria ei ath còp encausa e efècte.
Eth còp que herís, entorne ada era.
Aguesta poblacion, plia de vertut herotge, capabla deth màger grad caloric latent, tostemp prèsta a cuélher es armes, presta as explossions, irritada, prigonda, minada, semblaue que solet demoraue era queiguda d’un bualh.
Tostemp que flòten en orizon quauqui resplendors possadi peth vent des eveniments, non se pòt mens que pensar ena banlèga de Sant Antòni, e ena temibla fatalitat qu’a plaçat enes pòrtes de París aquera polverièra de patiments e d’idies.
Es tauèrnes dera banlèga Antòni, que s’an descrit mès d’un còp ena istòria qu’escriuem, qu’an celebritat istorica.
En temps de revolucion embriaguen en eres, mès qu’eth vin, es paraules.
Ua pòrta d’esperit profetic, un efluvi de futur aumplís es còrs e agranís es amnes.
Es tauèrnes dera banlèga Antòni se retiren ad aguestes tauèrnes deth monte Aventino, bastides sus era tuta dera Sibilla, e en comunicación damb es prigondes bohades sagrades; tauèrnes qu’es sues taules son lèu tripòdes, e a on se beuie çò qu’Ennio2 cridaue eth vin sibillin.
Era banlèga de Sant Antòni qu’ei un depaus deth pòble.
Era commocion revolucionària hè aciu crebasses per a on cor era soberania populara.
Aguesta soberania que pòt hèr mau; s’enganhe coma quinsevolh; mès, hòraviada e tot, encara ei grana.
Se pòt díder d’era coma deth ciclòpe cèc: Ingens.
En 1793, sivans qu’era idia que flotaue enes aires ère bona o dolenta, sivans ère era lum deth fanatisme o der entosiasme, partien dera banlèga de Sant Antòni legions sauvatges o falanges eroïques.
Sauvatges; expliquem aguesta paraula.
Volien era fin dera opression, era fin dera tirania, era fin deth sabre, eth trabalh entar òme, era instrucción entath mainatge, era doçor sociau entara hemna, era libertat, era fraternitat, eth pan entà toti, era idia entà toti, eth progrès, aguesta causa santa, brava e doça, eth progrès; lo reclamauen terriblaments, miei despolhadi, damb era maça ena man e eth bram ena boca.
Qu’èren es sauvatges dera civilizacion.
Proclamauen damb fòrça eth dret; volien obligar ath gènre uman a entrar en paradís, encara que siguesse mejançant eth terror e er espant.
Dauant d’aguesti òmes herotges e espaventosi, herotges entath ben, que n’a d’auti de alègri, brodadi, dauradi, encintadi, damb cauces de seda, plumes blanques, gant auriò, bòta de cuèr impermeable, qu’emparant es codes en ua taula caperada de velot, ath cant d’ua humeneja de marme, persuten templadaments ena convèrsa e permanéncia deth passat, dera Edat Mieja, deth dret divin, deth fanatisme, dera ignorància, dera esclavitud, dera pena de mòrt, dera guèrra, glorificant a mieja votz e damb finor eth sabre, eth fogairon e eth cadafalc.
Se mos vedéssem obligadi a alistar entre es barbars dera civilizacion e es civilizadi dera barbaria, qu’escuelheríem as barbars.
Mès, gràcies a Diu, non èm en aguesta alternatiua; non ei de besonh cap queiguda verticau ne entà dauant ne entà darrèr.
Ne despotisme, ne terrorisme.
Que volem eth progrès per un penent leugèr.
Diu l’aprovedís.
Era amendrida des penents constitusís era politica divina.
VI.- Enjolras e es sòns lòctenents.
Entà aguesta epòca, Enjolras, en preveir es eveniments possibles, hec ua sòrta de recompde misteriós.
Toti èren en conciliabul en cafè Musain; e Enjolras, barrejant damb es sues paraules quauques metafòres, miei enigmatiques, encara que significatiues, didec çò que seguís:
Conven saber a on èm e damb qui se pòt compdar.
Auer damb qui herir que non mos pòt destorbar.
Es que caminen per un camin an mès perilh de recéber ua cornada quan i a bueus en eth que quan non i son.
Compdem, donc, era vegada.
Guari èm?
Non se tracte de deishar aquerò tà deman.
Es revolucions les cau èster tostemp rapides, pr’amor qu’eth progrès non a temps a pèrder.
Maufidem-mos de çò inesperat e non mos deishem cuélher de ressabuda; se tracte de repassar es cosedures qu’auem hèt e veir se sòn fòrtes, e aguest ahèr mos cau acabar-lo aué.
Courfeyrac, tu veiràs as politecnics; aué, dimèrcles, qu’ei eth dia de gessuda.
Feuilly, tu veiràs as dera Glaciere.
Combeferre m’a prometut vier en Picpus; aquiu que i a un hormiguèr excellent.
Bahorel visitarà era Estrapade.
Prouvaire, es pareders que se dèishen anar un shinhau; tu mos haràs a vier notícies dera lòtja deth carrèr Grenelle Saint-Honoré.
Joly vierà ena clinica de Dupuytren e cuelherà eth pos ara escòla de medecina.
Bossuet harà un torn pera Audiéncia e parlarà damb es escriveires.
Jo m’encargui dera Cougourde.
Que ja ei tot apraiat, didec Courfeyrac Non.
Donques se qué manque?
Ua causa plan importanta.
Qué ei?, preguntèc Combeferre.
Era barralha deth Maine, responec Enjolras.
S’estèc dempús un moment coma calat enes sues reflexions, e higec:
Que calerie vier a parlar-les un shinhau, e d’ua manèra fèrma; s’amassen en çò de Richefeu e se les traparà aquiu entre es dotze e era ua.
Qu’ei de besonh bohar en aqueri cendres; jo qu’auia pensat entad aquerò en distrèt Mario, qu’ath delà ei brave; mès que ja non vie.
Qu’è besonh d’un entara barralha deth Maine e non lo è.
Donques, e jo?, repliquèc Grantaire.
Tu, adoctrinar republicans!
E per qué non?
Pòs servir entà quauquarren?
Qu’è ua ambicion vaga, didec Grantaire.
Tu que non cres en arren.
Creigui en tu.
Grantaire, me vòs hèr un favor?
Toti, enquia e tot netejar-te es bòtes.
Plan, donc, non te cales enes nòsti ahèrs; beu eth tòn absinti.
Qu’ès un desarregraït, Enjolras.
Seràs tu òme entà vier ena barralha deth Maine!
Seràs capable!
Sant Miquèu, viràr peth carrèr deth Prince, cuélher eth carrèr Vaugirard, passar es Carmenes, tornar en carrèr d’Assas, arribar en carrèr de Cherche- Midi, deishar darrèr eth Conselh de Guèrra, mesurar eth carrèr des Vielhes Tulheries, cuélher eth baloard, seguir era cauçada deth Maine, trauessar era barralha e entrar en çò de Richefeu.
Que sò capable de tot aquerò, es mies sabates son capables de çò madeish.
Coneishes ad aguesti companhs de çò de Richefeu?
Pas guaire.
Mos tutejam solet.
E qué les dideràs?
Les parlarè de Roberspierre, tè; de Danton, des principis.
Jo!.
È liejut a Prudhomme, coneishi eth contracte sociau; me sai de memòria era Constitucion der an Dus.
Te penses, dilhèu, que sò un bèstia?
Qu’è un ancian assignat en mèn calaish.
Es drets der òme, era soberaneitat deth pòble.
Dimònis!
Que sò, ath delà, un shinhau hebertista; e posqui parlar pendent sies ores de relòtge, damb eth relòtge ena man, de causes sobèrbies.
Sigues formau, li didec Enjolras.
Que sò terrible, responec Grantaire.
Enjolras pensèc pendent quauques segondes e hec eth gèst der òme qu’a cuelhut ua resolucion.
Grantaire, didec grèuments, que sò d’acòrt en hèr-te a temptar.
Vieràs ena barralha deth Maine.
Grantaire s’estaue en ua casa d’òstes près deth cafè Musain.
Gessec e entornèc en cinc menutes.
Qu’auie anat a botar-se un justet ar estil de Robespierre.
Ròi, didec entrant e guardant fèrmaments a Enjolras.
E dempús, damb un energic movement de man crotzèc sus eth pièch es dues rabades escarlates deth justet.
E, en tot apressar-se entà Enjolras, li didec ena aurelha:
Ages fidança.
Se botèc eth chapèu decididaments e gessec.
Un quart d’ora dempús, era sala interiora deth cafè Musain ère desèrta.Toti es amics der A B C se n’auien anat, cadun peth sòn costat, a complir era sua mission.
Enjolras, que s’auie sauvat era Cougourde, gessec eth darrèr.
Es dera Cougourde d’Aix qu’èren en París, s’amassauen alavetz ena planhèra d’Issy, en ua d’aguestes peirères abandonades tant abondiues per aqueth costat de París.
Enjolras, caminant entad aqueth lòc de reünion, anaue repassant es circonstàncies dera situacion.
Era gravetat des eveniments qu’ère visibla.
Enjolras desnishaue ua revòuta luminosa jos er escur vel der avier.
E qui se’n sap?
Eth moment dilhèu s’apressaue.
Eth pòble en tot tornar a assumir eth dret!
Be n’ei de polit er espectacle!
Era revolucion tornant a cuélher majestuosaments possession dera França e dident ath mon: “Contunharà!” Enjolras qu’ère content.
Eth horn s’escauhaue.
En aqueth moment auie un revolum d’amics escampilhadi per París; compausaue ena sua imaginacion, damb era eloquéncia penetranta e filosofica de Combeferre, er entosiasme cosmopolita de Feuilly, era verbositat de Courfeyrac, era arridalha de Bahorel, era malenconia de Joan Prouvaire, era sciéncia de Joly e es sarcasmes de Bossuet, ua sòrta de bualh electric que pertot balhaue huec.
Toti ara òbra.
Seguraments eth resultat se corresponerie ar esfòrç: tot anaue ben.
Mès aquerò lo hec a pensar en Grantaire.
Era barralha deth Maine qu’ei lèu en mèn camin.
S’arribèssa jo enquia çò de Richefeu!
Vam a veir çò que hè Grantaire e a on ei”.
Tocaue era ua en relòtge dera tor de Vaugirard, quan Enjolras arribèc en humadèr Richefeu.
Possèc era pòrta, entrèc, crotzèc es braci, deishant quèir era pòrta, que li tumèc ena esquia, e guardèc era sala plia d’òmes, de taules e de hum.
Deth miei d’aqueth bromadís gessie ua votz viuaments bracada per ua auta votz.
Qu’ère Grantaire discutint damb un adversari.
Grantaire ère seigut dauant de un aute, ath cant d’ua taula de marme de Santa Anna, semiada de grans de bren e plia de fiches de dominò e pataquejaue eth marme damb eth punh; Enjolras entenec çò que seguís:
Sies doble.
Quate.
Diable!.
Qu’ès mòrt.
Dus.
Sies.
Tres.
Un as.
Me tòque méter.
Quate.
De mau hèr.
Ara tu.
È cometut ua fauta enòrma.
Vas ben.
Quinze.
Sèt mès.
Damb aguesta vint-e-dus.
Pensant.
Vint-e-dus!
Non te demoraues eth sies doble.
Dus, un aute còp.
As!, Plan, donc, cinc.
Non n’è.
As botat tu, me pensi?
Blanca.
Qu’as sòrt!
Qu’as fòrça sòrt!
Interrupcion.
Un dus Un as.
Ne cinc, ne as.
Aquerò qu’ei bon entà tu.
Dominò.
Nòm d’un gosset.
Libre dusau: Eponina.
I.- Eth camp dera Alausa.
Mario auie assistit ar inesperat acabament dera emboscada que l’auie balhat a conéisher a Javert; mès, a penes auec abandonat, aguest, era casa, en tot hèr-se a vier as presoèrs en tres coches de loguèr, gessec tanben.
Non èren qu’es nau dera net e se filèc de cap ara casa de Courfeyrac.
Courfeyrac non ère ja er imperturbable abitant deth barri latin; S’auie mudat en carrèr dera Vidrieria “per motius politics”; aqueth barri ère un des que servien d’assetament ara revolucion alavetz.
Mario li didec a Courfeyrac: “Que vengui a dormir damb tu”.
Courfeyrac treiguec un matalàs des dus qu’auie en sòn lhet, l’estenec en solèr e didec: “aciu que l’as”.
Londeman, tàs sèt deth maitin Mario entornèc entà casa, paguèc eth loguèr e çò que li deuie a tia Bougon, hec cargar en un carriòt de man es sòns libres, eth lhet, era taula, era comòda e es sues dues cagires, e partic, sense deishar era adreça dera sua naua casa; de tau sòrta que, quan Javert tornèc peth maitin entà preguntar a Mario es eveniments dera vesilha, non trapèc qu’ara tia Bougon, que li responec: “S’a mudat!”.
Era tia Bougon restèc convençuda de qué Mario ère un shinhau complice des panaires agarradi pera net.
Qui s’ac podie pensar?, didie as portièrs deth barri.
Mario auie auut dues rasons entà mudar-se tan lèu.
Prumèra, que ja auie orror ad aquera casa qu’en era auie vist tan près, e en tot eth sòn desvolopaments, çò de mès repugnant e herotge; ua lejor sociau mès orribla encara qu’eth ric maishant: eth praube dolent.
Dusau, que non volie figurar en procès que seguirie probablaments e veder-se obligat a declarar contra Thenardier.
Se passèc un mes e dempús un aute.
Mario seguie en casa de Courfeyrac: se n’auie sabut per un passant d’avocat, visitaire abituau dera Sala des Passi Perdudi, que Thenardier ère incomunicat, e balhaue cada deluns ar alcaide dera preson dera Fòrça cinc francs entà Thenardier.
Mario, en non auer ja sòs, demanaue es cinc francs a Courfeyrac: qu’ère eth prumèr còp ena sua vida que demanaue prestat.
Aguesti cinc francs periodics qu’èren un doble enigma entà Courfeyrac que les autrejaue, e entà Thenardier que les recebie.
Mario qu’ère adolorit: tot entada eth auie tornat enes tenèbres.
Non vedie arren ath sòn dauant; era sua vida ère negada en un mistèri, qu’en eth caminaue a paupes.
Auie vist un moment de plan apròp, en aguesta escurina, ara joena qu’estimaue, ath vielh que semblaue sa pair, ad aguesti èssers desconeishudi, qu’èren eth sòn solet interès e era sua soleta esperança en aguest mon; e en moment que les auie creigut tier coma sòns, ua ventada l’auie trèt totes aguestes ombres.
Ne un solet bualh de certitud e de vertat auie gessut dera tumada mès terribla.
Non auie trapat cap conjectura possibla.
Non sabie ne solet eth nòm que s’auie creigut saber: solide que non ère eth d’Ursula, e qu’era Alausa ère un fausnòm.
E qué pensar deth vielh?
S’amagaue reauments dera policia?
Er obrèr de peus blanqui que Mario auie trapat enes entorns des Invalids se li presentaue ena memòria; ja ère probable qu’aguest obrèr e eth senhor Blanc siguessen eth madeish.
Se desguisaue, donc?
Aguest òme qu’auie causes eroïques e causes equivòques.
Per qué non auie cridat demanant ajuda?
Per qué auie hujut?
Ère eth pair dera joena?
Ère reauments er òme que Thenardier auie creigut conéisher?
Podie auer-se enganhat Thenardier?
Aguestes preguntes èren autrestanti problèmes sense solucion.
Per arren d’aquerò amendrie er encantament angelicau dera joena deth Luxembourg.
Ò dolorós malastre!
Mario auie ua passion en còr e era net enes uelhs.
Se vedie possat e tirassat, e non podie botjar-se: tot s’auie esbugassat, exceptat er amor; e enquia e tot der amor madeish auie perdut es instints e es illuminacions sobtes.
Normauments, aguesta ahlama que mos uscle tanben mos illumine un shinhau e mos balhe quauqua claror utila en exterior.
Mès Mario non entenie ja aguesti sordi conselhs dera passion.
Jamès se didie: Se venguessa aquiu?
Se hessa tau o quau causa?
Aquera joena, que ja non podie cridar Ursula, ère evidentaments en quauque lòc; mès arren indicaue a Mario a on li calie cercar-la.
Tota era sua vida se resumie alavetz en dues paraules: ua incertitud absoluda en un bromadís impenetrable.
Aspiraue tostemp a veder-la, mès que ja non ac demoraue.
E, entà mès malastre encara, tornaue a visitar-lo era misèria; sentie ja près d’eth, peth darrèr, èra sua bohada gelada.
Pr’amor que pendent aguesti torments e de hège ja bèth temps, auie abandonat eth sòn trabalh; e arren ei mès perilhós qu’era interrupcion deth trabalh: qu’ei un costum que se pèrd.
Costum aisit de pèrder e dificil de tornar recuperar.
Ua cèrta quantitat de meditacion fantastica qu’ei bona, coma un narcotic en petites dòsis; adormís era fèbre, plan dolorosa a viatges, dera intelligéncia que trabalhe, còste en esperit un bugàs leugèr e fresc que corregís es costats massa aspres deth pensament blos, aumplís aciu e delà lacunes e intervaus, estaque es conjunts e ombrège coma ua estompa es angles des idies.
Mès, massa quantitat d’aguesti sòmis fantastics nègue e estofe.
Malerós er obrèr d’esperit que se dèishe quèir d’ençà eth pensament en aguesti sòmis!
Se pense que tornarà a pujar facilaments, e se ditz que, a tot darrèr, ei madeish pensar que soniar.
Error.
Eth pensament ei eth trabalh dera intelligéncia; era meditacion fantastica ei era voluptuositat; remplaçar ad aqueth per aguesta ei confóner un podom damb un aliment.
Rebrembem que Mario auie començat per aciu; dempús era passion s’auie calat ath dessús e auie acabat de precipitar-lo enes quimères sense objècte e sense hons; sonque gessie de casa entà soniar; costum guiterós, abisme tenebrós e maishant, e a mida qu’eth trabalh amendrie, es besonhs creishien.
Aquerò ei ua lei.
Er òme en estat de meditacion ei naturauments prodig e guiterós; er esperit espaciat que non pòt auer ua vida concreta.
Que i a en aguesta manèra de víuer un pilho-malho de ben e de mau, pr’amor que s’era negligéncia guiterosa ei funèsta, era generositat ei sana e bona; mès er òme praube, generós e nòble que non trabalhe, qu’ei perdut: se l’agoten es recursi, e creishen es sòns besonhs.
Penent fatau, qu’en eth es mès aunèsti e es mès fèrms son arrossegadi coma es mès fèbles e es mès viciosi, e qu’arribe en un d’aguesti dus abismes: eth suicidi o eth crim.
E a truca de gésser solet entà meditar, arribe eth dia qu’un ges entà lançar-se ena aigua.
Er excès de meditacion cree es Escousse e es Lebras3.
Mario baishaue aguest penent a passi doci, damb es uelhs tachadi en aquera persona que ja non vedie.
Çò que viem de díder semble estranh, e, ça que la, ei vertadèr.
Eth rebrembe d’un èsser absent s’illumine enes tenèbres deth còr, e coma mès complètaments despareish, mès lutz; era amna desesperada e escura ve aguesta lum en sòn orizon coma ua estela dera net interiora.
Tot eth pensament de Mario qu’ère era; non pensaue en cap auta causa; coneishie confusaments qu’era sua levita vielha se hège inservibla; qu’era sua levita naua se hège vielha; qu’es sues camises se rosigauen, que se rosigaue eth sòn chapèu, que se rosigauen es sues bòtes; ei a díder, que se rosigaue era sua vida, e didie: “ se la podessa veir sonque abans de morir!” A viatges en aguestes ores inexplicables qu’a quinsevolh còr qu’estime, en non trapar que rasons de dolor e sénter, totun, un desconeishut tremolor d’alegria, se didie: “Aguesti son es sòns pensaments que vien entà jo.
E dempús higie: es mèns pensaments arribaràn entada era dilhèu dera madeisha manèra.” Aguesta illusion que Mario des.hège de seguit, artenhie, totun, suscitar ena sua amna arrais de lum, que se retirauen ara esperança.
De quan en quan, mès que mès ara ora dera net que mès entristís as pensaires fantastics, estampaue sus un quasèrn, qu’en eth non i auie qu’aquerò, çò de mès blos, çò de mès impersonau, çò de mès ideau des sòmis qu’er amor aumplie eth sòn cervèth; ad aquerò lo cridaue “escriuer-li”.
Mès non auem de pensar qu’era sua rason ère desordenada.
Ath contrari, auie perdut era facultat de trabalhar e de botjar-se damb fermetat entà ua fin determinada; mès qu’auie, mès que jamès, perspicàcia e rectitud.
Eth sòn sen, lèu despenut dera esperança, se tenguie naut e se quilhaue.
En aguesta situacion d’animositat, arren se l’escapaue, arren l’enganhaue, e descurbie en cada moment eth hons dera vida, dera umanitat e deth destin.
Erós, enquia e tot en miei deth dolor, aqueth que Diu a autrejat ua amna digna der amor e deth malastre!
Qui non a vist es causes d’aguest mon e eth còr des òmes damb aguesta dobla lum, non a vist arren vertadèr, non sap arren.
Era amna qu’estime e patís se trape en un estat sublim.
Ath delà d’aquerò, se passauen es dies, e arren de nau se presentaue, li semblaue solet qu’er espaci ombriu qu’auie de trauessar se redusie en cada moment, e credie entreveir ja claraments eth bòrd deth precipici sense hons.
Non la tornarè a veir?” Quan se puge eth carrèr de Santiago, deishant de cornèr era barralha, e se seguís un shinhau tara quèrra per ancian baloard interior, s’arribe en carrèr dera Santat, dempús en dera Glaciere, e un shinhau abans d’arribar en arriuet des Gobelinos, se trape ua planhèra, qu’ei en tota era longa e monotòna ronda des baloards de París eth solet lòc que Ruysdael gausarie sèir-se.
Sabi pas d’a on vie era gràcia d’aqueth lòc: un prat verd trauessat per còrdes estenudes qu’en eres se sequen ar aire quauqui pelhòts; ua casa de bordèr edificada en temps de Loís XIII, damb eth sòn gran lausat caperat de humaraus, brescats arroïnats, un shinhau d’aigua que cor entre quauqui olms, hemnes, arridalhes e votzes; en orizon, eth Panteon, er arbe des Sords e Muts, eth Val-de-Grace, nere, fantastic, alègre, magnific, e ath hons eth sevèr quarrat des tors de Nòsta Senhora.
Coma qu’aqueth lòc non s’ac vau d’èster vist, arrés lo visite.
A penes lo trauèsse cada quart d’ora ua carreta o un mulatèr.
Se passèc un còp qu’es passegi solitaris de Mario l’amièren entad aguest terren, près d’aqueth arriuet.
Aqueth dia que i auec ua naua en baloard, un passejaire.
Mario, agradiuaments estonat per atractiu lèu sauvatge deth lòc, li preguntèc ath passejaire:
Com se cride aguest lòc?
Eth caminaire responec:
Eth Camp dera Alausa.
Mès, dempús dera paraula Alausa, Mario non auie entenut arren.
Que i a en estat de sòmi congelacions sobtes, costades per ua soleta paraula.
Tot eth pensament se condense còp sec ar entorn d’ua idia, e non ei ja capable de cap auta percepcion.
Era Alausa qu’ère eth nòm qu’enes prigondors dera malenconia de Mario auie remplaçat a Ursula.
Aciu me’n saberè d’a on demore.
Aquerò qu’ère absurd, mès irresistible.
E d’alavetz ençà, venguec cada dia en Camp dera Alausa.
II.- Formacion embrionària des crims ena incubacion des presons.
Era capitada de Javert ena casa de Gorbeau qu’auie semblat completa, mès non n’auie estat.
En prumèr lòc, e aguest ère eth sòn principau mau punt, Javert non auie hèt presoèr ath presoèr.
Er assassinat que hug qu’ei mès sospechós qu’er assasin; e ei problable qu’aguest personatge, de tan preciosa captura entàs bandits, non aurie estat mens bona presa entara autoritat.
Ath delà, Montparnasse s’auie escapat des garres de Javert; qu’aurie de demorar ua auta escadença entà agarrar ad aqueth “gomós deth diable”.
Efectiuaments, Montparnasse, en auer trapat a Eponina, qu’ère ara demora jos es arbes deth baloard, se n’auie anat damb era, en tot preferir èster Nemorino damb era hilha, que Shinderhannes damb eth pair; e auie hèt ben, donques qu’ère liure.
Per çò d’Eponina, Javert l’auie hèt “agarrar”, çò que resultaue un miei consolament; e s’auie amassat damb Azelma enes Magdalenes.
Plan donc, en trajècte dera casa de Gorbeau entara Fòrça, un des principaus presoèrs, Sonesòs, s’auie perdut.
Non se sabie se com s’auie passat aquerò; es agents e es policièrs “non comprenien arren”; s’auie convertit en hum, s’auie esguitlat per entre es còrdes, s’auie escapat pes henerecles dera veitura, donques qu’eth coche ère trincat, e auie hujut; non sabien se qué díder, senon qu’en arribar ena preson, Sonesòs auie despareishut.
Que i auie en aquerò quauquarren de magia o de policia.
S’auie honut Sonesòs enes tenèbres coma un flòc de nhèu ena aigua?
I auie auut convengut entre es agents?
Pertanhie aguest òme ar enigma doble deth desorde e der orde public?
Ère concentric ara infraccion e ara repression?
Aguesta esfinx auie es mans en crim e es pès ena autoritat?
Javert non acceptaue aguestes combinacions e s’aurie enforismat dauant taus compromisi; mès ena sua esquadra i auie d’auti inspectors mès veterans qu’eth, a maugrat d’èster subordinats sòns, enes secrets dera prefectura, e Sonesòs ère tan pervèrs que podie èster un bon agent de policia; efectiuaments, que n’a d’aguesti brigands de dues cares.
Mès siguesse çò que siguesse, çò de cèrt ei que Sonesòs se perdec e non lo tornèren a trapar.
Javert semblèc èster mès irritat qu’estonat per aguest accident.
Per çò de Mario, “aguest pèc d’avocat qu’auie auut probablaments pòur” e qu’eth sòn nòm auie desbrembat Javert, qu’ère poc important.
Ath delà, a un avocat se lo trape tostemp.
Mès, ère solet un avocat?
Qu’auie començat eth sumari.
Eth jutge que l’amiaue auie creigut convenent non méter incomunicat a un des òmes dera banda deth Patron Minette, demorant quauqua confession, e auie alistat a Brujon, eth pelut deth carrèr de Petit-Banquier.
Se l’auie deishat en pati de Carlemanh, e auie tostemp ath dessús era guardada des susvelhants.
Eth nòm de Brujon ei un rebrembe dera Fòrça.
En repugnant pati, entara plèba er Edifici Nau, entara administracion eth pati de Sant Bernard, e entàs panaires era tuta des Leons; en aquera muralha caperada d’escaumes e de lepra, que pujaue pera quèrra enquiath tet, apròp d’ua pòrta de hèr, rolhada ja, qu’amiaue entara anciana capelha deth palai ducau dera Fòrça, convertida en dormitòri de bandits, se vedie encara hè dotze ans, un castèth grossièraments escultat damb un clau, ena pèira, e dejós aguesta signatura: BRUJON, 1811.
Eth Brujon de 1811 ère eth pair deth Brujon de 1832.
Aguest, qu’a penes auem pogut entreveir ena emboscada dera casa de Gorbeau, ère un joen de bon pòrt, plan astut e discret, d’aspècte hugidís e penible.
Per çò d’aguest aspècte l’auie alistat eth jutge, en creder-lo mès util en pati de Carlemanh qu’en croton incomunicat.
Es panaires non interrompen er exercici dera sua profession, encara que siguen en mans dera justícia.
Non s’incomòden per tan pòca causa, e èster empresoat per un crim non empedís començar-ne un aute; que son coma es artistes qu’an un quadre ena exposicion, e non per aquerò dèishen de trabalhar en quauqua òbra naua en sòn talhèr.
Brujon semblaue auer-se quedat estonat damb era preson.
Se lo vedie fòrça còps ores sanceres en pati de Carlemanh, de pès, près dera lucana deth cantinèr, contemplant coma un pèc era sordida lista des prètz dera cantina, que començaue: pòrres, seishanta dus centims, e acabaue: cigar, cinc centims; o ben s’estaue eth temps tremolant, croishint es dents, dident qu’auie fèbre e preguntant s’auie liure quauqu’un des vint-e-ueit lhets dera sala des malauts.
De pic, tara dusau quinzea de hereuèr de 1832, se sabec que Brujon, eth pèc, auie manat a hèr as mossos dera preson, non jos eth sòn nòm, senon jos eth nòm de tres camarades sòns, tres comissions desparières, que l’auien costat cinquanta sòus, despena exorbitanta que cridec era atencion der inspector dera preson.
Se heren investigacions, e consultant era tarifa des encargues, clauada ena paret dera sala des presoèrs, se’n saberen de qué es cinquanta sòus se dividien atau: tres encargues: un ath Panteon, dètz sòus; un aute a Val-de- Grace, quinze sòus, e un aute ara barralha de Grenelle, vint-e-cinc sòus; aguest darrèr qu’ère eth prètz mès naut dera tarifa.
Ara plan, precisaments en Panteon, en Val-de-Grace e ena barralha de Grenelle i auie es domicilis des tres panaires des barralhes mès temibles, Kruideniers, eth cridat Bizarro; Gloriós, forçat complit, e Paracoches, que sus eri queiguec per aguest incident era guardada dera policia.
Se credec endonviar qu’aguesti òmes èren afiliadi ara banda deth Patron Minette, que d’era auien estat caladi ena ombra es caps Babet e Tragamar.
Se supausèc qu’es encargues de Brujon, manadi non a ua casa senon a persones que demorauen en carrèr, deuien èster avisi entà bèth crim planejat.
Que i auie, ath delà, d’auti indicis; se metec era garra as tres vagui e se credec auer aurejat era maquinacion de Brujon, quina que siguesse.
Ua setmana apruprètz d’aguestes mesures, ua net, un suvelhant de ronda, que vigilaue eth dormitòri inferior der Edifici Nau en moment de méter ena boeta de signes de reconeishença eth sòn signe, ei a díder, era pèça de metau damb eth sòn numèro, que se tie entà indicar qu’er inspector complís eth servici exactaments, de sòrta que cada ora què enes boètes des pòrtes des dormitòris un d’aguesti signes; un inspector, didem, vedec pera reisheta deth dormitòri a Brujon seigut, escriuent quauquarren en lhet jos era lum dera lampa.
Er inspector entrèc, se metec pendent un mes a Brujon en un croton, mès que non se le podec cuélher aquerò qu’auie escrit.
Era policia non se’n sabec d’arren mès.
Çò de cèrt ei que, londeman, lancèren un postilhon deth pati de Carlemanh entara tuta des Leons per dessús der edifici de cinc estatges que separaue ambdús patis.
Etimologia: Peth dessús d’Anglatèrra, d’ua tèrra entà ua auta, entà Irlanda.
Quan què, donc, era bòla en pati, eth que la recuelh la daurís e trape un bilhet dirigit a quauque presoèr en pati.
S’ei un presoèr qui la cuelh la balhe ath sòn destin, e s’ei un carcerèr o un des presoèrs secretaments venudi, que se criden “saumets” enes presons, e “vops” enes crotons, eth bilhet ei presentat ar escrivan, e dempús ara policia.
Aguest còp eth bilhet arribèc ath sòn destin, encara qu’en aqueth moment eth que l’auie de recéber ère entre es desseparadi: qu’ère arren mens que Babet, un des quate dera banda deth Patron Minette.
Eth postilhon contenguie un papèr plegat qu’en eth i auie escrites aguestes linhes: “Babet.
Que se pòt dar un còp en carrèr Plumet.
Ua rèisha en un jardin.” Aquerò ère çò que Brujon auie escrit aquera net.
A maugrat des registradors e registradores, Babet trapèc era manèra de hèr a vier eth bilhet dès era Fòrça entara Salpetriere a ua “bona amiga” qu’auie aquiu e qu’ère embarrada.
Aguesta, ath sòn torn, hec a vier eth bilhet a ua auta que coneishie, ua tau Magnon, vigilada pera policia, mès encara non empresoada.
Aguesta Magnon, qu’eth sòn nòm a vist ja eth lector, auie damb es Thenardier relacions qu’explicaram mès endauant e podie servir de pònt entre era Salpetriere e es Magdalenes, en tot tier-li ua visita a Eponina.
Mès se passèc precisaments en aguest moment que, mancant espròves en sumari format contra Thenardier respècte des sues hilhes Eponina e Azelma, sigueren botades en libertat.
Quan Eponina gessec, era Magnon, que la demoraue ena pòrta des Magdalenes, autregèc eth bilhet de Brujon a Babet, en tot encomanar-li que amièsse a tèrme eth negòci.
Eponina venguec en carrèr Plumet, reconeishec eth brescat e eth jardin, observèc era casa, espièc, siguec ara demora e quauqui dies dempús li hec a vier ara Magnon, que s’estaue en carrèr Clocheperce, un bescueit, que Magnon transmetec ara aimanta de Babet ena Salpetriere.
Un bescueit en tenebrós simbolisme des presons signifique: non i a arren a hèr.
Tan ben gessec tot que, mens d’ua setmana dempús, Babet e Brujon, en trapar-se en camin de ronda dera Fòrça, en anar er un entara “instrucción” e er aute tornant, preguntèc Brujon:
E eth carrèr P?
Bescueit, responec Babet.
Atau s’avortèc aguest fetus deth crim, engendrat per Brujon ena Fòrça.
Aguest avortament qu’auec, totun, conseqüéncies totafèt estranhes en programa de Brujon; que ja se veiràn.
Fòrça viatges se cre qu’un nude un hiu, e se ne nude un aute.
III.- Aparicion ath senhor Mabeuf.
Mario non visitaue ad arrés, solet quauqui viatges trapaue ath senhor Mabeuf.
Tant que Mario baishaue grèuments per aguesti lugubres gradons, que se poirien cridar era escala dera tuta, e qu’amien entà lòcs sense lum, a on s’enten as erosi caminar peth dessús, eth senhor Mabeuf les baishaue de ua auta manèra.
Era Flora de Cauteretz non se venie ja bric.
Es experiments sus eth color indi non auien dat cap resultat en petit jardin d’Austerlitz, qu’ère mau plaçat; aquiu solet podie cultivar quauques plantes estranhes qu’auien besonh d’umiditat e d’ombra.
Mès que non se descoratjaue.
Auie artenhut un cornèr de tèrra en Jardin Botanic, en ua bona situacion entà hèr “ath sòn cargue”es assagi sus er indi, qu’entad aquerò s’auie hèt a vier es huelhes dera sua Flora en Mont de Pietat.
Qu’auie redusit eth sòn esdejoar a dus ueus e ne deishaue un d’eri entara sua vielha sirventa, que non l’auie pagat era sodada hège quinze mesi; Fòrça viatges, eth sòn esdejoar qu’ère tot eth sòn minjar.
Ja non arrie damb era sua arridalha infantila; s’auie tornat foreno e non recebie visites.
Mario que hège ben en non vier a tier-li ua visita.
Quauqui còps, ara ora qu’eth senhor Mabeuf anaue entath Jardin Botanic, se trapauen eth vielh e eth joen en baloard der Espitau; non se parlauen, solet se saludauen damb eth cap tristaments.
Causa dolorosa: que i a un moment qu’era misèria dessepare enquia e tot as amics.
Abans qu’èren dus amics, ara èren dus passejaires.
Eth librari Royol auie mòrt.
Mentretant, trabalhaue cada dia en sòn semiat d’indi, e de net entornaue entà çò de sòn pr’amor d’adaiguar eth sòn jardin e liéger es sòns libres.
Eth senhor Mabeuf auie alavetz uns ueitanta ans.
Ua net qu’auec ua singulara aparicion.
Qu’auie tornat entà casa plan de dia encara.
Era tia Plutarco, qu’era sua salut se trincaue, ère malauta e ajaçada.
Eth senhor Mabeuf auie minjat un uas qu’auie un shinhau de carn e un bocin de pan qu’auie trapat ena taula dera codina, e ère seigut en un recanton qu’auie coma banc en jardin.
Apròp deth banc i auie, sivans era mòda des ancians uarts, ua sòrta de calaish naut, hèt de bigues e de hustes fòrça maumetudes ja, qu’ère gabia de conilhs ena part inferiora e frutèr ena superiora.
Que non i auie conilh ena gabia; encara sauvaue quauques pomes en frutèr, rèstes der aprovediment der iuèrn.
Eth senhor Mabeuf s’auie metut a huelhetejar e a liéger, damb era ajuda des lunetes, dus libres que n’ère apassionat, e que, causa estranha ena sua edat, lo tenguien cogitós.
Era sua naturau timiditat lo hège avient entà acceptar certanes supersticions.
Eth prumèr d’aguesti libres ère eth famós tractat deth president Delancre Dera inconstància des dimònis, er aute, qu’ère era òbra deth Mutor dera Rubaudiere, Sus es diables de Vauvert, e es globelins dera Bievre.
Aguest darrèr libre l’interessaue autant mès, guaire eth sòn jardin auie estat un lòc frequentat pes globelins.
Eth crepuscul començaue a emblanquir es objèctes que son naut de tot, e a ennerir es que son baish.
Ath còp que liegie guardaue peth dessús deth libre es sues plantes, e entre totes, un rododendron magnific qu’ère un des sòns consolaments; es quate darrèrs dies de caumàs, de vent e de solei, sense ua gota de ploja auien hèt qu’es branques s’acorbaishèssen, que s’inclinèssen es botons, e que queiguessen es huelhes; li calie adaiguar; eth rododendron, sustot, qu’ère trist.
Eth senhor Mabeuf ère d’aguesti qu’entada eri es plantes an amna.
Eth vielh auie trabalhat tot eth dia en sòn semiat d’indi e ère rendut de cansament; se lheuèc, totun, deishèc es libres en banc e se filèc acorbaishat e damb pas trantalhant entath potz; mès quan cuelhec era còrda non podec ne tansevolhe tirassar tà destacar-la.
Alavetz se virèc e hec ua lucada angoniosa entath cèu, que s’anaue caperant d’esteles.
Era net auie era serenor qu’amendrís es dolors des òmes jos ua alegria lugubra, fèrma e desconeishuda, e anonciaue qu’anaue a èster tant arida coma eth dia.
Ne ua soleta broma!
Ne ua lèrma d’aigua!” E deishèc quèir sus eth pièch eth cap qu’auie lheuat hège un moment.
Mès lo tornèc a lheuar e guardèc entath cèu, mormolhant:
Ua lèrma d’arrosada!
Un shinhau de pietat!
Sagèc de nauèth de destacar era còrda deth potz, mès que non podec.
En aqueth moment entenec ua votz que didie:
Senhor Mabeuf, voletz qu’adaigua jo eth jardin?
E ath còp sentec ena tanca eth bronit d’ua animau sauvatge que cor, e vedec gésser d’entre es matarrassi a ua joeneta prima, que se metec ath sòn dauant en tot guardar-lo atrevidaments.
Semblaue mèslèu un avortament deth crepuscul qu’un èsser uman.
Abans de qué auesse pogut respóner ua soleta paraula eth senhor Mabeuf, que s’espaurie aisidaments, aqueth èsser, qu’es sòns movements auien ena escurina ua sòrta de caprici sobte, auie destacat era còrda, submergit e trèt eth farrat, e aumplit era regòla; eth bon òme campaue aguesta aparicion, qu’auie es pès descauci e ua pelha tota esbocinada; vedie, didem, se com corrie pes regons vessant era vida ath sòn entorn.
Eth bronit dera regòla enes huelhes embelinaue ath senhor Mabeuf.
Li semblaue qu’eth rododendron ère ja erós.
Uedat eth prumèr farrat, era gojata ne treiguec un aute, e dempús un tresau e atau adaiguèc tot eth jardin.
Quan caminaue pes carrèrs d’arbilhons qu’en eri campaue eth sòn perfil totafèt nere, agitant sus es sòns longui e angulosi braci era sòn esbocinat mocador, qu’auie ua cèrta mina d’arrata-cauda.
En acabar, eth senhor Mabeuf s’apressèc ada era damb lèrmes enes uelhs e li botèc era man en front.
Diu t’ac age, didec.
Non, responec, que sò eth diable; mès qu’ei parièr.
Eth vielh exclamèc sense demorar enténer era responsa:
Plan que podetz, didec era.
Qué?
Dider-me a on s’està eth senhor Mario.
Eth vielh non ac comprenec.
Quin senhor Mario?
E lheuèc era sua veirenca guardada coma cercant ua causa qu’auesse despareishut.
Un joen que venguie aciu hè bèth temps.
Eth senhor Mabeuf auie ja regirat era sua memòria, e responec:
A, òc!…
Demoratz!
Eth senhor Mario…
E, ath còp que parlaue, s’auie acorbaishat entà tier ua arrama deth rododendron.
Demoratz, seguic; ara me’n brembi.
Vietz per aquiu, e non serà de mau hèr que lo trapètz.
Quan eth senhor Mabeuf se lheuèc ja non i auie arrés; era joena auie despareishut.
Alavetz auec pòur de vertat.
Ua ora dempús, quan s’ajacèc, tornèc a pensar en aquerò, e en esclipsar- se, en aguest moment confús qu’eth pensament, semblable ar audèth fabulós que vie a èster un peish entà passar eth mar, cuelh de man en man era forma de fantasia entà trauessar eth sòmi, se didie confusaments: “Aquerò se retire fòrça ad açò que Rubaudiere conde des globelins.
IV.- Aparicion a Mario.
Quauqui dies dempús d’aguesta visita d’un “esperit” ath senhor Mabeuf, un maitin (ère deluns, eth dia que Mario demanaue a Courfeyrac era monèda de cent sòus entà Thenardier) Mario auie metut aguesta monèda ena pòcha e abans de hèr-la-se a vier entath carcerèr auie vengut “a passejar un shinhau”, demorant auer talents de trabalhar en tornar.
Aquerò ère çò que hège tostemp.
Tanlèu se lheuaue se seiguie dauant d’un libre e d’ua huelha de papèr pr’amor d’acabar; qu’auie alavetz de hèr era version ath francés d’ua celèbra discussion entre alemans, era controvèrsia de Gans e de Sabigny4; cuelhie a Gas, cuelhie dempús a Sabigny, liegie quate linhes, sajaue d’escriuer-ne ua, auie ua estela entre es sòns uelhs e eth papèr, e se lheuaue dera cagira dident:
Vau a gésser.
E se n’anaue entath Camp dera Alausa.
Aquiu que vedie mès que jamès era estela, e mens que jamès a Gans e Savigny.
Entornaue entà casa, sajaue de començar a trabalhar e non ac artenhie, non podie repilhar ne un de solet des hius trincadi deth sòn cervèth; alavetz didie:
Deman non gesserè, pr’amor qu’atau non posqui trabalhar.
E gessie cada dia.
S’estaue mès en Camp dera Alausa qu’ena casa de Courfeyrac.
Era sua adreça qu’ère reauments aguesta: baloard dera Santat, setau arbe, passat eth carrèr de Croulebarbe.
Eth maitin que parlam auie abandonat er arbe e s’auie seigut ena parabanda der arriuet des Globelins.
Un solei alègre penetraue es fresques huelhes dubèrtes e ludentes.
Ça que la, a trauèrs d’aguest penible destacament d’idies indistintes que non èren un monològ, perque tant s’aflaquie en eth era activitat que ja non auie ne era fòrça de voler afligir-se; a trauèrs d’aguesta absorcion melancolica, sentie es sensacions de çò d’exterior.
Entenie darrèr d’eth, dejós d’eth, en ambdús costats der arriuet, as bugadères des Globelins pataquejar era ròba, e per dessús deth sòn cap cantar es audèths enes òlms.
D’un costat, eth bronit dera libertat, der erós descuet, deth plaser qu’a ales; der aute, eth bronit deth trabalh.
Aguesti dus bronits li semblauen alègres, causa que lo hège pensar prigondaments e lèu reflexionar.
De ressabuda, en miei der extasi que lo senhorejaue, entenec ua votz coneishuda que didie:
Cara!
Qu’ei aquiu!
Lheuèc es uelhs e arreconeishec ad aquera malerosa mainada qu’auie vengut un maitin ena sua casa, era hilha màger de Thenardier, Eponina, donques que ja sabie se com se cridaue.
Qu’estaue apraubida e beròia, dues causes que semblaue que non podien èster.
Qu’auie realizat un doble progrès entara lum e entath malastre.
Amiaue es pès descauci, anaue jargada de pelhòts, coma eth dia qu’auie entrat en sòn quarto tan decididaments; sonque qu’es sòns pelhòts auien dus mesi mès; es traucs èren mès grani e es pelhòts mès miserables.
Auie era madeisha votz raucosa, eth madeish front ennerit e arropit per aire, era madeisha guardada liura, hòraviada e trantalhanta.
Ath delà, auie ena fesomia quauquarren d’estonat e malerós, que hig era preson ara misèria.
Amiaue ues rèstes de palha e de hen enes peus, non coma Ofelia per auer- se tornat lhòca damb eth contagi dera holia de Hamlet, senon perque auie dormit en bèth palhèr.
E totun aquerò estaue beròia.
Be n’ei d’astre era joenesa!
S’auie arturat dauant de Mario damb ua expression d’alegria en sòn livid ròstre, e damb ua espècia d’arridalha.
S’estèc quauques menutes coma se non podesse parlar.
Que ja vos è trapat!, didec fin finau.
Mabeuf, en aguest baloard!
Guaire vos è cercat!
Se vo’n sabéssetz!
Vo’n sabetz?
Qu’è estat ena preson quinze dies!
Ò, com vos è cercat pendent tres setmanes!
Ja non demoratz aquiu?
Non, didec Mario.
Ò!, que ja ac compreni.
Per tòrt d’aquerò.
Vos auetz mudat.
Cara!
E per qué amiatz aguest chapèu tan vielh?
Un joen coma vos li cau amiar un bon vestit.
Non ac sabetz, senhor Mario?
Eth senhor Mabeuf vos cride eth baron Mario de sabi pas qué.
Non ei vertat que non ètz baron?
Es barons son vielhs, van entath Luxembourg, dauant deth palai a on i a mès solei, e liegen La Quotidienne per un sòu.
Jo venguí un còp a hèr-li a vier ua carta a un baron atau.
Qu’auie mès de cent ans.
Didetz-me.
A on vos estatz ara?
Mario non responec.
A!, seguic era.
Qu’auetz un trauc ena camisa.
Vo l’aurè de cóser.
Mario caraue; era sauvèc silenci un moment, e dempús exclamèc:
E ça que la, se volessa vos obligaria a èster content.
Com!, preguntèc Mario.
Qué voletz díder?
Abans me cridàuetz de tu!
Plan, donc.
Qué vòs díder?
Eponina se mosseguèc eth pòt; semblaue trantalhar coma se siguesse cuelhuda d’ua luta interiora; a tot darrèr, se decidic.
Pejor encara, qu’ei parièr.
Prometetz-me solet qu’arriratz.
Que voi veder-vos arrir e dider- vos: “qu’està ben, me shaute”.
Praube senhor Mario!
Ja sabetz; que m’auetz prometut balhar-me tot çò que volguessa…
Òc, mès, parla!…
Era guardèc a Mario fixaments enes uelhs, e li didec:
Me’n sai dera adreça!
Mario perdec era sang dera cara.
Tota era sang emanèc entath còr.
Quina adreça?
Era que m’auetz manat averiguar.
E higec coma hent un esfòrç: Era adreça… ja sabetz.
Òc!, gasulhèc Mario.
Dera senhoreta!
E sonque prononciar aguesta paraula alendèc prigondaments.
Mario sautèc dera parabanda qu’ère seigut e li cuelhec violentaments era man.
Ò, plan!
Amiatz-me.
Ditz-me!
Demana-me tot çò que volgues!
Vietz damb jo, responec.
Retirèc alavetz era man, e didec damb un ton qu’aurie nafrat eth còr d’un observador, mès que non cridèc era atencion de Mario, embriac e esmoigut.
A!, be n’ètz de content ara!
Ua broma passèc peth front de Mario.
Jura-me ua causa!, didec cuelhent a Eponina deth braç.
Jurar!, didec era.
Qué vò díder aquerò?
Cara!
Voletz que jura?
E se metec a arrir.
Ta pair!
Eponina se virèc entada eth admirada.
Eponina!
Com sabetz que me cridi Eponina?
Promet-me çò que te digui.
Mès era semblec non entener-lo.
Qu’ei plan estranh tot aquerò!
M’auetz cridat Eponina!
Mario li cuelhec es dus braci ath còp.
Mès, respon-me en nòm deth cèu!
Hè cabau ad açò que te digui.
Jura-me que non li dideràs aguesta adreça a ta pair!
Eth mèn pair!
A, òc, eth mèn pair!
Sigatz tranquil.
Mès, ath delà, me n’encuedi jo deth mèn pair?
Mès, non m’ac prometes?, exclamèc Mario.
Deishatz-me, didec era en tot meter-se a arrir.
Com me pataquejatz!
Òc, òc, vos ac prometi!
Vos ac juri!
A jo que m’ei parièr aquerò!
Non li diderè era adreça ath mèn pair!
Non ei aquerò?
Ne ad arrés, higec Mario.
Ne ad arrés.
Ara, amia-me, didec Mario.
De seguit?
De seguit.
Vietz.
Ò, be n’ei de content!, didec era joena.
Ath cap d’uns passi s’arturèc.
Me seguitz plan d’apròp, senhor Mario.
Non an de veir a un òme de bon pòrt coma vos, damb ua hemna coma jo.
En cap lengua se poirie exprimir çò qu’embarraue aguesta paraula, hemna, prononciada per aquera mainada.
Hec ua dotzea de passi, e se posèc un aute còp; Mario l’artenhec.
Era li dirigic era paraula de costat, e sense virar-se entada eth.
A prepaus, vo’n brembatz de qué auetz prometut ua causa?
Mario escorcolhèc era pòcha.
Non auie qu’es cinc francs destinadi a Thenardier; les treiguec e les botèc ena man d’Eponina.
Era dauric es dits, deishèc quèir era moneda en solèr, e didec guardant a Mario damb mina ombriua: Non voi es vòsti sòs.
Libre tresau: Era casa deth carrèr Plumet.
I.- Era casa deth secret.
Tà mejans deth darrèr sègle, un president de sala en Parlament de París auie ua aimanta, e en voler amagar-la, pr’amor qu’en aquera epòca es grani senhors mostrauen as sues aimantes, e es petiti les amagauen, hec bastir “ua caseta” ena banlèga de Sant German, en carrèr desèrt de Bomet, qu’aué se cride Plumet, e non luenh deth lòc que se cridaue alavetz Era luta d’animaus.
Se compausaue aguesta casa d’un pabalhon d’un solet estatge; auie dues sales en embaish e dus quartos en principau, ua codina en aqueth e un gabinet d’atrencadura en aguest, e dejós deth losat un graèr, precedit tot d’un jardin, damb un gran brescat que daue tath carrèr.
Eth jardin qu’auie lèu mieja faneca de tèrra, e ère era soleta causa que podien veir es passejaires; mès, peth darrèr deth pabalhon i auie un pati petit e ath hons ua cramba baisha, compausada de dues pèces sus era tuta, espècia de secret, destinat a amagar, en cas de besonh, un mainatge e ua hilhuquèra.
Aguesta cramba comunicaue pera esquia mejançant ua pòrta amagada, e que se daurie per un secret, damb un long correder o passada, empeirat, tortuós, a cèu dubèrt, qu’auie dues nautes parets, qu’amagat damb un art prodigiós, e coma perdut entre es limits deth jardin e des semiats, qu’es sòns angles e torns anauen seguin, acabaue en ua auta pòrta, tanben secreta, que se daurie a miei quart de lèga d’aquiu, lèu en un aute barri, ena extremitat solitària deth carrèr de Babilonia.
Eth senhor president entraue per aquiu; de tau sòrta que, enquia e tot es que l’auessen espiat e seguit, e auessen observat qu’eth senhor president anaue cada dia misteriosaments en bèth lòc, non aurien sospechat que vier en carrèr de Babilònia ère vier en carrèr de Blomet.
Mejançant abiles crompes de terren, er engenhós magistrat auie pogut hèr aguest trabalh de camin secret enes sues possessions, e per tant, sense cap trebuc.
Sonque es audèths vedien aqueth curiosèr, en èster plan probable qu’es capneri e calandres parlotèssen fòrça, a cargue deth senhor president.
Eth pabalhon ère de pèira, ar estil Mansart; qu’auie un fustatge e ère moblat ara Watteau; decorat damb arròques peth laguens e perruca peth dehòra; enrodat d’ua tripla tanca de flors; e auie quauquarren de discrèt, d’elegant e de solemne, coma correspon a un caprici amorós d’un magistrat.
Era casa e eth correder, que ja an despareishut, existien encara hè ua quinzea d’ans.
En 1793, un cauderèr crompèc era casa entà esbauçar-la; mès, en non auer pogut pagar eth prètz, era nacion lo declarèc en falhita, de manèra que siguec era casa que l’esbaucèc ada eth.
Dempús s’estèc desabitada e s’anèc maumetent doçaments, coma toti es edificis as que non comunique era vida era preséncia der òme.
Auie demorat moblada damb es mòbles ancians e tostemp anonciada en venda o loguèr, e es dètz o dotze persones que passauen cada an peth carrèr Plumet vedien aguesta anoncia en un pannèu auriò e illegible, penjat deth brescat deth jardin dempús 1810.
Tà finaus dera Restauracion, aguesti passejaires poderen notar qu’auie despareishut er escrit, e qu’èren dubèrts es hiestrons deth prumèr estatge.
Efectiuaments, era casa qu’ère ocupada; es hièstres auien “rideuets”, senhau de qué i auie ua hemna.
En mes d’octobre de 1829, un òme de quauqua edat s’auie presentat e auie logat era casa tau qu’estaue, includint era cramba deth darrèr e eth correder qu’acabaue en carrèr Babilonia.
Auie hèt restaurar es dubertures secretes des dues pòrtes d’aguest correder.
Era casa, coma viem de díder, auie lèu es madeishi mòbles ancians qu’en temps deth president: eth nau logatari auie manat hèr quauques reparacions, en tot botar aciu e delà çò que mancaue, calades en pati, rajòles enes solèrs, gradons ena escala, huelhes en parc e veires enes hièstres, e darrèraments s’auie installat aquiu damb ua joeneta e ua sirventa vielha, sense cap rambalh, mèsalèu coma aqueth que se desvie que coma eth qu’entre en ua casa.
Es vesins non mormolhauen arren, pr’amor que non n’auie.
Aguest logatari tan silenciós qu’ère Jean Valjean, e era joena, Cosette.
Auie logat era casa damb eth nòm de senhor Fauchelevent, rendista.
En tot aquerò qu’auem referit anterioraments, eth lector s’aurà tardat mens que Thenardier a conéisher a Jean Valjean.
Per qué auie abandonat Jean Valjean eth convent deth petit Picpus?
Qué s’auie passat?
Arren s’auie passat d’extraordinari.
Eth lector rebrembarà que Jean Valjean ère erós en convent, tant erós qu’era sua consciéncia acabèc per alarmar-se.Vedie a Cosette cada dia; sentie néisher e desvolopar-se en eth, de man en man, eth sentiment pairau, curbie damb era sua amna aquera mainada e se didie qu’ère sua, qu’arrés l’ac podie trèir, e qu’atau serie tostemp; que Cosette se harie monja, en veder-se doçaments sollicitada cada dia, de sòrta qu’eth convent serie tostemp er univèrs entada eth e entada era; qu’eth, envielhirie aquiu, e era creisherie, e envielhirie e moririe; e, a tot darrèr, consoladora esperança!, que non serie possible cap separacion.
Mès, ath còp que pensaue aquerò, venguec a quèir en naues perplexitats.
Se preguntèc ada eth madeish se tota aquera felicitat se compausaue solet dera sua felicitat o tanben dera de ua auta persona, ei a díder, dera felicitat d’aquera mainada que s’apoderaue e que confiscaue eth, qu’ère un vielh; non ère aquerò un panatòri?
Se didie qu’aguesta mainada auie eth dret a conéisher eth mon abans de renonciar ada eth, que privar-la per auança e de bèra manèra sense consultar-la, de toti es gòis, jos era desencusa de sauvar-la de totes es espròves, profitar-se dera sua ignorància e deth sòn isolament entà hèr a germiar en era ua vocacion artificiau, que serie desnaturalizar a ua creatura umana e enganhar a Diu.
E qui sap se Cosette en reflexionar quauque dia sus tot aquerò, e veder-se monja a desengust non arribarie enquia e tot a auer-lo en òdi?
Darrèra idia, lèu egoïsta e mens nòbla qu’es autes, mès que l’ère insuportabla.
Decidic, donc, abandonar eth convent.
Pensèc, encara que damb racacòr, qu’ère de besonh; non auie objeccions entà hèr-se.
Cinc ans d’embarrament e de desaparicion entre aqueres quate parets auien destrusit o dispersat, plan que òc, es elements de temor; que podie tornar tranquillaments a viuer entre es òmes; auie envielhit e estaue desconeishut.
Qui l’auie d’arreconéisher ara?
Ath delà d’aquerò, se qué ei eth perilh dauant deth déuer?
Plan, donc, arren l’empedie èster prudent e cuélher es sues precaucions.
Per çò dera educacion de Cosette, qu’ère lèu acabada e complèta.
Jean Valjean, dempús de decidir-se, solet demorèc ua ocasión, e non se tardèc aguesta a presentar-se: er oncle Fauchelevent moric.
Jean Valjean demanèc audiéncia ara reverenda prioressa e li didec que, en auer recebut, ara mòrt deth sòn frair, un modèst eretatge que li permetie víuer sense trebalhar, pensaue deishar eth servici deth convent e hèr-se a vier ara sua arrèhilha; mès, coma que non ère just que Cosette, sense prononciar eth vòt, auesse estat educada a gratis, suplicaue umilaments ara reverenda prioressa que li permetesse aufrir ara comunautat ua soma de cinc mil francs, coma indemnizacion des cinc ans que Cosette auie passat en convent.
Atau gessec JeanValjean deth convent dera Adoracion Perpetua.
En abandonar aquera casa, amièc en braça, sense voler autrejar-lo a cap mosso, era petita mala, qu’era sua clau amiaue tostemp damb eth.
Aquera mala tenguie inquièta a Cosette per çò dera flaira embaumada que deishaue anar.
Era mala non se separèc jamès d’eth; tostemp l’auie en sòn quarto.
Qu’ère çò de prumèr, e a viatges çò d’unenc, que transferie enes sues mudances.
Cosette arrie e cridaue ara petita mala er inseparable, dident: “Me hè gelosia”.
Jean Valjean non gessec ar aire liure sense experimentar ua prigonda ansietat.
Descurbic era casa deth carrèr Plumet e s’estèc en era; ath delà ère en possession deth nòm de darrèr Fauchelevent.
Ath còp, loguèc d’autes dues cases en París, damb er in de tirar era atencion mens que viuent tostemp en madeish barri, de poder absentar-se ara mendre inquietud que sentesse, e de non trapar-se desprevengut, coma era net que s’escapèc miraculosaments de Javert.
Aguestes autes dues cases qu’èren dus edificis lègi e de praube aspècte, en dus barris desseparadi er un der aute; un en carrèr der Oèst e er aute en carrèr der Òme Armat.
Anaue de quan en quan, ja en carrèr der Òme Armat, ja en der Oèst, entà passar un mes o dues setmanes damb Cosette, sense hèr-se a vier ara tia Santos.
Lo servien es portièrs, e passaue per un rendista des entorns qu’auie un baishader ena ciutat.
Aquera gran vertut qu’auie tres cases en París pr’amor de húger dera policia.
II.- Jean Valjean, garda nacionau.
Per çò d’aute, e parlant en rigor, s’estaue en carrèr Plumet, a on auie apraiat era sua existéncia d’aguesta manèra: Cosette damb era sirventa ocupaue eth pavalhon, auie era cramba principau damb es tenhats pintadi, eth gabinet d’atrencadura daurat, eth salon deth president, ornat de tapissaria e de grani fautulhs, e eth jardin.
Jean Valjean auie manat botar en quarto de Cosette un lhet, damb pavalhon de damàs ancian de tres colors e un polit tapís de Persia, ancian tanben, crompat en carrèr de Figuier Saint-Paul, ena casa dera tia Gaucher; e entà evitar era severitat d’aguestes magnifiques anticalhes auie combinat damb aguestes causes vielhes toti es mòbles graciosi e elegants de joenes, eth cabinet d’atrencadura, era bibliotèca, era paperèra, es libres dauradi, eth coseire incrustat d’acajó, eth necessaire suberdaurat e era gibrelha de porcelana de Japon.
Grani ridèus de damàs, de hons ròi de tres colors, semblables as deth lhet, penjauen dauant es hièstres deth prumèr estatge; en embaish i auie ridèus de tapissaria.
Pendent tot er iuèrn era caseta de Cosette ère escauhada de naut en baish.
Jean Valjean s’estaue ena sòrta de porteria que i auie ath hons deth pati, damb un matalàs en un lhet plegable, ua taula de husta blanca, dues cagires de palha, ua gèrra de faiança, quauqui libres en ua taula, e era sua estimada mala en un cornèr; aquiu jamès i auie lum.
Minjaue damb Cosette, e auie un pan de chóina, entada eth, ena taula.
Eth dia qu’entrèc era tia Santos li didec:
Era senoreta qu’ei era patrona dera casa.
E vos, senhor?, auie replicat era tia Santos estonada.
Jo sò plan mès qu’eth patron, que sò sa pair.
Cosette, en convent, auie aprenut era sciéncia domestica e apraiaue es despenes, qu’èren plan modèstes.
Cada dia, Jean Valjean amiaue a Cosette a passejar, cuelhuda deth braç.
L’amiaue entath Luxembourg, entara albareda mès solitària, e es dimenges entà missa, tostemp en Santiago de HautPas, pr’amor qu’ère plan luenh.
Coma qu’aqueth ère un barri fòrça praube, daue fòrça aumòines, e es malerosi l’enrodauen ena glèisa, çò que l’auie valut eth titol que Thenardier l’auie autrejat: Ath senhor benfactor dera glèisa de Santiago de HautPas.
Ena casa deth carrèr Plumet non entraue cap estranh; era tia Santos se hège a vier es aprovediments, e Jean Valjean anaue eth madeish a cercar era aigua en ua hònt pròcha deth baloard.
Sauvauen era lenha e eth vin en un espaci miei sosterranh, tapissat de cauquilhatges, qu’ère près dera pòrta deth carrèr Babilonia, e qu’auie servit en d’auti tempsi de tuta entath senhor president, pr’amor qu’en temps des Holies e des Casetes, non i auie amor sense tuta.
Ena pòrta non utilizada deth carrèr Babilonia i auie ua d’aguestes caishes o boètes que servissen entà recuéher es cartes e es jornaus; mès coma es tres abitants deth pavalhon deth carrèr Plumet non recebien ne jornaus ne cartes, tenguien aguesta caisha, sauvadora en d’auti tempsi d’amorets, e confidenta d’ua gargamèra gomosa, entàs factures deth crubador de cargues, e es paperetes de garda; pr’amor qu’eth senhor Fauchelevent, rendista, ère garda nacionau; non s’auie pogut escapar des sarradi malhums deth cens de 1831.
Er recensament municipau qu’auie arribat en aquera epòca enquiath convent deth petit Picpus, espècia de broma impenetrabla e santa, d’a on Jean Valjean auie gessut venerable dauant es uelhs deth baile de barri, e per tant digne de hèr gardes.
Jean Valjean se botaue er unifòrme e entraue de garda tres o quate dies ar an, e ac hège damb plaser, donques qu’er unifòrme ère entada eth ua perfècta masca que lo barrejaue damb toti, deishant-lo solitari.
Jean Valjean venguie de complir seishanta ans, edat dera exempcion legau, mès que non ne pareishie que cinquanta; e, de un aute costat, non auie cap desitge de desliurar-se deth sòn sergent màger, e de burlar-se’n deth comde de Lobau: non tenguie estat civiu; amagaue eth sòn nòm, amagaue era sua edat, amagaue era sua identitat, ac amagaue tot; e coma auem dit, ère un garda nacionau de bon voler.
Tota era sua ambicion qu’ère retirar-se a quinsevolh que paguèsse taxes.
Er ideau d’aguest òme ère, en sòn interior, èster àngel, e en exterior, contribuent.
Mos cau hèr a notar aciu ua causa: quan gessie damb Cosette, se vestie coma auem dit, e semblaue un militar retirat.
Quan gessie solet, qu’ère normauments pera net, anaue tostemp vestit damb ua blòda e un pantalon d’obrèr, e ua casqueta que l’amagaue eth ròstre.
Ère aquerò precausion o umilitat?
Ambdues causes ar ensems.
Cosette ère ja acostumada ar aspècte enigmatic deth sòn destin, e a penes notaue es raretats de sa pair.
Per çò dera tia Santos veneraue a Jean Valjean e trapaue ben tot çò que hège.
Ne Jean Valjean, ne Cosette, ne era tia Santos, entrauen o gessien senon pera pòrta deth carrèr Babilonia; de sòrta que, en non veder-les peth brescat deth jardin, ère dificil endonviar que viuien en carrèr Plumet.
Aguest brescat ère tostemp barrat e Jean Valjean auie deishat sense cultivar eth jardin pr’amor de qué non tirèsse era atencion.
Mès en aquerò s’enganhaue.
III.- Foliis ac frondibus.
Aqueth jardin, abandonat complètament hège mès de miei sègle, auie arribat a èster extraordinari e polit.
Es passejaires s’arturauen a contemplar-lo hè quaranta ans, sense sospechar es secrets qu’amagauen es sues verdes e fresques espessors.
Mès d’un òme cogitós a sajat diuèrsi còps de penetrar indiscrètaments damb es uelhs e damb eth pensament a trauèrs des hèrs d’aqueth ancian brescat en forma de cadia, torçat, botjadís, sostengut per dus pilars verdosi e rolhadi, e coronat capriciosaments per un fronton d’indeschifrables arabescs.
I auie en un cornèr un banc de pèira, e ua o dues estatues caperades de mossa; quauques canisses, des.hètes peth temps, s’apoiridien emparades ena paret; non auie ne carrèrs de potja, solet abondaue er agram.
Se pòt díder qu’auie despareishut era jardinaria e l’auie remplaçat era natura.
Abondaue era mala èrba, admirabla fortuna d’un praube cornèr de tèrra.
Es violèrs creishien liura e esplendidaments, e arren contrariaue er esfòrç sagrat des causes entara vida; arren empachaue eth sòn venerable desvolopament.
Es arbes s’auien inclinat entàs arrominguères, e es arrominguères auien pujat enquias arbes; era planta auie escalat, era arrama s’auie acorbaishat; çò que s’arrossègue peth solèr cercaue çò que s’esten en aire; çò que flote en vent s’auie inclinat entad açò que viu entre era mossa; socs e arrames, huelhes e fibres, camères e arrominguères, sirments e espies s’auien barrejat, trauessat, entrelaçat, confonut; era vegetacion en ua estreta e prigonda abraçada, auie celebrat e realizat, ara vista deth Creador satisfèt, e en aqueth espaci de tres cents pès quarrats, eth sant mistèri dera fraternitat, simbòl dera fraternitat umana.
Aquerò non ère ja un jardin; ère un matarràs colossau, ei a díder, ua causa impenetrabla coma un bòsc, poblada coma ua ciutat, tremolosa coma un nin, ombriua coma ua catedrau, flairosa coma un nhòc, solitària coma ua hòssa e viua coma ua multitud.
Tà meddia, mil blanques parpalhòles se refugiauen aquiu e ère un espectacle sublim veir volatejar en flòcs, e ena ombra, aquera nhèu viua der ostiu.
Aquiu, enes agradiues tenèbres deth verdor, ua multitud de votzes innocentes parlauen doçaments ara amna, e çò que deishaue de díder eth bresilhadís des audèths, ac completaue eth bronzinadís des insèctes.
De nets, un bugàs de meditacion s’emetie deth jardin e l’entornejaue; ua capa de bromadís, ua tristor celestiau e tranquilla lo caperauen; era flaira embelinaira des mair-seuves e traïnasses gessie de pertot coma un podom esquist e sutil; s’entenien es darrèrs cants des barbarosses e des pastorèles adormint-se jos es arrames; se desnishaue era intimitat sagrada der audèth e der arbe.
De dia, es ales dauen alegria as huelhes, e de nets, es huelhes dauen proteccion as ales.
En iuèrn, eth matarràs ère nere, banhat, quilhat, tremolós, e deishaue veir un shinhau era casa a trauèrs deth sòn sec ramatge.
Efectiuaments: non i a arren petit, coma se’n saben toti aqueri qu’en eri era natura penetre prigondaments.
Encara qu’era filosofia non pòt d’ua manèra absoluda ne circonscríuer era causa, ne limitar er efècte, eth pensador què en extasi quan contemple aguestes diuèrses manères de descomposicion des fòrces que convergissen totes entara unitat.
Tot trabalhe entà tot.
Era algèbra s’aplique as bromes; era irradiacion der astre ei convenenta entara ròsa; e cap pensador gausarà díder qu’eth perhum der espin ei inutil entàs constellacions.
Qui pòt calcular eth camin d’ua molecula?
Sap, dilhèu, se non se creen naui mons mejançant era queiguda de grans de sable?
Qui coneish eth movement de flux e de reflux recipròc de çò infinitaments gran e de çò infinitaments petit, eth resson sonor des causes enes precipicis der èsser e es lauègi dera creacion?
Un laurador qu’ei un èsser important; çò de petit qu’ei gran; çò de gran ei petit; tot qu’ei en equilibri en besonh: terribla vision entar esperit.
Que i a entre es èssers e es causes relacions de prodigi; en aguest inagotable conjunt, deth solei enquiath pedolh, deguna causa mensprède ara auta; cada ua d’eres a besonh des autes.
Era lum non amie ena region blua es perhums terrèstres sense saber se qué hèr; era net repartís convenentaments era esséncia estelara as flors adormides.
Toti es audèths que vòlen an ena sua pauta eth hiu de çò d’infinit.
Era germinacion se servís madeish der esclat d’un meteòr que dera picada dera irongleta entà trincar eth ueu; e dirigís ath còp eth neishement d’un vèrme e er adveniment de Socrates.
Aquiu a on acabe eth telescòpi comence eth microscòpi.
Quin des dus a màger vista?
Escuelhetz.
Un shinhau de hloridor qu’ei ua pleiada de flors; ua nebulosa ei un hormiguèr d’esteles: qu’ei parièr, e mès inaudida encara, era promiscuitat des causes dera intelligéncia damb es hèts dera substància.
Es elements e es principis se barregen, se combinen, s’amassen, se multipliquen es uns pes auti, enquiath punt de hèr acabar eth mon materiau e eth mon morau ena madeisha lum.
Eth fenomèn qu’ei perpetuaments replegat en eth madeish.
Enes granes transformacions cosmiques, era vida universau va e ven en quantitats desconeishudes, en tot arrossegà’c tot en visible mistèri des efluvis; emplegant-ac tot; non perdent ne eth delèri d’un saunei; semiant un gèrme animau aciu; estrissant un astre aquiu; oscillant e serpant, hènt dera lum ua fòrça e deth pensament un element; disseminada e invisibla; dissolvent-ac tot, exceptat aguest punt geometric que se cride eth jo; referint-ac tot ar atòm amna; desvolopant-ac tot en Diu; combinant e entrelaçant dera mès nauta enquiara mès inferiora, totes es activitats, ena escurina d’un mecanisme vertiginós; relacionant era volada d’un insècte damb eth movement dera tèrra; subordinant, qui sap?, encara que non sigue mès que pera identitat dera lei, era evolucion deth cometa en firmament as virades des infusòris ena gota d’aigua.
Maquina hèta d’esperit, engranatge enòrme, qu’eth sòn prumèr motor ei eth mosquit e era darrèra arròda eth zodiac.
IV.- Cambi de brescat.
Semblaue qu’aguest jardin, creat en un aute temps entà amagar es mistèris deth libertinatge, s’auie transformat, en hèr-se avient entà protegir es mistèris dera castetat.
Ja non auie ne cunhères, ne glorietes caperades, ne tutes; i auie ua magnifica ombra que queiguie coma un vel pertot.
Pafos5 que s’auie convertit en Eden.
Un cèrt racacòr auie purificat er arrecès; aqueth floret aufrie es sues flors ara amna; aqueth jardin plen de elegància, tan comprometut en d’auti tempsi, auie entrat ena virginitat e en pudor.
Un jutge ajudat per un jardinèr, un bon òme que se pensaue èster era continuacion de Le Notre, l’auie tapiat, talhat, egalat, compausat e apraiat entara galantaria; era natura l’auie hèt sòn, dempús; l’auie aumplit d’ombra e l’auie apraiat entar amor.
Que i auie tanben en aquera solitud un còr qu’ère premanit.
Er amor non li calie senon manifestar-se; auie aquiu un temple compausat de verdor, d’èrba, de mossa, d’alendades de petiti audèths, de leugères tenèbres, d’arrames agitades, e d’ua amna de doçor, de fe, de candor, d’esperança, d’aspiracion e d’illusion.
Cosette auie gessut deth convent encara lèu ua mainada; auie pòc mens de catorze ans e ère “ena edat ingrata”; ja auem dit que, dehòra des uelhs, semblaue mèsalèu lèja que beròia; non auie, ça que la, cap trait lèg; mès qu’ère prima, alapa, timida e atrevida ath madeish temps; ua mainada grana, a tot darrèr.
Era sua educacion qu’ère acabada; ei a díder, l’auien ensenhat religion, e mès que mès, devocion; era “istòria”, ei a díder, çò que se cride atau en convent, era geografia, era gramatica, es participis, es reis de França, un shinhau de musica, diboishar un nas, eca; mès dera rèsta ac ignoraue tot; çò qu’ei un nau atractiu, encara que tanben un perilh.
Solet er instint mairau, intuicion admirabla qu’entre es rebrembes dera vèrge e era experiéncia dera hemna, sap se com e de quina manèra li cau èster aguesta semilum.
Arren pòt remplaçar ad aguest instint.
Entà educar era amna d’ua joena, totes es monges deth mon non valen çò qu’ua mair.
Cosette non auie auut mair; auie auut fòrça mairs, en plurau.
Per çò de Jean Valjean, possedie tota era trendesa, toti es suenhs possibles; mès non ère senon un vielh que non sabie arren.
Ara plan, en aguesta òbra dera educacion, en aguest grèu ahèr dera preparacion d’ua mainada entara vida, guaire besonh s’a d’auer entà lutar contra aguesta ignorància que se cride innocéncia!
Arren premanís a ua joena entàs passions coma eth convent; eth convent dirigís eth pensament entà çò desconeishut.
Eth còr replegat sus eth madeish se soscaue, en non poder espandir-se, e s’en.honse, en non trapar expansion.
D’aciu vien es visions, es supausicions, es conjectures, es esbòci novelesqui, eth desir d’aventures, es edificis sancers creadi ena escurina interior der esperit, ombrius e secrets abitacles, qu’en eri es passions trapen lèu a on lotjar-se dempús qu’era pòrta dubèrta les permet entrar.
Eth convent qu’ei ua compression qu’entà trionfar deth còr uman li cau durar tota era vida.
Cosette, en gésser deth convent, non podie trapar arren mès agradiu ne mès perilhós qu’era casa deth carrèr Plumet, qu’ère era seguida dera solitud damb eth principi dera libertat; un jardin barrat, mès ua natura vigorosa, rica, voluptuosa e aromatica; es madeishi sòmis qu’en convent, mès, campant as joeni; ua rèisha, mès ua rèisha que daue tath carrèr.
Ça que la, quan entrèc en aguesta casa ère encara, coma auem dit, ua mainada.
Jean Valjean l’autregèc aqueth jardin sense cultivar: “Hè-ne d’eth çò que volgues”, li didec.
Aquerò entrenguie a Cosette, que metie en movement a totes es flors e as pèires, cercant “petits vermes”; jogaue mentre arribaue eth temps de meditar; estimaue aqueth jardin pes insèctes que trapaue jos es sòns pès entre era èrba, tant qu’arribaue eth temps d’estimar-lo pes esteles que podesse veir entre es arrames sus eth sòn cap.
Ath delà, estimaue a sa pair, ei a díder, a Jean Valjean, damb tota era sua amna, damb ua simpla passion filiala que hège deth brave vielh un companh desirat e estimat.
Non l’auie quedat mès aspror qu’era justaments de besonh entà assasonar era sua bontat; ère un gèni rude e un còr amable.
En Luxembourg, enes sues convèrses damb Cosette, hège longues explicacions de tot, cuelhudes ja de çò qu’auie liejut, ja de çò qu’auie patit.
Quan Cosette l’escotaue, es sues guardades vagauen doçaments.
Aguest òme simple aumplie tot eth pensament de Cosette; dera madeisha manèra qu’aqueth jardin sauvatge ère pro entara sua vista.
Quan auie acaçat es parpalhòles s’apressaue ada eth estofada, e li didie: “A!, guaire è corrut!”, e eth la punaue en front.
Cosette adoraue ath brave òme, e tostemp anaue ath sòn darrèr; a on ère Jean Valjean, aquiu i ère era sua felicitat.
Coma que Jean Valjean non viuie ne en pabalhon ne en jardin, Cosette se trapaue mès a gust en pati empeirat qu’en recinte plen de flors; e en petit querto moblat damb cagires de palha, mielhor qu’en gran salon caperat de tapissi e de fautulhs de grani dorsièrs.
Jean Valjean li didie quauqui viatges, arrint, dauant deth gòi de veder-se importunat:
Tè, ve-te’n en tòn quarto, deisha-me solet ua estona!
Cosette alavetz lo repotegaue, en tot dirigir-li un d’aguesti repotecs tan trendi e tan plei de gràcia quan les dirigís ua hilha entà sa pair.
Alavetz, per qué è jo huec en mèn quarto, e è tot aquerò que me cau?
Perque tu ès hemna e mainada.
Donques qué?
Quauqui òmes.
Tanben li solie díder:
Pair, per qué minjatz pan tan dolent coma aguest?
Perque òc, hilha mia.
Plan, donc, se ne minjatz vos, jo tanben ne minjarè.
E alavetz, entà que Cosette non mingèsse pan nere, Jean Valjean minjaue pan blanc.
Cosette solet se’n brembaue confusaments dera sua mainadesa.
Pregaue peth maitin e pera net per sa mair, que non auie coneishut.
Es Thenardier auien restat ena sua memòria coma dues figures repugnantes que se l’auessen apareishut en sòmis; rebrembaue qu’auie anat “un dia de nets” a cercar aigua en un bòsc, credie que fòrça luenh de París; li semblaue qu’auie començat a víuer en un abisme, e que Jean Valjean l’auie trèt d’eth.
Quan pensaue ena sua mainadesa, sentie madeish que se rebrembèsse que non auesse auut ath sòn entorn que centcames, aranhes e serps; e quan meditaue sus totes aguestes causes de nets, abans d’esclipsar-se, coma que non n’ère segura d’èster era hilha de Jean Valjean, pensaue qu’era amna de sa mair s’auie calat en còs d’aqueth òme e auie vengut a estar-se ath sòn costat.
Quan eth se seiguie, era apuaue eth cap enes sòns blanqui peus, e deishaue quèir silenciosaments ua lèrma, en tot dider-se: “Dilhèu aguest òme ei era mia mair”.
Cosette, encara qu’aquerò semble estranh, ena sua prigonda ignorància de mainada educada en un convent, e estant, de un aute costat, era maternitat ua causa totafèt inintelligibla entara virginitat, aquie acabat per figurar-se qu’auie auut tan pòca mair coma auie estat possible auer-la.
Non sabie ne tansevolh eth nòm d’aguesta mair; tostemp que preguntaue sus aquerò, Jean Valjean sauvaue silenci, e se repetie era pregunta, responie damb un arridolet; un còp persutèc, e er arridolet acabèc en ua lèrma.
Aguest silenci de Jean Valjean curbie damb un espés vel a Fantina.
Ère aquerò prudéncia?
Ère respècte?
Ère temor d’autrejar aguest nòm a ua auta memòria que non siguesse era sua?
Mentre Cosette auie estat mainada, JeanValjean l’auie parlar damb gust de sa mair; quan venguec a èster joena, que li siguec impossible parlar-li d’era.
Credec que non auie d’atrevir-se a tant.
Ac hège aquerò per Cosette o ac hège per Fantina?
Vedie vagaments enes tenèbres ua causa que se retiraue a un dit sus ua boca.
Tot eth pudor qu’auie auut Fantina, e que pendent era sua vida auie gessut d’era violentaments, auie tornat dempús dera sua mòrt a botar-se sus era, a velhar indignat pera patz d’aqueth cadavre, e a sauvar fèraments era sua hòssa?
Jean Valjean experimentaue era pression d’aguest pudor sense saber-se’n?
Nosati, que credem ena mòrt, non refusaríem aguesta explicacion misteriosa.
D’aciu era impossibilitat de prononciar, autanplan entà Cosette, aguest nòm: Fantina.
Un dia li didec Cosette:
Pair, aguesta net è vist ara mia mair en sòmis.
Peth martiri, responec Jean Valjean.
Per çò d’aute, Jean Valjean ère erós.
Quan Cosette gessie damb eth, s’emparaue en sòn braç, capinauta, erosa ena plenitud deth còr.
Jean Valejan, en totes aguestes mòstres de trendesa tan exclussiua e tan satisfèta, sentie un plaser deliciós.
Eth praube òme tremolaue negat d’ua alegria angelicau; credie qu’aquerò se tardarie tota era vida; se didie que vertadèraments non auie patit pro entà meritar tan brilhant avier, e daue gràcies a Diu enes prigondors dera sua amna per auer permetut que siguesse estimat, d’aguesta manèra, un miserable, per aqueth innocent.
V.- Era ròsa desnishe qu’ei ua maquina de guèrra.
Un dia Cosette se guardèc, per edart, en miralh, e se didec: “Cara!”, en tot semblar-li qu’ère beròia; çò que la trebolèc d’ua manèra particulara.
Enquia aguest moment non auie pensat ena sua figura.
Se vedie en miralh, mès non se guardaue.
Ath delà, auie entenut fòrça viatges qu’ère lèja.
Solet Jean Valjean didie damb amabilitat: “Non!
Non!”.
Siguesse coma siguesse, çò de cèrt ei que Cosette s’auie creigut tostemp lèja, e auie creigut en aguesta credença, damb era aisida resignacion dera mainadesa.
Mès ara, de pic eth miralh li didie coma Jean Valjean: “Non!
Non!” Que non podec clucar un uelh en tota era net.
Be ne serie de polit se siguessa beròia!” E se’n brembaue d’aqueres companhes sues qu’era sua beresa costaue impression en convent, e se didie: “Com!
Serè jo coma era tau!” Londeman se guardèc tanben en miralh; mès non per edart, e trantalhèc: “A on auia jo eth cap?, se didec.
Non, que sò lèja.” Auie dormit mau, auie es uelhs alugadi e estaue esblancossida.
Eth dia anterior non auie recebut grana alegria en creder-se beròia; mès alavetz sentec ua grana tristor en non creir en era.
Non se guardèc mès; e pendent mès de quinze dies sagèc de pientar-se e vestir-se virant era esquia ath miralh.
De nets, dempús de sopar solie brodar en salon e hèr quauque trabalhet de convent, e Jean Valjean liegie ath sòn costat.
Un còp lheuèc es uelhs deth sòn trabalh e demorèc estonada en veir era manèra inquieta que sa pair la guardaue.
Un aute còp, anant peth carrèr, li semblèc enténer a un, que non podec veir, que didie ath sòn darrèr:
Polida gojata, encara que mau vestida.
Jo sò lèja e vau ben vestida.” Amiaue alavetz eth sòn chapèu de velot e eth sòn vestit de lan.
Un dia, fin finau, ère en jardin, e entenec ara tia Santos que didie:
Senhor, non auetz observat se com de beròia se bote era senhoreta?
Cosette non entenec era responsa de sa pair, e es paraules dera tia Santos li costèren ua baticòr.
Que s’auie enludernat.
Qu’ère beròia e graciosa; non podie mens d’èster dera pensada dera tia Santos e deth miralh.
Eth sòn pòrt s’auie format, era sua pèth s’auie emblanquit e es sòns peus s’auien hèt lustrosi; un esplendor desconeishut s’auie alugat enes sòns uelhs blus.
Aqueric totafèt era consciéncia dera sua beresa en ua menuta, coma quan s’alugue ua grana lum; es auti ac notauen, era tia Santos ac didie; ada era, plan que òc, s’auie referit eth caminaire, que ja non podie dobtar; baishèc en jardin en tot creder-se reina, entenec cantar as audèths; ère iuèrn, guardèc eth cèu daurat, eth solei enes arbes, es flors enes bartassi, esmoiguda, hòla, en ua embriaguesa inefabla.
Jean Valjean, ath sòn torn, experimentaue ua prigonda e indefinibla opression en sòn còr.
Qu’ère, plan, que de hège quauque temps, contemplaue damb terror aquera beresa, que se presentaue cada dia mès ludenta ena simpatica fesomia de Cosette: auròra d’alegria entà toti, e lugubra entada eth.
Cosette auie estat beròia fòrça abans de notà’c.
Mès d’ençà eth prumèr dia aquera lum inesperada que se lheuaue tot doç, e entornejaue de man en man tota era persona dera joena, heric er ombriu viston de Jean Valjean.
Se’n sabec qu’aquerò ère un cambi en ua vida erosa, tant erosa, que non gausaue alterar-la en arren per pòur de pèrder quauquarren en era.
Aqueth òme, qu’auie passat per totes es misèries, qu’encara sagnaue pes herides que l’auie costat eth destin; qu’auie estat lèu marrit, e qu’auie vengut a èster lèu sant; que dempús d’auer arrossegat era cadia de forçat, arrossegaue ara era cadia invisible, mès pesanta, dera infàmia indefinida; aqueth òme qu’era lei non auie perdonat encara, e que podie èster empresoat cada moment, e trèt dera escurina dera sua vertut entara lum der escarni public, aqueth òme ac acceptaue tot, ac perdonaue tot, ac desencusaue tot, ac benedie tot, auie benvolença entà tot, e non li demanaue ara Providéncia, as òmes, as leis, ara societat, ara natura, ath mon, senon ua causa: Que Cosette l’estimèsse!.
Que Cosette seguisse estimant-lo!
Que Diu non empedisse qu’arribèsse ada eth, e s’estèsse en eth, eth còr d’aquera mainada!
Se Cosette l’estimaue se sentie guarit, tranquil, pacific, recompensat, coronat.
Se Cosette l’estimaue, qu’ère erós; ja non desiraue arren mès.
Se l’auessen preguntat:
Jamès auie sabut se qué ère era beresa d’ua hemna; mès per instint comprenie qu’ère ua causa terribla.
Jean Valjean deth hons dera sua lejor, dera sua vielhesa, dera sua misèria, dera sua opression, guardaue espaurit aquera beresa que se presentaue cada dia mès trionfanta e sobèrbia ath sòn costat, ara sua vista, sus eth front blos e temible dera joena.
E se didie: “Be n’ei de beròia!
Qué serà de jo?
Non s’estèren guaire a manifestar-se es prumèrs simptòmes.
Deth dia a vier que Cosette s’auie dit: “Decididaments sò beròia”, tenguec compde deth sòn gabinet d’atrencadura.
Se’n brembèc de çò que l’auie dit eth caminaire: “Beròia, mès mau vestida”, bohada d’oracle qu’auie passat ath sòn costat e s’auie estavanit dempús d’auer deishat en sòn còr un des dus gèrmes qu’aumplissen tostemp era vida dera hemna: era elegàcia.
Er aute gèrme qu’ei er amor.
Damb era fe ena sua beresa se desvolopèc en era era amna de hemna.
Auec en òdi ara lan e s’avergonhèc deth velot.
Sa pair non l’auie remit jamès arren.
De seguit aprenec era sciéncia deth chapèu, deth vestit, dera mantilha, dera bòta, des braçalets, dera tela de mòda, deth color que mielhor va; aguesta sciéncia que hè dera hemna parisenca ua hemna tan seductora, tan prigonda e tan perilhosa.
Era frasa hemna coratjosa a estat endonviada entà designar ara hemna parisenca.
En mens d’un mes, era mainada Cosette, en aquera Tebaida deth carrèr de Babilonia, siguec ua hemna, non sonque des mès beròies, que ja ei quauquarren, senon des “mès elegantes” de París, çò qu’ei fòrça mès.
Qu’aurie volgut trapar ath sòn “caminaire” entà veir se qué diderie; e entà “balhar-li ua leçon”.
Era vertat ei qu’ère embelinaira, e que distinguie en ua lucada un chapèu de Gerad d’un chapèu de Herbaut.
Jean Valjean contemplaue aguesti grani estralhs damb ansietat.
Eth, que comprenie que jamès poirie senon arrossegar-se, caminar per tèrra coma molt, vedie que Cosette anaue aquerint ales.
De un aute costat, en veir eth vestit de Cosette ua hemna aurie vist de seguit que non auie mair.
Que i a cèrtes sutilezas dera dignitat, cèrtes convencions especiaus, que Cosette non observaue: ua mair, per exemple, l’aurie dit qu’ua joena celibatària non se vestis de damàs.
Eth prumèr dia que Cosette gessec damb eth sòn vestit e era sua mantilha de damàs nere, e eth sòn chapèu de crespon blanc, se cuelhec deth braç de Jean Valjean alègra, radianta, rosada, capinauta, esplendorosa.
Pair, didec, qué vos sembli atau?
Jean Valjean responec damb ua votz semblabla ara d’un envejós:
Embelinaira!
Anèren de passèg, coma tostemp, e en tornar preguntèc a Cosette:
Non te botaràs ja eth tòn vestit e eth tòn chapèu?
Aquerò se passaue en quarto de Cosette.
Era joena se virèc entara pèrga der armari a on ère penjat eth sòn abit de collegiala e didec:
Aguest desguisament, pair!
Qué voletz que ne hèsca d’eth?
Damb aguesta casqueta en cap, que me retiri a un monstre.
Jean Valjean alendèc prigondaments.
A compdar d’aqueth moment observèc que Cosette, qu’abans volie tostemp quedar-se, dident: “Pair, me divertisqui mès aciu damb vos”, volie alavetz gesser tostemp, e plan, de qué servís auer bona cara e un deliciós vestit, se non s’a de mostrar?
Observèc tanben que Cosette non auie ja tanta afeccion ath pati interior; ja li shautaue mès estar-se en jardin e passejar-se dauant deth brescat.
Jean Valjean, desengustat, non botaue es pès en jardin: s’estaue en sòn pati coma un gosset.
En saber-se’n qu’ère beròia, perdec era gràcia d’ignorà’c; gràcia esquista, perque era beresa reauçada pera simplicitat ei inefabla, e non i a arren mès digne d’adoracion qu’ua innocéncia enludernanta qu’amie ena man, sense saber-se’n, era clau d’un paradís.
Mès çò que perdec en gràcia innocenta, ac guanhèc en embelinament cogitós e seriós.
Tota era sua persona, negada pes alegries dera joenesa, dera innocéncia e dera beresa, alendaue ua esplendida malenconia.
En aguesta epòca siguec quan Mario, dempús de passadi sies mesi, la tornèc a veir en Luxenbourg.
VI.- Comence era batalha.
Cosette qu’ère ena sua ombra, madeish que Mario ena sua; materiaus prèsti entar incendi.
Eth destin, damb era sua paciéncia misteriosa e fatau, apressaue tot doç, un ar aute, ad aguesti dus èssers, ambdús aflaquidi e cargadi dera tempestuosa electricitat dera passion; aguestes dues amnes amiauen er amor coma dues bromes amien eth pericle, e les calie trapar-se e barrejar-se en ua guardada coma es bromes en un relampit.
S’abusat autant des guardades enes novèles amoroses, que s’a acabat per balhar-les pòca importància; a penes gause aué un novelista díder que dus èssers s’an estimat perque s’an guardat; e totun aquerò, atau ei coma solet s’estime.
Çò d’aute non ei que çò d’aute, e vie dempús.
Arren ei mès reau qu’aguestes granes bassacades, que dues amnes s’impressionen mutuauments en escambiar aguest bualh.
En un moment que Cosette li dirigic, sense sabèr-se’n, aquera guardada que trebolèc a Mario, aguest non sospechèc que dirigic ua auta guardada, que trebolèc tanben a Cosette, en tot hèr eth madeish mau e eth madeish ben.
Que hège ja bèth temps que lo vedie e l’examinaue, tau qu’es joenes ven e examinen, guardant entà un aute costat.
Mario trapaue encara lèja a Cosette, quan Cosette trapaue ja beròi a Mario.
Mès coma qu’eth non ne hège cabau d’era, aguest joen l’ère plan indiferent.
E, ça que la, non podie mens que dider-se qu’auie beròis peus, beròis uelhs, berois dents, un seductor timbre de votz quan l’entenie parlar damb es sòns companhs, que caminaue mau, s’ac voletz, mès damb ua gràcia especiau, que non li semblaue pèc deth tot, que tota era sua persona ère afabla, nòbla, simpla, capinauta, e que fin finau auie un praube aspècte, mès un bon aspècte.
Eth dia qu’es sòns uelhs se trapèren e se dideren ara fin, còp sec, aguestes prumères causes escures e inefables que gasulhe ua guardada, Cosette non les comprenec de seguit.
Entrèc cogitosa ena casa deth carrèr der Oest, qu’en eth Jean Valjean, segontes eth sòn costum, auie vengut a passar sies setmanes.
Londeman, en desvelhar-se, pensèc en aguest joen desconeishut, pendent tant de temps indiferent e hered, que semblaue ara que botaue tota era sua atencion en era.
Qu’auie mèsalèu quauquarren de colèra contra aqueth joen beròi, menspredós.
Se botgèc ath sòn laguens un principi de guèrra.
Se pensèc qu’anaue, fin finau, a resvenjar-se e experimentèc, plan per aquerò, ua alegria totafèt mainadenca.
En creder-se beròia, se’n sabie pro ben, encara que d’ua manèra vaga, de qué auie ua arma.
Es hemnes que jòguen damb era sua beresa, coma es mainatges damb un guinhauet, e se herissen.
Rebrembatz es trantalhades de Mario, es sues palpitacions, es sòns temors.
Se quedaue en sòn banc e non s’apressaue, çò qu’anutjaue a Cosette.
Un dia li didec aguesta, a Jean Valjean: “Pair, passem un shinhau per aguest costat.” En veir que Mario non venguie entada era, venguec era entada eth.
En tau cas, que tota hemna se retire a Mahoma.
E ath delà, causa estranha, eth prumèr simptòma deth vertadèr amor en un joen qu’ei era timiditat, e en ua hemna ei era gausaria.
Aquerò qu’ei estonant, e totun, arren mès simple.
Que son es dus sèxes que sagen d’apressar-se e cuelhen cadun es qualitats der aute.
Aqueth dia era guardada de Cosette hec vier lhòco a Mario, e era guardada de Mario hec vier tremolosa a Cosette.
Mario partic content, Cosette inquieta.
D’ençà aqueth dia s’adorèren.
Çò prumèr que Cosette experimentèc siguec ua tristor prigonda e confusa: li semblaue que dempús aqueth dia, entath dia a vier, era sua amna s’auie tornat nera; era madeisha que ja non la reconeishie.
Era blancor dera amna des joenes que se compause de heredor e d’alegria, se retire ara nhèu, se des.hè dauant dera bohada der amor, qu’ei eth sòn ideau.
Cosette non sabie se qué ère er amor; jamès auie entenut prononciar aguesta paraula en sens terrenau.
Enes libres de musica profana qu’entrauen en convent se remplaçaue era paraula amor damb era de tambor o rostidor; çò que balhaue motius a enigmes qu’agitauen era imaginacion des granes, coma: A!, be n’ei d’agradiu eth tambor!, o ben: Era pietat non ei qu’un rostidor!
Mès Cosette auie gessut plan joena entà auer pensat guaire en “tambor”.
Non sabie, donc, quin nòm autrejar-li ad aquerò que sentie.
S’està mens malaut per ignorar eth nòm dera malautia?
Que s’aurie estonat fòrça se l’auessen dit: “Non dormitz?
Donques aquerò qu’ei enebit!
Non minjatz?
Donques aquerò ei plan dolent!
Auetz eth còr sarrat?
Donques aquerò que non se hè!
Vos rogitz, perdetz era sang dera cara quan un èsser vestit de nere campe en extrèm de cèrt carrèr d’arbes?
Donques aquerò qu’ei abominable!” Solide que non ac auesse comprenut, e aurie responut: “Com è d’auer eth tòrt d’ua causa qu’en era non posqui arren e que non sai arren?” Se passèc qu’era sòrta d’amor que sentie ère precisaments eth que mès li convenie ar estat dera sua amna.
Qu’ère ua espècia d’adoracion a distància, ua contemplacion muda, era deïficacion d’un desconeishut; qu’ère era aparicion dera adolescéncia, eth sòmi des nets vengut en novèla, en tot èster encara sòmi, eth hantauma desirat, realizat e hèt carn, mès encara sense nòm, sense tòrt, sense plapa, ne exigéncia ne defècte; en resumit, er aimant luenhant e estropat en çò d’ideau, ua quimèra damb forma.
Un aute encontre quinsevolh, mès paupable, mès pròche, aurie espaurit en aquera epòca a Cosette, encara miei negada en bromadís espés deth convent.
Qu’auie toti es temors deth mainatge, amassadi a totes es pòurs des religioses.
Er esperit deth convent, que se l’auie calat pendent cinc ans, s’esbugassaue encara doçaments de tota era sua persona, e hège que tot tremolèsse ath sòn entorn; en aguesta situacion, çò que li mancaue non ère un aimant, non ère ne tansevolhe un èsser enamorat, senon ua vision.
Comencèc a adorar a Mario coma a ua causa beròia, luminosa e impossibla.
Coma era estranha simplicitat se sarre era man damb era extrèma elegància, li dirigie arridolets d’ua manèra franca.
Cada dia demoraue damb impaciéncia era ora deth passèg; trapaue a Mario, sentie ua felicitat indicibla e credie exprimir sincèraments tot eth sòn pensament en tot dider-li a Jean Valjean: “Be n’ei de deliciós eth jardin deth Luxembourg!” Mario e Cosette qu’èren ena net er un entar aute.
Non se parlauen, non se saludauen, non se coneishien: se vedien, e coma es astres en cèu que son desseparadi per milions de lègues, viuien de guardar-se.
D’aguesta manèra anaue Cosette vient a èster hemna, e desvolopant-se beròia e enamorada, damb era consciéncia dera sua beresa e era ignorància deth sòn amor.
Cocarèla, sustot, per innocenta.
VII.- Contra tristor, tristor e mieja.
Totes es situacions qu’an eth sòn instint.
Era vielha e etèrna mair natura avertie sordaments a Jean Valjean dera preséncia de Mario; e Jean Valjean tremolaue en çò mès escur deth sòn pensament; non vedie arren, non sabie arren, e consideraue, totun, damb testuda atencion es tenèbres que s’estaue, coma se sentesse d’un costat ua causa que se bastís, e der aute ua causa que s’esbauce.
Mario, avisat tanben, e çò qu’ei era prigonda lei de Diu, pera madeisha mair natura, hège tot çò que podie entà amagar-se “deth pair.” Mès bèth còp se passaue que lo vedie Jean Valjean.
Es portadures de Mario non èren deth tot naturaus.
Qu’auie atacs de prudéncia miòpa e de temeritat hereda; ja non s’apressaue coma abans, se seiguie luenh e s’estaue en extasi; amiaue un libre e hège veir que liegie; per qué hège veir que liegie?.
Abans anaue damb era sua levita vielha, e ara amiaue cada dia era levita naua; non podie assegurar-se que non se crespaue eth peu; auie uelhs coquins e tenguie gants.
En resumit, Jean Valjean detestaue corauments ad aqueth joen.
Cosette non deishaue endonviar arren.
Sense saber exactaments çò qu’auie, se pensaue qu’ère ua causa que li calie amagar a sa pair.
I auie entre eth gust deth gabinet d’atrencadura qu’auie aquerit Cosette e eth costum de tier levita naua d’aqueth desconeishut un parallelisme importun entà Jean Valjean.
Aquerò dilhèu ère un edart, plan que òc, seguraments, mès un edart menaçaire.
Jamès auie badat boca entà parlar-li a Cosette d’aqueth desconeishut.
Un dia, ça que la, non se podec tier, e damb aguesta vaga desesperacion que cale còp sec era sonda en sòn malastre, li didec:
Be n’ei de pedanta era mina d’aguest joen!
Cosette, er an abans, ei a díder, quan ère ua mainada indiferenta, aurie responut: “Non, ei un joen simpatic.” Dètz ans dempús, damb er amor de Mario en còr, aurie responut: “Òc, qu’ei un pedant insuportable!
Qu’auetz rason!”.
En moment dera vida e der estat de còr que se trapaue, s’avenguec a respóner damb ua cauma suprèma:
Aguest joen!
Coma se lo guardèsse per prumèr viatge ena sua vida.
Cosette non s’auie fixat en eth; que sò jo qui l’ac mòstre!” Ò, innocéncia des vielhs!
Ò prigondor dera joenesa!
Que tanben ei ua lei d’aguesti ans fresqui, de patiments e de suenhs, d’aguestes lutes viues deth prumèr amor contra es prumèrs obstacles, qu’era joena non se dèishe cuélher en cap param, e eth joen quèigue en toti.
Jean Valjean auie començat contra Mario ua guèrra sorda, qu’aguest, damb era sublima estupiditat dera sua passion e dera sua edat, non endonvièc.
Jean Valjean li premanic ua sòrta d’emboscades; cambièc d’ores, cambièc de banc, desbrembèc eth sòn mocador, venguec solet en Luxembourg; Mario queiguèc de pès en toti aguesti params, e en toti aguesti interrogants botadi en sòn camin per Jean Valjean, responec ingenuaments: “Òc”.
Mentretant, Cosette seguie embarrada ena sua aparenta indiferéncia e ena sua imperturbabla tranquillitat; autant, que Jean Valjean venguec en aguesta conclusion: “Aguest pèc ei encamardat hòlaments de Cosette; mès Cosette ne tansevolh se’n sap de qué existís.” Mès, non per aquerò ère mendre era agitacion dolorosa deth sòn còr.
D’un moment en aute podie sonar era ora de qué Cosette comencèsse a estimar.
Non comence tot pera indiferéncia?
Solet un còp Cosette cometèc ua fauta, e s’espauric: Se lheuèc deth banc entà anar-se’n, dempús d’auer estat aquiu tres ores, e Cosette li didec: Tan lèu?
Jean Valjean non auie interromput es sòns passègi en Luxembourg, pr’amor que non volie hèr arren especiau e perque cranhie sustot que Cosette se n’encuedèsse de quauquarren; mès, en aqueres ores, tant agradiues entàs dus enamoradi, tant que Cosette manaue eth sòn arridolet a Mario, embriagat de plaser, que s'estaue totafèt extrèt de tot, e non vedie arren en mon senon aqueth ròstre adorat, Jean Valjean lo guardaue damb uelhs ludents e terribles.
Li semblaue que se tornauen a formar en sòn còr cratèrs desconeishudi.
Com ère qu’ère aquiu aqueth èsser?
Qué anaue a hèr aquiu?
Anaue a espiar, escorcolhar, examinar, sajar?
Venguie a preguntar quauquarren?
Venguie a hèr torns ath sòn entorn, e a hèr torns ar entorn dera sua felicitat entà se la treir?
Jean Valjean higie: “Òc; qu’ei aquerò.
Qué vie a cercar?
Ua aventura?
Qué vò?
Ua aventura!
Ua aventura!
E jo!
Qué!
Qu’aurè estat prumèr er òme mès miserable, e dempús eth mès malerós; aurè passat seishanta ans viuent de jolhs; aurè patit tot aquerò que se pòt patir; aurè envielhit sense auer estat joen; aurè viscut sense familha, sense pairs, sense amics, sense hemna, sense hilhs; aurè deishat sang en totes es pèires, en toti es espies, en totes es cantoades, en totes es parets; aurè estat brave, maugrat tot; me n’aurè empenaït deth mau qu’è costat, e aurè perdonat eth mau que m’an costat, e en moment que recebi era mia recompensa, en moment que tòqui era fin, en moment qu’è tot çò que voi, qu’ei bon, qu’ac è pagat, ac è guanhat, despareisherà tot, gesserà des mies mans, perderè a Cosette, e perderè era mia vida, era mia alegria, era mia amna, pr’amor qu’a un pèc l’a shautat vier a vagar peth Luxembourg!
Alavetz es sòns uelhs deishauen anar ua claretat lugubra e extraordinària.
Non ère ja un òme que guardaue a un aute; qu’ère un enemic que guardaue a un aute enemic; un gosset que guardaue a un panaire.
Eth lector ja se’n sap de çò d’aute; Mario siguec estant insensat.
Un dia seguic enquiath carrèr der Oest; un aute dia li parlèc ath portièr, e eth portièr li parlèc a Jean Valjean, en tot dider-li:
Senhor, se qué deu voler un joen curiós qu’a preguntat per vos?
Londeman dirigic Jean Valjean a Mario aquera guardada qu’alavetz notèc eth joen.
Ueit dies dempús Jean Valjean se mudèc, en tot prometer-se non tornar a hèr hangues, ne en Luxembourg, ne en carrèr der Oest; e entornèc entath carrèr Plumet.
Cosette non se planhèc, non didec arren, non preguntèc arren, non sagèc de saber degun perqué; qu’ère ja en periòde que se cranh èster descurbit e venut.
Jean Valjean non auie cap experiéncia d’aguestes misèries, es soletes agradiues, e es soletes que non coneishie, çò que siguec encausa de qué non comprenesse era grèu significacion deth silenci de Cosette.
D’un costat e der aute dominaue era inexperiéncia.
Un dia hec ua pròva e li preguntèc a Cosette:
Vòs vier en Luxemblourg?
Un arrai illuminèc eth ròstre palle de Cosette.
Òc, responec.
Vengueren; s’auien passat tres mesi; Mario ja non i auaue; Mario non ère aquiu.
Londeman, Jean Valjean, li tornèc a díder a Cosette:
Vòs qu’anem en Luxembourg?
E responec trista e doçaments:
Non.
Jean Valjean demorèc adolorit d’aguesta tristor, e herit d’aguesta doçor.
Qué se passaue en aquera amna tan joena encara e tant impenetrabla ja?
Quina transformacion se verificaue en era?
Qué se passaue ena amna de Cosette?
Quauques nets, en sòrta d’ajaçar-se, Jean Valjean s’estaue seigut près deth sòn lhet, damb eth cap entre es mans, e passaue era net sancera en tot preguntar-se: “Qué i a en pensament de Cosette?”, e pensant en aguestes causes qu’era podie pensar.
Ò!, en aqueri moments, quines guardades tan doloroses calaue entath claustre, entad aquera cima casta, entad aqueth jardin deth convent, plei de flors ignorades e de vèrges embarrades, qu’en eth toti es perhums e totes es amnes pujauen dirèctaments entath cèu!
Com adoraue aqueth Eden barrat entà tostemp, que d’eth auie gessut de bon voler, e baishat damb tan pòca prevision!
Com se planhie dera sua abnegacion e dera sua deméncia d’auer entornat a Cosette entath mon, praube eròi deth sacrifici, cuelhut e esbauçat peth sòn pròpi desinterès!
Jean Valjean non auie entada era pejor umor ne màger rudesa: tostemp era madeisha fesomia serena e brava; es sues formes qu’èren mès trendes e mès pairaus que jamès; s’auesse auut quauquarren que podesse hèr endonviar era sua manca d’alegria, qu’aurie estat era sua màger mansuetud.
Cosette, ath sòn torn, anaue amendrint era animositat.
Ena abséncia de Mario patie, coma auie gaudit ena sua preséncia sense saber-se’n.
Jean Valjean deishèc d’amiar-la enes sòns passègi de costum, un instint de hemna gasulhèc confusaments ath hons deth sòn còr que non auie de mostrar afeccion ath Luxembourg e que s’aguest passèg li semblaue indiferent, sa pair l’amiarie entada eth.
Mès se passèren es dies, e es setmanes, e es mesi.
Jean Valjean auie acceptat tacitaments eth consentiment tacit de Cosette.
Aguesta se n’encuedèc, mès que ja ère tard.
Eth dia que tornèc en Luxembourg, Mario auie despareishut; qué hèr alavetz?
Lo tornarie a trapar?
Sentec ua opression en còr, qu’arren podie amendrir, e qu’aumentaue cada dia.
Non sabie ja s’ère iuèrn o ostiu, s’auie solei o ploja, s’es audèths cantauen, s’ère era sason des dàlies o des margarides, s’eth Luxembourg ère mès polit qu’es Tulheries, s’era ròba que se hège a vier era alisaira estaue ben o mau midonada, s’era tia Santos auie hèt bona o mala “crompa”; se demorèc aclapada, embadoquida, atentiua solet a ua idia, damb era guardada fixa e vaga, coma quan se guarde ena net eth lòc nere e prigond que s’a esbugassat ua aparicion.
Mès tanpòc deishèc veir arren a Jean Valjean, sonque eth sòn pallitge; que li seguic mostrant eth sòn ròstre amable.
Aqueth pallitge qu’ère pro entà alarmar a Jean Valjean.
Quauqui còps li preguntaue:
Qué te cau?
E era responie:
Que non me cau arren.
E vos, pair, vos cau quauquarren?
Arren, responie.
Aqueri dus èssers, que s’auien estimat tant exclussiuaments e damb un amor tan trende, e qu’auien viscut pendent tant de temps er un entar aute, patien ara cadun peth sòn costat, er un per tòrt der aute; sense colpar-se mutuauments, e arrint.
VIII.- Era cadia.
Jean Valjean ère eth mès malerós des dus; donques qu’era joenesa, enquia e tot ath miei des penes, a ua cèrta claror pròpia.
En bèri moments, Jean Valjean patie autant, que venguie a èster mainadenc, donques qu’ei pròpi deth dolor hèr aparéisher eth costat de mainatge en òme.
Se’n sabie d’ua manèra inevitabla que Cosette se l’escapaue des mans; qu’aurie volut lutar, retier-la, afogar-la damb quauqua causa exteriora e brilhanta.
Aguestes idies mainadenques, ja ac auem dit, e serviles ath madeish temps, li balhèren per çò dera sua puerilitat ua nocion pro justa dera influéncia des ornaments de passamaneria sus era imaginacion des joenes.
L’arribèc un viatge, que vedec passar peth carrèr un generau a shivau damb er unifòrme de gala, eth comde Coutard, comandant generau de París, e auec enveja d’aqueth òme caperat de dauradi; pensèc ena felicitat que li costarie botar-se aqueth vestit, e que solide, se Cosette lo vedesse atau, s’enludernarie; que quan li dèsse eth braç e passèsse per dauant deth brescat des Tulheries li presentarien armes, e qu’aquerò serie pro entà Cosette e li treirie era idia de guardar as joeni.
Un eveniment inesperat venguec a barrejar-se damb aguestes idies tristes.
Ena vida isolada qu’amiauen, e dès qu’auien vengut a viuer en carrèr Plumet, solien quauqui còps vier a veir era gessuda deth solei; plaser qu’ei convenent entàs qu’entren ena vida e entàs que gessen d’era.
Passejar de maitiada entath qu’estime era solitud equival a passejar-se de nets damb era alegria dera natura; es carrèrs son desèrts e es audèths canten.
Cosette, qu’ère audèth, se desvelhaue plan d’ora.
Aguestes excursions maitiaus se premanien era vesilha; eth prepausaue, e era acceptaue.
S’apraiaue tot coma un complòt, gessien abans de trincar eth dia, e totes aguestes causes èren autrestanti plasers entà Cosette.
Aguestes extravagàncies innocentes agraden ara joenesa.
Eth mau punt de Jean Valjean ère, coma auem dit, visitar es lòcs pòc freqüentats, es cornèrs solitaris, es lòcs de desbrembe.
Qu’auie alavetz enes entorns des barralhes de París quauqui camps praubi, lèu confonudi damb era ciutat, a on brotoaue en ostiu un horment petit, e qu’ena tardor, dempús hèta era recuelhuda, non auie er aspècte de segat, senon de pelat.
Valjean les freqüentaue damb predileccion, e Cosette non ac amiaue mau; donques qu’aquerò ère era solitud entada eth e era libertat entada era.
Aquiu venguie a èster mainada, podie córrer e jogar, se treiguie eth chapèu, lo botaue sus es jolhs de Jean Valjean, e hège nhòcs; campaue es parpalhòles sus es flors, mès non les agarraue; era mansuetud e era trendesa néishen damb er amor, e era joena qu’alimente ua idia tremolosa e fragila, li cau pietat des ales dera parpalhòla.
Teishie ornaments de babòls, se les plaçaue en cap, e trauessades e penetrades de solei, violetes enquiara radiacion, dauen ad aqueth fresc ròstre rosat ua corona de brases.
Autanplan dempús d’auer començar a senhorejar era tristor enes sues amnes, auien sauvat eth costum des passègi maitiaus.
Un maitin, donc, d’octobre, atiradi pera perfècta serenitat dera tardor de 1831, auien gessut, e èren quan trincaue eth dia près dera barralha deth Maine.
Non ère encara era auròra, qu’ère era auba; moment encantador e ombriu: quauques constellacions, escampilhades peth blu palle e prigond, era tèrra tota nera, eth cèu tot blanc, es erbetes tremoloses, pertot eth misteriós aclapament deth crepuscul.
Ua alausa que semblaue barrejar-se damb es esteles, cantaue a ua nautada prodigiosa e s’aurie dit qu’aqueth imne dera petitesa entar infinit padegaue era immensitat.
En Orient eth Val- de-Grace se perfilaue en orizon, illuminat damb ua claror de cera, era sua escura massa; eth planeta Venus, enludernant, pujaue peth darrèr d’aguesta glèisa e semblaue ua amna que ges d’un edifici tenebrós.
Tot qu’ère patz e silenci; ena cauçada non i auie ua amna; ena luenhor se vedien confusaments quauqui obrèrs qu’anauen entath sòn trabalh.
Jean Valjean s’auie seigut en un estret carrèr d’arbes, e sus ues hustes plaçades ena pòrta d’un hustèr.
Auie eth ròstre virat entath camin, e era esquia entà orient; se’n desbrembaue deth solei qu’anaue a gésser; qu’ère negat en un d’aguesti extasis prigonds que se concentre tota era amna, que sarren enquia era guardada e equivalen a quate parets.
Que i a meditacions que se poirien cridar verticaus, e quan s’a arribat ath hons s’a besonh de quauque temps entà pujar ena superfícia.
Jean Valjean auie baishat en un d’aguesti sòmis.
Pensaue en Cosette, ena sua possibla felicitat se non s’interpausaue arren entre ambdús, en aquera lum qu’era illuminaue era sua vida, e qu’ère era respiracion dera sua amna.
Cosette, de pès, ath sòn costat, guardaue se com anauen cuelhent es bromes eth color ròsa.
De pic, exclamèc Cosette:
Pair, semble que ven quauquarren per aquiu delà.
Jean Valjean lheuèc es uelhs.
Cosette auie rason.
Era cauçada qu’amie entara anciana barralha deth Maine qu’ei ua prolongacion deth carrèr de Sevres, e ei talhada en angle rècte peth baloard interior.
En madeish angle dera cauçada e deth baloard, en lòc que se hè era union des dues vies, s’entenie un bronit dificil d’explicar en aquera ora, e se distinguie ua sòrta de grop confús.
Deth baloard gessie ua causa infòrme, e entraue ena cauçada.
Aguest grop s’anaue hènt cada viatge mès gran, e semblaue botjar-se en orde, e ça que la, ère ua causa orribla e qu’estrementie; semblaue ua veitura de shivaus, mès non se podie distinguir era carga.
I auie shivaus, arròdes, espetaue eth soriac.
De man en man s’anèren diboishant es perfils, encara negadi enes tenèbres.
Qu’ère un car, plan que òc, que venguie de virar eth marrèc deth baloard e se dirigie entara barralha, que près d’era s’estaue Jean Valjean.
Un aute car deth madeish aspècte seguie ath prumèr; dempús un tresau, dempús un quatau, e atau desboquèren enquia sèt, de sòrta que, es caps des shivaus tocauen tostemp era part deth darrèr deth car que seguien.
En aguestes carretes s’agitauen quauques ombres; se vedien quauqui bualhs en crepuscul, coma se ludessen sabres nudi; s’entenie un son de hèr coma se se botgèssen cadies; a mida qu’aquerò auançaue creishien es votzes; ère, fin finau, ua causa formidabla, coma es que gessen dera tuta des sòmis.
En apressar-se, aqueth fenomèn cuelhec forma, e se diboishèc darrèr des arbes damb era vaguetat d’ua aparicion; emblanquic tota aquera massa; eth solei, que se lheuaue pòc a pòc, vessaue ua lum palla sus aqueth hormiguèr, sepulcrau e viu ath còp, es caps des ombres vengueren a ester ròstres cadaverics, e Jean Valjean vedec aquerò: Sèt carretes marchauen en cordiòla peth camin; es sies prumères auien ua estructura particulara; semblauen cars de botèrs; qu’èren ua sòrta d’escales de man botades sus dues arròdes, e formant ues barres ena sua extremitat anteriora; cada car, o milhor dit, cada escala, venguie tirassada per quate shivaus, un darrèr der aute.
Damb era escassa lum que i auie non se les vedie, se les endonviaue.
N’auie vint-e-quate en cada carreta, dotze en cada costat, emparadi es uns damb es auti, de cara entàs caminaires, e es pès en aire; aqueri òmes amiauen ena esquia ua causa que sonaue, ère ua cadia; en còth ua causa que ludie, ère un anèl de hèr.
Cadun auie eth sòn anèl de hèr, mès era cadia qu’ère de toti; de sòrta qu’aqueri vint-e-quate òmes, quan les calie baishar deth car e caminar, èren cadiadi per ua sòrta d’unitat inexorabla, e serpauen peth solèr, damb era cadia coma vertèbra, ne mès ne mens qu’un miriapòdes.
Dauant e darrèr de cada carreta anauen de pès dus òmes armats damb fusilhs, en tot auer jos eth sòn pè un des extrèms dera cadia.
Es anèls èren quarradi.
Era setau carreta ère un gran forgon damb parabanda d’estaques, mès sense tendolet; auie quate arròdes e sies shivaus, e amiaue un sorrolhós pilèr de caudèrs de hèr, de marmites de metau, de radiadors e de cadies, e entre eres quauqui òmes estacadi e ajaçadi ath long; que semblauen malauts.
Aqueth forgon descaperat ère claufit de disciplines vielhes, que semblauen auer servit entàs suplicis ancians.
Es carretes ocupauen eth centre deth camin.
En ambdús costats marchauen, en dobla hilèra, gardes d’infame aspècte damb tricornis camusi coma es soldats deth Directòri, lordi, estarnadi, sordids, caperadi damb uns unifòmes d’invalids, e damb pantalons d’enterraire, grisi e blus mitat e mitat, lèu vengudi pelhòts, damb espatletes ròies, corrèges auriòles, machetes, fusilhs e vergues, espècia de soldats marridi.
Aguesti sicaris semblauen formadi dera abjeccion deth mendicant, e dera autoritat deth borrèu.
Eth que semblaue eth sòn cap amiaue ena man un foet de postilhon.
Toti aguesti detalhs, ombrejadi peth crepuscul, se diboishauen cada còp mès claraments a mida qu’eth dia anaue creishent.
Ath cap de tot, e darrèr deth convòi, venguien gendarmes a shivau, grèus e damb eth sabre ena man.
Ère tan long aguest tren, qu’en moment qu’era prumèra carreta arribaue ena barralha, a penes desbocaue era darrèra en baloard.
Ua multitud, procedenta de non sai d’a on, e formada en un moment, coma se passe en París, se sarraue e guardaue des dus costats dera cauçada.
S’entenien enes carrerons pròches crits de persones que se cridauen, e eth bronit des esclòps des ortalans que venguien entà veir er espectacle.
Es òmes apileradi enes carretes se deishauen bassacar en silenci.
Qu’èren livids damb eth hered deth maitin.
Toti amiauen pantalons de tela e es pès, nudi, en esclòps.
Era rèsta deth vestit apertenguie ara mòda dera misèria.
Es sòns utisi èren orriblaments eterogenèus, pr’amor que non i a arren mès lugubre qu’er arlequin des pelhòts.
Chapèus sense copa, casquetes enquitranades, orribles bonets de lan, giquetes neres traucades pes codes; quauqui uns amiauen chapèus de hemna, d’auti un tisteret; se vedien pièchs peludi, e a trauèrs des traucs des vestits se distinguien pintures ena carn: temples d’amor, còrs en ahlames, Cupidis.
Se desnishauen tanben erpes e plapes malautisses.
Dus o tres amiauen ua còrda d’espart estacada as trauèsses deth car e suspenuda peth sòn dejós coma un estriu qu’en eth sostenguien es pès.
Un auie ena man e se hège a vier ena boca e nhacaue ua causa que semblaue ua pèira nera, qu’ère qu’anaue minjant pan.
Non i auie aquiu que uelhs secs, amortadi o luminosi damb repugnant fulgor.
Era escota renegaue e maudidie, es cadiadi non badauen boca; de quan en quan s’entenie eth bronit d’un còp de verga enes esquies o en cap; quauqui uns d’aqueri òmes badalhauen; es pelhòts qu’èren terribles; es pès penjauen; es espatles oscillauen, es caps tumauen, es hèrs carrinclauen, es vistons radiauen herotjaments, es punhs se crispauen o se daurien inèrti coma era man d’un mòrt; darrèr deth convòi un revolum de gojats arrie a arridalhades.
Aquera corriòla de carretes, siguesse çò que siguesse, qu’ère lugubra.
Dilhèu a londeman, dilhèu laguens d’ua ora podie quèir un batarràs que serie seguit de un aute, e dempùs de un aute, e se chauparien es vestits trincadi, e aqueri òmes, un còp banhadi non se secarien, e un còp geladi non se cauharien; es sòns pantalons de tela s’apegarien as sòns uassi damb era aigua, era aigua aumplirie es sues sabates, es còps de soriac non poirien empedir eth carrinclar des dents, era cadia seguirie amassant-les peth còth, es sòns pès seguirien en aire; qu’ère impossible non tremolar en veir ad aguestes creatures umanes amassades atau, e passives jos es heredes bromes de tardor, autrejades ara ploja, ath vent, a totes es furies der aire, coma es arbes e es pèires.
Es vergues non respectauen as malauts, que jadien estacadi e sense cap movement ena setau carreta, e que semblaue qu’auien estat lançadi aquiu coma saques plies de misèria.
De pic gessec eth solei, ludec er immens arrai der orient, e s’aurie pogut díder qu’auie calat huec en aqueri caps orribles.
Se desligueren es lengües e s’estarnèc un incendi de burles, de renecs e de cançons.
Era lum orizontau, en tot escampilhar-se ar ample, talhèc en dues parts tota era corriòla, illuminant es caps e es espatles, e deishant es pès e es arròdes ena escurina.
Es pensaments apareisheren enes ròstri; aqueth moment siguec espaventós; se vederen dimònis visibles enes masques queigudes, amnes herotges, complètaments nudes.
Aquera legion illuminada quedèc tenebrosa.
Quauqui uns mès alègres auien ena boca canons de pluma, que damb eri bohant lançauen era misèria ara multitud, mès que mès as hemnes; era auròra mercaue damb era ecurina des ombres aqueri tristi perfils; non i auie entre toti aqueri òmes un de solet que non siguesse hastigós per çò dera sua misèria; e ère aqueth un ensems tan monstruós, que se poirie díder qu’escambiaue era claror deth solei pera lum d’un relampit.
Era carreta que daurie era marcha auie entonat e psalmodiaue a crits damb ua forena alegria un pilho-malho de Desaugiers, celèbre alavetz, Era Vestal; es arbes tremolauen lugubraments; enes passègi quauqui ciutadans escotauen damb ròstre de pèga beatitud es atrevits cants d’aqueri espèctres.
En aqueth convòi anauen barrejades totes es misèries coma en un caòs; aquiu se vedie er angle faciau de toti es animaus, des vielhs, des adoescents; cranis cauvets, barbes grises, monstruositats ciniques, resignacions esquiues, arridalhes sauvatges, actituds insensates, vielhs damb casqueta, espècies de caps de joeni damb tirataps enes possi, ròstres de gojates, e per aquerò madeish orribles, prims ròstres d’esqueleta, qu’ada eri non les mancaue qu’era mòrt.
Ena prumèra carreta i anaue un nere, que dilhèu auie estat esclau e poirie comparar ambdues cadies.
Er orrible nivèu dera baishesa, eth desaunor, qu’auie passat per aqueri fronts; en aqueth grad d’aclapament, toti patien es darrères prigondors; era ignorància venguda en peguesa, ère madeish qu’era intelligéncia venguda en desesperacion.
Entre aqueri òmes non i auie causida possibla; toti se presentauen ara vista coma çò mès escuelhut dera hanga.
Aqueri èssers auien estat estacadi e aparelhadi confusaments en desorde alfabetic probablaments, e cargadi ar edart enes carretes.
Ça que la, es orrors agropadi acaben per costar un resultat; tota soma de malerosi da un totau; de cada cadia gessie ua amna comuna, e cada carreta auie era sua fesomia.
Ath costat dera que cantaue n’auie ua auta qu’idolaue; ua tresau mendicaue; n’auie ua que carrinclaue es dents; ua auta que menaçaue as caminaires; ua auta que renegaue de Diu; era darrèra caraue coma era hòssa.
Dante s’aurie pensat veir es sèt cercles deth lunfèrn en marcha.
Marcha sinistra des condemnats entàs suplicis, non en fulgurant e formidable car der Apocalispsis, senon, çò qu’encara ei mès ombriu, ena carreta des condemnadi a mòrt.
Un des gardes, qu’amiaue un crochet en extrèm dera verga, balançaue de quan en quan aqueth pilèr de lordères umanes.
Ua vielha que i auie entre era gent les mostraue damb eth dit a un mainatge de cinc ans, e li didie: “apren, coquin!” Coma qu’es cants e es renecs anauen en aument, eth que semblaue capitan dera escota hec sonar eth soriac, e ad aguest senhau, ua sòrta d’orribles còps de verga que semblaue ua peiregada, queiguec sus es sèt carretes; fòrça deishèren anar un bram e lancèren esgluma de ràbia, causa que redoblèc eth sarabat des tafurèls qu’auien acodit coma ua broma de mosques sus aqueres nafres.
Era guardada de Jean Valjean s’auie tornat espaventosa.
Es sòns uelhs non èren senon aqueri veires que remplacen ara guardada en bèri malerosi, que semble era inconsciencia dera realitat, e que vibre era reverberacion der espant e dera catastròfa.
Non campaue un espectacle; patie ua vision.
Se volec lheuar, húger, escapar, mès que non podec botjar es pès.
Fòrça còps es causes que vedem mos agarren e mos tien.
S’estèc clauat, petrificat, estupid, en tot preguntar-se, a trauèrs d’ua confusa angónia inexplicabla, çò que significaue aquera persecucion sepulcrau, e d’a on gessie aqueth pandemònium que l’acaçaue.
De ressabuda se hec a vier era man en front, movement pròpi quan se hè, còp sec, memòria; se’n brembèc de qué aqueth ère, plan, er itinerari; qu’aquera virada se hège tostemp entà evitar er encontre possible des persones reiaus en camin de Fontainebleau, e de qué hège trenta cinc ans auie passat eth madeish per aquera barralha.
Cosette non ère mens espaurida, encara que n’ère de ua manèra desparièra.
Non comprenie arren; li mancaue er alend; non li semblaue possible çò que vedie, e fin finau exclamèc:
Pair, se qué ei aquerò qu’amien en aguestes carretes?
Jean Valjean responec:
Forçadi.
E entà on van?
Entara preson.
En aqueth moment sonèren es còps de verga, multiplicadi per cent mans; se barregèren en eri es còps planèrs de sabre; que semblaue aquerò ua ràbia de soriacs e vergues; es forçadi s’acorbaishèren; d’aguest suplici ne neishec ua aubediéncia repugnanta e toti carèren, en tot dider-se adiu es guardades de lops cadiadi.
Cosette tremolaue de cap a pès.
Pair, didec, son òmes aguesti?
A viatges, responec eth miserable.
Qu’ère, plan que òc, era cadia corriòla que gessie abans de trincar eth dia de Bicetre, e cuelhie eth camin de Mans entà evitar eth de Fontainebleau, a on i auie eth rei.
Aguest torn hège durar eth viatge tres o quate dies mès; mès entà evitar as persones reiaus era vista deth suplici, pro podie alongar- se.
Jean Valjean tornèc ena sua casa damb eth còr sarrat.
Aguesti encontres que son tumades, e eth rebrembe que dèishen semble un desgahonament.
Plan per aquerò Jean Valjean, en tornar damb Cosette en carrèr de Babilonia, non notèc qu’aguesta li hège d’autes preguntes sus çò que venguien de veir; dilhèu anaue massa absorbit en sòn aclapament entà enténer es sues paraules e entà responer-les.
Solet pera net quan Cosette se desseparèc d’eth, entà calar-se en lhet, l’entenec que didie a mieja votz e coma parlant damb era madeisha:
Mon Diu!
Mès erosaments er edart hec qu’a londeman d’aqueth maitin tan tragic e per çò d’ua solemnitat oficiau, i auesse hèstes en París, revista en Camp de Mart, justes en Sena, teatres enes Camps Elisis, huecs artificiaus ena Estela, e illuminacions pertot.
Cosette en aguestes foncions, pr’amor de distrèir-la deth rebrembe dera vesilha, e d’esfaçar damb er alègre revolum de París aquera causa abominabla que s’auie passat dauant des sòns uelhs.
Era revista que se solemnizaue era hèsta hège fòrça normau era circulacion d’unifòrmes; Jean Valjean se botèc eth de garda nacionau, damb eth vague sentiment interior d’un òme que s’amague.
Per çò d’aute, semblèc qu’auie artenhut eth motiu que se prepausaue en passèg; Cosette, que guardaue coma ua obligacion agradar a sa pair, e qu’entada eth ère nau quinsevolh espectacle, acceptèc era distraccion damb era bona gràcia, aisida e leugèra dera adolescéncia, e non hec ne un solet gèst menspredós dauant d’aguesta bacina d’alegria que se cride ua hesta publica; de sòrta que Jean Valjean podec creir qu’auie artenhut esfaçar tota tralha dera repugnanta vision.
Quauqui dies dempús, un maitin que hège un polit solei, èren ambdús ena escaleta deth jardin, ua auta infraccion des normes que semblaue auesse impausat JeanValjean, e deth costum que Cosette auie aquerit d’estar-se en sòn quarto: ère era joena en gabinet d’atrencadura, de pès, damb aqueth vestit negligent deth maitin qu’estrope adorablaments as joenes, e que semble ua broma sus un astre; damb eth cap entath solei, rogida per çò d’auer dormit ben, campada damb trendesa per sa pair esmoigut, tant qu’era des.huelhaue ua margarida.
Cosette ignoraue era seductora legenda: “T’estimi, un shinhau, apassionadaments, eca.” Qui l’ac aurie calut ensenhar?
Balhaue torns ad aquera flor, instintiua e innocentaments, sense sospechar que des.huelhar ua margarida ei des.huelhar un còr.
Se i auesse ua quatau gràcia cridada Malenconia, arrint, Cosette s’aurie retirat ad aguesta gràcia.
Jean Valjean ère embelinat en tot contemplar aqueri ditets ena flor, dembrembant-t’ac tot ena radiacion que deishauen anar.
Un pança-ròia piulaue entre es arrames, près d’aciu; bromes blanques crotzauen eth cèu tant alègraments que semblaue qu’acabauen d’èster botades en libertat.
Cosette seguie des.huelhant era sua flor atentiuaments; mès en aqueth moment seductor virèc de ressabuda eth cap damb era delicada lentor deth cigne, e li didec a Jean Valjean: Pair, se qué ei era preson?
Libre quatau: Ajudes de baish que pòden èster ajudes de naut.
I.- Nafra peth dehòra, garison peth laguens.
Era vida d’ambdús s’anaue escurint per grads.
Non les restaue qu’ua distraccion, qu’en d’auti tempsi auie estat era sua felicitat: hèr-les a vier pan as qu’auien hame, vestit as qu’auien hered.
En aguestes visites as praubi, que Cosette acompanhaue a sa pair soent, trapauen quauque rèste dera sua anciana expansion; e a vietges, quan eth dia auie estat bon, quan auien secorrut fòrça misèries, e remetut e tornat eth calor a fòrça mainatges, ère mès alègra de nets.
En aquera epòca siguec quan heren era visita ath humarau de Jondrette.
Londeman d’aguesta visita, Jean Valjean se presentèc en Pabalhon, tranquil, coma tostemp, damb ua ampla herida en braç quèrre, plan holada, e qu’expliquèc de quinsevolh manèra.
Aguesta herida lo tenguec en fèbre mès d’un mes e sense gésser de casa; non volec veir a cap mètge, e quan Cosette l’ahiscaue a hè’c, li didie: “Crida ath mètge des gossets.” Cosette lo guarie peth maitin e pera tarde d’ua manèra tan celestiau, e mostrant tanta alegria d’èster-li utila, que Jean Valjean sentie renéisher tota era sua anciana alegria, e esbugassar-se es sòns temors e era sua ansietat, e contemplaue a Cosette, en tot díder: “Ò, benedida herida!
Ò, benedit mau!” Cosette, en veir malaut a sa pair, auie abandonat eth pabalhon, e auie tornat a cuélher afeccion ara caseta e ath pati deth darrèr.
Se passaue lèu tot eth dia ath cant de Jean Valjean, e li liegie es libres que volie, lèu tostemp libres de viatges.
Jean Valjean reneishie; era sua felicitat revenguie damb arrais inefables; eth Luxembourg, eth rondaire desconeishut, era heredor de Cosette, totes es bromes dera sua amna s’esbugassauen.
E acabaue dident: “Tot qu’ei ua illusion mia, sò un vielh hòl.” Era sua felicitat ère tau, qu’er orrible encontre damb es Thenardier, vengut en humarau de Jondrette, encontre tant inesperat, auie passat per eth coma ua bohada que s’esguitle.
Qu’auie artenhut escapar; es sues tralhes s’auien perdut, qué l’importaue tot çò d’aute?
Sonque pensaue en aquerò entà plànher ad aqueri miserables.
Qu’èren ja ena preson, e per tant impossibilitadi entà hèr mau, pensaue, mès, quin malastre de familha ena desgràcia!
Per çò dera repugnanta vision dera barralha deth Maine, Cosette non n’auie tornat a parlar.
En convent, sor Santa Mectilde l’auie ensenhat musica a Cosette.
Cosette auie era votz d’un audèreth damb amna; e quauques nets en umil quarto deth herit, cantaue tristes cançons, que shautauen a Jean Valjean.
Arribaue era primauèra; eth jardin ère tant admirable en aguesta sason, que Jean Valjean li didec a Cosette:
Non i baishes bric; voleria que passegèsses per eth.
Coma volgatz, pair, responec Cosette.
E pr’amor d’aubedir a sa pair tornèc a passejar peth jardin, lèu tostemp soleta, donques que, coma auem dit, Jean Valjean, que solide cranhie èster vist a trauèrs deth brescat, non passejaue lèu jamès.
Era herida qu’auie estat ua diversion.
Quan Cosette vedec que sa pair patie mens, e que s’anaue guarint, e semblaue erós, sentec ua alegria qu’a penes se n’encuedèc; tan doça e naturauments se presentaue.
Qu’ère eth mes de mars, s’alongauen es dies, despareishie er iuèrn, que se hè a vier tostemp damb eth quauquarren dera nòsta tristor; arribèc dempús abriu, aguesta auròra der ostiu, fresca coma tota auròra, alègra coma era mainadesa, plorosa a viatges coma un mainatge nauèth neishut.
Era natura en aguest mes qu’a resplendors plan atrasents, que vien deth cèu, des bromes, des arbes, des pradères, des flors, entath còr der òme.
Cosette ère plan joena encara entà qu’aguesta alegria d’abriu, semblabla ada era, non la penetrèsse.
Era net anèc despareishent deth sòn esperit insensiblaments e sense sospechà’c.
Ena primauèra i a claror enes amnes tristes, atau coma en meddia i a claror enes sosterranhs.
Cosette non ère ja trista, encara que non ac podesse explicar.
Peth maitin, tàs dètz, dempús d’esdejoar, quan auie artenhut amiar a sa pair pendent un quart d’ora en jardin, e lo passejaue ath solei dauant dera escala, en tot tier-li eth braç malaut, non vedie qu’arrie en cada moment, e qu’ère erós.
Jean Valjean, satisfèt, la vedie virar-se rogida e fresca.
Qu’ère arregraït as Thenardier.
Tanlèu se guaric era sua herida auie tornat as sòns passègi solitaris e crepusculars.
Que serie un error creir que se pòt passejar d’aguesta manèra, solet, pes lòcs mens desabitats de París, sense trapar quauqua aventura.
II.- De com era tia Plutarco non trapaue dificultats entà explicar un fenomèn.
Ua net, eth mainatge Gavroche non auie dinat, e se’n brembèc que tanpòc auie sopat eth diar anterior, çò qu’ère ja fòrça pesant.
Cuelhec, donc, era decision de cercar quauque miei entà sopar.
Venguec a hèr torns mès enlà dera Salpetriere, pes lòcs desèrts, a on se trapen es presents; per a on non i a ua amna, que se sòl trapar quauquarren; e atau arribèc enquia ues casòtes que li semblèren èster eth bordalat d’Austerlitz.
En ua des sues anteriores excursions auie vist aquiu un vielh jardin, frequentat per un ancian e ua anciana, e qu’auie un pomèr pro gran.
Ath costat deth pomèr i auie ua sòrta de frutièr mau barrat, d’a on se podie cuélher quauqua poma.
Ua poma qu’ei un sopar; ua poma qu’ei era vida.
Çò que perdec a Adam podie sauvar a Gavroche.
Eth jardin daue entà un carreron solitari sense empeirar e entornejat de matarrassi que demoraue que se hessen cases e ère desseparada des edificis per ua tanca.
Gavroche se filèc entath jardin; trapèc eth carreron, vedec eth pomèr, identifiquéc eth frutièr e examinèc era tanca: ua tanca non ei qu’un guimbet.
Anaue escurint eth dia; eth carreron qu’ère desèrt; era ora ère magnifica.
Gavroche sautèc e s’arturèc còp sec.
S’entenie parlar en jardin e Gavroche se metec a guardar per un uet dera tanca.
A dus passi d’eth, ath pè dera tanca, en aute costat, precisaments en punt que l’auesse hèt quèir eth saut que meditaue, i auie ua pèira estenuda que servie de banc; en aguest banc i ère seigut eth vielh deth jardin, e dauant, de pès, era vielha.
Era vielha repotegaue; Gavroche, qu’ère pòc discret, parèc era aurelha.
Senhor Mabeuf!, didie era vielha.
Era vielha repetic:
Senhor Mabeuf!
Eth vielh, sense lheuar era vista, responec:
Qué?
Tia Plutarco.
Un aute nòm que me chòque.” Era tia Plutarco tornèc a parlar, e eth vielh li calec acceptar era convèrsa.
Eth casalèr non ei content.
Per qué?
Que se li deu tres tèrmes.
En tres mesi l’en deueram quate.
Ditz que mos darà eth viatge.
E me n’anarè.
Era botiguèra vò que se li pague, que ja non hè credit tara lenha.
Com vos escauharatz aguest iuèrn?
Non auram huec.
Que i a solei.
Eth carnissèr mos remís eth credit, e non vò autrejar carn.
Plan ben.
Que digirisqui mau era carn; ei fòrça pesanta.
E qué minjaram?
Pan.
Plan, donc.
E qué minjaram?
Mos demoren es pomes deth pomèr.
Mès, senhor, non se pòt víuer atau, sense sòs.
E se non l’è!
Era anciana se n’anec, e er ancian se demorèc solet meditant.
Gavroche meditaue der aute costat.
Qu’ère ja lèu de nets.
Eth prumèr resultat dera meditacion de Gavroche siguec qu’en sòrta d’escalar era tanca, s’ajoquèc ath dejós.
Es arrames se desseparauen un shinhau ena part baisha deth matarràs.
Qu’ère lèu ajaçat en banc deth senhor Mabeuf; entenie lèu alendar ar octagenari.
E alavetz, entà minjar, sagèc de dormir.
Sòn de gat, sòn d’un solet uelh.
En tot adormir-se Gavroche, totun, espiaue.
Era blancor deth cèu crepuscular emblanquie era tèrra e eth carreron formaue ua linha palla entre dues hilères d’escuri arbilhons.
De ressabuda, en aguesta linha blanquinosa, campèren dues ombres.
Era ua anaue dauant, e era auta quauqui passi darrèr.
Dues persones!, gasulhèc Gavroche.
Era prumèra ombra semblaue de quauqui vielh acorbaishat e cogitós, vestit mès que simplaments, que caminaue tot doç per çò dera edat e que gessie a passejar ara lum des esteles.
Era dusau ère dreta, fèrma, petita.
Apraiaue eth sòn pas ath dera prumèra; mès ena lentor voluntària dera marcha se vedie era elegància e era agilitat.
Aquera ombra auie quauquarren de forena e d’inquieta, e era figura de çò qu’alavetz se cridaue un elegant, eth chapèu qu’ère de bona forma, era levita nera, ben hèta, probablaments de bona tela e de portadura sarrada.
Lheuaue eth cap damb ua cèrta gràcia robusta, e per dejós deth chapèu s’entrevedie en crepuscul eth palle perfil d’un adolescent.
Aguest perfil auie ua ròsa ena boca.
Aguesta dusau ombra qu’ère plan coneishuda de Gavroche: qu’ère Montparnasse.
Per çò dera auta, non aurie pogut díder senon qu’ère un vielh.
Gavroche se metec ara seguida en observacion.
Un des dus auie evidentaments projèctes sus er aute, e Gavroche ère plan ben plaçat entà veir eth resultat.
Era cramba s’auie convertit en ua amagadera.
Montparnasse de caça, en aquera ora e en aqueth lòc, qu’ère ua causa menaçaira.
Gavroche sentie qu’eth sòn còr de coquin s’esmoiguie de pietat peth vielh.
Mès, se qué hèr?
Intervier?
Li calie secórrer ua feblesa a ua auta?
Que serie solet entà balhar un motiu d’arrir-se’n a Montparnasse.
Gavroche non deishaue de conéisher qu’entad aqueth temible bandit de dètz-e-ueit ans, eth vielh prumèr, e eth mainatge dempús, qu’èren dues bocades.
Tant que Gavroche deliberaue, se costèc er atac brusc e repugnant: atac coma eth deth tigre contra eth saumet, eth dera aranha contra era mosca.
Montparnasse, còp sec, lancèc era ròsa, sautèc sus eth vielh, l’amorrèc en solèr, e se botèc sus eth.
Gavroche a penes podec tier un sorriscle.
Un moment dempús, un d’aguesti òmes ère ja dejós der aute, rendut, panteishant, lutant, damb un jolh sus eth pièch.
Sonque que non s’auie passat çò que Gavroche se pensaue.
Tot aquerò se passaue a quauqui passi de Gavroche.
Eth vielh auie recebut eth patac e l’auie entornat tan terriblaments, qu’en un virament de uells, er agressor e era victima auien escambiat eth papèr.
E non podec mens que picar de mans; mès que siguec un aplaudiment perdut, donques que non arribèc enquias combatents, qu’èren embadoquidi e aclapadi, er un per aute, e barrejant eth sòn alend ena luta.
Demorèc tot en silenci.
Montparnasse deishèc de pelejar, e Gavroche se didec: “Que deu èster mòrt!” Eth vielh non auie prononciat ua soleta paraula ne deishat anar un solet crit; se lheuèc, e Gavroche entenec que li didie a Montparnasse:
Lhèua-te.
Montparnasse se lheuèc, sense qu’eth vielh lo deishèsse anar encara; auie era actitud umiliada e furiosa d’un lop panat per un anhèth.
Gavroche guardaue e escotaue, en tot hèr esfòrci entà duplicar es sòns uelhs e es sues aurelhes.
Se divertie extraordinàriaments.
Mès siguec recompensat dera sua ansietat d’espectador, podec cuèlher ath vòl aguest dialòg, que li daue ena escurina cèrt sabor tragic.
Eth vielh preguntaue, e Montparnasse responie.
Guaire ans as?
Dètz-e-nau.
Ès fòrt e de bon pòrt.
Per qué non trabalhes?
Perque m’engüege.
Qué ès?
Passejaire en cort.
Parla seriosaments.
Posqui hèr quauquarren per tu?
Qué vòs èster?
Lairon.
I auec un moment de silenci; eth vielh semblaue èster prigondaments cogitós; seguie immobil, e non deishaue a Montparnasse.
De quan en quan, eth joen panaire, vigorós e agil, sentie era estrementida dera bèstia agarrada en un param.
Eth vielh hège veir que non se n’encuedaue e lo tenguie agarrat des dus canèths damb ua soleta man, damb era indiferéncia soberana d’ua fòrça absoluda.
Era meditacion deth vielh se tardèc bèth temps; dempús, guardant fixaments a Montparnasse, lheuèc doçaments era votz e li floquèc en aquera ombra que se trapauen ua sòrta d’allocucion solemna que Gavroche non se perdec ne ua sillaba.
Hilh mèn: tu entres per guitèra ena existéncia mès pesanta.
Donques premanis-te a trabalhar.
As vist ua maquina terribla?
Eth laminador?
Que te cau tier compde pr’amor qu’ei ua causa herotja; se te cuelh era hauda dera levita, se hè a vier tot eth tòn còs.
Donques aguesta maquina ei era guitèra.
Pòsa-te, donques qu’encara ès a temps, e sauva-te.
De ua auta manèra tot que s’acabarà; laguens de pòc de temps seràs entre es arròdes; e un còp agarrat, non demores arren.
Ès guiterós?
Non descansaràs.
Era man de hèr deth trabalh implacable t’a cuelhut.
Guanhar-te era vida, auer un trabalh, complir un déuer; non vòs aquerò?
Te shòrde èster coma es auti?
Plan, donc, seràs desparièr.
Eth trabalh qu’ei era lei; qui lo refuse engüejat, ac amie coma suplici; non vòs èster obrèr, seràs esclau.
Eth trabalh solet mos dèishe d’un costat entà agarrar-mos der aute; non vòs èster eth sòn amic, seràs, donc, eth sòn nere; non as volut auer er aunèst cansament des òmes, auràs era sudor des condemnadi.
A on es auti canten, tu idolaràs.
Veiràs de luenh trabalhar as auti òmes e te semblarà que descansen.
Eth pagès, eth segador, eth marinèr, eth haure, se t’apareisheràn en ua lum coma es benauradi d’un paradís.
Quina radiacion campada dès era harga!
Amiar ua carreta, estacar era garba, qu’ei un plaser.
Eth vaishèth en libertat, en vent, quina alegria!
E tu, guiterós, hotja, arrossèga, ròda, camina!
Tira deth tòn cabeste, bèstia de carga, en tiratge deth lunfèrn.
A!, non hèr arren ei eth tòn objectiu?
Plan, donc, non passaràs ua setmana, ne un dia, ne ua ora sense umiliacion.
Non poiràs hèr arren senon damb angónia; es tòns muscles croishiràn pendent totes es menutes; çò qu’entàs auti sigue mofla pluma, que serà dura arròca entà tu.
Es causes mès simples seràn arribentes entà tu, era vida ath tòn entorn se convetirà en monstre.
Anar, vier, alendar que seràn entà tu trabalhs terribles; eth tòn paumon te harà eth madeish efècte que se siguesse un pes de cent liures.
Vier aquiu o enlà te serà un problèma dificil de resòlver.
Tot eth que vò gésser dera sua casa, non li cau hèr senon possar era pòrta e ja ei dehòra.
Tu, se vòs gésser, te calerà taraiar ua paret.
Lançar-te a cègues, en precipici, d’ua nautada quinsevolh, entà baish, entà çò desconeishut; o dilhèu pujaràs per un tuèu de humeneja, damb eth perilh d’usclar-te; o t’esguitlaràs per un conduch de letrina, damb eth perilh d’estofar-te.
E non te parli des horats que te cau amagar, des pèires qu’as de trèir e méter vint còps ath dia, ne des bocins de ges qu’as d’amagar ena jaça.
Se trape ua clauadura; er òme aunèst amie ena pòcha ua clau hèta per un sarralhèr.
Tu, se vòs seguir entà dauant, ès condemnat a hèr ua òbra mèstra: cuelheràs un sòu, lo talharàs en dues huelhes, e damb quini utisi?
Te les auràs d’endonviar; aquerò te calerà.
Dempús en.honsaràs er interior d’aguestes huelhes tient compde de non tocar era superfícia; haràs ar entorn era òsca d’un avitz, de sòrta que s’ajusten exactaments era ua sus era auta coma ua caisha e era sua tapa, e qu’avitzades non sospechen arren.
Entàs susvelhants, donques que seràs susvelhat, aquerò que serà un sòu; entà tu serà ua caisha.
E qué i botaràs en aguesta caisha?
Un bocinet d’acèr: un ressòrt de relòtge, que l’auràs hèt dents, e serà ua ressèga.
Damb aguesta ressèga, tan longa coma ua esplinga, e amagada en un sòu, te calerà talhar era bauda dera clauadura, era barra deth barrolh, era ansa deth cadenat, eth hèr dera hièstra e es orsets dera cama; e hèta aguesta òbra prodigiosa, realizadi aguesti miracles d’art, d’industria, d’abiletat, de paciéncia, se s’arribe a saber que tu n’ès er autor, quina serà era tua recompensa?
Eth croton.
Aguest qu’ei eth tòn avier.
Era guitèra, eth plaser, quini precipicis!
Non hèr arren qu’ei cuélher ua decision plan lugubra!
Ac sabes ben?
Víuer ociós dera substància sociau!
Èster inutil, ei a díder, èster damnatjós!
Aquerò amie dirèctaments ath hons dera misèria.
Malerós qui volgue èster parasit!
Que serà era misèria deth còs sociau.
Que non te shaute trabalhar!
Non as qu’un pensament: béuer ben, minjar ben, dormir ben.
Donques beueràs aigua, minjaràs pan nere, dormiràs en un taula damb ua cadia enrodada enes tòns membres qu’eth sòn hered senteràs pera net ena carn.
Trincaràs aguesta cadia e hugeràs.
Plan; mès t’arrossegaràs enes matarrassi e minjaràs èrba coma es animaus deth monte.
Que seràs ua corredissa en ua tuta.
Ages pietat de tu madeish, mainatge miserable, joen que popaues hè dètz-e-sèt ans e qu’encara deues auer mair!
T’ac demani, escota-me.
Vòs tier tela fina, sabates lustroses, peus crespadi, usar perhums en cap, agradar as joenes, èster elegant; plan, donc, te bracaràn eth peu ath ras, te botaràs ua giqueta ròia e uns esclòps.
Vòs amiar anèths enes dits, e auràs un anèth gròs de metau en còth e se guardes a ua hemna, te foteràn un patac.
Entraràs aquiu tàs vint ans e gesseràs tàs cinquanta!
Entraràs joen, rosat, fresc, damb uelhs ludents e dents blanqui, e polida cabeladura, e gesseràs ablasigat, acorbaishat, plen d’arrupes, sense dents, orrible, e damb eth peu blanc.
A!, praube mainatge!
T’enganhes; era guitèra t’aconselhe mau; eth trablalh mès rude qu’ei eth panatòri.
Cre-me, non comences era penibla profession de guiterós; non ei comòde èster panaire.
Mens mau ei èster òme aunèst.
Ve-te’n ara, e pensa en tot çò que t’è dit.
Mès se qué volies?
Era mia borsa.
Aciu que l’as.
E eth vielh, deishant a Montparnasse, li botèc ena man era sua borsa, que Montparnasse tenguec un moment ena man tocant-la a pes; dempús d’aquerò, damb era madeisha precaucion maquinau que se l’auesse panat, la deishèc quèir doçaments ena pòcha deth darrèr dera sua levita.
Hèt aquerò, eth vielh se virèc d’esponera e seguic eth sòn camin.
Saumet!, gasulhèc Montparnasse.
Qui ère aqueth vielh?
Eth lector qu’ac aurà endonviat, plan que òc.
Montparnasse, estonat, guardèc se com despareishie en crepuscul; mès aguesta contemplacion que li siguec fatau.
Tant qu’eth vielh se n’anaue, Gavroche s’apressaue.
Gavroche damb ua guardada pera coa deth uelh s’auie assegurat de qué eth senhor Mabeuf, esclipsat ja dilhèu, seguie en banc, e en gésser des matarrassi s’arrosseguec ena ombra per darrèr de Montparnasse que seguie immobil.
Atau arribèc entada eth sense èster vist ne entenut, metec doçaments era man ena pòcha deth darrèr dera levita de tela fina, cuelhec er borsa, retirèc era man, e hènt repè, hec ena escurina ua evolucion de sèrp.
Montparnasse, que non auie motiu entà èster en garda, e que meditaue dilhèu per prumèr viatge ena sua vida, non notèc arren.
Era borsa queiguec enes pès deth senhor Mabeuf.
Eth sorrolh lo desvelhèc, s’inclinèc, la cuelhec e la dauric sense compréner arren.
Qu’ère ua borsa damb dues divisions: ena ua i auie uns quants sòs, ena auta sies napoleons.
Eth senhor Mabeuf, plan espaurit, se la hec a vier ara sua sirventa.
Aquerò ven deth cèu, didec era tia Plutarco.
Libre cincau: Eth finau non se retire ath començament.
I.- Era solitud e eth quartièr combinadi.
Eth dolor de Cosette, tan ponhent e tan viu encara, quate o cinc mesi abans, qu’auie entrat en convalescéncia.
Era natura, era primauèra, era joenesa, er amor a sa pair, era alegria des audèths e des flors infiltrauen de man en man, dia a dia, gota a gota, en aquera amna tan vèrge e tan joena, ua causa que se retiraue fòrça ath desbrembe.
Ère que s’amortaue complètaments eth huec, o que s’anaue formant solet capes de cendre?
Eth hèt ei que non sentie ja a penes arren dolorós e usclant.
Un dia pensèc de pic en Mario: “Cara!, didec, ja non pensi en eth”.
Ena madeisha setmana se fixèc, en passar peth dauant deth brescat deth jardin, en un beròi oficiau de lancèrs, damb portadura de vèspa, polit unifòrme, caròles de mainada, sabre jos eth braç, mostacha retortilhada, e tufa envernissada; peus ròis, uelhs blus; cara redona, vanitosa, insolenta e polida: tot çò de contrari de Mario.
Amiaue un cigar ena boca.
Cosette pensèc qu’aguest oficiau ère deth regiment encasernat en carrèr de Babilonia.
Londeman lo vedec passar un aute còp, e notèc era ora.
D’aqueth moment ençà lo vedec passar lèu cada dia.
Serie edart?
Es camarades der oficiau se n’encuedèren que i auie en aqueth jardin “en vestit de marcha” e darrèr d’aqueth lèg brescat ua polida mainada qu’ère aquiu lèu tostemp que passaue er elegant tenent, que non ei desconeishut entath lector; donques que se cridaue Teodul Guillenormand.
A!, li didien.
Que i a ua joena que te guarde; encueda-te’n.
Aquerò se passaue precisaments en moment que Mario baishaue ena agonia e se didie: “Se podessa sonque veder-la abans de morir!” Se s’auesse realizat eth sòn desir, s’auesse vist en aqueth moment a Cosette guardant a un lancèr, non aurie pogut badar boca; que s’aurie mòrt de dolor.
E qui n’aurie auut eth tòrt?
Arrés.
Mario auie un d’aguesti temperaments que se neguen ena tristor e demoren en era.
Cosette, ath contrari, se submergie, mès tornaue a gésser.
Cosette ath delà, trauessaue aguest moment perilhós, fasa fatau deth sòmi femenin, abandonat ada eth madeish, qu’en eth eth còr d’ua joena isolada se retire ad aguesti sirments dera vinha que s’aganchen per edart en capitèl d’ua colomna de marme, o ath pau d’ua tauèrna.
Moment rapid e decisiu, critic entà quinsevolh orfanèla, prauba o rica, pr’amor qu’era riquesa non empedís ua mala causida.
Se verifiquen maridatges plan desparièrs, perque era vertadèra inegalitat deth maridatge ei des amnes; e dera madeisha manèra que mès d’un joen desconeishut, sense nòm, sense familha, sense propietats, ei un capitèl de marme que sostie un temple de grani sentiments e de granes idies, atau, quauque òme de mon, satisfèt e opulent, qu’a bòtes fines e paraules envernissades, se se lo guarde, non en exterior, senon en interior, ei a díder, en aquerò que resèrve ara hemna, non ei senon ua biga estupida, escuraments botjada per passions violentes, immundes e embriagades; eth pau d’ua tauèrna.
Qué auie Cosette ena amna?
Ua passion padegada o adormida, amor en estat de flotacion; quauquarren qu’ère net, ludent; Treble a ua cèrta prigondor; escur mès entà baish.
Era imatge deth gentil oficiau se miralhaue ena superfícia.
I auie bèth rebrembe ath hons?
Fòrça ath hons, dilhèu; mès Cosette non se’n sabie.
Mès se passèc un incident especiau.
II.- Pòurs de Cosette.
Ena prumèra quinzèa d’abriu hec un viatge Jean Valjean.
Aquerò se passaue, coma ja sap eth lector, quauqui viatges, a longui intervaus; e ère absent un o dus dies coma molt.
A on anaue?
Arrés ac sabie, ne tansevolh Cosette.
Sonque un còp, en un des sòns viatges, l’auie acompanhat aguesta en coche enquiara cantoada d’un carreron sense gessuda, qu’ena sua cantoada auie liejut: Carreron dera Plancheta.
Aquiu auie baishat, e eth coche auie amiat a Cosette entath carrèr Babilonia.
Generauments Jean Valjean hège aguesti viatges quan mancaue sòs en casa.
Jean Valjean ère, donc, absent; en partir auie dit: “Tornarè en tres dies” Pera net, Cosette ère soleta ena sala.
Entà hèr enlà er engüeg auie dubèrt eth piano, e auie començat a cantar, en tot acompanhar-se ada era madeisha, eth cor d’Euryanto: Caçaires perdudi enes bòsqui!, qu’ei dilhèu çò de mès beròi dera musica.
Quan l’acabèc se demorèc cogitosa.
Còp sec li semblèc enténer que caminauen peth jardin.
Non podie èster sa pair, donques que non i ère; ne era tia Santos, pr’amor qu’ère ajaçada.
Qu’èren es dètz dera net.
Se filèc entara hiestra dera sala qu’ère barrada, e parèc era aurelha.
Li semblèc qu’entenie eth pas d’un òme que caminaue doçaments.
Pugèc ara prèssa en darrèr estatge, en sòn quarto, dauric un hiestron que i auie en contravent e campèc entath jardin.
Qu’ère eth plen e se vedie coma se siguesse de dia.
Non i auie arrés.
Dauric era hièstra.
Eth jardin ère absoludaments silenciós; e çò que se vedie deth carrèr, desèrt coma tostemp.
Cosette pensèc que s’auie enganhat; auie creigut enténer aqueth bronit, e tot ère ua allucinacion costada per ombriu e prodigiós cor de Weber, que daurís entar esperit abismes insondables, qu'apareishen tremolosi ara vista coma un bòsc vertiginós, qu’en eth s’enten eth carrinclar des arrames mòrtes jos eth pas inquiet des caçaires lèu entoradi en crepuscul.
E non pensèc senon en aquerò.
Ath delà, Cosette non ère per natura guaire timida.
Qu’auie enes venes era sang d’aguestes gitanes e aventureres que van damb es pès descauci.
Rebrembatz qu’ère mèsalèu alausa que paloma; e auie un hons de valor e d’energia.
Londeman, mès d’ora, ara queiguda dera net, se passejaue peth jardin; e en miei des confusi pensaments qu’ère negada, credec enténer claraments un bronit semblable ath dera vesilha, e non guaire luenh d’era; Mès se didie qu’arren se retire tant as passi sus era èrba coma era heregada de dues arrames que se desseparen, e non ne hec cabau; ath delà, non vedie arren.
Gessec deth “matarràs”; li calie trauessar un espaci tapissat de menuda èrba enquia arribar enes gradons dera pòrta.
Era lua que venguie de gésser ena sua esquia, projectèc era sua ombra ath sòn dauant, e sus eth tapís, quan gessec deth matarràs.
Cosette se posèc espaurida.
Ath cant dera sua ombra, era lua projectaue claraments sus era potja ua auta ombra particularaments espaventosa e terribla; ua ombra qu’auie chapèu redon.
Semblaue era d’un òme que siguesse de pès ena vòra dera potja, a pòqui passi darrèr de Cosette.
S’estèc ua menuta sense poder parlar, ne cridar, ne botjar-se, ne virar eth cap.
Mès, a tot darrèr, arremassant tot eth sòn valor, se virèc decididaments.
Non i auie arrés.
Guardèc en solèr; era ombra auie despareishut.
Se calèc en matarràs, escorcolhèc valentaments toti es cornèrs, arribèc enquiath brescat e non trapèc ad arrés.
Se demorèc gelada.
Auie estat aquerò tanben ua allucinacion?
Com!
Dus dies seguidi?
Ua allucinacion qu’està ben, mès dus?
Çò que l’enquimeraue mès ei qu’era ombra non ère seguraments un hantauma, donques qu’es hantaumes non amien chapèu redon.
Londeman tornèc Jean Valjean.
Cosette li condèc çò qu’auie creigut veir e entèner.
Demoraue que sa pair la solatjarie, e que arroncilhant es espatles, li diderie: “Qu’ès ua hòla”.
Jean Valjean s’alarmèc.
Dilhèu non sigue arren, didec.
La deishèc damb quinsevolh desencusa e venguec entath jardin, e Cosette observèc qu’examinaue eth brescat atentiuaments.
Pera net se desvelhèc; aguest còp n’ère solide fòrça d’enténer passi près dera escala, dejós dera sua hièstra, e la dauric.
Plan que òc, en jardin vedec a un òme damb un garròt ena man.
Ère a mand de cridar, quan era lua illuminèc eth ròstre der òme: qu’ère sa pair.
Tornèc, donc, a ajaçar-se, en tot dider-se: “Be n’ei d’enquimerat!” Jean Valjean se passèc aquera net e es dues a vier en jardin, e Cosette l’observèc peth hiestron.
Era tresau net i auie lua de darrèr quarton, e gessie mès tard; serie coma era ua deth maitin, e Cosette entenec ua arridalhada e era votz de sa pair que la cridaue: Cosette!
Sautèc deth lhet en un bot, se calèc ua blòda e dauric era hièstra.
Sa pair ère en jardin e ena potja.
Te desvelhi entà solatjar-te, li didec.
E li mostrèc sus era potja ua ombra que hège era lua, e que se retiraue, plan que òc, a un òme damb chapèu redon.
Qu’ère un perfil costat per un tuèu de humeneja de palastre damb capitèl, que pujaue per dessús d’un losat pròche.
Cosette se metec a arrir tanben; s’esfacèren totes es lugubres suposicions e a londeman, quan esdejoaue damb sa pair, se’n burlèc deth sinistre jardin visitat per ombres de tuèus de humeneja.
Jean Valjean se padeguèc completaments, e Cosette non s’arturèc a examinar s’eth tuèu de humeneja ère ena madeisha direccion qu’era ombra qu’auie vist o auie creigut veir, e s’era lua ere en madeish punt deth cèu.
Non se fixèc ena singularitat d’un tuèu de humeneja, que cranh èster susprenut en evident delicte, e se’n va quan ven era sua ombra; pr’amor qu’era ombra auie despareishut quan Cosette se virèc, e Cosette n’ère solide fòrça d’aquerò.
Era joena se padeguèc complètaments.
Era demostracion li semblèc evidenta, e se pensèc qu’ère un efecte dera sua imaginacion, madeish qu’es passi de quauqu’un que caminèsse peth jardin pera tarde o pera net.
Mès quauqui dies dempús i auec un nau incident.
III.- Enriquit damb comentaris dera tia Santos.
En jardin e près deth brescat que daue tath carrèr, i auie un banc de pèira, defenut des guardades des curiosi, per un grasilhat de canères, mès ada eth i podie arribar eth braç d’un caminaire a trauèrs deth brescat e deth grasilhat.
Ua tarde d’aguest madeish mes d’abriu auie gessut Jean Valjean; e Cosette, dempús de cogar-se eth solei, s’auie seigut en aguest banc.
Eth vent corrie entre es arbes; Cosette meditaue; ua tristor, sense motiu, s’anaue senhorejant de man en man d’era; aguesta tristor invencibla que còste era tarde, e que ven dilhèu deth mistèri dera hòssa miei dubèrta ad aguesta ora.
Fantina qu’ère dilhèu en aguesta ombra.
Cosette se lheuèc, hec tot doç un torn peth jardin, caminant sus era èrba negada d’arrosada, e dident-se a trauèrs deth noctambulisme melancolic qu’ère negada: “Mos cau tier sabates fòrtes entà caminar peth jardin ad aguesta ora; qu’ei facil constipar-se.” Dempús tornèc en banc.
En moment que s’anaue a sèir, observèc en lòc qu’auie ocupat, ua gran pèira que non i ère abans.
Contemplèc aquera pèira, en tot preguntar-se se qué significaue.
Mès de ressabuda, era idia de qué aquera pèira non auie vengut soleta en banc, de qué quauqu’un l’auie botat aquiu, de que un braç auie passat a trauèrs deth brescat; aguesta idia, didem, se li presentèc, e li costèc pòur; ua pòur vertadèra aguest viatge, pr’amor qu’era pèira ère aquiu e non ère possible dobtar; non la toquèc; hugec sense gausar guardar ath sòn darrèr, se refugièc ena casa, barrèc de seguit damb hustes, damb barres e damb barrolhs era pòrta-hièstra dera escala, e preguntèc ara tia Santos:
A tornat pair?
Encara non, senhoreta.
Qu’auem dit ja, un còp entà tostemp, qu’era tia Santos ère blecassuda.
Deishatz-mos que non ac digam en totes es sues paraules; donques que mos repugne era notacion musicau d’ua malautia) Jean Valjean, coma òme cogitós e passejaire nueitiu, solie retirar-se fòrça tard de nets.
Ò, que podetz estàr tranquilla, senhoreta.
Era tia Santos non deishaue de hè’c, e Cosette pro que s’en sabie; mès que non podec mens de híger:
Be n’està de desèrt aguest lòc!
Ei vertat, didie era tia Santos.
Mès non vos cau pòur, senhoreta; barri es hièstres coma se siguessen un fortalesa.
Hemnes soletes!
Aquerò que hè tremolar!
Imaginatz-vos veir qu’entren òmes ena vòsta cramba de nets, e vos diden: “cara-te!”, e comencen a talhar-vos eth cap.
Non ei çò de mès temible era mòrt, donques que fin finau ua se morís, e pro sabem que mos auem de morir; mès qu’ei ua causa terribla sénter que vos tòque aguesta gent.
E dempús es sòns punhaus!
Ò, qué malaments deuen talhar!
Ai, mon Diu!
Caratz-vos, didec Cosette.
Barratz-ac tot ben.
E espaurida peth melodrama improvisat dera tia Santos, e dilhèu tanben peth rebrembe des aparicions dera auta setmana, non gausèc dider-li: “Anatz a veir era pèira qu’an botat en banc!”, per pòur de tornar a daurir era pòrta deth jardin e de qué entrèssen “es òmes”.
Hec barrar pertot es pòrtes e hièstres; hec qu’era tia Santos escorcolhèsse era casa d’ençà era tuta enquiath granèr; s’embarrèc en sòn quarto, metec es barrolhs, guardèc dejós deth lhet, s’ajacèc e dormic mau.
Tota era net vedie era pèira grana coma ua montanha, e plia de cavèrnes.
Quan gessec eth solei (tietz en compde que eth solei quan ges, a era vertut de hèr-mos arrir de toti es nòsti temors nueitius, e er arrir que mos còste ei totemp proporcionat ara pòur que s’a auut), en gésser eth solei, didem, se desvelhèc Cosette, pensèc en sòn saunei damb espant, e se didec: “Qué è soniat?
Madeish ei aquerò qu’es passi que me semblaue auer entenut era auta setmana en jardin, de nets!
Madeish qu’era ombra deth tuèu de humeneja!
Vau a èster ara covarda?” Eth solei qu’entraue pes juntures des hiestrons, e coloraue de porpra es ridèus de damàs, la padeguèc de tau sòrta, que tot s’esfacèc dera sua imaginacion; enquia e tot era pèira.
Era pèira qu’ère aquiu.
Mès aquerò solet se tardèc un moment: era pòur de nets qu’ei curiosèr de dia.
Dejós i auie un papèr que semblaue ua carta.
Ère ua envolòpa blanca; Cosette la cuelhec e vedec que non i auie ne subescrit per un costat ne sagèth per aute; mès, encara qu’ère dubèrta non ère ueda.
Se vedien papèrs ath laguens.
Cosette la dauric; ja non auie pòur, ne curiosèr, senon un principi d’impaciéncia.
Treiguec dera envolòpa çò que contenguie, qu’ère un quadernet de papèr, de huelhes numerotades, qu’en cadua d’eres i auie ues linhes, que li semblèren a Cosette de polida e eleganta letra.
Cosette cerquèc un nòm, mès non i ère; cerquèc ua signatura, mès tanpòc i ère.
Entà qui anaue dirigit aquerò?
Entada era probablaments, donques qu’ua man auie plaçat aqueth paquet en sòn banc.
De qui venguie aquerò?
Ua fascinacion irresistibla se senhoregèc d’era; sagèc de deishar de uelh aqueri papèrs que tremolauen ena sua man; guardèc entath cèu, entath carrèr, entàs càcies plies de lum, entàs palomes que volauen sus un losat pròche, e dempús era sua guardada queiguec ara prèssa sus eth manuscrit, e se didec que li calie liéger çò que contenguie.
Guardatz se qué liegec.
IV.- Un còr jos ua pèira.
Era reduccion der univèrs en un solet èsser, era dilatacion d’un solet èsser entà Diu; aquerò qu’ei er amor.
Er amor ei era salutacion des angels as astres.
Be n’ei de trista era amna quan ei trista per amor!
Quin uet tant immens ei era abséncia der èsser qu’aumplís eth mon!
Qué vertadèr ei qu’er èsser estimat vie a èster Diu!
Se comprenerie que Diu auesse gelosia s’eth Pair de tot non auesse hèt evidentaments era creacion entara amna, e era amna entar amor.
Qu’ei pro un arridolet aubirat peth dejós d’un chapèu de crespon blanc damb ornaments de lilàs, entà qu’era amna entre en palai des sòmis.
Diu qu’ei darrèr de tot, mès eth tot amague a Diu.
Es causes son neres, es creatures son opaques.
Estimar a un èsser qu’ei hèr-lo transparent.
Certans pensaments son oracions.
I a moments que quinsevolh que sigue era actitud deth còs, era amna ei de jolhs.
Es aimants que son desseparadi enganhen era abséncia damb mil causes quimeriques, qu’an, ça que la, era sua realitat.
Se les empedís veder-se, non se pòden escríuer, mès an ua multitud de mieis misteriosi de correspondéncia.
S’envien eth cant des audèths, eth perhum des flors, er arridolet des mainatges, era lum deth solei, es alendades deth vent, es arrais des esteles, tota era creacion.
E per qué non?
Totes es òbres de Diu son hètes entà servir ar amor.
Er amor ei pro poderós entà emplegar ara natura sancera enes sòns messatges.
Ò primauèra!.
Tu ès ua carta que jo l’escriui!
Er avier pertanh mès ath còr qu’ara intelligéncia.
Er amor ei era soleta causa que pòt ocupar e aumplir era eternitat.
Er infinit qu’a besonh de çò inagotable.
Er amor qu’ei ua part dera amna madeisha: ei dera madeisha natura qu’era; coma era, ei un bualh divin; coma era, ei incorruptible, indivisible, imperible.
Ei ua particula de huec que s’està en nosati, qu’ei immortau e infinita, qu’arren pòt limitar, ne amortesir.
Se la sent usclar enquiath medoth, e se la ve lúder enquiath hons deth cèu.
Ò, amor!
Adoracions!
Delèit de dues amnes que se comprenen, de dus còrs que s’escambien er un per aute, de dues guardades que se penetren!
Vieratz entà jo!
Non ei vertat, felicitat?
Passègi de dus solets ena solitud!
Dies benedidi e enludernanti!
Bèth còp è soniat que de quan en quan se despenien quauques ores dera vida des angels e venguien aciu baish entà penetrar en destin des òmes.
Diu non pòt híger arren ara felicitat des que s’estimen, senon era duracion sense finau.
Ua eternitat d’amor, dempús d’ua vida d’amor, qu’ei un aument, plan que òc; mès acréisher ena sua intensitat madeisha era felicitat inefabla qu’er amor autrege ara amna d’aguest mon estant, qu’ei impossible enquia e tot entà Diu.
Diu qu’ei era plenitud deth cèu; er amor ei era plenitud der òme.
Guardatz ua estela per dus motius, pr’amor qu’ei luminosa, e pr’amor qu’ei impenetrabla; donques ath vòste costat auetz ua irradiacion mès leugèra e un mistèri mès gran, era hemna.
Toti, sense excepcion, qu’auem es nòsti èsser respirables.
Se mos manquen, mos manque er aire, e mos estofam.
Alavetz un se morís.
Morir per manca d’amor qu’ei terrible!
Era asfixia dera amna!
Quan er amor a honut e barrejat a dus èssers en ua unitat angelica e sagrada, aguesti èssers an trapat eth secret dera vida; non son senon es dus tèrmes d’un madeish destin; non son senon es dues ales d’un madeish esperit.
Estimatz, donc!
Lheuatz-vos!
Eth dia qu’ua hemna passe peth tòn dauant e despene lum en caminar, qu’ès perdut: estimes.
Ja non te cau hèr qu’ua causa: pensar en era tan contunhaments coma era pense en tu.
Çò que comence er amor, sonque pòt èster acabat per Diu.
Er amor vertadèr se desespère e s’embeline per un gant perdut, e a besonh dera eternitat entath sòn desinterès e entàs sues esperances.
Se compause ath còp de çò infinitaments gran e de çò infinitaments petit.
S’ès pèira, sigues asimant; s’ès planta, sigues sensitiua; s’ès òme, sigues amor.
Qu’arren ei pro entar amor.
Se s’a era felicitat, se desire eth paradís; se s’a eth paradís, se desire eth cèu.
Ò, tu qu’estimes, tot aquerò se trape en amor.
Apren a trapà’c.
Er amor a, madeish qu’eth cèu, era contemplacion, e ath delà eth delèit.
Be n’ei d’ombriu non saber era adreça dera casa dera sua amna!
Er amor qu’a causes de mainatge; es autes passions an foteses.
Menspredem es passions qu’amendrissen ar òme!
Aunorem ara que lo hè mainatge!
M’arribe ua causa estranha.
Sabetz qué?
Sò ena net: i a un èsser, qu’en anar-se’n, s’a hèt a vier eth cèu.
Èster ajaçadi amassa ena madeisha hòssa damb es mans entrelaçades, e de quan en quan enes tenèbres, amorassar-mos doçaments damb un dit; aquerò que serie pro entara mia eternitat.
Es que patitz pr’amor qu’estimatz, estimatz mès encara.
Morir d’amor, qu’ei víuer.
Estimatz.
Ua transfiguracion ombriua e estelada se barrege damb aguest suplici.
Que i a extasi ena agonia.
Ò, alegria des audèths!
Auetz eth cant pr’amor qu’auetz eth nin.
Er amor ei ua respiracion celestiau der aire deth paradís.
Còrs prigonds, anims illustradi, cuelhetz era vida coma Diu l’a hèta; era vida ei ua longa pròva, ua preparacion ininteligibla entà un destin desconeishut.
Aguest destin, eth vertadèr, comence, entar òme, en prumèr gradon der interior d’ua hòssa.
Alavetz se l’apareish quauquarren, e comence a distinguir çò mès important.
Çò definitiu; pensatz en aguesta paraula.
Es viui ven çò d’infinit; çò definitiu non se dèishe veir senon des mòrts.
Mentretant, estimatz e patitz, demoratz e contemplatz.
Malerós eth que non age estimat senon còssi, formes, aparences!
Era mòrt l’ac treirà tot.
Estimatz as amnes, e les tornaratz a trapar.
È trapat en carrèr a un joen plan praube qu’estimaue.
Amiaue un chapèu vielh, ua levita usada, damb es codes trincadi; era aigua se calaue enes sues sabates, es astres ena sua amna.
Be n’ei de gran èster estimat!
Mès, encara n’ei mès estimar!
Eth còr se hè eròi a truca de passion.
Sonque se compause de çò mès blos; sonque s’empare en çò mès gran e naut.
En eth non pòt germiar un pensament indigne coma non pòt germiar ua ortiga en ua glacèra.
Era amna elevada e serena, inaccessibla as passions, domine es bromes e es ombres d’aguest mon, es holies, es mentides, es òdis, era vanitat, era misèria, abite eth blu deth cèu, e non sent senon es commocions prigondes e sosterranhes deth destin, coma es cims des montanhes senten es tremolors dera tèrra.
Se non i auesse qui estimèsse, que s’amortarie eth solei.
V.- Cosette dempús dera carta.
Pendent aguesta lectura, Cosette anaue queiguent de man en man ena meditacion.
En moment que lheuèc es uelhs dera darrèra linha deth quadèrn, er oficiau passèc trionfant per dauant deth brescat.
Cosette lo trapèc orrible.
Tornèc a campar eth quadèrn.
Qu’ère escrit, pensaue Cosette, damb ua letra plan beròia; dera madeisha man mès damb tinta desparièra, ja nera, ja blanquinosa, coma quan se bote era tinta en tintèr, e per tant, en dies desparièrs.
Qu’ère, donc, aquerò, un pensament que s’auie vessat aquiu, d’alendada en alendada, irregularaments, sense orde, sense causida, sense objècte, ar edart.
Cosette non auie liejut jamès quauquarren parièr.
Aqueth manuscrit qu’en eth vedie claretat mès qu’escurina, li costaue eth madeish efècte qu’un santuari miei dubèrt.
Cada ua des sues misterioses linhes ludie enes sòns uelhs, e li negaue eth còr damb ua lum estranha.
Era educacion qu’auie recebut l’auie parlat tostemp dera amna, e jamès der amor; tau que se se parlèsse dera brasa sense parlar dera ahlama.
Aqueth manuscrit de quinze planes li revelaue doçaments e de ressabuda tot er amor, eth destin, era vida, era eternitat, eth principi e era fin.
Qu’ère coma ua man que s’auesse dubèrt e l’auesse lançat, de pic, un sarpat d’arrais.
Desnishaue en aqueres linhes ua natura apassionada, arderosa, generosa, aunèsta; ua volentat sagrada, un immens dolor, ua esperança immensa; un còr sarrat, e un extasi manifèst.
E qué ère aqueth manuscrit?
Ua carta.
Ua carta sense donades, sense nòm, sense data, sense signatura, pressanta e desinteressada, enigma compausat de vertats; messatge d’amor escrit entà èster amiat per un àngel, e liejut per ua vèrge; cita balhada dehòra dera tèrra; bilhet amorós d’un hantauma entà ua ombra.
Qu’ère ua amna absenta, tranquilla e oprimida, que semblaue prèsta a refugiar-se ena mòrt, e qu’enviaue a ua auta amna absenta eth secret deth sòn destin, era clau dera vida, er amor.
Aquerò auie estat escrit damb es pès ena hòssa e eth dit en cèu.
Aqueres linhes, qu’auien queigut ua a ua sus eth papèr, se poirien cridar gotes dera amna.
Mès, de qui podien èster aqueres planes?
Qui les auie escrit?
Cosette non trantalhèc ne ua menuta.
Sonque un òme.
Eth!
Que s’auie illuminat era sua amna; tot auie tornat a aparéisher; experimentaue ua alegria indicible e ua angónia prigonda.
Qu’ère eth!
Eth, qui l’escriuie!
Eth, qui ère aquiu!
Eth, qu’auie passat eth braç a trauèrs deth brescat!
Mentre era lo desbrembaue, eth l’auie trapat.
Mès, l’auie desbrembat?
Non, jamès!
Qu’ère ua holia credè’c per un solet moment; que l’auie estimat e adorat tostemp.
Eth huec s’auie caperat, e auie estat amagat pendent bèth temps; mès era lo vedie: non auie hèt qu’ahiscar un shinhau e ja ludie de nauèth e l’usclaue.
Aqueth quadèrn qu’ère coma un bualh queigut dera amna der aute entara sua.
Sentie començar de nauèth eth huec; s’aprigondie en cada paraula deth manuscrit.
Be me’n sai de tot aquerò!
Qu’ei çò qu’è liejut enes sòns uelhs.” Quan venguec de lieger-la per tresau viatge, eth tenent Teodul tornèc a passar peth dauant deth brescat en tot hèr sonar es esperons, çò que hec quilhar es uelhs de Cosette, que lo trapèc alap, pèc, nèci, presumit, desagradiu, shordaire i plan lèg.
Er oficiau credec que li calie dirigir un arridolet; mès Cosette se virèc avergonhada e irritada.
De boni talents l’aurie lançat quauquarren en cap.
Se n’anèc, donc, entrèc ena casa, e s’embarrèc en sòn quarto pr’amor de tornar a liéger eth manuscrit, pr’amor d’aprener-lo de memòria, e entà pensar.
Quan l’auec liejut, lo punèc e lo botèc en sòn corset.
Qu’ère causa hèta: Cosette auie queigut en prigond amor serafic: venguie de daurir-se er abisme der Eden.
Cosette s’estèc tot eth dia en ua sòrta d’encaborniament.
A penes pensaue; es sues idies èren en estat d’un camishèth endrabat en sòn cervèth; non artenhie reflexionar; demoraue a trauèrs d’estrementides quauqua causa vaga.
Non gausaue prometer-se arren, e non volie remir-se arren; crotzauen peth sòn ròstre ombres palles, e caudheireds peth sòn còs.
Li semblaue, en bèri moments, que se calaue en çò de quimeric; e se didie: “Ei aquerò reau?”, e paupaue eth papèr estimat jos eth sòn vestit, lo sarraue contra eth sòn còr, sentie es plecs en sòn pièch, e se Jean Valjean l’auesse vist en aqueth moment, s’aurie estrementit dauant d’aquera alegria luminosa e desconeishuda que brotoaue des sòns uelhs.
Qu’ei eth!
E credie que l’ac auie hèt a vier ua intervencion des angels; un edart celestiau.
Ò, transfiguracions der amor!
Ò, sòmis!
Aguest edart celestiau, aguesta intervencion des angels qu’ère era bòla de pan lançada d’un panaire en aute panaire; deth pati de Carlemanh ena Tuta des Leons, per dessús des losats dera Fòrça.
VI.- Es vielhs an neishut entà gésser a prepaus.
Quan arribèc era net, gessec Jean Valjean, e Cosette se vestic.
Se pientèc dera manèra que l’estaue mielhor, e se botèc un vestit, qu’eth sòn còs auie recebut un còp d’estalhants mès, e deishaue veir per un descotelat eth neishement deth còth; qu’ère, coma diden es joenes, “un shinhau indecent”.
Non ère, plan que òc, indecent; mès qu’ère mès polit que cap aute.
Se vestic d’aguesta sòrta sense saber se per qué!
Volie gésser?
Non.
Demoraue ua visita?
Non.
En escurir baishèc en jardin.
Era tia Santos ère ocupada ena codina, que daue entath pati deth darrèr.
Comencèc a passejar jos es arbes, separant es arrames de quan en quan, damb era man, donques que n’auie de fòrça baishes.
Atau arribèc en banc.
Aquiu qu’ère encara era pèira.
Se seiguec, e botèc era sua blanca man sus era pèira, coma se volesse amorassar-la e balhar-li agraïment.
Còp sec sentec aguesta impression indefinibla que s’experimente, antanplan sense veir, quan s’a un ath darrèr, de pès.
Virèc eth cap e se lheuèc.
Qu’ère eth.
Auie eth cap descubèrt; semblaue palle e prim; a penes se distinguie eth sòn vestit nere.
Eth crepuscul emblanquie eth sòn beròi front, e curbie es sòns uelhs de tenèbres.
Qu’auie quauquarren pròpi dera mòrt e dera net jos un vel d’incomparabla doçor.
Eth sòn ròstre ère illuminat pera claror deth dia que s’amòrte, e peth pensament d’ua amna que se’n va. Semblaue que non ère encara hantauma; mès que ja non ère òme.
Eth sòn chapèu ère queigut a quauqui passi entre era èrba.
Cosette, pròcha a s’estavanir, non hec ne un solet crit.
Arreculèc tot doç donques que se sentie atreiguda.
Eth non se botgèc.
Cosette sentie era guardada des sòns uelhs, que non podie veir, a trauèrs d’un vel inefable e trist que l’enrodaue.
Cosette, en hèr repè, trapèc un arbe, e s’apuèc en eth; sense aguest arbe qu’aurie queigut en solèr.
Alavetz entenec era sua votz, aquera votz que reauments non auie entenut jamès, qu’a penes subergessie deth mormolh des huelhes, e que gasulhaue: Desencusatz-me; só aciu.
Auetz liejut çò qu’è botat en aguest banc?
M’arreconeishetz?
Non vos cau pòur de jo.
Vo’n brembatz d’aqueth dia, hè ja fòrça temps, que me guardéretz?
Siguec en Luxembourg, près deth gladiador.
E deth dia que passéretz près de jo?
Eth 16 de junh e eth 2 de junhsèga.
Que harà un an.
Non vos è vist de hè ja bèth temps.
L’è preguntat ara logatàira des cagires e m’a dit que ja non vos vedie.
Vos estàuetz en un tresau estatge d’ua casa naua deth carrèr der Oest; ja vedetz que me’n sai.
Jo vos seguia.
Qué me calie hèr?
Dempús auetz despareishut.
Me pensè que passàuetz un còp mentre jo liegia jornaus jos es arcs der Odeon, e corrí; mès non, qu’ère ua joena qu’amiaue un chapèu coma eth vòste.
De nets vengui aciu.
Non cranhetz pas, arrés me ve; vengui entà guardar es vòstes hièstres d’apròp.
Camini plan doçaments entà que non m’entenegatz, pr’amor que poiríetz auer pòur.
Era auta net qu’èra ath vòste darrèr, vos virèretz e hugí.
Un viatge vos è entenut cantar; que siguí erós.
Vos hè mau que vos entena cantar a trauèrs des persianes?
Aquerò non vos hè mau, vertat?
Ja’c vedetz, qu’ètz eth mèn àngel; deishatz-me vier; me pensi que me vau a morir.
Se vo’n sabéssetz!
Vos adòri!
Desencusatz-me; vos parli e non sai se qué vos digui; dilhèu vos shòrdi.
Vos shòrdi?
Eth la cuelhec; era s’estavanie; la cuelhec enes sòns braci, la sarrèc sense auer consciéncia de çò que hège e la tenguec tremolant.
Qu’ère coma s’auesse eth cap plen de hum, vedie passar relampits dauant des sòns uelhs, es sues idies s’esbugassauen, li semblaue que hège un acte religiós e que cometie ua profanacion.
Ath delà d’aquerò, non experimentaue eth mendre desir entad aquera hemna seductora, qu’es sues formes sentie sus eth sòn pièch.
Qu’ère perdut d’amor.
Li cuelhec ua man e se la botèc sus eth còr.
Sentec eth papèr qu’auie aquiu e gasulhèc:
M’estimatz, donc?
Cosette responec damb ua votz tan baisha, que non ère qu’ua bohada qu’a penes s’entenie.
Cara-te!
Ja te’n sabes!
E amaguèc eth sòn ròstre rogit en pièch deth joen capinaut e embriac.
Queiguec sus eth banc e era ath sòn costat.
Non auien ja paraules.
Es esteles comencèren a lúder.
Com siguec qu’es sòns pòts se trapèren?
Com ei qu’er audèth cante, qu’era nhèu se hon, qu’era ròsa se daurís, qu’eth mai escampilhe era sua fragància, qu’era auba emblanquís darrèr des arbes neri en cim des ticolets?
Un punet; aquerò siguec tot.
Es dus s’estrementiren e se guardèren ena ombra damb es uelhs ludents.
Non sentien ne eth hered dera net, ne era heredor dera pèira, ne era umiditat dera tèrra, ne era umiditat des huelhes; se guardauen e auien eth còr plen de pensaments.
Que s’auien cuelhut es mans sense encuedar-se’n.
Era non li preguntaue arren; non pensaue ne tansevolh per a on auie entrat e com s’auie calat en jardin.
Li semblaue ja tan simple que siguesse aquiu!
De quan en quan eth jolh de Mario tocaue eth jolh de Cosette, e ambdús s’estrementien.
A intervaus, Cosette blecassejaue ua paraula.
Era sua amna tremolaue enes sòns pòts coma ua gota d’arrosada en ua flor.
Pòc a pòc se parlèren.
Dera expansion se passèc entath silenci, qu’ei era plenitud.
Era net ère serena e esplendida peth dessús des sòns caps.
Aqueri dus èssers purs, coma dus esperits, s’ac dideren tot; es sòns sòmis, es sues felicitats, es sòns extasis, es sues quimères, es sues debilitats; com s’auien adorat de luenh, com s’auien desirat, e era sua desesperacion quan auien deishat de veder-se.
Se fideren en ua intimitat ideau, qu’arren podie aumentar, çò qu’auien de mès amagat e misteriós.
Se condèren damb ua fe candida enes sues illusions tot çò qu’er amor, era joenesa e era rèsta dera mainadesa qu’auien les hège pensar.
Aqueri dus còrs se vessèren er un ar aute, de sòrta qu’ath cap d’ua ora, eth auie era sua amna en era, e era, era amna en eth.
Se penetrèren, s’embelinèren, s’enludernèren.
Quan acabèren, quan s’ac dideren tot, era repausèc eth cap ena espatla de Mario e li preguntèc:
Com vos cridatz?
Jo me cridi Mario, e vos?
Jo me cridi Cosette.
Libre siesau: Eth mainatge Gavroche.
I.- Coquinaries deth vent.
Dempús 1823, tant qu’era tauèrna de Montfermeil s’escurie e despareishie de man en man, non en abisme d’ua falhita, senon en escoladèr des deutes petiti, es Thenardier auien auut uns auti dus hilhs, ambdús varons; damb aguesti qu’èren cinc, dues hemnes e tres varons, çò qu’ère massa.
Era Thenardier s’auie desembarrassat des dus darrèrs, quan encara èren fòrça petits, damb ua felicitat particulara.
Qu’auem dit, damb rason, desembarrassat, pr’amor qu’en aquera hemna non i auie qu’un bocin de natura; fenomèn que n’auem mès d’un exemple.
Coma era mariscala dera Mothe-Houdancourt, era Thenardier sonque ère mair entàs sues hilhes.
Aquiu s’acabaue era sua maternitat.
Eth sòn òdi ath genre uman començaue enes sòns hilhs; peth costat d’aguesti era sua mauvestat qu’ère talhada a pic, e eth sòn còr auie en aguest lòc un lugubre escarpament.
Coma ja auem vist, menspredaue ath màger e auie en òdi as auti dus.
Per qué?, perque òc.
Eth motiu mès temible, e era responsa mès incontestabla ei perque òc.
Expliquem se com es Thernardier auien arribat a desliurar-se des sòns dus darrèrs hilhs, e enquia e tot a trèir-ne profit d’eri.
Aquera Magnon, que n’auem parlat en un aute lòc, ère era madeisha qu’auie artenhut treir ua pension ath malerós Gillenormand entàs dus hilhs qu’auie.
S’estaue en cai des Celestins, ena cantonada der ancian carrèr der Almizclero qu’a hèt tot çò de possible entà cambiar en bona flaira, era sua mala fama.
Eth lector rebrembarà era grana epidèmia de diftèria qu’assolèc, hè trenta ans, es barris dera aurèra deth Sena en París, e de qué era sciéncia se profitèc entà experimentar a grana escala era eficàcia des insuflaciones d’alum, tan utilaments remplaçades, aué, pera tintura de iòde.
En aquera epidèmia era Magnon perdec en un solet dia as sòns dus hilhs, er un peth maitin e er aute pera tarde.
Aguesti ueitanta francs èren pagadi exactaments en nòm deth senhor Gillenormand, peth sòn administrador senhor Barge, portièr retirat, carrèr deth Rei de Sicilia.
Defuntadi es mainatges, era pension qu’ère acogada.
Era Magnon cerquèc un recurs.
En aquera tenebrosa massonaria deth mau, que formaue part, se sap tot, se sauve eth secret e se prèsten toti ajuda mutuauments.
Era Magnon auie besonh de dus hilhs; era Thenardier les auie, e precisaments deth madeish sèxe, dera madeisha edat.
Aquerò qu’ère un bon apraiament entara ua e un bon plaçament entara auta.
Es mainatges dera Thenardier vengueren a èster es mainatges dera Magnon.
Aguesta se mudèc deth cai des Celestins entath carrèr de Clocheperce.
En París, era identitat qu’estaque a un individú ada eth madeish se trinque d’un carrèr en aute.
Er estat civil, que non intervenguie en arren, non reclamèc, e era substitucion se hec dera manèra mès aisida deth mon.
Solet era Thenardier exigic, peth prestatge des sòns hilhs, dètz francs ath mes, qu’era Magnon prometec, e enquia paguèc.
Non mos cau díder qu’eth senhor Guillenormand seguic pagant.
Cada sies mesi venguie a veir as mainatges, e non se n’encuedèc deth cambi.
Senhor, li didie era Magnon, com se retiren a vos!
Thenardier que trapaue de bon hèr toti es desguisaments, profitèc aguesta escadença entà convertir-se en Jondrette.
Es sues dues hilhes e Gavroche, a penes auien auut temps de notar qu’auien dus frairs.
En certans grads de misèria s’apodère dera amna ua espècia d’indiferéncia espectrau, e se ve as èssers coma larves.
Es persones mès pròches se presenten coma vagues formes dera ombra, qu’a penes se distinguissen deth hons bromós dera vida, e se confonen facilaments en çò d’invisible.
Era net deth dia qu’era Thenardier auie autrejat as sòns dus hilhs ara Magnon damb volentat exprèssa de renonciar ada eri entà tostemp, auec o simulèc auer un escrupul; e li didec ath sòn marit:
Mès aquerò qu’ei abandonar ad aguesti mainatges!
Thenardier, magistrau e flematic, amortèc er escrupul damb aguesta senténcia:
Jean Jacob Rousseau hec encara mès!
Era mair passèc alavetz der escrupul ara inquietud.
E se mos perseguisse era policia?
Thenardier responec:
Tot qu’ei permetut.
Ath delà, non i a cap interès en suenhar dus hilhs que non an un sò horadat.
Era Magnon qu’ère ua varietat eleganta deth crim.
Auie compde deth suenh personau.
Dividie era sua cramba, moblada d’ua manèra estranha e miserabla, coma ua astuta lairona anglesa afrancesada.
Aguesta anglesa, que s’auie naturalizat en París, recomanabla pes sues riques relacions, intimaments estacada as midalhes dera bibliotèca e as diamants dera senhoreta Mars, siguec dempús celèbra enes annaus deth crim: se cridaue era senhoreta Miss.
Es dus mainatges, que entà didè’c atau, queigueren en sòrt ara Magnon, non aueren de qué planher-se.
Recomandi pes ueitanta francs, qu’èren suenhadi coma tot aquerò qu’ei espleitat; non anauen mau jargadi, ne mau alimentadi; qu’èren tractadi coma uns “senhorets”; qu’èren, plan, fòrça mielhor damb ea sua faussa mair, que damb era sua vertadèra mair.
Era Magnon se hège era senhora e non parlaue en calò ath sòn dauant Atau se passèren quaui ans.
Thenardier auguraba ben.
Un dia que Magnon li hège a vier es dètz francs de cada mes, li didec:
Que mos calerà qu’eth “pair” les balhe educacion.
Mès, de ressabuda, aqueri dus mainatges, pro ben protegidi enquia alavetz, enquia e tot pera mala sòrt, sigueren lançadi bruscaments ena vida e se vederen obligadi a començar a recorrer-la.
Un empresonament en massa des maufactors, coma eth dera tuta de Jondrette, que de besonh li calie complicar-se damb requisitòries e presons ulteriores, qu’ei un vertadèr desastre entad aguesta repugnanta contrasocietat amagada, que viu jos era societat publica; ua aventura d’aguesta sòrta arrossègue ath sòn darrèr tota sòrta d’esbauci en aguest mon ombriu.
Era catastròfa des Thenardier costèc era catastròfa dera Magnon.
Es dus mainatges jogauen en aqueth moment en pati e non vederen arren d’aguesta catastròfa.
Quan tornèren trapèren era pòrta barrada e era casa ueda.
Un sabatèr d’un portau de dauant les cridèc, e les autregec un papèr, que “sa mair” les auie deishat.
En papèr i auie escrita ua adreça: “Senhor Barge, administrador, deth Rei de Sicilia, numèro 8”.
Er òme deth portau les didec:
Que ja non viuetz aquiu.
Anatz-vo’n.
Aguesta casa ei apròp.
Preguntatz eth camin damb aguest papèr.
Es mainatges se n’anaèren, amiant eth màger ath mendre, damb eth papèr que les auie de guidar ena man.
Auien hered; es sòns ditets holadi se barrauen mau e a penes sostenguien eth papèr.
En virar eth carrèr Clocheperce, se lo hec a vier ua volada d’aire, e coma ja hège nets, non lo podec trapar.
Se meteren, donc, a vagar pes carrèrs.
II.- Que se veirà se com Gavroche sabec trèir profit de Napoleon eth Gran.
Era primauèra en París sòl èster interrompuda per brises aspres a agudentes que lo dèishen a un, non gelat, mès òc arraulit de hered; aguestes brises qu’entristissen es mès polits dies, còsten eth madeish efècte qu’aguestes volades d’aire hered qu’en un quarto temperat se calen pes traucs des hièstres o des pòrtes mau barrades.
Semble qu’era escura pòrta der iuèrn s’a demorat miei dubèrta, e dèishe entrar eth vent.
Ena primauèra de 1832, epòca qu’apareishec era prumèra gran epidèmia d’aguest sègle en Euròpa, aguestes brises sigueren mès incomòdes e ponhentes que jamès; qu’ère que i auie ua pòrta mès glaciau encara qu’era der iuern miei dubèrta: ère era pòrta deth sepulcre.
Se sentie en aguesta brisa er alend deth colèra.
Jos eth punt d’enguarda meteorologic, aguesti vents hereds auien de particular que non excludien ua grana tension electrica; e crebèren en aquera epòca diuèrses tempèstes, acompanhades de relampits e de trons.
Ua tarde qu’aguestes brises bohauen rudaments, de sòrta que semblaue auer tornat eth mes de gèr, e es parisencs s’auien tornat a botar es abrics, Gavroche, tremolant alègraments de hered jos es sòns pelhòts, ère de pès e coma en extasi dauant d’ua perrucaria des entorns deth carrèr der Olm de Sant Gervasi.
Amiaue un mocador de lan de hemna, cuelhut non sabem pas a on, que damb eth s’auie hèt un tapaboques; semblaue qu’admiraue prigondaments ua figura de cera descotelada e ornada damb flors d’irangèr, que daue torns ena veirina, mostrant eth sòn arridolet as passejaires entre dus quinquets; mès, en realitat observaue era botiga entà veir se podie “panar” dera veirina un talh de savon, pr’amor de vener-lo de seguit per un sòu a un “perruquèr” des entorns.
Fòrça dies esdejoaue damb un d’aguesti talhs, e cridaue ad aguest trabalh, qu’entada eth auie adretia, “hèr era barba as barbèrs.” Contemplant, donc, era pipa, e guardant eth talh, didie entre dents:
Dimars.
Que non ei dimars.
Siguec dimars?
Dilhèu ei dimars.
Sabi pas a qué se referie aguest monològ.
Se per edart se referie ath darrèr còp qu’auie minjat, hège ja tres dies, donques que ja ère diuendres.
Eth barbèr, ena sua botiga, cauhada per ua bona humeneja, arrasaue a un parroquian e hège de quan en quan ua lucada oblicua ad aguest enemic, ad aguest coquin gelat e descarat qu’amiaue es dues mans enes pòches, encara qu’er esperit ère evidentaments dehòra deth còs.
Tant que Gavroche examinaue era pipa, era veirina e eth savon de Windsor, dus mainatges, d’estatura desparièra, vestidi damb netedat, e menors qu’eth, er un coma de sèt ans, e er aute coma de cinc, heren virar timidaments eth picapòrt e entrèren ena botiga demanant quauquarren, ua aumoina dilhèu, damb un mormolh planhós, que semblaue mèsalèu un panteish qu’ua suplica.
Parlauen es dus ath còp, e es sues paraules èren ininteligibles, pr’amor qu’es somics estofauen era votz deth mendre, e eth hered hège tremolar es dents deth màger.
Eth barbèr se virèc damb ròstre airós, e sense deishar era sua navaja, en tot possar ath màger damb era man quèrra, e ath mendre damb eth jolh, les hec enlà, e barrèc era pòrta dident:
Vier a heredar-mos entad arren!
Es dus mainatges se meteren a caminar plorant.
Damb tot aquerò s’auie presentat ua broma e començaue a plòir.
Gavroche correc ath sòn darrèr, les artenhec, e les didec:
Qué vos cau, mainatges?
Non sabem a on dormir, responec eth màger.
E aquerò ei tot?
Vai, quina causa!
E ploratz per aquerò?
E cuelhent, a trauèrs dera sua superioritat un shinhau grossièra, un accent de trenda autoritat e de doça proteccion, higec:
Creatures, vietz damb jo.
Òc, senhor, didec eth màger.
E es dus lo seguiren, madeish qu’aurien seguit a un arquevesque, e deishèren de plorar.
Gavroche les hec pujar peth carrèr de Sant Antoni en direccion tara Bastilha.
Eth coquin, ath còp que s’aluenhaue, hec ua guardada indignada e retrospectiua ara perrucaria.
Que non a còr aguest merluça, gasulhèc, que semble un anglés.
Ua gojateta, que vedec partir as tres en fila damb Gavroche ath cap, s’estarnèc en ua arridalhada.
Aguesta arridalhada qu’ère ua manca de respècte entath grop.
Bon dia, senhoreta Omnibus, li didec Gavroche.
E un instant dempús, en tot brembar-se’n deth perruquèr, higec:
Que me sò enganhat, non ei un merluça, ei ua sèrp.
Eth perruquèr l’auie tornat agressiu, e apostrofèc, sautant un arriuet, a ua portièra barbuda e digna de trapar a Fausto en Brocken, qu’amiaue era escampa ena man.
Senhora, li didec, gessetz damb eth vòste shivau?
E ath còp esposquèc de hanga es bòtes lustrades d’un passejaire.
Brigand!, sorrisclèc eth passejaire furiós.
Gavroche treiguec eth nas deth tapaboques.
Se planh eth senhor?
De tu!, didec eth passejaire.
Que s’a barrat eth burèu, e ja non admeti reclamacions.
Mentretant anauen pujant eth carrèr, e descurbic jos ua pòrta-cochera a ua praubeta de tretze a catorze ans, gelada, e damb un vestidet tan cuert qu’a penes l’arribaue en jolh.
Era mainada començaue a èster ja grana entà amiar aguest vestit.
Eth desvolopament que sòl jogar aguestes males passades, e eth vestit se hè cuert precisaments en moment qu’era nudetat se hè indecenta.
Prauba mainada!, didec Gavroche.
Ne tansevolh a pantalons.
E en tot treir-se eth mocador de lan qu’amiaue en còth, lo botèc sus es espatles primes e macades dera prauba, vient a èster chal eth tapaboques.
Era mainada lo contemplèc estonada e recebec eth chal en silenci.
En cèrt grad de misèria, eth praube en sòn estupor non plore ja eth sòn mau ne arregraís eth ben.
Hèt aquerò, didec Gavroche:
Dempús d’aguest “bè!..” redoblèc era sua fòrça era ploja.
Aguesti cèus dolents que castiguen es bones accions.
A!, exclamèc Gavroche.
Qué signifique aquerò?
Un aute còp plò.
Bon Diu, s’aquerò seguís atau, retiri eth men abonament.
E seguic eth sòn camin.
E guardant as bromes, didec:
Que t’as shordat!
Es dus mainatges lo seguien.
En passar per dauant d’un d’aguesti estrets brescats qu’indiquen ua hornaria, pr’amor qu’eth pan se bote coma er aur darrèr des rèishes de hèr, se virèc Gavroche, e didec:
Èp!, mainatges, auetz minjat?
Gavroche.
Ja’c sai, didec Gavroche.
Es gossets que s’ac mingen tot.
E contunhèc dempús un moment de silenci:
Qu’auem perdut as autors des nòsti dies.
Aquerò non està ben, coquins.
Qu’ei plan pèc perder-se coma persones d’edat.
A!, Ça que la, mos cau lutar.
Ath delà d’aquerò, non les hec cap pregunta.
Quina causa mès simpla que non auer domicili?
Eth màger des dus mainatges, autrejat ja lèu complètaments ara prèsta indiferéncia dera mainadesa, exclamèc:
Aquerò qu’ei plan trist.
Innocenta creatura!, responec Gavroche.
Miss.
Pèc, didec Gavroche.
En tot aquerò, s’auie arturat, e caminaue hège quauques menutes paupant e escorcolhant toti es cornèrs qu’auie enes sòns pelhòts.
Fin finau lheuèc eth cap damb ua expression non satisfèta, mès en realitat trionfanta.
Padegatz-vos, pipòtets.
Que ja auem damb qué sopar es tres.
E treiguec dera pòcha un sòu.
E sense balhar temps as dus mainatges entà alegrar-se, les empossèc ath sòn dauant entara botiga d’un hornèr e botèc eth sòu en taulatge, cridant:
Mosso!
Cinc centims de pan.
Eth hornèr, qu’ère eth patron en persona, cuelhec un pan e un guinhauet.
En tres bocins, mosso!, cridèc Gavroche, en tot híger damb dignitat:
E en veir qu’eth hornèr, dempùs d’auer examinat as tres comensaus, auie agarrat un pan nere, se metec ath hons eth dit en nas, damb ua aspiracion tant imperiosa coma s’auesse entre es dits un povàs de tabac de Federic eth Gran, e dirigic entath ròstre deth hornèr aguest apostròf indignat:
Quéiaquerò?
Es lectors que se pensen veir en aguesta interpelacion de Gavroche ua paraula russa o polaca, o un d’aguesti crits sauvatges qu’es yoways e es botocudos (pòbles amerindis) se dirigissen d’un costat en aute der arriu, a trauèrs des solituds, les cau saber que non ei qu’ua frasa que diden cada dia (es lectors), ua frasa que vò díder: Qué ei aquerò?
Eth hornèr comprenec perfèctaments, e responec:
Qu’ei pan; bon pan de dusau classa.
Pan blanc, mosso!
Pan savonat.
Que convidi jo.
Eth hornèr non podec mens d’arrir, e talhant eth pan blanc, les guardèc d’ua manèra pietosa, que li choquèc a Gavroche.
A, galopo!, didec.
Non voletz mesurar a toesas?
Tietz en compde que botadi es tres er un dessús der aute, a penes mesurauen ua toesa.
Eth hornèr, tanlèu talhèc eth pan, se sauvèc eth sòu, e Gavroche les didec as dus mainatges:
Jamad6.
Es mainatges se guardèren estonadi.
Gavroche se metec a arrir.
Cara!, qu’ei vertat, encara non ac comprenen.
Son tan petiti!
E higec:
Minjatz.
E ath còp les balhèc a cadun un bocin de pan.
E, pensant qu’eth mager, que li semblaue mès digne dera sua convèrsa, meritaue ua distincion especiau, e li calie pèrder quinsevolh temor entà satisfèr era sua hame, li didec balhant-li eth bocin mès gròs:
Bota aguesta cartocha en fusilh.
Qu’auie un tròç mès petit qu’es auti dus e se lo demorèc eth.
Es praubi mainatges ère ahaimadi, e Gavroche se’n sabec.
Tant que nhacauen eth pan de boni talents ocupauen era hornaria, qu’eth sòn patron, dempús d’auer crubat, les contemplaue emmaliciat.
Tornem entath carrèr, didec Gavroche.
E cuelheren era direccion dera Bastilha.
De quan en quan, quan passauen per dauant des botigues illuminades, eth mainatge mendre s’arturaue entà guardar era ora en un relòtge de plom, qu’amiaue penjat deth còth en un cordon.
Qu’ei vertadèraments un auderèth, didie Gavroche.
E dempus gasulhaue cogitós entre dents:
Qu’ei parièr.
Se jo auessa pipòts, les educaria mielhor.
Quan s’anauen acabant ja eth tròç de pan arribauen en angle d’aqueth lugubre carrèr des Dances, qu’ath sòn hons se desnishe eth hiestron baish e ostil dera Fòrça.
Ès tu, Gavroche?, didec un.
E tu, Montparnasse?, didec Gavroche.
Qu’ère un òme que venguie d’apressar- se ath coquin; qu’ère Montparnasse, desguisat damb lunetes blues, mès non desfigurat entà Gavroche.
Qu’as estil, paraula d’aunor.
Chiiis!, non parles tan naut, didec Montparnasse.
E se hec a vier viuaments a Gavroche luenh dera lum des botigues.
Es dus mainatges les seguien maquinauments agarradi dera man.
Quan sigueren jos era escura arquivòuta d’ua pòrta-cochera, ar abric des guardades e dera ploja, preguntèc Montparnasse.
Sabes entà on vau?
A maridar-te damb era veuda!, responec Gavroche.
Comedian!
E Montparnasse higec:
Vau a cercar a Babet.
A!, didec Gavroche; ara se cride Babet.
Montparnasse baishec era votz.
Non era, senon eth.
A!, Babet.
Òc, Babet.
Jo lo hèja en croton.
S’a escapat, responec Montparnasse.
E li condèc rapidaments ath coquin qu’aqueth madeish maitin Babet auie estat transportat entara Portaria e s’auie escapat, cuelhent era quèrra en sòrta de cuélher era dreta en “corredor dera instruccion”.
Gavroche admirèc aguesta abiletat.
Be n’ei de charlatan!, didec.
Montparnasse higec quauqui detalhs sus era evasion de Babet e acabèc dident:
Ò, aquerò que non ei tot.
Gavroche, tant que parlaue, auie agarrat un baston que Montparnasse amiaue ena man, e auie tirassat maquinauments dera part superiora, en tot trèir era huelha d’un punhau.
Montparnasse guinhèc un uelh.
Macareu!, higec Gavroche, te vas a acarar damb es crochets?
Sabi pas, responec Montparnasse damb indiferéncia.
Qué vas a hèr aguesta net?
Montparnasse cuelhec de nauèth eth ton grèu, e didec gasulhant es paraules:
Negòcis.
E, cambiant de còp de convèrsa: A prepaus!
Qué?
Ua aventura que m’arribèc er aute dia.
Sonque eth sermon, higec Gavroche.
Mès tu?, didec Montparnasse, entà on vas ara?
Gavroche li senhalèc es dus protegits, e didec:
Que vau a ajaçar ad aguesti mainatges.
A on?
Ena mia casa.
A on ei era tua casa?
Ena mia casa.
As, donc, casa?
Òc, è casa.
E a on demores?
En elefant, didec Gavroche.
Montparnasse, encara que de natura pòc pauruga, non podec tier ua exclamacion:
En elefant!
E qué?
Òc, en elefant!, responec Gavroche.
Quéteaquerò?
Aguesta ei ua auta paraula d’ua lengua qu’arrés escriu, e que toti parlen.
Quéteaquerò, signifique: “ Qué se passe”?
Era prigonda observacion deth coquin hec entrar a Montparnasse era cauma e eth sen, e l’inspirèc mielhors sentiments respècte dera sua cramba.
De vertat?, didec.
En elefant.
E s’està ben aquiu?
Fòrça ben, didec Gavroche.
E com i entres?
Entrant.
I a quauque horat?, preguntèc Montparnasse.
Plan!
Mès que non s’a de díder.
Entre es pautes deth dauant.
E tu escales.
Ja ac compreni.
Un cambi de man, cric, crac, e ja i é: arrés ac ve.
Après un moment de silenci, higec Gavroche:
Entad aguesti petits cercarè ua escala.
Montparnasse se metec a arrir.
A on dimònis t’as trapat ad aguesti ihons?
Gavroche responec damb simplicitat:
Que sòn un pipòts que m’a regalat un perruquèr.
Mentretant, Montparnasse s’auie demorat cogitós.
Que m’as arreconeishut aisidaments, gasulhèc.
Treiguec dera pòcha dus objèctes petiti, que non èren senon dus canons de ploma estropadi de coton, e se calèc un en cada horat deth nas.
Aquerò li transformaue eth nas.
Aquerò te desfigure, didec Gavroche.
Atau qu’ès mens lèg.
Montparnasse ère un joen beròi; mès Gavroche ère un trufaire.
Sense arrir, didec Montparnasse, com estongui?
Qu’auie variat eth timbre dera sua votz.
En un virament de uelhs, Montparnasse ère desconeishut.
Es dus mainatges que non auien entenut arren enquia aqueth moment, e qu’èren ocupadi en meter-se es dits en nas, s’apressèren en enténer aguest nòm e guardèren a Montparnasse damb un principi d’alegria e d’admiracion.
Malerosaments, Montparnasse ère cogitós.
Botèc era man ena espatla de Gavroche, e li didec accentuant aguestes paraules:
Aguestes frases estranhes costèren en coquin un efècte singular.
Se virèc ara prèssa, guardèc ath sòn entorn damb es sòns petiti uelhs ludents, e desnishèc a quauqui passi un agent de policia qu’ère d’esquia.
Gavroche deishèc anar un “a, ja compreni!”, que reprimic de seguic, e didec secodint era man de Montparnasse:
Se per edart bèra net m’as de besonh, vene a cercar-me.
Demori en entresòl; non i a portièr: preguntaràs peth senhor Gavroche.
Plan ben, didec Montparnasse.
E se separèren en tot dirigir-se Montparnasse entara Greve, e Gavroche entara Bastilha.
Eth mainatge de cinc ans arrossegat peth sòn frair, qu’ath còp ère arrossegat per Gavroche, virèc diuèrsi còps eth cap entà veir ath “palhassa”.
Era frasa enigmatica que Montparnasse auie avisat a Gavroche, era preséncia d’un agent dera policia, non auie mès secret qu’era assonància dig repetida cinc o sies còps de diuèrsa manèra.
Aguesta sillaba dig non prononciada isoladaments, senon barrejada artisticaments damb paraules d’ua frasa, que vò díder: Tiem compde, pr’amor que non se pòt parlar damb libertat.
Hè vint ans se vedie encara en angle sudest dera plaça dera Bastilha, près dera restanca deth canau format en anciana trencada dera preson-ciutadèla, un estranh monument que ja s’a esfaçat dera memòria des parisencs, e que se meritaue auer deishat bèra tralha, pr’amor qu’ère ua idia deth “membre der Institut, generau en cap dera armada d’Egipte.” Didem monument, perque non ère senon un esbòç, mès enquia e tot èster un esbòç, qu’ère un pensament prodigiós, ua esqueleta grandiosa d’ua idia de Napoleon, esqueleta que dus o tres còps de vent seguidi l’auien possat e amiat cada còp mès luenh, que s’auie hèt ja istoric, e auie cuelhut un caractèr definitiu, que contrastaue damb eth sòn aspècte provisionau.
Qu’ère un elefant de quaranta pès de nautada, bastit de husta e de maçonaria; auie ath sòn dessús ua tor que semblaue ua casa, pintada prumèr de verd per un pintor maladrèit, e dempús nere peth cèu, era ploja e eth temps.
En aqueth angle desèrt e descubèrt dera plaça, er ample front deth colòs, era sua trompa, es sues còrnes, era sua tor, era sua enòrma gropa, es sòns quate pès semblables a d’autes tantes colomnes, diboishauen pera net, en cèu estelat, un perfil susprenent e terrible.
Non se sabie se qué significaue: qu’ère ua espècia de simbòl dera fòrça populara; ère ua causa nera, enigmatica e immensa; ère un hantauma poderós, visible, e de pès, ath cant der espèctre invisible dera Bastilha.
Plan pòqui estrangèrs visitauen aqueth edifici; cap passejaire lo guardaue.
Qu’ère ja roïnós; en cada sason, es tròci de ges que li queiguien des costats li costaue nafres repugnantes.
Fòrça crebasses li serpauen eth vrente; dera coa li gessie ua husta, e entre es sues pautes li creishien nautes èrbes; e coma qu’eth nivèu dera plaça s’elevaue hège trenta ans ath sòn entorn per çò d’aguest movement contunhú e lent que lhèue insensiblaments eth solèr des granes ciutats, ère en un clòt, e semblaue qu’era tèrra s’en.honsaue damb eth sòn pes.
Qu’auie quauquarren dera lordèra que s’escampe e quauquarren dera majestat que se va a decapitar.
Coma ja auem dit, de nets cambiaue d’aspècte.
Era net qu’ei eth vertadèr miei de tot aquerò qu’ei ombra.
Quan barraue era net, eth vielh elefant se transfiguraue; cuelhie ua figura tranquilla e temibla ena formidabla serenor des tenèbres.
Coma que pertanhie ath passat, li convenguie era net; era escurina l’estaue ben ara sua granor.
En aguest moment rude, pesant, aspre, austèr, lèu difòrme, mès, solide, majestuós e plen d’ua sòrta de gravetat magnifica e sauvatge, a despareishut entà deishar regnar en patz era espècia de humeneja gigantesca, ornada damb eth sòn canon qu’a remplaçat ara ombriua fortalesa de nau tors, atau coma era classa mejana remplace ath feudalisme.
Qu’ei ua causa plan simpla qu’ua humeneja sigue eth simbòl d’ua epòca, qu’eth sòn poder ei contengut en ua marmita.
Aguesta epòca se passarà; ja s’està passant: comence a comprener-se que se pòt auer fòrça en ua caudèra, non pòt auer poder senon en un cervèth; en d’autes paraules, que çò que botge e arrossègue eth mon non son es locomotòres, senon es idies.
Junhetz es locomotòres as idies: qu’està ben, mès non cuelhetz eth shivau peth cavalièr.
Plan, donc, eth cas ei que, entornant tara plaça dera Bastilha, er arquitècte der elefant auie hèt damb ges ua causa grana, e er arquitècte deth canon de humeneja a artenhut hèr damb bronze ua causa petita.
Aguest canon de humeneja, qu’a estat batiat damb eth nòm sonor de Colomna de Junshèga, aguest monument, hilh d’ua revolucion avortada, ère encara entornejat en 1832 d’ua immensa camisa de husta, que trapam mens, e d’ua barralha de hustes, qu’isolaue ar elefant.
Entad aguest cornèr dera plaça, a penes illuminat peth luenhant reflèx d’un fanau, se dirigic eth coquin damb es dus “popaires”.
Permetetz-mos arturar aciu un moment e rebrembar qu’èm ena realitat; que hè cint ans es tribunaus correccionaus jutgèren per delicte de vagància e d’estralhs en un monument public a un gojat qu’auie estat susprenut dormint en interior madeish der elefant dera Bastilha.
Consignat aguest hèt, seguim entà dauant.
En arribar près deth colòs, Gavroche comprenec er efècte que çò d’infinitaments gran podie costar en çò d’infinitaments petit, e didec:
Petits!, non vos cau pòur.
Dempús entrèc per un uet dera barralha en recinte qu’ocupaue er elefant e ajudèc as petits a passar era barralha.
Es dus mainatges, un shinhau espauridi, seguien a Gavroche sense badar boca, e s’autrejauen ad aquera petita providéncia esquiçada que les auie dat pan, e les auie prometut un arrecès.
I auie en solèr ua escala de man, que servie pendent eth dia as trebalhadors d’ua hustaria pròcha.
Gavroche la lheuèc damb singular valor, e la botèc contra ua des pautes deth dauant der elefant.
En punt a on acabaue era escala se vedie un horat nere en vrente deth colòs.
Gavroche mostrèc era escala e eth horat as sòns òstes, e les didec:
Pujatz e entratz.
Es dus mainatges se guardèren espauridi.
Qu’auetz pour, mainatges de popa!, exclamèc Gavroche.
E higec:
S’agarrèc en pè rugós der elefant, e en un virament de uelhs, sense dignar- se tier era escala, arribèc ena henerecla; entrèc per era coma ua sèrp que s’esguitle per ua henuda, despareishec, e un moment dempús, es dus mainatges vederen aparéisher vagaments ua forma blanquinosa e palla; qu’ère eth sòn cap que pistaue peth bòrd deth horat plen de tenèbres.
Èp, cridèc, pujatz ara, petitonhs.
Ja veiratz se guaire ben s’està aciu!
Puja, higec, en tot dirigir-se ath màger, te balharè era man.
Es mainatges arroncilhèren es espatles: eth coquin les inspiraue pòur e confiança ath còp, e ath delà ploiguie a còps de caudèr.
Eth màger se risquèc; e eth mendre, en veir pujar ath sòn frair, e que se demoraue solet entre es pautes d’aqueth enòrme animau, siguec a mand de plorar, mès que non gausèc.
Eth màger pujaue tremolant pes barrons dera escala; Gavroche, mentretant, l’encoratjaue damb es exclamacions d’un mèstre d’armes as sòns escolans, o d’un carretèr as mules:
Non te cau pòur!
Qu’ei aquerò!
Tà dauant!
Bota aciu eth pè!
Valent!
E quan siguec a posita d’eth l’agarrèc vigorosaments deth braç e lo tirassèc entada eth.
Que ja i ès!, li didec.
Eth mainatge auie passat eth horat.
Ara, didec Gavroche, demora-me.
E, en tot gésser deth horat tau qu’auie entrat, s’esguitlèc damb era agilitat d’un monard pera pauta der elefant, e queiguec de pès sus era èrba, cuelhec ath petit de cinc ans peth miei deth sòn còs, e lo botèc en meiei dera escala.
Dempús comencèc a pujar ath sòn darrèr, cridant ath màger:
Jo l’empossi, e tu lo cuelhes.
En un virament de uelhs eth mainatge auie pujat, empossat, arrossegat, metut peth horat sense qu’auesse temps entà veir arren; Gavroche, qu’entrèc ath sòn darrèr, balhèc un còp de pè ara escala, que queiguec sus era èrba, piquèc es mans, e cridèc:
Que ja èm aciu.
Visca eth generau Lafayette!
Passada aguesta explosion, exclamèc:
Mainatges!
Qu’ètz en çò mèn.
Gavroche qu’ère, plan, ena sua casa.
Ò, utilitat incredibla de çò inutil!
Caritat de tot çò gran!
Bontat des gigants!
Aqueth monument desmesurat qu’auie contengut un pensament der emperaire, s’auie convertit ena gabia d’un tafurèl.
Eth mainatge auie estat ahilhat e abrigat peth colòs.
Es ciutadans que passauen eth dimenge per dauant der elefant dera Bastilha didien en tot mesurar-lo damb era vista ath nivèu deth sòn cap e damb mensprètz: “Tà qué servís aquerò?” Donques que servie entà sauvar deth hered, dera arrosada, deth peiregalh, dera ploja, entà protegir der aire en iuèrn, entà preservar deth sòn, sus era hanga, que còste era fèbre e deth sòn, sus era nhèu, que còste era mòrt, a un petit èsser, sense pair ne mair, sense pan, sense ròba, sense casa.
Servie entà refugiar ar innocent refusat pera societat.
Servie entà amendrir ua fauta publica.
Qu’ère ua tuta dubèrta entad aqueth que trapaue totes es pòrtes barrades.
Vaquí de qué servie er elefant dera Bastilha.
Aquera idia de Napoleon, menspredada pes òmes, auie estat acuelhuda per Diu.
Çò que solet aurie estat illustre auie vengut a èster august.
Er emperaire l’aurie calut, entà realizar çò que pensaue, eth porfir, eth bronze, eth hèr, eth marme, er aur: a Diu que l’ère pro aqueth vielh modelhon de hustes, bigues e ges.
Er emperaire aurie auut un pensament digne deth gèni; en aqueth elefant titanic, armat, prodigiós, que quilhaue era sua trompa, amiaue era sua tor e hège gèsser de pertot gisclets d’aigua alègres e vivificants, volie formar era encarnacion deth pòble; Diu auie hèt ua causa mès grana: lotjaue aquiu a un mainatge.
Eth horat per a on Gavroche auie entrat ena henerecla, a penes visibla de dehòra, donques qu’ère amagada, coma auem dit, jos eth vrente der elefant, e ère tant estreta que solet es gats o aqueri mainatges podien passar per era.
E penetrant ena escurina damb era seguretat deth que coneish era casa, cuelhec ua husta e tapèc eth horat.
Gavroche tornèc entara escurina.
Es mainatges enteneren era carrinclada der aluquet negat ena botelha fosforica.
Er aluquet quimic encara non se coneishie; era pèira Fumade representaue en aquera epòca eth progrès.
Ua claror sobta les hec clucar es uelhs.
Gavroche venguie d’alugar ua d’aguestes còrdes impregnades de resina que se criden tèdes de vent.
Era tèda, que despenie mès hum que lum, hège confusaments visible er interior der elefant.
Es dus òstes de Gavroche guardèren ath sòn entorn, e experimentèren quauquarren semblable ad açò qu’experimentarie eth que se vedesse embarrat ena grana bòta de Heidelberg, o mèsalèu çò que deuec experimentar Jonàs en vrente dera balena.
Ua esqueleta gigantesca se les presentaue en tot enrodar-les.
Se vedien aciu e delà, enes cornèrs, granes plapes neres que semblauen dotades de vida, e que se botjauen rapidaments damb un movement brusc e espauridor.
Es bocins queigudi dera esquia der elefant sus eth vrente auien aumplit eth uet, de sòrta que se podie caminar per eri coma per un empeirat.
Eth mendre des mainatges s’acostèc a sa frair, e didec en votz baisha:
Be n’ei d’escur!
Aguesta exclamacion tirèc era atencion de Gavroche.
Er aspècte petrificat des dus petits hège de besonh ua explosion.
Qué didetz?, sorrisclèc.
Mos planhem?
Mos èm eth maucontent?
Auetz besonh dilhèu des Tulheries?
Seratz saumets?
Didetz-ma’c.
Vos avisi de qué non sò der escavòt des pècs.
Ètz, dilhèu, es camins dera recodina deth Papa?
Entara pòur, qu’ei fòrça bona quauqua aspror, donques que balhe confiança.
Es dus mainatges s’apressèren entà Gavroche.
Gavroche pairauments atrendit d’aguesta confiança, passèc de “çò de grèu entà çò de doç” e, en tot dirigir-se ath mès petit:
En carrèr plò, aciu que non plò; en carrèr hè hered, aciu non bohe eth vent, en carrèr i a gent, aciu que non i a ua amna; en carrèr non i a ne lua, aciu que i a ua lum.
Es dus mainatges comencèren a guardar aquera abitacion damb mens espant; Mès Gavroche non les balhèc temps entà contemplar-la.
Prèsti, didec.
E les possèc entad aquerò que poríem cridar eth hons deth quarto.
Aquiu que i ère eth sòn lhet.
Eth lhet de Gavroche ère complèt.
Ei a díder, auie un matalàs, ua hlaçada e ua cramba damb ridèus.
Eth matalàs ère ua tapís de palha, era ahlaçada un tròç de lan gris caud e lèu nau.
Ara vam a veir se qué ère era cramba.
Tres ramadors fòrça longui, caladi solidaments entre eth reblatge deth solèr, ei a díder, deth vrente der elefant, dus dauant e un darrèr, èren arremassadi damb ua còrda en sòn cim, de sòrta que formauen ua piramida.
Aguesta piramida sostenguie un hilat de hiu metalic qu’ère plaçat darrèr, e artisticaments aplicat e sostengut per ligams de hiu de hèr de manèra que enrodauen complètaments es tres ramadors.
Un cordon de gròsses pèires, plaçades ar entorn d’aguest hilat, lo sostenguie, de sòrta qu’arren podie passar entre eth e eth solèr.
Eth hilat non ère qu’un bocin d’aguesti hilats de coeire que se capèren es gàbies d’audèths enes corraus.
Eth lhet de Gavroche ère plaçat jos eth hilat coma en ua caisha.
Er ensems semblaue era tenda d’un esquimau.
Eth hilat hège de ridèu.
Gavroche desseparèc un shinhau es pèires que tenguien eth hilat per dauant e se separèren es dues teles que queiguien ua sus era auta.
Mainatges, a quate pautes, didec.
E hec entrar damb compde as sòns òstes ena cramba, entrèc dempús d’eri, arrossegant-se, tornèc a plaçar es pèires e barrèc fòrtaments era dubertura.
Es tres s’ajacèren sus eth tapís.
Encara qu’èren plan petits, arrés podie èster de pès ena cramba.
Gavroche seguie damb era lum ena man.
Ara, didec, dormitz!
Que vau a amortar era candèla.
Qué ei aquerò?
Aquerò?, didec Gavroche grèuments.
Qu’ei entàs arrats.
Dormitz!
Mès se credec obligat a híger quauqua paraula pr’amor d’intruir ad aqueri mainatges, e seguic:
Aguestes que son causes deth Jardin Botanic.
Aquiai (i a aquiu) un magasèm plen.
Nai (non i a) que pujar ua paret, sautar per ua hièstra, e passar per ua pòrta, e s’a tot çò que se desire.
E tant que parlaue caperaue damb era punta d’ua ahlaçada ath mès petit, que mormolhaue:
Ò, be n’ei de bon aquerò!
Be n’ei de caud!
Gavroche dirigic ua guardada de satisfaccion ara ahlaçada.
Tanben ei deth Jardin Botanic, didec.
Que l’ac è trèt as monards.
E mostrant ath màger eth tapís qu’ère ajaçat, tapís plan espés e admirablaments trabalhat, higec:
Aquerò ère dera girafa.
Dempús ua pausa, contunhèc:
Es animaus auien tot aquerò; e jo les ac è cuelhut.
Les è dit; “ei entar elefant”.
I auec un moment de silenci, e tornèc a díder:
Se saute era tapia, e se burle un deth govèrn.
Qu’ei aquerò.
Es dus mainatges contemplauen damb un cèrt respècte temerós e estonadi ad aqueth èsser intrepid e engenhós, vagabond coma eri, isolat coma eri, miserable coma eri, qu’auie quauquarren admirable e poderós que les semblaue subernaturau e qu’era fesomia se compausaue de toti es gèsti d’un vielh comediant, barrejadi damb era mès simpla e era mès embelinaira arridalha.
Gavroche se limitèc a respóner:
Mainatgets!
Que non se ditz es agents de policia, senon es crochets.
Eth mendre auie es uelhs dubèrts, mès non didie arren.
Coma qu’ère ena vòra deth tapís, e eth màger ath miei, Gavroche l’abriguèc damb era ahlaçada, tau qu’ac aurie hèt era sua mair, e lheuèc eth tapís dera part deth sòn cap damb pelhòts, pr’amor de hèr-li un coishin.
Dempús se virèc entath màger.
Que s’està pro ben aciu!
Es dus praubi mainatges comencèren a escauhar-se.
A!, seguic Gavroche, per qué ploràuetz?
E senhalant ath petit, higec en tot dirigir-se ath màger:
Moria, didec eth mainatge, non auíem en absolut ua casa entà vier.
Menut!, responec Gavroche, non se ditz casa, senon chiscon.
E, ath delà, auíem pòur d’estar-mos solets pera net.
Non se ditz era net, senon era escurina.
Gràcies, senhor, didec eth mainatge.
Escota, didec Gavroche.
Que non vos cau preocupar per arren.
Ja veiratz se com vos divertitz.
En ostiu anaram enes potzi dera nhèu damb Navet, un camarada mèn, mos banharam en estanh, correram despolhadi sus es trens dauant deth pònt d’Austerlitz.
Aquerò hè enforismar as bugadères, que criden e sorrisclen.
Se vo’n sabéssetz se com ne son de dolentes!
Anaram a veir ar òme esqueleta, qu’encara viu, enes Camps Elisis; ei fòrça blanc aguest parroquian.
Dempús vos amiarè en teatre tà veir a Federic Lemaitre.
Qu’è bilhets; coneishi as actors, e enquia e tot è actuat un còp, en ua pèça.
Qu’èrem toti mainagets coma aguest e corríem jos ua tela qu’ère eth mar.
Vos logarè en mèn teatre.
Anaram a veir as sauvatges; non ei vertat que siguen sauvatges.
Amien ues capes de color ròsa que formen plecs, e se les ven es codes sorgidi damb hiu blanc.
Dempús anaram ena opèra: entraram damb es romans.
Era romanaria ena opèra qu’ei fòrça ben premanida, mès non anaria damb eri en baloard.
Guarda qu’ena opèra n’a que paguen vint sòus, mès aguesti son pècs, e se criden pagans.
Ath delà, anaram a veir guilhotinar; vos mostrarè eth borrèu.
S’està en carrèr deth Marais; eth senhor Sanson.
Qu’a ua boèta entàs cartes ena pòrta.
A!, un que se divertís fòrça.
En aqueth moment queiguec ua gota de resina en dit de Gavroche, e li rebrembèc es realitats dera vida.
Moria!, didec, s’està gastant eth blese.
Compde!
Quan un s’ajace qu’ei entà dormir.
Non auem temps entà liéger novèles deth senhor Paul de Kock, ath delà de qué era lum poirie passar entre es henerecles dera pòrta-cochera e es crochets non les calerie hèr que guardar.
Era ploja s’arrefortie; s’entenie, a trauèrs deth redoblament deth tron, er auratge que foetejaue eth lomb deth colòs.
Aciu calat, que ja pòt plòir, didec Gavroche.
Er iuèrn qu’ei un animau: pèrd es sues merces; pèrd eth sòn trabalh, donques que non mos pòt banhar, e aquerò hèr idolar ad aguest vielh portaire d’aigua.
Aguesta allusion ath tron, qu’es sues conseqüencies acceptaue Gavroche ena sua qualitat de filosòf deth sègle XIV, venguec seguida d’un gran relampit, tant enludernant, qu’entrèc pes henerecles deth vrente der elefant.
Lèu ath còp ressonèc terriblaments eth tron.
Es dus mainatges heren un sorriscle e se lheuèren tant ara prèssa, que lèu desseparèren eth hilat; mès Gavroche virèc entada eri eth sòn atrevit ròstre e se profitèc deth tron entà hèr ua arridalhada.
Tranquils, mainatges.
Non esmoiguem er edifici.
Un relampit non ei un hantauma.
Òsca peth tron!
Aquerò ei lèu tan bon coma era parva hereda.
Dit aquerò, apraièc eth hilat, possèc doçaments as mainatges entath cabeç deth lhet, sarrèc es sòns jolhs entà que s’estirèssen ben, e exclamèc:
Donques que Diu alugue eth sòn lum, jo que posqui amortar eth mèn.
Mainatges, mos cau dormir; joeni umans, qu’ei plan dolent non dormir, pr’amor qu’aquerò hè que se daurisque era boca.
Estropatz-vos ben ena ahlaçada!
Vau a amortar.
Prèsti?
Òc, gasulhèc eth màger, que sò ben.
È eth cap coma sus ua ploma.
Que non se ditz eth cap, se ditz era chichí, didec Gavroche.
Es dus mainatges se sarrèren er un contra er aute.
Gavroche acabèc d’apraiar-les sus eth tapís, les pugèc era ahlaçada enquias aurelhes e dempús les repetic per tresau viatge era exclamacion ieratica:
Dormitz!
E amortèc era lum.
A penes se quedèc ena escurina, ua tremoladera singulara comencèc e botjar eth hilat que caperaue as tres mainatges.
Qu’ère un ensems de heregaments sordi que costauen un son metalic coma se garres o dents engarrapèssen es hius de coeire.
Aguest sorrolh venguie acompanhat de petiti, mès agudents, crits.
Eth mainatge de cinc ans, en enténer aguest bronit peth dessús deth sòn cap, gelat d’espant, empossèc damb eth code ath sòn frair; mès aguest dormie ja, coma l’auie manat Gravoche.
Alavetz eth mainatge, non podent estar-se de pòur, gausèc interpelar a Gavroche, mès en votz plan baisha e tient er alend:
Senhor!
Qué!, didec Gavroche que venguie de barrar es uelhs.
Qué ei aquerò?
E tornèc a botar eth cap sus eth tapís.
Es arrats, plan que òc, qu’abondauen a milenats ena esqueleta der elefant e qu’èren aqueres plapes neres viues que ja auem parlat, s’auien estat quietes dauant dera lum tant qu’auie estat alugada; mès, deth moment qu’aquera tuta, qu’ei coma era sua ciutat, auie entornat ena net, flairant çò qu’eth narrador Perrault cride “carn fresca” s’auien lançat sus era tenda de Gavroche e auien pujat enquiath cim e mossegauen es hilats coma se sagèssen de traucar aquera armadura de nau gènre.
Eth mainatge non podie dormir.
Senhor!, tornèc a díder.
Qué!, didec Gavroche.
Qué son es arrats?
Que son arrats.
Aguesta explicacion padeguèc un shinhau ath mainatge.
Qu’auie vist quauqui viatge arrats blancs, e non les auie pòur.
Ça que la, tornèc a díder:
Senhor!
Qué!, responec Gavroche.
Per qué non auetz un gat?
N’auí un, responec Gavroche; que n’è auut un, mès se l’an minjat.
Aguesta dusau explicacion des.heiguec er efècte dera prumèra e eth mainatge tornèc a tremolar, de manèra que per quatau viatge comencèc eth dialòg entre eth e Gavroche.
Senhor!
Qué!
Qui siguec eth minjat?
Eth gat.
E qui se mingèc ath gat?
Es arrats.
Es arrats?
Òc, es arrats.
Eth mainatge s’estrementit en auer notícia de qué aguesti arrats se minjauen as gats, e seguic:
Senhor, mos minjaràn a nosati aguesti arrats?
Vai!, didec Gavroche.
Eth terror deth mainatge arribaue ad arràs.
Mès Gavroche higec:
Non te cau pòur!
Que non pòden entrar.
Ath delà, jo sò aciu.
Cara e dormís.
Gavroche, ath còp, cuelhet era man deth mainatge per dessús deth sòn frair.
Eth mainatge sarrèc era man e se padeguèc.
Eth valor e era fòrça qu’an comunicacions misterioses.
Tornèc eth silenci; eth bronit des votzes auien espaurit as arrats, e encara que poc dempús tornèren a rosigar eth hilats, es tres mainatges, negadi en saunei, non enteneren arren.
Se passèren es ores dera net.
Era ombra caperaue era immensa plaça dera Bastilha; un vent d’iuèrn barrejat damb era ploja, bohaue damb fòrtes volades; es patrolhes escorcolhauen es pòrtes, es carrèrs des arbes, es barralhes, es cornèrs escurs, cercauen as vagabonds nueitius, passauen per dauant der elefant: eth monstre, de pès, quiet damb es uelhs dubèrts enes tenèbres entà meditar coma satisfèt dera sua bona accion, protegie contra eth cèu e contra es òmes as tres praubi mainatges esclipsadi.
Entà compréner çò que seguís ei de besonh rebrembar qu’en aquera epòca eth còs de garda dera Bastilha ère plaçat en aute costat dera plaça e que çò que se passaue près der elefant non podie èster vist ne entenut per un centinèla.
Tath finau dera ora que precedís immediataments ara auba, gessec un òme corrent deth carrèr de Sant Antoni, trauessèc era plaça, hec un torn ara barralha dera Colomna de Junhsèga e s’esguitlèc pera barralha enquia plaçar-se jos eth vrente der elefant.
Quan arribèc jos er elefant, hec un crit estranh que non apertie a cap lengua umana, e que solet podie reprodusir un papagai.
Repetic dus còps aguest crit, que solet podem representar ortograficaments atau:
Quiquiriquiu!
Ath dusau crit, ua votz clara, alègra e joena, responec deth vrente der elefant estant:
Lèu ath còp, era husta que barraue eth horat se separèc e dec pas a un mainatge que baishèc pera pauta der elefant e venguec a quèir près der òme.
Qu’ère Gavroche.
Er òme ère Montparnasse.
Per çò d’aguest crit, quiquiriquiu, ère, plan, çò qu’eth mainatge auie volut díder damb Preguntaràs peth senhor Gavroche.
En entener-lo, s’auie desvelhat espaurit; s’auie arrossegat dehòra dera sua “cramba”, separat un shinhau eth hilat qu’auie tornat a barrar suenhosaments; dempús auie daurit era trampa e auie baishat.
Er òme e eth mainatge s’arreconeishèren silenciosaments ena escurina.
Montparnasse se limitèc a díder:
Auem besonh de tu.
Vene a balhar un còp de man.
Eth tafurèl non s’informèc d’arren mès.
Aciu que m’as, didec.
E ambdús se filèren de cap ath carrèr de Sant Antoni, d’a on auie gessut Montparnasse, serpejant rapidaments a trauèrs dera longa ringlèra de carretes des ortalans que baishen entath mercat ad aquera ora.
Es ortalans, ajocadi enes sòns cars, entre es verdures e es legums, miei adormidi, estropadi enquias uelhs enes sues ahlaçades per çò dera ploja que les foetaue ne tansevolh vederen ad aqueri estranhs passejaires.
III.- Es peripecies dera evasion.
Veigam ara çò que s’auie passat aquera madeisha net ena Fòrça.
S’auie concertat ua evasion entre Babet, Brujon, e Thenardier, encara que Thenardier ère incomunicat.
Babet auie dirigit eth negòci, coma ja auem vist pes paraules de Montparnasse a Gavroche.
Montparnasse les auie d’ajudar de dehòra estant.
Brujon, coma qu’auie passat un mes en quarto de correccion, auie auut temps de téisher ua còrda e madurar un plan.
En d’auti tempsi, aguesti lòcs sevèrs qu’era disciplina dera preson autregen ath criminau ada eth madeish, èren compausadi de pèira, d’un solèr de naut de pèira, d’un solèr de lauses de pèira, d’un lhet de campanha, d’ua lucana grivelhada e d’ua pòrta damb forradura de hèr, e se cridauen crotons.
Aué, eth croton se considère coma ua causa massa orribla e se compause d’ua pòrta de hèr, d’ua lucana grivelhada, d’un lhet de campanha, d’un solèr de lauses de pèira, d’un tet de pèira, de quate parets de pèira, e se cride eth quarto de correccion.
Tà meddia se ve en eth un shinhau.
Er inconvenent d’aguesti quartos, que, coma se ve, non son crotons, ei deishar pensar a èssers que les calerie hèr trabalhar.
Brujon, donc, auie meditat e auie gessut deth quarto de correccion damb ua còrda.
Coma se lo consideraue fòrça perilhós en pati de Carlemanh, lo heren a vier en Edifici Nau, e çò prumèr que trapèc aquiu siguec a Tragamar, e çò dusau un clau; a Tragamar, ei a díder, eth crim; un clau, ei a díder, era libertat.
Brujon, qu’eth sòn caractèr mos cau pintar complètaments ara, ère, jos era aparença d’ua complexion delicada e d’ua laxitud prigonda, un criminau intelligent, e un panaire qu’auie era guardada agradiua e era arridalha atròç.
Era sua guardada qu’ère eth resultat dera sua volentat, e era sua arridalha eth resultat dera sua natura.
Es sòns prumèrs estudis en art s’auien dirigic entàs losats; auie introdusic grani progrèssi ena indústria des panaires de ploms que quilhen es plombatges, e daurissen es gatoneres pera tecnica qu’eri criden de doble grèish.
Çò qu’en aqueth moment hège mès favorable un assag d’evasion, ère qu’es plombèrs repasauen e apraiauen ua part deth losat dera preson.
Que i auie pera part mès nauta, empontaments e escales, o en d’autes paraules, pònts e escales deth costat dera libertat.
Er Edifici Nau, qu’ère çò de mès maumetut e çò de mès decrepit que se posque imaginar, ère eth mau punt dera preson.
Es parets èren tan maumetudes peth salnitre, que calie caperar damb un postamat es vòutes des dormitòris, donques que se solien despéner d’eres pèires que queiguien sus es presoèrs en lhet.
Maugrat aguesta decrepitud, se cometie era fauta d’auer en Edifici Nau as acusadi mès perilhosi; d’embarrar aquiu es “causes grèus”, coma se ditz en lengatge carcerari.
Er Edifici Nau auie quate dormitòris superpausadi, e ua causa voluminosa ath dessús, que se cridaue Buenos Aires.
Un ample tuèu de humeneja que solide auie estat d’ua codina des ducs dera Fòrça, gessie deth pis de baish, trauessaue es quate estatges, bracaue en dues parts toti es dormitòris, en tot semblar ua sòrta de pilar aplanat, que passaue entar aute costat deth solèr de naut.
Tragamar e Brujon èren en madeish dormitòri, e per precaucion auien estat embarradi en estatge de baish.
Er edart hège qu’eth cabeç des sòns lhets siguesse emparat en tuèu de humeneja.
Thenardier ère precisaments sus eth sòn cap ena mòla cridada Buenos Aires.
Eth passejaire que s’arture en carrèr Culture-Sainte-Catherine, mès enlà dera casèrna des Pompièrs, dauant dera pòrta-cochera dera casa Banhos, descurbís un pati plen de flors e d’arbilhons en caishes, qu’en sòn hons se quilhe entre dues ales ua petita rotonda blanca, ornada damb hiestrons verds; eth sòmi bucolic de Rousseau.
Non hè encara dètz ans, peth dessús d’aguesta rotonda se quilhaue ua tapia nera, enòrma, orribla, nuda, qu’ada èra ère junhuda.
Aquera qu’ère era paret deth camin de ronda dera Fòrça.
Aqueth paredau darrèr dera rotonda, qu’ère Milton vist peth darrèr de Berquin.
Per mès naut que siguesse aguest paredau, encara lo superaue un losat mès nere encara e plaçat peth darrèr: eth losat der Edifici Nau.
Se vedien en eth quate humaraus damb rèisha, qu’èren es hièstres deth Buenos Aires.
Ua humeneja trauessaue eth losat, ère era humeneja que passaue pes dormitòris.
Buenos Aires, aqueth gran humarau der Edifici Nau, ère ua sòrta de tistèr a manèra de humarau, barrat damb triples rèishes e pòrtes folrades de palastre e caperades de claus desmesuradi.
Quan s'entraue en eth pera part deth nord, quedauen ena quèrra es quate humaraus, e ena dreta, hènt front, quate espacis quarrats, fòrça grani, separadi per estrets correders de maçonaria enquia ua cèrta nautada, e d’aquiu enquiath tet, de barres de hèr.
Thenardier ère incomunicat en un d’aguesti crotons, dès era net deth 3 de hereuèr.
Non auem pogut saber per quina sòrta de mejans auie aquerit e mantengut amagada ua botelha d’aquest vin endonviat, sivans se ditz, per Desreus, qu’a un narcotic, e qu’èra sècta des Adormidèrs a hèt tan famosa.
Que i a en fòrça presons emplegadi traïdors, miei carcerèrs e miei panaires, qu’ajuden enes evasions, que venen ara policia ua servitud infidèu, e panen eth minjar as presoèrs.
Aquera madeisha net, donc, que Gavrochet auie recuelhut as dus mainatges perdudi, Brujon e Tragamar, que se’n sabien que Babet, hujut peth maitin, les demoraue en carrèr damb Montparnasse, se lheuèren silenciosaments e comencèren a traucar damb eth clau trapat per Brujon eth tuèu dera humeneja qu’ère tocant ath sòn lhet.
Es bocins de ges que se despenien queiguien sus eth lhet, de sòrta que non costauen cap de bronit.
Eth temporau e eth tron esmoiguien es pòrtes sus es sòns gahons, e costauen ena preson un tapatge orrible e util.
Quauqui presoèrs que se desvelhèren, heren veir que tornauen a esclipsar-se e deishèren trabalhar a Tragamar e Brujon.
Brujon qu’ère er adreit, e Tragamar eth vigorós; atau, donc, abans qu’eth mendre bronit arribèsse ath susvelhant ajaçat ena cèla grasilhada que daue tath dormitòri, ère ja trauessada era paret, escalada era humeneja, forçada era rèisha que barraue eth horat superior deth tuèu, e en losat es temibles bandits.
Era ploja e eth vent aumentauen; eth losat estaue resquilhós.
Quina bona rachi7 entà ua chalada8, didec Brujon.
Un abisme de sies pès d’ample e ueitanta de prigondor les separaue dera paret de ronda.
Ath hons d’aqueth abisme se vedie relúder ena escurina eth fusilh d’un centinèla.
Non hège que tres quarts d’ora que s’auien calat de pès sus es sòns lhets, enes tenèbres, damb eth clau ena man e eth projècte ena ment.
Quauqui moments dempús s’amassèren damb Babet e damb Montparnasse que vagauen pes entorns.
En tirar dera còrda, l’auien trincat, e n’auie quedat un tròç estacat ara humeneja en losat.
Non auien auut cap auta mauparada qu’auer-se espelat complètaments es mans.
Thenardier ère prevengut aquera net, sense poder saber de quina manèra auie recebut er avís, e non dormie.
Tara ua deth maitin, ath miei dera prigonda escurina dera net, vedec passar dues ombres peth losat, entre era ploja e eth vent, e per dauant dera lucana que daue dauant deth sòn croton.
Ua d’aguestes ombres s’arturèc ena lucana eth temps sufisent entà hèr ua lucada: qu’ère Brujon.
Thenardier l’arreconeishec, e ac comprenec tot.
Thenardier, senhalat coma perilhós, e detengut coma acusat d’ua emboscada nueitiua a man armada, ère susvelhat de uelh per un centinèla, qu’ère relevat cada dues ores, e se passejaue damb eth fusilh cargat per dauant deth sòn croton.
Buenos Aires ère illuminat per ua lampa.
Eth presoèr amiaue uns orsets de hèr de cinquanta liures de pes.
Cada dia, tàs quate dera tarde, un carcerèr, escotat de dus gossets mastins (donques qu’aquerò se hege encara en aquera epòca), entraue en sòn croton, botaue près deth sòn lhet un pan nere de dues liures, un cantre d’aigua e ua sièta d’un hariat fòrça clar qu’en eth nadauen ues haves, escorcolhaue es orsets e pataquejaue es rèishes.
Aqueth òme tornaue dus còps pera net damb es sòns gossets.
Thenardier auie artenhut que li deishèssen sauvar un gancho de hèr que tenguie entà clauar eth pan en ua henuda dera paret, pr’amor de, didie, “preservar-lo des arrats”.
Ça que la, dempús se’n brembèren qu’eth carcerèr auie dit: “Que valerie mès deishar-li un gancho de husta.” Tàs dues deth maitin vengueren a relevar ath centinèla, qu’ère un soldat vielh, e siguec remplaçat per un nauèth veggut.
Quauqui moments dempús, eth carcerèr damb es sòns gossets li tenguec era visita, e se retirèc sense notar arren, exceptat era grana joenesa e era mina “de paisan” deth “pistòlo”.
Dues ores dempús, tàs quate, quan venguien a relevar ath nauèth, lo trapèren adormit, e estirat en tèrra coma ua husta, près deth croton.
Per çò de Thenardier, ja non ère aquiu.
Es orsets èren trincadi en solèr.
I auie un horat en solèr de naut, e un aute mès naut en losat.
Deth lhet auie estat arrincada ua husta, qu’auie despareishut.
Se trapèc tanben en croton ua botelha miei ueda, que contenguie era rèsta deth vin narcotizat que damb eth auie estat adormit eth centinèla.
Era baioneta d’aguest auie despareishut tanben.
Quan se descurbic tot aquerò, se pensèc que Thenardier non serie ja a posita.
Mès, en realitat, se non ei que siguesse ja en Edifici Nau, estaue encara en un gran perilh.
Thenardier, en arribar en losat der Edifici Nau, auie trapat era rèsta dera còrda de Brujon que penjaue dera rèisha dera cubèrta superiora dera humeneja; mès aqueth tròç trincat ère massa cuert, e non auie pogut passar per dessús deth camin de ronda, coma auien passat Brujon e Tragamar.
Quan se vire eth carrèr de Ballets entath carrèr deth Rei de Sicilia, se desnishe lèu de còp, entara dreta, ua gran cantoada.
Que i auie aquiu, en darrèr sègle, ua casa, que d’era non rèste qu’era costana, vertadèra tapia d’un casalon que se quilhe enquiara nautada d’un tresau estatge entre es edificis ancians.
Se distinguissen aguestes pardies per dues granes hièstres quarrades, qu’encara se ven; era deth miei, entara dreta, ei trauessada per ua biga poirida, sostenguda per ua auta husta.
A trauèrs d’aguestes hièstres se vedie abans ua nauta e lugubra paret qu’ère un tròç dera muralha deth camin de ronda dera Fòrça.
Eth uet qu’era casa esbauçada a deishat en carrèr, ei ocupat ena sua mitat per ua barralha de hustes poirides, emparades per cinc cantons de pèira.
En aqueth recinte s’amague ua petita barraca apuada ena paret roïnosa.
Era barralha a ua pòrta que hè quauqui ans ère barrada solet damb picapòrt.
Ath dessús d’aguesta paret ère a on auie artenhut arribar Thenardier tàs tres deth maitin.
Com auie arribat aquiu?
Jamès s’a sabut, ne s’a pogut explicar.
Es relampits dilhèu l’auien ajudat e shordat ath còp.
S’auie servit des escales e des empontaments des pareders entà passar d’un losat en aute, d’ua bastissa en auta, des edificis deth pati de Carlemanh as deth pati de Sant Loís, d’aciu entath paredau de Ronda, e d’aciu entath casalon deth carrèr deth Rei de Sicilia?
En aguest trajècte i auie solucions de continuitat que lo hègen, çampar, impossible.
Auie tengut era husta d’un lhet coma un pònt dès eth losat deth Buenos Aires enquiara tapia deth camin de ronda, e s’auie arrossegat coma ua sèrp ath torn dera preson enquiath casalon?
Era tapia deth camin de ronda dera Fòrça formaue ua linha dentada e desparièra, pujaue e baishau, descenie entara casèrna de Pompièrs, e se quilhaue entara casa de Banhs, ère talhada per diuèrsi edificis, e non auie era madeisha nautada per Hotel Lamoignon que peth carrèr Pavée; pertot presentaue linhes verticaus e angles drets; ath delà es centinèles aurien vist en aguest cas er ombriu perfil der hugitiu; e enquia e tot aquerò, eth camin recorrut per Thenardier quede lèu inexplicable.
Era hujuda, donc, ère impossible des dues manères.
Thenardier, illuminat per aguesta terribla set de libertat, que transforme es precipicis en trencades, es rèishes de hèr en brescats de vimes, era debilitat en fòrça, un gotós en ua craba, era estupiditat en instint, er instint en intelligéncia, e era intelligéncia en gèni; Thenardier, didem, auie endonviat e improvisat un tresau miei?
Jamès s’a sabut.
Non tostemp ei possible explicar-se es meravilhes d’ua evasion.
Er òme que s’escape, ac tornam a díder, qu’ei inspirat; i a quauquarren des esteles e des relampits en misteriós fulgor dera hujuda: er esfòrç entara libertat non ei mens estonant qu’eth vòl entà çò de sublim; e se ditz d’un lairon escapat: “Com a pogut escalar aguesta paret?” Madeish que se ditz de Corneille: “Qui l’a inspirat tau scèna?” Siguesse coma siguesse, Thenardier, gotejant de sudor, banhat pera ploja, estarnadi es vestits, maumetudes es mans, sagnants es codes, espeladi es jolhs, auie arribat ad açò qu’es mainatges en sòn lengatge figurat criden eth talh dera paret roïnosa, e aquiu, en tot mancar-li era fòrça, s’auie estirat ath long.
Era nautada verticau d’un tresau estatge lo separaue der empeirat deth carrèr.
Era còrda qu’amiaue ère massa cuerta.
Aquiu demoraue esblancossit, rendut, perduda tota esperança, caperat encara pera escurina dera net, mès dident-se que vierie eth dia; espaurit dauant dera idia d’enténer, en uns instants, tocar es quate en relòtge de Sant Pau, ora que vierien a relevar ath centinèla, lo traparien adormit e veirien eth solèr de naut horadat; guardant damb estupor ua prigondor terribla ara lum des fanaus, eth solèr banhat e nere, aqueth solèr desirat e terrible, qu’ère era mòrt e era libertat.
Se preguntaue s’es sòns tres complices d’evasion aurien gessut ben, se l’aurien demorat, e se vierien a ajudar-lo.
Escotaue; exceptat ua patrolha, arrés auie passat peth carrèr dès qu’ère aquiu.
Lèu toti es ortelans de Montreuil, de Charonne, de Vincennes e de Bercy qu’anauen entath mercat, baishauen peth carrèr Sant Antòni.
Toquèren es quate; Thenardier tremolèc.
Pòcs instants dempús, aqueth rumor confús que seguís a ua evasion descubèrta, s’estarnèc ena preson.
Eth sorrolh de pòrtes que se daurissen e se barren, eth carrinclar des rèishes sus es sòns gahons, eth revolum deth còs de garda, es rudes votzes des carcerèrs, eth patac des culasses des fusilhs enes patis, arribauen enquia eth.
Quauques lums pujauen e baishauen enes hièstres enreishades des dormitòris; ua tèda corrie peth darrèr estatge der Edifici Nau, es pompièrs dera casèrna pròcha auien estat cridadi.
Es sòns cascos, illuminadi en miei dera ploja pes tèdes, anauen e venguien pes losats.
Ath còp, Thenardier vedie deth costat dera Bastilha ua claror palla qu’emblanquie lugubraments era part baisha deth cèu.
Ère, donc, naut de tot d’ua paret de dètz poces d’amplada, patint, arrapat pera ploja, damb dus abismes a dreta e quèrra, sense poder botjar-se, cuelhut peth vertige d’ua queiguda o per orror d’ua preson segura; eth sòn pensament, coma eth batalh d’ua campana, anaue d’ua d’aguestes idies ena auta: “Mòrt, se quèigui; presoèr se me demori.” En aguesta angonia, vedec de pic en carrèr, qu’encara ère escur, un òme que s’esguitlaue ath long dera paret, e que venguie deth costat deth carrèr Pavée, arturar-se ena cantoada, qu’ath sòn dessús ère Thenardier coma suspenut.
Ad aqueth òme se li junhec un aute qu’anaue damb era madeisha precaucion, dempús n’arribèc un tresau, e dempús un quatau.
Se trapauen precisaments dejós de Thenardier.
Aqueri òmes auien alistat evidentaments aqueth cornèr entà parlar, sense ester visti pes caminaires, ne peth centinèla que vigile eth portau dera Fòrça a quauqui passi d’aquiu.
Mès digam qu’eth centinèla, en tot húger dera ploja, s’auie metut ena garita.
Thenardier, en non poder distinguir es sòns ròstres, parèc era aurelha as sues paraules damb era atencion desesperada d'un miserable que se ve perdut.
Alavetz vedec passar dauant des sòns uelhs ua causa semblabla ara esperança: aqueri òmes parlauen en calò.
Eth prumèr didie en votz baisha, mès de forma clara:
Nagemonos.
Qué querelamos icigo?
Eth dusau responec:
Aguestes dues paraules icigo e icicaille qu’apertien era prumèra ath calò des barallhes, e era dusau ath calò deth Temple, sigueren dus arrais de lum entà Thenardier.
Ena prumèra arreconeishec a Brujon, qu’ère vagabond des barralhes, e ena dusau a Babet, qu’entre es sòns variadi mestièrs, ère vendeire de ròba vielha en Temple.
Er ancian calò deth gran sègle non se parle ja en Temple, e Babet ère eth solet que lo parlaue damb tota era sua puretat.
Sense aguesta paraula, Thenardier non l’aurie coneishut, pr’amor qu’auie desfigurat complètaments era votz.
Mentretant, eth quatau cuelhie part ena convèrsa.
Que non mos prèsse arren; demorem un shinhau.
En aguest lengatge, qu’ère eth francés ordinari, Thenardier arreconeishec a Montparnasse, que botaue era sua elegància en compréner totes es variacions deth calò, e non parlar-ne deguna.
Per çò que hè ath quatau, caraue; mès es sues amples espatles lo denonciauen.
Thenardier non trantalhèc un moment: qu’ère Tragamar.
Brujon repliquèc lèu impetuosaments, mès tostemp en votz baisha:
Qué sinas garlando?
O julai n’asti najarse.
Quebrar a talarosa, e riquelar as sabanas somia querelar yeque guindala, querelar chirroes andre as bundales, querelar papeles calabeosos, maestras, quebrar ciseles, launar a guindala d’abri; sonajarse; vadearse: somia ocono ha asinelar baro chore.
O batu na terelarà astis querelarlo.
Na chanela traginar.
Babet higec, parlant tostemps en calò classic que parlauen Poulailier e Cartucho, e qu’ei ath calò atrevit, nau e ludent que parlaue Brujon, çò qu’era lengua de Racine ei ara lengua d’Andrés Chenier:
O julai amangue sina trincao.
Ha a sinalar baro chore!
Sinara jonjavado por yeque chinel, pur na por yeque charivo vadeado de baro batu.
Montparnasse, junelas ocolas gritadas?
Diquelas ocolas urdiflelas andre o estarapitel?
Bah!
Sinara apenao a tullosa.
Menda na terelo dal; na sio mandrialacana chanelamos lo sos sina; na astimos pirrel por o julai, y sinaremos esgabarraos.
Na niquela, andivela sat mangue a piyar de peñascaro.
Montparnasse.
Penelo sos tina trincao.
A ocana o julai n’acombra yeque pasmanro.
Na sina astio querelar chi.
Nagemonos.
Penchabelo sos sinao esgabarrao por yeque chinel.
Montparnasse solet hège resisténcia fèblaments.
Eth hèt ei qu’aqueri quate òmes, damb aguesta fidelitat qu’an es bandits entà non abandonar-se jamès mutuauments, auien estat romant tota era net ar entorn dera Fòrça, a maugrat deth perilh, damb era esperança de veir gésser per bèth losat a Thenardier.
Era net, qu’ère entada eri plan polida, ère un revolum que deishaue toti es carrèrs desèrts; eth hered que les arraulie, es sòns vestits banhadi, eth caucèr trincat, eth bronit inquiet qu’auie crebat ena preson, es ores que s’auien passat, es patrolhes qu’auien vist, era esperança que s’anaue perdent, era pòur que s’anaue apoderant d’eri; tot aquerò les possaue a retirar-se.
Eth madeish Montparnasse, qu’ère un shinhau gendre de Thenardier ère esdegat sus era tapia coma es naufrags dera Medusa ena barca, vedent passar ath duc, e desparéisher en orizon.
Non gausaue cridar-les; se s’entenie un crit se poirie pèrder tot; se l’acodic ua idia desesperada; un relampit.
Treiguec dera pòcha eth tròç de còrda que Brujon auie deishat ena humeneja der Edifici Nau, e lo lancèc entara paret dera barralha.
Era còrda queigec as pès des panaires.
Ua veuda!, didec Babet.
Mi guindala!, cridèc Brujon.
Aquiu qu’ei er ostalèr, didec Montparnasse.
Lheuèren era vista.
Thenardier treiguec un shinhau eth cap.
Lèu!, didec Montparnasse.
As er aute tròç dera còrda, Brujon?
Thenardier se risquèc a parlar.
Sò arraulit.
T’escauharàs.
Non posqui botjar-me.
T’esguitlaràs e nosati te receberam.
Qu’è es mans holades.
Estaca solet era còrda ena paret.
Non poirè!
Mos cau pujar a un de nosati!, didec Montparnasse.
Tres estatges, didec Brujon.
Un ancian conduch de ges qu’auie servit entà ua humeneja que s’alugaue en d’auti tempsi ena barraca, pujaue pera paret enquiath lòc que se trapaue Thenardier.
Aguest conduch, plen de henerecles e traucat, s’a maumetut dempús; mès encara se ven es sues rèstes.
Qu’ère plan estret.
Per aquiu se poirie pujar, didec Montparnasse.
Per aguest tuèu?, exclamèc Babet.
Sonque un gojat, repetic Brujon.
E a on lo podem trapar?, preguntèc Tragamar.
Demoratz, didec Montparnasse.
Jo que l’è.
Entredauric leugèraments era pòrta dera barralha, s’assegurèc de qué non passaue arrés peth carrèr, gessec damb compde, barrèc era pòrta ath sòn darrèr e partic corrent entara Bastilha.
Se tardèc sèt o ueit menutes, que sigueren ueit sègles entà Thenardier; Babet, Brujon e Tragamar non badauen boca.
Se dauric fin finau era pòrta e entrèc Montparnasse estofat, amiant a Gavroche.
Era ploja tenguie eth carrèr desèrt.
Gavroche entrèc en recinte e campèc aqueres figures de bandits damb mina tranquilla.
Era aigua li rajaue pes peus.
Tragamar li dirigic era paraula:
Gojat, sinas manú?
Gavroche arroncilhèc es espatles, e responec:
Baro parla el chaval, didec Babet.
El chavoro e Paris non es gilí, higec Brujon.
Qué voletz que hèsca?, didec Gavroche.
Montparnasse responec:
Pujar per aguest conduch.
Damb aguesta veuda, didec Babet.
Y luar la guindala, seguic Brujon.
Naut de tot dera paret, tornèc a díder Babet.
A trauèrs dera hièstra, higec Brujon.
E dempús?, preguntèc Gavroche.
Arren mès, didec Tragamar.
Aquiu naut que i a un òme, que sauvaràs.
Vòs?, preguntèc Brujon.
Tragamar agarrèc a Gavroche d’un braç, lo botèc en losat dera barraca, qu’es hustes quissonoades se doblegauen jos eth pes deth mainatge, e li balhèc era còrda que Brujon auie estacat pendent era abséncia de Montparnasse.
Eth tafurèl se filèc entath tuèu qu’en eth ère facil penetrar per ua ampla dubertura que i auie près deth losat.
En moment qu’anaue a pujar, Thenardier, que vedie apressar-se era sauvacion, s’inclinèc entà dehòra; era prumèra claror deth dia emblanquie eth sòn front negat de sudor, es sues caròles livides, eth sòn nas ahilat e sauvatge e era sua barba grisa chinada; Gavroche l’arreconeishec:
Cara!, didec, qu’ei eth mèn pair!
Bè, qu’ei parièr!
E cuelhent era còrda entre es dents, comencèc decididaments era pujada.
Arribèc naut de tot deth paredau, montèc en eth coma se siguesse un shivau, e estaquèc solidaments era còrda ena biga superiora dera hièstra.
Un moment dempús, Thenardier ère en carrèr.
Sonque botar es pès en solèr, en veder-se dehòra de perilh, non se sentec cansat, ne deishat d’anar, ne tremolós; es causes orribles qu’auie passat s’esbugassèren coma eth hum; tota era sua estranha e herotja intelligéncia se desvelhèc, e se trapèc de pès e liure, prèst a marchar entà dauant.
Guardatz, donc, quines sigueren es prumères paraules d’aqueth òme:
E ara què vam a minjar?
Que non mos cau explicar eth significat d’aguesta orribla frasa, orriblaments clara, que vò díder ath còp: aucir, assassinar, panar.
Minjar, ei a díder, devorar.
Chivaremonos ben, didec Brujon.
Acabem en tres paraules, e mos separaram de seguit.
Que i auie un negòci de bona cara en carrèr Plumet; un carrèr desèrt, ua casa isolada, un brescat poirit que da entà un jardin, hemnes soletes.
E plan!, per qué non?, preguntèc Thenardier.
Tu dugida9 Eponina a vengut a vedè’c, responec Babet.
E l’a balhat un taurèl ara Magnon, higec Tragamar.
Era dugida non es gelí, didec Thenardier.
Ò, òc, didec Brujon, ac veiram.
Mentretant, degun d’aguesti òmes se’n brembaue de Gavroche, que, pendent aguest collòqui s’auie seigut en un des pèires deth canton dera barralha; demorèc quauqui instants, dilhèu entà que sa pair se virèsse entada eth; dempús se calèc es sabates, e didec:
Me cau hèr bèra causa mès?
Que ja vos è trèt deth trebuc.
Me’n vau.
È d’anar a suenhar as mèns pichonets.
E se n’anèc.
Es cinc òmes gesseren un darrer der aute dera barralha.
Quan Gavroche auec despareishut pera cantoada deth carrèr de Ballets, Babet se hec a vier a Thenardier a despart:
T’as fixat en aguest gojatet?, li preguntèc.
Quin gojatet?
Eth qu’a escalat era paret e t’a hèt a vier era còrda.
Pas guaire.
Plan, donc, sabi pas, mès que me semble qu’ei eth tòn chavoró.
Bè!, didec Thenardier; ac cres tu?
Libre setau: Eth calò.
I.- Origina.
Pigritia, qu’ei ua paraula terribla.
Qu’engendre un mon: eth piger, ei a díder, eth panatòri; e un lunfèrn, eth pigror, ei a díder era hame.
Plan per aquerò, era guitèra qu’ei ua mair.
Qu’a un hilh, eth panatòri; e ua hilha, era hame.
A on èm en aguest moment?
En calò.
E qué ei eth calò?
Qu’ei tot ath còp; nacion e idiòma; ei eth panatòri jos dues espècies: pòble e lengua.
Quan hè trenta quate ans eth narrador d’aguesta brèu e ombriua istòria introdusie en un libre, escrit damb era madeisha finalitat qu’aguest un lairon parlant calò, costèc un estonament e un clamor: “Qué!
Com!
Eth calò!
Eth calò qu’ei orrible!
Ei era lengua dera racalha, dera fortalesa, des presons, de tot çò mès abominable dera societat”, eca, eca.
Jamès auem comprenut aguesta classa d’objeccions.
Dempús, dus grani novelistes, que d’eri un ei un prigond observador deth còr uman, e er aute un intrepid amic deth pòble, Balzac e Eugeni Sue, an hèt a parlar as bandits ena sua lengua naturau, coma ac auie hèt er autor deth darrèr dia d’un condemnat a mòrt, e s’an suscitat es madeishes reclamacions.
Que s’a repetit: “Qué vòlen es escrivans damb aguest repugnant argòt?
Eth calò ei orrible!
Eth calò hè estrementir!” Qui ac remís?
Plan que òc.
Quan se tracte de sondar ua nafra, un abisme o ua societat, a compdar de quan ei ua fauta descéner massa, vier enquiath honts?
Fòrça viatges auem pensat qu’aquerò ère un acte de valor o aumens ua accion innocenta e utila, digna dera atencion simpatica que merite eth dèuer acceptat e complit.
Per qué non s’a d’explorar tot, e non s’a d’estudiar?
Per qué s’a d’arturar un en camin?
Arturar-se correspon ara sonda, non ath que sonde.
Arren ei mès lugubre que contemplar atau despolhat, ara lum deth pensament, eth hormiguèr terrible deth calò.
Plan que òc, semble qu’ei ua espècia d’orribla fèra, hèta entà víuer ena net e que se ve arrincada deth sòn escolader.
Se ve un orrible matarràs viu e quilhat que tremòle, se botge, s’agite, demane tornar ena ombra, menace e guarde.
Tau paraula que semble ua garra; tau auta un uelh amortat e sagnós; tau frasa semble botjar- se coma es estialhes d’un sautarèth.
Totes viuen damb aguesta vida repugnanta des causes que son organizades ena desorganizacion.
Mès, de quan er orror excludís ar estudi?
De quan era malautia refuse ath mètge?
Qué dideríem d’un naturalista que se remisse a estudiar era vibòra, era arrata-cauda, er escorpiu, eth centcames, era tarantèla, e que les refusèsse enes tenèbres, dident: “Vai, quina lejor!” Eth pensaire que s’aluenhe deth calò se retirarie a un cirurgian que se hèsse enlà dera nafra o d’ua vorruga; que serie un filològ trantanlhant d’examinar un hèt dera lengua; un filosòf trantalhant d’examinar un hèt dera umanitat.
Donques que, e ei de besonh didè’c entad aqueri qu’ac ignoren, eth calò ei ath còp un fenomèn literari e un resultat sociau.
Qué ei eth calò pròpiaments dit?
Eth calò qu’ei era lengua dera misèria.
Aciu mos poirie interrómper quauqu’un; se pòt generalizar eth hèt, çò qu’a viatges ei ua manèra de padegar-lo.
Eth pintor, que ditz: er ambient deth quadre; er escrivan, que ditz: è deishat eth crim; eth perruquèr, que ditz: a mieja cabeladura; eth sabatèr, que ditz: sòles, parlen en calò.
En realitat, e se se vò, absoludaments totes aguestes manères de díder era dreta e era quèrra; eth marinèr, a babord o a tribord; eth maquinista, costat deth pati e costat deth jardin; eth gossatèr, costat dera Epistòla e costat der Evangèli, son calò.
Que i a calò de monards, coma i a calò de saberuts.
Eth palai de Rambouillet, ei a díder, era aristocràcia e eth luxe, confinhaue damb era cort des miracles; ei a díder, damb era praubetat e damb eth vici.
I a calò de duqueses, coma ac mòstre aguesta frasa, escrita en un bilhet amorós, per ua grana senhora dera Restauracion: “Traparatz en aguestes parlòtes ua sòrta de rasons entà que jo me libera”.
Es chifres diplomatiques, son calò.
Era Chancilleria romana, en tot díder 26 per Roma, grkzntgzyal per enviament, e abfxustgruogrkzu tu XI per duc de Modena, parle calò.
Es mètges dera Edat Mejana, que per díder beletarraba, arrabet e nap, didien: opoponach, perfroschinum, reptitalmus, dracatholttum angelorum, postmegorum, parlauen calò.
Eth fabricant de sucre, que ditz: moscabada, terciada, bastarda, comun, tostada, clarificada, aguest aunorat industriau, parle calò.
Ua escòla de critica que didie hè vint ans: “Era mitat de Shakespeare ei un jòc de paraules e commutacions”, parlaue calò.
Eth poèta e er artista que damb prigond sentit qualifiquèren ath senhor Montmorency de “un ciutadan” se non auesse estat fòrça entenut en vèrsi e estatues, parlèren en calò.
Er academic classic que cride as flors, Flora; as fruts, Pomona; ara mar, Neptun; ar amor, huecs; ara beresa, es atractius; a un shivau, un corsèr: ara cocarda blanca o tricolor, era ròsa de Belona; ath chapèu de tres pics, eth triangle de Mart; aguest academic classic, parlèc calò.
Era algèbra, era medecina, era botanica, qu’an eth sòn calò.
Eth lengatge que se tie a bòrd, aguest admirable lengatge dera mar, tan complet e tan pintoresc, qu’an parlat Joan Bart, Duquesne, e Duperré, que se barrege damb eth fiulet des còrdes, damb eth bronit deth claxon, damb eth patac des ganchos d’abordatge, damb es va-e-veni, damb eth vent, damb era volada, damb eth canon, qu’ei un calò eroïc e brilhant, qu’ei entath terrible calò dera misèria, çò qu’eth leon ei entath chacal.
Plan que òc.
Mès, se digue çò que se digue, aguesta manèra de compréner eth calò a ua extension que non s’admeterà per toti.
Per çò que tanh a nosati, sauvam entad aguesta paraula era sua anciana accepcion precisa, circonscrita e determinada, e limitam eth calò ath calò.
Eth calò vertadèr, eth calò per excelléncia, s’ei qu’aguestes dues paraules se posquen junher, eth calò immemoriau, non ei, ac tornam a díder, qu’ua lengua lèja, inquieta, sornuda, traïdora, verinosa, crudèu, tortuosa, vil, prigonda, fatau, dera misèria.
Que i a en extrèm dera baishesa e deth malastre ua darrèra misèria que se revòute, e que se decidís a entrar ena luta contra er ensems des hèts erosi e des drets regnants; luta orribla, que, ja astuta, ja violenta, herotja e mausana ath còp, ataque er orde sociau a còps d’estalhants mejançant eth vici, e a còps d’estocades mejançant eth crim.
Entàs besonhs d’aguesta luta, era misèria, a endonviat ua lengua de combat qu’ei eth calò.
Hèr subrenadar e sauvar per dessús deth desbrembe, per dessús der abisme, encara que non sigue senon un fragment d’ua lengua quinsevolh, qu’a parlat er òme, e que de ua auta manèra se perderie; ei a díder, un des elements, boni o dolents que compause o que complique era civilizacion, ei aumentar es donades dera observacion sociau; ei ajudar ara madeisha civilizacion.
Aguest servici l’a hèt Plauto, volent o sense voler, en tot hèr parlar eth fenici a dus soldats cartaginesi10; aguest servici l’a hèt Molière, en tot hèr parlar eth levantin e tota sòrta de patois a molti des sòns personatges.
Aciu tornen a gésser es objeccions; eth fenici, magnific!
Entà qué hèr “subrenadar” eth calò?
Ad aquerò solet responeram ua causa.
Plan que òc; era lengua qu’a parlat ua nacion o ua província ei digna d’interès; mès encara ei mès digna d’atencion era lengua qu’a parlat era misèria.
Era lengua qu’a parlat en França, per exemple, pendent mès de quate sègles, non solet ua misèria, senon era misèria, tota era misèria umana possibla.
Er istorian des costums e des idies non a ua mission mens austèra qu’er istorian des eveniments.
Aguest qu’a ena superfícia dera civilizacion es lutes des corones, es neishements des princes, es maridatges des reis, es batalhes, es assemblades, es grani òmes publics, es revolucions ara lum deth dia, tot çò d’exterior; er aute istorian qu’a eth hons, eth pòble que trabalhe, que patís e que demore, era hemna oprimida, eth mainatge qu’agonize, es guèrres sordes d’òme a òme, es ferocitats escures, es copacaps, es alarmes simulades, es efèctes indirèctes e josterradi des leis, es evolucions secretes des amnes, es estrementides desparières dera multitud, es praubi que se morissen de hame, es que caminen camb es pès descauci, es deseretats, es orfanèls, es malerosi e es infames; totes aguestes larves que van vagant ena escurina.
Qu’ei de besonh descéner damb eth còr plen de caritat e de severitat ath còp, coma un frair o coma un jutge, enquiad aguesti reduchs impenetrables que s’arrossèguen confonudi es herits e es que herissen, es que ploren e es que maudiden, es que dejunen e es qu’avalen, es que patissen eth mau e es que lo cometen.
Aguesti istorians des còrs e des amnes, an, dilhèu, déuers mens importants qu’es istorians des hèts exteriors?
Se cre que Dante li cau díder mens que Maquiavelo?
Dilhèu çò d’inferior dera civilizacion, sonque perque ei mès ombriu e mès prigond, ei mens important que çò de superior?
Se coneish pro ben era montanha quan non se coneish era cavèrna?
Mès, destaquem aciu, abans d’anar mès entà dauant, qu’a maugrat des paraules anteriores, non se pòt dedusir que i age entre es dues classes d’istorians ua diferéncia, ua barralha que non existís ena nòsta ment.
Arrés pòt èster bon istorian dera vida vidanta, visibla, alugada, publica des pòbles, se non ei ath còp, e en ua certana magnitud, istorian dera sua vida prigonda e amagada; e arrés ei bon istorian de çò interior, se non sap èster, tostemp que calgue, istorian de çò exterior.
Era istòria des costums e des idies penetre era istòria des eveniments, e reciprocament.
Que son es dus ordes de hèts desparièrs que se corresponen, que s’encadenen tostemp, e s’engèndren mutuauments soent.
Totes es linhes qu’era Providéncia diboishe ena superfícia d’ua nacion an es sues parallèles ombriues, encara que clares, ath hons, e totes es convulsions deth hons còsten movements ena superfícia.
Atau coma era vertadèra istòria se cale en tot, eth vertadèr istorian li cau calar-se en tot.
Er òme non ei un cercle d’un solet centre; qu’ei ua elipsa de dus fòcus; er un, lo formen es hèts; er aute, es idies.
Eth calò non ei qu’ua masca que se capère era lengua quan va a hèr quauquarren dolent.
Se revestís de paraules damb masca, e de metafòres damb pelhòts.
E atau se hè orrible.
Que mos còste arreconeisher-la.
Ei era lengua francesa aguesta grana lengua umana?
Aquiu qu’ei prèsta a entrar en scèna, e a dar era replica ath crim; pròpia entà toti es emplecs deth repertòri deth mau.
Non progrèsse, coishege; coishege damb era empara dera Cort des miracles; empara que se transforme en ua massa; se cride coquinaria; toti es espèctres que son es sòns crambèrs l’an maumetut; s’arrossègue e se lhèue, çò que contitusís eth doble movement deth reptil.
Qu’ei avienta entà toti es papèrs; l’a hèt ambigua eth falsari, ver-gris er empodoador; ei carbonizada pera suja der incendiari; er assassin li prèste eth color ròi.
Quan s’escote, deth costat deth cant des persones aunèstes, ena pòrta dera societat, se trape eth dialòg des que son dehòra.
S’entenen es preguntes e es responses.
Se perceb, sense comprenè’c, un mormolh repugnant que sone lèu coma era votz umana, mès que s’aprèsse mès ar idòl qu’ara paraula.
Qu’ei eth calò.
Es paraules son difòrmes e son chaupades d’ua espècia de bestialitat fantastica.
Semble que s’enten parlar as idres.
Aguest lengatge ei çò d’ininteligible en çò de tenebrós; carrincle, gasulhe e complète eth crepuscul damb er enigma.
Era net demore en malastre, mès encara ei mès tenebrosa en crim.
Aguestes dues ombres amalgamades compausen eth calò.
Escurina ena atmosfèra, escurina enes accions, escurina enes paraules.
Espaventosa lengua reptil que va, vie, saute, s’arrossègue, bauege e se botge monstruosaments en aguest immens bromadís escur, compausada de ploja, de net, de hame, de vici, de mentida, d’injustíca, de nudesa, d’asfixia e d’iuèrn; meddia des miserables.
Planhem as castigats!
Se qué èm nosati madeishi?
Qué sò jo que vos parli en aguest moment?
Qué ètz vosati que m’escotatz?
D’a on viem?
Èm segurs de non auer hèt arren abans d’auer neishut?
Era tèrra que non dèishe d’auer ua retirada damb ua preson.
Qui sap s’er òme non ei qu’un sentenciat dera justícia divina?
Guardatz d’apròp era vida e veiratz qu’ei atau, qu’en tota era se trape eth castig.
Ètz çò que se cride un èsser erós?
Ètz trist cada dia.
Cada dia tie eth sòn desengust e eth sòn petit suenh.
Ager tremolàuetz per ua santat qu’estimatz, aué cranhetz pera vòsta; deman auratz ua inquietud pes sòs; deman passat vos inquietarà era critica d’un calomniador; er aute, eth malastre d’un amic; dempús eth temps que hè; dempús quinsevolh auta causa que se trinque o que se pèrde; dempús un plaser qu’era consciéncia o er arrastèth dera esquia vos cale ath dessús; un aute còp era marcha des negòcis publics.
E aquerò sense compdar es penes deth còr, e atau podem seguir.
A penes s’esbugasse ua broma, que se’n forme ua auta; a penes i a un dia de solei e d’alegria entre cent.
E, ça que la, ètz deth petit nombre que gaudís dera felicitat.
Per çò des auti òmes, era etèrna net se quilhe sus eri.
Es anims reflexius tien plan pòc aguesta allocucion: es erosi e es malerosi.
En aguest mon, vestibul de un aute evidentaments, non i a èssers erosi.
Era vertadèra division umana qu’ei aguesta: es luminosi e es tenebrosi.
Amendrir eth nombre des tenebrosi, aumentar eth des luminosi; aguest qu’ei eth gran objectiu.
Per aquerò cridam: Ensenhança!
Sciéncia!
Apréner a liéger qu’ei alugar eth huec; tota sillaba prononciada lutz.
Mès eth que ditz lum, non ditz forçosaments gòi.
Que se patís tanben ena lum, donques qu’er excès uscle.
Era ahlama ei enemiga des ales.
Cremar sense deishar de volar qu’ei un prodigi deth gèni.
Quan sapiatz e estimetz, que patiratz encara.
Eth dia nèish damb lèrmes.
Es luminosi ploren, encara que non sigue senon pes tenebrosi.
II.- Arraïcs.
Eth calò qu’ei era lengua des tenebrosi.
Eth pensament s’esmò enes sues mès ombriues prigondors: era filosofia sociau se submergís enes meditacions mès doloroses ena preséncia d’aguest enigmatic dialècte, ath còp umiliat e rebèl.
Aquiu ei a on se trape eth castig visible.
Cada sillaba qu’a un significat mercat.
Es paraules dera lengua vulgara se presenten en calò coma contreigudes e retortilhades peth hèr rosent deth borrèu; e quauques ues semble qu’encara humegen.
Tau frasa còste eth madeish efècte qu’era mèrca dera flor de lis d’un lairon, que se despolhe ara imprevista.
Era idia s’opause tostemp a deishar-se exprimir per aguesti substantius perseguidi pera justícia.
Era metafòra ei quauqui viatges tan descarada que se coneish qu’a estat enes orsets de hèr.
Ath delà d’aquerò, e a maugrat tot, e enquia e tot per tòrt d’aquerò, aguest argòt estranh a per dret era sua cramba ena gran estatgèra imparciau, qu’en era i a un lòc entara moneda mès petita arrolhada coma entara midalha d’aur, e que se cride literatura.
Eth calò, se volgue o non, qu’a era sua sintaxi e era sua poesia: ei ua lengua.
E s’ena diformitat de quauqui mots se coneish qu’a estat masculhada per Mandrein, en esplendor de cèrtes metonimies se desnishe que l’a parlat Villon.
Do son es nhèus d’antan?
Antan (ante annum) qu’ei ua paraula deth calò de Tunis, que significaue est an passat, e per extension en un aute temps.
Hè trenta cinc ans encara se podie liéger, ena epòca dera gessuda dera gran cadia de 1827, en un des crotons de Bicetre, aguesta maxima gravada damb un clau ena paret per un rei de Tunis, condemnat a galeres: O challi d’antan chalaban”tostemp” per a bar de Coesres.
Çò que vò díder: “Es reis de d’auti tempsi venguien tostemps a hèr-se consagrar.” Entad aqueth rei, era consagracion, qu’ère eth croton.
Era paraula decarede, que signifique era partida d’un veïcul pesant de shivaus ath galaup, s’atribuís a Villon, e ei digna d’eth.
Aguesta paraula, que trè huec pes caishaus, resumís en ua onomatopèia magistrau er admirable vèrs de Lafontaine:
Tirassauen d’un coche sies fòrts shivaus.
Jos eth punt d’enguarda puraments literari, pòqui estudis serien mès curiosi e mès feconds qu’eth deth calò.
Qu’ei ua lengua laguens dera lengua comuna; ua espècia d’excrescéncia malautissa; un empèut mausan qu’a costat ua vegetacion; un parasit qu’a es sues arraïcs en vielh tronc gal, e qu’eth sòn sinistre huelhatge s’arrossègue per un costat dera lengua.
Aquerò ei çò que se poirie díder eth prumèr aspècte, er aspècte vulgar deth calò.
Mès, entad aqueri qu’estúdien era lengua coma cau èster estudiada, ei a díder, coma es geològs estúdien era tèrra, eth calò se presente coma un vertadèr alluvion.
Segontes s’aprigondís mès o mens se trape eth calò per dejós der ancian francés popular, eth provenzau, er espanhòu, er italian, eth levantin, aguesta lengua des pòrts dera Mediterrranèa, er anglés e er aleman, eth romanç enes sues tres variantes, eth romanç francés, eth romanç italian, eth romanç roman, eth latin, e, fin finau, eth basc e eth cèlta.
Formacion estranha e escura.
Edifici sosterranh bastit en comun per toti es miserables.
Cada raça maudita qu’a format ua capa, cada patiment a deishat quèir ua pèira, cada còr a vengut a èster un calhau.
Ua multitud d’amnes criminaus, baishes o irritades qu’a trauessat era vida e an vengut a estavanir-se ena eternitat son aquiu lèu complètes, e en bèra manèra visibles, autanplan jos era forma d’ua paraula monstruosa.
Se vòlen votzes espanhòles?
Er ancian calò gotic les tie en abondor.
Aquiu que son boffete, que ven de boetada; vantana, dempús vanterna, que ven de ventana; gat, que ven de gato; acite, que ven d’aceite.
Se vòlen votzes italianes?
Spade, que ven de Spada; carvel, barco, que ven de caravella.
Se vòlen paraules angleses?
Bichot, avesque, que ven de bishop; raille, espion, que ven de rascal, rascalion, coquin; pilche, emboish, que ven de pilcher, gaina.
Se’n vòl d’alemanes?
Caleur, mosso, de kellner; hers, patron, de herzog, duc.
Se’n vòl de latines?
Frangir, trincar, de frangere; Affurer, panar, de fur; cadene, cadia, de catena.
Escòcia a trèt d’era mac, que damb era se designe ath cap deth clan, Mac-Farland, Mac Callummore, eth gran Fralane, eth gran Callummore; eth calò n’a trèt meck, e dempús meg, ei a díder, Diu.
Se vòlen votzes basques?
Gahisto, eth diable, que ven de gaiztoa, dolent; sorgabon, bonanet, que ven de gabon, bona net.
Se’n vòl de cèltes?
Blavin, mocador, que ven de blavet, aigua que cor; menesse, hemna (en mau sentit), que ven de meinec, plen de pèires; barant, arriuet, de baranton, hònt; goffeur, sarralhèr, de goff, haure; guedouze, mòrt, de quenn-du, blanc nere.
Se vò, fin finau, era istòria?
Eth calò cride as escuts malteses, en arrebrembe des monèdes que corrien enes galères de Malta.
Ath delà des origines filologiques que viem d’indicar, eth calò qu’a d’autes arraïcs encara mès naturaus, e que gessen, entà didè’c atau, deth madeish esperit der òmes.
Prumèr de tot, mos cau notar era creacion dirècta des paraules, que constitusís eth mistèri des lengües.
Pintar damb paraules qu’an figura, encara que non se sàpie eth com ne eth perqué, qu’ei eth hons primitiu de quinsevolh lengua umana; qu’ei çò que poiríem díder eth granit dera sua construccion.
Eth calò ei abondiu en paraules d’aguesta sòrta, paraules immediates, hètes d’ua soleta pèça, non se sap com ne per qué, sense etimologia, sense analogia, sense derivats; paraules solitàries, barbares, repugnantes a viatges, qu’an ua singulara fòrça d’expression, e que viuen.
Eth borrèu, eth taule; eth bòsc, eth sabrí; era pòur, era hujuda, taf; eth lacai, eth larbin; eth generau, eth prefècte, eth ministre, pharos; eth diable, eth rabouin.
Arren ei mès estranh qu’aguestes paraules que desguisen e presenten era idia.
Quauques ues, coma eth rabouin, son ath còp grossières e terribles, e còsten er efècte d’un gèst ciclopèu.
Dempús, vie era metafòra; pr’amor que çò de mès pròpi d’ua lengua qu’ac vò díder tot e amagà’c tot, ei era abondor de figures.
Era metafòra ei un enigma que se refúgien eth lairon que medite un panatòri e eth presoèr que pense ua evasion.
Non i a cap idiòma mès metaforic qu’eth calò.
Trincar peth soc, agarrar peth còth; era broma, era capa; hacinar a un, jutjar-lo; un arrat, un lairon de pan; dardear, picar, plòir, figura anciana e estonanta, qu’amie en era madeisha era sua data, e assimile es longues linhes oblicues dera ploja as piques espesses e inclinades des lansacanets, que contie en ua soleta paraula era metonimia populara; plò chuzos.
Eth diable dèishe d’èster eth rabouin, e vie a èster eth horner, eth que s’està en horn.
Aguest significat ei mès engenhós, encara que mens gran; qu’ei ua causa, coma Racine dempús de Corneille; coma Euripides dempús de Esquilo.
Cèrtes frases deth calò que corresponen as dues epòques, e qu’an ath còp eth caractèr barbar e metaforic, semble qu’an un efècte fantasmagoric.
Los murcios van a chorar queles a la luna.
Aquerò se passe pera ment coma un grop d’espèctres: non se sap se qué se ve.
En tresau lòc, qu’auem era modificacion.
Eth calò viu dera lengua, e la tie ath sòn caprici; la tie ar edart, e se limite fòrça còps, quan n’a besonh, a desnaturalizar-la sumaria e grèuments.
A viatges, damb es paraules usuaus, atau transformades, e complicades damb paraules de calò blos, compause locucions pintoresques, qu’en eres de descurbís era barreja des dus elements precedents, era creacion dirècta e era metafòra: Del estarien me sacan a caballito en un quel, por toda la polvorosa zurrandome el barandel.
Eth forio, ei un jilí; era foria, ei garlincha e era dugida juncal; eth ciutadan ei pèc, era ciutadana ei astuta, era hilha ei polida.
Fòrça còps, pr’amor de hèr a pèrder era seguida as qu’escoten, eth calò se limite a híger indistintaments a totes es paraules dera lengua ua sòrta de coa innòbla, o ua avantposicion en cuti o en di.
Per exemple: Tite, tipatiretice, tibien, tiestecuti, guitisaditoti?
Te semble ben aguest aguisat?, frasa dirigida per Cartuch a un carcerèr entà saber se li convenie era quantitat aufrida entara evasion.
Mès nauèraments s’a hijut era terminacion en mar.
Eth calò, en èster eth lengatge dera corrupcion, se corromp lèu lèu; ath delà, coma que sage tostemp d’amagar-se, tanlèu se ve comprenut, se transforme.
Contrariaments a çò que se passe en tota vegetacion, en calò, er arrai de lum aucís çò que tòque.
Atau, donc, eth calò se va descompausant e recompausant de contunh; trabalh rapid e escur que non a pòsa.
Eth calò camine mès en dètz ans, qu’era lum en dètz sègles.
En sègle XVII, pelejar ei autrejar-se tà tabac; en XIX ei autrejar-se de mojadas.
Vint locucions desparières an passat entre aguesti dus extrèms.
Cartuch parlarie en grec entà Lacenaire.
Totes es paraules d’aguesta lengua son tostemp en hujuda coma es òmes que les pronóncien.
Ça que là, de quan en quan, e per çò d’aguest madeish movement, torne a campar er ancian calò e se hè nau.
Qu’a es sòns caplòcs a on se consèrve.
Eth Temple sauvaue eth calò deth sègle XVII; Bicetre, quan ère preson, sauvaue eth calò de Tunis; aquiu s’entenie era anciana terminason en anche des ancians tunesins.
Bebeanches tu, beues tu; creyanches, cre.
Mès non per aquerò ei mens lei de movement perpetuau.
S’eth filosòf, entà observar-la, arribe a fixar per un moment aguesta lengua, que s’esbugasse de contunh, què en doloroses e utiles meditacions.
Cap estudi ei mès eficaç e mès fecond enes ensenhaments.
Non i a ua metafòra, ne ua etimologia deth calò que non age ua leçon.
Entre aguesti òmes pataquejar vò díder hender; era astúcia qu’ei era sua fòrça.
Entada eri, era idia der òme non se dessepare dera idia dera ombra.
Era net se ditz era sorgue, er òme er òrgue.
Er òme qu’ei un derivat dera net.
S’an acostumat a considerar ara societat coma ua atmosfèra que les aucís, coma ua fòrça fatau; e parlen dera sua libertat coma parlarien dera sua salut.
Un òme empresoat qu’ei un malaut; un òme condemnat ei un mòrt.
Çò de mès terrible entath presoèr enes quate parets de pèira que l’acòguen ei ua sòrta de castetat glaciau; ath croton lo criden eth cast.
En aguest lòc funèbre, era vida exteriora se presente tostemp jos eth mès agradiu aspècte; eth presoèr qu’a orsets de hèr enes pès.
Credetz dilhèu que pense que camine damb es pès?
Non, pense que se dance, damb es pès: atau, en moment qu’artenh limar es anèles de hèr, era sua prumèra idia ei que poirà dançar, e cride ara lima era dançaira.
Un nòm ei un centre, prigonda assimilacion.
Quan un òme non a que pelhòts sus eth còs, e vicis en còr; quan a entrat en aguesta dobla degradacion materiau e morau que caracterize ena sua dobla accepcion era paraula miserable, qu’ei çò de mès avient entath crim; ei coma un guinhauèth ben ahilat; a dues huelhes, era sua misèria e era sua mauvestat; atau, eth calò non ditz un “miserable”, ditz un choré.
Qué ei era preson?
Un braser de condemnacion, un lunfèrn.
Eth forçat se cride un sarmiento.
Fin finau, quin nòm autregen es maufactors ara preson?
Eth collègi.
Tot un sistèma penitenciari que pòt gésser d’aguesta paraula.
Voletz saber d’a on an gessut era màger part des cançons dera preson, aguesti arrepervèris, cridadi en vocabulari especiau es lirlonfas?
Donques escotatz: I auie en Chatelet de París un sosterranh fòrça gran, qu’ère ueit pès mès baish qu’eth Sena.
Non auie ne hièstres ne respiradors, era soleta dubertura qu’ère era pòrta.
Es òmes podien entrar aquiu, er aire non.
Aguesta tuta auie coma tet ua vòuta de pèira, e coma solèr dètz pecics de hanga.
Auie estat empeirada; mès er empeirat s’auie poirit e daurit damb era aigua regolejada.
A ueit pès per dessús deth solèr, ua longa e gròssa biga trauessaue eth sosterranh de costat a costat; e d’aguesta biga queiguien, de distància en distància, cadies de tres pès de longada, qu’en sòn extrèm i auie ua anèla de hèr.
En aquera tuta s’embarraue as condemnas a galères, enquia que gessien entà Tolon.
Se les amiaue enquia meter-les jos era biga, a on cadun demoraue ua cadia oscillanta enes tenèbres.
Es cadies, ei a díder, es braci penjant, e es anèles de hèr, ei a díder, es mans dubèrtes, agarrauen ad aqueri miserables peth còth.
Se riblaue eth hèr e se les deishaue aquiu.
Era cadia ère massa cuerta e non podien estirar-se; s’estauen immobils ena tuta, en aquera escurina, jos aquera biga, lèu penjadi, en tot hèr esfòrci inaudits entà arténher eth pan o eth cantre, damb era vòuta sus eth cap e era hanga enquia mieja cama; corrent es sòns excrements sus es sues cueishes, rendudi de fatiga, plegant- se sus es sues anques e sus es sòns jolhs, agarrant-se damb es mans ena cadia pr’amor de repausar, sense poder dormir senon de pès, desvelhant-se en cada instant pr’amor que les estofaue era anèla de hèr: quauqu’un non tornaue a desvelhar-se.
Entà minjar, pujauen damb eth talon ath long dera cama enquiara man eth pan que les lançauen ena hanga.
Un mes, dus mesi, sies mesi; un i siguec un an.
Aquerò ère era avantcramba des galères; e s’entraue aquiu per auer panat ua lèbe ath rei.
E qué hègen en aqueth sepulcre-lunfèrn?
Çò que se pòt hèr en un sepulcre, agonizauen; e çò que se pòt hèr en lunfèrn, cantauen; pr’amor que quan ja non rèste cap esperança, demore encara eth cant.
Enes aigües de Malta, quan s’apressaue ua galèra, s’entenie eth cant abantes qu’es rems.
Eth praube caçaire furtiu Survincent, qu’auie estat en sosterranh deth Chatelet, didie: Es rimes m’an sostengut.
Inutilitat dera poesia.
Entà qué servís ua rima?
En aqueth sosterranh neisheren lèu totes es cançons deth calò.
Deth croton deth gran Chatelet de París gessec eth melancolic fausnòm dera galèra de Montgomery: Timalumisen timalumison.
Era màger part d’aguestes cançons son lugubres; quauques ues son alègres; ua qu’ei trenda: Aciu que ves eth teatre deth diu vendado.
Per mès que se hèsque, jamès se poirà esfaçar deth còr der òme er amor.
En aguest mon d’accions ombriues se sauve eth secret.
Eth secret qu’ei de toti; eth secret entad aguesti miserables ei era unitat que servís de basa entara union.
Trincar-lo, qu’ei arrincar a cada membre d’aguesta comunautat terribla, quauqua causa d’eth madeish.
Denonciar en energetic lengatge deth calò ei: minjar eth tròç.
Coma s’eth denonciaire se hèsse a vier un shinhau dera substància de toti, e se neurisse damb un bocin de carn de cadun.
Qué ei recéber ua patacada?
Era metafòra respon: ei veir es esteles.
Aciu intervie eth calò; e ditz: candeletes, humassa; e eth lengatge usuau francés balhe ara patacada (souflet) coma sinonim humassa (camouflet).
Atau per ua sòrta de penetracion de baish entà naut, era metafòra, aguesta trajectòria incalculabla, hè a pujar ath calò dès era cavèrna enquiara académia.
Poulaillier, en tot díder: Aluga era mia candèla (camouflet), hè escríuer a Voltaire: Langleviel La Beaumelle merite cent patacades (camouflets).
Es investigacions sus eth calò se hèn a vier un descurbiment en cada pas.
Er estudi prigond d’aguest estranh idiòma mos amie entath misteriós punt d’interseccion dera societat regulara damb era societat maudita.
Eth panaire qu’a tanben era sua carn de canon, era matèria panabla, vosati, jo, quinsevolh que passe; eth pantre (pan, toti).
Eth calò qu’ei eth vèrbe hèt presoèr.
E reauments espaurís qu’eth principi pensant der òme posque èster amiat tan baish, e arrossegat e oprimit aquiu pes escures tiranies dera fatalitat; que posque èster agarrat per desconeishudi vincles en aguest precipici.
Ò, praube pensament des miserables!
Non acodirà arrés ena ajuda dera amna umana que jatz sus aguesta ombra?
Serà eth sòn destin demorar en era entà tostemp er esperit, eth libertador, er immens cavalièr des pegassi e des ipogrifi, eth soldat de color d’auròra, que baishe deth blu entre dues ales, eth brilhant cavalièr der avier?
Cridarà tostemp en vaganaut entara sua ajuda era lança de lum der ideau?
Ei condemnada a enténer arribar espaventosaments en espessor der abisme ath Mau, e a entreveir cada còp mès apròp, jos es aigües repugnantes, aguest cap de dragon, aguesta boca lançant esgluma, aguesta ondulacion serpejanta de garres, de holadors e d’anèles de hèr?
Li calerà víuer aquiu sense un resplendor, sense esperança, autrejada ara sua aproximacion formidabla e vagaments sentuda deth monstre, tremolosa, damb eth pèu esperluat, retortilhant es braci, encadiada entà tostemp ena arròca dera net, ombriua Andromeda, esblancossida e nuda enes tenèbres?
III.- Calò que plore e calò qu’arrís.
Coma ja auem dit, eth calò complèt, eth calò de hè quate cents ans, coma eth calò d’aué, ei penetrat d’aguest tenebrós esperit simbolic que balhe a totes es paraules ja un aspècte adolorit ja un aire menaçaire.
Se descurbís en eres era anciana e terribla tristor des brigands dera Cort des Miracles, que hègen as cartes damb jòcs de cartes especiaus, que d’eri se n’a conservat quauqu’un.
Eth ueit de bastons, per exemple, representaue un gran arbe damb ueit granes huelhes de tréfol, espècia de personificacion fantastica deth bòsc.
Ath pè der arbe se vedie un fogairon, que tres lèbes padenauen un caçaire ena padena, e darrèr, en un aute fogairon, ua marmita humejant, d’a on gessie eth cap deth gosset.
Arren mès lugubre qu’aguestes represalhes en pintura, e en ua barralha, en preséncia des fogairons qu’usclauen as contrabandèrs, e deth caudèr que se codien es monedèrs faussi.
Es diuèrses formes que cuelhie eth pensament en reiaume deth calò, enquia e tot era cançon, era burla, era menaça, auien aguest caractèr imponent e umiliat.
Totes es cançons, qu’era sua musica s’a sauvat bèth còp, qu’èren umiles e planhoses.
Eth pigre se cridaue praube pigre, e tostemp ei era lèbe que s’amague; er arrat que s’escape, er audèth que hug.
A penes reclame; se limite a alendar; un des sòns panteishi qu’a arribat enquia nosati: Mande na jabillo sasta Debel, o batu de manuces, asti traelar a desqueres chaboros y junelar desqueres bariches di traelarse.
Eth miserable, tostemp qu’a temps de pensar, se hè petit dauant dera lei, e menspredós dauant dera societat: se bote capenjós, suplique, se vire entara pietat; se ve que se’n sap des sues fautes.
Tà mejans deth darrèr sègle se verifiquèc un cambi.
Es cançons dera preson, es estriuets des panaires cuelheren, de bèra manèra, un gèst insolent e alègre.
Eth planhós maluré siguec remplaçat per larifla.
En sègle XVIII se torne a trapar en lèu totes es cançons des galères e des presons ua alegria diabolica e enigmatica.
Mirliton ribonribete Surlababi, mirlababo Mirliton ribonribo.
Aquerò se cantaue tant qu’esgorjauen a un òme en ua tuta e en un amagader deth bòsc.
Simptòma grèu.
En sègle XVIII, era anciana malenconia d’aguestes tristes classes s’esbugasse; se meten a arrir; se’n burlen deth gran Debel e deth gran benguistano.
Dempús eth temps de Loís XV, criden ath rei de França “eth marqués de París”.
Que ja son lèu alègres.
Ua sòrta de leugèra lum ges d’aguesti miserables coma s’era consciéncia non les pesèsse bric.
Aguestes planhoses tribús dera ombra non an ja solet era audàcia desesperada des accions, senon tanben era gausaria negligenta der engenh.
Eth senhau de qué pèrden eth sentiment dera sua criminalitat, e de qué trapen entre es pensaires e es utopiste ua empara, qu’eri madeishi desconeishen; eth senhau de qué eth panatòri e eth pilhatge comencen a calar-se enquia e tot enes doctrines e enes sofismes; de sòrta que pèrden quauquarren dera sua lejor, en tot prestar ua grana part d’era as sofismes e as doctrines; eth senhau, a tot darrèr, se non se desvie aguest corrent, de qué s’aprèsse ua explosion prodigiosa.
Arturem-mos aciu un moment.
A qui acusam?
Ath sègle XVIII?
Ara sua filosofia?
Non, plan que non.
Era òbra deth sègle XVIII ei sana e bona.
Es enciclopedistes, damb Diderot en cap; es fisiocrates, damb Turgot en cap; es filosòfi, damb Voltaire en cap; es utopistes, damb Rousseau en cap, son es quate legions sagrades, qu’ada eres se deu er immens pas balhat pera umanitat entara lum.
Que son es quate avantgardes deth gènre uman, que se dirigissen entàs quate punts cardinaus deth progrès.
Diderot entà çò de beròi, Turgot entà çò d’util, Voltaire entà çò de vertadèr, Rousseuau entà çò de just.
Mès, ath costat e per dejós des filosòfi èren es sofistes, vegetacion verinosa barrejada damb eth progrès saludable, ceguta en un bòsc vèrge.
Tant qu’eth borrèu usclaue en pati deth palai de Justícia es grani libres desliuradors deth sègle, escrivans, aué desbrembadi, publicauen, damb eth privilègi deth rei, certans escrits estranhaments desorganizadors, avidaments liejudi pes miserables.
Aguesti hèts prigonds, mès ignoradi, non èren coneishudi ena superfícia.
Quauqui viatges, era escurina d’un hèt constitusís eth sòn perilh: qu’ei escur, pr’amor qu’ei sosterranh.
De toti es escrivans, eth que dilhèu apregondic enes masses era galaria mès insalubra, siguec Restic dera Bretonne.
Aguest trabalh, comun en tota Euròpa, hec mès estralhs en Alemania qu’en cap aute lòc.
En Alemania, pendent aguest periòde, resumit per Schiller en sòn famós drama Es Bandits, eth panatòri e eth pilhatge se quilhauen en protèsta contra era propietat e eth trabalh; s’assimilauen cèrtes idies elementaus, especioses e fausses, justes aparentaments, absurdes en realitat; s’estropauen en aguestes idies, despareishien en eres de bèra manèra; cuelhien un nòm abstracte, e passauen en estat de teoria; e d’aguesta manèra circulauen entre era multitud laboriosa, pacienta e aunèsta, sense cap notícia des madeishi quimics imprudents qu’auien premanit era barrèja; sense saber-se’n es masses que l’acceptauen.
Tostemp que se verifique un hèt d’aguesta sòrta, qu’ei fòrça grèu.
Eth patiment engendre era colèra e, mentre es classes prospèren, se cèguen o s’adormissen, qu’aquerò ei tostemp barrar es uelhs, er òdi des classes maleroses alugue era sua tèda ara lum de quauque anim tetric o esgarrat, que sónie en un cornèr, e damb era se met a examinar ara societat.
Er examen der òdi!
Causa terribla!
D’aciu vien, s’eth malastre deth temps ac vò, aguestes terribles commocions qu’abantes se cridauen jacqueries, qu’ath sòn costat es agitacions puraments politiques son jòcs de mainatges, que non son ja era luta der oprimit contra er opressor, senon era revòuta deth malèster contra eth benèster.
Tot s’esbauce alavetz.
Es jacqueries son tremolors deth pòble.
Aguest perilh, imminent dilhèu en Euròpa tà finaus deth sègle XVIII, siguec eth qu’arturèc era Revolucion francesa, aguest acte immens de probitat.
Era Revolucion francesa, que non ei senon çò d’ideau armat damb era espada, se lheuèc, e damb eth madeish movement brusc barrèc era pòrta deth mau e dauric era pòrta deth ben.
Desliurèc era question de tot aquerò que l’escurie, promulguèc era vertat, expulsèc eth miasma, sanèc eth sègle e coronèc ath pòble.
Se pòt díder d’era qu’a creat ar òme per dusau viatge, en tot autrejar-li ua dusau amna: eth dret.
Eth sègle XIX erete e milhore era sua òbra; e aué era catastròfa sociau qu’auem mentat adès ei simplaments impossibla.
Denonciar-la qu’ei ceguetat; cranher-la, peguesa.
Era revolucion qu’ei era vacuna dera jacqueria.
Gràcies ara revolucion es condicions sociaus an cambiat.
Es malauties feudaus e monarquiques non son ja ena nòsta sang; ja non i a arren dera Edat Mejana ena nòsta constitucion.
Non èm ja en aqueri tempsi qu’es orribles palpitacions interiores hègen ua irrupcion, que s’entenie jos es pès er escur rumor d’un bronit sord, qu’apareishien ena superfícia dera civilizacion cèrtans levatges de galaries secretes; qu’eth solèr se daurie; que se daurien es vòutes des cavèrnes e se vedie gésser de pic, dera tèrra, caps monstruosi.
Eth sentit revolucionari qu’ei un sentit morau.
Eth sentiment deth dret desvolopat, desvolòpe eth sentiment deth déuer.
Era lei de toti ei era libertat, qu’acabe a on comence era libertat der aute, sivans era admirabla definicion de Robespierre.
Dempús 1789, eth pòble sancer s’espandís en individú reauçat; non i a un solet praube que, en auer eth sòn dret, non age eth sòn arrai de lum; er ahaimat sent ath sòn laguens era aunestetat de França; era dignitat deth ciutadan ei ua armadura interiora; eth qu’ei liure ei escrupulós; eth que vòte, regne.
D’aciu vie era incorruptibilitat, d’aciu er avortament d’aguestes ambicions funèstes; d’aciu qu’es uelhs s’abaishen eroïcaments dauant des temptacions.
Eth sanejament revolucionari ei tau, qu’en un dia de libertat, en un 14 de junhsèga, en un 10 d’agost, non i a populaça.
Eth prumèr crit dera multitud illuminada e agranida ei: “Pena de mòrt ath panaire!” Eth progrès ei aunèst; çò d’ideau e absolut non amaguen arren.
Qui acompanhèc en 1848 es furgons qu’amiuen es riqueses des Tulheries?
Es pelhaires dera banlèga de Sant Antòni.
Eth pelhòt hec era garda dauant deth tresaur: era vertut hec reludents ad aguesti pelhòts.
Damb es pès descauci sauvauen aquera corona.
S’acabèc, donc, era jacqueria.
Me hè dò pes adreits.
Damb era se’n va eth temor qu’a costat eth sòn darrèr efècte, e que ja non poirà èster tengut en politica; s’a trincat eth ressòrt der espèctre ròi: toti ac saben.
Er espantaudèths que ja non espante; es audèths cuelhen familiaritats damb eth manequin; es parrats se calen en eth; es ciutadans se’n arrissen d’eth.
IV.- Es dus déuers: velhar e demorar.
En èster es causes atau, s’a esbugassat tot eth perilh sociau?
Non.
Non i a ja jacqueria; era societat que pòt èster tranquilla d’aguest costat; non se li harà ja mau sang; mès, que pense ena manèra qu’alende.
Era apoplegia non ei de crànher, mès òc era tisi.
Era tisi sociau se cride misèria.
Madeish se morís minat qu’estronhat.
Non mos vam a cansar de repetí’c: pensar, mès que mès, ena multitud deseretada e dolorida, padegar-la, autrejar-li aire e lum, estimar-la, agranir magnificaments eth sòn orizon, balhar-li era educacion jos totes es formes possibles, aufrir-li er exemple deth trabalh, jamès eth dera guitèra, amendrir eth pes dera carga individuau, en tot aumentar era nocion dera fin universau, limitar era prauvetat sense limitar era riquesa, crear vasti camps d’activitat publica e populara, auer coma Briareo11 cent mans entà estener- les pertot as aflaquidi e as oprimidi, emplegar eth poder collectiu en aguest gran déuer de daurir talhèrs entà toti es braci, escòles entà totes es aptituds, e laboratòris entà totes es intelligéncies; aumentar eth salari, amendrir eth trabalh, equilibrar eth déuer e er auer, ei a díder, proporcionar eth gòi ar esfòrç, e era hartèra ath besonh; en resumit, hèr a gésser ar aparelh sociau mès claretat e mès benèster en profitament des que patissen e des qu’ignoren; aguesta ei, qu’arrés se’n desbrembe, era prumèra des obligacions frairaus; aguesta ei, qu’ac sàpien es còrs egoïstes, eth prumèr des besonh politics.
E ça que la, tot aquerò non ei qu’un començament.
Era vertadèra question ei aguesta: eth trabalh non pòt èster ua lei sense que sigue un dret.
Non persutam mès, pr’amor que non ei aguest eth lòc de hè’c.
S’era natura se cride Providéncia, era societat li cau cridar-se Prevision.
Eth creishement intellectuau e morau non ei mens indispensable qu’eth melhorament materiau.
Era sciéncia ei un viatic, eth pensament qu’ei de prumèr besonh; era vertat ei un aliment, coma eth horment.
Ua rason sense sciéncia e sense prudéncia, que s’aflaquís.
Planhem madeish qu’as estomacs, as anims que non mingen.
Eth progrès tire entara solucion deth problèma.
Vierà un dia que toti s’estonaràn.
Eth gènre uman, pujant tostemp, artenherà qu’es capes mès prigondes gesquen naturauments der airau deth malastre.
Era desaparicion dera misèria vierà per ua simpla elevacion de nivèu.
Arrés pòt dobtar d’aguesta gran solucion.
Qu’ei vertat que çò passat a encara fòrça vida, en moment qu’escriuem.
Reviu.
E aguest rejoveniment d’un cadavre qu’ei ua causa estonanta.
Camine e s’aprèsse; semble trionfant: qu’ei un mòrt conquistador; arribe damb era sua legion, es supersticions; damb era sua espada, eth despotisme; damb era sua bandèra, era ignorància; en pòc de temps a guanhat dètz batalhes, auance, menace, arrís, e ei dauant des nòstes pòrtes.
Per çò que tanh a nosati, que non mos cau desesperar: venem eth terren a on ei acampat Anibal.
Nosati, es que credem, qué podem crànher?
Non i a repè enes idies, coma non n’a enes arrius.
Mès que reflexionen aqueri que non vòlen er avier: en tot díder non ath progrès, non ei er avier que condemnen, senon ada eri madeishi.
Se creen ua malautia ombriua; s’inoculen eth mau deth passat.
Non i a qu’ua manèra de remir-se a èster Deman: morir.
Mès nosati non volem cap mòrt: era deth còs coma mès tard possible; era dera amna, jamès.
Òc; er enigma diderà era sua paraula; era esfinx parlarà, eth problèma se resolverà.
Òc; eth pòble, esboçat peth sègle XVIII, serà perfeccionat peth sègle XIX.
Qui ac remisque serà un pèc.
Era perfeccion futura, er estat pròche deth benèster universau qu’ei un fenomèn divinaments fatau.
Es hèts umans son regidi per immenses empossades simultanèes que les amien a toti, e en un temps determinat, entar estat logic; ei a díder, entar equilibri e era equitat.
Ua fòrça terrenau e celestiau ges dera umanitat e la govèrne; aguesta fòrça hè miracles; es solucions meravilhoses non li son mès de mau hèr qu’es peripécies extraordinàries.
Ajudada pera sciéncia que ven der òme, e per eveniment, que ven de un aute costat, s’espaurís pòc d’aguestes contradiccions en enonciat des problèmes, que li semblen impossibilitats ara plèba.
Mentretant, non mos arturem, non trantalhem, non mos arturem ena grandiosa marcha des intelligéncies.
Era filosofia sociau ei essenciauments era sciéncia dera patz: qu’a coma objècte, e li cau auer coma resultat, dissòler era colèra en estudi der antagonisme; examine, escorcolhe, analise, e dempús recompause; actue pera via dera reduccion, hènt enlà tostemp er òdi.
Qu’ua societat despareishe dauant deth vent que se cale sus es òmes, qu’ac auem vist mès d’un còp; era istòria ei plia de naufragis de pòbles e d’emperis: costums, leis, religions, tot despareish eth dia mens pensat dauant dera tempèsta desconeishuda que passe e l’arrossègue.
Es civilizacions dera India, de Caldea, de Persia, d’Asiria, d’Egipte an despareishut ua darrèr dera auta.
Per qué?
Ac ignoram.
Quines sigueren es encauses d’aguesti desastres?
Non ac sabem.
S’aurien pogut sauvar aguestes societats?
Siguec sòn eth tòrt?
An alimentat quauque vici fatau que les a perdut?
En quina mesura entre eth suicidi en aguestes mòrts terribles d’ua nacion o d’ua raça?
Aguestes questions non an responsa.
Era ombra capère es civilizacions condemnades.
Hègen aigua, donques que se n’an anat entath hons; que non auem arren mès a díder.
E guardam damb ua cèrta espècia d’estonament, en hons d’aguest mar que se cride passat, darrèr d’aguestes ondades colossaus que se criden sègles, trasbastar aguesti immensi vaishèths Babilonia, Ninive, Tarsis, Tebas, Roma, jos era bohada espaventosa que ges de totes es boques de tenèbres.
Mès aguestes tenèbres se queden aquiu; aciu auem lum.
Ignoram es maus des civilizacions ancianes; mès coneishem es malauties dera nòsta: pertot auem sus era eth dret dera lum; campam es sues bereses e desnisham es sues diformitats.
A on i a un dolor, lo sondejam; e consignat eth patiment, er estudi dera encausa mos amie entath descurbiment deth remèdi.
Era nòsta civilizacion, òbra de vint sègles, ei ath còp un monstre e un prodigi; e s’ac vau que la sauvem.
E serà sauvada.
Padegar-la, qu’ei ja molt; illuminar-la, ei quauquarren mès.
Eth pensador modèrn qu’a un déuer: auscultar ara civilizacion.
Ac tornam a díder: aguesta aucultacion ei un estimul; e persutant en estimul volem acabar aguestes planes, entreacte austèr d’un drama dolorós.
Jos era mortalitat sociau se descurbís era immortalitat umana.
Peth hèt de qué deth glòb age aciu e delà aguestes herides que se criden cratèrs, e aguesti herpes cridadi fumaròles; peth hèt de qué i age un volcan que se daurisque e lance eth sòn pus, eth glòb non morís.
Es maus deth pòble non aucissen ar òme.
E, ça que la, eth qu’estúdie era clinica sociau tremòle en cada moment.
Es mès fòrts, coma es mès sensibles, coma es mès logics, qu’an es sues ores d’aflaquiment.
Arribarà er avier?
Semble que lèu ei possible hèr aguesta pregunta quan se desnishen tantes ombres terribles, tant escurs ròstres entre es egoïstes e es miserables; enes egoïstes, es copacaps, es tenèbres d’ua educacion rica, es talents aumentadi pera embriaguesa, un estavaniment de prosperitat qu’estone, eth temor de patir, qu’en quauqui uns arribe enquiara aversion entàs que patissen, ua satisfaccion implacabla, eth jo tan holat que barre es pòrtes dera amna; enes miserables, era ambicion, era enveja, er òdi, que vie de veir gaudir as auti, es prigondes secodides dera fèra umana entara hartèra des talents, còrs plei de bromadís, era tristor, era fatalitat, eth besonh, era ignorància simpla e impura.
Mos cau contunhar lheuant es uelhs entath cèu?
Eth punt luminós qu’en eth se distinguís ei d’aqueri que s’amòrten?
Qu’ei fòrça terrible veir atau er ideau perdut enes prigondors, petit, isolat, imperceptible, ludent, mès entornejat de totes aguestes menaces neres, montruosaments apilerades ath sòn entorn.
Totun aquerò, non i a mès perilh qu’eth que patís ua estela en boca d’ua broma.
Libre ueitau: Er encantament e era desolacion.
I.- Plia lum.
Eth lector aurà comprenut qu’Eponina, en auer coneishut a trauèrs deth brescat ath logatari deth carrèr Plumet, a on l’auie enviat era Magnon, auie començat per separar as bandits deth carrèr Plumet, e dempús auie enviat aquiu a Mario, e que dempús de fòrça dies d’extasi dauant d’aqueth brescat, Mario, amiat per aguesta fòrça qu’arrossègue eth hèr entar asimant e ar aimant entàs pèires qu’ei hèta era casa deth sòn amor, auie acabat per entrar en jardin de Cosette, coma Romeo en jardin de Julieta.
Mès l’auie estat mès facil qu’a Romeo, donques qu’aguest li calèc escalar ua paret, e Mario non li calec que forçar un shinhau ua des barres deth brescat decrepit que trantalhaue en sòn alveòl quissonoat coma es dents des vielhs.
Mario ère prim e passèc aisidaments.
Coma que jamès i auie arrés en carrèr e Mario solet entraue en jardin de nets, non i auie cap perilh d’èster vist.
A compdar d’aquera ora benedida e santa qu’un punet junhec es dues amnes, Mario seguie vient cada net.
S’en aqueth moment dera sua vida Cosette auesse queigut en amor d’un òme pòc escrupulós e libertin, qu’aurie estat perduda; pr’amor que i a natures generoses que s’autregen complètaments, e Cosette n’ère ua d’aguestes.
Ua des magnanimitats dera hemna qu’ei cedir.
Er amor en aguesta nautada qu’ei absolut, se complique damb ua sòrta de ceguetat celestiau de pudor.
Mès, guairi perilhs corretz, amnes nòbles!
Fòrça còps balhatz eth còr, e nosati cuelhem eth còs; e vos demore eth còr e lo guardatz ena ombra tremolant.
Er amor que non a tèrme miei: o se pèrd o se sauve.
Eth destin uman ei embarrat en aguest dilèma.
Cap fatalitat establís aguest dilèma tant inexorablaments coma er amor.
Er amor ei era vida, se non ei era mòrt; qu’ei cunhèra, mès hòssa tanben.
Eth madeish sentiment ditz òc e non, en còr uman.
De totes es causes que Diu creèc, eth còr ei era que despen mès lum, mès tanben mès ombra.
Diu volec qu’er amor que Cosette trapèsse siguesse un d’aguesti que sauven.
Tant que se tardèc eth mès de mai de 1832, i auec totes es nets en aqueth praube jardin sauvatge, jos eth huelham cada dia mès embaumat e mès espés, dus èssers alendant castetat e innocéncia, negadi enes felicitats celèstes, mès pròches as arcangels qu’as òmes, purs, casti, embriagadi, esplendits, que ludien er un entar aute enes tenèbres.
Li semblaue a Cosette que Mario amiaue ua corona, e a Mario que Cosette amiaue un nimbe.
Se tocauen, se guardauen, se cuelhien es mans, se sarrauen er un en aute, mès que i auie ua distància que non trauessauen; e non ère que la respectèssen, senon que l’ignorauen.
Mario auie ua barralha, era puretat de Cosette; Cosette auie ua empara, era leiautat de Mario.
Eth prumèr punet qu’auie estat eth darrèr.
Mario, dempús, non auie hèt que tocar damb es sòns pòts era man o eth vestit, o un recauquilh des peus de Cosette.
Cosette ère entada eth un perhum e non ua hemna: l’alendaue.
Era non li remie arren, eth non demanaue arren; era ère erosa, eth ère satisfèt.
Viuien en aguest erós estat que se poirie cridar er enludernament d’ua amna per ua amna.
Qu’ère aquerò era inefabla prumèra abraçada de dues virginitats en çò d’ideau.
Dus cignes que se trapauen en camp dera puretat.
En aquera ora der amor qu’eth delèit care absoludaments jos eth poder der extasi, Mario, eth pur e serafic Mario, aurie estat mèsalèu capable de pujar en ua casa de prostitucion, que de quilhar era punta deth vestit de Cosette.
Un viatge, ara lum dera lua, Cosette s’inclinèc entà cuélher quauquarren deth solèr, se miei dauric eth sòn corset e deishèc ath descubèrt eth neishement deth còth.
Mario virèc era guardada.
Qué se passaue entre aqueri dus èssers?
Arren; que s’adorauen.
De nets, quan èren aquiu, eth jardin semblaue un lòc viu e sagrat.
Totes es flors se daurien ar entorn d’eri e les manauen perhums, e eri daurien es sues amnes e les vessauen sus es flors.
Era vegetacion cauda e vigorosa tremolaue plia de saba e d’alegria ath torn d’aqueri dus innocents, e eri se didien paraules d’amor, que hègen estrementir as arbes.
E quines paraules èren aguestes?
Alendades, arren mès.
Aguestes alendades qu’èren pro entà trebolar e esmòir tota aquera natura.
Poder magic, qu’a penes poirie compréner se se liegessen en un libre aguestes convèrses neishudes entà èster tirassades e dissipades coma er hum peth vent jos es huelhes.
E didetz: Tè!
Non ei qu’aquerò!
Òc, mainatjums, repeticions, arridolets per arren, foteses, pegaries, tot çò mès sublim e mès prigond.
Es soletes causes que meriten èster dites e èster escotades.
Er òme que non a dit e non a escotat jamès aguestes pegaries, aguestes petiteses, qu’ei un pèc e un mau òme.
Cosette li didie a Mario:
Sabes…?
A tot aquerò, e ath trauèrs d’aguesta celèsta virginitat, e sense que siguesse possible ne entà un ne entar aute díder com, se tractauen de tu).
Sabes?
Me cridi Eufrasia.
Eufrasia?
Non, te crides Cosette.
Ò, Cosette ei un nòm fòrça lèg que me meteren quan èra mainada.
Mès eth mèn vertadèr nòm ei Eufrasia.
Non t’agrade aguest nòm?
Òc… mès, Cosette non ei lèg.
Te shaute mès qu’Eufrasia?
Mès…
Alavetz, tanben a jo me shaute mès.
Cosette.
Crida-me Cosette.
E er arridolet qu’acompanhaue aguestes paraules hège d’aguest dialòg un idilli digne d’un bòsc que siguesse en cèu.
D’auti viatges, era lo guardaue fixaments, e exclamaue:
E Mario, ath miei d’un plaser celestiau, credie enténer ua estròfa cantada per ua estela.
O ben era li balhaue un copet pr’amor que tossie, e li didie:
Non tossigatz, cavalièr.
Qu’ei plan lèg aquerò de tossir e enquimerar-me.
Voi que sigatz bon, pr’amor que se siguéssetz mau, jo seria fòrça malerosa.
Que vòs que hessa?
E aquerò ère ua causa divina.
Un còp Mario li didec a Cosette:
Guarda, qu’un viatge m’imaginè que te cridaues Ursula.
E aquerò les hec arrir tota era net.
Un aute còp en miei d’ua d’aguestes convèrses exclamèc Mario:
Ò!, un dia en Luxembourg auí talents d’acabar d’espear a un invalid!
Mès s’arturèc e non venguec mès enlà.
Que l’aurie calut díder a Cosette dera camaliga, e aquerò ère un impossible.
Qu’auie entre eri ua sòrta de barralha desconeishuda, era carn, qu’ath sòn dauant arreculaue damb un cèrt temor sagrat aqueth amor innocent.
Mario s’imaginaue qu’aquerò ère víuer damb Cosette, e que ja non i auie mès en mon: vier cada net en carrèr Plumet, separar eth complasent hèr deth brescat deth president, sèir-se ath cant d’era en aqueth banc, guardar ath trauèrs des arbes era ludentor deth començament dera net, méter en contacte eth plec deth jolh deth sòn pantalon damb era pelha de cosette, amorassar-li era ungla deth dit pòdo, aspirar un dempús der aute eth perhum dera madeisha flor, entà tostemp, indefinidaments.
Mès, mentretant, es bromes passauen sus es sòns caps.
Tostemp que bohe eth vent arrossègue mès sòmis der òme que bromes deth cèu.
Aguest amor cast, lèu esquiu, non refusaue absoludaments era galantaria.
Eth compliment qu’ei coma un punet a trauèrs deth vel.
Eth delèit estròpe en eth eth sòn gèrme, amagant-se.
Es galantaries de Mario, saturades de quimères, èren, entà didè’c atau, celèstes.
Es audèths quan vòlen per aquiu naut ath costat des angels, deuen enténer aguestes paraules; en eres se barrejaue era vida, era umanitat, tota era quantitat de positivisme que Mario ère capable.
Qu’ère çò que se diderie ena tuta, eth preludi de çò que se diderie ena cramba, ua efusion lirica, era estròfa e eth sonet barrejadi, es cavalaresques iperbòles des amoretes; toti es refinaments dera adoracion plaçadi en un floret e exalant un subtil perhum celestiau, un inefable mormolh de còr a còr:
Ò, gasulhaue Mario, be n’ès de beròia!
Non gausi guardar-te.
Ès ua gràcia.
Sabi pas se que è. Eth baish deth tòn vestit, quan piste era punta deth pè, me capvire.
Quin resplendor despenes quan se daurís eth tòn pensament!
Tostemp parles damb rason.
Parla, t’escoti, t’admiri.
Ò, Be n’ei d’estranh e d’embelinaire tot aquerò!
Que sò vertadèraments hòl.
Ètz adorabla, senhoreta.
Estúdii es tòns pès damb eth microscòpi e era tua amna damb eth telescòpi.
E Cosette responie:
Preguntes e responses anauen coma podien en aguest dialòg, queiguent tostemp d’acòrd sus er amor, coma es manequins de saüc sus eth ressòrt.
Cosette qu’ère era simplicitat, era ingenuitat, era transparéncia, era blancor, eth candor, era lum.
Se podie díder de Cosette qu’ère clara.
Costaue en aqueth que la vedie ua sensacion coma er abriu o era auròra: se descurbie era arrosada enes sòns uelhs.
Cosette ère era condensacion de lum dera auròra en forma de hemna.
Ère ua causa plan simpla que Mario, en tot adorar-la, l’admirèsse.
Mès era vertat ei qu’aquera collegiala, trenda flor deth convent, parlaue damb ua prigonda penetracion esquista; e didie en cada moment tota sòrta de paraules vertadères e delicades.
Era sua parlòta qu’ère convèrsa: non s’enganhaue en cap ahèr, e vedie tostemp çò de just.
Era hemna sent e parle damb eth trende instint deth còr, qu’ei infalible.
Arrés pòt díder causes trendes e prigondes, ath còp, coma ua hemna.
Era doçor e era prigondor constitusissen ara hemna, ei a díder, ath cèu.
En aguesta plia felicitat les pistauen en cada moment lèrmes enes uelhs.
Un petit insècte estronhat, ua ploma queiguda d’un nin, ua arrama d’un arbe trincada, les entrementie; e eth sòn extasi, doçaments chaupat de malenconia, semblaue que solet demanaue ua lèrma.
Un simptòma mès gran der amor ei ua estrementida lèu insuportable a viatges.
E dempús d’aquerò (donques que taus contradiccions son eth jòc des relampits amorosi) arrien espontanèaments e damb grana libertat, e tan familharaments, que semblauen a viatges dus mainatges.
Totun, enquia e tot ingnorant-ac aqueri còrs que vessauen castetat, aquiu ère era natura indesbrembabla.
Aquiu ère damb eth sòn objècte brutau e sublim, e quinsevolh que sigue era innocéncia des amnes, se sent, ena convèrsa intima mès pudica, era adorabla e misteriosa broma que separe dus aimants de dus amics.
S’idolatrauen.
Çò de permanent o çò d’immudable subsistissen.
Es aimants s’estimen, se n’arrissen, se hèn bailines damb es pòts, entrelacen es dits des mans, se tutegen, e tot aquerò non s’opause ara eternitat.
Dus aimants s’amaguen pera net en crepuscul, en invisible, coma es audèths, coma es ròses; se fascinen er un ar aute ena ombra damb es sòns còrs que boten enes sòns uelhs; mormolhen, gasulhen, e mentretant, eth grandós movement des astres se realice en infinit.
II.- Er estabordiment dera felicitat completa.
Viuien vagaments estonadi dera sua felicitat.
Non se n’auien encuedat de qué eth colèra deimaue ara ciutat pendent aqueth mes.
S’auien hèt totes es confiances possibles; mès que non auien anat mès enlà des sòns nòms.
Mario l’auie dit a Cosette qu’ère orfanèl, que se cridaue Mario Pontmercy, qu’ère avocat, que viuie d’escríuer entàs libraris, qu’eth sòn defuntat pair ère coronèl e auie estat un eròi e qu’ère pelejat damb eth sòn pairin, qu’ère ric.
L’auie indicat tanben qu’ère baron; mès aquerò non l’auie costat cap efècte a Cosette.
Mario baron?
Non ac comprenie: non sabie se qué volie díder aguesta paraula: Mario ère baron.
Era, dera sua part, l’auie dit que s’auie educat en convent deth petit Picpus, que sa mair auie mòrt, coma era d’eth, que sa pair se cridaue eth senhor Fauchelevent, qu’ère plan brave, qu’autrejaue fòrça aumòines, qu’ère, a maugrat tot, un praube, e que se privaue de tot, sense privar-la ada era d’arren.
E causa estranha ena espècia de sinfonia que Mario s’estaue dès que vedie a Cosette; çò de passat, enquia e tot çò de mès recent, s’auie hèt entada eth tan confús e luenhant, que çò que Cosette li condaue, lo satisfège pliaments.
Non pensèc ne tansevolh parlar-li dera aventura nueitiua deth casalon, des Thenardier, dera usclada, dera estranha actitud e singulara hujuda de sa pair.
Mario se n’auie desbrembat de seguit de tot aquerò; non sabie pera net ne aquerò qu’auie hèt peth maitin, ne a on auie esdejoat, ne qui l’auie parlat; qu’auie enes aurelhes ua musica que l’ensordie entà quinsevolh aute pensament: solet existie enes ores que vedie a Cosette.
E alavetz, coma qu’ère en cèu, ère normau que desbrembèsse era tèrra.
Ambdús amiauen damb langor eth pes indefinible des delèits immateriaus.
Atau viuen aguesti somnambuls que se criden enamoradi.
Qui non a passat per aguestes causes!
Per qué arribe ua ora que se ges d’aguest cèu?
Per qué seguís era vida dempús?
Er amor lèu remplace ath pensament: qu’ei un complet desbrembe de çò d’aute.
Non li demanetz, donc, logica ara passion.
Que non i a encadenament logic absolut en còr uman, madeish que non i a cap figura geometrica perfècta ena mecanica celèsta.
Entà Cosette e Mario non existie arren mès que Cosette e Mario.
Er univèrs ath sòn entorn qu’ère coma queigut en un abisme.
Viuien en ua menuta d’aur.
Non auien arren dauant ne darrèr; Mario a penes pensaue que Cosette auie pair; en sòn cervèth i auie ua causa semblabla a un enludernament que tot ac esface.
De qué parlauen aqueri aimants?
Que ja ac auem dit: des flors, des irongletes, deth solei cogant, dera gessuda dera lua, de totes es causes importantes; s’ac didien tot, exceptat tot, ei a díder, eth tot des enamoradi, qu’ei er arren.
Mès eth pair, es realitats, era casina, es bandits, aquera aventura, qué les importaue?
N’èren segurs de qué auie existit aqueth sòmi?
Qu’èren dus, s’adorauen, non i auie qu’aquerò; tot çò d’aute non existie.
Ei probable qu’aguest estavaniment deth lunfèrn darrèr de nosati sigue inerent ara arribada en paradís.
Dilhèu s’an vist es dimònis?
Les a auut?
S’a auut pòur?
S’a patit?
Ja non se sap; tot aquerò ac capère ua broma rosada.
Atau viuien, donc, aqueri dus èssers, en ua gran nautada, damb tota era inversemblança que pòt auer ena natura; ne en nadir, ne en zenit, entre er òme e eth serafin; per dessús dera hanga, per dejós der etèr, en ua broma; a penes se descurbie qu’èren de carn e uas; qu’èren amna e extasi de cap a pès; massa sublimes entà caminar pera tèrra; mès encara damb pro umanitat entà desparéisher en blu, en suspension, coma atòms que demoren eth precipitat; aparentaments dehòra deth destin; ignorant era misèria der ager, der aué e deth deman; meravilhadi, extasiadi, flotants; aleugeridi per moments entara desaparicion en infinit; lèu prèsti a hèr eth vòl etèrn.
Dormien desvelhadi en aquera amanhagada.
Ò, letargia esplendida de çò reau esfaçat per çò ideau!
Quauqui viatges, encara que Cosette ère tan beròia, clucaue es uelhs ath sòn dauant; pr’amor que damb es uelhs barradi ère coma mielhor se ve era amna.
Mario e Cosette non se preguntauen a on anarien a parar.
Se guardauen coma en un encontre.
Qu’ei ua pretension der òme voler qu’er amor t’amie entà bèth lòc.
III.- Principi d’ombra.
Jean Valjean, dera sua part, non sospechaue arren.
Cosette, un shinhau mens soniaira que Mario, estaue alègra, e aquerò ère pro entà Jean Valjean pr’amor d’èster erós.
Es pensaments de Cosette, es sues trendes illusions, era imatge de Mario qu’aumplie era sua amna, non damnatjauen en arren era puretat incomparabla deth sòn polit front, cast e alègre.
Se trapaue ena edat qu’era vèrge amie er amor coma er àngel eth liri blanc.
Jean Valjean ère, donc, tranquil.
Ath delà, quan dus aimants se comprenen, tot se passe ben, e quinsevolh tresau que podesse trebolar eth sòn amor qu’ei en ua perfècta ceguetat per tòrt d’ues quantes precaucions, tostemp es madeishes entà toti es enamorats.
Atau, Cosette, jamès hège objeccions a Jean Valjean.
Que volie passejar?
Òc, pair mèn.
Volie demorar-se?
Plan ben.Volie passar era net ath costat de Cosette?
Era ac celebraue.
Coma que Jean Valjean se retiraue tostemp tàs dètz dera net, aguestes nets non venguie Mario en jardin enquia dempús d’aguesta ora, quan entenie deth carrèr estant que Cosette daurie era pòrta-hièstra dera escala.
Que non mos cau díder que pendent eth dia non apareishie Mario per aquiu.
Jean Valjean non se’n brembaue ja de qué existie tau òme.
Solet un còp, un maitin li didec a Cosette:
Cara!
Com n’as de ges ena esquia!
Era net anteriora, Mario, en un moment d’emocion, auie sarrat a Cosette contra era paret.
Era vielha Santos, que se calaue en lhet plan d’ora, non pensaue senon en dormir dempús d’auer acabat eth trabalh, e ac ignoraue tot coma Jean Valjean.
Mario non hège hangues jamès ena casa.
Quan ère damb Cosette s’amagaue en un cornèr près dera escala entà que non lo vedessen ne l’entenessen deth carrèr.
Aquiu se seiguien, en tot contentar-se fòrça viatges damb sarrar-se es mans vint còps per menuta, guardant es arrames des arbes.
Puretat neta!
Ores diafanes, lèu totes parières!
Aguesta sòrta d’amor ei ua colleccion de huelhes de liris blancs e de plomes de paloma.
Tota era amplada deth jardin les separaue deth carrèr.
Cada còp que Mario entraue e gessie, ajustaue suenhosaments era barra deth brescat, de manèra que non se notaue arren.
Partie normauments a mieja net, e se filaue de cap ara casa de Courfeyrac.
Aguest li didie a Bahorel:
T’ac pòs creir?
Mario se retire, ara, tara ua deth maitin.
Bahorel responie:
E qué vòs?
Es seminaristes que son tostemp un petard.
Quauqui viatges, Courfeyrac crotzaue es braci, e metent-se seriós, li didie a Mario:
Que vas perdut, joen!
Courfeyrac, òme practic, non vedie damb boni uelhs aguest reflèx d’un paradís invisible en Mario; se’n sabie plan pòc des passions inedites, se despacientaue e li hège frequentes reflexions a Mario entà que tornèsse ena realitat.
Un maitin li hec aguesta pregunta:
Sigues bon gojat, qui ei era?
Mès que non i auie manèra de “hèr parlar” a Mario.
Abans l’aurien arrincat es ungles qu’ua des tres sillabes sagrades que compausauen aguest nòm inefable: Cosette.
Er amor vertadèr qu’ei luminós coma era auròra e silenciós coma ua hòssa.
Courfeyrac solet auie notat en Mario qu’auie ua taciturnitat esplendida.
En aqueth alègre mes de mai, Mario e Cosette descurbiren immenses felicitats: Pelejar e cridar-se de vos, sonque entà cridar-se dempús de tu damb mès plaser.
Parlar longaments e damb es mès petiti detalhs de persones que non les importauen bric: naua pròva de qué en aguesta opèra seductora que se cride amor, eth libreto non ei lèu arren.
Entà Mario, enténer a Cosette parlar de liròts.
Entà Cosette, enténer a Mario parlar de politica.
Enténer damb es jolhs junhudi eth bronit des coches que passauen peth carrèr de Babilonia.
Contemplar eth madeish planeta en cèu, o eth madeish vèrme de lum ena tèrra.
Carar-se ath còp; màger plaser encara que parlar.
Eca, eca.
Ça que la, s’apressauen quauques complicacions.
Ua net que Mario anaue entath rendètz-vos peth baloard des Invalids, damb eth cap clin, coma de costum, en virar era cantoada deth carrèr Plumet, entenec díder ath sòn costat:
Bona net, senhor Mario.
Lheuèc eth cap e arreconeishec a Eponina.
Aquerò li costèc ua impression estranha.
Ne un solet viatge auie pensat en aquera gojata d’ençà deth dia que l’auie amiat entath carrèr de Plumet; non l’auie tornat a veir, e s’auie delit totafèt dera sua memòria.
Qu’auie motius entà estar-li arregraït e li deuie era sua felicitat presenta; totun, li shordèc trapar-la.
Qu’ei un error creir qu’era passion ei blossa quan ei erosa, e qu’amie ar òme entà un estat de perfeccion; l’amie, coma auem vist, entar estat de desbrembe.
En aguesta situacion, er òme se’n desbrembe d’èster dolent, mès que tanben se’n desbrembe d’èster brave.
Er arregraïment, eth déuer, es rebrembes essenciaus e inoportuns despareishen.
En quinsevolh aute temps, Mario aurie estat ua causa plan desparièra entà Eponina.
Absobit per Cosette, ne tansevolhe s’auie explicat claraments qu’aquera Eponina se cridaue Eponina Thenardier, qu’amiaue un nòm escrit en testament de sa pair, eth madeish nòm que per eth s’aurie sacrificat generosaments quauqui mesi abans.
Presentam a Mario tau qu’ère: enquia e tot eth nòm de sa pair despareishie de bèra manèra jos er esplendor deth sòn amor.
Responec, donc, damb quauque embarràs.
Qu’ètz Eponina?
Per qué me parlatz de vos?
Vos hè hèt bèra causa?
Non, responec eth.
Qu’ei vertat que non auie arren contra era, tot çò de contrari.
Mès se’n sabie de qué non podie hèr ua auta causa; cridant de tu a Cosette, li calie tractar de vos a Eponina.
Coma que Mario carèc, li didec Eponina:
Didetz, donc…
E s’arturèc.
Semblaue que li mancauen es paraules ad aquera creatura qu’auie estat tan despreocupada e tan gausada.
Sagec de hèr un arridolet e non podec.
E qué…?
Dempús carèc e abaishèc es uelhs.
Bona tarde, senhor Mario, didec dempús ara imprevista, e se n’anèc.
IV.- Cab roule en anglés, e tamború en calò.
Londeman, qu’ère eth 3 de junh de 1832, data que mos cau consignar per çò des eveniments grèus qu’èren suspenudi sus er orizon de París en estat de bromes cargades; Mario, en quèir era net, seguie eth madeish camin qu’era vesilha, damb es madeishi pensaments agradius en còr, quan vedec entre es arbes deth baloard a Eponina que venguie entada eth.
Dus dies seguits d’encontre qu’ère massa.
Se virèc ara prèssa, gessec deth baloard, cambièc de camin e se filèc de cap ath carrèr Plumet peth carrèr de Monsieur.
Eponina lo seguic enquiath carrèr Plumet, causa que non auie hèt jamès enquia alavetz, pr’amor que s’auie acontentat vedent-lo passar peth baloard, sense sajar de trapar-lo.
Sonque era vesilha l’auie parlat.
Eponina lo seguic, donc, sense qu’eth se’n sabesse, lo vedec separar eth hèr deth brescat e entrar en jardin.
Tè!, didec, qu’entre ena casa!
S’apressèc en brescat, temptèc es hèrs er un dempús der aute, e trapèc aisidaments eth que Mario auie separat.
Alavetz gasulhèc a mieja votz damb lugubre accent:
Arren d’aquerò, Lisette!
Se seiguec en estriu deth brescat, e ath costat deth hèr, coma se lo susvelhèsse.
Aqueth punt ère precisaments er extrèm deth brescat que tocaue ena casa pròcha e se formaue aquiu un angle escur qu’en eth s’amaguèc complètaments Eponina.
Atau s’estèc mès d’ua ora sense botjar-se ne alendar, autrejada as sues idies.
Tàs dètz dera net, ua des dues o tres persones que passauen peth carrèr Plumet, un vielh que s’auie tardat e pàssaue plan ara prèssa per aqueth lòc desèrt e de mala fama, costejant eth brescat, en arribar en angle que formaue aguest damb eth jardin, entenec ua votz sorda e menaçaira que didie:
Non me’n hèsqui de qué vengue cada net!
Eth caminaire guardèc ath sòn entorn, non vedec ad arrés, non gausèc guardar ad aqueth cornèr escur, auec pòur e se pressèc.
Aqueth caminaire que hec ben en partir de seguit, pr’amor que pòques menutes dempús, sies òmes qu’anauen separadi e a cuerta distància es uns des auti ath long dera paret, e qu’aurien pogut èster confonudi damb ua patrolha dera policia, entrèren en carrèr Plumet.
Eth prumèr qu’arribèc en brescat deth jardin s’arturèc e demorèc as auti: ua segonda dempús èren toti amassa.
Aqueri òmes se meteren a parlar en votz baisha.
Qu’ei aquiu, didec un d’eri.
I a quauque tamború (gosset) en jardin?, didec un aute.
Sabi pas.
Mès en tot cas è acabelado ua boleta que li haram jamelar T’as hèt a vier era pasta entà trincar era clariosa?
Plan mielhor, didec eth dusau qu’auie parlat.
Eth siesau, que non auie encara badat boca, se metec a examinar eth brescat, coma ac auie hèt Eponina ua ora abans, cuelhent damb era man cada ua des barres, e botjant-les damb precaucion.
Atau arribèc en hèr que Mario solie trèir.
Quan ac anaue a hèr ua man que gessec còp sec dera ombra, l’agarrèc eth braç; ath còp se sentec refusat en miei deth pièch, e entenec ua votz que li didie sense cridar:
Que i a un tamború.
E vedec a ua joena esblancossida ath sòn dauant.
Er òme sentec aguesta commocion que còste tostemp çò d’inesperat.
Se demorèc orriblaments estonat; non i a arren mès orrible qu’ès fères inquietes; eth sòn aspècte espaurit qu’ei temible.
Arreculèc e mormolhèc:
Qui ei aguesta coquina?
Era vòsta hilha.
Plan que òc, ère Eponina que parlaue a Thenardier.
Dauant dera aparicion d’Eponina, es auti cinc, ei a díder, Sonesòs, Tragamar, Babet, Montparnasse e Brujon, s’auien apressat sense bronit, sense precipitacion, sense díder ua soleta paraula, damb era sinistra lentor pròpia d’aguesti òmes nueitius.
Se les vedie quauqui repugnants utisi enes mans.
Tragamar amiaue ua d’aguestes pinces cuertes, qu’es guiterosi criden estialhes.
A!, qué hès aciu?
Qué vòs?
Vòs, dilhèu, empachar-mos trabalhar?
Eponina se metec a arrir, e sautèc en sòn còth:
Que sò aciu, pairet mèn, pr’amor que sò aciu.
Vos ètz qui non li cau èster aciu.
Qué vietz a hèr s’aquerò ei un coquilhon?
Que ja l’ac didí ara Magnon.
Non i a arren a hèr aciu.
Mès, abraçatz-me, estimat pair.
Be ne hè de temps que non vos è vist.
Qu’ètz ja dehòra!
Ètz liure!
Thenardier sagèc de desliurar-se des braci d’Eponina, e mormolhèc:
Plan ben; tu que ja m’as abraçat; òc, que sò dehòra; non sò laguens.
Ara vè-te’n.
Mès Eponina non deishaue de hèr-li bailines.
Pair mèn, se qué auetz hèt?
Conda-m’ac!
E era mia mair?
Balhatz-me naues dera mia mair.
Thenardier responec:
Qu’està ben; sabi pas.
Dèisha-me; te digui que te’n vages.
E tornèc a mèter es braci en còth de sa pair.
A, vai!
Qué pèga!, didec Babet.
Esdeguem-mos, didec Tragamar, que pòden passar es crochets.
Era votz deth ventrilòc mesurèc aguesti vèrsi: Ja non i a arrés que digue papa ne mama.
Eponina se virèc entàs cinc bandits.
Guarda!
Eth senhor Brujon.
Bon dia senhor Babet.
Sonesòs.
Non m’arreconeishetz ja, senhor Tragamar?
Com te va, Montparnasse?
Òc, se’n bremben de tu, didec Thenardier.
Dèisha-mos tranquils.
Aguesta qu’ei era ora des lops e non des garies, didec Montparnasse.
Ja ves que mos cau maquilar aciu.
Eponina li cuelhec era man a Montparnasse.
Tie compde!, didec aguest; te vas a talhar: qu’è un churi dubèrt.
Jo que sò dilhèu era hilha deth mèn pair.
Senhor Babet, senhor Trafalgar, jo me sò encargat de balhar lum ad aguest negòci.
Mos cau díder qu’Eponina non parlaue en calò.
Dès que coneishie a Mario, se l’auie hèt impossibla aguesta orribla lengua.
Sarrèc damb era sua petita man, uassuda e fèbla coma era d’ua esqueleta, es gròssi dits de Tragamar, e seguic:
Ja sabetz que non sò pèga.
Plan, donc, que me sò informat, e vos riscaratz en bades.
Ja vedetz.
Vos juri que non i a arren a hèr en aguesta casa.
Sonque i a hemnes, didec Tragamar.
Non.
Es logataris s’an mudat.
Es lums s’an mudat, didec Babet.
E mostrèc a Eponina a trauèrs des cimalhs des arbes ua lum que se passejaue peth humarau deth pabalhon.
Qu’ère era tia Santos qu’auie velhat entà botar era ròba blanca tà secar.
Eponina sagèc un nau recurs:
Vè-te’n ath diable!, didec Thenardier.
E la hec enlà entà entrar.
Compde que te vas a talhar, didec Montparnasse.
Thenardier higec damb eth sòn accent decisiu:
Vè-te’n, hemna, e dèisha qu’es òmes hèsquen es sòns negòcis.
Eponina deishèc anar era man de Montparnasse, qu’auie tornar a cuélher e didec:
Vos entestaditz, donc, a entrar en aguesta casa?
Quauquarren i a d’aquerò, didec eth ventrilòc en tot burlar-se’n.
Alavetz era s’emparèc en brescat, se tenguec de cara as sies bandits armadi enquias dents, e que semblauen ena net uns dimònis, e didec damb votz fèrma e baisha:
Plan, donc, jo que non voi.
Eri s’arturèren estonadi: Eth ventrilòc acabec era sua arridalha.
Era seguic: Amics, escotatz-me ben.
Que ja ei ua auta causa.
Ara que parli jo.
S’entratz en jardin, se tocatz aguest brescat, sorrisclèc, piqui es pòrtes, desvelhi as vesins, e hèsqui que vos agarren as sies, en tot cridar as agents de policia.
Era botgèc eth cap e higec:
Començant peth mèn pair!
Thenardier s’apressèc:
Non tant apròp, bon òme, didec Eponina.
Eth arreculèc, gasulhant entre dents:
Mès, se qué ei çò que t’a arribat?, e higec: Gosseta!
E s’estarnèc d’arrir d’ua manèra orribla.
Serè çò que volgatz, mès non entraratz.
Qu’ètz sies, e aquerò qué impòrte?
Qu’ètz òmes; donques jo que sò hemna.
Non me cau pòur; anatz-vo’n.
Vos digui que non entretz en aguesta casa pr’amor que jo non voi.
Se vos apressatz, ganhòli; ja vos è dit que sò eth gosset.
Non vos cranhi.
Seguitz eth vòste camin.
Que ja me shordatz!
Vosati a punhalades e jo a còps de sabata; qu’ei un partit parièr.
Auançatz, donc.
E hec un pas entàs bandits: estaue espaventosa, e se metec a arrir:
Tè!, que non me cau pòur.
Be ne seràn de bèsties aguesti òmes en creir que li hèn pòur a ua hemna!
De qué?
Pòur!
Vai!
Pr’amor qu’auetz panaires d’aimantes que s’amaguen jos eth lhet quan quilhatz era votz!
Plan per aquerò!
Jo que non è pòur d’arren!
E guardant fixaments a Thenardier, higec:
Ne tansevolh de vos, pair!
Dempús seguic, passejant sus es bandits es sòns sagnosi uelhs d’espèctre.
Plumet, assassinada a punhalades peth mèn pair, o que me trapa en un an enes hilats de Saint-Cloud, o ena isla des Cignes, en miei de vielhs taps de siure poirit, e de gossets estofadi!
Que li calèc posar-se; l’agarrèc ua tos seca; eth sòn alend gessie coma un arranguilh deth sòn fèble e estret pièch.
Dempús seguic:
Non me cau hèr senon cridar, e vien, e entà darrèr.
Thenardier hec un movement entà apressar-se.
Apressatz-vos!, didec era.
Thenardier s’arturèc, e li didec damb doçor:
Plan, donc, non, non m’apressarè; mès non parles tan naut.
Mos guanham era vida.
Non ès amic de ta pair?
Non m’enganhetz, didec Eponina.
Donques que mos cau víuer, mos cau minjar…
Crebatz!
E, en tot díder aquerò, se seiguec en estriu deth brescat cantant: Eth mèn fraç fòrt, era mia cama ben hèta, e eth temps perdut.
Botèc eth code enes jolh, e era barba ena man, e comencèc a botjar eth pè damb indiferéncia.
Eth sòn vestit estarnat deishaue veir es sòns primes espatles.
Un fanau pròche illuminaue era sua actitud e eth sòn perfil; non podie auer ua causa mès decidida e mès estonanta.
Es sies bandits, admiradi e desengustadi de veder-se arturadi per ua gojata, heren repè entara ombra, e celebrèren ua sòrta de conselh damb movements d’espatles, umiliadi e furiosi.
Era, mentretant, los guardaue damb mina pacifica e esquiua.
Que li deu passar quauquarren, didec Babet.
Ua rason.
Qu’ei malastre qu’ac deishem.
Dues hemnes, un vielh que s’està darrèr deth pati, ridèus boni enes hièstres.
Eth vielh que deu èster un judiu; me pensi qu’ère un bon negòci.
Plan, donc, entratz vosati, didec Montparnasse.
Hètz eth negòci.
E hec relúder ara lum deth fanau eth raser qu’amiaue dubèrt ena manja.
Thenardier non didie arren, e semblaue prèst a tot.
Brujon, qu’auie un shinhau d’oracle, e que, coma ja auem dit, ère er inventor deth còp, encara non auie parlat.
Semblaue cogitós, passaue per non arrecular dauant d’arren e se sabie qu’auie panat, solet per ua bravata, un còs de garda dera policia.
Ath delà, hège vèrsi e cançons, çò que l’autrejaue ua grana autoritat.
Babet li preguntèc:
E tu, non dides arren, Brujon?
Brujon s’estèc un instant silenciós, dempús botgèc eth cap de diuèrses manères, e se decidic a parlar:
Tot aquerò qu’ei mau auguri.
Anem-mo’n!
E se n’anèren.
En partir, Montparnasse gasulhèc.
S’auessen volgut jo l’auria balhat eth còp de gràcia.
Babet responec:
Jo non, pr’amor que non estòbi era codena as hemnes.
Tath finau deth carrèr s’arturèren, e escambièren entre eri en ua votz sorda aguest dialòg enigmatic:
A on anaram a dormir aguesta net?
Jos París.
Amies era clau deth brescat, Thenardier?
Plan que òc!
Eponina, que non les deishaue de uelh, les vedec cuélher eth camin qu’auien vengut.
Aquiu se desseparèren; e vedec ad aqueri sies òmes perder-se ena escurina coma se se honessen en era.
V.- Causes dera net.
Dempús que partiren es bandits, eth carrèr Plumet tornèc en sòn tranquil aspècte nueitiu.
Çò que venguie de passar en aqueth carrèr non aurie estonat ad arrés en un bòsc.
Er arberatge, eth matarràs, es èrbes, es arrames fòrtaments crotzades, es èrbes nautes existissen d’ua manèra ombriua; eth hormiguèr sauvatge desnishe aquiu es sobtes aparicions de çò visible, çò qu’ei per dejós der òme distinguís a trauèrs deth bromadís aquerò qu’ei per dessús der òme, e es causes ignorades per nosati, es viuents, se confonen ena net.
Era natura chinada e sauvatge s’espaurís damb era aproximacion de cèrtes causes qu’en eres se cre descurbir çò de subernaturau.
Es fòrces dera ombra se coneishen e an entre eres misteriosi equilibris.
Es dents e es garres cranhen çò que non se pòt captar.
Era bestialitat assedegada de sang, es voraci talents ara cèrca dera presa, es instints armats d’ungles e de caishaus qu’an eth vrente coma principi e coma fin, guarden e flairen damb inquietud er impassible perfil der espèctre vagant jos un susari, de pès, estropat en sòn tenebrós vestit, que les semble víuer damb ua vida mòrta e terribla.
Aguestes brutalitats, que non son que matéria, an confusaments era immensa escurina condensada en un èsser desconeishut.
Ua figura nera que les empedís eth pas, arture a ua bèstia herotja.
Çò que ges deth cementèri espaurís e desconcèrte a çò que ges dera tuta; çò de herotge qu’a pòur de çò de sinistre; es lops hèn repè dauant der encontre d’ua boca.
VI.- Mario baishe ena realitat, enquiath punt d’autrejar era adreça dera sua casa a Cosette.
Tant qu’aquera gosseta damb figura umana ère de garda en brescat, e es sies bandits arreculauen dauant d’ua gojata, Mario ère ath costat de Cosette.
Eth cèu non auie estat jamès tant estelat e tan beròi, ne es arbes tan tremolosi, ne es èrbes tant embaumades; jamès es audèths auien dormit entre es huelhes damb mès leugèr roconament; jamès totes es armonies dera severitat universau auien corresponut milhor as musiques interiores der amor; jamès Mario auie estat tant esmoigut, tant erós, tant extasiat.
Mès, qu’auie trapat trista a Cosette.
Cosette auie plorat; auie es uelhs rogidi.
Aquera qu’ère era prumèra broma en tant admirable sòmi.
Es prumères paraules de Mario sigueren:
Qué te cau?
Era responec:
Ja ac veiràs!
Dempús se seiguec en banc près dera escala, e tant qu’eth se seiguie ath sòn costat tremolós, contunhèc:
Mario s’estrementic de cap a pès.
Ath finau dera vida, morir qu’ei partir; mès, ath principi, partir qu’ei morir.
De hège sies setmanes, Mario, de man en man, tot doç, per grads, anaue cuelhent cada dia possession de Cosette; possession totafèt ideau, mès prigonda.
Coma ja auem dit, en prumèr amor se cuelh era amna abans qu’eth còs; dempús se cuelh eth còs abans qu’era amna, e quauqui viatges non se cuelh deth tot era amna.
Es Faublas12 e es Prudhomme higen: “pr’amor que non existís”, mès eth sarcasme ei per sòrt un renec.
Mario, donc, possedie a Cosette coma possedissen es esperits; mès l’estropaue damb tota era sua amna, e la possedie damb ua incredible conviccion.
Possedie eth sòn arridolet, eth sòn alend, eth sòn perhum; era radiacion prigonda des sòns uelhs blus, era suavitat dera sua pèth quan li tocaue era man, er encantador senhau qu’auie en còth, toti es sòns pensaments.
S’auien prometut non dormir jamès sense soniar cadun en er aute, e s’auien complit era paraula.
Possedie, donc, toti es sòmis de Cosette.
La guardaue de contunh; botjaue quauqui còps damb eth sòn alend es peus cuerts que Cosette auie en cogòt, e se didie que non auie ne un de solet d’aqueri peus que non l’apertenguesse a Mario.
Contemplaue e adoraue tot çò qu’era se botaue, es laci de cintes, es sòns gants, es sues manges, es sues bòtes, coma objèctes sagradi qu’èren sòns.
Se pensaue qu’ère eth patron d’aqueri polits pientes de cauquilha que se metie en cap, e enquia e tot se didie, per un sord e confús mormolh deth delèit que campaue, que non i auie ne un solet hiu deth sòn vestit, ne un punt des sues cauces, ne un plec deth sòn corset, que non siguesse sòn.
Ath costat de Cosette se sentie apròp deth sòn ben, apròp dera sua felicitat, apròp deth sòn despòta e dera sua esclaua.
Semblaue qu’auien barrejat es sues amnes de tau sòrta, que s’auessen volut tornar a cuélher cadun era sua, les aurie estat impossible arreconeisher-les.
Mario ère quauquarren que formaue part de Cosette; Cosette ère quauquarren que formaue part de Mario.
Mario sentie que Cosette viuie en eth: auer a Cosette, tier-la, non ère entada eth quauquarren desparièr d’alendar.
Ath miei d’aguesta fe, d’aguesta embriaguesa, d’aguesta possession virginau, inaudida e absoluda, d’aguesta soberania, queigueren aguestes paraules: “Vam a partir”.
Era brusca votz dera realitat li cridèc: “Cosette non ei tua!” Mario se desvelhèc.
De hège sies setmanes viuie, coma auem dit, dehòra dera vida; aguesta paraula, partir!, lo hec entrar en era dolorosaments.
Non trapèc ua paraula entà respóner; Cosette sentec solet qu’era sua man ère gelada, e didec ath sòn torn:
Qué te cau?
Eth responec tan baish, qu’a penes l’entencec Cosette:
Non compreni çò qu’as dit.
E era higec:
Mès aquerò qu’ei monstruós!, exclamèc Mario.
E plan que òc, en aqueth moment, en anim de Mario, degun abús de poder, deguna violéncia, deguna abominacion deth mès atròç tiran, deguna accion de Busiris, de Tiberi o d’Enric VIII auie egalat en ferocitat ad aguesta: eth senhor Fauchelevent amie ara sua hilha entà Anglatèrra pr’amor qu’a negòcis aquiu.
Preguntèc, donc, damb votz fèbla:
E quan partitz?
Non m’a dit quan.
E quan tornaratz?
Non m’a dit quan.
Mario se lheuèc e didec heredaments:
Cosette, partiratz?
Cosette virèc entada eth es sòns beròis uelhs plei d’angónia, e responec damb accent hòraviat:
Entà on?
Entà Anglatèrra.
I anaratz?
Per qué me parles de vos?
Vos dimani se i anaratz.
Qué voletz que hèsca?, didec amassant es mans.
Ei a díder, que partiratz?
Se i va eth mèn pair…!
Partiratz, donc?
Cosette cuelhec era man de Mario, e la sarrèc sense respóner.
Plan, donc, didec Mario.
Alavetz jo partirè entà un aute lòc.
Cosette sentec, mèsalèu que comprenec, eth significat d’aguesta frasa; s’esblancossic, de sòrta qu’eth sòn ròstre campèc blanc ena escurina, e gasulhèc:
Qué vòs díder?
Mario la guardèc, dempús lheuèc tot doç es uelhs entath cèu, e responec:
Arren.
Quan abaishèc es paupetes, vedec que Cosette arrie en tot guardar-lo.
Er arridolet dera hemna estimada qu’a ua claretat qu’esbugasse es tenèbres.
Be n’èm de pècs!
Mario, se m’acodís ua idia.
Quina?
Vene, partiram es dus.!
Te diderè entà on.
Mario ère alavetz un òme totafèt desvelhat.
Qu’auie tornat ena realitat, e li didec a Cosette:
Partir damb vosati!
Qu’ès hòla?
Anar entà Anglatèrra!
Ara li deui mès de dètz loïses a Courfeyrac, un amic que tu non coneishes.
È un chapèu vielh que non vau tres francs, ua levita sense botons per dauant, era mia camisa ei complètaments esbocinada, amii es codes per dehòra, es mies bòtes se calen; hè sies setmanes que non pensi en arren, e non t’ac è dit.
Cosette, que sò un miserable.
Tu non me ves que de nets e m’autreges eth tòn amor; se me vedesses de dia m’autrejaries aumòina!
Vier entà Anglatèrra!
E non è damb qué pagar eth mèn passapòrt.
E s’emparèc en un arbe que i auie aquiu, de pès, damb es dus braci peth dessús deth sòn cap, damb eth front ena crospa, sense sénter ne era rugositat que l’engarrapaue eth front, ne era fèbre que li pataquejaue es possi, immobil, e pròche a quèir en solèr coma era estatua dera Desesperacion.
Atau s’estèc pendent ua longa estona.
En aguesti abismes se poirie estar ua eternitat; fin finau, se virèc, e entenec ath sòn darrèr un bronit estofat e trist.
Qu’ère Cosette que somicaue.
Somicaue de hège es dues ores que Mario meditaue.
Mario s’apressèc ada era, queiguec de jolhs, abaishant-se doçaments, cuelhec era punta deth pè que gessie peth dejós deth vestit e lo punèc.
Era l’ac deishèc hèr tot, en silenci.
Que i a moments qu’era hemna accèpte coma ua divessa ombriua e resignada era religion der amor.
Non plores, didec Mario.
E era gasulhèc:
E eth responec:
Qué vos que hèsca se vau a partir e tu non pòs vier!
M’estimes?
Mario seguic damb era sua votz, qu’ère ua bailina:
Non plores; hètz-ac per jo.
M’estimes tu?, didec era.
Mario li cuelhec era man.
Plan, donc, te dongui era mia paraula d’aunor mès sagrada de qué se partisses me morirè.
Que i auie en accent que prononcièc aguestes paraules ua malenconia tan solemna e tan tranquilla que Cosette tremolèc.
Sentec aguest hered que còste quan passe ua causa ombriua e vertadèra: era impression la hec arturar-se de plorar.
Ara escota, didec, non me demores deman.
Per qué?
Ne me demores enquia deman passat.
Per qué?
Ja ac veiràs.
Un dia sense veder-te.
Aquerò qu’ei impossible!
Sacrifiquem un dia pr’amor d’auer tota era vida, dilhèu.
E Mario higec a mieja votz, e a despart:
De qui parles?, preguntèc Cosette.
Que non è dit arren.
Qué demores, donc?
Demora-me enquia deman passat.
Ac vòs?
Òc, Cosette.
Cosette alavetz li cuelhec eth cap entre es sues mans, en tot lheuar-se sus era punta des sòns pès pr’amor d’egalar era sua nautada, sajant de veir enes sòns uelhs era esperança.
Mario contunhèc:
Metec era man ena pòcha, treiguec un cotelon, e damb era huelha escriuec en ges dera paret: Carrèr dera Verrerie, 16.
Cosette, mentretant, auie tornat a campar es sòns uelhs.
Ditz-me çò que penses, Mario; qu’as ua idia, ditz-la-me.
Demora-me deman passat.
E qué me cau hèr a jo mentretant?, didec Cosette.
Be n’ètz d’erosi es òmes!
Jo me demori soleta!
Be ne serè de trista!
Qué vas a hèr tu deman pera net?
Ditz-m’ac.
Que vau a sajar quauquarren.
Non te pregunti arren mès pr’amor que non vòs qu’ac hèsca.
Qu’ès eth mèn senhor.
Passarè era net de deman cantant eth cor d’Euryanto, que te shaute tant, e que vengueres a entener-lo ua net jos era mia hièstra.
Mès, deman passat, vieràs lèu?
Te demorarè tàs nau en punt; t’ac avertisqui.
Mon Diu!
Be n’ei de trist aquerò de qué es dies siguen tan longs!
Tàs nau en punt serè en jardin.
E jo tanben.
Quan gessec Mario, eth carrèr ère desèrt.
En aqueth moment Eponina seguie as bandits enquiath baloard.
Tant que Mario meditaue damb eth cap emparat en arbe, se l’auie acodit ua idia; ua idia, a!, qu’eth madeish auie coma insensata e impossibla.
Qu’auie cuelhut ua decision fòrta.
VII.- Dus còrs, un de vielh e un aute de joen, cara a cara.
Eth senhor Gillenormand auie alavetz nauanta un ans complidi.
Seguie viuent damb era senhoreta Gillenormand en carrèr des Hilhes deth Calvari, numèro 6, ena sua pròpia e vielha casa.
Qu’ère, com rebrembarà eth lector, un d’aguesti vielhs rancis que demoren era mòrt damb pè fèrm, que carguen damb es ans sense plegar-se, e que non s’acorbaishen, ne tansevolh damb es penes.
Ça que la, de hège bèth temps era sua hilha didie: “Eth mèn pair que dequè”.
Ja non boetaue as sirventes; ja non pataquejaue damb eth baston e acompanhant de crits era pòrta dera escala quan Vasco se tardaue en daurir- la.
Era Revolucion de Junhsèga a penes l’auie exasperat pendent sies mesi.
Qu’auie vist lèu damb tranquillitat en Monitor aguestes amassades de paraules: Eth senhor Humblot-Conté, par de França.
Eth hèt ei qu’eth vielh ère aclapat.
Non se plegaue, non se rendie, donques qu’aquerò ère impossible, atau ena sua natura fisica coma ena morau; mès se sentie aflaquir interioraments.
Hège quate ans que demoraue a Mario a pè fèrm, aguesta ei era frasa, damb era conviccion de qué aqueth petit coquin hòraviat picarie bèth dia ena sua pòrta; mès arribaue, en quauque moments tristi, a dider-se, que per pòc que Mario se tardèsse en vier…
E non ère era mòrt çò que cranhie, senon era idia de qué non tornarie a veir jamès ath sòn arrèhilh.
Non tornar a veir a Mario qu’ère un trist e nau temor que non se l’auie presentat jamès enquia ara; aguesta idia que començaue a aparéisher en sòn cervèth lo deishaue gelat.
Era abséncia, coma se passe tostemps enes sentiments naturaus e vertadèrs, solet auie artenhut aumentar era sua estima de pairin entath hilh ingrat que se n’auie anat damb tanta indiferéncia.
Enes nets d’iuèrn, quan eth termomètre mèrque dètz grads jos zèro, qu’ei quan mès se pense en solei.
Eth senhor Guillenormand ère, o se credie aumens, incapable de hèr un pas entath sòn arrèhilh, “abans morirè”, didie.
Non trapaue ena sua actuacion cap de tòrt; mès sonque pensaue en Mario damb prigond atrendiment, e damb era muda desesperacion d’un vielh que camine enes tenèbres.
Començaue a pèrder es dents, causa qu’aumentaue era sua tristor.
Eth senhor Guillenormand, sense declarar-s’ac ada eth madeish, pr’amor qu’aguesta declaracion l’aurie enforismat e avergonhat, non auie estimat a deguna aimanta tant coma a Mario.
Qu’auie manat plaçar en sòn quarto, près deth cabeç deth lhet, coma se siguesse era prumèra causa que vedesse en desvelhar-se, un ancian retrait dera sua auta hilha, era que s’auie mòrt, era senhora Pontmercy, retrait hèt quan auie dètz-e-ueit ans.
Contemplaue de contunh aguest retrait, e un dia didec en tot guardar-lo:
Ara trapi que se li retire.
Ara mia fraia?, didec era senhoreta Guillenormand.
Òc, se li retire.
Eth vielh higec:
E ada eth tanben.
Un aute còp, en èster seigut damb es jolhs sarradi e es uelhs lèu clucadi, en ua actitud d’aclapament, era sua hilha gausèc dider-li:
Pair, seguitz tant emmaliciat damb eth?
E s’arturèc, non gausant vier mès enlà.
Damb qui?, preguntèc.
Damb aguest praube Mario.
Eth senhor Guillenormand quilhèc eth sòn vielh cap, botèc eth sòn arropit e prim punh sus era taula, e cridèc damb un accent mès vibrant e mès irritat:
Praube Mario, didetz!
E se virèc pr’amor de qué era sua hilha non li vedesse ua lèrma que gessie des sòns uelhs.
Tres dies dempús trinquèc un silenci que se tardaue quate ores, pr’amor de díder ara sua hilha, de ressabuda:
Era tia Guillenormand renoncièc a quinsevolh temptatiua, e hèc aguest diagnostic prigond: “Eth mèn pair non a estimat jamès ara mia fraia dempús dera sua campissada.
Ath delà d’aquerò, coma auem pogut veir, era senhoreta Guillenormand auie vist decebuda era sua temptatiua de substituir eth sòn favorit oficiau de lancèrs a Mario.
Eth substitut Teodul, non auie calhat, eth senhor Gillenormand non auie acceptat eth quid pro quo, pr’amor qu’eth uet deth còr non s’acomòde a ua amna quinsevolh.
Teodul, dera sua part, encara que desirant er eretatge, li desagradaue era servitud d’agradar.
Eth vielh shordaue ath lancèr, e eth lancèr tumaue damb eth vielh.
Eth tenent Teodul ère alègre, plan, mès parlaire; frivòl, mès vulgar; bon vivant, mès de mala societat; qu’auie aimantes, ei vertat, e parlaue fòrça d’eres, tanben ei vertat; mès que parlaue mau.Totes es sues qualitats auien un defècte.
Eth senhor Gillenormand cometie un excès en tot entener-lo parlar contra es “boni partits” que viuien ar entorn deth sòn quartèr en carrèr de Babilonia.
Ath delà, eth tenent Gillenormand venguie quauque viatge d’unifòrme damb era cocarda tricolora.
Tot aquerò lo hège impossible; e eth senhor Gillenormand auie concludit per dider-li ara sua hilha:
Ja sò cansat de Teodul.
Me shauten pòc es guerrèrs en temps de patz.
Recebe-lo tu, se vòs; sabi pas se preferir es guinhauetejadors ad aqueri que s’arrossèguen damb eth sabre.
Eth sorriscle des sabres ena batalha ei mens miserable qu’eth bronit que hè era gaina en solèr.
Ath delà, vantar-se coma un fanfarron, e sarrar-se era cintura coma ua gojateta, tier corset jos era coirassa qu’ei hèr dus còps eth ridicul.
Eth qu’ei òme vertadèraments qu’ei ara madeisha distància dera vantoriada e dera puerilitat.
Ne Fierabràs ne trende còr.
Sauva-te eth tòn Teodul.
Era sua hilha li responec:
Ça que la, ei nebot vòste.
Mès se descurbic qu’eth vielh Gillenormand, qu’ère pairin enquiara punta des dits, non ère deth tot bon oncle.
En realitat, coma qu’auie engenh e comparaue, Teodul solet auie servit entà hèr-li sénter mès era manca de Mario.
Ua net, era deth 4 de junh, çò que non empedie qu’eth senhor Gillinormand auesse un bon huec ena humeneja, l’auie dit adiu ara sua hilha, que cosie en un quarto pròche.
Ère vestit, sivans era sua mòda, d’incredible, e semblaue un ancian retrait de Garat.
S’auesse gessut damb aguest vestit en carrèr, l’aurien seguit es gojats; mès era sua hilha, quan gessie, lo curbie damb ua gran blòda episcopau.
Ena sua casa, exceptat entà lheuar-se e ajaçar-se, non tenguien jamès blòda: “Aquerò li hè a un semblar vielh”, didie.
Eth senhor Gillenormand pensaue en Mario amorosa e amaraments, e coma se passe normauments, dominaue er amarum.
Era sua trendesa adolorida acabaue convertint-se en indignacion.
Se trapaue en aguesta situacion que se sage de cuélher partit, e d’acceptar çò que mortifique.
Qu’ère ja prèst a dider-se que non auie cap motiu entà que Mario tornèsse, que s’auesse auut de tornar ac aurie hèt ja, e que per tant li calie renonciar a veder-lo.
Sajaue de familiarizar-se damb era idia de qué tot s’auie acabat e que se moririe sense veir ad “aqueth cavalièr”.
Mès tota era sua natura se revelaue; e era sua vielha paternitat non ac podie consentir.
Non vierà!” E aguesta ère era sua tissa.
Eth sòn cap cauvet auie queigut sus eth sòn pièch, e fixaue vagaments en cendre dera humeneja ua guardada trista e irritada.
Quan ère en çò de mès prigond d’aguesta tristor, eth sòn ancian sirvent Vasco entrèc e preguntèc:
Senhor, podetz recéber ath senhor Mario?
Eth vielh s’incorporèc esblancossit e retirant-se a un cadavre que se lhèue per çò d’ua secodida electrica.
Tota era sua sang s’auie refluit en sòn còr e mormolhèc:
Quin senhor Mario?
Qu’ei Nicolaseta que ven de dider-me: “Aciu que i a un joen, que ditz èster eth senhor Mario.” Eth senhor Gillenormand gasulhèc en votz baisha:
Que passe.
E s’estèc ena madeisha actitud, damb eth cap tremolós e era vista tachada ena pòrta.
Se dauric aguesta, e entrèc un joen: qu’ère Mario.
Mario se posèc ena pòrta coma demorant que li didessen qu’entrèsse.
Eth sòn vestit, lèu miserable, a penes se vedie ena escurina que costaue era pantalha.
Solet se vedie eth sòn ròstre tranquil e grèu, encara qu’estranhaments trist.
Eth senhor Gillenormand, coma cuelhut d’estupor e d’alegria, s’estèc quauqui moments sense veir qu’ua claror, coma quan s’ei dauant d’ua aparicion.
Qu’ère pròche a s’aflebir; vedie a Mario coma a trauèrs d’un enludernament.
Qu’ère eth; ère Mario.
A tot darrèr, dempús de quate ans!
S’apoderèc d’eth, entà didè’c atau, còp sec, damb un solet còp de uelh.
Lo trapèc beròi, nòble, distinguit, òme hèt, en actitut avienta, damb mina simpatica.
Qu’auec eth desir de daurir es braci, de cridar-lo, de precipitar-se; se li sarrèc eth còr d’alegria, l’estofauen e se desbordauen deth sòn pièch paraules afectuoses.
Tota aguesta trendesa se dauric pas e arribèc enes sòns pòts, e per çò deth contrast que formaue era sua natura, gessec d’eri era duretat, e didec bruscaments:
Qué vietz a hèr aciu?
Mario responc damb embarràs:
Senhor…
Eth senhor Gillenormand aurie volut que Mario s’auesse lançar enes sòns braci, e quedèc maucontent de Mario e d’eth madeish.
Se’n sabec qu’auie estat brusc, e que Mario ère hered; e ère entada eth ua insuportabla e irritanta ansietat senter-se tan trende e tant esmoigut ath sòn laguens, e èster tan dur extèrnaments.
Tornèc en sòn amarum, e interrompec a Mario damb aspror:
Mès, alavetz tà qué vietz?
Aguest alavetz, significaue: se non vietz a abraçar-me, tà qué vietz?
Mario guardèc ath sòn pairin que damb eth sòn pallitge semblaue un bust de marme.
Senhor…
Eth vielh didec damb votz sevèra:
Vietz a demanar-me perdon?
Auetz arreconeishut era vòsta fauta?
Se pensaue, damb aquerò, botar a Mario en camin entà qu’eth “mainatge”li demanèsse perdon.
Mario tremolèc; l’exigie que s’opausèsse a sa pair; abaishèc es uelhs e responec:
Non, senhor.
Mario amassèc es mans, auancèc un pas, e didec damb votz fèbla e tremolosa:
Senhor, ajatz pìetat de jo.
Aguestes paraules esmoigueren ath senhor Gillenormand; un moment abans l’aurien atrendit, mès que ja ère tard.
Eth pairin se lheuèc e apuèc es dues mans en baston; auie es pòts palles, eth cap trantalhant; mès era sua nauta estatura dominaue a Mario, qu’ère inclinat.
Pietat de vos!, senhoret.
Vos entratz ena vida, e jo gèsqui d’era; vos anatz entath teatre, entàs balhs, entath cafè, entah bilhard, auetz talent, agradatz as hemnes, ètz un bon gojat e jo escopisqui en plen ostiu en huec; ètz ric damb es soletes riqueses qu’existissen, e jo è totes es praubetats dera vielhesa, era debilitat, er isolament.
Auetz trenta dus dents, un bon estomac, era vista clara, fòrça, talents, salut, alegria, un bòsc de peus neri, e jo non è ne solet peus blanqui.
È perdut es dents, e pèrdi es cames e era memòria; i a tres carrèrs qu’es sòns nòms confoni tostemp, eth carrèr Charlot, eth carrèr de Chaume e eth carrèr de Saint-Claude: atau me veigui.
Vos auetz ath dauant un avier plen de lum, jo comenci a non veir bric, autant vau auançant entara net; vos ètz encamardat, aquerò que non cau didè’c, a jo non m’estime arrés en mon!
E vietz a demanar-me pietat!
Macareu, Molière qu’a desbrembat aguesta scèna.
S’ei atau coma plaidejatz en tribunau es avocats, vos feliciti corauments.
Qu’ètz uns conquins.
E eth nonagenari higec damb votz airosa e grèu:
Plan, donc, qué ei çò que voletz de jo?
Qu’ètz un pèc!, didec er ancian.
Qui vos ditz que vo n’anetz?
Aguestes paraules èren era traduccion d’aguest trende pensament qu’auie en còr: Mès demana-me perdon!
Vene enes mèns braci!
Eth senhor Gillenormand coneishie que Mario l’anaue a abandonar en quauqui instants, qu’eth sòn mau aculhiment lo heredaue, qu’era sua duretat lo refusaue; se didie tot aquerò, e s’aumentaue eth sòn dolor; mès coma qu’aguest s’escambiaue en colèra, s’anaue aumentat era sua colèra.
Qu’aurie volut que Mario lo comprenesse, e Mario non lo comprenie, çò que lo metie furiós, e seguic:
Aguesta manèra violenta de possar ath joen entara trendesa, sonque artenhec eth silenci de Mario.
Eth senhor Gillenormand crotzèc es braci, movement qu’ère en eth particularaments imperiós, e apostrofèc a Mario amaraments:
Acabem: vietz a demanar-me quauquarren?
Didetz-ac.
Qué voletz?
Qué ei?
Parlatz.
Eth senhor Gillenormand toquèc era campaneta; e Vasco dauric era pòrta.
Didetz-li ara mia hilha que vengue.
Ua segonda dempús se dauric era pòrta, e era senhoreta Gillenormand non entrèc, mès se deishèc veir.
Mario ère de pès, mut, damb es braci queigudi, damb er aspècte d’un colpable.
Eth senhor Gillenormand anaue e venguie en totes direccions peth quarto.
Se virèc entara sua hilha, e li didec:
Qu’ei tot, anatz-vo’n.
Era votz brèu e roncalhosa deth vielh anonciaue ua gran plenitud d’ira.
Era tia guardèc a Mario damb mina hòraviada; a penes hec veir que l’arreconeishie; non hec un solet gèst, ne prononcièc ua sillaba, e despareishec dauant era votz de sa pair, mès lèu lèu qu’ua palha dauant d’un auragan.
Mentretant, eth senhor Gillenormand s’auie apuat ena humeneja.
Maridar-vos!
As vint-e-un ans!
Qu’ac auetz apraiat atau!
Ua formalitat.
Seiguetz, cavalièr.
Qu’auetz passat per ua revolucion dès que non è auut er aunor de veder- vos, e vos an vençut es jacobins.
Que deuetz èster plan content.
Qu’ei que non ètz republican dès qu’ètz baron?
Podetz conciliar aquerò?
Era republica qu’ei ua saussa dera baronia.
Auetz, dilhèu, era decoracion de junhsèga?
Auetz auut quauqua part ena cuelhuda deth Louvre?
I a, près d’aciu, en carrèr de Sant Antòni, dauant deth carrèr de Nonaindieres, ua bala incrustada ena paret, en tresau estatge d’ua casa, damb aguesta inscripcion: “28 de junhsèga de 1830.” Anatz a veder-lo, que còste un bon efècte.
Es vòsti amics que hèn causes plan polides!
E a prepaus: non van a hèr ua hònt en lòc deth monument deth duc de Berry?
Donques que voletz marida-vos?
Damb qui?
Posqui preguntar, sense èster indiscrèt, damb qui?
E se posèc; mès abans de qué Mario auesse temps tà respóner, higec damb violéncia:
A!, Auratz ua posicion?
Ua fortuna hèta?
Arren?
Mario non responec.
Eth senhor Gillenormand seguic:
Alavetz ja compreni.
Ei rica era joena?
Coma jo.
Non a dòt?
Non.
E esperances?
Me pensi que non.
Complètaments nuda!
E qui ei sa pair?
Sabi pas.
E com se cride?
Era senhoreta Fauchelevent.
Fauche qué?
Fauchelevent.
Bè!, didec eth vielh.
Senhor!, exclamèc Mario.
Eth senhor Gillenormand l’interrompec damb eth ton d’un òme que se parle ada eth madeish.
Eth vielh s’estarnèc en ua arridalhada estridenta e lugubra, qu’ath sòn trauèrs tossie e parlaue:
A!,a!,a!
Vos auetz dit: “Redena!
Quin malastre que non aja jo vint-e-cinc ans!
Com li passaria ua respectuosa bilheta!
Com me governaria sense eth!
Mès qu’ei parièr, li diderè: “vielha garia, qu’ès plan erós de veder-me; è talents de maridar-me, voi maridar-me damb era senhoreta Tau, hilha deth senhor Quau; jo que non è sabates, e era non a camisa; mès voi hèr enlà era mia carrèra, eth mèn avier, era mia joenesa, era mia vida; desiri hèr ua excursion pera misèria, damb ua hemna en còth; aguest qu’ei eth mèn pensament; e te cau consentir!” E eth vielh fossil consentirà en aquerò.
Pair mèn…
Jamès…
Mario perdec tota esperança en enténer er accent que siguec prononciat aguest “jamès”.
Trauessèc eth quarto tot doç damb eth cap clin, tremolant, e mès semblable ath que se morís qu’ath que se’n va. Eth senhor Gillenormand lo seguic damb era guardada, e en moment que se barraue era pòrta, e que Mario anaue a desparéisher, hec quate passi damb aguesta agilitat senila des vielhs impetuosi e colerics, cuelhec a Mario peth còth, lo hec tornar ena cramba, lo metec en un fautulh, e li didec:
Conda-me aquerò!
Sonque aguestes paraules pair mèn que se l’auien escapat a Mario l’auien costat aguesta revolucion.
Mario lo guardèc espaurit.
Eth ròstre deth senhor Gillenormand non exprimie qu’ua ruda e inefabla bona fe.
Eth pairin s’auie convertit en pair.
Pair mèn!, tornèc a díder Mario.
Tot eth ròstre der ancian s’illuminèc damb un incredible resplendor.
Òc, qu’ei aquerò; crida-me pair e veiràs!
I auie en aguestes frases quauquarren tan brave, tan doç, tan sincèr, tan pairau, que Mario passèc en un virament de uelhs deth descoratjament enquiara esperança, e quedèc coma encaborniat e confús.
Ère seigut près dera taula; era lum des candèles hège plan visibla era misèria deth sòn vestit, qu’eth senhor Gillenormand examinaue estonat.
E ben, pair mèn, didec Mario…
A!, didec eth senhor Gillenormand, non as ne un sò horadat.
E daurint un calaish, treiguec ua borsa que botèc sus era taula.
Guarda, aciu qu’as cent loïsi; crompa-te un chapèu.
Pair mèn, seguic Mario, eth mèn brave pair, se vo’n sabéssetz!
Non vos ac podetz imaginar.
Eth prumèr còp que la vedí siguec en Luxembourg, a on era venguie a passejar; ara prumeria non me fixè en era, mès dempús, sabi pas se com, me sò encamardat.
Guaire malerós m’a hèt tot aquerò!
Mès, tè, ara la veigui cada dia ena sua casa; sa pair non se’n sap.
Qu’ei de besonh que me marida, pr’amor que se non, vierè hòl.
Aguesta qu’ei era vertat; me semble que non me n’è desbrembat d’arren.
S’està en un jardin que i a un brescat, en carrèr Plumet, près des Invalids.
Eth senhor Gillenormand s’auie seigut alègraments ath costat de Mario.
Ath còp que l’escotaue e saboraue eth son dera sua votz, saboraue tanben un povàs de tabac.
En enténer “carrèr Plumet” posèc er alend, e deishèc quèir eth tabac sus es sòns jolhs.
Carrèr Plumet!, carrèr Plumet!, dides.
A veir.
Òc, ei aquerò.
Eth tòn cosin Teodul me n’a parlat ja; eth lancèr, er oficiau.
Ua joeneta, bon amic mèn, ua joeneta.
Vai, òc, carrèr Plumet!
Eth que se cridaue abans carrèr Blomet.
Ara me’n brembi; è entenut a parlar d’aguets brescat deth carrèr Plumet; en un jardin; ua Pamela; que non as mau gust; ei fòrça polideta.
Aciu, entre nosati, jo me pensi qu’aguest pèc de lancèr l’a hestejat; sabi pas enquia on aurà arribat; mès, plan, aquerò que non ei arren; ath delà, que non l’auem de creir, donques qu’ei un vanitós.
Mario, me semble fòrça ben qu’un joen coma tu sigue encamardat, donques qu’aquerò ei pròpi dera tua edat, e m’estimi mès que sigues encamardat que jacobin; milhor voi veder-te encamardat d’ues pelhes, macareu!, de vint pelhes, que deth senhor Robespierre.
Per çò que tanh a jo, en matèria de sans-cullottes, non me shauten senon es hemnes.
Es gojates beròies son es gojates beròies, diables!, e ad aquerò non se pòt hèr cap objeccion.
Atau, donc, era mainada te recep d’amagat de sa pair!
Aquerò qu’està fòrça ben.
A jo que m’an arribat istòries d’aguesta sòrta, e mès d’ua.
E sabes se qué cau hèr?
Non s’a de cuélher era causa ara valenta; un que non se precipite en çò de tragic, non s’acabe damb un maridatge, e vient en çò deth baile a veder-lo damb era sua faisha; qu’ei de besonh èster un gojat de gèni; ei de besonh auer sen. Estramuncatz, mortaus, mès non vos maridetz.
Quan arribe un cas coma aguest, se cèrque ath pairin, qu’ei un òme brave ath hons, e qu’a tostemp quauqui cartuches de loïsi en un calaish, e se li ditz: “pairin, me pase aquerò” E eth pairin ditz: “ei plan naturau”.
Qu’ei de besonh qu’era joenesa se divertisque, e qu’era vielhesa s’arropisque.
Jo è estat joen, e tu seràs vielh.
Va, hilh mèn, que ja les dideràs aquerò as tòns arrèhilhs.
Vaquí dues centes pistòles.
Divertis-te, macareu!
Arren milhor!
Atau te cau amiar aguest negòci.
Un non se maride; mès aquerò non empache….
Mario petrificat e sense poder prononciar ua paraula hec damb eth cap un movement negatiu.
Eth brave vielh se metec a arrir, guinhèc un uelh, li floquèc un copet en jolh, lo guardèc entre es dus uelhs damb mina misteriosa, e li didec lheuant amistosaments es espatles:
Pèc!
Cuelh-la coma aimanta!
Mario s’esblancossic.
Non auie comprenut arren de tot çò que venguie de díder eth sòn pairin.
Aquera confusion de carrèr Blomet, de Pamela, de quartèr, de lancèr, auie passat per dauant de Mario coma ua causa fantasmagorica.
Arren d’aquerò podie referir-se a Cosette qu’ère ua liri blanc.
Eth vielh divagaue sens dobte, mès tot s’auie acabat en ua paraula que Mario auie comprenut, e qu’ère un escarni mortau entà Cosette.
Era frasa: “cuelh-la coma ua aimanta” auie entrat en sòn còr coma ua espada.
Se lheuèc, cuelhec eth chapèu, qu’ère en solèr e se filèc de cap ara pòrta damb pas fèrm e seguit.
Aquiu se virèc, s’inclinèc prigondaments dauant deth sòn pairin, lheuèc dempús eth cap, e didec:
Non vos demani arren.
Adishatz.
Eth senhor Gillenormand, estonat, dauric era boca, estenec es braci, e sagèc de lheuar-se; mès abans que podesse prononciar ua paraula, era pòrta s’auie barrat e Mario auie despareishut.
Er ancian s’estèc quauqui moments immobil, coma s’auesse queigut un pericle enes sòns pès, sense poder parlar ne alendar, coma s’ua man vigorosa li sarrèsse era gòrja.
Fin finau, se lheuèc deth fautulh, correc entara pòrta, ath mès córrer que pòt un vielh de nauata un ans, la dauric e cridèc:
Secors!
Secors!
Acodic era sua hilha e dempús es sirventes, e les didec damb angoniós alend.
Ve-te’n ath sòn darrèr!
Agarra-lo!
Qué li sò hèt jo?
Qu’ei hòl!
Ai, mon Diu, ara ja non tornarà!
Se dirigic entara hièstra que daue tath carrèr, la dauric damb es sues vielhes mans arropides, s’inclinèc treiguent miei còs dehòra, tant que Vasco e Nisolaseta l’agarrauen per darrèr, e cridèc:
Mario!
Mario!
Mario!
Mario!
Mès Mario ja non lo podie enténer, donques qu’en aqueth moment viraue era cantoada deth carrèr Sant Loís.
Eth nonagenari se hec a vier dus o tres còps es mans enes possi damb expression d’angonia, arreculèc tremolant, e se calèc en un fautulh sense pos, sense votz, sense lèrmes, botjant eth cap, e agitant es pòts damb mina estupida, sense auer enes sòns uelhs qu’ua causa trista e prigonda coma era net.
Libre nauau: Entà on van?
I.- Jean Valjean.
Aqueth madeish dia, tàs quate dera tarde, Jean Valjean ère seigut, solet, en ua des declivitats mès solitàries deth Camp de Mart.
Ja siguesse per prudéncia, o peth desir de recuelhement que seguís as cambiaments sensibles de costums que se calen de man en man en totes es existéncies, ara gessie pòc damb Cosette.
Amiaue eth sòn vestit d’obrèr e uns pantalons grisi; era ampla visèra dera sua casqueta l’amagaue eth ròstre.
Ère tranquil e erós respècte a Cosette; pr’amor que s’auie esbugassat aquerò que l’auie preocupat pendent un temps; mès hège ua setmana o dues que lo cuelhie ua ansietat de ua auta natura.
Un dia, en tot passejar-se peth baloard, auie vist a Thenardier, e gràcies ath sòn desguisament, aguest non l’auie reconeishut; mès d’alavetz ençà, Jean Valjean l’auie tornat a veir diuèrsi viatges, e auie aquerit era certitud de qué rondaue eth sòn barri.
Aquerò qu’ère pro entà determinar-se a cuélher ua gran resolucion.
En èster aquiu Thenardier, que i auie toti es perilhs ath còp.
Ath delà, París non estaue tranquil: es agitacions politiques aufrien er inconvenent entà toti es qu’auessen quauquarren a amagar dera sua vida, qu’era policia anaue inquieta e recelosa, e que cercant era tralha d’un òme coma Pepin o Morey, podie plan ben trapar-se damb un òme coma Jean Valjean.
Auie, donc, decidit, abandonar París, e enquia e tot França, e vier entà Anglatèrra, e auie avisat a Cosette, pr’amor que volie partir abans de ueit dies.
S’auie seigut, donc, en penent deth Camp de Mart, en tot dar-li torns en sòn cervèth a tota sòrta de pensaments, Thenardier, era policia, eth viatge e era dificultat de hèr-se damb un passapòrt.
Totes aguestes causes l’enquimerauen de forma parièra.
Ath delà, un hèt inexplicable que venguie de susprener-lo, e que lo tenguie encara impressionat, aumentaue era sua inquietud.
Aqueth dia peth maitin s’auie lheuat d’ora, e passejant-se peth jardin abans que Cosette auesse daurit era sua hièstra, auie descubèrt aguest pannèu gravat ena paret, seguraments damb un clau:
Carrèr dera Verriere 16.
Era escritura ère plan recenta, pr’amor qu’es letres èren encara blanques en ancian mortèr de caudea ennerida; e pr’amor qu’ua mata d’ortigues que i auie ath pè dera paret ère caperada de povàs de ges.
Aquerò aurie estat escrit probablaments pera net.
Mès, qué ère?
Ua adreça?
Un senhau entà d’auti?
Un avís entada eth?
En quinsevolh cas qu’ère evident qu’auie estat violat eth jardin, e que s’auie calat en eth quauque desconeishut.
Alavetz rebrembèc es incomprensibles incidents qu’auien alarmat ja ara casa, meditèc sus aqueth pannèu, e se tenguec de parlar-ne d’eth a Cosette per pòur d’espaurir-la.
Ath miei d’aguesti pensaments se fixèc en ua ombra qu’eth solei projectaue, sens dobte de quauqu’un que venguie d’arturar-se naut deth penent per darrèr d’eth.
S’anaue a virar, quan queiguec sus es sòns jolhs un papèr plegat en quate plecs, coma s’ua man l’auesse deishat quèir sus eth sòn cap.
Cuelhec eth papèr, lo despleguèc, e liegec aguesta paraula escrita damb letres majuscules damb un creion: MUDATZ-VOS.
Jean Valjean se lheuèc ara prèssa, mès non i auie arrés en penent.
Campèc pertot e descurbic un èsser mès gran qu’un mainatge e mès petit qu’un òme, vestit damb blòda grisa e pantalon de velot de color de povàs, que saltaue era barralha e despareishie en fossat deth Camp de Mart.
Jean Valjean tornèc de seguit entà casa cogitós.
II.- Mario.
Mario auie gessut capvirat dera casa deth senhor Gillenormand.
Auie entrat en era damb pòca esperança, e gessie damb ua immensa desesperacion.
Ath delà d’aquerò, e es qu’an observat eth còr uman ac compreneràn, eth lancèr, er oficiau, eth pèc, eth cosin Teodul, non auien deishat cap ombra en sòn esperit, ne era mès petita broma.
Eth poèta dramatic poirie demorar quauques complicacions d’aguesta revelacion, hèta a usclar dents ar arrèhilh, peth pairin; mès, çò que guanharie eth drama damb aquerò, ac perderie era vertat.
Mario qu’ère en aguesta edat que non se cre arren de dolent; dempús vie era edat que se cre tot.
Es sospeches non son qu’arrupes, e era prumèra joenesa non les a. Çò qu’aclapaue a Otelo, passe simplaments per Candid.
Sospechar de Cosette!
Abans aurie cometut Mario mil crims.
Se metec a passejar pes carrèrs, recurs de toti es que patissen, e non pensèc en arren que podesse rebrembar-se’n.
Tàs dues deth maitin entrèc en casa de Courfeyrac e s’ajacèc vestit en sòn matalàs.
Auie gessut ja eth solei quan s’esclipsèc, damb aguest orrible sòn pesant que dèishe anar e vier es idies en cervèth.
Quan se desvelhèc, vedec a Courfeyrac, Enjolras, Feuilly e Combeferre, de pès, damb eth chapèu botat, prèsti entà gésser, e fòrça esdegadi.
Courfeyrac li didec:
Vies en acogament deth generau Lamarque?
Li semblèc que Courfeyrac parlaue en chinés.
Gessec de casa quauques menutes dempús d’eri: se metec ena pòcha es dus pistolets que Javert l’auie autrejat entara aventura deth 3 de hereuèr e que s’auien demorat en sòn poder.
Es pistolets èren encara cargadi.
Serie de mau hèr díder quin escur pensament acodie en sòn cap en hèr-les-se a vier.
Tot eth dia s’estèc vagant sense saber per a on anaue; ploiguie a estones, mès non ac notaue; crompèc entà minjar ua còca d’un sòu en ua botiga de pan, se la sauvèc ena pòcha, e non tornèc a brembar-se’n d’era.
Semble tanben que se banhèc en Sena, sense encuedar-se’n de çò que hège.
Ja non demoraue arren, ne cranhie arren; qu’auie dat aguest pas dès era vesilha.
Demoraue era net damb impaciéncia febrila; non auie qu’ua idia clara: que tàs nau veirie a Cosette.
Aguesta darrèra felicitat qu’ère tot eth sòn avier; dempús solet li restaue era ombra.
A intervaus, passejant pes baloards mès desèrts, li semblaue enténer en París bronits estranhs, e gessent dera sua meditacion, didie: “Qu’ei que se pelegen?”.
En quèir era net, tàs nau en punt, coma l’auie prometut a Cosette, ère en carrèr Plumet.
Quan s’apressèc en brescat tot ac desbrembèc.
Hège quaranta ueit ores que non auie vist a Cosette; l’anaue a veir, e totes es autes idies se deliren, e solet sentec ua prigonda alegria.
Aguestes menutes qu’en eres se viu un sègle an ua causa sobeirana e admirabla; en moment que se passen aumplisent complètaments eth còr.
Mario dauric eth brescat e se calèc en jardin.
Cosette non ère en lòc que lo demoraue tostemp.
Trauessèc er espessor e arribèc ena cantoada, près dera escala.
Cosette non i ère.
Lheuèc era vista, e vedec qu’es hiestrons èren barradi.
Hec un torn peth jardin e vedec qu’ère desèrt.
Alavetz tornèc entara casa, e perdut d’amor, hòl, espaurit, exasperat de dolor e d’inquietud, coma un patron qu’entre ena sua casa a mala ora, piquèc ena hièstra.
Piquèc e tornèc a picar, prèst a veir daurir-se era hièstra, e pistar per era er ombriu cap deth pair, e enténer que li preguntaue: “Qué voletz?” Aquerò non ère arren ath costat de çò que sospechaue.
Quan auec pataquejat era hièstra, cridèc e aperèc a Cosette.
Cosette!, cridèc.
Cosette!, repetic imperiosaments.
Mès non li responeren.
Tot s’auie acabat.
Non i auie arrés en jartdin, arrés ena casa.
Mario tachèc es sòns uelhs desesperadi en aquera casa lugubra, tan nera, tan silenciosa e mès ueda qu’ua hòssa, e campèc dempús eth banc de pèira qu’auie passat ores tant eroses ath cant de Cosette.
Alavetz se seiguec ena escala damb eth còr plen de dolor e de resolucion.
Benedic eth sòn amor ath hons deth sòn pensament, e se didec que, donques que Cosette auie partit, non li restaue que morir-se.
De ressabuda entenec ua votz que gessie deth carrèr e que cridaue a trauèrs des arbes:
Senhor Mario!
Se lheuèc.
Qui ei?, didec.
Senhor Mario, ètz aquiu?
Aguesta votz non l’ère totafèt desconeishuda.
Se retiraue ara votz cuelhuda e ruda d’Eponina.
Mario separèc eth brescat, separèc eth hèr mobil, passèc eth cap, e vedec ua figura, que li semblèc un joen, desparéisher ara prèssa ena escurina.
III.- Eth senhor Mabeuf.
Era borsa de Jean Valjean non l’auie estat utila ath senhor Mabeuf, pr’amor qu’aguest, ena sua venerabla austeritat mainadenca, non auie acceptat eth present des astres; non auie admetut qu’ua estela podesse convertir-se en loïsi d’aur; e non auie pogut endonviar que çò que queiguie deth cèu venguesse de Gavroche.
Auie amiat era borsa entath comissariat deth barri, coma objècte perdut, botat per part deth que l’auie trapat, a disposicion deth que la reclamèsse.
Era borsa, plan que òc, se perdec.
Que non mos cau díder qu’arrés la reclamèc, sense qu’eth senhor Mabeuf gaudisse d’aguesta ajuda.
Ath de là d’aquerò, eth senhor Mabeuf seguie anant a mens.
Es assagi sus er indi non auien balhat mielhor resultat en Jardin Botanic qu’en sòn jardin d’Austerlitz.
Er an passat deuie era sodada ara sua patrona, e ara deuie, coma auem vist, eth loguèr dera casa.
Eth Mont de Pietat, dempús de complidi tretze mesi, auie venut es tòles dera sua Flora, qu’encara possedie, auie autrejat a baish prètz a un librari firaire, tòles e tèxti coma desperfèctes.
Arren li restèc dera òbra de tota era sua vida.
Comencèc a conéisher es sòs des sòns exemplars.
Quan vedec qu’aguest miserable recurs s’agotaue, renoncièc ath sòn jardin e lo deishèc sense cultiu.
Abans, fòrça temps abans, auie renonciat as dus ueus e ath bocin de carn que minjaue de quan en quan.
Solet s’alimentaue de pan e truhes; auie venut es sòns darrèrs mòbles; dempús tot aquerò qu’auie, duplicat, dera sua ròba de lhet, vestits e ahlaçades; dempús es sòns erbaris e es sues estampes; mès encara sauvaue es libres mès preciosi, qu’entre eri n’auie quauqui uns de rars, coma Es quadres istorics dera Biblia, edicion de 1560.
Eth senhor Mabeuf non alugaue jamès eth huec en sòn quarto, e s’ajaçaue damb eth dia pr’amor de non alugar era lum.
Semblaue que non auie vesins, pr’amor qu’evitauen eth sòn encontre quan gessie; eth se n’auie encuedat.
Era misèria d’un mainatge esmò a ua mair; era misèria d’un joen esmò a ua joena; mès era misèria d’un vielh non esmò ad arrés, e ei, de toti es malastres, eth mès hered.
Mès eth senhor Mabeuf non auie perdut deth tot era sua serenor de mainatge: es sòns uelhs ludien encara quan se tachauen enes sòns libres, e arrie quan contemplaue a Diogenes Laercio, qu’ère un exemplar unenc.
Era sua limanda, damb veires, ère era soleta causa qu’auie sauvat, ath delà de çò d’indispensable.
Un dia li didec era tia Plutarco:
Que non è damb qué hèr-me a vier minjar.
Çò qu’era cridaue minjar ère un pan e quate o cinc truhes.
Fidat, didec eth senhor Mabeuf.
Ja sabetz que m’ac remissen.
Eth senhor Mabeuf dauric era sua bibliotèca, campèc pendent fòrça temps toti es libres, er un dempús der aute, coma un pair, obligat a deimar as sòns hilhs, les guardarie abans d’escuélher, dempús n’agarrèc un còp sec, lo botèc jos es sòns braci, e gessec.
Ath cap de dues ores entornèc sense arren dejós deth braç, botèc trenta sòus sus era taula, e didec:
Vos haratz a vier minjar.
A compdar d’aqueth moment era tia Plutarco vedec caperar-se eth candid ròstre deth senhor Mabeuf damb un vel ombriu, que non despareishec jamès.
Londeman, er aute, toti es auti li calec hèr madeish.
Eth senhor Mabeuf gessie damb eth sòn libre e tornaue damb ua monèda d’argent.
Coma es libraris firaires lo vedien obligat a véner, li crompauen per vint sòus es libres pes qu’eth auie pagat vint francs, a viatges ada eri madeishi.
Atau s’acabèc era sua bibliotèca volum a volum.
En quauqui moments se didie: “Ça que la, è ueitanta ans”, coma s’auesse ua esperança d’arribar abans en finau des sòns dies qu’en finau des sòns libres.
Gessec damb un Robert Estienne que venec per trenta cinc sòus en cai de Mallaquais, e tornèc damb un Aldo qu’auie crompat per quaranta sòus en carrèr de Gres.
Que deui cinc sòus, didec plan alègre, ara tia Plutarco.
Aqueth dia non mingèren.
Qu’ère dera Societat d’Orticultura, a on se’n sabien dera sua praubetat.
Eth president d’aguesta societat venguec a tier-li ua visita, li prometec parlar d’eth ath ministre d’Agricultura e Comerç, e ac hec.
Com?, exclamèc eth ministre.
Qu’ei atau!
Un dòcte ancian!
Un botanic!
Un òme inofensiu!
Londeman eth senhor Mabeuf recebec ua invitacion entà dinar damb eth ministre.
Mostrèc era carta tremolant d’alegria ara senhora Plutarco.
Que mos auem sauvat!, didec.
Eth dia fixat venguec ena casa deth ministre.
Notèc qu’era sua corbata rosada, eth sòn frac gran e quarrat, e es sues sabates lustrades estonauen as portièrs.
Arrés li parlèc, ne tansevolhe eth minsitre.
Tàs dètz dera net, coma qu’encara demoraue ua paraula, entenec ara hemna deth ministre, beròia senhora despeitrinada, qu’ada era non auie gausat apressar-se, que preguntaue: “Qui ei aguest cavalièr ancian?” Tornèc entara sua casa, a pè, tara mieja net, damb ua fòrta ploja.
Auie venut un Elzevir entà pagar eth coche tà anar-i.
Qu’auie eth costum de liéger totes es nets, abans d’ajaçar-se, quauques planes deth sòn Diogenes Laercio; sabie pro grec entà trapar un plaser enes particularitats deth tèxt que possedie.
Ja non auie mès gòis.
Se passèren quauques setmanes; mès, de ressabuda, era tia Plutarco queiguec malauta.
Que i a ua causa mès trista que non poder crompar pan ena hornaria; e ei non poder crompar medecines en çò der apotecari; ua net, eth mètge prescriuec ua pocion fòrça cara.
Ath delà, en tot agreujar-se era malauta, auie besonh d’ua persona que la suenhèsse.
Eth senhor Mabeuf dauric era bibliotèca, e ja non auie arren: qu’auie venut enquiath darrèr volum; non li restaue qu’eth Diogenes Laercio.
Se botèc er exemplar unic jos eth braç e gessec: qu’ère eth 4 de junh de 1832.
Botèc eth pilèr de napoleons sus era tauleta de net dera anciana sirventa, e tornèc entath sòn quarto sense badar boca.
Londeman, a punta de dia, se seiguec en canton que i auie en jardin, e se podec veir peth dessús dera tanca qu’ère immobil, damb eth cap clin, e era vista vagaments tachada enes sues platabandes passides.
Ploiguie a intervaus, mès eth vielh non ac notaue.
Tà meddia s’estarnèc en París un bronit extraordinari; semblaue que s’entenien trets de fusilh e clamors populars.
Eth senhor Mabeuf lheuèc eth cap.
Vedec passar a un jardinèr, e li preguntèc:
Qué se passe?
Eth jardinèr responec, damb era sua shada ena espatla e damb un accent plan tranquil:
Ua revòuta.
Com!
Ua revòuta!
Òc, que son en tot combàter.
E per qué?
Macareu!, didec eth jardinèr.
Entà quin costat?, preguntèc eth senhor Mabeuf.
Entar Arsenal.
Eth senhor Mabeuf tornèc a entrar ena sua casa, cerquèc maquinauments un libre entà hèr-lo-se a vier jos eth braç, non lo trapèc, e didec:
A!, qu’ei vertat!
E gessec damb mina hòraviada.
Libre dètzau: Eth cinc de junh de 1832.
I.- Era superfícia dera question.
De qué se compause ua revòuta?
De tot e d’arren.
D’ua electricitat que se desvolòpe pòc a pòc, d’ua ahlama que se forme ara imprevista, d’ua fòrça vaga, d’ua volada que passe.
Aguesta volada trape caps que parlen, cervèths que pensen, amnes que patissen, passions qu’usclen, misèries que se planhen, e les arrossègue.
Entà on?
Entà cogant.
A trauèrs der Estat, a trauèrs des leis, a trauèrs dera prosperitat e dera insoléncia des auti.
Era conviccion irritada, er entosiasme frustrat, era indignacion esmoiguda, er instint de guèrra comprimit, eth valor dera joenesa exaltat, era ceguetat generosa, eth curiosèr, eth plaser dera variacion, era set de çò inesperat, eth sentiment que hè experimentar plaser en liéger eth pannèu d’un nau espectacle, e en enténer en teatre eth fiulet deth maquinista; es òdis vagui, es racacòrs, es contrarietats, era vanitat que cre qu’a fracassat eth destin; eth malèster, es pensaments prigonds, es ambicions enrodades d’abismes; tot aqueth que demore, d’un esbauç, ua gessuda; e fin finau, en çò de mès baish, era torba, aguesta hanga que vie a èster huec, taus son es elements dera revòuta.
Çò de mès gran e çò de mès petit; es èssers que vaguen dehòra de tot, demorant ua escadença, gitanos, gent sense mestièr, vagabonds des horcalhs, es que dormissen de nets en un desèrt de cases, sense mès tet qu’es heredes bromes deth cèu, es que demanen cada dia eth sòn pan ar edart e non ath trabalh, es desconeishudi dera misèria e der arren, es braci nudi, es pès descauci, apertien ara revòuta.
Tot eth qu’a ena amna ua rebelion secreta contra un hèt quinsevolh der Estat, dera vida o dera sòrt, a afinitat damb era revòuta, e deth madeish moment que se presente comence a tremolar e a senter-se esmoigut peth remolin.
Malerós aqueth qu’arrossègue, madeish qu’aqueth que tume!
Les hè tumar er un contra er aute.
Comunique ad aqueri que cuelh un poder extraordinari.
Amie ath prumèr que trape damb era fòrça des eveniments, e hè de tot projectils; convertís ua cançon en ua bala, e un venedor de sable en un generau.
S’auem de creir a quauqui oracles dera politica desconfiada, jos eth punt d’enguarda deth poder, ua revòuta qu’ei ua causa desirabla.
Entada eri ei un axiòma qu’era revòuta assolide as governs se non les destruís; pr’amor que hè a temptar ara armada, concentre as ciutadans, estire es muscles dera policia e hè a veir era fòrça dera esqueleta sociau.
Qu’ei un exercici gimnastic, lèu igienic.
Eth poder se sent milhor dempús d’ua revòuta coma er òme dempús d’ua heregada.
Era revòuta hè trenta ans se consideraue, ath delà, jos d’auti punts d’enguarda.
Que i a entà tot ua teoria que se cride ada era madeisha “deth sen”.
Filinto contra Alcestes; mediacion aufrida entre çò de vertadèr e çò de faus; explicacion, admonicion, atenuacion un shinhau capinauta, que pr’amor qu’a ua cèrta barreja de culpa e de desencusa se cre era sabença, e non ei senon era pedantaria.
Tota ua escòla politica, cridada deth just miei, qu’a gessut d’aciu.
Entre era aigua hereda e era aigua cauda que i a eth partit dera aigua tèba.
Aguesta escòla, damb era sua faussa prigondor complètaments superficiau, que disseque es efèctes sense remontar-se as encauses, censure de naut de tot d’ua semisciéncia es agitacions dera plaça publica.
Segontes aguesta escòla: “es revòutes que compliquèren era revolucion de 1830, treigueren ad aguest gran eveniment ua part dera sua puretat.
Era Revolucion de Junhsèga auie estat un polit auragan popular, seguit rapidaments dera cauma; mès es revòutes tornèren a embromar eth cèu; heren qu’acabèsse en peleja aguesta revolucion, tan notabla ara prumeria pera ua unanimitat.
Dempús dera Revolucion de Junhsèga, sonque se sentie era libertat; dempús des revòutes se coneishec era catastròfa.
D’aciu gessen es precipicis.
S’a calculat qu’eth prumèr dia de revòuta li còste a França vint milions, eth dusau quaranta, eth tresau seishanta.
Ua revòuta de tres dies còste cent vint milions; ei a díder, que non tient en compde qu’eth resultat economic, equival a un desastre, a un naufragi, a ua batalha perduda que destrusís ua esquadra de seishanta vaishèths de linha.
Es revòutes dèishen anar ahlames roienques, encara qu’esplendides, e toti es traits mès originaus deth caractèr parisenc, era generositat, eth desinterès, era alegria tempestuosa, es estudiants sajant de provar qu’era bravesa ei part dera intelligéncia, era garda nacionau indestructibla, es vivacs des botiguèrs, es fortaleses des coquins, eth mensprètz dera mòrt enes passejaires.
Es escòles e es regiments se trapen.
Ben considerat, entre es combatents non i a qu’ua diferéncia d’edat; son era madeisha raça, es madeishi òmes estoïcs que morissen as vint ans pes sues idies, e as quaranta pera sua familha.
Era armada tostemp trista enes guèrres civils, opause era prudéncia ara audàcia.
Es revòutes, ath madeish temps que mòstren era intrepiditat populara eduquen en valor ath ciutadan.
E cau ahíger ara sang vessada er avier escur, eth progrès comprometut, era inquietud, autanplan enes milhors, es liberaus aunèsti ja desesperadi, er absolutisme estrangèr que ve damb plaser es herides hètes ara revolucion per era madeisha, es vençudi de 1839 trionfant e dident: “Que ja ac auíem dit!”.
Ahigetz ad aquerò, que París dilhèu pòt agranir-se damb ua revòuta, mès França se hè mès petita; e fin finau, pr’amor que mos ac cau díder tot, es assassinats desaunoren soent era victòria der orde herotge sus era libertat hòla.
Atau parle aguesta lèu sabença qu’era classa des petiti propietaris egoïstes, que lèu ei un pòble, s’acontente gustosa.
Per çò que tanh a nosati, refusam aguesta paraula tant extensa, e per tant tant incomòda, es revòutes.
Entre un movement popular e un aute movement popular, que hèm ua distincion.
Non mos preguntam s’ua revòuta còste tant coma ua batalha.
E per qué coma ua batalha?
Aciu se presente era question dera guèrra.
Dilhèu era guèrra ei un soriac mens sensible qu’era calamitat d’ua revòuta?
Ath delà, son calamitats totes es revòutes?
E qué se passe s’eth 14 de junhsèga costèc cent vint milions?
Eth plaçament de Felip V en Espanha li costèc a França dus mil milions; donques, ath madeish prètz, preferim eth 14 de junhsèga.
Ath delà d’aquerò, remim aguestes chifres que semblen rasons, e non son que paraules.
Hèta ua revòuta, l’examinam en era madeisha.
En tot aquerò que ditz era objeccion doctrinària expausada mès endauant, sonque se tracte der efècte; nosati cercam era encausa.
Vam a explicar-mos.
II.- Eth hons dera question.
I a revòutes e i a insurreccions: que son dues clases de colèra; ua enganhada, era auta damb dret.
Enes Estats democratics, es solets que son fondadi sus era justícia, se passe quauqui viatges qu’ua fraccion ei usurpaira; alavetz tot se quilhe, e era reivindicacion de besonh deth sòn dret pòt arribar enquia hèr cuélher es armes.
En totes es questions qu’arriben ara soberania collectiua, era guèrra deth tot contra era fraccion qu’ei era insurreccion; er atac dera fraccion contra eth tot ei era revòuta, segontes s’es Tulheries siguen abitades peth rei o pera Convencion, son justa o injustaments atacades.
Eth madeish canon lançat contra era multitud non a rason eth 10 d’agost, e l’a eth 14 de vendemiari.
Era aparença ei, donc, semblabla; eth hons desparièr; es soïssi defenen çò de faus, Bonaparte çò de vertadèr.
Aquerò qu’eth sufragi universau a hèt ena sua libertat e ena sua sobeiranetat que non pòt èster des.hèt pes carrèrs.
Madeish se passe enes causes de pura civilizacion; er institut des masses, ager previsor, pòt èster deman trebolat.
Era madeisha ira ei legitima contra Terray e absurda contra Turgot.
Era destruccion de maquines, eth panatòri des magasèms, era trincadura des ralhs, er esbauç des docks, es faussi camins dera multitud, eth desfiament dera justícia deth pòble ath progrès, Ramus assassinat pes escolans, Rousseau expulsat de Soïssa a calhauades, que son revòutes.
Israel contra Moises, Atenes contra Focion, Roam contra Escipion, son revòutes; París contra era Bastilha, qu’ei era insurreccion.
Es soldats contra Alexandre, es marinèrs contra Cristobal Colon, qu’ei era madeisha rebelion: rebelion impia.
E per qué?
Perque Alexandre hè per Asia damb era espada, madeish que Cristobal Colon per America damb era bossòla; Alexandre coma Colon descurbís un mon.
Aguesti autrejaments d’un mon ara civilizacion son taus increments de lum que quinsevolh resisténcia ei criminau.
Quauqui viatges eth pòble s’enganhe ena fidelitat ada eth madeish, e era multitud hè traïcion ath pòble.
Òbra ombriua dera ignorància!
Eth faus Saulniers hug deth poder reau, e damb era rèsta de còrda en còth, quilhe era cocarda blanca.
Cride “Que se morisquen es obligacions!” e premanís eth “visca eth rei!”.
Assassins ena net de Sant Bartolome, esgorjadors de seteme, borrèus d’Avinhon, assassins de Coligny, assasins dera senhora de Lamballé, assassins de Brune, miquelets, verdets, cadenettes, companhs de Jehu, cavalièrs de Brassard; aguesta qu’ei era revòuta.
La Vandée qu’ei ua grana revòuta catolica.
Eth rumor deth dret en movement se coneish, e non ges tostemps dera tremolor des masses turbulentes; que i a furors lhòcos, coma i a campanes henudes; non sone eth somaten tostemp a bronze.
Era estrementida dera passion e dera ignorància ei desparièra dera secodida deth progrès.
Lheuatz-vos, òc, mès entà agranir-vos; didetz-me entà quin costat vatz: sonque i a insurreccion entà dauant.
Quinsevolh aute lheuament ei dolent; quinsevolh pas violent entà darrèr qu’ei ua revòuta; eth repè qu’ei ua via de hèt contra eth gènre uman.
Era insurreccion ei er accès deth furor dera vertat: es calades que botge era insurreccion diden adiu ath bualh deth dret.
Aguestes calades solet dèishen eth sòn costat ara revòuta.
Danton contra Loís XVI, ei era insurreccion.
Herbert contra Danton, ei era revòuta.
D’aciu vie que s’era insurreccion, en aguesti casi concrets, pòt èster, coma a dit Lafayette, eth mès sant des déuers, era revòuta pòt èster eth mès fatau des atemptats.
Que i a tanben quauqua diferéncia calorica; era insurrecion sòl èster un volcan; era revòuta ei soent huec de palha.
Era rebelion, sivans auem dit, ven a viatges deth poder.
Polignac ei un mutinador; Camil Desmoulins ei un governant.
Fòrça còps, insurreccion ei resurreccion.
En èster un hèt absoludaments modèrn era solucion de tot peth sufragi universau, e en èster tota era istòria anteriora ad aguest hèt, de hè quate mil ans, era violacion deth dret e eth patiment des pòbles, cada epòca dera istòria se hè a vier damb era era protèsta que l’ei possibla.
En temps des Cesars non i auie insurreccion, mès i auie un Juvenal.
Eth facit indignatio remplace as Gracos.
En tempsi des Cesars i a un despatriat de Siena; i a tanben un autor des Anals.
E non parlam deth gran despatriat de Patmos que tanben condemne eth mon reau en ua protèsta en nòm deth mon ideau; hè dera vision ua satira enòrma, e lance sus Roma-Ninive, sus Roma-Babilonia, sus Roma- Sodoma, era ludenta reverberacion der Apocalipsis.
Joan sus era sua arròca qu’ei era esfinx sus eth sòn pedestau; non ei possible comprener-lo; ei un judiu, ei eth pòble ebrèu; mès er òme qu’escriu es Anals ei un latin, o mihor dit un roman.
Atau coma es Nerons regnen d’ua manèra escura, les cau èster pintadi d’aguesta manèra.
Eth trabalh deth burin solet serie palle; ei de besonh vessar enes blancs ua pròsa concentrada e mordenta.
Es despòtes entren per bèth motiu ena ment des pensadors: paraula encadiada, paraula terribla.
Er escrivan duplique e triplique eth sòn estil quan un senhor impause silenci ath pòble.
D’aguest silenci creish cèrta plenitud misteriosa que se cale e se solidifique duraments en pensament.
Era comprension ena istòria còste era concision en istorian.
Era soliditat granitica de quauqua pròsa celèbra non ei qu’ua condensacion hèta peth tiran.
Era tirania obligue ar escrivan a contradiccions de diamètre que son acreishements de fòrça.
Eth periòde ciceronian, a penes pro entà Verres, s’embotarie en temps de Caligula.
Coma mendre sigue era extension dera frasa, màger ei era intensitat deth còp.
Tacit pense damb immensa fòrça.
Era aunestetat d’un gran còr condensada en justícia e en vertat, fulmine.
Digam de passa, qu’ei fòrça notable eth hèt de qué Tacit non sigue superior, istoricaments parlant, a Cesar; ad aqueth que li son reservadi es Tiberis.
Cesar e Tacit son dus fenomèns succesius, qu’eth sòn encontre semble misteriosaments evitat per aqueth que, en trèir es sègles dera scèna, apraie es entrades e es gessudes.
Cesar ei gran; Tacit ei gran; Diu dirigís aguestes dues graneses tà que non tumen era ua contra era auta.
Eth justicièr, en tot herir a Cesar, que poirie herir massa e èster injust, causa que Diu non vò.
Es granes guèrres d’Africa e d’Espanha, es pirates de Cilicia destruidi, era civilizacion introdusida ena Galia, en Bretanha, en Germania; tota aguesta glòria capere eth Rubicon.
Cèrt qu’eth despotisme ei tostemp despotisme, enquia e tot jos eth despòta deth gèni.
I a corrupcion jos es tirans illustres; mès era pèrta morau ei mès repugnanta encara jos es tirans infami.
En aguesti reinatges arren velhe era vergonha, e es que còsten exemples, autant Tacit coma Juvenal, boetegen mès utilaments, en preséncia deth gènre uman, ad aguesta ignominia, sense replica.
Roma alende pejors miasmes en temps de Vitelio qu’en temps de Sila.
Damb Claudi e Domician i a ua diformitat de baishesa corresponenta ara lejor deth tiran; era misèria des esclaus ei un producte dirècte deth despòta; d’aguestes consciéncies escuelhudes flaire un miasma que se reflectís eth patron; es poders publics son immundi; es còrs petiti, es consciéncies planes, es amnes son repugnantes coma un cime; atau se passe damb Caratalla, atau damb Comòdo, atau damb Heliogabalo; mentre que d’eth senat roman en temps de Cesar non ges senon era flaira des hièms pròpis des nins d’agla.
D’aciu ven era aparicion, tardiua solet en aparença, des Tacits e Juvenals: eth demostrador solet apareish ena ora dera evidéncia.
Mès Juvenal e Tacit, madeish qu’Isaïes enes temps biblics, madeish que Dante ena Edat Mejana, son er òme; era revòuta e era insurrecion son era multitud, que tan lèu a rason, coma non l’a.
Ena generalitat des casi, era revòuta ges d’un hèt materiau; era insurreccion ei tostemp un fenomèn morau.
Era revòuta ei Masaniello; era insurreccion ei Espartac.
Era insurreccion confine damb era intelligéncia; era revòuta damb er estomac.
Gaster s’irrite; mès Gaster non tostemp a rason.
Enes questions de hame, era revòuta, Buzançais, per exemple, qu’a un punt de partença vertadèr, patetic e just.
E, totun, ei ua revòuta.
Per qué?
Pr’amor qu’en tot auer rason ath hons, non l’a ena forma.
Terrible, enquia e tot auent dret, violent, encara que fòrt, herís ath dilhèu; marche coma er elefant cèc, trincant-ac tot; dèishe ath sòn darrèr cadavres d’ancians, de hemnes e de mainatges; vèsse, sense saber perqué, era sang des èssers inofensius e innocents.
Neurir ath pòble qu’ei ua bona fin; mès aucir-lo qu’ei un mau mejan.
Totes es protèstes armades, autanplan es mès legitimes, autanplan eth 10 d’agost, autanplan eth 14 de junhsèga, comencen pera madeisha agitacion.
Abans qu’eth dret se despene, i a revolum e esgluma.
Ath principi, era insurreccion ei revòuta, madeish qu’er arriu ei torrent, e normauments arribe en aguest ocean: revolucion.
Quauqui viatges, totun, vient d’aguestes nautes montanhes que dominen er orizon morau, era justícia, era prudéncia, era rason, eth dret, formada dera mès pura nhèu der ideau, dempús d’ua longa queiguda d’arròca en arròca, dempús d’auer reflectit eth cèu ena sua transparéncia e d’auer creishut damb cent afluents en majestuós camin deth trionf, era insurreccion se pèrd de ressabuda en quauque fonsor popular, coma eth Rin en un pantan.
Tot aquerò se referís ath passat; en avier serà ua auta causa.
Eth sufragi universau a d’amirable que dissòl era revòuta en sòn començament, e balhant eth vòt ara insurreccion, li trè es armes.
Era desaparicion des guèrres, dera guèrra des carrèrs, autant coma dera guèrra des frontères, qu’ei eth progrès inevitable.
Era patz, quinsevolh causa que sigue aué, ei deman.
Ath delà d’aquerò, insurreccion, revòuta, diferéncia entre ua e era auta, tot aquerò a penes existís entath ciutadan.
Entada eth, tot qu’ei sedicion, rebellion pura e simpla, rebellion deth gosset contra eth patron; espècia de nhacada que resvenge era cadia e era cavèrna; idòl, enquiath dia qu’eth cap deth gosset, que va creishent, se diboishe vagaments ena ombra coma eth cap d’un leon.
Alavetz eth ciutadan cride: “Visca eth pòble!”.
Hèta aguesta explicacion, qué ei entara istòria eth movement de Junhsèga de 1832?
Ei ua revòuta o ei ua insurreccion?
Qu’ei ua insurreccion.
Se pòt passar, en vier en scèna aguest eveniment terrible, que quauque viatge cridam revòuta, mès solet entà qualificar es hèts dera superfícia; en tot hèr tostemp era distincion de besonh entre era forma o revòuta, e eth hons o insurreccion.
Aguest movement de 1832, auec ena sua rapida explosion, e ena sua lugubra extincion, ua magnitud tau, qu’enquia e tot aqueri que non ven en eth qu’ua revòuta, parlen d’eth damb respècte.
Entad aguesti qu’ei un residú de 1830.
Non i a Aups sense Jura ne Pirenèus sense Asturies.
Aguesta crisi patetica dera istòria contemporanèa, qu’era memòria des parisencs cride era epòca des revòutes, ei solide ua ora caracteristica entre es mès tempestuoses d’aguest sègle.
Diguem encara dues paraules abans d’entrar ena sua narracion.
Es hèts que vam a referir apertien ad aguesta realitat dramatica e viua qu’er istorian mensprède fòrça còps per manca de temps e d’espaci.
En era, totun, persutam; en era i é era vida, era palpitacion, eth tremolum uman.
Es detalhs, sivans ja auem dit, son, entà didè’c atau, eth huelham des grani eveniments e se pèrden ena luenhor dera istòria.
Era epòca cridada des revòutes ei abondiua en aguesti hèts petiti.
Es procèssi judiciaus, per d’autes rasons qu’era istòria non mos a revelat deth tot, dilhèu tanpòc ac an apregondit.
Nosati vam a jasilhar, entre particularitats coneishudes e publicades, causes que non s’an sabut, hèts que sus eri a passat eth desbrembe d’uns e era mòrt de d’auti.
Era màger part des actors d’aguestes scènes gigantèsques an despareishut; a londeman carauen; mès, podem díder de çò que racondam: qu’ac auem vist.
Cambiaram quauqui nòms pr’amor qu’era istòria referís e non denóncie; mès pintaram causes vertadères.
En aguest libre non mostraram senon un costat e un episòdi, dilhèu eth mens coneishut, es jornades deth dia 5 e 6 de junh de 1832; mès ac haram de manèra qu’eth lector entreveigue, jos er ombriu vel que vam a lheuar, era figura reau d’aguesta terribla aventura deth pòble.
III.- Un acogament: ocasion de renéisher.
Ena primauèra de 1832, a maugrat que hège tres mesi qu’eth colèra tenguie geladi es esperits e auie botat sus era agitacion ua lugubra tranquillitat, París ère de hège temps prèst entà ua commocion.
Coma ja auem dit, era gran ciutat que semble un canon; quan ei cargat qu’ei pro que quèigue un bualh pr’amor de qué gesque eth tret.
En junh de 1832 eth bualh siguec era mòrt deth generau Lamarque.
Lamarque ère un òme de fama e d’accion.
Qu’auie auut succesiuaments es dues classes de valor, de besonh entàs dues epòques: eth valor des camps de batalha e eth valor dera tribuna.
Qu’ère tant eloquent coma valent; era sua paraula semblaue ua espada.
Coma Foy, eth sòn predecessor, dempús d’auer mantengut a grana nautada eth comandament militar, mantenguec a grana nautada era libertat.
Se seiguie entre era quèrra e era extrèma quèrra; ère estimat peth pòble, pr’amor qu’acceptaue er avier, e estimat pera multitud pr’amor qu’auie servit ben ar emperaire.
Qu’ère coma eth comde Gerard un des mariscaus in petto de Napoleon.
Es traïdors de 1815 lo guardauen coma ua ofensa personau.
Auie en òdi a Wellington damb un òdi dirècte que shautaue ara multitud, e hège dètz-e- sèt ans que sauvaue majestuosaments era tristor de Waterloo, atentiu, a penes, as eveniments intermèdis.
Ena sua agonia, ena sua darrèra ora, auie sarrat contra eth sòn pièch ua espada que l’auien dedicat es oficiaus des Cent Dies.
Napoleon moric en tot prononciar era paraula armada; Lamarque prononciant era paraula patria.
Era sua mòrt prevista, ère considerada peth pòble coma ua pèrta, e peth govèrn coma ua ocasión.
Aquera mòrt siguec un düèl: düèl que, coma tot aquerò amargant, se pòt escambiar en ua revòuta.
Aquerò siguec çò que se passèc.
Era vesilha e eth maitin deth 5 de junh, dia fixat entar acogament deth generau Lamarque, era banlèga de Sant Antòni, que per aquiu li calie passar er acogament, cuelhec un aspecte temible.
Aqueth tumultuós hilat de carrèrs s’aumplic de rumors.
Toti s’armauen coma podien.
Es hustèrs amiauen es hustes des sòns establiments “entà esbauçar es pòrtes”.
Un aute, damb er in “d’atacar”, dormie vestit hège ja tres dies.
Un hustèr, cridat Lombier, trapèc a un companh que li preguntèc:
Tà on vas?
Bè!…
Que non è armes.
Donques… e alavetz?
M’en vau entath mèn talhèr entà agarrar un compàs.
Entà qué?
Sabi pas, didie Lombier.
Un aute, cridat Jacqueline, òme de recursi, s’apressaue as obrèrs que passauen, e les didie:
Vene!
Les pagaue un quartet de vin, e higie: as trabalh?
Non.
Montreuil e era barralha Charonne, e te balharàn trabalh.
Ena casa de Filspierre trapauen armes e cartoches.
Quauqui caps coneishudi corrien era pòsta, ei a díder, anauen d’un lòc en aute entà amassar ara gent.
Ena casa de Barthelemy, près dera barralha deth Tron, ena casa de Capel, en Petit-Chapeau, es beuedors s’apressauen damb mina ombriua, e se les entenie díder: A on as era tua pistòla?.
Jos era blòda.
E tu?
Jos era camisa.
En carrèr Traversiere, dauant deth talhèr Roland, e ena plaça deth carrèr Usclat, dauant deth talhèr der instrumentista Vernie, gasulhauen quauqui grops.
Se distinguie entre eri un tau Mavot, que jamès s’estaue ua setmana en un talhèr, donques qu’es patrons li dauen eth viatge “pr’amor que discutien damb eth cada dia”.
Mavot siguec aucit a londeman ena barralha deth carrèr Menilmontant.
Pretot, qu’auie de morir tanben ena luta, seguie a Mavot, e ad aguesta pregunta “qué vòs?”, li responie: “Era insurreccion”.
Es ordes s’escambiauen lèu publicaments.
Eth 5 de junh, donc, en un dia que se barrejauen era ploja e eth solei, er acogament deth generau Lamarque trauessèc es carrèrs de París damb era pompa militara oficiau aumentada un shinau damb es precaucions.
Dus batalhons damb es tambors endoladi e es fusilhs ath revérs, dètz mil gardes nacionaus damb eth sabre ath costat, es bataries d’artilharia e dera garda nacionau escotauen eth taüt.
Eth car funèbre qu’ère amiat per joeni.
Es oficiaus d’invalids lo seguien ara seguida, amiant rams de laurèr.
Dempús venguie ua multitud innombrabla, agitada, estranha, es seccionaris des Amics deth Pòble, era Escòla de Dret, era de Medecina, es proscrits de totes es nacions, bandères espanhòles, italianes, alemanes, polaques, tricolors orizontaus, tota sòrta de bandères, mainatges agitant arrames verdes, picapeirèrs e hustèrs, imprimaires que se distinguien pes sues casquetes de papèr, marchant de dus en dus, de tres en tres, cridant, estornejant paus lèu toti, quauqui uns sabres, sense orde, e totun aquerò, damb un solet pensament, semblables ja a ua confusion, ja a ua colomna.
Quauqui escabòts auien elegit un cap; un òme armat damb un parelh de pistòles, perfèctaments visible semblaue passar revista a toti, qu’es sues files se daurien entà deishar-li pas.
Enes passègi des baloards, enes arrames des arbes, enes balcons, enes hièstres, enes losats, hormiguejauen caps, òmes, hemnes e mainatges, damb era ansietat enes uelhs.
Passaue ua multitud armada; ua auta multitud espaurida guardaue.
Eth govèrn, dera sua part, observaue; observaue damb era man en punh dera espada.
Se podien veir prèstes a marchar cartochères plies, fusilhs e carabines cargadi; ena plaça de Loís XV, quate esquadrons de carabinèrs, montadi e damb es clarins en cap; en barri Latin e en Jardin Botanic, era garda municipau, escalonada de carrèr en carrèr; en Mercat des Vins, un esquadron de dragons, ena plaça de Greve ua mitat deth 12.0 leugèr e era auta mitat ena Bastilha; eth 6.0 de dragons enes Celestins; e era artilharia aumplint era plaça deth Louvre.
Era rèsta des tropes qu’ère retenguda enes quartèrs, sense compdar es regiments des entorns de París.
Eth poder, inquiet, auie suspenut sus era multitud menaçaira vint-e-quate mil soldats ena ciutat e trenta mil enes entorns.
Ena acompanhada circulauen diuèrsi rumors.
Se parlaue d’intencions legitimistes; se parlaue deth duc de Reichstadt, que Diu lo senhalaue entara mòrt en moment madeish qu’era multitud lo designaue entar emperi.
Ua persona desconeishuda anonciaue qu’a ua ora fixada es contramèstres granadi dauririen ath pòble es pòrtes d’ua fabrica d’armes.
En toti es fronts descubèrts dera multitud d’espectadors dominaue un entosiasme barrejat damb aclapament.
Se vedien tanben aciu e delà, en aquera multitud, cuelhuda per tantes emocions violentes, encara que nòbles, vertadèrs ròstres de maufactors, e boques innòbles que didien: “Panem!”.
Que i a cèrtes agitacions qu’agiten eth hons des pantans, e que hèn pujar ena superfícia dera aigua bromes de lim.
Fenomèn qu’ada eth non ei estranh era policia “ben montada”.
Era acompanhada anèc damb ua lentor febrila dès era casa mortuòria, pes baloards, enquiara Bastilha.
Ploiguie de quan en quan; mès era ploja non incomodaue ad aquera multitud.
En transit s’auien passat diuèrsi incidents: eth taüt auie estat passejat ath torn dera colomna Vendome; auie estat acalhauat eth duc de Fits-James qu’ère en un balcon damb chapèu botat; eth gal des gals auie estat arrincat d’ua bandèra populara, e arrossegat pera hanga; un agent de policia auie estat herit d’un còp de sabre ena Pòrta de Sant Martin; un oficiau deth 12.0 leugèr didie en votz nauta: “Sò republican”; era escòla politecnica auie balhat dempús dera sua consigna forçada, es crits: “Visca era escòla politecnica!
Visca era Republica!” Toti aguesti hèts merquèren eth pas deth funèbre convòi.
Ena Bastilha es granes ringlères de curiosi que baishauen dera banlèga de Sant Antòni s’amassèren damb era acompanhada e comencèc a lheuar-se un cèrt mormolh terrible.
S’entenec a un òme que li didie a un aute:
Ves ben ad aqueth dera barbeta ròia?
Semble qu’aquera madeisha barbeta ròia se trapèc dempús en tot hèr madeish en ua auta revòuta: era de Quenisset.
Eth taüt passèc era Bastilha, seguic peth canau, trauessèc eth pònt petit e arribèc ena planhèra deth pònt d’Austerlitz.
Aquiu se posèc.
Se hec un cercle ath torn deth car funèbre; era acompanhada sauvèc silenci: Lafayette parlèc e se didec adiu de Lamarque.
Siguec en aqueth instant trende e august; toti es caps se descurbiren; toti es còrs pataquegèren.
De ressabuda, se presentèc ath miei deth grop, un òme a shivau vestit de nere, damb ua bandèra ròia, e, sivans d’auti, damb ua pica acabada peth casquet frigian.
Lafayette virèc eth cap.
Exelmans abandonèc eth convòi.
Aquera bandèra ròia quilhèc ua tempèsta e despareishec.
Un d’aguesti terribles rumors que semblen ua mar agitada dera multitud correc dès eth baloard de Bourdon enquiath pònt d’Austerlitz; s’enteneren crits prodigiosi:
Lamarque en panteon!
Lafayette en Otèl dera Ville!
En enténer aguestes exclamacions, quauqui joeni arrosseguèren eth car funèbre de Lamarque peth pònt d’Austerlitz, e a Lafayette en un coche peth cai de Morland.
Ena multitud qu’enrodaue e aclamaue a Lafayette, se distinguie e ère senhalat un aleman, cridat Ludwig Snyder, que moric centenari, qu’auie hèt era guèrra de 1776, e auie lutat en Trenton as ordes de Washington, e en Brandywine as ordes de Lafayette.
Mentretant, pera arriba quèrra, era cavalaria municipau se metie en movement e venguie a ocupar eth pònt; pera arriba dreta es dragons gessien des Celestins, e se desplegauen ath long deth cai Morland.
Eth grop qu’amiaue a Lafayette les vedec de ressabuda ena cantoada deth cai, e cridèc: "Es dragons!
Es dragons!” Es dragons auançauen ath pas, en silenci, damb es pistòles enes pistolères, es sabres engainats, es carabines en mosqueton, damb ua mina ombriua de demora.
A dus cents passi deth pònt hèren pòsa.
Eth coche qu’anaue Lafayette arribèc enquia eri; dauriren es sues hilades, les deishèren passar e tornèren a barrar-se.
En aqueth moment se tocauen es dragons e era multitud; es hemnes hugeren espaurides.
Qué arribèc en aqueth moment fatau?
Arrés ac poirà díder.
Aqueth, que siguec eth moment tenebrós que se tumen dues bromes.
Es uns diden qu’en cant der Arsenal s’entenec ua trompeta que tocaue atac; d’auti qu’un gojat fotèc ua punhalada a un dragon.
Ua hemna cridèc: “Que se comence plan d’ora!”, e de pic se vedec deth costat opausat ath cai Morland un esquadron de dragons que s’auie demorat en quartèr, desbocar ath galaup, damb eth sabre desgainat, peth carrèr Bassompierre e peth baloard Bourdon, e escampar tot aquerò que se li metie dauant.
Tot acabe alavetz; se desencadene era tempèsta, plò es pèires, s’estarne eth huec; es uns se precipiten pes ribassi e passen er estret braç deth Sena, aué cegat; es peirères dera isla Louviers, vasta ciutadèla naturau, se chinen de combatents, s’arrinquen es estaques, se tire trets de pistòla, s’esboce ua barralha, es joeni refusadi passen eth pòntd’Austerlitz damb eth taüt a pas de carga, e ataquen ara garda munipau, acodissen es carabinèrs, es dragons guinhauetegen, era multitud s’escampilhe en totes direccions, un rumor de guèrra ges des quate extrèms de París.
Se cride, as armes!, corren, estramunquen, hugen, resistissen.
Era colèra transmet era revòuta dera madeisha manèra qu’eth vent transmet es ahlames.
IV.- Eth fervor de d’auti tempsi.
Non i a arren mès extraordinari qu’es prumères agitacions d’ua revòuta.
Tot crèbe pertot ath còp.
Ère aquerò previst?
Ère premanit?
Non.
D’a on ges tot aquerò?
Der empeirat.
D’a on què tot aquerò?
Des bromes.
Era insurreccion qu’a aciu eth caractèr d’un complòt; aquiu delà eth d’ua improvisacion.
Eth prumèr qu’arribe se hè damb eth corrent dera multitud e l’amie entà on vò.
Principi espaventós que damb eth se barrege ua alegria formidabla.
Comence pes crits, se barren es botigues, despareishen es veirines des magasèms; dempús s'entenen quauqui trets isolats, hug era gent, s’entenen es còps de colassa enes pòrtes-cocheres; es sirventes arrissen enes patis des cases, e diden: “I aurà sarabat!”.
Non auie passat un quart d’ora quan en vint punts de París passaue çò que vam de referir.
En carrèr de Santa Crotz dera Bretonnerie ua vintea de joeni, de barba e peus longui, entrauen en ua tauèrna, e gessien, un moment dempús, amiant ua bandèra tricolor orizontau, caperada d’un crespon; ath cap de tot i anauen tres òmes armats, er un damb un sabre, er aute damb un fusilh e eth tresau damb ua pica.
En carrèr de Nonandieres, un òme ben jargat, vrentut, damb votz sonora, cauvet, front naut, barba nera e ua d’aguestes mostaches rebèls que non pòden hèr-se baishar, aufrie publicaments cartuches as caminaires.
En carrèr de Sant Pèir de Montmartre, quauqui òmes damb es braci nudi passejauen ua bandèra nera, qu’en era se liegie damb letres blanques: Republica o mòrt.
En carrèr de Jeuneurs, en deth Quadrant, en deth Montorgueil, en de Mandar arribauen grops agitant bandères que se liegie, en letres d’aur, era paraula seccion damb un nombre.
Ua d’aguestes bandères ère ròia e blua, damb ua imperceptibla banda blanca.
En baloard de Sant Martin se saquejaue ua fabrica d’armes, e autes tres botigues d’armèrs, era prumèra en carrèr Beaubourg, era dusau en carrèr Michel-le-Comte, e era auta en carrèr deth Temple.
Pr’amor d’armar-se mès lèu, un cuelhie eth fusilh e er aute era baioneta.
Dauant deth cai dera Greve, quauqui joeni armadi de mosquets s’installauen en casa des hemnes entà tirar.
Un qu’auie un mosquet d’arròda.
Cridauen, entrauen e se metien e hèr cartuches.
Ua d’aguestes hemnes auie dit: “non sabia se qué èren es cartuches; eth mèn marit m’ac a dit.” Un grop entraue en ua botiga de curiositats deth carrèr Vielhes- Haudriettes, e aquiu s’armauen de sabres orientaus e armes turques.
Eth cadavre d’un paredèr, mòrt d’un tret, jadie en carrèr dera Pèrla.
Ath delà, ena aurèra quèrra, ena dreta, enes cais, enes baloards, en barri Latin, en quartèr des Mercats, òmes alendant, obrèrs, estudiants, seccionaris, liegien proclamacions e cridauen: “As armes!”.
Trincauen es fanaus, desatalauen es coches, desempeirauen es carrèrs, esbauçauen es pòrtes des cases, arrincauen es arbes, escorcolhauen es tutes, rodauen es botes, apilerauen es pèires, es calades, es mòbles, es hustes; hègen barralhes.
Obligauen as ciutadans a ajudar-les: entrauen en casa des hemnes, e les hègen autrejar eth sabre e eth fusilh des sòns marits absents, e escriuien damb greda ena pòrta: es armes que son autrejades.
Quauqui uns signauen damb es “sòns nòms” recebuts de fusilh e de sabre, e didien: “Vietz tà recuelher-les deman en ajuntament”.
Desarmauen en carrèr as centinèles isoladi; es gardes nacionaus se dirigien entath sòn punt de reünion.
S’arrincauen es espatleres as oficiaus.
En carrèr deth Cementèri de Sant Nicolàs, un oficiau dera garda nacionau, acaçat per un grop armat de paus e garròts, se refugièc damb grana dificultat en ua casa, d’a on non podec gésser enquiara net e desguisat.
En barri de Santiago, es estudiants gessien en escabòts des sues cases e pujauen peth carrèr de Sant Jacint entath cafè deth Progrès, o baishauen entath cafè des Sèt Bilhards, carrèr des Maturinos.
Aquiu, dauant des pòrtes, quauqui joeni quilhadi enes pèires de cantons distribusien armes.
Se saquegèc era hustaria deth carrèr Transnonain entà hèr barralhes.
En un solet punt hègen ja resisténcia es civils, ena cantoada des carrèrs Sant Avoye e Simon-le-Franc, a on esbauçauen eri madeishi era barralha.
Abandonauen ua barralha començada en carrèr deth Temple, dempús d’auer hèt huec contra un destacament dera garda nacionau, e hugien peth carrèr dera Corderie.
Eth destacament recuelhec dera barralha ua bandèra ròia, un paquet de cartuches e tres centes bales de pistòla.
Es gardes nacionaus esbocinèren era bandèra e se heren a vier es tròci ena punta des baionetes.
Tot aquerò que referim aciu, lenta e succesiuaments, se passaue ath còp en toti es punts dera ciutat, ath miei d’un gran revolum, coma ua multitud de relampits en un solet tron.
En mens d’ua ora gesseren deth solèr vint-e-sèt barralhes sonque en barri deth Mercat.
En centre i auie aquera famosa casa num 50, que siguec era fortalesa que se resistic Joana e es sòs cent sies companhs, e que daue per un costat tara barralha de Sant Merry, e per aute entà ua barralha deth carrèr Maubouée, dominaue tres carrèrs, eth d’Arcis, eth de Sant Martin e eth d’Aubry-le-Boucher, que daue dauant.
Dues barralhes en angle rècte se dirigien, era ua peth carrèr Montorgueil, pera Grande-Truanderie, e era auta peth carrèr Geofroy-Langevin peth carrèr de Sant Avoye.
Sense compdar innombrables barralhes en d’auti vint barris de París, enes Uarts, enes montanhes de Santa Genoveva, ua en carrèr de Menilmontant, a on se vedie ua pòrta-cochera arrincada d’arraïc; ua auta, près deth pontet der Otèl-Dieu, bastida damb ua diligéncia desatelada e volcada a tres cents passi dera prefectura de policia.
Ena barralha deth carrèr de Menetriers, un òme ben jargat repartie sòs as trabalhadors.
En carrèr dera Greneta se presentèc un cavalièr e autregèc ath que semblaue eth cap dera barralha un papèr que semblaue ua cartocha de sòs.
Un aute, damb eth sabre ena man e ua casqueta de policièr, botaue centinèles.
En interior, mès enlà des barralhes, es tauèrnes e es portaries èren convertides en còssi de garda.
Per çò d’aute, era revòuta ère dirigida sivans era mès engenhosa tactica militara.
Es carrèrs estrets, desparièrs, torçadi, plei d’angles e marrècs, qu’auien estat elegits damb capitada; e es entorns des Mercats, mès que mès laberint de carrèrs mès embolhadi qu’un bòsc.
Era societat d’Amics deth Pòble, se didie, auie cuelhut era direccion dera insurreccion en barri de Saint-Avoye.
A un òme qu’auie mòrt en carrèr de Ponceau, e qu’auie estat escorcolhat, se l’auie trapat un plan de París.
Era direccion dera revòuta, en realitat, apertenguie a ua espècia d’impetuositat desconeishuda que regnaue ena atmosfèra.
Era insurrecicon auie bastit es barralhes damb ua soleta man, e damb era auta s’auie apoderat de toti es còssi de garda.
En mens de tres ores, coma un rega de povora qu’uscle, es insurgents auien invadit e ocupat era aurèra dreta deth Sena, er Arsenal, er Ajuntament dera plaça Reiau, toti es Uarts, era fabrica d’armes de Ponincourt, era Galiota, eth Chateau-d’Eau, toti es carrèrs pròches ath Mercat; ena aurèra quèrra, eth quartèr de Veterans, Santa Pelagia, era plaça Maubert, eth magasèm de povora des Dues Mòles e totes es barralhes.
Tàs cinc dera tarde s’auien apoderat dera Bastilha, dera Lingerie, de Blancs-Monteaux; es sues bales arribauen ena plaça des Victòries, e menaçauen eth Banc, eth quartèr des Pairs Minims e era casa de Pòstes.
Era tresau part de París ère ocupada pes revoutadi.
Era luta s’auie entestat gigantèscaments en toti es punts, e auie passat que des desarmaments, des visites as domicilis, des botigues des armèrs saquejades, qu’era luta qu’auie començat a còps de pèira, auie arribat a trets.
Tàs sies dera tarde, eth passatge de Saumon se convertic en camp de batalha.
Es revoutadi ocupauen un extrèm e era tropa er aute; se fusilhauen d’un brescat en aute.
Un observador, er autor d’aguest libre, qu’auie vengut a veir eth volcan d’apròp, se trapèc entre dus huecs laguens deth passatge, sense auer, entà amagar-se des bales, qu’eth uet de mieges colomnes que separen es botigues e siguec en aguesta perilhosa situacion mès de mieja ora.
Mentretant, eth tambor tocaue a crida, es guardes nacionaus se vestien e armauen ara prèssa, es legions gessien des ajuntaments e es regiments des quartèrs.
Dauant deth passatge d’Ancora, un tambor recebie ua punhalada.
En carrèr deth Cigne, un aute ère assautat per un grop de joeni que li trincauen era caisha e li treigueren eth sabre.
Un aute jadie mòrt en carrèr deth Granèr de Sant Lazèr.
En de Michel-le-Comte queiguien mòrts tres oficiaus, un darrèr der aute.
Fòrça gardes municipaus heridi en carrèr Lombardos, arreculauen.
Dauant dera Cour-Batave, un destacament de gardes nacionaus trapaue ua bandèra ròia damb aguesta inscripcion: Revolucion republicana, numèro 127.
Ère aquerò ua revolucion, donc?
Era revòuta auie hèt deth centre de París ua sòrta de ciutadèla inextricabla, tortuosa, colossau.
Aquiu que i ère eth fòcus; aquiu i auie evidentaments era question.
Tot çò d’aute èren solet escaramosses, e era espròva de qué tot s’auie de decidir aquiu ère qu’encara non auie començat era luta.
En quauqui regiments, es soldats èren trantalhants, çò qu’aumentaue era escurina terribla dera crisi.
Rebrembauen era ovacion populara qu’auie recebut, en junhsèga de 1830, era neutralitat deth regiment 53 de linha.
Dus òmes intrepids, temptadi enes granes guèrres, eth mariscau Lobau e eth generau Bugeaud, comandauen es tropes.
Bugaud as ordes de Lobau.
Nombroses patrolhes, formades per batalhons de linha, enrodadi completaments per companhies sanceres de gardes nacionaus e precedides per un comissari de policia damb banda, anauen escorcolhant es carrèrs revoutadi.
Es insurgents, dera sua part, botauen susvelhants enes cantoades des horcalhs e manauen audaçaments patrolhes dehòra des barralhes.
S’observauen pes dus costats.
Eth govèrn, damb ua armada ena man, trantalhaue; ère boca de nets e se començaue a enténer eth tòc d’alarma en Saint-Marry.
Eth ministre dera Guèrra, qu’ère eth mariscau Soult, eth qu’auie estat en Austerlitz, guardaue era revòuta damb mina ombriua.
Aqueri vielhs marins, acostumadi as manòbres corrèctes, sense mès recursi ne mès guida qu’era tactica, qu’ei era bossòla des batalhes, èren desorientadi dauant dera preséncia d’aguesta immensa esgluma que se cride colèra publica.
Eth vent des revolucions que non ei manejadís.
Es gardes nacionaus des entorns acodien ara prèssa e en desorde.
Un batalhon deth 12.0 regiment leugèr, venguie a pas de carga de Sant Dionisi; eth 14.0 de linha, arribaue de Courbevoir; es bataries dera Escòla Militara auien cuelhut posicion en Carrousel; era artilharia baishaue de Vincennes.
Enes Tulheries regnaue era solitud.
Loís Felip qu’ère plan tranquil.
V.- Originalitat de París.
De hège dus ans, coma auem dit, París auie vist mès d’ua insurreccion.
Dehòra des barris revoutadi, arren ei mès estranhaments tranquil qu’era fesomia de París en ua revòuta.
París s’avede plan d’ora a tot, ua revòuta non ei qu’ua revòuta, e París a autants negòcis que non s’ocupe d’ua causa tan petita.
Sonque aguestes ciutats colossaus pòden balhar taus espectacles; sonque aguesti immensi centres de poblacion pòden contier en sòn recinte, ath còp, era guèrra civila e ua estranha tranquillitat, Per costum, quan comence era insurrecion, quan s’enten eth tambor, eth tòc d’alarma, era generala, eth botiguèr se limite a díder:
Semble que i a sarabat en carrèr de Sant Martin.
Ena banlèga de Sant Antòni.
E quauqui viatges hig damb indiferéncia:
Per aquiu, en bèth lòc.
Dempús, quan s’enten eth tarrabast orrible e lugubre dera fusilharia e des descargues pes pelotons, eth botiguèr ditz:
Que s’aumente!
Cara!
Que se va escauhant era causa!
Un moment dempús, se s’apròpe era revòuta, barre ath mès córrer era sua botiga e se bote de seguit er unifòrme; ei a díder, bote en lòc segur es sues merces, e en perilh era sua persona.
Tant que se fusilhe en ua horcalhada, en un passatge, en un carreron; tant que se cuelhen e pèrden barralhes, e cor era sang, e era mitralha crivilhe es façades des cases, e es bales aucissen as vesins ena sua cramba e es cadavres s’apilèren enes carrèrs, s’enten eth patac de dus bòles d’un bilhard a quauqui passi.
Es teatres daurissen es sues pòrtes, e representen vaudevilles; es curiosi parlen e arrissen a dus canes d’aguesti carrèrs que regne era guèrra; es coches hèn es sòns viatges; es vesins se’n van a dinar en camp e a viatges aquerò se passe en madeish barri qu’ei calada era luta.
En 1831, s’arturèc ua descarga entà deishar passar un maridatge.
Quan era insurreccion deth 12 de mai de 1839, en carrèr Sant Martin, un vielh malautís, qu’amiaue un carriòt damb un liròt tricolor e plen de garrafes d’un liquid quinsevolh, anaue e venguie d’ua barralha ena tropa, e dera tropa ena barralha, aufrint imparciauments refresqui ara anarquia e ath govèrn.
Non i a arren mès estranh; mès aquerò ei un caractèr pròpi des revòutes de París, que non se trape en cap auta capitau; donques qu’entad aquerò son de besonh dues causes; era granor e era alegria de París; qu’ei de besonh que sigue era ciutat de Voltaire e era de Napoleon.
Aguest còp, totun, ena alarma deth 5 de junh de 1832, era gran ciutat sentec quauquarren qu’ère dilhèu mès fòrt qu’era.
Qu’auec pòur.
Se vedec pertot, enes barris mès luenhants e mès indiferents, qu’es pòrtes e es hièstres èren barrades en plen dia.
Es valents s’armèren, es covards s’amaguèren.
Eth passejaire indiferent o ocupat despareishec: fòrça carrèrs èren desèrts coma se siguessen es quate deth maitin.
Se condauen pertot hèts alarmants, naues fataus.
Qu’eri s’auien apoderat deth Banc, que solet en claustre de Sant Merry i auie sies cents retiradi e protegidi ena glèisa; qu’era tropa de linha non inspiraue confiança; qu’Armand Carrel auie vengut a veir ath mariscau Clauzel, e qu’aguest auie dit: “Compdatz prumèr damb un regiment”; que Lafayette ère mòrt, mès que, totun, auie dit: “Sò vòste; vos seguirè pertot tant qu’aja lòc entà ua cagira”; qu’ère de besonh èster esdegadi, pr’amor que pera net i aurie gent que saquejarie es cases isolades enes extrèms de París (e en aquerò se vedie era imaginacion dera policia, aguesta Anna Radcliffe que se barrege en govèrn); que s’auie botat ua bataria en carrèr Aubrey-le-Boucher; que Lobal e Bugeaud èren d’acòrd, e qu’a mieja net o a punta deth dia coma mès tard, marcharien, ath còp, quate colomnes contra eth centre dera revòuta, era prumèra dès era Bastilha, era dusau dès era pòrta de Sant Martin, era tresau dès era plaça de Greve, e era quatau dès eth Mercat; que dilhèu tanben es tropes evacuarien París, e se retirarien en camp de Mars; que non se sabie se qué se passarie, mès que serie ua causa grèu.
Meditauen fòrça sus es trantalhades deth mariscau Soult.
Per qué non atacaue de seguit?
Qu’ère evident qu’ère fòrça cogitós: eth vielh leon semblaue flairar en aquera ombra un monstre desconeishut.
Barrèc era net; es teatres non s’auien dubèrt; es patrolhes circulauen damb mina irritada; s’escorcolhaue as passejaires; se detenguie as sospechosi.
Tàs ueit i auie mès de ueit centes persones empresoades; era Prefectura ère plia, era Conselheria claufida, era Fòrça ad arràs.
Ena Conselheria, mès que mès, eth gran sosterranh, que se cride eth carrèr de París, ère caperat de saques de palha, que sus eres jadie un pilèr de presoèrs qu’arengaue damb valor er òme de Lyon, Lagrange.
Aquera palha botjada pes presoèrs hège er efècte d’un botarràs.
En d’auti lòcs es presoèrs èren ar aire liure enes patis, es uns sus es auti.
Pertot regnaue era ansietat e eth temor de londeman.
Se fortificauen enes cases; es hemnes e es mairs èren inquietes, non s’entenie qu’aquerò: “A, mon Diu!
Encara non a tornat!” Solet plan luenh s’entenie rodar quauque coche.
S’entenie, en passar pes pòrtes, rumors, crits, tapatge, sorrolh sord e confús, paraules desgatjades: “Aguesta qu’ei era cavalaria”, o: “Son es furgons que galaupen”; es clarins, es tambors, era fusilharia, e sustot eth tòc d’atac de Saint-Merry.
S’entenie eth canon.
Es òmes gessien per darrèr d’ua cantoada e despareishien cridant: “Calatz-vos en casa!” E toti s’esdegauen a botar es barrolhs enes pòrtes.
Quauqui uns preguntauen: “Com acabarà aquerò?” Per moments, a mida que queiguie era net, París semblaue acolorir-se mès lugubraments damb eth formidable fulgor dera revòuta.
Libre onzau: Er atòm fraternize damb er auragan.
I.- Quauques explicacions sus es origines dera poesia de Gavroche.
Influéncia d’un academic en aguesta poesia.
En moment qu’era insurreccion, en gésser dera tumada deth pòble e dera tropa dauant der Arsenal, costèc un movement de repè ena multitud que seguie eth car funèbre, e en moment que tota era longada des baloards pesaue, entà didè’c atau, sus eth cap deth convòi, i auec un terrible reflux.
Era colomna se des.heiguec, es files se trinquèren, toti se meteren a córrer, partiren, hugeren, es uns cridant ar atac, es auti damb eth pallitge dera hujuda.
Era grana gentada que caperaue es baloards se dividic en un virament de uelhs, se desbordèc a dreta e quèrra, e s’espargec en torrents per dus cents carrèrs, ath còp, damb era impetuositat d’ua restanca dubèrta.
En aqueth moment, un gojat maujargat que baishaue pet carrèr Menilmontant, amiant ena man ua huelha d’ebèn en flor, que venguie de cuélher des nautades de Belleville, desnishec ena veirina d’ua botiga de ròba vielha ua vielha pistòla d’arçon.
Lancèc era sua florida arrama en solèr, e didec:
Senhora Tau, vos crompi aguesta maquina.
E se metec a córrer damb era pistòla.
Dues menutes dempús ua ondada de civils espauridi que hugien peth carrèr Amelot e peth carrèr Basse trapèc ath gojat que brandie era pistòla, e cantaue: Arren se ve de net e se camine ath biscòrn; de dia se ve clar e estramuncar ei estranh.
Qu’ère Gavroche qu’anaue tara guèrra.
En baloard descurbic qu’era pistòla non auie gisclet.
De qui èren es vèrsi aparelhadi que li servien entà mercar eth pas, e totes es autes cançons que cantaue quan n’ere era ocasión?
Non ac sabem.
Qui sap se serien sues!
Gravroche, de un aute costat, ère ath pas de totes es cançons populares e barrejaue en eres eth sòn mormolh.
Holet e tafurèl, hège un barrejadís des votzes dera natura e des votzes de París.
Combinaue eth repertòri des audèths damb eth repertòri des talhèrs, coneishie as aprendissi, tribú ath cant dera sua, e auie estat, çampar, aprendís d’imprimaire pendent tres mesi; auie hèt un dia ua encomana entath senhor Baour-Lormian, dera Académia.
Gavroche qu’ère un tafurèl literari.
Ath delà, non sospechaue qu’en aquera mala net plojosa qu’en era auie aufrit ospitalitat en sòn elefant as dus mainatges, auie representat eth papèr dera Providéncia damb es sòns dus frairs.
Era net auie estat, prumèr entàs sòns frairs, e era maitiada entà sa pair.
En deishar eth carrèr de Ballet a punta de dia, auie tornat ara prèssa entar elefant, auie trèt artisticaments as dus mainatges, auie compartit damb eri un esdejoar quinsevolh que s’auie endonviat, e dempús les auie anat fidant ath carrèr, ad aguesta brava mair, que lèu l’auie criat ada eth.
En separar-se d’eri les auie balhat un rendètz- vos tara net en madeish lòc, e s’auie dit adiu damb aguest discurs: “Trinqui ua cana, o dit de ua auta manèra, m’esguitli, o coma se ditz ena cort, desfili.
Petitonhs, se non trapatz a papa e a mama, tornatz aciu aguesta net.
Vos balharè eth sopar e mos ajaçarè.” Es dus mainatges, recuelhudi per bèth agent de policia e amiadi entath depaus, o panadi peth quauque sauta-en-banca, o perdudi simplaments en immens laberint des carrèrs de París, non tornèren.
Eth baish hons sociau dera actualitat qu’ei abondiu en aguestes tralhes perdudes.
Gavroche non les auie tornat a veir.
S’auien passat ja dètz o onze setmanes d’aquera net, e mès d’un còp s’auie brembat d’aqueri praubi mainatges, e gratant-se eth cap auie dit: “A on diables s’estaràn aguesti mainatges?” A tot aquerò, auie arribat damb era sua pistòla ena man en carrèr de Pont- aux-Choux.
Observèc que non i auie en carrèr qu’ua botiga dubèrta; e, causa digna de reflexion, ua botiga de coquilhons.
Qu’ère, donc, ua escadença providenciau de minjar un coquilhon de poma abans d’entrar en çò desconeishut.
Gavroche se posèc, se paupèc es costats, escorcolhèc es pòches, les virèc, non trapèc arren, ne tansevolh un sòu, e comencèc a cridar: ” Secors!” Qu’ei plan dur aquerò d’èster mancat dera nhacada suprèma.
Gavroche non s’arturèc, per aquerò, en sòn camin.
Dues menutes dempús ère en carrèr de Sant Loís.
En trauessar eth carrèr deth Parc Reiau sentec eth besonh de deishar de cornèr eth coquilhon de poma impossible, e gaudic der immens plaser de trincar en plen dia es pannèus des espectacles.
Un shinhau mès enlà, en veir passar un grop de persones de bon pòrt que li semblèren propietaris, lheuèc era vista e escopic aguesta glopassada de bilis filosofica:
Be ne son de gròssi aguesti rendistes!
Preguntatz-les se qué hèn damb es sòns sòs!
Que non ac saben!
E qué!
Tot s’ac hè a vier eth vrente!
II.- Bruishes abans, e portières aué.
Era agitacion costada per ua pistòla sense gisclet que s’amie ena man a meddia, qu’ei ua foncion publica tau, que Gravroche sentie créisher era sua verbositat en cada moment.
Anaue cridant entre en tròci dera Marselhesa que cantaue:
Tot se passe ben.
Es civils non an arren a hèr; les vau a lançar uns vèrsi subversius.
Vengui deth baloard, amics mèns, e era causa se va cauhant, ja ei un shinhau coduda, que ja borís.
Ja a arribat eth temps d’escumar eth topin.
Entà dauant es òmes!
Qu’era sang impura negue es socs!
Jo autregi era mia vida pera patria, e ja non tornarè a veir era mia concubina, non, non, tot que s’a acabat: m’ei parièr.
Òsca era alegria!
Lutem.
Macareu!
Ja sò cansat de despotisme.
En aqueth moment, eth shivau d’un garda nacionau de lancèrs que passaue ath sòn costat queiguec en solèr.
Gavroche botèc era sua pistòla en tèrra, lheuèc ar òme, e dempús ajudèc a lheuar eth shivau.
De seguit cuelhec era sua pistòla e seguic eth sòn camin.
En carrèr de Thorigny tot qu’ère patz e silenci.
Aguesta apatia, pròpia des Uarts, damb er immens rumor que l’entornejaue.
En ua pòrta parlauen quate comaires.
Era Escòcia qu’a tercets de bruishes, mès París a quartets de comaires, e eth “tu seràs rei” serie tan lugubre dit entà Bonaparte, ena horcalhada de Baudoyer, coma a Macbeth ena sèuva d’Armuyr; que serie, mès o mens, eth madeish idòl.
Es comaires deth carrèr Throrigny solet se tenguien as sòns ahèrs.
Èren tres portières e ua pelhaira damb eth sòn tistèr e eth sòn crochet.
De pè tau qu’èren, semblauen es quate cantoades dera vielhesa, que son: era caducitat, era decrepitud, era roïna e era tristor.
Era pelhaira ère umila.
En aguest mon ar aire liure, era pelhaira salude, e era portièra protegís.
Aquerò depen des lorderes, segontes vòlen es portières, profitables o inutiles sivans era fantasia deth que hè eth molon.
Enquia e tot ena escampa que i pòt auer bontat.
Aguesta pelhaira qu’ère un tistèr arregraït, e arrie, damb quin arridolet!, parlant damb es autes tres portières.
Didien causes coma aguesta:
A!, eth vòste gat que seguís estant plan dolent!
Mon Diu!
E eth mon tanben.
E, ça que la, es piudes des gats non se passen entàs persones.
E ath delà, es gossets son perilhosi.
Ère quan i auie enes Tulheries uns saumets grani que tirassauen eth cochet deth rei de Roma.
Vo’n brembatz deth rei de Roma?
Jo m’estimaua mes ath duc de Burdèus.
Donques jo qu’è coneishut a Loís XVII, e lo preferisqui.
Çò qu’ei car ei era carn, senhà Patagona.
Un orror.
Orrible.
Alavetz intervenguec era pelhaira:
Senhores, didec, eth comerç qu’ei paralisat.
Non se lance arren; tot se minge.
Que n’a d’auti mès praubi que vos, Vargauleme.
Se hec ua pausa, e era pelhaira cedint ad aguest besonh de parlar qu’ei ena madeisha natura der òme, higec:
Boti es liròts en mèn tisteret, es troishi en gibrelh, es bocins de hèr ena mala, es de lan ena mia comòda, es papèrs vielhs en cornèr dera hièstra, çò que se pòt minjar en ua caceròla, es tròci de veire ena mia humeneja, es sabates darrèr dera pòrta e es uassi dejós deth lhet.
Gavroche, que s’auie arturat darrèr, seguie d’aurelha.
Vielhes, didec, qué auetz de díder dera politica?
Eth coquin recebec coma responsa un tret d’un trabuc quadruple.
Vai, quin mauvat!
Qué amie ena man?
Ua pistòla!
Guardatz quin maudit tafurèl!
Aguesti non son tranquils enquia qu’agen hèt quèir era autoritat.
Gavroche, menspredant-les, se limitèc, coma tota represalha, a lheuar era punta deth nas damb eth dit pòdo, daurint complètaments era man.
Era pelhaira cridèc:
Tè!, brigand descauç!
Era que responie ath nòm de senhà Patagona hec un còp de mans, escandalizada.
Que i aurà malastres, solide.
Era senhà Bacheux ditz qu’era setmana passada i auec ua revolucion, en…en…en…
D’a on vie aguest vedèth?
En Pontoise.
E ara vedetz ad aguest terrible tafurèl damb era sua pistòla!
Semble qu’es Celestins son plei de canons.
Qué voletz que hèsque eth govèrn damb aguesti escarrabilhadi, que non saben ja qué endonviar entà apariar eth mon, quan començaue a èster un shinhau tranquil dempús de toti es malastres que i a auut, mon Diu?
Jo que me’n brembi d’aquera prauba reina, que vedí passar en ua carreta.
E tot aquerò, plan que òc, serà encausa de qué puge eth rapè.
Qu’ei ua infàmia!
Vierè a veder-te ena guilhotina, tafarèl.
Que te què era moquira, bona vielha, didec Gavroche.
E seguic tà dauant.
Quan ère ja en carrèr Pavée se’n brembèc dera pelhaira, e comencèc aguest solilòqui:
De ressabuda entenec un bronit ath sòn darrèr: qu’ère era portièra Patagona que l’auie seguic, e que, de luenh estant, li mostraue eth punh, cridant:
Qu’ès un bastard!
Bè!, didec Gavroche; me n’arrisqui d’aquerò a arridalhades.
Ara seguida passèc per dauant der otèl Lamoignon, e hec aguest aperament:
En marcha entara batalha!
En aqueth moment lo cuelhec un accès de malenconia, guardèc era pistòla damb mina de reconvencion que semblaue destinat a atrendir-la, e didec:
Jo gèsqui e corri; mès tu que non corres, ne ges cap tret de tu.
Dempús se filèc de cap ar Olmo de Sant Gervasi.
III.- Justa indignacion d’un perruquèr.
Eth digne perruquèr qu’auie hèt enlà dera sua casa as dus mainatges, que Gavroche les auie daurit eth vrente pairau der elefant, ère en aguest moment ena botiga, en tot arrasar a un vielh soldat dera legion d’aunor qu’auie servit en temps der Emperi.
Qu’èren en tot conversar: eth perruquèr auie parlat, plan que òc, ath soldat, dera revòuta, dempús deth generau Lamarque, e de Lamarque auie vengut a parlar der emperaire; d'aquerò venguec ua convèrsa de barbèr e de soldat, que Prudhomme, s’auesse estat present, aurie enriquit damb arabesqui e aurie titolat: Dialòg dera navaja e eth sabre.
Cavalièr, didie eth barbèr, com montaue er emperaire a shivau?
Mau; que non sabie quèir, atau, donc, non queiguec jamès.
Auie boni shivaus?
Li calie auer boni shivaus?
Eth dia que m’autregec era crotz, tachè es uelhs ena sua cavaladura.
Qu’ère ua ègua corredora, totafèt blanca, damb ues aurelhes plan desseparades, era sera prigonda, eth cap prim, damb ua estela nera, eth còth plan long, es jolhs fòrtaments articuladi, es costelhes gessentes, eth lomb oblic, era gropa poderosa.
Un shinau mès de quinze pams de nautada.
Beròi shivau, didec eth perruquèr.
Qu’ère de sa majestat.
Eth perruquèr coneishec que dempús d’aguestes paraules ère convenent un shinhau de silenci; carèc, e didec dempús:
Er emperaire non siguec herit qu’un còp.
Non ei vertat?
Eth veteran responec damb er accent tranquil e sobeiran der òme qu’ac a vist:
En talon; en Ratisbona.
Jamès lo vedí de mès bonpòrt qu’aqueth dia.
Ère reludent coma un sò.
E vos, senhor veteran, auetz estat herit guaire viatges?
Jo?, didec eth soldat, bè, que non ei arren!
A!, e en Waterloo ua bala de canon en borralh dera cama.
Arren mès.
Jo, paraula d’aunor, abans que morir en mèn lhet d’ua malautia, doçaments, un shinhau cada dia, damb drògues, cataplasmes, seringues e medecines, m’estimaria mès recéber en vrente ua bala de canon.
Non auetz mau gust, didec eth soldat.
A penes auec acabat de prononciar aguestes paraules quan ressonèc ena botiga un orrible tarrabast: qu’auie estat trincat violentaments un veire dera veirina.
Eth perruquèr perdec era sang dera cara.
A, mon Diu!, exclamèc, aquiu que n’auem ua.!
Ua qué?
Ua bala de canon.
Aciu que l’auetz, didec eth soldat.
E recuelhec ua causa que rodaue peth solèr: qu’ère ua pèira.
Eth perruquèr correc entath veire trincat, e vedec a Gavroche que corrie enventit entath mercat de San Joan.
En passar per dauant dera perruqueria, Gavroche, qu’amiaue ena memòria as dus mainatges, non se podec tier deth desir de balhar-li eth bon dia, e li lancèc ua pèira enes veires.
Mès, guardatz…!
Aguest hè mau sonque per hèr mau.
Qué li sò hèt jo ad aguest coquin?
IV.- Eth mainatge s’admire deth vielh.
Mentretant, Gavroche en mercat de Sant Joan, qu’era garda auie estat ja desarmada, venguie de hèr era sua incorporacion en un grop liderat per Enjolras, Courfeyrac, Combeferre e Feuilly.
Toti anauen armadi.
Bahorel e Jean Prouvaire les auien trapat e aumentauen eth grop.
Enjolras amiaue ua escopeta de caça de dus canons; Combeferre un fusilh dera garda nacionau damb eth numèro dera legion, ena cintura dus pistòles, que se li vedien jos era levita descordada.
Jean Prouvaire, un vielh mosqueton de cavalaria, e Bahorel, ua carabina.
Courfeyrac brandie un estòc.
Feuilly damb un sabre nud marchaue dauant, cridant: “Visca Polonia!” Venguien deth cai de Morland, sense corbata e sense chapèu, agitadi, banhadi pera ploja, e damb eth huec enes uelhs.
Gavroche s’apressèc ada eri tranquil.
Entà on anem?
Vene, didec Courfeyrac.
Darrèr de Feuilly venguie, o mielhor dit, sautaue Bahoral, coma un pèish enes aigües dera revòuta.
Amiaue eth sòn justet ròi, e paraules, d’aguestes qu’ac esbaucen tot.
Eth sòn justet capvirèc a un passejaire que cridèc espaurit:
Que ja son aciu es ròis!
Eth ròi, es ròis!, repliquèc Bahorel.
Coquina pòur!, ciutadan.
Ciutadans, credetz-me, deishem era pòur ad açò de ròi e as animaus cornuts.
Bahorel vedec alavetz en ua hièstra a un joen esblancossit damb barba nera que les vedie passar, probablaments un amic des A B C, e li cridèc:
Lèu!, cartuches!
Para bellum.
Polit òme!, qu’ei vertat, didec Gavroche que ja comprenie eth latin.
Non auie armes, e s’esdegaue, entà non demorar-se darrèr, encara que venguie cogitós.
Gavroche lo descurbic.
Queiaquerò?
Un vielh.
Qu’ère eth senhor Mabeuf.
VI.- Er ancian.
Diguem ara çò que s’auie passat.
Enjolras e es sòns amics èren en baloard Bourdon, près deth Pòsit, en moment qu’es dragons heren era carga.
Enjolras, Courfeyrac e Combeferre èren deth grop qu’auie seguit eth carrèr Bassompierre cridant: “Tàs barralhes!” En carrèr Lesdiguieres auien trapat a un ancian que les tirèc era atencion pr’amor que hège esses coma se siguesse embriac.
Amiaue, ath delà, eth chapèu ena man, a maugrat qu’auie estat ploiguent tot eth maitin, e ara ploiguie plan fòrt.
Courfeyrac auie arreconeishut ath senhor Mabeuf, que coneishie per auer acompanhat fòrça còps a Mario ena sua casa.
En tot saber-se’n des costum pacifiques e mès que timides der ancian majordòm librari, e estranhar-se de veder-lo ath miei d’aqueth revolum de gent, a dus passi des cargues dera cavalaria, lèu ath miei deth huec, damb eth cap descubèrt, ploiguent, e passejant entre es bales, s’auie apressat ada eth, e er revoutat de vint-e-cinc ans e er octogenari auien auut aguest dialòg:
Senhor Mabeuf, entornatz-vo’n entà casa.
Per qué?
Pr’amor que i aurà sarabat.
Aquerò qu’ei bon.
Còps de sabre, trets!, senhor Mabeuf.
Aquerò qu’ei bon.
Canonades!
Aquerò qu’ei bon.
Entà on vatz vosati?
Que vam a esbauçar ath govèrn.
Aquerò qu’ei bon.
E les auie seguit sense tornar a prononciar ua paraula.
Eth sòn pas s’auie assolidat, quauqui obrèrs l’auien aufrit eth braç e l’auie refusat damb un movement de cap.
Anaue lèu ena prumèra fila dera colomna, presentant ath còp eth movement d’un òme que camine, e eth ròstre d’un òme que dormís.
Quin òme tan tranquil!, gasulhauen quauqui estudiants.
En grop corrie eth rumor de qué ère un ancian convencionau, un vielh regicida.
Mentretant, eth mormolh se filaue peth carrèr dera Verrerie.
Gavroche anaue dauant cantant a crit usclant çò que seguís, en tot hèr era manèra deth clarin: Donques que ja a gessut era lua quan mo’n vam de tuna?
Li didec Carloto a Carlota.
Tu, tu, tu, anem entà Chatú.
Jo è un Diu, un rei, un sò e ua bota.
Per minjar dus semes s’embriaguèren dus parrats ath pè d’ua ausina trincada.
Òc, òc, òc.
Anem entà Passò.
Jo qu’è un Diu, un rei un sò e ua bota.
Un tigre que vedec aguesti pècs vengudi a èster dus lops didec damb cara devòta: Don, don ,don, anem entà Meudon.
Jo qu’è un Diu, un rei, un sò e ua bota.
E donques que ges era lua, quan mo’n vam de tuna?
Li didec Carloto a Carlota.
Tris, tris, tris, Anem entà París.
Jo qu’è un Diu, un rei, un sò e ua bota.
Reclutes.
Eth grop s’aumentaue en cada instant.
Per carrèr Billettes un òme de nauta estatura, que començaue a èster peublanc, e qu’eth sòn ròstre rude e atrevit notèren Courfeyrac, Enjolras e Combeferre, mès qu’arrés coneishie, s’amassèc ath grop Gavroche, distrèt damb es sòns cants, damb es sòns fiulets e damb es sòns crits; damb vier ath cap de tot e damb picar enes botigues, damb era culassa dera sua pistòla sense gisclet, non se fixèc en aqueth òme.
En passar peth carrèr Verrerie, e en arribar ena pòrta dera casa de Courfeyrac, didec aguest:
Se desseparèc deth grop e pugèc es escalons de quate en quate; cuelhec un chapèu vielh, era borsa e un còfre quarrat dera mida d’ua maleta grana qu’ère amagat entre era ròba lorda.
En baishar era escala li cridèc era portièra:
Senhor De Courfeyrac!
Portièra, com vos cridatz?, responec Courfeyrac.
Era portièra se demorèc estonada.
Que ja ac sabetz; sò era portièra, e me cridi era tia Veuvain.
Ara, parlatz.
Qué se passe?
Qué ei aquerò?
Aquiu que i a bèth un que vos vò parlar.
Qui ei?
Sabi pas.
A on ei?
En mèn quarto.
A, diable!, didec Courfeyrac.
E ath còp, un joenet vestit d’obrèr, palle, prim, petit, damb plapes roienques ena pèth, caperat damb ua blòda traucada e un pantalon de velot adobat, qu’auie mès era portadura d’ua gojata jargada de gojat que d’òme, gessec dera portaria e li didec a Courfeyrac damb votz que non ère, plan, de hemna:
A vengut eth senhor Mario?
Non i é. Vierà aguesta net?
Sabi pas.
E Courfeyrac higec: jo, que non tornarè.
Eth gojat lo guardèc fixaments e li preguntèc:
Per qué?
Perque non.
Tà on vatz?
Qué vos impòrte?
Voletz que vos amia aguest còfre?
Que vau tàs barralhes.
Voletz que venga damb vos?
Se vòs…!
E gessec a tot córrer ara cèrca des sòns companhs.
Quan les trapèc li balhèc eth còfre, tà que l’amièsse, a un d’eri.
Ath cap d’un quart d’ora vedec ath joen que l’auie seguit.
Un grop d’aguesta sòrta non va precisaments entà on vò, que ja auem dit que les arrossègue eth vent.
Passèren per Sant Merry e se trapèren, sense saber com, en carrèr de Sant Dionisi.
Libre dotzau: Corinto.
I.- Istòria de Corinto dès era sua fondacion.
Es parisencs qu’en entrar aué en carrèr Rambuteau peth costat deth Mercat, ven ara dreta, dauant deth carrèr Montdetour, ua botiga de tistèrs qu’auie de mòstra un tistèr petit que figuraue ar emperaire, damb aguesta inscripcion: NAPOLEON HÈT DE VIMES.
Aquiu i auie eth carrèr dera Chanvrerie, qu’enes ancianes lauses s’escriuie Chanverrerie, e era famosa tauèrna cridada Corinto.
Eth lector rebrembarà tot çò qu’auem dit sus era barralha bastida en aguest lòc, e esclipsada dempús pera de Sant Merry.
Ad aquera famosa barralha dera Chanvrerie, calada aué en ua net prigonda, ei ara que li vam a balhar un sinhau de lum.
Permetetz-mos abantes, percórrer, entà ua màger claretat ena nòsta exposicion, ara manèra simpla que ja tenguérem quan parlèrem de Waterloo.
Es persones que volguen representar-se d’ua manèra pro exacta es isles de cases que se quilhauen en aguesta epòca, près dera punta de Sant Eustaqui, en angle nòrd des mercats de París, a on i a aué era desbocadura deth carrèr Rambuteau, non les cau qu’imaginar-se, tocant ath carrèr de Sant Dionisi peth cim e pera basa, as Mercats, ua N, qu’es sòns paus verticaus serien eth carrèr dera Gran Truanderie e era de Chanvrerie, eth tròç transversau eth deth Petita Truanderie.
Er ancian carrèr Mondetour talhaue es tres braci, formant es angles mès tortuosi.
Eth crotzament laberintic d’aguesti quate carrèrs hège, en un espaci de cent toeses quarrades, entre es Mercats e eth carrèr de Sant Dionisi, d’un costat, e eth carrèr deth Cigne e eth de Predicadors per aute, sèt isles de cases capriciosaments talhades, de desparièra magnitud, plaçades ath trauèrs e coma ar edart, e separades a penes coma es tròci de pèira d’ua peirèra per estretes henudes.
Didem estretes henudes pr’amor que non podem balhar ua idia mès exacta d’aqueri carrerons escurs, sarradi, angulosi, costejadi de casalons de ueit estatges.
Aguesti casalons èren tan decrepits, qu’enes carrèrs dera Chanvrerie e dera Petita Truanderie es façades s’apontelauen damb bigues qu’anauen d’ua casa en auta.
Eth carrèr ère estret e er arriuet ample, de sòrta qu’eth passejaire caminaue tostemp sus un solèr banhat, costejant botigues, que semblauen tutes, gròsses cantoades entornejades d’un cercle de hèr, modelhons gigantesqui de lorderes, pòrtes formades damb enòrmes rèishes seculares.
Eth carrèr Rambuteau acabèc damb tot aquerò.
En nòm Mondetour pinte meravilhosaments es sinuositats d’aqueri carrèrs.
Un shinhau mès entà baish èren encara mielhor exprimidi peth carrèr Pirouette, que se perdie en carrèr Mondetour.
Eth caminaire que passaue d’eth carrèr Sant Dionisi entath carrèr dera Chanvrerie, lo vedie estretir-se de man en man dauant d’eth coma s’auesse entrat en un gran embut.Tath finau deth carrèr, qu’ère plan brac, trapaue talhat eth pas, peth costat deth Mercat, per ua nauta hilèra de cases, e se pensarie que se trapaue en un carreron sense gessuda se non vedesse a dreta e quèrra dues boques escures per a on podie gésser.
Aguestes formauen eth carrèr Mondetour qu’anaue a trapar, per un costat eth carrèr Predicadors, e per aute, eth deth Cigne e era Petita Truanderie.
Ath hons d’aquera sòrta de carreron e ena cantoada dera dreta, se vedie ua casa mès baisha qu’es autes, formant ua espècia de cap sus eth carrèr.
En aguesta casa, que solet auie tres estatges, i auie installada, hège tres sègles, ua illustra tauèrna, que costaue tostemp un sorrolh alègre en madeish lòc qu’eth vielh Teofil a indicat en aguesti vèrsi:
Aquiu se crosse eth còs d’un aimant que se pengèc.
Eth lòc ère bon e es tauernèrs se succedien de pairs a hilhs.
En temps de Maturin Regnier, aguesta tauèrna se cridaue Eth tèst des Ròses, e coma qu’es jeroglifics èren de mòda auie coma mòstra un pau pintat de color ròsa.
Eth tauernèr, plen d’alegria, auie cambiat era mòstra e auie hèt pintar de letres daurades, per dejós der arradim, aguestes paraules: Tàs panses de Corinto.
D’aciu eth nòm Corinto.
Arren ei mès pròpi des embriacs qu’era ellipsis.
Corinto destronèc eth tèst de ròses.
Eth darrèr tauernèr dera dinastia, er oncle Hucheloup, ignorant era tradicion, auie hèt pintar eth pau de blu.
Aguesta tauèrna se compausaue de çò que seguís: Ua sala a on ère eth taulatge, ua auta ath dessús damb eth bilhard; ua escala de cargolh que trauessaue eth tet; vin enes taules, hum enes parets e lum a meddia.
Ena sala baisha i auie ua escala de trampa que baishaue entara tuta.
En dusau estatge i auie era cramba des Hucheloup, se pujaue ada era per ua escala, o mèsalèu escaleta; e auie coma entrada ua pòrta amagada ena sala grana deth prumèr estatge.
Dejós deth losat i auie dus grani granèrs, ua sòrta de humaraus, qu’èren es nins des sirventes.
Era codina dividie er entresòl damb era sala deth taulatge.
Er oncle Hucheloup auie neishut dilhèu quimic; eth hèt ei qu’ère codinèr; ena sua tauèrna non solet se beuie, senon que se minjaue.
Hucheloup auie endonviat ua causa excellenta, que non se minjaue senon ena sua casa, carpes farcides, qu’eth cridaue carpes au gras (carpes damb bodèr).
Se minjauen ara lum d’ua candèla de seu o d’un quinquet deth temps de Loís XVI, en taules qu’auien, a manèra de curbetaula, ua tela clauada e acodien a saborar aqueth plat, de fòrça luenh.
Hucheloup, de pic, auie creigut convenent anonciar as passejaires era “sua especialitat”, auie banhat ua bròssa en ua ola de pintura nera, e coma qu’auie ua ortografia pròpia, madeish qu’un art culinari pròpi, auie improvisat aguesta notabla inscripcion: CARPES HO GRAS13 Un iuèrn, era ploja e es batarrassi auien auut eth caprici d’esfaçar era S qu’acabaue era prumèra paruala, e era G que començaue era tresau, e auie quedat aquerò: CARPE HO RAS De sòrta que, damb era ajuda deth temps e dera ploja, aquera umila anoncia gastronomica s’auie convertit en un conselh prigond.
Atau, donc, er oncle Hucheloup, que non sabie francés, s’auie trapat que sabie latin, qu’auie hèt gésser dera codina era filosofia, e que, volent simplaments esclipsar ath gran codinèr Careme, s’auie egalat a Horatio.
Mès çò de mès notable ère que tanben aquerò volie díder: “Entratz ena mia tauèrna”.
Arren d’aquerò existís aué.
Eth laberint Mondetour siguec dubèrt en 1847, e probablaments non existís en aguest moment; eth carrèr Chanvrerie e Corinto qu’an despareishut jos er empeirat deth carrèr Rambuteau.
Coma auem dit, Corinto ère un des punts d’amassada, donques qu’ère eth quartèr generau de Courfeyrac e des sòns amics.
Grantaire auie estat eth descurbidor de Corinto.
Qu’auie trapat aquiu, gràcies ath carpe hores, e i auie tornat gràcies ath carpes au gras.
Aquiu se beuie, se minjaue, se cridaue, se pagaue pòc, se pagaue mau, non se pagaue, e tostemp se trapaue un bon recebement.
Er oncle Hucheloup qu’ère un bon òme.
Hucheloup, un bon òme, coma viem de díder, ère un alberguista damb mostacha, varietat divertida.
Qu’auie tostemp era cara de mala encolia, semblaue voler intimidar as sòns parroquians; repotegaue as qu’entrauen ena sua casa e auie era mina mès pròpia entà cercar tapatge damb eri, qu’entà mestrar-les era sopa.
E totun aquerò, tornam a díder que toti èren ben recebudi.
Eth sòn caprici auie acreditat eth sòn establiment, e acodien ada eth es joeni, dident: “Tè, anem a enténer idolar ar oncle Hucheloup.” Auie estat mèstre d’armes; arrie a arridalhades e de pic; auie votz gròssa; qu’ère un bon diable.
Auie hons comic e aparença tragica; non volie que costar pòur; atau coma aguestes caishes de rapè qu’an er forma d’ua pistòla.
Era detonacion qu’ei er esternut.
Era sua hemna, era tia Hucheloup, qu’ère un èsser barbut e fòrça lèg.
Tà 1830 moric er oncle Hucheloup.
Era sua veuda, pòc consolabla, seguic damb era tauèrna.
Mès era codina degenerèc, e venguec a èster fòrça dolenta; eth vin, qu’abantes auie estat solet dolent, venguec a èster plan dolent.
Courfeyrac e es sòns amics seguiren vient en Corinto, a maugrat d’aquerò, “per pietat”, sivans didie Bossuet.
Era veuda Hucheloup qu’ère ua tia roienca e difòrma, damb rebrembes campanhards qu’era soleta gràcia s’estaue ena prononciacion des paraules que les evocaue.
Era sala deth prumèr estatge, a on i auie “eth minjador”, qu’ère ua peça grana e longa, plia d’escabels, de cagires, de bancs e de taules, damb ua taula coisha de bilhard.
Se pujaue pera escala de cargolh qu’acabaue en angle dera sala, per un horat quarrat, semblable ara escotilha d’un vaishèth.
Aguesta sala, illuminada per ua soleta hièstra estreta, e per un quinquet tostemp alugat, semblaue un humarau.
Toti es mòbles de quate pautes èren coma se solet n’auessen tres.
Es parets emblanquides damb caudea non auien mès ornament qu’aguest quartet en aunor dera sehora Hucheloup: A dètz passi admire, a dus espaurís; ua vorruga abite en sòn nas de giganta, aguest nas que vedetz desmesurat, ne harà, quan se sone, ua que sigue sonada.
Aguesti vèrsi qu’èren escrits damb carbon ena paret.
Era senhora Hucheloup anaue e venguie per dauant d’aguest quartet pendent tot eth dia damb ua perfècta tranquillitat.
Dues sirventes, cridades Matelote e Gibelote, sense que jamès s’auesse sabut s’auien d’auti nòms, ajudauen ara senhora Hucheloup a mestrar enes taules es gèrres de vin, era varietat d’estatges que se mestrauen as ahaimats en caceròles de hanga.
Matelote, gròssa, redona, ròia e cridaira, anciana sultana favorita deth defuntat Hucheloup, ère lèja, mès lèja que quinsevolh monstre mitologic; ça que la, coma que conven qu’era sirventa sigue mens qu’era patrona, ère mens lèja qu’era senhora Hucheloup.
Gebelote ère nauta, prima, de blancor linfatica, damb es uelhs en.honsadi, es paupetes queigudes, tostemp coma cansada e renduda, dominada per aquerò que se poirie díder laxitud cronica; se lheuaue era prumèra, e s’ajaçaue era darrèra; mestraue a toti, enquia e tot ara auta sirventa, en silenci, damb doçor, arrint pendent eth trabalh damb ua sòrta de vaga arridalha adormida.
Abans d’entrar ena sala-minjador se liegie sus era pòrta aguest vèrs escrit damb greda per Courfeyrac:
Regala-te se pòs, e minja se gauses.
II.- Alegria preparatòria.
Laigle de Meaux, coma sap eth lector, s’estaue mès en casa de Joly qu’en cap aute lòc.
Qu’auie ua casa tau qu’er audèth a ua arrama.
Es dus amics viuien amassa, minjauen amassa e dormien amassa.
Tot que les ère comun, enquia e tot Musichetta: qu’ère çò qu’es frairs Chapeaux criden un bini.
Eth maitin deth 5 de junh vengueren a esdejoar en Corinto.
Joly ère constipat; auie un fòrt raumàs de nas, que d’eth començaue a participar Laigle.
Era levita de Laigle ère ja rosigada, mès Joly anaue ben jargat.
Qu’ère près des nau deth maitin quan dauriren era pòrta deth Corinto.
Pugèren en prumèr estatge.
Matelote e Gebelote les receberen.
Guarda!, hormatge e magreta, didec Laigle.
E se seigueren en ua taula.
Era tauèrna ere ueda; qu’èren solets.
Gibelote, en conéisher a Laigle e a Joly, botèc ua botelha de vin sus era taula.
Quan encara ère en tot minjar es prumères ustres, pistèc un cap ena escotilha dera escala, e s’entenec ua votz que didie:
Qu’ère Grantaire.
Grantaire cuelhec un escabèl e se seiguec.
Gebelote, en veder-lo, botèc dues botelhes ena taula.
De sòrta que ja èren tres.
Grantaire.
E aguest responec:
Toti son engenhosi, tu sonque ès ingenú.
Es auti auien començat a minjar; Grantaire comencèc en tot béuer, e se passèc per erbèr mieja botelha.
As bèth trauc en estomac?, preguntèc Laigle.
Tu que l’as en code, responec Grantaire.
E dempús d’auer uedat eth veire, higec:
Vai, Laigle des oracions funèbres!
Era tua levita qu’està plan vielha.
Ja me’n sai, responec Laigle.
Es levites vielhes son madeish qu’es ancians amics.
Sustot, didec Grantaire, tara boca d’un òme constipat.
Grantaire, preguntèc Laigle, vies entath baloard?
Non.
Qu’ei un espectacle meravilhós, didec Joly.
Be n’ei de tranquil aguest carrèr!, exclamèc Laigle.
Pro que se ve que tot aquerò èren convents abantes!
Du Breul, Sauval e er abat Lebeuf amien era lista des que i auie.
Qu’èren per tot er entorn, aciu hormiguejauen cauçadi, descauci, tonsuradi, barbuts, grisi, neri, blancs, franciscans, minims, capuchins, carmelites, petiti agustins, grani agustins, vielhs agustins…
Pullulauen.
Non parlem de fraires, didec Grantaire.
E dempús exclamèc:
Es ustres son poirides e es sirventes son lèges.
Qu’è en òdi ara espècia umana.
Sò passat peth carrèr Richelieu, per dauant dera libraria publica; aqueth molon de crospes d’ustra que se cride ua bibliotèca me trè eth talents de pensar.
Guaire papèr!
Guaire tinta!
Guairi chimarratges!
Tot aquerò s’a escrit!
Be n’ei de pèc eth qu’a dit qu’er òme ei un bipède sense plomes!
Dempús m’è trapat a ua hemna que me coneishie, beròia coma era primauèra, digna de cridar-se Floreau, e entosiasmada; alègra, erosa coma un àngel, era miserabla, pr’amor qu’ager un espaventós banquèr, gravat de picòta, s’a dignat sollicitar-la.
Aguesta puncèla hè sonque dus mesi qu’ère aunèsta en sòn humarau; ajustaue cercles de coeire enes horats d’un corset.
Com cridatz ad aquerò?
Cosie, auie un lhet plegable, viuie ath costat d’un tèst de flors, ère contenta.
Ara que ja ei ua banquèra: aguesta transfiguracion s’a hèt aguesta net.
Peth maitin è trapat ad aguesta victima plan contenta; e çò de mès orrible ei qu’aguesta tafurèla ei aué tan beròia coma ager.
Eth sòn banquèr non se reflectie en sòn ròstre.
Es ròses qu’an aguesta propietat, de mès o de mens, comparades damb es hemnes; es tralhes que les còsten es insèctes son visibles.
A!, non i a morau ena tèrra; e boti coma testimòni ara mirta, simbòl der amor; ath laurèr, simbòl dera guèrra; ar olivèr, aguest saumet, simbòl dera patz; ath pomèr, que sabec hèr pèrder a Adan damb eth sòn frut, e ara higuèra, mairia des haudes.
Per çò que tanh ath dret, voletz saber se qué ei eth dret?.
Es gals cobejauen a Clusio; Roma protegís a Clusio, e les pregunte: “Quin mau vos a hèth Clusio?” Breno respon: “Eth mau que vos a hèt Alba, eth mau que vos a hèt Fidena, eth mau que vos an hèt es equos, es volscos e es sabins, qu’èren es nòsti vesins.
Es clusiani son es nòsti; nosati entenem eth vesiat coma vosati.
Vosati auetz panat a Alba; nosati cuelhem a Clusio”.
Roma ditz: “Donques non cuelheratz a Clusio”.
Breno cuelhec Roma, e dempús cridèc: Vae victis.
Aquerò qu’ei eth dret.
En aguest mon non i a qu’audèths de rapina, agles!, agles!
Jo qu’è pèth de garia.
E aufric eth sòn veire a Joly que se l’aumplic; se lo beuec, e seguic, sense arturar-se lèu per aguest veire de vin, qu’arrés se n’encuedèc, ne autanplan eth madeish:
Non i a mès pudor aciu que delà.
Non credem, donc, en arren.
Non i a qu’ua realitat: béuer.
Quina que sigue era vòsta pensada, ja sigatz en per eth poret prim, coma eth canton de Uri, o en per deth gat gròs, coma eth canton de Glaris, qu’ei parièr; beuetz.
Me parlatz de baloard, d’acompanhada, eca.
I aurà ua auta revolucion?
Çò que vosati cridatz progrès, auance damb dus motors: es òmes e es eveniments.
Mès, causa trista!.
De quan en quan çò d’excepcionau qu’ei de besonh.
Entàs eveniments, coma entàs òmes, era tropa ordinària que non ei pro; ei de besonh que i age gènis entre es òmes, e revolucions entre es eveniments.
En moment que mens se demore, Diu hè aparéisher un meteòr en firmament; se presente aquera estela capriciosa soslinhada per ua enòrma coa.
E aquerò hè morir a Cesar.
Bruto li fot ua punhalada e era estela un còp de comèta.
Crac; aquiu que i é ua auròra boreal, ua revolucion, un gran òme: 1793, escrit en letres majuscules: Napoleon ara demora, eth cometa de 1811, naut de tot deth pannèu.
Aguest polit pannèu blu, claufit de sobtes exalacions!
Bom!
Bom!
Espectacle extraordinari.
Lheuatz es uelhs, pècs; tot qu’ei capvirat: er astre madeish qu’eth drama.
En veir eth destin uman despenut ja, e enquia e tot eth destin reiau que mòstre era trama, coma ac demòstre eth prince Condé penjat; en veir eth lunfèrn que non ei qu’ua henuda en cèu per a on bohe eth vent; en veir tants pelhòts encara ena porpra naua deth maitin en cim d’un ticolet; en veir es gotes d’arrosada, aguestes pèrles fausses; en veir era gibrada, aguesti cristaus; en veir era umanitat descosuda e es eveniments adobats e tantes plapes en solei, e tanti traus ena lua; en veir tanta misèria pertot, supausi qu’er univèrs non ei ric.
Que i a aparença de riquesa, plan, jo desnishi era petitesa.
Se da ua revolucion coma un negociant, qu’era sua caisha ei ueda, da un balh; e non s’an de jutjar as dius pes aparences.
Jos er aur deth cèu desnishi un univèrs praube; era creacion qu’ei en falhita; plan per aquerò sò maucontent.
Guardatz, aué ei eth 5 de junh, e eth dia s’està coma se siguesse de nets.
Dempús aguest maitin sò en tot demorar que vengue eth dia, e non a vengut, e ne sò solide fòrça de qué non vierà; aquerò ei ua inexactitud d’un depenent mau pagat.
Òc, tot qu’ei mau apraiat; arren s’ajuste coma cau; aguest vielh mon qu’ei des.hèit; me placi ena oposicion.
Tot se passe ath trauèrs; er univèrs estramunque; se passe coma enes mainatges, es que les desiren, non les an.
En resumit: aquerò qu’ei un suplicatòri.
Ath delà, Laigle de Meaux, aguest cauvet, me hè botar trist quan lo guardi, m’umilie en pensar que sò dera madeisha edat qu’aguest jolh.
Jo critiqui, mès que non insulti; er univèrs ei çò qu’ei, que parli sense mala intencion, per çò que me ditz era mia consciéncia.
Per toti es sants der Olimp, e per toti es dius deth Paradís, jo non neishí entà parisenc, ei a díder, entà èster en tot hèr virades tostemp coma un volant entre dues mofles, deth grop des ociosi entath grop des coquins.
Entà ua d’aguestes causes que sò neishut jo.
Òc, qu’è dit turc, e non hèsqui repè.
Non compreni que se parle mau des turcs abituauments: Mahoma qu’a causes bones: que respècti ar inventor des serralhs e des paraïsi de concubines!
Non escarnim ath mahometan, soleta religion qu’ei ornada d’un garièr!
Persuti sus aquerò entà béuer.
Era tèrra qu’ei ua gran pegaria.
Semble que van a lutar toti aguesti pècs, a trincar-se es nassi, a aucir-se en plen ostiu; en mes de junh, quan se’n poirien anar damb ua creatura deth braç entà alendar enes camps era immensa tassa de tè deth hen segat!
De vertat que se hèn fòrça pegaries.
Ua vielha lantèrna trincada que vengui de veir en ua botiga de ròba vielha me suggerís ua reflexion: que ja ei temps d’illuminar eth gènre uman.
Òc, e ja sò trist un aute còp.
Guarda que minjar ua ustra, e trapar-se damb ua revolucion!
Que vengui a èster lugubre.
Ò!, Orrible mon vielh!
En eth toti s’esdeguen, se destituissen, se prostituissen, s’aucissen, s’acostumen!
E Grantaire, dempús d’aguest tròç d’eloqüéncia, n’auec un aute de tossiquera meritat.
Se sap de qui?, preguntèc Laigle.
Non.
Non?
Digui que non.
Es amors de Mario!, exclamèc Grantaire.
Mario qu’ei un bromadís e aurà trapat un bugàs: qu’ei dera raça des poetes, e qui ditz poeta, ditz lhòco.
Thimbraeus Apollo.
Mario e era sua Maria, era sua Marieta, o era sua Mariquita, qu’an d’èster uns conquins aimants.
M’expliqui çò que ei aguest amor: un extasi que se desbrembe eth punet; casti sus era tèrra, mès amassant-se en infinit: que son amnes qu’an sentits: dormissen amassa enes esteles.
Grantaire començaue era sua dusau botelha, e dilhèu era sua dusau arenga, quan arribèc un nau èsser ena escotilha dera escala.
Aguest mainatge, escuelhent sense trantalhar entre es tres, encara que, plan que òc, non coneishie ad arrés, se dirigic entà Laigle de Meaux.
Ètz eth senhor Bossuet?, li preguntèc.
Aguest qu’ei eth mèn subernòm, responec Laigle.
Qué vòs de jo?
Aquerò.
Hucheloup?” E jo è dit: “Òc, en carrèr dera Chanvrerie, era veuda deth vielh.” E m’a dit: “Donques vè-i; aquiu traparàs ath senhor Bossuet, e li dideràs dera mia part: A, B, C”.
Qu’ei ua burla, vertat?
M’a autrejat dètz sòus.
Grantaire: Grantaire, dèisha-me dètz sòus.
Aquerò que hec vint sòus que Laigle autregèc ath gojat.
Gràcies, senhor, didec aguest.
Com te crides?, li didec Laigle.
Navet, er amic de Gavroche.
Demora-te damb nosati, didec Laigle.
Esdejoa damb nosati didec Grantaire.
Eth gojat responec:
Polinhac!” E treiguent eth pè tot çò que podie per darrèr d’eth, qu’ei era salutacion mès respectuosa, se n’anec.
Quan partic eth gojat, Grantaire cuelhec era paraula:
Eth coquin escrivan, se cride sauta arriuets; eth coquin codinèr, se cride marmiton; eth coquin hornèr, se cride mitron; eth coquin lacai, se cride groom; eth coquin soldat, se cride tafurèl; eth coquin pintor, se cride vulgar; eth coquin cortesan, se cride gojat de companhia.
Mentretant, Laigle ère en tot meditar:
A, B, C, ei a díder, acogament de Lamarque.
Eth fòrça ròi, didec Grantaire, qu’ei Enjolras, que te cride.
I anaram?, didec Bossuet.
Que plò, didec Joly e jo è jurat vier en huec, e non ena aigua.
En resumit: mos demoram, higec Laigle.
A!, ara revòuta non i mancarè jo, exclamèc Joly.
Laigle se hereguèc es mans.
Que vam a retocar era revolucion de 1930.
Era vòsta revolucion non m’impòrte bric, didec Grantaire.
Era sala ère escura; gròsses bromes auien acabat de suprimr eth dia.
Non i auie arrés ena tauèrna, ne en carrèr.
Toti se n’auien anat a veir es eveniments.
Ei meddia dia o mieja net?, preguntèc Bossuet.
Non se ve bric.
Gibelote, ua lum!
Grantaire, entristit, seguie beuent.
Enjolras me mensprède, gasulhèc.
Enjolras a dit: “Joly ei dolent.
Grantaire embriac”; e a enviat a Navet tà que cèrque a Bossuet.
S’auesse vengut a cridar-me a jo, l’auria seguit.
Pejor entà Enjolras!
Non vierè ath sòn acogament.
Cuelhuda aguesta decision, Bossuet, Joly e Grantaire non se botgèren dera tauèrna.Tàs dues dera tarde, era taula qu’èren seigudi se vedie caperada de botelhes uedes.
Alugauen sus era dues candèles, ua en candelèr de coeire perfèctaments verda, e era auta en còth d’ua botelha trincada.
Grantaire auie arrossegat a Joly e a Bossuet entath vin, e Bossuet e Joly auien hèt que Grantaire se metesse alègre.
Per çò que tanh ad aguest, dempús es dotze auie vengut mès enlà deth vin, prauba origina des sòmis.
Eth vin enes embriacs seriosi qu’ei tostemp alègre.
Ena embriaguesa i a era magia blanca e era magia nera: eth vin non ei qu’era magia blanca.
Grantaire qu’ère un gausat beuedor de sòmis.
Es tenèbres d’ua embriaguesa terribla, miei dubèrta ath sòn dauant, luenh d’arturar-lo, lo tirassauen: qu’auie deishat es botelhes e cuelhut eth sauclador; eth sauclador ei er abisme; en non auer en man ne òpi, ne hachís, e volent aumplir-se eth cervèth d’escurina auie acodit ad aguesta orribla barreja d’aiguardent, de cervesa e d’absinti que còste letargies tan terribles: d’aguesti tres bugassi, era cervesa, er aiguardent e er absenti se hè eth plom dera amna: que son tres tenèbres qu’en eres s’estofe era parpalhòla celèsta; e se forme en un hum membranós vagaments condensat enes ales d’arrata- cauda, tres furies mudes, eth Delèri, era Net e era Mòrt, volatejant per dessús der esperit adormit.
Grantaire non ère encara en aguesta fasa lugubra; plan luenh d’aquerò.
Estaue fòrça alègre, e Bossuet e Joly lo seguien; toti brindauen; Grantaire higie ara prononciacion excentrica des paraules e des idies, era divagacion deth gèst: apuaue damb dignitat eth punh quèr sus eth jolh, doblant en angle rècte eth braç, damb era corbata des.hèita, a shivau en un escabèl, eth veire plen ena man dreta, e dirigie entara gròssa sirventa Matelote aguestes solemnes paraules:
Que se daurisquen es pòrtes de palai!
Francesa, agen eth dret d’abraçar ara senhora Hucheloup!
Beuam!
E tornant entara tia Hucheloup, higie:
Joly cridaue:
E Grantaire seguie:
Bossuet, qu’ère plan embriac, auie sauvat era sua cauma.
S’auie seigut en canton dera hièstra dubèrta, e era ploja li banhaue era esquia tant que contemplaue as sòns dus amics.
De ressabuda entenec ath sòn darrèr un tarrabastalh, passi precipitadi, crits de as armes!
Se virèc e descurbic en carrèr Sant Dionisi, ena cantoada deth carrèr dera Chanvrerie a Enjolras que passaue damb era carabina ena man, a Gavroche damb era sua pistòla, a Feuilly damb eth sòn sabre, a Courfeyrac damb era sua espada, a Combeferre damb eth sòn fusilh, a Bahorel damb eth sòn fusilh, e a tot eth grop armat e tumultuós que lo seguie.
Eth carrèr Chamvrerie a penes auie era posita d’ua carabina, Bossuet improvisèc damb es sues mans ua claxon, e cridèc:
Courfeyrac!
Courfeyrac!
Courfeyrac entenec es votzes, vedec a Bossuet, hec quauqui passi en carrèr de Chamvrerie, e didec:
Qué vòs?
Paraules que se crotzèren en aire damb aguestes autes:
Entà on vas?
Entà hèr ua barralha, responec Courfeyrac.
Plan ben: aguest lòc qu’ei magnific: hè-la aciu.
Qu’ei vertat, Agla des Meaux, didec Courfeyrac.
E, a un senhau sòn, tot eth grop se lancèc en carrèr dera Chamvrerie.
III.- Era net comence a senhorejar a Grantaire.
Eth lòc qu’ère, plan que òc, meravilhosaments indicat: era entrada deth carrèr ampla, eth hons estret, e en forma de carreron sense gessuda; Corinto, figurant un embut; eth carrèr Mondetour facil de barrar a dreta e quèrra, sense poder èster atacat senon peth carrèr de Sant Dionisi, ei a díder, de cara e ath descubèrt.
Bossuet, embriac, auuie auut eth còp de uelh d’Anibal en dejun.
En hèr era sua entrada eth grop, er espant s’auie apoderat de tot eth carrèr; toti es caminaires despareisheren e, en un virament de uelhs, pertot, a dreta e quèrra, es botigues, es establiments, es pòrtes, es hièstres, es persianes, es humaraus, es hiestrons de quinsevolh dimension se barrèren, dès er embaish enquiath losat.
Ua vielha, cuelhuda pera pòur, pengèc un matalàs dauant dera sua hièstra damb ua còrda que servie entà méter a secar era ròba, damb er in d’amortesir er efècte dera fusilharia.
Solet era tauèrna s’estaue dubèrta e aquerò sonque pera rason de qué i auie aquiu installat eth grop.
Mon Diu!
Bossuet auie baishat tà recéber a Courfeyrac.
Joly auie pistat pera hièstra e cridaue:
Courfeyrac, per qué non as agarrat un paraigües?
Te constiparàs.
Mentretant, en pòques menutes auien estat arrincades vint barres de hèr des rèishes dera façada dera tauèrna, e auien estat despeirades dètz toeses deth carrèr; Gavroche e Bahorel auien cuelhut, en passar, e auien esbauçat un car d’un fabricant de hilats de pèsca, cridat Anceau, contenguie tres botes de caudea, que sigueren plaçades sus molons de calades; Enjolras auie quilhat eth param dera tuta, e totes es botes uedes dera veuda Hucheloup anauen a amassar-se damb es dera caudea; Feuilly, damb es sòns dits avedadi a illuminar delicadi païsi de ventalhs, auie assolidat es botes e eth car damb dus massissi modelhons de calhaus; calhaus improvisadi coma toti es auti, e cuelhudi sense saber a on.
S’auien arrincat tanben uns paus dera façada d’ua casa pròcha e s’auien lançat sus es botes.
Non i a arren coma era man populara entà bastir tot çò que se bastís esbauçant.
Matelote e Gibelote s’auien barrejat damb es trabalhadors; Gibelote anaue e venguie cargada de hustes; era sua laxitud se tenguie ena barralha, e servie calades coma aurie servit vin; miei adormida.
Un omnibus qu’amiauen dus shivaus blancs passèc per extrèm deth carrèr.
Bossuet sautèc per dessús des materiaus, correc, arturèc ath menaire, hec baishar as viatjaires, sarrèc era man “as senhores”, didec adiu ath menaire, e tornèc en tot hèr-se a vier eth coche e es shivaus dera brida.
Es omnibus, didec, non passen per dauant de Corinto.
Ath cap d’un instant es shivaus desateladi se n’anauen ar edart peth carrèr Mondetour e er omnibus volcat completaue era barralha.
Era tia Hucheloup, capvirada, s’auie refugiat en prumèr estatge.
Qu’auie era guardada perduda; guardaue sense veir, parlant en votz baisha.
Es sòns sorriscles espauridi non gausauen a gésser dera gòrja.
Aquerò qu’ei era fin deth mon, gasulhaue.
Joly punaue eth còth celh, ròi e arropit, dera tia Hucheloup, e li didie a Grantaire:
Mès Grantaire auie arribat ena mès nauta region deth ditiramb.
Matelote auie pujat en prumèr estatge.
Grantaire l’auie cuelhut pera cintura, e hège ena hièstra granes arridalhades.
Matelote qu’ei lèja!, cridaue.
Matelote ei eth sòmi dera lejor.
Matelote ei ua quimèra.Vau a desnishar eth secret dera sua neishença.
Un Pigmalion gòt que hège gargolhes de catedraus s’encamardèc bèth dia d’ua d’eres, dera mès orribla: supliquec ar amor que l’encoratgèsse, e resultèc Matelote.
Guardatz-la, ciutadans!
Qu’a es peus deth color deth cromat de plom, coma era aimanta deth Ticiano; ei ua bona gojata.Vos asseguri que lutarà ben; en tota bona gojata que i é un eròi.
Per çò dera tia Hucheloup qu’ei ua valenta vielha: Guardatz es mostaches qu’amie!
Les a eretat deth sòn marit.
Qu’ei ua ussar!
Lutarà tanben!
Dus coma era, qu’aterririen eth parçan.
Companhs!
Cavalièrs, eth mèn pair m’a odiat tostemp, pr’amor que jo non podia compréner es matematiques.
Jo non compreni senon er amor e era libertat: que sò Grantaire, eth bon gojat.
Coma que jamès è auut sòs, non è eth costum d’auer-les, çò qu’ei era encausa de qué jamès n’aja auut cap manca, mès s’auessa estat ric, non i aurie auut praubi.
Qu’ac auríetz vist!
S’es còrs bravi auessen granes pòches!
Guaire melhor anarie tot!
Guaire ben haria jo!
Matelote, abraça-me!
As ues caròles que solliciten eth punet d’ua fraia, e pòts que reclamen eth punet d’un aimant.
Cara-te, tonel!, didec Courfeyrac.
Grantaire responec:
Que sò capitular e mèstre de jòcs floraus.
Enjolras, qu’ère de pès sus era barralha damb eth fusilh ena man, lheuèc eth sòn beròi e austèr ròstre.
Enjolras, coma ja sabem, qu’auie quauquarren der espartan e deth puritan.
Qu’aurie mòrt enes Termopiles damb Leonidas, e aurie usclat a Drogheda damb Cromwel.
Grantaire!, sorrisclèc; ve-t’en a dormir era monina dehòra d’aciu.
Aguest qu’ei eth lòc dera embriaguesa der entosiasme, non dera embraiguesa deth vin.
Non desonores era barralha!
Aguestes paraules irritades costèren en Grantaire un efècte singular, coma se l’auessen lançat un veire d’aigua hereda ena cara.
Semblèc que s’auie remetut.
Se seiguec, apuèc es codes ena taula apròp dera hièstra, guardèc a Enjolras damb ua grana doçor, e li didec:
Dèisha-me dormir aciu.
Ve-te’n a dormir en un aute lòc.
Mès Grantaire, tachant de nauèth es sòns uelhs en eth, responec:
Dèisha-me dormir aciu, enquia que me morisca aciu.
Enjolras lo guardèc damb mensprètz e li didec:
Grantaire, qu’ès incapable de creir, de pensar, de víuer e de morir.
Grantaire repliquèc damb votz grèu:
Ja veiràs.
IV.- Courfeyrac sage padegar ara veuda Hucheloup.
Bahorel, estosiasmat en veir era barralha, exclamaue:
Eth carrèr que ja ei talhat!
Qu’ei fòrça ben!
Courfeyrac, ath còp qu’esbauçaue era tauèrna, sajaue padegar ara veuda tauernèra.
Òc, eth mèn brave senhor Courfeyrac.
A!, Mon Diu!
E non solet per çò dera ahlaçada, tanben per un tèst que me queiguec deth humarau en carrèr, eth govèrn m’a trèt cent francs de multa.
Non ei ua putada?
Plan, donc, tia Hucheloup, nosati vos resvenjam.
Era tia Hucheloup, çampar, non comprenie guaire ben tot eth benefici d’aguesta reparacion.
Quedaue satisfèta ara manèra d’aquera hemna araba que, en auer recebut un boet deth sòn marit, anèc a veir a sa pair demanant resvenja, e dident: “Pair, li deues ath mèn marit ofensa per ofensa.” Eth pair preguntèc: “En quina gauta t’a balhat eth boet?” “Ena quèrra”.
Eth pair li floquèc un boet ena dreta, e li didec: “Qua ja ès satisfèta.
Vè-t’en a dider- li ath tòn marit, que s’eth a boetat ara mia hilha, jo è boetat ara sua hemna.” Era ploja auie cessat.
Anauen arribant reclutes: es obrèrs auien amiat jos era blòda un barril de povora, un tistèr de botelhes de vitriol, dues o tres tèdes de vent, un tistèr plen de lampetes, “rèstes dera hèsta deth rei”que s’auie celebrat e 1er.
Se didie que manaue aguestes municions un especièr deth barri de Sant Antòni, cridat Pepin.
Se trincaue eth solet fanau deth carrèr dera Chanvrerie, eth fanau deth carrèr Sant Dionisi e toti es auti des carrèrs pròches de Mondetour, deth Cigne, de Predicadors e dera Gran e Petita Truanderie.
Enjolras, Combeferre e Courfeyrac ac dirigien tot.
I auie aquiu uns cinquanta trabalhadors; ua trentea d’eri damb fusilhs, pr’amor qu’en passar auien saquejat era botiga der armèr.
Arren mès estranh e confús qu’aquera tropa.
Un amiaue levita, un sabre de cavalaria e dues pistòles; un aute ère en manja de camisa, damb chapèu redon, e ua borsa de povora penjada ath costat; un tresau ère caperat d’un servieton hèt damb nau huelhes de papèr e armat damb ua agulha de bardar.
N’auie un que cridaue: “Exterminem enquiath darrèr e morim ena punta dera nòsta baioneta!” Eth que didie aquerò non auie baioneta.
Un aute mostraue sus era sua levita ues correges e ues cartochères de garda nacionau damb er emboish ornat damb aguesta inscripcion de lan ròia: Ordre public.
Portafusilhs damb eth numèro des legions, pòqui chapèus, cap corbata, fòrça braci nudi, quauques piques; totes es edats, totes es fesomies, joens esblancossidi, obrèrs enneridi.
Toti s’esdegauen, e ath còp que trabalhauen, parlauen des eveniments possibles: que se receberien secors tàs tres dera maitiada, que se compdaue solide damb un regiment, que París se revoutarie.
Suposicions terribles, que damb eres se barrejaue ua sòrta de corau alegria.
Semblauen frairs e arrés se’n sabie deth nòm der aute.
Es grani perilhs, qu’an eth privilègi de hèr fraternizar as desconeishudi.
Ena codina s’auie alugat huec e se honien en un rotlament, mesures, culheres, forquilhes, tota era vaishèra d’estanh dera tauèrna; ath còp se beuie.
Es pistons e es bales se barrejauen ena taula damb es veires de vin.
Ena sala deth bilhard dera senhora Hucheloup, Matelote e Gibelote, afectades peth terror de manera diferenta, ua empeguida, era auta estofada e ua auta excitada, trincauen genolhères vielhes e hègen benes; tres insurgents les ajudauen, tres joeni peludi, barbudi e mostachudi, que des.hilauen era tela damb es dits de lancèr, e les hègen tremolar.
Er òme de nauta estatura qu’auie tirat era atencion de Courfeyrac, Combeferre e Enjolras, en moment que s’amassaue ath grop ena cantoada deth carrèr Billetes, trabalhaue ena petita barralha, e ère util; Gavroche trabalhaue ena grana.
Per çò que tanh ath joen qu’auie demorat a Courfeyrac ena sua casa e l’auie preguntat peth senhor Mario qu’auie despareishut pòc dempús deth moment qu’auie estat arturat er omnibus.
Gavroche, totafèt afogat, se n’auie encargat de tot.
Anaue, venguie, pujaue, baishaue, hège rambalh, ludie: semblaue qu’ère aquiu entà encoratjar a toti.
Auie quauque agulhon?
Òc, plan que òc: era sua misèria.
Auie ales?
Òc, plan: era sua alegria.
Gavroche qu’ère un remolin.
Se lo vedie de contunh; se l’entenie de contunh; aumplie tot er espaci en tot trapar-se pertot ath còp, qu’ère ua espècia d’ubicuitat lèu irritanta; non auie arren que lo podesse arturar: era enòrma barralha sentie era sua accion.
Shordaue as caminaires, excitaue as guiterosi, remetie as fatigadi, despacientaue as cogitosi, alegraue a uns, balhaue esperança a d’auti, encolerie a d’auti, e metie en movement a toti; ponchaue a un estudiant, nhacaue a un obrèr; se posaue, tornaue de seguit ath sòn prètzhèt, volaue per dejós dera gentada; sautaue d’aguesti entad aqueri, mormolhaue, fiulaue e ahiscaue a tota aquera multitud immensa.
Enes sòns petiti braci i auie un movement perpetual, enes sòns petiti paumons un clamor perpetual.
Òsca!
Mès calades!
Mès botes!
Mès hustes!
A on n’auem?
Qu’ei plan petita aguesta barralha, mos cau que puge mès.
Esbauaçatz era casa.
Ua barralha qu’ei un magnific tè.
Cuelhetz, vaquí ua pòrta veirièra.
Aquerò hec exclamar as trabalhadors:
Ua pòrta veirièra!
Es tuberculs qu’ètz vosati, responec Gavroche.
Non auetz panat jamès pomes per dessús d’ua paret caperada de tròci de veire?
Ua pòrta veirièra braque es agacins des gardes nacionaus quan vòlen pujar ena barralha.
Redena!
Eth veire ei fòrça traïdor.
Non auetz imaginacion, companhs!
Per çò d’aute ère furiós damb era sua pistòla sense gisclet.
Anaue d’un en aute demanant:
Un fusilh!
Que voi un fusilh!
Per qué non me balhatz un fusilh!
Un fusilh a tu!, didec Combeferre.
Tè!, repliquèc Gavroche, per qué non?
Enjolras quilhèc es espatles.
Quan n’age pro entàs òmes, n’autrejaram as mainatges.
Gavroche se virèc capinaut e li responec:
Se t’aucissen abans qu’a jo, agarrarè eth tòn.
Coquin!, didec Enjolras.
Blanquet!, didec Gavroche.
Un elegant hòraviat que passaue per extrèm deth carrèr talhèc aguesta convèrsa.
Gavroche li cridèc:
Vene damb nosati, joen!
Er elegant hugec.
V.- Es preparatius.
Es jornaus d’aqueth temps, qu’an dit qu’era barralha deth carrèr dera Chanvrerie, aquera bastissa lèu inexpugnabla, coma la cridauen, arribaue enquiath nivèu der estatge principau, s’an enganhat.
Non passaue d’ua nautada de sies o sèt pès, coma mejana.
Qu’ère hèta de sòrta qu’es combatents podessen, de bon voler, amagar-se darrèr, o dominar eth pas, e enquia e tot pujar naut de tot mejançant ua quadrupla hilèra de calades superpausades, e plaçades a manèra d’escala interiora.
Peth dehòra, eth front dera barralha, format per molons de calades e de botes, subjectadi per bigues e hustes que s’ajustauen enes arròdes deth car d’Anceau e der omnibus, presentaue er aspècte d’un obstacle eriçat e inextricable.
Ua henuda sufisenta entà qu’un òme podesse passar per era, deishaue un espaci entre er extrèm dera barralha mès aluenhat dera tauèrna e es cases; de manèra qu’ère possible hèr ua gessuda.
Era lança der omnibus ère plaçada verticauments; e ada era, estacada damb còrdes, ua bandèra ròia que flotaue sus era barralha.
Era petita barralha de Mondetour, amagada darrèr dera casa dera tauèrna, non se veie.
Es dues barralhes amassades formauen un reduch vertadèr.
Enjolras e Courfeyrac non auien creigut convenent de hèr-ne ua auta en dusau extrèm deth carrèr Mondetour, que daurís peth carrèr de Predicadors ua gessuda entath Mercat, en tot voler, plan, sauvar era possibilitat d’ua comunicación damb er exterior, e cranhent plan pòc era escomesa peth perilhós carrèr de Predicadors.
Damb aguesta gessuda liura, qu’ère çò que Folard en sòn estil estrategic aurie cridat un ramau de trencada, e damb era estreta henuda deth carrèr dera Chanvrerie, er interior dera barralha que damb era, era tauèrna formaue un angle gessent, presentaue un quadrilatèr irregular, barrat per toti es costats.
Que i auie uns vint passi d’intervau entre era barralha e es casas nautes que formauen eth hons deth carrèr; de sòrta que se podie díder qu’era barralha ère emparada en aguestes cases, totes abitades, mès barrades de naut en baish.
Es pòqui civils que gausauen passar, en aqueth moment dera revòuta, peth carrèr de Sant Dionisi, hègen un còp de uelh en carrèr Chanvrerie, vedien era barralha e pressauen eth pas.
Quan s’acabèren es dues barralhes, e s’issèc era bandèra, se treiguec ua taula dehòra dera tauèrna e pugèc en era Courfeyrac.
Enjolras se hec a vier eth còfre quarrat, qu’ère plen de cartuches; Courfeyrac lo dauric.
Quan se descurbiren es cartuches, tremolèren es mès valents, e i auec un moment de silenci.
Courfeyrac les distribusic arrint.
Cadun recebec trenta cartuches.
Molti auien povora e se meteren a hèr-ne encara mès damb es bales que se honien ena tauèrna: Per çò dera bota de povora, qu’ère sus ua taula a despart, apròp dera pòrta; se sauvaue.
Eth tòc de crida que recorrie tot París non cessaue, mès qu’auie acabat per èster solet un bronit monotòn que d’eth arrés ne hège cabau; un bronit que s’apressaue o s’aluenhaue damb lugubres ondulacions.
Carguèren es fusilhs e es carabines, toti amassa, sense prèssa, damb ua solemna grauetat.
Enjolras placèc tres centinèles dehòra des barralhes; un en carrèr de Chanvrerie, un aute en carrèr de Predicadors, e eth tresau ena cantoada dera Petita Truanderie.
Acabades ja es barralhes, designadi es lòcs, cargadi es fusilhs, botadi es centinèles, solets en aqueri carrèrs terribles que non passaue ja arrés, enrodadi d’aqueres cases mudes, e coma mòrtes, qu’en eres non pataquejaue un movement uman, estropadi enes ombres deth crepuscul que ja començaue, en miei d’aquera escurina e d’aqueth silenci que se sentie auançar quauqua causa, e qu’auie un sabi pas qué, de tragic e terrorific, isoladi, armadi, decididi, tranquils; demorèren.
VI.- Era demora.
Pendent aqueres ores de demora, se qué heren?
Que mos ac cau díder, pr’amor qu’aquerò apertie ara istòria.
Tant qu’es òmes hègen cartuches, e es hemnes bendes; tant qu’es centinèles velhauen, arma en braç, jos era barralha; tant qu’Enjolras, qu’arrés podie distrèir, velhaue sus es centinèles, Combeferre, Courfeyrac, Joan Provaire, Feuilly, Bossuet, Joly, Bahorel e quauqui auti se cerquèren e s’amassèren coma enes dies mès pacifics des sues convèrses d’estudiants, e en un cornèr d’aquera tauèrna, convertida en casamata, a dus passi deth reduch qu’auien bastit, damb es carabines premanides, cargades e apuades en dorsièr dera cagira; aqueri joeni, tan pròchi a ua ora suprèma, se meteren a cantar vèrsi d’amor.
Quini vèrsi?
Aguesti: T’en brembes d’aqueth temps d’alegria, dera nòsta joenesa enes albors, quan un solet desir mos botjaue, eth deth nòsti amors?
Ahigidi es tòns ans as mèns ans, quaranta dus a penes se compdauen, e liures es nòstes mans se trapauen d’amares mauparades.
Capinauta ère Foy, Manuel prudent; París santes taulejades celebraue, e ua esplinga en tòn corset gessent, a viatges me hissaue.
Era ora, eth lòc, era evocacion d’aqueri rebrembes dera joenesa, quauques esteles que començauen a lúder en cèu, eth repaus funèbre d’aqueri carrèrs desèrts, era imminéncia dera aventura inexorabla que se premanie, dauen un encantament patetic ad aguesti vèrsi, gasulhadi a mieja votz en crepuscul per Joan Provaire, que, sivans auem dit ja, ère un trende poèta.
Mentretant, s’auie alugat ua halha ena barralha petita, e ena grana ua d’aguestes halhes qu’eth dimars de Magràs se trapen precedint as coches cargadi de masques que van entara Courtille.
Aguestes halhes, coma auem dit, venguien dera banlèga de Sant Antòni.
Era halha auie estat plaçada en ua gabiòla de calades, barrada per tres costats pr’amor d’abrigar-la deth vent, e botada de sòrta que tota era lum queiguie sus era bandèra.
Eth carrèr e era barralha quedauen ena escurina, e non se vedie qu’era bandèra ròia formidablaments illuminada coma per ua lantèrna sorda.
Aguesta lum espargie sus eth color escarlata dera bandèra ua tinta de porpra terribla.
VII.- Er òme reclutat en carrèr de Billettes.
Era net auie queigut complètaments, arrés s’apressaue.
Non s’entenie senon rumors confusi, e de quan en quan trets, mès pòqui, pòc intensi e luenhants.
Aguest temps, que se prolongaue, ère senhau de qué eth govèrn se cuelhie eth sòn temps e arremassaue es sues fòrces.
Aguesti cinquanta òmes ne demorauen seishanta mil.
Enjolras se sentie senhorejat per aguesta impaciéncia que s’apodère des amnes fòrtes en lumedan des grani eveniments.
Anèc a cercar a Gavroche que s’auie metut a hèr cartuches ena sala der embaish, ara lum de dues candèles, plaçades sus eth taulatge per precaucion, per çò dera povora esparjuda sus es taules.
Aqueres dues candèles non dauen bric de lum entar exterior.
Ath delà, es insurgents auien auut compde de non alugar lums enes estatges superiors.
Gavroche, en aqueth moment, qu’ère plan cogitós, encara que non precisaments pes sòns cartuches.
Er òme deth carrèr de Billettes venguie d’entrar ena sala der embaish, e s’auie seigut ena taula mens alugada.
Amiaue un fusilh de municion deth màger modèl, que sostenguie entre es sues cames.
Gavroche, enquia aqueth moment distrèt per cent causes “divertides”, non auie ne tansevolh vist ad aguest òme.
Quan entrèc lo seguic maquinauments damb era guardada, e dempús, tan lèu er òme se seiguec, se lheuèc eth, de ressabuda.
Es qu’auessen observat ad aqueth òme enquia aqueth moment, l’aurien vist campà’c tot ena barralha e en grop des insurgents damb singulara atencion; mès dès qu’auie entrat ena sala, s’auie negat en meditacion, e semblaue que non vedie arren de çò que se passaue.
Eth coquin s’apressèc ad aqueth òme cogitós, e se metec a hèr torns ath sòn entorn sus era punta des pès coma se hè quan non se vò desvelhar a bèth un.
Ath còp, en sòn ròstre mainadenc, tan descarat e tan seriós, tàn viu e tan prigond, tant alègre e tant afogat, s’anèren pintant successiuaments toti aguesti gèsti de vielh que signifiquen: “A!
Que non ei possible!
Qu’è telaranhes enes uelhs!
Deliri!
Serà eth…?
Non, non n’ei.
Mès òc.
Mès non”, eca.
Qu’ère estupefacte, insegur, incredul, convençut, capvirat.
Qu’auie era fesomia d’un cap d’eunocs en mercat d’esclaues, desnishant a ua Venus entre es lèges; d’un afeccionat e entenut en pintura, examinant ua òbra de Rafael entre un pilèr de quadres vielhs.
En eth trabalhauen ath còp er instint que flaire e era intelligéncia que combine.
Qu’ère evident que s’apressaue un eveniment entà Gavroche.
En çò de mès prigond d’aguest examen s’apressèc ada eth Enjolras.
Tu qu’ès petit, li didec, e non te veiràn.
Es petiti servissen, donc, entà quauquarren!
Qu’ei ua felicitat!
Mentretant, fidatz-vo’n des petiti, maufidatz-vo’n des grani…
E lheuant eth cap e baishant era votz, higec, senhalant ar òme deth carrèr de Billettes: Vedetz aguest gran?
E qué?
Qu’ei un espion.
N’ès segur?
Enjolras abandonèc viuaments ath coquin, e li didec en votz baisha quauques paraules a un obrèr dera garda qu’ère aquiu.
Er obrèr gessec dera sala e tornèc ara seguida acompanhat de d’auti tres.
Es quate òmes, quate mossos de granes espatles, se placèren darrèr dera taula qu’ère er òme sospechós, sense hèr arren que podesse tirar era sua atencion.
Qu’èren visiblaments prèsti a lançar-se sus eth.
Alavetz Enjolras s’apressèc ar òme, e li preguntèc:
Qui ètz?
Ad aguesta brusca interrogacion, er òme s’espauric; tachèc a Enjolras ua guardada que se calèc enquiath hons deth sòn candid viston, e semblèc qu’endonviaue eth sòn pensament.
Arric alavetz damb er arridolet mès menspredós, energic e mès decidit deth mon, e responec damb orgulh.
Veigui qu’ei aquerò!…
Plan, donc, òc.
Ètz espion?
Que sò agent dera autoritat.
Com vos cridatz?
Javert.
Enjolras hec un senhau as quate òmes, e en un virament de uelhs, abans que Javert auesse temps de virar-se, siguec agarrat peth còth, amorrat en solèr e escorcolhat.
Li trapèren ua carta, petita, circulara, plaçada entre dus veires, que per un costat amiaue es armes de França gravades damb aguesta legenda: Seguretat e vigilància, e ena auta aguesta mencion: “JAVERT, inspector de policia; edat, cinquanta dus ans”, e era signatura deth prefècte de policia d’alavetz, senhor Gisquet.
Auie, ath delà, un relòtge e ua pòcha damb quauques monedes d’aur; li deishèren ambdues causes.
Darrèr deth relòtge, ath hons dera pòcha, li trapèren, a paupes, un papèr en quate plecs, que despleguèc Enjolras, en tot liéger aguestes quate linhes, escrites dera man deth prefècte de policia: “Er inspector Javert, tanlèu age complit era sua mission politica, s’assegurarà mejançant ua vigilància especiau de s’ei vertat que quauqui maufactors van vagant pera arriba dreta deth Sena, apròp deth pònt de Jena.” Acabat er escorcolh, lheuèren a Javert, li tengueren es braci per darrèr dera esquia, e l’estaquèren, ath miei dera sala der embaish, en aqueth famós pau qu’auie dat ancianaments eth nòm ara tauèrna.
Gavroche qu’auie vist e aprovat tota era scèna damb silenciosi movements de cap, s’apressèc a Javert, e li didec:
Amic, er arrat qu’a cuelhut ath gat.
Tot aquerò s’executèc damb tanta rapiditat, que ja s’auie acabat tot quan es dera tauèrna comencèren a encuedar-se’n.
Javert non auie hèt ne un solet crit; e tanlèu siguec estacat en pau, acodiren Courfeyrac, Bossuet, Joly, Combeferre e es auti qu’anauen escampilhadi pes barralhes.
Javert, emparat en pau, e tan enrodat de còrdes que non podie hèr un solet movement, quilhaue eth cap damb era serenor intrepida der òme que non a mentit jamès.
Qu’ei un espion, didec Enjolras.
E virant-se entà Javert:
Seratz fusilhat dues menutes abans de qué cuelhen era barralha.
Javert repliquèc damb eth sòn mès imperiós accent:
E per qué non de seguit?
Qu’estauviam era povora.
Alavetz, aucitz-me d’ua punhalada.
Espion, didec Enjolras, nosati qu’èm jutges, non assassins.
Dempús cridèc a Gavroche.
Tu ve-te’n entath tòn negòci!
Hè çò que t’è dit!
Ja i vau, didec Gavroche.
E, en tot arturar-se en moment de partir, higec:
A prepaus, me balharatz eth sòn fusilh!
Eth coquin hec era salutacion militara, e sautèc alègraments pera henuda dera grana barralha.
VIII.- Diuèrses preguntes damb motiu d’un tau Le Cabuc, que probablaments non se cridaue Le Cabuc.
Era pintura tragica qu’auem començat a hèr non serie complèta, e eth lector non veirie en era, en sòn relèu exacte e reau, aguestes granes menutes deth drama sociau e deth desvolopament revolucionari, qu’en eth era convulsion se barrege damb era fòrça, se deishèssem de cornèr en aguest esbòç un incident plen d’un orror epic e terrible que se passèc a penes partic Gavroche.
Es grops, coma ei sabut, que son bòles de nhèu, e aglomèren en rodar un molon d’òmes tumultuosi que non se demane d’a on vien.
Entre es caminaires que s’auien amassat ath grop dirigit per Enjolras, Combeferre e Courfeyrac, n’auie un qu’amiaue ua giqueta de portafais pro rosigada, que gesticulaue e cridaue, e damb ua cèrta afogadura sauvatge.
Aguest òme, cridat o sobrenomenat Le Cabuc, e desconeishut complètaments des que sajauen de coneisher-lo, s’auie seigut damb quauqui auti en ua taula qu’auien trèt dehòra dera tauèrna.
Aguest òme, ath còp que hège béuer as sòns companhs de convèrsa, semblaue contemplar damb reflexion era casa grana deth hons dera barralha, qu’es sòns cinc estatges dominauen tot eth carrèr, e dauen tà dauant deth de Sant Dionisi.
De pic exclamèc:
Companhs, guardatz: d’aguesta casa estant ei d’a on mos cau tirar.
Botadi enes hièstres, ne tan solet eth diable entre en carrèr!
Òc, mès era casa ei barrada, didec un des beuedors.
Piquem!
Non dauriràn.
Esbaucem era pòrta.
Le Cabuc correc entara pòrta qu’auie un picapòrt plan pesant, e piquèc; mès, en non daurir-se era pòrta tornèc a picar: arrés responec; balhèc un tresau còp: eth madeish silenci.
Non i a arrés?, cridèc Le Cabuc.
Arrés responec.
Alavetz cuelhec un fusilh e comencèc a fóter còps de culassa ena pòrta.
Es còps de culassa hègen tremolar era casa, mès non botjauen era pòrta.
Es vesins les calec meter-se en movement, pr’amor que fin finau se vedec illuminar e daurir un hiestron quarrat en tresau estatge, e campar en eth ua lum e eth ròstre espaurit d’un òme de peus grisi qu’ère eth portièr.
Er òme que cridaue se quedèc parat.
Senhors, didec eth portièr.
Qué voletz?
Daurís, didec Le Cabuc.
Senhors, aquerò que non ei possible.
Daurís de seguit.
Impossible, senhors!
Le Cabuc cuelhec eth fusilh e afustèc ath portièr; mès qu’ère ath dejós e ère de nets; aguest non lo vedec.
Vòs daurir?
Òc o non.
Non, senhors!
Dides que non?
Digui que non, bravi…
Eth portièr non podec acabar; gessec eth tret; era bala l’entrèc per dejós dera barba e li gessec peth cogòt dempús de trauessar era vena jugulara.
Eth praube òme queiguec sense dar un alend; era lum li volèc des mans e s’amortèc; en non veder-se dempús qu’un cap immobil, emparat en lumedan dera hièstra, e un shinhau de hum que pujaue entath losat.
Plan!, didec Le Cabuc, balhant un còp de culassa en solèr.
A penes auec prononciat aguesta paraula, sentec ua man que lo cuelhie deth còth damb era fòrça d’ua garra d’un agla, e entenec ua votz que didie:
De jolhs!
Er assassin se virèc e vedec ath sòn duant eth ròstre palle e seren d’Enjolras, qu’amiaue ua pistòla ena man.
Qu’auie acodit en enténer era detonacion.
Damb era man quèrra auie agarrat eth còth, era blòda, era camisa e es betrèles de Le Cabuc.
De jolhs!, repetic.
E damb un movement sobeiran, eth delicat joen de vint-e-cinc ans pleguèc coma ua lata ath guanhapan robust, e lo hec ajulhar-se ena hanga.
Le Cabuc sagèc de resistir; mès semblaue qu’ère tengut per un punh suberuman.
Enjolras, palle, damb eth còth descubèrt, es peus esperluadi e eth ròstre femenel, auie en aguest moment quauquarren dera Temis14 anciana.
Es sòns uelhs baishi balhauen ath sòn perfil grec aguesta expression de colèra e de castetat qu’eth mon ancian credie pròpia dera justícia.
Toti es dera barralha auien acodit e s’auien plaçat en cèrcle a ua cèrta distància, en saber-se’n qu’ère impossible prononciar ua paraula dauant d’aquerò qu’anauen a veir.
Le Cabuc, vençut, non sajaue ja de defener-se, e tremolaue de cap a pès.
Enjolras lo deishèc e treiguec eth relòtge.
Encomana-te a Diu!, li didec.
Te rèste ua menuta!
Enjolras non separèc era vista deth relòtge, deishèc passar ua menuta, e se metec eth relòtge ena pòcha.
De seguic cuelhec des peus a Le Cabuc, que s’apressaue contra es sòns jolhs cridant, e li metec en pos eth canon dera pistòla.
S’entenec era explossion: er assassin queiguec capenjós.
Enjolras se lheuèc, e passegèc ath sòn entorn era guardada satisfèta e sevèra.
Dempús possèc eth cadavre damb eth pè, e didec:
Hètz-vos a vier aquerò d’aciu.
Tres òmes lheuèren eth còs der assassin que s’agitaue enes darrères convulsions maquinaus dera vida e lo lancèren per dessús dera barralha en carreron de Mondetour.
Enjolras se demorèc cogitós: eth sòn ròstre seren s’anaue caperant de granes tenèbres; de pic, lheuèc era sua votz: toti l’escotèren en silenci.
Plan per aquerò è jutjat e è condemnat a mòrt ad aguest òme.
Per çò que tanh a jo, obligat a hèr çò qu’è hèt, encara que sense talents, m’è jutjat tanben, e lèu veiratz que m’è condemnat.
Es que l’escotauen tremolèren.
Nosati participaram dera tua sòrt, didec Combeferre.
Gràcies!, responec Enjolras.
Mès, escotatz encara ua paraula.
Era lei deth progrès ei qu’es monstres despareishen dauant des angels, e qu’era fatalitat s’esbugasse dauant dera fraternitat.
En futur, non i aurà tenèbres, ne pericles, ne herotja ignorància, ne pena deth Talion.
En futur, arrés serà assassin; era tèrra luderà e eth gènre uman estimarà.
Ciutadans, arribarà aguest dia que tot serà amor, concòrdia, armonia, lum, alegria e vida.
Arribarà, e pr’amor de qu’arribe, vam a morir.
Enjolras carèc.
Es sòns pòts de vèrge se barrèren, e restèc pendent bèth temps de pès en lòc qu’auie vessat aquera sang, damb ua immobilitat de marme.
Era sua guardada fixa hège que se parlèsse en votz baisha ath sòn entorn.
Joan Prouvaire e Combeferre se sarrauen era man silenciosaments, e emparadi er un en er aute en angle dera barralha, guardauen damb admiracion un shinhau pietosa ad aqueth joen tan grèu, borrèu e prèire, transparent coma eth cristau e dur coma era arròca.
Mos cau díder aciu, que dempùs deth combat, quan es cadavres sigueren amiadi entath depaus e registradi, se li trapèc a Le Cabuc ua cedula d’agent de policia.
Er autor d’aguest libre a auut ena sua man, en 1848, er infòrme especiau balhat per aguest motiu ath prefècte de policia de 1832.
Higem, que s’auem de creir ua tradicion de policia, estranha, mès solide fondada, Le Cabuc qu’ère Sonesòs.
Aguest miserable non deishèc cap de tralha dera sua desaparicion; semble que s’amalgamèc damb era tralha invisibla.
Era sua vida auie estat tenèbres; era sua fin siguec era net.
Tot eth grop d’insurgents ère encara sometut ara emocion d’aguest eveniment tragic, començat e acabat tan rapidaments, quan Courfeyrac vedec ena barralha ath gojat que peth maitin auie preguntat ena sua casa per Mario.
Aguest gojat, qu’auie ua portadura atrevida e indiferenta, auie vengut pera net a cercar as insurgents.
Libre trezau: Mario entre ena ombra.
I.- Deth carrèr Plumet enquiath barri de Sant Dionisi.
Aquera votz qu’a trauèrs deth crepuscul auie cridat a Mario ena barralha deth carrèr de Chanvrerie, l’auie costat eth madeish efècte qu’era votz deth destin.
Volie morir, e se li presentaue era escadença: picaue ena pòrta dera hòssa, e ua man ena ombra li mostraue era clau.
Aguestes lugubres dubertures que se hèn enes tenèbres dauant dera desesperacion son temptadores.
Mario separèc eth brescat que l’auie deishat passar tanti viatges, gessec deth jardin, e didec: “Anem!” Lhòco de dolor, non trapant arren fix e solid en sòn cervèth, incapable d’acceptar arren dera sòrt dempús d’aqueri dus mesi passadi ena embriaguesa dera joenesa e der amor, aclapat ath còp per totes es meditacions dera desesperacion, non auie qu’un desir: acabar damb era sua vida.
Comencèc a caminar ara prèssa: precisaments anaue armat damb es dus pistolets que l’autregèc Javert.
Eth joen qu’auie creigut veir, s’auie perdut ena escurina des carrèrs.
Mario, qu’auie gessut deth carrèr Plumet peth baloard, pera Esplanada e peth pònt des Invalids, pes Camps Elisis, pera plaça de Loís XV, e arribèc en carrèr de Rivoli.
Es botigues qu’èren dubèrtes per aquiu, eth gas ludie enes vòutes, es hemnes crompauen enes botigues, se servien sorbets en cafè Laiter; se minjauen coquilhons ena pastissaria anglesa.
Sonque quauques seres de pòsta partien ath galaup der Otèl des Princes e der Otèl Maurici.
Mario entrèc peth correder Delorme en carrèr de Sant Onorat.
Aquiu es botigues èren barrades, es comerçants parlauen dauant des botigues miei dubèrtes, es passejaires circulauen, es fanaus èren alugadi; deth prumèr estatge, totes es hièstres èren illuminades coma de costum.
Ena plaça deth Palai Reiau i auie cavalaria.
Mario seguic eth carrèr de Sant Onorat.
Arrés parlaue en aqueth revolum de gent; e, ça que la, gessie d’era un mormolh sord e prigond.
Pera hònt der Arbe Sec i auie grops immobils e ombrius, qu’èren entre es qu’anauen e venguien coma pèires ath miei d’un corrent.
Ena entrada deth carrèr de Prouvaires, era multitud ja non caminaue.
Qu’ère un grop resistent, massís, compacte, solid, lèu impenetrable, de persones amolonades que parlauen en votz baisha.
A penes i auie levites neres ne chapèus redons, abrics, blòdes, casquetes, caps eriçadi e terrosi.
Aguesta multitud ondulaue en bromadís nueitiu.
Es sòns mormolhs auien eth raucós son d’ua estrementida.
Encara que degun caminaue, s’entenie ua caushigada contunha ena hanga.
Mès enlà d’aguesta espessor dera multitud, en carrèr de Roule, en de Prouvaires e ena prolongacion deth de Sant Onorat non i auie ua soleta veirièra que se miralhèsse ua lum.
Se vedie pèrder en aqueri carrèrs es hilères solitàries e decreishentes des fanaus.
Es fanaus d’aqueth temps semblauen gròsses esteles ròies penjades de còrdes e projectauen en solèr ua ombra qu’auie era forma d’ua grana aranha.
Aguesti carrèrs non èren desèrti.
Se vedien en eri fusilhs enes pabalhons, baionetes que se botjauen, e tropes que dormien ar aire liure.
Degun curiós depassaue aqueth limit: aquiu s’acabaue era circulacion, aquiu s’acabaue era multitud, e començaue era armada.
Mario anaue decidit, damb era volentat der òme sense esperança; l’auien cridat e li calie vier.Trapèc era manèra de trauessar per entre era multitud e es tropes, s’amaguèc des patrolhes, e evitèc as centinèles.
Hec un torn, arribèc en carrèr Bethisy, e se filèc de cap ath Mercat.
En extrèm deth carrèr de Bourdonnais non i auie fanaus.
Dempús d’auer trauessat era zòna dera multitud, auie passat eth limit dera tropa; se vedie enrodat en quauquarren terrible; non trapaue ja ne un passejaire, ne un soldat, ne ua lum; arren.
Eth silenci, era solitud, era net, un hered que l’arraulie; entrar en un carrèr, qu’ère entrar en ua tuta.
Seguic caminant.
Hec quauqui passi e passèc bèth un ath sòn costat corrent.
Ère un òme?
Ère ua hemna?
Èren diuèrsi?
Non ac aurie pògut díder.
Qu’ère ua causa qu’auie passat e s’auie esbugassat.
Estirèc es mans e estramunquèc damb ua carreta volcada; caushigaue ath còp basses d’aigua, anhassi, calades apilerades, escampilhades; aquiu i auie ua barralha esboçada e abandonada.
Passèc per dessús des calades e se trapèc en aute cant der obstacle.
Anaue tostemp plan près des cantoades e guidant-se pes façades des cases.
Un shinhau mès enlà dera barralha li semblèc distinguir quauqua causa blanca; s’apressèc e vedec dus bonhes: qu’èren dus shivaus blancs; es der omnibus que desatelèc Bossuet peth maitin, qu’auien caminat hòraviadi tot eth dia e auien acabat per parar-se aquiu, damb aguesta paciéncia sometuda des animaus que non comprenen es accions der òme, madeish qu’er òme non compren es accions dera Providéncia.
Mario passèc entà dauant.
Quan arribèc en un carrèr que li semblèc eth deth Contracte Sociau, entenec un tret que non sabie d’a on venguie; era ahlamada trauessèc era escurina, passèc ath sòn costat e era bala anèc a parar per dessús deth sòn cap en ua bacina penjada ena pòrta d’ua barberia.
En 1846 se vedie encara en carrèr Contracte Sociau, en canton des pilars deth Mercat, aguesta bacina traucada.
Enquia aqueth moment tot qu’ère vida encara; a compdar d’aqueth moment ja non trapèc arren.
Tot aguest itinerari semblaue ua baishada per ua escala d’ombrius gradons.
Mès, non per aquerò s’arturèc Mario.
II.- París a vista d’ihon.
Un èsser que s’auesse pogut cernir sus París en aqueth moment damb es ales dera arrata-cauda o der ihon, aurie descubèrt un lugubre espectacle.
Tot er ancian barri deth Mercat, qu’ei coma ua ciutat laguens de ua auta, trauessat pes carrèrs de Sant Dionisi e de Sant Martin, qu’en eth se crotzen mil carrerons, des quaus auien hèt es insurgents es sòns reduchs e era sua plaça d’armes, se l’aurie presentat coma un enòrme horat ombriu en centre de París.
Era guardada se perdie aquiu en un abisme; e per tòrt des fanaus trincadi e des hièstres barrades, aquiu non i auie lum, ne vida, ne sorrolh, ne cap movement.
Era policia invisibla dera revòuta velhaue pertot, e sauvaue er orde, ei a díder, era net; pr’amor qu’era tactica de besonh dera insurreccion ei amagar as pòqui ena gran escurina, multiplicar es combatents damb era possibilitat de qué posquen embarrar era foscor.
En barrar era net, totes es hièstres que i auie lum auien recebut quauqua bala qu’amortaue era lum, e a viatges tanben era vida deth vesin.
Atau, donc, arren se botjaue: regnaue solet eth temor, era tristor, er estupor enes cases; e enes carrèrs ua espècia d’orror sagrat.
Ne tansevolhe se distinguien es longues ringlères de hièstres e de balcons, es tuèus des humeneges, es losats, es vagui reflèxi que gessen tostemp der empeirat plen d’aigua e de hanga.
Eth qu’auesse guardat de naut estant aguest conjunt d’ombres aurie descurbit dilhèu aquiu e delà, de distància en distància, quauqui resplendors que permetien veir linhes corbes e capricioses, perfils d’estranhes bastisses, quauquarren semblable a lums qu’anèssen e venguessen entre es roïnes: qu’èren es barralhes.
Era rèsta qu’ère un lac d’escurina, bromós, pesant, funèbre, que per sòn dessús se quilhauen ombriues, immobiles e lugubres, era tor de Santiago, era glèisa de Sant Merry, e d’auti dus o tres edificis, d’aqueri que son gigants hèti per òme e qu’era net convertís en hantaumes.
Eth barri dera insurreccion non ère qu’ua sòrta de monstruosa tuta: aquiu tot semblaue adormit o immobil, coma viem de díder, cada carrèr non aufrie qu’ua espessa ombra.
Ombra terribla, plia de perilhs, d’obstacles desconeishudi e espaventosi; ombra qu’en era ère temible entrar e espaventós estar-se-i, a on es qu’entrauen tremolauen dauant des que demorauen, e es que demorauen tremolauen dauant des que venguien: combatents invisibles amagadi enes cantoades; es boques dera hòssa amagades enes espessors dera net.
Aquiu non se podie demorar mès claretat qu’eth relampit de fusilhs, ne mès encontre qu’ua aparicion rapida e brusca dera mòrt.
A on?
Com?
Non se sabie cap; mès qu’ère ua causa cèrta e inevitabla.
Aquiu, en aqueth lòc designat entara luta, eth govèrn e era insurreccion, era garda nacionau e es societats populares, er orden e era revòuta venguien a cercar-se a paupes.
Entàs uns e entàs auti eth besonh qu’ère eth madeish.
Gésser d’aquiu mòrts o vencedors, aguesta qu’ère era sua soleta gessuda.
Situacion de tau sòrta extrèma, escurina de tau sòrta poderosa, qu’es mès timids se sentien plei de resolucion, e es mès gausadi de terror.
Per çò d’aute, i auie des dus costats era madeisha fúria, eth madeish acarniment, era madeisha decision.
Entàs uns auançar qu’ère morir, e arrés pensaue en arrecular.
Entàs auti, demorar-se qu’ère morir, e arrés pensaue ena hujuda.
Qu’ère de besonh qu’en gésser eth dia siguesse tot acabat, qu’era capitada siguesse ja en un o en aute costat, qu’era insurreccion siguesse ua revolucion o un bualh amortat.
Eth govèrn ac comprenie atau, madeish qu’es partits, madeish qu’eth darrèr ciutadan.
D’aciu gessie ua idia d’angónia que se barrejaue damb era ombra impenetrabla d’aqueth barri qu’en eth s’anaue a decidir tot: d’aciu un excès d’ansietat ath torn d’aguest silenci, d’a on anaue a gésser era catastròfa.
Non s’entenie qu’un solet bronit; bronit dolorós coma un panteish menaçaire, coma ua malediccion, eth tòc de tòcasenh de Sant Merry.
Arren mès glaciau qu’eth clamor d’aquera campana perduda e desesperada, planhent-se enes tenèbres.
Coma se passe soent, era natura semblaue auer-se metut d’acòrd damb aquerò qu’es òmes anauen a hèr: arren s’opausaue as armonies d’aqueth conjunt.
Es esteles auien despareishut: pesades bromes caperauen er orizon damb es sòns melancolics plecs.
I auie un cèu nere sus aqueri carrèrs mòrts, coma se se despleguèsse un immens susari sus aquera immensa hòssa.
Tant que se premanie ua batalha politica en aqueth lòc qu’auie vist ja tanti eveniments revolucionaris; tant qu'era joenesa, es societats secretes, es escòles en nòm des teories, e era classa mieja en nòm des interèssi s’apressauen entà tumar, entà lutar e esbauçar-se; tant que cadun s’esdegaue e cridaue era ora darrèra e decissiua dera crisi ena luenhor, dehòra d’aguest barri fatau, en çò de mès prigond des cavitats insondables d’aguest vielh París miserable que despareish jos er esplendor deth París erós e opulent, s’entenie sonar lugubraments era ombriua votz deth pòble.
Votz terribla e sagrada que se compause deth bram dera fèra e dera paraula de Diu, que terrorize as fèbles e avise as sabents, que vie tostemp de baish coma eth bram deth leon e de naut coma eth tarrabastalh deth tron.
III.- Era aurèra extrèma.
Mario auie arribat en Mercat.
Aquiu tot qu’ère mès tranquil, escur e mès immobil qu’enes carrèrs pròches.
Semblaue qu’era patz glaciau deth sepulcre auie gessut dera tèrra e s’auie esparjut peth cèu.
Ça que la, per dessús des cases que barrauen eth carrèr de Chanvrerie, peth costat de Sant Eustaqui, se descurbie ua claretat roienca.
Qu’ère eth reflèx dera halha qu’usclaue ena barralha de Corinto.
Mario se filèc de cap ad aguesta claror; en seguir-la arribèc en Mercat de Legums; descurbic era tenebrosa embocadura deth carrèr Predicadors, e entrèc en era.
Eth centinèla des insurgents que vigilaue en aute costat deth carrèr, non lo vedec.
Se’n sabie qu’ère ja apròp de çò que cercaue e caminaue de punta.
Atau arribèc en marrèc deth tròç de carrèr de Mondetour sauvat per Enjolras damb er exterior.
Ena cantoada dera darrèra casa, ena quèrra, auancèc eth cap e guardèc en aguest tròç de carrèr.
Un shinhau mès enlà deta cantonada que forme eth carreron e eth carrèr dera Chanvrerie, que costaue era grana ombra qu’ère calat, descurbic quauque resplendor enes calades, qu’ère era entrada ena tauèrna, ua lampeta agonizant en ua sòrta de muralha infòrme, e òmes acorbaishadi damb fusilhs entre es jolhs.
Tot ère a dètz toeses d’eth.
Qu’ère er interior dera barralha.
Es cases que costejauen eth carreron pera dreta l’amagauen era rèsta dera tauèrna, era grana barralha e era bandèra.
Mario non li calie que hèr un pas.
Alavetz, eth malerós joen se seiguec ena pèira deth canton, crotzèc es braci e pensèc en sa pair.
Se didec que ja l’auie arribat eth dia, qu’auie sonat era sua ora, e que dempús de sa pair, eth tanben serie valent, intrepit, gausat, correrie eth perilh des bales, aufririe eth sòn pièch as baionetes, vessarie era sua sang, cercarie ar enemic, cercarie era mòrt, vierie a hèr era guèrra tanben, baisharie en camp de batalha, e qu’aguest camp de batalha que baishaue ère eth carrèr e qu’era guèrra que harie ère era guèrra civil.
Vedec era guèrra ath sòn dauant coma un precipici qu’anaue a quèir.
Alavetz s’estrementic.
S’en brembèc d’aguera espada de sa pair, venuda peth sòn pairin a un pelhaire, e qu’eth auie trapat mens damb tant de sentiment.
Se didec qu’auie hèt fòrça ben aquera valenta e casta espada en auer hujut des sues mans e auer-se perdut irritada enes tenèbres; que s’auie hujut d’aguesta manèra, ère perque auie intelligéncia e prevedie er avier; perque pressentie era revòuta, era guèrra des carrèrs, es trets pes guardadèrs des tutes, es còps balhadi e recebudi pera esquia: perque en tot vier de Marengo e Friendland, non volie vier en carrèr dera Chanvrerie, donques que dempús d’auer hèt çò qu’auie hèt damb sa pair non volie servir en aquerò ath hilh.
Se didec que s’aquera espada siguesse aquiu, que se, en auer-la recebut en cabeç de sa pair mòrt, auesse gausat agarrar-la e hèr-la-se a vier en aguest combat nueitiu, entre francesi, en ua horcalhada, solide l’usclarie enes mans e luderie era sua vista coma era espada der àngel.
Se didec qu’ère ua felicitat non auer-la-se hèt a vier, e qu’aurie despareishut, pr’amor qu’atau ère just; qu’eth sòn pairin auie estat eth vertadèr susvelhant dera glòria de sa pair, e qu’ère melhor qu’era espada deth coronèl auesse estat enquantada enes encants, venuda a un pelhaire, lançada entre hèr vielh, que tier-la en herir ara patria.
Dempús se metec a plorar amaraments.
Aquerò qu’ère orrible.
Mès, qué hèr?
Víuer sense Cosette qu’ère impossible; e donques que se n’auie anat, li calie morir.
Non l’auie autrejat era sua paraula d’aunor que se moririe?
Era auie partit sabent-se’n d’aquerò; atau, donc, li shautaue que Mario morisse.
Ath delà, qu’ère evident qu’era non l’estimaue, donques que se n’auie anat atau, sense avisar-lo, sense escriuer-li ua carta, sabent era sua adreça.
Entà qué, donc, víuer ja?
Ath delà, auer vengut enquia aquiu e hè repè!
Auer-se apressat en perilh e húger!
Auer vengut ena barralha e aluenhar-se d’era!
Aluenhar-se tremolant e dident: “ È hèt pro, è vist, e aquerò ei sufisent; aquerò qu’ei era guèrra civil, me’n vau!” Abandonar as sòns amics que lo demorauen, que dilhèu auien besonh d’eth, qu’èren un escabòt contra ua armada!
Mancar a tot ath còp, ar amor, ara amistat, ara sua paraula!
Dar ara sua covardia era desencusa deth patriotisme!
Mès aquerò qu’ère impossible; e s’eth hantauma de sa pair siguesse aquiu ena ombra e lo vedesse arrecular, lo foetarie damb era huelha dera espada, e li cridarie: “bè, covard!” Senhorejat pes va-e-veni d’aguesti pensaments, joquèc eth cap.
Ara imprevista se lheuèc: venguie de verificar-se en sòn esperit ua espècia de rectificacion esplendida.
Que i a ua dilatacion deth pensament pròpia dera aproximacion ena hòssa: en apressar-se ena mòrt, se ve era vertat.
Era vision dera accion, qu’en era se vedie dilhèu pròche a entrar, se li presentaue, non ja orribla, senon sobèrbia.
Era guèrra des carrèrs se cambièc bruscaments per ua modificacion d’anim interior desconeishuda, dauant era vista dera sua intelligéncia.Toti es tumultuosi punts d’interrogacion deth delèri se l’apareisheren ar ensems, mès sense trebolar- lo; e non deishèc de respóner a cap d’eri.
A veir, per qué s’auie d’indignar sa pair?
Dilhèu non i a circonstàncies qu’era revòuta se quilhe enquiara dignitat deth déuer?
Per qué, donc, li calie amendrir-se eth hilh deth coronèl Pontmercy en combat que s’anaue a calar?
Aquerò non ei ja Montmirail, qu’ei ua auta causa.
Non se tracte d’un territòri sagrat, senon d’ua idia santa.
Era patria se planh, plan ben; mès era umanitat aplaudís.
Mès, ei vertat qu’era patria se planh?
Era França vèsse sang, mès era umanitat arrís, e dauant der arridolet dera libertat, França desbrembe era sua herida.
Ath delà, vedent es causes d’un punt de vista mès naut, qui parlarie de guèrra civil?
Era guèrra civil!
Qué vò díder aquerò?
Dilhèu i a guèrres estrangères?
Dilhèu totes es guèrres entre es òmes non son ua guèrra fraticida?
Era guèrra non se qualifique peth sòn objècte.
Non i a ne guèrra estrangèra ne guèrra civil, non i a que guèrra injusta o guèrra justa.
Enquiath dia que s’acabe eth gran concordat uman, era guèrra, aumens era que represente er esfòrç der avier que se prèsse, contra eth passat que se retarde, que pòt èster necessària.
Qué i a, donc, que censurar ad aguesta guèrra?
Era guèrra non ei ua vergonha; era espada non se convertís en punhau senon quan assassine eth dret, eth progrès, era civilizacion, era vertat.
Alavetz guèrra civil o guèrra estrangèra, qu’ei inofensiua; se cride crim.
Dehòra d’aguesta causa santa, era justícia, damb quin dret ua forma quinsevolh de guèrra condemnarà ara auta?
Damb quin dret era espada de Washington renegarà dera pica de Camil Desmoulins?
Leonidas contra er estrangèr, Timoleon contra eth tiran, quin d’aguesti dus ei mès gran?
Er un ei defensor, er aute liberador.
Serà dolent, sense pensar ena finalitat, tot er armament en interior dera ciutat?
Alavetz difamatz a Bruto, a Marcelo, a Arnoldo de Blankenheim, a Coligny.
Guèrra des camps!
Guèrra des carrèrs!
Per qué non?
Aguesta qu’ère era guèrra d’Ambiorix, d’Arteveldo, de Marnix, d’Agneesens.
Mès Ambiorix lutaue contra Roma, Arteveldo contra França, Marnix contra Espanha, Agneesens contra Austria; toti contra er estrangèr.
Mès plan, era opression ei er estrangèr; eth dret divin ei er estrangèr.
Eth despotisme viòle era frontèra morau, coma era invasion viòle era frontèra geografica.
Expulsar ath tiran o expulsar ar anglés, qu’ei en ambús casi recuperar eth pròpi territòri.
Que i a un moment que non ei pro protestar; dempús dera filosofia que vie era accion: era fòrça viua acabe çò qu’era idia esboce; Prometeo encadenat comence e acabe Aristogiton; era Enciclopedia illumine es amnes; eth 10 d’agost les electrize.
Dempús d’Esquilo, vie Trasibolo; dempús de Diderot, Danton.
Era multitud qu’a cèrta tendéncia a adméter un patron.
Era sua massa còste era apatia: era multitud se totalize aisidaments ena aubediéncia.
E mos cau botjar-la, possar-la, encoratjar as òmes damb eth benefici dera sua libertat, enludernar es sòns uelhs damb era vertat, lançar-les era lum a sarpats.
Qu’ei de besonh que se veiguen un shinhau enludernadi entara sua pròpia sauvacion; pr’amor qu’aguest enludernament les desvelhe.
D’aciu vie eth besonh des revòutes e des guèrres.
Abaish eth tiran!
Mès, de qui parlatz?
Cridatz tiran a Loís Felip?
Non; ne tanpoc a Loís XVI.
Ambbús son çò qu’era istòria sòl cridar bravi reis; mès es principis non se dividissen; era logica de çò vertadèr ei dreta; era vertat non a complacéncias; non i a, donc, concession; tota pietat entar òme li cau èster reprimida: que i a dret divin en Loís XVI; que l’a pera sua familia Loís Felip; ambdús representen, de bèra manèra, era confiscacion deth dret; e entà esbauçar era usurpacion universau mos cau combater-les; e França, coma tostemp, comence a hè’c.
Quan eth cap què en França, que què pertot.
En resumit, restablir era vertat sociau, entornar eth sòn tron ara libertat, hèr tornar ath pòble en sòn lòc, entornar ar òme era soberania, tornar era porpra en cap de França, restaurar ena sua plenitud era rason e era equitat, suprimir tot gèrme d’antagonisme, en tot restituir cadun ada eth madeish, anequelir er obstacle qu’eth reialisme presente ara immensa concòrdia universau, botar ath gènre uman a nivèu deth dret; quina causa mès justa, e per tant, quina guèrra mès grana?
Aguestes guèrres que se hèn a vier era patz.
Ua enòrma fortalesa de preocupacions, de privilègis, de supersticions, de mentides, d’exaccions, d’abusi, de violéncies, d’iniquitats, de tenèbres se descurbís, encara de pès, sus eth mon damb es sues tors d’aur.
Mos cau esbauçar-les; ei de besonh esbauçar aguesta massa montruosa.
Véncer en Austerlitz qu’ei ua causa grana, mès cuélher era Bastilha qu’ei ua causa immensa.
Non i a arrés que non age observat en eth madeish çò que vam a díder: era amna, aguesta meravilha d’unitat e d’ubicuitat, qu’a era rara aptitud de reflexionar, lèu heredaments, enes extrèms mès violents; e se passe fòrça còps qu’era passion desesperada e era mès prigonda desesperacion, enquia e tot ena agonia des sòns mès funèbres monològs, tracte de cèrts ahèrs e discutissen tesis.
Era logica se barrege damb era convulsion e eth hiu deth silogisme flote, sense trincar-se, ena lugubra tempèsta deth pensament.
En aguesta situacion d’animositat se trapaue Mario.
Ath còp que pensaue atau, aclapat, mès decidit, trantalhant, ça que la, e en resumit, tremolant dauant de çò qu’anaue a hèr, era sua guardada vagaue per interior dera barralha.
Es insurgents parlauen a mieja votz, sense botjar- se; se sentie aguest lèu silenci que distinguís era darrèra frasa dera demora.
Per dessús d’eri, en ua hièstra deth tresau estatge, Mario distinguie ua sòrta d’espectador o testimòni, que li semblaue singularaments atentiu.
Qu’ère eth pòrtièr mòrt per Le Cabuc.
De baish estant, ara lum dera halha botada entre es calades se vedie vagaments era sua tèsta.
Arren mès estranh en aquera claretat ombriua e incèrta qu'aqueth ròstre livid e immobil, estonat, damb es peus quilhadi, es uelhs dubèrts e fixi, era boca miei dubèrta, inclinada entath carrèr en actitud de curiosèr.
Semblaue qu’eth qu’ère mòrt contemplaue as qu’anauen a morir.
Ua longa tralha de sang qu’auie gessut d’aqueth cap, en hius roiencs, dès era hièstra enquiara nautada deth prumèr estatge que despareishie.
Libre catorzau: Era granesa dera desesperacion.
I.- Era bandèra ròia esbauçada.
Encara non venguie arrés; es dètz auien tocat en Sant Merry.
Enjolras e Combeferre auien vengut a sèir-se damb era carabina ena man près deth lòc dera barralha màger; non parlauen; escotauen sajant d’enténer encara eth bronit dera marcha mès sorda e mès luenhana.
De pic, d’aquera cauma lugubra, s’entenec ua votz clara, joena, alègra, que semblaue vier deth carrèr Sant Dionisi, e que comencèc a cantar, damb eth ton d’ua anciana cançon populara, aguesta auta cançon qu’acabaue damb un crit semblable ath cant d’un poth.
Eth mèn nas destile lèrmes, prèsta-me amic Bugeaud era d’un des tòns gendarmes, que sigue era mielhor.
Damb era poirè en carrèr gésser en tot lúder aguesta portadura que còste enveja as joeni.
Quiquiriqui, cacaracà.
Eri se sarrèren era man.
Qu’ei Gavroche, didec Enjolras.
Mos avise, didec Combeferre.
Ua carrèra precipitada trebolèc eth silenci deth carrèr desèrt; Gavroche sautèc damb mès agilitat qu’un clown per dessús der omnibus e queiguec ath miei dera barralha, estofat e cridant:
Eth mèn fusilh!
Que son aquiu!
Ua estrementida electrica recorrec tota era barralha e s’entenec eth movement des mans cercant es fusilhs.
Vòs era mia carabina?, li didec Enjolras ath tafurèl.
Que voi eth fusilh gran, responec Gavroche.
E cuelhec eth fusilh de Javert.
Lèu ath madeish temps qu’entrèc Gavroche s’auien retirat dus centinèles: eth dera cantoada deth carrèr, e eth garda dera Petita Truanderie; eth dera cantonada deth carrèr Predicadors s’auie demorat en sòn lòc, çò qu’indicaue que peth costat des pònts e deth Mercat non venguie arrés.
Eth carrèr dera Chanvrerie, qu’en eth a penes se distinguien quauques calades ath reflèx dera lum que se projectaue sus era bandèra, aufrie as insurgents er aspècte d’un gran portau dubèrt en ua humadissa.
Cadun s’auie plaçat en sòn lòc de combat.
Quaranta tres insurgents, qu’entre eri se compdauen Enjolras, Combeferre, Courfeyrac, Bossuet, Joly, Bahorel e Gavroche, èren ajulhadi ena gran barralha, damb es caps a ras deth parapet, es canons des fusilhs e des carabines afustant as calhaus coma assassins, atentius, muts e prèsti a hèr huec.
D’auti sies, comandadi per Feuilly, s’auien installat, en tot afustar enes dues hièstres des dus estatges de Corinto.
Se passèren atau quauqui instants; dempus s’entenec claraments peth costat de Sant Leu un bronit de passi acompassadi, nombrós.
Aguest bronit, fèble ara prumeria, mès fòrt dempús, dempús mès sord e sonor, s’apressaue tot doç, sense pòsa, de contunh, damb ua continuitat tranquilla e terribla.
Non s’entenie cap auta causa.
Qu’ère ath còp eth silenci e eth bronit dera estatua deth comendador; mès aguest pas de pèira auie quauquarren d’enòrme e de multiple, que desvelhaue era idia d’ua multitud, ath còp qu’era idia d’un espèctre.
Semblaue que s’entenie marchar era terrible estatua-Legion.
Es passi s’apressauen, s’apressauen mès e s’arturèren.
En extrèm deth carrèr s’entenie coma er alend de fòrça òmes.
Totun, non se vedie arren; solet se vedie ath hons, en aquera espessa escurina, un ensems de hius metalics, fini coma agulhes e lèu imperceptibles, que s’agitauen, semblables ad aguesti indescriptibles fulgors fosforics que se desnishen en moment d’adormir-se, jos es paupetes barrades, enes prumères ombres deth saunei.
Qu’èren es baionetes e es canons des fusilhs confusaments illuminadi pera reverberacion luenhana dera halha.
Encara i auec ua pausa, coma se siguessen demorant pes dus costats.
Qui ven?
Ath madeish temps s’entenec eth còp des fusilhs que queiguien sus es mans.
Enjolras responec damb accent vibrant e capinaut:
Revolucion francesa!
Huec!, didec era votz.
Un relampit illuminèc totes es façades deth carrèr coma se s’auesse daurit era pòrta d’un horn e s’auesse barrat rapidaments.
Ua terribla detonacion crebèc sus era barralha.
Era bandèra ròia queiguec en tèrra.
Era descarga auie estat tan violenta e tan densa, qu’auie talhat era asta, ei a díder, era punta dera lança der omnibus.
Es bales qu’auien repompit enes façades des cases se calèren ena barralha e heriren a fòrça òmes.
Era impression d’aguesta prumèra descarga siguec glaciau.
Er atac ère violent e de tau natura que les semblèc grèu as mès gausadi: qu’ère evident que les calie lutar aumens damb un regiment.
Companhs, cridèc Courfeyrac, non despenem era povora en bades.
Demorem qu’entren en carrèr entà responer-les.
Prumèr de tot, didec Enjolras, issem de nauèth era bandèra.
Precisaments auie queigut enes sòns pès, e la quilhèc.
S’entenie per dehòra eth bronit des baguetes enes fusilhs; era tropa cargaue es armes.
Enjolras higec:
Qui ei qu’a còr aciu?
Qui gause clauar era bandèra sus era barralha?
Arrès responec.
Pujar ena barralha en moment que l’afustauen de nauèth, qu’ère morir; e eth mès valent trantalhe en moment de condemnar-se a mòrt.
Enjolras madeish tremolaue, e repetic:
Arrés gause?
II.- Era bandèra ròia issada.
D’ençà qu’es insurgents auien arribat en Corinto e auien començar a bastir era barralha, arrés se n’auie brembat deth senhor Mabeuf, que, totun, non auie abandonat eth grop.
Auie entrat en embaish dera tauèrna, en tot sèir-se darrèr deth taulatge.
Aquiu s’auie encaborniat en eth madeish, entà didè’c de bèra manèra.
Semblaue que non vedie ne pensaue.
Courfeyrac e d’auti s’auien apressat ada eth, en tot avertir-lo deth perilh, e conselhar-li que se retirèsse, sense semblar qu’ac auesse entenut.
Quan non li parlauen, se botjauen es sòns pòts coma se responesse a bèth un, e tanlèu li parlauen ada eth, semblauen immobils e s'amortauen es sòns uelhs.
Quauques ores abans de qué siguesse atacada era barralha auie cuelhut ua postura que non auie abandonat, damb es dues mans sus es jolhs e eth cap inclinat entà dauant, coma se campèsse un abisme.
Arren l’auie pogut trèir d’aguesta actitud; non semblaue qu’eth sòn pensament siguesse ena barralha.
Quan cadun ocupèc eth sòn lòc de combat, non restèren en embaish que Javert, estacat ath pau, un insurgent damb eth sabre desgainat susvelhant- lo, e eth senhor Mabeuf.
En moment der atac, dera detonacion, lo botgèc ua secodida fòrta, e coma se se desvelhèsse se quilhèc ara imprevista, trauessèc era sala e campèc ena pòrta dera tauèrna en moment que Enjolras repetie per dusau viatge era sua pregunta:
Arrés gause?
Era preséncia der ancian costèc ua espècia de commocion en toti es grops; e s’enteneren aguesti crits:
Qu’ei eth votant!
Eth convencionau!
Eth representant deth pòble!
Ei fòrça probable qu’eth non ac entenesse.
Se filèc entà Enjolras, es insurgents se hègen enlà ath sòn pas damb un religiós temor; cuelhec era bandèra a Enjolras qu’arreculèc petrificat, e sense qu’arrés gausèsse arturar-lo ne ajudar-lo, aqueth ancian de ueitanta ans, damb eth cap tremolós e eth pè fèrm, comencèc a pujar tot doç era escala de calades hèta ena barralha.
Qu’ère aquerò tant ombriu e tan gran, que toti cridèren ath sòn entorn:
Dehòra es chapèus!
A cada gradon que pujaue, es sòns peus blanqui, era sua cara esblancossida, eth sòn gran front cauvet e arropit, es sòns uelhs en.honsadi, era sua boca estonada e dubèrta, damb era bandèra ròia en sòn envielhit braç, gessent dera ombra, agranint-se damb era lum sagnosa dera halha; que semblaue er espèctre de 1793 quan gessie dera tèrra damb era bandèra deth terror ena man.
Quan siguec naut de tot deth darrèr gradon, quan aqueth hantauma tremolós e terrible, de pès sus aqueth modelhon de dèishes, en preséncia de mil dus cents invisibles, se lheuèc dauant dera mòrt, e coma se siguesse mès fòrt qu’era, tota era barralha cuelhec enes tenèbres un aspècte subernaturau e colossau.
Que i auec aqueth silenci que solet còsten ath sòn entorn es prodigis.
Ath miei d’aguest silenci, er ancian agitèc era bandèra ròia, e cridèc:
Visca era Revolucion!
Visca era Republica!
Fraternitat!
Egalitat!
S’entenec dera barralha un mormolh baish e rapid semblable ath d’un prèire que lance ara pressa ua oracion.
Qu’ère probablaments eth comissari de policia que hège es intimaciones legaus der aute extrèm deth carrèr.
Dempús, era madeisha votz vibranta qu’auie dit “Qui viu?” cridèc:
Retiratz-vos!
Eth senhor Mabeuf, palle, damb es uelhs hòraviadi, es vistons illuminadi damb lugubres fulgors, quilhèc era bandèra sus eth sòn front, e repetic:
Visca era Republica!
Huec!, didec era votz.
Ua dusau descarga semblabla a ua mitralha queiguec sus era barralha.
Er ancian se pleguèc sus es sòns jolhs, dempús se lheuèc, deishèc anar era bandèra des sues mans e queiguec entà darrèr sus eth solèr, inèrt, tau long qu’ère, e damb es braci en crotz.
Arriuets de sang correren per dejós deth sòn còs.
Eth sòn arropit ròstre, palle e trist, semblaue guardar entath cèu.
Ua d’aguestes emocions superiora ar òme, que lo hen desbrembar enquia e tot dera sua defensa, cuelhec as insurgents, e s’apressèren en cadavre damb respectuós espant.
Be ne son d’òmes aguesti regicides!, didec Enjolras.
Courfeyrac s’inclinèc ena aurelha d’Emjolras.
Lo coneishia; se cridaue eth senhor Mabeuf, e sabi pas quin can l’a lairat aué, mès qu’ère un gran pèc; guarda eth sòn cap.
Cap de pèc e còr de Bruto, responec Enjolras.
Dempús lheuèc era votz, e didec:
Ciutadans!
Aguest qu’ei er exemple qu’es vielhs dan as joeni.
Trantalhàuem, e s’a presentat; arreculàuem e eth a auançat!
Vaquí çò qu’es que tremòlen per vielhs mòstren as que tremòlen de pòur!
Aguest ancian qu’ei august as uelhs dera patria: a auut ua longa vida e ua magnifica mòrt.
Retirem ara eth cadavre, e que cadun de nosati defene ad aguest ancian mòrt, coma defenerie ath sòn pair viu; qu’era sua preséncia hèsque inaccessibla era nòsta barralha!
Un mormolh d’energica adesión seguic ad aguestes paraules.
Enjolras s’acorbaishèc, lheuèt eth cap der ancian e lo punèc damb solemnitat en front; dempús, en tot separar-li es braci, e manejant-lo damb cèrta precaucion, coma se cranhesse hèr-li mau, li treiguec era levita, mostrèc es sòns sagnosi traucs e didec:
Aguesta serà ara era nòsta bandèra!
III.- A on veirà eth lector que Gavroche aurie hèt melhor de cuélher era carabina d’Enjolras.
Se caperèc ath senhor Mabeuf damb un vielh linçò nere dera veuda Hucheloup; sies òmes heren damb es sòns fusilhs un baiard de campanha, meteren en eth eth cadavre, e l’amièren damb eth cap nud, damb solemna lentor, ena taula grana dera sala der embaish.
Aqueri òmes, comprometudi damb ena sagrada e grèu revolucion que realizauen, non pensauen ena sua perilhosa situacion.
Quan eth cadavre passèc apròp de Javert, que seguie impassible, Enjolras li didec ar espion:
E tu de seguit!
Mentretant, eth petit Gavroche, eth solet que non auie abandonat eth sòn lòc, en estar-se en observacion credie veir a quauqui òmes que s’apressauen coma lops ena barralha.
De ressabuda cridèc:
Tietz compde!
Courfeyrac, Enjolras, Joan Prouvaire, Combeferre, Joly, Bahorel e Bossuet, toti gesseren ar ensems dera tauèrna.
Qu’a penes i auie temps.
Se vedec un gran espessor de baionetes ondulant per dessús dera barralha.
Es granadèrs dera garda municipau penetrauen en era, es uns sautant er omnibus, es auti pera henuda, empossant ath tafurèl que arreculaue sense húger.
Er instant qu’ère critic.
Ère aquera terribla menuta dera inondacion; quan er arriu se lhèue ath nivèu des sues tanques e era aigua comence a infiltrar- se pes henerecles dera restanca.
Ua segonda mès e era barralha qu’ère perduda.
Bahorel se lancèc sus eth prumèr garda e l’aucic d’un tret, a usclar pèth, damb era sua carabina; eth dusau aucic a Bahorel d’un còp de baioneta.
Un aute auie hèt quèir a Courfeyrac que cridaue: “Ajuda!” Eth mès naut de toti, ua espècia de colós, se dirigie contra Gavroche damb era baioneta calada.
Eth garda municipau s’estarnèc en ua arridalhada e quilhèc era baioneta sus eth mainatge.
Mès abans de qué podesse tocar-lo, eth fusilh s’escapèc des mans deth soldat e queiguec d’esquia, herit de bala ath miei deth front.
Era dusau bala daue en miei deth pièch der aute garda qu’auie hèt quèir a Courfeyrac.
Qu’ère Mario qu’acabaue d’entrar ena barralha.
IV.- Eth barril de povora.
Mario, amagat en marrèc deth carrèr Mondetour, auie assistit ara prumèra fasa deth combat, trantalhant e tremolós.
Ça que la, non s’auie pogut tier aguest vertige misteriós e sobeiran, que se poirie cridar era tirassada der abisme.
Dauant dera imminéncia deth perilh, dauant dera mòrt deth senhor Mabeuf, funèbre enigma, dauant de Bahorel mòrt, dauant de Courfeyrac cridant: “Ajuda!”, dauant d’aqueth mainatge menaçat, dauant des sòns amics que li calie ajudar o resvenjar, s’esbugassèc quinsevolh trantalhada e se calèc ena luta damb es sues dues pìstòles ena man.
Deth prumèr tret sauvèc a Gavroche, e deth dusau a Courfeyrac.
Dauant des trets e des crits des gardes heridi, era colomna auie pujat eth parapet, qu’ath sòn desssús se vedien subergésser a miei còs e en revolum a gardes municipaus, soldats de linha e gardes nacionaus des entorns damb eth fusilh ena man.
Ocupauen ja mès de dus tèrci dera barralha, mès non sautauen ath laguens, coma se trantalhèssen, cranhent quauque param.
Guardauen era barralha escura coma se siguesse ua tuta de leons: era lum dera halha non illuminaue senon es baionetes, es casquetes de peu e çò de mès naut des ròstres inquieti e irritadi.
Mario ja non auie armes, auie lançat es sues pistòles descargades; mès auie vist eth barril de povora ena sala der embaish près dera pòrta.
En virar-se un shinhau guardant entad aguest costat, l’afustèc un soldat; mès en aqueth moment ua man agarrèc eth canon deth fusilh, tapant-li era boca; qu’ère un que s’auie lançat entath fusilh; er obrèr deth pantalon de velot.
Gessec eth tret, li trauessèc era man, e dilhèu eth còs, donques que queiguec en solèr, sense qu’era bala toquèsse a Mario.
Tot aquerò se passèc ath miei deth hum, e siguec mèsalèu aubirat que vist.
Mario, qu’entraue ena sala der embaish, a penes ac notèc.
Totun, auie vist confusaments aqueth fusilh que l’afustaue, e aquera man que l’auie tapat; auie entenut tanben eth tret; mès en taus moment totes es causes que se ven son trantalhantes e precipitades e arren mos arture; tot qu’ei ombra, e enquia e tot un se sent possat entà ua ombra màger.
Es insurgents, susprenudi, encara que non espauridi, s’auien reorganizat.
Enjolras auie cridat: “Demoratz!
Era màger part auien pujat ena hièstra deth prumèr estatge e enes humaraus, d’a on dominauen a tota era tropa.
Es mès audaciosi, coma Enjolras, Courfeyrac, Joan Prouvaire e Combeferre, s’auien ajaçat fieraments enes cases deth hons, ath descubèrt, e tenguien cara as hilades de soldats e de gardes que coronauen era barralha.
Tot aquerò se hec sense precipitacion, damb aguesta gravetat estranha e menaçaira que precedís eth combat.
Per ambdues parts s’afustauen a usclar pèth: èren tant apròp que podien parlar-se sense lheuar era votz.
Quan arribèc aguest moment que va a sautar eth bualh, un oficiau damb gorgerin e granes espatletes, brandic era espada e didec:
Rendetz es armes!
Huec!, cridèc Enjolras.
Es dues detonacions partiren ar encòp, e tot despareishec en ua broma de hum.
Hum acre e estofant qu’en eth s’arrossegauen damb gemiments fèbles e sords, es heridi e es moribonds.
Quan s’esbugassèc eth hum, se vedec pes dus costats as combatents, en madeish lòc, cargant es sues armes en silenci.
De pic s’entenec ua votz tonanta que cridaue:
Hètz repè, o hèsqui volar era barralha!
Toti se virèren entath lòc d’a on gessie era votz.
Mario auie entrat ena sala der embaish, e auie cuelhut eth barril de povora; dempús s’auie profitat deth hum e dera sòrta de broma escura qu’aumplie er espaci barrat entà esguitlar-se ath long dera barralha enquiath uet de calades que i auie era lum.
Agarrar aguesta, méter ath sòn lòc eth barril de povora, plaçar eth pilèr de calades sus eth barril, qu’era sua tapa s’auie dubèrt de seguit damb ua espècia d’aubediéncia terribla, tot aquerò auie estat entà Mario coma ajocar-se e lheuar-se.
Mario responec: E jo tanben.
Hètz repè, o hèsqui volar era barralha!
Mario en aquera barralha, dempús der octogenari, qu’ère era vision dera joenesa revolucionària dempús dera aparicion dera vielhesa revolucionària.
Sautar era barralha!, didec un sergent Tu tanben sautaràs!
E apressèc era lum en barril de povora.
Mès que ja non i auie arrés en parapet.
Es agressors, deishant as sòns heridi e as sòns mòrts, se retirauen ara prèssa entar extrèm deth carrèr, perdent-se de nauèth ena escurina.
Que s’auie balhat eth “que se sauve eth que posque”.
Era barralha qu’ère liura.
V.- Finau des vèrsi de Joan Prouvaire.
Toti enrodèren a Mario.
Courfeyrac l’abracèc.
Tu aciu!
Quina felicitat!, didec Combeferre.
Qu’as vengut a temps!, didec Bossuet.
Se non auesse estat per tu, qu’auria mòrt!, higec Courfeyrac.
Sense vos, que se m’aurien minjat!, didec Gavroche.
Mario preguntèc:
Qui ei eth cap?
Tu, responec Enjolras.
Mario qu’auie auut tot eth dia un volcan en cap; ara auie ua tormenta que li costaue eth madeish efècte que se siguesse dehòra d’era e l’arrosseguèsse; semblaue qu’ère ja a ua distància immensa dera vida.
Es dus mesi luminosi d’amor e d’alegria qu’auie passat, acabauen en aguest orrible precipici.
Cosette perduda entada eth, era barralha, eth senhor Mabeuf autrejant era sua vida pera Republica, eth, convertit en cap des insurgents; totes aguestes causes li semblauen ua monstruosa malajadilha.
Li calie hèr un esfòrç de volentat pr’amor de convencer-se dera realitat de çò que l’enrodaue.
Mario auie viscut encara plan pòc entà encuedar-se’n de qué arren ei mès imminent que çò de possible, e que çò que mos cau preveir tostemp ei çò d’imprevist.
Assistie ath sòn pròpi drama coma a ua scèna que non se compren.
En aquera broma qu’ère negat eth sòn pensament, non arreconeishec a Javert, qu’estacat en pau non auie hèt un solet movement de cap pendent er atac dera barralha, e que vedie agitar-se era rebellion ath sòn entorn damb era resignacion d’un martir e era majestat d’un jutge.
Mario ne tansevolh lo vedec.
Mentretant, es agressors non se botjauen; se les entenie hormiguejar ath cap deth carrèr, mès que non se riscauen, sigue pr’amor que demorauen ordes, sigue pr’amor que volessen recéber refòrci abans d’atacar aqueth inaccessible reduch.
Es insurgents auien botat centinèles, e quauqui uns, qu’èren estudiants de medecina, guarien as heridi.
S’auien trèt totes es taules dehòra dera tauèrna, exceptat dues, destinades as bendes e as cartuches, e ua auta qu’en era ère estirat eth senhor Mabeuf; s’auien agregat ara barralha, e auien estat remplaçadades ena sala der embaish pes matalassi deth lhet dera tia Hucheloup e des sirventes: en aguesti matalassi s’auien estirat as heridi.
Per çò des tres praubes creatures que demorauen en Corinto, non se sabie se qué auien hèt; a tot darrèr, se les trapèc amagades ena tuta (coma avocats), sivans Bossuet, en tot híger:
Hemnes a tot darrèr!
Ua agudenta emocion venguec a entristir era alegria deth recuperat parapet.
Se passèc lista, e mancaue un des insurgents; un des mès estimadi, un des mès valents: Joan Prouvaire.
Lo cerquèren entre es heridi, non i ère; entre es mòrts, non i ère; solide auie estat hèt presoèr.
Combeferre li didec a Enjolras:
Mos an agarrat ath nòste amic; nosati auem ath sòn agent.
Prouvaire.
Aquerò se passaue ena sala der embaish près deth pau de Javert.
Combeferre S’entenie en extrèm deth carrèr ua carrinclada d’armes significatiua.
Dempús s’entenec ua votz vigorosa que cridèc:
Visca era França!
Visca er avier!
Arreconeisheren era votz de Joan Prouvaire.
Passèc un relampit e sonèc ua detonacion.
Tornèc a vier eth silenci.
Que l’an aucit!, exclamèc Combeferre.
Enjolras guardèc a Javert e li didec:
Es tòns amics acaben de fusilhar-te!
Era agonia dera mòrt dempús dera agonia dera vida.
Ua particularitat d’aguest gènre de guèrra ei qu’er atac des barralhes se hè lèu tostemp de cara, e en generau es agressors s’abstien d’enrodar es posicions, sigue perque cranhen es emboscades, sigue perque cranhen calar-se en carrèrs tortuosi.
Tota era atencion des insurgents s’estaue, donc, ena grana barralha, qu’ère plan que òc, eth punt mès menaçat e a on auie de començar infaliblaments era luta.
Mario, totun, pensèc ena barralha petita; venguec entada era e la trapèc desèrta, susvelhada solet pera tremolosa lampeta.
Eth carrèr Mondetour e es horcalhs deth petit Truanderie e eth Cigne èren prigondaments tranquils.
Quan Mario se retiraue, dempús de hèr era sua visita d’inspeccion, entenec que lo cridauen fèblaments.
Senhor Mario!
S’estrementic, pr’amor que coneishec era votz que l’auie cridat dues ores abans peth brescat deth carrèr Plumet.
Solet qu’aguesta votz semblaue ara ua bohada.
Campèc ath sòn entorn, e non vedec ad arrés.
Mario pensèc que s’auie enganhat; qu’aquera votz ère ua illusion qu’eth sòn anim auie barrejat damb es realitats extraordinàries que se passauen dauant des sòns uelhs e hec un pas entà gésser deth prigond marrèc qu’ère era barralha.
Senhor Mario!, repetic era votz.
Aguest còp non podie trantalhar; l’auie entenut claraments; guardèc e non vedec arren.
Que sò as vòsti pès, didec era votz.
Alavetz s’inclinèc e vedec ena ombra ua bonha que s’arrossegaue entada eth: qu’ère eth que parlaue.
Era lampeta li permetec distinguir ua blòda, un pantalon rosigat de velot, uns pès descauci, e ua causa semblabla a un mar de sang.
Mario entrevedec un ròstre esblancossit que se quilhaue entada eth e li didie:
M’arreconeishetz?
Non.
Eponina.
Mario baishèc era prèssa.
Qu’ère, plan, aquera malerosa gojata: anaue vestida d’òme.
Com ei qu’ètz aciu?
Qué hètz aciu!
Me morisqui!, didec era.
Que i a paraules e incidents que refortissen ar òme aclapat.
Mario exclamèc espaurit:
Qu’ètz herida!
Demoratz; vau a amiar-vos ena sala.
Ei grèu?
Com vos è de cuélher entà non hèr-vos mau?
Patitz guaire?
Ajuda, mon Diu!
Mès, qué auetz vengut a hèr aciu?
E sagèc de passar eth braç per dejós d’Eponina entà lheuar-la.
En lheuar-la trapèc era sua man.
Era hec un leugèr sorriscle.
Vos è hèt mau?, preguntèc Mario.
Un shinhau.
Mès, solet vos è tocat era man.
Eponina apressèc era man enes uelhs de Mario, e li mostrèc en era un trauc nere.
Qué auetz ena man?, li preguntèc.
Que la tengui trauessada.
Trauessada?
De qué?
D’ua bala.
Com?
Non auetz vist un fusilh que vos afustaue?
Òc, e ua man que lo tapèc.
Qu’ère era mia.
Mario s’estrementic.
Quina lhocaria!
Prauba mainada!
Era gasulhèc:
Jo vos diderè se com podetz guarir-me mielhor qu’un cirurgian: seiguetz-vos ath mèn costat, en aguesta pèira.
Mario aubedic; era botèc eth sòn cap sus es sòns jolhs e li didec sense guardar-lo:
Ò, quin plaser!
Be ne sò de ben!
Ja non patisqui!
S’estèc un moment en silenci, dempús virèc eth ròstre hènt un esfòrç e guardèc a Mario.
Vo’n sabetz, senhor Mario?
Aciu s’arturèc; e passant pes ombriues transicions qu’amiaue sens dobte ena sua amna, higec damb un arridolet trist:
Vos sembli lèja, vertat?
E seguic:
Ja vedetz!
Qu’ètz perdut!
Arrés gesserà dera barralha ara.
E totun, quan vedí que vos afustauen metí era mia man ena boca deth fusilh.
Çò qu’è hèt ei ua mauvestat, mès que volia morir abans que vos.
Quan recebí eth tret, m’arrosseguè entà aciu; non m’an vist e non m’an recuelhut.
Vos demoraua; didia: “Non vierà?” Ò!, se vo’n sabéssetz…
Mossegaua era blòda; patia tant!
Mès ara que sò ben…
Vo’n brembatz d’aqueth dia qu’entrè en vòste quarto e me guardè en miralh, e deth dia que vos trapè en baloard apròp des hemnes trabalhant?
Com cantauen es audèths!
Non hè guaire temps.
Me balhèretz cent sòus, e vos responí: “Non voi es vòsti sòs” Recuelhéretz era moneda?
Non ètz ric e non me’n brembè de dider-vos que la recuelhéssetz.
Hège un polit solei; non hège hered.
Vo’n brembatz, senhor Mario?
Ò!, Be ne sò d’erosa!
Toti van a morir!
Qu’auie un aspècte insensat, grèu, hòraviat.
Per entre era blòda descordada se vedie eth sòn còth nud.
Ath còp que parlaue, apuaue era man herida sus eth pièch a on i auie un aute trauc, que d’eth gessie a intervaus ua ondada de sang coma ges eth vin d’ua bota dubèrta.
Mario contemplaue aquera malerosa creatura damb prigonda pietat.
Ò, didec era joena de ressabuda.
Que me torne un aute còp!
M’estofi!
Cuelhec era blòda e la mosseguèc; es sues cames s’estirauen secaments sus er empeirat.
En aqueth moment eth crit de gal de Gavroche ressonèc ena barralha.
Eth gojat auie pujat sus ua taula entà cargar eth fusilh, e cantaue alègraments aguesta cançon tan populara en aquera epòca: Didien es gendarmes en veir a Lafayette: “Hugem!, hugem!, hugem!” Eponina se lheuèc e escotèc; dempus didec en votz baisha:
Aquiu que i é eth mèn frair.
Qui ei eth vòste frair?
Qu’ei eth!
E virant-se entà Mario:
Aguest gojat.
Eth que cante?
Mario hec un movement.
Non vo n’anetz!, li didec.
Aquerò que ja non se tardarà guaire!
Qu’ère lèu seiguda; mès era sua votz ère plan fèbla e bracada peth sanglòt, uns còps, e per estertors, d’auti.
Apressaue tot çò que podie eth sòn ròstre ath de Mario.
Dempùs d’un instant didec damb ua estranha expression:
Escotatz, non voi enganhar-vos.
M’auien encargat que la metessa en corrèu, e me l’è sauvada, pr’amor que non volia que la recebéssetz.
Mès dilhèu m’auríetz en òdi quan mos tornem a veir laguens de pòc!
Pr’amor qu’es mòrts se tornen a veir, vertat?
Cuelhetz era carta.
Agarrèc convulsiuaments era man de Mario damb era sua man herida, encara que non semblaue sénter cap de dolor, e l’ac botèc ena pòcha dera blòda.
Mario toquèc, plan, un papèr.
Cuelhetz-lo, didec era.
Mario cuelhec era carta.
Alavetz Eponina hec un movement de satisfaccion e d’alegria.
Ara, prometetz-me per mèns dolors…
E se posèc.
Eth qué?, preguntèc Mario.
Prometetz-m’ac!
Vos ac prometi.
Prometetz-me balhar-me un punet en front quan me morisca.
Eth sòn cap queiguec sus es jolhs de Mario; e es sues paupetes se barrèren.
Eth se pensèc qu’auie perdut ja era sua amna.
Eponina s’estèc quieta; mès de pic, en moment que Mario la credie adormida entà tostemp, dauric doçaments es uelhs, campant en eri era ombriua prigondor dera mòrt, e li didec damb un accent, qu’era sua doçor semblaue vier der aute mon:
Sagèc de hèr un arridolet, e expirèc.
VII.- A on se ve que Gavroche ère un prigond calculador des distàncies.
Mario complic era sua promesa e balhèc un punet en aqueth front livid, que d’eth corrie un sudor glaciau.
Aqueth punet non ère ua infidelitat a Cosette, qu’ère un adiu cogitós e doç a ua amna malerosa.
Mario non auie pogut cuélher sense estrementir-se era carta qu’Eponina l’auie dat; qu’auie comprenut, plan que òc, qu’embarraue quauquarren grèu, e ère impacient tà lieger-la.
Qu’ei atau eth còr der òme; a penes auec barrat es uelhs era malerosa mainada, Mario solet pensèc a desplegar aqueth papèr.
Separèc doçaments a Eponina en tot deishar-la en solèr e se n’anèc.
Ua causa interiora li didie que non podie liéger era carta dauant d’aqueth cadavre.
S’apressèc entà ua candèla dera sala der embaish.
Era carta qu’ère un petit bilhet plegat e barrat damb aguest suenh elegant d’ua joena.
Era adreça, de letra de hemna, qu’ère aguesta: “Tath senhor Mario Pontmercy, en casa deth senhor Courfeyrac, carrèr dera Verrerie, numèro 16.” Dauric era envolòpa e liegec: “Estimat amic: Ai!, eth mèn pair vò que partim de seguit.
Seram aguesta net en carrèr der Òme Armat, numèro 7.
En ueit dies partiram entà Londres.
Cosette, 4 de junh.” Tau ère era innocéncia d’aguesti amors, que Mario non coneishie encara era letra de Cosette.
Çò que s’auie passat se pòt díder en brèus paraules.
Eponina auie estat era encausa de tot.
Dès era net deth 3 de junh auec dus projèctes: hèr que hèsse mèuca eth còp que volien dar sa pair e es bandits ena casa deth carrèr Plumet, e separar a Mario de Cosette.
Qu’auie escambiat es pelhòts damb eth prumèr tafurèl que trapèc, qu’auec un plaser de vestir-se de hemna ath còp qu’Eponina se vestie d’òme.
Qu’ère era qu’auie dit a Jean Valjean en Camp de Mars era expressiua frasa: “Mudatz-vos”.
Mès com podie botar era carta ena boèta?
Era non gessie soleta, e Santos, maufidant-se de tau encargue, solide l’aurie mostrat era carta ath senhor Fauchelevent.
En aguesta ansietat, Cosette auie vist a trauèrs deth brescat a Eponina, vestida d’òme, qu’anaue rondant sense pòsa pes entorns deth jardin.
Cosette cridèc ad aqueth “aprendís” e l’autregèc cinc francs e era carta, en tot dider-li: “Amiatz-la de seguit entara sua destinacion.” Eponina se sauvèc era carta ena pòcha.
Londeman, 5 de junh, venguec ena casa de Courfeyrac tà preguntar per Mario, non entà balhar-li era carta, senon “entà veir”, causa que comprenerà quinsevolh enamorat gelós.
Aquiu demorèc a Mario o a Courfeyrac (solet entà veir).
E quan aguest li didec: “Mo’n vam entàs barralhes”, se l’acodic de pic ua idia: cercar aquera mòrt coma aurie cercat ua auta quinsevolh, e precipitar en era a Mario.
Seguic, donc, a Courfeyrac, s’informèc deth lòc que bastien era barralha; e coma que n’ère solide fòrça de qué Mario acodirie, madeish que totes es nets acodie ara cita, pr’amor que non auie recebut era carta, venguec en carrèr Plumet, demorèc a Mario e li dec, en nòm des sòns amics, aqueth avís, pr’amor d’amiar-lo ena barralha.
Compdaue damb era desesperacion de Mario quan non trapèsse a Cosette; e non s’enganhaue.
Tornèc de seguit entath carrèr dera Chanvrerie, a on ja auem vist çò qu’auie hèt.
Que s’auie mòrt damb aguesta alegria tragica, pròpia des còrs gelosi qu’arrossègen ena sua mòrt ar èsser estimat, dident: “arrés lo tierà.” Mario curbic de punets era carta de Cosette.
L’estimaue!
Per un moment credec que ja non auie de morir; mès dempús se didec: “que partís, sa pair se la hè a vier entà Anglatèrra, e eth mèn pairin me remís eth permís entà maridar-me; era fatalitat qu’ei era madeisha.” Comprenec, donc, que li restauen dus déuers que complir: informar a Cosette dera sua mòrt e manar- li un suprèm adiu, e sauvar dera catastròfa imminenta que s’apressaue ad aqueth praube mainatge, frair d’Eponina e hilh de Thenardier.
Amiaue aquiu un quasèrn, eth madeish qu’auie escrit tants pensaments d’amor entà Cosette; arrinquèc ua huelha e escriuec damb creion aguestes linhes:
L’è parlat ath mèn pairin e se remís; non è arren ne tu tanpòc.
È vengut ena tua casa e non t’è trapat; ja sabes era paraula que te balhè; la complisqui, morirè.
T’estimi; quan lieges aguestes linhes era mia amna serà près de tu arridolant.” En non auer damb qué barrar era carta, pleguèc solet eth papèr, e botèc aguesta adreça: “Tara senhoreta Cosette Fauchelevent, ena casa deth senhor Fauchelevent, carrèr der Òme Armat, numèro 7.” Plegada era carta, s’estèc un moment cogitós; tornèc a cuélher eth sòn quasèrn, lo dauric e escriuec damb eth madeish creion ena prumèra plana, aguestes tres linhes: “Me cridi Mario Pontmercy.
Vòs hèr ua causa per jo?
Ves aguesta carta?
Cuelh-la.
Er eroïc mainatge responec:
Eth nau tèrme qu’es agressors autrejauen ara barralha s’alongaue, plan que òc: qu’ère ua d’aguestes intermiténcies frequentes enes combats nueitius que son tostemp seguides d’un gran acarniment.
E se jo amièssa era carta deman peth maitin?
Que serie tard.
Gavroche non trapèc arren entà replicar, quedèc trantalhant e gratant-se era aurelha tristaments.
Ara imprevista, damb un d’aguesti movements d’audèth qu’auie, agarrèc era carta.
Plan ben, didec.
E gessec a tot córrer peth carrèr Mondetour.
Se l’auie acodit ua idia que l’auie hèt decidir-se, mès que s’auie carat, en crànher que Mario li metesse quauqua objeccion.
Libre quinzau: Eth carrèr der Òme Armat.
I.- Carta cante.
Qué son es convulsions d’ua ciutat en comparèr des revòutes dera amna?
Er òme qu’a encara mès prigondor qu’eth pòble.
Jean Valjean en aqueth moment sentie en sòn interior ua commocion violenta.
Er abisme s’auie tornat a daurir entada eth, e tremolaue coma París en lumedan d’ua revolucion formidabla e escura.
Quauques ores qu’ère pro entà qu’eth sòn destin e era sua consciéncia se curbissen d’opaques ombres.
E se podie díder d’eth, madeish que de París: es dus principis se trapen er un en front der aute: er àngel dera lum e er àngel dera net van a lutar còs a còs ath cant der abisme.
Quin d’eri precipite ar aute?
Qui vencerà?
Era vesilha d’aqueth dia, Jean Valjean, acompanhat de Cosette e de Santos, s’auien installat en carrèr der Òme Armat: ua naua peripecia lo demoraue aquiu.
Cosette non auie abandonat eth carrèr Plumet sense ua cèrta resisténcia.
Per prumèr còp, dès que viuien amassa, era volentat de Cosette e era de Jean Valjean s’auien presentat desparières e s’auien contradit, se non opausat; que i auie auut objeccions per un costat e inflexibilitat per aute.
Era orde seca “mudatz-vos” balhada per un desconeishut a Jean Valjean, l’auie alarmat, enquiath punt de hèr-lo vier absolut: se credie ja desnishat e descubèrt.
Cosette l’auie calut cedir.
Ambdús auien arribat en carrèr der Òme Armat sense badar boca, abstreigudi cadun ena sua meditacion personau.
Jean Valjean, tant inquiet, que non vedie era tristor de Cosette.
Cosette, tan trista, que non vedie era inquietud de Jean Valjean.
Jean Valjean l’auie ordenat seguir-lo ara Santos, causa que non auie hèt jamès enes sues abséncies anteriores; dilhèu prevedie que non tornarie en carrèr Plumet, e non podie ne tansevolh deishar a Santos darrèr d’eth ne dider-li eth sòn secret, encara que la credie fidèu e segura; mès, dès era sirventa enquiara senhora, era traïcion comence peth curiosèr.
Mès, Santos, coma se siguesse predestinada a servir a Jean Valjean, non ère curiosa.
D’auti paquets aurien auut besonh de mossos, e es mossos son testimònis: auie manat vier un coche ena pòrta deth carrèr Babilonia, e s’auien desplaçat en eth.
Sonque Santos artenhèc empaquetar, damb bèth trebuc, quauqua ròba blanca, vestits, e quauqui objèctes de cabinet.
Cosette non s’auie hèt a vier senon era sua paperèra e eth sòn dorsièr de papèrs.
Jean Valjean, entà profitar-se dera solitud, e amagar era sua desaparicion, non auie volut deishar eth pabalhon deth carrèr Plumet enquia que barrèsse era net, çò qu’auie balhat temps a Cosette entà escríuer era carta a Mario.
Quan arribèren en carrèr der Òme Armat qu’ère net barrada.
S’auien ajaçat silenciosaments.
Era naua cramba ère plaçada en un pati interior; qu’ère un dusau estatge compausat per dues crambes, un minjador e ua codina ath cant deth minjador, e damb un humarau damb un lhet plegable que se destinèc a Santos.
Eth minjador ère, ath còp, recebedor, e separaue es dues crambes; eth quarto auie toti es mòbles de besonh.
Era confiança s’apodère de nosati damb era madeisha facilitat qu’era inquietud, atau ei era natura umana.
A penes arribèc Jean Valjean en carrèr der Òme Armat, amendric era sua ansietat, e s’anèc esbugassant de man en man.
Que i a lòcs tranquils qu’òbren d’ua manèra mecanica sus era amna.
Eth carrèr ère escur, es vesins pacifics; e Jean Valjean sentec coma ua espècia de contagi dera tranquillitat en aqueth carreron der ancian París, tant estret, qu’ère barrat entàs coches per ua biga transversau tenguda per dues estaques; sorda e muda ath miei deth rumor dera ciutat, damb lum crepusculara ath miei deth dia, e incapable d’emocions, entà didè’c atau, entre es sues dues hilères de cases nautes seculares, que se caren coma vielhs.
Que i a en aqueth carrèr un desbrembe silenciós.
Jean Valjean alendèc, donc.
Com podien trapar-lo aquiu?
Eth sòn prumèr ahèr siguec botar era inseparabla ath sòn costat.
Dormic ben.
Se ditz qu’era net conselhe, e se pòt híger que tranquillize.
Londeman se desvelhèc lèu alègre.
En un d’eri se descurbie pera dubertura er unifòrme de garda nacionau de Jean Valjean.
Per çò que hè a Cosette, l’auie manat a Santos que li hèsse a vier un bolhon en sòn quarto, e non se la vedec enquiara tarde.Tàs cinc dera tarde, Santos, qu’anaue e venguie fòrça ocupada enes sòns ahèrs, botèc ena taula deth minjador ua rostida hereda d’audèth, que Cosette consentic guardar per deferéncia entà sa pair.
Hèt aquerò, Cosette, damb era desencusa d’un mau de cap persistent, auie balhat es bones nets a Jean Valjean e s’auie embarrat ena sua cramba.
Jean Valjean s’auie avalat ua ala damb talents, e caladi es codes sus era taula, en tot padegar-se de man en man, anaue aquerint seguretat.
Mentre que hège aguesta sòbria minjada, auie entenut confusaments dus o tres còps eth quequejadís de Santos, que li didie:
Senhor, que i a sarabat; son en tot combàter enes carrèrs.
Mès, absorbit enes sues combinacions interiores, non n’auie hèt cabau; o mielhor dit, non ac auie entenut.
Se lheuèc e comencèc a passejar dera pòrta enquiara hièstra e dera hièstra enquiara pòrta, cada còp mès tranquil.
Damb era cauma anaue vient ena sua imaginacion Cosette, qu’ère eth sòn solet pensament.
Non perque l’enquimerèsse aqueth mau de cap, crisi nerviosa de pòca importància, desengust de joena, broma d’un moment, que se tardarie un o dus dies, senon perque pensaue en avier e coma tostemp, pensaue damb doçor, e non vedie cap obstacle entà qu’era vida erosa seguisse eth sòn camin.
A determinades ores tot que pòt èster possible; en d’autes, tot semble facil.
Jean Valjean trauessaue ua d’aguestes ores, que sòlen vier dempús de moments tristi, coma eth dia dempús dera net, per çò d’aguesta lei de succession e de contrast qu’ei ena esséncia madeisha dera natura, e qu’es òmes superficiaus criden antitèsi.
En aqueth pacific carrèr que s’auie refugiat, Jean Valjean deishaue anar tot aquerò que l’auie trebolat pendent un temps.
Dera madeisha manèra qu’auie vist fòrça tenèbres, començaue ara a desnishar un shinhau de lum.
Eth hèt d’auer abandonat eth carrèr Plumet sense cap de trebuc, qu’ère un bon pas.
Dilhèu serie convenent gésser pendent bèth temps e vier en Londres.
Plan, donc, i anarie; pr’amor que l’ère parièr estar-se en França o en Anglatèrra, tant qu’auesse ath sòn costat a Cosette.
Cosette qu’ère era sua patria; qu’ère pro entara sua felicitat: era idia de qué eth non siguesse pro entara felicitat de Cosette, que l’auie assautat pendent bèth temps, estant era sua malajadilha, ne tansevolhe l’acodie ara.
Qu’ère, podem díder, en collapsus des sòns passadi dolors; en plen optimisme.
En estar-se Cosette ath sòn costat li semblaue èster eth madeish, efècte optic que toti an experimentat.
Apraiaue damb tota facilitat era partida entà Anglatèrra damb Cosette; vedie qu’era sua felicitat se bastie sense saber com, ena perspectiua deth sòn pensament.
Tant que se passejaue d’un costat en aute tot doç, era sua guardada se fixèc en ua causa estranha.
Que vedec ath sòn dauant, en un miralh inclinat qu’ère sus eth bufet, aguestes quate linhes que liegec perfèctaments: “Estimat mèn: Ai!, eth mèn pair vò que partim de seguit.
Seram aguesta net en carrèr der Òme Armat, numèro 7.
Laguens de ueit dies partiram entà Londres.
Cosette, 4 de junh.” Jean Valjean s’arturèc estalabordit.
Cosette, en arribar, auie botat eth dorsièr de papèrs sus eth bufet dauant deth miralh, e en ua dolorosa agonia, l’auie desbrembat, sense encuedar- se’n de qué lo deishaue dubèrt precisaments pera huelha deth papèr secant qu’auie tengut entà secar era carta qu’auie balhat ar aprendís que rondaue peth carrèr Plumet.
Çò escrit auie quedat mercat en aqueth papèr secant.
Eth miralh reflectie era escritura.
Qu’ère çò que se cride en geometria era imatge simetrica: de tau sòrta qu’era escritura ath revés sus eth papèr apareish ath dret en miralh: atau, Jean Valjean auie ath sòn dauant era carta escrita era vesilha, per Cosette, a Mario.
Aquerò qu’ère ua causa plan simpla, mès fòrça terribla.
Jean Valjean se filèc de cap ath miralh, liegec es quate linhes, mès que non s’ac credec: li semblaue que se li presentauen ena lum deth deliri; qu’ère ua allucinacion, ua causa impossibla, que non existie.
Pòc a pòc anèc precisant-se era sua percepcion; guardèc eth dorsièr de Cosette, e li venguec eth sentiment dera realitat.
Lo cuelhec e didec: “Aciu s’està era encausa.” Examinèc convulsiuaments es tres linhes mercades en papèr secant; mès es letres escrites ath revés hègen uns chimarratges confusi, e non les podec liéger.
Alavetz se didec: “Aquerò non signifique arren; non i a aciu arren escrit.” E alendèc prigondaments damb indicibla alegria.
Qui non a auut aguesti moments de pèga esperança en moments terribles?
Era amna non s’autrege ara desesperacion sense auer agotat abans totes es illusions.
Qu’auie eth dorsièr ena man e lo contemplaue, en un estat de pèga estupiditat, lèu prèst a arrir-se’n dera allucinacion qu’auie estat victima.
De ressabuda era sua vista queiguec sus eth miralh, e se li presentèc de nauèth era vision.
Es quate linhes damb ua claretat inexorabla.
Aguest còp non ère ja ua illusion optica; era reincidéncia d’ua vision qu’ei ua realitat; qu’ère ua causa paupabla era escritura reflectida invèrsaments peth miralh.
Ac comprenec tot.
Jean Valjean s’aclapèc; deishèc quèir eth dorsièr e s’emparèc en vielh fautulh, ath cant deth bufet, damb eth cap clin, era vista trebla, hòraviat.
Se didec alavetz qu’aquerò ère evident, qu’era lum deth mon s’auie esclipsat entà tostemp, que Cosette auie escrit aquerò entà quauqu’un, e entenec qu’era sua amna hège ath miei des tenèbres un bram sord.
Anatz a trèir-li ath leon eth gosset qu’a ena sua gabia!
Causa estranha!
En aqueth moment Mario non auie recebut encara era carta de Cosette, e eth traïdor edart l’ac auie autrejat ja a Jean Valjean.
Jean Valjean non auie estat vençut enquia alavetz per cap des pròves passades.
S’auie vist sometut a pròves terribles; eth malastre qu’auie estat prodig damb eth; era ferocitat dera sòrt, armada damb totes es resvenges e damb toti es mensprètzi sociaus, l’auie hèt era sua victima acarnint-se en eth.
Era sua consciéncia aguerrida en toti es assauts possibles dera adversitat, semblaue inaccessibla.
Mès ara, quinsevolh qu’auesse vist eth sòn interior aurie pogut assegurar que dequeiguie.
Se passaue que de totes es tortures qu’auie patit en aqueth long interrogatòri que li hège eth destin, aguesta qu’ère era mès terribla.
Jamès auie sentut un torment parièr.
Tota era sensibilitat latenta s’esmoiguie en sòn interior.
Anaue sentent coma eth batèc d’ua fibra desconeishuda.
A!, era pròva suprèma, o mielhor dit, era soleta pròva, qu’ei era pèrta der èsser estimat.
Eth praube ancian non estimaue cèrtaments a Cosette senon coma un pair; mès segontes auem dit ja, en aquera paternitat i auie introdusit toti es amors, era solitud dera sua vida: estimaue a Cosette coma hilha, coma mair, coma fraia; e coma que non auie auut jamès ne aimanta ne esposa; coma qu’era natura ei un creditor que non accèpte cap desencusa, aguest sentiment, eth mès de besonh de toti, s’auie barrejat damb es auti, vagaments, sense saber-se’n, blos, damb tota era puretat dera ceguetat, espontanèu, celestiau, angelicau, divin; mèsalèu coma instint que coma sentiment, e encara mès que coma instint, coma un atractiu imperceptible e invible, mès reau.
Er amor, pròpiaments dit, qu’ère ena sua grana trendesa entà Cosette, coma era mina d’aur ena montanha, tenebrós e vèrge.
Rebrembatz era pintura qu’auem hèt d’aguesta situacion deth còr.
Entre ambdús que non ère possible cap union, ne autanplan era des amnes; e, ça que la, es sòns destins qu’èren entrelaçadi.
Exceptuant a Cosette, ei a díder, ua mainada, JeanValjean non auie ena sua longa vida arren entà estimar.
Es passions e es amors que se succedissen non auien deishat ena sua vida aguestes nuances successiues deth verd, ja clars, ja ombrius que se nòten enes huelhes qu’an passat er iuèrn, e enes òmes qu’an passat es cinquanta ans.
Atau, quan vedec que tot s’auie acabat, que se l’escapaue des mans, que s’esguitlaue, que se perdie, qu’ère ua broma, un corrent d’aigua; quan auec dauant des sòns uelhs aguesta evidéncia terribla: “Un aute qu’ei er objècte deth sòn còr, un aute qu’ei eth desir dera sua vida; qu’a eth sòn amor, e jo non sò que sa pair; jo que ja non existisqui”.
Non podec dobtar, quan se didec: “Se’n va dehòra de jo!” Eth dolor qu’experimentèc depassèc es limits de çò de possible.
Auer hèt tot çò que hec entà vier a parar en aquerò!
Entà non èster arren!
Alavetz, coma viem de díder, s’estrementic de cap a pès, en tot revoutar-se: sentec enquiara arraïc des sòns peus que se desvelhaue er egoïsme, qu’eth “jo” quilhaue era sua votz en abisme dera sua conciéncia.
Que i a en.honsaments interiors.
Era certitud dera desesperacion non penetre en òme sense separar e trincar quauqui elements principaus, que son bèth còp er òme madeish.
Eth dolor quan arribe en aguest punt, ditz “que se sauve eth que posque” a totes es fòrces dera consciéncia.
Alavetz se verifiquen es crisis fataus, e pòqui gessen d’eres semblables ada eri madeishi e fòrts en déuer.
Quan se desborde eth limit deth patiment, se desconcèrte, enquia e tot, era vertut mès imperturbabla.
Jean Valjean tornèc a cuélher eth dorsièr, e se convencec de nauèth, estant-se inclinat e coma petrificat sus aqueres quate linhes irrecusables, damb era vista fixa; se formèc en sòn interior ua tau broma, que non semblaue senon que s’esbauçaue tota era sua amna.
Examinèc aquera revelacion, a trauèrs der aument que li prestaue eth deliri, damb ua tranquillitat aparenta e terribla; pr’amor qu’era tranquillitat der òme jamès ei mès espaventosa que quan arribe ena heredor dera estatua.
Mesurèc eth gran pas qu’eth sòn destin auie balhat sense qu’eth ac sospechèsse; se’n brembèc des sòns temors der ostiu anterior tan hòlaments esbugassadi; arreconeishec eth madeish precipici, damb era diferéncia de qué Jean Valjean non ère ja ena arriba senon en hons.
E i auie queigut sense encuedar-se’n.
S’auie amortat tota era lum dera sua vida, mentre eth se pensaue veir eth solei.
Eth sòn instint non trantalhèc un moment.
Amassèc quauques circonstàncies, quauques dates, quauqui rojors e pallitges de Cosette, e se didec: “Qu’ei eth”.
Er endonviament der òme desesperat qu’ei ua sòrta d’arc misteriós que tostemp dar ena diana.
Dès era sua prumèra suposicion demoraue trapar-se damb Mario: non sabie eth sòn nòm, mès lo coneishie e lo trapèc: descurbic claraments ath hons dera implacabla evocacion deth rebrembe, ath desconeishut rondaire deth Luxembourg, ad aqueth miserable cercaire d’amors, ad aqueth vagabond de novèla, ad aqueth pèc, ad aqueth covard, donques qu’ei ua covardia vier a botar es uelhs enes joenes qu’an ath sòn costat un pair que les estime.
Dempús que s’auesse convençut de qué ère eth madeish, Jean Valjean, er òme regenerat, er òme qu’auie trabalhat tant pera sua amna, qu’auie hèt tanti esfòrci entà convertir tota era sua vida, tota era sua misèria e tot eth sòn malastre en amor, campèc ath sòn laguens e vedec un espèctre: er Òdi.
Es grani dolors amien en eri madeishi er aclapament; descoratgen; er òme que penetren sent retirar-se quauqua causa.
Ena joenesa, era sua visita qu’ei lugubra; mès tard, qu’ei sinistra.
Quan era sang ei cauda; quan es peus son neri; quan eth cap ei dret sus eth còs coma era ahlama sus era halha; quan era arròda deth destin a encara lèu tot eth sòn espessor; quan eth còr plen d’amor a encara batècs que pòden renèisher; quan s’a ath dauant temps entà reparar-les; quan encara existissen entada eth totes es hemnes, toti es arridolets, tot er avier e tot er orizon; quan era fòrça dera vida ei completa, s’era desesperacion ei ua causa terribla, qué serà ena vielhesa quan es ans se precipiten cada còp mès esblancossidi en aguesta ora crepusculara que se comencen a descurbir es esteles dera hòssa?
Tant que pensaue en tot aquerò, entrèc Santos.
Jean Valjean se lheuèc, e li preguntèc:
De qui ei aquerò?
Vo’n sabetz?
Santos, estonada, solet podec díder:
Vos shaute?
Jean Valjean responec:
Non m’auetz dit que son en tot combàter?
A!, òc, senhor, contestèc Santos.
Entà Sant Merry.
Que i a movements maquinaus que vien, a maugrat nòste, deth pensament mès prigond.
Solide ar impuls d’un movement d’aguest gènre, que d’eth a penes n’auec consciéncia, Jean Valjean, gessec en carrèr abans des cinc menutes.
Amiaue eth cap descaperat; se seiguec en gradon dera pòrta dera sua casa e se metec a escotar.
Qu’ère ja de nets.
II.- Eth tafurèl enemic des lums.
Guaire temps s’estèc atau?
Quines sigueren es ondulacions d’aquera tragica meditacion?
S’encoratgèc o s’estèc aclapat?
S’auie acorbaishat peth dolor enquiar esbauç?
Podie lheuar-se encara e emparar-se sus quauqua causa solida ena sua consciéncia?
Ne tansevolhe eth ac aurie pogut díder probablaments.
Eth carrèr ère desèrt.
Quauqui vesins inquiets que tornauen ara prèssa entàs sues cases a penes lo vederen.
Enes moments de perilh, cadun guarde solet entada eth.
Er alugaire de fanaus venguec, coma tostemp, a alugar eth fanau qu’ère plaçat precisaments dauant dera pòrta numèro 7, e se n’anèc.
Qui auesse campat a Jean Valjean, en aquera ombra, non l’aurie creigut viu.
Qu’ère seigut en gradon dera pòrta, immobil coma ua estatua de gèu, donques qu’ena desesperacion i a ua cèrta congelacion.
S’entenie eth tòc de tòcasenh e quauqui rumors tempestuosi.
Ath miei d’aguestes convulsions dera campana que se barrejaue damb era revòuta, eth relòtge de Sant Pau toquèc es onze grèuments, sense prèssa, pr’amor qu’eth tòc de tòcasenh ei er òme, era ora qu’ei Diu.
Eth son deth relòtge non costèc cap efècte en Jean Valjean; non se botgèc.
Mès ara seguida entenec ua violenta detonacion peth cant des Mercats; ath cap d’ua estona la seguic ua auta encara mès violenta: qu’ère probablaments er atac ara barralha deth carrèr dera Chanvrerie, que segontes auem vist, siguec refusat per Mario.
En enténer aguestes dues detonacions, qu’era sua furia semblaue aumentada per estupor dera net, Jean Valjean tremolèc; se lheuèc guardant entath costat qu’auien vengut es detonacions, e dempús queiguec sus eth gradon, crotzèc es braci e joquèc tot doç eth cap enquiath pièch.
Alavetz seguic eth sòn tenebrós dialòg damb eth madeish.
Còp sec, lheuèc es uelhs, quauquarrés venguie peth carrèr; entenie es passi fòrça apròp; guardèc era lum deth fanau, e peth costat deth carrèr que va entàs archius, descurbic ua figura, livida, alègra e joena.
Gavroche venguie d’entrar en carrèr der Òme Armat.
Venguie guardant entà naut, coma cercant quauquarren.
Vedie perfèctaments a Jean Valjean, mès que non ne hège cas d’eth.
Gavroche, dempús de guardar entà naut, guardaue en sòler; caminaue de punta, tocant es pòrtes e es hièstres der embaish: totes qu’èren barradas damb clau e barrolh.
Dempús d’auer reconeishut cinc o sies pòrtes barrades d’aguesta sòrta, eth tafurèl arroncilhèc es espatles e didec:
Redena!
E tornèc a guardar entà naut.
Jean Valjean, qu’un moment abans, en aquera situacion que s’estaue, non aurie preguntat ne responut ad arrés, se sentec irresistiblaments ahiscat a parlar ad aqueth gojatet.
Mainatge, li didec, qué te cau?
Jean Valjean metec era man ena pòcha e treiguec ua moneda de cinc francs.
Mès Gavroche qu’apertenguie ara familha des nevères, e que passaue en un viraments de uelhs d’un gèst en aute, acabaue de cuélher ua pèira.
Qu’auie vist eth fanau.
Tè!, didec.
Encara auetz aciu fanaus; qu’ètz fòrça arreculadi, amics.
Aquerò qu’ei un desorde.
Trinca-me aguest fanau.
E li lancèc era pèira, queiguent es veires damb tan tarrabastalh, qu’es vesins, amagadi darrèr des ridèus dera casa deth dauant, cridèren:
Que ja ei aciu eth nauanta tres!
Eth fanau oscillèc violentaments, e s’amortèc: eth carrèr restèc deth tot ena escurina.
Atau ei, vielh carrèr, didec Gavroche; cala-te era casqueta de dormir.
E, en tot virar-se entà Jean Valjean: Com cridatz ad aguest monument gigantesc qu’auetz ath finau deth carrèr?
Es archius, non ei atau?
Me mancauen quauqui tròci d’aguestes colomnes bestiaus entà hèr ua barralha.
Jean Valjean s’apressèc a Gavroche.
Praubet!, didec a mieja votz, e parlant damb eth madeish: qu’a hame.
E li botèc era moneda de cinc francs ena man.
Gavroche lheuèc es uelhs estonat dera magnitud d’aquera moneda; la guardèc ena escurina e lo miralhèc era sua blancor.
Ciutadan, que me shaute mès trincar es fanaus.
As mair?, li preguntèc Jean Valjean.
Gavroche responec:
Dilhèu mès que vos.
Plan, donc, didec Jean Valjean, sauva aguesti sòs entà ta mair.
Gavroche se sentec esmoigut.
Ath delà se n’auie encuedat de qué er òme que li parlaue non amiaue chapèu, e aquerò l’inspiraue confiança.
De vertat non ei aquerò entà que non trinca fanaus?
Trinca tot çò que volgues.
Qu’ètz tot un òme, didec Gavroche.
E se sauvèc eth napoleon ena pòcha.
En aumentar-se de man en man era sua confiança, preguntèc:
Demoratz en aguest carrèr?
Per qué?
Me poiríetz mostrar-me eth numèro 7?
Entà qué vòs saber eth numèro 7?
Eth gojat s’arturèc; cranhèc auer parlat massa, e se metec es dits entre es peus, limitant-se a respóner:
Entà sabè’c.
Ua sobta idia trauessèc era ment de Jean Valjean: era angónia qu’a moments de luciditat.
En tot dirigir-se ath tafurèl li didec:
Ès tu que se hè a vier ua carta que sò en tot demorar?
Vos?, didec Gavroche.
Non ètz ua hemna.
Era carta qu’ei entara senhoreta Cosette; non ei vertat?
Cosette?, gasulhèc Gavroche.
Balha-la-me.
Alavetz deuetz saber que vengui dera barralha?
Plan que òc, didec Jean Valjean.
Gavroche metec era man en ua des sues pòches, e treiguec un papèr damb quate plecs.
Dempús hec ua salutacion militara.
Per çò que hè ath comunicat, didec, que ven deth govèrn provisionau.
Balha-la-me, didec Jean Valjean.
Gavroche auie eth papèr ena man per desssús deth sòn cap.
Nosati lutam, mès respectam eth sèxe.
Balha-la-me.
Reauments, seguic Gavroche, me semblatz un bon òme.
Balha-la-me rapid.
Cuelhetz!
E l’autregèc eth papèr a Jean Valjean.
Gavroche se quedèc plan satisfèt dempús d’auer endonviat aguest jòc de paraules.
Jean Valjean higec:
Mos cau amiar era responsa entà Sant Merry?
Que haríetz alavetz un pan coma ues òsties.
Bona net, ciutadan.
E dit aquerò partic, o mielhor dit, volèc coma un audèth escapat, entath lòc qu’auie vengut.
Se calèc ena escurina coma se se hesse en era un trauc damb era regda rapiditat d’un projectil.
Qu’ère Gavroche que passaue peth carrèr de Chaume.
III.- A on se veirà çò que se passèc tant que dormien Cosette e Santos.
Jean Valjean entrèc ena sua casa damb era carta de Mario.
Pugèc era escala a paupes, satisfèt des tenèbres, coma un ihon qu’amie ja era sua presa, dauric e barrèc doçaments era pòrta, parèc era aurelha entà veir se s’entenie bèth bronit, s’assegurèc de qué, segontes es aparences, Cosette e Santos dormien, despenèc tres o quate aluquets abans d’alugar era lum, autant li tremolaue era man!, donques que i auie quauquarren de panatòri en çò que venguie de hèr.
Fin finau, aluguèc era candèla, s’emparèc ena taula, despleguèc eth papèr e liegec.
Enes emocions violentes, non se lieg, se hè a cuélher, entà didè’c atau, eth papèr; se sarre coma a ua victima, se cache, se li clauen es ungles dera colèra o dera alegria; se cor enquiath finau, se saute eth començament, era atencion ei febrila; compren en conjunt, pòc mès o mens, çò d’essenciau; s’apodere d’un punt, e tot çò d’aute desapareish.
Ena carta de Mario a Cosette, Jean Valjean non vedec qu’aquerò: “…
Morisqui; quan lieges aquerò, era mia amna serà ath tòn costat.” En liéger aguestes dues linhes sentec un enlusernament orrible; se quedèc un moment coma estonat deth cambiament d’emocion que se verificaue en eth; guardaue era carta de Mario damb ua sòrta d’estonament embriagador; qu’auie dauant des sòns uelhs aguest esplendor, era mòrt der èsser qu’auie en òdi.
Balhèc un fòrt sorriscle interior d’alegria.
Tot s’auie acabat.
Eth finau arribaue mès lèu de çò que se demoraue.
Er èsser que botaue un obstacle ath sòn destin despareishie, e despareishie per eth madeish, liuraments, de bon voler, sense qu’eth auesse hèt arren entà artenhè’c, sense que siguesse eth sòn tòrt “aqueth òme” anaue a morir; dilhèu ja auie mòrt.
Aciu comencèc a reflexionar era sua fèbre.
Jean Valjean se sentec liure; se traparie de nauèth solet damb Cosette; s’acabaue era concurréncia, començaue er avier.
Non li calie hèr que sauvar era carta ena pòcha e Cosette non se’n saberie jamès de çò que l’aurie arribat “ad aqueth òme”.
Aguest òme non pòt escapar-se.
S’encara non ei mòrt, solide que va a morir.
Quina felicitat!” Dempús de dider-se tot aquerò, se metec ombriu; baishèc e piquèc ath portièr.
Ath cap d’ua ora, Jean Valjean gessie vestit de garda nacionau e armat.
Eth portièr auie trapat aisidaments, en vesiat, damb qué completar eth sòn vestit.
Amiaue un fusilh cargat, e ua catochèra plia de cartoches.
Se filèc de cap ath Mercat.
IV.- Er excès d’afogadura de Gavroche.
Mentretant, l’auie arribat ua aventura a Gavroche.
Dempús d’auer acalhauat eth fanau deth carrèr de Chaume, arribèc en de Vieilles-Haudriettes, e en non veir “ua amna” credec qu’ère bona escadença d’entonar ua des sues cançons.
Eth sòn pas, luenh d’arrecular-se damb era cançon, s’esdegaue.
Comencèc, donc, a cantar tant que seguie era hilèra de cases dormides e espaurides, es seguenti vèrsi: Mormolhe un audereth, qu’ager Atala, se n’anèc damb un rus peth maitin.
E pera net ditz qu’eth rus entara sua casa se la hec a vier en coche.
Es sòns uelhs embelinaires qu’an ua angónia capabla de balhar a Orfila vint malaganes.
Encara qu’ei persona qu’en toxicologia non i é qui li tosse.
En guardar es mantilhes d’Inés e Petra, era amna desalada s’embolhèc en eres.
Vai, quini plecs!
Quan er amor lutz entre era ombra, era cara de Dolors pinte de ròses.
Jo èster demori deth jardin d’aguestes ròses eth jardinèr.
Eth mèn còr volant s’escapèc un dia, tant que Joana dauant deth mirlah s’apraiaue.
A on se demore?
Creigui que serà Joana era que l’age.
Ua serena net guardè a ua estela, la comparè damb tu.
Gavroche, ath còp que cantaue, prodigaue era pantomima.
Eth gèst qu’ei er accent dera cançon.
Eth sòn ròstre, inagotable repertòri de masques, hège gèsti mès convulsius e mès fantastics qu’es boques d’ua tela trincada, en un gran vent.
Malerosaments, coma qu’ère solet e ère de nets, non ère ne vist ne visible.
Que i a moltes d’aguestes riqueses complètaments perdudes.
De pic s’arturèc.
Braquem era cançon, se didec.
Venguie de distinguir en un uet d’ua pòrta-cochera çò que se cride en pintura un grop, ei a díder, un èsser e ua causa; era causa ère un carriòt de man, e er èsser un auvernhés que dormie ath laguens.
Es braci deth carriòt èren apuadi en solèr, e eth cap der auvernhés ena taula deth carriòt.
Auie eth còs arropit en aqueth plan inclinat, tocant eth tèrra damb es pès.
Gavroche, damb era experiéncia qu’auie des causes d’aguest mon, se’n sabèc qu’ère un embriac.
Que deuie èster, plan, quauque mosso de cantoada qu’auie begut massa, e dormie tanben massa.
Aquiu se ve, didec Gavroche, entà que servissen es nets d’ostiu.
Que s’auie alugat de ressabuda era sua inteligéncia damb aguesta idia: “Aguest carriòt que harà plan bon servici ena nòsta barralha.” Er auvernhés roncaue.
Gavroche treiguec suauments eth carriòt peth darrèr, e ar auvernhés peth dauant, ei a díder, pes pès, e en ua menuta, er òme imperturbable, ère estirat en solèr.
Eth carriòt qu’ère liure.
Gavroche, acostumat a hèr cara as situacions imprevistes, amiaue tostemp totes es causes damb eth: metec era man en pòcha, e treiguec un tròç de papèr e ua punta de creion ròi, panat a quauque hustèr, e escriuec: “Republica francesa.
Recebí eth tòn carriòt.” E signèc “Gavroche”.
Hèt aquerò, botèc eth papèr ena pòcha deth justet de velot der auvernhés, que seguie roncant, cuelhec eth carriòt, e partic entath Mercat, empossant eth carriòt ath galaup e damb mina de capitada.
Aquerò qu’ère perilhós, donques qu’ena Imprimaria Reiau i auie un còs de garda.
Gavroche non pensèc en aquerò.
Aquera garda la montauen nacionaus des entorns, que se començauen a desvelhar e a lheuar es caps des lhets de campanha.
Hège ua ora qu’eth coquin metie en barri eth madeish tapatge qu’un abelhard en ua botelha.
Eth cap dera garda l’escotaue, e lo demoraue; qu’ère un òme prudent.
Eth sarabat deth carriòt en rodar, aumplic era mida dera expectacion, e determinèc ath sergent a hèr un reconeishement.
Eth sergent gausèc gésser dehòra deth còs de garda sense hèr cap de bronit.
De pic Gavroche, empossant eth sòn carriòt en moment qu’anaue a desbocar en carrèr de Veilles-Hauriettes, se trapèc cara a cara damb un unifòrme, un chacó, un plumèr e un fusilh.
S’arturèc per dusau viatge.
Tè!, didec, qu’ei eth; bon dia, orde public.
Er estonament de Gavroche qu’ère fòrça brèu e se passaue de seguit.
Tà on vas, brigand?
Ciutadan, didec Gavroche, encara non vos è cridat propietari.
Tà on vas, brigand?
Te demani qu’entà on vas, brigand?
Gavroche responec:
Entà on vas?, entà on vas?, entà on vas, bandit?
Gavroche responec:
Be ne son de lèges aguestes paraules!
Eth sergent calèc era baioneta.
Me dideràs, a tot darrèr, entà on vas, miserable?
As armes!, cridèc eth sergent.
Sauvar-se damb aquerò madeish qu’a estat encausa de perdicion qu’ei plan pròpi des òmes fòrts; Gavroche mesurèc en un virament de uelhs tota era situacion; eth carriòt l’auie comprometut, eth carriòt l’auie de protegir.
En moment qu’eth sergent anaue a quèir sus Gavroche, eth carriòt convertit en projectil, e lançat damb fòrça queiguie sus eth, e en tumar-li ath miei deth vrente, lo tiraue capensús en arriuet, ath còp que se disparaue eth sòn fusilh en aire.
Ath crit deth sergent gesseren ara prèssa es qu’èren en còs de garda; eth tret siguec seguit d’ua descarga ar edart, dempús d’era carguèren es fusilhs, e comencèren de nauèth eth huec.
Se tardèc eth huec ar aire un bon quart d’ora, e aucic quauqui veires.
Mentretant, Gavroche, qu’auie hèt repè corrent, se posèc cinc o sies carrèrs mès enlà, e se seiguec sufocat ena pèira d’ua cantoada des Mainatges Ròis.
Aquiu parèc era aurelha.
Dempús d’auer repausat un moment, se virèc entath lòc a on s’entenie eth huec, lheuèc era man quèrra ara nautada deth nas, e la separèc tres còps entà dauant, en tot picar-se damb era man dreta en cogòt; gèst sobeiran qu’era coquinharia parisenca a condensat tota era ironia francesa, e qu’ei reauments eficaç, donques que s’a tardat miei sègle.
Ua amara reflexion trebolèc aguesta alegria.
S’aumens arribi a temps ena barralha!
Alavetz seguic era sua carrera.
E didec corrent:
A!, A on èra jo?
E tornèc a entonar era sua cançon, passant ara prèssa pes carrèrs, e hòraviant-se enes tenèbres aguesti vèrsi: Mès coma que i a Bastilhes e d’autes presons.
Que visca eth pòble!
E eu se en.honse eth vielh mon, roïnós e lèg.
Carles Diez a partit en veir era arridalha d’aguest pòble qu’unanime li dec un fiulet.
Que servisque d’exemple, e que se hèsque ath nòste gust quan fiulem.
Era alarma deth còs de garda non deishèc d’auer un resultat.
Eth carriòt siguec conquistat, e er embriac hèt presoèr.
Eth prumèr se botèc en ua lenhera; eth dusau siguec dempús perseguit dauant d’un conselh de guèrra coma complice.
Eth ministèri public d’alavetz balhèc espròves en aguestes circonstàncies dera sua infatigabla afogadura pera defensa dera societat.
Que m’a estat impossible refusar es repetides instàncies qu’eth Cavalièr Trelawney, eth Doctor Livesey e d’auti molti senhors m’an hèt entà qu’escriuessa era istorìa complèta e damb totes es circonstàncies dera Isla deth Tresòr.
Me vau, donc, a méter ara òbra en tot condà’c tot, dera alfa enquiara omega, sense deishar-me arren en tintèr, exceptat era determinacion geografica dera isla, e aquerò solet pr’amor que ne sò solide fòrça de qué encara i a en era un tresòr non descubèrt.
Cuelhi era pluma en an de gràcia 17… e hèsqui repè enquiara epòca qu’eth mèn pair auie encara er ostau der “Almirant Benbow”, e enquiath dia que per prumèr viatge venguec a lotjar-se en eth aqueth vielh marinèr de tèsta bronzinada e adobada pes elements, damb era sua grana e visibla creta.
Encara m’en brembi coma s’auesse estat ager: arribèc ena pòrta der ostau estudiant eth sòn aspècte damb tota era atencion, seguit pera sua valisa que un aute amiaue ath sòn darrèr en un carret de man.
Qu’ère un òme naut, fòrt, pesant, damb un mercat color brun, coma d’aueràs.
Era sua trena o coeta enquitranada queiguie sus es espatles dera sua bric neta blòda marina.
Es sues mans encoissinades, esbocinades e plies de cretes mostrauen es extremitats d’ues ungles trincades e neres.
E eth sòn ròstre brun amiaue en ua caròla ua creta grana d’espada, lorda e d’ua color blancosa, e ère livid e repugnant.
Encara me’n brembi quan passejaue era sua guardada escrutaira ath torn deth cubèrt, fiulant mentre examinaue e estarnant-se, de seguit, en aquera anciana cançon marina que tan soent l’entení cantar dempús:
Quan semblèc satisfèt deth sòn examen piquèc ena pòrta damb un petit baston, ua sòrta d’estaca qu’amiaue ena man, e quan acodic eth mèn pair, li demanèc còp sec un veire de ròm.
Dempús de qué l’ac auessen aufrit lo saborèc lenta e pausadament, coma un ancian tastador, en tot saborejar-lo damb delèri e sense deishar de calar alternatiuament era guardada, ja enes arròques, ja ena ensenha der ostau.
Molti parroquians, patron?
Non, li responec eth mèn pair, pòca clientèla, çò qu’ei fòrça pejor.
Plan, donc, didec eth, alavetz aguesta qu’ei era cabina que me cau.
Que pensi ancorar aciu un temps.
E dempús seguic: jo que sò un òme fòrça simple; tot çò que me cau ei ròm, ueus e heda e aquera nautada que se ve aquiu pr’amor de campar es embarcacions.
Voletz saber se com m’auetz de cridar?, cridatz-me Capitan.
En díder aquerò lancèc tres o quate monedes d’aur en lumedan e higec damb un ton de vantaria e ua guardada tant orgulhosa coma era d’un vertadèr Capitan: avertitz-me quan s’acabe aquerò!
E era vertat ei que, encara qu’era sua vestimenta non predispausaue a favor sòn, e encara mens eth sòn lenguatge rude, non auie en absolut era mina d’un trufaire, senon que mèsalèu se retiraue a un marinèr, a un mèstre d’embarcacion acostumat a que se l’aubedisse coma Capitan.
Eth gojat qu’amiaue eth carret mos referic qu’era pòsta o car de corrèu l’auie deishat era vesilha peth maitin en ostau deth “Royal George”, qu’aquiu s’informèc de quini ostaus i auie ath long dera còsta, e qu’en auer entenut segurament boni infòrmes deth nòste, e auent-se descrit coma de pòca concurréncia, l’auie alistat preferenciaument per dauant des auti, entara sua residéncia.
Aquerò siguec tot çò que podérem saber sus eth nòste òste.
Eth Capitan ère normaument un òme de pòques paraules.
Se passaue tot eth dia, o vagant pes arribes dera caleta, o per dessús des arròques, damb un telescòpi long o alongavistes marin.
Pes nets se botaue en un cornèr dera sala, apròp deth huec e se tenguie a béuer ròm e aigua damb totes es sues fòrces.
Era màger part des viatges non volie respóner quan se li parlaue: se contentaue damb tachar sus eth que li dirigie era paraula ua guardada rapida e capinauta, e deishaue escapar deth sòn nas ua bohada que formaue ena atmosfèra, près dera sua cara, ua broma de bugàs espés.
Es dera casa e es nòsti amics e clients ordinaris lèu arribèrem ena conclusion de non hèr-li cabau.
Dia darrèr dia, quan arribaue en ostau, tornant des sues vagabondes excursions, preguntaue invariablament se non s’auien vist marinèrs que trauessèssen eth camin.
Ara prumeria mos semblèc qu’era manca de camarades que li hessen companhia ère çò que l’obligaue a hèr aguesta constanta pregunta; dempús vedérem que çò que sajaue de hèr ère evitar- les.
Quan quauque marinèr s’arturaue en ostau, coma ac hègen alavetz e ac hèn encara es que seguissen eth camin dera còsta entà Bristol, eth Capitan l’examinaue a trauèrs des cortines dera pòrta, abans d’entrar ena sala, e ja se sabie que, quan se presentaue eth tau concurrent, eth s’estaue invariablament mut coma ua carpa.
Entà jo, totun, non i auie guaire mistèri ne secret enes sues alarmes, qu’en eres auia jo ua cèrta participacion.
Un dia m’auie cridat a despart e sigillosament m’auie prometut balhar-me ua pèça de quate pennys eth prumèr dia de cada mes damb era soleta condicion de qué siguessa ara demora, e l’avertissa, en madeish moment que desnishèssa era aparicion “d’un marinèr damb ua soleta cama”.
Soent, ça que la, quan eth dia prumèr deth mes anaua jo a reclamar era mia sodada prometuda, non me balhaue mès responsa qu’era acostumada e formidabla bohada deth nas e tachar es sòns uelhs anujadi enes mèns, en tot obligar-me a baishar-les.
Que me serie impossible condar enquia quin punt aguest demorat personatge trebolaue e entristie eth mèn sòn.
Pendent es nets tempestuoses, quan eth vent hège estrementir es quate cantons dera nòsta casa e quan era marèa bramaue lançant es sues ondades ath long dera caleta e sus es abruptes malhs, jo lo vedia apareisher-me en sauneis de mil manères desparières e damb mil expressions diaboliques.
Ja ère era cama bracada enquiath jolh, ja desarticulada dera anca; ja se m’apareishie coma ua espècia de creatura monstruosa que jamès auie auut qu’ua soleta cama, e aguesta d’ua forma indescriptibla.
En d’autes escadences lo vedia sautar e córrer e perseguir-me pes trencades e barralhes, çò que constituie, cèrtament, eth pejor de toti es mèns mausòns.
Qu’ei vertat, donc, que jo pagaua a fòrça naut prètz era mia prauba sodada mensuau de quate pennys, damb aqueres visions abominables.
Mès s’ei vertat que tau ère eth mèn terror a prepaus deth marinèr d’ua soleta cama, tanben ei vertat que, per çò que hè ath Capitan madeish, l’auia jo mens pòur que quinsevolh aute des que lo coneishien.
Que i auie bèra net que se permetie cuélher fòrça mès ròm qu’eth que rasonablament podie tolerar eth sòn cap.
Alavetz se lo vedie sèir e entonar es sues sauvatges e pervèrses cançons marinères que ja arrés ne hège cabau.
Mès a viatges se l’acodie demanar veires entà toti e forçaue ath sòn timid e tremolós auditòri a escotar es sues patibulàrias istòries o a formar un còr entàs sues sinistres cançons.
Soent entenia jo ara casa sancera estrementir-se damb aqueth estriuet:
A viatges picaue bruscament damb era sua encoissinada man sus era taula pr’amor de hèr carar as assistents; d’auti còps, se deishaue anar entà ua exaltacion de colèra sauvatge dauant dera mendre pregunta e en d’autes circonstàncies li costaue eth madeish efècte eth hèt de qué arrés se li dirigisse, pr’amor que didie qu’era concurréncia non ère atentiua ara sua narracion.
De cap des manères aurie eth permetut que cap amna neishuda auesse abandonat er ostau enquia que, en tot senter-se ja totafèt embriac e somnolent eth madeish, se n’anaue trantalhant a estirar-se sus era sua jaça.
Es sòns condes e narracions ère çò qu’ara gent l’espaurie mès que tot.
Qu’èren istòries òrres, plan; istòries de penjadi, castigs barbars coma eth cridat “passeg pera taula”e temeroses tempèstes en mar e eth Pas de Tortugues e sauvatges hètes e abruptes paratges en Mar Caribe e en tèrra fèrma.
Segons es sues narracions deuec passar era vida sancera entre es òmes mès pervèrsi que Diu a permetut que crotzen es mars; e eth lenguatge que tenguie entà condar totes es sues istòries desengustaue ad aqueth auditòri de campanhards, lèu tant coma es crims espaventosi que descriuie en eth.
Era gent comencèren a auer-li ua pòur atròça, mès, de man en man, segons posqui jo ara brembar-me’n, ja començaue a agradar-les era sua preséncia.
Pr’amor que, de vertat, eth Capitan ère ua hònt de precioses emocions, ath miei d’aquera quieta e tranquilla vida deth camp.
Quauqui uns des mès joeni des nòsti vesins non l’estauviauen ja era sua admiracion, en tot cridar-lo coma un vertadèr lop marin, un tiburon legitim e d’auti nòms parièrs, en tot híger qu’òmes dera sua classa son precisament es que hèn qu’eth nòm d’Anglatèrra sigue temut e respectat sus er ocean.
Mès tanben, de bèra manèra, non deishaue de hèr-mos a vier de man en man era roïna; pr’amor qu’era sua estança s’alongaue ena nòsta casa de setmana en setmana, e dempús d’un mes darrèr der aute, ja es monedes d’aur qu’auien estat mès que desirades, sense qu’eth mèn pair auesse era animositat de persutar massa entà que renauisse era sua exibicion, non arribauen.
Se bèth còp se permetie indicar bèra causa, eth Capitan rebohaue peth trauc deth sòn nas d’ua manèra tan formidabla que lèu se podie díder que bramaue e damb era sua herotja guardada hège enlà ath mèn pair dera cramba.
Jo que lo vedí, soent, dempús de taus repotecs, retortilhar-se es mans desesperadament e ne sò segur de qué, er engüeg e eth terror en que se dividien era sua existéncia contribuiren de manèra grana a accelerar era sua anticipada e malerosa mòrt.
Pendent tot eth temps que s’estèc entre nosati eth Capitan non hec eth mendre cambi ena sua vestimenta, se non siguesse un còp que se crompèc un parelh de mieges, en tot profitar eth pas, per edart, d’un quincalhèr.
En auer-se queigut ua des ales deth sòn chapèu, non se tenguec a botar en sòn primitiu lòc aqueth pendolh qu’ère entada eth ua grana moléstia, mès que mès, quan hège vent.
Me’n brembi encara dera sua miserabla aparença deth sòn gipon qu’adobaue, eth en persona, naut en sòn quarto e que, abans de morir, non ère ja ua auta causa que pedaci.
Jamès escriuec ne recebec cap carta, ne se dignaue parlar ad arrés que non siguesse as vesins qu’eth coneishie coma taus, e enquia e tot ad aguesti ac hège solet quan borien en sòn cap es esperits deth ròm.
Per çò d’eth gran còfre d’a bòrd, degun de nosati auie artenhut veder-lo dubèrt.
Sonque un viatge patic un vertadèr anuèg, que se passèc pòc abans deth sòn trist finau, en temps qu’era santat deth mèn pair ja queiguie per un penent, qu’acabèc per hèr-lo-se a vier ena hòssa.
Eth Doctor Livesey venguec un còp damb un cèrt retard, pera tarde, damb era fin de veir ath sòn malaut; cuelhec ua leugèra parva que l’aufric era mia mair e entrèc de seguit ena sala, entà humar-se un cigar, mentre l’amiauen eth sòn shivau des deth pòble, pr’amor qu’en ostau non auíem lòc entà bèsties ne cavalaries.
Jo venguí ath sòn darrèr e me’n brembi d’auer vist eth contrast qu’aufric as mèns uelhs aqueth Doctor fin e elegant, de cabeladura empovassada, tan blanca coma era nhèu, de plan viui uelhs neri e manères agradiues e amables, damb aqueri pòcvaus deth camp; e mès que mès damb eth lord, enòrme e repugnant espantaudèths de pirata deth nòste ostau, que se vedie seigut en sòn cornèr de costum, pro auançat ja en aquera ora ena sua embriaguesa diadèra, e recargant es sòns braci musculosi sus era taula.
Còp sec eth nòste òste comencèc a cantar era cançon:
Son quinze, jo, a!, a!
Ara prumeria m’auia jo imaginat qu’eth còfre deth mòrt qu’eth cantaue ère probablament aquera gran mala sua que sauvaue naut en sòn quarto de dauant dera casa, e aguest pensament non auie deishat de barrejar-se confusament enes mèns mausòns damb era figura deth demorat marinèr d’ua soleta cama.
Mès quan arribèc çò qu’ara condi, ja toti auíem deishat d’autrejar era mès petita atencion ar estranh cant deth nòste òme que, damb era excepcion deth Doctor Levesey, non ère ja nau entad arrés.
Que podí veir, totun, qu’ath Doctor non li costaue cap efècte agradiu, donques que lo vedí tachar es uelhs pendent un moment, damb ua mina de gran desengust, entath Capitan, abans de començar ua convèrsa damb eth vielh Taylor, eth jardinèr, ua naua garison entàs afeccions reumatiques.
Mentretant, eth Capitan semblaue alegrar-se dera sua pròpria musica, d’ua manèra graduau, enquia qu’acabèc fotent un còp damb era man sus era taula d’aquera manèra brusca e autoritària que toti nosati sabíem pro ben que volie díder: “Silenci!” Totes es votzes carèren ath còp, coma per encantament, exceptat era deth Doctor Livesey que seguic parlant imperturbable clara e agradiuament, interromput solet pes vigoroses shurlades que hège ath sòn cigar cada dues o tres paraules.
Eth Capitan lo guardèc fixament pendent un moment, tornèc a picar sus era taula, li fotèc ua naua guardada mès terribla encara, e acabèc per cridar, damb un vulgar e grossièr renec:
Silenci, aquiu, es der entre-pònt!
Non vos responerè a vos qu’ua causa, didec eth Doctor, e ei que se seguitz beuent ròm coma enquia ara, lèu eth mon se veirà liure d’ua ben hastigosa mala bèstia.
Que serie inutil sajar de descríuer era furia que s’apoderèc deth vielh en escotar aquerò.
Se metec de pès en un bot, treiguec e dauric un cotèth marin de gran mida e balancejant- lo dubèrt sus eth paumet dera man menaçaue clauar ath Doctor contra era paret.
Eth Doctor non hec eth mès leugèr movement.
Li tornèc a parlar de nauèth, madeish qu’abans, per dessús des sues espatles e damb eth madeish ton de votz, encara qu’un shinhau mès naut pr’amor de qu’ac entenessen toti es assistents, mès damb era mès perfècta cauma e serenitat:
I auec dempús un combat de guardades entre es dus, mès lèu eth Capitan li calèc render- se, sauvèc era sua arma e tornèc en sòn sèti romegant coma un gosset qu’a estat nhacat.
E ara amic, seguic eth Doctor, deth moment que me cònste era preséncia d’un òme coma vos en mèn districte, podetz èster segur de qué ne de dia ne de nets vos deisharàn de uelh.
Jo que non sò solet un mètge, sò tanben un magistrat; atau, donc, se m’arribe a jo era quèisha mès insignificanta contra vos, encara que non sigue mès que per un trait de grossieretat coma eth d’guesta net, ja saberè cuélher es mesures avientes entà que vos agarren e vos hèsquen enlà deth país.
Que ja ei pro damb aquerò.
Ara seguida arribèc ena pòrta era cavaladura, e eth Doctor Livesey partic en era de seguit.
Mès eth Capitan s’estèc pacific aquera net e enquia e tot moltes autes des nets que vengueren.
Pòc temps dempús de çò condat en capitol precedent, arribèc eth prumèr des eveniments misteriosi que mos desliurèren, fin finau, deth Capitan, encara que non des sòns negòcis, coma lèu ac veiràn es que seguisquen liegent.
Corrie, alavetz, un iuèrn cru e hered, damb longues e terribles gelades, e granes tronades.
Eth mèn praube pair seguie empejorant de dia en dia, enquiath punt de qué ja se vedie clarament era pòca probabilitat de qué arribèsse a veir ua naua primauera.
Eth maneg der ostau auie queigut totafèt enes mans dera mia mair e enes mies, e ambdús auíem massa causes entà hèr damb eth, entà qu’auéssem temps de parar massa atencion sus eth nòste desagradiu òste.
Qu’ère un hered e desplasent maitin deth mes de Hereuèr (fòrça d’ora encara), era caleta, caperada tota d’arrrosada, apareishie grisa e blancosa, mentre qu’era marèa pujaue, lecant doçament es pèires dera plaja, e eth solei, plan baish encara, a penes tocaue es cims des ticolets e ludie aquiu mès luenh, enes confinhs der ocean.
Eth Capitan s’auie lheuat plan mès d’ora que de costum e s’auie filat de cap ara plaja, damb era sua sòrta de simitarra, penjant jos es pelhòts amples dera sua vielha blòda marina, eth sòn alongavistes dejós deth braç e eth sòn chapèu inclinat entà darrèr sus eth cap.
Encara me semble que veigui era sua respiracion, suspenuda en forma d’ua broma de hum, peth camin qu’anaue recorrent a longues camalhardades, e encara m’en brembi qu’eth darrèr son qu’entení d’eth quan se perdèc darrèr dera gran arròca, siguec ua gran bohada d’indignacion, coma s’encara remenèsse ena sua animositat eth rebrembe desagradiu dera scèna damb eth Doctor Livesey.
Plan, donc, era mia mair ère alavetz damb eth mèn pair ena sua cramba e jo me tenguia a parar era taula entath dinar, mentre tornaue eth Capitan, quan de ressabuda se dauric era pòrta dera sala e entrèc en era un òme que jo non auia vist enquia alavetz.
Qu’ère aguest un individú palle e arraulit, qu’ara sua man quèrra li mancauen dus dits e que, encara qu’amiaue tanben era sua espada ena cintura, non auie, ça que la, er aspècte d’un òme perilhós.
Jo tostemp qu’èra ara demora de marinèrs d’ua soleta cama, o de dues, mès eth que venguie de campar ère entà jo un enigma.
Que non auie era mina d’un vertadèr marinèr e totun aquerò auie en eth sabi pas qué de gent de mar.
Li preguntè, plan que òc, en qué podia servir-lo e eth me responec que desiraue préner un shinhau de ròm, mès a penes gesssí dera sala ara cèrca de çò que me demanaue se seiguec en ua des taules en tot convidar-me a que m’apressèssa ada eth.
Jo me posè en lòc qu’era sua indicacion m’auie cuelhut, amiant ena mia man un tovalhon.
Vene, gojat, me repetic, aprèssa-te un shinhau mès.
Jo hi un pas entada eth.
Qu’ei entath mèn camarada Bill qu’as parat aguesta taula?
Qu’ei aquerò, repliquèc eth, eth mèn camarada Bill madeish pòt èster cridat Capitan, que non.
Qu’a ua creta en ua caròla e ues formes agradiues, plan sues, quan ei embriac.
Coma indicacions, donc… qué mès?…
Te torni a díder qu’eth tòn Capitan a ua creta en ua caròla… e se vòs mès, te diderè qu’aguesta caròla ei era dreta…
A, plan!
Que ja ac auia dit jo…
Atau, donc, eth mèn camarada Bill ei aciu en aguesta casa?
Ara qu’ei per dehòra, li responí jo; ei en tot passejar.
Per a on se n’a anat, gojat?
Senhalè jo alavetz era direccion dera arròca, en tot dider-li qu’eth Capitan non se tardarie en tornar; responí a quauqua auta des sues preguntes e eth alavetz higec:
Era expression dera sua cara, en díder aquerò, non auie arren d’agradiu, e jo auia es mies rasons entà pensar qu’aqueth estranh s’enganhaue, supausant que credessa çò que didie.
Mès, a tot darrèr, pensè qu’aquerò non ère ua causa mia, ath delà que tanpòc ère bric aisit cuélher ua decision.
Eth nauèth vengut se tenguie en tot amagar-se darrèr dera pòrta interiora dera pòrta der ostau, guardant de reuelh ar entorn deth sòn amagader, coma un gat qu’ei ara demora d’un arrat.
Un còp, gessí jo dehòra entath camin, mès eth me manèc vier entà laguens de seguit e coma que non l’aubedia tan lèu coma eth volie, un cambiament brusc e espaventós se formèc en sòn ròstre arraulit, e me repetic era sua orde en tot acompanhar-la d’un renec que me hec sautar.
Tan lèu coma siguí de nauèth laguens, cuelhec eth era sua prumèra actitud, miei amanhagadora, miei burlesca, me hec un copet ena espatla e didec:
Au, gojat, tu qu’ès ua brava persona, sonque t’è volut espaurir de trufaria.
Jo qu’è un hilh dera tua edat, higec, que se te retire fòrça, e t’asseguri que ja ei eth er orgulh deth mèn art.
Mès ua causa importanta entàs gojats ei era disciplina… fòrça disciplina.
Guarda, se bèth còp auesses navegat damb Bill, solide que t’auries quedat aquiu, demorant que te parlèssen per dusau viatge; ja te digui jo que non.
Jamès Bill a obrat de ua auta manèra, ne degun des qu’an navegat damb eth.
Ara plan, que non m’enganhi, aquiu vie eth camarada Bill damb eth sòn alongavistes jos eth braç, benedit sigue eth sòn vielh art que me permet arreconeisher-lo.
Que sigue en ora bona: tu e jo, gojat, anem-mo’n aquiu darrèr, ena sala, e mos amagaram darrèr dera pòrta entà balhar-li a Bill ua petita suspresa, e benedit sigue de nauèth eth sòn art un e mil còps!
En díder aquerò, eth mèn òme arreculèc damb jo entara sala e me botèc ath sòn darrèr, en cornèr, de tau sòrta qu’a ambdús mos amagaue era pòrta dubèrta.
Jo qu’èra reaument espaurit e alarmat, coma se pòt pensar, e s’ahigie moltes causes as mèns temors veir qu’aqueth nau personatge tanpòc ère deth tot tranquil.
A tot darrrèr entrèc eth Capitan, possèc era pòrta ath sòn darrèr, sense guardar a quèrra o dreta, e se n’anèc tot dret, a trauèrs deth quarto, entà on lo demoraue eth dinar.
Alavetz eth mèn òme prononcièc, damb ua votz que me semblèc que s’esforçaue a èster ueda e coma de campana, aguesta soleta paraula:
Bill!
Eth Capitan se virèc rapidament sus es sòns talons e s’acarèc a nosati.
Tot çò qu’auie de brun en sòn ròstre auie despareishut en aqueth moment e enquia e tot eth sòn nas aufrie ua mina de lividesa bluenca.
Qu’auie tota era aparença d’un òme que ve a un espèctre, o ath madeish diable, o bèra causa pejor, s’ei qu’existís, e, credetz-me, sentí pietat d’eth, en veder-lo, en un solet instant, botar-se tan vielh e tan malaut.
Vene aciu, Bill, tu me coneishes ben.
Eth Capitan exclamèc alavetz damb ua sòrta d’alendada penibla:
Black Dog!
Plan que òc, qui auie d’èster senon eth?, repliquèc er aute, començant a senter-se un shinhau mès tranquil.
Black Dog, òc, que, madeish qu’abans, vie aciu, en ostau “Almirant Benbow” entà saludar ath sòn vielh camarada Billy.
A, Bill, Bill, guaires causes auem vist amassa, nosati dus, des dera epòca que perdí aguesti dus “ganchos”!
Pro veigui qu’ès eth madeish, repliquèc Black Dog; qu’as rason, Bill, qu’as rason.Vau a préner un veire de ròm que me harà a vier aguest brave gojat que tan estimi ara; de seguit mos seiram, se tu vòs, e parlaram damb confiança coma dus boni camarades qu’èm.
Quan jo tornè damb eth ròm ja es dus s’auien seigut en cada ua des puntes dera taula qu’anaue a dinar eth Capitan.
Black Dog s’auie quedat mès apròp dera pòrta e se lo vedie seigut de costat, de sòrta que podesse auer un uelh sus eth sòn ancian camarada, e er aute, segons me semblèc, sus era sua retirada liura.
Me didec adiu dempús, en tot ordenar-me que deishèssa era pòrta dubèrta de land en land, e higec:
Arren d’espiar peth trauc deth pan, gojat, comprenes?
Jo non hi arren mès que deishar-les solets e retirar-me ena cantina der establiment.
Pendent long temps, per mès que botè es cinc sentits sajant d’enténer quauquarren de çò que se passaue, arren arribèc enes mies aurelhes senon un rumor vague de convèrsa; mès dempús es votzes se heren mès e mès perceptibles; e ja me siguec possible escotar quauqu’ua des sues paraules, era màger part d’eres, renecs e insoléncies proferides peth Capitan.
Non, non, non!, l’entení proferir, non!, e acabem d’un viatge!
Dempús, d’ua manèra sobta, tot se hec ua terribla explosion de renecs e d’auti bronits temerosi.
Era cagira e era taula rodèren amassa, se seguic un chis-clas d’acèr que tumaue e dempús un crit de dolor: en aguest madeish instant podí veir a Black Dog en plia hujuda e ath Capitan acaçant-lo acarnament: ambdús damb es sues espades desgainades e eth prumèr d’eri, vessant abondosa sang dera sua espatla quèrra.
Precisament en arribar ena pòrta, eth Capitan descarguèc sus eth hujutiu un darrèr e terrible còp d’espada que damb eth sense dobte l’aurie dubèrt enquiara mesola, se non auesse estramundat era sua arma damb era ensenha deth nòste ostau que siguec era que recebec eth còp, qu’eth sòn senhau ei aisit de veir, encara aué, en lumedan deth nòste “Almirant Benbow” ena part de baish.
Aqueth còp que siguec eth darrèr dera luta.
Un viatge dehòra, e sus eth camin public, Black Dog, a despièt dera sua herida, semblèc díder, damb ua prèssa meravilhosa, “cames, ajudatz-me” e en mieja menuta lo vedérem desparéisher darrèr deth cim deth ticolet pròche.
Eth Capitan, dera sua part, s’estèc clauat près dera ensenha der establiment coma un òme horaviat.
Ara seguida passèc era sua man sus es sòns uelhs, coma entà assegurar-se’n de qué non soniaue, e de seguit tornèc a entrar ena casa.
Jim, me didec, hè-te a vier ròm!
Ètz herit?, li preguntè.
Ròm!, me repetic, me cau partir d’aciu… ròm!
Corrí a cercar-lo; mès damb era excitación qu’es eveniments m’auien costat, trinquè un veire, barrè era clau, e quan encara èra jo en tot sajar de hèr eth trabalh çò milhor possible, entení eth còp rambalhós e pesant d’ua persona que queiguie ena sala.
Acodí ath mès córrer e me trapè damb eth còs deth Capitan estirat en solèr.
En aqueth instant, era mia mair, que s’auie espaurit pes votzes e rumors dera luta, baishaue corrent era escala entà vier ena mia ajuda.
Entre es dus lheuèrem eth cap deth Capitan, qu’alendaue fòrt e peniblament, mès qu’es sòns uelhs èren barradi e ena sua cara campaue un terrible dolor.
Cèus, cèus sants!
L’amiè eth ròm entà assegurar-me’n d’aquerò e sagè de hèr-lo baishar pera sua gòrja; mès qu’auie es dents terriblament sarradi es uns contra es auti e es sues maishères estauen tan dures coma se siguessen d’acèr.
Que siguec entà nosati, alavetz, un gran aleugeriment veir daurir-se era pòrta e aparéisher eth Doctor Livesey que venguie a tier-li ath mèn pair era visita diadèra.
Ò, Doctor!
Qué podem hèr?
Herit?, didec eth Doctor, que non n’ei!
Aguest òme ven d’auer un atac coma jo l’ac auia pronosticat.
Ara, Mrs Hawkins, corretz entà naut e, s’ei possible, non li digatz ath nòste malaut ua soleta paraula de çò que s’a passat.
Dera mia part, eth mèn déuer ei hèr tot çò que poga entà sauvar era vida tres còps inutila d’aguest òme.
Au, Jim, hè-te a vier ua bacina.
Quan tornè, hènt-me a vier çò que me demanèc, eth Doctor auie ja desnishat er arderós braç deth Capitan, en tot rebussar-li es manges.
Tot eth semblaue pintat damb aguestes figures indelebles que se diboishen en còs es marinèrs e es presoèrs.
Un shinhau mès amont, apròp dera espatla, se vedie un esbòç de cadafalc e penjant en eth un òme enforcat, tot aquerò, sivans me semblèc, executat damb grana adretia e proprietat.
Profetic!
E ara Maese Billy Bones, s’ei aguest eth vòste nòm, vam a veir de quin color ei era vòsta sang.
Jim, higec, te cau pòur era sang?
Non, senhor, li responí.
Plan, donc, repliquèc eth; alavetz, tie-me era bacina.
Agarrèc ara seguida era sua lanceta e damb gran adretia punchèc ua vena.
Ua grana quantitat de sang gessec abans qu’eth Capitan daurisse es uelhs e lancèsse ath sòn entorn ua guardada vaga e embromada.
Arreconeishec dempús ath Doctor que guardèc damb un ròstre impossible d’enganhar; de seguit me guardèc a jo e era mia preséncia semblèc aleugerir-lo un shinhau.
Mès de pic eth sòn dolor cambièc de nauèth; sagèc de lheuar-se eth solet e exclamèc:
A on ei Black Dog?
Aciu que non i a cap Black Dog, li didec eth Doctor, coma non siguesse eth qu’amiatz diboishat sus era espatla.
Qu’auetz seguit beuent ròm e coma ja vos auia dit per auança vos a arribat un atac.
Plan contra era mia volontat m’è vist obligat, per déuer, a ajudar-vos, en tot poder dider-vos que lèu vos è trèt dera hòssa.
E ara Maese Bones…
Aguest que non ei eth mèn nòm, l’interrompec eth.
Qu’ei parièr, repliquèc eth Doctor, ei eth nòm de cèrt filibustèr que jo coneishi e vos cridi a vos damb eth per çò dera sua brevetat.
Ara, au!, hètz un esfòrç.
Jo vos ajudarè, per un viatge, a amiar- vos en lhet.
Entre es dus, e non sense fòrça trabalh, mos apraièrem entà amiar-lo entà naut, en sòn quarto e ajaçar-lo en lhet, qu’en eth deishèc quèir pesadament eth cap sus eth coishin coma se sentesse estavanir-se.
Ara, brembatz-vo’n ben, didec eth Doctor, entà aleugerir era mia consciéncia me cau repetir-vos que, entà vos, ròm e mòrt son dues paraules que signifiquen madeish.
Dit aquerò s’aluenhèc d’aquiu entà vier a veir ath men pair, en tot agarrar-me deth braç entà que venguessa damb eth.
Aquerò que non ei arren, didec dempús de barrar era pòrta ath sòn darrèr.
L’è trèt pro sang entà poder-lo mantier ben, pendent fòrça temps.
Li cau estar-se ua setmana en lhet: aquerò ei çò mens dolent entada eth e entà vosati; mès un nau atac l’amiarà entara mòrt inevitablament.
Tà meddia venguí en quarto deth Capitan en tot hèr-li a vier quauqui refrigerants e medecines.
Lo trapè ajaçat lèu ena madeisha posicion que l’auíem deishat, solet un shinhau mès amont e me semblèc ath còp feble e excitat.
Jim, me didec, tu qu’ès aciu eth solet que vau quauquarren e ja sabes pro ben que jo tostemp è estat brave damb tu.
Jamès è deishat de balhar-te cada mes suenhosament era tua moneda de quate pennys.
Ara, donc, gojatet… guarda… jo que sò fòrça mau, e abandonat de tot eth mon… per çò que, Jim… au… me haràs a vier ara madeish un veire de ròm, vertat?
Eth Doctor… comencè jo.
Mès eth m’interrompec damb ua votz febla encara que coratjosa:
Es mètges que son uns laparasses, didec, e per çò que hè ad aguest d’aciu, vai… non sap arren d’òmes de mar!
Jo que sò estat en lòcs tan cauds coma un caudèr de quitran, damb era mia tripulacion deimada pera fèbre auriòla, e era condemnada tèrra dançant coma se siguesse un mar enes sòns terratrèms.
Qué sap eth Doctor de tèrres coma aguestes?, donques qu’en eres è viscut solet damb ròm, t’ac pòs creir.
Eth ròm qu’a estat entà jo beuenda e aliment, còs e ombra, plan, e s’ara non me balhen era mia racion de ròm, ja non serè senon un praube casco vielh abandonat en ua plaja de sotavent… era mia sang queirà sus tu, Jim, e sus aqueth laparassa de Doctor.
E dempús seguic damb çò madeish pendent bèth temps en tot acompanhà’c damb malediccions; enquia que dempús, cambiant de tactica, seguic en ton planhós:
Guarda, Jim, com se botgen es mèns dits; que ja non les posqui tier mès, ne tier- me a jo… qu’ei qu’en tot aguest benedit dia non è tastat ua soleta gota, ua soleta gota!
Aguest Doctor qu’ei lhòco, me pòs creir.
Se non se m’autrege ara madeish un shinhau de ròm, senti que me vierà era ràbia… que ja me pensi que senti en aguest moment quauqui uns des sòns orrors, quauques ues des sues visions… que sò aquiu vedent ath vielh Flint, en aguest cornèr… aquiu… ath tòn darrèr, tan clar coma era sua imatge viua….
Eth tòn madeish Doctor didec qu’un veire non me harie mau.
Te balharè ua guinèa d’aur per un solet veire, Jim.
Jo vedí qu’eth Capitan se botaue mès e mès enventit e aquerò m’alarmèc per çò deth mèn pair qu’ère mès grèu aqueth dia e li calie tranquillitat.
Ath delà, padegat pes madeishes paraules deth Doctor que me hège rebrembar, encara qu’un shinhau ofensat per aqueth aufriment de suborn, li didí:
Que non me cau es tòns sòs senon es sòs que li deues ath mèn pair.
Quan l’auí amiat eth veire l’agarrèc damb vertadèra ansietat e se lo beuec d’ua glopada.
Ai, ai, ai!
E ara plan, gojat, t’a dit aguest Doctor guaire temps me cau èster ajaçat en aguesta vielha cabina?
Aumens ua setmana, li responí.
Ua mèrda!, cridèc eth, ua setmana!
Aquerò qu’ei impossible.
Pendent aguest temps poirien manar-me eri eth sòn disc nere.
En aguest madeish moment ja es vagabonds aguesti adrecen era sua pròa entà auer-se-les damb jo; vagabonds que saberien sauvar çò qu’agarrèren e que vòlen panar çò que pertanh a un aute.
Vai quina mèrda!
Ei aguesta ua conducta digna de marinèrs?
Mès que sò un pèc.
Jo jamès è degalhat uns sòs mèns, ne les è perdut tanpòc.
Que saberè foter-les un còp mès.
Que non me cau pòur; les deisharè anar un auta repassada e ja les harè virar de direccion, gojat, ja ac veiràs!
Mentre parlaue atau s’auie anat lheuant deth lhet, encara que damb grana dificultat, en tot agarrar-se (qu’ei aguesta era paraula) ena mia espatla damb ua pression tan fòrta que lèu me hec plorar e botjant es sues cames coma se siguessen un pes mòrt.
Es sues paraules que, coma se ve, èren en tot exprimir un pensament actiu e plen de vida contrastauen tristament damb era feblesa dera votz qu’èren prononciades.
Quan s’auec seigut en bòrd deth lhet se posèc un shinhau e dempús gasulhèc:
Abans de qu’auessa hèt arren entà complader-lo, eth auie queigut ja d’esquia, ena sua posicion anteriora, qu’en era s’estèc silenciós pendent ua estona.
Jim, me didec ath finau, as vist aué ad aguest marinèr?
A Black Dog?
Black Dog!
Black Dog qu’ei un pervèrs, mès i a bèth aute pejor que l’obligue a èster-ne.
Ara plan, se non m’ei possible anar-me’n d’aciu, de cap manèra, e se me manen eth disc nere, pensa qu’aquerò qu’eri cerquen ei eth mèn còfre d’a bòrd…
Monta en un shivau… ac haràs, non?…
Jo siguí prumèr pilòt, òc, prumèr pilòt deth vielh Capitant Flint, e sò eth solet que coneish eth lòc vertadèr.
Eth me lo desnishèc en Savannah, quan èra, coma ne sò estat aué, pròche ara mòrt.
Mès qué signifique aquerò deth disc nere, Capitan?, li preguntè.
Aquerò non ei qu’un avertiment, gojat, me responec.
Jo t’ac explicarè s’eri artenhen çò que vòlen.
Mentretant, Jim, està-te ara demora e jo te juri peth mèn aunor que tu seràs eth mèn sòci a parts egales.
Divaguèc encara un shinhau mès, e era sua votz ère cada còp mès e mès febla.
Li balhè, de seguit, era sua medecina, qu’eth shurlèc coma un mainatge, sense hèr era mès leugèra observacion e higec dempús:
Se bèth còp un marinèr a volut drògues, aguest que sò jo ara.
Dempús de díder aquerò queiguec en un sòn prigond, fòrça parièr ar estavaniment, e en aguest estat lo deishè.
Qué ei çò qu’auia d’auer hèt alavetz entà que tot gessesse ben?
Sabi pas.
Dilhèu l’ac auia d’auer condat tot ath Doctor, donques qu’era vertat ei que jo me trapaua en ua angonia mortau cranhent que, aumens, se n’empenaïsse eth Capitan des sues confidéncies e me volesse dar eth viatge.
Mès çò que se passèc siguec qu’eth mèn praube pair moric lèu sobtament aquera net, çò que m’obliguèc a deishar quinsevolh auta causa ath costat.
Era nòsta pena naturau, es visites des vesins, era preparacion deth funerau e tot eth prètzhèt der ostau que calie hèr mentretant, me tengueren tant ocupat qu’a penes auí temps entà brembar-me’n deth Capitan, e encara mens en pensar d’auer- li pòur.
A londeman, me pensi, baishèc eth solet ena sala, prenec es sòns aliments, coma de costum, mès mingèc pòc, e, sivans cranhi, encara màger quantitat de ròm que normaument, pr’amor qu’eth se servic damb era sua pròpria man ena cantina, emmaliciat e bohant peth nas, per çò qu’arrés gausaue contrariar-lo.
Era net vesilha der acogament, eth Capitan ère tant embriac coma tostemp e ère, en vertat, un motiu entà revoutar-se contra eth, en aquera casa calada en dòu e ena desolacion, entener-lo cantar era sua etèrna e òrra cançoneta marina.
Mès aclapadi e tristi coma mos trapàuem, non deishaue de preocupar-mos era idia deth perilh de mòrt qu’ère aqueth òme, e encara mès perque eth Doctor auie estat cridat a fòrça miles de distància dera nòsta casa entà assistir a un nau malaut, e ja non tornèc a èster, solide, a posita dera nòsta man, dempús dera mòrt deth mèn pair.
Qu’è dit qu’eth Capitan ère fèble, e era vertat ei que non solet n’ère, senon que semblaue esbauçar-se cada còp mès en sòrta de remeter-se.
Jo lo vedia pujar e baishar era escala damb agitacion; ja anaue dera sala ena cantina, ja dera cantina ena sala; ja treiguie eth cap pera pòrta exteriora dera casa coma entà alendar er aire salat deth mar, en tot emparar-se enes parets, entà non quèir, e alendant fòrt e ara prèssa coma un òme qu’arribe naut de tot deth penent abrupte d’ua montanha.
Non tornèc a parlar damb jo d’ua manèra especiau, me pensi bravament que se n’auie desbrembat des sues confidéncies, mès eth sòn caractèr s’auie tornat mès mobil e per çò dera sua feblesa de còs, mès violent que jamès.
Mès, totun aquerò, se’n hège mens des concurrents e semblaue cabussat deth tot enes sòns pròpris pensaments, sense parlar lèu bric, encara que divagant un shinhau.
Un viatge, per exemple, damb grana suspresa nòsta comencèc a deishar anar un cant desparièr e nau entà nosati; qu’ère ua sòrta de cançoneta amorosa, de gent deth camp, qu’eth deuec apréner pendent era sua mainadesa, abans que se tenguesse ara carrèra de marinèr.
Atau se passèren es causes enquiath londemant der acogament deth mèn pair.
Aguest dia, coma entàs tres dera tarde, tarde embaranada, gelada e desagradiua èra jo arturat hège quauqui moments ena pòrta der establiment, plen de tristes e desconsoladores idies sus eth mèn praube pair, quan me n’encuedè de qué quauquarrés s’apressaue peth camin tot doç.
Qu’ère un òme totafèt cèc, donques que paupaue dauant d’eth damb un pau e amiaue botada sus es sòns uelhs e nas ua gran benda verda.
Apareishie gibós coma jos eth pes des ans o d’ua malautia terribla e vestie ua vielha e rosigada capa marina damb capucha, que li daue un aspècte positiuament defòrme e òrre.
Jo non è vist ena mia vida ua figura mès òrra e espaventosa qu’aquera.
S’arturèc un instant dauant der ostau e lheuant era votz en un ton de cançoneta estranha e damb votz de nas, deishèc anar aguesta relacion:
Volerà bèra amna caritatiua, informar a un praube cèc qu’a perdut eth preciós don dera vista en defensa voluntària dera sua pàtria Anglatèrra (atau benedisque Diu ath Rei George) a on o en quina part deth país se trape ara?
Qu’enteni ua votz, ua votz joena, me repliquèc eth.
Li balhè era man e en un instant aquera òrra creatura sense vista, que tan doçament parlaue, l’agarrèc damb fòrça.
M’espaurí tant que sagè de desliurar-me, mès eth cèc me tirassèc poderosament entada eth damb ua soleta contraccion deth sòn braç.
Ara, gojat, me didec, amia-me a on ei eth Capitan.
Senhor, li responí, jos era mia paraula vos asseguri que non gausi.
E atau coma ac didec, me fotèc ua sarrada tant orribla que m’obliguèc a deishar anar un crit.
Senhor, higí alavetz, se non gausi, qu’ei solet per vos.
Eth Capitan ja non ei eth madeish qu’abans.
Ara qu’a tostemp ath sòn costat ua espada desgainada.
Un aute cavalièr…
Tè, tè, endauant!
Eth cèc s’estaue sarrat a jo, en tot agarrar-me coma ua estenalha de hèr ena sua formidabla man, e deishant cargar sus jo tot eth pes deth sòn còs, que lèu non podia suportar.
Amia-me dret entà on eth s’està, me repetic, e quan ja siga jo ara sua vista, crida-li: “Bill, vaquí a un des tòns amics”.
Se non ac hès atau jo te repetirè aguest jòc; e dident aquerò me tornèc a retòrcer eth braç d’ua manèra tan brutau e dolorosa que me pensè que me cuelhie ua malagana.
Damb ua e ua auta causa siguec tau eth terror que me cuelhec deth vagabond cèc que me desbrembè de tot eth mèn ancian temor ath Capitan, e, tanlèu coma daurí era pòrta dera sala exclamè coma se m’auie ordenat:
Bill, vaquí a un des tòns amics!
Eth praube Capitan lheuèc era vista e n’auec pro damb eth prumèr còp de uelh entà qu’eth sòn cap se vedesse de seguit liure des hums deth ròm qu’auie lotjat en eth e se metesse totafèt naturau e desvelhat.
Era expression deth sòn ròstre non ère tant de terror coma de normau angoniosa agonia.
Hec un movement entà meter-se de pès, mès que non me pensi que li restèssen fòrces en còs entà artenhè’c.
A veir, Bill, li didec eth vagabond, que non te cau emmaliciar; tè-te aquiu seigut a on ès.
Encara que jo non posca veir, que posqui enténer, encara que sigue eth movement d’un dit.
Non parlem guaire; Anem entar ahèr; eth negòci ei eth negòci.
Lheua era tua man quèrra… gojat, cuelh era sua man quèrra peth punhet e aprèssa-la ara mia man dreta…
Ambdús aubedírem, coma fascinadi, ath pè dera letra, e notè alavetz qu’eth cèc li hège passar ara man deth Capitan quauquarren qu’eth amiaue ena madeisha man qu’agarraue eth sòn baston.
Eth Capitan sarrèc e barrèc aquerò ena sua nerviosa man e rapidament.
Que ja ei hèt!
Se passèc bèth temps abans qu’eth Capitan e jo mos remetéssem, mès fin finau, e lèu en madeish moment, deishè anar eth sòn punhet, qu’encara lo tenguia agarrat; lancèc eth ua guardada ansiosa ad aquerò qu’auie en paumet dera man e de seguit exclamèc en tot botar-se violentament de pès:
Tas dètz!…
En díder aquerò e meter-se de pès, trantalhèc coma un òme embriac, se hec a vier es dues mans ena gòrja, se quedèc oscillant un moment, e dempús, damb un rumor sinistre e particular, queiguec en solèr tan long coma ère, tumant contra eth solèr eth sòn ròstre.
Jo corrí entada eth, cridant ara mia mair.
Mès que tota prèssa ère en bades.
Eth Capitan auie queigut ja mòrt, escometut per un atac d’apoplegia fulminant.
Causa estranha e curiosa!
Jo, que cèrtament non auia auut jamès afeccion per aguest òme, encara qu’enes sòns darrèrs dies m’inspiraue pietat, tanlèu coma lo vedí mòrt, m’estarnè en somics.
Aquera qu’ère era dusau mòrt que jo vedia e eth dolor dera prumèra ère encara massa recent en mèn còr.
Sense pèrder un instant, plan que òc, hi alavetz çò que dilhèu auia d’auer hèt fòrça temps abans, que siguec condar-li ara mia mair tot çò que sabia, e plan que òc vedí que mos trapàuem en ua situacion fòrça dificila.
Part des sòs d’aqueth òme (s’ei que n’auie) mos les deuie a nosati evidentament; mès que non ère pensable qu’es estranhs e sinistres camarades deth Capitan, mès que mès aqueri dus que m’èren coneishudi, siguessen d’acòrd en des.heir-se de part deth butin que pensauen repartir-se, entà pagar es deutes der òme mòrt.
Era orde qu’eth Capitan m’auie balhat, coma se rebrembarà, de qué montèssa de seguit sus un shivau e corressa ara cerca deth Doctor Livesey aurie deishat ara mia mair soleta e sense proteccion, per çò que non auia de pensar en aquerò.
Era vertat ei que mos semblaue impossible a ambdús estar-mos molt de temps ena casa: es rumors mès comuns e insignificants, coma eth carbon queiguent enes hornets dera codina, eth tic-tac deth relòtge de paret e d’auti d’aguesta sòrta, mos aumplien en aqueres circonstàncies, de terror supersticiós.
Es entorns dera casa mos semblauen aumplir er aire damb eth bronit amortat de cauishigades cauteloses que s’apressauen, atau donc, entre aqueth cadavre deth praube Capitan, jadent sus eth solèr dera sala, e eth rebrembe d’aqueth detestable e òrre vagabond cèc, romant dilhèu plan près e damb bèra possibilitat de tornar, i auec moments que, coma ditz ua dita populara, non m’arribaue era camisa en còs.
Mos calie, donc, cuélher ua decision rapida, quina que siguesse, e a tot darrèr se mos acodic partir es dus amassa e demanar ajuda en pòble pròche.
Atau dit atau hèt.
Qu’encara qu’èrem un shinhau capviradi, non trantalhèrem en córrer, sense demora, ath miei dera tarde que declinaue e dera espessa e gelada broma qu’ac enrodaue tot.
Eth pòble, encara que non se vedie des deth nòste ostau, non ère, totun, qu’a ua distància de pòques centenats de iardes, en aute costat dera caleta vesia e (çò qu’ère entà jo un gran consolament) en direccion opausada ara qu’eth vagabond cèc auie hèt era sua aparicion, e probablament dera qu’auie seguit ena sua retirada.
Non mos tardèrem guaire en camin, encara que quauqui viatges mos arturàuem en tot apegar-mos er un en aute entà avedar era aurelha.
Mès que non entenérem cap bronit anormau; arren que non siguesse eth vague e doç rumor dera marèa e es darrèrs sisclets e alades des abitants dera seuva.
Escurie quan arribèrem en pòble, e jamès desbrembarè çò de molt que m’encoratgèc veir en pòrtes e hièstres era lusor auriolenca des lums; encara que, ai!
Pr’amor que non i auie ua soleta amna (per mès vergonhós que sigue aquerò entad aqueri òmes) non i auec ua amna que consentisse en acompanhar-mos ena tornada entar ostau.
Mentre mès condàuem peth menut es nòsti ahèrs, mès vedíem qu’òmes, hemnes e mainatges se tenguien a demorar-se enes sòns larèrs.
Eth nòm deth Capitan Flint, per mès qu’entà jo siguesse complètament estranh, ère pro coneishut entà quauqui uns d’aqueri campanhards e ère pro aguest nòm entà amiar eth terror enes sòns còrs.
Quauqui uns d’aqueri òmes qu’auien estat trabalhant en camp, enes entorns der “Almirant Benbow”, se’n brembauen, ath delà, d’auer vist diuèrsi estranhs peth camin, e en tot cuelher-les per contrabandèrs, les auien obligat a aluenhar-se; un aute asseguraue, aumens, auer vist ua sòrta de barca damb vela quadrada, ena part dera còsta que cridam Caleta deth Gat.
Per çò que semble, quinsevolh que siguesse un simple camarada deth Capitan ère pro entà costar-les un terror mortau en aquera gent.
E encara que dempús de torns e mès torns trapèrem a quauqui uns prèsti a montar e anar a avertir ath Doctor Livesey de çò que se passaue, qu’entad aquerò les calie anar en ua auta direccion, era vertat ei que degun volec vier a ajudar-mos entà deféner eth nòste ostau.
Se ditz normaument qu’era pòur ei contagiosa; mès de un aute costat, era eloqüéncia ei ua grana encoratjadora, e per tant, quan cada un auec dit era sua pensada, era mia mair les hec un petit discors.
Jo declari, didec entre d’autes causes, que jamès consentirè pèrder uns sòs que pertanhen ath mèn hilh orfanèl, e se degun de vosati gause ajudar-me, Jim e jo gausaram de hè’c tot.
Ara madeish tornaram per a on auem vengut e pòqui arregraïments vos autrejarè, tafurèls, pòcvaus, còrs de poret.
Nosati solets dauriram aguesta mala, encara que me còste era vida aguest atreviment.
Mil gràcies a vos, senhora Crossley, per aguesta saqueta que m’auetz prestat e qu’en era amiarè es “plan mèns” e plan legitims sòs.
Qu’ei evident que jo didí que tornaria damb era mia mair, e ei clar tanben que totes aqueres gents protestèren contra era nòsta temeritat; mès totun aquerò, non i auec un solet òme que decidisse acompanhar-mos.
Tot çò que heren siguec dar-me ua pistòla cargada per s’un cas mos atacauen e prometer-mos qu’aurien prèsti shivaus damb era sera per s’un cas siguéssem perseguidi ena nòsta tornada, e mentretant un gojat corrie ja ara cèrca deth Doctor entà demanar ajuda armada.
Eth mèn còr batanaue violentament quan era mia mair e jo tornàuem, solets de nauèth, ath miei d’aquera net gelada, entà acarar tan temibla e perilhosa aventura.
Eth plen començaue a lheuar eth sòn disc roienc sus es vagues siloetes des bromes der orizon, çò que mos empedie accelerar eth pas, pr’amor qu’ère evident qu’ath cap de fòrça estona, e abans de qué arribèssem, tot serie negat ja damb ua claretat coma de dia, e era nòsta partida quedarie expausada, per çò madeish, as uelhs escorcolhaires des nòsti susvelhants enemics.
Mos esguitlàuem cautelosament ath long de bardisses e barralhes, sense hèr eth mendre bronit e non vedérem ne entenérem arren qu’aumentèsse es nòsti temors, enquia que, fin finau, damb grana alegria nòsta, era pòrta der ostau se barrèc darrèr de nosati, qu’èrem, a tot darrèr, en eth.
Passè instintiuament eth barrolh tanlèu coma entrèrem, e mos demorèrem, per un moment, ath miei dera escurina, alendant e bategant, solets, sense mès companhia qu’eth cadavre deth Capitan.
Era mia mair de seguit venguec en taulèr e cuelhec un fanau, e agarradi des mans mos calèrem ena sala.
Eth mòrt qu’ère aquiu, a on l’auíem deishat, damb es sòns uelhs dubèrts e un braç entà dehòra.
Baisha era persiana, Jim, gasulhèc era mia mair; que se poirie passar que venguessen a espiar-mos des de dehòra.
E ara (higec quan era sua orde ja auie estat executada) mos cau cercar era clau d’aquerò, e ja veiram qui ei eth que lo cuelhe.
E en díder aquerò exalèc un quauquarren coma ua alendada o un somic.
Me botè de jolhs de seguit.
En solèr, plan près dera man deth defuntat me trapè còp sec damb un disc petit de papèr, ennerit d’un costat.
Non podí dobtar de qué aquerò ère eth disc nere qu’eth s’auie referit e en tot lheuar-lo trapè escrit, en aute costat, en bona e plan clara letra, aguesta nòta massa laconica.
Que i a temps enquias dètz, mair, didí, e encara non auia acabat de prononciar aguestes paraules quan eth nòste vielh relòtge croishic entà dar ua ora, e comencèc a sonar tot doç es sues campanades, en tot hèr-mos entrementir damb un movement involuntari…
Ua…dues…tres….quate…cinc…sies!
Es sies!
Ara, a veir; aguesta clau!
Cerquè en cada ua des sues borses: quauques petites monedes, un didau, un shinhau de hiu, agulhes gròsses, un tròç de tabac de pipa, eth sòn cotèth de mange cuert, ua bossòla de pòcha e ua caisheta damb anera e esca siguec tot çò qu’en eres trapè e ja començaua, plan per aquerò, a desesperar.
Dilhèu l’amie penjada en còth, suggeric era mia mair.
En tot passar dera gran repugnància que me cuelhie decidí daurir-li era camisa e aquiu, plan que òc, suspenuda en un lord cordon embetumat que m’esdeguè a talhar damb eth sòn cotèth, i auie era clau que tant cercàuem.
Damb aguesta prumèra victòria mos sentérem plei de valor e d’esperança e mos esdeguèrem a pujar ena cramba deth defuntat, qu’en era auie dormit pendent tant de temps e ena quau eth sòn còfre d’a bòrd auie estat des deth dia dera sua arribada.
Qu’ère aquerò ua maleta marina, vulgara e correnta, coma era d’un navegant quinsevolh, exceptat de qué per dehòra amiaue aguesta uniciau B hèta damb hèr rosent, e es cantons apareishien un shinhau trincadi e rosigadi coma per un usatge long e bric suenhat.
Da-me aguesta clau, didec era mia mair; e encara qu’era plancha ère plan dura e en pòc usatge, era l’auie ja daurit e lheuat era tapa dera maleta, en un virament de uelhs.
Ua fòrta aulor de tabac e de quitran gessec de seguit der interior, mès que non podérem veir arren ena cramba de naut, exceptat d’un vestit de plan bona tela suenhosament brossat e plegat que, sivans didec era mia mair, jamès s’auie usat.
Soent me sò meravilhat dempús en tot pensar entà qué s’auie hèt a vier e sauvat aqueri cauquilhums, pendent tota era sua azardosa, colpabla e agitada vida.
Mentretant, arren que s’ac valèsse auíem trapat, exceptat era barreta e es menudalhes de plata, que plan que òc non ère çò que nosati cercàuem.
Dejós i auie ua vielha capa d’a bòrd blanquinejada pes saus marines, qu’era mia mair lheuèc damb impaciéncia e que desnishèc ara nòsta vista es darrères causes deth contengut dera maleta.
Qu’èren aguestes, un paquet o molon de papèrs, envolopadi suenhosament en tela impermeabla, e ua saqueta de cambe, que siguec pro voludar-la entà sabèr-mo’n de qué eth sòn contengut ère aur.
Jo les demostrarè ad aguesti tafurèls, didec era mia mair, que sò ua hemna aunèsta.
Cuelherè d’aciu çò que mos deu e ne un solet penny mès.
Tie eth saquet dera senhora Crossley; e dident aquerò comencèc a compdar escrupulosament era quantitat de çò que mos deuie, passant es monedes dera saqueta deth Capitan entath saquet que jo tenguia dubèrt damb es mies mans.
Que siguec aquera ua operación longa e de mau hèr pr’amor qu’es monedes èren de toti es païsi e de toti es cunhs imaginables.
Doblons e luïsi d’aur, guinèes e pèces de ueit, e sabi pas guaires autes mès, totes barrejades es unes damb es autes e amolonades.
Es guinèes, ath delà, qu’èren es mens abondoses, e aguestes èren solet es qu’era mia mair sabie compdar.
Qu’èrem coma ena mitat deth nòste trabalh, quan de pic me calèc botar era mia man sus eth sòn braç, entà impausar-li silenci, donques que venguia d’enténer ath miei dera atmosfèra hereda e carada, un rumor que hec qu’eth còr me batanèsse de nauèth enquia voler gésser pera boca: qu’ère eth formidable tap-tap deth baston deth cèc vagabond pataquejant sus era superfícia gelada deth camin.
L’entení que s’apressaue mès e mès, mentre nosati sajàuem tier enquia e tot era respiracion.
Ara fin piquèc era pòrta der ostau, dempús entenérem pro ben que hège jogar era pomèla de dehòra dera sarralha, e eth barrolh croishie damb es esfòrci qu’eth miserable hège entà entrar.
Se hec, de seguit, un silenci long e angoniós autant dehòra coma laguens dera casa.
Fin finau, eth tap-tap deth baston comencèc de nauèth e, damb gran alegria dera nòsta part, acabèc anant-se’n lentament enquia que, a tot darrèr, cessèc d’entener-se complètament.
Mair, li didí jo, cuelh-ac tot d’un solet viatge e anem-mo’n.
Me semblaue qu’era pòrta damb eth barrolh passat deuec excitar es sospeches d’aqueth òme e solide mos meterie ath dessús tot eth sòn nin d’esparvèrs.
Ath delà, arrés que non s’age vist en presencia d’aqueth terrible cèc, se pòt explicar guaire m’alegrè d’auer auut abans era idia de passar eth barrolh quan entrèrem.
Ça que la, era mia mair, espaurida coma ère, non volec consentir en cuélher un sò mès de çò que mos deuie, mès tanben s’entestèc en non demorar-se damb mens.
Encara ère en tot discutir damb jo quan un leugèr fiulet arribèc enquia nosati, gessut, a bona distància, deth ticolet.
Aquerò qu’ère pro e mès que pro entà nosati.
Me harè a vier tot çò qu’è compdat, didec era mia mair calant-se còp sec de pès.
Un instant dempús, ambdús baishàuem ara prèssa era escala, deishant era candèla ath cant dera mala ueda, e non mos tardèrem que pòques segondes en daurir era pòrta exteriora e calar-mos en plia retirada.
Ua menuta mès de dilacion e aurie estat ja massa tard.
Era broma baisha se n’anaue rapidament e ja era lua ludie damb tota era sua claretat ena part nauta deth terren, en un e en un aute costat nòste, e a penes restaue ja un teunhe vel ara vòra deth fonzau e enes pòrtes dera tauèrna entà favorir damb era sua broma, encara non trincada, es prumèrs passi dera nòsta hujuda.
Fòrça abans de qué auéssem pogut arribar ena mitat deth camin qu’amie entath pòble, un shinhau mès enlà deth pè deth ticolet, auíem d’entrar forçosament en espaci clar e descubèrt, alugat pera lua.
E encara aquerò non ère tot: eth rumor de passi que s’apressauen en revolum arribèc enquiàs nòstes aurelhes, e en guardar en direccion d’eri, podérem notar per çò des oscillacions d’ua petita lum e dera sua rapida aproximacion, qu’un des que s’apressauen amiaue damb eth ua lantèrna.
Hilh mèn, me didec era mia mair còp sec, cuelh es sòs e hug ara prèssa.
Aquerò plan qu’ère eth finau entà nosati, aumens atau ac pensè jo.
Guaire maudidí alavetz era covardia des vesins; guaire non desaprovè ara mia prauba mair pera sua aunestetat e pera sua avarícia, madeish que peth sòn passat atreviment e era sua extrèma feblesa en aquera ora!
Que mos trapàuem, erosament entà nosati, sus eth petit pònt; jo la sostenguí çò milhor que podí, trantalhant coma se trapaue, enquiar extrèm dera ribèra, a on deishèc anar ua alendada e se deishèc quèir sus es mies espatles.
Que non posqui díder ara se com trapè fòrces entà hèr çò que hi en aqueres critiques circonstàncies, e enquia e tot cranhi que çò que hi ac hi damb cèrta bruscaria; era causa ei que m’esdegué entà hèr-la baishar damb jo pera paret deh fonzau e lèu l’arrossegué de sòrta que mos placèrem un shinhau dejós der arc deth pònt.
Que non podí hèr arren mès dempús d’aquerò, pr’amor qu’eth petit pònt ère massa baish entà permeter-me ua auta causa qu’ajocar-me jo dejós d’eth, deishant ara mia mair lèu totafèt dehòra; mès quedant es dus a tan cuerta distància der ostau que podíem enténer clarament çò que se parlèsse en eth.
Eth mèn curiosèr, totun, podec mès qu’es mèns temors: comprení qu’estar-me aquiu a on m’estaua non me balhaue mès utilitat que trapar-me ajocat, Diu se’n sap enquia guaire temps, per çò que traüquè coma podí, un còp mès, ena paret deth barranc e amagant eth mèn cap entre ues arrames de genèsta me podí plaçar en posicion de dominar d’aquiu estant tota era part deth camin que passe per dauant dera nòsta pòrta.
A penes auia artenhut acomodar-me quan es enemics comencèren a arribar en nombre de sèt o ueit, ath mès córrer, pataquejant damb es sòns pès era corsèra de forma descompausada e amiant dauant d’eri ar òme dera lantèrna, a pòqui passi dera avantgarda.
Tres òmes corrien amassa, cuelhudi des mans, e jo comprení dempús, enquia e tot a trauèrs dera broma baisha, qu’eth que formaue eth centre deth trio, non ère senon eth mèn formidable vagabond cèc.
Ara seguida era sua votz me desmostrèc que non m’auia enganhat.
Esbauçatz era pòrta!
Plan ben, senhor!
Mès dempús les vedí arturar-se e escambiar quauques paraules en votz baisha, coma estonadi per auer trapat era pòrta dubèrta que volien esbauçar.
Mès era sua suspressa siguec plan passatgèra: eth cèc tornèc a lançar es sues ordes en tot entener-se era sua votz mès fòrta e mès nauta, coma se se sentesse alugat per un gran desir e ua violenta ràbia ath còp.
Tà laguens, tà laguens, tà laguens!
Quate o cinc d’eri s’esdeguèren a aubedir, en tot estar-se dus ena corsèra, ath costat d’aqueth vagabond formidable.
Que i auec ua auta pausa non massa longa e dempús ressonèc ua exclamacion de suspresa, seguida per ua votz que cridèc des de laguens:
Bill ei mòrt!
Mès eth cèc les lancèc un terrible e nau renec per çò dera sua pòca diligéncia, higent:
Enquiath mèn amagader arribaue eth bronit des cauishigades d’aqueri òmes enes gradons de husta dera nòsta escala, per tant, qu’ei segur qu’era casa sancera deuie tremolar damb eres.
Ara seguida se seguiren naues exclamacions de suspresa: era hièstra deth quarto deth Capitan siguec dubèrta de land en land per un còp violent acompanhat de rambalh de veires trincadi.
Un òme campèc en era, illuminat pera plia lum dera lua e se filèc de cap ath vagabond cèc que se trapaue, coma ja è dit, en camin e precisament dejós dera hièstra recent dubèrta.
Pew, li cridèc, que mos s’an auançat.
Ei aquerò aquiu?
Es sòs, òc, responec eth de naut.
Ath diable tu e es sòs!
Que non i a arren aciu, repliquèc er aute.
Plan, donc, baishatz, e guardatz s’ei sus eth cadavre de Bill.
En aguest moment, un aute deth grop, eth que s’auie demorat ena sala escorcolhant eth còs deth Capitan, apareishec ena pòrta der ostau dident:
Bill que ja a estat escorcolhat abans: arren an deishat sus eth.
Qu’an estat era gent der ostau, a estat aqueth gojat.
De boni talents l’auria trèt jo es uelhs, rugic eth cèc Pew.
Non hè guaire qu’ère aciu encara: qu’auie eth barrolh calat quan jo volí entrar.
Cercatz-les gojatz, cercatz-les e trapatz-les!
Era soleta causa que mos an deishat aciu ei era candèla, didec eth dera hièstra.
Donques mans ara òbra!
Venguec dempús ua gran sarabat, un va-e-ven indicible laguens dera casa; bronits de cauishigades rudes ressonauen d’un costat en aute; rumor de mòbles lançats en tèrra; pòrtes dubèrtes a còps de pè, enquia qu’es arròques repetiren damb es sòns ressons aqueth rambalh infernau.
Se vedec dempús a toti aqueri òmes gésser en camin, un darrèr der aute, declarant que ja non les restaue arren entà escorcolhar e que, solide, èrem amagadi laguens dera casa.
En aqueth moment eth madeish fiulet que tant mos auie alarmat ara mia mair e a jo, quan actuàuem sus es sòs deth defuntat Capitan, se tornèc a entéter clara e desparièrament ath miei dera net, mès aguest còp, repetit dus viatges.
Jo me pensaua qu’aguest son ère quauquarren coma era trompeta deth cèc, en tot ordenar damb era qu’era tripulacion se lancèsse ar abordatge, mès alavetz comprení que non ère senon un senhau deishat anar sigilosament deth costat deth ticolet en direccion ath pòble, e, segons er efècte que costèc enes nòsti filibustèrs, ère er avís preventiu d’un perilh pròche.
Dirk a fiulat, didec un… e dus còps!
Mos cau húger ara prèssa.
Húger ara prèssa entath lunfèrn, cagat!
Dirk s’a mostrat des deth començament covard e pèc, e vosati non l’auetz de hèr cabau.
Aguesta gent que deuen èster per aquiu, apròp, que les auem enes nòstes mans damb tota seguretat.
Escorcolhatz-ac tot, escorcolhatz-ac tot…
Entà qué auem vengut se non, gossets de Satanàs?
Ò!, per vida deth diable!…
Aguestes exclamacions semblèren produir bèth efècte, pr’amor que dus dera banda comencèren a revirar aciu e delà, entre es dogues e trastes que i auie per dehòra, mès damb pòca decision, segons me semblèc e tostemp prèsti a escapar deth perilh que cranhien, mentre qu’era rèsta èren encara mès indecisi e trantalhants en camin.
Toti vosati vos podetz hèr en un moment tan rics coma reis sonque trapant aquerò que pro sabetz qu’ei per aquiu, ath vòste accès, e degun vò complir era sua obligacion!
Cagats!
Qué!
S’aguesta gent se tornèssen uelh de hormiga, enquia e tot atau les auríetz de trapar!
Tanca era boca, Pew, rondinèc un d’eri, que ja auem pescat es doblons.
Qu’ei segur qu’eri auràn amagat ben eth maudit paquet, gessec un aute.
Cuelh tu es Georges, Pew, e non t’estongues aciu cridant.
Cridant qu’ère era paraula vertadèra, e en entener-la, era plan mau contenguda colèra deth cèc, hec explosion, ahiscada ja pes objeccions precedentes, de tau sòrta e tan furiosament, qu’era sua excitación ac depassèc tot; atau se passèc que, agarrant eth sòn gròs baston, escometec damb eth, as sòns supòsti, pataquejant damb ràbia a dreta e quèrra, a maugrat dera sua ceguetat, e deishant-se enténer es sòns terribles còps sus mès de quauqu’un pròche ada eth.
Aguesti ath sòn torn, vomeguèren es mès òrres injúries e menaces sus eth pervèrs cèc, e se lancèren sus eth pretenent agarrar-li eth baston, en tot retorcer-lo-se en sòn poderós punh.
Aguesta peleja que siguec entà nosati era nòsta sauvacion, pr’amor qu’encara èren ena peleja aguesti òmes, quan un nau bronit se deishèc enténer entath cim deth ticolet, peth costat deth pòble, e ère eth galaup seguit de diuèrsi shivaus.
Lèu en madeish moment un trait de pistòla venguec deth costat dera barralha, en tot veder-se ath còp era lum e eth tron deth trait.
Aquerò qu’ère evidentament, eth darrèr senhau de perilh, pr’amor qu’es filibustèrs se meteren en hujuda, de ressabuda, en ua precipitada carrèra de “que se sauve eth que pogue”.
Toti correren en diferentes direccions: un entath mar, un aute entara caleta; er aute oblicuament peth ticolet e atau toti, de tau sòrta qu’en mens temps de qu’ac condi, non quedèc ne tralha d’eri, exceptat eth cèc Pew.
Per çò que hè ad aguest, l’auien abandonat, sabi pas se pera pòur que les cuelhec, o coma resvenja des sues injúries e còps de baston.
Eth cas ei qu’eth se trapaue aquiu, darrèr de toti, paupant eth camin damb eth sòn baston, hòla e desesperadament, e parlant a crits as sòns camarades hujutius.
Fin finau cuelhec era pejor direccion entada eth, camin entath pòble, e passèc a pòques passes deth mèn amagader cridant freneticament:
Joanet, Black Dog, Dirk, e d’autes òmes mès…
Non deisharatz aciu ath vòste vielh Pew, companhs… non deisharatz ath vòste praube Pew!
En aqueth moment eth rambalh des shivaus arribèc en cim e quate o cinc cavalièrs apareisheren sus eth ticolet, alugadi clarament pera lua e se precipitèren ath galaup entà baish.
Alavetz Pew comprenec eth sòn error; sagèc de virar-se estarnant-se en ua malediccion e se filèc entara trencada qu’en era rodèc.
Mès en ua segonda s’auie metut de pès e sagèc ua naua hujuda; perdut ja coma ère, non hec senon vier a plaçar-se precisament jos eth mès pròche des shivaus que s’apressauen.
Eth cavalièr sagèc d’evitar-lo, mès siguec en bades.
Eth vagabond queiguec sense remèdi, cuelhut peth shivau que lo fotèc per tèrra e fotèc sus eth, esbocinant-lo, es quate hèrs de shivau e es sues poderoses bates.
Pew deishèc anar un solet crit òrre e angoniós que se perdec en silenci tragic dera net.
Queiguec sus un costat, se virèc dempús leugèrament damb eth ròstre per tèrra e ja non tornèc a botjar-se mès.
Jo me lheuè alavetz e saludè educadament as cavalièrs que ja èren prèsti a arrecular, espauridi per accident que s’auie pàssat.
Lèu me n’encuedè de se qui èren eri.
Un, que venguie encara darrèr de toti, ère eth gojat qu’auie anat a cercar ath Doctor Livesey, es auti èren doanèrs o gardes fiscaus qu’aqueth auie trapat en sòn camin e que damb eri s’auie acordat tornar sense pèrder temps.
Era naua d’aquera estranha barca de vela quadrada que i auie ena Caleta deth Gat auie arribat enquiar inspector Dance que, plan per aquerò, auie decidit hèr ua excursion aquera net en direccion as nòstes plages, circonstància que, sense era, solide qu’era mia mair e jo auríem perdut era vida.
Per çò que hè a Pew, qu’ère mòrt e plan ben mòrt.
Ara mia mair, qu’amièrem entath pòble, quauques locions d’aigua hereda e quauques saus que li hérem aspirar la remeteren complètament e encara que non quedèc totafèt liura des sòns temors, ça que la, encara seguie deplorant era rèsta des sòs que non volec cuélher.
Mentretant, er inspector pressèc era marcha, autant coma podec, en direccion entara Caleta deth Gat; mès es sòns gardes les calie desmontar e anar caminant a paupes per çò d’escalabrós dera corsèra, amiant damb eth ramau as shivaus, a viatges arturant-les per çò deth temor d’ua emboscada, e plan per aquerò non siguec causa de suspresa eth hèt de qué, quan arribèren en lòc que sabien qu’ere amarrada era barca, aguesta s’auesse hèt ja ena mar, encara que se vedie a pòca distància dera plaja.
Era votz der inspector podec arribar encara entàs hujutius, un des quaus li didec que se hesse enlà dera lum dera lua pr’amor que poirie vier a saludar-lo un shinhau de plomb.
Non venguie d’amortar-se eth resson d’aguesta intimacion quan fiulèc ua bala de mosqueton lèu heregant eth braç de Dance e ara seguida era embarcacion doblèc era punta dera caleta e despareishec.
Er inspector se demorèc aquiu, sivans era sua pròpria expression “coma peish dehòra dera aigua” e tot çò que podec hèr siguec manar a un òme entà Bristol pr’amor de previer era arribada possibla dera barca, era quau causa ère madeish qu’arren, ena sua pensada.
Qu’an gessut sans, higec, e era causa s’a acabat aquiu.
Sonque me n’alègri fòrça d’auer barrat eth pas a Maese Pew, que se non auesse estat atau ja aurie recebut, ad aguestes ores, notícies mies.
Tornè alavetz, damb eth, en ostau der “Almirant Benbow” e non podie imaginar-se arrés quin quadre de capvirament e estralhs trapè ena nòsta casa.
Er inspector Dance non podie hèr arren en aguest caòs.
Plan, Jim, me didec; tu dides qu’eri an cuelhut es sòs, non ei atau?
Mès sòs dilhèu?
Non, senhor, non me pensi que siguesse sòs, li responí, çò de cèrt ei que jo me pensi qu’è aciu, ena borsa deth pièch dera mia pelha çò qu’eri cercauen e voleria, de bon grat, meter-lo, plan que òc, en un lòc segur.
Entà sauvar-lo, gojat?
Jo me pensaua que dilhèu eth Doctor Livesey… comencè jo.
Excellent!
Magnific!
E ara que pensi aquerò, jo tanben me cau vier aquiu e balhar compde, ja sigue ada eth ja ath Cavalièr Trelawney, dera mòrt d’aguest Maese Pew, que ja non a remèdi.
E non ei que me sàpie degrèu, senon qu’es gents pòc benevòles poirien acusar de crim a un oficiau deth fisc de Sa Majestat, s’ei que se podesse acusar de crim en aguest cas.
Ara, donc, Hawkins, se tu vòs, te posqui amiar damb jo.
Li balhè coraument es gràcies peth sòn aufriment e partírem a pè de nauèth entath pòble a on èren ja es shivaus.
Mentre anè a avertir ara mia mair de çò qu’anaua a hèr, ja es cavaladures èren enserades.
Tanlèu auí montat e m’agarrè ath cinturon de Dogger er inspector hec eth senhau de partit e tota era caravana se metec en movement gessent en camin, a un tròt pro viu, e crotzant eth pònt que mos servic d’amagader, de cap ara casa deth Doctor Livesey.
Caminèrem ara prèssa enquia que fin finau mos arturèrem ena pòrta deth Doctor Livesey.
Era casa qu’ère complètament escura en exterior.
Er inspector Dance me didec que baishèssa e que piquèssa ara pòrta e Dogger me balhèc un des sòns estrius entà que baishèssa per eth.
Era pòrta se dauric lèu immediatament e campèc era sirventa.
Ei en casa eth Doctor?
Alavetz anem aquiu, gojats, didec er inspector.
Mès aguest còp, coma qu’era distància que s’auie de recórrer ère plan cuerta, ja non tornè a montar, senon que venguí agarrat ara correja der estriu de Dogger enquiath pabalhon deth conserge, e d’aquiu entà naut pera longa avenguda, alugada en aquera ora peth resplendor dera lua, e qu’ath sòn finau se vedie, d’un e de un aute costat, ath miei de vielhs jardins, era blanca siloeta deth grop d’edificis que formen era Universitat.
Aquiu er inspector Dance desmontèc, e en tot hèr-me a vier damb eth, demanèc permís entà passar en interior der establiment, pr’amor d’un petit ahèr.
Eth sirvent mos amièc per un correder tapissat qu’ath sòn finau mos mostrèc era bibliotèca, tota folrada d’immensi estatges, coronadi de busti de sabents de totes es edats.
Aquiu trapèrem ath Cavalièr Trelawney e ath Doctor Livesey, charrant animadament, damb eth cigar ena man, ath cant d’un huec alègre e ludent.
Enquia aquera net non auia auut jo era escadença de veir d’apròp ath Cavalièr Trelawney.
Qu’ère un òme naut, de mès de sies pès d’estatura e d’amplada proporcionada, damb un ròstre aspre e roienc, per çò des sòns longui viatges, coma folrat per ua masca.
Es sòns vistons qu’èren plan neri e se botjauen damb grana vivacitat, çò que li daue era aparença d’auer un temperament, non diderè dolent, mès òc violent e orgulhós.
Passatz, senhor Dance, didec alavetz, damb un ton benevòl e corau.
Bona net, Dance, didec ath sòn torn eth Doctor damb ua inclinacion deth cap.
Qué vos cau?
Er inspector se demorèc de pès, dret e regde coma un veteran, e condèc çò que s’auie passat coma un estudiant que recite era sua leçon.
Que s’auie de veir se com aqueri dus cavalièrs s’apressauen insensiblament, e quines guardades se dirigien er un ar aute, en tot embargar-les era suspresa de tau sòrta qu’enquia e tot se desbrembèren de humar es sòns cigars.
Quan se les referic se com era mia mair auie tornat soleta damb jo en ostau, eth Doctor se fotèc un bon còp damb era pauma dera man ena cueisha e eth Cavalièr Trelawney exclamèc:
Òsca!
Plan abans de qué ac hesse s’auie botat de pès, e mesuraue a grani passi era cramba, mentre qu’eth Doctor, coma s’aquerò l’ajudèsse a enténer milhor, s’auie arrincat era empovassada perruca e se mos mostraue aquiu, coma ua figura plan estranha, damb eth sòn pròpri peu nere, talhat ath piente, coma se ditz en tèrmes de barberia.
Ara fin er inspector Dance acabèc era narracion.
Senhor Dance, didec eth Cavalièr, qu’ètz vos un òme de plan nòble còr.
Per çò d’auer atropelhat ad aqueth pervèrs, ac considèri, senhor mèn, coma ua accion meritòria, tau coma cauishigar sus un animau verinós.
E per çò que hè ad aguest brave gojatet de Hawkins, eth qu’a estat “tromfo” en aguest jòc.
Au, gojatet, vòs hèr eth favor de tirassar eth cordon d’aguesta campaneta?
Qu’ei de besonh qu’obsequiem ath senhor inspector damb un bon veire de cervesa.
Aciu que l’auetz, didí en tot autrejar-li eth paquet estropat en tela impermeabla.
Eth Doctor lo cuelhec e li dèc torns e mès torns, coma s’es sòns dits dancèssen damb era impaciéncia nerviosa de daurir aquerò; mès en sòrta de hè’c atau, botèc eth paquet tranquillament ena sua pòcha.
Cavalièr Trelawney, didec; tanlèu eth senhor Dance s’age begut era cervesa, li cau gésser, ara fòrça, entath servici de Sa Majestat; mès per çò que hè a Jim, me prepausi que se demore aguesta net a dormir ena mia casa; atau, donc, damb eth vòste permís, jo prepausaria que se li dèsse un bon tròç de pastisson hered entà que sope.
Dit aquerò, me heren a vier e botèren en ua tauleta laterau un gran e saborós pastisson de colom, que damb eth me despaché a conciéncia e plan agradiuament, pr’amor qu’era vertat ei que ja auia tanta hame coma un faucon.
Mentretant, eth senhor Dance recebie naui compliments, prenie era sua cervesa e acabaue, ara fin, per dider-se adiu.
E ara Cavalièr, didec eth Doctor…
E ara, Livesey, exclamèc eth Cavalièr en madeish ton.
Entenut a parlar d’eth!
Qu’ei qu’a estat eth mès sanguinari filibustèr que jamès a crotzat er ocean.
Barba-Ròia qu’ei un mainatge de popa ath sòn costat.
Es espanhòus l’auien ua pòur tan òrra que, m’ac cau díder sincèrament, me sentia jo capinaut de qué Flint siguesse un anglés.
Sòs!
Pr’amor se qué ei aquerò qu’aguesti grossièrs cercauen senon sòs?
Que les ei parièr a toti eri arren que non sigue sòs!
Se non, per quina auta causa riscarien era sua pèth se non siguesse pes sòs?
Aquerò ac veiram lèu lèu, repliquèc eth Doctor; mès qu’ètz tant excitat e charraire que non posqui trèir-ne tarlat de çò que desiri.
Çò que jo voi saber qu’ei aquerò: supausant que jo è ena mia borsa, aciu, era clau entà desnishar eth lòc que Flint a deishat eth tresòr, aguest tresòr serà quauquarren que s’ac valgue?
Que s’ac valgue!
Per Sant George!
Que valerà arren mès qu’aquerò: s’auem aguesta clau que sospechatz, jo naulejarè un vaishèth en Bristol e me harè a vier damb jo a vos e a Hawkins, e podetz estar-ne segur de qué desenterrarè eth tau tresòr encara qu’aja de cercar pendent un an sancer.
Doctor en tot botar-lo sus era taula.
Eth paquet ère cosut, per çò qu’eth Doctor li calec trèir deth sòn estug uns estalhants e bracar es hius que l’assegurauen.
Qu’apareisheren dues causes: un quadèrn e un papèr sagerat.
Prumèr examinem eth quadèrn, suggeric eth Doctor.
Autant eth Cavalièr coma jo èrem ja observant per dessús dera sua espatla quan eth lo dauric, donques que per çò que hè a jo, ja eth madeish Doctor m’auie abans convidat a que m’apressèssa sense ceremònies, deishant era taula a on auia sopat, pr’amor de participar en plaser dera curiosa investigacion.
Ena prumèra plana non i auie que tralhes de manuscrit, coma es qu’un òme, damb ua pluma ena man, pòt hèr a manèra de practica o de divertiment.
Ua des frases escrites ère era madeisha qu’eth Capitan amiaue enes diboishi indelebils deth sòn braç “Capricis de Billy Bones” Dempús se liegie aquerò: “Maese W. Bones, pilòt”.
Que non podí evitar que s’ahisquèsse eth mèn curiosèr pensant en qué serie çò de “L’auec” e qué siguec “çò qu’auec”.
Madeish podie èster ua bona estocada ena espatla que ua auta causa quinsevolh.
Que non ne treiram eth tarlat d’aquerò, didec eth Doctor virant era huelha.
Es dètz o dotze planes següentes èren plies d’ua curiosa seria d’entrades.
En extrèm de cada ua des linhes se vedie ua flècha, e ena auta ua suma de sòs, coma enes libres de compdes normaus; mès en sòrta de paraules explicatives, solet se trapaue un numèro de crotzes entre ua a era auta.
Ena data mercada 12 de Junh de 1745, per exemple, se vedie clarament qu’era quantitat de setanta liures esterlines se deuie a quauqu’un, e non se vedien senon sies crotzes entà explicar era causa o origina deth deute.
Aqueth memorandum se tardaue per espaci de vint ans, aumentant, coma ei naturau, era chifra totau, a mida qu’eth temps auançaue, enquia qu’a tot darrèr se vedie un gran totau somat dempús de quate o cinc adicions equivòques corregides e coma apendix, aguestes tres paraules “Caisha de Bones”.
Que non li trapi ad aquerò ne pès ne cap, didec eth Doctor.
Donques era causa qu’ei clara coma era lum deth dia, exclamèc eth Cavalièr: aguest ei eth libre de compdes deth marrit mautaire.
Aguestes crotzes ocupen aciu eth lòc des nòms de vaishèths e pòbles que esbaucèc o entrèc a saca.
Es somes non son qu’era part qu’en cada hèta d’aguestes li toquèc ath nòste escorpiu, e a on auie bèth error ja vedetz que suenhaue de híger quauquarren qu’ac aclarisse coma “Ara nautada de Caracas” ja podetz dedusir per çò d’aguesta inscripcion que bèth malerós vaishèth siguec cuelhut ar abordatge ena nautada des còstes mentades.
Que Diu age recebut en sòn sen as praubes amnes que tripulauen aguesta barca, hè ja temps!
Qu’ei vertat, didec eth Doctor.
E era quantitat aumente a mida qu’eth puge de categoria.
Pòca causa mès i auie en libre, exceptat de determinacions geografiques de quauqui lòcs anotadi enes huelhes en blanc entath finau deth quadèrn, e ua taula entara deduccion de monedes franceses, angleses e espanhòles entà un valor comun.
Un òme apraiat!
Ara, seguic eth Cavalièr, guardem aguest aute.
Eth papèr que seguie entà examinar, ère sagerat en diuèrsi punts, en tot auer-se hèt servir un didau a manèra de sageth, dilhèu eth madeish qu’auia trapat jo ena borsa deth Capitan.
Eth Doctor dauric es sagèths damb fòrça suenh e apareishec alavetz eth mapa d’ua isla, damb era sua latitud, longitud, sondes, nòms de montanhes, badines, caletes, anses, e totes es menudalhes de besonh entà poder amiar un vaishèth a ancorar segur enes sues còstes.
Semblaue coma d’ues nau miles de longada e cinc d’amplada, en tot auer era figura d’ua sòrta de dragon de pès, e presentaue dus magnifics ancoratges, perfèctament barradi e ua eminéncia ena part centrau mercada damb eth nòm de “Eth Garda”.
Se vedien quauques adicions hètes en data mès recenta, mès çò que subergessie ara vista èren tres crotzes mercades damb tinta ròia, dues ena part Nòrd dera isla e ua auta en Sud-èst, e ath delà, escrit ena madeisha tinta ròia en caractèrs fòrça clars e elegants, ben desparièrs dera ruda escritura deth Capitan, aguestes tres significatives paraules “Aciu eth tresòr”.
Peth darrèr, era madeisha man auie escrit aguestes explicacions complementàries.
Illòt der esquelèt E.S.E.E.
Dètz pès.
Qu’ère tot; mès, concís coma ère, e entà jo incomprensible, aumplic d’alegria ath Cavalièr e ath Doctor Livesey.
Livesey, didec eth Cavalièr Trelawney, que vatz a abandonar de seguit era vòsta malerosa e penibla profession.
Deman gesqui entà Bristol.
En tres setmanes… non!
Hawkins vierà damb nosati coma page d’a bòrd.
Vos, Livesey, seratz eth mètge deth vaishèth; jo que serè er Almirant, plan que òc.
Mos haram a vier a Redruce, Joyce e Hunter.
Qu’auram vents favorables, viatge rapid, e sense era mendre dificultat traparam eth lòc indicat e en eth, sòs en pro quantitat entà minjar, entà arrossegar carròces e entà despéner coma princes pendent era rèsta dera nòsta vida.
Trelawney, didec eth Doctor, prometi acompanhar-vos ena expedicion, e posqui respóner dera sua capitada; Jim tanben vierà, plan que òc, e serà un aunor entara empresa.
Mès que i a un òme, un de solet, ath quau cranhi.
E qui ei, exclamèc eth Cavalièr: nomentatz ad aguest tafurèl sense dilacion.
Vos, repliquèc eth Doctor.
Vos non auetz era fòrça de besonh entà refrenar era lengua.
Nosati non èm es solets que coneishem era existéncia d’aguest document.
Aguesti individús qu’an atacat er ostau aguesta net (decididi e valents brigands sense cap de dobte) madeish qu’es que s’auien demorat susvelhant era estranha barca que mos parlèc Dance, toti eri, e gausarè afirmar que d’auti mès encara, volgam o non, se cren damb era decision inquebrantabla d’apoderar-se dera caisha.
Degun de nosati, donc, a de gésser solet, a compdar d’aué, enquia que sigam a bòrd.
Jim e jo caminaram amassa mentretant.Vos amiaratz a Joyce e a Hunter quan gescatz entà Bristol e deth prumèr ath darrèr des qu’èm aciu mos auem de comprométer a non badar boca sus aquerò qu’auem desnishat.
Que passèc mès temps deth qu’eth Cavalièr Trelawney s’imaginèc ath principi, abans de qué siguéssem prèsti entà hèr-mos ena mar, e cap des nòsti plans primitius se podec executar, ne tansevolh eth qu’eth Doctor Livesey m’auesse tostemp damb eth.
Eth Doctor li calec anar-se’n entà Londres pr’amor de cercar a un mètge que se’n hesse cargue dera sua clientèla; eth Cavalièr se n’anèc entà Bristol a on se botèc, damb tota era sua afogadura, mans ara òbra ena preparacion dera expedicion, e per çò que hè a jo me demorè installat ena Universitat, a cargue de Redruth eth venaire o garda de mont, lèu en qualitat de presoèr, encara que plen de sòmis maritims e des mès atrasentes anticipacions imaginàries d’isles estranhes e aventures novelesques.
Me deleitaua en tot reprodusir-me en un mapa, pendent ores sanceres, toti es detalhs que rebrembaua.
E sense botjar-me deth costat deth huec en salon deth patron dera casa, m’apressaua damb era fantasia ara ansiada isla, en totes es direccions possibles; exploraua cada acre de terren dera sua superfícia, pujaua vint còps en cim d’aqueth naut mont que cridauen “Eth Garda”e deth sòn cimalh gaudia des mès deliciosi e variadi panorames.
Quauqui viatges vedia jo aquera isla densament caperada de canibals que damb eri auíem de lutar; uns auti còps plia de sauvatges animaus que mos perseguien; mès era vertat ei que totes es elucubracions dera mia fantasia non se retirauen en absolut as nòstes estranhes e tragiques aventures en aquera tèrra.
Atau anèren passant setmanes e setmanes enquia qu’un beròi dia arribèc ua carta dirigida ath Doctor Livesey, damb aguesta adicion “En cas d’abséncia deth Doctor, que daurisquen aguesta carta Tom Redruth o eth joen Hawquins”.
En compliment d’aguesta orde trapèrem, donc, o mèsalèu trapè jo, donques qu’eth garda de mont ère un òme pro arreculat en causes d’escritura e de lectura que non siguesse damb letres d’estamparia, trapè, digui, es importantes notíces següentes:
Estimat Livesey:
En non saber-me’n s’auetz tornat ena Universitat o ètz encara en Londres, vos mani aguesta per duplicat en ambdús lòcs.
Eth nòste vaishèth ei ja crompat e apraiat damb tot çò de besonh.
Ara madeish ei prèst entà lheuar ancores en prumèr moment que calgue.
Que non auetz vist jamès ena vòsta vida ua goleta mès eleganta, galharda e velera.
Quinsevolh joen la poirie amiardamb era màger facilitat: qu’a dues centes tones de mesura e eth sòn nòm ei Era Espanhòla.
L’e crompat damb era ajuda deth mèn amic Blandy qu’a demostrat en aguesta escadença èster un susprenent coneishedor dera matèria.
Redruth, li didí en tot interrómper era lectura dera carta, eth Doctor Livesey non se botarà guaire content damb aquerò.
Que veigui, a tot darrèr, qu’eth Cavalièr a deishat anar era sua lengua.
Plan, qu’ei que non n’a eth dret de hè’c?, gasulhèc eth garda de mont.
Me jògui ua botelha de ròm qu’eth Cavalièr pòt plan ben parlar sense demorar eth permís deth Doctor Livesey.
Dempús d’aquerò creiguí prudent deishar de cornèr quinsevolh comentari e seguí liegent:
Que i a aciu en Bristol cèrts òmes monstruosament ostils ath praube Blandy.
Semble que van pes carrèrs de Diu pregonant qu’eth mèn aunèst e excellent amic non a hèt qu’ua grossièra especulacion; qu’ Era Espanhòla ère proprietat sua e que tot çò que hec ei vener-me-la a un prètz absurdament naut.
Tot aquerò non son que calomnies evidentes, e çò de cèrt ei que cap des sòns autors gause remir es excellentes qualitats dera nòsta goleta.
Exceptat d’eth, didí, non compdaua damb arren mès.
Es trabalhadors, o entà didè’c milhor, es apraiadors an anat vertadèrament a pas de tortuga.
Mès aquerò non ère senon òbra de pòqui dies.
Çò que me preocupaue mès ère era tripulacion.
Jo volia un vintenat d’òmes ( en cas d’èster deth país, filibustèrs; o ben des odiadi francesi) mès semblaue qu’ac hège eth madeish diable, eth cas ei que jo non trapaua ne era mitat de çò que volia, enquia qu’un vertadèr còp de fortuna me hec a vier ar òme que me calie.
Un dia èra jo arturat en pòrt quan, per edart, entrè en convèrsa damb eth.
Vedí qu’ère un vielh marinèr qu’a ua sòrta de tauèrna en Bristol coneishuda de toti es marinèrs, qu’a perdut era sua santat en tèrra e que receberie agradiuament un lòc de codinèr a bòrd, entà tornar en mar de nauèth.
Me didec qu’aqueth maitin anaue per aquiu damb er in d’aspirar un shinhau es sabors der ocean.
M’esmoiguec prigondament, (coma vos madeish vos auríetz esmoigut) e encara que non per pietat, lo contractè coma codinèr dera nòsta goleta.
John Silver qu’ei eth sòn nòm e li manque ua cama, çò qu’ena mia pensada ei ua recomanacion, pr’amor que l’a perdut en defensa dera sua patria, jos es ordes der immortau Hawke.
Que non a cap tipe de pension, Livesey…
Didetz-me, quini tempsi tant abominables viuem!
Ara plan, amic; ara prumeria non pensè qu’auia trapat ua auta causa qu’un simple codinèr; mès siguec, en realitat, tota ua tripulacion çò que jo desnishè.
Entre Silver e jo auem artenhut, en ua setmana, era mès complida e caracteristica tripulacion que podéssem desirar; non d’aspècte agradiu ne arridolent, ei vertat, mès estacadi, per çò des sues cares, ath mès esforçat e indomdable esperit.
Gausi declarar que poiríem plan ben derrotar a ua fragata de guèrra.
Silver a amiat era sua escrupulositat enquia licenciar a dus des òmes que jo auia contractat.
Sense massa dificultat me desmostrèc en un moment oportun qu’es contractadi non ère qu’uns laparasses d’aigua doça que non servien entad arren, e que mèsalèu mos enredarien en cas de dificultats.
Me senti damb era mès excellenta santat e en admirabla disposicion d’animositat: que mingi coma un taure, dormisqui coma un soc e, ça que la, non descansarè enquia que non entena o veiga as mèns lops marins manobrar ar entorn deth vaishèth.
Ena mar!
Lèu ena mar!
A trèir aguest tresòr!
Era holia des glòries maritimes s’a poderat deth mèn cap.
Atau, donc, Livesey, vietz ath mès córrer: se m’apreciatz de vertat, non perdatz ne ua menuta.
Joan Trelawney”.
M’en desbrembaua de dider-vos que Blandy, que dèishi damb er encargue de manar ua embarcacion ara nòsta cèrca se non auem tornat entà finaus d’Agòst, a trapat un individú admirable coma Capitan dera nòsta goleta, un òme plan seriós e estirat (causa que planhi) mès en tot es auti concèptes un vertadèr tresòr.
Silver, dera sua part, mos a hèt a vier un òme fòrça competent coma pilòt: eth sòn nòm ei Arrow.
Qu’è un contramèstre que fiule entara manòbra qu’ei ua glòria, atau, donc, es causes anaràn ben, a bòrd d’ Era Espanhòla coma s’auéssem naulejat un vertadèr vaishèth de guèrra.
Me deishaua de dider-vos que Silver ei un òme de substància: me cònste personaument qu’a un compde en banc e qu’es sues despenes jamès an depassat es sòns estuavis.
Dèishe encargada deth sòn establiment ara sua esposa e coma qu’aguesta ei ua mulastra, mos podem díder aciu, coma fradins qu’èm es dus, que me semble que non ei solet era salut senon era hemna çò que hè que Silver volgue gésser un aute còp a recórrer es mars.
P.P.S.
Quinsevolh s’imaginarà sense cap esfòrç, era emocion que me costèc aguesta carta.
Qu’èra un shinhau capvirat.
Mès se i auec bèth còp un òme despechós sus era tèrra, aguest qu’ère cèrtament Tom Redruth que non hège ne podie hèr arren mès que gronhar e planher-se.
Quinsevolh des gardes de mont subordinadi ada eth s’aurie escambiat per eth damb eth màger plaser, mès que non èren aguesti es desirs deth Cavalièr, e es sòns desirs qu’èren coma leis entre aquera brava gent.
Arrés que non siguesse eth vielh Redruth s’aurie cuelhut era libertat de mormolhar dera manèra que l`ère permetut ada eth de hèr.
A londeman, eth e jo mos metérem en marcha, a pè, entar ostau der “Almirant Benbow”, qu’en eth trapè ara mia mair fòrça ben de còs e d’amna.
Eth Capitan aqueth, que pendent tant de temps auie estat entà nosati causa de tanti desengusti, auie anat ja en lòc a on es pervèrsi dèishen ja de shordar.
Eth Cavalièr auie hèt apraiar toti es estralhs ath sòn cargue, e autant es salons dera part publica dera casa coma era ensenha der ostau, auien estat pientats de nauèth, en tot auer-se ahijut quauqui mòbles qu’abans nosati non auíem, entre eri, principaument, ua plan comòda cagira de braci entara mia mair, darrèr deth taulèr.
Ath madeish temps, l’auie cercat a un gojatet, coma dera mia edat, en qualitat d’aprendís, que damb eth era mia mair non auie besonh de mès sirvents pendent era mia abséncia.
En veir ad aguest gojat siguec quan comprení totafet era mia vertadèra situacion.
Enquiad aqueth moment m’auia fixat solet enes aventures que me demorauen, mès non ena casa que deishaua ath mèn darrèr.
Atau siguec qu’aquiu, ena preséncia d’aqueth rude estranh, que s’anaue a demorar en mèn lòc, ath cant dera mia mair, me cuelhec irremediablament eth prumèr atac de lèrmes.
Supausi qu’aqueth dia hi emmaliciar ad aqueth praube gojat que, en èster nau en mestièr, m’aufric mil oportunitats, que jo profitè, entà corregir-li çò que hège e entà umiliar-lo tot çò que podí.
Passèc era net, e a londeman, dempús deth dinar, Redruth e jo gessérem, de nauèth a pè, peth camin reiau.
Me didí adiu plan esmoigut dera mia mair, dera caleta qu’auia viscut dès que neishí, e d’aqueth vielh e estimat “Almirant Benbow” que, totun, me semblaue mens estimat des d’eth moment que ja l’auie tocat era man profana deth pintor.
Ua des darrères causes que pensé siguec en Capitan que tan soent gessie a vagar ath long dera plaja damb eth sòn chapèu volant-li sus era esquia, damb eth sòn cotèth penjat jos era blòda e eth sòn enòrme alongavistes dejós deth braç.
Un instant dempús, ja auíem virat er angle des arròques, e eth mèn larèr e es sòns entorns auien despareishut.
Era tartana deth corrèu me cuelhec, en escurir, en Royal George, entath brugàs.
Me meteren en aqueth coche entre un vielh gròs e eth men amic Redruth, e a maugrat deth desplasent movement e der aire hered dera net, me semble que hí bèra becaina des d’eth començament, e de seguit dormí coma un soc, madeish de pujada que de baishada, e estacion darrèr d’estacion, donques que quan me desvelhè, ac hi gràcies a ua insinuacion pòc amabla que sentí peth costat.
Daurí alavetz es uelhs e me trapè que venguíem d’arturar-mos dauant d’un gran edifici en carrèr d’ua ciutat e qu’ère ja perfèctament de dia, des de hège fòrça temps.
A on èm?, preguntè.
En Bristol.
Eth senhor Telawney s’auie installat en un ostau près deth pòrt, pr’amor de susvelhar per eth madeish es trabalhs ena goleta.
E entada era mos calie entamenar eth nòste rumb de seguit, e, damb grana alegria mia, eth nòste camin passaue ath long de toti es pòrts e, per tant, ath cant d’ua vertadèra multitud de vaishèths de totes es mides, de totes es nacionalitats e de toti es aparelhs imaginables.
En un, es marinèrs cantauen alègrament mentre trabalhauen; en un aute se vedien òmes suspenudi aquiu naut, sus eth mèn cap, cuelhudi solet per còrdes que non semblauen mès gròsses qu’es hius d’ua telaranha.
Encara que tota era mia vida l’auia passat jo ena plaja, me semblaue qu’enquia alavetz non coneishia eth mar vertadèrament.
Era flaira penetranta deth quitran e era sau qu’èren entà jo ua nauetat.
Vedia es mès estranhs e meravilhosi caps que jamès an crotzat sus er ocean.
Vedia, ath delà, fòrça vielhs marinèrs damb plendengues enes sues aurelhes e damb es sues pursères retortilhades en recauquilhs; e era majoritat hènt veir es sues ludentes coetes sus era esquia, e caminant toti eri damb aguest pas regular pròpri des marinèrs.
Me podetz creir que s’auessa vist autrestanti reis o arquebisbes amassa non m’auria deleitat mès de çò que n’èra en aqueri moments.
E jo… jo madeish anaua tanben a hèr-me ena mar, anaua a calar-me en un goleta damb eth sòn contramèstre ordenant era manòbra damb eth sòn fiuleth, damb es sòns marinèrs de trenes, cantant ath compàs des ondades; e toti eri navegant ara cèrca d’ua isla desconeishuda, ara cèrca de tresòrs enterradi!
Eth Doctor arribèc anet de Londres.
Fòrça ben!
Ò, senhor!, exclamè jo, e quan sarpam?
Sarpar?, me responec, deman sense manca!
Tanlèu acabè d’esdejoar, eth Cavalièr me balhèc ua carta dirigida a John Silver, ena sua tauèrna de “Eth Garda” e me didec que me serie aisit de trapar-la, seguint era linha des pòrts e estant ara demora entà quan vedessa ua petita tauèrna damb un alongavistes de marinèr, coma ensenha.
Me lancè entà dehòra sense demora e plan content damb aguesta naua oportunitat que m’arribaue d’observar mès atentiuament e mès d’apròp toti aqueri vaishèths e marinèrs, e cuelhí eth camin, per tant, peth miei d’un gran revolum de gent, cars e hardèus de mèrques, pr’amor qu’ère aguesta era ora de màger trabalh e trafec enes pòrts, enquia que trapè, fin finau, era tauèrna en qüestion.
Qu’ère, de vertat, un lòc de tranquillitat pro acceptable.
Era ensenha ère nauèth pintada, es hièstres auien naues cortines ròies e es estatges campauen suenhosament arenadi.
Er establiment hège cantoada, en tot auer ua pòrta en cada carrèr, dubèrta de land en land, çò que hège qu’era sala de baish auesse fòrça aire e lum, a despiet des bromes de hum de tabac que gessien des boques des parroquians.
Qu’èren aguesti, ena sua majoritat, marinèrs deth pòrt e parlauen en votz tan nauta que, en arribar, non podí mens qu’arturar-me ena pòrta, trantalhant e lèu damb pòur d’entrar.
Qu’èra jo ara demora deth patron, quan un òme gessec d’un quarto deth costat deth salon, e ath prumèr còp de uelh auí era seguretat de qué aqueth non ère cap aute senon John Silver.
Era sua cama quèrra auie estat amputada des deth maluc, e jos eth braç quèr s’apuaue en ua muleta que manejaue damb era mès incredibla adretia, sautant sus era damb era agilitat d’un audèth.
Qu’ère naut e fòrt, damb ua cara tan grana coma un cambalhon, arrasada e palla, mès intelligenta e alègra.
Qu’ère segur que s’estaue content, fiulant alègrament mentre passaue entre es taules, e deishant anar, a cada pas, ua badinada graciosa o hènt un còp de paumet familhau sus era espatla a cada un des sòns parroquians favorits.
Ara plan, se me cau díder era vertat, coheissarè, que des dera prumèra mencion qu’eth Cavalièr hège ena sua carta de John Silver, comencè a crànher ath mèn laguens qu’aguest non siguesse un aute qu’eth “marinèr d’ua soleta cama” qu’era sua temuda aparicion susvelhè tant de temps en “Almirant Benbow”.
Que n’auí pro damb eth prumèr còp de uelh que hi sus eth, entà estavanir es mèns temors.
Jo qu’auia vist ath Capitan pro ben, e a Black Dog, e ath cèc Pew e credí que ja damb aquerò me’n sobraue entà saber se com ère o auie d’èster un filibustèr, ei a díder, ua creatura, sivans jo, pro desparièra d’aqueth endreçat, arridolent e ben content patron de casa.
Tota era mia animositat me tornèc de seguit; passè en vestibul e me dirigí decidit entad aqueth òme, en madeish lòc que s’estaue en aqueth moment, emparat ena sua muleta e parlant damb un parroquian.
Eth senhor Silver?
Que sò jo, gojatet; aguest qu’ei eth mèn nòm per çò que semble.
E tu se qui ès?
E dempús, en veir era escritura deth Cavalièr ena envolopa dera carta, me semblèc coma se se tenguesse mau d’un espant involontari.
M’alègri fòrça de veder-te.
E dident aquerò cuelhec era mia ena sua longa e poderosa man.
Precisament en aqueth moment un des parroquians qu’èren ena part mès retirada, se lheuèc còp sec e se precipitèc dehòra dera pòrta qu’auie près d’eth, çò que li permetèc arribar en carrèr en un virament de uelhs.
Mès era sua precipitacion hec que tachèssa en eth era guardada e l’arreconeishì ath prumèr còp de uelh.
Qu’ère aqueth madeish òme de cara arraulida, que li mancauen dus dits en ua man e que venguec un viatge en “Almirant Benbow”.
Qu’ei Black Dog!
Harry, cor e agarra-lo!
Un des auti qu’èren ath costat dera pòrta se metec de pes en un bot e se precipitèc entà dehòra en persecucion deth hujutiu.
Almirant Hawke en còs e amna.
E de seguit higec deishant-me anar era man:
Qui dides tu qu’ei aguest…
Black… qué?
Black Dog, senhor, li responí.
Donques aguest qu’ère un d’eri.
Qu’ei possible, exclamèc Silver.
E un òme atau ena mia casa!
Guarda tu Be, cor e ajuda a Harry a perseguir ad aguest.
Atau, donc, ère un d’aguesti tafurèls, non?
Beuies tu damb aguest òme?
Er interpelat qu’ère un vielh, peublanc e damb era cara color d’acajó, s’apressèc damb ua portadura pro marinèra, en tot voludar-se a babòrd e a tribòrd.
Black…
Balck Dog?
Jo non, senhor, responec Morgan damb ua reveréncia.
Tu non sabies se com se creidaue, è?
Non senhor.
Arrais e trons!
Tom Morgan; balha-li gràcies a Diu per aquerò, exclamèc er irritat tauernèr, pr’amor que se jo m’en sai de qué ès barrejat damb miserables d’aguesta sòrta, te prometi, per èster qui sò, que non tornes a botar es pès ena mia casa, enten aquerò ben.
E qué te didie?
Era vertat que non m’en sai, que non paraua era aurelha.
Qu’ei vertat!
Dempús dideratz vosati qu’amiatz eth cap sus es espatles!
Non ei aguest un benedit que non ve arren?
Atau, donc, non te’n sabes!
Non parères era aurelha, dilhèu non sabies ne damb qui parlaues, vertat?
Ne se qué ère çò que te didie, è?
Au, saja de brembar-te’n, qué ei çò que didie?
Au, qué ère?
Estirar-la, è?
Qu’ei un gran ahèr, per cèrt.
Qu’ei possible, òc…!
Mentre Morgan se’n tornaue entath sòn sèti, Silver gasulhèc lèu ena mia aurelha, en un ton confidenciau, que me semblèc fòrça vantaire entà jo:
E dempús lheuant de nauèth era votz, seguic:
A veir, donc…
Black Dog?…
Ça que la, qu’è cèrta idia… òc, me pensi qu’è vist abans ad aguest aigua-doça per aciu.
Me semble que solie vier abans damb un vagabond cèc.
Plan que òc, li didí jo damb seguretat; qu’ac podetz creir.
Se cridaue Pew.
Qu’ei vertat!, exclamèc Silver, fòrça excitat ja.
Pew qu’ère eth sòn nòm, segur.
A!, semblaue un perfècte verdon, plan que òc!
Atau, s’ara agarram ad aguest Black Dog, ja auram notícies entà manar-li ath nòste brave patron Cavalièr Trelawney.
Ben, qu’ei coma un gosset caçaire; me pensi que pòqui marinèrs auràn cames mès leugères qu’eth.
Arrais e trons!
Donques qu’èren en tot parlar d’estirar era quilha, è?
Ja li foterè jo ua bona repassada ad aguest brigand se me lo hèn a vier!
Tot eth temps que s’estèc en tirar aguesta descarga de menaces, non cessèc de recórrer eth salon d’un costat en aute, sautant agitadament sus era sua muleta, pataquejant damb era man sus es taules e mostrant ua agitacion tau que n’aurie estat pro entà convéncer ath jutge mès adreit e hèr quèir ena preson ath mès esperdigalhat.
Es mies sospeches s’auien desvelhat de nauèth damb fòrça en trapar-me damb Black Dog ena madeisha tauèrna de “Eth Garda”, per çò que me prepausè auer era guardada atentiua sus eth codinèr de Era Espanhòla e espiar es sòns mès petits movements.
Mes aqueth òme ère massa escarrabilhat, e massa vop, e sobradament astut entà jo; atau, donc, lèu me distreiguí damb era arribada des dus mautaires qu’auien anat en persecucion de Black Dog, es quaus arribèren sense alend coheissant qu’auien perdut era tralha dera sua presa entre un revolum de gent e que s’auien vist pelejadi coma se siguessen panaires.
En aqueri moments m’auria jogat jo eth cap en defensa dera innocéncia de John Silver.
Guarda tu, ara, Hawkins, didec aguest, vaquí quin compromís entà un òme coma jo.
Qué pensarà de jo eth Cavalièr Trelawney?
Qu’ei pro, vene e ditz-me se non ei causa deth diable; e aciu madeish, dauant des mèns uelhs, l’auem deishat que huge.
Arrais e trons!
Jo me pensi, gojatet, que tu me haràs justíca damb eth Capitan.
Tu qu’ès encara un gojat, mès escarrabilhat coma un cambalong.
Que ja me n’encuedè en tachar-te es uelhs ath dessús.
Era causa qu’ei aguesta: qué posqui jo hèr damb aguesta muleta vielha qu’ei eth mèn supòrt?
Quan jo començaua era mia carrèra de marinèr, ja m’auria sabut hèr a vier entà jo ad aguest aigua doça per dauant, man a man, e doblegar-lo en ua luta còs a còs.
Òc, alavetz qu’ac auria hèt, mès ara, arrais e trons…!
En aguest punt deishèc de parlar còp sec, se demorèc damb era maishèra immobila e suspenuda coma s’auesse rebrembat bèra causa.
Eth compde!
E deishant-se quèir en un banc, en díder aquerò, s’estarnèc en ua arridalhada tan sostenguda qu’es lèrmes acabèren regolejant peth sòn ròstre.
Que non podí estar-me’n d’imitar-lo; atau, donc, arrírem amassa, ua arridalhada darrèr dera auta enquia qu’era tauèrna ressonèc damb es ressons des nòstes arridalhades.
Donques que so jo bona fòca!, didec ara fin, en tot secar-se es caròles; tu e jo que seram boni amics, Hawkins, donques que s’ac volesse eth diable jo seria un paget d’a bòrd coma tu, mès ara, se qué li vam a hèr!
Eth déuer ei çò de prumèr, camarada, atau ei que me vau a méter de seguit eth mèn chapèu e m’en vau damb tu, sense pèrder mès temps, a veir ath Cavalièr Trelawney e condar-li çò que s’a passat aciu.
Pr’amor que, bremba-te’n de çò que te vau a díder, Hawkins, aquerò qu’ei seriós, tan seriós que ne tu ne jo gesseram damb çò que pomposament cridarè credit.
Ne tu tanpòc, digui… vai damb eth pèc!
Es dus qu’èm ara pècs de nautada.
Mès, per Sant George, aqueth òc que sabec hè’c damb eth mèn compde.
E, en díder aquerò, comencèc a arrir de nauèth e damb tau fòrça comunicatiua, encara que jo non li trapaua cap sens ne cap gràcia a çò que venguie de díder, me vedí arrossegat de nauèth a acompanhar-lo ena sua tarabastosa arridalhada.
Ena nòsta petita excursion ath long des pòrts se me mostrèc coma eth mès serviciau e interessant companh, en tot explicar-me apròp de cada un des principaus vaishèths tot aquerò que se restacaue as sòns aparelhs, ara sua capacitat, ara nacionalitat, as òbres que se hègen en eri, s’un ère en tot cargar, er aute descargant, s’eth de mès enlà ère prèst entà sarpar e en cada moment barrejant divertides anecdòtes, de vaishèth e de navegants, o repetint-me es frases des tecnicismes d’a bòrd enquia que jo les aprenessa perfèctament.
Alavetz comencè a creir qu’aqueth òme ère positiuament un des milhors marinèrs possibles.
Quan arribèrem en ostau, eth Cavalièr e eth Doctor Livesey èren seigudi amassa acabant alègrament d’escurar era botelha de cervesa damb eth sòn brinde corresponent, abans de qué se metessen en marcha entà tier-li a Era Espanhòla ua visita d’inspeccion.
John Silver les condèc çò que venguie de passar, dera pe ara pa, damb ua parlòta plia d’animacion e sauvant era mès perfècta vertat en sòn relat.
Açò siguec çò que se passèc, non ei vertat Hawkins?
Es dus Cavalièrs deplorèren fòrça que Black Dog s’auesse escapat, mès toti mos calec acceptar que non se podie hèr arren, per çò que, dempús d’auer recebut coraus compliments, John Silver cuelhec era sua muleta de nauèth e partic entara tauèrna.
Òsca, òsca, òsca!
Escotatz-me, senhor Trelawney, didec eth Doctor, normaument jo non è ua grana fe enes vòstes descubèrtes, mès per çò que hè a John Silver me cau coheissar que m’agrade complètament.
Un òme coma aguest qu’ei un “tromfo” en man, declarèc eth Cavalièr.
Que i sò d’acòrd, responec eth senhor Trelawney.
Hawkins, e vam a veir aguest famòs vaishèth.
Era Espanhòla qu’ère a ua distància considerabla e nosati hérem eth nòste camin entre es elaborades e elegantes proes d’uns vaishèths e es popes des auti, qu’eth sòn cordatge e vergues, uns còps s’enredauen e jadien jos es nòsti pès, d’auti se voludauen damb gràcia sus es nòsti caps.
Fin finau arribèrem en nòste vaishèth qu’en eth mos recebec, tanlèu sautèrem a bòrd, eth pilòt, senhor Arrow, un vielh marinèr de tèsta bruna damb plendengues enes sues aurelhes e que, per malastre, auie es uelhs tòrçudi.
Eth Cavalièr e eth semblauen avenir-se pro e amiar-se en boni tèrmes, mès que non me tardè en veir que non se passaue madeish damb es relacions deth madeish senhor Telawney damb eth Capitan de Era Espanhòla.
Aguest darrèr ère un òme d’aspècte sevèr que semblaue enrabiat damb tot, a bòrd dera nòsta goleta, e lèu mos diderie se per qué, donques que sonque entrar en salon principau, un marinèr venguec entà nosati e mos didec:
Cavalièr, eth Capitan Smollet vò parlar damb vos.
Tostemp sò as ordes deth Capitan, responec eth Cavalièr.
Hètz que passe.
Eth Capitan qu’ère apròp deth sòn messatgèr entrèc de seguit e barrèc era pòrta ath sòn darrèr.
Plan ben, Capitan Smollet, qué ei çò que voletz dider-mos?
Guardatz, senhor, responec eth Capitan, me semble que parlar francament ei tostemp çò de mès practic, encara que sigue damb eth risque de qué vos ofensetz.
Vaquí era mia pensada: non m’agrade aguest viatge, non m’agrade era tripulacion e non m’agrade eth dusau d’a bòrd: aquerò qu’ei parlar clar e sense trebucs.
Sus aquerò que non è arren a díder, pr’amor qu’encara non l’è vist botjar-se.
Dilhèu tanpòc vos agrade eth patron, remerquèc eth Cavalièr.
En aguest punt eth Doctor Livesey credec oportun intervier dident:
Un moment, senhors, un moment, se vos platz.
Aguestes preguntes non amien entad arren mès, que pensar que i a ua mala volontat damnatjosa.
Jo me pensi qu’eth Capitan, o a parlat massa o a parlat massa pòc, e me creigui en déuer de preguntar-li entà que mos explique es sues paraules.
Auetz dit, entà començar, que non vos agrade aguest viatge.
A veir… per qué?
M’auetz contractat, senhor, mejançant eth sistèma de çò que nosati cridam “plec barrat”.
M’auetz alistat simplament entà governar un vaishèth, en tot amiar-lo en punt e rumb que didesse eth contractant.
Enquia aciu tot s’està ben.
Jo non posqui qualificar aquerò de normau ne rasonable; ei aquerò?
Òc, qu’auetz rason, didec eth Doctor.
De seguit me n’è sabut pes mèns marinèrs, que vam ara cèrca d’un tresòr, non desbrembetz que son eri es que m’ac an hèt saber.
Ara plan, aquerò deth tresòr qu’a es sòns perilhs.
A jo non m’agraden es viatges de tresòrs per cap motiu, e encara mès quan son secrets, e sustot (perdonatz-me senhor Trelawney) quan eth tau secret l’a estat fidat ja ath parroquet.
Ath parroquet de Silver?, preguntèc eth Cavalièr.
Qu’è parlat en sentit figurat.
Voi díder qu’a estat escampilhat.
Jo me pensi que degun de vosati, cavalièrs, sap pro ben a on s’a calat.
Vos diderè, donc, era mia pensada sense trebucs: aguest qu’ei un ahèr de vida o mòrt e ua contingéncia positiuament delicada.
Atau ac veigui jo, didec eth Doctor, e me semble qu’ei tan clar coma cèrt.
Qu’em enes contingéncies, encara que non mos trapam tant ena escurina coma vos pensatz.
Mès didéretz tanben que non vos agradaue era tripulacion, vos pensatz que non son vertadèrs marinèrs?
Non m’agraden, senhor, persutèc eth Capitan Smollet.
Dilhèu auetz rason, repliquèc eth Doctor.
Dilhèu aurie estat milhor qu’eth mèn amic auesse hèt era sua causida d’acòrd damb vos.
Mès me pensi qu’era fauta, se l’auec, siguec complètament involontària.
Fin finau, didéretz que tanpòc vos agrade eth dusau d’a bòrd, eth senhor Arrow.
Atau ei, senhor.
Jo me pensi qu’ei un bon marinèr, mès se barrege massa familhaument damb era tripulacion entà èster un bon oficiau.
Un pilòt s’a de hèr respectar tostemp, e non a de brindar, coma aguest, en companhia intima, damb es marinèrs.
Dilheu voletz díder qu’er òme beu?
Non senhor, sonque qu’a massa intimitat damb es òmes dera tripulacion.
Ben, senhors; ètz decididi a entamenar aguesta expedicion?
Contra vent e marèa, responec eth Cavalièr.
Fòrça ben, didec eth Capitan.
Plan que òc ja auetz auut era paciéncia d’escotar- me causes que non podia provar, escotatz, donc, quauques paraules mès.
S’està plaçant era povora e es armes enes cales de proa: per qué non botar-les en un lòc a prepaus, qu’ei aciu, precisament, dejós deth salon?
Prumèr punt.
Ara, eth dusau: vos ètz a vier a quate persones dera vòsta pròpria servitud que, sivans è entenut, auràn es sòns dormitòris a proa, amassa damb es auti òmes; per qué non autrejar-les es cabines que i a aciu ath costat dera cramba de popa?
Bèra causa mès?
Òc, encara i a ua auta exigéncia, seguic eth Capitan.
Òc, massa, apuèc eth Doctor.
Vos vau a díder çò que jo madeish è entenut, seguic eth Capitan; diden que vosati auetz un mapa de cèrta isla qu’en eth i a crotzes ròies que mèrquen eth lòc exacte que son enterrades es riqueses; higen qu’era isla ei… (e aciu nomentèc era longitud e latitud damb tota exactitud).
Jamès è dit jo tau causa, exclamèc eth Cavalièr.
Eth cas ei qu’es òmes se’n saben, repliquèc eth Capitan.
Que non s’ac vau desnishar ara se qui a estat er indiscrèt, didec eth Doctor.
Dera mia part, me siguec aisit notar que ne eth ne eth Capitan li dauen massa pes as afirmacions e protestes deth senhor Trelawney, sense que jo madeish deishèssa de pensar coma eri, donques que me constaue qu’eth Cavalièr ère un blagaire incorregible.
Ça que la, en aguesta escadença, didie era pura vertat, sivans me pensi, e ère un hèt que degun auie revelat era posicion geografica dera isla.
Felicitacions, cavalièrs, seguic eth Capitan; jo non sai en quines mans ei aguest mapa, mès boti coma condicion estricta que se tengue completament secret e amagat enquia e tot de jo madeish e deth mèn dusau, eth senhor Arrow, e se non ei atau, renóncii ath mèn lòc en aguest madeish instant.
Compreni, didec eth Doctor; çò que voletz ei qu’er objècte reau se tengue tant amagat coma sigue possible e que, mentretant, convertim era popa en ua vertadèra fortalesa, susvelhada pes nòsti pròpris òmes e aprovedida damb tota era povora e armes que pogam dispausar a bòrd.
En d’autes paraules, que cranhetz ua rebellion.
Cavalièr, didec greument eth Capitan Smollet, que non ère era mia intencion ofener-vos, e permetetz-me remir-vos eth dret de botar enes mèns pòts paraules que jo non è prononciat.
Que non i a cap Capitan que podesse creder-se autorizat a hèr-se ena mar, s’auesse es pròves de besonh entà díder çò que vos m’auetz supausat.
Per çò que hè ath pilòt, me pensi qu’ei totafet aunèst; quauqui uns des nòsti tripulants ne son solide, e dilhèu ne siguen toti, per çò que semble.
Mès vos cau tier en compde que sus jo pese era dobla responsabilitat dera seguretat dera embarcacion e dera vida de cada òme qu’era nòsta goleta amie a bòrd.
M’a semblat qu’es causes non anauen per un camin massa dret e m’a semblat prudent demanar-vos que se cuelhessen precaucions: qu’ei tot çò que me cau díder.
Capitan Smollet, comencèc a díder eth Doctor damb un cèrt arridolet enes pòts.
Auetz entenut a parlar bèth còp dera vielha fabulacion dera montanha e er arrat?
Vos demani mil perdons, mès era vertat ei que m’auetz hèt a vier ena memòria era tau fabulacion.
Quan entréretz aciu, me jògui era mia perruca a que vos pensàuetz mès causes des que coheissatz.
Doctor, qu’ètz fòrça intelligent, responec eth Capitan; quan entrè aciu me pensè que me haríetz enlà deth vaishèth.
Non m’imaginè qu’eth senhor Trelawney auesse entenut a díder ua soleta paraula de tot çò qu’è dit.
E non anàuetz enganhat, exclamèc eth Cavalièr.
Se non auesse estat pera mediacion oportuna de Livesey jo vos auria dat eth viatge.
Mès ara ja vos è escotat e se harà tot çò que volgatz; mès aquerò non m’empedís pensar qu’ètz enganhat en aguest ahèr.
Sus tot aquerò, pensatz çò que volgatz, didec eth Capitan.
Dit aquerò saludèc e gessec sense díder arren mès.
Trelawney, didec eth Doctor, en contra de çò que me pensaua, veigui que vos, auetz sajat de hèr-vos a vier a bòrd a dus òmes aunèsti: eth Capitan Smollet e John Silver.
Silver, se voletz, cridèc eth Cavalièr.
Per çò d’aguest intolerable farlabica, declari qu’era sua conducta non me semble digna ne d’òme, ne de marinèr, ne plan mens d’anglés.
Plan ben, didec eth Doctor, ja ac veiram.
Quan pugèrem pera cubèrta ja es òmes auien començat a cambiar eth lòc des armes e dera povora, cantant mentre trabalhauen, mentre eth Capitan e eth pilòt susvelhauen eth transpòrt.
Eth nau orde de causes qu’ère deth men gust.
Tot er apraiament anterior deth vaishèth siguec cambiat.
S’auien hèt sies lhets-baiards en castèth de popa, darrèr d’aquerò que constituie eth salon principau, en èster accesibla aguesta seccion de cabines, entara galera e eth castèth de proa, solet per un estret correder a babòrd.
S’auie decidit, ath principi, qu’eth Capitan, eth Pilòt, Hunter, Joyce, eth Doctor e eth Cavalièr ocupèssen aguesti sies cabines.
Ara s’acordèc que Redruth e jo ocupèssem dus d’eres e qu’eth senhor Arrow e eth Capitan dormissen sus era cubèrta en aquerò que se cride en nautica era carròça, qu’auie estat amplada per un costat enquia botar-la en un estat que lèu se podie cridar eth tendolet.
Qu’ère aguesta fòrça baisha, cèrtament, mès non tant que non permetesse penjar damb comoditat un parelh de balancèrs, e enquia e tot me pensi qu’eth pilòt semblèc mès content damb er apraiament, encara qu’eth, dilhèu, non n’ère guaire segur dera tripulacion.
Ça que la, tot aquerò non ei qu’ua simpla conjectura, pr’amor que coma se veirà de seguit, non auérem pendent guaire temps eth benefici des sues opinions.
Qu’èrem toti trabalhant rudament en cambiament dera povora e des armes, en apraiament des baiards e des cabines quan es darrèrs dus tripulants e John Silver damb eri arribèren en un petit vaishèth dera còsta.
Eth codinèr sautèc a bòrd damb era leugeresa d’un monard, e tanlèu vedec çò que hègem, exclamèc:
Ola, gojats, se qué hètz?
Cambiam es municions e es armes, ja ac vedetz, responec un marinèr.
Per qué?
Que jo ac è ordenat, didec et Capitan secament.
Qu’ei un brave òme, Capitan, didec eth Doctor.
Ei plan possible, cavalièr, repliquèc eth Capitan, en patz damb aguest, en patz damb toti.
Pressèc ara seguida as que cambiauen era povora, e de pic, en tot fixar-se en jo, qu’èra entretengut examinant era anèra de tornada qu’amiàuem ath miei deth vaishèth, me cridèc damb aspresa:
Ola tu, mòssi, dehòra d’aciu!
Ve-te’n entara codina e cerca bèra causa entà hèr.
E encara que m’esdeguè a complir eth sòn mandat, l’entení díder encara, en votz plan nauta ath Doctor:
Que jo non è favorits en mèn vaishèth.
Vos posqui assegurar qu’en aqueri moments abondaua jo enes opinions e sentiments deth senhor Trelawney respècte deth Capitan, qu’auia en òdi damb totes es mies fòrces.
Tota aquera net la passèrem en gran movement, en tot alistà’c tot, botar cada causa en sòn lòc e veir arribar, ua darrèr dera auta, barques plies d’amics deth Cavalièr, coma eth senhor Blandy e d’auti d’aguesta sòrta que venguien a desirar-li ua bona e erosa tornada.
Jamès en nòste “Almirant Benbow” auí ua net semblabla, ne tansevolh era mitat dera faena qu’auí en aguest, e podetz creder-me qu’èra ja rendut de cansament quan un shinhau abans dera auba, eth contramèstre hec sonar eth sòn fiulet e tota era tripulacion comencèc a manobrar en cabestrant.
Mès encara qu’auesse estat eth doble dera qu’ère, era mia mia fatiga non m’aurie separat dera cubèrta.
Tot aquerò qu’ère nau e interessant entà jo, es concises ordes, era penetranta nòta deth fiulet e es marinèrs botjant-se entàs sòns lòcs ath teunhe resplendor des lantèrnes deth vaishèth.
E ara, Barbacoa, deisha-mos anar ua estròfa, cridèc ua votz.
Era coneishuda, higec ua uata.
Que vage pera vielha coneishuda, camarades, cridèc Silver qu’ère aquiu de pès, damb era sua muleta jos eth braç; e de seguit s’estarnèc en aquera terribla melodia que m’ère tan coneishuda:
Ad aquerò era tripulacion sancera contestaue a còr:
E era tresau repeticion deth còr, possèc es barres deth cabestrant ath sòn dauant damb grana fòrça.
Mès, enquia e tot en aqueth moment d’excitación, aguest cant lugubre me transferie damb era imaginacion en un dusau, en vielh ostau der “Almirant Benbow” qu’en eth entenia de nauèth era votz d’aqueth Capitan subergessent sus eth còr sancer.
Mès lèu lèu era ancora ère ja dehòra e se la deishaue penjar, regolejant ath cant dera proa.
De seguit s’issèren tanben es veles que comencèren a holar-se doçament damb era brisa, e es còstes e es vaishèths comencèren a desfilar dauant des mèns uelhs en un e en un aute costat, de tau sòrta que, abans de qué auessa anat a cercar en saunei ua ora de repaus, ja Era Espanhòla auie sarpat gentilament, començant eth sòn viatge entara Isla deth Tresòr.
Que non sò per referir toti e cada un des detalhs d’aguest viatge: qu’ei pro díder que siguec fòrça prospèr; qu’era nòsta goleta balhèc mòstres de qué ère ua bona e leugèra embarcacion; qu’es tripulants èren, toti, marinèrs experimentats, e qu’eth Capitan sabie pro ben çò qu’amiaue entre mans.
Mès abans de qué arribèssem apròp des còstes dera Isla deth Tresòr, se passèren dues o tres causes que me cau racondar entara comprenença d’aguesta narracion.
Arrow, eth pilòt, lèu se tornèc molt pejor de çò qu’eth Capitan auie cranhut: que non auie era mendre autoritat sus es marinèrs, que hègen d’eth çò que volien.
Mès aquerò non ère çò de pejor, senon qu’un o dus dies dempús dera nòsta partença comencèc a presentar-se sus era cubèrta damb es uelhs rogidi, era cara rogida, era lengua maladreta e toti es senhaus mès evidents dera embriaguesa.
Un còp e un aute se l’auec de manar entara cala, castigat.
Bèri còps queiguie trincant-se era cara; d’auti se passaue eth dia sancer ena sua estrada ath costat deth tendolet.
Coma ua reaccion, que se tardaue un o dus dies, se lo vedie sòbri e prèst a atier eth sòn trabalh, aumens d’ua manèra passabla.
Mentretant nosati non podíem saber d’a on treiguie era beuenda; aguest qu’ère eth secret misteriós deth nòste vaishèth.
Era nòsta susvelhança renauida e multiplicada arren podec hèr; que siguec inutil tot çò que hérem entà saber-mo’n.
L’ac solíem preguntar ara cara e alavetz, ua de dues; o se n’arrie dauant des nòste barbes s’ère embriac, o remie testudament que s’embriaguèsse, se se passaue qu’ère en sòn sen, en tot díder que non tastaue arren que non siguesse aigua.
Non solet ère inutil en qualitat d’oficiau deth vaishèth, e plan dolent coma hònt de males influéncies entre es òmes dera tripulacion, senon que se vedie clarament que, ath pas qu’anaue, lèu acabarie en tot aucir-se contra tot dret.
Atau, donc, arrés s’estonèc ne se’n hec quan en ua net plan escura qu’era mar semblaue mens tranquilla que de costum aqueth òme despareishec sense que l’ajam tornat a veir mès.
Òme ar aigua!, didec eth Capitan.
Eth hèt ei que, despareishut eth, mos trapàuem sense pilòt e mos calie, per tant, ascendir a un des tripulants.
Job Anderson, eth contramèstre, qu’ère eth mès avient de toti es d’a bòrd; atau, donc, encara que sauvant eth sòn titol primitiu, passèc a desvolopar eth cargue de pilòt.
Eth senhor Trelawney, qu’auie estudiat era marina e auie viatjat fòrça, coma se rebrembarà, auie coneishements que lo hègen fòrça util en aguestes circonstàncies, e reaument les metec en practica en tot exercir era susvelhança pròpria deth pilòt enes dies qu’eth temps ac demanaue.
Per çò deth timonèr Israel Hands, ère un vielh e experimentat marinèr, suenhós e astut, e un se’n podie fidar en tot e entà tot.
Qu’ère aguest eth gran confident de Silver, qu’eth sòn nòm m’amie a parlar deth nòste codinèr Barbacoa, coma lo cridaue era tripulacion.
A bòrd dera embarcacion cargaue aguest era sua muleta en tot penjar-la en còth mejançant un tibador, damb era fin d’auer es mans liures e prèstes ath maximum.
Qu’ère digne de cridar era atencion veder-lo sagerar eth pè dera sua muleta contra era henerecla de quauqua hustòta e, emparant-se en era, premanir fòrça ben era sua codina, coma ac poirie hèr quinsevolh òme san e sancer en tèrra.
Mès encara ère mès estranh veder-lo es dies de temps dolent trauessar era cubèrta.
Se lo vedie passar d’un costat en aute, ja tient era sua muleta, ja arrossegant-la ath sòn darrèr damb er tibador, tan rapid e damb tant assopliment coma ac poirie hèr un òme qu’auesse es dues cames.
Aguest Barbacoa que non ei un òme comun, me didie un còp eth timonèr.
Ena sua joenessa que hec es sòns estudis e, quan arribe era escadença, pòt parlar coma un libre.
E valent, aquerò plan!.
Un leon que non ei arren en comparèr damb Barbacoa.
Que l’è vist escampar a quate enemics, d’un solet viatge, en tot amorrar-les en solèr, e sense amiar eth ua soleta arma ena man.
Tota era tripulacion lo respectaue e enquia e tot posqui díder que l’aubedie.
Qu’auie ua manèra plan particulara d’insinuar-se quan parlaue damb cada un, e tostemp trapaue era ocasión de hér-les a toti un petit servici.
Per çò que hè a jo, Silver ère extraordinariament amable e tostemp se mostraue content de veder-me campar ena sua galera, qu’auie tostemp neta e ludenta coma un miralh: es caceròles èren brunides e lustroses e eth sòn parroquet ère tostemp ena gàbia, en un cornèr.
Vene aciu, Hawkins, vene aciu, solie dider-me.
Vene a hèr ua charrada damb eth tòn amic John.
Qu’arrés ei tan planvengut coma tu, hilh mèn.
Sè-te e ven a enténer çò que se passe.
Vaquí ath Capitan Flint, atau lo cridi jo ath mèn parroquet en memòria deth celèbre filibustèr, vaquí ath Capitan Flint, en tot predider-mos era bona capitada deth nòste viatge.
Non ei vertat, Capitan?
E eth parroquet, coma se li dèssen còrda, se deishaue anar cridant:
Pèces d’a ueit!
Ara plan, Hawkins, aquiu a on lo ves, aguest audèth deu auer ja aumens dus cents ans.
Lèu toti eri son pòc mens qu’etèrns e jo pensi, sus aquerò, que sonque eth diable aurà vist mès atrocitats e orrors qu’eth.
Pensa qu’aguest siguec deth Capitan England, deth celèbre e gran pirata England.
Qu’a estat en Madagascar e en Malabar, en Surinan, en Providéncia e en Porto Bello.
Aguest assistic ara exploracion e repesca des vaishèths cargadi de plata en.honsadi, e aquiu siguec a on aprenec era sua dita de “Pèces d’a ueit” çò que non ei guaire de meravilhar, pr’amor que, guarda Hawkins, que se’n treigueren d’eres mès de tres centes cinquanta mil.
Siguec tanben en abordatge deth Virrei des Indies, apròp de Goa, e en veder-lo ara, se pensarie qu’alavetz ère nauèth neishut.
Mès que ja as flairat era povora, non ei vertat Capitan?
Prèsti toti entara batossa!, cridèc er animau.
Alavetz er audèth s’apegaue as barrons dera gàbia e començaue a renegar e a maudíder, d’ua manèra tan plia de marridesa, que semblaue mentida.
Alavetz John se vedie obligat a híger:
Qui se botge en quitran, que s’apegue.
Vaquí, se non, ad aguest innocent animalet mèn, renegant coma un desesperat e non per aquerò l’auem d’acusar.
Te pòs creir que madeish ac harie dauant de monges capuchines e fraires descauci.
E John alavetz se tocaue era sua cabeladura d’aquera manèra solemna e particulara qu’eth auie e que me confirmaue a jo ena credença de qué aqueth ère eth milhor des òmes.
Mentretant, eth Cavalièr e eth Capitan contunhauen encara enes sues relacions pòc amistoses.
Eth Cavalièr non ne hege gran mistèri des sòns sentiments, senon que mespredaue clarament ath Capitan.
Aguest, dera sua part, jamès parlaue senon quan li dirigien era paraula, e enquia e tot en aguesti casi, d’ua manèra cuerta, seca e brusca, e ne ua soleta paraula inutila.
Arreconeishie, quan se l’amiaue en un cornèr, qu’auie estat injust e enganhat sus era sua tripulacion; que quauqui uns des sòns òmes èren tan vigorosi e adreits coma eth podie desirar-les e que toti s’auien comportat enquiath moment perfèctament ben.
Per çò que hège ara goleta, qu’ère er òme encamardat d’era, e solie díder:
Tostemp ei prèsta entà agarrar eth vent, damb mès docilitat e leugeresa que se siguesse ua bona esposa compladent ath sòn marit.
Ça que la, higie, encara non èm de tornada entà casa, e torni a díder que non m’agrade aguesta expedicion.
Ad aguestes darrères paraules eth Cavalièr viraue era esquia e se metie a recórrer era cubèrta, en tot manar ath diable ad aqueth òme, coma de costum.
Ua trufaria mès d’aguest òme, e un dia d’aguesti vau a crebar, solie díder.
Qu’auérem un shinhau de mau temps, çò que servic entà provar-mos es bones qualitats de Era Espanhòla.
Toti e cada un des òmes d’a bòrd semblauen contents, e era vertat ei qu’aurien pecat sobradament d’exigéncia s’auesse estat de ua auta manèra, pr’amor que que jo sò que jamès ua tripulacion siguec mès mimada e consentida des de qu’eth Patriarca Noé naveguèc ena sua biblica arca.
Damb eth mendre pretèxt se doblegaue eth ròm diadèr, e eth pudding de haria en dies extraordinaris, per exemple, s’eth Cavalièr sabie qu’ère er aniversari de quauqu’un des marinèrs, e jamès mancaue un barril de bones pomes, dubèrt e plaçat ena cubèrta, entà que tot aqueth que volesse s’aprovedisse damb era sua man.
Jamès è vist cap causa bona gessent de tractaments parièrs, didie eth Capitan ath Doctor Livesey.
Ath qu’elève corbassi, aguesti li trèn es uelhs: aguesta qu’ei simplament era mia pensada.
Totun, causa bona gessec deth barril de pomes, coma veiram lèu, que se non auesse estat per eth, arren mos aurie prevengut a temps e auríem toti perit a mans dera traïson e dera infàmia.
Vaquí çò que se passèc: qu’auíem enquia alavetz navegat a favor des vents alisis entà meter-mos en direccion dera isla que cercàuem.
Que non m’ei permetut èster mès explicit.
E alavetz baishàuem ja en direccion contrària mantient ua contunha e suenhosa susvelhança de dia e de nets.
Aqueth qu’ère ja eth darrèr dia, segons eth mès long comput supausat entath viatge, e d’un moment en aute aquera net, e a mès tardar a londeman abans de meddia auíem d’arribar ara vista dera Isla deth Tresòr.
Era nòsta proa se filaue de cap ath Sud-oèst e amiàuem ua fòrta brisa, damb ua mar tranquilla.
Era Espanhòla s’esguitlaue damb seguretat, en tot submergir enes ondades, de quan en quan, eth sòn bòupret, e costant, damb eth, quauquarren coma petites explosions d’esgluma; tot seguie eth sòn cors naturau dès es gàbies enquiara quilha, e toti semblauen plei dera mès esforçada animositat, pr’amor que ja lèu tocàuem damb era man, entà didè’c atau, era fin dera prumèra part dera nòsta aventura.
En aguestes condicions e ja fòrça dempús dera còga deth solei, quan eth mèn trabalh deth dia ère ja acabat, e ja me n’anaua dret entara mia cabina entà dormir, me venguec eth desir de minjar ua poma.
Pugè ena cubèrta.
Era susvelhança qu’ère tota en proa, coma ei naturau, ara demora de desnishar era isla.
Eth timonèr guardaue era òrsa dera vela e se divertie fiulant alègrament.
Aguest qu’ère eth solet bronit que s’entenie, exceptat deth rumor deth mar qu’en.honsaue era proa e que mormolhaue doçament sus es costats dera goleta.
Me lancè gentilament enquiath hons deth gran barril des pomes ara cèrca de bèra ua, e me trapè qu’a penes n’auie quedat ua o dues enes sues prigondors.
Me crotzè de cames tranquillament en aqueth hons escur, sense cap intencion qu’era d’acabar damb era poma; mès ja siguesse eth monotòn bronit deth mar, ja eth doç balanç dera goleta en aqueth moment, eth cas ei que, o m’esclipsè pendent uns instants o siguí a man de hè’c, quan un òme pesat se seiguec de pic ath costat deth mèn amagader.
Eth barril s’estrementic quan aqueth òme apuèc era sua esquia e ja anaua jo a sautar dehòra quan eth nauèth vengut comencèc a parlar.
Qu’ère era votz de Silver e encara non auia jo entenut ua dotzena de paraules, quan ja non auria gausat gésser ne peth mau de morir.
Me demorè, donc, aquiu, tremolant e atentiu, en darrèr extrèm dera angonia e deth curiosèr, pr’amor qu’aqueres pòques paraules sigueren pro entà encuedar-me’n qu’es vides de toti es òmes aunèsti qu’anauen a bòrd depenien solet de jo.
Non, jo non!, didie Silver.
Flint qu’ère eth Capitan, jo non èra que contramèstre, damb era mia cama de pau.
En madeish abordatge perdérem, jo era mia cama, e eth vielh Pew era vista.
M’en brembi que siguec un cirurgian, damb eth sòn titol damb moltes latinades, eth que me resseguèc era cama; mès totes es sues retoriques e es sues ressègues non lo desliurèren de qué lo pengéssem coma a un gosset e lo deishèssem secant-se ath solei en castèth deth Corso.
Aguesti èren es òmes de Flint, aguesti, plan que òc!
Aquerò tanben siguec eth resultat de cambiar eth nòm as sòns vaishèths, Royal Fortune e d’auti.
Mès jo digui qu’eth nòm qu’an batiat a un vaishèth ei eth qu’a de quedar.
Atau se passèc damb era Casandra que mos amièc sans e en bona santat ena nòsta casa dempús qu’England s’apoderèc deth Virrei d’Indies, e madeish damb eth vielh Walrus qu’ère er ancian vaishèth de Flint e jo vedí ròi de sang de proa a popa, quauqui viatges, e d’auti plei d’aur enquia naufragar per çò deth sòn pes.
Davis, tanben ère tot un òme coma cau, non ac dobtes, didec Silver; jo jamès navegué damb eth, totun.
Era mia istòria qu’ei aguesta: prumèr damb England, dempús damb Flint e ara peth mèn compde… qué vam a díder!
Jo podí estauviar nau centes liures pendent eth mèn servici damb England e dus mil damb Flint.
Ja ves qu’aquerò non ei pòc entà un simple marinèr.
E tot aquerò plan ben sauvat ena banca, plan ben sauvat, plan que òc.
E qué s’a passat aué damb es òmes d’England?
Sabi pas!
E des de Flint?
Per çò que tanh ad aguesti, era majoritat son aciu, a bòrd, damb nosati.
Ath vielh Pew qu’auie perdut era vista li toquèren mil dues centes liures que (me hè vergonha didè’c) despenec complètament en un an coma ac pòt hèr un Lòrd deth Parlament.
A on ei ara?
Mòrt, ben mòrt e jos escotilhes.
Mès, dus ans abans de morir… se qué hec?
Que non servís de guaire as capvirats e lhòcos, plan que òc, repliquèc Silver.
Mès, per çò que hè a tu, guarda; tu qu’ès encara un gojatet, mès escarrabilhat coma un cambalong.
Jo m’en sabí tanlèu te tacchè era guardada ath dessús, e ja ves que te parli coma a tot un òme.
Se comprenerà sense cap esfòrç çò que jo sentí, en enténer ad aguest vielh e abominable bribon dirigir a un aute es madeishes paraules vantaires qu’auie tengut damb jo.
Podetz creder-me que s’auessa pogut, damb tot eth mèn còr l’auria esclafat a trauèrs deth barril.
Mès eth seguic, mentretant, plan d’autrú a que bèth un l’ère en tot escotar:
Guarda tu çò que se passe damb es cavalièrs dera fortuna.
Amien ua vida dura e son tostemp riscant era pèth, mès mingen e beuen coma canonges e abats, e quan an amiat a tèrme ua bona expedicion, tè!
Ara, era majoritat d’eri s’ac despenen en hestaus e tantarres, tanben ei cèrt que dempús les ves tornant ena mar, en camisa, coma qui ditz.
Mès, òc ma hè, que jo non è anat per aguestes corsères.
Non, que non!
Jo ac è botat tot plan assegurat, un shinhau aciu, un shinhau enlà, e en cap lòc massa, entà non ahiscar sospeches inutiles e perilhoses.
Que ja è cinquanta ans, tè, e un còp torna d’aguesta expedicion m’establirè coma un guiterós rendista.
Que ja ei eth temps entad aquerò, me semble que dides.
A, plan!
Mès te posqui assegurar que, mentretant, è viscut comòdament.
Jamès me sò privat d’arren que m’age demanat eth còs; sauneis longui, parves saboroses, e tot aquerò, dia a dia, exceptat quan viatgi pera aigua salada.
E com comencè?
Donques ne mès ne mens que coma tu ara, de pur e simple marinèr.
Plan ben, repliquèc eth joen; mès ara, toti aguesti sòs qu’ei coma se ja non existissen, vertat?
Pr’amor que solide, dempús d’aguesta expedicion, vatz a parar en Bristol Bristol!
Bè!, responec Silver ironicament.
A on, donc, te penses qu’èren aguesti sòs?
Qu’ei vertat; aquiu èren quan lheuèrem era ancora; mès en aguesti moments, era mia hemna…tu que ja me comprenes… era mia hemna qu’ac a ja tot ben hèt.
E tot en sòn poder…
Era tauèrna deth “Garda” ei ja venuda, o logada, o autrejada a sabi pas qui.
Mès per çò que hè ara gojata, jo t’asseguri qu’era ja a gessut de Bristol entà amassar-se damb jo.
Jo te dideria de boni talents a on me demorarà, mès aquerò harie que i auesse gelosia entre es tòns companhs per çò dera mia preferéncia, e non voi gelosia jo aciu.
Es cavalièrs dera fortuna, repliquèc eth codinèr, generaument èm pòc confiadi entre nosati madeishi, e òc ma hè que, t’ac pòs creir, non mos manque rason entad aquerò.
Mès jo qu’è ues manères plan singulares, de vertat que òc.
Quan un camarada ei capable de formar-me un param… voi díder, un que me coneish, ja ne pòt èster solide fòrça de qué non le serà possible víuer en madeish mon qu’eth vielh John.
Quauqui uns l’auien pòur a Pew; d’auti s’espaurien de Flint, mès jo te digui qu’eth madeish Flint non n’ère guaire segur per çò que hè a jo, en èster qui ère.
Plan que m’auie pòur, e aquerò qu’ère capinaut de jo, vam a díder.
Jamès a auut sus es mars ua tripulacion mès escabrosa qu’era de Flint, enquiath punt qu’eth madeish diable aurie cranhut anar contra era a bòrd.
Ça que la, donc, ja ves que non sò cap fanfarron, e sai hèr era companhia damb toti es mèns camarades damb tanta simplicitat coma se non siguessa eth que sò.
Mès quan èra jo contramèstre… a, diables!
Plan ben, repliquèc eth gojat; ara vos vau a díder que quan venguí aciu non m’agradaue bric eth projècte; mès ara que ja auem auut aguesta explicacion, John, ja vo’n sabetz que podetz compdar damb jo, passe çò que se passe.
M’alègri fòrça, pr’amor que tu ès un gojat de profit, responec Silver, secodint era man deth gojat dera manèra mès corau.
Pòs creir que non è vist ena mia vida ua aparença milhor qu’era tua entà èster un des cavalièrs dera fortuna.
En arribar aciu jo ja auia començat a compréner que per cavalièrs dera fortuna entenien aqueri òmes, ne mès ne mens, que pirates comuns e corrents e qu’aquera petita scèna que jo auia entenut, non ère arren mès qu’eth darrèr acte dera corrupcion d’un des òmes aunèsti qu’anauen a bòrd, dilhèu ja eth darrèr d’eri.
Ça que la, lèu auí de recéber bèth consolament sus aguesta question coma se veirà dempús.
Silver, en aqueth moment deishèc anar un leugèr fiulet e un tresau personatge campèc lèu lèu e venguec a amassar-se en aqueth conciliabul.
Dick qu’ei un òme de cap a pès, li didec Silver ath nauèth vengut.
Aguest Dick que non a un peu de pèc.
Mès, a veir, seguic; çò que jo voi saber ei aquerò, Barbacoa; autant de temps mos vam a demorar dehòra en aguesta sòrta de maudit vaishèth aprovedidor?
Jo digui que ja ne sò hart deth Capitan Smollet, diables!
Israel, li repliquèc Silver, tu qu’as auut ara e tostemp cap d’audèth.
Mès me semble que pòs entrar en rason, non?
Daurís, donc, es aurelhes, que les as pro granes entà entener-me çò que te vau a díder ara madeish: seguiràs dormint ena proa, e seguiràs passant-la peniblament e seguiràs parlant doçament, e seguiràs beuent damb era màger mesura, enquia que jo ac diga, e mentretant t’auràs de conformar damb çò que te digui.
Plan, donc, que non digui que non, gronhèc eth timonèr.
Qu’ei tot!
Quan?
Mil tempèstes!
Quan, è?
Plan, donc, donques que tu ac vòs, te vau a dider quan.
Enquiath darrèr moment que me sigue possible: alavetz!
Aciu mos haram a vier tanben ar illustre Cavalièr e ad aguest Doctor damb eth sòn mapa e es autes causes que mos interèssen e que ne jo ne vosati sabem a on diables les sauven.
Felicitacions; alavetz mos cau demorar qu’aguest Cavalièr e aguest Doctor trapen era caisha e mos ajuden enquia botar-la a bòrd deth vaishèth, damb cent mil diantres.
Alavetz veiram.
Se jo ne siguessa plan segur de vosati, hilhs deth dimòni, deisharia ath Capitan Smollet que mos amièsse de tornada enquiara mitat deth camin, abans de fóter eth còp definitiu.
Dilhèu non èm marinèrs toti es que mos estam a bòrd?
Vòs díder que mo’n sabem dera manòbra, non?
Nosati que podem seguir ua direccion determinada, mès qui mo’la pòt autrejar aguesta?
Vaquí en qué se dividissen totes es opinions vòstes deth prumèr enquiath darrèr.
Per çò que hè a jo, se podessa actuar d’acòrd damb eth mèn desir, deisharia ath Capitan Smollet que mos amièsse enquia darrèra ora ena nosta tornada, entà non quèir en calculs erronèus e veder-mos dempús damb era aigua racionada per aguesti mars deth diable.
Mès jo me’n sai pro ben dera vòsta casta e… que non i a remèdi, acabarè damb eri ena isla, tanlèu mos agen ajudat a calar era caisha a bòrd, causa qu’ei penibla.
Que creba jo en mala ora se non ei causa qu’anuge e desenguste eth hèt de navegar damb pècs coma vosati!
Aquerò plan qu’ei parlar per parlar, exclamèc Israel.
Parlar per parlar!
Guairi vaishèths te penses qu’è vist jo ar abordatge, e guairi vigorosi gojats secar-se ath solei dera Plaça des Executats e tot aquerò solet per aguesta maudita prèssa.
M’entenes?
Guarda, donc; jo è vist mès d’ua causa en mar, t’ac pòs creir, e te digui que se vosati vos tenguéssetz a botar es veles seguint eth vent que bohe, arribaríetz, plan que òc, bèth dia en punt d’arrossegar carròces, plan que òc!
Mès que non serà atau!
Vos coneishi massa ben.
Començaratz a caminar de tauèrna en tauèrna, enfalagadi de ròm, e deman o un aute dia anaratz damb es vòsti passi compdats a hèr-vos penjar.
Toti sabem pro ben que tu ès ua sòrta d’abat, John.
Mès que n’a d’auti qu’an pogut manobrar e governar tan ben coma tu, didec Israel.
E ça que la, ada eri les shautaue un shinhau eth rambalh e era diversion.
Eri que non èren tan entonadi ne tan sevèrs, a tot darrèr, senon qu’entrauen ena trufaria, cuelhent era sua part coma camarades alègres e de bona encolia.
Qu’ei vertat, didec Silver, ei vertat.
Sonque que, a on son aguesti ara?
Pew ère d’aguesta sòrta e a mòrt de vagabond.
Flint ère tanben atau e moric de ròm en Savannah.
Ò!, fòrça elègres e divertidi qu’èren, òc senhor, mès ac torni a díder, a on son ara?
Tot aquerò està fòrça ben, interrompec Dick, mès çò que jo me pregunti ei aquerò: quan fotam eth còp e ajam as nòsti òmes enes nòstes mans, qué vam a hèr damb eri?
Aquerò se cride parlar clar, didec Silver en un ton d’admiracion.
Aguest gojat me shaute.
Ath negòci e solet ath negòci!
Està ben; mès vosati qué ne pensatz?
Les deisham en tèrra en aguesta isla desèrta coma robinsons?
Aquerò serie çò qu’aurie hèt England.
O les esgorjam simplament coma porcèths?
Aguest aurie estat eth procediment de Fint o de Billy Bones.
Billy qu’ère er òme entad aguestes causes, didec Israel.
Eth plan tafurèl que ja sap a qué atier-se sus aguest punt, donques que ja eth madeish ei jos era tèrra, mès se bèth còp quauqua man siguec dura e implacabla, aguesta siguec era de Billy.
Qu’as rason, observèc Silver, dura, mès rapida.
Ara plan, entenem-mos.
Jo que sò un òme complasent, lèu un cavalièr, coma didetz vosati; mès amics mèns, aué era causa qu’ei seriosa.
Eth dèuer qu’ei eth dèuer, e aguest abans que tot.
Vaquí era mia pensada: aucir-les.
Quan jo m’aja convertit en un Lòrd, e vaja en carròça, voi que cap d’aguesti plaidejaires de prumèra cramba, se me posquen aparéisher bèth dia, quan mens m’ac demora, coma eth diable ara ora dera pregària.
Mès era soleta causa que digui ei aguesta: demorem, e quan eth temps oportun arribe autregem-mos eth gust d’esgorjar-les un darrèr der aute.
John, exclamèc eth timonèr, qu’ès tot un òme!
Ja me dideràs aquerò quan me veigues mans ara òbra, Israel, didec Silver.
Enquia alavetz sonque reclami ua causa, e ei que non me treiguen a Trelawney.
Que voi auer eth plaser de talhar-li damb es mies pròpries mans aguest cap d‘animau.
E coma talhant era convèrsa còp sec, higec:
Se comprenerà er espaventós terror que sentí en escotar aquerò.
Qu’auria jo sautat e m’auria metut a córrer, s’auessa auut pro fòrça entad aquerò, mès que non auí mès cames ne animositat e me demorè quiet.
Entení que Dick començaue a lheuar-se, mès en madeish moment quauquarrés lo tenguec e s’entenec era votz de Hands dident:
Qu’as rason, Dick, didec Silver.
Aumplís ua gèrla e puja-la de seguit.
Espaurit coma èra, non podí evitar pensar qu’atau demoraue explicat eth mistèri dera hònt qu’en era eth pilòt Arrow beuie es aigües qu’acabèren per aucir-lo.
Dick s’absentèc pendent ua estona non guaire longa, mès pendent era sua abséncia Israel parlèc ara aurelha deth codinèr en votz plan baisha encara qu’animada.
Jo podí a penes enténer dues o tres frases, mès que d’eres me’n sabí, totun, de quauquarren interessant, pr’amor qu’ath delà de d’autes paraules que semblauen confirmà’c, aquerò arribèc clarament enes mies aurelhes:
Cap aute d’eri vò entrar ja en negòci.
Qu’ère clar, donc, qu’encara mos demorauen òmes leiaus a bòrd.
Quan tornèc Dick, cada un des deth trio aqueth cuelhec successiuament era gèrla deth ròm e se hec es aunors a conciéncia, beuent, er un ara bona capitada!
Ara nòsta salut!
Prèses e fortuna!
En aqueth moment queiguec ua cèrta claretat sus jo, laguens deth barril; lheuè era vista e me trapè qu’era lua venguie d’aparéisher en cèu, argentaue era gàbia d’artimon e li daue un color blancós ath paumet deth trinquet.
Lèu en madeish moment era votz deth gaita se lheuèc cridant:
Tèrra!
Passi precipitadi sonèren pertot ath crit de tèrra!, en tot pressar-se toti a pujar ena cubèrta, autant es mèns amics dera cabina de popa coma era gent dera tripulacion.
Jo sautè de seguit dehòra deth barril; m’esguitlè caperant-me damb era vela deth trinquet, virè entara ciutadèla de popa e tornè ena cubèrta peth madeish camin que toti es auti, a temps d’amassar-me damb eri en acte d’acodir ena proa.
Toti qu’èren ja congregadi aquiu.
Ua faisha de broma s’auie lheuat lèu ath madeish temps que gessie era lua.
Aquiu ena luenhor, enquiath Sud-oèst, se vedien dues montanhes plan nautes, coma a ues dues miles de distància e per dessús d’ua d’eres campaue ua tresau elevacion de terren, fòrça mès nauta qu’es autes, e qu’eth sòn cimalh se vedie encara enrodat entre era broma.
Es tres semblauen de figura agulhada e conica.
Aquerò siguec, aumens, çò que jo credí veir, pr’amor qu’encara non èra remetut des mèns terrors de hège dues o tres menutes.
De seguit entení era votz deth Capitan Smollet que daue ordes.
Era Espanhòla siguec botada dus punts mès apròp dera direccion deth vent e comencèc a filar eth rumb de tau sòrta qu’arribarie precisament ena còsta orientau dera isla.
Jo, didec Silver.
En èster codinèr d’un vaishèth mercand ancorèrem en era pr’amor d’aprovedir-mos d’aigua.
Er ancoratge qu’ei en Sud, darrèr d’un illòt, non ei atau?, preguntèc eth Capitan.
Òc senhor, er illòt der Esquelet, lo criden.
Aguest lòc qu’a estat bèth còp refugi de pirates, e un òme qu’amiàuem a bòrd sabie es nòms de toti aqueri lòcs.
Aqueth ticolet entath Nòrd lo criden Eth Trinquet.
Que i a tres ticolets plaçadi en linha entath Sud, e que les criden, damb nòms marinèrs, Eth Trinquet, Eth Màger e Eth Mesana.
Mès eth principau ei eth mès gran, qu’a eth cim caperat pera broma.
Lo cridauen tanben eth Ticolet deth Garda, per çò dera vigilància que des deth sòn cim mantenguien aguesti òmes mentre es sues embarcacions s’estauen ancorades netejant es sues mèrdes, perdonatz-me, pr’amor qu’aquiu ei a on eri amiauen a tèrme aguesta operación.
Enes uelhs de Silver passèc quauquarren coma un relampit d’alegria herotja en cuélher era carta que li daue eth Capitan.
Mès en madeish moment qu’es sòns uelhs se tachauen en papèr, li vedí qu’era sua esperança de hège ua segonda patie ua terribla decepcion.
Aqueth que non ère eth mapa trapat ena maleta de Billy Bones, senon ua còpia suenhosa en toti es detalhs, nòms, nautades e sondages, damb era soleta excepcion des crotzes ròies e des nòtes manuscrites.
Ça que la, per grana qu’auesse estat era decepcion de Silver, auec era animositat necessària entà dominar-se e aparéisher seren.
Òc, senhor, responec, aguest qu’ei eth lòc, sivans me pensi, e plan ben diboishat cèrtament.
Qui aurà estat er autor d’aguesta carta?
Es pirates qu’èren massa ignorants entà diboishar aquerò.
Aciu qu’ei mercat “Ancoratge deth Capitan Kidd”; precisament aguest ei eth nòm que l’autregèc eth mèn patron.
Aquiu i a un fòrt corrent ath long dera còsta Sud e dempús puge en direccion Nòrd, ath long dera còsta occidentau.
Qu’auíetz rason, proseguic, en cénher eth vent e méter proa entara isla, aumens s’era vòsta intencion ère qu’entrèssem dempús e carenar aquiu, pr’amor qu’era vertat ei qu’en totes aguestes aigües non i a un lòc mès avient qu’aguest.
Gràcies, amic mèn, didec eth Capitan Smollet.
Mès endauant me pensi que vos demanarè d’auti infòrmes pr’amor d’ajudar-mos en bèra causa.
Vos podetz retirar.
Que non podí mens qu’estonar-me dera sang hereda que Silver coheissaue era sua coneishença dera isla.
Dera mia part, seguia jo espaurit encara e me’n sentí mès quan vedí ad aqueth òme apressar-se entà jo, mès e mès.
Plan que òc que non sabie qu’auessa jo escotat eth sòn conciliabul, deth hons d’un barril de pomes, e totun, en aqueth punt auia jo cuelhut tau orror dera sua crudeutat, ipocresia e poder, que damb dificultat tenguí ua estrementida nerviosa quan ua man sua cuelhec eth mèn braç tant que me didie:
A, gojatet!
Aciu qu’as un lòc preciós entà un gojat coma tu, ena aguesta isla.
Aciu te pòs banhar, pujar as arbes, caçar crabes sauvatges, tot çò que volgues.
Tu madeish poiràs anar, coma es crabes, pujant enes mès nautes arròques e montanhes.
A!, cre-me que tot aquerò me rejovenís e ja lèu me’n desbrembaua jo dera mia cama de pau.
Qu’ei polit èster joen e auer un es sòns vint dits coma cau, ne pòs èster segur.
Quan volgues anar a hèr un passeg d’exploracion, sonque te cau avertir ath tòn amic John e eth s’encargarà de balhar-te eth tistèr de viures, plan ben apraiat, entà que te lo hèsques a vier.
Dit aquerò me dèc un copet de man sus era espatla dera manèra mès amistosa, s’aluenhèc coishejant e se perdec en interior des galères.
Eth Capitan Smollet, eth Cavalièr e eth Doctor Livesey se demorèren parlant ath costat dera ciutadèla de proa.
A maugrat dera mia impacienta ansietat de condar-les çò qu’er edart m’auie hèt escotar, non gausè interromper-les dubèrtament.
Quan mès aclapat èra jo enes mèns pensaments entà trapar ua desencusa probabla, eth Doctor Livesey me cridèc.
Que s’auie desbrembat era sua pipa baish ena cabina, e, coma qu’ère un vertadèr esclau deth tabac, solide m’anaue a díder que l’ac pugèssa.
Mès tanlèu siguí pro apròp d’eth, entà que m’entenesse eth solet, li didí ara prèssa:
Doctor, permetetz-me que vos parla.
Hètz-vos a vier damb vos ath Capitan e ath Cavalièr, de seguit, baish ena cabina, e damb quinsevolh desencusa manatz-me a cercar a jo.
Qu’è notícies terribles.
Eth Doctor semblèc desconcertar-se per un moment, mès de seguit siguec un aute còp patron d’eth madeish.
Gràcies, Jim, didec en votz nauta; aquerò ei tot çò que volia saber.
De seguit virèc sus eth madeish e tornèc a amassar-se damb eth grop que formaue part.
Parlèren es tres pendent bèri moments e encara que cap d’eri dèc mòstres de subersaut ne lheuèc era votz, me semblèc evident qu’eth Doctor Livesey les acabaue de díder era mia suplica, pr’amor que çò prumèr qu’arribèc enes mies aurelhes siguec qu’eth Capitan daue ordes a Job Anderson e eth fiulet sonèc dempús cridant ara cubèrta a tota era tripulacion.
Gojatz, didec eth Capitan quan toti sigueren amassadi; qu’è dues paraules entà vosati.
Aguesta tèrra que venguem de veir ei eth lòc deth nòste destin.
Eth patron d’aguest vaishèth, òme plan liberau e generós, sivans mo’n sabem toti per experiéncia, ven de hèr-me dues preguntes que jo è pogut contestar en tot dider- li que cada marinèr d’aguesta goleta a complit eth sòn déuer, de tau sòrta qu’arren milhor se poirie demanar.
Plan per aquerò, eth Doctor e jo, vam entara cabina a béuer ara santat e bona sòrt de toti vosati, mentretant, a vosati se vos mestrarà un bon grog entà que brindetz, ath vòste torn, per nosati.
Ja vos balharè a vosati era mia opinion sus aquerò: jo qu’ac trapi magnific.
Se vosati ètz dera mia pensada, vos demanarè, donc, que manetz un bon aplaudiment ath Cavalièr qu’atau se compòrte.
Er aplaudiment se deishèc enténer, plan que òc; mès que siguec tan compacte e tan corau, que cohèssi que me siguec dificil convencer-me de qué aqueri madeishi que lo hègen èren en tot apraiar plans infernaus contra es nòstes vides.
Un aplaudiment mès entath Capitan Smollet!
Madeish qu’er anterior, aguest dusau aplaudiment semblaue complètament sincèr e volontari.
Dempús d’aquerò es tres cavalièrs baishèren ena cabina e non se tardèc guaira estona entà que manèssen er encargue dident que necessitauen a Jim Hawkins en salon.
Les trapè as tres ar entorn d’ua taula, damb ua botelha de vin espanhòu e quauqui arradims dauant d’eri; eth Doctor, humant fòrt e damb era perruca botada sus es sòns jolhs, causa que sabia qu’ère un senhau d’agitacion en eth.
Era hiestrèta de popa ère dubèrta pr’amor qu’era net ère fòrça cauda, e se podie veir perfèctament de laguens estant eth resplendor dera lua pampalhejant sus era rega deth nòste vaishèth.
Qu’ac hi coma se m’ordenaue e, sense alongar-me massa, condè toti es detalhs dera convèrsa de Silver.
Degun sagèc de hèr era mès petita interrupcion enquia qu’ac auí dit tot; ne degun tanpòc hec cap movement de cap sòrta, senon qu’es tres tachèren es sòns uelhs en jo dès eth principi enquiath finau dera mia narracion.
Sè-te, Jim, didec eth Doctor.
Me heren un lòc alavetz ena taula, ath sòn costat, me mestrèren un veire de vin e me meteren enes mans un gran arradim; e es tres, damb ua salutacion corau, beueren ara mia santat, en tot felicitar-me peth mèn valor e pera mia bona sòrt.
Ara, Capitan, didec eth Cavalièr, qu’ei eth temps de proclamar que vos èretz ena vertat e que jo èra enganhat.
Me declari simplament un ase e demori es vòstes ordes.
Arrés mès ase que jo, repliquèc eth Capitan.
Jo non è vist jamès a cap tripulacion tramant ua revòuta que non dèishe escapar perceptiuament quauque senhau de descontentament, de sòrta que tot òme que non ei cèc pòt veir eth perilh e cuélher mesures de besonh entà evitar-lo.
Mès coheissi qu’aguesta tripulacion a derrotat tota era mia experiéncia.
Me semble que fòrça intelligent camparie plaçat en ua melheda des vergues, repliquèc eth Capitan.
Mès aquerò non ei que parlòta que non amie entà nunlòc.
Qu’è fixat era mia atencion en tres o quate punts e damb eth permís deth senhor Trelawney les vau a expausar.
Prumèr punt, comencèc eth Capitan Smollet: mos cau seguir entà dauant pr’amor que ja non ei possible arrecular.
Se voléssem hèr açò darrèr, era revòuta crebarie de seguit.
Dusau punt: auem temps enquia que se trape eth tresòr.
Tresau punt: encara mos rèsten òmes leiaus a bòrd.
Ara plan, senhor, ei ua causa que non a remèdi eth hèt de qué tard o d’ora auram d’entrar en ostilitats.
Mos cau agarrar, donc, ara cap pelada escadença quan mos presente es sòns peus, ei a díder, prepausi que sigam nosati es que trinquem eth huec, eth dia que mos sigue mès avient e quan eri mens s’ac demoren.
Me semble, senhor Trelawney, que poiram fidar enes sirvents dera vòsta casa, non ei vertat?
Autant coma en jo madeish, declarèc eth Cavalièr.
Tres, didec eth Capitan, e damb nosati quate, qu’èm ja sèt, includint a Hawkins.
E guairi seràn es òmes leiaus?
Trelawney abans de qué s’auesse autrejat enes braci de Silver.
Non deth tot, repliquèc eth Cavalièr.
Hands qu’ei un d’aguesti òmes.
Jo m’auria pensat qu’auríem pogut auer fe cèga en aguest darrèr, didec eth Capitan.
E pensar que toti eri son anglesi!
Plan ben, senhors, higec eth Capitan, çò milhor que jo posqui díder ara qu’ei pòc.
Mos cau tier-mos avertits e mantier era mès estreta susvelhança.
Aquerò qu’ei desagradiu entà un òme, que ja ac sai.
M’estimaria mès, plan, que ja se trinquèssen es ostilitats, mès non auram pro ajuda enquia que non mo’n sapiam de quini son es nòsti òmes.
Tiem-mos quiets, e demorem era oportunitat; aguesta ei era mia pensada.
Aguest Jim, didec eth Doctor, mos pòt èster mès util que tot aquerò que hescam nosati.
Er enemic que non a cap mala volontat sus eth e jo sai qu’eth ei un gojat plan observaire.
Hawkins, higec eth Cavalièr, en tu boti ua fe cèga e complèta.
En enténer aquerò non deishaua de senter-me pòc mens que desesperat pr’amor que me sentia sense cap emparament.
E, ça que la, per un estranh encadenament de circonstàncies, non siguec senon qu’a trauèrs mèn que toti mos sauvèrem.
Mentretant, per mès torns que li hessa ar ahèr, eth hèt ère que de vint-e-sies òmes d’a bòrd, non n’auie que sèt que podéssem compdar damb eri, e encara d’aguesti sèt un qu’ère un mainatge; de sòrta que, en realitat, es òmes hèts e drets qu’auíem deth nòste costat èren sies, contra dètz-e-nau des nòsti enemics.
Quan pugè ena cubèrta a londeman, er aspècte dera isla auie cambiat complètament.
Encara qu’era brisa dera vesilha auie cessat ja, eth camin qu’auíem hèt pendent era net qu’ère plan considerable e alavetz mos trapàuem arturadi coma a mieja mila ath Sud-èst dera còsta baisha orientau.
Bòsqui d’un color gris caperauen ua gran part dera superfícia d’aquera tèrra.
Totun, aguest color s’interrompie aquiu e delà pes linhes auriolenques dera arena, enes terrens mès baishi e per quauqui arbes mès nauts, dera familha des pins, que se lheuauen sus es cimalhs des auti, quauqui uns d’eri isoladi e dispersadi, d’auti amassadi; mès er aspècte e eth color generau dera isla ère trist e unifòrme.
Es ticòs se quilhauen liurament per dessús dera vegetacion, en espiraus de despolhades arròques.
Toti èren d’estranha configuracion e eth deth “Garda” que subergessie en tres cents o quate cents pès de nautada ad aqueth qu’ère mès apròp, ère probablament eth d’aspècte mès estranh, quilhant-se lèu dret, per toti es costats e campant dempús talhat còp sec en cim, coma se siguesse un pè prèst entà recéber ua estatua.
Era Espanhòla uedaue a torrents es sòns embornals ena agitada superfícia d’un mar de partença.
Es botafòres tumauen damb es carrèles, eth timon pataquejaue d’un costat en aute e tot eth vaishèth croishie e semblaue que gemegaue e tremolaue coma ua gran fabrica en operación.
Jo me vedia obligat a agarrar-me as parabandes des paus damb totes es mies fòrces e sentia qu’eth mon sancer viraue vertiginosament ath torn deth men cap, pr’amor qu’encara que jo ja èra un marinèr pro bon, quan eth vaishèth marchaue, aquera mobibla immobilitat (permetetz-me era frasa), aqueth revolum desesperant sense gésser d’un punt e aqueth veder-me rodant d’aquiu enlà coma ua botelha ueda, sigueren causes que jamès acarè sense senter-me aflaquit, sustot peth maitin e quan er estomac ère totafèt uet.
Dilhèu siguec per aquerò; dilhèu siguec per aspècte dera isla damb es sòns cendrosi e melancolics bòsqui, damb es sues sauvatges espiraus d’arròques e damb era sua marèa que podíem veir e enténer trincant-se, tronanta e esglumosa ena escalabrosa còsta; eth cas ei que, encara qu’eth solei ludie clar e ardent e es audèths dera còsta pescauen e cridauen alègrament ath nòste entorn, e enquia e tot credíem que dempús de tanti dies de non veir mès qu’aigua e cèu, toti s’aurien de sénter contents de sautar en tèrra, era mia animositat e tota era mia sang, coma ditz era dita, auien baishat enquias talons, e des deth prumèr moment qu’es mèns uelhs la vedien, aquera demorada Isla deth Tresòr m’inspiraue eth mès prigond e corau engüeg.
Mos calèc acarar aqueth maitin, ça que la, un trabalh dur e pesant.
Que non hège bric de vent e auérem de besonh, per tant, de lançar es barques ena aigua e remar entà remorcar era goleta pendent tres o quate miles enrodant era isla enquia penetrar per estret pas que mos amièc ara rada o abric que se daurís darrèr der Illòt der Esquelet.
Jo m’aufrí de bon voler entà ua des barques, qu’en era, podetz pensar non auia arren a hèr.
Eth calor qu’ère sufocant e es òmes ath rem gronhauen dubèrtament per tòrt deth sòn trabalh.
Anderson auie eth comandament dera barca qu’anaua jo e en sòrta de sauvar en orde ara sua tripulacion, gronhaue eth madeish tan naut e tan grossièrament coma eth que mès.
Que me semblèc aguest un plan dolent senhau, perque çò de cèrt ei qu’enquia aqueth dia es nòsti òmes auien desvolopat era sua faena volontaria e vigorosament; mès era soleta vista dera isla auie estat pro entà rebaishar es còrdes dera disciplina.
Pendent tota aguesta trauersada Silver s’estèc ath costat deth timonèr e dirigic, en realitat, eth vaishèth.
Eth coneishie eth pas coma eth paumet dera sua man e atau ei que, encara qu’er òme qu’ère manobrant es cadies trapèc pertot mès aigua dera que mercauen es sondatges deth mapa, John non trantalhèc ne un solet moment.
Arribèrem, fin finau, en punt mercat en mapa coma ancoratge, coma a un tèrç de mila dera còsta, dera isla principau per un costat, e der Illòt der Esquelet per aute.
Eth hons qu’ère arena pura.
Quan era nòsta ancora se submergic ena aigua, se lheuèc ua vertadèra broma d’audèths aquatics volatejant e cridant sus es nòsti caps, madeish que sus es arbes, mès ua menuta dempús ja èren enes sòns nins e tot auie quedat de nauèth en mès complèt silenci.
Eth nòste ancoratge ère complètament enrodat de tèrra, enterrat ath miei des bòsqui per toti es costats, e es sòns arbes baishauen enquiara mèrca mès nauta dera plenamar; es plages èren lèu totafèt planes e aquiu, en ua sòrta d’anfiteatre luenhant, se vedien es cims des montanhes, un aquiu, un aute delà.
Dus arriuets o mèsalèu dus paluns, desbocauen en aqueth, que plan ben poiríem cridar estanh.
Per çò deth huelhatge ath torn d’aquera part dera plaja, presentaue sabi pas quina sòrta de verinosa lusor.
D’a bòrd estant non artenhíem veir arren dera casa o estacada que i auie aquiu, pr’amor qu’èren massa amagades entre era espessor des arbes e se non auesse estat pera carta que mos acompanhaue auríem pogut pensar plan ben que nosati èrem es prumèrs que lançàuem era ancora en aqueth lòc des de qu’era isla brotoèc deth hons des aigües.
Non bohaue ne era mès petita volada de vent, ne s’entenie mès bronit qu’eth dera ressaca tronant a mieja mila de distància sus es plages, contra es abruptes arròques des còstes.
Se sentie ua flaira particulara e desagradiua, a on èrem ancoradi, coma de huelhes e socs d’arbes en putrefacion.
Jo podí veir qu’eth Doctor absorvie aire e hège mimaròtes damb eth nas, coma es que pòt hèr bèth un qu’ei en tot tastar un minjar desagradiu.
Mentretant, s’era conducta des marinèrs ère alarmanta enes barques, se hec ja reaument menaçaira quan tornèren a bòrd dera goleta.
Qu’èren apileradi ena cubèrta e maudident pendent era sua convèrsa.
Era orde mès insignificanta ère recebuda damb guardades trebles e mormolhs entre dents e non se l’aubedie senon damb vertadèra negligéncia.
Qu’ei possible qu’es que non èren encara contagiadi deth motin, s’auessen ja contagiat dera relaxacion dera disciplina, pr’amor que çò de cèrt ei que non i auie a bòrd un òme a prepaus entà corregir as auti.
Era revòuta (aquera qu’ère ja paupabla) ère ja suspenuda sus es nòstes tèstes coma ua tempèsta pròcha a desencadenar-se.
E non solet es passatgèrs de cabina èrem es que compreníem eth perilh.
John Silver trabalhaue infatigablament vient d’un grop en aute, balhant conselhs a toti e estant un modèu vertadèr damb eth sòn exemple de somission e de doçor.
Arren se li podie egalar en aqueri moments ena sua prudéncia e cortesia; qu’ère un perenne arridolet eth qu’auie enes sòns pòts entà toti e cada un de nosati.
Se se li manaue bèra causa, de seguit sautaue sus era sua muleta, clamant damb eth ton mès coplasent deth mon: “de seguit, de seguit, senhor!” E quan non i auie arren especiau entà hèr, eth cantaue ua cançon darrèr de ua auta coma se sagèsse d’amagar damb eres eth descontentament des auti.
De toti es detalhs ombrius d’aquera tenebrosa tarde, aguesta clara ansietat de John Silver me semblaue eth pejor de toti.
Celebrèrem conselh un aute còp ena cabina de popa.
Senhors, didec eth Capitan, se gausi dar era mès insignificanta orde, era tripulacion sancera se foterà contra nosati.
Vaquí çò que se passe: me balhen ua responsa aspra, non ei atau?
Plan, donc, se repliqui en un ton mès naut, es cotèths gesserien de seguit a reludir a còps.
Se non hèsqui aquerò, se cari, Silver se n’encuedarà de seguit que i a bèra causa per dejós deth nòste silenci e alavetz tot eth jòc quède desnishat.
Ara plan: non i a qu’un òme que pogam fidar ena situacion actuau.
E qui ei?, preguntèc eth Cavalièr.
Silver, repliquèc eth Capitan.
Eth qu’ei tant impacient, coma vosati e coma jo madeish, de sufocar es causes.
Çò que i a ei un desengust; lèu eth les parlarà as sòns òmes entà padegar-les se cau.
Çò que jo prepausi, per tant, ei dar-li era oportunitat que cerque.
Vam a deishar-les que passen ua tarde en tèrra.
Se toti se’n van, qu’està ben, nosati lutaram encasteladi en nòste vaishèth.
Se degun vò baishar, alavetz mos estam ena nòsta cabina de popa e que Diu mos age.
Se se’n van sonque uns quants, brembatz-vo’n de çò que vos digui, Silver les tornarà a bòrd mès moishets qu’uns anhèths.
Atau s’acordèc.
Ath madeish temps s’aprovedit, a toti es òmes de confiança, damb pistòles cargades; Hunter, Joyce e Redruth sigueren assabentadi de çò que passaue e erosament receberen era confidéncia damb era mendre suspresa e damb mès valor deth que mos imaginàuem; dempús d’aquerò, eth Capitan anèc ena cubèrta e arenguèc ara tripulacion.
Gojatz, les didec, qu’auem auut un dia sufocant e toti èm cansadi e sense talents d’arren.
Jo me pensi, totun, qu’un passeg pera plaja non li harà mau ad arrés: es barques son encara a flòt.
Podetz cuélher es rems, e, toti es que volgatz, vatz entà tèrra pendent era rèsta dera tarde.
Jo me n’encuedarè de tirar ua canoada mieja ora abans dera còga deth solei.
Supausi qu’aqueri marridi s’an imaginat que tot ère desembarcar e quèir sense mès ne mès sus eth tresòr, pr’amor qu’en un instant toti eri deishèren anar era mala encolia e s’estarnèren en un aplaudiment e en un òsca espontanèu, tan rambalhós, que desvelhèc es ressons adormidi des montanhes luenhanes e costèc un nau lheuament d’audèths que volategèren e cridèren un aute còp en nombre infinit ath nòste entorn.
Eth Capitan qu’ère massa escarrabilhat entà saber se qué convenie en aqueri critics moments, atau ei que, sense demorar cap responsa despareishec coma per encantament, en tot deishar a Silver encargat d’apraiar era partença, qu’en aquerò pensi qu’obrèc perfèctament.
Se s’auesse demorat un moment mès sus era cubèrta l’aurie estat impossible alongar mès temps era sua pretenuda ignorància de çò que se passaue.
Aquerò qu’ère ja clar coma era lum deth dia.
Silver qu’ère eth Capitan e dispausaue d’ua impausanta tripulacion de rebèls.
Es òmes encara non corrompudi (e lèu veiria jo era pròva de qué n’auie a bòrd) deuen auer estat uns òmes de plan pòc talent.
O, aumens, supausi qu’era vertat ère que toti èren desengustadi per exemple des cabecèrs, sonque qu’uns n’èren mès que d’auti, e que, quauqui uns d’eri, en èster ath hons braves persones, non podien èster ne convençudi ne arrossegadi a vier mès enlà deth simple desengust.
Ua causa ei senter-se damb lassitud e mala encolia e ua uata plan desparièra pensar en apoderar-se d’un vaishèth assassinant a un bon nombre de persones innocentes.
Fin finau era partença quedèc organizada.
Sies d’eri se quedèren a bòrd e es auti tretze, includint a Silver, comencèren a embarcar-se.
Que siguec alavetz quan se m’acodic era prumèra des insensates idies que contribuiren a sauvar es nòstes vides.
Se Silver deishaue a sies des sòns òmes, qu’ère clar qu’eth nòste grop non podie montar-se ena goleta, en pè de guèrra, coma en ua fortalesa; e en non èster es dera dita resèrva que sies, ère tanben evident qu’eth grop de popa non auie besonh peth moment de cap ajuda.
Se m’acodic, donc, de ressabuda, anar en tèrra.
En un virament de uelhs m’esguitlè sus era balustrada e me deishè quèir per un des cables de proa, queiguí laguens d’ua des barques en madeish moment que se metie en movement.
Arrés se n’encuedèc dera mia preséncia; solet eth remèr de proa me didec:
A!, ès tu, Jim?
Ajoca ben eth cap.
Mès Silver, dera auta barca estant, comencèc a lançar guardades penetrantes e investigadores entà sajar de saber s’èra jo eth qu’anaue aquiu.
Des d’aguest madeish moment comencè a empenaïr-me’n de çò qu’auia hèt.
Es dus grops de marinèrs se divertien remant a qui mès fòrt, en ua sòrta de carrèra d’escomeses, entà veir quina des dues barques arribaue prumèr ena plaja.
Mès coma qu’era barca que m’auie tocat auie recebut mès enventida, ère mès leugèra e remauen milhor, lèu deishèc darrèr ath sòn competidor.
Era proa ja auie atracat ath miei des arbilhons dera plaja; ja m’auia agarrat jo a ua arrama e m’auia lançat entà dehòra, en tot amagar-me de seguit enes matarrassi mès pròches, quan Silver e es sòns èren encara a ues cent iardes darrèr.
Jim!
Jim!
Mès supausaratz que non ne hi cabau des sòns crits.
Sautant, ajocant-me, trincant garrausses, corrí e corrí peth terren que se me presentaue dauant, ar edart, holament, enquia que materiaument ja non podí mès.
Me sentia jo tan satisfèt d’auer deishat a Silver damb un pam de nas, que ja començaua a divertir-me e a passejar es mèns uelhs afogadament pera estranha tèrra que me trapaua.
Qu’auia passat ja un tròç hangós, plen de saücs, joncs, lègi e hangosi arbilhons de vegetacion mès aquatica que de tèrra, e venguia d’arribar ena hauda d’un terren dubèrt, ondulat e arenós, coma d’ua mila de longada, que i auie bèth pin e un gran nombre d’arbes retortilhadi, non massa desparièrs deth casse ena sua configuracion, mès damb es huelhes palles coma es saücs.
En tèrme dubèrt d’aqueth terren se quilhaue un des ticolets, damb dus pics estranhs, esquius e escalabrosi que reverberauen viuament ath solei.
Per prumèr viatge ena mia vida sentia eth gòi e era emocion der explorador.
Era isla qu’ère desabitada.
Es mèns camarades demorauen ena mia esquia e arren viuent i auie dauant des mèns uelhs senon èren animaus de tèrra e aire, mudi entà jo.
Aciu e delà se quilhauen quauques plantes en flor que m’èren totafèt desconeishudes; mès enlà vedia sèrps qu’ua d’eres lheuèc eth sòn cap sus eth sòn nin de pèira, me guardèc e lancèc ua sòrta de fiulada que se retiraue ath bronit d’ua baudufa.
Pro luenh èra jo de saber qu’aqueth enemic amiaue era mòrt damb eth, e qu’eth sòn fiulet non ère ua auta causa qu’eth famós cascavèl.
Arribè, de seguit, en un espés grop d’aqueri arbes semblables as casses qu’eth sòn nòm, sivans me’n sabí dempús, ère eth d’arbe dera vida, que creishien petits, entre era arena, coma arrominguères, damb es sòns braci curiosament retortilhadi e damb es sues huelhes compactes coma ua pasta artificiau.
Eth mont s’alongaue entà baish des deth cim d’un des ticolets arenosi, en tot desplegar-se e créisher en elevacion mentre baishaue, enquia arribar en costat der ample e joncós palun, a trauèrs deth quau desbocaue, en ancoratge, eth mès petit des arriuets que morien en eth.
Er hanhàs vaporizaue jos es ardents arrais deth solei tropicau, e era siloeta deth “Garda” batanaue damb rapides ondulacions dera broma solara.
De ressabuda comencèc a notar-se un cèrt rambalh entre es joncs der anhàs: un lit sauvatge se lheuèc cridant; un aute lo seguic, e lèu lèu se vedec sus tota era superfícia der anhàs ua vertadèra broma d’audèths volatejant, cridant e voludant-se en aire.
Plan que òc, pensè que bèth un des mèns companhs de navegacion, deuie anar caminant apròp dera vòra deth pantan, e non m’enganhè ena mia suposicion, pr’amor que lèu arribèren enquia jo es rumors febles e luenhants d’ua votz umana que, mentre mès escotaua, mès clara e pròcha arribaue enes mies aurelhes.
Aquerò me costèc ua pòur terribla e ja non podí senon ajocar-me jos era espessor deth mès pròche grop de arbes dera vida que se me presentèc, e calar-me aquiu, en tot èster tot aurelhes, e mut coma ua carpa.
Ua naua votz se deishèc enténer, responent ara prumèra e dempús aguesta, que coneishí qu’ère era de Silver, se lheuèc de nauèth e se deishèc anar en un vertadèr revolum de paraules que se tardèc fòrça temps, a penes interrompuda de tant en tant, per ua auta frasa de ua auta votz.
Per çò des entonacions deuien auer estat parlant acaloradament, dilhèu anujadi, mès cap paraula arribèc clarament ens mies aurelhes.
Ara fin es interlocutors heren, per çò que semble, ua pausa e dilhèu, me pensè jo, s’auien seigut, pr’amor que non solet es sues votzes deishèren d’apressar-se, senon qu’es audèths comencèren a padegar-se e era màger part d’eri a tornar enes sòns nins en pantan.
Comencè alavetz a crànher qu’era jo en tot mancar as obligacions que de bon voler m’auia impausat, peth solet hèt d’auer vengut en tèrra damb aqueri perdudi, e a dider- me qu’aumens me calie escotar es sòns conciliabuls, apressant-me ada eri, autant coma podessa, afavorit pes espèsses arrominguères e pes arbes lançadi per tèrra.
Que m’ère aisit fixar era direccion des dus interlocutors, non solet peth bronit des sues votzes senon tanben peth calcul que me permetien hèr es pòqui audèths qu’encara volatejauen alarmadi sus es caps des intrusi.
Marchè ajocat, a quate pautes, e plan caradet, mès dret de cap ada eri, enquia que, a tot darrèr, lheuant un shinhau eth cap ara nautada d’un petit clar en ramatge, podí veir clarament, ath cant d’ua petita depression caperada de verdor, apròp deth pantan e protegida pes arbes, a John Silver e a un aute des dera tripulacion, conversant cara a cara.
Eth solei queiguie pliament sus eri.
Silver auie lançat en un costat eth sòn chapèu, sus era potja, e tota era sua enòrma, rasa e roienca cara, sudorosa e ludenta damb era calor, ère tachada en ròstre deth sòn interlocutor coma en demana o demora de bèra causa.
Guarda, camarada, didie Silver, se jo non credessa que tu vales aur en povàs, t’ac pòs creir coma t’ac digui, aur en povàs, plan que òc, jo non t’auria hèt a vier en aguest negòci quan ja ei caud coma un caudèr de quitran borint.
Se non siguesse atau jo seria aciu en tot prevenir-te.
Tot qu’ei ja dispausat e prèst e tu non pòs hèr ne botar remèdi ad arren.
Se jo sagi de convencer-te ei solet entà sauvar-te eth cap, pr'amor que ja pòs pensar que se bèth un d’aqueri sauvatges se’n sabesse, a on seria jo, Tom, a on seria jo?
Silver, repliquèc er aute ( e jo podí veir que non sonque auie era cara ròia, senon que tanben era sua votz ere raucosa coma era d’un corbàs, e oprimida coma per ua còrda plan sarrada), Silver, vos, que ja ètz vielh, vos, ètz aunèst o aumens ac semble, vos, qu’auetz ath delà ua petita fortuna que molti marinèrs envejarien, vos qu’ètz valent, se non m’enganhi.
Plan, donc, didetz-me, vatz a deishar-vos governar per aguesta catèrva de lordi laparasses?
Jo me pensi que non!
E ne sò tan segur coma que Diu me ve en aguest moment, m’estimarè mès que m’arrinquen era man abans que mancar ath mèn déuer…!
Còp sec siguec era sua paraula interrompuda per un bronit inesperat.
Acabaua jo de veir a un des òmes aunèsti d’a bòrd e ara seguida anaua a auer notícies de un aute d’eri.
Aquiu, ena luenhor, en aute costat deth pantan, s’entenec ara imprevista un rumor coma un crit d’angónia, dempús un aute e dempús un long e òrre sorriscle.
Es arròques deth “Garda” lo repetiren damb es sòns ressons diuèrsi còps; era volada d’audèths aquatics tornèc a lheuar-se de nauèth, embromant eth cèu, damb un crit simultanèu, e encara aqueth sorriscle de mòrt non cessaue de vibrar en mèn cervèth, quan eth silenci auie ja restablit eth sòn emperi e non s’escotaue mès rumor qu’era doça alada des audèths baishant de nauèth entàs sòns nins e eth mormolh distant dera marèa trebolant feblament era nostàlgia dera tarde.
Quan ressonèc aqueth crit de suprèma angoisha, Tom s’auie botat de pès en un bot, coma un shivau que sent era foetada, mès Silver ne tansevolh auie parpelejat.
Se quedèc a on ère, apuant-se a penes ena sua muleta e damb es uelhs tachadi en sòn companh coma ua vibòra prèsta a atacar.
John!, cridèc eth marinèr, estirant era sua man entà Silver.
Non me toques!
Silver arric d’ua manèra òrra, sinistra, mès sense pèrder era sua actitud cautosa e expectanta.
Es sòns uelhs, normaument petits, non èren en aqueth moment qu’uns punts coma eth cap d’ua agulha ena sua immensa cara, mès lampejant coma dus robís.
Aguest crit?
En enténer aquerò eth praube Tom cridèc coma un eròi:
Alan?…
Que repausi, donc, en patz aguesta amna de marinèr leiau!
Per çò que hè a vos, Silver, auetz estat enquia aué un camarada mèn, mès a compdar d’aué ja non n’ètz!
Se m’aucitz coma a un gosset, que m’ei parièr!
Donques qu’auetz hèt aucir ath praube Alan, non?
Aucitz-me, donc, a jo tanben, se podetz, vos desfisi ad aquerò!
En díder aquerò aqueth valent e leiau gojat, virèc era esquia ath codinèr e se metec a caminar, en tot filar-se de cap ara plaja.
Ça que la, non ère eth sòn destin arribar guaire luenh.
Damb un crit sauvatge John s’agarrèc ara arrama d’un arbe, se treiguec violentament era muleta de dejós deth braç e lancèc aqueth improvisat projectil, damb ua fòrça inaudita, bronzinant a trauèrs det vent e artenhent ath praube Tom ath quau pataquegèc damb òrra violéncia ena esquia.
Es sues mans s’agitèren en aire, hec ua sòrta d’alendada e queiguec de bocadents contra eth solèr.
Arren poirè jo díder s’aqueth còp siguec mortau o non.
Totun, per çò deth bronit, ei lèu segur qu’er arrestèth dera esquia li siguec trincat damb eth patac; mès que non auec temps de remeter-se, pr’amor que Silver, agil coma un orangotan, encara que sense muleta ne cap ajuda, queiguec sus era sua victima de seguit e en un moment auie clauat ja dus còps eth sòn long cotèth enquiara ponhada, en aqueth malerós inèrme.
Sabi pas enquia quin punt aurà un òme eth dret a estavanir-se, mès me’n sai que pendent pòc de temps, me semblèc qu’eth mon sancer hège torns ath mèn entorn; Silver e es audèths e eth plan naut “Garda” dançauen dauant des mèns uelhs coma un remolin, toti capenjós, mentre mil campanes desparières, barrejades damb ressons luenhants trinhonauen furiosament enes mies aurelhes.
Quan m’auí remetut un shinhau, eth monstre ja s’auie apraiat e organizat de nauèth, entà didè’c atau, damb eth sòn chapèu sus eth cap e era sua muleta jos eth braç.
Ath sòn costat jadie precisament eth còs immobil e inanimat deth praube Tom, sus era tèrra, sense qu’eth sòn assassin se’n hesse bric per aquerò, donques que lo podí veir que, damb ua tranquillitat vertadèrament satanica, netejaue ena potja era sang qu’ère tacada era lama deth sòn punhau.
Tot çò d’aute seguie parièr, sense eth mendre cambiament: eth solei radiant sus er anhàs que vaporizaue sus eth naut cim dera montanha.
A jo me semblaue impossible creir que s’acabaue de produir un assassinat aquiu, dauant des mèns uelhs, qu’ua vida umana auie estat brutaument segada ena mia preséncia.
Vedí dempús a John Silver calar era man ena borsa, trèir un fiulet e hèr vibrar diuèrsi còps es sues modulades nòtes, que volèren a trauèrs dera atmosfèra caliginosa.
Que non m’ère possible, plan que òc, explicar-me eth significat d’aqueth senhau, mès òc que me n’encuedè que damb eth se desvellhauen de nauèth toti es mèns temors d’abans.
Es auti òmes anauen a acodir e jo èra, donc, en perilh d’èster desnishat.
Venguien d’assassinar a dus des nòsti leiaus e aunèsti òmes, non ère tanben possible que dempús de Tom e d’Alan me toquèsse eth torn a jo?
En un virament de uelhs me comencè a calar, ajocat tostemp e damb tot eth silenci e velocitat que me siguec possible, entara part deth mont mès dubèrta.
Mentre hèja aguest movement, podí enténer encara salutacions escambiades entre eth vielh pirata e es sòns camarades, e damb aguest rumor, que m’indicaue eth perilh, sentí que me neishien ales enes pès.
Tanlèu siguí dehòra dera espessor, corrí ara prèssa coma jamès auia hèt abans ena mia vida, sense tier compde dera direccion que seguia, senon sonque damb era intencion d’aluenhar-me des assassins, e coma mès corria, era pòur mès e mès s’aumentaue ena mia amna enquia convertir-se en ua vertadèra frenesia de terror.
E de vertat, i podie auer quauquarrés damb ua situacion tan perduda coma era mia?
Quan tronèsse era canoada anonciada, com poiria jo gausar presentar-me enes barques, ath miei d’aqueri èssers infernaus qu’es sues mans humejauen de sang des sues victimes?
Dilhèu eth prumèr d’eri que me vedesse non vierie a torçar-me eth còth coma se siguessa ua becada?
Dilhèu era mia soleta preséncia non ère ja entada eri ua evidéncia dera mia alarma, e per tant, deth mèn fatau coneishement des hèts?
Tot, donc, s’auie acabat entà jo.
Adishatz a Era Espanhòla, adishatz ath Cavalièr, ath Doctor, ath Capitan.
Que non podia demorar ja arren senon era mòrt per inanicion, o a mans des rebèls!
Mentre pensaua aquerò, non deishaua de córrer, e sense encuedar-me’n, me trapaua ja près deth pè d’un des petits ticolets, e m’auia calat en ua part dera isla qu’en era es arbes dera vida creishien mès distants es uns des auti e se semblauen mès a vertadèrs arbes de bòsc per çò dera sua corpuléncia e dimensions.
Barrejadi damb eri i auie quauque pin, bèri uns d’eri coma de cinquanta pès de nautada e d’auti coma de setanta.
Er aire qu’auie ja tanben ua flaira mès fresca qu’era d’aquiu baish deth pantan.
Mès en arribar en aguest lòc, ua naua alarma me demoraue, que me hec sénter eth còr a man d’escapar-se deth pièch.
D’un des costats deth ticò que i auie en aqueth lòc, escalabrós e peiregós, queiguec un tròç de pèira que baishèc peth cors sec d’ua des pales peiregoses, sautant, rebotant e hènt tarrabast enes sues tumades repetides contra es arbes e pèires.
Virè es uelhs instintiuament en aquera direccion e vedí botjar-se ua forma estranha e amagar-se darrèr deth tronc d’un des arbes.
Ère aquerò un os, un òme o un orangotan?
Que m’ère impossible de didè’c.
Me semblaue nere e pelut, mès aquerò ère era soleta causa que me me n’auia encuedat en aqueth moment.
Ça que la, eth terror d’aguesta naua aparicion me hec arturar era mia carrèra.
Me vedia, damb tota probabilitat, talhat peth front e pera rèiregarda: ath mèn darrèr, es assassins, e ath mèn dauant aquera forma indescriptibla que m’observaue.
De seguit comencè a preferir es perilhs que m’èren coneishudi ad aqueri que campauen veladi.
Eth madeish Silver me semblaue ja mens terrible en tot comparar-lo damb aquera extravaganta creatura, ua sòrta de gnomon de montanha, e atau siguec que, sense mès dilacions, li virè era esquia, non sense virar-me de quan en quan entà veder-lo sus era espatla, e comencè a córrer de nauèth, aguest còp en direccion entàs barques.
Mès en pòqui segons era òrra figura, dempús de hèr un gran torn, se m’egalèc ena carrèra e enquia e tot comencèc a auançar ath mèn dauant.
Jo que ja èra fòrça cansat, plan que òc, mès encara qu’auessa estat fresc e descansat, vedí lèu qu’ère ua asenada preténer lutar en velocitat damb semblable adversari.
D’un tronc en aute aquera estranha creatura semblaue volar coma un cèrvi, corrent ara manèra d’un òme, sus dus pès, mès distinguint-lo dera carrèra umana en que, dera madeisha manèra que cèrts audèths se dèishen anar en espaci pendent long temps damb es ales barrades, aguesta s’esguitlaue a tròci entà baish pera pala, d’ua manèra fantastica, meravilhosa e inexplicabla entà jo.
E totun, qu’ère un òme, ja non m’ère possible dobtar-ne mès.
Me venguec ena imaginacion de seguit tot çò qu’auia entenut e liejut sus canibals e enquia e tot siguí a man de cridar ajuda!.
Mès eth solet hèt d’èster aqueth un òme, encara que siguesse un sauvatge, m’auie ja padegat un shinhau, e era pòur que Silver m’inspiraue campèc viua e formidabla ena mia animositat.
M’arturè, donc, pendent un moment, e cercant ena mia aclapada imaginacion ua pòrta de sauvacion o de hujuda, m’en brembè, de pic, dera pistòla qu’amiaua.
E non hi senon rebrembar que non èra tant sense defensa e sentí qu’eth coratge tornaue en mèn còr, e botant-me de cara decididament ar òme dera isla, anè entada eth damb pas vigorós.
En aqueth moment eth ère amagat darrèr d’un tronc d’arbe, mès deuie auer-se estat espiant-me plan atentiuament, pr’amor que tanlèu coma jo m’auancè entà on ère eth, se mostrèc còp sec e hec un pas entà vier ath mèn encontre.
Mès ara seguida trantalhèc, hec quauqui passi entà darrèr, dempús entà jo de nauèth, enquia que, a tot darrèr, damb extraordinària suspresa mia, lo vedí quèir de jolhs e estirar es sues mans entà jo de manèra suplicanta.
En veir aquerò, me tornè a arturar, trantalhant.
Qui ètz,?
Ad aquerò s’esdeguèc a responer-me damb ua votz raucosa, opaca, coma eth mormolh que costèsse ua clauadura rovilhada e sense usatge.
Que sò Ben Gunn!
En enténer aquerò me n’encuedè de qué aqueth non ère un canibal, coma m’auia pensat, senon un òme de raça blanca coma jo, e enquia e tot observè qu’eth sòn ròstre ère ben format e agradiu.
Era sua pèth, en toti es sòns punts que campauen descubèrts, ère tostada peth solei; enquia e tot es sòns pòts èren enneridi e es sòns uelhs clars èren ua causa estonanta en aqueth conjunt de traits escurs.
De toti es vagabonds qu’ena mia vida auia jo pogut veir o imaginar-me, aguest qu’ère eth numèro un per çò d’esbocinat e pelhós.
Qu’ère vestit damb bocins de tela de vela, ahigidi e retalhadi de manèra infòrma de tela blu-marina, e tota aquera extraordinària estructura de pelhòts ère subjectada e enrodaue ara sua persona, mejançant era mès incongrua e exotica amassada de botons e costures: botons de metau, espies de peish, correges de pèths crues, bocinets de husta a manèra d’agulhetes, e gahets de quitranadi cordons.
Cenhent era sua figura amiaue un vielh cinturon de cuer damb fibèla de metau, qu’era sua peça ère era soleta causa solida e sense solucions de continuitat de tot aquerò qu’amiaue ath dessús.
Tres ans!
Naufraguéretz, dilhèu, apròp dera còsta?
Non, amic mèn, m’isolèren aciu.
Jo qu’auia entenut aguesta paraula coma aplicada a ua sòrta de castig òrre, plan comun entre es pirates, qu’era sua essència s’estaue en desembarcar ath condemnat en ua isla desabitada, en tot deishar-li solet un fusilh e un shinhau de povora e abandonar-lo aquiu entà tostemp.
Isolat pendent tres ans!
Tres ans mortaus pendent es quaus e viscut de crabes sauvatges, de caulets silvestres e d’ustres dera plaja.
Jo sai que on que sigue qu’un òme se trape plaçat, aqueth òme se pòt ajudar e valer-se per eth madeish.
Mès, amic, eth mèn còr ja alende per beth repais de cristians.
Amies tu aciu, per edart, un bocinet de hormatge, vertat?…
Donques, balha-me- lo, tè!…
Non amies…?
A!, se te’n sabesses des nets tan longues qu’è passat aciu, soniant damb un bocinet de hormatge, damb ua rostida, sustot!
E qué?…
Aciu!…
Mès en enténer es mies darrères paraules se lheuèc de pic damb ua sòrta de subersaut.
Se Diu vò que pogues tornar a bòrd, as dit?
Que non ètz vos, plan que òc, li responí.
Que ne pòs èster segur, exclamèc.
Jim, li didí.
Jim, Jim, repetie eth damb aparenta complasença.
Ara plan, Jim, me cau dider-te que jo è viscut ua vida tan auratjosa que non gausi ne condar-te-la, pr’amor que t’avergonhaires sonque d’escotar-me.
Te penses tu, en enténer aquerò, que jo non auí jamès ua mair, brava e pietosa, entà dirigir-me e velhar per jo?
Non, que non è pensat tau causa, li responí.
Donques plan que l’auí e plan santa e plan pietosa!
Jo qu’èra un gojatet paisan, plan brave e plan profitat, que me sabia tan ben era doctrina que quan me deishaua anar en tot recitar-la, la repetia coma se siguesse ua soleta paraula, e sense alendar, deth principi enquiath finau.
A!, mès vaquí ara çò que se passèc, Jim.
Un dia comencè a hèr as jòcs de bala e ath trauquet; per aciu comencè, ne sò segur.
Era mia praubeta mair me sermonejaue e me didie çò que m’arribarie, prauba senhora, me’n brembi pro ben!
Mès era Providéncia m’amièc aciu.
Jo non è deishat de pensar-i pendent tot eth temps que sò estat desbrembat en aguesta isla desèrta e, ara madeish ja me senti milhor un aute còp.
Ja arrés me tornarà a cuélher tastant eth ròm… se non ei un didalet… sonque un didalet per accident, quan m’arribe ua ocasión.
Plan que òc, ja me cau èster brave e ja me’n sai deth camin entà artenhè’c, donques que, escota-me ben, Jim,… (e en díder aquerò guardèc ath sòn entorn e baishec era votz enquia convertir-la en un mormolh)… sò fòrça ric!
En escotar aquerò, non n’auí cap dobte de qué aqueth malerós s’auie tornat lhòco ena sua solitud e supausi que deuí reflectir eth mèn pensament en ròstre, pr’amor qu’eth s’esdeguèc a díder coraument:
Ric, ric, òc, senhor!
Jo te diderè se com e harè de tu tot un òme, Jim.
A!, gojat!
Mès tanlèu auec prononciat aguestes paraules eth sòn ròstre s’escuric de ressabuda, coma se se vedesse cuelhut per ua idia ingrata; sarrèc era mia man damb gran fòrça entre es sues e lheuèc eth dit guinhaire dauant des mèns uelhs damb un gèst menaçaire dident:
Capitan Flint?
En enténer aquerò me venguec ua inspiracion rapida e erosa.
Comencè a creir que çò qu’auia trapat ère un aliat, e en aguest sens m’esdegué a responer-li:
Non, plan que òc.
Flint qu’ei mòrt.
Mès me cau dider-vos era vertat, coma m’ac demanatz; a bòrd d’aguesta goleta vien diuèrsi des òmes deth tau Flint, per malastre de toti es auti dera partida.
Non vie un òme d’ua soleta cama?
Silver?, li preguntè.
Silver!
Silver!
Alavetz, Ben Gunn, qu’encara me tenguie cuelhut deth canèth, me balhèc ua sòrta de fòrta secodida.
Mès en qué pensères tu, gojat?
Jo ja m’auia format era mia resolucion en un instant, atau que, coma responsa, li condè era istòria complèta deth nòste viatge e era difila situacion que mos trapàuem en aqueri moments.
M’escotèc eth damb eth mès prigond interès e quan auí acabat exclamèc en tot balhar-te un copet en cap:
Jim, tu qu’ès un bon gojat, e tu e es tòns son en un trebuc de mil dimònis, non ei aquerò?
Donques non te cau pòur.
Fida en jo.
Ben Gunn qu’ei er òme que vos pòt trèir dera vòsta cala seca.
Mès abans, ditz-me, cres tu qu’eth tòn Cavalièr serà un òme pro generós damb aqueth que lo sàpie trèir deth trebuc que s’a metut?
Mès, a veir, didec Ben Gunn; jo non voi díder que me recompensarà en tot balhar-me ua tuta de conserge entà sauvar ua pòrta; o ua librèa daurada de lacai, o causes atau.
Ò, non!
Çò que voi dider ei que se me balharie, per exemple, un bon milenat de liures esterlines, truca truquet, qu’ei çò que pòt desirar entà èster erós un òme coma jo.
Tu que dides?
Donques digui que ne sò solide fòrça de qué ac harie, li responí jo.
E m’autrejarà tanben un passatge entà Anglatèrra?
Plan que òc, li didí.
Eth senhor Telawney qu’ei un òme d’aunor.
E ath delà d’aquerò, non vedetz que se damb era vòsta ajuda artenhem desliurar-mos des auti, auríem besonh de vos, sense remèdi, entà ajudar-mos a manobrar eth vaishèth?
Donques qu’ei vertat!, repliquèc Ben Gunn.
Jo que les seria indispensable!
E damb aquerò semblèc coma aleugerit d’un gran pes.
Ara, seguic, te vau a condar se com arribèren es eveniments, ne mès ne mens.
Jo qu’èra a bòrd deth vaishèth de Flint quan aqueth enterrèc aciu eth sòn tresòr.
Eth venguec en tèrra damb sies òmes, grani, fòrts.
S’estèren aciu près d’ua setmana, e nosati, mentretant, aquiu dehòra… demorant, ancoradi en ancoratge, en sòn vielh vaishèth eth Walrus.
Un polit dia, vedérem fin finau eth senhau demorat.
Flint venguie solet… complètament solet ena sua barca, damb eth cap bendat damb ua benda blaua…
Eth solei començaue a lheuar-se e eth semblaue esblancossit, era sang dera cara perduda, ath costat deth talhamar…
Mès qu’ère aquiu, plan!
Per çò que hè as auti sies… toti mòrts!
Com s’ac apraièc entad aquerò?
Degun des qu’anàuem a bòrd se’n sabec jamès.
Siguec ua luta leiau, assassinat, suspresa, qué siguec?…
Sabi pas!
Era soleta causa que sabíem ère qu’eri èren sies e eth non ère senon un… un contra sies!
Billy Bones qu’ère eth pilòt deth vaishèth; John Silver ère eth contramèstre e es dus li preguntèren a on ère amagat eth tresòr.
Eth vaishèth li cau tornar ena mar ara cèrca de mès causes, diables!” Aquerò siguec çò que didec…
Tres ans dempús d’aquerò me toquèc era sòrt de vier en un aute vaishèth.
Quan vedérem era isla jo didí: “Au, gojats, eth tresòr deth Capitan Flint qu’ei aciu.
Baishem en tèrra e trapem-lo!” Eth Capitan se desengustèc per aquerò, mès es mèns camarades sigueren toti dera mia pensada e baishèren en tèrra.
Pendent dotze dies seguits cerquèren e cerquèren en bades.
Credien que jo me n’auia burlat d’eri e cada dia m’aumplien de mès e mès escarnis, enquia que un maitin, cansadi e sense esperances, tornèren toti a bòrd.
S’an passat tres ans d’aquerò, Jim.
Tres ans me sò estat aciu sense tastar un solet plat de cristians, enquia aué!…
Mès, ditz-me… guarda-me… è jo era mina de marinèr?…
Que ja t’enteni gasulhar que non!…
A!, qu’ei que jo tanben ac digui… jo… jo madeish!
E en díder aquerò me guinhèc es uelhs e me sarrèc era man fòrtament.
Sonque te cau repetir-li ath tòn Cavalièr es mies paraules, Jim.
Ditz-li aquerò: “Tres ans hè que Ben Gunn ei eth solet abitant d’aguesta isla, madeish de dia que de nets, madeish ena tempèsta qu’en bon temps.
Dilhèu bères escadences aguest praube, ditz-li, dilhèu a pensat ena sua anciana mair, qu’anciana deu èster s’ei qu’encara viu; dilhèu, a viatges, aurà queigut de jolhs entà díder ua oracion.
Mès era màger part deth temps de Ben Gunn s’a tengut en un aute ahèr”.
E quan li digues aquerò li fots un pecic coma aguest que te foti jo aciu.
E ac hec tau qu’ac didie, dera manèra mès confidenciau que se pòt imaginar, en tot seguir còp sec:
Mès, a veir, li didí jo; deishant de cornèr que non sai apreciar ua soleta paraula de tot çò qu’auetz estat dident vos aciu, com l’ac poiria jo repetir ath Cavalièr se non veigui era possibilitat de tornar a bòrd?
Qu’ei aguest eth poblèma!
Plan, donc, vaquí era mia barca; era mia barca que jo è fabricat damb es mies mans.
La sauvi amagada ena arròca blanca.
Se se passe çò pejor de çò pejor, me pensi qu’auram de sajar aguesta trauersada, en escurir…
En aguest punt li calec interromper-se bruscament, pr’amor qu’encara qu’ath solei li quedaue ua ora o mès entà amagar-se en orizon, entenérem còp sec, repetit per toti es ressons dera isla, eth tron imponent d’ua canoada.
Ep!, qu’ei aquerò?, preguntèc Ben Gunn.
Qu’ei qu’an començat a lutar, li responí.
Seguitz-me!
E desbrembant en aguest moment toti es mèns terrors d’abans me metí a córrer entara rada, en direccion der ancoratge, acompanhat per òme isolat que corrie ath mèn costat rapidament, sus es sues sandales de pèth de craba, damb grana leugeresa e facilitat.
Tara quèrra!
Tira tostemp tara quèrra, camarada!
Qui me poirie díder que jo vau aciu jos es arbes damb tu!
Guarda, aquiu ei a on aucí ara mia prumèra craba.
Ara que ja non baishen entà aciu; ara les ves acimelades tostemp enes sòns mastelèrs, aquiu entre es cordatges e es carrèles des sues montanhes, e tot per pòur de Ben Gunn!
A!, guarda!…
Quan, sivans es mèns compdes, me pensi que deu èster dimenge, sabes?, m’ajulhi e prègui.
Que non ei aquerò arren que se retire a ua capèla, ne tansevolh a ua prauba ermita, non ei vertat?…
E seguie atau, charra que charra, mentre corríem, sense demorar recèber cap responsa.
S’auie passat ua estona considerabla dempús deth trait deth canon, quan entenèrem ua descarga d’armes de mens calibre.
Seguic ua auta pausa, e dempús, a mens d’un quart de mila dauant de jo, vedí còp sec en aire, flotant sus es cimalhs des arbes deth bòsc, era gloriosa bandèra d’Anglatèrra.
Que serie era ua e mieja dera tarde quan es dues barques de Era Espanhòla vengueren en tèrra.
Eth Capitan, eth Cavalièr e jo èrem en tot pensar ena situacion laguens dera nòsta cabina de popa.
S’auesse bohat en aqueri moments era mès leugèra brisa, auríem queigut per suspresa sus es sies rebèls que mos auien deishat a bòrd, auríem lheuat era ancora e gessut en nauta mar.
Mès eth vent mancaue deth tot e entà completar eth nòste malastre, venguec lèu lèu Hunter entà amiar-mos era naua de qué Hawkins s’auie calat en ua des barques e se n’auie anat damb es expedicionaris dera isla.
Jamès se mos acodic méter en dobte era leiautat de Hawkins, mès que mos alarmèrem per çò dera sua vida.
Damb era excitación que se trapauen aqueri òmes mos semblaue que solet er edart podie hèr que lo tornèssem a veir viu.
Corrérem sus era cubèrta.
Era calor ère tau qu’eth quitran qu’amassaue era juntura des pòsts de husta començaue a hèr bambolhes, en tot honer-se.
Era pudesenca flaira d’aqueth lòc me botaue reaument mau, e se bèth còp un òme flairèc es micròbis de mil malauties infeccioses, aguest siguí jo, plan que òc, en aqueth abominable ancoratge.
Es sies brigands qu’èren seigudi ena proa, rondinant ara ombra d’ua vela.
Entath costat dera plaja podíem aubirar es barques estacades a tèrra, e a un òme des de Silver seigut en cada ua d’eres.
Un d’aqueri dus conjuradi se divertie fiulant eth “Lilibulhèr”.
Demorar qu’ère ua holia; atau, donc, decidírem que Hunter e jo anaríem en tèrra damb eth canòt ara cèrca d’infòrmes entà explorar eth terren.
Es barques s’auien decantat sus era sua dreta, mès Hunter e jo remèrem dret en direccion dera palissada mercada en nòste mapa.
Es centinèles e gardes des esquifi semblèren desconcertar-se un shinhau damb era nòsta aparicion.
Eth “Lilibulhèr” deishèc d’entener-se e podí veir ad aqueth parelh de jòies discutint çò que les calie hèr.
Se se n’auessen anat entà avertir a Silver de çò que se passaue, abandonant es sues barques, qu’ei clar qu’es causes aurien succedit de ua auta manèra; mès supausi qu’auien es sues ordes e, cossent damb eres, decidiren estar-se tranquillament a on èren e lèu lèu entenérem qu’era musica deth “Lilibulhèr” començaue de nauèth.
I auie en aqueth lòc ua leugèra corbadura ena còsta e jo non perdía temps, remant fòrtament entà botar-la entre es òmes des esquifi e nosati.
De tau sòrta qu’abans de qué arribèssem en tèrra ja mos auíem perdut mutuaument de vista.
Sautè ara fin ena plaja e me metí a córrer tant ara prèssa coma podia, desplegant sus eth mèn cap un gran mocador de seda blanc entà evitar era insolacion e damb un bon parelh de pistòles, totafèt prèstes, per s’un cas, contra quinsevolh suspresa.
Non auia corrut encara cent iardes quan arribè ena palissada.
Ar entorn d’aguesta cabana s’auie netejat un espaci considerable e, entà completar era òbra, s’auie quilhat ua barralha pro fòrta, coma de sies pès de nautada, sense cap pòrta o correder, damb pro resisténcia entà non poder-la esbauçar aisidament, mès pro dubèrta entà que non podesse servir de proteccion as assetjaires.
Es que siguessen laguens dera cabana podien cridar-se es patrons deth camp e caçar as de dehòra coma se siguessen perditzes.
Çò que calie aquiu qu’ère ua susvelhança contunha e viures, pr’amor que se non siguesse per un edart estonant, es assetjadi podien tier-se fòrça ben contra un regiment sancer.
En aquerò que me fixè jo alavetz d’ua manèra particulara, siguec ena hònt, pr’amor qu’encara qu’en nòste castèth de popa de Era Espanhòla auíem armes e municions en quantitat, e abondor de viures e vins excellents, çò de cèrt ei que mos mancaue ua causa, e ère era aigua.
Qu’èra jo preocupat damb aguest pensament quan, de pic, arribèc enes mies aurelhes clarament, de bèth punt dera isla, eth sorriscle suprèm d’un òme que se morie.
Auer estat un vielh soldat que ja ei bèra causa, mès encara n’ei mès auer estat mètge.
Un que non a temps entà trantalhaments ne entà d’autes causes inutiles, atau ei qu’en un instant decidí sense pèrder ua segonda tornar ena plaja e sautè de nauèth a bòrd deth petit vaishèth.
Erosament Hunter ère un remador de fòrça.
Èrem volar ath nòste petit vaishèth e lèu lèu èrem ja ath costat de Era Espanhòla, qu’en era pugèrem de seguit.
Les trapè a toti emocionadi, coma ei naturau.
Eth Cavalièr ère seigut, era sang dera cara perduda, en tot planher-se, amna de Diu!, des perilhs que mos auíem calat.
Un des sies òmes que s’auien demorat a bòrd ère ja en milhors condicions.
Aciu i a un òme, didec eth Capitan Smollet afustant entada eth, qu’ei novici ena òbra d’aguesti marridi.
Qu’a vengut aciu, a mand d’estavanir-se, tanlèu entenec aqueth sorriscle de mòrt.
Damb un aute torn de cabestrant l’auram damb nosati, solide.
L’expliquè alavetz ath Capitan Smollet quin ère eth mèn plan, e entre es dus apraièrem es detalhs dera sua realizacion.
Metérem ath nòste vielh Redruth ena estreta galaria que, coma se rebrembarà, ère era soleta comunicación possibla entre era popa e eth castèth de proa, autrejant-li tres o quate fusilhs cargadi e botant-li un matalàs coma barralha entà protegir-lo.
Hunter se hec a vier eth petit canòt pr’amor de plaçar-lo precisament jos era pòrta de popa e Joyce e jo mos metérem de seguit ara òbra entà cargar en eth pòts de povora, fusilhs, paquets de bescuèits, galetes, pernilh, ua damajoana de conhac e eth mèn estimable estug de cirurgia.
Mentretant, eth Cavalièr e eth Capitan s’estauen ena cubèrta e eth darrèr d’eri li hège ath timonèr era seguenta amistosa e corau recomanacion:
Amic Hands, vaquí dauant de vos a dues persones damb dues pistòles cada ua.
Se bèth un de vosati sies hè eth mendre movement entà apressar-se a nosati, pòt considerar-se òme ar aigua.
Aqueri òmes deliberèren pendent ua estona e dempús deth sòn conselh de guèrra s’anèren deishant quèir, un darrèr der aute, dera carròça, entà baish, pensant solide, agarrar-mos pera rèiregarda.
Mès quan se trapèren damb Redruth que les demoraue, fusilh en man, ena estreta galaria de comunicación, tornèren un aute còp a voler recuperar eth sòn prumèr lòc ena proa, campant sus era cubèrta eth cap d’un d’eri per ua escotilha.
Entà baish un aute còp, maladit pirata!
Aqueth cap s’en.honsèc un aute còp coma per encantament ena escotilha e ja non tornèrem a enténer ne a saber arren d’aqueri miserables.
Mentre se passaue tot aquerò, eth nòste leugèr canòt ère ja tan cargat coma podie estar- ne.
Joyce e jo sautèrem pera pòrta dera popa e tornèrem a remar entara plaja, tant ara prèssa coma es nòstes fòrces mos permetien.
Aguest dusau viatge desvelhèc ja d’ua manèra clara era alarma des susvelhants des esquifi.
E abans de perder-les de vista darrèr deth petit cap dera plaja, un d’eri auie ja sautat en tèrra e auie despareishut rapidament.
Siguí a mand alavetz de cambiar de tactica e vier dret entàs sues barques e esbauçar-les, mès cranhí que Silver siguesse apròp d’aquiu damb es auti e aurie estat, en tau cas, plan possible que se perdesse tot, per çò de voler hèr massa.
Plan lèu arribèrem en tèrra de nauèth en madeish lòc qu’abans.
Es tres hérem eth prumèr transpòrt deth petit vaishèth entara cabana, plan ben cargadi, e botèrem aquiu es nòstes armes e viures.
Deishèrem alavetz a Joyce ena barralha, susvelhant entà sauvar eth nòste depaus, e encara qu’ei vertat que se demoraue solet, auie ara sua disposicion mieja dotzena de fusilhs plan ben premanidi.
Hunter e jo tornèrem un aute còp en canòt, carguèrem tot çò que podérem e entornèrem ena palissada.
Atau seguírem, lèu sense alendar, enquia que tota era carga plaçada en vaishèth siguec transferida ena cabana qu’en era es dus gojats cuelheren definitiuament es sues posicions, mentre que jo, damb totes es mies fòrces, remaua un aute còp en eth ja leugèr canòt entà arribat de nauèth en Era Espanhòla.
Eth het de riscar ua dusau carga ère en realitat, mens atrevit e perilhós de çò que semblaue.
Qu’ei cèrt qu’eri auien er auantatge deth numèro, mès nosati auíem eth des armes.
Cap des òmes qu’èren en tèrra amiaue un fusilh damb eth, e atau, donc, abans de qué auessen pogut apressar-se a trait de pistòla, solide que nosati les auríem aucit ada eri.
Eth Cavalièr ère en tot espiar-me ena pòrta de popa, ja remetuda era sua animositat e coratge.
Cuelhec era punta dera amarra, que jo li lancè, l’agarrèc naut e comencèrem a hèr ja un cargament de vertadèra vitalitat entà nosati, que consistie en carn, povora e bescuèits, sense ahíger mès armes qu’un fusilh e ua espada per cap, entath Cavalièr, entà jo, Redruth e eth Capitan.
Era rèsta d’armes e de povora les lancèrem en mar a dues braces e mieja de prigondor, de sòrta que podíem distinguir eth net acèr des fusilhs ludint damb es reflèxi deth solei, aquiu baish en hons net e arenós der ancoratge.
Ad aguesta ora era marèa començaue ja a baishar e eth vaishèth començaue a balancejar-se ath torn dera ancora.
Entenérem votzes que se cridauen mutuaument, plan luenh e plan febles, aquiu en direccion des esquifi, e encara qu’aquerò mos padeguèc per çò que hège a Joyce e a Hunter que, per çò que semble, èren encara ena sua posicion der Èst sense èster shordadi, mos hec compréner, totun, que nosati mos calie pressar- mos.
Redruth alavetz, abandonèc era sua proteccion de lan ena galaria e se retirèc en petit canòt damb nosati.
Dirigit aguest peth Capitan Smollet en persona, virèrem ar entorn deth vaishèth e mos placèrem ena escotilha de proa.
Ara, amics, cridèc eth Capitan, m’entenetz?
Ne ua soleta votz sus era cubèrta.
Qu’ei a tu, Abraham Gray, que te parli!…
Eth madeish silenci anterior.
Gray, tornèc a díder eth Capitan en votz encara mès nauta, en aguest moment vau a deishar aguest vaishèth e coma eth tòn Capitan que sò te mani que me seguisques.
Jo me’n sai de qué ès, ath hons, un brave gojat e enquia e tot gausi díder que cap des sies qu’ètz aquiu ei tan dolent coma semble.
Aciu qu’è, ena man, eth mèn relòtge dubèrt: qu’as trenta segondes de temps entà que t’amasses damb nosati.
Que i auec un nau silenci.
Vene rapid, gojat, seguic eth Capitan; non trantalhes tant.
S’entenec alavetz eth bronit sobtat d’ua batossa, eth rumor de còps escambiadi, e en ues quantes segondes campèc Abraham Gray ena pòrta, damb ua herida d’arma blanca en ua des sues caròles, mès corrent ara prèssa, ara crida deth Capitan, coma un gosset pòt vier ath fiulet deth sòn patron.
Que sò aciu, Capitan!, didec aqueth leiau gojat.
Un instant dempús damb Gray ja a bòrd, possèrem de nauèth eth nòste petit canòt en direccion entara plaja.
Qu’ei cèrt que mos trapàuem ja dehòra dera perilhosa goleta, mès ai!
Aguest cincau viatge siguec ja, totun, plan desparièr des anteriors.
En prumèr lòc aquera clòsca de nòde qu’en era anàuem ère massa cargada.
Cinc òmes, des quaus Reduth, eth Capitan e Trelawney èren de mès de sies pès de nautada, qu’ère mès de çò qu’eth nòste petit vaishèth podie racionau e comòdament cargar.
Mos cau híger ath delà era povora, es armes e es viures, e se comprenerà qu’eth canòt se balançaue d’ua manèra inquietanta, entrant aigua de quan en quan, pera popa, en ua quantitat tau qu’encara non auie caminat cent iardes e ja ua bona part des mèns vestits ère banhada enquia non poder mès.
Hec eth Capitan que egalèssem eth canòt repartint eth pes mès proporcionadament, çò que mos esdeguèrem a executar, en tot arténher equilibrar-lo un shinhau milhor.
Mès totun aquerò, non deishàuem de senter-mos damb eth temor, non deth tot sense basa, de trasbastar.
Ath delà, eth reflux costaue, alavetz, un fòrt corrent d’ondades en direccion entà cogant, trauessant era rada e botjant-se de seguit entath Sud, ena direccion deth mar, per estret que mos auie daurit eth pas peth maitin entar ancoratge.
Es ondades, per eres soletes, qu’èren ja un perilh entath nòste subrecargat esquif, mès çò de pejor ère qu’eth corrent mos arrossegaue dehòra deth nòste camin, e luenh deth lòc dera plaja qu’auíem de desembarcar, darrèr dera punta que ja n’è parlat.
Se deishàuem qu’eth corrent hesse era sua òbra, eth resultat serie qu’abans de temps mos traparíem en tèrra, ei vertat, mès precisament ath costat des esquifi des pirates, que dilhèu non se tardarien en arribar.
Que m’ei impossible adretir eth rumb entara palissada, Capitan, didí jo, qu’èra seigut en timon, mentre qu’eth e Redruth qu’èren de refresc, amiauen es rems.
Era marèa mos posse de contunh entà baish, non poiríetz remar un shinhau mès fòrt?
Non sense méter eth canòt en perilh, responec.
Hi çò que me didie e lèu vedí que, encara qu’era marèa seguie en tot possar-mos entà cogant, de seguit artenhérem qu’eth canòt adretisse era proa entar Èst, seguint ua linha que mercaue precisament un angle dret damb eth camin que mos calie cuélher.
D’aguesta manèra non tocaram tèrra jamès, didí jo.
Se non mos rèste un aute camin qu’aguest, non podem hèr ua auta causa que seguir-lo, responec eth Capitan.
Que mos cau anar contra eth corrent dera baishamar.
Donques que ja vedetz que, se seguim bordejant a sotavent deth nòste desbarcador ei fòrça dificil saber a on vam a tocar tèrra; aquerò sense tier en compde era probabilitat de qué sigam abordadi pes barques de Silver, mentre que, peth camin que mos auem calat eth corrent pòt padegar-se lèu lèu e alavetz ja poiram virar dret entara plaja.
Eth corrent a amendrit ja fòrça, senhor, didec Gray qu’anaue seigut ena proa.
De ressabuda eth Capitan parlèc de nauèth e me n’encuedè de qué i auie ua alteracion perceptibla ena sua votz.
E eth canon?
Que ja pensaua en aquerò, li responí segur coma n’èra de qué eth se referie ara possibilitat de qué se bombardèsse eth nòste reducte.
Non vos pensetz que les sigue possible baishar eth canon en tèrra, e encara qu’ac artenhessen, jamès lo poirien hèt pujar peth mont.
Donques guardatz entà popa, Doctor, didec eth Capitan.
Virè eth cap…
Çò de cèrt ei que mos auíem totafèt desbrembat dera nòsta pèça d’artilharia ena goleta e d’aquiu eth noste orror quan entenérem qu’es cinc bandits èren fòrça ocupadi, en tot trèir-li çò qu’eri cridauen era giqueta, ei a díder er abrig de cambe quitranat que damb eth la sauvàuem estropada pendent era navegacion.
Que non ère tot encara, senon que de pic me’n brembè qu’es bales e era povora dera madeisha pèça s’auien demorat a bòrd en ua caisha, per çò que non les calie as nòsti enemics que fóter un còp entà èster patrons d’aqueres terribles municions de guèrra.
Aqueth desbrembe non podie auer mès desencusa qu’era prèssa que mos possèc a deishar era embarcacion, mès malerosament non i auie remèdi.
Israel Hands qu’ère er artilhèr de Flint, didec Gray damb votz raucosa.
Non me restaue, donc, mès remèdi que, a quinsevolh risque, botar decididament proa entà tèrra.
Erosament, eth corrent demoraue ja tan luenh de nosati que mos siguec aisit seguir eth rumb entara plaja per un camin tan dret coma era nòsta quilha, a maugrat der impuls necessariament pòc vigorós qu’es rems dauen ath nòste canòt.
Ja non me siguec dificil, donc, governar dret entath lòc d’arribada.
Mès çò de pejor ère qu’ena direccion qu’anàuem non presentàuem a Era Espanhòla era nòsta popa, senon un costat, aufrint un espaci de tau mida que semblaue impossible mancar era balestada.
Que m’ère aisit veir e enténer ad aqueth brigand de Hands damb era sua cara d’embriac, apraiant sus era cubèrta ua cartocha entath canon.
Qui ei aciu eth milhor tirador?, preguntèc eth Capitan.
Eth senhor Trelawney, aciu e a on sigue, li responí.
A Hands preferentament, s’ei possible, didec eth Capitan.
Trelawney qu’ère hered coma er acèr; sense badar boca, premanic era sua arma.
Ara, mos didec eth Capitan, tietz compde.
Tiratz era vòsta arma sense cap movement, se non mo’n vam ara mèrda.
Toti prèsti entà equilibrar, s’eth canòt trasbaste peth trait!
Eth Cavalièr lheuèc era sua arma e es rems cessèren de héner era aigua: toti mos inclinàuem deth costat contrari entà mantier er equlibri e tot siguec executat damb tau felicitat que non entrèc en canòt ne ua soleta gota d’aigua.
En aguest moment es nòsti enemics auíem ja era sua pèça montada e prèsta, e Hands, qu’ère ath costat dera boca, damb er escobilhon ena man, ère eth mès expausat de toti.
Ça que la, non auérem fortuna, pr’amor que precisament en moment que, ja segur dera sua afustada, tirèc Telawney, er astut timonèr s’ajoquèc tan rapid coma eth pensament e era bala passèc fiulant per dessús d’eth e heric a un aute des quate pirates que queiguec de seguit.
Eth sorriscle que lancèc aguest siguec repetit, non solet pes companhs deth costat senon per d’autes moltes votzes dera plaja.
Virè era vista en aguesta direccion e vedí que toti es auti pirates gessien d’entre es arbes e en aqueth moment s’esdeguèren a ocupar eth sòn lòc enes esquifi.
Ara que vien per aquiu es barques, senhors, didí.
Dirigitz-vos dret, donc, didec eth Capitan.
Ara que ja non mos cau pòur de trasbastar, fòrt as rems!
Se non podem arribar en tèrra, tot s’aurà acabat entà nosati.
Non an agarrat qu’ua des barques, Capitan, didí.
Era calor ei massa e era distància non ei tan cuerta entà qu’ac artenhen aisidament, repliquèc eth Capitan.
Marinèrs en terra que non son guaire temibles.
Çò que me preocupe ei eth trait que mos foteràn d’a bòrd estant.
Arrais e trons!
Senhor Telawney, avisatz-mos tanlèu veigatz alugar era estopa, e nosati remaram entà popa.
Mentretant auíem caminat, de cara, a grana velocitat entà un esquif tan cargat coma eth nòste canòt, e plan pòca aigua, per cèrt, mos auie entrat.
Ja èrem a pòques braces dera arriba, uns quants còps de rem mès e poiríem atracar ara fin, pr’amor qu’eth reflux venguie de desnishar ua linha d’arena, dejós d’un grop d’arbes dera còsta.
Er esquif que mos acaçaue ja non podie, donc, hèr-mos cap mau.
Eth reflux que tant mos auie arreculat a nosati, mos daue ara era compensacion arturant as nòsti perseguidors.
Eth solet perilh qu’ere entà nosati eth canon.
Qu’ère clar, totun, qu’eri pensauen en tot mens en arrecular eth sòn trait pendent mès de temps.
Ne tansevolh n’auien hèt cabau deth camarada queigut, que, ça que la, non ère mòrt senon simplament herit e ath quau jo vedia, sajant de hèr-se entà un costat.
Era estopa!
Possatz entà popa, cridèc eth Capitan rapid coma un resson.
Eth e Redruth foteren de seguit un contraimpuls, mès tan vigorós qu’era popa deth petit vaishèth s’enhonsèc tota laguens dera aigua.
En aguest moment eth canon tronèc, e era sua detonacion siguec çò prumèr qu’entenec Jim, en non auer arribat entada eth, per çò dera distància eth rumor deth trait de Trelawney.
Per a on passèc era bala, cap de nosati ac sabec de forma precisa, mès supausi que siguec per dessús des nòsti caps e qu’eth vent que hec era bala deuec contribuir ath nòste desastre.
Eth nòste canòt s’auie en.honsat pera popa, coma è dit, damb era màger facilitat, en ua prigondor de tres pès d’aigua, en tot deishar-mos ath Capitan e a jo, de pès er un dauant der aute, mentre qu’es auti tres que s’auien ajocat entà evitar era bala deth canon, gessien dera aigua banhadi e regolejant aigua de cap a pès.
Totun aquerò eth mau non auie estat gran.
Non auie perit cap de nosati e ja d’aquiu podíem caminar a pè pera aigua, es pòques braces que mos deseparauen dera plaja.
Çò de pejor ère qu’es nòsti viures èren en embaish der esquif e que des cinc fusilhs qu’auíem botat en eth, sonque dus demorauen secs e prèsti: eth mèn que jo auia cuelhut sus es mèns jolhs e auia quilhat entà naut en un movement rapid e instintiu; e eth deth Capitan que l’amiaue botat en bandolèra e que, ena sua qualitat d’òme expèrt, auie suenhat era sua arma dauant de tota preferéncia.
Era rèsta jadien ja jos era aigua en canòt.
Coma complement dera nòsta tribulacion entenérem votzes que s’apressauen peth bòsc, ath long dera plaja.
Atau ei que non solet notàuem ja ath dessús eth perilh de demorar bracadi deth noste reducte, en aqueth estat catastrofic e de derròta, senon que mos esperonaue eth temor de qué, se Hunter e Joyce se vedéssen atacadi per ua mieja dotzena d’òmes, non auessen eth valor e eth bon sens de tier-se fèrms ara defensiua.
Hunter qu’ère un òme fèrm e coratjós: aquerò qu’ac sabíem pro ben; mès per çò que hège a Joyce eth cas ère plan desparier, e mès dobtós.
Joyce qu’ère un lacai fòrça agradiu de plan fines manères, e excellent entà netejar un parelh de bòtes o brossar un vestit, mès era vertat ei que non lo coneishíem coma un òme atrevit e decidit.
Tot aquerò, coma ac vau dident, mos esperonèc entà arribar en tèrra fèrma tanlèu coma siguesse possible, deishant abandonat ara sua sòrt ath praube canòt que, per malastre nòste, auie sauvat ath sòn hons quauquarren coma era mitat dera nòsta povora e viures de boca.
Un còp en tèrra, mos esdeguèrem a franquir era tèrra de bòsc que mos separaue deth nòste baloard.
A cada passa que dàuem, es votzes des pirates que venguien pera plaja arribauen mès e mès clarament enes nòstes aurelhes.
Plan lèu ja mos siguec aisit distinguir eth rumor des sòns precipitadi passi, e eth croishit des arrames des arbilhons qu’ath sòn trauèrs venguien daurint camin.
Comencè a pensar alavetz qu’era causa anaue de vertat e enquia e tot premaní eth dispositiu de seguretat deth mèn fusilh.
Sense responer-me escambièren rapidament es armes e Trelawney, carat e hered coma auie estat des deth principi dera batalha, se posèc per un instant pr’amor d’assegurar-se de qué era arma ère en bon estat entà un servici immediat.
En madeish moment, vedent que Gray anaue desarmat, li balhè eth mèn cotèth.
Que mos encoratgèc fòrça veir ad aqueth gojat escopir-se era man, rebussar-se era camisa, agarrar era arma e hèr-la brunzinar, en tot brandir-la per aire.
Plan que òc que se vedie qu’aqueth nòste nau aliat ère tot un marinèr autentic.
A uns quaranta passi d’aquera rapida deteccion arribèrem en limit deth bòsc e vedérem era palissada dauant de nosati.
Mos lancèrem entada era, entrant en sòn recinte peth costat Sud, qu’era sua barralha passèrem ara prèssa, e lèu en un instant sèt des rebèls, damb John Andersen eth contramèstre ath cap, campèren en costat Sud-èst lançant terribles crits.
S’arturèren un moment en arribar aquiu, coma se se sentessen cuelhudi pera rèiregarda, mès abans de qué auessen eri temps de remeter-se dera sua suspresa, non sonque Trelawney e jo, senon tanben Hunter e Joyce auérem temps de hèr huec des deth reducte.
Es quate traits non sonèren en ua descarga guaire simultanèa, mès que heren eth sòn efècte, plan.
Un des enemics queiguec redon e era rèsta, sense trantalhar un solet moment, virèren era esquia e se protegiren darrèr des arbes.
Dempús de cargar de nauèth es nòstes armes, gessèrem dehòra dera barralha entà arreconèisher ar enemic qu’auie queigut.
Qu’ère mòrt e plan mòrt, damb eth còr trauessat de costat a costat.
Ja començàuem a felicitar-mos dera nòsta bona sòrt quan en aqueth madeish instant ua detonacion de pistòla se deishèc enténer en matarràs mès pròche; era bala fiulet peth costat dera mia aurelha e eth praube Tom Redruth se balancèc e queiguec en solèr tot estirat.
Autant eth Cavalièr coma jo entornèrem eth trait, mès coma que non vedíem a qui afustar, ei plan probable que non héssem senon despèner era nòsta povora.
Carguèrem un aute còp e alavetz tornèrem entà veir ath praube Tom.
Eth Capitan e Gray èren ja en tot examinar-lo, e per çò que hè a jo n’auí pro damb eth prumèr còp de uelh entà compréner qu’aquerò non auie remèdi.
Mès pensi qu’era rapiditat que responérem ath sòn trait dispersèc as rebèls, pr’amor qu’encara qu’èrem ath descubèrt ja non mos ataquèren mentre sajàuem de lheuar ath praube garda de mont entà passar-lo entath recinte dera palissada e transferir-lo, planhent-se e sagnejant en interior dera cabana.
Praube vielh!
Des sòns pòts non auie gessut ua soleta paraula de suspresa, quèisha o temor, mès ne tansevolh de sentiment, dès eth moment qu’auien començat es nòstes complicacions, enquia aqueth moment que lo ajaçàuem aquiu, en centre deth nòste reducte, entà que se morisse.
Coma un vertadèr troian s’auie estat susvelhant e immobil darrèr deth sòn matalàs ena galaria; totes es ordes que se l’auien balhat, les auie aubedit carat, damb era docilitat d’un gosset, e fòrça ben, plan.
Qu’ère eth de mès edat de toti es deth nòste camp, depassant aumens en vint ans, ath mès vielh; e ara, aqueth ancian taciturn, serviciau, ère aquiu estirat, pròxim ath sepulcre.
Eth Cavalièr se deishèc quèir lèu ath sòn costat, sus es sòns jolhs, e li punaue era man, plorant coma un mainatge.
Credetz que m’en vau, Doctor?, preguntèc eth moribond.
Tom, hilh mèn, li responí, que vas a tornar ena tua vertadèra patria.
Senhor, siguec era sua responsa, non credetz qu’aquerò serie ua fauta de respècte de jo entà vos?
Mès que sigue coma vos ac voletz… òc, senhor, damb tota era mia amna.
Se hec alavetz un silenci non guaire long qu’ath sòn finau gasulhèc que volerie que bèth un didesse près deth sòn cabeç quauqua oracion, en tot híger en un ton simple e coma desencusant-se dera sua gausardaria:
Me pensi qu’ei aguest eth costum… non ei vertat?
Venguec dempús ua agonia plan cuerta; e sense prononciar cap auta paraula, era amna de Redruth partic d’aguest mon.
Mentretant, eth Capitan, qu’es sues pòches e pièchs auia jo vist plan engrossidi pendent era trauersada, anèc treiguent d’eri tot un magazem d’objèctes: ua bandèra anglesa, ua Biblia, un embolh de còrda pro fòrta, plumes, tinta, eth registre diadèr d’a bòrd e quauques liures de tabac.
Que s’auie trapat en nòste recinte dera palissada un long e ja adretit tronc d’auet que, damb era ajuda de Hunter, lheuèc e botèc en angle dera cabana qu’es troncs se crotzauen.
Ara seguida, pujant rapidament sus eth tet deth recinte, placèc damb era sua pròpria man e issèc naut de tot era bandèra dera nòsta patria.
Aguesta operación semblèc que l’aleugerie d’un gran pes.
Tornèc a entrar de seguit ena cabana e coma se non auesse arren especiau se metec tranquillament a hèr eth recompde des nòsti viures de guèrra e de boca.
Mès que non deishaue, totun, de guardar dissimuladament entath costat deth praube Tom Redruth qu’ère en tot agonizar, de sòrta que, en auer expirat, s’apressèc damb ua auta bandèra e la despleguèc damb respècte sus eth cadavre .
De seguit, secodint virilament era man deth Cavalièr, li didec:
Que non mos cau aclapar, senhor.
Tot temor ei en bades quan se tracte dera amna d’un leiau, qu’a perit complint damb eth sòn déuer damb eth sòn Capitan e damb eth sòn patron.
Que serie ua ofensa ara Divinitat creir ua auta causa.
Dit aquerò se hec entà un costat e me didec:
Que non ei question de setmanes, senon de mesi, li responí.
En cas de qué non sigam de tornada tà finaus d’agost, Blandy manarà cercar-mos, mès ne abans ne dempús d’aguest temps.
Qu’ac podetz calcular vos madeish.
Plan que òc, responec en tot gratar-se eth cap d’ua manèra plan significatiua.
Atau donc, non sense dar-li ara Providéncia ua bona racion de gràcies per toti es sòns beneficis, me cau díder que non per aquerò auem estat mens desafortunadi.
Qué voletz díder damb aquerò?
Voi díder, me responec, qu’ei un malastre qu’ajam perdut aqueth dusau cargament deth canòt.
Per çò que hè ara povora e as bales, que n’auem pro; mès, per çò des viures de boca, èm escassi, plan escassi; autant escassi, Doctor, que dilhèu mos va ben auer aquera boca de mens.
E en díder aquerò senhalaue eth cadavre que jadie caperat damb era bandèra anglesa coma susari.
En aqueth moment s’entenec eth fiulet e eth tron d’ua bala de canon que passèc heregant eth tet deth nòste reducte, e venguec a enterrar-se entre es arbes deth bòsc.
Vai!
Un dusau trait lancèc era sua bala damb milhor afustada, pr’amor qu’eth projectil entrèc laguens dera palissada, lheuant ua broma d’arena, encara que sense hèr-mos eth mendre mau.
Capitan, didec eth Cavalièr, me cònste qu’eth nòste reducte, per eth madiesh, ei complètament invisible deth vaishèth estant.
Me pensi, per tant, qu’ei era bandèra çò que les servís entà hèr er afustament… non credetz que serie mès prudent trèir-la entà aciu laguens?
Baishar eth mèn pabalhon?
Jamès!
Nosati siguérem immediatament dera sua pensada, pr’amor qu’aquerò non sonque auie un aspècte marciau, marinèr e imponent, senon que comportaue ua bona politica, coma ère era de mostrar as nòsti enemics que mo’n fotíem des sòns traits de canon.
Tota era tarde contunhèren eth sòn huec.
Bala darrèr de bala; ues passauen per dessús deth tet, d’autes queiguien en un costat, d’autes entrauen en recinte dera barralha, en tot lheuar era arena deth solèr.
Mès coma qu’auien de hèr era sua afustada sus un objectiu tan naut, es sòns traits non artenheren que trapar sepultura ena arena deth ticò.
Que non mos calie crànher cap rebòt e encara qu’ua bala se calèc ena cabana a trauèrs deth tet e dempús gessec de nauèth per un costat, lèu lèu mos acostumèren ad aguesta sòrta de trufaria pesada, e non ne 0éerem mès cabau d’era qu’eth qu’auríem hèt d’ua partida de redòrta.
Que se m’acodís ua bona idia, didec eth Capitan.
Eth bòsc dauant de nosati qu’ei fòrça clar; era marèa a deishat un bon espaci sec e en aguesti moments es nòsti viures son ja probablament ath descubèrt.
Me pensi que se quauqui uns des nòsti se prestèssen a hèr ua petita gessuda damb aguesta finalitat, poiríem recuperar part dera nòsta carn salada.
Gray e Hunter s’aufriren, plan que òc, e, fòrça ben armadi, passèren era barralha.
Era sua mission siguec, totun, inutila.
Es rebèls qu’èren mès intrepits de çò que mos pensàuem, o auien mès fe dera que se meritaue en sòn artilhèr Hands, donques qu’eth hèt ei que ja cinc o sies d’eri èren plan ocupadi en trèir es nòsti viures deth hons deth nòste canòt e se les hègen a vier en un des sòns esquifi qu’ère aquiu apròp, tengut contra eth corrent peth manejament constant deth rem.
Silver qu’ère ena popa ath comandament des operacions, e cada un des sòns òmes campaue ja aprovedit deth sòn fusilh corresponent, cuelhut de bèth amagat arsenau d’eri madeishi.
Eth Capitan se seiguec entà escríuer en sòn diari d’a bòrd, e vaqui eth començament de çò qu’escriuec en eth:
Tom Redruth, un aute sirvent deth proprietari a estat mòrt pes rebèls.
En aguest moment jo èra en tot planher-me dera trista sòrt e finau desastrós deth praube Hawkins, quan entenérem quauqui crits deth costat de tèrra.
Quauquarrés mos cride d’aquiu delà, mos didec Hunter qu’ère de centinèla.
Doctor!
Cavalièr!…
Capitan!…
Ola!
Corrí ena pòrta dera cabana e arribè a temps entà veir de nauèth, san e en bona santat, a Jim Hawkins, trauessant en aqueth moment era barralha.
Torne a parlar eth prumèr narrador.
Tanlèu Ben Gunn vedec era bandèra, se posèc immediatament, me cuelhec deth braç entà arturar-me e se seiguec.
Mèsalèu me pensi que deuen èster es rebèls, li repliquè.
Bè, non!
Te penses tu qu’en un lòc coma aguest, qu’en eth non atraquen senon pirates, auie de vier Silver a issar ua bandèra anglesa?
Ne peth mau de morir!
Que son es tòns amics, Jim, non ac dobtes.
Ath delà, ja a auut luta e me pensi qu’es tòns s’an het a vier era milhor part e ara son installadi en aguesta palissada e reducte que siguec bastit hè ans e ans peth Capitan Flint.
A!, que pòs creir qu’eth tau Capitan ère òme que sabie se què amiaue entre mans.
A despart de çò d’embriac, qu’ère persona que jamès deishaue aubirar eth sòn jòc.
Non l’auie pòur ad arrés…ad arrés senon a Silver.
Silver se pòt vantar d’aquerò.
Coma tu volgues, repliquèc eth.
Tu qu’ès un bon gojat, o jo m’enganhi, mès sonque un gojat e damb aquerò qu’ei tot dit.
Per çò que hè a Ben Gunn, aguest s’escape.
Ne un solet veire de ròm podrie sedusir-me pro entà vier aquiu, ne eth madeish ròm, non!
Mès non te’n desbrembes des mies paraules… eth preciós don dera sua confiança, aquerò ei çò que te cau dider-li eth preciós don dera sua confiança… e quan li digues aquerò li hès era pecigada que ja sabes.
E en tot ahíger era accion ara paraula, me fotèc per tresau viatge ua pecigada, damb era madeisha mina de confiança intima qu’es anteriores.
Atau, donc, quan agen besonh de Ben Gunn, ja sabes a on trapar-lo, Jim; precisament en madeish lòc que l’as vist aué.
Aqueth que vengue ara mia cèrca qu’amie ena man, coma senhau, bèra tela blanca, e que vengue solet, tot solet.
Entad aquerò, higeràs, Ben Gunn qu’a es sòns bons motius plan particulars.
D’acòrd, li didí, me semble que t’è comprenut.
Vos qu’auetz bèra causa a prepausar e vos desiratz veir, o ben ath Cavalièr, o ben ath Doctor, e entad aquerò se vos pòt trapar en madeish lòc qu’aué vos è trapat jo, ei tot?
Quan?
D’acòrd, li responí, ara non credetz que ja mos cau díder adiu?
Òc, mès guarda…compde de non desbrembar aqueres paraules: eth preciós don dera sua confiança e es autes es sòns boni motius plan particulars, è?, coma d’òme a òme.
E sense deishar-me eth braç encara, higec:
Me semble que te’n pòs anar, Jim…
Mès escota… se per malastre te trapèsses ara damb Silver, non ei vertat qu’encara que sigue damb shivaus sauvatges t’arrincarà era confession de tot çò que t’è dit?…
Vertat que non?…
A!, plan!…
Mès s’es pirates acampen aguesta net en tèrra, Jim, non poiram demorar que deman seràn ja un shinhau mens sauvatges?…
En arribar aciu siguec interromput per ua fòrta detonacion, e ua bala deth canon d’a bòrd passèc rebotant entre es arbes e se calèc ena arena a ues cent iardes d’a on mos trapàuem.
Sense demorar mès, siguec aqueth coma eth senhau deth nòste adiu e cada un de nosati se metec a córrer, en direccion opausada.
Pendent lèu ua ora, traits freqüents seguiren en tot hèr estrementir era isla, e es bales seguiren trincant es arbes deth bòsc.
Jo m’anaua apressant d’amagader en amagader, pr’amor d’evitar aquera sòrta de persecucion des esglasiants projectils; mès entath finau deth bombardament, encara que non gausaua aventurar-me a entrar dubèrtament ena palissada, qu’ath sòn recinte vedia jo que queiguien es bales mès soent, ja auia començat a encoratjar-me, e dempús d’un gran torn entar Èst, artenhí esguitlar-me entre es arbes dera plaja e m’estirè aquiu en tot observar.
Eth solei venguie de cogar-se; era brisa deth mar croishie e volatejaue entre eth ramatge deth bòsc, en tot crespar era superfícia dera aigua der ancoratge.
Eth reflèx anaue ja força luenh e granes porcions de plaja apareishien descubèrtes.
Er aire, dempús dera terribla calor deth dia, ère mès fresc e jo sentia que me venguien caudheireds a trauèrs deth mèn gipon.
Era Espanhòla s’estaue encara ancorada en madeish lòc qu’auíem ancorat peth maitin; encara que naut de tot deth pau major non ondejaue ja, per cèrt, era bandèra dera Union Britanica, senon era ensenha sinistra des pirates.
Des deth mèn amagader podí veir lampejar ua naua lum a bòrd, e entení ua naua detonacion, ath còp que ua auta bala bronzinaue peth vent, mentre es ressons repetien encara eth tron deth trait.
Aqueth siguec, ça que la, eth darrèr trait de canon.
M’estè encara pendent cèrt temps en mèn lòc d’observacion, en tot encuedar-me’n deth rambalh e dera cridadissa que seguiren ar atac.
Quauqui uns des pirates se tenguien a esbocinar damb destraus quauquarren qu’ère ena plaja, non guaire luenh dera palissada: qu’ère ne mès ne mens qu’eth praube canòt, sivans desnishè dempús.
Delà, mès luenh, apròp dera desbocadura der arriuet se vedie eth resplendor d’un bon huec que ludie entre es arbes, e entre aqueth punt e eth vaishèth, un des esquifi ère en tot anar e vier, damb es sòns remèrs que pòc abans auia jo vist morruts e menaçaires, cantant ara e fiulant coma mainatges, encara qu’es sues votzes auien er accent que denonciaue eth ròm d’ua lega estant.
Pensè, a tot darrèr, que ja podia e me calie hèr era mia tornada ena palissada.
Que m’auia plaçat fòrça entà baish ena punta arenosa que’embarraue er ancoratge entar Èst e que se trape junhuda ara Isla der Esquelet per ua linha d’aigua de pòca prigondor.
Se m’acodic de pic qu’aquerò auie d’èster eth Ticò blanc que m’auie parlat Ben Gunn, e que, se bèth dia auíem besonh d’un canòt, ère un auantatge seber a on podíem acodir entà trapar-lo.
M’esguitlè alavetz entre eth bosc enquia guanhar un aute còp era esquia deth nòste baloard; l’escalè, entrè e siguí coraument saludat per aqueth grop de leiaus e valents.
Lèu acabè de condar-les era mia aventura e comencè a guardar ath mèn entorn, pr’amor d’encuedar-me’n dera nòsta pòsicion.
Eth reducte ère bastit damb troncs de pin, sense quadrar, autant eth tet coma es murs e eth solèr.
Aguest darrèr se quilhaue en quauqui lòcs, un pè e miei sus era superfícia dera arena.
Ena pòrta s’auie format ua sòrta de vetibul, que dejós d’eth era hònt brotoaue, lançant es sues cristallines aigües en ua tassa artificiau d’ua forma plan estranha, que non ère ua auta causa qu’un caudèr de hèr cuelhut de bèth vaishèth, damb eth hons arrincat, e calat aquiu ena arena.
Es declivitats deth ticò e tot er interior dera barralha auien estat netejadi d’arbes qu’auien servit entara construccion dera casa e dera barralha exteriora.
Pes troncs, qu’encara subergessien dera tèrra, se podie veir er enòrme bòsc que s’auie esbauçat entà poder hèr aqueth reducte.
Totes es dèishes e es arrames auien estat lançades luenh o auien estat enterrades en bèra barralha, dempús deth transpòrt des pòsts.
Era soleta verdura que restaue aquiu qu’ère un lhet de mossa per a on corrien es vessaments dera hònt que s’escapauen dehòra dera sua grossièra tassa de hèr, e en un e un aute lòc deth corrent quauqui hereishi, arrominguères e mates petites, surgentauen peniblament d’entre era arena.
Plan près dera palissada (massa apròp entà que servisse de defensa, sivans entení díder) eth bòsc s’estenie encara dens e elevat, tot d’auets, peth costat de tèrra, e barrejat damb ua gran quantitat d’arbes dera vida peth costat deth mar.
Era brisa hereda dera net qu’abans n’auia parlat, fiulaue en cada ua des dubertures deth rustic e primitiu edifici e hège quèir sus eth solèr ua contunha ploja de plan menuda arena.
Qu’auíem arena enes uelhs, arena enes dents, arena enes aurelhes, arena en nòste sopar e arena volatejant en caudèr dera petita hònt que semblaue ua grana ola, a mand de borir.
Era nòsta humeneja ère un trauc quadrat en tet, e solet ua petita part deth hum artenhie escapar-se per aquiu, mentre qu’era rèsta se quedaue volant pera pèça, en tot hèr-mos tossir fòrça e obligar-mos a banhar-mos cada moment es nòsti uelhs plorosi.
Podem ahíger ad aquerò que Gray, eth nòste nau aliat, auie era cara lèu caperada damb un gran bendatge per çò d’ua herida qu’auie recebut en vaishèth quan se hec enlà des rebèls; e qu’eth praube Rebruth encara ère aquiu sense enterrar, regde e hered, ath costat deth mur, e caperat damb ua bandèra nacionau.
Se se mos auesse permetut sèir entà repausar, plan que òc que toti ac auríem hèt de bon voler, mès eth Capitan Smollet que non ère òme entad aquerò.
Toti siguérem cridadi ena sua preséncia e divididi en diuèrsi grops: eth Doctor, Gray e jo entà un; eth Cavalièr, Hunter e Joyce entà un aute.
De quan en quan eth Doctor gessie un moment ena pòrta en tot separar-se dera codina pr’amor de cuélher un shinhau d’aire fresc e deishar descansar es sòns uelhs que ja semblaue que li gessien des orbites per çò deth hum, e cada còp que venguie en mèn lòc de garda me dirigie quauques paraules.
En ua des sues gessudes me didec:
Aguest òme Smollet vau fòrça mès que jo.
En ua auta escadença venguec e s’estèc carat pendent ua cèrta estona.
Dempús virèc eth cap e me preguntèc:
Ditz-me, Jim, aguest Ben Gunn ei de vertat un òme?
Que non vos ac posqui díder, senhor, li responí.
Plan, s’ei possible eth dobte, alavetz ei segur que plan que n’ei de senat, repliquèc eth Doctor.
Ja pòs compréner, Jim, qu’un òme que pendent tres ans a estat solet en ua isla desèrta non pòt sauvar eth sòn sen tan cabau coma tu o jo Aquerò que non ei possible ena natura umana.
Dides que çò qu’ada eth lo podie pressar mès ère minjar-se un bocin de hormatge?
Hormatge, òc senhor, li responí.
Plan ben; guarda, tu ara, çò que pòt èster estar-se un nadant ena abondància.
Qu’as vist era mia caisha de rapè, vertat?
E jamès m’auràs vist cuelher-ne un povàs: eth motiu ei qu’aguesta caisha çò qu’amie precisament ei un tròç de hormatge de Parma, un hormatge hèt en Italia, e extraordinariament nutritiu.
Abans de qué mos metéssem a sopar, acoguèrem eth cadavre deth vielh Tom en ua hòssa hotjada ena arena, e ath sòn entorn mos estèrem pietosament pendent ua estona, tristi e preocupadi, damb es caps, qu’era brisa dera net heredaue, descubèrts en aqueth acte solemne.
Que s’auie hèt a vier en interior ua bona quantitat de lenha, encara que non tota era qu’eth Capitan desiraue, per çò que, un còp l’auec inspeccionat mos didec que demoraue que peth maitin i tornèssem e aguest còp damb un shinhau mès de diligéncia.
Quan toti auèrem prenut es nòstes respectiues racions de hèda e consumit ua bona gèrla de auriò conhac, es tres caps se retirèren entà un canton dera cramba entà deliberar sus era situacion.
Pro que vedíem que ja auien agotat era sua imaginacion entà decidir se qué mos calie hèr, en èster coma èren tant escassi es nòsti viures, e que fin finau mos veiríem obligadi a render-mos plan abans de qué mos podesse arribat ua ombra d’ajuda.
De dètz-e-nau qu’èren ja s’auien vist redusidi a quinze, en tot auer dus herits, e aumens un d’eri, eth que queiguec ath costat deth canon, de gravetat.
Cada còp qu’auèssem batalha, mos calie profitar ben era nòsta povora damb fòrça suenh de non expausar inutilament es nòstes vides.
Qu’auíem, ath delà, dus grani aliats: eth ròm e eth clima.
Per çò que hè ath ròm, encara que siguéssem a mès de mieja mila de distància der enemic podíem enténer eth sòn rambalh e es sues cançons que se tardauen enquia ben auançada era net.
E per çò deth clima, eth Doctor apostaue era sua perruca a que, ancoradi a on èren, près o lèu ath miei deth pantan, sense remèdis a man, aumens ua mieja dotzena d’eri quedarien estiradi damb fèbre abans d’ua setmana.
Per tant, higec, se non mos aucissen a toti nosati d’un còp, ja s’esdegaràn a meter-se en vaishèth e partir damb vent fresc a piratejar de nauèth per aguesti mars de Diu, qu’a tot darrèr, ei era nòsta goleta un vaishèth que les pòt servir entad aquerò.
Smollet.
Jo me sentia cansat enquia morir, coma podetz imaginar-vos, atau ei que tanlèu se me deishèc estirar entà dormir, causa que non se passèc enquia dempús de shordar-me fòrça, queiguí en un sòn tan pesant qu’entre un soc e jo non i auie era mendre diferéncia.
Toti es auti èren ja lheuadi hège fòrça temps; que ja auien esdejoat e hèt a vier doble quantitat de lenha qu’eth dia anterior, quan me desvelhè per un rambalh e rumor anormau de votzes.
Qu’ei Silver en persona!
En enténer aquerò, hi un bot e, heregant-me es uelhs encara, corrí entà ua des arquères deth reducte.
Qu’ère cèrt!
Dus òmes èren aquiu, dehòra dera palissada, un d’eri agitant ua bandèra blanca, e er aute de pès, ath sòn costat, damb ua portadura tranquilla: aguest qu’ère ne mès ne mens qu’eth pròpri Silver.
Encara ère, alavetz, plan d’ora, e eth maitin ère tan hered que jamès n’auia sentut un aute atau dehòra d’Anglatèrra, pr’amor qu’un vent gelat se calaue materiaument en medoth des uassi.
Eth cèu ère clar, sense era mès petita broma, e es cimalhs des arbes auien en aqueth moment era color rosada deth maitin.
Mès en lòc qu’ère Silver e eth sòn acompanhant encara i auie fòrça ombra e campauen coma acogadi enquiath jolh en ua broma baisha, que pendent era net auie brolhat deth pantan.
Eth vent hered e eth bugàs d’aqueth, que se formauen ath madeish temps, balhauen ua idia dera isla plan trista, per cèrt.
Qu’ère evident qu’aqueth ère un lòc umid, palunós, ardent e insalubre per excelléncia.
Dit aquerò li cridèc ath pirata:
Qui ei?
Haut aciu o hèm huec!
Bandèra de patz!, responec Silver.
Eth Capitan ère plaçat en lumedan dera pòrta, en tot sauvar-se suenhosament contra bèth trait traïdor en cas qu’aqueth siguesse eth pensament des pirates.
Se virèc dempús entà nosati e mos didec:
Doctor, botatz-vos de gaita, en costat Nòrd, se vos platz.
Jim, tu en Èst; Gray, tu entà cogant.
E uelhs dubèrts entà baish: toti damb es armes cargades.
Lèu, senhors, e compde!
Dit aquerò se virèc de nauèth entàs rebèls en tot cridar-les:
E qué vietz a cercar aciu damb era bandèra de parlament?
Ad aguesta interpelacion siguec er òme qu’agitaue era tela qui responec:
Senhor, eth Capitan Silver desire passar a bòrd entà hèr proposicions.
Eth Capitan Silver?
Sabi pas se qui ei, non lo coneishi!
Smollet.
E podí entener-lo que didie entada eth madeish, en votz mès baisha:
Capitan, è?
Colhons!
Silver responec alavetz eth madeish:
Que se tracte de jo, senhor.
Capitan, dempús dera vòsta desercion.
Remerquèc fòrça era paraula desercion e seguic sense arturar-se:
Qu’èm prèsti a someter-mos s’ei possible arténher bèth apraiament e arren mès.
Tot çò que demani ei que me balhetz era paraula, Capitan Smollet, de qué me deisharatz gésser san e en bona santat dehòra d’aguesta palissada e ua menuta de temps entà calar-me dehòra des traits abans de qué se descargue ua arma.
Donques escotatz aquerò, repliquèc eth Capitan Smollet: per çò que hè a jo non è prèssa de parlar damb vos.
Se voletz parlar damb jo, entratz aciu e pro.
Jo non me cau empenhar era mia paraula a un òme dera vòsta mena.
Se i a en aquerò bèra traïson amagada, serà, plan que òc, de part vòsta, e en aguest cas que Diu vos age.
Que n’è pro damb aquerò, Capitan, responec John Silver en ton satisfèt.
Ua paraula vòsta qu’ei mès que sufisent.
Jo sai se qué ei un cavalièr, podetz creder- me.
Alavetz podérem veir ar òme dera bandèra sajant de hèr arrecular a Silver.
Que non ère aquerò causa d’estonament entà nosati tient en compde eth ton cavaleresc dera responsa deth Capitan.
Mès Silver se n’arric enes sues barbes e pataquejant-li era espatla semblèc dider-li qu’era idia de quinsevolh temor o alarma ère totafèt absurda.
Alavetz s’auancèc entara palissada, lancèc era sua muleta en aute costat e damb grana fòrça e adretia artenhec sauvar era barralha, sautant perfèctament san en recinte dera barralha.
Me cau coheissar que çò que se passaue en aqueri moments me tiraue massa entà que me siguesse possible servir ne un solet moment coma centinèla.
Plan que òc auia ja desertat dera mia arquèra d’Orient que siguec era que m’assignèc eth Capitan, e m’auia esguitlat darrèr d’aguest que venguie de sèir-se en lumedan dera pòrta, crotzant estoicament es cames, emparant eth cap sus ua des sues mans e tachant era guardada damb era màger indiferéncia ena hònt que gargolhaue e gessie rumorosa deth caudèr, entà perder-se corrent sus era arena.
A Silver li costaue fòrça pujar pera pala deth ticò.
Çò d’escalabrós d’aguest, es troncs des arbes bracadi, qu’èren encara aquiu apegats es uns as auti, e era suavitat dera arena hègen qu’eth e era sua muleta me semblèssen coma un vaishèth hènt torns entre es ondades sense vela ne timon.
Mès eth tenguec aquerò coma un òme, en silenci, e fin finau arribèc ena preséncia deth Capitan, ath quau saludèc dera manèra mès educada deth mon.
Que s’auie botat es sòns milhors vestits: ua gran casaca blua tota plia de botons de metau, li baishaue enquias jolhs, e un beròi chapèu campaue en sòn cap, un shinhau inclinat entà darrèr.
E ben, amic, que ja ètz aciu, didec eth Capitan lheuant era cara.
Qu’ei que non me vatz a recéber aquiu laguens?, didec Silver un shinhau planhós.
Que me semble aguest un maitin massa hered entà que mos estem aciu, seigudi sus era arena.
Amic Silver, repliquèc eth Capitan, Se vos auéssetz comportat coma un òme aunèst, ara seríetz vos seigut plan agradiuament ena vòsta galera.
Aquerò non ei senon era òbra de vos madeish.
Coma codinèr deth mèn vaishèth, qu’èretz, vos, tractat dera milhor manèra deth mon; coma Capitan Silver, ei a díder coma rebèl e pirata, auetz coma perspectiua era horca.
Que sigue atau, Capitan, responec eth codinèr en tot sèir-se ena arena coma se l’indicaue.
Dempús m’auratz de balhar era man entà lheuar-me, qu’ei tot.
Be n’ei de polit aguest lòc qu’auetz trapat!
A!, vaquí a Jim!
Santi e erosi dies, Hawkins!
Doctor!, vos tanben!
Que sò aciu as vòstes ordes.
Veigui que toti vosati ètz aciu coma en familha, non ei vertat?
Qu’auetz tota era rason, Capitan Smollet, responec eth pirata.
Eth déuer abans qu’arren, plan.
Qu’auem vist que quauqui uns de vosati non vos lecatz es dits amiant un fusilh entre es mans, Diu se’n sap!
Plan per aquerò, non sajarè d’amagar tanpòc que quauqui uns des mèns gojats s’an espaurit de pòur, dilhèu toti se trapen en aguest cas; dilhèu jo madeish non les è totes damb jo, e sigue aguesta era rason de qué m’estonga aciu cercant un acòrd.
Mès sabetz-vo’n ben, Capitan, aquerò non se passarà dus còps, per vida deth diable!
Que mos calerà hèr es nòsti torns de centinèla e non anar massa luenh en aquerò deth ròm.
Dilhèu vos pensatz que nosati non siguérem qu’ua huelha de papèr lançada en un remolin.
Mès vos diderè: çò de cèrt ei que jo èra fòrça ben enes mèns cabaus; çò que m’arribaue ère que me sentia cansat coma un macho de senhes, e sonque que se m’auesse cridat ua segonda abans vos auria agarrat a vosati en un virament de uelhs.
Encara en aqueri moments eth qu’ère viu, plan viu, ne podetz estar segur.
E ben?
Tot çò que Silver didie en sòn embolhat e enextricable lenguatge ère entath Capitan un vertadèr enigma, mès qu’arrés ac aurie dit per çò deth ton dera sua votz.
Per çò que hè a jo, començaua a auer bèra sospecha.
Es darrères paraules de Ben Gunn me vengueren ena mia memòria e supausè que dilhèu les auie tengut ua visita as pirates mentre èren amassadi ar entorn deth sòn huec, completament embriacs o pòc mens, e amorassè damb alegria era esperança de qué dilhèu ja non auíem ad aguestes ores, senon catorze enemics que torejar.
Plan, donc, responec Silver, qu’ei aquerò çò qu’auem: que volem aguest tresòr e que l’auram; aguesta ei era nòsta basa.
Vosati, ath vòste torn, podetz, sense pèrta de temps, assegurar es vòstes vides, me pensi: aguesta qu’ei era basa vòsta.
En vòste poder qu’ei ua mapa, non ei vertat?
Que poirie èster, gasulhèc eth Capitan.
Ò!, qu’ei atau, segur, non n’è cap de dobte, repliquèc Silver.
Non cau dissimular damb un òme coma jo; qu’ei aguesta ua estratagèma totafèt inutila, ac podetz creir.
Çò que voi díder ei que nosati auem besonh d’aguest mapa.
De un aute costat, nosati jamès auíem pensat hèr-vos cap mau, non senhor!
Amic, aquerò non m’ac creigui, l’interrompec eth Capitan.
Nosati sabem perfèctament çò que vosati vos prepausatz hèr, e çò de cèrt ei que mos ei parièr, donques que ja vedetz pro ben, aumens enquia ara, qu’es taus prepausi son ja simplament impossibles.
E dident aquerò eth Capitan guardèc damb era màger cauma ath sòn interlocutor e se metec a aumplir era sua pipa de tabac.
S’ei que Gray a pogut… comencèc Silver.
Suposicion desencusada, interrompec eth Capitan.
Gray arren m’a dit, pera soleta rason de qué non l’è preguntat arren.
E encara mès, abans d’accedir, m’estimaria mès volatz-vos a tròci a vos, ada eth e a tota aguesta isla benedida.
Aquerò e arren mès, amic mèn, ei çò que ne pensi des vòstes proposicions.
Aguest còp d’aire de boca (perdonatz-me era paraula en gràcia d’aguesta exactitud) aguest còp d’aire de mala encolia deth Capitan, semblèc heredar fòrça a Silver.
Un moment abans es sues paraules anauen cuelhent un cèrt ton provocatiu, qu’acabèc dauant d’aquera explosion coma per encantament.
Qu’ei pro damb aquerò!
Non voi arren mès.
Non vau a discutir çò que cavalièrs coma vos considèren laguens o dehòra des normes e der esperit de vertadèrs marinèrs.
Mentretant, e donques que vos veigui a mand d’alugar era pipa, me vau a cuélher era libertat de hèr madeish.
Dit aquerò, aumplic era sua pipa e l’aluguèc.
Pendent ua bona estona aqueri dus òmes se demorèren en silenci, seigudi damb era màger cauma, ja guardant-se ara cara mutuaument, ja apraiant eth sòn tabac, ja inclinant-se entà dauant entà escopir.
A veir, donc, resumic Silver; vaquí es causes, sense torns: vosati mos autrejatz aguest mapa entà trapar damb eth eth tresòr e deishatz ja de fusilhar as praubi marinèrs, e d’escauhar-vos eth cap en sòmis.
Vosati hètz aquerò, e nosati a cambi, vos balham alistar entre dues causes: o vietz a bòrd damb nosati, tanlèu eth tresòr age estat embarcat, e en aguest cas vos balhi a vosati, jos era mia paraula d’aunor, un afilavis (affidavi volia díder) de qué en ua còsta abitada e segura vos desembarcarè sans e en bona santat; o se non vos convenguesse aquerò per èster miei sauvatges quauqui uns des mèns òmes, o per pòur, vosati, de desvelhar ancians racacòrs, alavetz, dimònis!
Non digatz qu’aquerò ei pura parlòta; era vertat ei que vosati non podetz demorar arren milhor de çò que jo vos prepausi.
Demori, donc, (e en díder aquerò lheuèc era votz considerablament) que tota era tripulacion, ei a díder, que tota era tripulacion d’aguest reducte, considerarà ben es mies paraules, pr’amor que çò qu’è parlat entà un, ei parlat entà toti.
Eth Capitan Smollet se metec de pès, treiguec eth cendre deth hons dera pipa en tot secodirla sus eth paumet dera man e dempús damb tota era sua cauma anteriora interroguèc atau a Silver:
Ei tot?
Òc, per vida deth lunfèrn, aguesta ei era mia darrèra paraula!
Plan ben, didec eth Capitan.
Ara, donc, escotatz-me a jo tanben.
Se vietz vosati a presentar-vos aciu, d’un en un, e desarmadi, me comprometi a botar-vos a toti damb orsets e manilhes e amiar-vos entà qu’ajatz un procés just coma cau, en Anglatèrra.
S’era mia proposicion non vos conven, me cridi Alexander Smollet, era bandèra deth mèn sobeiran ei issada sus aguesta casa e prometi manar-vos a vos e a toti es vòsti entath lunfèrn.
Vosati non poiratz trapar ne traparatz cap tresòr.
Vosati non podetz navegar damb aguesta goleta.
Vosati non mos podetz guanhar.
Gray, solet, podec gésser aisidament d’entre es mans de cinc de vosati.
Eth vòste vaishèth ei coma encadenat, senhor Silver, vosati ètz coma ancoradi en ua plaja de sotavent e plan lèu vo’n saberatz d’aquerò.
Jo, donc, me demori aciu, dempús de dider-vos çò que vos è dit, qu’ei, per cèrt, era darrèra causa que m’enteneratz díder damb bones paraules, pr’amor que, per vida deth diable!, eth pròplèu viatge que torna a trapar-vos, senhor Silver, vos foterè ua bala en cap, coma dus e dus son quate.
Anatz-vo’n d’aciu, anatz-vo’n d’aguest lòc, man sus man, e hètz lèu.
Silver qu’ère en aqueth moment era estampa dera ira.
Es uelhs semblaue que li gessien des orbites, de ràbia.
Secodic eth tabac dehòra dera pipa e dempús cridèc:
Balhatz-me era man entà lheuar-me!
De cap manèra!
Qui de vosati me vò dar era man?, ganholèc en tot dirigir-se a nosati.
Degun, enes nòstes hilades, ne tansevolh se botgèc.Vomegant alavetz es mès terribles renecs, s’arrosseguèc sus er arena enquia qu’auec a man un des pilars deth portau qu’en eth s’agarrèc, e ja alavetz se podec lheuar e meter-se de pès damb era sua muleta.
Caminèc de seguit, e damb ua accion mespredosa e insultanta, bramèc:
Aquerò valetz vosati!
Abans d’ua ora vos meterè a toti a borir coma punch alugat, ena vòsta palissada.
Que podetz arrir!
Podetz arrir!
Abans d’ua ora ja poiratz arrir en lunfèrn, e aqueri que se morisquen abans se poiràn cridar mès afortunadi.
Damb un nau e terrible renec s’aluenhèc coishejant, senhalèc damb eth sòn pas era arena qu’anaue enterrant-se, e un instant dempús despareishec entre es arbes.
Er atac.
Tanlèu despareishec Silver, eth Capitan, que l’auie seguit escrupulosament damb era guardada, se virèc entar interior deth reducte, e exceptat de Gray non trapèc a cap de nosati en sòn lòc.
Que siguec aqueth eth prumèr viatge que lo vedí anujat.
As vòsti lòcs!
E quan ja toti èrem umilament enes nòstes posicions, seguic:
Gray, qu’auràs aué ua mencion onorifica en diari d’a bòrd: as complit damb eth tòn déuer coma un bon marinèr.
Senhor Trelawney, m’estone era vòsta conducta.
Doctor, jo pensè que bèth còp auíetz amiat ath dessús er unifòrme deth Rei.
Ei atau coma servíetz en Fontenoy, senhor?
S’ère atau, aurie estat milhor que vos auéssetz demorat en casa.
Es centinèles manadi peth Doctor èren ja toti enes sues arquères; es auti òmes se tenguien a cargar es armes, toti damb era cara ben alugada, me podetz creir, e, coma ditz era dita anglesa: “damb ua piuda ena sua aurelha”.
Eth Capitan guardèc a toti en silenci pendent ua estona e ara seguida didec:
Amics mèns, vengui de descargar sus Silver ua vertadèra repotegada.
Que l’è botat, de bon voler, en un punt de quitran borint e atau, donc, coma ja mos ac a anonciat eth madeish, abans de qué se passe ua ora, mos calerà patir er abordatge.
Son mès que nosati, non m’ac cau rebremnar, mès nosati lutam a cubèrt: hè ua menuta dilhèu auria jo hijut “e damb disciplina”.
Qu’ei segur, per tant, que poiram foter-les ua bona repassada se voletz.
Dit aquerò recorrec es ringlères entà assegurar-se’n de qué tot ère prèst e en orde.
Enes dus costats mès estrets, ei a díder en frontispici dera cabana, que guardauen entar Èst e entar Oèst, non auie que dues arquères; en costat Sud qu’ère a on i auie eth gran portau, non n’auie tanben que dues, e cinc en mur deth costat Nòrd.
Qu’auíem entà tot, uns vint fusilhs entà sèt qu’èrem.
Era lenha auie estat apraiada en quate molons, (vam a cridar-lo taules) ua ère ath miei de cada un des costats, e sus cada ua d’aguestes taules, se placèren quate fusilhs ben cargadi, prèsti entà qu’es defensors deth reducte les auessen a man.
En centre es sabres toti èren alinhadi en orde.
Amortatz eth huec, didec eth Capitan.
Eth tistèr de hèr damb es sòns troncs alugadi siguec trèt peth senhor Trelawney en persona, dehòra dera cabana, e es brases s’amortèren damb arena.
Hawkins encara non a esdejoat, seguic eth Capitan.
Au, gojat, servis-te tu madeish e torna en tòn lòc entà minjar.
Tu, Hunter, mestra a toti un bon veire de conhac.
Mentre didie aquerò, eth Capitan completaue ena sua imaginacion eth plan de defensa.
Doctor, vos plaçaratz ena pòrta, seguic.
E compde d’expausar-se massa; tietz- vos a cubèrt e tiratz a trauèrs deth portau.
Hunter, tu te places en costat orientau, aquiu!.
Joyce, tu en aute costat, en Oèst.
Senhor Trelawney, a vos qu’ètz eth milhor en afustar, vos encomani, ajudat de Gray, era defensa d’aguest long costat deth Nòrd qu’a cinc arquères.
Se i a bèth perilh, aguest perilh qu’ei en aguest punt.
S‘eri artenhen pujar aciu e hèr huec contra nosati entà laguens deth recinte, a trauèrs des nòstes pròpries arquères, es causes comenárien a meter-se alavetz neres.
Hawkins, ne tu ne jo èm massa adreits, sivans me pensi, entà afustar ben; nosati, donc, mos estaram ath costat des tiraires ocupadi en cargar- les es armes.
Tau qu’ac didec eth Capitan, eth hered ja auie passat.
Tanlèu coma eth solei auie deishat passar es sòns arrais peth dessús des cimalhs des arbes enquia nosati, se deishèc sénter damb tota era sua fòrça sus es parets sense ombra e dissipèc en un virament de uelhs era broma baisha deth pantan.
E ja era arena ère en tot usclar e era resina des auets començaue a honer-se enes murs deth reducte.
Pengèrem en un costat sacs e gipons, es camises se dauriren peth pièch en tot descurbir es nòsti còthi lèu enquias es espatles e ja en aguesta actitud, cada un siguec en pè fèrm, arma en braça, en sòn lòc, damb era dobla fèbre dera calor e dera mès ansiosa expectatiua.
Atau se passèc mès d’ua ora.
Que les partisque un mau arrai!
Gray, fiula-li ath vent.
Coma se quauquarrés auesse entenut es vòts deth Capitan, en aqueth madeish instant mos arribèc era prumèra naua der atac.
Desencusatz-me, Capitan, didec Joyce; se’n veigui a bèth un, me cau hèr huec?
Que ja ac didí abans, responec eth Capitan.
Mil gràcies, senhor, contestèc Joyce damb era madeisha e tranquilla cortesia.
Pendent bèri moments non se passèc arren, mès aqueth cuert dialòg mos auie botat a toti en alèrta, concentrant tota era nòsta vida enes aurelhes e enes uelhs.
Es tiradors seguien damb es sòns fusilhs enes mans; eth Capitan en centre deth reducte damb es pòts sarradi e es celhes arropides.
Atau se passèren ues segondes mès enquia que de pic entenérem a Joyce premanir era sua arma e tirar ara seguida.
Encara non s’auie amortat eth resson dera sua detonacion quan ja l’entenérem repetit pes traits que venguien de dehòra, un darrèr der aute, en ua descarga abondosa, sus cada un des quate costats deth reducte.
Diuèrses bales tumèren contra es pòsts des murs, mès cap penetrèc laguens.
As tocat ath tòn òme?
Non senhor, repliquèc Joyce, me semble que non.
Donques se podie hèr un shinhau milhor, tè, gasulhèc eth Capitan Smollet.
Hawkins, carga un aute còp aguest fusilh.
Guairi vos pensatz que n’auie en vòste costat, Doctor?
Qu’ac posqui díder damb tota precision: se heren tres traits d’aguest costat.
Qu’è vist es tres ahlamades, dues d’eres plan pròches, e era auta mès luenhana, entà Cogant.
Tres!
Aguesta pregunta non siguec contestada damb tanta exactitud.
Sivans eth Cavalièr, es traits hèts sus eth costat Nòrd èren sèt apruprètz, e ueit o nau sivans es compdes de Gray.
Des costats Èst e Oèst solet auie partit un trait.
Qu’ère, donc, indobtable, qu’er atac vierie peth Nòrd, e qu’enes tres costats restants solet mos shordarien damb ua aparença d’ostilitats.
Ça que la, eth Capitan Smollet non hec eth mendre cambiament de posicions.
S’es rebèls artenhen passar era barralha e agarrar quauques des nòstes arquères non ocupades, solide que mos van a fuselhar impunidament coma arrats, laguens dera nòsta pròpria fortalesa.
Mès que non mos autregeren guaire temps entàs nòstes deliberacions.
De ressabuda, damb un fòrt crit de entà naut!
En madeish moment es tiradors amagadi en bòsc dauriren eth huec de nauèth e ua bala de fusilh fiulec a trauèrs dera pòrta e, pataquejant sus eth fusilh deth Doctor, l’ac esparraquèc complètament.
Es assautants se filèren sus era barralha coma monards: eth Cavalièr e Gray heren huec un e un aute viatge, e tres òmes d’aqueri queigueren, un, laguens deth recinte dera barralha, e dus entà dehòra, encara que d’aguesti dus un me semble qu’ère mèsalèu aclapat que herit, donques que non se tardèc guaire a meter-se de pès e desparéisher en un virament de uelhs entre es arbes.
Dus, donc, auien nhacat eth povàs, un auie hujut e quate auien artenhut entrar a pè fèrm en recinte dera nòsta defensa, mentre que, amagadi entre es arbes sèt o ueit òmes, cada un des quaus auie, plan que òc, un bon nombre de fusilhs, mantenguien un huec viu e abondós, encara que sense cap resultat, contra es murs deth nòste recinte.
Es quate que s’auien riscat ar assaut se lancèren drets de cap ar edifici, en tot encoratjar-se mutuaument damb crits, e senter-se ahiscadi pes òscas des tiradors deth bòsc.
Se hec huec contra eri diuèrsi còps, mès se botjauen damb tanta rapiditat e ère tau era prèssa des nòsti tiradors que non s’artenhèc que cap des bales hesse capitada.
En un moment es quate pirates auien pujat era declivitat deth ticò e èren ja sus nosati.
Eth cap de Job Anderson campèc ena arquèra deth centre cridant damb votz de tron:
Toti contra eri!
Toti contra eri!
En madeish moment un aute pirata artenhec apoderar-se deth fusilh de Hunter en tot cuelher-lo violentament peth canon e descarguèc sus aqueth leiau un còp tan terrible que lo hec rodar per tèrra sense sens.
Mentretant, un tresau correc completament san ath torn dera casa e campèc còp sec pera pòrta queiguent sus eth Doctor, damb eth sabre ena man.
Era nòsta posicion auie cambiat completament.
Un moment abans lutàuem nosati a cubèrt e er enemic a camp ras; ara nosati èrem es descubèrts e imposibilitadi entà tornar còp per còp.
Er interior deth reducte ère plen de hum qu’ad aguesta circonstància li deuèrem en part era nòsta sauvacion relativa.
Crits, confusion, relampits d’armes de huec, detonacions e un gemec alongat e perceptible, tot aquerò ressonaue d’ua manèra terribla enes mies aurelhes.
Dehòra, gojats, dehòra!
Jo agarrè un sabre des deth centre e ath madeish temps quauqu’un que n’agarraue un aute me fotèc un talh enes dits dera man, que lèu ne me n’encuedè.
Me lancè entara pòrta, gessent ara lum deth solei.
Quauquarrés, sabi pas qui, venguie ath mèn darrèr.
Dauant de jo eth Doctor acaçaue ath sòn assautant, pala enjós, e precisament en moment qu’es mèns uelhs tumauen damb eth grop, eth Doctor deishaue quèir sus eth sòn enemic un talh supèrb que lo hec quèir en solèr voludant-se, damb un còp de sabre que li daurie tota era cara.
Enrodatz era casa, gojats, enrodatz era casa!, cridaue eth Capitan.
En enténer aguest crit, me n’encuedè, a maugrat deth rambalh generau, qu’ena sua votz i auie un cambiament notable.
Aubedí coma un automata virant entath costat Èst, damb eth mèn sabre quilhat.
Mès en virar era cantoada deth reducte, me trapè cara a cara damb Anderson.
Aqueth òme bramaue coma ua fèra e era sua espada se lheuèc sus eth sòn cap ludent era lama en aire ara lum deth solei.
Que non auí temps de cuélher pòur: aqueth òme encara non auie descargat era sua arma sus jo, quan jo m’eslisè pera baishada e, perdent era cauishigada sus era arena, rodè, tant long coma èra, pera baishada.
Quan en abandonar er interior dera cabana per orde deth Capitan campè ena pòrta, vedí qu’es resèrves des rebèls èren ja en tot sajar de passar era barralha pr’amor d’acabar damb nosati.
Un marinèr qu’amiaue ua gòrra ròia e que s’auie calat eth sabre entre es dents, auie ja artenhut pujar e auie ua cama laguens deth recinte dera palissada e era auta dehòra.
Mès, rapid coma auia estat aguest moment, en eth, totun, s’auie decidit era victòria a favor nòste.
Gray, que venguie a tres passes de jo, auie hèt quèir ath gran contramèstre en solèr abans de qué auesse auut temps de remeter-se per auer mancat eth sòn còp contra jo.
Un aute d’eri auie recebut un trait mortau en moment madeish qu’anaue a tirar per ua des arquères, e ère aquiu, agonizant, damb era pistòla encara humejant entre es sues mans.
Eth Doctor, sivans podi notar, n’auie aucit a un tresau damb un magnific còp de sabre.
Des quate qu’auien escalat era barralha, un de solet demoraue intacte e aguest, qu’auie deishat escapar eth sòn sabre ena luta ja anaue en aqueth moment sautant pera barralha entà amagar-se dera mòrt que lo menaçaue.
Huec de laguens!, cridèc eth Capitan.
E vosati, gojats, entath reducte de nauèth!.
Es rebèls non tornèren ja; ne tansevolh un solet trait tornèc a gésser d’entre es arbes.
Que ja auien recebut era sua racion pendent aqueth dia, segons era frasa deth Capitan e demoràuem, per tant, en possession deth nòste reducte, damb temps entà suenhar e trasladar as heridi, e entà premanir era parva.
Eth Cavalièr e jo botèrem era nòsta codina dehòra a maugrat deth perilh que i auie, mès enquia e tot aquiu podíem aisidament atier ad aquerò qu’amiàuem entre mans per tòrt des quèishes e planhs que mos arribàuen des pacients deth Doctor.
De ueit persones qu’auien queigut pendent era batalha, sonque tres alendauen encara: eth pirata que siguec herit ath cant dera arquèra, Hunter e eth Capitan Smollet; e enquia e tot d’aguesti, es tres prumèrs qu’èren totafèt lèu mòrts.
Eth rebèl moric, plan, jos eth bisturí deth Doctor e per çò que hè a Hunter per mès esfòrci que se heren entà remeter- lo, non auec ja consciéncia d’eth madeish en aguest mon: agonizèc pendent tot eth dia, en tot alendar fòrt e peniblament coma eth vielh filibustèr quan jadie victima d’aqueth terrible atac aplopectic; mès es uassi deth pièch auien estat destroçadi peth còp e era tèsta s’auie fracturat pendent era queiguda, per çò que, en arribar era net, sense votz ne cap estrementida autregèc era amna ath sòn Creador.
Es herides deth Capitan èren grèus, plan, encara que non fataus.
Que non i auie cap organ important damb lesions mortaus.
Era bala d’Anderson, que siguec era prumèra que lo heric, l’auie trincat era part superiòra dera espatla e l’auie tocat leugèrament un des paumons.
Era dusau bala sonque l’auie trauessat eth borrolh der cama, en tot afcctar-li a quauqui muscles.
Eth sòn restabliment qu’ère segur, sivans didec eth Doctor, mès mentretant e pendent setmanes sanceres, non aurie de caminar ne botjar eth sòn bras, e enquia e tot aurie d’abstier-se de parlar tot çò de possible.
Eth mèn talh accidentau enes juntures des dits non ère senon ua causa sense importància, e eth Doctor me guaric en tot botar-me quauques bendes de tela e me fotèc ua tirassada d’aurelha per auer estat tan ben liurat.
Quan acabèrem eth nòste repais, eth Cavalièr e eth Doctor se seigueren en consulta ath costat deth Capitan, que quan s’auien dit tot çò que s’auien de díder, e, en èster, alavetz, apròp de meddia, eth Doctor cuelhec eth sòn chapèu, se metec ena cintura es sues pistòles, botèc ena sua borsa de pièch era carta deth Capitan Flint, e en tot calar-se un fusilh ena espatla e un sabre ena cintura, crotzèc era barralha peth costat Nòrd e se filèc vigorosament peth miei des arbes.
Gray e jo èrem seigudi amassa en extrèm opausat deth reducte, de manèra qu’èrem dehòra d’accès dera convèrsa des nòsti superiors en consulta.
Gray retirèc era pipa des sòns pòts e non tornèc a brembar-se’n d’amiar-la de nauèth en eri: autant d’estonant li semblaue aquerò que vedie.
Per vida deth dimòni!, exclamèc, s’a tornat hòl eth Doctor Livesey?
Non m’ac pensi, li responí.
Qu’ei possible, li responí.
Es eveniments demostrèren que jo èra ena vertat.
Mès, mentretant, coma qu’aqueth reducte ère caud coma un hornet e era arena de dehòra cremant coma ua brasa, damb eth solei de meddia, comencèc a borir ena mia testa ua idia que d’era non podie dider-se, coma dera auta, qu’ère racionau e justa.
Çò que m’arribèc siguec que comencè a envejar ath Doctor anant entara fresca ombra des arbes enrodat d’audèths e alendant era fresca aulor des pins; mentre jo èra aquiu, usclant-me, damb era esquia apegada ad aqueri pòsts que banhauen eth mèn vestit damb era sua resina a miei hóner, enrodat de sang pertot, ath miei de tanti cadavres estiradi ath mèn entorn, e pensè tant en aquerò qu’acabè per sénter entad aqueth lòc un desengust qu’ère lèu tan fòrt coma era madeisha pòur.
Tota era estona que siguí ocupat netejant er interior deth reducte e netejant era vaishèra deth minjar, aguest desengust e aguesta enveja seguiren accentuant-se encara mès, enquia que, a tot darrèr, en trapar a man un tistèr de pan, e en non auer en aqueth moment arrés que me vedesse, m’aumplí de bescuèits totes es pòches e hi damb aquerò eth prumèr pas entath camin dera mia hujuda.
Qu’èra plan pèc, se voletz, e cèrtament çò que jo anaua a hèr non podie tier-se senon coma ua asenada e un acte temerari, mès jo èra decidit a amià’c a tèrme, damb totes es precaucions que m’ère possible cuélher.
Aqueri bescuèits, en cas que m’arribèsse bèra causa, me poirien alimentar, aumens, enquia londeman.
Dempús des bescuèits era auta causa que me hi a vier siguec un parelh de pistòles, e coma que jo auia ja per auança un polvorin e bales, me sentí pro aprovedit d’armes.
Per çò que hè ad aguest projècte, tau qu’ère ena mia tèsta, me semble que non ère deth tot dolent: qu’anaua a cercar, ena divison arenosa que i auie entre er ancoratge e era mar dubèrta, era Arròca blanca, qu’auia vist era vesilha e assegurar-me’n s’ère era o non, era qu’amagaue eth canòt de Ben Gunn; causa que se podie hèr aisidament, sivans me semble encara aué.
En auer, coma auia, era seguretat de qué non me deisharien abandonar eth recinte dera palissada, eth mèn plan s’estèc en dider-me adiu ara francesa e esguitlar-me entà dehòra quan arrés me podesse veir, era quau causa ère tan dolenta, qu’ère pro entà hèr tot eth mèn pensament reprensible.
Mès jo non èra qu’un gojat e era mia decision ère ja perfèctament cuelhuda.
Ara plan, es causes se me presentèren, a tot darrèr, de tau manèra, que trapè ua oportunitat admirabla entath mèn objectiu.
Aguesta qu’ère ja era mia dusau lhocaria, fòrça pejor qu’era prumèra, pr’amor que non deishaua en casa que dus òme sans e sauvi entà susvelhar-la, mès, coma ena prumèra ocasión, aguesta dusau asenada contribuic a sauvar-mos a toti nosati.
Me filè entara còsta orientau dera isla, donques qu’era mia decision ère arribar ena punta peth costat que daue entath mar entà evitar-me era probabilitat d’èster observat dès er ancoratge.
Era tarde ère ja pro auançada, mès encara ludie eth solei e non ère pòca era calor qu’encara se sentie.
Mentre seguia era mia marcha, talhant eth naut e espés bòsc, escotaua ena luenhor, dauant de jo, non solet eth tron seguit dera mar agitada, senon cèrts heregaments de huelhes e croishits d’arrames que me demostrauen qu’era brisa deth mar s’auie virat mès fòrta que normaument.
Plan lèu, alendades d’aire fresc comencèren a arribar enquia jo e en pòqui passi me trapè enes bòrds dubèrts deth bòsc e podí veir eth mar bluenc e plen de solei, reverberant des d’era vòra enquiath limit luenhant der orizon, tant qu’es sues ondades mormolhauen, retalhant es sues capricioses siloètes d’esgluma ath lond de tota era plaja.
Jamès è vist eth mar tranquil en tot er entorn dera Isla deth Tresòr.
Eth solei pòt enviar de naut estant tota era calor possibla; que pòt èster era atmosfèra sense ua volada de vent, e era superfícia luenhana des aigües regda e blua; aquerò non empedirà jamès qu’aqueres granes mòles d’aigua esglumosa ròden ath torn de tota era còsta tronant tostemp, tronant de dia e de nets, de tau sòrta qu’a penes i aurà un lòc en tota era isla a on se posque un desliurar d’enténer aguest rumor etèrn.
Jo seguí alavetz peth costat dera plaja, damb gran deleit mèn, enquia que, pensant qu’èra ja pro luenh entath Sud, me calè de nauèth ena espessor deth bòsc e me n’anè serpentejant cautelosament entara part nauta dera punta, finau deth mèn viatge.
Ena mia esquia se trapaue eth mar e dauant er ancoratge.
Era brisa deth mar, coma s’auesse despenut tota era sua fòrça ena bohada violenta de hège ua estona, auie cessat ja, e li seguien ara doci corrents d’aire qu’era sua direccion cambiaue deth Sud ar Èst, arrossegant granes masses de broma baisha.
Er ancoratge, a sotavent dera Isla der Esquelet, seguie regde e plombós coma quan entrèrem en eth eth maitin deth dia anterior.
Era Espanhòla se vedie tota sancera en aqueth tranquil miralh, en tot retratar eth sòn casco, des dera linha de flotason enquias puntes des paus qu’en eri ondejaue era bandèra des pirates.
En un des sòns costats se vedie jadent un des esquifi e Silver campaue ath cant d’ua des veles de popa.
Ad aqueth òme tostemp m’ei aisit d’arreconeisher-lo.
Dus des rebèls apareishien recargadi ena balustrada; un d’eri ère eth madeish òme dera gòrra ròia que pòques ores abans auia jo vist a shivau dera barralha.
Per çò que semble non hègen arren mès que parlar e arrir, encara qu’era distància que jo me trapaua d’eri (ua mila apruprètz), non podie arribar-me, plan que òc, ne ua soleta paraula de çò que didien.
Ara seguida vedí qu’er esquif se botjaue possat entara plaja per òme dera gòrra ròia e eth sòn companh qu’auien baishat en eth pera pòrta de popa.
Ath madeish temps eth solei s’acogaue darrèr deth ticò deth “Garda” e coma qu’era broma baisha baishaue rapidament, començaue a escurir de vertat.
Vedí, per tant, que non auia temps entà pèrder se volia trapar eth canòt aquera madeisha tarde.
Era Arròca blanca, visibla sus es arbilhons, ère encara a un ueitau de mila de jo, entara part mès baisha dera punta, atau, donc, me demorè un shinhau abans d’arribar ada era, en tot auer, a viatges, que marchar a quate pautes entre es arrominguères e genèstes.
Qu’ère ja lèu de nets quan botè es mans sus es sòns aspres e escalabrosi costats.
Baish vedí un petit uet de potja verda, amagat per molonets de tèrra e un tròç d’arbilhons non mès nauts qu’eth jolh, que creishien aquiu abondosament, e en centre dera depression, n’èra segur, se vedie ua petita tenda hèta de pèths de craba, coma aqueres qu’es gitanos acostumen a amiar damb eri en Anglatèrra.
M’esguitlè entà laguens dera conca, lheuè un des costats dera tenda e aquiu, plan que òc, ère eth canòt de Ben Gunn.
Qu’ère aguest d’ua estructura ruda de husta correjosa, a penes escapçada, e estenuda sus era, ua pèth de craba damb eth peu entà laguens.
Aquera jogalha qu’ère fòrça petita, enquia e tot entà jo, e posqui creir dificilament qu’auesse pogut sostie e a flòt a un òme de talha ordinària.
Se vedie en eth un banc de remèr tan baish coma ère possible imaginar-se, ua sòrta de apuament entàs pès ath cant dera proa e uns dus canalets o rèms entara propulsion.
Enquia aqueth dia jamès m’auie estat dable auer dauant des mèns uelhs un canòt totafet rudimentari e primitiu tengut pes ancians pescadors bretons e enquia e tot, sivans semble, pes egipcis, e qu’ena vielha Bretanha se cridauen coracles, mès en aqueth moment auia un vertadèr coracle ena mia preséncia, e non me serà possible balhar-ne ua idia d’eth, senon dident qu’ère, sense cap de dobte, parièr ath prumèr e mès imperfècte aparelh de flotason qu’auie fabricat er òme.
Mès era vertat ei que, damb toti es defèctes deth coracle, auie, coma aguest, eth gran auantatge d’èster en extrèm leugèr e portable.
Ara plan, se supausarie qu’un còp auia trapat eth mèn canòt ja damb aquerò n’auia pro entà senter-me satisfèt dera mia truhaneria, per aquera escadença; mès eth cas ei que, pendent bèth temps, ua auta ocurréncia auie vengut a herir era mia imaginacion, e autant m’apassionè damb era que me pensaua que l’auria pogut amiar a tèrme enes madeishes barbes deth Capitan Smollet.
Aguesta ocurréncia siguec era de calar-me en aqueth canòt, protegit pera ombra dera net, arribar doçament en Era Espahòla, bracar eth cable dera sua ancora e deishar-la anar sus era plaja entà a on l’amièsse era sua bona o mala ventura.
Me semblèc convenent e agradiu de vertat empedir-les amiar a tèrme tau resolucion e m’assegurè que se podie practicar era mia pensada quan vedí se com deishauen ath garda deth vaishèth, encastelat en eth, sense un solet canòt ara sua disposicion.
Me seiguí, donc, a demorar que se hesse ben densa era escurina e me botè, mentretant, a minjar damb gran apetís quauqui uns des mèns bescuèits.
Qu’ère aquera ua net, dilhèu soleta, entre dètz mil, entà realizar eth mèn prepaus.
Era broma auie sepultat complètament eth cèu e er orizon.
A mida qu’anauen despareishent es darrèrs arrais deth crepuscul, era escurina mès complèta queiguie sus era Isla deth Tresòr.
Atau, donc, quan decidí calar-me ena esquia eth canòt aqueth e que me filè damb era ajuda de Diu entà gésser dera depression qu’en era venguia de sopar, non restauen ja que dus punts visibles en tot er ancoratge.
Un d’eri ère eth gran huec alugat ena plaja, qu’ath sòn entorn es derrotadi pirates se consolauen deth sòn desastre mejançant ua terribla pèta, ara vòra deth joncàs.
Er aute, que non ère senon un reflèx de lum opaca trincant a penes es tenèbres, indicaue era posicion deth vaishèth ancorat.
Era marèa l’auie hèt descurbir un semicèrcle complèt ath torn deth sòn ancoratge, de sòrta qu’era proa ère virada entà jo.
Es soletes lums alugades èren ena popa e ena cabina, de sòrta qu’eth leugèr resplendor que jo vedia non ère senon eth reflèx, sus era broma baisha, des fòrts arrais luminosi que s’escapauen pera hiestreta de popa.
Era marèa auie baishat hège ja un estona, atau, donc, me calec trauessar per un long tròç en ua arena palunosa qu’en era diuèrsi còps m’en.honsè enquiath bot dera cama, abans de qué podessa arribar en limit qu’en eth era aigua seguie era sua marcha d’arreculada.
Damb bèra fòrça e non escassa adretia, trauessè era aigua deth mar coma ac auia hèt ena plaja e erosament metí quilha entà baish eth mèn coracle sus era movedissa superfícia.
Er esquif de Ben Gunn, coma jo m’ac auia figurat ja abans, damb rason, ère un canòt plan segur entà ua persona dera mia estatura e eth mèn pes, e tan leugèr coma rapid seguint eth sòn camin peth mar, mès ère, ath còp, eth mès intractable e desaubedient petit vaishèth qu’un se pòt imaginar per çò que hè ath sòn manejament.
Per mès que hessa, tostemp se n’anaue de costat, entà sotavent, damb preferéncia a quauqua auta direccion, atau ei qu’eth hèt d’anar tostemps virant e virant ère era manòbra que mès s’acomodaue ara sua natura.
M’en brembi qu’eth madeish Ben Gunn m’auie dit qu’eth sòn canòt ère estranh e deficil de manejar enquia que se l’agarraue era manèra.
E era vertat ei que jo non m’en sabia dera “sua manèra”.
Enes mies mans anaue entà totes es direccions exceptat era que jo volia.
Era nòsta marcha lèu constanta qu’ère sus un costat, e ne sò segur de qué, se non auesse estat pera ajuda dera marèa, jamès auria artenhut amiar eth canòt entà on jo volia.
Mès entara mia bona sòrt, a maugrat de qué jo remaua, eth reflux seguie arrossegant-me tostemp entà baish, ena direccion precisa qu’ère ancorada Era Espanhòla, que d’era, per tant, ère lèu impossible desviar-me.
Ara prumeria non vedia dauant de jo qu’un esbòç, mès nere encara qu’era madeisha escurina; dempús, casco, paus e cordatges comencèren a cuélher ua forma desparièra dauant des mèns uelhs e un moment dempús (que non siguec mès pr’amor qu’eth corrent dera marèa m’arrossegaue cada viatge damb màger violéncia) ja ère eth mèn petit canòt ath costat deth cable que d’eth m’agarrè de seguit.
Eth cable ère tan tibant coma era còrda d’un arc, e eth corrent ère tan fòrt que mantenguie ara goleta en ua grana tension sus era sua ancora.
Ar entorn deth casco eth corrent borie, esposcaue, e gorgotant e mormolhant, se trincaue sus es costats dera goleta, coma un arriuet que baishe sautant pes pales d’ua montanha.
Que non me calie ja hèr ua auta causa que bracar aquera còrda damb eth mèn cotèth d’a bòrd, e Era Espanhòla se n’anarie rapida corrent enjós.
Tot aquerò estaue pro ben, mès quan ja èra prèst a completar era mia hèta, m’arribèc en pensament, còp sec, qu’un cable bracat d’un còp ei ua causa tan perilhosa coma un shivau que fot pernades.
Es probabilitats èren dètz contra ua de qué, s’èra pro temerari entà bracar era ancora de Era Espanhòla, autant eth mèn canòt coma jo auríem de pagar massa car aqueth atreviment, damb un naufragi lèu segur.
Aguesta consideracion m’arturèc de seguit e s’era fortuna non m’auesse favorit un aute còp d’ua manèra plan particulara, auria auut d’abandonar eth mèn prepaus completament.
Mès es doci vents qu’auien començat a bohar deth Sud-èst e deth Sud, auien cambiat, dempús d’auançada era net, en direccion a Sud-oèst.
Aquerò siguec pro entà que jo cuelhessa ua resolucion: treiguí eth mèn cotèth, lo daurí damb es dents e, damb es màger precaucions, anè talhant, un darrèr der aute, es hius d’aquera còrda, enquia qu’era goleta demorèc sostenguda solet per dus.
Alavetz m’arturè, demorant, entà talhar aguesti dus darrèrs a qu’era tension s’aleugerisse de nauèth per ua auta bohada de vent.
Pendent tot aguest temps non auia deishat d’enténer votzes que, partint dera cabina de popa, se quilhauen en un ton pro naut; mès era vertat, era mia imaginacion ère tan preocupada damb d’autes idies qu’a penes les auia parat era aurelha.
Mès alavetz, que ja auia fòrça mens causes a hèr, comencè a escotar un shinhau mès tot aquerò que se didie.
Plan que òc arreconeishí era votz deth timonèr Israel Hands, er ancian artilhèr deth vaishèth deth Capitan Flint.
Era auta ère, plan, era d’eth mèn coneishut òme dera gòrra ròia.
Ambdús auien cuelhut ua peta formidabla, çò que non les empedie seguir beuent, donques que pendent era mia escotada, un d’eri, damb un crit d’embriac, pistèc pera pòrta de popa e lancèc per era un objècte que me semblèc qu’ère ua botelha ueda.
Mès non solet èren embriacs, senon que me n’encuedè de qué se trapauen en plen estat de peleja.
Es renecs èren tan soents coma peiregades e en cada moment se deishauen enténer taus explosions d’ira, que me semblèc evident qu’aquerò acabarie a còps.
Ça que la, ua e ua auta d’aguestes explosions passèren sense arribar a mès; es votzes tornauen a gronhar en un ton mès baish pendent ua estona, enquia qu’arribaue era proxima crisi e passaue, coma es anteriores, sense conseqüéncies.
Aquiu, sus era plaja, se vedie encara eth resplendor dera huegarada deth campament, ludent vigorosa a trauèrs des arbes dera plaja.
Quauquarrés des pirates ère en tot cantar ua vielha e monotòna cançon marinèra, damb ua alendada e un bresilhadís ath finau de cada vèrs e, per çò que semblaue, sense finau possible, se non ère era paciéncia deth cantaire.
Mès d’un còp pendent era trauersada entení aguesta madeisha cançon, que d’era rebrembaua aguesti vèrsi:
Que me semblèc aqueth un estriuet plan dolorosament avient entà ua tripulacion coma era nòsta que venguie de patir pèrtes tan crudèus en madeish maitin d’aguest dia.
Mès, de vertat, çò que jo vedí per jo madeish me confirmèc ena idia de qué aqueri filibustèrs èren tant insensibles coma eth mar que sus eth navegauen.
Era volada de brisa que jo demoraua arribèc ara fin; era goleta s’inclinèc un shinhau e s’apressèc mès entà jo, ath miei dera escurina.
Un còp mès sentí qu’eth cable s’ahloishaue ena mia man e damb un bon, encara que penible, esfòrç braquè es darrères fibres qu’encara sometien Era Espanhòla.
Era accion dera brisa sus eth mèn canòt ère lèu inapreciabla, çò que non m’empedic que lèu ath punt me sentí arrossegat contra era proa dera goleta.
Mès, liura ja de ligadures, Era Espanhòla comencèc a virar sus eth sòn pròpri èish, en tot tornar doçament a trauèrs deth corrent.
Trabalhè damb ràbia, donques qu’en cada moment me vedia ja submergit, e tanlèu vedí que m’ère impossible dirigir eth mèn canòt entà gésser decididament deth cercle que hège era goleta, m’estimè mès possar-lo dret entara popa.
Fin finau me vedí desliurat der accès dera mia perilhosa vesia, mès en madeish moment qu’entamenaua eth darrèr impuls ath mèn coracle es mies mans estramunquèren damb ua còrda leugèra qu’era goleta anaue arrossegant en popa, per dessús dera borda.
Rapida e instintiuament m’apoderè d’era.
Qué siguec aquerò que dictèc aguest movement?
Que me serie plan dificil d’explicar: que siguec, coma abans didí, un acte instintiu; mès tanlèu auí enes mies mans aquera còrda e m’assegurè de qué ère ben aganchada naut de tot, eth curiosèr comencèc a depassar en jo cap aute sentiment e me decidí a satisfèr-lo, calant un còp de uelh en interior deth vaishèth a trauèrs dera hiestreta de popa.
Anè auançant ua man e dempús ua auta pera còrda, e quan me credí a bona distància, non sense gran perilh, me issè suenhosament enquia ua nautada dobla dera elevacion deth mèn còs, mès o mens, çò que me permetec passejar era vista peth tet e ua part der interior dera cabina.
En aguest punt autant era goleta coma eth sòn petit apendix s’anauen ja esguitlant damb pro velocitat sus es aigües e non i auie dobte de qué mos trapàuem ara nautada deth campament des pirates.
Eth vaishèth, coma diden es marinèrs, anaue parlant en votz nauta, cauishigant es incompdables gargolhatges damb un movement incessant e desordenat.Tanlèu pistè a trauèrs dera pòrta, comprení eth motiu de qué aqueth gargolhatge estranh non auie costat cap alarma enes susvelhants dera goleta.
Un còp de uelh siguec pro entà explicar-m’ac, e tanben me cau híger qu’un còp de uelh siguec tot çò que gausè aventurar, des d’aqueth insegur emparament.
Çò que vedí siguec que Hands e eth sòn companh èren aquiu embarradi amassa, entestadi en un combat acarnassit, cada un damb era man calada ena gòrja der aute.
M’esguitlè un aute còp pera trauèrsa deth mèn esquif, e òc ma hè que ja ère temps, pr’amor que damb ua segonda mès de dilacion auria estat òme ar aigua infaliblament.
Que non podia veir arren de moment, senon aqueres dues òrres cares macades pera furia, en tot retòrcer-se en gèsti abominables jos era humejanta lampa: me calèc, donc, barrar es uelhs entà avedar-les de nauèth ara escurina pendent ua estona.
Quan aquerò se passaue, era balada aquera, cantada en campament, que menaçaue tardar-se etèrnament, auie acabat ja, e era ben cisalhada companhia de pirates, amassada ar entorn deth huec, s’estarnaue alavetz en aqueth còr que tan coneishut m’ère:
Son quinze, jo a, a!
Eth diable e era beuenda heren tota era rèsta.
Precisament, pensaua jo, ad aquera madeisha ora, be n’èren d’ocupadi era beuenda e eth diable ena cabina de Era Espanhòla!
Alavetz m’estonèc fòrça sénter qu’eth mèn esquif trasbastaue còp sec; guinhè es uelhs d’ua manèra viua e semblèc cambiar de direccion.
Vedí, ath madeish temps, qu’era velocitat dera marcha aumentaue d’ua manèra estranha.
Era secodida m’auie obligat a daurir es uelhs.
Ath mèn entorn vedí petites ondades dera aigua que se comflaue acompanhada d’un son agudent e aspre, e presentaue reflèxi fluorescents.
Era madeisha Espanhòla, qu’ena sua estèla anaua jo arrossegat a pòques iardes de distàcia, me semblèc que trantalhaue en sòn cors e qu’es sòns paus e cordatges se n’anauen un shinhau de costat, contra era neror dera net, encara mès: en tot examinar damb mès atencion, non n’auí cap de dobte de qué era goleta anaue rumb entath Sud.
Hi un còp de uelh sus era mia espatla e eth còr me fotèc un batèc terrible, tot espaurit.
Aquiu, precisament ena mia esquia se vedie eth resplendor dera huegarada deth campament.
Eth corrent auie hèt virar en angle dret, madeish ath gran vaishèth qu’ath petit e dançaire coracle.
E en cada moment era velocitat aumentaue, e cada còp quilhant-se mès naut es bambolhes, cada còp mormolhant mès e mès fòrt corrie e corrie en tot aluenhar-se a trauèrs der estret entà calar-se se en nauta mar.
De pic era goleta qu’anaue ath mèn dauant hèc ua escart violent, virant apruprètz uns vint grads, e lèu en madeish moment s’enteneren a bòrd exclamacions, ua darrèr dera auta, e dempús eth bronit de passi precipitadi ena escala dera carròça.
Qu’ère, donc, evident, qu’es dus embriacs se n’auien encuedat, fin finau, deth desastre qu’interrompie era sua luta e les hège desvelhar-se ena realitat.
M’estirè alavetz capenjós ath hons deth mèn esquif e, de vertat, de vertat, encomanè era mia amna a Diu, pr’amor que me pensè qu’auie arribat eth mèn darrèr moment.
Que me pensaua qu’ère inevitable que, en gésser der estret, encalaríem en bèth escuèlh o tumaríem contra quauqui malhs, qu’en eri totes es mies preocupacions traparien un rapid finau.
Mès encara que m’espaurie era mòrt en era madeisha, m’ère impossible veir damb serenitat era sòrta d’execucion capitau que s’apressaue per moments.
En aquera posicion deuí estar-me ores sanceres, possat d’un costat en aute sus es nautes ondades, banhat de quan en quan pera esgluma que volaue en esposcs, e pensant de contunh qu’ara prumèra submergida me demoraue era mòrt.
De man en man era lassitud e eth cansament s’anèren apoderant deth mèn cansat còs; dempús, un destorb estranh, un estupor non comun queigueren sus jo, encara ath miei des mens temors, enquia qu’arribèc eth saunei, a tot darrèr, e en aqueth trantalhant esquif, dormí, dormí soniant damb era mia casa e damb eth mèn vielh “Almirant Benbow”.
Qu’ère ja de dia quan me desvelhè e me trapè voludant-me sus es ondades deth Sud-oèst dera isla.
Eth solei s’auie ja quilhat, mès encara ère, entà jo, amagat darrèr dera gran arròca deth “Garda” que, per aqueth costat, lèu baishaue enquiath mar en formidables malhs.
Eth Cim de Bonina e eth Ticò de Mesana èren, entà didè’c atau, a posita dera mia man: er un, nere e nud; er aute, enrodat de ticolets de quaranta a seishanta pès de nautada e enrodat de granes arròques despenudes.
Que non èra ja a mès d’un quart de mila dera còsta, per çò qu’eth mèn prumèr pensament siguec remar e sautar en tèrra.
Mès lèu me calec evitar aguesta decision.
Sus es arròques escampilhades pera còsta , es ondades se des.heiguien en mil tròci, bramant enrabiades; un tron succedie a un aute tron e ua explosion d’esgluma a ua auta explosion, segonda per segonda, çò que me hec compréner que, se gausaua apressar-me, o auria de perir en tot tumar contra es malhs dera arriba, o degalhar era mia fòrça, sajant d’escalar en vaganaut, es terribles malhs.
Mès encara non ère tot aquerò.
Coma se volesse amassar-se entà agarrar-mos sus un altiplan d’arròques o precipitar-se ena aigua damb tarrabastalh formidable, vedi ua multitud de monstres marins, enòrmes, viscosi, òrres, que me semblèren immensi e mofles cargòlhs de dimensions incredibles.
Me pensi que n’aurie aquiu uns quaranta o cinquanta d’eri, en tot hèr retronar es uets des arròques damb es sòns espaventosi crits.
Dempús me n’è sabut de qué aqueri animaus non èren senon fòques o vedèths marins, totafèt inofensius.
Mès era sua aparicion en aqueri moments, ath delà de çò d’escalabrós dera plaja e dera violéncia estranha que se trincauen es ondades contra era, acabèc per trèir-me complètament toti es talents de baishar en tèrra en semblable endret.
Mès qu’a desembarcar aquiu me sentí prèst a morir de hame ath miei der ocean, pr’amor de non acarar aqueri perilhs.
Mès era vertat ei qu’auia en expectatiua ua oportunitat fòrça milhor de çò que me pensaua.
Tath Nòrd deth Cim de Bolina, era tèrra aufrís ua bona prolongacion que dèishe, en moment dera baishamar, ua linha d’arena auriolenca ath descubèrt.
Tath Nòrd d’aguesta linha, apareish un aute cap (eth Cap dera Seuva, sivans ac indicaue era carta) sepultat literaument en ua massa de plan nauti pins que baishauen enquiara vòra deth mar.
M’en brembè de çò qu’auie dit Silver sus eth corrent que se file entath Nòrd, seguint en tota era sua longitud era còsta occidentau dera isla, e vedent, sivans era mia posicion, que me trapaua jo laguens d’aquera, preferí deishar ena mia esquia eth Cim de Bolina e sauvar era mia fòrça entà un assag de desembarcar en Cap dera Seuva, qu’es sues plages èren, plan que òc, fòrça mes abordables e segures.
Qu’auie alavetz, ua grana quantitat de tumefaccions leugères ena mar.
Eth vent, que bohaue tranquil, encara que fèrm, de Sud a Nòrd, non ère cap obstacle senon mèsalèu ua ajuda enta seguir eth cors deth corrent e es ondades lheuauen e baishauen es sues accions sense destroçar-les.
Se non auesse estat atau, plan que òc qu’aurie ja hèt fòrça temps qu’auria perit; mès estant es causes atau, ère de meravilhar se com d’aisidament e de forma segura talhaue era aigua eth mèn petit vaishèth.
Soent, des deth hons qu’en eth m’estaua amagat, podia aubirar apròp, plan apròp de jo, un gran cimalh bluenc, subergessent des pòsts gròssi dera bòrda.
Aquera qu’ère ua ondada, mès eth mèn coracle non daue qu’un leugèr bot, e prèst coma un audèth baishaue en un instant en aute costat deth baiard que formaue er espaci que dividie es dues odades entre eres.
Comencè alavetz a cuélher fòrces e me seiguí entà méter a pròva era mia abiletat entàs rèms.
Mès eth cambiament mès insignificant ena disposicion deth pes, en un casco coma aqueth, produís es resultats mès violents en sòn continent e ena sua marcha.
Atau ei que, tanlèu me botgè entà sèir-me, en tot hèr cessar plan que òc eth sòn doç e acompausat balanceg anterior, quan me sentí lançat directament entà baish, e ath caire d’ua ondada pro brava qu’eth sòn patac m’estabordic, ath còp qu’era esgluma, secodint era petita proa, se fotie contra era en tot lheuar-se dilhèu tan nauta coma era ondada que venguie.
Ath madeish temps me sentí banhat pera aigua, e cuelhut de terror, per çò que sense mès dilacion tornè a plaçar-me ena postura qu’auia abans, e atau eth canòt semblèc adretir-se de nauèth e amiar-me tan doçament coma ara prumeria sus es crèstes des ondades.
Qu’ère evident que se l’auie de deishar anar ara sua, sense sajar de governar-lo; mès era question ère qu’en aqueth cas, quina esperança podia auer jo d’artènher era plaja?
Comencè, donc, a senter-me enòrmament aterrit, mès, ça que la, non perdí deth tot eth cap.
Prumèr de tot, e sajant de botjar-me çò de mens possible, uedè graduaument era aigua que s’auie calat en canòt de hège ua estona, en tot tier entad aguesta operación era mia gòrra marina.
Un còp hèt aquerò, tornè a hèr ua guardada sus es pòsts dera bòrda e sagè d’explicar-me per quina rason eth mèn coracle s’esguitlaue damb tanta facilitat a trauèrs des fòrtes ondades.
Vedí alavetz que cada ondada, en sòrta dera montanha suau, ludenta e enorma que se ve de tèrra estant o dera cubèrta d’un vaishèth, non ère senon coma ua cadia de montanhes de tèrra fèrma, quilhada de pics entà naut e enrodada de lòcs suaus e vals dubèrtes.
Eth mèn canòt, abandonat ada eth madeish, viraue d’un costat en aute, s’esguitlaue, entà didè’c atau, serpejant pes parts mès baishes dera aigua, evitant tostemp pujar en cimalhs o a aventurar-se as declinacions perilhoses d’aqueres liquides nautades.
Que sigue en ora bona, me dídí jo a jo madeish.
Qu’ei clar que me cau seguir estirat a on sò e non trincar er equilibri, encara que tanben me semble evident que, de quan en quan, posqui sajar, enes endrets mès tranquils, de fóter un o dus còps de rem en direccion entà terrà.
Ac hi tau qu’ac pensè.
Seguí estirat, sus es mèns codes, ena postura mès expectanta deth mon, e profitant cada oportunitat que se me presentaue entà dar plan doçament un còp de rem o dus damb era fin d’adretir era proa entara plaja.
Qu’ère aqueth un trabalh lent e fatigós ath delà, e ça que la, sentia que guanhaua terren; autant que, tanlèu mos apressàuem en Cap dera Seuva, encara que vedia que non m’ère dable de moment guanhar aquera punta, podí veir damb alegria que ja auia auançat coma ues cent iardes entà tèrra, entar Èst.
Que ja èra plan près d’era, era vertat.
Ja podia distinguir es fresqui e vèrds cimalhs des arbes en tot botjar-se doçament amassa dauant dera bohada dera brisa e n’èra solide fòrça de qué, per tant, en promontòri pròche ère ja evident eth mèn desbarcament.
E òc ma hè que non serie pro lèu, donques qu’era set començaue a hèr-me patir fòrça.
Eth resplendor deth solei queiguent sus eth mèn cap e es sòns arrais trincant-se sus es ondades en mil reflexions diuèrses; era aigua deth mar que queiguie e se secaue sus eth mèn còs caperant es mèns pòts damb ua capa de sau; tot aquerò se combinaue entà hèr qu’era mia gòrja usclèsse e eth mèn cap siguesse cuelhut d’un dolor violent.
Era vista des arbes a tan cuerta distància me botèc lèu dehòra de jo damb er in veement de desbarcar.
Totun, eth corrent m’auie arrossegat, fòrça abans, luenh dera punta, e quan me trapè de nauèth en mar dubèrt, vedí quauquarren que plan que òc hec cambiar era natura des mèns pensaments.
Precisament dauant de jo, a mens d’ua mieja mila de distància, apareishie dauant des mèns uelhs Era Espanhòla damb es sues veles desplegades.
Ne seguí segur de qué seria cuelhut, mès qu’ei eth cas de qué era set me hège patir de tau sòrta, que non posqui díder se sentia dolor o m’alegraua d’aqueth eveniment; e me cau híger que fòrça abans d’auer arribat en ua conclusion era suspresa s’auie senhorejat de jo de tau sòrta que non podia hèr ua auta causa que meravilhar-me e tachar era mia guardada en çò qu’auia ara vista.
Era Espanhòla amiaue ath vent era vela màger e dues polacres, e era plan blanca lona ludie ath solei coma nhèu o plata.
En moment que la descurbí, es sues veles holades la possauen ben, en tot hèr-la seguir ua linha de direccion Nòrd-oèst, çò que me hec pensar qu’es dus òmes d’a bòrd anauen damb era intencion d’enrodar era isla pr’amor d’arribar de nauèth en ancoratge.
Mès en aqueri moments comencèc a inclinar-se mès e mès entà cogant, e plan per aquerò me pensè que m’auien desnishat e que venguien a caçar-me.
Plan abans, totun, hec proa decididament contra eth vent e se vedec arturada ena sua marcha pendent bèth temps, mancada de propulsion, damb es sues veles estrementint-se e bategant inutilament.
Be ne son d’animaus!, me didí.
Aguesti barbars deuen èster encara tant embriacs coma un alambic.
A!, s’eth Capitan Smollet anèsse a bòrd ja anarien ben aguesti pècs.
Mentretant, era goleta virèc un shinhau, hec un bòrd, e era sua lona la hec marchar de nauèth pendent ua o dues minutes enquia quèir quieta un aute còp contra eth vent.
D’aquiu entà delà, de naut en baish, de Nòrd a Sud, d’Orient entà Cogant.
Era Espanhòla se metie en marcha mejançant ua sòrta d’escometudes e traits instantanèus, mès cada repeticion d’aguesti acabaue coma auie començat, deishant es veles inutilizades e tremolant feblament.
Non me costèc guaire compréner qu’arrés tripulaue era embarcacion, e en tot èster aquerò atau, qué s’auie passat damb es dus òmes?
O èren estofadi d’embriaguesa, o auien abandonat eth vaishèth, pensè jo, per çò que, s’artenhia entrar a bòrd, dilhèu me siguesse dable entornar aqueth vaishèth ath sòn Capitan.
Eth corrent anaue arrossegant damb parièra velocitat entath Sud, autant ara goleta coma ath tanti còps mentat coracle.
Per çò que hè ara goleta era sua marcha ère tant irregulara e intermitenta, donques qu’en cada moment se vedie coma estacada, pr’amor qu’era vertat ei que plan pòc terren guanhaue, se’ei que non ne perdesse.
Sonque que sagèssa de sèir-me un aute còp e provar de nauèth eth rem, n’èra segur de qué lèu artenheria estar-me sus era.
Eth projècte qu’auie un gust d’aventura que desvelhèc eth mèn apetís, non sense que l’aumentèsse, duplicant era mia energia.
Me seiguí, donc, e coma eth prumèr viatge qu’ac hi, siguí saludat per ua foetada d’aigua e d’esgluma, damb era diferéncia que, aguest còp, era possada costada ath coracle siguec a favor mèn.
Me tenguí alavetz a remar damb fòrça suenh, mès damb tota era energia qu’èra capable, entara non governada Espanhòla.
En un des mèns impulsi, totun, metí laguens deth canòt tau quantitat d’aigua que me calèc parar era mia manòbra e estar-me ara demora en tot notar es batecs deth mèn còr que semblaue que m’anauen a estofar.
Mès, ja mès suenhós e mès graduaument, me calè ara fin en vertadèr carrèr dera mia arribada, guidant eth mèn esquif bordejant es granes ondades e sense poder empedir, a maugrat de tot, qu’era crèsta de bèra ondada foetèsse era proa deth mèn canòt e esposquèsse eth mèn ròstre damb era sua destrantalhada esgluma.
Alavetz eth mèn auançament entara goleta ère ja rapid e evident.
Ja podia distinguir pro ben era lusor deth metau ena cana deth timon quan aguest se botjaue pataquejant, e ça que la, encara non campaue ua soleta amna sus era cubèrta.
Non podí supausar ua auta caus, per tant, senon qu’era goleta auie estat abandonada.
Se non auesse estat atau, es dus òmes aurien estat damb ua bona peta, coma mòrts, e en aguest cas me serie aisit dilhèu assegurar-les e hèr damb era goleta çò que volessa.
Pendent ua bona estona aguesta s’auie mantengut hènt aquerò que podie non èster pejor entà jo, ei a díder, seguir en madeish estat d’inèrcia.
Era sua proa anaue lèu dirèctament entath Sud, sense deishar de virar, plan que òc, en cada moment.
En cada virada deishaue quèir entà dehòra es sues veles, en part holades, e aguestes la tornauen a botar, en un instant, quan bohaue eth vent un aute còp.
Qu’è dit qu’aquerò ère entà jo çò de pejor, pr’amor que, sense govèrn coma anaue era goleta, damb es sues veles tronant coma un canon e es ondades foetant rambalhosament es sòns costats e banhant era òbra mòrta, seguie, totun, ath mèn dauant, non sonque damb era velocitat normau deth corrent, senon damb tota era fòrça dera sua deriva que, naturaument, ère plan grana.
Era oportunitat, a tot darrèr, acabèc per presentar-se.
Era brisa se metec pendent uns moments fòrça baisha e eth corrent que voludaue lentament a Era Espanhòla hec qu’aguesta acabèsse per presentar-se damb era sua popa entà jo damb era pòrta encara dubèrta de land en land, e era lampa sus era taula alugada a maugrat d’ester de dia.
Era vela màger penjaue, en aqueth moment, estavanida e queiguda coma ua bandèra.
Arren, exceptat deth corrent, interrompie era immovilitat d’aquera embarcacion.
Pendent ua estona, hèja jo pòca causa, en sòrta de guanhar, anaua jo perdent terren; mès ara, renauint es mèns esfòrci, començaua un aute còp a èster mès apròp dera mia caça.
Non me mancauen ja ne cent iardes entà arribar ada era quan eth vent arribèc un aute còp damb fòrça, holant era lona sus es amures de babòrd, e ara seguida se m’aluenhèc un aute còp esguitlant-se, ondejant e lèu volant coma ua arongleta.
Eth mèn prumèr impuls siguec de desesperacion, mès eth dusau siguec d’alegria, pr’amor que vaquí que, en tot descríuer ua gran virada Era Espanhòla entà jo, se botèc en un des mèns costats; e seguint era madeisha inesperada evolucion, plan lèu la veigui ara mitat, e dempús a un tèrç, e dempús a un quart dera distància que mos separaue hège pòc.
Que ja distinguia jo es ondades que borien jos era sua gòrja.
Be m’en semblaue d’enòrma aquera goleta campada des dera mia petita estacion en canòt!
Mès de seguit comprení aquera situacion e a penes auí temps entà pensar e mens encara entà meter-me dehòra de perilh.
Qu’èra jo damb eth mèn coracle ena cresta d’ua ondada e era goleta venguie sus eth cimalh dera immediata, en tot abater-se sus jo.
Ua segonda de trantalhament e era mia mòrt ère segura!
Er arbe de proa ère sus eth mèn cap en aqueth moment.
Rapid coma eth pensament me botè de pès e hènt un impuls desesperat sautè en tot hèr desparéisher eth coracle jos era aigua.
Damb ua man m’auia agarrat ath pau de polacra, mentre eth mèn pè ère calat entre era vela e era còrda.
E encara non auia jo auut temps entà hèr eth mès petit movement pr’amor de cambiar era posicion quan eth rumor amortat d’un còp me didec qu’era goleta s’auie cargat entà baish en tot acabar d’en.honsar e esbauçar eth coracle e que, per tant, aquiu me demoraua jo, penjant entre eth cèu e eth mar, sense retirada possibla de Era Espanhòla.
Dehòra era bandèra deth pirata!
A penes m’auie estat possible pujar en bòupret quan era ondulanta vela triangulara boleguèc, entà didè’c atau, en tot cargar-se sus era auta amura damb un bronit semblable a ua canoada.
Era goleta s’estrementic enquiara quilha damb aquera virada formidabla, mès ara seguida, es autes veles, qu’encara seguien empossant, heren arrecular ara vela triangulara en sòn anterior lòc e ja alavetz quedèc quieta e immobila.
Per çò d’aguesti movements lèu me vedí negat ena aigua, mès alavetz ja perdí mès eth temps e m’arrosseguè entà darrèr o mesalèu m’esguitlè peth bòupret entara cubèrta, qu’en era queiguí coma ploigut deth cèu, damb eth ròstre entar ocean.
Me trapè a sotavent deth castèth de proa, e era vela màger que seguie encara holada, m’amagaue ua bona part dera cubèrta en popa.
Que non vedí ad arrés per aquiu.
Es estrades, que non auien estat lauades dès que crebèc era rebellion, mostrauen es tralhes de nombroses cauishigades e ua botelha, trincada en solèr, rodaue d’un costat en aute, sivans es va-e-veni deth vaishèth, coma se siguesse ua causa viua.
De ressabuda, Era Espanhòla cuelhec eth vent en un des sòns bòrds: es veles triangulares, darrèr mèn, tronèren damb fòrça; eth timon se barrèc de còp; eth vaishèth sancer se quilhèc e s’estrementic coma aflaquit, e en madeish moment era botafòra deth pau màger se pengèc entà laguens, era vela queiguec tanben gemegant feblament sus es poleges, e en tot plegar-se se vedec a sotavent era part dera cubèrta, en popa, abans amagada.
Sonque alavetz campèren ara mia vista es dus gardes dera embarcacion.
N’èra segur, qu’èren eri!
Gòrra Ròia estirat capensús, regde coma un pau, damb es sòns braci dubèrts coma es d’un crucifix e damb es pòts separadi en tot deishar veir eth sòn auriolenc dentat.
Israel Hands, emparat ena parabanda dera cubèrta, damb era barba sus eth pièch e es sues mans dubèrtes apuades sus eth solèr e damb eth ròstre tan blanc coma era cera.
Pendent ua estona eth vaishèth seguic balancejant-se o encabrant-se coma un shivau adondat, e es veles s’anauen holant, ja sus ua amura ja sus era auta, e era estaca penjant e pataquejant, enquia qu’eth pau semblèc queishar-se der esfòrç d’aqueres violentes tirassades.
De quan en quan tanben ua esposcada d’esgluma caperaue era parabanda e eth vaishèth hège un fòrt còp pera proa contra era abondiua aigua en aqueth mar.
Que se convertie aguest en un temporau fòrça mès violent entà un vaishèth de nauta bòrda coma Era Espanhòla, qu’aquerò ère entath mèn petit coracle, qu’en aqueres ores ja jadie ath hons der ocean.
A cada saut dera goleta Gòrra Ròia s’esguitlaue d’aquiu enlà, mès, causa orribla!
Ath madeish temps observè, ar entorn d’ambdús, badines de sang nerosa sus es estrades, e comencè a abrigar era certitud de qué aqueri òmes s’auien aucit mutuaument ena sua peleja d’embriacs.
Encara contemplaua aqueth espectacle, tot estonat, quan, en un moment de cauma e abans de qué eth vaishèth se botgèsse, Israel Hands miei se virèc e damb un panteish vague se lheuèc damb dificultat enquia plaçar-se ena posicion que lo vedí prumèr.
Aqueth panteish, qu’acusaue ath còp dolor e feblesa mortau, e er aspècte que presentaue era maishèra queiguda, m’inspirèren de pic ua pietat immensa.
Mès de seguit me’n brembè des paraules qu’entení dera boca d’aqueth marrit, des deth barril des pomes, e tot sentiment de pietat despareishec deth mèn còr.
Marchè decidit entà popa e cridè damb un accent ironic:
Ola, amic Hands!, vietz a bòrd!
Passegèc peniblament era guardada ath sòn entorn, mès eth sòn aflaquiment ère tau que non cabie era suspresa ena sua animositat en aqueri moments.
Era soleta causa que hec siguec deishar anar aguesta soleta paraula:
Aiguardent!
Pensè alavetz que non auia de pèrder un solet instant, e atau siguec que, en tot evitar era estaca qu’encara seguie pataquejant coma abans, me filè entara popa e baishè ena cabina pera escala dera carròça.
Era scèna de confusion e desorde que i auie aquiu ère indescriptibla.
Toti es armaris e mòbles damb sarralhes de claus auien estat trincadi entà cercar era carta de Flint.
Eth solèr ère caperat de hanga que sus era es rofians aqueri s’auien seigut a béuer e a consultar, dempús d’embriagar-se en bancau ar entorn dera huegarada.
Es paravents qu’eth sòn color ère blanc damb franges daurades, mostrauen en tota era sua extension es senhaus de mans immundes.
Dotzenes de botelhes uedes pataquejauen entre eres pes cornèrs o rodauen sivans eth movement dera goleta.
Un des libres de medecina deth Doctor ère aquiu, dubèrt sus era taula, damb un bon nombre de pagines arrincades, tengudes solide entà alugar es pipes damb eres.
E ath miei de tot aquerò era humejanta lampa manaue encara era sua lum, palla, lèu tan escura coma era madeisha ombra.
Baishè ena cala: toti es barrils èren ja uets, e per çò que hè as botelhes ère estonant eth nombre d’eres qu’auien estat uedades e lançades dempús.
Qu’ère evident que des de qué comencèc era revòuta ne un solet d’aqueri òmes auie estat en sòn sen.
Remenant aciu e delà me trapè ua botelha damb un shinhau de conhac entà Hands.
Entà jo agarrè quauqui bescuèits, frutes en vinagre, un gran arradim e un tròç de hormatge.
Me semble que deuec béuer aumens un quart de litre enquia abans que l’auessa separat era botelha des sòns pòts.
Alavetz didec:
Peth diable!
Un shinhau d’aquerò ère çò que jo volia!
Entenut aquerò me seiguí tranquillament en lòc qu’auia escuelhut e comencè a regalar- me eth paladar damb aqueth inesperat repais.
Vos trapatz mau?
S’aqueth Doctor siguesse a bòrd, responec damb ua votz miei de gronhament miei de ganholada, s’eth siguesse aciu, jo seria guarit de seguic.
Mès, dimònis!
E aquerò e sonque aquerò ei çò que me passe.
Per çò que tanh ar “aigua-doça”, aguest ja se heredèc en aguesti moments, higec senhalant damb eth dit ar òme dera gòrra ròia.
Plan, donc, e qué?…
Tè!…
Amic, li contestè, que sò vengut a bòrd a cuélher possession d’aguest vaishèth, e atau ei que, enquia naues ordes, vos calerà considerar-me coma eth vòste Capitan.
En entèner aquerò me guardèc d’ua manèra plan aspra, mès que non badèc boca.
Quauquarren deth sòn color naturau auie tornat enes sues caròles, encara que seguie damb ua aparença de grana malautia e encara seguie esguitlant-se e rodant, sivans eth vaishèth anaue d’un costat en aute.
Prumèr de tot, amic Hands, seguí jo, non m’agrade veir aguesta bandèra issada naut de tot des mens paus; atau, donc, damb eth vòste permís, la vau a arriar ara madeish.
Entre aquerò o arren, me estimi mès arren.
Esquivant de nauèth es còps dera estaca, anè dret entàs còrdes deth pabelhon, tirè d’eres entà baish, en tot abàter era bandèra pirata nera, e tanlèu l’auí entre es mies mans, la lancè en mar decididament.
Visca eth Rei!
Hands seguic observant-me damb ua cèrta mina mordenta, encara que d’amagat, sense lheuar, totun, era barba que seguie emparada en pièch.
Ua estona dempús higec:
Me semble, Capitan Hawkins, qu’auratz besonh de bèra ajuda entà baishar en tèrra, non ei vertat?
Atau, donc, qué vos semblarie s’arribèssem a un acòrd?
Me semble fòrça ben, amic Hands; damb tota era mia amna, parlatz.
E dident aquerò m’autregè de nauèth ara mia parva damb eth màger apetís.
Aguest òme, responec eth timonèr en tot senhalar feblament eth cadavre, sivans me pensi, se cridaue O’Brien e ère un acabat irlandés; aguest òme, coma didia, e jo, despleguèrem es veles damb era finalitat de hèr-mos a vier era goleta entath sòn lòc un aute còp.
Mès ara qué!
Ara ja s’a heredat, e ei aquiu tant estirat coma un casco de vaishèth, per çò que çò que jo digui que qui governarà ara eth vaishèth: aquerò ei çò que jo non veigui.
Se jo non vos ajudi a vos, non poiratz amiar era goleta, s’ei que jo compreni quauqua causa de goletes e de marina.
Plan, donc, era causa qu’ei aguesta: vos m’asseguratz era parva e era beuenda e ua corbata vielha o quinsevolh auta causa entà bendar era mia herida e jo vos diderè se com s’a d’amiar eth vaishèth.
Me semble qu’eth negòci que vos prepausi non pòt èster mès redon.
Vos diderè ua causa, Maese Hands, didí jo; era mia intencion que non ei entornar Era Espanhòla ath sòn ancian ancoratge, senon amiar-la entara Baia Nòrd e apressar-la aquiu ena plaja tranquillament.
Plan, que ja ac compreni, cridèc Hands.
Me semble que jo non sò un guit tant endemoniat, a tot darrèr.
Que sai veir es causes coma son, que digui que òc!
Jo ja sagè de trèir eth pè entà dauant e non podí: mès ara vos tòque a vos, Capitan Hawkins.
Qu’auetz guanhat era partida.
Entara Baia deth Nòrd, donc?
Anem-i, donc.
Que jo non me cau alistar.
Vos ajudarè a amiar eth vaishèth encara que anem a ancorar ena plaja des Executadi.
Per cent mil diables que òc!
Me semblèc qu’aqueth òme non ère enganhat ena sua decision.
Barrèrem eth nòste tracte de seguit e, tàs tres menutes, Era Espanhòla cenhie galhardament eth vent ath long dera còsta dera isla damb plan bones esperances de virar era punta Nòrd tà meddia e de baishar de nauèth en direccion dera baia abans dera plena mar, damb era fin de poder, alavetz, apressar-la en un lòc segur e demorar enquia qu’eth reflux mos permetesse baishar en tèrra.
Abandonè, alavetz, pendent ua estona era cana deth timon e baishè ena cabina pr’amor de cercar ena mia maleta d’a bòrd un suau mocador de còth dera mia mair, que damb eth, e damb era mia ajuda personau, Hands se bendèc ua grana herida qu’auie recebut ena cueisha e qu’encara sagnaue.
Damb aguest aleugeriment e dempús d’auer minjat un shinhau e d’auer hèt ua glopada o dues de conhac, eth timonèr comencèc a remeter-se plan visiblament, se seiguec ja dret, parlèc mès clar e mès naut, e, en ua soleta paraula, semblaue un aute òme positiuament.
Era brisa mos ajudèc d’ua manèra admirabla.
Era Espanhòla s’esguitlaue entà dauant damb era leugeresa d’un audèth; era còsta dera isla corrie, en aparença, ath nòste costat, e en cada moment cambiaue era decoracion que presentaue ara nosta vista.
Lèu deishèrem darrèr es terrens nauti e bordejant per ua còsta baisha e arenosa semiada d’ua pineda non guaire espessa, que lèu deishèrem tanben ena nòsta esquia, virèrem, ara fin, era punta dera escalabrosa montanha que limite era isla peth Nòrd.
Qu’auia alavetz pro aigua, parva excellenta, sense nomentar ara mia consciéncia, que non auie cessat de repotegar-me per çò dera mia desercion, e qu’ara ère ja fòrça tranquilla pensant ena gran conquista qu’auia hèt.
M’auie semblat que ja non auia arren mès entà desirar, se non auesse estat pes uelhs deth timonèr que me seguien en totes es mies manòbres damb ua guardada burlesca, e per un arridolet estranh que campaue de contunh enes sòns pòts.
Qu’ère aqueth un arridolet qu’amiaue en eth ua barreja de dolor e de marridesa, morruda arridalha de vielh, esquiua e agrèsta.
Mès, ath delà d’aquerò, eth sòn ròstre deishaue lúder ua expression d’escarni, ua ombra de sabi pas quini traïdors pensaments que borien ena sua tèsta, pr’amor que, mentre jo trabalhaua, eth, damb era sua apraiada dissimulacion, espiaue, e espiaue e espiaue sense pòsa.
Eth vent, que semblaue servir-mos eth pensament, cambièc entar Oèst.
Aquerò facilitèc fòrça eth nòste cors, dera punta Nord-èst dera isla entara desbocadura dera baia septentrionau.
Sonque que, coma non mos ère possible ancorar, e non gausàuem apressar-mos enquia qu’eth reflux auesse baishat ben, mos trapèrem damb temps sobrèr.
Eth timonèr me didec çò qu’auia de hèr entà plaçar eth vaishèth ara capa; dempús de dus o tres assagi malerosi artenhí er objectiu, e alavetz es dus mos seiguérem entà préner ua naua parva.
Hands siguec eth prumèr que trinquèc eth silenci en tot dider-me damb era sua burlesca e sardonica arridalha:
Escotatz, Capitan.
Aciu qu’ei en tot rodar d’un lòc en aute eth mèn vielh camarada O’Brien.
Non vos semble qu’estarie ben que lo lancèssetz entàs peishi?
Jo non sò guaire delicat ne escrupulós, normaument, ne me tuste era consciéncia per auer-li talhat es talents de hèr-me brigalhs; mès, ath madeish temps, non me semble qu’aguest tròç sigue un ornament plan polit.
Qué ne didetz d’aquerò?
Ena mia pensada, que pòt estar-se aquiu.
Aguesta Espahòla, Jim, seguic sajant de simular, qu’ei un vaishèth damb plan pòca fortuna.
Que ja i a ua part d’òmes mòrts en pòcs dies, ua part des praubi marinèrs mòrts e despareishudi des de qué vos e jo cuelhérem passatge en era en Bristol.
Jamès ena mia fotuda vida m’è calat en un vaishèth de tan mala sòrt.
E se non, vaquí ad aguest praube O’Brien; que ja s’a heredat, non?
Plan, donc, era soleta causa que jo digui ei aquerò: jo non sò cap estudiant e vos ètz un gojatet qu’a liejut e a escrit pro e que me poirie trèir de dobtes.
Aqueth que se morís, se morís un solet viatge, o pòt revíuer bèth dia?
Amic Hands, li responí, vos que podetz aucir eth còs, mès non er esperit; aquerò que ja ac deuetz saber.
O’Brien ei ara en un aute mon que d’eth pòt èster que mos contemple.
A!, didec eth.
Sivans aguesta pensada m’imagini qu’aucir gent pòt èster lèu… vam a díder… coma temps perdut.
Totun aquerò, e per çò dera mia experiéncia, es esperits non compden ja guaire entath jòc.
A jo non me causen cap pòur, Jim.
Plan ben.
Mès ara que ja auetz parlat coma un Doctor, me pensi que non vos emmaliciaratz se vos demani que baishetz un aute còp ena cabina e me hetz a vier d’aquiu… donques… òc… mil dimonis, per qué non?…
Aguest conhac, Jim, qu’ei massa fòrt ara entath mèn cap.
Ara plan, eth trantalhament deth timonèr me semblaue plan pòc naturau, e per çò dera sua preferéncia deth vin sus eth conhac la trapè deth tot incredibla.
Tot aquerò me flairaue a desencusa.
Es sòns uelhs evitauen tu per tu es mèns; era sua guardada se passejaue d’aquiu enlà, de naut en baish, ja guardant entath cèu, ja de reuelh entath cadavre d’O’Brien.
Tostemp lo vedia arrir o trèir era lengua dera manèra mès estranha, de sòrta qu’un mainatge aurie pogut conéisher qu’aqueth òme meditaue bèra malafaita.
Lèu auí era responsa, totun, pr’amor que non se m’amaguèc de quin costat ère era mia convenença e que, ath delà, damb un individú tan complètament estupid, m’ère plan aisit amagar es mies sospeches enquiath finau.
Voletz vin?
Donques arren de mès facil.
Lo voletz ròi o blanc?
Donques guardatz, que m’ei parièr era diferéncia, camarada, me repliquèc.
Sonque que sigue fortificant e en quantitat, eth color que m’ei parièr.
Plan ben, li responí; vos harè a vier Oporto, amic Hands.
Dit aquerò baishè pera escala dera carròça damb tot eth rambalh que podí; dempús me descaucè rapidament, e corrí pera galaria que comunicaue era cabina damb era proa, pugè pera escala dera escotilha e treiguí cautosament eth cap pera carròça de proa.
Jo sabia que Hands non se demoraue veder-me aquiu, mès, totun, cuelhì totes es precaucions possibles, e de vertat qu’aquerò me servic entà confirmar-me enes mies pejores sospeches, que resultèren massa exactes.
Hands s’auie lheuat dera sua posicion, prumèr damb es mans, dempús botant-se de jolhs e dempús, encara qu’era sua cama lo hège patir quan se botjaue e enquia e tot l’entení articular bèth panteish, podec, ça que la, arrossegar-se plan rapid sus era cubèrta.
En mieja menuta ja auie arribat enes embornaus de babòrd e treiguec d’un rotlèu de còrda, un long cotèth, o mèsalèu un punhau cuert, descolorit e lord de sang enquiara punhada.
Hands contemplèc aquera arma pendent un moment; hec un gèst damb era maishèra inferiora, hereguec era punta sus eth paumet dera sua man e de seguit, en tot amagar-la rapidament en pièch deth sòn jupon, s’arrosseguèc de nauèth enquiath sòn lòc, contra era parabanda de popa.
Que ja non me calie saber arren mès.
Israel podie botjar-se, anaue armat, e s’auie manifestat tau entestat en trèir-me a jo deth lòc, qu’ère evident que sajaue de hèr-me victima des sues maquinacions.
Qué serie çò que harie dempús: se sajarie d’arrossegar- se ath long dera isla enquia arribar enes camps des pirates apròp des pantans, o se sajarie de hèr senhaus, confiant qu’es sòns camarades podien arribar mès lèu ena sua ajuda, èren causes que, plan que òc, m’ère impossible endonviar.
Ça que la, d’ua causa n’èra segur, e siguec qu’eth nòste interès comun mos impausaue eth besonh de deishar ancorar era goleta en un punt pro segur e amagat, de sòrta que arribada era ocasión, se la podesse botar un aute còp ena mar damb eth mendre trabalh e risque possible.
Enquia arténher aquerò considerè qu’era mia vida non correrie cap perilh.
Mès, mentre pensaua taus idies non m’auia estat ociós.
Qu’auia tornat de nauèth peth madeish camin entara cabina, me caucè un aute còp, ara prèssa, agarrè, ar edart, era prumèra botelha de vin que se me presentèc, e damb era entà servir-me de desencusa hi era mia reaparicion en cubèrta.
Hands qu’ère aquiu, a on l’auia deishat, tot arraulit e nudat, damb es paupetes queigudes coma se volesse hèr veir qu’ère massa aflaquit entà suportar era lum.
Totun aquerò, en enténer es mèns passi, lheuèc era vista, trinquèc eth còth dera botelha damb era adretia der òme qu’ei acostumat a hèr era madeisha operación plan soent e hec ua grana glopada damb era sua frasa favorita “bona sòrt!” e de seguit s’estèc quiet pendent bèth temps e dempús, en tot trèir un paquet de tabac, me preguèc que ne braquèssa un trocet.
Bracatz-me un tròç d’aquerò, didec; pr’amor que jo non è cotèth e a penes è fòrça entà botjar-me.
A, Jim, Jim, m’imagini que totes es mies tenalhes an crebat!
Bracatz-me’n un trocet, que supausi que ja serà eth darrèr, pr’amor qu’eth mèn casco hè aigua e me pensi que sense remèdi me’n vau ath caralh.
Qu’està ben, non me remisqui a talhar-vos un trocet de tabac, mès se jo siguessa vos e me sentessa mau enquiad aguest extrèm, credetz-me que çò que haria serie meter-me a demanar-li a Diu misericòrdia, coma un bon cristian.
Per qué?, me preguntèc.
Me voletz díder se per qué?
Com?
Hè precisament un moment que me demanàuetz quauquarren sus aqueri que se morissen.
Vos qu’auetz tradit era vòsta fe.Vos qu’auetz viscut negat en vici, ena mentida e ena sang.
Vos qu’auetz encara aquiu, rodant sus es vòsti pès, eth cadavre d’un òme qu’auetz assassinat hè uns instants, e encara me demanatz se per qué?…
Donques per tot aquerò, senhor Hands, per tot aquerò!
Era mia paraula ère sagerada de grana calor, sustot perque, ath hons, pensaua jo en aqueth cotèth qu’eth brigand s’auie amagat en sòn jupon e que damb eth pretenie passar compdes damb jo.
Eth, dera sua part, me guardèc, cuelhec ua gorjada de vin e dempús didec damb un ton de solemnitat pòc comuna:
Pendent trenta ans è recorrut es mars, pendent vint ans è vist causes bones e dolentes, temps beròis e òrres tempestes; viures escassi a bòrd; aigua lèu agotada, e rambalhs e rebellions, e lutes, e mòrts, e abordatges… ò!
Plan, donc, era soleta causa que non è vist pendent aguesti trenta ans ei qu’es causes bones produisquen arren de bon.
Aqueth que pique prumèr ei er afortunat e arren mès.
Es mòrts non mossèguen, Jim, aguesta ei era mia pensada, aguesta ei era mia fe, atau sigue…
E cambiant de seguit d’entonacion seguic:
Mès, a veir: me pensi que ja auem perdut pro temps damb aguestes pegaries.
Era baisha mar qu’ei pro avienta en aguest moment.
Seguitz es mies ordes, Capitan Hawkins, e lèu ancoraram e seram prèsti damb era goleta.
Atau dit, atau hèt: mos restauen solet dues miles escasses entà recórrer, mès era navegacion ère delicada pr’amor qu’er accès ad aguesta Baia Nòrd non solet ère estret e plen de bancs d’arena, senon que serpentejaue d’Èst entar Oèst, de sòrta qu’eth vaishèth auie d’èster manobrat damb adretia entà trapar eth pas.
Me semble que siguí, en aquera escadença, un subaltèrn prèst e bon e ne sò segur que tanben Hands ère un excellent pilòt, donques qu’eth hèt ei que passèrem e passèrem, evitant damb adretia es perilhs, lèu desflorant es escuèlhs, damb ua seguretat e ua neteja taus que daue gust.
Venguíem a penes de crotzar dauant es malhedes de tèrra, ath nòste costat.
Es plages dera Baia Nòrd èren tan densament arbrades coma es der ancoratge deth Sud, mès er espaci ère mès long e mès estret, e mès semblable ad aquerò qu’ère reaument, ei a díder, era desbocadura d’un arriu.
Exactament ath nòste costat, entar extrèm Sud, vedérem es rèstes d’un vaishèth en darrèr periòde de destruccion.
Se vedie qu’auie estat un gran vaishèth de tres paus, mès qu’auie estat pendent tant de temps expausat as atacs des elements que se vedie orlat aciu e delà per enòrmes augues marines, e sus era sua cubèrta caperada d’arena auien arraïzat es arrames des arbilhons dera plaja, que sarradi e vigorosi, coma se siguessen en tèrra, florien aquiu sense cap de problèma.
Qu’ère aqueth un espectacle trist, mès mos balhaue era seguretat de qué er ancoratge ère tranquil e segur.
Ara, didec Hands, aquiu auem ja un banc a prepaus entà un vaishèth: arena neta e plana, jamès ua bohada a favor dera aigua, arbes ar entorn, e un molon de flors crebant en casco d’aguest vaishèth coma en un jardin… qué mès volem?
Plan facil, me responec.
Botes un cable aquiu, ena plaja opausada, pendent era ora deth reflux, l’estaques ath torn d’un d’aguesti pins mès gròssi e te hès a vier era punta a bòrd.
Pendent eth reflux, aquiu qu’ei tot quiet, mès quan ven era plena mar, estaques eth tòn cable en cabestrant, toti es d’a bòrd se boten enes barres, hèn dus o tres torns, e era goleta gesserà a flòt tan doçament coma s’anèsse pera sua volontat.
E ara, gojat, tè-te.
Que ja èm près deth nòste banc e vam massa rapid…
Un shinhau a tribòrd… plan ben!…
Atau balhaue eth es sues votzes de comandament, que jo aubedia lèu sense alendar, enquia que, a tot darrèr, cridèc de ressabuda:
Fòrça ben, fòrça ben!…
Òrsa!
Aubedí un còp mès e damb totes es mies fòrces lheuè eth timon: Era Espanhòla hec ua virada rapidament e damb era ròda de proa en tèrra s’esguitlèc leugèrament entara arbrada plaja.
Er entosiasme d’aguestes darrères manòbres auie estat era causa de qué m’en desbrembèssa un shinhau d’espiar atentiuament toti es movements deth timonèr.
Qu’auria pogut quèir aquiu, tranquillament, sense un solet esfòrç entà defener-me, se non auesse estat per ua inquietud sobta que s’apoderèc de jo e m’obliguèc a virar eth cap.
Dilhèu auie arribat enquia jo un leugèr bronit; dilhèu de reuelh vedí era sua ombra botjant-se entà jo; dilhèu non siguec aquerò senon un movement instintiu coma eth d’un gat, mès eth cas ei que, en virar eth cap, vedí aquiu a Hands a miei camin en direccion entà jo, damb eth cotèth, ja desplegat, ena sua man dreta.
Es dus deuérem hèr un crit simultanèu quan es nòsti uelhs se trapèren, mès s’eth mèn siguec un crit de terror, eth sòn non siguec mès qu’er espaventós bram d’un taure sauvatge a mand d’atacar.
En aqueth moment Hands auancèc entà jo, e jo sautè de costat entara proa.
En executar aguest movement deishè quèir era cana deth timon que sautèc violentament a sotavent, e me pensi qu’aquerò sauvèc era mia vida pr’amor qu’aquera pèça de husta tumèc contra Hands damb fòrça sus eth pièch e l’arturèc pendent un moment, en tot paralisar-lo complètament.
Abans de qué s’auesse remetut d’aguest còp, ja auia pogut jo gésser deth cornèr qu’en eth m’auie aculat, e damb tota era cubèrta ara mia disposicion entà poder-me escapar.
M’arturè ena proa deth pau màger, treiguí ua pistòla dera mia pòcha, afustè heredament, a maugrat de qué eth s’auie ja lheuat e se dirigie un aute còp contra jo; premaní era mia arma e sarrè eth gisclet…
Eth martèth queiguec, mès non auec ne relampit ne detonacion: era povora s’auie banhat damb era aigua deth mar!
Non podí mens que condemnar era mia negligéncia… com ei que non se m’auie acodit, plan abans, recargar e engreishar de nauèth es mies soletes armes?
S’ac auessa hèt atau non m’auria vist redusit a èster un vulgar anheret corrent dauant deth sòn carnissèr.
Herit coma ère, qu’ère estonant era rapiditat que se botjaue; damb eth sòn embolhat peu que li queiguie sus eth ròstre e era sua cara rogida pera ràbia e era precipitacion coma ua bandèra d’escorjament.
Malerosament non auia temps de provar era mia auta pistòla; aquerò qu’ère ja impossible, e ath delà n’èra segur de qué deuie èster inutilizada coma era auta.
Ua causa auí clara e dehòra de dobte e ère que jo me calie hèr bèra causa que non siguesse simplament arrecular dauant d’eth, pr’amor que, se seguia hènt aquerò, lèu m’acularie en proa coma un moment abans ac auie hèt en popa.
E un còp aculat, e damb nau o dètz poces d’aquera daga laguens deth mèn còs, poiria díder que s’auien acabat es mies aventures en aguest mon.
Botè es paumes des mies mans contra eth pau màger qu’ère pro gròs e demorè, damb era amna en un hiu coma se sòl dìder.
En veir Hands qu’era mia intencion ère evitar-lo, eth tanben se posèc e se passèren uns moments en simular, eth, atacs e movements que jo evitaua rapidament.
Qu’ere aquerò era repeticion d’un jòc que fòrça viatges auia jo jogat enes arròques dera caleta de Black Hill; mès, solide, jamès ac auia hèt damb eth còr batanant tan precipitadament coma alavetz.
En realitat, era mia animositat auie començat a créisher de tau manèra que ja me permetie quauqui pensaments sus era fin probabla d’aquera luta; encara que, enquia e tot admetent era seguretat que jo auia en entretier era manòbra aquera pendent long temps, non vedia ua possibilitat vertadèra d’ua hujuda definitua.
Plan, donc, en tau estat des causes, Era Espanhòla toquèc de pic eth banc que mos dirigíem; se balancèc, anèc heregant era arena pendent un moment, e dempús, rapida coma ua exalacion, s’inclinèc entà babòrd en tot inclinar-se de tau sòrta qu’era superfícia dera cubèrta formaue un angle de quaranta cinc grads.
Era tumada lheuèc ua ondada que se calèc pes embornaus e se quedèc dempús formant ua badina entre era cubèrta e era balustrada.
Autant Hands coma jo rodèrem en ua segonda, lèu amassa, entàs embornaus, en tot calar-se entre nosati eth cadavre d’O’Brien, damb era sua gòrra ròia e es sòns braci tostemps en crotz.
Tant amassa rodèrem qu’eth mèn cap se trapèc enredat damb es pès deth timonèr, picant contra eri damb un son que hec qu’es mèns dents tumèssen tremolant per çò der orror.
Mès damb eth patac e tot, jo siguí eth prumèr en meter-me de pes, pr’amor que Hands ère enredat damb es braci e cames dera sua victima.
Era inclinacion sobta deth vaishèth hège qu’era sua cubèrta siguesse ja inutila entà còrrer per era.
Me calie, donc, cercar un aute camin entà hùger, e aquerò en aqueth madeish moment, pr’amor qu’eth mèn adversari s’auie lheuat de nauèth e ja ère lèu sus jo.
Rapid coma eth pensament sautè sus es aubans deth pau dera vela, auancè ua man sus era auta e non alendè enquia que me trapè seigut en ua des trauèses de gàbia.
Ara rapiditat que me botgè li deuí era mia sauvacion; era daga auie pataquejat a miei pè de distància, dejós de jo, mentre eth mèn trabalh d’ascension anaue progressant; mès a tot darrèr, aquiu qu’ère Hands, damb era boca dubèrta e damb era cara virada entà jo, en ua actitud que me hège veder-lo coma era perfècta estatua dera suspresa e dera contrarietat.
En tot compréner alavetz que podia dispausar de quauqui instants, non les mespredè, senon que de seguit cambiè era povora dera mia pistòla prèsta entath servici, aumentè era seguretat dera mia defensa cargant de nauèth damb eth madeish suenh era auta pistòla.
Aquera naua operación mia impressionèc a Hands; que ja començaue a veir qu’eth jòc se li viraue en contra e atau, dempús d’un cuert trantalhament, sautèc tanben eth, pesadament, sus es aubancs, e botant-se era daga entre es dents pr’amor d’auer es mans liures, comencèc ua ascension lenta e penibla entada eth.
Fòrça temps e alendades li costaue arrossegar damb eth aquera cama herida; per tant, auí fòrça temps entà acabar es mèns preparatius de defensa abans de qué eth auesse auançat sonque un tèrç deth camin qu’auie de recórrer.
Agarrè alavetz ua pistola en cada man e en tot afustar-lo damb eres didí:
Un pas mès, amic Hands, e vos hèsqui volar eth cervèth.
Còp sec s’arturèc ena sua marcha.
Vedí per çò d’un movement deth sòn ròstre que sajaue de pensar, mès en aqueth cervèth estupid pensar ère un procediment tan lent e laboriós que, en tot senter-me plan segur, non podí evitar arrir-me’n d’eth damb boni talents.
A tot darrèr, non sense avalar saliuèra dus o tres còps, parlèc, sauvant en sòn ròstre es madeishi senhaus de perplexitat.
Entà poder parlar s’auie de trèir era daga dera boca, mès, en tot çò d’aute, s’estaue sense cambiar d’actitud.
Jim, me didec; coheissi qu’auem hèt fòrça pegaries autant tu coma jo, òc senhor.
Mos cau hèr es patzes.
Jo vos auria cuelhut damb tota seguretat se non auesse estat per aguesta barralha que vos auetz calat.
Mes que non è sòrt, amic, digui que non!
Supausi, donc, que me cau rénder, causa qu’ei dura entà jo, ja ac comprenetz, per èster un marinèr vielh, que sage de hèr es patzes damb un gojatet coma vos, Jim.
Qu’èra jo gaudint damb aguestes paraules e sentent-me aquiu plan satisfèt e capinaut coma un poth sus ua paret, quan en un moment lèu inapreciable vedí que calaue entà darrèr era sua man dreta e que la lheuaue de nauèth sus era espatla.
Quauquarren coma ua flècha fiulèc en vent, notè un còp terrible, un dolor agudent e me sentí clauat en pau pera espatla.
Ena espaventosa suspresa e dolor indicible d’aqueth moment, sabi pas se siguec de bon voler o çò qu’ei mès probable damb un movement inconscient, e sense afustar bric, es dues mies pistòles heren huec, se m’escapèren des mans e queigueren sus era cubèrta.
Totun, non sigueren eres soletes que queigueren.
Damb er impuls que hec eth sòn braç dret entà lançar era daga, eth timonèr rebaishèc era pression dera sua man quèrra sus er auban e, non sense deishar anar un sorriscle de terror, queiguec de cap laguens dera aigua.
Degut ara grana inclinacion qu’auie quedat era goleta, es paus se vedien suspenudi en gran part dessús dera aigua; atau ei que, des deth mèn sèti enes pèces transversaus des gàbies, jo non vedia dejós de jo senon era superfícia dera baia.
Hands, que non auie arribat tan naut, ère, per tant, mès apròp dera superfícia deth vaishèth, e era sua queiguda siguec passant eth sòn còs entre jo e era balustrada.
Per prumèr viatge lo vedí lheuar-se sus era aigua en ua barreja d’esgluma e de sang, e dempús s’en.honsèc de nauèth entà non tornar a aparéisher.
Tanlèu coma era aigua se serenèc lo podí veir estirat sus era neta e ludenta arena deth hons, e coma se siguesse protegit pera ombra qu’es costats deth vaishèth lançauen sus era aigua.
Un o dus peishi tumèren contra eth sòn còs en passar.
Un e un aute còp, damb eth movement dera aigua semblaue coma se se botgèsse un shinhau, coma se siguesse en tot sajar de lheuar-se.
Mès que ja ère plan mòrt entà poder hèr aguestes manòbres, donques que l’auie herit ua des mies bales e s’auie estofat de seguit, per çò qu’en pòc de temps ja non siguec qu’aliment de peishi en madeish lòc qu’auie pensat acabar damb jo.
Tanlèu ne siguí segur de tot aquerò comencè a senter-me malaut, aflaquit, aterrit.
Era mia sang cauda corrie abondosament sus eth pièch e sus era esquia.
Eth lòc qu’era daga m’auie clauat en pau dera vela, lo sentia jo usclar coma se siguesse un hèr rosent.
E ça que la, per gran que siguesse aguest patiment non ère aquerò çò que mès m’aclapaue, en tot pensar que pro ben l’auria pogut patir sense queishar-me: çò que me capviraue ère eth terror que m’inspiraue era idia de qué podia d’un moment en aute des.héir-me des pèces transversaus e quèir ena aigua, encara agitada, ath cant deth cadavre deth timonèr.
M’agarrè ath pau damb es dues mans, damb tanta fòrça qu’es ungles me punchauen, e barrè es uelhs entà non veir eth perilh que corria.
De man en man, totun, era mia animositat tornèc, es mèns possi agitadi se padeguèren un shinhau e un còp mès me sentí en possession de jo madeish.
Eth mèn prumèr pensament siguec trèir era daga, mès, o ère fòrça aganchada, o era mia fòrça non ère pro, per çò qu’ac deishè anar damb ua violenta estrementida.
Causa estranha!
Aquera estrementida hec aquerò que jo non podi hèr.
Era daga, a tot darrèr, auie estat a mand de mancar era balestada; tan a mand qu’a penes m’auie cuelhut era pèth, per çò qu’era convulsion aquera siguec pro entà trèir era arma dera herida.
Era sang gessie mès ara prèssa, aquerò ère evident, mès, ça que la, jo èra de nauèth patron de jo madeish e solet quedaua clauat en pau a trauèrs deth sac e dera camisa.
Damb ua secodida violenta desliurè aguesti darrèrs e ara seguida baishè entara cubèrta pes aubans de tribòrd.
Ne peth mau de morir auria gausat, esmoigut coma èra, baishar pes madeishi aubans qu’auia pujat, que d’eri Hands auie queigut dirèctament ena aigua.
Tachè es uelhs ath mèn entorn, e pro convençut ja de qué eth vaishèth, de bèra manèra, ère ja totafet mèn, comencè a pensar en treir-li eth sòn darrèr passatgèr, ei a díder eth cadavre d’O’Brien.
Aguest auie queigut estampat, per çò dera secodida deth vaishèth, contra era parabanda, demorant de pès en ua posicion orribla, que se retiraue un shinhau ara d’un viu, encara que plan desparièr d’un còs damb vida per çò que hège ath color e ara portadura, ò!, plan desparièr!
En aquera postura m’ère plan aisit trapar era manèra de hèr çò que jo volia, e coma que ja eth costum des aventures tragiques auie acabat per hèr-me pèrder era pòur as cadavres, agarrè ad aqueth pera cintura coma s’auesse estat ua saca de bren e hènt un bon esfòrç lo lancè ena aigua.
Era victima de Hands queiguec ena aigua damb ua sonora cabussada; e era gòrra ròia gessec a flòt e quedèc flotant pera superfícia.
Tanlèu s’auec acabat era agitacion dera aigua, podí veir ar orrible mòrt jadent sus eth cadavre deth timonèr e ambdús balancejant-se doçament peth tranquil hons dera baia.
O’Brien, encara que pro joen, ère fòrça cauvet, e jo vedia molt ben aqueth cap nud descansant sus es jolhs der òme que l’auie assassinat, mentre que, rapids e nerviosi, es peishi passauen tocant aqueres masses inèrtes.
Solet ja, totafet solet, èra sus era goleta; era marèa auie tornat e eth solei ère a pòcs grads dera sua còga per çò qu’es ombres des pins dera còsta occidentau començauen ja a crotzar era amplada der ancoratge e a quèir sus era cubèrta de Era Espanhòla.
Era brisa dera tarde auie arribat, e encara que plan a cubèrt peth ticò des dus cims entar Èst, es veles començauen a fiular ja un shinhau, e es teles a foetar d’un costat en aute.
Comencè alavetz a crànher bèth perilh entath vaishèth: destibè es veles ara prèssa e les lancè, sense gran trabalh, sus era cubèrta.
Mès per çò dera vela màger, aguesta qu’ère ja mès de mau hèr.
Plan que òc que quan s’inclinaue eth vaishéth, era botafòra s’auie penjat entà dehòra, enquiath punt qu’eth sòn acabament e un o dus pès dera vela penjauen submergidi ena aigua.
Me semblèc qu’aguesta circonstància lo hège mès perilhós, e m’ac pensaua de tau sòrta que miei cranhia jo hèr bèra causa en aguest ahèr.
A tot darrèr decidí trèir eth mèn cotèth e bracar era còrda dera verga.
Eth pau baishèc de seguit e un gran plec de tela, ja sòlta, flotèc esparjuda sus era aigua; des d’aqueth moment, abatut coma ac desiraua, ja non m’ère possible botjar eth cargador: aquerò ère tot çò que jo podia hèr.
Per tant, Era Espanhòla auie de fidar, coma jo, ena nòsta bona estela.
Mentretant, tota era baia ère submergida ja ena ombra dera pineda: m’en brembi qu’es darrèrs arrais deth solei acabauen de penetrar per un petit clar deth bòsc e auien ludut coma jòies resplendentes sus era diadèma de flors d’aqueth esbauçat casco de vaishèth, damb es sòns arbilhons, liquens e mossa marina.
Era fresca qu’ère ja penetranta, era baisha mar anaue rapidament entà dehòra der ancoratge, e era goleta quedaue mès e mès, en cada moment, descansant sus es extremitats des trauessèrs.
Pugè a quate pautes en direccion de proa e hi un còp de uelh ath mèn entorn.
Era aigua a penes me caperaue es cames, era arena ère fèrma, caperada damb es ondulantes oscilacions dera suau agitacion des aigües, per çò que gessí fin finau en tèrra, content, en tot deishar a Era Espanhòla emparada en era madeisha, damb era sua vela màger banhant-se ampliament sus era superfícia des ondades.
En aqueth madeish instant eth solei se calaue definitiuament en Occident e era brisa gasulhaue doçament en crepuscul, jogatejant entre es ondulants pins.
A tot darrèr, me vedí dehòra deth mar e non tornaua, plan que òc, damb es mans uedes.
Aquiu qu’ère era goleta, liura de toti es pirates, e prèsta entà qu’es nòsti òmes la tripulèssen un còp mès e se hessen ena mar de nauèth.
Arren mès, per tant, i auie enes mies intencions que tornar en casa, coma qui ditz, ei a díder, ena palissada e condar aquiu damb orgulh es mies aventures.
Que non serie estranh que me repoteguèssen un shinhau per çò dera mia coquinaria, mès eth hèt d’auer recapturat Era Espanhòla ère ua eloqüenta e significatiua responsa que, atau ac demoraua, obligarie ath Capitan Smollet a coheissar que jo non auia perdut eth temps.
Pensant d’aguesta manèra, e damb era animositat fòrça lheuada, me metí en camin de çò qu’è cridat era mia casa, qu’ère eth reducte a on se trapauen es mèns companhs.
M’en brembaua ben de qué eth mès orientau des arrius que desboquen ena baia deth Capitan Kidd, corrie des dera montanha des dus cims, ena mia quèrra, per çò qu’entamenè eth camin en aquera direccion, segur de poder crotzar er arriu en punt qu’ère encara estret.
Eth bòsc non ère guaire espés e seguint, sense desviar-me, era linha mès baisha dera pala deth ticò, lèu auia enrodat era sua extremitat e pòc dempús ja auia trauessat, damb era aigua solet a mieja cama, eth corrent der arriu.
Aquerò me botèc apròp deth lòc qu’auia trapat a Ben Gunn, er òme isolat, e, per tant, era mia marcha siguec ja mès clara en tot amiar es uelhs ben dubèrts.
Era lum deth crepuscul auie ja cedit as granes ombres dera net, e tanlèu auí passat er espaci necessari entà poder veir entre era dubertura que formen es dus cims, arribèc ena mia vista era ondulanta claror d’un huec que se destacaue sus eth hons der orizon.
Supausè qu’er òme dera isla ère aquiu codinant eth sòn sopar ara lum d’ua clara e alègra huegarada.
Mès que non deishaue d’estonar-me que se mostrèsse sense cap precaucion, pr’amor que se jo vedia aqueth resplendor, non ère problable que tanben arribèsse as uelhs de Silver en sòn campament dera plaja, entre es hanhassi?
Graduaument era net s’auie hèt mès e mès nera; e enes tenèbres que m’enrodauen, era soleta causa que jo podia hèr ère guidar-me, e aquerò de forma pas guaire segura, entath mèn destin, en tot auer ena mia esquia eth doble cim dera nautada, e ara mia dreta era montanha deth “Garda” que cada moment s’esbugassauen mès e mès enes bromes dera escurina.
Es esteles èren escasses e palles e en terren baish que jo recorria m’ère impossible non enredar-me ath pas damb arromingueres e matarrassi o quèir enes sinuositats arenoses.
De pic, ua cèrta claror inesperada, queiguec près de jo.
Lheuè era vista; era palla lum des arrais dera lua se dilataue sus eth cim deth “Garda” e pòc dempús vedí quauquarren coma un glòb de plata que se quilhaue doçament sus es cimalhs des arbes: qu’ère era lua que gessie.
Damb aguesta ajuda podí ja passar aisidament çò que me mancaue de caminar, e a viatges a pas normau e d’auti corrent, m’apressaua cada còp mès ara palissada.
Ça que la, coma que ja me trapaua en bòsc que limite era fortalesa, non me semblèc tan dehòra de lòc alentir eth mèn pas e caminar damb mès precaucion, pr’amor que pro qu’aurie estat un trist finau des mies aventures veder-me trauessat per ua bala d’un centinèla deth nòste camp que hesse huec contra jo, sense coneisher-me.
Era lua se lheuaue mès e mès naut; era sua lum s’espargie ja per aciu e delà sus es espacis qu’er arberam deth bòsc deishaue nets, e, causa estranha, dauant de jo apareishec un resplendor desparièr, entre es pins.
Aquera lum qu’ère ròia e ardenta, mès de quan en quan s’escurie, coma se siguesse un brasèr sufocat de tan en tan peth hum.
E òc ma hè, jo non podia endonviar se qué podie èster aquerò.
A tot darrèr, arribè enes limits dera part sense arbes.
Er extrèm occidentau ère alavetz negat pera claror der astre dera net; mès era part restanta, madeish qu’eth reducte, demorauen caperadi pera ombra, encara que damb bèra linha de lum qu’artenhie quèir aquiu a trauèrs dera massa deth huelhatge.
En aute extrèm dera casa ua immensa huegarada auie usclat enquia tornar-se ja caliu pur, e eth sòn reverbèr marcadament ròi contrastaue en grana manèra damb eth doç palitge dera lua.
Totun aquerò, non i auie aquiu ua soleta amna que se botgèsse, ne eth mendre bronit interrompie era cadéncia suau e monotòna dera bohada dera brisa.
M’arturè cuelhut per ua grana estranhesa, e dilhèu damb bèth temor en mèn còr.
Non auie estat costum nòsta, plan que òc, alugar granes lusors, pr’amor que precisament ua des ordes mès importantes deth Capitan ère que non despenéssem lenha, per çò que comencè a crànher que quauquarren dolent s’auie passat aquiu pendent era mia abséncia.
M’esguitlè damb cautèla hènt un torn pera cantoada orientau, en tot tier-me amagat ena escurina, e en aqueth lòc que me semblèc mès avient per çò d’èster era ombra mès espessa, sautè decididament era barralha.
Entà aumentar era mia seguretat me metí a recórrer eth trajècte que me separaue der angle deth reducte, caminant a quate pautes, sense hèr eth mendre bronit.
Quan ja siguí pro apròp, eth mèn còr se dilatèc damb ua expansion de gòi indicible.
Çò que lo costaue non ère un rumor que poirie cridar-se, per eth madeish, agradiu de bèra manèra, e encara me’n brembi d’auer-me queishat d’eth en mès d’ua ocasión; mès en aquera, ac vedí coma s’auesse estat eth resson d’ua musica deliciosa.
Qué ère aquerò?
Prumèr de tot, en aquerò que non i auie cap de dobte ère qu’en mèn camp era vigilància ère totafet detestabla.
Se Silver e es sòns òmes siguessen es qu’en aqueth moment queiguien sus es mèns amics, solide que ne un de solet tornarie a veir era lum deth dia.
Aquerò ère çò que se passaue, pensè jo, per èster eth Capitan herid; pensament que me hec repotegar-me un còp mès eth hèt d’auer-les deishat en aquera situacion perilhosa, damb tan pòques persones aptes entà montar era garda.
Alavetz ja auia arribat ena entrada e èra aquiu, de pès.
Tot qu’ère escurina, laguens, e es mèns uelhs non podien distinguir arren ena densa tenèbra d’aqueth recinte.
Per çò d’enténer, ja se comprenerà qu’en aqueth punt ère, entà jo, fòrça mès desparièra e perceptibla era musica des rocadisses.
Ada era se higie, encara que siguesse deth tot insignificant, un bronit leugèr coma d’ales e picoteg lèu imperceptible.
Damb es mans entà dauant auancè decididament entar interior.
Eth mèn impuls siguec apressar-me en mèn lòc de costum, e, higí, en tot arrir ath mèn laguens, com me vau a divertir quan veiga es cares que boten deman quan me veiguen!
Eth mèn pè estramunquèc damb bèra causa que cedie ath mèn pas: qu’ère era cama d’un d’aqueri descuedadi dormeires que, ath mèn contacte, non hec senon mormolhar e virar- se d’esponera, mès sense desvelhar-se.
Mès en aqueth moment, e coma partint d’un cornèr escur dera pèça, ua votz cridaira e agudenta s’estarnèc desaforadament:
Pèces d’a ueit!
Aqueth qu’ère eth Capitan Flint, eth parroquet verd de Silver!
Eth ère eth que produie eth rumor leugèr que jo escotè, en tot picotejar ua crospa des hustes deth mur.
Eth ère eth que, exercint ua vigilància plan milhor qu’era d’ua creatura umana, acabaue d’anonciar era mia arribada damb eth sòn incasable arrepervèri.
Que non auí temps de remeter-me.
Ath crit agudent e penetrant deth parroquet toti es roncaires se desvelhèren e se meteren de pès, en tot entener-se de seguit era votz de Silver que, damb er acompanhament obligat d’ua insoléncia, didec:
Qui ei?
Me virè entà córrer, mès estramunquè damb ua persona; me virè entà un costat entà cercar un nau camin e queiguí enes braci de ua auta que, dera sua part me sarrèc violentament en tot tier-me ben agarrat.
Alavetz un d’aqueri òmes sautèc deth reducte e moments dempús tornèc damb ua halha alugada.
Era claror roienca dera halha alugant er interior dera cabana, me hec veir que, guaire de dolent podí imaginar en aqueri moments ère, malerosament, massa cèrt.
Es pirates èren en possession deth reducte e des viures: aquiu i auie eth petit barril de conhac; aquiu es carns salades e es bescuèits coma abans dera mia abséncia e, causa qu’aumentèc fòrça eth mèn temor, ne eth mendre senhau d’un presoèr.
Que non ère possible pensar ua auta causa qu’eth het de qué toti auien perit e eth mèn còr se sentec aclapat en pensar que jo non auia estat aquiu entà perir damb eri.
Sonque sies des pirates demorauen aquiu: ne un de solet mès ère viu.
Cinc èren de pès, rogidi, dormeires e de mala encolia per auer-se auut d’arrincar deth dromilhon dera embriaguesa.
Eth siesau s’auie miei incorporat sonque sus un des sòns codes; qu’ère mortaument esblancossit, e eth sagnós bendatge qu’enrodaue eth sòn cap hège veir qu’aqueth òme auie estat herit recentament, e encara mès recentament guarit.
Rebrembè alavetz ar òme qu’auie estat herit en atac dera palissada e que s’auie escapat peth bòsc, e ne siguí segur de qué aguest ère eth madeish.
Eth parroquet auie sautat sus era espatla deth sòn patron, pientant-se e apraiant eth sòn plomatge.
Per çò que hè a Silver me semblèc mes palle, e mès sevèr que normaument.
Encara amiaue botat eth beròi vestit de tela que se calèc eth dia des conferéncies, encara qu’ara ère fòrtament tacat d’argila e damb pro esquinçades costades pes espinoses arrominguères deth bòsc.
Qu’eth diable m’ajude!
Quina suspresa!
Atau, donc, qu’auem aciu a Jim Hawkins, entrant, atau, coma aqueth que ditz, sense compliments.
Enorabona!
Lo vam a recéber coma a un amic!
Dit aquerò se seiguec sus eth barril deth conhac e s’esdeguèc a apraiar e aumplir era sua pipa.
Dick, apressa era halha un moment, didec.
E quan ja auie ua bona lum, higec:
Aquerò t’anarà ben gojatet!
Au, Dick, encaisha aguesta halha en molon de lenha.
E vosati, amics, vos podetz sèir, que non cau que vos estetz de pès.
Eth senhor Hawkins vos desencusarà, podetz estar-ne segurs.
Plan, donc, amic Jim, qu’ès aciu.
Quina suspresa mès agradiua entath tòn amic John!
Jo tostemp è dit que tu ères escarrabilhat coma un camilong, dès que te calè es uelhs ath dessús; mès, era vertat, gojat, aquerò depasse a toti es mèns pronostics!
Mentretant, coma se pòt supausar aisidament, jo non responia ua soleta paraula.
Silver hec ua o dues humades dera pipa damb bones manères, e ara seguida seguic:
Ara, Jim, coma que ja ès aciu, te vau a díder quauquarren de çò que pensi.
Jo tostemp t’è estimat e tostemp t’è cuelhut coma un gojat d’animositat, e coma se siguesses eth madeish retrait mèn quan jo èra coma tu, gojat e bon gojat.
Jo volí tostemp que siguésses des nòsti, e que cuelhesses era part que te corresponesse entà que podesses víuer e morir en tot èster de vertat ua persona.
Ara que ja ès aciu, poric… plan milhor!
Eth Capitan Smollet qu’ei un bon marinèr, plan que òc, autant de bon coma jo madeish ne seria en quinsevolh moment, mès, rigorós en qüestions de disciplina.
Mès vaquí que ja non depenes deth tòn Capitan.
Eth Doctor madeish que tan t’estimaue, ei ara anujat a mòrt damb tu (“hujutiu ingrat”) didec en tot referir-se a tu.
Atau, donc, per mès torns que li hèsques ar ahèr, eth resultat ei que tu ja non pòs vier a amassar-te de nauèth damb es tòns, pr’amor qu’eri ja non t’estimen e atau, se non ei que te prepauses meter-te ath dauant d’ua tresau faccion ena isla, qu’entada era non auries mès companhia qu’era tua ombra, ara fòrça te cau alistar-te jos era bandèra deth tòn vielh amic Silver.
Aqueth discors me hec fòrça ben.
Per eth me’n sabí de qué es mèns amics encara èren vius, e encara que non me’n fidaua deth tot de qué siguesse cèrt, çò que Silver didie sus tot aquerò des racacòrs des membres dera cabina, per çò dera mia desercion, me sentí fòrça mès consolat qu’afligit damb es sues notícies.
Arren te vau a díder sus aquerò de qué ès enes nòstes mans, seguic Silver.
Supausi que non n’as cap de dobte sus aguest particular.
Mès, guarda se jògui a cartes descubèrtes; era mia intencion non ei intimidar-te senon convencer-te.
Jamès è vist qu’es menaces produisquen arren de bon.
Se t’agrade eth servici… ben, endauant; t’inscriues damb nosati e ei tot…
Ara…se non te conven, qu’ès senhor dera tua volontat e dera tua boca entà balhar-mos aciu un “non” redon, e que me hèsque a vier eth diable se bèra causa mès clara qu’aguesta pòt gésser dera escotilha umana.
Posqui ja contestar?, preguntè damb ua votz fòrça tremolosa.
Ath hons de tota aquera parlòta burlesca jo vedia pro clar qu’era menaça dera mòrt ère penjant sus eth mèn cap, per çò qu’es mies caròles usclauen e eth còr me batanaue dolorosament laguens deth pièch.
Gojat, responec Silver, aciu arrés ei en tot pressar-te.
Forma eth tòn camin.
Cap de nosati a prèssa, camarada.
Eth temps se passe tant agradiuament ena tua companhia que, ja ac ves, non cau precipitar-se.
Plan ben, responí jo en tot senter-me damb un shinhau mès de fòrça e atreviment.
Se me cau alistar, qu’è eth dret de saber se com estan es causes e per qué vosati ètz aciu, e a on paren es mèns amics.
Be ne vò de causes eth mainatge!, didec en ton burlesc un des pirates.
Me semble, amic, didec Silver ar interruptor damb un ton aspre, que haries milhor de tancar era escotilha e sauvar es tòns traits entà quan se te demanen e s’agen de besonh.
De seguit, virant-se entà jo, seguic damb eth madeish accent amable e graciós d’abans:
Ager peth maitin, amic Hawkins, ara ora dera dusau garda, venguec per aciu eth Doctor Livesey en tot amiar ena man ua bandèra de patz: “Capitan Silver, me didec, qu’ètz venudi: eth vaishèth a partit!” Aquerò podie passar fòrça ben; nosati auíem estat beuent e cantant entà passar-mos-ac ben.
Non didí que non.
Era vertat ei que cap de nosati auie guardat entà aquiu delà.
Gessérem entà veir…e ò lunfèrn!…
Jamès è vist ena mia vida un sarpat d’òmes mès asenadi qu’aguesti; t’ac pòs creir… semblauen completament hòls.
E capitulèrem, non auie mès remèdi, capitulèrem eth e jo, e aciu qu’èm installadi en reducte, damb conhac, viures e tot era lenha que vosati auíetz arremassat; en ua soleta paraula, eth vaishèth sancer e complèt des des crotzetes enquiara quilha.
Per çò que hè ada eri, an fotut eth camp, mès que se me hèsqui a vier eth diable se sai a on paren.
En díder aquerò hec ua uata aspiracion de pipa, damb era màger cauma, e dempús seguic:
E entà que non te penses que t’a includit en tractat, te vau a díder quines sigueren es darrères paraules que mos didérem: “Guairi ètz vosati entà gésser d’aciu”?
E per çò deth gojat, sabi pas a on ei, ne m’interèsse… que se lo hèsque a vier eth diable, encara qu’ath principi mos hec fòrçá dò”.
Aguestes sigueren es sues paraules.
Ei tot?
Qu’ei tot çò que te cau escotar, hilh mèn , repliquèc Silver.
E ara… me cau hèr ja era causida?
Ara te cau causir, òc, amic mèn, non n’ages cap de dobte.
Plan ben, seguí.
Que non sò tan pèc qu’ignora çò que me demore.
Mès se passe çò que se passe, m’impòrte pòc que sigue çò de pejor possible.
Des de que queiguí calat en aguesta aventura è vist morir a tanti òmes, que ja era idia dera mòrt non m’espaurís bric.
Mès que i a ua causa o dues que voi dider-vos a vosati…
Era mia paraula anèc cuelhent un accent anormau d’excitación.
E en aguest ton seguí:
Çò prumèr que voi díder ei aquerò: qu’ètz vosati perdudi, ei perdut eth vaishèth, ei perdut eth tresòr, perdudi es òmes entà vosati.
Tot eth projècte qu’a engendrat era vòsta revòuta non ei ja qu’un desastre…qu’ei ja a tròci!
Que sò jo!
E per çò que hè ara goleta, que siguí jo tanben eth que braquèc eth cable; jo madeish aucí as dus òmes qu’auíetz a bòrd e jo, fin finau, eth que se l’a hèt a vier en un punt determinat a on cap de vosati la tornarà a veir jamès.
Se bèth un pòt arrir en aguest ahèr, aguest que sò jo…jo, que des dera prumeria è auut er auantatge sus toti vosati, e que me hètz mès pòur dera que me harie ua mosca.
Aucitz-me, se voletz, o deishat-me viuer.
Mès ua soleta causa vos vau a díder entà acabar, e ei que, se me deishatz víuer… servici per servici…eth dia que vosati, amics, sigatz en un tribunau deth crim, acusadi de pirateria, jo desliurarè dera horca, damb eth mèn testimoniatge, a toti es que posca.
Vosati, donc, e non jo, ètz es que vos cau alistar.
Aucitz-ne a un mès e aumentatz inutilament, damb aquerò, era lista des vòsti crims; o deishatz- me viu e asseguratz-vos d’aguesta manèra, eth testimoniatge que vos pòt arrincar deth cadafalc.
M’arturè en arribar aciu, pr’amor que, ac cohèissi, se m’auie acabat er alend.
Ça que la, damb gran estonament mèn, cap d’aqueri òmes se botgèc, senon que toti se demorèren damb es uelhs tachadi en jo, coma se siguessen anhèths.
En tot profitar-me’n deth sòn silenci, e mentre eri seguien contemplant-me estonadi, didí de nauèth:
Ara plan, senhor Silver, coma que creigui que vos ètz aciu er òme que mès posqui fidar, vos voi hèr un solet encargue s’arribèsse eth cas de çò pejor entà jo, e ei qu’ajatz era bontat de condar-li ath Doctor de quina manèra è patit eth mèn destin finau.
Qu’ac aurè present, responec eth pirata, damb un accent tant estranh que, òc ma hè, me siguec impossible saber s’ère en tot burlar-se’n de jo o se se sentie favorablament impressionat damb era mia valentia.
Alavetz cuelhec era paraula aqueth Morgan, cara d’acajò, que jo vedí ena tauèrna de Silver, apròp deth pòrt, en Bristol.
Jo vau a híger quauquarren a tot aquerò, didec, e ei qu’aguest madeish gojat ei eth qu’arreconeishec a Black Dog.
Donques guardatz, higec ath sòn torn eth codinèr, jo encara posqui ahíger bèra causa mès, per vida deth lunfèrn!
Des deth començament que non auem hèt que tumar contra Jim Hawkins.
Dehòra!, cridèc Silver.
Qui ès aciu, tu, Tom Morgan?
Te penses qu’ès eth Capitan!
Per Satanàs, eth mèn pair e senhor, que prometi ensenhar-te a èster aqueth qu’ès!
Bremba-te’n de qué non i a ne a auut jamès un òme que gause guardar-me entre celha e celha, que s’age pogut vantar de veir un dia dempús d’aquerò; Tom Morgan, non desbrembes aquerò!
Morgan s’arturèc, mès un mormolh raucós gessec de toti es auti.
Tom qu’a rason, didec un.
Me semble qu’è auut mès temps deth normau, a un òme solet per espaurugal, didec un aute.
Que se me hèsque a vier eth diable s’un coish coma vos, John Silver, li hè pòur a un òme cabau coma jo!
Silver?…
Eth codinèr bramèc mèsalèu que prononcièc aguestes paraules, en tot sautar de dessús deth barril de conhac qu’ère seigut, e auançant pro entath grop de pirates e sense deishar era sua pipa que ludie encara alugada ena sua man dreta.
E sense hèr ua soleta pausa seguic:
Donques que me semble plan ben!
Que hèsque un pas endauant eth que volgue, e que digue çò que pense, donques que supausi qu’arrés ei mut.
Non li cau senon demanar; jo balhi çò que se me demane.
Damb toti es ans qu’è, auie de vier ara un pèc, hilh de bèth lairon d’aigua doça a calar-se eth chapèu de trauèrs ena mia preséncia, coma finau dera mia istòria?
Peth sant lunfèrn, que s’enganhe!
Mès que hèsque era pròva eth que sigue mès poth… ja se’n sap dera manèra!
Toti vosati qu’ètz “cavalièrs dera fortuna”, sivans vosati madeishi…
Donques endauant!
Que sò prèst!
Degun d’aqueri òmes se botgèc, degun gasulhèc ua soleta paraula.
Alavetz, eth, higec entornant era pipa ena boca:
De vertat qu’ei ua glòria veir aguest molon de pigres!
Fòrça valents entà acarar-se damb un botelha, mès sords quan se les cride a provar se son aquerò que semblen!…
Ja veiram se comprenetz vosati er anglés deth nòste Rei George: jo que sò aciu eth Capitan, per eleccion unanima.
Jo sò eth Capitan pr’amor qu’a ua lega de distància se ve que sò eth milhor e valgui mès que toti vosati amassa.
Atau, donc, e ja qu’arrés vò gésser a mesurar- se damb jo coma un des vertadèrs “cavalièrs dera fortuna”, a aubedir toti, pòcvaus, e sense replicar… comprenut?…
Jo estimi ad aguest gojat; jo non è vist jamès un gojat que valgue çò que vau aguest, e per èster eth que sò, afirmi qu’eth ei mès òme e vau eth fòrça mès que toti aguesti arrats de vaishèth apileradi aciu.
Ara plan, çò que jo digui ei aquerò e arren mès qu’aquerò: jo lo cuelhi eth mèn costat; jo lo protegisqui e caperi damb era mia man.
Qu’ei aquerò çò qu’auia de díder, e sabetz-vo’n ben!…
Dempús d’aquerò se hec un long silenci.
Jo m’estaua encara regde, apuat contra eth mur, damb eth còr bategant encara coma un martèth de harga, mès damb un arrai d’esperança que començaue a aparéisher en interior dera mia amna.
Silver arreculèc tanben entath sòn prumèr lòc, contra era paret, e ère aquiu damb es braci crotzadi, damb era pipa en un angle dera boca, tan tranquil e tan seren coma s’auesse estat en un glèisa.
Ça que la, eth sòn uelh petit encara que sagaç vagaue furtiuament d’un en aute des sòns insubordinadi camarades, que guardaue de contunh de trauèrs.
Eri, dera sua part, s’anèren retirant graduaument entar extrèm opausat deth recinte e aquiu comencèren a mormolhar en votz baisha coma un rumor que me semblaue un torrent luenhant.
Un darrèr der aute, toti virauen era cara de quan en quan entà on èrem Silver e jo, e quan hègen aguest movement era lum roienca que queiguie sus sues faccions les daue linhes e formes espaventoses.
Mès es sues guardades menaçaires non èren ja contra jo, senon contra Silver.
Me semble qu’auetz vosati ua lista de causes poirides que cerquen aire.
Dauritz, donc, es escotilhes e deishatz-les anar, sense desencuses, amics, o se non, anatz- vo’n!, didec Silver en tot escopir damb eth mès capinaut mesprètz.
Damb eth vòste permís, senhor, gessec un des òmes.
Qu’ètz vos fòrça oblidós quan se tracte de quauques ues des nòstes normes.
Dilhèu ei damb era fin de susvelhar eth compliment des restantes.
Qu’ei ben!
Mès aguesta tripulacion que vedetz ara aciu, ei maucontenta; aguesta tripulacion ei prèsta a riscar eth tot peth tot (exceptat era libertat) e atau, donc, sivans es nòstes normes, segons me pensi, mos retiram a celebrar conselh toti amassa.
Desencusatz-mos, senhor, en tot arreconeisher-vos coma ac hèm, coma eth nòste Capitan, encara ad aguestes ores.
Jo demani eth mèn dret e me’n vau entà dehòra entà deliberar.
En tot díder aquerò, hec ua respectuosa e complicada salutacion, ar estil des marinèrs, e damb era màger cauma e sang hereda, gessec dehòra deth reducte.
Ad aguest qu’ère un tipe naut, d’aspècte malautís, damb uelhs auriolencs e coma de trenta cinc ans, lo seguiren un aute e d’auti des dera banda, en tot observar, en tot, eth sòn exemple.
Cada un anaue hènt ua reveréncia quan passaue e cada un higie bèra desencusa semblabla.
Confòrme ath reglament!, didec un.
Session d’afiliadi, didec Morgan.
E atau, ja damb ua expression, ja damb ua auta, toti gesseren deth reducte en tot deishar- mos a Silver e a jo solets, illuminadi pera halha.
Eth codinèr de Era Espanhòla se treiguec, de seguit, era pipa dera boca e d’ua manèra fèrma e decidida, encara qu’a penes perceptibla, me parlèc atau:
Lèu, vene, Hawkins.
Te cau saber qu’eth cotèth dera mòrt ei penjat d’un solet peu sus eth tòn cap e, çò de pejor, acompanhat de torments.
En aguest moment me van a depausar deth mèn cargue.
Mès qu’ei parièr, guarda aquerò: jo me vau a estar fèrm deth tòn costat, se passe çò que se passe.
Que non ère aquerò çò que jo me prepausaua ara prumèria, plan que non!.
Me desesperaue era idia de pèrder totes es mies fanfarronades e gèsser derrotat en ahèr.
Mès qu’è vist que tu ès er òme que me cau.
Me didí alavetz a jo madeish: “John, bota-te deth costat de Hawkins e eth s’estarà ath tòn costat tanben.
Tu qu’ès entada eth era darrèra carta deth jòc, e peth tòn pair Satanàs, John, qu’eth pòt tanben èster era tua!” Ajuda per ajuda, me didí: tu, Silver, sauves ath tòn testimoniatge e eth sauvarà era tua pèth, dera horca!
Encara que confusament comencè a compréner.
Voletz díder que tot ei perdut?
Peth lunfèrn que òc!
Eth vaishèth perdut que mos còste era pèth: vaquí era situacion en dues paraules.
Un còp que jo lancè ua guardada ad aguesta baia, Jim Hawkins, e vedí que non auie ja goleta que sus era condar…jo sò dur e temardut, mès totun, te pòs creir que me sentí desorientat.
Per çò d’aguest grop e deth sòn conselh, te digui que non son qu’uns estupids e uns covards.
Jo te treirè dehòra des sues garres, se depen de jo, mès çò qu’auem dit, Jim, servici per servici, tu sauves ath tòn amic dera horca.
Me sentia aclapat e empeguit.
Me semblaue ua causa tan sense tralha d’esperança çò qu’eth me demanaue, eth… eth vielh pirata, eth cap dera rebellion!
Çò que sigue ena mia man de hèr, ac harè, li responí.
D’acòrd, donc!, exclamèc John Silver.
S’auancèc dempús entara halha qu’ère, coma è dit abans, encaishada entre era lenha, e aquiu tornèc a alugar era sua pipa que ja s’auie amortat.
Entene-me ben, Jim, seguic de seguit: jo qu’è ua bona tèsta sus es mies espatles.
En aguesti moments arrés ei mès partidari deth Cavalièr que jo.
Compreni pro ben que tu as botat dehòra de perilh aguest vaishèth en bèth loc…
Com?, sabi pas, mès òc qu’afirmi qu’ei en lòc segur.
Dilhèu artenheres redusir e convéncer a Hands e a O’Brien.
Jo que non auí jamès ua grana fe en eri.
Mès, guarda; jo non pregunti arren ne voi qu’es auti pregunten arren.
Jo m’en sai de quan eth jòc ei a favor, plan.
T’asseguri, donc, gojat, que çò qu’ei aguest, ja uscle!
A!, tu qu’ès encara un mainatge; mès tu e jo amassa, guaires e guaires bones causes auríem pogut hèr!
En díder aquerò dauric era shèta deth barril, e deishèc anar un gisclet de conhac en un veire de lhauna.
Ne vòs ua glopada, camarada?, me preguntèc.
E coma que jo refusè, me didec:
Qu’è besonh d’un tonic, pr’amor que, d’aguesta hèta, auram rambalh en pòqui moments, e a prepaus de rambalh, ditz-me, per qué m’autrejarie eth Doctor era carta de Flint?
Eth mèn ròstre exprimic un estonament tan gran e tan naturau, que Silver vedec dempús era inutilitat de hèr-me mès preguntes sus er ahèr.
A!, donques òc qu’ac hec, higec.
Dit aquerò hec ua glopada o dues de conhac, en tot sarrar-se dempús era sua grana e intelligenta tèsta, damb eth gèst d’un òme que previe e cranh tot çò que i a de mès dolent.
Era session des filibustèrs s’auie tardat ua estona considerabla, quan un d’eri tornèc a entrar en reducte e, non sense repetir era madeisha salutacion o reveréncia qu’abans, e que, didí entà jo, ère mès ironica que sincèra, li preguèc a Silver que per un moment li deishèsse era halha.
John accedic, plan que òc, e er emisari se retirèc en tot deishar-mos negadi ena escurina.
M’apressè alavetz ena arquèra qu’ère mès apròp de jo e hi un còp de uelh entà dehòra.
Es troncs dera grana huegarada s’auien consumit lèu complètament, en tot lúder en aqueri moments tant opaca e feblament que, solet veder-les, me semblèc compréner era rason de qué aqueri òmes volessen era halha.
Ena mitat dera declivitat dera pala dera palissada campauen toti amassadi en un grop; un d’eri amiaue era halha; un aute ère miei ajulhat ath miei deth grop, e podí veir qu’ena sua man ludie er acèr d’un cotèth dubèrt, costant cambiaments de diuèrsi colors, ara lum dera lua e dera halha.
Es auti èren un shinhau inclinadi sus aqueth qu’ère ath miei, coma se guardèssen o seguíssen damb interès çò que hège.
Podí veir tanben qu’eth madeish òme deth miei auie enes sues mans un libre, e encara non me remetia dera estranhesa que costaue veir en poder d’aqueri pirates ua causa tant autrú deth sòn caractèr e costums, quan eth personatge ajulhat se botèc de pès e toti, damb eth, comencèren a desfilar de nauèth entath reducte.
Que ja tornen, didí; e de seguit m’esdeguè a plaçar-me ena mia posicion anteriora, donques que me semblèc indigne de jo que me trapèssen en tot espiar- les.
Me semble qu’encara me rèste mès d’un shivau ena bòrda.
Era pòrta balhèc era entrada as cinc òmes, sarradi es uns as auti; mès que non dèren qu’un solet pas en lumedan, e possèren a un d’eri, de sòrta que se calèsse dauant.
En quinsevolh auta circonstància qu’aurie estat comic veir auançar ad aqueth praube òme de forma lenta e trantalhanta, e amiant era sua man dreta emponhada ath sòn dauant.
Auança, gojat, auança, exclamèc Silver; que non te me vau a minjar.
Autreja aquerò, hug deth trabalh; que sai ben es normes, t’ac pòs creir, e non me vau a méter a mautractar a ua diputacion.
Aquerò balhèc ath pirata diputat un shinhau mès de coratge e podec ja auançar mès aisidament.
Alavetz, e quan auec ja a Silver ar accès dera sua man, li botèc bèra causa ena deth codinèr e de seguit arreculèc damb màger leugeresa enquiath grop des sòns companhs.
John Silver hec un còp de uelh sus aquerò que li venguie d’autrejar, e gasulhèc:
Eth disc nere!
Que ja m’ac demoraua!
Mès, a on dimònis auetz trapat vosati eth papèr?
A!, Tè!
Aciu qu’ei eth secret: mès, gojats, aquerò ei de mala presentida!
Que non podíetz hèr arren de mès pèc!
Non ei aquerò madeish que didí jo?
E ara que i pensi, se qui ei eth bravàs guiterós qu’auie ua Biblia?
Qu’ère Dick, didec un.
Dick, donc, è?
Donques, hilh mèn, ja te pòs encomanar a Diu, repliquèc John.
Me pensi que damb aquerò aurà acabat era tua bona sòrt, me pòs creir.
Alavetz eth pirata, aflaquit e uelhimacat, sautèc dident:
Pro de parlòta inutila, Silver.
Aguesta tripulacion vos a passat eth disc nere, en session plia, e cossent damb es normes; vos que non auetz de hèr que desplegar- lo coma ac manen es madeishes normes e liéger çò que i a escrit en eth.
Dempús poiratz parlar.
Gràcies, George, un milion de gràcies!
Aguest gojat tostemp a estat atau en toti es negòcis, viu e energic.
Ath delà, se sap de memòria totes es nòstes normes, çò que m’agrade fòrça.
Mès, tè, vam a veir se qué ei aquerò, qu’arren i vam a pèrder en hè’c.
Vai!
Bona letra, òme, qu’ei ua bona letra, plan polida!
Semble que sigue era d’un mèstre d’escòla!
Enquia e tot semble hèt damb letres de mòtle!
Sigueres tu qu’escriuec açò, George?
Donques te feliciti, pr’amor que se ve que ja te vas hènt tot un personatge notable entre aguesti bravi gojats.
Apòsti a que tu vas a èster eth mèn successor, nomentat Capitan damb toti es aunors.
Mès, mentretant, me vòs hèr eth favor de passar-me aguesta halha?
Era mia pipa non ahlame ben.
Qu’ei pro, un viatge mès, didec George.
Que s’a acabat eth temps que vos embohàuetz damb era vòsta parlòta ara tripulacion.
Vos hètz eth graciós, per çò que semble; mès, ara que ja non ètz arrés, e per tant haríetz ben en baishar d’aguest barril e ajudar-mos a votar a un aute cap.
Me semble auer-te entenut díder que coneishies eth nòste reglament, didec Silver mespredosament.
Mès se non ei atau, jo plan que lo coneishi.
Digui, per tant, que non me botgi d’aciu, e higi qu’encara sò eth Capitan dera tripulacion (guardatz ben aquerò) enquia qu’ajatz deishat anar ua a ua totes es vòstes quèishes e jo aja contestat ada eres.
Mentretant, eth vòste disc nere non vau un sò horadat.
Dempús de complir damb aguesta formalitat, ja veiram!
Ò!, donques en aguest sens non i a cap inconvenent en autrejar-vos aguest gust.
Aciu qu’èm toti normaus e parièrs e non mos mossegam era lengua.
Vaquí es nòstes rasons: Prumèra: Auetz convertit aguesta expedicion en ua vulgara pachaca; supausi que non auratz era pòcavergonha de remí’c.
Dusau: Auetz deishat escapar ar enemic, d’aguest param, sense cap de profit…
Tresau: Non mos auetz permetut atacar-les dempús qu’auessen gessut…
Quatau: Aguest gojat que se mos a calat aguesta net e que vos defenetz.
Aquerò ei tot?, preguntèc tranquillament Silver.
Aquerò qu’ei tot, responec George.
Plan, donc.
Vau a contestar ad aguesti quate punts, un per un.
Que jo è hèt ua pachaca d’aguesta expedicion?
Au!…
Vosati sabetz ben que s’aquerò s’auesse realizat aguesta net seríem toti en Era Espanhòla, coma tostemp, toti viui, toti contenti, plan ben minjadi, milhor begudi e damb eth tresòr emmagazinat ena cala, mil dimònis!
E plan, qui s’interpausèc?
Qui forcèc era mia man qu’ère era deth legitim Capitan?
Qui me hec passar eth disc nere eth madeish dia que desembarquèrem e comencèc aguesta dança…?
A!, polida dança, per cèrt!
Que ja me veigui en era damb vosati enquiath vertadèr finau.
Aquerò me semble tan graciós e divertit coma se vedessa ua cabreta penjant ena punta dera horca ena Plaja des Condemnadi.
Mès, de qui n’ei eth tòrt?
Plan, donc, que sigueren Anderson, e Hands, e tu, George Merry, es que determinèren aquerò.
Tu qu’ès eth solet que rèste viu d’aguesti oficiosi shordaires, e ara me vies damb era insoléncia estupida e endemoniada de meter-te ath mèn dauant entà cuélher eth mèn lòc de Capitan… tu qu’as en.honsat ara majoritat dera nòsta tripulacion!
Peth mèn patron Satanàs, aquerò plan qu’ei eth mès naut arràs dera pòcavergonha e deth cinisme!
Silver hec ua pausa que pendent era podí observar enes ròstres de George e des sòns camarades, qu’aquera filipica tremenda non auie estat prononciada en bades.
Aquerò ei per çò que hè ath cargue numèro un, didec er acusat adocint un shinhau eth ròstre terriblament rude qu’auie parlat enquia aqueth moment, e baishant eth diapason d’aquera votz que damb era auie hèt tremolar era casa:
Qu’ei causa que lo bote a un malaut, seguic, eth desengust d’auer d’entener-se damb vosati.
De toti non n’a un de solet qu’age era mia intelligéncia ne era mia memòria; e enquia e tot sò admirat de pensar com se botarien es vòstes mairs que vos deishèren calar-vos ena mar.
Ena mar!…
Marinèrs, vosati!…”Cavalièrs dera fortuna”…
Sartes, aguest qu’aurie d’èster eth vòste mestièr.
Seguitz, John, didec Morgan.
Mès parlatz-les tanben as auti, non solet a jo.
Plan!
Es auti!
Didetz qu’aguesta expedicion ei deslogada e desconcertada.
Se podéssetz compréner enquia quin punt ei deslogada!
Que ja ac veiríetz alavetz!
Que m’ei pro dider-vos qu’auem toti era horca tant apròp que lèu flairi eth cambe e senti eth còth sarrat, sonque de pensar en aquerò.
Que ja auíetz vist aguest espectacle… polit, vertat?
E es marinèrs orrificadi en tot senhalant-les ada eri damb eth dit, es uns as auti, quan ara ora dera baisha mar crotzen damb es sues barquetes peth costat deth cadafalc.
E mentretant, que pòt arribar enes aurelhes deth trabalhador marin que passe entara baia pròcha, eth bronit sinistre que pataquegen es ues damb es autes es cadies d’aqueth condemnat…
Donques mos cau convéncer de qué ei aquerò çò que mos demore, a cada hilh de sa mair, en aguesta companhia, gràcies a George, e a Hands e a Anderson e a toti es sapastres qu’an arroïnat aguest negòci.
Ara, se voletz que contèsta ath quatau punt, ei a díder, ad aguest gojat Hawkins, peth diable en persona!
Non nosati, per vida mia!
Qu’ei plan possible qu’eth sigue era nòsta darrèra taula de sauvacion e non m’estonaria de qué siguesse atau.
Aucir ad aguest gojat?
Ac torni a díder, non, camarades!
E sus eth punt tresau?
A!, que i a fòrça causes a díder sus aguest punt.
Que se pòt passar qu’entà vosati non signifique arren auer a un Doctor sancer e vertadèr que ven a visitar-mos diadèrament, a tu John damb eth cap trincat, o a tu George Merry qu’era malaria t’a botat aquiu damb uns uelhs auriòs coma eth limon madur e qu’encara non hè sies ores ères tremolant damb eth caudheired e delirant damb era fèbre.
Que pòt èster qu’ignoretz tanben que i a un dusau vaishèth que vierà a cercar ara tripulacion de Era Espanhòla, s’aguesta se tarde pendent bèth temps.
Plan, donc, senhors, vierà e entà alavetz ja veiram qui se n’alègre o qui li hè dò recéber ua visita.
E per çò que hè ath numèro dus, ei a díder, quina ei era rason qu’auí entà hèr un tracte, non auetz que botar-vos toti de jolhs aciu, de jolhs coma venguéretz un dia a demanar-m’ac, arrossegant-vos, entà qu’ac hessa jo.
Guardatz, guardatz era causa…qu’ei aguesta!
E dident aquerò, lancèc ath miei deth grop, sus eth solèr, un papèr que jo arreconeishí de seguit e que non ère senon eth mapa en pergamin, damb es tres crotzes ròies, que jo trapè ena tela impermeabla sauvada ath hons deth còfre deth Capitan.
Per quin motiu eth Doctor l’auie passat aquerò a Silver, qu’ère ua causa que non acertaua a resòlver.
Mès, encara qu’entà jo aquerò non auie cap explicacion possibla, era carta siguec, en era madeisha, d’un efecte incredible e magic entàs revoutadi.
Toti ar ensems sautèren sus era coma gats sus un arrat.
Se la passèren de man en man, mès lèu en tot engarrapar-se es uns as auti entà agarrar-la.
En enténer es crits, es renecs, es arridalhades mainadenques qu’acompanhauen eth sòn examen, s’aurie pogut creir, non sonque que ja auien enes sues mans er aur cobejat, senon que ja se vedien en nauta mar, en possession d’eth, e completament sauvi.
Plan que òc, didec un; aquerò ei de Flint, que se ve aciu, enes sues iniciaus J.F.
George Merry!
Te vau a hèr ua prevencion a temps.
Se dèishes anar ua soleta paraula mès, te cau gésser d’aciu baish e acarar-te damb jo, que ne sò segur de qué t’estronharia.
Com?…
Sabi pas!
Qu’as encara era insoléncia de repetir çò que tu as dit, tu, que damb es tòns companhs as costat era pèrta dera mia goleta, per çò dera tua intervencion?
Que se t’avale et lunfèrn!
Non!
Que non seràs tu eth que mos treigue der param, pr’amor que tu non pòs arténher ne era prauba carrèra d’un escrauat.
En arren d’aguest ahèr pòs tu cuélher era paraula, George Merry; e compde damb desaubedir-me.
Aquerò qu’ei fòrça clar, didec eth vielh Morgan.
Fòrça clar!
Tu perderes eth vaishèth e jo trapè eth tresòr, qui vau mès de nosati dus, George Merry?
E ara… presenti era mia renonciacion.
Podetz alistar Capitan a qui volgatz.
Jo que ja n’è pro d’aguest cargue.
Silver!, crideren toti ar emsems.
Barbacoa ara e tostemp!
Visca Barbacoa!
Enorabona!
Donques qu’èm atau, vertat?
Donques ja ac ves, George, per aué me semble qu’auràs de demorar un aute torn entà auer era capitania.
E balha gràcies ath dimòni de qué jo ja non siga un òme venjatiu.
Mès qu’ei atau, non ei era mia manèra de hèr.
Ara, donc, camarades… aguest disc nere?…
Mès semble qu’aué ja non servís de grana causa, vertat?
Tot s’estarà en qué Dick age escurit era sua bona estela e age mautractat era sua Biblia… arren mès!
Non vos pensatz qu’era causa s’apraiarà en tot punar severament eth libre?
Ua Biblia damb un tròç rebracat!
Impossible!
Credetz que non?
Plan!
E ara, Jim, didec Silver, aciu qu’as un curiosèr entara tua colleccion d’eri.
En tot díder aquerò me passèc un tròç de papèr: qu’ère aguest dera mida d’ua moneda “corona”.
En un costat non i auie arren estampat, pr’amor qu’ère era darrèra huelha deth libre: en aute costat i auie un verset dera Revelacion, e en eth me tirèc era atencion aguestes paraules d’ua manèra particulara: “Dehòra son es gossets e es assassins”.
Eth costat estampat auie estat ennerit damb carbon dera huegarada, qu’alavetz començaue ja a quèir e a tacar es mèns dits; en costat blanc s’auie escrit damb eth madeish materiau era paraula “Depausat”.
Encara en escríuer aguest relat sauvi en mèn poder aqueth curiosèr, e l’è aciu, sus era mia taula.
Mès que ja non podie veder-se en eth eth mendre senhau d’escritura, se non ei ua sòrta de gratada coma era que se poirie hèr damb era ungla deth dit pòdo.
Damb aquerò s’acabèren es eveniments d’aquera net.
Ara seguida, se mestrèc a toti un veire de conhac e mos estirèrem toti entà dormir.
Eth senhau de resvenja que dèc Silver siguec nomentar a George entà hèr de centinèla, en tot menaçar-lo de mòrt se non obraue damb tota leiautat.
Se tardèc fòrça temps entà que jo podessa barrar es uelhs, e pro se’n sap eth cèu de qué auia fòrça rason, sonque de pensar en aqueth òme que pendent era tarde jo l’auia trèt era vida sense voler, quan ère màger eth perilh entà jo.
Mès çò que me hège desvelhar mès en aquera partida que venguie de jogar Silver, qu’es sòns esfòrci s’estauen mès que mès en mantier junhudi as revoutadi, e a arténher damb toti es mejans umans, possibles o impossibles, ua reconciliacion e sauvar era sua miserabla existéncia.
Mès eth, dera sua part, s’esclipsèc de seguit dera manèra mès tranquilla e lèu comencè a enténer eth rambalh dera sua roncadissa.
Mentretant, eth mèn còr s’aclapaue peniblament pensant enes risques imminents qu’enrodauen ad aqueth òme, per mès marrit que siguesse; e ena horca infamanta qu’auie coma perspectiua dera sua trista carrèra.
Ua votz clara e alègra que sonaue ara vòra deth bòsc cridant ad aqueri qu’èren en interior deth reducte me desvelhèc, e desvelhèc madeish a toti es auti; e eth centinèla que s’auie apuat contra era pòrta s’estrementic en tot lheuar-se en sòn lòc.
Vaquí ath Doctor.
E ère eth Doctor, plan que òc.
Jo auia eth gust cèrtament d’enténer aqueth accent amic, encara qu’era mia alegria non ère guaire pura, se voletz.
M’en brembè de seguit, damb grana vergonha, dera mia insubordinacion e conducta furtiua, e en veir er extrèm que m’auie amiat era, en quina companhia e en quini perilhs me trapaua, sentí vergonha de veir ath Doctor dauant.
Que se deuec lheuar fòrça d’ora, pr’amor qu’era lum encara non arribaue decididament, e quan jo corría entà ua des arquères entà veder-lo, l’aubirè aquiu baish, de pès, e coma a Silver eth dia dera sua mission, en.honsat enquias jolhs en ua broma baisha.
Qu’ètz vos, Doctor!
Qu’ajatz boni e sants dies!, didec Silver perfèctament desvelhat e armat d’ua umor excellenta.
Qu’ètz viu e maitiador, plan que òc, mès que ja sabem aciu que, coma ditz era dita “eth audèth maitiador ei eth qu’agarre es racions”.
George, botja-te, gojat, e ajuda ath Doctor Livesey a sautar a bòrd d’aguest vaishèth.
Aciu tot se passe ben, Doctor; toti es vòsti malauts son en tot milhorar fòrça e toti son contents.
Parlant d’aguesta manèra ère aquiu, de pès en cim deth ticò, damb era sua muleta jos eth braç e damb era auta man emparant-se enes parets dera casa.
Era sua actitud, es sues paraules, eth sòn accent, es sues manères, que ja èren, de nauèth, es deth madeish John Silver que jo auia coneishut en Bristol.
Qu’auem premanida aué, entà vos, ua petita suspresa senhor Doctor, seguic.
Qu’auem aciu a un estranh.
Un nau convidat e òste, òc senhor, tant escarrabilhat e templat coma un violin.
Aciu a dormit tota era net, coma un subrecarga, ath costat madeish deth vielh John.
En aguest moment, eth Doctor Livesey auie sautat ja era barralha e ère plan près deth codinèr, per çò que podí observar era alteracion de votz que preguntaue:
Supausi que non deu èster Jim?
Eth madeish Jim en còs a amna, òc senhor, responec Silver.
Eth Doctor s’arturèc dehòra, e encara que non badèc boca, passèren quauques segondes abans de qué semblèsse poder botjar-se.
Plan ben!, didec a tot darrèr.
Vam a veir e a examinar as malauts.
Un moment dempús ja ère ath laguens dera cabana e sense auer entà jo qu’ua trebla inclinacion de cap, se metec ara òbra damb es malauts.
Que non semblaue auer era mès petita mesfisança, a maugrat de qué deu auer comprenut fòrça ben qu’era sua vida en mans d’aqueri traïdors e endemoniadi pirates ère penjant d’un peu.
Damb era madeisha naturalitat que se siguesse en tot hèr ua visita ordinària professionau a ua familha tranquilla d’Anglatèrra, anaue de pacient en pacient, auscultant, compausant e apraiant- ac tot.
Es sues manères, per çò que pensi, auien costat ua reaccion saludabla sus aqueri òmes, pr’amor qu’era vertat ei que se comportauen damb eth coma s’arren s’auesse passat, coma s’encara siguesse eth mètge d’a bòrd e eri es marinèrs leiaus enes sòns lòcs avients.
Tu que vas fòrçá ben, li didec ar individú deth cap bendat.
E se i a bèth òme en mon qu’a recebut un patac perilhós, aguest qu’as estat tu.
Eth tòn cap que deu èster dur coma er acèr.
Vam a veir tu, George, com te trapes aué?
Polida coloracion de limon qu’amies, plan que òc; qu’ei qu’eth tòn hitge s’a virat entà baish.
Preneres era medecina?
Ò!, plan que òc, de vertat, responec Morgan.
Era causa ei que des de qué me sò convertit en mètge de rebèls, o milhor dit, en mètge de preson, seguic eth Doctor en ton mès amable, considèri coma un lòc d’aunor entà jo eth hèt de non pèrder ne un solet òme entath nòste Rei George (Q.D.G) e entara horca.
Aqueri marridi se guardèren es uns as auti, mès que non heren qu’avalar-se era saliuèra en silenci.
Dick que non ei guaire ben aué, senhor, didec un.
De vertat?
Vene aciu, Dick, didec eth Doctor.
Mòstra-me era lengua.
Non, que non m’estone que se sente mau: aguesta lengua per era soleta serie pro entà espaurir a ua armada francesa.
Qu’auem ua auta malària!
A!, didec Morgan, aquerò ei eth resultat de profanar Biblies.
Aquerò vos arribe, coma tu dides, per èster uns saumets, repliquèc eth Doctor, o entà didè’c mès clar, per non saber distinguir un aire viciat e verinós, d’un aire san e vivificador, ne d’un pantan immond e empodoat d’ua tèrra nauta e seca.
Me semble çò de mès probable (sense que sigue aquerò qu’ua opinion, plan) que toti vosati, sense cap excepcion, vos calerà pagar eth dur tribut dera fèbre abans qu’artenhem trèir des vòsti còssi es micròbis qu’entrèren per toti es pors.
Acampar en un hanhàs!…
Silver, m’estone veder-vos a vos autorizar tau asenada.
Vos qu’ètz plan mens pèc que toti aguesti amassa, mès non me pensi qu’ajatz es mès petits rudiments d’igiena.
Plan ben, didec dempús qu’auec medicat a toti e quan ja cada un s’auie prenut era sua dròga damb umilitat mainadenca qu’ère luenh de denonciar ad aqueri òmes coma sanguinaris rebèls, e pirates.
Plan ben, per aué qu’ei tot.
E ara voleria auer ua estona de convèrsa damb aguest gojat.
E en tot díder aquerò me senhalèc damb un mespredós movement de cap.
George Merry qu’ère ena pòrta escopint ua medecina pòc agradiua; mès, a penes eth Doctor didec es sues darrères paraules, se virèc damb un movement brusc e lèu bramèc atau:
Non!
Per cent mil diables!
Silver hec un còp sus eth barril damb era sua man dubèrta e rugic aguestes dues paraules, cuelhent era portadura d’un vertadèr leon.
Silenci tu!
E dempús, damb eth sòn melicós ton abituau didec:
Doctor, que ja pensaua jo en aquerò, en saber guaire estimàuetz ad aguest mainatge.
Toti nosati qu’èm fòrça arregraïdi a vos pera vòsta amabilitat e, coma podetz veir, botam tota era nòsta fe en vos e mos prenem es vòstes drògues dera madeisha manèra que quilharíem ua gèrla de grog.
Me pensi, donc, qu’è trapat ua manèra qu’ac concilie tot.
Hawkins, me balhes era tua paraula d’aunor, coma cavalièr, donques que n’ès, encara que joen e praube de neishement, de qué non mos jogaràs ua mala accion?
Qu’auetz era mia paraula, li responí sense trantalhar.
Donques alavetz, Doctor, non auetz de hèr senon gésser dehòra deth recinte dera palissada, e un còp aquiu, jo, personaument, vos amiarè a Jim, entà qu’eth sigue en aguest costat e vos en aute, e pogatz parlar a trauèrs des grani espacis entre es paus.
Que vos vage ben, Doctor, e presentatz es mies umiles salutacions ath Cavalièr e ath Capitan Smollet.
Era explosion de maucontentament, mau reprimida pes guardades terribles de Silver, se costèc tanlèu eth Doctor gessec deth reducte.
Silver siguec rotundament acusat de jogar a dobla jogada; de sajar ua reconciliacion especiau entada eth; de sacrificar es interèssi des sòns companhs e victimes e, en ua paraula, de hèr precisament çò madeish que hège en realitat.
Me semblaue aquerò, de vertat, tan clar, que non m’ère possible imaginar se com eth poirie desarmar era sua furia.
Mès çò de cèrt ei qu’eth solet valie doble, coma òme, que toti es auti amassa, e qu’eth sòn trionf dera vesilha l’auie assegurat ua solida preponderància sus era animositat de cada un.
Les didec plan formaument era màger cordada imaginabla de pegaries, entà convencer-les; higec qu’ère totafèt de besonh que parlessa jo damb eth Doctor; les passegèc un còp mès era carta pera cara e acabèc preguntant-les se bèth un gausaue decididament trincar es acòrds eth madeish dia que se les permetie ja botar-se ara cèrca deth tresòr.
Non, peth lunfèrn!
Nosati èm es qu’auem de trincar er acòrd, mès ath sòn temps.
Mentretant jo è de mimar e engusar ad aguest Doctor, encara que me vedessa obligat a netejar-li es sues bòtes personaument.
Dit aquerò les ordenèc qu’apraièssen eth huec e se lancèc dehòra, sus era sua muleta e emparant ua des sues mans sus era mia espatla, en tot deishar-les desconcertadi e silenciosi; mès, fòrça mès engusadi pera sua parlòta que convençudi damb es sues rasons.
Pòc a pòc!, gojat, pòc a pòc!, me didec adocint era mia marcha.
Que les poiríem hèr quèir sus nosati en un virament de uelhs, se vedessen que mos esdegam massa.
E ja alavetz adocint era marcha de bon voler mos auancèrem a trauèrs dera arena, enquiath punt que, en auer complit ja era condicion, eth Doctor demoraue en aute costat dera barralha.
Vos cuelheratz nòta de çò que vau a hèr en aguest moment, Doctor, didec Silver tanlèu arribèrem a ua distància que se podie parlar.
Ath delà, Jim vos condarà a vos se com sauvè anet era sua vida, e com siguí depausat solet per aguest motiu, non ac desbrembetz, Doctor, quan un òme hè tot çò que pòt entà dar ara sua embarcacion eth rumb corrècte, coma jo ac hèsqui; quan damb es sòns darrèrs esfòrci sage encara de hèr ath trauc, credetz que serà molt autrejar a semblable òme eth hèt de dider-li ua paraula d‘esperança?
Que vos cau pensar qu’ara non se tracte solet dera mia vida, senon dera d’aguest gojat, qu’ei compremetuda en nòste tracte; atau, donc, parlatz-me clar, Doctor, e balhatz-me aumens un arrai d’esperança, entà seguir ena mia òbra; hètz-ac, se vos platz.
Silver qu’ère en aqueth moment, un òme totafèt desparièr deth que semblaue abans de virar era esquia as sòns amics.
Qu’ère aquiu, ara, damb votz tremolosa, damb es maishères queigudes, e damb tota era aparença d’ua persona mòrta positiuament.
Qué se passe, John, didec eth Doctor.
Supausi que non auetz pòur!
Doctor, repliquèc eth.
Que jo non sò un covard.
Se ne siguessa non ac dideria.
Mès qu’ei eth cas de qué ja senti en jo es òrres estrementides deth cadafalc.
Vos qu’ètz un òme brave e leiau; jamès è vist jo a ua persona coma vos.
Atau, donc, çò que desiri ei que non vos desbrembetz de tot aquerò de bon que jo è hèt e que desbrembetz es causes dolentes.
Damb aquerò, que ja me hèsqui entà un costat pr’amor de deishar-vos parlar solets.
E voi que higetz aquerò en favor mèn, donques qu’èm en ua situacion fòrça espinosa.
En tot díder aquerò se retirèc un shinhau entà darrèr enquia botar-se a on non mos podesse enténer, e aquiu cuelhec sèti en tronc d’un des auets talhadi e comencèc a fiular, virant-se ar entorn deth sòn sèti un e un aute còp damb er in de susvelhar autant ath Doctor coma a jo, e tanben as sòns subordinadi d’aquiu naut que se tenguien a vier d’un costat en aute pera arena apraiant eth huec e era cabana que d’era treigueren hèda e pan entà esdejoar.
Plan, donc, amiguet, me didec eth Doctor en un ton trist, fin finau ès aciu, tè.
Aquerò qu’as semiat ei çò que recuelhes, gojat.
Guarda tu s’aguesta conducta non ei ignòbla e covarda!
Me cau coheissar qu’en enténer aquerò m’estarnè en somics sense poder-me tier.
Quan podí parlar, didí:
Doctor, que podetz desencusar-me; que ja m’è hèt massa repotecs a jo madeish; mès, sigue coma sigue, era mia vida qu’ei perduda, e ja m’auria mòrt jo se non auesse estat que Silver siguec deth mèn costat, e, credetz-me Doctor, jo posqui plan ben morir e enquia e tot me pensi que m’ac meriti, mès, francament, era idia d’èster torturat m’espaurís.
Se, donc, arribe eth cas de qué me torturen…
Jim, m’interrompec eth Doctor, damb ua votz fòrça mès cambiada; Jim, non posqui consentir semblabla idia.
Sauta aguesta barralha de seguit e correram enquia botar-mos dehòra de perilh.
Doctor, li didí, qu’è empenhat era mia paraula.
Que ja ac sai, ja ac sai, me repliquèc.
Non podem evitar mancar ada era, Jim.
Jo cuelhi tota era responsabilitat dera accion, tota sus jo, hilh mèn.
Vergonha o castig, jo me compremeti a patir çò que sigue.
Mès qu’ei impossible deishar-te aciu.
Ara prèssa!…
Sauta!
Non!, li responí.
Vos sabetz pro ben que ne vos madeish seríetz capable de hèr çò que me conselhatz: e coma vos, non ac harien ne eth Capitan ne eth Cavalièr….
Donques jo tanpòc.
Silver a confiat en jo.
M’a deishat sense mès ligam qu’era mia paraula… me cau, donc, tornar e tornarè.
Mès vos non m’auetz deishat acabar: s’arribe eth cas de qué me torturen, didia jo, se poirie passar que se m’escapèsse bèra confession sus eth punt a on se trape era goleta ara, pr’amor que jo è artenhut capturar-la, en part per çò dera mia bona sòrt e en part arriscant-me un shinhau.
Era Espanhòla, Doctor, qu’ei ancorada ena Baia Nòrd, entara sua plaja meridionau, precisament jos era mèrca dera plia mar.
A mieja marèa se pòt trapar quilhada e en sec.
Era goleta!
En quate paraules li referí es mies aventures de mar qu’eth seguic d’aurelha en silenci.
Que i a en aquerò ua sòrta de fado misteriós, me didec quan auí acabat.
En cada moment, qu’ès tu destinat entà sauvar es nòstes vides.
E te penses, donc, que te vam a deishar aciu entà ua perdicion segura?
Que serie aquerò ua gratitud de plan mala qualitat, amic Jim.
Tu desnishères era conspiracion; tu trapères a Ben Gunn, era hèta mès notable dera tua vida, encara que visques mès que Matusalen.
Ò!, peth cèu!, e parlant de Ben Gunn, aguest qu’ei eth malastre personificat.
Silver!, cridèc, Silver!…
E quan eth codinèr siguec pro apròp entà que lo podesse enténer, seguic:
Vos podetz creir, senhor, responec John, que hèsqui tot çò qu’ei ena mia man entà ajornar es causes.
Mès sabetz-vo’n de qué de realizar era descuberta deth tau tresòr depenen era mia vida e era d’aguest gojat, non ac podem desbrembar.
Enorabona, Silver, repliquèc eth Doctor.
S’aquerò ei atau, harè encara un pas mès enes mèns avertiments: que s’a de tier compde damb un possible plojat, quan apareish.
Doctor, didec Silver, coma d’òme a òme me cau díder qu’es vòstes paraules o me diden massa causes, o massa pòques.
Qué ei çò que vosati cercatz; per qué deishèretz aguest reducte; per qué m’autregéretz era carta; tot aquerò ac ignori, non ei vertat?
E, ça que la, ja vedetz que seguisqui es vòstes instruccions a uelhs vedents sense auer recebut cap paraula d’esperança.
Plan, donc, aquerò darrèr que ja ei massa.
Se non me voletz díder clarament çò que voletz hèr-me a veir, didetz-m’ac aciu, francament, e vos asseguri que de seguit dèishi eth timon.
Non, responec eth Doctor.
Que non hè eth dret a díder arren mès: que non ei un secret mèn, Silver, se ne siguesse vos ac dideria, solide.
Totun, me vau a auançar, en vòste ben, enquia a on creigui que me posqui auançar, e enquia e tot un pas mès; pr’amor que me semble qu’eth Capitan va a ajustar-me era perruca se non m’enganhi.
Mès qu’ei parièr, per prumèr viatge, Silver, vos vau a dar bèra esperança; s’ambdús gessem vius dera lovatera, vos aufrisqui que, mens perjurar, harè tot çò que sigue ena mia man entà sauvar-vos.
Era fesomia de Silver ludec damb ua expression resplendenta.
Plan, donc!
Aguesta qu’ei era mia prumèra concession, higec eth Doctor.
Era dusau ei quauquarren coma un nau conselh: sauvatz ad aguest gojat plan près de vos, e s’auéssetz besonh d’ajuda, non hescatz que cridar.
Jo vo’la vau a assegurar e aquerò madeish vos demostrarà que jo non parli en bades.
Adishatz, Jim.
Dident aquerò, eth Doctor Livesey me sarrèc era man, a trauèrs des maus junhudi paus, li hec ua inclinacion a Silver e s’aluenhèc damb pas vigorós en tot perder-se dempús en arberalha.
Ara cèrca deth tresòr.
Eth directòri de Flint.
Jim, me didec Silver tanlèu siguérem solets: se jo sauvè era tua vida, tu qu’as sauvat tanben era mia e te digui que non me’n desbrembarè.
Que ja vedí ath Doctor en tot pressar-te tà que hugesses; qu’ac è vist de reuelh, plan que òc, e è vist que tu non as volut.
Ac è vist tan clar coma s’ac auessa entenut.
Jim, aquerò m’ac cau tier en compde.
Dès que hec meuca eth prumèr atac, aguest ei et prumèr arrai d’esperança que m’arribe, e aquerò ei gràcies a tu.
Ara plan, que ja ei eth temps de qué mos botem en marcha ara cèrca d’aguest tresòr, encara que i a causes dobtoses, coma aqueth que ditz; çò que non ei deth mèn gust; mès sigue coma sigue, tu e jo mos cau mantier tostemp amassa, lèu espatla damb espatla, e jo t’asseguri que sauvaram era nòsta pèth, a maugrat deth fado dera fortuna.
En aqueth madeish instant un òme mos hec votzes, de naut estant, cridant qu’er esdejoar ère ja prèst; per çò que, sense mès deliberacions, arribèrem apròp dera huegarada e mos seiguérem toti aquiu e delà, sus era arena, en tot hèr es aunors ath bescuèit e ara heda fregida.
Qu’auien alugat es pirates un huec capable de còder a un buèu sancer; e aguest huec s’auie botat tant ardent que non ère possible apressar-se ada eth, senon peth costat que bohaue eth vent, e aquerò damb fòrça precaucions.
Damb eth madeish esperit de despena, per çò que me pensi, auien codinat ua quantitat de carn, aumens tres còps mès gran dera que n’auíem de besonh e podíem minjar, per çò qu’un d’eri, damb ua arridalhada estupida lancèc en huec tot aquerò qu’auie sobrat, en tot alugar-se encara mès eth huec damb aguest aprovediment.
Jamès ena mia vida è vist a òmes mès descuedadi deth londeman: “mans ena boca”ei era soleta causa que pòt descríuer era sua manèra d’èster e d’obrar.
Damb mesprètz de viures e centinèles que s’esclipsauen, podien aqueri òmes èster bons, dilhèu, entà ua escometuda de moment e gesser-se’n ben d’era, mès qu’ère evident que non servien d’arren entà bèra causa que se semblèsse a ua campanha longa.
Eth madeish Silver corrent damb eth sòn Capitan Flint botat ena sua espatla, non auie ua soleta paraula de repotec per çò dera sua manca de prevision e de suenh.
E aquerò m’estonèc autant mès pr’amor que me semblaue qu’aqueth òme jamès s’aurie mostrat tant astut e tafurèl coma aqueth dia.
A!, camarada, didec: que deuetz èster plan erosi d’auer coma Capitan ad aguest Barbacoa entà que pense, en sòrta de vosati, damb aguest cap que Diu l’a autrejat.
Que ja è trapat aquerò que volia, seguic.
Aguesta gent qu’an eth vaishèth, a on?, sabi pas; mès un còp trapem era caisha, ja saberam descurbir-lo.
Ath delà, gojats, nosati qu’auem es canòts, ei a díder, les amiam auantatge.
Sus aguest tèma seguic parlant, sense demorar qu’era sua boca siguesse liura des granes bocades de heda que se hège a vier en era.
Per çò deth noste òste, seguic, me semble que ja non tornararà a auer ua convèrsa damb aqueri que tant estime.
Que ja è recebut es mies pòques notícies e li balhi es gràcies per aquerò; mès aquerò qu’ei aigua passada.
De moment me lo hèsqui a vier entre es mies files mentre se tarde era nòsta cèrca deth tresòr, pr’amor que me semble qu’eth hèt de sauvar-lo entre nosati ei autant coma sauvar aur molut, per “çò que se podesse passar”, non ei vertat?.
Mès tanlèu ajam eth tresòr e eth vaishèth (es dues causes) e mos hescam ena mar coma boni camarades, alavetz, tè, mos dideram adiu deth senhor Hawkins, òc senhor, e l’autrejaram era sua part, plan que òc, en tot arregraïr-li toti es sòns servicis e amabilitats damb es sòns amics.
Que non ère susprenent qu’aqueri òmes siguessen de bon umor, mès per çò que hège a jo me sentia terriblament aclapat.
Me pensaua qu’en cas de qué eth projècte que venguie de descríuer siguesse factible, Silver, doblament traïdor, non trantalharie cèrtament en cuelher-lo.
En aqueri moments auie encara un pè en cada campament, mès ère evident que preferie era riquesa e era libertat, damb es pirates, ara fèbla probabilitat d’escapar deth borrèu, qu’ère çò mès probable se s’estaue ath nòste costat.
Mès enquia e tot supausant qu’es eveniments se presentèssen de tau manèra qu’aqueth òme se veiguesse obligat a sauvar era fe deth pacte damb eth Doctor Livesey, enquia e tot supausant aquerò, be n’ère de terrible eth perilh qu’auíem ath dauant!
Quin moment tan critic aqueth qu’es sospeches des sòns companhs e complices se tornèssen en perfècta realitat!
Quina luta tan a mòrt e tan desparièra, era de cinc marinèrs vigorosi, agils e decididi, contra un vielh invalid e contra un fèble mainatge!
Que se pòt híger ad aguesta dobla preocupacion eth mistèri qu’encara enrodarie, dauant des mèns uelhs, era conducta des mèns companhs; eth sòn inexplicable abandonament dera palissada; era non mens estranha cession deth mapa de Flint, o, çò qu’encara ère entà jo mens comprensible, aquera darrèra prevencion deth Doctor a Silver: “Tietz compde d’un possible plojat quan se trape”.
Damb totes aguestes causes se comprenerà sense dificultat com de pòc saborós trapè aqueth esdejoar e damb quina pòca tranquillitat me metí en marcha darrèr des mèns capturaires, ara cèrca deth maudit tresòr.
Eth nòste aspècte qu’ère ben curiós e aurie divertit a quinsevolh que mos auesse pogut veir: toti damb vestits de marinèr perfèctament lords, e toti, exceptat de jo, armadi enquias dents.
Silver amiaue dus fusilhs penjadi, un sus eth pièch e er aute ena esquia, ambdús en bandolera; en cinturon amiaue cenhut un gran cotèth e en cada borsa dera sua saca ua pistòla.
Entà completar aguesta estranha figura eth Capitan Flint anaue calat sus era sua espatla parlotejant tota sòrta de pegueries e frases sense sens de parlòtes marinères.
Era rèsta anauen diuèrsament cargadi: uns damb pics, pales e aishades, qu’auien trèt de Era Espanhòla des deth prumèr moment; e d’auti damb viures entath repais de meddia.
Toti es aprovediments èren es nòsti madeishi; çò que provèc que Silver auie dit era vertat era net anteriora.
S’eth Doctor e eth non auessen hèt un vertadèr convengut, autant eth coma es sòns companhs se veirien obligadi a subsistir damb aigua clara e damb eth producte des sues cacères.
Era aigua auie estat plan pòca causa entath sòn paladar e, per çò que hè ara cacèra, un marinèr que non ei precisament çò que se cride un bon tirador, e ad aquerò li cau híger qu’ei plan probable que s’anèssen escassi de provisions non deuien èster massa ben aprovedidi de municions.
Atau, donc, prèsti e equipadi mos metérem en camin, enquia e tot er individú deth cap trincat, que, per çò que semble s’aurie d’auer demorat ara ombra.
Un darrèr der aute anèrem entara plaja a on i auie es canòts amarradi.
En eri se notauen tanben es tralhes des brutaus pètes des pirates; un auie un pau trauessèr trincat e es dus èren hastigosi de lorditge e de tota sòrta d’immondícies.
Coma precaucion se cuelheren es dus esquifi, en tot repartir eth grop entre eri, e ja embarcadi en aguesta disposicion mos metérem en movement entath centre der ancoratge.
Quan mos metérem en movement non deishèc de suscitar-se quauqua discusion sus eth mapa.
Prumèr de tot, era crotz ròia qu’ère massa grana entà servir-mos de guida per era soleta, e es tèrmes qu’ere concebuda era nòta ena part deth darrèr deth pergamin non deishauen d’auer ua cèrta ambiguitat.
Coma sabetz, didie atau:
Un arbe naut qu’ère eth senhau mès important.
Ara plan; precisament dauant de nosati, er ancoratge ère cenhut per un altiplan de dus a tres cents pès de nautada, que s’amassaue entath Nòrd damb era pala Sud deth “Garda” e s’aluenhaue un aute còp, en direccion Sud, entara eminéncia abrupta e rocalhosa designada damb eth nòm de Ticò de Mesana.
Eth cim dera declivitat ère espés en arbes, damb pins de diuèrses nautades.
Aquiu e delà, quauqu’un, d’espècia diferenta, se quilhaue quaranta o cinquanta pès sus es cims des que l’enrodauen…
Quin d’aguesti ère, donc, aqueth qu’ère especiaument designat peth Capitan Flint damb eth nòm de ”arbe naut”?
Aquerò non se podie saber senon sus eth lòc madeish damb es indicacions precises dera bossòla.
Mès encara qu’aquerò darrèr ère evident, cada un des que tripulauen es canòts alistèc eth sòn arbe favorit abans de qué siguéssem a miei camin, e solet John Silver s’estaue damb es espatles arrufaces e dident ara sua gent que se demorèssen enquia arribar en tèrra.
Remèrem sense hèr grani esfòrci, cossent damb es instruccions de Silver, pr’amor de non cansar-mos prematurament, e dempús d’ua trauersada, non guaire cuerta, plan, desembarquèrem apròp dera boca deth dusau arriuet, aqueth que cor, pala enjós, per ua des mès arborades conques deth “Garda”.
Un còp desembarcadi, virèrem es nòsti passi entara quèrra e comencèrem a pujar era declivitat deth terren entar altiplan superior.
Ath principi, un terren pesant e hangós e ua espessa vegetacion de hanhàs alentiren de grana manèra era nòsta marcha; mès de man en man eth ticolet s’anaue gratant un shinhau, en tot aufrir-mos ja un camin un shinhau peiregós, ath còp qu’era vegetacion campaue damb un caractèr plan desparièr, presentant es sòns arbes en ua disposicion mès dubèrta e ordenada.
Positiuament era part dera isla qu’anàuem entrant ère era mès beròia de tota era.
Fines genèstes d’ua flaira deliciosa e arbilhons vestidi de flors auien ocupat lèu completament eth lòc dera potja.
Petits bòsqui de verdes mimoses se sarrauen aquiu e delà entre es quilhades colomnes des pins e jos era sua ombra protectora, barrejant toti aqueri vegetaus e flors es sues esséncies e es sòns perhums en un solet perhum qu’embriagaue eth sens.
Era brisa, ath delà, ère fresca e regeneradora, çò que, jos es arrais plan clars deth solei, refrescaue e tonificaue d’ua manèra estonanta es nòsti sensi.
Es expedicionaris s’escampilhèren en forma de ventalh, cridant e sautant coma mainatges.
Entath centre e plan entà darrèr des expedicionaris, anàuem Silver e jo; eth, estramuncant a cada pas enes resquilhoses pèires, e jo, ath sòn darrèr, tirassat pera còrda que m’è referit abans.
Ça que la, de quan en quan me vedia obligat a sostier-lo, pr’amor que, se non, aurie queigut d’esquia, pala enjós.
D’aguesta manèra auíem auançat ua mila e ja lèu tocàuem eth bòrd der altiplan quan er òme que caminaue mès aluenhat entara nòsta quèrra comencèc a cridar damb totes es sues fòrces damb un mercat accent de terror.
Un còp e un aute cridaue as sòns companhs; e ja aguesti comencèren a córrer entada eth.
Supausi que non aurà trapat era caisha, didec eth vielh Morgan en tot passar peth costat de nosati en direccion entad aqueth que cridaue.
Aguest qu’ei un cim fòrça pelat entà auer hèt tau descurbiment.
E de vertat que, quan Silver e jo arribèrem en aqueth lòc, vedérem qu’ère quauquarren totafèt desparièr.
Ath pè d’un pin fòrça naut e miei enrodat d’espiraus d’ua planta enfilaira, i auie un esquelet uman, e ath sòn costat, en solèr, bèth pelhòt de vestit.
Era exuberància dera planta enfilaira auie ja caperat quauqui uns des membres d’aquera ossamenta.
Mès semble qu’un caudheired involontari mos cuelhec a toti nosati, en tot arribar-mos enquiath còr en aqueth moment.
Aguest qu’ère un marinèr didec George Merry que, mès atrevit qu’es auti, s’auie apressat e examinaue es sòns pelhòts escampilhadi peth solèr.
Aumens, aquerò non ei qu’ua bona tela marina.
Per vida mia!
Dilhèu mos demoràuem trapar aciu eth còs d’un arquebisbe?
Que me semble plan pòc o bric naturau, non vos semble?
E cèrtament ua dusau uelhada mos convencèc dera inversemblança d’aquera postura extraordinària.
Qui sap per qué, dilhèu per tòrt des audèths que s’auien minjat era sua carn, dilhèu pera accion deth creishement dera planta enfilaira, eth cas ei qu’aqueth òme jadie perfèctament dret damb es sòns pès afustant en ua direccion, e es sues mans estenudes parallelament sus eth sòn cap, senhalant regdament en direccion opausada.
Que ven d’entrar-me ua idia ena mia vielha tèsta, didec Silver burlescament.
Aciu qu’ei era bossòla, aquiu se ve eth cim principau der Illòt der Esquelet subergessent coma un ulhal: seguitz era direccion mercada pes uassi e tachatz ua guardada en aquera punta.
Se hec coma Silver auie dit.
Es mans der esquelet afustauen dirèctament entar Illòt e era bossòla merquèc, damb tota claretat: Èst Sud-èst, quatau ar Èst.
Que ja m’ac pensaua, exclamèc eth codinèr; aguest tipe qu’ei un directòri.
Entà aquiu dret auem, donc, era linha que mos guide entara estela polara e es benedidi sòs.
Mès que se me hèsque a vier eth diable se non me hè caudheireds eth pensar en amic Flint.
Aguesta qu’ei ua des ombres que tenguie, plan que òc.
Eth e es sòns sies marinèrs vengueren solets enquia aciu: es sies moriren enes sues mans, eth dimòni se’n deu saber de quina manèra, e ad aguest li calèc estar-se aciu plaçat, afustant, damb totes es mesures nautiques ben cuelhudes; peth lunfèrn!
Aguesti uassi son fòrça longs e eth peu semble auer estat auriolenc.
Solide qu’aguest deuie èster Allan…
Te’n brembes d’Allan, Tom Morgan?
Vai!, plan que òc que m’en brembi!, responec Morgan.
Per cèrt, que me deuie ues liures que li prestè, òc senhor, e, ath delà, se hec a vier damb eth eth mèn cotèth quan baishèc en tèrra.
E a prepaus de cotèth, didec un aute, per qué non auem trapat eth d’Allan per aciu apròp d’eth, ne es sòns sòs?
Eth Capitan Flint non ère òme que s’entrenguesse a recuélher era borsa d’un marinèr, e es audèths non me semble qu’aquerò les excite era sua cobesença.
Per Satanàs!
Aquerò me semble plan racionau.
Donques non i a per aquiu ne tralha d’aguestes causes, didec Merry, que cercaue encara as entorns dera ossamenta: ne un solet penny de coeire, ne arren semblable.
Aquerò plan que non ei naturau.
Non, per vida mia!
Mil dimònis!, companhs…
Era vertat ei que se Flint siguesse encara viu, ja auríem aciu fòrça compdes entà autrejar.
Qu’èren sies es que l’acompanhèren; qu’èm sies nosati, e d’aqueri, ja ac auem vist, non rèste qu’ossamentes.
Jo lo vedí mòrt damb aguesti uelhs que s’a de minjar era tèrra, didec Merry.
Billy Bones m’amiec entà veder-lo.
Qu’ère aquiu estirat damb un penny de coeire en cada uelh.
Mòrt, plan!, ja ac sai, e sepultat enes lunfèrns, didec eth herit en cap.
Mès jo me pensi, de vertat, que se bèth còp i auec amna en pena, aguesta a d’èster era amna condemnada de Flint.
Macareu!
Be ne siguec de dolenta e orribla era mòrt d’aqueth òme!
Per çò que hè ad aquerò, qu’arrés ac dobte, didec un tresau.
Ena sua agonia ja renegaue coma un condemnat, ja deliraue damb eth ròm, ja s’estarnaue damb ua votz ueda coma se gessesse dera sepultura, ena sua etèrna cançon:
Semble que non auie ua auta cançon qu’aquesta e, era vertat, camarades, d’alavetz ençà non me divertís guaire aguesta cançon.
Que hège ua calor òrra; era hièstra der agonizant ère dubèrta e jo podia enténer clarament era lugubra tonada qu’er òme deishaue anar, interrompuda peth sanglot dera mòrt, e ja damb era ombra deth cadavre sus eth ròstre…
Au, au!, didec Silver.
Vòs deishar semblabla convèrsa?
Er òme qu’ei mòrt, plan mòrt, e es que se morissen non tornen, que jo sàpia; o se tornen non passegen de dia, d’aquerò que n’èm segurs.
Que s’a acabat eth conde: “entri per ua canoada daurada e gesqui per ua auta, e pro!” Endauant!
Dident e hènt, partírem un aute còp.
Mès a maugrat der ardent solei e dera grana claretat, es pirates ja non partiren separadi, corrent e cridant pera espessor, senon toti amassa, sarradi es uns contra es auti e parlant damb er alend agitat.
Era pòur deth filibustèr defuntat auie queigut coma ua ombra densa sus es sòns esperits.
En part pera influència espauridora d’aquera alarma e en part entà que descansèssen Silver e es sòns companhs malauts, toti es expedicionaris cuelheren sèti tanlèu arribèrem en bòrd superior der altiplan.
En èster aguest un shinhau inclinat entar Oèst, eth lòc que mos auíem arturat mos desnishaue un ample panorama en un costat e un aute.
Dauant de nosati, sus es cimalhs des arbes guardàuem eth Cap dera Seuva damb era sua immensa franja d'esposcantes ondades.
Darrèr non solet dominàuem er ancoratge e er Illòt der Esquelet, senon que podíem aubirar peth dessús, era punta arenosa qu’en era i a eth Ticò blanc, e per dessús des tèrres baishes, ua grana extension de mar dubèrt entà Orient.
Per dessús de nosati se destacaue eth “Garda”, ja matizada a tròci per pins isoladi, ja negrejant damb prigonds barrancs e malhs.
Cap bronit arribaue enquia aquiu, exceptat deth monotòn pataquejar des esposcantes ondades luenhanes que pujauen enquias nostes aurelhes, e eth bronzinadís d’insèctes que borien ena espessor.
Ne un solet òme, ne ua vela en ocean: çò d’immens d’aqueth ample panorama semblaue aumentar era sua trista solitud.
Tanlèu Silver s’auec seigut, hec cèrts calculs damb era bossòla.
Que i a “tres arbes nauts” didec, entara direccion dera linha mercada dreta der Illòt der Esquelet.
Ara, donc, qu’ei un jòc de mainatges trapar era caisha.
Me semble, totun, que prumèr mos calerie minjar bera causa.
Que non me senti guaire preparat, gasulhèc Morgan.
A!, se Flint siguesse viu, jo ja me poiria dar per mòrt.
Au, tè, amic mèn, didec Silver.
Da-li gràcies ara tua bona sòrt.
Qu’ère un diable plan òrre eth tau Flint, exclamèc eth tresau pirata.
Que siguec eth ròm que li costèc aqueth color bluenc e aquera expression de tediós; encara que “tafurèl” coma tu dides, supausi que deu èster ua paraula milhor.
Des de qu’auíem descubèrt er esquelet d’Allan e balhat marge per aquerò a tota sòrta de pensaments, era votz des pirates auie anat baishant, baishant, enquia que, en aqueth moment, ja non ère qu’un leugèr mormolh qu’eth sòn son escassament poirie dider-se qu’interrompie eth silenci misteriós dera seuva.
De pic, coma deth miei des arbes que i auie ath nòste dauant, ua votz agudenta, penetranta, tremolosa, s’estarnèc ena lugubra e coneishuda cançon:
Jamès è vist ne demori tornar a veir òmes mès orriblament espauridi qu’es pirates.
Coma per art de magica es sues cares se demorèren, còp sec, esblancossides coma era cera: quauqui uns se botèren de pès; d’auti s’agarrèren tremolosi e capviradi as braci o ara ròba deth pròche; Morgan gasulhèc, sense lheuar-se, paraules sense sens.
Aguest qu’ei Flint, peth lunfèrn!, exclamèc Merry.
Aquera cançon auie cessat d’ua manèra tan sobta coma comencèc; bracada, se poirie díder, coma se quauquarrés auesse caperat bruscament damb era sua man era boca deth cantaire.
Vient dera distància que venguie a trauèrs dera atmosfèra clara e luminosa e d’entre es cimalhs des arbes, me semblèc a jo qu’era votz aquera auie sonat doça e airosa, e çò qu’ère extranh ère er efècte qu’auie costat enes mens companhs.
Aquerò non còle!
Entà un aute gosset damb aguest uas.
Aquerò deu èster bèth un qu’ei en tot cuélher ua peta e va per aquiu en tot hèr-mos era lauseta; qu’ei quauqu’un de carn e uassi, non ac dobtetz.
A mida que parlaue l’anaue arribant mès e mès era amna en còs e, damb era, eth color dera cara.
Es auti ja començauen tanben a encoratjar-se, e ja se remetien pòc a pòc, quan eth madeish accent comencèc de nauèth, aguest còp ja non cantant, senon damb ua votz luenhana qu’es ressons des conques en “Garda” repetien mès feblament.
Darby Grow!, gemeguèc aqueth accent, Darby Grow!
Darby Frow!
Aquerò que ja non dèishe cap de dobte, gasulhèc un.
Anem-mo’n!
Dick auie treigut era sua Biblia e pregaue mecanicament, coma un maniac.
Aguest praube gojat qu’auie recebut ua mejana educacion abans d’arribar ena marina damb tan males companhies.
Ça que la, Silver encara ère en tot lutar.
Es sòns dents lèu carrinclauen de quan en quan, mès eth non s’autrejaue ath terror ne plan mens.
Mès dempús, coma entà equilibrar es sues paraules, seguic hènt un esfòrç:
Camarades: jo qu’è vengut aciu entà trapar aguesta caisha e ne amna en pena ne òme de carn e uas poiràn empedir-m’ac.
Jamès, pendent era sua vida, l’auí pòur ath vielh Flint e, per Satanàs eth mèn patron!
Quan s’a vist qu’un cavalièr dera fortuna age hèt repè a ua caisha d’aguesta mida sonque per pòur ara memòria d’un vielh embriac, damb era sua gèrla de ròm, e ja mòrt e acogat?
Es pirates non dauen senhau de remeter-se damb aguest discors; mèsalèu semblèc qu’era clara irreveréncia d’aqueres paraules aumentaue eth sòn terror.
Compde, compde, John!
Que non ei bon anujar as esperits!
Per çò que hè as auti èren massa espauridi entà poder respóner.
Diuèrsi d’eri aurien començat ua retirada ara carrèra se s’auessen trapat damb vams entad aquerò; mès era pòur les hège estar-se ath costat de Silver, coma se trapèssen ajuda ena valentia d’aguest.
Silver, dera sua part, s’auie ja remetut dera sua feblesa.
Esperit?
Plan!
Que poirie èster.
Mès senti ua causa que non me semble guaire clara, e ei qu’era votz deth tau esperit a auut un resson.
Plan, donc, jo digui que cap òme a vist qu’es amnes hèsquen ombra.
Com podie alavetz era sua votz hè un resson?
Que m’agradarie sabè’c.
A jo, plan que òc, non me semble naturau.
Aqueth argument me semblèc a jo pro feble: mès qu’ei impossible díder quines causes afectaràn ara supersticion.
Atau, donc, damb non pòca suspresa dera mia part, vedí que George Merry se mostraue fòrça consolat.
Vai!
John, vos qu’amiatz un vertadèr cap sus es espatles, plan que òc.
A prepaus, camarades: aguesta tripulacion amie era sua vela sus un mau cable.
Didíem qu’aguesta votz se retire ara de Flint; un shinhau, dideria jo; mès ad aguesta distància tan longa non ei facil jutjar era sua retirada guaire ben.
Que pòt èster plan ben era votz de un aute…
Peth lunfèrn!, exclamèc Silver, aguest a estat Ben Gunn!
Ben Gunn e plan Ben Gunn!
Donques ara non ei ja ua causa guaire extraodinària, didec Dick.
Es de mès edat ena companhia receberen era pèga observacion de Dick damb gran mesprètz.
E qué mos impòrte Ben Gunn!
Ben Gunn.
Qu’ère causa estonanta veir enquia quin punt auie tornat era animositat enes sòns còrs e eth color naturau enes sues cares, plan esblancossides abans.
Ua estona dempús ja èren en tot parlar es uns damb es auti, encara que de tan en tan avedauen era aurelha atentiuament; mès coma que non enteneren cap bronit, acabèren calant-se ena esquia toti es sòns utisi e era caravana sancera se metec en camin de nauèth.
George qu’auie dit era vertat; viu o mòrt, arrés aquiu l’auie pòur a Ben Gunn.
Dick, totun, encara sauvaue era sua Biblia ena man, coma un amulet, e tachaue guardades ath sòn entorn; mès era sua covardia ja non trapèc seguidors; e Silver li hec fòrça burla per çò des sues precaucions.
Que ja t’ac auia dit jo, Dick, exclamaue eth codinèr; ja t’auia dit qu’era Biblia ère profanada, e se tau coma ei ja non servís ne entà jurar sus era, quina fòrça te penses que deu auer entà desliurar-te d’un esperit?
Absoludament deguna, plan que òc!
Mès Dick non ère entà enténer rasons: era vertat ei que, sivans jo vedí, eth praube gojat ère en tot botar-se plan malaut; era fèbre qu’eth Doctor l’auie anonciat peth maitin s’apoderaue d’eth ara prèssa, esperonada per espauriment, era calor e era fatiga.
Ja sus eth cim, eth terren ère dubèrt, e eth nòste camin baishaue un shinhau, perque, coma ja è dit abans er altiplan s’inclinaue un shinhau en direccion der Oèst.
Es pins, petiti e grani, creishien a bona distància es uns des auti, e enquia e tot enes espèsses taques d’azalèes e mimosas, quedauen granes clarianes ath descubèrt qu’en eres eth solei reverberaue damb insolita fòrça.
Seguint coma anàuem, en direccion Nor-èst, a trauèrs dera isla, mos apressàuem cada còp mès, per un costat as declivitats deth “Garda”, e per aute ad aquera baia occidentau formada peth Cap dera Seuva qu’en era auia jo passat tantes angonies a bòrd deth tan mentat coracle.
Arribèrem ath prumèr des grani arbes, mès cuelhuda era direccion dera bossòla se passèc que non ère aqueth eth que cercàuem.
Madeish se passèc damb eth dusau.
Eth tresau se quilhaue coma a uns dus cents pès sus eth cim d’un bòsc d’arbilhons.
Qu’ère aguest un vertadèr gigant des bòsqui damb ua colomna dreta e majestuosa coma es pilars d’ua basilica e damb ua copa ampla e tupida que jos era sua ombra pro poirie manobrar ua companhia de soldats.
Autant der Èst coma der Oèst se podie distinguir fòrça ben en mar aqueth gigant e s’aurie pogut mercar en mapa, coma un senhau marin.
Mès que non ère, plan, era sua corpuléncia imponenta çò qu’impressionaue as mèns companhs, senon era seguretat de qué arren mens que sèt centes mil liures en aur jadien sepultades en un punt quinsevolh jos eth cercle ample dera sua ombra.
Era idia des riqueses que les demorauen acabèc per esbauçar toti es temors d’abans, mentre s’anauen apressant ath lòc cobejat.
Des sòns uelhs gessien arrais; es sòns pès semblauen mès leugèrs e liures; era sua amna sancera ère calada ena expectatiua d’aquera riquesa fabulosa que les auie d’assegurar pendent tota era sua vida ua non interrompuda sòrta d’extravagàncies e de plasers sense limits, qu’es sues imatges dançauen tumultuosament enes sues imaginacions.
Era vertat ei que ja non se cuelhie eth mendre trabalh entà dissimular es sòns pensaments, e a jo m’ère tant aisit lieger-les coma se les amièsse escrits en front.
Dauant dera proximitat deth aur, toti es auti pensaments s’auien delit dera sua memòria; era sua promesa, es avertiments deth Doctor, tot ère entada eth coma inexistent, e n’èra segur de qué era sua esperança, en aqueri moments, s’estaue en apoderar-se deth tresòr, trapar e agarrar Era Espanhòla pendent era escurina dera net, esgorjar sense pietat a guaires persones auie ena lista e hèr-se ena mar, coma ac auie decidit prumèr, damb eth sòn doble cargament de crims e d’aur.
Impressionat damb pensaments tan pòc agradius, ère entà jo ua causa dificila seguir eth pas rapid e agitat des cercadors d’aur.
De quan en quan estramuncaua e alavetz ère quan Silver fotie violentes tirassades ara còrda que damb era m’amiaue e me lançaue, coma flèches, es sues guardades assassines.
Dick, que s’auie quedat darrèr nòste e que, alavetz, formaue era rèiregarda dera caravana, anaue mormolhant entada eth, tot barrejat, oracions e renecs.
Aquerò non hège qu'aumentar eth mèn desalend e malestar, e, entà coronà’c tot, m’en brembè en aqueri moments dera tragèdia que s’auie passat un còp en aguest madeish altiplan, quan aqueth pirata sense Diu que moric en Savannah cantant e demanant ròm, auie assassinat aquiu as sòs sies complices.
Aguest bòsc, tan tranquil e silenciós alavetz, deuec ressonar damb es sorriscles de terror e d’agonia des victimes sacrificades, sorriscles qu’eth terror hège ressonar enes aurelhes dera mia imaginacion.
Que mos trapàuem en aqueth moment, ath bòrd deth bosc.
Òsca gojats!
E en díder aquerò er òme d’avantgarda se metec a córrer.
Còp sec, e abans de qué auesse auançat dètz iardes vedérem ath grop arturar-se.
Un crit estofat s’escapèc de cada pièch.
Silver accelerèc eth pas, en tot possar-se damb era empara dera muleta a distàncies inversemblables, e un moment dempús, autant eth coma jo, auíem d’auer hèt pòsa coma es auti.
As nòsti pès se vedie coma ua grana excavacion bric recenta, donques que se vedien es costats dera hòssa esbauçadi, e ath hons auie ja brotoat era potja.
Aquiu jadie, trincat en dus tròci, eth mange d’ua aishada, e es hustes de diuèrses caishes d’empaquetatge se guardauen escampilhades per aquiu e delà.
En ua d’aguestes hustes podí liéger aguesta mèrca hèta damb un hèr rosent: “Walrus,” nòm deth vaishèth de Flint, coma dilhèu rebrembaratz.
Aquerò qu’ère clar coma era lum deth dia.
Er amagader auie estat descubèrt e espleitat.
Es sèt centes mil liures auien despareishut!
Jamès cap malastre dera vida a estat mès sentut qu’aqueth.
Se diderie qu’un arrai auie herit a toti aqueri òmes.
Mès a Silver eth còp li despareishec de seguit.
Totes es facultats dera sua amna s’auien concentrat pendent ua estona en aqueth tresòr, ei vertat; mès er instint lo hec remeter-se rapidament: eth sòn cap se quilhèc fèrmament, era sua valentia apareishec de seguit e ja auie format tot eth sòn plan quan es auti encara non artenhien encuedar-se’n exactament dera terribla decepcion.
E de seguit, balhant-me ua pistòla de dus canons, me didec:
Cuelh aquerò, Jim, e premanim-nos entà ua luta.
Ath madeish temps comencèc a anar-se’n sense cap prèssa entath Nòrd, e en pòqui passi ja auie botat era excavacion entre nosati e es auti cinc.
De seguit me dirigic ua guardada e me hec damb eth dit un senhau plan significatiu coma dident: “Aciu mos jogam era pèth”, ena quau causa jo èra d’acòrd.
Alavetz es sues guardades èren ja totafèt amistoses, e jo me sentí tant indignat damb aguesti cambiaments que non m’en podí estar de dider-li:
Per çò que semble ja tornatz a èster des nòsti.
Que non auec temps entà responer-me.
Es filibustèrs, damb crits e malediccions de tota sòrta, comencèren a sautar laguens deth clòt un darrèr der aute, hotjant rabiosament damb es sues pròpries ungles e hènt quèir es cantons dera hòssa quan hègen aquerò.
Morgan se trapèc ua peça d’aur.
La lheuèc enes sues mans damb ua vertadèra explosion de renecs: qu’ère ua moneda de dues guinèes de valor e anèc passant de man en man pendent ues quinze segondes.
Dues guinèes!
Son aguestes es tues sèt centes mil liures?
De vertat qu’ès tu un bon òme entà contractes!
Tu ès eth qu’assegure que cap empresa s’a perdut enes tues mans, vielh imbecil, guiterós, cap de siure!
Cacauètes!, repetic Merry damb un crit sauvatge.
Camarades, ac auetz entenut?
Donques ne sò segur de qué aguest infame ac sabie tot.
Sonque mos cau guarda- li era cara; aquiu liegi jo era sua traïson.
Ola Mèrry!
Mès aguest còp toti èren decididament deth costat de Merry.
Un darrèr der aute, toti anèren gessent deth laguens dera excavacion, lançant guardades furioses ath sòn darrèr.
Ua causa observè en aqueri moments critics, que per cèrt mos favorie en grana manèra, e ei que toti sautauen de costat opausat ath qu’ocupàuem Silver e jo.
Fin finau, qu’èrem aquiu cara a cara, dus d’un costat e cinc der aute, damb era excavacion separant ambdúes faccions e sense que cap d’eres semblèsse decidida e fóter eth prumèr còp.
Silver s’estaue immobil, en tot observar simplament ar enemic, quilhat sus era sua muleta e damb ua heredor que semblaue impossibla.
Aqueth bandit qu’ère valent, plan que òc.
Merry, fin finau, credec qu’un discors accelerarie er acabament dera scèna.
Camarades, didec, aquiu i a dus individús solets que d’eri un ei eth vielh esgorroat, que se l’avale eth lunfèrn!, que se n’a burlat de nosati en tot hèr-mos a vier entà patir ua decepcion que non meritàuem.
Er aute non ei senon un cadèth deth diable ath quau pensi arricar-li enquia e tot es entralhes.
Non mos cau pòur, contra eri camarades!…
En díder aquerò lheuèc era votz e eth braç coma entà guidar er atac; mès en aqueth madeish moment…crac!
Merry queiguec de cap laguens dera excavacion; er òme dera cara bendada hec torns virant coma ua gaudrofa qu’espire e queiguec de costat tan long coma ère, complètament mòrt, per mès qu’encara hesse quauqui movements, inconscients ja, dempús de queigut.
Per çò que hè as auti tres non demorèren naues rasons, senon que coma un flòc de bones èrbes virèren era esquia e se meteren en hujuda rapida, corrent coma cèrvis espauridi.
En un virament de uelhs Silver auie tirat es dus canons en ua dobla pistòla sus er agonizant Merry, e coma qu’aguest malerós lheuèsse es uelhs entà eth, enes sues darrères convulsions, li didec er implacable codinèr:
Me semble, George, que t’è ajustat es compdes.
En madeish moment, eth Doctor, Gray e Ben Gunn gessien, entà amassar-se damb nosati, d’un petit bòsc de mimoses, amiant enes sues mans es fusilhs encara humejants.
Endauant, gojats!
Endauant!
Damb aguesta incitacion tan urgenta partírem ath mès córrer, en tot submergir-mos, quauqui viatges, enquiath pièch, enes espessors de genestes e matarrassi de tota sòrta d’èrbes.
Silver, en aqueres circonstàncies, mostraue eth sòn màger in de non separar-se de nosati.
E çò qu’aqueth vielh invalid hec, en tot daurir-se pas per a on nosati anàuem, sautant freneticament sus era sua muleta enquia hèr lèu que s’estrossegèssen es musculs deth sòn pièch, tot aquerò non ac aurie pogut hèr damb mès energia e resolucion un òme san.
Eth Doctor siguec dera madeisha opinion que jo en aguest particular.
Totun aquerò, quan arribèrem en finau deth camin de baishada, er òme aqueth venguie a ues trenta iardes darrèr de nosati e era sua fatiga ère tau que semblaue a mand d’estofar-se.
Doctor!, cridèc; guardatz aquiu delà; que ja non auem cap prèssa.
E plan que òc, non l’auíem.
A trauèrs d’ua clariana fòrça grana der altiplan podérem veir as tres hujutius, corrent encara ena madeisha direccion que partiren, ei a díder, dret de cap ath Ticò de Mesana.
Nosati qu’èrem ja, ad aquera ora, entre eri e es canòts, per çò qu’es quate mos seiguérem entà cuélher alend, mentre que John Silver, secant-se eth ròstre, arribaue ja, lentament, entre nosati.
Vos balhi es mès rendudes gràcies, Doctor, didec.
Qu’auetz arribat en moment precís, per çò que pensi, entà Hawkins e entà jo.
Atau, donc, Ben Gunn ei aciu tanben, è?
Plan ben, plan ben.
Tu qu’ès un brave gojat, sense cap de dobte.
E dempús, dempús d’ua pausa, higec aqueth praube isolat:
E qué tau vatz, senhor Silver?
Que dideratz plan ben, non ei atau?
A!, Ben, Ben, mormolhèc Silver.
E pensar que mo n’as hèt ua…
Eth Doctor envièc a Gray entà que recuelhesse ua des piòshes abandonada pes pirates ena sua precipitada hujuda, e de seguit anèrem baishant, tot doç, enquiath punt qu’es canòts èren amarradi, e pendent aguest temps eth Doctor mos referic, en pòques paraules, çò que s’auie passat.
Mès era sua narracion interessèc prigondament a Silver, mès que mès en veir que, deth començament enquiath finau, eth solet eròi d’era ère aqueth Ben Gunn, eth pèc abandonat hège tres ans ena isla.
Ben, enes sues solitàries e vagabondes excursions pera isla, auie trapat er esquelet d’Allan e l’auie trèt es sues armes e sòs.
Dempús auie trapat eth tresòr; auie hèt era excavacion, deishant en era, ara fin, era sua aishada trincada e ja inutila; auie cargat sus es sues espatles tot er aur, en innombrables viatges plan penibles, des deth pè deth gigantesc pin, enquia ua tuta qu’eth auie en ticò des dus cims, en angle Nord-èst dera isla e aquiu, a tot darrèr, l’auie tot emmagazinat, hège ja dus mesi, perfèctament segur.
Quan eth Doctor se senhoregèc d’aguest secret, ena tarde deth dia der atac, e en veir a londeman desèrt er ancoratge, non trantalhèc ja en vier a veir a Silver, autrejar-li eth mapa qu’ère ja perfèctament inutil e cedir-li toti es viures, pr’amor qu’era tuta de Ben Gunn ère ben aprovedida damb carn de crabes e de cèrvis, salada per eth madeish; sense reservar-se en ua paraula, cap causa, damb era fin d’assegurar-se era retirada deth reducte entath ticolet des dus cims, a on non i auie eth mendre perilh de malaria e se podie tier ua susvelhança efectiua sus eth tresòr.
Per çò que hè a tu, Jim, didec, era causa m’aclapaue fòrça; mès que jo hi çò que semblaue milhor entad aqueri qu’auien estat fidèus ath sòn déuer, e tu non ères entre eri.
De qui ère eth tòrt?
Mès aqueth maitin, en tot compréner que me vederia jo embolhat ena orribla decepcion qu’auie premanit entàs rebèls, auie corrut enquia arribar ena tuta, e, deishant ath Cavalièr entà que suenhèsse ath Capitan, s’auie hèt a vier damb eth ar òme isolat e a Gray, e en tot hèr ua diagonau a trauèrs dera isla, se premanie entà èster a man, apròp deth gran pin.
Lèu vedec, totun, qu’es revoutadi auien auantatge, e per tant, Ben Gunn, que ja lèu volaue en aqueri terrens, coma se rebrembarà, siguec amiat ena avantgarda entà que, solet eth madeish, hesse tot çò de possible entà detier er auançament des revoutadi.
En aguestes circonstàncies siguec quan ar òme dera isla se l’acodic valer-se dera supersticion des pirates, e auec tau capitada en sòn assag qu’eth Doctor e Gray poderen pro ben arribar en pin e emboscar-se près d’eth abans qu’arribèssen es cercadors deth tresòr.
A!, didec Silver.
Per çò que semble qu’a estat ua gran sòrt auer a Jim damb jo.
Se non auesse estat per eth, auríetz hèt bocinets ath praube vielh John, sense ne tansevolh dedicar-li un pensament, non ei vertat?
Ne un solet pensament!, didec eth Doctor alègrament.
En aguesti moments ja auíem arribat enes canòts.
Eth Doctor, en tot servir-se dera piòsha n’esbaucèc un d’eri, e dempús toti mos metérem en aute e mos apraièrem entà enrodar per mar enquiara Baia deth Nòrd.
Qu’ère aqueth un viatge d’ues ueit o nau miles.
Silver, encara qu’ère mòrt de cansament, siguec assignat entar usatge d’un des rems coma toti nosati, e ja lèu anaue eth nòste esquif esguitlant-se leugèr sus un mar regde e favorable.
En pòqui moments auérem trauessat er estret, virèrem pera punta Sud-èst dera isla, ath torn dera quau, quate dies abans, auiem remorcat tan peniblament Era Espanhòla.
Quan passèrem per dauant deth ticolet des dus cims, podérem veir era nera boca dera tuta de Ben Gunn e ua figura umana de pès, apròp d’era, en tot apuar-se sus un fusilh.
Qu’ère eth Cavalièr, que saludèrem en tot ondejar es nòsti mocadors e lançar tres òsques qu’en eres era votz de Silver s’amassèc tant afogadament coma era de quinsevolh de nosati.
Tres miles mès luenh e plan près dera entrada ara Badia deth Nòrd, quina auta causa auíem de trapar senon Era Espanhòla navegant soleta?
Era darrèra creishuda deth mar l’auie lheuat dera posicion que jo la deishè, e se per edart auesse hèt vent fòrt, o qu’era marèa auesse engendrat un corrent fòrt coma passaue en ancoratge Sud, solide que jamès l’auríem tornat a veir e l’auríem trapat encalada en bèth escuèlh dehòra dera possibilitat de meter-la de nauèth a flòt.
Tau coma se mos presentaue, que i auie pòca causa entà reparar e compausar, exceptat er esbauçament dera vela màger.
Agarrèrem ua naua ancora e la lancèrem a mieja braça d’aigua e de seguit toti tornèrem en canòt remant entara “Caleta deth Ròm” qu’ère er abric mès pròche ara tuta deth tresòr de Ben Gunn.
Gray, sense que l’acompanhèsse arrés mès, siguec enviat de nauèth, en esquif, entà Era Espanhòla, pr’amor de qué passèsse era net en era coma garda.
Ua leugèra declivitat amiae dera plaja dera caleta enquiara entrada dera tuta.
Ena part mès nauta eth Cavalièr gessec ath nòste encontre.
Que siguec corau e amable damb jo, en tot ométer quinsevolh referéncia ara mia hujuda, autant entà laudar-la coma entà condemnar-la.
En recéber era salutacion educada de Silver, s’aluguèc e didec atau:
John Silver, qu’ètz vos eth mès prodigiós marrit e impostor que i a sus era tèrra… un impostor monstruós, plan que òc.
M’an dit que me cau renonciar a perseguir-vos enes tribunaus.
Enorabona: non ac vau a hèr.
Mès aquerò non empedirà que toti aguesti òmes qu’an perit pesen en vòste còth coma mòles.
Vaqui ua burla deth mèn déuer.
Demoratz-vos darrèr de toti!
Dit aquerò entrèrem ena tuta.
Qu’ère aguesta ua gran estança ben ventilada, damb ua petita hònt e ua resclausa petita d’aigua clara enrodada de hauguères.
Eth solèr qu’ère arenat.
Dauant d’un gran e confortable huec jadie eth Capitan Smollet, e en un cornèr mes separat, mau illuminat pes resplendors oblics dera huegarada, vedí un gran molon de monedes e un quadrat format damb barres d’aur.
Aqueth qu’ère eth tresòr de Flint que de tan luenh auíem vengut a cercar e que, en aqueri moments, auie costat ja era vida de dètz-e-sèt des tripulant de Era Espanhòla.
Guari mès n’auie costat d’arremassar-lo, guaira sang vessada, guairi amargants dòus costadi, guairi vaishèths lançadi ath hons der immens ocean, guaira mentida, guaira enganha, e guaires crudeutats?…
Vaquí ua causa impossibla de saber.
E, ça que la, aquiu madeish, en aquera isla, i auie encara tres òmes qu’auien participat en aqueri crims: Silver, eth vielh Morgan e Ben Gunn; e cada un d’eri auie demorat en vaganaut auer era sua participacion ena recompensa.
Vene, Jim, me didec eth Capitan.
Tu qu’ès un bon gojat ena tua classa; mès non me pensi que tu e jo tornem amassa ena mar, de nauèth.
Qu’ès aquerò que se cride un mainatge mimat entà que podesses anar jos es mies ordes pendent massa temps.
Qu’ètz vos, John Silver?
Quini vents vos hèn a vier a vos per aciu, amic?
Que torni enes mies obligacions, senhor, responec Silver.
A!, didec eth Capitan, e non higec ua soleta paraula mès.
Mon Diu!
Ne sò segur de qué jamès i auec sus era tèrra gent mès alègra e erosa.
E damb nosati ère aquiu Silver, seigut darrèr deth nòste grop, lèu dehòra der arrai de lum deth huec, encara que minjant damb gran apetís, prèst entà lheuar-se e mestrar çò que siguesse e enquia e tot unir-se as nòstes arridalhes d’ua manèra pòc rambalhosa; en resumit, eth madeish òme obsequiós, mesurat e agradiu qu’auie gessut damb nosati de Bristol.
Quan trinquèc eth dia ja toti èrem en movement e ara òbra, donques que non ère trabalh facil transportar tota aquera massa d’aur pendent lèu ua mila, en tèrra, e pendent tres miles en canòt, enquia arribar en Era Espanhòla, en èster coma èrem tan pòqui es operaris.
Es tres rebèls escapadi era vesilha e que forçadament s’estauen encara ena isla, non mos balhèren cap problema.
Botèrem un centinèla ena declivitat deth ticò entà evitar-mos ua suspresa, e ath delà, mos padegaue era idia de qué ja non deuien auer massa talents de lutar dempús des eveniments de quate dies inutils entada eri.
Damb aguesta credença, era òbra deth transpòrt siguec activada vigorosament.
Gray e Ben Gunn anauen e veguien damb eth canòt, mentre qu’era rèsta, pendent es sues abséncies apilerauen aur ena plaja.
Dues d’aqueres barres estacades damb un cable de còrda hègen pro carga entà un òme formau, e me podetz creir que toti se sentien contents, enquia non poder mès, d’anar caminant tot doç damb semblabla carga.
Per çò que hè a jo, coma que non les èra guaire util entath transpòrt, me tengueren ocupat tot et dia ena tuta entà empaquetar es monedes en caishes e saques que s’auien hèt a vier exprèssament entad aquerò en Era Espanhòla.
Coma ena saca de Billy Bones, i auie aquiu era mès estranha colleccion de monedes, sonque qu’en ua quantitat infinitament superiora, plan que òc, e fòrça mès varietat, enquiath punt de qué non me’n brembi auer gaudit mès ena mia vida qu’en aqueth moment de separar-les e apraiar-les.
Monedes franceses, angleses, espanhòles, portugueses, Georges e Luisi, doblons e dobles guinèes, petites pèces d’aur e d’autes monedes d’aur, damb es retraits de toti es sobeirans d’Euròpa, aumens pendent un sègle; e estranhes pèces orientaus mercades damb aquerò que me semblaue qu’èren hèishi de còrdes o trocets de telaranha, pèces circulares, e d’autes traucades coma se se les auesse destinat a amiar-se en còth a manèra de colièr; lèu totes es varietats de moneda coneishuda, en resumit, auien es sòns representants en aquera colleccion.
E peth nombre, ne sò segur de qué èren tant innombrables coma es huelhes qu’era tardor escampilhe; de tau sòrta que me hège mau era esquia de tant estar-me inclinat e es ungles me ponchauen damb eth trabalh dera separacion.
Un dia e un aute repetíem eth madeish trabalh e ara arribada de cada net ua vertadèra fortuna s’auie amiat a bòrd de Era Espanhola, mentre que ua auta fortuna restaue encara demorant entà londeman.
Per çò que hè as tres rebèls suberviuents, non mos shordèren entad arren.
A tot darrer (e me pensi que siguec era tresau net) eth Doctor e jo vagàuem pera declivitat dera pala en punt qu’en era se pòt dominar totes es parts baishes dera isla, quan ath miei dera escurina dera net eth vent mos hec a vier un rumor entre ganholada e cant.
Que siguec ua simpla bohada çò qu’arribèc enes nostes aurelhes e dempús se hec de nauèth eth silenci.
Que Diu les age ena sua man, didec eth Doctor, aguesti que son es rebèls.
Embriacs, òc senhor!, higec era votz de Silver ath nòste darrèr.
Aciu qu’è era oportunitat de díder qu’a Silver se l’auie deishat gaudir pliament dera sua libertat e que, a maugrat que li calec patir diadères e constantes repotegades, semblaue considerar-se, un còp mès, coma un dependent estimat e privilegiat.
Çò de cèrt ei qu’ère d’admirar era sua prudéncia en tier totes es umiliacions e era variabla urbanitat que sajaue de hèr es patzes damb toti.
Ça que la, me pensi qu’arrés lo tractèc milhor que s’auesse estat un gosset; exceptat de Ben Gunn, que seguie en tot sénter un temor espaventós peth sòn ancian contramèstre, e jo, que, en realitat, auia bèra causa entà arregraïr-li, encara qu’ei cèrt qu’enquia e tot en aquerò podia jo auer-me sentut tan predispausat coma quinsevolh aute en contra sòn, donques que me’n brembaua fòrça ben auer-lo vist meditant en altiplan ua naua traïson contra jo.
Plan per aquerò, non siguec senon plan asprament qu’eth Doctor li responesse:
Embriacs o delirant, qué mos sabem?
Qu’auetz rason, repliquèc John.
Non me pensi qu’ajatz massa pretensions a ester considerat un membre reiau dera umanitat, didec eth Doctor, damb ua guardada de mesprètz contra eth sòn interlocutor, per çò madeish.
Maese Silver, qu’ei fòrça probable qu’es mèns sentiments vos estonen; mès se jo auessa era certitud morau de qué es tres son delirant, coma l’è de qué un, aumens, li cau èster aclapat pera febre, credetz que deisharia de seguit aguest camp e damb risque dera mia pròpria pèth, vieria entà autrejar-les es ajudes dera mia profession.
Que ja me perdonaratz, senhor, se vos digui qu’aquerò serie un gran error, higec Silver.
Perderíetz damb tota certitud era vòsta vida, ne podetz èster segur.
Jo que sò ara enes vòstes files, en còs e amna, e non consentiria jo, jamès, que s’aflaquisse era nòsta fòrça, en tot deishar-vos anar solet, a vos, que pro ben m’en sai de tot çò que vos deui.
Ath delà, aqueri òmes non saberien jamès mantier era sua paraula, enquia e tot supausant que s’ac prepausèssen, e (çò qu’ei pejor encara) jamès poirien auer fe ena promesa d’un òme d’aunor coma vos.
Ara plan, aqueres sigueren lèu es darrères notícies qu’auérem des tres pirates.
Sonque un còp entenérem un trait luenhant, e pensèrem que deuien èster caçant.
Celebrèrem, a prepaus d’eri, conselh de guèrra, e se les sentencièc a èster abandonadi ena isla, damb grana alegria de Ben Gunn e damb era mes corau aprobacion de Gray.
Les deishèrem ua grana quantitat de povora e de bales, toti es viures de carn salada per Ben, e quauques medecines, ròba, ua petita candèla, uns hèishi de còrda, utisi de laurar e d’autes aisines, e, per exprès desir deth Doctor, ua bona quantitat de tabac coma eth milhor present, sivans eth.
Aquerò siguec lèu çò darrèr que hèrem ena isla deth tresòr.
Abans d’aquerò ja auíem embarcat damb cautèla tot er aur, madeish qu’aigua en abondància, e pro viures entath cas de bèth accident, per çò que, un maitin, per cèrt plan polit, lheuèrem era ancora, qu’ère tot çò que mos restaue de hèr, e quilhant naut de tot, en nòste pau màger, era madeisha bandèra que issèc eth Capitan ena palissada e jos era quau lutèrem, gessérem tranquillament dehòra dera Baia deth Nòrd.
Es tres rebèls deueren estar-se ara demora des nosti movements mès apròp de çò que nosati mos imaginàuem.
Comprobèc aguesta afirmacion eth hèt de qué, en crotzar er estret que balhe pas ath mar dubèrt, mos calec anar costejant era punta Sud e aquiu les vedèrem a toti tres en un petit molon d’arena, ajolhadi, e botjant es braci damb mina suplicanta.
Aquerò que hègem ère plan en contra des nòsti sentiments, en tot deishar-les en aquera isla sauvatge e abandonada: mès qu’ère impossible expausar-mos as risques d’ua naua revòuta a bòrd, e amiar-les a bòrd entà autrejar-les ath burèu en Anglatèrra qu’aurie estat ua compasion d’ua sòrta totafèt crudèu.
Eth Doctor les hec votzes en tot avisar-les des viures de tota sòrta que les deishàuem e eth lòc a on les poirien trapar.
Totun aquerò, eri seguiren cridant-mos a toti pes nòsti nòms damb uns sorriscles que trincauen eth còr, e demanant-mos que per amor de Diu non les condemnèssem a morir en semblable lòc.
A tot darrèr, en veir qu’eth vaishèth seguie inflexible era sua marcha e s’anaue botant ja dehòra der accès dera votz, un d’eri, que pro me’n sai de qui ère, se metec de pes en un bot e deishèc anar un crit rangolhós, apuèc eth fusilh ena espatla, afustèc e hec huec, lançant ua bala que passèc lèu heregant eth cap de Silver e trauquèc era vela màger.
Dempús d’aquerò mos metérem a cubèrt darrèr dera balustrada, e quan, ua estona dempús, treiguí eth cap entà veder-les, auien ja despareishut deth molon d’arena, e aguesta tanben s’anèc perdent pòc a pòc ena broma dera distància.
Aqueth siguec, en realitat, era fin deth drama representat ena Isla deth Tresòr, e entà meddia, damb grana alegria dera mia amna, era punta mès nauta, era deth “Garda”, se submergie, fin finau, ena bluenca immensitat der ocean.
Era nòsta tripulacion ère tant escassa qu’a cada un de nosati li calie prestar era sua ajuda personau ara manòbra, exceptat eth Capitan qu’estirat en popa sus un matalàs, daue es sues ordes damb tota proprietat, pr’amor qu’encara qu’ère plan milhor dera sua herida, auie de sauvar ua immobilitat lèu absoluda.
Dirigírem era proa entà un des pòrts mès pròches dera America espanhòla, pr’amor que non mos ère possible riscar-mos a hèr tot eth viatge sense tripulants de refresc, donques qu’enquia e tot en aquera cuerta trauersada mos siguec pro auer un o dus dies de maus vents e ues dues bohades fòrtes entà que lèu toti mos demorèssem, coma qui ditz, dehòra de combat.
Era vista de tantes cares alègres e amigables, mès que mès es des neri; eth tastar es delicioses frutes tropicaus e, sustot, es lums que començauen a lúder ena poblacion pes carrèrs, pòrtes e hièstres me hègen sénter era immensitat deth contrast mès agradiu damb era nòsta sagnosa estança ena isla.
Eth Doctor e eth Cavalièr, en tot amiar-me damb eri, baishèren en tèrra damb er in de passar en era es prumères ores dera net.
Mès un còp aquiu, trapèren ath Capitan d’un vaishèth de guèrra anglés ancorat ena baia, entrèren en convèrsa damb eth, anèren dempús a bòrd deth sòn vaishèth e, en resumit, se divertiren tant e tan ben que serie a punta de dia quan tornèrem a bòrd de Era Espanhòla.
Ben Gunn ère solet sus era cubèrta e, tanlèu auérem entrat a bòrd, comencèc, damb extravagantes contorsions a hèr-mos ua confession.
Silver se n’auie anat.
Er òme dera isla l’auie favorit era hujuda en ua barca costèra, hège ja quauques ores, e ara mos asseguraue qu’ac auie hèt sonque damb er in de sauvar es nòstes vides, que solide aurien estat en perilh s’aqueth “marinèr d’ua soleta cama” auesse seguit a bòrd.
Mès que non ère tot, aquerò.
Eth codinèr non se n’auie anat damb es mans uedes.
Auie hèt un trauc dissimuladament e auie trèt d’ua des saques que contenguien ues cinc centes guinèes, entà ajudar-se segurament enes sues aventures posteriores.
Me pensi, de vertat, que toti mos sentérem fòrça satisfèts de veder-mos liures d’eth a tan baish prètz.
Ara plan, entà resumir çò qu’encara rèste per referir, diderè que contractèrem aquiu naui e aunèsti marinèrs entà completar era nòsta tripulacion; que hérem ua trauersada erosa e que Era Espanhòla lancèc era ancora en Bristol, precisament en moment que ja eth senhor Blandy començaue a pensar ena necessitat de manar un aute vaishèth ara nòsta cèrca.
Toti nosati recebérem ua part importanta deth tresòr, e l’utilizèrem, ja senadament, ja pegament, sivans es nòstes respectiues inclinacions.
Eth Capitan Smollet viu ara retirat ja deth mar, en ua posicion comòda e amonedada; Gray, non solet se sauvèc es sòns sòs, senon qu’en sénter eth viu desir d’aumentar-les, estudièc suenhosament era sua profession, e ara ei pilòt e proprietari, en part, d’un gran e magnific vaishèth mercant.
Ath delà, s’a maridat, e ei pair d’ua familha plan erosa.
Per çò que hè a Ben Gunn, li toquèren cinc mil liures, que despenec damb ua rapiditat estonanta, en tot trapar-se as pòques setmanes, demanant caritat entà víuer.
Alavetz li balhèren aquerò qu’eth tan detestaue ena isla, ei a díder, era portaria d’ua casa, qu’en era s’està ara en tot èster eth favorit de toti es mainatges deth vesiat qu’embeline damb era narracion des sues hètes e aventures.
De Silver non ne tornèrem a saber arren.
Aqueth formidable marinèr “d’ua soleta cama” auie, fin finau, despareishut deth scenari dera mia vida.
Mès que non serie estranh qu’a tot darrèr s’auesse amassat damb era sua mulata e dilhèu en aguesti moments viu encara comòdament damb era e damb era inseparabla societat deth sòn parroquet.
Qu’ac voi pensar atau, pr’amor que s’en aguesta vida non pòt gaudir de bèra causa, ena auta, cranhi que non lo demore cap causa que sigue d’envejar.
Era gran barra d’argent e es armes encara s’estan, me pensi, en madeish lòc qu’eth terrible pirata les acoguèsse, e s’estaràn aquiu cèrtament enquia que jo venga a cercar- les.
Ça que la, ne monges ne fraires descauci me convenceràn entà que venga de nauèth en aqueth maudit lòc.
Credetz-me qu’es mès sinistres mausòns que sòlen encara trebolar eth repaus des mies tranquilles nets, son aqueri que me veigui transportat ena Isla deth Tresòr, e enteni eth sord mormolh deth mar que s’estarne enes sues escalabroses còstes, enquia que me desvelhi sudat sus eth mèn lhet tanlèu coma era malajadilha me hè enténer era votz agudenta e penetranta deth Capitan Flint, cridant desesperadament: “Pèces d’a ueit!
Pèces d’a ueit!
Qu’ère mendicant de mestièr, e un des principaus dera confraria de mendicants de Bagdad, era nòsta ciutat.
Un dia, era volontat d’Allà e eth Destin permeteren qu’eth mèn frair arribèsse a mendicar ena pòrta d’ua casa.
E eth mèn frair Bacbac, sense deishar de cornèr es sues acostumades invocacions entà demanar caritat: “Ò donaire, ò generós!” piquèc damb eth pau ena porta.
Mès te cau saber, ò Comendador des Credetns!
De sorta qu’aqueth dia, per mès que dera casa preguntèssen: “Qui ei?” Eth mèn frair caraue.
E acabèc per enténer passi que s’apressauen, e que se daurie era pòrta.
E se presentèc un òme ath quau Bacbac, se non auesse estat cèc, solide non l’aurie demanat caritat.
Mès qu’ère aqueth eth sòn destin.
E cada òme amie eth sòn destin estacat ath còth.
E er òme li preguntèc: “Qué desires?” E eth mèn frair Bacbac responec: “Que me balhes ua aumòina per Allà eth Plan Naut.” E er òme tornèc a preguntar: “Ès cèc?” E Bacbac didec: “Òc, patron, e plan praube.” E er aute repliquèc: “En aguest cas da-me era man entà que te guida.” E li dèc era man, e er òme lo metec ena casa, e lo hec pujar gradons e mès gradons, enquia que l’amièc ena terraça, qu’ère plan nauta.
E quan auec arribat ena terraça, er òme li tornèc a preguntar: “Se qué vòs, cèc?” E eth mèn frair, plan estonat, responec: “Ua aumòina, per Allà.” E er aute repliquèc: “Qu’Allà te daurisque eth dia en un aute lòc.” Alavetz Bacbac li didec: “Ò tu, un tau!
Non podies auer-me responut atau quan èrem baish de tot?” Ad aquerò repliquèc er aute: “Ò tu, que vaus mens qu’eth mèn cu!, per qué non me contestères quan jo preguntaua des der interior?
Qui s’està ena pòrta?” Atau, donc, fot eth camp d’aciu de seguit, o te harè rodar coma ua bòla, hastigós mendicant de mau auguri!” E Bacbac li calec baishar ara prèssa era escala complètament solet.
Mès quan li restauen uns vint gradons hec un mau pas, e anèc redolant enquiara pòrta.
E en quèir se fotec ua gran còp en cap, e caminaue gemegant pes carrèrs.
Alavetz, diuèrsi des sòns companhs, mendicants e cècs coma eth, en entener-lo gemegar li preguntèren era causa, e Bacbac les condèc era sua desgràcia.
E dempús les didec: “Ara vos calerà acompanhar-me entà casa pr’amor de cuélher sòs entà poder crompar entad aguest dia malerós e maudit.
Mès er òme dera terraça auie baishat ath sòn darrèr e l’auie seguit.
E se metec a caminar darrèr deth mèn frair e des auti dus cècs, sense qu’arrés se’n sabesse, e atau arribèren toti ena casa de Bacbac.
Entrèren, e er òme s’esguitlèc rapidament abans de qué auessen barrat era pòrta.
E aqueth òme, qu’ère un lairon des mès adreits entre es lairons, vedec ua còrda que penjaue deth tet, s’agarrèc ada era, e silenciosament taraièc enquiara viga, a on se seiguec damb era màger tranquillitat.
E es dus cècs comencèren a cercar per tota era cramba, persutant enes sòns escorcolhs diuèrsi còps, en tot paupar damb paus es cornèrs.
E hèt aquerò, s’amassèren damb eth mèn frair, que treiguec alavetz der amagader toti es sòs que sauvaue, e les compdèc damb es sòns dus companhs, en tot veir qu’auien dètz mil dracmes amassa.
Dempús, cada un cuelhec dus o tres dracmes, tornèren a méter es sòs ena saca, e les sauvèren en amagader.
E un des tres cècs se n’anèc a crompar viures e tornèc de seguit, en tot trèir dera biaça tres pans, tres cebes e quauqui datils.
E es tres companhs se seigueren en rondèu e se meteren a minjar.
Alavetz eth panaire s’esguitlèc silenciosament pera còrda, s’arraulic ath costat des tres mendicants e se metec a minjar damb eri.
E s’auie plaçat ath costat de Bacbac, qu’auie ua aurelha excellenta.
E Bacbac, en enténer eth bronit des maishères quan minjaue, exclamèc: “Que i a un estranh entre nosati!” E alonguèc rapidament era man entà on entenie eth bronit des maishères, e era sua man queiguec precisament sus eth braç deth panaire.
Alavetz Bacbac e es dus mendicants se precipitèren ath sòn dessús, e comencèren a cridar e a pataquejar-lo damb es sòns paus, cècs coma èren, e demanauen ajuda as vesins, en tot cridar: “Ò musulmans, vietz a ajudar-mos!
Que i a un panaire!
Que mos vò panar es pòqui sòs des nòsti estauvis!” E en acodir es vesins, vederen a Bacbac que, ajudat pes auti dus mendicants, tenguie ben agarrat ath panaire, que sajaue de defener-se e escapar.
Mès eth panaire, quan arribèren es vesins, simulèc tanben qu’ère cèc, e barrant es uelhs, exclamèc: “Per Allà!
Ò musulmans!
Vos ac juri per Allà eth Plan Naut, peth sultan, per emir.
Vos demani que m’amietz ena preséncia deth walí, a on se demostrarà tot aquerò.” Alavetz arribèren es gardes deth walí, s’apoderèren des quate òmes, e se les heren a vier entre es mans deth wadí.
E eth wadí preguntèc: “Qui son aguesti òmes?” E eth panaire exclamèc: “Escota es mies paraules, ò walí just e perspicàç!
E se non me volesses creir, mana que mos castiguen, a jo eth prumèr, pr’amor d’obligar-mos a coheissar era vertat.
E somet tanben ath madeish torment ad aguesti òmes entà botar en clar aguest ahèr.” E eth walí dispausèc: “Cuelhetz ad aguest òme, lançatz-lo en solèr, e pataquejatz-lo enquia que coheisse!” Alavetz es gardes agarrèren ath cèc simulat, e un li tenguie es pès e es auti comencèren a foter-li còps de pau en eri.
Ath cap de dètz còps, eth simulat cèc comencèc a cridar e d’auric un uelh, donques qu’enquia alavetz les auie auut barradi.
E dempús de recéber un quants còps mès, pas guairi, dauric ostensiblament er aute uelh.
E eth walí anujat li didec: “Quina farsa ei aguesta, miserable mentidèr?” E eth panaire responec: “Que non me piquen mès e ac condarè tot.” E eth walí manèc suspéner eth torment, e eth panaire didec: “Qu’èm quate cèc simulats, qu’enganham ara gent entà que mos balhen aumòina.
Mès ath delà simulam era nòsta ceguetat pr’amor de poder entrar aisidament enes cases, veir as hemnes damb era cara descubèrta, sedusir-les, caucar-les e ath madeish temps examinar er interior des abitatges e premanir es panatòris de forma segura.
E coma que hè fòrça temps qu’exercim aguest mestièr tan lucratiu, auem artenhut amassar dètz mil dracmes.
E quan reclamè era mia part ad aguesti òmes, non sonque se remiren a autrejar-me-la, senon que me foteren ua repassada, e m’aurien aucit a còps s’es gardes non m’auessen trèt des sues mans.
Aguesta qu’ei era vertat, ò walí!
Ara, entà que coheissen es mèns companhs, te calerà tier eth hlagèth, coma heres damb jo.
E atau parlaràn.
Mès que les piquen fòrt, se non non coheisaràn arren.
Alavetz eth walí manèc foetar ath mèn frair eth prumèr de toti.
E per mès que protestèc e didec qu’ère cèc de neishement, lo seguiren foetant enquia que s’estavanic.
E coma qu’en remeter-se tanpòc dauric es uelhs, manèc eth walí que li fotessen tres cents còps mès, e dempús tres cents mès, e madeish hec damb es auti dus cècs, que tanpòc poderen daurir es uelhs, a maugrat des còps e a maugrat des conselhs que les hège eth cèc simulat, eth sòn companh improvisat.
E de seguit eth walí encarguèc ad aguest cèc simulat qu’anèsse ena casa deth mèn frair Bacbac e se hesse a vier es sòs.
E alavetz l’autregèc ad aguest panaire dues mil cinc centes dracmes, ei a díder era quatau part des sòs, e se quedèc damb era rèsta.
Per çò que hè ath mèn frair e as dus cècs, eth walí les didec: “Miserables ipocrites!
Atau, donc, minjatz pan que vos autrege era gràcia d’Allà e dempús juratz en sòn nòm qu’ètz cècs?
E jo, ò Emir des Credents!
E en entener-la eth califa Montasser Billah, didec: “Que li balhen ua gratificacion ad aguest barbèr e que se’n vage de seguit.” Mès jo, ò senhors mèns!
Ò Prince des Credents!
Non posqui acceptar arren sense condar-te çò que les arribèc as mèns auti tres frairs.” E autrejada era autorizacion, didec:
Qu’ère important ena venda de carn e picadís, e depassaue a toti en elevar e engreishar motons de longa coa.
Atau ei qu’es mercadèrs mès rics e es principaus dera ciutat solet s’aprovedien ena sua casa e non crompauen mès carn qu’era des sòns motons, de sòrta qu’en pòc de temps arribèc a èster un ric proprietari de granes vegades e beròies proprietats.
E seguie en tot prosperar eth mèn frair El-Kuz, quan un dia entre es dies, qu’ère seigut en sòn establiment, entrèc un jeique de longa barba blanca, que li balhèc sòs e li didec: “Braca-me bona carn!” E eth mèn frair li balhèc era milhor carn, cuelhec es sòs e li tornèc era salutacion ar ancian, que se n’anèc.
Alavetz eth mèn frair examinèc es monedes de plata que l’auie autrejat eth desconeishut, e vedec qu’èren naues, d’ua blancor enludernanta.
E pendent cinc mesi seguidi eth vielh jeique de longa barba blanca venguec cada dia ena casa deth mèn frair, en tot autrejar-li monedes de plata totafèt naues coma pagament de carn fresca e de bona qualitat.
E cada dia eth mèn frair se sauvaue a despart aguesti sòs.
Mès un dia, eth mèn frair El-Kuz volec compdar era quantitat qu’auie arremassat d’aguesta sòrta, e pr’amor de crompar uns beròis motons, e mès que mès uns mardans entà ensenhar-les a lutar es uns contra es auti, exercici que shautaue fòrça en Bagdad, era mia ciutat.
E a penes dauric era caisha que sauvaue es sòs deth jeique dera barba blanca, vedec qu’aquiu non i auie ua soleta moneda, senon rondèus de papèr blanc.
Alavetz comencèc a meter-se còps de punh ena cara e en cap, e a planher-se a crits.
E de seguit l’enrodèc un gran grop de caminaires, que les condèc era sua aventura, sense qu’arrés podesse explicar-se era desaparicion d’aguesti sòs.
E a penes auec acabat de prononciar aguestes paraules, apareishec eth jeique.
E eth jeique passèc entre aquera gentada, e arribèc enquiath mèn frair pr’amor d’autrejar-li, coma de costum, es sòs.
De seguit eth mèn frair se lancèc contra eth, e en tot tier-lo d’un braç, didec: “Ò musulmans!
Vietz ena mia ajuda!
Vaquí ar infame lairon!” Mès eth jeique non se’n hec bric, e en tot inclinar-se entath mèn frair li didec de sòrta que solet eth ac podesse enténer: “Qué t’estimes mès, carar o que te comprometa dauant de toti?
E compde pr’amor qu’eth tòn afront a d’èster plan mès terrible qu’eth que tu me vòs causar.” Mès El-Kuz responec: “Quin afront me pòs costar, maudit vielh de betum?
De quina manèra me vòs comprométer?” E eth jeique didec: “Demostrarè que venes carn umana en sòrta de carn de moton.” E eth mèn frair repliquèc: “Mentisses, ò mil còps mentidèr!
Se demòstres semblabla causa, t’autrejarè era mia sang e es mèns bens.” E alavetz eth jeique se virèc entara multitud e didec a crits: “Ò, vosati toti, amics mèns!
Vedetz ad aguest carnissèr?
Libre.
Pr’amor qu’en sòrta d’aucir motons esgòrge cada dia a un hilh d’Adam e mos ven era sua carn coma carn de moton.
Alavetz se lheuèc un clam, e era multitud se precipitèc ena botiga deth mèn frair El- Kuz, en tot cuelher-la ar assaut.
E dauant de toti campèc, penjat d’un gancho eth cadavre d’un òme, esgorjat, premanit e esboderat.
E ena part des caps de moton i auie tres caps umans, espeladi, nets e codinadi ath horn, entà èster venudi.
E en veir aquerò, toti es presents se lancèren contra eth mèn frair, cridant: “Impiu, sacrilèg, assassin!” E comencèren a foter-li còps e foetades.
E es mès acarnissadi contra eth e es que mès crudèument li fotien èren es sòns parroquians mès ancians e es sòns milhors amics.
E eth vielh jeique li fotec tan violent còp de punh en un uelh, que li sautèc sense remèdi.
Dempús cuelheren ath supausat cadavre esgorjat, estaquèren ath mèn frair El-Kuz, e toti, precedidi peth jeique, se presentèren dauant der executor dera lei.
E eth jeique li didec: “Ò Emir!
Vaquí que t’amiam, entà que pague es sòns crims, ad aguest òme que de hè fòrça temps esgòrge as sòns semblables e ven era sua carn coma se siguesse de moton.
Non te cau senon dictar senténcia e balhar compliment ara justícia d’Allà, donques qu’aciu as a toti es testimònis.” E aquerò siguec çò que se passèc.
Pr’amor qu’eth jeique dera blanca barba ère un bruishòt qu’auie eth poder de hèr veir causes que non èren reaument.
Per çò deth mèn frair El-Kuz, per mès que se defenesse, non lo volec enténer eth jutge, e lo sentencièc a recéber cinc cents còps.
E li confisquèren toti es sòns bens e proprietats, non estant pòca era sua sòrt, pr’amor que se non auesse estat tan ric l’aurien sentenciat a mòrt sense remèdi.
E ath delà lo condemnèren a èster despatriat.
E eth mèn frair, damb un uelh mens, damb era esquia plia de còps e miei mòrt, gessec de Bagdad camin ensús e sense saber entà a on anar, enquia qu’arribèc en ua ciutat luenhana, desconeishuda entada eth, e aquiu se demorèc, decidit a establir-se en aquera ciutat e exercir eth mestièr d’adobaire, qu’a penes cau un aute capitau qu’ues mans adreites.
Placèc, donc, eth sòn lòc ena cantoada de dus carrèrs, e se metec a trabalhar entà guanhar-se era vida.
Mès un dia qu’ère en tot botar ua pèça naua a ua babocha vielha entenec endilhades de shivaus e eth tarrabastalh d’ua carrèra de cavalièrs.
E preguntèc eth motiu d’aqueth sarabat, e li dideren: “Qu’ei eth rei, que ges de caça damb lebrèrs, acompanhat de tota era cort.” Alavetz, eth mèn frair El-Kuz deishèc un moment era agulha e eth martèth e se lheuèc entà veir se com passaue era acompanhada reiau.
E mentre ère de pès, en tot meditar sus eth sòn passat e eth sòn present e sus es circonstàncies qu’auie convertit ath famós carnissèr en darrèr des adobaires, passèc eth rei dauant dera sua nombrosa acompanhada, e se passèc qu’era guardada deth rei se tachèc en uelh bòrni deth mèn frair.
E en veder-lo, eth rei s’esblancossic, e didec: “Sauve-me Allà des malastres d’aguest dia maudit e de mau auguri!” E virèc de seguit es brides dera sua ègua e hec repè, acompanhat deth sòn cortègi e des sòns soldats.
E es esclaus, en tot precipitar-se sus eth mèn frair, li foteren tau repassada, que lo deishèren coma mòrt ath miei deth carrèr.
E quan se n’anèren se lheuèc El-Kuz e tornèc peniblament entath sòn lòc, dejós deth tendolet que lo tapaue, e aquiu s’estirèc totafèt molut.
Mès alavetz passèc un individú dera acompanhada deth rei qu’anaue arreculat.
E eth mèn frair El-Kuz li demanèc que s’arturèsse, li condèc eth tracte que venguie de recéber e li demanèc que li didesse eth motiu.
Er òme s’estarnèc d’arrir, e li responec: “Te cau saber, frair, qu’eth nòste rei non pòt tolerar cap bòrni, mès que mès s’ei bòrni deth uelh dret.
Pr’amor que se pense que li harà a vier bèth malastre.
E tostemp mane aucir ath bòrni sense remèdi.
Atau ei que sò estonat de qué encara sigues viu.
Eth mèn frair non volec enténer mès.
Recuelhec es sòns utisi, e en tot profitar es pòques fòrces que li restauen, hugec e non s’arturèc enquia gésser dera ciutat.
E seguic en tot caminar entà arribar en ua auta poblacion plan luenhana que non auie cap rei ne tiran.
Demorèc fòrça temps en aquera ciutat, tient compde de non exibir-se; mès un dia gessec a alendar aire blos e hèr ua passejada.
E de pic entenec ath sòn darrèr era endilhada de shivaus, e rebrembant era sua darrèra desgràcia, s’escapèc çò mès lèu possible, cercant un loc a on amagar-se, mès que non lo trapèc.
E ath sòn dauant vedec ua pòrta, la passèc e se trapèc damb un correder long e escur, e aquiu s’amaguèc.
Mès a penes s’auec amagat campèren dus òmes, que s’apoderèren d’eth, l’estaquèren e li dideren: “Aunor a Allà, qu’a permetut que t’agarrèssem, enemic d’Allà e des òmes!
Tres dies e tres nets amiam en tot cercar-te sense pòsa.
E mos as hèt passar amarums de mòrt.” Mès eth mèn frair didec: “Ò senhors!
A qui vos referitz?
De quines ordes parlatz?” E li responeren: “Non n’as auut pro reduient ara indigéncia a toti es tòns amics e ath patron d’aguesta casa?
E enquia e tot mos volies assassinar!
E se meteren a escorcolhar-lo, en tot trapar-li eth guinhauet que damb eth talhaue eth cuèr entàs sòles.
Alavetz lo lancèren en solèr, e l’anauen a esgorjar, quan eth mèn frair exclamèc: “Escotatz, brava gent: que non sò ne un panaire ne un assassin, mès vos posqui condar ua istòria estonanta, qu’ei era mia pròpria istòria.
E eri, sense hèr-ne cabau, lo cauishigueren, lo pataquegèren e l’esbocinèren era ròba.
E en esbocinar-li era ròba vederen ena sua esquia nuda es cretes des foetades qu’auie recebut en d’auti tempsi.
E exclamèren: “Ò miserable!
Vaquí ues cretes que demòstren toti es tòns crims passadi.” E de seguit se lo heren a vier ena preséncia deth walí, e eth mèn frair, pensant en toti es sòns malastres, se didie: “Be ne deuen èster de grans es mèns pecats quan d’aguesta manèra les expii en tot èster innocent de guaire m’acusen!
E quan siguec ena preséncia deth walí, aguest lo guardèc anujat e li didec: “Miserable pòcavergonha, es foetades que merquèren eth tòn còs son ua pròva sufisenta de totes es tues anteriores e presentes malahèites.” E ordenèc que li fotessen cent foetades.
Mès alavetz me’n sabí de toti es desgràcies deth mèn frair.
Anè de seguit ara sua cèrca, e lo trapè precisament quan lo baishauen estavanit deth camèlh.
E alavetz, ò Emir des Credents!
Tau ei era istòria deth malerós El-Kuz.
Per çò que hè ath mèn cincau frair, era sua aventura ei encara mès extraordinària, e te demostrarà, ò Prince des Credents!
Aguest frair mèn, ò Emir des Credents!
Lo criden El-Aschar pr’amor qu’a un vrente voluminós coma ua camèlha prenhada, e tanben pera sua retirada a un caudèr gran.
E ei plan guiterós pendent eth dia, mès de nets desvolòpe quinsevolh prètzhèt, en tot guanhar-se sòs mejançant tota sòrta de mieis illicits e estranhs.
Quan moric eth nòste pair eretèrem cent dracmes de plata cada un.
El-Aschar cuelhec es cent dracmes que li corresponien, mès non sabie en qué tier-les.
E se decidic a tot darrèr a crompar cristalaria entà vener-la ath detalh, en tot preferir aguest mestièr a quinsevolh aute pr’amor que non l’obligaue a botjar-se massa.
Se convertic, donc, en vendeire de cristalaria, e entad aquerò se crompèc un tistèr gran, qu’en eth botèc eth sòn genre, cerquèc ua cantoada que i auesse fòrça gent, e s’installèc tranquillament en era, emparada era esquia contra era paret e dauant deth tistèr, en tot pregonar era sua mercaderia d’aguesta sòrta:
Ò cristau!
Ò gotes de solei!
Ò pitraus d’adolescent!
Uelhs dera mia hilhuquèra!
Bohada endurida des vèrges!
Ò cristau!
Ò cristau!
Mès s’estaue mès temps carat que cridant.
E alavetz, emparant damb mès fòrça era sua esquia contra era paret, començaue a soniar desvelhat.
E vaquí çò que soniaue un diuendres, en moment dera pregària:
E solide qu’artenherè vener-la per dues centes dracmes.
Damb aguestes dues centes dracmes cromparè un aute còp cristalaria e la venerè per quate centes dracmes.
E seguirè venent e crompant enquia qu’aja hèt fòrça guanhs.
E atau me poirè crompar un gran palai e auer sirvents, shivaus damb seres, e hlaçades de shivau de brocat e d’aur.
E minjarè e beuerè fòrça ben, e non i aurà cantaire ena ciutat que non convida a cantar ena mia casa.
E dempús me concertarè damb es maridaires de Bagdad entà que me cerquen ua nòvia que sigue hilha d’un rei o d’un visir.
E non se passarà guaire temps sense que me marida, mès non damb ua auta, senon damb era hilha deth visir, donques qu’ei ua joena plan beròia e plia de perfeccions.. De sòrta que li deisharè ua dòt de mil dinnars d’aur.
E comprarè dètz pages entath mèn servici particular.
E me manarè hèr ròba reiau, coma era qu’amien es sultans e es emirs, e l’encargarè ath joièr mès adreit que me hèsque ua sera de montar tota d’aur, damb incrustacions de pèrles e peireria.
E montat en shivau mès beròi, que les cromparè as beduins deth desèrt, e me lo harè a vier dera tribú d’Anezi, me passejarè pera ciutat precedit de nombrosi esclaus e d’auti darrèr mèn e ath mèn entorn; e d’aguesta manèra arribarè en palai deth visir.
E eth gran visir quan me veigue se lheuarà en aunor mèn, e me cedirà eth sòn lòc, en tot demorar-se eth de pès, un shinhau mès baish que jo, e se tierà per molt aunorat per çò d’èster eth mèn soèr.
E damb jo vieràn tanben dus esclaus, cada un damb ua gran borsa.
E en cada borsa i aurà mil dinnars.
Ua des borses l’ac autrejarè ath gran visir coma dòt dera sua hilha, e era auta l’ac regalarè coma mòstra dera mia generositat e munificéncia, e entà que veigue tanben guaire per dessús sò de tot çò d’aguest mon.
E tornarè solemnament ena mia casa, e quan era mia nòvia me mane a bèth un damb quauque encargue, aumplirè d’aur ad aguesta persona e li regalarè teles precioses e magnifics vestits.
E s’eth visir me mane bèth present de nòça, non l’acceptarè, e l’ac entornarè, encara que sigue un present de gran valor, e tot aquerò entà demostrar-li qu’è ua gran nautada d’esperit e sò incapable dera mendre manca de delicadesa.
E senhalarè dempús eth dia dera mia nòça e toti es detalhs, dispausant qu’arren s’estauvie per çò dera taulejada e per çò deth nombre e qualitat de musics, cantaires e dançaires.
E premanirè eth mèn palai estirant tapissi pertot, caperàre eth solèr de flors des dera entrada enquiara sala deth hestau, e manarè adaiguar eth pasiment damb esséncies e aigua de ròses.
E mentre era mia hemna se passege peth salon damb totes es sues jòies, mès reludenta qu’era lua deth mes de Ramadan, jo m’estarè plan seriós, sense ne tansevolh guardar-la ne virar eth cap entà nunlòc, en tot demostrar damb aquerò era integritat deth mèn caractèr e deth mèn sen. E quan me presenten ara mia esposa, deliciosament perhumada e damb tota era frescura dera sua beresa, jo non me botjarè tanpòc.
E seguirè impassible, enquia que totes es damaisèles se m’aprèssen e me diguen: “Ò, senhor, corona deth nòste cap!, vaquí ara tua esposa, que se bote respectuosament entre es tues mans e demore que l’afavorisques damb era tua guardada.
E vaquí que, en auer-se cansat fòrça per çò d’èster de pès tanta estona, solet demore es tues ordes entà sèir-se.” E jo non diderè tanpoc ua soleta paraula, en tot hèr que se desire mès era mia responsa.
E alavetz totes es daunes e toti es convidadi s’ajulharàn e punaràn era tèrra fòrça còps dauant dera mia granesa.
E enquia alavetz non consentirè a baishar era guardada entà dirigir-li ua guardada ara mia hemna, mès solet ua guardada, pr’amor que de seguit tornarè a lheuar es uelhs e recobrarè eth mèn aspècte plen de dignitat.
E es damaisèles se harà a vier ara mia hemna, e jo me lheuarè entà cambiar-me era ròba e botar-me’n ua auta de mès rica.
E tornaràn a amiar-me per dusau viatge entàra nauèth maridada damb d’auti vestits e ornaments, jos er apilament des jòies, er aur e era peireria perhumada damb naui perhums mès agradius encara.
E sauvarè aguesta prodigiosa portadura enquia que s’acaben complètament totes es ceremònies.
Mès en aguest moment deth sòn relat, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta coma tostemp, non volec abusar mès aquera net deth permís autrejat.
Li seguic condant era istòria ath rei Schahriar:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz manarè a quauqui uns des mèns esclaus entà que cuelhen ua borsa damb cinc cents dinnars en moneda petita, e la lancen a sarpats peth salon, e ne repartisquen entàs musics e cantaires e entàs damaisèles dera mia hemna.
E dempús es damaisèles se haràn a a vier ara mia esposa entara cramba.
E jo me harè demorar fòrça.
E quan entra ena cramba trauessarè entre es dues hilères de damaisèles.
E quan passa peth costat dera mia esposa li cauishigarè eth pè d’ua manèra ostensibla entà demostrar-li era mia superioritat coma baron.
E demanarè ua copa d’aigua ensucrada, e dempús d’auer balhat gràcies a Allà, me la beuerè tranquillament.
E plan que òc, non se tardarà a presentar-se era mia soèra, e me punarà eth front e es mans e me diderà: “Ò senhor mèn, digna-te guardar ara mia hilha, qu’ei era tua esclaua e desire arderosament que l’acompanhes e li hèsques era aumòina d’ua soleta paraula tua.” Mès jo, a maugrat des supliques dera soèra, que non aurà gausat cridar-me gendre per pòur de mostrar familiaritat, non li responerè arren.
Alavetz me seguirà pregant, e ne sò segur qu’acabarà per lançar-se enes mèns pès e les punarà, atau coma era òrla deth mèn vestit.
E me diderà alavetz: “Ò senhor mèn!
Te juri per Allà qu’era mia hilha ei vèrge!
Te juri per Allà que cap òme la vedec despolhada ne coneish eth color des sòns uelhs!
Non l’ofenses ne l’umilies tant.
Guarda com ei de submisa.
E jo, estirat enes coishins de velot, brodadi en aur, deisharè que se m’aprèsse, sense guardar-la, e me compladerè en tot veir de pès ara hilha deth gran visir dauant der exvendeire de cristalaria, que pregonaue en ua cantoada:
Ò gotes de solei!
Ò pièchs d’adolescenta!
Uelhs dera mia hilhuquèra!
Bohada endurida des vèrges!
Ò cristau!
Melic de mainatge!
Cristau!
Mèu colorada!
Cristau!
E alavetz persutarà entà que cuelha era copa de vin, e l’apressarà gentilament enes mèns pòts.
E eth mèn frair hec eth senhau de balhar un còp de pè ara sua soniada esposa e l’ac fotec totafèt en tistèr qu’embarraue era cristalaria.
E eth tistèr queiguec redolant damb tot eth sòn contengut.
E se hec brigalhs tot aquerò que constituie era fortuna d’aqueth lhòco.
Dauant d’aquera irreparabla destròça, El-Aschar comencèc a meter-se còps de punh ena cara e a esquinçar-se era ròba e a plorar.
E alavetz, coma qu’ere diuendres e anaue a començar era pregària, es persones que gessien des sues cases vederen ath mèn frair, e uns s’arturauen botjadi de pietat, e d’auti seguiren eth sòn camin en tot creir qu’ère lhòco.
E mentre ère en tot planher-se dera pèrta deth sòn capitau e des sòns interèssi, vaquí que passèc per aquiu, camin dera mesquita, ua grana senhora.
Un intens perhum de musc exalaue de tota era.
Anaue montada en ua mula apolidida damb velot e brocat d’aur, e l’acompanhaue un considerable nombre d’esclaus e sirvents.
En veir tot aqueth cristau trincat e ath mèn frair plorant, preguntèc era causa de tau desesperacion.
E li dideren qu’aqueth òme non auie mès capitau qu’eth tistèr dera cristalaria, qu’era sua venda di daue eth minjar, e qu’arrès li restaue dempús d’aguest accident.
Alavetz era dauna cridèc a un des sòns sirvents e li didec: “Balha-li ad aguest praube toti es sòs qu’amies ath dessús.” E eth sirvent se treiguec ua gran borsa qu’amiaue estacada en còth damb ua còrda, e l’ac autregèc ath mèn frair.
E El-Aschar la cuelhec, la dauric, e comencèc a invocar totes es gràcies e benediccions d’Allà en favor dera sua benfactora.
E enriquit pendent un moment, se n’anèc entara sua casa pr’amor de sauvar era sua fortuna.
E se dispausaue a gésser entà logar ua casa qu’en era podesse demorar a gust, quan entenec que cridauen ena porta.
Venguec a daurir, e vedec a ua vielha desconeishuda que li didec: “Ò, hilh mèn, te cau saber que ja lèu a passat era ora dera pregària en aguest sant dia deth diuendres, e encara non è pogut hèr es mies ablucions.
E te prègui que me permetes entrar entà hèr-les, amagada des nasejaires.” E eth mèn frair didec: “ Escoti e aubedisqui.” E dauric era porta de land en land e l’amièc entara codina, a on la deishèc soleta.
E ath cap d’uns instants venguec a cercar-lo era vielha, e sus eth miserable tròç de tela que servie de tapís acabèc era sua pregaria, en tot hèr vòts a favor deth mèn frair, plen de componcion.
E eth mèn frair li balhèc es gràcies mès expressiues, e treiguent deth cinturon dus dinnars d’aur les ac balhèc generosament.
Mès era vielha les refusèc damb dignitat, e didec: “Ò hilh mèn, laudat sigue Allà que te hec tan magnanim!
Non m’estone qu’inspires simpaties ara gent a penes te ven en carrèr.
E se de vertat non te hè cap manca, l’ac pòs entornar ara nòbla senhora que te lo balhèc per çò d’auer-se trincat era cristalaria.” E eth mèn frair didec: “Tè!
Brava mair, coneishes ad aguesta dauna?
S’ei atau te prègui que me digues a on la posqui trapar.” E era vielha responec: “Hilh mèn, aguesta beròia joena sonque t’a mostrat era sua generositat entà exprimir era sua inclinacion que li còste era tua joenessa, era tua fòrça e era tua galhardia.
Pr’amor qu’eth sòn marit ei impotent e jamès artenherà satisfèr-la, pr’amor qu’Allà l’a castigat damb uns companhs tan hereds, que hè pena.
Lheua-te, donc, sauva en tòn cinturon toti es sòs entà que non te les panen en aguesta casa tan pòc segura, e vene damb jo.
Pr’amor que te cau saber que servisqui ad aguesta senhora hè fòrça temps e me fide totes es sues comissions secretes.
E tanlèu sigues damb era, non t’arraulisques entad arren, donques que te cau hèr damb era tot aquerò que sigues capable.
E guaire mès li hèsques, mès t’estimarà.
Quan eth mèn frair entenec aguestes paraules dera vielha, se lheuèc, hec tot çò que l’auie dit, e seguic ara anciana, que s’auie metut a caminar.
E eth mèn frair anèc ath sòn darrèr enquia qu’ambdús arribèren en un gran portau, qu’en eth era vielha cridèc ara sua manèra.
E eth mèn frair se trapaue ar arràs dera emocion e dera jòia.
E gessec a daurir ua esclaua grèga, plan beròia, que les desirèc era patz e li hec un arridolet ath mèn frair d’ua manèra plan insinuanta.
E lo hec passar en ua magnifica sala damb granes cortines de seda e aur fin e magnifics tapissi.
E eth mèn frair, en veder-se solet, se seiguec en un divan, se treiguec eth turbant, se lo botèc enes jolhs e se sequèc eth front.
E a penes s’auec seigut se dauriren es cortines e apareishec ua joena incomparabla, coma non l’auien vist es guardades mès meravilhoses des òmes.
E eth mèn frair El-Aschar se botèc dret sus es sòns dus pès.
E era joena l’arric damb es sòns uelhs e s’esdeguèc a barrar era pòrta, que s’auie quedat dubèrta.
E s’apressèc a El-Aschar, lo cuelhec dera man e se lo hec a vier damb era entath divan de velot.
E coma qu’abans d’exercir de caucador volesse parlar, era joena, damb era man ena boca, l’indiquèc que carèsse, mentre que damb era auta lo convidaue a non pèrder eth temps damb mès dilacions.
E en madeish instant eth mèn frair li hec ara joena guaire sabie hèr en çò de copulacions, abraçades, punets, nhacades, amorasses, contorsions e variacions, un, dus, tres còps, e atau pendent quauques ores.
Dempús d’aqueri transportaments, era joena se lheuèc e li didec ath mèn frair: “Uelh dera mia vida!
Non te botges d’aciu enquia que jo torna.” Dempús gessec rapidament e despareishec.
Mès lèu se dauric violentament era pòrta e campèc un nere òrre, gegant, qu’amiaue ena man ua espada nuda.
E li cridèc ar espaurit El-Aschar: “Ò plan gran miserable!
Com gausères arribar enquia aciu, ò tu, producte barrejat de companhs corrompudi de toti es criminaus!
Cridèc alavetz damb votz terribla, e acodic ua nera damb ua sièta plia de sau.
La botèc en solèr e comencèc a aumplir de sau es herides deth men frair, qu’a maugrat de patir orriblament non gausaue cridar per pòur de que l’aucissen.
E era nera se n’anèc dempús de qué auesse caperat complètament de sau totes es herides.
Alavetz eth nere hec un aute sorriscle espaventós, e se presentèc era vielha, que, ajudada peth nere, dempús de panar-li toti es sòs ath mèn frair, l’agarrèc des pès, l’arrosseguèc per totes es crambes enquia arribar en pati, a on lo lancèc ath hons d’un sosterranh, a on acostumaue a precipitar es cadavres de toti aqueri que mejançant es sòns artificis auie atrèt ena casa entà que servissen de caucadors dera sua joena senhora.
Eth sosterranh qu’ath sòn hons auien lançat ath mèn frair El-Aschar ère fòrça gran e plan escur, e en eth s’amolonauen es cadavres es uns sus es auti.
Aquiu s’estèc El- Aschar dus dies sancers, sense poder botjar-se per çò des herides e pera queiguda.
Mès Allà (que sigue laudat e glorificat!
E podec arribar enquiara lucana d’a on baishaue aquera lum e un còp aquiu gésser en carrèr dehòra deth sosterranh.
Se pressèc alavetz a tornar ena sua casa, qu’en era anè a cercar-lo, e lo suenhè damb es remèdis que jo sai extrèir des plantes.
Ath cap de bèth temps, guarit ja complètament, eth mèn frair decidic resvenjar-se dera vielha e des sòns complices per çò des torments que l’auien costat.
Se metec a cercar ara vielha, seguic es sòns passi, e se’n sabec ben deth lòc que solie acodir cada dia entà atrèir as joeni qu’auien de satisfèr ara sua patrona e convertir-se dempús en aquerò que se convertien.
E un dia se desguisèc de pèrsa, se sarrèc un cinturon plan gran, amaguèc ua espada jos era sua ampla ròba, e demorèc ara vielha, que non se tardèc a aparéisher.
De seguit s’aprèssec ada era, e simulant parlar mau eth nòste idiòma, imitèc eth lenguatge barbar des pèrses.
Didec: “Ò brava mair!
Eth mèn hilh, qu’ei un joen tan beròi coma tu, a eth mestièr de cambista, e te prestarà era bascula que te cau.
Vene damb jo, e t’amiarè ena sua casa.” E eth responec: “Vè-te’n tu dauant.” E era anèc dauant e eth darrèr, enquia qu’arribèren ena casa coneguda.
E era esclaua cuelhec a El-Aschar dera man e se lo hec a vier ena sala des sedes, e s’estèc damb eth en tot entretier-lo pendent quaui menutes; dempús avisèc ara sua patrona, qu’arribèc e hec damb eth mèn frair madeish qu’eth prumèr viatge.
Mès que non m’ac cau tornar a condar.
E alavetz eth mèn frair, qu’anaue darrèr deth nere, treiguec còp sec era espada de dejós dera ròba, e d’un talh li braquèc eth cap.
Ath bronit dera queiguda acodic era nera, que patic era madeisha sòrt; dempús era esclaua grèga, qu’ath prumèr còp d’espada quedèc tanben sense cap.
Ara seguida li toquèc ara vielha, qu’arribèc corrent entà mèter man en butin.
E en veir ath mèn frair damb eth braç caperat de sang e er acèr ena man, queiguec espaurida en solèr, e El- Aschar l’agarrèc deth peu e li didec: “Non m’arreconeishes, vielha puta, poirida entre es poirides?” E responec era vielha: “Ò, senhor mèn, que non t’arreconeishi”!
Mès eth mèn frair didec: “Donques te cau saber o entremeteira que sò aqueth qu’ena sua casa vengueres a hèr es ablucions, cu de monard vielh!” E en díder aquerò, eth mèn frair esmiegèc en dus ara vielha d’un solet còp.
Dempús anèc a cercar ara joena qu’auie copulat damb eth dus còps.
Non se tardèc a trapar-la, tenguda a apraiar-se e perhumar-se en sòn apartament retirat.
E quan era joena lo vedec caperat de sang, hec un sorriscle de terror e se lancèc as sòns pès, en tot pregar-li que li perdonèsse era vida.
E eth mèn frair, rebrembant es plasers compartidi damb era, l’autregèc generosament era vida, e li preguntèc: “E com ei qu’ès en aguesta casa, jos eth domèni d’un nere òrre que vengui d’aucir damb es mies mans?” E era joena responec: “Ò patron mèn!
Un dia entre es dies venguec ena mia casa e me didec: “Que m’an convidat a ua gran nòça, donques que non n’aurà en mon ua auta de parièra.
E vengui entà hèr-te a vier damb jo.” Jo li responí: “Escoti e aubedisqui.” Me botè es mies milhors ròbes, cuelhí ua borsa damb cent dinnars e gessí damb era vielha.
Arribèrem en aguesta casa, qu’en era me hec passar damb grana astúcia, e queiguí enes mans d’aguest nere herotge, que dempús de trèir-me era virginitat, me tenguec aciu ara fòrça e m’utilizèc entàs sòns criminaus prepausi, a còsta dera vida des joeni qu’era vielha li proporcionaue.
E atau è passat tres ans enes mans d’aguesta vielha maudita.” Alavetz eth mèn frair didec: “Mès en tot amiar aciu tant de temps, te cau saber s’aguesti criminaus an amolonat riqueses.” E era responec: “Que n’a tantes, que dobti que tu solet te les podesses hèr a vier.
E se hec a vier ath mèn frair e l’ensenhèc grani còfres plei de monedes de toti es païsi e borses de totes es formes.
E eth mèn frair se quedèc enludernat e estonat.
Era alavetz li didec: “Que non ei atau coma poiràs hèr-te a vier tot aguest aur.
Ve-te’n a cercar uns messatgèrs e hè qu’eri carguen damb eth.
S’esdeguèc El-Aschar a cercar as vailets, e ath cap d’ua estona tornèc damb dètz òmes qu’amiauen cada un un tistèr uet.
Mès quan arribèc ena casa trapèc eth portau dubèrt de land en land.
E era joena auie despareishut damb toti es còfres.
E comprenec alavetz que s’auie burlat d’eth entà poder-se hèr a vier totes es riqueses.
E decidic hèr-s’ac a vier tot a londeman; mès coma qu’ère plan fatigat, s’estirèc en lhet e se quedèc esclipsat.
En desvelhar-se a londeman, arribèc enquiath limit deth terror en veder-se enrodat per vint gardes deth walí que li dideren: “Lheua-te de seguit e vie damb nosati.” E se lo heren a vier, barrèren e sagerèren es pòrtes, e lo meteren entre es mans deth walí, que li didec: “Me n’è sabut dera tua istòria, des assassinats qu’as cometut e deth panatòri qu’anaues a hèr.” Alavetz eth mèn frair exclamèc: “Ò walí, da-me eth senhau dera seguretat e te condarè tot çò que s’a passat.” E eth walí alavetz li dèc un vel, simbèu dera seguretat, e El-Aschar li condèc tota era istòria deth principi enquiath finau.
Mès que non me cau repetir-la.
Dempús eth mèn frair higec: “Ara, ò walí plen d’idies justes e dretes!, consentirè se vòs, en compartir damb tu çò que rèste en aquera casa.” Mès eth walí repliquèc: “Com gauses parlar de repartiment?
Per Allà!
Que non auràs arren, donques que me cau cuelhè’c tot.
E pòs estar-te content de conservar era vida.
Ath delà, vas a gésser de seguit dera ciutat e non tornes per aciu, jos pena de màger castig.” E Eth walí despatrièc ath mèn frair, per temor de qué eth califa se’n sabesse dera istòria d’aqueth panatòri.
E eth mèn frair li calec anar-se’n luenh.
Mès entà que se complisse deth tot eth Destin, a penes auec gessut des pòrtes dera ciutat l’assautèren uns bandolèrs e en non trapar-li arren ath dessús, li treigueren era ròba, lo pataquegèren e li braquèren es aurelhes e eth nas.
E me’n sabí alavetz, ò emir des Credents!
Gessí ara sua cèrca, e non descansè enquia trapar-lo.
Me lo hi a vier ena mia casa, lo guarí, e ara li balhi entà que minge e beue pendent tota era rèsta dera sua vida.
Tau ei era istòria d’El-Aschar!
Mès era istòria deth mèn siesau e darrèr frair, ò Emir des Credents!
E ad aguest frair mèn li braquèren es pòts, e non solet es pòts, senon tanben eth penis.
Mès li braquèren es pòts e eth penis per circonstàncies extrèmament estonantes.
Pr’amor que Schakalik, eth mèn siesau frair, ère eth mès praube de toti nosati, donques qu’ère reaument praube.
E non parli des cent dracmes dera eréncia deth mèn pair, pr’amor que Schakalik, que jamès auie vist tant de sòs amassa, se mingèc es cent dracmes en ua soleta net, acompanhat dera gentada mès deplorabla deth barri quèr de Bagdad.
Non auie, donc, cap des vanitats d’aguest mon e sonque viuie des aumòines dera gent, que l’admetie ena sua casa per çò dera sua divertida convèrsa e pes sues gracioses pensades.
Un dia entre es dies auie gessut Schakalik ara cèrca d’un shinhau de parva entath sòn còs extenuat pes privacions, e vagant pes carrèrs se trapèc dauant d’ua magnifica casa, qu’ada era daue accès un gran portau damb diuèrsi gradons.
E en aguesti gradons e ena entrada i auie un nombre considerable d’esclaus, sirvents, oficiaus e portèrs.
E eth mèn frair Schakalik s’apressèc as qu’èren aquiu e les preguntèc de qui ère tan meravilhós edifici.
Dempús s’apressèc as portèrs, qu’èren seigudi en un banc en gradon mès naut, e les demanèc aumòina en nòm d’Allà.
E li responeren: “Mès d’a on ès que non sabes que sonque te cau entrar dauant deth nòste patron entà que t’aumplisque de seguit damb es sòns dons?” Alavetz eth mèn frair entrèc e passèc eth gran portau, trauessèc un pati espaciós e un jardin poblat d’arbes plan beròis e d’audèths cantaires.
L’enrodaue ua galaria calada damb pasiment de marme, e d’uns tendolets que dauen frescor pendent es ores de calor.
Eth mèn frair seguic en tot caminar e entrèc ena sala principau, caperada de rajòles de colors verd, blu e auriò, damb flors e huelhes entrelaçades.
Ath miei dera sala i auie ua beròia hònt de marme, damb un gisclet d’aigua fresca, que queiguie damb un doç mormolh.
Un meravilhós tapìs de colors tapissaue era mitat deth solèr, mès naut qu’era auta mitat, e reclinat en uns coishins de seda damb brodats d’aur se trapaue plan a gust un beròi jeique de longa barba blanca e de ròstre illuminat per ua benevòla arridalha.
Eth mèn frair s’apressèc, e li didec ar ancian dera beròia barba.
Qué desires, ò tu?” E eth mèn frair responec: “Ò senhor mèn!
En enténer aguestes paraules, exclamèc et vielh jeique: “Per Allà!, ei possible qu’en tot èster jo en aguesta ciutat se veigue a un èsser uman en tau estat de misèria que te trapes?
Que non ac posqui tier damb paciéncia!” E eth mèn frair, lheuant es dues mans entath cèu, didec: “Allà t’autrege era sua benediccion!
Benedidi siguen es tòns pairs!” E eth jeique repliquèc: “Te cau demorar en aguesta casa, pr’amor de compartir eth mèn minjar e tastar era sau ena mia taula.” E eth mèn frair didec: “Te balhi es gràcies, ò senhor e patron mèn!
Pr’amor que ja non podia èster mès temps en dejun, s’ei que non me morissa de hame.” Alavetz eth vielh dèc dus còps de pauma e l’ordenèc a un esclau que se presentèc de seguit: “Hè-te a vier de seguit era gèrla e era palangana de plata, entà que mos lauem es mans!” E li didec ath mèn frair Schakalik: “Ò òste!
Aprèssa-te e laua- te es mans.” En díder aquerò, eth jeique se lheuèc, e encara qu’er esclau non auie tornat, hec un senhau de botar-se aigua enes mans damb ua gèrla invisibla en tot heregar-se-les coma se queiguesse era tau aigua.
Alavetz er ancian didec: “Ò vosati!
E de seguit acodiren nombrosi sirvents que comencèren es sòns va-e-veni coma se botèssen eth mantèl e lo caperèssen damb nombrosi plats plei ar arràs.
E Schakalik, encara que plan ahaimat, pensèc qu’es praubi les cau respectar es capricis des rics, e se tenguec fòrça a non demostrar cap impaciéncia.
Alavetz eth jeique li didec: “Ò òste!, sè- te ath mèn costat, e esdega-te a hèr-li aunor ara mia taula.” E eth mèn frair se seiguec ath sòn cstat, dauant deth mantèl imaginari, e eth vielh comencèc a simular que tocaue es plats e que se hège a vier bocades ena boca, e botjaue es maishères e es pòts coma se reaument masculhèsse bèra causa.
E li didie ath mèn frair: “Ò òste!
Guarda quin pan, be n’ei de blanc e ben codut!
Com lo trapes aguest pan?” Schakalik responec: “Aguest pan ei plan blanc e reaument deliciós; ena mia vida n’è tastat un aute que se li retire.” Er ancian didec: “Plan que òc!
Era nera que l’amasse ei ua hemna plan adreita.
La crompè per cinc cents dinnars d’aur.
Mès, ò òste!
Ja ves qu’era codinèra non a estauviat ne era carn ne eth horment espelat e partit, ne eth cardamom e eth peberòt.
Minja, ò praube ahaimat!
Per çò dera manèra de codinar-la, me cau dider-te que ne enes palais des reis se’n minge ua de milhor.” E parlant atau, Schakalik comencèc a botjar es maishères, a masculhar e a avalar coma s’ac hesse reaument.
E er ancian didec: “Qu’està plan ben, ò òste!
Mès non me pensi que merite tantes laudances, pr’amor qu’alavetz, se qué dideràs d’aguest plat qu’ei ara tua quèrra, d’aguesti meravilhosi pothi fregidi, farcidi de pistaches, amelhes, arròs, panses, peberòts, canèla e carn picada de moton?
Qué te semble era flaira?” Eth mèn frair exclamèc: “Allà, Allà!
E damb es mèns pròpris dits de voi hèr tastar aguest plat incomparable.” E eth jeique hec eth gèst de premanir un tròç cuelhut d’ua sièta que siguesse sus eth mantèl, e en tot apressar-lo enes pòts de Schakalik, li didec: “Au, tasta aguesta bocada, ò òste!
Be n’ei d’esquist e en sòn punt!
Sonque ena tua casa e tastat aubergines tant excellentes.
Tot qu’ei premanit damb er art des dits expèrts: era carn d’anheth picada, es cigrons, es pinhons, es grans de pistacha, eth nòde muscat, eth clau, eth gengibre, eth peberòt e es èrbes aromatiques.
E tot ei tan ben hèt, que se nòte eth sabor de cada aroma.” Er ancian didec: “Plan per aquerò, ò òste mèn!
E en pensar en aguesti plats se l’aumentaue era hame e s’aurie contentat damb un shinhau de pan sec de habes o de milhòc.
Mès que se tenguec de didè’c.
E er ancian repliquèc: “Ò òste!
Minja, amic, que te sigue san e de deliciosa digestion.” E eth mèn frair didec: “Me pensi que ja n’è minjat pro d’aguestes causes.” Alavetz eth vielh tornèc a picar de mans, e ordenèc: “Treiguetz aguest mantèl e botatz eth des dessèrts!
Hètz-vos a vier toti es doci, era pastissaria e es fruts mes escuelhudi!” E es esclaus comencèren un aute còp es sòns va-e-veni, e a botjar es mans e a lheuar es braci per dessús deth cap, e a cambiar un mantèl per un aute.
E dempús, damb un senhau deth vielh, se retirèren.
E er ancian li didec a Schakalik: “Au, a arribat, ò òste!
Comencem pes pastissi.
Non te shaute veir aguesta pasta fina, leugèra, daurada e farcida d’amelha, sucre e milgrana, aguesta pasta de katayefs sublims que i a ena sièta?
Per vida mia!
Tasta’n un o dus, entà que te convences.
Quin ei eth punt deth siròp?
Be n’ei d’esposcada aguesta canèla!
Un s’en minjarie cinquanta sense hartar-se mès que mos cau deishar lòc entara excellenta kenafa que i a en aguesta plata de bronze ciselat.
Guarda guaire adreit ei eth mèn pastissèr, e com a sabut trenar es madèishes de pasta.
Esdega-te a minjar-la abans de qué se’n vage eth siròp e s’esmore.
Ei tan delicada!
E aguesta mahallabieh d’aigua de ròses, esposcada damb pistaches polverizadi, e aguestes tasses plies de crèmes aromatizades damb aigua d’iranja.
Minja, òste, non te’n hèsques!
Atau!
Fòrça ben!” E eth vielh li daue exemple ath mèn frair e se hège a vier ena boca era man damb golardia, e simulaue qu’avalaue coma se siguesse de vertat, e eth mèn frair l’imitaue admirablament, a maugrat de qué era hame li hège era boca aigua.
Er ancian seguic: “Ara, doci e frutes!
E per çò des doci, ò òste!
Ath tòn dauant qu’as doci secs e d’auti damb iranja.
Te conselhi que te tengues as secs, donques que jo les preferisqui, encara qu’es auti siguen tanben fòrça agradius.
Guarda aguesta transparenta e rutilanta confitura seca d’aubricòt estirada en amples huelhes.
E aguest aute doç sec de cidra damb sucre candi perhumat damb ambre.
E er aute, redon, formant bòles rosades, de petals de ròses e de flors d’irangèr.
Aguest, mès que mès, me costarà era vida quinsevolh dia!.
Sauva-te lòc, sauva-te lòc!
Qu’ei d’Eth Caire, pr'amor qu’en Bagdad non lo saben hèr atau.
Plan per aquerò l’è encargat a un amic d’Egipte que m’envie cent pòts plei d’aguesta delícia.
Mès non minges tant ara prèssa, pr’amor qu’encara qu’eth tòn apetís m’aunore fòrça, voi que me balhes era tua opinion sus aguest doç de carròtes damb sucre e nòdes perhumat damb musc.” E Schakalik didec: “Ò, aguest doç qu’ei ua causa soniada!
Com adore es sues delícies eth mèn paladar!
Mès me pensi qu’a massa musc.” Er ancian repliquèc: “Ò non!, non!
Non me pensi que sigue excessiu donques que non me’n posqui estar d’aguest perhum coma tanpòc der ambre.
E es mèns codinèrs e pastissèrs ne boten rajòus en toti es mèns doci e pastissi.
E eth vielh seguic: “Mès non desbrembes aguestes frutes donques que supausi qu’auràs deishat lòc entada eres.
Aciu qu’as citrons, platanes, higues, datils fresqui, pomes, codonhs e fòrça mès.
Tanben i a nòdes e amelhes fresques e auerassi.
Minja, ò òste!
Mès eth mèn frair, qu’a truca de mastulhar en bades ja non podie botjar es maishères e qu’eth sòn estomac ère cada còp mès excitat per incessant rebrembe de tantes causes bones, didec: “Senhor!
Alavetz eth vielh piquèc de mans, e acodiren es esclaus damb es manges rebussades e es vestits suenhosament recuelhudi, e simulèren hèr-se’c a vier tot e botar dempús en mantèl dues copes e flascons, gèrles e pòts magnifics.
E er ancian hec coma se botèsse vin enes copes, e cuelhec ua copa imaginària e l’ac aufric ath mèn frair, que l’acceptèc damb gratitud, e dempús de hèr-la-se a vier ena boca, didec: “Per Allà!
Be n’ei de deliciós aguest vin!” E hec un senhau d’amorassar-se agradiuament er estomac.
E er ancian simulèc agarrar un flascon gran de vin ranci e vessar-lo delicadament ena copa, qu’eth mèn frair se beuec de nauèth.
E seguiren hènt çò madeish, enquia qu’eth mèn frair hec coma se se vedesse dominat pes bugassi deth vin e comencèc a botjar eth cap e a díder paraules atrevides.
E coma se siguesse totafèt embriac, lheuèc eth braç dret e li fotec tan violent còp en cogòt der ancian, que ressonèc en tota era sala.
E lheuèc de nauèth eth braç, e li fotec eth dusau còp, mès fòrt encara.
Alavetz er ancian exclamèc: “Qué hès, ò tu!
Que sò aqueth qu’as adocit damb es confitures, compòsta e pastissi mès boni, en tot acabar per assadorar era sua set damb es vins mès deliciosi.
Mès qu’è begut tant qu’è perdut eth sen. Desencusa, donc, ath tòn esclau, que lheuèc era man contra eth sòn benfactor!
Alavetz er ancian, luenh d’anujar-se, s’estarnèc a arrir, e acabèc dident: “Pendent fòrça temps è estat cercant peth mon, persones damb mès fama de trufaires e divertides, un òme deth tòn engenh, deth tòn caractèr e dera tua paciéncia.
E arrés n’a sabut trèir tant partit coma tu des mies trufaries e jocs.
Enquia ara as estat eth solet que s’a sabut adaptar ath mèn umor e as mèns capricis, suportant era trufaria e corresponent damb engenh ada era.
De sòrta que non sonque te perdoni aguest finau senon que voi que m’acompanhes ena taula, que serà reaument caperada de minjars, doci e frutes paupables.
E dèc era orde as esclaus entà que les servissen de seguit, sense estauviar arren, çò que s’executèc puntuaument.
Dempús que mingèren es parves e s’adociren damb es pastissi, confitures e frutes, er ancian convidèc a Schakalik a passar damb eth en dusau minjador, reservat especiaument entàs beuendes.
E en entrar sigueren recebudi ath son d’armoniosi esturments e damb cançons des esclaues blanques, delicioses joenes mes beroies qu’era lua.
E mentre eth vielh e eth mèn frair beuien esquisti vins, non cessèren es cantaires d’entonar admirables melodies.
E aguest dia de hèsta s’acabèc damb punets e gòis mès positius que soniats.
Mès eth jeique li cuelhec tau afeccion ath mèn frair, que siguec eth sòn amic intim e eth sòn companh inseparable, en tot demostrar-li ua immensa estimacion, e l’obsequiaue cada dia damb màger regal.
E non deishèren de minjar, béuer e víuer deliciosament pendent vint ans mès.
Mès s’auie de complir çò qu’eth Destin auie escrit.
E passadi es vint ans moric eth vielh, e de seguit eth walí ordenèc embargar toti es sòns bens, en tot confiscar-les en benefici pròpri, pr’amor qu’eth jeique non auie eretèrs, e eth mèn frair non ère eth sòn hilh.
Alavetz, Schakalik, obligat a húger pera persecucion deth walí, li calec cercar era sauvacion en tot húger de Bagdad.
E decidic trauessar eth desèrt pr’amor de filar-se entara Meca e santificar-se.
Mès bèth dia, era caravana qu’ada era s’auie amassat, siguec atacada per nomades, assautadors de camins, maus musulmans que non practicauen es precèptes deth nòste Profeta (qu’era pregària e era patz d’Allà siguen damb eth!
E es viatgèrs sigueren panadi e redusidi ara esclavitud, e Schakalik li toquèc eth mès herotge d’aqueri bandits beduins, que se lo hec a vier ena sua tribú e lo hec eth sòn esclau.
E cada dia li fotie ua repassada e li hège patir toti es suplicis, e li didie: “Que deues èster plan ric en tòn país, e se non me pagues un bon rescat, acabaràs morint enes mies pròpries mans.” E eth mèn frair, plorant, exclamaue: “Per Allà!
Que non è arren, ò cap des arabs!
Mès eth beduin auie coma esposa a ua admirabla hemna entre es hemnes, de neres celhes e uelhs de net.
E ère ardenta ena copulacion.
Plan per aquerò, cada còp qu’eth beduien s’aluenhaue dera tenda, aguesta creatura deth desèrt anaue a cercar ath mèn frair entà aufrir-li eth sòn còs.
E Schakalik, que se diferencie de toti nosati en non èster un gran caucador, non podie satisfèr pliament ara arderosa beduina, que s’insinuaue o botaue en jòc toti es sòns recorsi, botjant es anques, es pièchs e eth melic.
Mès un dia qu’èren a mand de punar-se se precipitèc ena tenda eth terrible beduin, e les susprenec en aquera postura.
E treiguec deth cinturon un guinhauet tant ample que d’un solet còp podie bracar eth cap d’un camèlh, d’ua jugular en auta.
E agarrèc ath mèn frair, comencèc talhant-li es dus pòts, en tot meter-se-les ena boca, e li didec: “Miserable!
Com gausères sedusir ara mia esposa?” E agarrant eth penis deth mèn frair l’ac talhèc d’un solet còp e dempús es colhons.
De seguit, en tot arrossegar-lo pes pès, lo metec sus un camèlh, l’amièc naut de tot d’ua montanha, lo lancèc en solèr, e se n’anèc entà seguir eth sòn camin.
Coma qu’era tau montanha ère plaçada en camin que van es peregrins, quauqui uns d’aguesti peregrins, qu’èren de Bagdad, trapèren a Schakalik, e en arreconéisher ath plan trufaire Pòt henut, que tant les auie hèt arrir, vengueren a avisar-me, dempús d’auer-li dat de minjar e de bèuer.
E venguí ara sua cèrca, ò Emir des Credents!
E vaquí en pòques paraules, ò Prince des Credents!
E eth califa Montasser Billah se metec a arrir damb granes arridalhades e me didec: “Plan que òc, ò Samet!
Mès qu’è es mèns motius entà exigir que gèsques immediatament de Bagdad e te’n vages entà un aute lòc.
E mès que mès, esdega-te.” E atau me despatrièc eth califa, tant injustament, sense explicar-me era causa d’aqueth castig.
Alavetz, ò senhors mèns!
Tornè de seguit en Bagdad, mès me trapè que toti es mèns frairs auien mòrt.
E alavetz aguest joen que ven d’anar-se’n me cridèc ena sua casa entà que l’arrasèssa eth cap.
E contra tot aquerò qu’a dit vos posqui assegurar, ò senhors!
Tau ei, ò rei afortunat!
E dempús higec:
E quedèrem convençudi de qué eth joen coish de Bagdad auie estat victima dera sua insuportabla indiscrecion.
Alavetz, encara qu’es sues istòries mos auien hèt passar ua bona estona, acordèrem castigar-lo.
E l’agarrèrem, a maugrat des sòns sorriscles, e l’embarrèrem en un quarto escur plen d’arrats.
E alavetz mos retirèrem, e jo anè a cercar ara mia esposa.
Mès quan arribè ena mia casa trapè ara mia hemna de mala encolia, e me didec: “Te semble ben deishar-me soleta mentre t’en vas a divertir-te damb es tòns amics?
E coma que jo sò enemic de peleges conjugaus, volí que i auesse patz, e a maugrat deth cansament gessí a passejar damb era mia hemna.
E caminèrem recorrent carrèrs e jardins enquiara còga deth solei.
E quan entornèrem en casa trapèrem per edart ad aguest giboset qu’ère ath vòste servici, ò rei poderós e magnanim!
E eth gibós ère complètament embriac, dident badinades a guairi l’enrodauen, e recitèc aguesti vèrsi:
Sabi pas se causir era copa transparenta o colorada o eth vin subtil e porprat!
Pr’amor qu’era copa ei coma eth vin subtil e porprat, e eth vin ei coma era copa colorada e transparenta!
E s’arturaue entà hér-les badinades as caminaires o entà dançar, tocant eth tamborin.
E jo e era mia hemna mos pensèrem que serie entà nosati un agradiu convidat, e lo convidèrem a dinar damb nosati.
E amassa dinèrem, e era mia esposa se demorèc damb nosati, donques que non se pensaue qu’era preséncia d’un gibós siguesse coma era d’un òme normau, pr’amor que se non ac auesse pensat atau non aurie minjat dauant d’un òme estranh.
Alavetz siguec quan era mia esposa se l’acodic badinar damb eth gibós e meter-li ena boca un tròç de minjar que l’estofèc.
E de seguit, ò rei poderós!
E ath sòn torn eth mètge judiu lo deishèc ena casa der intendent, que hec responsable ath corredor còpte.
E tau ei, ò rei generós!
Quan eth sarte auec acabat de parlar, eth rei dera China didec: “Me cau coheissar qu’ei fòrça interessanta aguesta istòria, e dilhèu mès suggestiua qu’era deth pròpri gibós.
Mès a on ei aguest estonant barbèr?
Que voi entener-lo e veder-lo abans de cuélher era mia decision sus vosati quate.
Dempús acogaram ath nòste gibós.
E dit aquerò, eth rei manèc as camarlencs qu’anèssen damb eth sarte a cercar ath barbèr.
E ua ora dempús, eth sarte e es camarlencs, qu’auien anat a trèir ath barbèr deth quarto escur, l’amièren en palai e lo presentèren ath rei.
E eth rei examinèc ath barbèr, e vedec qu’ère un ancian jeique de nauanta ans aumens, de cara plan nera, barbes fòrça blanques, madeish qu’es celhes, aurelhes longues e traucades, nas d’estonanta longitud e mina plia de presompcion e orgulh.
En veder-lo, eth rei dera China se metec a arrir rambalhosament, e li didec: “Ò Silenciós!
M’an dit que sabes condar istòries admirables e plies de meravilhes.
Que voleria entener-ne quauqu’ua des que referisses tan ben.” Eth barbèr responec: “Ò rei deth temps!
D’a on vie aguesta estranha reünion?” E eth rei dera China se n’arric fòrça e repliquèc: “E per qué me preguntes sus era gent que t’ei desconeishuda?” Eth barbèr didec: “Pregunti solet entà demostrar-li ath mèn rei que non sò un charlatan indiscrèt, que non me tengui jamès ad aquerò que non m’impòrte, e que sò innocent des calomnies que me hèn, coma era de cridar-me charraire e tot çò d’aute.
Te cau saber, per tant, que sò digne d’ostentar eth subernòm de Silenciós, pr’amor qu’eth poèta didec:
Quan es tòns uelhs veiguen a ua persona damb un subernòm, te cau saber que, s’investigues ben, tostemp acabarà per gésser eth sens deth subernòm!
Alavetz didec eth rei: “Que m’agrade fòrça aguest barbèr.
Li vau a condar era istòria deth gibós, e dempús es relatades peth nazarean, eth judiu, er intendent e eth sarte.” E eth rei li referic ath barbèr totes es istòries, sense deishar arren.
Mès que non mos cau repetir-les.
Quan eth barbèr auec entenut es istòries e se’n sabec dera causa dera mòrt deth gibós, comencèc a botjar grèument eth cap, e didec: “Per Allà!
Causa extraordinària ei aguesta e m’estone fòrça!
E quan se desnishèc eth cadavre, eth barbèr se seiguec en solèr, botèc eth cap deth gibós enes sòns jolhs e lo guardèc atentiuament ena cara.
E de pic deishèc anar ua arridalhada, qu’era sua fòrça lo hec quèir de cu.
E exclamèc: “De vertat, quinsevolh mòrt a ua causa entre es causes.
E era causa dera mòrt d’aguest gibós ei era causa mes estonanta des mès estonantes.
E eth rei, estonat en enténer aguestes paraules deth barbèr, li didec: “Ò barbèr, ò Silenciós!
E ac vas a veir.” E de seguit treiguec deth cinturon eth petit flascon damb enguent, banhèc, damb eth, eth cogòt deth gibós e li bendèc eth còth damb ua tela de lan.
Dempús demorèc que se passèsse ua ora.
E aguest esternudèc rambalhosament, dauric es uelhs, se remetec, se paupèc era cara damb es mans, hec un bot, se botèc de pès e exclamèc: “La Ilah ile Allà!
E toti es presents quedèren embadoquidi e plei d’admiracion entath barbèr.
E dempús, en remeter-se dera sua emocion, eth rei e toti es presents comencèren a arrir damb granes arridalhades en veir era cara deth gibós.
E eth rei didec: “Per Allà!
Quina aventura tan prodigiosa!
Ena mia vida è vist arren mès estonant e extraodinari!” E higec: “Ò vosati aciu presents!
A vist bèth un qu’atau se morisque un òme entà que ressuscite dempús?
Se, gràcies a Allà, non auesse estat aciu aguest barbèr, eth nòste jeique Samet, eth dia d’aué aurie estat eth darrèr dera vida deth gibós.
E solet pera sciéncia e peth merit d’aguest barbèr admirable e plen de capacitat auem pogut sauvar era sua vida.” E toti es presents se dideren: “Qu’ei vertat, ò rei!
Alavetz eth rei dera China, plen de jòia, manèc que de seguit s’escriuessen damb letres d’aur era istòria deth gibós e deth barbèr, e que se sauvèssen en archiu deth règne.
E atau s’executèc puntuaument.
De seguit li regalèc un magnific vestit d’aunor a cada un des acusats, ath mètge judiu, ath corredor nazarean, ar intendent e ath sarte, e les botèc ath servici dera sua persona e deth palai, e les manèc hèr es patzes damb eth gibós.
E ad aguest li hec meravilhosi presents, l’aumplic de riqueses, lo nomentèc entà nauts cargues e l’alistec coma companh de taula e beuenda.
Mès encara auec atencions mès extraordinàries damb eth barbèr; li hec vestir un somptuós vestit d’aunor, manèc que li bastissen un astrolabi tot d’aur, d’auti esturments d’aur, scisèus e cotèths damb pèrles e peireria; lo nomentèc barbèr e perruquèr dera sua persona, e deth règne, e tanben lo cuelhec coma companh intim.
E seguiren en tot víuer era vida mès prospèra e mès erosa, enquia que metec tèrme ara sua felicitat era Desrabaira de tot gaudi, era Dislocadora de tota intimitat, era Separadora des amics, era Sepultadora, era Invencibla, era Inevitabla.
Alavetz Schahrazada didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Transformèc ena sua pluma era punta dera lança, eth còr des enemics en ua huelha a on escríuer, e en tinta era sua sang!
Qu’auie dus visirs, cridadi respectiuament El-Mohin ben-Sauí e El-Faldl ben-Khacan.
Mès mos cau saber qu’El-Faldl ère er òme mès generós deth sòn temps, dotat de bon caractèr, admirables costums e excellentes qualitats, que l’autregeren era afeccion de toti es còrs e era estimacion des òmes prudents e sabents, que li consultauen e li demanauen era sua opinion enes ahèrs mès dificils.
E toti es abitants deth règne, sense cap excepcion, li desirauen longa vida e fòrça prosperitat, pr’amor que hège tot eth ben possible e auie en òdi era injustícia.
Per çò der aute visir, cridat E-Mohin, ère plan desparièr: auie en òdi eth ben o cultivaue eth mau, enquia tau punt, qu’un poèta didec:
Lo vedí!
E fidè era mia sauvacion ena velocitat deth mèn shivau entà que m’amièsse luenh d’aqueth individú tant impur!
De sòrta qu’a cada un d’aguesti dus visirs, tan deparièrs entre eri, se les pòt aplicar cada un d’aguesti vèrsi de un aute poèta:
Gaudís era deliciosa companhia der òme nòble, d’anma nòbla, hilh de nòble, donques que tostemps veiràs qu’er òme nòble a neishut nòble e de pair nòble!
Mès, aluenha-te deth contacte der òme vil, d’anma vila, d’extraccion vila, donques que tostemp veiràs qu’er òme vil a neishut de pair vil!
Era gent sentie, donc, tau òdi e repulsion contra eth visir El-Mohin, coma amor l’inspiraue eth visir El-Faldl.
Atau ei qu’El-Muhin auie ua grana enemistat contra eth sòn companh, e non perdie era escadença de damnatjar-lo dauant deth sultan.
Un dia entre es dies, Mohammad ben-Soleiman El-Zeini ère seigut en tron deth sòn règne, ena sala de justícia, enrodat de toti es emirs e de toti es notables e grani dera cort.
E aguest dia auie arribat en mercat un grop d’esclaues de toti es païsi.
Eth rei se dirigic ath sòn visir El-Faldl, e li didec: “Voi que me cerques ua esclaua que non n’age cap d’egala en mon.
En enténer aguestes paraules deth rei dirigides ath sòn visir El-Faldl Fadleddin, eth visir El-Mohin, plen d’enveja perque eth rei botaue era sua confiança en sòn rivau, volec desalenar ath sobeiran, e exclamèc: “Mès se se podesse trapar aguesta hemna s’aurie de pagar aumens dètz mil dinnars d’aur!” Alavetz eth rei, mès entestat per aguesta dificultat, cridèc de seguit ath sòn tresorèr, e li didec: "Cuelh de seguit dètz mil dinnars d’aur e amia-les ena casa deth mèn visir El-Faldl.” E eth tresorèr s’esdeguèc a executar era orde.
Eth visir se filèc de seguit entath mercat des esclaus, mès que non trapèc arren que d’apròp ne de luenh s’ajustèsse as condicions requerides entara crompa.
Amassèc alavetz a toti es corredors que se tenguien ara crompa e venda d’esclaues blanques e neres, e les encarguèc que cerquèssen ua esclaua coma era que volie eth rei.
E d’alavetz ençà non passaue un dia sense que dus o tres corredors li prepausèssen ua beròia esclaua ath visir, que tostemp li didie adiu ath corredor e ara esclaua sense hèr era crompa.
E vedec pendent un mes, mès de mil gojates, qui mès beròia e capabla de suscitar virilitat a mil vielhs impotents.
Mès que non podie decidir-se per cap d’eres.
Un dia entre es dies anaue a montar en shivau pr’amor de visitar ath rei e demanar-li que se demorèsse bèth temps, quan se l’apressèc un corredor que coneishie, e que, en tot agarrar-lo per estriu, lo saludèc respectuosament e recitèc en aunor sòn aguestes dues estàncies:
Ò tu, que das màger importància ara glòria deth règne e restaures eth vielh edifici des ancessors!
Ò tu, tostemp victoriós gran visir!
Que balhes naua vida as miserables e as moribonds damb era tua generositat e damb es tòns beneficis!
E totes es tues accions son tostemp agradiues ath Recompensador e les botam sus eth nòste front!
E recitadi es vèrsi, li didec eth corredor ath visir: “Ò nòble El-Faldl!
Sonque diderè entà descriuer-la qu’ère d’ua beresa deliciosa, de pièchs drets e gloriosi, paupetes escures, uelhs de net, caròles redones, fina barbeta ornada damb un petit trauc, anques poderoses e solides, cintura d’abelha e cueishes sobeiranes.
Qu’anaue vestida damb teles estranhes e escuelhudes.
Mès desbrembaua dider-te, ò rei!
Era sua votz, coma era brisa, ère mès agradiua qu’eth zefir que se perhume quan passe entre es flors deth jardin.
E ère digna d’aguesti vèrsi deth poèta:
Era sua pèth ei mes suau qu’era seda, era sua votz cante coma era aigua, damb es ondulacions dera aigua, e coma era tanben repausada e blosa!
E es sòns uelhs!
Allà didec: “Sigatz!” E sigueren hèti.
Que son era òbra d’un Diu!
E era sua guardada trebole as umans mès qu’eth vin e eth sòn ferment!
Pensant en era enes ores nueitiues, era mia anma se trebole e eth mèn còs uscle!
E en pensar ena sua tufa, nera coma era net, e en sòn front, era auròra illuminadora deth maitin, me senti morir!
E per çò des sues gràcies e dera sua doçor, la cridèren des dera pubertat Doça-Amiga.
Plan per aquerò quan la vedec eth visir quedèc complètament meravilhat, e li preguntèc ath corredor: “Quin ei eth prètz d’aguesta esclaua?” E er aute responec: “Eth sòn patron demane dètz mil dinnars, e en aquerò qu’auem quedat, donques que me semble just.
Eth corredor gessec ara cèrca deth patron dera esclaua e l’amièc dauant deth visir.
E eth visir vedec qu’eth patron dera meravilhosa joena ère un pèrsa plan vielh, aclapat pera edat, que l’auie redusit a uassi e a pèth.
Coma ditz eth poèta:
Eth Temps e eth Destin m’envielhiren, eth mèn cap tremole e eth mèn còs s’esbauce!
Qui ei capable de resistir era fòrça e era violéncia deth Temps?
Hè fòrça ans me tenguia de pès e dret e caminaua entath solei!
Ara, queigut d’aquera nautada, era mia companhia ei era malautia, e era immobilitat era mia estimada!
Eth patron dera esclaua li desirèc era patz ath visir.
E eth visir li didec: “Ès d’acòrd en vener-me aguesta esclaua per dètz mil dinnars?
Te cau saber que non ei entà jo, senon entath rei.” Er ancian responec: “S’ei entath rei, m’estimi mès aufrir-l’ac coma un present, sense acceptar cap prètz.
Mès, ò visir magnanim!
Te cau saber qu’aguesti dètz mil dinnars a penes me compensen der impòrt des pothi que la neurí des dera sua mainadesa, des magnifics vestits que tostemp la vestí e des despenes qu’è hèt entà instruir-la.
Pr’amor qu’a auut diuèrsi mèstres e aprenec a escríuer damb plan bona letra; coneish es règles dera lengua araba e dera lengua pèrsa, era gramatica e era sintaxi, es comentaris deth Libre, es règles deth dret divin e es sues origines, era jurisprudéncia, era morau, era filosofia, era medecina, era geometria e eth cadastre.
Mès subergés, sustot, en art de versificar, de tocar diuèrsi esturments, en cant e ena dança; e fin finau, a liejut toti es libres des poètes e des istoriadors.
E tot aquerò a hèt mès admirables eth sòn engenh e eth sòn caractèr; plan per aquerò, l’è cridat Doça-Amiga.” Eth visir didec: “Qu’as rason, de vertat, mès que sonque posqui autrejar dètz mil dinnars.
E plan que òc, eth visir manèc pesar immediatament es dètz mil dinnars d’aur en preséncia der ancian pèrsa, que les cuelhec.
Mès, abans d’anar-se’n, eth vielh mercadèr d’esclaus s’apressèc ath visir e li didec: “Voleria, ò senhor mèn!
Plan per aquerò, çò milhor entà tu e entada era, ei que te la sauves ena tua casa pendent dètz dies, e atau descansarà e guanharà beresa e cuelherà un banh en hammam e se cambiarà es vestits.
E tenguec en sòn palai a Doça-Amiga, en tot ordenar que premanissen ua cramba reservada entà que descansèsse.
Mès eth visir El-Faldl auie un hilh d’admirabla beresa, coma era lua quan ges.
Era sua cara ère d’ua blancor meravilhosa, es sues caròles rosades, e en ua d’eres auie ua piga coma ua gota d’ambre gris, sivans ditz eth poèta:
Es ròses des sues caròles!
Mès delicioses qu’es datils ròis enes sòns arradims!
S’eth sòn còs ei trende e doç, eth sòn còr ei dur e inexorable!
Per qué non aurà eth sòn còr quauques ues des qualitats deth sòn còs?
Pr’amor que s’eth sòn còs, tan trende e tan doç, influisse un shinhau en sòn còr, non serie tant injust ne tan dur entath mèn amor!
E tu, amic, que me repotegues per çò der amor que me senhorege, pensa qu’è desencusa, donques que non sò ja patron mèn, e eth mèn còs e totes es mies fòrces se trapen jos eth poder d’aguesta passion dominadora!
E te cau saber qu’eth solet colpable non ei eth, ne jo, senon eth mèn còr!
E non me veiries aflaquir-me s’eth mèn joen tiran siguesse mès pietós!
Mès eth hilh deth visir, que se cridaue Alí-Nur, arren sabie dera crompa dera esclaua.
E ath delà, eth visir auie començat per encargar-li a Doça-Amiga que non desbrembèsse es conselhs que l’auie de dar.
E li didec: “Te cau saber, ò hilha mia!
De sòrta que te cau evitar es ocasions de comprometer-te e comprometer-me.
Atau, donc, me cau dider-te qu’è un hilh un shinhau capvirat, mès beròi gojat.
Que non i a en aguest barri ua damaisèla que non s’age autrejat ada eth e que non age gaudit era sua flor damb eth.
Per tant, evita eth sòn encontre; que non entene era tua votz ne veigue eth tòn ròstre, pr’amor qu’autrament te perderies sense remèdi.” E Doça-Amiga didec: “Escoti e aubedisqui.” E eth visir, padegat ja sus aguest ahèr, se n’anèc entà seguir eth sòn camin.
Mès per volontat escrita d’Allà, es causes agarrèren un rumb plan desparièr.
Pr’amor que, quauqui dies dempús, Doça-Amiga anèc en hammam deth palai deth visir, e es esclaues tengueren tota era sua abiletat en dar-li un banh que siguesse eth milhor dera sua vida.
Dempús d’auer-li lauat es membres e eth peu, li dèren un massatge.
E la depilèren suenhosament, hereguèren damb musc era sua cabeladura, li pintèren damb flor d’olivèr es ungles des pès e des mans, l’alonguèren damb khol es celhes e es pestanhes, e usclèren ath sòn costat perhumadors d’encens mascle e ambre gris, en tot perhumar-li d’aguesta sòrta tota era pèth.
Dempús l’estropèren damb un linçò embaumat damb flors d’irangèr e de ròses, li tengueren era cabeladura damb ua tela cauda, e la treigueren deth hammam entà amiar-la ena cramba a on la demoraue era hemna deth visir, mair deth beròi Alí-Nur.
Doça-Amiga, en veir ara hemna deth visir, correc ath sòn encontre e li punèc era man, e era esposa deth visir li punèc es dues caròles, e li didec: “Ò Doça-Amiga!
Pro te balhe aguest banh tot eth benèster e totes es delicies!
Amiga!
Illumines eth noste palai, que non li cau mès lum qu’era tua.” E Doça-Amiga, plan emocionada, se hec a vier era man en còr, enes pòts e en front, e en tot jocar eth cap, responec: “Gràcies, ò mair e senhora!
Qu’Allà t’autrege toti es gòis dera tèrra e deth paradís!
De vertat qu’a estat deliciós aguest banh, e sonque m’a dolut ua causa: non auer-lo compartit damb tu.” Alavetz era mair d’Alí-Nur manèc que l’amièssen a Doça-Amiga siròps e pastissi, e se premanic a partir entath hammam entà cuélher eth sòn banh.
Mès non volec deishar soleta a Doça-Amiga, per pòur e per prudéncia.
Cridèc, donc, a dues esclaues joenes, e les demanèc que susvelhèssen era pòrta dera cramba de Doça- Amiga, en tot dider-les: “Non deishetz entrar ad arrés jos cap desencusa, pr’amor que Doça-Amiga ei nuda e se poirie heredar.
E alavetz era mair d’Alí-Nur, enrodada des sues damaisèles, se n’anèc entath hammam dempús d’auer punat un aute còp a Doça-Amiga, que li desirèc un banh deliciós.
Mès en aqueth moment entraue ena casa eth joen Alí-Nur, cerquèc ara sua mair entà punar-li era man, coma cada dia, e coma que non la trapaue ena sua cramba, l’anèc cercant per totes es autes, enquia qu’arribèc dauant dera pòrta qu’ère embarrada Doça- Amiga.
E vedec as dues esclaues que susvelhauen era pòrta, e es dues esclaues li heren un arridolet, donques qu’ère plan gentil, e l’adorauen en secret.
Mès, estonat en veir aquera pòrta tan ben susvelhada, les didec: “Ei aciu era mia mair?” E es esclaues, sajant de refusar-lo, li contestèren: “Ò non, patron Alí-Nur, non ei aciu era nòsta patrona!
Que non i è!
Se n’a anat en hammam!
Ei en hammam, patron Alí-Nur!” E Alí les didec: “Alavetz, se qué hètz aciu, anhères?
Hetz-vos enlà entà que jo posca descansar.” E eres repliquèren: “Non entretz!
Aquiu solet s’està era nòsta patrona joena Doça-Amiga!” Alí-Nur exclamèc: “Quina Doça-Amiga?” E eres responeren: “Era beròia Doça-Amiga, qu’eth tòn pair e patron nòste eth visir Fadleddin a crompat per dètz mil dinnars entath sultan.
Ven de gésser deth hammam e ei nuda, sense mès ròba qu’eth linçò deth banh.
Non entres, ò Alí-Nur, non entres!
Se poirie heredar e era nòsta patrona mos picarie.
Mentretant, Doça-Amiga entenie aguestes paraules dera sua cramba estant, e pensaue: “Per Allà!
Com serà aguest joen Alí-Nur, qu’es sues hètes m’a condat eth sòn pair eth visir?
Com serà aguest gojat que non a deishat en barri cap damaisèla intacta ne hemna sense atac?
Per Allà!
E vedec a Alí-Nur.
E li semblèc coma era lua plia.
E sonque damb guardar-lo la pataquegèc era emocion e s’estrementic tota era sua carn.
E ath madeish temps, Alí-Nur, auie auut era escadença de veir pera pòrta miei dubèrta, tota era beresa de Doça-Amiga.
E atau vederen tot çò que se passèc.
E plan que òc, Alí-Nur auancèc entà on s’estaue Doça-Amiga, que, aclapada, s’auie deishat quèir en divan, e lo demoraue despolhada, tremolosa e damb es uelhs plan dubèrts.
E Alí-Nur, en tot hèr-se a vier es mans en còr, s’inclinèc dauant de Doça- Amiga e li didec: “Ò Doça-Amiga!
Ès tu era qu’a crompat eth mèn pair per dètz mil dinnars d’aur?
Li pesèren dilheù en aute plat entà contrastar ben eth tòn vertadèr valor?
Ò Doça-Amiga!
Qu’ès mès beròia qu’er aur honut, era tua cabeladura mès abondosa qu’era d’ua leona deth desèrt e es tòns pièchs mès frèsqui e mès suaus qu’era mossa des arriuets!” Era responec: “Alí-Nur, dauant des mèns uelhs estonadi apareishes mès poderós qu’eth leon deth desèrt; dauant dera mia carn, que te desire, mès fòrt qu’eth leopard, e dauant des mèns uelhs que palissen, mès esquinçador qu’eth dur acèr.
E embriagat Alí-Nur, se precipitèc sus Doça-Amiga.
E es dues esclaues s’estonauen de veir tot aquerò des de dehòra.
Donques qu’aquerò ère entada eres plan estranh e non ac comprenien.
Pr’amor qu’Alí-Nur, dempús d’escambiar rambalhosi punets damb Doça- Amiga, s’apoderèc des sues cames e entrèc ena “casa dera misericòrdia”.
E Doça- Amiga l’enrodèc damb es sòns braci, e pendent bèth temps solet auec punets, contorsions e eloqüéncia sense paraules.
Alavetz es dues sirventes quedèren cuelhudes de terror.
E cridant, hugeren espaurides, en tot vier a refugiar-se en hammam, quan precisament gessie deth banh era mair d’Alí- Nur, banhada pera sudor que li baishaue per tot eth còs.
E les didec as esclaues: “Qué vos a arribat entà sorrisclar e córrer d’aguesta sòrta, hilhes mies?” E eres clamauen: “Ò, senhora!
E dempús lo vedérem entrar ena cramba de Doça-Amiga, e eth tastèc era sua lengua e era tanben.
E non sabem se qué l’aurà hèt dempús, pr’amor qu’era alendaue fòrça, e eth tanben alendaue dessús dera.
Alavetz, era esposa deth visir, encara qu’anaue cauçada damb es grani esclòps de husta que se tien en banh, se metec a córrer a maugrat dera sua auançada edat, seguida per totes es damaisèles, e arribèc ena cramba de Doça-Amiga, precisament quan Alí-Nur, en auer entenut es crits des sirventes, auie hujut ara prèssa, un còp acabada era causa.
E era hemna deth visir, damb era sang dera cara perduda, s’apressèc a Doça-Amiga e li didec: “Qué s’a passat?” E Doça-Amiga repetic es paraules qu’Alí-Nur l’auie ensenhat: “Ò senhora mia!
Mentre èra en tot descansar deth banh, estirada en divan, entrèc un joen que jamès auia vist.
E ère plan beròi, ò senhora!
E enquia e tot se retiraue a tu enes celhes e enes uelhs.
E me didec: “Ès tu Doça-Amiga, era qu’a crompat eth mèn pair per dètz mil dinnars?” E jo li responí: “Òc, que sò Doça-Amiga, crompada peth visir per dètz mil dinnars, mès que sò destinada ath sultan Mohammad be-Soleiman El-Zeini.” E eth joen, arrint, repliquèc: “Non t’ac penses, Doça-Amiga!
Ath delà, me pensi qu’è hèt ben, donques que m’estimi mès èster esclaua deth vòste hilh Alí-Nur, ò senhora mia!
Eth mèn hilh Alí-Nur ei un gran marrit, e t’enganhèc.
Mès ditz-me, hilha mia, qué a hèt damb tu?” Doça-Amiga responec: “M’autregè ara sua volontat, e eth s’apoderèc de jo e mos entrelacèrem.” E era hemna deth visir li didec: “Mès t’a cuelhut complètament?” E repliquèc Doça-Amiga: “Complètament, e enquia tres còps, ò mair mia!” En enténer aquerò era mair d’Alí-Nur, didec: “Ò hilha mia!
Quin malastre!” Pr’amor que, ath hons, çò qu’espaurie ara mair d’Alí-Nur ère eth temor que l’inspiraue eth pair d’Alí-Nur.
Pr’amor que, plan, eth visir encara que brave e generós, non podie tolerar aquera usurpacion, mès que mès tractant-se de causes deth rei, en tot poder-se méter en dobte er aunor e eth comportament deth visir.
E en atac dera sua ira ère capable d’aucir ath sòn hilh Alí-Nur, ath quau plorauen totes aqueres hemnes, en tot considerar-lo coma perdut entath sòn amor e era sua afeccion.
E alavetz entrèc eth visir Fadleddin e vedec a totes es hemnes plorant, plies de desolacion.
E preguntèc: “Mès, qué vos a arribat, hilhes mies?” E era mair d’Alí-Nur, se sequèc es uelhs e didec: “Ò espós mèn!
Comença per jurar-me pera vida deth Profeta (que siguen damb eth era pregària e era patz d’Allà!
Alí-Nur auie hèt passar fòrça males estones as sòns pairs, mès Fadleddin, en saber-se’n dera sua naua malahèita, quedèc aclapat, s’esquincèc es vestits, se fotec còps de punh ena cara, se mosseguèc es mans, s’estirèc era barba e lancèc entà naut eth turbant.
Alavetz era sua esposa sagèc de padegar-lo, e li didec: “Non t’aclapes d’aguesta sòrta, pr’amor qu’es dètz mil dinnars te les restituirè complètament en tot treir-les dera mia fortuna e venent part dera mia peireria.” Mès eth visir Fadleddin exclamèc: “Qué penses, ò senhora mia!?
Te penses que me hè dò era pèrta d’aguesti sòs, qu’entad arren les è de besonh?
Çò que m’aclape ei era taca qu’a queigut en mèn aunor e era probabla pèrta dera mia vida.” E era sua esposa li didec: “En realitat, non s’a perdut arren, donques qu’eth rei ignòre enquia e tot era existéncia de Doça-Amiga, e encara mès era pèrta dera sua virginitat.
Damb es dètz mil dinnars que te vau a dar poiràs crompar ua auta esclaua, e nosati mos demoraram damb Doça-Amiga, qu’adore ath nòste hilh.
E ei un vertadèr tresòr auer-la trapat, donques qu’ei totafèt perfècta.” Eth visir repliquèc: “Ò mair d’Alí-Nur.
Te’n desbrembes der enemic qu’ei darrèr de nosati, eth dusau visir, cridat El-Mohin ben-Sauí qu’acabarà per saber-se’n de tot.
En arribar en aguest moment dera sua narracion, vedec Schahrazada qu’anaue a néisher eth dia, e interrompec discrètament eth sòn relat.
Schahrazada seguic:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E coma que la trapaue tan meravilhosa, li didec ath sòn hilh Alí-Nur, gojatòt corromput: “Cuelh-la, hilh mèn; que vau mès que la gaudisques tu qu’aguest sultan vielh, que ja a sabi pas guaires concubines, qu’era sua virginitat non pòt gaudir.” E eth joen Alí-Nur, qu’ei un especialista en aquerò de panar virginitats, s’apoderèc dera beròia esclaua, e en un virament de uelhs, la trauquèc de costat a costat.
E eth sultan interrogarà a Doça-Amiga, qu’ac aurà de coheissar tot.
Alavetz eth mèn enemic Sauí, afermant eth sòn trionf, diderà: “Ò senhor mèn!
Ves coma que sò entà tu un bon conselhèr?
Mès, qué li vam a hèr?
Qu’ei escrit que m’as de mespredar, mentre qu’eth traïdor Fadleddin serà eth tòn preferit.” E eth sultan, en tot rectificar era sua opinon per çò que hè a jo, me castigarà sevèrament.
En enténer aquerò era mair d’Alí-Nur, li responec ath sòn espós: “Cre-me, non ne parles ad arrés d’aguest ahèr, e arrés se’n saberà.
Fida era tua sòrt ara volontat d’Allà, eth Plan Poderós.
Alavetz eth visir se sentec padegat damb aguestes paraules, en tot tranquillizar-se era sua inquietud per çò des conseqüéncies futures, mès non per aquerò se padeguèc era sua colèra contra Alí-Nur.
Per çò que hè ath joen Alí-Nur, auie gessut ara prèssa dera cramba de Doça-Amiga en enténer es crits des dues esclaues, e se passèc eth dia hènt torns per aqueri lòcs.
Non tornèc en palai enquia qu’escuric, e se pressèc a botar-se entre era sua mair, en departament des hemnes, pr’amor d’evitar era colèra deth visir.
E sa mair, a maugrat de tot çò que s'auie passat, acabèc per abraçar-lo e perdonar-lo, e l’amaguèc suenhosament, ajudada per totes es sues damaisèles, qu’envejauen secrètament a Doça-Amiga per auer auut entre es sòns braci ad aqueth cèrvi incomparable.
De sòrta qu’Alí-Nur, pendent un mes sancer, siguec ajudat per aqueres hemnes, que de nets li daurien era pòrta des crambes dera sua mair.
E entà aquiu s’esguitlaue Alí-Nur silenciosament, e aquiu, d’acòrd damb era sua mair, lo venguie a cercar en secret Doça-Amiga.
A tot darrèr, un dia era mair d’Alí-Nur, en veir ath visir mens indignat que de costum, li preguntèc: “Enquia quan se tardarà aguest anuèg contra eth nòste hilh Alí-Nur?
Ò senhor mèn!
Pr’amor que te cau saber que se seguís aguesta situacion, eth nòste hilh Alí-Nur se n’anarà entà tostemp dera casa pairau, e alavetz ploraram ad aguest hilh, solet frut des mies entralhes.” Esmoigut eth visir, preguntèc: “E qué podem hèr entà empedí’c?” E era hemna responec: “Vene a passar aguesta net entre nosates, e quan arribe Alí-Nur jo harè que hescatz es patzes.
Prumèr, simula tu que lo vòs castigar, mès acaba per maridar-lo damb Doça-Amiga.
Pr’amor que Doça-Amiga, sivans çò que jo è pogut veir en era, ei admirabla en tot e estime a Alí-Nur, qu’ei plan encamardat d’era.
Eth visir se conformèc damb aquerò que li prepausaue era sua esposa, e a penes entrèc Alí-Nur enes crambes dera sua mair, se lancèc sus eth, lo hec quèir en solèr e lheuèc un punhau coma entà aucir-lo.
Mès alevetz era mair d’Alí-Nur se precipitèc entre eth punhau e eth sòn hilh, e en tot dirigir-se ath visir, exclamèc: “Qué sages de hèr?” E eth visir repliquèc: “Lo vau a aucir, entà castigar-lo.” E era mair repliquèc: “Mès qu’ei que non sabes qu’ei empenaït?” E Alí-Nur didec: “Ò pair, auràs fòrça entà sacrificar-me d’aguesta sòrta?” Alavetz, eth visir, vedent qu’es sòns uelhs se l’aumplien de lèrmes, didec: “Ò malerós!
Qu’ei que non aueres tu era fòrça entà trèir-me era tranquillitat e dilhèu era vida?” E Alí-Nur responec: “Escota, ò pair mèn!
Supausa per un moment qu’aja actuat plan mau e cometut toti es delictes; non sabes qu’es èssers nòbles gaudissen perdonant, autrejant un indult complèt?
Non sabes tanben qu’en actuar atau te lheues, mès que mès s’er enemic ei entre es tues mans, o te prègue deth hons d’ua capa dubèrta ath pè dera montanha que deth sòn cim tu lo domines?
En enténer aguesti vèrsi, eth visir deishèc ath sòn hilh, que l’auie immobilizat damb es jolhs; entrèc ena sua anma era pìetat e lo perdonèc: Alavetz Alí-Nur s’incorporèc, punèc era man des sòns pairs, e se demorèc en ua actitud submisa.
Eth sòn pair li didec: “Ò hilh mèn!
Se jo auessa sabut qu’anaues a comportar-te damb era coma cau, non auria trantalhat en autrejar-la-te.” E Alí-Nur responec: “Plan que òc, ò pair mèn!
Dempús d’aquerò, tota era casa s’aumplic d’alegria.
Alí-Nur podec possedir liurament a Doça-Amiga e seguic demorant damb era pendent un an, en tot èster plan erosi.
Per çò deth rei, Allà hec que se’n desbrembèsse totafèt des dètz mil dinnars que l’auie autrejat ath visir Fadleddin entà crompar era esclaua.
E per çò que hè ath marrit Ben-Sanui, non se tardèc en desnishar çò que s’auie passat, mès que non gausèc díder arren ath rei, pr’amor qu’eth pair d’Alí-Nur ère plan estimat, non solet peth sultan, senon per tot eth pòble de Bassra.
E vaquí qu’un dia eth visir Fadleddin anèc en hammam, gessec ara prèssa tot sudat deth banh, e cuelhec un costupat que l’obliguèc a calar-se en lhet.
Dempús s’agreugèc, e ja non podec dormir ne de net ne de dia, e siguec tau era sua consompcion, que semblaue era ombra de çò qu’auie estat.
Alavetz non volec demorar eth compliment des sòns darrèrs déuers, e manèc que venguesse eth sòn hilh Alí-Nur, que se presentèc de seguit damb es uelhs plei de lèrmes.
E eth visir li didec: “Ò hilh mèn” que non i a felicitat que non age eth sòn finau, ne ben que non age un limit, ne tèrme que non se complisque, ne copa sense beuratge amargant.
Aué me tòque a jo tastar era copa dera mòrt.” E eth visir recitèc aguestes estròfes:
Poirà aué desbrembar-te era mòrt, mès que non te desbremabrà deman!
Toti caminam ara prèssa entar abisme dera anullacion!
Entàs uelhs deth Plan Naut non i a planhères ne cims!
Totes es nautades son anivelades: que non i a òme petit ne òme gegant!
E jamès a auut rei, Emperi ne profeta qu’age pogut desfisar era lei dera mòrt!
Dempús seguic d’aguesta sòrta: “Ò hilh mèn!
Com ei possible que mos dèishes?
Despareishut tu dera tèrra, qué mos quedarà?
Qu’ès famós pes tòns beneficis, e es oradors sagradi menten eth tòn nòm des dera cadièra des nòstes mesquites eth sant dia deth diuendres entà benedir-te e desirar-te longa vida.” E Fadleddin didec: “Ò hilh mèn!
Juri que Mohamend ei eth profeta d’Allà!” E dempús exalèc eth darrèr alend, e quedèc inscrit entà tostemp entre es escuelhudi benauradi.
E de seguit tot eth palai s’aumplic de crits e de planhs.
L’arribèc era naua ath sultan, e tota era ciutat de Bassra se’n sabec dera mòrt deth visir Fadleddin ben-Khacan.
E toti es abitants lo plorauen, sense exceptar as mainatges des escòles.
Dera sua part, Alí-Nur, a maugrat deth sòn aclapament, arren estauvièc entà hèr ues funeralhes dignes dera memòria deth sòn pair.
Tanben vengueren es nauti dignataris, es grani deth règne, e toti es abitants de Bassra, sense excepcion.
E en gésser dera casa mortuària, eth jeique principau, que dirigie es funeralhes, recitèc en aunor deth mòrt es següentes estròfes:
Ar òme encargar de recuélher es sues despolhes mortaus les didec: Aubedís es mies ordes, donques que te cau saber qu’ena tua vida escotèc es mèns conselhs!
Se te platz, hè córrer per dessús d’eth era aigua lustrau; mès tie compde d’adaiguar eth sòn còs damb es lèrmes vessades pes uelhs dera Glòria, dera Glòria que lo plore!
Hè enlà d’eth es baumes mortuòris e es aromes!
Servis-te mèsalèu entà embaumar-lo des perhums des sòns beneficis e des sues bones accions!
Que baishen deth cèu es angels gloriosi entà render-li aumenatge e amiar es sues mortaus despolhes, en tot deishar córrer es plors!
Qu’ei de mau hèr cansar damb eth pes deth sòn taüt es espatles des portaires, pr’amor qu’es espatles de toti es umans son rendudes peth pes des sòns beneficis e pera carga deth ben que les metec ath dessús quan viuie!
Alí-Nur, dempús des funeralhes, sauvèc un prolongat dòu e s’estèc embarrat fòrça temps en casa, en tot remir-se a veir ad arrés e a èster vist.
E atau s’estèc autrejat ara sua afliccion.
Mès un dia entre es dies, en tot èster seigut, plen de dolor, entenec picar ena pòrta, se lheuèc entà daurir, e vedec entrar a un joen dera sua edat, hilh d’un des ancians amics e convidadi deth sòn defuntat pair.
E aguest joen li punèc es mans a Alí-Nur, e li didec: “Ò senhor e patron mèn!
Arren podec contestar Alí-Nur, e decidic de seguit méter punt finau ara sua afliccion, aumens extèrnament.
Se lheuèc, se n’anèc ena sala de reünions e manèc qu’amièssen en era tot çò de besonh entà atier en era as visitaires.
E des d’aqueth moment dauric es pòrtes dera sua casa e comencèc a recéber a toti es sòns amics, vielhs e joeni.
Mès cuelhec ua afeccion particulara a dètz joeni, qu’èren hilhs des principaus mercadèrs de Bassra.
E passaue eth temps ena sua companhia, entre diversions e hestaus.
E a toti les autrejaue objèctes de valor, e quan lo visitaue quauquarrés, daue de seguit ua hèsta en aunor sòn.
Mès tot ac hège damb tau prodigalitat, a maugrat des prudents avertiments de Doça-Amiga, qu’eth sòn administrador, espaurit per aquera manèra de hèr, se li presentèc un dia e li didec: “Ò senhor mèn e patron!
Non sabes qu’ei damnatjosa era excessiua generositat, e qu’es presents plan nombrosi acaben damb era riquesa?
Rebremba qu’aqueth qu’autrege sense controtlar, s’apraubís.
Que ja ac didec eth poèta, qu’exprimic era vertat quan didec:
Es mèns sòs!
Les sauvi suenhosament, e en sòrta de degalhar-les, les convertisqui en barres henudes; es sòs son era mia espada e son tanben eth mèn escut!
Autrejar-les as mèns enemics, as mèns pejors enemics, que serie ua lhocaria!
Entre es òmes equival, obrar atau, a transformar era felicitat en malastre!
Pr’amor qu’es mèns enemics se pressaràn a minjar-se-lo e beuer-se-lo alègrament, e non pensaràn en balhar ua aumòina ath que n’a de besonh!
Plan per aquerò hèsqui ben amagant es mèns sòs ath pervèrs que non sap cuélher pietat des maus des sòn semblables!
Sauvarè es mèns sòs!
Malerós eth praube que demane caritat, plen de set, damb eth camèlh separat deth beurader pendent cinc dies.
Era sua anma serà mès vila qu’era madeisha anma deth gosset!
Malerós er òme sense sòs e sense recorsi, encara que sigue eth mès sabent des sabents e eth sòn merit lude mès qu’eth solei!
Escotadi aguesti vèrsi, Alí-Nur guardèc ath sòn administrador, e li didec: “Es tues paraules non influiràn bric en jo.
Te cau sabèr entà tostemp aquerò que te vau a díder: Quan hèsques es tòns compdes e se passe qu’encara me rèsten sòs entar esdejoar, saja de non shordar-me damb era desencusa deth sopar.
Pr’amor qu’a rason eth poèta quan ditz:
Se bèth dia me vedessa abandonat pera fortuna e rendut pera praubetat, se qué haria jo?
Donques precisament privar-me des plasers e non botjar ne braci ne cames!
Desfisi a toti, a que me presenten a un aganit que s’age meritat laudances per çò dera sua avaricia, e tanben lo desfisi a que m’ensenhe un pròdig que s’age mòrt per çò dera sua prodigalitat!
En enténer aguesti vèrsi, er administrador non podec hèr arren senon retirar-se, en tot saludar respectuosament ath sòn patron, e anar-se’n a tier-se as sòns ahèrs.
Per çò d’Alí-Nur, ja non sabec reprimir des d’aqueth dia era sua generositat, que l’ahiscaue a balhar tot çò que possedie, en tot autrejar-l’ac as sòns amics e enquia e tot as estranhs.
Qu’ère pro que quinsevolh convidat exclamèsse: “Be n’ei de beròia aguesta causa!”, entà que de seguit li responesse: “Qu’ei tua.” Se bèth aute didie: “Ò estimat senhor mèn!
E atau actuèc pendent tot un an; e peth maitin daue ua taulejada a toti es sòns amics, e pera tarde les n’aufrie ua auta, ath son des esturments, en tot alegrar-lo es milhors cantaires e es melhores dançaires.
E un dia qu’Alí-Nur entrèc ena sua cramba, li didec: “Ò lum des mèns uelhs!
Guaire mès ben se hè, mès fèrma apareish era ventura dera vida, mès mos cau crànher as còps cècs deth Destin!
Era net se hec entath sòn e entath repaus; era net ei era sauvacion dera anma; mès tu degalhes hòlament aguestes ores reparadores, e non t’as d’estonar qu’un maitin te susprene còp sec eth malastre!
A penes acabaue de recitar aguesti vèrsi, s’entenec picar ena pòrta.
E Alí-Nur, gessent dera cramba, anèc a daurir, e se trapèc damb er administrador, qu’amièc entà ua cramba pròcha ara sala de reünions, a on i auie diuèrsi amics d’Alí-Nur, qu’a penes se separauen d’eth.
E Alí-Nur preguntèc ath sòn administrador: “Qué te cau, entà que botes aguesta cara tan trista?” E er aute didec: “Ò senhor mèn!
Que ja arribat aquerò que tan cranhia!” E Alí-Nur persutèc: “Mès qué se passe?” E er administrador didec: “Te cau saber que ja s’a acabat era mia foncion, donques que ja non i a arren entà administrar.
Ja non te rèsten finques, ne arren que valgue un sò o mens d’un sò.
Mès precisament un des sòns amics, qu’ère ena sala, entenèc aguesta convèrsa e s’esdeguèc a comunicar-la as sòns companhs, dident: “Ò senhors mèns, sabetz-vo’n qu’a Alí-Nur ja non li rèste ne un sò horadat.” E en aguest moment entrèc Alí-Nur plan preocupat e esblancossit, en tot confirmar damb eth sòn gèst era exactitud dera naua.
En veder-lo, un des convidadi se lheuèc e didec: “Ò senhor mèn!
Damb eth tòn permís me vau a retirar, pr’amor qu’era mia hemna ei de jasilha e non la posqui deishar, de sòrta que me’n vau deth tòn costat.” Alí-Nur l’ac permetec; e alavetz se lheuèc un aute amic e li didec: “Ò patron mèn Alí-Nur!
E toti es auti amics anèren allegant desencuses entà anar-se’n, des deth prumèr enquiath darrèr, e Alí-Nur acabèc en tot veder-se solet ath miei dera gran sala de reünions.
Alavetz manèc cridar a Doça-Amiga, e li didec: “Ò Doça-Amiga, encara ignòres eth malastre que m’a arribat.” E li condèc guaire l’auie acabat de passar.
E era responec: “Ò patron mèn!
S’era Fortuna passèsse bèth dia per dauant dera tua pòrta, acuelh-la de seguit, e gaudís d’era a gust e que la gaudisquen tanben toti es tons amics, donques que se poirie escapar des tues mans!
Mès se s’arturèsse entà tostemp ena tua casa, tie d’era ampliament, pr’amor qu’era generositat non l’a d’agotar, ne la pòt subjectar era avaricia.
De sòrta que quan entení aguesti vèrsi me carè e non volí contrariar-te.” E Alí-Nur li didec: “Ò Doça-Amiga, pro sabes qu’arren les è estauviat as mèns amics pr’amor que damb eri è degalhat toti es mèns bens.
E ara non posqui creir que m’abandonen ena desgràcia.” Mès Doça-Amiga repliquèc: “Te juri per Allà qu’entad arren t’an de servir!” E Alí-Nur, didec: “Ara madeish les vau a veir, un a un; e picarè ena sua pòrta, e cada un me balharà generosament bèra quantitat, e d’aguesta manèra amassarè un capitau que damb eth me tierè ath comerç, e me harè enlà entà tostemp deth jòc e des diversions.” E plan que òc, se lheuèc de seguit e recorrec eth carrèr de Bassra qu’en eth demorauen es sòns amics, donques que toti eri viuien en aqueth carrèr, qu’ère eth mès beròi dera ciutat.
E piquèc ara prumèra pòrta, e dauric ua nera, que li didec.
E aguest responec: “Ges de seguit e ditz-li que non sò en casa.” E era nera tornèc, e li didec a Alí-Nur: “Ò senhor, eth mèn patron non i é.” E Alí-Nur didec entada eth: “Aguest qu’ei un mau neishut que se me remís, mès es auti non seràn mau neishudi.” E se n’anec a picar ena pòrta de un aute amic, e li manèc eth madeish encargue qu’ath prumèr, e recebec d’eth era madeisha responsa negatiua.
Alavetz Alí-Nur recitèc aguesta estròfa:
A penes arribè dauant dera casa s’esdeguerèn a deishar-la ueda, e vedí húger a toti es sòns residents, temerosi de qué metessa a pròva era sua generositat!
E dempús didec: “Per Allà que me cau visitar a toti, pr’amor que demori trapar aumens a un que hèsque çò qu’aguesti traïdors s’an remit a hèr.” Mès non ne podec trapar a degun que lo recebesse, ne que li manèsse tansevolh un tròç de pan.
E alavetz se consolèc en tot recitar aguesti vèrsi:
Er òme prospèr ei coma un arbe: l’enròde era gent mentre ei caperat de fruts!
Mès a penes aguesti fruts quèn, se dispèrse era gent entà cercar un aute arbe milhor!
Toti es hilhs d’aguest temps patissen era madeisha malautia, e non n’è trapat un de solet que siguesse liure d’era!
E dempús se n’anèc a cercar a Doça-Amiga, e li didec: “Per Allà!
Ara te conselhi que comences en tot véner es mòbles e es objèctes preciosi qu’auem en casa, e damb aquerò mos poiram sostier pendent bèth temps.” E Alí-Nur hec çò que Doça-Amiga li conselhaue.
Mès passadi es dies ja non les quedèc arren entà véner, e alavetz, Doça-Amiga en tot apressar-se a Alí-Nur, que ploraue plen de desesperacion, li didec: “Ò patron mèn!, per qué plores?
Qu’ei que non sò jo encara aciu?
Non sò encara era madeisha Doça-Amiga que crides era mès beròia des hemnes?
Cuelh-me, donc, amia-me en mercat des esclaus e ven-me.
As desbrembat qu’eth tòn defuntat pair me crompèc per dètz mil dinnars d’aur?
Demori qu’Allà mos ajude en aguesta venda e la hèsque fructuosa, e enquia e tot que te paguen per jo mès qu’eth prumèr viatge.
E era repliquèc: “Tanpòc ac voleria jo, ò patron mèn Alí-Nur!
Non trantalhes en hèr aquerò que t’obligue a hèr eth besonh!
Non arrecules dauant d’arren, tostemp que sigue enes limits dera tua decéncia!
Non te’n hèsques sense un motiu fondat, e pensa que son plan escasses es afliccions qu’an un vertadèr motiu de preocupacion constanta!
Alí-Nur cuelhec alavetz en braça a Doçá-Amiga, li punèc era cabeladura, e damb lèrmes enes uelhs recitèc aguesta estròfa:
Tè-te, se te platz!
Deisha-me recuélher ua guardada des tòns uelhs, ua soleta guardada, entà que m’acompanhe pendent tot eth camin; ua guardada que servisque de remèdi ara mia anma, herida per aguesta separacion mortau!
Mès, s’enquia e tot aquerò te semble exagerat, non me lo balhes, e dèisha-me autrejat ath dolor e sense mès companhia qu’era mia tristesa!
Alavetz Doça-Amiga li parlèc damb paraules tan doces a Alí-Nur, qu’acabèc per hèr-li decidir a cuélher era decision que venguie de prepausar-li, donques qu’ère eth solet miei de qué eth hilh de Fadleddin ben-Khacan non se vedesse en aquera praubetat indigna deth reng sòn.
Gessec, donc, damb Doça-Amiga, e l’amièc en mercat des esclaus; se dirigic ath mès expèrt des corredors e li didec: “Me cau, ò corredor!
Non t’enganhes.” E eth corredor responec: “Ò senhor mèn, Alí-Nur!
E en veder-la, exclamèc eth corredor: “Per Allà!
Qu’ei era esclaua qu’a penes hè dus ans vení per dètz mil dinnars d’aur ath defuntat visir!” E Alí-Nur assentic: “Qu’ei era.” Alavetz didec eth corredor: “Ò Alí- Nur!
E de seguit se n’anèc entath lòc que solien amassar-se es mercadèrs, e demorèc qu’arribèssen, pr’amor qu’en aqueth moment èren escampilhadi, en tot crompar esclaues de toti es païsi e amiar-les entad aqueth punt deth mercat qu’en eth s’amassauen hemnes turques, grègues, circasianes, georgianes, abisinies e de d’auti lòcs.
E quan vedec eth corredor que toti èren aquiu e qu’era plaça s’auie aumplit damb era gent de corredors e crompadors, pugèc en un peiron e didec: “Ò vosati toti, mercadèrs e òmes de riqueses!
Ò mercadèrs illustri entre es de Bassra e Bagdad!
A vosati correspon senhalar eth prètz qu’a de servir coma basa de puja; mès abans vietz a veder-la damb es vosti pròpris uelhs.” E les hec apressar-se, les mostrèc a Doça-Amiga, e de seguit, per unanimitat, acordèren començar entà anonciar-la per quate mil dinnars coma basa dera puja.
Alavetz eth corredor cridec: “Quate mil dinnars era pèrla des esclaues blanques!” E de seguit un mercadèr pugèc a quate mil cinc cents.
Mès precisament en aqueth instant eth visir Ben-Sanui passaue a shivau peth mercat des esclaus, e vedec a Alí-Nur de pès ath costat deth corredor, e ad aguest pregonant eth prètz.
E didec entada eth: “”Aguest marrit d’Alí-Nur ei en tot véner eth darrèr des sòns esclaus dempús d’auer venut eth darrèr des sòns mòbles.” Mès, lèu se’n sabec de qué çò que se pregonaue ère ua esclaua blanca, e pensèc: “Alí-Nur deu èster venent era sua esclaua, pr’amor que ja non a ne un sò horadat.
Com m’alegraria s’aquerò siguesse vertat!” Cridèc alavetz ath pregonèr, qu’acodic tanlèu coneishec ath visir, e punèc era tèrra entre es sues mans.
E eth visir li didec: “Voi crompar aguesta esclaua que pregones.
Hè-la-me a vier de seguit entà que la veiga.” E eth pregonèr, que non podie remir-se a aubedir ath visir, s’esdeguèc a amiar-li a Doça-Amiga e li lheuèc eth vel.
En veir aqueth ròstre sense parièr e admirar totes es perfeccions dera joena, se meravilhèc eth visir e preguntèc: “Quin prètz ei eth qu’a artenhut?” E eth corredor responec: “Quate mil cinc cents dinnars ena prumèra puja.” E eth visir didec: “Plan, donc; damb aguest prètz me demori damb era.” E en parlar atau guardèc fixament a toti es mercadèrs, que non gausèren pujar, e ne un de solet s’atrevic a aufrir un prètz màger, cranhent era resvenja deth visir.
Dempús eth visir li didec ath corredor: “Qué hès aciu quiet?
Ja sabes que cuelhi era esclaua per quate mil dinnars d’aur, e te’n balhi cinc cents de corratatge.” E eth corredor non sabec se qué respóner, e damb eth cap clin anèc a cercar a Alí-Nur, qu’ère un shinhau mès luenh, e li didec: “Ò senhor!
Be n’ei de grana era nòsta desgràcia!
Se’n va d’entre es nòstes mans Doça-Amiga per un prètz irrisòri; se la hèn a vier per arren.
Vaquí ath marrit visir ben-Saui, enemic deth tòn pair, qu’ac a endonviat tot e non mos a deishat arribar en vertadèr prètz.
Se vò demorar damb era sonque damb er impòrt dera prumèra puja.
E se ne siguéssem segurs de qué la pagaue truca truquet encara poiríem dar gràcies a Allà, encara qu’eth prètz sigue tan mesquin; mès aguest maudit visir ei eth pejor pagador deth mon e me’n sai de totes es sues astúcies e mauvestats.
E vaquí çò que harà: te balharà ua letra de credit entà un des sòns agents, ath quau li manarà secretament que non te pague arren.
E cada còp que vages a crubar, er agent te diderà: “Que pagarè deman.” E aguest deman non arribarà jamès.
E Alí-Nur, desesperat en enténer tot aquerò, li preguntèc ath corredor: “E qué podem hèr ara?” E eth corredor responec: “Te vau a dar un bon conselh.
Me harè a vier entath mercat a Doça-Amiga, e tu mos artenheràs, e en tot trèir-me-la des mans, li parlaràs d’aguesta sòrta: “Malerosa!
Qué te prepauses?
Non sabes que hi jurament de simular era tua venda en mercat entà umiliar-te e corregir era tua mala encolia?” De seguit li foteràs uns còps e te la haràs a vier.
Mès vaquí qu’ei en tot apressar-se.” E plan que òc, Alí-Nur s’apressèc ath grop, s’apoderèc violentament de Doça-Amiga, li fotec un còp de punh e li didec: “Malerosa!
Non sabes que t’è hèt a vier en mercat sonque entà complir un jurament?
Torna entà casa e saja d’èster aubedienta.
En entener-lo, cridèc eth visir: “Praube de tu, lhòco gojat!
Parles coma s’encara te restèsse bèth mòble o quinsevolh auta causa entà véner.
Mès que ja sabem toti que non te rèste un sò.” E en parlar atau se volec apoderar violentament de Doça-Amiga.
Mès toti es mercadèrs e corredors guardauen damb simpatia a Alí-Nur, fòrça estimat per eri, que se’n brembauen des favors deth sòn pair, eth sòn brave protector.
Alavetz Alí-Nur les didec: “Vietz d’enténer es paraules insultantes d’aguest òme, e vos cuelhi a toti coma testimòni d’aquerò.” Dera sua part, eth visir didec: “Ò mercadèrs!, per consideracion a toti vosati non aucisqui ara madeish ad aguest insolent.” Mès es mercadèrs se guardauen es uns as auti, coma en tot dider-se damb es uelhs: “Ajudem a Alí-Nur.” E higeren en votz nauta: “Aguest ahèr non mos tanh.
Apraiatz-vos coma pogatz.” E Alí-Nur, qu’ère audaç e valent, agarrèc pes brides eth shivau deth visir, dempús agarrèc ath sòn enemic, lo treiguec dera sera e lo lancèc en solèr.
Li botèc eth jolh en pièch, comencèc a foter-li còps de punh en cap, en vrente e pertot, l’escopic ena cara e li didec: “Gosset, hilh de gosset, mau neishut!
Maudit sigue eth tòn pair e eth pair deth tòn pair, ò corromput!” E li fotec tan fòrt còp ena maishèra, que li trinquèc diuèrsi dents.
E era sang corrie pes barbes deth visir, qu’auie queigut en ua badina de hanga.
En veir aquerò, es dètz esclaus qu’acompanhauen ath visir desgainèren es sues espades e voleren meter-se dessús d’Alí-Nur e estrossejar-lo.
Mès era gent ac empedic e les didie: “Qué vatz a hèr?
Eth vòste patron ei visir, mès, non sabetz qu’er aute ei hilh de visir?
Non cranhetz que deman hèsquen es patzes e paguetz vosati es conseqüéncies?” E es esclaus vederen qu’ère mès prudent abstier-se.
E coma qu’Alí-Nur ja s’auie cansat de fóter còps, deishèc ath visir, que se lheuèc caperat de sang e de hanga, e se dirigic entath palai deth sultan, seguit pes guardades dera gent, que non sentie per eth cap tipe de pietat.
Ara seguida Alí-Nur cuelhec dera man a Doça-Amiga e tornèc entara sua casa aplaudit pera gent.
Eth visir arribèc en un estat planhós en palai deth rei Mohammad ben-Soleiman El- Zeini, se posèc ena pòrta e comencèc a cridar: “Ò rei!
T’implòre un afligit!” E eth rei ordenèc que l’ac presentèssen, e vedec qu’ère eth sòn visir El-Mohin ben-Sanui.
E ar arràs der estonament, didec: “Mès qui a gausat tractar-te d’aguesta sòrta?” E eth visir se metec a plorar e recitèc aguesti vèrsi:
Ei possible que, en tot existir tu entre es viuents, me hèsque era sua victima eth Temps?
Ei possible que, en èster tu eth mèn intrepid defensor, hèsquen de jo era sua presa es gossets anujadi?
Ei possible, ò broma benefica que mos balhes era ploja!
E dempús higec: “Ò senhor!
Permeteràs que tracten atau a toti es tòns sirvents que t’estimen?
Permeteràs que se hèsquen contra eri taus infamies?” E eth rei preguntèc: “Mès qui t’a tractat d’aguesta manèra?” Alavetz eth visir didec: “Te cau saber, ò rei!
E eth corredor que me dirigí me responec: “Me pensi que pertanh a Alí-Nur, hilh deth defuntat visir Khacan.” Ara plan, te’n brembaràs, ò senhor mèn!
E en aqueth temps eth visir non se tardèc a trapar e crompar era tau esclaua; mès coma qu’ère reaument meravilhosa e l’auie agradat tant, l’ac regalèc ath sòn hilh Alí-Nur.
E Alí-Nur, mòrt ja eth sòn pair, s’autregèc a taus lhocaries que non se tardèc a véner toti es sòns bens, es sues finques e enquia es mòbles dera sua casa.
E quan ja non li restaue arren entà véner, amièc entath mercat ara esclaua entà vener-la, e l’ac autregèc a un corredor, que la subastèc de seguit.
E es mercadèrs comencèren a pujar de tau sòrta qu’eth prètz dera esclaua arribèc de seguit a quate mil dinnars.
Alavetz la vedí, e la volí crompar entath mèn sobeiran eth sultan, que ja auie dat per era ua importanta soma.
Cridè ath corredor e li didí: “Hilh mèn, jo te balharè es quate mil dinnars.” Mès eth corredor me mostrèc ath proprietari dera esclaua, e aguest a penes me vedec, correc entà jo, cridant coma un lhòco: “Lorda tèsta vielha!
Jeique maudit e nefast!
Abans que cedir-te-la l’autrejaria a un nazarean o a un judiu, encara que m’aumplisses d’aur eth vel que la capère.” E jo didí: “Mès joen, s’ei que non la voi entà jo, senon entath nòste senhor sultan, qu’ei eth nòste sobeiran, eth nòste benfactor.” E en enténer aguestes paraules, en sòrta de cedir s’enforismèc encara mès, tirèc dera brida deth shivau, m’agarrèc ua cama e me lancèc en solèr, e sense hèr-ne cabau dera mia auançada edat ne respectar es mies barbes blanques, comencèc a picar-me e a insultar-me de totes es manères, e acabèc per botar-me en deplorable estat que me vedetz, ò rei brave e just!
Alavetz eth visir se lancèc enes plantes deth rei e s’estarnèc en somics, demanant justícia.
E en veder-lo e enténer eth sòn relat, s’anugèc de tau sòrta eth sultan, qu’era sudor li baishaue entre es uelhs, e en tot virar-se entàs emirs e grani deth règne, les hec un gèst.
De seguit se presentèren ath sòn dauant quaranta gardes damb es espades desgainades.
E eth sultan les didec: “Partitz de seguit entara casa deth que siguec eth mèn visir El-Faldl ben-Khacan, e saquejatz-la e esbauçatz-la complètament.
Mès que i auie en palai un joen camarlenc cridat Sanjar, qu’auie estat mameluc deth defuntat Fadleddin e s’auie elevat damb eth sòn patron Alí-Nur, ath quau estimaue fòrça.
E dispausèc era Sòrt que presencièsse era quèisha deth visir Ben-Sanui e com eth sultan daue aqueres crudèus ordes.
E gessec ath mès córrer, cuelhent eth camin mès cuert entà arribar ena casa d’Alí-Nur, qu’en enténer picar precipitadament ena pòrta venguec a daurir en persona, e en veir ath sòn amic eth joen Sanjar lo volec abraçar; mès aguest, sense consenti’c, exclamèc: “Ò senhor patron mèn!
Desliura era tua anma, desliga-la dera tirania des cadies e vòla de seguit!
Vòla luenh e dèisha qu’es cases s’esbaucen sus aqueri que les bastiren!
Ò amic mèn!
Traparàs fòrça païsi desparièrs ath tòn, pr’amor qu’era tèrra d’Allà ei infinita; mès ua auta anma que sigue era tua anma non la traparàs!
E Alí-Nur didec: “Ò amic Sanjar!
Qué vies a dider-me?” Sanjar didec: “Sauva-te e sauva ara esclaua Doça-Amiga, pr’amor qu’ El-Mohin ben-Sanui vos a parat un param, e se queiguetz en eth moriratz sense misericòrdia.
Te cau saber qu’eth sultan, per instigacion deth visir, a manat contra vosati a quaranta gardes damb es espades desgainades.
Vos cau húger abans de qué vos arribe un malastre.” E Sanjar alonguèc era sua man a Alí-Nur, qu’ère plia d’aur, e li didec: “Ò senhor mèn!
Vaquí quaranta dinnars que te seràn utils en aguest moment, e perdona-me que non posca èster mès generós.
Mès non perdem temps.
Alavetz Alí-Nur s’esdeguèc a avisar a Doça-Amiga, que se caperèc immediatament damb eth sòn vel, e ambdús gesseren de casa, e dempús dera ciutat, e arribèren ena arriba deth mar, ajudadi peth Plan Naut.
E aubirèren un vaishèth que precisament ère a punt de desplegar es veles, e en tot apressar-se vederen ath capitan qu’ère de pès ath miei deth vaishèth, e didie: “Aqueth que non s’age dit adiu qu’ac hèsque ara; aqueth que non age acabat d’aprovedir-se de viures que’acabe de seguit; aqueth que s’age desbrembat bèra causa ena sua casa que vage rapid a cercar-la, donques que ja vam a sarpar.” E toti es viatjaires responeren: “Arren mos rèste entà hèr, capitan; que ja èm prèsti.” Alavetz eth capitan cridèc as sòns òmes: “Au!
E en aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta coma tostemp, interrompec eth sòn relat.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Guarda eth vaishèth: eth sòn aspècte sedusís ad aqueth que lo ve!
Eth vent vò egalar-lo en rapiditat, mès que non se sap se qui venç en aguesta gran corsa de velocitat!
Qu’ei coma s’un audèth que damb es ales desplegades s’auesse precipitat sus eth mar e se balancèsse en eth!
E eth vaishèth navegaue damb vent favorable, amiant a toti es viatjaires.
Aquerò per çò que hè a Alí-Nur e Doça-Amiga.
Per çò que hè as quaranta gardes manadi peth sultan entà apoderar-se d’Alí-Nur, arribèren ena casa d’aguest, l’enrodèren per toti es costats, esbaucèren es pòrtes, invadiren era casa e comencèren a cercar pertot, mès que non poderen trapar ad arrés.
Alavetz esbaucèren totafèt era casa e vengueren a comunicar-li ath sultan çò d’infructuós des sues investigacions.
E eth sultan ordenèc: “Cercatz-les pertot e escorcolhatz, se cau, tota era ciutat!” E coma qu’en aqueth moment arribèsse eth visir Ben-Sanui, lo cridèc eth sultan, e entà padegar-lo li balhèc un beròi vestit d’aunor, e li didec: “Te prometi que sonque jo t’è de resvenjar!” E eth visir li desirèc longa vida e totes es felicitats.
Dempús eth rei ordenèc qu’es pregonèrs promulguèssen per tota era ciutat aguesta crida: “Se quauqu’un de vosati, ò abitants!
Mès se bèth un lo ve e l’amague, patirà un castig exemplar!” Ça que la, a maugrat de totes es recèrques, arrés podec averiguar qué l’auie arribat a Alí-Nur.
Aguest e Doça-Amiga arribèren sense contratemps en Bagdad, e eth capitan les didec: “Vaquí era famosa Bagdad, eth doç abitatge.
Qu’ei era ciutat erosa que jamès a patit era arrosada der iuèrn, era ciutat que viu ara ombra des sòn rosèrs, en ua etèrna primauèra, ath miei de flors e de jardins, balancejada peth cant des sues aigües mormolhantes.” E Alí-Nur li balhèc es gràcies ath capitan pes sues bontats pendent eth viatge, li paguèc cinc dinnars d’aur peth passatge, e gessent deth vaishèth seguit de Doça-Amiga, entrèc en Bagdad.
Mès volec eth Destin qu’Alí-Nur, en sòrta de cuélher eth camin normau, n’agarrèsse un aute, que l’amièc en centre des jardins qu’enròden era ciutat.
E se posèren ena pòrta d’un jardin damb ua tàpia plan grana, qu’era sua entrada ère ben escampada e adaiguada, e auie un banc en cada costat.
Era pòrta, qu’ère magnifica, ère barrada, e la coronauen beròies lampes de toti es colors.
Ath sòn costat i auie un estanh plen d’aigua fòrça clara.
Mès enlà dera pòrta gessie ua avenguda entre dues hilères de paus damb magnifiques teles de brocats qu’ondejauen ath vent.
Alavetz Alí-Nur li didec a Doça-Amiga: “Per Allà!
Be n’ei de beròi aguest lòc!” E era responec: “Descansem pendent ua ora en aguesti bancs.” E dempús d’auer-se lauat era cara e es mans damb era aigua fresca der estanh, se seigueren a cuélher er aire en un banc, e alendèren deliciosament era suau brisa que corrie.
E tan ben se trapauen aquiu, que non se tardèren a esclipsar-se, dempús d’auer-se caperat damb ua hlaçada.
Ara plan, eth jardin qu’ena sua pòrta s’auien adormit se cridaue eth Jardin des Delicies, e i auie ath miei un palai, cridat des Meravilhes, qu’ère proprietat deth califa Harun-Al- Rachid.
Quan eth califa sentie eth cansament dera ciutat, venguie a esvagar-se e a desbrembar es sòns copacaps en aqueth jardin e en aqueth palai.
Tot eth palai formaue un immens salon damb ueitanta hièstres, e de cada ua d’eres penjaue ua gran lampa, e en centre i auie ua immensa aranha d’aur massís, que ludie coma eth solei.
Aqueth salon sonque se daurie quan arribaue eth califa, e alavetz s’alugauen es lampes e era aranha e se daurien totes es hièstres, e eth califa se seiguie en un magnific divan folrat de seda, velot e aur, e ordenaue as cantaires que cantèssen e as musics que toquèssen es sòns esturments; mès çò que s’estimaue mès ère escotar ar illustre cantaire Ishak, qu’es sòns cants e improvisacions admirauen toti.
E ath miei dera cauma dera net e alendant aqueth aire perhumat damb es flors deth jardin, eth califa descansaue des fatigues dera ciutat.
Qu’auie nomentat coma garda deth palai e deth jardin a un brave ancian, cridat eth jeique Ibrahim, que susvelhaue dia e net entà qu’es passejaires e es curiosi non entrèssen en jardin, mès que mès es hemnes e es mainatges, que podien trincar o panar es flors e es frutes.
E aquera net, en hèr eth sòn torn acostumat, dauric era pòrta principau deth jardin e vedec adormides en banc a dues persones desconeishudes, caperades damb ua madeisha hlaçada.
E s’anugèc, e didec: “Vaquí dus audaciosi qu’an transgredit es ordes deth califa, e coma que sò autorizat entà impausar quinsevolh castig a tot aqueth que s’aprèsse en aguest palai, les vau a hèr saber guaire còste apoderar-se d’aguest banc, qu’ei reservat as sirvents deth califa.” E eth jeique Ibrahim talhèc ua rama d’un arbe e s’apressèc as dorments, e les anaue a fóter foetades, quan de pic pensèc: “Ò Ibrahim!
Qué vas a hèr?
Vas a pataquejar despietosament a persones que non coneishes, que dilhèu son estrangèrs o mendicants deth camin d’Allà, as quaus a encaminat entà aciu eth Destin.
Çò de milhor serà veder-les prumèr era cara.” E eth jeique Ibrahim lheuèc era hlaçada que les amagaue eth ròstre, e se quedèc encantat en veir ad aqueres dues cares meravilhoses, qu’es sues caròles auie amassat eth saunei, e que semblauen mès beròies qu’es flors deth jardin.
E pensèc: “Qué anaua a hèr?
Qué anaues a hèr, cèc Ibrahim?
Te meritaries que te piquèssen a tu, entà castigar-te pera tua injusta colèra.” Dempús les caperèc de nauèth era cara, se seiguec as sòns pès, e comencèc a dar massatges as pès d’Alí-Hur, que l’auie inspirat ua immensa simpatia.
E Alí-Nur, en sénter aqueres mans que l’amorassauen, non se tardèc a desvelhar-se, e vedec a un respectable ancian.
Avergonhat de qué aguest li hesse eth massatge, separèc es pès de seguit, s’incorporèc, e cuelhent era man deth jeique Ibrahim, se la hec a vier enes pòts e dempús en front.
Alavetz eth jeique li preguntèc: “D’a on vietz, hilhs mèns?” E Alí-Nur didec: “Ò senhor, qu’èm estrangèrs!” E se l’aupliren es uelhs de lèrmes.
Ibrahim repliquèc: “Ò hilh mèn!
Vietz, donc, damb jo.
Vos mostrarè aguest jardin e eth palai, e atau desbrembaratz es vòstes penes e alendaratz a gust.” Alavetz Alí-Nur li preguntèc: “Ò senhor, de qui ei aguest jardin?” E eth jeique Ibrahim, entà non espaurir a Alí-Nur e tanben un shinhau per vantaria, didec: “Aguest palai e aguest jardin me pertanhen, e les è eretat dera mia familha.” Alavetz se lheuèren Doça-Amiga e Alí-Nur, e passèren pera pòrta deth jardin darrèr d’Ibrahim.
Alí-Nur auie vist en Bassra beròis jardins, mès que non n’auie ne tan solet soniat cap de parièr ad aqueth.
Formauen era entrada principau magnifics arcs suberpausats, d’un efècte magnific, e la caperauen ues arradimères que deishauen penjar esplendidi arradims, ròis coma robins, e d’auti neri coma era ebèn.
Arbes frutèrs, que se doblegauen peth pes dera fruta madura, balhauen ombra ad aquera avenguda.
Cantauen es audèths enes rames es sòns alègri motius: eth rossinhòl modulaue melodies; era tortora entonaue eth sòn planh d’amor; era mèrla fiulaue coma un òme; eth colomb hège era aleta coma un embriac damb licors fòrts.
Cada frutèr ere representat pes sues dues espècies milhores: i auie aubricotèrs d’amelha doça e amara; auie saborosi frutèrs de Khorasan; prunèrs qu’es sòns fruts auien eth color de beròis pòts; mirabèles de doç encantament; higues ròies, blanques e verdes, d’aspècte admirable.
Es flors qu’èren coma pèrles e coma corau; es ròses campauen mès beròies qu’es caròles d’ua hemna; es violetes rebrembauen ara ahlama de sofre.
I auie flors blanques de mirta, violèrs, lavandes e anemones, qu’es sues corones se caperauen damb ua diadèma de lèrmes des bromes.
Es pomèrs arrien, mostrant toti es sòns dents, e es narcisi guardauen as ròses damb prigonds e neri uelhs.
Era cidra redona semblaue ua copa sense nansa e sense còth; es citrons penjauen coma bòles d’aur.
Flors de toti es colors tapissauen era tèrra, era primauèra regnaue enes plantèrs e enes petits bosqui; es feconds arrius creishien, rodauen es hònts, e cantaue era brisa coma ua flaüta, en tot responer-li doçament eth zefir, e aguesta cançon der aire armonizaue tota aquera alegria.
Atau entrèren Alí-Nur e Doça-Amiga damb eth jeique Ibrahim en Jardin des Delicies.
E alavetz eth jeique Ibrahim, que non volie hèr es causes a mieges, les convidèc a entrar en Palai des Meravilhes, e daurint era pòrta les convidèc a entrar.
Alí-Nur e Doça-Amiga s’arturèren enludernadi dauant des esplendor d’aqueth salon jamès vist e plen de causes extraordinàries e estonantes.
Sigueren en tot admirar pendent fòrça temps aquera beresa, e dempús, entà descansar era vista de tant esplendor, s’emparèren en ua hièstra que daue tath jardin.
E Alí-Nur, contemplant eth jardin e es marmes banhadi pera lum dera lua, comencèc a pensar enes sues penes passades, e li didec a Doça-Amiga: “Ò Doça-Amiga!
Aguest lòc plen d’encantament me hè rebrembar tantes causes!
Ath cap d’ua estona, Alí-Nur li preguntèc ath jeique Ibrahim: “Ò jeique Ibrahim!
As bèra causa entà béuer?
Me pensi qu’ei normau béuer quauquarren dempús de minjar.” E alavetz Ibrahim les amièc ua gèrla plia d’aigua doça e fresca.
Mès Alí-Nur li didec: “Qué mos hès a vier?
Aquerò non ei çò que jo voi.” Ibrahim preguntèc: “Dilhèu desires vin?” E Alí-Nur didec: “Plan que òc!” E eth jeique Ibrahim repliquèc: “Qu’Allà me sauve jos era sua proteccion!
Que ja hè tretze ans que m’abstengui d’aguesta beuenda funèsta, pr’amor qu’eth Profeta (que siguen entada eth era pregària e era patz d’Allà) maudidec a tot aqueth que beue quinsevolh beuenda fermentada, ad aqueth que l’exprimís e ad aqueth que la ven.” Alavetz li responec Alí- Nur: “Permet-me ò jeique!
E Alí-Nur didec: “Se te digui era manèra de qué me balhes aquerò que te demani, sense que tu ne sigues eth beuedor, ne eth fabricant, ne er amiaire deth vin, seràs colpable o maudit?” Eth jeique repliquèc: “Me pensi que non.” E Alí-Nur didec: “Donques alavetz cuelh aguesti dus dinnars e aguestes dues dracmes, monta en un saumet qu’ei ena pòrta deth jardin e que mos amièc aciu, vè-te’n en mercat, artura-te ena pòrta de quinsevolh mercadèr d’aigües destilades de ròses e flors, pr’amor qu’aguesti mercadèrs tostemp an vin en çò mès retirat dera botiga, e ath prumèr caminaire que trapes demana-li, en tot autrejar-li es sòs, qu’entre a crompar-te era beuenda peth prètz des dus dinnars d’aur, e li balharàs dues dracmes per çò der encargue.
E eth madeish botarà en saumet es cantres de vin, e coma que serà eth saumet qui les transpòrte, eth caminaire eth que les a crompat, e nosati es que mo lo beuam, non intervieràs en arren en ahèr, donques que non seràs ne eth beuedor, ne eth fabricant, ne eth portaire.
E d’aguesta manèra arren te calerà crànher per çò d’auer mancat ara santa lei deth Libre.” Eth jeique, en enténer a Alí-Nur, s’estarnèc a arrir, e didec: “Per Allà!
Jamès è trapat persona tan simpatica coma tu, ne damb tant d’engenh e encantament.” E Alí-Nur responec: “Per Allà, qu’èm fòrça arregraïdi, ò jeique Ibrahim!
Cuelh aguestes claus deth mèn cerèr e dera mia recodina, que tostemp son plies entà obsequiar ar Emir des Credents quan m’aunore damb era sua visita.
Alavetz Ali-Nur entrèc en cerèr, e quedèc estonat de tot aquerò que vedie.
Ath long des parets i auie ordenades sus estatges gèrles e mès gèrles d’aur massis, de plata massissa e de cristau, damb incrustacions de tota sòrta de peireria.
Alí-Nur acabèc per decidir-se, alistèc çò qu’ère mès deth sòn gust, e tornèc en salon.
Botèc es precioses gèrles sus eth tapís, se seiguec at costat de Doça-Amiga, aboquèc eth vin en copes de cristau damb cercle d’aur, e Doça-Amiga e eth comencèren a béuer, en tot meravilhar-se de totes es causes embarrades en aqueth palai.
Non se tardèc Ibrahim en aufrir-les flors flairoses, e dempús, se hec enlà discrètament, coma mane era bona educacion, quan se ve a un joen seigut damb era sua esposa.
E ambdús seguiren en tot béuer enquia que les senhoregèc eth vin, e alavetz se les rogiren es caròles, les luderen es uelhs coma es des gasèles, e Doça-Amiga acabèc per desligar es sòns peus.
Ibrahim sentec ua grana enveja, e se didec: “Per qué m’è de hèr enlà d’eri, quan posqui gaudir dera sua companhia?
Alavetz Alí-Hur li didec: “Ò senhor!
Te demani pera tua vida que t’aprèsses e que te seigues damb nosati.” E eth jeique Ibrahim se seiguec ath sòn costat, e Alí-Nur cuelhec ua copa, l’aumplic e l’ac autregèc, en tot dider-li: “Ò jeique, cuelh e beu!
Veiràs se guaire saborós ei, e compreneràs es delícies qu’embarre eth hons dera copa.” Mès eth jeique Ibrahim responec: “Qu’Allà me protegisque!
Non sabes, ò joen!
Ignores qu’è complit dus còps es mèns deures de hadj ena gloriosa Meca?” E Alí-Nur qu’ère plan entestat en embriagar ar ancian Ibrahim, en veir que pera persuasion non ac artenherie, non persutèc mès; se beuec era copa plia, la tornèc a aumplir, se la beuec un aute còp e ath cap de pòqui moments imitèc toti es gèsti d’un embriac, e acabèc per lançar-se en solèr, simulant que dormie.
Alavetz Doça- Amiga li dirigic ua persistenta guardada a Ibrahim, e li didec: “Ò jeique Ibrahim!
Mès tostemp hè madeish.
Beu e beu, e dempús s’embriague e dormís, e me dèishe soleta, sense arrés que me hèsque companhia e beue damb jo.
E atau non li trapi gust ara beuenda, pr’amor qu’arrés compartís era mia copa, e ne tansevolh è talents de cantar, pr’amor que non i a arrés que m’escote.” Alavetz eth jeique Ibrahim, qu’es sòns muscles s’estrementien per çò d’aqueres guardades ardentes e d’aquera votz armoniosa, li didec: “Plan que òc, d’aguesta manèra non t’a d’èster agradiu béuer.” E Doça-Amiga aumplic alavetz era copa, l’ac autregèc arrint, e didec: “Per vida mia te prègui que cuelhes aguesta copa e l’acceptes entà balhar-me gust.
E d’aguesta sòrta meritaràs era mia gratitud.” Alavetz eth jeique Ibrahim estirèc era man, cuelhec era copa e acabèc per béuer.
E Doça-Amiga l’ac aumplic de nauèth e hec que se la beuesse, e dempús ua auta mès, e li didec: “Ò senhor mèn!
Sonque aguesta auta!” Mès eth responec: “Que ja è begut pro.” Era tornèc a persutar plan amabla, e en tot inclinar-se entada eth, li didec: “Per Allà!
Que non i a mès remèdi!” E eth jeique cuelhec era copa e se la hec a vier enes pòts.
Mès en aqueth moment Alí-Nur se metec a arrir e s’incorporèc bruscament…
En arribar en aguest punt dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth dia, e discrèta, deishèc entara net a vier era seguida dera sua istòria.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Non te demanè hè ua ora que m’acompanhèsses, e te remires alavetz, e dideres qu’amiaues tretze ans sense hèr semblabla causa?” Alavetz eth jeique Ibrahim s’avergonhèc fòrça, mès se remetec de seguit e s’esdeguèc a díder: “Per Allà!
Arren te cau repotegar-me!
Alavetz, aguest, que les observaue estonat, acabèc per dider-les: “Quina manèra ei aguesta de convidar as auti a bèuer damb vosati?
Ei solet entà que guarden çò que vosati hètz?” E Alí-Nur e Doça-Amiga se meteren a arrir e consentiren que beuesse damb eri, e atau sigueren en tot béuer enquia passada era tresau part dera net.
En aguest moment Doça-Amiga li didec ath jeique Ibrahim: “Ò jeique Ibrahim!, vòs permeter-me qu’aluga ua d’aguestes candèles?” E eth responec, ja miei embriac: “Òc, qu’ac pòs hèr, mès solet ua.” E era se lheuèc de seguit, e non n’aluguèc ua, senon totes es candèles des ueitanta candelèrs deth salon, e tornèc en sòn lòc.
Alavetz Alí-Nur li didec a Ibrahim: “Ò jeique, guaire me platz estar-me ath tòn costat!
Supausi que me permeteràs alugar ua d’aguestes halhes.” E eth jeique Ibrahim responec: “Qu’està ben; lhèua-te e aluga ua halha, mès sonque ua!
E non te penses que me vas a enganhar.” E Alí-Nur se lheuèc, e non n’aluguec ua, senon es ueitanta halhes dera sala e ath delà es ueitanta aranhes sense qu’eth jeique Ibrahim se n'encuedèsse.
Alavetz tot eth salon, tot eth palai e tot eth jardin quedèren illuminadi.
E eth jeique Ibrahim didec: “Vertadèrament, qu’ètz mès libertins que jo.” E coma que ja ère totafèt embriac, se lheuèc e recorrec eth salon d’un costat en aute, dauric es ueitanta hièstres, tornèc a sèir- se e a seguir beuent damb es dus joeni, e aumpliren eth salon damb era alegria des sòns arridotets e des sues cançons.
Mès eth Destin, qu’ei enes mans d’Allà, er Omniscient, eth Sabedor de tot, eth Creador des causes e efèctes, volec qu’eth califa Harun Al-Rachid siguesse precisament en aquera ora cuelhent era fresca, ara claror dera lua, seigut en ua des hièstres deth sòn palai que daue tath Tigris.
E guardant per edart en aquera direccion, vedec tota aquera illuminacion que ludie en aire e se reflectie a trauèrs dera aigua.
E non sabent se qué pensar, comencèc cridant ath sòn gran visir Giafar Al-Barmaki.
E quan se li presentèc Giafar, li didec a crits: “Ò gosset visir!
Ès eth mèn servidor e non me condes çò que se passe ena mia ciutat de Bagdad?” E Giafar contestèc: “Sabi pas se qué vòs dider-me damb aguestes pareaules.” E eth califa tornèc a cridar: “Que me semble estonant!
S’ad aguestes ores assautèssen era ciutat es nòsti enemics, non serie mès polit; non ves, ò maudit visir!
Qui ei er òme tant audaç o tan poderós que l’a illuminat en tot alugar totes es aranhes e daurir totes es hièstres?
Malerós de tu!
Qu’ei trufaria que me criden eth califa e que, totun, se poguen passar taus causes sense eth mèn permís.” E Giafar, tremolós, responec: “Mès qui a dit qu’eth Palai des Meravilhes ei damb es hièstres dubèrtes e es lums alugadi?” E eth califa didec: “Aprèssa-te aciu e guarda.” E Giafar s’apressèc, guardèc entàs jardins, e vedec tota aquera illuminacion, que semblaue coma s’eth palai siguesse usclant, ludent mès qu’era claror dera lua.
Alavetz Giafar comprenec qu’aquerò deuie èster ua imprudéncia deth jeique Ibrahim, e coma qu’ère òme normaument brave e pietós, se l’acodic de seguit endonviar quauquarren entà desencusar ar ancian garda deth palai, que solide non aurie hèt aquerò senon entà obtier bèth benefici.
Li didec, donc, ath califa: “Ò Emir des Credents!
Per çò que hè a jo, s’Allà ac vò, demanarè audiéncia ath califa e li condarè es tòns desirs.” Alavetz eth jeique Ibrahim se n’anèc.
Per çò que hè a jo, ò Emir des Credents!
En prumèr lòc non m’as dit arren dera peticion deth jeique.
E en dusau lòc, non l’as autrejat çò qu’en realitat desiraue, donques que se venguec a hèr-te aquera suplica siguec entà hèr-te veir qu’auie besonh de quauqui sòs entàs despenes.
E vaquí que non l’as balhat arren, ne m’avisères deth sòn desir entà que jo podessa balhar-li bèra causa.” E Giafar contestèc: “Ò Emir des Credents!
Mès, pera memòria des mèns pairs e des mèns ancessors!
Te mani que vages a passar era net ena casa deth jeique Ibrahim, qu’ei un òme de ben, plan escrupulós e plan estimat pes ancians de Bagdad, que lo visiten soent.
Ja sabes se guaire caritatiu ei damb es praubi e guaire pietòs damb toti es necessitats, e solide en aguest moment aurà ena sua casa a fòrça gent, qu’albergarà e alimentarà per amor a Allà.
Dilhèu, s’anèssem aquiu, quauqu’un d’aguesti praubi harie en favor nòste bèth vòt que mos serie profitós en aguest mon e en aute.
Dilhèu tanben sigue profitosa era nòsta visita ath brave jeique Ibrahim, que madeish que toti es sòns amics, s’alegrarà de vcder-mos.” Mès Giafar repliquèc: “Ò Emir des Credents!
Eth califa se lheuèc immediatament, hec madeish Giafar, e seguidi de Massrur, eth borrèu, se filèren entath Palai des Meravilhes, non sense auer cuelhut era precaucion de desguisar-se de mercadèrs.
Dempús d’auer trauessat es carrèrs dera ciutat, arribèren en Jardin des Delicies, e eth califa s’auancèc eth prumèr, e vedec qu’era pòrta principau ère dubèrta, e se quedèc fòrça estonat, e li didec a Giafar: “Vaquí qu’eth jeique Ibrahim a deishat era pòrta dubèrta, quan non ei aguest eth sòn costum.” Entrèren es tres, trauessèren eth jardin e arribèren en palai.
E eth califa didec: “Ò Giafar!
Mès en aguest moment cada un deu èster en sòn cornèr, abstrèt pera practica religiosa des ceremònies, donques que non s’entenen votzes, ne vedem ad arrés.” E eth califa senhalant a un noguèr qu’era sua nautada dominaue eth palai, didec: “Ò Giafar!
Alavetz se seiguec en era e guardèc a trauèrs d’ua des hièstres qu’èren dubèrtes.
E vaquí que vedec a un joen e a ua joena, ambdús beròis coma era lua (glòria ad aqueth que les creèc!
Era beuenda non ei saborosa se non l’acompanhe era cançon.
E entà que mos permetes enténer er encantament dera tua votz meravilhosa, escota çò que ditz eth poèta:
Jamès beues sense que cante era tua amiga!
Guarda se com eth shivau non beu sense eth ritme deth fiulet!
Dempús vanta ara tua amiga e amorassa-la!
De seguit lança-te sus era e estira-la!
Çò tòn ei gran e çò sòn petit…!
Ya leilí!
Ya leili!
Ya Einí!
Ya leili!
Ya eini!
En veir ath jeiqui Ibrahin en aquera postura, e en enténer dera sua boca aquera cançon escandalosa e arren avienta entara sua edat, eth califa s’emmalicièc de tau sòrta que li baishaue era sudor entre es uelhs.
E s’esdeguèc a baishar der arbe, e guardèc a Giafar e li didec: “Ò Giafar!
Aguesta net qu’ei vertadèrament ua net benedida.
Puja ara tu en arbe, e guarda, e non dèishes de cornèr aguesta escadença entà santificar-te, gràcies as benediccions d’aguesti santi jeiques.” Quan Giafar entenec aguestes paraules der Emir des Credents se quedèc plan perplèx, mès que non trantalhèc en aubedir-lo e s’esdeguèc a pujar en arbe, arribèc enquiara hièstra e guardèc en interior deth salon.
E vedec er espectacle des tres beuedors: er ancian Ibrahim, damb era copa ena man, cantant e botjant eth cap, Alí-Nur e Doça- Amiga guardant-lo fixament, en tot escotar-lo e arrint a arridalhades.
En veder-lo Giafar se credec perdut; mès baishèc der arbe e se postrèc dauant der Emir des Credents.
E eth califa didec: “Ò Giafar!
Benedit sigue Allà, que mos a hèt seguir fervorosament es ceremònies dera purificaion, coma era d’aguesta net, e mos hè enlà deth mau camin, des temptacions e der error, e dera vista des libertins!” E Giafar ère tan confonut que non sabie se qué contestar.
E eth califa, guardant a Giafar, seguic: “Anem entà ua auta causa.
Voleria saber se qui a guidat enquia aciu ad aguesti dus joeni, que me semblen forastèrs.
Son plan beròis.” E eth califa repliquèc: “Ò Giafar!
E en hè’c atau, pugèren enquiara rama que daue tath salon e se meteren a contemplar-lo.
Precisament en aqueth moment didie eth jeique Ibrahim: “Ò sobeirana mia!
Aguest vin des turons m’a hèt pèrder era seriositat, que me semble ua causa ridicula.
Mès entà èster totafèt erós me cau que tòques es còrdes armonioses.” E Doça-Amiga responec: “Per Allà!
Com vau a tocar es còrdes se non è esturment?” A penes entenec eth jeique Ibrahim aguestes paraules de Doça-Amiga, gessec dera cramba.
E eth califa li didec a Giafar: “Qué volerà hèr aguest vielh libertin?” E Giafar responec: “Qui ac pòt saber!” Mentretant, eth jeique Ibrahim tornèc en salon damb un laüt ena man.
E eth califa tachèc es uelhs en aqueth laüt e vedec qu’ère et que solie tocar eth cantaire favorit sòn Ishak quan i auie hèsta en palai o volie distrèir ath sòn senhor.
E eth califa didec: “Per Allà!
Aquerò que ja ei massa!
Mès que voi enténer ad aguesta meravilhosa joena, e se cante mau vos crucificarè a toti, e se cante ben perdonarè ad aguesti tres, mès a tu, ò Giafar!
Pro que non sàpie cantar!” E, estonat eth califa, preguntèc: “Per qué t’estimes mès eth prumèr cas qu’eth dusau?” E responec Giafar: pr’amor que crucificat ena sua companhia passarè milhor es ores de suplici, e mos padegaram mutuaument.” E eth califa, en entener-lo, arric en silenci.
Mentretant, Doça-Amiga auie cuelhut eth laüt e lo temperaue damb adretia.
Dempús de quauqui preludis, polsèc es còrdes e vibrèren damb tota era sua anma, damb ua intensitat capabla de esbauçar eth hèr, de desvelhar as mòrts e d’emocionar còrs de pèira e de bronze.
E de ressabuda, en tot acompanhar-se damb eth laüt, comencèc a cantar:
Ya leilí!…
Ya einí!…
Ya leilí!…
S’eth mèn amic atie ad aguestes votzes, li cau húger çò de mès luenh possible!
Mès, poirà desbrembar que me deu totes es delícies e totes es lhocaries deth nòste amor?
Ò lhocaries e delícies des nòsti amors!
Doça-amiga, dempús d’auer cantat, seguic en tot tocar er armoniós laüt de còrdes animades, e eth califa li calec reprimir-se entà non contestar damb un “Ya einí!” d’admiracion.
E didec: “Ò Giafar!
Ena mia vida è entenut ua votz tan meravilhosa coma era d’aguesta esclaua.” Giafar, arrint, didec: “Demori que s’aurà esbugassat era ira deth califa contra eth sòn servidor.” E eth califa didec: “Plan que òc, Giafar!
E eth califa e Giafar, mentre pensauen se com s’apraiarien entà arténher çò que desirauen, anauen auançant entar estanh qu’ère ath miei deth jardin e comunicaue damb eth Tigris.
I auie ua grana quantitat de peishi, que venguien a refugiar-se aquiu ara cèrca der aliment que les lançauen.
Atau ei qu’eth califa auie sabut qu’aquiu acodien pescadors, pr’amor qu’un dia ère pistant per ua hièstra deth Palai des Meravilhes e vedec as pescadors, e li manèc ath jeique Ibrahim que non les permetesse era entrada en jardin ne era pesca en estanh, en tot encargar-li que castiguèsse sevèrament ad aqueth que non aubedisse.
Mès aquera net, coma qu’auie quedat era pòrta dubèrta, entrèc un pescador, que s’auie dit: “Vaquí ua bona ocasión de hèr ua pesca magnifica!” E se cridaue Karim aguest pescador, e ère plan coneishut entre toti es pescadors deth Tigris.
Lançadi es hilats en estanh, se metec a demorar, mentre recitaue aguesti vèrsi:
Ò tu que viatges pera aigua!
Quan viatges te’n desbrembes des perilhs e dera perdicion!
Mès, quan deisharàs d’enquimerar-te, quan te convenceràs de qué era fortuna jamès arribe quan se la cerque?
Non ves ath mar enforismat e ath pescador cansat?
Qu’ei rendut de cansament pes nets, mentre qu’es nets son plies d’esteles, mentre qu’es nets son serenes e plies d’esteles!
Lancèc eth sòn hilat de còrdes, lo pataquegen es ondades, e es sòns uelhs non guarden qu’er interior deth hilat!
Non hèsques coma eth pescador, ò viatjaire!
Vaquí ar òme que coneish eth valor dera vida e dera tèrra, que sap gaudir des dies e des nets, dera tèrra e des sòns bens!
Qu’ei erós, eth sòn esperit ei tranquil, e eth viu de toti es fruts dera tèrra!
Guarda!
Vaquí que se desvelhe peth maitin, dempús d’ua net de delícies!
Se desvelhe peth maitin jos er arridolet d’ua joena gasèla, jos era guardada de dus uelhs de gasèla que li pertanhen e l’arridòlen!
Glòria ath Senhor!
Qu’autrege a uns e trè as auti!
Uns pesquen e d’auti se mingen eth peish!
Glòria ath Senhor!
Quan eth pescador Karim acabèc de cantar, auancèc entada eth eth califa e li didec còp sec: “Ò Karim!” E Karim se virèc espaurit en enténer eth sòn nòm.
E ara claror dera lua arreconeishec ath califa, e se quedèc paralisat de terror.
Dempús se remetec un shinhau e didec: “Per Allà” ò Emir des Credents!
Vau a hèr veir que non t’è vist.
Vòs lançar eth hilat en nòm mèn, entà veir se quina sòrt è jo?” Alavetz, plan content eth pescador, s’esdeguèc a lançar eth hilat en tot invocar eth nòm d’Allà, e demorèc qu’arribèsse ath hons.
Lo treiguec dempús, en tot trapar-lo plen de peishi de tota sòrta e en grana quantitat.
E eth califa quedèc plan satisfèt, e li didec: “Ara, ò Karim!
E dempús d’auer-se trèt era tunica e eth turbant, se quedèc nud dauant deth califa.
Alavetz eth califa comencèc tanben a despolhar-se, en tot trèir-se era tunica de seda iskandaraní e era de seda baalbakí, era de velot e eth justet, e li didec ath pescador:
Dera sua part, eth califa, cuelhec era tunica deth pescador e eth sòn turbant, e se les botèc, s’estropèc damb eth tapaboques de Karim, e li didec: “Ja te’n pòs anar.” E er òme li balhèc es gràcies ath califa e li recitèc aguesta estròfa:
Que m’as hèt patron d’ua riquesa sense limits, e non les aurà tanpòc era mia gratitud!
M’aumplires de toti es dons sense pagar arren!
Que t’è d’aunorar, donc, mentre siga entre es vius, e dempús de mòrt encara te balharàn es mèns uassi es gràcies laguens deth sepulcre!
Mès a penes auec recitat aguesti vèrsi eth pescador, quan notèc eth califa que l’invadien es pedolhs e es cimes que s’estauen en aqueri liròts, e tota aquera misèria comencèc a circular actiuament ath long deth sòn còs.
E comencèc a agarrar sarpats de parasits que li corrien peth cogòt, eth pièch e totes es parts, e les lançaue plan luenh, plen de repugnància.
E tau siguec eth sòn espauriment, que li didec ath pescador: “Ò malerós Karim!
Com ac heres entà amassar enes tues manges e en tòn turbant toti aguesti animaus marridi?” E Karim responec: “Ò senhor mèn, non te cau pòur, pr’amor qu’ara sentes es sues picadures, mès s’as paciéncia e hès coma jo, arren senteràs en ua setmana, e coma que ja non te shordarà que te piquen, non ne haràs cabau.” Eth califa, a maugrat deth sòn orror, se metec a arrir, e didec: “Mès, malerós!
Se siguesse atau, ò sobeiran emir!
E Karim se n’anèc peth sòn camin, mentre qu’eth califa cuelhec eth tistèr de palma a on i auie es peishi, lo caperèc damb èrba fresca e correc ara cèrca de Giafar e de Massrur, que lo demorauen a cèrta distància.
E en veder-lo se pensèren qu’ère Karim eth pescador, e Giafar, cranhent que descarguèsse sus eth pescador era colèra deth califa, li didec: “Ò Karim!
Qué vies a hèr aciu?
E Giafar exclamèc: “Per Allà!
S’ei eth nòste patron e califa, eth madeish Emir des Credents!” E didec eth califa: “Plan que òc, ò Giafar!
E tu ès eth mèn gran visir, e quan è arribat ath tòn costat non m’as arreconeishut!
Com vòs que m’arreconeishe eth jeique Ibrahim, qu’ei totafèt embriac?
Alavetz eth califa piquèc ena pòrta deth palai.
E eth jeique Ibrahim se lheuèc entà preguntar: “Qui pique?” E responec eth califa: “Que sò jo, jeique Ibrahim.” E er ancian didec: “Mès se qui ès tu?” Li responec eth califa: “Que sò eth pescador Karim.
Precisament a Alí-Nur e a Doça-Amiga les shautaue fòrça eth peish.
E en enténer parlar ath pescador, s’alegrèren enquiath limit dera alegria.
E Doça-Amiga didec: “Daurís lèu, ò jeique Ibrahim!
Mès et jeique Ibrahim li responec damb ua arridalhada e li didec: “Que sigue plan vengut entre nosati eth mès panaire des sòns companhs!
Vene a mostrar-mos aguest peish tan bon qu’amies!” E eth pescador treiguec era èrba fresca e mostrèc eth peish qu’amiaue en tistèr, e vederen qu’encara ère viu e coejant; e Doça-Amiga exclamèc alavetz: “Per Allà!
Malastre que non sigue fregit!” E er ancian Ibrahim assentic de seguit: “Per Allà!
Cuelh-lo e vè-te’n a fregir-lo e hè-mo-lo a vier de seguit.” E responec eth califa: “Boti es tues ordes sus eth mèn cap.
Eth califa s’esdeguèc a gésser, e anèc a cercar a Giafar, ath quau li didec: “Ò Giafar, ara que vòlen que se fregisque eth peish.” E eth visir responec: “Ò Emir des Credents!
S’apressèc en hornèu, e exclamèc: “Ò Harun!
Qu’ei arribat eth moment de mostrar es tues abiletats.
Cuelhec era padena, la metec en huec, li botèc eth boder e demorèc.
E quan boric eth boder metec ena padena es peishi, que ja auie netejat, escatat e onhut damb era haria.
Ben fregit eth peish per un costat lo virèc der aute damb fòrça adretia e quan ère ath sòn punt lo treiguec dera padena e lo botèc sus granes huelhes de platana.
Dempús anèc en jardin entà cuélher es citrons e les botèc talhadi en escates sus es huelhes de platana.
Alavetz s’ac hec a vier entàs convidadi e ac botèc tot ath sòn dauant.
E Alí-Nur e Doça-Amiga e eth jeique Ibrahim se meteren a minjar, e quan aueren acabat se lauèren es mans, e Alí-Nur didec: “Per Allà!
Cuelh, donc, aguesti dinnars, que son es solets qu’era actuau situacion me permet balhar-te.” E obliguèc ath califa a cuélher er aur que l’aufrie, e eth califa lo cuelhec e se lo hec a vier enes pòts, e dempús en front, coma entà dar es gràcies a Allà e ath sòn benfactor per aqueth donatiu, e dempús se metec es dinnars ena pòcha.
Mès çò que volie sustot eth califa ère enténer ara esclaua cantar dauant d’eth, de sòrta que li didec a Alí-Nur: “Ò patron e senhor!
Pr’amor que m’encanten es cançons acompanhades damb melodies de laüt, e son çò que mès me shaute deth mon.” Alavetz Alí-Nur didec: “Ò Doça-Amiga!” E responec aguesta: “Ò senhor mèn!” E didec Alí-Nur: “Pera mia vida, se m’estimes un shinhau, te prègui que cantes entà complàder ad aguest pescador, que tant desire entener-te.” E Doça-Amiga, en enténer aguestes paraules deth sòn estimat Alí-Nur, cuelhec eth laüt de seguit, pulsèc es còrdes, executèc un preludi qu’auec d’encantar as presentes, e dempús cantèc aguestes dues estròfes:
Era joena eleganta e flexibla tanhie eth laüt damb es delicades gemes des sòns dits, e en entener-la volèc era mia anma!
E Doça-Amiga, dempús d’auer cantat aquerò, seguic pulsant eth laüt damb art tan meravilhós, qu’alhocardie as qu’èren aquiu.
Dempús hec un arridolet e cantèc aguestes dues estròfes:
Damb eth tòn pè, joen graciós, cauishigueres eth nòste solèr, que s’estrementic de plaser, ath còp qu’era claror des tòns uelhs esbugassaue es tenèbres dera net!
Ò gojat estimat!
Quan te torna a veir m’è de perhumar eth mèn abitatge damb musc, resina d’aulor e aigua de ròses!
E Doça-Amiga cantèc tant admirablament, qu’eth califa arribèc ar arràs deth plaser e s’apassionèc de tau sòrta, que non podec tier era escometuda d’entosiasme dera sua anma, e exclamèc: “Per Allà!
Per Allà!” E Alí-Nur li didec: “Pescador, t’a encantat era votz dera mia esclaua e er art de pulsar es còrdes armonioses?” E responec eth califa: “Òc, per Allà!” Alavetz, Alí-Nur, en non poder estar-se’n de dar-les as sòns amics tot aquerò que les shautaue, li didec: “Ò pescador, donques que tant t’entonsiasme era mia esclaua, vaquí que te l’aufrisqui e de la regali, coma present d’un còr generós que jamès recuelhec çò que dèc un viatge.
Cuelh, donc era esclaua.
Alí-Nur se lheuèc de seguic, cuelhec eth sòn mantèl, se lo metec ena espatla, e sense dider-se adiu ne tansevolh de Doça-Amiga, se premanic a abandonar eth salon e a deishar qu’eth supausat pescador cuelhesse liurament possession dera esclaua.
Alavetz Doça-Amiga, en tot dirigir-li ua guardada plia de lèrmes, li didec: “Ò, senhor mèn, Alí- Nur!
Me vas a repudiar d’aguesta manèra?
Tè-te un moment se te platz, sonque entà que me posca dider adiu de tu.
Escota, Alí-Nur!” E Doça-Amiga recitèc amarament aguestes dues estròfes:
Vas a húger de jo, ò sang pura deth mèn còr!
Quan eth tòn lòc ei en aguest còr herit, entre eth mèn pièch e entre es mies entralhes?
Te supliqui, ò Tu eth Clement sense limits!
Que repartisques, ò Generós!
E acabat eth sòn planh, Doça-Amiga s’apressèc a Alí-Nur e li didec:
Eth dia dera separacion, en dider-se adiu de jo, plorant ardentes lèrmes me didec: “Qué haràs ara, luenh de jo?” E jo responí: “Ò!
En enténer aguestes paraules s’esmoiguec fòrça eth califa, en tot creder-se eth causant dera separacion des dus joeni.
E en tot estonar-li era facilitat qu’Alí-Nur li regalaue aquera meravilha, li didec: “Explica-te, ò joen!
Ad aguesta esclaua e a jo mos a arribat ua aventura tant estonanta, e èm victimes de malastres tant extraordinaris, que se s’escriuessen damb ua pluma en angle interior deth uelh, servirien de leçon entad aqueri que les liegessen damb respècte.” E eth califa didec: “Esdega-te a condar-mos peth menut era tua istòria, donques que dilhèu aquerò serà entà tu causa de padegament o enquia d’ajuda, pr’amor qu’eth consolament e era ajuda d’Allà tostemp sòn apròp.” Alavetz Alí-Nur didec: “Ò pescador!
Com vòs que t’ac conda, en vèrs o en pròsa?” Ad aquerò responec eth califa: “Era pròsa qu’ei un brodat de sederies e es vèrsi hius de pèrles.” Alavetz didec Alí-Nur: “Vaquí de moment eth hiu de pèrles.” E clucant es uelhs, baishèc eth front e improvisèc aguestes estròfes:
Ò amic mèn!
Eth repaus a hujut deth mèn lhet!
En veder-me tant aluenhat deth país que neishí, m’esbaucèc era anma er amarum!
Te cau saber qu’auí un pair qu’estimè, e que siguec entà jo eth mès corau des pairs!
Que ja non ei ath mèn costat, donques qu’era hòssa li servís de lhet!
D’alavetz ençà, toti es malastres e totes es afliccions an queigut sus jo de tau sòrta qu’es mies entralhes son ja esbauçades e eth mèn còr hèt brigalhs!
Eth mèn pair alistèc entà jo a ua beròia entre es beròies, a ua joena eleganta coma ua naua planta, eleganta e ondulanta coma ua arrama que balancege eth vent!
L’estimè apassionadament, usclè per era tota era eréncia deth mèn pair, e enquia tau punt l’estimè, que la preferí mès qu’ath mès estimat des mens velòci shivaus!
Mès un dia me vedí mancat de tot e me calec agarrar eth camin deth mercat, a maugrat de crànher damb tota era mia anma eth dolor dera separacion!
Eth pregonèr l’enquantèc en mercat; e de pic, un vielh e libertin licitèc entà apoderar- se d’era!
En veir ad aqueth vielh innòble, m’enforismè, cuelhí dera man ara mia esclaua e me la hi a vier deth mercat!
Mès eth vielh libertin se credie ja a punt d’assadorar era sua concupiscéncia; eth maudit vielh de còr plen de huec infernau!
E li fotí un còp de punh damb era man dreta e un aute damb era quèrra!
E deishè anar en eth era ira que m’avalaue!
Dempús, per pòur de qué m’agarrèssen, e entà desliurar-me deth mèn enemic, hugí de casa!
Eth rei dera ciutat ordenèc que m’agarrèssen; mès alavetz acodic ena mia ajuda un joen camarlenc beròi e leiau!
E entà desliurar-me des params des mèns enemics, me conselhèc que hugessa plan luenh!
E cuelhí ara mia amiga, e pendent era net gessérem deth nòste païs cuelhent eth camin de Bagdad!
E ara te cau saber que non è mès tresòr qu’era estimada deth mèn còr, e qu’en quedar- te damb era te quedes damb eth mèn pròpri còr, ò pescador!
Quan Alí-Nur auec acabat de deishar anar era darrèra pèrla, eth califa didec: “Ò senhor mèn!
Encara que siga, coma sò, un praube pescador escur e sense lums, te vau a dar ua carta entà que l’ac autreges en pròpria man ath sultan de Bassra, Mohammad ben-Soleiman El-Zeiní.
En arribar en aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e non alonguèc mès eth hiu deth sòn relat.
Schahrazada didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Qu’ei ua causa que non s’a passat jamès.” E eth califa didec: “Qu’as rason, ò senhor Alí-Nur, mès te vau a explicar eth motiu que me permet obrar atau.
Te cau saber que m’ensenhèren a liéger e a escríuer ena madeisha escòla que Mohammad El-Zeiní, donques qu’es dus auérem eth madeish mèstre.
E jo anaua plan mès auançat qu’er actuau califa, auia milhor letra qu’eth, e me sabia de memòria es estròfes des poètes e es versets deth nòste Libre Nòble, en tot poder-les recitar fòrça mès aisit qu’eth.
Qu’èrem, donc, plan amics; mès, en avier lo favoric era fortuna, e venguec a èster rei, tant qu’Allà hec de jo un miserable pescador.
E eth califa, dempús de sèir-se en solèr, doblegant es cames, cuelhec un tintèr, ua pluma e un papèr, emparèc eth papèr ena pauma dera man quèrra, e escriuec aguesta carta:
Aguest escrit qu’ei enviat per jo, Harun Al-Rachid ben-Mahdí El-Abbasí, ara Sua Senhoria Mohammad ben-Soleiman El-Zeiní.
Rebremba qu’era mia gràcia t’enròde e qu’ada era li deues eth hèt d’auer estat nomentat eth mèn representant en un des mèns règnes.
E ara t’anóncii qu’eth portador d’aguest escrit, hèt damb era mia pròpria man, ei Alí- Nur, hilh de Fadleddin ben-Khacan, que siguec eth tòn visir e que descanse ara ena misericòrdia deth Plan Naut.
Ara seguida d’auer liejut es mies paraules te lheuaràs deth tron deth règne e plaçaràs en eth a Alí-Nur, que serà rei en lòc tòn.
Pr’amor que vaquí que vengui d’investir-lo dera autoritat qu’abans t’auia fidat a tu.
E tie compde que non i age cap ajornament ena execucion dera mia volontat.
Dempús eth califa pleguèc era carta, la sagerèc, e l’ac autregèc a Alí-Nur, sense revelar- li eth sòn contengut.
E Alí-Nur cuelhec era carta, se la hec a vier enes pòts e en front, se la sauvèc en turbant e gessec de seguit entà embarcar-se en direccion entà Bassra, mentre qu’era prauba Doça-Amiga ploraue abandonada en un cornèr.
Aquerò, plan, per çò que tanh a Alí-Nur.
Per çò deth califa, vaquí que quan et jeique Ibrahim, que non auie dit arren enquia alavetz, vedec tot aquerò, se virèc entath califa, que seguie pensant qu’ère eth pescador Karim, e li didec: “Ò tu, eth mès miserable des pescadors!
Alavetz eth califa, dempús de tachar ua guardada terribla ath jeique Ibrahim, s’apressèc a ua des hièstres e dèc dus còps de man.
De seguit acodiren Giafar e Massrur, que non demorauen qu’aqueth senhau, e en un gèst deth califa, Massrur se lancèc sus eth jeique Ibrahim e l’immobilizèc.
Giafar, qu’amiaue ena man ua tunica magnifica, qu’auie manat cercar ara prèssa a un des sòns vailets, s’apressèc ath califa, li treiguec es liròts deth pescador e li botèc era tunica de seda e aur.
Alavetz eth jeique Ibrahim, espaurit, arreconeishec ath califa, e comencèc a mossegar-se es dits; mès encara se resistie a creir ena realitat, e se didie: “Sò desvelhat o adormit?” E eth califa, sense dissimular era sua votz, li didec: “Te semble ben, jeique Ibrahim, er estat que te trapi?” E en entener-lo, lo deishèc de pic era peta ath jeique Ibrahim, se lancèc de morre en solèr, en tot arrossegar per eth era sua longa barba, e recitèc aguestes estròfes:
Perdona era mia fauta, ò tu qu’ès superior a totes es creatures!
Eth senhor li cau generositat entar esclau!
Coheissi que hi causes possat pera lhocaria!
A tu te correspon ara perdonar-les generosament!
Alavetz eth califa, en tot dirigir-se ath jeique Ibrahim, li didec: “Te perdoni.” E en tot virar-se entara desconsolada Doça-Amiga, seguic: “Ò Doça-Amiga!
Quan Doça-Amiga arribèc en palai, eth califa manèc premanir-li ua cramba reservada, e botèc as sues ordes damaisèles e esclaues.
Dempús venguec a cercarla, e li didec: “Ò Doça-Amiga, ja sabes qu’ara m’aperties, donques que te desiri, e ath delà m’as estat generosament cedida per Alí-Nur.
E jo, entà correspóner ara sua generositat, vengui d’amiar-lo coma sultan de Bassra.
E s’Allà vò, lèu li manarè un vestit d’aunor, e tu seràs era encargada de hér-lo-se a vier.
E seràs sultana damb eth.” E dit aquerò cuelhec entre es sòns braci a Doça-Amiga, e aquera net la passèren entrelaçadi.
E siguec çò que les arribèc a un e a un aute.
Per çò d’Alí-Nur, vaquí qu’arribèc pera gràcia d’Allà ena ciutat de Bassra, anèc dirèctament entath palai deth sultan Mohammad El-Zeiní, e un còp aquiu hec un gran crit.
E en entener-lo eth sultan ordenèc que hessen a vier ena sua preséncia ar òme qu’auie cridat d’aquera manèra.
E Alí-Nur, en veder-se dauant deth sultan, treiguec deth turbant era carta deth califa e l’ac autregèc de seguit.
Mès en aguest moment entrèc eth gran visir El-Mohin ben-Saui, enemic d’Alí-Nur e deth sòn pair Fadleddin, e eth sultan l’autregèc era carta der Emir des Credents, e li didec: “Lieg!” Eth visir cuelhec era carta, la liegec, la reliegec, e se quedèc plan estonat; mès còp sec esquincèc damb fòrça adretia era part inferiora dera carta que i auie eth nere sagèth deth califa, se la hec a vier ena boca, la masteguèc e la lancèc.
E eth sultan li cridèc enforismat: “Malerós Sauí!
Qué ei çò que t’a possat a cométer aguest atemptat?” E Sauí responec: “Ò rei!
Te cau saber qu’aguest òme non a vist jamès ath califa, ne tansevolh ath sòn visir Giafar.
Qu’ei un marrit senhorejat per toti es vicis, un dimòni plen de malignitat e de fausetat.
Qu’aurà trapat bèth papèr escrit peth califa, e a imitat era sua letra, en tot escríuer ath sòn gust tot aquerò que vengui de lièger aciu.
Mès, com as pogut pensar, ò sultan!
Ath delà s’eth califa auesse enviat aguest messatge l’aurie hèt acompanhar per bèth camarlenc o beth visir.
E vaquí qu’aguest òme a arribat complètament solet.” Alavetz eth sultan preguntèc: “E qué haram ara, ò Saui!” E ad aquerò responec eth visir: “Ò rei!
Lo manarè entà Bagdad acompanhat per un camarlenc, que se’n saberà de tot çò passat.
S’aquerò qu’a dit ei cèrt, mos amiarà ua orde escrita damb era nòbla letra deth califa.
Dempús d’enténer ath visir, acabèc eth sultan per creir qu’Alí-Nur ère un maudit engusaire, e plen de colèra non volec demorar cap pròva, e cridèc as gardes: “Agarratz ad aguest joen!” E es gardes agarrèren a Alí-Nur, l’estirèren en solèr e comencèren a foter-li còps de pau, enquia que lo deishèren sense sens.
Dempús les ordenèc que l’estaquèssen de pès e mans, e cridèc ath cap des presoèrs, e eth cap des presoèrs non se tardèc a vier dauant deth rei.
Aguest cap des presoèrs se cridaue Kutait.
Quan lo vedec eth visir, li didec: “Kutait, eth visir te va a ordenar que cuelhes ad aguest òme e lo metes en un croton sosterranh, a on lo tormentaràs dia e net damb era màger duretat.” Kutait responec: “Escoti e aubedisqui.” E cuelhec a Alí-Nur e se lo hec a vier de seguit en croton.
E quan Kutait entrèc en croton damb Alí-Nur, barrèc era pòrta, manèc escampar eth solèr e botar un banc darrèr dera pòrta, en tot caperar-lo damb un tapís e botar en eth un coishin.
Dempús, en tot apressar-se a Alí-Nur, li treiguec es ligadures e li preguèc que se seiguesse en banc, en tot dider-li: “Non è de desbrembar, ò senhor mèn!
E tot aquerò pendent quaranta dies.
Arribat eth dia quaranta un, heren a vier en palai un magnific present entath rei, de part deth califa.
Quauqui uns opinèren qu’eth califa destinaue eth present ara persona enviada per eth entà substituir ath sultan.
E de seguit Sauí exclamèc: “Ò rei!
Non te didí que çò de milhor ère des.hèir-se d’aquest Alí-Nur, s’ei que vòs obrar damb prudéncia?” E alavetz eth sultan didec: “Per Allà!
As hèt que me’n bremba a temps.
Vè- te’n a cercar-lo immediatament e que l’esgòrgen sense misericòrdia.” E Sauí contestèc: “Escoti e aubedisqui.
Mès serie convenent, ò senhor mèn!
Plen d’alegria, eth visir correc ena casa deth governador e li manèc pregonar era execucion d’Alí-Nur damb toti es detalhs mentadi.
E atau se hec rapìdament.
Mès en enténer as pregonèrs s’apoderèc de toti es abitants dera ciutat ua grana afliccion, e toti comencèren a plorar sense excepcion, enquia e tot es mainatges dera escòla e es mercadèrs enes mercats.
E es uns s’esdegauen a ocupar un bon lòc entà veir passar a Alí-Nur e assistir ath trist espectacle dera sua mòrt, mentre que d’auti acodien en grops enes pòrtes deth croton entà acompanhar-lo quan gessesse.
Dera sua part, eth visir Sauí se filèc entara preson, en tot hèr-se acompanhar de dètz gardes, e ordenèc que li daurissen era pòrta.
Eth carcerèr Kutait, simulant qu’ac ignoraue tot, preguntèc: “Qué desire eth mèn senhor eth visir?” E aguest didec: “Hè-te a vier de seguit ena mia preséncia ad aguest miserable:” Ad aquerò responec eth carcerèr: “Que se trape en fòrça mau estat, per çò des còps que li balhè e des torments qu’a patit, mès, ça que la, aubedirè de seguit.” E eth carcerèr se filèc entath croton d’Alí-Nur e lo trapèc recitant aguestes estròfes:
Ai de jo!
Arrés m’ajude ena mia desgràcia!
E cada còp son mès intensi es mèns maus e mès dificil eth sòn remèdi!
Era abséncia implacabla e amara a consumit çò mès pur dera mia sang, en tot trèir-me eth darrèr alend de vida!
Era fatalitat a transformat as mèns amics, en tot convertir-les enes enemics mès crudèus!
E pregunti a guairi me ven: Non i a arrés entre vosati qu’age pietat de jo e que li hège dò era mia desgràcia e me respone as mies crides?
Be me’n semble de doça era mòrt, a maugrat de toti es sòns terrors, ara que s’a acabat tota esperança enganhosa de vida!
Senhor!
Tu qu’envies as qu’anóncien bones naues; tu qu’ès eth mar dera generositat; tu que guides as qu’amien eth consolament!
A tu t’implori, dubèrtes totes es herides d’ua anma tormentada!
Desliura-me des mèns patiments e des perilhs!
Perdona era mia turpitud!
Desbremba es mèns errors e es mies fautes!
Quan Alí-Nur acabèc era sua lamentacion, se l’apressèc Kutait, l’expliquèc çò que se passaue e l’ajudèc a trèir-se era ròba beròia e neta que l’auie balhat d’amagat, e lo vestic damb liròts, en tot amiar-lo de seguit ena preséncia deth visir, que lo demoraue rabiós.
E a penes lo vedec Alí-Nur, acabèc de convencer-se der òdi que l’auie aqueth enemic deth sòn pair.
Mès li didec: “Que sò aciu, visir!
Te penses que te serà favorable tostemp eth destin entà fidar en eth d’aguesta manèra?
Ignores es paraules deth poèta:
Coma qu’auien de sentenciar, ac profitèren entà extralimitar-se enes sòns drets e mancar ara justícia!
Ignoren qu’eth sòn veredicte lèu deisharà d’èster-ne, e se dissolerà en arren?
E higec Alí-Nur: “Ò visir!, te cau saber que solet Allà ei poderós, qu’ei eth Solet Realizador!” E et visir li didec: “Ò Alí!
Sàpies qu’aué madeish, contra era tua volontat e contra era de toti es abitants de Bassra, te bracarè eth cap.
E entà imitar-te, te rebrembarè çò que ditz eth poèta:
Dèisha actuar ath temps ath sòn gust, mès gaudis dera satisfaccion de hèr-te justícia!
E tanben ei admirable aguest aute vèrs:
Aqueth que viu, encara que sonque sigue un dia, dempús d’auer vist morir ath sòn enemic, artenh era fin desirada!
Ara seguida manèc as gardes que s’apoderèssen d’Alí-Nur e lo montèssen en ua mula; mès es gardes trantalhèren en veir qu’era multitud li didie a Alí-Nur: “Ordena-mos-ac, e ara madeish apeiregaram ad aguest òme e lo haram brigalhs, encara que mos risquem a pèrder era nòsta anma!” Mès Alí-Nur repliquèc: “Ò, non!
Non hescatz semblabla causa!
Rebrembatz aguesti vèrsi deth poèta:
Toti es òmes les cau passar eth sòn temps ena tèrra, e passat aguest temps, les cau morir!
Plan per aquerò, encara qu’es leons m’arrosseguèssen ena sua seuva, arren auria de crànher se non auesse arribat entà jo era mia ora!
Es gardes s’apoderèren alavetz d’Alí-Nur, lo montèren en ua mula e recorreren atau tota era ciutat, enquia arribar en palai, dauant des hièstres deth sultan.
E cridauen: “Aguest qu’ei eth castig contra tot eth que gause falsificar documents!” Dempús amièren a Alí- Nur en lòc des suplicis, aquiu a on se restancaue era sang des sentenciadi.
E eth borrèu, damb era espada ena man, s’apressèc un moment a Alí-Nur e li didec: “Sò eth tòn esclau; se te cau bèra causa sonque me l’as de díder, e te la balharè de seguit.
S’as besonh de minjar o de béuer, manam e t’aubedirè de seguit.
Donques que te cau saber que te rèsten plan pòqui menutes de vida; sonque enquiath moment qu’eth sultan piste pera hièstra.” Alavetz Alí-Nur guardèc a dreta e quèrra, e recitèc aguestes estròfes:
Didetz-me se vos platz!
I a entre vosati un amic pietós que volgue ajudar-me?
Que s’acabarà eth temps dera mia vida e se complirà eth mèn destin!
I a beth òme caritatiu que m’ajude e merite èster recompensat pera sua bona accion?
Que tache es uelhes ena mia desgràcia, que desnishe era mia tristesa e que me balhe un shinhau d’aigua entà padegar es patiments deth mèn suplici!
Alavetz toti es presents comencèren a plorar, e eth borrèu venguec de seguit ara cèrca d’ua gèrla damb aigua e l’ac presentèc a Alí-Nur.
Mès de seguit eth visir Saui acodic des deth sòn lòc, e fotent un còp ena gèrla la trinquèc en mil bocins.
E de seguit li cridèc enforismat ath borrèu: “Qué demores entà talhar-li eth còth?” E eth borrèu cuelhec alavetz ua tela e bendèc es uelhs d’Alí-Nur.
E en veder-lo, era multitud s’acarèc damb eth visir e comencèc a injuriar-lo, aumentant cada còp mès eth rambalh des crits.
E non cessaue era agitacion, quan, de ressabuda, se quilhèc ua broma de povàs e ressonèren clamors confusi que s’anauen apressant, en tot aumplir er aire e er espaci.
E en veir era broma de povàs e enténer eth tarrabastalh, eth sultan guardèc pera hièstra deth palai e didec as que l’enrodauen: “Sabetz-vo’n de seguit de çò qu’ei aquerò!” E eth visir repliquèc: “Que non ei aquerò çò mès urgent.
Abans mos cau esgorjar ad aguest òme.” Mès eth sultan repliquèc: “Cara, ò Sauí!
Aquera broma de povàs la lheuauen es shivaus qu’en eri galaupauen Giafar, eth gran visir deth califa, e es cavalièrs dera sua acompanhada.
E vaquí eth motiu dera sua arribada.
Eth califa, dempús dera net d’amor qu’auie passat entre es braci de Doça-Amiga, auie deishat passar trenta dies sense brembar-se’n d’era ne dera istòria d’Alí-Nur ben-Khacan.
Mès ua net entre es nets, en passar peth costat dera cramba qu’ère embarrada Doça-Amiga, entenec uns somics amargs e ua votz adolorida que cantaue aguesti vèrsi deth poèta:
Ò delícia mia!
Era tua ombra, sigues absent e sigues damb jo, non se separe de jo!
E era mia boca, entà alegrar-me, gaudis repetint eth tòn nòm deliciós!
E coma qu’es plors siguessen cada còp mès desesperadi, dauric eth califa era pòrta, entrèc ena cramba, e vedec a Doça-Amiga que ploraue.
E Doça-Amiga se lancèc as sòns pès e les punèc tres còps, e recitèc aguestes estròfes:
Ò tu qu’ès d’illustra raça e producte de sang famosa, de nòbla origina, arrama fertila doblegada entà baish per çò deth pes de fruts esquisti!
Me cau rebrembar-te era promesa qu’era tua bontat me hec e que m’aufric era tua generositat sense parièr!
Pro que non la desbrembes jamès!
Mès eth califa, que seguie sense brembar-se’n de Doça-Amiga, li didec: “Qui ès, ò joena?” E era responec: “Sò era que t’autregèc Alí-Nur ben-Khacan.
E ara te prègui que complisques era tua promesa d’enviar-me ath sòn costat damb toti es aunors degudi.
Mès juri peth mèn cap e pera hòssa des mèns pairs e des mèns pairins, que se l’a arribat bèth malastre ad aguest joen, perirà aqueth que n’age eth tòrt, encara que sigue era persona mès estimada per jo.
Voi, donc, ò Giafar!
E en arribar en Bassra se trapèc Giafar damb aqueth tumult, e vedec ara multitud agitada coma es ondades deth mar, e preguntèc: “Mès quin tarrabastalh ei aguest?” E de seguit milèrs de votzes li condèren guaire s’auie passat damb Alí-Nur ben-Khacan.
E quan Giafar entenec es sues paraules, correc mès entà arribar en palai.
E pugèc enes crambes deth sultan, e li desirèc era patz, e li hec saber eth motiu deth sòn viatge, e li didec: “Se l’a arribat bèth malastre a Alí-Nur è era orde de que perisque aqueth que n’age eth tòrt, e de qué tu, ò sultan!
Eth sultan ordenèc alavetz que li hessen a vier de seguit a Alí-Nur, e es gardes vengueren a cercar-lo ena plaça.
E a penes entrèc Alí-Nur se lheuec Giafar e manèc as gardes qu’agarrèssen ath sultan e ath visir El-Mohin ben-Sauí.
E de seguit nomentèc a Alí-Nur sultan de Bassra, e lo placèc en tron, en lòc de Mohammad El-Zeiní, ath quau manèc embarrar damb eth visir.
Dempús Giafar s’estèc en Bassra, ena casa deth nauèth rei, es tres dies reglamentaris de cortesia.
Mès, eth quatau dia, Alí-Nur se dirigic a Giafar e li didec: “Qu’è viui desirs de tornar a veir ar Emir des Credents.” E Giafar i siguec d’acòrd, e didec: “comencem en tot hèr era nòsta oracion deth maitin, e gesseram de seguit entà Bagdad.” E eth rei didec: “Escoti e aubedisqui.” E heren era oracion deth maitin, e ambdús, acompanhadi de gardes e cavalièrs amiant damb eri ar ex rei Mohammad El-Zeini e ath visir Zaui, se filèren peth camin entà Bagdad.
E pendent eth viatge, eth visir Sauí auec temps entà reflexionar e mossegar-se es mans empenaït.
Alí-Nur anec tot eth camin ath costat de Giafar, enquia qu’arribèren en Bagdad, abitatge de patz.
E s’esdeguèren a presentar-se ath califa, e Giafar li condèc era istòria d’Alí- Nur.
Alavetz eth califa manèc apressar-se a Alí-Nur e li didec: “Cuelh aguesta espada e braca damb era tua pròpria man eth cap deth tòn enemic, eth miserable Ben-Sauí.
Alí- Nur cuelhec er acèr e s’apressèc a Ben-Sauí, mès aguest lo guardèc e li didec: “Ò Alí- Nur!
Jo actuè damb tu sivans eth mèn temperament, qu’ada eth non podia remir-me.
Mès tu te cau, tanben, obrar sivans eth tòn.” Alavetz Alí-Nur deishèc era espada, guardèc ath califa, e li didec: “Ò Emir des Credents!
E recitèc çò que ditz eth poèta:
È vist ath men enemic e non è sabut se com vencer-lo, pr’amor qu’er òme pur tostemp ei vençut pes paraules de bontat!
Mès eth califa exclamèc: “Qu’està ben, Alí-Nur!” E li didec a Massrur: “Ò Massrur!
Lheua-te e talha-li eth cap ad aguest bandit.” E Massrur se lheuèc, e d’un solet còp esgorgèc ath visir El-Mohin ben-Sauí.
Alavetz eh califa se dirigic a Alí-Nur, e li didec:
Non senti cap desir senon eth gòi de contemplar eth tòn ròstre.” E eth califa responec: “Ò Alí-Nur!
E volec qu’Alí-Nur ben-Khacan siguesse eth sòn intim companh.
E acabèc perdonant ath sultan Mohammad el-Zeiní, ath quau repausèc en sòn tron, en tot encargar-li qu’en avier alistèsse ben as sòns visirs.
E toti viueren damb alegria e prosperitat enquiara sua mòrt.
En acabar, era plan discrèta Schahrazada li didec ath rei: “Non te penses, ò rei!
E Schahrazada didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Se cridaue Ayub, e eth sòn hilh baron, Ghanem ben-Ayub, siguec coneishut dempús damb eth subernòm d’El-Motim El-Masslub2, e ère tan beròi coma eth plen dera lua, e ère dotat d’ua eloqüéncia meravilhosa.
Era hilha, fraia de Ghanem, se cridaue Fetnah3, nòm plan avient per çò des sòns encantaments e dera sua beresa.
En morir Ayub, les deishèc granes riqueses…
En aguest moment deth sòn relat, vedec Schahrazada néisher eth dia e se carèc discrètament.
Seguic d’aguesta manèra:
Quan moric eth mercadèr Ayub, les deishèc granes riqueses, e entre d’autes causes, cent cargas de sederies, brocats e teles precioses, e cent gèrles plies de botgetes de musc pur.
Tot suenhosament empaquetat, e en cada hardèu se vedie escrit damb grani caractèrs: DESTINAT ENTÀ BAGDAD, donques qu’Ayub non se pensaue morir tan lèu, e volie vier en Bagdad pr’amor de véner es sues precioses mercaderies.
Mès, cridat pera infinita misericòrdia d’Allà, e passat eth temps de dòu, eth joen Ghanem pensèc hèr eth viatge a Bagdad qu’auie projectat eth sòn pair.
E Allà lo sauvèc de tau manèra, que non se tardèc a arribar en Bagdad san e en bona santat damb totes es sues mercaderies.
A penes arribèc en Bagdad s’esdeguèc a logar ua casa plan beròia, que moblèc somptuosament, en tot estirar pertot magnifics tapissi, plaçant divans e coishins, sense desbrembar es cortines en pòrtes e hièstres.
Dempús ordenèc descargar totes es mercaderies e descansèc des fatigues deth viatge, demorant tranquillament que toti es mercadèrs e persones notables de Bagdad venguessen, un darrèr der aute, a desirar-li era patz e dar-li era planvenguda.
Mès dempús pensèc en vier en mercat entà véner part des sues mercaderies, e ordenèc empaquetar dètz pèces de teles e de sederies fines qu’amiauen senhalat eth prètz en ues etiquetes.
De seguit se dirigic entath mercat des grani mercadèrs, e toti gesseren ath sòn encontre e li desirèren era patz.
Dempús l’amièren ena preséncia deth jeique deth mercat, que solet en veir es mercaderies les crompèc de seguit.
E Ghanem ben-Ayub guanhèc dus dinnars d’aur per cada dinnar de mercaderies.
E plan content d’aguesti guanhs, seguic venent pèces de tela e botgetes de musc, en tot guanhar dus per un pendent tot er an.
Un dia, ara prumaria der aute an, venguec en mercat, sivans eth sòn costum, mès trapèc totes es botigues barrades, madeish qu’era pòrta principau deth mercat.
E coma que non ère hèsta, s’estonèc fòrça e preguntèc eth perqué.
Li responeren que venguie de morir un des principaus mercadèrs e qu’es auti auien anat en acogament.
E un des passejaires li didec: “Que serie bon que tanben tu anèsses en acogament, donques que t’ac arregraïràn.” E responec Ghanem: “Me semble fòrça ben, mès voleria saber a on son es funeralhes.” L’indiquèren eth lòc; entrèc en ua mequita pròcha, hec es sues ablucions, e se filèc ara prèssa en lòc indicat.
Se barregèc alavetz entre era gentada de mercadèrs, e les acompanhèc ena gran mesquita, a on se heren es oracions de costum.
Dempús era acompanhada se filèc de cap eth cementèri, qu’ère plaçat dehòra des pòrtes de Bagdad.
Entrèren en eth e anèren trauessant hòsses, enquia arribar en aquera qu’anauen a botar eth cadavre.
Es parents auien lheuat ua tenda, en tot plaçar-la de sòrta que caperèsse eth sepulcre, penjant en era lampes, halhes e fanaus.
E toti poderen entrar entà meter-se dejós deth tendolet.
Alavetz se dauric era hòssa, se botèc en era et cadavre, e se placèc era lausa.
Dempús es imans e es auti ministres deth culte e es liegeires deth Coran comencèren a liéger es versets deth Libre Nòble e es capitols prescrits.
E es mercadèrs e es parents se seigueren en rondèu sus es tapissi estiradi dejós deth tendolet, e enteneren religiosament es Santes Paraules.
E Ghanem ben-Ayub, encara qu’auie prèssa entà vier ena sua casa, non volec retirar-se de seguit, per consideracion as parents, e se demorèc damb eri.
Es ceremònies religioses se tardèren enquia escurir.
Alavetz arribèren es esclaus damb plates plies de parva e doci, e les repartiren entre es assistents, que mingèren e beueren enquiar arràs, sivans eth costum enes funeralhes.
Mès ath cap d’ua estona, coma qu’era session non s’anaue a acabar enquiara maitiada següenta, Ghanem comencèc a espaurir-se per çò des mercaderies qu’auie deishat ena sua casa sense qu’arrés les suvelhèsse.
E cranhèc que les ac panèssen es lairons, e didec entada eth: “Que sò estrangèr, e en èster coma sò famós coma òme ric, se passi ua net dehòra de casa es panaires la saquejaràn, e se haràn a vier es mèns sòs e es mercaderies que me rèsten.” E coma qu’es sòns temors èren cada còp mès grani, se decidic a lheuar- se e se desencusèc damb es auti en tot díder qu’anaue a cagar, e gessec ara prèssa.
Comencèc a caminar ena escurina, e caminèc enquia qu’arribèc enes pòrtes dera ciutat.
Mès coma que ja ère mieja net, trapèc era pòrta barrada, e non vedec ad arrés, ne entenec cap votz umana.
Solet entenie eth ganholar des gossets e es fiulets des chacals que sonauen ena luenhor barrejadi damb es udòls des lops.
Alavetz, plan espaurit, exclamèc: “Que non i a fòrça ne poder mès qu’en Allà!
Abans cranhia pes mies riqueses, e ara me cau crànher pera mia vida.” E comencèc a cercar un ostau entà passar era net, e fin finau trapèc un tourbeh qu’ath sòn costat i auie ua palmèra.
Ua pòrta ère dubèrta, e Ghanem entrèc per aquiu, e s’estirèc entà cuélher eth sòn; mès que non podie dormir, donques qu’ère espaurit en veder-se solet ath miei des hòsses.
E se botèc de pès, e dauric era pòrta e guardèc entà dehòra.
E vedec ua lum que ludie ena luenhor, près des pòrtes dera ciutat.
Se filèc de cap ad aquera lum, mès alavetz vedec que se l’apressaue peth camin qu’amiaue entath tourbeh qu’en eth se trapaue.
Alavetz Ghanem cuelhec mès pòur, arreculèc precipitadament, se calèc de nauèth en tourbeh, e barrèc era pòrta, qu’ère plan pesanta.
Mès que non se padeguèc enquia que pugèc naut de tot dera palmèra entà amagar-se entre eth ramatge.
D’aquiu estant vedec qu’era lum s’anaue apressant, enquia qu’acabèc per veir a tres neri, dus des quaus amiauen ua enòrma caisha e eth tresau ua lantèrna e ues aishades.
E en arribar en tourbeh se posèc plan estonat eth nere qu’amiaue eth fanau.
Es auti li dideren: “Qué se passe, ò Sauab?” E Sauab responec: “Non ac vedetz?” E didec un des auti: “Mès qué s’a de veir?” E Sauab repliquèc: “Ò Kafur!
Ignoratz qu’es proprietaris d’aguesti camps gessen cada dia dera ciutat e vien a repausar aciu dempús d’examinar es sues plantacions?
Non vo’n sabetz de qué sòlen barrar era pòrta en escurir, per pòur de qué les susprenem nosati es neri, donques que saben que se les agarram les usclam viui e mos minjam era sua carn blanca?” Alavetz Kafur e Sauab li dideren ar aute nere: “Ò Bakhita!
E espaurit Ghanem, pensaue: “Be n’ei d’escarrabilhat et nere!
E es dus neri li dideren ath qu’amiaue eth fanau: “Ò Sauab!
E se mos daurisses era pòrta te sauvaram eth mès gras des individús que trapem aquiu laguens, e te lo codinaram plan ath sòn punt, en tot daurar-li era pèth, sajant de qué non se degalhe ua soleta gota de greish.” Mès Sauab responec: “Coma qu’è pòca intelligéncia, m’estime mès que lancem aguesta caisha per dessús dera tàpia, donques que mos an balhat era orde de deishar-la en tourbeh.” Mès es auti dus neri responeren: “Se la lançam coma dides, se harà brigalhs.” E Sauab repliquèc: “Mès s’entram en tourbeh, dilhèu mos agarren es bandits que son aquiu amagadi entà assassinar e panar as viatjaires.
E deishant era caisha en solèr, escalèren era paret, sautèren laguens deth tourbeh e correren a daurir, mentre er aute les alugaue des de dehòra.
Meteren entre es tres era caisha, barrèren era pòrta e se seigueren a descansar en tourbeh.
E un didec: “Vertadèrament, ò frairs!
E vaquí qu’ei mieja net.
Descansem quauques ores, e dempús dauriram era trencada pr’amor d’enterrar aguesta caisha, qu’eth sòn contengut ignoram.
Dempús deth repaus poiram trabalhar milhor.
E entà passar agradiuament aguestes ores de repaus, que cada un mos conde se com a arribat a èster eunuc e perqué lo crestèren, en tot condà’c tot des deth principi enquiath finau.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec clarejar eth dia, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz er eunuc Sauab didec:
Vos cau saber, ò frairs mèns!, qu’a penes auia cinc ans d’edat quan eth mercadèr d’esclaus me treiguec dera mia tèrra entà amiar-me en Bagdad, e me venec a un garda de palai.
Aguest òme auie ua hilha, qu’en aqueth moment auie tres ans.
Toti estimauen ath neret.
Amassa, creishérem d’aguesta manèra, e jo arribè as dotze ans e era as dètz.
E mos deishauen jogar amassa.
Mès un dia entre es dies, en trapar-la soleta en un lòc desseparat, m’apressè ada era, sivans eth costum.
Precisament venguie de cuélher un banh en hammam, e ère deliciosa e perhumada.
Per çò deth sòn ròstre, semblaue era lua ena sua catorzau net.
En veder-me correc entà jo, e mos metérem a jogar e a hèr mil lhocaries.
Me nhacaue e jo l’engarrapaua; me pecigaue e jo la pecigaua tanben, mès de tau sòrta que en un virament de uelhs era verga se me quilhèc e se me holèc.
E semblabla a ua clau enòrma se diboishaue per dejós dera ròba.
Alavetz se metec a arrir, se lancèc ath mèn dessús, me metec d’esquia en solèr e se placèc a shivau sus eth mèn vrente; e començant a heregar-se damb jo, acabèc per deishar era mia verga ar aire.
E en veder-la quilhada e poderosa, la cuelhec damb ua man e hereguèc e hec gatalhèues damb era enes pòts dera sua vulva per dessús des cauces qu’amiaue botades.
Mès aguesti jòcs vengueren a aumentar d’ua manèra alarmanta eth calor que sentia.
E la sarrè entre es mèns braci, mentre qu’era se penjaue en mèn còth en tot sarrar-me damb totes es sues fòrces.
E vaquí que còp sec era mia verga, coma se siguesse de hèr, li trauessèc es cauces, e penetrant trionfanta li panèc era virginitat.
Un còp acabada era causa, era mainada se metec a arrir, e tornèc a punar-me; mès jo èra espaurit damb aquerò que venguie de passar, e m’escapè des sues mans, corrent a refugiar-me ena casa d’un nere amic mèn.
Era mainada non se tardèc en tornar ena sua casa, e era mair, en veder-li era ròba en desorde e es cauces trauessades de part a part, lancèc un crit.
Dempús, en tot examinar eth loc que s’amague entre es cueishes, vedec çò que vedec!
E queiguec en solèr, estavanida de dolor e d’ira.
Mès quan se remetec, coma qu’era causa ère irreparabla, cuelhec totes es precaucions entà apraiar er ahèr, e mès que mès entà qu’eth sòn espós non se’n sabesse deth malastre.
E damb tau traça ac hec, qu’ac podec arténher.
Se passèren dus mesi, e aquera hemna acabèc per trapar-me, e non deishaue de hèr-me presents entà obligar-me a tornar en casa.
Mès quan tornè non se parlèc bric der ahèr, e seguiren en tot amagar-l’ac ath pair, que solide m’aurie aucit, e ne era mair ne arrés me desiraue cap mau, donques que toti m’estimauen fòrça.
Dus mesi dempús era mair artenhèc méter en relacions ara sua hilha damb un joen barbèr, qu’ère eth barbèr deth sòn pair, e plan per aquerò venguie fòrça còps en casa.
E era mair li balhèc ua bona dòt des sòns estauvis particulars e li hec un bon equipament.
De seguit cridèren ath barbèr, que se presentèc damb toti es sòns utisi.
E eth barbèr m’estaquèc e me talhèc es colhons, en tot convertir-me en eunuc.
E se celebrèc era ceremònia deth maridatge, e jo quedè d’eunuc dera mia petita patrona, e d’alavetz me calec precedir-la pertot, quan anaue en mercat, o quan anaue de visita o ena casa deth sòn pair.
E era mair hec es causes tan discrètament, qu’arrés se’n sabec dera istòria, ne eth nòvi, ne es parents, ne es amics.
Des d’alavetz demorè damb era mia petita patrona ena casa deth sòn marit eth barbèr.
E atau me podí deleitar impunidament e ena mesura des mies fòrces dera beresa e perfeccions d’aqueth còs deliciós, pr’amor qu’encara qu’auia perdut d’autes causes, me quedaue era verga.
De sòrta que, sense perilh, e sense desvelhar sospeches podí seguir punant e abraçant ara mia patrona, enquia que moriren era, eth sòn marit e es sòns pairs.
Alavetz toti es bens passèren entà jo, e arribè a èster eunuc de palai, madeish que vosati, ò frairs mèns neri!
Tau ei eth motiu peth quau me crestèren.
E dit aquerò, eth nere Sauab se carèc, e eth dusau nere, Kafur, cuelhec era paraula e didec:
Vos cau saber, ò frairs mèns!
Atau, donc, eth mercadèr volec des.hèir-se de jo çò mès lèu pòssible, e me botèc en mans deth pregonèr, entà anonciar era mia venda en mercat, dident: “Qui vò crompar un neret damb tot eth sòn vici?” E eth pregonèr m’amièc per toti es mercats, dident aquerò que l’auien encomanat.
E un brave òme entre es mercadèrs deth mercat non se tardèc en apressar-se, e li preguntèc ath pregonèr: “E quin ei eth vici d’aguest neret?” E er aute li responec: “Eth de díder ua soleta mentida cada an.” E eth mercadèr persutèc: “E quin prètz demanen per aguest neret damb eth sòn vici?” Ad aquerò responec eth pregonèr: “Sonque sies centes dracmes.” E didec eth mercadèr: “Lo cuelhi, e te balhi vint dracmes de corratatge.” E de seguit s’amassèren es testimònis dera venda e se hec eth contracte entre eth pregonèr e eth mercadèr.
Alavetz eth pregonèr me hec a vier ena casa deth nau patron, crubèc eth prètz dera venda e deth corratatge, e se n’anèc.
Eth mèn patron me vestic decentament damb ròba ara mia mida, e siguí ena sua casa era rèsta der an, sense qu’arribèsse cap incident.
Mès comencèc un aute an e s’anoncièc coma plan bon per çò que hè ara cuelheta e ara fertilitat.
Es mercadèrs lo celebrauen damb taulejades enes jardins, e cada un pagaue ath sòn torn es despenes dera taulejada, enquia que li toquèc ath mèn patron.
Alavetz eth mèn patron convidèc as mercadèrs a minjar en un jardin des entorns dera ciutat, e ordenèc amiar aquiu comestibles e beuendes en abondància, e toti sigueren en tot minjar e bèuer des deth maitin enquia meddia.
Mès alavetz se’n brembèc eth mèn patron que s’auie deishat desbrembada ua causa e me didec: “Ò esclau mèn!
E en arribar près d’era comencè a hèr crits e a vessar lèrmes abondoses.
E m’enrodèc un gran nombre de vesins deth carrèr e deth barri, grani e petits.
E totes me preguntèren se qué passaue.
E jo contestè plorant: “Eth mèn patron ère en jardin damb es convidadi, e s’absentèc entà hèr ua necessitat ath costat dera paret, e era paret s’esbaucèc, en tot sepultar-lo entre es tarcums.
Quan era hemna e es hilhes enteneren es mies paraules se meteren a cridar, a esbocinar- se es vestits e a picar-se ena cara e en cap, e toti es vesins acodiren e les enrodèren.
Dempùs, era mia patrona, en senhau de dòu (coma se sòl hèr quan morís inesperadament eth cap de familha) comencèc a esbauçar era casa, a destruir es mòbles, a lançar-les pera hièstra, a trincar tot aquerò que se podie trincar e a arrincar hièstres e pòrtes.
Dempús manèc pintar de blu es parets e lançar sus eres palades de hanga.
E me didec: “Miserable Kafur!
Qué hès aciu quiet?
Vene a ajudar-me a trincar aguesti armaris, a destruir aguesti utisi e a hèr brigalhs aguesta vaishèra.” E jo, sense demorar que m’ac tornèsse a díder, m’esdeguè a trincà’c tot, armaris, mòbles e cristalaria; usclè es tapissi, es lhets, es cortines e es coishins, e dempús me metí contra era casa, en tot esbauçar tets e parets.
E mentretant, non deishaua de planher-me e de cridar: “Praube patron mèn!
Dempús, era mia patrona e es sues hilhes se treigueren es vels, e damb era cara descubèrta e tot eth peu deishat d’anar, gesseren en carrèr.
E me dideren: “Ò Kafur!
Vè-te’n dauant de nosates entà mostrar-mos eth camin.
Amia-mos en lòc qu’eth tòn patron quedèc sepultat jos es tarcums.
Pr’amor qu’auem de plaçar eth sòn cadavre en taüt, amiar-lo entà casa e celebrar es funeralhes.” E jo comencè a caminar dauant d’eres, cridant: “Ò praube patron mèn!” E toti mos seguien.
E es hemnes amiauen descubèrt eth ròstre e era cabeladura deishada d’anar.
E totes se planhien e cridauen, plies de desesperacion.
De man en man s’anèc aumentat era acompanhada damb toti es vesins des carrèrs que trauessàuem, òmes, hemnes, mainatges, gojates e vielhes.
E toti se picauen era cara e plorauen desesperadament.
E quauquarrés li conselhèc ara mia patrona qu’anèsse ena casa deth walí e li condèsse çò que s’auie passat.
E toti anèren entara casa deth walí, mentre jo didia que me n’anaua entath jardin qu’enes sòns tarcums ère sepultat eth mèn patron.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E eth walí se lheuèc e montèc a shivau, en tot hèr-se a vier damb eth, mossos qu’anauen cargadi d’utisi, saques e tistèrs, e toti se filèren de cap ath jardin seguint es indicacions que jo auia balhat.
E jo me caperè eth cap de tèrra, comencè a picar-me era cara e arribè en jardin cridant: “Ai dera mia prauba patrona!
Ai des mèns praubes petites patrones!
Quan eth mèn patron me vedec d’aquera manèra, caperat eth cap de tèrra, pataquejada era cara e cridant: “Ai!
Quina hemna serà tan brava entara mia prauba patrona?” cambièc de color, s’esblancossic e didec: “Qué se passe, ò Kafur!
Qué s’a passat?
Ditz-me.” E jo li responí: “Ò patron mèn!, quan me manères qu’anèssa ena casa entà demanar-li tau causa ara mia patrona, arribè e vedí qu’era casa s’auie esbauçat, en tot sepultar sus es runes ara mia patrona e as sues hilhes.” E eth mèn patron cridèc alavetz: “Mès non s’a pogut sauvar era tua patrona?” E jo li didí: “Arrés s’a sauvat, e era prumèra a perir a estat era mia prauba patrona.” E me tornèc a preguntar: “Mès, e era mès petita des mies hilhes tanpòc s’a sauvat?” E didí: “Non, patron mèn!
Tot s’a convertit en ua massa infòrma dejós des tarcums.
Arren demore ja.” E me tornèc a preguntar: “Ne tansevolh eth màger des mèns hilhs?” E responí: “Ai!, ne tansevolh aguest.
Que non a quedat arrés damb vida.
Ja non i a casa ne abitants.
Ne tansevolh queden ja tralhes d’eri.
Quan eth mèn patron entenec aguestes paraules, era lum se transformèc entada eth en tenèbres, quedèc privat de tota volontat, es cames non l’en volien, se li paralisèren es muscles e se li dobleguèc era esquia.
Dempús comencèc a estarnar-se era ròba, a tirassar-se era barba, a picar-se ena cara e a trèir-se eth turbant.
E non deishèc de foter- se còps, enquia que li sagnèc tot eth ròstre.
E cridaue: “Ai, era mia hemna!
Ai es mèns hilhs!
Quin orror!
Quin malastre!
I aurà ua desgràcia semblabla ara mia?” E toti es mercadèrs se planhien e plorauen coma eth, entà exprimir-li era sua pena, e s’estarnauen era ròba.
Alavetz eth mèn patron gessec deth jardin seguit de toti es convidadi, e non deishaue de dar-se còps, sustot ena cara, caminant coma se siguesse embriac.
Mès a penes auec passat era pòrta deth jardin, vedec ua grana povassada e entenec crits espaventosi.
E non se tardèc a veir ath walí damb era sua acompanhada, seguit des hemnes e des vesins deth barri e de guairi caminaires s’auien amassat ada eri en camin, ahiscadi de curiosèr.
Era prumèra persona que se trapèc eth mèn patron siguec era sua esposa, e darrèr d’era vedec a toti es sòns hilhs.
E plorant didien: “Ò pair!
Allà sigue benedit per auer-te desliurat!” E eth les preguntèc: “E vosati?
Qué vos a arribat?” Era sua hemna li didec: “Benedit sigue Allà, que mos permet tornar a veir era tua cara sense cap de perilh!
Mès com t’ac as hèt entà sauvar-te d’entre es tarcums?
Nosati, ja ves qu’èm perfèctament.
E se non auesse estat pera terribla naua que mos anoncièc Kafur, tanpòc l’aurie arribat arren ara casa.” E eth mèn patron exclamèc: “Mès, quina naua ei aguesta?” E era sua hemna didec: “Kafur arribèc damb eth cap descubèrt e era ròba estarnada, cridant: “Ò eth mèn praube patron!
Alavetz didec eth mèn patron: “Per Allà!
De seguit eth mèn patron se virèc entà on èra jo, e vedec que seguia en tot botar-me povàs sus eth cap, e esquinçar-me era ròba, e lançar eth turbant.
E hènt ua votz terribla, m’ordenèc que m’apressèssa.
E en apressar-me me didec: “A miserable esclau!
Nere de mau auguri!
Hilh de puta e de mil gossets!
Maudit e de raça maudida!
Per qué as costat aguest tarrabastalh?
Per Allà, qu’è de castigar eth tòn crim coma te merites!
T’è d’arrincar era pèth dera carn, e era carn des uassi!” E jo responí decididament: “Per Allà, que non m’as de hèr cap mau, donques que me crompères peth mèn vici, e coma que siguec dauant de testimònis, declararàn que te’n sabies deth mèn vici de díder ua mentida cada an, e atau ac anoncièc eth pregonèr.
Mès me cau avertir-te que tot çò que vengui de hèr non a estat que mieja mentida, e me sauvi eth dret de deishar anar era auta mitat que me correspon díder abans de qué s’acabe er an.” Eth mèn patron, en entener- me exclamèc: “Ò, tu eth mès vil e maudit de toti es neri!
Atau, donc, que çò que vies de hèr sonque ei era mitat d’ua mentida?
Donques bona calamitat ès tu!
Vè-te’n, ò gosset, hilh de gosset, te hèsqui enlà!
Que ja ès liure de tota esclavitud.” E jo didí: “Per Allà, que poiràs hèr-me enlà, ò patron mèn!
Que t’è de deishar anar era auta mitat dera mentida.
E aquerò serà abans de qué s’acabe er an.
Alavetz me poiràs amiar en mercat entà vener-me damb eth mèn vici.
Mès abans non me pòs abandonar, donques que non è cap mestièr que poga víuer.
E mentretant, toti es vesins qu’auien vengut entà assistir as funeralhes se preguntauen se qué ère çò que passaue.
Alavetz les ac heren saber tot, madeish qu’ath walí, as mercadèrs e as amics, en tot explicar-les era mentida que jo auia endonviat.
E quan les dideren que tot aquerò non ère senon era mitat, arribèren toti ar arràs der estonament, en pensar qu’aquera mitat ja ère pro enòrma.
E me maudideren e me dideren tota sòrta d’escarnis, quin de pejor.
E atau arribèrem en carrèr que demoraue eth mèn patron, e vedec qu’era sua casa non ère senon un molon de runes.
E alavetz se’n sabec de qué jo auia contribuit a esbauçar- la, donques que li didec era sua hemna: “Kafur a trincat toti es mòbles, es gèrles, era cristalaria, e a hèt brigalhs tot çò qu’a pogut.” E ar arràs dera ràbia, exclamèc: “Ena mia vida è vist a un hilh de puta coma aguest miserable nere.!
E encara ditz que non ei senon era mitat dera enganha!
Donques qué deu èster ua mentida completa?
Aumens era destruccion d’ua o dues ciutats!” E de seguit me heren a vier ena casa deth walí, qu’ordenèc que me fotèssen ua bona repassada, tau, que m’estavaní.
E en tot trapar-me en tau estat, manèren cridar a un barbèr, que damb es sòns utisi me crestèc deth tot e cauterizèc era herida damb un hèr rosent.
E quan me desvelhè me n’encuedè de çò que me mancaue e de qué m’auien hèt eunuc entà tota era mia vida.
Alavetz eth mèn patron me didec: “Atau coma tu m’as usclat eth còr en tot voler-me trèir aquerò que mès estimi, atau jo t’uscli a tu, en tot trèir-te çò que mès volies.” Dempús me hec a vier damb eth en mercat, e me venec a un prètz mès naut, donques que ja m’auia encarit en convertir-me en eunuc.
D’alavetz ençà qu’è costat era discòrdia e eth tarrabastalh en totes es cases qu’entrè coma eunuc, e è anat passant d’un patron en aute, d’un emir en aute, d’un notable en aute, sivans era venda e era crompa, enquia arribar a èster proprietat der Emir des Credents.
Mès qu’è perdut fòrça, e es mies fòrces amendriren des de qué me demorè sense çò que me manque.
E tau ei, ò frairs!
Vaquí que s’a acabat era mia istòria.
E es auti dus neri, entenut eth relat de Kafur, comencèren a arrir e a burlar-se’n d’eth, dident:
Dempús, eth tresau nere, cridat Bakhita, cuelhec era paraula, e en tot dirigir-se as sòns dus companhs, didec:
Vos vau a condar era causa d’auer-me demorat castrat, e veiratz que meritè un pejor castig, donques qu’è caucat damb era mia patrona e è fornicat damb eth hilh dera mia patrona.
Dit aquerò, se lheuèc eth nere Bakhita, e damb eth es auti dus, que ja auien descansat, e entre es tres, alugadi per ua lantèrna, se meteren a hotjar un clòt.
Hotjauen Kafur e Bakhita, mentre que Sauab recuelhie era tèrra en un cabàs e la lançaue dehòra.
E atau dauriren eth clòt, e dempús de botar en eth era caisha, cauishiguèren ben eth solèr.
Recuelheren es utisi e eth fanau, gesseren deth tourbeh, barrèren era pòrta e s’aluenhèren rapidament.
E Ghanem ben-Ayub, qu’ac auie entenut tot de naut estant, vedec se com despareishien ena luenhor.
E dempús d’ua bona estona, comencèc a preocupar-li se qué podie auer ena caisha.
Mès que non gausèc baishar dera palmèra e demorèc a que ludesse era prumèra claror dera auba.
Alavetz baishèc dera palmèra e comencèc a gratar era tèrra damb es mans, non cessant enquia qu’artenhèc trèir era caisha, dempús de grani esfòrci.
Agarrèc alavetz ua pèira e trinquèc era clauadura qu’ère barrada era caisha.
E en lheuar era tapa vedec a ua joena que semblaue adormida, donques qu’er alend botjaue regularament eth sòn pièch.
Qu’ère, plan que òc, jos era influéncia deth banj.
Ère d’ua grana beresa, damb un ròstre delicat, doç e deliciós.
Ère caperada de jòies, e amiaue en còth un colhar d’aur de pèires precioses, enes aurelhes plendengues d’ua soleta pèira inapreciabla, e enes cauilhars e punhets uns braçalets d’aur farcidi de brilhants.
Aquerò deuie vàler mès que tot eth règne deth sultan.
Quan Ghanem inspectèc ben ara beròia joena e s’assegurèc de qué non auie patit cap violéncia des eunucs que l’auien amiat aquiu entà enterrar-la viua, s’inclinèc entada era, la cuelhec en braça e la botèc doçament en solèr.
E en alendar era joena er aire vivificador, aqueric eth sòn ròstre naua vida, exalèc ua grana alendada, tossic e damb aguesti movements li queiguec dera boca un tròç de banj capable d’adormir a un elefant pendent dues nets seguides.
Alavetz dauric es uelhs, uns uelhs adorables!
Non ves qu’è set?
Hè-me a vier aigua fresca!
E tu, Hahra, a on ès?
E Sabiha?
E Schagarat Al-Dorr?
E Nur Al-Hada?
E Nagma?
E tu, sustot, Nozha, ò doç e gentil Nozha?
A on ètz que non me responetz?”4 E coma qu’arrés contestèsse, era joena acabèc per daurir totafèt eth uelhs e guardèc ath sòn entorn.
E, espaurida, clamèc d’aguesta sòrta: “Qui m’a trèt deth mèn palai entà amiar-me entre aguesti sepulcres?
Quina creatura se’n poirà saber jamès de çò que s’amague ath hons des còrs?
Ò tu, Retribuidor, que coneishes es secrets mès amagadi, tu saberàs distinguir as bravi e as dolents eth dia dera Ressurreccion!
E Ghanem, que seguie de pès, auancèc quauqui passi e didec: “Ò sobeirana dera beresa, qu’eth sòn nòm deu èster mès doç qu’eth chuc deth datil, e qu’era cintura ei mès flexibla qu’era arrama dera palmèra!
Jo sò Ghanem ben-Ayub, e aciu non i a en realitat ne palais ne hòsses, senon un esclau tòn, que sò jo, ath quau eth Clement sense limits botèc près de tu entà desliurar-te de tot mau e protegir-te de tot dolor!
Dilhèu atau, ò era mès desirada!
E era joena, tanlèu s’assegurèc dera realitat de tot çò que vedie, didec: “Que non i a mès diu qu’Allà, e Mohamed ei er enviat d’Allà.
Aciu que sò, desvelhant-me entre aquerò desconeishut!
Me pòs díder qui m’a amiat aciu?” E Ghanem responec: “Ò senhora mia!
Que t’an amiat tres neri eunucs e t’an amiat metuda en ua caisha.” E li condèc tota era istòria: com l’auie susprenut era net dehòra dera ciutat, com auie trèt ara joena dera caisha, e com, se non auesse estat per eth, aurie perit estofada dejós dera tèrra.
Dempús li preguèc que li condèsse era sua istòria e eth motiu dera sua aventura.
Mès era didec: “Ò joen!
Mès ara te prègui que m’amagues ena caisha e vages a cercar a quauquarrés que la posque amiar ena tua casa.
E aquiu veiràs se guaire profitós ei entà tu, donques qu’auràs tota sòrta de delícies.
E Ghanem quedèc encantat en entener-la, e gessec de seguit ara cèrca d’un mulatèr, que coma ja ère auançat eth dia e ludie eth solei en tot eth sòn esplendor, era causa non siguec dificila.
Tornèc, donc, de seguit, damb un mulatèr, e coma que se n’auie encargat de méter ara joena ena caisha, l’ajudèc a cargar-lo ena mula, e se meteren ara prèssa en camin dera sua casa.
E pendent eth viatge comprenèc Ghanem qu’er amor ara joena auie entrat en sò còr, e se vedec en limit dera felicitat en pensar que lèu serie aquera beresa que venuda en mercat aurie costat dètz mil dinnars d’aur, e qu’amiaue ath dessús incalculables riqueses en jòies, peireria e teles precioses.
E aguesti pensaments tant agradius hègen que sentesse impaciéncia d’arribar çò mès lèu possible.
E a tot darrèr arribèc, e eth madeish ajudèc ath mulatèr a descargar era caisha e amiar-la en interior dera casa.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrètament interrompec eth sòn relat.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Aguesta examinèc era casa, e vedec qu’ère plan beròia, damb tapissi de viui e alègri matissi, tapissi de mil colors qu’alegrauen era vista, e mòbles preciosi, e fòrça d’autes causes.
E vedec tanben molti hardèus de mercaderies e teles de gran valor, e paquets de sederies e brocats, e gèrles plies de botgetes de musc.
Se treiguec eth vel qu’auie sajat de caperar-se eth ròstre, e guardèc atentiuament ath joen Ghanem.
I le semblèc plan beròi, e l’estimèc, e li didec: “Ò Ghanem!
Ja ves qu’ath tòn dauant me descurbisqui.
E correc entath mercat, crompèc un anhèth codinat, ua plata de pastissi ena casa deth pastissèr Hadj Soleiman, eth mès illustre des pastissèrs de Bagdad, ua auta plata de halaua e amelhes, alfoncigos e frutes de tota sòrta, e cantres de vin ranci, e fin finau, flors de tota sòrta.
S’ac hec a vier ena sua casa, botèc era fruta en granes copes de porcelana e es flors en preciosi vasi, e tot ac botèc dauant dera joena.
Alavetz aguesta li hec un arridolet, e s’apressèc fòrça ada eth, e li botèc es braci en còth, lo punèc e li hec mil amorasses, e li didec frases plies d’afeccion.
E Ghanem sentec qu’er amor penetraue cada còp mès en sòn còs e en sòn còr.
Dempús ambdús se tengueren a minjar e a béuer, e s’estimèren, per èster es dus dera madeisha edat e de parièra beresa.
Quan arribèc era net, se lheuèc Ghanem e aluguèc es lampes e candelèrs, mès çò qu’alugaue mès era sala ère er esplendor des sòns ròstres.
Dempús se hec a vier esturments musicaus, e se seiguec ath costat dera joena, e seguic beuent e jogant damb era jòcs plan agradius, arrint erós e cantant cançons apassionades e vèrsi inspiradi.
E atau s’anèc aumentant era passion que s’auien.
Benedit e glorificat sigue Aqueth qu’amasse es còrs e amasse as enamoradi!
E non cessèren es jòcs enquia qu’apareishec era auròra, e coma qu’era sòn auie acabat per pesar sus es sues paupetes, s’esclipsèren er un enes braci der aute, encara que sense hèr aqueth dia arren en concret.
A penes se desvelhèc Ghanem, correc entath mercat pr’amor de crompar carns, legums, frutes, flors e vins, tot çò de besonh entà passar eth dia.
S’ac hec a vier tot en casa, se seiguec ath costat dera joena e se meteren a minjar plan a gust, enquia assadorar-se.
Dempús amièc Ghanem beuendes, e comencèren a béuer, enquia qu’es sues caròles se rogiren e es sòns uelhs se meteren mès neri e brilhants.
Alavetz era anma de Ghanem desirèc punar ara joena e ajaçar-se damb era.
E li didec: “Ò sobeirana mia!
Permet-me que te pune ena boca, entà que refresca eth huec des mies entralhes.” E era responec: “Ò Ghanem, demora a que siga embriaga, e alavetz te permeterè que me punes era boca, donques que non me n’encuedarè de çò que hèsquen es tòns pòts.” E coma que començaue ja a embriagar-se, se botèc de pès, se treiguèc era ròba, e solet deishèc sus eth sòn còs ua camisa transparenta e sus es sòns peus un plan fin vel de seda blanca damb parpalhetes d’aur.
En veder-la atau, creishec eth desir de Ghanem, e didec: “Ò senhora mia, permet-me punar era tua boca!” E era joena responec: “Per Allà!
Aquerò non t’ac posqui perméter, encara que t’estimi, pr’amor que m’ac empedís ua causa qu’ei escrita ena cinta des mies cauces, e que non posqui mostrar-te ara.” Mès Ghanem, per çò dera madeisha dificultat qu’estramuncaue, sentec qu’es desirs se desbordauen deth sòn còr, e en tot acompanhar- se damb eth laüt, cantèc aguestes estròfes:
Implorè un punet dera sua boca, torment deth mèn còr; un punet que guarisse era mia malautia!
E me didec: “Ò, non!
E era responec: “Un punet!
Aquerò s’a de dar volontariament!
E dempús qu’auec cantat, sentec Ghanem que s’aumentaue era sua lhocaria, e es sòns transportaments, e eth huec des sues entralhes.
E era joena arrés l’autrejaue, encara que non deishaue d’exprimir-li que compartie era sua passion.
E atau seguiren enquia qu’escuric: Ghanem enòrmament excitat, e era sense consentir.
Fin finau, Ghanem se lheuèc e aluguèc es lampes, en tot illuminar esplendidament eth salon, e se lancèc enes pès dera joena.
E apeguèc es pòts en aqueri pès tan meravilhosi, que li semblèren doci coma era lèit e trendi coma eth boder.
E dempús anèc pujant enquias cames, e enquia e tot mès entà naut, enes cueishes.
E semblaue minjar-se tota aquera carn saborosa, que flairaue a musc, a ròsa e a gensemin.
E era joena s’estrementie soleta, coma s’estrementís era garia docila agitant es sues ales.
E Ghanem cridèc alhocardit: “Ò patrona mia!
Des de qué vengueres è perdut era tranquillitat.” E sentec qu’es lèrmes banhauen es sòns uelhs.
Alavetz era joena contestèc: “Per Allà!
Ò patron mèn, ò lum des mèns uelhs!
Que t’estimi damb tota era polpa dera mia carn!
Mès te cau saber que jamès me poirè autrejar a tu, ne me poiràs possedir deth tot.” E Ghanem exclamèc: “E qué t’ac empedís?” E era didec: “Aguesta net t’explicarè eth motiu, e alavetz me desencusaràs.” Mès en parlar atau, se deishèc quèir ath sòn costat e li lancèc es braci en còth e li balhèc milèrs de punets, en tot prometer-li mil lhocaries.
E aguesti jòcs se tardèren enquiara maitiada, mès era joena arren didec sus era causa que l’empedie autrejar-se.
Seguiren hènt es madeishes causes incompletes toti es dies e totes es nets, pendent un mes.
E eth sòn amor aumentaue.
Mès ua net entre es nets, en tot èster Ghanem estirat ath costat dera joena, embriacs de vin e d’excitación, Ghanem aventurèc era man per dejós dera fina camisa, e en tot passar-la doçament peth vrente dera joena, l’amorassaue era pèth, que s’estrementie en cada contacte.
Dempús esguitlèc era man doçament enquiath melic, que se daurie coma ua copa de cristau, e damb es dits li hec gatalhèues enes armoniosi plecs.
E era joena s’estrementic tota, e s’incorporèc bruscament, remetuda ja dera sua embriaguesa, e en tot hèr-se a vier era man enes cauces, vedec qu’èren plan ben subjectades damb era cinta d’ornaments d’aur.
Ja padegada, se quedèc un aute còp adormida.
E Ghanem passegèc de nauèth era sua man ath long d’aqueth vrente juvenil, aquera meravilha de carn, e arribèc ena cinta des cauces, e tirèc d’era rapidament entà desliurar dera sua preson ath jardin de delícies.
Mès era joena se desvelhèc alavetz, se seiguec en lhet, e li didec a Ghanem: “Qué vòs hèr, ò lum des mies entralhes?” E eth responec: “Tier-te, amor mèn, tier-te complètament, veir se com compartisses es mies delícies.” E era responec: “Escota-me, ò Ghanem!
Ara compreneràs se per qué me sò resistit a que me trauessèsses deliciosament damb era tua virilitat.” E Ghanem didec: “T’escoti.” E era joena, en tot recuelher-se un shinhau era camisa, treiguec era cinta des cauces, e didec: “Ò senhor mèn!
Lieg çò qu’ei escrit aciu.” E Ghanem cuelhec er extrèm dera cinta, e ena trama vedec brodades ues letres d’aur que didien: SÒ TUA E TU ES MÈN, DESCENDENT DER ONCLE PROFETA!
E era joena didec:
Es paraules escrites ena cinta des mies cauces mòstren que pertanhi ar Emir des Credents, ath quau me cau reservar eth sabor des mèns pòts e eth mistèri dera mia carn.
Me cridi Kuat Al-Kulub5 e des dera mia mainadesa m’elevèren en palai deth califa.
Arribè a èster tan beròia, qu’eth califa tachèc es sòns uelhs en jo e vedec es mies perfeccions, degudes ara generositat deth Senhor.
E l’impressionèc tant era mia beresa, que sentec un gran amor per jo, e me balhèc un apartament en palai entà jo soleta, botant as mies ordes dètz esclaues plan simpatiques e serviciaus.
E me regalèc totes es jòies que me trapères ena caisha.
E me preferic a totes es hemnes deth palai, e enquia e tot desbrembèc ara sua esposa El Sett-Zobeida.
Atau, donc, Zobeida me cuelhec un òdi immens.
E en auer-se absentat un dia eth califa entà lutar contra un des sòns lòctenents que s’auie revoutat, s’en profitèc d’aquerò Zobeida entà tramar un plan contra jo.
Subornèc a ua des mies damaisèles, e en tot cridar-la un dia enes sues crambes, li didec: “Quan era tua senhora Kuat Al-Kulub sigue en tot dormir, li meteràs ena boca aguest tròç de banj, dempús d’auer-ne metut ua auta dòsi ena beuenda.
S’ac hès atau te recompensarè, e te darè era libertat e moltes riqueses.” E era esclaua, qu’abans n’auie estat de Zobeida, responec: “Ac harè, pr’amor qu’era adesión que vos tengui ei tan grana coma era mia afeccion.” E plan contenta per çò dera recompensa que la demoraue, venguec ena mia cramba e me balhèc ua beuenda compausada damb banj.
E a penes l’auí tastada, queiguí en solèr, e me vengueren convulsions, e me sentí transportada en un aute mon.
E en veder-me adormida, anec era esclaua a cercar a Sett-Zobeida, que me metec en aguesta caisha e manèc cridar as tres eunucs.
E les gratifiquèc esplendidament, madeish qu’as portèrs deth palai.
E atau me treigueren de nets entà amiar-me en tourbeh, a on Allà t’auie amiat.
Pr’amor qu’a tu, ò amor des mèns uelhs!
E tanben gràcies a tu me trapi en aguesta casa tan generosa.
Mès çò que mès me preocupe ei çò qu’eth califa aurà pensat en tornar e non trapar-me.
E tanben me tormente non poder autrejar-me a tu complètament, a maugrat de senter-te batanar enes mies entralhes.
E tot per çò d’èster subjècta sivans ditz era cinta d’aur.
Tau ei era mia istòria.
Quan Ghanem auec entenut era istòria de Kuat Al-Kulub, e se’n sabec de qué ère era favorita e proprietat der Emir des Credents, hec repè enquiath hons dera sala e ja non gausèc lheuar era guardada entara joena, donques qu’auie vengut a èster entada eth causa sagrada.
E atau, se seiguec en un cornèr e comencèc a repotegar-se, pensant guaire pòc l’auie mancat entà convertir-se en un criminau e era valentia qu’auie auut de tocar era pèth de Kuat.
E comprenec era impossibilitat deth sòn amor e guaire malerós ère.
E acusèc ath Destin per çò des còps tant injusti que li sauvaue.
Mès que non deishèc de someter-se as designis d’Allà, e didec: “Glòria ad Aqueth qu’a rasons entà herir damb dolor eth còr des bravi e hèr enlà era afliccion deth còr des vils.” E dempús recitèc aguesti vèrsi deth poèta:
Eth còr enamorat non gaudirà dera alegria deth repaus mentre lo tengue er amor!
Er enamorat non aurà segura era sua rason mentre viue era beresa ena hemna!
Alavetz era joena s’apressèc a Ghanem, lo sarrèc contra eth sòn vrente, lo punèc, e de totes es formes, mens d’ua, sagèc de consolar-lo.
Mès Ghanem ja non gausaue correspóner as amorasses dera favorita der Emir.
Se sometie ad aquerò qu’era volesse, mès sense entornar punet per punet e abraçada per abraçada.
E era favorita, que non demoraue aguest cambiament tan rapid, en veir a Ghanem tant excitat abans e ara tan respectuós e tan hered, aumentèc es sues amorasses.
E damb era man volec incitar-lo entà que compartisse era sua passion, que s’alugaue cada còp mès damb aquera separacion.
E atau les susprenec eth maitin.
Ghanem s’esdeguèc a anar entath mercat, pr’amor de crompar es viures deth dia.
E s’estèc aquiu ua ora crompant milhores causes qu’es auti dies, per çò d’auer-se’n sabut deth reng dera sua convidada.
Crompèc totes es flors deth mercat, es milhors motons, es pastissi mès fresqui, es doci mès fins, es pans mès dauradi, es crèmes mès esquistes e es frutes mès saboroses, e tot ac amièc ena casa e l’ac aufric a Kuat Al-Kulub.
Mès a penes lo vedec, correc entada eth era joena, e plia de desirs, hereguèc eth sòn còs contra eth d’eth, lo guardèc damb uelhs neri de passion e umidi d’ansietat, e l’arric d’ua manèra insinuanta, en tot dider-li: “Guaire as tardat, estimat mèn, desirat deth mèn còr!
Per Allà!
Compreni que ja non me posqui reprimir.
Era mia passion a arribat ath sòn limit e me consumís tota.
Ò Ghanem!
Cuelh-me!
Possedis-me!
Me morisqui!” Mès Ghanem se resistic e li didec: “Allà me desliure, senhora mia!
Qu’ei qu’eth gosset l’a de trèir eth lòc ath leon?
Aquerò qu’ei deth patron non pòt pertànher ar esclau!” E s’escapèc d’entre es mans dera joena, e s’ajoquèc en un cornèr, plan trist e preocupat.
Mès era venguec a cuelher-lo dera man, e l’amièc entath tapís, en tot obligar-lo a sèir-se ath sòn costat e minjar e bèuer damb era.
E autant li balhèc de béuer, que li hec cuélher ua peta, e alavetz era se lancèc ath sòn dessús, e s’apeguèc ath sòn còs, e vè-te’n a saber se qué hec damb Ghanem sense qu’eth se n’encuedèsse!
Dempús cuelhec eth laüt e cantèc aguestes estròfes:
Eth mèn còr ei destroçat, hèt brigalhs!
Refusada en mèn amor, poirè víuer atau guaire temps!
Ò tu, amic mèn, que huges coma era gasèla, sense que jo sàpia eth perqué ne aja cometut cap delicte!
Ignores qu’era gasèla se vire bèth còp entà guardar?
Abséncia!
Separacion!
Tot s’a amassat contra jo!
Poirà suportar guaire temps eth mèn còr era pena de tant de malastre?
En enténer aguesti vèrsi, se desvelhèc Ghanem e plorèc esmoigut, e era tanben plorèc en veder-lo plorar, mès que non se tardèren a béuer de nauèth, e sigueren en tot recitar poesies enquiara net.
E Ghanem venguec a trèir es matalassi des armaris dera paret, e se premanic a hèr eth lhet.
Mès en sòrta de hèr un solet lhet, coma es autes nets, ne hec dus, separadi un der aute.
E Kuat Al-Kulub, plan contrariada, li didec: “Entà qui ei aguest dusau lhet?” E eth responec: “Un qu’ei entà jo, e er aute entà tu; e a compdar d’aguesta net auem de dormir d’aguesta manèra, pr’amor qu’aquerò qu’ei deth patron non pòt pertànher ar esclau, ò Kuat Al-Kulub!” Mès era repliquèc: “Amor mèn, mespreda aguesta vielha morau.
Gaudim deth plaser que passe peth nòste costat e que deman serà ja luenh.
Tot çò que s’age de passar se passarà, pr’amor qu’aquerò qu’escriuec eth Destin s’a de complir.” Mès Ghanem non volec someter-se, e Kuat Al-Kulub sentec qu’aumentaue era sua passion, mès ardenta encara.
E didec: “Per Allà!
Ghanem des mies entralhes!
Cuelh aguesta boca florida, cuelh aguest còs que madurères damb eth tòn desir!” E Ghanem didie: “Allà me desliure!” E era cridaue: “Ò Ghanem!
Tota era mia pèth ei banhada peth desir, e era mia nudesa se t’aufrís as tues amorasses!
Ò Ghanem!
Era flaira dera mia pèth ei mès doça qu’era deth gensemin!
Alavetz plorèc era joena, cuelhec eth laüt e se metec a cantar:
Sò beròia e eleganta!
Per qué huges de jo?
Arren li manque ara mia beresa, donques que sò farcida de meravilhes!
Per qué m’abandones?
È alugat toti es còrs e è trèt eth saunei a totes es paupetes!
Que sò flor de huec, e arrés m’a cuelhut!
Sò ua arrama, e es arrames an neishut entà que les cuelhen, es arrames flexibles e florides!
Que sò era arrama flexibla e florida!
Non me vòs cuélher?
Sò era gasèla, e es gasèles neisheren entara caça, es gasèles fines e amoroses!
Que sò era gasèla fina e amorosa, ò caçador!
Neishí entàs tòns hilats!
Per qué non me cuelhes en eri?
Sò era flor, e es flors neisheren entà èster aspirades, e flors delicades e flairoses!
Que sò era flor delicada e flairosa!
Per qué non vòs aspirar-me?
Mès Ghanem, encara que mès encamardat que jamès, non podec mancar ath respècte degut ath califa, e a maugrat des grani desirs dera joena, tot seguic parièr pendent un mes.
Aquerò per çò que hè a Ghanem e a Kuat Al-Kulub, favorita der Emir des Credents.
Mès per çò que hè a Zobeida, vaquí que quan eth califa s’absentèc, hec damb era sua rivau çò que ja è condat, mès dempús reflexionèc, e se didec: “Qué li diderè ath califa quan torne e me pregunte per Kuat Al-Kulub?” Alavetz decidic cridar a ua vielha qu’es sòns bons conselhs l’inspirauen grana confiança, ja de petita.
E li revelèc eth sòn secret, e li didec: “Qué podem hèr ara dempus d’auer hèt damb Kuat Al-Kulub çò qu’auem hèt?” Era vielha responec: “Qu’ac compreni, ò senhora mia!
Que i a fòrça manères d’amagar-li era vertat, mès te vau a indicar era mès rapida e segura.
Encarga que te hèsquen un manequin de husta que simule eth cadavre.
Lo botaram ena hòssa damb gran ceremoniau; l’alugaram candelèrs e ciris ath sòn entorn, e manaràs a toti es de palai, a totes es tues esclaues e as esclaues de Kuat Al-Kulub, que se vestisquen de dòu e que boten damassi neri.
E quan arribe eth califa e pregunte era causa de tot aquerò, li dideram: “Ò, senhor mèn!
Pro que viues tu es longui dies qu’era non a pogut víuer!
Era nòsta patrona Zobeida l’a tributat toti es aunors funèbres, e l’a manat acogar en madeish palai, dejós d’ua copòla bastida exprèssament.” Alavetz eth califa, ahiscat per çò des tues bontats, te les arregraïrà fòrça.
E cridarà as lectors deth Coran entà que velhen ath costat dera hòssa, en tot recitar es versets des funeralhes.
E s’eth califa, que se’n sap dera tua pòca afeccion entà Kuat Al-Kulub, sospechèsse e didesse entada eth: “Qui sap se Zobeida, era hilha deth mèn soèr, aurà hèt quauquarren contra Kuat Al-Kulub?” E se, possat per aguestes sospeches, volesse daurir era hòssa entà saber-se’n de qué moric era sua favorita, tanpòc te cau preocupar.
Pr’amor que quan agen daurit era hòssa e treiguen eth manequin hèt parièr a un hilh d’Adam e caperat d’un somptuós susari, se volesse eth califa lheuar eth susari, tu non deisharàs d’empedir-l’ac, e toti l’ac empediràn, dident: “Ò Emir des Credents!
Era sultana comprenec que venguie d’enténer un magnific conselh, e obsequièc ara vielha en tot regalar-li un magnific vestit d’aunor e fòrça sòs, en tot encomanar-li que se n’encarguèsse personaument dera execucion deth plan.
E era vielha artenhèc qu’un artesan fabriquèsse eth manequin, e l’ac amièc a Zobeida, e ambdues lo vestiren damb es melhores ròbes de Kuat Al-Kulub.
Li botèren un susari plan ric, li heren granes funeralhes, lo placèren ena hòssa, aluguèren candelèrs e halhes, e esteneren tapissi ar entorn entàs oracions e ceremònies acostumades.
E Zobeida manèc botar damassi neri en tot eth palai e qu’es esclaues se vestissen de dòu.
Kulub s’escampilhèc per tot eth palai, e toti, sense excludir a Massrur e as eunucs, s’ac crederen.
Non se tardèc a tornar eth califa deth sòn viatge, e en entrar en palai se filèc de seguit entàs crambes de Kuat Al-Kulub, qu’aumplie tot eth sòn pensament.
Mès en veir ath servici e as esclaues dera favorita vestides de dòu, comencèc a tremolar.
E gessec a receber-lo Zobeida, tanben de dòu.
E quan li didec qu’aquerò ère perque auie mòrt Kuat A-Kulub, eth califa queiguec estavanit.
Mès en remeter-se, preguntèc a on ère era hòssa, pr’amor de vier a visitar-la.
E Zobeida didec: “Te cau saber, ò Emir des Credents!
E vedec es halhes e es ciris alugadi, e es tapissi estenudi ath sòn entorn.
E en veir tot aquerò, li balhèc es gràcies a Zobeida, en tot laudar era sua bona accion, e dempús tornèc en palai.
Mès coma qu’ère maufidat per natura, comencèc a dobtar e a alarmar-se, e entà acabar damb es sospeches que lo tormentauen, ordenèc que se daurisse era hòssa, e atau se hec.
Mès eth califa, gràcies ara estratagèma de Zobeida, vedec eth manequin caperat damb eth susari, e pensant qu’ère era sua favorita, lo manèc acogar de nauèth, e cridèc as prèires e as lectors deth Coran, que recitèren es versets des funeralhes.
E eth, mentretant, s’estaue seigut en tapís plorant damb totes es lèrmes des sons uelhs, enquia qu’acabèc en tot estavanir-se.
E atau acodiren toti pendent un mes, es ministres dera religion e es lectors deth Coran, mentre qu’eth, seigut ath costat dera hòssa, ploraue amarament.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e interrompec discrètament eth sòn relat.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E eth darrèr dia se tardèren es oracions e era lectura deth Coran des dera auròra enquiara auròra seguenta.
E alavetz cada un podec tornar ena sua casa.
E eth califa, rendut pera fatiga e peth dolor, tornèc en palai, e non volec veir ad arrés, ne tansevolh ath sòn visir Giafar, ne ara sua esposa Zobeida.
E de ressabuda queiguec en un saunei prigond, en tot velhar-lo dues esclaues.
Ua d’eres ère ath costat deth cap deth califa e era auta as sòns pès.
Passada ua ora, quan eth saunei deth califa ja non ère tan prigond, entenec ara esclaua qu’ère ath costat deth sòn cap díder ara qu’ère as sòns pès: “Quin malastre, amiga Subhia!” E Subhia responec: “Mès, qué se passe, ò fraia, ò fraia Nozha!
Subhia, que m’ac a condat tot era esclaua preferida dera nòsta patrona Zobeida.
Per encargue sòn li balhèc banj a Kuat Al-Kulub, que s’esclipsèc de seguit, e alavetz era nòsta patrona Zobeida la metec en ua caisha e l’autregèc as eunucs Sauab, Kafur e Bakhita entà que l’enterrèssen en un clòt.” E Subhia, plei es uelhs de lèrmes, exclamèc: “Ò Nozha!
E era nòsta doça patrona Kuat Al-Kulub aurà mòrt d’ua manèra tan òrra?” Nozha contestèc: “Allà sauve dera mòrt ara sua joenessa!
Mès que non a mòrt, pr’amor que Zobeida li didec ara sua esclaua: “Me n’è sabut de qué Kuat Al-Kulub a artenhut escapar-se e qu’ei ena casa d’un joen mercadèr de Damasc, cridat Ghanem ben-Ayub, hè ja quate mesi.” Compreneràs, ò Subhia!
E quan acabèren de parlar ja non li restaue arren entà saber ath califa.
E s’incorporèc en un virament de uelhs hènt tau sorriscle, qu’es esclaues hugeren espaurides.
E sentie ua ràbia espaventosa en pensar qu’era sua favorita amiaue quate mesi ena casa deth joen cridat Ghanem ben-Ayub.
E se lheuèc, e manèc cridar as emirs e notables, atau coma ath sòn visir Giafar Al-Barmaki, qu’arribèc ara prèssa e punèc eth tèrra entre es sues mans.
E eth califa li didec: “Ò Giafar, descurbís a on demore un joen mercadèr cridat Ghanem ben-Ayub.
Assauta era sua casa damb es mèns gardes e hè-te a vier ara mia favorita Kuat Al-Kulub, e tanben ad aguest insolent gojat, entà castigar-lo.” E Giafar responec: “Escoti e aubedisqui.” E gessec damb ua companhia de gardes, en tot acompanhar-lo eth walí damb es sòns dependents, e toti amassa non deishèren de hèr recèrques, enquia descurbir era casa de Ghanem ben-Ayub.
En aqueth moment, Ghanem venguie de tornar deth mercat, e ère seigut ath costat de Kuat Al-Kulub, en tot auer ath dauant un beròi moton codinat e plen de parva.
E se l’avalauen damb fòrça apetís.
Mès en enténer eth bronit que formauen dehòra, Kuat Al- Kulub guardèc pera hièstra, e comprenec eth malastre que se premanie sus eri, donques qu’era casa ère enrodada pes gardes, eth borrèu, es mamalik e es caps dera tropa, e vedec ath sòn cap eth visir Giafar e ath walí dera ciutat.
E toti hègen torns ara casa, dera madeisha manèra qu’eth color nere des uelhs vire ath torn des paupetes.
E endonvièc qu’eth califa se n’auie sabut de tot, e qu’estarie plan gelós de Ghanem, que de hège quate mesi l’auie ena sua casa.
E en pensar en aguestes causes, se contreigueren es sues beròies faccions, s’esblancossit de pòur, e li didec a Ghanem: “Ò estimat mèn, mès que mès pensa ena tua sauvacion!
Lheua-te e hug!” E Ghanem contestèc: “Anma mia!
Com vau a gésser s’era casa ei enrodada d’enemics?” Mès era lo vestic damb ua tunica vielha e rosigada que l’arribaue as jolhs, cuelhec ua marmita des d’amiar carn, e l’ac botèc en cap.
Botèc ena marmita tròci de pan e ues tasses damb era rèsta dera parva, e li didec: “Ges sense pòur, pr’amor que se pensaràn qu’es eth vailet der ostalèr, e arrés te harà mau.
E per çò que hè a jo, ja me saberè apraiar, donques que me’n sai deth poder qu’è sus eth califa.” Alavetz Ghanem s’esdeguèc a gésser, e trauessèc es hilades des gardes e mamalik, damb era marmita en cap.
Alavez eth visir Giafar baishèc deth shivau, entrèc ena casa e arribèc ena sala, plia de hardèus e sederies.
Mentretant, Kuat Al-Kulub auie auut temps entà apolidir-se e vestir- se era ròba mès rica damb totes es sues jòies.
E s’auie botat un brilhant des mès ludents.
E auie amassat en un calaish es objèctes mès preciosi, es jòies e es peireries e totes es causes de valor.
E a penes entrèc Giafar ena cramba se metec de pès, s’inclinèc, punèc era tèrra entre es sues mans, e didec: “Ò senhor mèn!
M’autregi enes tues mans.” E Giafar contestèc: “Ò senhora mia!
Eth califa m’a ordenat cuélher solet a Ghanem ben-Ayub.
Ditz-me a on ei.” E era didec: “Ghanem ben-Ayub, dempús d’empaquetar es sues milhores mercaderies, se n’anèc hè quauqui dies entà Damasc, era sua ciutat natau; entà veir ara sua mair e ara sua fraia Fetnah.
E non sai arren mès ne posqui díder cap auta causa.
E aguest calaish que ves aciu ei eth mèn, e en eth è botat çò de milhor que possedisqui.
E demori que me lo sauves ben e que l’ordenes transportar en palai der Emir des Credents.” Giafar responec: “Escoti e aubedisqui.” E cuelhec eth calaish e manèc as sòns òmes que se lo hessen a vier; e dempús d’auer claufit d’aunors a Kuat Al-Kulub, li preguèc que l’acompanhèsse en palai der Emir des Credents; e toti s’aluenhèren, non sense auer saquejat abans era casa de Ghanem, sivans auie ordenat eth califa.
Quan Giafar se presentèc entre es mans de Harun Al-Rachid, li condèc tot çò que s’auie passat, en tot hèr-li saber que Ghanem se n’auie anat entà Damasc e qu’era favorita se trapaue en palai.
Mès eth califa ere convençut de qué Ghanem auie hèt damb Kuat Al- Kulub tot aquerò que se pòt hèr damb ua hemna beròia que pertanh a un aute, e ne tansevolh volec veir a Kuat Al-Kulub, e ordenèc a Massrur que l’embarrèsse en un quarto escur, susvelhada per ua vielha encargada d’aguestes foncions.
E manèc cavalièrs entà que cerquèssen pertot a Ghanem.
Tanben l’ac encarguèc ath sultan de Damasc, eth sòn vicari Mohammad ben-Soleiman El-Zeini, e entad aquerò cuelhec era pluma, eth tintèr e un plec de papèr, e escriuec era carta seguenta:
E a hujut dera mia resvenja e dera mia ira, e s’a refugiat ena tua ciutat, a on se deu trapar ara damb era sua mair e era sua fraia.
E dempús lo passejaràs per toti es carrèrs montat en un camèlh.
E dauant vierà un pregonèr, cridant: “Aguest ei eth castig der esclau que pane es bens deth sòn senhor!” E dempús me l’enviaràs, entà balhar-li eth torment que se merite e hèr d’eth çò que s’a de hèr.
Un corrèu siguec eth portador d’aguesta carta, e viatgèc damb tau rapiditat, qu’arribèc en Damasc ath cap de ueit dies, en sòrta de tardar-se’n vint coma ei normau.
E quan eth sultan Mohammad auec enes sues mans era carta deth califa, se la hec a vier enes sòns pòts e en front.
E dempús de lieger-la, executèc sense demora es ordes.
De seguit eth sultan se dirigic en persona entara casa de Ghanem, acompanhat des gardes.
Piquèc ena pòrta, e Fetnah, fraia de Ghanem, gessec a daurir.
E preguntèc: “Qui cride?” E eth sultan responec: “Que sò jo.” Alavetz Fetnah dauric era pòrta, e coma que jamès auie vist ath sultan Mohammad, se caperèc era cara damb eth vel e correc a avisar ara sua mair.
E era mair de Ghanem ère seiguda jos era copòla deth sepulcre qu’auie manat bastir en rebrembe deth sòn hlh, que se pensaue qu’ère mòrt, donques que hège un an que non sabie arren d’eth.
E non hège que plorar, e a penes minjaue e beuie.
E ordenèc ara sua hilha Fetnah que deishèsse entrar ath sultan.
E eth sultan entrèc ena casa, arribèc enquiara hòssa, e vedec ara mair de Ghanem que ploraue.
E li didec: “Que vengui a cercar a Ghanem, pr’amor que lo reclame eth califa.” E era responec: “Malerosa de jo!
Mès eth sultan Mohammad, a maugrat dera sua generositat, li calec executar çò ordenat peth califa.
E manèc que s’apoderèssen des vasi, cristalaria e d’auti objèctes preciosi, e dempús esbaucèc tota era casa, e arrosseguèren es tarcums dehòra dera ciutat.
E encara que li hège fòrça dò de hè’c, ordenèc despolhar ara mair de Ghanem e ara sua fraia, era beròia Fetnah, e les expausèc pendent tres dies ena ciutat, en tot enebir que se les caperèsse encara que siguesse damb ua camisa sense manges.
E dempús les hec enlà de Damasc.
Atau sigueren tractades era mair e era fraia de Ghanem, per çò der òdi deth califa.
Per çò que hè a Ghanem ben-Ayub El-Motim El-Masslub, en gésser de Bagdad damb eth còr hèt brigalhs, anèc caminant sense minjar ne béuer.
E ath finau deth dia ère mòrt de cansament.
Atau arribèc en un pòble, e entrèc ena mesquita, queiguent agotat sus un tapís, emparat contra era paret.
E aquiu s’estèc estavanit, bategant-li desordenadament eth còr e sense fòrces entà hèr cap movement ne demanar arren.
Es vesins deth pòble que vengueren a pregar ena mesquita peth maitin lo vederen estirat e inanimat.
E comprenent qu’aurie hame e set, li heren a vier un pòt de mèu e dus pans, e l’obliguèren a minjar e a béuer.
Dempús li balhèren entà que se vestisse ua camisa sense manges, plan adobada e plia de pedolhs.
E li preguntèren: “Qui ès, ò forastèr!
E d’a on vies?” E Ghanem dauric es uelhs, mès que non podec prononciar ua soleta paraula, non hènt senon plorar.
E es auti s’estèren pendent bèth temps, mès acabèren en tot anar-se’n cada un as sòn ahèrs.
Es privacions e eth dolor heren que Ghanem venguesse a èster malaut, e seguic estirat sus eth tapís dera mesquita pendent un mes, e s’aflaquic eth sòn còs, e li cambièc eth color, e se l’avalauen es piudes.
En veder-lo en tan mau estat, es fidèus dera mesquita se meteren d’acòrd un dia entà amiar-lo en espitau de Bagdad, qu’ère eth mès pròche.
E anèren a cercar a un camelhèr, e li parlèren atau: “Botaràs ad aguest joen en tòn camèlh, e l’amiaràs entà Bagdad e lo deisharàs ena pòrta der espitau.
E solide eth cambiament d’aires e es suenhs der espitau acabaràn en tot guarir-lo de tot.
E vieràs dempús entà que te paguem çò que se te deue peth viatge e peth camèlh.” E eth camelhèr didec: “Escoti e aubedisqui.” E en tot ajudar-lo es auti, cuelhec a Ghanem e ath tapís qu’ère ajaçat e lo placèc sus eth camèlh, tient-lo ben entà que non queiguesse.
E quan ja anauen a partir, ploraue Ghanem es sòns malastres, e alavetz s’apressèren dues hemnes miserablament vestides qu’èren entre era gentada.
E en veir ath malaut, exclamèren: “Guaire se retire ath nòste hilh Ghanem!
Mès que non ei possible que sigue aguest joen redusit ara sua ombra.” E aqueres dues hemnes, qu’èren caperades de povàs e venguien d’arribar en pòble, se meteren a plorar pensant en Ghanem, pr’amor qu’èren era sua mair e era sua fraia Fetnah, qu’auien hujut de Damasc e seguien ara eth sòn camin entà Bagdad.
Per çò deth camelhèr, non se tardèc a montar en saumet, e cuelhent ath camèlh deth ramau, s’endralhèc entà Bagdad.
E quan arribèc, anèc entar espitau, baishèc a Ghanem deth camèlh, e coma qu’ère molt d’ora e er espitau encara non ère dubèrt, lo deishèc ena escala e entornèc entath pòble.
E aquiu s’estèc Ghanem enquia qu’es vesins gesseren des sues cases.
E en veder-lo estirat en tapis e redusit ar estat d’ombra, comencèren a hèr mil suposicions.
E mentretant, passèc un des jeiques entre es principaus jeiques deth mercat.
Hec enlà ara multitud, s’apressèc ath malaut, e didec: “Per Allà!
S’aguest joen entre en espitau lo veigui ja perdut pera manca de suenhs.
Me lo vau a hèr a vier ena mia casa, e Allà me premiarà en sòn Jardin des Delícies.” Ordenèc, donc, as sòns esclaus que cuelhessen ath joen e l’amièssen ena sua casa, e eth les acompanhèc.
E a penes arribèren, li premanic un bon lhet, damb magnifics matalassi e un coishin plan net.
Suenha-lo ben.” E era responec: “Lo botarè sus eth mèn cap e sus es mèns uelhs.” E se rebussèc, manèc escauhar aigua en caudèr gran, li lauèc es pès, es mans e tot eth còs.
Lo vestic damb ròba deth sòn espós, li hec a vier un veire de caldo e l’esposquèc era cara damb aigua de ròses.
Alavetz Ghanem comencèc a alendar milhor e a remeter-se pòc a pòc.
E damb es fòrces li venguec tanben eth rebrembe deth sòn passat e dera sua amiga Kuat Al-Kulub.
Aquerò, per çò que hè a Ghanem ben-Ayub El-Motun El-Masslub.
E per çò que hè a Kuat Al-Kulub, eth califa s’emmalicièc contra era…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e interrompec discrètament eth sòn relat.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E eth califa l’auie desbrembat totafèt, quan un dia entre es dies, en passar près d’a on ère Kuat Al- Kulub, l’entenec cantar tristament quauqui vèrsi.
E entenec tanben que didie çò que seguís: “Quina anma tan beròia era tua, ò Ghanem ben-Ayub!
E quin còr tan generòs!
Que sigueres nòble damb aqueth que t’oprimic.
Respectères ara hemna d’aqueth qu’auie de desrabar as hemnes dera tua casa.
Sauvères der opròbri ara hemna d’aqueth que vessèc era vergonha sus es tòns e sus tu.
En enténer eth califa aguestes paraules, comprenec çò que significauen aguesti planhs, mès que mès quan arrés les podie enténer.
E se convencèc de quan injust auie estat damb era e damb Ghanem.
S’esdeguèc, donc, a tornar en palai, e l’encarguèc ath cap des eunucs qu’anèsse a cercar a Kuat Al-Kulub.
E Kuat Al-Kulub se presentèc entre es sues mans, e s’estèc damb eth cap clin, damb es uelhs plei de lèrmes e damb eth còr trist.
E eth califa didec: “Ò Kuat Al-Kulub!
È entenut que te planhies dera mia injustícia.
As afirmat qu’obrè mau damb aqueth qu’obrèc ben damb jo.
Qui a respectat as mies hemnes mentre jo perseguia as sues?
Qui a protegit as mies hemnes mentre jo desaunoraua as sues?” E Kuat Al-Kulub contestèc: “Qu’ei Ghanem ben-Ayub El-Motim El-Masslub.
Te juri, ò senhor mèn!
Non traparàs en eth ne era impudor ne era brutalitat.” E convençut eth califa, esbugassades totes es sues sospeches, didec: “Quin malastre aguest error, ò Kuat Al-Kulub!
Vertadèrament non i a sabença ne poder senon en Allà, eth Plan Naut er Omniscient!
Demana-me çò que volgues e satisfarè toti es es tòns desirs.” E Kuat Al-Kulub didec: “Ò Emir des Credents!
Que serà claufit d’aunors.” E Kuat Al-Kulub seguic: “Ò Emir des Credents!
Te demani que quan torne Ghanem li hèsques eth don dera mia persona, entà èster era sua esposa.” E eth califa didec: “Quan torne Ghanem t’autrejarè tot çò que me demanes, e seràs era sua esposa e proprietat sua.” E responec Kuat Al-Kulub: “Ò Emir des Credents!
E Kuat Al-Kulub, damb eth pièch dilatat d’alegria e alegrat eth sòn còr, s’esdeguèc a gésser de palai, en tot auer-se aprovedit de mil dinnars d’aur.
E recorrec aqueth prumèr dia tota era ciutat, visitant as jeiques des barris e as caps des carrèrs.
Mès les interroguèc sense arténher cap resultat.
Eth dusau dia se n’anèc entara plaça des mercadèrs, e recorrec es botigues, e venguec a veir ath jeique, ath quau l’autregèc ua grana quantitat de dinnars entà que les repartisse entre es forastèrs praubi.
E eth tresau dia s’aprovedic de d’auti mil dinnars, e visitèc eth mercat des orfèbres e des joièrs.
E se trapèc damb eth jeique entre es principaus jeiques, ath quau autregèc ua auta quantitat d’aur entà que lo repartisse entre es forastèrs praubi.
E eth jeique li didec: “Ò senhora mia!
Pr’amor qu’encara qu’ei coma ua ombra, ei un joen de beròi ròstre, dotat de totes es qualitats e de totes es perfeccions.
Plan que òc deu èster en aguesta situacion per tòrt des deutes o per bèth amor malerós.” En enténer Kuat Al-Kulub aquerò, sentec qu’eth còr li bategaue violentament e qu’es entralhes se l’estrementien.
E li didec ath jeique: “Ò jeique!
Donques que non pòs abandonar eth mercat, hè que quauquarrés m’acompanhe ena tua casa.” E eth jeique didec: “Sus eth mèn cap e sus es mèns uelhs.” E cridèc a un mainatge e li didec: “Ò Felfel amia ad aguesta senhora ena mia casa.” E Felfel se metec a caminar dauant de Kuat Al-Kulub, e l’amièc ena casa deth jeique, a on ère eth forastèr malaut.
Quan Kuat Al-Kulub entrèc ena casa, saludèc ara esposa deth jeique.
E era esposa deth jeique l’arreconeishec, donques que coneishie a totes es daunes nòbles de Bagdad, que solie visitar.
E se lheuèc e punèc era terra entre es sues mans.
Alavetz, Kuat Al-Kulub, dempús des salutacions, li didec: “Brava mair, me pòs díder a on se trape eth joen forastèr qu’auetz acuelhut ena vòsta casa?” E era esposa deth jeique se metec a plorar e senhalèc un lhet que se trapaue aquiu.
E didec: “Vaquí.
Que deu èster un òme de nòble reng, sivans indique eth sòn aspècte.” Mès Kuat Al-Kulub ja ere ath costat deth forastèr, e lo guardèc damb atencion.
E vedec a un gojat fèble e aflaquit, semblable a ua ombra, e non s’imaginèc ne per un instant que siguesse Ghanem, encara que, totun, l’inspirèc ua grana pietat.
E se metec a plorar, e didec: “Ò, be ne son de malerosi es forastèrs, encara que siguen emirs ena sua tèrra!” E l’autregèc mil dinnars d’aur ara hemna deth jeique, en tot encargar-li que non estauvièsse arren entà suenhar ath malaut.
E cada dia anaue as mercats, en contunhes investigacions, enquia qu’un dia la venguec a cercar eth jeique, e li didec: “Ò, senhora mia!
E Ambdues son de naut reng, donques qu’atau ac hè veir era sua cara e eth sòn continent, encara que van plan mau vestides, e cada ua amie ua biaça ena esquia, coma es mendicants.
Es sòns uelhs son plei de lèrmes.
E vaquí que te les hèsqui a vier, pr’amor que solet tu, ò sobeirana!
E demori que gràcies ath ben que les hescam, Allà mos reservarà un lòc en Jardin des Delícies eth dia dera Recompensa.” Kuat Al-Kulub responec: “Per Allà!
A on son?” Alavetz eth jeique gessec a cercar-les, e les botèc ena presencia de Kuat Al-Kulub.
En veir era beresa de Fetnah e era noblesa qu’ornaue ara sua mair, e es dues caperades de pelhòts, Kuat Al-Kulub se metec a plorar, e didec: “Per Allà!
Veigui en sòn ròstre qu’an neishut entre aunors e riquesa.” E eth jeique exclamèc: “Qu’ei vertat, ò senhora mia!
Eth malastre deu auer queigut sus era sua casa.
Que les aurà perseguit era tirania, en tot trèir-les es sòns bens.
Ajudem-les entà meritar es gràcies d’Allà Misericordós.” E era mair e era hilha s’estarnèren en somics, e se’n brembèren de Ghanem ben-Ayub.
E en veder-les plorar, Kuat Al-Kulub, plorèc damb eres.
E alavetz era mair de Ghanem didec: “Ò senhora mia, plia de generositat.
Volgue Allà que pogam trapar ad aqueth que cercam damb còr adolorit!
En enténer aguest nòm, deishèc anar un sorriscle Kuat Al-Kulub, donques que venguie de compréner qu’auie ath sòn dauant ara mair e ara fraia de Ghanem.
E queiguec estavanida.
Quan se remetec se metec a plorar e se lancèc enes sòns braci, e les didec: “Tietz esperança en Allà e en jo, ò fraies mies!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
A londeman, Kuat Al-Kulub venguec ena casa deth jeique entà assegurar-se’n per era madeisha de qué tot s’auie hèt segons es sues instruccions.
E a penes auec entrat, gessec ath sòn encontre era esposa deth jeique, e li punèc es mans e li balhèc es gràcies per çò dera sua generositat.
Dempús cridèc ara mair e ara fraia de Ghanem, qu’auien anat en hammam e auien gessut d’eth complètament transformades, damb es ròstres ludents de beresa e noblesa.
E Kuat Al-Kulub s’estèc parlant damb eres pendent ua ora, e dempús li demanèc ara hemna deth jeique notícies deth malaut.
E era esposa deth jeique responec: “Qu’ei en madeish estat.” Alavetz didec Kuat Al-Kulub: “Anem totes a veder-lo e a sajar d’encoratjar-lo.” E acompanhada des dues hemnes, qu’encara non l’auien vist, entrèc ena sala a on ère eth malaut.
E totes lo guardèren damb trendesa e pena, e se seigueren ath sòn costat.
Mès pendent era convèrsa se prononcièc eth nòm de Kuat Al-Kulub.
E a penes l’entenec eth joen, se li rogic era cara e li semblèc que se li remetie era anma.
E quan Kuat entenec que la cridauen peth sòn nòm, arreconeishec era votz de Ghanem, e en tot inclinar-se entada eth, didec: “Ès tu, estimat mèn?” E eth responec: “Òc, que sò Ghanem!” E en entener-lo, era joena queiguec estavanida.
E era mair e era fraia heren un sorriscle e queigueren tanben estavanides.
Ath cap d’ua estona se remeteren, e se lancèren enes braci de Ghanem.
E sonque s’enteneren punets, plors e exclamacions d’alegria.
E Kuat Al-Kulub didec: “Glòria a Allà per auer permetut que mos amassem toti!” E les condèc tot çò que l’auie arribat, e higec: “Eth califa, ath delà de protegir-te, t’autrege era mia persona.” Aguestes paraules amièren ar arràs dera felicitat a Ghanem, que non deishaue de punar es mans de Kuat Al-Kulub, mentre era li punaue es uelhs.
E Kuat les didec: “Demoratz-me”.
E se n’anèc en palai, dauric eth calaish a on auie es sues causes, treiguec d’eth fòrça dinnars, e se n’anèc entath mercat pr’amor d’autrejar-les ath jeique, en tot encargar-li que crompèsse quate vestits complèts entà cada un, e vint mocadors, e dètz cinturons.
E tornèc ena casa, e les amièc a toti en hammam.
E les premanic porets, carn codinada e bon vin.
E pendent tres dies les balhèc minjar e béuer ena sua preséncia.
E notèren que se remetien e les entornaue era anma en còs.
Les amièc un aute còp en hammam, les hec cambiar era ròba, e les deishèc ena casa deth jeique.
Alavetz se presentèc dauant deth califa, s’inclinèc enquiath solèr, e l’informèc dera tornada de Ghanem, atau coma dera sua mair e dera sua fraia.
E eth califa cridèc a Giafar, e li didec: “Vè-te’n a cercar a Ghanem ben-Ayub!” E Giafar partic entara casa deth jeique; mès que ja se l’aiuie auançat Kuat Al-Kulub, que li didec a Ghanem: “Ò estimat mèn!
Arribarà Giafar entà hèr-te a vier ena preséncia deth califa.
E quan arribèc Giafar montat ena sua mula, Ghanem s’esdeguèc a gésser ath sòn encontre, li desirèc era patz e punèc era tèrra entre es sues mans.
E ja ère un aute còp er elegant gojat de d’auti tempsi, de ròstre gloriós e atrasent continent.
Alavetz Giafar li preguèc que l’acompanhèsse, e lo presentèc ath califa.
E Ghanem vedec ar Emir des Credents enrodat des sòns visirs, camarlencs, vicaris e caps des sues armades.
E Ghanem s’arturèc dauant deth califa, guardèc un moment en solèr, lheuèc de seguit eth front, e improvisèc aguestes estròfes:
Ò rei deth temps!
Ua guardada bontadosa s’a dirigit ara tèrra e l’a fecondat!
Nosati èm es hilhs dera sua feconditat erosa en sòn règne de glòria!
Es sultans e es emirs s’ajulhen ath tòn dauant, en tot arrossegar es barbes peth povàs, e coma aumenatge ara tua granesa t’aufrissen es sues corones de peireria!
Era tèrra non ei pro vasta ne eth planeta pro ample entara formidabla massa des tues armades!
Ò rei deth temps!
Claua es tues tendes enes tèrres planetàries der espaci que vire!
E qu’es esteles dociles e es astres nombrosi se somen ath tòn trionf e acompanhen ara tua seguida!
Qu’eth dia dera tua justícia illumine ath mon!
Qu’acabe damb es marrideses des maufactors e recompense es accions pures des tòns fidèus!
Eth califa quedec encantat damb era eloqüéncia e beresa des vèrsi, deth sòn bon ritme e dera puretat deth sòn lenguatge.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec qu’apareishie eth maitin, e discrèta coma tostemp, interrompec eth sòn relat.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E Ghanem s’apressèc ath tron, e eth califa li didec: “Conda-me tota era tua istòria, sense amagar-me arren dera vertat.” Alavetz Ghanem se seiguec, e li condèc ath califa tota era sua istòria, des deth principi enquiath finau.
Mès que non la vau a repetir.
E eth califa, plan compladut, elevèc a Ghanem enes mès nauti cargues deth règne, li balhèc un palai, e moltes riqueses, e molti esclaus.
Ghanem s’esdeguèc a installar en sòn palai ara sua mair e ara sua fraia Fetnah, e ara sua amiga Kuat Al-Kulub.
E Ghanem responec: “Qu’ei era tua sirventa, e jo eth tòn esclau.” Alavetz eth califa l’exprimic eth sòn arregraïment, e li balhèc cent mil dinnars d’aur.
E dempús cridèc ath kadí e as testimònis entà redigir eth sòn contracte damb Fetnah.
E en madeish dia e ena madeisha ora entrèren eth califa e Ghanem enes apartaments des sues respectiues hemnes.
E Fetnah siguec entath califa, e Kuat Al-Kulub entà Ghanem ben- Ayub El-Motim El-Masslub.
Eth califa, en desvelhar-se peth maitin, se trapèc tan satisfèt dera net que venguie de passar en braça dera vèrge Fetnah, que manèc cridar as escrivans de milhor letra entà qu’escriuessen era istòria de Ghanem des deth principi enquiath finau, e l’embarrèc en armari des papèrs, pr’amor de qué podesse servir de leçon as generacions futures, e siguesse estonament e delícia des sabents que se tenguessen a lieger-la damb respècte e a admirar era òbra d’Aqueth que creèc eth dia e era net.
Tom!
Cap responsa.
Tom!
Cap responsa.
A on deu parar aguest gojat?
Tom!
Era vielha senhora botèc enjós es sòns mericles e campèc peth dessús d'eri ath torn dera cramba.
Dempús les calèc ensús e espièc peth dejós d'eri; que pògui viatges o jamès guardaue a trauérs d'eri entà ua causa tan pichona coma n'ei un gojat, pr'amor qu'es mericles èren de ceremònia, e er orgulh deth sòn còr, i cavaucauen per gala e non per servici: que i aurie podut veir madeish a trauèrs d'un parelh de cubertères de codinèra.
S'estèc un moment confonuda, e didec, pas herotjaments, mès òc damb votz pro nauta entà qu'er entorn dera cramba l'entenesse:
Plan ben, que me jògui quinsevolh causa que se vos agarri…
Non acabèc era frasa, pr'amor qu'en aqueth moment ère en tot ajocar-se e furgar jos eth lhet damb era escampa: qu'ei per aquerò qu'auie besonh d'alend entà tier eth ritme des furgues.
E non desnishèc ua auta causa qu'eth gat.
Jamès l'è vist atrapat ad aguest gojat!
Venguec entara pòrta dubèrta e s'i estèc, e campèc entre es trelhes des tomatères e èrbes traucades pes bohères que conformauen eth jardin.
Ne tralha de Tom.
Atau, donc, hec fòrça entà lheuar era votz enquiath grad exigit pera distància, e sorrisclèc:
Ò!,ò!,ò!, Tom!
Que m'aurie calut de pensar en aguesta recodina.
Arren!
Guardatz-vos es mans e guardatz-vos era boca.
Se qué ei aguesta lordèra?
Que non ac sai, tia.
Ben, jo plan que m'ac sabi.
Qu'ei marmelada: vaquí se qué ei.
Vos è dit quaranta viatges que se non deishàuetz era marmelada tranquilla vo'n haria era pèth.
Balha- me aguest foet.
Eth foet siguec brandit en aire.
Eth perilh qu'ère desesperat.
Guardatz ath darrèr vòste, tia!
Tia Polly demorèc estonada un instant e dempús s'estarnèc d'ua doça arridalha.
Diable de gojat!
Guarda que n'ei, que non m'aja podut escalabrar!
Qu'ei que non m'a hèt pro martingales, entà que non sagi de fintar-lo?
Mès un vielh simplet qu'ei eth pejor des simplets.
Un gosset vielh que non apren cap tralha naua, coma ditz era dita.
Totun, en nòm de Diu, eth que non se'n pèsque jamès es madeishes causes dus viatges seguits; e com pòt saber-se'n un se quina li vierà.
Semble qu'autanplan sàpie se per guaire temps poirà consumir-me eth sang sense que venga alugada, e se'n sap que, se ven d'arténher a deishar-me dehòra de jòc pendent ua menuta o hèr-me a arrir, jo que me solatgi e non posqui flocar-li era patacada.
Que non artenhi a complir era mia obligacion damb aguest gojat; e aguesta ei era santa vertat, Diu qu'ac sap.
Plànher eth baston que maumet ath gojat, coma ditz era Bíblia.
Dèishi qu'eth pecat s'apilère, e pagui era pena per toti dus, pro qu'ac veigui.
Qu'ei un mainatge endiablat; mès, redena!, ei eth gojat dera mia fraia defuntada, praubonha!, e non gausi foter-li era foetada, sigue coma sigue.
Cada viatge que lo dèishi d'anar, era consciéncia me punche d'aquerò mès; e cada viatge que lo foeti se me trinque eth còr.
Totun açò, òme neishut de hemna ei de pògui dies e plen de trebucs, coma ditz era escriptura, e ei pro vertat.
Que se'n passarà d'anar ena escòla aguesta tarde, e non aurè mès remèdi que hèr-lo a trebalhar deman, entà punir-lo.
Qu'ei plan dur de hèr-lo a trebalhar es dissabtes, quan toti es gojats hèn hèsta; mès eth que tie mès rancura ath trebalh qu'a quinsevolh auta causa, e, non i a mès, me cau complir, damb eth, un shinhau dera mia obligacion, o serè era sua roïna.
Tom que non anèc ena escòla, e se passèc ua estona fòrça bona.
S'entornèc tà casa damb pro trebalhs, a temps d'ajudar a Jim, eth vailet nere, a ressegar era lenha deth dia a vier; e espartic es tèdes abantes de sopar, o aumens s'estèc aquiu ua ora apuprètz entà díder es sues aventures a Jim, tant que Jim hège es tres quartes parts deth prètzèth.
Eth frair petit de Tom (o mielhor, frairastre), Sid, qu'ère ja calat ena sua contribucion ath trebalh (en tot arremassar es miques de husta), pr'amor qu'ère un gojat tranquil, e non pas de sòrta aventurèra ne enquimeranta.
Tant que Tom minjaue eth sòn sopar e panaue eth sucre tanlèu li venguie era escadença, tia Polly li hège preguntes qu'èren plies d'intencion e plan prigondes, pr'amor que lo volie atrapar en revelacions damnatjoses.
Atau que se passe en d'autes amnes simples, era sua vanitat predilècta qu'ère de creir qu'auie entendement especiau entara ombrivola e misteriosa diplomàcia, e li shautaue de considerar es sòns engenhs mès transparents coma meravilhes d'extraordinari patrifassi.
Tom, didec era, hège fòrça calor ena escòla, vertat?
Òc, senhora.
Fòrça calor, vertat?
Òc, senhora.
Qu'ei que non auíetz talents de trempar-vos un shinhau ena aigua, Tom?
Tom que se sentec hissat d'un brin d'alarma, d'un pic de sospecha inquieta.
Atau que hec:
Sabi pas…, ei a díder, non guaire.
Era vielha senhora estenèc era sua man e toquèc era camisa de Tom, en tot díder:
Mès que tanpòc ètz guaire caud, ara.
E li siguec causa que la vantaue, pensar qu'auie desnishat qu'era camisa ère seca, sense qu'arrés se n'encuedèsse qu'aquerò ère era causa qu'amiaue en cap.
Mès, a maugrat d'era, Tom se'n sabie ara d'a on viege eth vent.
Atau que prevedec se quina serie era pròplèu jogada.
Bèri uns de nosati mos banhèrem eth cap dejós era pompa…
Vedetz?
Alavetz didec, damb naua inspiracion:
Descordatz-vos era jarga!
Ara cara de Tom l'esguitlèc era preocupacion.
Dauric era sua jarga.
Dolentòt!
Ben, ja podetz partir.
N'èra segura qu'auíetz hèt eth plaga e qu'auíetz anat a nadar.
Mès que vos perdoni.
Tom: qu'è era sensacion qu'ètz ua sòrta de gat escaudat, coma ditz era gent…e mielhor de çò que semblatz, per aguest viatge.
Mès Sidney didec:
Ben, jo dideria que l'auíetz cosut eth cothèr damb hiu blanc; mès ara qu'ei nere.
Òc ma hè!
Se lo cosí damb hiu blanc, Tom!
Mès Tom que non se demorèc eth finau.
En passar era pòrta, didec:
Siddy, aquerò que te costarà ua tanada.
Jamès me n'auria sabut se non auesse estat per Sid.
Relampits!
A viatges qu'era ac cos damb hiu nere.
Voleria, en nòm de Diu, que tostemp ac hesse damb un o damb un aute: que non posqui èster tant atentiu as cambis.
Mès me jògui quinsevolh causa qu'a Sid l'aclaparè.
Li balharè ua leçon.
Tom non ère eth mainatge modèu deth pòble.
Ath cap de dues menutes, o autanplan mens, auie desbrembat toti es sòns copacaps.
Non ère pr'amor qu'es sòns copacaps siguessen entada eth ne un shinhau mens amargants e eishordadors qu'es d'un òme gran entà un òme gran, senon pr'amor qu'un nau e poderós interès les passèc ath dauant e les esbugassèc pendent aqueth moment ena sua ment; madeish qu'es malurs des òmes son desbrembadi ena exaltacion d'empreses naues.
Que consistie en ua particulara forma auderèra, ua sòrta de liquid triolet, que se produsie peth contacte dera lengua damb eth paladar, a bracs intervaus, en miei dera musica.
Eth liegedor, probablaments rebrembe se com se hè, se bèth viatge a estat mainatge.
Diligéncia e atencion lèu artenheren a hèr-l'ac a dominar, e baishèc a longues camalhardades peth carrèr, damb era boca plia d'armonia e era amna plia de gratitud.
Es sòns sentiments qu'èren parièrs as d'un astronòm qu'a descurbit un nau planeta.
Sense dobte, per çò que tanh a un plaser intens, prigond, sense mescla, er auantatge qu'ère entath gojat e non pas entar astronòm.
Es tardes d'ostiu que son longues.
Encara non auie escurit.
Còp sec, Tom s'arturèc de fiular.
Auie dauant sòn a un estranh: un gojat un shinhau mès gran qu'eth.
Un nau vengut de quinsevolh edat o sèxe que costaue un susprenent curiosèr en praube bordalat de Sant Petersburg.
Ath delà, eth gojat qu'anaue ben jargat: ben jargat, en dia de cada dia.
Aquerò qu'ère simplaments estonant.
Era sua casqueta qu'ère ua causa polida.
Era sua giqueta de tela blaua, ajustadaments cordada, ère naua e airosa, e tanben n'èren es sòns pantalons.
Amiaue sabates, e aquerò que solet ère diuendres.
Enquia e tot amiaue carvata, un bocin brilhant de cinta.
Qu'auie un anament de gent de ciutat que lheuaue es laguens de Tom.
Coma mès Tom s'embelinaue dauant era esplendida meravilha, mès arropie eth nas, impressionat per aquera beutat, e li semblaue qu'era sua pròpia vestimenta se hège mès e mès estropiada.
Cap des dus gojats parlaue.
S'un se botjaue, er aute se botjaue; mès solet de costat, en un cercle.
Se tengueren cara a cara e se guardauen fixaments tota era estona.
A tot darrèr, Tom didec:
Que vos posqui ablatigar!
Me shautarie veir se coma ac sajatz.
Plan, donc, que vos posqui escométer.
Non, que non podetz, totun açò.
Òc, que posqui.
Non, que non podetz.
Posqui.
Non podetz.
Posqui.
Que non.
I auec ua pausa incomòda.
Alavetz Tom didec:
Se com vos cridatz?
Que non ei causa que vo n'auetz de saber.
Plan, donc, jo ara posqui hèr bèra causa entà que me n'aja de saber.
Ben, e per que non ac sajatz?
Se pro parlatz, qu'ac harè.
Pro…pro…pro…!
A!, vos pensatz qu'ètz plan escarrabilhat, vertat?
Ben, se per qué non ac voletz hèr?
Pr'amor que vos didetz qu'ac podetz hèr.
Ben, qu'ac harè se didetz guaires asenades.
A!, òc…
Qu'auetz vist familhes sanceres en madeish compromís.
Tafurèl!
Que vos pensatz qu'ètz quauqu'un, vertat?
Ai, ai!
Quin capèu!
Que lo podetz bonhar, aguest capèu, se non vos shaute.
Ètz un mentidèr.
Vos que n'ètz un aute.
Vos pelejatz per manèra d'arrir, e non gausatz de començar.
Veigam…
Hugetz deth mèn dauant!
Ò!, pro qu'ac haratz.
Ben, donc, ac harè.
Ben, donc, per qué non ac hètz ?
Per qué sonque didetz qu'ac haratz?
Qu'ei que vos cau pòur.
Que non me cau pòur.
Non, que non me'n cau.
Òc que vo'n cau.
Ua auta pausa, e mès agachades e virades, er un ath torn der aute.
Ath cap de pòc que s'estèren espatla contra espatla.
Tom didec:
Anatz-vo'n d'aciu.
Anatz-vo'n vos.
Que non voi, en bona fè.
En bona fè, que non voi.
Atau demorèren, cadun damb un pè en tot hèr angle, coma un estriu, e toti dus possant, que mès non podien, e guardant-se damb es celhes rufades d'òdi; mès cap des dus que podec tier auantatge.
Dempús de pelejar enquia que toti dus s'estèren alugadi e rogidi, cada un padeguèc era sua tension damb ua susvelhanta cautèla, e Tom didec:
Qu'ètz un covard e un caderet.
Que se me'n fot eth vòste frair gran.
Qu'è un frair qu'ei plan mès gran qu'eth; e, autanplan, lo pòt enviar peth dessús d'aguèsta barralha.
Aquerò qu'ei ua messorga.
Peth hèt qu'ac digatz vos, non vò díder que ne sigue.
Tom hec ua règa en povàs damb eth sòn dit pòdo, e didec:
Que non gausatz a caminar peth dessús d'aquerò.
Quinsevolh qu'ac sage se guanharà un peberòt.
Eth gojat nau calec eth pè suenhosaments, e didec:
Auetz dit qu'ac haríetz: ara veigam se com ac hètz.
Non me hescatz mès gèina, ja: que vau mès que vo n'anetz a ahocar es crabes.
Ben, auetz dit qu'ac haríetz…
Se per qué non ac hètz?
Qué colhons!
Ac hèsqui per dus sòs.
Tom, d'un còp les lancèc en tèrra.
En un instant es dus gojats queigueren e se virauen pera hanga, agarradi coma gats; e pendent ua menuta s'atirassèren e arrinquèren eth peu e es vestits, se floquèren còps de punh e engarrapades en nas, e se curbiren de povàs e de glòria.
Ath cap d'ua estona, aquerò qu'ère confusion que s'anèc esclarint; e ath miei deth bromadís deth combat campèc Tom, a shivau deth gojat nau, e pataquejant-lo damb es punhs.
Didetz: "me balhi!
Eth gojat non hège que pelejar entà desliurar-se.
Ploraue, mès que mès de ràbia.
Didetz: "me balhi"!
E es còps de punh contunhauen.
Aquerò que vos servirà de leçon.
Eth gojat nau se n'anèc en tot brossar eth povàs des sòns vestits, somicant, rondinant, e virant-se, de quan en quan, e botjant eth cap e menaçant damb çò que harie a Tom "un aute viatge que lo trapèsse en carrèr".
Ara quau causa Tom qu'arresponec damb burles e cuelhec eth sòn camin erosaments; e, tan lèu auec virat era esponèra, eth gojat nau cuelhec ua pèira, l'aluguèc e lo toquèc entre es espatles, e dempús virèc era coa e correc coma ua antilòpa.
Tom acacèc ath traïdor enquiara sua casa e atau endonvièc a on viuie.
Tenguec era sua posicion ena pòrta bèth temps, en tot desfisar ar enemic a gésser dehòra; mès er enemic que se limitèc a hèr-li potèles darrèr era hièstra, e non acceptèc era proposicion.
Fin finau campèc era mair der enemic, e li didec a Tom qu'ère un gojat dolent, pòcvau e ordinari, e li manèc que se n'anèsse.
Atau, donc, partic, mès didec qu'eth pro que se podie perméter d'ajornà'c.
Arribèc en casa fòrça tard aquera net; e, en enfilar-se cautelosaments ena hièstra, desnishèc ua emboscada ena persona dera sua tia; e quan era vedec er estat que se trapauen es sòns vestits, era sua resolucion de convertir-li era hèsta deth dissabte en captivitat e trabalhs forçadi venguec d'ua fermetat diamantina.
Eth maitin deth dissabte qu'auie arribat, e tot eth mon ostiuenc ère brilhant e verd, e desbordant de vida.
Que i auie ua cantaria en cada còr, e, s'eth còr ère joen, era musica gessie enes pòts.
I auie alegror en cada ròstre, e primauèra en cada pas.
Es "arbes deth sautarèth" (acàcies deth tipe Gleditsia o Robinia) èren en plia florida, e era flaira des flors aumplie er aire.
Cardiff Hill, mès enlà deth bordalat e ath dessús d'eth, ère tot verd de vegetacion, e s'estaue a pro distància entà semblar ua Tèrra Paradisiaca, soniaira, tranquilla e convidaira.
Tom campèc pera aurèra damb ua herrada de pintura blanca e ua bròssa; e era alegria hugec dera natura e ua prigonda malenconia se calèc en sòn esperit.
Trenta iards d'un clòs ample, de nau pès de nautada!
Que li semblèc qu'era vida ère tota ueda, e era existéncia ua simpla carga.
En tot qu'ac avaloraue, en.honsèc era bròssa ena herrada, e l'estenèc sus era pòst de naut; repetic era operacion; i tornèc; comparèc era insignificanta trancha emblanquida, e se seiguec sus ua caisha de husta, tot descoratjat.
Jim que gessec pera pòrta en tot hèr camalhardades, damb un farrat de lhauna, e en tot cantar era cançon Es gojates de Buffalo.
Eth hèt d'amiar aigua dera pompa municipau qu'auie estat tostemp un prètzhèt odiós ena opinon de Tom, enquia alavetz; mès ara que non li semblèc çò de madeish.
Rembrembèc que i auie escabòts de gent ena pompa.
Gojats e gojates, blancs, neri e mulats i èren tostemp en to demorar eth torn, descansant, baratant jogalhes, pelejant-se, balhant còps de punh, hènt tapatge.
E se'n brembèc que, encara qu'era pompa non ère que cent cinquanta iards ath dehòra, Jim jamès tornaue damb ua herrada d'aigua qu'ua ora dempús; e, totun aquerò, bèth un, generauments l'auie d'anar a cercar: Tom didec:
Escotatz, Jim: jo que vierè a cercar aigua, se vos emblanquitz un shinhau.
Jim botgèc eth cap, e didec:
Que non posqui senhoret Tom.
Era vielha senhora me didec que venguessa e me hessa a vier aguesta aigua, e que non m'arturèssa a díder asenades damb arrés.
E didec que demoraue qu'eth senhoret Tom me demanarie que jo emblanquissa, e me didec que jo me hessa enlà e me tenguessa ath mèn prètzhèt, e didec qu'era susvelharie er emblanquiment.
Ò!, non ne hescatz cabau, de çò que vos age dit, Jim.
Qu'era tostemp parle atau.
Balhatz-me era herrada: non serè dehòra qu'ua menuta.
Era non se'n saberà.
A!, que non posqui, senhoret Tom.
Era vielha senhora me harie ua tèsta naua.
Plan segur que me la harie.
Era!
Era que non batane ad arrés: que tuste eth cap de bèth un damb un didau.
E qui se'n hè d'aquerò?
Me shautarie sabè'c.
Que cride se qui sap guaire; mès qu'eth cridar non hè mau: aumens non ne hè se non se met a gemegar.
Jim, vos darè ua boleta!
Vos darè ua boleta bona e blanca.
Jim que comencèc a trantalhar.
Boleta blanca, Jim, e guanha tostemp!
Gojat!
Qu'ei ua causa çò de mès polida, òc ma hè.
Mès que Jim non ère qu'uman: ua atraccion coma aquera ère massa fòrta entada eth.
Deishèc en solèr era herrada e cuelhec era boleta blanca.
Ath cap d'ua menuta anaue, cames ajusdatz-me, carrèr enjós, damb era sua herrada e un bon prusiment ena esquia: Tom emblanquinaue damb vigor, e tia Polly se retiraue deth camp damb ues simbosses ena man e eth trionf enes sòns uelhs.
Mès era energia de Tom que non durèc guaire.
Comencèc a pensar en sarabat que s'auie prepausat entad aqueth dia, e era sua pena se multipliquèc.
Lèu es gojats en libertat vierien ath córrer, en tot calar-se en tota sòrta d'agradiues expedicions; e ne harien, dilhèu, burla d'eth, pr'amor que li calie trebalhar.
Sonque eth hèt de pensar-i l'aclapaue coma un huec.
Se treiguec era sua mondana riquesa e l'examinèc: bocins de jogalhes, boletes e lordères; pro causes dilhèu entà crompar un cambi de prètzhèt, mès non entà crompar ua mieja ora de libertat.
Atau, donc, entornèc eth sòn capitau ena sua pòcha, e abandonèc era idia de sajar de crompar as gojats.
En aqueth moment, solombròs e desesperat, crebèc ath sòn laguens ua inspiracion, arren mens qu'ua grana e magnifica inspiracion.
Cuelhec era sua bròssa e se metec tranquillaments a trebalhar.
Ben Rogers campèc ara seguida ara vista; eth gojat, entre toti es gojats, qu'eth auie cranhut era burla.
Ben caminaue en tot hèr guimbets, bots e camalhades; espròves ne daue de qué eth sòn còr ère alègre e es sues esperances divertides.
Minjaue ua poma, e hège de quan en quan un long e melodiós udol seguit d'un ding-dong-dong, ding-dong-dong, en ton prigond, p'amor que personificaue un vaishèth de vapor.
A mida que s'anaue apressant, adocic era sua celeritat, se placèc ath miei deth carrèr, s'inclinèc çò de mès entà tribòrd, e orsèc faissugaments, damb laboriosa pompa e minuciositat, pr'amor que personificaue eth "Big Missouri", e se pensaue qu'auie un calat de nau pès d'aigua.
Eth qu'ère vaishèth e capitan, e campanèr, ath madeish temps: atau ei que li calie imaginar-se ada eth madeish ena sua pròpia cobèrta mès nauta, balhant ordes e executant-les.
Arturatz-vos, mèstre!
Ning, ning, ning!
Maquina entà darrèr!
Ning, ning, ning!
Quilhèc es sòns braci, e les calec toti enredgesidi costats enjós.
Maquina a babòrd!
Ning, ning, ning!
Shu, shu, shu!
Era man quèrra comencèc a hèr cercles majestuosi, pr'amor que representaue ua arròda de quaranta pès.
Refermatz entà tribòrd!
Ning, ning, ning!
Shu, shu, shu!
Era man quèrra comencèc a hèr cercles.
Arturatz a tribòrd!
Ning, ning, ning!
Arrestatz a babòrd!
Proa endauant, decantatz a tribòrd!
Post-te, ja!
Viratz de man en man!
Ning, ning, ning!
Lançatz aguesta ralinga dera vela!
De prèssa, ara!
Dehòra era amarra!
Se qué vagatz?
Balhatz un torn ara soca damb era còrda!
Estatz-vos ath cant deth cai, ara!
Alugatz!
Paratz era maquina, mèstre!
Ning, ning, ning!
Shu, shu, shu!
Tom contunhèc emblanquinant: que non hec cabau deth vaishèth de vapor.
A, a, a!
Qu'ètz aciu estaqueta: non ei vertat?
Cap de responsa.
Tom examinèc eth sòn darrèr tòc de pintura damb era guardada d'un artista.
Dempús hec ua auta escomesa ara sua bròssa, e n'examinèc eth resultat, atau qu'adès.
Ben que se calèc ath sòn costat.
A Tom era poma que li hège a vier era saliuèra, mès s'estèc quiet, tostemp s'esperfoçant.
Ben que didec:
Adishatz, gojat!
Vos cau trabalhar, vertat?
Tom se botgèc còp se e didec:
A!, ètz vos, Ben?
Non me n'auia encuedat.
Sabetz?, me'n vau a nadar.
Vos shautarie poder vier?
Qu'ei clar que vos ac estimatz mès.
Tom campèc ath gojat ua estona, e didec:
De qué ne didetz trabalh?
Ben, qu'ei que non ei trabalh, açò?
Tom repilhèc er emblanquinament, e responec damb negligéncia:
Plan ben, pòt èster que ne sigue e pòt èster que non ne sigue.
Ò!, escotatz: non voleratz cap díder que vos agrade?
Era bròssa contunhaue en tot botjar-se.
Agradar-me?
Ben, sabi pas se per qué non m'aurie d'agradar.
Aquerò amièc ar ahèr dejós ua naua lum.
Ben s'arturèc de rosigar era sua poma.
Tom passèc era bròssa esquistaments d'aciu enlà, arreculèc entà veir er efècte, ahigec un tòc en aguest endret e en aqueth aute, e sospesèc un aute còp er efècte, tant que Ben li guardaue cada movement, e ne venguie mès e mès interessat, mès e mès absorbit.
Ath cap d'un moment, didec:
Escotatz, Tom: deishatz-me emblanquinar un shinhau.
Tom que s'ac pensèc: ère a mand de consentir, mès cambièc de pensada.
Non, non; tia Polly qu'ei plan atissosa per çò que tanh ad aguesta barralha (eth deth cant deth carrèr, sabetz?
Òc, qu'ei fòrça atissosa, per çò que hè ad aguesta barralha: que mos cau anar damb molt de compde; me pensi que non i aurie un gojat entre mil, e dilhèu entre dus mil, qu'ac podesse hèr coma cau.
A, vai!
Deishatz-m'ac assajar: sonque un shinhau.
Plan ben, a jo que me shautarie, indi aunorat, mès tia Polly…
Guardatz, Jim ac volie hèr, mès era que non a volut.
Sid tanben ac volie hèr, mès era tanpòc l'a deishat.
Non vedetz, ara, que sò estacat, en aguest punt?
Se vos comencèssetz a hèr era barralha, e se passèsse quinsevolh causa…
Qué!
Istòries!
Qu'aurè tant de compde coma vos madeish.
Deishatz-me assajà'c.
Escotatz, vos balharè eth laguens dera poma.
Ben, veiratz…
Non.
Ben, treiguetz-vos-ac deth cap: me cau pòur…
Vo'la balharè tota!
Tom l'autregèc era bròssa damb repugnància en ròstre, mès damb gòi en còr.
E, tant qu'er "ex vaishèth big Missouri" trebalhaue e sudaue jos eth solei, er artista retirat seiguie dauant un barril, ena ombra, a braca distància; deishaue penjar es cames, nhacaue era poma damb era boca plia, e planejaue era caça de d'auti innocents.
Que non mancaue materiau: mès gojats se passauen per aquiu, a cada estona: venguien entà hèr burla, mès s'estauen entà emblanquinar.
Pòc abantes que Ben s'estèsse aganit, Tom qu'auie baratat eth nau convengut d'emblanquinar, damb Billy Fisher, per ua sèrp volaira fòrtaments adobada; e quan aguest ja n'auec pro, Johnny Miller crompèc entà s'i estar, damb un arrat mòrt e ua còrda entà hèr-lo virar; e atau, successiuaments, ora darrèr d'ora.
E, quan venguec era picada dera tarde, eth praube gojat miserable deth maitin ère literauments saturat de riqueses.
Qu'auie, ath delà des causes adès mentades, dotze boletes, part d'ua mandolina, un bocin de botelha blaua entà guardar-i a trauèrs, un canon de rodet, ua clau que non servie entà daurir arren, un tròç de ges, un tap de veire d'ua garrafa, un soldat de plomb, un parelh de culhèrs, sies fusades, un gatet bòrni, un pomèl de pòrta, de lhauna, un colaret de gosset (sense gosset), eth mange d'un guinhauet, quate pèces de pèth d'iranja e un vielh marc de hièstra tot maumetut.
Auie auut, mentretant, ua bona e bèra estona d'esvagament, e vè-te'n a saber era companhia…e eth clòs ludie damb tres capes de blanc!
S'eth blanc non l'auesse mancat, que haurie costat era falhita de toti es gojats deth bordalat.
Tom pensèc qu'aguest mon, fin finau, non ère autant uet qu'açò.
Auie desnishat ua grana lei dera activitat umana, sense sabè'c: ei a díder, qu'entà hèr qu'un òme o un gojat desiren ua causa, sonque li cau convertir era causa en dificil d'arténher.
S'auesse estat un gran filosòf plen de sabença, coma er autor d'aguest libre, aurie comprenut alavetz qu'eth trebalh consistís en quinsevolh causa qu'un ei obligat a hèr, e qu'eth jòc consistís en quinsevolh causa qu'un non ei obligat a hèr.
E aquerò l'aurie ajudat a compréner se per qué hèr flors artificiaus o esperforçar-se ena mòla des forçadi ei trabalh, tant que hèr a quilhes o trotar peth Mont Blanc non ei qu'esvagament.
I a rics senhors en Anglatèrra qu'amien tamborèus de passatgèrs, atiradi per quate shivaus, pendent vint o trenta miles, en ua rota diadèra, en ostiu, pr'amor qu'eth privilègi les còste un pilèr de sòs; mès, se les aufrissen sodada peth servici, aquerò lo convertirie en trebalh, e eri alavetz ac deisharien córrer.
Eth gojat medite ua estona sus eth cambi substanciau que s'auie arribat enes sues mondanes circonstàncies, e dempús s'endralhèc de cap eth quartèr generau, entà dar compde.
Tom apareishec dauant tia Polly, qu'ère seiguda ath cant d'ua hièstra dubèrta, en ua agradiua cramba deth darrèr, qu'ère dormitòri, minjador e bibliotèca, tot ath còp.
Er aire balsamic der ostiu, era cauma tranquilla, era flaira des flors, e eth somnolent bronzinadís des abelhes, qu'auie hèt eth sòn efècte, e era s'estaue esclipsada sus era cauça qu'auie enes mans, mancada de tota companhia que non siguesse era deth gat, que tanben se l'auie adormit ena hauda.
Es sòns mericles se les auie penjat sus era sua tèsta gris, coma mida de seguretat.
Era s'auie pensat que, naturauments, ja deuie hèr fòrça temps que Tom s'aurie escapat, e l'estonaue veir que venguesse laguens eth sòn poder un aute viatge d'aguesta valenta manèra.
Didec eth:
Posqui anar a jogar, ara, tia?
Qué vò díder, ara ja?
Guaire trabalh auetz hèt?
Qu'ei tot acabat, tia.
Tom, non me digatz messorgues.
Que non m'ac posqui creir.
Que non ei cap enganha, tia.
Tot qu'ei prèst.
Tia Polly non se'n fisèc guaire d'aguesta declaracion.
Gessec en dehòra pr'amor de vedè'c per era madeisha; e aurie estat pro contenta de trapar solet qu'ère vertat un vint per cent dera afirmacion de Tom.
Quan campèc tot eth clòs emblanquinat, e autanplan emblanquinat damb fòrça celh, e autanplan damb sòcle ahigit en tèrra, eth sòn estonament lèu siguec inexprimible.
E hec:
Jamès ac auria dit!
E dempús rebaishèc eth compliment en díder:
Mès, pòqui, pòqui viatges n'auetz de talents, era vertat!
Plan ben, anatz-vo'n, e jogatz; mès sajatz de tornar abantes qu'acabe era setmana: autaments i aurà repassada.
Tan hissada n'ère per esplendor d'aquera hèta, que se lo hec a seguir enquiara recodina e treiguec ua des mielhors pomes, e l'ac balhèc; tant que li hège ua leçon moralisadoira sus eth prètz e delèit màger que quinsevolh gost, quan venguie sense pecat e dempús d'un vertuós trabalh.
E, mentre era acabaue damb ua venturosa filigrana de tèxtes biblics, eth raflèc un coquilhon.
Dempús gessec tot sautant; e vedec a Sid, que tot just començaue a pujar era escala descubèrta qu'amiaue enes crambes posteriores deth dusau solèr.
I auie grumèls de tèrra a man, e er aire se n'emplic en un díder Jesús.
Es grumèls baishèren enrabiats ath torn de Sid tau qu'ua peiregada, e abantes que tia Polly podesse reconcentrar es sues estonades facultats e vier ena sua ajuda, sies o sèt ja l'auien tocat, e Tom auie hèt un bot sus eth clòs e ja ère dehòra.
I auie ua pòrta, mès qu'eth temps li tardaue massa entà hèr-ne usatge.
Tom entornegèc era ièrla d'edificis e passèc per un camin hangós qu'anaue peth darrèr era bòrda des vaques de sa tia.
Que non i estèc guaire a trapar-se segur, mès enlà dera posita e dera captura e eth castig, e s'endralhèc de cap ara plaça deth pòble, a on dues còlhes militantes de gojats s'auien trapat entà pelejar, sivans un prealable convengut.
Tom qu'ère generau d'ua d'aguestes armades e Joe Harper (un amic deth còr) ère generau dera auta.
Aguesti dus grani capitans que non se dignauen lutar personauments (causa mès avienta entàs peishi menuts), senon que seiguien amassa ath dessús d'un promontòri e dirigien es operacions dera campanha damb ordes que transmetien as sòns ajudants de camp.
Era armada de Tom que guanhèc ua grana victòria, dempús ua longa batalha, d'aquerò mès aspra.
En acabar, se compdèren es mòrts, i auec escambi de presoèrs, se fixèren es tèrmes dera pròplèu trincada e se senhalèc eth dia entara batalha de besonh; dempús d'aquerò es armades se botèren en hilèra e partiren, e Tom venguec entà casa tot solet.
Tant que passaue peth costat dera casa a on s'estaue Jeff Thatcher, vedec ua gojata naua en jardin, ua esquista creatura de uelhs blus e peu daurat, acabat en dues longues trenes, que vestie ua blanca tunica d'ostiu e uns pantalonets brodats.
Er eròi deth nauèth trionf venguec hissat, sense qu'arrés li descarguèsse era balestada.
Ua cèrta Amy Lawrence s'esbugassèc deth sòn còr, sense deishar memòria ath sòn darrèr.
Eth que s'auie creigut que l'estimaue enquiara lhocaria e eth sòn delèit l'auie semblat ua adoracion, e ara vedie que non ère qu'ua prauba e mesquina parcialitat passatgèra.
Que s'auie estat mesi en tot conquistar-la, era que l'auie acceptat, hège sonque ua setmana; eth qu'auie estat eth gojat mès erós, mès capinaut deth mon sonque pendent ua braca setmana, e, aciu, còp sec, era qu'auie gessut deth sòn còr tau qu'un estrangèr vengut per edart, qu'era sua visita ei acabada.
Qu'adorèc ad aguest nau àngel damb guardada furtiua, enquia que vedec qu'era l'auie descubèrt: alavetz hec a veir que non sabie qu'era siguesse presenta, e comencèc a "hèr-se a veir" damb tota sòrta d'absurdes formes mainadenques, entà guanhar-se era sua admiracion.
S'estèc en aquera grotesca pegaria pendent bèth temps; mès de quan en quan, ath miei de quauques perilhoses accions gimnastiques, guardaue pera coa deth uelh, e vedec qu'era gojateta s'enfilaue de cap a casa.
Tom se calec en barratge, e se lheuèc en eth, tot planhiu, e demorant qu'era volesse arturar-se un shinhau mès.
Era que s'arturèc un moment sus es gradons, e dempús auancèc de cap ara pòrta.
Tom hec ua grana alendada quan era botèc eth pè ena neira; mès eth sòn ròstre s'illuminèc, e damb motiu, pr'amor qu'era li lancèc un pensament sus eth clòs, un instant abantes de desparéisher.
Eth gojat se metec a córrer e s'arturèc non guaire luenh dera flor, e dempús se virèc es uelhs damb era man, e comencèc a campar carrèr enjós, coma s'auesse descubèrt quauquarren d'interessant qu'anèsse en aquera direccion.
Mès que sonque siguec pendent ua menuta, eth temps de meter-se era flor ath trauc dera giqueta, ath cant deth còr, o dilhèu ath cant der estomac, pr'amor que non n'ère guaire coneisheire dera anatomia, e de cap manèra ipercritic.
Tornèc en acabar, e s'estèc près deth clòs enquia net barrada, "hènt-se a veir" coma abantes; mès era gojata que non se tornèc a amuishar, encara que Tom se solatgèsse un shinhau damb era esperança de qué era, mentretant, deuie estar-se ath cant de bèra hièstra, en tot encuerdar-se'n des sues atencions.
Fin finau s'entornèc damb racacòr en çò de sòn, plia de visions era sua prauba tèsta.
Pendent tot eth sopar s'estèc tant alègre, qu'era sua tia se demanèc se "quin esperit se l'auie calat en còs".
Que siguec objècte d'ua bona repotegada per çò d'auer lançat grumèls a Sid, e non li semblèc que se'n hège bric.
Sagèc de panar sucre dauant eth madeish nas dera sua tia, e li piquèren es nuds des dits.
Eth didec:
Tia, a Sid non li tustatz cap quan n'agarre.
Ben, que Sid non hè ramblah, tau que vos ne hètz.
Era se n'anèc lèu de cap ara codina, e Sid, erós damb era sua immunitat, s'apressèc era sucrèra damb ua sòrta de vantada dauant de Tom, qu'ère lèu insoportabla.
Mès es dits deth gojat eslinguèren e era sucrèra queiguec e se trinquèc.
Tom qu'ère extasiat, e de tau manèra, qu'enquia e tot dominèc era sua lengua e demorèc en silenci.
Pensèc qu'eth non diderie ua soleta paraula, autanplan quan entrèsse era sua tia, e s'estarie quiet enquia qu'era demanèsse se qui auie hèt era trincadissa; e alavetz parlarie, e serie çò de mès polit deth mon veir ath gojat modèu cuélher ua repassada.
Qu'ère tan sodoth de gòi, que damb pro trabalhs se podec tier quan era vielha senhora tornèc, e s'arturèc dauant eth desastre, descargant relampits d'ira peth dessús des sòns mericles.
Eth se diguec ada eth madeish:
Ara vie aquerò!, E ar instant rodaue per tèrra!
Posatz-vos: se per qué m'escometetz a jo?
Qu'ei Sid que l'a trincada!
Tia Polly s'aturèc confonuda; e Tom campèc, ara cèrca de garidoira pietat.
Uf!, ça que là, era repassada, me pensi, non a estat cap indeguda.
Dempús era sentec eth racacòr dera sua consciéncia, e se delie per díder quauquarren de bon e amorós; mès que se pensèc qu'aquerò poirie èster interpretat coma confession d'ua errada sua, e era disciplina enebie ua tau causa.
Atau, donc, hec silenci e se n'anèc entàs sòns prètzhèts damb eth còr trebolat.
Tom que hège eth plorinejaire en un cornèr, e exageraue eth sòn patiment.
Se'n sabie que, ath laguens, era sua tia s'ajulhaue dauant d'eth, e se sentie granaments satisfèt d'aguesta comprension.
Eth non lheuarie cap de senhau, ne se n'encuedarie de cap.
Se representaue ada eth madeish en sòn lhet, malaut de mòrt, damb era sua tia inclinada sus eth, en tot pregar ua paraula de perdon; mès eth que viraue era cara entara paret e morie sense díder aquera paraula.
A!, se qué passarie ath laguens d'era, alavetz?
E s'imaginaue ada eth madeish amiat entà casa, der arriu estant, mòrt, damb es cauquilhs amaradi, e es praubes mans quietes entà tostemp e eth sòn còr herit en repaus.
Se com era se lançarie ath dessús sòn e com queirien es lèrmes a patacs, e pregarien es sòns pòts a Diu que l'entornèsse ath sòn gojat, en tot díder qu'era non l'aufensarie bric mès, bric mès!
Mès eth jaderie aquiu, era sang dera cara perduda e coma un audèth arraulit, sense cap de movement: prauba petita victima, qu'es sòn dolors auien trapat era fin.
Autant en.hisquèc es sòns sentiments damb era mina patetica d'aguest sòmni, que li calec susvelhar entà hèr-se a baishar era saliuèra, pr'amor qu'ère a mand d'estofar-se; e es sòns uelhs se neguèren en un enterboliment aquós, qu'es paupetes li heren a trèir, e devarèc e pishèc pera punta deth sòn nas.
E tant de plaser i trapaue en aguesta flataria des sòns maus, que non podie comportar que cap alegria mondana, cap ressonant delèit, li hesse intrusion: atau ei qu'ath cap de pòc de qué era sua cosia entrèsse dançant, tota alègra deth gòi de veir era casa de nauèth, dempús ua longa excursion d'ua setmana en camp, eth que se lheuèc e auancèc entre bromes e escurines enquia ua pòrta, tant qu'era se hège a vier solei e cants per ua auta.
Anèc capvirat, plan luenh des endrets a on se solien trapar es gojats, e ne cerquèc de desoladi, que siguessen en armonia damb eth sòn esperit.
Ua hilèra d'estaques que i auie en arriu lo convidaue, e eth se seiguec ath cant de dehòra, e campèc era ombriua extension deth corrent, non desirant alavetz qu'estofar-se de ressabuda, e sense encuedar-se'n, sense aufrir era inconfortabla formalitat engenhada pera natura.
Alavetz se'n rebrembèc dera sua flor.
La treiguec tota arropida e passida, e era l'aumentèc poderosaments era sua tenebrosa felicitat.
Se demanèc s'era cuelherie pietat d'eth en saber-se'n.
Qui sap se plorarie, e desirarie d'auer eth dret de botar-li es braci ath torn deth còth e solatjar-lo?
O dilhèu virarie eth cap heredaments, coma toti, plen de uedor?
Aguesta imatge li costèc un tau crebacòr de deleitable patiment, que l'anèc remenant e remenant peth sòn cervèth, e l'anaue considerant jos naues e variades lums, enquia que venguec a èster pro rosigada.
A tot darrèr se lheuèc, alendant, e partic entre era escurina.
Tàs nau e mieja o tàs dètz se passèc peth carrèr abandonat a on demoraue era adorada desconeishuda; s'i parèc un shinhau; cap de son queiguec ath dessús dera sua aurelha parada; ua candèla espargie ua claretat opaca sus eth ridèu d'ua hièstra deth dusau solèr.
Ère aquiu era preséncia sagrada?
S'enfilèc sus eth clòs, e s'esguitlèc entre es plantes, enquia demorar-se jos aquera hièstra; campèc en aire, entada era, pendent ua longa estona, e damb baticòr; dempús s'ajacèc en tèrra dejós d'era, capensús, damb es mans sarrades sus eth pitrau, e sauvant era prauba flor passida.
E atau s'aurie volut morir: ena serena, ena heredor deth mon, sense cubèrt sus era sua tèsta, mancada de larer, sense qu'ua man amistosa sequèsse era sudor mortau deth sòn front ne cap ròstre amorós s'inclinèsse compatissentaments sus eth sòn quan arribèsse era grana agonia.
Er eròi estofat sautèc damb ua bohada de solatjament; i auec un bronzinadís tau que de projectil enes aires, barrejat damb eth mormolh d'un renec; un son coma de veires petadi se hec a sénter, e ua petita forma vaga se passèc peth dessús eth clòs e s'esguitlèc ena foscor.
Non guaire temps dempús, quan Tom, despolhat entà calar-se en lhet, campaue es sòns vestits negadi ara lum d'ua candèla de seu, Sid se desvelhèc; mès per se de cas l'arribèsse èra trebla idia de hèr assaji d'allussions, s'ac repensèc, e s'estèc quiet, pr'amor qu'aubirèc eth perilh ena guardada de Tom.
Tom se calèc en lhet deishant de cornèr era tirada des pregàries, e Sid cuelhec nòta mentauments dera omission.
Eth solei se lheuèc sus un mon tranquil, e ludèc sus eth pacific bordalat coma ua benediccion.
Acabat er esdejoar, tia Polly comencèc es practiques religioses dera familha: prumèr de tot diguec ua pregària bastida en solides hilères de cites escripturistiques, encastrades damb un prim mortèr d'originalitat; e dès eth cimalh d'aqueth monument, liegec un capitol espés dera lei mosaïca, coma se siguesse deth Sinai estant.
Ara seguida Tom se nudèc era cinta, entà didè'c atau, e se hiquèc en prètzhèt d'apréner es sòns versets.
Sid s'auie aprenut era leçon dies endarrèr.
Tom despenec tota era sua energia en calar-se cinc versets ena memòria; e alistèc ua part deth sermon dera Montanha, pr'amor que non trapèc versets que siguessen mès cuerts.
Ath cap de mieja ora, Tom qu'auie ua vaga idia generau dera sua leçon, mès sonque un shinhau de hanga de nonarren, pr'amor qu'eth sòn cervèth trauessaue tot eth camp deth pensament uman, e es sues mans qu'èren ocupades en distraccions recreatiues.
Mary cuelhec eth sòn libre entà hèr-lo-se recitar, e eth s'esforcèc entà desnishar eth sòn camin entre era broma baisha.
Benauradi es a…a…
Praubes.
Òc, praubes.
Benauradi es praubes a…a…
En esperit.
En esperit.
Benauradi es praubes en esperit, pr'amor qu'eri…eri…
Eth sòn…
Pr'amor qu'eth sòn.
Benauradi es que ploren, pr'amor qu'eri…eri…
Pr'amor qu'eri a…
S.e…
Pr'amor qu'eri essa e…
Ò!, Sabi pas se qué ei, aquerò!
Seràn!
Ò!, seràn!
Pr'amor qu'eri seràn a…a…
Seràn ploradi…a…a…
Benauradi es que seràn…es que…es que seràn ploradi, seràn a…a…seràn qué?
Se per qué non m'ac didetz, Mary?
Per qué vos shaute vier tan maishanta?
Ò!, Tom, praube cap de husta!
Que non ei cap que siga un quisson.
Non ne voleria cap d'èster-ne.
Que vos i cau tornar e aprenè'c.
Non vos descoratgètz, Tom: que ja ac artenheratz.
E un viatge ac auratz artenhut, vos balharè quauquarren d'aquerò mès polit!
A!, atau: aquerò qu'ei un bon gojat!
Plan ben, e quina causa ei, Mary?
Didetz-me se quina causa ei.
Deishà'c d'anar, Tom.
Que ja vo'n sabetz que se digui qu'ei polit, ei polit.
Ò!, Mary.
Plan ben: m'i encaborniarè un aute còp.
Mary que li balhèc un flambant guinhauet Barlow, que costaue dus reiaus e escag; e era convulsion de gaujor que li hec a trantalhar eth sòn organisme lo bassaquèc enquias fondaments.
En vertat eth guinhauet non servie entà copar arren, mès qu'ère un evident Barlow, e aguest utís ère d'ua inconcebibla somptuositat; a despart dera qüestion de s'es gojats der Oèst auien o non arribat a imaginar qu'ua semblabla arma podie seguraments èster fausificada, entara sua amermança, ei un impausant mistèri que dilhèu jamès vierà resolvut.
A Tom se l'acodic de hèr-li senhaus ar armari, e se premanie entà començar eth prètzhèt ena taula der escriptòri, quan lo cridèren entà vestir-se entara escòla dominicau.
Maria li balhèc un gibrelh de lhauna damb era sua aigua, e un talh de savon, e eth trauessèc era pòrta e placèc eth gibrelh sus un escabèl qu'auie per aquiu: dempús botèc eth savon ena aigua, e lo deishèc estar; se rebussèc es manges; escampilhèc tot doç era aigua peth solèr; e dempús entrèc ena codina e comencèc a secar-se era cara ara prèssa damb era tovalhòla deth darrèr dera pòrta.
Mès Mary agarrèc era tovalhòla e didec:
Non vos hè vergonha, Tom?
Non sigatz tan dolent.
Tom se demorèc un shinhau desconcertat.
Eth gibrelh siguec aumplit de nauèth, e aguest viatge Tom s'inclinèc sus eth pedent ua estona, en tot cuéher enventida; s'i calèc damb ua prigonda alendada, e ac agarric.
Quan entrèc ena codina ath cap de pòc, damb es uelhs clucadi, e a paupes damb totes es dues mans entà cercar era tovalhòla, un aunorable testimòni d'esgluma de sabon e aigua pishaue pera sua cara.
Mès en acabar damb era tovalhòla, eth sòn estat que non ère encara guaire satisfasent, pr'amor qu'eth lòc net s'acabaue còp sec, tau que siguesse ua masca, sus era sua barba e es sues maishères.
Peth dejós e mès enlà d'aguesta règa i auie ua ombriua extension de terren eishut, que s'espargie de cap a baish peth dauant, e, peth darrèr, ath torn deth còth.
Mary l'agarrèc peth sòn compde, e quan l'auec prest ère un òme e un frair, sense diferéncia de color; e eth sòn peu amarat ère pientat polidaments, e es sòns petiti cargolhs apraiadi damb un efècte especiau de delicatesa e simetria.
Eth que s'aplanaue es cargolhs d'amagat, damb trebalh e anuèg, e s'encastraue eth peu plan arràs deth cap, pr'amor que creiguie qu'es cargolhs èren afeminats, e es sòns l'aumplien era vida d'amaror).
Dempús Mary treiguec un trio qu'eth non auie tengut qu'es dimenges pendent dus ans (se lo cridaue simplaments "er aute vestit").
E d'aquerò ne podem dedusir era magnitud deth sòn sauva-ròba.
Que semblaue ara mielhorat e inconfortable de grana manèra; e, de vertat, se sentie autant inconfortable coma semblaue, pr'amor que tot eth vestit e era netedat l'enregdesien d'ua manèra, aquerò qu'ère ua amaror.
Demoraue que Maria se'n desbrembarie des sues sabates, mès era esperança se trinquèc; les trempèc totes damb ciratge, coma de costum, e les ac amièc.
Eth que perdec eth bon umor, e didec que tostemp li hègen a hèr aquerò que non volie.
Mès Maria didec persuasiuaments:
Tom, a veir…aquerò ei èster un bon gojat?
Atau, donc, se calèc es sabates, repotegant.
Mary lèu que siguec prèsta.
E es tres mainatges gesseren de cap ara escòla municipau, endret que Tom non podie cap veir ne peth mau de morir; mès qu'a Sid e a Mary les shautaue.
Era escòla deth dimenge s'estaue des nau enquias dètz e mieja; e dempús venguie er ofici religiós.
Dus des mainatges se demorauen tostemp entà escotar voluntariaments eth sermon; er aute s'i demoraue tanben…per motius mès poderosi.
Es bancs de dorsièr naut e sense coishins que i auie ena glèsia que podien acuélher ues tres centes persones; er edifici qu'ère ua causilhòta simpla, damb ua sòrta de caisha de pin ath cap de tot, coma campanau.
Ena pòrta, Tom arreculèc e s'apressèc a un companh que portaue eth vestit de mudar.
Escota, Bill: ties un bilhet auriò?
Guaire ne vòs?
Guaire ne balhes?
Un tròç de lecaria e un am de pescar.
Dèisha-m'ac veir.
Tom l'amuishèc.
Qu'èren satisfasenti, e i auec escambi de propietat.
Dempús Tom venec un parelh de boletes bones e blanques per tres bilhets vermelhs, e quauqu'ua auta fotèsa per un parelh de blaus.
Espièc a d'auti gojats a mida qu'arribauen, e contunhèc de crompar bilhets de diuèrsi colors, pendent dètz o quinze menutes mès.
Entrèc ena glèisa, dempús, damb un ensems de gojats e gojates nets e rambalhosi; se n'anèc de cap ath sòn sèti e comencèc ua peleja damb eth prumèr gojat que trapèc a man.
Eth mèstre, òme grèu e ancian, que s'i hiquèc; dempús virèc era esquia un moment, e Tom estirèc es peus d'un gojat deth banc deth costat, e ja demoraue tot concentrat en liéger eth sòn libre quan eth gojat se virèc.
Tachèc ua agulha a un aute gojat, ara seguida, entà entener-lo díder: Ui!, e siguec pelejat nauaments peth mèstre.
Tota era classa de Tom ère dera madeisha locada: inquieta, rambalhosa e pesanta.
Quan auien de díder era leçon, degun d'eri se'n sabie des versets perfèctaments, mès que toti les ac auien d'insinuar.
Totun aquerò, passauen pro torment, e cadun auie eth sòn prèmi en bilhets blaus, cadun des quaus amiaue un passatge dera Escriptura; cada bilhet blau ère era paga d'auer recitat dus versets.
Guairi des mèns liegedors aurien era activitat e era aplicacion de calar-se ena memòria dus mil versets, antanplan per ua Biblia de Doré?
E, totun, Maria auie artenhut dues Biblies d'aguesta sòrta; aquerò li supausaue eth prètzhèt pacient de dus ans; e un gojat de familha alemana n'auie guanhades quate o cinc.
Bèth còp, aguest recitèc tres mil versets sense arturar-se; mès era tension botada sus es sues facultats mentaus ère massa grana, e dès aqueth dia venguec pòga causa mès qu'un pèc: malerós trebuc entara escòla, pr'amor qu'enes granes escadences, dauant espectadors, eth suberintendent tostemp hège a gésser ad aguest gojat pr'amor que (coma didie Tom) "s'aluguèsse".
Sonque es escolans vielhs sajauen de sauvar es sòns bilhets, sense deishar de cornèr eth sòn prèzhèt faissuc enquia arténher ua Biblia: atau ei qu'er autrejament d'un d'aguesti prèmis ère un estranh e notable eveniment; er escolan qu'auie hèt era capitada ère tan gran e eminent, aqueth dia, qu'en un tau moment quinsevolh escolan s'alugaue d'ua ambicion que plan soent duraue un parelh de setmanes.
Qu'ei possible qu'er estomac intelectuau de Tom non auesse experimentat jamès ua tau hame d'un d'aguesti prèmis; mès que tot eth sòn èsser, evidentaments, s'auie delit fòrça dies pera glòria e er esclat que les entornejaue.
Coma d'abitud, er suberintendent s'estaue dret, dauant era cadièra, damb un libre d'imnes, barrat, ena man e eth dit guinhaire calat entre es sues planes, e ordenèc hèr atencion.
Quan un suberintendent d'escòla de dimenge hè eth sòn petit discurs de costum, qu'un libre d'imnes ena man l'ei tant de besonh coma era inevitabla huelha de musica a un cantaire que s'està dauant d'un scenari e cante un solet en un concèrt, encara qu'eth motiu d'aquerò ei un mistèri; p'amor qu'eth pacient non bote jamès es uelhs en libre d'imnes ne ena huelha de musica.
Aguest suberintendent ère ua leugèra creatura de trenta cinc ans, damb ua barbeta crespada e peu cuert e crespat; amiaue un còth rèdge e dret, qu'eth sòn extrèm superior pro ben l'arribaue enes aurelhes, e qu'es sues agudentes puntes s'ajocauen de cap endauant, dauant es angles dera sua boca: aguest clòs obligaue a un pòrt plan dret cap endauant, e a virar tot eth còs quan li calie guardar de costat.
Era sua barba l'emparaue ua corbata tota estenuda, qu'ère tan longa e tant ampla coma un bilhet de banc, e auie puntes de franja; es extrèms des sues bòtes èren revlincadi violentaments de cap a naut, sivans era mòda deth dia, coma lisadèrs de lúbies: efècte pacientaments e laboriosaments produsit pes joeni, en tot seir damb es dits sarrats contra ua paret pendent ores sanceres.
Eth senhor Walter ère de pòrt plan curiós, e de còr ben sincèr e coma cau; e auie es causes e es endrets sagrats en tanta reveréncia, e les desseparaue tant des matèries mondanes, que, sense que se n'encuedèsse, era sua votz d'escòla de dimenge auie aquerit ua entonacion particulara que despareishie totauments es dies de cada dia.
Comencèc d'aguesta sòrta:
Ara, gojats, qu'è besonh de qué vos seiguetz tan corrèctaments e educadaments coma pogatz, e me balhètz tota era atencion pendent ua o dues menutes.
Atau ei, atau.
Atau ei qu'ac hèn es bravi gojats e gojates.
Que me cau díder se quin gòi me hè, de veir tantes caronhes netes e brilhantes arremassades en un lòc coma aguest, aprenent a obrar dretaments e a èster bravi.
E atau successiuaments.
Que non ei de besonh transméter era rèsta deth discurs.
Era darrèra part deth discurs siguec estropiat peth renauiment des peleges e d'auti divertiments entre quauqui gojats de mau anament, e pes inquietuds e mormolhs que s'estenien pertot, banhant, enquia e tot, es fondaments d'arròques isolades e incorruptibles taus que Sid e Mary.
Mès tot açò que s'arturèc còp sec en s'amaisar era votz de Walters; e era conclusion deth discurs que siguec recebuda damb un esclat de silenciós arregraïment.
Ua bona part des mormolhs auie estat costat per un eveniment mès o mens non demorat: era entrada de visitaires: er avocat Thatcher, acompanhat d'un òme plan vielh e aflaquit, e d'un beròi senhor cavalièr, de mieja edat e peu gris d'acèr, e ua senhora plan digna, qu'ère sens dobte era hemna d'aqueth.
Era senhora amiaue ua mainada.
Tom auie estat inquiet e plen de prusor e mau umor e damb era consciéncia que li repotegaue: non podie confrontar era guardada d'Amy Lawrence, non podie tier era sua guardada amorosa.
Mès quan vedec ara petita nau venguda, eth sòn esperit s'aluguèc tot eth de benaurança en un díder Jesús.
Ara seguida, se hège a veir damb totes es sues fòrces; damb còps de punh as auti gojats, estirant-les es peus, hèn potèles: en ua paraula, tient totes es formes que semblèssen avientes entà conquistar a ua gojata e ganhar-se eth sòn aplaudiment.
Era sua alegria non auie qu'ua henuda: er arrebrembe dera sua umiliacion en jardin d'aqueth àngel; mès qu'aquera sablosa memòria l'anauen esbugassant ondades seguides de felicitat que li passauen peth dessús.
As visitaires se les balhèc eth mès naut sèti d'aunor, e, tan lèu coma s'auec acabat eth discurs deth senhor Walters, eth les presentèc ara escòla.
Eth senhor de mieja edat se passèc qu'ère un prodigiós personatge; non aute qu'eth jutge deth comdat; era mès augusta creacion, ben segur, qu'aqueri gojats auessen jamès contemplat, e eri se demanuen de quina sòrta de materiau ère bastit, e miei volien entener-lo a bramar e miei crahien qu'ac artenhesse a hèr.
Ère de Constantinòble, a dotze miles de distància; atau, donc, auie viatjat e vist eth mon: es uelhs qu'auien ath dauant auien vist era Casa deth Tribunau deth Comdat, qu'òm didie qu'auie un tèt de lhauna.
Er embelinament qu'aguestes reflexions inspirauen, lo demostraue er impressionant silenci e les hilères de uelhs guardant-lo fixaments.
Aguest qu'ère eth gran jutge Thatcher, frair deth sòn propi avocat.
Jeff Thatcher de seguit s'auancèc a mostrar-se familhau damb eth gran òme e a èster envejat pera escola.
Qu'aurie estat musica entath sòn esperit s'auesse escotat es mormolhs.
Guarda-te-lo, Jim!, se com puge aciu naut.
Òc ma hè!
Non te shautarie èster Jeff?
Eth senhor Walters se met a "hèr-se a veir" damb tota sòrta de bolegadisi e activitats, balhant ordes, formulant judicis, hènt avertiments, aciu, aquiu, onsevolhe que podesse trapar un rondèu.
Es joenes senhoretes mestresses se "hègen a veir", en tot inclinar-se doçaments entàs escolans que non hè guaire auien estat escridasssadi, en tot trèir arrepervèris qu'avertien as gojats maishants e balhant amorosi copets as bons gojats; es joens senhors mèstres se "hègen a veir" damb petiti repotècs e d'autes petites demostracions d'autoritat e fòrça atencion ara disciplina; e era màger part des mèstres, d'ambdús sèxes, trapèren causes a hèr ena libreria, ath cant dera cadièra, e èren causes que les calie hèr dus o tres viatges (damb fòrça vexacion aparenta).
Es gojates se "hègen a veir" de diuèrses manères, e es gojats se "hègen a veir" damb tanta diligéncia, qu'er aire ère tot plen de bòles de papèr e deth mormolh des peleges.
E, peth dessús de tot aquerò, eth gran òme seiguie e irradiaue un majestuós arridolet judiciau sus tota era casa, e se cauhaue ath solei dera sua pròpia grandesa, pr'amor que tanben eth se "hège a veir".
Sonque ua causa mancaue entà completar er extasi deth senhor Walters, e ère era escadença de poder autrejar ua Biblia de prèmi, e exibir un prodigi.
Diuèrsi escolans auien uns quants bilhets auriòs, mès que degun non n'auie pro; eth qu'auie sajat de saber-se'n entre es escolans mès subergessenti.
Qu'aurie dat tot eth mon, ara, entà tornar a trapar ad aqueth gojat aleman damb eth sen complet.
En aqueth moment, quan era esperança ère mòrta, Tom Sawyer s'auancèc damb nau bilhets auriòs, nau de vermelhs e dètz de blaus e demanèc ua Bíblia!
Aquerò que siguec coma ua tronada en un cèu clar.
Walters non demoraue ua demana per aguest endret ne en dètz ans a vier.
Mès que non i calie hèr mès torns: vaquí es documents flagrans, e non auien cap tara.
Atau ei que Tom siguec ennautit tath vesiatge deth jutge e der aute escuelhut, e era grana naua siguec anonciada deth quartèr generau estant.
Siguec era suspresa mès estabordida dera decada; e tan prigonda siguec era sensacion, que lheuèc ath nau eròi ara nautada der eròi judiciau, e era escòla auec dues meravilhes entà contemplar, en sòrta d'ua.
Es gojats se senteren rosigadi pera enveja; mès es que patiren es mès amargantes tumades sigueren es que se n'encuederen massa tard qu'auien contribusit ad aguest odiat esplendor, en véner bilhets a Tom a cambi dera riquesa qu'eth auie arremassat en tot véner es privilegis d'emblanquinar.
Se menspredauen ada eri madeishi, coma enganhadi per ua fraudaria astuta, per ua sèrp criminau amagada ena èrba.
Eth prèmi li siguec autrejat a Tom damb tanta efusion coma eth suberintendent podec vantar-se en aqueres circonstàncies; mès que li mancaue quauquarren der autentic rajòu, pr'amor qu'er instint deth praube subjècte li hège a saber qu'aquiu i auie un mistèri que dilhèu non comportaue era lum; qu'ère simplaments absurd qu'aqueth gojat auesse arremassat dues mil garbes de sciéncia escriptoristica enes sòns locaus: ua dotzena que ja agotarien era sua capacitat, sense dobte.
Amy Lawrence ère capinauta e contenta, e hège per manèra d'arténher que Tom la guardèsse ena cara, mès eth que non i volie guardar.
Tom siguec presentat ath jutge, mès auie era lengua travada, era alend damb pro trabalhs li venguie; et sòn còr batanaue violentaments, en part per tòrt dera esglasianta granor d'aqueth òme, mès sustot pr'amor qu'eth ère sa pair d'era.
Que l'aurie shautat de quèir en solèr e adorar-lo, s'auessen estat ena escurina.
Eth jutge placèc era man sus era tèsta de Tom e lo nomentèc gentilomenet, e li demanèc se com se cridaue.
Eth gojat quequegèc, badèc era boca, e ac treiguec entà dehòra:
Tom.
Ò!, non!, non Tom…ei…
Tomàs.
A!, aquerò qu'ei.
Me pensaua que n'aurie un shinhau mès, dilhèu.
Plan ben.
Didetz ath senhor se quin ei er aute nòm, Tomàs, didec Walters.
E didetz senhor.
Vos cau non desbrembar era vòsta urbanitat.
Tomàs Sawyer, senhor.
Aquerò ei!
D'aquerò ne digui un bon gojat.
Bon gojat.
Bon: un omenet.
Dus mil versets qu'ei molt, plan molt.
E jamès vos a de dòler eth trabalh que vos a costat aprener-les; pr'amor qu'eth saber que vau mès que quinsevolh auta causa deth mon; aquerò ei çò que hè qu'es òmes venguen a èster bravi e grani; que seratz un gran òme e un òme brave beth dia, Tom, e alavetz guardaratz entà darrèr e dideratz: "tot qu'ei degut ara famosa escòla dominicau dera mia mainadesa; tot qu'ei degut as mèns planvoluts professors, que m'ensenhèren a apréner; tot qu'ei degut ath brave suberintendent, que m'encoratgèc e velhèc per jo e me balhèc ua polida Bíblia, ua Bíblia esplendida e eleganta, entà sauvar-la-me e tier-la entàth mèn usatge, entà tostemp; tot qu'ei degut ara dreta educacion"!
Aquerò ei çò que dideratz, Tomàs; e non les voleríetz escambiar per cap de sòs aguesti dus mil versets, non: de cap manèra ac voleríetz hèr.
E ara non vos harà dò de dider-me a jo e ad aguesta senhora bèra ua d'aguestes causes qu'auetz aprenut (a!, segur que non vos harà dò), pr'amor qu'èm capinauts des gojatets qu'aprenen.
Sabetz, sense dobte, eth nòm de toti es dotze disciples.
Me voletz díder eth nòm des dus prumèrs que sigueren alistadi?
Tom que s'anaue estirant un boton e agarrant un pòrt pauruc.
Se rogic tot, alavetz, e es sòns uelhs se tachèren en solèr.
Eth còr deth senhor Walters se nudèc laguens sòn.
Se didec ada eth madeish: non ei posible qu'eth gojat posque respòner era mès simpla pregunta: se per qué n'i prepause cap eth jutge?
Mès que se vedec obligat a díder quauquarren en votz nauta, e hec:
Responetz ath senhor, Tomàs: non vos cau pòur.
Tom encara non se descargaue.
Ben, me'n sabi que m'ac dideratz a jo, didec era senhora.
DAVID E GOLIAT!
Passem un ridèu caritatiu sus era rèsta dera scèna.
Tàs dètz e mieja, era campana escarcanhada dera glèisa comencèc a trinhonar, e era gent non i estèc guaire a s'acoblar entath sermon deth maitin.
Es gojats dera escòla dominicau se distribuïren pera bastissa, e ocupèren bancs damb es sòn falmilhars, de sòrta que demorèssen susvelhadi.
Venguec tia Polly, e Tom e Sid e Maria sigueren damb era.
Tom siguec deishat en correder pr'amor de qué s'estèsse autant luenh dera hièstra dubèrta e des alugantes scènes d'ostiu deth dehòra coma siguesse possible.
Era gentada aumplic es naus: eth vielh e indigent administrador de corrèus, qu'auie coneishut dies mielhors; eth baile e era sua hemna (pr'amor qu'aquiu auien baile, entre d'autes causes supèrflues); eth jutge de patz; era veuda Douglas, ròia, eleganta e de quaranta ans, esperit benevolent e acomodat, era casa acimelada qu'ère eth solet palai deth pòble, e era mès ospitalària e de molt era mès prodiga en matèria de hèstes que l'aumplie d'ufana; eth vielh e venerable exalcalde e era senhora Ward; er avocat Riverson, eth nau notable des entorns; dempús era beutat deth bordalat, seguida d'ua còlha de joenes trinca-còrs, vestides de lin, e ornades damb cintes; dempús toti es joeni dependents dera ciutat, corporatiuaments pr'amor que s'auien demorat en vestibul tot churlant eth mange deth paishon, formant un paredau circular d'admiradors lardosi e d'arridolet simplet, enquia qu'era darrèra gojata auesse passat pes baguetes; e, fin finau, arribèc eth gojat modèu, Willie Mufferson, en tot tier un tan gran suenh de sa mair coma se siguesse talhada de veire.
Tostemp amiaue a sa mair ena glèisa e ère er orgulh de totes es matrones.
Es gojats, sense mancar-ne ne un de solet, lo detestauen pr'amor qu'ère tan brave e, ath delà, eth sòn exemple les auie estat encomanat un pialèr de viatges.
Eth blanc mocador li gessie dera pòcha de cap endarrèr, coma ère costum enes dimenges.
Tom non auie mocador, e es gojats que n'auien li semblauen uns espelofits.
En èster ara eth pòble fidèu completament amassat, era campana trinhonèc un viatge mès entà avertir as tardius e as embelinadi; e dempús ua solemne quietud queiguec sus era glèisa, sonque interrompuda pes arridalhes e mormolhs deth còr, ena tribuna.
Eth còr tostemp hège risetes e mormolhs pendent tot er servici religiós.
Bèth temps a i auec un còr de glèisa que non ère mau educat, mès qu'è desbrebat a on siguec.
Qu'ei temps de memòria perduda quan se passèc aquerò, e damb pro trabalhs posqui rebrembar-ne cap detalh; mès me pensi que siguec en bèth país estrangèr.
Eth ministre diguec er imne, e l'anec liegent damb plaser, en un estil particular qu'ère plan admirat en aquera part deth país.
Comencèc a mieja votz, e s'anèc enfilant de man en man, enquia qu'arribèc en un cèrt punt, que carguèc damb un fòrt enfasi sus era paraula mès nauta, e dempús se precipitèc entà baish coma se s'estèsse en ua palanca:
Òm lo consideraue un prodigiós legeire.
Enes cauhades dera glèisa tostemp l'anauen a cercar entà que liegesse poèmes; e, quan s'i auie calat, es senhores quilhauen es sues mans e les deishauen d'anar sus era hauda; e clucauen es uelhs e botjauen es caps, coma se didessen: es paraules non ac pòden exprimir: qu'ei massa polit, massa polit entad aguesta tèrra mortau!
Dempús que se cantèc er imne, eth reverend senhor Sprague se virèc entà ua aficha d'avisi e liegec en votz nauta avertiments d'amassades e societats e d'autes causes, e semblaue qu'era lista s'estenerie enquiara arribada deth Judici Finau; particular costum que se tie encara en America, enquia e tot enes ciutats, en plia epòca d'abondosi jornaus.
Soent, coma mens fondament age un costum tradicionau, mès ei de mau hèr desliurar-se'n.
E alavetz eth ministre preguèc.
Bon e generós siguec eth sòn prèc, e hèt de pèces mundes.
Preguèc pera Glèisa e es petiti mainatges dera Glèisa; pes autes glèises deth bordalat; peth bordalat madeish; peth Comdat; per Estat, pes foncionaris der Estat; pes Estats Units; pes glèises des Estats Units; peth Congrès; peth President; pes foncionaris deth Govèrn; pes praubi marinèrs, maumenadi ena mar tempestuosa; pes milions d'oprimits que gemèguen jos es pès des monarquies europèes e es despotismes orientaus; per aqueri que receberen era lum e era bona naua, e totun non an uelhs entà veir ne aurelhes entà enténer, e pes pagans des aluenhades ièrles dera mar; e acabèc damb ua suplica qu'es paraules qu'anaue a díder podessen trapar gràcia e favor, e siguessen seme semiat en tèrra fertil, hènt a vier, damb eth temps, abondosa cuelheta de ben.
Amen.
I auec un zonzon de vestits, e era gent dreta se seiguec.
Eth gojat, qu'era sua istòria raconde aguest libre, non la gaudie, era pregària; sonque la suportaue, e encara gràcies.
Que s'estaue inquiet tot eth temps que duraue; amiaue eth compde de toti es detalhs dera pregària inconscientaments (pr'amor que no i paraue era aurelha, mès que se'n sabie des pètzhèts que damb tota regularitat sauvaue en aqueth vielh endret eth clèrgue); e quan ua petita fotèsa de matèria naua i ère inserida, la seguie d'aurelha e tota era sua natura n'experimentaue racacòr: consideraue es aponts injusti e brigands.
Ath miei dera pregària, ua mosca s'auie arturat sus eth dorsièr deth banc deth dauant, e torturaue er esperit de Tom, pr'amor que se heregaue es mans tranquillaments, en tot agarrar-se eth cap damb es braci e heregant-lo tan vigorosaments que lèu semblaue desseparar-lo deth còs, deishant ara vista eth hiu subtil deh còth, e se heregaue es ales damb es pautes deth darrèr e les sarraue sus eth sòn còs coma s'auessen estat haudes de casaca, contunhant tota era sua toilette tan tranquillaments coma se s'en sabesse de qué gaudie de tota seguretat.
Mès ara darrèra frasa era sua man comencèc a acorbaishar-se e a esguiltlar-se de cap endauant; e, tan lèu qu'er "Amen" siguec dit, era mosca ère presoèra de guèrra.
Sa tia vedec era accion e l'obliguèc a desliurar-la.
Eth ministre realizèc eth sòn tèxt, tot bronzinant monotònaments ath long d'ua allegacion tan prosaïca que fòrça tèstes, d'aciu e d'enlà, comencèren a esclipsar-se: e ça que la, ère ua allegacion que tractaue deth huec etèrn e deth sofre, e redusie as predestinats ara glòria a ua còlha tan petita, que damb pro trabalhs s'ac valie era pena aquera excepcion.
Tom que compdaue es planes deth sermon: un còp auie gessut dera glèisa, tostemp sabie se guaires planes i auie auut; mès lèu jamès se'n sabie de cap auta causa deth discurs.
Totun aquerò, aqueth viatge s'estèc interessat ben-ben pendent ua cuerta estona.
Eth ministre hec ua grana pintura esmoventa des òsts umanes en millenari, quan eth leon e era oelha jaderien amassa e un mainatge les ahocarie.
Mès eth sentiment, era leçon, era exemplaritat deth gran espectacle, se li perderen ath gojat: solet pensèc en caractèr egrègi deth protagoniste, dauant es pòbles en expectacion: eth sòn ròstre s'aluguèc per aqueth pensament, e se didec ada eth madeish que li shautarie èster aqueth mainatge, s'eth leon siguesse manhac.
Que tornèc a quèir en aquera impaciéncia, en èster contunhada era seca allegacion.
Lèu lèu hec memòria d'un tresaur qu'auie, e lo treiguec ara lum.
Qu'ère un gran escrauat nere, damb formidables maishères: era "cuca pecigaira", coma eth ne didie.
L'auie en ua caisha de pistons.
Çò de prumèr que hec er escrauat siguec aganchar-li eth dit.
Li seguic ua naturau tumada causa que hec qu'er escrauat s'estèc trantalhant en correder centrau, e s'arturèc capenjós, e eth dit herit anec a parar laguens era boca deth gojat.
Er escrauat jadie en solèr en tot botjar es pautes baubes, incapable de revirar-se.
Tom que li tachaue es uelhs, e auie eth desir de tier-lo; mès eth que s'estaue ar arrecés, dehòra dera sua posita.
Ua auta gent, que non paraue era aurelha en sermon, trapèc un consolament en escrauat, e tanben lo guardèren.
Ath cap d'ua estona un gosset lanut e vagabond campèc guiterosaments, damb eth còr trist, afeniantat pera cauma e doçor der ostiu, espisat pera captivitat e alendant per un escambi.
Pistèc ar escrauat; era coa queiguda se lheuèc e tremolèc; eth qu'estudiaue eth butin: caminaue ath torn dera bestionha; la flairaue dès ua distància confortabla; tornaue a caminar ath sòn torn; se hège er atrevit, e lo flairaue de mès apròp; dempús lheuèc eth musset, e floquèc ua cautelosa arpada, sense vier d'endonviar; ne floquèc ua auta e ua auta; comencèc a gaudir deth divertiment; s'en.honsèc enquiar estomac damb er escaravat enes sues urpes, e contunhèc eth sòn experiment; s'espisèc a tot darrèr e se demorèc indiferent e distret.
Eth sòn cap s'inclinèc, e de man en man era sua barba baishèc e toquèc ar enemic, que la hissèc.
S'entenec un idòl; cuelhec enventida era tèsta de gosset, e er escrauat queiguec a un parelh de iards de distància, e un aute còp se demorèc capenjós.
Es espectadors vesins s'estrementiren d'ua doça alegria interiora, diuèrses cares restèren darrèr es ventalhs e mocadors, e Tom venguec a èster absoludaments erós.
Atau ei que venguec de cap ar escrauat e tornèc a començar a escometer-lo damb compde, en tot sautar entà eth dès cada punt d'un cercle, arturant es pautes a un pecic dera bestionha, escometent-la de mès apròp deth sòn dentat, e damb tustarrades damb eth cap, enquia qu'es sues aurelhes tornèren a vibrar.
Un aute viatge, totun, ne venguec cansat ath cap d'ua estona.
Sagèc de se distrèir damb ua mosca, mès que non i trapèc consolacion; anèc entornejant ua hormiga, damb eth nas ben arràs deth solèr, e de seguic se'n sentec hastigat; badalhèc, alendèc, desbrembèc deth tot ar escrauat, e se seiguec ath dessús sòn!
Sonèc alavetz un sauvatge idòl d'agonia, e eth gosset anèc correder enjós; es idòls contunhèren, e tanben eth viatge deth gosset; crotzèc era casa peth dauant der autar, e hugec de cap ar aute correder; passèc per dauant des pòrtes; sorrisclèc per trapar-se ena darrèra etapa deth sòn recorrut; era sua tortura que creishec damb era sua progression, enquia qu'ath cap d'un shinhau non siguec qu'un cometa lanut que se botjaue ena sua orbita lampejant ara velocitat dera lum.
A tot darrèr, era victima, frenetica, se desvièc deth sòn recorrut e sautèc ena hauda deth sòn patron: eth que lo lancèc ath dehòra dera hièstra, e era votz dolorida s'anèc amendrint e acabant ena distància.
Tota era glèisa, alavetz, ère rogida de cara e miei estofada per arrir contengut, e eth sermon auie arrivat en un mortau estancament.
Eth discurs contunhèc ara seguida, mès se passaue tot estropiat e ranquejant, perduda ja tota era possibilitat d'impressionar; pr'amor qu'autaplan es mès grèus sentiments èren acuelhudi a cada pas damb un doç esclat d'alegria profana, jos er arrecés de bèth luenhant dorsièr de banc, coma s'eth praube clèrgue auesse dit bèra causa estranhaments divertida.
Tot eth pòble fidèu sentec un positiu aleujament quan era pròva siguec passada e hèta era benediccion.
Tom Sawyer s'entornèc entà casa erós deth tot, a maugrat de pensar qu'ère mès satisfasent eth servici religiós quan s'i pistaue un shinhau de varietat.
Solet ua causa l'amaraue: ja li shautaue qu'eth gosset joguèsse damb era sua cuca pecigaira, mès que non li semblaue just que se l'auesse hèt a hèr a vier.
Eth maitin deth deluns que pilhèc a Tom Sawyer tot malastrós.
Eth maitin deth deluns tostemp lo pilhaue atau, pr'amor que començaue ua auta setmana de patiment aclapant ena escòla.
Generauments eth qu'encetaue aqueth dia en tot desirar que non auesse vengut era hèsta, pr'amor que hège plan mès odiós eth return ara captivitat e as cadies.
Tom ère ajaçat en tot pensar.
Ath cap d'ua estona li venguec entath cap que li shautarie vier malaut: alavetz se poirie demorar en casa sense anar entara escòla.
Vaquí ua leugèra possibilitat.
Campèc eth sòn organisme: que non auie cap rèsta de malautia.
E comencèc de nau era investigacion.
Aguest còp li semblèc que poirie descurbir simptòmes de colica e s'esdeguèc a encoratjar-les damb grana esperança.
Mès amendriren, e ath cap de pòca estona despareisheren deth tot.
Tornèc a pensar.
De ressabuda desnishèc quauquarren: ua des sues dents de naut se sentie hloisha.
Aquerò qu'ère ua bona causa; e ère a mand de començar es gemiments coma començament, coma eth didie, quan se l'acodic que, se compareishie en tribunau damb aguest argument, sa tia l'arrincarie aquera pèça, e aquerò li harie mau.
Pensèc, donc, que se sauvarie era dent coma resèrva, ara per ara, e cercarie ua auta causa.
Non li venguec entath cap arren pendent ua estoneta, e dempús se'n brembèc d'auer entenut se com parlaue eth doctor d'ua cèrta causa qu'obliguèc a demorar-se en lhet a un pacient pendent dues o tres setmanes e auie menaçat de hèr-li a pèrder un dit.
Eth gojat, donc, treiguec ath córrer eth dit malaut deth pè, dehòra deth linçò, e lo lheuèc en aire entara sua inspeccion.
Ça que la, totun, que valie era pena de riscar-s'i: atau, donc, comencèc a gemegar damb considerabla energia.
Mès Sid contunhaue dormint, sense assabentar-se'n.
Tom gemeguèc mès fòrt, e s'imaginèc que li començaue a hèr mau eth dit deth pè.
Que siguec inutil, per çò que hège a Sid.
Tom que bohaue ja de tant escarrassar-se.
Sid que roncaue.
Tom se desesperèc.
Sorrisclèc: Sid!, Sid!, e lo bassaquèc.
Aguest procediment qu'auec capitada, e Tom comencèc es sòns gemiments un aute còp.
Sid badalhèc, s'estirèc, dempús s'emparèc sus eth code damb ua alendada, e se calèc a guardar a Tom fixaments.
Tom que seguic gemegant.
Sid didec:
Tom, ditz, Tom!
Cap de responsa.
Èp, Tom, se qué passe, Tom?
Tom didec tot planhiu.
Ò!, non Sid, non me possetz.
Veigam: se qué se passe, Tom?
Cridarè a tia.
Non, que non s'ac vau.
D'aciu ua estona dilhèu s'aurà passat.
Mès se vos platz!, non gemeguetz atau, Tom: ei ua causa qu'esglàsie.
Ores…, ui!, Ò!
Non vos botgetz atau.
M'auciratz!
Tom: per qué non m'auetz desvelhat mès d'ora?
Ò!, Tom, non hescatz aquerò!
Que se me quilhen es peus, d'entener-vos!
Tom: qué auetz?
Sid, que vos ac perdoni tot (panteish).
Totes es males causes passades que m'auetz hèt pendent tota era vida.
E balhatz, Sid, eth marc de hièstra vielh e eth mèn gat bòrni ad aguera gojata naua qu'a vengut en pòble, e didetz-li:
Mès Sid ja s'auie rebussat es sòns vestits e se botèc a córrer.
Tom patie de çò mès, ara: tan polidaments trebalhaue era sua imaginacion: atau ei qu'es sòns gemiments auien artenhut un ton perfèctaments autentic.
Sid corrèc escales enjós e didec:
Ò!, tia Polly!
Vietz!
Tom qu'ei enes darrères!
Enes darrères!
Òc, senhora.
Non vos demoretz: vietz ath córrer!
Messorgues!
Non m'ac creigui.
Mès, totun aquerò, volèc escales amont, damb Sid e Maria que l'estalonauen.
E era sang dera cara se l'auie perdut, atau madeish, e es sòns pòts tremolauen.
En arribar ath cant deth lhet, didec, entre eth panteish:
Tom!, Tom!
Qué vos passe?
Ò!, tieta!
Qué vos passe?, qué vos passe, gojat?
Ò!, tieta!
Eth mèn dit malaut me hè fòrça mau!
Aquerò la retornèc, e didec:
Tom, quin espant m'auíetz dat!
Pro pegaries, ara, e sautatz d'aciu.
Es gemiments s'arturèren, e s'esbugassèc eth mau qu'auie en dit deth pè.
Era vòsta dent, vertat?
Se qué i auetz ena dent?
Que n'è ua de hloisha; e me hè a veir es esteles.
Veigam, veigam: non tornetz a començar es gemecs.
Dauriz era boca.
Ben, auetz era dent hloisha; mès que d'aquerò arrés se'n morís.
Tom didec:
Ò!, tieta!
Non me l'arrinquetz, se vos platz; que ja non me hè bric de mau.
Que ja non voi demorar-me en casa entà non anar ena escòla.
A!, ja non voletz, ja non voletz?
De manèra que tot aguest tarrabastèri ère pr'amor de qué vos pensàuetz demorar en casa, e deishar d'anar era classa, e anar a pescar?
Tom, Tom!
Jo que vos estimi tant, e vos que semblatz cercar totes es manères de herir eth mèn praube còr vielhet damb era vòsta amna endiablada!
En aqueth moment es utisi dentaris èren a punt.
Era vielha senhora sarrèc fòrt un des caps deth hiu de seda, damb un nud, ena dent de Tom, e estaquèc er aute en ua pòst deth lhet.
Dempús agarrèc era brasa, e de ressabuda la lancèc lèu ena cara deth gojat.
Era dent pengèc alavetz, en tot balancejar-se, dera pòst deth lhet.
Mès que toti es malurs qu'an era sua compensacion.
En endralhar-se Tom entara escòla, dempús d'esdejoar, siguec era enveja de toti es gojats que trapèc, pr'amor qu'eth horat dera sua linha superiora de dents li permetie de gargalhar d'ua manèra naua e admirabla.
Arremassèc tota ua còlha de gojats interessadi per aqueth espectacle; e a un d'eri, que l'auien auut de talhar eth dit e qu'auie estat eth centre de fascinacion e aumenatge enquia alavetz, se trapèc ara, còp sec, sense cap partidari, e tonsurat dera sua glòria.
Eth sòn còr que n'ère sentut, e didec, damb un mensprètz que non sentie, que non valie arren de gargalhar coma Tom Sawyer.
E eth li calèc hèr-se honedís e eròi descavaucat.
Tom que non i estèc gaire a trapar ath joen pària deth bordalat, Huckleberry Finn, hilh der embriac deth pòble.
Huckleberry ère coraument odiat de totes es mairs deth pòble, pr'amor qu'ère en cauma, e non coneishie lei, e ère ordinari e maishant… e pr'amor que toti es sòns mainatges l'admirauen en grana manèra, e se deleitauen ena sua enebida companhia, e aurien volut auer era gausaria d'èster coma eth.
Tom qu'ère coma era rèsta de gojats respectables, per çò que tanh a envejar a Huckleberry era sua alègra condicion de bandejat; e auie ordes estrictes de non jogar-i: atau ei que i jogaue cada viatge que n'auie era escadença.
Huckleberry anaue tostemp abilhat damb ròbes sobrères d'òmes de quinsevolh nautada, es quaus se trapauen tostemp en perpetuau hloridor e plies de volatejadi parraquets.
Eth sòn capèth qu'ère ua vasta roïna damb ua ampla mieja-lua escapçada des sues ales; era sua casaca, quan n'amiaue, lèu l'arribaue enes talons, e auie es botons deth darrèr plan enjós dera esquia; sonque ua soleta betrèla le sostiège es pantalons; eth sèti des sòns pantalons s'bombaue entà plan enjós e non contenguie arren; era part baisha e damb franges des pantalons s'arrossegaue pera hanga quan non ère rebussada.
Huckleberry anaue e venguie ath sòn gost.
Dormie enes lumedars des pòrtes quan hège bon temps, e en barrils uedi quan ploiguie; non li calie anar ena escòla ne ena capèla, ne arreconéisher ad arrés coma senhor, ne creir ad arrés: que podie anar a pescar o a nadar, quan e a on li plasesse, e demorar-s'i tanta estona coma li venguesse de gost.
En ua soleta paraula, aqueth gojat auie tot aquerò que balhe prètz ara vida.
Atau ac pensaue quinsevolh gojat aganit, estanhat e respectable de Sant Petersburg.
Tom saludèc ath romantic bandejat.
Adishatz, Huckleberry!
Adishatz, gojat!
E guardatz se qué vo'n semble.
Qué ei aquerò qu'amiatz?
Un gat mòrt.
Deishatz-lo-me veir, Huck.
Redena!
Qu'ei de çò mès enregdesit.
L'è crompat a un gojat.
Guaire li n'auetz balhat?
Li n'è balhat un bilhet blau e ua bofiga qu'auia pescat en aucidèr.
A on auetz pescat eth bihet blau?
Escotatz…entà qué servissen es gats mòrts, Huck?
Entà qué servissen?
Entà guarir borrugues.
Jo que me'n sabi d'un remèdi qu'ei mielhor.
Que non!
M'i jogaria quinsevolh causa que non.
Quin ei?
Tè, aigua d'èsca.
Aigua d'èsca!
Non ne balharia ua huelha de bruc, pera aigua d'èsca.
Non la balharíetz, vertat?
Non ac auetz sajat jamès?
Non, jo non.
Mès Bob Tarner, òc.
Qui vos ac a dit?
Tè, eth l'ac didec a Jeff Thatcher, e Jeff l'ac didec a Johnny Baker, e Johnny l'ac didec a Jim Hollis, e Jim l'ac didec a Ben Rogers, e Ben l'ac didec a un nere, e eth nere m'ac didec a jo.
Ja ac vedetz!
Ben, e qué vò díder?
Toti diden mentides.
Toti, dehòra deth nere: ad aqueth que non lo coneishi.
Mès jamès è vist a un nere que non didesse mentides.
Redena!
Ara didetz-me se com s'ac hec Bob Tanner, Huck.
Guarda, agarrèc era man e la botèc laguens un soc a on i auie aigua de ploja.
De dia?
Damb era cara de cap ath soc?
Òc, aumens atau m'ac pensi.
Didec bèra causa?
Non m'ac pensi, sabi pas.
A!, e aquerò qu'ei tot.
Voler guarir borrugues damb aigua d'èsca d'ua manèra tan triviau e asenada!
Qu'ei clar qu'atau non hè profit.
Vos cau anar ath miei deth bòsc, a on vo'n sabetz que i a un soc damb aigua d'èsca; e ath pic dera mieja net vos aculatz contra eth soc e sarratz era man e didetz:
Pr'amor que, se parlatz, er envelinament se'n va de cap a çò de Pistraus.
Bob Tanner.
Plan que òc que non, ja vos i podíetz jogar quinsevolh causa; pr'amor qu'ei eth gojat qu'a mès borrugues de tot eth pòble, e non n'aurie ne ua de soleta se sabesse se coma li cau manejar-se damb era aigua d'èsca.
Jo que m'è trèt milèrs de borrugues des mans d'aguesta sòrta, Huck.
Que jògui tants viatges damb gargolhes que tostemp cuelhi un pilèr de borrugues.
A viatges me les trèigui damb ua hava.
Òc, les haves servissen, ja ac è hèt aquerò.
Ac auetz hèt?
E de quina manèra ac hètz, vos?
Agarratz era hava e l'esmiejatz, e copatz era borruga de forma que ne gèsque un shinhau de sang, e dempús botatz era sang sus un tròç dera hava.
E anatz e hètz un clòt, e ac acogatz tath pic dera mieja net en un horcalh de camins, quan ei lua naua, e dempús usclatz era rèsta dera hava.
Comprenetz?
Eth tròç de hava qu'amie ath dessús era sang anarà shurlant e shurlant, hèn per manèra d'auer eth tròç que manque, e atau ajude ara sang a shurlar era borruga, e non i està guaire a esbugassar-se.
Òc, aquerò ei, Huck, aquerò ei: encara que se didetz quan hescatz er acogament, "hava, entà laguens; borruga, vè-te'n e non me shordes mès!"
Atau ei coma ac hè Joe Harper, e a estat apròp de Coonville, e lèu pertot.
Mès, didetz-me: se com ac hètz entà guarir-les damb un gat mòrt?
Guarda, agarratz eth gat e vo n'anatz e entratz en cementèri, tard, ath pic dera mieja net, e vo n'anatz a on bèth dolent age estat dejosterrat, e quan serà mieja net un dimòni vierà, o dilhèu dus o tres, mès que non les poiratz campar: solet poderatz sénter ua causa coma eth vent, o ben les poiratz enténer a parlar; e quan se haràn a vier ad aqueth companh, les lançaratz eth gat darrèr e dideratz: "eth dimòni seguís eth còs mòrt, eth gat seguís ath dimòni, es borrugues seguissen ath gat e jo ja ne sò sense!"
Que semble ua causa bona.
Ac auetz sajat bèth còp, Huck?
Non, mès era vielha Hopkings m'ac didec.
Plan, donc: me pensi que deu èster vertat, pr'amor que diden qu'ei bruisha.
Diden!
Ò, Tom, jo sabi que n'ei.
Era qu'embelinèc ath mèn pair.
Eth mèn pair ac ditz eth madeish.
Donques ben, aquera madeisha net anèc tombant laguens un arrecès a on jadie embriac, e se petèc eth braç.
Aquerò qu'espaurís.
E com se'n sabec de qué era l'embelinaue?
Senhor!
Be que vos ac diderà eth mèn pair.
Eth mèn pair ditz que, quan vos guarden d'aquerò mès enredgesides, ei que vos embelinen, mès que mès se ròmien.
Pr'amor que quan ròmien diden eth parenòste ath revés.
Didetz, Huck: quan i anaratz a hèr er assag deth gat?
Aguesta net.
Mès se l'acoguèren dissabte, Huck.
Williams.
E ara!
Se qué didetz!
Es sòns embelinaments non podien cap tornar a gésser enquiara mieja net, e alavetz ja ei dimenge.
As dimònis non les shaute guaire qu'eth dimenge les espoque, me pensi.
Que non se m'auie acodit.
Ei vertat.
Voleratz que i vaja damb vos?
Plan qu òc…s'ei que non vos cau pòur.
Pòur!
Que non ei aisit.
Qu'ei que miularatz entà avisar-me?
Òc, e vos hètz un miau de responsa, se voletz.
Eth darrèr viatge m'estè miulant per aquiu delà enquia qu'eth vielh Hays comencèc a lançar calhaus, en tot díder: "Gat deth dimòni"!, atau ei que li lancè ua rajòla pera hièstra; per audèth!
Solide!
Escotatz, Huck; qué ei aquerò?
Non ei qu'un lagast.
A on l'auetz agarrat?
En bòsc.
Guaire ne voletz?
Sabi pas.
Que non la voi cap véner.
Plan ben, qu'ei un lagast de çò mès petit, totun.
Ò, qu'ei bona causa rebaishar un lagast que non vos tanh.
Jo que ne sò satisfèt.
Uff!
Que n'i a un pialèr de lagasti.
Ne poiria auer un milenat, se volessa.
Ben, donc, per qué non les auetz?
Pr'amor que plan vo'n sabetz qu'aquerò ei ua hanga de nonarren.
Qu'ei un lagast prò primerenc, me pensi.
Ei eth prumèr qu'è vist aguest an.
Escotatz, Huck.
Vo'lo càmbii pera mia dent.
Deishatz-la-me veir.
Tom se treiguec un tròç de papèr e lo destropèc suenhosaments.
Era temptacion qu'ère plan fòrta.
A tot darrèr didec:
Ei de vertat, de vertat?
Tom lheuèc es sòns pòts e mostrèc eth trauc.
Vai, plan ben, didec Huckleberry, que barram eth tracte.
Tom botèc eth lagast laguens era caisha de pistons qu'auie estat darrèraments era preson der escrauat, e es gojats se desseparèren, en tot senter-se cadun mès ric que non pas abantes.
En arribar Tom en petit edifici isolat dera escòla, s'i calèc en un virament de uelhs, a granes calhamardades, tau que s'auesse vengut damb aunorada celeritat.
Botèc eth sòn capèth en penjader, e s'apressèc ath sòn sèti damb ua grana impetuositat.
Eth mèstre, calat ena nautor, sus ua grana cagira de braci e de cu estelat, hège ua dormideta, ahiscat peth bronzinadís soporific dera escòla.
Era interrupcion que lo desvelhèc.
Tomàs Sawyer!
Tom sabie qu'eth sòn nòm, realizat tot sancer, ère un mau presagi.
Senhor!
Posatz-vos aciu.
Tom que siguec a mand de cercar arrecès dejós ua mentida; mès alavetz vedec dues longues trenes de peu ròi penjades sus ua esquia, e les arreconeishec, per tòrt d'aquera electrica simpatia der amor; e ath cant d'aquera personeta i auie eth solet lòc liure deth costat des gojates.
Ara seguida didec:
M'È ARTURAT A PARLAR DAMB HUCKLEBERRY FINN!
Eth mèstre sentec que se l'arturaue eth pos, e demorèc damb es uelhs embelinadi, sense èsme.
Eth bronzinadís dera escòla s'acabèc; es escolans se demanèren s'aqueth gojat insensat auie perdut eth sen. Eth mèstre didec:
Auetz hèt…se qué?
M'è arturat a parlar damb Huckleberry Finn.
Es paraules que non auien estat mau entenudes.
Era simpla ferula qu'ei pòc entad aguest delicte.
Treiguetz-vos era vèsta.
Alavetz venguec aquera orde:
Ara, anatz e seiguetz damb es gojates!
E qu'aquerò vos servisque de leçon.
Es arridolets que se botgèren pes encastres dera cramba semblèc qu'avergonhauen ath gojat; mès, de hèt, aguest resultat lo costèc mèsalèu era adoratiua temença entara sua idòla desconeishuda e eth gòi immens que li balhaue era sua sòrt enlairada.
Se seiguec en extrèm deth banc de pin, e era gojata se hec enlà un shinhau, damb un movement de cap.
Contactes de codes e ulhades e mormolhs trauessèren era cramba; mès Tom que seiguie tot quiet, damb es braci sus eth pupitre long e baish qu'auie ath dauant, e semblaue que estudiaue en sòn libre.
Ath cap de pòc, eth gojat comencèc a hèr esguitlar furtiues guardades de cap ara gojata.
Era que se n'encuedèc, li hec ua moninada damb era lengua, e li virèc era tèsta pendent ua menuta.
Quan era lo tornèc a guardar damb tota cautèla, que i auie un persec dauant d'era: era que lo possèc de cap a dehòra.
Tom que lo tornèc a apressar doçaments: era que lo possèc de nau, encara que damb mèns animositat.
Tom pacientaments, lo tornèc ath sòn lòc: alavetz era deishèc que s'i demorèsse.
Tom escriuec coma podec ena sua lòsa: "cuelhetz-lo, se vos platz, que n'è mès".
Era gojata cuelhec ua uelhada ad aqueres paraules, mes non hec cap de senhau.
Alavetz eth gojat comencèc a diboishar bèra causa ena lòsa, en tot amagar era sua òbra ena man quèrra.
Pendent bèth temps era gojata refusèc d'assabentar-se'n; mès era sua umana curiositat non i estèc guaire a manifestar-se per indicis tot just perceptibles: eth gojat que contunhaue trebalhant, aparentaments, sense encuedar- se'n.
Era gojata hec ua sòrta d'assag que non la comprometèsse, entà vedè'c; mès eth gojat non revelèc que n'auesse coneishença.
Fin finau era queiguec, e gasulhèc damb ua cèrta trantalhada:
Deishatz-m'ac veir.
Tom desnishèc en part ua trista caricatura d'ua casa, damb un losat de dus penents e un tirataps de hum que gessie dera humeneja.
Alavetz er interès dera gojata comencèc d'èster fòrtaments atirassat per aquera òbra, e se'n desbrembèc de tota causa deth mon.
Quan siguec acabada, la campèc pendent un moment e dempús gasulhèc:
Qu'ei polit!
Hètz un òme.
Er artista erigic un òme en carrèr deth dauant: semblaue ua grua.
Aqueth òme aurie podut caminar peth dessús dera casa: mès era gojata que non ère ipercritica: se demorèc satisfèta deth monstre, e gasulhèc:
Qu'ei un polit òme.
Ara hètz-me a jo tot caminant.
Tom que diboishèc un relòtge de sable qu'auie ath dessús eth plen dera lua e coma extremitats ues tiges; e botèc es dits estenudi damb un ventalh meravilhós.
Era gojata didec:
Qu'ei polit!
Me shautarie saber diboishar.
Qu'ei aisit.
Ja vo n'ensenharè.
Ò, de vertat, de vertat?
Quan?
Ath meddia.
Qu'ei qu'anatz entà casa a dinar?
Me demorarè, se voletz.
Plan ben, tracte hèt.
Se com vos cridatz?
Becky Thatcher.
E vos, se com vos cridatz?
Ja ac sabi: Tomàs Sawyer.
Aguest qu'ei eth nòm d'engorrotir-me.
Me cridi Tom, quan sò bon gojat.
Alavetz Tom comencèc a escríuer quauquarren sus era lòsa, en tot amagar es paraules ara gojata; mès era que non se retreiguie, aguest viatge, e demanèc de vedè'c.
Tom didec:
Ò, que non ei arren.
Òc que n'ei.
Que non: que vos ei parièr.
Que òc, que non m'ei parièr.
Deishatz-m'ac veir.
Ac dideríetz.
Que non ac diderè: ara bona fe, fe e refé, que non.
Non ac dideratz ad arrés?
Pendent tota era vida?
Non, que non ac diderè ad arrés.
Ara deishatz-m'ac campar.
Uff!, que tant ei, entà VOS!
Donques que me tractatz atau, qu'ac veirè, Tom!
Tom hège veir que se resistie de vertat; mès deishèc qu'era sua man s'esguitlèsse graduauments enquia que se desnishèren aguesti mots: "Vos estimi".
Ò!, dolent!
Li hec un còp plan fòrt ena man.
En aguest madeish moment eth gojat sentec ua lenta arpa fatau que sarraue era sua aurelha e ua unifòrme possada enlairadoira.
D'aguesta sòrta siguec amiat a trauèrs dera cramba e botat en sòn sèti, jos un fòcus abondiu d'arridalhes de tota era escòla.
Dempús eth mèstre s'estèc ath dessús d'eth uns quants moments esglasianti, e fin finau se n'anèc de cap ara sua reiau cadièra, sense badar boca.
Mès, a maugrat qu'a Tom li dolesse era aurelha, eth sòn còr qu'ère plen de gaujor.
En caumar-se era escòla, Tom que hec un aunorat esfòrç entà estudiar, mès eth trebolitge qu'auie ath laguens qu'ère massa gran.
Successiauments ocupèc eth sòn lòc ena classa de lectura, e i hec se qui sap guairi maladobats; dempús ena classa de geografia, e convertic es lacs en montanhes, es montanhes en arrius e es arrius en continents, enquia tornar en caòs; dempús ena classa de letrejar, e lo heren anar de cap ua sòrta de nòms simplaments mainadencs; enquia que, a tot darrèr, se lheuèc e rendec era midalha d'estanh qu'auie amiat damb ostentacion pendent uns quants mesi.
Coma mès hège Tom per manèra de calar era sua ment sus eth libre, mès rondinejauen es sues idies.
Atau que, ara fin, damb engüeg e un badalh ac deishèc de cornèr.
Li semblaue qu'era interrupcion de prèzthèts tàs dotze que non vierie jamès.
Er aire qu'ère plan caumat.
Non se botjaue ne un solet alend.
Qu'ère eth mès somnolent des dies somnolents.
Eth mormolh adormidor de vint-e-cinc escolans, padegaue era amna, atau qu'er embelinament que i a en bronzinadís des abelhes.
Mès enlà, dejós era ardenta soleiada, lheuaue Cardiff Hill es sòns costats damb ua verdor leugèra entre un vel brumós que ludie tot emblaimat, damb eth color de purpura que balhe era distància; uns quants audèths flotauen damb era ala guiterosa per naut de tot en aire; que non i auie, de visible, cap mès èsser viu que quauques vaques, e es vaques dormien.
Eth còr de Tom se delie pera libertat, o aumens per quauquarren interessant entà hèr, pr'amor de hèr a passar era estona engüegiua.
Era sua man qu'anèc miei perduda entara sua pòcha, e era sua cara s'alugèc damb un esclat de gratitud qu'ère ua accion de gràcies, a maugrat de qué eth encara non se'n sabesse.
Dempús, era caisha de pistons gessec furtiuaments.
Deishèc d'anar eth lagast, e lo botèc sus era vasta planèra deth pupitre.
Era bestionha probablaments auec un esclat de gratitud qu'equivalie a ua accion de gràcies, tanben, en aqueth moment, mès qu'ère prematur, pr'amor que, quan comencèc tot eth recorrut de viatjar entà dehòra, Tom que la capvirèc damb un agulha e li hec a cuélher ua naua direccion.
Er amic intim de Tom seiguie ath sòn costat, e auie patit autant qu'eth; e ara se sentie prigonda e grataments interessat, ath còp, en aguesta diversion.
Aguest amic intim qu'ère Joe Harper.
Es dus gojats èren amics juradi pendent tota era setmana, e enemics acarnissadi es dissabtes.
Joe se treiguec ua agulha deth rabat, e comencèc a collaborar en adondament deth presoèr.
Eth jòc que creishie en interès per moments.
Lèu Tom didec qu'er un estramuncaue damb er aute, sense que podessen trèir eth mielhor partit possible deth lagast.
Atau, donc, botèc era lòsa de Joe ath dessús deth pupitre, e i hec ua règa ath miei de naut en baish.
Ara, didec, tant que s'estongue ena vòsta banda, lo podetz punchar e jo lo deisharè estar; mès, se deishatz que s'aluenhe e entre en mèn costat, l'auetz de deishar d'anar, pendent tot eth temps que jo posca empedir que torne a passar.
Plan ben, endauant!
Eth lagast s'escapèc de Tom, ath cap de pòc, e crotzèc er equador.
Joe que lo tormentèc ua estona, e eth s'aluenhèc e tornèc a cambiar d'airau.
Aguest escambi de basa se produsic plan soent.
A tot darrèr, era sòrt semblèc establir-se e demorar-se en Joe.
Eth lagast sagèc aqueth e er aute recurs, e venguec autant exaltat e inquiet qu'es madeishi gojats.
Mès un e un aute viatge, quan Tom auie era victòria ena man, per didè'c atau, e es sòns dits se delien per calar-se en prètzhèt, era agulha de Joe l'amiaue damb adretia de cap enlà e ne reprenie era possession.
Ara fin, Tom non podec tier-se mès.
Era temptacion qu'ère massa fòrta.
Estenec, donc, eth braç e intervenguec damb era sua agulha.
Joe s'enforismèc de seguit, e hec:
Tom, deishatz-lo d'anar.
Que sonque lo voi rebotjar un shinhau, Joe.
Non, senhor: aquerò que non ei just: deishatz-lo d'anar.
Per Diu, que non lo botjarè pas guaire.
Que lo deishetz, vos digui!
Que non voi!
Non i a mès remèdi: ei ena mia banda.
Escotatz, Joe: de qui ei, aguest lagast?
Que m'ei parièr de qui sigue eth lagast: ei ath mèn costat e non lo tocaratz.
Plan ben, donc, me jògui quinsevolh causa que si.
Ua bona patacada queiguec sus es espatles de Tom, e ua auta deth madeish peu sus era de Joe; e, pendent dues menutes, eth povàs contunhèc pujant des dues vèstes, e tota era escòla se n'arric.
Es gojats qu'auien estat massa embelinadi entà encuedar-se'n dera quietud qu'auie anat calant ena escòla ua estona abantes, quan eth mèstre baishèc caminant de punta pera cramba e se demorèc dauant sòn.
Qu'auie campat ua bona part der ahèr abantes de qué i collaborèsse damb un shinhau de varietat.
En acabar era escòla tà meddia, Tom que correc de cap a Becky Thacher, e li gasulhèc ena sua aurelha:
Botatz-vos eth chapèu e hètz que vo n'anatz entà casa; e quan arribetz ena cantoada deishatz-les passar, e trauessatz eth viau e tornatz.
Jo que vierè per aute costat e tornarè damb era madeisha martingala.
Atau ei qu'eth se n'anèc damb un grop d'escolans, e era damb er aute.
Ath cap d'ua estona toti dus se trapèren ath hons deth viau, e quan arribèren ena escòla n'èren es solets patrons.
Alavetz se seigueren amassa, damb ua lòsa ath dauant, e Tom li balhèc eth creion a Becky, e cuelhec era sua man laguens era sua, e la guidèc, en tot crear atau ua auta causa estonanta.
Quan er interès per art comencèc a esbugassar-se, se hiquèren a parlar.
Tom que nadaue ena felicitat.
Didec:
Vos shauten es arrats?
Non: que non les posqui veir ne en pintura!
Ben, jo, madeish, quan son viui.
Non, es arrats que non me captiven, ça que la.
Òc, plan te creigui!
Que ne voleria auer, ara!
Òc?, jo que n'è un shinhau.
Auetz estat jamès en un circ?, didec Tom.
Òc, e papa m'i tornarà a portar bèth aute viatge, se sò bona gojata.
Qu'è estat en circ tres o quate viatges: sai pas guairi viatges.
Era glèisa qu'ei mès engüegiua qu'eth circ.
En un circ i a movement tota era estona.
Jo que serè un palhassa de circ, quan venga gran.
Ò!, de vertat?
Be serà polit.
Son tan beròis aqueri vestits de lues!
Òc, e guanhen pilerades de sòs: lèu toti un dolar ath dia, ditz Ben Rogers.
Becky, auetz auut bèth còp relacions?
Qué ei aquerò?
Tè, auer realacions entà maridar-se.
Non.
Vos shautarie?
Me pensi que òc.
Sabi pas.
A qué se retire?
A qué se retire?
Ò!, non se retire ad arren.
Solet ei qüestion de dider-li a un gojat que tostemp seratz sonque per eth, tostemp, tostemp, tostemp, e alavetz vos punatz, e qu'ei tot.
Toti ac saben hèr, aquerò.
Punar?
E eth punar entà qué ei?
Ben, aquerò, sabetz?, ei entà…
Ben, qu'ei un costum, hèr aquerò.
E ac hèn toti?
Òc, toti es que hestegen.
Vo'n rebrembatz de çò qu'escriuí ena lòsa?
Òo…òc.
Qué i didie?
Non vos ac diderè pas.
Voletz que jo vos ac digui a vos?
Òo…òc…mès en ua auta ocasion.
Que non, ara.
Non, ara non, deman.
Ò!, non: ara, se vos platz, Becky.
Coma que Becky trantalhaue, Tom cuelhec eth silenci per un consentiment, e li passèc eth braç ath torn dera cintura e didec era dita trendaments, damb era boca aganchada ena aurelha d'era.
E dempús ahigec:
Ara didetz-m'ac a jo, ath cant d'aurelha, dera madeisha manèra.
Era que se resistic uns instants, e hec, a tot darrèr:
Viratz era cara, que jo non vos posca veir, e alavetz ac harè.
Ad arrés; vertat?
Non, de vertat, de vertat: non ac diderè.
Va, Becky.
Eth virèc era cara.
Dempús arrinquèc a córrer, e trotèc entre es bancs e pupitres, damb Tom que l'anaue ath darrèr; e ara fin se calèc en un cornèr, damb eth demantau blanc sus era cara.
Tom l'agarrèc ath cant deth còth e formulèc era sua instància.
Ara, Becky, que ja ei tot ajustat: tot, dehòra deth punet.
E li tirassèc eth demantau e es mans.
Tom la punèc e li didec:
Ara que tot ei ajustat, Becky.
E dempús d'aquerò, entà tostemp, sabetz?, non auetz d'estimar ad arrés senon a jo, e non vos auetz de maridar damb arrés senon damb jo, entà tostemp, entà tostemp e entà tostemp.
Ac haratz?
Non, jamès estimarè ad arrés senon a vos, Tom, e jamès me maridarè damb arrés senon damb vos; e vos non vos auetz de maridar jamès damb arrés senon damb jo, tanben.
Plan que òc.
Naturauments.
Aquerò que forme partida der ahèr.
E tostemp, en anar ena escòla, o quan anem entà casa, auetz d'anar damb jo, quan degun ac veigui…
E vos m'auetz d'alistar e jo vos alistarè a vos, enes amassades, p'amor qu'aquerò ei çò que se hè quan un hestège.
Qué polit ei!
Jamès ac auia entenut a díder.
Ò!, e ei de çò mès alègre!
Jo e Amy Lawrence…
Ò!, Tom.
Atau ei que non sò era prumèra qu'auetz auut relacions!
Era gojata gessec de plorar.
Tom didec:
Ò!, non ploretz, Becky.
Que ja non me'n hèsqui, d'era.
Ò!, non, Tom: ja sabetz que non ei cèrt.
Tom hec per manèra de passar-li eth braç ath torn deth còth; mès era lo possèc de cap enlà, e se virèc de cara ara paret e contunhèc de plorar.
Tom ac sagèc un aute viatge, damb paraules amoroses, e siguec refusat de nauèth.
Alavetz se desvelhèc eth sòn orgulh, e se n'anèc e gessec ath dehòra.
Mès que non ac hec.
Alavetz comencèren a escometer-lo sentiments amargants e cranhences d'èster eth colpable.
L'arribaue ua aspra luta damb eth madeish entà hèr ara naues insinuacions, mès s'i decidic e entrèc.
Era encara ère dreta en cornèr, tot sanglotant damb era cara contra era paret.
Eth còr de Tom ne siguec tumat.
Anèc de cap ada era e s'estèc un moment parat, en non saber exactaments se qué li calie hèr.
Dempús didec, trantalhant:
Becky: a jo…a jo que m'ei parièr de toti, dehòra de vos.
Cap de responsa, solet sanglòts.
Becky…, hec eth en ton de defensa; Becky,…non me voletz díder arren?
Mès sanglòts.
Becky, lo voletz cuélher, se vos platz?
Era que lo lancèc en tèrra.
Alavetz Tom gessec dera casa pr'amor d'anar sus es ticolets, e se qui sap enquia a on de luenh, e non tornar ena escòla aqueth dia.
Ara seguida, Becky, que comencèc a maufidar-se.
Correc de cap ara pòrta: eth ja non ère ara vista.
Hec un torn peth camp de jòc: non i ère.
Alavetz sorrisclèc:
Tom!, vietz, Tom!
Parèc era aurelha plan sollicita, mès non i auec responsa.
Non auie mès companhs qu'eth silenci e era solitud.
Atau ei que se seiguec a plorar de nauèth e a pelejar-se ada era madeisha; e pendent aqueth temps es escolans començauen a amassar-se un aute còp, e li calec amagar eth sòn dò e padegar eth sòn còr maumetut, e resignar-se ara crotz d'ua serada longa, esglasianta, malautissa, sense que i auesse, entre es forastèrs que l'entornejauen, arrés entà escambiar-i dolors.
Tom se hec escap, d'aciu e d'enlà, per camins e caminòus enquia trapar-se dehòra des vestigis des escolans que tornauen, e dempús adoptèc un petit tròt consirós.
Trauessèc arriuets dus o tres viatges, pr'amor que, sivans ua dominanta supersticion entre es joeni, eth passar aigua desgahonaue es persecucions.
Ath cap de mieja ora despareishie peth darrèr de çò de Douglas, ath cim de Cardiff Hill; e era escòla ère a penes vesibla laguens era val que deishaue endarrèr.
Se calèc en ua picada espèssa, alistèc eth sòn camin, sense seguir cap de direccion, de cap ath miei deth bòsc, e se seiguec ath dessús d'un endret plen de mossa, ath dejós d'ua ausina plan ufanosa.
Non se botjaue ne un shinhalet de vent; era calor dera immobila meddiada qu'auie arturat eth madeish cant des audèths; era natura ère subjècta a un embelinament, non interromput per cap de son, senon eth luenhant e eventuau martelatge d'un picon, e aquerò semblaue hèr mès prigond eth penetrant silenci e era sensacion de solitud.
Era amna deth gojat qu'ère amarada de malenconia: es sòns sentiments èren cossent damb es sòns entorns.
Seiguec ua longa estona damb es codes sus es jolhs e era maishèra sus es mans, cogitós.
Li semblaue qu'era vida, ath maxim, qu'ère ua mortificacion; e envejaue mès que mès a Jimmy Hodges, morit hège pòc.
Que deuie èster çò de mès tranquil, se pensèc, jàder e adormir-se e soniar entà tostemp, tant qu'eth vent bronzinèsse a trauèrs des arbes e amailinèsse es èrbes e es flors deth cavòt, sense cap causa entà encaborniar-se o doler-se, bric mès.
Solet qu'artenhesse ua capitada blossa ena escòla dominicau, ja li shautarie d'anar-se'n e deishà'c tot de cornèr.
Ara, per çò que tanhie ad aquera gojata, se qué auie hèt eth?
Arren.
Lo botjaue era mielhor intencion deth mon e l'auien tractat coma un gosset, coma un vertadèr gosset.
Era que s'en penaïrie bèth dia, dilhèu quan ja siguesse massa tard.
A!, s'eth auesse podut morir temporauments!
Mès eth còr elastic dera joenesa non se pòt mantier constrenhut laguens un motle de crebacòr pendent molt de temps.
Tom, ath cap d'ua estona, comencèc d'anar de cap ara deriva, insensiblaments, entara es copacaps dera sua vida.
Qué passarie se virèsse era esquia, ara, e despareishesse misteriosaments?
Qué passarie se se n'anèsse luenh (a on mès luenh podesse, en parçans desconeishudi der aute costat deth mar), entà tornar bric mès?
Quini serien alavetz es sentiments d'era?
Era idia de vier palhassa li venguec ara entath cap, entà non aumplir-lo que de hàstic.
Pr'amor qu'era frivolitat, e es facècies e es pegosets damb lues venguien a èster un insult quan hègen eth furgaire laguens un esperit ascenut en august e vaganaut reiaume deth romanticisme.
Non.
Serie soldat, e tornarie dempús de longues annades, tot illustre e assenhalat pes combats.
Mès que non, encara i auie quauquarren mès enòrme qu'aquerò: serie pirata!
Vertat que si?
Ara eth sòn avier se li mostraue tot franc ath sòn dauant, e entornejat damb un baran d'un esplendor inimaginable.
Be qu'eth sòn nòm aumplirie tot eth mon, e harie espaurir ara gent!
Damb guaira glòria anarie adaiguant es mars agitades laguens eth sòn long, baish, nere, vaishèth corredor, Er esperit dera Tempèsta, damb era estonanta bandèra volejant ena proa!
E, ath pic dera sua fama, se com vierie, còp sec, en vielh bordalat, e anarie d'amagat ena glèisa, tot nere e maumetut pes temporaus, damb eth sòn gipon e teles de velot nere, es sues granes bòtes enquias jolhs, era sua faisha cremesina, eth sòn cinturon eriçat de pistóles de montar, e eth sòn cotèth, rolhat peth crim, en un costat, e eth sòn capèth inclinat damb plomes volejant, era sua bandèra nera estenuda, damb era tèsta e es uassi trauessèrs!
E com senterie damb extasi e vantaria aqueri mormolhs.
Qu'ei Tom Sawyer, eth nere Flagèl dera Armada Espanhòla!
Òc, que n'ère decidit: era sua carrèra qu'ère decidida!
Volie húger de casa e començar.
E ac volie hèr eth madeish londeman ath maitin.
Atau, donc, li calerie començar es preparatius.
Arremassarie toti es sòns recursi.
Se n'anèc entà un soc poirit, qu'ère ara sua capitada, e comencèc a hotjar en un des sòns cants damb eth sòn guinhauet Barlow.
Que non li tardèc a tocar husta que sonaue coma ueda.
I botèc era man, e prononcièc aqueri mots d'encantament, d'ua forma impressionanta.
Qu'aquerò que non age vengut aciu, i vengue!
Qu'aquerò que i é, s'i estongue.
Dempús, en tot engarrapar treiguec era hanga e metec de manifèst un teule de pin.
Lo lheuèc e descurbic ua plan ben hèta petita cramba de tresaur, qu'eth sòn hons e costats èren bastidi damb teules de husta.
I auie ua boleta.
Er estonament de Tom non auec fin ne compde.
Se rasquèc era tèsta damb mina perplèxa e hec:
Qu'ei causa de non díder!
Dempús lancèc plan luenh era boleta, tot resinós, e se demorèc d'aquerò mès cogitós.
Era vertat ei qu'ua supersticion sua, qu'eth e es sòns companhs auien considerat tostemp infalibla, l'auie falhit.
S'acogàuetz u boleta damb cèrti encantaments de besonh e la deishàuetz tota soleta pendent ua quinzea, e dempús dauríetz eth lòc damb er encantament qu'eth auie dit, traparíetz que totes es boletes qu'auíetz perdut s'i aurien arremassat, encara que siguessen plan escampilhades.
Mès ara aguesta causa auie falhit, ça que la, e d'ua manèra indiscutibla.
Tot eth sistèma dera fe, laguens de Tom, trantalhèc sus es sòn fondaments.
Fòrça viatges auie entenut a díder qu'era causa se passaue, mès jamès qu'auesse falhit.
Non se l'acodic qu'eth madeish ac auie sajat d'auti còps, mès que dempús non podec trapar jamès era amagader.
Aguest tèma lo capvirèc pendent ua estona, e a tot darrèr, decidic que bèra bruisha s'i auie calat e auie trincat er embelinament.
Pensèc que sajarie de saber-se'n sus aguest extrèm, e campèc pes entorns enquia que trapèc un petit endret sablós damb un petit clòt en forma d'embut.
S'ajacèc e botèc era boca ath ras deth clòt e cridèc:
Larva de hormiga leon, hètz que ne siga coneisheire!
Que non ac ditz!
Atau, donc, a estat ua bruisha qu'ac a hèt.
Ja m'ac cranhia.
Massa que se'n sabie eth dera futilitat d'auer-se-les damb es bruishes: atau ei qu'ac deishèc córrer tot descoratjat.
Mès que li venguèc entath cap que poirie, totun, demorar-se era boleta qu'auie lançat luenh, e venguec e hec ua pacienta recèrca.
Mès que non la podec trapar.
S'entornèc entara sua crambeta deth tresaur, e la deishèc suenhosaments atau qu'ère quan lancèc era boleta.
Ara seguida agarrèc ua auta boleta e la lancèc dera madeisha manèra, en tot díder:
Fraia, vè-te'n a trapar ara tua fraia!
Pistèc a on queiguie, e anèc de cap aquiu e guardèc.
Mès deuie auer anat mès ençà o mès enlà: atau ei que hec era operacion dus viatges mès.
Era darrèra repeticion qu'auec capitada.
Es dues boletes èren era ua a un pam dera auta.
Alavetz, precisaments, eth son d'ua trompeta d'estanh arribèc tot aflaquit jos es verdes naus dera picada.
Tom se rebussèc vèsta e pantalons, convertic uns betreles en cinturon, campèc laguens eth matarràs, mès enlà deth soc poirit, treient-ne un arc e ua sageta plan grossièrs, ua espada de lhauna, e ua trompeta d'estanh, e, en un virament de uelhs, se hec sòn aqueri utisi, e caminèc entà dehòra, damb es pès nuds e era camisa ath vent.
Ath cap de pòc s'arturèc jos un gran olm, bohèc era trompeta en responsa, e dempús comencèc a caminar de punta e a observar damb mina de luta, d'aciu e de aquiu.
Didec cautelosaments a ua companhia imaginària:
Fòrça, boni companhs mèns!
Demoratz amagadi enquia que jo tusta.
Tom sorrisclèc:
Èp!, qui vie ena picada de Sherwood sense eth mèn permís?
Guiu de Guisborne non a besonh de cap de permís d'òme neishut!
Se qui ès tu que gauses tier-me aqueth lenguatge?
Jo, ça que la!
Atau, ès tauments eth senhor proscrit?
Tie compde!
Cuelheren es sues espades de lhauna, deishèren en solèr es auti utisi, se calèren en actitud de düèl, e comencèren un grèu, e pla curós combat, "dus amont e dus abath".
Tom didec, ath cap d'ua estoneta:
Ara, mala fòrça vos balancège, botatz-i mès vitalitat!
Atau, donc, lutèren "damb vitalitat", toti sudadi e panteishant deth prètzhèt.
Queiguetz!, queiguetz!
Per qué non queiguetz?
Que non voi!
Se per qué non queiguetz vos?
Ètz qui ac a hèt pejor.
Ben, aquerò non vò díder arren.
Non posqui quèir.
Be qu'ei atau que van es causes en libre.
Eth libre ditz: "alavetz damb un còp trauessaire aucic ath praube Guiu de Guisborne!".
Vos cau hèr ua virada ath mèn torn e deishar que vos herisca pera esquia.
Ara, didec Joe, en tot lheuar-se, deishatz que vos aucisca jo.
Qu'ei ben de rason.
Non, que non posqui.
Non i é en libre.
Plan ben, aquerò qu'ei ua dolentisa endiablada.
Vaquí.
Ben, Joe: podetz hèr de Frare Tuck, o de Much, eth hilh deth molinèr, e batanar- me damb un garròt de dues mans; o ben, jo serè eth Sheriff de Nottingham, e vos seratz Robin Hood ua estoneta, e m'auciratz.
Aquerò que semblau satisfasent, de manèra qu'aguestes aventures sigueren amiades a tèrme.
Dempús Tom venguec a èster Robin Hood de nauèth, e era monja traïdora consentic que perdesse era fòrça damb era sang que se l'esguitlaue dera herida abandonada.
E fin finau, Joe, en tot representar a ua tribú sancèra de proscrits ploraires, l'arrosseguèc tristaments, li metec er arc enes aflaquides mans, e Tom didec:
En acabar disparèc era sua balestada, e queiguec, e aurie auut de morir; mès se botèc ath dejós d'ua ortiga, e sautèc damb massa enventida entà que siguesse un còs mòrt.
Es gojats se vestiren, amaguèren es sòns utisi, e partiren en tot planher-se de qué non i auesse proscrits aué en dia, e demanant-se quina causa poirie demostrar auer hèt, era civilizacion modèrna, entà compensar era sua pèrta.
Dideren que s'aurien estimat mès d'èster proscrits pendent un an laguens eth bòsc de Sherwood que non presidents des Estats Units entà tostemp.
Aquera net, tàs nau e mieja, Tom e Sid sigueren amiadi entath lhet coma d'abitud.
Dideren es pregàries, e Sid lèu lo recuelhec era sòn.
Tom jadie tot desvelhat e vigilaue damb inquieta impaciéncia.
Quan li semblèc que ja ère lèu a trincar eth dia, entenec qu'eth relòtge tocaue es dètz.
Qu'ère entà desesperar-se.
S'aurie bolugat e remenat tau qu'es sòns nèrvis li demanauen, mès qu'auie pòur de desvelhar a Sid.
Jadèc, donc, çò de mès quiet possible, e guardant en aire, laguens era ombra.
Tot qu'ère sevèraments silenciós.
Lèu comencèren a brotoar deth silenci sorrolhs a penes perceptibles, qu'anauen cuelhent còs.
Eth tic-tac deth relòtge venguec sensible.
Vielhes estatgères se meteren a carrinclar misteriosaments.
Es gradons carrinclauen vagaments.
Sense dobte i auie esperits en accion.
Ua roncadèra acompausada venguie dera cramba de tia Polly.
E alavetz comencèc eth fiulet anujós d'un grilh que cap endonviaire uman aurie podut localizar.
Dempús venguec eth son acompausat e espectrau d'un quisson, ena paret que i auie ena cabeçada deth lhet: aquerò volie díder qu'es dies de bèth un èren comptadi.
Dempús er udòl d'un gosset luenhant campèc en aire dera net, e siguec responut per un udòl mès vague a ua distància mès remòta.
Tom que se trapaue ena agonia.
A tot darrèr se demorèc satisfèt qu'eth temps s'auesse agotat e era eternitat s'inaugurèsse; e comencèc, a maugrat sòn, a assopir-se; eth relòtge toquèc es onze, mès eth non les entenec.
E dempús apareishec, barrejat damb es sòmnis a miei formar, un miau extrèmaments malenconiós.
Ua hièstra vesia que se daurie lo tresvirèc.
Un sorriscle de: "Va, pòcvau"!, e eth patac d'ua botelha ueda contra eth darrèr deth cubèrt de husta dera sua tia lo desvelhèren deth tot, e ath cap d'ua menuta qu'ère vestit e dehòra dera hièstra, e s'arrossegaue peth losat deth humarau a quate pautes.
Miaulèc damb cautèla un o dus viatges, tant que hège camin.
Dempús sautèc en losat deth cubèrt e d'aquiu en tèrra.
Vaquí a Huckleberry Finn damb eth gat mòrt.
Es gojats partiren e despareisheren ena escurina.
Ath cap de mieja ora caushigauen eth naut erbatge deth cementèri.
Qu'ère un cementèri dera vielha forma ponentina, ath dessús d'un ticò, apuprètz ua mila e mieja deth pòble.
L'entornejaue un clòs destrantalhat, hèt de taulons, que bèri viatges s'inclinaue de cap a dehòra e d'auti de cap ath laguens, mès jamès s'estaue redge.
Èrbes e erbòtes envasien tot eth cementèri.
Totes es vielhes hòsses qu'èren afonades.
Non i auie ua labada enlòc.
Hustes de cim arredonides, minjades de quissons, hègen trantalhaments sus es cavòts, en tot cercar inclinades ua empara, e non trapant-ne deguna.
Aquerò de "Consagrat ara memòria de…" e causes d'aguesta sòrta, òm ac auie pintat ath sòn temps, mès ja òm non ac aurie podut liéger ena màger part des casi, ara, encara que i auesse auut mès lum.
Un ventolet aflaquit panteishaue entre es arbes, e Tom cranhèc que siguessen es esperits des mòrts en tot planhèr-se d'èster destorbats.
Que trapèren eth nau pòst elevat que cercauen, e s'acomodèren jos era proteccion de tres olms poderosi que creishien gropadi a ues quantes passes deth cavòt.
Demorèren en silenci ua estona, que les semblèc pro longa.
Eth planhòt d'ua agla luenhana ère eth solet son que trincaue eth silenci dera mòrt.
Es reflexions de Tom l'anauen nudant eth còr.
Li calie parlar, siguesse coma siguesse.
Atau, donc, didec en un mormolh:
Hucky!
Pensatz qu'as mòrts les shaute que nosati mos estem aciu?
Huckleberry gasulhèc:
M'agradarie de sabè'c.
Qu'ei ua causa que nude eth còr, vertat?
Plan que òc!
Dempús Tom gasulhèc:
Escotatz, Hucky!
Qu'ei que vos pensatz que mos enten a parlar, Hoss Williams?
Plan que òc; aumens, eth sòn esperit Tom, dempús ua pausa:
M'aurie shautat auer dit eth senhor Williams.
Aquerò que creèc un descoratjamnet, e era convèrsa s'acabèc de nau.
Ssst…!
Qué se passe, Tom?
E s'apressèren damb es còrs pataquejant.
Ssst…!
Un aute viatge!
Non ac entenetz?
Vedetz?
Ara ac auetz entenut.
Diu mèn, Tom!
Que ja son aciu, solide fòrça.
Qué haram?
Qué me sai.
Te penses que mos camparàn?
Ò, Tom!
Que pòden veir ena escurina, madeish qu'es gats.
Ò, non vos cau pòur.
Non pensi que mos estalonen.
Non hèm cap de mau.
Harè çò que sàpia, Tom; mès, Diu mèn!
Que sò tot estrementit!
Escotatz!
Es gojatz inclinèren era tèsta amassa, e damb pro trebalhs alendauen.
Guardatz!
Campatz aquiu!, gasulhèc Tom.
Qué ei aquerò?
Huec deth dimòni!
Ò!, Tom.
Aquerò que gèle.
Quauques incèrtes figures s'apressèren entre era escurina, en tot balançar ua lantèrna d'estanh de mina antica que plapaue eth solèr damb nombroses lunetes de lum.
Ath cap de pòc, Huckleberry bronzinèc damb un caudheired:
Son es dimònis, plan segur.
Ne vien tres!
En nòm de Diu, Tom, qu'èm pèth!
Podem pregar?
Qu'ac harè per manèra, mès non vos cau pòur.
Non mos haràn cap de mau.
Sssst…
Qué se passe, Huck?
Que son òmes!
Un que n'ei, se non es auti.
Potter.
Non!…, voletz díder?
Hèsqui ua apòsta a que la coneishi ben.
Non vos botgètz ne vos remenetz.
Non ei pro escarrabilhat entà saber-mos.
Deu èster embriac, coma de costum, solide, aguest vielh pòga pena deth diable.
Plan ben: m'estarè quiet.
Ara que son luenh.
Non lo pòden trapar.
Ara que tornen a vier.
Ara se usclen.
Ara se hereden un aute còp, se usclen un aute còp.
Brasa viua!
Aguest viatge qu'ac an trapat.
Escotatz, Huck: arreconeishi ua auta des votzes: i a Joe er Indi.
Ò!, aguest mestís assassin!
M'estimaria mès que siguessen dimònis, cent viatges!
Per qué deuen romar?
Aciu qu'ei, didec era tresau votz.
Potter e Joe er Indi amiauen un baiard, damb ua còrda e un parelh de pales ath dessús.
Deishèren en solèr aquerò qu'amiauen, e comencèren a daurir eth cavòt.
Eth doctor botèc era lantèrna en cap deth lòc d'enterrament e auancèc e se seiguec, damb era esquia emparada en un des olms.
Ère tant apròp qu'es gojats l'aurien podut tocar.
Repoteguèren ua responsa, e contunhèren en tot hotjar.
Pendent bèth temps non s'entenec qu'eth carrinclar des pales que descargauen eth sòn naulejament de tèrra e sable.
Aquerò qu'ère monoton.
Fin finau ua pala tustèc damb eth taüt, en tot hèr un son opac e de husta, e ath cap d'ua o dues menutes es òmes l'auien quilhat en tèrra, ath dehòra.
Dauriren eth caperadèr damb es pales, treigueren eth còs mòrt, e lo floquèren aspraments per tèrra.
Era lua se botgèc darrèr es bromes e mostrèc era sua cara emblaimada.
Eth baiard que siguec apraiat, e eth còs mòrt botat ath dessús, caperat damb ua ahlassada, e estacat damb era còrda.
Potter se treiguec un gran guinhauet de ressòrt e copèc eth cant dera còrda que penjaue, e didec:
Aquerò ei parlar!, didec Joe er Indi.
Èp!,, se qué vò díder aquerò?, hec eth doctor.
Òc, e auetz hèt quauquarren mès qu'aquerò, didec Joe er Indi, en tot apressar-se ath doctor, qu'ara s'estaue dret.
Me treiguéretz, hè cinc ans, dera codina deth vòste pair, a on auia vengut a demanar bèra biòca, e didéretz que non i auia vengut entà cap causa bona; e quan vos hi a saber que me la pagaríetz, encara que se passèssen cent ans, eth vòste pair m'embarrèc ena preson per gandiaire.
Vos pensatz que me n'è desbrembat?
Per bèra causa tengui sang indiana.
E ara vos è atrapat, e non auetz cap mès remèdi que pagar, sabetz?
Menaçaue ath doctor damb eth punh ena cara, en aqueth moment.
Eth doctor hec un còp sobtat, e amorrèc ath mau òme en solèr.
Potter deishèc quèir eth guinhauèt e sorrisclèc:
Èp!, non toquètz eth mèn leopard!
E en instant a vier s'auie agarrat damb eth doctor, e toti dus pelejauen ara valenta, deshuelhant era èrba e esquinçant era tèrra damb es sòns talons.
Joe er Indi sautèc sus es sòns pès, damb es uelhs alugadi de ràbia, agarrèc eth cotèth de Potter, e s'arrosseguec coma un gat e apropant-se, hènt un e un aute torn as combatents, en tot cercar eth moment avient.
Còp sec eth doctor se podec desliurar damb un còp fòrt, agarrèc era pesanta husta deth caperadèr deth taüt de Williams, e damb era batanèc a Plotter en tèrra.
Lo hec a virar e queiguec en part sus Potter, negant-lo damb era sua sang; e en aqueth punt es bromes esfacèren eth terrible espectacle, e es dus gojats, espanturiadi, hugeren ath mès córrer laguens era escurina.
Quan era lua, pro lèu, tornèc a campar de nauèth, Joe er Indi demoraue sus es dus còssi, en tot contemplar-les.
Eth doctor hec un mormolh inarticulat, e un long badalh d'agonia o ben dus, e restèc en silenci.
Eth mestís gasulhèc:
Aqueri compdes que ja son pagadi, que Diu vos damne!
Dempús hec es sòns panatòris en cadavre.
Dempús placèc eth fatau guinhauet ena dubèrta man dreta de Potter, e se seiguec sus eth taüt maumetut.
Se passèren tres, quate, cinc menutes, e alavetz Potterr comencèc a botjar-se e hèr gemiments.
Era sua man ère sarrada sus eth guinhauet: lo lheuèc, li calèc ua guardada e lo deishèc quèir damb ua estrementida.
Dempús se seiguec, hènt enlà eth còs mòrt, e lo guardèc, e dempús guardèc ath sòn entorn confusaments.
Es sòns uelhs tumèren damb es de Joe.
Senhor!
Qué s'a passat, Joe?, demanèc.
Qu'ei un lord negòci, didec Joe sense bolegar-se.
Per qué ac auetz hèt?
Potter tremolèc e s'esblancossic.
Me pensaua qu'anaua seren.
Non auia d'auer begut aguesta net.
Mès encara que l'amii en cap, pejor que quan comencèrem eth prètzhèt.
Que sò desgahonat!
Que damb pro de trebalhs m'en posqui brembar d'arren.
Didetz-me, Joe (de vertat, de vertat, ara, vielh companh): è estat jo?
Joe, jamès m'auie passat peth cap; pera mia amna e eth mèn aunor que jamès m'i auie passat, Joe.
Didetz-me, Joe, com s'a passat?
Ò!, orror!
E eth tan joen e que prometie tant!
Tè!, qu'èretz en tot pelejar-vos, e eth vos floquèc ua tustarrada damb era husta deth taüt, e queiguéretz de çò mès plan, e dempús vos lheuèretz, hent trantalhaments e viroletes, e agarrèretz eth guinhauet, e l'ac tachèretz, tant qu'eth vos fotie ua auta amanhagada que hège espavent.
E aciu qu'auetz estat jadent enquia ara, mòrt coma un soc.
Ò!, que non sabia se qué heja.
Que me demora aciu madeish, s'ac sabia.
Tot ère causa deth whisky e era exaltacion, me pensi.
Jamès ena mia vida auia tengut ua arma, Joe.
È auut peleges, mès jamès damb armes.
Toti vos ac dideràn, Joe, non ne didéssetz arren!
Didetz-me que non ne dideràtz arren, Joe: aquerò qu'ei èster un bon amic.
Tostemp vos è auut estimacion, Joe, e è estat ath vòste costat.
Non vo'n brembatz?
Non ac dideratz, vertat, Joe?
E era prauba creatura queiguec de jolhs dauant er estupid assassin, e junhec es mans imploradoires.
Ja vedetz: aquerò ei era causa mès gentila qu'òm pòt díder.
Ò, Joe, qu'ètz un àngel!
E Potter comencèc a plorar.
Ben, ben, qu'ei pro.
Ja non ei eth temps de somicar.
Esdegatz-vos e non deishètz cap tralha darrèr vòste.
Potter cuelhec un tròt que lèu se convertic en carrèra.
S'ei tan mòfle pera repassada e tant embriac de rom coma semble, non pensarà en guinhauet enquia que sigue tan luenh que ja age pòur de tornar per aguest costat.
Audèth arraulit!
Dues o tres menutes dempús, er òme assassinat, eth cadavre emfaishat ena ahlassada, eth taüt sense cobertadèr e era hòssa dubèrta demorauen jos era soleta guardada dera lua.
Eth silenci, totun, ère un aute viatge absolut.
Es dus gojats anauen, córrer que te correràs, de cap ath bordalat, muts d'espant.
De quan en quan, espauridi, balhauen ua lucada endarrèr, peth dessús es sues espatles, coma se cranhessen qu'òm les podesse seguir.
Cada bonh que se lheuaue en sòn camin semblaue un òme e un enemic, e les hège retier era alend; e, en tot còrrer ath torn d'uns casalons espocadi près deth pòble, eth lairar ahijut des cans de susvelhança semblaue balhar ales as sòns pès.
Sonque que podéssem arribar ena vielha blancaria abantes d'en.honsar-mos!, gasulhèc Tom, a cuerts moments, bracadi pera alend.
Que non ac posqui sostier guaira estona mès.
Es fòrti panteishi de Huckleberry èren era sua soleta responsa, e es gojats tachauen es sòns uelhs ena meta des sues esperances, e hègen tota era fòrça deth morir entà artenhèr-la.
Auançauen decididaments entada era, e fin finau, pitrau contra pitrau, se calèren a trauèrs dera pòrta dubèrta, e queigueren, arregraïdi e aclapadi, laguens es ombres protectores de mès entà laguens.
Lèu es sòns possi se padeguèren, e Tom gasulhèc:
Huckleberry: que pensatz que ne gesserà, d'aquerò?
S'eth doctor Robinson morís, jo dideria que ne vierà ua horca plantada.
Ac credetz, totun?
Ne sò segur.
Tom.
Tom pensèc un shinhau.
Dempús didec:
Qui ac diderà?
Nosati?
Qué didetz!
Supausetz que se passèsse quinsevolh causa e Joe er Indi non siguesse penjat.
Tè, que mos aucirie en un moment o un aute: tan cèrt coma qu'ara jadem aciu tèrra.
Aquerò ei çò que jo pensaua peth laguens, Huck.
Se bèth un ne parle, que sigue Muff Plotter, s'ei pro simplet.
Tom non didec arren: contunhèc pensant.
Ath cap d'ua estona didec:
Huck, Muff Potter non ac sap.
Com ac poirie díder?
Per quina rason non ac sap?
Pensatz que podie veir arren?
Pensatz que sap arren?
Moria!
Qu'ei vertat, Tom.
E, ath delà, guardatz: dilhèu aquera tustarrada l'acabèc!
Non, non ei probable, Tom.
Ben, donc, quan eth mèn pair n'ei banhat, ja podetz batanar-li eth cap damb tota ua glèisa, que non lo trebolaratz.
Eth madeish qu'ac ditz.
Atau ei que madeish se passe damb Muff Plotter, clar.
Mès s'un òme s'estèsse ben, ben seren, me semble qu'aquera patacada lo deisharie en sèti: sabi pas.
Dempús un aute silenci reflexiu, Tom didec:
Huck, n'ètz solide fòrça que vos poderatz méter un cadenat ena boca?
Tom, que mo'lo cau méter.
Ja ac sabetz.
Ad aguest dimòni indi que li serie parièr estofar-mos a nosati qu'estofar un parelh de gats, se desnishèssem era hèta e non lo pengèssen.
Ara, Tom, escotatz: non auem mès remèdi que jurar-mos er un ar aute de meter-mos un cadenat ena boca.
Que i sò d'acòrd, Huck.
Ei era mielhor pensada.
Ò, non, que non serie avient, entà ua causa atau.
Aquerò qu'ei pro bon entà causetes ordinàries sense cap ne sen, sustot damb es gojates, pr'amor que dempús vos van ath darrèr damb ua flaüta sonant, e non pòden hèr que bronzinar quan se ven en copacaps; mès ua causa tant importanta coma aguesta li cau èster escrita.
E damb sang.
Tot er èsser de Tom aplaudic aguesta idia.
Eth plan qu'ère amagat e escur e espantoriant; era ora, es circonstàncies, es entorns, i hègen armonia.
Arremassèc ua polida estera de pin que jadie en clar dera lua, se treiguec un petit tròç de quilha vermelha qu'amiaue ena pòcha, se botèc ara lum dera lua, e escriuec aguestes linhes, en tot balhar relèu a cada linha que queiguie de cap a baish, a basa de sarrar era lengua entre es dents, e amendrint era pression enes lines qu'anauen de cap amont:
Huckleberry s'auplic d'admiracion dauant er assopliment de Tom ena escritura, e era sublimitat deth sòn lengüatge.
Ara seguida agarrèc ua agulha deth sòn rabat, e anaue a punchar-se era carn; mès Tom didec:
Posatz-vos!
Non ac hèscatz, aquerò!
Es agulhes de cap que son de laton.
Qué ei verdet?
Qu'ei un podom.
Vaquí se qué ei.
Empassetz-vo'n un shinhau: ja vederatz.
Damb eth temps, dempús de diuèrses sarrades, Tom artenhèc a signar damb es sues iniciaus, en tot tier era punta deth sòn dit ponin coma ploma.
Dempús ensehèc a Huckleberry se com li calie hèr ua H e ua F, e eth jurament que ja siguec perfècte.
Dejosterrèren era estera de pin ath cant dera paret, damb ues sevères ceremònies e encantaments, e es cadies que les estacauen era lengua sigueren dejà barrades a pan e sarralha, e era clau lançada.
Tom, gasulhèc Huckleberry, aquerò mos empache de parlar-ne jamès, jamès?
Plan que òc.
Se passesse çò que siguesse, eth cadenat non se pòt lheuar.
Òc, me pensi qu'ac endonviatz.
Contunhèren parlant en votz baisha pendent bèth temps.
Ath cap d'ua estona un gosset hec un udòl long e tenebrós ena part de dehòra: a uns dètz pès d'aquiu a on se demorauen.
Es gojats se sarrèren er un en aute sobtaments, en ua agonia d'espant.
Per quin de nosati ei?, didec Huckleberry, capvirat.
Sabi pas.
Guardatz pera clatenèra.
De prèssa!
Non: vos, Tom!
Que non posqui…non ac posqui hèr, Huck!
Tom, hètz-ac se vos platz.
Que ja i torne!
Ò, mon Diu!
Gràcies!
Gasulhèc Tom.
Li coneishi era votz.
Ò!, polida causa!
Eth can tornèc a udolar.
Eth vam des dus gojats que tornèc a naufragar ua aute còp.
Ò!, Diu me'n valgue!
Que non ei Bull Harbison!, gasulhèc Huckleberry.
Guardatz, Tom!
Tom, en tot tremolar de pòur, se balhèc, e calèc eth uelh ena clatenèra.
Ò!, Huck, qu'ei un gosset perdut!
Hètz lèu, Tom, hètz lèu!
Per qui vie?
Huck, que deu vier per toti dus: qu'èm toti dus ua madeisha causa.
Ò, Tom, que me semble que mo n'anem entara mòrt!
Qu'è estat tan pòga pèna!
Aquerò que vie de húger d'estudi e de hèr totes es causes qu'a un li diden que non hèsque.
Qu'auria podut èster coma Sid, se m'i auessa predat…
Mès non, que non m'i predè, clar.
Totun, aguest viatge, se me'n gesqui, vos digui que me deisharè embarrar ena escòla deth dimenge!
E Tom comencèc a somicar un shinhau.
E vos dolent!
Huckleberry comencèc a somicar, tanben.
Dimònis, Tom Sawyer, qu'ètz un coquilhon, ath costat de çò que sò jo!
Ò, mon Diu, mon Diu, mon Diu!
Voleria auer sonque era mitat dera vòsta sòrt!
Tom que se sentec era gòrja desliurada e didec:
Guardatz, Huck, guardatz!
S'a virat d'esquia a nosati!
Huck campèc damb eth còr plen d'alegria.
Ò, vaquí!
Ac auie hèt abantes?
Òc, qu'ac auie hèt; mès que jo, coma un pòcvau, non me n'auia encuedat.
Aquesta qu'ei era prumèra!, sabetz?
E ara se per qui deu vier?
Er udòl s'acabèc.
Tom se hereguèc es aurelhes.
Sssst…!
Gasulhèc.
Sone coma…, coma porcèths que romeguen.
Tom.
Aquerò, ei?
Per a on pare, Huck?
Me pensi qu'ei aquiu baish, en aute costat.
M'ac semble, ça que la.
Eth mèn pair solie dormir aciu, a viatges, ath cant des porcèths; mès, valguem Diu, qu'eth mon s'esbauce quan eth ronque.
Ath delà, me pensi que non a tornat a vier en pòble bric mès.
Er esperit aventurèr brotoèc dera amna des gojats un aute viatge.
Huck, gausaríetz vier, se jo anèssa dauant?
Que non me ven de hèr gòi, Tom.
Supausetz que sigue Joe er Indi!
Tom se descoratgèc.
Mès ath cap de pòc eth curiosèr se lheuèc tot poderós un aute còp, e es gojats acordèren de sajà'c, en tot tie en compde que hugerien ath mès córrer s'era roncadera paraue.
Atau, donc, auancèren de punta e cautelosaments, er un darrèr der aute.
Quan vengueren a cinc passi deth roncaire, Tom caushiguéc ua arrameta, que petèc damb un fòrt espet.
Er òme panteishèc, s'estornegèc un shinhau, e era sua cara se demorèc ara lum dera lua.
Ère Muff Potter.
Es còrs des gojats que s'auien demorat arturats e es sòns còsi tanben, tant qu'er òme se botjaue; mès ara es sues cranhences s'esbugassèren.
S'esguitlèren de cap a dehòra, en tot trauessar eth maumetut cubèrt, e s'arturèren a ua petita distància, a on podessen escambiar-se bèra paraula d'adiu.
E un aute viatge aqueth udòl depriment e long pugèc en aire dera net!
Se virèren e vederen ad aqueth gosset que s'estaue a on jadie Potter, acarant-se damb Potter, en tot senhalar eth cèu damb eth nas.
Ò, caralh!
Que vie per eth!
Sorrisclèren es dus gojats, ar ensems.
Escotatz, Tom: diden qu'un gosset hòraviat campèc udolant enes entorns dera casa de Johnny Miller, tath pic dera mieja net, hè ues dues setmanes; e un enganha-pastors i entrèc e se posèc ena parabanda e cantèc, eth madeish ser; e encara non s'i a mòrt arrés.
Òc, ja ac sabi, e supausètz que non s'i morís arrés.
Qu'ei que non queiguec Gracia Miller en huec deth larèr, en tot usclar-se de mala manèra, just eth dissabte a vier?
Òc, mès que non a mòrt.
E encara mès, que va mielhorant.
Plan ben, demoratz e ja veiram.
Qu'ei ben prèsta, alavetz: ei tan segur coma que Muff Potter ei pèth.
Aquerò ei çò que diden es neres, e eri ac saben tot sus aguesta sòrta de causes, Huck.
Dempús se desseparèren, tant que romiauen.
Quan s'esguitlèc pera hièstra entà laguens dera cramba, es esteles lèu s'auien honut.
Se despolhèc damb excessiua cautèla, e s'esclipsèc, en tot alegrar-se de qué arrés se n'auesse encuedat dera sua escapada.
Non sabie que Sid, er amable roncaire, ère desvelhat, e n'auie estat pendent ua ora.
Quan Tom dauric es uelhs, Sid s'auie vestit e ja non i ère.
Era lum hège veir qu'ère tard.
Aquerò l'estonèc.
Per qué non l'auien cridat e acaçat enquia que se lheuèsse, coma de costum?
Aguesta idia que l'aumplie de maus auguris.
Ath cap de cinc menutes ère vestit e escales enjós, tot e que se sentie capolat e assopit.
Era familha encara ère ena taula, mès auien acabat er esdejoar.
Que non sonèc cap paraula de refús; mès que i auie guardades que se desviauen, e i auie un silenci en aire de calamitat que hec a vier ua estrementida peth còr deth colpable.
Se seiguec e hec per manèra de semblar content, mès qu'ère un prètzthèt de mau hèr.
Non artenhèc un arridolet ne ua responsa: atau, donc, requeiguec en silenci e deishèc qu'eth sòn còr se cabucèsse enquias darrèrs fondaments.
Après er esdejoar, era sua tia lo cuelhec de cornèr, e Tom lèu s'aluguèc damb era esperança de qué li floquèssen ua repassada; mes que non siguec atau.
Era sua tia petèc en somics, e venguec a demanar-li se com podie mauméter d'aguesta sòrta eth sòn còr de vielheta; e ara fin li didec que contunhèsse e se hesse a pèrder, e que, damb tanti desengusti, amièsse es sòns peus grisi entara hòssa, pr'amor que ja ère inutil de hèr mès assagi.
Aquerò qu'ère pejor que mil foetades, e eth còr de Tom demorèc ara mès sarrat qu'eth sòn còs.
Plorèc, demanèc perdon, prometec de cambiar un e un aute viatge, e alavetz se li permetec de hèr er adiu, tot e que se n'encuedaue que non auie guanhat qu'un perdon imperfècte e non auie bohat ath laguens qu'ua fèbla esperança.
Abandonèc era preséncia sobeirana, massa assopit entà senter-se venjatiu damb Sid: atau ei qu'era silenciosa retirada d'aguest pera pòrta deth darrèr siguec non de besonh.
S'enfilèc ada eth madeish de cap ara escòla, ombriu e trist, e recebec era sua repassada amassa damb Joe Harper per non auer anat entà estudi eth dia abantes, damb era portadura d'ua persona qu'auie eth còr nudat damb maus mès faissucs e ère deth tot indiferent as foteses.
Dempús se calèc en sòn sèti, posèc eth code sus eth pupitre e era cara enes sues mans, e contemplèc era paret damb era guardada de pèira d'aqueth patiment qu'a arribat ath limit e non pòt passar mès enlà.
Eth sòn code sarraue ua substància dura.
Ath cap d'ua longa estona cambièc lentaments e tristaments era sua posicion, e cuelhec aqueth objècte damb ua alendada.
Qu'ère estropat damb papèr.
Lo destropèc.
Venguec un long, dilatat, colosau sospir, e eth còr se li trinquèc.
Ère eth sòn mange d'espada de laton!
Aquera darrèra gota que hec subergésser eth veire.
De cap era picada deth meddia, tot eth bordalat siguec fòrtaments hissat pes naues esglasiantes.
Sense eth besonh deth telegraf, encara non soniat en aqueth temps, era istòria volèc d'òme en òme, de grop en grop, de casa en casa damb ua velocitat lèu lèu telegrafica.
Naturauments, eth mèstre d'escòla autregèc hèsta aquera tarde: qué sap un, se qué aurie pensat d'eth eth pòble se non ac auesse hèt.
Òm auie trapat un guinhauet sanguinós ath costat der assassinat, e quauqu'un l'auie arreconeishut coma pertanhent a Muff Potter: aquerò didie era istòria.
E òm didie qu'un caminaire nueitiu auie vist a Potter que se lauaue en arriuet, tara ua o es dues dera maitiada, e que Potter s'auie esguiltlat enlà; sospechosa circonstància, mès que mès eth lauar-se, que non ère cap un vici de Potter.
Òm didec, atau madeish, qu'eth pòble auie estat escorcolhat ara cèrca der assassin (eth public que non ei lent a barrejar es pròves e tier un veredicte), mès que non l'auien trapat.
Gent a shivau auien gessut per toti es camins, en totes direccions e eth sheriff fisaue que lo poirien aganchar abantes de barrar eth dia.
Tot eth pòble anaue de cap ath cementèri.
Er assopiment de Tom s'esbugassèc, e s'ahigec ara procession, non pas pr'amor de qué non s'estimèsse mil viatges mès d'anar de cap a quinsevolh aute lòc, senon pr'amor de qué ua terribla, inexplicabla fascinacion l'arrossegaue.
Arribat en endret esglasiant, insinuèc eth sòn petit còs entre era multitud e vedec eth tenebrós espectacle.
Li semblèc que s'auie passat un sègle abantes qu'eth arribèsse aquiu dauant.
Bèth un li peciguèc eth braç.
Se virèc, e es sòns uelhs estramunquèren damb es de Huckleberry.
Alavetz, toti dus, amassa, guardèren entà un e un aute costat e se demanèren se bèth un se n'auie encuedat de quauque senhau damb aquera mutua guardada.
Mès toti que parlauen, e se fixauen en tenebrós espectacle qu'auien ath dauant.
Praube companh!, praube companh!, tan joen!
Aquerò qu'aurie d'èster ua leçon entàs lairons de cavòts.
Muff Potter anarà tara horca, per aguesta hèta, se l'aganchen!
Aguest ère er anament des consideracions, e eth ministre didec:
Senténcia de Diu!
Era sua man que i é visibla.
En aqueth moment Tom que s'estrementic de cap a pès, pr'amor qu'eth sòn guardar queiguec sus era cara estupida de Joe er Indi.
Alavetz era multitud comencèc a decantar-se e empossar-se, e s'enteneren votzes que sorrisclauen:
Qu'ei eth!, qu'ei eth!
Que vie peth sòn grad!
Qui?
Qui?, heren un vintenat de votzes.
Muff Potter!
Èp, s'a arturat!
Guardatz, guardatz!
Se vire!
Non lo deishetz escapar!
Infernau pògavergonha!, didec un pòcvau.
Era multitud se hec enlà, alavetz, e eth sheriff passèc peth miei d'era pompoaments, amiant a Potter deth braç.
Era cara deth praube òme ère èsmeperduda, e es sòns uelhs hègen veir era pòur que l'assopie.
Quan arribèc dauant er òme assassinat, eth sòn còs s'estornegèc coma eth d'un epileptic, e se botèc era cara entre es mans e s'estarnèc de plorar.
Que non ac è hèt pas!, somicaue.
Qui vos acusaue?, sorrisclèc ua votz.
Aguesta balestada que semblèc acertada.
Potter lheuèc eth sòn ròstre e campèc ath sòn entorn damb un patetic abandon enes sòns uelhs, e vedec a Joe er Indi, e sorrisclèc:
Joe er Indi!
M'auíetz prometut que jamès…
Ei vòste aguest guinhauet?, e eth sheriff l'ac lancèc ath sòn dauant.
Dilhèu aurie queigut se non l'auessen agarrat e posat en solèr.
Dempús hec:
Quauquarren me didie que se non tornaua e arremassaua…
Tot s'estrementic.
Didetz-l'ac, Joe, didetz-l'ac…
Que ja ei parièr.
Alavetz Huckleberry e Tom se demorèren muts e embadoquits.
E enteneren se com eth mentidèr còr-de-ròca hège era sua serena declaracion; e demorauen en cada moment qu'eth cèu plan clar deisharie quèir es relampits divins sus era sua tèsta, e s'estonèren de veir per guaire temps eth puniment ère ajornat.
E quan auec acabat, encara viu e sancer, era fluctuanta possada qu'auien sentit de trincar eth sòn jurament e sauvar era vida deth praube detengut e traït, s'esbugassèc e cessèc, pr'amor que, evidentaments, aqueth inic s'auie venut a Lucifèr, e serie fatau de calar-s'i en causes tocantes a un poder coma aqueth.
Per qué non hugíetz?
Per qué vos calie tornar aciu?, didec quauqu'un.
Que non me'n podia estar…non me'n podia estar, gemegaue Potter.
Volia húger, mès que me semblaue que non podia anar entà nunlòc qu'aciu.
E un aute viatge petèc en somics.
Joe er Indi repetic era sua declaracion, damb era madeisha cauma, uns quants menutes dempús, en procedir-se ara declaracion, jos jurament; e es gojats en tot veir qu'es relampits èren encara estacadi, se consolidèren ena sua credença que Joe s'auie venut ath diable.
Joe auie vengut a èster ara, entada eri, er objècte mès ombriuaments interessant que jamès auessen considerat, e non podien lheuar-ne es uelhs fascinats, dera sua cara.
Joe er Indi ajudèc a lheuar eth còs dera victima, e l'amièc en un car entà transportar- lo.
Se hec a córrer, entre era multitud esglasiada, qu'era herida sagnaue un shinhau!
Es gojats se pensèren qu'aguesta sortosa circonstància dirigirie es sospeches ena bona direccion, mès que sigueren decebudi, pr'amor que mès d'un campanhau observaue:
Se trapaue a mens de tres mètres de Muff Potter quan era causa se passèc.
Tom perdec era sang dera cara e baishèc es uelhs.
Qu'ei un mau senhau, didec tia Polly, grèuments.
Arren.
Arren que jo me'n sàpia.
E es causes que didetz!, hec Sid.
Era darrèra net que didíetz: "ei sang, ei sang: aquerò ei".
E ac tornàuetz a díder, e ac tornàuetz a díder.
E hègetz: "non me tormentetz d'aguesta manèra: ja vos ac diderè" Se qué dideríetz?
Se qué ei çò qu'auríetz dit?
Tot se delic dauant de Tom.
Qu'ei impossible de tier-se de çò qu'aurie passat alavetz; mès erosaments era preocupacion s'esbugassèc ena cara de tia Polly, e era apareishec en ajuda de Tom sense sabè'c, en tot díder:
Vai!, qu'ei aguest terrible assassinat.
A viatges sónii que sò jo que l'a cometut.
Mary didec qu'era n'auie estat trucada d'ua manèra plan semblabla.
Sid que semblèc satisfèt.
Tom gessec dera sobeirana preséncia tan lèu coma li vaguèc de hè'c plausiblaments, e dempús d'aquerò se planhèc de mau enes dents tota ua setmana, e se bendèc es sues gautes cada net.
Jamès se'n sabec de qué Sid lo susvelhaue cada net, tot e jaçat, e plan soent li des.hège eth bendatge, e alavetz s'emparaue sus eth code, escotant ua bona estona cada viatge, e dempús hège a baishar un aute còp eth bendatge aquiu a on auie estat.
Eth trantalh espirituau de Tom s'anèc hènt honedís de man en man, eth mau de dents venguec a èster anutjós, e òm lo hec enlà.
En cas que Sid auesse trèt bèra causa en clar des dites desgahonades de Tom, s'ac sauvèc entada eth.
A Tom li semblaue qu'es sòns companhs jamès non vierien de hèr interrogatòris sus gats mòrts, renauint atau era memòria dera sua calamitat en sòn esperit.
Sid se n'encuedèc que Tom jamès ère mètge forense en cap d'aguestes descubèrtes, encara qu'auesse arribat a tier eth costum de préner era direccion de totes es naues empreses; se n'encuedèc tanben que Tom jamès hège de testimòni, e aquerò ère estranh; que non li passèc desapercebut a Sid eth hèt de qué Tom autanplan auie ua senhalada aversion entà taus declaracions, e tostemp les evitaue, quan podie: Sid que s'en meravilhaue, mès non ne didie ua soleta paraula.
Cada un o dus dies, pendent aqueth temps aflictiu, Tom pistèc ua oportunitat e anèc de cap ara petita hièstra brescada dera preson e passèc de contrabanda, entar assassin, totes es petites comoditats que podec arremassar.
Era preson qu'ère ua tuta insignificanta de rajòla, ath cant d'un anhàs, près deth bordalat, mancada de susvelhants: totun, pògui viatges ère ocupada.
Aguesti presents ajudauen de grana manèra a solatjar era consciéncia de Tom.
Era gent deth pòble qu'auie un veement desitge de hèr-li ua bona rossegada a Joe er Indi, e arrossegar-lo, per lairocini de cadavres.
Mès autant terrible ère era sua mala encòlia, qu'òm non se trapèc jamès ad arrés que volesse préner era iniciatiua en aguesta matèria.
Atau ei qu'òm la deishèc d'anar.
Eth qu'auie auut compde de començar es sues dues declaracions pera luta, sense cohessar eth panatòri dera hòssa que l'auie precedit; atau, donc, semblèc mès de sen non prepausar eth cas dauant eth tribunau, peth moment.
Ua des rason qu'eth cervèth de Tom s'auie anat desliurant des sòns intims copacaps ère pr'amor qu'auie desnishat ua naua e transcendentau matèria d'interès.
Becky Thacher auie deishat de vier ena escòla.
Tom pelegèc damb eth sòn orgulh pendent uns quants dies, e hec per manèra d'escapar-se'n d'aqueth amor, mès que manquèc.
Comencèc d'anar a romar de contunh pes entorns dera casa a on viuie sa pair, cada net, e de senter-se plan aclapat.
Ère malauta.
Se se morisse…!
Ja non s'interessaue bric pera guèrra, ne tansevolhe pera pirateria.
Era illusion pera vida qu'auie despareishut, e non ne restaue que malenconia.
Deishèc de cornèr eth sòn arc e eth sòn bastonet de baseball que ja non li hègen cap de gòi.
Tia que n'ère pro preocupada; comencèc de hèr-li a patir tota sòrta d'assaji damb medecines.
Era qu'ère ua d'aqueres persones que pèrden es estrius pes medecines patentades e toti es metòdes nauèths de hèr salut o d'apraiar-la.
Qu'ère ua constanta experimentaira d'aguestes causes.
Quan se'n sabie de quauquarren de nau en aguesta matèria, qu'ère sometuda a ua frèbe indestructibla enquia qu'ac auesse assajat, pas mens en era madeisha, pr'amor que jamès estaue malauta, senon en bèth aute qu'auesse a man.
Qu'ère soscrita a toti es jornaus de terapeutica e a toti es enganhs frenològics; e era solemna ignorància qu'aguesti s'espelofien ère er ambient que tia Polly alendaue damb in.
Tot eth butin que contiègen sus era ventilacion, e com li calie anar-se'n entath lhet, e com lheuar-se, e quines causes minjar, e quines causes béuer, e guaire d'exercici s'auie de hèr, e en quin estat mentau sauvar-se, e quina sòrta de vestit meter-se qu'ère entada era er Evangèli, e jamès se'n hec de qué era premsa dera salut deth mes estant solie capvirar tot aquerò qu'auie recomanat un mes abantes.
Qu'ère un còr simple e aunorat pendent tot eth dia, per çò qu'ère ua aisida victima.
Arremassaue es sòns jornaus enganha-babaus e es sues medecines enganha-badòcs, e atau armada damb utisi de mòrt, auançaue sus eth sòn palle shivau, entà didè'c d'ua forma metaforica, damb eth lunfèrn ath sòn darrèr.
Mès jamès non sospechèc qu'era non siguesse un àngel guaridor e eth baume de Galaad jos ua masca, dauant es vesins emmalautits.
Eth tractament per aigua ère nau, alavetz, e era aclapada condicion de Tom siguec entada era coma ua fruta madura.
Lo hège a gésser a punta de dia cada maitin, lo hège demorar dret laguens eth cubèrt de husta e l'escanaue damb un deluvi d'aigua hereda; dempús lo heregaue damb ua tovalhòla coma ua lima, e aquerò lo reviuie; dempús l'enfaishaue amb un linçò mòg, e lo deishaue de nauèth dejós era ahlassada, enquia que sudaue amna e tot, e "es sues plapes auriòles se l'esguitlauen entà dehòra, a trauèrs des pòres", coma didie Tom.
Mès, a maugrat de tot aquerò, eth gojat venguie mès e mès malenconiós, e palle, e ablasigat.
Era que i ahigec banhs cauds, banhs de sèti, doches e cabussades.
Eth gojat que demoraue sevèr coma ua caisha de mòrts.
Li calculaue era sua capacitat tau qu'ac aurie hèt damb era d'ua gèrra, e l'aumplie diadèraments de panacèes rauba-sòs.
Tom auie vengut a èster, en aquera etapa, indiferent ara persecucion.
Aguetsa fasa aumplie de marriment eth còr dera vielha senhora.
Que li calie trincar aquera indiferéncia ath prètz que siguesse.
Alavetz entenec a parlar per prumèr viatge d'un tua-malauties.
N'encarguèc de seguit ua bona quantitat.
Lo tastèc, e li plasèc çò de mès.
Qu'ère, simplaments, huec en forma liquida.
Deishec d'anar eth tractament idroterapeutic e quinsevolh auta causa, e botèc era sua fe en tua-malauties.
Ne balhèc ua culheradeta a Tom, susvelhant-ne es resultats damb er in mès prigond.
Es sòns copacaps gaudiren immediataments d'ua trèva, e eth sòn esperit reprenec era patz, pr'amor qu'era indiferéncia siguec trincada.
Eth gojat non auie mostrat un interès mès sauvatge, mès sincèr, s'era auesse calat huec jos es sòns pès.
Tom se n'encuedèc de qué ja ère ora d'escarrabilhar-se: aguesta sòrta de vida que podie èster pro romantica laguens era sua seca entonacion, mès que començaue a amiar massa pòc sentimentalisme e massa riquesa embriagadoira.
Atau, donc, se pensèc diuèrsi plans d'aleujament, e a tot darrèr se l'acodic de hèr veir que l'embelinaue eth tua-malauties.
Lo demanèc tan soent que se hec pesant, e tia venguec de díder que se lo cuelhesse eth madeish e non la shordèsse mès.
Se s'auesse tractat de Sid, l'aurie permetut eth gòi sense sospechar; mès, en èster Tom, susvelhèc era botelha d'amagat.
Trapèc, de hèt, qu'era medecina amendrie; mès que non se l'acodic qu'eth gojat i adobaue era salut d'ua crebassa deth pasiment dera saleta.
Un dia Tom se trapaue en tot balhar era dòsi ara crebassa, quan et gat auriò dera sua tia campèc tot bronzinant, guardant era culhereta cobèsaments e demanant-ne un tast.
Didec Tom:
Non ne demanetz se non n'auetz besonh, Pèir.
Mès Pèir hec senhau que n'auie besonh.
Que vau mès que vo n'asseguretz.
Pèir n'ère segur.
Pèir que s'i convenguec: atau ei que Tom li badèc era boca, e li lancèc ena gòrja eth tua-malauties.
Pèir que sautèc un parelh de iardes pes aires, e dempús hec un sorriscle de guèrra e se calèc a hèr virades e mès virades pera cramba, en tot flocar-se tustarrades damb eth parament, estramuncant tèsti damb flors e costant un gran estralh.
Dempús se lheuèc sus es pautes deth darrèr, e hec camardades ath sòn entorn, en ua frenesia d'alegria, damb eth cap sus es sues espatles, e era sua votz proclamant ua felicitat impossible de trincar.
Dempús anèc hènt esquinci d'aciu e d'enlà dera casa, espandint de nauèth eth caòs e era destruccion en sòn camin.
Tia Polly entrèc just entà veir se com començaue ua sòrta de sauts mortaus, en tot lançar un òsca finau e vigorós, e trauessant era hièstra dubèrta, en tot esbauçar es tèsti florits que restauen.
Tom ère ajaçat en solèr, morint-se d'arrir.
Tom, se qué li hè mau ath gat, en nòm de Diu?
Sabi pas, tia, didec eth gojat, en tot cuélher alend.
Jamès auia vist ua causa parièra.
Quina ei era causa qu'a costat aguestes accions?
Voletz díder?
Òc, senhora.
Ei a díder, jo ma'c pensi.
De vertat, de vertat?
Òc, senhora.
Era vielha senhora qu'ère inclinada, e Tom la campaue damb un interès ahiscat pera inquietud.
Massa tard l'endonvièc era sua orientacion.
Eth mange dera culhereta acusadoira qu'ère visible jos era cimossa deth lhet.
Tia Polly la cuelhec e la lheuèc.
Tom hec repè, baishant es uelhs.
Tia Polly lo quilhèc peth mange de costum (era sua aurelha), e li tustèc era tèsta ara valenta damb eth sòn didau.
Qu'ac è hèt en tot planher-me d'eth, pr'amor que non a tia.
Non a tia!
Babau!
Qué a a veir, aquerò!
Plan que òc, qu'a a veir.
Pr'amor que, se l'auesse auut, serie era que l'aurie usclat!
Era l'aurie rostit es budèths, tan mancada de bon còr coma s'eth pacient auesse estat un gojat!
Tia Polly sentec un sobtat crebacòr de penaïment.
Era causa, atau, agarraue un nau aspècte: çò qu'ère crudèu entà un gat ne podie èster tanben entà un gojat.
Que se comencèc a atrendir: n'ère empenaïda.
Es sòns uelhs s'umidifiquèren un shinhau, placèc era man sus eth cap deth gojat, e didec gentilaments:
Ac hèja damb era mielhor fin, Tom.
E, Tom, vos a remetut.
Pèir.
Tanben eth s'a remetut.
Jamès l'auia vist virar damb tan beròia…
Ò, vè-te'n, Tom, abantes que me tornètz a enquimerar.
Tom qu'arribèc ena escòla abantes deth temps.
Qu'ère manifèst qu'aquera causa estranha ère diadèra, darrèraments.
E ara, tau que volie eth sòn nau costum, se botèc ath costat dera entrada deth camp escolar, en sòrta de jogar damb es sòns companhs.
Qu'ère malaut, didie, e n'auie era portadura.
Procurèc hèr veir que guardaue pertot, pertot, exceptat d'a on guardaue de vertat, de vertat: peth camin enjòs.
Tom campèc e campèc, plen d'esperança, quan un vestidet de gojata volugadís se mostraue ena guardada, e auent en òdi ara possedoira tan lèu que vedie que non ère era que volie.
Ara fin es vestidets de gojata vengueren d'aparéisher, e eth se n'anèc a romar laguens eth nhadèr: entrèc ena escòla ueda e se seiguec a patir.
Dempús, un aute vestidet de gojata se passèc pera pòrta, e eth còr de Tom hec ua fòrta batanada.
Un moment dempús, ja ère dehòra, e alugant-se coma un indi, udolant, arrint, empossant gojats, sautant peth dessús eth clòs damb perilh dera vida e deth còth, hènt campuletes damb era man en tèrra, tient-se sus eth cap, amassant totes es hètes eroïques que se podec imaginar, e guardant pera coa deth uelh, tota era estona, pr'amor de veir se Becky Thatcher se n'encuedaue.
Mès era que semblaue que non se n'encuedèsse d'arren: jamès guardaue.
Serie possible que non se n'encuedèsse de qué eth ère aquiu?
Amièc es sues considerables hètes ath sòn immediat vesiatge: anèc peth voltant en tot hèr udòls de guèrra, arremassèc era casqueta a un gojat, la lancèc rabent sus eth tet dera escòla, se calèc entre un gropet de gojats, trabucant-ne en totes es direccions, e queiguec, dubèrt de cames e braci, jos eth nas de Becky, lèu tirant-la a tèrra; e era se virèc, damb eth nas en aire, e eth entenec se com didie:
Es caròles de Tom se rogiren totes.
Tom, ara, qu'auie cuelhut era sua decission.
Tot eth ère tenebror e maufidança.
Ère un gojat abandonat, sense amics, didie eth; arrés non l'estimaue cap; quan desnishèssen entà quina decision l'auien amiat, dilhèu aurien racacòr; qu'auie hèt per manèra d'obrar ben e anar tirant, mès que non l'ac auien permetut, e ja non les convenguie ua auta causa que desliurar-se'n d'eth, qu'atau siguesse: e qu'ath delà li carguèssen eth tòrt pes conseqüéncies.
Per qué non ac auien de hèr?
Quin dret auie eth desvalgut a planher-se?
Òc, l'auien obligat, a tot darrèr: que harie ua vida criminau.
Que non i auie mès crabes entà mólher.
Mentretant, ère plan mès enjós de Meadow Land, e eth tindar dera campana dera escòla entà arremassar as gojats arribaue tot amendrit ena sua aurelha.
Somiquèc, alavetz, de pensar que bric mès, bric mès, tornarie a enténer aqueth antic tindal familhar: qu'ère ua causa plan dura, mès que l'obligauen.
Donques qu'ère lançat en mon glaciau, li calie someter-se, mès les perdonaue.
E es somics se heren intensi e seguidi.
En aquera escadença, precisaments, trapèc eth companh jurat deth sòn esperit, Joe Harper, que venguie damb ua aspra guardada e evidentaments qu'amagaue en sòn còr bèth projècte grandós e tenebrós.
Èren, sense cap de dobte, "dus esperits damb ua soleta idia".
Tom, en tot heregar-se es uelhs damb era manja, comencèc a blagar quauquarren sus ua determinacion de húger dera sua maumetuda existéncia e dera manca de simpatia deth larèr, e romar per ample mon, e non tornar bric mès, e acabèc demorant que Joe non lo desbrembèsse.
Mès que se vedec qu'aguesta madeisha prepausa, precisaments, ère era que Joe anaue a hèr a Tom; e l'auie anat a trapar damb aguesta finalitat.
Sa mair l'auie foetat per auer-se begut ua lèit qu'eth non auie tastat, ne ne sabie arren: qu'ère evident qu'ère cansada d'eth e desiraue que partisse.
S'era auie aguesti sentiments, eth que non podie hèr ua auta causa que render-s'i: demoraue qu'era serie erosa, e jamès s'empenaïrie d'auer lançat ath sòn praube gojat de cap ath mon insensible, pr'amor de qué i passèsse pena e s'i morisse.
Tant qu'es dus gojats caminauen toti adoloridi, heren un nau pacte d'ajuda mutuau e d'èster frairs, e de non desseparar-se jamès enquia que la mòrt les desliurèsse des sues calamitats.
Alavetz comencèren a perfilar es sòns plans.
Joe que portaue en cap d'èster ermita, e víuer des crostons en ua aluenhada espelonga, e morir-se a plasèr, de hered e de besonh e de dolor; mès dempús d'auer seguit d'aurelha a Tom, admetec qu'ua vida de crim aufrie quauqui grani auantatges: atau ei que consentic a vier pirata.
Tres miles mès enjós de Sant Petersburg, en un endret a on er arriu Mississipi auie a penes ua mila d'amplada, i auie ua ièrla longa, estreta, boscosa, damb un banc de sable en sòn extrèm, plan avient coma lòc de cita.
Non ère abitada.
S'estenie se qui sap guaire entara auta arriba, entre ua seuva espesa e lèu absoludaments despoblada.
Atau, donc, siguec alistada era ièrla de Jackson.
Se quines les calerie èster es victimes des sues pirateries, ère causa que non se les acodic.
Dempús anèren a trapar a Huckleberry Finn, que se les ahigec de seguit, pr'amor que totes es carrères li èren madeish: que li ère indiferent.
Se desseparèren ath cap de pòc, entà tornar a trapar-se en un aute endret solitari deth cant der arriu, a dues miles deth bordalat, ara ora favorita, qu'ère tara mieja net.
Aquiu i auie un petit carràs de troncs que se prepausèren agarrar.
Cada un d'eri se harie a vier ams e còrdes, e es biòques que podesse arremassar dera manèra mès ombriua e misteriosa, coma ei avient entàs proscrits: e abantes que se passèsse era tarde s'auien apraiat entà gaudir dera doça ufana d'escampilhar que pro lèu era ciutat saberie "bèra causa".
De cap ara mieja net, Tom venguec damb un camalhon elaborat e ues quantes pochòines, e s'arturèc entre uns espessi matarrassi, sus ua grana arròca que dominaue eth lòc dera cita.
Que i auie esteles e ua grana quietud.
Er arriu poderós s'espargie coma un ocean en repaus.
Tom parèc era aurelha pendent un moment, mès que cap bronit trincaue era cauma.
Dempús hec un fiulet baish e precís.
Li responeren deth dejós dera grana arròca.
Tom fiulèc dus viatges mès.
Aguesti senhaus sigueren responuts dera madeisha manèra.
Dempús ua votz cautelosa didec:
Qui i a aciu?
Tom Sawyer, eth Nere Flagèl dera Mar Espanhòla.
Didetz es vòsti nòms.
Huck Finn, eth Man-Ròia, e Joe Harper, eth Terror des Mars.
Plan ben.
Balhatz era contrasenha.
SANG!
Alavetz Tom lancèc entà baish eth cambalhon, peth dessús era arròca, e se deishèc quèir ath sòn darrèr, esquinçant ath còp, enquia un cèrt punt, peth e vestits en sòn esfòrç.
Que i auie un caminòu de bon hèr e confortable ath long dera arriba, jos era grana arròca, mès que li mancauen es auantatges dera dificultat e eth perilh, de tant valor quan se tracte d'un pirata.
Eth Terror des Mars s'auie hèt a seguir un lomb de porcèth, e s'auie extenuat en tot amiar-lo enquia aquiu.
Finn, Eth Man-Ròia, auie panat ua cassoleta, e ua quantitat de tabac de huelha a miei premanir, e tanben auie portat ues quantes carrolhes entà hèr- ne pipes.
Mès que cap des pirates non humaue ne mastulhaue tabac senon eth.
Eth Nere Flagèl dera Mar Espanhòla didec que non serie bon començar sense hèr un shinhau de huec.
Aguesta pensada qu'ère pro senada; es aluquets èren damb pro trebalhs coneishudi en aqueri tempsi.
Que campèren un huec damb ua grana hilada de hum, a ues cent iardes, mès entà naut, e anèren silenciosaments enquia aquiu e ne cuelheren ua brasa.
Convertiren er ahèr en ua importanta aventura, dident: "Sssst…!"
Pro que sabien qu'es òmes deth carràs auien baishat en pòble a hèr un torn pes magasèms o a abandonar-se ath sarabat; mès, totun, aquerò non ère desencusa entà qu'amièssen er ahèr d'ua manèra que non siguesse piratesca.
Ath cap de pòc s'alunhèren.
Tom comandaue, Huck auie eth rem deth darrèr, e Joe eth deth dauant.
Tom ère ath miei dera nau, damb celhes ombriues e braci crotzadi e balhaue es sues ordes damb un mormolh baish e viril.
Orsatz, e ajustatz-la ath vent!
Ben, ben, senhor!
Estaca, estacaaaa era nau!
Ja i é, senhor!
Amolatz-la un punt!
Ja està, senhor!
Coma qu'es gojats amiauen eth carràs constanta e monotonaments de cap ath miei der arriu, se supausaue que sense dobte aguestes ordes non èren balhades que "entà seguir era mòda", e non pretenien significar arren d'especiau.
Quines veles pòrte?
Veles majors, cofes e petifòcs, senhor.
Issatz es sobres!
Desplegatz aquiu naut era ala de gàvia!
De prèssa!
Ben, ben, senhor!
Alongatz es rissos ath guanet der arbe mèstre!
Escotes e braces!
Ala, a jol vent, tot a babord!
Premanitz-vos entar encontre!
Pòrt, pòrt!
Va, companhs!
Damb in!
Que ja ei fèrma, senhor!
Eth carràs que passaue peth miei der arriu.
Es gojats acarèren ben era proa, e dempús descarguèren es rems.
Er arriu non ère naut, de sòrta que non i auie mès que dues o tres milhes de marcha.
A penes dideren ua paraula enes tres quarts d'ora que vengueren.
Ara et carràs passaue dauant eth pòble luenhant.
Dus o tres fanaus d'esmortesida lum mostrauen a on s'estaue, pacificaments adormit mès enlà dera suau dilatada corrent, plen dera peiraria d'esteles, inconscient deth hèt tenebrós que se passaue.
Eth Nere Flagèl demoraue encara quiet, damb es braci crotzadi, campant per darrèr viatge era scèna des sues jòies prumerenques e es sòns darrèrs patiments, e desirant que "era" lo podesse veir ara, luenh, anant pera mar bronca, acarant eth perilh e era mòrt damb còr indondable, tirant de cap ath sòn destin damb ua arridalha inflexibla enes pòts.
Qu'ère un esfòrç plan petit entara sua imaginacion de transportar era ièrla de Jackson mès enlà dera guardada deth bordalat: atau ei que li hec era "darrèra lucada" damb et còr trincat, mès satisfèct.
Mès que se n'encuedèren a temps deth perilh e heren ua manòbra entà evità'c.
Tàs dues deth maitin eth carràs tocaue a tèrra en banc de sable, a dues iardes ath dessús deth cap dera ièrla; e eri passèren guà endauant e endarrèr enquia qu'aueren desembarcat es naulagis.
Entre es causes que tanhien ath petit carràs i auie ua antica vela, e eri l'esteneren sus un amagader, entre eth matarràs, en tot hèr-ne ua tenda entà sauvar es sues provisions; mès eri que dormirien ath ras s'eth temps ère pro bon, atau coma les cau as proscrits.
Heren un huec ath cant d'un gran soc, a vint o trenta canes entà laguens des ombriues prigondors deth bòsc, e dempús codinèren un bocin deth porcèth ena padena, entà sopar, e mingèren era mitat dera còca de milhòc que s'auien hèt a vier.
Que semblaue un jòc gloriós hèr un festin d'aquera sòrta liura e sauvatja laguens era picada verda d'ua ièrla inexplorada e inabitada, luenh des endrets per a on circulen es òmes; e dideren que bric mès tornarien ena civilizacion.
Eth huec que s'enfilaue illuminèc es sues cares, e escampilhèc ua lum rogenca sus es arròques e colomnes deth sòn temple boscós, e sus era ludenta vegetacion e es festons des arromingueres.
Quan eth darrèr bocinet de porcèth auie despareishut e era darrèra porcion de còca siguec avalada, es gojats s'ajacèren sus era èrba, plei d'alegria.
Qu'aurien podut trapar un costat mès frescolenc, mès non volien passar-se'n d'un detalh tan romantic coma ère un huec de campament.
Non ei divertit?, didec Joe.
Qu'ei ua lecaria, didec Tom.
Qué diderien es gojats, se mos vedessen?
Qué diderien?
Se venguessen a parar aciu, se moririen, vertat, Huck?
Tanben m'ac pensi, didec Huckleberry, mès totun, a jo que me chòque.
Que non demani arren mielhor.
Jamès è tantes causes entà minjar, generauments; e aciu non pòden vier e foter-li a un un lampit e hèr-lo menspredar d'aquera manèra.
Aguesta qu'ei plan ben era vida que hè entà jo, didec Tom.
Òm non cau lheuar ath maitin, e anar ena escòla, e lauar-se, e totes aqueres maudites pegaries.
Vedetz?
Un pirata non li cau hèr arren, Joe, quan ei ena plaja, mès un ermita li cau díder se qui sap guaires oracions, e en acabar non a cap divertiment, aumens en sòn mestièr.
Ò!, òc; qu'ei vertat, didec Joe; mès que non i auia pensat guaire, sabetz?
Vedetz?, didec Tom.
Era gent que non sauve guairi talents per çò des ermites, aué en dia, coma hègen en tempsi mès antics; mès un pirata tostemp ei respectat.
E un ermita non a mès remèdi que dormir en lòc mès dur que pòt trapar, e amiar ròbes de sac, e cendre sus era sua tèsta, e estar-se ath ras en tempsi de ploja, e…
Per qué se meten ròba de sac e cendre ena tèsta?, demanèc Huck.
Sabi pas.
Mès que non an mès remèdi: tostemp ac hèn es ermites.
Un caralh, m'i auessa avengut!, didec Huck.
Ben, donc, se qué haríetz?
Sabi pas, mès que non non ac haria aquerò.
Ben, Huck: qu'ei que vos calerie hè'c.
E com vo'n gesseríetz?
Donques, non m'ac prepausaria.
Foteria eth camp.
Fóter eth camp!, quin bèth element seríetz coma ermita!
Seríetz ua calamitat!
Eth Man-Ròia que non responec, mès se tenguie en quauquarren de mielhor.
Auie acabat d'espelar ua carrolha, e ara i adaptaue ua cama, cargada de tabac, e cachaue ua brasa contra eth cargament e bohaue ua broma de hum aulorós: qu'ère en plia florida de luxoriós gòi.
Es auti pirates l'envejauen aqueth vici majestuós, e resolvèren secretaments de hèr-se-lo a vier çò de mès lèu possible.
Huck non triguèc a díder:
Qué les tòque hèr as pitates?
Ò!, que tien ua vida plan actiua: cuelhen vaishèths, e les calen huec, e agarren es sòs e les dejostèrren en lòcs tenebrosi dera sua ièrla, a on i a hantaumes e causes a susvelhar, e aucissen a toti enes vaishèths: les hèn a caminar per ua pòst gròssa.
Se hèn a seguir as hemnes ena ièrla, didec Joe.
Ada eres non les aucissen.
E es hemnes tostemp son bereses, ara fin.
E non amien pas vestits rebregadi!
Ò!, non!
Qui?, didec Huck.
Moria!, es pirates.
Huck campèc es sòns pròpis vestits damb desespèr.
Mes es auti gojats li dideren qu'es beròis vestits arribarien plan lèu, un còp auessen començat es sues aventures.
Li heren a enténer qu'es sòns praubi parraquets ja hègen, entà començar, encara que siguesse eth costum des rics pirates començar damb eth sauva-ròbes complet.
De man en man era sua convèrsa s'anèc amortant e er assopiment comencèc a esguitlar-se sus es paupetes des petits proscrits.
Era pipa queiguec des dits de Man- Ròia, e eth dormic era bona sòn d'ua consciéncia sense trebucs e d'un còs cansat.
Ath Terror des Mars e ath Nere Flagèl dera Mar Espanhòla les tardèc mès de trincar eth sòn.
Dideren es sues pregàries interioraments, e ajaçadi, pr'amor qu'aquiu non i auie arrés damb autoritat entà manar-les ajulhar e dider-les en votz nauta: de hèt non auien talents de dider-les, mès que cranhien prener-se aguestes libertats, que podie atirar un pericle especiau e sobtat des nautades celèstes.
Comencèren a sénter ua vaga sensacion de qué auien hèt mau de húger, e dempús pensèren enes parves panades, e alavetz venguec era positiua tortura.
Sagèren d'argumentar, entà hèr-la enlà, que vintenats de viatges auien panat laminadures e pomes; mès era sua consciéncia non se padegaue damb tan mesquines plausibilitats.
Les semblèc, a tot darrèr, que non s'ac valie a discutir un hèt indestructible: cuélher laminadures non ère que rapinar, tant qu'apoderar-se de porcèth e cambalhon e causes d'aguesta sòrta ère, clar e net, panar; e contra aquerò i auie un manament dera Bíblia.
Atau ei qu'ath sòn laguens resolvèren que, tant que s'estèssen en aqueth mestièr, es sues pirateries non serien de nauèth mascarades peth crim deth panatòri.
Alavetz era sua consciéncia les autregèc ua trèva, e aguesti curiosi pirates illògics trinquèren pacificaments eth sòn.
En desvelhar-se Tom peth maitin, se demanèc se a on se trapaue.
Se seiguec e se hereguèc es uelhs, e campèc ath sòn entorn: alavetz comprenec era causa.
Grisajaue eth cèu dera aubada hereda, e i auie ua sensacion indetectabla de repaus e patz ena prigonda cauma penetranta e eth silenci des bòsqui.
Non se botjaue ua huelha; ne un solet bronit trincaue era grana meditacion dera natura.
I auie rosaris de gotes d'arrosada sus es huelhes e es èrbes.
Un lhet de blanqui cendres caperaue eth caliu, e ua garlanda de hum, prima e blaua, se quilhaue tota dreta per aire.
Joe e Huck encara dormien.
Alavetz, pro ath laguens dera picada, un audèth cantèc, e un aute que responec; que non s'i estèc a entener-se eth martèth deth pic.
Graduauments, eth gris trèble e hered dera maitiada s'emblanquic, e ath madeish compàs es sons se multipliquèren e s'amuishèc era vida.
Era meravilha dera natura arrincant ath còp e anant entath sòn prètzèth se descurbic entath gojat pensatiu.
Ua cuca verda s'anaue arrossegant sus ua huelha negada d'arrosada, lheuant un e un aute còp en aire es dues tresaus parts deth sòn còs, flairant ath sòn entorn, e dempús tornant a auançar, pr'amor que prenie mesures, sivans didie Tom; e quan eth vèrme se l'apressèc de bon voler, eth que s'estèc quiet tau qu'ua pèira, damb es sues esperances pujant o baishant alternatiuaments a mida qu'era bestionha anaue de cap ada eth o semblaue inclinada a adreçar-se en quinsevolh aute endret; e quan ara fin reflexionèc, pendent un moment angoniós, damb eth sòn còs corbat en aire, e dempús baishèc ena cama de Tom e comencèc un viatge de cap a naut sòn, tot eth sòn còr s'alegrèc, pr'amor qu'aquerò volie díder qu'aurie un nau ornament, que, sense eth mès petit dobte, serie un ludent unifòrme de pirata.
Dempús venguec ua coriòla de hormigues, de cap endret concret, e s'espargèren entàs sòns prètzhèts: ua d'eres que pelejaue ara valenta damb ua aranha mòrta qu'amiaue enes sòns braci e ère cinc viatges mès grana qu'era, e era l'estirassaue en tot hèr un camin dret peth dessús un soc.
Ua galineta de taques brunes s'enfilèc de cap ath cim espadat d'ua cama d'èrba, e Tom s'ajoquèc ath sòn costat e didec:
Galineta, galineta, hugetz de cap ath vòste casau.
E era cuelhec eth vòl e se n'anèc a campà'c, causa que non estonèc ath gojat, pr'amor que sabie se qui sap guaire temps hège qu'aguest insècte ère credul per çò que tanh as huecs, e eth auie hèt a temptar era sua simplicitat mès d'un viatge.
Un escrauat pilotèr possaue tu per tu era sua bòla, e Tom toquèc era bestionha entà veir se com sarraue es sues pautes contra eth sòn còs, hènt veir qu'ère mòrta.
Es audèths hègen alavetz un brave sarabat.
Tota era natura qu'ère ja desvelhada e estornejada; longues lances de solei trauessauen era huelharaca espèssa d'aciu e d'aquiu, e ues quantes parpalhòles vengueren a volatejar per scenari.
Tom bassaquèc as auti pirates, e toti amassa ensordiren er espaci damb un sorriscle, e ath cap d'ua o dues menutes s'auien despolhat e s'acaçauen, abocant-se era un en er aute laguens era prigonda aigua plan neta deth banc de sable emblanquit.
Non engüejauen bric eth pòble, que dormie luenh, ena auta banda dera majestuosa abondor d'aigua.
Un corrent leugèr o ua petita ascension der arriu se les hec a seguir eth carràs; mès aquerò non hège qu'acontentar-les, pr'amor qu'era sua desaparicion supausaue, coma se didéssem, usclar eth pònt entre era civilizacion e eri.
Que tornèren en campament prodigiosaments renauidi, alègri e ahamadi; e ath cap de pòc ahlamejaue un aute viatge eth huec deth sòn campament.
Huck trapèc ua hònt d'aigua fresca e limpia just ath cant, e es gojats heren copes damb amples huelhes de casse o d'escarèr american, e compreneren qu'aquera aigua, adocida damb un encantament coma eth deth bòsc sauvatge, serie ua bona substitucion deth cafè.
Tant que Joe bracaue lèsques de porcèth entar esdejoar, Tom e Huck li demanèren que se demorèsse un instant.
Se n'anèren entà un cornèr encantador ath cant der arriu e lancèren er am; lèu immediataments ne sigueren recompensadi: Joe que non auec era escadença de vier impacient abantes de qué tornèssen amiant quauques bères lobines, un parelh de pèrques deth solei, e un barbèu petit: provisions entà tota ua familha.
Fregiren eth peish damb un shinhau de porcèth, e se demorèren estonadi, pr'amor qu'en tota era sua vida cap de peish les auie semblat tan deliciós.
Non sabien qu'un peish d'aigua doça, coma mès lèu se cale en huec, dempús d'èster pescat, qu'ei mielhor, e pòc s'imaginauen quina sauça ei era dormida ar aire liure, er exercici ar aire liure e eth banhar-se; e quina vasta quantitat d'aperitiu tanben.
Se demorèren per aquiu, ena ombra, dempús er esdejoar, tant que Huck humaue, e dempús anèren a trauèrs des bòsqui, en ua aisida exploracion.
Caushigauen alègraments es arrames poirides, a trauèrs de matarrassi entortilhadi, entre solèmnes monarques dera seuva, qu'auien dès eth sòn cim enquiara tèrra, penjadisses de plantes escalaires.
De quan en quan trapauen cornèrs avientaments tapissadi d'èrbes e esmaltadi de flors.
Trapèren abondor de causes entà gaudir, mès cap entà estonar-se.
Descurbiren qu'era ièrla auie ues tres miles de longada e un quart de mila d'amplada, e qu'era arriba que li ère mès pròcha ère desseparada sonque per un estret canau que damb pro trebalhs auie ua amplada de dues centes iardes.
Soent se calauen ena aigua; atau ei qu'ère lèu mieja tarde quan tornèren en campament.
Auien massa hame entà arturar- se a pescar, mès que se neuriren sumptuosaments de cambalhon hered, e dempús s'ajacèren ena ombra entà conversar.
Era quietud, era solemnitat que caperaue eth bòsc e era sensacion de solitud comencèren a actuar sus es esperits des gojats.
Se meteren a pensar.
Ua sòrta d'indefinit engüeg s'esguitlèc sus eri.
Aguest engüeg, ath cap de pòc, cuelhec ua forma opaca: qu'ère era puncèla der engüeg deth larèr.
Autanplan Finn eth Man-Ròia soniaue enes sòns gradons deth lumedar e es sues bòtes uedes.
Mès toti eri èren avergonhadi dera sua flaquesa, e degun ère pro gausat entà manifestar era sua pensada.
Pendent bèth temps es gojats auien estat vagaments conscients d'un bronit particular, ena luenhor, coma se passe a viatges damb eth tic-tac deth relòtge quan un non s'i fixe de bon voler.
Mès alavetz eth son misteriós se hec mès intens e les ahisquèc ath sòn reconeishement.
Es gojats se lheuèren, se calèren ua lucada er un ar aute, e dempús cadun d'eri cuelhec ua portadura d'atencion.
I auec un long silenci, prigond e non interromput: dempús ua sorda e malcarada detonacion siguec transmetuda per aire dera luenhor estant.
Qué ei aquerò?, sorrisclèc Joe jos era sua alend.
Pòt ac sabi, didec Tom en un mormolh.
Non ei un pericle, didec Huckleberry, en ton espaurit, pr'amor qu'eth pericle…
Compde!, didec Tom.
Paratz era aurelha; caratz.
Anem a campà'c.
Heren un guimbet e se calèren ena aurèra, dauant deth bordalat.
Desseparèren es arbilhons dera arriba e guardèren de cap a dehòra, sus es aigües.
Eth petit vaishèth de vapor se trapaue ua mila mès enjós deth pòble, navegant peth corrent.
Era sua ampla cubèrta semblaue atapida de persones.
I auie un pilèr de canòts qu'anauen a rem e se botjauen peth corrent, apròp deth vaporet; mès es gojats non podien saber-se'n de se qué hègen es òmes que i anauen.
Ath cap de pòc, un gran godilh de hum blanc gessec deth costat deth vaporet; e, tant que s'espargie e pujaue en forma de broma guiterosa, era madeisha sorda pulsacion rambalhosa arribèc enquias espectadors.
Que ja m'ac sabi, ara!, sorrisclèc Tom.
Que i a bèth estofat!
Aquerò ei, didec Huck.
Aquerò madeish heren, er ostiu passat, en estofar-se Bill Turner; aluguen canoades sus era aigua, e aquerò les hè a pujar entà naut.
Òc; e cuelhen lèsques de pan e i boten argent viu, e atau les dèishen flotar; e, onsevolhe que i age bèth estofat, vien de cap ada eth e s'i arturen.
Òc, ja ac è entenut a condar, didec Joe.
Mès se non diden arren, hec Huck.
Qu'ei curiós, didec Tom.
Mès dilhèu ac diden peth laguens.
Quinsevolh ac pòt compréner.
Es auti gojats convenguèren qu'aquerò que didie Tom ère senat, pr'amor qu'un tròç de pan ignorant, non amiat per cap encantament, non se podie demorar qu'obrèsse damb guaira intelligéncia quan òm l'enviaue entà ua mission de tanta gravetat.
Diables!
Voleria èster aquiu baish, didec Joe.
Jo tanben, didec Huck.
Es gojats contunhèren parant atencion e susvelhant.
Gojats!
Ja sabi se qui ei, er estofat: qu'èm nosati!
Ara seguida se senteren eròis.
Vaquí un trionf esplendorós: era sua abséncia ère notada; èren planhudi; es còrs se henien pera sua causa; es lèrmes qu'anauen abondoses; rebrembes acusadors de dolenteries cometudes contra es praubi gojats perdudi, anauen rajant, e òm s'abandonaue a infructuosi racacòrs e remòrs; e, mès que mès, es desapareishudi hègen a parlar a tot eth bordalat e èren era enveja de toti es gojats per çò que tanhie ad aquera notorietat enluanta.
Aquerò qu'ère ua bèra causa.
Que s'ac valie de vier pirates, a tot darrèr.
En arribar era ora baisha, eth vaporet tornèc as sòns ahèrs de costum e es canòts despareisheren.
Es pirates arreculèren entath campament.
S'estauen que non i cabien de vanitat pera sua naua grandesa e eth magnific mau de cap que costauen.
Pesquèren, codinèren eth sòn sopar e lo mingèren, e dempús se botèren a endonviar es causes que pensarie e diderie d'eri eth pòble; e es imatges que se hègen deth dolor dera gent costat per eri qu'èren mès satisfasentes de considerar, deth sòn punt d'enguarda.
Mès en entornejar-les es ombres dera net, deishèren de parlar, de man en man, e se seigueren a contemplar eth huec, damb era amna perduda, evidentaments, per d'auti endrets.
Era exaltacion qu'ère ja honuda, e Tom e Joe non podien evitar que les venguessen entath cap cèrtes persones deth larèr que non gaudien d'aqueth beròi caprici coma ac hègen eri.
Qu'apareisheren es mesfidances; vengueren a èster treboladi e malerosi; ua alendada o dues s'escapèren sense qu'eri se n'encuedèssen.
Lèu Joe se risquèc timidaments a insinuar ua indirècta sus era manèra qu'es auti jutjarien eth sòn retorn ena civilizacion…non precisaments ara, mès…
Tom li hec a baishar es uelhs damb es sòns escarnis.
Huck, qu'encara non s'auie comprometut, se junhec a Tom, e er indecís Joe aufric es sues explicacions, e s'acontentèc de gésser deth trebuc damb tan pòga mala nomenada de poret engüegiu coma se passèc.
Era revòuta que siguec arturada damb eficàcia peth moment.
A mida qu'era net se hège prigonda, Huck que comencèc a esclipsar-se, e ara seguida a roncar.
Joe que hec madeish.
Tom s'estèc immobil sus eth sòn code pendent bèth temps, en tot guardar-les a toti dus atentiuaments.
Ara fin, se lheuèc damb cautèla sus es sòns jolhs, e anèc explorant entre era èrba e es reflèxi boledadissi qu'enviaue eth huec deth campament.
Arremassèc e examinèc uns quants semicilindres, de bona granor, dera fina crospa blanca d'un sicomòr, e, fin finau alistèc es dus que credec que li convenguien.
D'un ne hec un rotlèu e lo floquèc ena pòcha dera sua vèsta; er aute lo calèc laguens eth capèth de Joe, que lo desplacèc a ua petita distància deth sòn possessor, e tanben deishèc laguens eth capèth determinadi tresaurs de gojat d'escòla, d'ua valor lèu inestimabla, entre eri un tròç de guish, ua boleta de cauchó, tres ams de pescar, e ua boleta dera classa coneishuda coma veire de durada.
Dempús hec eth sòn camin, de puntetes e damb fòrça cautèla entre es arbes, enquia que comprenec que ja non l'entenerien, e cuelhec ua rapida enventida, dret, de cap ath banc de sable.
Pògues menutes dempús Tom se trapaue ena aigua deth banc de sable, en tot trauessar eth guà de cap ara arriba d'Illinois.
Abantes qu'era aigua l'arribèsse ena cintura auie ja hèt miei camin: eth corrent ja non li permetie hèr era trauèssa caminant alavetz: atau ei que se lancèc a nadar damb fidança era rèsta de cent iardes.
Nadaue contra corrent, mès totun, aqueth l'amiaue entà baish mès de prèssa de çò que s'auie imaginat.
Metec era man ena pòcha dera vèsta, trapèc sana e en bona santat era pèça de crospa, e alavetz cuelhec enventida a trauèrs des bòsqui, seguint era arriba damb es vestits chaupats.
Pòc abantes des dètz arribèc en un lòc dubèrt dauant eth pòble, e vedec eth vaporet que s'estaue ena ombra des arbes e dera nauta arriba.
Tot qu'ère silenci jos eth lampèc des esteles.
S'arrosseguèc pera arriba, campant damb es uelhs plan dubèrts; s'esguitlèc laguens era aigua, hec tres o quate braçades, e se calèc laguens eth canòt qu'ère estacat ena popa deth vaporet.
S'ajoquèc dejós eth banc des remaires, e demorèc tot panteishant.
Ath cap de pòca estona s'entenec eth son dera campana sarclada, e ua votz balhèc era orde d'amolar.
Ath cap d'ua menuta o dus era proa deth canòt s'anaue lheuant contra eth vrente deth vapor, e eth viatge comencèc.
Tom se sentec erós dera sua capitada, pr'amor que comprenec qu'ère eth darrèr viatge deth vapor, pendent aquera net, ath cap de dotze o quinze menutes es arròdes s'arturèren, e Tom s'esguitlèc per dessús dera cubèrta e nadèc de cap ara arriba ena escurina, en tot desembarcar a ues cinquanta iardes, arriu enjós, dehòra deth perilh de possibles gandiaires.
Se calèc a córrer per camins desèrts, e lèu se trapèc ath darrèr deth clòs dera sua tia.
Sautèc peth dessús, s'apressèc en humarau, e campèc eth laguens dera casa pera hièstra dera saleta, pr'amor que i auie lum.
Aquiu que seiguien tia Polly, Mary e Sid e era mair de Joe Harper, aclapadi e parlant.
Qu'èren ath cant deth lhet, e eth lhet ère entre eri e era pòrta.
Tom anèc de cap ara pòrta e comencèc a lheuar doçaments era bauda; dempús possèc leugèraments, e era pòrta petèc; contunhèc empossant damb compde, e en tot s'estrementir cada viatge que petaue, entà que se pensèc que i podie passar, a maugrat era estretesa, ajulhat: atau ei que calèc eth cap e comencèc eth movement estrategic.
Com ei qu'era ahlama dera candèla se botge atau?, didec tia Polly.
Tom s'ajoquèc.
Era pòrta ei dubèrta, me semble.
Vertat, vertat que n'ei?
Anatz e barratz-la, Sid.
Tom damb pro trebalhs auec eth temps de besonh entà esclipsar-se dejós eth lhet.
S'arturèc e alendèc ua estona, e dempús s'arrosseguèc en un endret d'a on podie lèu tocar eth pè dera sua tia.
Que non passaue d'estabordit e capleugèr; sabetz?
Jamès non auec mès mala piquèra qu'era que posque auer un shivalon.
Jamès auie era intencion de hèr mau, e ère eth gojat de mès bon còr que s'age vist jamès.
E s'estarnèc de plorar.
Madeish se passaue damb eth mèn Joe: tostemp plen de nèrvis, e a mand de hèr quinsevolh mauvestat; mès qu'ère dret e generós e brave, a tot poder.
E (que Diu me benedisque!
E non auer de tornar-lo a veir bric mès en aquest mon, bric mès, bric mès, praube gojat maumenat!
E era senhora Harper somiquèc tau que se li trinquèsse eth còr.
Sid!
Tom sentec era lucada dera vielha senhora, a maugrat de non poder-la veir.
Ne ua soleta paraula contra eth mèn Tom, ara qu'a partit d'aguesta vida!
Diu que n'aurà compde: non vo n'auètz d'encaborniar vos.
Ò, senhora Harper!
Sabi pas se com renonciar-i!, sabi pas se com renonciar-i!
Ère ua consolacion tan grana entà jo, a maugrat que m'auesse tormentat eth còr de tantes manères!
Eth Senhor mo'lo balhèc e eth Senhor mo l'a cuelhut.
Benedit sigue eth nòm deth Senhor!
Mès ei tan dur, ò!, tan dur!
Dissabte passat, ager, coma qui ditz, Joe m'aluguèc un petard jos eth nas, e li hi ua repassada, ajocat en tèrra.
Pòc me pensaua alavetz que lèu…
Ó!, se m'i calèsse tornar l'abraçaria e lo benediria per sua hèta.
Òc, òc, òc: compreni es sòns sentiments, senhora Harper; que compreni pro ben es sòns sentiments.
Ager madeish, tà meddia, aumplic eth gat de tua-malauties, plan alègre, e me pensè qu'era bèstia esbauçarie era casa.
E (que Diu me perdone) li tustè eth cap a Tom, damb eth mèn didau; praube gojat, praube gojat, que ja non existís!
Mès qu'ara ja a gessut de totes es sues garrolhes.
E es darrères paraules que l'è entenut an estat entà hèr-me repotèc…
Mès qu'aqueth rebrembe ère massa faissuc entara vielha senhora, e se demorèc absoludaments còr-sarrada.
Tom que començaue a somicar per pietat de se madeish.
Podec enténer se com Mary ploraue e de quan en quan botaue ua paraula amistosa entada eth.
Comencèc a auer de se madeish ua opinion mès nòbla que jamès auesse auut.
Totun aquerò, qu'ère plan esmoigut deth dò dera sua tia entà desirar de precipitar-se dehòra deth lhet e aclapar-la d'alegria: era somptuositat teatrau dera scèna qu'ère d'ua fòrta atraccion entath sòn anament, totun; mès se tenguec e se demorèc sense botjar-se.
Missouri, a ues cinc o sies miles mès enjós deth pòble, e alavetz era esperança s'esbugassèc.
Deuien auer-se estofat: autaments era hame les aurie hèt a vier entà casa en quèir era net, se non mès lèu.
Òm creiguec qu'era cèrca des còssi sonque auie estat infructuosa pr'amor que se deueren estofar ath miei deth corrent, donques qu'es gojats, en èster boni nadaires, aurien hujut, autaments, de cap ara plaja.
Aquera net ère era deth dimèrcles.
S'es còssi contunhauen sense èster trapadi enquiath dimenge, que se podie abandonar tota esperança, e aqueth maitin aurien lòc es ceremònies der acogament.
Tom s'estrementic de cap a pès.
Era senhora Harper balhèc era bona net entre somics e se virèc entà anar-se'n.
Alavetz, per un impuls comun, es dues hemnes desemparades queigueren cada ua enes braci dera auta e trinquèren un bon plor de consolacion, e dempús se desseparèren.
Tia Polly siguec plan mès trenda de çò qu'acostumaue entà balhar era bona net a Sid e Mary.
Sid somiquèc un shinhau, e Mary partic plorant de tot còr.
Tia Polly s'ajulhèc e preguèc per Tom d'ua manèra tan sentuda, tan generosa, e damb un amor tant immens enes sues paraules e ena sua amortesida votz tremolosa, qu'eth se neguèc en lèrmes un aute viatge, plan abantes qu'era auesse acabat.
Li calec demorar-se quiet, plan dempús d'auer-se calat era en lhet, pr'amor qu'anaue hènt exclamacions còr-sarrades de quan en quan, en tot botjar-se e virar-se, tota nerviosa.
Mès a tot darrèr demorèc quieta, gemegant solet un shinhau en sòn.
Alavetz eth gojat s'esguitlèc entà dehòra, se lheuèc tot doç ath cant deth lhet, arrecessèc era ahlama dera candela damb era sua man, e s'arturèc a campar-la.
Eth sòn còr qu'ère claufit de pietat entada era.
Se treiguec eth sòn ròtle de sicomòr e lo botèc ath cant dera candela.
Mès que se l'acodic quauquarren e se posèc tà meditar.
Era sua cara s'aluguèc damb ua erosa solucion deth sòn pensament, se metec ara prèssa era crospa ena pòcha, e dempús s'ajoquèc e punèc es pòts emblaimadi, e gessec temerós, dret, passant era bauda ena pòrta, ath sòn darrèr.
Repilhèc eth sòn camin de retorn de cap ar embarcador deth vaporet.
Que non se trapèc damb arrés per aqueri endrets, e auancèc coratjosaments entath laguens deth vapor, pr'amor que se'n sabie qu'ère desabitat, exceptat deth vigilant, que tostemp hège eth torn de cap ath laguens e dormie coma un soc.
Desliguèc eth canòt ena popa, s'i calèc laguens, e lèu anèc remant cautelosaments, corrent ensús.
En auer navigat ua mila mès ath dessús deth pòble, comencèc a hèr eth camin ath trauèrs, quartejant, metent fòrça vam en sòn prètzhèt.
Toquèc damb adretia eth lòc de desembarcament der aute costat, pr'amor qu'aquerò ère un ahèr que li ère familhar.
Qu'auie talents de capturar eth canòt, en tot argumentar que poderie èster considerat coma un vaishèth, legitima prèsa, per tant, d'un pirata, mès comprenèc qu'òm lo cercarien per toti es endrets, e aquerò poirie acabar per descurbir-les.
Atau, donc, sautèc ena plaja e entrèc laguens eth bòsc.
Se seiguec e se balhèc un long repaus, en tot torturar-se ath madeish temps entà èster desvelhat, e dempús comencèc fatigantaments era caminada que l'auie d'amiar entath cap a on èren es sòns.
Era net que ja s'auie honut.
Que siguec plen dia abantes que se podesse trapar dauant madeish deth banc de sable.
Non: Tom qu'ei çò de mès fidèu, Huck, e tornarà.
Que non serà un desertor.
Se'n sap qu'aquerò serie ua plapa entà un pirata, e Tom qu'ei massa capinaut entà ua causa atau.
Que lo deu tier ocupat bèra causa.
Ara, jo que non voleria saber se quina causa ei.
Ben, es anticalhes son nòstes, ara: vertat?
Lèu lèu, mès non encara, Huck.
Un magnific esdejoar de porcèth e de peish siguec amanit en pòga estona; e, tant qu'es gojats s'esdegauent en ajustar-lo-se, Tom racondèc (e ornèc) es sues aventures.
Que s'auien convertit en ua vana e ufanosa companhia d'eròis en acabar era istòria.
Alavetz Tom s'amaguèc laguens un cornèr ombriu, entà dormir enquia meddia, e es auti pirates se premaniren entara pesca e era exploracion.
En auer dinat, tota era còlha gessec a cercar ueus de tortuga en banc de sable.
Anèren arremassant, peth sable, bastonets entà rasclar; e quan trapauen ua banda blaua, s'ajulhauen e hotjauen damb es mans.
A viatges trapauen cinquanta o seishanta ueus en un horat.
Qu'èren absoludaments redons, causetes blanques, un shinhau mès petites qu'ua escara anglesa.
Aquera net qu'aueren ua famosa taulejada de ueus padenadi, e ua auta diuèndres ath maitin.
Après er esdejoar se n'anèren de cap ath banc de sable, en tot hèr udòls e guimbets, e s'empossauen er un ar aute, campulant e mès campulant, hènt escampilhada des sòns vestits a mida qu'auançauen, enquia que restauen nuds; e alavetz contunhauen eth sòn caprici, ben entà dehòra dera aigua maximala deth banc, contra eth fòrt corrent, que mès endauant hec cambetes as sues cames, de quan en quan, e aumentèc eth sarabat en grana manèra.
E dempús se decantauen en grop, e damb eth paumet dera man esposcauen cada un era cara der aute, apressant-se damb plaser es uns as auti damb es cares virades, entà evitar es espòsqui que s'espargien e, fin finau, agarrant-se e pelejant enquia qu'eth mès valent campion cabussaue ath sòn vesin; e alavetz toti tres s'en.honsauen en ua torciròla de cames e braci, e tornauen a gésser en tot bohar, gargalhar, arrir e panteishar, toti ath còp.
Quan sigueren pro cansats, correren aigua dehòra e s'arrosseguèren peth sable sec e caud, e aquiu jadèren e se'n caperèren, e de quan en quan ac deishauen entà tornar ena aigua e repetir era prumèra accion.
A tot darrèr se les acodic qu'era sua pèth nuda representaue d'aquerò mès es miches de color de carn: atau ei que diboishèren un cèrcle en sable, e heren un circ: un circ damb tres palhasses, pr'amor qu'arrés consentic a deishar aguest papèr capinaut ath sòn vesin.
Dempús agarrèren es boletes, e joguèren ar ueuet, a ans e a pam e pet, enquia qu'aguest divertiment venguec passit.
Alavetz Joe e Huck tornèren a nadar, mès Tom que non i volec tornar pr'amor que descurbic qu'en balhar un còp de pè as sòns pantalons auie hèt enlà era cordada de serpents de cascavèls qu'amiaue ena anca, e s'estonaue de auer-se podut escapar de rampilhades pendent tant de temps, sense era proteccion d'aqueth encantament misteriós.
Que non se risquèc de nau enquia que l'auec trapat, e ja alavetz es auti gojats èren cansats e damb talents de repausar.
S'aluenhèren damb plaser, desseparadi es uns des auti, e se deishèren quèir en ua cèrta amaror, e se botèren a guardar ansiosaments, a trauèrs der ample arriu, de cap ath bordalat, tot assopit jos eth solei.
Tom se n'encuedèc qu'ère en tot escríuer Becky, en sable, damb eth dit pòdo deth pè.
Ac esfacèc, e s'embestièc damb eth madeish pera sua feblesa.
Mès ac tornèc a escríuer, ça que la: non se'n podec passar.
Ac esfacèc un viatge mès, e dempús se treiguec era temptacion hènt a vier as auti gojats e amassant- se'i.
Mès eth coratge de Joe s'auie amendrit enquia hèr lèu impossible era sua resurreccion.
Ère tant engüegiu de çò de sòn, que damb pro trebalhs ne podie sostier eth marriment.
Auie es lèrmes a ras de paupeta.
Tanben Huck s'estaue malenconiós.
Tom se sentie aclapat, mès pelejaue ara valenta entà non mostrà'c.
Auie un secret qu'encara non ère dispausat a díder; mès, s'aquera sediciosa depression non se trincaue lèu, non aurie mès remèdi que desnishà'c.
Damb ua grana manifestacion d'alegria, didec:
Que haria ua apòsta a qué en aquesta ièrla i a auut pirates en tempsi passadi, gojats.
La tornaram a explorar.
Que i deuen auer amagat tresaurs per bèth lòc.
Qué vos semblarie se desnishèssem ua caisha poirida, tota plia d'argent?
Mès que non desvelhèc qu'un palle entosiasme, que despareishec sense responsa.
Tom que sagèc ua o dues seduccions mès, mès tanben falhiren.
Qu'ère un prètzhèt descoratjant.
Joe ère seigut, en tot remenar eth sable damb un tòcho, e damb ua mina plan ombriua.
Ara fin didec:
Ò!, gojats, deishem-ac córrer.
Que voi tornar entà casa.
Ei tan solitari, açò!…
Ò, non, Joe: ja vos traparatz mielhor d'ací ua estona, didec Tom.
Que m'ei parièr, çò dera pesca.
Voi anar entà casa.
Mès, Joe, en cap aute endret non i a un lòc tan de prumèra entà banhar-se.
Qu'è hèt era determinacion d'anar entà casa.
Qu'ètz un mainatge de popa, moira!
Que vos cau veir ara mair, me pensi.
Òc, me cau veir ara mia mair; e a vos tanben vos calerie, se n'auéssetz.
E Joe hec un petit somic.
Ben, deisharam anar ath gojat ploraire entà çò de sòn, a veir ara mair: vertat, Huck?
Prauba creatura!
Que li cau veir a sa mair.
Donques que la veigue.
A vos vos shaute d'èster aciu, vertat, Huck?
Nosati mos i demoraram, vertat?
Huck didec: S-si…, sense botar-i cap in.
Non vos tornarè a díder cap de paraula pendent eth temps que viuerè, didec Joe, en tot lheuar-se.
Que ja ei dit!
E s'aluenhèc tot hènt era pòta, e comencèc a vestir- se.
Arrés s'encabòrnie, didec Tom.
Que non mo'n hèm de vos.
Anatz cap a casa, e estatz-ne era riseta dera gent.
Ò!, qu'ètz un beròi pirata!
Huck e jo que non n'èm pas, de creatures ploraires.
Aciu que mos estaram: vertat, Huck?
Que se'n vage, se vò.
Me pensi que sense eth podem tirar endauant, ça que la.
Mès Tom qu'ère inquiet, totun, e alarmat de veir se com Joe contunhaue en tot vestir-se, mau carat, e ath delà qu'ère enquimerant de veir se com Huck campaue es preparatius de Joe, tan cogitós e sauvant un silenci tant òrre.
Ath cap de pòc, sense un mot d'adiu, Joe comencèc a passar er arriu de cap ara arriba d'Illinois.
Eth coratge de Tom que comencèc a en.honsar-se.
Calèc ua guardada a Huck.
Huck que non podec sostier aquera guardada, e abaishèc es uelhs.
Dempús, didec:
Partim, tanben nosati, Tom.
Jo que non partirè: anatz-vo'n toti, se voletz.
Qu'è era intencion de demorar-me.
Tom, jo que voleria anar-me'n.
Ben, anatz-vo'n: qui vos ac enebís?
Huck comencèc a recuélher es sues pèces de ròba, e didec:
Tom, voleria que vos venguéssetz, tanben.
Ja vedetz qu'ara era causa ei acabada.
Vos demoraram quan sigam ena arriba.
Ben, que vos calerà demorar un pilèr de temps: vaqui.
Huck s'aluenhèc dolorosaments, e Tom restèc en tot guardar-lo, tant que li tirassaue eth còr un desir plan fòrt d'abandonar eth sòn orgulh e anar-se'n, atau madeish.
Demoraue qu'es gojats s'arturarien, mès eri que contunhauen de passar tot doç er arriu.
Tom descurbic sobtaments que tot aquerò demoraue se qui sap çò de solitari e arturat.
Qu'auec ua darrèra peleja damb eth sòn orgulh.
E dempús se lancèc darrèr des sòns companhs, en tot escridassar-se:
Demoratz-vos, demoratz-vos!
Me cau dider-vos ua causa!
Eri s'arturèren de seguit, e virèren coa.
Quan eth arribèc a on èren eri, escotèren temerosaments, enquia que campèren ara fin er endret a on les amiaue, e alavetz s'esclatèren en un sorriscle de guèrra, damb fòrça aplaudiments e dideren qu'ère esplendid, e dideren que se les ac auesse hèt a saber ara prumeria non se n'aurien anat.
Eth que balhèc ua desencusa plausibla; mès eth sòn motiu reau auie estat eth temor que ne tan solet eth secret les mantierie ath sòn costat pendent guaire temps: atau ei qu'auie volut auer-lo de reserva coma darrèra seduccion.
Es gojats heren eth sòn alègre retorn, e vengueren de nau enes sòns espòrts damb decision, charrant, tota era estona, dera bona combinacion de Tom, e en tot admirar- ne eth sòn gèni.
Dempús de dinar damb un ueu esquist e peish, Tom didec que volie apréner a humar, ara.
Joe que s'ahigec ara idia, e didec que tanben li shautarie de sajà'c.
Atau, donc, Huck hec pipes e les aumplic.
Aqueri novicis jamès auien humat abantes senon cigars de huelhes, que nhacauen era lengua, e non auien reputacion d'èster causa d'òmes, totun.
S'esteneren sus es sòns codes, e comencèren a trèir bohades cautelosaments e damb magra confiança.
Eth hum qu'ère d'un gost desagradiu, e les costèc un shinhau de nausèa; mès Tom didec:
Gojat!, quina causa tant aisida!
Jo tanben, didec Joe.
Qu'ei ua causa de nonarren.
Mès que non me pensaua que podessa, didec Tom.
Aquerò ei çò que se passaue, vertat, Huck?
Huck?
Huck que n'ei testimòni, de s'ac didia o non.
Òc, fòrça viatges, didec Huck.
Atau ei, qu'ac è dit!, didec Tom.
Ò; centenats de viatges.
Un còp, que siguec aquiu baish, ath cant der aucidèr.
Non vo'n brembatz, Huck?
Bob Tanner i ère, e Johnny Miller e Jeff Thatcher, quan ac didí.
Non ac rebrembatz, Huck?, com ac didia?
Òc, didec Huck.
Siguec londeman deth dia que perdí ua boleta blanca…
Guardatz, que ja vos ac didia, didec Tom.
Huck se'n brembe.
Me pensi que poiria passar tot eth dia en tot humar aguesta pipa, didec Joe.
Jo tanpòc, didec Tom.
Jeff Thatcher!
Eth, solet damb dues pipades, que harie eth lit.
Jo tanben que m'i jogaria quinsevolh causa.
E Johnny Miller?
Miller agarrant-s'i.
Ò!, e jo, didec Joe.
Sonque en hèr ua flairadeta, ada eth lo deisharia convençut.
Ara bona fe, Joe.
Escotatz: me shautarie que mos podéssen veir, es gojats, ara.
A jo tanben!
Escotatz, gojats: non ne digatz arren d'aquerò, e un viatge o un aute, quan eri s'estonguen ath costat, m'apressarè a vos e vos diderè: "Joe, auetz ua pipa?
Hè talents de humar!"
E jo diderè: "Ò, qu'ei parièr, s'ei pro fòrt".
E alavetz vos treiratz es pipes, e les alugaratz a plaser, e ja vederatz se quina cara botaràn!
Macareu!
Qué interessant serà, Tom!
Me shautarie que siguesse ara!
E a jo tanben!
Que ja m'ac pensi!
M'i jogaria quinsevolh causa!
Atau contunhèc era convèrsa.
Mès ath cap de pòga estona comencèc a dequèir un shinhau e venguec tota inconnèxa.
Es pauses s'agraniren; era expectoracion aumentèc espectacularaments.
Cada pòre des caròles des gojats se convertic en ua hònt rajadoira: a penes podien èster pro atentius a sarrar era lengua contra eth hons dera boca entà empachar era inondacion; petiti soslèus se les produsic ena gòrja, a maugrat de tot çò que hessen e ais sobtadi i seguien cada viatge.
Era pipa de Joe queiguec des sòns dits sense fòrça.
Dempús queiguec era de Tom.
Es laguens de toti dus anauen furiosaments, e es dues pompes pompauen a tot poder.
Joe didec fèblaments:
Qu'è perdut eth mèn guinhauet.
Me semble que vau mès que lo vaja a cercar.
Tom didec damb pòts tremolosi e pausada prononciacion:
Jo que vos ajudarè.
Non, que non vos cau vier, Huck: que ja lo traparam.
Atau, donc, Huck se seiguec de nauèth, e s'demorèc ua ora.
Dempús comencèc a senter-se tot solet, e venguec a cercar as sòns companhs.
Qu'èren plan luenh, enes bòsqui, toti dus fòrça esblancossidi, toti dus prigondaments adormidi.
Mès que quauquarren li hec a veir que, s'auessen auut cap trebuc, se n'auien desliurat.
Non blaguèren guaire pendent eth sopar, aquera net; era sua mina ère umila; e quan Huck premanit era sua pipa dempús deth repaish, e ère per premanir es d'eri, li dideren que non se trapauen guaire ben: que bèra causa deth dinar se les auie botat mau.
Tath pic de mieja net Joe se desvelhèc e cridèc as gojats.
Qu'auie ua opression, difonuda per aire, que semblaue hèr presentir quauquarren.
Es gojats s'arrapèren, e cerquèren era amistosa companhia deth huec, a maugrat de qué era calor trebla e caumada der ambient irrespirable siguesse estofanta.
Se seigueren en silenci, atentius e ara demora.
Contunhaue era quietud solemna.
Mès enlà dera lum deth huec, tot ac negaue era neror dera escurina.
Ara seguida campèc ua lusor tremoladissa que, vagaments, amuishèc per un instant eth huelhatge, e dempús s'esbugassèc.
Ath cap de pòc que ne venguec ua auta de mès poderosa.
Dempús ua auta.
Dempús apareishec alendand, a trauèrs des arrames der arbram, un planhòt estavanit, e es gojats senteren ua alend vaga sus es sues caròles, e s'estrementiren en acodir-les-se qu'er Esperit dera Net les aui passat ath cant.
I auec ua pausa.
Alavetz un relampit sinistre convertic era net en dia, e les mostrèc cada huelha d'èrbeta, plan especificada e precisa, que creishie ath torn des sòns pès.
E mostrèc atau madeish tres cares blanques, espaurides.
Eth sord tarrabastèri d'ua tronada anèc udolant e queiguent deth cèu, e se perdèc en botinaires mormolhs, enla d'enlà.
Ua volada d'aire hered trauessèc aqueres bandes, hènt remòir totes es huelhes e anec a bodre ua nheuada de flocons de cendre ath torn deth huec.
Ua auta resplendor, tota espauridoira, illuminèc eth bòsc, e la seguic un espet immediat que semblaue que s'esbaucèsse eth cim des arbes ath dessús madeish des tèstes des gojats.
S'arremassèren er un damb er aute, de pòur, laguens era espesa escurina que se hec ara seguida.
Queigueren ues quantes gotes gròsses, tustant es huelhes.
Ara prèssa, gojats!
Anem de cap as tendes!, sorrisclèc Tom.
Cuelheren enventida, estramuncant damb arraïtzes e plantes escalaires, ena escurina, en tot cabussar-se cadun peth sòn costat.
Ua ventada furiosa s'esguitlèc entre es arbes, hènt a fiular totes es causes ath sòn pas.
Es relampits enludernants que venguien era un darrèr er aute, e madeish hègen es rambalhs dera tronada ensordaira.
E alavetz comencèren a dar aigua per amor de Diu, e era tempèsta, desnishada, la hège quèir en grani ridèus sus era tèrra.
Es gojats se cridauen es uns as auti, mès qu'eth vent tempestuós e es pericles que retronien les estofauen totafèt es votzes.
Totun, un a un s'anèren deishant quèir en endret e s'arrecessèren jos era tenda, hereds, damb eth còs mercat e rajant d'aigua; mès qu'eth hèt d'auer companhia en malur semblaue causa d'arregraïr.
Non aurien podut parlar, de tan furiosaments que se remenaue era vela, encara qu'es auti sorrolhs les ac auessen permetut.
Era tempèsta que s'enforismèc mès e mès, e ath cap de pòc era vela se desliguèc des sòns ligams e se n'anèc laguens eth bategat.
Es gojats s'agarrèren des mans e hugeren, damb fòrça tustarrades e espelades, de cap ar arrecès d'ua grana ausina que i auie ath costat der arriu.
Era batalha qu'ère alavetz en sòn mès gran esclat.
Soent soent, quauque arbe gegantin abandonaue era luta e queiguie damb un espet entre era joena brotada; e es tarrabastèris incessants dera tronada se convertien en esclats que henien era aurelha, punchants, agudents, explossius e esglaisants que venguien de contunh.
Era tempèsta arribaue damb ua energia incomparabla, que semblaue qu'auie de hèr miques era ièrla, e abrandar-la tota, e estofar-la enquias cims des arbes, e hèr-se-la a vier pera ventada e ensordir tota causa viua que i auesse estatge, tot ath còp e amassa.
Qu'ère ua net forena entà demorar-i ua gojatada, luenh der arrecès deth larèr.
Mès a tot darrèr era batalha s'acabèc, e es fòrces se retirèren damb mens e mens menaces e repotècs e era patz recuelhec era sua autoritat.
Es gojatz s'entornèren en campament, fòrça espaurits; mès que i trapèren encara quauquarren de plasent, pr'amor qu'eth gran sicomòr, eth cubèrt des sòns lhets, ère vengut ua roïna, esbauçat per un pericle, e eri non i èren ath dejós quan era catastròfa se produsic.
Tot eth campament regolejaue e aquerò qu'auie estat huec tanben; pr'amor que non èren que gojats estabosidi, tau qu'ère avient ara sua edat, e non auien prenut mides contra era ploja.
Vaquí ua causa de descoratjament, pr'amor qu'era ploja les auie calat e auien eth hered enes uassi.
Que sigueren eloqüents en sòn desastre; mès ath cap de pòc desnishèren qu'eth huec auie rosigat tant amont deth soc qu'auie estat bastit (aquiu a on eth soc s'enfilaue de cap ar aire e se desseparaue dera tèrra), qu'un pam, se hè non hè, s'auie escapat deth mogimèr: atau, donc, trebalhèren pacientaments enquia que damb bartassi e casquelhs qu'arremassèren dejós es costats caperadi deth soc, amièren eth huec a usclar de nauèth.
Dempús apilerèren granes arrames mòrtes enquia qu'aueren un horn bramador, e les reprenec era jòia en còr.
Sequèren eth cambalhon codut, e celebrèren un hestau, e dempús d'aquerò se seigueren ath cant deth huec, e alonguèren e glorifiquèren era sua aventura dès era mieja net enquiara maitiada, pr'amor que non i auie un endret eishut a on jàder e hèr eth dromilhon, en toti aqueri entorns.
A mida qu'era lum deth solei comencèc a lisar sus es gojats, er assopiment les anèc senhorejant, e gesseren de cap ath banc de sable e s'ajacèren entà dormir.
Pro lèu se les escauhèc era pèth, e se meteren, tristi, a premanir er esdejoar.
Dempús deth repaish senteren es articulacions rolhades, e un shinhau d'engüeg, un aute còp.
Tom que ne vedec es senhaus, e se predèc a alegrar as pirates autant que podec.
Mès que tant les hège des boletes, deth circ, deth nadar, de tot.
Les hec arrebrembe der immens secret, e desnishèc un arrai d'alegria.
Tant que duraue, les podec hèr a vier interès damb un nau engenh: qu'ère de deishar de cornèr pendent ua estona er ofici de pirata, e vier indis, entà cambiar un shinhau.
Que les choquèc era idia: atau ei que non se passèc guaira estona que non venguessen raiadi, e raiadi de cap a pès damb hanga nera, tau qu'es zèbres (toti es tres qu'èren caps de tribú, naturauments), e partiren, hènt tapatge, bòsqui a trauèrs, entà escométer ua colònia anglesa.
Que non i estèren a desseparar-se en tribús ostils, e se precipitèren cadun d'eri sus cadun des auti, enes emboscades, damb tenebrosi sorriscles de guèrra; e cadun aucic e arrinquèc era cabeladura der aute per milèrs.
Que siguec un dia sagnant.
Plan per açò, que siguec ua jornada extrèmaments satisfasenta.
S'arrecessèren en campament tath torn dera ora de sopar, ahaimadi e erosi.
Mès ara que gessec ua naua dificultat: es indis enemics non podien esmiejar-se eth pan dera ospitalitat sense que prumèr hessen es patzes, çò qu'ère simplaments impossible se non humauen ua pipa de patz.
Per çò qu'eri sabien, que non i auie ua auta manèra.
Dus des sauvatges lèu desirauen auer restat pirates.
Totun açò, non se les acodie cap aute remèdi: atau ei que, damb totes es mòstres d'alegria que poderen arremassar, demanèren era pipa e lancèren era sua bugassada, en tot empassar-la, sivans er estil demanat.
E vaquí, ara: n'estèren contents d'auer anat a vier ena sauvatjaria, pr'amor que i auien guanhat quauquarren: desnishèren qu'ara podien humar un shinhau sense que les calesse anar a cercar un guinhauet qu'auessen perdut, que non se les lheuèc er estomac pro entà auer-se'n de preocupar seriosaments.
Que non èren gent entà hèr a demorar mau aquera nauta promesa per manca d'esfòrç.
Non: ac heren damb compde, en auer sopat, damb ua capitada evidenta, e se passèren atau ua cauhada plan alègra.
Era sua naua aquisicion les hège mès ufanosi e mès erosi que non er arrincament de cabeladures e pèths des Sies Nacions.
Les deisharam en tot humar e parlar e vantar- se, pr'amor qu'ara non mo'n podem ocupar d'eri peth moment.
Mès que non i auie cap arridalhes, en bordalat, aquera tranquilla tarde deth dissabte.
Era familha Harper, tia Polly e es sòns, s'endolauen damb fòrça sentiment e plan de lèrmes.
Un caumàs desacostumat s'auie senhorejat deth bordalat, encara qu'eth caumàs i ère pro ben pertot.
Es estatjants deth pòble hègen es sòns prètzhèts damb ua portadura abstrèta e damb pògui talents de charrar; mès pro soent alendauen.
Era hèsta deth dissabte les semblaue ua carga entàs mainatges: non i èren de grat, enes jòcs que jogauen, e de shinhau en shinhau les abandonèren.
Tath ser, Becky Thatcher anèc a parar, tota ablasigada, ath cant deth pati desèrt dera escòla, e damb un gran sentiment de malenconia.
Mès que non i trapèc arren, aquiu, que la padeguèsse.
Hège aguest solilòqui:
Ò!, sonque que tornèssa a tier aqueth mange de laton!
E estofèc un sospir.
Ath cap de pòc s'arturèc, e se didec ada era madeisha:
Eth que se portèc coma calie, aciu.
Ò!, s'aquerò se tornèsse a passar, non dideria aquera causa; non la dideria ne peth mau de morir.
Mès ara eth qu'ei mòrt; bric mès, bric mès, bric mès, non lo tornarè a veir!
Aqueth pensament aclapèc eth sòn in, e s'aluenhèc vagant, damb es lèrmes que li baishauen pes caròles.
Dempùs un escabòt de gojats e gojates (companhs de jòc de Tom e Joe) campèren, e s'arturèren a guardar peth dessús dera palissada deth clòs, en tot parlar, en ton respectuós, de se com auie hèt açò e aquerò eth darrèr viatge que lo vederen, e se com Joe didec aguesta e aquera petita fotèsa (prenhada de tenebrosa profecia, tau qu'ara pro qu'ac vedien); e cada blagaire senhalaue er endret exacte a on es gojats perdudi auien estat alavetz, e dempús higien bèra causa atau: e jo èra dret d'aguesta manèra, madeish que sò ara e tau que vos siguéssetz eth, que i èra apròp atau madeish; e eth arric d'aguesta manèra.
E dempús cuelhí ua sòrta de presentida coma se…terrible, sabetz?
E pòt que se m'acodic se qué volie díder, naturauments; mès pro qu'ac veigui ara!
Dempús i auec ua discussion sus qui auie vist per darrèr viatge en vida as gojats defuntadi, e molti recuelheren aquera ombriua distincion, e n'aufriren pròves, mès o mens intervengudes pes testimònis: e quan demorèc decidit, fin finau, qui ère qu'auie vist peth darrèr viatge es que ja non i èren, e escambiat damb eri es darrères paraules, es persones agraciades cuelheren ua sòrta de sagrada importància, e tota era rèsta les guardauen embadoquidi e envejosi.
Un praube mainatge, que non auie ua auta granesa entà mostrar, didec, damb un orgulh plan evident en arrebrembe:
Ben, un viatge, Tom Sawyer, m'estovèc era codena.
Mès aguesta reivindicacion de glòria que siguec ua falhita: era màger part des gojats podien díder ua causa parièra, e aquerò rebaishaue massa de prètz era distincion.
Londeman, un còp acabada era escòla dominicau, era campana comencèc a trinhonar a mòrts en sòrta de sonar dera forma acostumada.
Que siguec un Sabat aqueth plan silenciós; e eth son planhós semblaue en armonia damb era quietud consirosa que pesaue sus era natura.
Era gent deth bordalat comencèren a amassar-se, arturant-se un shinhau en vestibul entà conversar damb mormolh sus eth trist eveniment.
Mès que non i auie mormolhs laguens er edifici: sonque eth funèbre bronzinadís des vestits, en anar es hemnes enes sòns sètis, i trincaue eth silenci.
Arrés podie rebrembar qu'era gleisòla s'auesse vist jamès tan plia.
Fin finau i auec ua pausa de demora, un muditge expectant, e alavetz entrèc tia Polly, seguida de Sid e Mary, e dempús dera familha Harper, toti de nere rigorós; e tot eth pòble fidèu, e autanplan eth vielh ministre, se lheuèren respectuosaments e se demorèren drets enquia qu'es endoladi se seigueren en prumèr banc.
I auec un aute silenci generau, trincat a intervaus pes somics amortadi, e dempús eth ministre estenec es mans e preguèc.
Era gent cantèc un imne susprenent, e siguec recitat eth tèxte "Jo sò era Resurreccion e era Vida".
En tot anaue contunhant eth servici religiós, eth clèrgue que hec taus pintures des gràcies, es formes captivadoires e es promeses excepcionaus des gojats perdudi, que tota amna presenta, en tot creir que reconeishie aguestes imatges, sentie ua punchada de dolor en rebrembar que, tu per tu, auie estat tostemp òrba dauant d'eres, e, tu per tu, non auie vist que defèctes e tares enes praubi gojats.
Eth ministre racondèc mès d'un incident esmovent des vides des que ja non i èren, que, ça que la, illustrauen es sues doces e generoses natures, e era gent podec veir damb pro facilitat, ara, se com n'èren de nòbles e beròis aqueri episòdis, e rebrembèren damb racacòr que quan se passèren les semblaue gorrinassades de mèrca, plan meritables deth vièt d'ase.
Eth pòble fidèu venguec mès e mès esmoigut a mida que contunhèc era patetica istòria, enquia que, ara fin, tota era afluéncia, en non poder-se tier mès, se junhèc as endoladi que plorauen en un somic de sanglòts angoniosi, e eth madeish predicaire cedic as sòns sentiments e s'estarnèc a plorar ena cadièra.
Que sonèc ua croishida, ena galeria, qu'arrés ne hec cabau: un moment dempús era pòrta dera glèisa carrinclèc.
Eth ministre lheuèc es sòns uelhs, que rajauen sus eth mocador, e se demorèc de marme!
Prumèr un, e dempús un aute parelh de uelhs, seguic as deth ministre; e alavetz, lèu en un solet impuls, era afluéncia se lheuèc, estonada, ath temps qu'es tres gojats mòrts anauen pujant peth correder: Tom ath dauant, Joe dempús, e Huck, ua roïna de pendolhs esquiçadi, arrossegant-se tremolosaments ath darrèr.
Qu'auien estat amagadi ena non tenguda tribuna, en tot escotar era sua pròpia oracion funèbra!
Tia Polly, Mary e es Harpers se lancèren sus es gojats recuperadi, les estofèren a punets, e proclamèren accions de gràcies a patacs, tant qu'eth praube Huck demoraue damb es uelhs abaishadi e incomòde, sense saber exactaments se qué auie de hèr o com se podie amagar de tantes guardades mau acuelhedoires.
Tia Polly, aquerò que non està ben; quauquarrés li cau alegrar-se de veir a Huck.
E plan que òc!
Jo que ne sò plan contenta, de veder-lo, prauba creatura sense mair!
E es amoroses atencions que l'autregèc tia Polly èren era soleta causa que lo podien hèr mès incomòde qu'ère abantes.
De ressabuda eth ministre sorrisclèc damb tota era fòrça des sòns paumons:
Laudat sigue eth Senhor, que mos balhe tota benediccion…
E atau ac heren: er imne possèc en un esclat trionfau; e, tant qu'es bigues n'èren estrementides, Tom Sawyer eth Pirata campèc ara mainadesa envejosa deth sòn entorn, e cohessèc, laguens deth sòn còr, qu'aqueth ère eth moment mès naut dera sua vida.
Quan eth venut pòble fidèu gessec, en corriòles, entà dehòra, òm didie que lèu serie un plaser d'èster embelinadi un aute còp entà sénter er imne, cantat d'aquera manèra, de nauèth.
Tom que recebec mès patacades e punets aqueth dia (sivans es diuèrsi estils de tia Polly) que non s'aurie hèt a vier en un an; e eth, damb pro trebalhs, sabie se quina causa ère de totes dues, era mès expressiua de gratitud entà Diu e d'afècte entada eth.
Aguest qu'ère eth gran secret de Tom: eth plan de tornar entà casa damb es sòns frairs pirates e assistir as sòns pròpis funeralhas.
Qu'auien remat de cap ara arriba deth Missouri en ua barca corredoira, dissabte, quan ja ère de nets, en tot desembarcar cinc o sies miles mès enjós deth pòble e auien dormit en bòsc, ath cant deth bordalat, lèu enquia trincar deth dia, e alavetz s'auien esguitlat a trauèrs de camins e carrerons a on dauen es darrèrs des cases; e acabèren eth sòn dromilhon ena tribuna dera glèisa, entre un caòs de bancs maumetudi.
Ena ora der esdejoar, deluns ath maitin, tia Polly e Mary sigueren plan amoroses damb Tom, e plan atentiues a tot aquerò que li calie.
Que i auec ua quantitat de convèrsa inabituau.
En miei d'era didec tia Polly:
Ben, que non diderè que non siguesse ua polida facècia, Tom, d'angoishar a toti lèu ua setmana tant que vosati vos divertíetz; mès qu'ei domatge que siguéssetz tan dur de còr que me hèssetz a patir d'aguesta manèra.
Se podéretz vier damb ua barca corredoira entà assistir as vòsti funeralhas, be vos auríetz podut deishar quèir per aciu entà balhar-me un senhau o aute de qué non èretz mòrti, senon que sonque vos auíetz escapat.
Òc, ac auríetz d'auer hèt, Tom, didec Mary.
Ac auríetz hèt, Tom?, didec tia Polly, damb era cara alugada de delèri.
Jo… ben, que non ac sabi.
Aquerò ac aurie maumetut tot.
Tom, me pensaua que m'estimàuetz pro entà hè'c, didec tia Polly damb un penós ton qu'angoishèc ath gojat.
Que tostemp aurie estat quauquarren que jo vos auessa importat pro entà pensar-i, encara que non ac auéssetz hèt.
Plan ben, tieta, que non i a cap de mala intencion, higec Mary.
Tot que vie d'agueth gèni de Tom, tostemps estabosit: que cuelh tanta enventida que jamès non pènse en arren.
Donques qu'encara ei mès penible.
Sid i aurie pensat.
E Sid aurie vengut e ac aurie hèt, ça que la.
Tom, que viraratz es uelhs endarrèr, bèth dia, quan sigue massa tard, e vos harà dò de non auer pensat un shinhau mès en jo, quan vos aurie costat tan pòga causa.
Tieta, que ja ac sabetz que pensi en vos, didec Tom.
Que me'n saberia mès s'ac amuishèssetz enes vòsti actes.
Aquerò qu'ei quauquarren, vertat?
Pas guaire: un gat que tanben ac hè; mès vau mès aquerò qu'arren.
Ben, aquerò qu'ac hérem.
Aquerò qu'ac hèm tostemp.
E soniè qu'era mair de Joe Harper ère aciu.
Vai!, que i ère aciu!
Sonièretz cap auta causa?
Ò, un pialèr!
Mès qu'ara, a tot darrèr, ei tan confús!…
Ben, sajatz de hèr memòria.
Non podetz?
Me semble, ça que la, qu'eth vent…eth vent amortèc…amortèc…
Coratge, Tom!
Eth vent amortèc ua causa!
Endauant!
Tom que sarrèc es dits sus eth front pendent ua afanaira menuta, e dempús didec:
Que ja i é!
Ja i é!
Amortèc era candèla.
Valguem Diu!
Endauant, Tom, endauant!
Endauant, Tom!
Deishatz-m'ac estudiar un moment…solet un moment.
Ò!, Si…
Autant cèrt coma que sò aciu seiguda, ac didí!
Vertat, Mary?
Endauant.
E qué?
E qué?
Se qué li hi a hèr, Tom?
Se qué li hi a hèr?
Li héretz a hèr…li héretz…
Ò, lo héretz hèr a carar!
Ò!, laudes e maitines!
Jamès auia entenut ua causa atau en tota era mia vida!
Non me digatz bric mès qu'en aquerò des sòns non i a causa vertadera.
Sereny Harper se'n saberà d'aguesta hèta abantes de qué jo siga ua ora mès vielha.
Que m'aurie shautat de veder-la acarada damb aquerò, era que ditz tantes pegaries sus es superticions.
Endauant, Tom!
Ò, tot que vie clar coma eth dia, ara.
Dempús didéretz que jo non èra dolent, que solet èra estabosit e capleugèr, e que jo non auia mès responsabilitat que…que…me pensi que didéretz un shivalon o bèra causa atau.
E aquerò siguec!
Ben, Senhor, Diu mèn!
Endauant, Tom!
E dempús gesséretz de plorar.
Vertat, vertat.
Que non ère eth prumèr viatge, totun.
E dempús…
Dempús era senhora Harper comencèc a plorar, e didec que Joe ère madeish, e que li hège dò d'auer-lo engiponat per auer-se begut era lèit qu'era madeisha auie lançat…
Tom!
Er esperit qu'ère ath dessús vòste!
Qu'èretz en tot profetizar…
Laudes e maitines!…
Endauant, Tom!
Dempús Sid didec…didec…
Que non me pensi auer dit arren, hec Sid.
Òc, òc, que parlèretz, Sid, didec Mary.
Caratz vosati!, e Tom que vage dident!
Se qué didec, Tom?
Ac entenetz, aquerò?
Que son es sues madeishes paraules.
E vos lo héretz a carar damb un repotèc.
Plan que òc!
Que i deuie auer un àngel, aquiu.
Pèir e eth tua-malauties…
Tan cèrt coma qu'ara alendi!
E dempús i auec un mau finau de convèrsa sus era recèrca en arriu costada per nosati, e es funeralhas qu'auie d'auer dimenge; e dempús vos e era vielha senhoreta Harper vos abracèretz e plorèretz, e era partic.
Qu'atau se passèc!
D'aguesta madeisha manèra, tan cèrt coma que jo sò aciu seiguda.Tom, que non poiríetz díder mès s'ac auéssetz vist!
E, fin finau, qué mès, Tom?
Endauant, Tom.
Dempús me pensè que pregàuetz per jo; e vos podí veir e enténer totes es paraules que didíetz, e vo n'anèretz entath lhet; e jo èra tant adolorit qu'agarrè un tròç de crospa de sicomòr e i escriuí: "que non èm cap mòrti; solet èm luenh, hènt de pirates": e lo botè sus era taula, ath cant dera candèla; e dempús héretz ua cara de tanta bondat, ajaçada en lhet e ben adormida, que me pensè que venguia e m'inclinaua ath dessús vòste e vos punaua.
Aquerò héretz, Tom?, aquerò héretz?
Sonque per aquerò que ja vos ac perdoni tot, e agarrèc ath gojat en ua sarrada abraçada, qu'ath sòn laguens eth se sentec eth mès abjècte des criminaus.
Tranquil, Sid: un que hè aquerò madeish enes sòns que harie en tot èster desvelhat.
Aciu qu'auetz ua gròssa poma de Milum que vos auia sauvat, Tom, per s'un cas bèth viatge siguéssetz trapat.
E ara anatz-vo'n entara escòla.
Que sò tota arregraïda ath bon Diu e Pair de toti nosati per auer-vos recuperat; Eth ei pacient e clement entàs que creden en Eth e sauven era sua paraula, encara qu'era Bondat divina se'n sap que jo sò indigna; mès, que se solet es dignes recebessen era sua benediccion e siguessen en arrecès dera sua man quan es causes van mau, plan pògui arririen aciu baish, o entrarien jamès en sòn repaus quan era longa net arribèsse.
Anatz, Sid, Mary, Tom, gessetz: que ja m'auetz embarrassat massa estona.
Es gojats gesseren de cap ara escòla, e era vielha senhora venguec a tier-li ua visita ara senhora Harper, entà trionfar damb eth sòn relisme damb eth sòmni meravilhós de Tom.
Sid qu'auie massa sen entà ordenar eth pensament qu'amiaue en cap en deishar era casa.
Eth pensament qu'ère aguest:
Quin eròi s'auie hèt ara, Tom!
Be qu'anaue a guimbets e camardades, e ath delà que se botjaue damb ua digna vantaria, tau que hège a un pirata que sabie qu'era guardada publica ère ath dessús sòn.
E tauments i ère.
Eth sagèc de non hèr veir que vedie es guardades o entenie es dites quan passaue; mès que li heren sucre e mèu.
Gojats mès petiti l'estalonauen, autant ufanosi d'èster visti damb eth e d'eth toleradi coma se se tractèsse deth tamborinaire qu'ei ath dauant era procession, o er elefant qu'amie ua colleccion de bèsties de cap ath pòble.
Es gojats dera sua madeisha edat hègen a veir que non sabien que se n'auesse anat; mès, a tot darrèr, era enveja les consomie.
Qu'aurien dat quinsevolh causa entà auer era sua pèth bruna, bronzada, e era sua fama resplendenta; e Tom que non s'aurie privat d'ua e ua auta per tot un circ.
Ena escòla, es mainatges parlèren tant, d'eth e de Joe, e les balhèren damb era lucada ua admiracion tant eloquenta, qu'es dus eròis non triguèren a vier insosteniblaments enregdidi.
Que comencèren a condar es sues aventures as audidors ahaimadi…mès que sonque comencèren: non siguesse causa que probablaments auesse ua fin, en tot auer-i imaginacions coma es sues entà aprovedir eth materiau.
E, fin finau, quan treigueren dera pòcha es pipes e heren eth torn en tot hèr serenes bohades arribèren ath cim madeish dera glòria.
Tom decidic qu'ara se harie independent de Becky Thatcher.
Damb era glòria que n'auie pro.
Que viuerie entara glòria.
Ara qu'eth ère ua persona senhalada, dilhèu volerie hèr es patzes.
Plan ben, qu'ac sagèsse: ja vederie se com eth poirie èster tant indiferent coma d'autes persones.
Ath cap de pòc, era qu'arribèc.
Tom hec veir que non la vedie.
S'alunhèc e s'amassèc damb un escabòt de gojats e gojates, e gessec de parlar.
Lèu que se n'encuedèc qu'era botaue cambetes d'ací e d'enlà damb cara alugada e uelhs bolegadissi, hènt veir qu'ère aqueferada ara percaça de companhs d'escòla, e hènt sorriscles, de tant arrir, quan artenhie ua captura; mès Tom que se n'encuedèc qu'era tostemps hège es sues captures en sòn entorn, e que semblaue calar expressaments ua lucada ena sua direccion, en aqueri instants, totun.
Aquerò que vantèc tota era ufanosa vantaria qu'eth arremassaue: atau ei que, en sòrta qu'açò lo captivèsse, non hec qu'enregdir-lo mès e aumentar era sua diligéncia entà hèr per manèra de non tradir qu'eth se'n sabie qu'era ère apròp.
Lèu lèu deishèc córrer, era, hèr de lauseta, e se botgèc per aqueri entorns irresolguda, alendant un o dus viatges e tachant es uelhs furtiua e impacientaments entà Tom.
Dempús campèc qu'ara Tom parlaue damb mès privadança a Amy Lawrence qu'ad arrés mès.
Que sentec ua punchada dolorosa, e venguec quieta e terbolida ath madeish temps.
Sagèc d'aluenhar-se, mès qu'es sòns pès èren traïdors, e, en lòc d'aubedir-la, l'amiauen de cap ath grop.
Becky didec a ua gojata, lèu ath cant de Tom, damb fingida vivacitat:
Vai, Mary Austin!
Dolenta!
Per qué non venguéretz ena escòla deth dimenge?
Plan que òc que i anè; non me vedéretz?
Donc, donc, non!…i èretz?
A on seiguéretz?
Qu'èra ena classa dera senhoreta Piters, a on i vau tostemp.
Jo plan que vos vedí.
Òc?, be n'ei d'estranh que non vos vedessa.
Ò!, qu'ei divertit aquerò!
Qui convide?
Mama me'n dèishe hèr un.
Ò, plan ben.
Demori que me i deisharà vier.
Òc, plan que òc.
Eth repaish se hè entà jo.
Qu'ei tan polit tostemp, un repaish campèstre!
Òc, a toti es que me siguen amic…o me'n volga èster, e guardèc d'aquerò mès dissimuladaments a Tom.
Mès eth, que parlaue a tot poder damb Amy Lawrence sus era tremenda tempèsta dera ièrla, e li didie se com eth pericle esbaucèc eth gran sicomòr "hènt-ne esteles", tant qu'eth "ère a uns quants pams".
Ò!, posqui vier?, didec Gracia Miller.
E jo?
Hec Sally Rogers.
E jo tanben?
Hec Susy Harper.
E Joe?
E atau d'auti, damb alègres picades de mans, enquiath pic que tot eth grop auec demanat invitacions, dehòra de Tom e d'Amy.
Alavetz Tom se virèc de cap a dehòra heredaments, parlant encara e hènt-se a vier a Amy.
Es pòts de Becky tremolauen e es lèrmes entelèren es sòns uelhs.
Qu'amaguèc aguesti senhaus damb alegria forçada e contunhèc blagant, mès era animacion qu'auie hujut alavetz deth repàish campèstre, e de tota auta causa.
Becky que partic çò de mès lèu possible, e s'amaguèc, e s'abandonèc ad açò qu'eth sòn sèxe cride "un bon plor".
Dempús se seiguec tota corsilhosa, damb er orgulh herit, enquia que sonèc era campana.
Se lheuèc alavetz, damb un trait venjatiu enes sòns uelhs, e voludèc es sues trenes e didec que ja sabie se qué li calie hèr.
Dempús era suspension des classes, Tom contunhèc eth sòn amorosament damb Amy, plen de joiós ufan.
E se tenguec ara deriva en aqueri entorns, entà trapar a Becky e hissar-la damb aquera representacion.
Fin finau la vedec, mès er argent viu deth sòn termomètre que baishèc de ressabuda.
Qu'ère Becky seiguda comòdaments en ua branca petita, darrèr eth casau dera escòla, en tot guardaue un libre d'imatges damb Alfred Temple.
E tant encaborniats i èren, e es sòns caps èren tan pròches sus eth libre, que non semblauen encuedar-se'n de cap auta causa deth mon exterior.
Ua rosenta gelosia que brandic es venes de Tom.
Comencèc d'auer-se en òdi ada eth madeish per auer espatlat era escadença que Becky l'auie aufrit entà hèr es patzes.
Que se didec ada eth madeish pòcvau, e toti es nòms desplasents que li vengueren entath cap.
Auie besonh de plorar, de despièt.
Amy qu'anaue blagant alegraments, tant que caminauen, pr'amor que tot eth sòn còr cantaue; mès era lengua de Tom auie perdut eth sòn ofici.
Non entenec çò qu'anaue dident Amy; e cada viatge qu'era s'arturaue demorant se qué diderie, eth que non hège que trantalhar un assentiment d'aquerò mès vulgar, a viatges avient e a viatges non.
Qu'anèc hènt torns e mès torns damb Amy peth darrèr deth casau dera escòla, pr'amor d'alugar es sòns uelhs damb er odiós espectacle.
Que non podie passar-se'n.
E damb eth delèri de veir, tau que s'ac pensaue, que Becky Thacher ne un solet viatge sospechèsse qu'eth se trapaue en mon des vius.
Mès era que lo guardaue, ça que la, e se'n sabie que guanhaue era batalha, e s'estaue contenta de veder-lo patir coma era auie patit.
Era erosa parlòta d'Amy que venguec intractabla.
Tom pensaue es causes que li calie hèr, se com li calerie comportar-se; e eth temps volaue.
Mès qu'ère en bades; era gojata que contunhaue gargalhejant.
Tom pensèc:
Ò!, endiablada!
A tot darrèr, li calec estar-se'n d'aqueres causes; e era didec, sense artifici, que serie "per aqueri entorns" en plegar dera escòla.
E eth procurèc aluenhar-se, en tot auer-la en òdi per aquera sollicitud.
E que non podie èster un aute gojat!, pensèc Tom, carrinclant es dents.
Cap aute gojat de tot eth pòble qu'aqueth règa-pientat de Sant Luis que se pense vestir damb tanta elegància e èster aristocrata!
Ò, plan ben!
Jo vos balhè ua repassada eth prumèr dia que venguéretz en aguest pòble, mèstre, e vo'n foterè ua auta!
Demoratz que vos trapi dehòra d'aciu!
Vos agancharè e…
Ò, era causa va: vertat?
Qu'auetz sorrisclat fòrça: vertat?
E atau era repassada imaginària venguec ena sua satisfaccion.
Tom hugec entà casa tath meddia.
Era sua consciéncia non aurie sostengut ua gota mès dera arregraïda felicitat d'Amy, e era sua gelosia non aurie podut patir cap mès aute malur.
Becky contunhèc era sua inspeccion d'imatges damb Alfred; mès, coma qu'es menutes anauen passant e Tom non campaue a patir, eth sòn trionf se comencèc a embaranar e perdec interès.
Dempús que venguec era gravetat, era ment vagabonda, e dempús era malenconia.
Dus o tres viatges parèc era aurelha en enténer ua passa; mès qu'ère ua faussa esperança: Tom que non campèc.
Fin finau venguec tota desolada, e desirèc non auer portat era causa tant enlà.
Quan, en veir eth praube Alfred qu'ère a mand de perder-la, e non sabent se com ère, anaue sorrisclant: Ò, aciu que n'a ua de polida!
Guardatz aguesta!
Era perdec era paciéncia, ara fin, e didec:
Ò, non me shordetz mès!
Que m'ei parièr, de vos.
Anatz-vo'n; deishatz-me soleta, se vos platz.
Que non vos supòrti!
Eth gojat, donc, s'arturèc, demanant-se se quina n'auie podut hèr (pr'amor qu'era auie dit que guardarie es imatges tota era meddiada); e era contunhèc eth sòn camin, en tot plorar.
Alavetz Alfred se n'anèc tot corsilhós de cap ara escòla desèrta.
Se sentie umiliat e enforismat.
Lèu desnishèc eth ligam dera vertat: era gojata l'auie tengut de pipòt entà padegar eth despièt que l'auie costat Tom Sawyer.
Eth sòn òdi contra Tom que siguec luenh d'amendrir, en acodir-li aquest pensament.
Desirèc que li venguesse entath cap bèra manèra de crear-li copacaps ad aqueth gojat, sense qu'eth madeish se risquèsse guaire.
Eth libre de lectura de Tom queiguec enes sòns uelhs.
Vaquí ua bona escadença entada eth.
Dauric tot satisfèt era leçon dera tarde, e i escampilhèc tinta pera plana.
Becky, que hège ua lucada en laguens dera escòla en aqueth moment, per ua hièstra deth darrèr, vedec era accion e passèc de long, sense descurbir-se.
Se n'anèc de cap a casa, alavetz, en tot prepausar-se de trapar a Tom e dider-l'ac.
Tom que l'ac arregraïrie, e es sòns estabordiments serien guaridi.
Abantes de miei camin de casa, qu'auie cambiat era pensada.
Era memòria de se com l'auie tractat Tom quan era parlaue deth sòn repaish campèstre la venguec a hissar de nauèth, e l'aumplic de vergonha.
Decidic de deishar-lo foetar peth cas deth libre espatlat, e, de passa, auer-lo en òdi entà tostemp.
Tom, qu'è talents d'espelar-vos de viu en viu.
Tieta, qué è hèt?
Qu'auetz hèt pro e massa.
È anat a veir a Sereny Harper, tau qu'ua vielha beleta, en tot demorar que li haria creir totes es foteses d'aqueth sòmni, quan (ja vos podetz pro premanir!
Tom, sabi pas se com acabarà un gojat capable de hèr aguestes causes!
Que me capvire pensar qu'auetz permetut que visitèssa a Sereny Harper, e hèr-me hèr aguest papèr tan babau, e non dider-me'n ua soleta paraula.
Aqueth qu'ère un nau aspècte dera causa.
A Tom, abantes, era sua agudentor deth maitin l'auie semblat ua bèra facècia, d'aquerò mès engenhosa.
Ara non semblaue que dolentisa e miserabla.
Joquèc eth cap, e non se l'acodic arren entà díder, de moment.
A tot darrèr, didec:
Tia, auria volut obrar autaments, mès que non i queiguí.
Ò, mainatge!
Que jamès non i queiguetz en arren!
Jamès queiguetz en arren, senon en vòste egoïsme.
Be i queiguéretz en hèr de nets tot eth camin dera ièrla de Jackson enquia aciu, entà arrir-vo'n des nòstes angoishes, e auetz podut quèir en enganhar-me damb ua mentida sus un sòmni; mès que non auetz podut quèir jamès en compatir-vos de nosati e estauviar-mos patiments.
Tieta, ara me'n sabi que siguec ua causa lèja; mès que non volia cap hèr-la; non ac volia, plan segur.
E, ath delà, que non venguí aciu entà arrir-me'n de vos, aquera net.
Per qué venguéretz, donc?
Tom, Tom!
Jo que seria era hemna mès erosa deth mon se podessa creir qu'auéssetz hèt tan bona pensada coma aguesta, mès ja vo'n sabetz que jamès l'auéretz.
E jo tanben ac sabi, Tom.
Ò, Tom!
Non digatz cap mentida: entenetz?
Que non ei cap mentida, tieta: qu'ei era vertat.
Daria tot eth mon entà credè'c: aquerò servirie entà hèr honedisi un pilèr de pecats, Tom.
Lèu n'estaria contenta, alavetz, qu'auéssetz hujut e obrat tan malaments.
Mès qu'aquerò ei ua lhocaria.
E, a veir, per qué non m'ac didéretz, mainatge?
Pr'amor que, vedetz, tieta: quan vos metéretz a parlar des funeralhas, me comencèc a vier era idia dera nòsta venguda e eth nòste amagament ena glèisa, e non podia, totun, consentir d'espatlà'c.
Atau ei que me botè era crospa un aute viatge ena pòcha, e hi per carar.
Quina crospa?
Era crospa qu'auia escrit entà her-vos a saber qu'auíem anat a hèr de pirates.
Voleria, ara, que vos auéssetz desvelhat, quan vos punè; ac voleria, ara bona fe.
Me punèretz, Tom?
Òc, qu'ac hi!
N'ètz segur que ac héretz, Tom?
Òc, ac hi, tieta, plan cèrt!
Per qué me punéretz, Tom?
Pr'amor que vos estimaua tant, e hègetz aqueri gemiments, e jo que n'auia pena.
Es paraules qu'auien ton de vertat.
Punatz-me un aute còp, Tom!
En moment qu'eth siguec dehòra, era correc entà ua recramba e treiguec era roïna d'ua vèsta que Tom auie hèt de pirata.
Dempús s'arturèc, en tot tier-la ena man, e se didec ada era madeisha:
Non, que non gausi, praube gojat!
Me pensi qu'a mentit en aquerò…mès qu'ei ua santa, santa mentida, peth consolament que me balhe.
Demori qu'eth Senhor…sabi qu'eth Senhor lo perdonarà, peth sòn brave còr en dider-la.
Mès que non me'n voi saber s'ei ua mentida: non ac camparè.
Deishèc de cornèr era vèsta, e se demorèc per aquiu ar entorn, cogitosa, pendent ua menuta.
Dus viatges estenec era man entà cuélher de nauèth era pèça, e dus viatges se tenguec.
Se risquèc un viatge mès, e alavetz se refortilhèc damb aguest pensament:
Qu'ei ua mentida, de segur…ei ua mentida de segur…
Atau, donc, cerquèc era pòcha dera vèsta.
I auie auut quauquarren, en estil de tia Polly quan punèc a Tom, qu'esbugassèc es sòns temors e lo hec un aute viatge leugèr de còr e erós.
Venguec ena escòla, e auec era sòrt de trapar-se damb Becky Thatcher ath cap de Meadow Land.
Eth que tostemp se comportaue tau qu'eth còr li didie.
Sense un instant de trantalhada, correc de cap ada era e didec:
Qu'è obrat plan roïnaments, aué, Becky, e me hè dò.
Bric mès, bric mès tornarè a èster d'aguesta manèra, tant que visca.
Tornem a èster amics, se vos platz.
Non voletz?
Era gojata s'arturèc e li guardèc era cara, menspredadoira.
Qu'arregraïrè que vos ac sauvèssetz entà vos madeish, senhor Tomàs Sawyer.
Bric mès vos tornarè a parlar.
Repilhèc eth camin e contunhèc era sua via.
Tom demorèc tant aclapat, que non auec vam ne entà díder: "qui se'n tire cap de pèira en hitge, senhoreta Lluïda?
Alavetz, donc, carèc.
Mès qu'ère pro airós, totun.
Qu'anaue çò de mès assopit peth camp dera escòla, en tot desirar qu'era siguesse un gojat, e en tot imaginar se com l'auria tustada s'ac auesse estat.
Ath cap de pòc l'escometèc e didec, en passar, un mot punchent.
Era que n'ac idolèc un aute coma responsa, e era airosa trincada siguec completa.
Li semblaue a Becky en sòn alugat ressentiment, que damb pro trebalhs poderie demorar qu'era escòla se daurisse: tan despacientada ère de veir a Tom foetat per tòrt deth libre de lectura maumetut.
S'auesse auut bèra tardiua nocion de desnishar a Alfred Temple, era escometuda de Tom l'ac auie trèta deth cap absoludaments.
Prauba gojata!
Pòt se'n sabie se guaire de prèssa s'anau apressant a un perider era madeisha.
Eth mèstre, eth senhor Dobbins, qu'auie arribat ena tardor dera vida damb ua ambicion insatisfèta.
Eth mès estimat des sòns desitges qu'ère d'èster doctor, mès era praubetat auie decretat que non passarie de mèstre d'escòla rurau.
Cada dia trège un libre misteriós deth sòn pupitre, e s'i predaue totes es estones qu'es classes non cantauen es leçons.
Sauvaue eth libre damb pan e serralha.
Que non auie dròlle ena escòla que non se honèsse de talents de balhar-li ua lucada; mes que jamès i auie era escadença.
Cada gojat e cada gojata auien es sues teories sus era natura d'aqueth libre; mès non i auie dues teories parières, e non i auie manèra d'establir es hèts deth procès.
E vaquí que, quan Becky passaue ath cant deth pupitre, vesin dera pòrta, s'encuedèc qu'era clau ère en pan!
Eth moment qu'ère preciós.
Campec ath sòn entorn, vedec qu'ère soleta, e ara seguida qu'auie eth libre ena man.
Eth cubertader damb eth sòn titol Anatomia, deth Professor Fulano, que non ère de cap esclariment entara sua intelligéncia; atau ei que comencèc a virar pagines, còp sec arribèc en ua lamina polidaments gravada e acolorida: ua figura umana.
Becky fotec un còp de man ath libre entà barrar-lo, e auec eth malur d'esquinçar era plana illustrada enquiara meitat.
Lancèc eth volume laguens eth pupitre, hec ua virada ara clau, e trinquèc eth plor, de tant avergonhada e vexada:
Tom Sawyer, ja non podetz èster mès roïn!
Com podia saber que guardèssetz arren?
Que vo n'auríetz de dar vergonha, Tom Sawyer!
Ara qu'ac anaratz a charrar; e (ai, prauba de jo!…ai, prauba de jo!
Dempús hec un còp de pè en soler, e didec:
Sigatz tan roïn, s'aquerò vos shaute!
Jo que sai ua causa que s'a de passar.
Demoratz e veiratz.
Hastigós, hastigós, hastigós.
E gessec dehòra deth casau damb ua naua explossion de sentiment.
Tom que se demorèc en silenci, plan aclapat per aquera agarrida.
Quina curiosa sòrta de pòc sen ei, ua gojata!
Jamès non l'an repassat ena escòla!…
Moria, e qué ei ua repassada!
Qu'ei plan de gojata aquerò: qu'an era pèth prima e eth còr de poret.
Plan, clar que non li diderè arren ath vielh Dobbins d'aguesta simpleta, pr'amor que i a d'autes manères de hèr-la anar planèra que non son d'aguesta roïnesa; mès qué s'en trè?
Eth vielh Dobbins demanarà se qui a esquinçat eth libre.
Arrés non responerà.
Alavetz harà aquerò de tostemp: demanar prumèr a un e dempùs a un aute; e quan arribe ena gojata qu'ac a hèt, se'n saberà, a maugrat qu'era non digue arren.
Es cares des gojates tostemp les tradissen: que non tien bric de hitge.
E li foteràn era repassada.
Ben, qu'ei un pas pro estret entà Becky Thatcher, pr'amor que non a gessuda per cap costat.
Tom romièc era causa un shinhau mès, e acabèc en tot híger:
Tom s'amassèc ath revolum d'alumnes que hègen tapatge ena pòrta deth dehòra.
Ath cap d'uns instants venguec eth mèstre, e era escòla les engolic.
Tom non auie massa interès pes sòns estudis.
Cada viatge que hège un còp de uelh peth costat des gojates, era cara de Becky lo terbolaue.
Ben guardat, qu'eth non volie tier pietat, e, totun, non podec arténher ua auta causa que demorar-se en blanc.
Que non se'n podec hèr ua hèsta reauments digna d'aqueth nòm.
Ath cap de pòc òm arribec ara descubèrta deth libre de lectura, e eth cervèth de Tom s'estèc absoludaments ocupat des sòns pròpis ahèrs pendent ua estona.
Becky se revenguec dera letàrgia deth sòn malur, e mostrèc plan interès en procediment penau.
Que non demoraue que Tom se'n podesse gésser deth sòn copacaps en tot remir d'auer escampilhat era tinta sus eth libre; e ac endonviaue.
Era negatiua, aparentaments, non hec qu'empejorar era causa, per çò que hège a Tom.
En arribar era part agra deth finau, auec un impuls de lheuar-se e desnishar a Alfred Temple; mès que hec un esfòrç e s'obliguèc a demorar-se quieta, pr'amor que se didie entath sòn laguens: "eth diderà que jo è esquinçat era huelha, plan segur.
Non diderè ua soleta paraula, ne que siguesse entà sauvar-li era vida!"
Tom siguec foetat e tornèc entath sòn sèti, non precisaments trist, pr'amor que se l'acodic qu'ère possible qu'eth, sense encuedar-se'n, auesse vessat era tinta sus eth libre de lectura, pendent bèth còp de trebolitge: ac auie remit entà sauvar es formes e pr'amor qu'ère de costum, e s'auie aganchat ara negatiua per principi.
Se passèc ua ora sancera: eth mèstre seiguie, en tot anar-se esclipsant, ena sua cagira reiau; tot er aire que s'assopie damb eth bronzinadis des estudis.
Ath cap d'ua estona eth senhor Dobbis que se redrecèc, badalhèc, e dempús dauric eth pupitre e cuelhec eth sòn libre; mès non semblaue èster guaire determinat a cuelher-lo o a deishar-lo.
Era màger part des escolans guardauen en aire guiterosaments, mès entre eri n'auie dus que campauen es movements deth mèstre, tachant-li es uelhs.
Eth senhor Dobbis huelhetegèc eth libre distrètaments pendent ua estona, e dempús lo gahèc e s'acomodèc ena sua cagira entà liéger.
Tom que tachèc ua lucada a Becky.
Un viatge, auie campat un conilh acaçat e desemparat, damb ua escopeta ath ras deth sòn cap, que guardaue tau qu'era ac hège, ara.
Ara seguida desbrembèc era sua peleja damb era.
Que li calie hèr quauquarren ath mès córrer!
Coma un relampit!
Mès era madeisha urgéncia deth besonh li paralisaue era sua inventiua.
Ben!
Auec ua inspiracion!
Correrie e agarrarie eth libre, passarie era pòrta d'un bot, e cames ajusatz-me!
Mès era sua decision trantalhèc per un brèu instant, e era escadença que siguec perduda: eth mèstre auie daurit eth volume.
Se l'auesse tornat un aute viatge a Tom era perduda escadença!
Mès que ja ère massa tard; que non i auie sauvacion entà Becky, ara, se pensèc.
Ath cap d'un instant eth mèstre s'acaraue ara escòla.
Toti es uelhs se tachèren ena sua guardada; i auie en era quauquarren qu'enquia e tot ar innocent lo capviraue de pòur.
Se hec un silenci, pendent eth quau òm aurie podut compdar enquia dètz: eth mèstre arremassaue era sua ira.
Dempús parlèc:
Qui a esquinçat aguest libre?
Ne un bronit: que s'aurie podut enténer quèir ua agulha.
Benjamin Rogers: auetz esquinçat aguest libre?
Ua negatiua.
Ua auta pausa.
Josep Harper: e vos?
Ua auta negatiua.
Era inquietud de Tom se hec mès e mès intensa jos era lenta tortura d'aguesti procediments.
Eth mèstre hec un còp de uelh enes hilères des gojats, sosquèc un shinhau, e se virèc de cap as gojates:
Amy Lawrence?
Ua secodida de cap.
Gracia Miller?
Eth madeish senhau.
Susan Harper: ac auetz hèt vos, aquerò?
Ua auta negatiua.
Era gojata a vier qu'ère Becky Thatcher.
Rebeca Thatcher…(Tom hec ua agachada ath sòn ròstre: qu'auie era sang dera cara perduda de pòur).
Auetz esquinçat…
Non, guardatz-me era cara (es mans d'era se lheuèren en ua invocacion) auetz esquinçat aquest libre?
Un pensament queiguec coma un pericle a trauèrs deth cervèth de Tom.
Jo, qu'ac è hèt jo!
Tota era escòla guardèc embadoquida, confonuda, aguesta incredible holia.
Tom se demorèc parat un moment entà reméter es sues facultats esparjudes; e quan auancèc entà cuélher eth sòn castig, era suspresa, era gratitud, era adoracion que heren lúder ath dessús sòn es uelhs dera prauba Becky, semblauen pagar abastaments per cent foetades.
Inspirat pera magnificéncia deth sòn acte, recebec sense ua queisha era foetada mès implacabla que jamès auesse administrat eth senhor Dobbins e atau madeish recebec damb indiferéncia era hujuda crudeltat d'ua orde de s'estar dues ores laguens, dempús qu'era escòla siguesse acabada; pr'amor que pro que se'n sabie de se qui se demorarie en dehòra enquia qu'eth sòn captivèri s'acabèsse, sense compdar era engüegiua estona coma temps perdut.
Tom se calec enes linçòs, aquera net, en tot projectar ua resvenja contra Alfred Temple; pr'amor que, avergonhada e empenaïda, Becky l'auie hèt un raconde complet, sense desbrembar era sua pròpia traïtonisa.
Mès a maugrat der in de resvenja li calec cedir lèu a pensaments mès agradius, e ara fin s'esclipsèc damb es darrères paraules de Becky, suenhosaments penjades dera sua aurelha.
Tom!
Se com auetz podut èster tan nòble.
S'apressauen es vacances.
Eth mèstre dera escòla sevèr en tota escadença venguec encara mès sevèr e mès exigent que jamès, pr'amor que volie qu'era escòla ludesse eth dia des examens.
Era sua règla e era sua ferula que pòqui viatges èren ja en pòsa: sustot entre es escolans menors.
Sonque es gojats mès grani, e es senhoretes de dètz- e-ueit e vint ans, s'escapauen deth foet.
Es foetades deth senhor Dobbins qu'èren d'aquerò mès vigoroses, ça que la, pr'amor que, encara qu'eth sòn cap, jos era perruca, ère completament calvet e resplendent, venguie d'arribar ena miejana edat, e non i auie senhau de feblesa en sòn sistèma muscular.
A mida qu'eth gran dia s'apropaue, tota era tirania que i auie ath sòn laguens campèc ena superfícia: que semblaue trapar un plaser venjatiu a castigar es mendre negligéncies.
Era conseqüéncia ère qu'es gojats mès petits se passauen es dies en terror e en patiment, e es sues nets en shamar resvenges.
Que non se'n passauen de hèr coquinaries ath sòn mèstre.
Mès eth que les passaue ath dauant cada viatge.
Era retribucion que se seguie a cada capitada venjatiua qu'ère tan vasta e majestuosa, qu'es gojats tostemp se retirauen deth camp grèuments vençudi.
A tot darrèr, conspirèren toti amassa e se les acodic un plan que prometie ua victòria esbleugissenta.
I comprometeren ath gojat deth pinta-panèus: li dideren eth projècte e li demanèren era sua ajuda.
E eth qu'auie es sues rasons entà gaudir-ne, pr'amor qu'eth mèstre ère en pension de familha en çò de sa pair e l'auie balhat ath gojat fòrça motius entà auer-lo en òdi.
Era hemna deth mèstre que harie ua gessuda entath camp, d'aciu a pògui dies; e eth plan que non aurie cap de trebuc.
Eth mèstre se solie premanir entàs granes escadences en tot beuer ara valenta, e eth gojat deth pinta-panèus didec que quan eth mèstre tites, eth dia abantes des examens, auesse vengut en estat avient, eth "alugarie era causa" tant qu'eth senhor Dobbins dormisse ena sua cagira: dempús lo desvelharie en temps oportun, entà meter-se a córrer de cap ara escòla.
Quan arribèc eth temps avient, er interessant convengut se produsic.
Tàs ueit deth ser era escòla qu'ère magnificaments illuminada e apolidida damb ornaments e fistonaments de huelhatge e flors.
Eth mèstre seiguie entronizat ena sua grana cagira, sus ua estrada, damb era lòsa ath darrèr.
Que semblaue pro adocit.
Tres hilères de bancs en cada costat e sies bancs ath sòn dauant èren ocupadi pes dignataris deth pòble e es parents des escolans.
Ara sua quèrra, mès enlà des hilères de ciutadans, i auie ua ampla estrada provisionau a on seiguen es escolans qu'auien de cuélher part enes exercicis dera serada: ringlères de mainatges, lauadi e vestidi enquia un grad intolerable de malèster, ringlères de gojatòts desmargadi; nheuades hilères de gojates e senhoretes vestides de lin e de mossolina, e capinautes des sòns braci nuds, des ancianes jòies des sues mairies, des sues cintetes rosades e blaues, e des flors deth sòn peu.
Tota era rèsta dera casa qu'ère plia d'escolans que non prenien part en acte.
Es exercics que comencèren.
Un gojat plan petit se lheuèc, e didec tot espaurit:
Mès eth, que se'n gessec sense problèmes, encara que crudèuments espaurit, e recebec un plan pilèr torn d'aplaudiments, quan hec era sua reveréncia manufacturada, e se retirèc.
Ua gojateta de cara tota vergonhosa gasulhèc: "Mary auie ua oelheta, eca".
Hec ua cortesia que trincaue eth còr, recebec era sua recompensa d'aplaudiments, e se seiguec tota rogida e erosa.
Tom Sawyer auancèc damb confiança arroganta: s'anec enfilant per inagotable e indestructible parlament: "balhatz-me era libertat o balhatz-me era mòrt", damb aquera furia e frenetica gesticulacion, e se copèc ena mitat.
Ua tetrica pòur lo cuelhec, es sues cames tremolauen, e s'estèc a mand d'estofar-se.
Compdaue, cèrtaments, damb era simpatia evidenta der auditòri, mès tanben damb eth silenci der auditòri, qu'encara ère pejor qu'era sua simpatia.
Eth mèstre que rufèc eth nas, e atau completèc eth desastre.
Tom pelegèc ua estona, e dempús se retirèc, totafèt vençut.
I auec un fèble prepaus d'aplaudiment, mès que moric còp sec.
Seguiren un parelh de espotidi poèmes e d'autes pèrles declamatòries.
Dempús i auec exercicis de lectura e un concors de júnher paraules.
Era magra classa de latin recitèc damb aunor.
Arribèc era flor deth vrespe: es composicions originaus des senhoretes.
Cada ua, per torn, auancèc enquiath cant dera plataforma, escurèren era gòrja, quilhèren eth sòn manuscrit (estacat damb ua cinta esquista), e se botèren a liéger, en tot fixar-se per pèces mundes ena expression e ena puntuacion.
Es tèmes sigueren es madeishi ja elucidadi en semblables escadences, abantes que per eres, pes sues mairies e seguraments per tota era sua ascendéncia de linha femenina enquias Crotzades.
Era Amistat que n'ère un; Memòries d'autes dies, Era Religion ena Istòria, País de sòmnis, Es auantatges dera cultura, Formes de govèrn Politic comparades e contrastades, Malenconia, Amor filiau, Desirs deth còr, eca, eca.
Era tralha mès importanta d'aguestes composicions qu'ère ua malenconia estudiada e adulada; n'ère ua auta era gerla opulenta e degalhaira de bèth lenguatge; n'ère ua auta era tendéncia a cabir enes aurelhes paraules e frases especiauments estimades, enquia que venguien rosigades deth tot; e ua particularitat que les caracterizaue e maumetie claraments qu'ère er inveterat e intolerable sermon, que tremolaue era coa espatracada ara fin de totes e cada ua d'eres.
Quin que siguesse eth tèma, òm auie hèt un esfòrç espremidor de cervèth entà retortilhar-lo d'ua o ua auta manèra pr'amor de qué un esperit morau e religiós lo podesse campar coma exemple edificant.
Era evidenta pòga sinceritat d'aguesti sermons non ère pro entà arténher qu'era mòda siguesse hèta enlà des escòles, e non n'ei pro aué en dia: dilhèu jamès ne serà tant qu'eth mon sigue mon.
Que non i a escòla en nòste país a on es joenes damaisèles non se senten obligades a barrar es sues composicions damb un sermon; e guardatz qu'eth sermon dera gojata mès frivòla e mens religiosa dera escòla ei tostemp eth mès long e eth mès implacablaments pietós.
Que ja n'ei pro d'aguesta cançon: era vertat dera vida vidanta ei indigèsta.
Tornem as examens.
Dilhèu eth liegedor ne poirà sostier un resumit.
Era imaginacion trebalhe diboishant imatges rosades de gòi.
Ena sua fantasia, era voluptuosa adoracion dera mòda se campe entre era multitud hestiua, campada per toti es campaires.
Era sua graciosa figura, jargada damb un vestit de nhèu, vire entre es laberints dera joiosa dança; es sòns uelhs que son es mès resplendents, es sòns passi es mès leugèrs ena alègra assemblada.
Damb taus deliroses fantasies eth temps s'esguitle de prèssa, e arribe era ora planvenguda dera sua entrada en mon der elisi, que l'a inspirat sòmnis tan fulgurants.
Se com ne semble de magica quinsevolh causa dauant era sua guardada meravilhada!
Cada naua scèna li shaute mès qu'era darrèra.
Mès ath cap d'ua estona, desnishe que dejós aguestes bères aparences tot ei vanitat: era vantaria qu'auie embadoquit era sua amna, ara trantalhe aspraments ena sua aurelha; e damb era salut maumetuda e eth còr afligit, vire era esquia, damb era conviccion qu'es plasers dera tèrra non poiràn satisfèr es desirs der esperit!
E atau successiuaments, e atau tostemp.
De quan en quan i auie un bronzinadís de plaser pendent era lectura, acompanhada de mormolhades exclamacions de "qué polit!
Dempús se lheuèc ua gojata prima e malenconiosa, qu'eth sòn ròstre auie er interessant pallitge que còsten es gachets e era estomagada, e liegec un Poèma.
Damb dues estròfes que n'aurà pro:
ER ADIU D'UA PUNCÈLA DETH MISSOURI A ALABAMA Adishatz, Alabama mia!
Ò amor mèn prigond!
Mès per un instant que me cau abandonar-te.
Tristes idies, tristes, senti en còr nisar; memòries arborades s'apilèren en mèn front.
Que jo pes tues boscúries anè, totes florides; ath cant deth Tallapoosa corrí, liéger que hi; è entenut deth Talassee es ondades enforismades, e eth costat deth beròi Coosa è campat as arrais dera auba.
E deth mèn còr sarrat non me n'è d'avergonhar ne virar era cara, e es uelhs, regolejant.
Que non ei cap de tèrra estranha qu'es mèns passi se'n van.
Que non ei as estranhs que balhi aué eth mèn sospir.
Jo i trapè casa e era alegria que lutz aguest Estat que dèishi endarrèr, damb plor des.hèit.
Hereds an d'èster es mèns uelhs, eth mèn còr, era mia tète, pr'amor que, Alabama, se desseparen de tu!"
N'auie pògui que sabessen se qué significaue tète, mès eth poèma qu'agradèc, totun.
Dempús apareishec ua senhoreta bruna, de uelhs neri e de peu nere, que demorèc muda per un moment sensacionau, agarrèc ua expression tragica, e comencèc de liéger, en ton acompausat:
UA VISION "Ombriua e tempestuosa era net.
Autanplan es fòrts vents gesseren amassa des sòns mistics abitatges, e bohèren airosaments per aqueri entorns coma se volessen méter de relèu damb era sua ajuda era desolacion d'aquera scèna.
En aquera escadença, tant ombriua, tan terrorifica, era mia amna alendaue peth secors uman; mès, en sòrta d'aquerò, era mia estimada amiga e conselhèra, era mia consoladoira e era mia doça guida, eth mèn gòi ena pena (e ena mia jòia, era mia segona jòia), venguie ath mèn cant".
Aguesta pesantor ocupaue ues dètz planes deth manuscrit, e acabaue damb un sermon tan destructiu de tota esperança entàs non-presbiterians, que guanhèc eth prumèr prèmi.
Aguesta composicion siguec jutjada eth mès bèth esfòrç dera vrespada.
Eth baile deth bordalat, en autrejar eth prèmi ara autora, hec un discurs alugat, que didec qu'ère de tira era causa mès eloqüenta que jamès auie entenut, e qu'eth madeish Daniel Webster aurie podut ester-ne capinaut".
Que mos cau avertir, de passada, qu'eth nombre de composicions qu'era paraula bèth ère de contunh adulada, e era experiéncia umana mentada en qualitat de plana dera vida, se passaue deth tant per cent de costum.
A tot darrèr, eth mèstre, adocit lèu enquiath punt dera bondat, retirèc era sua cagira, virèc era esponèra ar auditòri, e comencèc a diboishar un mapa d'America ena lòsa pr'amor de qué s'i hesse er exercici dera classa de Geografia.
Mès era sua man trantalhanta se'n gessec malerosaments, e ua estofada riseta bronzinèc en auditòri.
Eth se'n sabie se per qué, e se calèc a emendà'c.
Esfacèc linhes e les tornèc a hèr; mès que non hec que torçar-les mès que jamès, e er arridolet se hec mès prononciat.
Fixèc tota era sua atencion en sòn prètzhèt, alavetz, coma se siguesse determinat a non deishar- se abàter pera alegria.
Sentec que toti es uelhs se tachauen en eth: s'imaginèc que se'n gessie, e, totun, era riseta contunhèc, e autanplan creishie, claraments.
E non li mancaue rason.
Naut dera aula i auie un humarau, trauessat damb un trauquet sus era sua tèsta.
A trauèrs deth trauquet anaue baishant un gat, estacat, peth costat des anques, damb ua còrda.
Eth gat qu'auie un parraquet estacat sus eth sòn cap e boca entà que non miulèsse.
Tant que devaraue tot doç, s'acorbaishaue de cap amont e agarraue era còrda, e se balançaue de cap abaish e agarraue er aire intocable.
Era riseta qu'anèc pujant e pujant de ton: eth gat se trapaue a sies poces dera tèsta deth mèstre obsessionat.
En tot baishar, un shinhau mès enjós, cuelhec era sua perruca damb urpes desesperades, e s'i agarrèc, e siguec tirassat de cap ath humarau, en un viraments de uelhs, damb eth trofèu encara en sòn poder!
E com ludec era lum, gessent dera tèsta calva deth mèstre!
Pr'amor qu'eth gojat deth pinta-panèus l'auie daurada!
Aquerò qu'interrompec era reünion.
Es gojats sigueren resvenjadi.
Tom que s'ahigec ara naua òrdre des Infants dera Temperança, tirat peth caractèr ostentós des sues insignes.
Prometec abstenir-se de humar, de mastegar tabac, e de tota causa profana, tant que ne siguesse membre.
Alavetz descurbic ua causa naua, ei a díder, que prométer de non hèr ua causa ei era via mès segura qu'age en mon entà que òm desire de hèr-la.
Tom se sentec lèu lèu torturat peth desir de béuer e renegar.
E eth desir venguec a èster tant intens, que solet era esperança d'amuishar-se damb era sua cencha vermelha l'arturèc de retirar-se dera òrdre.
Eth quate de junhsèga s'apressaue, mès que lèu deishèc de recórrer-i damb eth pensament (deishèc de pensar-i abantes qu'auesse tengut pendent quaranta ueit ores es sues cadies), e calèc es sues esperances en vielh jutge de patz Frazer, que se trapaue aparentaments en sòn lhet de mòrt e aurie uns grani funeralhas publics, pr'amor d'èster tan naut foncionari.
Pendent tres dies Tom s'estèc fòrça preocupat der estat deth jutge e ansiós des sues notícies.
En bèri moments es sues esperances qu'auancèren: auancèren tant, que n'auie entà riscar-se a trèir es insignes e practicar dauant eth miralh.
Mès eth jutge auie ua manèra de fluctuar reauments descoratjanta.
Ara fin se decantèc pera mielhoria, e dempús pera convalescéncia.
Tom que n'ère hastigat, e experimentaue era sensacion de patir-ne damnatge.
Presentèc era sua dimission immediataments; e aquera net eth jutge patic ua requeiguda e moric.
Tom resolvec que jamès se'n tornarie a fisar d'òme atau.
Es funeralhas que sigueren causa polida.
Es Infants dera Temperança manobrauen en un estil calculat entà crebar eth còr der ex-membre d'enveja.
Tom qu'ère un aute viatge un gojat liure, totun; e aquerò ère quauquarren.
Poirie béuer e jurar, ara; mès trapèc, damb era sua suspresa, que non n'auie talents.
Eth solet hèt de podè'c hèr li treiguec eth desir e er encant dera causa.
Era prumèra de totes es companhies de minstrels 2 neri arribèc en bordalat, e costèc sensacion.
Tom e Joe Harper organizèren ua partida de comics, e sigueren erosi dus dies.
Enquia e tot eth Gloriós Quate siguec, en cèrt sens, ua falhita, pr'amor que ploiguec a còps de caudèrs: non i auec, donc, comitiua, e er òme mès gran deth mon (sivans Tom se pensaue), eth senhor Benton, un autentic senador des Estats Units, resultèc ua aclapanta decepcion, pr'amor que non auie vint-e-cinc pès de nautada, ne es milèrs.
Que venguec un circ.
Es gojats joguèren a circ es tres dies a vier, en tendes hètes de tapisi (en tot èster era entrada de tres agulhes entàs gojats e dues entàs gojates); e fin finau òm abandonèren es formes deth circ.
Beckt Thatcher se n'auie anat ena sua casa de Constantinoble, entà demorar-se damb sa pairs pendent es vacances: atau ei qu'era vida non mostraue per nunlòc arren d'interessant.
Eth terrible secret der assassinat qu'ère ua malautia cronica.
Dempús venguec eth sarrampiu.
Pendent dues longues setmanes Tom jadèc presoèr, mòrt entath mon e es sòns eveniments.
Ère plan malaut: arren l'interessaue.
Quan podec, a tot darrèr, lheuar-se, e auancèc afeblit pòble enjós, un cambiament malenconiós s'auie produsit en tota causa e en tota creatura.
I auie auut ua reviscolada 3, e toti s'àuien tornat religiosi, non solet es adults, senon autanplan es gojats, e es gojates.
Tom hec un torn demorant, contra tota esperança, trapar ua benaürada cara pecadoira; mès que pertot l'amaraue era decepcion.
Trapèc a Joe Harper estudiant un Nau Testament, e retirèc tristaments era cara d'aqueth espectacle mortificador.
Cerquèc a Ben Rogers, e lo trapèc en tot visitar as praubes damb ua cistalha damb huelhetons de propaganda.
Percacèc a Jim Hollis, que li hec tier era sua atencion sus era benediccion plan estimada deth sòn darrèr sarrampiu, qu'ère un avertiment.
Cada gojat que trapaue higie un nau pes ara sua depression.
E, quan desesperat, correc finauments tà refugiar-se ath cant de Huckleberry Finn, e i siguec recebut damb ua cita des Escriptures, se calèc en casa e en lhet, en tot encuedar-se'n que solet eth, en tota era ciutat, ère perdut entà tostemp, entà tostemp mès.
E aquera net que i auec ua tempèsta espantorianta, damb bategats, terrible tarrabastèri de pericles e enludernats ribans de relampits.
Caperèc eth sòn cap damb es linçòs e demorèc damb ua orribla expectacion eth sòn destin, pr'amor que non n'auie cap de dobte de qué tot aqueth sarabat ère per eth.
Se pensèc qu'auie agotat era cleméncia des poders celestiaus damb un hèish que depassaue eth sòn marge de tolerància, e qu'aqueri n'èren es resultats.
Que l'aurie semblat un excès de pompa e de municions aucir un cinze damb ua bateria de canons; mès non trapaue arren d'incongrú en degalhar un auratge coma aqueth entà bassacar era èrba jos un babau coma eth.
Ath cap de pòc era tempèsta s'acabèc, e s'acabèc sense auer complit eth sòn objectiu.
Eth prumèr impuls deth gojat siguec de mostrar-se arregraït e remeter-se.
Eth segon impuls siguec de demorar, pr'amor qu dilhèu non i aurie mès tempèstes.
Ath londeman es mètges tornèren.
Tom qu'auie requeigut.
Es tres setmanes qu'aguest viatge se passèc capensús, li semblèren un sègle.
Quan, fin finau, podec gésser, damb pro trebalhs arregraïe d'auer-se sauvat, en tot rembrembar se guaire solet s'estaue, mancat de companhs e abandonat.
Baishèc tot discret en carrèr, e trapèc a Jim Hollis hènt de jutge en un joen tribunau que sentenciaue a un gat, per assassin, en preséncia dera sua victima, un audeth.
Trapèc a Joe Harper e a Huck Finn que pujauen per un carreron tant que se minjauen un melon panat.
Praubi gojats!
Eri, madeish que Tom, auien patit ua requeiguda!
A tot darrèr, era assopida atmosfèra siguec remoiguda, e plan vigorosaments.
Ara seguida venguec a èster eth tèma de totes es convèrses deth bordalat.
Tom que non se'n podec desliurar.
Cada referéncia ar assassinat l'estrementie eth còr, pr'amor qu'era sua consciéncia torbada e es sòns temors lèu lo convencien qu'aqueres observacions èren dites ath sòn costat entà hèr-lo a temptar.
Que non se'n sabie de se com ère qu'eth auesse podut hèr a vier sospeches de qué sabie quauquarren sus er assassinat, mès totun, que non podie demorar-se tranquil ath miei d'aquera parlòta.
Sentie caudheireds de contunh.
Se hec a seguir a Huck en un aute costat solitari entà auer-li ua convèrsa.
Que li serie de bèth solatjament badar boca ua estoneta, repartir- se era carga deth malur damb un aute malerós.
Ath delà, qu'auie besonh d'assegurar- se que Huck auie demorat discret.
Huck, n'auetz parlat a quauquarrés, d'aquerò?
De qué?
Ja ac sabetz, de qué.
Ò, plan que non.
Ne ua soleta paraula?
Ne ua soleta paraula: que Diu me'n valgui!
Se per qué ac didetz?
Ò, qu'auia pòur.
Vai, Tom Sawyer: pòt viueríem dus dies s'era causa siguec desnishada.
Tom que se sentec mès solatjat.
Dempús ua pausa:
Huck, arrés vos poirie hèr a parlar; vertat que non?
Her-me a parlar?
Que non i a ua auta forma.
Ben, que tot va ara ora, alavetz.
Me pensi que non i a perilh, tant que non mos lheuem eth cadenat dera boca.
Mès, jurem-ac un aute viatge, ça que la.
Qu'ei mès segur.
Jo qu'ac signi.
Atau, donc, jurèren de nauèth, damb esglasiantes solemnitats.
De qué blaguen, Huck?
È entenut que ne didien sabi pas se qué.
Blagar?
Ben, que tot ei Muff Potter per aciu e Muff Potter per aquiu.
Qu'ei era madeisha istòria des que m'entornègen.
Me pensi qu'ei perdut.
Lèu tostemp, lèu tostemp.
Ei un òme plan mesquinòt, mès que jamès a hèt arren entà hèr mau ad arrés.
Non lo veiratz que pescar un shinhau entà auer sòs e emborrachar-se, e hè eth capleugèr de grana manèra; mès, Senhor, aquerò que toti ac hèm; aumens, era màger part, autanplan predicaires e gent d'aguest peu.
Mès qu'a causes de persona senada: un viatge me dèc miei peish, encara que non n'auie pro entà dus; fòrça còps me hec costat quan es causes m'anauen de mau borràs.
Ò, e a jo m'apraièc sèrps volaires de papèr, Huck, e me botèc ams ena lata.
Ui, pòc ne treiríem, Tom!
Òc, plan que òc, qu'ac harien.
A jo tanben, Tom, mala pèsta!
Les enteni a díder qu'ei eth maufactor que tie mès mina de sanguinari de tot eth parçan, e que s'estonen de qué non l'auessen penjat abantes.
Òc, atau parlen de dia e de net.
E ac harien, a fe de Diu.
Es gojats conversèren pendent ua bona estona, mès aquerò que non les balhèc guaire consolament.
En vier era ora baisha se trapèren romant pes entorns dera petita preson isolada, dilhèu damb ua indefinida esperança que se passarie quauquarren que remoiguesse es sues dificultats.
Mès que non se passèc arren: semblaue que non i auesse angels ne hades que s'interessèssen per aqueth captiu sense sòrt.
Es gojats heren aquerò qu'auien hèt plan soent d'auti còps: vengueren enquiath brescat dera preson, e li balhèren a Potter tabac e aluquets.
Ère en embaish e non i auie gardes.
Era sua gratitud pes sòns presents, cada viatge les hissaue era consciéncia: aguest còp mès entà laguens que jamès.
Se senteren covards e traïdors enquiath darrèr grad, quan Potter didec:
Qu'auetz estat fòrça, fòrça bravi damb jo, gojats: fòrça mès qu'arrés deth pòble.
E non me'n desbrembi, non.
Soent me digui a jo madeish, digui: "jo que solia apraiar totes es serps volaires e es causes des gojats, e ensenhar-les a on èren es boni bancs entà pescar, e les èra tant amic que podia, e ara toti an desbrembat ath vielh Muff en sòn malur; mès Tom non, e Huck non: eri non l'an desbrembat, digui, e jo non les desbrembi ada eri".
Ben, gojats: qu'è hèt ua mala, mala causa.
Qu'èra embriac e damb eth cervèth capvirat, alavetz: aguesta qu'ei era soleta manèra que tengui de comprenè'c; e ara eth mèn còs li calerà pagar per aguesta causa, e ei just.
Just; e ei era mielhor causa que se pòt passar, tanben, me pensi; e ac demori, totun.
Ben, que non ne parlem, non vos emborrachètz jamès, e atau non vieratz jamès per aguesti entorns.
Metetz-vos un shinhau mès entà cogant.
Bones cares amigues, bones cares amigues!
Enfilatz-vos er un sus er aute, e deishatz-les-me tocar.
Atau, balhatz-me era man: es vòstes mans passaràn entremiei des barrons, mès es mies que son massa gròsses.
Mans petites e fèbles…mès qu'an ajudat qui sap guaire a Muff Potter, e l'ajudarien mès se podessen.
Tom hec via de cap a casa tot desolat, e es sòns sòmnis d'aquera net esposquèren d'orrors.
Londeman e londeman passat romèc peth costat deth Tribunau, moigut per un impuls lèu irresistible d'entrar-i, mès en tot forçar-se entà demorar ath dehòra.
A Huck que li passaue çò de madeish.
S'evitauen de bon voler er un ar aute.
Toti dus vagauen a distància, de quan en quan; mès era madeisha sinistra fascinacion les hège a tornar ath cap de pòga estona.
Tom que hège guardades quan es badaires gessien a plaser dera cramba deth Tribunau; mès tostemp sentie notícies afligentes: es hilats s'estrenhien, mès e mès implacabli, ath torn deth praube Potter.
Ara fin deth dusau dia, era parlòta deth pòble comentaue se com demoraue eth testimòni de Joe er Indi fèrm e inexpugnable, e non i auie eth mendre dobte sus quin serie eth veredicte deth Jurat.
Tom se demorèc ath dehòra enquia ua ora auançada, e se n'anèc entath lhet trauessant era hièstra.
Eth sòn estat qu'ère d'ua esglasianta exaltacion.
Se passèren ores abantes que cluquèsse un uelh.
Tot eth pòble s'arremassèc ena cramba deth Tribunau ath londeman, pr'amor qu'aqueth auie d'èster eth gran dia.
Ambdús sèxes èren lèu parièraments representadi en auditòri atapit.
Dempús ua longa demora, eth Jurat entrèc de ringlera.
Pòc temps dempús, Potter, palle e capvirat, temerós e desemparat, siguec introdusit, estacat damb cadies, e lo heren a seir aquiu a on es guardades nasejaires lo podessen veir.
Situacion non mens senhalada ère era de Joe er Indi, estupid coma tostemp.
I auec ua auta pausa, e dempús eth jutge arribèc, e eth Sheriff proclamèc era dubertura deth Tribunau.
Seguiren es mormolhs de costum entre es membres de cort, e era arremassada de papèrs.
Aguesti detalhs, e es dilacions que les acompanhauen, creèren ua atmosfèra preparatòria autant impressionanta que fascinadoira.
Ara seguida, òm cridèc a un testimòni, que declarèc qu'auie trapat Muff Potter lauant-se en arriuet, a prumèra ora, eth dia qu'er assassinat siguec desnishat, e qu'ath córrer s'escapèc.
Dempús de quauques paraules, er avocat dera acusacion didec:
Adreçatz-vos ath testimòni.
Que non è preguntes entà her.
Eth següent testimòni establic era trobalha deth guinhauet ath cant deth cadavre.
Adreçatz-vos ath testimòni.
Que non è preguntes entà hèr, repliquèc er avocat de Potter.
Potter.
Adreçatz-vos ath testimòni.
Er avocat de Potter se remic a interrogar-lo.
Es cares der auditòri comencèren a traduir er engüeg.
Cada detalh des damatjoses circonstàncies que se passèren en cementèri, en aqueth maitin que toti rebrembauen pro ben, siguec declarat per testimònis avients; mès que cap d'eri non siguec contraexaminat per avocat de Potter.
Era perplexitat e descontent der auditòri s'amuishèc damb mormolhs e costèc un avís deth Tribunau.
Er avocat dera acusacion didec alavetz:
Mejançant eth jurament d'uns ciutadans, qu'era sua simpla paraula ei dehòra de tota sospecha, auem anat nudant aguest crim esglasiant, sense deishar possibilitat de dobte per çò que tanh ath malerós presoèr que i é ena barra.
Que mos dam per satisfèts.
Ath praube Potter se l'escapèc un panteish, e se calèc era cara entre es mans, e balancèc eth sòn còs doçaments d'aciu e d'aquiu, tant que regnaue un penible silenci laguens era cramba.
Fòrça òmes se senteren esmoigudi, e era compassion de moltes hemnes se mostrèc damb lèrmes.
Er avocat dera defensa se lheuèc e didec:
Aunorable Senhor: enes nòstes observacions hètes ar inici d'aguesta causa, premanírem eth nòste prepaus de demostrar qu'eth nòste client realizèc aguesta hèta espantorianta en tot trapar-se jos era influéncia d'un òrb, irresponsable deleri produsit pera beuenda.
Mès qu'auem cambiat de pensada; era nòsta defensa serà ua auta.
E en tot adreçar-se ath vailet: hètz a vier a Tomàs Sawyer.
Un estonament intrigant se desvelhèc en totes es cares der auditòri, sense excepcion dera de Potter.
Totes es guardades se tachèren damb meravilhada atencion en Tom quan aguest se lheuèc e ocupèc eth sòn lòc ena plataforma.
Eth gojat que semblaue fòrça espaurit, pr'amor qu'auie se qui sap era pòur.
Eth jurament que se hec.
Tomàs Sawyer: a on èretz, eth 17 de junh, tath pic dera mieja net?
Tom hec ua lucada ena cara viril de Joe er Indi, e non podec botjar era lengua.
Semblaue qu'er auditòri se tenguesse era alend, mès es paraules que refusauen de vier.
Ath cap d'ua brèu estona, totun, eth gojat reprenec un shinhau era sua fòrça, e artenhèc de meter-ne pro ena sua votz entà qu'ua part der auditòri entenesse:
En cementèri!
Damb era votz un shinhau mès nauta, se vos platz.
Non vos cau pòur.
Èretz…
En cementèri.
Ua riseta de mensprètz se passèc lèu lèu pera cara de Joe er Indi.
Èretz bric ath cant dera hòssa de Horse Williams?
Òc, senhor.
Parlatz un shinhau mès naut.
A quina distància n'èretz?
Tant ath cant coma ne sò de vos.
Èretz amagat o non?
Èra amagat.
A on?
Darrèr es olms que i a ath cant dera hòssa.
Joe er Indi hec un movement lèu imperceptible.
I auie quauqu'un damb vos?
Òc, senhor, i anè damb…
Demoratz, demoratz un moment.
Qu'ei parièr que digatz eth nòm deth vòste companh.
Que ja lo haram comparéisher ara ora que pertòque.
Portàuetz bèra causa?
Tom que trantalhèc e semblaue tot confús.
Parlatz, hilh mèn: deishatz de cornèr tota maufidança.
Qué amiàuetz?
Solet un…un…gat mòrt.
I auec ua ondada d'alegria, qu'eth Tribunau reprimic.
Que mostraram era esqueleta d'aqueth gat.
Tom comencèc, trantalhant ara prumeria; mès a mida qu'eth tèma l'anaue escauhant, es sues paraules rajauen damb mès assopliment.
As pògui moments s'arturèc tot eth mormolh, dehòra dera sua votz.
Toti lo guardauen fixaments; er auditòri, embadoquit e damb era alend copada, qu'ère suspenut des sues paraules, en tot desbrembar-se deth temps que se passaue, aganchat pera deprimenta fascinacion dera istòria.
Era tension impausada ara emocion contenguda arribèc ath sòn apogèu quan eth gojat didec:
Crac!
Tom que siguec un aute viatge un eròi resplendent, eth bailinat des vielhs, era enveja des joeni.
Eth sòn nòm qu'arribèc enquia e tot a èster estampat entà tostemp, pr'amor qu'eth jornau deth pòble lo glorifiquèc.
Beth un que se pensèc qu'arribarie autanplan a president, se s'escapaue dera horca.
Tau que sol passar, era gent voluble e asenada que perdec es estrius a favor de Muff Potter, e li hec tantes hèstes coma abantes l'auie hèt otratges.
Mès qu'aguesta sòrta de conducta hè aunor ath mon: atau, donc, que non mos cau botar-li critiques.
Es dies de Tom èren plei d'alegria e d'esclat, mès es sues nets que lo tenguien enes orrors.
Joe er Indi l'infestaue toti es sòns, e tostemp auie era senténcia de mòrt enes uelhs.
Damb pro trebalhs cap temptacion podie convéncer ath gojat de gésser ath ras dempús qu'era nèt ère queiguda.
Eth praube Huck que se trapèc en madeish estat de misèria e terror, pr'amor que Tom auie condat tota era sua istòria ar avocat era net abantes deth gran dia dera causa, e Huck qu'auie ua pòur crudèu de qué era sua participacion en ahèr podesse rebrolhar encara, a maugrat de qué era hujuda de Joe er Indi l'auesse estauviat eth rom rom de declarar dauant eth Tribunau.
Eth praube gojat auie artenhut qu'er avocat li prometesse de sauvar-li eth secret; mès que ne treirie?
Pr'amor qu'era tormentada consciéncia de Tom l'auie podut amiar ena casa der avocat, de nets, e arrincar ua muda istòria de pòts sagerats damb eth jurament mès tenebrós e formidable, era confiança de Huck ena raça umana qu'ère arràs d'esbugassar-se.
De dia, era gratitud de Muff Potter hège a Tom content d'auer parlat; mès de nets desiraue de non auer daurit es pòts.
De còps Tom que cranhie que Joe er Indi non siguesse jamès aganchat, d'auti cranhie que ne siguesse.
Ère segur que jamès tornarie a alendar damb plaser enquia qu'aqueth òme siguesse mòrt e eth n'auesse vist eth cadavre.
Òm auie aufrit recompenses, òm auie explorat eth parçan; mès Joe er Indi qu'ère introbable.
Ua d'aqueres meravilhes sètsciéncies e espauridoires, un detectiu, que venguec de Sant Loís, cerquèc pes entorns, botgèc era tèsta, cuelhec era portadura de sabent, e artenhec aquera sòrta de capitada estonanta qu'es membres d'aguest mestièr generauments artenhen.
Ei a díder, que trapèc ua tralha.
Mès qu'ei impossible de penjar ua tralha per assassinat: atau ei que, dempús qu'aguest detectiu auesse hèt eth sòn va-e-ven entà casa, Tom que se sentec tan pòc segur coma n'ère abantes.
Que i a ua epòca, en tota vida de gojat ben bastida, que li vie un deleri rabiós d'anar a quinsevolh endret e desenterrar un tresaur amagat.
A Tom li venguec eth desir, un dia, de ressabuda.
Gessec ara cèrca de Joe Harper, mès non capitèc.
Dempús anèc darrèr de Ben Rogers: auie anat a pescar.
Ara seguida estramunquèc damb Huck Finn eth Man-Ròia.
Huck que serie avient.
Tom se lo hec a seguir en un endret reservat, e l'amuishèc era matèria confidenciauments.
Huck que i venguec de grat.
Huck que i venguie tostemp de grat, entà hèr un còp de man en quinsevolh empresa qu'aufrisse divertiment e non li calesse capitau, pr'amor qu'auie ua anutjosa suberabondància d'aquera sòrta de temps que non ei aur.
A on hotjaram?, didec Huck.
Ò, lèu lèu onsevolhe.
Qué dides?
I a causes amagades pertot?
Non, plan que non.
Que n'i a en endrets plan especiaus, Huck: a viatges enes ièrles; a viatges en caishes poirides jos ua punta d'arrama d'un vielh arbe mòrt, aquiu a on era ombra què a mieja net; mès sustot jos era tèrra, enes cases a on ges pòur.
Qui ac amague?
Tè, panaires: clar.
Qui vos pensàuetz?
Suberintendents d'escòla dominicau?
Sabi pas.
E dempús, i tornen?
Non: s'ac pensen que i tornaràn; mès generauments desbremben es mèrques, o ben morissen.
Sigue çò que sigue, eth tresaur demore aquiu un modelhon d'ans, e s'arrolhe, e a tot darrèr bèth un trape un papèr vielh, auriò qu'explique se com cau trapar es mèrques: un papèr qu'entà desnishar-lo li cau passar lèu ua setmana, pr'amor que lèu tot son senhaus e jeroglifics.
Jero…qué?
Jeroglifics: imatges e causes, sabetz?, que semble que non volguen díder arren.
Qu'ei que n'auetz trapat bèth un, d'aguesti papèrs, Tom?
Non.
Ben, donques com traparàtz es mèrques?
Pòt n'è besonh: tostemp les acòguen jos ua casa a on ges pòur, o ben ua ièrla, o ben jos un arbe mòrt qu'a ua arrama alongada.
E toti n'an ath dejós?
Tè!, non!
Donques com saberatz se quin mos calera escorcolhar?
Que les anaram escorcolhant toti.
Ò, Tom, mos tardarà tot er ostiu!
Plan, e qué i hè?
Supausatz que trapam un pòt de lhauna damb cent dolars ath laguens, toti rolhadi e escarrabilhadi, o dilhèu ua caisha poirida plia de diamants: que vos semble?
A Huck li luderen es uelhs.
Aquerò qu'ei de prumèra e non demani ua auta causa.
Plan ben; mès que me jogaria quinsevolh causa que non les deisharatz córrer, es diamants.
Bèth d'eri, tot solet, ne vau vint de dolars.
Damb pro trebalhs n'a cap que non valgue sies mialhas o ben un dolar.
Com!
De verat, de vertat?
Plan que òc!
Qui que sigue vos ac diderà, Huck, solide que jamès n'auetz vist.
Non que jo me'n bremba.
Ò, es reis n'an a pilerades.
Ben, jo que non ne coneishi, de reis, Tom.
Que sauten?
Sautar?
Redena!.
Non!
Plan, donc, per qué ac didetz que sautauen?
Moria!
Sonque volia díder que les vieríetz: non pas sautant, clar!
Per qué auien de voler sautar?
Mès que volia díder que les poiríetz veir…escampilhadi per toti es costats, sabetz?, d'ua manèra generau: tau que hège aqueth vielh gibós de Ricard.
Ricard?
E qué mès?
Que non se cridaue de cap mès manèra.
Es reis non tien qu'un nòm.
Solide.
Mès didetz-me.
A on hotjaratz, prumèr?
Ben, sabi pas.
Hèt.
Atau, donc, cuelheren ua aissada rosigada e ua pala, e gesseren de cap a hèr un viatge de tres miles.
Arribèren alugadi e panteishant, e s'ajacèren ena ombra d'un olm vesin entà posar-se e humar.
Que me shaute, aquerò, didec Tom.
A jo tanben.
Escotatz, Huck: se trapèssem un tresaur aciu, qué ne haríetz, dera vòsta part?
A fe de Diu, qu'auria ua vida plan regalada.
Ben, non haríetz cap estauviament?
Estauviament?
Entà qué?
Plan, pr'amor d'auer bèra causa entà anar tirant.
Ò, que non me harie cap de servici: eth mèn pair tornarie en pòble, quinsevolh dia, e li calarie es urpes, pro que jo non m'esdeguessa; e vos digui que harie neteja ath mès córrer.
E vos, se qué ne haríetz, dera vòsta, Tom?
Vos maridaríetz?
Aquerò.
Tom, vos…
Demoratz: ja ac veiratz.
Ben, qu'ei era mès grana pegaria que podéssetz hèr.
Guardatz, ma pair e ma mair!
Plan pelejar-se!
Tè, que tot eth dia s'estauen pelejant.
Me'n brembi d'aquerò mès.
Aquerò que non vò díder arren.
Tom, que me pensi que totes son madeish.
Que vau mès que vos ac pensetz un shinhau.
Com se cride, era gojata?
Non ei ua gojata: qu'ei ua mainada.
Qu'ei parièr, me pensi.
Quauqui uns ne diden gojata, d'auti ne diden mainada:
De totes manères, com se cride, Tom?
Vos ac diderè en ua auta escadença: non pas ara.
Plan ben: damb aquerò que n'è pro.
Non, que non n'estaratz; vieratz a víuer damb jo.
Trabalhèren e sudèren pendent mieja ora: que siguec en bades.
Huck didec:
E tostemp ac acòguen tant entà laguens?
A viatges, non tostemp.
Generauments non.
Atau, donc, alistèren un nau endret e tornèren a començar.
Eth trabalh s'arrosseguèc un shinhau, mès, totun, auançaue.
En.honsèren en silenci es utisi ua estona.
Ara fin Huck se decantèc sus era sua pala, hereguèc damb era manja eth rosari de gotes deth sòn front, e didec:
A on hotjaratz, dempús, quan ajam acabat aciu?
Me semble qu'aqueth serà bon.
Mès non mos harà enlà, era veuda, Tom?
Era, hèr-mos enlà!
Que non estarie mau, qu'ac sagèsse un viatge ena vida!
Aguesti tresaurs amagadi apertien ad aqueth que les trape.
Que tant ei de qui sigue, era tèrra.
Aquerò qu'ère satisfasent.
Eth prètzhèt contunhèc.
Mala sòrt!
Un aute viatge deuem èster ena banda dolenta.
Qué vo'n semble?
Ei plan estranh, Huck.
Non ac compreni.
A viatges es bruishes s'i calen.
Cançons!
Es bruishes non tien poder, de dia.
Òc, ei vertat.
Que non se m'auie acodit, aquerò.
Ò!, ja sabi se qué ac hè!
Èm un parelh de pòcvaus deth diable!
Mos cau endonviar a on què era ombra dera branca ena mieja net, e aquiu ei a on s'a de hotjar!
Alavetz, mala passada!
Qu'auem perdut pegaments tot aqueth trabalh per arren!
Ara, diables!, non auem mès remèdi que tornar de nets.
Ei un camin d'aquerò mès long.
Poderatz gésser?
Plan que òc!
Ben, ja harè un torn, aguesta net, e miaularè.
Plan ben.
Amaguem es utisi jos eth matarràs.
Es gojats vengueren aquiu aquera net, tara ora senhalada.
Seigueren ena ombra, en tot demorar.
Se trapauen en un endret solitari e en ua ora venguda solemne pes vielhes tradicions.
Es esperits que bronzinauen enes huelhes mormolhaires; es hantaumes espiauen enes tenebrosi cornèrs; eth prigond udòl d'un can s'entenie ena distància; un uhon responie damb era sua nòta sepulcrau.
Es gojats, damb eth còr sarrat per aguestes solemnitats, non parlauen guaire.
Ath cap de pòc pensèren que ja auien tocat es dotze: merquèren a on queiguie era ombra e comencèren a hotjar.
Es sues esperances començauen a esperdigalhar-se.
Eth sòn interès se hec mès intens, e eth sòn trebalh creishec ath sòn ritme.
Eth horat s'apregondie, s'apregondie; mès, cada viatge qu'es sòns còrs pataquejauen en enténer qu'era aissada tumaue damb quauquarren, non hègen qu'aufrir ua naua decepcion.
A tot darrèr Tom didec:
Que non s'ac vau, Huck: que mos auem enganhat un aute còp.
Ja ac sabi; mès qu'ei que i a ua auta causa.
Quina ei?
Huck deishèc quèir era pala.
Vaquí, didec: aguest ei eth copacaps!
Ac auem de deishar córrer, aquerò d'aciu: jamès saberam era ora exacta.
E, ath delà, aguesta sòrta de causa hè massa pòur; auer d'estar-se aciu, ad aguesta ora dera net, damb bruishes e hantaumes volatejant pes entorns d'aguesta sòrta!
Jo dideria que i a bèra causa ath mèn darrèr dès qu'auem començat, e me cau pòur de virar-me, pr'amor que dilhèu i a d'autes ath dauant que non demoren qu'ua escadença.
D'ença que sò aciu que sagi d'esguitlar- me tan lèu que posqui.
Ben, a jo que me passe çò de madeish, Huck.
Que Diu me'n valgue!
Òc, qu'ac hèn.
Tostemp ac è entenut a díder.
Tom, non me shaute guaire hèr farcejades, aquiu a on i a gent mòrta.
Tanpòc a jo me shaute, de remenar-les guaire.
Non ac digatz, Tom!
Aquerò qu'estrementís!
Òc, Huck, que non ne sò bric tranquil.
Plan ben: me semble que vau mès.
Quin serà?
Tom pensèc un shinhau, e dempús didec:
Era casa a on ges pòur.
Vaquí.
Macareu!
Non me shauten, Tom, es cases que ges pòur.
Tè!, que son ues bandes solitàries, de mès mala mina que non pas era gent mòrta.
Era gent mòrta poirie enraonar, dilhèu; mès que non vien en tot esguitlar-se ath tòn costat, laguens d'un linçò mortuari, quan non vo n'encuedatz, e espiant sus era esquia ath madeish temps, e esmolant es dents tau qu'ac hè un hantauma.
Que non la poiria sostier ua causa atau, Tom; arrés i gosarie.
Òc: aquerò ei, mès que mès, pr'amor que non les shaute d'anar a on un òme a estat assassinat, ça que la.
Mès jamès arrés a campat arren d'especiau, en aguesta casa, senon de nets; e, en resumit, bèth lumet blau passant pes hièstres, e non pas hantaumes coma cau.
Ben, aquiu a on vedetz un d'aguesti lumets blaus que volatègen, Tom, vos podetz jogar quinsevolh causa que i a un hantauma de çò mès apròp.
Qu'ei causa de rason; pr'amor que ja sabetz qu'arrés non se'n hè, dehòra des hantaumes.
Mentretant qu'auien començat a devarar peth ticó, aquiu, ath miei dera val qu'ère dejós d'eri, enlumenada pera lua, s'estaue era casa que ges pòur, totauments isolada, damb eth clòs despareishut de temps de memòria perduda, damb ringlères d'èrbes que caperauen eth sòn lumedar, era humeneja en.honsada, es marcs des hièstres uets, un cornèr deth losat horadat.
Es gojats la campèren pendent ua estona, damb era mieja esperança de veir un lumet blau passant darrèr ua hièstra.
Dempús, en tot parlar en votz baisha, tau que hège ath temps e as circonstàncies, s'aluenhèren d'aquerò mès enquiara dreta, entà balhar ara casa que ges pòur ua ampla guardada, e cuelheren eth camin de casa a trauèrs des bòsqui que i auie darrèr de Cardiff Hill.
Londeman, tath pic de meddia, es gojats arribèren en arbe mòrt, e anauen a cercar es sòns utisi.
Tom se languie per anar ena casa que ges pòur; e Huck tanben, mès de ressabuda didec:
Escotatz, Tom: sabetz quin dia n'auem?
Moria!
Non i auia pensat, Huck!
Ben, jo tanpòc; mès de pic se m'a acodit qu'ère diuèndres.
Dimònis!
Que jamès òm tie pro de sen, Huck.
Podut!…
Didetz que mos i auríem calat.
Enquia es mès pècs ac saben.
Ben, jamès è dit que ne siguessa, çampar.
E encara non s'a acabat era sòlfa, ath delà deth diuèndres.
Qu'è auut un malajadilha, aguesta net passada: è soniat arrats.
Se pelejauen?
Non.
Ben, aquerò qu'ei ua bona causa, Huck.
Quan non se pelegen, sonque ei senhau de qué eth trantalh rome peth costat: sabetz?
Non podem hèr ua auta causa qu'èster ara demora e non deishar-mos acovardar.
Ben, deishem aguest tèma, per aué, e joguem.
Sabetz jogar a Robin Hood, Huck?
Non.
Qui ei Robin Hood?
Qu'ère un panaire.
Macareu!
Que me shautarie d'ester-ne.
A qui panaue?
Sonque as sheriffs e bisbes, e a gent rica e reis e audèths atau.
Mès que jamès hège a cuélher as praubes.
Les estimaue.
Tostemp se repartie es causes damb eri: autant tu, autant jo.
Ben, que deuie èster ua beròia persona.
Me jògui quinsevolh causa que si, Huck.
Ò!, qu'ère er òme mès nòble que jamès s'age coneishut.
D'òmes atau que non n'a, aué en dia: jo qu'ac sabi pro ben.
Podie batanar a quinsevolh òme d'Anglatèrra damb ua man estacada ath darrèr, e podie cuélher eth sòn arc de tèish e acertar ua pèça de dètz centims cada viatge, a ua mila e mieja.
Qué ei un arc de tèish?
Sabi pas.
Qu'ei ua sòrta d'arc, plan que òc.
E, s'acertaue era moneda sonque de costat, se lançaue en solèr, e sorrisclaue e renegaue.
Mès joguem a Robin Hood: ei un jòc orgulhós.
Hèt.
Atau, donc, joguèren a Robin Hood tota era tarde, en tot balhar ara e adès ua guardada cobejosa ena casa que ges pòur, e en tot deishar anar bèra dita sus es esperances e possibilitats deth dia a vier en aqueth endret.
Quan eth solei començaue a en.honsar-se per cogant, cuelheren eth sòn camin de cap ara casa, a trauèrs des longues ombres des arbes, e lèu despareisheren dera vista dejós es bòsqui de Cardiff Hill.
Dissabte, pòc dempús de meddia, es gojats èren en arbe mòrt, un aute viatge.
Humèren e blaguèren ena ombra, e dempús hotgèren un shinhau en sòn darrèr horat, pas damb guaira esperança, senon sonque pr'amor de qué Tom didec que i auie fòrça casi qu'era gent auie deishat córrer un tresaur dempús d'auer traucat enquia ua distància de sies poces d'a on ère, e dempús auie vengut bèth aute e l'auie desnishat d'ua palada, sonque.
Era causa que non auec capitada, totun, aguest còp.
Atau ei qu'es gojats se calèren es utisi ena esquia e partiren, en tot compréner que non auien cap hèt asenades damb era fortuna, senon qu'auien complit toti es reglaments deth negòci de despenjar tresaurs.
Quan arribèren ena casa que ges pòur, i auie quauquarren de tan subernaturau e foreno en silenci de mòrt que regnaue jos eth solei esclafador, e quauquarren de tan depriment ena solitud e desolacion der endret, que dobtèren, per un moment, de riscar-s'i.
S'esguitlèren de cap ara pòrta e heren un tremolós còp de uelh.
Vederen ua cramba damb erbòtes, sense pasiment, escrostada; un larèr des.hèit, hièstres uedes, ua escala espatracada; e, per aciu e per aquiu, e pertot penjauen liròts d'abandonades telaranhes.
Lèu vengueren ena pesantor, damb es possi acceleradi, enraonant damb mormolhs, parades es aurelhes entà cuélher eth bronit mès leugèr, e damb es muscles tibadi e premanidi entara retirada immediata.
Ath cap d'ua estona era familiaritat modifiquèc eth sòn temor, e aguest balhèc eth pas a un examen critic e plen d'interès: sustot admirauen eth sòn coratge, e se n'estonauen, tanben.
Dempús voleren èr ua lucada escales ensús.
Aquerò volie díder, se hè non hè, bracar era retirada; mès era un qu'en.hiscaue ar aute, e, naturauments, eth resultat solet podec èster un: lancèren es utisi en un cornèr e pugèren.
Naut que i auie es madeishi senhaus de decadéncia.
En un cornèr trapèren ua crambeta que prometie mistèri; mès era promesa que siguec ua enganha: que non i auie arren ath laguens.
Eth sòn coratge ère ja ben remetut e plan evident.
Èren a mand de devarar e calar-se en prètzhèt, quan:
Sssst!…, didec Tom.
Qué se passe?, gasulhèc Huck blaimant-se de pòur.
Ssss!…
Caratz!
Ac auetz entenut?
Ò!, caralh!
Calem-mos a córrer!
Quiet!
Non vos botgetz!
Vien de dret de cap ath lumedar.
S'an arturat…
Non…vien… ja son aciu.
Non gasulhètz cap mès paraula, Huck.
Dus òmes entrèren.
Cada gojat se didec, peth laguens:
Er aute òme qu'ère un subjècte esparrecat, esperluat, sense cap tralha en ròstre que siguesse agradiua.
Er espanhòu anaue estropat damb ua capòta; amiaue boscoses pursères blanques; peus blancs, fòrça longs, gessien dejós eth sòn chapèu, e amiaue mericles verds.
Quan entrèren, "er aute" que parlaue en votz baisha.
Se seigueren en tèrra, de cara tara pòrta, damb era esquia contra era paret, e eth blagaire contunhèc es sues observacions.
Eth sòn estil venguec mens reservat, e, es sues paraules fòrça precises tant que les anaue dident.
Que non, hec: m'ac cau tornar a pensar, e non me shaute.
Ei perilhós.
Perilhós!, gasulhèc er espanhòu "sord e mut", damb grana suspresa des gojats.
Escanaulit!
Aquera votz hec qu'es gojats panteishèssen e s'estrementissen.
Indi!
Se hec un silenci pendent bèth temps.
Dempús Joe didec:
I a ua causa mès perilhosa, qu'eth prètzhèt d'aqui naut?
E non s'a passat arren.
Qu'ei diferent.
Ei tant amont der arriu, e non i a cap d'auta causa ath cant!
Plan ben, quina causa mès perilhosa que vier aciu de dia?
Ja ac sabi; mès que non i auie cap aute endret tant apròp, dempús d'aqueth prètzhèt tan hòl.
Voi deishar córrer aguesta cabana.
Ja ac volia ager, mès qu'ère en bades de sajar de gesser-me'n, damb aqueri gojats deth diable en tot jogar peth dessús, en ticó, guardant de cap a cap aguest endret.
Ath sòn laguens desirauen auer-se determinat a tardar un an.
Es dus òmes s'avalèren bères viandes e heren un petit dinar.
Dempús un long e cogitós silenci, didec Joe er Indi:
Guardatz, mèstre: entornatz-vo'n arriu enjós, d'a on vietz.
Demoratz-vos aquiu, enquia saber naues mies.
Jo que ne passarè eth risque, de deishar-me quèir en pòble un viatge mès.
Haram aguest prèzhèt "perilhós" dempús qu'aja espiat un shinhau es entorns, e pensatz qu'es causes non semblen pas de mau presagi.
Panaram es sòs!
Aquerò qu'ère parlar.
Joe er Indi didec:
Me morisqui de sòn!
Que vos tòque a vos de susvelhar.
S'arrapèc en solèr, entre es erbòtes, e lèu se botèc a roncar.
Eth sòn companh lo voludèc un o dus viatges, e eth que se demorèc quiet.
Lèu eth que susvelhaue comencèc a esclipsar-se; era sua tèsta queiguie mès e mès entà baish.
Comencèren a roncar toti dus.
Es gojats heren ua longa alendada arregraïda.
Tom gasulhèc:
Aguesta qu'ei era nòsta: vietz!
Huck didec:
Que non posqui: se se desvelhèssen me moriria.
Tom possaue; Huck arreculaue.
A tot darrèr, Tom se lheuèc a plaser e de puntetes, e auancèc tot solet.
Mès era sua prumèra caushigada hec un croishit tant òrre en pasiment esparrecat, que queiguec entà darrèr lèu mòrt de pòur.
Que non ac sagèc un aute viatge.
Es gojats s'estèren aquiu en tot compdar es moments indolents, enquia que les semblèc qu'eth temps ja non existie e era eternitat elevaue peus blanqui; e tath finau senteren eth còr plen de gratitud en tot veir qu'ara fin eth solei se cogaue.
Alavetz un des roncaires carèc.
Joe er Indi se redrecèc, guardèc ath sòn entorn, hec un arridolet orrible ath sòn companh, qu'era sua tèsta anaue queiguent sus es jolhs, lo remoiguec damb eth pè, e li didec:
Ètz en velha, vertat?
Ò!, ben…
Non s'a passat arren…
Malapèsta!
È dormit guaire, jo?
Ò!, d'aquera manèra, d'aquera manèra.
Lèu ei ora de qué mo n'anem, companh.
Qué ne haram d'aquera panada qu'auem deishat en ombrèr?
Sabi pas: deishar-la aciu coma tostemp auem auut per costum, me pensi.
Que non ne haríem arren de hèr-la-mos a vier, enquia que mo n'anem entath Sud.
Sies cents cinquanta dolars d'argent non se carrègen atau coma atau.
Ben, plan ben: que tant ei que tornem deman.
Mès que vau mès que tornem de nets, tau que solíem hèr: ei mielhor.
Òc, mès guardatz: que se pòt passar fòrça estona abantes de qué trapa era bona escadença d'aguest prètzhèt, que i pòt auer accidents; e era causa non s'està en guaire bon lòc: tant ei que l'acoguem ben acogada…e ben entà laguens.
Bona idia, didec eth companh, que trauessèc era cramba, s'ajulhèc, lheuèc ua des pèires deth larèr, dera part deth darrèr, e treiguec ua saca que tindonejaue damb plaser.
Ne treiguec vint o trenta dolars entada eth d'auti tants entà Joe er Indi.
E li passèc era saca.
Joe qu'ère ajulhat en cornèr, ara, hotjant damb eth sòn guinhauet de caça.
Es gojats, en un moment, desbrembèren totes es sues cranhences, totes es sues misèries.
Damb uelhs cobejosi espiauen toti es movements.
Quina ganga!
Sies cent dolars qu'èren pro sòs entà enriquir a mieja dotzena de gojats!
Aquerò qu'ère cercar tresaurs jos es mielhors auspicis: non i aurie cap anutjosa incertèsa d'a on les calerie catar.
Se tocauen damb es codes a cada instant; còps de code eloqüenti e aisidaments comprenudi, pr'amor que volien díder, simplaments: ò!, non n'ètz satisfèt, ara, que sigam aciu?
Eth guinhauet de Joe tumèc damb bèra causa.
Èp, didec.
Qué se passe?
Didec eth sòn companh.
Ua husta miei poirida…
Non, qu'ei ua caisha, me pensi.
Que non cau: ja è hèt eth horat.
E calèc era man e la treiguec.
Reòsca!
Que son sòs!
Es dus òmes examinèren eth sarpat de monedes: èren d'aur.
Eth companh de Joe didec:
Qu'ac auem d'alestir, aquerò.
Correc e se hec a vier era pala e era aissada des gojats.
Joe er Indi agarrèc era aissada, l'examinèc criticaments, botgèc eth cap, gasulhèc bèra causa entath sòn laguens, e dempús comencèc a tier-la.
Lèu que siguec despenjada era caisha.
Non ère guaire grana.
Ère barrada damb hèrs, e auie estat plan fòrta abantes qu'es lentes annades l'auessen maumetut.
Es òmes campèren pendent ua estona eth tresaur damb benaürat silenci.
Companh, que i a milèrs de dolars aciu, didec Joe er Indi.
Ja ac sabi, didec Joe er Indi; e aquerò semble èster-ne era pròva, dideria jo.
Ara que non vos calerà hèr aqueth prètzhèt.
Eth mestís rufèc eth nas.
Didec:
Que non me coneishetz.
O aumens non vo'n sabetz de tot çò que i a, en aguest ahèr.
Que non ei solet raubar: ei era resvenja!
E ua lum pervèrsa ahlamèc enes sòns uelhs.
Aurè besonh dera vòsta ajuda.
Quan era causa sigue prèsta, de cap a Texas.
Entornatz-vo'n entà casa, ath cant dera vòsta Nace e es vòsti cadèths, e sigatz a punt enquia enténer naues mies.
Plan ben, se voletz.
Qué ne haram d'aquerò?…
Tornar a acogar-lo?
Non, peth gran cacic, non!
Lèu me n'auia desbrembat.
Qu'aguesta aissada auie tèrra fresca!
Qué i vien a hèr, aciu, ua aissada e ua pala?
Qui les a portades…e per qué se n'an anat?
Auetz entenut ad arrés?
Auetz vist ad arrés?
Com pòt èster!
Acogà'c un aute viatge, e qu'eri venguessen e campèssen eth solèr remoigut?
Arren d'aquerò, arren d'aquerò.
Que m'ac harè a seguir entath mèn nhadèr.
Òc, plan!
Ac poiríem auer pensat abantes.
Voletz díder eth Numèro 1?
Non: eth Numèro 2, jos era crotz.
Er aute costat que non ei bon: ei massa corrent.
Plan ben, lèu harà pro net entà que gescam.
Ath cap de pòc didec:
Qui aurie podut amiar aqueri utisi aciu?
Vos pensatz que poguen èster naut?
Es gojats demorèren damb eth canon sec.
Joe er Indi se calèc era man en guinhauet, s'arturèc un moment, indecís, e dempús se virèc entara escala.
Es gojats pensèren ena recramba, mès que non auien fòrces.
Es passi sonèren carrinclants sus es gradons.
Era tension intolerabla deth moment desvelhèc er arraïtzat coratge des gojats; e èren a mand de sautar de cap ara recramba, quan se hec un sarabat de hustes maumetudes, e Joe er Indi desembarquèc en tèrra entre eth tarcum des escales esbauçades.
Se lheuèc damb un esfòrç, tot renegant, e eth sòn companh didec:
A qué vie, ara, tot aquerò?
Se i a bèth un e ei aquiu naut, que s'i estongue; qué i hè?
Se vòlen sautar abaish, ara, e hèr-se brigalhs, qui s'i opause?
D'aciu a quinze menutes que serà escur, e alavetz que mos acacen, se vòlen: jo que i sò d'acòrd.
Ena mia pensada, qui age amagat aciu aguestes causes mos a hèt ua lucada, e mos a cuelhut per hantaumes o dimònis, o bèra causa atau.
Que m'i jogaria quinsevolh causa, qu'encara cor.
Joe repotèc ua estona, e dempús convenguec damb eth sòn amic qu'era lum que restaue li calie èster estauviada entà ajustar es causes entar adiu.
Pòc dempús s'esguitlèren, dehòra dera casa, ena ora baisha qu'escurie, entar arriu damb era sua caisha preciosa.
Tom e Huck se lheuèren aflaquits, mès aleugerits en grana manèra, e campèren se com aqueri se n'anauen, a trauèrs des henerecles que i auie en hustaram dera casa.
Acaçar-les?
Pas eri: pro contents se demorèren d'arribar un aute còp en solèr sense trincar-se eth còth, e cuélher eth camin deth pòble que passaue peth dessús deth ticó.
Non parlèren guaire: massa encaborniadi en auer en òdi ada eri madeishi, e ara mala sòrt que les auie hèt a deishar en aqueth endret era aissada e era pala.
Se non auesse estat per aquerò, Joe er Indi non aurie auut era presentida.
Aurie amagat er argent damb er aur, tà que se demorèsse aquiu enquia qu'era sua resvenja s'auesse completat, e alavetz aurie auut eth malur de trapar qu'era moneda se passaue que non i ère.
Nera, nera mala ventura la d'auer entrat aciu damb utisi!
Determinèren susvelhar damb uelh atentiu ad aqueth espanhòu quan tornèsse en pòble, en tot espiar es escadences deth sòn prètzhèt venjatiu, e seguir-lo enquiath Numèro 2, on que sigue que se trapèsse.
En acabar, ua idia terrorifica se passèc pera ment de Tom.
Resvenja!
E s'anèsse per nosati, Huck!
Ò!, non ac digatz, hec Huck, a mand de quèir estavanit.
Ne tornèren a parlar, e en entrar en pòble convengueren ena credença de qué eth possiblaments s'auie referit a bèth aute, e aumens que, en tot cas, non podie referir-se qu'a Tom, pr'amor que solet Tom auie testificat.
Pichona consolacion, plan pichona, siguec entà Tom eth trapar-se tot solet en perilh!
Eth hèt d'auer-ne companhia que l'aurie estat ua sensibla mielhora, se pensèc.
Era aventura deth dia tormentèc prigondaments es sòns de Tom, aquera net.
Quate viatges calèc era man en aqueth ric tresaur, e quate viatges se li convertic en arren entre es dits, en abandonar-lo era sòn, li rebrembèc eth desvelhament era aspra realitat deth sòn malur.
En tot jàder, ena maitiada rebrembaue es passi dera sua grana aventura, e se n'encuedèc que li semblauen curiosaments trebli e aluenhadi, tau que s'auessen passat en un aute mon, o siguessen deth temps de memòria perduda.
Dempús li venguec entath cap qu'era madeisha grana aventura podie èster un sòmni!
Que i auie un argument plan fòrt a favor d'aguesta idia, e ère qu'era quantitat de moneda qu'auie vist ère plan massa grana entà que siguesse reau.
Jamès non auie vist que cinquanta dolars apilerats ath dauant sòn, e, coma toti es gojats dera sua edat e anament, s'imaginaue que totes es referéncies a cents e a mils èren solet manères fantastiques de parlar, e que quantitats parières non existien en mon.
Jamès auie supausat per un moment qu'ua quantitat tan grana coma cent dolars siguesse trapada, en moneda vertadèra, en possession de quauqu'un.
S'es sues nocions de tresaurs amagadi auessen estat analisades, s'aurie passat que consistien en un sarpat de pèces de dètz centims, e un quants picotins de pèces vagues, esplendides, inaccessibles.
Mès es incidents dera sua aventura vengueren plan mès agudents e mès clars, tant que les anaue romant pera sua tèsta, de sòrta qu'ath cap de pòca estona se pensèc que se dacantaue de cap ara impression que, a tot darrèr, podien non auer estat un sòmni.
Aguesta incertesa que li calie èster esbugassada.
Esdejoèc en un arren, e anèc a trapar a Huck.
Huck que seiguie sus eth cant d'ua barca plana, damb es pès que li penjauen distrètaments laguens era aigua e damb mina de grana malenconia.
Tom se decidic a deishar que Huck agarrèsse eth tèma.
Se non ac hège, alavetz, evidentaments, era aventura non aurie estat ua auta causa qu'un sòmni.
Adishatz, Huck!
Adishatz, tu.
Silenci pendent ua menuta.
Ò!, que non ei causa forena!
Que non ei un sòmni, donc, que non ei un sòmni!
Que me demora aciu madeish, se non ei vertat, Huck.
Qué ei, aquerò que non ei un sòmni?
Ò, aquerò d'ager.
Miei que m'auia pensat que n'ère.
Sòmni!
S'era escalera non s'auesse esbauçat, b'ac auríetz vist se n'ère, de sòmni!
Mau arrai lo cuelhe!
Non, que non lo cuelhe!
Que mos cau trapar-lo e trapar era tralha des sòs.
Tom, que ja non l'auram jamès.
Un non tie qu'ua escadença d'arremassar un modelhon coma aqueth, e l'auem perduda.
Que me senteria pro aclapat, s'auessa de veir a Joe, ça que la.
Numèro 2.
Numèro 2, òc, aguest ei.
Qué vos pensatz qu'ei?
Sabi pas: qu'ei massa prigond.
Escotatz, Huck: dilhèu ei era chifra d'ua casa.
A, Maria!…
Òc, qu'auetz rason.
Deishatz-me pensar ua menuta.
Qu'ei ua tauèrna, sabetz?
Ò!, aguest qu'ei eth truc!
Non i a que dues tauèrnes: podem endonvià'c de seguit.
Demoratz-vos aciu, Huck, enquia que jo torna.
Tom se n'anèc ath mès córrer.
Non l'interessaue era companhia de Huck enes lòcs publics.
S'estèc dehòra tres quarts.
Trapèc qu'ena mielhor tauèrna, eth Numèro 2 auie estat ocupat dès qui sap guaire per un joen avocat, e encara n'ère.
Ena casa mès simpla, eth hilh deth tauernèr didec qu'eth Numèro 2 ère barrat a totes ores, e que jamès vedie qu'arrés i entrèsse o ne gessesse se non ère de nets; non se'n sabie de cap motiu especiau per aguest estat de causes; sentie un shinhau de curiosèr, mès plan pichon; que s'auie explicat era màger part deth mistèri damb era idia qu'ena cramba "i ges pòur", e se n'auie encuedat que i auec lum era net passada.
Aquerò ei çò qu'è desnishat, Huck.
Me pensi que n'ei, Tom.
E, ara, qué haram?
Deishatz-me pensar.
Tom pensèc d'aquerò mès, ua estona.
Dempús didec:
Ja vos ac diderè.
Era pòrta deth darrèr d'aqueth Numèro 2 ei era pòrta que da tath caminòu sense gessuda que i a entre era tauèrna e eth clòs degalhat deth depaus de rajòles.
Vos que cuelheratz totes es claus de pòrtes que poguetz trapar, e jo cuelherè totes es dera tieta, e era prumèra net escura que vengue i anaram e les assajaram.
E pensatz d'espiar ar Indi, pr'amor que didec que se deisharie quèir en pòble e guardarie es entorns, en tot cercar era escadença de resvenjar-se.
Se lo vedetz, lo seguiratz; e se non va entad aqueth Numèro 2, ei qu'er endret non ei aqueth.
En nòm de Diu!
Pòt n'è cap de tissa, d'anar-li ath darrèr!
Ò!, que serà de nets, plan segur.
Ben, s'ei pro escur me semble que la seguirè, era tralha.
Non voi…non voi…
Que ne sò segur que lo seguiratz, s'ei escur, Huck!
Plan, Tom, plan.
Lo seguirè, òc, a maugrat de tot!
Aquerò qu'ei parlar!
Non vos espauritz, Huck, que jo non m'espaurirè.
Aquera net Tom e Huck sigueren atentius ara sua aventura.
Romèren pes entorns dera tauèrna enquia dempús es nau: er un espiaue eth carreron a distància, e er aute era pòrta dera tauèrna.
Arrés entrèc ne gessec peth carreron; arrés que se retirèsse ar espanhòu entrèc o gessec pera pòrta dera tauèrna.
Era net que prometie vier clara: atau ei que Tom s'enfilèc de cap a casa, damb eth convengut de qué, s'arribaue bèth grad considerable d'escurina, Huck vierie e miaularie, e alavetz s'esguitlarie entà dehòra e assajarie es claus.
Mès era net que demorèc clara, e Huck venguec de hèr era sua velha e se calèc en lhet laguens ua bota de sucre, ueda, tath pic dera mieja net.
Dimars es gojats aueren eth madeish trebuc.
Dimèrcles madeish.
Mès era net deth dijaus qu'ère mès prometedoira.
Tom s'esguitlèc ath dehòra, tau qu'auien convengut, damb era lantèrna vielha de lhauna dera sua tia, e ua tovalhòla grana entà estropar-la.
Amaguèc era lantèrna ena bota de sucre, ueda, de Huck, e comencèc era velha.
Ua ora abantes dera mielja net era tauèrna barrèc, e es sòns lums (es solets d'aqueri entorns) s'escandiren.
Non s'auie vist cap espanhòu.
Arrés auie entrat o gessut peth carreron.
Tot qu'ère de bon auguri.
Regnaue ua escurina d'aquerò mès nera.
Eth perfècte silenci ère sonque interromput per eventuau rom rom de trons luenhants.
Tom cuelhec era lantèrna, l'aluguèc laguens era bota, l'estropèc plan estropada damb era tovalhòla, e es dus aventurèrs auancèren cautelosaments, ena escurina, de cap ara tauèrna.
Huck s'estèc de sentinèla e Tom hec un reconeishement peth carreron.
Dempús venguec ua estona de afananta demora, que pesèc sus er esperit de Huck coma ua montanha.
Comencèc a desirar que podesse veir un bualh dera lantèrna.
L'espauririe, mès aumens aquerò li harie a saber que Tom encara ère viu.
Semblaue qu'auien passat ores dès que Tom auie partit.
Seguraments auie queigut de pòur e dilhèu ère mòrt e dilhèu l'auie esclatat eth còr, d'excitacion e esglai.
Ena sua angoisha Huck se n'encuedèc que s'apressaue mès e mès en carreron, en tot crànher tota sòrta de causes esglasiantes e en tot demorar qu'arribèsse peth moment bèra catastròfa que li retirèsse era alend.
Que non n'auie guaire a pèrder, d'alend, pr'amor que semblaue que non ne podesse cuélher que damb petits didaus, e eth sòn còr lèu crebarie, pataquejant d'aquera manèra.
Còp sec i auec un rapic espòsc de lum, e Tom apareishec ath córrer ath sòn cant.
Corretz!, didec.
Corretz!, entà sauvar era vida!
Que non aurie calut qu'ac repetisse: damb un viatge n'auie pro: Huck ja hège trenta o quaranta miles per ora abantes qu'era repeticion siguesse realizada.
Es gojats non s'arturèren enquia qu'aueren arribat en arrecès d'un aucidèr abandonat, ath bas deth bordalat.
Tan lèu que Tom reprenec era sua alend, didec:
Huck, qu'a estat esglasiant!
E tanpòc non virauen laguens eth pan.
Ben, sense encuedar-me'n de çò que hèja, cuelhi eth mange e era pòrta se daurís!
Non ère barrada!
Sauti ath laguens, lanci era tovalhòla, e… gran espèctre de Cesar!
Qué?
Qué auetz vist, Tom?
Huck, lèu è caushigat era man de Joe er Indi!
Relampits!
E qué auetz hèt?
S'a desvelhat?
Non, non s'a botjat bric.
Qu'ère embriac, solide.
Jamès i auria pensat, ena tovalhòla: m'i jògui eth còth!
Ben, donc, jo si.
Era mia tia be que me shordarie, se la perdessa!
Didetz, Tom: auetz vist aquera caisha?
Huck, que non me demorè a campar es cornèrs.
Non è vist era caisha ne è vist era crotz: non è vist qu'ua botelha e un pòt de lhauna en solèr, près de Joe er Indi!
Òc; è vist dus barrils, e un pilèr piler de botelhes ena cramba.
Non vedetz, ara, quina ei era causa d'aguesta cramba que ges pòur?
Quina causa?
Tè!, qu'era pòur que i ges ei eth whisky!
Plan, jo dideria que dilhèu òc, qu'ei vertat.
Qui s'aurie pensat ua causa atau?
Mès, escotatz, Tom: ara qu'ei ua ora de prumèra entà agarrar aquera caisha, se Joe er Indi ei embriac.
Que n'ei?
Hètz-ne era pròva!
Huck que s'estrementic.
Ben, non…me pensi que non n'ei.
E jo tanben m'ac pensi, Huck.
Se n'auesse auut tres, qu'aurie estat pro embriac, e jo ac auria hèt.
I auec ua longa pausa de reflexion, e dempús Tom didec:
Guardatz, Huck: non ac sagem mès, aquerò, enquia que sapiam que Joe er Indi non i é. Qu'ei massa perilhós.
Ara, que, se velham cada net, podem èster-ne segurs de veder-lo gésser un viatge e un aute, e alavetz repilharam era caisha mès de prèssa qu'eth pericle.
Pro!
Qu'ac harè.
Tot çò que vos calerà hèr ei pujar corrent tota ua ièrla de cases per Hooper Street, e miaular; e, se dormisqui, lançatz-me un shinhau de sable ena hièstra, e aquerò me harà voludar.
Convengut!, e damb aquera alegria!
Ara, Huck, que s'a acabat er ahèr, e me'n vau tà casa.
Tornaratz aquiu e susvelharatz aquesta estona: d'acòrd?
È dit qu'ac haria, Tom, e ac harè.
Dormirè tot eth dia e velharè tota era net.
Plan ben.
E escotatz: a on anaratz a dormir?
En palhèr de Ben Rogers.
Que m'i dèishe estar, e tanben m'i dèishe estar eth nere que tie sa pair, oncle Jack.
Carregi aigua entà oncle Jack tostemp que li convie; e, cada viatge que l'ac demani, me balhe un bocin de quinsevolh causa entà minjar, se s'ac pòt estauviar.
Qu'ei un nere de çò mès bon òme, Tom.
Me tie de bon uelh, pr'amor que jamès hèsqui arren coma se siguessa peth dessús sòn.
A viatges m'ajaci en solèr e mingi damb eth.
Mès non ac digatz, aquerò; un òm li cau hèr causes, quan er arrat li rome peth vrente, que non harie en tornar a èster ua causa redreçada.
Ben: se non vo'n è besonh de dia, Huck, vos deisharè dormir: non vos enquimerarè pas.
E cada viatge que veiguetz, de nets, que se passe quauquarren, quate calamades e a miaular de seguit.
Era prumèra causa qu'entenec Tom, eth maitin deth diuendres, que siguec ua naua alègra: era familha deth jutge Thatcher auie entornat en pòble era net abantes.
Joe er Indi e eth tresaur passèren a importància segondària, peth moment, e Becky cuelhec eth lòc principau en interès deth gojat.
La vedec, e se passèren ua bona estona agotadoira en tot jogar a hèt e a riscats damb ua còlha de companhs d'escòla.
Eth dia, que siguec completat e coronat d'ua manèra especiauments satisfasenta: Becky shordèc a sa mair pr'amor de qué senhalèsse eth dia a vier entath repaish campestre tan de temps prometut e tan de temps ajornat, e era consentic.
Era alegria dera gojata que non auec limits, e era de Tom que non siguec mens moderada.
Es invitacions sigueren transmetudes abantes de cogar-se eth solei, e a tot córrer es gojats deth pòble se lancèren en ua fèbre de preparatius e de plasenta expectacion.
Tom ère tan exaltat qu'aquerò li permetec de demorar desvelhat enquia ua ora d'aquerò mès auançada, e auie se qui sap guaira esperança d'enténer eth miau de Huck e d'auer eth tresaur, pr'amor d'estonar a Becky e as convidats ath repaish campestre, ath londeman; mès que siguec decebut: non i auec senhau, aquera net.
A tot darrèr venguec eth maitin, e tàs dètz o es onze un revolum volugadís e jogaire s'arremassaue ena casa deth jutge Thatcher, e tot ère prèst entara gessuda.
Que non ère costum entre era gent vielha de negar es repaish campestres damb era sua preséncia: òm consideraue pro segurs as gojats jos es ales d'ues quantes damaisèles de dètz-e-uit ans e uns quants senhorets de vint-e-tres o apuprètz.
Eth vielh vaporet que siguec naulejat enquia aquera escadença: ath cap de pòc, ua alègra multitud aumplie eth carrer major, cargadi toti damb cistalhes de viandes.
Sid ère malaut, e li calec pèrder-se aqueth divertiment; Mary se demorèc en casa entà tier-li compde.
Era darrèra causa qu'era senhora Thatcher didec a Becky, siguec:
Non tornaratz enquia tard.
Alavetz me demorarè damb Susy Harper, mama.
Plan ben.
Ara seguida, tant que lheuauen era ancora, Tom didec a Becky:
Escotatz: jo vos diderè se qué haram.
En sòrta d'anar en casa de Joe Harper, mos endralharam peth ticó e anaram a quèir en çò dera veuda Douglas.
Qu'aurà glacets!
Que n'a cada dia un modelhon.
E s'estarà çò de mès contenta de qué i anem.
Ò!, que serie polit, aquerò!
Dempús Becky pensèc un moment e didec:
Mès, qué diderà, mama?
Com voletz qu'ac sàpie?
Era gojata voludèc era idia en sòn cap, e didec, de mala encòlia:
Supausi qu'ei parièr…mès…
Mès arren!
Era vòsta mair que non ac saberà: atau, donc, quin ei eth mau?
Tot çò qu'era vò ei que sigatz ben suenhada; e me jògui quinsevolh causa qu'aurie dit que i anèssetz se i auesse pensat.
Ne sò solide fòrça!
Era esplendida ospitalitat dera veuda Douglas qu'ère un am temptador.
Eth e es persuasions de Tom demorèren lèu lèu victoriosi.
Se decidic, donc, de non dider-ne arren ad arrés deth programa dera net.
Ath cap d'ua estona se l'acodic a Tom que dilhèu Huck camparie aquera net e harie eth senhau.
Aguest pensament aluguèc enòrmaments es sues expectacions.
Totun, que non s'ac valie de deishar córrer eth divertiment de çò dera veuda Douglas.
E per qué ac auie de deishar córrer?, se pensaue eth.
Eth senhau non auie vengut delàger de ser; per qué, donc, auie d'èster probable que venguesse aquera net?
Eth divertiment segur deth vrespe pesaue mès qu'eth tresaur incèrt; e, coma un vertadèr gojat, se determinèc a cedir ara inclinason mès fòrta e a non permerter-se de pensar mès ena caisha des sòs, en tot eth dia.
Tres miles mès ath dejós deth pòble, eth vaporet s'arturèc ena boca d'ua bauma seuvatica, e siguec amarrat.
Era còlha romèc pera ribèra, e lèu pes estenudes deth bòsc e es nautades deth rocassut heren a ressonar, apròp e luenh, sorriscles e arridalhes.
Totes es diuèrses manères d'arborar-se e espisar-se sigueren escometudes, e de tant en tant es rodaires tornauen de toti es costats enquiath campament, armats de fòrça hame; e alavetz era destruccion des formalitats que comencèc.
Dempús dera hèsta i auec ua renauida seguida de repaus e parlòta ara ombra des ausines ufanoses.
Qui ei prèst entà anar ena espelonga?
Toti n'èren: se heren a veir punhats de candèles, e ara seguida i auec ua generau escampilhada montanha ensús.
Era boca dera espelonga qu'ère pro entà naut dera pala dera montanha, e consistie en un horat qu'auie era forma dera letra A.
Era sua massissa pòrta de casse ère sense barrar.
Ath laguens i auie ua crambeta gelada coma ua nevèra.
E tapiada pera natura damb solida pèira de caudea, shurmada d'ua sudor hereda.
Ère romantic e misteriós, d'estar-se aquiu laguens, ena prigonda escurina, e guardar entara part deth dehòra, de cap ara verda val, que ludie ath solei.
Mès eth valor impressionant dera situacion s'esbugassèc ara prèssa, e es jogalhes comencèren de nauèth.
Tan lèu s'aluguèc ua candèla, i auec ua escometuda generau entath sòn possessor.
Que seguic ua luta e ua defensa valenta, a maugrat dera quau era candèla lèu siguec lançada en solèr e amortada; e alavetz i auec ua joiosa cridadissa d'arridolets e ua naua percaça.
Mès que tot arribe ena sua fin: lèu era procession anèc baishant arringlerada pera devarada espadada dera principau avenguda, e era cordiòla de lums parpelejants amuishaue treblaments es murs de ròca autius, qu'artenhien en amassar-se, seishanta pès de nautada.
Aguesta avenguda principau que non ère ampla, senon de ueit a dètz pès.
Òm didie que s'i podien vagar dies seguidi a trauèrs deth sòn hilat intrincat de henerecles e precipicis, e non trapar jamès era fin dera espelonga; e que podie devarar e devarar e calar-se tostemp ena tèrra, e passar çò de madeish: laberint jos laberint, cap d'eri que non auie fin.
Arrés non coneishie era espelonga.
Aquerò qu'ère ua causa impossibla.
Era màger part des joeni ne coneishien ua part, e non i auie eth costum de riscar-se guaire enlà d'aquesta part coneishuda.
Tom Sawyer ne sabie tant, dera espelonga, coma quinsevolh aute.
Era cordiòla anaue seguint era avenguda principau pendent uns tres quarts de mila, e ara seguida escabòts e parelhes comencèren a esguitlar-se pes avengudes des costats, en tot córrer pes espantoriants correders, e trapar-se de suspresa enes endrets a on es camins se tornauen a júnher.
Es còlhes podien evitar-se era ua ara auta pendent mieja ora, sense depassar eth tròç coneishut.
Ath cap de pòc un grop apareishec darrèr er aute (cadun peth sòn costat) ena boca dera espelonga, toti panteishant, arrint, e negadi de cap a pès damb gotes de seu, e damb pegosets de tèrragila, e absoludaments contents pera capitada dera jornada.
Dempús s'estonèren de veir qu'eth temps les auie volat, e qu'era net ère per quèir.
Era trinhonanta campana auie sonat pendent mieja ora.
Totun açò, aquera sòrta de finau des aventures deth dia qu'ère romantic, e, per tant, satisfasent.
Quan eth vaporet, damb es sòns clients singulars, cuelhec enventida en arriu, ad arrés li hec arren deth temps degalhat, senon ath capitan deth vaishèth.
Huck qu'ère ja velhant quan es lums deth vaporet passèren totes viues per embarcador.
Que non entenec cap de bronit en vaishèth, pr'amor qu'es gojats èren tan rendudi e quiets coma ne sòl èster era gent lèu mortauments espisada.
Se demanèc se quin vaishèth serie e se per qué non s'arturaue en embarcador: e dempús ac deishèc anar dera tèsta e se predèc en sòn negòci.
Era net que se tornaue embaranada e ombriua.
Sonèren es dètz, e eth bronit des veïculs s'arturèc, es lums escampilhades comencèren d'esclipsar-se, toti es caminaires dispersadi despareisheren, e eth bordalat s'abandonèc ath dromilhon, e deishèc ath petit susvelhant tot solet damb eth silenci e es hantaumes.
Sonèren es dotze, e s'amortèren es lums dera tauèrna.
Ja ère nets pertot: Huck demorèc pendent un temps que li semblèc de cançonèr long; mès que non se passèc arren.
Era sua fe que s'anaue aflaquint.
Ère util, aquerò?
Ère, aumens, de cap servici?
Per qué non ac deishaue córrer e s'entornaue en jaç?
Es sues aurelhes enteneren un bronit.
De ressabuda tot eth que siguec atentiu.
Era pòrta que daue ath carreron auie estat leugèraments barrada.
Sautèc ath cornèr deth depaus de rajòles.
Ara seguida dus òmes li passèren a tocar, e li semblaue qu'un d'eri amiaue quauquarren en braç.
Que deuie èster aquera caisha!
Atau, donc, anauen a cambiar eth tresaur de lòc.
Per qué auie de cridar a Tom, ara?
Que serie ua causa absurda: es òmes se n'anarien damb era caisha, e bric mès serien descubèrts.
Tant que didie aquerò entath sòn laguens, Huck gessec ath dehòra, e anèc esguitlant-se darrèr es òmes, tau qu'un gat, damb es pès descauci, en tot deishar-les anar tan luenh, ath sòn dauant, coma li calie, sense deishar-les de uelh.
Pugèren peth carrèr der arriu, costejant tres ièrles de cases; dempús virèren de cap ara quèrra, pujant per un carrèr trauessèr; anèren toti drets, enquia qu'arribèren ena corcèra qu'amiaue entà Cardiff Hill, e cuelheren eth corsèra.
Passèren ath cant dera casa deth vielh gallés, a miei camin dera pujada deth ticó, sense trantalhar, e encara s'anèren endralhant mès amont.
Plan ben, se pensèc Huck, l'acogaràn ena vielha peirèra.
Mès que non s'i posèren, ena peirèra: contunhèren en tot pujar, ticó ensús; se calèren laguens eth caminòu estret, entre es grani matarrassi de rodor; e ara seguida s'estèren amagadi ena escurina.
Huck s'apressèc a pujar, e hec mès braca era distància, ara, pr'amor que ne peth mau de morir lo podien veir.
Qu'anèc trotant ua estona; dempús alentic un shinhau eth pas, en crànher qu'auançaue massa de prèssa; seguic caminant ua estona.
Dempús s'arturèc deth tot: parèc era aurelha.
Non se sentie cap de bronit, cap de bronit, senon que li semblaue sénter eth batanar deth sòn còr.
Eth planh d'un gahús venguec sus eth ticó: son de mau auguri.
Mès arren de passi.
Valguem Diu!
Ère tot perdut?
Ère a mand d'arrincar a córrer damb pès aladi, quan un òme escurèc eth canís encara non a quate canes de distància!
Eth còr de Huck que li pugèc ena gòrja, mès se l'entornèc a avalar, e dempús demorèc aquiu, estornejant- se tau que s'ua dotzena de fèbres l'auessen cuelhut peth sòn compde ath madeish temps, e tant aflaquit, que se pensèc que queirie en solèr, plan segur.
Que sabie a on ère: sabie que se trapaue a cinc canes dera entradeta des tèrres dera veuda Douglas.
Plan ben, se didec: qu'ac acòguen aciu: non serà de mau hèr de trapar- les-ac.
Alavetz entenec ua votz baisha, ua votz plan baisha: era de Joe er Indi.
Remaladida!
Non ne posqui veir deguna.
Aguesta qu'ère era votz der estrangèr; er estrangèr dera casa que ges pòur.
Ua mortau estrementida trauessèc eth còr de Huck: vaquí, donc, eth prètzhèt dera resvenja!
Era sua pensada qu'ère de húger.
Dempús rebrembèc qu'era veuda de Douglas auie estat brava entada eth mès d'un viatge, e dilhèu aqueri òmes èren per assassinar-la.
Desirèc èster pro gausat entà riscar-se e avertir-la; mès que se'n sabec que non gosaue: podien auançar e aganchar-lo.
Pensèc tot açò e plan mès pendent eth moment que se passèc entre era observacion der estrangèr e era de Joe er Indi:
Pr'amor qu'eth matarràs non vos ac dèishe veir.
Guardatz per aguest cornèr.
Òc, ben, que i a gent aquiu laguens, me semble.
Vau mès qu'ac deishem estar.
Deishà'c estar, ara que jo vau a abandonar aguesta tèrra entà tostemp!
Deishà'c estar, e dilhèu bric mès non vierà ua auta escadença!
E aquerò que non ei arren!
Que non ei ne era milionesima part dera causa.
Me hec foetar!
Me hec foetar dauant dera preson, damb un foet de shivau, coma se siguessa un nere!…damb tot eth pòble qu'ac guardaue!
Foetat!…comprenetz?
Se cuelhec auantatge e se moric.
Mès que jo ne cuelherè d'era!
Ò!, non l'aucigatz!
Non l'aucigatz cap!
Aucir-la?
Qui ne ditz arren d'aucir-la?
Qu'auciria ada eth, se siguesse aciu; mès que non ada era.
Quan vos volgatz resvenjar d'ua hemna, pòt l'auciratz!
En nòm de Diu!
Aquerò qu'ei…
Avalatz-vos era vòsta pensada!
Aquerò vos desliurarà de cuélher mau.
L'estacarè en lhet.
Se sagne enquia morir, ei tòrt mèn?
Se se morís, que ja vos digui que non plorarè.
Amic mèn, vos que me balharatz ajuda en aguest ahèr, pr'amor que se tracte de jo: qu'ei per aquerò qu'ètz en aguest endret.
Que non ac poiria hèr, tot solet.
Se hètz arrepè vos aucirè!
Ac comprenetz?
E, se me cau aucir-vos, l'aucirè ada era; e alavetz me pensi qu'arrés vierà a saber-se'n de se qui ei qu'a hèt aguest negòci.
Plan, se non i a mès remèdi que hè'c, endauant.
Hè'c ara?
E damb gent aquiu laguens?…
Èp, que comenci a sospechar de vos, de prumèr: sabetz?
Non: que demoraram enquia qu'es lums siguen amortades: non auem prèssa.
Huck comprenec que i aurie ua pausa, ua causa encara mès esglasianta que tota era parlòta assassina que volgatz: atau ei que se tenguec era alend e hec repè cautelosaments.
Calaue eth pè damb sen e fermetat, dempús d'emparar-se sus ua cama, d'ua manèra precària e lèu queiguent: prumèr era d'un costat e dempús era der aute.
Hec un aute pas entà darrèr damb eth madeish suenh e es madeishi perilhs; dempús un aute e un aute; e petèc dejós es sòns pès un batàs.
Perdec era alend e parèc era aurelha.
Que non s'entenec cap de bronit: era quietud ère perfècta.
Era sua gratitud siguec immensa.
Alavetz hec eth torn pes sòns caminòus, entre es parets de matarràs de rodor, se virèc damb tant de compte coma se siguesse un vaishèth, e dempús hec camin a tot córrer, mès suenhosaments.
En gésser ena peirèra se sentec segur: atau, donc, lheuèc es sòns talons ara prèssa e hugec.
Enjós, enjós, correc enquia arribar ena casa deth gallés.
Hec un còp de punh ena pòrta, e ath cap de pòc es tèstes deth vielh e des sòns dus hilhs robusti gesseren enes hièstres, en un virament de uelhs.
Qué ei, aguest sarabat?
Qui truque?
Qué voletz?
Deishatz-me entrar, de prèssa!
De prèssa!
Que vos ac condarè tot!
Èp, qui ètz?
Huckleberry Finn…de prèssa!
Deishatz-me entrar!
Huckleberry Finn, arren mens!
Mès deishatz-lo entrar, gojats, e veigam se qué ei aguest tapatge.
Que non ac digatz jamès, que jo vos ac aja dit, se vos platz, sigueren es prumères paraules de Huck en hèr era sua entrada.
Que non ac hescatz, se vos platz.
M'aucirien: ei cèrt.
Mès era veuda que m'a hèt atencions, a viatges.
E ac voi díder, ac voi díder se me prometetz que non dideratz jamès qu'è estat jo.
Trè'c ath dehòra, e arrés ac condarà, gojat!
Tres menutes dempús, eth vielh e es sòns hilhs, ben armadi, qu'èren sus eth ticó e a mand de calar-se pera corsèra des rodors, de puntetes, damb es armes enes mans.
Huck que non les acompanhèc mès enlà, s'amaguèc darrèr ua grana ròca, e escotèc.
Que i auec un silenci landrejaire, nerviós; e, dempús, còp sec, ua explossion d'armes de huec e un sorriscle.
Huck que non se demorèc a saber-ne detalhs.
Cuelhec enventida, e se precipitèc ticó enjós, tant qu'es cames l'en volien.
Quan era prumèra picada dera auba campèc en maitin deth dimenge, Huck pugèc a paupes eth ticó, e truquèc doçaments ena pòrta deth gallés.
Es abitants que dormien, mès qu'ère un sòn naut d'un ponchoc, per tòrt der excitant ahèr dera net.
Un sorriscle que venguec d'ua hièstra.
Qui i a?
Era votz pauruga de Huck responec, tota baisha:
Deishatz-me entrar, se vos platz!
Non ei que Huck Finn!
Aguestes paraules èren plan estranhes entara audida deth gojat rodamon, e es mès agradiues que jamès auie entenut.
Non podec rebrembar qu'era darrèra paraula auesse estat jamès aplicada damb referéncia ada eth.
Era pòrta siguec ara prèssa dubèrta, e entrèc.
Ara, gojat, demori qu'amietz salut e hame, pr'amor qu'er esdejoar serà prèst tan lèu eth solei age gessut; e que trincarà eth bolh enquia fiular: que ja podetz començar a hèr saliuèra.
Jo e es gojats demoràuem que tornaríetz e vos arturaríetz aciu, era darrèra net.
Qu'auia se qui sap er espant, didec Huck, e m'aluguè a córrer.
Que m'aluguè quan comenècern es tirs, e non m'arturè enquia auer hèt tres miles.
È vengut ara pr'amor que volia saber-me'n de se qué se passèc, sabetz?
Ben, praube companh: qu'auetz era mina d'auer auut ua net plan aspra; mès aciu qu'auetz un lhet entà vos, tan lèu ajatz esdejoat.
Non, que non son mòrts, gojat: pro qu'ac voleríem.
Comprenetz?, sabíem plan ben a on les auíem d'aganchar, pera vòsta descripcion: atau ei que mos resquilhèrem de puntetes enquia que ne siguérem a quinze pès (ère nere coma un cerèr, aqueth caminòu de rodor!
Quina mena de sòrt tan roïna!
Que sagè de travar-lo, mès tot en bades: li calèc gésser, e gessec!
Jo anaua ath dauant, damb era pistòla nauta; e, quan er esternut hec qu'es dus brigands comencèssen de bronzinar entà gésser deth camin, sorrisclè: huec, gojats!
E tirè entar endret d'a on s'entenie eth bronit.
Aquerò madeish èren es gojats.
Mès qu'en ua segonda sigueren dehòra es brigands, e nosati ath darrèr, bòsqui enjós.
Me pensi que non les toquèrem.
Tirèren un tret cadun en començar a húger; mès es sues bales fiulauen ath cant nòste e non mos heren cap de mau.
Arremassèren ua fòrça e gesseren a campar era ribèra der arriu, e, tan lèu hèsque dia, eth sheriff e ua ronda anaràn a hèr ua batussa pès bòsqui.
Es mèns gojats que non i estaràn a èster-i.
Eth mèn desir serie qu'auéssem ua sòrta de descripcion d'aguesti pòcvaus; aquerò que serie de grana ajuda.
Mès que non podéretz veir ena escurina, se quina portadura auien, me pensi: vertat, gojat!
Ò!, òc!
Que les campè dejós, en bordalat, e les seguí.
Esplendid!
Descriuetz-les, descriuetz-les, gojat!
Qu'ei pro, gojat: sabem se qui son es òmes!
Mo les trapèrem en bòsc, darrèr dera casa dera veuda, bèth dia, e s'esguitlèren.
Endauant, gojats, e didetz-ac ath sheriff: ja vos avalaratz er esdejoar deman passat!
Es hilhs deth gallés gesseren de seguit.
Ò, non, non!
Non ac digatz, se vos platz!
Quan es joeni gesseren, eth vielh gallés hec:
Que non ac dideràn, ne jo tanpòc; mès se per qué non voletz que se sàpie?
Huck non volet explicar ua auta causa senon que ja se'n sabie massa sus un d'aqueri òmes, e que non volerie qu'er òme sabesse qu'eth sabie arren contra eth, ne per tot eth mon: l'aucirie per auè'c sabut, sens dobte.
Eth prometec secret un viatge mès, e didec:
Se com ei que seguíretz as dus subjèctes, gojat?
Auien mina de sospechosi?
Huck carèc, tant que teishie ua responsa tan cauta coma li convenguie.
Dempús hec:
Ben, veiratz: jo que sò d'ua sòrta dolentòta (aumens toti ac diden, e jo non è arren a díder contra aquerò), e a viatges que non posqui dormir en pensar-i e hèr per manèra de començar un nau anament.
Aquerò siguec çò que me passèc era darrèra net: que non podia dormir: atau, donc, pugè carrèr ensús, tath pic dera mieja net, entà hèr un torn; e, quan arribè en aqueth vielh depaus estropiat de rajòles que i a ath costat dera tauèrna de Temperança, m'emparè ena paret entà auer ua auta pensada.
Ben: alavetz madeish aguesti dus companhs passèren en tot esguitlar-se arràs madeish de jo, damb bèra causa dejós eth braç, e me pensè que l'auien d'auer panat.
Podéretz veir es parraquets ara lum des cigars?
Aquerò hec a trantalhar a Huck per un moment.
Dempús didec:
Ben, sabi pas; mès, sigue coma sigue, me semble auer-les vist.
Alavetz anèren hènt camin, e vos…
Que les seguí…
Atau ei.
Volia veir se com s'acabaue tot aquerò…
Coma que s'esguitlauen d'aquera manèra!…
Com se compren!
Eth sord e mut didec tot aquerò?
Huck qu'auie cometut ua auta errada esglasianta.
Que hège tot çò que podie entà evitar qu'eth vielh artenhesse eth mès petit indici de se qui podie èster er espanhòu; e a maugrat d'açò era sua lengua semblaue determinada a hicar-lo en endrabadèrs, a despièt de tot çò qu'eth podesse sajar.
Hec diuèrsi esfòrci entà desliurar-se'n d'aquiu a on s'auie calat de pautes; mès era guardada deth vielh qu'ère ath dessús sòn, e didec asenada darrèr asenada.
Ath cap de pòc eth gallés didec:
Hilh mèn, de jo non te cau pòur; ne peth mau de morir voleria hèr mau a un solet peu vòste.
Non; que vos voi protegir, que vos voi protegir.
Aqueth espanhòu non ei sord ne mut: aquerò qu'ac auetz deishat anar sense encuedar-vo'n, e ara non ac podetz hèr enlà.
Coneishetz bèra causa sus aqueth espanhòu que vos voletz sauvar.
Fidatz-vo'n de jo.
Didetz-me çò qu'ei, e fidatz-vos de jo: que non vos tradirè.
Huck campèc es uelhs plan aunorats deth vielh pendent un moment.
Que non ei un espanhòu: ei…
Joe er Indi!
Eth gallés lèu botèc dera sua cagira.
Ara seguida didec:
Ara qu'era causa ei plan naturau.
Quan parlàuetz de rebracar aurelhes e de héner nassi, me pensaua que vos ac endonviàuetz, pr'amor qu'es òmes blanqui non cuelhen aguestes menes de resvenja; mès…un indi!…
Aqueri que son de un aute peu.
Pendent er esdejoar era convèrsa contunhèc, e en era didec eth vielh qu'era darrèra causa qu'auie hèt damb es sòns hilhs, abantes de calar-se en lhet, siguec cuélher ua lantèrna e examinar era entradeta e es sòns entorns pr'amor de veir se i auie senhaus de sang.
Non ne trapèren degun, mès capturèren un gròs embalum de…
De QUÉ?
S'aqueres paraules auessen estat un relampit non aurien sautat damb ua suspresa mès estabordida des pòts emblaimadi de Huck.
Es sòns uelhs qu'èren dubèrts de land en land e era sua alend suspenuda, en tot demorar ua resposa.
Eth gallés hec un movement, segondes…cinc segondes…
Dempús…
Dempús responec:
D'utisi de panaires.
Ben, qué vos passe?
Huck que se deishèc quèir entà darrèr, panteishant doçaments, mès damb prigonda, inexprimibla satisfaccion.
Eth gallés lo guardèc grèuments, curiosaments, e ara seguida didec:
Òc, utisi de panaires.
Que semble qu'aquerò vos trè un gran pes deth dessús.
Qué vos pensàuetz que i traparíem?
Huck se sentie en lòc estret: era guardada inquisidoira qu'ère dessús sòn: aurie dat quinsevolh causa entà tier eth materiau d'ua plausibla responsa.
Que non se li acodic qu'ua responsa sense sens: non auie temps d'avalorar-la: atau, donc, ar edart, didec, fèblaments:
Libres dera escòla dominicau, dilhèu.
Eth praube Huck ère massa angoishat, entà arrir; mès eth vielh arric fòrtaments, alègraments,, balancèc es detalhs dera sua anatomia de cap a pès, e venguec de díder qu'un arridolet coma aqueth ère sòs entara pòcha de quauqu'un, pr'amor qu'escuerçaue es compdes deth mètge coma ua mala causa.
Dempús higec:
Praube companh!
Qu'ètz esblancossit e aclapat: auetz era portadura de malaut.
Que non ei estranh qu'estetz un shinhau capvirat e dehòra de tèst.
Mès ja ne gesseratz: eth repaus e eth dromilhon me pensi que vos remeteràn d'aquerò mès.
Huck ère enforismat de pensar qu'auie estat tan pèc e auie tradit ua exaltacion tan sospechosa.
Pr'amor qu'eth ja auie deishat córrer era idia qu'eth paquet amiat dès er tauèrna siguesse un tresaur, tan lèu entenec era convèrsa ath cant dera entradeta dera veuda.
Solet ac auie pensat, que non ère eth tresaur: totun, non ac sabie, que non ne siguesse: atau ei qu'era referéncia a un embalum capturat ère massa entà que se podesse tier.
Per tot aquerò qu'ère content de qué aguest ahèr s'auesse arribat, pr'amor qu'ara sabie, dehòra de cap dobte, qu'aqueth embalum non ère er embalum: atau ei qu'era sua ment se trapaue tranquilla e fòrça confortabla.
De hèt, tot que semblaue ben encaminat, ara: eth tresaur demorarie encara en Numèro 2, es òmes serien capturadi e empresoadi aqueth dia, e eth e Tom poirien hèr-se a seguir er aur, aquera net, sense cap de copacap o cranhença d'interropcion.
En acabar er esdejoar, sonèc un truc ena pòrta.
Huck que sautèc en tot cercar un amagader, pr'amor que non auie era intencion de qué lo restaquessen, ne de luenh, damb eth darrèr ahèr.
Eth gallés hec a entrar diuèrses persones des dus sèxes, entre eres era veuda Douglas, e campèc qu'escabòts de ciutadans s'enfilauen de cap ath ticó, entà badar dauant dera entradeta.
Atau, donc, es naues s'auien escampilhat.
Eth gallés li calec condar era istòria dera net as visitaires.
Non m'en digatz ua paraula, senhora.
Qu'ei un aute, solide, que merite era vòsta atencion, plan mès que jo e es mèns hilhs; mès que non me permet que diga eth sòn nòm.
Jamès auríem acodit aquiu se non auesse estat per eth.
Quan totes es autes causes sigueren sabudes, era veuda didec:
Per qué non venguéretz a cridar-me?
Que mos pensèrem que tant ère.
Aqueri subjèctes non ère probable que tornèssen; non les restaue cap utís entà trabalhar; e de qué aurie servit cridar-vos e hèr-vos hèr a vier un espant de mòrt?
Es mèns tres neres susvelhèren era casa tota era era rèsta dera net.
Ara que vien d'arribar, tot just.
Que non i auie escòla dominicau pendent es vacances dera escòla diadèra, mès toti heren lèu ena glèisa.
Eth sensacionau eveniment siguec plan escorcolhat.
Arribèren naues de qué encara non s'auie trapat cap tralha des brigands.
Quan s'acabèc eth sermon, era hemna deth jutge Thatcher s'apressèc ath cant dera senhora Harper, en anar correder enjós damb era multitud, e didec:
Be dormirà tot eth dia, era mia Becky!
Era vòsta Becky?
Òc, hec era, damb ua guardada estonada.
Non a hèt jadilha ena vòsta casa?
Moria!
Non!
Tia Polly didec:
Bon dia, senora Thatcher.
Bon dia, senhora Harper.
Me pensi que Tom a estat en çò de sòn, aguesta net, en ua des vòstes cases.
E ara li cau pòur de vier ena glèisa.
Que me cau veir se qué i hè.
Un clar crebacòr campec ena cara de tia Polly.
Joe Harper: auetz vist ath mèn Tom, aguest maitin?
Non, senhora.
Quin ei eth darrèr viatge que l'auetz vist?
Joe hec per manèra de rebrembar-se'n, mès que non n'ère guaire segur.
Era gent s'arturaue en gésser dera glèisa.
Correren es mormolhs, e ua enquimeranta preocupacion se senhoregèc de totes es cares.
Es gojats e es mèstres joeni sigueren interrogadi damb angoisha.
Toti dideren que non se n'auien encuedat de se Tom e Becky èren en vaporet pendent eth viatge de tornada.
Qu'ère escur.
Arrés non s'auie predat a saber-se'n se mancaue bèth un.
Un joen, ara fin, didec maganhairaments era sua cranhença qu'encara siguessen ena espelonga!
Era senhora Thatcher cuelhec ua malagana.
Tia Polly se petèc a plorar e retorcec es mans.
Era alarma que correc de boca en boca, de grop en grop, de carrèr en carrèr; e ath cap de cinc menutes es campanes tocauen desesperadaments, e tot eth pòble ère de pès.
Er episòdi de Cardiff Hill queiguec còp sec en ua hanga de non arren.
Es panaires que sigueren desbrembadi, òm serèc shivaus, òm premanic canòts, òm ordenèc qu'eth vaporet gessesse, e, abantes qu'er espant auesse envielhit de mieja ora, dus cents òmes s'espargien, pera carretèra e er arriu, de cap ara espelonga.
Pendent tota era longa tarde, eth pòble que semblèc uet e mòrt.
Fòrça hemnes visitèren a tia Polly e ara senhora Thatcher, e sagèren de solatjar-les.
Plorèren damb eres, tanben, e aquerò encara siguec mielhor qu'es paraules.
Pendent tota era net tediosa, eth pòble demorèc naues; mès en trincar eth dia, fin finau, ath maitin, toti es mots que vengueren sigueren: "hetz-mos a vier mès candèles, e mès viures".
Era senhora Thatcher qu'ère lèu hòla, e tia Poly tanben.
Eth jutge Thatcher manaue messatges d'esperança e encoratjament, dera espelonga estant, mès que de vertat non comuniauen vertadèr gòi.
Eth vielh gallés s'entornèc entà casa a punta de dia, espocat de seu de candèla, empastissat de tèrragila e lèu mòrt.
Trapèc que Huck encara ère en lhet que l'auie destinat, e qu'era fèbre lo hège a delirar.
Es mètges qu'èren toti ena espelonga: atau ei que compareishec era veuda Douglas e venguec a tier compde deth pacient.
Didec que harie tot çò que podesse, pr'amor que, a tot darrèr, que siguesse brave, dolent o indiferent, qu'ère de Nòste Sénher e cap causa de Nòste Sénher li calie èster abandonada.
Eth gallés didec que Huck auie bones qualitats, ath hons, e era veuda didec:
Que vo'n podetz fidar.
Aguesta qu'ei era mèrca de Nòste Sénher.
Eth non l'abandone.
Jamès non l'abandonarà.
E aguesta mèrca l'amie tota creatura que vie des sues mans.
Tath pic de meddia, escabòts d'òmes aclapadi arribèren en bordalat, cada un peth sòn cant; mès era gent mès fòrta contunhaue cercant.
Totes es naues non hègen que díder qu'auien estat escorcolhadi es lòcs luenhants dera espelonga qu'auien estat visitadi abantes; que tot cornèr e henerecla serie completaments examinat; que a onsevohe que s'anèsse a parar, en aqueri laberint de correders, òm vedie lums que volatejauen aciu e aquiu ena distància, e que cridadissa e trets de pistòla enviauen ena audida es sues prigondes reverberacions peth dejós des naus ombriues.
En un endret, luenh deth costat mès trauessat pes excursionistes, òm auie trapat es paraules BECKY e TOM sus era paret de ròca, escrites damb hum de candèla, e plan ath cant un tròç de cinta mascarat de seu.
Era senhora Thatcher arreconeishec era cinta e plorèc sus era.
Didec qu'ère era darrèra relíquia qu'aurie dera sua hilha, e que cap auta memòria d'era serie tan preciosa, pr'amor qu'aguesta siguec era darrèra que deishèc eth sòn còs viu abantes que venguesse era mòrt esglasianta.
Quauqui uns dideren que de quan en quan, ath laguens dera espelonga, ludie ua luenhana lumeta, e alavetz s'estarnaue ua cridadissa afogada, e ua vintea d'òmes anauen, apileradi, peth ressonant correder enjós; e aquerò tostemp s'acabaue damb ua esglasianta decepcion: que non èren aquiu, es gojats: que non ère qu'era lum de bèth un que cercaue.
Tres espantoriants dies damb es sues nets qu'anèren arrossegant es sues tedioses ores, e eth bordalat queiguec en un estupor sense esperança: arrés auie còr entad arren.
Eth descurbiment per edart, tot just realizat, qu'eth propietari dera Tauèrna de Temperança suavaue begudes alcooliques en sòn locau, damb pro trebalhs ahisquèc eth pos d'opinion, a maugrat d'èster ua causa importanta.
En un moment de luciditat, Huck comencèc fèblaments eth tèma des tauèrnes; e, fin finau, preguntèc, damb ua vaga cranhença qu'auesse vengut era pejor desgràcia, s'òm auie desnishat arren ena Tauèrna de Temperança d'ençà qu'auie queigut eth malaut.
Òc, didec era veuda.
Huck hec un bot sus eth lhet, damb es uelhs espauridi.
Qué!
Quina causa?
Licors!
E era casa a estat barrada.
Ajaçatz-vos, gojat.
Solet didetz-me ua causa, solet ua, se vos platz!
Era veuda trinquèc eth plor.
Tranquil, tranquil, gojat; tranquil!
Ja vos è dit abantes, que non auetz de parlar.
Qu'ètz plan, plan malaut!
Òm non s'auie trapat ua auta causa que licors: que i aurie auut se qui sap eth rambalh se s'auesse trapat er aur.
Atau, donc, eth tresaur qu'ère perdut entà tostemp, entà tostemp.
Mès per qué deuie plorar, era?
Qu'ère curiós, que plorèsse!
Era veuda que se didec:
Ja dormís, praube malerós!
Trapà'c Tom Sawyer!
Pro que quauqu'un podesse trapar-lo ada eth!
A!, non ne rèsten guairi, ara, qu'encara agen pro esperança, o pro fòrça, entà contunhar cercant!
Tornem ara ena part de Becky e de Tom en repaish campestre.
Qu'anèren en tot recórrer es ombrius correders damb era rèsta dera expedicion, visitant es familhars meravilhes dera espelonga; meravilhes qu'òm l'auie balhat coma motius, nòms exageradaments precisi, coma Era Sala de Recéber, Era Catedrala, Eth palai d'Aladin, e d'aguesta sòrta.
Ath cap de pòc, comencèc eth vam de jogar a hèt, e Tom e Becky s'i predèren damb afogadura, enquia qu'er esfòrç venguec a èster anutjós.
Dempús baishèren, erratics, per ua sinuosa avenguda, en tot tier es candèles en aire e en tot liéger era endrabada telaranha de nòms, dates, adreces postaus e divises, mejançant es quaus es parets de ròca semblauen pintades damb fresqui… de hum de candèla.
En tot contunhar, damb era convèrsa, pòt se n'encuedèren que se trapauen ja en un endret dera espelonga a on non i auie fresqui enes parets.
Que pintèren es sòns nòms, damb hum, sus ua pèira voladissa, e auancèren mès.
Ath cap de pòc arribèren en un endret a on un arriuet, en tot resquilhar-se sus un escuelh e cargat d'un sediment de caudea, damb eth coladís d'edats treslunhanes auie anat formant un Niagara, damb crespats e detalhs de pèira resplendent e perdurable.
Tom sarrèc eth còs contra eth pr'amor d'illuminar-lo e balhar-li era alegria a Becky.
I trapèc qu'amagaue ua sòrta d'espadada escala naturau, barrada entre parets plan estretes; e ara seguida era ambicion de desnishar, lo cuelhec.
Becky responec ara sua iniciatiua, e heren un senhau de hum entath sòn futur guidatge, e partiren de cap ara recèrca.
Serpejèren per un camin e un aute camin, d'aquerò mès enjós des secretes prigondors dera espelonga; heren ua auta mèrca, e agarrèren ua via laterau, entà desnishar nauetats tà dider-les as qu'auien demorat naut.
En un endret trapèren ua espaciosa còva, qu'en sòn solèr de naut penjauen un pilèr d'estalactites resplendentes, dera longada e diamètre d'un braç uman.
Que la recorreren tota, estonant-se e admirant, e ara seguida la deishèren entà cuélher un des nombrosi correders que i anauen a parar.
Aguest camin les amièc en pòc de temps enquia ua hònt embelinadoira, qu'auie encrostada ena conca un gèu de cristaus fulgurants.
Se trapaue ath miei d'ua tuta, qu'es sòns murs èren sostengudi per un nombrós nombre de colomnes fantastiques qu'auien estat formades pera union de granes estalactites e estalagmites, resultat deth goterèr jamès trincat pendent centúries.
Dejós eth tet, longues amassades d'arrates-caudes s'i auien apilerat, a milenats en cada grop.
Es lums que shordauen as bèsties, e se despenjèren a còlhes, a cents, sorrisclant e precipitant-se furiosaments enes candèles.
Tom se'n sabie deth sòn anament, e deth perilh d'aguesta sòrta de conducta; agarrèc era man de Becky e se la hec a seguir laguens eth prumèr correder que se l'aufric.
E que non siguec cap massa d'ora, pr'amor qu'ua arrata-cauda amortèc era candèla de Becky damb era sua ala tant que era gessie dera tuta.
Tom trapèc un lac sosterranh, ath cap de pòc, qu'era sua escura superfícia s'estenie fòrça luenh, enquia qu'era sua forma despareishie ena escurina.
Que ne volie explorar es marges, mès venguec ena conclusion que serie mielhor de sèir e posar-se ua estona, abantes.
Alavetz, per prumèr viatge, era quietud prigonda der endret calèc ua man pegosa sus es esperits des gojats.
Becky didec:
Que non les poiríem enténer d'aciu estant.
Becky que se comencèc a méter pauruga.
Me shautarie saber se guaire temps auem estat aciu baish, Tom.
Òc, me semble que serà mielhor; dilhèu vau mès.
Poiratz trapar eth camin, Tom?
Tot aquerò qu'ei un endrabader plan retorçut.
Me pensi que lo poiria trapar, mès que i a es arrates-caudes.
Se mos amortèssen totes es candèles mos traparíem en un esglasiant trebuc.
Vau mès qu'assagem un aute camin, pr'amor de non auer de passar per aqueth costat.
Plan ben, mès demori que non mos hòraviaram.
Serie tan terrible!
E eth gojat s'estrementic sonque de pensar en aqueres enquimerantes possibilitats.
Comencèren de passar un correder, e lo trauessèren en silenci fòrça temps, en tot guardar en cada nau horat, entà veir se trapauen quauquarren de familhar en sòn aspècte; mès que toti les èren estranhs.
Cada viatge que Tom hège un escorcolh, Becky pistaue era sua cara ara demora d'un senhau encoratjador, e eth didie alègraments:
Ò!, plan ben!
Que non ei aguest, mès i arribaram un shinhau mès enlà!
Mès se sentie mens e mens esperançat en cada falhita, e lèu comencèc de trincar per avengudes divergentes, ath mès hòl edart, damb era esperança desesperada de trapar era que calie.
Encara didie qu'aquerò anaue plan ben; mès i auie tanta pòur faissuga en sòn còr, que les paraules auien perdut eth sòn ton, e sonauen tau que s'auesse dit:
Tot qu'ei perdut!
Ara fin didec:
Ò, Tom!
Qu'ei parièr des arrates-caudes!
Tornem per aqueth camin!
Tom s'arturec.
Escotatz!, didec.
Prigond silenci; silenci tant intim, qu'autaplan es sòns alends s'entenien ena quietud.
Tom sorrisclèc.
Er idòl anèc ressonant pes correders uets, e s'acabèc ena luenhor, damb un son estavanit que semblaue ua petita cadéncia d'arridalha trufaira.
Ò!, non ac assagetz mès, Tom!
Qu'ei massa foreno!, didec Becky.
Ei foreno, mès vau mès qu'ac hèsca, Becky: poirien entener-mos.
Eth poirien ère un orror encara mès esglasiant qu'era hantuaumau riseta, de tant que cohessaue ua esperança esbugassada.
Es gojats s'estèren silenciosi, parant era aurelha; mès sense cap resultat.
Tom hec repè peth camin per a on auie vengut e accelerèc era marcha.
Ath cap de pòc, ua cèrta indecision ena sua manèra revelèc a Becky un aute hèt terrible: non podie repilhar eth camin de venguda.
Ò, Tom!
Que non i auetz hèt cap de senhau!
Becky, qu'è estat un pèc, un pèc!
Non, non posqui trapar eth camin: tot qu'ei endrabat.
Tom, qu'èm perdudi!
Èm perdudi!
Ò!, per qué deishèrem as auti!
Se deishèc quèir en tèrra, e petèc en uns somics tan frenetics, qu'a Tom l'espauric era idia que Becky podesse morir o pèrder eth sen.
Se seiguec ath sòn darrèr, e botèc es braci ath torn d'era: era pengèc era cara en sòn pitrau, se repengèc d'eth, liurèc toti es sòns terrors, es sòns inutils racacòrs; e es luenhants ressons ac retornauen tot, convertit en risetes trufaires.
Tom li demanèc que revenguesse era sua esperança: era didec que non podie.
Tom que comencèc d'escridassar-se e de dider-se penjaments per çò d'auer-la amiat entad aquera malerosa situacion.
Aquerò que li dèc mès bon resultat: Becky didec que hège esfòrci entà auer fidança de nauèth; que se lheuarie e lo seguirie a onsevolhe que l'amièsse, damb era soleta condicion de qué non tornèsse a parlar d'aquera manèra.
Pr'amor qu'era conducta d'eth, hec, non auie estat mès condemnabla qu'era sua.
Atau, donc, contunhèren caminant capviradi, simplaments ar edart: tot çò que podien hèr qu'ère auançar, contunhar auançant.
Pendent ua brèu estona era esperança semblèc de revier: non per cap de rason entà fondamentà'c, senon pr'amor qu'ei ena sua natura de revier quan era sòrt non a estat trincada pes ans e pera familiaritat damb es fracàssi.
Que non se passèc guaira estona que Tom non agarrèsse era candèla e la bohèsse.
Aguest estauvi que volie díder molt: non calien es paraules.
Becky ac comprenec, e era sua esperança baishèc de nauèth: se'n sabie que Tom auie ua candèla sancera e tres o quate caps sobrèrs ena pòcha, mès que li calie estauviar.
E non i estèc guaire era fatiga a hèr valer es sòns drets.
Es gojats sagèren de non hèr-ne cabau, pr'amor qu'ère òrre de pensar en seir quan eth temps auie vengut a èster tan preciós: auançar en quauqua direccion, en quinsevolh direccion, qu'ère aumens un progrès e podie comportar un frut; mès seir-se ère imitar ara mòrt e escuerçar eth sòn escaish.
Fin finau es brusques cametes de Becky refusèren d'amiar-la mès enlà.
Se seiguec.
Tom se posèc damb era, e parlèren des sòns estatges, e des amics qu'auien, e des lhets comòdes, e mès que mès dera lum!
Era fatiga de Becky ère tan faissuga, que l'anèc recuelhent era sòn, enquia esclipsar-se.
Tom que se n'alegrèc.
Tot seigut, li guardaue era cara estirada, e vedie se com se li tornaue doça e naturau jos era influéncia de sòmnis agradius; e ath cap de pòc li campèc un arridolet, e s'i arturèc.
Era cara, tranquilla, miralhaue quauquarren de pacific e garidor, vengut entath pròpi esperit, e es sòns pensaments vagauen de cap a tempsi passadi e rebrembes de sòmnis.
Tant qu'ère plan laguens des sues consideracions, Becky, se desvelhèc damb un bèth arridolet, mès que se glacèc mortauments enes sòns pòts e venguec a èster un panteish.
Ò!, com è podut dormir!
Voleria que jamès, jamès m'auessa desvelhat!
Non hescatz aguesta mina!
Non ac tornarè a díder.
Ac podem sajar, Tom; mès è vist un parçan tan beròi, en mèn sòmni!
Dilhèu non, dilhèu non.
Coratge, Becky, e contunhem es assagi.
Se lheuèren e contunhèren caminant ar edart, en tot balhar-se es mans, òrbs d'esperança.
Heren per manera de computar se guaire temps auien estat laguens dera espelonga; mès non sabien senon que semblaue que s'auessen passat dies e setmanes.
E, totun, qu'ère clar qu'aquerò non podie èster, pr'amor qu'es sues candèles non èren encara agotades.
Fòrça temps dempús d'aquerò (que non aurien podut díder se guaire) Tom didec que les calie caminar sense hèr bronit e parar era aurelha entà enténer es goterèrs: auien besonh de trapar ua hònt.
Ne trapèren ua ath cap de pòga estona, e Tom didec qu'ère ora de tornar a posar-se.
Toti dus èren crudèuments espisadi, mès Becky didec que se pensaue que poirie anar un shinhau mès enlà.
L'estonèc enténer que Tom ère de ua auta opinion: non ac podie compréner.
Se seigueren, e Tom placèc era candèla ena paret, ath sòn dauant, damb un shinhau de tèrragila.
Era sua tèsta lèu s' aqueferèc: non dideren ua soleta paraula pendent qui sap eth temps.
Dempús Becky trinquèc eth silenci:
Tom, qu'è ua hame de lop.
Tom treiguec quauquarren dera pòcha.
Vo'n brembatz, d'aquerò?, didec.
Becky lèu hec un arridolet.
Qu'ei eth nòste pastís de nòces, Tom.
La deishè de costat en repaish campestre, Tom, pr'amor de qué podéssem soniar ath dessús d'era, tau qu'era gent hè damb eth pastís des sues nòces; mès…serà eth nòste…
Que deishèc copada era frasa en aqueth lòc.
Tom esmiegèc eth pastís e Becky mingèc damb fòrça talents, tant que Tom mastegaue era sua meitat.
I auie abondor d'aigua entà acabar-i eth hestau.
Ath cap de pòc, Becky suggeric que podien caminar de nauèth.
Tom se demorèc en silenci un moment.
Dempús, hec:
Becky, se vos digui ua causa, la poiratz tier?
Becky que perdèc era sang dera cara, mès didec que poirie.
Plan, donc, Becky: mos cau demorar aciu, damb aigua entà béuer.
Becky non podec tier es lèrmes e es somics.
Ara fin, Becky didec:
Tom!
Qué, Becky?
Se n'encuedaràn dera nòsta abséncia, e vieràn a cercar-mos!
Plan que òc!, plan que òc qu'ac haràn!
Dilhèu ja mos cèrquen ara, Tom.
Plan.
Me pensi que òc.
Demori que òc.
Quan se n'encuedaràn dera nòsta abséncia, Tom?
Quan tornen en vaporet, me pensi.
Tom, que pòt èster de nets, alavetz: se n'encuedaràn que non i èm?
Sabi pas.
Ua guardada d'espant ena cara de Becky hec a revier a Tom, e vedec qu'auie cometut ua errada.
Becky non auie d'anar en çò de sòn aquera net!
Es gojats s'estèren caradi e cogitosi.
Ath cap d'un moment, un nau esclat de consternacion en Becky li hec a veir a Tom qu'era causa qu'eth auie en cervèth l'auie tustat madeish ada era: deth maitin deth dimenge ne podie auer passat era mitat abantes qu'era senhora Thatcher desnishèsse que Becky non auie estat ena casa dera senhora Harper.
Es gojatz tachèren es uelhs en sòn tròç de candèla, e guardauen se com s'anaue honent tot doç, implacable; campèren eth miei poce de blese que restaue, ara fin, tota soleta.
Guaire temps s'auesse tardat Becky a retornar ena lenta consciéncia de trapar-se plorant enes braci de Tom, ne era un ne er aute ac aurien sabut díder.
Tot çò que sabien ère que, dempús d'ua rengada de temps que semblaue plan fòrça longa, es dus se desvelhèren d'un mortau estupor somnolent e se'n tornèren a hèr cargue des sues misèries.
Tom didec que deuie èster dimenge, alavetz, o dilhèu deluns.
Sagèc de hèr que Becky parlèsse, mès que toti dus èren massa assopidi: totes es sues esperances qu'èren esbugassades.
Tom didec qu'era sua abséncia deuie auer estat notada hège temps, e que sense dobte era recerca anaue endauant.
Ac sajèc; mès ena escurina, es ressons sonauen tant esglasiantaments, que non ac tornèc a hèr.
Es ores s'esguitlauen, e era hame tormentèc un aute viatge as captius.
Restaue ua part dera mieja còca de Tom: l'esmiegèren e se la mingèren.
Mès semblaue qu'auessen mès hame qu'abantes: eth praube bocin de biòca non hec qu'esmolar eth desir.
Ath cap de pòc, Tom didec:
Sssst!
Non entenetz aquerò?
Toti dus tengueren eth sòn alend e parèren era aurelha: s'entenie un son coma de crit luenhant, estavanit.
Tom i hec responsa immediataments, e, en tot balhar era man a Becky, comencèc d'anar a paupes peth correder en aquera direccion.
Lèu parèc era aurelha de nau: un aute viatge enteneren eth son, e aparentaments un shinhau mès apròp.
Que son eri, didec Tom!
Ja vien!
Auançatz, Becky!
Qu'èm sauvadi, ara!
Era alegria des presoèrs siguec lèu aclapanta.
Era sua ansietat ère, totun, relatiua; pr'amor qu'es potzi èren abondius e les calie sauvar-se'n.
Que non i estèren guaire a trapar-ne un, e les calec arturar-se.
Podie èster de tres pès de prigondor; podie èster de tres cents: que non i auie manèra de trauessar-lo, totun.
Tom s'ajacèc sus eth sòn pitrau e venguec tan dejós que podec.
Arren deth hons: les calie estar-se aciu e demorar enquia qu'es cercaires arribèssen.
Escotèren: evidentaments es crits dera luenhor s'anauen hèn mès distants.
Ath cap d'un moment o dus s'auien esbugassat completaments.
Ò, malur descoratjant!
Tom que cridèc enquia enrauquir, mès en bades.
Li parlèc esperançadaments a Becky, mès que se passèc un sègle d'afanaira demora sense que se tornèsse a enténer cap de bronit.
Es gojatz, a paupes, retornèren ena hònt.
Eth temps, negligent, s'arrossegaue.
Dormiren un aute còp, e se desvelhèren, plei de hame e amaror.
Tom se pensaue que deuie èster dimars, alavetz.
En aqueth moment ua idia lo hissèc.
I auie bèri correders lateraus a posita: serie mielhor d'explorar-ne quauqu'un que non despéner eth temps faissuc en esvagament.
Se treiguec ua còrda de sèrps volaires dera pòcha, e l'estaquèc en gessent d'ua ròca e eth e Becky comencèren a caminar, Tom ath dauant, en tot descamishar eth hiu a mida qu'auançauen a paupes.
Dempús de vint gradons eth correder acabaue en un lòc a on li calie sautar.
Tom s'ajulhèc e paupèc entà baish, e dempús mès enlà, ath torn deth cornèr, tau que podec arribar avientaments damb era man.
Hec un esfòrç pr'amor de dessepara-se un shinhau mès entara dreta; e, en aqueth moment, encara non a vint iardes de distància, ua man umana, en tot tier ua candèla, campèc darrèr dera ròca!
Tom hec un sorriscle esclatant, e ara seguida era man siguec seguida deth còs que pertanhie: eth de Joe er Indi!
Tom se demorèc paralisat: non se podie botjar.
Qu'auec ua prigonda satisfaccion, en instant a vier, en tot campar qu'er espanhòu cuelhie enventida e se perdie de vista.
Tom s'estranhèc que Joe non auesse reconeishut era sua votz e non s'auesse hèt present e l'auesse aucit, per auer declarat ath Tribunau.
Er espant de Tom que l'auie aflaquit toti es muscles.
Se didec ada eth madeish que, s'auesse auut pro fòrça entà tornar de cap ara hònt, s'aurie demorat aquiu, non i auie arren que lo hesse a temptar de córrer eth perilh de trapar de nau a Joe er Indi.
Que tenguec compde de non dider-li a Becky çò qu'auie vist.
Didec que solet auie cridat "per se capitaue".
Mès era hame e eth malur, ath cap de fòrça temps, se heren mès fòrtes qu'es cranhences.
Ua auta demora faissuga ena hònt e un aute sòn, de longa durada, i heren mudança.
Es gojats se desvelhèren, desvelhadi per ua hame de lop.
Tom se pensèc que ja deuie èster dimèrcles o dijaus, o dilhèu diuendres o dissabte, e qu'era recerca s'auie abandonat.
Se prepausèc d'explorar un aute correder: que se sentie damb vam de tier-se de cara a Joe er Indi e a toti es terrors.
Mès Becky s'auie aflaquit: s'auie cabussat en ua angoishanta apatia, non podie èster revenguda.
Didec que se demorarie a on ère, e moririe: pòt s'estarie guaire!
Didec a Tom que partisse damb era còrda de sèrps volaires, e explorèsse, s'ac volie, mès que li pregaue que venguesse de quan en quan e li parlèsse; e li hec a prométer que, quan arribèsse era ora terribla, s'estarie ath sòn costat e li cuelherie es mans enquia que tot siguesse fenit.
Tom la punèc, en tot sénter qu'un nud li sarraue era gòrja, e hec veir que fidaue trapar as cercaires o ua gessuda dera espelonga.
Dempús, damb era còrda de sèrps volaires ena man, anèc baishant, a paupes, a quate pautes e sus es jolhs, per un des correders, rosigat pera hame e emmalautit pera presentida des imminentes acabalhas.
Arribèc era tarde deth dimars, e s'anèc passant, enquia arribar era ora baisha.
Eth bordalat de Sant Petresburg encara ploraue: es gojats perdudi non auien estat trobadi.
Pregàries publiques s'auien aufrit per eri, e fòrça pregàries privades, a on eth suplicant i calaue tot eth còr; mès, totun, que non auien bones naues dera espelonga.
Era majoritat des cercaires auien abandonat er escorcolh e tornat as sòns ahèrs dera vida vidanta, en tot díder qu'evidentaments es gojats non serien trapats jamès.
Era senhora Thatcher qu'ère plan malauta, e lèu tot eth temps deliraue.
Era gent didie que trincaue eth còr d'entener-la cridar ara sua hilha; e lheuaue eth cap, e escotaue, a viatges pendent ua menuta sancera, e dempús se tornaue a ajaçar, aclapada, damb un panteish.
Tia Polly qu'auie queigut en ua persistenta malenconia, e sa tèsta grisa s'auie tornat blanca, lèu deth tot.
Eth bordalat comencèc eth sòn repaus en acabar era net deth dimars, ablasigat e desemparat.
Tath pic dera mieja net es campanes deth bordalat esclatèren en un repiquet desesperat, e en un virament de uelhs apareisheren pes carrèrs gent frenetica, a miei vestir, que cridauen: vietz!, vietz!
Ja les an trapat!
Caceròles de lhauna e còrnes s'amassèren ath tarrabastèri.
Era gent s'arremassèc e anèren de cap ar arriu e trapèren as gojats que venguien damb un veïcul descaperat, arrossegat per òmes deth pòble que cridauen.
Es auti s'arremolinèren ath sòn torn, s'amassèren ara sua marcha de cap ath pòble, e se calèren magnificaments peth carrèr major, en tot hèr visques darrèr visques!
Eth pòble s'enlumenèc.
Arrés non hec arrepè entath lhet.
Qu'ère era net mès senhalada qu'eth bordalat auie vist en tota era sua vida.
Pendent era prumèra mieja ora, ua corriòla d'abitants desfilèc pera casa deth jutge Thatcher, cuelhie as gojats sauvadi e les punaue, sarrèc era man dera senhora Thatcher, hec per manèra de parlar e non podec, e gessec en tot plorar a caudèrs.
Era felicitat de tia Polly siguec completa, e era dera senhora Thatcher madeish.
Que serie absoluta, totun, dempús qu'eth missatgèr enviat damb es granes naues, auesse podut assabentar-ne ath sòn marit.
Tom jadie sus un fautulh, damb un avid auditòri ath sòn torn, e didec era istòria dera prodigiosa aventura, en tot calar-i beth ahijut sensacionau entà apolidir-la; e acabèc damb era descripcion de se com deishèc a Becky e contunhèc explorant ua gessuda; se com seguic dues avengudes, tant enlà que li permetec arribar era sua còrda, se com ne seguic ua auta en tota era alongada dera còrda, e ère a mand d'entornar-se'n quan campèc ua plapa luenhana que semblaue claror deth dia, e deishèc era còrda, e anèc a paupes entada era, e possèc damb cap e esquia entà dehòra d'un trauc e vedec er ample Mississipi que l'entornejaue.
E, sonque qu'auesse estat de nets, non aurie vist aquera plapa de claror, e non i aurie tornat a explorar eth correder!
Descriuec se com auie discutit damb era e l'auie convençut, e se com Becky lèu se moric de jòia en auer anat a paupes enquiar endret, a on vedec, tauments, era blaua plapeta dera lum deth dia, e se com eth, d'ua escometuda gessec deth horat, e dempús l'ajudèc ada era a hè'c; se com se seigueren aquiu e cridèren d'alegria; se com uns òmes passauen damb ua barca, e Tom les cridèc e les didec era sua situacion e eth sòn ahaimat estat; se com es òmes non creigueren, ara prumeria, era bordesca istòria, "pr'amor que", dideren, "vos trapatz cinc miles enjós d'a on està era espelonga" e dempús les pugèren ena barca, remèren de cap a casa, les dèren sopar, les heren a repausar enquia dues o tres ores dempús de vier de nets, e fin finau les amièren en bordalat.
Abantes que hesse dia, eth jutge Thatcher e er escabòt de cercaires qu'èren damb eth sigueren descubèrts ath laguens dera espelonga, a trauèrs dera tralha de hiu de ralinglar qu'auien anat deishant ath darrèr, e òm les assabentèc des granes naues.
Des tres dies e tres nets de trafec e de hame ath laguens dera espelonga, e non se'n podien avier de ressabuda, tau que Tom e Becky non triguèren a descurbir.
Heren jadilha tot dimèrcles e dijaus, e semblauen vier mès aclapats e rosigats a cada moment.
Tom se lheuèc un shinhau eth dijaus, venguec en pòble eth diuendres, e lèu s'estèc remetut deth tot, eth dissabte; mès Becky non gessec dera cramba enquiath dimenge, e a tot darrèr li semblaue auer patit ua malautia agotadoira.
Tom se'n sabec dera malautia de Huck e anèc a tier-li companhia eth diuendres; mès que non podec entrar ena cramba, ne tanpòc dissabte ne dimenge.
Dempús siguec admetut diadèraments, mès l'avertiren que non didesse arren dera aventura ne hesse a gésser cap tèma de convèrsa excitanta.
Era veuda Douglas s'estaue ath costat pr'amor de veir s'aubedie.
En çò de sòn Tom se'n sabec der ahèr de Cardiff Hill, e de com eth cadavre der òme esquiçat auie estat desnishat en arriu, per edart, ath cant der embarcador: dilhèu s'auie estofat mentre sajaue de húger.
Ath cap d'ua quinzea deth sòn rescat dera espelonga, Tom anèc a visitar a Huck, que ja s'auie botat pro fòrt, alavetz, entà escotar ua convèrsa excitanta, e Tom n'auie ua de premanida que l'interessarie, ena sua pensada.
Era casa deth jutge Thatcher se trapaue en camin que seguie Tom, e s'i arturèc entà veir a Becky.
Eth jutge e quauqui amics se botèren a parlar damb Tom, e bèth un li demanèc ironicaments se non li shautarie tornar ena espelonga.
Tom didec que òc; que li semblaue qu'ac traparie tot de bon hèr.
Eth jutge didec:
Arrés tornarà a perder-se en aquera espelonga.
Per qué?
Tom que perdec era sang dera cara.
Qué se passe, gojat?
Ep!, venguetz, qui que sigue!
Era aigua que siguec servida e lançada ena cara de Tom.
Ja auetz revengut.
Què auetz, Tom?
Ò, jutge!
Qu'ei que Joe er Indi ei ena espelonga!
Ath cap de cinc menutes es naues s'auien escampilhat, e ua dotzena de canòts d'òmes hègen via de cap ara espelonga de McDougal e, eth vaporet, plan atapit de passagèrs, non i estèc a seguir-les.
Tom Sawyer ère en canòt qu'anaue eth jutge Thatcher.
Quan era pòrta dera espelonga siguec dubèrta, ua patetica vista campèc ena opaca penombra der endret: Joe er Indi jadie estirat en solèr, damb era cara ath ras dera henerecla dera pòrta, tau que s'es sòns uelhs impacients auessen demorat tachadi enquiath darrèr moment ena lum e era vida deth mon liure deth dehòra.
Tom s'esmoiguec, pr'amor que sabie per experiéncia se com auie patit aqueth malapèsta.
Era sua compassion se hec a veir, mès que tanben sentec ua ufanosa sensacion d'aleujament e de seguretat, alavetz, que li revelaue, enquia un grad non pro avalorat, quina enòrma carga de pòur auie pesat sus eth, d'ençà d'eth dia que lheuèc era votz contra aqueth sanguinari proscrit.
Eth guinhauet de caçar de Joe er Indi ère ath sòn costat, damb era lama miei trincada.
Era grana pòst que i auie ath pè dera pòrta qu'auie estat esberecada e hèta miques damb pacient trabalh.
Inutil trabalh, totun, pr'amor qu'era ròca viua formaue un lindau entà dehòra, e sus aqueth materiau testud eth guinhauet non auie artenhut arren: eth solet mau se l'auie hèt a vier eth guinhauet madeish.
Mès, encara que non auesse auut cap trebuc de pèira, eth prèzthèt aurie estat talaments inutil, pr'amor que, s'era pòst auesse estat hèta enlà deth tot, Joe er Indi non s'aurie podut cabir eth sòn còs jos era pòrta, e eth qu'ac sabie.
Atau, donc, sonque auie esberecat aqueth endret entà hèr bèra causa, entà passar eth temps rebalaire, entà tier ocupades en bèra causa es sues facultats torturades.
Ordinàriaments òm podie trapar ua dotzena de caps de candèla caladi enes henerecles deth vestibul, a on es excursionistes les auien deishat; mès ara, que non se'n vedie cap: eth presoèr les auiie anat cercant e se les auie minjat.
S'auie esdegat, tanben, entà agarrar ues quantes arrates-caudes, e se les auie minjades atau madeish, non deishant qu'es unglòts.
Eth praube malapèsta auie morit de hame.
En un endret apròp, ua estalagmita s'auie anat lheuant de tèrra, sègle darrèr sègle, bastida pera gota d'aigua dera estalactita qu'auie ath dessús.
Eth captiu auie trincat era estalagmita, e l'auie plaçat sus eth soc d'ua pèira, a on i auie hèta ua petita concavitat, entà recuélher era preciosa gota que queiguie un viatge cada vint menutes damb era espantosa regularitat d'un son de relòtge: ua culheradeta petita cada vint-e-quate ores.
Eth goterèr que ja i ère quan es Piramides èren naues, quan queiguec Troia, quan se bastiren es fondaments de Roma, quan Jesús siguec crucificat, quan Guilhèm eth Conquerent creèc er Emperi anglés, quan Colom navigaue, quan eth carnatge de Lexington ère "ua naua"tarde dera istòria, e era ora baisha dera tradicion, e seràn avalades ena net espesa deth desbrembe.. Ara que i què, e contunharà en tot quèir quan totes es causes que didem s'agen demorat ena Tien, totes es causes, ua fin e ua mission?
Qu'ei parièr.
An passat un modelhon d'ans d'ençà qu'eth desvalgut mestís hotgèc era pèira entà recuelher-i es inapreciables gotes d'aigua; mès, autanplan aué, er excursioinista guarde mès estona aquera pèira patetica e aquera aigua de lent degotament que non es madeishes meravilhes dera espelonga: ne eth madeish Palai d'Aladin que non i pòt rivalizar.
Joe er Indi siguec acogat ath cant dera entrada dera espelonga, e era gent i anèc a pilerades en canòts e cars, deth bordalat estant e de toti es bòrdes e casalons d'ua estenuda de sèt miles; i amièren as sòns mainatges, e tota sòrta d'aliments; e cohessèren que lèu s'auien divertit tant en acogament qu'ac aurien hèt en veder-lo enhorcat.
Aguest acogament arturèc era darrèra creishença d'ua causa: eth prèc adreçat ath Governador pr'amor de qué Joe siguesse perdonat.
Era demana auie amassat ua còlha de signatures: òm auie auut fòrça amassades ploroses e eloqüentes, e un comitat de hemnes, totes sentimentaus, auie estat nomentat entà anar, damb un extraordinari dò a trapar ath Governador e demanar-li que siguesse un saumet clement e caushiguèsse eth sòn déuer.
Òm credie que Joe er Indi auie aucit a cinc abitants deth bordalat, mès qué se passe?
Lucifèr madeish qu'auesse estat, aurie podut amassar un pilèr de pòcvaus, decididi a escríuer eth sòn nòm ath pè d'ua demana de perdon e a deishar quèir sus era ua lèrma des sòns canaus d'aigua, tostemp damnatjadi e sudadi.
Eth maitin dempùs der acogament, Tom se hec a vier a Huck entà un costat reservat, pr'amor d'auer-ne ua importanta convèrsa.
Huck, alavetz, se'n sabie ja peth gallés e era veuda Douglas de tota era aventura de Tom; mès Tom didec que se pensaue que i auie ua causa que non l'auien hèt a saber, e que d'aguesta causa ne volie parlar.
A Huck se l'entristic era cara, e hec:
Ja sai se qué ei: auetz anat tath Numèro 2 e non i auetz trapat que whisky.
Arrés me didec qu'auíetz estat vos, mès que me pensè que ne deuíetz èster, tan lèu entení a parlar d'aguesta qüestion deth whisky; e comprení que non auíetz recuelhut es sòs pr'amor que d'ua manèra o ua auta vos auríetz apressat a on jo èra e m'ac auríetz hèt a saber, encara qu'auéssetz auut era boca badada entà toti.
Eth còr tostemp m'auie dit que non ne lançaríetz cap tròç ena ola.
Ben, Huck: jo que non ne didí arren d'aqueth tauernèr.
Ja sabetz qu'era sua tauèrna anaue coma ua seda eth dissabte, qu'ei quan jo anè en repaish campestre.
Non vo'n rebrembatz que vos calie susvelhar-la aquera net?
Ò, plan!
Qu'ei que semble que s'age passat un an!
Lo perseguíretz?
Òc, mès…caralh!…
Me pensi que Joe er Indi a deishat amics ath sòn darrèr, e non voi que m'amaren era vida e me hèsquen males passades.
Se non auesse estat per jo, que serie en Texas, ara, d'aquerò mès ben.
Ben, didec Huck ath cap de pòca estona, en tot tornar ara qüestion principau, qui pesquèc eth whisky deth Numèro 2 que pesquèc tanben es sòs, me pensi.
Sigue coma sigue, qu'ei causa perduda entà nosati, Tom.
Huck, es sòs que non an estat jamès en Numèro 2!
Com!, Huck escorcolhèc era cara deth sòn companh!
Huck, que son ena espelonga!
Es uelhs de Huckleberry luderen.
Tornatz a didè'c, Tom!
Es sòs que son ena espelonga!
Tom, didetz era vertat, ara: ei de burla o de vertat, de vertat?
Voleratz anar-i damb jo e ajudar-me a trèir-les?
Plan que òc, que volerè!
Huck, qu'ac podem hèr sense cap de trebuc.
De prumèra!
E per qué vos pensatz qu'es sòs son a…?
Huck, demoratz a sabè'c quan sigam aquiu.
Se non les trapam, m'avengui a balhar-vos eth mèn tambor e totes es causes que jamès aja arremassat.
Qu'ac harè, a fe de Diu!
Plan ben.
D'aquerò se'n ditz alugar-se!
E quan serà?
Ara madeish, se voletz.
N'ètz pro fòrt?
Ei plan ath laguens dera espelonga?
Que hè tres o quate dies que estornègi es pautes, ara; mès que non posqui caminar mès d'ua mila, Tom: o, aumens, aguesta qu'ei era mia pensada.
Que i a ues cinc miles enquia aquiu, peth camin que toti cuelherien, dehòra de jo; mès i a ua corsèra d'aquerò mès braca qu'arrés se'n sap, dehòra de jo.
Huck, que vos i amiarè en un canòt.
Jo remarè enquia aquiu, jo tot solet.
Que non auratz de hèr ne un solet còp de rem.
Aumens gessem plan premanidi.
Plan ben.
Auram besonh de pan e viandes, e es pipes, e ua saca o dues, e dues o tres còrdes de sèrps volaires, e quauqu'ua d'aguestes causes de naua mena que criden aluquets.
Ja vos digui se qui sap es viatges que desirè de tier-ne uns quants, quan èra aquiu laguens.
Un shinhau dempús de meddia, es gojats se heren a seguir un canòt d'un abitant deth bordalat qu'ère absent, e se calèren de seguit en marcha.
Quan sigueren ues quantes miles mès enjós deth horat dera espelonga, Tom didec:
Vedetz?
Non i a cases ne clarulhes de bòsc: que son es madeishi matarrassi.
Mès non vedetz aqueth endret esblancossit aquiu baish, a on i a un resquilhador?
Ben, donc, aquerò qu'ei ua des mies mèrques.
Ara anaram entà tèrra.
Desembarquèren.
A veir se lo saberíetz trapar.
Huck cerquèc ar entorn e non trapèc arren.
Vaquí!
Aquiu que l'auetz, Huck; ei eth horat mès avient deth parçan.
E, sus aquerò mutis!
Hè temps que voi vier panaire, mès que me'n sabia que me calie trapar ua causa atau, e eth trebuc ère se a on l'anaria a cercar.
Ara que ja l'auem, e l'auram secretaments, solet i deisharam vier a Joe Harper e a Ben Rogers.
Pr'amor que, naturauments, li cau èster ua clòsa: autraments serie dehòra d'estil.
Era Clòsa de Tom Sawyer!
Que sone esplendit: vertat, Huck?
Òc, plan que òc, Tom.
E a qui panaram?
Ò, a toti, se hè non hè.
As caminaires: aguest qu'ei mès que mès eth costum.
E òm les aucís?
Non, non tostemp.
Se les embarre ena espelonga enquia que paguen un rescat.
Qué ei, un rescat?
Sòs.
Se les hè a arremassar toti es sòs que se posque des sòns amics, e, dempús que les auetz auut un an embarradi, se non l'arremassen, les aucitz.
Aguest qu'ei eth costum generau.
Mès as hemnes non se les aucís.
As hemnes les embarratz, mès sense aucir-les.
Tostemp son beròies e riques, e qui sap guaire estavordides.
Les cuelhetz es relòtges e d'autes causes qu'amien, mès tostemp lheuant-vos eth chapèu e parlant damb cortesia.
Que non i a arrés tan cortés qu'es panaires: en toti es libres ac traparatz.
Ben, es hemnes comencen d'estimar-vos, e, ath cap d'ua o dues setmanes que son ena espelonga, paren de plorar, e dempús non poiratz arténher de cap des manères que se'n vagen.
Se les treiguetz, viren en redon e tornen.
Aquerò que se ve en toti es libres.
Plan, qu'ei de prumèra, Tom.
Me pensi qu'ei mielhor que hèr de pirata.
Mentrestant, tot qu'ère prèst, e es gojats entrèren peth horat, Tom eth prumèr.
Se dauriren pas enquiar aute costat dera horadada, estaquèren es sues còrdes de sèrps volaires junhudes, e anèren auançant.
Uns quants passi les amièren enquiara hònt, e Tom sentec ua estrementida en tot eth sòn còs.
Amuishèc a Huck eth fragment de blese encaishat laguens ua pòst de tèrragila, contra era paret, e descriuec se com eth e Becky auien guardat era ahlama qu'oscillaue e morie.
Es gojats comencèren de baishar eth ton enquiath mormolh, pr'amor qu'era quietut e era tenebror deth lòc les sarrauen er esperit.
Es candèles revelèren eth hèt que non ère reauments un precipici, senon ua espadada montanheta de tèrragila, d'uns vint o trenta pès de nautada.
Tom gasulhèc:
Ara vos mostrarè quauquarren, Huck.
Quilhèc era candèla tà naut e didec:
Guardatz de cap ath cornèr, tan luenh que pogatz.
Non vedetz ua causa?…aquiu.
Sus era grana ròca de mès enlà, hèta damb hum de candèla?
Tom, qu'ei ua crotz.
Donques, ben: a on ei eth Numèro 2?
Tom, gescam d'aciu!
Com pòt èster!
E deishar córrer eth tresaur!
Òc, deishatz-lo: eth hantauma de Joe er Indi que cor per aciu, solide.
Non, Tom: que non i serà, aquiu; romarà pes entorns des sòns sòs.
Mès ath cap de pòc se l'acodic ua idia:
Qu'auie acertat era balestada: e hec eth sòn efècte.
Me pensi que mos cau trimar de cap aquiu e agarrar era caisha.
Tom se calèc ath dauant, en tot daurir maladrets gradons ena montanheta de tèrragila ena sua devarada.
Huck lo seguic.
Quate avengudes gessien dera petita tuta a on ère era grana ròca.
Es gojats n'examinèren tres, sense cap resultat.
Trapèren un petit amagader ena mès pròcha ara basa dera ròca, damb un jaç d'ahlaçades estenudes en tèrra, e tanben ues vielhes betrèles, e un budeth a on i auie auut ua saucissa de porcèth, e uns uassi plan rosigadi de dus o tres uhons; mès non i auie era caisha des sòs.
E gojats escorcolhèren e tornèren a escorcolhar er endret, mès en bades.
Tom hec:
Didec jos era crotz.
Ben, aguest correder qu'ei eth mès pròche a complir aquerò de quèir jos era crotz.
Que non pòt pas èster jos era madeisha ròca, pr'amor qu'ei solidaments plantada en tèrra.
Cerquèren pertot un viatge mès, e dempús se seigueren descoratjadi.
Ath cap d'ua estona, Tom didec:
A qué vie, aquerò?
Me jògui quinsevolh causa qu'es sòs son jos era ròca.
Catarè era argila.
Bona pensada, Tom, didec Huck tot esberit.
Ep, Huck: non entenetz aquerò?
Huck comencèc alavetz de catar e engarrapar.
Lèu que sigueren desnishadi e desseparadi bèri pòsts gròssi.
Aguesti qu'amagauen un precipici naturau qu'amiaue entà dejós dera ròca.
Tom s'i calèc e tenguec era candèla tan luenh, jos era ròca, que podec; mès didec que non podie campar era fin dera tuta.
Se prepausèc d'explorar-la.
S'inclinèc e devarèc: er estret camin baishaue graduauments.
Seguic es marrècs deth camin, de prumèr cap ara dreta, dempús cap ara esquèrra, damb Huck enes sòns talons.
Tom hec un torn, per ua corba de pòga durada e sorrisclèc:
Valguem Diu, Huck!
Guardatz aquiu!
Qu'ère era caisha deth treaur, solide, en tot ocupar ua comòda tuteta, damb un barrilet de povora uet, un parelh d'escopetes enes sòns estugs de cuer, dus o tres parelhs de mocassins, ua cinta de cuer, e quauques autes dèishes plan negades pes goterèrs.
Que ja èm riqui, reòsca!
Huck, tostemp auia pensat que l'auríem.
Qu'ei massa polit entà credè'c, mès que l'auem auut, vertadèraments!
Escotatz: non badem per aciu; esguitlem-nos de cap a dehòra.
Deihatz-me veir se posqui quilhar era caisha.
Ja m'ac pensaua, didec: la carrejauen coma ua causa faissuga, aqueth dia, dera casa que ges pòur: que me n'encuedè.
Me pensi acertada era mia pensada de vier damb es saquetes.
Ara anem a cercar es escopetes e es autes causes, didec Huck.
Non, Huck; deishem-ac aquiu.
Justaments son es causes que mos caleràn quan mos calem a panar.
Que les auem de sauvar aquiu constantaments, e i auram es nòstes orgies, aquiu laguens, tanben.
Qu'ei un endret plan avient, entàs orgies.
Qué son orgies?
Sabi pas; mès es panaires tostemp ne hèn, e plan, nosati tanben mos calerà de hèr-ne.
Endauant, Huck: qu'auem estat aciu laguens qui sap guaire.
Se hè tard, me pensi.
E me rome er arrat peth vrente.
Minjaram e humaram en arribar en canòt.
Quan eth solei devaraue de cap ar orizon, botgèren es rems e comencèren era rota.
Tom campaue era ribèra pendent era longa serada, en tot blagar viuaments damb Huck, e desembarquèren pòc dempús d'auer-se escampilhat era net.
Ara, Huck, didec Tom, amagaram es sòs en humarau deth cubèrt de husta dera veuda, e jo i pujarè peth maitin e ne treiram eth compde e ne haram es parts; e dempús, cercaram un endret, ath laguens deth bòsc, a on s'estongue segur.
Posatz- vos aciu, ben quiet, e susvelhatz era merça, tant que jo, en ua correguda, cuelhi eth carriot de Benny Taylor.
Non i estarè ne ua menuta.
Despareishec; e ara seguida retornèc damb eth carriòt, i botèc e dues saquetes, ac caperèc damb uns liròts, e s'endralhèc damb eth cargament ath sòn darrèr.
Es gojats, tan lèu arribèren en çò deth gallés, s'arturèren a repausar.
Quan èren a mand de tornar-i, eth gallés que gessec e les hec:
Ep!, qui ei?
Huck e Tom Sawyer.
Plan ben!
Vietz damb jo, gojats.
Toti vos demoren.
Va!, apresatz-vos: endauant, tot dret.
Que ja lo tirassarè jo eth carriòt.
Ò!, que non ei tan leugèr coma li calerie!
I auetz calat rajòles o metau d'ocasion?
Metau d'ocasion, didec Tom.
Que ja m'ac pensaua: es gojats d'aguest pòble s'esfòrcen mès e hèn mès eth pèc entà cuélher un sò de hèr vielh tà vener-lo ena fondaria, de çò que harien entà guanhar eth doble de sòs en un trebalh normau.
Mès aguesta qu'ei era natura umana.
De prèssa, de prèssa!
Es gojats desirauen saber entà qué tanta prèssa.
Qu'ei parièr: ja ac veiratz quan sigam damb era veuda Douglas.
Senhor Jones, que non auem hèt arren de mau.
Eth gallés s'estarnèc d'arrir.
Ben, sabi pas, Huck, hilh mèn: que non ne sabi arren d'aquerò.
Òc, ben, era, totun, que n'a estat, de bona amiga.
Plan ben, donc.
Se per qué vos preocupatz?
Aguesta pregunta que non trapèc ua responsa sancera, laguens eth lent esperit de Huck, abantes de trapar-se empossat, amassa damb Tom, laguens era sala dera senhora Douglas.
Eth senhor Jones deishèc eth carriòt ath costat dera pòrta e les seguic.
Er endret qu'ère sumptuosaments enlumenat, e tota era gent importanta deth pòble s'i estaue.
Que i èren es de Thatcher, es de Harper, es de Roger, tia Polly, Sid, Mary, eth ministre, eth director deth jornau, e fòrça d'auti; e toti damb era mielhor ròba.
Qu'èren caperadi d'argila e de seu dera candèla.
Tia Polly que se rogic tota d'umiliacion, e rufèc es celhes e botgèc eth cap entà Tom.
Arrés, totun, patic autant qu'es dus gojats.
Eth senhor Jones didec:
Plan ben hèt, didec era veuda.
Vietz damb jo, gojats.
Dempús se les hec a seguir enquia ua cramba e didec:
Ara lauatz-vos e vestitz-vos.
Aciu que i a vestits entà dus, complets.
Camises, michons: tot que i é. Que son de Huck (non, non m'ac arregraïgatz, Huck): eth senhor Jones qu'a crompat un vestit e jo er aute.
Mès que vos anaràn ben a toti dus.
Metetz-les-vos.
Mos demoraram: quan haratz pro gòi baisharatz.
E gessec.
Huck didec:
Moria!
Se per qué vos voletz escapar?
Ben, que non i sò acostumat, ad aguesta sòrta de gentada: que non ac posqui tier.
Non i baisharè cap, aquiu, Tom.
Ò!, non me vengatz damb pegaries!
Que'ei un shinhau de hanga de non arren.
Que ja tierè compde, de vos.
Sid campèc.
Tom, didec: era tieta vos a estat en tot demorar tota era tarde.
Mary vos auie deishat eth vestit de mudar a mand, e toti se despacientauen per vos.
Escotatz: non ei seu e argila, çò qu'auetz ena ròba?
Ep, senhor Siddy!
Tietz compde de vos madeish!
Qu'ei ua recepcion dera veuda, d'aqueres qu'era acostume a hèr.
Aguest viatge qu'ei entath gallés e es sòns hilhs, qu'aquera net la treigueren deth mau punt.
E escotatz: vos posqui díder ua causa, se la voletz enténer?
Plan, qué?
Veiratz, eth vielh Jones se prepause de balhar ua suspresa ara gent qu'aué s'a arremassat aciu.
Jo autanplan è entenut se com ne parlaue damb era tieta, en secret: mès me pensi qu'ara, de secret, ja non n'ei bric.
Que toti ac saben, e era veuda çampar tanben, per mès que hèsque veir que non ac sap.
Ò, eth senhor Jones auie besonh de qué Huck siguesse aciu: que non podie deishar anar eth sòn secret sense Huck: sabetz?
Quina sòrta de secret, Sid?
Eth seguiment des panaires, enquiath tròç dera veuda, que hec Huck.
Me pensi qu'eth senhor Jones s'auie prometut balhar-se ua bona estona damb era ua suspresa, mès me jògui quinsevolh causa que se li tornarà aigualida.
Sid hec ua riseta damb fòrça contentament e satisfaccion.
Sid, ètz vos qu'ac a dit?
Ò, qu'ei parièr, se qui a estat.
Beth un qu'ac a dit, e qu'ei pro.
Sid, sonque i a ua persona, en aguest pòble, pro ignòbla entad aquerò: e ètz vos.
Se vos auéssetz trapat ena situacion de Huck, vos auríetz esguitlat ticó enjós, e non auríetz dit un solet mot ad arrés, des panaires.
Vaquí: non mercejetz, coma ditz era veuda.
E Tom li calèc còps de punh as aurelhes de Sid, e lo possèc de cap ara pòrta damb uns quants còps de pè.
Ara, vietz e didetz-ac ara tieta, se gausatz, e deman ja veiram quina repassada!
Ues menutes dempús es convidats dera veuda èren ena taula, sopant, e ua dotzena de gojats s'estauen dauant es tauletes lateraus dera madeisha cramba, sivans er anament d'aquera tèrra e d'aqueri tempsi.
Ara ora avienta eth senhor Jones hec eth sòn petit discurs, qu'arregraïe ara veuda per aunor que les hège, ada eth e as sòns hilhs; mès didec que i auie ua auta persona, qu'era sua modéstia…
E contunhèc, e s'anèc comprenent.
Revelèc eth sòn secret sus era participacion de Huck ena aventura, damb era mès beròia accion dramatica que sabie; mès era suspresa que costèc, ère mèsalèu desgaunhada e non pas tan clamorosa e efusiua coma aurie estat jos mès venturoses circonstàncies.
Totun aquerò, era veuda hec ua ostentacion d'estonament d'aquerò mès polida; e apilerèc tants compliments e tanta gratitud sus Huckleberry, qu'eth lèu se'n desbrembèc dera incomoditat lèu intolerabla deth sòn nau vestit pera incomoditat totauments intolerabla d'èster aufrit coma ua cibla ara vista e as laudances de toti.
Era veuda didec que se prepausaue balhar a Huck era sua casa coma larèr, e hèr-lo a estudiar; e quan auesse es sòs estauviats que lo harie entrar enes negòcis, de man en man.
Era escadença de Tom, qu'ère arribada.
Didec:
Huck que non n'a besonh: qu'ei ric!
Solet un considerable esfòrç dera cortesia des convidadi tenguec era arridalha de justa e avienta satisfaccion que se meritaue aguesta gostosa responsa; mès eth silenci qu'ère un shinhau desgahonat.
Tom lo trinquèc:
Huck qu'a sòs, aué.
Dilhèu non vos ac crederatz, mès que n'a un modelhon.
Ò, que non vos cau arrir: me pensi que vo'les posqui amuishar.
Demoratz-vos ua menuta.
Tom gessec de cap a dehòra.
Sid, se qué li passe a Tom?, didec tia Polly.
Jo jamès…
Tom escampilhèc eth modelhon de monedes d'aur sus era taula, e didec:
Guardatz, qué vos didia?
Era mitat qu'ei de Huck, e era auta mitat qu'ei mia!
Er espectacle que trinquèc era alend a toti: toti èren embadoquidi; arrés parlaue, per un moment.
Dempús i auec ua grana demana unanima d'explics.
Tom didec que ne podie balhar, e ac hec.
Era istòria que siguec longa, mès plia d'interès.
Damb pro trebalhs i auec ua interropcion de degun que trinquèsse er embelinament deth sòn rajòu.
Quan Tom acabèc, eth senhor Jones didec:
Me pensaua qu'auia premanit ua petita suspresa entad aguesta escadença, mès ara ja non vau arren.
Es sòs sigueren compdadi: era soma depassaue un shinhau es dotze mil dolars.
Qu'ère mès de çò que quauquarrés des presents auesse vist jamès en un solet viatge, a maugrat qu'aquiu i auie diuèrses persones que n'auien fòrça mès en apertenéncies.
Eth liegedor que pòt èster convençut qu'era ganga de Tom e Huck costèc ua fòrta sensacion en praube bordalat de Sant Petersburg.
Ua quantitat tan grana, e tota vertadèraments encaishada, que semblaue incredible.
Se'n parlèc der ahèr, e se holèc e glorifiquèc enquia qu'eth sen de fòrça abitants trantalhèc jos era tension deth malautís enautiment.
Totes es cases de Sant Petersburg e des bordalats vesins sigueren despenjadi e escorcolhadi, ara recerca de tresaurs ocults.
E non per gojats, senon per òmes; e bèri uns de plan seriosi e sense eth mès petit romanticisme.
A onsevolhe que Tom e Huck campèssen, òm les hestejaue, òm les admiraue, òm s'embadoquie.
Es gojats non podien rebrembar qu'es sues observacions auessen estat de pes, abantes; mès qu'ara es sues dites èren arremassades e repetides: tot çò que hègen, ça que la, semblaue èster considerat coma notable: qu'auien perdut, evidentaments, eth poder de hèr e díder causes vulgars.
Ath delà, era sua istòria passada siguec furgada, e òm desnishèc que i auie mèrques d'originalitat plan evidentes.
Eth jornau locau publiquèc esbòci biografics des gojats.
Era veuda Douglas botèc es sòs de Huck ath sies per cent, e eth jutge Thatcher hec madeish damb es de Tom, a demana de tia Polly.
Cada gojat auie, ara, ua renda simplaments prodigiosa: un dolar per cada dia de cada dia der an, e miei mès es dimenges.
Qu'ère exactaments çò que guanhaue eth ministre.
Non, ère çò que li prometien: generauments que non ac podia recuélher).
Damb un dolar e quart per setmana, un gojat podie èster ostatjat, mantengut e ensenhat, en aqueri ancians dies innocents…e tanben vestit e lauat, se hè non hè.
Eth jutge Thatcher qu s'auie format ua grana opinion de Tom.
Didec que cap gojat normau non aurie trèt ara sua hilha dera espelonga.
Quan Becky li didec a sa pair, en estricta confiança, se com, ena escòla, Tom auie recebut es foetades en lòc d'era, eth jutge ne siguec visiblaments esmoigut; e, quan era demanèc gràcia pera grana mentida que Tom auie dit entà hèr-se a vier era foetada dera espatla d'era, entara sua, eth jutge didec, en un bèth esclat, qu'aquera ère ua mentida nòble, generosa, magnanima: ua mentida digna de redreçar eth cap e caminar pera istòria deth braç damb era laudada Vertat de George Washington sus era destrau!
Becky se pensèc que sa pair jamès non auie semblat tan naut e tant ufanós coma quan caminaue pera cramba e balhaue un còp de pè e didie aquerò.
Era gessec ath córrer, e n'assabentèc a Tom.
Eht jutge Thatcher demoraue que bèth dia vederie a Tom coma un gran avocat o un gran militar.
Didec qu'auie era pensada de sajar que Tom siguesse admetut ena Académia Militara Nacionau, e dempús educat ena mielhor escòla juridica deth país, pr'amor de qué podesse èster ensenhat a exercir ua des dues carreres, o totes dues.
Es mossos dera veuda l'auien net e polit, pientat e espolsetat; e de nets l'estropauen damb linçòs antipatics, sense ua petita plapa o taca que podesse sarrar contra eth còr e reconéisher coma amiga.
Li calec minjar damb guinhauet e forquilha; li calec tier era tovalhon, tassa e sièta; li calec aprener eth sòn libre; li calec anar tara glèisa; li calec parlar damb tanta propietat qu'eth lenguatge venguec a èster alap enes sòns pòts: on que sigue a on se virèsse, es barralhes e cadies dera civilizacion lo barrauen e l'estacauen de cap a pès.
Que patic coratjosaments pendent tres setmanes es sòn malurs; e, dempús, un dia, venguec hòraviat.
Per espaci de quaranta ueit ores era veuda lo cerquèc pertot, plan afligida.
Eth public s'i calèc en grana manèra: ac remenèren tot, e draguèren er arriu ara recerca deth sòn còs.
Tàs darrères ores deth tresau maitin, Tom Sawyer, damb bon criteri, anèc furgant per bèri barrils uets que i auie mès enlà der aucidèr dehòra d'usatge, e trapèc ath refugiat laguens un d'eri: Huck i auie dormit.
Venguie d'esdejoar damb bèri caps e bocins de minjar raubat.
E jadie ath ras, ara, comòdaments aparelhat damb era pipa.
Qu'ère esperluat, e portaue es madeishi ignòbli parraquets que l'auien hèt pintoresc enes dies qu'ère liure e erós.
Tom que l'escometèc, li didec eth tarrabastòri qu'auie costat, e l'ahisquèc a tornar entà casa.
Era cara de Huck perdec eth sòn pacific anament e cuelhec un mina malenconiosa.
Didec:
Non me'n parletz, Tom.
Ac è tastat, e non me shaute: non me shaute, Tom.
Que non ei entà jo: que non i sò acostumat.
Era veuda me tracte ben, e ei amorosa; mès que non posqui tier eth sòn estil.
Me hè a lheuar ara madeisha ora cada maitin; me hè a lauar; me piente d'ua manèra qu'estrementís; non me vòlen deishar dormir en cubèrt de husta.
Me cau jargar es condemnadi vestits que m'estofen: semble que non dèishen passar bric d'aire, ça que la; e hèsqui gòi d'ua manèra tant endiablada que non me posqui lançar en tèrra, ne ajaçar-me, ne redolar entà nunlòc.
Que non m'è esguitlat per ua pòrta de cerèr, hè…ben, jo dideria que hè ans.
Me cau anar ena glèisa, e sudar e sudar: que non sostengui aqueri sermons presomptuosi.
Que non i posqui aganchar ua mosca, aquiu laguens.
Non posqui mastegar tabac, e me cau amiar sabates tot eth dimenge.
Era veuda se cale ena taula en sonar ua campana; se cale en lhet en sonar era campana; se lheue en sonar era campana: tot qu'ei tan hastigosaments acompausat, qu'un non ac pòt sostier.
Ben, que toti ac hèn atau, Huck.
Tom, qu'ei parièr.
Jo non sò toti, e non ac posqui sostier.
M'espaurís veder-me estacat atau.
A jo balhatz-me er èster deishat d'anar, qu'ei ua causa planèra: que non i sò jo per gent que li manque un bolh.
Qu'ac hè de demanar, entà anar a hèr ua pescada; ac hè de demanar entà anar a cabussar-me en arriu: que me demora aciu madeish, se non è de demanar totes es causes.
Ben, me calie parlar damb tanta gentilesa que non auia consolament: non auia mès remèdi que pujar en humarau e renegar un shinhau cada dia entà balhar-me gost ara boca, o ben m'auria mòrt.
Era veuda non me deishaue humar, non me deishaue hèr udols, non me deishaue badalhar, ne estirar-me, ne gargalhar dauant dera gent.
E dempús en un accès d'especiau irritacion e aufensa, didec:
E macareu!, que pregaua a totes ores.
Jamès è vist ua hemna coma aquera!
Que non auí mès remèdi que plantar-la, Tom: tau qu'ac entenetz.
E, ath delà, era escòla lèu se daurirà, e a jo m'aurie calut anar-i.
Ben, aquerò non ac auria podut sostier, Tom.
Vedetz Tom?
Aquerò d'èster ric non ei cap de prumèra, coma diden.
Qu'ei enquimerar-se e enquimerar-se, e sudar e sudar, e desirar a tota ora qu'un òm siguesse acogat.
E a jo aguest vestit que m'ei avient; e aguest barril que m'ei avient.
E pòt les tornarè a deishar de cornèr.
Tom, jamès m'auria vist en aqueth rambalh se non auesse estat per aguesti sòs: ja podetz cuélher era mia part damb era vòsta, e balhar-me de quan en quan dètz sòs (pas guairi viatges, pr'amor que jo non balhi un sò per cap de causa que non sigue d'aquerò mès dificil d'auer); e vos anatz-vo'n e hètz-me a demorar, coma ua persona, damb era veuda.
Ò, Huck, ja sabetz que non ac podetz hèr, aquerò: non estarie ben.
M'arribarà a shautar!, madeish que me shautarie ua codinera rosenta se m'i auessa de jàder ath dessús tau long que sò.
Non, Tom.
Que non serè ric, e non viuerè enes sus maudites cases estofantes.
Me shauten es bòsqui, e es arrius, e es bòtes.
E pòt que les deisharè.
Malapèsta!…ara qu'auíem arremassat escopetes e ua espelonga, e auíem cuelhut era determinacion de panar!
E vaquí qu'aguesta pegaria deth diable a auut de trèir eth nas e hè'c tot a maubé!
Tom vedec era escadença que se l'aufrie.
Non?
Ò!, valguem Diu!
Ac didetz de vertat de vertat, Tom?
Tan vertat coma qu'ara sò aciu seigut.
Era alegria de Huck que s'amortèc.
Non m'i podetz deishar entrar, Tom?
Non me deishèretz entrar a hèr de pirata?
Òc, mès aquerò ei diferent: un panaire qu'ei de mès ton, que non pas un pirata, en generau.
I a fòrça lòcs qu'estàn se qui sap guaire amont dera noblesa: que son ducs e causes atau.
Escotatz, Tom: qu'ei que non auem estat tostemp amics, vos e jo?
Vertat que non me deisharíetz de cornèr?
Vertat, Tom?
Vertat que non ac haríetz?
Didetz.
Vertat, Tom?
Huck, qu'ac posqui voler o non voler; mès qué diderie era gent?
Vaquí, diderien: uff!
Era còlha de Tom Sawyer!
Quina escòria i a!
E ac diderien per vos, Huck.
Non vos shautarie cap, aquerò; ne a jo tanpòc.
Huck se demorèc un temps en silenci, pelejant en ua luta mentau.
Plac que òc, Huck: aquerò qu'ei ua bona pensada!
Ac haratz, Tom, ça que la?
Qu'està pro ben, aquerò.
S'era me dèishe amiar quauques causes des que siguen de mès mala estopa, jo humarè d'amagat e renegarè d'amagat, e ac harè damb tota era fòrça deth morir o crebarè.
Quan amiaratz endauant çò dera còlha e vieram panaires?
Ò, lèu lèu.
Arremassaram as gojats, e dilhèu aguesta net haram era inciacion.
Haram se qué?
Era iniciacion.
Qué ei aquerò?
Qu'ei jurar d'estar er un ath costat der aute, e non díder jamès es secrets dera còlha, encara que mos hessen bocins, e aucir a quinsevolh (e a tota era sua familha) que damnatge eth còs de beth un dera còlha.
Aquerò qu'ei polit!
Aquerò qu'ei polit!, Tom, òc ma hè!
Plan que n'ei, jo ne hèsqui era jogalha.
E toti aqueri juraments mo'les cau hèr tath pic dera mieja net, en lòc mès solitari e espantoriant que pogam trapar.
Çò de mès avient serie en ua casa que ges pòur; mès ara totes son maumetudes.
Ben, aquerò dera mieja net qu'ei de prumèra, totun, Tom.
Òc, atau ei.
E vos cau jurar sus ua caisha de mòrt, e signar-lo damb sang.
Aquerò òc qu'ei ua causa que s'ac vau!
Ben, qu'ei un milion de viatges mès divertit que piratejar.
M'estarè coma ua estaca damb era veuda enquia que me morisca, Tom; e, s'artenhi a èster un panaire important e ne parlen toti, me pensi qu'era estarà orgulhosa d'auer-me tirassat de cap a çò de sòn, dehòra dera umiditat!
Atau acabe aguesta cronica.
Coma qu'ei estrictaments era istòria d'un gojat, que s'a d'arturar aciu: non poiria passar guaire endauant sense vie era d'un òme.
Quam òm escriu ua novèla sus era gent grana, se sap exactaments a on s'a d'arturar, ei a díder, en maridatge, mès quan òm escriu sus era mainadesa la cau arturar aquiu a on se pòt.
Era màger part des personatges que gessen en aguest libre encara viuen, e son prospèrs e erosi.
Que poirà semblar, bèth dia, que s'ac valgue de repilhar era istòria des mès joeni, e veir se quina sòrta d'òmes e hemnes vengueren a èster: atau, donc, serà mès senat de non desvelhar cap de causa, ara, d'aguesta part des sues vides.
PART I A principis de 1806, Nicolàs Rostov tornaue de permís entà çò de sòn.
Denisov anaue entà Veronezh e Rostov lo convencec pr‟amor de qué l‟acompanhèsse entà Moscòu e s‟estèsse quauqui dies en companhia des sòns pairs.
Ena darrèra estacion de pòsta, Denisov se trapèc damb un amic, beuec damb eth tres botelhes de vin e en apressar-se entà Moscòu, maugrat es clòts deth camin, s‟esclipsèc.
S‟estaue ajaçat ath hons dera lúbia, ath cant de Rostov, que se mostraue cada còp mès impacient a mida que s‟apressaue ena ciutat.
Arribaram lèu?.
Ò!, aguestes insuportables cases damb es sues botigues, es sòns fanaus e es sòns menaires!”, pensaue Rostov, ja en Moscòu, dempús d‟auer presentat es permisi ena pòsta de garda des pòrtes.
Denisov!, qu‟èm arribat!…
Denisov non responec.
Que ja èm ena cantoada que paraue eth menaire Zajar…
E aquiu que i é eth madeish Zajar, damb eth sòn shivau de tostemp, e era botiga que crompauen coquilhons!
Quan arribaram?
A on mos cau parar, preguntèc eth postilhon.
A finaus deth carrèr; dauant dera casa grana.
Com ei que non la ves!
Denisov!
Denisov!
Qu‟èm arribat!
Denisov lheuèc eth cap, tossic e non responec.
Plan que òc, ei era lum deth burèu deth vòste pair.
Encara non s‟aurà ajaçat.
Qué ne penses?
A!, non te‟n desbrembes de trèir de seguit eth mèn unifòrme nau, didec Rostov en tot apraiar-se era embrionaria mostacha.
De prèssa!, cridèc ath postilhon.
Vasia, desvelha-te, didec a Denisov, que de nauèth s‟auie esclipsat.
Tè, cor!
Tres robles d‟estrea!, cridèc Rostov quan era lúbia ère a ja a tres canes dera casa.
Se pensaue qu‟es shivaus non se botjauen.
Fin finau, era lúbia virèc entara dreta, entara entrada.
Rostov vedec era grana cornissa dera casa, que tan ben coneishie, damb es sòns descrostats, eth pòrge e eth fanau deth trepader.
Sautèc dera lúbia encara en marcha e ara prèssa correc entath vestibul.
Era casa s‟estaue quieta, indiferenta, coma se non les importèsse arren se qui ère eth nauèth vengut.
En vestibul non i auie arrés.
Ua soleta candèla ludie ena anticramba.
Eth vielh Mijail dormie sus ua arca.
Profoki, aqueth lacai tan fòrt capable de quilhar ua carròça per èish deth darrèr, trenaue, seigut, uns laptis.
Campèc entara pòrta que se daurie e era expression somnolenta e apatica deth sòn ròstre reflectic de ressabuda entosiasme e espant.
Mon Diu!, eth joen comde!, sorrisclèc arreconeishent ath sòn senhor.
Ei possible?
Quina alegria!, e tremolant pera emocion se lancèc entara pòrta dera sala, solide entà anonciar era sua arribada.
Mès cambièc d‟idia e se virèc pr‟amor de punar ath sòn joen patron en ua espatla.
Son toti ben?, preguntèc Rostov, desliurant-se de Prokofi.
Toti ben, gràcies a Diu.
Vien de sopar.
Deishatz que vos guarda, Excelléncia.
Alavetz tot s‟està com cau?
Gràcies a Diu!
Gràcies a Diu!
Rostov s‟auie desbrembat totafèt de Denisov e, sense perméter qu‟arrés l‟anoncièsse, se treiguec er abric de pèth e caminant de punta correc entara gran sala escura.
Tot qu‟ère madeish; es madeishes taules de jòc e era madeisha gran lampa emboishada.
Mès quauquarrés l‟auie vist ja, pr‟amor qu‟a penes se calèc ena sala quauquarren atau coma ua tempèsta li gessec ar encontre dès ua pòrta deth costat e l‟abracèc e punèc.
Ua auta persona e ua auta mès correren entada eth, aumplint-lo d‟abraçades, crits, punets e lèrmes d‟alegria.
Que non podie distinguir se qui ère sa pair, qui Natasha, qui Petia.
Toti cridauen, parlauen e lo punauen ath còp.
Sonque mancaue era mair, e eth se n‟encuedèc.
E jo non sabia…
Nikolenhka!, estimat…
Aciu que l‟auem ja… eth nòste Nikolenhka…
Com a cambiat!
Mès, puna-me tanben a jo!
Estimat… e jo…
Sonia, Natasha, Petia, Anna Mijailovna, Vera, eth vielh comde, l‟abraçauen tu per tu.
Es vailets e sirventes auien acodit toti e aumplien era casa d‟exclamacions.
E a jo?, cridaue Petia agarrat as sues cames.
Natasha, dempús d‟auer sautar sus eth e auer-lo curbit de punets, se hec enlà, en tot tier eth cant dera guerrèra e comencèc a sautar coma ua craba sense botjar-se deth lòc, sorrisclant agudentaments.
De toti es costats, es madeishi uelhs ludenti, plei d‟amor, es madeishes lèrmes de gòi e es pòts que desirauen punar-lo.
Sonia, ròia coma ua peuna, lo tenguie per un braç e era sua guardada erosa ludie en tot cercar es uelhs de Nikolai.
Qu‟auie complit dètz-e-sies ans e ère plan beròia, mès que mès en aqueth instant d‟exaltacion erosa e afogada.
Lo guardaue sense deishar-lo de uelh, arrint e tient-se era respiracion.
Nikolai la guardèc arregraït, mès encara seguie cercant.
Encara non auie campat era vielha comdessa.
E alavetz s‟enteneren uns passi tan rapids darrèr dera pòrta que non podien èster es passi de sa mair.
E totun aquerò, ère era, jargada damb un vestit nau, que Nikolai non coneishie.
Toti se heren enlà e Nikolai correc entada era.
En amassar-se, era comdessa petèc en somics enes sòns braci.
Denisov, qu‟arrés auie vist entrar, ère aquiu, e se heregaue es uelhs, en tot guardar-les.
A!, siguetz planvengut!
Kolenka mos a escrit…
Natasha, Vera, qu‟ei Denisov.
Toti aqueri ròstres erosi se virèren entara figura mauenjargada de Denisov.
Era familha sancera l‟entornegèc.
Es auti demorèren confonudi pera accion de Natasha.
Eth pròpi Denisov se rogic, mès, cuelhent era sua man, l‟ac punèc arrint.
Se heren a vier a Denisov en ua estança premanida ath mès córrer entada eth, e toti es Rostov s‟amassèren en salon des divans ar entorn de Nikolai.
Era vielha comdessa, sense deishar era man deth sòn hilh, que punaue en cada moment, se seiguec ath sòn costat; es auti, plaçadi ath sòn entorn, pendents de cada gèst, de cada paraula, de cada movement de Nikolai, non lo deishauen de uelh, claufidi d‟amor e felicitat.
Eth petit Petia e es sues fraies se disputauen es lòcs, pr‟amor d‟èster mès apròp de Nikolai, e auer er aunor de hèr-li a vier eth tè, un mocador o era pipa.
Nikolai se sentie plan erós ath miei d‟aquera afeccion, mès eth gòi deth prumèr moment auie estat tant intens que tot li semblaue pòc e demoraue mès e mès.
Londeman es viatgèrs dormiren enquia depassades es nau.
Ena cramba vesia s‟entenec eth bronzinadís de vestits midonadi, eth gasulhar, es arridolets des gojates; ena pòrta, miei dubèrta, se vedec quauquarren blu, cintes, cabeladures neres e ròstres alègri.
Qu‟èren Natasha e Sonia, que, damb Petia, auien acodit entà veir s‟es òmes èren ja lheuadi.
Lhèua-te, Nikolenhka!, repetic ath cant dera pòrta era votz de Natasha.
De seguit.
Vedec Petia un des sabres e, damb eth naturau entosiasme qu‟es mainatges senten per un frair màger qu‟ei militar, dauric era pòrta, sense encuedar-se‟n que non estaue ben qu‟es gojates vedessen a dus òmes en calçotets.
Ei eth tòn sabre?, cridèc.
Es gojates gesseren corrent.
Denisov, espaurit, se caperèc es cames peludes damb era hlaçada e se virèc entath sòn companh ara demana d‟ajuda.
Petia entrèc e barrèc era pòrta.
Dehòra s‟enteneren arridolets.
Nikolenhka, cala-te era vesta d‟interior e ges, didec Natasha.
Ei eth tòn sabre?, repetic Petia.
Rostov se caucèc ara prèssa; se metec era vesta d‟anar per casa e gessec.
Natasha auie artenhut cauçar-se ua des bòtes damb esperon e sajaue méter eth pè ena auta; Sonia hège virolets, sajant qu‟eth sòn vestit se holèsse coma un glòb, e sajaue sèir-se quan eth apareishec.
Ambdues vestien madeish, de color blu celèst; ambdues auien era madeisha encantadora preséncia, fresca, rosada e alègra.
Sonia gessec corrent, e Natasha, cuelhent a sa frair deth braç, l‟amièc entà un divan dera vielha sala d‟estudi entà parlar damb eth.
Que non venguien de hèr-se preguntes e de condar-se causes sus un pilèr de causes menudes que solet ada eri podien interessar.
Natasha arrie dauant de cada frasa que didie sa frair o didie era, non perque siguesse graciós çò que didien, senon perque se sentie alègra e, en non poder tier eth sòn gòi, l‟exprimie d‟aquera manèra.
Qué ben!
Quina meravilha!, higie dempús de cada paraula.
Per prumèr còp en un an e miei, Rostov sentie en sòn ròstre, ath calor d‟aquera afeccion, er arridolet mainadenc que non auie auut, ne un solet viatge, dès que gessec de casa.
Ditz-me, didec era.
Ès ja tot un òme?
Me senti tant erosa de qué sigues eth mèn frair!…
Me shautarie saber se com ètz es òmes, vos retiratz a nosates?
Ja veiram, didec Rostov.
Per qué se n‟anèc Sonia?, preguntèc Nikolai.
Ò!, qu‟ei ua causa longa de condar!
Com li parlaràs?
De vos o de tu?
Tracta-la de vos dempús te diderè eth perqué.
Mès per qué?
Plan, t‟ac vau a díder ara.
Guarda.
Quilhèc era manja deth sòn vestit de mossolina e, en braç, long, prim e delicat, près deth muscle (en un lòc que sòl restar amagat damb es vestits de balh), mostrèc ua plapa rosada.
Ves?
Ac hi per era, entà mostrar-li era mia afeccion.
Seigut en divan dera vielha sala d‟estudi, entornejat de coishins e dauant es ludents e animadi uelhs de Natasha, Rostov se vedec negat de nauèth en sòn mon mainadenc e familhar, que non auie cap de sens senon entada eth, mès que li costaue un des plasers mès doci dera sua vida; en aguest mon non li semblaue inutila era usclada en braç dera sua fraia coma pròva d‟amor.
Ac comprenie e non li costaue cap estonament.
E qué mès?
Aquerò ei tot?
Ò!, èm tant amigues, tant amigues!…
Çò dera usclada que non ei arren.
Èm amigues entà tostemp.
Quan era cuelh afeccion entà bèth un, qu‟ei entà tostemp: jo non ac compreni atau, jo me‟n desbrembaria de seguit.
Plan, plan, e qué?
Òc, Sonia mos estime atau a tu e a jo, de pic Natasha se rogic tota.
Te‟n brembes abantes dera tua partida?…
Vertat qu‟ei beròi e nòble?
Òc, plan, plan nòble!, didec Natasha damb tau gravetat e baticòr qu‟ère evident que çò qu‟ara didie ac auie repetit d‟auti viatges entre lèrmes.
Rostov se demorèc corsilhós.
Jo que non retiri era mia paraula, didec.
E, ath delà, Sonia ei tant encandora que solet un hòl poirie renonciar ad aguesta felicitat.
Ò, non, non!, sorrisclèc Natasha.
Que ja n‟auem parlat.
Mo‟n sabíem que tu responeries atau.
Mès aquerò qu‟ei impossible, sabes?
Pr‟amor que d‟aguesta manèra se passe que te considères obligat pera tua paraula, e se passe coma s‟era ac auesse dit de bon voler.
Se passe que tu te maridaries damb era forçadaments, e aquerò non està ben.
Rostov vedec que tot aquerò ja ère plan ben pensat per eres.
Era vesilha, Sonia l‟auie fascinat damb era sua beresa; ara, en veder-la de reuelh, li semblèc encara mès beròia.
Qu‟ère ua deliciosa gojata de dètz-e-sies ans que l‟estimaue apassionadaments; aquerò non ac dobtaue ne per un solet moment.
Òc, ac an pensat pro ben, se didec.
Plan que òc, didec.
Ne parlaram d‟aquerò mès tard.
E tu, preguntèc, non as tradit a Boris?
Quina pegaria!, exclamèc arrint Natasha.
Vai!
Alavetz, en qué penses?
Jo?, didec Natasha.
E un riseta de felicitat illuminèc eth sòn ròstre.
As vist a Duport?
Non.
Non as vist ath celèbre Duport eth dançaire?
Ò!, alavetz non compreneràs!
Guarda, guarda se qué hèsqui.
E doblegant es braci, Natasha quilhèc era pelha coma s‟anèsse a dançar; s‟aluenhèc un shinhau corrent, se virèc, hec ua reveréncia, se metec sus es puntes des pès e caminèc atau uns passi.
Ves se qué hèsqui?, didec.
Mès non se podec tier guaire temps en aquera postura).
Ja ves se qué posqui hèr.
Non me maridarè jamès: serè dançaira.
Mès non l‟ac digues ad arrés.
Rostov s‟estarnèc d‟arrir tan sonora e alègraments que Denisov, ena sua cramba, sentec enveja.
Natasha arric tanben damb eth sòn frair, sense poder tier-se.
Vertat qu‟està pro ben?, preguntèc.
Plan ben, mès alavetz, ja non vòs maridar-te damb Boris?
Natasha se rogic.
Que non voi maridar-me damb arrés; l‟ac diderè tan lèu lo veiga.
Vai!, didec Rostov.
Mès tot aquerò son pegaries, contunhèc Natasha.
Plan, ve-te‟n a vestir-te.
E Denisov, non hè pòur?
Per qué a de hèr pòur, preguntèc Nikolai; non, Vaska ei plan brave.
Lo crides Vaska?…
E ei brave de vertat?
Òc, plan brave.
Me‟n vau; esdega-te entath tè; lo preneram toti amassa.
Natasha tornèc a botar-se sus es puntes des pès e gessec dera estança coma ac hèn es dançaires, mès damb aqueth arridolet que solet an es joenetes de quinze ans quan son eroses.
En trapar-se damb Sonia ena sala, Rostov se rogic.
Non sabie se com tractar-la.
Era vesilha, en prumèr moment, s‟auien punat, damb era alegria de tornar-se a veir, mès ara se n‟encuedaue de qué non ac auien d‟auer hèt.
Eth sentie que sa mair, sa fraies, toti, lo guardauen damb curiosèr e se preguntauen com se portarie damb era.
Li punèc era man e la tractèc de vos, mès es sòns uelhs, en trapar-se, se tutegèren e se punèren damb trendesa.
Era guardada de Sonia demanaue perdon per auer gausat rebrembar-li era sua promesa, mejançant era embaishada de Natasha, e l‟arregraïe era sua afeccion.
Nikolai, tanben damb era guardada, l‟arregraïe eth sòn aufriment de libertat e l‟asseguraue que, d‟ua o de ua auta manèra, jamès deisharie d‟estimar-la, pr‟amor qu‟aquerò ère impossible.
Era observacion de Vera ère justa, coma tostemp, mès, coma solie passar, toti se senteren violents.
E non solet Sonia e Nikolai; era madeisha vielha comdessa, que cranhie er amor deth sòn hilh per Sonia, en veir en aquerò un trebuc entà un maridatge brilhant, se rogic coma ua mainada.
Denisov, damb gran estonament deth sòn amic, entrèc ena sala damb unifòrme nau, pientat e perhumat, tan presumit coma li shautaue mostrar-se enes batalhes e tant amable damb es daunes e es cavalièrs coma Rostov non demoraue veder-lo jamès.
II En tornar en Moscòu, Rostov siguec recebut pes sòns coma eth mielhor des sòns hilhs, coma un eròi, coma er estimat Nikolenhka; pes parents, coma un simpatic joen, agradiu e respectuós; pes amistats, coma un, de bon pòrt, soslòctenent d‟ussars, bon dançaire e un des mielhors partits de Moscòu.
Es Rostov coneishien a tot Moscòu.
Aqueth an eth vielh comde auie fòrça sòs pr‟amor qu‟auie tornat a ipotecar es sues propietats.
Plan per açò, Nikolai Rostov podec aquerir un bon shivau de corses e amiaue es pantalons ara darrèra mòda, coma non se coneishie encara en Moscòu, e es bòtes de montar mès elegantes, de punta fina e petiti esperons d‟argent.
Passaue alègraments eth temps e experimentaue, dès era sua tornada en larèr, era agradiua sensacion d‟adaptar-se de nauèth, dempús de bèth temps, as sues ancianes condicions de vida.
Li semblaue qu‟ère ja tot un òme e qu‟auie creishut.
Rebrembaue era sua desesperacion per un suspens en religion, es prestatges sollicitats a Gavrilo, es punets amagadi a Sonia coma causes pròpies de mainatges.
Ara ère soslòctenent d‟ussars, damb ua guerrèra brodada en argent e damb era sua crotz de Sant Jòrdi; premanie eth sòn shivau entàs corses damb d‟auti afeccionadi d‟edat madura, gent coneishuda e aunorabla.
Qu‟auie amistat damb ua dauna deth baloard, qu‟ara sua casa acodia en escurir; dirigie era masurca en balh des Arjarov, parlaue dera guèrra damb eth mariscau Kamenski, frequentaue eth Club Anglés e se tutejaue damb un coronèl de quaranta ans, presentat peth sòn amic Denisov.
Era sua passion per Emperaire s‟auie aflaquit un shinhau en Moscòu, pr‟amor que non auie era escadença de veder-lo, mès parlaue soent deth Tsar e deth sòn amor per eth, en tot hèr veir que non ac condaue tot, donques qu‟en sòn amor i auie quauquarren que non ère a posita de toti.
E compartie pleaments eth sentiment d‟adoracion entara persona der emperaire Alexandre Pavlovic, professat en tot Moscòu, a on lo cridauen “àngel hèt òme”.
Pendent era sua braca estança en Moscòu, Rostov non se sentec mès pròche de Sonia; ath contrari, s‟aluenhèc d‟era.
Sonia ère atrasenta e beròia; non dissimulaue eth sòn amor apassionat entà Nikolai, mès eth se trapaue en aqueri moments dera joenesa qu‟as joeni tostemp les semble que les cau hèr fòrça causes, e non dispausen de temps entad aquerò; eth joen cranh comprometer-se, avalore era sua libertat, que n‟a besonh entà fòrça d‟autes causes.
Quan Rostov pensaue en Sonia, pendent aguesta naua estança en Moscòu, se didie: “Que n‟aurà e n‟a moltes, moltes atau, qui sap a on, jo encara non les coneishi.
Qu‟è encara temps entà tier-me ar amor, mès ara que non l‟è”.
Ath delà, era companhia des hemnes se li hège umilianta entara sua dignitat d‟òme.
Anaue enes balhs, s‟estaue damb eres, hènt veir tostemp qu‟ac hège contra era sua volentat.
Es corses, eth Club Anglés e es hèstes damb Denisov, es visites aquiu, qu‟èren ua auta causa: èren causes pròpies d‟un joen ussar.
A principis de març, eth vielh comde Ilia Andreievic Rostov se tenguie a organizar ua taulejada en Club Anglés pr‟amor de recéber ath prince Bagration.
Eth comde passejaue peth salon damb vesta de casa e balhaue ordes ar administrador deth club e ath celèbre Teoctis, codinèr en cap deth Club Anglés, sus espargues, cornishons frèsqui, ahragues, eth vedèth e eth pèish entath dinar de Bagration.
Eth comde ère membre e directiu deth Club Anglés dès era sua fondacion.
Eth codinèr en cap e er administrador deth club escotauen damb alegria es ordes deth comde, pr‟amor que se‟n sabien que damb arrés mielhor qu‟eth poirien guanhar tant damb ua taulejada que costaue milèrs de robles.
Non te‟n desbrembes de botar cauquilhum en bolhon de tortuga.
Alavetz, tres plats hereds?, preguntèc eth codinèr.
Eth comde demorèc cogitós.
Mens de tres, impossible… eth dera maionesa… didec doblegant un dit.
Crompam esturions grani?, preguntèc er administrador.
Plan que òc, plan!
Qué vam a hèr?
Cuelhe-les, se non les balhen per mens.
E me‟n desbrembaua… qu‟ei de besonh tanben de ua auta entrada.
A!, sant cèu!, se hec a vier es mans en cap.
E qui se harà a vier es flors?
Mitenka, tè, Mitenka!
Ve-te‟n de seguit en nòste ostau de campanha, près de Moscòu (e se virèc entath sòn pròpi administrador, qu‟auie acodit ara crida).
Ve-te‟n ath galaup e ditz-li a Maxim, eth jardinèr, que me mane ath mès córrer totes es flors dera sarra… qu‟estropen es tèsti en filtres e qu‟entà diuèndres age aciu dues centes plantes.
Balhèc encara diuèrses ordes mès e gessec entà repausar en companhia dera comdessa, mès se‟n brembèc de bèra causa urgenta e hec cridar de nauèth ath codinèr e ath majordòm.
S‟entenec darrèr era pòrta un leugèr pas omenenc, eth tindonejar d‟uns esperons, e campèc Nikolai, capinaut e beròi, damb era sua embrionària mostacha, visiblaments descansat e remetut pera vida ociosa dera capitau.
Òla, estimat!
Me hè torns eth cap, didec eth pair arrint, un shinhau avergonhat pera preséncia deth joen.
Se m‟ajudèsses un shinhau!
Qu‟èm besonh encara de cantaires.
Musica que ja l‟è, mès non serie convenent hèr a vier uns gitanos?
A vosati, es militars, vos shauten aguestes causes.
Schoengraben, ère mens ocupat que vos ara, arric Nikolai.
Eth vielh comde hec veir qu‟ère ofensat.
Plan, plan, qu‟ei aisit parlar, mès saja de hè‟c tu!
E se virèc entath codinèr, de ròstre intelligent e respectuós, que, damb simpatia e uelhs arridolents, observaue ath pair e ath hilh.
Ja ves se com son es joeni d‟aué, Teoctis: se‟n trufen des vielhs, didec eth comde.
Atau ei, Excelléncia.
Qu‟ei aquerò, qu‟ei aquerò!, sorrisclèc eth comde; e, en tot cuélher alègraments eth braç deth sòn hilh, higec: ja non te dèishi.
Cuelh de seguit era lúbia de dus shivaus, ve-te‟n en çò de Bezujov e ditz-li qu‟eth comde Ilia Andreievic li demane ahragues e pinhes frèsques; que non i a manèra de trapar-les en nunlòc.
S‟eth non i é, l‟ac dides as princesses.
D‟aquiu pòs vier entà Razgulai, eth menaire Ipatka se‟n sap d‟a on ei, e aquiu i traparàs ath gitano Iliusha, eth que dancèc damb camisa blanca ena casa deth comde Orlov, te‟n brembes?
Hè-lo-me a vier aciu.
Lo hèsqui a vier damb es gitanes?, preguntèc arrint Nikolai.
Plan, plan…
En aqueth moment entrèc ena sala Anna Mijailovna, damb pas imperceptible; e damb era mina preocupada d‟ua persona ocupada, mès plia de bontat cristiana, que non l‟abandonaue jamès.
Anna Milailovna vedie cada dia ath comde en vèsta e, totun aquerò, eth vielh Rostov tostemps s‟aclapaue en veder-la e li demanaue desencuses pera jarga.
Non vos preocupetz, estimat comde, didec clucant modèstaments es uelhs.
Jo anarè en çò de Bezujov.
Pierre ei arribat e ac artenheram tot enes sues sarres; ath delà, me cau veder-lo.
Que m‟a enviat ua carta de part de Boris, que, gràcies a Diu, ei ja en Estat Major.
Eth comde, plan content de qué Anna Mijailovna s‟encarguèsse de quauques des sues gestions, dèc ordes de qué atalèssen entada era eth coche petit.
Didetz-li a Buzujov que vengue.
Anna Mijailovna lheuèc es uelhs entath cèu e en sòn ròstre se miralhèc un prigond dolor.
Ai!, estimat!
Qu‟ei plan malerós!, didec.
Se çò que diden ei vertat, ei terrible.
E pensar que mos alegraue tant era sua felicitat…
Un esperit tan superior e tan nòble aguest Bezujov!
Òc, lo planhi damb tota era mia amna, e ena mesura des mies possibilitats sajarè de consolar-lo.
Mès, qué se passe?, preguntèren ambdús, pair e hilh.
Anna Mijailovna alendèc prigondaments.
Dolojov… eth hilh de Maria Ivanovna, que l‟a comprometuda deth tot, sivans dident, gasulhèc damb ton misteriós.
Eth lo protegic, lo convidèc ena sua casa de Sant Petersburg e… ja vedetz: a vengut aciu, e aguest pòcavergonha l‟a seguit.
Anna Mijailovna desiraue exprimir era sua simpatia per Pierre; mès cèrtes involontàries entonacions e un miei arridolet deishauen veir qu‟es sues simpaties èren, sustot, damb eth desvergonhat de Dolojov, coma era lo cridaue.
Diden que Pierre ei plan aclapat per aguest malastre.
Plan; totut aquerò, didetz-li que vengue entath club; s‟en desbrembarà de tot.
Que serà ua taulejada extraordinària.
Londeman, tres de març, tàs dues dera tarde, dus cents cinquanta sòcis deth Club Anglés e cinquanta convidadi demorauen, entà començar eth dinar, ar estimat convidat, prince Bagration, eròi dera campanha austriana.
Era notícia dera batalha d‟Austerlitz auie deishat a tot Moscòu atupit.
Alavetz es russi èren tant acostumadi as victòries que, en vier era naua dera derrota, es uns non la crederen, simplaments, e es auti sagèren d‟atribuir er estranh eveniment a causes extraordinàries.
En Club Anglés, a on s‟amassaue çò de mielhor dera societat, gent damb influéncia e coneisheira dera situacion, quan en deseme comencèren a arribar naues d‟Austerlitz non se badèc boca sus era guèrra, ne sus era darrèra batalha, coma se toti siguessen d‟acòrd en non mentar- la.
Juri Vladimirovic Dolgorukov, Valuiev, eth comde Markov e eth prince Viazemski, non se deishèren veir peth club, senon que s‟amassauen enes sues cases e cèrcles intims, e es moscovites que parlauen sivans çò que didien es auti (entre eri Ilian Andreievic Rostov) s‟estèren pendent bèth temps sense guida e sense opinion precisa sus era guèrra.
Es moscovites se n‟encuedauen que quauquarren non anaue, e qu‟ère de mau hèr discutir sus males notícies, per çò que çò de mielhor ère carar.
Mès ath cap de bèth temps, tau qu‟es jurats que gessen dera sala de deliberacions, es persones que formauen era opinion deth club reapareisheren enes sòns lòcs e comencèren a parlar damb paraules clares e precises.
Se trapèren es causes d‟aqueth eveniment incredible, inaudit e impossible: era derrota des russi.
Tot qu‟ère ja clar e en toti es cornèrs de Moscòu se repetie tostemp çò de madeish.
Es causes èren: era traïson des austrians, eth defectuós aprovediment dera armada, era traïson deth polac Prebyzhevski e deth francés Langeron, era incapacitat de Kutuzov e (aquerò se didie en votz baisha), era excessiua joenesa e inexperiéncia der Emperaire, qu‟auie fidat en persones marrides o insignificantes.
Mès es tropes, es tropes russes, assegurauen toti, èren extraordinàries e auien hèt prodigis de valor.
Soldats, oficiaus e generaus, toti qu‟èren uns eròis.
Mès er eròi entre es eròis ère eth prince Bagration, que podie ahíger ara sua glòria era accion de Schoengraben e era retirada d‟Austerlitz, qu‟en era, solet eth, auie mantengut era sua colomna en orde e pendent tota era jornada auie refusat a un enemic que lo doblaue en nombre.
Un aute motiu tà que s‟alistèsse a Bagration eròi de Moscòu ère eth hèt de qué demorèsse dehòra e era sua manca d‟amistats.
Ena sua persona se rendie omenatge, mès enlà de tota relacion e intriga, ath soldat rus, a un generau qu‟eth sòn nòm ère junhut ath de Suvorov e as rebrembes dera campanha d‟Italia.
Ath delà, mejançant aguestes pròves d‟entosiasme, se mostraue mielhor eth maucontentament e era reprovacion que Kutuzov les meritaue.
Arrés parlaue de Kutuzov e bèri uns l‟injuriauen en votz baisha, en tot qualificar-lo de viroleta dera Cort e vielh satir.
Tot Moscòu repetie es paraules deth prince Dolgurukov: “Autanti viatges vie eth cantre ena hònt, que fin finau se trinque”; e atau se solatjauen dera derrota damb eth rebrembe des victòries d‟antan; se repetie damb Rastopchin qu‟as soldats francesi s‟auie d‟excitar-les ena batalha damb frases grandiloquentes; as alemans, convencer-les damb arguments racionaus de qué ei mès perilhós húger qu‟auançar, tant qu‟ath soldat rus non cau senon contier-lo e demanar-li que vage mès a plaser.
Pertot s‟entenien naui e naui racondes sus eth valor amuishat en Austerlitz pes nòsti soldats e oficiaus: un auie sauvat era bandèra; un aute, aucit a cinc francesi; eth de mès enlà, auie cargat, eth solet, cinc canons.
De Berg, condauen toti que, herit ena man dreta, auie agarrat era espada damb era quèrra e auie seguit combatent.
Arren se didie de Bolkonski, e solet es que l‟auien coneishut d‟apròp se lamentauen dera sua dorieua mòrt, deishant ara sua esposa prenhs e a un pair extravagant.
Eth tres de març, es rumors des convèrses aumplie totes es sales deth Club Anglés e, coma es abelhes en primauèra, es sòcis e convidadi, d‟unifòrme o etiqueta e enquia e tot quauqui damb perruques e caftan, anauen e venguien, se seiguien, tornauen a lheuar-se, s‟amassauen e se separauen de nauèth.
Es lacais, damb es sues perruques empovassades, es sues liurèes e es sòns calçons de seda, de pès, ath cant de totes es pòrtes, sajauen captar cada movement des convidadi e sòcis pr‟amor d‟aufrir-les es sòns servicis.
Era majoritat des presents èren ancians respectables, de ròstres redons e gèsti segurs, dits gròssi e votz fèrma.
Es sòcis deth club e es convidadi d‟aguesta categoria ocupauen es lòcs de tostemp e formauen es sues acostumades reünions.
Ua auta part, era mès petita, la formauen es convidadi circonstanciaus, mès que mès joeni, qu‟entre eri i auie Denisov, Rostov e Dolojov, recentaments reabilitat coma oficiau deth regiment Semionovski.
Enes ròstres des joeni, e sustot des militars, ère de bon hèr observar ua expression de respècte un shinhau menspredosa entàs vielhs, que semblaue díder ara passada generacion: “Èm prèsti a rendir-vos respècte e aunors, mès non desbrembetz qu‟er avier mos pertanh”.
Nevitski se trapaue aquiu en qualitat d‟ancian sòci deth club; Pierre, que per desir dera sua hemna s‟auie deishat créisher eth peu, non amiaue lunetes e se jargaue ara mòda, recorrie es sales damb mina trista e aclapada.
Coma tostemp, l‟entornejaue era madeisha gent que reverenciaue era sua fortuna e qu‟eth tractaue damb distrèt mensprètz, acostumat coma ère a senhorejar as auti.
Per çò dera sua edat li calie èster entre es joeni, mès, degut ara sua fortuna e relacions, pertanhie ath cèrcle des ancians mès respectables e passaue d‟un grop en aute.
Quauqui des vielhs mès importants formauen eth centre de diuèrsi grops, qu‟ada eri s‟apressauen respectuosaments enquia e tot es desconeishudi pr‟amor de seguir d‟aurelha ad aguesti òmes famosi.
Es reünions mès claufides èren es deth comde Rastopchin, Valuiev e Narishkin.
Eth prumèr condaue qu‟es russi auien estat abordadi pes austrians, en plia desbandada, e les calèc daurir-se pas, damb es baionetes, entre es fugitius.
Valuiev condaue confidenciauments qu‟Uvarov auie estat enviat de Sant Petersburg entà conéisher era opinion des moscovites sus Austerlitz.
En un aute grop, Narishkin parlaue d‟ua session deth Conselh de Guèrra austrian, qu‟en era Suvorov imitèc eth crit d‟un poth coma responsa as estupiditats d‟aqueri generaus.
Shinshin, qu‟ère en aguest grop, comentèc (damb er in de badinar) que Kutuzov non auie podut apréner, ne tansevolhe, de Suvorov aguest aisit art.
Es vielhs guardèren damb severitat ath trufaire, en tot hèr-li veir qu‟aqueth dia non ère avient entà parlar atau de Kutuzov.
Eth comde Ilia Andreievic Rostov, damb gèst preocupat, anaue e venguie ara prèssa deth minjador entath salon, damb es sues blanques e comòdes bòtes, e saludaue rapid e damb frases identiques a guaires persones coneishie, siguessen o non importantes; de quan en quan, cercaue damb es sòns uelhs ath sòn hilh, elegant e de bon pòrt.
Tachaue, capinaut, era guardada en eth e li guinhaue un uelh.
Eth joen Rostov estaue de pès, ath cant d‟ua hièstra, en companhia de Dolojov, qu‟auie coneishut recentaments e qu‟era sua amistat apreciaue.
Eth vielh comde s‟apressèc ada eri e sarrèc era man de Dolojov.
Vene ena nòsta casa; ja coneishes ath mèn hilh… es dus auetz hèt eroïcitats aquiu en front..
A!, Vasili Ignatic, bon dia!, saludèc a un vielh que passaue ath sòn costat.
Mès que non podec acabar era sua salutacion pr‟amor que tot se metec en movement; un lacai qu‟arribèc corrent anoncièc damb cara d‟espant:
Que ja an arribat!
Sonèren es timbres e es directius se precipitèren entara pòrta principau; es convidadi, escampilhadi per diuèrses estances, coma eth horment ventat per ua pala, s‟amassèren près dera entrada deth gran salon.
Bagration apareishec ena pòrta.
Non amiaue sabre ne chapèu, pr‟amor que, sivans eth costum deth club, les auie autrejat ath conserge.
Que non ère eth dera net abantes dera batalha d‟Austerlitz, damb era casqueta de pèth e eth foet de cosac ena espatla, madeish que lo vedesse Rostov; vestie un ajustat unifòrme nau, amiaue decoracions russes e estrangères e era crotz de Sant Jòrdi ena quèrra.
Abantes de vier entara taulejada, probablaments s‟auie hèt copar eth peu e es pursères, çò que lo favorie plan pòc.
Eth sòn ròstre auie ua expression ingenua e festiva, d‟un efecte un shinhau comic tient en compde es sòns traits energics e virils.
Bekleshov e Fedor Petrovic Uvarov, que l‟acompanhauen, se posèren en lumedar dera pòrta pr‟amor de deishar pas ath convidat principau.
Bagration, un shinhau confús, non volie acceptar aquera cortesia e se produsic ua trantalhada ena madeisha entrada; a tot darrèr, Bagration passèc prumèr.
Caminaue sus eth ludent pasiment dera sala damb timiditat e maladreitaments sense saber se qué hèr damb es sues mans.
Que l‟ère mès abituau e aisit auançar jos es projectils en un camp atacat per enemic, tau que marchèc ath front deth regiment de Kursk en Schoengraben.
Es directius lo receberen acaparrant-lo, l‟entornegèren e l‟amièren entara sala.
Mès que resultaue un prèzthèt dur auançar, pr‟amor qu‟es convidadi e es sòcis s‟empossauen entà veder-lo, coma se siguesse ua fèra exotica.
Eth comde Ilia Andreievic, eth mès energic de toti, hège enlà as curiosi en tot dider-les damb un arridolet: “ Dèisha passar, mon cher, dèisha passar”, e atau artenhec hèr vier ar òste enquiara sala e hèr-lo sèir en divan deth centre.
Es mès eminents personatges deth club entornegèren ath nauèth vengut.
Eth comde Ilia Andreievic, en tot daurir-se pas de nauèth entre es curiosi, gessec dera sala e, après un moment, reapareishec damb un aute directiu amiant ua plata d‟argent que presentèc a Bagration.
Ena plata i auie un pergamin damb uns vèrsi compausadi en aunor der eròi.
En veder-lo, Bagration semblèc intimidat e cerquèc ajuda damb es uelhs.
Mès totes es guardades l‟exigien somission, e en tot senter-se en poder d‟aguestes guardades, Bagration cuelhec decididaments damb es dues mans era plata e, damb mina d‟anuèg e repotec, virèc era vista entath comde, que se l‟auie hèt a vier.
Quauquarrés, plan serviciau, cuelhec era plata des mans de Bagration (que semblaue èster dispausat a sostier-la enquiara net, e enquia e tot vier damb era ena taula) e li hec tier era atencion enes vèrsi: “Plan, les liegerè”, semblèc díder Bagration; e botant es sòns cansadi uelhs sus eth pergamin, comencèc a liéger damb aspècte seriós e concentrat.
Er autor des vèrsi les cuelhec enes sues mans pr‟amor de lieger-les en votz nauta.
Eth prince Bagration ajoquèc eth cap e se predèc a escotar.
De saber se guaire vau Bagration.
As Aquiles russi de nauèth atacar.
Encara non auie acabat era lectura qu‟eth majordòm anoncièc damb votz sonora: “Era taula qu‟ei mestrada!”.
Se dauriren es pòrtes e ena grana sala a on s‟auie premanit era taulejada era orquèstra ataquèc eth tèma dera polonesa: “Ressone eth tron dera victòria; que se n‟alegren es russi valerosi”.
Eth comde Ilia Andreievic lancèc ua furiosa guardada ath poèta, que contunhaue era sua lectura, e s‟inclinèc entà Bagration.
Se lheuèc era concurréncia, en tot sénter qu‟eth repaish ère mès important qu‟es vèrsi.
Bagration, dauant de toti, se filèc de cap ara taula.
Ocupaue eth lòc d‟aunor entre dus Alexandres: Bekleshov e Narishkin, çò que tanben auie eth sòn sens, en tot considerar eth nòm der Emperaire.
Tres cents convidadi se seigueren ena taula, plaçadi sivans es sues jerarquies e importància.
Es mès notables èren mès apròp der òste d‟aunor, causa tan naturau coma era aigua que se sòl espàrger entàs lòcs mès prigonds, a on eth nivèu ei mès baish.
Moments abantes de començar eth repaish, eth comde Ilia Andreievic presentèc ath sòn hilh ath prince Bagration, qu‟arreconeishec ath joen e prononcièc quauques paraules confuses, desordenades, coma totes es d‟aqueth dia.
Eth comde Ilia Andreievic guardèc erós e capinaut a toti es presents tant que Bagration parlaue damb eth sòn hilh.
Nikolai Rostov, Denisov e Dolojov (que auie coneishut recentaments) cuelheren sèti lèu amassa en centre dera taula; qu‟auien ath sòn dauant a Pierre, ath cant deth prince Nesvitski.
Eth comde Ilia Andreievic, damb d‟auti dirigents, en tot hèr aunor ara ospitalitat moscovita, hestejauen ath prince Bagration.
Es sòns esfòrci non auien estat en vaganaut.
Eth repaish siguec esplendid, autant es prumèrs coma es dusaus plats, mès Ilia Andreievic non deisharie d‟èster ansiós enquia qu‟acabèsse era taulejada.
Guinhaue eth uelh ath majordòm, balhaue ordes en votz baisha as lacais e, non sense ua especiau emocion, demoraue cada plat, que ja l‟ère coneishut.
Tot resultaue impecable.
Tath dusau plat, un enòrme esturion (qu‟era sua vista hec rogir-se a Illia Andreievic de confusion e gòi), es lacais comencèren a destapar botelhes e mestrar era champanha.
Après eth pèish, que costèc cèrta impression, eth comde Ilia Andreievic escambièc quauques guardades damb d‟auti dirigents: “I aurà fòrça brinde, mos calerie començar”: e se lheuèc damb era copa en naut.
Toti carèren.
Ara santat de Sa Majestat er Emperaire!, cridèc.
E es sòns bontadosi uelhs s‟aumpliren de lèrmes d‟alegria e emocion.
Bagration cridèc tanben, damb era madeisha votz deth camp de Schoengraben.
Era votz afogada deth joen Rostov sonèc clara entre es tres centes votzes des convidadi.
Que siguec a mand de plorar.
Ara santat de Sa Majestat er Emperaire!
Molti imitèren eth sòn exemple.
Es crits s‟enteneren pendent fòrça temps; quan es votzes cessèren, es lacais recuelheren es veires e toti tornèren a sèir-se, escambiant es guardades es uns damb es auti, arrint de pensar enes sòns sorriscles e parlant entre eri.
Eth comde Ilia Andreievic tornèc a lheuar-se, dèc ua guardada entath papèr qu‟auie ath cant deth sòn plat e prononcièc un brinde ara salut der eròi dera darrèra campanha, eth prince Piotr Ivanovic Bagration; de nauèth es uelhs blus deth comde s‟aumpliren de lèrmes.
Eth sòn valor ei gatge de victòria.
As nòstes pès queiràn es enemics…
Acabadi es cantics, se succediren mès e mès brindes, que damb aquerò era emocion deth comde Ilia Andreievic anèc aumentant; se trincauen mès copes e se cridaue damb màger fòrça.
Beueren ara salut de Becleshov, Narishkin, Uvarov, Dolgorukov, Apraksin, Valuiev, des dirigents deth club e de toti es sòns sòcis, ara salut de toti es convidadi.
I auec un brinde especiau entar organizador dera taulejada, eth comde Ilia Andreievic, qu‟en entener-lo treiguec eth mocador e, amagant en eth eth sòn ròstre, se petèc en somics.
IV Pierre ère seigut dauant de Dolojov e Nikolai Rostov.
Coma de costum, beuie e minjaue damb aviditat.
Mès es que lo coneishien ben, notauen que s‟auie produsit aqueth dia un cambi gran ena sua persona.
Sauvèc silenci pendent tota era taulejada; miei clucadi es uelhs e arroncilhades es celhes, guardaue ath sòn entorn o a viatges, damb era guardada perduda en espaci, se heregaue eth pont deth nas.
Eth sòn ròstre ère trist e ombriu: s‟aurie dit que ne vedie ne entenie arren de çò que se passaue ar entorn, negat en bèth pensament tan penible coma dificil de ressòlver.
Eth problema que lo tormentaue ère era allusion dera princessa, en Moscòu, ara intimitat de Dolojov damb era sua hemna e ua carta anonima recebuda aqueth maitin, a on se li didie (damb era viletat festiua pròpia des cartes anonimes) que vedie mau, encara que tenguesse lunetes, pr‟amor qu‟es relacions dera sua hemna damb Dolojov non èren secrètes senon entada eth.
Pierre non credec en absolut, ne les allusions dera princessa ne era carta, mès li resultaue plan violent guardar en aqueth moment a Dolojov, seigut ath sòn dauant.
Cada viatge que per edart se trapaue damb es beròis e insolents uelhs de Dolojov, en Pierre neishie quauquarren monstruós e terrible que lo forçaue a esquivar çò de mès lèu pòssible aquera guardada.
En tot rebrembar eth passat dera sua hemna e es sues relacions damb Dolojov, Pierre se n‟encuedaue de qué era carta podie èster vertat, o aumens ac podie èster o semblà‟c, se non se tractèsse dera sua hemna.
Rebrembaue que Dolojov, remetut en sòn grad e destinacion dempús dera campanha, en tornar entà Sant Petesburg auie acodit ena sua casa.
Tient era sua amistat de quan auien estat companhs de tantarres, Dolojov venguec ara sua cèrca, e Pierre l‟auie lotjat e l‟auie prestat sòs.
Rebrembaue ara eth desengust d‟Elena, que se planhie arridolenta de qué Dolojov demorèsse ena sua casa, es ciniques laudances qu‟er òste hège dera beresa dera sua hemna e que, d‟alavetz enquiath sòn viatge entà Moscòu, non se desseparaue d‟eri ne un solet instant.
Entada eth que serie un particular plaser enfamiar eth mèn nòm e trufar-se‟n de jo, precisaments pr‟amor que hi tantes causes per eth e l‟è recebut ena mia casa.
Compreni quin especiau sabor a d‟ester entada eth aguesta enganha, se siguesse vertat… òc, se siguesse vertat.
Mès que non m‟ac pensi; non me cau, non posqui creder-m‟ac”.
E rebrembaue era expression deth ròstre de Dolojov enes sòn moments de crudeutat, de quan estaquèc ath policièr ena esquia der os e lo lancèc ena aigua o quan, sense cap de motiu, desfisèc a un òme e aucic d‟un tret ath shivau d‟un coche de pòsta.
Vedie aguesta expression soent en ròstre de Dolojov quan lo guardaue.
Entada eth, aucir a un òme que non ei arren.
Li deu semblar que toti lo cranhen e aquerò li còste plaser.
Deu pensar que tanben jo lo cranhi.
E plan que òc, lo cranhi”.
E en arribar en aguesti pensaments, de nauèth se desvelhaue en eth aqueth sentiment terrible e monstruós.
Dolojov, Denisov e Rostov, seigudi dauant de Pierre, se mostrauen plan alègri.
Rostov blagaue animadaments damb es sòns companhs, qu‟un d‟eri ère un valent ussar e er aute un famós espadassin, un bregós que, de quan en quan, lançaue ua guardada burlesca sus Pierre, qu‟estonaue en aquera hèsta peth sòn aspècte ombriu, distrèt e era sua corpuléncia.
Rostov lo guardaue sense cap de simpatia, donques que Pierre, entà un ussar coma Rostov, non ère qu‟un civil plan ric, maridat damb ua hemna plan beròia, un mòfle; ei a díder, non ère arren.
S‟ahigie ad aquerò que Pierre, distrèt e encaborniat enes sòns pensaments, non auie arreconeishut a Rostov ne auie responut ara sua salutacion.
Quan comencèren es brindes ara santat der Emperaire, Pierre, cogitós, non se lheuèc ne cuelhec era copa.
Qué vos cau?, li didec Rostov, en tot guardar-lo damb irritacion.
Ara santat de Sa Majestat er Emperaire!
Pierre alendèc; se lheuèc moishaments, uedec era sua copa e, demorant que toti se seiguessen de nauèth, se virèc damb un arridolet bontadós entà Rostov.
Non l‟auie arreconeishut!
Mès Rostov seguie damb es sòns “òscas” e ne tansevolhe se n‟encuedèc.
Per qué non reprenes aguesta amistat?, preguntèc Dolojov a Nikolai.
Bè!, qu‟ei un pèc!, didec Rostov.
Mos cau mimar as marits des hemnes beròies, didec Dolojov.
Pierre sense compréner se qué didien, se n‟encuedaue de qué parlauen d‟eth.
Se rogic e virèc era cara.
Plan!, ara, ara santat des hemnes beròies!, didec Dolojov.
E era expression seriosa, mès damb un arridolet ena comissura des pòts, se virèc entà Pierre.
Pierre, ara santat des hemnes beròies e des sòns aimants!
Pierre, damb es uelhs baishi, beuec sense guardar a Dolojov e sense responer-li.
Eth lacai, que distribuie era cantata de Kutuzov, placèc un exemplar dauant de Pierre, coma convidat mès important; Pierre volec cuélher eth papèr, mès Dolojov, en tot inclinar-se entà dauant, cuelhec era huelha e se botèc a liéger.
Pierre guardèc a Dosojov; es sòns vistons s‟estrenheren: quauquarren terrible e monstruós que l‟auie trebolat pendent tota era taulejada s‟auie senhorejat d‟eth.
Dobleguèc eth sòn gran còs a trauèrs dera taula e cridèc:
Non gausètz tocà‟c!
En enténer aqueth sorriscle e veir a Pierre en aquera actitud, Nesvistki e eth sòn vesin dera dreta, espauridi, se virèren damb rapiditat entà Bezujov.
Padegatz-vos, padegatz-vos, non vos ac cuelhatz atau, gasulhèren.
Dolojov guardaue a Pierre damb es sòns uelhs clars, alègri e crudèus, damb un arridolet que semblaue díder: “Aquerò òc que me shaute”.
Que non vo l‟ac balharè, didec damb votz brancanta.
Esblancossit, damb es pòts tremolosi, Pierre l‟arrinquèc eth papèr.
Vos… vos ètz un miserable.
Tant que hège tot aquerò e prononciaue aqueres paraules, Pierre sentec qu‟era question dera colpabilitat dera sua hemna, que lo venguie tormentant es darrèrs dies, se ressolvie afirmatiua e definitiuaments.
L‟auie en òdi e se sentie desligat d‟era entà tostemp.
Denisov conselhèc a Rostov que non se metesse en aqueth ahèr, mès Nikolai acceptèc èster pairin de Dolojov e, dempús dera taulejada, acordèc damb Nesvitski, pairin de Bezujov, es condicions deth düel.
Dolojov s‟estèren en club enquia ben auançada era net en tot escotar as gitanos e cantaires.
Ès tranquil?, preguntèc Rostov.
Dolojov s‟arturèc.
T‟explicarè en dues paraules tot eth secret deth düel.
Se te vas a bàter e te ties a escríuer eth tòn testament e es cartes amoroses entàs tòns pairs, se penses que te pòden aucir, non ès qu‟un pèc e t‟auciran solide.
Mès se vas damb era intencion fèrma d‟aucir ath contrari çò de mès lèu possible, e damb eth màger afustatge, alavetz tot se resòlv ben.
Tau que me didie un caçaire d‟ossi de Kostroma, qui ei que non cranh ar os?
Mès quan un se trape ath sòn dauant, despareish quinsevolh temor e un, solet pense qu‟era bèstia non se l‟escape.
Donques ben, madeish digui jo.
A demain, mon cher.
Londeman, tàs ueit deth maitin, Pierre e Nesvitski arribèren en bòsc e Sokilniki, a on ja se trapauen Dolojov, Denisov e Rostov.
Pierre auie tot er aspècte d‟un òme que preocupauen consideracions plan desparières deth düel.
Eth sòn ròstre apareishie estequit e auriolenc coma se no auesse dormit en tota era net.
Guardaue distrètaments ath sòn entorn e clucaue es uelhs, coma se i auesse un solei massa fòrt.
Dues causes l‟absorbien exclusiuaments: era colpabilitat dera sua hemna, que sus era ja non auie dobtes dempús era net insomnia, e era innocéncia de Dolojov, qu‟en realitat non auie cap rason entà respectar er aunor d‟un òme estranh ada eth.
Òc, solide ac auria hèt.
Alavetz, entà qué aguest düel, aguest assassinat?
O lo vau a aucir, o serà eth que me herisque en cap, en code o en jolh.
Qu‟auria de partir d‟aciu, húger, desparéisher”, se didie.
Mès quan se l‟acodien taus idies, damb un gèst tranquil e distrèt, que costaue respecte enes auti, preguntaue: “Rèste guaire?
Ei tot premanit?”.
Quan tot siguec prèst, calèren es sabres ena nhèu pr‟amor d‟indicar era linha que s‟auien de posar es adversaris e, cargades ja es pistòles, Nesvitski s‟apressèc a Pierre.
Non compliria damb eth mèn déuer, comde, didec damb ua votz timida, e non justificaria era fidança que botatz en jo e er aunor que m‟auetz hèt en tot alistar- me coma pairin, s‟en aguest moment grèu, plan grèu, non vos didessa tota era vertat.
Me pensi que non i a motius pro seriosi entà que se vèsse sang… vos que non auíetz rason… actuèretz en un moment de cambiament subte…
Òc, ac sai, ua estupiditat terribla… didec Pierre.
Alavetz, permetetz-me que les hèja a veir que lamentatz çò que s‟a passat.
Sò convençut qu‟es nòsti adversaris acceptaràn es vòstes desencuses, didec Nesvitski (que, coma toti es que cuelhen partida en totes aguestes questions, non se pensaue encara que s‟arribèsse ath düel).
Qu‟ei plan mès nòble, e vos ac sabetz, comde, cohessar era pròpia errança qu‟amiar es causes enquia un extrèm irreparable.
Que non a auut oltratge ne d‟ua part ne dera auta; permetetz-me que parla…
Non, entà qué?, didec Pierre, aquerò non càmbie arren…
Ei tot prèst?
Didetz-me solet a on me cau anar e com è de tirar, higec damb un arridolet afable e pòc naturau.
Cuelhec era pistòla e preguntèc se com l‟auie de tier, pr‟amor qu‟enquia alavetz jamès auie auut enes sues mans ua arma e non volie cohessà‟c.
A, òc, qu‟ei atau!
Ac auia desbrembat, higec.
Que non i a cap desencusa que s‟ac valgue.
Deguna desencusa, didie Dolojov a Denisov, que tanben dera sua part hège assagi de conciliacion; e s‟apressèc en lòc senhalat.
Eth düel auie d‟auer lòc a ueitanta passi deth camin a on sauvauen es lúbies, en ua petita clarulha caperada de nhèu mòfla e entornejada de pins.
Es adversaris èren a quaranta passi er un der aute.
Es pairins compdèren es passi, deishant es sues peades ena nhèu prigonda e mòfla dès eth lòc que se trapauen es adversaris enquias sabres de Nesvitski e Denisov, que servien de barralha, clauadi a dètz passi er un der aute.
Era broma baisha e eth desgèu contunhauen; a quaranta passi de distància non se vedie arren.
En tres menutes tot qu‟ère prèst, mès arrès dèc eth senhau de començar.
Toti sauvauen silenci.
Plan, donc, comencem, didec Dolojov.
Per jo… didec Pierre, tostemp damb eth madeish arridolet.
Era situacion inspiraue temor.
Aquerò, qu‟auie començat damb tanta facilitat, ja non podie arturar-se, seguie entà dauant, per se madeish, independentaments dera volentat des òmes, e li calie vier entath sòn finau.
Denisov siguec eth prumèr d‟auançar-se ena linha.
Coma qu‟es adversaris se remissen a ua reconciliacion, didec, podem començar: cuelhetz es pistòles e, ara votz de tres, vos vatz apressant.
Un!…
Dus!…
Tres!, cridèc dempús damb irritacion, e se hèc enlà.
Es dus rivaus auancèren peth caminòu de nhèu caushigada, vedent diboishar-se ena broma baisha era figura deth contrari.
Pendent eth sòn auançament entara barralha podien tirar quan volguessen.
Dolojov anaue tot doç, sense quilhar era pistòla, guardaue fixaments ath ròstre deth sòn contrari damb es sòns uelhs blus, clars e ludents; ena sua boca, coma tostemp, campaue quauquarren semblable a un arridolet.
Ara votz de “tres!”, Pierre auancèc rapidaments en tot separar-se deth caminòu e en.honsant-se ena nhèu.
Tenguie eth braç dret estenut, tient era pistòla, coma se cranhesse aucir-se damb era arma, plan lançada era man quèrra entà darrèr pr‟amor de non cedir ar impuls d‟emparar en era eth braç armat, çò que non se podie hèr, sivans se‟n sabie.
Auancèc sies passi sus era nhèu, dehòra deth caminòu, guardèc entàs sòns pès, hec ua rapida uelhada a Dolojov e, sarrant eth dit coma l‟auien ensenhat, tirèc.
Pierre que non demoraue un espet fòrt, s‟estrementic; arric pera impression e s‟arturèc.
Ara prumeria, eth hum, especiauments espés per çò dera broma baisha, l‟empachèc veir; mès eth tret que demoraue non sonèc e solet entenec es passi rapidi de Dolojov; era sua siloeta campèc entre eth hum.
Damb ua man se sarraue eth costat quèr e damb era auta tenguie era pistòla cap a baish.
Eth sòn ròstre ère esblancossit.
Rostov correc entada eth e li preguntèc quauquarren.
Non, non… didec Dolojov entre dents.
Era sua man quèrra ère sagnosa.
La netegèc ena guerrèra e s‟emparèc en era, damb eth ròstre palle, contrèt e tremolós.
Se vos… platz… comencèc, mès que non podie acabar era frasa, se vos…
Pierre en tot tier a penes es somics, correc entath herit, e ère ja a mand de trauessar er espaci que separaue es dues linhes quan Dolojov cridèc:
Ara barralha!
Pierre comprenec de qué se tractaue e se posèc ath cant deth sabre.
Solet les desseparauen dètz passi.
Dolojov en.honsèc era cara ena nhèu e la nhaquèc damb aviditat; quilhèc dempús eth cap, hec un esfòrç e artenhec sèir-se, cercant un bon punt d‟empara.
Avalaue nhèu, es sòns pòts tremolauen, mès non deishaue d‟arrir; es sòns uelhs ludien per esfòrç e era colèra; quilhèc era pistòla e afustèc.
Botatz-vos de costat.
Curbitz-vos damb era pistòla, didec Nesvitski.
Pierre, damb un somés arridolet de pena e empenaïment, plan desseparades es cames e es braci, aufrie a Dolojov eth sòn ample pitrau e lo guardaue tristaments.
Denisov, Rostov e Nesvitski cluquèren es uelhs; coïncidiren eth tret e era exclamacion de ràbia de Dolojov:
Manquè!, cridèc, e s‟esbaucèc capenjós sus era nhèu.
Pierre se hec a vier es mans en cap, virèc e gessec entath bòsc.
Caminaue sus era nhèu, prononciant en votz nauta paraules incomprensibles:
Quina pegaria!…
Quina pegaria!…
Nesvitski l‟arturèc e l‟amièc entà çò de sòn.
Rostov e Denisov se heren a vier ath herit.
Dolojov anaue damb es uelhs clucadi ena lúbia, sense respòner a guaire li demanauen.
Mès en entrar en Moscòu semblèc que se remetie e, quilhant eth cap damb esfòrç, cuelhec era man de Rostov, seigut ath sòn costat.
Era expression totafèt desparièra deth sòn ròstre, plia d‟exaltada trendesa, estonèc a Rostov.
Qué?, com te va?, li preguntèc.
Mau!, mès que non se tracte d‟aquerò, amic mèn, didec Dolojov damb votz entrebracada.
A on èm?
Que ja ac sai, en Moscòu…
Çò de mèn qu‟ei parièr.
Mès ada era l‟è aucida… l‟è aucida… non ac tierà…
Qui?, preguntèc Rostov.
Ara mia mair… ath mèn àngel, ath mèn àngel adorat…
Dolojov sarrèc era man deth sòn amic e petèc en somics.
Quan s‟auec padegat un shinhau expliquèc a Rostov que viuie damb sa mair e que s‟era lo vedie en aqueth estat non ac tierie.
Preguèc a Rostov que venguesse entà prevenir-la.
Rostov lo precedic pr‟amor de complir eth sòn encargue.
Damb grana suspresa se‟n sabec que Dolojov, aqueth cèrca-rasons, aqueth espadassin, viuie damb era sua vielha mair e ua fraia gibosa e ère eth mès corau des hilhs e eth mendre des frairs.
VI Darrèraments Pierre s‟auie vist pòqui viatges solet damb era sua esposa.
Madeish en Sant Petersburg qu‟en Moscòu, era sua casa ère tostemp plia de convidadi.
Era net a vier deth düel damb Dolojov non venguec ena sua cramba, tau que hège soent, senon que s‟estèc en enòrme burèu de sa pair, eth madeish qu‟en eth auie mòrt.
S‟estirèc sus eth divan; volie dormir pr‟amor de desbrembà‟c tot, mès que non podie.
Un revolum d‟idies, sentiments, rebrembes trebolauen era sua amna, empachant-li non solet dormir, senon ne tansevolhe estar-se quiet un instant; li calec deishar eth divan e caminar a pas brac seguit pera cramba.
Uns còps rebrembaue es prumèri tempsi deth sòn maridatge, ara hemna damb es espatles nudes, era guardada alangorida e apassionada; còp sec, ath sòn costat campaue era cara deth beròi Dolojov, damb gèst insolent e burlesc, madeish que l‟auie vist ena taulejada; e eth madeish ròstre de Dolojov, mès palle, tremolós e adolorit, tau qu‟ère en quèir sus era nhèu.
È aucit ar aimant.
Òc, qu‟ei aquerò: è aucit ar aimant dera mia hemna.
Atau ei.
Per qué?
Per qué è arribat ad açò?” E ua votz ath laguens li responie: “pr‟amor que te maridères damb era”.
E tornaue a demanar-se: “Mès, per qué sò colpable?
Pr‟amor que te maridères sense amor; pr‟amor que t‟as enganhat a tu madeish e l‟as enganhat ada era”.
E tornaue a rebrembar plan viuaments aquera tarde, après eth sopar en çò deth prince Vasili, quan prononcièc es paraules que non volien gésser des sòns pòts: “Je vous aime”.
Alavetz ja sentia, òc, ac sentia, que non estaue ben, que non ac deuí hèr, que non auia eth dret a hè‟c.
E atau se passèc”.
Se‟n brembèc tanben dera sua lua de mèu e eth rebrembe lo hec rogir-se.
Mès sustot çò que mès l‟avergonhaue e herie ère eth rebrembe viu d‟aqueth còp, pòc dempús deth sòn maridatge, quan tà meddia, en vèsta de seda, auie gessut dera cramba entath burèu e se trapèc damb er administrador, que lo saludèc respectuosaments, guardant damb un leugèr arridolet era sua cara e era sua vèsta, un arridolet que semblaue somar-se, tostemp respectuós, ara felicitat deth sòn patron.
Capinaut dera sua majestuosa beresa, deth sòn tacte mondan , pensaue; èra capinaut dera mia pròpia casa, a on Elena recebie a tot Sant Petersburg, e dera sua beresa inaccessibla…
Pensar qu‟èra apinaut de tot aquerò!
A viatges me pensaua que non la comprenia; soent, en pensar en sòn caractèr, me sentia colpable de non comprener-la, de compréner aguesta tranquillitat de tostemp, aguesta constanta satisfaccion e abséncia d‟emocions e desirs.
Tot er enigma lo desnishaue ua paraula terribla: corrompuda.
Exprimida aguesta paraula, tot demoraue clar.
Anatòl venguie a demanar-li sòs prestadi e la punaue enes sues espatles nudes.
Era li remie es sòs, mès consentie que la punèsse.
Sa pair excitaue de badinada era sua gelosia, e era didie damb tranquilla arridalha que non ère tan pèga entà senter-la.
Rebrembaue dempús es sòns pensaments e expressions grossières e vulgares, maugrat auer estat educada en miei mès aristocratic.
Soent, en veir enes uelhs des òmes vielhs e joeni e des hemnes er efècte que costaue, Pierre non artenhie a compréner se per qué non l‟estimaue.
Pierre ère un d‟aguesti òmes que, maugrat era sua aparenta feblesa de caractèr, non cercaue confidents entàs sues pròpies penes.
Les patie, solet, ena sua intimitat.
Mès qué vie de tot aquerò?
Per qué me sò estacat a ua hemna atau?
Per qué li didí je vous aime, s‟ère mentida, o quauquarren pejor que mentida?
Sò colpable e me cau suportar… mès, qué?
Eth desaunor deth mèn nòm, eth malastre dera mia vida?
Tot qu‟ei absurd: eth desaunor, er aunor: non ei senon convencionalisme.
Non depen de jo.
E deth sòn punt d‟enguarda auien rason, madeish que l‟auien es que moriren per eth coma martirs e es que dempús heren d‟eth un sant.
Mès tard, auciren a Robespierre perque ère un despòta.
Qui a alavetz rason?
Qui ei eth colpable?
Arrés.
Viu tant qu‟ages vida, deman moriràs, madeish que jo, hè ua ora, podia auer morit.
S‟ac vau, donc, tormentar-se, quan era vida non ei qu‟ua segonda en comparèr damb era eternitat?” Mès quan se credie padegat damb taus pensaments, campaue ena sua imaginacion era e es instant qu‟eth exprimie mès intensaments tot eth sòn faus amor.
Sentie alavetz qu‟era sang l‟acodie ath còr e auie besonh de lheuar-se, botjar-se, héner e trincar tot çò que li venguie a man.
Dempús d‟auer-se hèt aguesta pregunta per dètzau viatge, rebrembèc era frasa de Moliere: “Mais que diable allait-il faire en cette galère”, e se n‟arric d‟eth madeish.
Pera net cridèc ath sòn ajuda de cramba e li manèc que premanisse es maletes entà partir tà Sant Petersburg.
Que non podie víuer damb era jos eth madeish tet, non podie imaginar-se se com parlarie ara damb era.
Decidic partir tà londeman e deishar-li ua carta anonciant-li era sua intencion de separar-se d‟era entà tostemp.
Eth dia a vier, quan er ajuda de cramba li hec a vier eth cafè, Pierre ère seigut en divan e dormie damb un libre dubèrt entre es mans.
Se desvelhèc; espaurit, guardèc ath sòn entorn longaments, sense saber a on se trapaue.
Pierre encara non auie auut temps de pensar ena responsa quan era comdessa apareishec damb era sua vèsta de satin blanca brodada d‟argent, pientada damb simplicitat (dues granes trenes entornejauen en diademe era sua beròia tèsta).
Entrèc tranquilla e majestuosa; sonque en sòn front de marme, un shinhau holat, i auie ua arrupeta de colèra.
Tostemp damb era madeisha cauma, non volec parlar dauant der ajuda de cramba.
Qu‟ère ath pas deth düel e venguie precisaments per aquerò.
Demorèc que mestrèsse eth cafè e les deishèsse.
Era s‟estèc de pè, en tot campar-lo damb un arridolet menspredós.
Quan se demorèren solets li preguntèc damb votz sevèra:
Qué signifique aquerò?
Qué auetz hèt?
Qui?, jo?, preguntèc Pierre.
Be mo n‟auetz gessut de valent!, e ben, responetz: quin düel a estat aguest?
Qué?
Responetz-me.
Pierre se virèc pesadaments en divan, dauric era boca, mès non podec respòner.
Coma que vos non me responetz, ac harè jo, seguic Elena.
Vos credetz tot çò que diden.
Vos dideren (en arribar en aguest punt se metec a arrir) que Dolojov ère eth mèn aimant (ac didec en francés damb era grossièra precision deth sòn lenguatge, en tot prononciar era paraula “aimant” coma quinsevolh auta), e vos ac auetz creigut!
E ben, qué auetz demostrat atau?
Qué auetz demostrat damb aguest düel?
Donques qu‟ètz un pèc, que vous etes un sot, mès aquerò que ja ac saben toti.
E quines conseqüéncies vieràn de tot aquerò?
Que jo me convertisca ena riseta de tot Moscòu e que quinsevolh digue que, embriac, capvirat, provoquéretz a un òme que d‟eth non auietz cap de rason entà èster gelós (Elena anaue lheuant era votz e semblaue cada còp mès excitada), e qu‟ei mil viatges mielhor que vos en toti es sens…
Vai…
E per qué podéretz creir qu‟ère eth mèn aimant?…
Per qué?
Perque me shaute era sua companhia?
Se vos siguéssetz mès intelligent e agradiu, qu‟auria preferit era vòsta.
Non parletz damb jo… vos ac demani… gasulhèc Pierre damb votz ronca.
Per qué non vau a parlar?
Posqui díder, e ac diderè en votz nauta, que i a pòques hemnes coma jo que, damb un marit coma vos, non cercarien aimants, causa que jo non hi.
Pierre sagèc díder quauquarren; la guardèc damb uelhs estranhs, qu‟era sua expression Elena non comprenec, e tornèc a estirar-se.
En aguest moment patie fisicaments, sentie eth piech sarrat, li mancaue era respiracion.
Sabie que li calie hèr quauquarren pr‟amor de méter punt finau ath patiment, mès çò que desiraue hèr ère massa terrible.
Qu‟ei mielhor que mos desseparem, didec damb votz entrebracada.
Desseparar-mos?
Desseparar-mos!
Credetz qu‟atau m‟espauritz?
Pierre sautèc deth divan e, trantalhant, se lancèc sus era.
Eth ròstre d‟Elena exprimic terror.
Lancèc un crit estrident e se hec enlà en un bot; eth gèni deth vielh comde reviuie en hilh; sentie era atraccion e eth plaser deth furor.
Lancèc eth marme contra eth solèr, que se trinquèc violentaments, e damb es braci dubèrts s‟apressèc ara sua hemna cridant.
Diu se‟n sap se qué aurie hèt Pierre en aqueth moment s‟Elena non auesse hujut deth burèu.
Ua setmana mès tard Pierre hec a vier entara sua hemna un poder entara administracion des propietats que possedie ena Gran Russia, çò que representaue mès dera mitat dera sua fortuna, e partic solet entà Sant Petersburg.
Auien passat dus mesi dès qu‟en Lisie-Gori receberen notícies sus era batalha d‟Austerlitz e era desaparicion deth prince Andrei.
A maugrat de totes es cartes manades a trauèrs dera ambaishada e de totes es investigacions que se heren, non se trapèc eth sòn còs, ne constaue tanpòc entre es presoèrs.
Çò de pejor entara familha ère que, ça que la, restaue era esperança de qué auesse estat recuelhut pes abitants deth país e de qué ara siguesse convalescent, o dilhèu moribond e solet, entre gent estranha, sense cap de possibilitat de comunicar-les ua notícia.
Enes jornaus, que per eri eth prince auec es prumères notícies dera derrota d‟Austrerlitz se didie, coma de costum, en tèrmes vagui e brèus, qu‟es russi, dempús de brilhantes tumades les auie calut retirar-se e qu‟era retirada s‟auie hèt damb perfècte orde.
Eth vielh prince comprenec per aguestes notícies oficiaus qu‟era armada der Emperaire auie estat derrotada.
Ua setmana dempús de liéger era comunicación deth jornau sus era batalha d‟Austerlitz eth prince recebec ua carta de Kutuzov, que l‟informaue sus era sòrt deth sòn hilh.
Damb gran dolor mèn e de tota era armada, enquia ara non sabem s‟ei viu o mòrt; me solatgi coma vos damb era esperança de qué eth vòste hilh sigue viu, donques que, s‟auesse mòrt, constarie ena relacion d‟oficiaus trapadi en camp de batalha, que m‟an hèt a vier a trauèrs de parlamentaris”.
Eth vielh prince recebec era notícia plan auançada era tarde, en tot trapar-se solet en sòn burèu; londeman, coma de costum, hec eth sòn passèg maitiau, mès s‟estèc silenciós, e encara qu‟auesse er aspècte d‟èster encolerit non didec arren ne ar administrador, ne ar arquitècte ne ath jardinèr.
Quan, ara ora avedada, era princessa Maria entrèc en sòn cabinet, eth prince ère de pès, trabalhant en sòn torn; coma tostemp, non se virèc entada era.
A!, era princessa Maria!, didec de còp, damb ua votz que non ère naturau.
Deishèc anar er utís.
Era arròda seguic virant per inèrcia.
Era princessa Maria auie de rebrembar encara fòrça temps er agonizant carrinclar dera arròda, qu‟ena sua imaginacion se honie damb çò que se passèc dempús).
Era princessa s‟apressèc a sa pair, guardèc eth sòn ròstre e sentec que quauquarren s‟esbauçaue ath sòn laguens.
Es sòns uelhs s‟embromèren.
Pera expression d‟aqueth ròstre, ne trist ne aclapat, senon coleric e transformat, per esfòrç que hège entà tier-se, comprenec qu‟un terrible malastre li venguie ath dessús, eth malastre mès gran dera sua vida, quauquarren non experimentat encara, irreparable, incomprensible, era mòrt d‟ua persona estimada.
Mon père!
André!, sorrisclèc era maladrèta e desgahonada princessa, damb tant indescriptibla tristor e desbrembe d‟era madeisha qu‟eth prince non se podec tier mès e se virèc somicant.
Recebí notícies.
Que non ei ne entre es presoèrs ne entre es mòrts.
M‟a escrit Kutuzov, didec damb ua votz estridenta, coma se volesse, damb aqueth sorriscle, hèr enlà d‟aquiu ara princessa.
Que l‟an aucit.
Era princessa non queiguec, non s‟estavanic.
Desbrembèc eth temor que tostemp l‟auie inspirat sa pair, s‟apressèc ada eth, li cuelhec era man e lo tirèc entada era, en tot abraçar eth sòn còth sec e fibrós.
Non vos desseparètz de jo, mon père… plorem amassa.
Miserables!
Brigands!, cridèc eth vielh, hènt enlà d‟era, eth ròstre.
Sacrificar ara gent!
Per qué?
Vè-te‟n, vè-te‟n a dider-l‟ac a Lisa.
Era princessa, agotada, se deishèc anar en ua cagira ath cant de sa pair e s‟estarnèc a plorar.
Vedie a sa frair quan se didie adiu de Lisa e d‟era, damb ua mina ath còp capinauta e corau; tornaue a veder-lo en instant que, trende e burlesc, se botaue era petita imatge.
S‟aurie empenaït dera sua incredulitat?
Ei ara aquiu, ena mansion dera patz e dera felicitat etèrnes?”, pensaue.
Condatz-me se com a estat, mon père, preguntèc a trauèrs des lèrmes.
Vè-te‟n, vè-te‟n.
A queigut ena batalha a on amièren tà morir as mielhors òmes de Russia e dera glòria dera patria.
Vè-te‟n, princessa Maria, vè-te‟n a dider-l‟ac a Lisa.
Dempús vierè jo.
Quan era princessa Maria tornèc deth burèu de sa pair, era petita princessa ère seiguda dauant era sua labor; qu‟auie aguesta singulara expression de felicitat e cauma interior que solet possedissen es embarassades.
Guardèc ara sua cunhada, mès es sòns uelhs non vedien ara princessa Maria senon que guardauen ath sòn laguens, contemplauen er erós e prigond mistèri que se costaue en sòn còs.
Marie, didec, hènt enlà eth bastidor e hènt repè, bota era tua man aciu.
Cuelhec era man dera sua cunhada e la botèc en vrente.
Es uelhs de Lisa arrien, demorant; eth sòn pòt superior, ombrejat de pelhasson, se tenguie quilhat, balhant ath sòn ròstre ua expression mainadenca e erosa.
Era princessa Maria se metec de jolhs dauant d‟era e amaguèc eth ròstre entre es plecs deth sòn vestit.
Aquiu, aquiu, ac sentes?
Me semble tant estranh…
Sabes, Mary?
Lo vau a estimar plan molt, didec Lisa, en tot guardar ara sua cunhada damb uelhs ludenti, erosi.
Era princessa Maria non podec lheuar eth ròstre, ploraue.
Qué te cau?
Pendent tot eth maitin era princessa Maria sagèc diuèrsi còps de premanir ara sua cunhada, mès tornaue a plorar.
Era petita princessa non comprenie era causa d‟aqueres lèrmes, mès vengueren a enquimerar-la, encara qu‟era sua capacitat d‟observacion non ère grana.
Abantes der esdejoar entrèc ena sua cramba eth vielh prince, que tostemp cranhie, e gessec sense díder arren damb eth ròstre particularaments inquiet e irritat.
Lisa guardèc ara princessa Maria, dempús se quedèc cogitosa; se diderie que tota era sua atencion ère dirigida entath sòn interior, çò qu‟ei frequent enes embarassades, e de pic s‟estarnèc a plorar.
An arribat notícies d‟Andrei?, preguntèc.
Non, non…
Alavetz, non i a arren?
Non, arren, didec era princessa Maria tachant era guardada ena sua cunhada damb es sòn beròis e luminosi uelhs.
Qu‟ère decidida a non dider-li era vertat e auie convençut a sa pair tà que l‟amaguèsse era terribla notícia enquia dempús dera jasilha, que se demoraue d‟un dia en aute.
Era princessa Maria e eth vielh prince patien e amagauen eth sòn dolor cadun ara sua manèra.
Er ancian non volie hèr-se illusions; qu‟auie decidit qu‟eth sòn hilh ère mòrt, e encara qu‟envièsse un emisari entà Austria ara cèrca de notícies sues, auie encargat en Moscòu un monument que pensaue plaçar en sòn parc.
Les didie a toti qu‟auien aucit ath sòn hilh.
Sajaue de non modificar bric eth sòn anament, mès es fòrces l‟abandonauen; passejaue mens, minjaue e dormie mens e cada dia ère mès aflaquit.
Era princessa Maria fidaue.
Pregaue per sa frair coma se siguesse viu e demoraue cada instant era notícia dera sua tornada.
Ma bonne amie, didec era petita princessa eth maitin deth dètz-e-nau de març, après er esdejoar; e eth sòn pòt, ombrejat de pelhasson, se quilhèc coma tostemp; mès coma qu‟ena casa, dempús dera terribla notícia, tot ère trist, enquia e tot er arridolet dera petita princessa (que sense saber arren se trapaue jos era influéncia der ambient generau) ère tan melancolic qu‟acreishie encara mès eth dolor de toti.
Ma bonne amie, je crains que le “fruschtique” (comme dit Foka, eth codinèr) de ce matin ne m’aie pas fait du mal.
Qué te cau, Lisa?
Maria Bogdanovna qu‟ère era lheuador deth caplòc deth districte; hège dues setmanes que demoraue en Lisie-Gori.
Plan que òc, aprovèc era princessa Maria.
Que pòt èster que sigue aquerò.
Vau a avisar- la.
Courage, mon ange!, punèc a Lisa e volec gésser dera cramba.
Ò, non, non!, ath delà dera pallidesa apareishec en ròstre de Lisa era pòur mainadenca as dolors fisics inevitables.
Non, c’est l’estomac…
Dites que c’est l’estomac, dites, Maria, dites…
E era petita princessa petèc en somics coma ua mainada capriciosa, enquia e tot damb un shinhau de simulacion, retorcent es sues petites mans.
Era princessa Maria gessec ara cèrca de Maria Bogdanovna.
Ò, mon Dieu, mon Dieu!, entenec tant que s‟aluenhaue.
Era lheuador s‟apressaue, en tot heregar-se es mans blanques, petites e grossetes, eth ròstre grèu e tranquil.
E gràcies a Diu, princessa, didec Maria Bogdanovna sense esdegar eth pas.
Qué vam a hèr?
Eth mètge de Moscòu encara non ei arribat, didec era princessa.
Cossent eth desir de Lisa e deth prince Andrei, auien cridat a un doctor, que demorauen d‟un moment en aute.
Cinc menutes dempús, era princessa entenec, dera sua cramba estant, un bronit coma s‟arrosseguèssen quauquarren pesant.
Gessec a veir e se trapèc uns vailets que se hègen a vier entara cramba de Lisa eth divan de cuèr deth burèu deth prince Andrei.
Eth ròstre des òmes que tirassauen deth mòble auie quauquarren de solemne e tranquil.
Era princessa Maria, soleta ena sua cramba, s‟estaue atentiua as rumors dera casa.
De quan en quan, se quauquarrés passaue dauant dera sua cramba, daurie era pòrta e campaue se qué passaue en correder.
Era non gausaue preguntar, barraue era pòrta e tornaue entath sòn lòc.
Ja se seiguie, ja cuelhie un libre d‟oracions e s‟ajulhaue dauant des icònes.
Avertic adolorida e estonada, qu‟es pregàries non padegauen era sua inquietud.
De ressabuda, era pòrta dera sua cramba se dauric silenciosaments entà balhar pas ara sua vielha hilhuquèra, Praskovia Savishna, que, per proïbicion deth prince, pòqui viatges gausaue tier-li ua visita.
Que vengui entà hèr-te companhia, Mashenka; m‟è hèt a vier es candèles deth maridatge deth prince pr‟amor d‟alugar-les dauant des sants, colometa mia, didec era anciana alendant.
Be ne sò de contenta de qué ajatz vengut!
Diu qu‟ei misericordiós, colometa!
Era hilhuquèra aluguèc dauant es imatges es apolidides candèles e se seiguec damb eth brocat, près dera pòrta.
Era princessa tornèc a daurir eth sòn libre d‟oracions e se metec a liéger.
Mès quan entenie passi o votzes lheuaue es uelhs espauridi e interrogants e era hilhuquèra la padegaue damb era sua guardada.
Eth sentiment experimentat pera princessa Maria semblaue auer-se senhorejat de tota era casa.
Degut ara credença populara de qué coma mens persones se‟n sàpien des dolors d‟ua parturienta, mens patís era, toti hègen veir qu‟ac ignorauen.
Arrés parlaue der ahèr, mès en toti se notaue (ath delà der ambient de gravetat e respècte, de costum ena casa deth prince) ua generau preocupacion, ua trenda sollicitud e era consciéncia de qué se passaue un eveniment gran e incomprensible.
Ena part destinada as hemnes de servici non s‟entenien arridolets.
Es vailets, ath sòn torn, s‟estauen seigudi en silenci, coma se demorèssen quauquarren.
Dehòra dera casa auien alugat tèdes e fanaus; arrés dormie.
Eth vielh prince, que caminaue sus es talons d‟un lòc en aute deth sòn burèu, manèc a Tijon pr‟amor d‟interrogar a Maria Bogdanovna.
Ditz-li solet qu‟eth prince te mane entà informar-se e vie damb çò que te digue.
Informa ath prince de qué era jasilha a començat, didec Maria Bogdanovna, guardant ath messatgèr damb mina significatiua.
Tijon repetic ath prince es paraules de Maria Bogdanovna.
Ath cap d‟ua estona, tornèc a entrar, damb era desencusa de cambiar es candèles; eth vielh prince ère ajaçat en divan; Tijon lo guardèc e, en veir eth sòn ròstre aclapat, botgèc eth cap, s‟apressèc silenciosaments, lo punèc ena espatla e gessec de nauèth sense escambiar es candèles e sense díder entà qué auie entrat.
Que se complie eth mès solemne mistèri de guairi existissen en mon.
Passèc era tarde e venguec era net; era sensacion de demora e de trenda emocion dauant de çò d‟incomprensible non cedie, senon qu‟anaue aumentant.
Arrés dormic ena casa.
Qu‟ère ua des nets de març quan er iuèrn semble tornar damb fòrça e desencadie damb fúria es darrères nhèus e ventades.
Eth mètge aleman ère demorat d‟un moment en aute; auie gessut ath sòn encontre un coche, e quauqui òmes a shivau, damb lantèrnes, demorauen ena carretèra pr‟amor d‟acompanhar-lo peth camin plen de clòts.
Hège estona qu‟era princessa Maria auie deishat eth libre; s‟estaue seiguda, en silenci, damb es luminosi uelhs tachadi en ròstre arropit dera hilhuquèra, tan coneishut en toti es detalhs: contemplaue era guinsa de peus grisi que se l‟escapauen jos eth mocador e eth subermenton que penjaue dera barbeta.
Era vielha hilhuquèra Savishka, damb eth brocat enes mans, repetie, sense enténer ne compréner es sues pròpies paraules, istòries racondades ja cent viatges de se com era defuntada princessa auie amainadat ara princessa Maria, en Kishiniov, assistida per ua campanharda moldava que hège de lheuador.
Diu qu‟aurà pietat, es mètges jamès son de besonh, didie.
Un còp de vent batec eth marc d‟ua hièstra dera cramba (per orde deth prince se treiguien tostemp es paravents quan apareishien es alauses).
Un des flastièths, mau barrat, se dauric còp sec, e ua volada d‟aire gelat entrèc ena estança, agitant es ridèus a amortant era candèla.
Era princessa s‟estrementic: era vielha hilhuquèra deishèc eth brocat, s‟apressèc ena hièstra e pistèc entà dehòra sajant d‟agarrar eth marc.
Eth vent hered agitaue es puntes deth sòn mocador e era guinsa de peu gris.
Princessa, maireta!
Quauquarrés vie peth camin damb lantèrnes!
Laudat sigue Diu!, sorriscèc era princessa.
Era princessa Maria se botèc un chal sus es sues espatles e correc ar encontre deth nauèth vengut.
En trauessar era antecramba vedec a trauèrs des hièstres diuèrses lantèrnes e un veïcul arturat en portau.
Auancèc entara escala.
Sus eth pilar dera balustrada i auie ua candèla, qu‟eth vent hège quèir gotes de cera.
Filip, un crambèr, ère en prumèr soleret damb cara d‟espant e damb ua auta candèla ena man; mès entà baish, a on era escala hège era virada, s‟enteneren passi precipitadi de quauquarrés cauçat damb bòtes d‟iuèrn e ressonèc ua votz qu‟ara princessa li semblèc coneishuda:
Gràcies a Diu!, didie aguesta votz.
E eth mèn pair?
Er aute prononcièc encara quauques paraules.
Demian responec quauquarren e eth bronit des bòtes auancèc damb màger rapiditat pera escala.
Non, que non ei possible.
Serie massa extraordinari”.
E en madeish instant qu‟ac pensaue, en soleret a on se trapaue eth crambèr damb era candèla, apareishec eth prince Andrei, damb un abric de pèth caperat de nhèu en còth.
Òc, qu‟ère eth, mès esblancossit e prim, estranhaments desparièra era expression deth sòn ròstre, ua expression d‟inquieta trendesa.
Pugèc era escala e abracèc ara sua fraia.
Non receberes ua carta mia?, preguntèc.
Sense demorar ua responsa que jamès aurie obtengut, perque era princessa Maria ère incapabla de parlar, hec repè e, amassa damb eth mètge aleman, qu‟auie entrat ath sòn darrèr (s‟auien trapat ena darrèra estacion), seguic tà dauant damb pas seguit e abracèc de nauèth ara sua fraia.
Quin destin, Masha estimada!, didec.
E en tot trèir-se er abric e es bòtes entrèc ena cramba dera princessa Lisa.
IX Lisa, damb ua còfa blanca, ère estirada entre coishins.
Hège un moment qu‟auien cessat es dolors).
Diuèrses guinses de peus neri se cargolhauen ath torn des sues caròles sudoroses e alugades.
Daurie un shinhau era sua petita boca, de pòt ombrejat, e arrie alègraments.
Eth prince Andrei entrèc ena estança e se posèc duant era sua hemna, ath pè deth divan a on ère era.
Es uelhs ludents de Lisa, que guardèren damb temor e emocion, coma es d‟un mainatge, s‟arturèren en eth, sense cambiar d‟expression.
Per qué patisqui?
Ajudatz-me”, semblaue díder.
Vedie ath sòn marit, mès sense comprèner era sua preséncia.
Eth prince Andrei hèc un torn ath divan pr‟amor de punar-la en front.
Era lo guardèc damb repotec mainadenc, coma preguntant.
Mès, arren… arren… ne tansevolhe tu”, semblaue dider-li damb es sòns uelhs.
Non se mostraue estonada pera sua tornada.
Non comprenie qu‟auesse tornat.
Era sua arribada non auie cap relacion damb es sòns patiments ne damb eth sòn solatjament.
Es dolors tornèren.
Maria Bogdanovna conselhèc ath prince Andrei que gessesse dera cramba.
Entrèc eth mètge.
Eth prince Andrei gessec e s‟apressèc de nauèth entara sua fraia.
Ambdús se meteren a parlar en votz baisha; mès en cada moment interrompien era sua convèrsa: demorauen e agudauen era audida.
Allez, mon ami, didec era princessa Maria.
Eth prince Andrei s‟apressèc de nauèth ena cramba dera sua hemna; se metec a demorar en ua saleta petita a on cuelhec sèti.
Ua hemna gessec d‟aquiu damb ròstre transvestit e s‟arturèc confusa en veder-lo.
Eth prince amaguèc era cara enes mans e s‟estèc atau pendent quauques menutes.
A trauèrs dera pòrta arribauen sorriscles esquinçadors e panteishi planhosi d‟animau sens defensa.
Se lheuèc; s‟apressèc ena pòrta e la volec daurir.
Quauqu‟un l‟ac empedic.
Que non se pòt, non se pòt, didec ua votz espaurida dera cramba estant.
Eth prince comencèc a passejar pera sala.
Es sorriscles cessèren.
Passèren quauques segondes.
De pic, ressonèc ena cramba vesia un sorriscle terrible, non ère eth sòn, era non podie cridar atau.
Eth prince correc entara pòrta.
Eth crit cessèc e s‟enteneren es gemècs d‟un mainatge.
Un mainatge?, mès quin?…
E de ressabuda comprenec tot eth gaujós sens d‟aqueth crit.
Es lèrmes l‟estofèren.
S‟emparèc ena dubertura dera hièstra e petèc en somics; plorèc coma ploren es mainatges.
Se dauric era pòrta.
Dera cramba gessec eth mètge, damb era camisa rebussada, palle, tremolós.
Eth prince Andrei se virèc entada eth.
Dempús gessec ua hemna.
En encuedar- se‟n dera preséncia deth prince s‟arturèc, trantalhant, en lumedar dera pòrta.
Eth prince Andrei entrèc ena cramba dera sua hemna: ère mòrta.
Jadie estirada, coma l‟auie vist cinc menutes abantes, e en sòn ròstre mainadenc, damb eth petit pòt quilhat, campaue era madeisha expression, a maugrat dera immobilitat des uelhs e eth pallitge des sues caròles.
En un cornèr dera cramba sorrisclaue e gemegaue un diminut èsser roienc, que tenguien es mans blanques e tremoloses de Maria Bogdanovna.
Dues ores dempús, eth prince Andrei entraue damb pas lent en burèu de sa pair.
Er ancian ja se‟n sabie de tot.
Se tenguie quilhat, près dera pòrta, e tant lèu aguesta se dauric, en silenci, es sues mans seniles e dures coma estialhes se lancèc en còth deth sòn hilh e s‟estarnèc de plorar coma un mainatge.
Ath cap de tres dies se celebrèren es funeralhas dera petita princessa, e eth prince Andrei pugèc es gradons deth cadafalc pr‟amor de balhar-li eth sòn darrèr adiu.
En taüt, a maugrat des uelhs clucadi, aqueth madeish ròstre didie encara: “Ò, qué auetz hèt damb jo?” E eth prince Andrei sentec que quauquarren s‟estarnaue ena sua amna e qu‟ère colpable d‟ua fauta que jamès poirie reparar ne desbrembar.
Non podie plorar.
Tanben eth vielh prince pugèc en taüt e punèc ua des petites e heredes mans de cera, que repausaue tranquilla naut de tot, era ua sus era auta.
Tanben ada eth semblèc dider-li eth ròstre: “Qué e per qué auetz hèt aquerò damb jo?” E en encuedar-se‟n d‟aquera expression, eth vielh Bolkonski se hec enlà emmaliciat.
Cinc dies dempús ère batejat eth joen prince Nikolai Andreievic.
Era hilhuquèra tenguec era borrasseta damb era barbeta tant qu‟eth prèire trempaue damb ua petita pluma d‟auca es diminutes paumes roienques e arropides des mans e pès deth nauèth neishut.
Eth pairin (eth pair gran deth petit), temerós de qué li queiguesse, dèc, damb eth, eth torn ar aiguasénher bonhut, de hèr, e l‟autregèc de seguit ara princessa Maria, qu‟ère era mairia.
Eth prince Andrei, tremolant de qué podessen estofar ath mainatge, demoraue seigut en ua auta sala enquia qu‟acabèsse era ceremònia.
Quan era hilhuquèra li hec a vier eth mainatge, lo guardèc arridolent e botgèc eth cap en senhau d‟aprobacion en escotar qu‟eth trocet de cera damb peus deth nauèth neishut auie flotat sense en.honsar- se ena aigua der aiguasénher.
X Era participacion deth joen Rostov en düel de Dolojov e Bezujov non auec cap trascendéncia gràcies as esfòrci deth vielh comde Rostov; en lòc d‟èster degradat, tau qu‟eth se pensaue, siguec nomentat ajudant deth generau governador de Moscòu.
Plan per aquerò non podec gésser en camp damb era su familha e li calec estar-se tot er ostiu en Moscòu, en sòn nau cargue.
Dolojov se remetec e Rostov sarrèc encara mès es ligams d‟amistat que les junhien.
Dolojov, s‟estèc, pendent era sua garison en çò de sa mair, que l‟estimaue trenda e apassionadaments.
Era anciana Maria Ivanovna, qu‟auie cuelhut afeccion a Rostov pr‟amor qu‟ère amic de Fedia, li parlaue soent deth hilh.
Òc, comde, qu‟ètz massa pur e nòble entad aguest mon d‟aué, tan depravat, didie.
Arrés estime era vertut, a toti les shòrde.
Didetz-me, vos semble just e aunèst çò que hec Bezujov?
Fedia, damb eth sòn caractèr nòble, l‟estimaue coma a un amic, e autanplan ara non ditz arren de dolent sus eth.
Era badinada que heren ath garda de Sant Petersburg la heren amassa, non?
Donques ja vedetz: Bezujov non siguec castigat en absolut e Fedia carguèc damb tot.
Guaire patic!
Ei vertat que l‟an reabilitat, mès com non ac podien hèr?
Me pensi que non n‟auie aquiu guairi de tan valerosi coma eth e tan leiaus hilhs dera patria.
E ara aguest düel!
Qu‟ei qu‟aguesta gent a eth sens der auor?
Provocar-lo, sabent qu‟ei solet hilh, e tirar tan dirèctaments!
Erosaments Diu auec pietat de nosati.
Qui non a, aué en dia, es sues aventuretes?
Qué hèr s‟ei tan gelós?
Qu‟ac poirie auer hèt a veir, donques qu‟era causa venguie de luenh.
Ath delà, provoqiuèc a Fedia pensant que non se baterie pr‟amor que li deuie sòs.
Quina baishesa!
Quina infàmia!
Ja sai que vos comprenetz a Fedia, estimat comde.
Per aquerò vos estimi damb tota era mia amna, credetz-me.
Que i a pòques persones que lo comprenen.
Be n‟ei de grana e nauta era vòsta amna!
Fòrça còps, pendent era convalescéncia, eth madeish Dolojov didie causes que Rostov non aurie demorat jamès d‟eth.
Me hèn un marrit, ac sai, didie.
M‟ei parièr; sonque desiri conéisher as qu‟aprècii; les estimi tant que per eri balharia era mia vida.
As auti les anequeliria a toti se se crotzèssen en mèn camin.
Qu‟è ua mair qu‟adòri, coma non n‟a cap auta, e dus o tres amics; un d‟eri qu‟ès tu.
Des auti, solet me fixi en aqueri que me pòden èster utils o damnatjosi.
E lèu toti son dolents, mès que mès es hemnes.
Òc, amic mèn, è coneishut òmes de bon còr, de sentiments nòbli; mès jamès è coneishut a ua hemna que non se vene, ja sigue comdessa o sirventa.
Que non è trapat encara aguesta puretat celestiau, aguesta devocion que cèrqui ena hemna.
Se la trapèssa balharia era mia vida per era.
Per çò des autes… hec un gèst de mensprètz.
Cre-me: s‟estimi encara era vida ei sonque pr‟amor que demori trapar ad aguesta creatura divina que me purifique, me regenère e m‟ennautisque.
Mès tu que non ac comprenes.
Ena tardor, era familha Rostov tornèc entà Moscòu.
Denisov, qu‟auie tornat a principis der iuèrn, se lotgèc ena sua casa.
Es prumèri mesi der iuèrn de 1806, que Rostov passèc en Moscòu, sigueren es mès erosi e alègri entada eth e entara tota era sua familha.
Nikolai se hège a vier boni amics sòns ena casa de sa pairs.
Natasha, ne hemna ne mainada, a viatges ère coquina e divertida coma ua creatura de pòca edat, e d‟auti, seductora coma ua joena.
En aquera epòca, era casa des Rostov ère saturada d‟ua atmosfèra d‟amor, tau que se passe enes larèrs a on i a gojates polides e joenes.
Cada joen qu‟entraue ena casa des Rostov, en contemplar aqueri ròstres fresqui e dubèrts a totes es emocions, qu‟arrien possiblaments ara sua pròpia felicitat, en enténer era parlòta desmargada, mès tostemp corau, dispausada e plia d‟esperança, escotant aqueth pilho-malho de sons, sigue de cant o de musica, experimentaue eth madeish sentiment de predisposicion entar amor e era felicitat qu‟enventie a totes es gojates dera casa.
Entre es joeni que Rostov hec a vier ena sua casa, un des prumèrs siguec Dolojov, que shautèc a tota era familha mens a Natasha.
Per çò d‟eth, siguec a mand de pelejar-se damb sa frair.
Natasha persutaue que Dolojov non ère brave e que, en düel de Bezujov, Pierre auie auut pro rason e Dolojov ère colpable, ath delà d‟antipatic e manierós.
Que non è arren tà compréner, cridaue Natasha capriciosa e testuda: ei dolent, non a còr.
A Denisov, òc que l‟estimi, ei un rambalhaire e tot çò que volgues.
Ja ves que compreni.
Mès que non sai se com dider-t‟ac: en Dolojov tot qu‟ei calculat e non me shaute; ça que la Denisov…
Denisov ei ua auta causa, repliquèc Nikolai, hènt veir que, en comparèr damb Dolojov, Denisov non ère arren.
Que cau compréner era amna de Dolojov.
Te calerie veder-lo damb sa mair!
Be n‟a de còr!
D‟aquerò non sai arren.
Sonque sai qu‟ena sua preséncia me senti violenta.
Quina pegaria!
Ne sò segura.
Ja ac veiràs.
Era prediccion de Natasha se complic.
Dolojov, que non li shautaue era companhia femenina, comencèc a frequentar era casa des Rostov, e era pregunta de se per qui venguie, demorèc lèu clara, encara qu‟arrés ne parlaue.
Venguie per Sonia.
E Sonia ac sabie, encara que non gausèsse didè‟c; tostemp que venguie Dolojov se rogie tota coma un babòl.
Dolojov minjaue soent damb es Rostov; acodie a toti es espectacles a on eri anauen e assistie as balhs d‟adolescents de Joguel, qu‟en eri non mancauem jamès es Rostov.
Mostraue ua atencion especiau per Sonia e la guardaue de tau manèra que non solet era ère incapabla de sostier aquera guardada sense rogir-se, senon que tanben era vielha comdessa e Natasha se rogien en veder-la.
Qu‟ère evident qu‟aguest òme fòrt e estranh se trapaue jos era invencibla fascinacion d‟aquera gojata bruna e graciosa, qu‟estimaue a un aute.
Rostov avertie quauquarren nau entre Dolojov e Sonia, mès non venguie de definir se com èren aguestes relacions naues.
Ena tardor de 1806 se tornèc a parlar, damb mès intensitat qu‟er an passat, dera guèrra contra Napoleon.
Non solet s‟auie decidit era incorporacion de dètz reclutes per cada mil campanhards, senon que se cridaue a d‟auti nau per cada milèr de milicians.
Entara familha Rostov tot er interès d‟aguesti preparatius de guèrra se resumie en qué Nikolai non volie, de cap des manères, demorar-se en Moscòu, e non demoraue senon era fin dera licéncia de Denisov, pr‟amor de, dempús des hèstes, tornar damb eth en regiment.
Mès era sua pròcha partida non solet non l‟empachaue divertir-se, senon que l‟encoratjaue mès entà hè‟c.
Se passaue era màger part deth temps dehòra de casa, en sopars, cauhades e balhs.
XI Eth tresau dia des hèstes de Nadau, Nikolai minjaue en casa, çò qu‟enes darrèri tempsi se passaue pòc soent.
Qu‟ère eth sopar oficiau der adiu, donques qu‟eth e Denisov partien dempús dera Epifania.
S‟auien amassat ues vint persones, entre eres i èren Dolojov e Denisov.
Aquera atmosfèra amorosa jamès s‟auie sentut damb tanta intensitat ena casa des Rostov coma en aguesti dies de hèsta: “Gaudís d‟aguesti moments de felicitat, saja que t‟estimen, estima!
Que non i a mès vertat qu‟aguesta en mon, çò d‟aute que non compde.
Aciu solet mos tenguem ad açò!”, semblaue díder er ambient dera casa.
Nikolai, agotant coma tostemp dus parelhs de shivaus sense arténher arribar en totes es hèstes que lo convidauen ne hèr totes es visites de besonh, entornèc entà çò de sòn en moment madeish deth sopar.
En entrar se n‟encuedèc dera tension ena atmosfèra amorosa dera casa.
E tanben der estranh trebolament de quauqui uns des presents.
Sonia, Dolojov, era comdessa e era madeisha Natasha qu‟èren particularaments confusi.
Nikolai comprenec de seguit que quauquarren s‟auie passat entre Sonia e Dolojov e, damb era sua delicadesa de costum, les tractèc damb especiau afeccion e suenh.
Aquera madeisha net i auie ena casa de Joguel, eth mèstre de balh, ua des hèstes qu‟eth organizaue en aqueri dies entàs sòns alumnes d‟ambdús sèxes.
Nikolenhka, vies en casa de Joguel?
Que sò prèst a dançar enquia e tot eth pas de chale.
S‟è temps…
M‟auia comprometut damb es Arjarov, que van entà ua cauhada, didec Nikolai.
E tu?, preguntèc a Dolojov.
A penes auec prononciat aguestes paraules comprenec que non èren avientes.
Òc, dilhèu… repliquèc heredaments e de mala encolia Dolojov, virant es sòns uelhs entà Sonia; dempús, arroncilhant es celhes, guardèc a Nikolai madeish qu‟auie guardat a Pierre ena taulejada deth club.
E era sua presentida se confirmèc en veir que Dolojov se retiraue ara prèssa dempús deth sopar.
Cridèc a Natasha e li demanèc se qué auie passat.
Te cercaua, e Natasha s‟apressèc corrent entada eth.
Que s‟a declarat a Sonia.
A maugrat que Nikolai s‟auie ocupat plan pòc de Sonia pendent aqueth temps, sentec un esbauçament ath sòn laguens en escotar es paraules dera sua fraia.
Dolojov ère un partit acceptable, e enquia un cèrt punt brilhant, entà Sonia, orfanèla e sense dòt.
Deth punt d‟enguarda dera comdessa e dera societat, que non auie motius entà non acceptar.
Plan per aquerò, en enténer a Natasha, eth prumèr movement de Nikolai siguec de colèra contra Sonia.
Anaue a díder: “Perfècte, mos cau desbrembar es promeses mainadenques e acceptar era peticion de man…” Mès Natasha non li dèc temps entà didè‟c:
E guarda!
L‟a refusat, didec.
L‟a dit qu‟estime a un aute, ahigec après ua pausa.
Mama l‟ac a demanat?, didec Nikolai damb repotec.
Òc, repliquèc Natasha; non te‟n hèsques, Nikolai.
Quina creatura tan deliciosa ei Sonia!, ahigec arrint.
Qu‟ei un encant… te la manarè.
Natasha punèc a sa frair e gessec ath córrer.
Ath cap d‟ua estona, espaurida, confusa, coma sentent-se colpabla, entrèc Sonia.
Rostov s‟apressèc e li punèc era man.
Ère eth prumèr còp dès era sua arribada que se parlauen solets e deth sòn amor.
Sophie, didec timidaments ara prumeria; dempús se sentec mès segur: vatz a refusar un partit brilhant e avantatjós?
Dolojov ei un òme excellent, nòble… ei amic mèn…
Que ja l‟è refusat, interrompec viuaments Sonia.
S‟ac hètz per jo, me cau pòur de qué…
Non.
Que m‟ac cau díder.
Dilhèu sigue suffisance dera mia part, mès qu‟ei mielhor de didè‟c.
Se l‟auetz refusat per jo, ei de besonh que li digatz tota era vertat.
Vos estimi… vos estimi… me pensi que mès qu‟ad arrés…
Aquerò qu‟ei pro entà jo, didec Sonia rogint-se.
Mès m‟è encamardat milèrs de viatges e tornarè a hè‟c, encara que cap auta m‟a inspirat aguest sentiment d‟amistat, de confiança e d‟amor coma vos.
Ath delà, sò joen.
Mama non vò eth nòste maridatge.
En resumit, non vos posqui prométer arren e vos demani que reflexionetz per çò dera peticion de Dolojov, acabèc, en tot prononciar damb esfòrç eth nòm deth sòn amic.
Non me digatz aquerò.
Que non voi arren.
Vos estimi coma a un frair.
Qu‟ètz un àngel!
Non sò digne de vos, e solet me cau pòur d‟enganhar-vos.
E Nikolai li punèc de nauèth era man.
Es balhs de Joguel auien era fama d‟èster es mielhors de Moscòu.
Atau ac assegurauen es mairs que se seiguien tà contemplar es passi qu‟es sòns adolescents venguien d‟apréner.
Ac didien es madeishi adolescents, que dançauen enquia non poder mès, madeish qu‟es joeni un shinhau mès grani que s‟apressauen per aquiu damb cèrt aire de condescendéncia e acabauen en tot divertir-se mès qu‟en cap aute lòc.
Aqueth an, enes balhs de Joguel s‟auien apraiat dus maridatges: es dues beròies princesses Goschakov auien coneishut aquiu as sòns nòvis, çò qu‟ennautic encara mès eth prestigi d‟aqueres hèstes.
Qu‟auien, aguestes, un trait especiau: aquiu non i auie ne patron ne patrona dera casa; non auie senon eth bontadós Joguel, que volaue coma ua pluma e hège reveréncies cossent totes es normes deth balh, e recebie bons d‟entrada de toti es sòns alumnes.
Ua auta condicion ère qu‟en aguesti balhs i participauen solet aqueri que desirauen barar e divertir-se, tau qu‟ac vòlen es gojatetes de tretze e catorze ans que per prumèr còp vestissen de long.
Totes, damb plan rares excepcions, èren polides, o aumens ac semblauen: tau ère era afogadura dera sua arridalha e era felicitat que ludie enes sòns uelhs.
A viatges, es alumnes mès auançadi arribauen a barar eth pas de chale.
Aquerò hège Natasha, era mielhor de totes, que se distinguie per çò dera sua gràcia.
Mès en aguesta darrèra hèsta sonque se dançaue escoceses, angleses e era mazurca, botada de mòda hège pòc.
Joguel auie logat ua sala en çò de Bezujov e, sivans didien toti, era hèsta siguec ua capitada.
I auie joenes plan beròies, e es senhoretes Rostov èren entre eres.
Ambdues miralhauen felicitat e alegria.
Sonia, capinauta pera declaracion de Dolojov, pera sua negatiua e pera explicacion qu‟auie auut damb Nikolai, auie començat a barar ja en casa, sense deishar qu‟era puncèla acabèsse de pientar-li es trenes, e ara ère claufida d‟alegria.
Non mens capinauta se sentie Natasha, que per prumèr viatge se vestie de long e participaue en un balh vertadèr, çò que la hège encara mès erosa.
Ambdues amiauen vestits de mossolina blanca, damb cintes de color ròsa.
Natasha s‟auie sentut encamardada tant lèu entrèc en balh.
Que non ère encamardada d‟arrés en particular, senon de tot ath còp: s‟encamardaue d‟aqueth que guardaue en un moment determinat.
A!, qué ben!, didie en cada moment, apressant-se entà Sonia.
Nikolai e Denisov passejauen pes sales, guardant as dançaires damb uelhs coraus e protectors.
Qu‟ei encantadora!
Serà ua beresa!, didec Denisov.
Qui?
Era comdessa Natasha, e com dance, quina gràcia!, seguic ara seguida.
Mès, de qui parles?
Dera tua fraia!, cridèc Denisov emmaliciat.
Rostov arric damb ironia.
Mon cher comte, vous etes l’un de mes meilleurs ecoliers, il faut que vous dansiez, didec eth diminut Joguel, en tot apressar-se a Nikolai.
Voyez combien de jolies demoiselles.
E se virèc damb era madeisha demana entà Denisov, que tanben auie estat disciple sòn.
Non, non mon cher, je ferai tapisserie… didec Denisov.
Ò, non!, lo padeguèc en un virament de uelhs Joguel.
Sonèc ua mazurca.
Nikolai non se podec remir e treiguec a Sonia.
Denisov se seiguec ath cant des daunes e, emparant-se en sabre, amiaue eth compàs damb eth pè o divertie as vielhes senhores damb es sues istòries, sense deishar de uelh as dançaires.
Joguel se lancèc eth prumèr a trauèrs dera sala, amiant a Natasha, eth sòn orgulh e mielhor alumna; s‟esguitlaue doça e leugèraments damb es sòns petits pès, emboishadi en sabates plan descotelades e era, encara qu‟intimidada, lo seguie damb aplicación.
Denisov non les deishaue de uelh e pataquejaue eth solèr damb eth sabre, damb un gèst que semblaue díder: “S‟aué non bari, ei pr‟amor que non voi e non pr‟amor que non posca”.
Ath miei d‟un des passi cridèc a Rostov, que dançaue apròp.
Ne s‟i retire, didec.
Aquerò non ei era mazurca polaca.
Nikolai, en tot saber que Denisov, ena madeisha Polonia, auie fama pera sua adretia coma dançaire de mazurca, s‟apressèc ath córrer entà Natasha.
Alista a Denisov, li didec ara sua fraia, dance fòrça ben era mazurca.
Quan arribèc eth sòn torn se lheuèc e, talonant damb leugeresa, trauessèc timidaments era sala entath cornèr a on se trapaue Denisov.
Notèc que toti la guardauen; Nikolai vedec que Natasha e Denisov discutien sense deishar d‟arrir.
S‟apressèc ada eri.
Se vos platz, Vasili Dmitric; sigatz brave, didie Natasha.
Non, non, desencusatz-me, comdessa, responec Denisov.
Non te hèsques pregar tant, Vasia!, intervenguec Nikolai.
Ne que siguessa eth gat Vasia!, badinèc Denisov.
Cantarè entà vos tota ua tarde, li prometec Natasha.
Deishèc eth sòn sèti, esquivèc es cagires, cuelhec fòrtaments era man dera sua dauna, e auancèc un pè, ara demora deth compàs.
Solet a shivau e dançant era mazurca passaue inavertida era talha de Denisov e ère eth gojat de bon pòrt qu‟eth madeish s‟imaginaue èster.
Tant lèu sonèc eth senhau guardèc de costat ara sua parelha damb aire trionfau e tafurèl, hec un còp de talon e, coma ua pilòta elastica, semblèc rebotar deth pasiment e volar ath long deth cercle, arrossegant a Natasha.
Recorrec mieja sala sense bronit, esguitlant-se sus un solet pè e sense veir, çampar, es cagires qu‟auie ath dauant.
S‟aurie dit qu‟anaue dirèctaments entada eres.
De pic, s‟arturèc, hec sonar es esperons, s‟apuèc enes talons e s‟estèc quiet un instant, silenci que trinquèc damb uns còps de talon damb sorrolh d‟esperons e tustant ua cama damb era auta.
Viraue rapidaments e tornaue a volar en cercles.
Natasha endonviaue es intencions dera sua parelha e, encara que sense saber com, lo seguie en tot deishar-se amiar.
Uns còps l‟obliguae a virar rapidaments, en tot tier-la ja damb era man dreta, ja damb era quèrra; d‟auti s‟ajulhaue dauant d‟era e li hège balhar torns ath sòn entorn entà lheuar-se de seguit e contunhar dançant damb era madeisha rapiditat que s‟auesse era intencion de recórrer totes es sales sense alendar; mès tornaue a posar-se, hènt cada viatge figures naues.
Natasha lèu non podec hèr era reveréncia.
Estonada, tachadi es uelhs arridolents en eth, semblaue non arreconeisher-lo.
Com ei possible?, didec.
Encara que Joguel non volesse adméter qu‟aquera siguesse era vertadèra mazurca, toti se mostrauen entosiasmadi peth balh de Denisov e l‟alistauen en cada moment; es vielhs, arrint, parlauen de Polonia e des boni tempsi passadi.
Denisov, alugat eth ròstre per esfòrç deth balh e netejant-se damb eth mocador, se seiguec ath cant de Natasha e pendent tota era tarde non se desseparèc d‟era.
Pendent es dus dies a vier Rostov non vedec a Dolojov ena sua casa ne lo trapèc ena de sa mair.
Tath tresau dia recebec aguesta nòta:
Tàs dètz dera net, dempús deth teatre, a on auie anat damb es sòns, e damb Denisov, Nikolai se filèc de cap ar otèl Anglatèrra.
De seguit lo heren a passar ena mielhor sala der otèl, sauvada aquera net per Dolojov.
Ua vintea de persones s‟apilerauen ar entorn d‟ua taula; Dolojov, entre dus candelèrs, amiaue era banca.
Sus era taula i auie monèdes d‟aur e bilhets de banc; dempús dera negatiua de Sonia, Nikolai non auie vist ath sòn amic e se sentie intimidat en pensar en aguest encontre.
Era guardada hereda e clara de Dolojov trapèc a Rostov ath cant dera pòrta.
Se diderie que lo demoraue hège temps.
Que hè molt que non mos vedem, didec.
T‟arregraïsqui qu‟ages vengut.
Venguí en çò de tòn, didec Rostov rogint-se.
Dolojov non responec.
Que pòs jogar, se vòs, didec dempús.
En aqueth moment rebrembèc Rostov ua estranha convèrsa tenguda damb Dolojov.
Aqueth arridolet hec a compréner a Rostov qu‟er estat d‟animositat deth sòn amic ère eth madeish qu‟auie ena taulejada deth Club anglés quan, hart dera vida vidanta, sentie eth besonh de hèr quauquarren estranh, era majoritat des viatges crudèu.
Rostov se sentec violent; cercaue, sense trapar-la, ua badinada que responesse as paraules de Dolojov.
Mès abantes de qué ac auesse artenhut, Dolojov, guardant-lo fixaments, didec en votz nauta, de sòrta que l‟entenessen toti:
Te‟n brembes?
Un còp parlèrem deth jòc…
Solet es pècs jòguen ar edart.
Qu‟ei mielhor que tu non jógues.
Banca, senhors!, higec barrejant es cartes.
Botèc es sòs en un costat e se dispausèc a talhar.
Rostov cuelhec sèti ath sòn costat, sense jogar.
Dolojov lo guardaue.
Per qué non jògues?, preguntèc.
Nikolai, estranhaments, sentec eth besonh de cuélher ua carta, apostar ua soma insignificanta e començar eth jòc.
Que non amii sòs.
Me fidi.
Rostov apostèc cinc robles en ua carta e perdec.
Apostèc eth dusau viatge e perdec de nauèth.
Dolojov lo guanhèc dus còps seguidi.
Un des jogaires responec que podie fidar-se d‟eth.
Òc, posqui fidar-me; mès cranhi confoner-me.
Vos prègui que botetz es sòs sus es cartes, persutèc Dolojov.
Tu non t‟en hèsques; ja apraiaram compdes, higec en tot virar-se entà Rostov.
Eth jòc contunhèc.
Es crambèrs non cessauen de mestrar champanha.
Rostov perdie ua postura darrèr dera auta; que ja èren ueit cents es robles anotadi en sòn compde.
Auie apostat es ueit cent en ua carta, mès tant que li mestrauen era champanha reflexionèc e tornèc as vint d‟abantes.
Dèisha‟c enes ueit cents; te resquitaràs abantes, didec Dolojov, encara que semblaue que non guardaue a Rostov.
Hèsqui qu‟es auti guanhen e tu non hès que pèrder.
O ei que te cau pòur jogar damb jo?, repetic.
Rostov aubedic; deishèc es ueit cents robles qu‟auie apuntat e apostèc ath sèt de còrs, escriuec ath dessús “ueit cents” damb un tròç de guish, damb chifres redones e dretes; beuec ua copa de champanha, ja tèbe, arric as paraules de Dolojov e, damb còr agitat, tachèc es sòns uelhs enes mans de Dolojov, que tenguie era baralha, ara demora deth sèt.
Que guanhèsse o perdesse damb aguest sèt de còrs ère plan important entà Rostov.
Eth dimenge abantes, eth comde Ilia Andreievic l‟auie balhat dus mil robles e, a maugrat que non li shautaue parlar de dificultats economiques, li didec qu‟aquera ère era darrèra soma que li podie dar enquia mai, de sòrta que, per aguest còp, li demanue que siguesse mès moderat enes sues despenes.
Nikolai l‟auie responut qu‟aquera quantitat èr pro e que li balhaue era paraula de non demanar mès, enquiara primauèra.
D‟aguesta soma non li restauen que mil dus cents robles, de sòrta que non solet era perta de mil sies cents robles, senon eth besonh de mancar ara paraula balhada, depenien deth sèt de còrs.
Damb eth còr sarrat guardaue es mans de Dolojov e pensaue: “Tè, balha-me de seguit aguest sèt e poirè anar-m‟n entà casa tà sopar damb Denisov, Natasha e Sonia, e non tornarè jamès a tocar ua soleta carta”.
En aqueth moment era sua vida de familha, es badinades damb Petia, es convèrses damb Sonia, es duòs damb Natasha, es partides damb sa pair e enquia e tot eth lhet tranquil deth carrèr Povarskia se li presentauen damb era madeisha fòrça, damb era madeisha claretat e encantament que se siguessen un gòi perdut e non estimat.
Non podie adméter qu‟un estupid edart, hènt quèir eth sèt ara dreta e non ara quèrra, podesse privar-lo d‟aguesta felicitat, ara comprenuda e avalorada, lançant-lo en abisme d‟un malastre jamès sentut e encara vague.
Aquerò non ère possible, mès seguie guardant damb eth còr sarrat eth movement des mans de Dolojov.
Aguestes mans amples, ròies, damb pelhasson que se vedie dejós era camisa, placèren era baralha ena taula e cuelheren era copa e era pipa que les aufrien.
O ei que te cau pòur jogar damb jo?, repetic Dolojov e, coma se siguesse a mand de condar ua istòria divertida, metec de nauèth es cartes ena taula, s‟apuèc en dorsièr dera cagira e comencèc a díder doçaments e arrint: donques òc, senhors, è entenut qu‟en Moscòu se ditz que hèsqui triches en jòc; les conselhi prudéncia damb jo.
Comença ja!, didec Rostov.
Rostov estofèc ua exclamacion e se hec a vier es mans en cap.
Eth sèt qu‟auie besonh auie gessut en pòrta, era primèra carta dera baralha.
Venguie de pèrder mès de çò que podie pagar.
Ua ora e mieja mès tard, era majoritat des jogaires ja non cuelhien seriosaments eth sòn pròpi jòc.
Tot er interès qu‟ère concentrat en Rostov.
Ua longa colomna de chifres auie substituit en sòn compde as mil sies cents robles d‟abantes.
Nikolai n‟auie compdat enquia dètz mil, mès supausaue vagaments qu‟era chifra deuie arténher ja es quinze mil robles.
En realitat, depassaue es vint mil.
Dolojov non escotaue ja ad arrés ne condaue istòries; seguie cada movement des mans de Rostov e, de quan en quan, recorrie damb era vista es numèros consignadi.
Qu‟auie eth prepaus de seguir eth jòc enquia arténher es quaranta tres mil robles; auie alistat aguesta chifra perque es ans de Sonia e es sòns somauen en totau quaranta tres.
Rostov, damb eth cap apuat enes mans, s‟estaue seigut dauant dera taula plia d‟anotacions, cartes e plapada de vin.
Non podie desliurar-se dera torturada vision d‟aguestes mans, qu‟en sòn poder ère, aguestes mans roienques, de uassi amples, damb eth pelhasson que pistaue per dejós dera camisa, es mans qu‟estimaue e odiaue.
Era sòta…
Non pòt èster!…
Per qué me hè aquerò?”, pensaue e rebrembaue Rostov.
Uns viatges anotaue ua soma nauta, mès Dolojov se remie a jogar e indicaue, eth madeish, era quantiat dera escomesa.
Nikolai aubedie e pregaue a Diu çò de madeish qu‟en camp de batalha deth pònt d‟Amstetten; o s‟imaginaue qu‟era prumèra carta que li queiguesse en sòrt des queigudes e doblegades en soler ath dejós dera taula serie era sua sauvacion; o compdaue es galons dera guerrèra e sajaue d‟anotar era madeisha chifra; o ben, demanant ajuda, guardaue as auti jogaires o ath ròstre, ara hered, de Dolojov, en tot sajar de compréner ath sòn amic.
Qu‟ei que me vò hèr a pèrder?
Ère eth mèn amic.
L‟estimaua…
Mès que tanpòc eth n‟a eth tòrt.
Qué i pòt hèr s‟era sòrt lo favorís?
Tanpòc jo n‟è eth tòrt…
Non hi arren de dolent.
È aucit a quauquarrés?
Hè pòc de temps encara m‟apressaua en aguesta taula damb era idia de guanhar cent robles pr‟amor de crompar a mama aqueth emboish tath sòn aniversari e dempús tornar-me‟n entà casa.
Èra tant erós, tan liure, tant alègre!
Non comprenia alavetz guaire n‟èra d‟erós!
Quan acabèc tot e quan comencèc aguesta situacion naua e terribla?
Com a arribat?
Qu‟èra en madeish lòc, ath cant dera taula, demanaua cartes, les plaçaua sense deishar de guardar aqueres mans uassudes e abiles.
Com se passèc e qué se passèc?
Sò plen de salut, sò fòrt e sò en madeish lòc.
Non, que non ei possible!
Estaue rogit e sudat, encara qu‟ena sala non hège calor.
Eth sòn ròstre impressionaue e hège pena, mès que mès, peth sòn inutil encaborniament pr‟amor de mostrar-se tranquil.
Era soma escrita venguec en sòn numèro fatau de quaranta tres mil.
Rostov premanie ja era carta que jogarie sus es tres mil robles que li metien en jòc quan Dolojov, pataquejant era taula damb era baralha, la deishèc en un cant e comencèc rapidaments, damb era sua escritura clara e energica, trincant eth guish, a somar es pèrtes de Rostov.
A sopar!
Qu‟ei era ora de sopar!
Ja son aquiu es gitanos!
Plan que òc, en aqueth moment entrauen òmes e hemnes de traits bruns, que parlauen damb accent gitano.
Nikolai comprenec que tot ère perdut.
Qué, non seguisses?, preguntèc hènt veir indiferéncia.
Qu‟auia premanida ua bona carta… coma s‟eth plaser deth jòc siguesse entada eth çò de mès interessant.
Sò perdut, pensèc.
Ara non me rèste qu‟ua bala en cap”.
E ath còp didie alègraments:
Ua carta mès?
Ben, responec Dolojov, en tot acabar eth sòn compde.
Va per vint-e-un robles, higec, senhalant era chifra qu‟egalaue es quarante tres mil.
E agarrant era baralha se dispausèc a talhar.
Rostov, que n‟auie anotat sies mil, escriuec “vint-e-un” damb fòrça suenh.
Qu‟ei parièr, didec.
Dolojov comencèc a talhar damb seriositat.
Ò, com odiaue Rostov aguestes mans roienques de dits cuerts e peluts canèths que lo mantenguien en sòn poder…
Eth dètz que siguec entada eth.
Un que s‟espise d‟èster pendent tant de temps seigut.
Tanben jo sò espisat, didec Rostov.
Dolojov, coma entà rebrembar-li qu‟es badinades non èren avientes, l‟interrompec:
Quan poiratz pagar-me, comde?
Rostov se rogic e demanèc a Dolojov que l‟acompanhèsse en ua auta sala.
Que non t‟ac posqui balhar tot de còp.
Escota, Rostov, li repliquèc Dolojov arrint e sense deishar-lo de uelh, coneishes er arrepervèri: “erós en amors, malerós en jòc”.
Era tua cosia ei encamardada de tu, me‟n sai.
Comprenie perfèctaments eth dolor de sa pairs en conéisher semblable deute, comprenie qu‟era sua felicitat sonque vierie quan se vedesse liure de tot; se‟n sabie tanben de qué Dolojov podie evitar-li aguesta vergonha e aguest dolor, mès preferie seguir jogant damb eth coma eth gat e er arrat.
Era tua cosia… comencèc a dider-li Dolojov.
Mès Nikolai l‟interrompec:
Alavetz, quan poirè crubar?
Deman, responec Rostov.
E gessec dera sala.
XV Díder “deman” e tier-se digne que non ère de mau her; mès tornar solet entà casa, veir as fraies, as pairs, cohessà‟c tot e demanar sòs, qu‟ada eri un non n‟a eth dret, dempús dera paraula dada, qu‟ère terrible.
Ena casa arrés dormie encara.
Es joeni, dempús eth teatre e eth sopar, s‟auien seigut ena sala ar entorn deth clavicòrdi.
Tanlèu entrèc Nikolai se trapèc entorat pera atmosfèra d‟amor e poesia que governaue era casa, e qu‟ara, après era demana de Dolojov e eth balh de Joguel, semblaue auer-se concentrat encara mès en Natasha e Sonia tau qu‟er aire abantes d‟ua tronada.
Es dues, damb es vestits blus qu‟amièren en balh, gracioses e eroses, arrien ath cant deth clavicòrdi.
Vera e Shinshin hègen as escacs ena sala; era vielha comdessa, que demoraue ath hilh e ath marit, hège un solitari, acompanhada per ua anciana dauna, nòbla e prauba, que s‟estaue damb eri.
Denisov, damb es uelhs ludents e eth peu esperluat, ère en clavicòrdi damb ua cama tirada de cap endarrèr: es sòns cuerts dits pataquejauen ritmicaments eth clavièr e, damb es uelhs miei clucadi, votz ronca, mès entonada, cantaue uns vèrsi, compausadi per eth madeish, titoladi “Era embelinaira”, qu‟ada eri sajaue de botar-les musica.
Entàs abandonadi acòrds?
Quin huec as alugat en mèn pitrau?
Quina afogadura se senhorège de jo?
Cantaue apassionadaments, tachant ena espaurida e erosa Natasha es sòns uelhs neri coma eth jaiet.
Magnific!
Preciós!, cridaue Natasha.
Ua auta estròfa!
A!, ja ei aciu Nikolenhka!, Natasha correc entada eth.
Ei papa en casa?, preguntèc eth.
Quina alegria qu‟ages vengut!
Èm toti tan contents!…
Vasili Dmitrievic se demore un dia mès per jo, sabes?
Sonia intervenguec:
Non, papa non a vengut encara.
As arribat ja, Nikolenhka?
Nikolai s‟apressèc a sa mair, punèc era sua man e, en sèir-se en silenci ath sòn costat, campèc es sues mans, qu‟anauen plaçant es cartes.
Ena sala deth costat s‟entenien arridolets e votzes alègres qu‟encoratjauen a Natasha tà cantar.
Plan, plan!, didie Denisov.
Era comdessa se virèc entath sòn hilh, que se tenguie en silenci.
Qué te cau?, preguntèc.
Ò!, arren, repliquèc Nikolai, coma espisat d‟ua pregunta tan repetida.
Supausi que òc.
A on poiria anar”?, se preguntèc Rostov; e se filèc de cap ara sala deth clavicòrdi.
Sonia tocaue eth preludi dera barcarola preferida de Denisov.
Natasha ère prèsta a cantar.
Denisov la contemplaue damb es uelhs plei d‟admiracion.
Nikolai comencèc a passejar pera estança.
E qué pòt cantar?
Aquerò que non ei bric divertit”.
Sonia ataquèc eth prumèr acòrd deth preludi.
E se me n‟anèssa…?
Sense deishar de caminar d‟un costat en aute, guardaue distrètaments a Denisov e as gojates, evitant es sues guardades.
De seguit se n‟encuedèc de qué quauquarren s‟auie passat.
Nikolai se virèc d‟esquia.
Tanben Natasha intuitiua per natura, auie percebut de seguit er estat d‟animositat deth sòn frair.
Ac auie percebut, mès en aqueth moment se trapaue tan contenta e erosa, tant aluenhada de quinsevolh tristor, pena o repotec, que s‟enganhèc conscientaments.
E se didec: “Dilhèu m‟enganhi.
Que li cau èster autant content coma jo”.
Damb eth cap quilhat e es braci abandonadi, coma ua dançaira, Natasha, caminant de puntetes, passèc damb decision entath centre dera sala, a on se posèc.
Natasha comencèc a cantar, era sua gargamèra se dilatèc, quilhèc eth piech e es sòns uelhs aqueriren ua expression seriosa.
En aguest instant non pensaue en arrés ne en arren; era sua votz gessie dera boca arridolenta en ua cascada de sons que quinsevolh pòt repetir mil còps dera madeisha manèra, en tot deishar-mos indiferenti, mès que, de ressabuda, ath mil e un mos hèn estrementir e plorar.
Aqueth iuèrn Natasha auie començat a cantar seriosaments, sustot pr‟amor qu‟a Denisov l‟encantaue era sua votz.
Ja non cantaue coma ua mainada; ja non auie en sòn cant era aplicación mainadenca e comica d‟abantes; mès encara non cantaue ben, sivans opinauen es entendudi que l‟escotauen: “Ua votz plan beròia, mès encara non pro educada, li cau educar-la”, didien.
Mès ac didien, normauments, plan dempús de qué auesse acabat.
Tant que sonaue era votz non educada, damb alendades a dehòra de temps, compassi forçadi, es entendudi non didien arren, en tot limitar-se a gaudir dera votz non educada e desirar escotar-la de nauèth.
Qu‟auie en era ua puretat primitiua, era ignorància des pròpies possibilitats e un timpre velotat, non cultivat, que s‟aligaue damb es defèctes en art de cantar aparentaments impossibles de corregir sense lançà‟c tot a pèrder.
Qué li passe?
Com cante aué!”.
E, en un moment, eth mon semblèc concentrar-se entada eth ara demora dera pròplèu nòta, dera pròplèu frasa, tot en mon qu‟ère dividi en tres temps: “Oh, mio crudele affetto”,…un, dus, tres…”Oh mio crudele affetto”, un, dus, tres…” Be n‟ei d‟estupida era nòsta vida!, pensèc Nikolai.
Eth malastre, es sòs, Dolojov, era ira, er aunor… tot aquerò que non ei arren…
Era vertat qu‟ei aquerò…
Ben, Natasha!
Ben, estimada!…
Ja l‟a balhat.
Mon Diu!, qué ben.
Serà possible que jo non ac aja artenhut?
Com vibrèc aquera clau, desvelhant ena amna de Rostov çò de mielhor qu‟auie en era!
Qu‟ère quauquarren independent e superior a tot açò qu‟existie en mon.
Qué importauen ara es pèrtes en jòc, Dolojov e era paraula d‟aunor?…
Tot que son foteses.
Se pòt aucir, se pòt panar e seguir estant madeish erós…
Hège temps qu‟era musica non li costaue a Rostov un plaser semblable.
Mès, a penes acabèc Natasha era sua barcaròla, se‟n brembèc de nauèth dera realitat.
Sense díder arren gessec dera sala e se retirèc ena sua cramba.
Ath cap d‟un quart d‟ora eth vielh comde, alègre e satisfèt, tornaue deth club.
Nikolai, que l‟entenec entrar, venguec a veder-lo.
Nikolai volec díder que òc, que s‟auie divertit fòrça; mès non podec.
Que siguec a mand de petar en somics.
Eth comde alugaue era sua pipa e non se n‟encuedèc der estat deth sòn hilh.
E damb eth ton mès indiferent, qu‟ada eth madeish li resultèc repulsiu, coma se demanèsse eth coche entà vier en bèth lòc, didec a sa pair:
Papa, que sò vengut entà parlar damb vos e lèu m‟en desbrembi.
De vertat?, didec sa pair, qu‟ère particularaments alègre.
N‟as fòrça de besonh?
Fòrça, didec Nikolai rogint-se damb un arridolet estupid e esdegat que, dempús, pendent fòrça temps, non podec perdonar-se.
Qu‟è perdut, hènt as cartes, quauqui sòs, ei a díder, molti, plan molti, quaranta tres mil robles.
Com?
Damb qui?…
Badines, sorrisclèc eth comde.
Qu‟è prometut pagar deman, higec Nikolai.
Ja!…
Qué li vam a hèr!, li pòt passar a quinsevolh!, didec Nikolai en ton esdegat, tant qu‟ath sòn laguens se cridaue vil e infame, en tot dider-se que per arren deth mon poirie perdonar-se aqueth crim.
Qu‟aurie volut punar es mans de sa pair, demanar-li perdon de jolhs, e en sòrta d‟açò didie esdegat e enquia grossièr qu‟a quinsevolh li podie arribar.
Eth comde Ilia Andreievic baishèc es uelhs en enténer aguestes paraules det sòn hilh e, ara prèssa, coma se cerquèsse quauquarren, didec:
Òc, òc, serà de mau hèr… cranhi que serà plan de mau hèr arremassar… aguesti sòs… a quinsevolh li poirie passar e, hènt ua furtiva guardada ath ròstre deth sòn hilh, s‟endralhèc entara pòrta…
Nikolai ère dispausat a defener-se, demoraue repotecs, mès non aquerò.
Pairet, pairet!, sorrisclèc somicant.
Perdonatz-me!
E cuelhent era man de sa pair, quan ère a mand de gésser, la sarrèc contra es sòns pòts e s‟estarnèc a plorar.
Tant qu‟eth pair parlaue damb eth sòn hilh, ua explicacion non mens importanta auie lòc entre mair e hilha.
Natasha, esmoiguda, correc a quèrrer a sa mair:
Mama!
Mama!…
Qué?
Declarat… se m‟a declarat!
Era comdessa non podie creir çò qu‟entenie.
Denisov s‟auie declarat; mès a qui?
A ua mainada, a Natasha, que hège pòc jogaue damb pipes e seguie estudiant.
Donques que non son pegaries.
Que parli seriosaments, mama, repliquèc emmaliciada Natasha.
Qu‟ei que vengui a demanar-vos se qué me cau hèr, e vos me didetz que son pegaries.
Era comdessa arroncilhèc es espatles.
Non, non ei un pèc!, repliquèc Natasha, ofensada e grèu.
Alavetz, qué vòs?.
Aué en dia totes qu‟ètz encamardades…
Plan, se t‟as encamardat, marida-te damb eth.
Que Diu t‟age!, didec arrint e emmaliciada era comdessa.
Non, non, mama, que non sò encamardada d‟eth; me semble que non ne sò.
Plan, donc, ve-te‟n e ditz-l‟ac.
Mama, ètz vos emmaliciada?
Qué vòs alavetz?
Que venga jo e li respona per tu?, arric era comdessa.
Non, ac harè jo madeisha.
Solet voi que me digatz se com.
Entà vos tot qu‟ei aisit, responec Natasha, arrint ath còp.
S‟auéssetz vist com m‟ac didec!
Ja sai que non ac volie hèr, qu‟ac hec en contra dera sua volentat.
Mès, ça que la, l‟ac cau díder.
Non, non.
Me hè tant de dò!
Ei tan simpatic!
Aquerò non, mama, mès que me hè dò.
Non sai se com dider-l‟ac.
Tu que non te cau díder arren, li parlarè jo, concludic era comdessa, shordada de qué quauquarrés auesse gausat tractar ara petita Natasha coma ua persona màger.
Non, de cap des manères, l‟ac diderè jo madeisha, vos escotatz darrèr dera pòrta, e correc entara sala a on, seigut ena madeisha cagira, ath cant deth clavicòrdi, demoraue Denisov, caperat eth ròstre damb es mans.
En enténer es leugèrs passi dera gojata se metec de pès.
Natasha, era mia sòrt ei enes vòstes mans.
Vasili Dmitrievic, me hètz vos tanta pena!…
Denisov s‟inclinèc sus es sues mans e Natasha entenec un bronit estranh, incomprensible entada era.
Punèc eth sòn cap de peus neri, cargolhadi e esperluadi.
En aqueth moment s‟entenec eth caminar pressat dera comdessa e eth brusor deth sòn vestit.
Vasili Dmitrievic, vos arregraïsqui er aunor, didec, apressant-se ada eri, era comdessa damb votz confusa, qu‟a Denisov li semblèc sevèra, mès era mia hilha ei plan joena e pensè que vos, en èster amic deth mèn hilh, vos dirigiríetz prumèr a jo; en aguest cas, non m‟auríetz botat ena escadença de balhar-vos ua negatiua.
Comdessa… didec Denisov damb es uelhs baishi e votz colpabla.
Natasha non podec estar-se tranquilla en veder-lo tant aclapat.
Comencèc a somicar brusentaments.
Mès vos cau saber qu‟adòri tant ara vòsta hilha e a tota era sua familha, que balharia dues vides… guardèc ara comdessa, e en veir eth sòn ròstre sevèr, higec: Adishatz, comdessa.
Punèc era sua man e, sense virarse entà Natasha, damb passi rapids e decidits gessec dera estança.
Londeman Rostov se didie adiu de Denisov, que non volèc estàr-se en Moscòu ne un dia mès.
Toti es amics acodiren a dider-li adiu damb ua hèsta de gitanos, e ne tansevolhe se n‟encuedèc de com l‟amiauen en lúbia e com recorrec eth camin enquiara tresau pòsta.
Dempús dera partida de Denisov, Rostov s‟estec encara dues setmanes en Moscòu, demorant es sòs qu‟eth vielh comde non podec arremassar abantes; non gessie de casa e passaue lèu tot eth temps ena cramba des joenes.
Sonia se mostraue damb eth, mès trenda e encamardada que jamès.
Semblaue voler demostrar-li qu‟eth sòn malastre en jòc auie estat un acte eroïc e qu‟aquerò aumentaue eth sòn amor.
Mès, ara, Nikolai se credie indigne d‟era.
Aumplic de vèrsi e de nòtes de musica es albums des joenes, e sense dider-se adiu de cap des sues amistats, un còp manadi es quaranta tres mil robles a Dolojov e damb eth recebut en sòn poder, partic tà finaus de noveme, pr‟amor d‟arténher eth sòn regiment, que ja ère en Polonia.
PART I Dempús dera sua explicacion damb era sua hemna, Pierre partic entà Sant Petersburg.
Ena pòsta de Torzhok non i auie shivaus, o eth mèstre de pòsta non les ac volec balhar.
Pierre se vedec obligat a demorar.
S‟estirèc vestit sus un divan de cuèr, dauant ua taula redona, apuèc en era es sòns grani pès, metudi en nautes bòtes forrades de pèth, e se demorèc calat enes sòns pensaments.
Voletz que vos premanisca era jaça?
Que premanisca eth tè?
Pierre non li responec, pr‟amor que non vedie ne entenie arren.
Ena arturada anteriora comencèc a pensar e seguie es sues reflexions sus causes tant importantes que non hège cap atencion a tot çò que se passaue ath sòn entorn.
Non solet non lo tracassaue arribar tard o d‟ora en Sant Petersburg e ne tansevolhe s‟ena estacion de pòsta aurie lòc entà repausar.
En comparèr damb es sòns grèus problèmes, li semblaue indiferent estar-se ues ores o tota ua vida en aqueth lòc.
Eth mèstre de pòsta, era sua hemna, er ajuda de cramba e ua vendeira de brodaries tipiques entrèren successiuaments ena cramba, en tot aufrir-li es sòns servicis.
Pierre, damb es pès sus era taula, les guardaue a trauèrs des sues lunetes, sense compréner se qué volien e com aqueres persones podien víuer sense resòlver es problèmes qu‟ada eth lo preocupauen.
E lo preocupauen exactaments es madeishi que l‟auien tormentat, dempús deth düel en Sokolniki, quan passèc era prumèra net en un suplici e sense clucar un uelh, damb era diferéncia de qué ara, ena solitud deth viatge, aguesti pensaments s‟auien senhorejat d‟eth damb ua fòrça extraordinària.
Encara que comencèsse a pensar en d‟autes causes, venguie tostemps enes problèmes que, ne podie resòlver ne deishar de prepausar-se, coma s‟en sòn cervèth s‟auesse passat d‟òsca er avitz principau.
Aguest avitz non auançaue ne arreculaue, senon que viraue, viraue tostemp sense sarrar arren, en madeish lòc, sense qu‟arrés ne arren l‟empachèsse virar.
Eth mèstre de pòsta tornèc e, umilaments, preguèc a Sa Excelléncia que demorèsse sonque dues ores, e dempús d‟aquerò, passèsse çò que passèsse, li balharie a Sa Excelléncia es shivaus deth corrèu.
Plan que òc, eth mèstre de pòsta mentie, damb eth desir de trèir-li ath viatjaire uns sòs mès.
Entà jo qu‟està ben; entà un aute viatjaire, mau; e entada eth, qu‟ei inevitable, pr‟amor qu‟a besonh de minjar.
Ditz que plan per açò un oficiau lo tustèc; e er oficiau lo tustèc pr‟amor qu‟auie prèssa… e jo tirè contra Dolojov pr‟amor que me consideraua ofensat.
E auciren a Loís XVI pr‟amor que lo considerauen colpable, e un an mès tard heren madeish, pera madeisha rason, damb aqueri que l‟auien guilhotinat.
Qué ei çò qu‟està mau?
Qué mos cau estimar o odiar?
Entà qué mos cau víuer?
Qui sò jo?
Qué ei era vida o era mòrt?
Quina fòrça ac govèrne tot?” A deguna d‟aguestes preguntes trapaue responsa, exceptat d‟ua, illogica, que, de hèt, non ère era responsa ad aguestes preguntes.
Era responsa ère: “Moriràs e tot s‟aurà acabat.
Moriràs e ac saberàs tot o deisharàs de preguntar”.
Mès morir tanben ère terrible.
Era vendeira de Torzhok aufrie damb votz cridaira es sues mèrces, persutant, mès que mès, en ues simbosses de pèth de craba.
Entà qué servíssen aguesti sòs?
Pòden híger quauquarren ara felicitat, ara serenitat dera amna?
Dilhèu pòt quauquarren en aguest mon convertir-mos, ad aguesta hemna e a jo, en èssers mès pròchi ath mau o ara mòrt?
Era mòrt, que met eth punt finau a tot, pòt vier aué o deman, ei a díder, en un instant, en comparèr damb era eternitat”.
E de nauèth s‟esdegaue a sarrar aqueth avitz que non hège que virar en madeish lòc sense sarrar arren.
Er ajuda de cramba li hec a vier un libre dubèrt pera mitat, ua novèla epistolara de Mme Suza.
Comencèc a lièger quauques planes que descriuien es patiments e era vertuosa resisténcia de cèrta Amelia de Mansfeld.
Diu non podie auer botat ena sua amna ua inclinacion contrària ara sua volentat”.
Que non sabem arren, arren ei segur, se didec Pierre un còp mès.
Sonque podem saber que non sabem arren.
Tot en eth e en sòn entorn li semblaue insensat, abjècte e confús.
Mès ena madeisha repulsion per tot çò que l‟entoraue, trapaue Pierre ua sòrta de plaser excitant.
Gausi demanar a Sa Excelléncia que hèsque un shinhau de lòc ad aguest senhor, didec eth mèstre de pòsta, en tot entrar ena cramba damb un aute viatjaire que tanben l‟auie calgut posar-se per manca de shivaus.
Eth nauèth vengut ère un vielh fòrt, ben format, de ròstre auriolenc e arropit, celhes peublanques que subergessien sus uns uelhs ludents d‟un gris indefinit.
Pierre retirèc es pès dera taula, se lheuèc e s‟ajacèc en lhet premanit entada eth.
De quan en quan guardaue ath viatjaire, que, damb mina cansada e ombriua, sense fixar-se en Pierre, se treiguie pesadaments era ròba damb era ajuda deth sòn vailet.
Quan se demorèc solet damb ua giqueta forrada de nanquin e nautes bòtes de feutre que curbien es sues cames primes e uassudes, se seiguec en divan e, apuant en dorsièr era sua voluminosa tèsta de peus rebracadi e amples possi, guardèc a Bezujov.
Tirèc era atencion de Pierre era expression sevèra, intelligenta e penetranta d‟aquera guardada.
Sentec talents d‟entamenar ua convèrsa damb eth sòn companh, mès quan ère a mand de dirigir-se ada eth, a prepaus deth camin, er ancian auie clucat ja es uelhs e amassat es sues arropides mans, qu‟en un des sòns dits amiaue un anèth de hèr damb era figura d‟Adam; s‟estaue immobil, repausant o reflexionant prigondaments, sivans li semblèc a Pierre.
Eth vailet deth viatjaire ère un vielhet auriolenc e plen d‟arrupes, sense mostacha ne barba, e non pr‟amor que s‟arrasèsse, senon pr‟amor que jamès l‟auien creishut.
Treiguec, diligentaments, es aprovediments, premanic era taula entath tè e se hec a vier eth samovar borint; quan tot siguec prèst, eth viatjaire dauric es uelhs, s‟apressèc ena taula, se mestrèc un veire e ne botèc un aute entath glabre vailet.
Pierre, un shinhau inquiet, sentec qu‟ère de besonh, inevitable, entamenar ua convèrsa damb eth viatjaire.
Eth vailet se hec a vier eth sòn veire uet sus ua sièta e un trocet de sucre mossegat e preguntèc se desiraue quauquarren.
Arren, balha-me eth mèn libre, responec eth viatjaire.
Eth vailet aubedic e eth libre li semblèc a Pierre de contengut religiós.
Eth viatjaire se calèc ena lectura.
Pierre non lo deishaue de uelh.
Pierre lo campaue atentiuaments; mès abantes de qué auesse temps de virar-se, eth vielh dauric es uelhs e tachèc ua guardada sevèra e decidida en sòn ròstre.
Pierre se sentec confús: volie refusar aquera guardada, mès es ludents uelhs der ancian l‟atirauen de manèra irresistibla.
Pierre, silenciós, guardèc interrogatiuaments ath viatjaire a trauèrs des sues lunetes.
Qu‟è entenut a parlar de vos e deth malastre que vos aclape, seguic er ancian.
Pierre se rogic; baishèc ara prèssa es pès deth lhet, e, en tot inclinar-se entath vielh, arric forçada e timidaments.
Que non ac è mentat per curiosèr, senhor mèn, senon per rasons mès grèus.
Carèc, sense deishar de uelh a Pierre, e li hec lòc en divan, convidant-lo damb un gèst a sèir-se ath sòn costat.
A Pierre l‟ère desagradiu entrar en convèrsa damb eth vielh mès, aubedint, maugrat tot, s‟apressèc ada eth e se seiguec en divan.
Qu‟ètz malerós, senhor, seguic eth desconeishut.
Vos ètz joen e jo sò vielh.
A, òc, didec Pierre damb un forçat arridolet.
Fòrça arregraït…
D‟a on vietz vos?
Eth ròstre deth vielh non ère afable; mèsalèu hered e sevèr; e, maugrat tot, es paraules e eth ròstre der ancian costauen sus eth ua irresistibla atraccion.
Mès se per quinsevolh motiu era mia convèrsa vos shòrde, didetz-m‟ac francaments, e arric de pic damb un gèst pairau, plen d‟ua trendesa qu‟arrés aurie sospechat en eth.
Non, non, de cap manèra.
Ath contrari; sò plan content d‟auer-vos coneishut, didec Pierre; e tornant a campar es mans deth desconeishut podec veir mès d‟apròp er anèth: amiaue en eth eth cap d‟Adam, simbèu des maçons.
Permetetz- me que vos pregunte, higec, ètz, vos, maçon?
Òc, pertanhi ara confraria des francmaçons, expliquèc er ancian, guardant cada còp damb mès prigondor a Pierre; e en mèn nòm e en des mèns, vos balhi era man frairauments.
Cranhi… com ac dideria?…
Cranhi qu‟es mies idies sus era origina deth mon siguen tant opausades as vòstes que non mos poiríem enténer, arric Pierre, trantalhant entre era fidança que l‟inspiraue eth vielh e eth costum de badinar sus es credences des maçons.
Coneishi es vòstes idies, didec eth maçon.
Es idies que parlatz vos semblen era òbra deth vòste esfòrç intellectuau, mès corresponen ara manèra de pensar dera majoritat des òmes e son eth producte univòc dera guitèra, der orgulh e dera ignorància.
Desencusatz, senhor mèn, mès que non auria parlat damb vos se non ac sabessa; era vòsta manèra de pensar ei un penible error.
Jamès gausarè díder que possedisqui era vertat, didec eth maçon, que cada còp estonaue mès a Pierre pera fermetat e precision des sues paraules.
Eth maçon guardèc atentiuaments a Pierre e arric coma ac poirie hèr un ricàs damb es mans plies de milions dauant d‟un praube que li didesse que li mancauen cinc robles que poirien hèr-lo erós.
Òc, ne sò, confirmèc Pierre, mès qué posqui hèr?
Non lo coneishetz e per aquerò ètz vos plan malerós.
E, totun, Eth qu‟ei aciu.
Ei en jo, enes mies paraules; ei en tu, e enquia e tot enes paraules sacrilègues que vietz de prononciar, didec eth maçon damb votz tremolosa e sevèra.
Dempús sauvèc silenci e alendèc, entestadit, çampar, en padegar-se.
Se non existisse, contunhèc, non parlaríem d‟Eth, senhor mèn, didec a mieja votz.
De qué, de qui auem parlat?
A qui as remit?, exclamèc de pic damb votz plia de sevèra exaltacion e autoritat.
Qui l‟endonvièc se non existís?
Com se t‟a acodit pensar qu‟existís un èsser tant incomprensible?
Per qué tu e toti supausen era existéncia d‟un èsser tant inconcebible, d‟un èsser tant omnipotent, etèrn e infinit en totes es sues manifestacions?
S‟arturèc e s‟estèc en silenci ua bona estona.
Pierre non desiraue ne volie interrómper aqueth silenci.
Existís, mès qu‟ei dificil comprener-lo!, tornèc a díder eth maçon, mès sense guardar a Pierre, senon entath sòn dauant: huelhetaue es planes d‟un libre damb es sues mans seniles, que per çò dera emocion non podie tier-les quietes.
Se botèssen en dobte era existéncia d‟un òme te l‟ac haria a vier aciu; lo cuelheria dera man e te lo mostraria.
Mès, com posqui jo, insignificant mortau, mostrar tota era sua omnipoténcia, tota era sua eternitat, tota era sua bontat, a un qu‟ei cèc, o cluque es uelhs entà non veder-lo, entà non comprener-lo, entà non veir e compréner tota era sua pròpia viletat e abjeccion?
Hec ua pausa.
Què ès?
Qui ès tu?
Te cres sabent pr‟amor qu‟as podut prononciar aguestes paraules sacrilègues, contunhèc damb ombriua e menspredanta arridalha.
Mès ès mès pèc e insensat qu‟un mainatge que, en tot jogar damb es pèces d‟un relòtge perfèctaments bastit, gausèsse, per çò de non compréner era finalitat deth relòtge, non creir ena existéncia der menestrau que lo bastic.
Qu‟ei dificil coneisher-lo.
Sègle darrèr sègle, de nòste pair Adam enquias nòsti dies, se trabalhe febriuments entà comprener-lo, e èm encara infinitaments luenh dera tòca!
Mès en aguesta incomprension vedem tan solet era nòsta feblesa dauant era sua granor…
Pierre, damb eth còr sarrat, contemplaue damb uelhs ludents eth ròstre deth maçon; l‟escotaue sense interromper-lo, sense preguntar arren, e damb tota era sua amna credie enes paraules d‟aqueth deconeishut.
Credie enes senats arguments aportadi per eth?
Damb tota era sua amna desiraue creir e experimentar un alègre sentiment de patz, renauiment e retorn entara vida.
Non compreni, assegurèc Pierre en sénter damb temor qu‟eth dobte surgentaue en eth.
Cranhie eth rasonament vague e fèble deth sòn interlocutor; cranhie non creder-lo.
Non compreni, repetic, per qué era intelligéncia umana non pòt arténher eth coneishement que me parlatz.
Eth maçon arric damb eth sòn arridolet afable e pairau.
Era suprèma sabença e era vertat son coma un liquid plan pur, que voleríem captar, didec.
Posqui, dihèu, arremassar aguest liquid plan pur en un recipient lord e determinar dempús era sua puretat?
Solet mejançant era purificacion interiora d‟un madeish posqui arribar a conéisher, en ua cèrta mesura, eth liquid arremassat.
Òc, òc… atau ei, didec Pierre damb alegria.
Era suprèma sabença non s‟està solet ena rason, ne enes sciéncies profanes, era fisica, era quimica o era istòria, qu‟en eres se dividís eth coneishement.
Era sabença suprèma ei ua soleta sciéncia.
Era sciéncia de tot, era sciéncia qu‟explique era creacion e eth lòc qu‟en era ocupe er òme.
Pr‟amor d‟abastar aguesta sciéncia mos cau renauir e purificar eth pròpi esperit; plan per aquerò, abantes de saber, mos cau creir e perfeccionar-mos.
E entà arribar en aguesta tòca, eth nòste esperir s‟enriquís damb ua lum divina que se cride consciéncia.
Òc, òc, confirmèc Pierre.
Contempla damb es uelhs dera tua amna eth tòn pròpi èsser e pregunta-te s‟ès satisfèc damb tu madeish.
Qué as artenhut en tot deishar-te amiar solet pera tua intelligéncia?
Qué ès?
Vos, senhor mèn, ètz joen, ric, intelligent, culte: mès, qué auetz hèt damb toti aguesti bens que se vos a balhat?
Ètz content de vos e dera vòsta vida?
Non.
È en òdi era mia vida, didec Pierre arroncilhant es celhes.
L‟as en òdi.
Alavetz, escambia-la.
Purifica-te, e a mida que te purifiques coneisheràs era sabença.
Examina era tua vida, senhor mèn.
Com l‟as passat?
En desordenades orgias e hèstes, en tot recebè‟c tot dera societat sense balhar-li arren.
Receberes ua fortuna, com l‟as tengut?
Qué as hèt damb eth tòn pròche?
As pensat enes milèrs d‟èssers que son esclaus tòns?
Les as ajudat morau e materiauments?
Non.
T‟as profitat deth sòn trabalh entà amiar ua vida dissolvuda: aquerò ei çò qu‟as hèt.
Alistères ua profession qu‟en era podesses èster util as auti?
Non.
Preferires passar era vida en léser.
Dempús te maridères.
Cuelheres era responsabiitat de guidar a ua hemna joena, e qué as hèt?.
Non l‟ajudères a trapar eth camin dera vertat, senon que l‟as precipitat en abisme dera mentida e deth malastre.
T‟ofense un òme e l‟aucisses.
E dides que non coneishes a Diu e qu‟as en òdi era tua vida.
Que non i a arren en aguesta vida digne de mentar, senhor mèn!
Dempús d‟aguest discurs, eth maçon, coma se siguesse espisat, s‟apuèc de nauèth en dorsièr deth divan e cluquèc es uelhs.
Que volie díder: “Òc, ei vertat: è viscut ua existéncia vila, ociosa e depravada”.
Mès non gausèc trincar eth silenci.
Eth maçon tossic damb roncadèra, damb tos de vielh, e cridèc ath sòn vailet.
Qué se passe damb es shivaus?, preguntèc sense guardar a Pierre.
Non, ditz-les qu‟atalen.
Ja an arribat, responec eth vailet.
Non voletz repausar?
Damb eth cap clin, comencèc a passejar pera estança, guardant de quan en quan ath maçon.
Aguest òme coneish era vertat e, se volesse me la poirie revelar”.
Pierre desiraue dider-l‟ac ath maçon, mès non gausaue.
Eth viatjaire recuelhec es sues causes damb aqueres mans vielhes e expèrtes e se cordèc er abric de pèth.
Quan tot ère prèst, se virèc entà Bezujov e, en ton indiferent e cortés, li didec:
Entà on vatz ara, senhor mèn?
Entà Sant Petersburg, responec Pierre damb votz mainadenca e trantalhanta.
Vos balhi es gràcies.
Que sò cossent en tot damb vos.
Mès non vos pensetz que sò dolent.
Damb tota era mia amna voleria èster çò que vos voletz que siga, mès jamès è trapat era ajuda de degun…
Ath delà, me considèri eth prumèr colpable.
Ajudatz-me, instruitz-me e dilhèu…
Pierre non podec contunhar.
Alendèc prigondaments e se virèc d‟esquia.
Eth maçon sauvèc silenci pendent ua longa estona.
Semblaue reflexionar; ara fin didec:
Era ajuda que ven solet de Diu; mès çò qu‟era nòsta ordre vos pòt balhar vo l‟ac balharà, senhor mèn.
Vatz entà Sant Peterburg, autrejatz aquerò ath comde Villarski, treiguec era cartèra e escriuec ues paraules en un papèr que pleguèc en quate.
Permetetz-me un conselh: quan arribetz ena capitau, dedicatz es prumèrs dies entath recuelhement, entà un examen de consciéncia, e non tornètz ara vida d‟abantes.
Vos desiri un bon viatge e fòrça capitada… higec, en tot avertir qu‟eth sòn vailet entraue ena cramba.
Eth viatjaire ère Osip Alekseievic Bazdeiev, sivans Pierre podec veir en libre de registre.
Bazdeiez auie estat un des maçons e martinistes mès important ena epòca de Novikov.
Fòrça temps dempús dera su marcha, Pierre, sense ajaçar-se ne demanar shivaus, s‟estèc passejant pera sua cramba, en tot reflexionar sus un dissolvut passat e imaginar damb afogadura un futur erós, irreprochable e vertuós; futur que li semblaue plan aisit.
Credie auer estat enquia alavetz un viciós per auer desbrembat tan solet e per edart çò de bon qu‟ère era vertut.
Ena sua amna non restauen ja tralhes des dobtes passadi.
Credie damb fermetat ena possibilitat dera fraternitat umana, d‟ua societat d‟òmes unidi entà sostier-se es uns as auti en camin dera vertut: qu‟ère atau coma s‟imaginaue era maçonaria.
Pierre non comuniquèc ad arrés era sua arribada en San Petersburg.
Non gessie de casa e tenguie tot eth sòn temps ara lectura de Sant Tomàs de Kempis, libre qu‟auie arribat enes sues mans sense saber se qui l‟ac auie enviat.
La lectura d‟aguest libre li balhaue tostemp era madeisha sensacion: eth plasèr jamès saborat de creir ena possibilitat d‟arténher era perfeccion, era possibilitat der amor frairau e actiu entre es òmes qu‟Osip Alekseievic li revelèsse.
Ua setmana dempús dera sua arribada, eth joen comde polac Villarski, que Pierre coneishie de vista per auer-lo-se trapat en quauques hèstes de societat, entrèc ua tarde ena sua cramba damb era madeisha portadura oficiau e solémna qu‟amiauen es testimònis de Dolojov eth dia deth düel.
Un còp barrada era pòrta e dempús d‟auer-se assegurat de qué, exceptat Pierre, non i auie arrés ena cramba, didec:
Que vengui damb ua comission e ua prepausa, comde… e seguic sense sèir-se.
Ua persona plan importanta dera nòsta fraternitat a demanat que sigatz vos admetut en era abantes deth tèrme acostumat, e vò que jo siga eth vòste gatge.
Considèri un sagrat dèuer complir era volentat d‟aguesta persona.
Desiratz entrar, damb eth mèn gatge, ena associacion des francmaçons?
Eth ton hered e sevèr d‟aqueth òme que Pierre auie vist lèu tostemp enes balhs, arridolent e cortés, entre es mès distinguides daunes, estranhèc a Pierre.
Ua auta pregunta mès, comde, didec, que vos demani que contestetz damb tota sinceritat non coma futur maçon senon coma cavalièr: auetz renonciat as vòstes ancianes conviccions?
Credetz en Diu?
Òc, ac desiri, didec.
Villarski joquèc eth cap.
Pierre meditèc un instant.
Òc, òc, creigui en Diu, didec.
Alavetz… comencèc Villarski.
Mès Pierre l‟interrompec:
Òc, creigui en Diu!, afirmèc.
Villarski.
Pendent tot eth trajècte Villarski sauvèc silenci.
As preguntes de Pierre sus se qué li calie hèr o qué contestar, expliquèc solet que d‟auti frairs mès autorizadi qu‟eth lo meterien a pròva e eth solet li calie díder era vertat.
Trauessèren eth portau dera grana casa a on se trapaue era lòtja, pugèren per ua escala escura e entrèren en ua petita anticramba illuminada, a on, sense ajuda de vailets se treigueren e abrics.
Dempús passèren en ua auta cramba.
Ath costat dera pòrta campèc un òme jargat d‟ua manèra estranha.
Villarski gessec ath sòn encontre, gasulhèc quauquarren en francés e s‟apressèc en un petit armari, a on Pierre vedec vestits que jamès auie vist.
Villarski treiguec der armari un mocador e bendèc es uelhs de Pierre; en estacar-lo-se en cogòt, s‟endravèc en nud ua guinsa de peus.
Dempús atirèc a Pierre entada eth, lo punèc e, cuelhent-li era man, l‟amièc entà un aute lòc.
Aqueth enòrme còs, damb es braci penjant, eth ròstre contrèt e arridolent, seguie damb pas trantalhant e timid a Villarski.
Ath cap de dètz passi Villarski s‟arturèc.
Pierre responec damb un senhau afirmatiu deth sòn cap.
E sarrant era man de Pierre, Villarski gessec.
Un còp solet en aqueth lòc desconeishut, Pierre seguic arrint.
Dus viatges arroncilhèc es espatles, se hec a vier era man en mocador pr‟amor de trèir-lo-se, mès que non ac hec.
Es cinc menutes qu‟amiaue damb es uelhs bendadi li semblèren ua ora inacababla.
Li pesauen es braci, es cames li tremolauen e se sentie cansat.
Experimentaue es mès complèxes e diuèrses sensacions.
Cranhie çò qu‟anaue a passar e cranhie encara mès hèr veir mòstres dera sua pòur.
Sentie curiosèr per çò qu‟anaue a passar o per çò que pensauen revelar-li.
Mès, sustot, ère content d‟auer arribat en instant qu‟anaue a entrar, fin finau, en camin deth renauiment, dera vida activa e vertuosa que soniaue dès que coneishec a Osip Alekseievic.
S‟enteneren còps fòrts ena pòrta.
Pierre se treiguec era benda e guardèc ath sòn entorn.
Ua prigonda escurina regnaue ena cramba; solet en un cornèr ludie ua lampa petita d‟òli qu‟illuminaue quauquarren blanc.
Pierre s‟apressèc, vedec qu‟era lampa ère plaçada sus ua taula nera, ath cant d‟un libre dubèrt.
Qu‟èren es Evangèlis.
E aquerò blanc, ua clòsca de mòrt umana damb es sues orbites e dents.
Pierre liegec es prumères paraules der Evangèli: “En principi ère eth Vèrb e eth Vèrb ère en Diu…” dèc ua virada ara taula e se trapèc damb ua gran caisha dubèrta: qu‟ère un taüt e ère plen de uassi.
Pierre non s‟estonèc bric per tot aquerò que vedie.
Demorant entrar en ua vida totauments naua, deth tot desparièra dera anteriora, demoraue es causes mès extraordinàries.
Eth crani, eth taüt, er Evangèli: tot s‟ac demoraue e li semblaue qu‟aurie de demorar fòrça mès causes encara.
Guardaue per entorn, esdegant-se a excitar en eth madeish un sentiment de fervor: “Diu, era mòrt, er amor, era fraternitat des òmes”, pensaue, en tot restacar aguestes paraules damb era representacion confusa mès luminosa de quauquarren.
Se dauric era pòrta e quauqu‟un entrèc ena estança escura.
Ara fèbla claretat dera lampa, qu‟ada era Pierre ja s‟auie avedat, vedec a un òme de mejana estatura, que s‟arturèc ena penombra; dempús, damb passi mesuradi, s‟apressèc ena taula e apuèc en era es sues petites mans emboishades en gants de pèth.
Amiaue un devantau de cuèr blanc que li caperaue eth pièch e part des cames.
Ar entorn deth còth amiaue quauquarren semblable a un colar, que peth sòn dejós emergie un plastron naut e blanc qu‟emmarcaue eth sòn alongat ròstre, illuminat de baish.
Per qué auetz vengut aciu?, preguntèc eth desconeishut, en tot virar-se entà on supausaue qu‟ère Pierre.
Se non credetz ena vertat dera lum e non vedetz era lum, per qué auetz vengut aciu?
Qué voletz de nosati?
Era sabença, era vertut, eth coneishement?
Se sentie solet damb un òme totafèt d‟autrú ada eth pes condicions dera sua vida, e, pròche, ça que la, pera fraternitat damb es auti òmes.
Eth còr de Pierre bategaue precipitadaments, a mand de non deishar-lo alendar, quan s‟apressèc eth rector (en lengatge maçonic cridauen “rector” ath frair encargat d‟iniciar ath postulant).
Quan s‟apressèc mès, arreconeishec en eth a un des sòns coneishudi, Smolianinov, e aquerò lo shordèc.
Aqueth òme non deuie èster entada eth qu‟un frair, un preceptor vertuós.
Pendent uns instanta Pierre non podec prononciar cap paraula, de sòrta qu‟eth “rector” li calec repetir era pregunta.
Òc… òc… jo que voi renauir-me, contestèc Pierre damb esfòrç.
Ben, didec Smolianinov, e seguic entà dauant: auetz idia des mejans que damb eri era nòsta ordre vos ajudarà a arténher aguesta fin?, responec rapida e tranquillaments.
Jo… jo demori… era guida… era ajuda tath renauiment…
A Pierre li tremolaue era votz; li calie esforçar-se en cada paraula per çò dera emocion e dera manca de costum d‟exprimir-se en rus sus tèmes abstractes.
Quina idia n‟auetz dera francmaçonaria?
Creigui qu‟ei era fraternitat e era egalitat des òmes damb finalitats altruistes, didec Pierre; e ath madeish temps que prononciaue aguestes paraules, s‟avergonhaue per çò qu‟auie en eres de contrast damb era solemnitat deth moment.
Creigui que…
Ben, interrompec eth “rector” que semblaue satisfèt damb aquera responsa.
Auetz cercat ena religion eth miei entà arténher çò que pretenetz?
Non.
Qu‟èra atèu.
Vos cercatz era vertat pr‟amor de seguir es vòstes leis ena vida.
Ei a díder, cercatz era vertut e era sabença, vertat?, preguntèc eth “rector” après ua cuerta pausa.
Òc, òc, confirmèc Pierre.
Eth “rector” estosseguèc; crotzèc es sues mans engantades sus eth pièch e comencèc a parlar.
Ara me cau desnishar-vos er objectiu principau dera nòsta ordre; s‟aguest objectiu coïncidís damb eth vòste, entraratz ena nòsta fraternitat damb profit.
Era nòsta fin essenciala, qu‟ath còp ei era basa que assolide era nòsta organización e que cap fòrça umana pòt destrusir, ei era conservacion e transmission ara posteritat de cèrt mistèri plan important… que possedim de temps de memòria perduda, ja dès eth prumèr òme.
D‟aguest mistèri depen dilhèu era sòrt deth gènre uman.
Mès de tau natura, qu‟arrés pòt coneisher-lo ne tier-lo se non ei premanit mejançant ua longa e constanta purificacion: plan per aquerò son tan pòqui es que pòden artenher-lo en brèu temps.
Per aquerò, auem un dusau objectiu, que consistís en premanir as nòsti mèmbres, ena mesura que sigue possible, a mielhorar es sòns còrs, a purificar e esclarir era sua ment damb es mieis transmetudi per aqueri òmes que s‟an esforçat ena cèrca de tau mistèri, e plan per aquerò, demostrèren èster dables entara sua percepcion.
En tot depurar e corregir as nòsti frairs, sajam, e aguest ei eth tresau objectiu, corregir a tot eth gènre uman, balhant-li exemple de pietat e de vertut; atau, sajam de combàter tanben, damb totes es nòstes fòrces, eth mau que règne en univèrs.
Reflexionatz sus aquerò e tornarè a veder-vos.
E dit aquerò gessec dera estança.
S‟imaginèc entre es òmes semblables a coma eth ère enquia hège pòc, e, mentauments les dirigic un encoratjador e edificant discurs.
Qu‟èren òmes viciosi e malerosi, qu‟ajudaue de paraula e d‟òbra, victimes que sauvaue des sòns opressors.
Des tres objectius expausadi peth rector, eth darrèr, era mielhora deth genre uman, l‟ère eth mès avient.
Aqueth mistèri important que l‟auie parlat, encara qu‟excitaue eth sòn curiosèr, non li semblaue tant essenciau; e eth dusau objectiu, era purificacion pròpia, era melhora d‟eth madeish, li preocupaue pòc, pr‟amor qu‟en aqueth instant se sentie ja corregit completaments des sòns ancians vicis e solet ère prèst entath ben.
Mieja ora dempús tornèc eth rector pr‟amor de mostrar ath peticionari es vertuts corresponentes as sèt gradons deth temple de Salomon, que cada maçon li calie cultivar en eth madeish.
Aguestes vertuts èren: prumèra, era discrecion, moderacion e observança des secrets dera ordre; dusau, aubediéncia as nauti cargues dera ordre; tresau, conducta morau; quatau, amor ara umanitat; cincau, valor; siesau, generositat; setau, amor ara mòrt.
Meditatz soent sus era mòrt, didec eth rector, e sajatz de non veir en era a un enemic terrible, senon a un amic… que desliure d‟aguesta vida calamitosa er amna qu‟a patit en sòn esfòrç per arténher era vertut e l‟amie entà un lòc de recompensa e repaus.
Es autes vertuts qu‟èren ja ena sua amna; Pierre les rebrembèc compdant-les damb es dits, valor, generositat, conducta morau, amor ara umanitat e, sustot, era aubediéncia, qu‟entada eth, ara, ère mès felicitat que vertut.
Se sentie tant erós per desliurar-se dera pròpia volentat e poder someter-la ad aqueri que coneishien era vertat absoluda!
Mès s‟auie desbrembat dera setau vertut e non podie rebrembar-la.
Eth rector tornèc ath cap d‟ua estona per tresau viatge.
Preguntèc a Pierre se se sentie fèrm ena sua intencion e decidit a someter-se a guaire se l‟exigisse.
Que sò prèst entà tot, responec Pierre.
Me cau dider-vos encara, qu‟era nòsta ordre ensenhe era nòsta doctrina non solet damb paraules, senon tanben damb d‟auti mieis que, dilhèu, actuen damb mès energia qu‟es simples expressions verbaus, sus es autentics cercaires dera sabença e dera vertut.
Dilhèu, en procés dera vòsta admission, coneishatz semblabla manèra d‟ensenhament.
Era nòsta ordre imite as societats ancianes, qu‟exprimien es sues doctrines mejançant ieroglifics.
Eth ieroglific, seguic eth rector, ei era representacion d‟un objècte non percebut pes sentits que contie en eth es propietats de çò que simbolize.
Pierre s‟en sabie pro ben de çò qu‟èren es ieroglifics, mès que non gausaue didè‟c.
Escotaue en silenci ath rector, en tot sénter, per tot aquerò que vedie, qu‟es pròves començarien d‟un moment en aute.
S‟ètz decidit, vos cau començar era iniciacion, didec eth rector en tot apressar-se a Pierre.
En senhau de generositat, vos demani que m‟autregetz toti es objèctes de valor qu‟ajatz.
Çò qu‟amietz damb vos: eth relòtge, es sòs, es anèths…
Ara prèssa, Pierre treiguec eth monedèr e eth relòtge; li calec fòrça temps entà trèir-se era aliança deth gròs dit.
Hèt aquerò, eth maçon higec:
En senhau d‟aubediéncia, vos prègui que vos despolhetz.
Pierre se treiguec eth frac e eth justet; e, per indicacion deth rector, era sabata quèrra.
Eth maçon li dauric era camisa sus era part quèrra deth pièch e, en tot inclinar-se, li rebussèc eth cambal quèr deth pantalon per dejós eth jolh.
Pierre, esdegant-se, sagèc de descauçar-se deth tot e quilhar-se er aute cambal pr‟amor d‟evitar-li aguest trabalh ath rector, mès aguest li didec que non ère de besonh e li balhèc ua simbossa entath pè quèr.
Pierre, avergonhat, coma un mainatge, damb un arridolet de dobte e burla d‟eth madeish que, contra era sua volentat, miralhaue eth sòn ròstre, s‟estaue de pès, es braci queigudi e desseparades es cames, dauant eth frair rector, ara demora de naues ordes.
Era mia feblesa?
N’auia tantes!, didec Pierre.
Pierre carèc, sajaue de rebrembar.
Es hemnes, didec ara fin, damb votz lèu imperceptibla.
Eth maçon s‟estèc immobil e silenciós pendent ua longa estona, après aguesta responsa.
Fin finau, s‟apressèc entà Pierre, cuelhec eth mocador qu‟ère sus era taula e li bendèc es uelhs de nauèth.
Per darrèr viatge vos digui: concentratz tota era atencion en vos madeish; encadenatz toti es vòsti sentiments e cercatz era felicitat non enes passions, senon en vòste còr.
Era hònt dera felicitat non ei dehòra, senon laguens de nosati…
Pierre ja sentie surgentar en eth aguesta hònt refrescanta de felicitat qu‟ara aumplie eth sòn esperit de gòi e fervor.
IV Ara seguida, non siguec eth rector que venguec ara cèrca de Pierre ena cramba, senon eth sòn gatge Villarski, que reconeishec pera sua votz.
E damb un arridolet radiant e mainadenc, eth carnut pièch descubèrt e un pè descauç, auancèc damb pas desparièr, mausegur, tant que Villarski lo tocaue damb ua espada en pièch nud.
Dera cramba estant, ja auançant, ja arreculant per diuèrsi correders, siguec amiat enquiara pòrta dera lòtja.
Villarski tossic e quauquarrés responec damb diuèrsi còps de martèth maçonic.
Era pòrta se dauric dauant es dus òmes.
Ua votz prigonda (es uelhs de Pierre èren encara bendadi) tornèc a hèr-li fòrça preguntes sus se qui ère, a on e quan auie neishut, eca.
Lo heren a caminar de nauèth, sense desliurar-li es uelhs dera benda, e, tostemp caminant, li parlèren, en tot tier allegories sus es dificultats deth sòn viatge, sus era santa amistat e sus er etèrn Arquitècte der Univèrs e eth valor que li calie suportar es trebalhs e es perilhs.
Pendent aguest darrèr viatge Pierre se n‟encuedèc de qué lo cridauen eth que cèrque, o ben eth que patís o eth qu’exigís, e en cada pas pataquejauen de manèra desparièra damb martèths e damb espades.
Un còp, tant que l‟amiauen entà un objècte, Pierre observèc enes sòns guides ua cèrta trantalhada.
Entenec qu‟es persones que l‟entornejauen discutien en votz baisha e ua d‟eres persutaue tà qu‟eth passèsse sus cèrt tapís.
Dempús cuelheren era sua man dreta, qu‟apuèren sus un objècte, e li manèren que se hesse a vier era auta man ena part quèrra deth pièch, tient un compàs, e que prononcièsse eth jurament de fideliat as leis dera ordre, en tot repetir es paraules que un aute liegie.
Dempús amortèren es candèles, aluguèren alcoòl (Pierre lo reconeishec pera flaira) e l‟avertiren que vederie ua petita lum.
Li treiguerem eth mocador des uelhs e Pierre, damb ua lum indecisa, vedec, coma en un sòn, a diuèrses persones qu‟amiauen eth madeish devantau qu‟eth rector, èren ath sòn dauant e afustauen es sues espades entath sòn pièch.
Entre aqueri òmes n‟auie un, de pè, damb era camisa sagnosa; en veder-lo, Pierre auancèc, desirant qu‟es espades lo herissen; mès es espades se desseparèren d‟eth.
Tornèren a bendar-li es uelhs e ua votz didec:
Qu‟as vist era petita lum.
Aluguèren de nauèth es candèles e quauqu‟un li didec a Pierre que li calie veir era lum plia.
Un còp mès li treigueren era benda e, ath còp, mès de dètz votzes dideren: sic transit gloria mundi.
Pierre, remetent-se de man en man, campèc era cramba a on se trapaue e as òmes qu‟èren en era.
Ath torn d‟ua longa taula caperada de nere i auie seigudes coma ues dotze persones, damb es madeishi devantaus blanqui.
Pierre arreconeishec a quauqui uns d‟eri, que pertanhien ara nauta societat de Sant Petersburg.
Ocupaue era presidéncia un joen desconeishut, qu‟amiaue en còth ua crotz especiau.
Ara sua dreta i auie er abat italian que Pierre auie coneishut hège dus ans en çò d‟Anna Pavlovna; vedec tanben a un important dignatari e ath preceptor soís qu‟abantes auie viscut damb es Kuraguin.
Toti sauvauen un silenci solemne e escotauen es paraules deth president, que tenguie enes sues mans un martèth.
En paredau deth dauant i auie encastrada ua estela ahlamejant.
En un extrèm dera taula i auie un petit tapís damb diuèrsi diboishi e, en aute, quauquarren que semblaue un autar damb er Evangèli e era clòsca de mòrt; ath torn, sèt grani candelèrs coma es des glèises.
Dus frairs amièren a Pierre enquiar autar e, en tot meter-li es pès en esquadra, li manèren que s‟ajacèsse e l‟expliquèren que se prosternèsse dauant es pòrtes deth temple.
Abantes li cau recéber era paleta, gasulhèc un des frairs.
A, non, deishatz-ac, se vos platz!, didec un aute.
Pierre damb es sòns uelhs luscs e desorientadi, guardèc ath sòn entorn, sense aubedir.
Un dobte l‟acodic de ressabuda: “A on sò?
Qué hèsqui?
Non s‟estant trufant de jo?
Non m‟avergonharè bèth dia en tot rebrembar tot açò?” Mès aguesta trantalhada solet se tardèc un instant.
Pierre se fixèc enes grèus ròstres des òmes que l‟entornejauen, rebrembèc çò qu‟auie deishat ath darrèr e comprenec que non podie arturar-se a miei camin.
Orrificat peth sòn dobte, sajant de costar de nauèth, en eth, eth fervor, se prosternèc ena entrada deth temple.
E ua emocion, encara mès fòrta qu‟abantes, se senhoregèc d‟eth.
S‟estèc pendent bèth temps en aquera posicion e li manèren que se lheuèsse; li botèren eth devantau de cuèr blanc, madeish qu‟eth des auti, e li placèren ena mant ua paleta e tres parelhs de gants, e alavetz eth gran mèstre se dirigic ada eth.
Li didec que li calie hèr toti es esfòrci possibles entà non trincar era blancor d‟aqueth davantau, simbèu dera fermetat e dera vertut; per çò dera enigmatica paleta, l‟expliquèc qu‟ère eth sòn dèuer trabalhar damb era, pr‟amor de purificar eth sòn còr des vicis e padegar damb paciéncia eth còr deth pròche.
Dempús, en tot referir-se ath prumèr parelh de gants masculins, li didec que non podie conéisher eth sòn significat, mès li calie sauvar-les-se; eth dusau parelh de gants, tanben masculins, ère entà que les amièsse enes assemblades, e deth tresau (qu‟èren gants de hemna) didec:
Estimat frair, aguesti gants que son tanben entà vos; les balharatz ara hemna que mès estimetz; damb eri convenceratz dera puretat deth vòste còr ara hemna qu‟alistèssetz coma digna maçona, e après ua brèu pausa, higec: mès, tietz compde, estimat frair, qu‟aguesi gants non fistonen jamès ues mans impures.
Tant qu‟eth gran mèstre prononciaue aguestes darrères paraules, a Pierre li semblèc qu‟eth president se trebolaue.
Pierre se trebolèc encara mès e se rogic enquiath punt de plorar, coma sòlen rogir-se es mainatges; guardèc ath sòn entorn damb inquietud e se produsic un silenci incomòde.
Eth silenci siguec trincat per un des frairs, que, amiant a Pierre entath tapís, comencèc a lieger-li en un quasèrn era explicacion des figures aquiu representades: eth solei, era lua, eth martèth, era plomada, era paleta, era pèira hargada e sense hargar, era colomna, es tres hièstres, eca.
Dempús li senhalèren a Pierre eth sòn sèti, li heren a conéisher es senhaus dera lòtja e era contrasenha e, fin finau, li permeteren cuélher sèti.
Eth gran mèstre comencèc alavetz a liéger es estatuts.
Qu‟èren plan longui, e Pierre, esmoigut de gòi, d‟emocion e de vergonha, non artenhie compréner çò que liegien.
Solet retenguec es darrères paraules.
Non hèsques diferéncies que posquen alterar era egalitat.
Vòla en ajuda deth frair, quinsevolh que sigue; ensenha ath que s‟enganhe, lheua ath queigut, non alimentes jamès sentiments de colèra o d‟òdi contra eth tòn frair.
Sigues brave e afable.
Desvelha en toti es còrs eth huec dera vertut, compartís era tua felicitat damb eth pròche e qu‟era enveja non trebole jamès aguesta felicitat tan pura.
Se complisses atau era lei suprèma, traparàs eth camin dera anciana granor que tu as demanat”, acabèc, e, en tot lheuar-se, abracèc e punèc a Pierre.
Pierre, damb lèrmes d‟alegria enes uelhs, guardaue ath sòn entorn, sense saber se qué respóner as felicitacions e as mòstres d‟amistat dera gent que l‟entornejaue.
Non volie veir, en arrés, as coneishudi d‟abantes; ara, en toti aguesti òmes non vedie senon frairs e s‟usclaue en talents de compartir eth sòn trabalh.
Eth gran mèstre dèc un còp damb eth martèth.
Toti se seigueren enes sòns sètis e un liegec ua predicacion sus eth besonh d‟èster umils.
Eth gran mèstre prepausèc que se complisse eth darrèr dèuer, e eth dignatari important, que tenguie eth cargue d‟aumoinièr, hec un torn ara assemblada damb ua huelha.
Pierre aurie volut inscriuer-se damb toti es sòs qu‟auie, mès cranhèc que siguesse un senhau d‟orgulh e se limitèc a botar era madeisha quantitat qu‟es auti.
Era session s‟auie acabat.
Quan Pierre tornèc entà çò de sòn, li semblèc tornar d‟un long viatge de desenats d‟ans, pendent eth quau auie cambiat completaments e perdut es vielhs costums e abits dera sua vida.
V Londeman dera sua admission ena lòtja, Pierre liegie en çò de sòn un libre e sajaue de compréner eth significat deth cairat, qu‟un des sòns costats representaue a Diu, er aute ath mon morau, eth tresau ath mon fisic e eth quatau a un pilho-malho d‟ambdús.
De quan en quan s‟abstreiguie d‟aqueres causes e mentuaments hège entada eth un nau plan de vida.
Eth dia abantes, ena lòtja, l‟auien dit qu‟era notícia deth sòn düel damb Dolojov auie arribat enquiar Emperaire e que çò de mès prudent entada eth serie aluenhar-se de Sant Petersburg.
Pierre pensaue vier entàs sues propietats deth sud de Russia e tier-se aquiu des sòns campanhards.
Soniaue damb gòi en aquera naua vida quan, de ressabuda, entrèc ena cramba eth prince Vasili.
Estimat, se qué auetz hèt en Moscòu?
Per qué t‟as emmaliciat damb Elena?
Qu‟ès en un error, didec eth prince Vasili en entrar.
Me‟n sai de tot e te posqui assegurar qu‟Elena ei tant innocenta dauant de tu, coma ne siguec Crist dauant es judius.
Pierre ère a mand de respóner, mès l‟interrompec eth prince:
Per qué non as vengut entà jo, simplaments coma entà un amic?
Qu‟ac sai tot e ac compreni tot, didec.
T‟as comportat coma un òme decent qu‟estime eth sòn aunor, dilhèu damb cèrta precipitacion, mès non parlem d‟aquerò.
Non desbrembes en quina situacion la dèishes, ada era e a jo, dauant es uelhs deth mon e autanplan dera madeisha Cort, higec, baishant eth ton dera votz.
Era en Moscòu e tu aciu.
Mès, compren, estimat, e lo cuelhec deth braç.
Se tracte d‟un malentendut: me pensi que tu madeish te n‟as encuedat.
Escriu-li de seguit ua carta, aciu, damb jo, era vierà, s‟explicarà tot; se non ac hès atau, d‟avertisqui que pòs auer bèth desengust.
Eth prince Vasili lo guardèc damb aire significatiu.
Me‟n sai de qué era Emperairitz mair s‟interèsse de vertat per aguest ahèr.
Diuèrsi còps sagèc Pierre de partlar, mès, d‟un costat, eth price Vasili non l‟ac permetie e, der aute, eth madeish Pierre cranhie hè‟c damb un ton de negatiua absoluda, tau qu‟auie era intencion de respòner ath sòn suèr.
Ath delà, rebrembaue es paraules der estatut maçonic “Sigues brave e afable”.
Se rogic e arroncilhèc es celhes; se lheuèc e tornèc a sèir-se en tot esforçar-se a hèr çò que mès li costaue ena vida: díder dubèrtaments a ua persona quauquarren desagradiu, díder quauquarren qu‟er aute, qui que siguesse, non se demoraue.
Ère tant avedat a aubedir eth ton de negligenta seguretat que tenguie eth prince, qu‟ara madeish cranhie non poder opausar-se ada eth; mès ath còp, se n‟encuedaue de qué tot eth sòn futur depenie des paraules que prononcièsse.
Seguirie eth camin ancian o eth nau, que l‟indicauen es maçons, e que tant lo tirassaue ara pr‟amor qu‟ère absoludaments segur de qué en seguir-lo artenherie començar ua naua vida?.
Mès encara non auie acabat eth prince era badinada que Pierre, damb ròstre furibond (que se retiraue ath de sa pair), didec lèu en un mormolh, e sense guardar ath sòn interlocutor:
Que non vos è cridat ena mia casa, prince.
Anatz-vo‟n, se vos platz!
Anatz- vo‟n!, e li dauric era pòrta.
Anatz-vo‟n, ara fin!, repetic, sense poder creder-se ada eth madeish e content pera expression trebolada e temerosa que campaue en ròstre deth prince.
Qué te cau?
Ès malaut?
Anatz-vo‟n!, repetic Pierre damb votz tremolosa.
Eth prince Vasili auec de partir sense recéber cap explicacion.
Ua setmana dempús, en auer-se dit adiu des sòns amics es maçons e deishar-les ua non bric menspredable soma entà aumoines, partic entàs sues propietats.
Es naui frairs l‟autregèren a Pierre cartes entàs maçons de Kiev e Odesa e prometeren escriuer-li e guidar-lo ena sua naua activitat.
VI Se deishèc de cornèr er ahèr de Pierre e Dolojov e, maugrat era severitat qu‟alavetz castigaue er Emperaire es düels, ne es adversaris ne es sòns testimònis sigueren shordadi.
Ça que la, era istòria deth düel, confirmada pera separacion de Pierre e era sua hemna, s‟escampilhèc per tota era societat.
Pierre, que tractauen damb indulgéncia protectora quan non ère senon un hilh naturau; Pierre, que mimauen e laudauen quan ère eth mielhor partit der Emperi rus, auie baishat fòrça ena pensada dera gent dès que, après eth sòn maridatge, es gojates mainadères e es sues mairs non poderen compdar damb eth, e mès encara pr‟amor qu‟eth non sabie guanhar-se era bona disposicion dera societat.
Ara, toti lo considerauen eth solet colpable de çò que s‟auie passat e l‟auien per gelós e insensat, cuelhut pes excèssi de furiosa colèra coma sa pair.
E quan Elena, dempús era partida deth sòn marit, tornèc en Sant Petersburg, siguec recebuda per totes es amistats non solet afablaments, senon damb respècte, en tot tier en compde eth sòn malastre.
Quan se parlaue deth sòn marit, Elena se revestie d‟ua dignitat qu‟auie adoptat, encara que sense compréner pro ben eth sòn sens, mès que mantenguie en tot guidar-se peth tacte qu‟auie assimilat.
Aguesta expression volie díder qu‟ère resignada a sostier era sua malerosa destinacion sense planher-se e qu‟eth sòn marit ère era crotz que Diu l‟auie enviat.
Eth prince Vasili qu‟ère mès franc.
Quan se parlaue de Pierre, arroncilhaue es espatles e, hènt-se a vier un dit en front, didie:
Un cerveau felé, je le disais toujours.
Que ja ac auia dit jo, asseguraue Anna Pavlovna en parlar de Pierre.
Tostemp didí, e abantes qu‟arrés (e persutaue ena prioritat), qu‟ère un joen hòl, corromput pes depravades idies deth nòste temps; ac didí quan toti se mostrauen afogadi damb eth, quan venguie d‟arribar der estrangèr.
Non vo‟n brembatz ua net, aciu ena mia casa?
Que cuelhec era portadura d‟un Marat.
En qué acabèc tot?
Alavetz ja non me semblaue bric ben aguest maridatge e predidí çò que se passarie.
Coma tostemp, Anna Pavlovna balhaue en çò de sòn ua d‟aqueres cauhades que solet era sabie organizar, qu‟en eres, sivans era sua expression, s‟amassaue, en prumèr lòc, era creme de la veritable bonne societé, la fine fleur de l’essance intellectuelle de la societé de Petersburg.
Ath delà dera rafinada causida des convidadi, es cauhades d‟Anna Pavlovna subergessien pr‟amor qu‟en cadua d‟eres presentaue as sòns amics a bèth nau personatge interessant.
Cap auta cauhada de Sant Petersburg ère, coma es d‟era, eth termomètre politic que senhalaue acertadaments es opinions dera societat legitimista petersburguesa, tan junhuda ara Cort.
Tà finaus de 1806, quan ja èren coneishudi de toti es penibles detalhs dera derrota dera armada prusiana en Jena e Auerstadt e era capitulacion dauant de Bonaparte dera majoritat des fortaleses prusianes, quan era armada russa auie entrat en Prusia e començaue era dusau guèrra contra Napoleon, Anna Pavlovna auie convidat a ua cauhada ena sua casa.
La creme de la veritable bonne societé ère constituida pera deliciosa e malerosa Elena, abandonada peth sòn marit, Montemart e er embelinaire Ipolit, nauèth vengut de Viena, dus diplomatics, “era mia tia”, un joen que d‟eth se didie en aqueri salons qu‟ère un òme de beaucoup de merit, ua dauna d‟aunor recentaments alistada amassa damb sa mair e d‟autes persones mens notables.
Era nauetat qu‟Anna Pavlovna aufrie aquera net as sòns convidadi ère Boris Brubetskoi, vengut de Prusia coma corrèu oficiau e ajudant de camp d‟un important personatge.
Aquera net, eth termomètre politic indicaue ara societat açò: per mès que toti es monarques europèus e es sòns generaus s‟inclinèssen dauant de Bonaparte entà mortificar-mos a jo e a toti nosati, era nòsta opinion sus Bonaparte non podie cambiar.
Non cessaram d‟exprimir era nòsta pensada francaments; era soleta causa que li podem díder ath rei de Prusia e as auti ei: “Autant pejor entà vosati.
Tu l’as voulu, George Dandin”, aquerò ei tot çò que vos podem díder.
Quan Boris, qu‟auie d‟èster presentat as convidadi, entrèc ena sala, lèu toti èren ja amassadi, e era convèrsa, abilaments menada per Anna Pavlovna, tractaue sus es relacions diplomatiques damb Austria e es esperances botades ena aliança damb aguesta nacion.
Boris, fresc e rogenc, entrèc ena sala damb assopliment; er elegant unifòrme d‟ajudant de camp lo hège mès viril e de bon pòrt.
Sivans eth costum, siguec amiat de seguit dauant de “era mia tia” pr‟amor de qué la saludèsse, e dempús venguec en cercle generau.
Anna Pavlovna li dèc a punar era sua man prima e lo presentèc a quauques persones qu‟eth joen non coneishie, en tot nomentar-les a mieja votz:
Le prince Hippolyte Kouraguine, un charmant jeune homme.
M. Kroug, charge d’affaires de Copenhague, un esprit profond.
M. Chitov, un homme de beaucoup de merite (quan li toquèc eth torn ath que gaudie d‟aguesta nominacion).
Gràcies as gestions d‟Anna Mijailovna, as sòns gusti personaus e ath sòn reservat caractèr, Boris auie artenhut en servici ua posicion plan auantatjosa.
Qu‟ère ajudant de camp d‟un personatge plan important, se l‟auie encomanat ua mission de responsabilitat en Prusia e venguie de tornar d‟aguest país coma corrèu oficiau.
Auie assimilat totafèt aquera subordinacion non escrita que tant li shautaue en Oltmuz, que gràcies ada era un loctenent podie èster plan mès qu‟un generau; entà ascéner que non calie ne esfòrci, ne eth trabalh, ne eth valor, ne era perseverància, senon solet er art de saber-se comportar damb aqueres persones que recompensauen eth servici.
Soent se meravilhaue eth madeish deth sòn rapic trionf e dera incapacitat de d‟auti entà comprenè‟c.
Gràcies ara sua descubèrta auie cambiat completaments tota era sua vida, totes es sues ancianes relacions e amistats, toti es sòns plans entath futur.
Non ère ric, mès tenguie toti es sòns sòs en vestir mielhor qu‟es auti.
Preferie privar-se de molti plasers, abantes que vier en un mau coche o que lo vedessen damb unifòrme vielh pes carrèrs de Sant Petersburg.
Era sua obstinacion s‟estaue en relacionar-se damb persones de mielhor situacion qu‟eth e que li podessen èster utiles.
Estimaue Sant Petersburg e menspredaue Moscòu.
Li resultaue desagradiu eth rebrembe dera casa des Rostov e eth sòn mainadenc amor per Natasha; dès que gessec entà incorporar-se ena armada non auie tornat per aquiu.
En salon d‟Anna Pavlovna (qu‟era sua invitacion consideraue ua importanta promocion) comprenec de seguit eth papèr que li corresponie aquera net e deishèc de bon voler qu‟era patrona dera casa se profitèsse der interès que desvelhaue.
Observèc atentiuaments a cadun, calculant ben es auantatges de tier ua amistat damb eri e era possibilitat de hè‟c.
Cuelhec sèti en lòc que l‟auien reservat ath costat dera beròia Elena e s‟estèc atentiu ara convèrsa generau.
Viena trape tan dehòra man es bases deth tractat prepausat, que ne tansevolhe damb ua sòrta de trionfs plan brilhants s‟artenherie arribar a un acòrd.
Enquia e tot dobte des mieis que poirien procurar-mos aguesta capitada.
Il faut distinguer entre le cabinet de Vienne et l’Empereur d’Austriche.
L’Empereur d’Austriche n’a jamais pu poense a un chose pareille, ce n’est que le cabinet qui le dit, didec Mortemart.
Mon cher vicomte, intervenguec Anna Pavlovna, l’Urope…(non se sap se per qué didie “Urope” coma se se tractèsse d‟ua particularitat especiau dera lenga francesa que solet era podie permeter-se en tot parlar damb un francés).
L’Urope ne sera jamais notre alliée sincere.
E ara seguida, entà hèr entrar en accion a Boris, Anna Pavlovna derivèc era convèrsa entath valor e era fermetat deth rei de Prusia.
Boris, ara demora deth sòn torn, seguie d‟aurelha atentiuaments as auti.
Tanben li restèc temps entà hèr bèth còp de uelh ara beròia Elena, que, tostemp arridolenta, auie crotzat era sua guardada, en mès d‟ua ocasión, damb eth joen e de bon pòrt ajudant de camp.
Qu‟ère çò de mès naturau, donques que se parlaue dera situacion de Prusia, qu‟Anna Pavlovna preguèsse a Boris que condèsse es sues impressions deth viatge a Glogau e er estat dera armada prusiana.
Boris, sense prèssa e en un corrècte francés, condèc nombrosi detalhs interessanti sus era situacion des tropes e dera Cort, en tot sajar de non exprimir era sua opinion personau sus tot aquerò que condaue.
Pendent bèth temps, Boris concentrèc tota era atencion deth grop e Anna Pavlovna comprenec damb intima satisfaccion qu‟era sua nauetat d‟aquera net ère acceptada agradiuaments per toti es convidadi.
Elena mostrèc especiauments ua plan viua atencion peth raconde de Boris; l‟interrompec diuèrsi viatges damb preguntes sus bèri detalhs deth sòn viatge e semblèc que l‟interessaue de forma particulara era situacion dera armada prusiana.
Tanlèu auec acabat, se virèc entada eth, damb eth sòn arridolet de costum.
Il faut absolument que vous veniez me voir, didec damb tau entonacion coma se, per cèrtans motius ignoradi per eth, siguesse absoludaments de besonh.
Mardi, entre les huit eth neuf heures.
Vous me ferez grand plaisir.
Boris prometec complir eth sòn desir, e volie contunhar era convèrsa damb era, quan Anna Pavlovna lo cridèc damb era desencusa de qué “era mia tia” desiraue escotar-lo.
Coneishetz ath sòn marit, vertat?, didec Anna Pavlovna clucant es uelhs e senhalant damb tristor a Elena.
Ei ua hemna tan malerosa e tan beròia!…
Non li parletz d‟aguest òme ath sòn dauant.
Vos ac demani.
Que l‟ei massa penible.
Quan Boris e Anna Pavlovna tornèren entath grop, ère Ipolit qu‟amiaue era convèrsa.
En tot hèr-se entà dauant en un fautulh, didie:
Le roi de Prusse!, e se metec a arrir.
Toti se virèren entada eth.
Ipolit repetic, damb un aute ton: Le roi de Prusse?, preguntèc, e damb tranquilla gravetat se calèc ath hons deth sòn fautulh.
Anna Pavlovna demorèc un shinhau; mès coma qu‟Ipolit non semblaue decidit a contunhar, comencèc a díder qu‟er impiu de Bonaparte s‟auie hèt a vier de Postdam era espada de Federic eth Grand.
C’est l’epée de Frederic le Grand que je… comencèc, mès Ipolit l‟interrompec:
Anna Pavlovna arroncilhèc es celhes.
Mortemart, er amic d‟Ipolit, li preguntèc:
Voyons, a qui en avez-vous avec votre roi de Prusse?
Ipolit arric coma se s‟avergonhèsse deth sòn arridolet.
Non, ce n’est rien, je voulais dire seulement… auie era intencion de repetir ua badinada entenuda en Viena e demoraue tota era net er instant avient entà plaçar-la.
Je voulais dire que nous avons tort de faire la guerre pour le roi de Prusse.
Boris, demorant veir se com serie recebuda era badinada d‟Ipolit, arric prudentaments, de sòrta qu‟aguest arridolet podesse semblar madeish ironia qu‟aprobacion.
Toti arriren.
Il est tres mauvais votre jeu de mots, tres spirituael, mais injuste…
Nous ne faisons pas la guerre pour le roi de Prusse, mais pour le bons principes.
Ah!, le mechant, ce prince Hippolyte!, didec Anna Pavlovna en tot menaçar-lo damb un delicte arropit.
Pendent tota era cauhada era convèrsa se tenguec plan animada e virèc especiauments ar entorn des tèmes politics.
Entath finau, es dialògs se heren mès viui, en gésser a mentar es recompenses autrejades per Emperaire.
Je vous demande perdon, une tabatiere avec le portrait de l’Empereur est une recompense, mais point une distintion, observèc eth diplomatic, un cadeuau, plutot.
Il y a eu plutot des antecedents, je vous citerai Schwarzenberg.
C’est impossible, obervèc un aute.
Apostam?
Le grand cordon, c’est different…
Quan toti s‟aueren lheuat entà dider-se adiu, Elena, qu‟auie parlat pòc pendent tota era net, se virèc de nauèth entà Boris en tot repetirle eth prèc e era orde corau e significatiua de vier en çò de sòn eth dimars.
Qu‟ei precís que venguetz, ei plan de besonh, higec en tot guardar arridolenta a Anna Pavlovna, que, damb eth trist arridolet qu‟acompanhaue es sues paraules tostemp que parlaue dera sua nauta protectora, apuèc eth desir d‟Elena.
Se diderie que pendent era cauhada, a prepaus de bèra frasa de Boris sus era armada prusiana, era beròia Elena auesse descubèrt de pic eth besonh d‟entrevistar-se damb eth, en tot prometer-li era explicacion d‟aqueth besonh eth dimars, quan acodisse en çò de sòn.
Eth dimars tath ser, en magnific salon d‟Elena, Boris non recebec clares explicacions sus eth besonh dera sua visita.
Qu‟auie d‟auti convidadi e era comdessa parlèc pòc damb eth; sonque quan, en dider-se adiu, Boris li punèc era man, era beròia Elena, damb ua gravetat inesperada e estranha, li didec a mieja votz: “Venez demain diner… le soir.
Il faut que vous veniez…
Venez.
Pendent eth sòn sejorn en Sant Peterburg se convertic en intim dera comdessa Bezujov.
Era guèrra s‟anaue espargent e eth teatre d‟operacions s‟apressaue ena frontèra russa.
Pertot s‟entenien malediccions contra er enemic deth genre uman, Bonaparte.
Enes bordalats se hegen naues levades de milicians e reclutes, e deth front arribauen notícies contradictòries, lèu tostemp fausses e interpretades des manères mès diuèrses.
Era vida deth vielh prince Bolkonski, deth prince Andrei e dera princessa Maria auie cambiat fòrça dempús 1805.
En 1806, eth vielh prince siguec nomentat generau en cap (èren ueit en totau) des milícies formades alavetz en tota Russia.
Er ancian Bolkonski, a maugrat dera feblesa pròpia des sòns ans, accentuada pendent eth temps que credec mòrt ath sòn hilh, pensèc contrari ath sòn déuer refusar un cargue que lo cridaue eth madeish Emperaire.
E aguesta naua activitat que se l‟aufrie ara l‟encoratgèc e li balhèc fòrces.
Anaue tostemp d‟un costat en aute des tres províncies fidades ath sòn comandament.
Amiaue eth compliment deth dèuer enquiara exageracion, se mostraue sevèr e enquia crudèu damb es sòns subordinadi e volie èster tostemp ath pas des detalhs mès petiti.
Era princessa Maria ja non recebie leçons de matematiques de sa pair, quan eth vielh prince paraue en casa, mès, pes maitins, quan i ère eth, acodie ath sòn burèu acompanhada dera hilhuquèra e deth petit prince Nikolai (coma lo cridaue eth pairin).
Eth petit Nikolai viuie damb era hilhuquèra e damb era vielha neuriça Savishna enes apartaments dera princessa defuntada e Maria se passaue era màger part deth temps damb eth mainatge, sajant, coma podie, de suplir a sa mair.
Tanben mademoiselle Bourienne semblaue estimar apassionadaments ath mainatge e era princessa Maria cedie soent ara sua amiga eth plaser, que d‟eth era se privaue, se suenhar ar àngel (atau cridaue ath sòn nebot) e de jogar damb eth.
Ath cant der autar dera glèisa de Lisie-Gori se lheuaue ua capèra e en era, sus era hòssa dera princessa Lisa, se vedie un monument de marme hèt a vier d‟Italia.
Qu‟ère un àngel que desplegaue es ales, prèst a volar entath cèu.
Aqueth àngel auie eth pòt superior un shinhau quilhat, a mand d‟arrir, e un dia eth prince Andrei e era princessa Maria, en gésser dera capèra, se cohessèren qu‟eth ròstre d‟aqueth àngel, per estranh que podesse èster, les retiraue eth dera defuntada.
Pòc dempús dera tornada deth prince Andrei, eth vielh prince Bolkonski li cedic era pròpietat de Bogucharovo, ua grana possession qu‟auie a quaranta quilomètres de Lisie- Gori.
Siguesse per çò des penibles rebrembes estacadi a Lisie-Gori, siguesse pr‟amor que non se sentie capable de tier eth caractèr de sa pair, e tanben pr‟amor qu‟auesse besonh de trapar-se solet, eth prince Andrei hèc a bastir en Bogucharovo ua casa qu‟en era passaue era màger part deth temps.
Dempús dera campanha d‟Austerlitz, eth prince Andrei ère decidit a non tornar ena armada; e quan comencèc era guèrra e toti les calec incorporar-se de nauèth, per çò d‟evità‟c, se conformèc damb un cargue, ath comandament de sa pair, entath reclutament de milicies.
Après era campanha de 1805, eth vielh prince e eth sòn hilh semblauen auer escambiat es papèrs.
Eth prince Andrei, ça que la, en non participar ena guèrra, çò que planhie ath hons deth sòn còr, non vedie senon desastres.
Eth 26 de hereuèr de 1807 eth vielh prince partic en viatge d‟inspeccion.
Eth prince Andrei, coma solie hèr en absència de sa pair, se demorèc en Lisie-Gori.
Eth petit Nikolai ère malaut dès hège quate dies.
Es menaires, qu‟auien amiat ath vielh prince ena ciutat, tornèren damb documents e cartes entath prince Andrei.
Eth vailet que tenguie compde des cartes, en non trapar ath prince Andrei en sòn burèu, se filèc de cap as apartaments dera princessa Maria; aquiu li dideren qu‟eth prince se trapaue damb eth sòn hilh.
Excelléncia, Petrushka a arribat damb eth corrèu, didec ua des hilhuquères en tot virar-se entath prince Andrei, que, seigut en ua petita cagira de mainatge, botaue damb mans tremoloses e es celhes arroncilhades ues gotes d‟un salèr en ua copa damb un shinhau d‟aigua.
Lancèc en solèr era rèsta e demanèc aigua de nauèth.
Era hilhuquèra l‟ac hec a vier.
Ena estança i auie ua cunhèra, dus còfres, dus fautulhs, ua taula, era tauleta deth mainatge e era petita cagira qu‟ère seigut eth prince Andrei.
Es ridèus èren passadi e sus era taula ahlamaue ua candèla qu‟ath sòn costat s‟auie plaçat, a manèra de paralum, un libre de musica, de sòrta qu‟era lum non venguesse dirèctaments sus eth petit malaut.
A, se te platz, tostemp dides pegaries…
Damb es tues etèrnes demores, ja ves a on auem anat a parar, gasulhèc irritat eth prince Andrei, damb er evident desir de herir ara sua fraia.
T‟asseguri, estimat, qu‟ei mielhor non desvelhar-lo.
Eth prince Andrei se lheuèc e damb era copa ena man s‟apressèc de puntetes ara cunhèra.
Òc… dilhèu serà mielhor non desvelhar-lo, didec trantalhant.
Coma volgues… en realitat… me pensi que… mès hè çò que volgues, didec era princessa, que semblaue que l‟avergonhaue e intimidaue era capitada dera sua opinion.
Indiquèc a sa frair qu‟ua des hilhuquères lo cridaue en votz baisha.
Qu‟ère era dusau net que passauen es dus velhant, en cabeç deth mainatge usclat pera fèbre.
Pendent tot eth dia, non fidant-se deth mètge dera casa, e ara demora de qué arribèsse eth doctor, que manèren a cercar ena ciutat, sajauen un remèdi darrèr er aute.
Rendudi per insomni e enquimeradi, descargauen mutuauments en aute eth sòn dolor, se hègen repotecs e pelejauen.
Petrushka amie papèrs deth vòste pair, gasulhèc era puncèla.
Eth prince Andrei gessec.
Qué se passe?, preguntèc emmaliciat.
E dempús d‟enténer es ordes verbaus de sa pair e de recuéher es envolòpes e es cartes, tornèc entara cramba deth mainatge.
Com va?, li preguntèc ara princessa Maria.
Madeish.
Demora, per Diu.
Eth prince Andrei s‟apressèc ath mainatge e lo toquéc en front; usclaue.
Non ac hèsques, Andrei!, didec era princessa.
Mès eth, guardant-la damb es celhes arroncilhades pera ira e eth patiment, s‟inclinèc sus eth mainatge.
Mès que jo voi que s‟ac prengue, didec.
T‟ac demani, balha-lo-se.
Era princessa arropic es espatles, cuelhec moishaments era copa e, cridant ara hilhuquèra, comencèc a balhar-li era medecina.
Eth mainatge se metec a cridar entre arrangilhs.
Eth prince Andrei damb eth ròstre contrèt, se hec a vier es mans en cap, gessec dera cramba e se seiguec en un divan dera cramba vesia.
Qu‟amiaue ena sua man totes es cartes.
Maquinauments, les dauric e se metec a lieger- les.
Eth vielh prince, en ua huelha blua, escriuiec damb letra grana, tient de còps abreviacions:
Eth corrèu ven de hèr-me a vier ua notícia excellenta, s’ei que non sigue ua messorga.
Semble èster que Bennigsen a obtengut ua victòria completa sus Bonaparte en Eylau.
En Sant Petersburg tot qu’ei gòi e siguec enviat ara armada un pilèr de decoracions.
Encara que sigue aleman, lo feliciti.
Non compreni qué diables hè eth comandant de Korchevo: un tau Jandrikov.
Enquia ara non a enviat ne es naui contingents d’òmes ne viures.
Ve-te’n aquiu de seguic e ditz-li que s’en ua setmana non ac a tot prèst, l’arrincarè eth cap.
Sus era batalha de Preussic-Eylau è recebut tanben carta de Petenka, que siguec en combat; tot qu’ei vertat.
Se non se meten peth miei aqueri que non les cau, enquia e tot un aleman pòt véncer a Bonaparte.
Diden que hug en gran desòrdre.
Ve-te’n ara prèssa entà Korchevo e complís çò que te mani.
Eth prince Andrei alendèc e dauric un aute plec.
Era carta, de letra plan petita, aumplie dues huelhes; ère de Bilibin.
La pleguèc sense lieger-la e tornèc a liéger era de sa pair, qu‟acabaue damb aguestes paraules: “Ve-te‟n ara prèssa entà Korchevo e complís çò que te mani”.
Era princessa Maria cunheraue leugèraments eth brèç.
Se metec a liéger era carta de Bilibin, escrita en francés.
Liegie sense a penes compréner e ac hège solet entà non pensar, ne tansevolhe un instant, en çò qu‟amiaue ja massa temps pensant exclusiua e dolorosaments.
IX Bilibin ère alavetz ena Casèrna Generau dera Armada en qualitat de diplomatic, e descriuie tota era campanha en francés damb gràcia francesa e viros linguistics pròpis d‟aguest idiòma, mès damb eth calor pròpiaments rus que non refuse era critica ne era burla.
Escriuie qu‟era sua discrecion diplomatica lo tormentaue e se sentie erós d‟auer ena persona deth prince Andrei a un fidèu correspondent que dauant d‟eth podie vessar tot eth hèu acumulat per tot çò que se passaue ena armada.
Se tractaue d‟ua carta ja vielha, anteriora ara batalha de Preussich-Eylau.
Ja sabetz, estimat prince, que dès era grana capitada d’Austerlitz non è abandonat era Casèrna Generau.
Decididaments, li vau cuelhent gust ara guèrra.
Aquerò que sò vist en aguesti tres mesi qu’ei incredible.
Comenci “ab ovo”.
Er enemic deth genre uman, coma sabetz, ataque as prusians.
Es prusians son es nòsti aliadi fidèus, que solet mos an enganhat tres còps en tres ans.
Nosati hèm causa comuna damb eri, mès se passe qu’er enemic deth genre uman non hè atencion as nòsti beròis discursi e damb es sues grossieretats e modals primitius se lance sus es prusians, sense dar-les temps entà acabar es sòns preparatius, e en dus còps de man les estronhe e acabe en tot installar-se en palai de Potsdam.
Qu’è eth mès viu desitge, escriu eth rei de Prusia a Bonaparte, de qué vos vos acuelhetz e tractetz a V.M.
Pro qu’aja auut capitada!
Mentretant, es generaus prusians se vanten de bona educacion, e entà mostrar-se cortesi damb es francesi depausen es armes tanlèu les ac requerissen.
Eth comandant dera garnison de Glogau, damb dètz mil òmes, pregunte ath rei de Prusia se qué ei çò que li cau hèr se se l’obligue jos menaça ara rendicion.
Tot aquerò ei cèrt.
En resumit, en tot demorar impausar-mos solet damb ua demostracion militara, se passe que mos vedem metudi en ua vertadèra guèrra e, çò de pejor, ua guèrra enes nòstes madeishes frontères, damb e per, eth rei de Prusia.
Tot qu’ei prèst e solet mos manque ua petita causa: eth generau en cap.
Coma qu’ara se passe qu’era capitada d’Austerlitz aurie estat mès decissiua s’eth generau en cap auesse estat mens joen, se passe revista as octogenaris, e entre Prozorovski e Kamenski, se balhe era preferéncia ath dusau.
Eth generau mos arribe “en kibitka”, ara manèra de Suvorov, e se lo recep damb aclamacions de gòi e de capitada.
Eth dia 4 recep eth prumèr corrèu de Sant Peterburg.
Es valises son amiades entath burèu deth mariscau, donques qu’aguest li shaute hèr totes es causes per eth madeish.
Me cride pr’amor que l’ajuda a classificar es cartes e hèr enlà es que non son destinades.
Eth mariscau mos guarde tant qu’ac hèm e demore es envolòpes qu’amien eth sòn nòm.
Cercam, mès que non i a arren: eth mariscau comence a despacientar-se; se met, eth madeish, ara òbra e trape quauques cartes der Emperaire, dirigides ath comde T., ath prince V., e a d’auti.
Alavetz eth mariscau s’emmalicie, lance huec e bualhs contra toti; agarre es cartes, les daurís e lieg çò qu’er Emperaire a escrit a d’auti.
E ara seguida escriu era famosa orde deth dia ath generau Bennigsen:
Vos qu‟auetz hèt a vier eth Còs dera Armada, esbauçat en Pultusk, a on se trape ath descubèrt, sense lenha ne ferratge.
Plan per aquerò, è declinat eth comandament en generau mès ancian, eth comde Boxhowden, en tot transmeter-li toti es servicis e tot çò d‟aute restacat damb eri; li conselhi, ath còp, que se retire entar interior de Prusia, pr‟amor que non rèste pan qu‟entà un dia, e en quauqui regiments ne tansevolhe aquerò, tau que manifèsten es cap de division Ostermann e Siedmoriestk; ath delà d‟açò, que non i a arren que requicionar as campanhards.
Per çò que hè a jo, enquia que me guarisca, m‟estarè en espitau d‟Ostrolenko.
Demori era vòsta augusta autorizacion aciu, en espitau, entà non hèr d‟escribeire ena armada en sòrta d‟èster eth generau en cap.
Era mia retirada aurà era madeisha importància qu‟era d‟un cèc que se n‟anèsse d‟un camp de batalha.
En Russia i a milèrs d‟òmes coma jo.” Eth mariscau s’emmalície damb er Emperaire e mos castigue a toti.
Non digatz que non ei logic!
Atau ei eth prumèr acte.
Enes auti, er interés e eth ridicul aumenten coma ei de rason.
Après era marcha deth mariscau, se desnishe qu’er enemic ei ara vista e li cau presentar batalha.
Buxhowden ei generau en cap per dret d’antiguitat, mès eth generau Bennigsen non ei dera madeisha opinion: e mès encara pr’amor que Bennigsen ei damb es sues tropes duant der enemic e desire profitar era escadença entà dar ua batalha “aus eigener Hand”, coma diden es alemans.
E la da.
Era batalha de Pultusk, que se hè veir coma ua grana victòria, encara que jo pensi d’ua manèra plan diferenta.
Es civils, coma sabetz, auem eth mau costum de decidir sus qui guanhe o pèrd ua batalha.
Qui se retire dempús dera batalha, que l’a perdut, didem, e d’aquiu se dedusís qu’auem perdut era batalha de Pultusk.
En resumit, mos retirèrem dempús deth combat, mès manèrem un corrèu entà Sant Petersburg, en tot anonciar ua victòria, e eth generau non cedís eth comandament a Buxhowden, demorant recéber de Sant Petersburg, coma recompensa ara sua victòria, eth titol de generau en cap.
Pendent aguest interregne, comencèrem un plan de manòbres excessiauaments interessant e originau; eth nòste objectiu non consistís, coma calerie, en evitar o atacar ar enemic, senon solet en evitar ath generau Buxhowden, que, pera sua antiguitat, li corresponerie eth comandament suprèm.
Perseguírem aguesta finalitat damb tanta energia que, enquia en trauessar er arriu sense guas usclèrem es pònts pr’amor de dessepar-mos deth nòste enemic que, de moment, non ei Bonaparte, senon Buxhowden.
Buxhowden mos seguís e nosati hugem.
Tanlèu artenh passar en aute costat der arriu, mos escapam entar costat contrari.
A tot darrèr, eth nòste enemic Buxhowden mos atrape e s’amasse damb nosati.
Es dus generaus se pelegen.
Que i a un desfiament de part de Buxhowden e un atac d’epilèpsia de Bennigsen.
Mès en moment critic, eth corrèu encargat de hèr a vier era notícia dera nòsta victòria en Pultusk mos pòrte de Sant Petersburg eth nomentament de generau en cap e eth prumèr enemic, Buxhoeden, ei anequelit.
Que podem pensar en dusau, en Bonaparte.
Mès, alavetz, surgente entre nosati un tresau enemic: er “ortodòx”, que demane, cridant, pan, carn, hen e qué sai jo.
Es magasèms son uets, es camins impracticables.
Era armada “ortodòxa” se balhe ara rapina e en taus proporcions, que çò que se passèc ena anteriora campanha non mo’n pòt balhar era mendre idia.
Era mitat des regiments formen ua tropa liura que, esparjuda pes camps, ac passe tot a sang e huec.
Es abitants son completaments arroïnadi, es espitaus claufits de malauts e heridi; pertot manque çò de mès de besonh.
Pendent dus còps, es grops de bandits an atacat era Casèrna Generau e eth madeish generau en cap s’a vist obligat a cridar a un batalhon pr’amor de hèr-les enlà.
En un d’aguesti atacs m’an panat ua maleta ueda e ua blòda.
Er Emperaire vò autrejat as caps de division eth dret de fusilhar as panaires, mès cranhi qu’aquerò obligue ara mitat dera armana a fusilhar ara auta mitat.
Eth prince Andrei auie començat a liéger era carta sense hèr-i cap atencion, mès sense voler l‟anèc desvelhant eth sòn interès, encara que sabie enquia quin punt podie creir a Bilibin.
En arribar en aguest passatge, arropic era carta e la lancèc.
Que non l‟irritaue çò que liegie, senon eth hèt de qué toti aqueri eveniments e aquera vida, estranha ada eth, podessen costar-li semblabla enquietud.
Cluquèc es uelhs e se passèc era man peth front, coma entà hèr enlà quinsevolh preocupacion restacada damb çò liejut.
Parèc era atencion enes bronits que gessien dera cramba deth sòn hilh.
Li semblèc enténer en aute costat dera pòrta un rumor estranh.
Cranhèc que l‟auie arribat quauquarren dolent ath sòn hilh tant que liegie era carta.
S‟apressèc de puntetes ena pòrta e la dauric.
En moment d‟entrar vedec qu‟era hilhuquèra, damb ròstre espaurit, amagaue quauquarren e qu‟era princessa ja non ère ath cant deth lhet.
Estimat, entenec ath sòn darrèr era votz trantahanta dera sua fraia, que li semblèc desesperada.
Coma se sòl passar dempús de longues nets d‟insomnia e d‟intenses emocions, lo neguèc un injustificat temor.
Pensèc qu‟eth mainatge ère mòrt.
Tot çò que vedie e entenie ère era confirmacion deth sòn temor.
E eth sòn front se curbic d‟ua sudor hereda.
Estalamordit, s‟apressèc en lhet, en tot pensar que lo traparie uet e qu‟era hilhuquèra aurie amagat ath mainatge mòrt.
Dauric eth ridèu e pendent ua longa estona es sòns espauridi uelhs anèren d‟un lòc en aute sense veir arren.
Ara fin se n‟encuedèc de qué eth mainatge ère aquiu.
Damb eth ròstre roienc e es braci dubèrts, s‟estaue estirat de trauèrs, damb eth cap dehòra deth coishin.
Entre sòmis botjaue es pòts coma se siguesse popant e alendaue normauments.
Eth prince Andrei se sentec erós en veder-lo, pr‟amor que se pensaue que l‟auie perdut; s‟ajoquèc sus eth sòn hilh e, sivans l‟auie ensenhat era sua fraia, temptèc damb es pòts s‟eth mainatge auie fèbre.
Eth delicat front ère umit; toquèc eth petit cap damb es mans:
Qu‟ère evident qu‟era crisi auie estat superada e eth mainatge estaue en via de franca mielhora.
Eth prince Andrei sentec er in d‟abraçar contra eth sòn pièch aqueth petit èsser tant indefens, mès que non gausèc.
Se demorèc aquiu de pès, contemplan eth cap, es braci e es cames que s‟endonviauen dejós era ahlaçada.
Ath sòn costat entenec un mormolh, e aubirèc ua ombra jos eth ridèu de mossolina.
Eth prince non guardèc, tostemp atentiu ara cara deth mainatge e ara sua respiracion regulara.
Qu‟ère era princessa Maria, que damb pas silenciós s‟auie apressat en lhet quilhant eth ridèu, e l‟auie deishat quèir ena sua esquia.
Eth prince Andrei la reconeishec sense virar-se e li balhèc era man.
Qu‟ei en tot sudar, expliquèc eth prince Andrei.
Te cercaua entà dider-t‟ac, didec era princessa, sarrant era sua man.
Eth mainatge se botgèc leugèraments, arric en sòmis e hereguèc eth front damb eth coishin.
Eth prince Adrei guardèc ara sua fraia.
Es uelhs luminosi dera princessa Maria, ena penombra mata dera mossolina que caperaue eth lhet, ludien mès que jamès plei de lèrmes de felicitat.
Era princessa s‟inclinèc entath sòn frair e lo punèc en tot tirar leugèraments deth ridèu.
Se menacèren er un ar aute e s‟estèren un shinau mès en aquera mieja lum mata coma se non volessen desseparar-se d‟aqueth mon qu‟eri, es tres, èren luenh de tot.
Eth prince Andrei, en tot endravar-se eth peu en ridèu, siguec eth prumèr a hèr-se enlà.
X Pòc dempús dera sua admission ena maçonaria, Pierre, damb ua relacion completa, hèta per eth madeish, de çò que li calie hèr enes sues propietats, gessec entara província de Kiev, a on se trapaue era majoritat des sòns campanhards.
En arribar en Kiev amassèc en sòn burèu principau a toti es administradors e les expausèc es sues intencions e desirs.
Les expliquèc es mesures immediates que pensaue cuéher per çò que hè ara emancipacion des campanhards; mentretant, non auien d‟èster tractats coma abantes, non auien de trabalhar es hemnes; s‟auie de prestar ajuda as campanhards e repotegar-les en sòrta d‟acodir as castigs corporaus; en cada propietat auie d‟auer espitaus, asils e escòles.
Quauqui uns des administradors (qu‟entre eri i auie semianalfabèts) l‟escotauen espauridi, en tot dedusir de tot aquerò qu‟eth joen comde ère desengustat peth mau govèrn des propietats e pes ocultacions de sòs.
D‟auti, un còp passat eth prumèr espant, trapèren fòrça divertida era sua manèra de parlar e es idies expausades, totafèt naues entada eri.
Entà d‟auti, qu‟ère un plaser escotar ath sòn patron.
E fin finau, es mès intelligents, e entre eri er administrador generau, compreneren se com les calie comportar-se damb eth comde se volien sauvar es sòns interèssi.
Er administrador generau exprimic era sua simpatia entàs propòsits de Pierre, mès hèc a veir que, ath delà des reformes prepausades, calie ocupar-se dera marcha dera economia, qu‟anaue mau.
Maugrat era immensa fortuna deth comde Bezujov, dès que Pierre gaudie de cinc cents mil robles de renda annau, sivans se didie, se sentie plan mès praube que quan eth defuntat comde, sa pair, li passaue dètz mil robles ar an.
Qu‟auie ua vaga idia, en linhes generaus, d‟aguest butgèt: eth Conselh de Tutolatge pagaue uns ueitanta mil robles per totes es sues possessions; eth manteniment dera vila près de Moscòu, dera casa en aguesta ciutat e des princesses ne costaue lèu trenta mil; es pensions li treiguien quinze mil e lèu madeish es òbres de benfasença.
Passaue ara comdessa, era sua hemna, cent cinquanta mil robles, e es interèssi des deutes ne representauen uns setanta mil; era construccion d‟ua glèisa, començada abantes, l‟auie costat en aqueri dus ans dètz mil robles; e era rèsta, uns cent mil, se despenien sense qu‟eth sabesse en qué; lèu cada an li calie demanar sòs prestadi.
Ath delà, er administrador generau des propietats l‟escriuie cada an parlant-li, ben d‟incendis, ben de males cuelhetes o deth besonh de reformes enes edificis o usines.
Atau, donc, çò prumèr que li calèc acarar a Pierre siguec tot açò que mens li shautaue e que mens podie acomodar-se ath sòn anament e inclinacions: tier-se ara revision des sòns interèssi.
Pierre trabalhaue cada dia damb er adminstrador generau, encara que se n‟encuedaue de qué eth sòn esfòrç non hège auançar bric es sòns projèctes.
Sentie qu‟aguestes convèrses non auien arren a veir damb eri, que non les concretauen ne les possauen.
D‟un costat, er administrador generau expausaue era situacion ara lum mès pesimista, en tot sajar de convéncer a Pierre deth besonh de pagar es deutes e començar naui trabalhs, tient as sirvents, causa que Pierre non consentie; der aute costat, Pierre exigie que se comencèsse coma mès lèu mielhor era emancipacion, que contra era er administrador apileraue rasons, coma era peremptòria urgéncia de pagar en prumèr lòc es deutes deth Conselh de Tutolatge, per çò qu‟ère impossible complir damb rapiditat es propòsits deth comde.
Pierre non auie era perseverància practica que l‟aurie permetut realizar per eth madeish semblables gestions, que, ath delà, non li shautauen, e se limitaue a hèr veir dauant er encargat que se tenguie ad aquerò.
Er administrador, ath sòn torn, sajaue de hèr veir dauant eth comde que taus ocupacions èren fòrça utiles entath patron, mès incomòdes entada eth.
Ena ciutat Pierre se trapèc damb quauqui coneishudi; es desconeishudi s‟esdeguèren a conéisher e vantar ath nauèth vengut qu‟ère eth propietari mès ric dera província.
Es temptacions entara sua mès arraïsada feblesa, era qu‟auie cohessat en sòn ingrés ena lòtja, vengueren a èster tan fòrtes que Pierre non les podec véncer.
Un còp mès, es dies, es setmanes e es mesi de Pierre s‟estèren enes madeishes ocupacions qu‟abantes, entre cauhades, dinars, sopars e balhs, atau qu‟en Sant Petersburg, de sòrta qu‟a penes li restaue temps entara reflexion.
E en lòc d‟aguesta naua vida que demoraue començar, Pierre seguic peth vielh camin: era soleta causa qu‟auie hèt ère cambiar d‟ambient.
Des tres concèptes dera maçonaria, Pierre reconeishie que non auie complit eth que prescriu a cada maçon èster un modèu de vida morau; e des sèt vertuts, dues li mancauen completaments: es boni costums e er amor ara mòrt.
Se padegaue en tot pensar que complie un aute precèpte (era mielhora deth genre uman) e qu‟auie d‟autes vertuts: er amor ath pròche e, mès que mès, era generositat.
Ena primauèra de 1807, Pierre decidic tornar entà Sant Petersburg, damb er in de recórrer peth camin totes es sues propietats e campar per eth madeish guaire s‟auie hèt de çò qu‟auie ordenat e es condicions que se trapaue ara, tota aquera gent fidada ada eth pera volentat de Diu, e que desiraue de tot còr hèr erosa.
Er adminitrador generau, que consideraue totes es reformes pensades peth joen comde lèu coma ua holia, plan inconvenenta entada eth, entà Pierre e entàs campanhards, s‟avenguec a hèr cèrtes concessions.
Sense deishar de presentar era emancipacion coma quauquarren impossible, dispausèc era construccion, en cada propietat, de bastisses entà escòles, espitaus e asils.
Era arribada deth patron en cada lòc venguie acompanhada pertot de recebements non solemnes ne cridaires (se‟n sabie qu‟aquerò non shautaue a Pierre), senon d‟actes religiosi d‟arregraïment, damb icònes e aufriments de pan e sau, causes que, sivans eth concèpte que s‟auie format deth sòn patron, actuarien sus eth comde e contribuirien a tier-lo ena enganha.
Era primauèra meridionau, eth viatge comòde e rapid en coche vienés e era solitud deth camin costauen en Pierre un alègre estat d‟animositat.
Es propietats, qu‟encara non coneishie, èren a quina mès pintoresca.
Era gent auie en eres un aspècte prospèr, se mostraue arregraïda e erosa pes beneficis recebudi.
Pertot se li hège un recebement que, a maugrat de hèr-lo a rogir peth laguens, lo hège erós.
En un lòc es vesins lo receberen damb eth pan e era sau e es icònes de Sant Pèir e Sant Pau; li demanèren permís entà quilhar ena glèisa, ath cargue sòn, un nau autar en aunor deth sòn sant, coma rebrembe d‟amor e gratitud as sòns beneficis.
En un aute lòc lo receberen es hemnes deth pòble damb es mainatges de popa en braça, pr‟amor d‟arregraïr-li que les auesse desliurat des trabalhs durs.
En totes es sues propietats vedie Pierre edificis de pèira, en òbra o ja acabadi, entà espitaus, escòles e asils, qu‟era sua inauguracion ère causa de pòc temps.
Es informes des administradors indicauen qu‟es trabalhs obligatòris entath patron auien amendrit en comparèr damb epòques anteriores, per çò qu‟en cada vilatge gessien a balhar-li es gràcies, damb paraules esmoventes, delegacions de campanhards que vestien caftan blau.
Mès Pierre ignoraue qu‟a on l‟aufrien eth pan e era sau e a on se quilhaue un autar entà Sant Pèir e Sant Pau ère un vilatge damb mercat qu‟era sua hèira coïncidie damb Sant Pèir; e qu‟er autar auie estat començat hège ja temps a cargue des mujiks rics deth vilatge, des madeishi que s‟auien presentat entada eth, e qu‟era nauau part des mujiks deth lòc èren ena màger misèria.
Ignoraue que, en proïbir eth trabalh en camp des hemnes damb mainatges de popa, aguestes madeishes hemnes les calie trabalhar en casa en trabalhs non mens durs.
Ignoraue qu‟eth prèire que l‟auie recebut damb era crotz quilhada oprimie as mujiks damb es sues cargues, e qu‟es escolans l‟èren autrejadi pes pairs a plan desengust d‟eri, entà dempús rescatar-les damb grani sacrificis economics.
Ignoraue qu‟es edificis de pèira auien estat lheuadi pes madeishi campanhards, en tot aumentar atau eth trabalh entath patron, aleugerit solet sus eth papèr.
Non sabie qu‟a on er administrador li mostraue, sus es libres, er amendriment d‟un tèrç deth trabalh entath patron, es pagaments en espècia auien creishut eth doble.
Pierre quedèc entosiasmat deth viatge pes sues propietats e sentec renéisher en eth tot er entosiasme filantropic que l‟encoratjaue en gésser de Sant Petersburg.
Jos aguest efècte escriuec diuèrses cartes ath frair preceptor, qu‟atau cridaue ath gran mèstre.
Se sentie erós per arregraïment que li mostrauen pertot, mès li hège vergonha d‟acceptà‟c.
Aguesta gratitud li rebrembaue qu‟encara podie hèr plan mès en benefici d‟aquera gent simpla e brava.
Er administrador generau (òme estupid, mès astut) auie comprenut ben ath comde, intelligent e ingenú, e lo manejaue coma ua jogalha; en veir er efècte que li costauen a Pierre es recebements premanidi per eth, li parlèc en ton mès energic pr‟amor de persutar sus era impossibilitat e inutilitat de desliurar as campanhards, que tant erosi viuien ja.
Pierre, ath sòn laguens, ère cossent damb er administrador generau qu‟ère de mau hèr imaginar òmes mès erosi e que solet Diu sabie se qué les demoraue se revenguessen era libertat; mès, a contra còr, persutèc en çò que consideraue just.
Er adminstrador prometec hèr tot çò de possible pr‟amor de realizar es desirs deth comde, en tot compréner plan ben qu‟eth non serie jamès en condicions d‟assegurar-se de s‟auie sajat o non de véner es bòsqui e es propietats entà amortesir eth deute deth Conselh.
Plan mès, probablaments jamès li tornarie a preguntar per aquerò e non se n‟encuedarie de qué es edificis bastidi èren uets e es campanhards contunhauen balhant en trabalh e sòs madeish que balhauen as auti, ei a díder, tot çò que podien balhar.
XI Pierre, que se trapaue un un gran estat d‟animositat dempús eth sòn viatge entath sud, realizèc eth sòn vielh desir de tier-li ua visita ath sòn amic Bolkonski, que non vedie dès hège dus ans.
Bogucharovo ère ath miei d‟un parçan pòc atrasent, planèr e caperat de camps e bòsqui d‟auets e bedoths, taladi en part.
Era casa des patrons se trapaue tath finau deth pòble, que s‟estenie en ambdús costats deth camin reiau, darrèr d‟ua restanca de recenta construccion e plia d‟aigua, qu‟es sòns bòrds encara non caperaue era èrba, ath miei d‟un bòsc joen a on se lheuaun quauqui grani pins.
Er ensems des edificacions ena residéncia des patrons comprenie eth granèr, es pabalhons entath servici, es estables, eth banh e ua grana casa de pèira, de façada corba, encara sense acabar.
Un jardin nauèth plantat entornejaue era casa.
Eth brescat e era pòrta principau èren fòrts e naui.
Jos un cubèrt i auie dues pompes contra incendis e un barril pintat de verd.
Es camins èren drets, es pònts solids e damb parabandes plan ben hètes: en tot s‟avertie orde e suenh.
Quan Pierre preguntèc a on demoraue eth senhor, es vailets li mostrèren un petit pabalhon plan nau, bastit ath cant deth lac.
Anton, eth vielh preceptor deth prince Andrei, ajudèc a Pierre a baishar deth coche, l‟informèc de qué eth prince se trapaue en casa e l‟amièc entara petita e neta anticramba.
Pierre demorèc estonat pera modèstia dera casa, petita e apraiada, en tot rebrembar er ambient luxuós a on auie vist eth darrèr viatge ath sòn amic en Sant Petersburg.
Entrèc rapidaments ena saleta, encara sense ornar, que flairaue a pin, e volec seguir entà dauant, mès Anton, de puntetes, s‟auancèc e truquèc ena pòrta.
Qué se passe?, preguntèc de laguens estant ua votz ronca e desagradiua.
Ua visita, responec Anton.
Que se demore, se vos platz, didec era votz.
S‟entenec eth brunit dera cagira en èster desseparada.
Pierre s‟apressèc ara prèssa ena pòrta e tumèc de cara damb eth prince Andrei, que gessie damb aspècte de mala encolia.
Pierre l‟abracèc e, en tot trèir-se es lunetes, lo punèc enes caròles guardant-lo d‟apròp.
A!, non te demoraua.
M‟alègri fòrça, didec eth prince Andrei.
Pierre non didie arren.
Guardaue ath sòn amic damb estonament, sense deishar-lo de uelh; lo desconcertaue eth cambi patit en aqueth ròstre envielhit; es paraules èren coraus, arrie era sua boca e eth sòn ròstre, mès es uelhs amortadi les mancaue vida, maugrat eth sòn evident desir de balhar-les ua expression jovenila e alègra.
Que non siguec eth hèt de qué eth sòn amic siguesse prim, esblancossit, de qué auesse madurat, non, qu‟ère era guardada, era arrupa deth front, testimònis d‟ua prigonda concentracion mentau en un solet tèma, çò qu‟estonèc e desseparèc a Pierre, enquia que s‟avedèc a veder-les.
En un encontre atau, dempús tan longa separacion, siguec dificil ara prumeria, coma se sòl passar, entamenar ua convèrsa coerenta.
Ambdús se hègen preguntes e se responien mutuauments damb frases cuertes sus causes que les aurie calut fòrça temps, coma pro ben ac sabien es dus.
Fin finau, era convèrsa, de man en man, s‟anèc normalizant, en tot tornar entad açò qu‟abantes s‟auien condat brèuments: parlèren des ans passadi, des projèctes entath futur, deth viatge de Pierre e des sues ocupacions, dera guèrra, eca…
Se diderie qu‟eth prince Andrei desiraue exprimir interès per çò que Pierre anaue dident, mès que non ac artenhie.
Pierre comprenec ara fin que non ère oportun parlar dauant d‟eth d‟exaltadi sòmis e esperances de felicitat e dera practica deth ben.
L‟avergonhaue expausar totes es sues naues idies maçoniques, renauides e ahiscades peth viatge.
Se tenguie, temerós de qué semblèsse massa ingenú.
Mès, ath còp, lo pressaue er irresistible desir de mostrar ath sòn amic eth cambi que s‟auie costat en eth, hèr-li veir qu‟ara ère un òme totafèt desparièr, plan mielhor qu‟eth Pierre de Sant Petersburg.
Non posqui dider-vos damb quina intensitat è viscut pendent tot aguest temps.
Ne jo madeish m‟arreconeishi.
Òc, qu‟auem cambiat fòrça d‟alavetz ençà, comentèc eth prince Andrei.
E vos?
Quini projèctes auetz?, preguntèc Pierre.
Projèctes?, repetic ironicaments eth prince Andrei.
Es mèns projèctes?, higec, coma se s‟estonèsse peth sens d‟aguestes paraules.
Ja ac pòs veir, me tengui a installar-me.
Que voi vier aciu definitiuaments entath pròplèu an…
Pierre guardè fixaments e en silenci eth ròstre envielhit deth sòn amic.
Non, non… vos demani…
Mès eth prince Andrei l‟interrompec:
Entà qué parlar de jo?…
Conda-me, conda-me eth viatge.
Pierre comencèc a explicar-li çò qu‟auie hèt, en tot sajar d‟amagar çò de mielhor possible tota era sua intervencion enes mielhores introdusides.
Diuèrsi viatges eth prince Andrei li suggeric çò que li calie díder, autanplan abantes de qué ac condèsse, coma se tot çò que racondaue Pierre siguesse ua istòria coneishuda de hège temps; e, ath delà d‟escotar sense interés, semblaue sénter vergonha de çò qu‟eth sòn amic anaue dident.
Pierre se sentec intimidat e enquia e tot violent ena sua companhia e carèc.
Sabes, estimat?, didec eth prince Andrei, tanben visiblaments incomodat pera preséncia deth sòn òste.
Aciu que sò coma en un campament.
Non sò vengut qu‟entà guardar se com anaue aquerò.
Aué torni entà çò de ma fraia.
Te presentarè as mèns.
Me pensi qu‟ada era ja la coneishes, vertat?
Partiram dempús de dinar.
E ara, vòs visitar era mia propietat?
Gesseren a passejar enquiara ora de dinar, parlant de politica e des sues amistats coma persones qu‟entre eres i a pòca intimitat.
Damb ua cèrta animacion e interés, eth prince Andrei l‟expliquèc es òbres hètes per eth ena propietat; mès tanben en tractar aqueth tèma, ath miei dera convèrsa, quan l‟anaue descriuent a Pierre era naua disposicion dera casa, s‟arturèc de pic:
Plan qu‟aquerò non a cap interés.
Anem a dinar e partiram.
Pendent eth dinar se parlèc deth maridatge de Pierre.
Me demorè estonat per aquera notícia, didec eth prince Andrei.
Pierre se rogic; l‟arribaue cada còp que se parlaue deth sòn maridatge.
Ja vos condarè bèth dia se com se passèc, didec damb precipitacion.
Mès que ja s‟a acabat tot e entà tostemp.
Entà tostemp?, preguntèc eth prince Andrei.
Mès, vo‟n sabetz de com acabèc?
Entenéretz a parlar deth düel?
Òc, tanben as passat per aquerò.
Per qué?
Aucir a un can rabiós qu‟ei ua excellenta accion.
Non, aucir a un òme que non està ben; non ei just…
Per qué non ei just?, repliquèc eth prince Andrei.
Es òmes non podem saber se qué ei just e e qué non n‟ei.
Es òmes s‟an enganhat tostemp e seguiràn enganhant-se, mès que mès en considerar se qué ei just e qué injust.
Injust ei çò que còste mau a un aute òme, didec Pierre, en tot sénter damb satisfaccion que, per prumèr viatge dès era sua arribada, eth prince Andrei s‟animaue, gessie deth sòn mutisme e voli hèr-li compréner se qué l‟auie hèt èster tant qu‟ère ara.
E qui te didec se qué ei un mau entà un aute òme?, preguntèc.
Eth mau?
Eth mau?, didec Pierre.
Òc, mon sabem; mès eth mau que jo coneishi entà jo non l‟ac posqui hèr a un aute òme, expliquèc eth prince Andrei, en tot encoratjar-se per moments damb er evident desir d‟expausar es sues naues idies sus es causes.
Ara parlaue en francés: je ne connais dans la vie que deux maux bien réels: c’est le remords e la maladie.
Il n’est de bien que l’absence de ces maux.
Víuer, en tot evitar aguesti maus, qu‟ei tota era mia sabença ara.
E er amor ath pròche, e eth sacrifici?, comencèc a díder Pierre.
Non, que non posqui èster d‟acòrd damb tu.
Víuer solet entà non obrar mau, entà non auer d‟empenaïr-se, qu‟ei pòc.
Jo sò viscut atau: sò viscut entà jo solet e è esbauçat era mia vida.
Sonque ara, que viui, o aumens, voi víuer (rectifiquèc per modèstia) entàs auti, compreni tota era felicitat dera vida.
Non, que non sò d‟acòrd damb tu; e ne tu madeish cres en çò que dides.
Eth prince Andrei guardaue a Pierre en silenci, arrint ironicaments.
Ara veiràs ara mia fraia.
Que coïncidiràs damb era, didec.
Dilhèu ages rason en tòn cas, contunhèc dempús d‟ua pausa, mès cadun viu ara sua manèra.
Tu viuies entà tu madeish e ara dides que sigueres a mand de mauméter era tua vida; dides que non as coneishut era felicitat enquia que comencères a viuer entàs auti.
Jo è experimentat çò de contrari.
Viuia entara glòria (e qué ei era glòria?, ei tanben amor entath pròche, eth desir de hèr quauquarren entàs auti, eth desir de guanhar es sues laudances).
Qu‟è viscut entà d‟auti, e non ei que siguessa a mand de mauméter era mia vida, senon que l‟è maumetut deth tot.
E d‟alavetz me senti mès tranquil e viui exclusiaumants entà jo.
Mès, com ei possible viuer entà un madeish exclusiuaments?, preguntèc Pierre, cada viatge mès encoratjat.
E eth vòste hilh?
E era vòsta fraia?
E eth vòste pair?
Son madeish que jo.
Que non son es auti; e es auti, le prochain, coma tu e era princessa Maria les cridatz, son era hònt principau des errors e des maus, le prochain son es tòns mujiks de Kiev, que tu vòs favorir.
E guardèc a Pierre damb ua guardada provocadora e ironica.
Semblaue que lo desfisaue.
Qu‟ès de trufaria, didec Pierre mès e mès encoratjat.
Quin mau, quin error i pòt auer en çò que desiri?
Hi pòques causes e fòrça d‟eres mau artenhudes, mès è desirat hèr eth ben e è artenhut a hèr quauquarren.
Quin mau i pòt auer qu‟aguesti malerosi, es nòsti mujiks, òmes coma nosati, que viuen e morissen sense concéber ua auta idia de Diu e dera vertat qu‟es rites e oracions sense cap de sens, siguen instruidi ena fe que les pòt padegar, ena credença en ua vida futura, ena recompensa e era felicitat deth mès enlà?
Quin mau e quin error i a en empedir qu‟era gent morisque de malautia, sense ajuda, quan ei tant aisit ajudar-les materiauments e jo les hèsqui a vier mètges, espitaus e asils entàs ancians, quan ei tant aisit de hè‟c?
E non ei un ben que se pòt tocar e indobtable se balhi un shinhau de repaus e pòsa ath mujik, ara hemna damb mainatges, que non a un solet minut de repaus ne de dia ne de nets?, parlaue Pierre estramuncant e ara prèssa.
E jo ac hi, encara que pòc, encara que mau, mès hi quauquarren, e tu non me pòs remir que çò qu‟è hèt ei bon, ne me pòs convéncer de qué non penses madeish.
Çò de mès important, seguic, e ne sò solide fòrça, ei qu‟eth plaser de hèr eth ben ei era soleta felicitat vertadèra ena vida.
Plan, plantejant era question d‟aguesta manèra qu‟ei ua auta causa, didec eth prince Andrei.
Jo bastisqui ua casa e planti jardins.
Tu hès espitaus: era ua causa e era auta mos pòt servir entà léser.
Mès, qué ei çò de just e qué ei çò de bon?
Dèisha qu‟ac decidisque aqueth qu‟ac sap tot e non nosati.
Mès, vòs discutir, discutim, donc.
Se lheuèren dera taula e se seigueren en pòrge a manca de balcon.
Plan donc, discutim, contunhèc eth prince Andrei.
Tu dides: es escòles (e dobleguèc un dit dera man), er ensenhament, eca.
Ei a díder, e senhalèc a un mujik que se treiguec era casqueta en passar ath sòn dauant, tu lo vòs trèir deth sòn estat animau e bohar-li ath laguens besonhs moraus, mès jo me pensi qu‟era sua soleta felicitat possibla ei era d‟èster animau, que d‟era tu lo vòs privar.
Jo l‟envegi, e tu vòs hèr-lo coma jo sò ara, mès sense balhar-li es mèns mieis.
Dides tanben que te cau aleugerir eth sòn trabalh; e sivans era mia pensada eth trabalh fisic qu‟ei entad aguest òme un besonh, era condicion madeisha dera sua existéncia, coma entà tu o entà jo n‟ei eth trabalh mentau.
Tu que non pòs deishar de pensar.
Quan me‟n vau entath lhet, passades es dues dera maitiada, acodissen ena mia ment diuèrsi pensaments e non posqui agarrar eth sòn; balhi virades e mès virades en lhet, mès que non m‟esclipsi enquiath maitin, pr‟amor que seguisqui pensant e non posqui deishar de hè‟c.
E madeish eth, non pòt deishar de laurar o de segar, pr‟amor que se non ac hè anarà entara tauèrna o acabarà malaut.
Dera madeisha manèra que jo non tieria eth sòn dur trabalh fisic e me moriria ath cap d‟ua setmana, eth non tierie ent mèn léser fisic, s‟engrassirie e acabarie morint.
Quina auta causa as dit?, e eth prince Andrei dobleguèc eth tresau dit: A, òc, es espitaus, es medecines.
L‟arribe un atac cerebrau, ei a mand de morir e tu lo sagnes e lo guarisses; donques ben, demorarà espeat pendent dètz ans e serà ua carga entà toti.
Morir, entada eth, serie çò de mielhor e mès simple.
D‟auti nèishen, e dilhèu n‟a massa.
S‟ac sentesses per pèrder un trabalhador que te sobre, atau ac considèri, ac compreneria, mès non, tu que lo vòs guarir per amor ath pròche.
Mès eth non n‟a besonh.
Çò que hè, ei aucir, didec arroncilhant es celhes damb ira e hènt-se enlà de Pierre.
Exprimie eth prince Andrei es sòns pensaments damb era claretat e precision deth qu‟a meditat en eri fòrça còps; parlaue damb talents e de prèssa, coma un òme que hè temps qu‟ei carat.
Es sòns uelhs ludien mès e mès coma màger ère eth pesimisme des sues idies.
Ò!, aquero ei terrible, terrible!, didec Pierre.
Non compreni se com podetz víuer damb aguestes idies.
Tanben jo è auut instant semblables, non hè guaire, en Moscòu e pendent eth viatge; mès auia queigut tan baish qu‟aquero non ère víuer: tot me semblaue repugnant… e sustot jo madeish.
Non minjaua, non me lauaua…
Mès, com vos?…
Per qué non mos auem de lauar?
Que non serie igienic, responec eth prince Andrei.
Ath contrari, mos cau sajar qu‟era nòsta vida sigue çò de mès agradiua possible.
Jo non n‟è eth tòrt de víuer, per tant, me cau víuer çò de mielhor que posca, sense shordar ad arrés, enquia que m‟arribe era mòrt.
Mès qué vos ahisque a víuer damb aguestes idies?
Era vida, dera sua part, ja se n‟encuede de non deishar-mos tranquils.
Que seria plan content se non me calesse hèr arren, mès ja ac ves: d‟un costat, era noblesa dera region me hec er aunor d‟alistar-me eth sòn mariscau.
Plan que me costèc fòrça desliurar-me‟n.
Non sigueren capables de compréner que mancaua des qualitats qu‟eri an de besonh: que non sò aguest òme lèri, bravàs e vulgar qu‟eri cèrquen.
Me calec tanben bastir aguesta casa pr‟amor d‟auer, aumens, un cornèr tranquil.
E ara era milícia.
Per qué non auetz tornat ena armada?
Dempús d‟Austerlitz?, non gràcies!, responec ombriuaments eth prince Andrei.
Me sò jurat non tornar en servici actiu ena armada russa, e atau ac harè; se Bonaparte siguesse aciu, en Smolensk, e menaçasse Lisie-Gori, tanpòc alavetz m‟enrotlaria ena armada russa.
Coma te didia, seguic solatjant-se, eth mèn pair, qu‟ei eth cap dera tresau region, se tie a mobilizar es tropes, e eth solet miei de desliurar-me deth servici actiu ei estar-me ath sòn costat.
Alavetz, ètz en servici?
Pierre carèc un moment.
E per qué ac hetz?
T‟ac vau a díder.
Eth mèn pair ei un des òmes mès notables deth sòn temps.
Mès se hè ja vielh; non ei que sigue crudèu, mès a un caractèr massa violent.
Que pòt èster perilhós peth sòn costum deth poder absolut e, sustot ara, damb era autoritat que l‟a balhat er Emperaire.
Hè dues setmanes, se m‟auessa arreculat dues ores, aurie penjat a un foncionari de Yujnovo, arric eth prince Andrei.
Ac hèsqui pr‟amor qu‟arrés senon jo pòt influir sus eth mèn pair, e atau, a viatges, artenhi evitar quauque acte sòn que dempús lo harie a patir.
Òc, mais ne c’est pas comme vous l’entendez, contunhèc eth prince Andrei.
Jo non desiraua ne desiri cap de ben ad aguest miserable que panaue es bòtes as milicians; enquia e tot me shautarie veder-lo penjat; mès me planhí deth mèn pair, ei a díder, que, fin finau, ac hi per jo madeish.
Eth prince Andrei parlaue cada viatge mès alugat: es sòns uelhs ludien febrius tant que sajaue de demostrar a Pierre qu‟enes sòns actes non i auie eth mendre desir de hèr ben ath pròche.
Guarda, contunhèc Andrei, tu vòs desliurar as campanhards deth regim de servitud.
Aquerò està plan ben, mès non entà tu (me pensi que tu jamès as tustat a degun, ne manat ad arrés entà Siberia), e encara mens entàs campanhards.
Se les tusten, foetègen o manen entà Siberia, me pensi que non per aquerò s‟estaràn pejor.
En Siberia amiaràn era madeisha vida d‟animaus e es cretes deth sòn còs se guariràn e seràn tant erosi coma abantes.
Aquerò ei mès de besonh entàs òmes que patissen morauments, que s‟empenaïssen, mès sagen d‟estofar aguest empenaïment e s‟enlordissen peth solet hèt de qué an eth dret a castigar as auti damb justícia o sense era.
Aguesti son es que planhi e plan per eri desiraria emancipar as campanhards.
Tu dilhèu non les as campat; mès jo è vist a persones excellentes, educades ena tradicion deth poder illimitat, que, damb es ans, se tornen irritables, se tornen crudèus e grossières; s‟n saben, mès non se pòden tier, e cada dia son mès e mès maleroses.
Era passion que parlaue eth prince Andrei hec pensar a Pierre que semblables idies les inspiraue er exemple de sa pair.
Non responec arren.
D‟eri me planhi: dera dignitat umana, dera tranquillitat e puretat de consciéncia, e per eri me shautarie emancipar as campanhards, mès non des sues esquies e des sòns caps, que, per mès que se les foetège e arrase, seguiràn en tot èster es madeishes esquies e es madeishi caps.
Non, e mil viatges non, sorrisclèc Pierre.
Jamès serè d‟acòrd damb vos.
Tath ser, eth prince Andrei e Pierre cuelheren eth coche e se filèren de cap a Lisie-Gori.
Eth prince guardaue a Pierre e de quan en quan trincaue eth silenci damb frases que hègen veir eth sòn bon umor.
Li mostraue es camps e li condaue es sòns perfeccionaments agricòles.
Pierre caraue, taciturn; solet responie damb monosilabs e semblaue abstreigut enes sòns pensaments.
Pensaue qu‟eth prince Andrei non ère erós, qu‟ère confonut e non coneishie era vertadèra lum; e qu‟eth, Pierre, li calie ajudar-lo, illuminar-lo e lheuar eth sòn esperit.
Mès quan pensaue en çò que li calie díder, presentie qu‟eth prince Andrei, damb ua soleta paraula, damb un solet argument, esbauçarie tota era sua doctrina.
Per aquerò li hège pòur començar.
Cranhie qu‟eth sòn amic podesse burlar-se de çò qu‟entada eth ère sagrat.
Que non auetz de pensar atau.
En qué penses, preguntèc eth prince Andrei, estonat.
Ena vida, ena destinacion der òme.
Aquerò que non pòt èster.
Jo tanben pensaua atau, mès me sò sauvat.
Sabetz?
Era maçonaria.
Non, non arritz.
Era maçonaria non ei ua sècta religiosa, de rites, coma me pensaua; ei era expression unica e perfècta des aspèctes mielhors e etèrns dera umanitat.
E comencèc a explicar ath prince Andrei es principis dera maçonaria, tau coma eth les entenie.
Era maçonaria, didec, ei era doctrina de Crist, desliurada des traves dera religion e der Estat, era doctrina dera egalitat, dera fraternitat e der amor.
Solet era nòsta fraternitat a un vertadèr sens dera vida.
Çò d‟aute non ei qu‟un saunei, didie Pierre.
Comprenetz, estimat amic, que dehòra d‟era non i a qu‟enganha e mentida; sò cossent damb vos qu‟entà un òme intelligent e brave non i a ua auta solucion qu‟era vòsta: víuer era pròpia vida, en tot esdegar-se solet en non shordar ad arrés.
Mès acceptatz es nòstes conviccions fondamentaus, ingressatz ena nòsta fraternitat, autrejatz-vos, deishatz-vos guidar, e vos senteratz de seguit, coma m‟arribèc a jo, un herret d‟aguesta cadia infinita, invisibla, qu‟eth sòn principi ei amagat en cèu.
Eth prince Andrei, silenciós, guardaue entath sòn dauant, escotant a Pierre.
Diuèrsi còps, en non auer entenut pro ben per tòrt deth bronit deth veïcul çò que didie eth sòn amic, li hec a repetir es sues paraules.
Pera lum particulara que s‟auie alugat enes uelhs deth prince Andrei e peth sòn pròpi silenci, Pierre comprenec qu‟es sues paraules non queiguien en uet, qu‟eth prince Andrei non l‟interromperie ne se trufarie d‟eth.
S‟apressèren en un arriu desbordat que les calie passar en barca.
Tant qu‟es òmes hègen entrar as shivaus e era veitura, s‟embarquèren.
Eth prince Andrei, apuat ena parabanda, contemplaue silenciós era lum deth solei cogant, miralhat enes aigües.
E ben, se qué ne pensatz d‟aquerò?, preguntèc Pierre.
Per qué caratz?
Qué ne pensi?
T‟escotaua.
Tot aquerò qu‟està pro ben.
Mès tu dides: entra ena nòsta fraternitat e te mostraram er objectiu dera vida, eth destin der òme e es leis que regissen er univèrs.
Mès se qui ètz vosati?
Qu‟ètz òmes.
Alavetz, per qué ac sabetz tot?
Per qué jo solet, non veigui çò que vedetz vosati?
Vosati vedetz sus era tèrra eth reinatge deth ben e dera vertat, mès jo que non lo veigui.
Pierre l‟interrompec.
Credetz ena vida futura?
Ena vida futura?, repetic eth prince Andrei.
Mès Pierre non li dèc temps entà respòner, en tot cuélher aguesta repeticion coma ua responsa negatiua, autant mès pr‟amor que coneishie er ateïsme que professaue abantes, eth prince Andrei.
Didetz que non vedetz ena tèrra eth reinatge deth ben e dera vertat.
Tanpòc jo lo vedia; e arrés ac pòt veir, se considère era nòsta vida coma era fin de totes es causes.
Ena térra, precisaments en aguesta tèrra (e Pierre indiquèc damb era man eth camp) non i é era vertat: tot qu‟ei mentida e marridesa.
Mès en tot eth mon, en mon, existís eth règne dera vertat, nosati madeishi èm ara hihs dera tèrra e etèrnaments hilhs de tot eth mon.
Qu‟ei que non senti ath laguens de jo que formi partida d‟aguest tot, gran e armoniós?
Dilhèu non me n‟encuedi de qué en aguesta innombrabla varietat d‟èssers, qu‟en era se manifèste era divinitat, o era fòrça suprèma s‟ac voletz, non sò qu‟un herret, un gradon que va des èssers inferiors entàs superiors?
Se veigui damb claretat era escala qu‟amie dès era planta enquiar òme, per qué me cau supausar qu‟aguesta escala acabe en jo e non va encara mès luenh?
Senti que non solet non posqui desparéisher, tau qu‟arren despareish en mon, senon que serè tostemp e tostemp siguí.
Senti que, ath delà de jo, e ath dessús de jo, i a d‟auti esperits e qu‟en aguest mon existís era vertat.
Òc, ja ac sai, qu‟ei era doctrina de Herder, didec eth prince Andrei.
Mès que non serà aquerò çò que me convence, estimat mèn.
Çò que me convenç qu‟ei era vida e era mòrt: aquerò ei çò que me convenç.
Eth hèt de veir qu‟un èsser estimat, estacat a tu, qu‟ath sòn dauant sigueres colpable e qu‟ath sòn dauant demoraues justificar-te (era votz deth prince Andrei tremolèc e desseparèc eth sòn ròstre), veir que còp sec aguest èsser patís, patís, dèishe d‟existir…
Per qué?
Qu‟ei impossible que non i age ua responsa.
E jo me pensi qu‟existís…
Aquerò ei çò que me convenç, ei çò que m‟a convençut.
Òc, plan, plan.
Dilhèu non ei çò madeish que digui?, preguntèc Pierre.
Non.
Era soleta causa que jo digui ei que non son es rasonaments es que convencen deth besonh d‟ua vida futura, senon aguest hèt: quan un camine en bona armonia ath cant de quauquarrés e de pic aguesta persona despareish aquiu, en non arren, e tu te poses dauant d‟aguest abisme e guardes.
Jo è guardat…
Òc, e qué?
Aguest aquiu ei era vida futura e aguest quauquarrés ei Diu.
Eth prince Andrei non responec.
Eth coche e es shivaus amiauen fòrça temps enganchadi ena auta aurèra, eth solei s‟auie amagat a mieges, e era gibrada deth ser caperaue ja d‟esteles es basses dera aurèra.
Pierre e eth prince Andrei, damb gran estonament des vailets, deth menaire e des barquèrs, seguien ena barca e conversauen.
Se Diu existís e i a vida futura, ei tanben qu‟existís era vertat e era vertut; era felicitat suprèma der òme s‟està en artenher-les, didie Pierre.
Qu‟ei de besonh víuer, estimar, creir que non viuem tan solet en aguest tròç de tèrra, senon qu‟auem viscut e viueram etèrnaments aquiu delà, en tot, e senhalèc eth cèu.
Eth prince Andrei, emparat ena parabanda dera barca, escotaue a Pierre sense deishar de uelh es reflèxi ròis deth crepuscul sus era superfícia blua dera aigua.
Pierre deishèc de parlar.
Era cauma qu‟ère completa.
Era barca amiaue fòrça temps ena aurèra e solet es ondades se trincauen contra era damb fèble chambotadís.
Ath prince Andrei li semblèc qu‟aguest rumor des petites ondades li didie, confirmant es paraules de Pierre: “Qu‟ei vertat, cre-lo”.
Eth prince Andrei alendèc e, damb uelhs radiants, coraus e mainadencs, contemplèc eth ròstre alugat e afogat de Pierre, tostemp timid dauant eth sòn amic, que consideraue superior.
Se de vertat siguesse atau…, didec.
Per prumèr viatge dempús Austerlitz vedec aqueth cèu naut e infinit qu‟auie contemplat quan jadie en camp de batalha.
En aqueth instant se desvelhèc quauquarren alègre e joiós ena sua amna, quauquarren qu‟amiaue fòrça temps adormit, çò de mielhor que i auie en sòn èsser.
Eth sentiment despareishec tanlèu eth prince Andrei entornèc ena vida vidanta e normau, mès ara se‟n sabie de qué, a maugrat que non auie sabut desvolopà‟c, aguest sentiment seguie en tot èster en eth.
Era entrevista damb Pierre siguec entath prince Andrei, maugrat que deth dehòra non auie cambiat, eth començament d‟ua naua vida en sòn mon interior.
Qu‟auie escurit quan eth prince Andrei e Pierre arribèren ena pòrta principau de Lisie- Gori.
En apressar-se, eth prince Andrei hec a veir a Pierre damb un arridolet eth rambalh qu‟era sua preséncia auie suscitat ena entrada de servici.
Ua vielheta corbada, qu‟amiaue un morralet ena esquia, e un òme de mejana estatura, de longui peus e vestit de nere, se meteren a córrer entath portau de gessuda tanlèu vederen era veitura.
Dues hemnes correren ath sòn darrèr, e es quate, sense deishar de uelh eth coche, entrèren ath mès córrer e espauridi pera pòrta de servici.
Qu‟ei era gent de Diu, que Maria protegís, expliquèc eth prince Andrei.
Dilhèu se pensèren que venguie eth mèn pair.
Qu‟ei ena soleta causa qu‟era mia fraia non l‟aubedís: eth mèn pair mane tostemp hèr enlà ad aguesti pelegrins, mès era les recep.
Qué signifique gent de Diu?, preguntèc Pierre.
Eth prince Andrei non auec temps entà respòner.
Li gesseren ar encontre es vailets e eth preguntèc per sa pair e se lo demorauen.
Eth vielh prince ère encara ena ciutat e lo demorauen d‟un moment en aute.
Eth prince Andrei amièc a Pierre entàs estances, tostemp ordenades e netes, que li reservauen ena casa de sa pair e se filèc entara cramba deth mainatge.
Tiem ua visita, ara, ara mia fraia, li didec a Pierre tanlèu tornèc.
Encara non l‟è vista.
Ad aguestes ores sage d‟amagar-se e ei damb era sua gent de Diu.
S‟avergonharà, mès que se tengue; atau auràs era escadença de veder-les.
C’est curieux, ma parole.
Qu’est que c’est aguesta gent de Diu, preguntèc Pierre.
Ara ac veiràs.
Plan que òc, era princessa se rogic, eth sòn ròstre se caperèc de taques e se mostrèc trebolada quan entrèren.
En divan dera aculhenta cramba damb lampetes alugades enes icònes e un samovar sus era taula i auie seigut ath cant dera princessa un òme joen de nas long e longa cabeladura, vestit damb abits monacaus.
En fautulh pròche auie cuelhut sèti ua vielheta prima e arropida, de doç ròstre mainadenc.
Andre, pourquoi n’e m’avoir pas prevenue?, lo repoteguèc corauments era princessa, en tot botar-se dauant des pelegrins coma ua loca en defensa des sòns porics.
Quan Pierre li punèc era man li didec: Charmée de vous voir.
Je suis tres content de vous voir.
Lo coneishie de quan encara ère un mainatge e ara era sua amistat damb Andrei, eth sòn malastre conjugau e, mès que mès, era sua expression bontadosa e simpla la predisposauen ath sòn favor.
Maria lo guardaue damb es sòns beròis uelhs radiants e semblaue dider-li: “Vos estimi fòrça, mès, se vos platz, non vo‟n arritz des mèns”.
Après es prumères frases de salutacion se seigueren.
André!, didec era princessa damb votz suplicanta.
Il faut que vous sachiez que c’est une femme, didec Andrei a Pierre.
André, au nom de Dieu!, repetic era princessa.
Era portadura ironica deth prince Andrei dauant es pelegrins e era inutila defensa que hège d‟eri era sua fraia hègen veir que semblabla polemica ère normau entre eri.
Mais, ma bonne amie, didec eth prince Andrei, vous devriez au contraire m’etre reconnaissante de ce que j’explique a Pierre votre intimité avec ce jeune homme.
Vraiment?, preguntèc Pierre damb seriós curiosèr (per çò que li demorèc arregraïda era princessa).
E a trauèrs des lunetes guardèc eth ròstre d‟Ivanushka, que, comprenent que se parlaue d‟eth, se virèc entada eri guardant a toti damb uelhs maliciosi.
Que non auie cap de motiu pr‟amor qu‟era princessa siguesse inquieta pes sòns.
Non semblauen bric intimidadi.
Era vielheta seguie seiguda en fautulh, tranquilla e quieta, damb es uelhs entà baish, guardant de reuelh as nauèth vengudi; venguie de botar era taça de tè ena sièta, boca enjós, e ath cant, un terròc de sucre, nhacat, ara demora de qué l‟aufrissen mès tè.
Ivanushka beuie en platet, guardant dissimuladaments, damb uelhs tafurèls e femenins, as joeni.
As estat en Kiev?, preguntèc eth prince Andrei ara vielha.
Òc, pairet, responec charraira era vielha.
Eth madeish dia de Nadau auí era sòrt de comuniar près des santes reliquies; ara que vengui de Koliazin, pairet: i auec aquiu un gran miracle…
Vai!, e siguec damb tu Ivanushka?
Jo qu‟amii eth mèn pròpi camin, pairet; me trapè damb Pelagueiushka en Yujnovo, didec Ivanushka, sajant de balhar un ton omenenc ara sua votz.
Pelagueiushka interrompec ath sòn companh, damb er in de condar çò qu‟auie vist.
Que i auec un gran miracle en Koliazin, pairet.
Qué, naues reliquies?, preguntèc eth prince Andrei.
Dèisha-la, Andrei, intervenguec era princessa Maria.
Palagueiushka.
Per qué dides aquerò, maireta?
Per qué non l‟ac vau a condar?
Qu‟ei brave; ei eth mèn benfactor, manat per Diu.
Me balhèc dètz robles, me‟n brembi ben.
Quan siguí en Kiev, Kirusha, eth beat, me didec: per qué non vas entà Koliazin?
Kirusha ei un vertadèr òme de Diu, va descauç en iuèrn e en ostiu.
Donques me didec: “Que non vas peth tòn camin, ve-te‟n tà Koliazin.
A apareishut ua imatge miraculosa; damb era Vèrge plan santa.
Sonque entener-lo, me didí adiu dera bona gent e partí entà aquiu delà…
Toti sauvauen silenci: era pelegrina parlaue soleta damb votz mesurada, alendant er aire.
Plan, plan: ja ac condaràs dempús, didec en tot rogir-se era princessa Maria.
Plan que òc, pairet!
Òc, ac è vist jo madeisha, que siguí digna d‟aguest aunor.
Era cara li ludie coma era lum deth cèu e dera caròla dera Vèrge queiguie gota a gota…
Pairet!
Atau ei coma enganhen ath pòble, higec Pierre.
Jesús!
Senhor!, se senhèc era pelegrina.
Non digues aquerò, pairet.
Atau l‟arribèc a un generau que non cranhie a Diu e didec un còp: “Es monges enganhen”, e sonque didè‟c, perdec era lum.
E, en sòmis, vedec ara Vèrge santa de Pechersk, que se l‟apressaue e li didie: “Cre en jo e te guarirè”.
Alavetz comencèc a demanar que lo hessen a vier entada era.
Ei vertat: ac vedí jo madeisha.
Amieren ath cèc entara imatge; s‟apressèc, queiguec de jolhs e didec.
Ac vedí jo madeisha, pairet: de pic, ena imatge campèc encaishada ua estela e eth cèc se remetec.
Qu‟ei un pecat parlar atau, e Diu ac castigue, didec a Pierre en ton doctrinau.
E com podec era estela passar ena imatge santa?, preguntèc Pierre.
Qu‟auràn ascenut ara Vèrge a generau, comentèc arrint eth prince Andrei.
Pelagueiushka perdec era sang dera cara e, còp sec, quilhèc es sòns braci entath cèu:
Pair, pair, non peques, qu‟as un hilh (comencèc a díder, e de palla passèc en un virament de uelhs a ròia).
Pair, qué as dit?
Perdona-lo, Senhor!
E en tot dirigir-e ara princessa Maria, contunhèc: qué ei aquerò, maireta?
S‟auie lheuat e lèu entre somics se premanic a cargar damb eth sòn morralet.
Que deuie èster entada era un motiu de vergonha recéber favors en ua casa a on se podien díder semblables paraules; mès tanben li hège dò auer-se‟n de privar d‟eri enes dies a vier.
Quina diversion auetz trapat!
Maria.
Pierre s‟auancèc entara vielha:
Qu‟ère ua badinada, Pelagueiushka… didec.
Princesse, ma parole, je n’ai pas voulu l’offenser.
Qu‟ère ua badinada; non t‟ac cuelhes mau, higec arrint timidaments e damb er in de reparar eth sòn tòrt.
T‟asseguri que solet ère ua badinada.
Pelagueiushka se posèc maufidada; mès en ròstre de Pierre i auie un empenaïment tan sincèr e eth prince Andrei guardaue tan timidaments, ja ara vielha, ja a Pierre, que de man en man se padeguèc.
Solatjada era pelegrina e encoratjada tà seguir parlant, s‟estenec sus eth pair Amfiloco, qu‟era sua vida ère tan santa qu‟es sues mans difusauen flaira a encens, e sus se com, es monges qu‟auie trapat ena sua darrèra peregrinacion entà Kiev l‟auien balhat es claus d‟ua tuta a on, damb ua resèrva de pan sec, s‟auie estat pendent dus dies ath cant des benaüradi.
Pregaua a un, lo veneraua, e dempús venguia entà un aute.
Dormia un shinhau e dempús tornaua a punar es reliquies; i auie tant de silenci, maireta, e gaudia de tant benèster, que non auia in de tornar en mon.
Pierre l‟escotaue damb atentiua seriositat.
Eth prince Andrei gessec dera cramba, ath cap d‟ua estona, en tot deishar qu‟es pelegrins acabèssen de préner eth sòn tè, era princessa Maria amièc a Pierre en salon.
Qu‟ètz fòrça brave, didec.
Ò!, de vertat que non volia ofensar-la…
Era princessa lo guardèc en silenci e arric damb trendesa.
Hè fòrça temps que vos coneishi e vos estimi coma a un frair, didec.
Qué vos a semblat André?, higec, ara prèssa, pr'amor de non dar-li temps tà respòner as sues coraus paraules.
Que me tie fòrça preocupada, era sua santat miehore en iuèrn, mès ena passada primauèra se dauric era sua herida e eth doctor li recomanèc un tanben fòrça morauments.
Non ei coma nosates, es hemnes, qu‟exprimim eth nòste dolor damb lèrmes, non les amagam.
Tot s‟ac sauve ath laguens, sense liurar-se.
Aué semble alègre e animat, mès aquerò ei degut ara vòsta venguda.
Pòqui viatges s‟està coma aué.
Se vos lo podéssetz convéncer de vier en estrangèr entar guarir- se!
Qu‟a besonh d‟activitat, e aguesta vida ordenada e tranquilla l‟aucís.
Es auti non se n‟encueden, mès jo qu‟ac veigui.
Tanben gesseren Andrei e Pierre.
Qui ei?, preguntèc eth vielh prince en notar era preséncia de Pierre.
Vene a hèr-me un punet!
Eth vielh prince qu‟ère d‟un excellent umor e recebec corauments a Pierre.
Abantes deth sopar eth prince Andrei tornèc entath burèu e trapèc a Pierre en ua afogada discussion damb sa pair.
Pierre afirmaue que vierie un temps que ja non aurie mès guèrres.
Eth vielh prince lo contradidie, ironic, mès discutie sense emmaliciar-se.
Trè era sang des venes dera gent, bota-les aigua e alavetz non i aurà mès guèrres.
Son asenades de hemnes, e balhèc ua corau paumetada a Pierre.
Dempús s‟apressèc ena taula, a on eth prince Andrei, que, plan que òc, non desiraue intervier ena convèrsa, examinaue es papèrs amiadi per sa pair dera ciutat.
Eth vielh prince s‟apressèc ada eth e comencèc a parlar des sòns ahèrs.
Eth mariscau dera noblesa, comde Rostov, non a manat ne era mitat des òmes que li calie.
Venguec ena ciutat e se l‟acodic convidar-me a dinar.
E guarda çò d‟aute…
Plan, estimat, higec eth prince Nikolai Andreievic en tot dirigir-se ath sòn hilh e balhant de nauèth uns copets de paumet ena espatla de Pierre.
Eth tòn amic qu‟ei un excellent gojat, li sò cuelhut afeccion.
M‟encoratge.
I a persones que diden causes plan senades qu‟arrés pòt escotar, mès eth ditz pegaries e m‟encoratge a jo, que sò un vielh.
Plan, anatz-vo‟n, anatz-vo‟n; dilhèu venga a sopar damb vosati, discutiram ua auta estona.
Estima ben ara mia pèga, era princessa Maria, cridèc encara a Pierre dera pòrta estant.
Sonque ara, en Lisie-Gori, aprecièc Pierre tot er encantament e era fòrça dera sua amistat damb eth prince Andrei.
Encantament que non se notaue autant enes sues relacions personaus coma damb es sòns familhars e es auti abitants dera casa.
Pierre se sentec lèu lèu vielh amic deth sevèr prince Nikolai Andreievic e dera doça e timida princessa Maria, maugrat qu‟a penes les coneishie.
Toti l‟auien cuelhut estima.
Non solet era princessa, atirada pera bontat que Pierre auie tractat as sòns pelegrins, li dedicaue era sua mès radianta guardada, senon tanben eth petit prince Nikolai (coma lo cridaue eth sòn pairin), que sonque auie un an, arrie a Pierre e lo deishaue que lo cuelhesse en braça.
Mijail Ivanovic e mademoiselle Bourienne lo guardauen damb alègre arridolet quan Pierre discutie damb eth vielh prince.
Aguest, se presentèc a sopar, plan que òc, en aunor de Pierre.
E pendent es dus dies que Pierre s‟estèc en Lisie-Gori se mostrèc fòrça corau damb eth e li preguèc que tornèsse a tier-li ua visita.
Quan Pierre partic e toti es membres dera familha s‟amassèren, era convèrsa requeiguec sus er absent, coma sòl passar après era partida d‟un nau coneishut, e toti, çò que sòl passar raraments, parlèren ben d‟eth.
XV Ara tornada deth sòn permís, Rostov sentec e se‟n sabec per prumèr viatge guairi fòrti èren es laci que l‟amassauen a Denisov e a tot eth regiment.
Quan Rostov s‟apressaue ena sua unitat sentie lèu çò de madeish que quan s‟apressaue ena sua casa deth carrèr Povarskaia.
En veir ath prumèr ussar deth sòn regiment damb era guerrera descordada e arreconéisher ath peuròi Dementiev, e en veir es shivaus faubi, quan Lavrushka cridèc alègraments ath sòn patron: “Qu‟a arribat eth comde!”, e Denissov, qu‟ère en tot dormir, gessec deth refugi de hanga esperluat e l‟abracèc, e es auti oficiaus l‟entornegèren alègraments, sentec madeish que quan sa mair, sa pair e fraies l‟abraçauen, e non podec tier es lèrmes d‟alegria que l‟estofauen e l‟empedien parlar.
Eth regiment qu‟ère un larèr, un larèr tant estimat e agradiu coma eth de sa pairs.
Dempús de presentar-se ath cap deth regiment e èster destinat ath sòn ancian esquadron, un còp apraiadi es ahèrs deth servici e deth ferratge, quan entrèc totafèt enes petiti interèssi deth regiment e se sentec privat dera libertat e barrat en un marc estret e immudable, Rostov experimentèc aquera tranquillitat, aquera madeisha conviccion d‟èster en çò de sòn e en sòn lòc, qu‟auie sentut jos eth tet pairau.
Que non i auie aquiu aqueth desòrdre deth mon liure, a on non se trapaue en sòn soquèr e s‟enganhaue quan li calie causir.
Non i ère Sonia, que damb era li calie decidir-se a tier o non ua explicacion.
Non ère possible anar entà bèth lòc o deishar d‟anar-i, non existien aqueres vint-e-quate ores deth dia, que se podien tier de tantes manères desparières; ne ère frequent aqueth revolum de gent, que d‟eri degun l‟ère mès apressat e degun mès aluenhat; non i auie aqueres imprecises e confuses relacions economiques damb sa pair; non i auie arren que li rebrembèsse aqueth deute de jòc damb Dolojov!
En regiment tot qu‟ère simple e clar.
Eth mon sancer qu‟ère dividit en dues parts egales: era ua, eth nòste regiment de Pavlograd; era auta, tot çò d‟aute.
E tot aquerò darrèr non l‟importaue bric.
En regiment se‟n sabien de tot.
Se qui ère eth lòctenent, se qui eth capitan, se qui ère brave o maishant; e mès que mès, se qui ère un bon companh e qui non n‟ère.
Eth cantinèr balhae a fidar, era paga arribaue cada trimèstre; que non cau endonviar ne alistar arren; sonque cau evitar tot aquerò que se considère dolent entath regiment de Pavlograd; se t‟ordenen quauquarren, hè çò que t‟an ordenat e dit damb paraules clares, precises e concretes; atau tot que se passarà ben.
Quan Rostov se tornèc a trapar en aguestes condicions tan definides dera vida militara experimentèc ua satisfaccion e un plaser semblables as d‟un òme alasat que trape eth repaus.
Era vida deth regiment l‟ère autant mès agradiua pendent aguesta campanha dempús çò que se passèc damb Dolojov (que, a maugrat de qué toti es sòns lo consolauen non s‟ac podie perdonar) qu‟ère decidit a servir non coma abantes, senon per manèra que se desbrembèsse era sua fauta e artenhesse èster un companh e un oficiau exemplar, ei a díder, un òme excellent, tan de mau hèr en mond e tan possible en regiment.
Après aquera pèrta en jòc, Rostov auie decidit entornar, en cinc ans, eth deute a sa pairs.
Li manauen dètz mil robles ar an e solet ne despenerie dus mil, en tot deishar era rèsta entà pagar-lo.
Era armada russa, dempús de moltes retirades e auançaments après es batalhes de Pultusk e Preussich-Eylau, se concentraue apròp de Bartenstein.
Se demoraue ar Emperaire e eth començament des operacions.
Eth regiment de Pavlograd, coma integrant dera armada qu‟auie intervengut enes accions de 1805, auie tornat entà Russia pr‟amor de curbir es baishes e non participèc ena prumèra part dera campanha.
Non auie estat ena batalha de Pultusk e Preussich- Eylau; dempús, en incorporar-se ara armada d‟operacions, siguec agregat en destacament de Platov.
Aguest destacament actuaue independentaments dera armada.
En diuèrses escadences auie participat en escaramosses damb er enemic, auie hèt presoèrs e enquia e tot un viatge s‟apoderèc d‟un convòi deth mariscau Oudinot.
En mes d‟abriu eth regiment passèc diuèrses setmanes inactiu ath cant d‟un bordalat aleman desèrt e completaments saquejat.
Qu‟ère era epòca deth desgèu, i auie hanga pertot, se desbordauen es arrius e toti es camins resultauen impracticables.
Passauen dies sense qu‟arribèsse ferratge entàs animaus ne es víures entàs persones.
E coma qu‟er aprovediment ère impossible, es soldats s‟escampilhauen pes bordalats uets ara cèrca de truhes, mès que non trapauen lèu arren.
Non auie arren entà minjar e es abitants auien hujut; es que se demorèren se trapauen en pejor situacion qu‟es mendicants; que non auien arren entà panar-les, e autaplan es soldats, pòc prèsti ara pietat, en sòrta de profitar-se‟n d‟eri les balhauen çò de sòn.
Eth regiment de Pavlograd non auie auut enes escaramosses que dus herits; mès era hame e es malauties l‟auien redusit ara mitat des sòns efectius.
Era mòrt ère tan segura enes espitaus qu‟es soldats, malauts de fèbre e de holadors per çò des maus aliments, preferien, autanplan arrossegant-se fatigosaments, estar-se en actiu abantes qu‟èster amiadi entar espitau.
Ath començament dera primauèra es soldats descurbiren ua planta que se retiraue ar espargue, que cridèren, non se sap per qué, “arraïc doça de Maria”.
S‟espargèren pes camps e pes prats ara cèrca d‟aguesta arraïc doça de Maria (encara qu‟ère plan amarganta), la dejosterrauen damb es sables e se l‟avalauen maugrat era proïbicion de minjar aquera planta nociua.
Damb era primauèra campèc ua auta malautia: holador de braci, cames e cara, e es mètges ac atribuiren ad aguesta planta.
Maugrat tot, es soldats der esquadron de Denisov seguiren en tot minjar-la-se, donques que hège dues setmanes que se racionaue eth pan sec a mieja liura per persona e es truhes dera darrèra expedicion èren gelades e poirides.
Es shivaus amiauen ues autes dues setmans en tot neurir-se dera palha des losats e s‟auien demorat espaventosaments flaqui, caperadi, ath delà, es còssi, de fibres de peu ivernau endravat.
Maugrat tota aguesta misèria, soldats e oficiaus hègen era madeisha vida que tostemp; damb es ròstres holadi e esblancossidi e es unifòrmes rosigadi, es ussars formauen en files, netejauen es sues armes e cavaladures, apressauen de quan en quan era palha entàs shivaus e minjauen ar entorn des caudèrs, d‟a on tostemp entornauen ahaimadi, en tot hèr trufaria sus era mala qualitat deth rancho e dera sua pròpia hame.
E coma tostemp, en temps liure de servici, es soldats alugauen fogairons, se cauhauen nudi ath cant deth huec, humauen, fregien es truhes gelades e condauen o escotauen racondes des campanhs de Potiomkin o de Suvorov o es condes meravilhosi deth coquin Aliosha o de Mikolka, eth vailet deth pope.
Es oficiaus, coma de costum, s‟estauen de dus en dus o de tres en tres en cases sense losat e miei esbauçades.
Es oficiaus superiors se tenguien a arténher palha e truhes e, en generau, ar aprovediment des sòns òmes; es inferiors, coma tostemp, hègen as cartes (non i auie aliments, mès sobrauen es sòs) o a jòcs innocents coma era petanca e d‟auti.
Se parlaue pòc sus era marcha dera guèrra, prumèr, pr‟amor qu‟arren de positiu se‟n sabien, dusau, pr‟amor que se sospechaue vagaments que non anaue ara ora.
Rostov s‟estaue, coma abantes, damb Denisov; era sua amistat, dempús eth permís, que s‟auie hèt mès estreta.
Denisov non parlaue jamès dera sua familha, mès eth trende afècte que mostraue ath sòn oficiau hège veir a Rostov qu‟er amor malerós deth valent ussar per Natasha hège aumentar era sua amistat.
Denisov sajaue mantier a Rostov aluenhat deth perilh; lo suenhaue e dempús de cada accion gessie ath sòn encontre damb especiau alegria en veder-lo san e en bona santat.
En ua expedicion Rostov trapèc en un bordalat saquejat e abandonat, a on auie anat ara cèrca de víures, a un vielh polac damb era sua hilha e un mainatge de popa.
Qu‟èren nudi, ahaimadi e sense mejans entà gésser d‟aquiu.
Rostov se les hec a vier en pòble que s‟estaue e les lotgèc damb eth diuèrses setmanes, enquia qu‟eth vielh se remetec.
Un companh de Rostov, en tot parlar de hemnes, comencèc a hèr trufaria, en díder qu‟ère mès escarrabilhat qu‟arrés e que non harie mau de presentar-li ara beròia polaca sauvada per eth.
Rostov se cuelhec era trufaria coma ua ofensa e, emmaliciat, didec ar oficiau causes tan dures que Denisov li calec hèr vertadèrs esfòrci entà evitar eth düel.
Quan er oficiau se retirèc, Denisov, que tanpòc se‟n sabie des relacions de Rostov damb era polaca, li repoteguèc era sua irascibilitat.
Qué vòs?, li responec.
Denisov li hec un còp de man ena espatla e comencèc a caminar a granes calhamardades sense guardar ath sòn companh, tau que hège enes moments d‟emocion.
Be n‟ètz de hòls es Rostov!, didec.
E Nikolai avertic lèrmes enes uelhs de Denisov.
En mes d‟abriu encoratgèc as tropes era naua dera venguda der Emperaire.
Rostov non podec assistir ara revista qu‟auie passat eth Sobeiran en Bartenstein; eth regiment de Pavlograd se trapaue enes auançades, plan peth dauant dera ciutat.
En campament militar a on hègen bivac, Denisov e Rostov viuien amassa en un refugi hotjat ena tèrra pes soldats e caperat d‟arrames e mossa.
Eth refugi s‟auie bastit ara manèra qu‟ère de mòda alavetz: se hotjaue ua trendada damb ua amplada superior a un mètre e miei, dus de prigondor e tres mètres e miei de longada.
En un extrèm dera trencada se hègen uns gradons que senhalauen era entrada, eth pòrge.
Era madeisha trencada ère era cramba a on es afortunadi, coma eth cap der esquadron, dispausauen, ena part opausada as gradons, d‟ua husta apuada sus ues estaques, qu‟ère era taula.
Ath long dera trencada se rebaishaue un mètre de tèrra, qu‟èren es jaces e es divans.
Eth tet se bastie d‟ua manèra que permetie èster de pès e enquia e tot sèir-se en lhet, tostemp que s‟apressèssen mès ara taula.
Ath delà, es soldats, qu‟estimauen fòrça a Denisov l‟auien plaçat en fronton deth tet un veire trincat, mès ja apegat e estacat a ua taula.
Se podie díder que Denisov viuie luxuosaments.
Quan sarraue eth hered, se hègen a vier enes escales (era part der edifici que Denisov cridaue anticramba), en ua tòla de hèr doblegada, brases des fogairons des soldats e autant s‟escauhaue aquerò qu‟es oficiaus, tostemps nombrosi ena cramba de Denisov e Rostov, les calie demorar en manja de camisa.
Un dia d‟abriu Rostov ère de servici.
Tàs ueit deth maitin, ja entornant dempús ua net de velha, ordenèc que li hessen a vier brases, se mudèc de ròba, pr‟amor qu‟ère chaupat pera ploja, hec es sues oracions, prenec eth tè, entrèc en calor, apraièc es causes en sòn cornèr e, ena taula e damb eth ròstre alugat e usclat peth vent, s‟estirèc d‟esquia e en manja de camisa, damb es mans jos eth cap.
Pensaue damb plaser qu‟un d‟aqueri dies serie ascenut per çò deth darrèr servici de reconeishença, e demoraue a Denisov, qu‟auie gessut.
Rostov desiraue parlar damb eth.
Dehòra dera cabana ressonèc era votz enforismada de Denisov.
Rostov s‟apressèc ena hièstra pr‟amor de veir damb qui parlaue e vedec ath sergent furrièr Topcheienko.
Te manè que non les deishèsses minjar aguestes arraïcs de Maria o de qui siguen!, cridaue Denisov.
Jo madeish è vist a Lazarchuk que se les hège a vier deth camp.
Que ja ac è enebit, Excelléncia, mès non aubedissen, responec eth sergent.
Rostov tornèc a estirar-se, en tot pensar damb satisfaccion: “Que trabalhe eth ara, jo que ja sò complint damb era mia obligacion, sò estirat, tot va ara ora”.
A trauèrs dera paret entenec que, ath delà deth sergent, parlaue Lavrushka, eth coquin e abil assistent de Denisov; didie quauquarren d‟uns cars de pan e carn qu‟auie vist quan anèc ara cèrca der aprovediment.
Ara demana de Rostov, que desiraue saber entà on anaue, repliquèc irritat e vagaments que li calie resòlver cèrt ahèr.
Que Diu e eth gran Emperaire me jutgen!, didec Denisov en gésser.
Rostov entenec caushigades de shivaus ena hanga.
Ne tansevolhe se preocupèc d‟a on ère Denisov.
Quan se cauhèc, se demorèc esclipsat en sòn cornèr e non gessec dera cabana enquiath ser.
Denisov encara non auie tornat.
Era tarde ère polida.
Ath costat dera cabana vesia dus oficiaus e un cadèth hègen ara svaika, entre arridolets, semiant d‟arrabets era tèrra mòfla e lorda.
Rostov s‟amassèc ada eri.
Tara mitat deth jòc, es oficiaus vederen apressar-se quauqui cars.
Les seguien uns quize ussars montadi en shivaus ahaimadi.
Es cars, damb era sua escota d‟ussars, s‟apressèren en bivac, en tot èster entornejadi ath còp pes auti.
Ja vedetz, Denisov que se preocupaue tant!, didec Rostov.
Que ja son aciu es viures.
Plan, plan, be ne seràn de contenti es soldats!, comentèren d‟auti.
Denisov venguie a pòca distància des cars, acompanhat de dus oficiaus d‟infantaria que damb eri parlaue de quauquarren.
Rostov gessec ath sòn encontre.
Ja vos didí que non entornarè arren, repliquèc Denisov.
Responeratz per aquerò, capitan!
Es nòsti soldats hè dus dies que no mingen.
Es mèns amien sense minjar dues setmanes, responec Denisov.
Qu‟ei un pilhatge, senhor mèn!
Mès vosati se qué voletz, tè!, cridèc Densivov enforismat de ressabuda.
Qu‟eth que va a respòner sò jo e non vosati!
E non me shordetz mès!
Anatz-vo‟n abantes que vos arribe quauquarren.
Dehòra d‟aciu!, cridèc as oficiaus.
D‟acòrd, responec er oficiau de baisha estatura, sense intimidar-se ne anar-se‟n.
Ath diable!
Un gosset en brescat!
Un gosset en brescat!, cridèc Denisov.
Qu‟ère era pejor burla qu‟un de cavalaria podie hèr ath fantassin montat.
En tot estarnar-se d‟arrir, s‟apressèc entà Rostov.
Que l‟è trèt ara infantaria un convòi!
Ara valenta!, didec.
Es cars qu‟auien arribat en bivac des ussars èren destinadi entà un regiment d‟infantaria.
Denisov, en saber-se‟n per Lavrushka de qué eth convòi non amiaue escota, s‟auie apoderat des sòn viures.
Repartic a discrecion eth pan sec entre es soldats e encara n‟auec entà balhar-ne a d‟auti esquadrons.
Londeman eth comandant deth regiment hec a cridar a Denisov e li didec, en tot caperar-se es uelhs damb era man, mès damb es dits dubèrti:
Atau ei coma veigui jo çò que se passèc: que non sai arren e non pensi daurir cap expedient, mès vos conselhi que vengatz çò de mès lèu pòssible en Estat Major e apraietz ena direccion d‟intendéncia e ahèr, e signetz, se podetz, eth recebut de çò que vos héretz a vier; donques, autraments, coma que figure a compde deth regiment d‟infantaria, era causa que pòt acabar mau.
Denisov gessec dirèctaments entar Estat Major, damb eth sincèr desir de seguir eth conselh deth sòn comandant.
Pera tarde tornèc entara sua cabana en un estat que Rostov jamès l‟auie vist.
A penes podie parlar, s‟estofaue.
Quan Rostov li demanèc per çò que s‟auie passat non hec senon prononciar, damb votz ronca e fèbla, menaces e injúries incomprensibles.
Espaurit per estat de Denisov, Rostov li conselhèc que se despolhèsse e beuesse un shinhau d‟aigua e hec a cridar ath mètge.
Jutjar-me a jo per pilhatge!
Balha-me mès aigua!…
Que me jutgen se vòlen, mès tostemp castigarè as brigands e l‟ac diderè ar Emperaire!
Balhatz-me gèu!, acabèc.
Eth mètge deth regiment didec qu‟ère de besonh hèr ua sangarrèra.
Deth braç pelhassut de Denisov gessec coma ua sièta de sang nera; solet alavetz siguec en condicions de condar çò que s‟auie passat.
Quan arribè preguntè peth cap.
Me dideren eth lòc e me dideren que demorèssa.
Plan, donc, apareish eth cap d‟aqueri brigands.
E comence, eth tanben, a balhar-me leçons, a dider-me qu‟è cometut un acte de vandalisme.
Jo li responi: “Eth bandolèr non ei eth que cuelh es viures entà balhar-les-ac as sòns soldats, senon eth que les cuelh entà aumplir es sues pòches”.
Plan, dempús me ditz: “anatz a signar en burèu deth comissari responsable des viures e aguest ahèr seguirà en tramit legau”.
Vau entar encargat; arribi ena taula e… qui t‟imagines qu‟ei aquiu?
Qui cres que mos està aucint de hame?, cridèc Denisov, en tot fóter un còp tant fòrt ena taula que manquèc pòc entà trincar-la; es veires gesseren redolant.
Donques Telianin!.
Que posqui díder que m‟espandí, cridèc Denisov, arrint damb ràbia e mostrant es sòns dents blanqui jos era mostacha nera.
Se non me lo tren, l‟aucisqui.
Non crides, l‟interrompec Rostov.
Te cau bendar de nauèth.
Bendèren a Denisov e lo meteren en lhet.
Londeman se desvelhèc alègre e tranquil.
Tath meddia, er ajudant deth regiment entrèc ena cabana ocupada per Denisov e Rostov e autregèc a Denisov un ofici deth sòn cap.
Se li hègen determinades preguntes sus çò que se passèc eth dia anterior.
Er ajudant l‟expliquèc qu‟er ahèr cuelhie mala mina, que s‟auie nomentat ua comission investigadora e que, dada era severitat que se tractaue es actes de pilhatge e indisciplina dera tropa, en mielhor des casi acabarie ena degradacion.
Denisov, dauant es naues preguntes de Rostov, contestec arrint que, çampar, quauquarrés mès se metec seguraments ath miei, mès que tot aquerò non ère senon pegaries, foteses, que non auie pòur a cap conselh de guèrra e que se bèth brigand d‟aguesti gausèsse ahiscar-lo se‟n brembarie dera responsa.
Denisov parlaue de tot aquerò damb manca vams, mès Rostov lo coneishie pro ben entà saber-se‟n que, ath hons dera sua amna (maugrat qu‟ac amaguèsse as auti), auie pòur ath conselh de guèrra e s‟enquimeraue per ua istòria que podie acabar mau.
Cada dia arribauen escrits damb preguntes e citacions entath conselh de guèrra; eth prumèr de mai recebec Denisov era orde d‟autrejar eth comandament deth sòn esquadron ar oficiau mès antic e presentar-se en Estat Major dera division pr‟amor d‟explicar, dauant era comission de aprovediment, es hèts que se l‟imputauen.
Era vesilha d‟aguest dia, Platov auie practicat un reconeishement damb dus regiments de cosacs e dus esquadrons d‟ussars.
Denisov, coma tostemp, s‟auie auançat entàs prumères linhes, en tot vantar-se deth sòn valor.
Ua bala francesa l‟artenhec ena cueisha.
En bèth aute moment, Denisov non aurie abandonat eth regiment per ua herida tan leugèra, mès aguest còp profitèc era escadença entà non presentar-se en Estat Major e se hec a amiar entar espitau.
En junh qu‟auec lòc era batalha de Friedland, qu‟en era non cuelhec part eth regiment de Pavlograd.
Er armistici seguic ad aguest eveniment d‟armes.
Rostov, que li resultaue fòrça penibla era abséncia de Denisov, que d‟eth non auie notícias dempús eth moment dera sua partida, inquiet, ath delà, per estat der ahèr e pera sua herida, profitèc era situacion entà sollicitar un permís, vier en espitau e tier-li ua visita ath sòn amic.
Er espitaue qu‟ère en un petit bordalat prusian, dus còps saquejat pes tropes russes e franceses.
Ère ostiu e eth camp estaue esplendorós; plan per açò, precisaments, er aspècte deth bordalat damb es losats e brescats esbauçadi, carrèrs enlordidi e estatjants esquiçadi, barrejadi damb soldats embriacs e heridi, qu‟ère especiauments ombriu.
En pati d‟ua casa de pèira, escampilhat de rèstes deth brescat esbauçat, de marcs de hièstres arrincadi e veires trincadi, i auie er espitau.
Quauqui soldats bendadi, esblancossidi e holadi, vagauen peth pati o, seigudi, cuelhien eth solei.
Quan Rostov trauessèc eth lumedar dera casa demorèc negat de flaira a còssi purulents e a espitau.
Ena escala se trapèc a un mètge militar rus, damb eth cigar ena boca.
Lo seguie un infermièr tanben rus.
Que non me posqui multiplicar, didie eth doctor.
Makar Alekseievic, que serè aquiu.
Er infermièr li deuec demanar encara quauquarren mès.
Hè çò que volgues!
Non ei madeish?
Eth mètge vedec a Rostov, que pujaue era escala.
Qué cercatz, Excelléncia?, li preguntèc.
Tà què vietz?
Aguesta, pairet, qu‟ei era casa des empestadi.
Com didetz?, preguntèc Rostov.
Eth tifus, amic mèn; qui entre aciu qu‟ei òme mòrt.
Solet nosati dus, Makeiev e jo, didec en tot senhalar ar infermièr, tiem aquerò.
Cinc des mèns collègues an morit ja.
Quan n‟arribe quauqu‟un de nau, en ua setmana qu‟ei alestit, higec eth doctor damb evident plaser.
Qu‟auem perdut mètges prusians, mès as nòsti aliats non les shaute aquerò.
Rostov expliquèc que volie veir ath comandant d‟ussars Denisov, qu‟ère aquiu.
Sabi pas, amic, sabi pas.
Tietz en compde que, jo solet, me cau atier tres espitaus damb quate cents malauts e escag.
Mens mau qu‟es daunes prusianes dera caritat mos manen dues liures de cafè e benes ath mes; sense aquerò, que seríem pèth, e se metec a arrir.
Quate cents, amic mèn!
E non hèn ua auta causa qu‟arribar-ne mès…
Son quate cents, non?, se virèc entar infermièr, que semblaue agotat e impacient de qué partisse aqueth mètge blagaire.
Eth comandant Denisov, repetic Rostov.
Que siguec herit en Moliten.
Mès er infermièr non confirmèc es sues paraules.
Com ei?
Long e peuròi?
Rostov descriuec er aspècte deth sòn amic.
Que n‟auie un atau!
N‟auie un atau!, repetic alègraments eth mètge.
Probablaments qu‟ei mòrt.
Mès vau a informar-me‟n…
Qu‟auia es listes… les ties tu, Makeiv?
Les tie Makar Alekseievic, didec er infermièr.
Ep, estimat!
Qu‟ei mielhor que non entretz, didec eth mètge.
Mès Rostov se didec adiu deth mètge e preguèc ar infermièr que l‟acompanhèsse.
Dempús non me balhetz eth tòrt!, cridèc eth mètge de baish estant dera escala.
Rostov entrèc damb er infermièr.
Que i auie en aqueth correder escur ua flaira tan fòrta a espitau que Rostov li calec tapar-se eth nas e posar-se un shinhau pr‟amor de cuélher fòrces entà seguir tà dauant.
Se dauric ua pòrta ara dreta e apareishec un òme prim e auriolenc, en calçotets, descauç e damb cajada.
Apuat en marc dera pòrta, les guardèc passar damb uelhs ludents e envejosi.
Rostov hec un còp de uelh en interior dera cramba e vedec qu‟es heridi e malauts èren en solèr, sus palha e capòtes.
Que non i a arren entà veir, didec er infermièr.
Mès plan per çò qu‟er infermièr non ère prèst a deishar-lo passar, Rostov entrèc ena estança destinada as soldats.
Era flaira, que s‟auie acostumat en correder, ère mès fòrta, mès intensa, mès concentrada, e ère evident que venguie d‟aquiu.
En ua cramba alongada, fòrtaments illuminada per dues hièstres que dauen pas ara lum deth solei, heridi e malauts èren estiradi en dues hilades, en tot deishar un pas ath miei e damb eth cap ath costat dera paret.
Era majoritat deuien èster inconscients e non parèren atencion as qu‟entrauen.
Es auti s‟incorporèren e quilhèren es ròstres aflaquidi e aurilencs, damb identica expression d‟esperança en ua ajuda quinsevolhe, de repotec e d‟enveja de veir era santat des auti, tachadi en Rostov es uelhs.
Quan Rostov arribèc ena mitat dera cramba hec un còp de uelh enes pòrtes miei dubèrtes de d‟autes dues crambes vesies e en ambdues vedec çò de madeish.
S‟arturèc e campèc ath sòn entorn.
Non demoraue veir quauquarren atau.
Ath sòn dauant, lèu trauessat en correder centrau, un malaut ère estenut en solèr, despolhat.
Que deuie èster un cosac, per çò deth talh des sòns peus; ère d‟esquia, estirades es enòrmi braci e cames.
Qu‟auie eth ròstre holat, es uelhs en blanc e es venes des mans e des cames, encara ròies, tibades coma còrdes.
Pataquejaue eth solèr damb eth cogòt e didie e repetie damb votz ronca ua madeisha paraula.
Rostov hec atencion e comprenec çò que didie.
Era paraula ère: “beuer… beuer”.
Rostov campèc ath sòn entorn, en tot cercar ara persona que podesse amiar ath malaut entath sòn lòc e balhar-li aigua.
Qui se n‟encuede d‟aguesti malauts?, preguntèc ar infermièr.
E en aqueth moment un soldat de santat gessec dera cramba vesia e, tachant es uelhs en Rostov, se metec ara atenda, sollicit, ath sòn dauant.
Anaue a gésser dera cramba quan ara sua dreta sentec que quauquarrés lo guardaue tu per tu.
Se virèc entà aquiu.
Lèu en un cornèr, seigut sus ua capòta, damb eth ròstre cadaveric e sevèr e era barba grisa e sense arrasar, un vielh soldat lo guardaue fixaments; ath sòn costat un aute soldat li gasulhaue ues paraules, senhalant a Rostov, que comprenec qu‟eth soldat vielh li volie demanar quauquarren.
En apressar-se vedec que li mancaue ua cama, bracada peth dessús deth jolh.
Er aute vesin deth vielh, un soldat joen d‟ua pallesa de cera escampilhada peth tot eth ròstre, caperat encara de pigues, jadie immobil, pro desseparat deth vielh, inclinat entà darrèr eth cap, amagadi es uelhs pes paupetes.
Rostov contemplèc ath soldat de nas camús e ua estrementida li secodic tota era esquia.
Dideria qu‟aguest òme… didec ar infermièr.
Guaire viatges auem demanat que se lo hèsquen a vier, Excelléncia!, expliquèc eth soldat vielh, tremolant-li era maishèra.
Qu‟ei mòrt dès aguest maitin.
Que tanben èm òmes, Excelléncia…
Òmes e non gossets!…
Se vos semble, Excelléncia…
Anem, anem, didec Rostov ara prèssa; e damb es uelhs baishi, sajant de passar non avertit entre aqueres guardades plies de repotecs e enveja tachades en eth, gessec dera cramba.
Trauessèren eth correder e er infermièr amièc a Rostov ena seccion d‟oficiaus, formada per tres crambes qu‟es sues pòrtes èren dubèrtes.
Es oficiaus, heridi o malauts, èren estiradi o seigudi enes lhets.
Quauqui uns, damb era ròba der espitau, se passejauen pes crambes.
Era prumèra persona que Rostov vedec en entrar siguec un omenet petit e espeat, vestit damb era casqueta e era blòda der espitau; humaue era sua pipa e passejaue pera estança.
Rostov lo guardèc, en tot sajar de rebrembar a on l‟auie vist abantes.
Ja vedetz a on Diu a dispausat que mos tornem a trapar, didec er omenet.
Que sò Tushin, Tushin.
Vo‟n brembatz?
Vos amiè a vos entà Schoengraben.
Que m‟an bracat un tròç, guardatz (e arric en tot mostrar-li era manja ueda).
Cercatz a Vasili Dmitrievic Denisov?
Qu‟èm companhs de cramba, seguic en saber-se‟n que cercaue a Denisov.
Ei aciu, aciu, e l‟amièc entara auta cramba, a on ressonauen votzes e arridolets.
Denisov dormie en sòn lhet damb era tèsta botada ena hlaçada, a maugrat qu‟èren lèu es dotze.
A, Rostov!
Mès Rostov observèc damb tristor qu‟après er esdegament e animositat de costum, ena expression deth sòn ròstre e enes paraules deth sòn amic pistaue un sentiment nau, amagat e dolent.
Era sua herida, encara que leugèra, non auie cicatrizat encara, a maugrat d‟auer passat ja sies setmanes.
Eth sòn ròstre ère holat e palle coma eth des auti espitalizadi.
Mès que non siguec aquerò que tirèc era atencion de Rostov: l‟estonèc sustot que Denisov non semblèsse alegrar-se dera sua visita; arrie artificiauments e non preguntèc ne peth regiment ne pera situacion generau.
Quan Rostov li parlèc d‟aquerò, non ne hec cabau.
Enquia e tot semblaue contrariat quan li parlaue deth regiment e, en generau, dera vida liura e erosa, que seguie eth sòn camin dehòra der espitau; semblaue que Denisov sajaue de desbrembar aguesta vida passada e non sentie un aute interès qu‟eth dera sua batalha damb es oficiaus d‟intendéncia.
Quan Rostov li preguntèc per aquerò, treiguec un escrit dera comission e eth borrolhon dera sua responsa, que sauvaue jos era coishinèra.
S‟encoratgèc en començar era lectura dera sua responsa e hec veir a Rostov es frases ofensantes que lançaue as sòns adversaris.
Es companhs d‟espitau, qu‟auien entornejat a Rostov (coma òme vengut de dehòra), s‟anèren aluenhant tanlèu comencèc era lectura.
Rostov comprenec pes sues cares que toti auien ja entenut milèrs de viatges era istòria e n‟èren harts d‟era.
Solet eth vesin de lhet de Denisov, un corporent ulan, contunhèc seigut en sòn lhet, damb es celhes grèuments arroncilhades e humant era sua pipa; e eth petit Tushin, damb eth sòn braç amputat, seguic escotant, botjant damb desaprovacion eth cap.
A mieja carta, er ulan interrompec a Denisov:
Ena mia pensada, didec en tot dirigir-se a Rostov, çò de mielhor ei, simplaments, demanar gràcia ar Emperaire.
Diden que i aurà fòrça recompenses e solide lo perdonarà…
Jo… demanar ar Emperaire?, cridèc damb ua votz que volie balhar-li era energia e eth calor d‟abantes, mès que solet demostraue ua vana irritacion.
Qué li vau a demanar?
Se jo siguessa un bandolèr… mès me jutgen pr‟amor que desnishi as panaires.
Que hèsquen çò que volguen, non me cau pòur.
Qu‟è servit damb aunor ath Tsar e ara patria e non è panat!
Degradar-me a jo…!
Òc, òc; qu‟ei plan ben escrit, non se pòt remir, didec Tushin, mès ara que non se tracte d‟aquerò, Vasili Dmitrievic, e se virèc entà Rostov.
Que cau someter-se, e Vasili Dmitrievic non vò.
Er auditor ja l‟a dit qu‟er ahèr non va ben.
Que m‟ei parièr, didec Denisov.
Er auditor l‟a escrit ua suplica e çò que li cau hèr ei signar-la e manar-la damb vos.
Solide eth, senhalèc Tushin a Rostov, aurà influències en Estat Major.
Que non poirà trapar ua mielhor ocasión…
Rostov non gausaue balhar-li conselhs; mès er instint li didie qu‟era solucion prepausada per Tushin e pes auti oficiaus ère era mès segura.
S‟aurie sentut plan erós d‟ajudar a Denisov, mès se‟n sabie pro ben dera sua testudaria e dera sua sincèra veeméncia.
Quan acabèc era lectura des verinoses missives de Denisov (çò que se tardèc mès d‟ua ora), Rostov non didec arren.
Era rèsta deth dia lo passèc en mès trist estat d‟animositat entre es companhs d‟espitau de Denisov, que de nauèth s‟amassèren ath sòn costat; les condèc tot çò que sabie e escotèc çò qu‟es auti li condèren.
Denisov s‟estèc taciturn e ombriu tota era tarde.
En escurir, se premanit a partir e preguntèc a Denisov se l‟auie de hèr bèth encargue.
Òc, demora, responec eth, en tot guardar as oficiaus; tornèc a trèir es sòns papèrs, s‟apressèc ena hièstra a on ère eth sòn tintèr e se metec a escríuer.
Que non i a soriac que posque damb era maça, didec, hènt-se enlà dera hièstra e autrejant a Rostov ua envolòpa grana.
Qu‟ère era suplica dirigida ath Tsar, redigida per auditor; en era, Denisov, sense mentar entad arren es fautes deth servici d‟intelligéncia, se limitaue a demanar gràcia.
Balha-la tu, ja veigui que…
Non acabèc era frasa, e arric dolorosa e forçadaments.
Un còp tornat en regiment, dempús de condar ath comandant se com estaue er ahèr de Denisov, Nikolai Rostov partic entà Tilsitt damb era carta dirigida ar Emperaire.
Eth tretze de junh s‟amassauen en Tilsitt er Emperaire francés e eth rus.
Boris Drubestskoi auie demanat ath personatge important, qu‟ère ath sòn servici, que lo hesse a vier ena acompanhada qu‟anaue entà Tilsitt.
Je voudrai voir le grand homme, didec en tot referir-e a Napoleon, qu‟enquia alavetz, coma hègen toti, lo cridauen Buonaparte.
Vous parlez de Buonaparte?, preguntèc arrint eth generau.
Boris campèc interrogatiuaments ath sòn generau e de seguic se n‟encuedèc de qué se tractaue d‟ua pròva amistosa.
Mon prince, je parle de l’empereur Napoleon, responec.
Eth generau, arrint, li hec uns copets ena espatla.
Tu qu‟arribaràs plan luenh, li didec, e se lo hec a vier.
Boris siguec ua des pòques persones qu‟assistic en Niemen ara entrevista des Emperaires.
Vedec es granes barques ornades damb monogrames, eth pas de Napoleon ena auta arriba ath long dera Garda francesa, eth cogitós ròstre der Emperaire Alexandre, demorant silenciós era arribada de Bonaparte en ua destinacion des aurères deth Niemen.
Vedec dempús se com es dus Sobeirans cuelhien sèti enes sues barques e se com Napoleon, desbarcant prumèr, acodie damb pas rapid a recéber a Alexandre e li balhaue era man, despareishent dempús damb eth, en pabalhon.
Dès era sua arribada enes nautes esfères, Boris s‟avedèc a campar peth menut tot çò que se passaue ath sòn entorn e anotà‟c.
Pendent er encontre en Tilsitt, sagèc d‟informar-se ben des nòms des persones qu‟auien vengut damb Napoleon e des unifòrmes que vestien; seguie d‟aurelha tot çò que didien es grani personatges.
Quan es Emperaires entrèren en pabalhon a on s‟auie de celebrar era entrevista, Boris consultèc eth sòn relòtge e non deishèc de hè‟c quan gessec Alexandre.
Era conferéncia se tardèc ua ora e cinquanta tres menutes.
Atau ac anotèc aquera tarde, amassa damb d‟autes menudalhes qu‟atribuie importància istorica.
Coma qu‟era acompanhada der Emepraire ère plan redusida, auie fòrça importància entà un òme qu‟aspiraue a capitar ena sua carrèra trapar-se en Tilsitt pendent era entrevista des Emperaires; Boris, ja en Tilsitt, comprenec e sentec qu‟era sua posicion s‟auie assolidat definitiuaments.
Non solet lo coneishien pertot, senon que lo guardauen damb atencion e èren avedadi ara sua preséncia.
En dues escadences se l‟encomanèren missions près der Emperaire; atau, donc, aguest lo coneishie de vista, e es cortesans, en sòrta d‟evitar-lo, coma ara prumeria, quan lo vedien coma a un estranh, s‟aurien estonat de non veder-lo entre eri.
Que viuie Boris damb un aute ajudant de camp, eth comde polac Gilinsky.
Educat en París, Gilinsky ère fòrça ric e estimaue apassionadaments tot çò de francés; lèu toti es dies, pendent eth sòn sejorn en Tilsitt, acodien a dinar damb eth e damb Boris oficiaus francesi dera Garda der Estat Major Generau.
Eth vint-e-quate de junh, pera tarde, eth comde Gilinsky aufrie un sopar as sòns amics francesi.
Aqueth madeish dia, en tot profitar era escurina entà non èster arreconeishut, Rostov, vestit de civil, arribaue en Tilsitt e entraue ena casa de Gilinsky e Boris.
Coma tota era armada russa que d‟era venguie, Rostov ère fòrça luenh de participar en cambi favorable a Napoleon e es francesi, que d‟enemics vengueren a èster amics, cambis que s‟auien costat ena Casèrna Generau e en Boris.
Ena armada seguien experimentant aqueth madeish sentiment confús de confrontacion, mensprètz e temor a Bonaparte e as francesi.
Encara ère recenta era convèrsa qu‟auie auut Rostov damb un oficiau cosac de Platov, qu‟en era tenguie que se Napoleon siguesse hèt presoèr pes russi non lo tractarien coma un sobeiran, senon coma un delinquent.
E non s‟auie passat guaire temps dès que Rostov, pendent eth sòn viatge, se pelegèsse acaloradaments damb un coronèl francés herit, en tot díder qu‟era patz jamès se poirie signar entre un monarca legitim coma eth rus e un criminau coma Bonaparte.
Qu‟ère, donc, normau que Rostov sentesse ua prigonda estranhesa en trapar ena casa de Boris oficiaus francesi damb es madeishi unifòrmes qu‟èth ère acostumat a veir en situacions plan desparières dès es auançades.
En encuedar-se‟n dera preséncia d‟un oficiau francés que pistèc ena pòrta dera casa, cuelhec a Rostov aqueth sentiment bellic e ostil que lo cuelhie tostemp ara vista der enemic.
S‟arturèc en lumendar e preguntèc, en rus, se s‟estaue aquiu Drubetskoi.
Boris, en enténer ena anticramba ua votz estranha, gessec tà veir se qui ère.
E quan arreconeishec a Rostov, eth sòn ròstre cuelhec en prumèr moment ua expression de hàstic.
A!, qu‟ès tu.
Encantat de veder-te!, didec dempús, apressant-se ada eth e arrint.
Mès Rostov se n‟auie encuedat ja dera sua prumèra reaccion.
Me pensi que vengui en mau moment…
Ò, non, non!
Sonque m‟estone qu‟ages podut deishar eth regiment.
Veigui que sò inoportun, repetic Rostov.
Eth ròstre de Boris ja non exprimie hàstic coma abantes.
Après ua rapida reflexion, en saber ja se qué li calie hèr, cuehec deth braç ath sòn amic e, plan tranquil, l‟introdusic ena cramba deth costat.
Es uelhs de Boris guardauen a Rostov damb tranquillitat e fermetat; ça que la, semblauen èster caperadi per laguens d‟aguesta pellicula que balhe era convivéncia damb eth gran mon.
Atau, aumens, li semblèc a Rostov.
Cara, se te platz!
Tu jamès pòs èster inoportun, didec.
E l‟amièc entara cramba a on se premanie eth sopar; lo presentèc as convidadi e expliquèc que non ère un civil, senon un oficiau d‟ussars, vielh amic sòn.
Rostov guardaue damb es celhes arroncilhades as francesi, saludèc sense vams e se demorèc en silenci.
Qu‟ère evident qu‟a Gelinsky non li shautaue era preséncia d‟un nau rus en sòn cercle, mès non didec arren.
Boris semblaue non avertir er trebuc qu‟auie costat en toti era aparicion d‟un desconeishut, e damb era madeisha tranquillitat cortesa e era madeisha veladura enes uelhs sajaue d‟animar era convèrsa.
Un des francesi, damb era educacion abituau deth sòn país, se dirigic entà Rostov, que caraue temardudaments, e li preguntèc s‟auie vengut en Tilsitt entà veir ar Emperaire.
Non, non… que me cau resòlver un ahèr, responec brèuments Rostov.
Qu‟ère de mala encolia dès que vedec eth gèst de hàstic en Boris e, coma se sòl passar en aguesti casi, li semblaue que toti es assistents lo guardauen damb ostilitat e qu‟entà toti ère un trebuc.
Atau ère, plan que òc: shordaue a toti e ère eth solet en estar-se dehòra dera convèrsa comuna, que s‟alugaue de nauèth.
Se lheuèc e s‟apressèc entà Boris.
Non, arren d‟aquerò, repliquèc Boris.
Òc, reauments…
Entrèren en redusit dormitòri de Boris.
Rostov, sense sèir-se, irritat, coma se Boris n‟auesse eth tòrt de tot, l‟expausèc er ahèr de Denisov e preguntèc se podie e volie intercedir ath sòn favor dauant eth Tsar, en tot hèr-se a valer coma intermediari deth sòn generau, pr‟amor d‟autrejar ua suplica de gràcia.
En veder-se solets, Rostov se n‟encuedèc per prumer viatge de qué sentie ua cèrta incomoditat en guardar ath sòn amic de cara.
Boris, seigut e damb es cames crotzades, s‟amorassaue damb era man quèrra es dits delicadi dera man dreta e escotaue a Rostov coma un generau escote er infòrme d‟un subordinat, ja guardant entà un costat, ja tachant dirèctaments en eth es sòns uelhs veladi.
Dauant aguesta guardada, Rostov se sentie cada còp mès incomodat e baishaue es uelhs entath solèr.
Qu‟è entenut a parlar d‟ahèrs coma aguest e me‟n sai qu‟er Emperaire ei plan sevèr en taus casi.
Me pensi que non s‟a d‟implicar a Sa Majestat en aguestes questions, me pensi que çò de mielhor ei dirigir-se ath comandant deth còs… encara que, en generau, me pensi que…
En aqueth moment se dauric era pòrta e s‟entenec era votz de Gilinsky cridant a Boris.
Ja solet ena petita estança, passegèc pendent ua longa estona d‟un costat en aute, en tot seguir d‟aurelha confusaments era alègra convèrsa en francés que tenguien ena cramba vesia.
XX Rostov auie arribat en Tilsitt en moment mens avient entà intervier personauments en favor deth sòn amic: non podie presentar-se ath generau de servici, pr‟amor que vestie de civil e auie vengut sense eth permís des sòns superiors; ath delà, Boris, autanplant volent, non podie hèr arren eth dia a vier dera arribada de Rostov.
Aguest madeish dia, 27 de junh, s‟auien signat es preliminars dera patz; ambdús Emperaires escambièren decoracions: Alexandre auie recebut era Legion d‟Aunor e Napoleon era Crotz de Sant Andrieu de prumèr grad.
Aqueth madeish dia s‟anaue a celebrar era taulejada qu‟aufrie eth batalhon dera Garda francesa ath batalhon deth regiment de Preobrazhenski, damb era assistència des Emperaires.
Rostov se sentie tant incomòde e molèst ena preséncia de Boris que, quan aguest guaitèc en sòn dormitòri pendent un moment après eth sopar, hec veir que dormie e londeman, lèu, gessec dera casa sajant de non veder-lo.
De frac e damb chapèu redon, Rostov caminèc pera ciutat, en tot fixar-se enes francesi e enes sòns unifòrmes, guardar es carrèrs e es cases a on se lotjauen es dus Emperaires.
Ena grana plaça contemplèc es taules premanides e es preparatius entara taulejada; es carrèrs èren ornadi damb bandères russes, franceses e monogrames enòrmi damb es iniciaus N.N.
Enes hièstres se vedien tanben bandères e monogrames.
Que ja ac è decidit, pensaue Rostov.
Tot que s‟a acabat entre nosati, mès non partirè d‟aciu sense hèr tot çò que poga per Denisov e, sustot, sense autrejar era sollicitud ar Emperaire.
Ar Emperaire!
Qu‟ei aciu, en aguesta casa!”, pensèc, en tot apressar-se instintiuaments ara casa qu‟ocupaue Alexandre.
Enes entorns i auie diuèrsi shivaus de sera e era acompanhada començaue a amassar-se, premanint-se, çampar, entara gessuda der Emperaire.
Se me siguesse possible autrejar-li dirèctaments era suplica de gràcia e condar-l‟ac tot…
M‟arrestarien per vier jargat en frac?
Impossible!
Eth que comprenerie a on ei era justícia.
Qu‟ac compren tot, ac sap tot.
Qui pòt èster mès just e magnanim qu‟eth?
E encara que m‟arrestèssen per èster aciu, qué se passe!.
I a persones qu‟entren, pensèc en veir a un oficiau qu‟entraue ena casa der Emperaire.
Tè!, acabem damb es pegaries!
Vierè jo madeish e l‟autrejarè era carta.
Plan pejor entà Drubetskoi que m‟obligue a procedir atau”.
E de pic, damb ua decision que ne eth madeish demoraue, verifiquèc s‟era envolòpa ère ena pòcha e se filèc dret de cap ara casa a on s‟estaue er Emperaire.
Queirè enes sòs pès e li suplicarè.
Me lheuarà, m‟escotarà e enquia e tot m‟arregraïrà çò que hèsqui”.
Damb aguestes idies passèc entre era gent, que lo guardaue damb curiosèr, arrambada ena entrada dera casa.
Deth pòrge, ua ampla escala amiaue entath prumèr estatge.
Ara dreta i auie ua pòrta barrada; mès enjós, ath cant dera escala, ua auta pòrta amiaue entàs crambes der estatge inferior.
Qué desiratz?, li preguntèc quauquarrés.
Ua suplica de gràcia?
Mès que non vos receberàn.
En enténer aquera votz indiferenta, Rostov s‟espauric de çò que hège.
Era idia de trapar ar Emperaire d‟un moment en aute ère tan sedusenta, e per aquerò tan terribla, que siguec a mand de húger, mès er oficiau de cramba li dauric era pòrta der oficiau de servici e Rostov entrèc.
Ena estança i auie un òme mèsalèu baish, corporent, d‟uns trenta ans, damb pantalons blanqui, bòtes de montar e camisa de batista recent botada.
Er ajuda de cramba li cordaue peth darrèr ues magnifiques betrèles naues de seda que, sense saber per qué, tirèren era atencion de Rostov.
Aguest òme parlaue damb quauquarrés que deuie èster ena cramba pròcha:
Qué desiratz?
Ua suplica?
Qu’est-ce que c’est?, preguntèc bèth un dès era cramba pròcha.
Encore un petitionnaire, responec eth des betrèles.
Didetz-li que torne dempús.
Er Emperaire va a gésser de seguit e mos cau partir.
Dempús, dempús, deman… ara qu‟ei tard.
Rostov se virèc entà gésser, mès eth des betrèles l‟arturèc.
De part de qui?
Qui ètz vos?
De part deth major Denisov, responec Rostov.
Qui ètz vos?
Un oficiau?
Òc, lòctenent comde Rostov.
Com gausatz!
Manatz-lo per conduch regular, balhatz-l‟ac as vòsti superiors.
E vos anatz-vo‟n, anatz-vo‟n… e se botèc era guerrèra que l‟aufrie er ajuda de cramba.
Rostov gessec de nauèth en vestibul e vedec qu‟en portau i auie ja fòrça oficiaus e generaus damb er unifòrme de gala, qu‟entre eri li calie passar.
En tot maudíder era sua audàcia, espaurit pera possibilitat de trapar ar Emperaire e èster detengut e avergonhat ath sòn dauant, comprenec Rostov guaire n‟ère d‟incorrècta era sua conducta e se n‟empeneïc d‟era.
Sense gausar a lheuar es uelhs, gessec dera casa en miei dera brilhanta acompanhada quan ua votz coneishuda lo cridèc e ua man l‟arturèc.
Qué ètz aciu, amiguet, jargat damb frac?, preguntèc bèth un damb votz grèu.
Qu‟ère un generau de cavalaria, ancian cap dera division que pertanhie Rostov, qu‟ena darrèra campanha auie meritat eth particular favor der Emperaire.
Rostov, espaurit, comencèc a justificar-se; mès en veir eth ròstre alègre e bontadós deth generau l‟amièc a despàrt, li condèc çò que se passaue e li demanèc qu‟intercedisse en favor de Denisov, que coneishie.
Eth generau l‟escotèc atentiuaments e botgèc preocupat eth cap.
Domatge.
Domatge d‟aguest valent.
Balha-me era carta.
Venguie Rostov d‟autrejar era carta ath generau e de meter-lo ath pas de tot, quan entenec un bronit d‟esperons e rapides caushigades que baishauen para escala; eth generau se hec enlà d‟eth, entornant entath pòrge.
Es oficiaus dera acompanhada baishauen ara prèssa pr‟amor de dirigir-se as sòns shivaus.
Eth madeish palafrenèr que Rostov auie vist en Austerlitz hec auançar eth shivau de Sa Majestat, e ena escala s‟enteneren uns passi rapids que Rostov non auie desbrembat.
Sense pensar en perilh d‟èster reconeishut, Rostov s‟apressèc damb quauqui auti curiosi entath pòrge e un còp mès, dempús de dus ans, vedec aqueth ròstre qu‟adoraue: era madeisha guardada, madeishi gèsti, madeisha union de majestat e doçor…
Ena amna de Rostov reneishec damb tot eth vigor d‟abantes eth sentiment d‟afogadura e d‟amor entath Sobeiran, que, damb er unifòrme deth regiment Preobrazhenski, pantalon blanc, bòtes nautes e ua decoracion que Rostov non coneishie (ère era Legion d’Honneur), descenec damb eth chapèu jos eth braç tan que se botaue eth gant.
Se posèc e campèc ath sòn entorn en tot illuminà‟c tot.
Didec quauques paraules a un des generaus; arreconeishec ar ancian cap dera division de Rostov, li hec un arridolet e lo cridèc.
Tota era acompanhada se retirèc e Rostov vedec qu‟eth generau parlaue longaments damb er Emperaire.
Eth Tsar li didec quauquarren e auancèc entath sòn shivau.
De nauèth, era gent dera acompanhada e des curiosi (qu‟entre eri se trapaue Rostov) s‟apressèc entath Sobeiran; er Emperaire, prèst a montar, se virèc entath generau de cavalaria e didec en votz nauta damb er evident desir de qué toti l‟entenessen:
Que non posqui, generau; e non posqui pr‟amor qu‟era lei ei mès fòrta que jo.
E metec eth pè en estriu.
Eth generau inclinèc respectuosaments eth cap.
Er Emperaire montèc a shivau e s‟aluenhèc a galaup ath long deth carrèr.
Rostov, hòl d‟entosiasme, correc ath sòn darrèr entre era multitud.
Ena plaça, entà on er Emperaire s‟auie endralhat, se trapauen, cara a cara, ara dreta, eth batalhon de Preobrazhenski e ara quèrra, eth dera Garda francesa, damb es sues casquetes de pèth d‟os.
Tant qu‟er Emperaire s‟apressaue en un flanc des batalhons, que li presentauen armes, en aute flanc arribaue un grop de cavalièrs, qu‟ath sòn dauant venguie un, que Rostov reconeishec a Napoleon.
Que non podie èster cap aute.
Amiaue un chapèu petit, era banda de Sant Andrieu li crotzaue eth pièch ath dessús deth sòn unifòrme blu, dubèrt sus un justet blanc.
Montaue un magnific chivau gris arab, pura sang, damb ua hlaçada vermelhosa brodada en aur.
Anaue a galaup; quan s‟apressèc ath Tsar, quilhèc eth chapèu e en aqueth gèst eth uelh de Rostov vedec que Napoleon non se tenguie guaire segur ena sera.
Es batalhons cridèren: “Òsca!” e “Vive l’Empereur!” Napoleon didec ues paraulas a Alexandre.
Es dus Emperaires sautèren en tèrra e se sarrèren es mans.
En ròstre de Napoleon se vedie un arridolet faus e desagradiu.
Alexandre, damb expression corau, li didie quauquarren.
A maugrat qu‟es shivaus des gendarmes francesi hègen hèr repè ara multitud, Rostov seguie cada movement des sobeirans.
L‟estonaue eth hèt inesperat de qué Alexandre tractèsse a Bonaparte coma a un egal e que Bonaparte se mostrèsse tan comòde en companhia deth Tsar rus, coma s‟aguesta familiaritat siguesse entada eth quauquarren naturau e acostumat.
Alexandre e Napoleon, acompanhadi pera longa cordiòla dera acopanhada, s‟apressèren entath flanc dret deth batalhon Preobrazhenski, lèu arrossegant ara multitud, que se vedec tan près des Emperaires que Rostov, per çò de trapar-se enes prumères hilades, auec pòur d‟èster arreconeishut.
Sire, je vous demande la permission de donner la Legion d’Honneur au plus brave de vos soldats, didec ua votz brancanta e precisa, en tot prononciar damb enfasi cada paraula.
Eth que parlaue ère Bonaparte, de cuerta estatura, que se demorèc guardant fixaments a Alexandre de naut en baish.
Alexandre escotèc damb atencion, arric amablaments e assentic damb un senhau deth cap.
A celui qui s’est le plus vaillamment conduit dans cette derniere guerre, higec Napoleon, en tot remercar tostemp cada paraula, damb ua cauma e ua tranquillitat qu‟ofensèren a Rostov, tant que viraue es sòns uelhs entàs hilades de soldats russi, que seguien presentant armes damb es uelhs tachadi en ròstre deth sòn Emperaire.
Votre Majesté me permetra-t-elle de demander l’avis du colonel?, didec Alexandre, e dec uns passi ara prèssa entath prince Kozlovski, comandant deth batalhon.
Bonaparte, mentretant, se comencèc a trèir un gant dera blanca e petita man; eth gant s‟estarnèc e lo lancèc en solèr, d‟a on siguec recuelhut de seguit per un des ajudants de camp.
Kozlovski.
A qui Sa Majestat ordene.
Er Emperaire, maucontent, arroncilhèc es celhes e didec:
Que vos cau respòner quauquarren.
Kozlovski, damb aire decidit, inspectèc es files e ena sua guardada cuelhec tanben a Rostov.
Lazèrev se posèc, guardant espaurit ath coronèl; eth sòn ròstre s‟estrementie, coma les sòl passar as soldats cridadi entà dehòra des files.
Napoleon virèc leugèraments eth cap e hec un gèst damb era sua man grasseta, coma se volesse cuélher quauquarren.
Es dera sua acompanhada compreneren de seguit de qué se tractaue; parlèren ara prèssa es uns damb es auti, en tot hèr a passar quauquarren de man en man; un page, eth madeish que Rostov auie vist ena casa de Boris, auancèc entà Napoleon, s‟inclinèc respectuosaments dauant era man estirada e, sense hèr-la demorar un instant, botèc en era era decoracion damb cinta vermelha.
Napoleon, sense guardar, sarrèc es dits e era decoracion demorèc entre eri.
Ara seguida s‟apressèc entà Lazèrev, que, damb es uelhs gessudi, seguie guardant fixaments ath sòn Emperaire.
Tanben Napoleon guardèc a Alexandre, hènt veir atau qu‟ac hège per sòn aliat.
Era petita man blanca damb era decoracion hereguèc un boton dera guerrèra deth soldat Lazèrev.
Napoleon semblaue saber-se‟n de qué aguest soldat serie erós entà tostemp e se considerarie ben recompensat e distinguit entre toti es òmes deth mon s‟eth, damb era sua man (era man de Napoleon), se dignèsse tocar-lo.
Se limitèc a hèr a vier era midalha ath pièch de Lazèrev supausant que se quedarie aganchada ar unifòrme, tau que siguec; separèc era man e se virèc entà Alexandre.
Mans diligentes, russes e franceses, s‟esdeguèren a sostier era decoracion e fixar-la ena guerrèra de Lazèrev, que guardèc ombriuaments ath petit òme de mans blanques, qu‟auie hèt quauquarren en sòn pièch, e seguic immobil, presentant armes, damb es uelhs tachadi de nauèth en Alexandre, coma demanant-li se li calie seguir atau, tornar entath sòn lòc o hèr quinsevolh auta causa.
Mès que non li manèren arren e pendent ua longa estona s‟estèc immobil ena madeisha posicion.
Es Emperaires montèren de nauèth enes sòns shivaus e partiren.
Es soldats russi de Preobrazhenski e es francesi dera Garda se seigueren barrejadi enes taules premanides entada eri.
Lazèrev ocupèc eth lòc d‟aunor, oficiaus russi e francesi l‟abracèren e sarrèren era sua man en tot felicitar-lo.
Un gran nombre d‟oficiaus e curiosi s‟apressauen entà veder-lo.
Eth rumor des arridolets e convèrses en francés e rus aumplie era plaça ar entorn des taules.
Dus oficiaus arridolents e alègri, de cares roienques, passèren ath cant de Rostov.
Quina taulejada, amic!
Tot eth servici d‟argent!, comentèc un.
Lazèrev?
Òc, l‟è vist.
Diden qu‟es soldats de Preobrazhenski aufriràn deman un taulejada as francesi.
Be n‟a de sòrt aguest òme!
Mil dus cents francs de pension vitalícia.
Ua meravilha e non ua casqueta!
Coneishes eth senhau?, preguntèc un oficiau dera Garda a un aute.
Delàger, qu‟ère Napoleon, France, bravoure; ager, Alexandre, Russie, grandeur.
Un dia lo balhe eth nòste Sobeiran e er aute Napoleon.
Deman, er Emperaire Alexandre autrejarà era crotz de Sant Jòrdi ath mès valent des soldats francesi.
Qu‟ei obligat!
Mos cau correspóner.
Tanben Boris e eth sòn companh Gilinsky s‟apressèren entà veir era taulejada.
En partir, Boris avertic era preséncia de Rostov, parat ena cantoada d‟ua casa.
Òla, Rostov!
Arren, que non ei arren, responec Rostov.
Vieràs dempús?
Òc, vierè.
Rostov s‟estèc fòrça estona ena cantoada, guardant de luenh as assistents ena taulejada.
Era sua ment se debatie en pensaments dolorosi que non acabaue de sométer.
Que l‟assautauen terribles dobtes.
Tanlèu s‟en brembaue de Denisov, deth sòn ròstre tan cambiat e dera sua docilitat, de tot er espitau de cames e braci amputadi, d‟aquera lordera e patiments (percebie tan viuaments era flaira a espitau e mòrt, que se virèc instintiuaments entà d‟a on venguie); tanlèu s‟en brembaue deth vantariòu Napoleon damb era sua blanca maneta, qu‟ara respectaue e estimaue er Emperaire Alexandre.
Entà qué, donc, aqueres cames e aqueri braci amputadi, entà qué tanti mòrts?
Lazèrev decorat e Denisov castigat e desestimada era sua peticion de gràcia.
L‟estonauen aqueri pensaments tant estranhs e cuelhec pòur.
Era flaira dera taulejada e era hame que sentie lo treigueren d‟aqueth estat.
Li calie minjar quauquarren abantes de partir.
Anèc entar otèl qu‟auie vist peth maitin, mès i auie tanta gent, tanti oficiaus de civil, coma eth, qu‟a penes artenhec que lo mestrèssen.
Dus oficiaus dera sua division se l‟amassèren; era convèrsa, plan que òc, virèc ath torn deth tèma dera patz.
Es camarades de Rostov, coma era majoritat dera armada, èren maucontents dera patz signada dempús de Friedland.
Assegurauen que, resistint encara bèth temps, Napoleon s‟aurie vist perdut pr‟amor qu‟era sua armada ère mancada de viures e de municions.
Nikolai minjaue en silenci, e sustot beuie.
Eth solet s‟avalèc dues botelhes de vin.
Es sòns dobtes e trantalhaments interiors, sense solucion, lo tormentauen.
Cranhie abandonar-se as sues idies, mès que non podie desseparar-se d‟eres.
De ressabuda, en enténer díder a un oficiau qu‟ère irritant veir as francesi, Rostov comencèc a cridar damb tant injustificada afogadura qu‟estonèc fòrça as presents.
Com podetz jutjar se qué aurie estat mielhor?, eth sòn ròstre s‟alugaue en cada paraula.
Com podetz jutjar es actes der Emperaire?
Quin dret auem nosati a rasonar?
Nosati que non podem compréner ne era finalitat ne es actes de Sa Majestat!
Jo que non è dit ne ua soleta paraula sus er Emperaire, se justifiquèc er oficiau, sense explicar-se era colèra de Rostov, se non siguesse per sòn estat d‟embriaguesa.
Mès Rostov non l‟escotaue.
Nosati non èm foncionaris diplomatics.
Qu‟èm soldats e arren mès, seguic.
Se mos balhen era orde de morir, mos cau morir; e se mos castiguen ei pr‟amor qu‟èm colpables.
Non mos tòque jutjar.
S‟er Emperaire li platz arreconéisher a Bonaparte coma Emperaire e signar damb eth ua aliança, ei que deu èster atau.
Mès se mos metem a discutir e rasonar, arren serà sagrat entà nosati!
Per aguest camin arribaram enquiara negacion de Diu, a remí‟c tot, cridaue Rostov, pataquejant era taula damb eth punh sense vier a compde, sivans credien es sòns companhs, mès plan logicaments laguens era trajectòria des sòns pensaments.
Era nòsta mission ei complir damb eth nòste déuer e non pensar: qu‟ei tot.
E béuer, repliquèc un des oficiaus, que non volie meter-se en peleges.
Òc, béuer, confirmèc Nikolai.
Ep, tu!
Ua auta botelha!, cridèc.
PART I En 1808 er Emperaire Alexandre acodic entà Erfurt pr‟amor d‟entrevistar-se de nauèth damb Napoleon.
Ena nauta societat de Sant Petersburg se‟n parlèc fòrça dera importància d‟aquera solemna entrevista.
En 1809 era amistat des dus Sobeirans deth mon, coma se cridaue a Napoleon e Alexandre, ère tan grana que, quan Napoleon declarèc era guèrra a Austria, un còs dera armada russa gessec entar estrangèr pr‟amor d‟apuar ar ancian enemic, Bonaparte, contra er ancian aliat, er Emperaire austrian.
Aguesta amistat ère tant estreta qu‟enes nautes esfères se parlaue d‟un possible maridatge entre Napoleon e ua des fraies der Emperaire Alexandre.
Mès ath delà dera situacion politica der exterior, es reformes interiors alavetz entamenades, qu‟artenhien totes es esfères dera administracion, constituien era pachaca dera societat russa.
Mentretant, era vida seguie entà dauant; era vertadèra vida des òmes, damb es sòns principaus interèssi de santat e malautia, de trebalh e repaus; damb es sues inquietuds intellectuaus pera sciéncia, era poesia e era musica, er amor, era amistat, er òdi, es passions.
Aguesta vida que seguie coma tostemp, independentaments, e a despart, dera amistat politica o dera ostilitat contra Napoleon Bonaparte e de totes es reformes possibles.
Hège dus ans qu‟eth prince Andrei viuie sense gésser deth camp.
Totes es iniciatiues cuelhudes per Pierre enes sues propietats, sense cap resultat, passant de contunh d‟un projècte en aute, les auie amiat a bon tèrme eth prince Andrei sense dider-l‟ac ad arrés, sense cap d‟esfòrç aparent.
Entad aquerò auie, en grad mès naut, era tenacitat que li mancaue a Pierre; sabie realizar es sòns projèctes sense subersauts e sense excessiu trabalh.
Ua des sues propietats, de tres cents campanhards, siguec enregistrada coma propietat de lauradors liuri (siguec un des prumèrs casi d‟aguesta sòrta en Russia); en d‟autes, era prestacion personau siguec substituida peth pagament en espècies.
Hec a vier entà Boguchavoro a ua lheuador pagada per eth pr‟amor d‟ajudar as parturientes e li passaue ua sodada ath prèire pr‟amor de qué ensenhèsse a liéger e escríuer as hilhs des mujiks e as sirvents dera casa.
Eth prince Andrei passaue era mitat deth sòn temps en Lisie-Gori, damb sa pair e sòn hilh, fidat encara as hilhuquères; era auta mitat, ena cartoisha de Boguchavoro, nòm que sa pair li balhaue ad aguest bordalat.
A maugrat dera indiferéncia manifestada a Pierre sus toti es eveniments exteriors deth mon, les seguie damb grana atencion, recebie fòrça libres e observaue estonat qu‟era gent que lo visitaue o venguie a veir a sa pair de Sant Petersburg, deth centre de tot aqueth bataclam, èren pejor informadi qu‟eth, sus tot aquerò restacat ara politica interiora e exteriora, maugrat qu‟eth non gessie deth camp.
Ath delà de tier compde des sues propietats e dera lectura des libres mès diuèrsi, eth prince Andrei se tenguie alavetz a analisar damb esperit critic es dues darrères campanhes russes, tan desastroses, e redigir un projècte de reforma des còdis e reglaments militars.
Ena primauèra de 1809 li calec vier entara província de Riazan pr‟amor de visitar es propietats deth sòn hilh, que n‟ère eth tutor.
Seigut en sòn coche e ath calor der agradiu solei primauerau, contemplaue es prumères èrbes, es huelhes naues des bedoths e es prumères bromes blanques que corrien jos eth clar cèu blu.
Que non pensaue en arren e se conformaue guardant alègre e despreocupat entàs dus costats.
Eth coche deishèc darrèr era barca qu‟auien dialogat damb Pierre er an passat, eth bordalat lord, es aires, es camps verdi, era baishada encara damb nhèu ath costat deth pònt, era pujada peth camin de tèrragila hangosa, es semençalhes alternades damb matarrassi, e dempús entrèc en un bòsc de bedoths qu‟entornejaue es dus costats deth camin.
Eth calor qu‟ère aquiu mès intens pera manca lèu totau de vent.
Es bedoths, damb es sues huelhes verdes e melicoses, non se botjauen; e en solèr, entre es huelhes der an anterior, surgentauen, quilhant-les, cames d‟èrba verda e es prumères floretes lillàs.
Esparjudi entre es bedoths, petiti auets, damb eth sòn bast verd perenne, èren un rebrembe desagradiu der iuèrn.
Es shivaus rebohauen en entrar en bòsc e se caperèren de sudor.
Piotr, eth lacai, li didec ues paraules ath menaire, qu‟aguest responec afirmatiuaments; mès er assentiment deth menaire non deuec èster pro entà Piotr, pr‟amor que dès eth sèti se virèc entath sòn patron:
Be s‟alende ben aciu, Excelléncia!
A, òc!
Que deu parlar dera primauèra (e campèc ath sòn entorn).
Plan, qu‟ei tot verd… pro lèu!
Es bedoths, es ceridèrs sauvatges, es vèrns que comencen tanben…
Mès que non se ve eth casse…
Ath bòrd deth camin se quilhaue un casse, dilhèu dètz viatges mès vielh que toti es bedoths deth bòsc, dètz viatges mès gròs e eth doble de naut que quinsevolh bedoth.
Qu‟ère un casse gigant de dues braces de circonferéncia, d‟arrames trincades de hège fòrça temps; eth soc, de crospa copadissa en diuèrsi punts, caperat de vielhes e bonhades excrescéncies.
Damb es sòns braci enòrmi e retortilhadi, dits assimetrics e divergents, semblaue, entre es arridolents bedoths, un vielh monstre morrut e desdenhós.
Solet eth, non volie someter-se ar encantament dera estacion e non volie ne veir eth solei ne era primauèra.
Com non vos alase aguesta enganha estupida e insensata de tostemp?
Tot qu‟ei madeish e tot qu‟ei enganha!
Que non i a primauèra, ne solei, ne felicitat.
Guardatz ad aguesti bedoths estofadi e mòrti, tostemp solitaris; guardatz-me a jo, esteni es mèns dits torçadi, trincadi, tau qu‟an neishut ena mia esquia, tau qu‟an creishut des mèns costats, e sò aciu sense creir enes vòstes esperances e enganhes”.
Eth prince Andrei campèc diuèrsi còps aguest casse, pendent eth sòn recorrut peth bòsc, coma se d‟eth demorèsse quauquarren.
Es flors e es èrbes creishien as sòns pès, mès eth casse ombriu e immobil, difòrme e temardut, se tenguie dret entre eres.
Qu‟es auti, es joeni, queiguen de nauèth en aguesta enganha; mès nosati coneishem era vida, era nòsta vida que s‟a acabat!” E ena amna deth prince Andrei aguest casse hec surgentar naues idies mancades d‟esperança, mès agradiuaments tristes.
II Per çò que hè ath tutolatge des propietats de Riazan, eth prince Andrei auie d‟entrevistar-se damb eth mariscau dera noblesa deth distrite: eth comde Ilia Andreievic Rostov.
Eth prince Andrei li tenguec ua vista tà finaus de mai.
Qu‟auien començat es calors dera primauèra.
Eth bòsc ère tot verd e hège autant de calor qu‟era vista dera aigua en.hiscaue es talents de banhar-se.
Eth prince Andrei, carat e preocupat per çò que li calie resòlver damb eth mariscau dera noblesa, auançaue damb eth sòn coche pera avenguda deth jardin dera casa des Rostov en Otradnoie.
Ara dreta, darrèr des arbes, entenec un alègre crit de hemna; un escabòt de gojates corrien ar encontre deth sòn coche.
Ath cap de totes, corrie ua mainada prima, extraordinàriaments prima, de uelhs e peus neri, damb vestit de satin auriò e un mocador blanc de pòcha nudat en cap, que d‟eth gessien guinses rebèlles, e qu‟arribèc près deth coche.
Cridaue quauquarren, mès en veir a un desconeishut, sense parar-se a guardar-lo, hec repè arrint.
Eth prince Andrei se sentec dolut de ressabuda.
Eth dia ère polit, eth solei ludie esplendid; tot alendaue alegria ar entonr.
Mès aquera gojata prima e polida que non coneishie ne volie conéisher era sua existéncia se sentie erosa e contenta damb era sua pròpia vida, solide estupida, mès alègra e erosa.
En qué deu pensar?
Plan segur non enes reglaments militars ne enes campanhards de Riazan…
E qué deu pensar?
Qué ei çò que la hè tant erosa?”, se preguntèc damb curiosèr eth prince Andrei.
En 1809, eth comde Ilia Andreievic s‟estaue en Otradnoie coma tostemp, ei a díder, recebent ena sua casa a lèu tota era província, entre cacères, teatres, taulejades e concèrts.
Coma li passaue en cada visita, se mostrèc encantat pera arribada deth prince Andrei e lèu ara fòrça l‟obliguèc a hèr jadilha aquiu.
Pendent eth dia engüegiu, que s‟ocupèren d‟eth es vielhs patrons dera casa e es mès respectables des sòns convidadi, que, per çò dera sua sòn pròplèu onomastica, ac aumplien tot, eth prince Andrei guardèc diuèrsi còps a Natasha, qu‟arrie tostemp alègra entre era divertida gent joena.
Per qué ei tan contenta?”, seguie preguntant-se.
Pera net, solet, en aqueth ambient desconeishut, se tardèc a agarrar eth sòn.
Liegec ua estona; dempús amortèc era lum, mès li calec alugar-la un aute còp.
Que hège calor en aquera estança damb es hièstres barrades.
Ère emmaliciat damb eth vielh estupid (cridaue atau ath comde Rostov) que l‟auie obligat a demorar-se ena sua casa per non auer recebut encara dera ciutat es papèrs qu‟auie de besonh.
Non podie perdonar-se auer acceptat era invitacion.
Eth prince Andrei se lheuèc entà daurir era hièstra.
Era lum clara dera lua, coma se siguesse demorant pendent fòrça temps aqueth instant, se calèc ena cramba.
Era net ère fresca, plia de quietud e claror.
Eth prince Andrei s‟apuèc ena hièstra e es sòns uelhs se tachèren en aguest cèu.
Era cramba deth prince Andrei ère entre dus estatges.
Enes estances qu‟auie ath dessús encara non dormien tanpòc.
Enquiada eth l‟arribèc ua convèrsa entre hemnes:
Mès quan dormiràs?, repliquèc ua auta.
Non dormirè.
Que non posqui.
Que vòs que hèsca?
Va, eth darrèr viatge…
E es dues votzes entonèren ua frasa musicau qu‟ère eth finau de quauquarren.
Ò, qué ben!
E ara a dormir, s‟acabèc.
Dormís tu; jo non posqui, didec era prumèra votz, en tot apressar-se ena hièstra.
Que deuec guaitar complètaments, pr‟amor que s‟entenec eth mormolh deth sòn vestit e autanplan era sua alend.
Tot qu‟ère en silenci, coma petrificat; tanben era lua e era sua lum enes ombres.
Eth prince Andrei cranhèc de botjar-se pr‟amor de non tradir era sua involontària preséncia.
Sonia!
Sonia!, didec de nauèth era prumèra votz.
Com pòs dormir?
Campa aguesta net tan beròia!
Desvelha-te Sonia!, didec lèu plorant.
T‟asseguri que jamès auia vist ua net atau, ua net tan meravilhosa coma aguesta.
Sonia responec un shinhau de mala encolia.
Ò, guarda quina lua!…
Ei ua meravilha!
Vene, vene aciu, estimada, còr mèn… la ves?
Que seiria atau acocolida, sarrant es jolhs contra eth pièch, ben sarradi, que cau sarrar damb fòrça, e me meteria a volar.
Atau!
Pro!, que pòs quèir.
S‟entenec ua brèu peleja e era votz desengustada de Sonia.
Que ja ei mès dera ua!
Ve-te‟n, ve-te‟n, tostemps me hes a hèr meuca!
E de nauèth era net s‟aumplic de silenci.
Eth prince Andrei se‟n sabie de qué era seguie aquiu; entenie, uns còps, eth leugèr movement deth sòn còs; d‟auti, l‟entenie alendar.
Mon Diu, mon Diu!
Mès plan!…
De nauèth era!
Coma de bon voler!”, pensaue.
Desvelhec ath sòn laguens tant inesperada confusion de pensaments e esperances juveniles, en contradiccion damb tota era sua vida, que, en tot senter-se incapable d‟explicar-se aqueth estat d‟animositat, en un virament de uelhs se demorèc esclipsat.
Londeman, eth prince Andrei, dempús d‟auer-se dit adiu solet deth comde, partic sense demorar era gessuda des daunes.
Qu‟èren ja es prumèrs dies de junh quan, tornant entà casa, trauessèc es madeishi lòcs, eth madeish bòsc de bedoths a on aqueth vielh e retorçut casse l‟auie tirat tant era atencion.
Es cascavèls des shivaus trinhonauen ara mès sordaments qu‟ara anada, un mes e miei abantes.
Que i auie vida pertot en aqueth ombrèr; autanplan es joeni bedoths, escampilhadi aciu e enlà, armonizauen damb era beresa der ensems, en tot lúder eth trende verdor des sòns mofli brotons.
Siguec un dia de calor e era tronada s‟anaue premanit ena luenhor; mès solet ua petita broma deishèc quèir quauques gotes en povàs deth camin e enes huelhes satinades.
Era part quèrra deth bòsc ère en ombrèr; mès era auta, banhada pera ploja, ludie ath solei damb resplendors eishorbants e un vent fòrça fèble botjaue a penes es huelhes.
Tota era natura ère en flor: luenh e près hègen trilhes, rivalizant, es rossinhòls.
Mès a on ei?”, se demanèc en tot guardar ara quèrra deth camin.
E sense saber-se‟n eth madeish, sense arreconeisher-lo, admiraue er arbe cercat.
Eth vielh casse transformat completaments, escampilhades en cimalh es sues arrames d‟un verd escur, se conflaue erós ara lum deth solei dera tarde.
Ja non se vedien botjant-se leugèraments es sòns dits difòrmes, ne es sues bonhes, ne era maufidança e eth dolor d‟abantes.
Huelhes joenes, shucoses, de trende verdor, sense nuds, s‟auien dubèrt camin a trauèrs dera sua dura crospa centenària.
Semblaue impossible que d‟aquera roïna possèsse aguesta naua vida.
Se‟n brembèc en un instant de totes es menutes decissiues dera sua vida: Austerlitz e eth sòn naut cèu, eth ròstre de repotec dera sua hemna mòrta, Pierre ena barca e era mainada afogada pera beresa dera net, e aquera net e era lua: tot qu‟ac rebrembèc de pic.
Non ei pro que jo sàpia çò que se passe en jo; cau qu‟ac sàpien toti: Pierre e aquera que volie volar entath cèu.
Ara tornada deth sòn viatge eth prince Andrei decidic partir, ena tardor, entà Sant Petersburg e imaginèc diuèrsi motius entà hè‟c.
Qu‟auie ua sòrta d‟arguments rasonables e logics qu‟apuauen eth besonh deth viatge, e tanben era sua reincorporacion ath servici militar.
Non comprenie ara se com auie podut trantalhar, abantes, deth besonh de participar actiuaments ena vida, madeish qu‟un mes endarrèr non comprenie que li siguesse possible abandonar era vida qu‟amiaue en camp.
Vedie claraments que totes es sues experiéncies acabarien en tot perder-se e arren valerien se non les aplicaue en ua òbra concreta e non s‟incorporaue en ua existéncia actiua.
Ne tansevolhe comprenie se com, en tot basar-se en arguments fèbles, credesse abantes ua umiliacion, après era sua experiéncia vitau, fidar de nauèth ena possibilitat d‟èster util e d‟estimar e èster erós.
Era rason li suggerie ara tot çò de contrari.
Es sues ocupacions anteriores ja non l‟interessauen.
Soent, quan se trapaue solet en sòn burèu, se lheuaue e examinaue longaments eth sòn ròstre en miralh; dempús campaue eth retrait dera defuntada Lisa, que damb es sòns retortilhs a la grecque lo contemplaue corau e alègra deth marc daurat estant.
Ja non li didie ath sòn marit es paraules terribles d‟abantes; se limitaue simplamentsa guardar-lo, damb alègre curiosèr.
E eth prince Andrei, damb es mans ena esquia, caminaue pendent longa estona pera estança, ja seriós, ja arridolent, en tot meditar sus aqueres idies non estacades ara rason e contràries a concretar-se en paraules, secretes coma un crim, relacionades damb Pierre, damb era glòria, damb era joeneta dera hièstra, damb eth casse, era beresa femenina e er amor, idies qu‟auien cambiat tota era sua vida.
Quan se l‟apressaue bèth un en aqueri moments de reflexion semblaue mès hered, sevèr e decidit e se vantaue, ath delà, d‟ua logica shordaira.
Se hesse calor, responie eth prince Andrei secaments, gesserie en manja de camisa; mès coma que hè hered, lo cau abrigar ben damb es vestits que plan per aquerò les tie e plan per aquerò an estat pensadi.
Aquerò se dedusís de qué hè hered, e non ei cap desencusa entà qu‟eth mainatge se demore en casa quan a de besonh alendar aire frescolenc, didie damb era sua logica especiau, coma se volesse castigar a quauquarrés pera marcha secreta e ilogica des sòns pensaments amagadi.
En taus escadences, era princessa Maria pensaue en se com asseque as òmes eth trabalh intellectuau.
IV Eth prince Andrei arribèc en Sant Petersburg en agost de 1809.
Qu‟èren es dies qu‟era fama deth joen Speranski arribaue naut de tot e es reformes per eth començades damb tanta energia èren en plia aplicación.
En aguest madeish mes, er Emperaire, en tot anar en ua veitura de shivaus, queiguec d‟era, se hec mau en ua cama e li calec tier-se pendent tres setmanes en Peterhov, a on cada dia recebie en exclusiua a Speranski.
En aquera epòca, ath delà des dus celèbres decrets que tenguien commocionada a tota era societat: era abolicion des grads ena Cort e er examen entà obtier eth titol d‟assessor collegiat e conselhèr d‟Estat, se premanie ua Constitucion que cambiarie era organización dera justícia, era administracion e es finances de Russia, dès eth Conselh der Emperi enquias conselhs de districte.
Començauen a realizar-se es vagui sauneis liberaus qu‟Alexandre alimentaue quan pugèc en tron e que sagèc d‟amiar a tèrme damb era ajuda de Chartorizhki, Novosiltzev, Kochubei e Stroganov, qu‟eth madeish, de trufaria, cridaue comitat de santat publica.
Ara, Speranski enes ahèrs civils e Arakcheiev enes militars auien substituit a toti.
Ath cap de pòcs dies dera sua arribada eth prince Andrei se presentèc ena Cort en qualitat de gentilòme de cramba.
Er Emperaire l‟auie vist dus còps sense dignar-se dirigir-li ua soleta paraula.
Tostemp s‟auie pensat eth prince Andrei que non li queiguie simpatic ath Sobeiran, se pensaue qu‟eth sòn ròstre e tot eth non li shautauen.
E ara, ena guardada hereda e distanta deth monarca credec veir confirmada, mès qu‟abantes, aquera impression.
Es cortesans l‟expliquèren qu‟era encausa d‟aquera manca d‟atencion der Emperaire ère deguda a que Sa Majestat ère maucontent de Bolkonski pr‟amor que, de 1805, non auie tornat a prestar cap servici.
Plan per açò non posqui presentar personauments ar Emperaire eth mèn plan de reformes militares; mès er ahèr se daurirà camin per eth madeish”.
Parlèc deth sòn escrit a un vielh mariscau, amic de sa pair.
Eth mariscau, que l‟auie senhalat ora entara entrevista, lo recebec corauments e li prometec qu‟informarie ar Emperaire.
Ath cap d‟uns dies comuniquèren ath prince Andrei que li calie presentar-se ath ministre dera Guèrra, comde Arakcheiev.
Eth dia senhalat, tàs nau deth maitin, eth prince Andrei ère ena anticramba deth comde Arakcheiev.
Non lo coneishie personauments ne l‟auie vist jamès, mès tot çò que sabie d‟eth, non ère entà inspirar-li respècte.
L‟an fidat er estudi deth mèn projècte e, per tant, solet eth, li pòt balhar enventida”, pensèc eth prince Andrei tant que demoraue ena anticramba d‟Arakcheiev entre d‟autes moltes visites importantes e non importantes.
Eth prince Andrei, enes sòns ans de servici, mès que mès coma ajudant de camp, auie vist nombroses sales d‟espèra coma aguesta e se‟n sabie pro ben des diferéncies que i auie entre eres.
Mès era deth comde Arakcheiev auie ues nuances plan especiaus.
En ròstre des persones de mens importància, qu‟aquiu demorauen eth sòn torn, se podie liéger un sentiment d‟umilitat e somission.
Enes mès importantes se miralhaue un sentiment comun d‟incomoditat, dissimulat per ua portadura esdegada, coma se cuelhessen a burla era sua pròpia situacion e era deth personatge que demorauen veir.
Uns anauen e venguien cogitosi; d‟auti arrien e mormolejauen en grop, repetint en votz baisha eth maunòm de “eth forçut Andreievic” e es paraules de “be n‟ei eth”, quan hègen referéncia ara sua persona.
Un generau (persona importanta), shordat, plan que òc, pera longa demora, s‟auie seigut, crotzant e estirant es cames, arrint menspredosaments.
Mès tan lèu se daurie era pòrta, en toti es ròstres campaue un madeish sentiment: era pòur.
Eth prince Andrei preguèc ar ajudant de servici que l‟anoncièsse per dusau còp; mès aguest lo guardèc ironicaments e contestèc que ja l‟arribarie eth torn.
Dempús qu‟er ajudant auesse introdusit diuèrses persones en burèu deth ministre, qu‟acompanhaue quan gessien, dauric era temibla pòrta a un oficiau que pera sua portadura umila e temerosa auie impressionat ath prince.
Era audiéncia autrejada ar oficiau se tardèc fòrça temps.
De ressabuda, en aute costat dera pòrta, s‟entenec er esclafit d‟ua votz desagradiua, e er oficiau, esblancossit e damb pòts tremolosi, gessec e, hènt-se a vier es mans en cap, trauessèc era sala.
Ara seguida, siguec eth torn deth prince Andrei, e er oficiau de servici li gasulhèc quan l‟acompanhaue entara pòrta:
Tara dreta, ath cant dera hièstra.
Eth prince Andrei entrèc en un burèu sense luxes, mès, net e ordenat.
Seigut ara taula vedec a un òme d‟uns quaranta ans, de longa cara, cap tanben alongat, peu cuert, prigondes arrupes, celhes arroncilhades sus uns uelhs inexpressius d‟un gris verdós, nas roienc e penjant.
Arakcheiev virèc eth cap entada eth sense guardar-lo.
Qué sollicitatz?, preguntèc.
Jo, Excelléncia, que non solliciti arren, didec en votz baisha eth prince Andrei.
Es uelhs d‟Arakcheiev se virèren entada eth.
Seiguetz, didec.
Eth prince Bolkonski?
Non solliciti arren.
Òc, estimat amic, que l‟è liejut, l‟interrompec Arakcheiev; solet prononcièc cortèsaments es prumères paraules.
Dempús, sense guardar ath sòn interlocutor, tornèc ath sòn ton, cada còp mès menspredós e repotegaire.
Prepausatz naues leis militares?
Leis que n‟auem fòrça, mès non i a arrés que hèsque complir es vielhes.
Ara toti escriuen leis: escríuer qu‟ei mès aisit que hèr.
Sò vengut per volentat de Sa Majestat er Emperaire pr‟amor de saber-me‟n se quin cors pense balhar Sa Excelléncia ath mèn memoriau, didec cortesaments eth prince Andrei.
Que ja è amuishat era mia pensada sus aguest projècte vòste e l‟è remetut ath comitat.
Que non l‟apròvi, didec Arakcheiev, tant que se lheuaue e cuelhie dera taula un papèr que l‟aufric ath prince Andrei.
Aciu que l‟auetz.
A quin comitat auetz passat eth projècte?, preguntèc eth prince Andrei.
Vocau sense remuneracion, repetic Arakcheiev.
Encantat…
A qui li tòque?, cridèc dempús, saludant ath prince Andrei.
V Demorant era notificacion de vocau deth Comitat, eth prince Andrei renauic ancianes amistats, sustot entre persones qu‟eth se‟n sabie qu‟èren ben plaçades e que li podien èster utiles.
Experimentaue ara en Sant Petersburg un sentiment semblable ath que coneishie enes vesilhes d‟ua batalha, quan un inquiet curiosèr lo tirassaue, tu per tu, entàs nautes esfères a on se hargaue er avier que d‟eth depenie era sòrt de milions d‟èssers.
Pera irritacion des vielhs e eth curiosèr des profans, pera resèrva des iniciadi e es prèsses e preocupacions de toti, per incalculable nombre de comitats e comissions que dera sua existéncia se‟n sabie cada dia, se n‟encuedaue de qué ara, en 1809, se premanie en Sant Petersburg ua gigantesca batalha civil.
Non coneishie ath sòn comandant en cap, persona misteriosa que s‟imaginaue coma un èsser geniau: Speranski.
Era òbra des reformes, que coneishie vagaments, e era personalitat deth reformador, Speranski, l‟interessèren tant apassionadaments que lèu lèu era revision deth reglament militar venguec entada eth en un dusau tèrme.
Eth prince Andrei se trapaue en ua des mielhores situacions entà èster recebut enes mès diuèrsi e nauti cercles dera societat petersburguesa.
Eth partit des reformadors l‟acceptaue damb plaser e sajaue de guanhar-lo-se pr‟amor qu‟auie fama d‟èster òme de grana intelligéncia e vasta cultura, aquerò prumèr de tot, e pr‟amor qu‟era emancipacion des sòns campanhards garantizaue es sues opinions liberaus.
Eth partit des vielhs maucontenti cercaue era sua simpatia coma hilh der ancian prince Bolkonski e condemnaue es reformes.
Es sectors femenins, eth gran mon, lo recebien corauments; vedien en eth un brilhant partit, ric e de linhatge, un personatge lèu nau damb era aureòla dera romantica istòria dera sua supausada mòrt e eth tragic finau dera sua hemna.
Ath delà, era opinion de guairi lo coneishien d‟abantes ère qu‟auie mielhorat fòrça en aguesti cinc ans: eth sòn caractèr s‟auie adocit, se lo vedie tranquil, madur, e era sua anterior afectacion e mensprètz auie despareishut, en tot deishar pas ara serenitat que vie damb es ans.
Se parlaue damb interès d‟eth e toti desirauen coneisher-lo.
Londeman dera sua visita a Arakcheiev, eth prince Andrei visitèc ath comde Kochubei e li condèc era sua entrevista damb “eth forçut Andreievic” (Kochubei cridaue atau a Arakcheiev damb era madeisha vaga ironia que Bolkonski auie notat ena sala deth ministre dera Guèrra).
Mon cher, ne tansevolhe en aguest ahèr artenheratz quauquarren sense Speranski.
C’est le grand faiseur.
L‟ac diderè.
Que m‟a prometut vier aguesta tarde…
Andrei.
Kochubei botgèc eth cap, arrint coma estonat dera ingenuitat de Bolkonski.
Era propietat qu‟ère petita e non balhaue cap renda, repliquèc Bolkonski, sajant d‟adocir eth sòn procediment pr‟amor de non emmaliciar inutilaments ath vielh.
Vous cragnez d’etre en retard, didec era ancian, guardant a Kochubei.
Que i a ua causa que non compreni, seguic dempús, qui trabalharà era tèrra se se balhe libertat as campanhards?
Ei plan aisit escríuer leis, mès governar qu‟ei dificil.
Madeish se passe ara, e jo vos demani a vos, comde, qui serà eth cap deth burèu se toti les cau examinar-se?
Òc; ei dificil, plan, pr‟amor que non ei guaire difusada era instrucción, mès…
Eth comde Kochubei non acabèc; en tot lheuar-se, cuelhec eth braç deth prince Andrei e gessec ar encontre d‟un òme de quaranta ans, cauvet, naut, ròi, de front ample e ròstre alongat de rara e extraordinària blancor.
Vestie frac blu, amiaue ua crotz en còth e ua estela ara quèrra deth pièch.
Qu‟ère Speranski.
Eth prince Andrei l‟arreconeishec de seguic e sentec ua tremoladera interiora, coma se sòl passar enes moments grèus dera vida.
Respècte, enveja, esperança?
Non ac sabie.
Tota era persona de Speranski auie ua portadura especiau que lo distinguie de seguit; en cap des membres dera societat qu‟eth frequentaue auie vist aquera serenitat e aquera seguretat de movements desgaubiadi e mascanhadi, e arrés damb era guardada mès fèrma e doça ath còp, d‟uns uelhs miei clucadi e un shinhau umidi.
Tanpòc auie campat un arridolet tan segur que non significaue arren, ne ua votz tan fina, equilibrada e placida.
Mès que mès, jamès auie vist un ròstre d‟ua blancor tan delicada ne ues mans coma aqueres, un shinhau amples mès extraordinàriaments carnudes, mofles e blanques.
Eth prince Andrei non auie vist aguesta blancor e delicadesa de ròstre senon enes soldats espitalizadi pendent long temps.
Aguest òme ère Speranski, secretari d‟Estat, òme de confiança der Emperaire e eth sòn acompanhant en Erfurt, a on mès d‟un còp auie auut era escadença de veir e entrevistar-se damb er Emperaire.
Speranski non passaue es uelhs d‟ua persona en auta, coma se sòl hèr, sense voler, en entrar en ua sala a on i a fòrça gent amassada, ne s‟esdegaue a parlar.
Es paraules s‟escorrien lentes, damb era seguretat d‟èster entenudes, e solet guardaue ara persona que parlaue.
Eth prince Andrei seguic damb especiau atencion cada paraula e cada movement de Speranski.
Coma sòl passar-les as òmes, e mès que mès ad aqueri que jutgen sevèraments ath pròche, eth prince Andrei, en trapar-se damb un desconeishut, sustot damb un òme coma Speranski, que coneishie pera sua fama, tostemp demoraue trapar en eth eth modèu perfècte des qualitats umanes.
Speranski li didec a Kochubei que li hège dò per non auer arribat abantes; que l‟auien entretengut en palai.
Non didec se qui l‟auie entretengut, e eth price Andrei avertic aguesta afectacion de modèstia.
Quan Kochubei li presentèc ath prince Andrei, Speranski virèc doçaments es uelhs entà Bolkonski, sense cambiar eth sòn arridolet, e lo guardèc en silenci.
Sò plan content de coneisher-vos; è entenut a parlar de vos, coma toti, didec.
Kochubei li condèc en pòques paraules se com siguec rccebut Bolkonski per Arakcheiev, e Speranski arric mès dubèrtaments.
Eth president dera Comission de Reglaments militars, senhor Magnitski, qu‟ei un bon amic mèn, didec en tot enfatizar cada paraula e cada sillaba, s‟ac desiratz, vos posqui proporcionar ua entrevista damb eth, hec ua pausa en aguest punt.
Demori que traparatz en eth ua bona acuelhuda e eth desir de cooperar en tot aquerò que sigue rasonable.
Non se tardèc a formar un grop ar entorn de Speranski, e eth vielh qu‟auie parlat deth sòn foncionari Prianichnikov hec era madeisha pregunta ath secretari d‟Estat.
Eth prince Andrei, sense intervier ena convèrsa, observaue toti es movements de Speranski.
L‟estonèc era seguretat extraordinària e menspredosa que Speranski responie ath vielh.
Semblaue dirigir-li era sua paraula indulgenta d‟ua nautada inaccessibla.
Quan eth vielh comencèc a lheuar era votz, Speranski arric e didec que non podie jutjar sus çò d‟auantatjós o desauantatjós que pladie ar Emperaire.
Dempús d‟auer intervengut pendent un cèrt temps ena convèrsa generau, Speranski se lheuèc, s‟apressèc ath prince Andrei e se lo hec a vier en aute costat dera sala.
Qu‟ère evident que consideraue de besonh tier-se a Bolskonski.
Que non auí temps de parlar damb vos, prince, pera inpirada convèrsa d‟aqueth aunorable ancian, didec damb un discret arridolet, coma hènt veir qu‟eth e Bolkonski comprenien ben era nullitat dera gent que damb eri auien parlat.
Aguesta distincion vantèc ath prince Andrei.
Vos coneishi de hè ja temps; prumèr, per ahèr des vòsti campanhards: qu‟ei entà nosati un prumèr exemple e serie plan desirable que molti lo seguissen.
Dusau, pr‟amor que vos ètz un des gentilòmes de cramba que non s‟an tengut ofensadi peth nau decret sus es grads ena Cort, qu‟a costat tantes discusions e comentaris.
Òc, repliquèc eth prince Andrei.
Ça que la, me pensi que i a bèth fondament en aguestes critiques, didec eth prince Andrei, sajant de combàter era influéncia de Speranski que començaue ja a sénter.
Li resultaue desagradiu èster cossent damb eth en tot, e l‟aurie agradat contradider-lo en bèra causa.
Bolkonski, que tostemp parlaue damb assopliment, sentie ara dificultat entà exprimir-se dauant de Speranski.
Qu‟ère en realitat massa ocupat en observar era personalitat d‟aqueth òme famós.
Fondament d‟ambicion personau, dilhèu, didec en votz baisha Speranski.
Non, non solet aquerò; tanben pensant un shinau en Estat.
Qué voletz díder?, preguntèc Speranski, jocant doçaments es uelhs.
Que sò un admirador de Montesquieu, didec eth prince Andrei, e era sua idia de qué le principe des monarchies est l’honneur, me parait incontestable.
Certains droits et privileges de la noblesse me paraissent etre des moyens de soutenir ce sentiment.
Er arridolet despareishec deth ròstre blanc de Speranski, per çò qu‟era sua fesomia guanhèc fòrça.
Era idia deth prince Andrei li semblec probablaments curiosa.
Si vous envisagez la question sous ce point de vue… comencèc a díder, en tot prononciar damb dificultat eth francés e parlar damb màger lentor qu‟en rus, encara que tostemp damb era madeisha tranquillitat.
L’honneur que non se pòt sostier en privilègis damnajosi entath servici; l’honneur qu‟ei o un concèpte negatiu, era abstencion d‟actes censurables, o era hònt d‟ua emulacion que tend a recéber recompenses e felicitacions a on er aunor cuelh forma materiau.
Es sòns arguments èren brèus, simples e clars.
Era institucion que sostie aguest aunor, era hònt dera emulacion, ei quauquarren semblable ara Legion d’Honneur deth gran emperaire Napoleon, que non maumet, senon qu‟ajude ara bona capitada deth servici.
Que non ei un privilègi de casta o de Cort.
Que non ac discutisqui, mès ei innegable qu‟es privilègis de palai an artenhut eth madeish objectiu, sostenguec eth prince Andrei.
Quinsevolh cortesan se cre ena obligacion de sostier era sua posicion damb dignitat.
Mès vos, prince, non auetz volut hèr usatge des taus privilègis, didec Speranski, en tot hèr veir un arridolet que desiraue acabar cortèsaments ua convèrsa incomòda entath sòn interlocutor.
Se m‟aunoratz damb era vòsta visita dimèrcles, higec, coma que ja aurè parlat damb Magnistski, vos poirè díder quauquarren que vos interèsse e, en tot cas, aurè eth plaser de parlar damb vos mès doçaments.
Cluquèc es uelhs, saludèc e, a la francaise, sense díder adiu, gessec dera sala sajant de passar non avertit.
VI Ara prumeria deth sòn sejorn en Sant Petersburg, eth prince Andrei se n‟encuedèc de qué er ensems des idies elaborades pendent era sua vida solitària restèc escurit, deth tot, pes petites obligacions que, dès era sua arribada, li calec assumir.
Quan tornaue entara sua casa pera net, anotaue ena sua agenda es quate o cinc visites o rendez-vous indispensables enes ores fixades per auança.
Eth ritme dera vida, eth besonh d‟organizar eth dia pr‟amor d‟arribar ara ora, li treiguie ua bona part des sues energies.
Non hège arren, non pensaue en arren ne li restaue temps entà hè‟c.
Sonque parlaue, e damb capitada, d‟aquerò qu‟auie meditat abantes ena solitud deth camp.
A viatges, emmaliciat, se n‟encuedaue de qué auie repetit es madeishes causes en madeish dia e en diuèrsi lòcs; mès ère tant ocupat que non li restaue temps entà pensar ne tansevolhe que non pensaue arren.
Eth dimèrcles a vier Speranski recebec ena sua casa a Bolkonski; parlèc damb eth, solet, e damb grana confiança, pendent fòrça temps e, coma ena escadença dera entrevista ena casa de Kochubei, li costèc ua prigonda impression.
Eth prince Andrei consideraue insignificantes a tantes persones e auie tant in de trapar en un aute un ideau viu dera perfeccion qu‟eth aspiraue que credec aisidaments auer trapat en Speranski aguest ideau d‟òme senat e vertuós.
Se Speranski auesse pertanhut ara madeisha esfèra sociau, damb era madeisha educacion e nivèu morau qu‟eth prince Andrei, non s‟aurie tardat a trapar eth sòn costat fèble, uman e non eroïc; mès aquera ment, absoludaments logica e estranha entada eth, l‟inspiraue autant mès de respècte coma mens la comprenie.
Ath delà d‟açò, sigue pr‟amor de qué aprecièsse era capacitat de Bolkonski, sigue pr‟amor que li siguesse de besonh compdar damb eth, Speranski se hège glòria dauant eth prince Andrei dera sua imparcialitat e serena saviesa.
Lo vantaue damb subtilitat, lo hège participant dera sua pròpia sufisença, en tot hèr-li veir, sense besonh de paraules, que solet eri dus podien compréner era estupiditat de toti es auti e era saviesa e prigondor des sues pròpies idies.
Pendent era longa entrevista d‟aquera tarde, Speranski repetic diuèrsi còps: “En nòste país tendem a denigrar tot aquerò que depasse eth nivèu ordinari dera rotina…” O ben, damb un arridolet: “Mès nosati volem qu‟es lops demoren harts e es oelhes sanes e en bona santat…” O ben, eri aquerò non ac pòden compréner…” E tot ac didie damb ua expression que significaue: “ Nosati, vos e jo, comprenem se qui son eri e se qui èm nosati.
Aguesta prumèra convèrsa longa damb Speranski non hec qu‟aumentar en prince Andrei era impression que l‟auie costat abantes.
Vedie en eth a un òme senat, d‟enòrma intelligéncia logica, gran rigor mentau, qu‟auie artenhut eth poder gràcies ara sua energia e perseverança, poder que solet tenguie en ben de Russia.
Dauant es uelhs deth prince Andrei, Speranski ère er òme qu‟eth madeish auie desirat èster, capable d‟explicar senadaments toti es fenomèns dera vida; un òme que solet ei important entada eth, çò de racionau, capable d‟aplicar a totes es causes era mesura dera rason.
Ena exposicion de Speranski semblaue tot tan simple e clar qu‟ath prince Andrei, a maugrat sòn, li calie balhar tostemp era rason.
Se lo contradidie e discutie, qu‟ère solet peth desir d‟estar-se independent e non someter-se totafèt as sues opinions.
Sense saber se per qué, era guardada impenetrabla e era man l‟irritaue; tanben li costaue ua impression desagradiua er excessiu mensprètz de Speranski pes auti e era grana varietat de pròves qu‟apuaue es sues opinions.
Recorrie a toti es procediments de rasonament, exceptat era comparança, e, sivans credie eth prince Andrei, passaue d‟un tèma entà un aute damb massa gausardaria.
A viatges se plaçaue en terren dera practica e escometie contra es saunejairi; d‟auti, ère satiric e se burlaue ironicaments des sòns rivaus; d‟auti, recorrie ara pura logica e enquia e tot se quilhaue enes domenis dera metafisica (qu‟es sòns procediments demostratius solie tier soent).
Plaçat en aguestes nautades, passaue entàs definicions der espaci, deth temps e deth pensament, treiguie d‟aquiu es sues objeccions e tornaue a discutir.
En generau, eth trait principau dera intelligéncia de Speranski, qu‟autant estonèc ath prince Andrei, ère era fe indobtabla, inamovibla, ena fòrça e legalitat dera rason.
Qu‟ère evident qu‟a Speranski jamès se l‟aurie acodit era idia (tant abituau entath prince Andrei) de qué ei impossible, maugrat tot, exprimir tot çò que se pense; ne jamès dobtarie de s‟ei o non ua pegaria tot aquerò que se pense e se cre.
Aguesta configuracion especiau dera ment de Speranski ère çò que mès atiraue d‟eth ath prince Andrei.
Ath principi de coneisher-lo, eth prince Andrei sentie ua admiracion apassionada, semblabla ara qu‟en d‟auti tempsi auie sentut per Bonaparte.
Era circonstància de qué Speranski siguesse hilh d‟un prèire e de qué bèra gent, de pas guaira intelligéncia, podessen permeter-se menspredar-lo, en tot botar-li eth fausnòm de “òme dera Glèisa e pope en poténcia” (çò que se passaue soent), obligaue a Bolkonski a suenhar gelosaments aguest sentiment e, sense encuedar-se‟n, l‟alugaue encara mès.
Ena sua prumèra entrevista Bolkonski parlèc sus era Comission de codificacion de leis; Speranski l‟informèc damb ironia de qué aguesta comission marchaue dès hège cinquanta ans, que costaue milions de robles e non auie hèt arren util, que Rosenkampf s‟auie limitat a apegar es etiquetes a cadun des articles dera legislacion comparada.
E aquerò li còste ar Estat milions de robles!, didec.
Ara, que volem balhar-li un nau poder juridic ath senat e non auem leis!
Qu‟ei per aquerò que te digui que non a perdon qu‟un òme coma vos, prince, sigue desseparat actuauments de quinsevolh activitat.
Bolkonski repliquèc qu‟entà ua òbra semblabla ère de besonh auer coneishements juridics qu‟eth non possedie.
Mès qu‟arrés les tie!, se qué voletz.
Ua setmana dempús, eth prince Andrei ère nomentat vocau dera Comission de Reglaments militars e, causa que non se demoraue en absolut, president de codificacion de leis ena mentada Comission.
Dus ans abantes, en 1808, de tornada entà Sant Petersburg, dempús deth viatge enes sues propietats, Pierre s‟auie trapat, sense voler, ath cap dera maçonaria dera capitau.
Organizaue lòtges comunaus e funeràries, se tenguie a unificar-les, captaue naui adèptes e cercaue es actes originaus.
Balhaue sòs entara construccion de temples e suplie, en çò de possible, era avarícia e era pòca puntualitat des auti per çò des aumòines; damb es sòns pròpis mieis sostenguie, lèu solet, era casa des praubi qu‟era Ordre auie bastit ena ciutat.
Era sua vida se passaue coma abantes, damb es madeishes diversions e era madeisha dissolucion.
Li shautaue minjar e béuer ben, e encara que li semblèsse immorau, e autanplan umiliant, non podie tier-se des plasers que s‟autrejauen es celibataris.
En revolum d‟aqueres ocupacions e diversions, ath cap d‟un an comencèc a notar, ça que la, qu‟eth terren dera maçonaria començaue a en.honsar-se enes sòns pès, per mès que sagèsse de mantier-se en eth.
Ath còp, sentie que coma mès s‟en.honsaue aguest terren, mès estacat se vedie a tot aquerò, encara que sense voler.
Quan ingressèc ena maçonaria auie auut era sensacion der òme que met confiadaments eth pè ena superfícia planèra d‟un terren hangós.
Un còp metut eth pè començaue a en.honsar-se.
Pr‟amor de convencer-se ben dera sua soliditat, botaue er aute pè e s‟en.honsaue encara mès; ara, ac volesse o non, li calie caminar damb era hanga enquias jolhs.
Osip Alekseievic non ère en Sant Petersburg (alavetz s‟auie hèt enlà des lòtges d‟aguesta ciutat e non gessie de Moscòu).
Toti es membres dera lòtja èren persones que Pierre coneishie, e li resultaue de mau hèr veder-les coma frairs pera sua pertenença ara Ordre solet, e non coma eth prince B., non coma Ivan Vasilievic D., que coneishie personauments e les consideraue persones fèbles e insignificantes.
Jos eth devantau e es signes dera maçonaria vedie es unifòrmes e decoracions qu‟autant desirauen arténher.
Fòrça còps, en compdar es aportacions e dons e veir es vint o trenta robles autrejadi (a viatges a crèdit) per dètz membres, qu‟era sua mitat èren tan rics coma eth, se‟n brembaue deth jurament maçonic de balhar toti es bens ath pròche.
Alavetz surgentauen ena sua amna dobtes qu‟en eri sajaue de non detier-se guaire.
Dividie en quate categories a toti es frairs ceneishudi.
Ena prumèra includie ad aqueri que non cuelhien part actiua ne enes trabalhs dera lòtja ne ena labor umana; se tenguien exclusiauments a estudiar es mistèris dera Ordre, es problèmes restacadi as tres denominacions de Diu o as tres principis des causes (sofre, mercuri e sau), o ben ath significat de quarrat e des autes figures deth temple de Salomon.
Pierre respectaue ad aguesta categoria de frairs maçons qu‟ada era pertanhien, mès que mès, es vielhs iniciadi e eth madeish Osip Alekseievic; mès eth non s‟interessaue en semblables problèmes.
Que non lo tiraue er aspècte mistic dera maçonaria.
Ena dusau categoria ère a on Pierre s‟includie e plaçaue as frairs que se li retirauen, as que cercauen, e trantalhauen, sense auer trapat encara ena fraternitat eth camin dret e comprensible que demorauen desnishar.
Ena tresau categoria i èren es que non vedien ena maçonaria senon es formes exteriores e es rites; qu‟èren era majoria e estimauen fòrça eth compliment sevèr de taus formalitats, sense arturar-se a pensar en sòn sens ne en çò que simbolizauen.
Ada eth pertanhien Villarski e eth pròpi gran mèstre de lòtja principau.
E, fin finau, ena quatau categoria se trapaue ua bona quantitat de frairs ingressadi nauèraments.
Aguest grop qu‟ère fòrça nombrós ena lòtja.
Pierre començaue a èster maucontent dera sua pròpia activitat.
Era maçonaria, aumens tau coma eth la coneishie aquiu, li semblaue, a viatges, basar-se solet en çò d‟exterior.
Que non ei que dobtèsse dera maçonaria coma tau, mès sospechaue qu‟era maçonaria russa seguie un camin faus, en tot abandonar es sues vertadères hònts.
Plan per açò, tà finaus d‟an, gessec entar estrangèr pr‟amor de tier-se ar estudi des grani mistèris dera Ordre.
Pierre entornèc en Sant Petersburg en ostiu de 1809.
Pera correspondéncia que mantenguien es maçons russi damb es de d‟autes nacions, se sabie que Bezujov auie artenhut conquistar en estrangèr era confiança de plan nauti dignataris, que s‟auie iniciat en molti mistèris, que siguec promoigut tath mès naut grad e s‟auie hèt a vier bones naues tath ben generau dera maçonaria russa.
Toti es maçons de Sant Petersburg acodien a veder-lo, lo vantauen e èren convençudi de qué amagaue quauquarren e premanie quauquarren.
S‟auie convocat ua reünion dera lòtja de dusau grad, qu‟en era Pierre, sivans es sues promeses, comunicarie as frairs de Sant Petersburg tot çò que l‟encarguèren es caps suprèms dera Ordre.
Era lòtja ère atapida.
Après es ceremònies avientes, Pierre se lheuèc e comencèc eth sòn discurs:
Estimadi frairs, comencèc a díder, en tot rogir-se e quequejar.
Qu‟auie ena man eth discurs escrit.
Que non ei pro observar es nòstes mistèris ena quietud dera lòtja, mos cau actuar… actuar.
Qu‟èm adormidi e mos cau méter es mans ara òbra.
Pierre cuelhec eth sòn quasèrn e comencèc a liéger:
Mès es actuaus institucions politiques son un obstacle important entara realizacion d‟aguesti grani projèctes.
Qué mos cau hèr, donc, dauant de tau estat de causes?
Ajudar as revolucions, esbauçà‟c tot, expulsar era fòrça pera fòrça?
Non, que èm plan luenh d‟aquerò.
Quinsevolh reforma amiada a tèrme mejançant era fòrça merite eth nòste refús, pr‟amor que non se corregirà eth mau tant qu‟es òmes siguen çò que son, e pr‟amor qu‟era sabença non a besonh de violéncia.
En resumit, qu‟ei de besonh formar un govèrn universau, poderós.
Capable d‟espandir-se pertot sense trincar laci civils, que dejós d‟eri es auti govèrns seguirien era sua acostumada existéncia, en tot hè‟c tot mens aquerò, se s‟afronte ath gran objectiu dera nòsta Ordre: eth principi dera vertut sus eth vici.
Aguest ère era fin que se prepausèc eth cristianisme, qu‟ensenhaue as òmes a èster sabents e bravi e a seguir, en benefici pròpi, es ensenhaments des mielhors entre es sabents.
Que non ei possible destruir es passions; mos cau dirigir-les entà un objectiu nòble.
Ei de besonh que cadun posque satisfèr es sues pròpies passions laguens es limits dera vertut, e qu‟era nòsta fraternitat li balhe es mejans.
Aguest discurs costèc non solet ua grana impression, senon tanben ua fòrta commocion ena lòtja.
Era majoritat des frairs, que vedien enes paraules de Pierre ua perilhosa desviacion entar illuminisme, acuelheren eth discurs damb ua heredor qu‟estonèc ar orador.
Eth gran mèstre comencèc a contradider-lo.
Pierre, damb ardor cada còp màger, tornèc a desvolopar es sues pròpies idies.
Que hège temps que non se dauen reünions tan auratjoses.
Se formèren dus grops: es uns acusauen a Pierre d‟illuminisme; es auti, li balhauen supòrt.
Pierre, per prumèr viatge se demorèc estonat en aquera assemblada dera infinita diversitat dera ment umana, que per era cap vertat se ve dera madeisha manèra per dues persones.
Tanben es frairs qu‟èren a favòr sòn ac comprenien ara sua manèra, damb restriccions e cambis qu‟eth non podie acceptar, donques qu‟eth sòn prepaus principau ère, precisaments, comunicar as auti es sues idies tau qu‟eth les entenie.
Tath finau dera reünion, eth gran mèstre, damb marrida ironia, repoteguéc a Bezujov eth sòn ardor, en tot díder que non solet er amor ara vertut lo possaue a discutir, senon eth sòn esperit combatiu.
Pierre s‟abstenguec de contestar e preguntèc brèuments s‟era sua prepausa ère o non acceptada.
Li dideren que non e eth, sense demorar es acostumades formalitats, gessec dera lòtja e partic entara sua casa.
Er engüeg, que tant cranhie, neguèc de nauèth a Pierre.
Dempús deth discurs ena lòtja s‟embarrèc pendent tres dies en casa, estirat en un divan, sense recéber ad arrés ne gésser entà nunlòc.
Pendent aguest temps recebec ua carta dera sua hemna, que li suplicaue ua entrevista; li didie qu‟ère trista sense eth e que desiraue consagrar-li tota era sua vida.
Enes darrères linhes l‟anonciaue era sua pròcha arribada en Sant Petersburg, de tornada der estrangèr.
Dempús era carta, era soletat de Pierre siguec interrompuda pera visita d‟un frair maçon, des que mens estimaue, que, en tot hèr vier era convèrsa entath tèma conjugau de Pierre, l‟indiquèc, ara manèra de frairau conselh, qu‟aquera severitat damb era sua hemna ère injusta e se desseparaue des normes fondamentaus dera maçonaria en non perdonar ara que se n‟empeneís.
Ath madeish temps, era sua soera, era esposa deth prince Vasili, manèc a cercar-lo, en tot suplicar-li que li tenguesse ua visita, aumens pendent ues menutes, pr‟amor de tractar d‟un ahèr de grana importància.
Pierre comprenec que tramauen ua conjura e volien reconciliar-lo damb era sua hemna.
En estat que se trapaue, aquera idia que non l‟ère ne tansevolhe desagradiua.
Tot que l‟ère parièr: Pierre non vedie ena vida arren qu‟auesse vertadèra importància e jos era influéncia d‟aqueth engüeg que lo senhorejaue non auie en estima ne era sua pròpia libertat ne era volentat fèrma de castigar ara sua hemna.
E se Pierre non balhèc alavetz madeish eth sòn consentiment entara reconciliacion siguec simplaments pr‟amor que, per tòrt der estat de postracion que se trapaue, li mancaue eth vam entà entamenar bèra causa.
S‟en aguest instant auesse entrat ena casa era sua hemna, Pierre non l‟aurie hèt enlà.
En comparèr damb çò que l‟interessaue ara, qué importarie víuer o non víuer damb era?
Sense respóner ara sua hemna ne ara sua soera, ua net gessec entà Moscòu pr‟amor d‟entrevistar-se damb Osip Alekseievic.
En sòn diari escriuec çò que seguís:
Vengui de tornar dera casa deth benfactor e hèsqui lèu entà escríuer tot çò qu‟è sentut.
Osip Alekseievic viu praubaments e dempús tres ans patís ua malautia dolorosa ena veishiga.
Arrés a entenut des sòns pòts un solet planh ne ua paraula de lamentacion.
De solei gessent enquia net barrada, exceptat enes ores deth repaish (que son de çò mès normau), se tie as sciéncies.
Que m‟a recebut corauments en tot convidar-me a cuélher sèti en lhet a on jatz; li hi eth senhau dera Ordre des Cavalièrs d‟Orient e de Jerusalem e me responec damb eth madeish gèst e me demanèc damb un doç arridolet per çò que jo auia aprenut e vist enes lòtges prusianes e escocèses.
Dempús ua longa reflexion en silenci, Osip Alekseievic m‟expausèc era sua pensada damb paraules qu‟esclariren per uns instants tot çò que s‟auie passat e eth camin que se me daurie entath futur.
M‟estonèc en preguntar se me rebrembaua se quin ère eth triple objectiu dera Ordre: prumèr, sauvar e coneisher en prigondor es mistèris; dusau, purificar-se e corregir-se, pr‟amor d‟assimilar-les mielhor; tresau, mielhorar eth genre uman mejançant aguest desir de perfeccion.
Quin ei eth principau, eth prumèr, d‟aguestes tres fins?
Plan que òc eth perfeccionament e purificacion personau; solet podem aspirar ad aguest objetiu, independentaments de quinsevolh circonstància.
Mès, ath còp, aguest objectiu exigís de nosati era màger quantitat d‟esfòrç.
Plan per aquerò, quan pecam d‟orgulh, perdem de vista aguesta fin; o ben desiram estudiar un mistèri que d‟eth èm indigni, pr‟amor que non èm purs, o ben mos lançam a corregir ath genre uman quan nosati madeishi èm un evident exemple de viletat e perversion.
Er illuminisme non ei ua doctrina pura pr‟amor que l‟atrè era actuacion sociau e ei plen d‟orgulh.
Plan per aquerò, Osip Alekseievic condamnèc eth mèn discurs e tota era mia activitat.
Ath hons dera amna que siguí cossent damb eth.
A prepaus des mèns ahèrs familhars, me didec: “Eth principau dèuer deth vertadèr maçon, coma vos didí, s‟està en pròpi perfeccionament.
Mès soent pensam que, aluenhant de nosati totes es dificultats dera vida, artenhem mès lèu aguesta fin; ath contrari, senhor mèn, solet ath miei des preocupacions mondanes podem arténher es tres objectius principàus; prumèr, era coneishença d‟un madeish l‟artenhem solet pera comparacion; dusau, eth perfeccionament s‟obtie mejançant era luta solet; tresau, era vertut essenciau: er amor ara mòrt.
Sonque es adversitats dera vida mos pòden manifestar era sua vanitat, e ajudar atau en nòste amor innat ara mòrt, ei a díder, ara reneishença en ua naua vida”.
Paraules autant mès notables pr‟amor que Osip Alekseievic, maugrat es sòns terribles patiments fisics, jamès sent eth pes dera vida e estime era mòrt, qu‟entada era non se considère jamès pro premanit, a maugrat dera sua puretat e ennautiment espirituau.
Eth benfactor m‟expliquèc dempús eth sens complet deth gran quarrat der univèrs en tot hèr-me a saber qu‟es numèros tres e sèt son era basa de tot.
Me conselhèc que non m‟aluenhèssa des frairs de Sant Petersburg, qu‟ena lòtja ocupèssa solet es foncions de dusau grad, que sagèssa desseparar as frairs der orgulh e amiar-les peth vertadèr camin deth coneishement pròpi e dera perfeccion.
Me conselhèc, ath delà, per çò que tanh a jo madeish, que m‟observèssa atentiuaments, qu‟entad aquerò me balhèc aguest quasèrn a on anòti e seguirè anotant toti es mèns actes.
Sant Petersburg, 23 de noveme.
Que viui de nauèth damb era mia hemna.
Era mia soera venguec hèta ua mar de lèrmes pr‟amor de dider-me qu‟Elena ère aquiu e me suplicaue que l‟escotèssa; higec qu‟ère innocenta, que patie per mèn abandonament e d‟autes moltes causes.
Jo me‟n sabia que se cedia e la tornaua a veir non auria fòrces entà remir-me.
En parièr dobte, non sabí a quina ajuda acodir.
S‟eth benfactor auesse estat aciu, m‟aurie guidat.
M‟embarrè en mèn burèu, tornè a liéger es cartes d‟Osip Alekseievic, rebrembè es mies charrades damb eth e, de tot aquerò, venguí ena conclusion de qué non auia de refusar ad aqueth que suplique, que deuia estirar era man a toti e, mès que mès a persones tan estacades a jo e que me calie amiar era mia crotz.
Mès se la perdoni per amor ara vertut, ei de besonh qu‟era mia union damb era non age senon un objectiu espirituau.
Me sentia erós de parlar-li atau.
Que non se‟n sapie de guaire penible me resulte tornar a veder-la.
Ara viui en estatge naut dera casa grana e me senti erós e ranauit.
IX Alavetz, coma tostemp, era nauta societat que s‟amassaue ena Cort e enes grani balhs ère dividida en diuèrsi grops, cadun d‟eri presentaue ua nuança especiau.
De toti, eth mès nombrós ère eth francés, favorable ara aliança damb Napoleon, deth comde Rumiantsev e de Caulaincourt.
Dès era sua tornada en Sant Petersburg e dera sua vida en comun damb Pierre, Elena ocupaue ua des destacades posicions en aguest grop.
Frequentauen es sòns salons es membres dera ambaishada francesa e un bon nombre de persones des madeishes tendéncies, coneishudes pera sua intelligéncia e era sua amabilitat.
Elena siguec en Erfurt, pendent era famosa entrevista des Emperaires, a on se relacionèc damb toti es personatges napoleonics d‟Euròpa.
Era sua capitada en Erfurt auie estat plan brilhanta.
Eth madeish Napoleon, que l‟auie vist en teatre, preguntèc per era e laudèc era sua beresa.
Era sua capitada coma hemna beròia e eleganta non estonèc a Pierre, pr‟amor que, damb es ans, Elena emberic encara mès; çò que òc lo deishèc perplèx ei qu‟en aguesti dus ans auesse guanhat era reputacion “d’une femme charmante, aussi spirituelle que belle”.
Eth famós prince Ligne l‟escriuie cartes de ueit planes; Bilibin sauvaue es sòns mots pr‟amor d‟aufrir es primícies ara comdesa Bezujov.
Èster admetut enes salons dera comdessa equivalie a certificat d‟intelligéncia.
Es joeni, abantes d‟anar en ua cauhada d‟Elena, sajauen de liéger bèth libre pr‟amor d‟auer tèma de convèrsa enes sòns salons e es secretaris dera ambaishada e es madeishi ambaishadors li fidauen secrets diplomatics, per çò qu‟Elena ère, de bèra manèra, ua poténcia.
Pierre, que coneishie era sua estupiditat, assistie a viatges enes sues hèstes e dinars, a on se parlaue de politica, de poesia e de filosofia, damb un estranh sentiment de perplexitat e pòur.
En aqueres cauhades experimentaue un sentiment semblable ath d‟un illusionista que cranh a cada instant qu‟era sua enganha demore desnishada.
Mès, ja sigue qu‟entà dirigir un salon atau ère de besonh era estupiditat, pr‟amor qu‟es pròpis enganhadi sentessen un vertadèr plaser ena enganha, era faussetat non se revelaue jamès e era reputacion d’une femme charmante, aussi spirituelle que belle, conquistada per Elena Vasilievna Bezujov, ère tan solida, que podie díder es causes mès trivials e absurdes sense qu‟arrés deishèsse d‟entosiasmar-se damb es sues paraules e cercar en eres un sens prigond e amagat que ne era madeisha sospechaue.
Pierre ère precisaments eth marit avient entà ua brilhanta hemna de mon coma Elena.
Ère un òme extravagant e distrèt, un marit grand seigneur qu‟ad arrés shordaue e que luenh d‟entelar era impression generau sus eth naut nivèu intellectuau dera cauhada, en contrast damb era discrecion e elegància dera sua hemna, contribuie a balhar-li màger nautada.
Pendent aqueri dus ans, gràcies ara sua incessanta preocupacion per tèmes abstracti e ath sòn sincèr mensprètz per çò d‟aute, auie adoptat, ath miei dera societat que non l‟interessaue e entornejaue ara sua hemna, eth ton indiferent, negligent e bravàs en sòn tracte damb toti que non s‟aquerís de manèra artificiau e plan per aquerò inspire un involontari respècte.
Entraue en salon dera sua hemna coma en un teatre; coneishie a toti, s‟alegraue madeish en veder-les e sentie era madeisha indiferéncia entà toti.
A viatges se barrejaue en ua convèrsa que l‟interessaue e alavetz, sense preocupar-se de se les messieurs de l’ambassade etaint là o non, exprimie opinions soent contràries ath ton der instant politic.
Mès era opinion generau sus er extravagant marit de la femme la plus distinguée de Petersbourg ère tan fèrma, qu‟arrés cuelhie au serieux es sues pensades.
Entre es nombrosi joeni que frequentauen diadèraments era casa d‟Elena i auie Boris Drubetskoi.
Elena lo cridaue mon page, lo tractaue coma a un mainatge.
Li hège arridolets coma as auti, mès aguest arridolet resultaue a viatges desagradiu entà Pierre.
Dubretskoi mostraue entà Pierre un especiau respècte, digne e melancolic, respècte que l‟enquimeraue.
Pierre auie patit tant hège tres ans per çò dera ofensa que l‟auie costat era sua hemna, qu‟ara evitaue quinsevolh possibilitat de ua auta ofensa semblabla, sustot pr‟amor qu‟eth non ère eth marit, e dempús pr‟amor que non se permetie sospechar d‟era.
Non i a ne un solet exemple de hemnes bas-bleu que se dèishen amiar pes passions”, e se repetie aguesta norma qu‟era sua procedéncia ne eth madeish coneishie mès que consideraue indobtabla.
Ça que la, ère estranh qu‟era preséncia de Boris en salon dera sua hemna (e i ère lèu tostemp) actuèsse fisicaments sus Pierre; semblaue garrotar toti es sòns membres, en tot méter finau ara sua espontaneïtat e libertat de movements.
Dauant es uelhs deth mon, Pierre ère un gran senhor, marit un shinhau cec e comic d‟ua hemna celèbra, un òme originau intelligent que non hège arren ne damatjaue ad arrés: ua excellenta persona.
Pendent aqueth temps, ena amna de Pierre s‟anaue desvolopant un complèx e dificil trabalh interior que li revelaue fòrça causes e l‟aufrie nombrosi dobtes e alegries espirituaus.
X Pierre contunhaue eth sòn diari.
Vaquí çò qu‟escriuie alavetz:
M‟è lheuat tàs ueit.
È liejut es Sagrades Escritures e ara seguida venguí en burèu; cossent damb eth conselh deth sòn benfactor, Pierre auie començat a trabalhar en un des comitats.
Tornè ara ora de dinar e ac hi solet (era comdessa auie fòrça convidadi que me son antipatics).
Qu‟è minjat e begut damb moderacion e dempús copiè quauqui documents entàs frairs.
Tath ser baishè en salon dera comdessa e condè ua divertida istòria sus B.; solet quan toti se meteren a arrir me n‟encuedè de qué non ac auria d‟auer hèt.
Me retiri en un estat d‟animositat tranquil e erós.
Mon Diu, ajuda-me a caminar seguint eth tòn camin: 1) véncer era colèra damb era mesura e era paciéncia.
Aué m‟è lheuat tard.
Me demorè longa estona en lhet, abandonat ara guitèra.
Mon Diu!
Balha-me fòrces entà seguir eth tòn camin.
È liejut es Sagrades Escritures, mès sense er in avient.
Dempús venguec eth frair Urusov e auem parlat dera vanitat deth mon.
M‟a condat es sòns naui projèctes der Emperaire.
Comencè a criticar-les, mès m‟en brembè des precèptes e paraules deth nòste benfactor: eth vertadèr maçon li cau èster un agent actiu der Estat quan aguest exigís era sua colaboracion e li cau contemplar damb uelhs tranquils aqueres causes qu‟ada eres non siguec cridat.
Era lengua ei et mèn pejor enemic.
M‟an visitat es frairs G. V. e O; parlèrem dera admission d‟un nau frair.
M‟impausen es obligacions de “rector”, mès que me senti fèble e indigne.
Parlèrem dempús dera interpretacion des sèt colomnes e gradons deth temple: sèt sciéncies, sèt vertuts, sèt vicis, sèt dons der Esperit Sant.
Eth frair O. siguec fòrça eloqüent.
Tath ser auec lòc era iniciacion.
Er apraiament deth locau a contribuit fòrça ara magnificéncia dera solemnitat.
Siguec admetut Boris Drubetskoi.
Jo prepausè era sua admission e sò estat rector.
Un estranh sentiment m‟enquimerèc pendent tot eth temps que m‟estè damb eth ena escura estança; notè en jo òdi entà eth e m‟eforcè en vaganaut tà vencer-lo.
Plan per aquerò desiraria sincèraments sauvar-lo deth mau e amiar-lo entath camin dera vertat.
Mès es maus pensaments restacadi ada eth que non m‟abandonen.
Me semble qu‟eth sòn prepaus, en entrar ena nòsta fraternitat, ei d‟apressar-se a cèrta gent e arténher eth favor des que pertanhen ara nòsta lòtja.
Ath delà, m‟a preguntat en diuèrses escadences se N. e S. èren ena nòsta lòtja (preguntes que jo non podia respóner); sivans es mies observacions, non ei capable de sénter respècte pera nòsta santa organización: qu‟ei massa ocupat e satisfèt dera sua persona e aparença pr‟amor de desirar era perfeccion deth sòn “jo” espirituau.
Que non auia rasons entà dobtar d‟eth, mès non me semblèc sincèr, e pendent tot eth temps que siguérem solets ena estança escura me semblaue qu‟arrie damb mensprètz en enténer es mies paraules, e l‟auria trauessat gostosaments eth sòn piech nud damb era espada que, sivans eth rite, apuaua en eth.
Non podí parlar damb eloqüéncia e tanpòc podí comunicar sincèraments es mies sospeches ath gran mèstre e as auti frairs.
Gran Arquitècte dera Natura, ajuda-me a trapar es vertadèrs camins que mos amien dehòra deth laberint dera mentida!
Dempús d‟aguestes anotacions, deishèc tres planes en blanc e escriuec çò que seguís:
Qu‟è auut ua convèrsa longa e instructiua, solet, damb eth frair V. que me conselhèc que tenguessa amistat damb eth frair A. M‟a revelat fòrça causes, maugrat que jo non èra digne de qué ac hesse.
Adonai ei eth nòm d‟aqueth qu‟a creat eth mon; eth nòm deth que govèrne ei Eloim, e eth tresau nòm, que non se pòt prononciar, signifique Tot.
Es convèrses damb eth frair V. m‟assoliden, refresquen e m‟afirmen en camin dera vertut.
En tot parlar damb eth, dobtar qu‟ei impossible.
Veigui claraments era diferéncia que i a entre era prauba doctrina des sciéncies sociaus e era nòsta doctrina, qu‟ac abrace tot.
Es sciéncies umanes ac fraccionen tot pr‟amor de compréner e ac aucissen tot pr‟amor de coneishè‟c mielhor.
Ena santa sciéncia dera Ordre tot qu‟ei unificat, comprenut ena sua totalitat e tau qu‟ei.
Era trinitat, es tres principis des causes, son eth sofre, eth mercuri e era sau.
Eth sofre possedís es propietats der òli e deth huec, qu‟amassa damb era sau còsten, per çò deth huec que contien, un intens delèri, que per eth atire ath mercuri, l‟agarre, lo retie e produsissen amassa diuèrsi còssi.
Eth mercuri qu‟ei era esséncia espirituau en estat liquid e volatil: Crist, er Esperit Sant, Eth.
M‟è desvelhat tard.
È liejut es Sagrades Escritures, mès sense sénter emocion.
Dempús è passejat ua estona pera sala.
Volia meditar, mès era imaginacion m‟a hèt rememoriar èr eveniment de hè quate ans.
Eth senhor Dolojov, un còp que me lo trapè en París dempús deth düel, me didec: “Demori que gaudigatz d‟ua perfècta cauma d‟esperit, a maugrat dera abséncia dera vòsta esposa”.
Alavetz non li responí.
Ara è rebrembat toti es detalhs e mentauments l‟è dit es causes mès atròces e agressiues, mès artenhí non pensar en aquerò quan ja èra senhorejat pera colèra, encara qu‟er empenaïment non siguec complet.
Dempús venguec Boris Drubetskoi e se metec a condar diuèrses aventures.
Jo, qu‟èra de mala encolia dès que venguec, li didí quauquarren desagradiu.
Eth me repliquèc.
M‟emmaliciè e li didí un ensem de causes molèstes e enquia grossières.
Eth carèc e jo me n‟encuedè de çò qu‟auia hèt quan ja ère tard.
Mon Diu!
Que non sai comportar-me damb eth.
Eth tòrt de tot ei eth mèn amor pròpi.
Me creigui superior e aquerò me hè plan mès pejor qu‟eth, pr‟amor qu‟eth ei indulgent damb es mies escometudes e jo, ça que la, lo mensprèdi.
Mon Diu, autreja-me qu‟ena sua preséncia comprena mielhor era mia baishesa e posca comportar-me de manèra que li siga util tanben ada eth!
È soniat que caminaua enes tenebres e, còp sec, me vedí entornejat de gossets.
Mès jo caminaua sense temor.
Ath cap d‟ua estona, un gosset petit me cale es dents en moralh dera cama quèrra e non me dèishe.
Sagi d‟estofar-lo damb es mans, mès quan artenhi desliurar-me d‟eth, se lance ath mèn dessús un aute gosset gran, que me nhaque.
Lo lheui, mès a mida qu‟ac hèsqui, eth gosset se hè mès pesant e mès gran.
Quan boti eth pè ena husta, aguesta se vire e què; sagi de pujar en ua barralha qu‟a penes artenhi damb es mans.
Dempús de grani esfòrci, artenhi pujar de sòrta qu‟es mies cames pengen en aire per un costat e eth còs per aute.
Campi e veigui ath frair A. de pès ena barralha, que me senhale ua ampla avenguda e un jardin, a on se lheue un edifici polit.
Alavez me desvelhè.
Ò, Diu, Gran Arquitècte dera Natura!
Ajuda-me a hèr enlà de jo es gossets, es mies passions, e ara darrèra d‟eres, qu‟amasse en era era fòrça de totes es autes.
Ajuda-me a entrar en temple dera vertut qu‟è contemplat en sauneis.
È soniat qu‟Osip Alekseievic ère ena mia casa e jo, fòrça content, desiraua obsequiar-lo.
Soniaua que m‟auia metut a parlar damb uns estranhs e, còp sec, me n‟encuedè de qué aquerò non li podie shautar e volí apressar-me ada eth pr‟amor d‟abraçar-lo.
Mès en apressar-me, vedí qu‟eth sòn ròstre auie cambiat; qu‟ère rejovenit e, en votz baisha, me didie quauquarren sus era doctrina dera Ordre, mès tan baisha que me siguec impossible entenè‟c.
Dempús gessérem toti dera cramba e alavetz se passèc quauquarren estranh: qu‟èrem seigudi o estiradi en solèr.
Eth parlaue damb jo, e jo, en tot voler hèr-li veir com n‟èra de sensible, comencè, sense escotar-lo, a imaginar er estat deth mèn jo intim e era gràcia de Diu que m‟auie esclarit.
Es lèrmes pistèren enes mèns uelhs e me demorè content de qué les podesse veir.
Mès Osip Alekseivic me guardèc damb mensprètz e se hec enlà de jo, deishant de parlar.
Aquerò m‟intimidèc e li preguntè se çò que didie se referie a jo.
Non responec arren, mès se mostrèc corau e de seguic, de ressabuda, mos vedérem un aute còp en mèn dormitòri, qu‟en eth i a un lhet de matrimòni.
S‟ajacèc en un costat e jo èra ahiscat peth desir d‟amorassar-lo e ajaçar-me ath sòn costat.
E soniè que me preguntaue: “Didetz era vertat: quina ei era vòsta passion principau?
Ac sabetz ja?
Me pensi que ja ac deuetz saber”.
Trebolat pera sua pregunta, responí qu‟eth mèn defècte principau ère era guitèra.
Botgèc eth cap coma se dobtèsse, e jo, mès trebolat encara, li didí que, seguint eth sòn conselh, viuia damb ua hemna, mès que non èra un marit entada era.
Me responec que non deuia privar ara mia esposa dera mia estima e me hec a veir qu‟aguest ère eth mèn déuer.
Mès li didí que m‟avergonharia d‟aquerò; e en aguest instant tot despareishec.
En desvelhar-me, me‟n brembè deth tèxt dera Sagrada Escritura: Era vida ère era lum des òmes.
E era lum ludec enes tenèbres, mès es tenèbres non la receberen.
Eth ròstre d‟Osip Alekseievic ère joen e resplendent.
Aguest madeish dia recebí ua carta deth benfactor qu‟en era me parlaue des déuers conjugaus.
Qu‟è auut un sòn que me desvelhèc damb eth còr pataquejant.
Soniè qu‟èra en divan dera mia casa de Moscòu; Osip Alekseievic gessie dera sala.
Comprení de seguit qu‟eth gran procès de ranauiment s‟auie costat ja en eth e corrí ath sòn encontre.
L‟abracè, li punè es mans e eth me didec: “As campat qu‟è ua auta cara?”.
Li didí: “Vos auria arreconeishut encara que vos auessa trapat per edart”.
E, en díder aguests paraules, pensè: “È dit era vertat?”.
De ressabuda, me semblèc que jadie coma un cadavre.
Dempús, de man en man, se reviuec e entrèc damb jo en burèu gran; auia un libre voluminós, coma un còdi alexandrin; li didí: “L‟è escrit jo”, e eth hec damb eth cap un senhau afirmatiu.
Daurí eth libre; cada plana ère illustrada damb polidi diboishi que representauen es amoroses aventures dera amna damb eth sòn aimant; tanben vedí era figura d‟ua beròia puncèla, de ròba e còs transparenti, que pujaue entath cèu.
Me semblèc saber qu‟era puncèla ère ua representacion deth Cantar des Cantars.
Pensè que non obraua ben, contemplant es diboishi, mès que non podia desseparar es mèns uelhs d‟eri.
Mon Diu, ajuda-me!
S‟ei aquerò çò que vòs, que se complisque era tua volentat; mès se jo madeish sò eth causant, mostra-me çò que me cau hèr.
Era mia depravacion me harà sucombir se tu m‟abandones deth tot.
XI Era situacion financèra des Rostov non s‟auie apraiat a maugrat des dus ans passadi en camp.
Encara que Nikolai, fèrm en sòn prepaus, seguie servint en un escur regiment e despenie relatiuaments pòc de sòs, era vida en Otraidnoie seguie estant era madeisha e Mitenhka, en particular, administraue de tau sòrta qu‟es deutes aumentauen cada an.
Era soleta solucion que li restaue ath vielh comde ère trabalhar en quauquarren, e damb aguesta intencion se mudèc entà Sant Petersburg, ara cèrca d‟un emplec, e, ath còp, sivans didie, entà divertir as gojates per darrèr viatge.
Pòc dempús dera sua arribada en Sant Petersburg, Berg demanèc era man de Vera e li siguec autrejada.
Encara qu‟en Moscòu es Rostov, sense sabè‟c ne pretener-n‟ac, pertanhien ara mielhor societat, en Sant Petersburg era societat que frequentauen ère mixta e indefinida.
Aquiu qu‟èren uns provincians qu‟entada eri non descenien ne tansevolhe aqueri qu‟es Rostov recebien e hestejauen ena sua casa de Moscòu, sense preguntar-les jamès a quina societat pertanhien.
Coma en Moscòu, es Rostov èren en Sant Petersburg fòrça ospitalaris e ar entorn dera sua taula s‟amassauen es persones mès diuèrses: vesins d‟Otradnoie, vielhs propietaris d‟escassa fortuna, damb es sues hilhes, era dauna d‟aunor Peroskaia, Pierre Bezujov e eth hilh deth cap de corrèus deth districte, qu‟auie un emplec ena capitau.
Des òmes, es que mès frequentauen era casa de Rostov en Sant Petersburg èren Boris, Pierre (qu‟eth vielh comde trapèc un dia en carrèr e se lo hec a vier en çò de sòn) e Berg, que se passaue dies sancers e mostraue ara comdessa Vera es atencions pròpies de quauquarrés qu‟ère prèst a declarar-se.
Non en bades mostraue Berg a toti era sua man dreta herida en Austerlitz, en tot tier damb era quèrra ua espada totafèt inutila.
Racondaue era sua hèita damb tau insisténcia e seriositat qu‟acabèren toti per creir en merit e ena dignitat d‟aqueth acte, que per eth recebec dues recompenses.
Tanben s‟auie distinguit ena guèrra de Finlandia.
Qu‟auie recuelhut un casco de granada queigut près deth comandant en cap, aucint ath sòn ajudant, e se lo hec a vier entath sòn superior.
Madeish que dempús d‟Austerlitz, condaue aguest episòdi damb tanta insisténcia e pendent tant de temps que toti crederen que l‟ac auie calut hèr, per çò qu‟era guèrra de Finlandia li valec ues autes dues recompenses.
En 1809 ère capitan dera Garda, damb diuèrses decoracions e ocupaue en Sant Petersburg lòcs especiaus e auantatjosi.
Maugrat que quauqui liberaus arrien en enténer parlar des merits de Berg, qu‟ère innegable que se tractaue d‟un oficiau complidor e valerós, estimat pes sòns superiors, e un joen de costums irreprochables, de brilhant avier e, tanben, de segura posicion ena societat.
Quate ans abantes, en èster damb un camarada aleman en pati de cagires d‟un teatre de Moscòu, auie dit, senhalant a Vera Rostov, seiguda en ua lòtja: “Das soll mein Weib werdwn”1.
E d‟alavetz ençà qu‟ère decidit a maridar-se damb era.
Ara, en Sant 1 Aquera serà era mia hemna.
Petersburg, en comparar era sua pròpia posicion damb era des Rostov, credec qu‟auie arribat eth moment e demanèc era sua man.
Era demana de Berg siguec acuelhuda ara prumeria damb un estonament pòc vantarióu entada eth.
Semblaue estranh qu‟eth hilh d‟un escur gentilòme de Livonia demanèsse en maridatge a ua comdessa Rostova, mès eth trait dominant en caractèr de Berg ère d‟un egoïsme tant infantil e bravàs qu‟es Rostov pensèren qu‟era nòça ère un capitada pr‟amor qu‟eth madeish ère convençut d‟aquerò, e arribèc a pensar qu‟estaue ben, plan ben.
Ath delà, es ahèrs des Rostov marchauen tan malament qu‟eth pretendent non ac podie ignorar.
Fin finau, Vera auie ja vint-e-quate ans, frequentaue era societat de bèth temps a, e, encara qu‟era ère beroia a senada, arrés l‟auie demanat era man enquia alavetz.
Balhèren eth sòn consentiment.
Ja ac vedetz, didie Berg ath sòn companh, que cridaue amic solet pr‟amor que sabie que toti auien amics.
Ja ac vedetz.
Qu‟ac è tot plan ben pensat e non me maridaria se non ac auessa pensat ben e s‟auessa bèth inconvenent.
Ara que non l‟è.
Qu‟è assegurat era vida des mèns pairs en tot proporcionar-les un arrendament enes païsi baltics; e jo poirè víuer fòrça ben en Sant Petersburg damb era mia sodada, damb era dòt d‟era e eth mèn esperit d‟orde.
Que non me maridi per sòs: creigui qu‟ei ua viletat; mès qu‟ei de besonh qu‟era hemna apòrte çò de sòn e eth marit çò de sòn.
Jo qu‟è era mia carrèra, era a es sues bones relacions e quauqui mieis.
En aguesti tempsi que ja ei quauquarren, non?
E mès que mès, ei ua hemna excellenta, aunèsta e m‟estime…
Berg arric, en tot rogir-se.
Tanben jo l‟estimi pr‟amor qu‟a plan bon caractèr, ei fòrça senada.
Era sua fraia, ça que la, en èster dera madeisha familha, qu‟ei tot çò de contrari: a un caractèr desagradiu, ei mancada d‟intelligéncia… e, ath dela, sabetz?…
Non ei ua persona agradiua… totun era mia nòvia… plan, ja vieratz en casa… contunhèc Berg.
Volie híger “a dinar”, mès reflexionèc e didec: “a préner eth tè”, e damb un rapid movement dera lengua deishèc anar ua petita espirau de hum que semblaue resumir deth tot eth sòn ideau de felicitat.
Après era prumèra impression d‟estonament des pairs pera demana de Berg, s‟impausèc ena familha, coma ei costum en aguesti casi, un estat d‟animositat gaujós e alègre.
Mès que non ère ua alegria sincèra, senon exteriora.
Eth pair e era mair semblauen confusi e avergonhadi deth maridatge dera sua hilha.
Qu‟auien era sensacion de non auer estimat a Vera coma les calie, e ara se des.hegen d‟era damb massa facilitat.
Eth vielh comde qu‟ère eth mès trebolat; probablaments non aurie sabut explicar era causa d‟aguest trebolament, que s‟estaue en un problèma de sòs.
Ignoraue era quantitat dera sua fortuna, era des sòns deutes, e guaire li podie assignar coma dòt a Vera.
Quan neisheren es sues hilhes les auie destinat a cadua d‟eres ua propietat de tres cents sirvents, mès ua d‟aguestes propietats auie estat venuda e era auta ère ipotecada, eth termini auie vençut e li calec meter-la ara venda, per çò qu‟ère impossible autrejar-la coma dòt.
Sòs que tanpòc n‟auie.
Es nòvis èren prometudi de hège un mes, non restaue qu‟ua setmana entara nòça e eth comde non auie decidit encara era question dera dòt ne n‟auie parlar damb era sua hemna.
Uns còps pensaue adjudicar a Vera eth terren de Riazan, d‟auti véner un bòsc e d‟auti demanar un prèst.
Eth comde se quedèc tan confús damb era pregunta, ja demorada de hège temps, que responec çò de prumèr que li venguec entath cap:
M‟agrade que te preocupes.
Òc, m‟agrade, quedaràs content…
E hènt-li uns copets ena espatla de Berg se lheuèc, en tot desirar méter finau ara convèrsa.
Mès Berg, totemp damb eth sòn agradiu arridolet, expliquèc que se non sabie exactaments damb qué compdaue Vera e non recebie ua part per auança, li calerie renonciar ara nòça.
Jutjatz vos madeish, comde.
Tot acabèc quan eth comde, en senter-se magnanim e non escotar naues peticions, didec que balharie ua orde de pagament per valor de ueitanta mil robles.
Berg arric amablaments e punèc era espatla deth comde, dident que l‟ère plan arregraït, mès que non podie començar ua naua vida sense recéber truca truquet trenta mil robles.
Aumens vint mil, comde, higec, e era orde per seishanta mil solet.
Plan ben, plan ben, acabèc damb rapiditat eth comde.
Mès, perdona, estimat, te balharè es vint mil truca truquet e ua orde per ueitanta mil.
Atau ei.
E ara balha- me un punet.
Natasha auie complit dètz-e-sies ans.
Qu‟ère er an 1809.
Ne hège quate que, dempús d‟auer punat a Boris auie compdat damb es dits er an qu‟arribarie ad aguesta edat.
D‟alavetz, non la‟auie tornat a veir.
Damb Sonia e sa mair, quan se parlaue de Boris, Natasha afirmaue tu per tu que tot eth passat auie estat ua fantonada que d‟era non se n‟auie de parlar e qu‟era auie desbrembat hège fòrça temps.
Mès ath hons dera sua amna Natasha se preguntaue, inquieta, s‟era promesa ère un jòc o quauquarren mès seriós l‟estacaue a Boris.
Dès qu‟en 1805 partisse entara armada, Boris on auie tornat a veir as Rostov.
Venguec en Mosòu diuèrsi còps e passèc près d‟Otreadnoie, mès ne un solet còp les auie visitat.
Natasha pensaue, a viatges, que non la volie veir e era sua sospecha semblaue confirmar-se peth ton trist qu‟adoptauen es majors en tot referir-se ada eth.
Anna Mijailovna, que darrèraments frequentaue mens era casa des Rostov, auie cuelhut ua actitud plan digna e tostemps parlaue damb entosiasme des qualitats deth sòn hilh e dera sua brilhanta carrèra.
Quan es Rostov s‟installèren en Sant Petersburg, Boris venguec a tier-les ua visita.
Non sense emocion se presentèc ena sua casa.
Eth rebrembe de Natasha ère eth mès poetic dera sua vida; mès, ath còp, amiaue era fèrma intencion de qué autant era coma es auti familhars comprenessen damb meridiana claretat qu‟es relacions mainadenques non supausauen cap de compromís ne entada eth ne entada era.
Qu‟auie ua brilhanta posicion ena societat, gràcies ara sua intimitat damb era comdessa Bezujov, e ère plan ben considerat ena armada, gràcies ara proteccion d‟un naut personatge qu‟era sua confiança s‟auie sabut guanhar; non li mancauen projèctes de maridatge, aisidaments realisables, damb ua des mès riques eretères de Sant Petersburg.
Quan Boris entrèc ena sala des Rostov, Natasha ère ena sua cramba.
En saber-se‟n dera sua arribada entrèc ath mès córrer ena sala, eth ròstre rogit, en tot lúder un arridolet mès que corau.
Boris rebrembaue a ua mainada de vestit curt, uelhs neri e ludents jos es cargolhs e un arridolet sonor e mainadenc: ara Natasha de hège quate ans.
Plan per aquerò, quan entrèc ua Natasha totafèt desparièra, demorèc trebolat e en sòn ròstre se miralhèc era suspresa e era admiracion.
Aguesta expression en ròstre de Boris alegrèc a Natasha.
Qué?, te‟n brembes dera tua coquina amiga?, preguntèc era comdessa.
Boris punèc era man de Natasha e didec qu‟ère estonat peth cambi costat.
Com a emberit!
E papa, a envielhit?, preguntèc.
Natasha se seiguec e, sense cuelher part ena convèrsa de Boris e era comdessa, observèc en silenci enquia es mès petiti detalhs deth nòvi dera sua mainadesa.
Boris sentie, sus eth, aquera guardada fixa e corau, e de quan en quan se viraue entada era.
Er unifòrme, es esperons, era corbata, eth pientat de Boris, tot qu‟ère ara darrèra mòda e comme il faut.
Natasha se n‟encuedèc de seguit.
Seigut un shinhau de costat, ath cant dera comdessa, s‟ajustaue damb era man dreta un gant plan net, que semblaue emmotlat sus era sua quèrra.
Sarrant es sòns pòts damb distincion especiau e rafinada, parlaue des plasers deth gran mon de Sant Petersburg e, damb fina ironia, rebrembaue es vielhs tempsi e as vielhs amics de Moscòu.
De bon voler, e atau ac avertic Natasha, mentèc ara nauta aristocràcia, en tot parlar deth balh d‟un ambaishador, qu‟en eth i siguec, es invitacions qu‟auie recebut de N.N.
Seiguda e en silenci, Natasha lo seguie guardant de reuelh.
Aguesta guardada enquimeraue a Boris e lo trebolaue cada còp mès.
Damb màger frequéncia se viraue entà Natasha e interrompie eth sòn raconde.
Ath cap de dètz menutes, quan se lheuèc entà dider-se adiu, es madeishi uelhs curiosi, provocadors e un shinhau burlesqui lo seguien guardant.
Dempús d‟aquera prumèra visita, Boris se didec que Natasha auie entada eth es madeishi atractius qu‟abantes; mès que non auie d‟abandonar-se ad aguest sentiment, pr‟amor qu‟eth maridatge damb era, lèu sense dòt, serie funèst entara sua carrèra, e renauir es relacions d‟abantes, sense auer era intencion de maridar-se, qu‟ère indecent.
Boris decidic evitar a Natasha; ça que la, a maugrat deth sòn prepaus, uns dies dempús tornec ena casa des Rostov e repetic cada viatge mès es ues visites, e arribèc a passar dies sancers ena sua casa.
Comprenie eth besonh d‟ua explicacion damb Natasha, l‟auie de díder qu‟ère de besonh desbrembar eth passat, qu‟eth, maugrat tot… non podie maridar-se damb era, pr‟amor qu‟ère mancat de sòs e sa pair non balharie eth sòn consentiment.
Mès jamès trapaue eth moment avient; cada dia se sentie mès embolhat.
Natasha, sivans era pensada de Sonia e dera comdessa, ère tant encamardada de Boris coma abantes.
Cantaue entada eth es sues romances favorites, li mostraue eth sòn album e l‟obligaue a escríuer quauquarren en eth, mès non li permetie parlar deth temps passat, en tot hèr-li veir atau se guaire polit ère eth temps present.
Toti es dies Boris gessie dera casa des Rostov coma estropat en ua broma, sense auer dit çò que li calie díder e sense saber se qué hège, ne se per qué tornaue ne com acabarie tot aquerò.
Deishèc de visitar a Elena e recebie constantes nòtes de repotec pera sua absència e, maugrat tot, passaue longues ores en çò des Rostov.
Ua net, quan era vielha comdessa, damb blòda, sense es sòn faussi retortilhs, damb ua prima guinsa de peu que subergessie dera sua blanca casqueta de dormir, hège es genuflexions dera oracion nueitiua sus un petit tapìs, entre alendades e planhs, carrinclèc era pòrta e entrèc ath mès córrer Natasha, cauçadi es pès nudi, tanben damb blòda e papilhòtes.
Era comdessa la guardèc emmaliciada tant qu‟acabaue era oracion interrompuda: “Aurà d‟ester aguest lhet eth mèn taüt”?
Era entrada dera sua hilha braquèc eth sòn fervor religiós.
Natasha, rosada e alègra, en veir que sa mair pregaue s‟arturèc e sense voler treiguec era lengua en tot menaçar-se ada era madeisha.
Dempús, en veir que sa mair contunhaue era pregària, correc de puntetes enquiath lhet, se treiguec es simbosses, hereguèc es sòns petiti pès e sautèc en lhet qu‟era comdessa Rostova cranhie auer coma taüt.
Qu‟ère un lhet naut, damb matalassi de ploma e cinc coishins suberpausadi en amendrida.
Natasha s‟en.honsèc enes plomes, se virèc de cara entara paret e sagèc d‟acomodar-se jos eth plumon.
Demorèc ara fin seiguda, damb es cames plegades ath costat dera maishèra, sense deishar de botjar-se: tan lèu hège còps de pè coma qu‟arrie hloishet, ben se caperaue era boca o ben guardaue a sa mair.
Era comdessa acabèc es sues oracions e s‟apressèc ada era damb ròstre sevèr.
Mès en veir a Natasha damb eth cap caperat, arric damb era sua bontadosa e doça arridalha.
Plan, donc, se qué vòs?, didec.
Podem parlar, mama?, preguntèc Natasha.
Natasha mostraue ua cèrta rudesa exteriora en tracte damb sa mair, mès ère tan delicada e abil que jamès li costaue mau, anuèg ne desengust.
Plan, de qué vos parlar aué?, preguntèc era comdessa, apuant-se enes coishins, tant que Natasha, après auer virat dus còps sus era madeisha, s‟acomodèc ath sòn costat jos eth plumon, deishant es braci dehòra e cuelhent un aspècte seriós.
Es visites nueitiues que hège Natasha a sa mair, abantes de qué eth comde tornèsse deth club, qu‟èren un des grani plasers entàs dues.
Ditz-me, de qué se tracte aué?
Tanben jo me cau parlar-te…
Natasha tapèc damb era sua man era boca dera comdessa.
Que ja ac sai, de Boris… didec seriosaments.
Qu‟ei per aquerò que sò venguda.
Non parletz, qu‟ac sai.
Mès non, didetz-m‟ac (retirèc era sua man), didetz-m‟ac, mama… ei simpatic?
Natasha, que ja as dètz-e-sies ans e ad aguesta edat jo que ja èra maridada.
Tu dides que Boris ei simpatic.
Ja sai que n‟ei, e l‟estimi coma un hilh, mès, se qué vòs?…
Qué ei çò que penses?
Que l‟as shurlat eth cervèth, pro qu‟ac veigui…
Era comdessa, en didè‟c, guardèc a Natasha.
Era sua hilha s‟estaue immobila, damb es uelhs tachadi en ua esfinx escultada en husta d‟acajó enes cantoades deth lhet, de sòrta qu‟era comdessa podie veir eth ròstre dera sua hilha solet de perfil.
L‟estonèc era sua expression concentrada e seriosa.
Natasha escotaue e reflexionaue.
E qué?, didec.
Que l‟as hèt a pèrder eth cap.
Entà qué?
Se qué vòs d‟eth?
Per qué?, preguntèc Natasha, sense cambiar de posicion.
Perque ei joen, ei praube, ei parent tòn… perque tanpòc tu l‟estimes.
Com vo‟n sabetz?
Ac sai; aquerò que non està ben, estimada.
E se jo voi?…
Dèisha de díder pegaries.
E se jo voi?…
Natasha, que t‟ac digui seriosaments…
Natasha non la deishèc acabar.
Cuelhec era fina e longa man dera comdessa, la punèc en revèrs, dempús en paumet, la virèc e punèc era prumèra falanja deth dit, dempús ath miei dera articulacion, dempús era auta falanja, tant qu‟anaue dident: “gener, hereuèr, mars, abriu e mai”.
Parlatz, mama, per qué non didetz arren?, e guardèc a sa mair.
Era comdessa la guardaue damb trendesa e semblaue que se n‟auie desbrembat de tot çò que volie díder.
Que non està ben, estimada.
Non toti compreneràn era vòsta amistat dera mainadesa; e eth hèt de qué vos veiguen as dus ara, tant amasa, te pòt damnatjar dauant de d‟auti joeni que mos visiten.
E, sustot, ada eth lo hètz a patir en bades.
Dilhèu a trapat ja un bon partit e ara semble èster hòl per tu.
Hòl per jo?, repetic Natasha.
Te vau a condar çò que m‟arribèc a jo madeisha.
Jo qu‟auia un cousin…
Òc, Kiril Matveic, ja ac sai.
Mès s‟ei que‟ei un vielh!
Que non n‟a estat tostemp, hilha.
Guarda ua causa, jo parlarè damb Boris.
Per qué non, se li shaute…?
Pr‟amor que sai qu‟acabarà en non arren.
Com vo‟n sabetz?
Non, mama, non l‟ac digatz.
Quines pegaries!, didec Natasha damb eth ton d‟ua persona que sagen de trèir-li quauquarren sòn.
Plan, donc, non me maridarè, mès que seguisque vient: ada eth li shaute e a jo tanben, e guardèc arrint ara sua mair.
Que non mos maridaram, seguiram atau.
Qué vòs díder?
Preguntèc era comdessa.
Atau…
Que non ei de besonh maridar-me, seguiram atau.
Non vo‟n arrigatz, mama!
Non vo‟n arrigatz!…
Que vos retiratz terriblaments a jo, de seguit arritz.
Cuelhec es mans dera comdessa e punèc en ua eth dit ponin dident “junh” e seguit punant ena auta man; junhsèga, agost…
Mama, e ei guaire encamardat?
Qué vos semble?
S‟encamardèc atau quauquarrés de vos?
Qu‟ei plan simpatic, plan, plan simpatic!
Mès que non ven d‟agradar-me deth tot; ei tant estret coma eth relòtge deth minjador… me comprenetz?…
Quines pegaries se t‟acodissen!, didec era comdessa.
Ei possible que non me comprengatz?, seguic dident Natasha.
Nikolenhka me comprenerie…
Bezujov, ça que la, ei blu, blu escur damb quauquarren de ròi e ath dela ei quarrat.
Tanben damb eth hès cocarèla, arric era comdessa.
Era votz deth comde sonèc darrèr dera pòrta.
Comdesseta!, non dormisses?
Natasha sautèc deth lhet e, descauça, damb es simbosses ena man, correc entara sua cramba.
Se tardèc a dormir-se.
Pensaue qu‟arrés podie compréner çò qu‟era comprenie e amiaue ath sòn laguens.
Non, plan, qu‟ei fòrça vertuosa.
S‟encamardèc de Nikolhenka e non vò saber-se‟n d‟arren mès.
Ne tansevolhe mama ac compren.
Qu‟ei estonant, (seguic parlat damb era madeisha, en tresau persona, imaginant que tot aquerò ac didie d‟era un òme plan brilhant, eth mès brilhant e brave).
Qu‟ac tie tot, ei plan intelligenta e graciosa… (contunhaue aguest òme), possedís ua intelligéncia extraordinària, ei simpatica e, ath delà, beròia, plan beròia.
Qu‟ei fòrça leugèra, nade e monte a shivau meravilhosaments; e quina votz!
Ua votz esplendida!” E Natasha cantèc eth sòn fragment favorit d‟ua opèra de Cherubini; s‟estirèc en lhet e arric damb er alègre pensament de qué s‟esclipsarie de seguit.
Cridèc a Duniasha pr‟amor que l‟amortèsse era lum; mès a penes auec Duniasha eth temps de gésser dera cramba, quan era ja auie passat entà un mon erós, er erós mon des sauneis, a on tot ère non solet aisit e polit coma ena realitat, senon encara mielhor, donques que tot se passaue de ua auta manèra.
Londeman, era comdessa convidèc a Boris, parlèc damb eth, e d‟alavetz eth joen deishèc de vier ena casa des Rostov.
Eth 31 de deseme, coma adiu der an 1809, s‟anaue a celebrar le reveillon ena casa d‟un naut dignatari des temps de Caterina era Grana.
Les calie assistir eth Còs diplomatic e er Emperaire.
En passèg des Anglesi, sus eth Neva, eth palai deth notable ludie damb es sòns milèrs de lums.
Ath cant dera entrada, plan illuminada, s‟auie estirat un tapís vermelh e, ath delà des gendarmes, i auie eth cap dera policia damb dotzenes d‟oficiaus.
Es cars arribauen sense pòsa, damb lacais de liurèa vermelha e lacais damb plumes enes chapèus.
Des coches baishauen personatges uniformadi damb es sues bandes e decoracions.
Es senhores, de satin e ermina, caushigauen damb suenh es estrius, desplegadi damb sorrolh, e auançauen rapides e silencioses peth tapís dera entrada.
A cada naua carròça qu‟arribaue en palai, un mormolh recorrie era multitud de curiosi e es òmes se desencoauen.
Ei er Emperaire?…
Non, qu‟ei eth mimistre… eth prince… er ambaishador…
Qu‟ei que non ves eth plumalh?, s‟entenie díder entre era multitud.
Un d‟eri mielhor vestit qu‟es auti, semblaue conéisher a toti es personatges qu‟arribauen e anaue dident eth nòm des dignataris damb linhatge d‟alavetz.
Quan era tresau part des convidadi ja èren en balh, ena casa des Rostov non auien acabat encara de vestir-se entà vier ena gran fèsta.
Aguest balh siguec objècte de fòrça comentaris e preparatius en çò des Rostov.
Ara prumeria non n‟èren segurs de qué les convidèsse; dempús cranheren qu‟es vestits non siguessen prèsti entara data e que non resultèssen ara nautada.
Maria Ignatievna Peronskaia, amiga e parenta dera comdessa, prima e auriolenca dauna d‟aunor dera vielha Cort, acompanhaue en balh as Rostov pr‟amor de guidar ad aqueri provincians ena nauta societat petersburguesa.
Es Rostov l‟auien de recuélher en sòn coche tàs dètz, enes jardins de Taurida; mès qu‟èren es dètz mens cinc e es joenes non èren encara vestides.
Natasha venguie per prumèr còp en un gran balh.
S‟auie lheuat tàs ueit deth maitin e passèc tot eth dia en ua febril inquietud e activitat.
Multipliquèc es sòns esfòrci pr‟amor de qué Sonia, sa mair e era madeisha, siguessen vestides dera mielhor manèra possibla.
Sonia e era comdessa se meteren enes sues mans.
Era comdessa amiarie un vestit de velot ròi escur e es dues joenes vierien de blanc damb ornaments de color ròsa e flors en corsatge; ath delà, eth pientat serie a la grecque.
Çò de principau que ja estaue: s‟auien lauat, perhumat e emposcat suenhosaments es braci, còth e aurelhes, tau que se hège entà anar en un balh; amiauen botades es miches de seda transparenta e es sabates de satin ornades damb petiti laci; eth pientat ère ja lèu acabat.
Sonia acabaue ja de vestir-se e era comdessa tanben; mès Natasha que s‟ocupaue de totes, s‟auie arreculat.
Qu‟ère encara dauant deth miralh, damb un penchenador botat sus es sues primes espatles.
Sonia, ja vestida, s‟estaue ath miei dera estança en tot sarrar damb eth sòn petit dit era darrèra cinta, que carrinclaue jos era esplinga.
Non, atau non, Sonia!, didec Natasha en tot virar-se e recuélher damb es mans era cabeladura, qu‟era puncèla non auie auut temps de deishar anar.
Aguesta cinta que non està ben… aprèssa-te.
Sonia se seiguec, e Natasha ajustèc era cinta de ua auta manèra.
Ai, mon Diu!, demora.
Atau, Sonia.
Vos rèste guaire?, preguntèc de dehòra estant era comdessa.
Que ja son es dètz.
De seguit, de seguit.
E vos, mama, ja estatz?
Non me rèste qu‟èra tòca.
Non vo‟la botetz enquia que jo venga, cridèc Natasha.
Non ac hescatz.
Mès ja son es dètz.
Les calie arribar en balh tàs dètz e mieja e encara Natasha ère sense apraiar.
Ath delà, les calie passar abantes peth jardin de Taurida.
Un còp pientada, encara damb es jupons cuerts que deishauen veir es sabates de balh e un chal de sa mair, s‟apressèc ath córrer entà Sonia, li passèc revista e ara seguida inspectèc era comdessa.
En tot hèr-li a virar eth cap, ajustèc era tòca, punèc rapidaments es sòns grisi peus e correc de nauèth entàs puncèles, que venguien de balhar es darrèri punts ara sua pelha.
Eth problèma qu‟ère ara ena pelha de Natasha, qu‟ère massa longa.
Dues puncèles l‟escuerçauen, e nhacauen ara prèssa eth cap deth hiu.
Ua tresau, damb es esplingues ena boca, corrie de Sonia entara comdessa en tot atier as dues; era quatau sostenguie entà naut eth transparent vestit de Natasha.
De prèssa, Mavrushka, palometa!
Balhatz-me eth didau, senhoreta.
Acabatz o non?, preguntèc eth comde entrant ena cramba.
Era senhoreta Peronskaia que ja deu èster cansada de demorar.
Que ja è acabat, senhoreta, didec ua des puncèles, quilhant damb es sòns dits eth vestit e secodint-lo delicadaments, en tot hèr veir damb aguest gèst eth suenh que li meritaue era finesa deth vestit.
Natasha se premanic a botar-lo-se.
Ara, ara!
Sonia barrèc era pòrta.
Ua menuta dempús deishauen entrar ath comde.
Amiaue frac blu, miches de seda e sabates; anaue plan ben perhumat e pientat.
Be n‟estàs de polit, papa!, didec Natasha tant que s‟ajustaue es plecs dera pelha.
Permetetz-me, senhoreta, permetetz-me, didie era puncèla, ajulhada dauant de Natasha e tirassant-li era pelha, tant que damb era lengua se passaue es esplingues d‟un costat en aute dera boca.
Natasha, haràs çò que volgues, mès contunhe long.
Natasha s‟aluenhèc pr‟amor de guardar-se en miralh.
Plan que òc, eth vestit ère long.
Òc qu‟està long, l‟escuerçaram en un virament de uelhs, didec decidida Duniasha, en tot trèir ua agulha deth mocador qu‟amiaue en piech e sèir-se en solèr pr‟amor de tornar ath prètzhèt.
E en aqueth instant era comdessa, damb eth sòn vestit de velot e era sua tòca, entrèc silenciosa e timidaments.
Ò, preciosa mia, be n‟estàs de beròia!, exclamèc eth comde.
Mielhor que vosates!
E la volec abraçar, mès era, rogint-se, se hec enlà pr‟amor de qué non l‟arropisse eth vestit.
Mama!
Botatz-vos un shinhaue entath costat era tòca, didie Natasha.
Es puncèles que cosien era sua pelha, non aueren temps de seguir-la e trinquèren un shinau de tul.
Diu mèn!, mès se qué mos passe?
Juri per Diu que non n‟auí eth tòrt…
Que non ei arren.
Lo coserè e non se veirà, didec Duniasha.
Qué beròia!
E Sonia, qué beròia!
Qué precioses es dues!
Tàs dètz e quart cuelheren ara fin es carròces.
Les calie passar encara peth jardin de Taurida.
Era senhoreta Peronskaia ère prèsta.
Maugrat era sua edat e laidor, ena sua casa s‟auie passat madeish qu‟ena de Rostov, encara que damb mens prèsses, pr‟amor que ja i ère acostumada.
Qu'auien lauat, perhumat e empocat eth sòn lèg còs; tanben darrèr des sues aurelhes; era sua vielha puncèla l‟auie prodigat tanben frases afogades quan gessec dera sua casa damb eth vestit auriò e eth sòn emblèma de dauna d‟aunor dera Cort.
Era senhoreta Peronskaia laudèc es vestits des Rostov; eres laudèren eth gust e eth vestit de Peronskaia e, tàs onze, damb granes precaucions pr‟amor de non estropiar vestits e pientats, pugèren enes carròces e partiren.
XV Natasha non auie auut un moment liure en tot eth dia e non s‟auie parat a pensar, ne un solet còp, en çò que la demoraue.
En aire hered e umid, entre es atapiments e es baçacades dera escura carròça, Natasha s‟imaginèc viuaments, per prumèr viatge, çò que veirie aquiu, en balh, enes sales resplendentes: era musica, es flors, era dança, er Emperaire e tota era brilhant joenesa de Sant Petersburg.
Li semblaue tan polit que non se podie creir que siguesse atau; tan desparièr ère aquerò dera sensacion d‟escurina, hered e atapiment que regnaue ena veitura de shivaus.
Sonque quan caushiguèc eth tapís ròi dera entrada, entrèc en vestibul, se treiguec er abric e auancèc damb Sonia dauant de sa mair pera illuminada escala entornejada de flors comprenec çò que veirie dempús.
Solet alavetz rebrembec se com li calie comportar-se en balh e sagèc de tier un aire majestuós que, sivans pensaue, ère convenent a ua gojata dera sua edat e en aqueres circonstàncies.
Erosaments se n‟encuedèc qu‟es uelhs l‟anauen d‟un costat en aute; non vedie arren damb claretat, es sues pulsacions passauen de cent e era sang afluie en sòn còr.
Li siguec impossible adoptar era portadura que l‟aurie hèt ridicula; anaue tremolosa pera emocion, sajant tu per tu d‟amagar-la.
Mès aquerò, precisaments, ère çò que mès li convenie.
Dauant e darrèr d‟eres, conversant tanben en votz baisha, entrauen es convidadi vestidi de ceremònia.
Enes miralhs dera escala, es figures des senhores se miralhauen damb es sòns vestits blanqui, blus o rosadi, damb diamants e pèrles enes braci e còthi nudi.
Natasha guardaue as miralhs e non artenhie veir era sua imatge entre es autes: tot se barrejaue en una brilhanta procession.
En entrar ena prumèra sala eth mormolh unifòrme des votzes, es passi e es salutacions l‟aclapèren.
Era lum e eth resplendor l‟eishorbèren encara mès.
Es patrons dera casa, que dès hège mieja ora recebien as convidadi, les saludauen damb es madeishes paraules (“Charmé de vous voir”), e acuelheren damb era madeisha cortesia as Rostov e a Peronskaia.
Es dues gojates, ambdues de blanc damb ròses pariones en peu nere, heren era madeisha reveréncia, mès era patrona dera casa se fixèc mès ena prima Natasha.
Entada era auec un arridolet especiau, ath delà deth qu‟a toti repartie.
Dilhèu se‟n brembèsse, en veder- la, des sòns tempsi erosi de joeneta e eth sòn prumèr balh.
Tanben eth senhor dera casa seguic damb es sòns uelhs a Natasha e preguntèc ath comde se qui ère era sua hilha.
Charmante!, didec, punant es puntes des sòns dits.
Ena grana sala de balh es convidadi s‟arremassauen ath cant des pòrtes, demorant era arribada der Emperaire.
Era comdessa se placèc enes prumères hilades.
Natasha entenec e sentec que quauqui uns parlauen d‟era e la guardauen.
Comprenec qu‟agradaue a guairi la guardauen e aquerò la padeguèc un shinhau.
Peronskaia anaue dident-li ara comdessa qui èren es persones mès importantes qu‟auien acodit ara hèsta.
Aqueth qu‟ei er ambaishador de Holanda, aqueth de peu gris… e senhalaue a un vielhet d‟abondosa cabeladura argentada e retortilhada, entornejat de senhores que hège arrir.
Aquiu qu‟auetz ara reina de Sant Petersburg, era comdessa Bezujov, higec senhalant a Elena, qu‟entraue en aqueth moment.
Be n‟ei de beròia!
Guardatz se com joeni e vielhs l‟entornègen.
Beròia e intelligenta…
Diden qu‟eth prince… ei hòl per era…
Ça que la, aguestes dues, encara que non son beròies, vien encara mès acompanhades.
E senhalèc a ua dauna que damb ua hilha plan lèja crotzaue era sala.
Aguest ei eth frair dera comdessa Bezujov, Anatol Kuraguin, e senhalèc a un cavalièr de bon pòrt, dera Garda, que passèc ath cant d‟eres e dès era nautor deth sòn quilhat cap guardaue luenh sense fixar-se enes daunes.
Qu‟ei beròi, vertat?
Lo mariden damb aquera milionària…
Tanben eth sòn cousin Drubetskoi li hè era cort.
Se parle de milons.
Era comdessa senhalèc a Caulaincourt e preguntèc se qui ère.
Qu‟ei er Ambaishador francés, responec Peronskaia.
Semble un rei.
A maugrat tot, es francesi son simpatics, plan simpatics.
Arrés i a tant agradiu coma eri entà èster en societat.
A, qu‟ei aciu!
Çò de cèrt ei que non n‟a cap auta coma era nòsta Maria Antonovna!
Damb quina simplicitat vestís!
Qu‟ei un encantament!
E aqueth senhor gròs damb mericles ei francmaçon universau, didec, en tot senhalar a Pierre Bezujov; en tot veder-lo ath cant dera sua hemna qu‟ei un vertadèr badòc.
Balançant eth sòn pròpi còs, Pierre se daurie pas entre era gent sense deishar de saludar, damb movements de cap a dreta e quèrra, damb bonassaria e indiferéncia, coma se siguesse en un mercat claufit de gent.
Natasha guardèc damb alegria eth ròstre coneishut de Pierre, eth badòc, coma lo cridaue Peronskaia.
Sabie que Bezujov les cercaue ada eri entre es convidadi, e mès que mès ada era.
Pierre auie prometut vier ena hèsta e presentar-li quauqui joeni pr‟amor que la treiguessen a barar.
Sense arribar a on èren es Rostov, Pierre s‟arturèc dauant un convidat de peu castanh, mèsalèu baish, mès plan beròi, que vestie unifòrme blanc: qu‟ère Andrei Bolkonski, que li semblèc plan rejovenit e fòrça mès alègre e atrasent.
Un aute coneishut, mama; Bolkonski, didec Natasha.
Vo‟n brembatz?
A!, tanben lo coneishetz vosati?, didec Peronskaia.
Que l‟è en òdi.
Il fait a present la pluie e le beau temps.
Qu‟a un orgulh sense limits.
A gessut a sa pair.
S‟a amassat damb Speranski e escriuen sabi pas se quini projèctes.
Guardatz se com tracte as senhores.
Era li parle e eth se hè enlà.
Ja li dideria jo, se çò que hè ad aguestes daunes m‟ac hesse a jo.
Còp sec, tot se metec en movement.
Es convidadi s‟arremassèren, brusenti, ena entrada e tornèren a hèr repè: as sons dera musica, entre es dues hilades des convidadi, apareishec er Emperaire, seguit des patrons dera casa.
Er Emperaire auançaue damb pas rapid seguit, saludant a dreta e quèrra, coma se volesse acabar çò de mès lèu possible aquera prumèra menuta der encontre.
Era orquestra tocaue ua polca alavetz de mòda, compausada en aunor deth Sobeiran: “Alexandre, Elizavita, mos encantatz vosati dus…” Er Emperaire entrèc en ua saleta.
Es convidadi s‟arremolinèren ena pòrta.
Quauqui uns, damb extraordinària gravetat, entrauen e gessien d‟aquiu; dempús es compacti grops se desseparèren dera pòrta e campèc er Emperaire conversant damb era patrona dera casa.
Un joen, damb mina confusa, les pregaue as senhores que se hessen enlà.
Quauques daunes, qu‟es sòns ròstres exprimien un complet desbrembe des convenences sociaus, s‟auançauen a empossades, damb un grèu detriment des sòns vestits.
Es cavalièrs s‟anèren apressant as senhores formant parelhes entara polca.
Fin finau, toti heren repè e eth Sobeiran, arridolent, en tot amiar dera man ara patrona dera casa e dehòra de compàs, trauessèc eth salon.
Les seguie eth patron dera casa damb M. A. Narishkina e, dempús, es ambaishadors, ministres e generaus, que Peronskaia anaue nomentant, incansabla.
Mès dera mitat des senhores auie parelha e se premanien entà barar era polca.
Natasha comprenec que corrie eth perilh de demorar-se damb sa mair e Sonia, ath cant dera paret, en petit grop de senhores que non auien estat convidades.
De pè, deishadi d‟anar es sòns primi braci, pataquejant-li eth pitrau a penes format, Natasha tenguie lèu era respiracion e guardaue entà dauant damb uelhs brilhants e inquiets que semblauen prèsti ara màger alegria o a un gran dolor.
Ne er Emperaire ne es personalitats qu‟anaue senhalant Peronskaia l‟interessauen bric.
Sonque auie un pensament: “Arrés me va a trèir?
Non bararè entre es prumères?
Qu‟ei que non se n‟encueden dera mia preséncia toti aguesti senhors qu‟ara me campen coma dident: “A, non ei aguesta, non ei era que cèrqui”?
Non, que non ei possible, pensaue.
Les cau comprèner que voi barar, que bari fòrça ben, e qu‟entada eri serà un plaser barar damb jo”.
Es nòtes dera polca, qu‟era orquestra anaue desgaspant hège ja un temps, sonauen tristes coma un rebrembe enes aurelhes de Natasha.
Sentec vams de plorar.
Peronskaia se desseparèc d‟eres.
Eth comde se trapaue en extrèm opausat dera sala.
Era comdessa, Sonia e era semblauen estar soletes coma en un bòsc, sense qu‟arrés s‟interessèsse o tachèsse es uelhs en eres.
Eth prince Andrei passèc per dauant des Rostov acompanhant a ua dauna.
Plan que òc, non les auie arreconeishut.
Eth de bon pòrt Anatòl comentaue arridolent quauquarren damb era sua parelha e guardèc a Natasha coma se guarde a ua paret.
Tanben Boris passèc dus còps e es dus còps virèc era cara entà un aute costat.
Berg e era sua hemna, que non barauen, se les apressèren.
Aguesta sòrta de reünion familhar, precisaments en aqueth lòc, en balh, coma se non auesse un aute lòc entà ua convèrsa privada, umilièc a Natasha.
Non escotèc ne guardèc a Vera, que li parlaue deth sòn vestit verd.
Fin finau, er Emperaire s‟arturèc ath cant dera sua darrèra parelha de balh (baraue damb tres).
Cessèc era musica.
Un ajudant de camp, d‟aspècte d‟òme plen de preocupacions, s‟apressèc as Rostov e les preguèc que se hessen entà darrèr, encara que ja se trapauen ath cant dera paret.
Era orquestra comencèc es sons pausadi, clars e seductors deth vals.
Er Emperaire, arrint, guardèc ara sala.
Passèren uns instants e arrés començaue a barar.
Er ajudant de camp, que dirigie eth balh, s‟apressèc ara condessa Bezujov e la convidèc.
Era lheuèc era man, arric e, sense guardar-lo, la botèc ena sua espatla.
Er ajudant, expèrt dançaire, abracèc fòrtaments ara sua parelha e damb seguretat, sense prèssa, seguint eth ritme, comencèc a barar en tot esguitlar-se pes bords deth cercle e en angle tenguec era man quèrra dera sua dauna e la hec virar ath ritme cada còp mès rapid dera musica; solet s‟entenie er acompassat trinhonar des esperons enes rapids e leugèrs pès der ajudant; cada tres compassi, en hèr era virada, eth vestit de velot dera sua parelha semblaue, en holar-se, ua ahlamada.
Natasha les campaue en silenci; ère a mand de plorar, en veir que non baraue eth prumèr vals.
Eth prince Andrei, damb eth sòn blanc unifòrme de coronèl de cavalaria, damb miches de seda e sabates baishes, ère encoratjat e alègre ena prumera hilada der ample cercle, non luenh des Rostov.
Eth baron Firhof parlaue damb eth sus era prumèra session deth Conselh Imperiau, que s‟anaue a celebrar londeman.
Eth prince Andrei, coma òme pròche de Speranskie, participant des trabalhs dera Comission de leis, podie proporcionar notícies cèrtes restacades ara session deth Conselh, qu‟ath sòn prepaus circulauen es mès diuèrsi rumors.
Mès Bolkonski non prestaue atencion a tot açò que didie Firhof e guardaue, ben ar Emperaire, ben as cavalièrs que non se decidien a començar eth balh.
Eth prince Andrei observaue as cavalièrs, intimidadi pera preséncia der Emperaire, e as daunes, qu‟èren afogades peth vam d‟èster convidades.
Pierre s‟apressèc ada eth e lo cuelhec deth braç.
Vos que baratz tostemp.
Rostova: treiguetz-la a barar.
E auancèc entà on l‟indicaue Pierre.
Eth ròstre desesperat e ansiós de Natasha non passèc inavertit entath prince Andrei.
La reconeishec, endonvièc es sòns pensaments e comprenec qu‟ère eth prumèr balh dera gojata; rebrembèc era convèrsa ena hièstra e s‟apressèc alègre ara comdessa Rostova.
Permetetz-me que vos presenta ara mia hilha, didec era comdessa rogint-se.
Que ja auí aguest plaser, s‟era comdessa se‟n brembe de jo, repliquèc eth prince Andrei damb ua inclinacion tan cortèsa e reverenta que contradidie dirèctaments çò dit per Peronskaia sus era sua grossieretat.
S‟apressèc a Natasha e se dispausèc a sarrar era sua cintura encara abantes de convidar- la a ua virada de vals.
Era expression ansiosa d‟aqueth ròstre, prèst ath dolor e ar entosiasme, s‟illuminèc de ressabuda damb un arridolet erós, arregraït e mainadenc.
Qu‟ère era dusau parelha qu‟entraue en cercle.
Eth prince Andrei ère un des mielhors dançaires deth sòn temps.
Natasha ac hège meravilhosaments; que s‟aurie dit qu‟es sòns pès, cauçadi damb sabates de satin, volauen solets, rapids e leugèrs, tant qu‟eth sòn ròstre ludie d‟entosiasme e felicitat.
Ath prince Andrei li shautaue barar e, en tot desirar méter punt finau as convèrses politiques e intellectuaus damb es que l‟aclapauen, en voler trincar er ambient intimidat creat pera preséncia der Emperaire, decidic barar e alistèc a Natasha pr‟amor qu‟atau l‟ac auie demanat Pierre e pr‟amor qu‟ère era prumèra joena polida que vedie.
Mès tant lèu agarrèc aquera cintura prima e flexibla, tant lèu coma comencèc a botjar-se e arrir tant apròp, er embelinament deth sòn encantament l‟embriaguèc; se sentec plen de vida e rejovenit quan, remetent er alend, la deishèc damb sa mair e se posèc, guardant as que dançauen.
Dempús deth prince Andrei, s‟apressèc Boris, convidant-la a barar, e quan la deishèc Boris, barèc damb er ajudant de camp qu‟auie daurit eth balh e dempús damb d‟auti joeni.
Natasha, animada e erosa, cedie a Sonia es sòns nombrosi cavalièrs, barèc era net sancera, sense pòsa.
Non ne hec cabau d‟arren de çò que semblaue interessar a toti.
Non se n‟encuedèc dera prolongada convèrsa der Emperaire damb er Ambaishador de França, ne dera particulara amabilitat que mostrèc entà ua dauna, ne dera capitada d‟Elena, que tau personatge auie distinguit damb ua atencion especiau.
Ne tansevolhe guardaue at Tsar e se‟n sabec dera sua partida pr‟amor que, d‟alavetz ençà, eth balh se hec mès animat.
Eth prince Andrei barèc un aute còp damb Natasha un alègre cotilhon que precedic eth sopar.
Li rebrembèc eth sòn prumèr encontre en jardin d‟Otraidnoie, era net ara lum dera lua, quan non podie dormir, e era convèrsa ena hièstra, entenuda sense voler.
Natasha se rogic en entener-lo e sagèc de justificar-se coma s‟auesse estat quauquarren vergonhós en sentiment que, sense voler, auie susprenut eth prince Andrei.
A Bolkonski, coma a tantes persones educades ena nauta societat, li shautaue trapar en aqueth miei tot aquerò que non amiaue era emprenta deth gran mon.
Qu‟atau ère Natasha damb es sòns estonaments, es sues alegries, era sua timiditat e enquia damb es sues incorreccions en francés.
Eth prince Andrei li parlaue damb especiau trendesa e delicadesa.
Seigut près d‟era e conversant sus es tèmes mès futils, non deishaue d‟admirar eth gaujós esplendor des sòns uelhs e era arridalha, que non se restacaue ad açò que parlauen, senon ara felicitat intèrna.
Quan la convidauen a barar e Natasha se lheuaue arridolenta e erosa, eth prince Andrei admiraue, mès que mès, era sua timida gràcia.
Ara mitat d‟un cotilhon, Natasha, alendant encara fatigosaments, tornaue en sòn lòc quan la convidèc de nauèth un aute cavalièr.
Qu‟ère espisada, se la vedie dispausada a remir-se, mès botèc era man ena espatla dera sua naua parelha e arric ath prince Andrei.
Qu‟estimi a toti e vos e jo comprenem tot aquerò”.
Aquerò e fòrça d‟autes causes didie eth sòn arridolet.
Quan eth cavalièr la deishèc, Natasha crotzèc era sala ara cèrca de dues daunes entara figura.
Natasha s‟apressèc ara sua cosia.
Mès çò de cèrt ei qu‟aguesta joena tan graciosa e particulara s‟aurà maridat abantes d‟un mes.
Que non se trape cada dia gojates atau en aguest ambient”, se didec, quan Natasha, en tot apraiar-se era ròsa deth corsatge, se seiguec de nauèth ath sòn costat.
A mand d‟acabar eth cotilhon, eth vielh comde, damb eth sòn frac blu, s‟apressèc as dançaires.
Convidèc ath prince Andrei a tier-les ua visita e li preguntèc ara sua hilha se s‟auie divertit.
Jamès m‟auia divertit tant!, didec dempús.
E eth prince Andrei observèc qu‟es sòns delicadi braci se quilhauen rapidaments entà abraçar a sa pair e baishauen de seguit.
Natasha ère erosa coma jamès n‟auie estat.
Se trapaue en aguest estat de felicitat suprèma quan es persones se hèn totafèt braves e non cren ena possibilitat deth mau, deth malastre o deth dolor.
En aqueth balh, Pierre, per prumèr còp, se sentec umiliat pera posicion qu‟acupaue era sua hemna enes nautes esfères.
Ère taciturn e abstrèt.
Ua prigonda arrupa li crotzaue eth front e, de pès ath cant d‟ua hièstra, guardaue a trauèrs des sues lunetes sense reparar en arrés.
Natasha passèc ath sòn costat, quan se dirigie entath sopar.
Tirèc era sua atencion eth ròstre ombriu e adolorit de Pierre.
Se posèc ath sòn dauant; l‟aurie agradat ajudar-lo, autrejar-li quauquarren dera sua alegria desbordanta.
Be n‟ei de divertit aquerò!, vertat, comde?, didec.
Pierre arric distrèt; qu‟ère evident que non comprenie.
Òc, òc, que sò plan content, responec.
Sustot un òme tan brave coma Bezujov”.
As sòns uelhs, toti es qu‟èren presents en balh èren bravi, agradius, encantadors; s‟estimauen es uns as auti.
Arrés podie ofensar ad arrés e, per tant, toti les calie èster erosi.
Londeman eth prince Andrei rebrembèc eth balh dera vesilha, mès eth sòn pensament non s‟arturèc guaire en eth.
E era joena Rostova qu‟ei encantadora.
Que i a en era quauquarren especiau, espontanèu, que la distinguís; non ei coma es gojates de Sant Petersburg”.
Aquerò siguec tot çò que pensèc deth balh.
Prenec eth tè, e se tenguec ath sòn trabalh.
Mès ja sigue peth cansament o pera manca de saunei, eth dia que siguec dolent entà trabalhar; eth prince Andrei se sentie incapable de hèr arren; non se l‟acodie senon criticar tot çò que hège, causa que se passaue soent en eth, e l‟alegrèc era anóncia d‟ua visita.
Eth visitaire, Bitski, mèmbre de diuèrses comissions, asidú assistent en grops de discussion en toti es salons de Sant Petersburg, apassionat admirador des idies naues de Speranski, gasetaire tostemp ben informat dera capitau, ère un d‟aguesti òmes qu‟alisten era sua opinion coma era sua ròba, sivans era mòda; e plan per aquerò semblen èster es mès afogadi partidaris des naui corrents.
Damb gèst preocupat, sense temps, a penes, de trèir-se eth chapèu, s‟apressèc ath prince Andrei e comencèc a parlar de seguit.
Venguie de saber-se‟n de toti es detalhs dera session deth Conselh Imperiau, celebrada peth maitin e presidida peth madeish Emperaire, e les exprimie damb entosiasme.
Eth discurs der Emperaire auie estat extraordinari, un discurs que solet pronóncien es monarques costitucionaus.
Eth prince Andrei escotaue interessat es infòrmes sus era session deth Conselh Imperiau, que damb tanta impaciéncia demoraue e que tanta importància li balhaue; mès l‟estonaue qu‟ara, un còp s‟auie passat, aguest eveniment, luenh d‟ahiscar-lo, li semblaue insignificant.
Seguie era afogada exposicion de Bitski damb ua cèrta ironia.
Acodie ena sua ment ua idia plan simpla: “Qué pòt importar-mos a Bitski e a jo qu‟er Emperaire age dit aguestes causes en Conselh?
E aguest simple rasonament esbaucèc de pic er interès qu‟eth prince Andrei podesse sénter pes reformes que s‟amiauen a tèrme.
Aqueth madeish dia auie de dinar damb Speranski en petit comité.
Era perspectiua de dinar en un ambient familhar e amistós damb un òme que autant admiraue, ahiscaue abantes un gran interès en prince Andrei, autant mès pr‟amor jamès auie vist a Speranski ena intimitat deth sòn larèr.
Mès ara que non sentie cap desir d‟anar-i.
Ça que la, ara ora indicada, se presentèc ena petita casa propietat de Speranski, près deth jardin de Taurida.
En minjador postamat, que tiraue era atencion pera sua meticulosa netetat (que se retiraue ara netetat d‟un convent), eth prince Andrei, un shinhau arreculat, trapèc ja amassat eth petit comité de Speranski.
Non i auie hemnes, exceptat era petita hilha deth secretari d‟Estat (de ròstre alongat, coma sa pair) e era sua hilhuquèra.
Es convidadi èren Gervais, Magnitski e Stolipin, amics intims deth patron dera casa.
Quauquarrés, damb votz semblabla ara de Speranski, arrie mercant separadaments cada: a… a… a…
Eth prince Andrei non auie entenut arrir a Speranski e aquera arridalhada sonora e agudenta deth secretari d‟Estat li costèc un efècte estranh.
Entrèc en minjador.
Es convidadi e eth sòn anfitrion èren entre dues hièstres, dauant ua petita taula plia d‟entremesi.
Speranski, de frac gris, damb ua grana decoracion en pitrau, justet blanc e nauta corbata tanben blanca (solide s‟auie vestit atau entà assistir ena famosa session deth Conselh), s‟estaue de pè ath cant dera taula damb cara alègra.
Es auti l‟entornejauen.
Magnitski, en tot dirigir-se ar anfitrion, condaue ua anecdòta.
Speranski l‟escotaue, arrint ja per çò qu‟anaue a enténer.
Quan eth prince Andrei entraue ena estança, es paraules de Magnitski èren estofades de nauèth pes arridalhes.
Stolipin, sense deishar de mastulhar un tròç de pan damb hormatge, arrie en un ton de baish prigond; Gervais deishaue anar un arridolet e Speranski arrie a arridalhades.
Quan vedec a Bolkonski l‟estenec era sua man blanca e delicada.
Encantat de veder-vos, prince!, didec.
Un moment… se virèc entà Magnitski, interrompent era sua anecdòta.
Auem acordat aué que mos amassàuem entà passar-mos-ac ben: ne ua soleta paraula de negòcis.
E tornèc a arrir.
Eth prince Andrei escotaue damb estonament e tristor, pera decebuda, era arridalha de Speranski.
Lo guardaue e li semblaue veir a un aute òme, desparièr.
Tot çò qu‟abantes l‟auie semblat misteriós e seductor en Speranski aqueric, de ressabuda, claretat e deishèc d‟èster atrasent; que se hec ara evident e vulgar.
Ena taula era convèrsa non cessèc un punt e siguec coma ua compilacion d‟anecdòtes divertides.
Encara non auie acabat era sua istòria Magnitski que ja un aute s‟aufrie entà condar-ne ua auta de mielhor.
Es anecdòtes se referien, ena sua majoritat, non tant ara administracion coma as foncionaris.
Que s‟aurie dit qu‟entada eri ère tan manifèsta era estupiditat d‟aqueres persones qu‟era soleta actitud possibla entada eri ère era comica indulgéncia.
Speranski condèc que, ena session deth Conselh deth maitin, un conselhèr, completaments sord, tostemp que li preguntauen era sua pensada sus quauquarren, responie qu‟eth opinaue madeish.
Gervais se referic a ua visita dera inspeccion famosa pera absoluda imbecillitat de toti es sòns components.
Stolipin, blequejant, critiquèc damb veeméncia es abusi deth vielh estat des causes, en tot menaçar atau de balhar ara convèrsa un cambi seriós.
Magnitski intervenguec entà arrir-se‟n der afogament de Stolipin e Gervais intercalèc ua badinada qu‟entornèc ara convèrsa generau eth sòn ton frivol.
A Speranski li shautaue, plan que òc, descansar dempús eth trabalh e divertir-se en ua reünion d‟amics intims; e es convidadi, que coneishien eth desir deth secretari d‟Estat, sajauen d‟alegrar-lo e divertir-se ath còp.
Mès aquera alegria li semblèc engüegiua e penibla ath prince Andrei.
Eth timbre agudent dera votz de Speranski li costaue ua impression desagradiua, e era sua contunha arridalhada li sonaue a faussa e herie era sua sensibilitat.
Bolkonski non arrie e cranhie èster un destrantalhaire, mès degun d‟eri se n‟encuedèc de qué eth sòn umor non ère cossent damb er ambient generau.
Semblaue que toti s‟ac passauen plan ben.
S‟esdeguèc diuèrsi còps entà intervier ena convèrsa, mès tostemp es sues paraules èren refusades, coma un siure en.honsat ena aigua, e non artenhie hèr trufaria damb toti eri.
Que non auie arren de dolent ne impròpi en çò que se didie: tot qu‟ère engenhós e podie èster divertit, mès mancaue un punt de sabor, era sau dera alegria, qu‟era sua existéncia ne tansevolhe sospechauen.
Dempús deth repaish, era hilha de Speranski e era sua hilhuquèra se lheuèren.
Eth secretari d‟Estat amorassèc ara mainada damb era sua blanca man e li balhèc un punet.
Tanben aguest gèst li semblèc artificiau ath prince Andrei.
Cossent damb eth costum anglés, es òmes se demorèren ena subertaula beuent vin d‟Oporto.
Ath miei dera convèrsa, qu‟auie derivat entara intervencion de Napoleon en Espanha (que toti aprovauen) eth prince Andrei manifestèc era sua opinion contrària.
Speranski arric e, damb eth desir evident de cambiar de tèma, condèc ua anecdòta qu‟arren auie a veir damb era convèrsa generau.
Per un moment carèren toti.
Abantes de lheuar-se, Speranski tapèc era botelha d‟Oporto e didec:
Aué en dia eth bon vin ei tan rar coma eth mèrle blanc.
L‟ac autregèc ath vailet e se metec de pès.
Toti heren madeish e conversant animadaments passèren ena sala.
En aguest moment li heren a vier a Speranski dus comunicats vengudi per corrèu.
Les cuelhec e entrèc en sòn burèu.
Quan se retirèc, era alegria generau despareishec e es convidadi comencèren a parlar de tèmes seriosi en votz baisha.
Plan, ara qu‟arribe era declamacion, didec Speranski en gésser deth burèu.
Magnitski cuelhec era postura avienta e comencèc a declamar uns vèrsi umoristics francesi, compausadi per eth madeish sus diuèrsi personatges petersburguesi.
L‟interromperen diuèrsi còps damb aplaudiments.
Acabada era declamacion, eth prince Andrei s‟apressèc entà Speranski pr‟amor de dider-se adiu.
Tà on anatz tan lèu?, li preguntèc eth secretari d‟Estat.
Que me sò comprometut entà ua cauhada…
Ambdús sauvèren silenci.
Eth prince Andrei vedie d‟apròp aqueri uelhs veladi que non se deishauen penetrar e li semblèc comic qu‟eth podesse demorar quauquarren de Speranski, e dera sua pròpia actuacion, restacada damb eth; ara se preguntaue se com auie podut balhar tanta importància ad açò qu‟eth hège.
Era arridalha acompassada e era manca d‟alegria li sonèren fòrça temps après abandonar era casa de Speranski.
En tornar ena sua casa, eth prince Andrei passèc revista, coma se siguesse quauquarren nau, ara sua vida en Sant Petersburg pendent aqueri quate mesi.
Rebrembaue es sòns va- e-veni, es sues cèrques, eth projècte de reforma des reglaments militars cuelhudi en consideracion e que sus eth s‟auie hèt un silenci totau, sonque pr‟amor que un aute projècte, plan dolent, auie estat presentat ar Emperaire.
Rebrembèc es sessions deth comité, qu‟en eth figuraue Berg, e rebrembèc se com en aguestes reünions se parlaue longaments sus era forma de celebrar-les, deishant tostemp de cornèr, damb era madeisha diligéncia, tot aquerò que se referie ara esséncia deth problema.
Rebrembèc eth sòn trabalh de codificacion, er interés qu‟auie arrevirat ath rus es articles des còdis roman e francés, e sentec vergonha d‟eth madeish.
Bogucharovo, es sòns trabalhs en camp e eth sòn viatge entà Riazan.
Rebrembèc as mujiks, ath starosta Dron e, en tot aplicar-les mentauments es drets des persones, qu‟eth auie dividit en paragrafs, s‟estonèc d‟auer tengut tant de temps en un trabalh tant estèrle.
Londeman eth prince Andrei anèc a tier-li ua visita a diuèrses persones qu‟enes sues cases encara non i auie estat, e entre eres as Rostov, qu‟era sua amistat siguec renauida en darrèr balh.
Ath delà deth dèuer de cortesia, l‟amiaue aquiu eth desir de veir ena intimitat ara gojata originau e plia de vitalitat que tant agradiu rebrembe l‟auie deishat.
Natasha siguec ua des prumères a gésser ath sòn encontre.
Amiaue un vestit blu de gasa que damb eth li semblèc ath prince encara mielhor de com la vedesse en balh.
Era e tota era familha l‟acuelheren coma un vielh amic, damb simplicitat corau.
Aguesta familha, qu‟en d‟auti tempsi l‟auie jutjat damb severitat, li semblèc ara simpla e amabla.
Era ospitalitat dubèrta deth vielh comde, especiauments agradiu en Sant Petersburg, ère tan sincèra qu‟eth prince Andrei non podec refusar era invitacion de demorar-se a dinar damb eri.
Eth prince Andrei vedie en Natasha un mon desparièr, completaments d‟autrú ada eth, plen d‟alegries ignorades; aguest estranh mon qu‟ena avenguda deth jardin d‟Otradnoie e ena hièstra, aquera net de lua, l‟auie descoratjat autant.
Ara, aguest mon ja non l‟irritaue, non l‟ère d‟autrú, senon que, en calar-se en eth, l‟aufrie naui plasers.
Dempús deth dinar, a demana deth prince Andrei, Natasha cantèc en tot acompanhar-se damb eth clavicòrdi.
Eth prince, de pès ath cant dera hièstra e sense abandonar era convèrsa des daunes, la seguie d‟aurelha.
Ath miei d‟ua frasa se demorèc en silenci e notèc que li sarraue era gòrja ues lèrmes inesperades qu‟era sua possibilitat non coneishie.
Guardèc a Natasha que seguie cantant, e quauquarren nau e erós remoiguec eth sòn èsser.
Se sentie ath còp erós e trist.
Que non auie cap de motiu entà plorar, mès es lèrmes èren a mand de gésser.
Per qué?
Peth sòn amor de d‟auti tempsi?
Pera petita princessa Lisa?
Per tantes desillusions?…
Pes sues esperances en avier?…
Òc e non.
Era rason principau d‟aqueres lèrmes ère era contradiccion terribla, viuaments sentuda per eth, entre eth sòn desir de quaquarren infinitaments gran e indeterminat e era sensacion de qué eth ère un èsser limitat e corporau, tau que n‟ère era.
Aguesta contradiccion l‟aclapaue e alegraue, tant que l‟entenie cantar.
A penes deishèc de cantar, s‟apressèc ada eth e li preguntèc se li shautaue era sua votz.
Hec era pregunta e s‟estèc confonuda, pr‟amor que se n‟encuedèc que non l‟auie d‟auer hèta.
Eth arric, e, en tot guardar-la, li didec qu‟eth sòn cant li shautaue coma tot çò qu‟era hège.
Ja ère de nets quan eth prince Andrei gessec de çò des Rostov.
Se calèc en lhet pera fòrça deth costum, mès que lèu vedec que l‟ère impossible dormir.
Tanlèu alugaue ua candèla, coma se seiguie en lhet, se lheuaue, tornaue a ajaçar-se, sense qu‟eth desvelh tenaç lo hesse a patir.
Qu‟ère alègre, renauit, coma se venguesse de gésser d‟ua cramba estofanta entar aire liure.
Non se l‟acodie pensar, ne tansevolhe, que siguesse encamardat de Natasha; non pensaue en era, mès era sua soleta imatge hège qu‟era sua vida campèsse jos ua lum naua.
Decidic que li calie ocupar-se dera educacion deth sòn hilh, fidar-la a un bon preceptor; li calie tanben dimitir deth sòn cargue e gésser entar estrangèr, visitar Anglatèrra, Suissa e Italia.
Qu‟auie rason Pierre quan asseguraue qu‟ei de besonh creir ena possibilitat d‟èster erós entà èster-ne.
Ara que creigui en era.
Deishem qu‟es mòrts acòguen as sòns mòrts; tant que se viu, mos cau víuer e èster erosi”.
XX Un maitin, eth coronèl Adolf Berg, que Pierre coneishie (coma a toti en Moscòu e en Sant Petersburg), se presentèc en çò deth comde Bezujov damb eth sòn impecable unifòrme, es sues pursères engomades e pientades entà dauant, coma es qu‟amiaue er Emperaire Alexandre Pavlovic.
Que vengui d‟èstar damb era comdessa, era vòsta esposa, e è auut eth malastre de qué non se m‟age acceptat era mia demana.
Demori que damb vos, comde, aja mielhor sòrt, didec arrint.
Qué desiratz, coronèl?
Que sò ara vòsta disposicion.
Sò vengut d‟installar-me ena mia naua casa, senhor comde (comencèc, en tot saber, çampar, que non podie mens qu‟èster agradiua era notícia), e plan per aquerò voleria aufrir ua petita cauhada as mèns amics e as dera mia esposa, e arric damb mès amabilitat encara.
L‟è demanat ara senhora comdessa, e vos ac demani a vos, que m‟autrègetz er aunor de vier ena mia casa pr‟amor de préner ua taça de tè e… sopar.
Solet era comdessa Elena Vasilievna, que jutjaue indigna dera sua persona era societat d‟uns Berg, podie auer era crudeutat de refusar ua invitacion semblabla.
Berg explicaue tan claraments se per qué desirau amassar ena sua casa a un grop petit e selècte, per qué aquerò li resultaue agradiu, per qué lo desengustaue degalhar es sòs en hèr as cartes e en autes causes indignes e, ça que la, non l‟importaue despener-lo en tot tractar-se des sòns amics, que Pierre non podec remir-se e acceptèc era invitacion.
Non tardetz, comde, se vos platz, qué vos semble tàs ueit mens dètz?
Jogaram ua partida.
Vierà eth nòste generau; qu‟ei plan brave damb jo.
Dempús soparam… hètz-me aguest favor.
Contra eth sòn costum d‟acodir tostemp tard, Pierre arribèc aqueth dia ena casa de Berg tàs ueit mens quart, un shinhau abantes dera ora senhalada.
Premanit ja tot çò de besonh entara cauhada, es Berg demorauen as convidadi en sòn nau burèu, net e luminós, apolidit damb petiti busti, quadres e mòbles naui.
Berg, damb eth sòn unifòrme nauèth estreat, explicaue ara sua hemna que tostemp se pòden e deuen tier amistats plaçades per dessús d‟un pr‟amor que, solet atau, s‟experimente eth vertadèr plaser dera amistat.
Se pòt aprèner quauquarren e sollicitar bèra causa.
Guarda se com è viscut jo dempús eth mèn ascens (Berg non compdaue era sua vida per ans, senon per ascensi); es mèns camarades que non son arren encara, e jo, ça que la, ja è estat prepausat entà cap de regiment; qu‟è era fortuna d‟èster eth vòste marit (se lheuèc e punèc era man de Vera, en tot apraiar de passa ua arrupa deth tapís).
E com ac è artenhut?, mès que mès en tot saber alistar ben es amistats.
Plan que òc que me cau èster aunèst e complidor.
Berg arric convençut dera sua pròpia superioritat sus ua fèbla hemna e carèc, pensant qu‟era sua estimada esposa, maugrat tot ua hemna fèbla, ère incapabla de compréner çò que constituís era dignitat der òme, ein Mann zu sein2.
Vera arric tanben, convençuda d‟èster superiora ath sòn marit, vertuós e brave, mès que, atau ac pensaue era, comprenie erronèaments era vida, madeish qu‟a toti es auti òmes.
Berg, en tot jutjar a 2 èster un òme.
Berg se lheuèc, abracèc ara sua hemna en tot tier compde de non arropir era capa de dentèles qu‟autant l‟auie costat e la punèc just ena mitat des pòts.
Òc, responec Vera, tanpòc jo ac desiri.
Mos cau víuer entara societat.
En aqueth moment anoncièren ath comde Bezujov.
Ambdús esposi escambièren un arridolet de satisfaccion, en tot atribuir-se cadun era aunor d‟aquera visita.
Te demani que non m‟interrompes quan parla damb es convidadi, didec Vera.
Sai se com entretier-les e de qué parlar en cada escadença.
Berg arric.
Non tostemp: a viatges es òmes an besonh d‟ua convèrsa d‟òmes.
Pierre siguec recebut en nau salon, a on arrés se podie sèir sense trincar era simetria e er orde.
Qu‟ei plan comprensible, donc, e non mos cau estonar, que Berg (en aunor a un visitaire tant apreciat) se mostrèsse magnanim, en tot deishar que siguesse eth, qu‟esbaucèsse era simetria d‟un fautulh o d‟un divan, donques qu‟eth madeish se trapaue en un estat de dolorosa indecision.
Pierre esbaucèc era simetria en tot hèr-se a vier ua cagira, e Berg e Vera comencèren era sua cauhada, interrompent-se mutuauments en sòn in de distrèir ath convidat.
Vera, convençuda de qué li calie entretier a Pierre damb eth tèma dera Ambaishada francesa, comencèc, coma un flòc de bones èrbes, aguesta convèrsa.
Pierre, en pensar qu‟ère de besonh començar ua convèrsa “d‟òmes” interrompec ara sua hemna e metec era question dera guèrra damb Austria, passant sense voler a consideracions de caractèr personau: es prepauses que l‟auien hèt entà que cuelhesse part en aguesta campanha e es rasons que per eres non auie acceptat.
A maugrat qu‟era convèrsa resultaue pro confusa e Vera ère emmaliciada pera interropcion der element masculin, ambdús esposi avertien damb plaser que, encara que sonque auie arribat un convidat, era cauhada auie començat fòrça ben, e se retiraue as autes coma ua gota d‟aigua a ua auta, damb era convèrsa en marcha, eth tè mestrat e es candèles alugades.
Ath cap d‟ua estona arribèc Boris, ancian companh de Berg.
Tenguie per çò que hè ath joen matrimòni ua cèrta actitud de superioritat protectora.
Dempús de Boris arribèc ua senhora acompanhada d‟un coronèl; mès tard, eth generau; e quan se presentèren es Rostov, era cauhada ère sense cap de dobte parièra a totes es autes.
Berg e Vera non podien tier un arridolert erós en veir tanta animacion ena sua sala entre eth mormolh d‟aqueres convèrses incoerentes, eth rom rom des vestits femenins e es salutacions.
Eth generau hec sèir ath sòn costat a Ilia Andreievic, coma convidat de màger categoria dempús d‟eth.
Es joeni damb es joeni, es vielhs damb es vielhs, era patrona dera casa ath cant dera taula deth tè, a on i auie es madeishes boniqueries en madeish tistèr d‟argent qu‟ena cauhada des Panin: tot resultaue exactaments parièr qu‟enes autes cases.
Pierre, coma un des convidadi mès importanti, li calie jogar damb Ilia Andreievic, eth generau e eth coronèl.
Li corresponec sèir-se dauant de Natasha e demorèc estonat der estranh cambi costat en era dempús eth balh.
Qu‟ère silenciosa e, luenh de semblar tan beròia coma aqueth dia, l‟aurien dit lèja, se non siguesse pera sua mina tranquilla e indiferenta a tot.
Natasha s‟auie seigut ath cant de sa fraia, ath costat dera tauleta de tè, e responie sense guardar-lo e sense vams as preguntes de Boris, que s‟auie apressat ada era.
Pierre, qu‟auie falhat a un pau e hèt cinc bases damb grana satisfaccion deth sòn companh, la guardèc de nauèth en enténer bronit de passi e votzes de salutacion de quauquarrés qu‟entraue ena sala.
Eth prince Andrei ère dauant d‟era, en tot parlar-li damb trendesa sollicita.
Natasha, damb es caròles alugades lo campaue, sajant de contier era sua respiracion cobejanta.
Qu‟usclaue de nauèth en era aqueth huec interior abantes amortat.
Ara qu‟ère ua auta Natasha que, de lèja, venguec a èster era madeisha deth balh.
Eth prince Andrei s‟apressèc entà Pierre, que notèc en sòn ròstre ua expression naua, jovenila.
Pendent eth jòc, Pierre escambièc eth sèti diuèrsi còps, demorant en escadences d‟esquia a Natasha o ben ath sòn dauant, mès que non deishèc d‟observar ara joena e ath sòn amic.
E un sentiment alègre e amargant ath còp l‟enquimeraue, en tot hèr-li a desbrembar eth jòc.
Dempús de sies partides, eth generau se lheuèc assegurant qu‟ère impossible jogar d‟aquera manèra.
Pierre demorèc liure.
Natasha blagaue en un cornèr damb Sonia e Boris.
Vera, damb refinat arridolet, parlaue damb eth prince Andrei.
Pierre s‟apressèc ath sòn amic, preguntèc se non èren en tot tractar bèth secret e se seiguec ath sòn costat.
Vera, que non li passèc inavertit er interés deth prince Andrei pera sua fraia, pensèc qu‟en ua vertadèra cauhada ère indispensable hèr delicades allusions ara vida sentimentau; en profitar eth moment qu‟eth prince se trapaue solet, auie començat damb eth ua convèrsa sus es sentiments en generau e era sua fraia en particular.
Damb un convidat tant intelligent coma eth prince Andrei (atau lo jutjaue Vera), li calie méter en accion tot eth sòn art diplomatic.
Quan Pierre se les apressèc, Vera ère en plia convèrsa, satisfèta d‟era madeisha, e eth prince Andrei (causa estranha en eth) semblaue trebolat.
Qué ne pensatz?, didie Vera damb subtil arridolet.
Vos, prince, qu‟ètz tan perspicaç e comprenetz de seguit eth caractèr des persones, que ne pensatz de Natalie?
Pòt èster constanta enes sues afeccions, pòt, coma d‟autes hemnes (e Vera se referie ara sua persona), un còp encamardada d‟un òme, èster fidèu ada eth pendent tota era sua vida?
Entà jo aquerò qu‟ei eth vertadèr amor.
Qué vos semble?
Que coneishi plan pòc ara vòsta fraia entà respóner a ua pregunta tan delicada, repliquèc eth prince Andrei damb un arridolet borlesc, qu‟en eth sajaue d‟amagar eth sòn trebolament.
Òc, ei vertat, prince, seguic Vera.
Enes nòsti tempsi (didie “es nòsti tempsi” coma sòlen hèr es persones de pòca nautada, que cren conéisher ath hons es caracteristiques d‟ua epòca e que supausen qu‟es persones càmbien damb es ans), enes nòsti tempsi es joenes an tanta libertat que fòrça viatges le plaisir d’etre coirtisées estofe en eres eth vertadèr sentiment.
Et Natalie, il faut l’avouer, y est tres sensible.
Aguesta naua allusion a Natasha hec qu‟eth prince Andrei arroncilhèsse es celhes.
Se volec lheuar, mès Vera seguic damb un arridolet mès subtil encara:
Creigui que deguna gojata a estat mès courtisée qu‟era; mès arrés l‟a shautat seriosaments.
Ja sabetz que tanben eth nòste estimat cosin Boris (e aquerò, entre nous), estèc plan, plan temps dans le pais du Tendre, seguic, en tot referir-se a un jòc de mòda d‟alavetz.
Eth prince Andrei caraue, arroncilhades es celhes.
Ètz vos amic de Boris, vertat?, preguntèc Vera.
Òc, lo coneishi…
Vos aurà parlat, solide, deth sòn amor mainadenc per Natasha.
Ò, plan que òc!
Didec eth prince Andrei.
E de pic, comencèc a hèr badinades damb Pierre damb desacostumada animacion, en tot dider-li que li calerie mostrar cautèla enes relacions damb es sues quinquagenàries cosies de Moscòu.
E ath miei des badinades, se lheuèc, cuelhec a Pierre deth braç e se lo hec a vier a despart.
Que me cau, me cau parlar damb tu, didec eth prince Andrei.
Tu sabes… es nòsti gants de hemnes… (parlaue des gants qu‟es maçons balhauen a cada nau escuelhut pr‟amor de qué les autregèsse ara hemna estimada).
Jo… mès non, t‟ac diderè dempús, e damb ua estranha ludentor enes uelhs e gran nerviosisme se seiguec ath cant de Natasha.
Pierre vedec qu‟eth prince li preguntaue quauquarren e qu‟era se rogie en respóner.
Mès en aqueth instant Berg preguèc tu per tu a Pierre que s‟ahigesse ara discussion qu‟auie surgentat entre eth generau e eth coronèl sus es ahèrs d‟Espanha.
Berg ère content e erós.
Deth sòn ròstre non se delie un arridolet de satisfaccion.
Era cauhada ère esplendida e, plan que òc, exactaments parièra a guaires eth auie assistit.
En tot que se retiraue as autes: es discrètes convèrses des senhores, eth generau hènt as cartes e lheuant era votz, eth samovar e es galetes.
Mès quauquarren mancaue de çò qu‟auie vist en d‟autes cauhades e qu‟eth volie imitar: era convèrsa animada entre es òmes e era discussion sus un tèma important e seriós.
Eth generau entamenèc aguesta convèrsa e Berg arrosseguèc a Pierre pr‟amor de qué intervenguesse en era.
Londeman, convidat peth comde Ilia Andreievic, eth prince Andrei dinèc damb es Rostov e passèc ena sua casa tota era jornada.
Tota era familha se‟n sabie de per qui ère eth prince, e eth, sense amagà‟c, sajaue d‟estar-se tostemp damb Natasha.
Non solet ena amna de Natasha, era espaurida mès erosa Natasha, senon ena familha sancera, se sentie temor dauant de quauquarren important que s‟anaue a passar.
Era comdessa damb es uelhs tristi, corsilhosa e grèu, guardaue ath prince Andrei tant que parlaue damb era sua hilha, mès a penes Bolkonski se viraue entada era hège veir timidaments qu‟entamenaue ua convèrsa intranscendenta.
Sonia cranhie abandonar a Natasha e èster un trebuc quan se demoraue damb es dus.
Natasha s‟esblancossie de pòur, ara demora de non sabie qué, tostemp que se demoraue soleta damb eth; eth prince l‟estonaue damb era sua timiditat; se n‟encuedaue de qué li volie díder quauquarren e non acabaue de decidir-se.
Tath ser, quan eth prince Andrei partic, era comdessa s‟apressèc ara sua hilha e li preguntèc en un mormolh:
I a quauquarren?
Se vos platz, mama, non preguntetz arren ara, didec Natasha.
Mès aquera net, Natasha, tant lèu inquieta coma espaurida, damb era guardada quieta, s‟estèc pendent ua longa estona ena cramba de sa mair.
Li condèc es compliments deth prince e es sòns projèctes de viatjar per estrangèr; l‟auie preguntat a on passarien er ostiu; l‟auie preguntat tanben sus Boris.
Jamès, jamès… è entenut causes semblables!, seguic.
Mès ath sòn dauant me senti espaurida e me cau pòur.
Se qué vò díder aquerò?
Vòs díder qu‟ei… de vertat?
Mama!, vos auetz esclipsat?
Non, estimada…
Tanben a jo me cau pòur, responec era mair.
Ve-te‟n a dormir.
Qu‟ei madeish, non dormirè.
Qu‟ei ua pegaria dormir!
Mama, mameta, jamès è sentut quauquarren atau, repetie espaurida e estonada per aqueth sentiment que desnishaue en era.
Qui s‟ac podie imaginar?…
Natasha credie èster encamardada deth prince Andrei dès eth prumèr moment que lo vedesse en Otradnoie.
Semblaue qu‟aquera estranha e inesperada felicitat l‟espaurie; er òme qu‟alavetz auie alistat (e n‟ère convençuda d‟aquerò) tornaue ara a aparéisher e, per çò que semblaue, era tanben li shautaue ada eth.
E er edart de trapar-mos en aqueth balh.
Qu‟ei eth destin, plan qu‟ei eth destin, tot qu‟amiaue entad aguest fin.
Qué mès t‟a dit?
Mama…
Ei parièr que sigue veude?
Pro, Natasha…
Prèga a Diu.
Les mariages se font dans les cieux.
Ad aguesta madeisha ora eth prince Andrei ère damb Pierre e li parlaue deth sòn amor per Natasha e dera sua fèrma intencion de maridar-se damb era.
Aqueth dia se celebraue ua hèsta en çò dera comdessa Elena Vasilievna.
I assistien er Ambaishador de França, eth prince (convertit de hège pòc en un visitaire assidú dera comdessa) e d‟autes distinguides daunes e cavalièrs.
Pierre siguec en embaish e hec uns torns pera sala, cridant era atencion de toti es convidadi per sòn aspècte concentrat, distrèt e taciturn.
Dempús eth dia deth balh, Pierre notaue era imminéncia des sòns accèssi d‟ipocondria, que contra eri sajaue de pelejar desesperadaments.
En iniciar-se era amistat deth prince e dera comdessa, qu‟auie recebut eth nomentament de camarlenc quan mens s‟ac demoraue e, plan per aquerò, comencèc a experimentar un sentiment de pesantor e vergonha ena nauta societat.
L‟aclapauen de contunh lugubres idies sus era vanitat de tot çò d‟uman; aguest nere umor aumentèc en avertir es sentiments dera sua protegida Natasha e eth prince Andrei peth contrast que vedie entre era pròpia situacion e era deth sòn amic.
Sajaue d‟evitar tanben quinsevolh pensament restacat ara sua hemna Elena, Natasha e eth prince Andrei.
Tot que li tornaue a semblar mesquin en comparèr damb era eternitat e de nauèth se hège es preguntes de d‟auti còps: “Entà qué tot aquerò?”.
S‟obligaue a trabalhar de dia e de nets enes sòns ahèrs maçonics, damb era esperança d‟aluenhar aqueth estat d‟animositat.
Tàs dotze gessec des estances dera comdessa, e ja en sòn burèu, ua cramba baisha de tet e plia de hum, damb era sua usada vesta d‟interior, se premanie a copiar quauqui documents originaus escocèsi quan quauquarrés entrèc ena estança.
Qu‟ère eth prince Andrei.
A!, ètz vos?, didec Pierre distrèt e de mala encolia.
Ja vedetz, sò en tot trabalhar, e li mostrèc eth quasèrn damb aguest aspècte des malerosi que cren hùger des misèries dera vida en tot autrejar-se ath trabalh.
Eth prince Andrei, damb eth ròstre radiant, erós e renauit, se posèc dauant de Pierre e, sense reparar ena sua tristor, li hec un arridolet damb er egoïsme des persones eroses.
Donques òc, estimat, didec.
Agèr volí parlar damb tu e vengui ara entà hè‟c.
Jamès auia experimentat quauquarren semblable: que sò encamardat, amic mèn.
Pierre, de ressabuda, alendèc prigondaments e deishèc quèir eth sòn pesant còs sus eth divan, ath cant deth prince Andrei.
De Natasha Rostova, vertat?
Ò, òc, de qui se non?
Jamès m‟ac auria pensat, mès aguest sentiment ei mès fòrt que jo.
Ager patí dehòra de mida, mès que non cambiaria aguest sentiment per arren d‟aguest mon.
Abantes non viuia; solet ara viui, mès que non posqui víuer sense era.
Me demani se pòt estimar-me… que sò vielh entada era…
Per qué non dides arren?
Jo?…
Que ja vos‟ac auia dit… responec Pierre.
Se lheuèc e se metec a passejar.
Tostemp ac è pensat…
Aguesta gojata qu‟ei un tresaur… que non n‟a ua auta coma era…
Estimat amic, non vos ac pensetz mès, se vos platz, non ac dobtetz: maridatz-vos, maridatz-vos e maridatz-vos…
Sò segur que non i aurà un òme mès erós que vos.
Mès, e era?
Vos estime.
Non digues pegaries….
Vos estime, qu‟ac sai, cridèc Pierre emmaliciat.
Non, escota, didec eth prince en tot tier-lo deth braç.
Que me cau didè‟c tot a quauquarrés.
Plan, plan, parlatz.
Que m‟alègri fòrça, didec Pierre.
Eth sòn ròstre, plan que òc, se transformèc, s‟estirèc era arrupa deth sòn front e escotèc alègraments ath prince Andrei, que semblaue, e ère, un òme desparièr, un òme nau.
A on ère eth sòn mensprètz dera vida, era sua desillusion, era sua angónia?
Pierre ère era soleta persona que li podie condar tot çò qu‟amiaue ath sòn laguens, tot çò que sentie; a viatges hège damb assopliment e valentia plans entà un futur long, en tot remir-se a sacrificar era sua felicitat a un caprici de sa pair, dident qu‟eth vielh prince aprovarie aguest maridatge, qu‟eth artenherie que balhèsse era sua aprovacion, qu‟acabarie per estimar a Natasha e, en cas contrari, deisharie de costat eth sòn permís; d‟auti viatges se meravilhaue deth sentiment que lo negaue coma se siguesse quauquarren estranh, autrú e ath marge d‟eth.
Se m‟ac auessen dit, jamès auria creigut ena possibilitt d‟estimar atau.
Que non se retire en arren ad açò sentut en d‟auti tempsi, didie.
Entà jo, eth mon qu‟ei dividit en dues mitats; era ua qu‟ei era, e aquiu i é tota era felicitat, era esperança, era lum; e ena mitat que non ei era tot qu‟ei escurina e penombra…
Escurina e penombra, repetic Pierre.
Òc, òc, qu‟ac compreni.
Jo que non posqui deishar d‟estimar era lum.
Non ei eth mèn tòrt.
Sò plan erós, comprenes?
Sabi que tu t‟alègres per jo.
Òc, òc, confirmèc Pierre, guardant ath sòn amic damb uelhs trendi e tristi.
Coma mès luminós li semblaue eth destin deth prince Andrei, mès escur se li presentaue eth sòn.
Entà maridar-se, eth prince Andrei auie besonh deth consentiment de sa pair, e plan per aquerò partic londeman entà entrevistar-se damb eth.
Eth pair recebec era notícia damb cauma aparenta, mès damb secreta ràbia.
Non podie compréner que quauquarrés volesse cambiar era vida, calar-i en era un element nau, quan entada eth era vida qu‟ere ja acabada.
Ça que la, preferic tier damb eth sòn hilh era diplomàcia qu‟ada era recorrie en casi importanti.
Cuelhec un ton tranquil e examinèc era quéstion peth menut.
Prumèr de tot, eth maridatge que non ère brilhant ne dès eth punt d‟enguarda deth parentiu o era riquesa ne dera posicion sociau; en dusau lòc, eth prince Andrei que ja non ère un joenet e auie delicada santat (eth vielh persutèc especiauments en aguest argument), e era ère plan joena; ath delà, eth, qu‟auie un hilh e non ère conselhable fidar-lo-se a ua mainada; e fin finau, higec en tot campar borlescaments ath sòn hilh: “Te demani qu‟ajornes eth maridatge un an.
Ve-te‟n entar estrangèr, saja de guarir-te; cèrca, coma ère era tua intencion, un preceptor aleman entath prince Nikolai e dempús, s‟er amor, era passion e era testudaria, coma ac volgues cridar, son encara tan granes, marida-te.
Aguesta qu‟ei era mia darrèra paraula, ja ac sabes: era darrèra…”, acabèc damb un ton qu‟exprimie claraments qu‟arren podie hèr que hesse repè.
Eth prince Andrei comprenec claraments que sa pair ère convençut de qué es sòns sentiments o es dera sua futura hemna non resistirien era pròva d‟un an de separacion, e qu‟eth madeish, eth vielh prince, moririe abantes, per çò que decidic complir era volentat de sa pair: demanar era man e deishar era nòça entà un an dempús.
Tres setmanes après era darrèra visita as Rostov, eth prince Andrei tornèc entà Sant Petersburg.
Londeman dera convèrsa damb sa mair, Natasha demorèc a Bolkonski pendent tot eth dia, mès eth prince non venguec a veder-la; madeish se passèc eth dusau dia e eth tresau.
Tanpòc Pierre hec acte de preséncia; e Natasha, que non se‟n sabie deth viatge deth prince Andrei entà entrevistar-se damb sa pair, non podie explicar-se era sua abséncia.
Atau se passèren tres setmanes.
Natasha non volie gésser entà nunlòc, caminaue coma ua ombra pes crambes, guiterosa e trista.
Pes nets, quan arrés la podie veir, ploraue e non anaue entath dormitòri dera sua mair.
Se rogie constantaments e deishaue anar es sòns nèrvis.
S‟imaginaue que toti coneishien era sua decepcion, que se n‟arrien d‟era e la planhien.
Era sua vanitat herida aumentaue era sua pena.
Bèth còp entrèc ena sua cramba era comdessa pr‟amor de dider-li quauquarren e de pic s‟estarnèc a plorar.
Er sues lèrmes èren coma es d‟un mainatge que non se‟n sap de per qué lo castiguen.
Era comdessa sagèc de solatjar-la.
Mès Natasha, que comencèc en tot escotar a sa mair, l‟interrompec:
Qu‟ei pro, mama…
Que non voi ne posqui pensar.
Era votz li tremolaue; ère a mand de plorar de nauèth mès se tenguec e seguic tranquillaments:
Ath delà, que non me voi maridar.
Me hè pòur.
Londeman se tornèc a botar eth vestit vielh que li shautaue pr‟amor que damb eth auie coneishut fòrça maitins alègri e tornèc entàs sòns ancians costums abandonadi dès era net deth balh.
Dempús deth tè, anèc entath salon, qu‟era sua fòrta sonoritat tan li shautaue, e se metec a repassar era sòlfa.
Acabada era prumèra leçon, passèc entath centre dera sala e repetic ua frasa musicau plan deth sòn gust.
Escotaue damb plaser (coma s‟entada era siguesse quauquarren nau) era gràcia que damb era sua votz se difusaue entath uet dera sala, enquia aumplir-la, e dempús s‟amortaue lentaments.
E de ressabuda recobrèc era sua alegria: “Que non me cau pensar autant en aquerò, tanben atau sò ben”, se didec.
Dempús se metec a passejar peth sonor parquet, caushigant damb eth talon e era punta des sues naues sabates que tan li shautauen, en tot escotar erosa eth bronit des sòns passi e dera sua pròpia votz.
En passar dauant deth miralh se campèc en eth: “Aquiu que sò!, semblaue díder era expression dera sua cara en veder-se.
Un lacai volec entrar pr‟amor d‟apraiar quauquarren ena sala, mès Natasha non l‟ac permetec.
Barrèc era pòrta e seguic en tot passejar.
Aqueth maitin entornèc en sòn estat predilècte d‟amor e admiracion per era madeisha.
Ei beròia, cante ben, ei joena e non shòrde ad arrés.
Qu‟a besonh solet de qué la dèishen tranquilla”.
Mès, per mès que la deishèssen tranquilla, non artenhie era cauma qu‟auie besonh e de seguit se n‟encuedèc d‟aquerò.
Se dauric en vestibul era pòrta d‟entrada, bèth un preguntèc s‟èren ena casa e senhors.
S‟enteneren passi.
Natasha se guardaue en miralh, mès que non se vedie.
Entenec votzes ena anticramba.
Quan se vedec, eth sòn ròstre ère palle.
Qu‟ère eth.
N‟ère segura, encara qu‟era sua votz a penes l‟arribaue a trauèrs des pòrtes barrades.
Esblancossida e espaurida, correc entath salon.
Mama, qu‟a vengut Bolkonski!, didec.
Non voi… patir.
Qué me cau hèr?…
Encara non auie podut respóner era comdessa que ja entraue eth prince Andrei damb eth ròstre grèu e inquiet.
Era sua cara ludec en veir a Natasha.
Punèc era man dera comdessa, tanben era de Natasha, e se seiguec près deth divan.
Que hè temps que non auíem auut eth plaser… comencèc a díder era comdessa.
Mès eth prince Andrei l‟interrompec, damb er in, çampar, d‟expausar çò de mès lèu pòssible çò que desiraue.
Que non sò vengut pendent tant de temps, pr‟amor qu‟è estat damb eth mèn pair.
Qu‟auia besonh de parlar damb eth de quauquarren important entà jo.
È arribat aguesta net de Sant Petersburg e… guardèc a Natasha.
Qu‟è besonh de parlar damb vos, comdessa, higec après un brèu silenci.
Era comdessa alendèc prigondaments e baishèc eth cap.
Que sò ara vòsta disposicion, didec.
Natasha comprenec que li calie retirar-se, mès non ac podie hèr.
Quauquarren sarraue era sua gòrja; guardaue fixaments e damb es uelhs plan dubèrti ath prince Andrei, en tot desbrembar es règles d‟urbanitat.
De seguit…?
Non, que non ei possible!”, pensèc.
Eth la guardèc de nauèth, e aquera guardada la convencèc de qué non s‟enganhaue: en aqueth moment s‟anaue a decidir era sua sòrt.
Ve-te‟n, Natasha; ja te cridarè, gasulhèc era comdessa.
Natasha guardèc a sa mair e ath prince damb uelhs espauridi, suplicanti, e gessec dera cramba.
Eth ròstre dera comdessa se rogic; mès que non didec arren.
Era vòsta demana… comencèc dempús tot doç.
Eth prince Andrei la contemplaue en silenci.
Era vòsta demana… (se sentie confusa) que m‟ei agradiua… l‟accèpti e me senti erosa per aquerò…
Demori qu‟eth mèn marit… demori que… mès aquerò que depen d‟era…
L‟ac diderè quan aja eth vòste consentiment…
Andrei.
Òc, responec era comdessa.
E li balhèc era man.
Damb un pilho-malho de distància e trendesa botèc es sòns pòts en front deth prince, quan eth punaue era sua man.
Desiraua estimar-lo coma a un hilh, mès lo sentie estranh e temible entada era.
Ne sò segura qu‟eth mèn marit i serà cossent, higec dempús.
Aquerò ei çò que vos volia díder, expliquèc eth prince Andrei.
Òc, Natasha ei fòrça joena.
Mès, tant de temps…!
Que non pòt èster de ua auta manèra, responec eth prince alendant.
Vo‟la harè a vier, didec era comdessa.
E gessec deth salon.
Sonia li didec que Natasha ère ena sua cramba.
La trapèc seiguda en lhet, plan esblancossida, damb es uelhs secs e tachadi enes icònes; se senhaue ara prèssa e gasulhaue quauquarren.
En veir a sa mair se lheuèc en un bot e correc ath sòn encontre.
Qu‟a dit, mama, qu‟a dit?
Ve-te‟n, ve-te‟n damb eth.
Qu‟a demanat era tua man, didec era comdessa heredaments, aumens atau l‟ac semblèc a Natasha.
Ve-te‟n… ve-te‟n, li repetic, e se demorèc guardant damb tristor e repotec ara sua hilha, que corrie dehòra dera sua cramba.
Dempús alendèc prigondaments.
Natasha jamès podec rebrembar se com entrèc en salon, en lumedar vedec ath prince Andrei e se posèc.
Òc, tot, eth qu‟ei ara era persona que mès estimi en mon”, se responec rapidaments.
Eth prince Andrei s‟apressèc entada era damb es uelhs entà baish.
Vos estimi d‟eth prumèr moment que vos vedí.
Posqui fidar?
La guardèc e demorèc estonat pera expresion grèu e apassionada deth sòn ròstre, que semblaue díder: “Entà qué preguntar?
Per qué dobtar de çò qu‟ei evident?
S‟aprèssèc entath prince e se posèc, cuelhec era sua man e la punèc.
M‟estimatz?
Òc, òc, didec Natasha, coma shordada.
Qué vos passe?
Per qué ploratz?
A!, sò tant erosa!, responec era, arrint entre lèrmes.
Eth prince Andrei auie entre es sues es mans de Natasha, la guardaue enes uelhs e non trapaue en sòn còr er anterior amor entada era.
Quauquarren en eth auie cambiat: que ja non sentie era fascinacion poetica e misteriosa deth desir, senon pietat e trendesa infinita pera feblesa de hemna e mainada, pòur deth sòn autrejament e confiança, era conciéncia dolorosa e ath còp alègra deth déuer que l‟estacaue entà tostemps ada era.
E aguest nau sentiment, sense èster tan poetic e luminós, coma abantes, qu‟ère mès seriós e fòrt.
Vau a èster, dès aguest moment, esposa d‟aguest òme estranh, encantador e intelligent, que respècte enquia e tot eth mèn pair?
Ei possible que sigue vertat?
Ei vertat qu‟ara ja non me poirè cuélher era vida de trufaria, que ja sò grana, responsable de cada acte e de cada paraula?
Non, responec sense compréner se qué l‟auie preguntat.
Cranhi per vos.
Non vos coneishetz a vos madeisha.
Natasha l‟escotaue atentiuaments, sajant, sense artenhè‟c, compréner eth sens d‟aqueres paraules.
Per mès penible que sigue entà jo aguest an qu‟arrecule era mia felicitat, seguic eth prince, pendent aguest temps vos que poiratz verificar es vòsti sentiments.
En un an vos tornarè a demanar que me hescatz erós.
Mès, mentretant, vos qu‟ètz liura.
Eth nòste noviatge se tierà en secret e, se vos convencetz de qué non m‟estimatz, o se vos encamardatz… e eth prince arric forçadaments.
Per qué didetz aquerò?, l‟interrompec Natasha.
Sabetz que dès eth dia que venguéretz en Otradnoie per prumèr viatge m‟encamardè de vos, didec, convençuda de qué ère atau.
En un an que poiratz coneisher-vos a vos madeisha…
Tot un an!…
Per qué un an?
Per qué?
Eth prince Andrei expliquèc es motius d‟aqueth ajornament, mès Natasha non l‟escotaue.
Non pòt èster de cap auta manèra?, preguntèc encara.
Eth prince non responec, mès eth sòn ròstre exprimie era impossibiitat de cambiar aguesta decision.
Qu‟ei terrible!
Que me morirè en aguest an de demora; non pòt èster, qu‟ei terrible.
Guardèc ath sòn nòvi e vedec en sòn ròstre ua expression de pietat e trebolament.
Non, non, que harè tot çò que sigue de besonh, e se sequèc de seguit es lèrmes.
Me senti tant erosa!
Eth pair e era mair entrèren ena sala entà benedír as nòvis.
A compdar d‟aqueth dia, eth prince Andrei frequentèc era casa des Rostov en qualitat de prometut dera sua hilha.
Non auec ceremònia de compromís ne se didec ad arrés que Bolkonski e Natasha èren prometudi.
Qu‟atau auie estat eth desir deth prince Andrei; didie qu‟eth tòrt deth retard ère d‟eth e qu‟ada eth li calie tier-se as conseqüéncies; eth sòn compromís l‟estacaue entà tostemp, mès que non volie estacar a Natasha e la deishaue en completa libertat.
S‟ath cap de sies mesi se n‟encuedaue de qué non l‟estimaue, qu‟aurie tot eth dret de recuperar era sua libertat.
Plan que òc, ne Natasha ne es sòns pairs volien enténer parlar d‟aquerò, mès eth prince se tenguec fèrm.
Venguie cada dia en çò des Rostov mès non tractaue a Natasha coma nòvi.
La cridaue de vosté, e se limitaue a punar-li era man.
Entre eth prince Andrei e Natasha s‟establiren relacions qu‟arren auien a veir damb es anteriores: qu'èren ues relacions coraus e simples, coma s‟enquia alavetz non s‟auessen coneishut.
As dus les shautaue rebrembar se com se vedien quan non èren arren er un entar aute.
Es dus se sentien qu‟èren complètaments desparièrs de coma èren alavetz; abantes simulauen e ara èren simples e sincèrs.
Era familha de Natasha mostrèc un cèrt trebolament ara prumeria des sues relacions damb Bolkonski; que les semblaue un èsser d‟un mon autrú, e pendent fòrça temps Natasha sagèc de familiarizar as sòns damb eth, en tot afirmar damb orgulh a toti qu‟eth sòn prometut non ère, en realitat, tant especiau coma semblaue, qu‟ère madeish qu‟es auti, qu‟era non l‟auie cap de pòur e qu‟arrés l‟ac auie d‟auer.
Ath cap de quauqui dies era familha s‟avedèc ada eth e, sense qu‟era sua preséncia les intimidèsse, seguiren era sua vida d‟abantes, qu‟en era cuelhie part.
Sabie parlar dera administracion des tèrres damb eth comde, de mòda damb era comdessa e Natasha, d‟albums e brodaries damb Sonia.
A viatges es Rostov, entre eri e dauant deth prince Andrei, s‟estonauen de com s‟auie passat tot e de çò d‟evidenti qu‟èren es presagis: era arribada deth prince Andrei en Otradnoie, eth sòn viatge entà Sant Petersburg, era retirada entre Natasha e eth prince (qu‟era hilhuquèra auie mercat quan les visitèc per prumèr viatge), era peleja entre Andrei e Nikolai en 1805 e tantes autes circonstàncies que semblauen auer hèt propici tot çò que s‟auie passat.
Ena casa des Rostov regnaue aqueth ambient de poetica langor e silenci que tostemp entornège as prometudi.
Soent, estant toti amassa, sauvauen silenci.
En escadences se retirauen, en tot deishar solets as dus enamoradi, que seguien caradi.
Pòqui viatges parlauen dera sua vida futura.
Eth prince Andrei auie pòur e remors de consciéncia d‟abordar aguesti tèmes e Natasha compartie taus sentiments, coma toti es sòns, que tostemp endonviaue.
Un còp li preguntèc peth sòn hilh.
Eth prince Andrei se rogic, causa que l‟arribaue soent en aqueth temps e que tant l‟agradaue a Natasha, e didec qu‟eth mainatge non s‟estarie damb eri.
Per qué?, preguntèc Natasha espaurida.
Que non l‟ac posqui trèir ath sòn pairin, e ath delà…
Guaire l‟auria estimat!
Eth vielh Rostov s‟apressaue a viatges ath prince Andrei, lo punaue e li demanaue conselh sus era educacion de Petia e eth servici de Nikolai.
Era comdessa alendaue en tot guardar-les.
Sonia cranhie tostemp èster inoportuna e cercaue quinsevolh desencusa entà deishar-les solets, encara que non siguesse de besonh.
Quan eth prince Andrei condaue quauquarren (qu‟ère un excellent narrador), Natasha l‟escotaue capinauta; e quan ère era que parlaue, notaue damb alegria e temor qu‟eth la guardaue damb mina atentiua e escrutadoira.
Se preguntaue perplèxa: “Qué deu cercar en jo?
E qué se passarà se non trape en jo çò qu‟eth cèrque damb aguesta guardada?” A viatges la senhorejaue ua alegria desbordada, tant inerenta en era, e alavetz li shautaue veir e enténer er arridolet deth prince; qu‟arrie pòqui viatges, mès quan ac hège s‟autrejaue completaments e cada còp dempús d‟aquerò se sentie mès pròcha ada eth.
Era felicitat de Natasha aurie estat complèta se non l‟auesse espaurit era idia d‟ua cada viatge mès pròcha separacion.
Era vesilha dera sua partida de Sant Petersburg, eth prince Andrei se hec acompanhar de Pierre, que dempús eth dia deth balh non auie visitat as Rostov.
Pierre semblaue desorientat e confús.
Demorèc parlant damb era comdessa tant que Natasha e Sonia se hègen a vier ath prince entara tauleta d‟escacs.
Que hè temps que coneishetz a Bezujov, vertat?, preguntèc eth prince a Natasha.
L‟estimatz?
Òc; qu‟ei un òme brave, un shinhau excentric.
E coma tostemp que parlaue de Pierre, comencèc a condar anecdòtes sus era sua distraccion, anecdòtes qu‟a viatges s‟inventaue.
Que l‟è fidat eth nòste secret, didec eth prince Andrei.
Lo coneishi dès era mainadesa, qu‟a un còr d‟aur.
Jo, Natasha, didec de pic, seriosaments.
Jo que me cau partir.
Vos, dilhèu, deishetz d‟estimar…
Ben, me‟n sai que non è de parlar d‟aquerò, mès vos demani ua causa: se quauquarren se passèsse ena mia abséncia…
Qué se pòt passar?
S‟arribèsse bèth malastre… seguic eth prince, vos demani, mademoiselle Sophie, e se virèc entà Sonia, qu‟acodigatz ada eth, ara demana de conselh e ajuda.
Qu‟ei er òme mès distrèt e estrafalari que i a, mès eth mielhor còr que posque auer en mon.
Ne sa pairs, ne Sonia, ne eth prince Andrei podien auer previst se quin efècte costarie en Natasha era partida deth sòn nòvi.
Damb eth ròstre rogit, inquiet, es uelhs sense lèrmes, recorrec de naut en baish era casa pendent tot eth dia, en tot ocupar-se des causes mès insignificantes, coma se no comprenesse se qué la demoraue.
Non plorèc ne tansevolhe quan eth, en dider-se adiu, punèc per darrèr viatge era sua man.
Non partigatz!, didec damb ua votz que hec trantalhar ath prince sus era convenença de demorar-se e que dempús rebrembarie pendent fòrça temps.
Ça que la, dues setmanes dempús, damb grana suspresa de guairi l‟entornejauen, Natasha se remetec dera sua depression morau e venguec a èster era d‟abantes, encara qu‟era sua fesomia morau auie cambiat, coma càmbie era cara des mainatges que se lhèuen deth lhet après ua longa malautia.
Era santat e eth caractèr deth prince Nikolai Andreievic Bolkonski s‟auie aflaquit fòrça aqueth an, dempús dera partida deth sòn hilh entar estrangèr.
Mès irritable qu‟abantes, descargaue toti es esclats dera sua immotivada colèra sus era princessa Maria.
Semblaue cercar tu per tu tot aquerò que li costèsse dolor entà morificar-la damb era màger crudeutat possibla.
Dues passions auie era princessa e, per tant, dues alegries: era religion e eth sòn nebot Nikolushka.
E ambdues èren eth tèma fovorit des atacs e des ironies deth prince.
Se parlèsse de çò que se parlèsse, tostemp amiaue era convèrsa entara question des supersticions des vielhes celibatàries e des excessius e damnatjosi suenhs as mainatges.
D‟auti còps, se viraue entà mademoiselle Bourienne e li preguntaue, en preséncia dera princessa Maria, se qué pensaue des popes e des icònes ruses.
Dempús badinaue sus ambdues causes…
Ofensaue de contunh e dolorosaments ara princessa, que, dera sua part, non auie besonh de hèr eth mendre esfòrç entà perdonar-lo.
Podie considerar a sa pair colpable e injust pera sua manèra de tractar-la?
Sa pair l‟estimaue e era non dobtaue dera sua estima.
Ath delá, se qué ère era justícia?
Era princessa non pensaue jamès en aguesta supèrba paraula: “justícia”.
Totes es complicades leis umanes se resumien entada era en ua de plan simpla e clara: era lei der amor e deth sacrifici promulgada per Aqueth que, en èster Diu, patic per amor ara umanitat.
Qué l‟importaue ada era era justícia o era injustícia des òmes?
Era li calie patir e estimar, e aquerò ère çò que hège.
Pendent er iuèrn, eth prince Andrei siguec en Lisie-Gori.
Se mostrèc alègre, amable e corau damb era princessa Maria, que non se‟n brembaue auer-lo vist atau hège temps.
Qu‟auec era presentida de qué l‟auie arribat quauquarren, mès arren li didec deth sòn amor.
Abantes de partir, eth prince Andrei auec ua longa convèrsa damb sa pair, e era princessa Maria comprenec qu‟auien restat maucontents er un der aute.
Ath cap de pòc temps dera partida deth prince Andrei, era princessa escriuec de Lisie- Gori estant a Sant Petersburg, ara sua amiga Julie Karaguina (de dòu alavetz per çò dera mòrt d‟un des sòns frairs en Turquia), qu‟ada era, coma hèn totes es gojates, volie maridar damb eth prince Andrei:
Es penes que semblen èster era nòsta sòrt comuna, estimada e doça amiga Julie.
Era pèrta qu‟auetz patit ei tan terribla que sonque me la posqui explicar coma un particular favor de Diu, que, pr‟amor que vos estime, vò méter a pròva ara vòsta excellenta mair e a vos.
A, estimada amiga!
Era religion e solet era religion pòt, non digui consolar-vos, senon desliurar-vos dera desesperacion.
Solet era religion pòt explicar çò que, sense era sua ajuda, er èsser uman non poirie compréner: per qué, entà qué, èssers bravi e nòbles, que saben trapar era felicitat ena vida e que non solet non hèn mau ad arrés, senon que son de besonh entath ben des auti, son cridadi per Diu, tant que rèsten aciu baish tantes persones dolentes, inutiles, nociues, o ben d‟autes que son ua carga entà eri madeishi e entàs auti.
Era prumèra mòrt que vedí, e non desbrembarè jamès, siguec era dera mia estimada cunhada, e me costèc era madeisha impression.
Atau coma vos preguntatz ath destin se per qué li calie morir ath vòste excellent frair, atau è preguntat jo se per qué li calie desparéisher Lisa, un àngel qu‟ad arrés l‟auie hèt mau e tant solet auie boni pensaments.
E ben, estimada amiga.
Pensi soent se non ère, era, massa angelicau e innocenta entà poder sostier toti es déuers d‟ua mair.
Era que siguec irreprochabla coma esposa joena, mès, dilhèu non ac aurie estat coma mair.
Ara, non solet mos a deishat, e sustot ath prince Andrei, eth mès pur dolor e eth rebrembe, senon qu‟ocuparà aquiu un lòc que jo non gausi demorar entà jo.
Mès, sense parlar de Lisa, aguesta mòrt prematura e terribla qu‟a auut era mès benfasenta influéncia sus jo e sus eth mèn frair, maugrat tota era sua tristor.
Alavetz, en moment dera dolorosa pèrta, aguesti pensaments non podien acodir ena mia ment: les auria hèt enlà damb orror, mès ara que les veigui clars e indiscutibles.
Vos escriui tot aquerò, estimada amiga, pr‟amor de convencer-vos d‟ua vertat evangelica que jo è convertit en norma dera mia vida: ne un solet peu queirà deth vòste cap sense era Sua volentat.
E era Sua volentat non s‟està senon en sòn amor infinit entà toti nosati.
Plan per aquerò, tot çò que mos arribe qu‟ei entath nòste ben.
Me demanatz se passaram er iuèrn en Moscòu.
A maugrat deth gran desir qu‟è de veder-vos, me pensi que non serà atau.
Vos estonarà qu‟era causa sigue Buonaparte.
Era explicacion qu‟ei era santat deth mèn pair, cada còp mès aflaquit.
Que non pòt tier ua soleta contradiccion, s‟emmalicie en cada moment.
Aguesta irritacion, coma vo‟n sabetz, que va dirigida, mès que mès, contra era situacion politica.
Que non tie era idia de qué Buonaparte tracte madeish a toti es sobeirans d‟Euròpa, e especiauments ath nòste, ar arrèilh dera Grana Caterina!
Ja sebetz que sò totafèt indiferenta as ahèrs politics, mès per çò que ditz ma pair e es sues convèrses damb Mijail Ivanovic me‟n sai de çò que se passe en mon e, sustot, es aunors que se tributen a Buonaparte; me pensi que de tot eth mon, solet en Lisie-Gori non se l‟arreconeish coma un gran òme, e mens encara coma emperaire des francesi.
Eth mèn pair que non lo pòt tier; damb es sues idies sus era politica e en tot preveir es tustarrades que li calerie patir peth sòn costum d‟exprimir es opinions pròpies sense cap consideracion, que parle de mala encolia sus un viatge entà Moscòu.
Tot çò que guanharie damb un tractament medicau ac perderie damb es sues discussions sus Buonaparte, que son inevitables.
Ça que la, era causa se decidirà lèu.
Era nòsta vida familhau qu‟ei era de tostemp, encara que non auem era preséncia deth mèn frair Andrei.
Tau que vos escriuí, qu‟a cambiat fòrça darrèraments.
Dempús eth sòn malastre, tan solet ara, aguest an, lo sò vist morauments remetut.
Que tornèc a èster eth madeish que jo coneishí de mainatge: brave e corau, damb un còr d‟aur que non a parièr.
Qu‟a comprenut, çampar, qu‟era vida non s‟a acabat entada eth.
Mès amassa damb aguest cambi interior s‟a aflaquit fòrça fisicaments: està mès prim qu‟abantes, mès nerviós, e cranhi per eth.
M‟alègri que hèsque aguest viatge entar estrangèr, conselhat pes mètges de hè ja temps.
Demori qu‟aquerò lo remete.
Me didetz vos ena vòsta carta qu‟en Sant Petersburg se parle d‟eth coma un des joeni mès actius, culti e intelligenti.
Desencusatz- me era mia vantaria de fraia, mès que jo jamès auia dobtat d‟aquerò.
Qu‟ei impossible racondar tot eth ben que hec aciu, autant as mujiks coma ara noblèsa.
Creigui qu‟en Sant Petersburg recebec era recompensa que se meritaue.
M‟estone se com arriben es rumors de Sant Petersburg enquia Moscòu, e mès que mès aguestes causes tan fausses que me condatz ena vòsta carta sus eth supausat maridatge deth mèn frair damb era petita des Rostov.
Dobti de qué eth mèn frair se maride, e mens damb aguesta joena.
E vos diderè se per qué: me‟n sai, encara que parle pòc sus era sua defuntada hemna, qu‟eth dolor d‟aquera pèrta ei pro arraïsat en sòn còr e non se decidirà a escambiar-la e balhar-li ua mairastra ath nòste petit àngel.
Mès que me sò estenut massa; que ja acabi era dusau huelha.
Adishatz, estimada amiga; que Diu vos age ena sua santa e poderosa custòdia.
Era mia estimada amiga, mademoiselle Bourienne, vos mane un punet.
Mary.
Entara picada der ostiu, era princessa Maria recebec de Suissa ua carta deth prince Andrei a on li comunicaue ua notícia autant estranha coma inesperada.
L‟anonciaue eth sòn compromís damb era joena Rostov.
Tota era carta miralhaue er entosiasme amorós entara sua prometuda, e era trenda e confiada amistat entara sua fraia.
Didie que jamès auie estimat coma ara e que solet ara comprenie era vida.
Pregaue ara princessa que lo perdonèsse pr‟amor qu‟en Lisie-Gori non l‟auie dit arren sus era sua decision, encara que n‟auie parlat damb sa pair.
Non ac hec pr‟amor de qué era non intercedisse dauant eth vielh prince damb era finalitat d‟arténher eth sòn consentiment, çò que contribuirie ara sua colèra sense arténher era fin prepausasa, e era aurie cargat damb tot eth pes deth maucontentament pairau.
Ça que la, didie, era causa non ère alavetz tan decicida coma ara.
S‟es mètges non me retenguessen aciu, en balneari, tornaria entà Russia, mès que me cau demorar tres mesi mès.
Tu me coneishes e te‟n sabes des mies relacions damb eth nòste pair.
Que non è besonh de qué me balhe arren.
Sò estat e serè tostemp independent, mès obrar contra era sua volentat, meritar era sua colèra, quan dilhèu li rèste tan pòc de vida, trincarie era mitat dera mia felicitat.
L‟escriui tanben ada eth sus çò de madeish e te prègui que, quan te vengue ben, l‟autrèges era mia carta.
E me digues se com reagís e se i a bèra esperança de qué s‟avengue a redusir en tres mesi eth tèrme fixat”.
Dempús de longues trantalhades, dobtes e oracions, era princessa Maria li hec a vier era carta a sa pair.
Londeman eth vielh li didec tranquillaments:
Escriu ath tòn frair e ditz-li que demori era mia mòrt…
Lèu lo deisharè liure…
Era princessa volec objectar quauquarren, mès eth vielh non l‟ac permetec e comencèc a lheuar cada còp mès era sua votz.
Marida-te, marida-te, estimat!…
Un esplendid parentiu!…
Gent plan culta!
Tè!, rics, non?
Òc, Nikolenhka qu‟aurà ua bona mairastra.
Escriu-li que se maride encara que sigue deman, s‟ac vò.
Era serà era mairastra de Nikolenhka e jo me maridarè damb era Bourienka…
A, a, a!
Mès li cau saber que jo non voi mès hemnes ena mia casa.
Que se maride e visque peth sòn compde.
Dilhèu tu tanben te‟n vòs anar damb eth, higec en tot virar-se entara sua hilha.
Ve-te‟n damb Diu!, a pèisher… a pèisher…!
Après aguesta explossion de colèra, eth prince non tornèc a mentar er ahèr, mès eth contengut desengust deth pair per aflaquiment deth sòn hilh s‟amuishaue de contunh ena sua actitud damb era princessa Maria.
As ancianes burles e ironies se‟n higie ara ua de naua: es convèrses sus es mairastres e es sues amabilitats damb mademoiselle Bourienne.
Per qué non me posqui maridar damb era, jo tanben?, didie ara sua hilha.
Damb gran estonament e perplexitat, era princessa Maria se n‟encuedèc de qué sa pair, plan que òc, intimaue cada viatge mès damb era francesa.
Nikolushka e era sua educacion, André e era religion, èren eth consolament e era alegria dera princessa.
Mès, ath delà d‟aquerò, coma que cada persona li cau auer esperances pròpies, personaus, era princessa Maria sauvaue en çò de mès prigond dera sua amna ua illusion e ua esperança qu‟ère era màger consolacion dera sua vida.
Que deuie aguesta illusion e esperança ara gent de Diu, beats e pelegrins qu‟acodien ada era en secret sense qu‟eth prince se‟n sabesse.
Coma mès viuie era princessa Maria, coma mès coneishie e observaue era vida, mès l‟estonaue era miopia dera gent que cercaue aciu baish, ena tèrra, eth plaser e era felicitat: es òmes trabalhen, patissen, luten e se hèn mutuau mau entà arténher aguest ben imaginari, impossible e impur.
Eth nòste pair non vò que se maride, pr‟amor que desire entà Andrei un maridatge mès illustre e ric.
Toti dus luten, patissen e se tormenten, esbauçant era sua amna, era sua amna immortau, per un ben tant efimèr.
Que non ei pro damb que nosati mo‟n sapiam: Crist, eth Hilh de Diu, baishèc ena tèrra pr‟amor de dider-mos qu‟aguesta vida ei un brèu instant, ua pròva.
Mès seguim agarradi ada era e en era cercam era felicitat.
Com ei qu‟arrés ac a comprenut?, pensaue era princessa Maria.
Arrés, exceptat d‟aguesta menspredada gent de Diu que, damb es sòns morralets ena esquia, vien a veder-me pera escala de servici cranhent er encontre damb eth prince; non per pòur deth castig, senon per pòur d‟ahiscar-lo entath pecat.
Era princessa Maria estimaue especiauments a Fedoshiuska, ua hemna petita, gravada de picòta, de cinquanta ans, timida, que de hège trenta ans caminaue damb es pès descauci, arrossegant ues cadies.
Bèth dia, quan ena penombra dera cramba illuminada pera soleta lum dera lampeta des icònes, Fedoshiuska racondaue era sua vida, era idia de qué solet era auie trapat eth camin vertadèr ena vida la hec a decidir a entamenar tanben era eth camin dera peregrinacion.
Quan Fedoshiuska se n‟anèc a dormir, era princessa Maria se demorèc ua longa estona meditant e, per estranh que semble, decidic hèr-se pelegrina coma eri.
Fidèc es sues intencions solet ath monge Akinfi, eth sòn director espirituau, e eth les aprovèc.
Damb era desencusa de premanir dons entàs pelegrins, era princessa artenhec era ròba de besonh: bura, lapti, caftan e un mocador nere.
Fòrça còps, en apressar-se ena comòda secreta a on sauvaue tot aquerò, era princessa Maria se posaue trantalhanta e se preguntaue s‟auie arribat eth temps de méter en marcha era sua decision.
En escadences, en escotar es racondes des pelegrins, s‟esmoiguie en enténer aqueres simples narracions repetides mecanicaments, mès qu‟auien entada era un sens prigond; mès d‟un viatge siguec a mand d‟abandonà‟c tot e húger dera sua casa.
S‟imaginaue ada era madeisha damb Fedoshiuska caminant per camins polsosi damb ua basta bura, eth sòn rastòl e era sua saca, recorrent sense pòsa un santuari darrèr er aute, liura de tota enveja, sense amor uman, sense desirs, entà arribar entath finau, aquiu a on non i a tristors ne gemecs, senon alegries e plasers etèrns.
Mès ara seguida, en veir a sa pair e sustot ath petit Nikolai, es sues decisions trantalhauen.
E ploraue d‟amagat, donques que se credie pecadora: estimaue a sa pair e ath sòn nebot mès qu‟a Diu.
PART I Er esvagament, sivans era tradicion biblica, era manca de tot trabalh, qu‟ère era condicion qu‟asseguraue era felicitat, eth benèster deth prumèr èsser uman abantes dera sua queiguda.
Eth plaser pera ociositat non a cambiat en òme dempús era sua queiguda, mès era malediccion que seguís pesant sus eth, e non solet pr‟amor que mos cau guanhar eth pan damb era sudor deth nòste front, senon perque era nòsta natura morau mos enebís èster guits e tranquils ath còp.
Ua votz secreta mos ditz que per èster guiterosi èm colpables.
S‟er òme podesse trapar un estat qu‟en eth, sense deishar d‟èster guiterós, se‟n sabesse de qué ei util e de qué complís damb eth sòn déuer, aurie recuperat ua part dera felicitat primitiua.
Que i a tot un estament, eth militar, que gaudís de semblable estat d‟ociositat obligatòria e irreprochabla, e en aquerò s‟està er especiau atractiu deth servici des armes.
Nikolai Rostov experimentaue completaments aguest gòi dempús er an 1807, en tot servir en regiment de Pavlograd, a on ja comandaue er esquadron qu‟abantes ère de Denisov.
Rostov s‟auie convertit en un bon gojat de formes rudes, qu‟es amistats moscovites traparien de mauvais genre mès qu‟estimauen e respectauen es sòns camarades, subalterns e superiors; ath delà, ère content dera sua pròpia vida.
Darrèraments, en 1809, enes cartes dera sua casa se trapaue planhs cada còp mès frequents de sa mair; li didie qu‟es causes anauen de mau entà pejor e que li calerie tornar entà casa pr‟amor d‟alegrar e tranquillizar as sòns ancians pairs.
En liéger aguestes cartes, Nikolai cranhie que lo volessen trèir d‟un ambient a on, liure de totes es complicacions dera vida, se trapaue tranquil e erós.
Se‟n sabie de qué, tard o lèu, li calerie tornar entath caòs dera existéncia diadèra damb ahèrs economics qu‟anauen mau e qu‟eth li calie apraiar, de compdes damb es administradors, de discussions e intrigues, de relacions sociaus, e damb er amor de Sonia e dera promesa que l‟auie hèt.
Tot aquerò qu‟ère terriblaments de mau hèr e endrabat, e responie as cartes de sa mair damb ues linhes heredes, damb era classica entèsta de: “Ma chère maman” e eth finau de “votre obeissant fils”, en tot sauvar silenci sus es sues intencions de tornar.
En 1810, ua carta de sa pairs anonciaue eth compromís de Natasha damb Bolkonski e eth retard deth maridatge pendent un an, per tòrt deth vielh prince que s‟opausaue ara nòça.
Aguesta carta ofensèc e desengustèc a Nikolai.
Prumèr de tot, sentie pèrder a Natasha, qu‟estimaue mès qu‟ara rèsta dera familha; dempús, deth sòn punt d‟enguarda d‟ussar, lo desengustaue non auer-se trapat en casa pr‟amor d‟amuishar-li a Bolkonski que non ère tan gran aunor emparentar-se damb eth e que, s‟estimaue a Natasha, podie deishar de cornèr eth permís deth sòn extravagant pair.
Que siguec a mand de demanar permís pr‟amor de veir a Natasha de prometuda; mès s‟apressauen es manòbres, tornèc a brembar-se‟n de Sonia, der embolh que i auie, e determinèc ajornar de nauèth eth viatge.
Mès ena primauèra d‟aqueth an recebec ua carta que sa mair escriuie sense qu‟eth comde se‟n sabesse, e aquerò lo hèc a decidir de partir.
Aguesta carta impressionèc a Nikolai.
Que non li mancaue eth bon sens des mediòcres, que li senhalaue eth sòn dèuer.
Ara li calie partir, se non sollicitant era baisha, òc, aumens, demanant un permís.
Que non l‟artenhien es rasons, mès dempús era meddiada ordenèc que serèssen a Marte, un polin gris plan agorrinit que hège temps que non montaue; ena tornada, damb eth shivau sudorós, manifestèc a Labrushka (er assistent de Denisov, qu‟ara ère damb eth) e as camarades qu‟acodiren a veder-lo mès tard, qu‟auie demanat un permís e tornaue entà casa.
Encara que li semblaue estranh pensar que partie sense saber-se‟n en Estat Major (çò que l‟interessaue de manèra especiau), se lo prebotjauen entà capitan o l‟autrejauen era crotz de Santa Anna pera sua actuacion enes darrères manòbres; que partie, per estranh que semblèsse, sense veir ath comde polac Golujovski pr‟amor de vener-li es tres shivaus tan desiradi per aguest e pes qu‟auie apostat que treirie dus mil robles; que partie, per incomprensible que li semblèsse era idia de non assistir en balh aufrit ara comdessa Pshazdezka (entà rivalizar damb es ulanos, que n‟aufrien un aute entara senhora Borzhovka).
Sabie qu‟eth sòn dèuer ère abandonar aqueth ambient erós, a on tot ère ara vista, e dirigir-se entad aguest aute mon qu‟en eth tot ère absurd e confús.
Ua setmana dempús recebec eth permís.
Es ussars, non solet deth regiment, senon de tota era brigada, l‟aufriren ua taulejada de quinze robles eth cubèrt, damb dues orquestres e dus cors.
Rostov barèc eth trepak damb eth major Basov; es oficiaus, embriags, li heren era lençòla a abracèren a Rostov e lo deisheren quèir en solèr; es soldats deth tresau esquadron li tornèren a hèr era lençòla tant que cridauen òsca!
A tot darrèr, placèren a Nikolai ena luja e l‟acompanhèren enquiara prumèra arturada.
Coma se sòl passar, enquiara mitat deth viatge, de Kremenchug entà Kiev, es pensaments de Rostov èren encara viradi entath sòn esquadron; mès passada aguesta mitat deth camin deishèc de pensar enes sòns tres shivaus bais e en sòn sergent Dozhoiveiko e comencèc a preguntar-se damb inquietud se qué traparie e Otradnoie.
Coma mès s‟apressaue, mès pensaue ena sua casa, coma s‟eth sens morau siguesse estacat ara lei de qué era fòrça d‟atraccion ei invèrsa ath quarrat dera distància.
Ena darrèra parada, abantes d‟Otradnoie, li balhèc ath menaire ua estrea de tres robles entà vodka e, coma un gojatet, pugèc alendant es gradons deth portau dera sua casa.
Après es darrères efusions pera sua arribada e dempús d‟ua estranha sensacion de malèster pèr trapar era realitat desparièra dera demorada (“tostemp parièr, per qué è hèt lèu entà vier?”), Nikolai comencèc a familiarizar-se damb eth vielh mon dera casa.
Sa pairs seguien estant es madeishi, encara qu‟un shinhau envielhidi.
Era soleta causa qu‟auie en eri ère ua cèrta inquietud e, a viatges, un desacòrd abantes inexistent.
Nikolai no se tardèc a avertir qu‟era causa d‟aguestes peleges ère era mala situacion economica.
Sonia auie ja dètz-e-nau ans e auie arribat ena plenitud dera sua beresa.
Que no prometie mès de çò qu‟auie, mès tanben aquerò ère pro.
Tota era alendaue felicitat e amor dès era arribada de Nikolai; e aguest amor fidèu e indestructible qu‟ère entada eth motiu d‟alegria.
Plan mès lo susprenèren Petia e Natasha.
Eth prumèr qu‟ère ja un gojat de tretze ans, naut, graciós, intelligent e coquin, en plen cambi de votz.
Natasha estonèc pendent fòrça temps a Nikolai, que non podie deishar d‟arrir quan la guardaue.
Qu‟ès totafèt desparièra, didie.
Qu‟ei que sò mès lèja?
Ath contrari!
Mès… quina importància!
Òc, òc, òc, assentie alègraments Natasha.
Li condèc eth sòn noviatge damb eth prince Andrei, era sua arribada en Otradnoie e enquia e tot li mostrèc era sua darrèra carta.
Ès content?, preguntaue.
Ara que sò erosa e tranquilla.
Plan content!, responec Nikolai.
Qu‟ei un òme excellent.
Com t‟ac poiria díder?
Siguí encamardada de Boris, deth professor, de Denisov, mès ara que non ei arren d‟aquerò.
Sò ara tant erosa, tan tranquilla.
Me‟n sai que non i a persones mielhores qu‟eth e me senti segura, serena.
Qu‟ei totafèt desparièr de çò d‟abantes…
Nikolai non amaguèc eth sòn maucontentament per ajornament dera nòça; mès Natasha escometec viuaments a sa frair, en tot hèr-li veir que non podie èster de ua auta manèra, qu‟aurie estat plan mau entrar ena familha contra era volentat deth pair e qu‟era madeisha ac desiraue atau.
Que non comprenes arren, arren, didec a tot darrèr.
Nikolai carèc e li balhèc era rason.
Soent la guardaue damb estonament.
Natasha non li semblaue ua nòvia encamardada desseparada deth sòn prometut.
Ère tranquilla e alègra, exactaments madeish qu‟abantes.
Aquerò estonaue a Nikolai e enquia e tot l‟ahiscaue a guardar damb maufidança eth compromís damb Bolkonski.
Non credie qu‟era sòrt dera sua fraia s‟auesse decidit ja, mès que mès per non auer vist ath prince Andrei damb era.
Tostemp pensaue qu‟en aqueth maridatge futur i auie quauquarren que hège meuca.
Per qué non hèr public eth compromís?”, pensaue eth joen.
Un còp, tant que parlaue damb sa mair sus Natasha, comprenec, estranhat e en part satisfèt, que sa mair, coma eth, vedie damb ua cèrta maufidança aguest maridatge.
Ja ves, didec era comdessa, mostrant ath sòn hilh ua carta deth prince Andrei, damb aquera amagada ostilitat de cada mair entara futura felicitat conjugau dera sua hilha.
Ja ves, ditz que non pòt vier abantes de deseme.
Qué ei çò que lo retie tant?
Dilhèu era sua malautia.
Que non a ua bona santat.
Mès non parles d‟aquerò damb Natasha.
E non creigues ena sua alegria: son es sòns darrèrs dies de celibatària, jo sai se com se bote quan recep ua carta d‟eth.
Encara que damb era ajuda de Diu, tot se passarà ben, acabaue tostemp era comdessa.
Qu‟ei ua excellenta persona.
Dès era sua arribada Nikolai s„estaue seriós e enquia trist.
Eth besonh d‟intervier enes anutjosi ahèrs dera administracion, qu‟entad aquerò l‟auie cridat sa mair, l‟aclapaue cada còp mès.
E pr‟amor d‟acabar çò de mès lèu possible damb semblabla carga, ath tresau dia dera sua tornada se dirigic, de mala encolia e es celhes arroncilhades, sense respóner a sa mair, que li preguntaue entà on anaue, entath pabalhon de Mitenhka pr‟amor de demanar-li compdes de tot.
En qué consistien aguesti compdes de tot, Nikolai ac ignoraue autant que Mitenhka, que tremolaue de pòur e perplexitat dauant eth hilh deth comde.
Era convèrsa e er infòrme de Mitenhka non se tardèren guaire.
Eth staroska e es alistadi pera comunautat e eth zemstvo, que demorauen en vestibul, escotèren, damb un pilho-malho de plaser e temor, prumèr era votz deth joen comde que pujaue de ton e dempús es temibles paraules injurioses que queiguien ua darrèr era aura.
Lairon!
Bèstia desarregraïda!…
Gosset!
Mos as panat!…
Dempús, aquera gent, damb non mens plaser e temor, vedec se com eth joen comde, alugat eth ròstre, es uelhs injectadi de sang, treiguie a Mitenhka peth còth e, en tot administrar-li abilaments, entre paraula e paraula, un còp de pè en cu, lo hège enlà, cridant:
Dehòra!, e que non te torna a veir per aciu, brigand!
Mitenhka baishèc redolant es sies gradons e s‟escapèc ath mès córrer per ua plantada d‟arbilhons.
Aguest lòc que servie de refugi a guairi cometien en Otradnoie bèra fauta.
Eth pròpi Mitenhka s‟amagaue aquiu quan venguie embriac dera ciutat, e fòrça abitants deth pòble, que s‟amagauen de Mitenhka, se‟n sabien dera fòrça sauvadora d‟aqueth lòc.
Es cunhades e era hemna de Mitenhka campèren espaurides ena pòrta d‟ua cramba a on borie eth ludent samovar e se vedie eth naut lhet der admnistrador, damb ua vana hèta de petiti tròci de tela.
Eth joen Rostov, enventit, sense reparar en eres, tornèc entà casa damb pas energic.
Era comdessa, que les gojates informèren de seguit de çò que se passaue en pabalhon de Mitenhka, d‟un costat se padeguèc, en tot pensar qu‟era situacion economica dera casa mielhorarie, der aute s‟enquimerèc per efècte qu‟eth desengust li podie costar ath sòn hilh.
Diuèrsi còps, de puntetes, s‟apressèc ena pòrta dera cramba de Nikolai, en tot enténer se com humaue ua pipa darrèr era auta.
Londeman eth comde cridèc a despart ath sòn hilh e arrint timidaments li didec:
Sabes, estimat, t‟as alugat per plan pòca causa.
Mitenhka que m‟ac a condat tot.
T‟emmalicières pr‟amor que non constauen incrits sèt cents robles, vertat?
Donques qu‟èren anotadi en ua auta plana, que tu non vederes.
Papa, aguest òme qu‟ei un miserable e un panaire, qu‟ac sai.
Non, non, estimat (tanben eth comde ère trebolat).
Te demani qu‟amies tu aguesti ahèrs.
Jo que sò vielh, jo…
Non, papa, perdonatz-se me vos è desengustat.
Jo encara i enteni mens que vos.
Non enteni ne ua soleta paraula de tot aquerò.
En d‟auti tempsi entenia quauquarren de cartes e d‟escomeses, mès de planes damb doble registre que non sai arren”, se didec ada eth madeish.
E dempús non se tornèc a calar en aguesti ahèrs.
Solet un còp era comdessa cridèc ath sòn hilh pr‟amor de preguntar-li se qué pensaue hèr damb ua reconeishença de deute de dus mil robles signada per Anna Mijailovna.
Donques ben, responec Nikolai en tot trincar eth papèr.
Vos me didéretz qu‟aquerò depenie de jo.
Non senti cap afeccion ne per Anna Mijailovna ne per Boris; mès sigueren amics nòsti e èren praubi.
Aquerò ei çò que mos cau hèr, e trinquèc era reconeishença de deute.
Eth gèst de Nikolai costèc lèrmes d‟alegria ena comdessa.
Dempús, eth joen Rostov, en tot desbrembar-se‟n totafèt des ahèrs, se tenguec apassionadaments a quauquarren nau entada eth: era caça damb gossets, un espòrt qu‟eth vielh comde practicaue a tot poder.
Començauen es prumèrs hereds.
Es gibrades maitiaus endurien era tèrra umida pes ploges dera tardor e es prumères possades dera semialha d‟iuèrn espelien ja damb eth sòn verd intens, en tot subergésser entre es rastolhs auriolencs des semialhes ostiuenques, caushigades pes animaus, e es franges roienques de fajòl.
Es copes des arbes e des bòsqui, qu‟a finaus d‟agost èren encara illòts verdi en miei des neri camps de cultiu, èren ara dauradi e roiencs entre eth verd des semialhes dera tardor.
Era lèbe grisa escambiaue eth peu; es cries des vops començauen a escampilhar-se pes camps e es lops joeni èren ja mès corpurents qu‟es gossets.
Qu‟ère era sason ideau entara caça.
Es gossets de Rostov, caçaire joen e afogat, s‟auien quedat aflaquidi, e es mautaires, amassadi en conselh, decidiren que les auien de balhar tres dies de repaus, enquiath dia 16, que començarien a seguir es tralhes d‟ua ramat de lops que s‟auie vist recentaments en Dubrava.
Atau qu‟èren es causes eth 14 de seteme.
Toti s‟estèren en casa pendent tot eth dia.
Eth hered auie aumentat, mès en escurir er aire se hec mès tèbe e enquia comencèc a desgelar.
Eth 15 de seteme, quan eth joen Rostov, en vesta d‟interior, s‟apressèc ena hièstra, vedec un maitin immilhorable entara caça: eth cèu semblaue honer-se e baishar entara tèrra; non bohaue eth vent.
Eth solet movement en aire ère eth dera lenta queiguda des microscopiques gotes de bugàs o de broma baisha.
Des arrames nudes deth jardin penjauen ues gotes d‟aigua transparenta que queiguien sus es huelhes nauèth destacades.
En uart, era tèrra umida e nera ludie coma eth seme des babòls e de cèrta distància se confonie damb eth vel ternit e umid dera broma baisha.
Nikolai gessec en pòrge umid e damb caushigades de hanga.
Er aire flairaue a bòsc passit e a gossets.
Milka, ua gosseta nera damb plapes vermelhes, amples quarts deth darrèr e uelhs neri, grani e gessudi, se lheuèc en veir ath sòn patron, s‟estirèc, s‟arropic coma ua lèbe e sautèc sus Nikolai, en tot lecar-li eth nas e era mostacha.
Er aute gosset, un lebrèr, correc ara prèssa damb era esquia corbada dès un caminòu deth jardin e, lheuant era coa, comencèc a heregar-se entre es cames de Nikolai.
Aué!”, s‟entenec era cridada inimitabla des caçaires, pilho-malho deth baish mès prigond e deth tenor mès agudent; e Danilo, eth mautaire màger, apareishec en un canton dera casa.
Damb eth peu peublanc e bracat ath ras, sivans era usança ucraniana, eth ròstre de Danilo, regat d‟arrupes, exprimie independéncia e mensprètz per tot çò que i auesse en mon, expression innata enes caçaires.
Amiaue era verga revlincada ena man e se treiguec era casqueta circassiana dauant deth patron e lo guardèc damb mensprètz, un mensprètz que non ofensaue a Rostov.
Nikolai sabie qu‟aguest Danilo, que menspredaue a toti e se sentie per dessús d‟eri, ère un des sòns òmes e caçaire.
Danilo!, didec timidaments Nikolai, en tot sénter qu‟en veir aqueth temps tan favorable, as gossets e ath mautaire, lo negaue ja aquera passion invencibla pera caça quan er òme semble desbrembar-se‟n de çò d‟aute, tau qu‟er enamorat ena preséncia dera sua estimada.
Qué ordenatz, Excelléncia?, preguntèc Danilo damb votz de baish, ronca a truca d‟ahiscar as gossets.
Es uelhs neri deth mautaire guardèren de reuelh ath patron, que seguie carat.
Un dia magnific, tè!, didec Nikolai, gratant a Milka darrèr es aurelhes.
Danilo non responec.
Se limitèc a parpalhejar.
Qu‟è manat a Uvarka a punta de dia, entà escotar (didec damb era sua ronca votz de baish après ua menuta de silenci).
Ditz que s’an passat entath bòsc d‟Otradnoie e que idòlen per aquiu baish (dider “s‟an passat” significaue qu‟era loba e es pichons, que d‟era ambdús n‟auien referéncia, se trapaue en bòsc d‟Otradnoie, a dus quilomètres de distància dera casa en ua petita resèrva de terren.
Que mos i calerà vier, non?, didec Nikolai.
Crida a Uvarka e pujatz es dus.
Coma volgatz.
Mentretant non les balhes minjar as gossets.
Plan ben.
Cinc menutes dempús Danilo e Uvarka èren en ample burèu de Nikolai.
A maugrat que Danilo non ère guaire naut, ena cramba e entre es mòbles (un ambient normau de vida umana) daue era impression d‟un shivau o un os.
Eth madeish ac deuie compréner atau, e soent sajaue de demorar-se ath cant dera pòrta, sajaue de parlar en votz baisha e non se botjaue, coma se cranhesse trincar bèra causa enes crambes des senhors.
Sajaue d‟escampar çò de mès lèu possible pr‟amor de gésser en aire liure, jos eth cèu, e deishar de uelhs eth tet.
Quan aueren acabat es preguntes e un còp artenhuda era opinion de Danilo de qué es gossets èren prèsti (er òme auie fòrça talents de participar ena caça), Nikolai ordenèc que serèssen as shivaus.
Mès quan Danilo ère a mand de complir es sues ordes entrèc ara prèssa Natasha ena estança, sense apraiar ne pientar, estropada en un gran corset dera hilhuquèra.
Petia corrie ath sòn darrèr.
Te‟n vas?, preguntèc Natasha.
Que ja m‟ac pensaua.
Sonia credie que non i anaríetz.
Mès que jo m‟en sabia de qué en un dia coma aguest ère impossible non anar-i.
Òc, i anam, (repliquèc Nikolai sense talents; qu‟auie era intencion d‟entamenar ua caça seriosaments e non volie hèr-se a vier damb eth ne a Natasha ne a Petia).
Mès que vam entath lop e t‟engüejaries.
Ja sabes qu‟ei çò que mès me shaute, didec Natasha.
Tu te‟n vas, ordenes que seren e a nosati non mos dides arren.
Que non està ben aquerò qu‟as hèt.
Que non i a trebucs entàs russi.
Anem!
Cridèc Petia.
Mès tu que non pòs vier.
Vierè, repliquec Natasha damb fermetat.
Vierè sense manca.
Danilo, balha ordes de que seren es nòsti shivaus e de qué Mijailo se hèsque a vier era mia canhada.
Èster, sense motiu en ua cramba, li sembaue a Danilo incomòde e penible; mès auer de tractar damb era senhoreta, que li resultaue impossible.
Baishèc es uelhs e s‟esdeguèc a gésser coma se tot aquerò non auesse cap relacion damb eth, en tot sajar de non costar sense voler cap trebuc a Natasha.
IV Eth vielh comde tostemp auie mantengut un gran equip de caça; darrèraments l‟auie passat era direccion ath sòn hilh.
Aqueth 15 de seteme s‟auie lheuat de plan bon umor e se premanic a gèsser tanben eth.
Ath cap d‟ua ora tota era acompanhada se trapaue dauant eth pòrge dera casa.
Nikolai, seriós e sevèr, coma hènt veir qu‟en aqueri moments non ère per badinades, passèc de long dauant de Natasha e Petia, que li volien condar quauquarren.
Inspectèc toti es preparatius, manèc entà dauant a ua canhada e a un grop de mautaires, montèc eth sòn shivau deth Don e fiulant as sòns gossets, gessec a trauèrs des aires entath camp, en direccion entath vedat d‟Otradnoie.
Eth shivau deth vielh comde, un petit bai escur de coa e crin blanquinosa, Vifianka, ère amiat peth sòn palafrenèr, pr‟amor qu‟eth comde se dirigie en tilbury enquiath lòc senhalat.
I auie cinquanta quate gossets de mauta, amiadi per sies mautaires; darrèr, damb es patrons, uns auti ueit mautaires e quaranta lebrèrs, de sòrta que, compdant es canhades des patrons, gessien entà caçar uns cent trenta gossets e vint cavalièrs.
Cada gosset coneishie ath sòn patron e responie ath sòn nòm.
Cada caçaire sabie pro ben eth sòn mestièr, coneishie eth sòn lòc e era mission assignada.
Tanlèu gesseren dera propietat, sense bronit e sense parlar, toti, damb pas unifòrme e tranquil, s‟espargèren peth camin e pes camps qu‟amiauen entath bòsc d‟Otradnoie.
Es shivaus anauen pes camps coma per un tapís mòfle, esposcant a viatges enes badines en trauessar un camin.
Eth cèu, embaranat, seguie baishant insensiblaments entara tèrra.
Er aire tèbe ère tranquil e silenciós.
De man en man, s‟entenie eth fiulet d‟un caçaire, era endinhada d‟un shivau, ua tustarrada o eth idòl d‟un gosset que non anaue en sòn lòc.
Qu‟auien recorrut un quilomètre quan en direccion entada eri vederen a d‟auti cinc cavalièrs damb es sòns gossets.
Duaunt cavalcaue un òme ja vielh, beròi, ben conservat, e granes mostaches blanques.
Bon dia, oncle!, saludèc Nikolai quan eth vielh s‟apressèc entada eth.
Claretat e tostemp entà dauant!, responec eth tipe nauèth arribat damb era sua tissa de lengatge predilècta.
Pro m‟en sabia jo, pro m‟en sabia jo que non tieríetz era temptacion; e hètz be.
Entra de seguit en vedat, pr‟amor qu‟eth mèn Guirchik m‟a dit qu‟es Ilaguin son en Korniki.
Que te van a trèir es pèces dauant es tòns pròpis nassi.
Aquiu que i èm!
Amassam es canhades?, preguntèc Nikolai.
Es lebrèrs sigueren amassadi en ua soleta canhada e Nikolai e eth sòn oncle seguiren amassa.
Natasha, estropada en chals, ludenti es uelhs e damb un ròstre cada còp mès animat, se les apressèc, acompanhada de Petia, deth mautaire Mijailo e un cavalièr qu‟auie era mission de cuedar-se‟n d‟era.
Petia arrie per quauquarren, esperonaue e tiraue des retnes deth sòn shivau.
Natasha montaue damb seguretat e elegància eth sòn nere Arabchik, e l‟arturèc sense esfòrç, damb man fèrma.
Er oncle guardèc damb reprovacion a Petia e Natasha.
Non li shautauen es badinades en ua causa tan seriosa coma era caça.
Bon dia, oncle!
Tanben nosati viem!, cridèc Petia.
Bon dia, bon dia.
Nikolenhka, be n‟ei d‟encantador eth gosset Trunila!
Natasha ac comprenec.
Eth vedat d‟Otradnoie ère a uns dus cents passi e es mautaires auien arribat ja enes sòns entorns.
Rostov decidic, damb eth sòn oncle, eth lòc d‟a on lançar es lebrèrs, mostrèc a Natasha eth lòc a on li calie demorar-se, pr‟amor d‟evitar era arribada de bèth animau, e se filèc entath vedat entornejant-lo peth barranc.
Tie compde, nebot, qu‟ès ena pista deth lop, didec er oncle.
Ja veiram, didec Nikolai.
E dempús cridèc: Karai, hey!, en tot respòner atau as paraules der oncle.
Karai qu‟ère un vielh gosset roienc, plan lèg, capable de vier solet ar encontre d‟un lop vielh.
Toti ocupèren es sòns lòcs.
Eth vielh comde que coneishie era afogadura deth sòn hilh pera caça, s‟esdeguèc pr‟amor de non arribar tard; es mautaires non èren encara en sòn lòc quan Ilia Andreieivic arribaue en punt mercat.
Qu‟auie hèt eth camin alègre damb es caròles rosades e tremoloses ath compàs des secodides deth tilbury tirassat pes sòns shivaus neri.
Se treiguec er abric, se vestic era jarga de caça e montèc eth sòn Vifianka, animau moish, tranquil, ben suenhat e vielh coma eth.
Eth coche siguec amiat entà darrèr.
Eth comde Ilia Andreievic que non ère un caçaire afogat, mès coneishie ben es leis dera caça.
Arribèc ena termièra des matarrassi a on auie eth sòn lòc, apraièc es retnes, s‟acomodèc ena sera e, ja prèst, guardèc, arrint, ath sòn entorn.
Ath sòn costat ère eth sòn ajuda de cramba, Semion Chekmar, cavalièr veteran, mès pòc leugèr.
Tenguie damb ua cadia a tres dogs magnifiquics, grassi coma eth patron e eth shivau.
Uns auti dus gossets, vielhs e esperdigalhadi, que non venguien damb era canhada, se calèren en solèr; cent passi mès enlà, ena termièra, i auie un aute palafrenèr deth comde, Mitka, caçaire afogat e cavalièr apassionat.
Seguint eth sòn vielh costum, eth comde beuec vodka en ua copeta d‟argent, dempús prenec uns entremesi e les acompanhèc damb mieja botelha deth sòn burdeos preferit.
Ilia Andreievic estaue un shinhau rogit per çò deth vin e dera carrèra.
Es sòns uelhs, umidi, qu‟auien ua ludentor especiau.
Estropat ena sua perissa e montat en sòn shivau, semblaue un mainatge que tren de passèg.
Acabada era sua mission, Chekmar, flac e de caròles en.honsades, hège frequentes uelhades ath sòn patron, que damb eth auie conviscut pendent trenta ans, sense qu‟arren trebolèsse es sues relacions coraus e d‟enteniment; se n‟encuedaue deth sòn bon estat d‟animositat e demoraue mantier damb eth ua convèrsa agradiua.
Qu‟ère un vielh de barba blanca, damb un abric de hemna e ua casqueta nauta.
Se tractaue deth bofon, que toti cridauen Nastasia Ivanovna.
Tie compde, Nastasia Ivanovna!
Tanpòc jo sò espeat, repliquèc Nastasia Ivanovna.
Ilinichna?
A on ei?
Damb Piotr Ilich, près des matarrassi de Zharov, arric Semion.
Que t‟aurà estonat era sua manèra de montar…e?, didec eth comde.
Que non li cau envejar arren d‟un òme.
Plan que òc!
Ei fòrça valenta e adreita.
E a on ei Nikolai?
En Ladov?, seguic preguntant eth prince, en votz baisha.
Atau ei.
Qu‟eth ja sap a on s‟a de calar.
Coneish tan ben era caça que, a viatges, Danilo e jo mos demoram estonadi, comentèc Semion, en saber-se‟n se com agradar ath patron.
Que monte plan ben, è?
E quina portadura era sua!
Coma entà pintar un quadre!
Non hè guaire quan acaçaue a un vop enes matarrassi de Zavarzino, auancèc a toti.
Be n‟ère de polit guardar-lo!
Eth shivau vau mil robles, mès eth cavalièr que non a prètz.
Mos calerie cercar fòrça entà trapar un cavalier coma eth!
Coma eth… repetic eth comde, visiblaments maucontent de qué eth discurs de Semion s‟auesse acabat tan lèu.
Coma eth… e lheuant era hauda dera sua pelissa treiguec era tabaquèra.
E quan gessie de missa damb eth sòn unifòrme de gala, Mijail Sidorovic…
Semion non acabèc.
S‟enteneren en aire tranquil es indòls de dus o tres gossets e es crits des caçaires.
Semion ajoquèc eth cap, s‟estèc ara demora e hec un senhau ath patron.
Que l‟auràn trapat, comentèc.
L‟amien entà Ladov.
Eth comde se‟n desbrembèc de delir deth sòn ròstre er arridolet e campèc entath lòc des sorrolhs, damb era tabaquèra ena man e sense préner rapé.
Dempús es udòls des gossets, s‟entenec era ronca còrna de caça de Danilo, qu‟avisaue dera preséncia deth lop.
Tota era canhada s‟auie amassat as tres prumèrs gossets e un perlongat udòl les hec a veir que èren apròp.
Es mautaires ja non cercauen ara fèra, se limitauen a cridar, ahiscant as gossets.
Totes es votzes èren senhorejades pera de Danilo, tanlèu grèu coma estridenta e agudenta, que semblaue aumplir eth bòsc e esparger-se entara luenhor peth camp.
Eth comde e eth palafrenèr escotèren en silenci pendent ues segondes e compreneren qu‟era canhada s‟auie dividit en dus grops: un de gran, qu‟idolaue damb ua fòrça inusitada e s‟aluenhaue cada còp mès, tant qu‟er aute corrie ath long deth bòsc, dauant d‟a on se trapauen eri; en aguest dusau grop s‟entenie era votz de Danilo.
Aguesta votz, madeish qu‟es ganholades d‟ambdús grops, se confoneren ena luenhor.
Semion alendèc e se joquèc pr‟amor d‟apraiar ua correja qu‟en era s‟auie endravat un gosset joen.
Tanben eth comde alendèc; dempús, en encuedar-se‟n de qué amiaue ena man era tabaquèra, la dauric e prenec rapé.
Entà darrèr!, cridèc Semion a un gosset qu‟auie gessut deth limit.
Eth comde hec un bot e deishèc quèir era tabaquèra.
Nastasia Ivanovna correc entà recuelher-la.
Eth comde e Semion se demorèren en tot guardar-lo.
De pic, eth bronit e es crits s‟apressèren damb inusitada velocitat; es ganholades des gossets e es votzes de Danilo semblauen ressonar ath sòn dauant.
Eth comde se virèc e vedec ara sua dreta a Mitka, que lo guardaue, damb es uelhs exorbitadi, e l‟indicaue damb era casqueta que guardèsse entà dauant, entar aute costat.
Compde!, sorrisclèc sense poder-se tier mès.
Eth comde e Semion abandonèren eth limit e vederen ena quèrra ath lop, que, damb petiti guimbets, s‟apressaue entada eri.
Es gossets ganholèren furiosi deishant-se anar des correges e se lancèren contra eth lop passant entre es pautes des shivaus.
Era fèra arturèc pendent un instant era sua carrèra.
Virèc pesadaments, coma s‟auesse ua angina de piech, era sua alongada tèsta entàs gossets e dempús, damb eth madeish balançatge, hec un guimbet, seguit de un aute, e, botjant era coa, despareishec en bòsc.
Ath madeish temps, damb un udòl planhós, gesseren un, dus, tres gossets, e tota era canhada corrent, a trauèrs deth camp, darrèr dera bèstia.
Ara seguida des gossets se dauriren es mates des auerassèrs e apareishec un shivau ennerit pera sudor.
Danilo venguie hèt ua bòla, inclinat entà dauant, sense casqueta, damb es blanqui peus esperluadi sus un ròstre alugat e sudorós.
Cèrca, cèrca!, cridaue.
Caralh…!, cridèc en tot menaçar-lo damb eth foet entà naut.
Quini caçaires!
E sense dignar-se seguir parlant damb eth confús e espaurit comde damb mès paraules, descarguèc, damb tota era ràbia concentrada contra eth patron, ua foetada sus eth flanc banhat de sudor dera sua cavaladura e gessec ath galaup darrèr des gossets.
Eth comde, coma un mainatge castigat, campèc ath sòn entorn, en tot sajar de costar damb un arridolet era pietat deth sòn mautaire.
Mès Semion que non ère aquiu.
Hège eth torn as arbilhons sajant de trèir entà dehòra ath lop.
Es mautaires acorsauen tanben ara bèstia per d‟auti lòcs, mès eth sauvatge animau s‟esguitlèc entre es matarrassi e cap caçaire artenhec a bracar-li eth pas.
V Mentretant, Nikolai Rostov seguie ath sòn lòc demorant ath lop.
Comprenie se qué se passaue en bòsc pes udòls des gossets e pes votzes des mautaires, que senhalauen era proximitat o luenhor der animau.
Sabie qu‟en vedat i auie lops joeni e vielhs, e qu‟es gossets èren dividi en dues canhades e acaçauen ara bèstia per bèth lòc e que s‟auie passat quauquarren desagradiu.
En cada moment demoraue era aparicion deth lop.
Hège mil ipotèsis sus era direccion que cuelherie e sus era manèra d‟escometer-lo.
Era esperança se succedie ara desesperacion.
Demanèc a Diu diuèrsi còps qu‟eth lop se metesse a capita sòn; ac demanèc damb ua barreja de fervor e vergonha, tau que hèn es persones que preguen en un instant de grana emocion, mès per un motiu pichon.
Hètz-ac per jo.
Me‟n sai de qué ès gran e que cometi un pecat en damanar-t‟ac; mès, mon Diu, hè qu‟un lop vielh vengue entà aciu e que, dauant des uelhs deth mèn oncle que mos està en tot campar d‟aquiu enlà, Karai li saute ath còth e l‟aucisque”.
Mil viatges, pendent aguesta mieja ora, recorreren es uelhs de Rostov, temardudi, tenaci e inquiets, era termièra deth bòsc, damb es sòns dus solitaris casses qu‟estenien es sues arrames sus un macís de pibos blanqui, eth barranc, damb es sues vòres rosigades pera aigua, era casqueta der oncle, que subergessie a penes, entre es arbilhons dera dreta.
E serie tant aisit!
Non, que non se passarà.
Ne en jòc ne ena guèrra è auut jamès sòrt”.
Austerlitz e Dolojov, er un darrèr der aute, acodiren viuaments ena sua ment.
Campèc un còp mès entara dreta e vedec, en camp desèrt, quauquarren que corrie entada eth.
Era ventura mès grana se presentaue atau, simplaments, sense bronit, sense trompetaria, sense cap de senhau especiau.
Rostov non credie çò que vedie; era sua trantalhada se tardèc ua segonda.
Eth lop seguie corrent e sautèc pesadaments ua trencada que s‟interposaue en sòn camin.
Qu‟ère un animau vielh, de lomb gris, vrente tibat e roienc.
Corrie sense prèssa, coma convençut de qué arrés lo vedie.
Rostov, en tot tier er alend, guardèc as gossets.
Es uns èren ajaçadi en soler; d‟auti s‟estauen de pès; mès degun auie vist ath lop ne sospechaue arren.
Eth vielh Karai, damb eth cap virat entàs sues pautes deth darrèr, cercaue damb ràbia un piude carinclant es dents auriolencs.
Ulululu, ulululu!, didec en votz baisha Rostov en tot daurir un shinhau es pòts.
Es gossets se meteren de pès tirassant es sues correges e damb es aurelhes quilhades.
Karai deishèc de gratar-se era pauta, se lheuec tanben damb es aurelhes dretes e botgèc era peluda coa damb guinses de peu.
De ressabuda era expression dera bèstia cambièc deth tot; hec un bot, coma se siguesse per prumèr viatge ena sua vida que vedie uns uelhs umans tachadi en eth, e, en tot virar leugèraments eth cap entath caçaire, se posèc.
Bè, qu‟ei madeish!
Entà dauant”…!, semblèc dider-se, e, sense guardar, seguic auançant a guimbets tranquils, seguits e decididi.
Es gossets, qu‟èren mès rapids e l‟auancèren.
Nikolai non entenec eth sòn pròpi crit, ne sentec eth galaup, ne vedec as gossets ne eth lòc per a on anauen.
Non vedie senon eth lop que, accelerant era sua carrèra, sautaue sus es peishius, sense cambiar era direccion.
Era nera Milka, gosseta de fòrtes anques, campèc era prumèra ath cant dera bèstia; comencèc a acorsar-la.
Mès apròp, mès apròp… lèu tocaue ja ath lop damb eth sòn cap; mès era fèra a penes la guardèc de reuelh, e era gosseta, en sòrta d‟accelerar era sua carrèra, coma hège tostemp, quilhèc era coa e se travèc en tot apuar-se sus es sues pautes deth dauant.
Ulululu,ulululu!, cridaue Nikolai.
Eth ròi Liubim passèc dauant de Milka en un bot, se lancèc rapid sus eth lop e li clauèc es dents enes cueishes; mès de seguit, espaurit, se hec enlà.
Eth lop s‟arturèc, carrinclèc es dents, se lheuèc de nauèth, tornèc a sautar e correc entà dauant, seguit a un mètre de distància per toti es gossets, que non s‟apressauen ada eth.
Non, aquerò qu‟ei impossible!”, pensèc Nikolai; e seguic cridant damb votz roca:
Karai, ulululu!, e cerquèc damb es uelhs a Karai, era sua darrèra esperança.
Damb totes es sues vielhes fòrces, estirant ath maxim eth sòn còs e sense pèrder de vista ath lop, corrie Karai pesadaments per çò de talhar-li eth pas.
Mès en tot tier en compde era velocitat deth lop e era de Karai qu‟ère evident qu‟eth sòn calcul falhaue.
Nikolai avertit qu‟eth lop ère ja près deth bòsc, a on seguraments despareisherie.
Mès ath sòn dauant campèren d‟auti gossets e un caçaire, que venguien lèu ath sòn encontre.
Encara i auie esperança.
Un gosset long, nere e joen, d‟ua canhada que Nikolai desconeishie, se filèc ath mès córrer sus eth lop e siguec a mand de hèr-lo quèir.
Era bèstia, mès rapidaments de çò que se podie demorar, se remetec e se lancèc sus eth gosset, carrinclèc es dents e eth gosset, sagnant e damb eth costat maumetut, floquèc un penetrant udòl e queiguec en solèr de cap.
Karai!, estimat!, gemeguèc Nikolai.
Eth vielh Karai se trapaue ja a cinc passi deth lop, talhant, gràcies ad aquera arturada, eth pas a fèra.
Eth lop, en sénter eth perilh, guardèc a Karai de reuelh, amaguèc encara mès era coa e accelerèc era sua carrèra.
Nikolai, que solet seguie es movements deth gosset, vedec qu‟aguest se lançaue sus eth lop e qu‟ambdús queiguien barrejadi en ua bassa que i auie ath sòn dauant.
Eth moment que vedec Nikolai ena bassa as gossets ath cant deth lop e eth peu gris d‟ua pauta dera fèra, que retortilhaue panteishant, e a Karai agarrant eth sòn còth, siguec eth mès erós dera sua vida.
S‟agarraue ja ara sera pr‟amor de botar es pès en solèr e acabar d‟aucir ath lop, quan d‟entre era massa de gossets subergessec eth cap deth furiós animau; dempús es sues pautes deth dauant s‟emparèren en bòrd dera bassa.
Eth lop carrinclèc desesperat es dents (Karai ja non lo tenguie deth còth); treiguec es pàutes deth darrèr e, damb era coa entre es pautes, se hec enlà de nauèth des gossets e seguic entà dauant.
Karai, damb era pèth eriçada, dilhèu herit o mautractat, gessec damb trabalh dera bassa.
Mon Diu!
Per qué…?, cridèc desesperat Nikolai.
Der aute costat estant, un mautaire des qu‟acompanhauen ar oncle galaupaue pr‟amor de talhar era retirada ath lop; es sòns gossets l‟arturèren de nauèth e lo tornèren a encerclar.
Nikolai, eth sòn mautaire, er oncle e eth mautaire der oncle hègen virades ath torn deth lop, ahiscant as gossets, cridant e prèsti a descavaucar cada còp qu‟eth lop s‟arturaue, en filar-se entà dauant quan artenhie dar uns passi entath bòsc que deuiue sauvar-lo.
Danilo, ath dauant dera partida de caça, en enténer es crits des caçaires, auie campat ena termièra deth bòsc.
Vedec que Karai hège capitada en lop e se pensèc que tot s‟auie acabat.
Arturèc ath sòn shivau; mès, en veir qu‟es caçaires non desmontauen e qu‟eth lop artenhie a gésser de nauèth, Danilo se lancèc de trauèrs, seguint era termiera deth bòsc, pr‟amor d‟empachar-li era sua hujuda.
Atau podec atrapar ath lop quan es gossets der oncle l‟arturèren per dusau viatge.
Danilo galaupaue en silenci damb un punhau ena man quèrra, foetejant sense pòsa ath sòn shivau.
Nikolai non lo vedec ne entencec enquia qu‟eth shivau deth mautaire passèc bohant ath sòn dauant; alavetz se n‟encuedèc deth bronit d‟un còs que queiguie e vedec a Danilo ath miei des gossets, botat sus eth lop, que sajaue d‟agarrar pes aurelhes.
Autant entàs gossets qu‟entàs caçaires e eth lop, ère evident qu‟ara tot s‟auie acabat.
Era bèstia, espaurida, damb es aurelhes ajocades, sajaue de lheuar-se, mès es gossets l‟auien plan ben agarrada.
Danilo se lheuèc, hec un pas e, coma se s‟estirèsse entà repausar, se lancèc damb tot eth sòn pes sus eth lop e l‟agarrèc pes aurelhes.
Nikolai lo volie tuar, mès Danilo gasulhèc: “Non, mos cau agarrar-lo viu!”, e, cambiant de posicion, calèc eth pè sus eth còth deth lop; meteren un pau ena sua gòrja, l‟estaquèren es pautes e Danilo lo redolèc dus viatges peth solèr.
Damb es ròstres erosi, encara que rendudi pera fatiga, es caçaires meteren ath vielh lop, encara viu, sus un shivau que pernejaue e endilhaue; seguit per gossets udolants se lo heren a vier entath lòc a on toti les calie amassar-se.
Es gossets conilhèrs auien capturat a dus lobats e es lebrèrs a tres mès.
Ad aguest lòc acodien es caçaires damb es pèces qu‟auien artenhut e damb es sues istòries; toti s‟apressauen pr‟amor de veir era pèça màger, eth gran lop vielh que, damb eth cap queigut, d‟ampla testa, eth pau nhacat ena boca, guardaue damb grani uelhs mausapiosi ad aquera multitud d‟òmes e gossets que l‟entornejauen.
Quan quauquarrés lo tocaue, es sues pautes alades s‟estrementien; era sua guardada sauvatge, e ath còp ingenua, seguie es movements de toti.
Tanben eth comde Illia Andreievic s‟apressèc curiós e lo toquèc.
Be n‟ei de gran!, didec.
Eth comde rebrembèc eth sòn error en auer deishat escapar ath lop e er anament de Danilo.
Sabes, estimat, qu‟as plan mala encolia?, didec.
Danilo non responec: se limitèc a arrir intimidat, damb un arridolet timid, mainadenc e arregraït.
VI Eth vielh comde tornèc entà casa.
Natasha e Petia prometeren non tardar-se guaire; mès, coma qu‟encara ère d‟ora, era caça contunhèc.
Tara picada dera tarde, es gossets sigueren amiadi entà un barranc caperat d‟arbes joeni.
Nikolai, d‟un semiat estant, vedie a toti es sòns caçaires.
Dauant de Nikolai s‟estenie eth horment verd dera tardor e i auie aquiu un caçaire sòn, solet en un clòt darrèr es arrames d‟un auerassèr.
Venguien de deishar anar as gossets e Nikolai arreconeishec er udòl peculiar de Voltom, un des sòns; d‟auti autant udolauen coma carauen e tornauen a udolar.
Ath cap d‟ua estona, en barranc, s‟anoncièc era aparicion d‟un vop e tota era canhada se lancèc en un revolum pes semiats, en tot hèr-se enlà de Rostov.
Nikolai vedie as batedors damb casquetes vermelhes peth costat deth barranc; vedie tanben as gossets, e en cada moment demoraue que campèsse eth vop en costat opausat.
Eth mautaire qu‟ère amagat en clòt, deishèc anar as gossets e Nikolai vedec alavetz un estranh vop roienc, de pautes cuertes, que damb era coa en aire corrie rapid sus eth camp verd.
Es gossets se lancèren ath sòn darrèr.
S‟apressèren.
Eth vop, en tot tremolar era codena, hège virades en cercles cada còp mès estrets; un gosset blanc desconeishut se lancèc sus era pèça; lo seguic un aute de nere; enquia que tot se hec ua confusion.
Dempús, es gossets, formant coma ua estela damb es sues pautes deth darrèr, e lèu sense botjar-se, se demorèren quiets.
Dus caçaires acodiren aquiu, un de casqueta vermelha e un aute, desconeishut, de caftan verd.
D‟a on a gessut aguest caçaire?, pensèc Nikolai.
Es caçaires se senhoregèren deth vop e s‟estèren ua bona estona de pès.
Ath sòn costat i auie es shivaus seradi e es gossets ajaçadi.
Es caçaires estornejauen es braci e hègen quauquarren damb eth vop.
Ressonèc d‟aquiu estant era crida dera còrna: eth senhau convengut entà notificar ua disputa.
Qu‟ei un caçaire d‟Ilaguin, que se pelège damb eth nòste Ivan, expliquèc eth palafrenèr a Nikolai.
Aguest lo manèc ara cèrca des sòns frairs e damb eri se filèc de cap ath lòc a on es mautaires amassauen as gossets.
Quauqui caçaires correren entath lòc dera disputa.
Nikolai baishèc deth shivau e demorèc damb Natasha e Petia naues sus er incident.
Eth que s‟auie pelejat, sense deishar dera man eth vop, s‟apressèc ath sòn patron.
Luenh encara, se treiguec era casqueta e sagèc de parlar damb respècte.
Mès qu‟estaue esblancossit e alendant, e eth sòn ròstre ère alugat de colèra.
Amiaue un uelh holat, mès solide non se n‟auie encuedat.
Qué s‟a passat?, preguntèc Nikolai.
Qu‟ère en tot caçar sus es tralhes des nòsti gossets!
Qu‟a estat era mia gosseta grisa qu‟a agarrat eth vop…
Non se‟n vòlen avier!
Volien hèr-se a seguir era pèça, mès jo lo batanè, e ben, damb aguest madeish vop.
Aciu que l‟è ben agarrat.
Dilhèu aquerò li shautarà mès!…
Sense entrar en convèrsa damb eth caçaire, Nikolai preguèc ara sua fraia e a Petia que lo demorèssen aquiu e se dirigic entà on èren es d‟Ilaguin.
Eth caçaire victoriós se barregèc damb es auti caçaires e, entornejat des sòns amics, tornèc a condar çò que s‟auie passat.
Çò que se passèc ère aquerò: Ilaguin, que damb eth, es Rostov, èren pelejadi e mantenguien un plaid, ère en tot caçar en terrens que, per dret de costum, tanhien as Rostov; e ara, coma de bon voler, auie manat as sòns que s‟apressèssen en vedat a on caçauen es Rostov e auie permetut qu‟un caçaire sòn lancèsse es gossets darrèr ua pèça non lheuada per eri.
Nikolai non auie vist jamès a Ilaguin, mès, ignorant coma tostemp eth tèrme miei, en tot guidar-se pes rumors que corrien per çò dera violéncia e dera arbitrarietat d‟aqueth gran propietari, l‟auie en òdi damb tota era sua amna e lo consideraue eth sòn pejor enemic.
Enforismat e nerviós, s‟apressèc, en tot tier fòrtaments eth foet, prèst as actes mès energics e perilhosi.
Tanlèu coma gessec deth bòsc vedec a un corpurent senhor damb casqueta de vibre, montat en un beròi shivau nere, que venguie entada eth acompanhat de dus encargats des shivaus.
En sòrta der enemic que s‟imaginaue, Rostov trapèc en Ilaguin a un respectable e cortès cavalièr qu‟auie grani talents de conéisher ath joen comde.
En apressar-se Nikolai, Ilaguin se treiguec era casqueta de vibre e manifestèc que se planhie de çò que s‟auie passat e que darie ordes de castigar ath caçaire qu‟auie gausar meter-se ena caça deth vesin; fin finau, preguèc a Nikolai que lo considerèsse amic e l‟aufric es sòns terrens entara caça.
Natasha, cranhent que sa frair podesse hèr quauquarren terrible, lo seguie d‟apròp.
E en veir qu‟ambdús adversaris se saludauen amigablaments s‟apressèc ada eri.
Ilaguin lheuèc encara mès era sua casqueta de vibre pr‟amor de saludar a Natasha e, damb un arridolet amable, didec qu‟era comdessa se retiraue a Diana, autant per çò dera sua passion pera caça coma pera sua beresa, que d‟era n‟auie entenut a parlar fòrça.
Ilaguin pr‟amor de reparar era fauta deth sòn caçaire, persutèc que Rostov passèsse entath sòn vedat, plaçat a un quilomètre d‟aciu, a on, sivans eth, abondauen es lèbes.
Nikolai acceptèc e era majoritat des caçaires, aumentat eth doble, seguic entà dauant.
Entà arribar enes terrens d‟Ilaguin les calie trauessar camps semiadi.
Es patrons anauen amassa.
Er oncle, Nikolai e Ilaguin guardauen furtiuaments as sòns respectius gossets, en tot cercar, inquiets, enes autes canhades as possibles rivaus des sòns.
Rostov quedèc especiauments estonat per estampa d‟ua gosseta non guaire grana, prima, mès de musculatura de hèr, morre fin, uelhs gessudi e neri.
Nikolai auie entenut parlar des gossets de raça de Ilaguin e en aguest magnific exemplar de femèla vedie a un rivau dera sua Milka.
Ath miei d‟ua seriosa convèrsa sus es cuelhetes, entamenada per Ilaguin, Rostov senhalèc ara gosseta:
Qu‟ei un magnific exemplar!
Ei rapida?, preguntèc pas guaire estrambordat.
Aguesta?
Òc, qu‟ei ua bona gosseta.
Que cace ben, responec Ilaguin damb un ton indiferent en tot guardar ara sua polida Erza, que per era un an abantes auie autrejat a un vesin tres familhes de cèrvi.
Atau, donc, comde, aguest an non recuelhetz guaire gran?, preguntèc en tot contunhar era convèrsa.
E credent que serie cortés respóner ara atencion deth joen, guardèc es gossets de Rostov e alistèc a Milka, que li tirèc era atencion pera amplada deth lomb.
Aquera des plapes neres ei bona, vertat?, didec.
Òc, que non està mau.
Cor pro, repliquèc Nikolai.
Non compreni, didec Ilaguin, se per qué d‟auti caçaires son tan gelosi des pèces que cuelhen e des gossets des auti; per çò que tanh a jo, vos diderè, comde, que çò que me divertís ei passejar en ua companhia tant agradiua coma era vòsta… qué mès se pòt desirar?, e se descurbic de nauèth dauant de Natasha.
Mès aquerò de compdar es pèces mòrtes que m‟ei parièr.
Òc, plan.
O desengustar-me pr‟amor que un aute gosset, e non eth mèn, sigue eth que cuelh era pèça.
Çò que me divertís ei veir era caça.
Non ei vertat, comde?
Ath delà, jo me pensi…
Ho, ho, ho!, s‟entenec alavetz eth prolongat crit d‟un mautaire, que s‟auie arturat.
Qu‟ère en ua pala e, lheuant eth foet, repetic eth sòn long crit: ho, ho, ho!
Eth crit e eth foet entà naut volien díder que vedie ua lèbe entutada.
Semble que n‟a vist ua, didec Ilaguin damb indiferéncia.
Sajam, comde?
Òc, plan… sajaram amassa, responec Nikolai en veir en Erza e en ròi Rugai der oncle, dus rivaus que damb eri non auie auut era escadença d‟acarar es sòns gossets.
E vos, Mijail Nikanorovic?, preguntèc ar concle.
Er interpelat, que caminaue damb gèst de mala encolia, li responec:
Com me vau a méter jo en aquerò?
Vosati, es causes clares e entà dauant, pagatz un poble per cada gosset: que son animaus de mil robles.
Mesuratz vosati es vòstes fòrces, que jo n‟è pro damb guardar.
Rugai!, cridèc ath sòn gosset, Rugaiushka!, repetic, exprimint sense voler damb aguest diminutiu era sua afeccion peth gosset e era esperança qu‟en eth depausaue.
Natasha sentie eth baticòr amagat des dus vielhs e de sa frair, e era madeisha ère nerviosa.
Eth caçaire seguie ena pala damb eth foet quilhat; es patrons s‟apressèren ath pas; heren enlà es canhades dera lèbe; tanben es caçaires abituaus se heren enlà respectuosi.
Toti se botjauen lentaments e en silenci.
Mès abantes de qué er aute auesse temps tà respòner, era lèbe, en tot auer era presentida dera gibrada de londeman, sautèc dehòra dera sua tuta.
Es lebrèrs se lancèren ena sua persecucion dès es nautades; d‟auti acodien de pertot.
Es caçaires encargadi des canhades arturèren as sòns animaus, tant qu‟es encargadi des lebrèrs ahiscauen as sòns.
Er impassible Ilaguin, Nikolai, Natasha e eth sòn oncle se lancèren ath galaup sense saber entà on, sajant de non pèrder de uelh es gossets e era lèbe, vielha e rapida, que corrie a petiti guimbets, atentiua as crits e bronits que de pertot l‟arribauen.
Sautèc uns quants viatges, un shinhau guiterosa ath principi, deishant qu‟es gossets se l‟apressèssen e, fin finau, après auer alistat ben era direccion e comprenent eth perilh que li venguie ath dessús, joquèc es aurelhes e gessec coma un trait a ua velocitat incredibla.
Anaue per un semiat, mès, que mès enlà, i auie un terren damb matarrassi en.honsadi.
Es dus gossets deth caçaire qu‟auie estat eth prumèr a veir era lèbe èren es mès pròches e se lancèren ena sua persecucion.
Mès encara se trapauen luenh quan campèc era ròia Erza d‟Ilaguin, qu‟arribèc ara nautada dera lèbe e, credent poder-la cuelhe pera coa, hec un guimbet en faus e gessec redolant.
Era lèbe arquegèc era esquia e contunhèc encara mès rapida.
Darrèr d‟Erza sautèc era nera e ampla Milka, en tot apressar-se velòç ara lèbe.
Milushka, preciosa, s‟entenec era votz capinauta de Nikolai.
Milka ère a mand de quèir sus era lèbe e senhorejar-se d‟era; mès la passèc de long: era lèbe s‟auie arturan en sec.
De nauèth era polida Erza escuercèc er espaci, sajant, entà non mancar de nauèth eth còp, hèr cuelhuda d‟ua pauta deth darrèr.
Erzinka, fraireta!, cridaue plorós Ilaguin damb era votz descompausada.
Mès Erza non atenguec es supliques deth sòn patron; en madeish instant que semblaue que ja l‟auie en sòn poder, era lèbe s‟esguitlèc abilaments e apareishec ena termièra des matarrassi e deth semiat.
De nauèth Erza e Milka, coma dus shivaus aparelhadi, repreneren era persecucion.
Era lèbe semblaue mès segura ena termièra e as gossets non les ère tant aisit apressar-se ada era.
Ep!, Rugai!
Rugaiushka!
Eth ròi Rugai, eth gosset mascle, ròi e gibós der oncle, en tot estirar e arquejar era esquia, correc enquia arténher as auti dus animaus e les deishèc endarrèr, en tot apressar-se a grana velocitat ara lèbe e lancar-la enes matarrassi des badines; encara escometec un aute còp damb mès ràbia entre es lordes èrbes, en.honsant enquia es garres; solet se vedec se com queiguie redolant, sense deishar era lèbe, tot caperat de hanga.
Ua segonda depús l‟entornejauen es auti gossets e ath cap de pòqui instants toti es cavalièrs se trapauen amassa en aqueth revolum.
Er oncle, eth solet erós, descavauquèc e cuelhec era lèbe.
La secodic pr‟amor de qué queiguesse era sang e campèc inquiet, damb es uelhs erranti, sense saber se qué hèr damb es sòns pès e damb es sues mans, tant que parlaue sense encuedar-se‟n des sues paraules e sense dirigir-se ad arrés: “Vai, vai… aquerò òc qu‟ei un gosset…
Les a vençut a toti, as de mil robles e as d‟un…
Aquerò òc qu‟ei un gosset, e campaue ath sòn entorn, panteishant e irritat, coma insultant a quauqu‟un, coma s‟es auti siguessen es sòns enemics, coma se toti l‟auessen ofensat e solet ara auie podut justificar-se.
Tè, Rugai!, higec.
Mès aquerò qu‟ei caçar de trauèrs!, comentèc eth palafrenèr de Ilaguin.
Ilaguin, alendant pera emocion e era carrèra.
Natasha, mentretant, afogada e alègra, sorrisclaue de tau sòrta qu‟estabordie as caçaires; ara sua manèra exprimie çò de madeish qu‟es auti exprimien en paraules.
E es sorriscles èren tant estridenti qu‟en d‟autes circonstàncies era madeisha s‟aurie avergonhat e es auti aurien demorat estonadi.
Er oncle pengèc era lèbe en arçon e, coma repotegant a toti, sabi pas se qué e damb er aspècte de non voler parlar damb arrés, montèc de nauèth e partic solet.
Es auti se desseparèren de mala encolia e ofensadi, e solet dempús d‟ua longa estona artenheren reméter era mina de fingida indiferéncia.
Que s‟estèren fòrça temps guardant a Rugai que, plapada de hanga era giba e damb era mina tranquilla d‟un venceire, seguie darrèr eth shivau deth sòn patron hènt trinhonar era plaqueta deth sòn colar.
A Nikolai li semblèc veir ena expression deth gosset: “Que sò coma es auti quan non se tracte de caçar, mès, alavetz, non me deishetz de uelh”.
Quan, ath cap d‟ua estona, er oncle s‟apressèc a Nikolai e li dirigic era paraula, eth joen se sentec vantat de qué, dempús de çò que s‟auie passat, se dignèsse encara parlar damb eth.
En hèr-se de nets, quan Ilaguin se didec adiu de Nikolai, eth joen comde se trapaue tan distant dera sua casa qu‟acceptèc era invitacion que li hège er oncle de deishar era canhada e tot er equipament dera caça en vilatjòt de Mijailovna.
E se venguesses en çò de mèn, es causes clares, tostemp entà dauant, plan mielhor, didec er oncle.
Eth temps qu‟ei umid; poiríetz repausar e vos harien a vier ara comdesseta en coche.
Qu‟acceptèren era prepausa der oncle; manèren a un caçaire entà Otradnoie ara cèrca deth coche e Nikolai, Natasha e Petia se filèren de cap ara casa de Mijail Nikaronovic.
En pòrge dera entrada principau demorauen ath senhor cinc vailets, es uns grani e es auti petiti.
Desenats de hemnes, joenes e vielhes, pistèren pera entrada de servici pr‟amor de veir as caçaires que tornauen.
Era preséncia de Natasha, ua senhoreta a shivau, desvelhèc eth curiosèr des vailets enquiath punt que molti, sense cap tribulacion, s‟apressèren pr‟amor de veder-la d‟apròp e, ena sua preséncia, exprimien es sues opinions coma se se referissen a un fenomèn estranh o a un objècte expausat que non podesse compréner es comentaris que suscitaue.
Guarda, Arinka, que vie seiguda de costat.
E li penge era pelha…
Valguem Diu!, e un punhau!…
Que deu èster tartara!
Com non quès?, preguntèc era mès atrevida, en tot virar-se de cap a Natasha.
Er oncle baishèc, en un bot, en pòrge deth sòn casalon de husta, entornejat de jardin; guardèc ara gent e balhèc ordes imperioses de qué se n‟anèssen es que sobrauen e de qué premanissen tot çò de besonh entà recéber dignaments as sòns òstes e ara acompanhada.
Toti se disperèren.
Er oncle ajudèc a Natasha a descavaucar e pugèc es botjadisi gradons de husta.
Era casa, sense cap tipe d‟ornament, damb es troncs en aire, non auie er aspècte d‟èster guaire neta.
Que non podie dider-se qu‟es abitants d‟aqueth casalon siguessen guaire afogadi entà trèir es taques, mès que tanpòc hège era sensacion d‟abandon.
Ua flaira a pomes fresques aumplie tot eth portau, a on i auie penjades peths de lop e de vop.
Dempús deth vestibul, er oncle amièc as joeni entà ua saleta damb ua taula plegabla e cagires d‟acajó, dempús ena sala damb ua taula redona de bedoth e un divan, e dempús entath sòn burèu, damb un divan rosigat, un tapís plan vielh e retraits de Suvorov, des pairs deth patron dera casa e d‟eth madeish damb unifòrme.
Eth burèu flairaue intensaments a tabac e a gossets.
Er oncle preguèc as joeni que s‟acomodèssen coma se siguessen ena sua pròpia casa e se retirèc pendent uns instants.
Rugai, damb eth lomb lord de hanga, entrèc ena estança, s‟acomodèc en divan e comencèc a limpiar-se damb era lengua e es dents.
Deth burèu de Mijail Nikanorovic gessie un correder a on se vedie un paravent damb es ridèus trincadi.
Darrèr deth paravent s‟entenien, amortades, arridalhes e mormolhs femenins.
Nikolai, Natasha e Petia se despolhèren e s‟installèren en canapè.
Petia, emparant eth cap damb eth braç, s‟eclipsèc de seguit.
Natasha e Nikolai sauvèren silenci.
Es sòns ròstres usclauen, sentien fòrça hame e èren plan alègri.
Ara seguida, er oncle tornèc damb ua ampla vèsta, calces blues e bòtes de mieja cama.
Natasha se‟n brembèc qu‟aquera vestimenta der oncle, que d‟era se n‟auie estonat e burlat en Ostradnoie, arren auie entà envejar dera levita o deth frac.
Tanben Mijail Nikanorovic ère content, e luenh de senter-se ofensat pera injustificada arridalhada des frairs (non se li podie acodir que se burlèssen dera sua vida), eth madeish s‟ahigec ad aguesta ilaritiat immotivada.
Òsca, comdesseta!
Que non è vist jamès ua gojata parièra!, didec, en tot balhar-li a Nikolai ua pipa de long tudèl e agarrar-ne ua auta de cuert entada eth, que tenguec damb es dits, coma ère eth sòn costum.
Tot eth dia a shivau coma un òme e coma s‟arren!
Ath cap d‟ua estona se tornèc a daurir era pòrta; per çò deth bronit deuie tractar-se d‟ua sirventa descauça.
E plan, campèc ua hemna d‟uns quaranta ans, gròssa, beròia, de caròles rosades, doble subermenton e pòts ben mercadi de color ròi; amiaue enes sues mans ua plata grana, plan ben aprovedida.
Damb dignitat amabla e acuelhedora, irradiant simpatia en cada guardada e movement, campèc as òstes e les saludèc damb respècte e damb un arridolet corau.
A maugrat dera sua obesitat pòc comuna, que l‟obligaue a caminar dreta, en tot auançar eth vrente e eth pitrau, e damb era tèsta entà darrèr, aguesta hemna (era majordòma der oncle) se botjaue damb extraordinàri assopliment.
S‟apressèc ena taula, placèc era plata e, damb adretia, damb es sues mans grossetes e blanques, anèc ordenant es botelhes, aperitius e boniqueries.
Hèt aquerò, se hec enlà e damb er arridolet enes pòts s‟arturèc ena pòrta.
Comprenes ara ath tòn oncle?”, semblaue dider-li a Nikolai.
Se com non comprener-lo!
Non solet eth joen senon tanben Natasha comprenie ar oncle, e eth significat deth sòn arroncilhament e der arridolet erós e satisfèt que se diboishèc a penes en sòn ròstre quan entrèc Anisia Fiodorovna.
Ena plata i auie misharnons marinadi, galetes de blat a basa de lèit colistrada, mèu naturau e mèu esglumosa borida, pomes, nòdes fresques torrades, vodka e licors de fabricacion ostalèra.
Mès tard, Anisia Fiodorovna se hec a vier marmelades hètes damb sucre e mèu, magreta e un shinhau de poret fregit.
Tot qu‟auie estat alistat e premanit per era madeisha; tot qu‟auie eth perhum e eth sabor d‟Anisia Fiodorovna, tot rebrembaue era sua frescura, era sua netetat e era sua agradiua arridalha.
Natasha minjaue de tot; li semblaue non auer vist ne minjat jamès un doç tan flairós, ues galetes, ua mèu damb nòdes e un puret tant esquisti.
Anisia Fiodorovna se retirèc; Rostov e eth sòn oncle, pendent eth sopar, comencèren a discutir entre gorjada e gorjada de licor de guines, sus era jornada de caça, e es jornades que vierien dempús, sus Rogai e es gossets de Ilaguin.
Natasha, damb es uelhs brilhants, les escotaue seiguda en canapè.
Auie sajat diuèrsi còps de desvelhar a Petia, pr‟amor de qué mingèsse quauquarren, mès eth gojat non hec que prononciar paraules incomprensibles, sense daurir ne tansevolhe es uelhs.
Après un silenci, plan soent entàs que receben a quauquarrés per prumèr viatge, e, coma responent as pensaments des sòns òstes, er oncle didec:
Atau vau acabant era mia vida…
Entà qué pecar?
En díder aquerò eth sòn ròstre estaue expressiu e enquia beròi.
Nikolai rebrembèc es causes admirables qu‟auie entenut a díder sus aqueth òme a sa pairs e vesins.
En tot eth parçan, era sua reputacion ère era d‟un òme estrafalari mès nòble e plan generós; solien recórrer ada eth coma jutge en ahèrs familhars, e coma executor testamentari li fidauen secrets.
L‟auien escuelhut entà jutge e entà d‟auti cargues, mès eth se remie temardudaments a acceptar un emplec public.
Passaue era tardor e era primauèra enes sòns camps, montant en sòn shivau; en iuèrn solie demorar-se en casa e en ostiu s‟estaue longues estones estirat en sòn abandonat jardin.
Per qué non acceptatz quauque cargue public, oncle?
Ja l‟auí, mès lo deishè.
Que non hè entà jo, ne compreni arren d‟aquerò.
Que se demore entà vosati, a jo que me manque cap.
Era caça qu‟ei ua auta causa; e ara seguida, cridèc: dauritz aguesta pòrta!
Per qué l‟auetz barrat?
Era pòrta deth hons deth correder amiaue entara sala de caça, nòm que se balhaue ara cramba des caçaires.
Quauqu‟un se filèc entà aquiu, damb pas brac seguit, de pès nudi e ua man invisibla dauric era pòrta.
Dera cramba arribèren claraments es nòtes d‟ua balalaica, manejada per mans abiles.
Hège ua estona que Natasha ère damb era aurelha atentiua; ara gessec en correder pr‟amor d‟enténer mielhor.
Qu‟ei Mitka, eth mèn menaire…
Li crompè ua bona balalaica.
Qu‟ère costum que quan eth tornaue de caçar, Mitka toquèsse ena cramba des caçaires.
Que tòque ben, reauements plan ben!, didec Nikolai damb ua cèrta involuntària negligéncia, coma se li hesse vergonha cohessar que l‟agradauen fòrça aqueri sons.
Qu‟ei un vertadèr encantament!
Ua delícia!
Atau coma es misharnons, era mèu e es licors der oncle l‟auien semblat es mielhors deth mon, en aqueth moment era musica que venguie dera cramba des caçaires li semblèc er arràs dera delicia.
Mitka afinèc er esturment e de nauèth sonèc era Barina damb variacions diuèrses e ben matisades.
Er oncle escotaue damb eth cap clin e un imperceptible arridolet.
Eth motiu de Barina se repetic fòrça còps, era balalaica ère afinada e un viatge mès tornaue as madeishi acòrds, sense qu‟es audidors se cansèssen d‟escotar.
Anisia Fiodorovna entrèc de nauèth e emparèc eth sòn corporent còs en gahon dera pòrta.
L‟escotes?, preguntèc a Natasha damb un arridolet semblable ath der oncle.
En aguest passatge que non ac hè guaire ben, observèc er oncle damb energia.
Aciu que li calerie hèr un tremolament, plan, un tremolament.
Qu‟ei que vos non sabetz tocar?, preguntèc Natasha.
Er oncle arric sense respóner.
Guarda a veir s‟es còrdes dera guitarra son ben, Anisiushka…
La tengui abandonada.
Anisia Fiodorovna gessec de boni talents e damb pas leugèr a complir er encargue deth sòn patron e se hec a vier era guitarra.
Er oncle, sense guardar ad arrés, bohèc eth povàs der esturment; tustarrèc ena caisha dera guitarra damb es sòn uassudi dits, afinèc es còrdes e s‟acomodèc en fautullh.
Damb un gèst un shinhau teatrau, desseparant fòrça eth code quèr e guinhant eth uelh a Anisia Fiodorovna, lancèc un acòrd sonor, net, e dempús, pausada e tranquillaments, comencèc damb ritme plan lent era coneishuda cançon Peth carrèr empeirat.
Eth motiu dera cançon, eth sòn ritme e sens ressonèren ena amna de Nikolai e Natasha damb concordança damb era mesurada alegria que se lheuaue de tota era personalitat d‟Anisia Fiodorovna que, alugant eth ròstre qu‟amagaue damb eth sòn mocador, gessec arrint dera estança.
Er oncle seguie tocant damb eth madeish ton energic, guardant damb uelhs inspiradi eth lòc a on abantes auie estat Anisia Fiodorovna.
En sòn ròstre, jos era mostacha grisa, i auie un leugèr arridolet, que s‟accentuaue en aumentar eth ritme dera cançon e enes tremolaments miehor artenhudi.
Qu‟ei meravilhós!
Meravilhós, oncle!
Un aute còp, un aute còp!, cridèc Natasha quan Milail Nikanorovic auec acabat.
Sautèc deth sòn sèti, abracèc ath sòn oncle e lo punèc.
Nikolenhka, Nikolenhka!, li didec a sa frair coma preguntant-li: mès se qué ei aquerò?
Tanben Nikolai ère entosiasmat damb era manèra de tocar der oncle.
Aguest tornèc a repetir era cançon.
De nauèth campèc ena pòrta er arridolent ròstre d‟Anisia Fiodorovna, e darrèr d‟era d‟auti… “Quan va tà quèrrer aigua fresca, cride era gojata: demora!”, tocaue er oncle; dempús hec ua variacion biaishuda, interrompec eth sòn acòrd e botgèc es espatles.
Er oncle se lheuèc.
Semblaue qu‟auie en eth dus òmes: un de seriós e un aute d‟alègre; er òme seriós arric grèuments guardant ar alègre e er alègre hec un gèst ingenú, ceremoniós, coma s‟anèsse a començar ua dança.
Natasha se treiguec eth chal qu‟amiaue ath dessús, hec uns passi auançant ar oncle e, damb es mans ena cintura, botgèc ritmicaments es espatles e s‟arturèc ath sòn dauant.
Mès er esperit e es gèsti èren autenticaments russi, inimitables, que non s‟estúdien, èren çò qu‟er oncle demoraue d‟era.
Quan Natasha s‟arturèc, arrint capinauta, damb orgulhosa e tafurèla alegria, despareishec eth prumèr sentiment que s‟auie apoderat de Nikolai e de toti es presents, era pòur de qué se i hesse pro ben.
Ara l‟admirauen afogadi.
Hec çò que li calie e damb tanta exactitud, tant ath complet, qu‟Anisia Fiodorovna, que de seguit s‟auie estirat eth mocador de besonh entà aquera dança, arrie enquia plorar en veir se com era joena comdessa, delicada, graciosa, tant autú d‟era, educada entre sedes e velots, sabec compréner guaire auie en Anisia, en pair d‟Anisia, en sòn oncle, en sa mair e en tot rus.
Òsca!, comdesseta, òsca!, cridèc Mijail Nikanorovic quan acabèc era dança.
Vai, vai!
Ara sonque li cau alistar un bon gojat entà marit.
Que ja ei alistat, didec Nikolai arrint.
De vertat?, sorrisclèc er oncle en to guardar-la interrogatiu.
E quin marit!, didec.
Mès de seguit acodic entada era un aute corrent d‟idies e sentiments.
Se qué vò díder er arridolet de Nikolai en díder “ja ei alistat”?
N‟ère content o non?
Mès non, ac comprenerie tot.
A on deu èster ara?, pensèc Natasha, e eth sòn ròstre, per un moment, restèc seriós.
Non penses en aquerò, que non te cau pensar en aquerò”, se didec; e tornant a arrir se seiguec de nauèth ath cant deth sòn oncle e li preguèc que toquèsse bèra auta causa.
Er oncle toquèc ua auta cançon; dempús, un vals e, a tot darrèr, comencèc era sua cançon predilecta, que parlaue de caçaires: Era nhèu, pera net Queiguie sense pòsa…
Mijail Nikanorovic, cantaue tau que cante eth pòble, damb era conviccion absoluda e ingenua de qué tot eth sens des cançons ei ena letra e qu‟era melodia venguie per era madeisha: que non existís sense era letra, e servie solet entà mercar era cadéncia.
Pla per aquerò, eth motiu musicau inconscient (coma sòl èster eth motiu musicau der audèth) resultaue tan beròi cantat per oncle.
Natasha ère entosiasmada pes cançons deth sòn oncle.
Decidic que deisharie de cornèr era arpa e estudiarie solet era guitarra.
Demanèc ar oncle era guitarra e non se tardèc a trapar es acòrds d‟ua cançon.
Tàs dètz arribèren tres òmes a shivau, manadi en dus coches de shivaus dès Otradnoie ara cèrca des joeni.
Er enviat expliquèc qu‟es comdes, que non sabien se a on èren es sòns hilhs, èren plan preocupadi.
Se heren a vier a Petia esclipsat e lo botèren en un des coches.
Natasha e Nikolai s‟acomodèren en aute.
Er oncle abriguèc a Natasha e se didec adiu d‟era damb un nau sentiment de trendesa.
Les acompanhèc a pè enquiath pònt, que les calie enrodar pr‟amor de trauessar er arriu peth canalet, e ordenèc qu‟es caçaires anèssen damb lantèrnes per dauant.
Enquia ua auta, estimada neboda!, cridèc ena escurina.
Era sua votz non ère era que Natasha coneishie de d‟auti viatges, senon era deth qu‟auie cantat era cançon dera nhèu.
En bordalat que crotzauen ludien fanaus roiencs e er aire flairaue alègrament a hum.
Be n‟ei d‟encantador er oncle!, didec Natasha quan gesseren en camin.
Òc, responec Nikolai.
As hered?, preguntèc.
Non.
Carèren pendent longa estona.
Era net ère umida e escura.
Non se vedien es shivaus; sonque podie entener-se eth sòn chambotadís ena hanga invisibla.
Qué se passaue en aqueth esperit mainadenc e sensible, que tan viuaments apercebie e assimilaue es impressions mès diuèrses dera vida?
Com s‟avedauen ena sua amna aguestes impressions?
Qué que siguesse, Natasha se sentie plan erosa.
S‟apressauen ja ena casa quan entonèc Era nhèu, pera net, melodia qu‟auie cercat pendent tot eth camin e que fin finau artenhec cuélher.
Ac as artenhut?, didec Nikolai.
Se qué pensaues ara, Nikolai?, preguntèc Natasha.
Que les shautaue hèr-se aguesta pregunta er un ar aute.
Jo?, didec Nikolai en tot sajar de rebrembar.
Guarda: prumèr, pensaua en Rugai, eth gosset ròi, se retire ar oncle, e que se siguesse un òme aurie ar oncle damb eth, non per bon correire, senon per sòn brave caractèr.
Be n‟ei d‟aisit viuer damb eth!
E tu?
Demora, demora…
Òc, prumèr pensaua que credem que vam tà casa, mès que solet Diu se‟n sap se a on anam ath miei d‟aguesta escurina; e, de ressabuda, arribam e non vedem Otradnoie, senon un país magic…
Dempús pensaua que…
Mès non, arren mès.
Natasha se n‟encuedèc peth ton dera sua votz.
Non, responec era gojata, encara que reauments pensaue en prince Andrei e en çò de molt que l‟aurie agradat ar oncle.
Ath delà, peth camin me vau dident: be n‟estèc de ben Anisiushka!, didec Natasha.
E Nikolai tornèc a enténer eth sòn arridolet erós, sonor, espontanèu.
Sabes?, didec de pic Natasha.
Quines pegaries!
Que son estupiditats, mainatjums, sorrisclèc Nikolai; e pensèc: “Era mia Natasha qu‟ei un encantament!
Jamès aurè ua amiga coma era.
Per qué se maride?
Eth comde Illia Andreievic auie renonciat ath sòn cargue de mariscau dera noblesa pr‟amor que li supausaue massa despenes; mès era situacion que non mielhoraue.
Soent, Natasha e Nikolai susprenien convèrses secretes e enquimerantes de sa pairs e entenien parlar dera venda dera rica casa patrimoniau des Rostov e de d‟autes propietats des entorns de Moscòu.
Eth comde ja non ère mariscau dera noblesa ne ère obligat a granes recepcions, era vida en Otradnoie ère mès modèsta qu‟en ans anteriors.
Mès era enòrma casa de camp e es pabalhons èren tostemp plei de gent e mès de vint persones se seiguien cada dia ena taula.
Toti viuien dès hège temps damb era familha, es uns lèu coma membres d‟era e es auti pr‟amor que considerauen que les calie víuer ena casa deth comde.
Qu‟aguest ère eth cas de Dimmler, eth music, e era sua hemna; Vogel, mèstre de balh, damb era sua familha; era vielha senhoreta Bielova e autrestanti; es professors de Petia, era anciana hilhuquèra des senhoretes e simplaments quauqui uns que credien mielhor e mès convenent víuer a cargue deth comde qu‟ena sua pròpia casa.
Que non se hègen ja es granes recepcions d‟abantes, mès ena casa se tenguie eth madeish ritme de tostemp, un ritme que sense eth es comdes non se podien imaginar era sua vida.
Subsistien es partides de caça, aumentades dès era tornada de Nikolai; subsistien es quinze menaires e es cinquanta shivaus, es valuosi presents entà onomastiques e d‟autes solemnitats, es dinars de gala entà tot eth districte, es partides de whiste e de boston, qu‟en eres eth comde, en tot perméter que vedessen es sues cartes, se deishaue guanhar cada dia centenats de robles, per çò qu‟es vesins jutjauen es partides de jòc damb eth coma era renda mès lucratiua e assanida.
Aganchat ena sua activitat coma en un gran hilat, eth comde s‟encaborniaue en non creir que, a cada pas, s‟embolhaue mès e mès.
Li mancauen fòrces entà trincar eth hilat o entà desendravar-lo pòc a pòc, damb paciéncia.
Eth còr aimant dera comdessa sentie qu‟era roïna menaçaue as sòns hilhs; sabie qu‟eth comde non n‟auie eth tòrt, que non podie deishar d‟èster coma ère e qu‟eth madeish patie per aquerò (encara qu‟ac amaguèsse suenhosaments) e cercaue era manèra de remediar era sua pròpia roïna e era des sòns hilhs.
Deth sòn punt d‟enguarda puraments femenin era soleta solucion possibla ère eth maridatge de Nikolai damb ua rica eretèra.
Era comdessa comprenie qu‟aquera ère era darrèra esperança, e que se Nikolai refusau eth partit qu‟era l‟auie cercat s‟aurien de dider adiu entà tostemp dera possibilitat de remediar eth desastre.
Eth partit en qüestion qu‟ère Julie Karaguina, hilha de bravi e vertuosi pairs, qu‟es Rostov coneishien dès era mainadesa e que, defuntat eth sòn darrèr frair, ère alavetz ua des mès riques eretères.
Atau, donc, era comdessa escriuec dirèctaments ara senhora Karaguina, en Moscòu, en tot prepausar-li eth maridatge des sòns hilhs, e recebec ua responsa favorabla.
Era senhora Karaguina didie que, dera sua part consentie en aqueth maridatge, mès que tot depenie dera sua hilha.
Era senhora Karaguina suggerie que Nikolai venguesse en Moscòu.
Diuèrsi còps, damb lèrmes enes uelhs, era comdessa Rostova li didie a Nikolai que, après es nòces des sues dues hilhes, tot eth sòn in qu‟ère de veder-lo ada eth maridat; solet alavetz se moririe tranquilla.
Dempús hege veir qu‟auie en perspectiua a ua gojata excellenta e sajaue de conéisher era opinion deth sòn hilh sus eth matrimòni.
En d‟autes escadences laudaue a Julie e conselhaue a Nikolai que venguesse en Moscòu tà divertir-se damb era ocasión des hèstes.
Nikolai endonviaue es intencions de sa mair e bèth còp les ac hec cohessar dubèrtaments.
Mama, e se jo estimèssa a ua gojata sense cap de fortuna, m‟exigiríetz que sacrifiquèssa eth mèn amor e eth mèn aunor, pes sòs?, preguntèc sense calcular era crudeutat dera sua pregunta, en tot desirar solet hèr veir era noblesa deth sòn esperit.
Non, que non m‟as comprenut, didec era mair, sense saber se com justificar-se.
Que non m‟as comprenut, Nikolai.
Çò que jo desiri ei era tua felicitat, higec, e confusa, en to veir que non didie era vertat, s‟estarnèc a plorar.
Mameta, non ploretz.
Didetz-me solet que vos ac desiratz; sabetz que balharia tota era mia vida, ac balharia tot entà que vos sigatz tranquilla, didec Nikolai.
Qu‟ac sacrificarè tot per vos, enquia e tot es mèns sentiments.
Mès era comdessa non volie prepausar atau era question.
Que non desiraue sacrificar ath sòn hilh: que s‟aurie estimat mès sacrificar-se era madeisha per eth.
Non, que non m‟as comprenut, non ne parlem mès, didec shugant-se es lèrmes.
M‟estone que mameta m‟age podut díder ua causa semblabla.
Alavetz, perque Sonia ei prauba, non la posqui estimar (se didie), non posqui correspóner ath sòn amor devòt e fidèu.
E damb era, que seria mès erós que damb ua Julie quinsevolhe, que non ei senon ua pipa.
Jo que non posqui manar enes mèns sentiments.
E non anèc entà Moscòu.
Era comdessa non tornèc a persutar en tèma deth maridatge, e damb tristor, e a viatges damb colèra, se n‟encuedaue der apressament, cada viatge mès, entre Sonia, prauba e sense dòt, e eth sòn hilh.
S‟ac repotegaue ada era madeisha, mès que non podie evitar eth sòn maucontentament damb Sonia, que se mostraue en reprensions sense cap de motiu o en usatge totauments injustificat deth “vosté” e “estimada”.
Çò que mès desagraduae ara brava comdessa ère precisaments que Sonia, era prauba neboda des uelhs neri, siguesse tan doça, tan brava e tant arregraïda as sòns protectors e estimèsse damb un amor tan fidèu, constant e plen d‟abnegacion a Nikolai, qu‟arren se li podie repotegar.
Arribaue eth tèrme deth permís de Nikolai.
Que s‟auie recebut de Roma era quatau carta deth prince Andrei qu‟en era didie que ja serie de camin entà Russia se de ressabuda, damb aqueth clima caud d‟Italia, non se l‟auesse daurit de nauèth era sua herida, çò que l‟obligaue a arrecular era sua tornada enquia començaments der an a vier.
Natasha seguie madeish d‟encamardada deth sòn prometut, tranquilla damb aguest amor e accesibla a tota sòrta d‟alegries.
Mès en complir-se es quate mesi de separacion, se vedec escometuda per accèssi de tristor que de cap manèra podie véncer.
Sentie pietat d‟era madeisha, se planhie de qué sense nèrvi ne nhac se perdesse aqueth temps quan era se sentie tan capabla d‟estimar e d‟èster estimada.
Era alegria que non regnaue ena casa des Rostov.
IX Arribèc eth Nadau e, ath delà dera missa solemna e des hastigoses felicitacions des vesins e domestics e des vestits naui entà toti, non se passèc arren d‟espèciau.
Mès aqueth hered de vint grads jos zèro, era absènsia de vent e deth solei ludent e eishorbant deth dia e dera lum des esteles pera net, possauen eth besonh de celebrar de bèra manèra era data.
Tath tresau dia de hèstes, dempús de dinar, tota era familha s‟escampilhèc pes crambes; qu‟èren es instants mès engüegius dera jornada.
Nikolai que peth maitin auie visitat a quauqui vesins, se demorèc esclipsat en petit salon des divans; eth vielh comde repausaue en sòn burèu; Sonia s‟estaue seiguda dauant era taula redona dera sala e copiaue un diboish; era comdessa hège un solitari; Natasha Ivanovna, eth bofon, damb cara trista, s‟auie amassat damb dues vielhes ath cant dera hièstra.
Natasha entrèc ena sala; s‟apressèc entà Sonia, campèc çò que hège, dempús s‟apressèc a sa mair e s‟arturèc, sense díder arren.
Per qué vas coma ua amna en pena?
Qué as de besonh?, preguntèc era comdessa.
Era comdessa quilhèc eth cap e guardèc tu per tu a Natasha.
Non me guardètz, mama, non me guardetz.
Acabarè plorant.
Tè, demora-te ua estona damb jo, didec era comdessa.
Mama, qu‟è besonh d‟eth.
Per qué me cau consumir-me atau?
Era sua votz se braquèc.
Es lèrmes surgentèren des sòns uelhs e entà amagar-les se virèc bruscaments e gessec dera sala.
Trauessèc eth petit salon des divans e se posèc aquiu; reflexionèc pendent uns instants e se filèc entara cramba des puncèles.
Era mossa vielha repotegaue a ua de joena que venguie d‟entrar, ath córrer, deth pati, arraulida de hered.
Qu‟ei pro de jòcs!, didie.
Cada causa ath sòn temps.
Dèisha-la Kondratievna, intervenguec Natasha.
Vete‟n, Mavrushka, ve-te‟n.
E deishant que gessesse era gojata, Natasha se filèc entara anticramba.
Un vailet vielh e dus de joeni hègen as cartes; interromperen era partida e se lheuèren quan entrèc era: “Qué posqui hèr damb eri?”, se preguntèc Natasha.
Guaira?, preguntèc Misha alègraments e de boni talents.
Ve-te‟n, ve-te‟n rapid, didec eth vielh.
Fiodor, tu hè-me a vier un shinhau de ges.
En passar per dauant deth bufet manèc que se premanisse eth samovar, encara que non ère era ora.
Eth majordòm, Foka, qu‟ère er òme mès foreno de tota era casa.
A Natasha li shautaue sajar era sua autoritat sus eth.
Foka non la credec e anèc a preguntar s‟ère vertat.
Vai, damb era senhoreta!, didec Foka, hènt veir que s‟emmalicaue damb era.
Arrés ena casa balhaue tantes ordes ne tant de trabalh coma era joena.
Que non podie veir ad arrés quiet sense que li manèsse quauquarren.
Semblaue hèr era pròva de veir se quauquarrés se li resistie e se s‟emmaliciaue damb era.
Mès toti complien es sues ordes damb mès plaser qu‟es de quinsevolh aute.
A on posqui vier?”, pensaue Natasha, caminant tot doç peth correder.
Piudes, sautarèths e cigales, responec eth.
A on anar?
Qué posqui hèr?”.
Pugèc ath mès córrer era escala, ara cèrca de Vogel, que s‟estaue en pis de naut damb era sua hemna.
Ena casa de Vogel s‟estauen dues institutritzes e auien sus era taula siètes damb panses, nòdes e ametles.
Es institutritzes parlauen sus a on ère mès de baish prètz víuer, s‟en Moscòu o en Odesa.
Natasha se seiguec, s‟estèc ua estona escotant era convèrsa damb ròstre seriós e cogitós e dempùs se lheuèc.
Era ièrla de Madagascar, didec.
Ma-da-gas-car, repetic, en tot prononciar separadaments cada sillaba; e sense respóner as preguntes de Mme Schoss sus çò que didie, gessec dera cramba.
Petia ère tanben naut, damb eth sòn preceptor, en tot premanir uns huecs artificiaus qu‟alugarien pera net.
Petia, Petia!, cridèc Natasha.
Amia-me entà baish.
Eth mainatge correc entada era e l‟aufric era sua esquia.
Natasha montèc ath dessús, sarrèc damb es sòns braci eth còth deth sòn frair e Petia comencèc a córrer.
Coma s‟auesse acabat de recórrer eth sòn reinatge, sajant eth sòn poder, convençuda de qué toti se mostrauen sometudi, mès que, ça que la, contunhaue engüejada coma abantes, Natasha entornèc entara sala, cuelhec era sua guitarra, se seiguec en un cornèr escur, darrèr d‟un petit armari, e comencèc a jogar es còrdes damb ua frasa d‟opèra qu‟auie entenut en Sant Petersburg en companhia deth prince Andrei.
Entàs audidors, es acòrds que gessien dera guitarra non auien cap de sens, mès ena imaginacion de Natasha era frasa musicau hège revíuer nombrosi rebrembes.
S‟estaue seiguda darrèr deth petit armari damb es uelhs tachadi ena franja de lum que queiguie dera recodina e rebrembaue.
Se demorèc abstreiguda enes sòns rebrembes.
Sonia damb ua copa ena man, trauessèc era sala.
Natasha la guardèc, guardèc era pòrta sense barrar dera recodina e li semblèc que ja auie vist abantes a Sonia, damb era copa e era lum que gessie d‟aquiu.
Sonia, se qué jògui?, cridèc Natasha, en tot esguitlar eth sòn dit sus eth bordon.
A!, qu‟ès aciu!, didec damb espant Sonia.
Sabi pas.
S‟apressèc madeish qu‟ara e tanben arric damb timiditat…
Tot aquerò que siguec exactaments atau!
Non, qu‟ei eth còr de Es Aiguadors, l‟entenes?
Entà on anaues?, preguntèc dempús.
Entà escambiar era aigua dera copa.
Me rèste pòc entà acabar eth diboish.
Tu que tostemps ès ocupada, jo non sai, didec Natasha.
A on ei Nikolai?
Me pensi que dormís.
Ve-te‟n a desvelhar-lo, Sonia.
Ditz-li que lo cridi entà cantar (e se demorèc pensant en significat que podie auer çò que s‟auie passat; e sense resòlver eth problèma, sense planher-se minimaments, se trasnladèc de nauèth damb era imaginacion entath temps qu‟èren amassa e eth la guardaue damb uelhs d‟encamardat).
Me cau tanta pòur de qué non vengue… e çò de prumèr ei que me hèsqui vielha.
Que ja non traparà en jo çò que i a ara.
Se pòt passar que vengue aué, que vengue deman.
Dilhèu ja a arribat e ei ena sala, demorant-me.
Dilhèu a vengut ager e me n‟è desbrembat”.
Se lheuèc, deishèc era guitarra ath sòn lòc e passèc entara sala.
Tota era familha ère seiguda ath torn dera taula de tè, damb es preceptors, es institutritzes e es òstes.
Es vailets se tenguien de pè, atentius ath servici, mès que non i ère eth prince Andrei.
Aquiu qu‟auem a Natasha!, didec Illia Andreievic en veder-la entrar ena sala.
Vene, sè-te ath men costat.
Mès Natasha se posèc dauant de sa mair e campèc ath sòn entorn, coma se cerquèsse quauquarren.
Se seiguec en sòn lòc, seguint d‟aurelha era convèrsa des persones majors e de Nikolai, que tanben auie acodit ena taula.
Dempús deth tè, Nikolai, Sonia e Natasha passèren entath petit salon des divans, entath sòn cornèr preferit, a on, coma tostemp, s‟entamenauen es convèrses mès intimes.
Non t‟arribe a viatges, preguntèc Natasha ath sòn frair tant lèu s‟auèren acomodat, que penses que tot çò de beròi s‟a passat e ja non rèste arren, arren mès?
E que sentes, non dideria engüeg, senon tristor?
Plan que òc, didec eth.
A viatges toti son contenti, tot se passe ben, e se m‟acodís pensar que tot ei engüegiu e que toti s‟aurien de morir.
Un dia en regiment, non gessí de passèg, dehòra sonaue era musica… e me sentí tan trist…
Ò!, que ja ac sai, ja ac sai, confirmèc Natasha.
Tanben m‟arribèc a jo quan èra plan petita.
Te‟n brembes?
Un viatge me castiguèren per ues prues; toti vosati èretz en tot barar, e jo me demoré en gabinet der estudi, soleta, e plorè fòrça.
Non me‟n desbrembarè jamès.
Qu‟èra trista e sentia pietat per toti, per toti, per jo madeisha.
E çò de mès important ei que jo non n‟auia eth tòrt.
Te‟n brembes?
Òc, me‟n brembi, didec Nikolai.
Me‟n brembi de qué venguí a veder-te; te volia padegar, sabes?
Sentia racacòr.
Be n‟èrem d‟ingenús!
Jo amiaua ua jogalha, ua palhassa, e te lo volía dar.
Te‟n brembes?
E te‟n brembes, encara hè mès de temps, didec Natasha damb un arridolet cogitós, quan èrem plan, plan petiti; eth dia que mos cridèc er oncle en sòn burèu, ena vielha casa encara?
Tot qu‟ère escur, venguérem e i auie aquiu…
Un nere, acabèc Nikolai damb alègra arridalha.
Plan que me‟n brembi.
Qu‟ère gris a auie es dents blanqui.
Ère de pès e mos guardaue.
Se‟n brembe Sonia?, preguntèc Nikolai.
Òc, òc, me‟n brembi de quauquarren, responec Sonia timidaments.
A viatges è preguntat a papa e a mama sus aqueth nere, didec Natasha.
Mès tu te‟n brembes!
Plan que òc!
Coma s‟ara madeish siguessa en tot veir es sòns dents blanqui.
Be n‟ei d‟estranh!
Qu‟ei coma un saunei.
Me shaute rebrembar.
E te‟n brembes quan comencèrem a jogar damb uns ueus de Pasca ena sala, e de ressabuda entrèren dues vielhes e se meteren a rodar peth solèr tanben?
S‟a passat aquerò, òc o non?
Te‟n brembes de çò de ben que mos ac passàuem?
S‟interrompien arridolents, erosi d‟evocar (non tristi rebrembes pròpis dera vielhesa), senon es rebrembes poetics dera mainadesa; aguestes impressions d‟un passat pro luenhant quan era fantasia se barrejaue damb era realitat.
E arrien es tres doçaments damb gòi intim.
Encara qu‟es sòns rebrembes èren comuns, Sonia, coma tostemp, non arribaue tan luenh.
Non se‟n brembaue de causes, que sauvauen eri ena sua memòria, e es que rebrembaue non desvelhauen en era aqueth sentiment poetic qu‟embargaue as dus frairs.
S‟alegraue deth sòn gòi e sajaue de participar en eth.
Solet intervenguec quan Natasha e Nikolai rebrembèren era arribada de Sonia.
Condèc alavetz qu‟auie auut pòur de Nikolai pr‟amor qu‟aguest amiaue cordons ena giqueta e era hilhuquèra li didie que la coserien laguens.
Jo me‟n brembi que me dideren que tu auies neishut jos un caulet, didec Natasha.
Non gausaua dobtà‟c, mès me‟n sabia de qué non ère vertat e me sentia incomòda.
Ena pòrta deth hons campec ua sirventa.
Senhoreta, que ja s‟an hèt a vier eth poth, anoncièc en votz baisha.
Que ja non cau, Paulina; ditz-les que se lo hèsquen a vier.
Dimmler entrèc dempús, quan èren en plia convèrsa: s‟apressèc ena arpa, plaçada en un cornèr deth salon, la desgainèc e der esturment gessec un son discordant.
Dimmer comencèc uns acòrds e, virant-se entà Natasha, Nikolai e Sonia, didec:
Be n‟estan de tranquils es joeni!
Ara que parlauen de sauneis.
Dimmler comencèc a tocar.
Natasha, sense hèr bronit, s‟apressèc ena taula, cuelhec eth candeler, lo treiguec dera cramba e tornèc ath sòn lòc.
Era cramba, e mès que mès eth cornèr qu‟èren seigudi, demorèc ena escurina, mès a trauèrs des amples hièstres entraue era lum argentada deth plen.
Sabetz se qué pensi?, gasulhèc Natasha apressant-se entà Nikolai e Sonia, tant que Dimmer, acabaue era cançon, s‟estaue seigut, pulsant delicadaments es còrdes e preguntant-se se li calie deishà‟c o tocar quauquarren nau.
Quan se comence a rebrembar se passe eth temps rebrembant-ac tot e enquia se rebrembe çò qu‟un ère abantes de nèisher.
Aquerò qu‟ei era metempsicosis, assegurèc Sonia, que tostemp auie estat ua bona estudianta e ac rebrembaue tot.
Es egipcians credien qu‟es sues amnes èren des animaus e entornauen entada eri.
Non, non me pensi que siguessen en cap animau, didec Natasha, tostemp en votz baisha, encara qu‟era musica auie cessat.
Sò solide fòrça qu‟èrem angels, que deuíem èster en bèth lòc e tanben aciu, e que per aquerò mo‟n brembam de tot…
S‟auéssem estat angels, per qué auíem de quèir en un estat inferior?
Non inferior, qui a dit qu‟auíem queigut en un estat inferior.
Per què sai çò qu‟èra abantes?, repliquèc Natasha convençuda.
Era amna qu‟ei immortau…
Alavetz se me cau víuer entà tostemp, tanben è viscut abantes, qu‟è viscut tota era eternitat.
Òc, mès qu‟ei de mau hèr imaginar-se era eternitat, assegurèc Dimmler, que s‟auie apressat as joeni damb un arridolet amable e menspredós mès qu‟ara parlaue damb eth madeish ton seriós e velat des joeni.
Per qué?, intervenguec Natasha.
Natasha!
Ara que te tòque a tu.
Qu‟ètz seigudi aquiu coma uns conspiradors.
Mama, è tan pòqui talents de cantar!, repliquèc Natasha, mès se lheuèc de seguit.
Arrés, ne tansevolhe Dimmler, que ja non ère joen, desiraue interrómper era convèrsa e gésser d‟aqueth cornèr deth petit salon.
Mès Natasha se lheuèc e Nikolai se seiguec en clavicòrdi.
Coma tostemp, Natasha se placèc en centre dera sala, alistant eth punt mès avient entath son, e entonèc era romança preferida de sa mair.
Qu‟auie dit que non auie talents de cantar, mès hège ja temps que non cantaue tant ne tan ben coma aquera net.
Eth comde Illia Andreievic l‟escotaue deth burèu estant a on ère en tot parlar damb Mitenhka e, tau qu‟un escolan que s‟esdegue entà acabar es sues leçons pr‟amor de gésser a jogar, balhèc es darrères ordes ar administrador e sauvèc silenci.
Tanben Mitenhka escotaue carat e arridolent, de pè dauant eth comde.
Nikolai non deishaue de uelh a Natasha; alendaue ath madeish ritme qu‟era.
Sonia pensaue ena grana diferéncia que i auie entre era e era sua amiga e comprenie que l‟ère impossible èster, per pòc que siguesse, tant encantadora coma era sua cosia.
Era comdessa escotaue damb un arridolet erós e trist; les lèrmes li vengueren enes uelhs e de quan en quan botjaue eth cap.
Pensaue ena sua hilha, ena sua pròpia joenesa e en hèt de qué i auie quauquarren d‟illogic e temible en maridatge de Natasha damb eth prince Andrei.
Dimmler, seigut ath cant dera comdessa, escotaue damb es uelhs clucadi.
Ò!, comdessa!, didec fin finau.
Tanta doçor, tanta suavitat e vigor…
Cranhi per era, me cau pòur, didec era comdessa, sense pensar se qui l‟escotaue.
Eth sòn instint mairau li didie qu‟en Natasha i auie quauquarren excessiu que l‟empacharie era sua felicitat.
Encara non auie acabat Natasha era sua cançon qu‟ena sala entrèc sobtaments, damb era sua afogadura de catorze ans, eth petit Petia, qu‟anonciaue era arribada de dus desguisadi.
Natasha s‟arturèc a sec.
Estupid, cridèc, correc entà ua cagira, se deishèc quèir e s‟estarnèc en somics e pendent ua longa estona non podec tier es sues lèrmes.
Que non se passe arren, mama, non se passe arren; qu‟ei que Petia m‟a espaurit, didie sajant d‟arrir; mès es sues lèrmes seguien baishant e es sòn somics sarrauen era sua gòrja.
Es vailets, desguisadi d‟ossi, turcs, ostalèrs e granes senhores, terribles e comics, apareisheren ena sala, en tot hèr-se a vier damb eri eth hered e era alegria.
Ara prumeria s‟amaguauen es uns darrèr es auti ena anticramba; dempús entrèren timidaments enquia que, cuelhuda era confiança, comencèren es sues cançons, es sues dances e es sòns jòcs de Nadau.
Era comdessa anèc reconeishent es sòns ròstres; dempús d‟arrir-se‟n ua estona des sòns desguisaments, se retirèc entath salon.
Eth comde, damb un arridolet ludent, se demorèc ena sala en tot encoratjar as desguisadi.
Es joeni auien despareishut.
Mieja ora dempús entrèren naui desguisadi; ua vielha senhora damb pelha midonada, qu‟ère Nikolai; ua turca, era masca de Petia; Dimmler s‟auie vesti de clown, Natasha d‟ussar e Sonia de circasian, damb mostacha e celhes, pintades damb siure mascarat.
Sigueren acuelhudi pes non desguisadi damb indulgent estonament, hènt veir que non les arreconeisien e laudant es sues masques; es joeni considerauen qu‟es sues masques èren tan bones que les calie mostrar-les a mès gent.
Nikolai volie, en tot profitar er escellent estat deth camin, hèr un torn, damb toti, ena sua troika, e prepausèc vier damb dètz vailets desguisadi ena casa der oncle.
Se voletz anar entà bèth lòc anatz-vo‟n ena casa de Meliukova.
Era senhora Meliukova ère ua veuda damb quauqui hilhs de diuèrsa edat, tanben damb es sues hilhuquères, que s‟estaue a quate quilomètres des Rostov.
Aquerò plan qu‟ei ben pensat, ma chere!, assegurèc encoratjat eth comde.
Que divertirè a Pachette.
Mès era comdessa s‟opausèc: pendent aqueri dies l‟auie hèt mau ua cama.
Se decidic qu‟Illia Andreievic non podie gésser; mès se Loissa Ivanovna, ei a díder, Mme Schoss, les volie acompanhar, es joenes poirien vier tanben ena casa de Miliukova.
Sonia, timida, e vergonhosa coma tostemp, siguec era mès tenaça a suplicar a Loissa Ivanovna.
Qu‟ère era mielhor desguisada; era mostacha e es celhes pintades l‟estauen fòrça ben.
Toti assegurauen qu‟ère plan beròia e aqueth dia se sentie, contra çò de costum, encoratjada e energica.
Ua votz ath sòn laguens li didie qu‟eth sòn destin non se decidie aqueth dia, non se decidirie jamès, e damb eth sòn vestit d‟òme semblaue ua auta persona.
Loissa Ivanovna consentic e mieja ora mès tard s'apressauen en pòrge quate troikas damb campanetes e cascavels, en tot hèr carriclar es sòns patins sus era nhèu gelada.
Natasha siguec era prumèra a balhar eth ton alègre que correspon ara hèsta de Nadau; alegria que, en passar des uns enes auti, anèc aumentant e arribèc ath maximum quan toti gesseren dera casa entath hered glaciau, pr‟amor d‟ocupar es sues luges, entre convèrses, crits e arridolets.
Qu‟auie dues luges de servici; era tresau qu‟ère era troika deth comde, damb eth sòn shivau d‟Orel en centre, e ena quatau, era de Nikolai, qu‟amiaue coma guida un shivau petit de peu long e nere.
Nikolai, damb eth sòn vestit de senhora, caperat damb era sua capa d‟ussar, s‟estaue de pès sus era luja e tenguie es retnes.
Era net ère tan clara qu‟ara lum dera lua se vedien luder es hèrs e es uelhs des shivaus que guardauen temerosi eth rambalhós grop amassat jos eth petit tet escur deth pòrge.
Natasha, Sonia, Mme Schoss e dues gojates cuelheren sèti ena luja de Nikolai; ena luja deth vielh comde venguie Dimmler damb era sua esposa e Petia; enes autes, es vailets desguisadi.
Era luja deth vielh comde, qu‟en eth cuelhec sèti Dimmler e d‟auti desguisadi, arrinquèc en tot hèr carriclar es patins, que semblaue que s‟auien aganchat ena nhèu, entre eth sonor trinhonar dera campaneta.
Es shivaus de recambi se sarrauen enes bròques e remoiguien ua nhèu dura e ludenta coma eth sucre.
Lo seguic Nikolai e ara seguida se meteren en marcha es auti dus.
Prumèr auancèren a un tròt brac peth camin estret.
Tant que passauen ath long deth jardin, es nauti arbes nudi projectauen era sua ombra sus eth camin e amagauen era clara lum dera lua, mès tanlèu gesseren dera propietat, era lana nheuada, totauments negada peth resplendor nueitiu, s‟estenec immobila ath sòn dauant ludent coma un diamant de reflèxi bluencs.
Era prumèra luja patic ua secodida; çò de madeish l‟arribèc ara qu‟amiaue Nikolai e as autes.
E trincant eth silenci petrificat dera net, seguiren corrent en hilada.
Que se ve plan ben, Nikolai!, didec Sonia.
Nikolai s‟inclinèc entà Sonia pr‟amor de campar mielhor eth sòn ròstre: qu‟ère ua cara naua, graciosa, damb mostacha e celhes pintades, illuminada pera lua, qu‟emergie pròcha e luenhana des pèths de marta.
E la guardèc mès d‟apròp, arrint.
Didíetz quauquarren, Nikolai?
Non, arren, e se virèc de nauèth entàs shivaus.
Er ample camin caushigat, qu‟es patins des luges auien deishat coma oliós, ère traucat pes peades de grapes, visibles ara lum dera lua; es madeishi shivaus tirassauen des retnes e accelerauen eth pas.
Eth shivau dera quèrra, damb era tèsta doblegada, secodie es brides; eth shivau d‟atelatge se balancejaue e lheuaue es aurelhes coma preguntant: “Mos cau començar ja o ei lèu encara?” Dauant, ja luenh, s‟aubiraue, precisa, ath miei dera nhèu, era nera troika de Zajar, que s‟aluenhaue entre eth trinhonar dera sua pesanta campaneta.
S‟entenien es crits, es arridolets e es votzes des desguisadi.
Solet per çò deth vent que foetaue damb mès fòrça eth ròstre e peth accelerat galaup des shivaus se podie avertir era velocitat que volaue era troika.
Nikolai virèc eth ròstre.
Entre crits, arridolets e esclafits des foets, s‟apressauen as autes luges.
Eth shivau d‟atelatge, jos eth sòn arc, non escuerçaue eth pas e prometie forçar mès, tanlèu siguesse de besonh.
Nikolai artenhec ara prumèra luja; baishèren ua pala e entrèren en un camin planèr, que passaue per un prat ath costat der arriu.
Seguraments peth prat Kosoi.
Mès non, aquerò ère quauquarren nau que jamès auie vist.
Que non ei ne eth prat Kosoi ne era pala de Diomkino.
Diu se‟n sap se qué ei!
Quauquarren nau e magic.
Mès qu‟ei madeish, sigue çò que sigue”.
E, ahiscant as sòs shivaus, se metec ara nautada dera troika prumèra.
Zajar, retenguec eth sòn atelatge e virèc era cara, caperada d‟arrosada enquias celhes.
Nikolai lancèc era sua luja a tot galaup.
Zajar alonguèc es braci, hec carrinclar era lengua e gessec tanben ath mès córrer.
Tie, senhor!, didec.
Ambdúes luges volauen aparelhades, encara mès de prèssa, e eth trinhon des cascos des shivaus ère cada viatge mès rapid.
Nikolai anaue aumentant era diferéncia.
Zajar, sense cambiar era sua posicion, damb es braci estiradi, lheuèc era man damb es retnes.
Que non t‟en gesseràs damb era tua, senhor!, cridèc a Nikolai.
Nikolai lancèc as sòns shivaus a tot galaup e auancèc a Zajar.
Es animaus lheuauen ua broma de nhèu fina e seca que batanaue era cara des viatjaires.
Enes sues aurelhes ressonaue eth rapid martelatge des bates e es pautes des shivaus s‟entrecrotzauen damb creishenta velocitat en tot barrejar-se damb es ombres dera trinka auançada.
S‟entenie eth carrinclar des luges sus era nhèu e es sorriscles des hemnes.
Nikolai frenèc e campèc ath sòn entorn.
Era madeisha lana magica; es madeishes esteles ath dessús, era madeisha claretat dera lua qu‟ac aumplie tot.
Qu‟ei que vam entara casa des Meliukova?
Ei aquerò Meliukova?
Diu se‟n sap se a on èm e se qué mos passe!
Virèc eth cap pr‟amor de campar laguens dera luja.
E aqueth cercasian dera mostacha non sai se qui ei, mès l‟estimi”.
Non auetz hered?, preguntèc.
Que non i auec responsa.
Ara sua esquia sonèren quauqui arridolets.
Dimmler, dès es luges que venguien darrèr, cridèc quauquarren, probablaments plan divertit, mès que siguec impossible d‟enténer.
Òc, òc!, responeren quauques votzes entre arridolets.
Encara que resulte mès estranh que dempús de caminar ar edart ajam arribat en Meliukova”, pensaue Nikolai.
Plan que òc, èren en Meliukova; diuèrsi sirvents campauen ja en portau damb fanaus alugadi e cares arridolentes.
Qui ei?, preguntèc quauquarrés dera escala estant.
Desguisadi dera casa deth comde!
XI Pelagueia Danilovna Meliukova, hemna corporenta e energica, damb mericles, estropada en un ample chal, ère en salon, entornejada des sues hilhes, que sajaue de distrèir.
Vessauen cera honuda e guardauen es ombres des figuretes resultantes, quan ena anticramba s‟entenec un fòrt rumor de passi e animades votzes.
Ussars, daunes, bruishes, palhassas e ossi, tossint e secant-se es róstres caperadi d‟arrosada en correder, entrèren ena sala, a on rapidaments s‟aluguèren mès candèles.
Eth clown Dimmer e era senhora Nikolai comencèren era dança.
Entornejadi pes enventides mainades, es desguisadi, amagant es sòns ròstres e dissimulant era votz, saludauen ara patrona dera casa e anauen acomodant-se pera sala.
Ò!, que non ei possible arreconeisher-vos!…
Aguesta qu‟ei Natasha!
Guardatz a qui se retire!
Sabi pas a qui me rebrembe!
E Edvard Karlich, be n‟està de ben!
Que non l‟auria arreconeishut!
Com dance!
Mon Diu!, e quin circasian… qué ben l‟està a Soniushka!
E aguesti auti?
Vai!
Qu‟auetz animat aquerò.
Retiratz es taules, Nikita, Vania!
E nosates qu‟èrem tan tranquilles!…
A, a, a!…
Er ussar!
Er ussar!
Que semble un gojat, e damb aguestes cames…!
Qué divertit!, didien es votzes.
Natasha, era preferida des joenes Meliukova, despareishec damb eres enes crambes dera part deth darrèr, que d‟aquiu comencèren a demanar siure, blòdes e vestits d‟òme, qu‟uns braci nudi cuelhien des vailets pera pòrta miei dubèrta.
Dètz menutes dempús, es joenes Meliukova s‟auien amassat as desguisadi.
Pelagueia Danilovna dèc ordes tà que deishèssen liura era sala e premanissen minjar entà senhors e sirvents; sense trèir-se es mericles, damb un arridolet contengut, anaue entre es desguisadi e les guardaue d‟apròp, sense arreconéisher ad arrés, non ja as Rostov ne a Dimmler, senon ne tansevolhe as sues pròpies hilhes desguisades d‟òmes damb vestits e unifòrmes dera casa que tanpòc arreconeishie.
Qui ei aguesta?, preguntèc, en tot virar-se entà ua hilhuquèra e senhalant a ua des sues hilhes, desguisada de tartar de Kazan.
Que semble ua des Rostov.
E vos, ussar, en quin regiment servitz?, li didec a Natasha.
Mestratz coquilhons de fruta entath turc; era sua lei que non l‟ac enebís, didec ar encargat deth buffet.
A viatges, guardant era forma de barar estranha e comica des visitaires, segurs de qué arrés les arreconeishie e per aquerò non ère de besonh sauvar consideracions, Palagueia Danilovna amagaue eth ròstre en sòn mocador e eth sòn voluminós còs e s‟estrementie damb un arridolet bravàs qu‟ère incapable de contier.
Era mia Sasha!
Qu‟ei era mia Sasha!, didie.
Dempús des dances polpulares e des rondèus, Palagueia Danilovna amassèc a toti, senhors e vailets, en un gran cercle.
Demanèc un anèth, ua còrda e un roble e organizèc uns jòcs.
Ua ora dempús toti es vestits èren desordenadi a arropidi; es mostachas e celhes, pintades damb siure ahlamat, rajauen damb era sudor des ròstres estofadi e alègri.
Eth sopar des senhors se mestrèc en minjador e es vailets sigueren obsequiadi ena sala.
Pendent eth sopar, ua senhoreta celibatària que s‟estaue ena casa condèc que çò de mès terrible ère sajar de coneísher er avier en banh de bugàs.
Jo i vierè, didec Sonia.
Per qué?, preguntèc era màger des Meliukova.
Vos que non i vieratz; que cau èster fòrça valent…
Condatz çò que se passèc damb ua senhoreta, didec era mendre des Meliukova.
Donques, un viatge, comencèc era celibatària, ua senhoreta venguec damb un poth e dus cubèrts, tot çò que s‟auie de besonh, e se seiguec en lòc senhalat.
S‟estèc ua estona, e dempús entenec eth bronit d‟ua luja damb cascavels… que s‟apressaue.
Comprenec que venguie quauquarrés, se virèc e vedec a un òme vestit d‟oficiau qu‟entrèc e se seiguec ath sòn dauant, a on ère er aute, caperat.
Ò!, cridèc Natasha damb orror, daurint fòrça es uelhs.
Mès com!, eth parlaue?
Òc, parlèc damb ua persona.
E comencèc a hestejar-la, e li calie parlar enquiath cant deth poth.
Mès era, espaurida, se caperaue era cara damb es mans.
Alavetz eth l‟agarrèc.
Erosaments de seguit acodiren es gojates….
Per qué les espauritz?, intervenguec Palagueia Danilovna.
Mama, se vos madeisha siguéretz era que l‟endonvièren er avier.
E com s‟endónvie er avier en granèr?, preguntèc Sonia.
Donques guarda: ara madeish, per exemple, se vas entath granèr e te metes a escotar, s‟entenes còps, qu‟ei un mau senhau; s‟entenes se com se vente eth horment, qu‟ei bona sòrt.
Tanben se sòl passar…
Mama, condatz-mos çò que vos entenéretz en granèr.
Palagueia Danilovna arric.
Que ja ac sò desbrembat, didec.
Ath delà, deguna de vosates i anarà.
I anarè jo, Palagueia Danilovna, se m‟ac permetetz, i anarè jo, didec Sonia.
Madeish qu‟abantes quan hègen ar anèth, ara còrda o ath roble, ara, pendent era convèrsa, Nikolai non se desseparaue de Sonia e la guardaue damb uelhs totafèt desparièrs des de tostemp; li semblaue auer-la coneishut per prumèr viatge gràcies as sues mostachas pintades.
Sonia ère de vertat contenta, animada e polida aquera net, coma non l‟auie vist jamès, Nikolai, enquia alavetz.
Que non me cau pòur arren, didec Sonia, posqui anar-i ara madeish?
Se lheuèc.
L‟expliquèren a on ère eth granèr e que li calie estar-se silenciosa e escotar.
Li balhèren eth sòn abric; se lo botèc sus eth cap e guardèc a Nikolai.
Sonia gessec en correder pr‟amor de vier entath granèr e Nikolai s‟esdeguèc pr‟amor de gésser deth pòrge dera entrada principau damb era desencusa de qué hège massa calor.
Çò que non deishaue d‟èster vertat, peth gran nombre de persones amassades ena sala.
Dehòra hège eth madeish hered d‟abantes; er aire ère immobil; era lua ère era madeisha, mès que i auie mès claror; era sua lum ère tant intensa e arrincaue tanti bialhs ena nhèu que non se sentie talents de campar entath cèu pr‟amor de veir es esteles vertadères.
Eth cèu ère escur e desagradiu, tant qu‟ena tèrra tot qu‟ère alegria.
Qué sò estat demorant enquia ara?”, seguie dident-se Nikolai; gessec en pòrge, hec era virada ara cantoada dera casa peth caminòu qu‟amiaue entara entrada deth servici.
Sabie que Sonia passarie per aquiu.
A miei camin, un molon de lenha, caperat de nhèu, hège ua ombra; en aute costat, es arrames retortilhades des telhs vielhs e nudi se projectauen sus era nhèu.
Eth caminòu amiaue entath granèr, qu‟es sues parets de troncs e eth sòn losat, caperat de nhèu, ludien jos era lua coma hètes de pèires precioses.
Un arbe carrinclèc en jardin e de nauèth tornèc eth silenci; Nikolai non credie alendar aqueth aire hered, senon ua fòrça etèrna, joena e alègra.
Quauquarrés baishaue talonant pera escala de servici; s‟entenec eth sonor croishit deth darrèr gradon, caperat de nhèu e era votz dera celibatària:
Tostemp dret, dret, senhoreta; peth caminòu, mès non guardetz entà darrèr.
Que non me cau pòur, responec era votz de Sonia; e peth caminòu es pès de Sonia, cauçadi damb fines sabates, la heren a vier entà Nikolai, en tot hèr croishir e carrinclar era nhèu.
Sonia anaue caperada damb eth sòn abric de pèth.
Ère ja a dues canes deth gojat quan lo vedec.
Tanben ada era li semblèc desparièr deth que coneishie e que tostemp auie auut un cèrt temor.
Nikolai vestie era sua masca; es sòns peus èren endrabadi e arrie erós, damb un arridolet nau entada era.
Sonia correc entada eth.
Passèc es sues mans entre es pèths que caperauen eth cap de Sonia, l‟abracèc, la sarrèc contra eth sòn pitrau, punèc es sòns pòts ombrejadi pera mostacha que flairaue a siure ahlamat.
Sonia lo punèc enes pòts e, deishant anar es sues petites mans, encaishèc en eres es sues caròles.
Nikolai!”, se dideren.
S‟apressèren ath mès córrer entath granèr e tornèren ena casa, cadun per un camin desparièr.
Quan arribèc eth moment d‟abandonar era casa de Palagueia Danilovna, Natasha, que tostemp se n‟encuedaue de tot, hec que Loissa Ivanovna passèsse ena luja de Dimmler, e era i passèc tanben, en tot deishar a Sonia e Nikolai damb es gojates.
Nikolai, sense preocupar-se d‟auançar ad arrés, amiaue era luja damb mesura e de quan en quan guardaue fixaments a Sonia, en tot cercar a trauèrs dera sua mostacha e celhes, jos era estranha claretat dera lua, jos aguesta lutz que tot ac càmbie, era Sonia de d‟auti tempsi e era d‟ara, que d‟era auie decidit non deseparar-se jamès.
La contemplaue tu per tu; en rebrembar era flaira de siure ahlamat barrejada damb era sensacion des punets, alendaue a plen paumon er aire gelat, e, guardant ara tèrra qu‟anaue hugent des costats dera luja, e eth cèu ludent, de nauèth se sentie transportat en un país de meravilha.
Sonia, te trapes ben?, preguntaue de quan en quan.
Òc, responie era, e tu?
Ena mitat deth camin, Nikolai deishèc ath menaire es shivaus e s‟apressèc un moment ena luja de Natasha.
Natasha, Natasha!, escota.
Que me sò decidit per Sonia, gasulhèc en francés.
L‟ac as dit?, preguntèc Natasha animada e erosa.
Be n‟ès d‟estranha damb aguesta mostacha e aguestes celhes, Natasha!
Òc, plan contenta, plan contenta!
Que ja començaua a emmaliciar-me damb jo madeisha.
Non t‟ac didia, mès te portaues mau damb era.
A un còr tan beròi!
Que sò plan contenta, Nikolai.
A viatges que sò dolenta, mès me hège vergonha d‟èster erosa e de qué Sonia non ne siguesse, contunhèc.
Ara que sò plan contenta.
Mès, ve-te‟n, ve-te‟n damb era.
Non, demora!
Be n‟estàs de graciosa ara!, didec Nikolai en tot guardar-la fixaments pr‟amor que tanben li semblaue trapar quauquarren nau ena sua fraia, ua gràcia, ua trendesa que jamès l‟auie vist.
Natasha, qu‟ei quauquarren magic, vertat?
Òc, responec era.
Qu‟as obrat perfèctaments.
Tot que se passarie ben”.
Alavetz ès contenta.
E jo hi ben, vertat?
Ò, plan, plan!
Qu‟ac as hèt plan ben.
Non hè guaire que m‟emmaliciè damb mama perque didie qu‟era te volie pescar.
Com se pòt díder tau causa?
Lèu me pelegè damb era.
Non permeterè qu‟arrés digue ne pense quauquarren dolent de Sonia, donques que solet a bones qualitats.
Alavetz tot s‟està ben, vertat?, repetic Nikolai campant de nauèth eth ròstre dera sua fraia pr‟amor de verificar se parlaue de vertat; e hènt croishir era nhèu jos es sues bòtes nautes, baishèc e correc entara sua luja.
Eth madeish circasian, erós e arridolent, damb era mostacha pintada e es uelhs ludents, lo guardaue jos era capucha de pèth que curbie era sua tèsta.
E aguest circasian ère Sonia, e aguesta Sonia serie seguraments era sua erosa e aimanta esposa.
Un còp arribadi en casa, après condar ara comdessa se com les auie anat ena sua visita as Meliukova, es joenes se retirèren ena sua cramba.
Parlauen des sues vides un còp maridades, des sòns marits que, plan que òc, serien boni amics, e dera felicitat que les demoraue.
Ena taula de Natasha i auie quauqui miralhs plaçadi per Duniasha dès era vesilha.
Quan se passarà tot aquerò?
Cranhi que jamès…
Sè-te, Natasha, dilhèu ac veigues, didec Sonia.
Natasha aluguèc ua candèla e se seiguec.
Que non a d‟arrir-se‟n d‟aquerò, senhoreta, didec Duniasha.
Natasha, ajudada dera puncèla e de Sonia, trapèc era sua posicion justa entre es miralhs.
En sòn ròstre apareishec ua expression grèu e seriosa; sauvèc silenci e atau s‟estèc seiguda pendent ua longa estona guardant era sòrta de candèles que s‟aluenhauen deth miralh en tot supausar que vedie (sivans es racondes qu‟auie entenut) o ben un taüt o ben ada eth, ath prince Andrei, en aqueth darrèr requadre confús e vague.
Ça que la, per prèsta que siguesse a cuélher quinsevolh plapa o ombra per ua figura umana o un taüt, non artenhec veir arren; comencèc a parpelejar e se hec enlà des miralhs.
Per qué es auti ven e jo non veigui arren?, didec.
Hètz-ac per jo…
Me cau tanta pòur!…
Sonia se seiguec dauant es miralhs, cerquèc era posicion avienta e se metec a guardar.
Òc, Sofia Alexandrovna veirà solide, gasulhèc Duniasha.
Sonia entenec aguestes paraules e es de Natasha que didie en votz baisha:
Ja sai que veirà; tanben est an passat vedec.
Pendent tres menutes toti sauvèren silenci.
Sonia, de pic, hec enlà eth miralh e se caperèc es uelhs damb era man.
Ò, Natasha!, sorrisclèc.
As vist?
Se qué as vist?, preguntèc Natasha, en tot tier eth miralh.
Sonia que non auie campat arren; començaue a sénter eth besonh de parpelejar, volie lheuar-se quan entenec era votz de Natasha que didie: “Veirà”.
Que non volie mentir a Natasha ne a Duniasha e se cansaue d‟èster seiguda; non sabie se com ne se per qué se l‟auie escapat aqueth sorriscle e s‟auie caperat es uelhs damb era man.
L‟as vist?, li preguntèc Natasha en tot agarrar-li eth braç.
Òc…, demora… jo… lo sò vist, didec sense voler Sonia.
Non sabie encara se Natasha, en díder aquerò de “l‟as vist” se referie ada eth, ath prince Andrei o a Nikolai.
E alavetz pensèc: “Per qué non vau a díder que l‟è vist?
D‟auti i ven.
Òc, l‟è vist, didec.
Com, com s‟estaue?
Estirat o seigut?
Non… è vist… prumèr non i auie arren; mès dempús l‟è vist estirat.
Andrei estirat?
Malaut?, preguntaue Natasha damb es uelhs espauridi.
Ò, non, non; tot çò de contrari; auie era cara alègra e se virèc entà jo.
E tant que parlaue venguec de creir que l‟auie vist de vertat.
Plan, e dempús?
Conda, conda, Sonia.
Dempús lo sò vist ben, que i auie quauquarren blu e ròi…
Sonia!
Quand tornarà?
Quan lo veirè?
E sense respóner as paraules de Sonia, que sajaue de padegar-la, s‟estirèc en sòn lhet; fòrça temps dempús qu‟es candèles siguessen amortades, s‟estaue encara immobila en sòn lhet, guardant era gelada lum dera lua a trauèrs des veires geladi.
Pòc dempús de Nadau, Nikolai cohessèc a sa mair eth sòn amor per Sonia e eth sòn fèrm prepaus de maridar-se damb era.
Era comdessa qu‟anaue observant es relacions entre Sonia e eth sòn hilh de hège temps, demoraue aguesta explicacion; escotèc en silenci es paraules de Nikolai e li didec que se podie maridar damb qui volesse, mès que ne era ne sa pair li balharien era benediccion entad aguest maridatge.
Per prumèr còp sentec Nikolai que sa mair ère desengustada damb eth, e que non cedirie, a maugrat de tota era sua estimacion.
Heredaments, sense guardar ath sòn hilh, hec a cridar ath comde.
Quan aguest acodic ara crida, era comdessa, que se premanie a condar-li çò que se passaue, brèuments e damb tranquilliat, en preséncia de Nikolai, non se podec tier: s‟estarnèc a plorar per despièit e gessec dera estança.
Eth vielh comde ahisquèc trendaments a Nikolai, en tot demanar-li que renoncièsse ath sòn prepaus.
Nikolai responec que non podie tradir era paraula dada, e eth pair, alendant, çampar confús, no se tardèc en balhar per acabada era convèrsa pr‟amor de vier ara cèrca dera sua hemna.
Tostemps qu‟eth comde auie ua discussion damb eth sòn hilh se vedie senhorejat pera consciéncia deth sòn tòrt, dauant d‟eth, pera mala administracion des sòns bens; non podie, donc, emmaliciar-se damb Nikolai perque refusaue un partit mès ric, e maridar-se damb Sonia, que non auie cap de dòt.
Aquerò li rebrembaue encara mès que s‟era sua situacion economica non siguesse tan compremetuda, non poirie desirar-se entà Nikolai ua esposa mès digna que Sonia e qu‟eth solet ère colpable dera roïna, eth e eth sòn Mitenhka, damb es sòns incorregibles abits.
Es comdes non tornèren a parlar d‟aguest maridatge damb eth sòn hilh; mès ath cap d‟uns dies era comdessa cridèc a Sonia e, damb ua crudeutat que cap des dues demoraue, repoteguèc ara neboda era sua ingratitud e er auer atirat ath sòn hilh, en tot valer-se de toti es mejans.
Sonia escotèc damb es uelhs baishi es crudèus paraules dera comdessa, sense comprèner se qué se l‟exigie ada era.
Qu‟ère prèsta a sacrificà‟c tot per sòs benfactors; era idia deth sacrifici ère eth sòn pensament preferit, mès en aqueth cas en concret non artenhie compréner se per qui e com li calie sacrificar-se.
Non podie deishar d‟estimar ara comdessa e a tota era familha Rostov; mès que l‟ère madeish impossible deishar d‟estimar a Nikolai, en saber qu‟era felicittat d‟eth depenie d‟aguest amor.
S‟estaue silenciosa e trista, sense respóner arren.
Nikolai non podec tier pendent mès temps aqueth estat de causes e anèc a parlar damb sa mair.
Autant li demanaue que lo perdonèsse ada eth e a Sonia e que consentisse en maridatge, coma menaçaue damb maridar-se sense demorar mès, secretaments, se se perseguie ara gojata.
Era comdessa, damb ua heredor qu‟eth sòn hilh non auie vist jamès en era, responec que ja ère major d‟edat, qu‟eth prince Andrei se maridaue sense eth consentiment de sa pair e qu‟eth podie hèr madeish, mès qu‟era non arreconeisherie ad aguesta intriganta coma hilha.
Enforismat en enténer tractar d’intriganta a Sonia, Nikolai lheuèc era votz e li didec a sa mair que jamès s‟auie pensat que lo forcèsse a véner eth sòn amor e que, se se passaue atau, per darrèr viatge didie…
Mès que non auec temps de prononciar era paraula decisiua, que sa mair demoraue (per çò dera sua expression) damb vertadèr terror e que dilhèu aurie demorat entre eri coma un crudèu rebrembe.
Non la podec prononciar pr‟amor que Natasha, esblancossida e grèu, entrèc pera pòrta que darrèr d‟era auie estat en tot escotar.
Nikolenhka, non digues pegaries, cara-te, cara-te!
Te digui que te cares!, lèu cridaue… pr‟amor d‟estofar era votz deth sòn frair.
Mama, estimada… que non ei atau!…
Mameta, praubeta, didec a sa mair que, en senter-se a mand dera ruptura, guardaue espaurida ath hilh mès que, per obstinacion o ahiscada pera peleja, non volie ne podie cedir.
Ve-te‟n, Nikolenhka, jo l‟ac explicarè; tu vè- te‟n…
E vos, mama, estimada, escotatz-me, deishatz que vos parla.
Es sues paraules que non auien cap de sens, mès artenheren eth resultat que Natasha volie.
Era comdessa, somicant, amaguèc eth ròstre en pitrau dera sua hilha.
Nikolai se lheuèc e gessec dera cramba en tot hèr-se a vier es mans en cap.
Natasha s‟encarguèc dera reconciliacion e ac hec de tau manèra qu‟era comdessa prometec ath sòn hilh non perseguir a Sonia; ath sòn torn, Nikolai assegurèc que non harie arren sense que sa pairs se‟n sabessen.
Damb era fèrma intencion d‟apraiar es sòns ahèrs en regiment, demanar era retirada e tornar entà maridar-se damb Sonia, Nikolai, trist e grèu, en desacòrd damb es sòns, mès, sivans eth se pensaue, apassionadaments encamardat, partic pr‟amor d‟incorporar-se en regiment es prumèrs dies de gèr.
Dempús dera sua partida, era casa des Rostov demorèc mès trista que jamès.
Era comdessa, per tòrt de tanti desengusti, venguec malauta.
Sonia ère trista pera partida de Nikolai, e encara mès pera ostilitat qu‟era comdessa non podie deishar de manifestar-li.
Eth comde ère mès que preocupat pera marcha des sòns ahèrs, qu‟exigien mesures radicaus.
Qu‟ère de besonh véner era casa de Moscòu e era propietat vesia ara capitau; entà hèr tot aquerò, li calie vier en Moscòu, mès era santat dera comdessa les obligaue a arrecular eth viatge.
Natasha, qu‟ara prumeria auie suportat aisidaments, e enquia e tot damb alegria, era abséncia deth sòn nòvi, venguie a èster cada còp mès inquieta e impacienta.
Eth hèt de pensar qu‟es sòns mielhors dies, qu‟aurie podut dedicar a estimar-lo, se perdien en vaganaut la tormentaue contunhaments.
Es cartes deth prince l‟irritauen mès que quinsevolh auta causa.
Li semblaue ofensiu que mentre era non viuie senon pensant en Bolkonski, eth gaudisse d‟ua vida interessanta, visitant païsi desconeishudi e hènt naues amistats.
Coma mès entretengudes èren es sues cartes, màger ère eth sòn despièit, e contestar-les que ja non ère un plaser, senon ua obligacion faussa e engüegiua.
Non sabie escríuer pr‟amor que non admetie era possibilitat d‟exprimir, de vertat, en ua carta ne ua millesima part de çò qu‟ère acostumada a díder damb era sua votz, eth sòn arridolet e era sua guardada.
Es sues cartes èren seques, classiques, monotònes, que non les balhaue cap importància, e enes brolhons era comdessa li calie corregir es sues fautes d‟ortografia.
Era comdessa non se remetie, mès tanpòc ère possible arrecular mès temps eth viatge entà Moscòu.
Qu‟auie de premanir eth noviatge, véner era casa e, ath delà, se demoraue en Moscòu ath prince Andrei.
Sa pair, eth prince Nikolai Andreievic, s‟estaue aquiu aqueth iuèrn e Natasha ère convençuda de qué eth sòn prometut ja auie arribat.
Era comdessa se demorèc en camp e eth comde, damb Sonia e Natasha, partic entà Moscòu tà finaus de gèr.
PART I Pierre, sense cap rason aparenta, sentec de ressabuda era impossibilitat de contunhar era vida qu‟amiaue.
A maugrat de creir fèrmaments enes vertats revelades peth benfactor, a maugrat dera alegria experimentada enes prumèri tempsi peth sòn trabalh de perfeccionament interior, qu‟ada eth s‟auie autrejat damb tant d‟entosiasme dempús eth noviatge deth prince Andrei damb Natasha e era mòrt d‟Osip Alexeievic, naua que recebec lèu ath madeish temps, sentec desparéisher, en un virament de uelhs, tot er encantament d‟aquera vida passada, que d‟era sonque li restèc ua soleta rason: era pròpia casa, damb era sua plan beròia hemna, que gaudie ara des favors d‟un plan important personatge, es relacions damb tota era societat de Sant Petersburg e eth servici damb es sòns plan anutjosi formalismes.
De pic se li presentèc era sua vida passada coma quauquarren abominable.
Deishèc d‟escríuer eth sòn jornau, evitèc era companhia des frairs, comencèc de nauèth a frequentar eth Club, a béuer excessiuaments, a amassar-se damb amics celibataris e a amiar ua vida tan desfrenada qu‟era comdessa Elena Vasilievna credec de besonh cridar-li seriosaments era atencion.
Pierre comprenec qu‟era sua hemna auie rason e, pr‟amor de non comprometar-la, partic entà Moscòu.
En Moscòu, tanlèu auec entrat en sòn immens ostau damb es princesses passides (e damb era tendéncia a contunhar en tot passir-se) e damb era nombrosa servitud; a penes vedec dera su hièstra era capèla dera Santa Vèrge d‟Iverisk damb es sus innombrables candèles dauant es sues senhes d‟aur, era plaça deth Kremlin damb era sua nhèu immaculada, es menaires e es casetes de Sivtsev Vrazhek, es vielhs de Moscòu que sense prèssa ne vams acabauen aquiu es sues vides, es vielhes daunes moscovites, es balhs e eth Club Anglés de Moscòu, se sentec ena sua pròpia casa, coma en un agradiu refugi.
Tot en Moscòu qu‟ère agradiu, normau e lord coma ua vielha vèsta d‟interior.
Tota era societat moscovita, dès es mès ancianes senhores enquias mainatges, acuelhec a Pierre coma un òste fòrça temps demorat, qu‟eth sòn sèti ère tostemp prèst e vacant.
Entad aquera societat Pierre ère er èsser mès originau, agradiu, brave e intelligent, eth mès alègre e magnanim, eth mès divertit e corau: un senhor rus ath vielh estil.
Era sua bòssa qu‟ère tostemp ueda, pr‟amor qu‟ère dubèrta entà toti.
Omenatges, quadres dolents e estatues, societats filantropiques, gitanos, escòles, taulejades en aunor de qui que siguesse, orgies, maçons, glèises, libres: ad arren ne ad arrés refusaue; e se non auessen existit dus amics sòns, que li deuien somes importantes de sòs, convertidi ara enes sòns protectors, qu‟aurie balhat tot que çò que possedie.
Que non i auie ua taulejada o ua cauhada en Club que non i assistisse.
E tant lèu se seiguie en sòn sèti deth divan, dempús de dues botelhes de Chateau-Matgaux, toti l‟entornejauen e començauen es discussions, es comentaris e es badinades.
E s‟era discussion cuelhie tralhes violentes, Pierre, damb eth sòn arridolet bravàs e ua trufaria avienta, tornaue amiar en soquèr es causes.
Es lòtges maçoniques semblauen tristes e engüegiues quan eth non i ère.
S‟en balh mancaue un cavalièr, baraue.
Es senhores joenes e es maridadoires l‟estimauen pr‟amor que, sense hèr era cort a deguna, ère madeish amable damb totes, mès que mès dempús deth repaish.
Pierre qu‟ère un de tanti gentilòmes de cramba retiradi des qu‟a centenats s‟estauen en Moscòu pr‟amor d‟acabar aquiu tranquillaments es sòns dies.
Quin orror aurie experimentat sèt ans abantes, en tornar der extrangèr, se l‟auessen dit que non ère de besonh cercar ne endonviar arren, qu‟eth sòn camin ère ja traçat de hège temps, definit entà tostemp, e que, per mès que s‟esdeguèsse, vierie a èster coma èren toti.
Que non les aurie creigut.
Non ère eth, dilhèu, qui desiraue damb tota era sua amna proclamar era republica en Russia, o èster Napoleon, o un filosòf, o un guerrèr e véncer ath madeish Bonaparte?
Non ère qui credie possible e desiraue apassionadaments era regeneracion deth genre uman e volie arténher es mès nauti grads dera perfeccion?
Non ère qui auie fondat es escòles e es espitaus e emancipat as campanhards?
E ara, en sòrta de tot aquerò, ère un marit ric, maridat damb ua hemna infidèu, un gentilòme de cramba retirat que li shautaue minjar e béuer e, descordant-se eth justet, parlar mau deth govèrn, un des molti sòcis deth Club Anglés, estimat per tota era societat moscovita.
Pendent fòrça temps non podec adméter era idia d‟èster un gentilòme de cramba retirat en Moscòu, tipe qu‟autant menspredaue sèt ans abantes.
A viatges se padegaue pensant qu‟aquerò non ère senon un compàs de demora; mès de seguit l‟orrificaue ua auta idia: guaires persones auien entrat en aguesta vida, damb era dentadura complèta e tot eth peu, e gesseren d‟era desdentadi e cauvets!
Enes moments d‟orgulh, quan reflexionaue sus era sua situacion, li semblaue èster fòrça desparièr d‟aqueri gentilòmes de cramba retiradi qu‟eth menspredaue abantes.
Eri qu‟èren tipes vulgars e pècs, contenti e satisfèti dera sua situacion, “mès jo que sò encara maucontent damb tot, e jo contunhi desirant hèr quauquarren pera umanitat”, se didie.
E ath cap de cèrt temps de víuer en Moscòu non menspredaue ja ad arrés e començaue a estimar as sòns companhs, a respectar-les, a planher-les coma se planhie ada eth madeish.
Pierre ja non patie, coma abantes, moments de desesperacion, ipocondria o desengust dera vida; mès era malautia qu‟abantes se manifestaue damb accèssi de furor s‟estaue amagada en eth e non l‟abandonaue un solet instant.
Per qué?
Qué se passe en mon?”, se preguntaue perplèx fòrça còps ath dia, sajant, contra era sua volentat, penetrar en sens des fenomèns vitaus.
Mès, en tot saber per experiéncia que non existien responses ad aguestes preguntes, sajaue de desliurar-se d‟eres çò de mès lèu possible: cuelhie un libre o se dirigie, ara prèssa, entath Club o entara casa d‟Apoloni Nikolaievic, pr‟amor de comentar es petòfies dera ciutat.
Napoleon Bonaparte siguec menspredat de toti quan ère gran; e quan venguec a èster un miserable bofon, er Emperaire Francés sage autrejar-li ara sua hilha coma esposa illegau.
Es mèns frairs maçons juren pera sua vida que son prèsti a sacrificà‟c tot peth ben deth pròche, mès non paguen es quòtes entàs praubi, acaren a Astrea contra es cercaires de Mannà e sagen d‟artenher eth vertadèr tapís escocés e ua acta que non la compren ne eth que l‟escriuec, e qu‟arrés n‟a de besonh.
Toti professam era lei cristiana deth perdon des injúries e der amor ath pròche, lei qu‟en sòn nom auem quilhat en Moscòu quaranta viatges quaranta temples, e ager an batanat enquia aucir-lo a un desertor, e un prèire servidor d‟aguesta lei der amor e deth perdon hec a punar era crotz ath soldat abantes en suplici”.
Atau pensaue Pierre, e tota aquera mentida acceptada per toti li semblaue tostemp quauquarren nau, tostemp l‟estonaue, a maugrat de çò d‟avedat qu‟ère ada era.
Ac è sajat, e tostemp è vist qu‟ath hons dera sua amna comprenen çò de madeish que jo, mès que s‟esdeguen entà non vedè’c.
Aquerò vò díder qu‟ei de besonh.
Mès entà on posqui vier jo?” Qu‟ère victima d‟aguesta malerosa capacitat de fòrça persones, tan soent entre es russi, de veir e creir ena possibilitat deth ben e dera vertat e de veir damb massa claretat eth mau e era mentida dera vida entà poder-la-se cuélher seriosaments.
Dauant des sòns uelhs, quinsevolh camp d‟accion qu‟ère ja corromput e pervertit pera mentida e era enganha.
Quinsevolh causa que sagèsse hèr, quinsevolh trabalh que volesse començar, eth mau e era faussetat empachauen aguesta activitat, barrant-li eth pas.
E, ça que la, li calie víuer e èster ocupat.
Qu‟ère massa terrible estar-se jos era joata d‟aqueri problèmes insolubles dera vida e, entà desbrembar-les, se balhaue a tota sòrta de distraccions.
Frequentaue çò de mès possible es diuèrses societats, beuie fòrça, crompaue quadres, començaue òbres e, sustot, liegie.
Que liegie tot çò que venguie enes sues mans; e liegie autant, que quan entraue ena sua casa, tant qu‟es lacais lo desvestien, ja auie un libre ena sua man.
Dera lectura venguie en saunei e deth saunei ena blaga enes salons e en Club, dera blaga entara dissipacion e entàs hemnes, e dera dissipacion de nauèth entara blaga, entara lectura e entath vin.
Era beuenda se convertie entada eth en un besonh fisic e morau.
Encara qu‟es mètges li didien que, per çò dera sua corpuléncia, er alcoòl ère perilhós entara sua santat, non deishaue de bèuer en excès.
Solet quan, sense encuedar-se‟n, uedaue diuèrsi veires de vin ena sua ampla boca, artenhie a trapar-se ben deth tot; sentie, alavetz, un agradiu calor en còs, trendesa entà toti es sòns pròches e era disposicion mentau de reaccionar superficiauments dauant de cada idia sense aprigondir en era.
Solet dempús d‟auer begut un parelh de botelhes percebie vagaments qu‟aqueth nud dera vida, tan terrible e complicat, que autant l‟auie espaurit abantes, non ère reauments tan terrible.
Damb eth cap plen de bronzinaments, blagant, seguint d‟aurelha es convèrses des auti o liegent dempús de dinar o de sopar, non deishaue de veir un o aute aspècte d‟aguest nud dera vida.
Mès jos era influéncia deth vin se didie: “Que non se passe arren.
Lo desligarè.
Era explicacion qu‟ei enes mies mans, encara qu‟ara non è temps: dempús pensarè en tot aquerò”.
E aguest dempús que non arribaue jamès.
Londeman, damb er estomac uet, es madeishi problèmes li tornauen a vier, insolubles e terribles, e Pierre s‟esdegaue entà cuélher un libre e s‟alegraue quan bèth un venguie a tier-li ua visita.
A viatges rebrembaue auer entenut condar qu‟ena guèrra es soldats caladi en ua trencada batuda per enemic e, per tant, inactiui, se predauen pr‟amor de trapar bèra distraccion entà suportar mielhor eth perilh.
II A principis d‟iuèrn eth prince Nikolai Andreievic Bolkonski e era sua hilha arribèren en Moscòu.
Peth sòn passat, pera sua intelligéncia e originalitat, e per çò, mès que mès, de qué era afogadura peth reinatge der emperaire Alexandre s‟auie aflaquit en aqueth temps, en tot aumentar eth sentiment antifrancés e patriotic regnant ena societat, eth prince Nikolai Andreievic se convertic de seguit en objècte d‟un particular respècte per part des moscovites e en centre dera oposicion ath govèrn.
Eth prince auie envielhit fòrça pendent aguest an.
Qu‟èren plan evidentes en eth es senhaus dera senilitat: era intempestiua somnoléncia, eth desbrembe des ahèrs nauèths e era memòria tenaç des passadi e era mainadenca vanitat qu‟acceptaue era direccion dera oposicion moscovita.
Totun, quan er ancian, especiauments pes tardes, campaue ara ora deth tè damb eth sòn cuert abric de pèth e era sua perruca empovassada e, ahiscat per quauquarrés, començaue es sòns racondes sus eth passat o expausaue es sues opiniones violentes o dures sus eth present, costaue en toti es sòns visitaires un madeish sentiment d‟admiracion e respècte.
Entad aqueri que visitauen eth sòn ostalàs, aquera casa magnifica damb es sòns grani miralhs e es sòns mòbles d‟estil, es vailets jargadi de liurèa e empovassadi e, sustot, ar ancian senhor, intelligent e rude, ara sua doça hilha e ara beròia senhoreta francesa que l‟adorauen, venguie a èster un espectacle agradiu e majestuós.
Mès es visitaires non pensaue que, ath delà d‟aqueres dues o tres ores que vedien as patrons dera casa, n‟auie d‟autes vint-e-dues pendent es quaus s‟esguitlaue era sua vida intima e secreta.
Enes darrèri tempsi, en Moscòu, aguesta vida intima s‟auie hèt plan penibla entara princessa Maria.
Se vedie privada ena ciutat des sues dues granes alegries: era convèrsa damb es òmes de Diu e era solitud, que tant la confortaue en Lisie-Gori sense obtier cap auantatge ne alegria dera vida ena capitau.
Non frequentauen era societat; qu‟ère causa sabuda que sa pair non la deishaue gésser sense eth, e coma, per çò dera sua salut delicada, non ac podie hèr, non la convidauen ja as cauhades ne as sopars.
Era princessa Maria auie abandonat ja quinsevolh esperança de maridar-se; non se l‟escapaue ne era heredor ne enquia e tot era colèra qu‟eth prince Nikolai Andreievic recebie e aluenhaue as joeni que podessen èster pretendents e qu‟a viatges venguien ena sua casa.
Non auie amigues; en aqueth viatge entà Moscòu s‟auie desillusionat des dues persones qu‟èren es mès pròches ada era: mademoiselle Bourienne, que damb era ja abantes non podie èster sincera deth tot, ara l‟ère desagradiua e, per diuèrses rasons, s‟aluenhaue cada còp mès d‟era; Julie, qu‟ère en Moscòu e que damb era auie mantengut correspondéncia pendent cinc ans, li resultèc totafèt d‟autú quan auec era escadença de tractar-la personauments.
Julie, que dempús era mòrt des sòns frairs, s‟auie convertit en un des partits mès rics de Moscòu, ère autrejada ara passion des plasers mondans.
Apareishie tostemp entornejada de joeni que, sivans se pensaue, auien apreciat de ressabuda totes es sues qualitats.
Julie auie arribat en aguest punt dera vida qu‟es senhoretes dera nauta societat saben que comencen a envielhir, que s‟acaren damb era darrèra possibilitat de maridar-se, e que s‟era sòrt non se decidís lèu lèu non se decidirà jamès.
Cada dijaus, era princessa Maria rebrembaue damb tristor qu‟ara non auie arrés entà escriuer-li, pr‟amor qu‟a Julie, qu‟era sua preséncia l‟ère ara tan pòc agradiua, la podie veir cada setmana.
Coma un vielh emigrat que refusèc maridar-se damb era dauna qu‟ath sòn costat auie passat totes es tardes pendent diuèrsi ans, era princessa Maria sentie que Julie siguesse aquiu e non auesse arrés entà escriuer-li.
Que non auie damb qui parlar ne a qui fidar es sues penes en Moscòu; e es penes auien aumentat fòrça, darrèraments.
Un nau dolor venguec a higer-se as penalitats dera princessa Maria: es leçons que balhaue ath sòn nebot, alavetz de sies ans.
Enes sues relacions damb Nikolenhka avertie damb orror es madeishi impulsi colerics que sa pair.
Se didie un e un aute viatge que non s‟auie deishar portar pera impaciència en balhar era classa ath sòn nebot, mès, cada còp que se seiguie damb eth ponchon ena man pr‟amor d‟ensenhar-li er alfabet francés, sentie tau desir de comunicar çò de mès aisit e rapidaments possible es sòns coneishements ath mainatge qu‟eth començaue a auer pòur de qué era tia s‟emmalicièsse; ara mendre distraccion sua, era princessa s‟estrementie, se pressaue, s‟encolerie, lheuaue era votz, lo secodie a viatges deth braç e enquia lo metie en un cornèr; dempús d‟aquerò, era princessa començaue a plorar en tot arreconéisher era mauvestat, era perversitat deth sòn esperit, e Nikolenhka junhie es sues lèrmes as d‟era, abandonaue sense permís eth lòc deth castig, s‟apressaue ara princessa, desseparaue es sues mans deth ròstre umid de lèrmes e la consolaue.
Mès arren resultaue tan penible entara princessa coma era irritabilitat de sa pair, dirigida tostemp contra era, e qu‟enes darrèri temps auie arribat ena crudeutat.
Se l‟auesse obligat a hèr genuflexions tota era net dauant des icònes, se l‟auesse tustat o obligat a hèr vier aigua e lenha, non aurie trapat tan dura sòrt.
Mès aqueth torturador que l‟estimaue, eth mès crudèu, pr‟amor que l‟estimaue e patie quan la hège patir, sabie herir-la e umiliar-la, e tanben convencer-la de qué ère era tostemp era colpabla de tot.
Enes darrèri tempsi un nau hèt tormentaue mès que tot ara princessa: era intimitat creishenta entre sa pair e mademoiselle Bourienne.
Era burla lançada peth prince en conéisher es intencions deth sòn hilh de qué s‟aguest se maridaue eth tanben se maridarie damb mademoiselle Bourienne, semblaue auer-li agradat, e enes darrèri tempsi, damb obstinacion especiau (ara princessa li semblaue que solet entà ofensar-la), se mostraue plan corau damb mademoiselle Bourienne e eth sòn maucontentament damb era sua hilha se convertie en mòstres d‟amor entara francesa.
Un dia, en Moscòu, en preséncia dera princessa Maria (qu‟ada era li semblèc qu‟ac hège de bon voler), eth vielh prince punèc era man de mademoiselle Bourienne e, en tot hèr- la-se vier entada eth, l‟abracèc e amorassèc.
Era princessa Maria, rogida tota, gessec ath mès córrer dera sala.
Ues menutes dempús, era francesa entraue ena cramba dera princessa Maria e comencèc a condar quauquarren damb era sua votz agradiua, eth sòn arridolet e alegria de tostemp.
Era princessa Maria, secant-se ara prèssa es lèrmes, auancèc damb pas decidit entà mademoiselle Bourienne e, sense saber se qué hège, damb era fòrça dera colèra e era votz plan alterada, cridèc ara francesa:
Qu‟ei baish, ignòble e inuman profitar-sen dera feblesa…, mès que non acabèc.
Dehòra dera mia cramba!, sorrisclèc, e se petèc en somics.
Londeman eth prince non li didec arren ara sua hilha, mès aguesta se n‟encuedèc de qué, en dinar, auie ordenat que servissen a mademoiselle Bourienne era prumèra.
En acabar eth repaish, quan eth majordòm, sivans eth costum d‟abantes, se premanic a mestrar eth cafè començant pera princessa, eth prince s‟encoleric, lançèc damb ràbia eth sòn paishon contra Filip e ordenèc que l‟enrotlèssen coma soldat.
Que non me hè cabau arrés!…
Ac è repetit dus còps…
Qu‟ei era prumèra persona d‟aguesta casa!
Era mia mielhor amiga!, cridèc er ancian.
Ve- te‟n!
Demana-li perdon!.
Era princessa Maria demanèc perdon a mademoiselle Bourienne e ath pair, entada era e entà Filip, eth majordòm que suplicaue era sua intercession.
En semblables escadences, un sentiment semblable ar orgulh deth sacrifici gessie dera amna dera princessa Maria.
Mès s‟en aqueri moments sa pair, qu‟era criticaue, començaue a cercar es sòns mericles a paupes, sense veder-la, o ben desbrembaue çò que venguie de passar, o ben es fèbles cames der ancian dauen un pas en faus e se viraue, pr‟amor de veir se quauquarrés se n‟auie encuedat dera sua debilitat; o pendent eth repaish, se non i auie convidadi que l‟entretenguesen damb es sues discussions, se demoraue encaborniat, deishaue quèir eth tovalhon e jocaue eth cap tremolós sus era sièta.
E alavetz era princessa Maria pensaue: “Ei vielh e fèble, e jo gausi criticar era sua conducta!”, e sentie mensprètz per era madeisha.
En 1811 s‟estaue en Moscòu un mètge francés qu‟en pòc de temps s‟auie hèt famós.
Qu‟ère naut, beròi, agradiu coma bon francés e, sivans didien toti, mètge d‟extraordinari valor.
Se cridaue Metivier.
Ena nauta societat se lo recebie non coma mètge, senon coma un egal.
Eth prince Nikolai Andreievic, que se‟n burlaue dera medecina, auie recorrut darrèraments as sòns servicis per conselh de mademoiselle Bourienne e s‟auie avedat ada eth.
Metivier venguie ena casa deth prince dus còps per setmana.
Eth dia de Sant Nikolai, hèsta onomastica deth prince, tot Moscòu acodic ena sua casa, mès eth auie dat ordes de non recéber ad arrés exceptat d‟un compdat nombre de persones qu‟era sua lista l‟auie autrejat ara princessa Maria.
Metivier, qu‟auie acodit peth maitin en qualitat de mètge, credec avient forcer la consigne, coma li didec ara princessa Maria, e entrèc enes crambes deth comde.
Se passèc qu‟aqueth maitin eth vielh prince ère en un des dies de pejor umor.
Qu‟auie estat recorrent era casa sense pòsa, repotegant a toti e hènt veir que non comprenie çò que li didien o que non lo comprenien ada eth.
Era princessa Maria se‟n sabie pro ben d‟aqueth estat d‟animositat tranquilla e rondinaira, que solie acabar en un esclat de colèra, e pendent tot eth maitin se sentie dauant dera menaça d‟un fusilh cargat, ara demora d‟un tret inevitable.
Eth maitin, abantes dera venguda deth mètge, s‟auie passat normauments; dempús d‟auer hèt passar ath doctor, era princessa se seiguec ena sala damb un libre, ath cant dera pòrta, a on podie enténer tot çò que passèsse en burèu de sa pair.
Ara prumeria non entenec qu‟era votz de Metivier; dempús era de sa pair; e fin finau, era des dus parlant ath còp.
Se dauric era pòrta e en era campèc eth de bon pòrt e espaurit Metivier damb era sua nera guinsa de peu e darrèr, eth prince, damb era casqueta de dormir e en vesta d‟interior, eth ròstre desguisat pera ira e es uelhs dehòra des orbites.
Non ac comprenes?, cridèc eth prince.
Donques jo sí!
Un espion!
Dehòra dera mia casa!
Dehòra!
E floquèc un còp de pòrta.
Metivier, arroncilhant es espatles, s‟apressèc a mademoiselle Bourienne, qu‟en enténer es crits auie acodit dera cramba pròcha.
Eth prince que non està ben.
La bile e le transport au cerveau.
Traquillisez-vous, je repasserai demain, didec, e, en tot hèr-se a vier un dit enes pòts, gessec ara prèssa dera estança.
En burèu deth prince s‟entenien es passi e es crits der ancian: “Espions!
Traïdors!
Pertot traïdors!
Quan Metivier auec partit, eth prince cridèc ara sua hilha e tota era mala encolia deth vielh queiguec sus era princessa.
Era qu‟ère era colpabla d‟auer deishat entrar a un espion.
Eth l‟auie dit que hesse ua lista e que non deishèsse entrar ad arrés que non siguesse en era.
Per qué l‟auie permetut entrar ad aguest miserable?
Òc, estimada; mos cau desseparar, desseparar, ja ac sabetz, ja ac sabetz!
Que non posqui mès, e gessec dera cramba; e coma se cranhesse que se podesse consolar de bèra auta manèra, se virèc entada era e, sajant d‟adoptar ua portadura tranquilla, higec: e non pensetz qu‟ac è dit en un moment de colèra; que sò tranquil, ac è pensat ben e atau li cau èster: mos cau desseparar!
Cercatz- vos un aute lòc!
Mès que non podie tier-se e, damb era colèra que solet existís en òme qu‟estime e patís, cridèc lheuant es punhs:
Se i auesse, aumens, bèth pèc que se maridèsse damb era!
Tàs dues acodiren entath dinar es sies escuelhudi.
Qu‟èren eth coneishut comde Rastopchin, eth prince Lopujin damb eth sòn nebot, eth generau Chatrov, vielh amic d‟armes deth prince; e entre es joeni, Pierre e Boris Dubretskoi.
Toti demorauen ath prince Bolkonski en salon.
Boris, qu‟amiaue diuèrsi dies de permís en Moscòu, desirèc èster presentat ath prince Nikolai Andreieivic, e sabec guanhar-se tan ben era sua benvolença qu‟eth prince hec ua excepcion ath sòn favor, donques que non recebie ena sua casa a cap joen celibatari.
Non ère era casa deth prince aquerò que se sòl cridar era “nauta societat”, mès eth hèt d‟èster admetut en aguest cercle, encara que d‟eth non se‟n parlèsse ena ciutat, resultaue fòrça vantariòu.
Atau ac auie comprenut Boris ua setmana abantes, quan ena sua preséncia eth comde Rastopchin li didec ath generau governador qu‟eth prince lo convidaue a dinar eth dia de Sant Nikolai e eth responec que non i podie acodir.
Andreievic, didec Rastopchin.
A, òc, òc, auie responut eth generau governador.
Com li va?
Eth petit grop amassat abantes de dinar en gran salon ara anciana, damb eth tet naut e es sòns vielhs mòbles, semblaue un tribunau convocat entà un acte solemne.
Toti sauvauen silenci, e quan parlauen ac hègen en votz baisha.
Eth prince Nikolai Andreievic se presentèc seriós e silenciós; era princessa Maria semblaue encara mès carada e timida que de costum.
Es convidadi se dirigien ada era pòqui viatges, pr‟amor que la vedien dehòra dera convèrsa.
Eth comde Rastopchin ère eth solet que tenguie era convèrsa, en tot parlar des darrères naues politiques e dera ciutat.
Lopujin e eth vielh generau intervenguien de tant en tant.
Eth prince Nikolai Andreievic escotaue tau qu‟escote un jutge suprèm un infòrme que li hèn, hènt veir damb eth sòn silenci o ua frasa brèu que pren nòta de tot çò que se li ditz.
Eth ton dera convèrsa demostraue que degun des convidadi ère cossent damb era politica deth moment.
Se parlaue des eveniments publics que confirmauen evidentaments que tot anaue de mau en pejor.
Mès qu‟ère estonant qu‟en cada raconde o opinion, eth que parlaue s‟arturaue o ère arturat quan ère a mand de referir-se ara persona der Emperaire.
Pendent eth dinar era convèrsa virèc ar entorn dera darrèra notícia politica: era cuelhuda per Napoleon des possessions deth duc d‟Oldenburg, e ara nòta russa, ostil entà Napoleon, manada entà totes es Corts europèes.
Bonaparte se compòrte damb Euròpa coma un pirata damb ua nau conquistada, didec eth comde Rastopchin, en tot repetir ua frasa que ja auie prononciat d‟auti còps.
Era soleta causa qu‟estone ei era paciéncia e era ceguetat des sobeirans.
Ara que se tracte arren mens que deth Papa; Bonaparte, sense cap consideracion, preten desrocar ath cap dera religion catolica, e toti caren!
Solet eth nòste Emperaire a protestat contra era ocupacion des domenis deth duc d‟Oldenburg, e enquia e tot aquerò… eth comde Rastopchin carèc, pr‟amor que ja arribaue en limit de çò permetut.
Que l‟auien aufrit d‟autes possessions en sòrta deth ducat d‟Oldenburg, didec eth prince Nikolai Andreievic.
Tracte as ducs madeish que jo quan hèsqui a passar campanhards de Lisie-Gori entà Bogucharovo o entàs mies propietas de Riazan.
E ac didec pr‟amor que, en gésser de Sant Petersburg, auie auut er aunor d‟èster presentat ath duc.
Eth prince Nikolai Andreievic guardèc ath joen, coma se l‟anèsse a díder bèra causa, mès que deuec pensar qu‟encara non auie pro edat entad açò.
Que sò liejut era nòsta protesta sus er ahèr d‟Oldenburg e m‟estone eth mau redigit dera nòta, didec eth comde Rastopchin damb eth ton negligent d‟aqueth que jutge ua causa que coneish perfèctaments.
Pierre lo guardèc damb ingenú estonament, sense comprèner se per qué podie enquimerar-lo eth mau redigit d‟aguesta nòta.
Qu‟ei parièr, comde, eth redigit dera nòta, s‟eth sòn contengut ei energic.
E Pierre comprenec se per qué l‟enquimeraue ath comde eth redigit dera nòta.
Me semble qu‟auem masa escriveires, didec eth vielh prince.
Aquiu, en Sant Petersburg, non hèn senon escríuer, non solet nòtes de protesta, senon tanben leis.
Eth mèn Andriushka a escrit un volume sancer de leis entà Russia.
Ara era soleta causa que se hè ei escríuer!, arric damb un arridolet forçat.
Era convèrsa s‟arturèc per un moment; eth vielh generau tirèc era atencion damb ua leugèra tosseta.
Auetz entenut a parlar deth darrèr incident ena revista de Sant Petersburg?
Com?
A, òc, òc!
Er Emepraire non responec arren, mès se ditz que, ena revista següenta, non s‟a dignat dirigir-li era paraula.
Toti tornèren a sauvar silenci.
Sus un hèt que se referie dirèctaments ar Emperaire que non se podie eméter cap de judici.
Son insolents!, sorrisclèc eth prince.
Coneishetz a Metivier?
Aué l‟è hèt enlà dera mia casa.
L‟auien deishat entrar, quan jo auia enebit que recebessen ad arrés, e eth prince guardèc encolerit ara sua hilha.
Condèc tota era convèrsa damb eth mètge francés e es rasons que l‟auien amiat ena conviccion de qué Metivier ère un espion; e maugrat qu‟aguestes rasons resultèren pòc convenceires e escures, arrés objectèc arren.
Dempús de aguisat se mestrèc era champanha; es convidadi se meteren de pès e felicitèren ath vielh prince.
Tanben era princessa Maria s‟apressèc pr‟amor de felicitar- lo.
Eth la campèc damb heredor ostil e l‟aufric era sua rugosa e arrasada caròla entà que l‟ac punèsse.
Era expression deth sòn ròstre li didie que non desbrembaue era convèrsa deth maitin, qu‟era sua decision seguie madeish e que solet era preséncia des convidadi l‟empachaue repetir-la.
Quan venguec era ora deth cafè es senhors d‟edat passèren ena sala e se seigueren amassa.
Eth prince Nikolai Andreievic s‟encoratgèc e expausèc es sues opinions sus era futura guèrra.
Didec qu‟es guèrres des russi damb Bonaparte serien tostemp maleroses tant que se cerquèssen aliances damb es alemans e se barregèssen enes ahèrs europèus, qu‟ada eri les arrossegaue era patz de Tilsitt.
Es russi non aurien d‟auer intervengut ne a favor ne en contra d‟Austria.
Mès, prince, dilhèu podem hèr era guèrra contra es francesi?, didec eth comde Rastopchin.
Podem anar contra es nòsti mèstres e dius?.
Guardatz as nòsti joeni, as nòstes senhores.
Es nòsti dius que son es francesi; eth paradís des russi qu‟ei París.
E lheuèc era votz, solide entà que toti l‟entenessen.
Vestits francesi, idies franceses, sentiments francesi.
Vos venguetz de hèr enlà de casa a Metivier pr‟amor qu‟ei un francés e ei un miserable; donques es nòstes daunes s‟arrossèguen darrèr sòn.
Ager siguí en ua cauhada; de cinc daunes, tres èren catoliques; bròden es dimenges, damb eth permís deth Papa, mès aquerò non empedís que se mòstren lèu despolhades, damb perdon, coma ua anóncia enes banhs publics.
Quan pensi enes nòsti joeni, prince, me vie talents de trèir deth musèu eth vielh garròt de Pèir eth Gran e trincar-les es costelhes, ara russa.
Aguesta serie era manèra de guarir-les dera malautia!
Toti carèren; eth vielh prince guardèc a Rastopchin damb un arridolet e botgèc eth cap en senhau d‟aprobacion.
Plan, donc, Excelléncia, adishatz.
Suenhetz-vos, didec Rastopchin en tot lheuar- se e estirar era man ath prince, damb era rapiditat de movements que lo caracterizaue.
Adishatz, estimat!…
Çò que didetz que me sone a musica… non me cansi d‟escotà‟c, e eth vielh prince, en tot retier era sua man, l‟aufric era caròla pr‟amor de qué la punèsse.
Es auti convidadi se lheuèren tanben.
IV Era princessa Maria, seiguda ena sala, escotaue es racondes e era convèrsa des vielhs sense comprener-les.
Se demanaue s‟es convidadi se n‟aurien encuedat dera ostilitat de sa pair damb era.
Ne tansevolhe reparèc ena especiau atencion e cortesia que pendent eth dinar li mostraue eth joen Drubretskoi, que venguie per tresau viatge ena casa.
Pierre, eth darrèr de toti, damb eth chapèu ena man e er arridolet enes pòts, s‟apressèc ara princessa quan sa pair auie gessut e eri demorèren solets ena estança.
Ò, plan!, responec era.
Pierre amiaue eth bon umor que seguís a un bon dinar.
Guardaue entà dauant e arrie pacificaments.
Coneishetz hè temps ad aguest joen?, preguntèc.
A qui?
A Dubretskoi.
Non.
Hè pòc de temps.
Vos shaute?
Òc, qu‟ei un joen simpatic…
Mès se per qué m‟ac demanatz?, didec era princessa Maria sense deishar de pensar ena convèrsa deth maitin damb sa pair.
Pr‟amor que me n‟è encuedat de quauquarren.
Sant Petersburg entà Moscòu pr‟amor de maridar-se damb ua nòvia rica.
Aquerò auetz observat?, preguntèc era princessa Maria.
Òc, seguic Pierre damb un arridolet.
E aguest joen se les apraie entà campar a on i a un partit ric.
Que liegi en eth coma en un libre dubèrt, vos ac asseguri.
Ara qu‟ei en tot trantalhar per qui comence era escometuda: per vos o pera senhoreta Julie Karaguina.
Il est tres assidú aupres d’elle.
Va entara sua casa?
Òc, plan soent.
Non vo‟n sabetz des naues formes de hèr era cort?, preguntèc Pierre damb un arridolet alègre, prèst, çampar, a hèr trufaria bravassa e ironicaments, costum que tanti viatges se repotegaue en sòn jornau.
Non, didec era princessa Maria.
Et il est tres melancolique aupres de mademoiselle Karaguine.
Vraiment?, e era princessa Maria contemplèc eth bontadós ròstre de Pierre, sense deishar de pensar ena sua pena.
Ei tan brave e nòble.
Me senteria aleugerida e poirie conselhar-me”.
Vos maridaríetz damb eth?, preguntèc Pierre.
Ò!, Mon Diu!
Que i a moments, comde, que me maridaria damb qui que siguesse, didec, de ressabuda, era princessa sense èster conscienta des sues paraules, damb ua votz plia de lèrmes.
Be n‟ei de penible, a viatges, estimar a ua persona pròcha e saber que… contunhèc damb votz tremolosa, solet li pòs costar pena e te‟n sabes de qué no ei possible cambiar arren!
Sonque veigui ua solucion: anar-me‟n.
Mès entà on?
Qué vos cau?
Qué vos cau, princessa?
Mès era princessa petèc en somics, sense poder seguir.
Que non sai se qué me passe aué.
Non ne hescatz cabau.
Tot er excellent umor de Pierre despareishec.
Interroguèc preocupat ara princessa, li supliquèc que l‟ac condèsse tot e que li fidèsse era sua pena.
Mès era persutèc que desbrembèsse çò qu‟auie entenut, que non rebrembaue es sues pròpies paraules, que non auie pena, exceptat de çò que ja se‟n sabie Pierre: eth maridatge deth prince Andrei, que menaçaue de costar ua trincada entre pair e hilh.
Sabetz quauquarren des Rostov?, preguntèc entà cambiar era convèrsa.
M‟an dit que lèu vieràn entà Moscòu.
Tanben demoram a Andrei d‟un moment en aute.
Me shautarie que se trapèssen aciu.
Era princessa Maria botgèc eth cap.
Mès se qué podem hèr?
Enquia finaus d‟an non rèsten senon mesi e non ei possible.
Sonque voleria estauviar ath mèn frair es prumèrs moments.
Pro qu‟eri venguessen abantes: demori entener-me damb era…
Les coneishetz ben, vertat?
Damb sinceritat, damb eth còr ena man, didetz-me era vòsta pensada, didetz-me era vertat.
Com ei aguesta joena?
Qué ne pensatz d‟era?
Mès didetz-me tota era vertat, ja vedetz se guaire risque Andrei pr‟amor de maridar-se contra era volentat de sa pair, e jo voleria saber…
Un vague instint avertic a Pierre qu‟en aguest repetit desir de saber tota era vertat s‟exprimie era antipatia dera princessa entara sua futura cunhada e qu‟era desiraue que Pierre non aprovèsse era causida deth prince.
Mès Pierre didec çò que pensaue o, encara mielhor, çò que sentie.
Sabi pas se com respóner ara vòsta pregunta, e se rogic sense saber se per qué.
En realitat, non sai se com ei aguesta joena e non poiria jutjar-la.
Qu‟ei adorabla, mès, per qué?
Non ac sai.
Qu‟ei tot çò que vos posqui díder.
Era princessa Maria alendèc.
Era expression deth sòn ròstre semblaue dider: “Òc, ei çò que demoraua e que cranhia”.
Ei intelligenta?, preguntèc.
Pierre reflexionèc un instant.
Mès non, qu‟ei adorabla e arren mès.
De nauèth hec era princessa un gèst d‟aprobacion.
È tanti talents d‟estimar-la!
Didetz-l‟ac se la vedetz abantes que jo.
È entenut a díder qu‟arriben un dia d‟aguesti, didec Pierre.
Era princessa Maria expausèc a Pierre eth sòn prepaus de cuélher amistat damb era sua futura cunhada tanlèu es Rostov arribèssen en Moscòu e de sajar de qué eth vielh prince s‟avedèsse ada era.
V Boris non auie artenhut maridar-se damb ua nòvia rica en Sant Petersburg, e auie vengut en Moscòu damb era intencion de cercar un aute partit.
E en Moscòu trantalhaue entre es dues mes riques eretères dera ciutat: Julie e era princessa Maria.
A maugrat deth sòn aspècte pòc graciós, aguesta darrèra li semblaue mès atrasenta qu‟era senhoreta Karaguina; mès, sense saber eth motiu, se sentie trebolat dauant era idia de hèr era cort ara hilha de Bolkonski.
Eth darrèr viatge que la vedec, eth dia deth sant deth vielh prince, era joena auie responut distrètaments a totes es sues temptatiues d‟orientar era convèrsa entara vida sentimentau, e ère evident que ne tansevolhe l‟escotaue.
Julie, ça que la, encara que d‟ua manèra plan especiau, pròpia d‟era, acceptaue es sues gràcies damb plaser.
Julie Karaguina auie alavetz vint-e-sies ans.
Dempús era mòrt des sòns frairs s‟auie convertit en ua hemna fòrça rica.
Que non auie arren ara de beròia, mès seguie pensant que n‟ère coma abantes, e enquia e tot, mès atrasenta qu‟en d‟auti tempsi.
E se tenguie en tau error pr‟amor que, prumèr, auie fòrça sòs e, dusau, perque, a mida qu‟es ans passauen, es òmes la podien tractar damb ua cèrta libertat, sense perilh, ne cap de compromís, e gaudir des sòns sopars, des sues cauhades e dera plan estimada societat que s‟amassaue ena sua casa.
Un òme que dètz abantes aurie cranhut entrar diadèraments en ua casa a on i auie ua senhoreta de dètz-e-sèt ans, entà non comprometer-la, ne comprometer-se eth, ara, la frequentaue sense cap temor cada dia e non la tractaue coma a ua joena maridabla, senon coma a ua coneishuda sense sèxe.
Aqueth iuèrn era casa des Karaguin qu‟ère era mès agradiua e ospitalària de Moscòu.
Ath delà des cauhades e repaishi de gala, cada dia s‟amassaue aquiu fòrça gent, sustot òmes: se sopaue entara mieja net e es convidadi s‟estauen enquias tres.
Julie non mancaue ne a un solet balh, ne a un passèg, ne a un espectcle; vestie tostemp ara darrèra mòda, mès, maugrat tot, se mostraue desillusionada.
A toti les didie que non credie ena amistat, ne en amor ne enes alegries dera vida, e que demoraue era patz solet aquiu naut.
Cuelhie eth ton dera hemna qu‟a experimentat granes desillusions, qu‟a perdut ar òme estimat o a estat crudèuments enganhada per eth.
E encara que jamès l‟auie arribat arren de parièr, es auti la credien e enquia e tot era ère convençuda d‟auer patit fòrça ena vida.
Aguesta malenconia non l‟empachaue divertir-se e non ère cap trebuc entà qu‟es joeni passèssen damb era estones agradiues.
Cadun des qu‟acodien ena sua casa pagauen eth sòn tribut ar umor melancolic dera patrona e dempús se tenguie as convèrses mondanes, ath balh, as jòcs d‟expleitacion e a petiti concorsi poetics, de mòda en çò de sòn.
D‟aguesti joeni, solet quauqui uns, e entre eri Boris Dubretskoi, semblauen participar mès der umor melancolic de Julie e damb aguesti mantenguie convèrses mès longues e intimes sus era vanitat mondana, e les mostraue eth sòn album, caperat d‟matges tristes, de composicions e senténcies.
Julie se mostraue especiaumens corau damb Boris, lamentaue era sua precòça desillusion dera vida, e l‟aufric eth consolament dera sua amistat (tanben era auie patit tant!
Boris diboishèc en ua des planes dus arbes e escriuec: “Arbres rustiques, vos sobres rameaux secouent sur moi les tenebres e la melancolie”.
A!, contre les douleurs il n’y a pas d’autre asile”.
Julie didec qu‟ère preciós.
Il y a quelque chose de si ravissant dans le sourire de la melancolie.
C’est un rayon de lumiere dans l’ombre, une nuance entre la douleur et le desespoir qui montre la consolation possible, didec Julie, repetint paraula per paraula ua senténcia copiada d‟un libre.
E Boris escriuec: “Aliment de poison d’une ame trop sesible Toi, sans qui le bonneur ne serait impossible, Tendre melancolie, ah!, viens me consoler Viens calmer les tourments de ma sombre retraite Et mèl un douceur secrete A ces pleurs, que je sens couler”.
Julie interpretaue ara arpa, entà Boris, es nocturns mès tristi.
Boris li liegie en votz nauta Era prauba Lisa, e a viatges era prigonda emocion que l‟empedie alendar l‟obligaue a interrómper era lectura.
Quan Boris e Julie se vedien en ua reünion de societat se guardauen coma se siguessen es soletes persones, en aguest mon d‟èssers desparièrs, de comprener-se entre se.
Anna Mijailovna, que soent venguie ena casa des Kareguin e hège as cartes damb era mair de Julie, sajaue d‟informar-se sus era dòt dera joena (que s‟estaue en dues propietats ena província de Penza e quauqui bòsqui ena de Nitzni-Novgorod).
Anna Mijailovna, sometuda ara volentat dera Providéncia, contemplaue atrendida era rafinada tristor que junhie ath sòn hilh e ara rica eretèra.
Toujours charmante et melancolic, cette chère Julie, didie ara hilha.
Boris assegure qu‟eth sòn esperit repause en aguesta casa.
A patit tantes decepcions e ei tan sensible!, li didie ara mair.
Ai, amic mèn!, que non posqui exprimir-te era afeccion que l‟è cuelhut aguesti dies a Julie!, li didie ath sòn hilh.
Que non è paraules entà descriuè‟c.
E qui poirie non estimar-la?
Qu‟ei ua creatura celestiau!
Ò!, Boris, Boris!, e caraue pendent uns instants; ara seguida higie: Be me‟n hè de pietat era sua maman!
Aué m‟a mostrat es compdes e es documents de Penza (ja sabes qu‟an aquiu granes propietats); tot l‟ac cau hèr ada era madeisha, era prauba: com l‟enganhen!…
Boris arrie leugèraments en enténer a sa mair.
Se n‟arrie dera sua ingenua astúcia, mès que non deishaue d‟escotar-la, e a viatges l‟interrogaue sus es propietats de Penza e Nizhni-Novgorod seguint atentiuaments es sues paraules.
Julie demoraue de hège temps era declaracion deth sòn melancolic adoraire e ère prèsta a acceptar-la.
Qu‟ère a mand d‟acabar eth sòn permís; se passaue dies sancers ena casa de Julie e tostemp cuelhie eth prepaus de declarar-se a londeman; mès ena preséncia de Julie, en veir aquera cara e maishèra ròies e aqueth ròstre lèu tostemp exageradaments empovassat, es sòns uelhs umidi e era expression deth ròstre, prèst a passar en un virament de uelhs dera malenconia entàr entosiasme mès artificiau dera felicitat conjugau, non podie prononciar era paraula decisiua, maugrat qu‟ena sua imaginacion se consideraue, dempús de tant de temps, possesseire des propietats de Penza e Nizhni-Novgorod e ja aurie decidit er emplèc des sues rendes.
Julie endonviaue era indecision de Boris e a viatges se pensaue que la refusaue, mès eth sòn orgulh femenin e era autosufisença la padegauen e se didie que solet er amor que sentie per era ère era causa dera sua timiditat.
Ça que la, era malenconia començaue a escambiar-se en irritabilitat, e pòc abantes dera partida de Boris concebec un plan decissiu.
En tot coïncidir damb eth tèrme deth permís de Boris, campèc en Moscòu Anatòl Kuraguin, e tanben, plan que òc, en salon de Julie.
En un virament de uelhs, Julie abandonèc era malenconia e se mostrèc alègra e atentiua damb Anatòl Kuraguin.
Mon chèr, je sais de bonne source que le prince Basile envoie son fils a Moscou pour lui faire espouser Julie, li didec Anna Mijailovna ath sòn hilh.
Estimi autant a Julie que me harie dò.
Qué ne penses tu d‟aquerò?
Era idia de demorar en ridicul e de pèrder en bades un mes de dur servici melancolic ath cant de Julie, e de veir totes es rendes des propietats de Penza (que se les auie imaginat degudaments) enes mans de un aute, e mès que mès, enes mans d‟aqueth pèc d‟Anatòl, hissèc viuaments a Boris.
E damb eth fèrm prepaus de demanar era man de Julie se filèc de cap ara casa des Kareguina.
Era lo recebec damb despreocupada alegria; li condèc animadaments guaire s‟auie divertit en balh de delànet e li preguntèc se quan se n‟anaue.
Maugrat que Boris venguie damb era intencion de parlar deth sòn amor e damb eth prepaus de mostrar-se trende, comentèc nerviosaments era inconstància des hemnes, eth sòn assopliment de passar dera tristor entara alegria, en tot híger qu‟eth sòn estat d‟animositat depenie solet de qui les hesse era cort.
Julie, ofensada, repliquèc qu‟ère vertat, que totes es hemnes estimen era varietat e que tostemp ua madeisha causa engüege a quinsevolh.
Plan per aquerò vos conselharia… comencèc Boris, damb eth vam de herir-la; mès en aqueth moment acodic ena sua ment era idia que lo tormentaue, ei a díder, que li calerie gésser de Moscòu sense auer artenhut eth sòn objectiu, degalhant tant de trabalh (causa que jamès li passaue); s‟arturèc ena mitat dera frasa, abaishèc es uelhs pr‟amor de non veir aqueth ròstre desagradiu, irritat e indecís e didec: que non sò vengut pr‟amor de pelejar-me damb vos, senon tot çò de contrari, e la guardèc entà assegurar-se‟n de qué podie seguir.
Tota era irritacion de Julie despareishec coma un flòc de bones èrbes; es sòns uelhs inquiets e suplicanti se tachèren en joen damb delirosa demora.
Ara que sò començat me cau acabar”.
Se rogic, quilhèc es uelhs entada era e didec: que ja vo‟n sabetz des mèns sentiments entà vos.
Non ère de besonh híger arren mès.
Eth ròstre de Julie ludec de satisfaccion; mès obliguèc a Boris a dider-li tot çò qu‟ei de costum en aguesti casi: que l‟estimaue e que non auie estimat a cap auta hemna coma ada era.
Julie sabie qu‟a cambi des propietats de Penza e Nizhni-Novgorod pro podie exigir aquerò.
E auec çò que volie.
Es prometudi, sense brembar-se‟n mès d‟arbes que semiauen entre eri tenèbres de malenconia, comencèren a traçar projèctes sus era sua brilhanta casa de Sant Petersburg, a hèr visites e a premaní‟c tot entar fastuosa nòça.
VI Tà finaus de gèr, eth comde Ilia Andreievic arribèc en Moscòu damb Natasha e Sonia.
Era comdessa, tostemp malauta, non auie podut hèr eth viatge, qu‟era sua demora ère impossible: se demoraue ath prince Andrei en Moscòu, d‟un moment en aute; ath delà les calie premanir eth noviatge, véner era casa des entorns de Moscòu e profitar era estança deth vielh prince ena capitau pr‟amor de presentar-li ara sua futura ireua.
Era casa des Rostov en Moscòu ère hereda; ath delà venguien per pòc de temps e non ère era comdessa damb eri; plan per aquerò, Ilia Andreievic decidic demorar-se en casa de Maria Dmitrievna Ajrosimova, que de hège temps l‟auie aufrit era sua ospitalitat ath comde.
Es quate coches des Rostov entrèren en pati de Maria Dmitrievna, en carrèr Staraia Koniushennaia.
Maria Dmitrievna s‟estaue soleta: qu‟auie ua hilha maridada e es hilhs èren ena armada.
Seguie coma abantes, se manteguie tostemp regda, parlaue damb era madeisha franquesa, en votz plan nauta, e didie a toti tot çò que pensaue; tot eth sòn èsser que semblaue repotegar as auti es sues febleses e passions, qu‟era sua posibilitat non toleraue.
Plan d‟ora, en ròba d‟anar per casa, se tenguie as ahèrs domestics: es dies de hèsta anaue dempús entà missa, e dera missa entàs presons, a on auie ahèrs que d‟eri non ne parlaue ad arrés; es auti dies, ja apraiada, recebie ena sua casa a persones de diuèrsa condicion, que tostemp reclamauen era sua ajuda; dempús dinaue, e après eth dinar (un dinar neuridós e saborós, qu‟acodien tostemp tres o quate convidadi), hège ara sua partida de boston; tath ser, se hège liéger es jornaus e libres recents, e, mentretant, hege dentèla.
Lèu non gessie de casa, e quan ac hège ère solet entà visitar as persones mès importantes dera ciutat.
Encara non s‟auie retirat quan arribèren es Rostov e ena neira carrinclèc era pòrta pr‟amor de balhar pas as senhors e as sòns vailets, qu‟arribauen arraulidi de hered.
Maria Dmitrievna, damb es mericles ena punta deth nas e era tèsta botada entà darrèr, ère ena porta dera sala, guardant damb mina sevèra e grèu as nauèth vengudi.
Semblaue qu‟ère emmaliciada damb eri e prèsta a hèr-les enlà, s‟ath còp non auesse dat ordes sollicites entà installar as viatgèrs e as sòns equipatges.
Son es deth comde?
Hè-les a vier entà aciu, didec en tot senhalar diuèrses maletes e sense saludar ad arrés.
Es des senhoretes aciu, ena quèrra.
Qué hètz parades?, cridèc as sirventes.
Cauhatz eth samovar.
T‟as engrassit, qu‟estàs mès beròia, didec, tirassant era capucha de Natasha, rogida de hered, pr‟amor d‟apressar-la-se.
Tè, qu‟ès gelada!
Trè-te er abric li cridèc ath comde que s‟apressaue a punar-li era man.
Qu‟as passat hered, vertat?
Hè-te a vier ròm entath tè.
Soniushka, bonjour li didec a Sonia, matisant damb era salutacion francesa era sua manèra un shinhau menspredanta e trenda de tractar-la.
Quan toti, dempús de trèir-se es abrics e d‟apraiar-se, gesseren a préner eth tè, Maria Dmitrieva les abracèc.
Que sò plan conenta de veder-vos e de qué sigatz ena mia casa, didec, e lancèc ua guardada significatiua entà Natasha.
Que ja ère ora!
Eth vielh ei aciu e demoren ath hilh d‟un moment en aute.
Ei de besonh, de besonh, que les coneishatz.
Plan, ja ne parlaram d‟aquerò, e guardèc a Sonia coma hènt a veir que non volie parlar “d‟aquerò” dauant d‟era.
A qui cridaràs?
A Shinshin?, e dobleguèc un dit.
Ara ploraira d‟Anna Mijailovna, dus.
Qu‟ei aciu damb eth sòn hilh.
Boris se maride!
Tanben mos cau cridar a Bezujov… me pensi; qu‟ei aciu damb era sua hemna, eth hug d‟era e era ges ath córrer ath sòn darrèr; eth dimèrcles dinèc damb jo.
E per çò que tanh ad aguestes (se virèc entàs senhoretes) deman les amiarè entara Vèrge d‟Iverisk e dempús anaram en Aubert-Chalmet.
Pr‟amor qu‟ac haratz tot nau, vertat?
Non vo‟n fixètz en com vestisqui jo; ara es manges se pòrten atau.
Hè pòc venguec ena mia casa era princessa Irina Vasilievna, era joena.
Semblaue qu‟amiaue un tonèl en cada braç.
Era mòda càmbie cada dia.
Ben, e com van es tòns ahèrs?, preguntèc sevèraments ath comde.
Que se m‟a arremassat tot, responec eth comde.
Crompar es liròts e, ath delà, è un crompaire entara propietat e era casa.
Se m‟ac permetetz, profitarè un dia pr‟amor de vier entà Marinskoie e vos deisharè aciu as mainades.
Plan ben, plan ben!
Damb jo que seràn tan segures coma en Conselh de Tutela.
Les amiarè entà on calgue, les repotegarè e les mimarè, didec Maria Dmitrievna, en tot amorassar es caròles dera sua predilècta e ahilhada, Natasha.
Londeman, Maria Dmitrievna amièc as joenes entara Vèrge d‟Iverisk e entà Mme Aubert Chalmet, qu‟auie tanta pòur de Maria Dmitrievna que li venie tostemp es vestits perdent, per çò de desliurar-se d‟era çò de mès lèu possible.
Maria Dmitrievna encarguèc lèu tot eth noviatge.
De tornada entà casa, hec enlà a toti dera sala, exceptat de Natasha, e hec qu‟èra sua predilècta se seiguesse ath sòn costat.
Ben, ara que parlaram.
Te feliciti peth nòvi.
Qu‟as conquistat a un òme que s‟ac vau!
Me senti erosa per tu; ada eth lo coneishi dès qu‟ère atau (e botèc era man uns setanta centimètres deth solèr).
Natasha, rogida, arrie erosa.
L‟estimi e estimi a tota era sua familha.
Ara, escota-me: ja sabes qu‟eth vielh prince Nikolai non desire qu‟eth sòn hilh se maride; qu‟ei un òme autoritari.
Plan que òc, eth prince Andrei ja non ei un mainatge e se‟n pòt estar deth sòn consentiment.
Mès, entrar en aguesta familha contra era volentat deth pair non està ben.
Ei de besonh que tot se passe en patz e en amor.
Tu qu‟ès intelligenta e actuaràs coma cau: damb doçor e intelligéncia; atau, tot se passarè ben.
Natasha sauvaue silenci, per timiditat, pensaue Maria Dmitrievna; en realitat li shordaue que se metessen ath miei en sòn amor ath prince Andrei, que li semblaue quauquarren especiau, desparièr des autes causes umanes, dificil de compréner entàs auti.
Estimaue e coneishie ath price Andrei.
Eth tanben l‟estimaue e un d‟aqueri dies arribarie entà maridar-se damb era.
Qu‟ère aquerò çò qu‟auie de besonh e arren mès.
Sabes?, lo coneishi de hè temps, e estimi a Mashenka, era tua futura cunhada.
Es cunhades son shordaires, mès aguesta que non harie mau ne a ua mosca.
M‟a dit que te vò conéisher… deman vieràs ena sua casa damb ta pair.
Sigues corau.
Qu‟ès mès joena qu‟era princessa Maria…
Quan eth tòn prometut arribe, qu‟auràs coneishut a sa fraia e a sa pair, e t‟estimaràn ja de vertat.
Ès cossent, vertat?
Non ei aquerò çò de mielhor?
Òc, ei çò de mielhor, responec Natasha sense vams.
Londeman, cossent damb eth conselh de Maria Dmitrievna, eth comde Ilia Andreievic e Natasha se filèren de cap ara casa deth prince Nikolai Andreievic.
Ath comde non li hège guaira gràcia aguesta visita; ath hons, auie pòur deth prince.
Era darrèra entrevista qu‟auie auut damb eth, pendent es recrutaments des soldats, quan en convidar-lo a dinar eth prince li floquèc ua sevèra repotegada per non auer enviat cèrt nombre d‟òmes, ère encara ena sua memòria.
Natasha, ça que la, vestie es sues mielhores gales, gaudie d‟excellent umor.
Arribèren ena vielha e ombriua casa de Vozendvizheca e entrèren en vestibul.
Que Diu mos age!, didec eth comde, miei de trufaria miei seriosaments.
Mès Natasha se n‟encuedèc que sa pair auie prèssa entà entrar e preguntaue en votz baisha e timidaments s‟eth prince e era sua hilha èren en casa.
Quan s‟anoncièc era sua arribada, entre es vailets que i auec un cèrt trebolament; eth lacai que s‟esdegaue a anar anonciar-les siguec arturat per un aute ena sala e escambièren quauques paraules a mieja votz.
Ua puncèla arribèc ara prèssa ena sala e didec quauquarren rapidaments, en tot nomentar ara princessa; a tot darrèr campèc un majordòm, que, damb ròstre sevèr, informèc as Rostov de qué eth prince non podie receber-les, mès qu‟era princessa les pregaue que passèssen a veder-la.
Mademoiselle Bourienne siguec era prumèra que gessec ar encontre de Natasha e sa pair.
Les saludèc damb especiau cortesia e les acompanhèc entà a on ère era princessa, que, plan agitada, damb eth ròstre trebolat e caperat de plapes ròies, auancèc pesadaments entàs nauèth vengudi, sajant en bades d‟aparéisher tranquilla e corau.
Deth prumèr moment Natasha non agradèc ara princessa Maria: li semblèc massa ben vestida, frivòla e vanitosa.
Non ère conscienta de qué, autanplan abantes d‟auer-la vist, ère mau dispausada entada era per un sentiment d‟enveja involuntaria pera sua beresa, joenesa e felicitat e ère gelosa per amor de sa frair.
Ath delà d‟aguest invencible sentiment d‟antipatia, en aqueth moment era princessa ère alterada perque, en saber-se‟n dera arribada des Rostov, eth prince auie sorrisclat que non volie arren damb eri e qu‟era princessa les podie recéber, s‟ac volie, mès que non entrèssen enes sues crambes.
Era princessa se decidic a receber-les, mès en cada moment cranhie qu‟eth prince ne hesse quauqu‟ua des sues, pr‟amor qu‟era arribada de Natasha e eth comde l‟auien desgahonat fòrça.
Estimada princessa, vaquí ara mia cantaira, didec eth comde, saludant e guardant inquiet ath sòn entorn, coma se cranhèsse era entrada deth vielh prince.
Sò tan content de qué ja vos coneishetz…!
Qu‟ei ua pena, ua veritable pena qu‟eth prince sigue delicat!
E dempús quauques paraules mès, sense importània, se botèc de nauèth de pès.
Se m‟ac permetetz, princessa, deisharè aciu a Natasha pendent un quart d‟ora.
Que vau a hèr un torn per aquiu, ena plaça Sobachkaia, ena casa d‟Anna Semionovna; dempús passarè a recuelher-la.
No li didec aquerò ara sua hilha, mès Natasha comprenec eth temor e era inquietud de sa pair e se rogic per eth, e, mès emmaliciada encara per auer-se rogit, tachèc ua guardada atrevida e provocadora (que semblaue díder qu‟era non l‟auie pòur ad arrés) ena princessa, que li didie ath comde qu‟ère plan contenta e li pregaue que s‟estèsse pendent fòrça temps damb Anna Semionovna.
Ilia Andreievic gessec.
Mademoiselle Bourienne non se retiraue a maugrat des inquietes guardades dera princessa Maria, que volie parlar soleta damb Natasha e mantenguie era convèrsa sus es atractius de Moscòu e sus es sòns teatres.
Natasha ère ofensada pera confusion costada en vestibul, era inquietud de sa pair e eth ton forçat dera princessa que, sivans era, semblaue autrejar-li ua gràcia en receber-la.
Plan per aquerò tot que l‟ère desagradiu.
Non li shautèc era princessa Maria: la trapaue plan lèja, afectada e seca.
De ressabuda, Natasha s‟arropic morauments e, sense encuedar-se‟n, cuelhec un ton negligent que l‟aluenhaue encara mès dera princessa Maria.
Dempús cinc menutes de convèrsa penibla e forçada s‟enteneren uns pasi rapids, amortesidi pes simbosses.
Eth ròstre dera princessa Maria s‟esblancossic de pòur, era pòrta dera sala se dauric còp sec e apareishec eth prince damb era casqueta blanca de dormir e en vèsta d‟interior.
A, senhoreta!…
Senhoreta… era condessa Rostova se non m‟enganhi… desencusatz-me… desencusatz-me… non sabia…
Diu que n‟ei testimòni de qué ignoraua que mos auíetz aunorat damb era vòsta visita.
Entrè jargat atau pr‟amor de veir ara mia hilha!…
Be se‟n sap Diu qu‟ac ignoraua, repetie faussaments, en tot accentuar era paraula Diu e damb un ton de votz tan desagradiu qu‟era princessa Maria, damb es uelhs entà baish, non gausaue campar ne a sa pair ne a Natasha.
Natasha, que s‟auie lheuat e hège era reveréncia, tanpòc sabie se qué hèr.
Sonque mademoiselle Bourienne arrie agradiuaments.
Vos demani que me desencusetz, vos ac demani.
Diu qu‟ei testimòni de qué non me‟n sabia, idolèc eth vielh, que se retirèc dempús d‟auer examinat a Natasha de cap a pès.
Mademoiselle Bourienne siguec era prumèra a reaccionar dempús dera aparicion deth vielh e se referic ara mala santat deth prince.
Natasha e era princessa se guardauen en silenci, e coma mès se contemplauen atau, sense exprimir çò que les calie dider-se, màger ère era antipatia que sentien era ua pera auta.
Quan tornèc eth comde, Natasha mostrèc sense dissimular era sua alegria, enquia semblar descortesa, e s‟esdeguèc entà partir.
En aqueth moment lèu auie en òdi ad aguesta vielha e seca princessa, capabla de botar- la en tan penibla situacion e tier-la mieja ora sense dider-li arren deth prince Andrei.
E, mentretant, aguesti madeishi pensaments tormentauen ara princessa Maria.
Sabie se qué li calie díder, mès que non ac podie hèr, e non podie pera preséncia de mademoiselle Bourienne e pr‟amor que, sense saber-ne era rason, li resultaue penible parlar d‟aqueth maridatge.
Quan eth comde auec gessut, era princessa Maria s‟apressèc damb pas rapic entà Natasha, cuelhec es sues mans e li didec alendant prigondaments:
Demoratz, qu‟è besonh…
Natasha guardaue ara princessa damb mina burlesca, qu‟eth sòn motiu ne tansevolhe era comprenie.
Natasha notèc eth sòn trantalhament e endonvièc era causa.
Qué è hèt?”, didec tanlèu siguec dehòra dera casa.
Aqueth dia demorèren a Natasha pendent fòrça temps entà dinar.
Se demorèc ena sua cramba e somicaue coma ua mainada.
Sonia ère seiguda ath sòn costat e la punaue ena tèsta.
Per qué plores, Natasha?, didie.
Que non t‟impòrten bric, eri.
Se sabesses guaire dolorós ei… coma se jo…
Non digues aquerò, Natasha, tu que non n‟as eth tòrt.
Puna-me.
Natasha lheuèc eth cap, punèc ara sua amiga enes pòts e emparèc ena sua espatla eth ròstre plen de lèrmes.
Que non sai com didè‟c… arrés n‟a eth tòrt.
Era colpabla que sò jo, didec.
Ò!, per qué non vie eth?…
Quan gessec a dinar auie es uelhs rogidi.
Maria Dmitrievna, que sabie se com auie recebut eth prince as Rostov, hec veir que non se n‟encuedaue deth desengust de Natasha e pendent tot eth temps badinèc en votz nauta damb eth comde e es auti convidadi.
Aquera net es Rostov anèren ena Opèra, a on Maria Dmitrievna les auie artenhut ua lòtja.
Natasha non i volie anar, mès que non podie refusar era gentilesa de Maria Dmitrievna, hèta pensant exclusiuaments en era.
Quan, vestida, entrèc ena sala entà demorar a sa pair, se guardèc en miralh, se vedec plan beròia e se sentec encara mès trista, mès damb ua tristor aflaquida e amorosa.
Com veigui es sòns uelhs!, pensaue Natasha.
Qué è jo a veir damb sa pair e sa fraia?
L‟estimi ada eth solet, ada eth… eth sòn ròstre, era sua guardada, eth sòn arridolet d‟òme e mainatge… ath còp.
Non, qu‟ei mielhor non pensar: non pensar en arren.
Desbrembar, desbrembà‟c tot de moment.
Que non tierè mès aguesta demora.
Ara madeish vau a plorar (e se hec enlà deth miralh, en tot hèr un esfòrç pr‟amor de tier es sues lèrmes).
Com pòt Sonia estimar a Nikolai d‟ua manèra parièra e tranquilla, demorant tant de temps damb semblabla paciéncia?, pensèc en veir que Sonia entraue, tanben apolidida e damb un ventalh ena man.
Non, era qu‟ei totafèt desparièra.
Natasha se sentie tant atrendida e aflaquida qu‟estimar e èster estimada ère pòc entada era; qu‟auie besonh d‟abraçar ara madeish ar òme estimat, díder e enténer des sòns pòts es paraules amoroses qu‟aumplien eth sòn còr.
Tant qu‟anaue en coche ath cant de sa pair e campaue cogitosa es reflèxi des fanaus que desfilauen darrèr es veires caperadi de gèu, se sentec encara mès encamardada e trista, desbrembèc damb qui se trapaue e entà on anauen.
Eth coche des Rostov entrèc ena cordiòla de veïculs e s‟apressèc lentaments en teatre, entre eth carrinclar des arròdes sus era nhèu gelada.
Natasha e Sonia baishèren rapidaments, en tot recuelher-se es sues pelhes; eth comde gessec ajudat pes vailets e, entre es senhores e senhors qu‟entrauen e es vendeires de programes, es tres se filèren de cap ath correder des lòtges e deth pati de cagires.
Darrèr dera pòrta miei barrada s‟entenie ja era musica.
Nathalie, vos cheveux, gasulhèc Sonia.
Un plaçaire s‟esguitlèc ara prèssa entre es daunes e dauric era pòrta dera lòtja.
S‟entenec era musica mès pròcha: es hilades des lòtges illuminades apareisheren resplendentes de senhores damb es braci e es espatles nudes; eth pati de cagires ludie d‟unifòrmes.
Era senhora dera lòtja vesia guardèc a Natasha damb enveja plan femenina.
Era cortina encara non s‟auie quilhat; sonaue era dubertura.
Natasha, en tot apraiar-se eth vestit, entrèc damb Sonia e se seiguec de cara entàs hilades illuminades des lòtges deth dauant.
D'un biais agradiu e desagradiu ath còp, la senhoregèc era sensacion (de hège temps non sentuda) de qué molti uelhs guardauen es sòns braci e eth sòn escòt nudi, çò que costèc en era un revolum de rebrembes, desirs e emocions.
Natasha e Sonia, ambdues embelinaires, e eth comde Ilia Andreievic, que de hège temps non se vedie en Moscòu, atirèren era atencion generau.
Toti sabien, ath delà, quauquarren deth compromís de Natasha damb eth prince Andrei, sabien que d‟alavetz ençà es Rostov s‟estauen en camp; e aguesta ère era causa de qué campèssen damb màger curiosèr ara prometuda d‟un des mielhors partits de Russia.
Natasha s‟auie hèt mès beròia en camp, coma didien toti, e aquera net, per çò dera emocion, estaue especiauments atrasenta.
Cridaue era atencion mès que mès pera sua plenitud de vida e beresa, amassa damb era indiferéncia per tot çò que l‟entornejaue.
Es sòns uelhs neri guardauen ara gent sense cercar ad arrés; eth sòn delicat braç, nud per dessús deth code, s‟emparaue ena parabanda de velot, e era sua man se daurie e barraue inconscientaments en tot seguir eth compàs dera dubertura e arropint entre es sòns dits eth programa.
Guarda, aquiu que i é Alenina damb sa mair, didec Sonia.
Mon Diu!
Mijail Kirilic s‟a grossit encara mès, observèc eth comde.
Guarda quina tòca amie era nòsta Anna Mijailovna!
Tanben i son es Karaguina; Julie e Boris, que se ve de seguit que son nòvis.
Natasha virèc es uelhs entara direccion que guardaue sa pair e vedec a Julie damb un esplendic colar de pèrles ar entorn deth sòn vermelh còth (fòrça empovassat, coma sabie Natasha), seiguda damb mina erosa ath costat de sa mair.
Darrèr d‟eres, damb era aurelha calada enes pòts de Julie, apareishie era beròia e ben pientada tèsta de Boris.
Guardaue d‟arréuelh era lòtja des Rostov e, arrint, li didie quauquarren ara sua prometuda.
E solide ei en tot padegar era gelosia dera sua nòvia.
Anna Mijailovna, damb tòca verda, eth ròstre erós e alègre, sometuda tostemp ara volentat de Diu, ère seiguda darrèr des joeni.
Ena sua lòtja regnaue aqueth ambient de noviatge, que tan ben coneishie Natasha e tan li shautaue.
Virèc era tèsta e, de pic, gessec de nauèth dauant d‟era tota era umiliacion patida pendent era visita deth maitin.
Ò, qu‟ei mielhor non pensar en aquerò enquiara tornada d‟Andrei”, didec, e se metec a guardar es ròstres coneishudi e desconeishudi deth pati de cagires.
Dauant dera orquestra, en centre madeish ère Dolojov, d‟esquia ath scenari, damb es sòns retortilhadi e abondosi peus pientadi entà darrèr.
Vestie un vetit pèrsa e atirassaue es guardades de tota era sala, maugrat ad açò lo vedie esdegat e indiferent, coma se s‟estèsse en çò de sòn.
L‟entornejauen es joeni mès distinguidi de Moscòu, qu‟eth, plan que òc, dirigie.
Arrint, eth comde Ilia Andreievic sarrèc eth code de Sonia, que s‟auie rogit, e li senhalèc ath sòn ancian hestejador.
L‟arreconeishes?, didec.
D‟a on ges?, li preguntèc a Shinshin.
Òc, auie despareishut, responec Shinshin.
Siguec en Caucas, hugec d‟aquiu e diden que siguec ministre de non sai quin prince persa qu‟aucic ath frair deth Sha.
E ara totes es daunes de Moscòu son capvirades per eth: entada eres que non i a senon Dolokhoff le Persan.
Se parle d‟eth, se l‟aumenage atau coma se lo convide a dinar.
Dolojov e Anatòl Kuraguin qu‟an hòles a totes es nòstes senhores.
Ena lòtja deth costat entrèc ua dauna nauta e beròia, damb ua enòrma trena, era esquia lèu nuda e eth pitrau plan despeitrinat, blanc e turgescent.
Un doble colar de gròsses pèrles ornaue eth sòn còth.
Se tenguie fòrça temps entà acomodar-se, en tot hèr carrinclar era seda pesanta deth sòn vestit.
Natasha, sense voler, se demorèc guardant eth còth, era esquia, eth pitrau, es pèrles e eth pientat, en tot admirar era beresa dera dauna.
Quan la guardaue per dusau viatge, era se virèc e, en veir a Ilia Andreievic, inclinèc eth cap saludant-lo e arric.
Qu‟ère era comdessa Bezujov, esposa de Pierre.
Ilia Andreievic, que coneishie a toti, se joquèc en bòrd dera lòtja e escambièc quauques paraules damb era.
Ètz en Moscòu de hè temps, comdessa?
Vierè, vierè a punar era vòsta man.
Que sò vengut per uns ahèrs e me è hèt a vier as mainades.
Diden qu‟era Semionovna cante meravilhosaments.
Eth comde Pierre Kirilovic, ei aciu?
Eth comde Ilia Andreieivic tornèc entath sòn lòc.
Ei fòrça beròia, vertat?, gasulhèc ena aurelha dera sua hilha.
Ua meravilha!
No m‟estone que s‟enamoren d‟era.
En aqueth instant sonèren es darrèri acòrds dera dubertura e eth director d‟orquestra piquèc er atril damb era vergueta.
Es endarreridi ocupauen es sòns sètis en pati de cagires e se lheuèc era cortina.
Se hec eth silenci pertot, es òmes, vielhs o joeni, es que vestien unifòrme e es de frac, totes es senhores despeitrinades, mès caperades de jòies, calèren damb curiosa aviditat era sua atencion en scenari.
Natasha guardèc tanben entà aquiu.
IX En centre deth scenari i auie ues taules redones e enes costats cartons pintadi representauen arbes; ath hons i auie ua tela estenuda sus un encastre de husta.
Diuèrses joenes de corset ròi e pelha blanca èren seigudes en centre; ua auta, plan gròssa, damb vestit de seda blanca, s‟estaue a despart, seiguda en un banc, qu‟ath sòn darrèr i auien plaçat un aute carton verd.
Totes cantauen quauquarren; quan acabèren, era deth banc s‟apressèc en lòc deth bufaire.
Li gessec ar encontre un òme jargat damb garramaches de seda blanca que sarraue es sues gròsses cames, damb un plumalh en chapèu e un punhau, e se metec a cantar botjant fòrça es braci.
Er òme des garramaches sarrades cantèc solet; dempús cantèc era.
Carèren es dus e era musica tornèc a començar: er òme cuelhec era man dera joena deth vestit blanc, ara demora deth compàs d‟entrada entà cantar amassa.
Cantèren es dus e es espectadors aplaudiren e cridèren damb entosiasme, tant qu‟er òme e era hemna, qu‟ena scèna representauen a uns enamoradi, arrien e saludauen daurint es braci.
Nauèth venguda deth camp, e en estranh estat d‟animositat que se trapaue, tot aquerò li semblèc a Natasha absurd e grotesc.
Non podie seguir eth desvolopament dera opèra, ne tansevolhe escotar era musica; vedie solet cartons pintadi, hemnes e òmes estranhaments vestidi, que jos ua lum plan intensa se botjauen, parlauen e cantauen de manèra estranha.
Sabie se qué deuiue representar aquerò, mès que tot ère tan faus, tan pòc naturau, qu‟uns viatges s‟avergonhaue pes actors e d‟auti li semblauen ridiculs.
Guardaue ar entorn es ròstres des espectadors, en tot cercar en eri aguest madeish sentiment d‟ironia e estonament que sentie ath sòn laguens, mès totes es cares mostrauen atencion per çò que se passaue ena scèna e exprimien ua admiracion qu‟a Natasha li semblaue faussa.
Guardaue successiuaments es hilades des caps ben pientadi en pati de cagires, es descotelats des hemnes enes lòtges e, mès que mès, ara sua vesia, Elena, que, plan descotelada, damb era sua etèrna arridalha, non deishaue de uelh eth scenari.
Natasha sentie era lum que hège temps non experimentaue.
Ja non s‟en brembaue de se qui ère, a on ère ne qué se passaue ath sòn entorn.
Guardaue a toti e pensaue; pera sua men desfilauen, sense cap de relacion entre eri, es idies mès estranhes e inesperades: ja se l‟acodie sautar en scenari e cantar era aira dera soprano; ja desiraue tocar damb eth sòn ventalh a un vielhet seigut près d‟era; o ben inclinar-se entà Elena e hèr-li gatalhèues.
En un d‟aguesti instants qu‟ena scèna tot ei silenci, ara demora de qué comence ua aria, era pòrta d‟entrada deth pati de cagires se dauric entà on i auie era lòtja des Rostov e s‟enteneren es passi d‟un òme.
Era comdessa Bezujov se virèc arrint entath qu‟entraue.
Natasha campèc ena madeisha direccion e vedec a un ajudant de camp d‟extraordinària beresa, que s‟apressaue entara lòtja dera sua fraia.
Qu‟ère Anatòl Kuraguin, qu‟auie vist e rebrembaue deth balh de Sant Petersburg.
Ludie ara eth sòn unifòrme d‟ajudant de camp, damb espatletes e cordons.
Caminaue damb aspècte galhard e valent qu‟aurie estat ridicul se non siguesse tant atrasent e se non auesse exprimit en sòn ròstre gadalesa e alegria.
A maugrat d‟auer començat era representacion, auançaue sus eth tapìs deth correder sense prèssa, hènt trinhonar leugèraments es esperons e eth sabre e damb era tèsta quilhada esplendida e perhumada.
Li hec ua guardada a Natasha, s‟apressèc ara sua fraia, apuèc era man engantada ena parabanda dera lòtja, la saludèc damb eth cap e li preguntèc quauquarren, en tot senhalar damb es uelhs a Natasha.
Dempús passèc entara prumèra hilada e se seiguec ath cant de Dolojov, que toquèc amistosaments damb eth code, ad aguest madeish Dolojov qu‟es auti vantauen tant.
Li hec un arridolet, ent tot guinhar-li un uelh, e emparèc eth pè contra eth barron des fanaus.
Guaire se semblen es dus frairs e guaire beròis son, comentèc eth comde.
Shinshin, a mieja votz, condaue a Rostov ua des istòries de Kuraguin en Moscòu; Natasha sagèc d‟entener-la, soler pr‟amor qu‟Anatòl auie dit qu‟ère charmante.
Acabèc eth prumèr acte; en pati de cagires toti se lheuèren, se barregèren e comencèren a gésser.
Boris acodic ena lòtja des Rostov.
Recebec damb fòrça simplicitat es felicitacions e, arroncilhant es celhes e damb un distrèt arridolet, preguèc a Natasha e a Sonia que venguessen ena sua nòça, en nòm dera sua prometuda, e se retirèc.
Natasha, arridolenta e damb ua cèrta elegància, parlèc damb eth e felicitèc ad aqueth madeish Boris qu‟en d‟auti tempsi n‟auie estat enamorada.
En aguest estat d‟encaborniament tot que li semblaue simple e naturau.
Elena, damb eth sòn gran descotelat, s‟estaue ath cant de Natasha e arrie a toti; dera madeisha manèra arric Natasha a Boris.
Era lòtja dera comdessa s‟aumplic de gent e deth pati de cagires acodien a saludar-la es òmes de mès bona posicion e engenhosi, encaborniadi, çampar, a hèr veir a toti era sua amistat damb era.
Pendent tot er entracte, Kuraguin s‟estèc de pès ath cant des fanaus, ath costat de Dolojov, sense deishar de uelh era lòtja des Rostov.
Natasha sabie qu‟ère en tot parlar d‟era, e aquerò li shautaue.
Se virèc per manèra de qué la vedessen de perfil, en tot creir qu‟aguesta postura la favorie.
Abantes de començar eth dusau acte, apareishec Pierre en pati de cagires, qu‟es Rostov non auien vist dès era sua arribada.
Eth sòn ròstre semblaue trist, e estaue mès gròs qu‟eth darrèr viatge que l‟auie vist Natasha.
Sense fixar-se en arrés auancèc entara prumèra hilada; Anatòl s‟apressèc ada eth e li didec quauquarren, en tot senhalar era lòtja des Rostov, Pierre s‟encoratgèc en veir a Natasha e s‟apressèc ara prèssa entara lòtja.
S‟apuèc ena parabanda e blaguèc animadaments ua longa estona damb era.
Pendent era sua convèrsa damb Pierre, Natasha entenec ua votz omenenca ena lòtja dera comdessa Bezujov; endonvièc que se tractaue de Kuraguin.
Se virèc e es sòns uelhs se trapèren.
Eth, lèu arridolent, li tachèc es sòns uehs damb tau admiracion e trendesa que se li hec estranh trapar-se tan près d‟aqueth òme, guardar-lo atau, èster convençuda de shautar-li e non coneisher-lo.
En dusau acte, era decoracion representaue monuments e un horat dubèrt ena tela figuraue era lua.
Amortèren es lutzes deth proscèni e ena orquestra es trompes e contrabaishi toquèren damb sordina; de dreta a quèrra entrèren ena scèna persones vestides damb capes neres.
Estornejauen es sòns braci e enes sues mans amiauen quauquarren semblable a un punhau.
Dempús n‟arribèren d‟auti, qu‟arrossegauen ara qu‟en prumèr acte amiaue eth vestit blanc, e ara un de blu.
Entre es colisses se floqueren tres còps sus quauquarren metallic, toti se meteren de jolhs e entonèren ua pregària.
Tot aquerò siguec interromput diuèrsi còps pes crits afogadi des espectadors.
Pendent er acte, cada còp que Natasha guardaue de cap ath pati de cagires, es sòns uelhs se trapèren damb es d‟Anatòl Kuraguin, que, emparat en dorsièr dera cagira, non la deishaue de uelh.
A Natasha l‟agradaue aquera admiracion, sense pensar qu‟en aquerò i auesse quauquarren censurable.
En acabar eth dusau acte, era comdessa Bezujov se lheuèc e, en tot virar-se de cap as Rostov, sense hèr-ne cabau des qu‟entrauen ena sua lòtja, cridèc ath comde damb un senhau dera sua man engantada e arrint amablaments li didec:
Que m‟auetz de presentar as vòstes encantadores hilhes, didec.
Natasha se lheuèc e hec ua reveréncia ara esplendida Elena.
Es laudances que l‟autrejaue aquera plan beròia hemna li semblèren tant agradiues que se rogic de plaser.
Tanben jo me voi hèr moscovita, didec Elena.
Era comdessa Bezujoz s‟auie guanhat justaments era fama d‟èster embelinaira.
Qu‟ère capabla de díder çò que non pensaue e vantar damb era màger simplicitat e naturalitat.
Non, estimat comde, permetetz-me que m‟ocupe des vòstes hilhes.
Jo que sò aciu per pòc de temps e a vos vos arribe çò de madeish.
Sajarè de distrèir-les.
Qu‟è entenut a parlar molt de vos en Sant Petersburg, li didec a Natasha, e auia talents de coneisher-vos.
Me parlèc de vos eth mèn page Drubetskoi; sabetz que se maride?
E tanben un amic deth mèn marit, Bolkonski, eth prince Andrei Bolkonski, higec damb un accent especiau en tot hèr a veir que se‟n sabie deth compromís deth prince damb Natasha.
Dempús, entà començar aguesta amistat, demanèc qu‟ua des joenes venguesse ena sua lòtja e Natasha siguec damb era, era rèsta der espectacle.
En tresau acte, era scèna representaue un palai illuminat per nombroses candèles e plen de retraits de cavalìers damb barba.
Ath miei i auie dues persones, que deuien èster eth rei e era reina; eth rei botgèc era man dèstra e, visiblaments intimidat, cantèc pro mau ua estona e se seiguec en un tron roienc.
Era joena, qu‟en prumèr acte vestie de blanc e dempús de blu, campaue ara damb ua longa camisa e es peus esperluadi, de pès ath cant deth tron.
Cantèc quauquarren trist, en tot dirigir-se ara reina; mès eth rei hec un gèst sevèr e d‟un e de un aute costat entrèren òmes e hemnes damb es cames nudes e comencèren a barar toti amassa.
Es vriolins inicièren uns compassi alègri e ua des dançaires, de cames gròsses e braci aflaquidi, se hec enlà des auti, despareishec entre es colisses, recompausèc eth sòn corset e, gessent en centre, comencèc a sautar hènt tumar rapidaments un pè damb er aute.
Toti aplaudiren freneticaments e cridèren: “òsca!”.
Dempús un òme se placèc en un angle; es timbals e es trompetes sonèren damb mès fòrça e aguest òme, solet, comencèc a sautar plan naut e a tumar es pès (qu‟ère Duport, eth famós dançaire, que crubaue seishanta mil robles annaus per hèr aquerò).
Enes lòtges, enes patis de cagires e enes galaries, es espectadors aplaudiren e cridèren damb totes es sues fòrces.
Er òme s‟arturèc, arric e saludèc entà toti es costats.
De ressabuda sonèren es trompetes, en tot anonciar era tronada; era orquestra executèc quauques escales cromatiques e ues setaus menors e toti correren, en tot arrossegar entà dehòra a un des presents, tant que queiguie era cortina.
De nauèth ressonèren entre es espectadors aplaudiments tarabastosi e votzes afogades; era gent cridaue:
Duport!, Duport!, Duport!
N’est-ce pas qu’il est admirable, Duport?, comentèc Elena.
Òh!, oui, didec Natasha.
X En entracte, un corrent d‟aire hered se filtrèc ena lòtja d‟Elena, se dauric era pòrta e entrèc Anatòl, en tot inclinar-se e sajant de non shordar ad arrés.
Natasha, peth dessús dera espatla nuda, virèc era sua polida tèsta e arric.
Anatòl, que resultaue tan beròi d‟apròp coma de luenh, se seiguec ath sòn costat e didec que de hège temps desiraue aqueth aunor, dès eth balh ena casa des Narishkin, a on auie auut er indesbrembable plaser de veder-la e que non l‟auie podut desbrembar.
Damb es hemnes Anatòl Kuraguin ère plan mès intelligent e simple que damb es òmes; conversaue damb seguretat e simplicitat; Natasha se demorèc estonada e agradiuaments impressionada en verificar qu‟aqueth òme, que se condauen tantes causes, non auie arren de temible, senon que, autraments, arrie damb un arridolet ingenú, alègre e bravàs.
Kuraguin s‟interessèc pera opinion de Natasha sus er espectacle e condèc que, ena representacion anteriora, era Semionovna auie queigut quan cantaue.
Sabetz, comdessa, didec coma se parlèsse damb ua vielha amiga, que premanim un balh de masques?
Qu‟auríetz de vier; serà plan divertit.
Mos amassam ena casa des Arjarov.
Vos ac prègui de vertat.
Vietz.
Anatòl, mentretant, non deishaue de uelh eth ròstre, eth còth e es nudi braci de Natasha, que se‟n sabie de qué l‟admiraue, e aquerò costaue en era ua sensacion agradiua; mès sense saber se per qué, se sentie violenta e intimidada ena sua preséncia.
Quan non lo guardaue, sentie qu‟eth auie tachadi es sòns uelhs enes sues espatles, e sense encuedar- se‟n, sajaue d‟interceptar era sua guardada entà qué Anatòl desvièsse era vista entath sòn ròstre.
Mès quan lo guardaue enes uelhs, avertie damb pòur qu‟entre eri non i auie aguesta barralha de pudor que tostemp ère presenta entre era e es auti òmes.
Sense saber se per qué, ath cap de cinc menutes Natasha se sentie terriblaments pròcha ad aguest òme.
Quan se botjaue, tostemp cranhie qu‟eth l‟agarrèsse eth sòn braç peth darrèr o la punèsse en còth.
Blagauen sus es causes mès superficiaus e Natasha sentie cada còp mès aquera intimitat que non auie coneishut damb cap aute òme.
Guardaue a Elena e a sa pair, coma demanant-les se qué significaue aqueth fenomèn; mès Elena ère abstrèta ena conversa damb un generau e non responec ara sua guardada; e es uelhs de sa pair non li dideren senon çò que li didien tostemp: “Ès contenta?
Donques aquerò m‟alègre”.
Pr‟amor de trincar un moment er incomòde silenci, que pendent eth quau Anatòl la seguie guardant tranquilla e fixaments damb es uelhs un shinhau gessents, Natasha li preguntèc se l‟agradaue Moscòu.
Hec era pregunta e se rogic tota; tostemp li semblaue que hège quauquarren indecent en tot parlar damb eth.
Eth arric coma entà encoratjar-la.
Ara prumeria me shautaue pòc, pr‟amor que çò que hè agradiua ua ciutat ce sont les jolies femmes, vertat?.
Ara, higec guardant-la significatiuaments, Moscòu me shaute fòrça.
Vieratz en balh, comdessa?
Non deishetz de vier, e estenent era man entath flòc de flors qu‟amiaue Natasha, contunhèc en votz baisha: Vous serez la plus jolie.
Venez, chere comtesse, eth comme gage donnez-moi cette fleur.
Natasha non comprenec se qué didie, coma tanpòc ac comprenec eth; mès, enes sues incomprensibles paraules i auie ua intencion indecenta.
Mès sonque virar-se pensèc qu‟eth ère ath sòn darrèr, plan près.
Estarà confonut e anutjat?
Me cau reparar çò que hi?”, e virèc eth cap, sense poder evità‟c.
Guardèc fixaments a Anatòl; e era sua proximitat, era trendesa alègra deth sòn arridolet, era sua seguretat la venceren.
Arric madeish qu‟eth, guardant-lo dirèctaments enes uelhs; e, un còp mès, sentec orrificada qu‟entre es dus non i auie cap de barralha.
Se lheuèc era cortina de nauèth.
Anatòl gessec dera lòtja, tranquil e content.
Natasha entornèc entara sua damb sa pair, completaments sometuda ath mon que se trapaue.
Tot çò que se passaue ath sòn entorn li semblaue ja totafèt naturau, e ne un solet còp acodiren ena sua ment es anteriores idies sus eth sòn prometut, era princessa Maria e era vida deth camp, coma se tot aquerò siguesse aigua passada.
En quatau acte, un diable cantèc, hènt mimaròtes, enquia que retirèren ua husta de dejós es sòns pès e despareishec laguens deth horat; aquerò siguec tot çò que Natasha vedec en quatau acte; quauquarren la trebolaue e la tormentaue, e era causa d‟aquera emocion ère Kuraguin, que, sense voler, seguie campant.
Quan gessien deth teatre, Anatòl se dirigic entada eri, s‟encarguèc de cridar eth coche e les ajudèc a pujar; en ajudar a Natasha li sarrèc eth braç per dessús deth code.
Natasha, inquieta e rogida, lo guardèc.
Es uelhs d‟Anatòl ludien e la guardaue, arrint trendaments.
Solet quan arribèc en casa podec reflexionar Natasha tranquillaments sus tot çò que l‟auie arribat, e de ressabuda, pendent eth tè, que toti preneren dempús deth teatre, en rebrembar ath prince Andrei, s‟estrementic orrificada, non podec tier un sorriscle e gessec corrent e rogida dera cramba.
Com è podut arribar enquia aciu?”, pensaue.
S‟estèc pendent un temps damb eth ròstre rogit amagat entre es mans, sajant de hèr-se‟n ua idia clara de guaire l‟auie arribat, mès que non artenhie compréner çò que s‟auie passat ne çò que sentie.
Tot li semblaue escur, confús e terrible.
Aquiu, ena immensa sala illuminada deth teatre, a on jos es sons dera musica sautaue Duport sus es hustes umides damb era sua giqueta de parpalhetes e es cames nudes, e es senhoretes, e es vielhs e Elena, lèu nuda e damb un arridolet tranquil e capinaut, cridauen “òsca!” damb entosiasme, aquiu ena ombra d‟aquera hemna, tot que semblaue simple e clar; mès, ara, soleta, acarada damb era madeisha, aquerò qu‟ère incomprensible.
Qué ei aguesta pòur que senti d‟eth?
Aguest racacòr que senti ara?”, se preguntaue.
Sonque ara vielha comdessa, en lhet, l‟aurie podut condar Natasha guaire pensaue.
Sonia, damb es sòns principis sevèrs e simples, non aurie comprenut arren e aurie demorat orrificada dauant dera sua confession.
Soleta damb era madeisha, Natasha sajaue de resòlver eth problema que la tormentaue.
Be ne sò de pèga en preguntar-m‟ac!
Qué s‟a passat?
Arren!
Que non hi arren, jo non è costat tot aquerò.
Arrés se‟n saberà e non lo tornarè a veir.
Voi díder que non s‟a passat arren, e per tant d‟arren me cau empenair- me.
Eth prince Andrei que me pòt estimar tau que sò…
Mès se com sò?
Ò, mon Diu!, mon Diu!
Tornèc a rebrembar tota era convèrsa damb Kuraguin, evoquèc eth sòn ròstre, es sòns gèsti, eth trende arridolet d‟aqueth òme atrasent e audaç quan li sarraue eth braç pr‟amor d‟ajudar-la a pujar en coche.
XI Anatòl Kuraguin s‟estaue en Moscòu pr‟amor que sa pair l‟auie obligat a gésser de Sant Petersburg, a on degalhaue mès de vint mil robles ar an e contrège deutes per autrestanti, qu‟eth sòn pagament exigien es creditors ath prince.
Eth prince Vasili li hec a veir ath sòn hilh que pagaue era mitat des sòns deutes per darrèr viatge, mès solet damb era condicion de qué partisse entà Moscòu coma ajudant de camp deth generau governador, cargue qu‟eth madeish l‟auie artenhut, e que sagèsse de cercar aquiu un bon partit.
L‟auie indicat ara princessa Maria o a Julie Karaguina.
Anatòl consentic e se n‟anèc entà Moscòu, a on s‟installèc ena casa de Pierre.
Ara prumeria Pierre lo recebec damb un cèrt desengust, mès dempús s‟avedèc ara sua companhia; bèth còp anaue a divertir-se damb eth, e, en forma de prèsti, li balhaue sòs.
Coma plan ben auie dit Shinshin, dès era sua arribada en Moscòu Anatòl Kareguin amiaue hòles a totes es daunes, precisaments pr‟amor que les menspredaue e s‟estimaue mès acompanhar-se de gitanos e actritzes franceses, que damb era principau d‟eres, mademoiselle Georges, auie, sivans se didie, relacion intimes.
Que non mancaue en ua soleta hèsta en casa de Danilov e de d‟auti amics moscovites.
Beuie pendent nets sanceres, deishant darrèr a toti, e frequentaue es cauhades e balhs dera nauta societat.
L‟atribusien quauques aventures damb diuèrses daunes de Moscòu; enes balhs hège era cort a bères ues d‟eres.
Mès que non s‟apressaue enes senhoretes, e plan mens encara enes riques eretères, que normauments èren plan lèges; ath delà, hège dus ans qu‟ère maridat, causa ignorada per toti, exceptat des amics mès intims.
Dues ans abantes, en èster eth sòn regiment en Polonia, un gran propietari polac, non guaire ric, l‟auie obligat a maridar-se damb era sua hilha.
Anatòl abandonèc de seguit ara sua hemna e, gràcies as sòs qu‟auie prometut manar-li ath sòn suer, se reservèc eth dret de hèr-se passar per celibatari.
Se mostraue tostemp content damb era sua situacion, d‟eth madeish e des auti.
Instintiuaments, damb tota era fòrça deth morir, ère convençut de qué non se podie víuer d‟ua manèra desparièra de coma eth viuie, e de qué jamès ena sua vida auie hèt quauquarren dolent.
Ère incapable de pensar en çò qu‟es auti podessen díder sus es sòns actes ne des consequéncies qu‟aguesti actes podessen costar enes auti.
Ère convençut de qué, atau coma eth lit, pera sua natura, li cau víuer ena aigua, eth auie estat creat per Diu de sòrta qu‟auie de besonh trenta mil robles cada an e era mès brilhanta posicion ena societat.
E n‟ère tan convençut qu‟es auti, en veder-lo, se convencien de qué ère atau e non li remien ne eth dret ath lòc preeminent ne es sòs, que demanaue prestadi a dreta e quèrra, sense pensar, plan que òc, d‟entornar-les-ac.
Non ère jogaire; ei a díder, aumens non perseguie es guanhs; non ère vanitós ne lo preocupaue minimaments çò que pensèssen d‟eth; encara mens se lo podie acusar d‟ambiciós.
En mès d‟ua escadença auie costat serioses inquietuds en sa pairs pera sua despreocupacion de hèr carrèra e peth sòn mensprètz per toti es aunors.
Non ère aganit ne remie era ajuda a qui l‟ac demanèsse.
Es soletes causes qu‟estimaue èren es diversions e es hemnes; e coma, sivans eth, cap d‟aguestes causes auie arren d‟ignòble, e coma qu‟ère incapable de pensar en mau qu‟era satisfaccion des sòns desirs podesse costar en d‟autes persones, se consideraue un òme irreprochable, menspredaue sincèraments as miserables e marridi e, damb era consciéncia tranquilla, caminaue damb era tèsta plan nauta.
Entre es nocejaires, entre es “òmes-Magdalena”, existís eth secret sentiment dera sua innocéncia, basat, coma enes “hemnes-Magdalena”, en aguesta madeisha esperança de perdon.
Dolojov, que reapareishie aqueth an en Moscòu dempús eth sòn despatriament e es sues aventures en Persia e qu‟amiaue era vida luxuosa deth jòc e dera dissipacion, intimèc damb eth sòn vielh camarada Kuraguin e se profitèc d‟eth entàs sues finalitats.
Anatòl estimaue sincèraments a Dolojov pera sua intelligéncia e valor.
Dolojov auie besonh deth nòm, dera posicion sociau e des relacions d‟Anatòl Kuraguin pr‟amor d‟atirar ena taula de jòc as joeni rics, mès que non l‟ac hège a veir; se diverttie damb Kuraguin e se profitaue d‟eth.
Ath delà deth calcul qu‟intervenguie enes sues relacions damb Anatòl, eth hèt de dirigir era volentat de un aute qu‟ère entada eth un plaser, un costum e un besonh.
Natasha auie impressionat viuaments a Kuraguin.
Pendent eth sopar, dempús deth teatre, expliquèc a Dolojov, coma gran coneisheire deth tèma, er encantament des sòns braci, deth sòn còth, des sòns pès e des sòns peus, e manifestèc era intencion de hèr-li era cort.
Anatòl non podie reflexionar ne saber se quin serie eth resultat d‟aguesta cort, madeish que non podie reflexionar ne saber se quines serien es consequéncies de cadun des sòns actes.
Òc que n‟ei de beròia, frair, mès que non ei entà nosati, didec Dolojov.
Diderè ara mia fraia que la convide a dinar.
Qué te semble?
Demora mielhor a que se maride…
Ja sabes que j’adore les petites filles.
Ath delà, pèrden de seguit eth cap, didec Anatòl.
Tie compde.
Mès aquerò non se pòt passar dus viatges, tè, arric satisfèt Anatòl.
Londeman d‟auer vengut en teatre, es Rostov non gesseren de casa, ne arrés venguec a visitar-les.
Amagada de Natasha, Maria Dmitrievna parlèc damb eth comde.
Natasha endonvièc que parlauen deth vielh prince Bolkonski e que shamauen quauquarren; aquerò l‟enquimerèc e l‟ofensèc ath còp.
En cada moment demoraue ath prince Andrei, e, per dus còps en aqueth dia manèc ath portièr entà Vozendvizhenka pr‟amor d‟informar-se‟n.
Mès que non auie arribat e era se sentie pejor que pendent es prumèrs dies dera sua tornada en Moscòu.
Ad aguesta impaciéncia e tristor se higie eth desagradiu rebrembe dera entrevista damb era princessa Maria e eth vielh prince, e era pòur e tanben era preocupacion qu‟era sua causa non s‟explicaue.
Li semblaue qu‟Andrei non tornarie mès o qu‟abantes dera sua tornada ada era l‟arribarie quauquarren.
Que ja non podie coma abantes pensar en eth tranquillaments, soleta, pendent longa estona; de seguit acodie ena sua memòria eth rebrembe de vielh prince, dera princessa, deth teatre e de Kuraguin.
De nauèth se preguntaue se non ère colpabla, se non auie mancat ara sua fidelitat entath prince Andrei; analizaue peth menut cada paraula, cada gèst, cada nuança de çò dit per aqueth òme qu‟auie desvelhat en era un sentiment incomprensible e trebolador.
Dauant des sòns familhars Natasha semblaue mès animada que de costum, mès ath sòn laguens ère plan luenh dera felicitat serena d‟abantes.
Dimenge peth maitin, Maria Dmitrievna convidèc as sòns òstes a missa ena sua parròquia, ena glèisa dera Assumpcion.
Que non me shauten es glèises qu‟estan de mòda, didie capinauta, çampar, dera sua independéncia.
Diu qu‟ei eth madeish pertot.
Eth nòste pòpe ei brave e oficie dignaments, madeish qu‟eth diacòn.
Dilhèu era santetat depen de qué canten pejor o milhor en còr?
Non me shauten aguestes causes, que non son senon frivolitats.
A Maria Dmitrievna li shautauen es dimenges e les sabie hestejar.
Dissabte se hège era neteja generau dera casa e dimenge, madeish era qu‟es vailets, non trabalhauen, se jargauen vestits de mudar e toti acodien ena missa.
S‟ahigie bèth plat ena taula des senhors, e ath servici se li balhaue vodka e aguisat de lit o de porcèth; mès arren hège veir autant era hèsta coma eth pròpi ròstre de Maria Dmitrievna, ample e sevèr, que tenguie aguest dia ua expression nvariabla de solemnitat.
Quan dempús dera missa preneren eth cafè ena sala, qu‟es sòns mòbles les auien trèt es cobèrtes, avisèren ara patrona dera casa qu‟eth coche ère prèst; Maria Dmitrievna, damb gèst grèu, en tot calar-se sus es espatles eth chal des hèstes que tenguie entà anar de visita, se lheuèc e didec qu‟anaue a tier-li ua visita ath prince Nikolai Andreievic Bolkonski, pr‟amor d‟auer damb eth ua explicacion a prepaus de Natasha.
Dempús de gésser Maria Dmitrievna, arribèc ua oficiala de Mme Aubert-Chalmet, e Natasha, plan satisfèta per auer ua distraccion, s‟embarrèc en ua cramba vesia ara sala entà provar-se es vestits naui.
Tant que se botaue un corset encara des.hilat e sense manges e se guardaue en miralh virant eth cap pr‟amor de veir se com l‟estaue era esquia, entenec en salon es animades votzes de sa pair e ua hemna, qu‟eth sòn rebrembe la hec rogir-se; qu‟ère era votz d‟Elena.
Sense auer temps de trèir-se eth corset, se dauric era pòrta e, damb un ludent arridolet corau e trende, entrèc ena cramba era comdessa Bezujov, qu'amiaue un polit vestit de velot violeta e cothèr naut.
Ah!, ma delicieuse!
Charmante!, li didec a Natasha, que se rogic tota.
Qu‟ei imperdonable, estimat comde, didec, en tot virar-se de cap a Ilia Andreievic, que venguie darrèr, aquerò de víuer en Moscòu e non deishar-se veir per nunlòc.
Non, que non vos ac permeterè.
Aguesta net mademoiselle Georges vie entà declamar ena mia casa, s‟amassaràn un group d‟amics, e se non vos hètz a vier as vòstes dues beròies joenes, que son mielhores que mademoiselle Georges, m‟emmaliciarè damb vos.
Eth mèn marit que non ei aciu; se n‟a anat entà Tver; se non, l‟auria dit que venguesse a cercar-vos.
Mès vietz sense manca, maugrat tot.
Vos demori tàs naut.
Saludèc damb eth cap ara oficiala dera modista, que coneishie, que s‟auie inclinat dauant era comdessa respectuosaments; dempús se seiguec dauant eth miralh, en tot apraiar-se artisticaments eth sòn vestit de velot.
Non cessaue de parlar corauments, admirant tostemp era beresa de Natasha; passèc revista as sues gales e les autregèc granes laudances, sense desbrembar eth sòn pròpi vestit en gaze metallique, vengut de París, en tot conselhar-li a Natasha que se‟n hesse un de parièr.
Encara qu‟a vos, tot que vos està ben, estimada.
En ròstre de Natasha persistie un arridolet de plaser.
Se sentie erosa e capinauta en enténer es laudances d‟aquera simpatica comdessa Bezujov, qu‟enquia alavetz l‟auie semblat ua dauna inaccessibla e importanta e qu‟ara se mostraue tan graciosa damb era.
Natasha se metec alègra, en tot senter-se lèu enamorada d‟aquera hemna tan beròia e tan brava.
Ça que la, Elena admiraue de vertat a Natasha e desiraue divertir-la.
Anatòl l‟auie demanat que li premanisse un encontre damb Natasha e aguest qu‟ère eth motiu dera sua visita as Rostov.
Era idia d‟apressar a sa frair e a Natasha la divertie coma se siguesse un jòc.
Maugrat qu‟en Sant Petersburg auie sentut anug contra Natasha per çò d‟auer desseparat a Boris deth sòn costat, ara non pensaue ne tansevolhe en aquerò e, damb tota era sua amna, ara sua manèra, desiraue eth ben de Natasha.
En gésser dera casa cridèc a despart ara sua protegée.
Ager dinèc ena casa eth mèn frair; que mos moríem d‟arrir en veder-lo: non minge arren e non hè ua auta causa qu‟alendar per vos, ma chere.
Il est fou, mais amoureux fou de vous.
Natasha se rogic tota en enténer aguestes paraules.
Ma delicieuse!
Se com rogitz, didec Elena.
Vietz sense manca.
Si vous aimez quelqu’un, ma delicieuse, ce n’est pas une raison pour se cloitrer.
Si meme vous etes promise je suis sure que votre promis aurait desiré qu vous alliez dans le monde en son absence plutot que deperir d’ennui.
Qu‟auràn parlat e se n‟auràn arrit.
Ei a díder, que non a cap importància”.
E de nauèth, jos era influéncia d‟Elena, çò qu‟abantes li semblaue terrible ara se virèc simple e naturau.
Per qué non me cau divertir-me?”, seguic pensant, en tot guardar a Elena damb es uelhs plan dubèrti.
Maria Dmitrievna entornèc ara ora deth dinar, taciturna e seriosa; qu‟ère evident qu‟auie patit ua derrota en çò deth prince Bolkonski.
Dauant es preguntes deth comde, repliquèc que tot s‟auie passat ben e que l‟ac condarie a londeman.
Quan se‟n sabec dera visita dera comdessa Bezujov e dera sua invitacion, Maria Dmitrievna didec:
Eth comde Ilia Andreievic amièc as dues joenes ena casa dera comdessa Bezujov.
Que i auie pro gent amassada, mès Natasha non arreconeishie lèu ad arrés.
Eth comde Ilia Andreievic avertic damb desengust que lèu toti èren persones coneishudes pera sua libertat de costums.
Mademoiselle Georges, entornejada d‟un group de joeni, ère en un cornèr dera sala.
I auie quauqui francesi, e entre eri Metivier, que dès era arribada d‟Elena ère intim dera casa.
Eth comde Ilia Andreieivic decidic non hèr as cartes, pr‟amor de non desseparar-se dera sua hilha e de Sonia, e anar-se‟n tanlèu acabèsse eth recitau de Georges.
Anatòl romaue pera entrada, demorant sense cap de dobte as Rostov.
Saludèc de seguit ath comde, s‟apressèc entà Natasha e la seguic.
En veder-lo Natasha, l‟acodic en cap era orgulhosa satisfaccion d‟agradar-li e era pòur pera abséncia de barralhes moraus entre eri.
Elena acuelhec corauments a Natasha, damb granes laudances en votz nauta entada era e eth sòn vestit.
Ath cap d‟ua estona, mademoiselle Georges se retirèc pr‟amor de vestir-se.
Se placèren avientaments es cagires e toti cuelheren sèti.
Anatòl apressèc ua cagira entà Natasha e se volec sèir ath sòn costat, mès eth comde, que non deishaue de uelh ara sua hilha, s‟acomodèc ath sòn costat.
Anatòl se placèc darrèr.
Medemoiselle Georges, damb es sòns gròssi braci nudi damb clotets e un chal ròi sus es espatles, auancèc entar espaci liure, prèst entada era entre es cagires e se posèc damb ua postura plan estudiada.
S‟enteneren mormolhs d‟admiracion.
Mademoiselle Georges, damb mina sevèra e ombriua, guardèc ath public e comencèc a recitar en francés uns vèrsi que se referien ar amor criminau d‟ua mair peth sòn hilh.
En arribar en certans passatges, lheuaue era votz; en d‟autes escadenses mormolhaue, en tot quilhar trionfauments era sua tèsta, e en d‟autes s‟arturaue e alendaue fatigada, damb es uelhs exorbitadi.
Adorable, divin, delicieux!, s‟entenie pertot.
Natasha campaue ara gròssa mademoiselle Georges e non entenie, ne vedie, ne comprenie arren de guaire se passaue ath sòn dauant.
Sentie solet qu‟ère agarrada de nauèth, irremissiblaments, en aqueth mon estranh, hòl, tan desparièr deth que coneishie enquia alavetz, a on non se distinguie eth ben deth mau, çò de rasonable de çò d‟asenat.
Darrèr sòn ère Anatòl, e en senter-lo tan près, espaurida, demoraue quauquarren.
Acabat eth prumèr monològ, se lheuèren toti e entornegèren a mademoiselle Georges pr‟amor d‟amuishar-li eth sòn entosiasme.
Que non m‟ac semble, quan vos veigui a vos, didec Anatòl que seguie a Natasha.
E ac didec en un moment que solet era podie entener-lo.
Qu‟ètz embelinaira… dès que vos vedí non è deishat de…
Be n‟ei de beròia!
Natasha sense enténer arren, s‟apressèc a sa pair e lo campèc damb uelhs estonadi e interrogadors.
Dempús de recitar uns auti monològs, mademoiselle Georges partic e era comdessa demanèc as sòns convidadi que passèssen en ua auta sala.
Eth comde Ilia Andreieivic volie retirar-se, mès Elena li supliquèc que non maumetesse eth sòn balh improvisat.
Es Rostov se demorèren.
Anatòl convidèc a Natasha entath vals e, tant que dançauen, sarraue era sua cintura, era man, e li didie qu‟ère ravissante e que l‟estimaue.
Tanben barèc Natasha era escocesa damb Kuraguin; quan s‟estèren solets Anatòl non didie arren, en tot limitar-se a guardar-la.
Natasha se preguntaue se non serie un saunei çò qu‟auie dit Anatòl pendent eth vals.
En acabar era prumèra figura dera escocesa, de nauèth sarrèc era sua man.
Natasha, espaurida, lheuèc entada eth es sòns uelhs, mès ena doça guardada e en arridolet d‟Anatòl i auie tanta trendesa e seguretat que non se decidie a díder çò que pensaue e tornèc e baishar es uelhs.
Dempús lo guardèc de nauèth; mès Anatòl non ère trebolat ne trist per çò que venguie d‟enténer.
Non me digatz aquerò!
Que m‟ei parièr!, didec eth.
Que sò hòlaments encamardat, hòlaments.
Dilhèu n‟è jo eth tòrt de que sigatz tant embelinaira?
Ara vos cau començar a vos.
Natasha, encoratjada e inquieta, damb es uelhs plan dubèrts e espauridi, guardaue ath sòn entorn, e semblaue mès alègra que de costum.
No comprenie lèu arren de çò que se passaue.
Barèren era escocesa e era polka; sa pair volec partir de nauèth, e era li preguèc que se demorèssen ua estona mès.
Onsevolhe que siguesse, damb quinsevolhe que parlèsse, tostemp sentie era sua guardada.
Dempús se‟n brembèc que l‟auie demanat permís a sa pair pr‟amor de vier en cabinet d‟atrencadura e apraiar-se eth vestit; qu‟Elena l‟auie seguit e que, arrint, l‟auie parlat der amor de sa frair; que, en un petit salon de passa, trapèc de nauèth a Kuraguin; qu‟Elena despareishec e qu‟eth, cuelhent era sua man, auie dit:
Non posqui vier ena vòsta casa, mès ei possible que bric mès vos torna a veir?
Vos estimi damb holia…
Ei possible que bric mès…?
E tant que parlaue, en tot barrar-li eth pas, apressaue eth sòn ròstre ath de Natasha.
Es grani e ludenti uelhs omenencs èren tan près des sòns que Natasha non vedie ua auta causa.
Nathalie!
Uns pòts arderosi se calèren enes sòns pòts e en aqueth instant se sentec liura de nauèth; ena saleta i auet un sorrolh de passi e s‟entenec eth rumor deth vestit d‟Elena.
Natasha guardèc a Elena; dempús, rogida e tremolosa, campèc a Anatòl damb mina espaurida e se filèc de cap ara pòrta.
Un mot, un seul, au nom de Dieu, didie Anatòl.
Natasha s‟arturèc.
Que l‟ère de besonh escotar aguesta paraula que podesse explicar-li tot çò que s‟auie passat e qu‟ada era auie responut!
Nathalie, un mot, un seul, repetie Anatòl, sense saber se com seguir; e ac repetic enquia qu‟Elena siguec ath sòn costat.
Elena tornèc ena sala damb Natasha.
Es Rostov partiren sense demorar-se a sopar.
Natasha non podec clucar un uelh en tota era net.
La tormentaue un problèma insoluble: estimaue a Anatòl o ath prince Andrei?
Estimaue ath prince; se‟n brembaue plan viuaments se com l‟auie estimat, mès tanben estimaue a Kuraguin, aquerò qu‟ère indobtable.
Òc, dempús de tot, en dider-me adiu è podut respóner ath sòn arridolet damb eth mèn, s‟è podut arribar ad aquerò, ei que l‟è estimat deth principi.
Ei brave, nòble, de bon pòrt; non podia deishar d‟estimar-lo.
E qué me cau hèr quan estimi ada eth e estimi ar aute?”, se repetie, sense trapar cap de solucion ad aguestes terribles preguntes.
Arribec eth maitin damb es sues preocupacions e prètzhèts.
Toti se lheuèren, comencèren es sòns trabalhs e es sues parlòtes.
De nauèth acodiren es modistes.
Maria Dmitrievna gessec e cridèren entath tè.
Natasha, damb es uelhs plan dubèrti, coma se volesse captar quinsevolh guardada fixa sus era, campaue inquieta as auti e sajaue d‟aparéisher damb era naturalitat de tostemp.
Dempús der esdejoar Maria Dmitrievna (qu‟ère aqueth eth sòn mielhor moment) s‟acomodèc en sòn fautulh e cridèc a Natasha e ath vielh comde.
Plan, amics mèns; è reflexionat sus tot aguest ahèr e vos vau a balhar eth mèn conselh, comencèc.
Ager, coma sabetz, siguí damb eth prince Nikolai e parlè damb eth…
Se metec a cridar, mès a jo que non m‟espaurissen es crits.
Li didí tot çò que me calie dider-li!
E eth, qué?, preguntèc eth comde.
Eth?
Que non se‟n vò saber d‟arren.
Mès, entà qué parlar.
Que ja auem tormentat pro ad aguesta praubeta.
Eth mèn conselh ei que resolvatz es vòsti ahèrs e entornetz entà Otradnoie… pr‟amor de demorar aquiu eveniments…
Ò, non!, sorrisclèc Natasha.
Òc, vos cau partir e demorar aquiu.
S‟eth nòvi arribe ara, es desengusti que son segurs.
Qu‟eth se les veigue solet damb eth vielh; dempús poirà vier en çò vòste.
Ilia Andreievic aprovèc eth conselh, qu‟eth sòn sen comprenec de seguit.
S‟eth vielh se padegaue, tostemp aurie temps entà vier a veder-lo en Moscòu o en Lisie-Gori; se non, s‟eth maridatge lo calie hèr contra era sua volentat, que non aurie mès remèdi que celebrar-lo en Otradnoie.
Que me semble un conselh excellent, didec.
Non, non.
Non te‟n hèsques.
En èster eth aciu que non se podie hèr cap auta causa: qu‟ère question de cortesia.
Mès s‟eth non vò, aquerò ei causa sua, e tant que didie aquerò, Maria Dmitrievna cercaue quauquarren ena sua bossa de man.
Eth noviatge qu‟ei prèst e non mos cau demorar mès.
Çò que non sigue premanit ara vos ac manarè en Otradnoie.
Que me sap degrèu, mès me semble qu‟ei çò de mielhor, e que Diu vos age.
Trapèc aquerò que cercaue ena bossa e l‟ac autregèc a Natasha.
Qu‟ère ua carta dera princessa Maria.
T‟escriu, didec.
Plan que non m‟estime!, exclamèc Natasha.
Non digues pegaries!, repliquèc Maria Dmitrievna.
Arrés me convencerà d‟aquerò.
Sai que non m‟estime, afirmèc rotundaments Natasha, cuelhent era carta.
En sòn ròstre i auie ua determinacion hereda e rancunosa qu‟obliguèc a Maria Dmitrievna a guardar-la fixaments damb es celhes arroncilhades.
Non parles atau, mainada, didec.
Çò que te digui ei vertat.
Respon ara carta.
Natasha, sense contestar, se n‟anèc entara sua cramba pr‟amor de liéger era carta.
Qu‟ei un òme vielh e malaut e mos cau perdonar-lo; mès tanben ei brave, generós e estimarà ara persona que hèsque erós ath sòn hilh”.
Era princessa Maria demanaue fin finau a Natasha que fixèsse eth dia entà ua auta entrevista.
Dempús de liéger era carta, Natasha se seiguec damb er in de respóner: “Chère princesse”, escriuec rapida e mecanicaments.
E s‟arturèc.
Se qué podie díder dempús de çò que se passèc eth dia anterior?
Òc, es causes qu‟èren atau abantes, mès tot cambièc, pensaue dauant dera huelha en blanc.
Ei reauments de besonh?
Aquerò qu‟ei orrible!…” E entà desbrembar tan terribles pensaments venguec a cercar a Sonia e se predèc a alistar damb era ues brodaries.
Dempús de dinar Natasha entornèc entara sua cramba e cuelhec de nauèth era carta dera princessa Maria.
Ei possible que tot age vengut tant ara prèssa, en to esbauçar tot çò que i auie abantes?” Rebrembèc damb fòrça eth sòn amor peth prince Andrei, mès sentie ath còp qu‟estimaue a Kuraguin.
S‟imaginaue ja esposa deth prince Andrei; se representaue era scèna, tanti viatges repetida ena sua memòria, dera sua felicitat damb eth e, ath còp, afebrida e inquieta, repassaue es detalhs deth sòn encontre, eth dia anterior, damb Anatòl.
Solet alavetz seria deth tot erosa; ara que me cau causir, mès sense quinsevolh d‟eri non poirè èster erosa.
Ei impossible condar ath prince Andrei çò que s‟a passat, e amagar-l‟ac ei tanben totauments impossible…
E damb er aute que non s‟a perdut arren.
Senhoreta, gasulhèc ua sirventa qu‟entraue damb mina misteriosa ena sua cramba, un òme m‟ordene que vo l‟autreja, e l‟aufric ua carta.
Mès en nòm de Crist…, contunhèc, tant que Natasha trincaue mecanicaments eth sagèth e liegie era apassionada carta d‟Anatòl, que d‟era non comprenie arren, senon qu‟ère escrita per òme estimat.
Òc, l‟estimaue; autraments, com podie auer-se passat çò que se passèc?
Com ère possible qu‟auesse enes sues mans ua carta d‟eth?
Natasha sostenguie damb es mans tremoloses er apassionat papèr escrit per Dolojov entà Anatòl e, en lieger-lo, trapaue en eth coma un resson de tot çò que credie sénter.
Era carta començaue atau:
Aquera tarde Maria Dmitrievna venguec ena casa des Arjarov e convidèc as joenes entà que l‟acompanhèssen.
Natasha, damb era desencusa d‟un mau de cap, se demorèc en casa.
XV Quan, ja de nets, Sonia entrèc ena cramba de Natasha, l‟estonèc trapar-la dormint vestida en un divan.
Ath sòn costat, en ua taula, i auie era carta d‟Anatòl.
Sonia la cuelhec enes sues mans e la liegec.
Liegie e guardaue a Natasha, adormida, en tot cercar en sòn ròstre era explicacion de çò que liegie sense arténer auer-la.
Eth ròstre de Natasha s‟estaue seren, doç e erós.
Esblancossida e tremolosa de pòur e d‟emocion, Sonia se hec a vier es mans en pitrau a mand d‟estofar-se e se deishèc anar en ua cagira, petant en somics.
Com an podut anar tan luenh es causes?
Serà posible qu‟age deishat d‟estimar ath prince Andrei?
E com l‟a podut perméter aquerò a Kuraguin?
Qu‟ei faus e marrit, plan que òc.
Qué serà de Nikolai?
Qué diderà eth, tan brave e tan nòble, quan se‟n sàpie?
Qu‟ei aquerò çò que significaue era sua cara capvirada, pòc espontanèa e prèsta a tot de delàger, d‟ager e d‟aué, pensaue Sonia.
Que non ei possible qu‟era l‟estime!
Dilhèu age dubèrt era carta sense saber de qui ère.
Seguraments s‟a ofensat.
Sonia se shuguèc es lèrmes, s‟apressèc entà Natasha e contemplèc un còp mès eth sòn ròstre.
Natasha!, gasulhèc.
Natasha se desvelhèc e vedec a Sonia.
A, ja as tornat?, e damb aguesta trendesa que se còste quan un se desvelhe, abracèc ara sua amiga.
Mès de seguit se n‟encuedèc dera confusion de Sonia, e tanben eth sòn ròstre reflectic confusion e maufidança.
Sonia, as liejut era carta?, preguntèc.
Òc, gasulhèc Sonia.
Natasha arric trionfauments.
Sonia, que non m‟ac posqui carar pendent mès temps, didec.
Non t‟ac posqui amagar.
Ja ac sabes, Sonia; mos estimam…
Sonia, estimada, eth m‟escriu…
Sonia…
Sonia, coma se non podesse creir çò qu‟entenie, guardaue a Natasha damb uns uelhs plan dubèrti.
E Bolkonski?, preguntèc.
Ò, Sonia, se sabesses guaire erosa sò!
Tu que non sabes se qué ei er amor!
Mès, Natasha, qu‟ei que çò d’aute s‟a acabat deth tot?
Natasha dauric es uelhs, en tot campar ara sua amiga coma se non la comprenesse.
Trinques damb eth prince Andrei?, preguntèc Sonia.
A, Sonia, que non comprenes arren.
Non digues pegaries.
Que non ac posqui creir, repetic Soria.
Non compreni se com as podut estimar a un òme pendent tot un an e de ressabuda…
Mès s‟ei que non l‟as vist que tres còps!
Non posqui creder-te.
Qu‟ès en tot badinar.
En tres dies desbrembà‟c tot e…
Tres dies!, didec Natasha.
A jo me semble que l‟estimi de hè cent ans.
Me semble que non è estimat a cap òme abantes qu‟ada eth.
Tu que non ac pòs compréner, Sonia, e Natasha l‟abracèc, la punèc.
M‟auien dit qu‟aquerò se podie passar; tanben tu ac auràs entenut.
Mès solet ara senti un amor atau.
Non ei coma abantes.
Sonque veder-lo me‟n sabí qu‟ère eth mèn senhor e jo era sua esclaua e que non podia deishar d‟estimar-lo.
Òc, era sua esclaua!
Harè çò que volgue.
Tu que non ac comprenes.
Qué posqui hèr, Sonia?, didie Natasha damb ua cara erosa e espaurida ath còp.
Pensa en çò que hès.
Jo que non posqui deishar aquerò atau.
Aguestes cartes secretes…
Com ac as consentit?, repliquèc Sonia, damb orror e repugnància que lèu non podie amagar.
Te digui que non hè volentat.
Com non ac comprenes?
L‟estimi!
Se qué dides!, en nòm de Diu!…
Natasha.
Vòs eth mèn malastre, que mos desseparen…
Dauant d‟aguest temor de Natasha, Sonia plorèc de vergonha e pietat pera sua amiga.
Mès, qué i auec entre vosati?, preguntèc.
Qué t‟a dit?
Per qué non ven en casa?
Natasha non responec.
Compren qu‟arrés pòt intervier en aguesti ahèrs.
T‟ac è condat…
Per qué tant de mistèri?
Per qué non vie en casa?, preguntaue Sonia.
Per qué non demane era tua man?
Eth prince Andrei te deishèc en complèta libertat, atau que…
Mès que jo non creigui ad aguest òme, Natasha.
As pensat se qué pòt significar aguestes causes secretes?
Natasha guardèc a Sonia damb estonament.
Ère evident qu‟aguesta pregunta surgentaue dauant d‟era per prumèr viatge e non sabie se qué respòner.
Non sai quines causes i aurà, mès que ne deu auer bèra ua.
Sonia alendèc e botgèc eth cap damb maufidança.
Se i auesse motius… comencèc.
Mès Natasha, endonviant es sòns dobtes, l‟interrompèc espaurida.
Sonia, que non posqui dobtar d‟eth.
Non posqui, non posqui!
T‟estime?
Qu‟ei que non as liejut era carta?
Non ac as vist?
Mès, e se non ei aunèst?
Eth?…
Que non ei aunèst?
Se te‟n sabesses!… didec Natasha.
Se n‟ei, li cau expausar es sues intencions e deishar de veder-te.
E se tu non lo vòs obligar ad açò, ac harè jo.
L‟escriuerè; l‟ac diderè a papa, didec decididaments Sonia.
Mès s‟ei que non posqui víuer sense eth!, cridèc Natasha.
Non te compreni, Natasha.
Qué dides?
Bremba-te‟n de ta pair, de Nikolai.
Que non è besonh d‟arrés, non estimi ad arrés que non sigue eth.
Com gauses díder que non ei aunèst?
Dilhèu non sabes que l‟estimi?, cridèc.
Vè-te‟n, Sonia.
Que non me voi pelejar damb tu, vè-te‟n.
Non ves se guaire patisqui?, acabèc Natasha aspraments, damb ira e desesperacion.
Sonia, somicant, gessec ath mès córrer dera estança.
Natasha s‟apressèc de nauèth entara taula e, sense reflexionar ne un solet moment, escriuec ara princessa Maria era responsa que non auie podut escríuer pendent eth maitin.
Se limitaue a díder que toti es malentendudi entre eres s‟auien acabat e que, en tot profitar era magnanimitat deth prince Andrei, qu‟abantes de partir entar estrangèr l‟auie deishat en libertat, li demanaue que desbrembèsse tot çò que s‟auie passat, que la perdonèsse s‟ere colpabla de quauquarren dauant d‟era, mès que non podie èster era esposa deth prince.
En aqueth moment tot que li semblaue plan aisit, simple e clar.
Eth diuèndres es Rostov les calie tornar entà Otradnoie.
Dimèrcles eth comde venguec damb eth crompaire ena sua propietat des entorns de Moscòu.
Aguest dia Sonia e Natasha auien estat convidades en un dinar de gala en çò des Kuraguin, e Maria Dmitrievna les amièc.
En aguest dinar Natasha se vedec de nauèth damb Anatòl, e Sonia observèc que se parlauen d‟amagat e qu‟era sua amiga semblaue mès inquieta qu‟abantes.
Quan tornèren entà casa s‟auancèc a balhar-li a Sonia es explicacions que demoraue.
Ja ac ves, Sonia: qu‟as dit fòrça pegaries sus Anatòl, comencèc damb votz doça, coma era que tien es mainatges quan vòlen que les vanten.
Qu‟auem auut aué ua explicacion.
E qué?
Qué t‟a dit?
Ditz-m‟ac tot, tota era vertat: qué t‟a dit?
Natasha se demorèc cogitosa.
Sonia alendèc tristaments.
Ò, Sonia, se tu lo coneishesses coma jo!
E s‟alegrèc de qué solet de jo depenesse trincar.
Mès non as trincat damb Bolkonki, vertat?, preguntèc.
Dilhèu.
Dilhèu ac aja hèt ja.
Per qué penses tan mau de jo?
Jo que non pensi arren, solet que no compreni…
Guarda, Sonia: ac compreneràs tot.
Veiràs se com ei eth.
Que non pensi mau d‟arrés.
Estimi e hè pietat de toti, mès qué me cau hèr?
Sonia non cedie ath ton doç que Natasha li parlaue.
Coma mès trenda ère era expression de Natasha, mès sevèr e seriós ère eth ròstre de Sonia.
Natasha, didec ara fin, m‟auies demanat que non parlèssa d‟aquerò e non ac hi; ara ès tu qu‟as començat.
Natasha, que non posqui fidar-me‟n d‟aguest òme.
Per qué tant de mistèri?
Un aute còp!, interrompec Natasha.
Cranhi per tu.
Qué ei çò que cranhes?
Eth ròstre de Natasha tornèc a exprimir era madeisha colèra d‟abantes.
Me perderè!
Òc, me perderè!, e coma abantes mielhor!
Que non ei cap ahèr vòste.
Es conseqüéncies les pagarè jo, e non vosati; qué vos impòrte?
Dèisha- me!
Dèisha-me!
T‟òdi!
Natasha!, sorrisclèc Sonia espaurida.
T‟òdi!
T‟òdi!
Tostemp seràs era mia enemiga!, e gessec corrent dera cramba.
Natasha non tornèc a parlar damb Sonia.
L‟evitaue.
Damb era madeisha expression d‟estupor e culpabilitat, anaue d‟ua cramba en auta, començant ja ua causa, ja ua auta, e deishant-ac tot ath moment.
Sonia, encara que l‟ère fòrça penible, non la deishaue de uelh ne un solet moment.
Era vesilha dera tornada deth comde, Sonia notèc que Natasha s‟estaue seiguda tot eth maitin ath cant dera hièstra dera sala, coma se demorèsse quauquarren, e que hège senhaus a un militar que passaue en coche, que Sonia cuelhec per Anatòl.
D‟alavetz campèc damb màger atencion a Natasha e la notèc plan estranha pendent eth dinar e era rèsta dera tarde.
Responie maladreçaments as preguntes, començaue frases que dempús non acabaue e se n‟arrie de tot.
Dempús deth tè, Sonia susprenec a ua puncèla que demoraue trantalhanta a Natasha ena entrada dera sua cramba.
La deishèc passar, e, apressant-se ena pòrta, vedec qu‟ère portaira d‟ua auta carta.
Alavetz se n‟encuedèc de qué Natasha deuie estar shamant quauquarren terrible entad aquera tarde.
Piquèc ena pòrta, mès Natasha non la deishèc entrar.
Qu‟ei capabla de tot.
Aué amiaue ua expression mès decidida e penibla.
Plorèc en dider-se adiu der oncle.
Òc, ei vertat, qu‟ei decidida a hùger damb eth.
Que me cau hèr, mon Diu?, e Sonia sajaue de rebrembar toti es indicis que podessen amuishar era intencion de Natasha.
Eth comde non i é. Escríuer a Kuraguin, en tot demanar-li ua explicacion?
Mès qui pòt obligar-lo a respòner?
E s‟escriuessa a Pierre, coma me preguèc eth prince Andrei que hessa en cas de malastre?
Dider-l‟ac a Maria Dmitrievna, que tanta confiança auie en Natasha, li semblaue orrible.
Non partirè d‟aciu encara que me calgue passar tres nets sense clucar un uelh.
Empedirè que gesque, encara que me calgue tier era fòrça.
Anatòl s‟estaue darrèraments damb Dolojov.
D‟aguest qu‟ère eth plan de rapte de Natasha, e eth projècte s‟auie de realizar precisaments eth dia que Sonia s‟auie quedat ena pòrta damb eth decidit prepaus de susvelhar çò que se passèsse.
Natasha l‟auie prometut a Kuraguin amassar-se damb eth, tàs dètz, ena entrada de servici; Anatòl l‟auie d‟amiar ena ua luja, premanida per auança, entath bordalat de Kamenka, a setanta quilomètres de Moscòu.
Aquiu, un pope excomunicat les junherie en maridatge.
En Kamenka cuelherien un coche enquiath camin de Varsovia, a on tierien era pòsta entà húger entar estrangèr.
Kuraguin auie eth passapòrt, es huelhes de rota e compdaue damb dètz mil robles cuelhudi dera sua fraia e uns auti dètz mil artenhudi en prèst mejançant Dolojov.
Ena anticramba, prenent eth tè, i auie dus testimònis: un d‟eri ère Jvostikov, un exfoncionari que Dolojov tenguie entàs sòns ahèrs de jòc; er aute, Makarin, un ussar retirat, òme brave e fèble, que sentie vertadèra adoracion per Kuraguin.
En sòn ample burèu, ornat damb tapisi pèrses dès parets enquiath tèt, pèths d‟os e armes, Dolojov, en vestit de viatge, ère seigut dauant er escritòri, a on i auie abacs e diuèrsi hèishi de bilhets de banc.
Anatòl, damb era guerrèra descordada, anaue d‟un lòc en aute, dès era sala a on se demorauen es testimònis enquiath burèu de Dolojov e era cramba deth costat, qu‟en era era sua ajuda de cramba francés e quauqui auti sirvents acabauen de premanir er equipatge.
Dolojov compdaue es sòs e prenie nòtes.
Plan, mos calerà balhar dus mil robles e a Jvostikov, didec.
Donques balha-les-ac, repliquèc Anatòl.
Makarka (atau cridaue a Makarin), ac harà gratis, que per tu serie capable de calar-se en un fogairon.
Vaquí es compdes, e li mostrèc es sues nòtes.
Està ben?
Dolojov barrèc er escritòri e se virèc entà Anatòl damb un arridolet burlesc.
Sabes se qué te digui?
Qu‟ac dèishes: encara n‟ès a temps.
Pèc!, sorrisclèc Kuraguin.
Non digues pegaries.
Se tu sabesses…
Que t‟ac digui seriosaments, contunhèc Dolojov.
Non ac hèsques.
Plan, dèisha-me; non me shordes mès.
Vè-te‟n ath diable!, cridèc irritat Anatòl.
Que non sò ara entà trufaries estupides, e gessec dera estança.
Demora, didec.
Non son trufaries.
Parli seriosaments.
Vene, vene aciu.
Anatòl tornèc e, sajant de concentrar era sua atencion, guardèc a Dolojov; en tot someter-se sense voler, ara sua volentat.
Escota, te parli per darrèr viatge.
Per qué me cau hèr badinades damb tu?
Dilhèu t‟è amiat era contrària?
Qui t‟ac a premanit tot?
Qui t‟a trapat ath pope?
Qui a trèt eth passapòrt?
Qui a artenhut es sòs?
Tot qu‟ac è hèt jo.
Plan; te balhi es gràcies.
Te penses que non te sò arregraït?
Anatòl alendèc e abracèc a Dolojov.
Que t‟è ajudat en tot; ça que la, me cau dider-te era vertat: ei un ahèr perilhós; e ben pensat, ua pegaria.
Supausem que te la hès a vier damb tu.
Te penses que quedaràn atau es causes?
Se saberà que ja ères maridat.
T‟amiaràn entàs tribunaus…
Pegaries!, l‟interrompec Anatòl arroncilhant es celhes.
Qu‟ei que non t‟ac è explicat ja?
E, damb era particular obstinacion dera gent pèga (quan formulen ua opinion pròpia), repetic eth rasonament hèt per eth, qu‟auie repetit centenats de viatges a Dolojov.
T‟auia dit que s‟eth maridatge non ei valid, didec doblegant un dit, jo, alavetz, non ne sò responsable, mès s‟ei valid, que m‟ei parièr, arrés s‟en saberà en estrangèr.
Non ei atau?
Dèisha‟c, Anatòl.
Non haràs senon embolhar-te…
Dempús tornèc e se seiguec en un fautulh dauant de Dolojov damb es cames doblegades.
Ne tansevolhe eth diable se‟n sap de se qué ei aquerò!
Guarda com bategue (cuelhec ua man de Dolojov l‟ac botèc en pitrau).
Ah, quel pied, mon cher, quel regard!
Une deesse!, eh?
Dolojov se demorèc guardant-lo damb un arridolet hered; es sòns uelhs polidi e desvergonhadi lo campauen burlesqui.
Qu‟ère evident que volie divertir-se a cargue sòn.
Ben, se t‟acabaràn es sòs, e alavetz qué?
E alavetz qué?, repetic Anatòl damb sincèr estonament dauant era idia de çò que se podie passar.
E alavetz qué?
Qué me sai!…
Mès non digues pegaries, e campèc eth relòtge.
Que ja ei era ora!, didec.
Se lheuèc de nauèth e passèc ena cramba interiora: Ep, vosati!, cridèc.
Non perdetz mès temps!
Dolojov recuelhec es sòs, cridèc a un vailet, en tot encargar-li que premanisse quauquarren entà minjar e béuer pendent eth viatge, e entrèc ena cramba a on èren Jvostikov e Makarin.
Anatòl s‟auie estirat en divan deth burèu en tot apuar-se ena man; arrie cogitós e es sòns pòts gasulhauen quauquarren corau.
Non voi, repliquèc Anatòl, sense deishar d‟arrir.
Vene, ja a arribat Balaga.
Anatòl se lheuèc e pasèc en minjador.
Balaga ère un amiaire de troika plan coneishut pera sua adretia.
Dolojov e Kuraguin recorrien ada eth, soent, dès hège sies ans; fòrça còps, quan eth regiment d‟Anatòl ère en Tver, auie gessut damb eth, d‟aguesta ciutat, en escurir e a punta de dia èren ja en Moscòu e era net a vier hègen eth camin de tornada.
En d‟autes escadences auie sauvat a Dolojov de persecusions anutjoses.
Mès d‟un còp les auie passejat pes carrèrs damb gitanos e damiselles, coma les cridaue Balaga.
E mès d‟un viatge, enes sues aventures per Moscòu, auie hèt a cuélher caminaires e a d‟autes luges, gessent tostemp impunit, gràcies ara influéncia des “sòns senhors”, coma cridaue a Dolojov e Kuraguin.
Kuraguin e Dolojov l‟amiauen enes sues tantarres, en tot obligar-lo a béuer e a barar damb es gitanos; pes sues mans passauen milèrs de robles.
En servici des “sòns senhors” riscaue era vida mès de vint còps ar an, e auie esvrentat fòrça shivaus qu‟eth sòn prètz ère màger qu‟es sòs recebudi d‟eri.
Mès les estimaue; li shautauen es hòles carrères a vint quilomètres per ora; sentie un vertadèr plaser en hèr volcar a d‟auti amiaires e recórrer a tot galaup es carrèrs de Moscòu en tot hèr cuélher ara gen, e eth sòn màger delèri ère enténer ara sua esquia sauvatges e bandades votzes, ordenant “de prèssa, de prèssa”, quan ère imposible anar a mès velocitat, o fóter ua foetada a quinsevolh mujik que, mès mòrt que viu, de bon voler deishaue eth pas liure.
Tanben eri estimauen a Balaga, pr‟amor qu‟ère un vertadèr artista en sòn mestièr e pr‟amor qu‟auie es sues madeishes inclinacions.
Balaga demanaue as auti vint-e-cinc robles per ua carrèra de dues ores, e era majoritat des viatges non amiaue eth era troika, senon qu‟enviaue a un des sòns mossos; mès se se tractaue des “sòns senhors”, tostemp amiaue eth e non demanaue ne un sò.
E quan se‟n sabie, gràcies as sòns ajudants de cramba, de qué èren damb hons, se presentaue un còp, passadi diuèrsi mesi, de maitin ena casa, sense auer begut ua gota, saludaue damb granes reveréncies e les demanaue ajuda.
Es senhors tostemp lo hègen a seir.
Quan auien sòs li balhauen mil o dus mil robles.
Balaga ère un mujik de vint-e-sèt ans, ròi, de cara vermelha, còth fòrt e roienc, nas rebussat, uelhets ludents e petita barba ponchuga.
Vestie un caftan de fina tela blua e forradura de seda sus era pelissa.
Se senhèc, virat entàs santes imatges en angle deth dauant, e s‟apressèc entà Dolojov, en tot balhar-li ua man mèsalèu petita e escura.
Bona tarde!, Fiodor Ivanic!, didec en tot inclinar-se.
Òla, amic.
Aciu qu‟ac as.
Balaga, m‟estimes o non?, didec Anatòl, botant es mans enes sues espatles.
Damb quini shivaus as vengut?
Damb es qu‟ordenéretz, damb es fères, responec Balaga.
Escota, Balaga… esvrenta era troika, mès mos cau arribar en tres ores, è?
Se l‟esvrenti, com arribaram?, e Balaga guinhèc un uelh.
Per qué me cau hèr trufaries?, arric er amiaire.
Correram tot çò que poguen es shivaus.
Plan, donc.
Sè-te.
Va, sè-te, repetic Dolojov.
Que sò ben atau, Fiodor Ivanic.
Sè-te e dèisha-te de pegaries.
S‟aluguèren es uelhs der amiaire ara vista deth vin.
Lo refusèc pr‟amor de sauvar es formes, mès beuec e se limpièc es pòts damb un mocador de seda ròia qu‟amiaue laguens era casqueta.
Plan, Excelléncia, quan mos cau gésser?
Donques guarda (Anatòl campèc eth relòtge), ara madeish.
S‟era gessuda ei bona, per qué non auem d‟arribar?
Anatòl se virèc entà Makarin, que lo contemplaue embadoquit.
Un viatge, tà Nadau, anèrem entà Tver, li didec arrint.
Non t‟ac creiràs, mès que non podíem alendar pera velocitat qu‟amiauen es shivaus.
Mos lancèrem sus un convòi e sautèrem peth dessús de dus cars, vertat?
Quini shivaus aqueri!, seguic Balaga.
Auia atalat ath bai uns polins joeni e podetz creir-me, Fidor Ivanic, que galaupèren setanta quilomètres aguestes fères sense posar-se; non podia travar-les, se me demorèren es mans regdes de hered e li passè es retnes a sa Excelléncia e queiguí ath hons dera troika.
En tres ores mos amièren aqueri diables!
Sonque eth quèrre crebèc.
Anatòl gessec dera cramba pr‟amor de tornar ues menutes mès tard damb un abric de pèth sarrat per un cordon d‟argent; amiaue de costat era casqueta de pèth de marta, que l‟estaue fòrça ben ath sòn beròi ròstre.
Se guardèc en miralh e damb era madeisha portadura s‟apressèc entà Dolojov e prenec un veire de vin.
Plan, donc, Fiodor, adishatz, gràcies per tot, adishatz.
Companhs… amics…, se posèc cogitós, companhs dera mia joenesa… adishatz, didec a Makarin e as auti.
Encara que toti l‟acompanhauen, Anatòl semblaue encaborniat a balhar un ton solemne e esmovent as paraules que dirigie as sòns companhs.
Parlaue tot doç, en votz nauta, quilhant eth pitrau e balancejant ua cama.
Cuelhetz es vòsti veires… tu tanben, Balaga.
Au, companhs e amics dera mia joenesa.
Auem viscut amassa, mos auem divertit amassa, tè.
Ara, quan mos tornaram a vier?
Me‟n vau entar estrangèr.
S‟acabèc çò qu‟è viscut, gojats.
Ara vòsta salut!
Òsca!, beuec eth vin e esclafèc eth veire contra eth solèr.
Makarin, damb es lèrmes enes uelhs, abracèc a Anatòl.
A!, prince, se com senti desseparar-me de tu!, didec.
Anem, anem!, cridèc Anatòl.
Balaga se dispausèc a gésser.
Atau.
Barrèren es pòrtes e se seigueren toti.
Non, demora, didec Anatòl.
Barra es pòrtes: mos cau sèir, coma ei eth costum.
Plan, amics!
E ara, anem, didec Anatòl, en tot lheuar-se.
Joseph, eth lacai, autregèc a Anatòl eth dorsièr e eth sabre e toti gesseren en correder.
A on ei er abric de pèth?, preguntèc Dolojov.
Ep, Ignatka!
Vè-te‟n en çò de Matriona Matveievna e ditz-li que te balhe er abric de pèth de marta.
Qu‟è entenut a díder se com se rape, higec guinhant un uelh.
Que gesserà de casa mès mòrta que viua, damb aquerò qu‟amie botat.
Se se pèrd ua soleta menuta, que vien es lèrmes… que se papa, que se mama, se demore hereda e hè repè.
Çò que te cau hèr ei estropar-la e amiar-la de seguit entara troika.
Eth vailet se hec a vier un abric de vop.
Pèc!
T‟è dit eth de marta!
Ua beròia gitana, prima e esblancossida, de ludenti uelhs neri e peu cargolhat damb reflèxi bluencs e un chal ròi sus es espatles, campèc corrent damb er abric de pèth de marta.
Dolojov, sense respóner, cuelhec er abric, lo botèc dessús de Matriosha e l‟estropèc damb eth.
Ves?, atau ac cau hèr, didec; dempús, atau (e lheuèc eth cothèr, sense deishar ath descubèrt senon ua petita part deth ròstre dera gitana).
E dempús atau, ves?, e apressèc eth cap d‟Anatòl ena dubertura deth cothèr, que per eth se vedie eth ròstre arridolent de Matriosha.
Plan, adishatz, Matriosha, didec Anatòl en tot balhar-li un punet.
S‟acabèren es badinades.
Ditz-me adiu de Stiopka.
Au, adishatz!
Adishatz, Matriosha!, balha- me sòrt!
Que Diu t‟age, prince, fòrça sòrt, didec Matriosha damb eth sòn accent gitano.
En pòrge i auie dues troikas, que susvelhauen dus mossos; Balaga se seiguec ena prumèra e quilhant es codes apraièc es retnes damb tranquillitat.
Anatòl e Dolojov s‟acomodèren damb eth; Makarin, Jvostikov e es dus vailets s‟installèren ena auta.
Toti prèsti?, preguntèc Balaga.
Era troika gessec ath mès córrer entath baloard Nikitski.
Ep!, brrr, brrr!
Dehòra!, cridauen Balaga e eth mosso que venguie ath sòn costat.
En arribar ena plaça d‟Arbat, era troika se precipitèc sus ua veitura de shivaus; s‟entenec un bronit sec e un sorriscle; mès Balaga seguic entà dauant carrèr d‟Arbat ensús.
Heren dus torns per Podnovinski, e dempús d‟aquerò Balaga moderèc era carrèra des sòns shivaus e les travèc ena cantoada de Staraia Koniusennaia.
Eth mosso qu‟anaue damb Balaga baishèc pr‟amor de tier era brida des shivaus.
Anatòl e Dolojov tanben baishèren.
En arribar ena pòrta Dolojov hec un fiulet.
Responec un aute fiulet e ara seguida campèc era puncela:
Entratz en pati; aciu que mos pòden veir.
Ara vierà.
Dolojov se demorèc ath cant deth portau; Anatòl seguic ara puncèla entath pati, virèc era cantoada e pugèc en pòrge.
Gavrilo, eth gigantesc vailet de Maria Dmitrievna, gessec ath sòn encontre.
Vos demore era senhora, didec en votz baisha, en tot barrar-li eth pas.
Quina senhora?
Vos prègui que me sigatz; qu‟è ordes de hèr-vos entrar.
En aqueth moment s‟entenec era votz de Dolojov, que cridaue:
Kuraguin!, entà darrèr!, traïcion!, entà darrèr!
Dolojov, ath cant dera brescat, pelejaue damb eth portièr, que sajaue de barrar era pòrta ena esquia de Kuraguin.
En tot hèr un darrèr esfòrç, refusèc ath portièr, e agarrant deth braç a Anatòl, correc damb eth entara troika.
Maria Dmitrievna, en trapar-se damb Sonia en correder negada damb lèrmes, l‟obliguèc a condà‟c tot.
Dempús de liéger era nòta de Natasha, Maria Dmitrievna entrèc ena sua cramba.
Miserabla!
Pòcavergonha!, cridèc.
Non te voi enténer!, e refusant a Natasha, que la guardaue damb uelhs estonadi e secs, l‟embarrèc ena sua cramba damb clau e ordenèc ath portièr que deishèsse duberta era entrada as persones que vierien aquera net; mès que non les deishèsse gésser.
Ordenèc a Gavrilo que hesse passar ad aguestes persones tanlèu auessen arribat.
E se seiguec ena sala ara demora des raubaires.
Quan Gavrilo anoncièc ara sua senhora qu‟es persones que demoraue auien hujut, Maria Dmitrievna, damb gèst ombriu e emmaliciat, se metec a caminar pera sua estança, damb es mans ena esquia, en tot reflexionar en çò que li calie hèr.
Tara mieja net cerquèc era clau ena sua pòcha e se filèc de cap ara cramba de Natasha.
Sonia, seiguda en correder, seguie somicant.
Per Diu, Maria Dmitrievna, deishatz-me entrar a veder-la, li supliquèc.
Sense respóner, Maria Dmitrievna dauric era pòrta e entrèc.
Sa pair ei qui me hè pena, pensaue Maria Dmitrievna en tot sajar de padegar-se.
Per de mau hèr que sigue, harè çò de possible entà que non se‟n sàpie eth comde; ordenarè a toti que sauven silenci”.
Maria Dmitrievna entrèc damb pas decidit.
Natasha, immobila, seguie estirada en divan, damb eth cap entre es mans ena madeisha posicion que l‟auie deishat Maria Dmitrievna.
Vai, damb era mainada brava!
Balhar un rendètz-vos as sòns aimants ena mia casa!
Qu‟ei pro ja de simular…
Escota-me quan te parli!
Maria Dmitrievna la toquèc en braç.
Escota quan te parli.
T‟as caperat de vergonha coma era pejor des hemnòtes.
Que ja t‟apraiaria jo es compdes, mès me hè dò per ta pair.
L‟ac amagarè.
Natasha seguie sense botjar-se; mès tot eth sòn còs siguec secodit per somics silenciosi e convulsadi, que l‟estofauen.
Maria Dmitrievna guardèc a Sonia e se seiguec en divan, ath cant de Natasha.
Que pòs balhar gràcies de qué s‟age escapat, mès lo traparè, didec damb votz ruda.
Entenes çò que te digui?
Autant Maria Dmitrievna coma Sonia quedèren espaurides en veir aqueth ròstre.
Auie es uelhs ludents e secs, es pòts sarradi e es caròles en.honsades.
Natalia!, didec Dmitrievna.
Tu sabes que voi eth tòn ben.
Demora-te coma estàs, demora-te atau, que non te tocarè… mès escota; que no me cau díder çò de colpable qu‟ès, tu madeisha te‟n sabes.
Ta pair arribe deman…
Qué li vau a díder?
De nauèth es somics secodiren eth còs de Natasha.
Se‟n saberà ta pair, eth tòn frair, eth tòn nòvi.
Que non è nòvi.
È trincat damb eth, sorrisclèc Natasha.
Qu‟ei parièr, seguic Maria Dmitrievna.
Se‟n saberàn.
Coneishi a ta pair; lo desfisarà en un düel.
Polida causa, tè.
A, deishatz-me!
Per qué ac auetz empedit?
Per qué?
Qui vos a demanat que vos caléssetz en aquerò?, cridèc Natasha, en tot incorporar-se e guardar emmaliciada a Maria Dmitrievna.
Mès, se qué volies que hessem?, lheuèc Maria Dmitrievna era votz, en tot alugar-se de nauèth.
Vai!
Qu‟ei que t‟auem tengut embarrada bèth còp?
Qui l‟empedie ad aguest òme vier en casa a veder-te?
Per qué t‟auie de raubar coma a ua gitana quinsevolhe?
E se t‟auesse raubat, te penses que non lo traparien?
Ta pair, eth tòn frair, eth tòn nòvi.
Aguest òme qu‟ei un miserable, un brigand, qu‟ei aquerò!
Vau mès que toti vosati!, cridèc Natasha incorporant-se.
Se non ac auéssetz empedit…
Ò, mon Diu, Sonia!
Per qué?
Per qué?
Anatz-vo‟n ja!…
Maria Dmitrievna volec parlar, mès Natasha cridèc:
Anatz-vo‟m, anatz-von ja!
Toti m‟an en òdi, toti me mensprèden!
E tornèc a lançar-se sus eth divan.
Maria Dmitrievna seguic parlant-li pendent bèth temps, sajant de convencer-la de qué li calie amagar ath comde çò que s‟auie passat, de qué arrés se‟n saberie d‟arren s‟era hège per desbrembà‟c tot e hèr veir as auti qu‟arren s‟auie passat.
Natasha non responie; auie deishat de somicar, mès tremolaue tota, secodida per caudheireds.
Maria Dmitrievna li botèc un coishin jos eth cap, la caperèc damb dues hlaçades e li hec a vier un shinhau de telh, mès Natasha non se botgèc.
Mès era non dormie; guardaue sense veir, damb uns uelhs que semblauen escapar-se deth sòn esblancossit ròstre.
Seguic desvelhada pendent tota era net, sense plorar e sense parlar a Sonia, que se lheuèc diuèrsi vaitges pr‟amor de veir se com anaue.
Londeman, ara ora der esdejoar, eth comde Ilia Andreievic arribèc dera sua propietat.
Qu‟ère plan content, auie arribat a un bon convengut damb eth crompaire dera propietat e ja arren l‟arturaue en Moscòu; podie tornar ath cant dera sua esposa, que trapaue mens fòrça.
Maria Dmitrievna lo recebec e li didec que Natasha s‟auie metut malauta era vesilha e qu‟auie hèt a vier a un mètge, encara qu‟ara ja ère mielhor.
Aqueth maitin Natasha non gessec dera sua cramba.
Sarradi es henudi pòts, secs es uelhs, guardaue inquieta e atentiua a guairi passauen peth carrèr e se viraue ara prèssa se quauquarrés entraue ena sua cramba damb anaments masculins.
Qu‟ère evident que demoraue naues d‟Anatòl o que venguesse eth madeish.
Quan entrèc eth comde, se virèc espaurida e eth sòn ròstre cuelhec de nauèth ua expression hereda e enquia colerica.
Non se lheuèc ne tansevolhe entà vier ath sòn encontre.
Qué te cau, àngel mèn?
Ès malauta?, preguntèc eth comde.
Natasha sauvèc silenci.
Òc, sò malauta, didec dempús.
E dauant es inquietes preguntes de sa pair de per qué ère tant ablasigada e se l‟auie arribat quauquarren ath prince Andrei, li responec que non passaue arren e li demanèc que non se preocupèsse.
Maria Dmitrievna confirmèc ath comde es paraules de Natasha, en tot assegurar-li qu‟arren s‟auie passat.
Era supausada malautia dera sua hilha, eth sòn aclapament, es ròstres confusi de Sonia e Maria Dmitrievna hègen veir ath comde que quauquarren s‟auie passat ena sua abséncia; mès ère tan terrible pensar que quauquarren vergonhós podesse auer-li passat ara sua hilha preferida, estimaue tant era sua alègra tranquillitat, qu‟evitèc es preguntes e sagèc de convencer-se de qué arren, en realitat, s‟auie passat.
Era soleta causa que sentie ère qu‟era malautia de Natasha arreculaue era tornada entà Otradnoie.
Dès era arribada dera sua hemna en Moscòu, Pierre s‟auie prepausat partir entà quinsevolh lòc pr‟amor de non estar-se damb era.
Pòc dempús dera arribada des Rostov, era impression que li costaue Natasha l‟obliguèc a esdegar-se pr‟amor d‟amiar ara practica es sòn projèctes.
Partic entà Tver, pr‟amor de tier-li ua visita ara veuda d‟Osip Alexeievic, que de hège bèth temps l‟auie prometut autrejar es papèrs deth sòn espós.
Quan Pierre entornèc en Moscòu li balhèren ua carta de Maria Dmitrievna qu‟en era lo convidaue a visitar-la per un ahèr plan important restacat damb eth prince Bolkonski e era sua prometuda.
Pierre evitaue a Natasha; li semblaue sénter entada era ua atraccion mès fòrta de çò que li permetie era sua situacion de maridat e per èster era era nòvia deth sòn amic.
Mès eth destin l‟amiaue tostemp entada era.
Per qué m‟an de besonh?, pensaue tant que se vestie pr‟amor de visitar a Maria Dmitrievna.
Pro que vengue lèu eth prince Andrei e se maride damb era!”, seguic dident-se, tant que s‟endralhaue de cap ara casa dera senhora Ajrosimova.
En baloard Tverskoi entenec ua votz coneishuda que lo cridaue:
Pierre!, hè guaire qu‟as tornat?
Lheuèc eth cap e vedec a Anatòl Kuraguin damb eth sòn etèrn amic Makarin, que passaue en ua luja tirassada per dus polins grisi.
Inclinaue era tèsta entà un costat, hènt veir era sua cara roienca e fresca.
Amiaue de costat eth chapèu de blanc plumalh, qu‟ath sòn dejós pistauen es peus cargolhadi engomadi e caperadi de nhèu menuda.
Que non ve mès enlà deth plaser momentanèu; arren lo trebole, e plan per aquerò ei tostemp alègre e tranquil.
Ena anticramba dera senhora Ajrosimova, eth vailet que l‟ajudec a trèir-se er abric li didec que Maria Dmitrievna lo demoraue ena sua cramba.
En daurir era pòrta dera sala, Pierre vedec a Natasha, seiguda ath cant dera hièstra, plan esblancossida e uelhimacada.
Era gojata se virèc entada eth damb un gèst de mala encolia e damb ua hereda dignitat gessec dera sala.
Qué s‟a passat?, preguntèc Pierre en entrar ena cramba de Maria Dmitrievna.
Un polit ahèr.
Qu‟è cinquanta ueit ans e non è vist jamès ua vergonha semblabla, e dempús d‟exigir-li a Pierre era sua paraula d‟aunor de qué ad arrés li condarie çò que l‟anaue a explicar, Maria Dmitrievna l‟expliquèc que Natasha auie trincat damb eth prince Bolkonski sense avertir a sa pairs d‟aquerò, qu‟era causa dera trincadura auie estat Anatòl Kuraguin, que damb eth l‟auie metut en relacion era pròpia hemna de Pierre, e que Natasha auie sajat de húger en absencia de sa pair pr‟amor de maridar-se secretaments damb Anatòl.
Pierre, perplèx, damb es espatles quilhades e era boca dubèrta, seguie d‟aurelha a Maria Dmitrievna sense creir çò qu‟entenie.
Era agradiua opinion de Natasha, que coneishie de mainada, non encaishaue ena sua ment damb aguesta Natasha infama, estupida e crudèu.
Se‟n brembèc dera sua pròpia hemna: “Totes que son madeish”, se didec, e pensèc que non ère solet que se vedie ena trista sòrt de veder-se estacat a ua mala hemna.
Planhie, enquia sénter talents de plorar, ath prince Andrei, en tot rebrembar eth sòn orgulh; e coma mès se‟n brembaue deth sòn amic, mès ère eth mensprètz e era repugnància que li costaue aquera Natasha que pòc abantes, damb mina de hereda dignitat, auie gessut dera sala sense hèr-ne cabau.
Ignoraue qu‟er esperit de Natasha ère arràs de desesperacion e umilianta vergonha e que non ère colpabla de qué eth sòn ròstre exprimisse aquera gravetat digna e sevèra.
Mès com s‟anauen a maridar?, responec Pierre as paraues de Maria Dmitrievna.
Eth que non pòt; ja ei maridat.
Plan pejor!, sorrisclèc Maria Dmitrievna.
Vai damb eth gojat!
Qu‟ei un miserable.
E era, demore que demore, dès hè dus dies.
Aumens deisharà de demorar.
L‟ac cau díder.
Pierre la metec ath pas des detalhs deth maridatge d‟Anatòl.
Maria Dmitrievna, dempús de deishar anar era sua colèra, l‟expliquèc a Pierre eth motiu d‟auer-lo hèt a vier.
Cranhie qu‟eth comde o Bolkonski, que se demoraue d‟un moment en aute, desfisèssen a Kuraguin; per aquerò amiaue era intencion d‟amagar çò que s‟auie passat e pregaue a Pierre qu‟obliguèsse ath sòn cunhat a gésser de Moscòu e non tornar mès ena capitau.
Pierre prometec hèr çò que se li demanaue, en compréner ara eth perilh que se trapaue eth vielh comde, Nikolai e eth prince Andrei.
Dempús d‟expausar damb frasa clara e braca es sues rasons, Maria Dmitrievna l‟amièc entara sala.
Tie compde, eth comde ac ignòre tot, li didec.
Hè coma se tu non te‟n sabesses d‟arren.
Jo anarè a dider-li que non a perqué demorar-se mès.
Queda-te a dinar, se vòs.
Pierre trapèc en salon ath vielh comde, confús e capvirat.
Natasha venguie de dider-li qu‟auie trincat damb Bolkonski.
Quin malastre!
Quin malastre, mon cher!, li didec.
Qu‟ei un malastre quan aguestes gojates non son damb sa mair.
Be me hè dò d‟auer vengut.
Damb vos que serè sincèr.
Sabetz qu‟a trincat damb eth prometut sense consultà‟c damb arrés?
Qu‟ei vertat, que jamès m‟a entosiasmat guaire aguest maridatge.
Eth qu‟ei un òme excellent, mès en tot maridar-se contra era volentat de sa pair que non aurien estat erosi e, a tot darrèr, a Natasha que non li mancaràn nòvis.
Mès ja amiauen fòrça temps, e dempús se qué ei aquerò de balhar un pas semblable sense consultà‟c damb sa pairs?
Ara qu‟ei malauta, e Diu se‟n sap se qué deu auer…
Mau ahèr, comde, aquerò de qué es hilhes siguen sense sa mair…
Pierre, en veir eth desengust d‟Ilia Andreievic, sagèc de desviar era convèrsa, mès tornaue tostemp ara madeisha.
A tot darrèr entrèc Sonia ena sala; venguie plan alterada, e li didec a Pierre:
Natasha non se trape ben; ei ena sua cramba e desire veder-vos.
Dmitrievna vos prègue que vengatz.
Òc, vos ètz plan amic de Bolkonski, didec eth comde, seguraments volerà balhar-vos quauquarren entada eth.
A, mon Diu!
A, mon Diu!
Tan ben qu‟anauen es causes!
E, en tot hèr-se a vier es mans enes possi, caperadi d‟escassi peus grisi, gessec dera sala.
Maria Dmitrievna l‟auie dit a Natasha qu‟Anatòl Kuraguin ère maridat.
Era non s‟ac volie creir e demanèc que Pierre venguesse pr‟amor de confirmar-l‟ac.
Sonia l‟ac anèc condant tant que l‟amiaue entara cramba de Natasha.
Esblancossida e damb sevèra expression, Natasha, seiguda ath costat de Maria Dmitrievna, recebec a Pierre damb guardada febriu e interroganta.
Non l‟arric ne li hec cap de reveréncia, coma acostumaue; se limitèc a tachar-li es uelhs e a preguntar-li damb dus uelhs s‟ère amic o enemic, coma toti es auti, per çò que hège a Anatòl.
Qu‟ère clar que, per eth madeish, Pierre non existie entada era.
Eth qu‟ac sap tot, didec Maria Dmitrievna, senhalant a Pierre.
Es uelhs de Natasha, coma es d‟un animau herit que guarde as gossets e ath caçaire que s‟aprèsse ada era, se dirigiren entà Pierre e entà Maria Dmitrievna.
Natalia Ilinishna, comencèc Pierre, baishant es uelhs damb ua sensacion de pietat entada era e refús per çò que li calie hèr, vertat o non, vos deuie èster parièr, pr‟amor que…
Alavetz, non ei vertat que sigue maridat?
Òc, qu‟ei vertat.
Se maridèc hè ja temps?, preguntèc.
Paraula d‟aunor?
Pierre balhèc era sua paraula d‟aunor.
Encara ei aciu?, preguntèc Natasha ara prèssa.
Òc, vengui de veder-lo.
Qu‟ère evident que li mancauen es fòrces entà seguir parlant.
Damb un senhau dera man supliquèc que la deishèssen soleta.
XX Pierre non se demorèc a dinar e partic de seguit damb eth prepaus de trapar ena ciutat a Anatòl Kuraguin.
En pensar en eth, se li hège mau sang e semblaue que li mancaue er alend.
Anatòl non ère damb es gitanos, ne en Canomeno; Pierre se filèc entath club, a on es causes semblauen auer eth ritme de tostemp.
Es sòcis que venguien a dinar formauen es sòns grops e parlauen des nauetats dera ciutat.
Toti saludèren a Pierre.
Un lacai, que se‟n sabie pro ben des sòns costums, l‟avertic de qué se l‟auie reservat un lòc en minjador petit, qu‟eth prince Mijail Zajarish ère ena bibliotèca e que Pavel Timofeievic encara non auie arribat.
Un des sòns coneishudi li preguntèc s‟ère vertat qu‟era senhoreta Rostova auie estat raubada per Kuraguin, causa que ja comentaue tota era ciutat.
Pierre se metec a arrir e assegurèc qu‟era notícia ère absurda, donques que venguie d‟estar damb es Rostov.
Preguntèc a toti per Anatòl; es uns li dideren qu‟encara non auie arribat; es auti, que pensaue dinar aquiu.
A Pierre li semblèc estranh contemplar a tota aquera gent tranquilla e indiferenta, que non se‟n sabien de çò que se passaue en sòn esperit.
Passegèc ua estona pera ampla sala enquia que toti aueren arribat, e quan vedec que Kuraguin non apareishie, entornèc entà çò de sòn, sense demorar-se a dinar.
Anatòl, qu‟autant cercaue, auie dinat aqueth dia damb Dolojov, en tot consultar damb eth era manèra de botar remèdi ad açò que s‟auie passat.
Li semblaue indispensable tier ua entrevista damb Natasha.
E pera tarde s‟apressèc ena casa dera sua fraia, pr‟amor de trapar ua manèra d‟apraiar era entrevista.
Quan Pierre, dempús de recórrer tota era ciutat, arribèc en casa, un vailet l‟anoncièc qu‟Anatòl Vasilievic ère damb era comdessa.
Eth salon d‟Elena ère plei de convidadi; Pierre, sense saludar ara sua hemna, que dera sua arribada en Moscòu non auie vist (ara l‟ère mès odiosa que jamès), entrèc en salon, e, en veir a Anatòl, se dirigic entada eth.
Pierre!, didec era comdessa en to apressar-se ath sòn marit.
Se posèc en avertir en cap jocat deth sòn marit, enes sòns uelhs ludents e ena sua manèra decidida de caminar, aquera terrible expression de furor e fòrça qu‟era coneishie e auie experimentat dempús eth düel damb Dolojov.
Tè, Anatòl, que me cau parlar-te, higec en francés.
Anatòl guardèc ara sua fraia; se lheuèc moishaments e seguic a Pierre.
Pierre lo cuelhec deth braç, lo tirassèc e gessec damb eth.
Si vous vous permettez dans mon salon… gasulhèc Elena.
Anatòl seguic a Pierre damb era sua arrogància de costum, mès eth sòn ròstre hège veir ua cèrta inquietud.
En entrar en sòn burèu, Pierre barrèc era pòrta e se dirigic ada eth sense guardar-lo:
Auetz prometut maridar-vos damb era comdessa Rostova?
Eth ròstre de Pierre, ja esblancossit, se desfigurèc pera colèra.
Agarrèc damb era sua vigorosa man a Anatòl peth cothèr der unifòrme e lo secodic enquia qu‟eth ròstre de Kuraguin amuishèc pro pòur.
È dit que me cau parlar damb vos!…, repetic.
Ètz vos un miserable e un brigand, e non sai se qué me retie deth plaser d‟estronhar-vos era tèsta damb aquerò, didec Pierre, que per çò de parlar francés, s‟exprimie en tèrmes tant artifiosi.
Agarrèc un pesant cachapapèrs e lo quilhèc menaçaire, mès de seguit lo deishèc en sòn lòc.
Li prometéretz maridar-vos?
Jo, jo, jo non pensaua; jamès prometí arren, pr‟amor que…
Pierre l‟interrompec:
As cartes d‟era?
As cartes?, repetic apressant-se entà Kuraguin.
Aguest lo guardèc e, metent era man ena sua pòcha, treiguec eth portamoneda.
Pierre cuelhec era carta que l‟aufrie e, en tot hèr enlà ua taula que i auie ath dauant, se deishèc quèir en divan.
Je ne serai pas violent, ne craignez rien, didec, en tot respóner a un gèst de temor d‟Anatòl.
Es cartes, prumèr, didec Pierre coma repetint entada eth madeish ua leçon; dusau, contunhèc dempús un breu silenci, en tot lheuar-se e tornar a passejar: deman madeish vos cau gésser de Moscòu.
Mès com posqui…?
E tresau, seguic Pierre, sense hèr-ne cabau, non auetz de díder jamès ne ua soleta paraula de çò que s‟a passat entre vos e era comdessa.
Ja sai que non vos ac posqui enebir, mès se vos rèste un shinhau de consciéncia…
Pierre hec uns quant torns en silenci.
Kuraguin, seigut ath cant dera taula, se mossegaue es pòts damb es celhes arroncilhades.
A tot darrèr non podetz deishar de compréner qu‟ath delà deth plaser existís era felicitat e era patz de d‟autes persones, e qu‟estronhatz tota ua vida damb era afogadura de divertir-vos.
Divertitz-vos damb d‟autes hemnes semblables ara mia esposa, damb aguestes qu‟auetz perfècte dret, eres que se‟n saben pro ben de çò que voletz d‟eres.
Son armades contra vos damb era madeisha experiéncia dera depravacion.
Mès prométer maridatge a ua joena… enganhar-la… sajar un rapte…
Com non comprenetz qu‟ei tant infame coma pataquejar a un ancian o a aun mainatge…
Pierre carèc e tachèc es uelhs plei d‟interrogacions en Kuraguin, mès ja sense ira.
Aquerò non ac sai, repliquèc Anatòl, que semblaue recuperar era audàcia a mida que Pierre dominaue era sua colèra.
Que non ac sai ne ac voi saber, repliquèc sense guardar ath sòn cunhat, e damb un leugèr tremor dera sua maishèra.
Mès que m‟auetz parlat de tau sòrta, m‟auetz cridat infame e autes causes parières, que jo, comme un homme d’honeur, non posqui tolerar ad arrés.
Qué?, preguntèc ironicaments Pierre.
Auetz besonh d‟ua satisfaccion?
Aumens poiríetz retirar aguestes paraules.
Se cau, vos balharè sòs entath viatge.
Anatòl arric.
E aqueth arridolet timid e ignòble, que ja coneishie ena sua hemna, enforismèc a Pierre:
Ò!, quina familha tant infama e sense còr!, didec, e gessec dera cramba.
Londeman Anatòl partic entà Sant Petersburg.
Pierre se filèc de cap ara casa de Maria Dmitrievna pr‟amor de comunicar-li que s‟auie hèt çò qu‟era desiraue; Kuraguin se n‟auie anat de Moscòu.
Tota era casa ère espaurida e capvirada.
Natasha ère plan malauta, e Maria Dmitrievna condèc en secret a Pierre qu‟aquera net, dempús de saber-se‟n que Anatòl ère maridat, auie sajat d‟empodoar-se damb arsenic, que s‟auie hèt a vier en secret.
Comencèc a prener-lo, mès s‟espauric tant, que desvelhèc a Sonia e li condèc çò que venguie de hèr.
De seguit se cuelheren es mesures de besonh contra eth podom, e ara ja ère dehòra de perilh; ça que la, se trapaue tan fèbla que non se podie pensar en amiar-la entà Otradnoie e anèren a cercar ara comdessa; Pierre vedec ath comde fòrça aclapat, e a Sonia plorosa, mès a Natasha non la podec veir.
Aqueth dia dinèc en Club.
Pertot se comentaue er assag de rapte de Natalia Rostov; Pierre desmentie tu per tu eth rumor, en tot assegurar qu‟era soleta causa que s‟auie passat ère qu‟eth sòn cunhat l‟auie demanat era man a Natasha e que siguec refusat.
Pierre tenguie coma un déuer sòn amagà‟c tot e sauvar era reputacion de Natasha.
Demoraue damb temor era arribada deth prince Andrei e cada dia s‟apressaue ena casa deth vielh Bolkonski ara cèrca de notícies.
Eth prince Nikolai Andreieivic se n‟auie sabut per mademoiselle Bourienne de toti es rumors que circulauen pera ciutat e auie liejut era carta dirigida ara princessa Maria qu‟en era Natasha trincaue damb eth sòn nòvi.
Semblaue mès alègre que de costum e demoraue ath sòn hilh damb grana impaciéncia.
Uns dies dempús dera partida d‟Anatòl, Pierre recebec ua nòta deth prince Andrei en tot notificar-li era sua arribada e demanar-li que venguesse ena sua casa.
Tanlèu arribèc en Moscòu, eth prince Andrei recebec de mans de sa pair era carta de Natasha ara princessa Maria (que mademoiselle Bourienne auie sostrèt ara princessa e autrejat ath prince) e li calec escotar dera boca de sa pair era notícia deth fracassat rapte, corregida e aumentada.
Eth prince Andrei auie arribat ja auançada era tarde deth dia anterior, e londeman recebec era visita deth sòn amic.
Pierre pensaue trapar-lo en ua situacion semblabla ara de Natasha e s‟estonèc quan, en entrar ena sala, entenec era votz deth prince Andrei que comentaue animadaments en burèu ua certana intriga en Sant Petersburg.
Eth vielh prince e un aute interlocutor l‟interrompien de quan en quan.
Era princessa Maria gessec ar encontre de Pierre.
Alendèc, en tot indicar damb es sòns uelhs eth burèu a on se trapaue eth sòn frair, coma se desirèsse exprimir atau eth sòn sentiment de condolença peth dolor deth prince.
Mès Pierre vedec en aqueth ròstre era alegria dera princessa per çò que s‟auie passat e pera forma que sa frair auie recebut era notícia dera traïcion dera sua prometuda.
A dit que s‟ac demoraue, comentèc era princessa.
Pro que me‟n sai de qué eth sòn orgulh l‟empedís exprimir es sòns sentiments, mès ac tie mielhor, plan mielhor de çò que jo me demoraua.
Per çò que semble, li calie èster atau…
Ei possible que tot s‟age acabat completaments?, preguntèc Pierre.
Era princessa lo guardèc damb estonament.
Non comprenie ne tansevolhe que se podesse hèr aguesta pregunta.
Pierre entrèc en burèu.
Eth prince Andrei, que trapèc fòrça cambiat, vestie de paisan.
Parlauen de Speranski: era naua deth sòn sobte despatriament e era sua supausada traïcion acabaue d‟arribar en Moscòu.
Ara lo jutgen e lo colpen toti aqueri que hè un mes lo vantauen e aqueri que non èren capables de compréner es sues intencions, didie eth prince Andrei.
Qu‟ei plan de bon hèr jutjar ath queigut en malastre e colpar-lo de toti es errors des auti.
Mès jo vos digui que se quauquarren de bon s‟a hèt pendent aguest reinatge, l‟ac deuem ada eth e ad arrés mès.
Se posèc quan vedec a Pierre.
En sòn ròstre i auec ua leugèra estrementida e de seguit cuelhet ua expression esquiua.
Era posteritat que li harà justícia, acabèc, e se virèc entà Pierre: Òla!
Com te va?
Contunhes engrassint-te!, arric animadaments.
Mès era arrupa recenta deth sòn front se hec mès prigonda.
Pierre li preguntèc pera sua santat.
Que sò ben, didec eth prince damb un arridolet ironic, e Pierre liegec claraments en arridolet d‟Andrei: “Que sò ben, ei cèrt, mès ad arrés l‟impòrte era mia santat”.
Escambièc damb Pierre ues paraules sus eth mau estat des camins dès era frontèra polaca, sus diuèrsi coneishudi de Pierre, qu‟auie vist en Soissa, e, fin finau, sus eth senhor Dessalles, que s‟auie hèt a vier coma preceptor entath sòn hilh Nikolai.
Ara seguida tornèc a intervier damb passion ena convèrsa sus Speranski, qu‟en era seguien caladi es dus vielhs.
Se siguesse vertat çò dera traïcion, didie damb veeméncia e ara prèssa, se traparien espròves des sues relacions secretes damb Bonaparte e se harien publiques.
Personauments, non me shautaue ne me shaute Speranski, mès me shaute era justícia.
Pierre reconeishec en sòn amic aguest besonh, qu‟eth tan ben coneishie, d‟alugar-se e discutir sus quauquarren que non l‟importaue pr‟amor de hèr enlà d‟autes idies massa doloroses e intimes.
Quan partic eth prince Mescherski, Andrei cuelhec a Pierre deth braç e l‟amièc entara cramba que l‟auien destinat.
Qu‟auie en era un lhet sense hèr e diuèrses maletes e males dubèrtes.
D‟ua d‟eres treiguec ua petita caisha; la dauric e treiguec un paquet estropat en papèr.
Tot ac hège en silenci e ara prèssa.
Se lheuèc e tossic.
Eth sòn ròstre ère aspre, es pòts retreigudi.
Desencusa se te shòrdi…
Pierre comprenec que desiraue parlar-li de Natasha e eth sòn ròstre exprimic pietat e dolor, çò que shordèc ath prince.
Contunhèc parlant damb votz desagradiua, decidida e sonora:
Kuraguin pretenie era sua man o quauquarren parièr.
Ei vertat?
Òc e non, gessec de díder Pierre.
Entorna-les-ac ara comdessa… se la ves.
Qu‟ei plan malauta, didec Pierre.
Rostova?, preguntèc.
Hè temps que se n‟a anat.
Natasha siguec a mand de morir…
Me hè dò çò dera sua malautia, e arric heredaments, damb era madeisha expression desagradiua e ostil de sa pair.
Alavetz, eth senhor Kuraguin non s‟a dignat acceptar era man dera comdessa Rostova?, repetic diuèrsi còps.
Mau podie maridar-se, pr‟amor que ja ère maridat, responec Pierre.
Eth prince Andrei arric d‟ua manèra desagradiua, que de nauèth se retiraue a sa pair.
E se pòt saber a on ei eth tòn cunhat?
Partic entà Sant Petersburg… encara qu‟era vertat ei que non sai a on pare.
Plan, qu‟ei parièr.
Pierre recuelhec eth hèish de cartes.
Eth prince Andrei lo guardèc fixaments, coma se volesse rebrembar quauquarren que l‟auie de díder o, dilhèu, demorant que Pierre parlèsse.
Escotatz, rebrembatz era nòsta convèrsa en Sant Petersburg?.
Didec Pierre.
Rebrembatz…
Òc, responec viuaments eth prince Andrei, me‟n brembi: jo didia que mos cau perdonar ara hemna colpabla, mès que non didí que jo poiria perdonar.
Jo non posqui.
Mès, dilhèu se pòt comparar aquerò damb…
Mès eth prince Andrei l‟interrompec:
Òc, plan, demanar un aute còp era sua man, mostrar-me magnanim e generós, cridèc bruscaments.
Tot aquerò qu‟ei fòrça nòble, mès jo non sò capable de vier sur les brisées de Monsieur…
Se vòs èster eth mèn amic, non tornes a parlar-me d‟aguesta… de tot aguest ahèr.
Plan, adishatz.
Li balharàs es cartes?
Pierre entrèc a veir ath vielh prince e ara princessa Maria.
Eth vielh semblaue mès encoratjat que jamès.
Era princessa seguie estant era madeisha de tostemp, mès a trauèrs dera sua pietat per sa frair s‟aubiraue era sua alegria pera trincadura.
En veder-les comprenec Pierre eth mensprètz e era animositat que toti sentien entàs Rostov, comprenenc que dauant d‟eri non se podie mentar ne tansevolhe eth nòm dera qu‟auie refusat ath prince Andrei e preferit a un aute.
Pendent eth dinar se parlèc dera guèrra, que toti considerauen evidenta.
Eth prince Andrei discutie sense pòsa, ja damb sa pair, ja damb Dessalles, eth preceptor soís; semblaue mès animat que de costum, mès Pierre coneishie pro ben era causa morau d‟aquera animositat.
Aquera madeisha tarde Pierre venguec a tier-les ua visita as Rostov pr‟amor de complir er encargue deth prince Andrei.
Natasha seguie en lhet e eth comde se n‟auie anat entath Club.
Pierre autregèc es cartes a Sonia e passèc entara cramba de Maria Dmitrievna, que desiraue saber se com auie recebut eth prince Andrei era notícia.
Ath cap de dètz menutes Sonia entraue ena cramba de Maria Dmitrievna.
Natasha s‟encabòrnie a veir ath comde Piotr Kirilovic, didec.
Mès, com a d‟anar ara sua cramba?
Dmitrievna.
Natasha s‟a vestit e ei en salon, repliquèc Sonia.
Maria Dmitrievna arroncilhèc es espatles.
Quan arribarà era comdessa?
Que ja non posqui mès.
Tie compde de non dider- l‟ac tot, didec a Pierre.
Hè tanta pena veder-la, tanta pena que jo madeisha non me senti damb vams entà repotegar-la.
Natasha, esblancossida e prima, damb expression seriosa (e non avergonhada, coma demoraue Pierre), se trapaue de pès ath miei deth salon.
Quan apareishec Pierre trantalhèc un shinhau, dobtant se li calie apressar-se ada eth o demorar.
Pierre s‟apressèc ara prèssa.
Se pensèc que Natasha li balharie era man, coma hège tostemp, mès era s‟estèc immobila alendant damb fatiga, ena madeisha postura que solie botar-se entà cantar, encara qu‟era sua expression ère ara plan desparièra.
Piotr Kirilovic, comencèc rapidaments, eth prince Bolkonski ère, ei a díder, ei amic vòste, rectifiquèc (li semblaue que tot auie ja passat; que tot ère desparièr).
Alavetz me didec que me dirigissa a vos…
Pierre alendèc, en tot guardar-la en silenci.
Enquia alavetz, la repotegaue ath sòn laguens e auie sajat de menspredar-la; mès ara sentie tanta pena per era qu‟en eth non quedèc lòc entà repotecs.
Ara eth ei aciu… didetz-li… que… me perdone… me perdone.
Natasha se posèc; era sua respiracion se hec mès rapida, mès non plorèc.
Òc, l‟ac diderè… mès…
Pierre non sabie se qué díder.
Natasha semblèc espaurir-se de çò que podesse pensar Pierre.
Non, sai pro ben que tot s‟a acabat, didec ara prèssa.
Eth passat non pòt tornar jamès.
Solet me tormente eth mau que li sò hèt.
Didetz-li solet que me perdone, que me perdone, que me perdone per tot…
Eth sòn còs s‟estrementic e se deishèc quèir en ua cagira.
Un sentiment de pietat jamès experimentat abantes se senhoregèc de Pierre.
L‟ac diderè, l‟ac diderè tot, un còp mès… didec.
Solet…voleria saber…
Non lo cridètz mala persona, didec Natasha.
Mès jo non sai… non sai arren…
E s‟estarnèc a plorar.
Eth sentiment de pietat, trendesa e amor se senhoregèc completaments de Pierre.
Notèc qu‟ues lèrmes s‟esguitlauen jos es sues lunetes e fidaue que non se notarien.
Non parlem mès, amiga mia, era sua votz trenda, doça e sentuda estonèc a Natasha.
Non parlem mès d‟aquerò.
L‟ac diderè tot; solet vos demani que veigatz en jo a un amic, e s‟auetz besonh d‟ajuda, conselh o, simplaments, s‟auetz besonh de desliurar-vos damb quauquarrés, non ara, senon quan vos solatgètz, brembatz-vo‟n de jo.
Pierre punèc era man dera joena.
Que serè erós se bèth còp posqui…
Pierre se trebolèc.
Non me parletz atau, que non m‟ac meriti, exclamèc Natasha.
E volec gésser, mès Pierre la retenguec deth braç.
Sabie que l‟auie de díder quauquarren mès, mès quan ac didec s‟estonèc des sues pròpies paraules.
Qu‟ei pro, qu‟ei pro, auetz tota era vida per dauant.
Non!, entà jo que s‟a acabat tot, didec damb un sentiment de vergonha e d‟umiliacion.
Que tot s‟a acabat?, repetic Pierre.
Se jo non siguessa jo, senon er òme mès beròi, mès intelligent e eth milhor deth mon, se siguessa liure, ara madeish, de jolhs, demanaria era vòsta man e eth vòste amor.
Natasha, per prumèr viatge dempús de fòrça dies, plorèc d‟agraïment e d‟emocion; guardèc a Pierre e gessec dera cramba.
Pierre passèc, lèu ath córrer, entara sala, sajant de tier es lèrmes de trendesa e felicitat que l‟estofauen.
S‟estèc pro a trapar-se es manges der abric enquia que se lo botèc, e pugèc ena luja.
Entà on ordenatz anar?, preguntèc eth menaire.
Entà on posqui anar ara?
Entath Club o de visita?” Toti es òmes li semblauen ara dignes de pietat, tan praubi, en comparèr damb eth sentiment de trendesa e amor que l‟embargaue, e mès que mès damb era darrèra guardada arregraïda e emotiua que Natasha l‟aue dirigit a trauèrs des sues lèrmes.
Entà casa!, didec.
Er aire ère hered e net.
Sus es carrèrs lordi e mau illuminadi, sus es neri losats, s‟estenie un cèu escur e estelat.
Sonque en guardar aqueth cèu deishaue Pierre de sénter era ofensanta baishesa des causes terrenaus comparades damb era nautada que se trapaue eth sòn esperit.
En arribar ena plaça d‟Arbat, es sòns uelhs campèren, mès ampla encara, era enòrma extension deth cèu estelat e escur.
Mès, en Pierre, aqueth ludent astre, damb era sua radianta e longa coa, non desvelhaue cap sentiment de temor.
En Burgos, ciutat illustra e famosa, non hè guaires ans que i demoruen dus cavalièrs principaus e rics: er un que se cridaue senhor Diego de Carriazo, e er aute, senhor Juan de Avendaño.
Senhor Diego auec un hilh, que cridèc damb eth sòn madeish nòm, e senhor Juan un aute, qu'aperèc senhor Tomás de Avendaño.
Ad aguesti dus cavalièrs joeni, coma qu'an d'èster es principaus persones d'aguest raconde, entà excusar e estuaviar letres, les cridaram solet damb es nòms de Carriazo e Avendaño.
Tretze ans, o pòc mès, aurie Carriazo, quan, amiat pera sua inclinacion picaresca, sense que l'obliguèsse cap mau tractament que sa pairs li hessen, solet peth sòn gost e talents, se desliguèc, coma diden es gojats, de çò de sa pairs, e partic per aguesti mons endauant, autant de content dera vida liura, qu'ena mitat des incomoditats e misèries qu'aquerò compòrte, non trapaue mens era abondor dera casa de sa pair, ne l'espisaue anar a pè, ne l'ofensaue eth hered, ne era calor lo shordaue: entada eth totes es epòques der an li èren doça e templada primauèra; autant dormie sus era garba d'ua aira qu'en matalassi; damb tant de plaser se calaue en palhèr d'un ostau coma se s'ajaçaue entre dus linçòs d'Olanda.
A tot darrèr, se'n gessec tan ben en ahèr de brigand, qu'aurie podut liéger catedra ena facultat ath famós d'Alfarache.
Enes tres ans que s'estèc a pistar e tornar en çò de sòn aprenèc a hèr ath rabigòt en Madrid, e as cartes en Ventillas de Toledo, e ara presa y pinta ( un aute jòc de cartes) enes barbacanes de Sevilla; mès a maugrat d'èster annèxes ad aguest gènre de vida era misèria e era estretesa, mostraue Carriazo èster un prince enes sues causes: lèu lèu, de mil manères, desnishaue èster de bona familha, pr'amor qu'ère generós e se hège ben damb es sòns companhs.
Carriazo viuec eth mon coma un tafurèl vertuós, límpio, ben elevat e mès que mejanaments discret.
Que passèc per totes es gradacions de tafurèl, enquia que se graduèc coma mèstre enes madragues de Zahara, a on s'està eth finibusterrrae dera picaresca.
O!, tafarèls de codina, lords, grassi e ludents; praubes simuladi, esgarradi fausi, avars de Zocodover e dera plaça de Madrid, atrasents mendicaires, portaires de Sevilla, liròts dera màfia, e tota era catèrva innombrabla que s'amague jos aguest nòm de tafarèl!, abaishatz eth tendolet, padegatz eth vam, non vos cridetz tafarèls se non auetz estat dus ans ena acadèmia dera pesca des tons.
Aquiu, aquiu, ath sòn centre qu'ei eth trabalh ath cant dera guitèra!
Aquiu que i é era brutícia neta, era grassor popuda, era hame sobta, era hartèra abondosa, sense titàs eth vici, eth jòc tostemp, es peleges per moments, es mòrts per punts, es insults a cada pas, es dances coma enes nòces, es seguidilhes coma enes representacions, es romances damb estriuets, era poesia sense accions.
Aquiu se cante, aquiu delà se renegue, mès enlà se pelege, aciu se jògue, e pertot se pane.
Aquiu que campe era libertat e lutz eth trabalh; aquiu vien o amien fòrça pairs principaus a cercar as sòns hilhs e les trapen; e autant se'n hèn de qué les treiguen d'aquera vida qu'ei coma se les amièssen en aucidèr.
Mès tota aguesta doçor qu'è pintat que tie un hòrt aloès que l'amare, e qu'ei de non poder dormir tranquil sense eth temor de qué de ressabuda les hèsquen a vier de Zahara tà Berberia.
Qu'ei per aquerò, que pendent es nets se retiren en ues tors de gaita dera marina, e tien es sòns interceptors e sentinèles, ena fidança de qué gràcies as sòns uelhs pòden eri clucar es sòns, encara qu'a viatges s'a passat que sentinèles e interceptors, tafurèls, caps de còlha, vaishets e hilats, damb tot eth revolum qu'aquiu se passe, an escurit en Espanha e s'an desvelhat en Tetuan.
Mès que non siguec per tòrt d'aguest temor qu'eth nòste Carriazo deishèsse d'acodir aquiu pendent tres ostius entà autrejar-se un temps.
Eth darrèr ostiu l'anèc tan ben era sòrt, que guanhèc as cartes lèu sèt cents reiaus, damb es quaus se volèc jargar, e tornar-se'n entà Burgos dauant es uelhs de sa mair, qu'auien vessat per eth fòrça lèrmes.
Se hec adiu des sòns amics, que n'auie fòrça e plan boni; les prometec qu'er ostiu a vier serie damb eri, se malautia o mòrt non l'ac empedien; deishèc damb eri era mitat dera su amna, toti es sòns talents les autregèc ad aqueri secs sables, qu'ada eth li semblauen mès fresqui e verds qu'es camps Elisis.
E per çò d'èster acostumat a caminar a pè, repilhèc eth camin qu'auie a man, e sus dues espardelhes se n'anèc de Zahara enquia Valladolid, en tot cantar "Tres ánades, madre".
Tot aquerò qu'ac hec segontes l'ac permeteren es cinc cents reiaus qu'arribèc en Valladolid, e encara d'eri s'en sauvèc cent entà logar ua mula e un mosso, damb es quaus se presentèc a sa pairs aunorat e content.
Eri lo receberen damb grana alegria, e toti es sòns amics e parents vengueren a balhar-les es felicitacions dera bona venguda de senhor Diego de Carriazo eth sòn hilh.
Mos cau díder que, en sòn romieuatge, senhor Diego cambièc eth nòm de Carriazo peth d'Urdiales, e damb aguest nòm se hec a cridar per aqueri que non s'en sabien deth sòn.
Entre es que vengueren a veir ath nauèth arribat sigueren senhor Juan de Avendaño e eth sòn hilh senhor Tomás, que Carriazo, per èster ambdús dera madeisha edat e vesins, auec e conservèc ua amistat plan estreta.
Condèc Carriazo a sa pairs, e a toti, mil magnifiques e longues messorgues de causes que l'auien arribat enes tres ans dera sua abséncia; mès que jamès mentèc, ne de pensament, es madragues, pr'amor qu'en eres auie de contunh botada era imaginacion, especiauments quan vedec que venguie eth temps qu'auie prometut as sòns amics era tornada.
Non l'entretiège ne era caça, que sa pair l'ocupaue, ne es moltes, aunèstes e gostoses taulejades qu'en aquera ciutat se tien li èren agradiues: tot léser que l'espisaue, e de toti es majors que l'aufrien s'estimaue mès eth qu'auie recebut enes madragues.
Avendaño, eth sòn amic, en tot veder-lo fòrça viatges malencòni e cogitós, fidat ena sua amistat, gausèc a demanar-li se per qué, e s'aufric a aprarià'c, se podesse e siguesse de besonh, damb era sua pròpia sang.
Que non volec Carriazo amagar-li arren, entà non hèr afront ara grana amistat que se tiégen; e atau, li condèc punt per punt era vida dera savega, e se com totes es sues tristeses e pensaments neishien deth desitge de tornar ada era: l'ac pintèc de manèra que, Avendaño, quan venguec d'escotar-lo, mèsalèu laudèc que repoteguèc eth sòn gost.
En fin, era exposicion costèc qu'era volentat d'Avendaño determinèsse de l'acompanhar entà gaudir un ostiu d'aquera erosa vida que l'auie descrit, de çò que ne demorèc plan content Carriazo, pr'amor de semblar-li qu'auie guanhat un testimòni de qualitat qu'avalorèsse era sua baisha determinacion.
Sagèren, atau, de júnher tant de sòs que podessen; e era mielhor manèra de hè'c siguec que d'aciu a dus mesi auie Avendaño d'anar entà Salamanca, a on peth sòn gost auie estat tres ans estudiant es lengües grèga e latina, e sa pair volie que tirèsse endauant e estudièsse ena facultat qu'eth volesse; e que d'eth sòs que li balhèsse n'aurien entà çò que desirauen.
Ath sòn torn prepausèc Carriazo a sa pair qu'auie era volentat d'anar damb Avendaño a estudiar en Salamanca.
Sa pair que venguec tan content damb aquerò, qu'en tot parlar ath d'Avendaño, decidiren de botar-les ua casa amassa en Salamanca, damb totes es formalitats que demanaue er èster hilhs sòns.
Qu'arribèc eth temps dera partida; les aprovediren de sòs, e heren a vier damb eri un preceptor que les governèsse, qu'auie mès de bon òme que d'escarrabilhat.
Es pairs autregèren conselhs as sòns hilhs sus se qué les calie hèr, e se com s'aurien de governar entà gésser profitosi ena vertut e ena sciéncia, qu'ei eth frut que tot estudiant li cau trèir deth sòn trabalh e deth sòn usclar-se es uelhs enes velhades, mès que mès es ben neishudi.
Se mostrèren es hilhs umils e aubedients; plorèren es mairs; receberen era benediccion de toti; se calèren en camin damb mules pròpies e damb dus vailets de casa, ath delà deth preceptor, que s'auie deishat créisher er barba, per çò de balhar mès autoritat ath sòn cargue.
En arribar ena ciutat de Valladolid li dideren ath preceptor que volien estar-se en aqueth lòc dus dies entà veder-lo, pr'amor que jamès l'auien vist, ne s'i auien estat.
Les repoteguèc fòrça eth preceptor, sevèra e aspraments, era estada, en tot dider-les qu'es qu'anauen a estudiar damb tant de talents coma eri non s'auien de detier ua ora tà guardar fantonades.
Es gojatòts, que ja auien hèt eth sòn agost, e era sua vrenha, pr'amor que auien dejà panat quate cent escuts d'aur qu'amiaue eth sòn major, dideren que solet les deishèsse aqueth dia, que volien anar a veir era hònt d'Argales, que la començauen a amiar pera ciutat a tauèrs de grani e espaciosi aqüeducs.
Es gojats, damb un solet vailet, e a shivau de dues plan bones e ostalères mules, gesseren a veir era hònt d'Argales, famosa pera sua antiquitat e es sues aigües, a maugrat deth Caño Dorado e dera reverenda Priora, e damb eth permís de Leganitos e dera plan extremada hònt Castellana, qu'era sua competéncia pòden hèr carar Corpa e era Pizarra de la Mancha.
Arribèren, e quan se pensèc eth vailet que trège Avendaño des bosses deth coishin bèra causa entà béuer, campèc que treiguec ua carta barrada, en tot dider-li que, a tot córrer, tornèsse de cap ara ciutat e se la balhèsse ath preceptor, e que, en balhar-la-se les demorèsse ena pòrta deth Camp.
Aubedic eth vailet, agarrèc era carta, tornèc ena ciutat, e eri virèren es retnes, e aquera net heren jadilha en Mojados, e d'aciu a dus dies en Madrid, e quate dies dempús se veneren es mules en public enquant, e n'auec que les fisèc per sies escuts de promesa, e autanplan qui les balhèsse es sòs en aur pes animaus.
Se jarguèren coma pagesi, damb capotets cuerts de dues serpelhières, pantalons o cambals e cauces de ròba terrosa.
De venedor de ròba òc que l'aueren entà que les crompèsse es sòns vestits ath maitin, e tara net ja les auesse transformat de manèra que non les coneishesse ne era sua pròpia mair.
Ja metudi, donc, ara leugèra, e dera manèra qu'Avendaño volec e sabec, cuelheren eth camin entà Toledo ad pedem literae e sense espades; que tanben eth venedor de ròba, encara que non hesse ath sòn mestièr, les ac auie crompat.
Qu'amiam es quate cents escut; e pensam véner es mules.
Era nòsta nòbla intencion e eth long camin qu'ei pro desencusa dera nòsta errança, encara qu'arrés la tierà coma tau, se non ei covard.
Era nòsta partida qu'ei ara; era tornada serà quan Diu siguesse servit, eth quau sauve a vòsta mercé coma merite e aguesti es vòstes mendres discipols desiram.
Ena hònt d'Argales, botat dejà eth pè en estriu entà enfilar de cap a Flandes.
Carriazo e Avendaño."
Demorèc Pèir Alonso suspens en liéger era epistòla, e acodic ara prèssa ara sua valisa, e en tot trapar-la ueda li venguec de confirmar era vertat dera carta; e dempús, de seguit, damb era mula que l'auie restat, partic entà Burgos a balhar es naues as sòns patrons damb tota rapiditat, pr'amor de qué damb era i metessen remèdi e s'esdeguessen a atrapar as sòns hilhs; mès d'aguestes causes non ditz arren er autor d'aguesta novèla, pr'amor que dera madeisha manèra que deishèc a shivau a Pèir Alonso, venguec a condar de çò que les arribèc a Avendaño e Carriazo ena entrada d'Illescas, en tot díder que tant qu'entrauen pera pòrta dera vila trapèren dus mossos de mules, segontes semble andalosi, damb garramaches de tela amples, justets guinhauetejats de tela basta, vèstes de pèth, dagues de gancho e espades sense gaina; semble qu'er un venguie de Sevilla e er aute i anaue.
Eth que venguie li didie ar aute:
Se non siguessen es mèns patrons tant endauant, encara m'arturaria un shinhau entà demanar-te mil causes que voleria saber, pr'amor que m'as miralhat fòrça damb çò qu'as condat de qué eth comde a penjat a Alonso Genís e a Ribera, sense voler autrejar-les era apellacion.
Les premanic eth comde era cambeta e les agarrèc dejós era sua jurisdiccion, pr'amor qu'èren soldats, e damb enganhes se profitèc d'eri, sense qu'era Audiéncia les ac podesse prèner.
Que te cau saber, amic, que tie un Belcebú en còs aguest comde de Puñonrostro, que mos cale es dits deth sòn punh ena amna.
Escampada qu'ei Sevilla e dètz lègües ar entorn de bohabrens; que non s'arture lairon enes sòns entorns.
Toti lo cranhen coma ath huec, encara que ja se ditz que deisharà lèu eth cargue d'Assistent, pr'amor que non tie condicion entà veder-se a cada pas en petòfies damb es senhors dera Audiéncia.
Que visquen eri mil ans!, didec eth qu'anaue entà Sevilla, que son pairs des miserables e empara des malerosi!
Que ven mès molti uelhs que dus: non se cuelh tan lèu eth podom dera injustícia en molti còrs coma se cuelh en un de solet.
Qu'as vengut predicaire, didec eth de Sevilla, e, segontes amies era charrèra, non acabaràs tan lèu, e jo que non te posqui demorar; e aguesta net non hèsques jadilha a on sòles, senon ena aubèrja deth Sevillano, pr'amor que veiràs en era ara mès polida sirventa que se'n sap: Marinilla era dera aubèrja Tejada qu'ei un hàstic en comparèr; sonque te digui qu'ei causa sabuda qu'er hilh deth Corregidor ei perdut per era.
Un des mèns patrons que i va soent jure que, ena tornada entà Andalucia, s'estarà dus mesi en Toledo e ena madeisha aubèrja, solet entà assadorar-se de guardar-la.
Que se li hèsqui jo un pecic, me hèsqui vier a cambi un bon lampit.
Qu'ei dura coma un marme e velotada coma ua flor blanca talaments ua vilana de Sayago, e aspra coma ua ortiga; mès que tie ua cara de pasca e un ròstre de bon an: en ua caròla tie eth solei, e ena auta era lua; era ua qu'ei hèta de ròses e era auta de clavèls, e entre ambdues que i a tanben liris e jansemins.
Que non voi dider-te mès, sonque que la veigues, e verificaràs que non t'è dit arren, de çò que te poiria díder, sus er sua beresa.
Es dues mules grises que sabes que tengui mies, les ac balharia plan a plaser coma dòt, se me la volessen dar coma esposa, mès que sabi que non me la balharàn, qu'ei jòia entà un archiprèste o entà un comde.
E un aute viatge te digui que aquiu ac veiràs.
E adishatz que m'en vau.
Damb aquerò se dideren adiu es mossos de mules, qu'era sua charrada e conversacion deishèc muts as dus amics que l'auien escotat, especiauments a Avendaño, a qui eth solet raconde qu'eth mosso de mules auie hèt dera beresa dera sirventa li desvelhèc un intens talents de la conéisher.
Tanben l'ac desvelhèc en Carriazo; mès non de manèra que non s'estimèsse mès arribar enes sues madragues qu'estancar-se a veir es piramides d'Egipte, o quinsevolh auta des sèt meravilhes deth mon, o totes amassa.
En repetir es paraules des mossos e en imitar e rehèr era forma e es manères que les didien entretengueren eth camin enquia Toledo; e dempús, en èster eth guida Carriazo, que ja un aute viatge auie estat en aquera Ciutat, baishant peth Sang de Crist, trapèren era aubèrja deth Sevillano; mès que non gausèren demanar-la aquiu, pr'amor qu'eth sòn vestit non les ère avient.
Qu'ère dejà de nets, e a maugrat que Carriazo shordaue a Avendaño pr'amor de qué anèssen en un aute lòc a hèr jadilha, non lo podec trèir dera pòrta deth Sevillano, en tot demorar se per un cas campaue era tan hestejada sirventa.
Se hec net, e era sirventa que non gessie; se desesperaue Carriazo, e Avendaño s'estaue parat; eth quau, entà hèr era sua, damb era desencusa de preguntar per uns cavalièrs de Burgos qu'anauen tara ciutat de Sevilla, se calèc enquiath pati dera aubèrja; e a penes auec entrat, que d'ua sala qu'ère en pati vedec que gessie ua gojata, apuprètz d'uns quinze ans, mès o mens, jargada coma lauradoira, damb ua candèla alugada en un candelièr.
Que non tachèc Avendaño es uelhs ena ròba dera gojata, senon en sòn ròstre, que li semblaue veir en eth es que sòlen pintar as angels; demorèc suspens e estonat dera sua beresa, e non endonvièc a demanar-li arren: tau ère eth sòn estonament e encantament.
Era gojata, en veir ad aqueth òme dauant sòn, li didec:
Se qué cèrque, frair?
Dilhèu ei eth vailet de quauqu'un des òstes dera casa?
Que non sò vailet d'arrés, senon vòste, responec Avendaño, tot plen de trevolum e subersaut.
Era gojata, que d'aquera manèra se vedec responuda, didec:
Vai, frair, felicitacions; qu'es que mestram non auem besonh de vailets.
E cridant ath sòn senhor li didec:
Guarde, senhor, se qué cèrque aguest joen.
Gessec eth sòn patron e li demanèc se qué cercaue.
Henares, a on li calie hèr un negòci que les interessaue, e qu'amassa damb aquerò li manèc que venguesse en Toledo e lo demorèsse ena aubèrja deth Sevillano, a on vierie, e que se pensaue qu'arribarie aquera net, o ar aute dia, a tot darrèr.
Tan bon color balhèc Avendaño ara sua messorga, qu'ath compde der ostalièr se passèc per vertat, donques que li didec:
Estongue-se, amic, ena aubèrja; qu'aciu poirà demorar ath sòn senhor enquia qu'arribe.
Que non sò vailet d'arrés, senon vòste…
Fòrça gràcies, senhor ostalièr, responec Avendaño, e mane vòsta mercé que se me balhe ua cramba entà jo e un companh que vie damb jo, qu'ei aquiu dehòra; que sòs n'amiam entà pagar-la tan ben coma quinsevolh aute.
Plan que òc, responec er ostalièr.
E en tot virar-se de cap ara gojata, didec:
Atau ac harè, senhor, responec Costança; qu'atau se cridaue era puncèla.
E en tot hèr ua reveréncia ath sòn patron, s'esclipsèc deth dauant.
Avendaño gessec a balhar compde a Carriazo de çò qu'auie vist e de çò qu'ère negociant; eth quau per mil senhaus se'n sabec de se com eth sòn amic venguie de nafrat pera amorosa pestiléncia; mès que non li volec díder arren peth moment, entà veir s'ac meritaue era causa dera que neishien es extraordinàries laudances e granes iperbòles qu'era beresa de Costança apitaue sus es madeishi cèus.
Entrèren, a tot darrèr, ena aubèrja, e era Argüello, qu'ère ua hemna d'uns quaranta e cinc ans, suberintendenta des lhets e arrengaments des crambes, les amièc entà ua que ne ère de cavalièrs ne de mossos, senon de gent que poirie èster a miei camin entre es dus extrèms.
Demanèren sopar; que les responec Argüello qu'en aquera aubèrja non balhauen minjar ad arrés, pr'amor que codinauen e premanien çò qu'es òstes amiauen crompat de dehòra; mès que de tavèrnes e pensions n'auie apròp, a on sense cap remordiment de consciéncia i podien anar a minjar çò que volessen.
Cuelheren es dus eth conselh d'Argüello, e acabèren damb es sòns còssi en ua tavèrna.
Çò de pòc o d'arren qu'Avendaño minjaue miralhaue fòrça a Carriazo.
Orgaz.
Que non sò peth cas, responec Avendaño; pr'amor que voi, abantes que d'aguesta ciutat partisca, campar çò de famós que diden que i a en era, coma ei eth Sagrari, er artifici de Juanelo, es Vistillas de San Agustin, era Huerta del Rey e era Vega.
Felicitacions, responec Carriazo: aquerò en dus dies se poirà veir.
De vertat que m'ac voi cuélher tot doç; que non vam entà Roma a arténher bèra vacanta.
Tè, tè!, repliquèc Carriazo.
Galhard elògi, didec Carriazo, e determinacion digna d'un tan gran e generós pitrau coma eth vòste!
Que non encaishe qu'un senhor Tomás de Avendaño, hilh de senhor Juan de Avendaño (cavalièr, çò qu'ei bon; ric, çò qu'ei pro; joen, çò qu'alègre; discret, çò qu'admire) s'estongue enamorat e perdut per ua sirventa dera aubèrja deth Sevillano!
Çò de madeish me semble a jo qu'ei, responec Avendaño, considerar un Diego de Carriazo, hilh deth madeish, cavalièr der abit d'Alcantara eth pair, e eth hilh a mand d'eretar eth sòn auviatge, non mens gentil en còs qu'ena amna, e damb toti aguesti generosi atributs, veder-lo encamardat; de qui, pensatz?, dera reina de Ginebra?.
Non, plan que non, senon dera madraga de Zahara, qu'ei mès lèja, çò me pensi, qu'era pòur de Sant Anton.
Que ja me sabi se com acabarà açò, didec Carriazo.
Com?, repliquèc Avendaño.
Que jo me n'anarè entara mia madraga, e tu te demoraràs damb era tua sirventa, didec Carriazo.
Que non serè jo tant afortunat, didec Avendaño.
E damb aguestes convèrses arribèren ena aubèrja, e encara en autes charrades parières les passèc era mitat dera net.
E, en auer dormit, ena sua pensada, pòc mès d'ua ora, les desvelhèc eth son d'ues grailes qu'en carrèr sonauen.
Se seigueren en lhet e demorèren atentius, e didec Carriazo:
Carmen qu'ei près d'aciu, e qu'ei per aquerò que sonen aguestes grailes.
Que non siguec de besonh qu'arrés les didesse as dus qu'aquera musica se hège per Costança pr'amor que pro clar ac auie dit eth sonet, que sonèc de tau manèra enes aurelhes d'Avendaño, qu'aurie balhat per bon, entà non l'auer escotat, èster neishut sord e èster-ne toti es dies dera sua vida que li restauen, pr'amor que dempús aquest moment la comencèc a tier tan dolenta coma qui se sent trauessat eth còr pera rigorosa lança dera gelosia.
E çò de pejor ère que non se'n sabie de qui deuie o podie senter-la.
Mès que lèu lo treiguec d'aguest punt bèth un des qu'en brescat s'estauen, en tot díder:
Qué n'ei de simplet aguest hilh deth Corregidor, que s'estongue hènt musiques a ua sirventa…!
Ad açò que higec un aute dès eth brescat:
Donques que de vertat è entenut a díder, coma causa cèrta, qu'era lo tie ada eth coma s'arrés: apostaria que s'està era en aguest moment dormint pregondaments darrèr deth lhet dera sua patrona, a on diden que dormís, sense saber-se'n de musiques ne cançons.
Atau ei, repliquèc er aute, pr'amor qu'ei era mès aunèsta puncèla que se coneish; e ei estranh que, en èster en aguesta casa damb tant de rambalh e a on i a cada dia gent naua, e en tot anar per totes es crambes, non se'n sap d'era eth mendre desòrdre deth mon.
Damb aquerò qu'auie entenut, Avendaño se remetec e cuelhec alend entà poder escotar fòrça autes causes, qu'ath son de diuèrsi esturments es musicians cantèren, e totes encaminades entà Costança, que, coma didec er òste, dormie coma s'arren.
A punta de dia, se n'anèren es musicians, en tot dider-se adiu damb es grailes.
Avendaño e Carriazo tornèren ena sua cramba, a on dormic qui podec enquiath maitin, arribat eth quau, se lheuèren es dus, e ambdús damb er in de veir a Costança; encara qu'eth desir der un ère un desir curiós, e eth der aute qu'ère desir d'enamorat.
Mès qu'es dus les complic Costança, en tot gésser dera sala deth sòn patron tan beròia, qu'as dus les semblèc que totes es laudances que l'auie dat eth mosso des mules èren cuertes e de cap manèra desmesurades.
Era sua ròba qu'ère ua pelha e un justet de teishut verd, damb uns ganiments dera madeisha tela.
Eth justet qu'ère baish; mès era camisa, nauta, plegat eth cothèr, damb un cabeç fistonat de seda nera, botat un colaret d'esteles de jaiet sus un tròç d'ua colona d'alabastre: que non ère mens blanca era sua gargamèla; ajustada damb un cordon de Sant Francés, e penjant d'ua cinta, ath costat dret, un manat de claus.
Que non amiaue sandales, senon sabates de dues sòles, vermelhes, damb uns cunhs que non se li semblauen, sonque quan de perfil mostrauen èster vermelhosi.
Amiaue trenadi es peus damb ues cintes de ribans blanques; mès tan long eth trenat, que pera esquia li depassaue era cintura; eth color gessie de marron e acabaue en ròi; mès, semblaue tan net, tan parièr e tan pientat, que cap, encara que siguesse de hius d'aur, se li podie comparar.
Li penjauen des aurelhes dus cojardets de veire, que semblauen pèrles: es madeishi peus li servien de garbin e de tòques.
Quan gessec dera sala, se senhèc, e damb fòrça devocion e tranquillitat hèc ua prigonda reveréncia a ua imatge de Nòsta Senhora, qu'en ua des parets deth pati ère penjada; e lheuant es uelhs, campèc as dus gojats qu'èren en tot guardar-la, e a penes les auec vist, se retirèc e tornèc a entrar ena sala.
Me rèste ara díder se qué ei çò que li semblèc a Carriazo dera beresa de Costança; que çò que li semblèc a Avendaño, ja ac auem dit, quan la campèc per prumèr viatge.
Non digui arren mès qu'a Carriazo li semblèc madeish qu'ath sòn companh; mès que l'encamardèc un shinhau mens; e tant de mens, que non volesse hèr jadilha ena aubèrja, senon partir lèu entàs sues madragues.
Alavetz, cridada per Costança gessec enes correders era Argüello, damb ues autes dues gojatòtes, tanben sirventes dera casa, que se ditz qu'èren galhegues; e qu'ère de besonh que n'auèsse tantes pera molta gent qu'acodie ena aubèrja deth Sevillano, qu'ei ua des mielhors e mès freqüentades que i a en Toledo.
Acodiren es mossos des òstes entà demanar uerdi; gessec er ostalièr entà balhar-lo-se, maudident as sues sirventes, que per tòrt d'eres se n'auie anat un mosso que la solie balhar damb plan bon compde e rason, sense que l'auesse mancat, segontes eth, ne un solet gran.
Avendaño, qu'entenec aquerò, didec:
Non se'n hèsque, senhor ostalièr: balhe-me eth libre deth compde; qu'es dies que m'auessa de demorar aciu, jo qu'ac aurè tan pera man çò de balhar eth uerdi e era palha que demanèssen, que non traparà mens ath mosso que ditz que li a partit.
En vertat que vos ac arregraïsqui, gojat, responec er ostalièr, pr'amor que jo non posqui atier ad aquerò; qu'è fòrça d'autes causes que me cau cuedar dehòra de casa.
Baishatz; vau a balhar-vos eth libre, e tietz compde pr'amor qu'aguesti mossos de mules son eth madeish diable, e hen enganhes d'ua mesura de uerdi damb mens consciéncia que se siguesse de palha.
Baishèc en pati Avendaño e se hiquèc en libre, e comencèc a véner mesures coma aigua, e a consignar-les damb tan bon orde, qu'er ostalièr, qu'ac campaue, demorèc content; e autant, que didec:
Pro que volesse Diu qu'eth vòste patron non venguesse, e que vos voléssetz demorar en casa; qu'a fe de Diu que un aute poth vos cantarie.
Pr'amor qu'eth mosso que se n'anèc, venguec en çò de mèn, harà uns ueit mesi, trincat e aflaquit, e ara qu'amie un parelh de vestits plan bons, e va gras coma ua mairbalena.
Pr'amor que voi que sapiatz, hilh, qu'en aguesta casa i a fòrça profits, ath delà des salaris.
Se jo me demorèsse, repliquèc Avendaño, non me'n haria guaire des guanhs; que damb quinsevolh causa me contentaria a truca d'èster en aguesta ciutat, que me diden qu'ei era mielhor d'Espanha.
Tot aquerò entenie Carriazo, que, en veir que ja Avendaño ère acomodat e damb mestièr ena casa, non volec demorar-se en non arren, e mès, que considerèc eth gran plaser que harie a Avendaño se li seguie er anament; e atau, li didec ar ostalièr:
Digue-me, senhor, e qui li balhe fidança ada eth?
Care, Argüello, didec er ostalièr, non cales eth nas a on non te cau; jo que les balhi fidança as dus, e, per vida vòsta, que non ajatz cap de relacion damb es mossos de casa, que peth tòrt vòste se'n van toti.
E plan, didec ua auta mossa, ja se demoren en casa aguesti dus gojats?
Per cèrt, òc!
Didec era Galhega.
Guardatz quines jòies entà cobejar-les!
Pr'amor que de vertat que non m'a trapat eth senhor tant enjogassada damb es mossos dera casa, ne de dehòra, coma entà que me tengue ena mala opinion que me tie: qu'eri son truands e se'n van quan vòlen, sense que nosates les balhem cap motiu.
Polida gent ei aquera, per cèrt, entà qu'agen besonh de cap incitacion que les ahisque a hèr maitiar fòrça as sòns patrons quan eri mens se n'encueden!.
Avendaño plan content d'auer vist era sua galharda determinacion.
E vaquí qu'auem ja (en bona ora se conde) a Avendaño hèt un mosso dera aubèrja, qu'eth sòn nòm ère Tomás Pedro, qu'atau didec que se cridaue, e a Carriazo, Lope Asturiano, vengut portaire d'aigua: escambis digni d'antepausar-les as deth nassut poèta.
Tan lèu venguec d'enténer Argüello qu'es dus se demorauen en casa, que hec causida sus er Asturiano, e lo merquèc coma sòn, en tot determinar-se a tractar-lo damb suenh pr'amor de qué, encara qu'eth siguesse de condicion forena e morruda, lo tornèsse mès mòfle qu'un gant.
Eth madeish discurs hec era Galhega lanfiosa sus Avendaño; e, coma es dues, per tracte e conversacion, pr'amor que dormien amassa, èren plan amigues, ath punt desnishèc era ua ara auta era sua determinacion amorosa, e dès aquera net decidiren començar era conquista des sòns dus despassionadi amants.
Mès çò de prumèr que determinèren siguec que les calie demanar que non auessen cap de gelosia pes causes qu'eri les vedessen hèr ada eres, pr'amor que mau pòden contentar es mosses as de laguens se non hèn tributaris as de dehòra de casa.
Caratz, frairs, didien eres (talament les auessen presents e siguessen ja es sòns vertadèrs gojats o amants); caratz e clucatz es uelhs, e deishatz tocar eth tamborin a qui se'n sap e guidar era dança a qui la compren, e non i aurà parelh de canonges en aguesta ciutat mès regaladi que ne seratz vosati d'aguestes tributàries vòstes.
Aguestes e d'autes rasons d'aguesta sòrta balhèren era Galhega e era Argüello.
Ath londeman caminaue eth nòste bon Lope Asturiano de cap ar arriu, pera còsta deth Carmen, caladi es sòns pensaments enes sues madragues e ena sobta mutacion deth sòn estat.
Descavalguèc, fin finau; mès que damb tan mala encolia, qu'escometec ath sòn enemic, e agarrant-lo damb es dues mans peth còth, l'amorrèc en solèr, e atau siguec eth còp dera sua tèsta contra ua pèira, que se la dauric en dues mitats, gessent tanta sang, que se pensèc que l'auie aucit.
Justícia, justícia!
Qu'aguest portaire a aucit a un òme.
E ath madeish temps d'aguestes rasons e crits, lo molien a còps e garrotades.
D'auti acodiren ath queigut, e vederen qu'auie henuda era tèsta e que lèu ère ja expirant.
Pugèren es votzes de boca en boca pera còsta ensús, e ena plaça deth Carmen arribèren enes aurelhes d'un ussièr de justícia, que, damb dues camardades, coma se volasse, se botèc ath lòc des hèts, ath temps qu'eth herit ère ja atrauessat sus eth sòn ase, e Lope entornejat de mès de vint portaires que non lo deishauen botjar-se, tant que li tustauen es costelhes de manèra, que mès se podesse témer dera sua vida que dera deth herit, sivans èren freqüents sus eth, es còps de punh e de paus d'aqueri resvenjaires dera injúria des auti.
Arribèc er ussièr, hec enlà ara gent, autregèc as sòns ajudants ar Asturiano, e agarrant eth sòn ase, e ath herit sus eth sòn, les amièc entara preson, acompanhat de tanta gent, e de tanti gojats que lo seguien, qu'a penes podie auançar pes carrèrs.
Ath rumor dera gent, gessec Tomás Pedro e eth sòn patron ena pòrta dera casa, entà veir se de qué ère tant de rambalh, e desnishèren a Lope entre es dus ajudants, plen de sang eth ròstre e era boca; campèc dempús peth sòn ase er ostalièr e lo vedec tengut per un aute ajudant que ja se les auie junhut; demanèc era causa d'aqueres presons; que li siguec dita era vertat der ahèr; li hec dò peth sòn ase, cranhent que l'auie de pèrder, o, aumens, que li calerie hèr mès despenes de çò que valie.
Tomás Pedro seguic ath sòn companh, sense que lo deishèssen apressar-se entà dider-li ua paraula; tanta ère era gent que l'ac empachaue e era severitat des ajudants e deth ussièr que l'amiaue.
Fin finau, non lo deishèc enquia veder-lo embarrar en ua preson, e en un croton, damb dus parelhs d'orsets, e ath herit ena infermeria, a on vedec se com lo guarien, e vedec qu'era herida ère perilhosa, e fòrça, e çò de madeish didec eth cirurgian.
Er ussièr se hec a seguir es dus ases entà çò de sòn, e ath delà cinc reiaus de ueit qu'es ajudants l'auien trèt a Lope.
Entornèc entara aubèrja plen de confusion e tristesa; trapèc a qui ja auie coma patron damb non mens pena qu'era qu'eth amiaue, a qui didec se com estaue eth sòn companh, e eth perilh de mòrt que se trapaue eth herit, e der ahèr deth sòn saumet.
Que li didec mès: qu'ath malur se l'auie hijut un aute de non mendre engüeg, e ère, qu'un gran amic deth sòn senhor qu'auie trapat en camin l'auie dit qu'eth sòn senhor, pr'amor d'anar plan rapid e estauviar dues lègues de camin, d'ençà Madrid auie passat pera barca de Azeca, e qu'aquera net hège jadilha en Orgaz, e que l'auie balhat dotze escuts entada eth, damb era orde d'anar entà Sevilla, a on lo demoraue.
Mès que non poirà èster atau, ahigec Tomás, pr'amor que non serà eth cas de qué dèishe ath mèn amic e companh ena preson e en tant de perilh: eth mèn patron que me poirà perdonar peth moment; mès que mès en èster tan bon e aunèst, que tierà coma bon quinsevolh fauta que li hessa, a truca que non l'ac hèsca ath mèn companh.
Vòsta mercé, senhor patron, tengue a ben cuélher aguesti sòs e acodir ad aguest ahèr; e tant qu'aquerò se despen, que jo escriuerè ath mèn senhor çò que se passe, e sabi que me harà a vier sòs que siguen pro entà trèir-mos de quinsevolh perilh.
Dauric es uelhs d'un pam er ostalièr, content de veir qu'en part anaue compensant era pèrta deth sòn ase.
Cuelhec es sòs, e consolèc a Tomás, en tot dider-li qu'eth coneishie persones en Toledo de tau qualitat, qu'auien fòrça man damb era justícia, especiauments ua senhora monja, parenta deth Corregidor, que lo manaue solet damb un pè, e qu'ua bugadièra deth monastèri dera tau monja auie ua hilha qu'ère plan amiga d'ua fraia d'un fraire plan familiar e coneishut deth confessor dera dita monja; qu'era quau bugadièra lauaue era ròba en casa…
E s'aguesta demane ara sua hilha, que òc qu'ac harà, que parle ara fraia deth fraire, que parle ath sòn frair, que parle ath confessor, e eth confessor ara monja, e era monja tengue a ben balhar ua nòta (que serà causa de bon hèr) ath Corregidor, a on li demane tu per tu que guarde per ahèr de Tomás, sense cap de dobte que se poirà demorar un bon resultat.
Aquerò qu'a d'èster damb era condicion de qué eth portaire d'aigua non morisque, e de qué non manque enguent entà trempar a toti es ministres dera justícia; pr'amor que se non son trempats, carrinclen mès que cars de bueus.
Que li queigueren en gràcia a Tomás es aufriments deth favor qu'eth sòn patron l'auie hèt, e es infinits e endrabats caminòus que l'auie derivat; e a maugrat que se n'encuedèc que mès ac auie dit de trufaire que d'innocent, totun, l'arregraïc eth sòn bon in e l'autregèc sòs, damb era promesa de qué non ne mancarie guaire mès, sivans era confiança qu'auie damb eth sòn senhor, coma ja l'auie dit.
Era Argüello, que vedec agarrat ath sòn nau gojat, acodic lèu ena preson entà hèr-li a vier minjar, mès que non l'ac deishèren veir, per çò que tornèc plan doluda e maucontenta; mès que non deishèc d'anar eth sòn bon prepaus.
En resumit, en quinze dies siguec dehòra de perilh eth herit, e en vint declarèc eth cirurgian qu'ère deth tot guarit, e ja en aguest temps auie hèt veir Tomás que l'auien arribat cinquanta escuts de Sevilla, e en treiguent-les eth dera sua pòcha, se les autregèc ar ostalièr damb cartes e identificacion simulada deth sòn patron; e coma qu'ar ostalièr l'interassaue pas guaire verificar era vertat d'aquera correspondéncia, cuelhec es sòs, que, per èster en escuts d'aur, l'alegrauen fòrça.
Per sies ducats se hec enlà era denóncia deth herit; e en dètz, per ase e pes despenes judiciaus, sentencièren ar Asturiano.
Gessec dera preson; mès que non volec tornar a estar-se damb eth sòn companh.
Li didec que çò que pensaue hèr ère, pr'amor qu'eth ère determinat a contunhar e amiar endauant eth sòn prepaus, crompar un saumet e tier eth mestièr de portaire d'aigua tant que s'estèssen en Toledo; que damb aquest caperader non serie jutjat ne empresoat per passapaís, e que damb ua soleta carga d'aigua poirie anar tot eth dia pera ciutat coma volesse, guardant gojates bledes.
Abantes ne camparàs de beròies que de bledes en aguesta ciutat, que tie fama d'auer es mès discretes hemnes d'Espanha, e que van junhudes era sua discrecion e era sua beresa; e se non, guarda-lo en Costança, que des sòns excedents de beresa pòt enriquir, non solet as beròies d'aguesta ciutat, senon as de tot eth mon.
Sirventa as cridat a Costança, frair Lope?, responec Tomás.
Donques non ei sirventa?, repliquèc er Asturiano.
Enquiath moment la tengui per veder-la lauar eth prumèr plat.
Que deu èster que coma que laue argent, e non argila, li balhen eth nòm d'illustra.
Mès, a despart d'aquerò, ditz-me, Tomás: com se trapen es tues esperances?.
En perdicion, responec Tomás; pr'amor qu'en toti aguesti dies qu'as estat presoèr jamès l'è podut díder ua soleta paraula, e, as moltes paraules qu'es òstes li diden, damb cap auta causa arrespon que damb baishar es uelhs e non badar boca; atau ei era sua aunestetat e era sua modéstia, que non mens enamore damb era sua prudéncia que damb era sua beresa.
Çò que me tie despacientat qu'ei saber-me'n qu'eth hilh deth Corregidor, qu'ei gojat valerós e atrevit, se delís per era e la sollicite damb musiques; que non se passen guaires nets sense se la balhar, e, tant ath descubèrt, qu'en çò que canten la nomenten, la lauden e l'enautissen.
Mès era que non les escote, d'aciu que barre era net enquiath maitin que non ges dera cramba dera sua patrona, escut que non dèishe que me trauèsse eth còr era dura sageta dera gelosia.
Alavetz se qué penses hèr damb era impossibilitat que se t'aufrís ena conquista d'aguesta Porcia, aguesta Minerva e aguesta naua Penelope, qu'en forma de damaisèla, e de sirventa, t'enamore, t'acovarde e t'estavanís?
Hè trufaria de jo se volesses, amic Lope; que jo me'n sabi que sò encamardat deth mès bèth ròstre que podec formar era natura, e dera mès incomparabla aunestetat qu'ara se pòt tier en mon.
Costança se cride, e non Porcia, Minerva o Penelope.
Plan ben, que mèstre en ua aubèrja, non ac posqui remir, mès, qué posqui hèr, se me semble qu'ei eth destin que m'incline damb fòrça oculta, e aguesta eleccion damb un clar rasonament m'amie a qué l'adora?.
Guarda, amic: que non sai se com dider-te, contunhèc Tomás, era manèra com, en veir eth baish estatus d'aguesta sirventa, coma tu la crides, s'enautís eth mèn amor e se lhèue tan naut, qu'en veder-lo non lo veiga, e en coneisher-lo lo desconeisha.
Que non ei possible, encara qu'ac sagi, que posca contemplar un cuert finau, s'atau se pòt díder, ena baishèsa deth sòn estatus, pr'amor que dempús vien a esfaçar-me aguest pensament era sua beresa, era sua gràcia, era sua tranquillitat, era sua aunestetat e modestia, e me hen a veir que dejós aquera rustica crospa i deu auer embarrada e amagada quauqua mina de gran valor e de merit gran.
A tot darrèr, siguesse çò que siguesse, jo que l'estimi plan; e non damb aqueth amor vulgar qu'a d'autes è estimat, senon damb un amor tan límpio, que non se tie ad arren qu'a servir e procurar qu'era m'estime, en tot pagar-li damb aunèsta volentat çò qu'ara mia, tanben aunèsta, se deu.
E ja t'è dit, amic, que pòs hèr çò que volgues, o ja anar-te'n entath tòn romieuatge, o ja crompar er ase e hèr-te portaire d'aigua, coma as determinat.
En aguest punt hec un gran crit er Asturiano e, sorrisclant, didec:
O, amor platonic!
O, sirventa illustra!
O, erosi tempsi es nòsti, que vedem qu'era beresa enamore sense encolia, era aunestetat alugue sense usclar, era gràcia shaute sense qu'ahisque, era baishèsa der estatus umil obligue e fòrce a qué te calen sus era arròda dera que criden Fortuna!
O, praubi tons mèns, que vos passatz er an sense èster visitadi d'aguest tant enamorat e afeccionat vòste!
Mès er an a vier que jo ac cambiarè tot, de sòrta que non se planhen de jo es caps de còlha des mies desirades madragues.
Ad aquerò que didec Tomás:
Ja veigui, Asturiano, guaire te'n trufes de jo.
Çò que poiries hèr qu'ei partir de bona manèra entara tua pescaria, que jo me demorarè ena mia caça, e aciu que me traparàs quan tornes.
Se voléssetz hèr-te a vier es sòs que t'apertien, dempús te les balharè; e vè-te'n en patz, e cadun que seguisque eth camin qu'eth sòn destin li senhalèsse.
Que te hèja mès discret, repliquèc Lope; te penses que çò qu'è dit ei de trufaria?
Mès, donques que me'n sabi que tu parles de vertat, de vertat te servirè en tot aquerò que sigue deth tòn gost.
Solet ua causa te demani, coma recompensa des moltes que vau a hèr ath tòn servici: qu'ei que non me botes ena escadença de qué era Argüello me galantege ne sollicite; pr'amor qu'abantes trincarè damb era tua amistat que calar-me en perilh de tier era sua.
Per Diu, amic, que blague mès qu'un reportaire e que li putz er alend, coma se s'auesse arrasat, dès ua lègua: totes es dents de naut que son postisses, e, entà jo, que toti es peus son perruca; e, entà apraiar e suplir aguesti defèctes, dempús que me desnishèc eth sòn mau pensament, hè per arrasar- se damb cerusa, e atau se blanquís eth ròstre, que non pareish qu'ua mascara de ges blos.
Tot aquerò qu'ei vertat, repliquèc Tomás, e non ei tan mala era Galhega qu'a jo me martirize.
Çò que podem hèr ei que solet aguesta net t'estongues ena aubèrja e deman cromparàs er ase que dides e cercaràs ua auta aubèrja; e atau hugeràs es trobalhes d'Argüello, e jo demorarè estacat as dera Galhega e as arrais dera vedença dera mia Costança.
Aquerò convengueren es dus amics e se n'anèren entara aubèrja, a on er Asturiano siguec recebut damb fòrça mòstres d'amor per part dera Argüello.
Aquera net i auec ua dança ena pòrta dera aubèrja, de molti mossos de mules qu'auie en era e enes autes aubèrges pròches.
Qui toquèc era guitarra siguec er Asturiano; es dançaires, ath delà des dues galhegues e dera Argüello, sigueren ues autes tres mosses de ua auta aubèrja.
Que s'amassèren tanben fòrça desguisadi, damb mès desir de veir a Costança qu'era dança, mès era, que non campèc ne gessec a veir era dança, çò que deishèc trincadi fòrça desitges.
De tau manèra tocaue era guitarra Lope, que didien que la hège parlar.
Li demanèren es mosses, e mès que mès era Argüello, que cantèsse bèra romança; eth didec que, s'eres la dançauen atau que se cante e se dance enes comèdies, que la cantarie, e que, entà que non la errèssen, que hessen tot aquerò qu'eth les didesse cantant e non ua auta causa.
Qu'auie, entre es mossos de mules, dançaires, e entre es mosses, ne mens ne mès.
Aumplic eth pitrau Lope, en tot gargalhar dus viatges, tant que pensaue se qué diderie; e, coma qu'ère de rapid, aisit e polit engenh, en aguest plan divertit ambient, ara seguida comencèc a cantar d'aguesta manèra:
Tot çò que cantaue er Asturiano heren ath pè dera letra eri e eres; mès, quan venguec a díder que balhèssen començament a un contrapàs, responec Barrabás, qu'atau lo cridauen de fausnòm ath dançaire mosso de mules:
Er òste, qu'entenec era ignorància deth mosso, li didec:
Frair mosso, contrapàs ei ua dança estrangèra, e non fausnòm de mau vestidi.
Er Asturiano, sense badar boca, contunhèc eth sòn cant en tot díder:
El baile de la chacona encierra la vida bona.
Que el baile de chacona encierra la vida bona.
Tant que Lope cantaue, se divertien en tot dançar era multitud de mulaires e sirventes deth balh, qu'èren dotze; e mentretant que Lope s'esdegaue a passar entà deuant cantant d'autes causes de mès qualitat, substància e consideracion des qu'auie cantat, un des gojats desguisats que campauen eth balh didec, sense desguisar-se:
Cara, borracho!
Cara, cueire!
Cara, bota, poèta vielh, musician faus!
Dempús d'aquerò, ne vengueren d'auti, en tot dider-li tanti escarnis e moninades, que Lope hec per carar; mès es mossos de mules s'ac agarrèren tan mau, que se non auesse estat per ostalièr, que damb bones rasons les solatgèc, aquiu s'aurie vengut era de Mazagatos; e encara damb tot açò, non aurien deishat d'arribar as mans se non auesse vengut era justícia e les auesse hèt retirar a toti.
A penes s'auien retirat, qu'arribèc enes aurelhes de toti es qu'en barri èren desvelhadi ua votz d'un òme que, seigut sus ua pèira, dauant era aubèrja deth Sevillano, cantaue damb tan meravilhosa e doça armonia, que les deishèc suspensi e les obliguèc a qué l'escotèssen enquiath finau.
Mès qui mès atentiu s'estèc siguec Tomás Pedro, pr'amor qu'ada eth mès li tanhie, non solet er escotar era musica, senon compréner era letra, qu'entada eth non siguec enténer cançons, senon cartes d'excomunion que l'aclapauen era amna; pr'amor que çò qu'eth musician cantèc siguec aguesta romança:
Acabar aguesti darrèri versi e vier volant dus bocins de tòcho que siguec tot ua soleta causa; que, s'en lòc de vier près des pès deth musician l'auessen vengut ath miei dera tèsta, de bon hèr l'aurien trèt deth cap era musica e era poesia.
S'espauric eth praube, e arrinquèc a córrer pala enjós damb tanta prèssa, que non l'auesse cuelhut un lebrèr.
A toti es qu'auien escotat era votz der acalhauat, que les semblèc ben; mès a qui mès, siguec a Tomás Pedro, qu'admirèc era votz e era romança; mès que l'aurie shautat mès ada eth qu'era escadença de tantes musiques siguesse costada per auta persona que Costança.
Contrari ad aguesta pensada siguec Barrabás, eth mosso de mules, que tanben siguec atentiu ara musica; pr'amor que, atau que vedec húger ath musician, didec:
Vè-te'n a saber tà on anaràs!, pòcvau, trobador de Judes, qu'es piudes se te mingen es uelhs!
E quin diable t'ensenhèc a cantar a ua sirventa causes d'esfères e de cèus, e d'arròdes de fortuna, en tot cridar-la deluns e dimars?
Se l'auesses dit, a mala ora entà tu e entà qui l'auesse semblat ben era tua tròba, qu'ei tibada coma un espargue, entonada coma un plomatge, blanca coma era lèit, aunèsta coma un fraire novici, doça e forena coma ua mula de loguer, e mès dura qu'un bocin de mortièr de caudea; que s'aquerò li didesses, era ac entenerie e se vantarie; mès que cridar-la embaishador, e hilat, e mòble e nautesa e baishesa, mès qu'ei entà didè'c a un mainatge dera doctrina qu'a ua sirventa.
De vertat que i a poètes en mon qu'escriuen tròbes que non i a diable que les comprengue.
Jo, aumens, encara que sò Barrabás, aguestes qu'a cantat eth musician que non les entreveigui bric: guarden se qué harà Costança!
Mès era qu'ac hè mielhor, que s'està en lhet hènt trufaria deth madeish Preste Juan de la Indias.
Aguest musician, aumens, non ei des deth hilh deth Corregidor, qu'aqueri son molti, e de quan en quan se dèishen compréner, mès aguest, per Diu que me dèishe desengustat!.
Dempús d'aquerò, se calèren toti en lhet; e, tan lèu se demorèc tranquilla era gent, qu'entenec Lope que trucauen ara pòrta dera sua cramba tot doç.
E, preguntant se qui cridaue, siguec responut damb votz baisha:
Era Argüello e era Galhega: dauritz-mos que mos morim de hered.
Donques era vertat ei, responec Lope, qu'èm ena mitat dera canicula.
Archiduquèses e ad aguestes ores?, responec Lope.
Que non creigui en eres; mèsalèu me pensi qu'ètz bruishes o ues plan granes brigantes: anatz-vos-en d'aciu lèu; se non, per vida de…juri que se me lhèui, damb es hèrs dera mia cinta vos meterè es anques coma passavèths.
Eres que se vederen responudes tant aspraments, e tan dehòra de çò que s'auien imaginat, cranheren eth vam der Asturiano; e, decebudes es sues esperances e esfaçades es sues intencions, se'n tornèren tristes e maleroses entàs sòns lhets; encara qu'abantes de desseparar-se dera pòrta, didec era Argüello, plaçant eth muset peth trauc dera clau:
Que non ei era mèu entara boca der ase.
Lope, qu'entenec qu'auien partit, didec a Tomás Pedro, qu'estaue desvelhat:
Guardatz, Tomás: botatz-me a pelejar damb dus gigants, e s'ei de besonh, entath vòste servici, estronhar mieja dotzea o ua de leons, que jo ac harè damb mès assopliment que béuer un veire de vin; mès se me metetz eth besonh de calar-me ath hons damb era Argüello, non ac consentirè ne que me tachen de sagetes.
Guarda quines damaisèles de Dinamarca mos auien aufrit era sòrt aguesta net!.
Totun açò, deman vierà era tranquillitat.
Ja t'è dit, amic, responec Tomás, que pòs hèr eth tòn gost, o ben anar-te'n entath tòn romieuatge, o ben crompar er ase e hèr-te portaire, coma as determinat.
En çò de portaire m'afirmi, responec Lope.
Se passèc, donc, que Tomás, amiat pes sòns pensaments e pera comoditat que l'autrejaue era solitud des meddiades, auie compausat uns vèrsi amorosi que les auie escrit en madeish libre a on auie eth compde deth uerdi, damb era intencion de trèir-les dempús dehòra, en net, e trincar o esfaçar aqueres huelhes.
Mès abantes qu'ac podesse hèr, en èster eth dehòra de casa e auer deishat eth libre sus eth calaishon deth uerdi, lo cuelhec eth sòn patron, e, en tot daurir-lo entà veir se com anaue eth compde, trapèc es vèrsi, que dempús de lieger-les se trebolèc e preocupèc.
Qu'anèc damb eri entara sua hemna, e, abantes de qué les liegesse, cridèc a Costança; e, damb grana insisténcia, barrejada de menaces, li didec que li hesse a saber se Tomás Pedro, eth mosso deth uerdi, l'auie hèt bèra galanteria, o bèra paraula non avienta, o que dèsse senhau d'auer-la afeccion.
Costança jurèc qu'era prumèra paraula, en aquera o en auta matèria, ère encara per dider-la, e que jamès, ne autaplan damb es uelhs, l'auie balhat senhaus de cap mau pensament.
La crederen es sòns patrons, pr'amor d'èster acostumadi a entener-la díder era vertat en tot çò que li demanauen.
Li dideren que se'n podie anar, e er ostalièr didec ara sua hemna:
Sabi pas se qué pensar d'açò.
Veigam es còbles, responec era hemna, que jo vos diderè çò que i deu auer.
Que sigue coma voléssetz, responec er ostalièr.
Hètz atencion, qu'es còbles son aguestes:
El que calla.
La firmeza.
La porfía.
Con favor.
Con la injuria.
Desfallece.
Quien desespera, ¿qué espera?
Muerte entera.
Pues, ¿qué muerte el mal remedia?
La que es media.
Luego, ¿bien será morir?
Mejor sufrir.
En ocasión.
Sí hará.
Llegará la muerte en tanto.
N'auem mès?, didec era ostalièra.
Non, responec eth marit; mès qué vos an semblat aguesti vèrsi?
Prumèr, didec era, que mos cau verificar se son de Tomás.
Guardatz, marit, didec era ostalièra: per çò que veigui, donques qu'es còbles nomenten a Costanceta, mos cau pensar que se heren entada era, totun açò non ac auem de tier nosati coma vertat, atau que se se les vedéssem escríuer; mès que mès, pr'amor que i a d'autes Costances qu'era nòsta en mon; mès, s'ac admetem, aquiu que non i ditz arren que la desaunore ne li demane causa que sigue importanta.
Sigam ara demora e avisem ara gojata, pr'amor que s'eth ei encamardat d'era, solide que harà mès còbles e que sajarà de se les autrejar.
Non serie mielhor, didec eth marit, deishar-mos d'anar d'aguesti suenhs e hèr-lo enlà de casa?
Aquerò, responec era ostalièra, qu'ei ena vòsta man; mès de vertat, sivans vos didetz, eth mosso ei dable, de manèra que serie un cargue de consciéncia hèr-lo dehòra per ua tan leugèra ocasion.
Acordèren açò, e tornèc er ostalièr a plaçar eth libre a on l'auie trapat.
Que venguec Tomás inquiet a cercar eth sòn libre, lo trapèc, e pr'amor de qué non li venguesse un aute subersaut, cambièc de lòc es còbles e copèc aqueres huelhes, e se prepausèc de sajar a desnishar eth sòn desitge a Costança ena prumèra escadença que l'arribèsse.
Mès, coma qu'era anaue tostemp sus es estrius dera sua aunestetat e modéstia, ad arrés li balhaue eth moment de guardar-la, e encara mens de blagar damb era; e, coma auie tanta gent e tanti uelhs ena aubèrja, aumentaue mès era dificultat de li parlar, çò que desesperaue ath praube enamorat.
Fòrça gràcies, responec Costança; que jo la pregarè, pr'amor que sabi liéger.
Jo li prometi, didec Costança, Tomas, que non la balharè ad arrés; e balhe-la-me lèu, pr'amor que me fatigue fòrça eth dolor.
Que la transcriuerè de memòria, responec Tomás, e dempús se l'ac balharè.
Aguestes sigueren es prumères rasons que Tomás didec a Costança e Costança a Tomás en temps que hège que s'estaue ena casa, que ja passauen de vint-e-quate dies.
Se retirèc Tomás, e escriuec era oracion, e se passèc que l'ac podec balhar a Costança sense qu'arrés ac vedesse, e era, damb gran plaser e mès devocion, se calèc en ua cramba soleta, e en daurir eth papèr, vedec que didie atau:
Pera fama dera vòsta beresa, que s'esten per moltes lègues, deishè era mia pàtria, escambiè eth mèn vestit, e en aqueth que me vedetz, venguí a servir ath vòste patron; se vos voléssetz èster mia, pes mejans que mès ara vòsta aunestetat convenguen, didetz-me se quines pròves voletz que hèsca entà hèr-vos a saber d'aguesta vertat; e ja assabentada d'era, en èster deth vòste gost, vierè eth vòste espòs e me tierè peth mès ben afortunat deth mon."
Mentretant que Tomás entenie que Costança s'estaue liegent eth sòn papèr, li pataquejaue eth còr, cranhent o demorant, o ja era senténcia dera sua mòrt, o ja era restauracion dera sua vida.
Gessec, ath temps, Costança, tan beròia, encara que caperada, que se se podesse aumentar era sua beresa damb bèth accident se poirie pensar qu'eth subersaut d'auer vist en papèr de Tomás auta causa tan luenh dera que se pensaue auie incrementat era sua beresa.
Gessec damb eth papèr enes mans esbocinat en mundi trocets, e didec a Tomás:
Frair Tomás, aguesta era tua oracion que mès semble bruisheria e enganha qu'oracion santa, e atau, jo que non la voi creir ne tier, e per aquerò que l'è esbocinat, pr'amor de qué non la veigue arrés que sigue mès credula que jo.
Aprene d'autes oracions de mès bon hèr, pr'amor qu'aguesta serà impossible que te sigue profitosa.
E en tot díder açò, se n'anèc damb era sua patrona, e Tomás demorèc en suspens; mès un shinhau padegat, en veir que solet en pitrau de Costança s'estaue eth secret deth sòn desitge; en tot semblar- li que, pr'amor que non n'auie balhat compde d'eth ath sòn patron, aumens non ère en perilh de qué lo hessen dehòra de casa.
Li semblèc qu'en prumèr pas qu'auie hèt ena sua pretension auie estramuncat damb un pilèr d'inconvenients, e que, enes causes granes e dobtoses, era màger dificultat s'està enes principis.
Tant qu'querò se passèc ena aubèrja, s'estaue er Asturiano crompant er ase a on les venien; e a maugrat que ne trapèc fòrça, cap d'eri lo satisfec, pr'amor qu'un gitano s'estèc tu per tu entà encaishar-li un ase que mès caminaue pes foetades que l'auie botat enes aurelhes que pera sua leugeresa; mès çò que contentaue damb eth sòn pas desagradaue damb eth còs, qu'ère plan petit, e non dera granor e mida que Lope volie, que lo cercaue pro entà que l'amièsse, ath delà, ada eth, ja siguessen uets o plei es cantres.
Se l'apressèc, alavetz, un gojat, e li didec ena aurelha:
Galant, se cèrques bèstia comòda entath mestièr de portaire d'aigua, jo qu'è un ase aciu ath cant, en un prat, que non n'a ne mielhor ne màger ena ciutat; e li conselhèc que non crompèsse bèstia de gitanos, pr'amor qu'encara que semblen sanes e bones, totes son fausses e plies de malauties; se vò crompar era que li conven, vengue damb jo e non bade era boca.
Lo creiguec er Asturiano, e li didec que lo guidèsse entà a on se trapaue er ase que tan laudaue.
Se n'anèren es dus man a man, coma diden, enquia qu'arribèren ena Huerta del Rey, a on en ombrèr d'ua enclusa trapèren fòrça portaires, qu'es sòns saumets peishien en un prat que i auie ath costat.
Li mostrèc eth venedor eth sòn ase, talament, que li queiguec de bon uelh ar Asturiano, e de toti es qu'aquiu s'estauen siguec laudat er ase per fòrt, caminaire e plan minjaire.
Que heren er acòrd, e sense ua auta seguretat ne informacion, en tot èster mercadièrs e intercessors es auti portaires, paguèc dètz-e-sies ducats per ase, damb toti es utisi deth mestièr.
Hec eth pagament reiau en escuts d'aur.
Li balhèren es felicitacions pera crompa, e pera entrada en mestièr, e li certifiquèren qu'auie crompat un ase plan bon, pr'amor qu'eth propietari que lo deishaue, sense que s'estropièsse ne rebaishèsse, auie guanhat damb eth, en mens d'un an, dempús d'auer-se sostengut ada eth e ar ase aunèstaments, dus parelhs de vestits, e mès que mès aqueri dètz-e-sies ducats, damb es quaus pensaue tornar ena sua tèrra, a on l'auien concertat un maridatge damb ua miei parenta sua.
Ath delà des mercadièrs der ase, i auie uns auti quate portaires hènt ath jòc dera prumèra, ajaçats en solèr, en tot tier de taula era tèrra e de subertaula es sues capes.
Tachèc es uelhs er Asturiano en eri, e vedec que non jogauen coma portaires, senon coma archidiagues, pr'amor qu'auien de rèsta cadun mès de cent reiaus en quataus e en argent.
Que venguet ua man de botar-i toti era rèsta, e s'un non deishaue guanhar ar aute, que s'ac harie seguir tot.
Fin finau, a dus en aquera rèsta se les acabèc eth sòs e se lheuèren; en veir aquerò eth venedor der ase, didec que se n'auesse un quatau, qu'eth jogarie, pr'amor que non li shautaue jogar en tresau.
Er Asturiano didec qu'eth harie eth quatau.
Se seigueren lèu lèu, se passèc era causa pro ben, e en tot voler jogar abantes es sòs qu'eth temps, en pòga estona perdec Lope sies escuts qu'auie, e en veder-se pelat, didec que se li volien jogar er ase, eth que se lo jogarie.
L'acceptèren era escometuda, e hec de rèsta un quart d'ase, dident que en quarts se lo volie jogar.
L'anèc tan mau, qu'en quate rèstes seguides perdec es quate quarts der ase, e les guanhèc eth madeish que se l'ac auie venut; e en tot lheuar-se entà autrejar-lo-se ada eth, didec er Asturiano que se n'encuedèssen qu'eth solet s'auie jogat es quate quarts der ase; mès qu'era coa, que se la balhèssen, e se hessen a vier er ase bravaments.
Les costèc er arrir a toti era demana dera coa, e i auec letrats que les semblèc que non auie rason en çò que demanaue, en díder que quan se ven un mardan o bèth aute cap de bestiar, non se trè ne pren era coa, qu'ara fòrça li cau anar damb un des quarts deth darrèr.
Ad açò que repliquèc Lope qu'es mardans de Berberia normauments tien cinc quarts, e qu'eth cincau ei era coa, e quan es taus motons se quartegen, autant vau era coa que quinsevolh quart; e qu'ad açò d'anar era coa damb eth cap de bestiar que se ven viua e non se quartege, qu'ac acceptaue; mès qu'era sua non siguec venuda, senon jogada, e que jamès siguec era sua intencion jogar-se era coa, e qu'ath còp se l'entornèssen damb tot çò d'annèxe e concernint ada era, qu'ère dès era punta deth cervèth, compdada era ossamenta der arrastèth dera esquia, a on era agarraue eth començament e descenie, enquia arribar enes darrèrs peus d'era.
Donques atau ei!, repliquèc Lope.
Que me vengue era coa; se non, per Diu que non se haràn a vier er ase encara que venguessen guairi portaires age en mon; e non se pensen que per èster tanti es que se trapen aciu m'an de hèr enganha, pr'amor que sò jo un òme que me saberè hèr a vier a un aute òme e tachar-li dus pams de daga pera bodena, sense que s'en sàpie de qui, per a on, e se com l'arribèc; e mès, que non voi que me paguen era coa tassada en quantitat, senon que voi que me la balhen tau quau e la talhen der ase, coma è dit.
Ath guanhaire e as auti que non les semblèc ben amiar aqueth ahèr pera fòrça, pr'amor que vederen qu'ère de tau fortalesa er Asturiano, que non s'avierie a qué se la joguèssen, e un d'eri, que semblaue de mès rason e discurs, les concertèc entà que se joguèsse era coa contra un quart der ase a ua tirada, o a dues e ara carta mès nauta.
Se meteren d'acòrd, guanhèc era tirada Lope, se piquèc er aute, hiquèc er aute quart, e en ues autes tres mans se quedèc sense ase.
Lope, coma ben neishut e coma liberau e compatissent, lo lheuèc e li tornèc tot eth sòs que l'auie guanhat, e es dètz-e-sies ducats der ase, e encara des qu'eth auie ne repartic damb es presents, qu'era sua estranha liberalitat estonèc a toti; e s'auessen estat es tempsi e es escadences deth Tamorlan, l'auessen hèt rei des portaires.
Damb grana acompanhada tornèc Lope ena ciutat, a on condèc a Tomás çò que s'auie passat.
Non restèc tavèrna, ne cerèr, ne junta de tafurèls a on non se'n sabessen deth jòc der ase, er ahèr dera coa e eth vam e era liberalitat der Asturiano; mès coma era mala bèstia dera plèba, ena màger part, ei dolenta, maudita e maudisenta, non calèc ena memòria era liberalitat, vam e bones parts deth gran Lope, senon solet era coa; e atau, a penes auec passat dus dies pera ciutat en tot aprovedir d'aigua, que se sentec senhalat per molti damb eth dit, que didien: "aguest qu'ei eth portaire dera coa".
S'estèren es mainatges atentius, se'n saberen deth cas, e encara non auie pistat Lope pera entrada de quinsevolh carrèr, que pertot lo cridauen, d'aciu e d'aquiu delà: "Asturiano, balha-me era coa!, balha-me era coa, Asturiano!".
Lope que se vedec assagetat per tantes lengües e tantes votzes, hec per carar, en creir qu'en sòn long silenci se negarie tanta insoléncia; mès que non; pr'amor que coma mès caraue, mès es mainatges sorrisclauen; e atau, sagèc de cambiar era sua paciéncia en colèra, e baishant der ase, escometec a paus darrèr es mainatges, çò que hec afinar era polverièra e calar-li huec, e que siguec un aute talhar eth cap des serpents, pr'amor qu'en lòc d'ua que ne treiguie, en batanar un gojat, ne neishie ath temps, non ues autes sèt, senon sèt centes, que damb mès fòrça e mès soent li demanauen era coa.
A tot darrèr, decidic retirar-se en ua auta aubèrja qu'auie cuelhut dehòra dera deth sòn companh, e de s'i estar enquia qu'era influéncia d'aqueth mau planeta se passèsse, e s'esfacèsse dera memòria des mainatges aquera demana dolenta dera coa que li hègen.
Sies dies se passèren sense que gessesse de casa, senon de nets, qu'anaue a veir a Tomás e preguntar-li sus er estat que se trapaue, eth quau li condèc que non auie podut parlar ua soleta paraula damb Costança.
Lope li condèc ada eth era violéncia que li balhauen es mainatges en demanar-li era coa, pr'amor qu'eth auie demanat era deth sòn ase, que hec eth sòn famós perdon deth deute.
Li conselhèc Tomás de non gésser de casa, aumens dessús er ase, e que se gessesse, siguesse per carrèrs solitaris e desseparadi, e s'aquerò non siguesse pro, li calerie deishar eth mestièr, darrèr remèdi entà botar fin a ua tan pòc aunèsta demana.
Se n'anèc, atau, Lope entara sua aubèrja, damb er in de non gésser d'era en uns auti sies dies, aumens, damb er ase.
Que serien es onze dera net, que de ressabuda e sense pensar-s'ac vederen entrar ena aubèrja fòrça vergues de justícia e, ath darrèr, eth Corregidor.
Se tarabastèc er ostalièr, e autanplan es òstes; pr'amor qu'es cometes quan s'amuishen tostemp còsten temor de malurs e infortunis, ne mès ne mens qu'era justícia, quan còp sec e damb rambalh entre en ua casa, espante e espaurís enquia e tot es consciéncies non colpables.
Entrèc eth Corregidor ena sala, e cridèc ar ostalièr de casa, que venguec tremolant a veir se qué volie eth Corregidor.
Atau que lo vedec eth Corregidor, li preguntèc damb fòrça gravetat:
Ètz vos er ostalièr?
Òc, senhor, responec eth; entà çò qu'era vòsta mercé me volesse manar.
Atau ac heren, e en tot demorar-se solets, didec eth Corregidor ar ostalièr:
Ostalièr, quina gent de servici auetz ena vòsta aubèrja?
Arrés mès?, repliquèc eth Corregidor.
Non senhor, responec er ostalièr.
Donques didetz-me, ostalièr, didec eth Corregidor, a on ei era gojata que diden que mèstre en aguesta casa, tan beròia, que per tota era ciutat la criden era illustra sirventa?.
Non compreni çò que didetz, ostalièr, en açò d'èster o non èster vòsta mossa era sirventa.
Jo qu'ac è dit ben, ahigec er ostalièr; e se vòsta mercé me balhe licéncia, li diderè se qué i a en açò, que jamès è dit a deguna persona.
Corregidor.
Pistèc er ostalièr pera pòrta dera sala, e didec:
Ac auetz entenut, senhora?
Hètz qu'entre aciu Costanceta.
Ai, malerosa de jo!
Eth Corregidor a Costança e solets!
Costança, qu'ac entenie, didec:
Atau qu'eth Corregidor la campèc, manèc ar ostalièr que barrèsse era pòrta dera sala; que hèt açò, eth Corregidor se lheuèc, e agarrant eth candelièr que Costança amiaue, apressant-li era lum en ròstre, se l'estèc guardant tota de naut en baish; e coma que Costança s'estaue espaurida, se l'auie alugat eth color dera cara, e estaue tan beròia e aunèsta, qu'ath Corregidor li semblèc que guardaue era beresa d'un àngel ena tèrra; e dempús d'auer-la ben campat, didec:
Ostalièr, aguesta non ei jòia entà estar-se en baish encastrament d'ua aubèrja.
Que vos digui, damaisèla, que non solet vos pòden e deuen cridar illustra, senon, plan illustra; mès aguesti titols non aurien de quèir sus eth nòm de sirventa, senon sus eth de duquesa.
Que non ei sirventa, senhor, didec er ostalièr; que non mèstre de ua auta causa ena casa que d'amiar es claus dera vaishèra d'argent, que per bondat de Diu ne tengui quauqu'ua, que se servissen es òstes aunèsti qu'ena aguesta aubèrja arriben.
Vos tanh quauquarren dilhèu?
Òc que voi, didec eth Corregidor; e gèsque Costança dehòra, e digue-se de jo çò que deth sòn madeish pair se podesse díder; qu'era sua fòrça aunestetat e beresa obliguen a qué toti es que la vedessen s'aufrisquen ath sòn servici.
Non responec paraula Costança, senon que damb fòrça mesura hec ua prigonda reveréncia ath Corregidor, e se'n gessec dera sala, e trapèc ara sua patrona nerviosa en tot demorar-la, entà saber- se'n d'era se qué volie eth Corregidor.
Qu'era li condèc çò que s'auie passat, e se com eth sòn patron s'estaue damb eth entà condar-li sabi pas se quines causes que non volie qu'era les entenesse.
Corregidor e vedec gésser liure ath sòn marit, que, tant que s'estèc damb eth Corregidor li didec:
Hè aué, senhor, sivans eth mèn compde, quinze ans, un mes e quate dies qu'arribèc en aguesta aubèrja ua senhora en abit de peregrina, en un baiard, e acompanhada de quate vailets a shivau, e dues mainadères e ua damaisèla, que venguien en un coche.
Amiaue ath delà dues bèsties caperades damb dues riques teles ornades damb emblèmes eraldics, e cargades damb un polit lhet e utisi de codina; a tot darrèr, era aparença ère importanta, e era peregrina representaue èster ua grana senhora; e encara qu'ena edat mostraue uns quaranta e pògui ans, que non deishaue d'èster extrèmaments beròia.
Que venguie malauta e esblancossida, e tan cansada, qu'ordenèc que lèu lèu li hessen eth lhet, e en aguesta madeisha sala se l'ac heren es sòns vailets.
Me demanèren se quin ère eth mètge de mès fama dera ciutat.
Les didí qu'eth doctor De la Fuente.
Lo hèren hèr a vier de seguit; parlèc solet damb eth sus era sua malautia e çò que d'aguesta convèrsa arribèc siguec que manèc eth mètge que se le hesse eth lhet en un aute lòc a on non i auesse cap de bronit.
Ath còp la cambièren entà ua auta cramba qu'ei aquiu naut, desseparada, e damb eth confòrt qu'eth doctor demanaue.
Degun des sòns vailets entraue a on s'estaue era senhora, e solet es dues mestrèsses e era damaisèla la mestrauen.
Jo e era mia hemna demanèrem ad aguesti se qui ère era tau senhora e se com se cridaue, d'a on venguie e entà a on anaue, e per quin motiu se vestie damb aqueth abit de peregrina.
A totes aguestes preguntes, que les hérem, arrés mos responec ua auta causa qu'aquera peregrina ère ua senhora principau e rica de Castilla la Vieja, e qu'ère veuda e que non auie hilhs que la eretèssen; e que, pr'amor que hège uns mesi qu'ère malauta de idropisia, auie prometut d'anar entà Nòsta Senhora de Guadalupe en romieuatge, e per aguesta promesa anaue damb aqueth abit.
Per çò que tanh ath sòn nòm, amiauen orde de non cridar-la qu'era senhora peregrina.
Aquerò sabérem alavetz; mès ath cap de tres dies que, per malauta, era senhora peregrina s'estaue en casa, ua des mainadères mos cridèc a jo e ara mia hemna dera sua part; anèrem a veir se qué volie, e a pòrta barrada e dauant es sues sirventes, lèu damb lèrmes enes uelhs, mos didec, me pensi, qu'aguestes madeishes rasons: "Senhors mèns, eth cèu n'ei testimòni que sense volè'c me trapi en un comprometut moment qu'ara vos diderè.
Que jo sò prenhs, e tan près dera jasilha, que ja es dolors me sarren.
Cap des vailets que vien damb jo se'n saben deth mèn besonh e deth mèn malur; e ad aguestes mies hemnes ne è podut ne les ac è volut amagar.
Pr'amor de húger des maliciosi uelhs dera mia tèrra, e pr'amor qu'aguesta ora non me cuelhesse en era, hi promesa d'anar entà Nuestra Señora de Guadalupe: era deu auer dispausat qu'en aguesta vòsta casa me cuelhe era jasilha; a vosati tanh ara eth remediar-me e encuedar-vo'n de jo, damb eth secret que merite aquera que hique enes vòstes mans eth sòn aunor.
Eth pagament dera mercé que me hèssetz, qu'atau ac voi cridar, se non responesse ath mèn gran benefici que demori, responerà, aumens, a balhar senhau d'ua volentat plan arregraïda; e voi que comencen a balhar mòstra dera mia volentat aguesti dus cent escuts d'aur que vien en aguesta bossa.
E treiguent de dejós eth coishin deth lhet ua bossa d'agulha, d'aur e vert, l'ac botèc enes mans dera mia hemna; era quau, estonada e sense encuedar-se'n de çò que hège, pr'amor qu'ère trevolada e penjada dera peregrina, cuelhec era bossa, sense badar boca d'agraïment ne de prudéncia deguna.
Jo m'en brembi que li didí que non ère de besonh arren d'aquerò: que non èrem persones que mos botgèssem per interès, senon per caritat, entà hèr eth ben quan venguie era ocasion.
Era contunhèc dident: ei de besonh, amics, que cerquètz a on amiar lèu lèu çò qu'amainadèssa, en tot cercar tanben messorgues entà díder a qui l' autregèssetz; de moment que s'estarà ena ciutat, mès dempús voi que se l'amie en un bordalat.
De çò que dempús calgue hèr, quan torna de Guadalupe ac saberatz, pr'amor qu'eth temps m'aurà deishat pensar e alistar çò que mielhor me convengue.
Lheuador que non n'è besonh, ne la voi: que d'auti parts mès aunorats qu'è auut m'asseguren que, damb era soleta ajuda d'aguestes es mies mosses, harè aisides es sues dificultats e estauviarè un testimòni mès des mèns eveniments.
Ne era mair se planhèc ena jasilha ne era hilha neishec plorant: en toti auie tranquillitat e silenci meravilhós, e atau que convenguie tath secret d'aqueth estranh cas.
Uns auti sies dies s'estèc en lhet, e cada dia venguie eth mètge a visitar-la, mès non pr'amor qu'era l'auesse declarat d'a on provenguie eth sòn mau; e es medecines que li manaue jamès se les cuelhec, pr'amor que solet sajaue d'enganhar as sòns vailets damb era visita deth mètge.
Tot aquerò me didec era madeisha dempús de veder-se dehòra de perilh, e tàs ueit dies se lheuèc damb era madeisha bonha, o damb ua auta parièra ad aquera que s'auie ajaçat.
Anèc tath sòn romieuatge e tornèc vint dies dempús, ja lèu assanida, pr'amor que de man en man s'anaue treiguent, dempús d'amainadada, dera estratagèma que se mostraue idropica.
Quan tornèc, era mainada ja ère balhada a elevar per orde mèn, damb nòm de neboda mia, en un bordalat a dues lègües d'aciu.
En batièg se li botèc eth nòm de Costança; qu'atau ac deishèc ordenat sa mair, que, contenta de çò que jo auia hèt, tant que didie adiu me balhèc ua cadia d'aur, qu'enquia ara me sauvi, dera quau ne treiguec sies tròci, que didec qu'amiarie era persona que venguesse a hèr-se a seguir ara mainada.
Tanben copèc un blanc pergamin a rengades, dera forma e manèra que quan se sèrren es mans e enes dits s'escriu bèra causa, qu'en èster junhudi es dits se pòt liéger, e dempús de desseparades es mans demore dividit eth significat, pr'amor que se desseparen es letres, qu'en tornar a júnher es dits s'amassen e corresponen de manèra que se pòt lièger de contunh: digui qu'un pergamin servís d'amna ar aute, e encaishadi se liegeràn, e desseparadi non ei possible, se non ei endonviant era mitat deth pergamin; e lèu tota era cadia demorèc ena mia propietat, e qu'ac tengui tot, demorant eth signe de reconeishença enquia ara, pr'amor qu'era me didec qu'en dus ans bèth un vierie a cercar-la, encomanant-me que l'elevèssa, non coma qui ère era, senon dera manèra que se sòl elevar a ua lauradoira; m'encomanèc tanben que se per bèth eveniment non li siguesse possible hèr hèr-se a vier tan lèu era sua hilha, que, encara que creishesse e arribèsse ar us d'entendement, non li didessa dera manèra qu'auie neishut, que la perdonèsse de non dider-me eth sòn nòm, ne se qui ère; que s'ac sauvaue entà ua escadença mès importanta.
En resumit, en tot balhar-me quate cents escuts d'aur e abraçant ara mia hemna damb trendes lèrmes, partic, en tot deishar-mos miralhadi dera sua discrecion, valor, beresa e modéstia.
Costança s'elevèc en bordalat pendent dus ans e dempús me la hi a vier damb jo, e tostemp l'è tengut en anament de lauradoira, atau que sa mair m'ac deishèc ordenat.
Quinze ans, un mes e quate dies hè que demori a qui a de vier a cercar-la, era molta tardança que m'a consumit era esperança de veir aguest venguda; e s'en aguest an qu'èm non vien, qu'è era determinacion d'ahilhar-la e balhar-li tot eth mèn patrimòni, que vau mès de sies mil ducats, que Diu sigue benedit.
Rèste, ara, senhor Corregidor, díder a vòsta mercé, s'ei possible qu'ac posca díder, es bondats e vertuts de Costança.
Era, çò de prumèr e principau, qu'ei plan devòta de Nòsta Senhora; se cohèisse e combrègue cada mes; sap liéger e escríuer; que non i a màger dentelièra en Toledo; cante de viua votz coma uns angels; en aunestetat non i a que l'egale.
E en çò que tanh d'èster beròia, que ja vòsta mercé ac a vist.
Eth senhor Pedro, hilh de vòsta mercé, jamès l'a parlat; qu'ei vertat que de quan en quan li balhe bèra musica, qu'era jamès escote.
Molti senhors, e de titol, an hèt jadilha en aguesta aubèrja, exprèssaments entà assadorar-se de veder-la, e an arturat eth sòn camin fòrça dies; mès que jo me'n sabi pro ben que n'aurà pas degun que damb vertat se posque vantar de qué era l'a dit ne ua paraula ne soleta ne acompanhada.
Aguesta ei, senhor, era vertadèra istòria dera illustra sirventa, que non mèstre, per çò que non è mancat ara vertat ne un punt.
Carèc er ostalièr, e s'estèc ua estona eth Corregidor a parlar-li; tan suspens lo tenguie er ahèr qu' er ostalièr l'auie condat.
Ben, que li didec que l'amièsse aciu eth pergamin e era cadia; que les volie veir.
Anèc er ostalièr a cercar-les, e en mostrar-les, vedec qu'ère atau qu'auie dit.
Damb aquerò, partic, autant miralhat deth raconde e er ahèr dera illustra sirventa que dera sua incomparabla beresa.
Tot eth temps que se passèc er ostalièr en tot parlar damb eth Corregidor e eth temps qu'ocupèc Costança quan la cridèren, estèc Tomás dehòra de se, escometuda era amna de mil diuèrsi pensaments, sense endonviar-ne jamès cap deth sòn gost; mès quan vedec qu'eth Corregidor partie e que Costança se demoraue, alendèc eth sòn esperit e li remeteren es possi, que ja lèu l'auien abandonat.
Non gosèc demanar ar ostalièr çò qu'eth Corregidor volie, ne er ostalièr l'ac condèc ad arrés, senon ara sua hemna; damb era quau causa era tanben se remetec, balhant gràcies a Diu que de tan gran subersaut l'auie liurat.
Ath londeman, près dera ua, entrèren ena aubèrja damb quate òmes a shivau dus cavalièrs ancians de venerabla preséncia, en tot auer prumèr preguntat un des dus vailets que venguien a pè damb eri s'ère aquera er aubèrja deth Sevillano; e en responer-li que òc, entrèren toti en era.
Baishèren deth shivau es quate e anèren a ajudar as dus ancians, causa que mos hec a saber qu'aqueri dus èren es senhors des auti sies.
Gessec Costança damb era sua acostumada gentilesa a veir as naui òstes, e a penes l'auec vist un des dus ancians li didec ar aute:
Me pensi, senhor Juan, qu'auem trapat tot aquerò que viem a cercar.
Costança, un d'aguesti dus cavalièrs ancians qu'ara an arribat ei eth mèn pair, qu'ei aqueth qu'enteneres cridar Juan de Avendaño: informa-te pes sòn vailets se tie un hilh que se cride senhor Tomás de Avendaño, que sò jo, e d'aciu poiràs dedusir e verificar que t'è dit era vertat per çò que tanh ara qualitat dera mia persona, e que te la diderè de çò que dera mia part te tengui aufrit.
E demora-te damb Diu; pr'amor qu'enquia qu'eri partisquen non pensi tornar en aguesta casa.
Non li responec arren Costança ne eth se demorèc a qué li responesse, senon que tornèc a gésser, caperat atau qu'auie entrat, e partic a balhar compde a Carriazo de qué es sòns pairs èren ena auberja.
Hec votzes er ostalièr a Tomás, que venguesse a dar uerdi; mès coma que non apareishec, lo balhèc eth madeish.
Un des dus ancians cridèc a despart a ua des dues mosses galhegues, e li demanèc se com se cridaue aquera gojata beròia qu'auien vist, e que s'ère hilha o parenta der ostalièr, o ostessa dera casa.
Era galhega responec:
Era gojata se cride Costança; ne ei parenta der ostalièr ne dera ostalièra, ne sabi se qué ei.
Solet digui que la menspredi, que non sai se qué tie que non dèishe profit a deguna des mosses qu'èm en aguesta casa.
Qu'ei vertat qu'auem es traits coma Diu mo les a botat!
Non entre òste que non demane lèu se qui ei era beròia e que non digue: beròia n'ei, plan que òc, a fe de Diu que non està mau; qu'ei un mau an entàs mès pintades; jamès era fortuna me l'autrege pejor.
E a nosati non i a que mos digue: qué hètz aquiu, diables, o ètz hemnes, o qué ètz?
Òc, responec era galhega: tietz-li eth pè tà errar!
Be n'ei bona era mainada entad açò!
Per Diu, senhor, s'era se deishèsse ne tansevolhe guardar, rajarie en aur; qu'ei mès forena qu'un eriç; qu'ei ua avala-avemaries; laurant qu'ei tot eth dia e pregant.
Que voleria jo auer un compde de renda entath dia qu'age de hèr miracles.
Era mia mestrèssa ditz qu'amie un cilici apegat ena pèth; sauve-se aguesta!
Jo, senhor ostalièr, que vengui a cuelher-vos ua jòia mia que hè quauqui ans auetz en vòste poder; entà vo'la cuélher vos hè hèt a vier mil escuts d'aur, e aguesti tròci de cadia, e aguest pergamin.
E en díder açò, que treiguec es sies deth senhau dera cadia qu'eth tenguie.
Senhor, era jòia que voletz cuélher qu'ei en casa; mès que non i é, ara, era cadia e eth pergamin que s'a de hèr era pròva dera vertat que jo me pensi que vòsta mercé cèrque; e atau, li prègui paciéncia; que jo torni a lèu.
E en un virament de uelhs anèc a avisar ath Corregidor, que damb er in qu'auie de veir eth finau d'aquera istòria, pugèc de seguic a shivau e venguec ena aubèrja deth Sevillano, en tot hèr-se a seguir eth pergamin dera mòstra.
E a penes auec vist as dus cavalièrs, que, damb es braci dubèrts, anec a abraçar-ne a un, en tot díder:
Valguem Diu!
Quina bona venguda ei aguesta, senhor Juan de Avendaño, cosin e senhor mèn?
Eth cavalièr l'abracèc madeish, en tot dider-li:
Sense cap de dobte, senhor cosin, qu'aurà estat bona era mia venguda, pr'amor que vos veigui, e damb era salut que tostemp vos desiri.
Carriazo, gran senhor e amic mèn.
Que ja coneishi a senhor Diego, responec eth Corregidor, e li sò plan servidor.
E en tot abraçar-se toti dus, dempús d'auer-se recebut damb gran amor e granes cortesies, se calèren en ua sala, a on se demorèren solets damb er ostalièr, que ja s'auie hèt a vier era cadia, e didec:
Ja eth senhor Corregidor sap ad açò que vòsta mercé ven, senhor Diego de Carriazo: vòsta mercé treigue es tròci que manque ad aguesta cadia, e eth senhor Corregidor treirà eth pergamin, qu'ei en poder sòn, e hescam era pròva que hè tanti ans que demori que se hèsque.
D'aguesta manèra, responec senhor Diego, non aurà besonh de balhar compde de nau ath senhor Corregidor dera nòsta venguda, pr'amor que se veirà plan ben qu'a estat entad açò que vos, senhor ostalièr, auetz dit.
Quauquarren que m'a dit; mès molt me restèc entà saber.
Eth pergamin, aciu que l'auetz.
Treiguec senhor Diego er aute, e en tot júnher es dues parts se heren ua soleta, e enes letres dera qu'auie er ostalièr, qu'èren E T E L S Ñ V D D R, responien en aute pergamin aguestes: S A S A E A L A E A, que totes amassa diden: ESTA ES LA SEÑAL VERDADERA.
Se verifiquèren alavetz es tròci dera cadia, e trapèren qu'èren es senhaus vertadèrs.
Açò qu'ei hèt!, didec eth Corregidor.
Eth pair, responec senhor Diego, que sò jo; era mair ja non viu: sonque vos cau saber que siguec tan principau que poderia èster eth sòn sirvent.
E, pr'amor de qué atau coma s'amague eth sòn nòm non s'amague era sua fama, ne se culpe çò qu'en era semble un error manifèst e colpa coneishuda, s'a de saber qu'era mair d'aguesta jòia, en èster veuda d'un gran cavalièr, se retirèc a víuer en un bordalat sòn; e aquiu, damb modéstia e aunestetat grana, amiaue ua vida tranquilla e quieta amassa damb es sòns vailets e vassals.
Se passèc que bèth dia, en tot anar jo de caça peth tèrme deth sòn lòc, la volí visitar, e ère era ora dera meddiada qu'arribè ena sua ciutadèla: qu'atau se pòt cridar era sua grana casa; deishè eth shivau a un vailet mèn; pugè sense trapar-me ad arrés enquiara madeisha estança a on era hège era meddiada sus ua estrada nera.
Qu'ère extrèmaments beròia, e eth silenci, era soletat, era ocasion, desvelhèren en jo un desitge mès atrevit qu'aunèst; e, sense hèr discreti discursi, barrè era pòrta darrèr mèn e, apressant-me ada era, la desvelhè; e, en tot tier-la agarrada fòrtaments, li didí: Vòsta mercé, senhora mia, que non sorriscle, qu'es votzes que balhèsse seràn pregonères deth vòste desaunor: arrés m'a vist entrar en aguesta estança; qu'era mia sòrt, entà que l'aja plan bona en possedir-vos, l'an auut en sòmis toti es vòsti vailets, e quan eri acodisquen, pes vòstes votzes, non poiràn que trèir-me era vida, e aquerò serà enes vòsti madeishi braci, e non pera mia mòrt deisharà de demorar en pensament era vòsta fama.
Fin finau, jo la possedí contra era sua volentat e per pura fòrça mia: era, cansada, renduda e trebolada, o non podec o non volec dider-me ua soleta paraula, e jo, deishant-la coma atordida e suspensa, entornè pes madeishi passi qu'auia entrat, e venguí en bordalat de un aute amic, qu'ère a dues lègües deth sòn.
Aguesta senhora se cambièc d'aqueth lòc en un aute, e, sense que jo jamès la vedessa, ne ac sagèssa, se passèren dus ans, ath cap des quaus me'n sabí qu'auie mòrt; e hè apuprètz vint dies que, damb grana persisténcia, en tot escriuer-me qu'ère causa qu'importaue ara mia alegria e aunestetat, me hec a cridar un majordòm d'aguesta senhora.
Anè a veir se qué volie, luenh de pensar en açò que me didec; lo trapè a mand de morir, e, entà escuerçar rasons, en pògues paraules me didec se com ath temps que moric era sua senhora li coheissèc tot çò que damb jo l'auie arribat, e se com auie quedat prenhs d'aquera violacion; e que, entà amagar eth vrente, auie vengut en romieuatge en Nuestra Señora de Guadalupe, e se com auie amainadat en aguesta casa ua mainada, que s'auie de cridar Costança.
Me balhèc es senhaus que la traparia, que sigueren es qu'auetz vist dera cadia e eth pergamin.
E me balhèc, tanben, trenta mil escuts d'aur, qu'era sua senhora deishèc entà maridar ara sua hilha.
Recebí es sòs e es senhaus, e, en tot comentar aquerò a senhor Juan de Avendaño, mos metérem en camin entad aguesta ciutat.
En enténer era paraula preson e presoèr, didec eth Corregidor qu'entrèsse eth presoèr e er ussièr que l'amiaue.
Li dideren ar ussièr qu'eth Corregidor, qu'ère aquiu, li manaue entrar damb eth presoèr, e atau l'ac calguec hèr.
Venguie er Asturiano damb totes es dents banhades de sang, e plan degalhat, e plan ben agarrat per ussièr, e atau qu'entrèc ena sala, coneishec a sa pair e ath d'Avendaño.
Se trebolèc, e entà non èster coneishut, damb un mocador, talament se limpièsse era sang, se caperèc eth ròstre.
Preguntèc eth Corregidor se qué auie hèt aqueth gojat, que tant ablasigat lo portauen.
Responec er ussièr qu'aqueth gojat ère un portaire que lo cridauen er Asturiano, qu'es mainatges pes carrèrs li didien: "Balha era coa, Asturiano; balha era coa!
E didec mès, qu'en gésser peth pònt d'Alcantara, en provocar-lo es mainatges damb era tissa dera demana dera coa, auie baishat der ase, e escometent-les a toti, n'agarrèc a un, que deishèc miei mòrt a garrotades; e qu'en tot voler-lo detier s'auie resistit, e que per aquerò anaue tan degalhat.
Hilh senhor Diego, se com t'estàs d'aguesta manèra?
Quin vestit ei aguest?
Se calèc de jolhs Carriazo, e s'anèc a botar enes pès de sa pair, que, damb lèrmes enes uelhs, lo tenguec abraçat ua bona estona.
Senhor Juan de Avendaño, coma que se'n sabie que senhor Diego auie vengut damb eth sòn hilh senhor Tomás, li demanèc per eth; ad açò que responec que senhor Tomás de Avendaño ère eth mosso que balhaue eth uerdi e era palha en aquera aubèrja.
Damb aquerò qu'er Asturiano didec venguec d'apoderar-se er estonament de toti es presents, e ordenèc eth Corregidor ar ostalièr que hesse a vier aquiu ath mosso deth uerdi.
Me pensi que non ei en casa, responec er ostalièr; mès lo vau a cercar.
E atau, se n'anèc a cercar-lo.
Preguntèc senhor Diego a Carriazo se qué èren aqueres transformacions, e se qué les auie amiat a èster era un portaire e er aute mosso d'aubèrja.
A çò que responec Carriazo que non podie satisfèr aqueres preguntes tant en public; qu'eth responerie en èster solets.
Qu'ère Tomás Pedro amagat ena sua cramba, pr'amor de poder veir d'aciu, hènt eth nhau, çò que hègen sa pair e eth de Carriazo.
Que lo tenguie estonat era venguda deth Corregidor e eth rambalh qu'en tota era sala se passaue.
Non manquèc qui didec ar ostalièr qu'ère aquiu amagat; pugèc a cercar-lo, e mès de fòrça que de gost, lo hec a baishar; e autaplan non aurie baishat s'eth madeish Corregidor non auesse gessut ath pati e l'auesse cridat peth sòn nòm, en tot díder:
Que baishe vòsta mercé, senhor parent; qu'aciu non lo demoren ne ossi ne leons.
Venguec Tomás e damb es uelhs baishats e grana somission se calèc de jolhs dauant sa pair, que l'abracèc damb grana alegria, talament auec hèt eth pair deth Hilh Prodig quan lo recuperèc de perdut.
Ja, en aquerò, qu'auie vengut un coche deth Corregidor, pr'amor de tornar en eth, donques qu'era grana hèsta non li permetie tornar a shivau.
Hec a cridar a Costança, e agarrant-la dera man, se la presentèc a sa pair, en tot díder:
Recebetz, senhor Diego, aguesta jòia, e estimatz-la coma era mès rica qu'artenhéssetz a desirar.
E vos, beròia puncèla, punatz era man a vòste pair, e balhatz gràcies a Diu, que damb tan gran eveniment a emendat, ennautit e mielhorat era baishesa deth vòste estat.
Costança que non sabie ne imaginaue çò que l'auie arribat, tota terbolada e tremolant, non sabec hèr ua auta causa que hicar-se de jolhs dauant de sa pair, e cuelhent-li es mans se les comencèc a punar trendaments, en tot banhar-les damb infinites lèrmes que des sòns plan polits uelhs vessauen.
Tant qu'aquerò se passaue, auie convençut eth Corregidor ath sòn cosin senhor Juan que venguessen toti damb eth ena sua casa; e encara que senhor Juan ac refusaue, que sigueren tantes es suplicacions deth Corregidor, que li calguec accedir; e atau entrèren toti en coche.
Mès quan didec eth Corregidor a Costança qu'entrèsse tanben en coche, se li nudèc eth còr, e era e era ostalièra s'abracèren era ua damb era auta, e arrinquèren un plor tant amargant que trincaue es còrs de guairi l'escotauen.
Eth Corregidor, esmoigut, ordenèc qu'atau madeish era ostalièra entrèsse en coche, e que non se desseparèsse dera sua hilha, donques que coma tau la tenguie, enquia que gessesse de Toledo.
Atau, era ostalièra e toti entrèren en coche, e partiren entara casa deth Corregidor, a on sigueren ben recebudi pera sua hemna, qu'ère ua senhora principau.
Mingèren opulenta e somptuosaments, e dempús condèc Carriazo a sa pair se com pes amors a Costança, senhor Tomás s'auie metut a servir ena aubèrja, e qu'ère tant encamardat d'era, que sense auer-se'n sabut de tan principau qu'ère en èster era sua hilha, l'aurie cuelhut per esposa en estat de sirventa.
Mès, en miei de tantes causes alègres, que non podec mancar era trista, que siguec que senhor Pedro, eth hilh deth Corregidor, lèu s'imaginèc que Costança non auie d'èster sua; e atau siguec era vertat, pr'amor qu'entre eth Corregidor e senhor Diego de Carriazo e senhor Juan de Avendaño, acordèren que senhor Tomás se maridèsse damb Costança, en tot balhar-li sa pair es trenta mil escuts d'aur que sa mair l'auie deishat, e eth portaire senhor Diego de Carriazo se maridèsse damb era hilha deth Corregidor, e senhor Pedro, eth hilh deth Corregidor, damb ua hilha de senhor Juan de Avendaño; que sa pair s'aufrie a hèr-se a vier era dispensa deth parentat.
D'aguesta manèra demorèren toti contents, alègres e satisfèti, e era naua des maridatges e dera ventura dera illustra sirventa s'espargec pera ciutat, e acodie infinita gent a veir a Costança en nau anament, en quau se mostraue autant senhora coma ja s'a dit.
Vederen ath mosso deth uerdi, Tomás Pedro, vengut a senor Tomás de Avendaño e vestit coma senhor; campèren que Lope Asturiano ère plan gentilòme dempús d'auer-se mudat eth vestit e deishat er ase e es arganèls; mès, totun açò, non mancaue qui, en miei dera sua pompa, quan anaue peth carrèr, li demanèsse era coa.
Un mes s'estèren en Toledo, ath cap deth quau s'entornèren entà Burgos senhor Diego de Carriazo e era sua hemna, sa pair e Costança, damb eth sòn espòs senhor Tomás.
Se demorèc eth Sevillano ric damb es mil escuts, e damb fòrça jòies que Costança li balhèc ara sua senhora: que tostemp damb aguest nòm cridaue ara que l'auie elevat.
Balhèc ocasion era istòria dera illustra sirventa tà qué es poètes deth daurat Tajo exercissen es sues plomes entà solemnizar e laudar era beresa sense limits de Costança, qu'encara viu en companhia deth sòn bon mosso dera aubèrja, e Carriazo ne mens ne mès, damb tres hilhs, que sense cuélher er estil de sa pair ne brembar-se'n se i a madragues en mon, aué qu'estúdien toti en Salamanca; e sa pair, sonque de vèir bèth ase de portaire d'aigua, que se li represente e vie entath cap eth qu'auec en Toledo, e cranh que quan mens s'ac demore a de campar tornar-mai en bèra satira eth "Balha era coa, Asturiano!
Asturiano, balha era coa!
Se ditz (mès Allà ei mès sabent, mès prudent, mès poderós e mès benefactor) qu’en çò que se passèc ena antiquitat deth temps e en passat dera edat, i auec un rei entre es reis de Sassan, enes isles dera India e dera China.
Qu’ère patron d’armades e senhor de d’auxiliars, de sirvents e d’un seguiment nombrós.
Auie dus hilhs, e ambdús èren eròis cavalièrs, mès eth màger valie mès encara qu’eth mendre.
Eth màger governèc enes païsi, governèc damb justícia entre es òmes, e plan per aquerò l’estimauen es abitants deth país e deth règne.
Se cridaue eth rei Schahriar.
Eth sòn frair, cridat Schahzaman, ère eth rei de Samarcanda Al-Ajam.
En tot èster es causes atau, demorèren cada un en sòn país, e governèren damb justícia as sues oelhes pendent vint ans.
E arribèren ambdús enquiath limit deth desvolopament e deth progrès.
E sigueren es causes atau, enquia qu’eth màger cuelhec veements desirs de veir ath sòn frair.
Alavetz ordenèc ath sòn visir que partisse e que tornèsse damb eth.
Eth visir responec: “Escoti e aubedisqui”.
Partic, donc, e arribèc erosament per gràcia d’Allà; entrèc ena casa de Schahzaman, li desirèc era patz, li didec qu’eth rei Schahriar desiraue arderosament veder-lo, e qu’era finalitat deth sòn viatge ère convidar-lo a visitar ath sòn frair.
Eth rei Schahzaman responec: “Escoti e aubedisqui”.
Ordenèc es preparatius deth viatge, en tot manar trèir es tendes, es sòns camelhs e es sòns muls, e que gessessen es sòns sirvents e es sòns auxiliars.
Nomentèc ath sòn visir governador deth règne, e gessec entàs parçans deth sòn frair.
Mès, tara mieja net se’n brembèc que s’auie deishat ua causa; tornèc en sòn palai ara prèssa, e trapèc ara sua esposa estirada en lhet e abraçada damb un nere, esclau entre es esclaus.
En veir aquerò, eth mon s’escuric dauant des sòns uelhs.
E se didec: “Se s’a passat tau aventura sonque en deishar era ciutat, quina serie era conducta d’aguesta libertina se me n’anèssa pendent bèth temps entà visitar ath mèn frair?”.
Desgainèc de seguit era espada, e escometent a ambdús, les deishèc mòrts sus es linçòs deth lhet.
Tornèc a gésser sense pèrder un solet instant, e ordenèc era partida dera acompanhada.
E viatgèc de nets, enquia aubirar era ciutat deth sòn frair.
Alavetz aguest s’alegrèc dera sua proximitat, gessec ath sòn encontre, e quan lo recebec li desirèc era patz.
Que s’alegrèc enquias limits dera alegria, manèc ornar en sòn aunor era ciutat, e se metec a parlar-li, plen d’efusion.
Mès eth rei Schahzaman rebrembaue era aventura dera sua esposa, e ua broma de tristesa li velaue eth ròstre.
Era sua cara ère esblancossida e eth sòn còs s’auie aflaquit.
En veder-lo d’aguesta sòrta, eth rei Schahriar se pensèc qu’aquerò s’auie costat per èster aluenhat deth sòn règne e deth sòn país, e lo deishèc tranquil sense preguntar-li arren.
A tot darrèr, un dia, li didec: “Frair, eth tòn còs s’aflaquís e era tua cara vie a èster auriòla”.
E er aute responec: “Ai, frair, qu’è ath mèn interior coma ua herida en carn viua!”.
Mès que non li revelèc çò que l’auie passat damb era sua esposa.
Eth rei Schahzaman non volec acceptar, e eth sòn frair anèc solet entara caça.
Que i auie en palai ues hièstres que dauen entath jardin, e en tot auer pistat en ua d’eres eth rei Schahzaman, vedec se com se daurie ua pòrta entà dar gessuda a vint esclaues e vint esclaus, qu’entre eri auançaue era hemna deth rei Schahriar damb tot er esplendor dera sua beresa.
En arribar en un estanh, se despolhèren e se barregèren toti, e de pic era hemna deth rei cridèc: “Ò Massaud!” e de seguit acodic entada era un robust esclau nere, que l’abracèc.
Era s’abracèc tanben ada eth, e alavetz eth nere l’ajacèc en solèr, capenssús, e la gaudic.
Alavetz, toti es auti esclaus heren madeish damb es autes hemnes.
E atau seguiren pendent fòrça estona, sense acabar damb es sòns punets, abraçades, copulacions e causes semblables enquia près dera auba.
En veir aquerò, pensèc eth frair deth rei: “Per Allà!
Qu’ei mès leugèra era mia calamitat qu’aguesta auta”.
Ara seguida, deishant que s’esbugassèsse era sua aflicion, se didec: “De vertat, aquerò ei mès enòrme que çò que m’arribèc a jo!” E a compdar d’aqueth moment tornèc a minjar e a béuer tot çò que podec.
Mentretant, eth rei, eth sòn frair, tornèc dera sua excursion, e ambdús se desirèren era patz intimament.
Dempús eth rei Schahriar vedec qu’eth sòn frair, eth rei Schahzaman, venguie de remeter-se de sòn bon color, donques qu’eth sòn ròstre auie aquerit naua vida, e avertic tanben que minjaue de boni talents dempús d’auer-se alimentat moderadament enes prumèrs dies.
S’estonèc d’aquerò, e didec: “Frair, abans te vedia eth ròstre auriolenc e ara as recuperat es colors.
Ditz-me se qué t’a arribat”.
Eth rei li didec: “Te vau a condar era causa deth mèn anterior pallitge, mès desencusa-me de referir-te eth motiu d’auer-me remetut des colors.” Eth rei repliquèc: “Entà entener-mos, prumèr conda-me era encausa dera tua pèrta deth color e eth tòn aflaquiment”.
E s’expliquèc d’aguesta sòrta: “Te cau saber, frair, que quan manères ath tòn visir entà requerir era mia preséncia, hi es mèns preparatius dera marcha, e gessí dera ciutat.
Mès dempús me’n brembè dera jòia que te destinaua e que te balhè en arribar en palai.
Tornè, donc, e trapè ara mia hemna ajaçada damb un esclau nere, dormint enes linçòs deth mèn lhet.
Que les aucí a toti dus, e venguí entà tu, fòrça tormentat peth rebrembe de tau aventura.
Que siguec aguest eth motiu deth mèn prumèr pallitge e deth mèn aflaquiment.
Quan eth sòn frair entenec aguestes paraules, li didec: “Per Allà, te conjuri a que me condes era causa d’auer recuperat es tòns colors”.
Alavetz eth rei Schahzaman li condèc tot çò qu’auie vist.
E eth rei Schahriar didec: “Prumèr de tot me cau qu’es mèns uelhs veiguen semblabla causa”.
Eth sòn frair li responec: “Hè veir que te’n vas de caça, mès amaga-te enes mèns apartaments, e seràs testimòni der espectacle: es tòns uelhs ac comprobaràn”.
Ara seguida, eth rei manèc qu’eth pregonèr escampilhèsse era orde de partida.
Es soldats gesseren damb es sues tendes dehòra dera ciutat.
Eth rei partic tanben, s’amaguèc ena sua tenda e les didec as sòns joeni esclaus: “Qu’arrés entre!” Dempús se desguisèc, gessec d’amagat e se filèc de cap ath palai.
S’auie passat ua ora quan gesseren es esclaues, enrodant ara sua senhora, e darrèr d’eres es esclaus.
E heren tot çò qu’auie condat Schahzaman, en tot estar-se en taus jòcs enquiara pregària dera mieja tarde.
Quan vedec aguestes causes eth rei Schahriar, se l’anèc eth sen, e li didec ath sòn frair: “Anem entà saber se quin ei eth nòste destin en camin d’Allà, donques que non deuem auer arren en comun damb era reiautat enquia trapar a quauquarrés qu’age patit ua aventura semblabla ara nòsta.
Se non, que valerie mès que mos moríssem”.
Eth sòn frair li responec çò qu’ère avient, e ambdús gesseren per ua pòrta secreta deth palai.
E non deishèren de caminar dia e net, enquia que fin finau arribèren en un arbe, ath miei d’ua solitària pradèra, ath costat dera mar salada.
En aquera pradèra i auie ua hònt d’aigua doça.
Beueren en era e se seigueren a repausar.
A penes s’auie passat ua ora, quan era mar comencèc a agitar-se.
De pic gessec d’era ua nera colomna de hum, qu’arribèc enquiath cèu e se dirigic dempús entara pradèra.
Es reis, espauridi, pugèren en cimalh der arbe, qu’ère fòrça naut, e se meteren a guardar se qué podie èster aquerò.
E vaquí qu’era colomna de hum se convertic en un efrit1 d’elevada estatura, poderós d’espatles e robust de pièch.
Qu’amiaue ua arca sus eth cap.
Botèc eth pè en solèr, e se filèc entar arbe e se seiguec dejós d’eth.
Dauric alavetz era tapa dera arca, treiguec d’era ua caisha, la dauric, e campèc de seguit ua encantadora joena, de gran beresa, ludenta coma eth solei, coma didec eth poèta:
Halha enes tenèbres, era apareish e ei eth dia!
Era apareish e damb era sua lum s’illuminen es auròres!
Es soleis luden damb era sua claror e es lues damb es arridolets des sòns uelhs!
Qu’es vels deth sòn mistèri s’esquincen e que de seguit es creatures s’ajulhen encantades as sòns pès.
E dauant des doci relampits dera sua guardada, era arrosada des lèrmes de passion banhen totes es paupetes!
Dempús qu’er efrit auec contemplat ara beròia joena, li didec: “Ò sobeirana des sedaries!
Ò, tu que te raptè eth madeish dia dera tua nòça!
Que voleria dormir un shinhau”.
E er efrit botèc eth cap enes jolhs dera joena e s’esclipsèc.
Alavetz era hemna lheuèc eth cap entath cimalh der arbe e vedec amagadi enes arrames as dus reis.
De seguit hec enlà des sòns jolhs eth cap der efrit, lo botgèc en solèr, e les didec damb senhaus: “Baishatz, e non vos cau pòur d’aguest efrit”.
Per senhaus, li responeren: “Per Allà, desencusa-mos de causes tan perilhoses!” Era les didec: “Per Allà, baishatz de seguit se non voletz qu’avisa ar efrit, que vos balharà era pejor mòrt”.
Alavetz, espauridi, baishèren enquia a on ère era, que se lheuèc entà dider-les: “Trauessatz-me damb etra vòsta verga damb un còp dur e violent; se non, avisarè ar efrit”.
Er aute didec: “Que non ac harè se tu non me balhes abans exemple, donques qu’ès màger”.
E ambdús comencèren a convidar-se mutuaument, en tot hèr-se damb es uelhs senhaus de copulacion.
Mès era les didec: “Per qué guinhatz tant es uelhs?
Se non vietz e m’aubeditz, cridi de seguit ar efrit”.
Alavetz, per pòur ar efrit heren damb era çò que les auie demanat.
Quan ja les auec agotat, les didec: “Be n’ètz d’expèrts es dus!” Treiguec dera pòcha ua petita borsa e dera borsa un petit colhar hèt damb cinc centes setanta anèths damb sagèths, e les preguntèc: “Sabetz se qué ei aquerò?” Eri responeren: “Que non ac sabem”.
Alavetz les expliquèc era joena: “Es patrons d’aguesti anèths m’an possedit toti amassa dauant des còrnes insensibles d’aguest efrit.
De sòrta que me vatz a dar es vòsti anèths”.
Qu’ac heren atau, en tot trèir- se es anèths des dits, e era alavetz les didec: “Vos cau saber qu’aguest efrit me raptèc era net dera mia nòça; m’embarrèc en aguesta caisha, metec era caisha ena arca, la barrèc damb sèt claus e l’arrosseguèc entath hons deth mar, aquiu a on se combaten es ondades.
Mès que non sabie que quan ua hemna desire ua causa non i a arrés que la vence.
Que ja ac didec eth poèta:
Amic: non te fides dera hemna; arris-te’n des sues promeses!
Era sua bona o mala encolia depen des capricis dera sua vulva!
Prodiguen amor faus quan era perfidia les aumplís e forme coma era trama des sòns vestits!
Bremba-te’n respectuosament des paraules de Yusuf!
E non desbrembes qu’Eblis hec qu’expulssèssen a Adam per tòrt dera hemna!
Non te’n fides, amic!
Qu’ei inutil!
Deman, en aquera que te penses mès segura, succedirà ar amor pur ua hòla passion!
E non digues: “Se m’encamardi, evitarè es holies des encamardadi!” Que non ac digues!
Serie vertadèrament un prodigi unenc veir gésser a un òme san e en bona santat dera seduccion des hemnes!
Es dus frairs, en enténer aguestes paraules, se meravilhèren plan molt e se dideren er un ar aute: “S’aguest ei un efrit, e a maugrat deth sòn poder l’an arribat causes mès enòrmes qu’a nosati, aguesta aventura mos a de consolar”.
De seguit se dideren adiu dera joena e entornèren cada un ena sua ciutat.
Quan eth rei Schahriar entrèc en sòn palai, manèc esgorjar ara sua hemna, atau coma as esclaus e esclaues.
Dempús l’ordenèc ath sòn visir que cada net li hesse a vier ua joena que siguesse vèrge: e cada net li treiguie a ua era sua virginitat.
E quan s’auie passat era net la manaue aucir.
Atau hec aquerò pendent tres ans, e tot èren planhs e crits de terror.
Es òmes hugien damb es hilhes que les restauen.
Ena ciutat non i auie ja cap damaisèla que podesse servir entàs escometudes d’aguest cavalièr.
Alavetz eth rei li manèc ath visir que, coma de costum, li hesse a vier ua joena.
Eth visir, per mès que cerquèc, non ne podec trapar deguna, e entornèc plan trist ena sua casa, damb era anma aclapada de pòur dauant dera rabia deth rei.
Era màger se cridaue Schahrazada, e eth nòm dera mendre ère Domiazada.
Era màger, Schahrazada, auie liejut es libres, es annaus, es legendes des reis ancians e es istòries des pòbles passadi.
Diden qu’auie tanben mil libres de croniques referentes as pòbles d’edats aluenhades, as reis dera antiquitat e as poètes.
E ère fòrça eloqüenta e hège gòi escotar-la.
En veir ath sòn pair li didec atau: “Per qué te veigui tan desparièr, tient un pes tan aclapant?…
Te cau saber, pair, qu’eth poèta ditz: “Ò, tu qu’as penes, padega-te!…
Quan entenec aguestes paraules eth visir, li condèc ara sua hilha tot çò que s’auie passat, deth començament enquiath finau, per çò que hège ath rei.
Alavetz li didec Schahrazada: “Per Allà, pair, marida-me damb eth rei, pr’amor que se non m’aucís, serè era causa deth rescat des hilhes des musulmans e les poirè sauvar des mans deth rei”.
Alavetz eth visir responec: “Per Allà!
Non t’expauses jamès a tau perilh”.
Mès Schahrazada repliquèc: “Qu’ei de besonh qu’ac hèsca atau.” Alavetz li didec eth sòn pair: “Compde non t’arribe çò que les arribèc ar ase e ath bueu damb eth laurador.
Escota era sua istòria:
Ère maridat e damb hilhs.
Allà, eth Plan Naut, l’autregèc madeish eth coneishement deth lenguatge des animaus e eth cant des audèths.
Demoraue aguest comerciant en un país fertil, ara vòra d’un arriu.
Ena sua casa i auie un ase e un bueu.
Un dia arribèc eth bueu en un lòc ocupat per ase e vedec aqueth lòc escampat e adaigüat.
En gripiau i auie civada e palha ben crivelada, e er ase ère estirat, repausant.
Quan eth patron lo montaue, ère solet entà hèr un camin cuert e per ahèrs urgents, e er ase tornaue lèu a repausar.
Aguest dia eth comerciant entenec qu’eth bueu li didie ar ase: “Minja a gust e que te sigue san, profitòs e de bona digestion.
Jo que sò rendut e tu descansat, dempús de minjar civada ben crivelada!
S’eth patron te monte bèth còp, lèu te hè tornar.
Autrament, jo, crebi laurant e damb eth trabalh dera mòla”.
Er ase li conselhèc: “Quan vages entath camp e te boten era joata, estira-te e non te botges encara que te foten còps.
E se te lhèuen, torna a estirar-te un aute còp.
E s’alavetz t’entornen en estable e te balhen haves, non te les minges, hè veir qu’ès malaut.
Esta-te sense minjar ne béuer pendent uns dies, e d’aguesta sòrta descansaràs dera fatiga deth trabalh”.
Mès eth comerciant seguie present, seguint d’aurelha tot çò que parlauen.
S’apressèc eth majorau ath bueu entà balhar-li ferratge e lo vedec minjar plan pòca causa.
Peth maitin, en hèr-lo-se a vier en trabalh, lo trapèc malaut.
Alavetz eth patron li didec ath majorau: “Cuelh ar ase e que laure tot eth dia en sòrta deth bueu”.
E er òme junhec ar ase en sòrta deth bueu e lo hec laurar pendent tot eth dia.
Qu’ère fòrça empenaït.
A londeman er ase siguec en tot laurar tanben pendent tot eth dia e tornèc damb eth còth nafrat, rendut de fatiga.
Eth bueu, en veder-lo d’aguesta sòrta, li balhèc es gràcies de nauèth e lo vantèc fòrça.
Er ase li didec: “Be n’èra jo de tranquil abans.
Ja ves se com m’a damnatjat hèr-les beneficis as auti”, e de seguit higec: “Te vau, totun, a dar un bon conselh.
L’è entenut díder ath patron que t’autrejaràn ath matador se non te remetes, e haràn un tapís entara taula damb era tua pèth.
T’ac digui entà que te sauves, donques que non m’agradarie que t’arribèsse quauquarren”.
Eth bueu, quan entenec aguestes paraules der ase, li balhèc es gràcies de nauèth, e li didec: “Deman tornarè ath mèn trabalh”.
E se metec a minjar, s’avalèc tot eth ferratge e enquia e tot lequèc eth recipient damb era sua lengua.
Mès eth patron les auie entenut parlar.
Tanlèu hec dia, venguec damb era sua esposa en estable des bueus e des vaques, e se seigueren ena pòrta.
Venguec eth majorau e treiguec ath bueu, que tanlèu vedec ath sòn patron comencèc a remenar era coa, a lofar rambalhosament e a galaupar en totes direccions coma se siguesse hòl.
Alavetz eth comerciant s’estarnèc d’arrir, de sòrta que queiguec d’esquia.
Era sua hemna li preguntèc: “De qué te n’arrisses?” E eth li didec: “D’ua causa qu’è vist e entenut; mès que non la posqui desnishar donques que me va en aquerò era vida”.
Era hemna persutèc: “Donques m’ac as de condar, encara que te còste era vida”.
E eth didec: “Cari, donques que cranhi ara mòrt”.
E era repliquèc: “Alavetz ei que te n’arrisses de jo”.
E a compdar d’aqueth dia non deishèc de pelejar-lo tu per tu, enquia que lo botèc en ua grana perplexitat.
Alavetz eth comerciant hec cridar as sòns hilhs, atau coma ath kadí2 e a uns testimònis.
Que volec hèr testament abans de revelar eth secret ara sua hemna, pr’amor que l’estimaue fòrça perque ère era hilha deth sòn oncle pairau, mair des sòns hilhs, e auie viscut damb era pendent cent vint ans dera sua edat.
Hec cridar tanben as parents dera sua esposa e as abitants deth barri e condèc a toti çò que s’auie passat, en tot díder que se moririe tanlèu revelèsse eth secret.
Alavetz tota era gent li didec ara hemna: “Per Allà!
Non te tengues mès ar ahèr, donques que perirà eth tòn marit, eth pair des tòns hilhs”.
Mès era repliquèc: “Encara que li còste era vida non lo deisharè en patz enquia que m’age coheissat eth secret”.
Alavetz ja non li preguèren mès.
Eth comerciant se hec enlà d’eri e se filèc entar estanh dera òrta pr’amor de hèr es sues ablucions e tornar de seguit a revelar eth secret e morir.
Mès que i auie aquiu un poth plen de vigor, capable de deishar satisfètes a cinquanta garies, e ath sòn costat i auie un gosset.
Alavetz eth gosset condèc tota era istòria, e eth poth repliquèc: “Per Allà!
Be n’ei de pèc eth nòste patron.
Jo qu’è cinquanta esposes, e les sai manejar a totes perfèctament, en tot repotegar-ne a ues e laudar-ne a d’autes.
Mès eth, sonque n’a ua e non sap hèr-se ben damb era!
Era manèra qu’ei plan simpla: que serie pro bracar ues quantes arrames d’amorèr, entrar ena cramba dera sua esposa e foter-li enquia que morisse o se n’empenaïsse.
Que non tornarie a shordar-lo damb preguntes”.
Eth visir trinquèc aciu eth relat entà dider-li ara sua hilha Schahrazada: “Dilhèu eth rei harà damb tu coma eth comerciant damb era sua hemna”.
E Schahrazada preguntèc: “Mès se qué hec?” Alavetz eth visir seguic d’aguesta sòrta:
Entrèc eth comerciant amiant amagades es arrames d’amorèr que venguie de bracar, e cridèc a despart ara sua hemna: “Vene ena nòsta cramba entà que te diga eth mèn secret”.
Era hemna lo seguic; eth comerciant s’embarrèc damb era e comencèc a foter-li còps, enquia qu’era acabèc dident: “Me n’empenaïsqui, me n’enpenaïsqui!” E punaue es mans e es pès deth sòn marit.
Qu’ère de vertat empenaïda.
Gesseren alavetz, e era gent se n’alegrèc fòrça, en tot alegrar-se’n tanben es parents.
E toti viueren fòrça erosi enquiara sua mòrt”.
Didec, e quan Schahrazada, hilha deth visir, auec entenut aguest relat, persutèc de nauèth ena sua demana: “Pair, totun aquerò, voi que hèsques çò que t’è demanat”.
Alavetz et visir, sense díder arren mès, ordenèc que premanissen eth noviatge dera sua hilha, e partic a comunicar-li era naua ath rei Schahriar.
Mentretant, Schahrazada li didie ara sua fraia Doniazada: “Te manarè cridar quan siga en palai, e tanlèu arribes e veigues qu’eth rei a acabat de hèr er amor damb jo, me dideràs: “Fraia, conda bèra istòria meravilhosa que mos hèsque passar era net”.
Venguec a cercar-la dempús eth visir, e se dirigic damb era entath palai deth rei.
Eth rei s’alegrèc fòrça en veir a Schahrazada, e li preguntèc ath sòn pair: “Ei aguesta era que me cau?” E eth visir didec respectuosament: “Òc que n’ei”.
Mès quan eth rei volec apressar-se ara joena, aguesta s’estarnèc en somics.
E eth rei li didec: “Qué te cau?” E era responec: “Ò, rei poderós, qu’è ua germaneta, que d’era voleria dider-me adiu!” Eth rei manèc cercar ara fraia, e a penes arribèc s’abracèc a Schahrazada, e acabèc per acomodar-se près deth lhet.
Alavetz et rei se lheuèc, e cuelhent a Schahrazada, la desvirguèc.
Dempús comencèren a parlar.
Doniazada li didec alavetz a Schahrazada: “Fraia, per Allà!
E Schahrazada, aquera prumèra net, comencèc eth sòn relat damb era istòria que seguís:
Schahrazada didec:
Que me n’è sabut, ò rei afortunat!
Un dia montèc a shivau e gessec per quauqui parçans qu’en eri auie negòcis.
Coma qu’era calor ère estofanta, se seiguec dejós d’un arbe, e calant era man ena saca des viures, treiguec uns datils, e quan se les auec minjat lancèc luenh es uassi.
Mès, còp sec, se l’apareishec un efrit d’enòrma estatura, que, brandint ua espada, venguec entath mercadèr e li didec: “Lhèua-te entà que jo t’aucisca coma tu as aucit ath mèn hilh”.
Eth mercadèr repliquèc: “Mès, com è aucit jo ath tòn hilh?” E responec er efrit: “Quan tu lancères es uassi, tumèren en pièch eth mèn hilh e l’auciren”.
Alavetz didec eth mercadèr: “Pensa, ò gran efrit, que non posqui mentir, en èster coma sò, un credent.
Qu’è fòrça riqueses, è hilhs e esposa, e ath delà sauvi ena mia casa depausi que me fidèren.
Permet-me tornar entà repartir çò de cada un, e dempús te vierè a cercar.
Qu’as era mia promesa e eth mèn jurament de qué tornarè de seguit ath tòn costat.
E tu alavetz haràs de jo çò que volgues.
Allà qu’ei eth garant des mies paraules”.
Er efrit, en auer confiança en eth, deishèc partir ath mercadèr.
E eth mercadèr entornèc ena sua tèrra, apraièc es sòns ahèrs, e li balhèc a cada un çò que li corresponie.
Dempús li condèc ara sua hemna e as sòns hilhs çò que l’auie arribat, e s’estarnèren toti a plorar: es parents, es hemnes e es hilhs.
Dempús eth mercadèr hec testament e s’estèc damb era sua familha enquia finau d’an.
En arribar en aguest tèrme decidic partir, e cuelhent eth son susari jos eth braç, se didec adiu des parents e vesins, e se n’anèc damb racacòr.
Es sòns se planhien, hènt grani crits de dolor.
Per çò que hè ath mercadèr, seguic eth sòn camin enquia qu’arribèc en jardin en qüestion, e a londeman d’auer arribat qu’ère eth dia prumèr deth nau an.
E mentre ère seigut, plorant eth sòn malastre, vaquí qu’un cheic3 se dirigic entada eth, en tot amiar ua gasèla encadenada.
Saludèc ath mercadèr, li desirèc ua vida prospèra, e li didec: “Per qué ès arturat e solet en aguest lòc tan freqüentat pes efrits?.
Alavetz li condèc eth mercadèr çò que l’auie passat damb er efrit e eth motiu d’auer-se arturat en aqueth lòc.
E eth cheic patron dera gasèla s’estonèc fòrça, e didec: “Per Allà!, ò frair!
Dempús, en seir-se ath sòn costat, seguic: “Per Allà!
E aquiu se demorèc, efectiuament, conversant damb eth, e enquia e tot lo podec ajudar quan s’estavanic de terror, cuelhut per ua afliccion plan prigonda e per crudèus pensaments.
Seguie aquiu eth patron dera gasèla, quan arribèc un dusau cheic, que se dirigic ada eri damb dus lebrèrs neri.
S’apressèc, les desirèc era patz, e les preguntèc era causa d’auer- se arturat en aqueth lòc freqüentat pes efrits.
Alavetz eri li condèren era istòria deth principi enquiath finau.
E a penes s’auec seigut, quan un tresau cheic se dirigic entada eri, amiant ua mula de color d’estornèl.
Les desirèc era patz e les preguntèc se per qué èren en aqueth lòc.
E es auti li condèren era istòria deth principi enquiath finau.
Mès que non mos cau repetir-la.
Mentretant, se lheuèc un remolin violent de povàs en centre d’aquera pradèra.
Descarguèc ua tormenta, s’esbugassèc dempús eth povàs e apareishec er efrit damb ua espada plan ahilada ena man e lançant bualhs pes uelhs.
S’apressèc ath grop, e didec agarrant ath mercadèr: “ Vene entà que jo t’aucisca coma tu aucires ad aqueth hilh mèn, qu’ère er alend dera mia vida e eth huec deth mèn còr”.
Alavetz eth mercadèr se metec a plorar, e es tres cheics comencèren tanben a plorar, gemegar e alendar.
Mès eth prumèr d’eri, eth patron dera gasèla, se remetec, e punant era man der efrit, li didec: “Ò efrit, cap des efrits e dera sua corona!
Se te condi çò que me passèc damb aguesta gasèla e t’agrade era mia istòria, me recompençaràs damb eth tèrç dera sang d’aguest mercadèr?” E er efrit didec: “Plan que òc, venerable cheic.
Eth prumèr cheic didec:
Quan aguesta hemna ère encara plan joena, mos maridèrem, e viuérem amassa pendent trenta ans.
Mès Allà non m’autregèc auer d’era cap hilh.
Plan per aquerò cuelhí ua concubina, que, gràcies a Allà, me dèc un hilh baron, mès beròi qu’era lua quan ges.
Qu’auie uns uelhs magnifics, es sues celhes s’amassauen e es sòn membres èren perfèctes.
Creishec pòc a pòc, enquia arribar as quinze ans.
Alavetz me calec partir entà ua poblacion luenhana, a on reclamaue era mia preséncia un gran negòci de comèrci.
Era hilha deth mèn soèr, ei a díder, aguesta gasèla, s’auie iniciat dès era sua mainadesa ena bruisheria e en art des encantaments.
Damb era sciéncia dera sua magia transformèc ath mèn hilh en un vedèth, e ara sua mair, era esclaua, en ua vaca, e les autregèc ath majorau deth nòste bestiar.
Dempús de pro temps, tornè deth viatge; preguntè peth mèn hilh e pera mia esclaua, e era hilha deth mèn soèr didec: “Era tua esclaua s’a mort, e eth tòn hilh s’a escapat e non sabem arren d’eth”.
Alavetz, pendent un an siguí jos eth pes dera afliccion deth mèn còr e es plors des mèns uelhs.
Arribada era hèsta annau deth dia des Sacrificis, li manè ath majorau que me sauvèsse ua des melhores vaques, e me hec a vier era mès gròssa de totes, qu’ère era mia esclaua encantada per aguesta gasèla.
Rebussat eth mèn braç, lheuè es pelhes dera tunica, e ja èra prèst entath sacrifici, damb eth guinhauet ena man, quan de pic era vaca s’estarnèc en planhs e vessaue lèrmes abondoses.
Alavetz m’arturè, e l’ac autregè ath majorau entà que la sacrifiquèsse; mès en esgorjar-la non se trapèc ne carn ne greish, pr’amor que solet auie es uassi e era pèth.
M’empenaí d’auer-la aucit, mès de qué me servie ja er empenaïment?
L’ac balhè ath majorau e li didí: “Hè-me a vier un vedèth ben gròs” E me hec a vier ath mèn hilh convertit en vedèth.
Quan eth vedèth me vedec, trinquèc era còrda, se m’apressèc ath mès córrer, e se volquèc as mèns pès, mès damb quini planhs!
En aguest punt dera narracion vedec Schahrazada que hège dia, e se carèc discrètament, sense profitar-se’n mès deth permís.
Alavetz era sua fraia Doniazada li didec: “Ò fraia mia!
Guaire doces e saboroses son es tues paraules plies de delicia!” Schahrazada responec: “Donques que non ei arren en comparèr damb es que poiria condar era pròplèu net, se visqui encara e eth rei vò sauvar-me.” E eth rei didec entada eth: “Per Allà!
Dempús, eth rei e Schahrazada passèren tota era net abraçadi.
Dempús partic eth rei a presidir eth sòn tribunau.
E vedec arribar ath visir, qu’amiaue jos eth braç un susari entà Schahrazada, que se pensaue que ja ère mòrta.
Mès que non li didec arren ath rei sus aquerò, e seguic administrant justícia, en tot designar a uns entà emplecs, destituir-ne a d’auti, enquia qu’acabèc eth dia.
E eth visir se n’anèc perplèx, ar arràs der estonament, en saber-se’n de qué era sua hilha viuie.
Quan auec acabat eth divan4, eth rei Schahriar entornèc en sòn palai.
Doniazada li didec ara sua fraia Schahrazada: “Ò, fraia mia!, te prègui qu’acabes era istòria deth mercadèr e der efrit.” E Schahrazada responec: “De tot còr e coma omenatge degut, tostemp qu’eth rei m’ac permete”.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat, dotat d’idies justes e aunèstes!
E damb tot aquerò, er efrit s’estonaue prodigiosament d’aguesta istòria.
E eth cheic patron dera gasèla seguic d’aguesta sòrta:
Era hilha deth mèn soèr, aguesta gasèla, s’estaue aquiu guardant, e didie: “Que mos cau sacrificar ad aguest vedèth tan gròs”.
Mès jo, per pietat, non me podia decidir, e li manè ath majorau que se lo hesse a vier un aute còp, en tot aubedir-me eth.
Tath dusau dia, qu’èra so seigut, quan se m’apressèc eth pastor e me didec: “Ò patron mèn”.
Te vau a hèr saber quauquarren que t’alegrarà.
Aguesta bona notícia pro que se merite ua gratificacion”.
Jo li responí: “Que i sò d’acòrd.” E me didec: “Ò mercadèr illustre!.
Era mia hilha qu’ei bruisha, pr’amor qu’aprenec era bruisheria d’ua vielha que s’estaue damb nosati.
Ager, quan me balhères eth vedèth, entrè damb eth ena cramba dera mia hilha, e era, a penes lo vedec, se caperèc damb eth vel era cara, en tot meter-se a plorar e dempùs a arrir.
Dempús me didec: “Tan pòc valgui entà tu que dèishes entrar òmes ena mia cramba?
Jo repliquè: “Mès, a on son aguesti òmes?
E per qué plores e arrisses atau?” E era me didec: “Eth vedèth qu’amies damb tu ei hilh deth nòste patron mercadèr, mès qu’ei encantat.
E ei era sua mairastra que l’a encantat, e ara sua mair damb eth.
Qu’è arrit en veder-lo jos aguesta forma de vedèth.
E s’è plorat ei per çò dera mair deth vedèth, que siguec sacrificada peth pair.” Aguestes paraules dera mia hilha m’estonèren fòrça, e demorè qu’arribèsse eth dia entà que vo’n sabéssetz de tot”.
Quan entení, ò poderós efrit!, seguic eth cheic, çò que me didie eth majorau, gessí damb eth ara prèssa, e encara que non auia begut vin me credia embriagat pera gran alegria e immensa felicitat de recuperar ath mèn hilh.
Quan arribè ena casa deth majorau, era joena me desirèc era patz e me punèc era man, e dempús se m’apressèc eth vedèth, en tot voludar-se enes mèns pès.
Li preguntè dempús ara hilha deth majorau: “Ei cèrt çò que dides d’aguest vedèth?” E era didec: “Plan que òc.
Qu’ei eth tòn hilh, era ahlama deth tòn còr”.
E li supliquè: “Ò gentila e caritatiua joena!
Se desencantèsses ath mèn hilh, te balharia guairi ramats e finques è a cargue deth tòn pair.” Arric en enténer aguestes paraules, e didec: “Sonque acceptarè era riquesa damb dues condicions: era prumèra, que me maridarè damb eth tòn hilh, e era dusau, que me deisharàs encantar e empresoar a qui jo desira.
Quan jo entení, ò poderós efrit!
A penes escotèc era es mies paraules, cuelhec ua caceròla de coeire, l’aumplic d’aigua e prononcièc es sòns conjurs magics.
E de seguit eth vedèth comencèc a agitar-se e tornèc a aquerir era forma umana.
Alavetz, en tot lançar-me as sòns braci, lo punè, e dempús li didí: “Per Allà!
Conda-me çò qu’era hilha deth mèn soèr hec damb tu e damb era tua mair”.
E me condèc çò que les auie arribat.
E jo didí alavetz: “A, hilh mèn!
Dempús d’aquerò, ò brave efrit, maridè ath mèn hilh damb era hilha deth majorau.
E era, gràcies ara sua sciéncia de bruisheria, encantèc ara hilha deth mèn oncle, en tot transformar-la en aguesta gasèla que tu ves.
En passar per aciu me trapè damb aguesta brava gent, les preguntè se qué hègen, e per eri me’n sabí de çò que l’arribèc ad aguest mercadèr.
E me seiguí entà veir çò que podesse passar.
Alavetz exclamèc er efrit: “Istòria reaument estonanta.
Alavetz s’apressèc eth dusau cheic, eth des lebrèrs neri e didec:
Quan moric eth nòste pair, mos deishèc coma eretatge tres mil dinnars.
Jo, damb era mia part, daurí ua botiga e me metí a véner e a crompar.
Un des mèns frairs, tanben comerciant, se tenguec a viatjar damb es caravanes, e siguec absent pendent un an.
Quan tornèc non li restaue arren der eretatge.
Alavetz li didí: “Frair mèn!, non t’auia conselhat que non viatgèsses?” E en tot estarnar-se en somics, me responec: “Frair, Allà, qu’ei gran e poderós, ac dispausèc atau.
Que ja non me pòden èster de profit es tues paraules, donques que ja non è arren ara.” L’amiè damb jo entara botiga, l’acompanhè dempús entath hammam5 e l’autregè un magnific vestit dera milhor classa.
Dempús mos seiguèrem entà dinar, e li didí: “Frair, te vau a hèr eth compde de tot çò que produís era mia botiga pendent un an, sense tocar eth capitau, e mos repartiram es guanhs”.
E plan que òc, hi es compdes, e trapè un benefici annau de mil dinnars.
Alavetz li balhè gràcies a Allà, qu’ei poderós e gran, e dividí es guanhs entre eth mèn frair e jo.
E atau viuérem amassa pendent dies e dies.
Mès de nauèth es mèns frairs desirèren anar-se’n, e volien que jo les acompanhèssa.
Jo non acceptè e les didí: “Qué n’auetz trèt de viatjar, entà que me veiga jo temptat a acompanhar-vos?” Alavetz comencèren a dirigir-me reconvencions, mès sense capitada, pr’amor que non ne hi cabau.
E seguírem comerciant enes nostes botigues pendent un an mès.
Un aute viatge tornèren a prepausar-me eth viatge, opausant-me jo de nauèth, e atau se passèren sies ans mès.
A tot darrèr acabèren per convencer-me, e les didí: “Frairs, compdem es sòs qu’auem”.
Compdèrem, e mos gessec un totau de sies mil dinnars.
E responeren: “Allà favorisque era idia!” Cuelhí es sòs e les dividí en dues parts egales; enterrè tres mil dinnars e es auti tres mil les repartí suenhosament entre es tres.
Dempús crompèrem diuèrses merces, naulegèrem un vaishèth, amièrem en eth es nòstes causes, e partírem.
Eth viatge se tardèc un mes sancer, e arribèrem en ua ciutat, a on venérem es merces damb uns guanhs de dètz dinnars per dinnar.
Dempús abandonèrem era plaça.
En arribar ena arrriba deth mar trapèrem a ua hemna praubament vestida, damb ròba vielha e rosigada.
Se m’apressèc, me punèc era man, e me didec: “Senhor, me pòs ajudar?
Me vòs ajudar?
Jo, que t’ac saberè agraïr s’ac hès”.
E li didí: “T’ajudarè, mès non cau que m’ac arregraïsques”.
E era me responec: “Senhor, alavetz, marida-te damb jo, amia-me en tòn país e jo te consagrarè era mia anma.
Ajuda-me, donques que jo sò d’aqueres que saben eth valor d’un benefici.
Non t’avergonhes dera mia condicion umila.” En enténer aguestes paraules, cuelhí pietat d’era, pr’amor que non i a arren que se hèsque sense era volontat d’Allà, qu’ei gran e poderós.
Me la hi a vier, la vestí damb rics vestits, estení longui tapissi en vaishèth entada era e l’autregè un acuèlh plen de cordialitat.
Dempús sarpèrem.
Eth mèn còr arribèc a estimar-la damb gran amor, e non l’abandonè ne de dia ne de nets.
E coma des tres frairs èra jo eth solet que la podie gaudir, aguesti frairs mèns auéren gelosia, ath delà d’envejar-me per çò des mies riqueses e pera qualitat des mies merces.
Lançauen guardades envejoses sus tot aquero que jo auia, e se meteren d’acòrd entà aucir-me e repartir-se es mèns sòs, pr’amor qu’eth Cheitan6, solide, les hec veir era sua mala accion damb es mès beròis colors.
Un dia, quan jo èra en tot dormir damb era mia esposa, vengueren entà nosati e mos agarrèren, en tot lançar-mos en mar.
Era mia esposa se desvelhèc ena aigua, e còp sec cambièc de forma, en tot convertir-se en efrita.
Me cuelhec sus es sues espatles e me botèc en ua isla.
Dempús despareishec pendent tota era net, en tot tornar en hèr dia, e me didec: “Non arreconeishes ara tua esposa?
Que t’è sauvat dera mòrt damb era ajuda deth Plan Naut.
Pr’amor que te cau saber que sò ua efrita.
E deth prumèr moment que te vedí t’estimè, simplament perque Allà ac a volgut, e jo sò ua credenta d’Allà e deth sòn Profeta, ath quau Allà benedisque e sauve.
Quan m’apressè a tu ena prauba condicion que me trapaua, tu t’avengueres de totes es formes a maridar-te damb jo.
E jo, en justa gratitud, è empedit que perisques estofat.
Estonat pes sues paraules, li balhè es gràcies pera sua accion, e li didí: “Que non posqui consentir era pèrta des mèns frairs”.
Dempús li condè tot çò que m’auie passat damb eri, des deth principi enquiath finau, e me didec alavetz: “Aguesta net volarè entath vaishèth a on son, e les harè trasbastar entà que perisquen”.
Jo repliquè: “Per Allà!
Non ac hèsques, rebremba qu’eth Mèstre des Provèrbis ditz: “Ò tu, pietós damb eth delinquent!
Mès era persutèc: “Me cau aucir-les sense remèdi”.
E en bades demanè era sua indulgéncia.
Dempús se metec a volar en tot amiar-me sus es sues espatles, e me deishèc ena terraça dera mia casa.
Daurí alavetz es pòrtes e treiguí es tres mil dinnars der amagader.
Dempús daurí era mia tenda, e dempús de hèr es visites de besonh e es salutacions de costum, crompè naui genres.
Arribada era net, barrè era botiga, e en entrar enes mies crambes trapè ad aguesti dus lebrèrs qu’èren estacadi en un cornèr.
En veder-me se lheuèren, s’estarnèren en somics e s’agarrèren enes mies pèlhes.
Alavetz acodic era mia hemna, e me didec: “Que son es tòns frairs”.
E jo li didí: “Qui les a botat d’aguesta manèra?” E era responec: “Jo madeisha.
Que l’è pregat ara mia fraia, damb mès assopliment que jo enes arts d’encantament, que les metesse en aguest estat.
Plan per aquerò, ò efrit poderós!
En arribar me trapè damb aguest brave òme, e quan me’n sabí dera sua aventura, non volí anar-me’n enquia saber-me’n de çò que se passe entre tu e eth.
Alavetz s’auancèc eth tresau cheic, patron dera mula, e li didec ar efrit: “Te vau a condar ua istòria encara mès meravilhosa qu’era d’aguesti dus.
E tu me recompensaràs damb era rèsta dera sang”.
Er efrit responec: “Que sigue atau”.
E eth tresau cheic didec:
Ò sultan, cap des efrits!
Aguesta mula que ves aciu qu’ère era mia esposa.
Un còp gessí de viatge e siguí absent pendent un an.
Acabadi es mèns negòcis, tornè de nets, e en entrar en quarto dera mia hemna, la trapè ajaçada sus es linçòs deth mèn lhet damb un nere.
Qu’èren en tot parlar, e se punauen, en tot hèr-se hèstes, arrint e excitant-se damb jòcs.
En veder-me era, se lhèuc ara prèssa e se lancèc contra jo damb ua gèrla d’aigua ena man; gasulhèc quauques paraules dempús, e me didec en tot lançar-me era aigua: “Ges dera tua forma abituau e cuelh era forma d’un gosset!” De seguit me convertí en gosset, e era mia esposa me hec enlà de casa.
Caminè vagant, enquia arribar en ua carnisseria a on me botè a rosigar uassi.
En veder-me eth carnissèr, me cuelhèc e m’amièc damb eth.
A penes entrèrem en quarto dera sua hilha, aguesta se caperèc damb eth vel e repoteguèc ath sòn pair: “Te semble ben çò qu’as hèt?
Te hès a vier a un òme e lo cales ena mia cramba”.
E repliquèc eth mèn pair: “Mès a on ei aguest òme?” Era responec: “Aguest gosset qu’ei un òme.
E eth sòn pair li didec: “Per Allà.
Entorna-li era sua forma, hilha mia”.
Era cuelhec ua gèrla d’aigua, e dempús de mormolhar un conjur, me lancèc ues gotes e didec: “Ges d’aguesta forma e recupèra era primitiua!” Alavetz entornè ena mia forma umana, punè era man dera joena e li didí: “Voleria qu’encantèsses ara mia hemna, dera madeisha manèra qu’era m’encantèc a jo”.
Me balhèc alavetz un veire d’aigua, e me didec: “Se trapes adormida ara tua hemna esposca-la damb aguesta aigua e se convertirà en çò que volgues”.
Plan que òc, la trapè dormida, li lancè era aigua, e didí: "Ges d’aguesta forma e cuelh era d’ua mula!” E de seguit se transformèc en ua mula, e ei era madeisha que ves aciu, sultan des reis des efrits”.
Er efrit se virèc alavetz entara mula, e li didec: “Ei vertat tot aquerò?” E era mula botgèc eth cap coma afirmant: “Òc, òc, tot qu’ei vertat”.
Aguesta istòria artenhèc satisfèr ar efrit, que, plen d’emocion e plaser, li balhèc ar ancian eth darrèr tèrç dera sang.
En aguest moment Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrètament deishèc de parlar, sense profitar-se’n mès deth permís.
Alavetz era sua fraia Doniazada didec: “A!, fraia mia!
Guaire doces, guaire amables e guaire delicioses son ena sua frescor es tues paraules!” E Schahrazada responec: “Que non ei arren aquerò en comparèr damb çò que te vau a condar era pròplèu net, s’ei qu’encara viui e eth rei me vò sauvar”.
Dempús eth rei e Schahrazada passèren era net abraçadi enquia londeman.
Alavetz eth rei partic entara sala de justícia.
Entrèren eth visir es es oficiaus e s’aumplic eth divan de gent.
E eth rei jutgèc, nomentèc, destituic, despachèc ahèrs e balhèc ordes enquiath finau deth dia.
Dempús se lheuèc eth divan e eth rei tornèc en palai.
Doniazada didec: “Fraia mia, te supliqui qu’acabes eth tòn relat.” E Schahrazada responec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz eth mercadèr, plan content, gessec ar encontre des cheics e les balhèc milèrs de gràcies.
Eri, ath sòn torn, lo felicitèren per çò der indult.
E cada un entornèc en sòn país.
E Schahrazada didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Qu’auie per costum lançar es hilats sonque quate còps ath dia e arren mès.
Un dia, tàs dotze deth maitin, venguec ena arriba deth mar, deishèc en solèr eth tistèr, lancèc eth hilat, e s’estèc demorant enquia qu’arribèsse ath hons.
Alavetz tirassèc des còrdes e notèc qu’eth hilhat pesaue fòrça e non podie damb eth.
Fin finau podec arribar en tèrra e l’estaquèc en un pau.
Dempús se despolhèc e entrèc en mar, en tot manobrar ar entorn deth hilat, e non parèc enquia que l’auec trèt.
Se vestic alavetz plan alègre, e en apressar-se en hilat, trapèc un ase mòrt.
En veder-lo, exclamèc desconsolat: “Tot eth poder e era fòrça son en Allà, eth Plan Naut e Omnipotent!” Dempús didec: “De vertat qu’aguest present d’Allà ei estonant.” E recitèc es vèrsi seguents:
Ò cabussaire que vires cègament enes tenèbres dera net e dera perdicion!
Abandona aguesti penibles trabalhs; ara fortuna non l’agrade eth movement!
Treiguec eth hilat, en tot exprimir-lo ena aigua, e quan auec acabat d’exprimir-lo, l’estirèc de nauèth.
Dempús, en tot internar-se ena aigua, exclamèc: “En nòm d’Allà”!
E lancèc de nauèth eth hilat demorant qu’arribèsse ath hons.
Lo volec dempús trèir, mès notèc que pesaue encara mès qu’abans e qu’ère mès aganchat, per çò que lo credec plei d’ua bona pesca; e lançant-se un aute còp ena aigua, lo treiguec ara fin damb gran trabalh, en tot hér-lo-se a vier ena arriba, e trapèc ua enòrma tenalha plia d’arena e de hanga.
En veder-la se planhèc fòrça e recitèc aguesti versi:
Cessatz, vicissituds dera sòrt, e cuelhetz pietat des òmes!
Quina tristesa!
Sus era tèrra deguna recompensa ei parièra ath merit, ne digna der esfòrç realizat entà artenher-la!
Que gesqui de casa a viatges entà cercar innocentament era fortuna, e me diden qu’era fortuna hè ja fòrça temps que se moric!
Ei atau, ò fortuna!
E dempús, lançant era tenalha luenh d’eth, li demanèc perdon a Allà peth moment dera sua rebellion e lancèc eth hilat per tresau viatge, e en trèir-lo lo trapèc plen de tròci de trastes e veires.
En veir aquerò, recitèc encara uns vèrsi d’un poèta:
Ò poèta!
Jamès boharà entà tu eth vent dera fortuna!
Ignores, òme ingenú, que ne era tua pluma de cana ne es linhes armonioses dera escritura t’an d’enriquir jamès?
E lheuant entath cèu eth front, exclamèc: “Allà!
Tu sabes que jo non lanci eth hilat que quate còps ath dia, e ja son tres!” Dempús invoquèc de nauèth eth nòm d’Allà e lancèc eth hilat, demorant que toquèsse ath hons.
Aguest còp, a maugrat de toti es sòns esfòrci, tanpòc artenhie trèir-lo, donques qu’en cada tirassada s’aganchaue mès enes ròques deth hons.
Alavetz didec: “Que non i a fòrça ne poder mès qu’en Allà.
Se despolhèc, se metec ena aigua e manobrèc ath torn deth hilat, enquia que lo desaganchèc e se lo hec a vier en tèrra.
Alavetz trapèc ua gèrla enòrma de coeire daurat, plia e intacta.
Era boca ère barrada damb un plomb qu’amiaue eth sagèth de nòste senhor Soleiman, hilh de Daud.
Eth pescador se metec fòrça content, e se didec: “Vaquí un objècte que venerè en mercat des cauderèrs, donques que pro deu valer dètz dinnars d’aur”.
Sagec de botjar era gèrla, mès coma qu’ère fòrça pesada, se didec entada eth: “Me cau daurir-la sense remèdi; meterè ena saca çò que contengue e dempús ac venerè en mercat des cauderèrs”.
Treiguec eth guinhauet e comencèc a manobrar enquia que lheuèc eth plomb.
Alavetz secodic era gèrla, en tot voler inclinar-la entà vessar eth contengut en solèr.
Mès que non gessec arren dera gèrla, a despart d’ua humadissa que pugèc entath blu deth cèu e s’estenèc pera superfícia dera tèrra.
E eth pescador non gessie deth sòn estonament.
Un còp auec gessut tot eth hum, comencèc a condensar-se en remolins, e fin finau se convertic en un efrit qu’eth sòn front arribaue enquias bromes, mentre qu’es sòns pès s’en.honsauen en povàs.
Eth cap der efrit ère coma ua copòla; es sues mans semblauen arrestèths; es sues cames èren paus; era sua boca ua tuta; es sòns dents, pèires; eth sòn nas, un cantre; es sòns uelhs, dues halhes e era sua cabeladura campaue retortilhada e empovassada.
En veir ad aguest efrit, eth pescador se demorèc mut de pòur, en tot tremolar-li es carns, sarradi es dents, seca era boca, e es uelhs se li ceguèren ara lum.
Quan vedec ath pescador, er efrit didec: “Que non i a mès Diu qu’Allà, e Soleiman ei eth profèta d’Allà!” E en tot dirigir-se ath pescador, seguic d’aguesta sòrta: “Ò, tu, gran Soleiman, profèta d’Allà, non m’aucisques; t’aubedirè tostemp, e jamès me rebelarè contra es tòns manaments!” Alavetz exclamèc eth pescador: “Ò gigant audaç e rebèl, tu gauses díder que Soleiman ei eth profèta d’Allà!
Soleiman moric hè mil ueit cents ans, e nosati èm ath finau des tempsi.
Mès, quina istòria vies a condar-me?
Alavetz er efrit didec: “Que non i a mès Diu qu’Allà.
Mès, permet, ò pescador!
Que vas a morir ara madeish, e dera manèra mès terribla”.
E repliquèc eth pescador: “Ò, cap des efrits!
Te merites per aguesta notícia qu’eth Cèu te retire era sua ajuda!
Que t’aluenhe eth de nosati!
Mès, per qué desires era mia mòrt?
Qué hi jo entà meritar-la?
Que t’è trèt d’aguesta gèrla, t’è sauvat d’un longa permanéncia en mar, e t’è amiat ena tèrra”.
Alavetz eth efrit didec: “Pensa e alista era sòrta de mòrt que preferisques; moriràs dera manèra que volgues”.
E eth pescador didec: “Parla e abreuja eth tòn relat, donques qu’era mia anma ei en tot gésser ath mès córrer per çò dera mia impaciéncia.” E didec er efrit:
Te cau saber que jo sò un efrit rebèl.
Me rebelè contra Soleiman, hilh de Daud.
Eth mèn nòm ei Sakhr El-Genni.
E Soleiman manèc entà jo ath sòn visir Assef, hilh de Barkhia, que me cuelhec a maugrat dera mia resisténcia e m’amièc enes mans de Soleiman.
E eth mèn nas en aqueth moment se metec fòrça umil.
En veder-me Soleiman hec eth sòn conjur a Allà e m’ordenèc qu’abracèssa era sua religion e me sometessa ara sua aubediéncia.
Mès que jo me remí.
Alavetz manèc amiar aguesta gèrra, me calèc en era e la sagerèc damb plomb, en tot estampar eth nòm deth Plan Naut.
Dempùs ordenèc as efrits fidèus que m’amièssen enes sues espatles e me lancèssen ath miei deth mar.
Que siguí cent ans ath hons deth mar, e didia de tot còr: “Enriquirè etèrmament ad aqueth qu’artenhe desliurar-me” Mès se passèren es cent ans e arrés me desliurèc.
Pendent es auti cent ans me didia: “Desnisharè e balharè es tresòrs dera tèrra ad aqueth que me desliure”.
Mès arrés me desliurèc.
E se passèren quate cent ans, e me didí: “L’autrejarè tres causes ad aqueth que me desliure.
E arrés me desliurèc tanpòc.
Alavetz terriblament anujat, didí damb tota era mia anma: “Ara aucirè ad aqueth que me desliure, mès abans li deisharè alistar, en tot autrejar-li era sòrta de mòrt que preferisque”.
Alavetz, tu, ò pescador!
Eth pescador, en enténer aguestes paraules der efrit, didec: “Per Allà qu’era oportunitat ei prodigiosa!
E auia d’èster jo eth que te desliurèsse!
Indulta-me, efrit, qu’Allà te recompensarà!
Autrament, se m’aucisses, cercarà a qui te hèsque perir”.
Alavetz er efrit li didec: “Mès qu’ei que jo te voi aucir precisament pr’amor que m’as desliurat!” E eth pescador li responec: “Ò cheic des efrits, atau ei coma m’entornes eth mau peth ben.
Òc ma hè, qu’eth provèrbi non mentís!” E recitèc aguesti vèrsi:
Vòs tastar er amarum des causes?
Sigues brave e serviciau!
Es marrits desconeishen era gratitud!
Saja’c, se vòs, e era tua sòrt serà era deth praube Magir, mair d’Amèr!
Mès er efrit li didec: “Que ja auem parlat pro.
Te cau saber que te vau a aucir sense remèdi”.
Alavetz pensèc eth pescador: “Jo non sò qu’un òme e eth un efrit, mès Allà m’a balhat ua rason plan desvelhada.
Acodirè a ua astúcia entà perder-lo.
Que veirè enquia a on arribe era sua malícia”.
E alavetz li didec ar efrit: “As decidit reaument era mia mòrt?” E er efrit responec: “Non n’ages cap de dobte”.
Alavetz didec: “Peth nòm deth Plan Naut, qu’ei estampat en sagèth de Soleiman, te conjuri a que respones damb vertat ara mia pregunta”.
Era didec:
En aguest moment dera narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Que me’n sai, ò rei afortunat!
Dempús se condensèc, e comencèc a entrar ena gèrla de man en man, enquiath finau.
Alavetz eth pescador cuelhec rapidament eth tap de plomb damb eth sagèth de Soleiman, e tapèc era boca dera gèrla.
Dempús, cridant ar efrit, li didec: “Alista e pensa ena sòrta de mòrt que mès te convengue; se non, te lançarè en mar, e me bastirè ua casa ena arriba, e empedirè a toti que pesquen, dident: “Que i a aciu un efrit e se lo desliuratz volerà aucir ad aqueri que lo deliuren”.
Dempús nomentèc totes es sòrtes de mòrts entà facilitar era causida.
En entener-lo, er efrit sagèc de gésser, mès que non podec, e vedec qu’ère empresoat e qu’auie ath dessús eth sagèth de Soleiman, en tot convencer-se alavetz de qué eth pescador l’auie embarrat en un croton que contra eth non pòden guanhar ne es mès febles ne es mès fòrts des efrits.
E en veir qu’eth pescador l’amiarie entath mar, li supliquèc: “ Non m’amies!
Non m’amies!”.
E eth pescador didec: “Que non i a mès remèdi”.
Alavetz, adocint eth sòn lenguatge, exclamèc er efrit: “A, pescador!
Qué vas a her damb jo?” Er aute didec: “Lançar-te en mar, donques que s’as estat en eth pendent mil ueit cents ans, non gesseràs aguest còp enquiath dia deth Judici.
Non te preguè jo que me deishèsses era vida entà qu’Allà te la conservèsse a tu e non m’aucisses entà qu’Allà non t’aucisse?
Obrant de mala manèra, refusères era mia pregària.
Plan per aquerò Allà t’a botat enes mies mans, e non è cap racacòr d’auer-te enganhat.” Alavetz didec er efrit: “Dauris-me era gèrla e t’aumplirè de beneficis”.
Eth pescador responec: “Que mentisses, ò maudit!.
E er efrit didec: “Qui èren eth visir deth rei Yunan e eth mètge Ruyan?…
Eth pescador didec:
Qu’ère ric e poderós, senhor d’armades, patron de fòrces considerables e d’aliats de tota sòrta d’òmes.
Mès eth sòn còs patie ua lepra que desesperaue as mètges e as sabents.
Ne drogues, ne pilules, ne pomades li hègen cap efècte, e cap sabent podec trapar un remèdi eficaç entara espaventosa malautia.
Mès un dia arribèc ena capitau deth rei Yunan un mètge vielh, de fama, cridat Ruyan.
Se’n sabie des vertuts des plantes greishoses e seques e tanben es sòns boni e maus efèctes.
Ath delà, auie apregondit ena filosofia e en totes es sciéncies mediques e en fòrça d’autes.
Quan aguest mètge arribèc ena ciutat e s’estèc en era quauqui dies, se’n sabec dera istòria deth rei e dera lepra que lo martirizaue pera volontat d’Allà, en tot conéisher tanben eth fracàs absolut de toti es mètges e sabents.
En saber-se’n d’aquerò, passèc era net plan preocupat.
Mès tanlèu se desvelhèc peth maitin (en lúder era lum deth dia e saludar eth solei ath mon) se botèc eth sòn milhor vestit e anèc a veir ath rei Yunan.
Punèc era tèrra entre es mans deth rei e hec vòts entara duracion etèrna deth sòn poder, e des gràcies d’Allà e de totes es causes bones.
Dempús li didec se qui ère, e li didec: “Me n’è sabut dera malautia que vos tormente e qu’un gran nombre de mètges non a pogut trapar eth remèdi entà guarir-la.
Te vau, ò rei!
Te guarirè sense fatiga ne pena entath tòn còs.” Eth rei li didec, cada còp mès estonat: “Ò gran mètge!
Quin dia e en quin moment se realizarà tot çò que vies de prometer-me?
Esdega-te a hè’c, hilh mèn!” E eth mètge responec: “Escoti e aubedisqui”.
Alavetz gessec deth palai e loguèc ua casa, a on metec es sòns libres, es sòns remèdis e es sues plantes aromatiques.
Dempús hec extraits des sòns medicaments e des sòns simples, e damb aguesti extraits bastic ua maça cuerta e corbada, qu’eth sòn mange trauquèc, e tanben hec ua pilòta, tot aquerò çò milhor que podec.
Acabat completament eth sòn trabalh, tath dusau dia venguec en palai, entrèc ena cramba deth rei e punèc era tèrra entre es sues mans.
Dempús li prescriuec qu’anèsse a shivau entath meidan7 e joguèsse damb era pilòta e era maça.
Acompanhèren ath rei es sòns emirs, es sòns camarlencs, es sòns visirs e es caps deth règne.
A penes auec arribat en meidan, se l’apressèc eth mètge e li balhèc era maça, en tot dider-li: “Agarra-la d’aguesta manèra e fot-li damb tota era fòrça ara pilòta.
E hètz- ac de manèra qu’arribes a sudar.
D’aguesta sòrta eth remèdi penetrarà en paumet dera man e circularà per tot eth tòn còs.
Quan transpires e eth remèdi age auut eth temps d’actuar, torna en tòn palai, ve-te’n de seguit a banhar-te en hammam, e quedaràs guarit.
Ara, qu’era patz sigue damb tu”.
Eth rei Yunan cuelhec era maça que l’aufrie eth mètge, l’agarrèc damb fòrça, valents cavalièrs montèren a shivau e li lancèren era pilòta.
Alavetz comencèc a galaupar darrèr d’era entà artenher-la e pataquejar-la, tostemp damb era maça ben agarrada.
E non deishèc de pataquejar enquia que transpirèc ben peth paumet dera man e per tot eth còs, en tot hèr qu’era medecina actuèsse sus er organisme.
E eth rei partic de seguit e ordenèc que li premanissen eth hammam.
L’ac premaniren de seguit e es esclaus s’esdeguèren tanben a premanir-li era ròba.
Alavetz eth rei entrèc en hammam e se banhèc, se vestic de nauèth e gessec deth hammam entà montar a shivau, tornar en palai e metesse a dormir.
E enquia aciu çò que tanh ath rei Yunan.
Per çò deth mètge Ruyan, aguest tornèc ena sua casa, s’ajacèc, e en desvelhar-se peth maitin venguec en palai, demanèc permís ath rei entà entrar, qu’aguest l’ac autregèc, entrèc, punèc era tèrra entre es sues mans e comencèc a declamar grèument quauques estròfes:
S’era eloqüencia t’alistèsse coma pair, que refloriria!
E non saberia causir a un aute senon a tu!
Ò ròstre radiant, qu’era sua claretat estofarie era ahlama d’un tidon alugat!
Pro qu’aguest gloriós ròstre seguisque damb era lum dera frescor e artenhe a veir se com es arrugues adaigüen era cara deth temps!
Que m’as caperat damb es beneficis dera tua generositat, coma era broma benfactora sus eth ticolet!
Es tues nautes hètes t’an hèt arténher es cims dera glòria, e ès er estimat deth Destin, que ja non te pòt remir arren!
Recitadi aguesti versi, eth rei se metec de pès, e coraument l’estenec es sòns braci ath mètge.
Dempús lo hec sèir ath sòn costat, e li regalèc magnifics vestits d’aunor.
Pr’amor que, plan, en gésser deth hammam, eth rei s’auie guardat eth còs, sense trapar tralha de lepra, e vedec era sua pèth tan pura coma era plata vèrge.
Alavetz se dilatèc eth sòn pièch damb grana alegria.
E a londeman, en lheuar-se peth maitin, entrèc en divan; se seiguec en tron e vengueren es camarlencs e es importants deth règne, atau coma eth mètge Ruyan.
Plan per aquerò, en veder-lo, eth rei se lheuèc ara prèssa e lo hec sèir ath sòn costat.
Les mestrèren a ambdús parves e beuendes pendent tot eth dia.
E en escurir, eth rei l’autregèc ath mètge dus mil dinnars, sense compdar es vestits d’aunor e magnifics presents, e lo hec montar en sòn pròpri shivau.
E alavetz eth mètge se didec adiu e se n’anèc entara sua casa.
Eth rei non deishaue d’admirar er art deth mètge e didie: “Que m’a guarit per exterior deth mèn còs sense onher-me damb pomades.
Ò Allà!
Quina sciéncia tan sublima!
Que s’a d’autrejar grani beneficis ad aguest òme e auer-lo entà tostemp coma companh e amic afectuós.” E eth rei Yunan s’ajacèc, plan alègre de veder-se damb eth còs san e liure dera sua malautia.
Quan eth dia a vier se lheuèc eth rei e se seiguec en tron, es caps dera nacion se meteren de pès, e es emirs e visirs se seigueren ara sua dreta e ara sua quèrra.
Alavetz manèc cridar ath mètge Ruyan, qu’acodic e punèc era tèrra entre es sues mans.
E atau entornèc eth mètge ena sua casa, hent vòts peth rei.
En lheuar-se peth maitin, gessec eth rei e entrèc en divan, a on l’enrodèren es emirs, es visirs e es camarlencs.
E entre es visirs n’auie un damb cara sinistra, repulsiua, terribla, marridament avar, envejós e claufit de gelosia e d’òdi.
Quan aguest visir vedec qu’eth rei plaçaue ath sòn costat ath mètge Ruyan e l’autrejaue tants beneficis, l’auec en òdi e decidic secretament perder-lo.
Que ja ac ditz eth provèrbi: “Er envejós ataque a toti.
En còr der envejós ei emboscada era persecucion, e la met en practica s’a fòrça o la sauve latenta s’ei feble.” Eth visir s’apressèc ath rei Yunan, punèc era tèrra entre es sues mans, e didec: “Ò rei deth sègle e deth temps, que capères as tòns òmes de beneficis!
Qu’è entà tu un conselh fòrça important, que non te poiria amagar sense èster un mau hilh.
Se m’ordenes que t’ac revela, ac harè”.
Trebolat alavetz eth rei pes paraules deth visir, li didec: “Quin conselh ei aguest?” Er aute responec: “Ò rei gloriós!
E jo, per aquerò, me cau pòur peth rei”.
En enténer aquerò, eth rei se trebolèc fòrça, cambièc eth color dera cara, e didec: “Qui ei aguest que supauses enemic mèn e qu’a estat aumplit per jo de favors?” E eth visir responec: “Ò rei!
S’ès adormit, desvelha-te, donques que me referisqui ath mètge Ruyan.” Eth rei didec: “Aguest qu’ei un bon amic mèn, e entà jo eth mès estimat des òmes, donques que m’a guarit damb ua causa que jo è auut enes mans, e m’a desliurat dera mia malautia, qu’auie desesperat as mètges.
Plan que òc non n’a cap coma eth en aguest sègle, en mon sancer, madeish en Occident qu’en Orient.
Com gauses parlar-me atau d’eth?
A compdar d’ara li vau a senhalar ua sodada de mil dinnars cada mes.
E encara que li balhèssa era mitat deth mèn règne, que serie pòc per tot aquerò que se merite.
Me pensi que me dides tot aquerò per enveja, coma se conde ena istòria, qu’è estudiat, deth rei Sindabad”.
En aguest moment era auròra susprenec a Schahrazada, qu’interrompec era sua narracion.
Alavetz Doniazada li didec: “A, fraia mia!
Be ne son de doces, pures e delicioses es tues paraules!” E Schahrazada didec: “Qué ei aquerò en comparèr damb aquerò que vos condarè era pròplèu net, s’ei que visqui encara e eth rei desire sauvar-me?
Alavetz eth rei didec entada eth: ”Per Allà!
Dempús passèren ambdús era net abraçadi enquiath maitin.
Dempús se lheuèc eth divan e eth rei entrèc en sòn palai.
E quan arribèc era net hec era causa acostumada damb Schahrazada, era hilha deth visir.
Era didec:
Alavetz eth rei Yunan condèc:
Qu’auie un falcon adondat per eth madeish, e non lo deishaue ne de dia ne de nets, pr’amor qu’enquia e tot pera net lo tenguie agarrat peth punh.
Quan anaue de caça se lo hège a vier damb eth, e l’auie penjat en còth un petit veire d’aur, qu’en eth li daue era beuenda.
Un dia ère eth rei seigut en sòn palai, e vedec còp sec arribar ath wekil8, qu’ère er encargat des audèths de caça, e li didec: “Ò rei des sègles!
Que ja a arribat era temporada dera caça”.
Alavetz eth rei hec es sòns preparatius e se metec eth falcon en punh.
Gesseren dempús e arribèren en ua val, a on premaniren es hilats de caça.
E de pic queiguec ua gasèla enes hilats.
Alavetz didec eth rei: “”Aucirè ad aqueth qu’era gasèla passe peth sòn costat”.
Comencèren a sarrar eth hilat ath torn dera gasèla, que s’apressèc ath rei e se quilhèc sus es sues pautes coma se volesse punar era tèrra dauant deth rei.
Alavetz eth rei comencèc a hèr copets de man entà hèr húger ara gasèla, mès aguesta hec un bot e passèc per dessús deth sòn cap e se filèc tèrra enlà.
Eth rei se virèc alavetz entàs gardes, e vedec que guinhauen es uelhs maliciosament.
En presenciar tau causa, li didec ath visir: “Per qué hèn aguesti senhaus es mèns soldats?” E eth visir responec: “Diden qu’as jurat aucir ad aqueth qu’era gasèla li passèsse mès apròp.” E eth rei exclamèc: “Pera mia vida!
Mos cau perseguir e agarrar ad aguesta gasèla!” E se metec a galaupar, en tot seguir-li era tralha, e la podec arténher.
Eth falcon li piquèc damb eth bec enes uelhs de tau sòrta que, la ceguèc e la hec sénter vertige.
Alavetz eth rei agarrèc era sua maça, pataquejant damb era ara gasèla enquia hèr-la quèir abatuda.
De seguit baishèc deth shivau, en tot esgorjar-la e espelar-la, e pengèc en arçon dera sera es sues despolhes.
Que hège fòrça calor, e aqueth lòc ère desèrt, sec e sense aigua.
Eth rei auie set e tanben eth shivau.
E eth rei se virèc e vedec un arbe que d’eth brotoaue aigua coma boder.
Eth rei amiaue era man caperada damb un gant de pèth; cuelhec eth veire deth còth deth falcon, l’aumplic d’aquera aigua, e lo placèc dauant der audèth, mes aguest li fotèc un còp damb era pauta e lo vessèc.
Eth rei cuelhec eth veire per dusau viatge, l’aumplic, e coma seguie pensant qu’eth falcon auie set, l’ac botèc dauant, mès eth falcon li fotec un còp per dusau viatge e lo vessèc.
Audèth nefast!” Non m’as deishat béuer, ne as begut tu, ne as deishat que beue eth shivau”.
E li fotec un còp d’espada ath falcon e li talhèc es ales.
Alavetz eth falcon, quilhant eth cap, li didec damb senhaus: “Guarda se qué i a en arbe”.
E eth rei lheuèc es uelhs e vedec en arbe a ua sèrp, e eth liquid que corrie ère eth sòn podom.
Alavetz eth rei se n’empeneïc d’auer-li talhat es ales ath falcon.
Dempús se lheuèc, montèc a shivau, se n’anèc, en hèr-se a vier era gasèla, e arribèc en sòn palai.
L’autregèc era gasèla ath codinèr, e li didec: “Cuelh-la e codina-la”.
Dempús se seiguec en sòn tron, sense deishar ath falcon.
Mès eth falcon, dempús d’ua sòrta d’estrementida moric.
Eth rei, en veir aquerò, s’estarnèc en crits de dolor e d’amarum per auer aucit ath falcon que l’auie sauvat dera mòrt.
Quan eth visir auec entenut eth relat deth rei Yunan, li didec: “Ò gran rei, plen de dignitat!
Quin mau è costat jo qu’es sòns funèsti efèctes ages pogut veir tu?
Qu’actui atau per pietat damb era tua persona.
E ja veiràs se com digui era vertat.
Se me cres te poiràs sauvar, e se non, periràs coma peric un visir astuciós qu’enganhèc ath hilh d’un rei entre reis.
Eth rei que se tracte auie un hilh plan afeccionat ara caça damb lebrèrs, e auie tanben un visir.
Eth rei manèc ath visir qu’acompanhèsse ath sòn hilh aquiu a on anèsse.
Un dia, eth hilh gessec a caçar damb es lebrèrs, e damb eth gessec eth visir.
E ambdús vederen a un animau monstruós: E eth visir li didec ath hilh deth rei: “Tè, contra aguesta fèra!
Acaça-la!” E eth prince se metec a perseguir ara fèra, enquia que toti la perderen de vista.
E de pic era fèra despareishec en desèrt.
E eth prince ère trebolat, sense saber a on anar, quan vedec naut de tot deth camin a ua joena esclaua qu’ère en tot plorar.
Eth prince li preguntèc: “Qui ès?” E era responec: “Que sò era hilha d’un rei de reis dera India.
Anaua damb era caravana peth desèrt, sentí talents de dormir, e sense voler queiguí deth shivau.
Alavetz me trapè soleta e abandonada.” Dauant d’aguestes paraules, eth rei cuelhec pietat e seguic era marcha damb era joena, en tot amiar-la ena gropa deth sòn shivau.
Quan passèc per dauant d’un petit bòsc, era esclaua li didec: “Ò senhor, que voleria cagar”.
Alavetz eth prince la desmontèc deth shivau, e en veir que se tardaue molt, partic darrèr d’era sense qu’era esclaua se’n sabesse.
Era esclaua qu’ère ua vampira, e les didie as sòns hilhs: “Hilhs mèns, vos hèsqui a vier a un joen plan robust”.
Quan gessec era vampira dera sua tuta, en veir ath prince tremolant coma un covard, li preguntèc: “Qué te cau pòur?” E eth didec: “Que i a un enemic que m’inspire temor.” E seguic era vampira: “M’as dit qu’ès un prince…” e responec eth: “Qu’ei vertat”.
Sonque se contente damb era anma.
Plan per aquerò me cau pòur, coma victima d’ua injustícia”.
E era vampira li didec: “Se te perseguissen, coma afirmes, demana era ajuda d’Allà contra eth tòn enemic, e eth te desliurarà de toti es maleficis que te còsten pòur.” Alavetz eth prince lheuèc eth cap entath cèu e didec: “Ò, tu, qu’ajudes ar oprimit que t’ac demane, hè-me capitar deth men enemic, e hè-lo enlà de jo, donques que n’as eth poder quan vòs”.
Quan era vampira entenec aguestes paraules, despareishec.
E eth prince podec tornar ath costat deth sòn pair, e li condèc eth mau conselh deth visir.
De seguit eth visir deth rey Yunan seguic d’aguesta sòrta:
E tu, ò rei!, se te’n fides d’aguest mètge t’aucirà damb era pejor des mòrts!
Encara que l’ages aumplit de favors e l’ages hèt eth tòn amic, ei en tot premanir era tua mòrt.
Sabes se per qué te guaric dera malautia per exterior deth tòn còs, mejançant ua causa que tengueres ena tua man?
Non cres qu’ei simplament entà costar era tua pèrta damb ua dusau causa que te manarà tanben agarrar?” Alavetz eth rey Yunan didec: “Que dides era vertat.
Que se hèsque sivans era tua pensada, ò visir ben conselhat!
Pr’amor qu’ei plan probable qu’aguest mètge age vengut d’amagat coma un espion entà èster era mia perdicion.
Se m’a guarit damb ua causa qu’è tengut ena man, pro me poirie hèr pèrder damb ua auta que, per exemple, me balhèsse entà aulorar.” E dempús eth rei Yunan li didec ath sòn visir: “Ò, visir, qué mos cau hèr damb eth?” E eth visir responec: “Qu’auem de manar de seguit que mo’l hèsquen a vier, e quan sigue aciu esgorjar-lo, e d’aguesta manèra te desliuraràs deth sòn malefici, e quedaràs esdegat e tranquil.
Hè-li tu traïson abans de qué eth te la hèsque a tu!”.
E eth rey Yunan didec: “Qu’ei vertat, ò visir!” Dempús eth rei ordenèc cridar ath mètge que se presentèc alègre, ignorant çò qu’auie decidit eth Clement.
Eth poèta qu’ac ditz enes sòns vèrsi:
Ò tu que cranhes es escometudes deth Destin, padega-te!
Non sabes que tot ei enes mans d’Aqueth qu’a format era tèrra?
Pr’amor que çò qu’ei escrit, ei escrit, e non se delís jamès!
E tu, Senhor!Poirè deishar passar un dia sense cantar es tues laudances?
Entà qui reservaria, se non, eth don meravilhós deth mèn estil rimat e dera mia lengua de poèta?
Quan eth nau don que recebi des tues mans, ò Senhor!
Plan per aquerò, com non cantar era tua glòria, tota era tua glòria, e laudar-te ena mia anma e en public?
Mès me cau coheissar que jamès auràn es mèns pòts pro eloqüéncia ne eth mèn pièch pro fòrça entà cantar e amiar es tòns beneficis que m’as aumplit!
Ò tu que dobtes, fida es tòns ahèrs enes mans d’Allà, eth solet Sabent!
E tanlèu ac hèsques eth tòn còr arren aurà de crànher per part des òmes!
Sabe-te’n tanben qu’arren se hè pera tua volontat, senon pera volontat deth Sabent des Sabents!
Non t’aflaquisques, donc, jamès, e desbremba-te’n de totes es tristeses e de totes es penes!
Non sabes qu’es penes esbaucen eth còr mès fèrm e mès fòrt?
Autreja-l’ac tot!
Es nòsti projèctes non son que projèctes d’esclaus impotents dauant deth solet Ordenador!
Dèisha-te amiar!
Atau gaudiràs d’ua patz durabla!
Quan se presentèc eth mètge Ruyan, eth rei li didec: “Sabes se per qué t’è hèt a vier ena mia preséncia?” E eth mètge responec: “Arrés se’n sap de çò desconeishut, sonque Allà eth Plan Naut.” E eth rei didec: “Que t’è manat cridar entà aucir-te e arrincar-te era anma”.
E eth mètge Ruyan, en enténer aguestes paraules, se sentec estonat, damb eth mès prodigiós estonament, e didec: “Ò rei!
Per qué m’as d’aucir?
Qué è hèt?” E eth rei responec: “Diden qu’ès un espion e que vengueres entà aucir-me.
Plan per aquerò te vau a aucir, abans de qué ac hèsques tu.” Dempús eth rei cridèc ar borrèu e li didec: “Braca eth cap ad aguest traïdor e desliura-mos des sòns maleficis.” E eth mètge didec: Sauva- me era vida, e Allà te la sauvarà a tu.
Non m’aucisques, se non, Allà t’aucirà tanben”.
Dempús persutèc ena suplica, coma jo ac hi en tot dirigir-me a tu, ò efrit!
E de seguit eth rei Yunan li didec ath mètge: “Que non poirè víuer confiat ne tranquil se non t’aucisqui.
Pr’amor que se m’as guarit damb ua causa que tenguí ena man, me pensi que m’auciràs damb ua auta causa que me dès a flairar o de quinsevolh auta manèra.” E didec eth mètge: “Ò rei!
Atau entornes mau per ben?” Mès eth rei persutèc: “Que non i a mès remedi qu’aucir-te de seguit.” E quan eth mètge se convencèc de qué eth rei lo volie aucir sense remèdi, plorèc e s’aclapèc quan se’n brembèc des favors qu’auie hèt ad aqueri que non s’ac meritauen.
Que ja ac ditz eth poèta:
Era joena e hòla Maimuna ei vertadèrament plan prauba d’esperit!
Mès eth sòn pair, totun, ei un òme de gran còr e considerat entre es melhors!
Guardatz-lo, donc!
Jamès camine sense era sua halha ena man, e atau evite era hanga des camins, eth povàs des carretères e es esguitlades perilhoses!…
De seguit s’auancèc eth borrèu, li tapèc es uelhs ath mètge, e treiguent era espada, li didec ath rei: “Damb eth tòn permís.” Mès eth mètge seguie en tot plorar e suplicar ath rei: “Sauva-me era vida, e Allà te sauvarà era tua.
Non m’aucisques, o Allà t’aucirà a tu”.
E recitèc aguesti vèrsi d’un poèta:
Es mèns conselhs non aueren capitada, mentre qu’es conselhs des ignorants artenhien es sòns prepausi!
Non è recuelhut que mesprètz!
Plan per aquerò, s’artenhi víuer, non me tierè bric a dar conselhs!
E se morisqui, eth mèn exemple servirà as auti entà qu’amudisquen era sua lengua!
E didec dempús ath rei: “Aguesta ei era tua recompensa?
Vaquí que me tractes coma hec un crocodil.” Alavetz preguntèc eth rei: “Quina ei aguesta istòria d’un crocodil?” E eth mètge didec: “Ò, senhor!
Per Allà!
Sauva-me era vida, e Allà te la sauvarà a tu.” E dempús comencèc a vessar abondoses lèrmes.
Alavetz quauqui uns des favorits deth rei se lheuèren e dideren: “Ò rei!
Qu’è pòur de qué m’assassine entà crubar eth prètz dera mia mòrt, donques que deu èster un espion qu’a vengut entà aucir-me.
Era sua mòrt ei necessària; sonque atau poirè pèrder es mèns temors.” Alavetz eth mètge supliquèc un aute còp: “Sauva-me era vida, entà qu’Allà te la sauve, e non m’aucisques, entà qu’Allà non t’aucisque”.
Mès, ò efrit!
E, òc ma hè, qu’è un libre qu’ei vertadèrament er extrait des extraits e era raretat des raretats, que te voi legar coma un present entà que te lo sauves suenhosament en tòn armari”.
Alavetz eth rei li preguntèc ath mètge: “Quin libre ei aguest?” E responec eth mètge: “Que contie causes inestimables; eth mendre secret que revèle, qu’ei aguest: quan me braquen eth cap, daurís eth libre, compda tres huelhes e doblega-les; lieg de seguit es tres linhes dera plana dera quèrra, e alavetz eth cap talhat te parlarà e responerà a totes es tues preguntes”.
En enténer aguestes paraules, eth rei s’estonèc enquiath limit mès naut, e en tot estrementir-se d’alegria e d’emocion didec: “Ò mètge!
Qu’ei, plan que òc, ua causa prodigiosa”.
Alavetz eth rei li permetec que gessesse, encara qu’acompanhat per gardes, e eth mètge arribèc ena sua casa, e despachèc es ahèrs d’aqueth dia, e a londeman tanben.
E eth rei pugèc en divan, e acodiren es emirs, es visirs, es camarlencs, es nawabs9 e toti es caps deth règne, e eth divan semblaue un jardin plen de flors.
Alavetz entrèc eth mètge en divan e se placèc de pès dauant deth rei, damb un libre plan vielh e ua caisheta de colliri plia d’uns povassi.
Dempús se seiguec e didec: “Que me hèsquen a vier ua plata”.
L’ac heren a vier e vessèc es povassi, e les estenec pera superfícia.
Quan me l’ages talhat bota-lo ena plata e ordena que lo sarren ben contra es povassi pr’amor d’arrestar era sang.
Dempús dauriràs eth libre”.
Mès eth rei, plen d’impaciéncia, ja non l’escotaue; agarrèc eth libre e lo dauric, en tot trapar es huelhes apegades es ues as autes.
Alavetz, calant eth sòn dit ena boca, lo banhèc damb era sua saliva e artenhèc despegar era prumèra huelha.
Madeish hec damb era dusau e damb era tresau huelha, e cada còp es huelhes se daurien damb mès dificultat.
D’aguesta sòrta dauric eth rei sies huelhes, e sagèc de lieger-les, mès que non podec trapar cap sòrta d’escritura.
E eth rei didec: “Ò mètge!
Mès a penes aueren passat quauqui instants, circulèc eth podom per organisme deth rei en moment e ena ora madeisha, donques qu’eth libre ère empodoat.
Alavetz patic eth rei òrres convulsions, e exclamèc: “Eth podom circule!” E dempús eth mètge Ruyan comencèc a improvisar vèrsi, dident:
Aguesti jutges!
Qu’an jutjat, mès depassant es sòns drets e contra tota justícia!
Ath sòn torn sigueren eri jutjadi!
S’auessen estat intègres e bravi, les aurien perdonat!
Mès aclapèren, e era sòrt les a aclapat e les a afligit damb es pejores tribulacions!
Ara que son motiu de burla e de pietat entath caminant!
Aguesta qu’ei era lei!
Açò coma escambi d’aquerò!
E eth Destin s’a complit damb tota logica!
Quan Ruyan eth mètge acabaue era sua recitada, queiguec mòrt eth rei.
Te cau saber ara, ò efrit!
Mès, en remir-se, decidic era sua pròpria mòrt.
E se tu, ò efrit!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
E era sua fraia Doniazada li didec: “Be ne son de delicioses es tues paraules!” E Schahrazada responec: “Que non ei arren aquerò en comparèr damb çò que vos condarè era pròplèu net, se viui encara e eth rei me vò conservar.” E passèren aquera net ena felicitat complèta enquiath maitin.
Dempús eth rei se filèc entath divan.
E quan acabèc eth divan, entornèc en sòn palai e s’amassèc damb es sòns.
Schahrazada didec:
Que me n’è sabut, ò rei afortunat!
Eth pescador didec: “E quin siguec aguest cas?” E responec er efrit: “Que non ei eth moment entà condà’c en tot estar-me embarrat.
Quan tu me dèishes gésser, jo te condarè aguest cas.” Mès eth pescador didec: “Ò, ne peth mau de morir!
Qu’ei absoludament de besonh que jo te lança en mar, sense que posques gésser.
Quan jo te suplicaua e imploraua, tu desiraues era mia mòrt, sense qu’auessa cometut cap fauta contra tu, ne cap malafacha, senon solet afavorir-te, en treir-te d’aguest croton.
Qu’è comprenut, per çò dera tua conducta damb jo, qu’ès de mala raça.
Mès te cau saber que te vau a lançar en mar, e les harè saber a toti e que sagen trèir-te tot çò que s’a passat, e atau te lançaràn de nauèth, e alavetz t’estaràs en aguest mar enquiara fin des tempsi entà gaudir de toti es suplicis.” Er efrit responec: “Dèisha-me anar, donques qu’a arribat eth moment de condar-te era istòria.
Ath delà, te prometi non hèr-te jamès cap de mau, e te serè fòrça util en un ahèr que t’enriquirà entà tostemp.” Alavetz eth pescador se fixèc en aguesta promesa de qué, se lo desliuraue, non sonque non li costarie cap mau, senon que l’afavoririe en un bon negòci.
E quan s’assegurèc fèrmament dera sua fe e dera sua promesa, e li cuelhec jurament en nòm d’Allà Plan Poderós, eth pescador dauric era gèrla.
Alavetz eth hum comencèc a pujar, enquia que gessec complètament, e se convertic en un efrit, qu’eth sòn ròstre ère espaventosament terrible.
Er efrit li fotec un còp de pè ara gèrla e la lancèc en mar.
Quan eth pescador vedec qu’era gèrla anaue camin deth mar, pensèc qu’era sua perdicion ère ja assegurada, e, en tot pishar-se ath dessús, didec: “Vertadèrament, non ei aquerò un bon senhau.” Dempús sagèc de padegar-se e didec: “Ò efrit!
Allà poderós a dit: “Cau complir es juraments, donques que balharatz compde d’eri”.
E tu prometeres e jurères que non me haries traïson.
E se me la hesses, Allà te castigarà, pr’amor qu’ei gelós, ei pacient e non desbrembe arren.
E jo te digui çò qu’eth mètge Ruyan li didec ath rei Yunan: “Sauva-me, e Allà te sauvarà”.
En enténer aguestes paraules, er efrit s’estarnèc d’arrir, e metent-se a caminar dauant d’eth, didec: “Ò pescador, seguis-me!” E eth pescador se metec a caminar ath sòn darrèr, encara que sense guaira confiança ena sua sauvacion.
E atau gesseren complètament dera ciutat, e se perderen de vista, e pugèren en ua montanha, e baishèren en ua vasta planhèra, qu’ath miei d’era i auie un lac.
Alavetz er efrit s’arturèc, e manèc ath pescador que lancèsse es hilats e pesquèsse.
E eth pescador guardèc a trauèrs dera aigua, e vedec peishi blancs e peishi ròis, blus e auriòs.
En veder-les se meravilhèc eth pescador; dempús lancèc es hilats e quan les auec trèt trapèc en eri quate peishi, cada un d’un color desparièr.
E se n’alegrèc fòrça, e er efrit li didec: “Ve-te’n damb aguesti peishi en palai deth sultan, les aufrises ada eth e te balharà damb qué enriquir-te.
E mentretant, per Allà!
Per çò que hè a tu, vieràs cada dia a pescar en aguest lòc, mès sonque un solet còp.
E ara, qu’Allà te sauve damb era sua proteccion”.
E er efrit pataquegèc en tèrra damb es sòns dus pès, e era tèrra se dauric e se l’avalèc.
Alavetz eth pescador tornèc ena ciutat, fòrça meravilhat de çò que l’auie arribat damb er efrit.
Dempús cuelhec es peishi e se les hec a vier e de seguit, agarrant ua ola de hanga l’aumplic d’aigua e placèc en era es peishi, que comencèren a nadar ena aigua que i auie ena ola.
Dempús se botèc aguesta ola en cap e se filèc de cap ath palai deth rei, sivans er efrit l’auie ordenat.
Quan eth pescador se presentèc dauant deth rei e l’aufric es peishi, eth rei s’estonèc enquiath limit der estonament en veir aqueri peishi que l’aufrie eth pescador, pr’amor que jamès les auie vist ena sua vida, ne d’aquera classa ne d’aquera qualitat, e didec: “Qu’autregen aguesti peishi ara nòsta codinèra nera”.
Pr’amor qu’aguesta esclaua l’ac auie regalat, hège solet tres dies, eth rey des Rum, e encara non auie auut era ocasión de luder-se ena sua art de codinèra.
Atau, donc, eth visir l’ordenèc que fregisse es peishi, e didec: “Ò brava nera!
M’encargue eth rei que te diga: “ Se te sauvi coma a un tresòr, ò rigoleta des mèns uelhs!, ei pr’amor que te sauvi entath dia dera escometuda.
Atau, donc, mòstra-mos aué era tua art de codinèra e çò de saborosi des tòns plats.” Dit aquerò, entornèc eth visir dempús de hèr er encargue, e eth rei li manèc que balhèsse ath pescador quate cents dinnars.
Dempús d’auer-les autrejat, se les sauvèc eth pescador en ua pòcha dera sua tunica, e tornèc ena sua casa, apròp dera sua esposa, plen d’alegria e solaç.
Dempús les crompèc as sòns hilhs tot çò qu’auien de besonh.
E enquia aciu ei tot çò que se passèc damb eth pescador.
Per çò que hè ara nera, cuelhec es peishi, les netegèc e les botèc ena padena.
Dempùs deishèc que se fregissen ben per un costat e les virèc ara seguida der aute.
Mès alavetz, de ressabuda, se dauric era paret dera codina, e per aquiu se filtrèc ena codina ua joena d’eleganta portadura, caròles redones e regdes, paupetes pientades de khol10 nere, ròstre gentil e còs graciosament inclinat.
Amiaue en cap un vel de seda blua, plendengues enes aurelhes, braçalets enes punhets, e enes dits anèths damb pèires precioses.
Qu’auie ena sua man ua vergueta de bambó.
S’apressèc e, metent era vergueta ena padena, didec: “Ò peishi!
Alavetz toti es peishi lheuèren eth cap deth hons dera padena, e dideren: “Ò, plan!…
Ò, plan!…” E entonèren a còr aguesta estròfa:
Se tu hès repè, nosati t’imitaram!
Se tu complisses era tua promesa nosati compliram era nòsta!
Mès se volesses húger, non cessaram enquia que te declares vençuda!
En enténer aguestes paraules, era joena hec quèir era padena e gessec peth madeish lòc qu’auie entrat e eth mur dera codina se barrèc de nauèth.
Quan era esclaua se remetec deth sòn estavaniment, vedec que s’auien usclat es quate peishi e èren neri coma eth carbon.
E comencèc a díder: “Praubi peishi!
E era esclaua s’estarnèc en somics, e li condèc ath visir era istòria de çò que s’auie passat, e eth visir se quedèc plan meravilhat, e didec: “Aquerò ei de vertat ua istòria fòrça estranha”.
E eth visir venguec a autrejar-les ara nera e li didec: “Lhèua-te!
Que les vas a fregir ena mia preséncia, entà que jo veigua quin ahèr ei aguest!”.
E era nera se lheuèc, premanic es peishi, e les botèc ena padena.
E a penes aueren passat ues menutes, vaquí que se henec era paret, e campèc era joena, vestida tostemp damb es madeishes vestimentes e amiant tostemp era vergueta ena man.
Botèc era vergueta ena padena, e didec: “Ò peishi!
Ò peishi!
Seguitz en tot complir era vòsta anciana promesa?” E es peishi lheuèren eth cap e cantèren a còr aguesta estròfa:
Se tu hès repè, nosati t’imitaram!
Se tu complisses eth tòn jurament, nosati compliram eth nòste!
Mès se renegues des tòns compromisi, cridaram de tau sòrta que mos resquitaram!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc.
Era didec:
Que me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz eth visir se lheuèc e didec: “Aguesta ei ua causa que de vertat non l’ac posqui amagar ath rei”.
Dempús partic ara cèrca deth rei e li condèc çò que s’auie passat ena sua preséncia.
E eth rei didec: “Qu’ac voi veir damb es mèns pròpris uelhs.” E manèc cridar ath pescador e l’ordenèc que tornèsse damb quate peishi parièrs as prumèrs, e entad aquerò li balhèc tres dies de tèrme.
Mès eth pescador partic de seguit entath lac, e se hec a vier de seguit es quate peishi.
Alavetz eth rei dispausèc que l’autregèssen quate cents dinnars, e se virèc entath visir e li didec: “Premanís tu madeish dauant mèn aguesti peishi”.
E eth visir responec: “Escoti e aubedisqui”.
E alavetz manèc amiar era padena dauant deth rei, e se metec a fregir es peishi, dempus d’auer-les netejat ben, e quan ja sigueren fregidi ben per un costat les virèc der aute.
E de pic se dauric era paret dera codina e gessec un nere semblable a un bufle entre es bufles o a un gigant dera tribú de Had, e amiaue ena man ua arrama verda, e, didec damb votz clara e terribla: “Ò peishi!
Ò peishi!.
Seguitz sauvant era vòsta anciana promesa?” E es peishi lheuèren eth cap deth hons dera padena, e dideren: “Plan que òc, plan que òc” e declamèren a còr aguesti vèrsi:
Se tu hès repè, nosati tornaram!
Se tu complisses era tua promesa, nosati compliram era nòsta!
Mès se te resistisses, cridaram autant qu’acabaràs per cedir!
Dempús eth nere s’apressèc ara padena, la volquèc damb era arrama, e es peishi s’usclèren, en tot convertir-se en carbon.
Eth nere partic dempus peth madeish lòc qu’auie entrat.
E quan auec despareishut dera sua vista didec eth rei: “Qu’ei aguest un ahèr que, sus eth, plan, non poiríem sauvar silenci.
E didec eth pescador: “Ò sultan, noste senhor!
Qu’ei pro mieja ora”.
Eth sultan quedèc plan estonat e ordenèc as soldats qu’anèssen immediatament damb eth pescador.
E eth pescador anaue a contracòr, maudident en secret ar efrit.
E eth rei e toti partiren e pugèren en ua montaha, e baishèren enquia ua planhèra qu’ena sua vida auien vist anteriorament.
E eth sultan e es soldats s’estonèren d’aguesta extension desèrta, plaçada entre quate montanhes, e d’aqueth estanh qu’en eth jogauen peishi de quate colors: ròis, blancs, blus e auriòs.
E eth rei se posèc e les preguntèc as soldats e as qu’auie aquiu presents: “Bèth un de vosati a vist abans aguest lac en aguest lòc?” E toti responeren: “Ò, non!” e eth rei didec: “Per Allà!
Alavetz eth rei cridèc ath sòn visir.
Pr’amor qu’aguest visir ère òme sabent, eloqüent, versat en totes es sciéncies.
Quan se presentèc dauant deth rei, aguest li didec: “Que voi hèr ua causa, e te la vau a díder.
Desiri isolar-me complètament aguesta net e partir jo solet a desnishar eth mistèri d’aguest lac e des peishi.
Per tant, te demoraràs ena pòrta dera mia tenda, e les dideràs as emirs, visirs e camarlencs: “Eth sultan ei malaut e m’a manat que non dèisha passar ad arrés”.
E non li digues ad arrés era mia intencion.” D’aguesta sòrta eth visir non podie desaubedir.
Alavetz eth rei se desguisèc, e cuelhent era sua espada, s’escapèc entre era sua gent sense qu’arrés se’n sabesse.
E s’estèc caminant pendent tota era net sense arturar-se enquiath maitin, quan era calor, massa fòrta, l’obliguèc a descansar.
Dempús se metec a caminar pendent era rèsta deth dia e pendent era dusau net, enquiath maitin següent.
E vaquí que vedec ena luenhor ua causa nera, e se n’alegrèc d’aquerò, e didec: “Qu’ei probable que trapa aquiu a quauquarrés que me conde era istòria deth lac e des sòns peishi”.
E en apressar-se en aguesta causa nera vedec qu’aquerò ère un palai totafèt bastit damb pèires neres, refortilhat damb granes capes de hèr, e qu’ua des huelhes dera pòrta ère dubèrta e era auta barrada.
Alavetz se n’alegrèc fòrça, e posant-se dauant dera pòrta, piquèc doçament; mès coma que non li responeren, piquèc per dusau e per tresau viatge.
Dempús, e coma qu’encara non auien contestat, piquèc un quatau viatge, mès damb grana violéncia, e arrés responec tanpòc.
Alavetz se didec: “Qu’ei clar, qu’aguest palai ei desèrt.” E de seguit cuelhent animositat, entrèc pera pòrta deth palai e arribèc en un correder, e aquiu didec en votz nauta: "A, deth palai!
Que sò un estrangèr, un caminant, que demane viures entà seguir eth viatge.” Dempús persutèc ena sua demana per dusau e tresau viatge, e coma que non li responessen, afermèc eth sòn còr e assolidèc era sua anma e seguic per aqueth correder enquiath centre deth palai.
E non trapèc ad arrés.
Mès vedec que tot eth palai ère somptuosament revestit de tapissi e qu’en centre d’un pati interior i auie un estanh coronat per quate leons d’aur ròi, que des sues gòrges brotoaue un arrai d’aigua que semblaue de pèrles e de pedreria.
Ath sòn entorn se vedien nombrosi audèths, mès que non podien volar dehòra deth palai pr’amor que les ac empedie un hilat estirat per dessús de tot.
Dempús se seiguec entre dues pòrtes, e meditèc prigondament.
Mès de ressabuda entenec ua quèisha plan febla que semblaue brotoar d’un còr adolorit e entenec ua votz doça que cantaue doçament aguesti versi:
Es mèns patiments, ai!
Ò amor!
Vengueres en enténer era mia votz, mès guaira tortura deishères enes mèns pensaments!
Cuelh pietat de jo!
Dèisha-me gaudir deth repaus!
Pr’amor qu’Era ei eth mèn consolament enes penes e perilhs!
Quan eth rei entenec aguestes quèishes amares, se lheuèc e se filèc de cap ath lòc d’a on venguien.
Arribèc en ua pòrta caperada damb un tapís.
Lheuèc eth tapís, e en un gran salon vedec a un joen qu’ère estirat en un gran lhet.
Aguest joen ère fòrça beròi; eth sòn front semblaue ua flor, es sues caròles madeish qu’era ròsa, e ath miei d’ua d’eres i auie ua piga coma ua gota d’ambre nere.
Que ja ac didec eth poèta:
Eth joen ei elegant e gentil!
Jamès es uelhs des òmes vederen ua hèsta coma er espectacle des sues gràcies!
L’arreconeisheràs entre toti es joeni per çò dera piga qu’a ena ròsa dera sua caròla, precisament dejós d’un des sòns uelhs!
En veder-lo, eth rei, plan content, li didec: “Qu’era patz sigue damb tu!” E eth joen seguic estirat en lhet, amiant un vestit de seda brodat d’aur.
Damb un accent de tristesa que semblaue estener-se per tota era sua persona, entornèc era salutacion ath rei e didec: “Ò, senhor, perdona que non me posca lheuar.” Mès eth rei responec: “Ò, joen!
Hè-me saber era istòria d’aguest lac e des sòns peishi de colors, atau coma deth mistèri d’aguest palai e dera causa dera tua solitud e des tues lèrmes.” En entener-lo, eth joen vessèc naues lèrmes que regolejauen pes sues caròles, e eth rei s’estonèc e didec: “Ò joen!
E alavetz eth rei vedec qu’era mitat inferior deth joen ère de marme, e era auta mitat, des deth melic enquiath peu deth cap, ère d’un òme.
E eth joen li didec ath rei: “Sabetz- vo’n, ò senhor!
E eth joen condèc era istòria que seguís:
Se cridaue Mahmud, e ère rei des Isles Neres e d’aguestes quate montanhes.
Eth mèn pair regnèc pendent seishanta ans, e dempús s’extinguic ena misericòrdia deth Retribuidor.
Dempús dera sua mòrt, que siguí jo sultan e me maridè damb era hilha deth soèr.
M’estimaue damb amor tan poderós, que se per edart m’auia de separar d’era non minjaue ne beuie enquia que tornaua.
E atau s'estèc jos era mia proteccion pendent cinc ans, enquia qu’un dia venguec en hammam, dempús d’auer manat ath codinèr que premanisse era parva entath nòste sopar.
Entrè en palai, e emparant-me en lòc de costum, manè a dues esclaues que me hessen aire damb es ventalhs.
Ua se metec en mèn cap e era auta enes pès.
Mès, pensant ena abséncia dera mia esposa, me cuelhec era insomnia, e non podí dormir, pr’amor que s’es mèns uelhs se barrauen, era mia anma s’estaue desvelhada.
Entení alavetz ara esclaua qu’ère darrèr deth mèn cap que li parlaue d’aguesta sòrta ara que i auie enes mens pès: “Ò, Masauda!
Quina malerosa joenessa era deth nòste patron!
Quina tristesa entada eth per auer ua esposa coma era nòsta patrona, tan dolenta e tan criminau!” E era auta responec: “Qu’Allà maudide as hemnes adultères!
Pr’amor qu’aguesta infama jamès poirà auer un òme milhor qu’eth nòste patron, e totun aquerò, se passe es nets en lhet d’un e de un aute.” E era prumèra esclaua didec: “Eth nòste patron deu èster fòrça impassible quan non ne hè cabau des accions dera sua hemna”.
E didec era auta: “Mès, se qué dides?
Dilhèu pòt sospechar eth nòste patron çò que hè era?
Te penses que la deisharie en libertat d’obrar atau?
Te cau saber qu’aguesta perfida li met tostemp quauquarren ena copa que beu eth nòste patron cada net abans d’ajaçar-se.
Li met banj11 e lo hè dormir damb aquerò.
D’aguesta sòrta, non se’n pòt saber d’arren, ne entà on va era, ne çò que hè.
Alavetz, dempús de dar-li a béuer eth banj, se vestís e se’n va, en tot deishar-lo solet, e non torne enquiara auba.
En moment qu’entení, ò senhor!, çò que didien es esclaues, se cambièc en tenèbres era lum des mèns uelhs.
E desiraua arderosament qu’arribèsse era net entà trapar-me de nauèth damb era hilha deth mèn soèr.
Fin finau tornèc deth hammam.
E alavetz se parèc era taula, e siguérem en tot dinar pendent ua ora, autrejant-mos mutuaument de béuer, coma de costum.
Dempús demanè eth vin que solia béuer cada net abans d’ajaçar-me, e era m’apressèc era copa.
Mès jo que non beuí, plan, e hi veir que me l’apressaua enes mèns pòts, coma de costum, mès lo vessè rapidament pera dubertura dera mia tunica, e de seguit me metí en lhet, en tot hèr veir que dormia.
E era didec alavetz: “Dormís!
Per Allà, que t’è en òdi!
E è en òdi enquia e tot era tua imatge, e era mia anma n’ei enquia naut de tot deth tòn tracte”.
Dempús se lheuèc, se botèc eth sòn milhor vestit, se perhumèc, se cenhec ua espada e daurint era porta deth palai se n’anèc.
De seguit me lheuè jo tanben, e la seguí enquia que gessec deth palai.
E trauessèc totes places, e arribèc fin finau enes pòrtes dera ciutat, qu’èren barrades.
Alavetz les parlèc as pòrtes en un lenguatge que non comprení, e es barrolhs queigueren e es pòrtes se dauriren, e era gessec.
Era entrèc pera pòrta, e jo pugè naut de tot dera copòla, a on i auie ua terraça, e d’aquiu estant me metí a susvelhar-la.
E vaquí qu’era entrèc ena cramba d’un nere plan nere.
Aguest nere qu’ère òrre, auie eth pòt superior coma era cubertèra d’ua marmita, e er inferior coma era madeisha marmita, ambdús tan penjants, que podie alistar es pèires garonenques entre era arena.
Qu’ère poirit de malauties e estirat sus un molon de canes de sucre.
En veder-lo, era hilha deth mèn soèr li punèc era tèrra entre es sues mans e eth lheuèc eth cap entada era e li didec: “Malastres sus tu!
Com t’as tardat tant?
È convidat as neri que s’an begut eth vin e s’an barrejat ja damb es sues aimantes.
E jo non è volgut béuer per tòrt tòn.” Era responec: “Ò patron mèn, estimat deth mèn còr!
Non sabes que sò maridada damb eth hilh deth mèn soèr, qu’è en òdi enquia e tot era sua imatge e que m’orrifique èster damb eth?
Se non siguesse peth temor de hèr-te mau, harie ja temps qu’auria esbauçat tota era ciutat, qu’en era sonque s’entenerie era votz deth corbàs e der ihon, e ath delà auria transportat es pardies en aute costat deth Caucas.” E responec eth nere: “Mentisses infama!
Juri per aunor e pes qualitats virils des neri, e pera nòsta infinita superioritat sus es blancs, que se te tornes arrecular un aute còp, a compdar d’aguest dia, refusarè eth tòn tracte e non botarè eth mèn còs dessús deth tòn.
Ò perfida traïdora!
Solide que t’as arreculat entà assadorar en bèth aute lòc es desirs tòns de hemna.
Quina lordèra!
Atau condaue eth prince dirigint-se ath rei.
E seguic d’aguesta sòrta:
De seguit era hilha deth mèn soèr s’estarnèc en somics e comencèc a planher-se umilament entre es mans deth nere, e li didie: “Ò estimat mèn, orgulh deth mèn còr!
Se me hesses enlà me moriria!
Ò amor mèn!
Lum des mèns uelhs!” E non cessèc enes sòns plors ne enes sues supliques enquia que l’auec perdonat.
Alavetz, plia d’alegria, se lheuèc, se treiguec es vestits, enquia e tot es cauces, e se quedèc totafèt nuda.
E didec dempús: “Patron mèn, pòs neurir ara tua esclaua?” E responec eth nere: “Lhèua era cubertèra dera caceròla, aquiu traparàs un aguisat de uassi d’arrats, que t’agradarà.
En aguesta gèrla que ves aquiu i a buza12 e te la pòs bèuer.” E era mingèc e beuec e anèc a lauar-se es mans.
Dempús s’ajacèc en molon de canes, e complètament despolhada s’agarrèc ath nere, en tot caperar-se damb uns pelhòts infèctes.
En veir totes aguestes causes que hège era hilha deth mèn soèr, non me podí tier mès, e baishant dera copòla e calant-me ena cramba, cuelhí era espada qu’amiaue era hilha deth mèn soèr, decidit a aucir-les as dus.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada veiguec aproximar-se eth maitin, e se carèc discrètament.
E quan ludec eth maitin, Schahriar entrèc ena sala de justícia, e eth divan siguec plen enquiath finau deth dia.
Doniazada li didec ara sua fraia: “Te prègui que seguisques eth tòn relat.” E era responec: “De tot còr, e damb er aumenatge degut”.
Schahrazada didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E a compdar d’aguest moment, arren sai de çò que se passèc.
Mès a londeman vedí qu’era hilha deth men soèr s’auie bracat eth peu e s’auie vestit de dòu.
Dempús me didec: “Ò hilh deth mèn soèr!
Non censures çò que jo hèsqui, donques que vengui de saber-me’n que s’a mòrt era mia mair, qu’ath mèn pair l’an aucit ena guèrra santa, qu’un des mèns frairs a perit d’ua picadura d’escorpion e qu’er aute s’a demorat enterrat jos es roïnes d’un edifici; per tant, qu’è pro motius entà plorar e aclapar-me.” Hènt veir que la credia, li didí: “Hè çò que creigues mès convenent, donques que non t’ac vau a enebir.” E s’estèc embarrada en sòn dòu, damb es sues lèrmes e damb es sues escometudes de dolor pendent un an, des deth sòn començament enquiath sòn finau.
E, passat er an, me didec: “Desiri bastir entà jo ua hòssa en aguest palai, aquiu poirè isolar-me damb era mia solitud e es mies lèrmes, e la cridarè era Casa deth Dòu.” E jo li didí: “Hè çò que creigues mès convenent”.
E manèc bastir aguesta Casa deth Dòu, coronada per ua copòla, e auent en sosterranh coma ua sòrta de hòssa.
Dempús transportèc aquiu ath nere, que non auie mòrt, pr’amor que solet auie quedat malaut e aflaquit, encara qu’en realitat ja non li podie servir d’arren ara hilha deth mèn soèr.
Mès aquerò non l’empedie bèuer de contunh vin e buza.
E des deth dia que lo herí non podie parlar e seguie viuent, donques qu’encara non auie arribat era sua ora.
Era l’anaue a veir cada dia, entrant ena copòla, e sentie ath sòn costat escometudes de plors e de holia, e li daue beuendes e condiments.
Atau actuèc, pendent eth dia e era net, e pendent tot un nau an.
Jo qu’auí paciéncia pendent aguest temps; mès un dia, entrant ara imprevista ena sua cramba, l’entení plorar e gratar-se era cara, e díder amarament aguesti vèrsi:
Partires, ò plan estimat mèn!
Se tornes a passar près dera tua estimada, recuelh se te platz es sues despolhes mortaus, en rebrembe dera sua vida terrenau, e balha-les eth repaus dera hòssa a on tu volgues, mès apròp tòn, se tornes a passar près dera tua estimada!
Qu’era tua votz se’n brembe deth mèn nòm de d’auti tempsi entà parlar-me ena hòssa!
Ò, mès ena mia hòssa sonque enteneràs eth trist son des mèns uassi en tumar es uns contra es auti!
Quan auec acabat eth sòn planh, desgainè era espada, e li didí: “Ò traïdora!
E ja non posqui valer-me ne hèr un movement, de sòrta que non sò ne mòrt ne viu.
Dempús de botar-me en tau estat, encantèc es quate isles deth mèn règne, en tot convertir-les en montanhes damb aguest lac ath miei d’eres.
E as mèns subdits les transformèc en peishi.
Mès que non ei tot.
Cada dia me torture en tot foetar-me damb ua correja, damb cent foetades, enquia que me hè sagnar.
Eth joen s’estarnèc a plorar e recitèc aguesti vèrsi:
Demorant era tua senténcia e era tua justícia, ò Senhor mèn!
Mès m’estofen es mèns malastres.!
Eth rei li didec alavetz ath joen: “Qu’as hijut ua pena as mies penes; mès ditz-me: a on ei aguesta hemna?
E responec eth joen: “Ena hòssa, a on ei eth nere, dejós dera copòla.
Cada dia vie en aguesta cramba, me despolhe, e me fot cent foetades, plori e cridi, sense poder hèr un movement entà defener-me.
Dempús de martirizar-me, se’n va ath costat deth nere, en tot hèr-li a vier vins e licors boridi”.
Alavetz exclamèc eh rei: “Ò excellent joen!
Per Allà!
Te vau a hèr un favor tan memorable que, dempús dera mia mòrt, passarà ath domèni dera Istòria.” E ja non higec arren mès, e seguic era convèrsa enquia que s’apressèc era net.
Dempús se lheuèc eth rei e demorèc qu’arribèsse era ora nueitiua des bruishes.
Alavetz se despolhèc, tornèc a cenher-se era espada, e se n’anèc entath lòc a on se trapaue eth nere.
Que i auie aquiu candèles e petites halhes penjades e tanben perhums, encens e diuèrses pomades.
Se n’anèc dret de cap ath nere, lo heric, lo trauessèc, li hec vomegar era anma.
De seguit se lo botèc ena espatla, e lo lancèc ath hons d’un potz que i auie en jardin.
Dempús tornèc ena copòla, se vestic damb era ròba deth nere e se passegèc pendent un instant peth sosterranh, tremolant ena sua man era espada completament nuda.
Passada ua ora, era desvergonhada bruisha arribèc ena cramba deth joen.
A penes auec entrat, despolhèc ath hilh deth sòn soèr, agarrèc eth foet e comencèc a picar-lo.
Alavetz eth cridaue: “Non me hèsques patir mès!
Que ja ei pro eth mèn malastre!
Cuelh pietat de jo!” Era responec: “L’aueres tu de jo?
Respectères ath mèn aimant?
Atau, donc, tè!
E en entrar dejós dera copòla, se metec a plorar e preguèc: “Ò patron mèn, parla-me, hè- me enténer era tua votz!” E recitèc dolorosament aguesti vèrsi:
Ò còr mèn!
Er amor que me traspassères qu’ei un torment que depasse es mies fòrces!
Se solet volies eth mèn dolor e eth mèn amarum, que seràs erós, pr’amor que pro que s’an complit es tòns desirs!
Dempús se petèc en somics e tornèc a implorar: “Ò patron mèn!
Parla-me, que jo t’entena”.
Alavetz eth supausat nere botgèc era lengua e comencèc a imitar eth parlar des neri: “Que non i a fòrça ne poder sense era ajuda d’Allà!” Era bruisha, en enténer parlar ath nere dempús de tant de temps, lancèc un crit d’alegria e queiguec estavanida, mès lèu se remetec, e didec: “Qu’ei qu’eth mèn patron ei ja guarit?” Alavetz eth rei, simulant era votz e hènt-la mès febla, didec: “Ò miserabla libertina!
Non te merites que te parla.” E era didec: “Mès, per qué?” E eth responec: “Perque tostemp ès en tot castigar ath tòn marit, e eth cride, e aquerò me trè era sòn pendent tota era net enquiath maitin.
Autrament, jo ja auria recuperat es mies fòrces.
Aquerò precisament m’empedís responer-te.” E era didec: “Donques que tu m’ac manes, lo vau a desliurar der estat que se trape.” E eth responec: “Òc, desliura-lo, e recuperaram era tranquillitat.” E didec era bruisha: “T’escoti e t’aubedisqui”.
Dempús gessec dera copòla, anèc entath palai, cuelhec ua tassa de coeire plia d’aigua, prononcièc ues paraules magiques, e era aigua comencèc a borir coma borís ena caceròla.
Alavetz li lancèc un shinhau d’aigua ath joen, e li didec: “Pera fòrça deth mèn conjur, te mani que gesques d’aguesta forma e que recuperes era forma primitiua!” E eth joen se voludèc tot, se metec de pès, e exclamèc erós en veder-se liure: “Que non i a mès Diu qu’Allà e Mohamed ei eth Profeta d’Allà!” E era didec: “Ve-te’n, e non tornes per aciu, pr’amor que t’aucirè!” E l’ac didec ena cara.
Alavetz eth joen se n’anèc des sues mans.
E vaquí tot çò restacat ada eth.
Per çò que hè ara bruisha, tornèc de seguit ena copòla, baishèc en sosterranh, e didec: “Ò patron mèn!
Rèste ua auta causa entà que recupera era tranquillitat.
Que non as suprimit era causa principau des mèns maus”.
E era didec: “Ò, estimat mèn!
E aguest ei eth motiu de qué non recupèra jo es fòrces.
Desliura-les, donc.
Quan era bruisha entenec aguestes paraules, que credie deth nere, exclamèc fòrça alègra: “Ò patron mèn!
En aguest moment dera narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Que me n’è sabut, ò rei afortunat!
E es montanhes tornèren a èster isles coma en d’auti tempsi.
E vaquí tot çò qu’auec sus tot aquerò.
Per çò que hè ara bruisha, aguesta tornèc ath costat deth rei, e coma lo tenguie peth nere, li didec: “Ò estimat mèn!
Balha-me era tua man generosa entà punar-la.” E eth rei responec en votz baisha: “Aprèssa-te mès a jo.” E era s’apressèc.
E eth rei cuelhec de pic era sua espada e li trauessèc eth pièch damb tau fòrça qu’era punta li gessec pera esquia.
Dempús, fotent-li un talh, l’esmiegèc.
Hèt aquerò, gessec ara cèrca deth joen encantat que lo demoraue de pès.
Alavetz lo felicitèc peth desencantament, e eth joen li punèc era man e li balhèc coraument es gràcies.
E li didec eth rei: “Te’n vòs anar ena tua ciutat, o acompanhar-me ena mia?” E eth joen responec: “Ò rei des tempsi!
Sabes guaira distància i a d’aciu enquiara tua ciutat?” E didec eth rei: “Dus dies e miei”.
Alavetz li didec eth joen: “Ò rei, s’es esclipsat, desvelha-te.
Entà anar ena tua capitau tieràs, damb era volontat d’Allà, tot un an.
S’arribères aciu en dus dies e miei, siguec pr’amor qu’aguesta poblacion ère encantada.
E, tè, ò rei!
A compdar d’aué seràs eth mèn hilh, donques qu’Allà non me n’a volgut dar enquia ara.” E se lancèren enes braci d’un e d’aute e s’alegrèren ar arràs d’alegria.
Se filèren alavetz entath palai deth rei qu’auie estat encantat.
E eth joen les anoncièc as notables deth règne qu’anaue a partir entà ua peregrinacion ena Meca.
E hèti es preparatius de besonh, qu’eth sòn còr desiraue tornar en sòn país, que d’eth n’ère absent hège un an.
Partiren, donc, amiant cinquanta esclaus cargadi de presents.
E non deishèren de viatjar dia e net pendent un an sancer, enquia qu’aubirèren era ciutat.
Eth visir gessec damb es soldats ar encontre deth rei, plan satisfèt dera sua tornada, donques que ja cranhie non tornar-lo a veir.
E es soldats s’apressèren, e punèren era tèrra entre es sues mans, e li desirèren era planvenguda.
E entrèc en palai e se seiguec en tron.
Dempús cridèc ath visir e li condèc tot çò que s’auie passat.
Quan eth visir se’n sabec dera istòria deth joen, lo felicitèc peth sòn desencantament e era sua sauvacion.
Mentretant, eth rei gratifiquèc a moltes persones, e dempús li didec ath visir: “Que vengue aqueth pescador qu’en d’auti tempsi me hec a vier es peishi.” E eth visir manèc cridar ath pescador qu’auie estat era encausa deth desencantament des abitants dera ciutat.
E quan se presentèc l’ordenèc eth rei que s’apressèsse, e l’autregèc vestits d’aunor, en tot preguntar-li sus era sua manèra de víuer e s’auie hilhs.
Eth pescador didec qu’auie un hilh e dues hilhes.
Alavetz eth rei se maridèc damb ua des sues hilhes, e eth joen se maridèc damb era auta.
Dempús eth rei sauvèc ath pescador ath sòn costat e lo nomentèc tresorèr generau.
De seguit manèc ath sòn visir ena ciutat deth joen, plaçada enes isles Neres, e lo nomentèc sultan d’aqueres isles, en tot acompanhar-lo es cinquanta esclaus damb nombrosi vestits d’aunor entà toti aqueri emirs.
Eth visir, en dider-se adiu, punèc ambdues mans deth sultan e gessec entath sòn destin.
E eth rei e eth joen seguiren amassa, plan erosi damb es sues esposes, es dues hilhes deth pescador, gaudint ua vida d’erosa tranquillitat e corau esvagament.
E cada dia vedie as sues hilhes, qu'èren’esposes de reis.
E en tau estat, dempús de nombrosi ans, venguec a visitar-les era Separadora des amics, era Inevitabla, era Silenciosa, era Inexorabla!
E eri moriren!
Mès non vos pensetz qu’aguesta istòria, seguic Schahrazada, sigue mès meravilhosa qu’era deth messatgèr.
Que i auie ena ciutat de Bagdad un òme qu’ère fradin e ath delà mosso d’encargues.
Un dia, mentre ère en mercat, guiterosament apuat en sòn cabàs, se posèc ath sòn dauant ua hemna damb un ample mantèl de tela de Mosul, en seda semiada de ludentors d’aur e folradura de brocat.
Lheuèc un shinhau eth petit vel dera cara e apareisheren per dejós dus uelhs neri, damb longues pestanhes, e quines paupetes!.
Qu’ère beròia, es sues mans e es sòns pès molt petits, e auie, ara fin, un ensems de perfèctes qualitats.
E didec damb era sua votz doça: “Ò messatgèr!
Piquèc e gessec un nusraní13, que per un dinnar li balhèc ua mesura d’olives, e era les botèc en cabàs, en tot dider-li ath mosso: “Hè-te a vier aquerò e seguis-me”.
E eth messatgèr exclamèc: “Per Allà!
Benedit dia!” E cuelhec un aute còp eth cabàs e seguic ara joena.
E vaquí que s’arturèc aguesta ena frutaria e crompèc pomes de Siria, codonhs osmani, persecs d’Oman, gensemins d’Alepo, nenufars de Damasc, cogombres deth Nil, limons d’Egipte, cidres sultanís, baies de mirta, flors d’olivèr, anemones ròies de color de sang, violetes, flors de miugrana e lauanetes.
E ac botèc tot en cabàs deth messatgèr, e li didec: “Amia’c tot”.
E eth ac amièc e la seguic, enquia qu’arribèren ena carnisseria, a on didec era joena: “Talha dètz tròci de carn.” E eth carnissèr talhèc es dètz tròci, e era les enrodèc en huelhes de platanèr, les metec en cabàs e didec: “Amia’c, ò messatgèr!” E eth ac amièc atau e la seguic, enquia que trapèc a un vendeire d’amèlhes, ath quau era joena li crompèc tota sòrta d’amèlhes en tot dider-li ath mosso: “Amia’c e seguis-me” E carguèc un aute còp eth cabàs e la seguic, enquia arribar ena botiga d’un confitèr, e aquiu crompèc era, ua plata e la curbic de tot çò qu’auie ena confiteria: grasilhats de sucre damb boder, galetes velotades perhumades damb musc e deliciosament farcides, bescuèits cridadi sabun, pastissi, còques de limon, confitures saboroses, doci cridadi muchabac, entrepans uets cridadi lucmet-el-kadí, d’auti qu’eth sòn nòm ei assabihzeinab, hèts damb boder, mèu e lèit.
Dempús placèc totes aguestes goludaries ena plata, e era plata dessús deth cabàs.
Alavetz eth messatgèr didec: “Se m’auesses avisat auria logat ua mula entà cargar tantes causes.” E era joena arric en entener-lo.
Tot ac metec en cabàs e li didec ath mosso: “Amia eth cabàs e seguis-me.” E eth mosso la seguic, amiant tostemp eth cabàs, enquia qu’era joena arribèc en un palai, tot de marme, damb un gran pati que daue entath jardin pera part deth darrèr.
Tot qu’ère plan luxuós, e eth lumedan auie dues huelhes d’eben ornades damb plaques d’aur ròi.
Era joena piquèc, e es dues huelhes dera pòrta se dauriren.
Eth messatgèr vedec dempús qu’auie daurit era pòrta ua auta joena, qu’eth sòn pòrt, elegant e graciós, ère un vertadèr modèu, mès que mès per çò des sòns pièchs redons e gessents, era sua gentila portadura, era sua beresa, e totes es perfeccions deth sòn tipe e de tot çò d’aute.
Eth sòn front ère blanc coma era prumèra lum dera lua, es sòns uelhs coma es uelhs des gasèles, es sues celhes coma era lua creishenta deth Ramadan, es sues caròles coma anemones, era sua boca coma eth sagèth de Soleiman, eth sòn ròstre coma eth plen dera lua quan ges, es sòns dus pièchs coma milgranes bessones.
Per çò que hè ath sòn vrente joen, elastic e flexible, s’amagaue jos era ròba coma ua carta apreciada jos eth ròtle que l’enròde.
Plan per aquerò, ara sua vista, notèc eth mosso que se l’anaue er esme e qu’eth cabàs li queiguie en solèr.
E se didec entada eth: “Per Allà!
E entrèren, e vengueren en ua sala espaciosa que daue tath pati, ornada damb brocats de seda e d’aur, plia de luxuosi mòbles damb incrustacions d’aur, vasi, fautulhs estampadi, cortines e uns armaris suenhosament barradi.
Ath miei dera sala i auie ua jaça de marme incrustat damb pèrles e esplendorosa peireria, caperat damb un baldaquin de satin ròi.
Sus era i auie estenuda ua mosquitèra de fina gasa, tanben ròia, e en lhet i auie ua joena de meravilhosa beresa, damb uelhs babilonics, ua portadura eleganta coma era letra aleth, e un ròstre tan beròi, que lo podie envejar eth solei luminós.
Qu’ère ua estela ludenta, ua nòbla beresa d’Arabia, coma didec eth poèta:
Aqueth que mesure eth tòn cossatge, ò joena!
Pr’amor qu’era tua elegància non a parièr, ne eth tòn còs un frair!
Pr’amor qu’era arrama solet ei beròia en arbe e en tot èster nuda!
Mentre que tu ès beròia de quinsevolh manèra e es ròbes que te capèren son solet ua delicia mès!
Alavetz era joena se lheuèc, e arribant ath costat des sues fraies, les didec: “Per qué vos estatz quietes?
Treiguetz era carga deth cap d’aguest òme.” E alavetz entre es tres l’aleugeriren deth pes.
Uedèren eth cabàs, meteren cada causa ath sòn lòc, e autrejant-li dus dinnars ath messatgèr, li dideren: “Ò messatgèr vira era cara e entorna de seguit”.
Mès eth mosso guardaue as joenes, encantat per tanta beresa e tanta perfeccion, e pensaue qu’en tota era sua vida non auie vist arren de semblable.
Ça que la, li chocaue que non i auesse cap òme ena casa.
Alavetz era màger des joenes li didec: “Per qué non te’n vas?
Qu’ei que te semble pòc çò que t’auem pagat?” E se virèc entara sua fraia, era qu’auie hèt era crompa, e li didec: “Balha-li un aute dinnar” Mès eth messatgèr repliquèc: “Per Allà, senhores mies!
Era mia paga que sòl èster era centessima part d’un dinnar per çò que non m’a semblat escassa era paga.
Mès eth mèn còr qu’ei pendent de vosates.
E me pregunti se quina deu èster era vòsta vida, donques que viuetz en solitud e non i a òme que vos acompanhe.
Non sabetz qu’un minaret solet vau quauquarren quan ei un des quate dera mesquita?
Mès, ò senhores mies!
Ja sabetz qu’era felicitat des hemnes jamès ei perfècta se non se junhen damb es òmes.
E, coma ditz eth poèta, un acòrd non serà jamès armoniós se non s’amassen quate esturments: era arpa, eth laüt, era citara e era flaüta.
Vosates, ò senhores mies!
E es joenes li dideren: “Ò messatgèr!
Qu’ei que non sabes qu’èm vèrges?
Plan per aquerò auem pòur de fidar-mos de quauquarren.
Mès eth messatgèr exclamèc: “Juri pera vòsta vida, ò senhores mies!
È liejut libres e è estudiat croniques.
Sonque condi causes agradiues, en tot carar-me suenhosament es causes tristes.
Qu’actui tostemp coma ditz eth poèta:
Solet er òme ben dotat sap sauvar eth secret!
Solet es melhors entre es òmes saben complir es sues promeses!
E escotant es vèrsi deth messatgèr, fòrça d’autes estròfes que recitèc e es sues improvisacions rimades, es tres joenes se padeguèren; mès entà non cedir de seguit, li dideren: “Te cau saber, ò messatgèr!
Amies tu ath dessús bèra causa entà indemnizar-mos?
Solet te poiram convidar damb era condicion de qué despenes fòrça aur.
Dilhèu non ei eth tòn desir d’estar-te damb nosates, d’acompanhar-mos a béuer, e mès que mès de hèr-mos velhar tota era net, enquia qu’era auròra banhe es nosti ròstres?” E era màger des damaisèles higec: “Amor sense sòs que non pòt servir de bon contrapès en platet dera balança”.
E era qu’auie daurit era pòrta didec: “Se non as arren, ve-te’n sense arren.” Mès en aqueth moment intervenguec era proveïdora, e didec: “Ò fraies mies!
Deishem aquerò, per Allà!
Ath delà, quinsevolh aute òme non aurie auut damb nosates tau moderacion.
Alavetz et messatgèr s’alegrèc fòrça, e li didec ara que l’auie defenut: “Per Allà, a tu te deui eth prumèr guanh deth dia”.
E dideren es tres: “Demora-te, ò messatgèr!
Dempús premanic es veires, clarifiquèc eth vin per decantacion, premanic eth lòc qu’en eth s’auien d’amassar en estanh, e se hec a vier aquiu tot çò que podien auer de besonh.
Dempús aufric eth vin e totes se seigueren, e eth messatgèr ath miei d’eres, en vertige, donques que se pensaue qu’ère en tot soniar.
E vaquí qu’era proveïdora aufric era gèrla deth vin e toti aupliren era copa e la beueren, e atau per dusau e tresau viatge.
Dempús era proveïdora l’aumplic de nauèth e la presentèc as sues fraies, e dempús ath messatgèr.
E eth messatgèr, extasiat, improvisèc aguesta rima:
Beu aguest vin!
Eth qu’ei era causa de tota era nòsta alegria!
Eth da ad aqueth que lo beu fòrça e salut!
Eth ei eth solet remèdi que guarís toti es maus!
Arrés beu eth vin, origina de tota alegria, sense sénter es emocions mès agradiues!
Era embriaguesa ei era soleta causa que pòt assadorar-mos de voloptuositat!
Dempús punèc es mans des tres damaisèles, e uedèc era copa.
De seguit, en tot apressar- se ara màger, li didec: “Ò senhora mia!
Que sò eth tòn esclau, era tua causa e era tua proprietat!” E recitèc aguestes estròfes en aunor sòn:
Ena tua pòrta demore de pès un esclau des tòns uelhs, dilhèu eth mès umil des tòns esclaus!
Mès coneish ara sua patrona!
Eth se’n sap dera sua generositat e des sòns beneficis!
Alavetz era li didec en tot aufrir-li era copa: “Beu, amic mèn!
Eth messatgèr cuelhec era copa, punèc era man dera joena, e ua votz doça e modulada cantèc en votz baisha aguesti vèrsi:
Jo l’aufrisqui ara mia amiga un vin ludent coma es sues caròles, caròles tan luminoses, que solet era claretat d’ua ahlama se poirie comparar damb era sua esplendida vida!
Era se digne acceptà’c, mès me ditz, plan alegra: “Com vòs que beua es mies pròpries caròles?” E jo li digui: “Beu, ò ahlama deth mèn còr!
Alavetz era joena cuelhec era copa des mans deth messatgèr, e se la hec a vier enes pòts e dempús venguec a sèir-se ath costat des sues fraies.
E toti comencèren a cantar, a dançar e a jogar damb es flors esquistes.
E mentretant, eth mosso les abraçaue e les punaue.
E ua li dirigie trufaries, ua auta l’apressaue entada era, e era auta li picaue damb es flors.
E seguiren beuent, enquia qu’eth vin les pugèc en cap.
E en un bot fotec eth sòn còs en estanh, e se metec a jogar damb era aigua, s’aumplic d’era era boca e esposquèc rambalhosament ath messatgèr.
Aquerò non l’empedie qu’era aigua corresse per toti es sòn membres e per entre es sues cueishes joenes.
Dempús gessec der estanh, se lancèc sus eth pièch deth messatgèr, e estirant-se dempús capensús didec senhalant era causa plaçada entre es sues cueishes:
Sabes se com se cride açò?” E responec eth mosso: “A!…
Normaument, se sòl cridar era casa dera misericòrdia.” Mès era exclamèc: “A!
Non te hè vergonha era tua ignorància?” E l’agarrèc deth còth e comencèc a foter-li còps.
Alavetz didec eth: “Qu’ei pro!
Qu’ei pro!
Se cride era vulva.” E repetic era: “Tanpòc ei atau”.
E eth messatgèr didec: “Donques eth tòn tròç deth darrèr.” E era repetic: “Ua auta causa” E didec eth: “Qu’ei eth tòn abelhard.” Mès era, en entener-lo, pataquegèc ath joen damb tau fòrça que l’engarrapèc era pèth.
E alavetz eth li didec: “Plan, donc, ditz- se me com se cride.” E era responec: “Era alfabrega des ponts”.
E exclamèc eth mosso: “Ara fin!
Laudat sigue Allà!
Dempús tornèc a circular era copa e era subcopa.
Ara seguida era dusau joena se despolhèc e se calèc en estanh, e hec madeish qu’era sua fraia.
Gessec dempús, se lancèc ena hauda deth mosso, e senhalant damb eth sòn dit es sues cueishes, e era causa plaçada entre eres, preguntèc: “Quin ei eth nòm d’aquerò, lum des mèns uelhs?” E eth didec: “Era tua henuda” Mès era exclamèc: “Quines paraules tant abominables ditz aguest òme!” E li fotec un boet damb tanta fòrça, que tremolèc tota era sala.
E dempús didec eth: “Alavetz serà era alfabrega des pònts.” Mès era repliquèc: “Que non ei aquerò, non ei aquerò!” E lo tornèc a pataquejar.
Alavetz eth messatgèr se lheuèc, se treiguec es sòns vestits e se metec ena aigua.
E era sua esquia nadaue majestuosa ena superfícia!
Se lauèc tot eth còs, coma s’auien lauat es daimasèles, e dempús gessec deth banh e venguec a calar-se ena hauda dera mès joena, apuèc es pès ena hauda dera auta fraia, e en tot senhalar era sua virilitat, li preguntèc ara màger de totes: “Sabes, ò sobeirana mia!
E eres, estonades, repliquèren: “Plan qu’ei eth tòn esturment, donques qu’ei caud; e ei era tua verga, pr’amor que se botge.” E eth mosso seguie remint damb movements deth sòn cap, e dempús les punaue, les mossegaue, les pecigaue e les abraçaue, e eres arrien a tot plen, enquia qu’acabèren per dider-li: “Com se cride, donc?” Alavetz eth meditèc pendent un moment, se guardèc entre es cueishes, guinhèc es uelhs, e senhalant eth sòn penis, didec: “Ò, senhores mies!
E arriren es tres tan rambalhosament quan l’enteneren, que de nauèth queigueren de cu.
Dempús seguiren beuent ena madeisha copa enquia que comencèc a escurir.
Es joenes deishèren alavetz ath messatgèr: “Ara vira era cara e vè-te’n, e d’aguesta manèra veiram era amplada des tues espatles.” Mès eth mosso exclamèc: “Per Allà, senhores mies!
Que li serie mès aisit ara mia anma gésser deth còs, qu’a jo deishar aguesta casa!
Amassem aguesta net damb eth dia, e deman poirà cada un anar ara cèrca deth sòn destin peth camin d’Allà!” Alavetz intervenguec de nauèth era joena proveïdora: “Fraies, per vida vosta, convidem-lo a passar era net damb nosates e mo n’arriram fòrça damb eth, donques qu’ei ua mala persona sense pudor e ath delà plan graciós.” E li dideren alavetz ath messatgèr: “Que pòs passar era net aciu, damb era condicion de qué sigues jos eth nòste domèni e non demanes cap explicacion sus tot aquerò que veigues o se passe.” E eth responec: “Que sigue atau, ò senhores mies!” E eres higeren: “Lheua-te e lieg tot çò qu’ei escrit dessús dera pòrta.” E eth se lheuèc, e ath dessús dera pòrta vedec aguestes paraules, escrites damb letres d’aur: Non parles jamès de çò que non t’impòrte, se non, enteneràs causes que non t’agraden.
E eth messatgèr didec: “Ò, senhores mies!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Doniazada didec: “Ò, fraia mia!, acaba era narracion!” E Schahrazada contestèc: “Damb plaser, e coma un déuer de generositat.” E seguic:
Me n’è sabut, ò rei poderós!
Dempús d’aquerò aluguèren es candèles, usclèren hustes flairoses e encens, e tornèren a béuer e a minjar totes es lecaries crompades en mercat, mès que mès eth messatgèr, qu’ath madeish temps recitaue vèrsi, barrant es uelhs mentre recitaue botjant eth cap.
Qu’ei ua coïncidéncia estonanta.
È vist de seguit qu’èren estrangèrs, e deuen vier deth país des Rum.
Cada un ei desparièr, mès es tres son tan ridiculs de fesomia, que hèn arrir.
Se les deishèssem entrar mos divertiríem damb eri.” E es sues fraies acceptèren.
Amiauen es caròles arrasades, damb ues mostaches retortilhades e regdes, e tot indicaue que tanhien ara confraria de mendicants cridadi saalik.
A penes entrèren, desirèren era patz ara concurréncia, e es joenes se demorèren de pès e les convidèren a sèir-se.
Ja seigudi, es saalik guardèren ath messatgèr, e pensant que pertanhie ara sua confraria, dideren: “Qu’ei un saaluk16 coma nosati, e poderà hèr-mos amistosa companhia.” Mès eth mosso, que les auie entenut, se lheuèc de pic, les campèc anujadament e exclamèc: “Deishatz-me en patz, que non n’è cap besonh dera vòsta afeccion.
E començatz per complir çò que vedetz escrit dessús d’aguesta pòrta.” Es daimasèles s’estarnèren d’arrir en enténer aguestes paraules, e se didien: “Que mos vam a divertir damb aguest mosso e es saalik.” Dempús aufriren minjar as saalik, que mingèren plan gustosament.
E era mès joena les aufric beuenda, e es saalik beueren un darrèr der aute.
E quan era copa ère en circulacion, didec eth messatgèr: “Frairs nòsti, amiatz ena saca bèra istòria o bèra meravilhosa aventura entà divertir-mos?” Aguestes paraules les ahisquèren, e demanèren que les hessen a vier esturments.
E alavetz era mès joena les amièc de seguit un tamborin de Mosul ornat damb cascavèls, un laüt d’Irak e ua flaüta de Persia.
E es tres saalik se botèren de pès, e un cuelhec eth tanborin, er aute eth laüt e eth tresau era flaüta.
E es tres comencèren a tocar, e es daimasèles les acompanhauen damb es sòns cants.
E eth messatgèr se morie de gust, admirant era beròia votz d’aqueres hemnes.
Alavetz tornèren a picar ena pòrta.
E coma de costum, era mès joena acodic a daurir.
E vaquí eth motiu de qué auessen picat:
Aquera net, eth califa Arun Al-Rachid auie gessut a recórrer era ciutat, entà veir e escotar per eth madeish tot çò que se passèsse.
L’acompanhaue eth sòn visir Giafar Al- Barmaki e eth borrèu Masrur, executor dera justícia.
Eth califa, en aguestes escadences, acostumaue a anar desguisat de mercadèr.
E passejant pes carrèrs auie arribat dauant d’aquera casa e auie entenut es esturments e es ressons dera hèsta.
E eth califa li didec ath visir Giafar: “Que voi entrar en aguesta casa entà saber-me’n de qué son aguestes votzes.” Eth visir Giafar repliquèc: “Dilhèu se tracte d’un grop d’embriacs, e mos calerie èster ara demora per s’un cas mos hessen ua mala passada.” Mès eth califa didec: “Que voi entrar aciu.
Quan era joena dauric era pòrta, eth visir li didec: “Ò, senhora mia!
Hè dètz dies arribèrem en Bagdad damb es nòsti productes, e mos logèrem en khan des mercadèrs.
Un des comerciants deth khan mos a convidat ena sua casa e mos a balhat minjar.
Dempús deth minjar, que mos auem tardat ua ora, mos a deishat partir.
Qu’auem gessut, mès ja ei de nets, e coma qu’èm estrangèrs, auem perdut eth camin deth khan e ara vos demanam fervorosament que mos permetatz entrar e passar era net aciu.
Alavetz era joena les guardèc, li semblèc que, plan que òc, auien er aspecte de mercadèrs e qu’èren plan respectables, per çò qu’anèc a cercar as sues dues fraies entà demanar-les era sua opinion.
E eres li dideren: “Dèisha-les entrar.” Alavetz venguec a daurir-les era pòrta, e li preguntèren: “Podem entrar, damb eth vòste permís?” E era responec: “Entratz”.
E entrèren eth califa, eth visir e eth borrèu, e en veder-les, es joenes se meteren de pès e les dideren: “Sigatz planvengudi, e qu’era acuelhuda en aguesta casa vos sigue tant ampla coma amistosa!
Sètz-vos, ò òstes nòsti!
Sonque vos vam a impausar ua condicion: Non parletz de çò que non vos impòrte, se non voletz enténer causes que non vos agraden.
E eri responeren: “Plan que òc.” E se seigueren e sigueren convidadi a béuer e a que circulèsse entre eri era copa.
Dempús eth califa guardèc as tres saalik e s’estonèc fòrça en veir qu’es tres èren bòrnis deth uelh quèr.
E guardèc de seguit as joenes, e en veir era sua beresa e era sua gràcia, se quedèc encara mès perplèx e estonat.
Es daimasèles seguiren conversant damb es convidadi, en tot convidar-les a béuer damb eres, e dempús l’aufriren ath califa un vin esquist, mès aguest lo refusèc, dident: “Que sò un bon hadj17.” Alavetz era mès joena se lheuèc e botèc dauant d’eth ua tauleta damb incrustacions fines, e ath sòn dessús botèc ua tassa de porcelana de China, e botèc en era aigua dera hònt, que heredèc damb un tròç de gèu e ac barregèc tot damb sucre e aigua de ròses, e dempús l’ac aufric ath califa.
Es daimasèles seguiren complint eth sòn déuer d’ospitalitat e anauen mestrant eth vin.
Mès quan eth vin costèc es sòns efèctes, era màger des tres fraies se lheuèc, cuelhec dera man ara proveïdora e li didec: “Ò fraia mia!, lhèua-te e complim damb eth nòste déuer.” E era sua fraia li responec: “Que sò as tues ordes.” Alavetz era mès petita se lheuèc tanben, e les didec as saalik que se hessen enlà deth centre dera sala e se calèssen ath cant des pòrtes.
Treiguec tot çò qu’auie ath miei deth salon e lo netegèc.
Es autes dues fraies cridèren ath messatgèr, e li dideren: “Per Allà!
Que mos ajudes plan pòc!
E la seguic dehòra dera casa, e vedec dues gossetes dera espècia de gossetes neres, qu’amiauen cadies en còth.
Eth messatgèr les agarrèc e se les hec a vier entath centre dera sala.
Alavetz era màger des fraies se rebussèc eth braç, cuelhec un soriac, e li didec ath mosso: “Hè-te a vier aciu a ua des gossetes.” E eth messatgèr tirassant dera cadia der animau, l’obliguèc a apressar-se, e era gosseta se metec a plorar e lheuèc eth cap entara joena.
Mès aguesta, sense hèr-ne cabau, la volquèc as sòns pès e comencèc a foter-li foetades en cap, e era gosseta cridaue e ploraue, e era joena non deishèc de foetar-la enquia que se li cansèc eth braç.
Alavetz lancèc eth soriac, cuelhec ara gosseta en braça, la sarrèc contra eth sòn pièch, li sequèc es lèrmes e la punèc en cap, que l’auie entre es sues mans.
Dempús li didec ath messatgèr: “Lhèua-te e hè-me a vier ara auta.” E eth messatgèr li hec a vier era auta, e era joena la tractèc madeish qu’ara prumèra.
Alavetz eth califa sentec qu’eth sòn còr s’aumplie de pena e qu’eth pièch se li sarraue de tristesa, e li guinhèc eth uelh ath visir Giafar entà qu’interroguèsse sus aquerò ara joena, mès eth visir li didec damb senhaus que çò milhor ère carar-se.
De seguit era màger des damaisèles se dirigic as sues fraies e les didec: “Hèm aquerò qu’acostumam a hèr.” E es autes responeren: “Aubedim.” E alavetz pugèc en lhet, placat de plata e aur, e les didec as autes dues: “Vam a veir ara se qué sabetz.” E era mès petita pugèc en lhet, mentre qu’era auta se n’anèc entàs sues crambes e tornèc en tot hèr-se a vier ua borsa de satin damb serrelhs de seda verda; se posèc dauant des joenes, dauric era borsa e treiguec d’era un laüt.
Dempús l’ac autregèc ara fraia petita, que lo templèc e se metec a tocar-lo, en tot cantar aguestes estròfes damb ua votz somicanta e esmoiguda.
Per pietat!
Entornatz as mies paupetes eth saunei que d’eres a hujut!
Didetz-me a on a anat a parar era mia rason!
Quan permetí qu’er amor entrèsse ena mia casa, s’anugèc damb jo eth saunei e m’abandonèc!
E me preguntauen: “Qué as het entà veder-te atau, tu qu’ères des que recorren eth camin dret e segur?
E les didí: “Non serè jo, senon era, qui vos responerà!
Jo solet posqui dider-vos qu’era mia sang, tota era mia sang, li pertanh!
E tostemp me cau preferir vessar-la per era, que sauvar-la-me pegament entà jo!
Qu’è alistat a ua hemna entà botar en era es mèns pensaments, es mèns pensaments que reflectissen era sua imatge!
Se hessa enlà ad aguesta imatge, se consumirien es mies entralhes damb un huec devorador!
E me diden: “Mès trapes en objècte estimat ua auta causa que lèrmes, penes e escassi plasers?
E jo responi: “Non vos pensetz que beuent s’apoderat de jo era embriaguesa, senon guardant!
E non son es causes passades es que me consumissen, senon solet eth passat d’era!
Non son es causes estimades que me separè d’eres es que m’an botat en aguest estat, senon solet era separacion d’era!
Quan acabèc de cantar era sua fraia li didec: “Pro te padegue Allà, fraia mia!” Mès tau afliccion s’apoderèc dera joena portèra, que s’esquincèc es vestits e queiguec estavanida en solèr.
Mès en quèir, coma qu’ua part deth sòn còs quedèc descubèrta, eth califa vedec en eth tralhes de foetades e còps, e s’estonèc enquiath limit der estonament.
Era proveïdora esposquèc era cara dera joena damb aigua, e dempús que se remetec, li hec a vier un vestit nau e se lo botèc.
Alavetz eth califa li didec a Giafar: “Non te botgen aguestes causes?
Non as vist senhaus de còps en cò d’aguesta hemna?
Jo que non me posqui carar, e non descansarè enquia que desnisha era vertat de tot aquerò, e mès que mès, aguesta aventura des dues gossetes.” E eth visir responec: “Ò, senhor mèn!, corona eth mèn cap, bremba-te’n dera condicion que mos impausèren: Non parles de çò que non t’impòrte, se non vòs enténer causes que non t’agraden.” E, mentretant, era proveïdora se lheuèc, cuelhec eth laüt, l’apuèc en sòn redon pièch, e se metec a cantar:
Qué responeríem se venguéssen a dar-mos quèishes d’amor?
Qué haríem s’er amor mos hesse mau?
Se li fidèssem a un interpret que responesse en nòm nòste, aguest interpret non saberie traduir totes es quèishes d’un còr encamardat!
E se patim damb paciéncia e en silenci era abséncia der estimat, lèu mos meterà eth dolor enes pòrtes dera mòrt!
Ò dolor!
Entà nosati solet i a pena e dòu: es lèrmes regolegen pes caròles!
Ditz-me, sabes bèth rebrembe deth nòste amor passat, ua tralha petita que se tarde a maugrat deth temps?
O as desbrembat, damb era abséncia, er amor qu’agotèc eth mèn esperit e me botèc en tau estat d’anequeliment e postracion?
S’eth mèn destin ei víuer despatriada, bèth dia demanarè compdes d’aguesti patiments a Allà, nòste Senhor!
En enténer aguest cant tan trist, era màger des daimasèles s’estarnèc es vestits e queiguec estavanida.
E era proveïdora se lhèuc e li botèc un vestit nau, dempús d’auer-li esposcat era cara damb aigua entà que se remetesse.
Alavetz, un shinhau remetuda, se seiguec era joena en lhet, e li didec ara sua fraia: “Te prègui que cantes mès, entà que pogam pagar es nòsti deutes.
Encara que sigue un solet viatge!” E era proveïdora templèc de nauèth et laüt e cantèc es següentes estròfes:
Enquia quan se tardaràn aguesta separacion e aguest abandonament tan crudèu?
Non sabes qu’as mèns uelhs ja non li rèsten lèrmes?
M’abandones!
Mès non cres que trinques atau era anciana amistat?
Ò!, s’era tua intencion ère excitar gelosia en jo, qu’ac as artenhut!
S’eth maudit Destin tostemp ajudèsse as òmes amorosi, es praubes hemnes non aurien temps entà dirigir reconvencions as aimants infidèus!
A qui me queisharè entà deishar anar un shinau era mia desgràcia, es desgràcies costades pera tua man, assassin deth mèn còr?…
Ai de jo!
Quin recors li rèste ad aqueth que perdec era garantida deth sòn credit?
Com crubar eth deute?
E era tristesa deth mèn còr adolorit creish damb era lhocaria deth mèn desir per tu!
Te cerqui!
Qu’è es tues promeses!
Mès tu, a on ès?
Ò frairs!
Vos lègui era obligacion de resvenjar-me der infidèu!
Que patisque patiments coma es mèns!
Que tanlèu coma vage a clucar es sòns uelhs entà dormir, se les daurisque de seguit era insomnia longament!
Per çò deth tòn amor è patit es pejores umiliacions!
Desiri, donc, que un aute en mèn lòc, gaudisque es màger satisfaccions ath tòn cargue!
Enquia aué m’a tocat patir per çò deth sòn amor!
Mès ada eth, que se’n burle de jo, li tocarà patir deman!
En enténer aquerò, queiguec estavanida un aute còp era mès joena des fraies, e eth sòn còs apareishec senhalat peth soriac.
Alavetz dideren es tres saalik: “Qu’aurie estat milhor non auer entrat en aguesta casa, encara que auéssem auut de passar era net sus un molon de tarcums, pr’amor qu’aguest espectacle mos aclape de tau sòrta qu’acabarà per trincar-mos eth medoth deth uas”.
Alavetz, eth califa, virant-se entada eri, les didec: “E per qué ei aquerò?” E responeren:
Qui òc que ne semble èster ei aguest qu’ei ath sòn costat.” Alavetz exclamèc eth messatgèr: “Per Allà!
Alavetz dideren: “Qu’èm sèt òmes, e eres son tres hemnes.
Preguntem-les era explicacion de çò passat, e se non vòlen contestar-mos de bon voler, qu’ac hèsquen ara fòrça.” E toti se meteren d’acòrd entà actuar d’aguesta manèra, exceptat deth visir, que les didec: “Vos pensatz qu’eth vòste prepaus ei just e aunèst?
Pensatz qu’èm es sòns òstes, mos an impausat condicions e mos cau complir-les.
Ath delà, vaquí que s’acabe era net, e lèu partirà cada un a cercar era sua sòrt peth camin d’Allà.” Dempús li guinhèc eth uelh ath califa, e en tot hèr-lo-se a vier a despart, li didec: “Sonque mos rèste ua ora entà estar-mos aciu.
Te prometi que deman botarè enes tues mans ad aguestes joenes, e alavetz les poiràs preguntar era sua istòria.” Mès eth califa refusèc e didec: “Que non è paciéncia entà demorar enquia deman”.
E seguiren en tot parlar toti, enquia que acabèren per preguntar-se: “Qui de nosati les harà era pregunta?” E quauqui uns opinèren qu’aquerò li corresponie ath messatgèr.
Alavetz, es joenes les preguntèren: “De qué parlatz, brava gent?” Alavetz eth messatgèr se lheuèc, se metec dauant dera màger des tres fraies, e li didec: “O sobeirana mia!
E ditz-mos tanben, entà que mo’n sapiam, era causa d’aguestes tralhes de foetades que se ven en còs dera tua fraia.
Aguesta qu’ei era nòsta demana.
Alavetz era joena les preguntèc a toti: “Ei cèrt çò que ditz aguest messatgèr en nòm vòste?” E toti, exceptat deth visir, responeren: “Qu’ei vertat.” E eth visir non badèc boca.
Alavetz era joena, en enténer era sua responsa, les didec: “Per Allà, òstes mèns!
Vietz d’ofensar-mos dera pejor manèra.
Ja vos avertírem oportunament de qué se quauquarrés parlaue de çò que non l’importaue, entenerie causes que non l’agradarien.
Non ei pro auer entrat en aguesta casa e minjat es nòsti viures?
E dit aquerò se rebussèc eth braç, fotèc tres còps de pè en solèr, e cridèc: “Tè!
Vietz de seguit!” E immediatament se dauric un des armaris de ròba caperadi de cortines, e apareisheren sies neri, nauts e robusti que brandien agudentes espades.
E era patrona les didec: “Estacatz es braci d’aguesta gent de lengua de serpiu, e amarratz-les es uns as auti.” E executada era orde, dideren es neri: “Ò senhora nòsta!
Ò flor amagada as guardades des òmes!
Alavetz exclamèc eth messatgèr: “Per Allà, ò senhora mia!
Toti an fautat e an cometut un acte criminau, mès jo non.
Per Allà!
Quina net tant agradiua e erosa auríem passat se non auéssem vist ad aguesti maudits saalik!
E de seguit recitèc aguesta estròfa:
Be n’ei de beròi eth perdon deth fòrt!
E mès que mès, be n’ei de beròi quan s’autrege ar indefens!
Jo te conjuri per çò dera inviolabla amistat que i a entre es dus: non aucisques ar innocent per tòrt deth colpable!
Quan eth messatgèr acabèc de recitar, era joena se metec a arrir.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz eth califa li didec ath visir: “Malerosi de nosati, ò Giafar!
Alavetz era joena s’apressèc as saalik, e les didec: “Ètz frairs?” E responeren eri: “Non, per Allà!
Eth messatgèr siguec eth prumèr que s’auancèc, e didec: “Ò senhora mia!
Jo sò simplament un messatgèr, e arren mès.
Que m’a arribat damb vosates çò que sabetz plan ben, e non m’ac cau repetir ara, pes motius que ja sabetz.
E aguesta ei tota era mia istòria.
Alavetz era joena li didec: “Vai!
Alavetz eth prumèr saaluk entre es saalik s’auancèc entà condar era sua istòria, e didec:
Te cau saber, donc, qu’eth mèn pair ère rei, auie un frair, e aguest frair ère rei en ua auta ciutat.
E se passèc era coïncidéncia de qué eth madeish dia qu’era mia mair m’amainadèc a jo, neishec tanben eth mèn cosin.
Dempús passèren es ans, e dempús des ans, es dies; eth mèn cosin e jo creishérem.
Me cau dider-te que, damb intervaus de quauqui ans, anaua a tier-li ua visita ath mèn oncle e a passar damb eth quauqui mesi.
Eth darrèr còp que lo visitè me hec eth mèn cosin ua acuelhuda des mès amples e generoses, e manèc esgorjar quauqui vedèths en aunor mèn e clarificar nombrosi vins.
Dempús comencèrem a béuer enquia qu’eth vin podec mès que nosati.
Alavetz eth mèn cosin me didec: “Ò cosin mèn!
Ja sabes que t’estimi fòrça, e te vau a demanar ua causa importanta.
Que non voleria que me la remisses e que m’empedisses hèr çò qu’è decidit.” Jo li responí: “Que sigue atau, damb tota era simpatia e generositat deth mèn còr.” E entà fidar mès en jo, me hec prestar eth mès sagrat des juraments, en tot hèr-me jurar sus eth Libre Nòble.
E de seguit se lheuèc, s’absentèc pendent uns instants e dempús tornèc damb ua hemna ricament vestida e perhumada, damb un anament tan fastuós, que supausaue ua grana riquesa.
E en tot virar-se entà jo, damb era hemna ath sòn darrèr, me didec: “Cuelh ad aguesta hemna e acompanha-la en lòc que te vau a díder.” E me senhalèc eth lòc, en tot explicar-lo tan peth menut qu’ac comprení perfèctament.
Dempús higec: “Aquiu traparàs ua hòssa entre d’autes hòsses, e en era me demoraràs.” Jo non me podí remir ad aquerò, donques qu’auia jurat damb era man dreta.
E cuelhí ara hemna, partírem entath lòc que m’auien indicat, e mos seiguérem aquiu entà demorar ath mèn cosin que non se tardèc en presentar-se, amiant ua gèrla plia d’aigua, ua saca de ges e ua piòsha.
E ac deishèc tot en solèr, sauvant ena sua man sonque era piòsha, e partic entara hòssa, treiguec ua a ua es pèires e les deishèc a despart.
Dempús hotgèc damb era piòsha enquia desnishar ua gran lòsa.
La quilhèc, e apareishec ua escala damb ua vòuta.
Se virèc alavetz entara hemna e li didec: “Ara que pòs alistar”.
E era hemna baishèc de seguit pera escala e despareishec.
Alavetz eth se virèc entà jo e me didec: “Ò cosin mèn!
Te prègui qu’acabes de hèr-me aguest favor, e que, quan aja baishat, botes era lòsa e la capères damb tèrra, coma ère.
E atau completaràs aguest favor que m’as hèt.
Donques que hè un an que sò en tot hèr aguest trabalh, e solet Allà se’n sap.” E dempús higec: “E ara prèga a Allà que non m’aclapa de tristesa per çò d’èster luenh de tu, cosin mèn.” Ara seguida baishèc era escala, e despareishec ena hòssa.
Tanlèu auec despareishut dera mia vista, me lheuè, tornè a botar era lòsa, e hi tot çò d’aute que m’auie dit, de sòrta qu’era hòssa demorèc coma ère abans.
Tornè en palai, mès eth mèn oncle se n’auie anat de caça, e alavetz decidí ajaçar-me aquera net.
Dempús, quan arribèc eth maitin, comencè a reflexionar sus totes es causes deth dia anterior, e mès que mès sus aquerò que m’auie arribat damb eth mèn cosin, e me n’empenaí de tot çò qu’auia hèt.
Mès damb er empenaïment que non apraiaua arren!
Alavetz entornè ena hòssa, e cerquè, sense trapar-la, aquera qu’auia embarrat ath mèn cosin.
E seguí en tot cercar enquia lèu escurir, sense trapar-ne cap tralha.
Tornè dempús en palai, e non podia béuer, ne minjar, ne hèr enlà eth rebrembe de çò que m’auie arribat damb eth mèn cosin, sense poder desnishar qué ère d’eth.
E m’afligí damb ua afliccion tan considerabla, que passè tota era net aclapat enquiath maitin.
Anè de seguit un aute còp entath cementèri, e tornè a cercar era hòssa entre totes es autes, mès sense cap resultat.
E seguí era mia cèrca pendent sèt dies mès, sense trapar eth vertadèr camin.
Per çò qu’aumentèren de tau sòrta es mèns temors, que pensè que me tornaua lhòco.
Decidí viatjar entà trapar-li un remèdi ara mia afliccion, e tornè en país deth mèn pair.
Mès en arribar enes pòrtes dera ciutat gessec un grop d’òmes, se lancèren sus jo e m’estaquèren es braci.
Alavetz me quedè complètament estonat, donques que jo èra eth hilh deth sultan e aqueri es sirvents deth mèn pair e tanben es mèns esclaus.
E me cuelhec ua pòur plan grana, e pensaua: “Qué l’aurà arribat ath mèn pair?” E les preguntè ad aqueri que m’auien estacat es braci e non voleren responer-me.
Mès dempús, un d’eri, esclau mèn, me didec: “Era sòrt non s’a mostrat propicia damb eth tòn pair.
Es soldats l’an hèt traïson e eth visir a ordenat aucir-lo.
Dempús m’amièren ara fòrça.
Jo non sabia se qué me passaue, pr’amor qu’era mòrt deth mèn pair m’auie aumplit de dolor.
E m’autregeren enes mans deth visir qu’auie aucit ath mèn pair.
Mès entre aguest visir e jo existie un òdi plan ancian.
E era causa d’aguest òdi s’estaue en que jo, de joen, siguí fòrça afeccionat ara balèsta, e se passèc eth malastre de qué un dia me trapaua ena terraça deth palai deth mèn pair, quan baishèc un gran audèth sus era terraça deth palai deth visir, eth quau ère en era.
Volí aucir ar audèth damb era balèsta, mès manquè era balestada, e herí un uelh deth visir que se l’en.honsèc, per volontat e judici escrit d’Allà.
Que ja ac didec eth poèta:
Dèisha que se complisquen es destins; non volgues desviar era decision des jutges dera tèrra!
Non sentes alegria ne afliccion per cap causa, pr’amor qu’es causes non son etèrnes!
E eth saaluk seguic d’aguesta sòrta:
E aguesta ère era causa deth sòn òdi.
E quan me presentèren ada eth damb es braci estacadi, dispausèc que me talhèssen eth cap.
Alavetz li didí: “Per qué m’aucisses se non è cometut cap crim?” E responec: “Quin màger crim qu’aguest?” E senhalaue eth sòn uelh bòrni.
E jo didí: “Aquerò ac hi sense voler.” Mès eth repliquèc: “S’ac heres contra era tua volontat, jo ac vau a hèr damb tota era mia.” E dispausèc: “Hètz-lo a vier enes mies mans!” E m’amièren enes sues mans.
Alavetz estirèc era man, clauèc eth sòn dit en mèn uelh quèr e l’en.honsèc complètament.
E d’alavetz que sò bòrni, coma toti vedetz!
Hèt aquerò manèc que m’estaquèssen e me metessen en ua caisha.
Dempús cridèc ath borrèu e li didec: “Te l’autregi.
Alavetz eth borrèu m’amièc dehòra dera ciutat.
E me treiguec dera caisha damb es mans estacades e es pès encadenadi, e me volec bendar es uelhs abans d’aucir-me.
Mès alavetz me petè en somics e recitè aguestes estròfes:
T’alistè coma fèrma coirassa entà desliurar-me des mèns enemics; e ès era lança e er agudent hèr que damb eth me trauèssen!
Quan auia eth poder, era mia man dreta, era que deuie castigar, s’abstenguie, passant era arma ena mia man quèrra, que non la sabie her anar!.
Atau obraua jo!
Non persutetz, vos ac demani, enes vòsti crudèus repotecs; deishatz que solet es enemics me lancen flèches doloroses!
Autrejatz ara mia prauba anma, torturada pes enemics, eth don deth silenci; non l’aclapetz mès damb era duretat e eth pes des vòstes paraules!
Fidè enes mèns amics entà que me serivissen de solides coirasses; e atau ac heren, mès enes mans des enemics e contra jo!
Les alistè entà que me servissen de flèches mortaus; e ne sigueren mès contra eth mèn còr!
Cultivè es sòns còrs entà hér-les erosi; e sigueren fidèus, mès a d’auti amors!
Les cultivè fervorosament entà que siguessen constants; e ne sigueren, mès ena traïson!
Quan eth borrèu entenec aguesti vèrsi, rebrembèc qu’auie servit ath mèn pair e que jo l’auia aumplit de beneficis, e me didec: “Com t’è d’aucir jo, se sò eth tòn esclau?” E higec: “Escapa-te.
Te sauvi era vida!
Mès non tornes en aguest parçan, pr’amor que periries e me haries perir a jo damb tu, sivans ditz eth poèta:
Desliura-te amic, e sauva era tua anma dera tirania!
Dèisha qu’es cases servisquen de hòssa ad aqueri que les an bastit!
Poiràs trapar d’autes tèrres qu’es tues, d’auti païsi parièrs ath tòn, mès jamès traparàs mès anma qu’era tua anma!
Pensa qu’ei fòrça insensat víuer en un país d’umiliacions, quan era tèrra d’Allà ei ampla enquiar infinit!
Ça que la… qu’ei escrit!
Ei escrit qu’er òme destinat a morir en un país non poirà morir qu’en país deth sòn destin!
Mès, sabes tu quin ei eth país deth tòn destin?…
E sustot, non desbrembes jamès qu’eth còth deth leon non arribe ath sòn desvolopament enquia qu’era sua anma s’a desvolopat damb tota libertat!
Quan acabèc de recitar aguesti vèrsi, li punè es mans, e mentre non me vedí ja luenh d’aqueri lòcs non podí creir ena mia sauvacion.
Pensant qu’auia sauvat era vida me podí consolar d’auer perdut un uelh, e seguí caminant, enquia arribar ena ciutat deth mèn oncle.
Entrè en sòn palai e li condè tot çò que l’auie arribat ath mèn pair.
Alavetz vessèc fòrça lèrmes e didec: “Ò nebot mèn!
Donques que te cau saber qu’eth hilh deth tòn praube oncle a despareishut hè fòrça dies e arrés sap a on pare.” E s’estarnèc en somics, autant, que s’estavanic.
Quan se remetec, me didec: “Qu’èra plan afligit peth tòn cosin, e ara s’aumente eth dolor damb çò que t’a arribat a tu e ath tòn pair.
Per çò que hè a tu, ò hilh mèn!
En entener-lo parlar d’aguesta sòrta non podí carar per mès temps çò que l’auie arribat ath mèn cosin, e li condè tota era vertat.
En mèn oncle, en saber-se’n, s’alegrèc enquiath limit dera alegria, e me didec: “Amia-me de seguit en aguesta hòssa.” E responí: “Per Allà, que non sai a on ei aguesta hòssa.
Alavetz anèrem entath cementèri, e fin finau, dempús de cercar pertot, acabè per trapar- la.
E jo e eth mèn oncle arribèrem en limit dera alegria, e entrèrem ena vòuta, treiguérem era tèrra, hérem enlà era lòsa e baishèrem es cinquanta gradons qu’auie era escala.
En arribar baish, pugèc entà nosati ua humadissa que mos esbleugie.
Dempús seguírem caminant, enquia arribar en un gran salon qu’ère plen de haria e de grans de totes es essències, de parva de tota sòrta e de d’autes moltes causes.
E vedérem ath miei deth salon un lhet caperat per ues cortines.
Eth mèn oncle guardèc en interior deth lhet, e vedec ath sòn hilh en braça d’aquera hemna que l’auie acompanhat, mès ambdús èren totafèt convertidi en carbon, coma se les auessen lançat en un horn.
En veder-les, escopic eth mèn oncle ena cara deth sòn hilh e exclamèc.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec apressar-se eth maitin, e discrètament non volec abusar deth permís que se l’auie autrejat.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E m’aclapèc fòrça veir ath mèn cosin convertit en carbon, tan joen qu’ère!
E de seguit exclamè: “Per Allà, ò oncle mèn!.
Pr’amor que jo patisqui fòrça damb aquerò que l’a arribat ath tòn hilh.
E, mès que mès, m’aclape veder-lo convertit en carbon, madeish qu’ad aguesta joena, e que tu, non content damb aquerò, lo pataqueges damb era sòla dera babocha.” Alavetz eth mèn oncle me condèc aquerò:
Te cau saber qu’aguest joen, qu’ei eth mèn hilh, usclèc en amors pera sua fraia dès era mainadesa.
E jo tostemp l’aluenhaua d’era e me didia: “Me cau èster tranquil, pr’amor qu’encara son plan joeni.” Mès que non siguec atau!
A penes arribadi ena pubertat cometeren era mala accion, e encara que me’n sabí, non m’ac podí creir deth tot.
Ça que la, li fotí ath men hilh ua repassada terribla, e li didí: “Compde damb aguestes indignes accions, qu’arrés a cometut enquia ara e arrés cometerà dempús!
Compde que non aurie reis que les calesse arrossegar tanta vergonha ne tanta ignomínia coma vosati.
E es corrèus escampilharien a shivau eth nòste escandal pertot!
Tie compde, donc, se non vòs que te maudida e t’aucisca!” Dempús sagè de separar-la ada era, e separar-lo ada eth.
Mès plan que òc, aguesta marrida l’estimaue damb un gran amor, donques qu’eth Cheitan assolidèc era sua òbra en eri.
Atau, donc, quan eth mèn hilh vedec que l’auia separat dera sua fraia, deuec fabricar aguest refugi sosterranh sense qu’arrés se’n sabesse; e coma ves, se hec a vier parva e d’autes causes; e se profitèc dera mia abséncia, quan jo èra ena caça, entà vier aciu damb era sua fraia.
Damb aquerò provoquèren era justícia deth Plan Naut e Plan Gloriós.
E era les usclèc aciu as dus.
Alavetz eth mèn oncle se metec a plorar, e jo plorè damb eth.
Mès jo me metí a meditar pendent ua ora sus es hèts d’aguest mon e sus d’autes causes: era mòrt deth mèn pair per orde deth visir, en sòn tron panat, en mèn uelh en.honsat, que toti vedetz!
Dempús gessérem dera hòssa, metérem era lòsa, la caperèrem damb tèrra, e en tot deishà’c tot coma ère abans, tornèrem en palai.
A penes arribèrem entenérem sonar tambors de guèrra, trompetes e esturmens, e vedérem que corrien es guerrèrs.
Eth nòste esperit se trapaue en ua gran perplexitat, non endonviant era causa de tot aquerò.
Mès, fin finau, eth mèn oncle acabèc per preguntar era rason d’aqueres causes, e li dideren: “Eth tòn frair a estat aucit peth visir, que s’a esdegat a amassar es tropes e a vier de ressabuda a assautar era ciutat.
En enténer tot aquerò, me didí: “Solide m’aucirà se queigui enes sues mans!” E de nauèth s’amolonèren ena mia anma es penes e angonies, e comencè a rebrembar es malastres vengudi ath mèn pair e ara mia mair.
E non sabia se qué hèr, donques que se me vedien es soldats èra perdut.
E non trapè un aute recors qu’arrasar-me era barba.
Atau, donc, m’arrasè era barba, me desguisè coma podí, e m’escapè dera ciutat.
E me filè entad aguesta ciutat de Bagdad, a on demoraua arribar sense contratemps e trapar a quauquarrés que m’amièsse entath palai der Emir des Credents, Harun Al-Rachid, eth califa deth Patron der Univèrs, ath quau volia condar-li era mia istòria e es mies aventures.
Arribè en Bagdad aguesta madeisha net, e coma que non sabia entà on anar, me demorè fòrça perplèx.
Mès lèu me trapè cara a cara damb aguest saaluk, e li desirè era patz e li didí: “Sò estrangèr.” E eth me responec: “Jo tanben.” E èrem en tot parlar, quan vedérem apressar-se ad aguest tresau saaluk, que mos desirèc era patz e mos didec: “Que sò estrangèr.” E li responérem: “Tanben n’èm nosati.” E caminèrem amassa enquia que mos cuelheren es tenèbres.
Alavetz eth Destin mos guidèc erosament en aguesta casa, apròp de vosates, senhores mies.
Alavetz eth prumèr saaluk se seiguec en solèr, damb es cames crotzades, e er aute hec un pas, punèc era tèrra entre es mans dera joena, e condèc çò que seguís:
Mès era istòria que vau a condar ei tant estonanta, que se s’escriuesse damb ua agulha en angle interior deth uelh, servirie de leçon entad aqueth que siguesse capable d’instruir-se.
Aciu a on me ves, jo que sò rei, hilh d’un rei.
Tanben saberàs que non sò un ignorant.
Qu’è liejut eth Coran, es sèt narracions, es libres capitaus, es libres essenciaus des mèstres dera sciéncia.
E aprení tanben era sciéncia des astres e es paraules des poètes.
E de tau manèra m’autregè ar estudi des sciéncies, que podí depassar a toti es viuents deth mèn sègle.
Ath delà, eth mèn nòm subergessec entre toti es escrivans.
Era mia fama s’estenèc peth mon, e toti es reis se’n saberen dera mia valor.
Siguec alavetz quan entenec a parlar d’era eth rei dera India, e envièc un messatge ath mèn pair en tot pregar-li que me manèsse ena sua còrt, e acompanhèc aguest messatge damb nombrosi presents, digni d’un rei.
Eth mèn pair s’avenguec, hec premanir sies vaishèths plei de totes es causes, e partí damb es mèns sirvents.
Era nòsta trauessada se tardèc un mes.
Quan arribèrem en térra desembarquèrem es shivaus e es camèlhs, e carguèrem a dètz d’aguesti damb es presents destinadi ath rei dera India.
Mès a penes mos auérem metut en marcha, se lheuèc ua broma de povàs, que caperaue totes es regions deth cèu e dera térra, e atau s’estèc pendent ua ora.
S’esbugassèc dempús, e gesseren d’era enquia setanta cavalièrs que semblauen leons enrabiadi.
Qu’èren arabs deth desèrt, panaires de caravanes, e quan sagèrem de húger, correren a tot pèrder darrèr nòste e lèu mos artenheren.
Alavetz, en tot hèr-les senhaus damb es mans, les didérem: “Non mos costetz cap mau, donques qu’èm ua ambaishada qu’amie aguesti presents ath poderós rei dera India.” E responeren eri: “Que non èm enes sòns domènis ne depenem d’aguest rei.” E de seguit auciren a diuèrsi des mèns sirvents, mentre qu’es auti hugíem.
Jo auia recebut ua herida enòrma, mès, erosament, es arabs solet se tengueren a apoderar-se des riqueses qu’amiauen es camèlhs.
Que non sabia jo ne a on èra ne qué me calie hèr, donques que m’aclapaue pensar que pòc abans èra plan poderós e ara me vedia ena praubetat e ena misèria.
Seguí hugent, enquia trapar-me en cim d’ua montanha, a on i auie ua tuta, e aquiu, fin finau, podí repausar e passar era net.
A londeman gessí dera tuta, seguí eth mèn camin, e atau arribè en ua ciutat esplendida, de clima tan meravilhós, qu’er iuèrn jamès la visitèc e era primauèra la caperaue constantament famb es sues ròses.
Que m’alegrè fòrça quan entrè en aquera ciutat a on traparia, solide, repaus as mies fatigues e patz entàs mies inquietuds.
Non sabia a qui dirigir-me, mès quan passè peth costat d’ua botiga d’un sarte qu’ère aquiu en tot cóser, li desirè era patz, e eth brave òme, dempús d’entornar-me era salutacion, m’abracèc, me convidèc coraument a sèir-me, e plen de bontat m’interroguèc sus es motius que m’auien aluenhat deth mèn país.
Li condè alavetz tot çò que m’auie passat, deth principi enquiath finau, e eth sarte cuelhec pietat de jo, e me didec: “Ò trende, joen!
Dempús me balhèc de minjar e de béuer e mingèrem e beuérem ena milhor companhia.
E passèrem part dera net conversant, e dempús me cedic un cornèr dera botiga entà que podessa dormir, e me hec a vier un matalàs e ua hlaçada, tot çò que me calie.
Atau m’estè ena sua botiga pendent tres dies e dempús me preguntèc: “Sabes bèth mestièr entà poder guanhar-te era vida?” E jo responí: “Plan que òc.
Sò un gran jurisconsult, un mèstre arreconeishut enes sciències, e ath delà sai lièger e compdar.” Mès eth repliquèc: “Hilh mèn, arren de tot aquerò ei un mestièr.
Ei a díder, non voi díder que non sigue un mestièr (donques que me vedec fòrça aclapat), mès que non traparàs parroquians en aguesta ciutat.
Aciu arrés sap estudiar, ne liéger, ne escríuer, ne compdar.
Sonque saben guanhar-se era vida.” Alavetz me botè fòrça trist e comencè a planher-me: “Per Allà!
Sonque sai hèr aquerò que t’è dit.” E eth me didec: “Au, hilh, non te cau aclapar d’aguesta sòrta!
Cuelh ua còrda e ua destrau e trabalha de lenhaire, enquia qu’Allà te balhe milhor sòrt.
Mès, sustot, amaga era tua vertadèra condicion, donques que t’aucirien.” E anèc a crompar-me era destrau e era còrda, e me manèc damb es lenhaires dempús de recomanar-me ada eri.
Partí alavetz damb es lenhaires, e acabat eth mèn trabalh, me calè ena espatla ua carga de lenha, l’amiè entara ciutat e la vení per miei dinnar.
Crompè damb uns pòqui sòs eth mèn minjar, sauvè suenhosament era rèsta des monedes, e pendent un an seguí trabalhant d’aquerò.
Cada dia venguia ena botiga deth sarte a on repausaua ues ores seigut en solèr damb es cames crotzades.
Un dia, en gésser en camp damb era mia destrau, arribè enquia un bòsc plan espés, que m’aufrie ua bona provision de lenha.
Alistè un tronc sec, me metí a hotjar ar entorn des sues arraïcs, e de pic era destrau quedèc agarrada a un anèth de coeire.Treiguí era tèrra e desnishè un param qu’ada eth ère aganchat er anèth, e quan lo lheuè apareishec ua escala que m’amièc entà ua pòrta.
Daurí era pòrta e me trapè en salon d’un palai meravihós.
Aquiu i auie ua joena plan beròia, pèrla inestimabla, qu’es sòns encantaments me heren desbrembar es mèns malastres e temors.
E en tot guardar-la, m’inclinè dauant deth Creador, que l’auie dotat de tanta perfeccion e de tanta beresa.
Alavetz era me guardèc e me didec: “Ès un èsser uman o un efrit?” E responí: “Que sò un òme.” Era tornèc a preguntar: “Com poderes vier en aguest lòc a on è estat embarrada pendent vint ans?” E en enténer aguestes paraules, que me semblèren plies de delicia e de doçor, li didí: “Ò senhora mia!
Me maridè damb eth hilh deth mèn soèr.
Mès era madeisha net dera nòça, abans de pèrder era mia virginitat, me raptèc un efrit cridat Georgirus, hilh de Rajmus e arrèhilh deth pròpri Eblis, e me hec a vier volant enquiad aguest lòc, que i auie botat doci, lecaries, teles precioses, mòbles, viures e beuendes.
D’alavetz ençà ven a tier-me ua visita cada dètz dies, s’ajace damb jo e se’n va peth maitin.
Se pendent aguesti dètz dies auessa besonh de cridar-lo, non me cau senon tocar aguesti dus rengs escrits ena vòuta, e de seguit se presentarie.
E jo responí: “Plan que òc me vau a estar aciu pendent aguest temps”.
Alavetz era, mostrant ua grana satisfaccion, se lheuèc de seguit, me cuelhec dera man, e m’amièc per ues galaries e arribèrem fin finau en un hammam, comòde e agradiu, damb era sua atmosfèra teba.
De seguit me despolhè, era se treiguec tanben es sòns vestits, demorant nuda, e es dus entrèrem en banh.
Dempús de banhar-mos mos seiguérem ena estrada deth hammam, un ath costat der aute, e me balhèc glopades de musc e pastissi deliciosi.
E seguírem parlant coraument mentre mos minjàuem es lecaries deth raptor.
E jo, ò senhora mia!
E desbrembè totafèt es mies penes.
En desvelhar-me, la trapè seiguda ath mèn costat, en tot heregar damb un deliciós massatge es mèns membres e es mèns pès.
E alavetz invoquè sus era totes es benediccions d’Allà, e siguérem parlant pendent ua ora sus causes plan agradiues.
E era me didec: “Ò, per Allà!
Abans de qu’arribèsses m’estaua soleta en aguest sosterranh, e èra plan trista, sense arrés damb qui parlar, e aquerò pendent vint ans.
Dempús, damb ua votz plia de trendesa, cantèc aguesta estròfa:
Era sang pura des nòsti còrs e eth nere velot des nòsti uelhs!
Entath tòn lhet, ò viatgèr dera net!
Pr’amor qu’eth tòn lòc ei per dessús des nòstes paupetes!
En enténer aguesti vèrsi li balhè es gràcies damb era man sus eth còr, e sentí qu’eth sòn amor s’apoderaue de tot eth mèn èsser, en tot hèr que se hessen enlà es mèns dolors e es mies penes.
De seguit mos metérem a béuer ena madeisha copa, enquia que s’absentèc eth dia.
E aquera net m’ajacè damb era, entà gaudir dera màger felicitat.
E jamès ena mia vida è passat ua net atau!
Plan per aquerò quan arribèc eth maitin mos lheuèrem plan satisfèts er un der aute e reaument cuelhudi per ua felicitat sense limits.
Alavetz, mès encamardat que jamès, cranhent que s’acabèsse era nòsta felicitat, li didí: “Vòs que te trèigua d’aguest sosterranh e que te desliura der efrit?” Mès era se metec a arrir e me didec: “Cara e contenta-te damb aquerò qu’as!
Aguest praube efrit solet vierà un còp cada dètz dies, e toti es auti seràn entà tu.” Mès, exaltat pera mia passion, depassè un shinhau es mèns desirs, donques que repliquè: “Vau a esbauçar aguestes inscripcions magiques, e quan se presente er efrit, l’aucirè.
E era joena, en tot voler padegar-me, recitèc aguesti vèrsi:
Ò, tu!
Non sabes qu’ei simplament era manèra d’estimar?
Ignores qu’eth cansament ei era norma de totes es relacions, e qu’era ruptura ei er acabament de totes es amistats?…
Mès, sense hèr-ne cabau d’aguesti vèrsi qu’era me recitaue, li fotí un còp de pè ara vòuta…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Que me n’è sabut, ò rei afortunat!
Que ja ven contra nosati!
Per Allà!
Que m’as perdut!
Alavetz me precipitè entara escala.
Mès, malerosament, per çò deth mèn gran terror auia desbrembat es sandales e era destrau.
Quin malastre te menace?” Era responec: “Cap malastre.
Que sentí ua opression en pièch, per çò dera mia solitud e quan me lheuè ara cèrca d’ua beuenda fresca que m’encoratgèsse, ac hi tan bruscament, que m’eslisè e tumè contra era vòuta.” Mès er efrit didec: “Be ne sabes de mentir, ò desvergonhada libertina!” Dempús comencèc a escorcolhar eth palai pertot, enquia trapar es mies baboches e era destrau.
E alavetz cridèc: “Qué vò dìder tot aquerò?
Com an pogut arribar aciu?” Era responec: “Qu’ei eth prumèr viatge que les veigui.
Dilhèu les amiaues tu penjant ena esquia, e te les as hèt a vier atau.” Er efrit, ar arràs deth sòn furor, didec alavetz: “Tot aquerò son paraules absurdes, pègues e fauses.
De seguit la despolhèc complètament, la metec sus quate estaques clauades en solèr, e comencèc a tormentar-la, persutant enes sues preguntes sus qué s’auie passat.
Mès jo non podí tier mès aquera scèna, ne escotar es sòns plors, e pugè ara prèssa es gradons, tremolant de pòur.
Un còp en bòsc botè eth param coma l’auia trapat e l’amaguè des guardades en tot caperar-lo damb tèrra.
E m’empenaï dera mia accion enquiath limit der empenaïment.
E me metí a pensar ena joena, ena sua beresa e enes torments que li hège patir aqueth miserable dempús de tier-la pendent vint ans.
E encara me hège mès dò que siguesse per tòrt mèn.
E alavetz me metí a pensar tanben en mèn pair, en sòn règne e ena mia trista condicion de lenhaire.
E aquerò siguec tot!
Dempús seguí caminant, enquia arribar ena casa deth mèn amic eth sarte.
E lo trapè fòrça impacient pera mia abséncia, donques qu’ère seigut e semblaue que siguessen en tot fregir-lo en ua padena.
E me didec: “Coma qu’ager non vengueres, passè tota era net fòrça intranquil.
E cranhí que se t’auesse avalat ua fèra o t’auesse arribat quauquarren semblable en bòsc; mès laudat sigue Allà que te sauvèc!” Alavetz li balhè es gràcies pera sua bontat, entrè ena botiga, e seigut en mèn cornèr, comencè a pensar en mèn malastre e a repotegar-me per aqueth còp de pè tant imprudent que l’auia fotut ara vòuta.
Ara seguida eth mèn amic eth sarte entrèc e me didec: “Ena pòrta dera botiga i a un òme, ua sòrta de persa, que pregunte per tu e amie ena sua man era tua destrau e es tues baboches.
Les a presentat a toti es sartes d’aguest carrèr, e les a dit: “En vier aguest maitin ena oracion, cridat peth muezin, m’è trapat peth camin aguestes pèces e non sai de qui son.
M’ac poiríetz díder vosati?” Alavetz es sartes arreconeisheren era tua destrau e es tues sandales e l’an hèt vier entà aciu.
E ei aquiu en tot demorar-te ena pòrta dera botiga.
Ges, balha-li es gràcies, e recuelh era destrau e es sandales.” Mès en enténer tot aquerò perdí era sang dera cara e lèu m’estavaní de terror.
E en tot trapar-me d’aguesta sòrta, se dauric de pic era tèrra e campèc eth persa.
Qu’ère er efrit!
Auie sometut ara joena ath torment, e quin torment!
Mès era arren auie declarat, e alavetz eth, cuelhent era destrau e es baboches, li didec: “Ara veiràs se sò o non sò Georgirus, descendent d’Eblis.
E auie tengut enes cases des sartes era estratagèma qu’è parlat.
Se m’apareishec, donc, bruscament, brotoant deth solèr, e sense pèrder un instant me cuelhec en braça, se lheuèc damb jo pes aires, e baishèc dempús entà en.honsar-me damb eth ena tèrra.
Jo auia perdut totafèt eth coneishement.
M’amièc entath palai sosterranh qu’en eth auia estat tant erós, e aquiu vedí despolhada ara joena, qu’era sua sang corrie peth sòn còs.
Es mèns uelhs s’auien aumplit de lèrmes.
Alavetz er efrit se dirigic ada era e li didec: “Vaquí ath tòn aimant.” E era joena me guardèc e didec: “Sabi pas se qui ei aguest òme.
Que non l’è vist enquia ara.” E repliquèc er efrit: “Com pòt èster?
Te presenti era pròva deth delicte e non coheisses?” E era decididament, persutèc: “È dit que non lo coneishi.” Alavetz didec er efrit: “S’ei vertat que non lo coneishes, agarra aguesta espada e braca-li eth cap.” E era cuelhec era espada, auancèc plan decidida e s’arturèc dauant de jo.
E jo, palle de terror, li demanaua damb senhaus que me perdonèsse e es lèrmes corrien pes mies caròles.
E era me hec tanben un senhau damb es uelhs, mentre didie en votz nauta: “Tu qu’ès era causa des mèns malastres!” E jo responí ad aguest senhau damb ua contraccion de uelhs, e recitè aguesti vèrsi de doble sens, qu’er efrit non podie enténer:
Es mèns uelhs saben parlar-te pro entà qu’era lengua sigue inutila!
Solet es mèns uelhs te revèlen es secrets amagadi deth mèn còr!
Quan t’apareisheres, correren pes mies caròles doces lèrmes, e me demorè mut, pr’amor qu’es mèns uelhs te didien çò que calie!
Es paupetes saben exprimir tanben es sentiments!
Eth sabent que non li cau tier es dits!
Es nòstes celhes pòden suplir es paraules!
Silenci, donc!
Deishem que parle er amor!
E alavetz era joena, en auer entenut es mies paraules, deishèc anar era espada.
La cuelhec er efrit, e en tot autrejar-me-la, didec senhalant ara joena: “Braca-li eth cap e quedaràs en libertat; te prometi non hèr-te cap mau.” E jo responí: “Que sigue atau!” E cuelhí era espada e auancè decididament damb eth braç quilhat.
Mès era me suplicaue, en tot hèr-me senhaus damb es uelhs, coma dident: “Quin mau t’è hèt?” E alavetz se m’aumpliren es uelhs de lèrmes, e deishant anar era espada, li didí ar efrit: “Ò poderós efrit!
Ò eròi robust e invencible!
S’aguesta hemna siguesse tan dolenta coma vos pensatz, non aurie dobtat en sauvar-se a cargue mèn.
E, ça que la, ja as vist qu’a deishat anar era espada.
Com l’è de talhar jo eth cap, s’ath delà non coneishi ad aguesta joena?
Encara que me hesses bèuer era copa dera mala mòrt, non me prestaria ad aguesta vilania.” E er efrit contestèc aguestes paraules: “Qu’ei pro!
Vengui de veir que vos estimatz.
E alavetz, ò senhora mia, cuelhec era espada e li braquèc ua man ara joena e dempús era auta man, e dempús eth pè dret e dempús eth quèrre.
En quate còps braquèc es quate extremitats.
E jo, en veir aquerò damb es mèns pròpris uelhs, me pensaua que me moria.
Alavetz era joena, en tot guinhar-me un uelh, me hec dissimuladament un senhau.
Mès, ai de jo, er efrit la vedec, e didec: “Ò hilha de puta!
Vies de cométer adultèri damb es tòns uelhs.” E alavetz d’ua bracada li talhèc eth cap.
Dempús, virant-se entà jo, didec:
Te cau saber que jo panè ad aguesta joena era net dera sua nòça, quan encara non auie dotze ans e abans de qué arrés s’ajacèsse damb era.
E me la hi a vier aciu, e cada dètz dies venguia a veder-la, e passàuem amassa era net, e copulaua damb era jos er aspècte d’un persa; mès aué, en saber-me’n de qué m’enganhaue, l’è aucit.
Sonque m’a enganhat damb un uelh, que damb eth te guinhèc quan te guardèc.
Per çò que hè a tu, coma que non è pogut comprobar se forniquères damb era, non t’aucirè; mès, ça que la, me cau hèr-te bèra causa entà que non te n’arrisques ena mia esquia e entà umiliar era tua vanitat.
Alavetz, ò senhora mia!
A veir, jos quina forma vòs que t’encanta?
T’estimes mès era d’un saumet?
Era d’un mul?
Era d’un corbàs?
Era d’un gosset?
Era d’un monard?” Alavetz jo, damb era esperança d’un indult complèt e abusant dera sua bona disposicion, li responí: “Ò eth mèn senhor Georgirus, descendent deth poderós Eblis!
Se me perdones, Allà te perdonarà tanben, donques qu’aurà en compde era tua cleméncia damb un brave musulman que jamès te hec cap mau.” E seguí suplicant enquiath limit dera suplica, en tot ajulhar-me umilament entre es sues mans, e li didia: “Non me castigues injustament.” Mès eth repliquèc: “Non parles mès se non vos morir.
E dit aquerò, m’agarrèc, henec era copòla, trauessèc era tèrra e volèc damb jo a tau nautada, qu’eth mon me semblaue un veire d’aigua.
Baishèc dempús enquiath cim d’un mont, e aquiu me deishèc anar.
Cuelhèc alavetz un sarpat de tèrra gasulhèc quauquarren coma un gronhament, prononcièc de seguit ues paraules misterioses e lançant-me era tèrra didec: “Ges dera tua forma e cuelh era forma d’un monard.” E de seguit, ò senhora mia!
Mès quin monard!
Vielh, de mès de cent ans e d’ua lejor excessiua!
Quan me vedí tant òrre me desesperè e me metí a sautar e sautaua reaument.
E coma qu’aquerò non servie de remèdi, me petè en somics per tòrt des mèns malastres.
E er efrit arrie d’ua manèra que hège pòur, enquia qu’a tot darrèr, despareishec.
E meditè alavetz sus es injustícies dera sòrt, en tot auer aprenut a cargue mèn qu’era sòrt non depen dera creatura.
Dempús baishè en pè dera montanha, enquia arribar ena part mès baisha de tot.
E comencè a viatjar, e pes nets pujaua en cimalh des arbes entà dormir.
Atau anè caminant pendent un mes, enquia trapar-me ara vòra deth mar.
Alavetz m’amaguè darrèr d’ues ròques, e aquiu me demorè.
E un d’aqueri òmes cridèc en veder-me: “Hètz enlà ad aguesta bèstia de mau auguri!” Un aute didec: “Que serie milhor aucir- lo!” E un tresau repliquèc: “Òc, aucim-lo damb aguesta espada!” Alavetz me metí a plorar e arturè damb ua man era arma, e es mies lèrmes corrien abondoses.
De seguit eth capitan, cuelhent pietat de jo, exclamèc: “Ò mercadèrs!
E vos enebisqui que lo hescatz enlà, picar-li o pelejar-lo.” Dempús me dirigic bones paraules, e jo les entenia totes.
Alavetz acabèc per cuelher-me coma sirvent, e jo hèja totes es causes e li mestraua en vaishèth.
E ath cap de cinquanta dies, pendent es quaus mos siguec eth vent propici, arribèrem en ua ciutat enòrma e tan plia d’abitants que solet Allà podie compdar eth sòn nombre.
Quan arribèrem s’apressèren en nòste vaishèth es mamalik18 enviadi peth rei dera ciutat.
Alavetz jo, que non auia perdut encara era mia forma de monard, les arrinquè dera man eth pergamin, en tot aluenhar-me damb era mia presa.
E cranhent, solide, que lo trinquèssa o lo lancèssa en mar, me cridèren a crits e me menacèren; mès jo les hi eth senhau de que sabia e volia escríuer, e eth capitan didec: “Deishatz-lo.
Cuelhí alavetz eth calam, lo banhè, en tot esténer ben era tinta pes dues cares, e comencè a escríuer.
E escriuí quate estròfes, cada ua damb ua letra desparièra, e improvisades en desparièrs estils: era prumèra ara manèra de Rikaa, era dusau ara manèra de Rihani, era tresau ara manèra de Sulci e era quatau ara manèra de Muchik:
Dempús d’Allà, eth genre uman non pòt acodir mès qu’a tu, pr’amor qu’ès reaument eth pair de toti es beneficis!
Qu’ei era prumèra, e era origina madeisha des plumes!
Eth sòn poder qu’ei estonant!
E era ei qui l’a plaçat entre es sabents mès notables!
D’aguesta pluma, cuelhuda damb es gemmes des cinc dits, an brotoat e corren peth mon cinc arrius d’eloqüéncia e de poesia!
Que non i a cap escrivan que non se morisque; mès eth temps eternize aquerò escrit pes sues mans!
Atau, donc, non dèishes escríuer ara tua pluma senon aquerò que te’n posques èster capinaut eth dia dera Resurreccion!
Mès se non l’as de tier entà hèr donacions, saja, aumens, de produir beresa!
E seràs atau un d’aqueri que se compden entre es escrivans mès grani!
Quan acabè d’escríuer les autregè eth ròtle de pergamin.
E toti es que lo vederen se demorèren estonadi.
Dempús cada un escriuec ua linha damb era sua milhor letra.
Dempús d’aquerò partiren es esclaus entà autrejar eth rotle ath rei.
E quan eth rei auec examinat çò escrit per cada un de nosati, non quedèc satisfèt que deth mèn, qu’ère hèt de quate formes desparières, donques qu’era mia letra m’auie dat reputacion universau quan jo èra encara prince.
En entener-lo, toti comencèren a arrir.
E eth rei, en encuedar-se’n, s’anugèc fòrça, e didec: “Com!
Arribadi en vaishèth, me crompèren a un prètz naut, encara qu’ath principi eth capitan se remie a vener-me, en tot compréner pes senhaus que li hi, que m’ère dolorós desseparar-me d’eth.
Dempús es auti me vestiren damb eth vestit d’aunor, me montèren ena mula e gessérem ath son des esturments mès armoniosi que se tocauen ena ciutat.
E toti es abitants e creatures umanes dera poblacion se quedèren estonadi, en tot guardar damb gran interès un espectacle tant extraordinari e prodigiós.
Quan m’amièren dauant deth rei e lo vedí, punè era tèrra entre es sues mans tres còps, en tot estar-me dempús quiet.
Alavetz eth monarca me convidèc a sèir-me, e jo me prostrè de jolhs.
E toti es concurrents se demorèren meravilhadi dera mia bona educacion e dera mia admirabla cortesia; mès eth mès prigondament meravilhat siguec eth rei.
Non demorèrem qu’eth rei, eth cap des eunucs, un joen esclau favorit e jo, senhora mia.
Alavetz ordenèc eth rei que se hessen a vier quauqui viures.
E botèren sus un mantèl guairi viures pòt era anma desirar e guaires excelléncies son era delícia des uelhs.
E eth rei me convidèc dempús a servir-me, e lheuant-me e punant era tèrra entre es sues mans sèt còps, me seiguí sus eth mèn cu de monard e me metí a minjar pulcrament, rebrembant en tot era mia educacion passada.
Quan lheuèren eth mantèl, me lheuè jo tanben entà lauar-me es mans.
Tornè dempús de lauar-me-les, cuelhí eth tintèr, era pluma e ua huelha de pergamin, e escriuí doçament aguestes dues estròfes vantant es excelléncies dera pastisseria araba:
Ò pastissèr!
Vosati qu’ètz era triaca, er antidòt de quinsevolh podom!
Arren m’agrade tant, e constituís era mia esperança, tota era mia passion!
Eth còr se m’estrementís en veir un mantèl ben estenut, qu’ath sòn centre se flaire ua kenafa19 nadant sus eth boder e era mèu en ua gran plata!
Ò kenafa!
Eth mèn desir de saborejar- te, ò kenafa!
Ò kenafa!
E tu, siròp!
Dempús d’aquerò deishè era pluma e eth tintèr, e me seiguí respectuosament a cèrta distància.
E tanlèu liegec eth rei çò que jo auia escrit, se meravilhèc e exclamèc: “Ei possible qu’un monard age tanta eloqüéncia, e mès que mès ua letra tan magnifica?
Per Allà!…
En aqueth moment se heren a vier un jòc d’escac, e eth rei me preguntèc en senhaus, se sabia jogar, en tot responer-li jo que òc damb eth cap.
E m’apressè, placè es pèces e me metí a jogar damb eth rei.
E li hi eth mat dus còps.
E li manèc dempus ar eunuc: “Vè-te’n enes crambes dera tua patrona, era mia hilha, e ditz-li: “Ò senhora mia!
Alavetz se n’anèc er eunuc, e non se tardèc a vier damb era sua patrona, era hilha deth rei, que tanlèu m’aubirèc se caperèc era cara damb eth vel, e didec: “Com ei que me manes cridar dauant d’òmes estranhs?” E eth rei didec: “Hilha mia, per qui te capères era cara, se non i a aciu arrés que nosati?” Alavetz responec era joena:
Aguest monard qu’ei encantat per efrit Georgirus, descendent d’Eblis, dempús d’auer aucit ara sua esposa, hilha deth rei Aknamus, senhor des isles d’Ebano.
Estonat en enténer aguestes paraules, me preguntèc eth rei: “Ei vertat çò que ditz de tu era mia hilha?” E jo, damb eth cap, l’indiquè qu’ère cèrt, e me petè en somics.
Alavetz eth rei li preguntèc ara sua hilha: “Com ei que sabes qu’ei encantat?” E era princesa responec: “Ò pair mèn!
En èster jo petita, era vielha qu’ère ena casa dera mia mair ère ua bruisha fòrça versada ena magia e m’ensenhèc aguesta art.
E eth pair exclamèc: “Peth vertadèr nòm d’Allà!
Desencanta ad aguest òme, entà que jo lo nomenta eth mèn visir.
Mès com ei possible que possedisques aguest talent tant enòrme e jo non m’en sabessa?
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Que me n’è sabut, ò rei afortunat!
E vaquí que de ressabuda mos caperèren ues tenèbres tant espesses, que mos credíem embarradi jos es roïnes deth mon.
E còp sec apareishec er efrit Georgirus jos er aspècte mès òrre, es mans coma arrastèths, es cames coma paus de vaishèth e es uelhs coma tidons alugadi.
Alavetz mos espaurírem toti, mès era hilha deth rei li didec: “Ò efrit!
Que non posqui acuelher-te damb cordialitat.” E responec er efrit: “Per qué non complisses es tues promeses?
Non jurères respectar es nòsti convenguts de non pelejar-mos ne barrejar-mos enes nòsti ahèrs?
Te merites eth castig que te vau a impausar.
Qua ja ac veiràs, traïdora!.
E de seguit er efrit se convertic en un leon espaventós, que, daurint era boca complètament, se lancèc contra era joena.
Mès era, còp sec, s’arrinquèc un peu, se l’apressèc enes pòts, gasulhèc quauques paraules magiques, e de seguit eth peu se convertitc en ua espada plan ahilada.
Mès de seguit et cap deth leon se transformèc en un escorpiu òrre, que s’arrossegaue entath talon dera joena pr’amor de nhacar-la, e era princessa se convertic de seguit en ua enòrma sèrp que se precipitèc sus eth maudit escorpiu, imatge der efrit, e ambdús entamenèren ua descomunau luta.
Ara seguida er escorpiu se convertitc en voltor, e era sèrp en agla, que se placèc sus eth voltor, e ja l’anaue a agarrar, dempús d’ua ora de persecucion, quan eth voltor se transformèc en un enòrme gat nere, e era princessa en lop.
Gat e lop lutèren per tot eth palai, enquia qu’eth gat, en veder-se vençut se convertic en ua immensa milgrana ròia e se deishèc quèir en un estanh que i auie en pati.
Eth lop se lancèc dempús ena aigua, e era milgrana quan l’anaue a cuélher, se quilhèc pes aires, mès coma qu’ère tant enòrma queiguec pesadament sus eth marme e crebèc.
Es grans, en tot despener-se un a un, caperèren tot eth solèr.
Eth lop se transformèc alavetz en poth, comencèc a avalar-se-les, e ja sonque ne restaue un, mès quan se l’anaue a avalar li queiguec deth bèc, donques qu’atau ac auie dispausat era fatalitat, e anèc a amagar-se en ua henerecla deth losat, apròp der estanh.
Alavetz eth poth comencèc a cridar, a secodir es ales e a hèr-mos senhaus damb eth bèc, mès que non compreníem eth sòn lenguatge, e coma que non lo podíem compréner, deishèc anar un crit tan terrible que mos semblèc qu’eth palai queiguie sus nosati.
Dempús comencèc a hèr torns peth pati, enquia que vedec eth gran e se precipitèc entà cuelher-lo, mès eth gran queiguec ena aigua e se convertic en peish e despareishec dera nòsta vista pendent ua ora.
Dempús entenérem uns crits terribles e mos estrementírem de terror.
E de seguit apareishec er efrit ena sua pròpria òrra figura, usclant coma ua halha, donques que dera sua boca, des sòns uelhs e deth sòn nas gessien ahlames e hum; e darrèr d’eth gessec era princessa ena sua pròpria forma, mès usclant tanben coma metau en fusion, perseguint ar efrit, que ja mos anaue a arténher.
Alavetz, cranhent que mos usclèsse, mos volérem lançar ena aigua, mès er efrit mos arturèc damb un sorriscle espaventós, e comencèc a lançar huec contra toti.
Era princessa lançaue huec contra eth, e se passèc que mos artenhec eth huec des dus, e eth d’era non mos hec cap mau, mès eth der efrit plan que mos costèc mau, pr’amor qu’un bualh me toquèc en aguest uelh e me lo treiguec dehòra; un aute toquèc ena cara deth rei e l’usclèc era barbeta e era boca, en tot arrincar-li ua part deth sòn dentat e er aute bualh se calèc en pièch der eunuc e lo hec perir usclat.
Mentretant, era princessa perseguie ar efrit en tot lançar-li huec ath dessús, enquia qu’entenérem díder: “Allà qu’ei eth solet gran!
Allà ei eth solet poderós!
Estronha ad aqueth que renègue dera fe de Mohamed senhor des òmes!”Aguesta votz qu’ère era dera princessa que mos mostraue ar efrit complètament convertit en un molon de cendre.
Dempús arribèc entre nosati e didec: “Ara prèssa, balhatz-me ua tassa damb aigua.” L’ac balhèren, e prononcièc era princessa ues paraules incomprensibles, m’esposquèc damb era aigua, e didec: “Queda desencantat en nòm deth solet Vertadèr!
Alavetz tornè a èster òme, mès me quedè bòrni.
E era princessa, en tot voler consolar- me, me didec: “Eth huec tostemp ei huec, hilh mèn!” E madeish li didec ath sòn pair per çò dera barba e es sòns dents trincadi.
Dempús exclamèc: “Ò pair mèn!
S’aguest efrit auesse estat ua simpla creatura umana l’auria anequelit de seguit.
Mès çò que me hec patir mès siguec que, en escampilhar-se es grans de milgrana, non acertè a avalar-me eth gran principau, eth solet qu’auie era anma der efrit; pr’amor que se me l’auessa avalat, aurie perit de seguit.
Mès, ai de jo!
Atau ac volec era fatalitat deth Destin.
Plan per aquerò m’a calut combàter de forma tant orribla contra er efrit dejós dera tèrra, en aire e ena aigua.
E cada viatge qu’eth daurie ua pòrta de sauvacion li dauria jo ua auta de perdicion, enquia que dauric fin finau era mès damnatjosa de totes, era pòrta deth huec, jo auí de hèr madeish.
E dempús de dubèrta era pòrta deth huec, un a de morir de besonh.
Ça que la, eth Destin me permetec usclar ar efrit abans de perir jo usclada.
E abans d’aucir-lo volí qu’abracèsse era fe nòsta, qu’ei era santa religion der islam, mès se remic, e alavetz l’usclè.
Dempús d’aguestes paraules comencèc a implorar ath huec, enquia que fin finau brotoèren uns bualhs neri que pugèren entath sòn pièch.
E quan eth huec l’arribèc ena cara, plorèc, e dempús didec: “Afirmi que non i a mès Diu qu’Allà, e que Mohamed ei eth sòn profèta!” Tanlèu auec prononciat aguestes paraules la vedérem convertir-se en un molon de cendre, apròp der aute molon que formaue er efrit.
Alavetz mos afligírem prigondament.
De bon voler auria jo ocupat eth sòn lòc, abans que veir jos tan miserable aspècte ad aquera joena de radianta beresa que tant me volec afavorir; mès es designis d’Allà son inapelables.
En avertir eth rei era transformacion patida pera sua hilha, plorèc sus era, en tot chinar- se es barbes que li restauen, pataquejar-se e esquinçar-se era ròba.
E madeish hi jo.
E es dus plorèrem sus era.
De seguit arribèren es camarlencs, e es caps de govèrn trapèren ath rei plorant anequelit dauant des dus molons de cendre.
E s’estonèren fòrça, e comencèren a hèr torns ath sòn entorn, sense gausar parlar-li.
Ath cap d’ua estona se remetec un shinhau eth rei, e les condèc çò que s’auie passat entre era princessa e er efrit.
E toti cridèren: “Allà!
Allà!
Quin malastre!
E de seguit arribèren totes es daunes deth palai damb es sues esclaues, e pendent sèt dies se compliren totes es ceremónies de dòu e de planh.
Dempús ordenèc eth rei eth bastiment d’un gran sarcofag entath cendre dera sua hilha e que s’aluguèssen candèles, fanaus e lantèrnes dia e net.
Per çò deth cendre der efrit siguec ventat jos era malediccion d’Allà.
Era tristesa li hec a vier ath sultan ua malautia que l’amièc entara mòrt.
Aguesta malautia se tardèc un mes sancer.
E quan auec recuperat bèth vigor, me cridèc ena sua preséncia e me didec: “Ò joen!
Abans de qué venguesses mos estàuem aciu damb era mès perfècta felicitat, liures des malastres dera sòrt.
Qu’a calut que tu venguesses e que vedéssem era tua polida letra entà que queiguessen sus nosati totes es afliccions.
Pro que non t’auéssem vist jamès ne a tu, ne ara tua cara de mau auguri ne ara tua maudida escritura!
Dempús, per tòrt tòn, m’usclè çò que tu ja sabes, e è perdut era mitat des mèns dents, e era auta mitat a volat tanben.
E fin finau, a perit eth mèn praube eunuc, aqueth brave servidor que siguec preceptor dera mia hilha.
Mès que tu non n’aueres eth tòrt, e tanpòc ac poiries remediar ara.
Tot mos a arribat a nosati e a tu per volontat d’Allà.
Laudat sigue, per perméter qu’era mia hilha te desencantèsse, encara qu’era perisse!
Qu’ei eth Destin!
Ara, hilh mèn, te cau abandonar aguest país, donques que ja n’auem pro damb aquerò que mos a arribat damb tu.
Qu’ei Allà qu’ac decrete!
Alavetz, ò senhora mia!
Que non sabia entà on anar.
E me’n brembè alavetz de tot çò que m’auie arribat, des deth principi enquiath finau, com m’auien deishat san e en bona santat es arabs deth desèrt, eth mèn viatge e es mies fatigues pendent un mes, era mia entrada ena ciutat coma estrangèr, er encontre damb eth sarte, era entrevista e era intimitat damb aquera joena deth sosterrenh, era manèra d’escapar-me des mans der efrit que me volie aucir, tot, a tot darrèr, sense desbrembar era mia transformacion en monard ath servici dempús deth capitan mercant, era mia crompa a naut prètz peth rei per çò dera mia letra, eth mèn desencantament, e tot!
E mès qu’arren, ai de jo!
Mès li balhè es gràcies a Allà e didí: “Que vau mès pèrder un uelh qu’era vida!” Dempús d’aquerò, venguí en hammam a cuélher un banh abans de gésser dera ciutat.
Alavetz, ò senhora mia!
D’alavetz ençà non è deishat un solet dia de plorar pensant enes malastres qu’an queigut sus jo, e sustot ena pèrta deth mèn uelh quèr.
E cada còp qu’aquerò vie ena mia memòria, eth uelh dret se m’aumplís de lèrmes, que non me dèishen veir, encara que jamès m’empediràn pensar en aguesti vèrsi deth poèta:
Coneish Allà misericordiós era mia afliccion?
Es malastres pesen sus jo, e me n’è encuedat d’eri massa tard!
Mès m’armarè de paciéncia dauant des mies granes desventures, entà qu’eth mon non ignore qu’è cuelhut damb paciéncia quauquarren qu’ei mès amargant qu’era madeisha paciéncia!
Pr’amor qu’era paciéncia a era sua beresa, sustot quan ei er òme pietós eth que la practique!
Ça que la, l’a d’arribar çò qu’a decidit Allà sus quinsevolh creatura!
Era mia misteriosa estimada s’en sap des secrets deth mèn lhet, e cap, encara que sigue eth secret des secrets, se li pòt amagar!
Ad aqueth que digue que i a delícies en aguest mon, responetz-li que lèu coneisherà dies mès amargants qu’eth chuc dera mirra!
Alavetz gessí d’aquera ciutat, viatgè per diuèrsi païsi, trauessè es sues capitaus, e dempús me filè de cap a Bagdad, er ostau de patz, a on demori arribar a veir ar Emir des Credents entà condar-li tot çò que m’a arribat.
Dempús de fòrça dies de viatge, è arribat aguesta madeisha net en Bagdad e trapè plan perplèx ath frair qu’ei aquiu, ath prumèr saaluk, e li didí: “Qu’era patz sigue damb tu!” E eth me responec: “E damb tu era patz e era misericòrdia d’Allà e totes es sues benediccions!”Alavetz comencè a parlar damb eth, e se mos apressèc er aute frair, eth tresau saaluk, que dempús de desirar-mos era patz, mos didec qu’ère estrangèr.
E nosati li didérem: “Tanben èm estrangèrs, e auem arribat aué en aguesta ciutat benedida.” E mos metérem a caminar amassa, sense que cap de nosati sabesse era istòria des auti.
E era sòrt e eth Destin mos guidèren enquiad aguesta pòrta e entrèrem ena vosta casa.
Vaquí, ò senhora mia!
Alavetz era patrona dera casa li didec ath dusau saaluk: “Era tua istòria qu’ei reaument extraordinària.
Alavetz eth tresau saaluk hec un pas e didec:
Donques qu’era mia istòria encara ei fòrça mès estonanta.
S’arribèren malastres sus aguesti dus companhs mèns, motivadi peth Destin e era fatalitat, ua auta causa siguec per çò que hè a jo.
Se sò arrasat e bòrni, jo que n’è eth tòrt, pr’amor que me hi a vier era fatalitat e aumplí eth mèn còr damb penes e desgràcies.
Vaquí.
Que sò rei, hilh de rei.
Eth mèn pair se cridaue Kassib e jo èra eth sòn hilh.
Quan moric eth rei, eth mèn pair, eretè eth sòn règne, regnè e governè damb justícia, en tot hèr fòrça ben as mèns subdits.
Mès que jo auia ua grana aficion as viatges per mar.
E non me privaba d’eri, donques qu’era capitau deth mèn règne ère ath costat deth mar, e en ua grana extension maritima me pertanhien a jo nombroses isles fortificades.
Un còp les volí visitar totes, e manè premanir dètz vaishèths grans e aumplir-les de viures entà un mes.
E m’embarquè.
Aguesta visita se tardèc vint dies, que dempús, ua net se desencadenèc contra nosati ua tormenta de vent que se prolonguèc enquiara maitiada.
Alavetz, padegat ja un shinhau eth vent e era mar, vedérem ua isla qu’en era mos podíem arturar.
Venguérem en tèrra, hérem quauquarren de minjar, e descansèrem pendent dus dies ara demora de qué era tempèsta s’acabèsse, e dempús sarpèrem.
Eth viatge se tardèc uns auti vint dies, enquia qu’en un de tanti perdérem era rota, donques qu’es aigües que navegàuem èren ja tan desconeishudes entà nosati coma entath capitan.
Pr’amor qu’eth capitan, reaument, non coneishie aguest mar.
Alavetz li didérem ath gaita: “Guarda atentiuament eth mar.” E eth gaita pugèc en pau deth vaishèth, dempús baishèc e mos didec ath capitan e a jo:
En enténer aguestes paraules deth gaita, eth capitan patic un cambiament fòrça notable ena sua color, lancèc eth turbant en solèr, s’estirèc era barba, e mos didec: “Vos anóncii era nòsta totau pèrta!
Que non se sauvarà arrés!” E dempús s’estarnèc en somics, e damb eth plorèrem toti.
Jo li preguntè alavetz: “Ò, capitan!
Mos vòs explicar es paraules deth gaita?” E responec: “Ò, senhor mèn!
Te cau saber que des deth dia que bohèc eth vent contrari, perdérem era rota, e ja hè d’aquerò onze dies, sense trapar un vent favorable que mos permete tornar en bon camin.
Te cau saber, donc, eth significat d’aguesta causa nera e blanca e d’aguesti peishi que naden apròp de nosati: deman arribaram en ua montanha de ròques neres que se cride era Montanha der Imant, e entada era mos an d’amiar ara fòrça es aigües.
E eth nòste vaishèth se trincarà, donques que volaràn toti es sòns claus, tirassadi pera montanha e apegant-se as sues pales, pr’amor qu’Allà eth Plan Naut dotèc ara Montanha der Imant, d’ua secreta vertut que li permet tirassar toti es objèctes de hèr.
E non te pòs imaginar era enòrma quantitat de causes de hèr que s’an apilerat e s’an penjat en aguesta montanha des de que tirasse as vaishèths.
Sonque Allà se’n sap deth sòn nombre!
Des deth mar se ve lúder en cim d’aguesta montanha ua copòla de coeire auriò sostenguda per dètz colomnes, e ath dessús i a un cavalièr en un shivau de bronze, e eth cavalìèr amie ena sua man ua lança de coeire, e li penge deth pièch ua placa de plomb sagerada damb paraules talismaniques desconeishudes.
Te cau saber, ò rei!
Dit aquerò, ò senhora mia!
E atau siguec; pr’amor qu’a penes hec dia, mos vedérem pròches ara montanha de ròques neres imantades, e es aigües mos possauen violentament entada era.
E quan es dètz vaishèths arriberen en pè dera montanha, es claus gesseren de pic e comencèren a volar a milenats, madeish que toti es hèrs, e s’apeguèren ena montanha.
E es nòsti vaishèths se dauriren, en tot èster precipitadi en mar toti nosati.
Que passèrem tot eth dia a posita des aigües, en tot aufegar-se era majoritat e d’auti mos sauvèrem, sense qu’es que non perírem podéssem tornar a trapar-mos, donques qu’es corrents terribles e es vents contraris mos dispersèren pertot.
E Allà eth Plan Naut, ò senhora mia!
Me podí agarrar a un des pòsts gròssi que flotauen e es ondades e eth vent me lancèren ena còsta, ath pè dera Montanha der Imant.
Aquiu trapè un camin qu’amiaue entath cim, e ère tot hèt de gradons talhadi ena ròca.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E quan cambièc eth vent, per orde deth Plan Naut, artenhí pujar en çò mès naut dera montanha, en tot agarrar-me coma podí enes ròques e excavacions.
E era mia alegria per trapar-me sauvat arribèc enquiath limit dera alegria.
Ja solet me restaue arribar ena copòla; ac artenhí a tot darrèr, e podí penetrar en era.
Alavetz m’ajulhè e li balhè gracies a Allà per auer-me sauvat.
Mès èra tan cansat que m’estirè en solèr e m’esclipsè.
E pendent eth saunei entení qu’ua votz me didie: “Ò hilh de Krassib!
Cuelh er arc e dispara contra eth cavalièr qu’ei ena copòla, e atau poiràs entornar era tranquillitat as umans en tot desliurar-les de tan terribla plaga.
Quan herisques ath cavalièr, aguest cavalièr queirà en mar e er arc s’escaparà des tues mans entath solèr.
L’agarraràs alavetz e l’enterraràs en madeish lòc qu’age queigut.
E mentretant, era mar començarà a borir creishent enquia arribar en cim que te trapes.
E veiràs en mar ua barca, e ena barca a ua persona despairèra deth cavalièr lançat en abism.
Aguesta persona se t’apressarà damb un rem ena man.
Que pòs entrar sense temor ena barca.
Mès compde damb prononciar eth nòm d’Allà e non ac desbrembes ne peth mau de morir.
Un còp ena barca te guidarà aguest òme, en tot her-te navegar pendent dètz dies, enquia qu’arribes en mar dera Sauvacion.
E quan arribes en aguest mar traparàs a bèth un que t’amiarà entara tua tèrra.
Alavetz, ò senhora mia!
Damb er arc e es flèches trapades disparè contra eth cavalièr, lo hi quèir, e lo vedí en.honsar-se en mar.
Er arc se m’escapèc dera man, e l’enterrè en madeish lòc qu’auie queigut.
De seguit eth mar s’agitèc, boric e se desbordèc, arribant enquiath cim que jo me trapaua.
E ara seguida vedí ath miei deth mar ua barca que se filaue entara còsta.
Alavetz balhè gràcies a Allà eth Plan Naut.
E en apressar-se era barca vedí en era a un òme de bronze qu’amiaue en pièch ua placa de plomb damb nòms e talismants sageradi.
E quan arribèc era barca, entrè en era, mès sense badar boca.
Alavetz vedí ues isles ena luenhor.
Aquerò qu’ère era sauvacion!
E m’alegrè enquiath limit dera alegria; mès qu’ère tanta era plenitud dera mia emocion e dera mia gratitud entath Plan Naut, que prononciè eth nòm d’Allà e lo glorifiquè, exclamant: “Alahu akbar!
Mès a penes didí aguestes paraules sagrades, er òme de bronze s’apoderèc de jo, me lancèc en mar, e en tot en.honsar-se ena luenhor despareishec.
Siguí en tot nadar enquia escurir, quan es mèns braci quedèren extenuadi e tot eth mèn còs rendut.
Alavetz, en veir apressar-se era mòrt, didí era schehada, era mia profession de fe, e me premaní entà morir.
Mès en aqueth moment ua ondada mès grana qu’es autes venguec dera luenhor coma ua tor gigantesca e me lancèc damb tanta fòrça, que me trapè ath cant d’ues isles qu’auia aubirat ena luenhor.
Atau ac volec Allà!
Alavetz pugè ena arriba, retortilhè era mia ròba, en tot estener-la en solèr entà que se shuguèsse, e me metí a dormir, sense desvelhar-me enquia londeman.
Me botè es mèns vestits secs, me lheuè cercant a on podia anar, e me filè de cap a ua petita val fertila en tot recorrer-la de naut en baish, e atau hi un torn sancer en lòc que me trapaua, vedent se com m’enrodaue eth mar pertot.
E me didí: “Quina fatalitat era mia!
Mentre se m’acodien tan tristi pensaments, vedí que venguie peth mar ua barca damb gent.
Alavetz, temeròs de qué m’arribèsse quauquarren desagradiu, me lheuè e pugè en un arbe pr’amor de demorar es eveniments.
Quan arribèc era barca gesseren d’era dètz esclaus damb ua pala cada un.
Caminèren enquia arribar en centre dera isla, e aquiu comencèren a hotjar era tèrra, en tot deishar ath descubèrt un param.
Lo lheuèren e dauriren ua pòrta qu’apareishec dejós.
Hèt aquerò, entornèren ena barca, en tot descargar deth sòn interior e calar-se enes espatles ua grana quantitat de causes: haria, pan, mèu, boder, vedereths, saques plies e fòrça d’autes causes; tot aquerò que, a tot darrèr, pòt desirar ua persona que demore en ua casa.
Es esclaus seguiren enes sòns va- e-veni deth sosterrenh entara barca e dera barca entath param, enquia uedar complètament aquera, treiguent dempús vestits somptuosi e magnifics, que se meteren en braça; e alavetz vedí gésser dera barca, ath miei des esclaus, a un ancian venerable, tant aflaquit e acorbaishat pera edat e es vicicituds, qu’a penes auie aparença umana.
Aguest cheic amiaue dera man a un joen plan beròi, modelat reaument en motle dera perfeccion, arrama trenda e flexibla, qu’eth sòn aspècte cautivèc eth mèn còr e esmoiguec era pulpa dera mia carn.
Arribèren enquiara pòrta, la trauessèren e despareisheren des mens uelhs.
Mès dempús d’uns instants, pugèren toti mens eth joen; entrèren un aute còp ena barca e s’aluenhèren per mar.
Quan les auí perdut de vista, baishè der arbe, corrí entath lòc a on i auie eth param qu’auien caperat un aute còp de tèrra e la treiguí de nauèth.
Baishè, cuelhut d’estonament, es sòns gradons de pèira, e me trapè ara fin en un espaciós salon revestit de tapissi magnifics e damassats de seda e de velot.
En un divan, entre halhes alugades, gèrles damb flors e pòts plei de fruta e de doci, campaue seigut eth joen, qu’ère en tot hèr-se aire damb un ventalh.
En veder-me s’espauric fòrça, mès jo li didí damb era mia armoniosa votz: “Qu’era patz sigue damb tu!” E eth responec mès tranquil: “E damb tu sigue era patz, era misericòrdia d’Allà e es sues benediccions!” Jo li didí: “Ò, senhor mèn!
Qu’eth tòn còr non s’espaurisque.
Vaquí que jo sò rei e hilh d’un rei.
Allà m’a guidat entà tu pr’amor de trèir-te d’aguest sosterranh, qu’ada eth solide t’an amiat entà que morisques.
Mès jo te desliurarè.
Alavetz eth joen, diboishant un arridolet enes sòns pots, me convidèc a que me seiguessa ath sòn costat en divan, e me didec: “Te cau saber, ò senhor mèn!
Te cau saber tanben que sò hilh d’un gran joièr, coneishut en tot eth mon pes sues riqueses e pera quantitat des sòns tresòrs.
Es caravanes que van a compde sòn entà païsi luenhants pr’amor de véner es sues pèires precioses as reis e emirs dera tèrra, an estenut era sua reputacion pertot.
Quan neishí jo, en èster eth ja d’edat madura, l’anoncièren es mèstres dera devinacion, qu’eth sòn hilh auie de morir abans qu’eth sòn pair e qu’era sua mair; e eth mèn pair, aqueth dia, a maugrat dera alegria que l’auie costat eth mèn neishement e dera felicitat dera mia mair, que me balhèc ath mon ath cap de nau mesi, per volontat d’Allà, experimentèc un dolor pro gran, mès que mès quan es sabents qu’auien liejut enes astres era mia sòrt, li dideren: “Aucirà ath tòn hilh un rei, hilh de un aute rei, Kassib, quaranta dies dempús de qué aqueth age lançat en mar ath cavalièr de bronze dera montaha magnetica.” E eth mèn pair, eth joièr, quedèc fòrça afligit.
E me suenhèc, en tot educar-me damb assopliment, enquia qu’auí complit es quinze ans.
Mès alavetz se’n sabec de qué eth cavalièr auie estat lançat en mar, e era notícia l’aclapèc e lo hec plorar tant, qu’en pòc de temps s’esblancossic, s’aflaquic eth sòn còs e tota era sua persona aqueric era aparença d’un òme escanaulit, rendut pes ans e pes malastres.
Alavetz me hec a vier en aguesta casa sosterranha, que manèc bastir entà amagar-me dera cèrca deth rei que m’auie d’aucir quan jo complissa es quinze ans, e jo e eth mèn pair èm segurs de qué eth hilh de Kassib non poirà trapar-me en aguesta isla desconeishuda.
Alavetz pensè jo: “Com se poiràn enganhar atau es sabents que liegen enes astres?
Pr’amor que, per Allà!
Allà Totpoderós non volerà jamès que se trinque tau beròia flor.
Que sò prèst a defener-te e a seguir aciu damb tu pendent tota era vida.” E eth me responec: “Passadi quaranta dies vierà a cercar-me eth mèn pair, donques que ja non i aurà perilh.” E jo li didí: “Per Allà!
E dempús li diderè ath tòn pair que te dèishe vier en mèn règne, a on seràs eth mèn amic e eretèr deth tron.
Alavetz eth gojat me balhèc es gracies damb paraules coraus, e comprení qu’ère fòrça educat e corresponie ara inclinacion que m’arrossegaue entada eth.
E comencèrem a conversar coma amics, en tot gaudir des viures deliciosi qu’auie e qu’èren pro entà poder passar un an damb cent convidadi.
Dempús d’auer minjat, podí comprobar de nauèth guaire estacat ère eth mèn còr damb es sòns encantaments e dempús mos estirèrem e dormírem amassa tota era net.
En apressar-se eth dia me desvelhè e me lauè, en tot hèr-li a vier ath joen era palangana plia d’aigua perhumada entà que se lauèsse, e premaní era parva e mingèrem amassa, parlant, jogant, e arrint enquiara net.
E alavetz premanírem era taula e sopèrem un moton farcit d’amelhes, panses, nòde muscada, clau d’espècia e pebe.
E beuèrem aigua doça e fresca, e prenérem tanben melon d’aigua, melon, còques e pastissi tan fini e leugèrs coma ua cabeladura, qu’en eri non s’auie estauviat eth boder, era mèu, es amelhes ne era canèla.
E coma era net anteriora, mos ajacèrem e me’n podí encuedar de guaire grana ère era nòsta amistat.
E atau se passèren, tranquils e erosi, es dies enquiath quarantau dia.
Aguest darrèr dia, coma qu’auie de vier eth sòn pair, eth se volec balhar un bon banh, e me metí a escauar aigua en caudèr, en tot vessar-la ena tina de coeire e híger aigua hereda entà hèr-la mès agradiua.
Eth joen entrèc en banh, e lo lauè, e lo hereguè, e li hi un massatge, en tot perhumar-lo e transportar-lo en lhet, a on lo caperè damb eth linçò e l’enrodè eth cap damb un tròç de seda brodada de plata, en tot obsequiar-lo damb ua glopada deliciosa, e s’esclipsèc.
Quan se desvelhèc volec minjar quauquarren, e alistant eth melon d’aigua mès beròi e plaçar-lo en ua plata, e era plata en un tapís, pugè en lhet entà cuélher eth guinhauet mès gran, que penjaue ena paret sus eth cap deth joen.
E vaquí qu’eth joen, entà divertir-se, me hec gatalhèues en ua cama, en tot costar-me tau efècte, que queiguí dessús d’eth sense voler e li clauè eth guinhauet en còr.
E moric de seguit.
En veir aquerò, ò senhora mia!
Mès eth mèn amic ère mòrt, en tot complir-se eth Destin entà que non mentissen es prediccions des astrològs.
Lheuè es uelhs e es mans entath Plan Naut, e repliquè: “Ò Senhor der univèrs!
S’è cometut un crim sò prèst a que me castigue era tua justícia.” En aguest moment me sentia desirós dera mòrt.
Mès, ò senhora mia!
Alavetz, en non poder tier era estança en aqueth lòc, e ath delà, coma que sabia qu’eth joièr non se tardarie a arribar, pugè era escala, gessí e barrè eth param, en tot caperar-lo de tèrra coma ère abans.
Quan me vedí dehòra me didí: “Vau a campar ara çò que se passe, mès amagat, pr’amor que se non, es esclaus m’aucirien damb era pejor mòrt.” E alavetz pugè en un arbe qu’ère apròp deth param, e aquiu siguí ara demora.
Ua ora mès tard apareishec era barca damb er ancian e es esclaus.
Es esclaus hotgèren rapidament, e lheuant eth param, baishèren damb eth praube pair.
Aguest comencèc a cridar a crits ath sòn hilh, sense qu’eth gojat responesse, e lo cerquèren pertot, en tot trapar-lo fin finau estirat en lhet damb eth còr trauessat.
En veder-lo, sentec er ancian que se li trincaue era anma, e queiguec estavanit.
Es esclaus, mentretant, se planhien e s’afligien; dempús pugèren ena espatla ath joièr.
Sepultèren eth cadavre deth joen enrodat en un susari, transportèren ath pair laguens dera barca damb totes es riqueses e viures que quedauen encara, e despareisheren ena luenhor deth mar.
Alavetz, plan aclapat, baishè der arbe, meditè en aquera desgràcia, plorè fòrça, e caminè capvirat pendent tot eth dia e tota era net.
Còp sec me n’encuedè qu’anaue amendrint era aigua, demorant sec er espaci entre era isla e era tèrra fèrma deth dauant.
Li balhè gràcies a Allà que volie desliurar-me de seguir en aqueth parçan maudit, e comencè a caminar pera arena invocant eth sòn sant nòm.
Arribèc era ora de cogar-se eth solei.
Vedí aparèisher de pic un gran huec ena luenhor, e me dirigí entad aqueth lòc, sospechant que serien usclant bèth moton; mès en apressar-me me n’encuedè que çò que m’auie semblat un huec ère un vast palai de coeire que se diderie alugat peth solei cogant.
Arribè enquiath limit der estonament dauant d’aqueth palai magnific, tot de coeire.
E èra en tot admirar era sua solida construccion, quan de ressabuda gesseren pera pòrta principau dètz joeni de nauta estatura, e qu’es sues cares èren ua laudança ath Creador per çò d’auer-les hèt tan beròies.
Mès aqueri dètz joeni èren toti bòrni deth uelh quèr, e sonque non n’ère un ancian naut e venerable, que hège eth numèro onze.
En veder-les exclamè: “Per Allà, be n’ei d’estranha era coincidéncia!
Com ei que son amassa dètz bòrni, e precisament deth uelh quèr?” Mentre èra en taus reflexions, es dètz joeni s’apressèren e me dideren: “Era patz sigue damb tu!” E jo les entornè era salutacion de patz e me calèc condar-les era mia istòria, des deth principi enquiath finau, que non me cau repetir ara, ò senhora mia!
En entener-la, arribèren aqueri joeni ar arràs dera admiracion, e me dideren: “Ò senhor!
Entra en aguesta casa a on seràs ben acuelhut.” Entrè damb eri, e trauessèren fòrça sales revestides de teles de satin.
En centre dera darrèra, qu’ère era mès polida e espaciosa de totes, i auie dètz magnifics lhets formadi damb tapissi e matalassi, e entre aqueri, n’auie un aute, mès sense matalàs e tan ric coma es auti.
Ara seguida se lheuèc eth vielh, gessec e tornèc diuèrsi còps, amiant viures e beuenda, que d’aquerò mingèrem e beuérem toti.
Dempus er ancian recuelhec es rèstes, e se seiguec de nauèth.
E a jo non me balhèc arren, çò que me contrarièc.
Mès quan lheuèren es teles de satin, vedí qu’es palanganes sonque contenguien cendre, povàs de carbon e cosmetic.
Se meteren eth cendre en cap, eth carbon ena cara e eth cosmetic en uelh dret, e comencèren a planher-se e a plorar, mentre didien: “Patim çò que mos meritam per çò des nòstes colpes e era nòsta desaubediéncia.” E aquera lamentacion seguic enquia apròp dera auba.
Alavetz se lauèren en naues palanganes que les hec a vier eth vielh, se botèren d’auti vestits, e quedèren coma abans dera estranha ceremònia.
Per mès qu’aquerò, ò senhora mia!
E ena net a vier heren madeish qu’ena prumèra, e madeish ena tresau e ena quatau.
Alavetz ja non podí tier-me mès, e didí: ”Ò, senhors mèns!
Vos prègui que me digatz per qué toti ètz bòrnis e per qué vos botatz cendre en cap, carbon e cosmetic, donques que, per Allà!, m’estimi mès era mòrt qu'era incertitud que m’auetz metut.” Alavetz eri repliquèren: “Sabes qu’aquerò que demanes ei era tua perdicion?” E jo reponí: “Que vengue era mia perdicion, abans qu’eth dobte.” Mès eri me dideren: “Compde damb eth tòn uelh quèr!” E jo responí: “Que non me cau eth uelh quèr s’è de seguir en aguesta perplexitat.” E fin finau exclamèren: “Que se complisque eth tòn destin!
T’arribarà çò que mos arribèc, mès non te planhes, donques qu’eth tòrt ei tòn.
Dit aquerò, er ancian se hec a vier un moton viu.
L’esgorgèren, l’arrinquèren era pèth, e dempús de netejar-la suenhosament, me dideren: “Te vam a cóser laguens d’aguesta pèth, e te botaram ena terraça deth palai.
Er enòrme voltor cridat Rock, capable de desrabar a un elefant, te lheuarà entàs bromes, coma se siguesses un moton de vertat, e entà avalar-te t’amiarà en cim d’ua montanha plan nauta, inaccesibla entàs èssers umans.
Alavetz, damb aguest guinhauet, que damb eth te pòs armar, heneràs era pèth deth moton, gesseràs d’era, e eth terrible Rock, que non ataque as òmes, despareisherà dera tua vista.
Bota-te dempús a caminar, enquia que trapes un palai dètz còps màger qu’eth nòste e plan mès somptuós.
Qu’ei revestit de plaques d’aur, es sòns murs se capèren damb peiraria, mès que mès, perles e esmeraldes.
Entra per ua pòrta dubèrta a totes ores, coma nosati entrèrem bèth còp, e ja veiras çò que veiràs.
Aquiu mos deishèrem toti eth uelh quèr.
D’alavetz ençà suportam eth castig meritat e expiam era nòsta colpa en tot hèr cada net çò qu’as vist.
Aguesta ei, en resumit, era nòsta istòria, que mès peth menut aumplirie totes es planes d’un gran libre.
E coma persutèssa ena mia decision, me balhèren eth guinhauet, me coseren laguens dera pèth deth moton, me placèren ena terraça e se n’anèren.
E s’aluenhèc volant pesadament, e vedí qu’ère tot blanc, tant ample coma dètz elefants e mès long que vint camèlhs.
Alavetz comencè a caminar mès ara prèssa, donques que me torturaue era impaciéncia d’arribar en palai.
En veder-lo, a maugrat dera descripcion hèta pes dètz joeni, me quedè admirat enquiath limit dera admiracion.
Qu’ère plan mès somptuós de çò que m’auien dit.
Era pòrta principau, tota d'aur, que per era entrè, auie as dus costats nauanta nau pòrtes de hustes precioses, d’aloè e santal.
Es pòrtes des sales èren d’ebèn damb incrustacions d’aur e de diamants.
E aguestes pòrtes amiauen entàs salons e entàs jardins, a on s’apilerauen totes es riqueses dera tèrra e deth mar.
Tanlèu arribè ena prumèra cramba, me vedí enrodat de quaranta joenes d’ua beresa tant estonanta, que perdí era nocion de jo madeish, e es mèns uelhs non sabien a qui dirigir- se damb preferéncia as autes, e me cuelhec tau admiracion, que me calec arturar en sénter que me rodaue eth cap.
Alavetz totes se lheuèren en veder-me, e damb votz armoniosa me dideren: “Qu’era nòsta casa sigue era tua, ò convidat nòste!
Dempús totes se metéren a servir-me, ua se hec a vier aigua cauda e tovalhòles, e me lauèc es pès; ua auta me botèc enes mans aigua perhumada, que vessaue d’ua gèrla en auta; era tresau me vestic un vestit de seda damb cinturon brodat d’aur e plata, era quatau me presentèc ua copa plia d’esquista beuenda aromatizada damb flors.
E aguesta me guardaue, era auta me hège un arridolet, era d’aciu me guinhaue es uelhs, era de mès enlà me recitaue vèrsi, ua auta daurie es braci, en tot estirar-les guiterosament dauant de jo, e aquera auta hège redolar eth sòn còs sus es mies cueishes.
Dempús se m’apressèren totes, e comencèren a amorassar-me, e me dideren: “Ò, convidat nòste!
De seguit aluguèren nombroses halhes, e era sala quedèc illuminada coma peth mès esplendid solei.
Dempús meteren es mantèls, mestrèren era parva mes esquista e es beuendes mès embriagadores, e ues tocauen esturments melodiosi, damb ua votz encantadora, d’autes dançauen, e jo seguia minjant.
Dempús des diversions me dideren: “Ò estimat des nòsti uelhs, qu’a arribat era ora deth lhet e deth plaser positiu!
Te cau alistar entre nosates ara que volgues, e non cranhes ofensar-mos, donques qu’a cada ua li tocarà era sua net.
Jo, senhora mia, non sabia a quina alistar, donques que totes èren madeish de desirables.
A paupes, estirè es braci e ne cuelhí a ua: mès en daurir es uelhs, les tornè a barrar, enludernat pera sua beresa!
Alavetz aquera joena me cuelhec dera man e m’amièc entath lhet.
E passè damb era tota era net.
Li balhè quaranta assauts de vertadèr assautador e era corresponec a toti, e cada viatge me didie: “Ai, uelhs mèns!
Ai, anma mia!” E m’amorassaue, e jo la nhacaua, e era me pecigaue, e atau pendent tota era net.
Es autes, senhora mia, s’esguitlèren en mèn lhet dera madeisha manèra, cada net damb ua des fraies, e non se passèc cap net sense qu’auessa nombrosi assauts entre es dus.
Un an complèt se tardèc aguesta felicitat.
E cada maitin se m’apressaue era joena dera nèt pròcha, e en tot hèr-me a vier en hammam, me lauaue tot, me daue un energic massatge e perhumaue eth mèn còs damb guairi perhums autregec Allà as sòns sirvents.
Arribèc eth finau d’an.
Eth maitin deth darrèr dia vedí a totes es joenes ath pè deth lhet, deishant anar er sua cabeladura, plorant amarament, cuehudes per un gran dolor, e me dideren: “Te cau saber, ò lum des nòsti uelhs!
Mès tu qu’ès reaument eth caucador mès ric en encabrades e ena mida de long e de gròs.
Qu’ès en realitat eth mès libertin e agradiu de toti.
Plan per aquerò, non poiram víuer sense tu.” E jo les didí: “E per qué m’auetz d’abandonar?
Pr’amor que jo tanpoc voi pèrder era alegria dera mia vida, que s’està en vosates.” Eres responeren: “Te cau saber qu’èm totes hilhs d’un rei, encara que de mair desparièra.
Des dera nosta pubertat demoram en aguest palai, e cada an bote Allà en nòste camin un caucador que mos satisfè, atau coma nosates ada eth.
Mès cada an mos auem d’absentar pendent quaranta dies pr’amor de visitar ath nòste pair e as nòstes mairs.
E aué ei eth dia dera partida.” Alavetz didí: “Mès estimades mies, jo me demorarè en aguest palai laudant a Allà enquiara vòsta tornada.” E eres responeren:; “Que se complisque eth tòn desir.
Vaquí totes es claus deth palai, que daurissen totes es pòrtes.
Eth te servirà d’ostau, donques qu’ès eth sòn patron; tie compde de non daurir era pòrta de bronze qu’ei ath hons deth jardin, pr’amor qu’alavetz non mos tornaries a veir e t’arribarie un gran malastre.
Compde, donc, de non daurir aguesta pòrta!” Dit aquerò, m’abracèren e punèren totes, ua darrèr dera auta, plorant e dident-me: “Qu’Allà sigue damb tu!” E partiren sense deishar de guardar-me entre es sues lèrmes.
Alavetz, ò senhora mia!
E daurí damb era prumèra clau era prumèra pòrta.
Me vedí alavetz en un gran uart claufit d’arbes frutèrs, tan frondosi, qu’ena mia vida n’auia coneishut de parièrs en mon.
Canalets plei d’aigua les adaiguauen tant a consciéncia qu’es frutes èren d’ua mida e d’ua beresa indicibles.
Mengè d’eres, mès que mès bananas, e tanben datils, qu’èren longui coma es dits d’un arab nòble, e milgranes, pomes e persecs.
Quan acabè de minjar balhè gràcies a Allà pera sua magnanimitat e daurí era dusau pòrta damb era dusau clau.
Quan daurí aguesta pòrta, es mèns uelhs e eth mèn olfacte quedèren aclapadi per ua immensitat de flors qu’aumplien un gran jardin adaiguat per nombrosi arriuets.
Aquiu i auie guaires flors se pòden elevar enes jardins des emirs dera tèrra: gensemins, narcisi, ròses, violetes, jacints, anemones, clavèls, tulipes, ranoncles e totes es flors de totes es sasons.
Quan auí aspirat era fragància de totes es flors, cuelhí un gensemin, en tot sauvar-lo laguens deth mèn nas enta gaudir era sua flaira, e li balhè gràcies a Allà eth Plan Naut pes sues bontats.
Daurí de seguit era tresau pòrta, e es mies aurelhes quedèren encantades damb es votzes de nombrosi audèths de toti es colors e de totes es espècies dera tèrra.
Qu’èren en ua gabiòla damb barres d’aloè e de santal.
Es abeuradors èren de jaspe fin e es minjadores d’aur.
Eth solèr apareishie escampat e adaiguat.
E es audèths benedien ath Creador.
M’estè en tot entener-les cantar, e quan escuric me retirè.
A londeman me lheuè d’ora, e daurí era quatau pòrta damb era quatau clau.
E alavetz, ò senhora mia!
Ath miei d’un gran pati i auie ua copòla de meravilhosa construccion damb escales de porfir que i auuie enquia quaranta pòrtes d’ebèn, sagerades damb aur e plata.
Qu’èren dubèrtes e permetien veir crambes espacioses, que cada ua d’eres contenguie un tresòr especiau, e valie cada tresòr mès que tot eth mèn règne.
Era prumèra sala ère plia d’enòrmes quantitats de pèrles granes e petites, en tot abondar es granes, qu’auien era mida d’un uèu de paloma e ludien coma eth plen dera lua.
Era dusau sala depassaue en riquesa ara prumèra, e apareishie plia de diamants, robís ròis, robís blus e carboncles.
Ena tresau i auie esmeraudes solet; ena quatau molons d’aur en brut; ena cincau, monedes d’aur de totes es nacions; ena siesau, plata vèrge; ena setau, monedes de plata de totes es nacions.
Es autes sales èren plies de guaires peireries i a en sen dera tèrra e deth mar: topazis, turqueses, jacints, pèires deth Yemen, cornalines de diuèrsi colors, gèrles de jade, collarets, braçalets, cinturons e totes es jòies, en fin, tengudes enes còrts de reis e d’emirs.
E jo, ò senhora mia!
E atau seguí cada dia daurint ua, dues o tres pòrtes, enquiara quarantau, en tot conéisher cada dia eth mèn estonament, e ja sonque me restaue era clau dera pòrta de bronze.
E pensè enes quaranta joenes, e me sentí negat ena màger felicitat pensant en eres, ena doçor des sòns gèsti, ena frescor des sues carns, ena duretat des sues cueishes, ena estretor des sues vulves, ena rondor e volum des sues anques e enes sòns crits quan me didien: “Ai, uelhs mèns!
Ai anma mia!” E exclamè: “Per Allà!
Mès eth Malige me hège pensar ena clau dera pòrta de bronze, en tot hèr-me a temptar de contunh, e era temptacion podec mès que jo, e daurí era pòrta.
Es mèns uelhs non vederen arren, eth mèn olfacte notèc ua flaira fòrta e ostila contra es sensi, e m’estavaní, en tot quèir pera part de dehòra dera entrada e barrar-se de seguit era pòrta dauant de jo.
Quan me remetí, persutè ena resolucion inspirada per Cheitan, e tornè a daurir, demorant qu’era flaira siguesse mens penetranta.
Entrè, fin finau, e me trapè ua sala espaciosa, damb eth solèr caperat de safran e alugada per halhes perhumades d’ambre gris e d’encens e per magnifiques lampes de plata e d’aur plies d’òli aromatic, qu’en usclar exalaue aquera flaira tan fòrta.
E entre es lampes e candelèrs vedí un meravilhos shivau nere damb ua estela blanca en front, e era pauta deth dauant dreta e era deth darrèr quèrra amiauen tanben taques blanques enes extrèms.
Era sera ère de brocat e era brida ua cadia d’aur; eth pessèbre ère plen de sesam e civada ben crivelada; er abeurador contenguie aigua fresca perhumada damb ròses.
Alavetz, ò senhora mia!
Alavetz li fotí en còth damb era cadia d’aur.
E de ressabuda, ò senhora mia!
De seguit, ò senhora mia!
E vaquí qu’eth shivau baishèc e s’arturèc ena terraça deth palai a on auia jo trapat as dètz bòrnis.
E alavetz s’encabritèc terriblament e artenhec hèr-me quèir.
Dempús s’apressèc a jo, e en tot meter-me era punta d’ua des sues ales en uelh quèr, me lo uedec, sense que podessa jo empedir-l’ac.
E comencèc eth vòl un aute còp en tot desparéisher enes aires.
Me caperè damb ua man eth uelh uet, e caminè en totes direccions pera terraça en tot planher-me peth fòrt dolor.
E de pic vedí ath mèn dauant as dètz gojats que didien: “Que non voleres escotar-mos!
Vaquí eth frut dera tua funèsta testudaria!
E non te pòs demorar damb nosati, pr’amor que ja èm dètz.
Partí, dempús d’auer-me arrasat e botat aguest vestit de saaluk, entà non suportar mès malastres, e viatgè dia e net, non parant enquia arribar en Bagdad, ostau de patz; trapè ad aguesti dus bòrnis, e en tot saludar-les, les didí: “Que sò estrangèr.” E eri me responeren: “Nosati tanben n’èm.” E atau arribèrem es tres en aguesta benedida casa, ò senhora mia!
Dempús d’enténer tant extraordinària istòria, era màger des tres damaisèles li didec ath tresau saaluk: “Te perdoni.
Mès eth tresau saaluk responec: “Per Allà!
E Giafar se l’apressèc, e repetic eth relat que ja l’auie condat ara joena portèra en entrar ena casa.
E dempús d’auer entenut a Giafar, era patrona der ostau, les didec:
E toti gesseren en carrèr.
Alavetz eth califa les didec ath saalik: “Companhs, entà on vatz?” E aguesti responeren: “Que non sabem a on anar.” E eth califa les didec: “Vietz a passar era net damb nosati.” E l’ordenèc a Giafar: “Hè-te-les a vier ena tua casa e deman me les amies, que ja veiram se qué podem hèr.” E Giafar executèc es ordes.
Alavetz entrèc en sòn palai eth califa, mès que non podec dormir en tota era net.
Peth maitin se seiguec en tron, manèc entrar as caps deth sòn Emperi, e quan auec despachat es ahèrs e aueren partit, se virèc entà Giafar e li didec: “Hè-te a vier as tres joenes, as dues gossetes e as tres saalik.” E Giafar gessec de seguit, e les metec a toti entre es mans deth califa.
Es joenes se presentèren ath sòn dauant caperades damb eth vel.
E Giafar les didec: “Non vos vam a castigar, pr’amor que sense coneisher-mos mos auetz perdonat e afavorit.
Mès ara qu’ètz enes mans deth cincau descendent d’Abbas, eth califa Harun Al- Rachid.
E quan es joenes enteneren es paraules de Giafar, que parlaue en nòm deth Prince des Credents, hec un pas era màger e didec: “Ò Emir des Credents!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’ès sabut, ò rei afortunat!
Te cau saber que me cridi Zobeida; era mia fraia, era que dauric era pòrta, se cride Amina, e era mès joena de totes, Fahima.
Es tres qu’èm hilhes deth madeish pair, encara que non dera madeisha mair.
Aguestes dues gossetes son d’autes dues fraies mies, de pair e de mair.
En morir eth nòste pair mos deishèc cinc mil dinnars, que se repartiren a parts egales entre es tres.
Alavetz, es mies fraies Amina e Fahima se separèren de jo entà vier damb era sua mair, e jo e es autes dues fraies, aguestes dues gossetes que ves aciu, mos demorèrem amassa.
Jo sò era mès joena des tres, encara que màger qu’Amina e Fahima, que son entre es tues mans.
Pòc temps dempús de morir eth nòste pair, es mies fraies granes se maridèren e s’estèren bèth temps damb jo ena madeisha casa.
Mès es sòns marits non se tardèren guaire a premanir-se entà un viatge comerciau; cuelheren es mil dinnars des sues hemnes entà crompar mercaderies, e partiren toti amassa, en tot deishar-me complètament soleta.
Sigueren absents pendent quate ans, pendent es quaus s’arroïnèren es mèns cunhadi, e dempús de pèrder es sues mercaderies despareisheren, abandonant en un país estrangèr as sues hemnes.
E es mies fraies passèren tota sòrta de misèries e acabèren arribant ena mia casa coma ues mendicantes.
En veir ad aqueres dues mendicantes, non podí pensar que siguessen es mies fraies, e m’aluenhè d’eres; mès alavetz me parlèren, e en arreconeisher-les, les didí: “Qué vos a arribat?
Com ei que vos veigui en tau estat?” E responeren: “Ò fraia!, es paraules ja non remediaràn arren, donques qu’es causes se passèren coma auie ordenat Allà.” En entener-les s’esmoiguec eth mèn còr, e les amiè en hammam, en tot balhar-li a cada ua un vestit nau, e les didí: “Fraies mies, qu’ètz mès granes que jo, e me pensi qu’ei just qu’ocupetz eth lòc des mèns pairs.
E coma qu’er eretatge que me toquèc, madeish qu’a vosates, a estat benedit per Allà e s’a aumentat considerablament minjaratz es sòns fruts damb jo, era nòsta vida serà respectabla e aunèsta, e ja non mos separaram.” E les tenguí ena mia casa e en mèn cor.
E vaquí que les aumplí de beneficis e s’estèren ena mia casa pendent un an sancer, e es mèns bens èren es sòns bens.
Mès un dia me dideren: “Reaument, mos estimam mès eth matrimòni, e non mos podem estar sense eth, donques qu’era nòsta paciéncia s’a agotat en veder-mos soletes.” Jo les responí: “Ò fraies!
Arren de bon poiratz trapar en matrimòni, donques que non i a guairi òmes aunèsti.
Non sagéretz ja eth matrimòni?
Mès que non ne heren cabau, e s’entestèren a maridar-se sense eth mèn consentiment.
Alavetz les autregè es sòs entàs nòces e les regalè es equipaments de besonh.
Donques que partiren damb es sòns marits entà hèr fortuna.
Mès que non hège guaire qu’auien partit quan es sòns esposi se burlèren d’eres, panant- les tot çò que jo les auia balhat e les abandonèren.
De nauèth tornèren ambdues, despolhades, ena mia casa, e me demanèren mil perdons, en tot dider-me: “Non mos peleges, fraia!
Qu’ei vertat qu’ès era mendre des tres, mès mos depasses en sen. Te prometem non tornar a prononciar jamès era paraula “maridatge”.
Alavetz les didí: “Ò, fraies mies!
Qu’era acuelhuda ena mia casa vos sigue ospitalària.
Ad arrés estimi coma a vosates.” E les punè fòrça còps, e les tractè damb màger generositat qu’eth prumèr viatge.
Atau se passèc un aute an sancer, e en acabar aguest, pensè naulejar un vaishèth cargat de merces e anar-me’n a comerciar en Basrah.
E viatgèrem dia e net; mès malerosament, eth capitan s’enganhèc ena rota.
Eth corrent mos amièc entà un mar desparièr deth que mos dirigíem.
E mos possèc un vent plan fòrt, que se tardèc dètz dies.
Alavetz aubirèrem ua ciutat ena luenhor, e li preguntèrem ath capitan: “Quin ei eth nòm d’aguesta ciutat que vam?” E contestèc: “Per Allà que non ac sai!
Jamès l’è vista, pr’amor qu’ena mia vida auia entrat en aguest mar.
Mès, plan, çò de mès important ei que per fortuna èm dehòra de perilh.
Ara solet mos rèste baishar ena ciutat e expausar es merces.
Alavetz desembarquèrem, mès a penes auérem entrat ena ciutat, mos quedèrem estonades.
Toti es abitants s’auien convertit en estatues de pèira nera.
E solet eri auien patit aguesta transformacion, donques qu’enes mercats e enes botigues apareishien es merces en estat normau, madeish qu’es causes d’aur e plata.
E mos separèrem, entà recórrer cada ua ath sòn gust es carrèrs dera ciutat, e recuélher peth sòn compde guaire aur, plata e teles precioses podesse amiar damb era.
Jo pugè ena ciutadèla, e vedí qu’aquiu ère eth palai deth rei.
Entrè en palai per ua gran pòrta d’aur macís, lheuè ua gran cortina de velot, e vedí que toti es mòbles e objèctes èren de plata e aur.
E en pati e enes crambes, es gardes e camarlencs èren de pès o seigudi, mès petrificadi en vida.
E ena darrèra sala, plia de camarlencs, tinents e visirs, vedí ath rei seigut en sòn tron, damb un vestit tan somptuós e tan ric, que desconcertaue, e apareishie enrodat de cinquanta mamalik damb vestits de seda e ena man es espades desgainades.
Eth tron qu’ère incrustat de pèires e pèrles, e cada pèrla ludie coma ua estela.
Vos asseguri que me manquèc pòc entà tornar-me lhòca.
Ça que la, seguí caminant, e arribè ena sala der arèm, que me semblèc encara mès meravilhosa, pr’amor qu’ère tota d’aur, enquia e tot es grasilhes des hièstres.
Es parets èren folrades de tapissi de seda.
Enes portes e enes hièstres penjauen cortines de satin e velot.
E se trapaue tanben convertida en ua estatua de pèira nera.
Seguí caminant, e trapè dubèrta ua pòrta, qu’es sues huelhes èren de plata vèrge, e mès enlà ua escala de porfir de sèt gradons, e en pujar aguesta escala e arribar naut, me trapè en un salon de marme blanc, caperat de tapissi teishudi d’aur, e en centre, entre grans candelèrs d’aur, ua estrada tanben d’aur esposcada d’esmeraudes e turqueses, e sus era estrada un lhet incrustat de pèrles e peireria, caperat damb teles precioses.
E ath hons dera sala observè ua gran lum, mès quan m’apresè me n’encuedè de qué ère un diamant enòrme, coma un uèu d’estruç, qu’es sues cares despenien tanta claror, qu’ère pro era sua lum entà illuminar tota era cramba.
Seguí caminant, e me calèc entrar estonada en d’auti apartaments sense trapar cap èsser viu.
E tant m’aclapaue aquerò, que m’en desbrembè dera mia persona, deth mèn viatge, deth mèn vaishèth e des mies fraies.
E encara seguia meravilhada, quan arribèc era net.
Alavetz volí gésser deth palai; mès que non trapè era gessuda e acabè per arribar ena sala a on i auie eth magnific lhet e eth diamant e es candelèrs alugadi.
Me seiguí en lhet, en tot caperar-me damb era vana de satin blu brodada de plata e de pèrles, e cuelhí eth Libre Nòble, eth nòste Coran, qu’ère escrit damb magnifics caractèrs d’aur e vermelhon, e illuminat damb delicades tintes, e me metí a líéger quauqui versets entà santificar-me, e balhar gràcies a Allà, e repotegar-me; e quan auí meditat enes paraules deth profeta (Allà lo benedide!
E era insomnia me tenguec desvelhada enquiara mieja net.
En aqueth moment entení ua votz doça e simpatica que recitaue eth Coran.
Alavetz me lheuè e me dirigí entath lòc d’a on venguie aquera votz.
E arribè en ua cramba qu’era sua pòrta ère dubèrta.
Entrè damb fòrça suenh, en tot méter ena part de dehòra era halha que m’auie alugat eth camin, e vedí qu’aquerò ère un oratòri.
Ère illuminat per lampes de cristau verd que penjauen deth tet, e en centre i auie un tapís d’oracion estenut entà Orient, e aquiu i auie, seigut, un beròi joen que liegie eth Coran en votz nauta, compassadament.
M’estonèc fòrça, e non podia compréner se com s’auie desliurat dera sòrt de toti es auti.
Alavetz auancè un pas e li balhè era mia salutacion de patz, e eth, virant-se entà jo e guardant-me fixament, corresponec ara mia salutacion.
Alavetz, tranquil e arrint damb doçor, me responec: “Quan tu me digues se qui ès, te responerè jo as tues preguntes.” Li condè era mia istòria, que l’interessèc fòrça, e dempús l’interroguè pes extraordinàries circonstàncies que trauessaue era ciutat.
E eth me didec: “Demora un moment.” E barrèc eth Libre Nòble, se lo sauvèc en ua borsa de seda e me hec sèir ath sòn costat.
Eth que lieg enes astres contemplaue era net!
E pensèc:
Qu’ei eth madeish Zohal, que balhèc ad aguest astre era nera cabeladura destrenada, semblabla a un comèta!
Per çò deth cremesin des sues caròles, Mirrikh siguec er encargat d’estener-lo!
Es arrais penetrants des sòns uelhs son es flèches madeishes der Arquèr des sèt esteles!
E Hutard l’autregèc era sua meravilhosa sagacitat e Abylssuha eth sòn valor en aur!
E er astrològ non sabec qué pensar en veder-lo e se quedèc perplèx!
Alavetz, inclinant- se entada eth, arric er astre!
En guardar-lo experimentaua un prigond trebolament enes mèns sensi, en tot planher- me de non auer-lo coneishut abans e en mèn còr s’alugauen coma bualhs.
E li didí: “Ò patron e sobeiran mèn, escota era mia pregunta.
E demorauen en era toti es sòns parents e subdits.
Eth mèn pair ei eth rei qu’auràs vist en sòn tron, transformat en estatua de pèira.
E era reina, que tanben auràs vist, ei era mia mair.
Ambdús professauen era religion des magics adoradors deth terrible Nardun.
Jurauen peth huec e pera lum, pera ombra e peth calor e pes astres que viren.
Eth mèn pair s’estèc fòrça temps sense hilhs.
Jo neishí tà finaus dera sua vida, quan ja auie passat eth lumedan dera vielhesa.
E siguí elevat per eth damb fòrça suenh, e quan anè creishent se m’escuelhec entara vertadèra felicitat.
Qu’auie en nòste palai ua anciana musulmana que credie en Allà e en sòn Enviat, mès amagaue es sues credences e hège veir qu’ère conforme damb es des mèns pairs.
Eth mèn pair auie grana confiança en era, e ère plan generós damb era, l’aumplie dera sua generositat, en pensar-se que compartie era sua fe e era sua religion.
E era vielha s’encarguèc de jo; mès m’ensenhèc era religion der Islam, dès es dèuers dera purificacion e des ablucions, enquias santes formules dera pregària.
E m’ensenhèc e m’expliquèc eth Coran, ena lengua deth Profeta.
E quan auec acabat d’instruir-me, me didec: “Ò hilh mèn!
Carè, plan que òc; e non hège guaire que s’auie acabat era mia instrucción, quan moric era santa anciana, en tot repetir-me era sua recomanacion per darrèr viatge.
Mès es abitants d’aguesta ciutat, entestadi ena sua rebellion e ena sua ceguetat, persutauen ena incredulitat.
E un dia era votz d’un muecin invisible ressonèc coma eth tron, en tot arribar enes aurelhes mès luenhanes: “Ò vosati es qu’abitatz aguesta ciutat!
En enténer aquerò s’espauriren toti e acodiren en palai deth rei, exclamant: “Quina votz terribla ei aguesta qu’auem entenut?
Alavetz es sòns còrs s’inclinèren as paraules deth mèn pair, e non deishèren de professar era adoracion deth Huec.
E seguiren en sòn error enquia qu’arribèc er aniversari deth dia qu’auien entenut era votz per prumèr viatge.
E era votz se hec enténer per dusau viatge, e dempús per tresau viatge, pendent tres ans seguidi.
Mès, a maugrat d’aquerò non cessèren ena sua desviacion.
E un maitin, a punta de dia, eth malastre e era malediccion queigueren deth cèu e les convertic en estatues de pèira nera, amiant era madeisha sòrt es sòns shivaus e es sòns muls, es sòns camèlhs e eth sòn bestiar.
E de toti es abitants siguí eth solet que se sauvèc d’aguesta desgràcia.
Donques qu’èra eth solet credent.
Des d’aqueth dia me tengui ara oracion, ath dejun e ara lectura deth Coran.
Mès me cau coheissar-te, ò aunorabla dauna plia de perfeccions!
Alavetz li didí:
Per qué non vies damb jo ena ciutat de Bagdad?
Aquiu traparàs sabents e venerables cheics versadi enes leis e ena religion.
Ena sua companhia aumentaràs era tua sciéncia e es tòns coneishements deth dret divin, e jo, a maugrat deth mèn reng, serè era tua esclaua a era tua causa.
Qu’è fòrça sirvents, e mèn ei eth vaishèth qu’ara i a en pòrt cargat de merces.
Eth Destin mos lancèc en aguestes còstes entà que coneishéssem era poblacion e mos arribèsse aguesta aventura.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher et maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E ambdús non cessèren de conversar, enquia qu’eth saunei queiguec sus eri.
Dempús Zobeida seguic d’aguesta sòrta eth sòn relat dauant deth califa Harun Al- Rachid, Giafar e es tres saalik:
Gessérem dera ciutadèla e baishèrem entara ciutat, a on trapèrem ath capitan e as mèns esclaus, que me cercauen des deth dia abans.
E s’alegrèren fòrça en veder-me, en tot preguntar-me eth motiu dera mia abséncia.
Alavetz les condè çò qu’auia vist, era istòria deth joen e era causa dera metamorfòsi des abitants dera ciutat, damb toti es detalhs.
E eth mèn relat les estonèc fòrça.
Per çò des mies fraies, a penes me vederen en companhia d’aqueth joen tan beròi, envegèren era mia sòrt, e plies de gelosia, maquinèren secretament era perfidia contra jo.
Tornèrem en vaishèth, e jo èra plan erosa, donques qu’era mia felicitat l’aumentaue era afeccion deth prince.
Demorèrem a que siguesse propici eth vent, despleguèrem es veles e partírem.
E es mies fraies me dideren un dia: “Ò fraia!
Qué vòs hèr damb eth tòn amor damb aguest joen tan beròi?” E les responí: “Eth mèn desir ei que mos maridem.” E en tot apressar-me ada eth, li declarè: “Ò, patron mèn!
Te prègui que non me refuses.” E alavetz me responec: “Escoti e aubedisqui.” En entener-lo me virè entàs mies fraies e les didí: “Que non voi mès ben qu’aguest òme.
A compdar d’ara totes es mies riqueses passen a èster dera vòsta proprietat.” E me responeren: “Era tua volontat ei deth nòste gust.” Mès se sauvauen era traïson e eth mau.
Seguírem navegant damb vent favorable e gessérem deth mar deth Terror, en tot entrar en mar dera Seguretat.
Encara naveguèrem pendent uns dies, enquia arribar apròp dera ciutat de Basrah, qu’es sòns edificis s’aubirauen ena luenhor.
Mès mos cuelhec era net, mos calec arturar eth vaishèth e non mos tardèrem en esclipsar-mos.
Pendent eth nòste saunei se lheuèren es mies fraies, e agarrant-me a jo e ath joen, mos lancèren ena aigua.
E eth gojat, coma que non sabie nadar, s’estofèc, donques qu’ère escrit qu’Allà lo botarie en nombre des martirs.
Per çò que hè a jo, ère escrit que me sauvaria, pr’amor qu’a penes queiguí ena aigua, Allà m’ajudèc damb ua gran husta, qu’en era cavauquè, e qu’en era m’arrosseguèren es ondades enquiara plaja d’ua isla propèra.
Botè a shugar era mia ròba, passè aquiu era net, e tanlèu hec dia, me metí a caminar ara cèrca d’un camin.
E trapè un camin qu’en eth i auie tralhes de passi d’èssers umans, hilhs d’Adam.
Aguest camin començaue ena plaja e se filaue entath centre dera isla.
E còp sec vedí a ua colòbra que corrie entà jo, e ath sòn darrèr ua auta sèrp gròssa e grana que la volie aucir.
Qu’ère era colòbra tan cansada, qu’era lengua li gessie dehòra dera boca.
Cuelhí pietat d’era, li lancè ua gran pèira en cap dera gran sèrp e la deishè sense vida.
Mès, de ressabuda, era colòbra despleguèc dues ales, e volant, despareishec pes aires.
E jo arribè enquiath limit der estoment.
Mès coma qu’èra fòrça cansada, m’estirè en aguest madeish lòc e m’esclipsè apruprètz ua ora.
E vaquí qu’en desvelhar-me vedí seiguda as mèns pès a ua joena nera e beròia, qu’ère en tot amorassar-me es pès.
Alavetz, tota avergonhada, la hi enlà de seguit, donques que non sabia se qué era nera volie de jo.
E li preguntè: “Qui ès e qué vòs?” E me responec: “M’è apressat a vier ath tòn costat, pr’amor que m’as hèt un gran favor aucint ath mèn enemic.
Jo que sò era colòbra que desliurères dera sèrp grana.
Jo que sò ua efrita.
Aquera sèrp ère un efrit enemic mèn, que desiraue violar-me e aucir-me.
E tu m’as desliurat des sues mans.
Plan per aquerò, quan siguí liura, volè coma eth vent e me dirigí entath vaishèth que d’eth te lancèren es tues fraies.
Les è encantat en forma de gossetes neres, e te les hè hèt a vier.” Alavetz vedí es dues gossetes estacades en un arbe ath mèn darrèr.
Dempús, era efrita seguic: “De seguit amiè entara tua casa de Bagdad totes es riqueses que i auie en vaishèth, e dempús que les auí deishat, en.honsè eth vaishèth.
Per çò deth joen que s’estofèc, arren posqui hèr contra era mòrt.
Dit aquerò, me cuelhec en braça, desliguèc as mies fraies, les cuelhec tanben, e volant mos transportèc as tres, sanes e en bona santat, entara terraça dera mia casa de Bagdad, ei a díder, aciu madeish.
E trapè perfèctament plaçades totes es riqueses e totes es causes que i auie en vaishèth.
E arren s’auie perdut ne espatracat.
Dempús me didec era efrita: “Pera santa descripcion deth sagèth de Soleiman, te conjuri a que toti es dies li cales a cada gosseta tres centes foetades!.
E me calec responer-li: “Escoti e aubedisqui.” E d’alavetz ençà, ò Prince des Credents!
E tau ei era mia istòria.
Mès vaquí, ò Prince des Credents!
Dauant d’aguest relat, eth califa Harun Al-Rachid arribèc enquiath limit der estonament.
Mès volec satisfèr deth tot eth sòn curiosèr, e plan per aquerò se virèc entà Amina, qu’ère era que l’auie daurit era pòrta eth dia anterior, e li didec: “Que mo’n sapiam, ò plan beròia joena!
En enténer aguestes paraules deth califa, era joena Amina auancèc un pas, e plia de timiditat dauant des guardades impacientes, didec atau:
Non te repetirè es paraules de Zobeida sus es nòsti pairs.
Te cau saber, donc, que quan eth nòste pair moric, jo e Fahima, era fraia mès petita des cinc, mo n’anèrem a víuer soletes damb era nòsta mair, tant qu’era mia fraia Zobeida e es autes dues se n’anèren damb era sua.
Ara seguida, era mia mair me maridèc damb un ancian, qu’ère eth mès ric dera ciutat e deth sòn temps.
Er an a vier moric ena patz d’Allà eth mèn vielh espós, en tot deishar- me coma part legau d’eretatge, sivans mane eth nòste còdi oficiau, ueitanta mil dinnars d’aur.
M’esdeguè a crompar-me damb eri dètz magnifics vestits, cada un de mil dinnars.
E non me manquèc absoludament arren.
Un dia, en tot trapar-me comòdament seiguda, venguec a tier-me ua visita ua vielha.
Jamès l’auia vist.
Aguesta vielha qu’ère òrra: era sua cara ère mès lèja qu’eth cu d’un vielh; auie eth nas estronhat, es celhes pelades, es dents trincadi, eth còth torçat e li regolejaue eth nas.
Qu’ac a descrit pro ben eth poèta:
Veilha de mau auguri!
Se la vedesse Eblis, li mostrarie toti es fraudes sense parlar, donques que serie pro damb eth silenci solet!
Que poirie desenredar a mil muls que s’auessen enredat en ua telaranha, e non trincarie era tela!
Que sap hèr sortilègis e cométer toti es orrors: l’a hèt gatalhèues en cu a ua mainada; coabitèc damb un adolescent, a caucat damb ua hemna madura, e excitèc enquiar arràs a ua anciana!
Era vielha me saludèc e me didec: “Ò senhora plia de gràcia e de qualitats!
Qu’è ena mia casa a ua orfanèla que se maride aguesta net.
E vengui a pregar-te (Allà autrejarà era sua recompensa ara tua bontat!
Jo, que non coneishia era sua perfidia, cuelhí pietat d’era, e li didí: “Escoti e aubedisqui.” Alavetz didec: “Ara m’en vau, damb eth tòn permís, e mentretant vestis-te, pr’amor qu’en escurir tornarè a cercar-te.” E en tot punar-me era man se n’anèc.
Anè dempús en hammam e me perhumè; dempús alistè eth mès beròi des dètz vestits, m’ornè damb un colharet de pèrles, e damb totes es mies jòies, e me botè un gran vel blu de seda e aur, eth cinturon de brocat, e eth vel entara cara, dempús de prolongar-me es uelhs damb un cosmetic.
E vaquí que venguec era vielha e didec: “Ò senhora mia!
Que les è avisat dera tua segura arribada, s’alegrèren fòrça, e demoren damb impaciéncia.” Me hi a vier damb jo quauques ues des mies esclaues, e gessérem totes, enquia arribar en un carrèr ample e ben adaiguat, qu’en eth bohaue fresca brisa.
E des d’aqueth portau vedérem er interior d’un palai tan naut, que semblaue tocar es bromes.
Entrèrem, e arribades ena pòrta, era vielha piquèc e mos dauriren.
E ena entrada trapèrem un correder revestit de tapissi e damassi.
Penjauen deth tet lampes de colors alugades, e enes parets i auie candelèrs alugadi tanben e objèctes d’aur e de plata, jòies e armes de metaus preciosi.
Trauessèrem aguest correder, e arribèrem en ua sala meravilhosa, que serie inutil descríuer.
Ath miei dera sala, qu’ère tapissada damb sedes, apareishie un lhet de marme incrustat de pèrles e caperat damb ua mosquitèra de satin.
Alavetz vedérem gésser deth lhet a ua joena tan beròia coma era lua.
E me didec: “Marhaba!
Ahlan!
Un sahlan!
Ò fraia mia, que mos hès eth màger aunor uman!
Anastina!
Qu’ès eth nòste doç conçolament, eth nòste orgulh!
E entà aunorar-me, recitèc aguesti vèrsi deth poèta:
S’es pèires dera casa auessen sabut era visita d’òste tant encantador, s’aurien alegrat fòrça, en tot inclinar-se dauant dera tralha des sòns passi entà anonciar-se era bona naua!
E exclamarien ena sua lengua: “Ahlan!
Ua sahlan!
Dempús se seiguec, e me didec: “Ò fraia mia!
Me cau anonciar-te qu’è un frair, que te vedec cèrt dia en ua nòça.
E aguest joen ei fòrça gentil e plan mès beròi que jo.
E des d’aquera net t’estime damb totes es fòrces deth sòn còr encamardat e arderós.
E ei eth qui a autrejat sòs ara vielha entà que venguesse ena tua casa e te hesse a vier aciu damb era desencusa qu’a endonviat.
E a hèt tot aquerò entà trapar-te ena mia casa, donques qu’eth mèn frair non a un aute desir que maridar-se damb tu aguest an benedit per Allà e peth sòn Enviat.
Quan entení taus paraules e me vedí coneishuda e estimada en aquera casa, li didí ara joena: “Escoti e aubedisqui.” Alavetz, mostrant ua grana alegria, piquèc es mans.
E dauant d’aguest senhau, se dauric ua pòrta e entrèc un joen coma era lua, sivans didec eth poèta:
A arribat en tau grad de beresa, que s’a convertit en ua òbra vertadèrament digna deth Creador!
Ua jòia qu’ei reaument era glòria der orfèbre que l’auec de ciselar.
Qu’a arribat ena madeisha perfeccion dera beresa!
Non t’estones s’alhocardís d’amor a toti es umans!
Era sua beresa lutz ara vista, per èster inscrita enes sues faccions!
Juri que non i a arren mès beròi qu’eth!
En veder-lo se predispausèc eth mèn còr en favor sòn.
Dempús eth kadi escriuec eth mèn contracte de matrimòni damb aqueth joen, es testimònis estampèren es sòns sagèths, e se n’anèren toti.
Alavetz eth joen se m’a pressèc, e me didec: “Que sigue era nòsta net ua net benedida!” e dempús higec: “Ò senhora mia!
Quina condicion ei aguesta?” Alavetz s’incorporèc, cuelhec eth Libre Sagrat, e me didec: “Vas a jurar peth Coran que jamès alistaràs a un aute que non siga jo, ne senteràs inclinacion entà un aute.” E jo jurè observar aquera condicion.
En entener-me se mostrèc plan content, me cuelhec eth còth damb es braci, e sentí qu’eth sòn amor me penetraue enes entralhes e enquiath hons deth mèn còr.
De seguit es esclaus parèren era taula, e mingèrem e beuérem enquia assadorar-mos.
E arribada era net, me cuelhec e s’estirèc damb jo en lhet.
E passèrem entrelaçadi era net, un enes braci der aute, enquia que siguec de dia.
Viuèrem pendent un mes ena alegria e felicitat.
E en acabar eth mes, li demanè permís ath mèn marit entà vier en mercat e crompar quauques teles.
M’autregèc aguest permís.
Alavetz me vestí e amiè damb jo ara vielha, que s’auie demorat ena casa, e partírem entath mercat.
M’arturè ena pòrta d’un joen mercadèr de sedes qu’era vielha me recomanèc fòrça per çò dera qualitat des sòns genres e ath quau coneishie de hège temps.
E quan auérem alistat era tela, l’aufrírem ath mercadèr es sòs deth sòn impòrt.
Mès eth se remic a cuélher es sòs, e mos didec: “Aué non vos crubarè cap sòs; aquerò qu’ei un present peth plaser e per aunor que recebí en veder-vos ena mia botiga.” Alavetz li didí ara vielha: “Se non vò acceptar es sòs, entorna-li era tela.” E exclamèc: “Per Allà!
Tot aquerò vos ac regali.
Ça que la, ò beròia joena, autreja-me un punet, solet un punet.
Donques que l’autregi mès valor ad aguest punet qu’a totes es merces dera mia botiga.” E era vielha li didec arrint: “Ò, beròi gojat!
Qu’ei ua lhocaria considerar un punet coma ua causa tant inestimabla.” E a jo me didec: “Ò hilha mia!
As entenut çò que ditz aguest joen mercadèr?
Non te cau pòur, que non se passarà arren de dolent per un solet punet, e autrament, poiràs alistar e cuélher çò que mès t’agrade de totes aguestes teles precioses.” Alavetz responí: “Qu’ei que non sabes que sò estacada per un jurament?” E era vielha repliquèc: “Dèisha-lo que te pune, que se tu non te botges ne parles, d’arren te n’auràs d’empenaïr.
E, ath delà, cuelheràs es sòs que son tòns, e era tela tanben.” E tant persutèc era vielha, que me calec consentir.
E entad aquerò, me caperè es uelhs e estení eth vel, pr’amor de que non vedessen arren es passejaires.
Mès ath còp me nhaquèc tan barbarament, que me esquincèc era carn.
E m’estavaní de dolor e d’emocion.
Quan me remetí, me trapè estirada enes jolhs dera vielha, que semblaue plan afligida.
Per çò dera botiga, ère barrada, e eth joen mercadèr auie despareishut.
Alavetz era vielha me didec: “Allà sigue laudat, per desliurar-mos de tau malastre!” E dempús higec: “Ara mos cau tornar en casa.
Tu haràs veir que non te trapes ben, e jo te harè a vier un remèdi que te guarirà era nhacada immediatament.” Alavetz me lheuè, e sense poder dominar es mens pensaments e eth mèn terror pes conseqüéncies, comencè a caminar entà casa, e eth mèn espant anaue creishent sivans mos apressàuem.
En arribar, entrè ena mia cramba e hi veir qu’èra malauta.
Ath cap d’ua estona entrèc eth mèn marit e me preguntèc plan preocupat: “Ò patrona mia!
Quin malastre t’a arribat quan gesseres?” Jo li responí: “Arren.
Que sò ben.” Alavetz eth marit me guardèc damb atencion e me didec: “Quina herida ei aguesta qu’as ena caròla, precisament en lòc mès fin e suau?” E jo li didí alavetz: “Quan gessí aué damb eth tòn permís a crompar aguestes teles, un camèlh cargat de lenha a estramuncat damb jo en un carrèr plen de gent, m’a trincat eth vel e m’a esquinçat era caròla, coma pòs veir.
Ò, quins carrèrs tant estrets es de Bagdad!” Alavetz s’emmalicièc, e didec: “Deman madeish vierè a tier-li ua visita ath governador entà reclamar contra es camelhèrs e lenhaires, e eth governador les harà penjar a toti!” En entener-lo, repliquè pietosa: “Per Allà!
Non te cargues damb es pecats des auti!
Ath delà, jo que n’auí eth tòrt, per auer montat en un saumet que comencèc a galaupar e pernejar.
Queiguí en solèr, e malerosament, i auie aquiu un tròç de husta que m’a heregat era cara en tot her- me aguesta herida ena caròla.” Alavetz exclamèc eth: “Deman anarè a veir a Gaifar Al- Barnaki, e li condarè aguesta istòria, entà qu’aucisquen a toti es mulatèrs dera ciutat.” E jo repliquè: “Mès vas a aucir a toti per tòrt mèn?
Te cau saber qu’aquerò s’a passat solet per volontat d’Allà, e peth Destin, ath quau govèrne.” En entener-me eth mèn espós non podec tier era sua ràbia e cridèc: “Ò perfida!
Pro de mentides!
Vas a patir eth castig deth tòn crim!” E me tractèc damb es paraules mès dures, e damb un crit sòn se dauric era pòrta e entrèren sèt neri terribles, que me treigueren deth lhet e m’estirèren en centre deth pati.
Alavetz eth mèn espós manèc a un d’aguesti neri que m’agarrèsse pes espatles e se seiguesse sus jo e a un aute nere que s’emparèsse enes mèns jolhs entà tier-me es cames.
E de seguic auancèc un tresau nere damb ua espada ena man, e didec: “Ò senhor!
Se sabessa que un aute participe dera afeccion dera que jo estimi, era mia anma se rebelarie enquia arrincar d’era tau amor de perdicion!
E li didiria ara mia anma: Que serà milhor que perim nòbles!
Pr’amor que non artenherà era felicitat aqueth que bote et sòn amor en un pièch enemic!
Alavetz eth mèn espós li didec at nere qu’agarraue era espada: “Ò valent Saad!
Herís ad aguesta perfida!” E Saad lheuèc er acèr.
E eth mèn espós me didec: “Ara ditz en votz nauta eth tòn acte de fe e rebremba es vestits e causes que te pertanhen entà que hèsques testament, donques qu’a arribat era fin dera tua vida.” Alavetz li didí: “Ò servidor d’Allà er Òptim!, autreja-me sonque eth temps de besonh entà hèr eth mèn acte de fe e eth mèn testament.” Dempús lheuè entath cèu era mia guardada, la tornè a baishar e reflexionè sus er estat miserable e ignominiós que me vedia, en tot aumplir de lèrmes es mèns uelhs, e recitè plorant aguesta estròfa:
Aluguères enes mies entralhes era passion, entà heredar-te dempús!
Heres qu’es mèns uelhs velèren longues nets, entà esclipsar-te dempús!
Mès jo te sauvè un lòc en mèn còr e enes mèns uelhs!
Com t’a de desbrembar eth mèn còr, ne an de cessar de plorar-te es mèns uelhs?
M’auies jurat ua constància sense limits, e a penes aueres eth mèn còr, me deishères!
E ara non vòs auer pietat d’aguest còr ne planher-te dera mia tristesa!
Qu’ei que non neisheres senon entà èster causa deth mèn malastre e deth de tota era mia joenesa?
Ò amics mèns!
E er afligit caminant que coneishe es patiments der amor li tacharà ara mia hòssa ua guardada pietosa!
Acabadi es vèrsi seguia en tot plorar e en entener-me e veir es mies lèrmes, eth mèn espós s’excitèc e s’emmalicièc encara mès, e didec aguesti versi:
S’atau dèishi ara qu’eth mèn còr estimaue, non a estat per hastic e cansament!
Qu’a cometut ua fauta que merite er abandonament!
Qu’a volut associar a un aute ena aguesta felicitat, quan ne eth men còr, ne era mia rason, ne es mèns sensi pòden tolerar semblabla societat!
E quan acabèc es sòns vèrsi jo encara ploraua, damb er in de botjar-li eth còr, e didí entà jo: “Me tornarè submisa e umila.
E dilhèu atau m’indulte dera mia mòrt, encara que s’apodère de totes es mies riqueses.” E li dirigí aguestes paraules, e recitè damb gentilesa aguestes estròfes:
De vertat te juri que, se volesses èster just, non manaries que m’aucissen!
Mès qu’ei sabut qu’eth qu’a jutjat enevitabla era separacion jamès sabec èster just!
Me carguères damb tot eth pes des conseqüéncies der amor, quan es mies espatles a penes podien suportar eth pes dera tunica mès fina o quauqua causa encara mès leugèra!
E, ça que la, non ei era mia mòrt çò que m’estone, senon qu’eth mèn còs, dempús dera separacion, seguisque desirant-te!
Acabadi es vèrsi, es mèns somics contunhauen.
E alavetz me guardèc, me refusèc damb un gèst violent, m’aumplic d’injuries, e me recitèc aguesti vèrsi:
Ateneres a un amor que non ère eth mèn, e m’as hèt sénter tot eth tòn abandonament!
Mès jo t’abandonarè, coma tu m’as abandonat, mespredant eth mèn desir!
E aurè damb tu era madeisha consideracion que tu aueres damb jo!
E m’apassionarè per ua auta donques que tu t’inclinères per un aute!
E dera separacin etèrna entre nosati non n’aurè jo eth tòrt, senon tu soleta!
En acabar aguesti vèrsi, li didec ath nere: “Esmieja-la!
Quan eth nere hec un pas entà jo, desesperè ja de sauvar-me, e en veir ja segura era mia mòrt, me fidè a Allà Totpoderós.
E en aqueth moment vedí entrar ara vielha, que se lancèc as pès deth joen, se metec a punar-les, e li didec: “Ò hilh mèn!, coma hilhuquèra tua, te conjuri, pes suenhs qu’auí damb tu, a que perdones ad aguesta creatura, donques que non cometèc fauta que merite tau castig.
Ath delà, encara ès joen, e cranhi qu’es sues malediccions queiguen sus tu.” E dempús se petèc en somics, e seguic enes sues supliques entà convencer-lo, enquia qu’eth didec: “Qu’ei pro!
Alavetz les ordenèc quauquarren as neri, e de seguit me treigueren era ròba, en tot deishar-me despolhada.
E eth damb ua arrama de codonhèr me foetèc tota, mès que mès, en pièch, ena esquia e enes anques, tan furioament, que m’estavaní, perduda ja tota esperança de subervíuer a taus còps.
Alavetz deishèc de pataquejar-me, e se n’anèc, en tot deishar-me estirada en solèr, ordenant as esclaus que me tenguessen en aguest estat enquiara net, entà transportar-me dempús ena mia anciana casa, pendent era escurina.
E es esclaus ac heren atau, amiant-me ena mia anciana casa, coma les auie ordenat eth sòn patron.
En remeter-me, siguí fòrça temps sense poder botjar-me, per çò dera repassada; dempús m’apliquèren quauqui medicaments e de man en man m’anè guarint.
Mès es cretes des còps non se deliren des mèns membres ne des mies carns coma foetades per correges e soriacs.
Toti auetz vist es sues tralhes!
Quan m’auí guarit, dempús de quate mesi de tractament, volí veir eth palai que siguí victima de tanta violéncia; mès se trapaue complètament esbauçat, madeish qu’eth carrèr a on siguec, d’un extrèm en aute.
E en sòrta de totes aqueres meravilhes non auie que molons de dèishes apilerades pera ciutat.
E a maugrat de totes es mies temptatiues, non auí notícies deth mèn espós.
Alavetz tornè ath costat de Fahima, que seguie celibatària, e ambdues anèrem a visitar a Zobelia, era nòsta frairastra que t’a condat era sua istòria e era des sues fraies convertides en gossetes.
E era me condèc era sua istòria e jo li condè era mia, dempús des salutacions de costum.
E era mia fraia Zobeida me didec: “Ò fraia mia!
Arrés ei liure des malastres dera sòrt.
Mès gràcies a Allà, es dues èm viues!
E mès que mès que non se pronóncie ne tansevolh, era paraula matrimòni!
E era nòsta fraia Fahima demore damb nosates.
Qu’a eth cargue de proveïdora, e baishe en mercat cada dia entà crompar guaire auem de besonh.
Jo qu’è era mission de daurir era pòrta as que piquen e de recéber as nosti convidadi, e Zobeida, era nòsta fraia màger, cor damb eth pes dera casa.
E atau auem viscut plan a gust, sense òmes, enquia que Fahima mos hec a vier ath messatgèr cargat damb ua grana quantitat de causes, e lo convidèrem a descansar ena casa pendent un moment.
E alavetz entrèren es tres saalik, que mos condèren es sues istòries, e de seguit vosati, vestidi de mercadèrs.
Ja sabes, donc, çò que se passèc e com mos an amiat en tòn poder, ò Prince des Credents!
Alavetz eth califa quedèc prigondament meravilhat, e…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
De seguit li didec ara joena Zobeida: “E dempús, ò nòbla senhora!
A penes se notèc era flaira de peu usclat, s’estrementic tot eth palai damb ua terribla secodida, e era efrita surgentèc de pic en forma de hemna ricament vestida.
E coma qu’ère musulmana, non deishèc de dider-li ath califa: “Era patz sigue damb tu, ò Vicari d’Allà!” E eth califa li responec: “E que baishen sus tu era patz, era misericòrdia d’Allà e es sues benediccions!” Alavetz era li didec: “Te cau saber, ò Prince des Credents!
As sues fraies les convertí en gossetes e non les aucí entà non costar-li ada era mès sentiment.
Ara, se tu, ò Prince des Credents!
E era efrita cuelhèc ua gèrla d’aigua, e hec sus era es sòns conjuraments, esposcant dempús as dues gossetes e dident-les: “Recuperatz immediatament era vòsta primitiua forma umana.” E de seguit se transformèren es dues gossetes en dues joenes tan beròies qu’aunorauen ad aqueth que les creèc.
Dempus, era efrita, en tot virar-se entath califa, li didec: “Er autor des mautractaments contra era joena Amina qu’ei eth tòn pròpri hilh El-Amin.
E li condèc era istòria, qu’ena sua vertat credec eth califa per çò de vier des pòts d’ua dusau persona, non umana, senon efrita.
E eth califa se quedèc fòrça estonat, mès didec: “Glòria a Allà pr’amor qu’intervie en desencantament des dues gossetes.
Li demanèc explicacions, e El-Amin responec damb era vertat.
E alavetz eth califa ordenèc que se reünissen es kadis e testimònis ena madeisha sala a on èren es tres saalik, hilhs de reis, e es tres joenes, damb es sues dues fraies desencatades recentament.
E damb era ajuda de kadis e testimònis, maridèc de nauèth ath sòn hilh El-Amin damb era joena Amina; a Zobeida damb eth prumèr saaluk, hilh de rei; as autes dues joenes damb es auti dus saalik, hilhs de reis; e, fin finau, manèc esténer eth sòn pròpri contracte de maridatge damb era mès joena des cinc fraies, era vèrge Falima, era proveïdora agradiua e doça!
E ordenèc bastir un palai entà cada parelha, en tot enriquir-les entà que podessen víuer erosi.
E quan escuric anèc a estirar-se enes braci dera joena Fahima, que damb era passèc ua des nets mès agradiues.
Schahrazada didec:
Ua net entre es nets, eth califa Harun Al-Rachid li didec a Giafar Al-Barmaki: “Voi que recorrem era ciutat, entà saber-mo’n de çò que hèn es governadors e kadis.
Me dideren: “Per çò dera tua sciéncia, ò sabent!
Jo les responí: “Vos prègui que non parletz d’aguesta manèra!
Pr’amor que jo, damb tota era mia sciéncia, es mèns manuscrits, es mèns libres e eth mèn tintèr, non posqui desviar era fòrça deth Destin ne un solet dia!
Arran, plan que òc, ei mès desolador qu’eth praube, er estat deth praube e eth pan e era vida deth praube!
En ostiu se l’agoten es fòrces!
En iuèrn non dispause d’abric!
Se s’arture l’assetjaràn es gossets entà que s’aluenhe!
Be n’ei de miserable!
Vaquí se com ei tot entada eth, ofenses e burles!
Qui ei eth mès malerós?
E se non clame dauant des òmes, se non pregone era sua misèria, qui l’aurà pietat?
En enténer aguesti vèrsi tan tristi, eth califa li didec a Giafar: “Es vèrsi e er aspècte d’aguest praube indiquen ua grana misèria”.
Dempús s’apressèc ath vielh e li didec: “Ò, cheic, quin ei eth tòn mestièr?” E eth responec: ”Ò senhor mèn!
Que sò pescador.
E fòrça praube.
E damb familha!
E des deth meddia sò dehòra de casa trabalhant, e Allà non m’autregèc encara eth pan qu’a de neurir as mèns hilhs!
Que sò, donc, cansat dera mia persona e dera mia vida, e non desiri senon morir.” Alavetz eth califa li didec: “Vòs vier damb nosati en arriu, e lançar eth hilat en nòm mèn, entà veir quina ei era mia sòrt?
E eth pescador venguec damb eri entath Tigris, e lançant eth sòn hilat, quedèc ara demora; dempús estirèc era còrda, e gessec eth hilat.
E eth vielh pescador trapèc en hilat ua caisha qu’ère barrada e que pesaue fòrça.
Sagèc de lheuar-la eth califa e la trapèc tanben fòrça pesada.
Mès s’apressèc a autrejar es cent dinnars ath pescador, que s’aluenhèc plan content.
Alavetz Gaifar e Massrur carguèren damb era caisha e se la heren a vier en palai.
E eth califa dispausèc que s’aluguèssen es halhes, e Giafar e Massrur se lancèren sus era caisha e la triquèren.
Braquèren era cosedura, e ena cistalha i auie un tapís, separèren eth tapís e trapèren dejós un gran vel blanc de hemna; lheuèren eth vel e campèc, blanca coma era plata vèrge, ua joena mòrta e esbocinada.
Dauant d’aqueth espectacle, es lèrmes regolegèren pes caròles deth califa, e dempús, fòrça emmaliciat, en tot acarar-se damb Giafar, exclamèc: “Ò gosset visir!
Ja ves se com, pendent eth mèn regnat, s’assassine ara gent e se lance as victimes ena aigua!
E era sua sang queirà sus jo eth dia deth Judici e pesarà etèrnament sus era mia consciéncia!
Mès, per Allà!
Alavetz Giafar gessec deth palai, plan aclapat, e caminèc pera ciutat, pensant: “Com vau a saber qui a aucit ad aguesta joena, ne a on cercar-lo entà presentar-lo ath califa?
Se l’amiessa a un aute en sòrta der assassin, aguesta mala accion pesarie sus era mia consciéncia.
Per tant, sabi pas se qué hèr.” E Giafar arribèc ena sua casa, e aquiu s’estèc desesperat es tres dies deth tèrme.
E ath quatau dia eth califa lo manèc cridar.
E quan se presentèc enes sues mans, eth califa li didec: “A on ei er assassin dera joena”?
Giafar responec: “Que non è era sciéncia d’endonviar çò qu’ei invisible e amagat, entà que posca conéisher ath miei d’ua gran ciutat ar assassin.” Alavetz eth califa s’anugèc fòrça, e ordenèc que crucifiquèssen a Giafar ena pòrta deth palai, en tot encargar-les as pregonèrs qu’ac anoncièssen pera ciutat e pes sòns entorns d’aguesta sòrta:
E toti es abitants de Bagdad venguien pes carrèrs entà presenciar era crucifixion de Giafar e des sòns cosins, sense qu’arrés se’n sabesse dera causa; e toti se planhien d’aqueth castig, pr’amor qu’eth visir e es Baramka èren fòrça apreciadi per çò dera sua generositat e des sues bones òbres.
Quan s’auec quilhat eth cadafalc, amièren ath pè d’eth as sentenciadi e se demorèc eth permís deth califa entara sua execucion.
De ressabuda, mentre ploraue era gent, un joen capinaut e de bon pòrt henec rapidament era multitud, e arribant entre es mans de Giafar, li didec: “Que te desliuren, ò patron e senhor des senhors mès nauti, asil des necessitadi!
Que siguí jo qui assassinèc ara joena esbocinada e la metí ena caisha que pesquèretz en Tigris.
Quan escotèc Giafar es paraules deth joen, s’alegrèc per eth madeish, mès que cuelhèc pietat deth joen.
E li demanèc explicacions mès peth menut; mès, còp sec, un ancian venerable separèc ara gent, s’apressèc plan ara prèssa entà Giafar e eth joen, les saludèc, e didec: “Ò visir!
Te torni a díder que sò jo qui l’aucic, e me cau èster, per tant, eth solet que se castigue.” Alavetz eth cheic exclamèc: “Ò hilh mèn!
Torni a díder qu’er assassin sò jo.
Alavetz Giafar, damb eth consentiment deth capitan dera garda, se hec a vier ath joen e ar ancian, e pugèc damb eri en apartament deth califa.
E li didec: “Ò Emir des Credents!
Escotatz es pròves: “ E descriuèc era trobalha, coneishuda solet peth califa, Giafar e Massrur.
E damb aquerò eth califa se convencèc dera colpabilitat deth joen, e arribant en limit der estonament, li didec: “E per qué as cometut aguesta mort?
Per qué te coheisses abans que t’obliguen a hè’c a còps de pau?
Per qué demanes d’aguesta manèra eth castig?” Alavetz didec eth joen:
Me maridè estant era encara verge, e Allà m’a autrejat tres hilhs barons.
E era mia hemna m’estimèc e me servic tostemp, sense qu’auessa jo arren que repotegar-li.
Mès a principis d’aguest mes queiguec grèument malauta, e cridè de seguit as mètges mès sabents, que non se tardèren en guarir-la, damb era ajuda d’Allà.
E coma deth començament dera sua malautia non m’auia ajaçat damb era, e ac desiraua en aqueth instant, volí que prumèr se balhèsse un banh.
Mès era didec: “Abans d’entrar en hammam, voleria satisfèr un caprici.” E li preguntè: “Quin caprici?” E me responec: “Que voleria ua poma entà flairar-la e meter-li ua nhacada.” De seguit partí entath carrèr pr’amor de crompar ua poma, encara que me costèsse un dinnar d’aur.
E recorrí totes es fruteries mès en cap d’eres i auie pomes.
E tornè entà casa plan trist, sense gausar veir ara mia esposa, e passè tota era net pensant ena manèra d’arténher ua poma.
En hèr dia gessí de nauèth dera casa e recorrí toti es uarts, un a un, e arbe a arbe, sense trapar arren.
E vaquí qu’en camin me trapè damb un jardinèr, òme d’edat, que li consultè sus aquerò des pomes.
E me didec: “Ò hilh mèn!
Qu’ei ua causa dificila de trapar, donques qu’ara non n’a en cap lòc se non ei en Basrah, en uart deth Comendador des Credents.
Alavetz tornè ath costat dera mia hemna, en tot condar-l’ac tot; mès er amor que l’auia me botgèc a premanir eth viatge.
Basrah e tornar afavorit pera sòrt, donques que tornè ath costat dera mia hemna damb tres pomes crompades ath jardinèr deth uart de Basrah per tres dinnars.
Entrè, donc, plan content, e les aufrí ara mia esposa; mès en veder-les, ne se mostrèc contenta ne les tastèc, en tot deishar-les de manèra indiferenta, en un cornèr.
Observè alavetz que pendent era mia abséncia era fèbre l’auie tornat a cuélher plan violentament e la seguie tormentant; e siguec malauta dètz dies mès, pendent es quaus non me separè d’era un solet moment.
Mès gràcies a Allá, se remetec, e alavetz podí gésser e anar ena mia botiga entà crompar e véner.
Mès vaquí qu’ua tarde èra jo seigut ena pòrta dera mia botiga, quan passèc per aquiu un nere, qu’amiaue ena man ua poma.
E li didí: “Ò amic!
Qu’è anat ena sua casa, dempús de bèth temps que non l’auia vist e l’è trapat malauta, e auie ath costat tres pomes, e en preguntar-li, m’a dit: “Guarda, ò estimat mèn!
En enténer taus paraules deth nere, ò Prince des Credents!
Lancè ua guardada en lhet, e, plan que òc, era tresau poma non ère aquiu.
E li preguntè ara mia esposa: “A on ei era auta poma?” E me responec: “Sabi pas se qué l’aurà arribat.” Aquerò qu’ère ua comprobacion des paraules deth nere.
Alavetz me lancè sus era damb un guinhauet ena man e apuant es mèns jolhs sus eth sòn vrente, la cosí a guinhauetades.
Dempús li talhè eth cap e es membres, ac metí tot ara prèssa ena cistalha, en tot caperà’c tot damb eth vel e eth tapís, e sauvant-ac tot ena caisha, que clauè jo madeish.
E carguè era caisha ena mula, e de seguit la lancè en Tigris damb es mies pròpries mans.
Plan per aquerò, ò Emir des Credents!
La lancè en Tigris, è dit, e coma qu’arrés me vedec, podí tornar entà casa.
E trapè ath mèn hilh màger plorant, e encara que n’èra segur de qué ignoraue era mòrt dera sua mair, li preguntè: “Per qué plores?” E eth me responec: “Perque è cuelhut ua des pomes qu’auie era mia mair, e en baishar a jogar damb es mèns frairs, en carrèr, a passat un nere plan gran e me l’a panat, dident: “D’a on as trèt aguesta poma?” E li responí: “Qu’ei deth mèn pair, e que se n’anèc e l’ac crompèc entara mia mair amassa damb d’autes dues, crompades per tres dinnars en Basrah.
En enténer aguestes paraules deth mainatge, comprení qu’eth nere auie mentit respècte dera hilha deth mèn soèr, e per tant, que jo auia aucit ara mia esposa injustament!
Alavetz comencè a vessar abondoses lèrmes, e entrèc eth mèn soèr, eth venerable cheic qu’ei aciu damb jo.
E li condè era trista istòria.
Alavetz se seiguec ath mèn costat, e s’estarnèc a plorar.
E non deishèrem de plorar amassa enquiara mieja net.
E hérem que se tardèssen cinc dies es ceremònies funèbres.
E enquia e tot aué seguim lamentant aguesta mòrt.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Dempús, virant-se entà Giafar, li didec: “Hè-te a vier ena mia preséncia ath perfid nere qu’a estat era encausa d’aguesta mòrt!
E Giafar gessec plorant e dident-se: “A on lo poirè trapar entà amaiar-lo ena sua preséncia?
S’ei extraordinari que non se trinque un cantre quan què en solèr, non n’a estat mens que jo aja pogut escapar dera mòrt.
Mès, ara?…
Plan que òc, Eth, que m’a sauvat un còp, me sauvarà, se vò, un aute còp.
Atau, donc, m’embarrarè ena mia casa es tres dies deth tèrme.
Pr’amor que, entà qué me cau entamenar cèrques inutiles?
Plan que òc, Giafar non se botgèc dera sua casa pendent es tres dies de tèrme.
E ath quatau dia manèc cridar ath kadi e hec testament dauant d’eth, e se didec adiu des sòns hilhs plorant.
Dempús arribèc er enviat deth califa entà dider-li qu’eth sultan ère prèst a aucir-lo se non apareishie eth nere.
E Giafar plorèc mès encara, e es sòns hilhs damb eth.
Dempús volec punar per darrèr viatge ara mès petita des sues hilhes, qu’ère era preferida entre totes, e la sarrèc contra eth sòn pièch, vessant fòrça lèrmes per çò d’auer- se de separar d’era.
Mès en sarrar-la contra eth, notèc quauquarren redon ena pòcha dera mainada, e li preguntèc: “Qué amies aquiu?” E era responec: “Ò pair, ua poma.
Que me l’a autrejat eth nòste nere Rihan.
Hè quate dies que se la sauvaue.
En enténer es paraules “nere” e “poma”, Giafar sentec ua gran alegria, e exclamèc: “Ò Liberador!” E de seguit manèc cridar ath nere Rihan.
E Rihan arribèc, e Giafar li didec: “D’a on as trèt aguesta poma?” E eth reponec: “Ò senhor mèn!
Hè cinc dies que, caminant pera ciutat, entrè en un carreron, e vedí jogar a uns mainatges, qu’un d’eri auie aguesta poma ena man.
L’ac panè e li fotí un còp, mentre eth mainatge me didie plorant:
Volie ua poma e eth mèn pair l’anec a cercar en Basrah, e aguesta amassa damb d’autes dues l’an costat tres dinnars d’aur.
E jo è cuelhut aguesta entà jogar.” E seguic plorant.
E Giafar s’estonèc d’aguest relat, en tot veir se com arribèren tanti eveniments e era mòrt d’ua hemna per tòrt deth sòn nere Rihan.
Per tant, ordenèc que l’embarrèssen de seguit en un croton.
E dempús, plan content per auer-se liurat dera mòrt, recitèc aguestes dues estròfes:
S’eth tòn esclau n’a eth tòrt des tòns malastres, per qué non penses en des.hèir-te d’eth?
Ignores qu’abonden es esclaus e que sonque as ua anma sense que la posques substituir?
Mès dempús pensèc ua auta causa, e cuelhec ath nere e se lo hec a vier dauant deth califa, ath quau li condèc era istòria.
E eth califa Harun Al-Rachid se meravilhèc tant, qu’ordenèc que s’escriuesse tau istòria enes annaus entà que servisse de leçon as umans.
Alavetz Giafar li didec: “Que non te cau meravilhar tant d’aguesta istòria, ò Comendador des Credents!
E eth califa exclamèc: “E quina istòria ei aguesta, mès estonanta qu’era que viem d’enténer?” E Giafar didec: “Ò Prince des Credents!
Alavetz, Giafar Al-Barmaki didec:
Aguest sultan auie un visir sabent e prudent, expèrt enes sciéncies e enes letres.
E aguest visir, qu’ère plan vielh, auie dus hilhs que semblauen dues lues.
Eth màger se cridaue Chamseddin e eth mendre Nureddin; mès Nureddin, eth mès petit, ère cèrtament mès beròi e mès ben format que Chamseddin, que, ath sòn torn, ère perfècte.
Mès arrés egalaue en tot eth mon a Nureddin.
Ère tant admirable, qu’en cap parçan s’ignoraue era sua beresa, e fòrça viatjaires venguien en Egipte, des des païsi mès luenhants, solet peth gust de contemplar era sua perfeccion e es faccions deth sòn ròstre.
Mès volec eth Destin que morisse eth sòn pair eth visir.
E eth sultan se’n hec fòrça.
De seguit manèc cridar as dus joeni, hec que s’apressèssen ada eth, les autregèc vestits d’aunor, e les didec: “A compdar d’ara desvoloparatz ath mèn costat eth cargue deth vòste pair.” Alavetz eri s’alegrèren, e punèren era terrà entre es mans deth sultan.
Dempús heren que se tardèssen pendent un mes es funeralhes deth sòn pair, e de seguit comencèren a desvolopar eth sòn cargue nau de visirs, e cada un exercie pendent ua setmana es foncions deth visirat.
E quan eth sultan gessie de viatge, sonque se hège a vier damb eth a un des dus frairs.
E ua net entre es nets, se passèc qu’eth sultan auie de gésser a londeman, e en auer-li tocat eth cargue de visir aquera setmana a Chamseddin, eth màger, es dus frairs parlauen sus ahèrs diuèrsi entà entretier era cauhada.
Pendent era convèrsa, eth màger li didec ath mendre: “Ò frair mèn!
E plan que òc, aquerò non serà grana causa, en comparèr damb era mia hilha.
E s’eth tòn hilh non vò acceptar aguest contracte, non i aurà arren de çò dit.” E en entener-lo, didec Nureddin: “Mès, qu’ei que sónies?
Quina dòt li penses demanar ath mèn hilh?
As desbrembat qu’èm dus frairs, e enquia e tot dus visirs en un de solet?
Ath delà, non sabes qu’eth baron vau tostemp mès qu’era hemna?
E vaquí qu’eth baron ei eth mèn hilh, e encara vòs qu’amie era dòt, quan ei era tua hilha era que l’aurie d’amiar?
Qu’actues coma aqueth comerciant que non vò véner es sues mercaderies, e entà espaurir ath parroquian comence a demanar-li quate còps mès de çò que vau.” Alavetz didec Chamseddin: “Solide te deus pensar qu’eth tòn hilh ei mès nòble qu’era mia hilha, çò que demostre qu’ès mancat de rason e de sen, e mès que mès d’agraïment.
Pr’amor qu’è parlat deth visirat, desbrembes que tan nautes foncions me les deues a jo, e se t’associè damb jo, siguec solet per pietat, entà que podesses ajudar-me en mèn prètzhèt.
Mès, en fin, que ja ei dit!
Pòs pensar çò que volgues; pr’amor que jo, en veir que tu penses atau, ja non voi maridar ara mia hilha damb eth tòn hilh ne peth mau de morir!” Que li heren fòrça mau aguestes paraules a Nureddin, e responec: “Tanpòc jo voi maridar ath mèn hilh damb era tua hilha!” E Chamseddin repliquèc alavetz: “Donques non ne parlem mès.
E coma que deman me cau partir damb eth sultan, non è ja temps entà hèr-te compréner çò d’inconvenent des tues paraules.
Mès dempús, ja veiràs!
Alavetz Nureddin s’aluenhèc, plan aclapat per aguesta scèna, e se n’anèc a dormir solet, damb es sòns tristi pensaments.
A londeman gessec de viatge eth sultan, acompanhat deth visir Chamseddin, e se filèc de cap ara arriba deth Nil, lo trauessèc en barca entà arribar en Guesirah, e d’aquiu enquias Piramides.
Per çò que hè a Nureddin, dempús d’auer passat aquera net plan contrariat pera manèra d’actuar deth sòn frair, se lheuèc lèu en hèr dia, hec es sues ablucions, didec era prumèra oracion maitiau, e dempús se n’anèc entath sòn armari que d’eth treiguec ua biaça, e l’aumplic d’aur, pensant tostemps enes paraues mespredoses de Chamseddin e ena umiliacion patida.
E alavetz recitèc aguestes estròfes:
Vè-te’n, amic mèn!
Abandona’c tot, e vè-te’n!
Vè-te’n!
Dèisha era ciutat e monta era tua tenda de campanha!
Aquiu, e sonque aquiu traparàs es delícies dera vida!
Enes cases civilizades e estables non i a fervor ne amistat!
Crè-me!
Hug dera tua pàtria!
Dèisha eth solèr dera tua pàtria!
Cala-te en païsi estrangèrs!
Escota!
È comprobat qu’era aigua estancada se poirís; que se poirie desliurar dera sua poiridura corrent de nauèth!
Mès se non ac hè atau, non se pòt guarir!
È observat tanben eth plen dera lua, e podí endonviar eth nombre des sòns uelhs, des sòns uelhs de lum!
Mès se non auessa seguit es sues revolucions en espaci, non auria pogut conèisher es uelhs de cada quart de lua, es uelhs que me guardauen!
E eth leon?
Serie possible caçar ath leon se non auesse gessut deth sòn espès bòsc?…
E era flècha?
E er aur e era plata?
Non serien povàs vil se non auessen gessut des sòns jadiments?
E er armoniós laüt?
Ja sabes!
Solet serie un tròç de husta s’er obrèr non l’auesse arrincat dera tèrra entà dar-li forma!
Despatria-te e traparàs es cims!
Se t’estàs apegat en tòn solèr, jamès escalaràs era nautada!
Quan acabèc de recitar aguesti vèrsi, manèc a un des sòns esclaus qu’enserèsse ua mula grisa, poderosa e rapida entara marcha.
E er esclau premanic era milhor de totes es mules, li botèc ua sera ornada de brocat e d’aur, damb estrius indis e ua hlaçada de velot d’Ispahan.
E ac hec tan ben, qu’era mula semblaue ua nauèth maridada damb eth sòn vestit nau e ludent.
Dempús, encara dispausèc Nureddin que li botèssen ath dessús un tapís gran de seda e un aute mès petit de satin, e acabat aquerò, metec entre es dus tapissi era biaça plia d’aur e de jòies.
Ara seguida li didec ad aguest esclau e a toti es auti: “Me’n vau a hèr un torn per dehòra dera ciutat, entara part de Kaliubia a on pensi passar tres nets.
Qu’è eth pièch sarrat, e vau a dilatar es mèns paumons alendant er aire liure.
E aprovedit de viures entath camin, montèc ena mula e s’aluenhèc rapidament.
Tanlèu gessec d’Eth Caire, caminèc tan leugèr, que tath meddia arribèc en Belbeis, a on s’arturèc.
Baishèc dera mula entà descansar e deishar-la descansar, mingèc quauquarren, crompèc en Belbeis guaire li calie entada eth e era sua mula, e seguic eth viatge.
Dus dies dempús, precisament tà meddia, gràcies ath pas dera mula, entrèc en Jerusalem, era ciutat santa.
Aquiu baishèc dera mula, descansèc e la deishèc repausar, treiguec dera saca un shinhau de minjar, e dempús d’alimentar-se placèc era saca en solèr entà que li servisse de coishin, dempús d’auer estenut eth tapìs gran de seda, e s’esclipsèc, pensant tostemp damb indignacion ena conducta deth sòn frair.
A londeman, en hèr dia, montèc de nauèth e non deishèc de caminar a bona marcha, enquia arribar ena ciutat d’Alepo.
Aquiu se lotgèc en un des ostaus dera ciutat e deishèc passar tranquillament tres dies, descansant e deishant descansar ara mula, e quan auec respirat ben er aire blos d’Alepo, seguic eth sòn viatge.
E plan que òc, montèc de nauèth ena mula, dempús d’auer crompat es meravilhoses lecaries que se hèn en Alepo, farcits de pinhons e d’amelhes, caperadi de sucre, e que li shautauen fòrça des dera mainadesa.
E deishèc qu’era mula se filèsse de cap a on volesse, donques qu’en gésser d’Alepo ja non sabie entà on anar.
E cavauquèc dia e net, enquia qu’ua tarde, dempús de cogar-se eth solei, se trapèc ena ciutat de Bassra, mès que non sabie qu’aquera ciutat siguesse Bassra.
E non se’n sabec deth sòn nòm enquia dempús d’arribar en ostau, a on l’ac dideren.
Baishèc alavetz dera mula, la descarguèc des dus tapissi, des viures e dera biaça, e l’encarguèc ath portèr der ostau que la passegèsse un shinhau entà que non se heredèsse per çò de repausar massa lèu.
E per çò de Nureddin, eth madeish estenec eth tapís e se seiguec en ostau entà repausar.
Eth portèr der ostau cuelhec ara mula dera brida, e se n’anèc damb era.
Mès se passèc era coïncidéncia de qué precisament alavetz eth visir de Bassra se trapaue seigut ena hièstra deth sòn palai, contemplant eth carrèr.
E en veir a ua mula tan beròia, damb es sues magnifiques garnidures de gran valor, sospechèc qu’aguesta mula tanhie sense dobte a bèth visir entre es visirs estrangèrs, o dilhèu a bèth rei entre es reis.
E se metec a contemplar-la, en tot sénter ua grana perplexitat.
E dempús ordenèc a un des sòns esclaus que li hesse a vier de seguit ath portèr que passejaue era mula.
E er esclau correc ara cèrca deth portèr e l’amièc dauant deth visir.
Alavetz eth portèr auancèc un pas e punèc era tèrra entre es mans deth visir, qu’ère un ancian de molta edat e plan respectable.
E eth visir li didec ath portèr: “Qui ei eth patron d’aguesta mula, e quin cargue tie?” Eth portèr li responec: “Ò, senhor mèn!
En entener-lo, eth visir se metec de pès, montèc a shivau, e partint ara prèssa entar ostau, entrèc en pati.
Quan lo vedec Nureddin, correc ath sòn encontre e l’ajudèc a baishar deth shivau.
Alavetz eth visir li dirigic era salutacion acostumada, e Nureddin l’ac entornèc e la recebèc plan coraument.
E eth visir se seiguec ath sòn costat, e li didec: “Ò hilh mèn!
D’a on vies e per qué ès en Bassra?” E Nureddin responec: “Ò senhor mèn!
Eth mèn pair ère visir deth sultan d’Egipte, mès moric en èster cridat pera misericòrdia d’Allà.” Dempús li condèc tota era sua istòria, des deth principi enquiath finau.
E eth visir li responec a Nureddin: “Hilh mèn, dèisha de cornèr aguestes idies de viatge contunh, donques que costaràn era tua perdicion.
Te cau saber que viatjar per païsi estrangèrs ei era roïna e era darrèra causa que s’a de hèr.
Dempús eth visir ordenèc as sòns esclaus que desenredessen era mula e li treiguessen es tapissi e es sedes, e se hec a vier damb eth a Nureddin, en tot lotjar-lo ena sua casa, e lo deishèc repausar, dempús d’auer-lo aprovedit de tot çò que necessitaue.
Nureddin s’estèc bèth temps ena casa deth visir, e eth visir lo vedie cada dia e l’aumplie de consideracions e favors.
E acabèc per estimar-lo fòrça, enquiath punt qu’un dia li didec: “Hilh mèn, jo ja sò vielh, e non è cap hilh baron.
Mès Allà m’a autrejat ua hilha que t’egale en beresa e perfeccions.
E enquia ara l’ac è remit a guairi me la demanèren en matrimòni.
Mès a tu, que t’estimi fòrça, te voi preguntar se consentiries acceptar-la coma esclaua tua.
Donques que jo desiri tu per tu que sigues er espós dera mia hilha.
E se vòs acceptar, partirè ara cèrca deth sultan e li diderè qu’ès un nebot mèn, nauèth arribat d’Egipte, e qu’as vengut en Bassra entà maridar-te damb era mia hilha.
E eth sultan, pera afeccion que me tie, te balharà eth visirat, pr’amor que jo ja sò plan vielh e me cau descansar.
Alavetz eth visir arribèc ar arràs dera alegria, e de seguit ordenèc as sòns esclaus que premanissen eth hestau e ornèssen e illuminèssen era sala de recepcion, era mès espaciosa de totes, reservada especiaument ath mès gran entre es emirs.
Dempús amassèc a toti es sòns amics e convidèc a toti es nòbles deth règne e a toti es mercadèrs de Bassra, e toti acodiren a presentar-se entre es sues mans.
Alavetz, eth visir, entà explicar-les eth hèt d’auer alistat a Nureddin damb preferéncia a toti es auti, didec: “Jo qu’auia un frair qu’ère visir en Egipte, e Allà l’auie afavorit damb dus hilhs, coma a jo m’auie afavorit damb ua hilha, coma sabetz.
Eth mèn frair, pòc abans de morir, m’encarguèc que maridèssa ara mia hilha damb un des sòns hilhs, e jo l’ac prometí.
E precisament aguest joen que vedetz ei un des dus hilhs deth mèn frair eth visir d’Egipte.
Qu’a vengut en Bassra damb aguesta finalitat.
Alavetz responeren toti: “Que sigue coma dides!
E toti cuelheren part en gran hestau, beueren tota sòrta de vins, e mingèren ua quantitat prodigiosa de pastissi e confitures.
E dempús, esposcada era sala damb aigua de ròses segons costum, se dideren adiu deth visir e de Nureddin.
Alavetz eth visir manèc as sòns esclaus qu’amièssen a Nureddin en hammam e li hessen un bon banh.
Et visir li regalèc un des milhors vestits entre es sòns vestits, e dempús l’envièc tovalhòles, palanganes de coeire, perfumadors e totes es autes causes de besonh entath banh.
E Nureddin se banhèc e gessec deth hammam damb eth sòn vestit nau, e ère mès beròi qu’era lua plia ena mès bèra des nets.
Dempus Nureddin cavauquèc ena sua mula grisa, en tot filar-se entath palai deth visir, e quan passaue pes carrèrs l’admirauen toti, laudant era sua beresa e era òbra d’Allà.
E baishèc dera mula, entrèc ena casa deth visir e li punèc era man.
Alavetz eth visir…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò senhor afortunat!
Deman t’amiarè a veir ath sultan.
Alavetz Nureddin punèc un aute còp era man deth visir, eth sòn soèr, e entrèc ena cramba dera damaisèla.
E se passèc çò que s’auie de passar!
E aquerò siguec çò que tanh a Nureddin.
Per çò de Chamseddin, eth sòn frair… vaquí se qué arribèc.
Acabada era expedicion que hec damb eth sultan d’Egipte, entath costat des Piramides, tornèc immediatament ena sua casa.
E s’enquimerèc fòrça quan non trapèc ath sòn frair Nureddin.
Alavetz Chamseddin deplorèc fòrça era abséncia deth sòn frair, e eth sòn dolor anèc aumentant de dia en dia, enquia qu’acabèc per convertir-se en ua afliccion immensa.
E pensaue: “Solide, eth motiu de qué se n’age anat non ei un aute qu’aqueres paraules tan dures que li didí era vesilha deth mèn viatge damb eth sultan.
E aquerò e non ua auta causa l’a obligat a húger.
E Chamseddin anèc de seguit a veir ath sultan, e li condèc çò que passaue.
E eth sultan manèc escríuer messatges autorizadi damb eth sòn sagèth e les envièc damb emisaris a shivau en totes es direccions, a toti es sòns lòctenents de toti es parçans, e les didie en aguestes nòtes que Nureddin auie despareishut e l’auien de cercar siguesse a on siguesse.
Mès, passat bèth temps, toti es corrèus tornèren sense cap naua, donques que ne un de solet auie anat entà Bassra, a on ère reaument Nureddin.
Alavetz Chamseddin, en tot planher-se enquiath limit des lamentacions, exclamèc: “Qu’eth tòrt ei mèn!
Mès coma tot a un tèrme, Chamseddin acabèc per consolar-se, e un dia demanèc en matrimòni ara hilha d’un gran comerciant d’Eth Caire; hec eth sòn contracte damb era e damb era se maridèc.
E se passèc çò qu’auie de passar!
E se dèc era coïncidéncia de qué era madeisha net qu’entrèc Chamseddin ena cramba noviau, siguec justament era madeisha que Nureddin entrèc ena cramba dera hilha deth visir de Bassra.
E permetec Allà aguesta coïncidéncia deth matrimòni des dus frairs ena madeisha net, enta demostrar que mane en destin des creatures.
E tot se verifiquèc, ath delà, cossent damb çò qu’auien planejat es dus frairs abans dera sua peleja, pr’amor qu’es dues esposes quedèren prenhades era madeisha net: amainadèren eth madeish dia e ara madeisha ora, e era de Chamseddin, visir d’Egipte, amainadèc ua mainada qu’era sua beresa non auec parièr en tot eth país; e era de Nureddin, de Bassra, amainadèc a un mainatge tan beròi que non n’auie un aute coma eth en tot eth mon.
Que ja ac didec eth poèta:
Eth mainatge!…
Be n’ei de delicat!…
Béuer era sua boca!
Béuer aguesta boca hè desbrembar es causes plies e es veires desbordants!
Béuer enes sòns pòts, amortar era set ena frescor des sues caròles e guardar-se ena hònt des sòns uelhs, qu’ei desbrembar era porpra des vins, era sua flaira, eth sòn sabor e tota era sua embriaguesa!
Se venguesse era madeisha beresa entà comparar-se damb aguest mainatge, baisharie umiliada era sua tèsta!
E se li preguntèssetz: “Ò beresa!
Ath hilh de Nureddin lo cridèren Hassan Badreddin, per çò dera sua beresa.
Eth sòn neishement costèc granes alegries publiques.
E that setau dia se balhèren hestaus e taulejades digni de princes.
Acabades es hèstes, eth visir de Bassra anèc damb Nureddin a veir ath sultan.
Alavetz Nureddin punèc era tèrra entre es mans deth sultan, e coma qu’ère dotat d’ua grana eloqüéncia e ère plan adreit enes bereses literaries, li recitèc aguesti vèrsi deth poèta:
Dauant d’eth s’incline e s’amague, eth màger des benfactors; pr’amor qu’a conquistat eth còr de toti es èssers escuelhudi!
Canti es sues òbres, encara que non son òbres, senon causes tan beròies que s’aurie de formar damb eres un colhar qu’ornèsse eth còth!
E se puni era punta des sòns dits ei perque non son dits, senon era clau de toti es beneficis!
Alavetz eth visir li condèc ath sultan tota era istòria, des deth principi enquiath finau, e li didec: “Aguest joen qu’ei nebot mèn.” Eth sultan exclamèc: “E com ei que jo non auia entenut parlar d’eth?” E eth visir didec: “Ò sobeiran e senhor mèn!
Te cau saber qu’un frair men ère visir d’Egipte.
Quan moric deishèc dus hilhs, eth màger des quaus eretèc eth cargue, e er aute, qu’ei aguest, a vengut a cercar-me, pr’amor que li prometí e li jurè ath mèn frair que maridaria ara mia hilha damb un des mèns nebots.
Atau, donc, a penes arribèc lo maridè damb era mia hilha.
Aguest nebot mèn ei joen, coma ves, e jo ja sò massa vielh e sò sord e non posqui atier es negòcies deth règne.
Plan per aquerò vengui a demanar-li ath mèn sobeiran eth sultan, que se digne nomentar ath mèn nebot, qu’ei tanben eth mèn gendre, entath cargue de visir.
Nureddin en lòc deth sòn soèr, e li regalèc un magnific vestit d’aunor, eth milhor de toti es que podec trapar, e ua mula des sues pròpries escudaries, e li senhalèc es sòns gardes e es sòns camarlencs.
A londeman, Nureddin venguec en palai entà desvolopar es sues foncions, e quan arribèc punèc era terra entre es mans deth sultan, e recitèc aguestes dues estròfes:
Entà tu son es naues felicitats toti es dies, e es prosperitats tanben!
Pro que siguen blanqui entà tu, toti es dies, e neri es dies de toti es envejosi!
Alavetz eth sultan li permetec que se seiguesse en divan deth visirat, e Nureddin se seiguec en divan deth visirat.
E comencèc a desvolopar eth sòn cargue, en tot despachar es ahèrs pendents e administrar justícia coma s’auesse amiat fòrça ans coma visir, e ac hec tant a consciéncia dauant deth sultan, que se meravilhèc dera sua intelligéncia, dera sua comprension entad aqueri ahèrs e dera sua admirabla manèra d’administrar justícia, e lo distinguic encara mès, en tot entrar en grana intimitat damb eth.
E Nureddin seguic desvolopant meravilhosament es sues nautes foncions; mès non per aquerò desbrembèc era educacion deth sòn hilh Hassan Badreddin, a maugrat de toti es ahèrs deth règne.
Pr’amor que Nureddin ère cada dia mès poderós e mès afavorit peth sultan, eth quau aumentèc eth nombre des sòns camarlencs, servidors, gardes e corrèus.
E arribèc a èster tan ric, que se podec tier ath comèrci ar engròs, en tot naulejar vaishèths mercants que recorrien tot eth mon, bastint mòles e arròdes elevadores d’aigua e plantant magnifics uarts e jardins.
E tot aquerò abans de qué eth sòn hilh complisse es quate ans.
Moric dempús er ancian visir, soèr de Nureddin, e aguest li hec un enterrament solemne, qu’ada eth assistiren eth e toti es importants deth règne.
E des d’alavetz se consagrèc Nureddin exclusiuament ara educacion deth sòn hilh.
E lo fidèc ath sabent mès adreit en leis religioses e civiles.
Aguest sabent venerable venguie cada dia a balhar-li leçons de lectura ath mainatge Hassan Badreddin, e de man en man, damb metodologia, l’inicièc ena interpretacion deth Coran, qu’acabèc per aprener-se de memòria, e dempús eth sabent seguic ans e ans en tot ensenhar ath sòn disciple toti es coneishements utils.
E Hassan non deishaue de créisher en beresa, gràcia e perfeccion, coma ditz eth poèta:
Aguest joen!
Qu’ei era lua, e, coma era, lutz de beresa, encara qu’eth solei cuelhe eth resplendor des sòns arrais des anemones des sues caròles!
Qu’ei eth rei dera beresa per çò dera distincion sense parièr.!
E mos calerà supausar que prestèc era sua beresa as flors e as pradères!
Pendent tot aqueth temps, eth joen Hassan Badreddin non abandonèc un instant eth palai deth sòn pair Nureddin, pr’amor qu’eth sabent l’exigie ua gran atencion as sues leçons.
Mès quan Hassan complic es quinse ans e ja non auec d’aprèner arren mès deth vielh mèstre, eth sòn pair lo cridèc, li botèc eth vestit mès luxuós que trapèc entre es sòns, hec que montèsse ena milhor des sues mules e se dirigic damb eth entath palai deth sultan, en tot trauessar damb nombrosa acompanhada es carrèrs de Bassra.
E toti es abitants, s’estarnèren en crits d’admiracion, pera sua beresa, era elegància deth sòn pòrt, era sua gràcia e es sues manères encantadores.
E exclamauen: “Per Allà!
Qu’ei beròi coma era lua!
Qu’Allà lo desliure deth mau de uelh!” E aquerò se tardèc enquiara arribada de Badreddin e deth sòn pair en palai, e alavetz comprenec era gent eth sens des estròfes deth poèta.
Quan eth sultan vedec era beresa deth joen Hassan Badreddin, quedèc tant estonat, que perdec er alend e se’n desbrembèc d’alendar pendent ua estona.
Quan Hassan Badreddin arribèc a èster amic e favorit deth sultan, eth sòn pair Nureddin queiguec grèument malaut, e sospechant que non se tardarie Allà a cridar-lo ena Sua Misericòrdia, manèc cercar ath sòn hilh e li didec aguesti darrèrs avertiments, en tot dider-li: “Te cau saber, ò hilh mèn!
Plan per aquerò abans de morir de voi dar quauques instruccións; escota-les e dauris-les eth tòn còr.” E Nureddin expliquèc ath sòn hilh Hassan es melhores normes entà comportar-se coma cau damb es sòns semblables e guidar-se ena vida.
Dempús s’en brembèc Nureddin deth sòn frair Chamseddin, eth visir d’Egipte, e deth sòn país e des sòns parents e de toti es sòns amics d’Eth Caire, e en rebrembar-les non podec estar-se de plorar per çò de non auer-les tornat a veir.
Mès de seguit s’en brembèc de qué l’auie de conselhar quauquarren mès a Hassan, e li didec: “Hilh mèn, sauva ena tua memòria es paraules que te vau a díder, donques que son plan importantes.Te cau saber qu’è en Eth Caire un frair cridat Chamseddin, qu’ei oncle tòn, e ath delà visir d’Egipte.
Hè ja temps que mos separèrem un shinhau desengustadi, e jo sò aciu en Bassra, sense eth sòn permís.
Te vau, donc, a dictar-te es darrères disposicions mies sus aquerò.
Dempús li didec: “Sauva suenhosament aguest plec de papèr.
E se per mandat deth Destin t’arribèsse quauque malastre ena tua vida, torna entath país d’origina deth tòn pair, a on jo neishí, ei a díder, en Eth Caire, era ciutat prospèra; pregunta aquiu peth tòn oncle eth visir, que demore ena nosta casa, e saluda-lo dera mia part, en tot desirar-li era patz, e ditz-li qu’è mòrt afligit per çò de morir en estrangèr, luenh d’eth, e qu’abans de morir non auia un aute desir que veder-lo.
Vaquí, ò hilh mèn Hassan!
Alavetz Hassan Badreddin dobleguèc suenhosament eth papèr, dempús de botar-li areneta, secar-lo e sagerar-lo damb eth sagèth deth sòn pair eth visir, e dempús lo placèc ena folradura deth sòn turbant, e lo cosec aquiu, en tot estropar-lo en un tròç de tela pr’amor de preservar-lo dera umiditat.
Hèt aquerò, non pensèc senon en plorar, punant era man deth sòn pair Nureddin e aclapant-se en compréner que se demoraue solet, en èster tan joen, e privat dera companhia deth sòn pair.
E Nureddin non deishèc de balhar-li conselhs ath sòn hilh Hassan Badreddin enquia qu’autregèc era sua anma.
Hassan Badreddin hec durar dus mesi es ceremònies de dòu, e pendent tot aguest temps non gessec un solet moment dera sua casa e enquia e tot desbrembèc era visita en palai entà saludar ath sultan, sivans eth costum.
E eth sultan non comprenec qu’ère era afliccion çò que retenguie ath beròi Hassan Badreddin luenh d’eth, senon que pensèc que Hassan l’abandonaue e lo mespredaue.
E alavetz s’anugèc fòrça, e en sòrta de nomentar a Hassan successor deth sòn pair eth visir Nureddin, nomentèc a un aute entad aguest cargue, en tot hèr privat sòn a un joen camarlenc.
Non content damb aquerò, hec mès causes eth sultan contra Hassan Badreddin.
Manèc sagerar e confiscar toti es sòns bens, totes es sues cases e totes es sues proprietats, e dempús ordenèc qu’agarrèssen a Hassan Badreddin e que l’amièssen encadenat.
E de seguit eth nau visir, en companhia de diuèrsi camarlencs, se dirigic entara casa deth joen Hassan, que non podie sospechar eth malastre que lo menaçaue.
Erosament, i auie entre es esclaus deth sòn palai un joen mameloc qu’estimaue fòrça a Hassan Badreddin.
Quan se’n sabec de çò que se passaue, se metec a córrer, e arribèc ena casa deth joen Hassan, ath quau trapèc fòrça trist, damb eth cap clin e eth còr dolorit sense deishar de pensar ena mòrt deth sòn pair.
E er esclau li didec çò que se passaue.
En entener-lo, eth joen Hassan, vestit tau coma anaue, e sense hèr-se a vier arren, gessec ara prèssa, dempús de meter-se era orladura dera sua tunica en cap pr’amor de que non l’arreconeishessen.
E seguic caminant enquia que se vedec dehòra dera ciutat.
En saber-se’n es abitants de Bassra que s’auie sajat d’agarrar a Hassan Badreddin, hilh deth defuntat visir Nureddin, e dera confiscacion des sòns bens e dera sua probabla senténcia de mòrt, s’aclapèren fòrça e exclamèren: “Quin malastre de beresa e de joen tant agradiu!” E Hassan, en recórrer es carrèrs sense que l’arrecosnishessen, entenie aguesti planhs e exclamacions.
Mès encara s’esdeguèc mès, e seguic caminant, enquia qu’era sòrt e eth destin heren que precisament passèsse peth cementèri a a on ère era tourbeh2 deth sòn pair.
Alavetz entrèc en cementèri, e entre es hòsses arribèc en tourbeh deth sòn pair.
E se treiguec era orladura que caperaue eth sòn cap, entrèc jos era copòla dera tourbeh, e decidic passar aquiu era net.
Mès, mentre s’estaue seigut e calat enes sòns pensaments, vedec que se l’apressaue un judiu de Bassra, mercadèr plan coneishut ena ciutat.
Aguest mercadèr judiu tornaue d’un pòble pròche, en tot filar-se de cap a Bassra.
E en passar apròp dera tourbeh de Nureddin campèc en sòn interior, e vedec ath joen Hassan Badreddin, qu’arreconeishec de seguit.
Alavetz, entrèc, s’apressèc ada eth respectuosament e li didec: “Ò senhor mèn!
Be n’as de mala cara, en èster tan beròi!
T’arribat bèth malastre ath delà dera mòrt deth tòn pair, eth visir Nureddin, que respectè e que tant m’estimaue e estimaua?
Qu’Allà l’age ena Sua Misericòrdia!” Mès Hassan Badreddin non volec revelar-li eth vertadèr motiu deth sòn aclapament, e li responec: “Aguesta tarde, mentre èra en tot dormir, se me presentèc eth mèn defuntat pair, e m’a repotegat pr’amor que non visitaua era sua tourbeh.
Còp sec me desvelhè, plen de terror e de racacòr e venguí aciu de seguit.
Alavetz eth judiu li didec: “Ò senhor mèn!
Que ja hè temps que pensaua vier a cercar-te entà parlar-te d’un ahèr, e ara m’afavorís er edart, donques que te trapi.
Te cau saber, donc, ò senhor mèn!
Aguesti vaishèths arriben consignadi ada eth.
E eth judiu treiguec dera sua pòcha un monedèr plen d’aur, compdèc mil dinnars, e les aufric de seguit a Hassan que non deishèc d’acceptar aguest aufriment, ordenat per Allà pr’amor de treir-lo deth trebuc que se trapaue.
E eth judiu higec: “Ara, ò senhor mèn!
E veni aquerò per mil dinnars, e arren mès.” Dempús botèc eth sòn sagèth ena part inferiora dera huelha, e l’ac autregèc ath judiu, que lo saludèc respectuosament e se n’anèc.
Alavetz Hassan s’estarnèc a plorar, pensant en sa pair, ena sua posicion passada e ena sua sòrt presenta; mès, coma que ja auie escurit, lo vencec eth saunei e se demorèc esclipsat en tourbeh.
E atau seguic enquia que gessec era lua, e coma qu’en aqueth moment se l’auie baishat eth cap de dessús dera pèira dera tourbeh, li calèc hèr un torn complèt, en tot meter-se d’esquia, e era lua l’illuminèc totafèt eth sòn ròstre, que ludie damb tota era sua beresa.
Aqueth cementèri ère freqüentat pes efrits dera bona espècia, efrits musulmans e credents.
Per edart, aquera net, ua encantadora efrita volaue per aquiu, prenent era fresca, e vedec ara lum dera lua ath joen Hassan qu’ère en tot dormir, e observèc era sua beresa e es sues beròies proporcions, e en quedar-se meravilhada, didec: “Glòria a Allà!
Ò, be n’ei de beròi aguest joen!
Com m’encamarden es sòns beròis uelhs, que m’imagini plan neri e d’ua blancor…!” Mès dempús pensèc: “Mentre se desvelhe vau a seguir eth mèn passeg pes aires.” E se metec a volar, pugèc plan naut cercant era fresca e se trapèc naut de tot damb un des sòns companhs, un efrit tanben musulman.
Lo saludèc plan gentilament e eth li tornèc era salutacion damb fòrça deferéncia.
Alavetz era li preguntèc: “D’a on vies, companh?” E eth responec: “D’Eth Caire.” E era efrita tornèc a preguntar: “Les va ben as bravi credents d’Eth Caire?” E er efrit responec: “Gràcies a Allà, les va ben.” Alavetz era efrita li didec: “Companh, vòs vier damb jo entà admirar era beresa d’un joen qu’ei en tot dormir en cementèri de Bassra?” E er efrit didec: “Que sò as tues ordes.” Alavetz se cuelheren dera man, baishèren amassa en cementèri, e se posèren dauant de Hassan adormit.
E era efrita li didec ar efrit, en tot guinhar-li un uelh: “Tè, auia jo rason?” E er efrit, estonat pera meravilhosa beresa de Hassan Badreddin, exclamèc: “Per Allà!
Que non è vist arren de parièr!
Qu’a estat creat entà méter en combustion a totes es vulves.” Dempús reflexionèc un moment, e didec: “Ça que la, fraia mia, me cau dider-te qu’è vist a ua auta persona que se pòt comparar damb aguest joen tan beròi.” E era efrita exclamèc: “Que non ei possible!” E didec er efrit: “Per Allà que l’è vist!
Que siguec jos eth clima d’Egispte, en Eth Caire, e ei era hilha deth visir Chamseddin.” Era efrita didec: “Que non la coneishi.” E er efrit li repliquèc: “Escota.
Vaquí era istòria d’aguesta joena:
En auer entenut eth sultan d’Egipte parlar as sues hemnes dera beresa extraordinària dera hilha deth visir, l’ac demanèc en matrimòni ath sòn pair.
Mès eth visir Chamseddin, qu’auie pensat ua uata causa entara sua hilha, se vedec en ua gran confusion, e li didec ath sultan: “Ò senhor mèn e sobeiran!
Tie era bontat de perméter que me desencusa, e perdona-me per aquerò.
Que sabes era istòria deth mèn praube frair Nureddin, qu’ère visir damb jo.
Ja sabes que despareishec un dia sense qu’ajam tornat a saber arren d’eth.
E eth motiu dera sua partida non podec èster mès leugèr.” E li condèc ath sultan peth menut aguest motiu.
E dempús higec: “Qu’è jurat dauant d’Allà, eth dia que neishec era mia hilha, que, passesse çò que passèsse, non la maridaria senon damb eth hilh deth mèn frair Nureddin.
E s’an passat d’alavetz ençà dètz-e-ueit ans.
Mès erosament, me n’è sabut hè uns dies qu’eth mèn frair Nureddin s’auie maridat damb era hilha deth visir de Bassra e qu’auie auut un hilh.
Per tant, era mia hilha neishuda des mies accions damb era sua mair, ei destinada e escriturada ath sòn cosin, eth hilh deth mèn frair Nureddin.
Per çò que hè a tu, ò senhor mèn e sobeiran!
Mès eth sultan, en entener-lo, s’anugèc fòrça, e cridèc: “Qué as dit, miserable visir?
Te volí aunorar baishant enquia tu entà maridar-me damb era tua hilha, e encara gauses remir-la-me, damb aguesta desencusa tant estupida?
Plan ben!
Mès, juri peth mèn cap que t’obligarè a maridar-la, a maugrat tòn, damb eth darrèr des mèns sirvents!” E eth sultan auie un palafrenèr difòrme e gibós, damb ua giba dauant e ua auta darrèr, e lo manèc cridar de seguit e ordenèc que s’escriturèsse eth sòn contracte de matrimòni damb era hilha deth visir Chamseddin, a maugrat des supliques d’aguest.
E ordenèc ath gibós que s’ajacèsse aquera madeisha net damb era joena.
Atau les è deishat, ò fraia mia!
E aguest cuelhie eth banh en hammam entre es arridolets e es burles des esclaus, que didien: “Mos estimaríem mès auer er esturment pelat d’un saumet, qu’era hastigosa verga d’aguest gibós.” E, plan que òc, fraia mia, eth gibós ei fòrça leg e repulsiu.” E er efrit, en rebrembar-lo, escopic en solèr damb un gèst de repugnància.
Dempús didec: “Per çò que hè ara joena, ei era creatura mès beròia qu’è vist ena mia vida.
Te posqui assegurar qu’ei encara mès beròia qu’aguest gojat.
La criden Sett El-Hosn3, e se merite eth nòm.
S’a demorat plorant amarament, aluenhada deth sòn pair, ath quau l’an enebit d’assistir ena ceremònia.
E s’està soleta, ath miei des hestaus, entre es musics, dançaires e cantaires.
E eth repugnant palafrenèr non se tardàrà a gésser deth hammam, e lo demoren entà començar era hèsta.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Que me n’è sabut, ò rei afortunat!
Que non ei possible.
Non te cau senon vier damb jo, entà que, en veder-la, te convences.
Qu’ei plan aisit.
Ath delà, poiríem profitar era escadença entà amagar ath maudit gibós aquera meravilha hèta carn.
Pr’amor qu’es dus joeni son digni er un der aute, e autant se retiren, que se poirie díder que son frairs, o aumens cosins.
Alavetz responec era efrita: “Qu’as rason, frair mèn.
Amiem en braça ad aguest gojat adormit e amassem-lo damb era joena que parles.
Atau haram ua bona òbra, e veiram ath delà quin des dus ei mès beròi.” E er efrit didec: “Escoti e aubedisqui!
Es tues paraules son plies de rectitud e de justícia.
Anem, donc!” E alavetz, er efrit se metec ena espatla ath joen e comencèc a volar, seguit d’apròp pera efrita, que l’ajudaue entà arribar abans, e ambdús, d’aguesta sòrta, arribèren cargadi en Eth Caire damb tota rapiditat.
E aquiu deishèren anar ath beròi Hassan, en tot deishar-lo adormit sus eth banc d’un carrèr propèr ath palai, qu’ère ar arràs de gent.
E alavetz lo desvelhèren.
Hassan se desvelhèc, e demorèc ena mès extrèma perplexitat en non veder-se en Bassra, ena tourbeh deth sòn pair.
E guardèc entara dreta.
E guardèc entara quèrra.
E non coneishie arren d’aquerò.
Pr’amor qu’aquerò ère ua ciutat, mès ua ciutat plan desparièra dera de Bassra.
Tant estonat se demorèc, que dauric era boca entà cridar, mès de seguit vedec ath sòn dauant un òme gigantesc e barbut, que li guinhèc eth uelh en tot indicar-li que non cridèsse.
E Hassan se tiec.
E aqueth òme, qu’ère er efrit, li presentèc ua candèla alugada e li manèc que s’amassèsse damb era gent qu’amiaue candèles alugades entà acompanhar era nòça, e li didec: “Te cau saber que sò un efrit, mès credent!
Te transportè aciu pendent eth tòn saunei.
Aguesta ciutat ei Eth Caire.
T’è hèt a vier pr’amor que t’estimi e desiri afavorir-te sense cap interès, solet per amor a Allà e pera tua beresa.
Cuelh aguesta candèla alugada, cala-te entre era gent e camina damb era enquiad aguest hammam que ves aquiu.
D’eth a de gésser ua sòrta de gibós qu’amiaràn trionfaument.
Seguis-lo!
Tè-te tostemp ath sòn costat, donques qu’ei eth nòvi.
Entraràs en palai damb eth, e en arribar ena gran sala de recepcions te botaràs ara sua dreta, coma se siguesses dera casa.
E cada còp que veigues arribar ath voste costat a un music, ua dançaira o ua cantaira, met-te era man ena pòcha, que ja harè jo que sigue tostemp plia d’aur, e cuelh-lo a sarpats sense dobtar bric e lançar-lo entà toti.
E non te cau pòur de qué se t’acabe, qu’aquerò ei causa mia.
Balha, donc, sarpats d’aur a toti es que se t’aprèssen.
Hè lèu e non t’artures dauant d’arren.
Fida en Allà que te creèc tan beròi e en jo que t’estimi.
Ath delà, tot çò que t’arribe, t’arribarà pera volontat e peth poder deth Plan Naut.” E dites aguestes paraules, er efrit despareishec.
Alavetz Hassan Badreddin de Bassra, didec entada eth: “Qué deu voler díder tot aquerò?
De quini favors m’a parlat aguest estonant efrit?” Mès sense pèrder temps en aguestes preguntes, se metec a caminar, alugèc era sua candèla ena d’un convidat, e arribèc en hammam quan eth gibós auie acabat de banhar-se e gessie a shivau damb un vestit magnific.
Hassan Badreddin se calèc alavetz entre era multitud, damb tanta traça, qu’arribèc en cap dera acompanhada, ath costat deth gibós.
E alavetz ludec damb tot eth sòn esplendor era meravilhosa beresa de Hassan.
Qu’anaue vestit damb eth mès somptuós des sòns vestits de Bassra, amiaue un mantèl de seda teishut damb hiu d’aur, e en cap ua tòca enrodada d’un magnific turbant brodat en aur e plata, botat sivans eth costum de Bassra.
E tot aquerò ennautaue era sua portadura e era sua beresa.
Pendent era marcha dera acompanhada, cada còp qu’ua cantaira o ua dançaira se separaue deth grop des musics e s’apressaue ada eth entà arribar dauant deth gibós, Hassan Badreddin se metie era man ena pòcha e en tot treir-la plia d’aur, lo lançaue a sarpats ath sòn entorn, e ne metie mès en tamborin dera dançaira o dera cantaira, en tot aumplir-la d’aur, damb senhaus de generositat sense egal.
E plan per aquerò, totes es hemnes, madeish qu’era multitud, quedèren estonades d’aquera generositat, en tot admirar era beresa e es encantaments de Hassan.
Era acompanhada arribèc en palai.
Alavetz es camarlencs arturèren ara multitud, e sonque deishèren passar darrèr deth gibós as musics, as dançaires e as cantaires.
Mès es dançaires e es cantaires pelegèren totes ath còp as camarlencs, e les dideren: “Per Allà!
Que hètz ben d’empedir qu’aguesti òmes entren damb nosates en arèm entà presenciar se com se vestís era nòvia.
Mès, dera nòsta part, non entraram se non mos acompanhe aguest joen que mos a claufit de beneficis.
Alavetz es hemnes s’apoderèren ara fòrça deth joen Hassan e l’amièren damb eres en arèm, ath miei dera gran sala de hèstes.
E siguec eth solet òme que siguec en arèm a maugrat deth nas deth gibós, que non ac podec empedir.
Aquiu se trapauen amassades totes es daunes deth palai, es esposes des emirs, visirs e camarlencs.
E s’alinhauen en dues ringlères, tient cada ua ena man ua grana candèla; e totes auien era cara caperada damb eth vel de seda blanca per çò dera preséncia d’aqueri dus òmes.
E Hassan e eth gibós passèren entre es dues ringlères e se seigueren en ua estrada nauta, en tot trauessar es dues ringlères de hemnes que s’alongauen des dera sala de hestaus enquiara cramba noviau, d’a on auie de gésser era nòvia entara nòça.
En veir a Hassan Badreddin e encuedar-se’n dera sua beresa, des sòns encantaments e deth sòn ròstre luminós coma era lua, es hemnes s’esmoigueren entà lèu demorar-se sense alend e pèrder era rason.
E usclaue cada ua en desirs d’abraçar ad aqueth meravilhós joen, e sarrar-lo contra era sua hauda, en tot estar-se junhudi pendent un an, o un mes, o encara que siguesse solet ua ora, sonque eth temps de besonh entà que la penetrèsse un còp e lo sentesse ath sòn laguens.
E de ressabuda, totes es hemnes, en non poder tier-se pendent mès temps, se desnishèren eth ròstre, en tot lheuar-se eth vel.
E se mostrèren sense pudor, desbrembant era preséncia deth gibós!
E ath delà, es dançaires e es cantaires laudauen era sua generositat, ahiscant as daunes entà que lo servissen çò milhor possible.
E es daunes didien: “Per Allà!
Vaquí un beròi joen!
Aguest plan que pòt dormir damb Sett El-Hosn!
Que neisheren er un entar aute!
E mentre es daunes seguien laudant a Hassan e lançant imprecacions contra eth gibós, es jogaires d’esturments se meteren a tocar, se dauric era pòrta dera cramba noviau e era nòvia Sett El-Hosn entrèc ena sala des hestaus enrodada d’eunucs e damaisèles.
Sett El-Hosn, hilha deth visir Chamseddin, apareishec ath miei des sòns sirvents, e ludie coma ua hurí4.
Es autes, en comparèr damb era, non èren senon uns astres que formauen era sua acompanhada, coma es esteles qu’enròden ara lua en gésser d’ua broma.
Que s’auie perhumat damb ambre, musc e ròsa, e era sua pientada cabeladura ludie jos era seda que la caperaue.
Es sues espatles admirables se mercauen a trauèrs deth sòn somptuós vestit.
Qu’anaue coma ua reina: entre d’autes gales, amiaue un vestit brodat d’aur ròi, damb diboishi d’audèths e de flors.
E aquerò ère eth vestit exterior, pr’amor qu’es interiors solet Allà serie capable de coneisher-les e d’estimar-les en sòn vertadèr merit.
En còth ludie un colhar que supausaue incalculables milenats de dinnars.
En resumit, Sett El-Hosn campaue tan beròia coma eth plen dera lua ena catorzau net.
E Hassan Badreddin seguie seigut entre eth grop de daunes, costant era admiracion de totes.
E era nòvia auancèc damb un graciós movement, en tot dirigir-se entara estrada.
Alavetz, eth gibós se lheuèc e la volec punar.
Mès era, orrificada, lo refusèc e s’anèc a plaçar rapidament ath costat deth beròi Hassan.
E pensar qu’ère eth sòn cosin, e era non ac sabie, madeish qu’eth!
E totes es daunes se meteren a arrir, mès que mès quan era nòvia s’arturèc dauant deth beròi Hassan, que per eth se sentec de seguit usclada en desirs, e exclamèc, lheuant entath cèu es sues mans: “Allà!
Alavetz, Hassan Badreddin, seguint es instruccions der efir, metec era man ena sua pòcha e la treiguec plia d’aur, en tot lançar-lo a sarpats as servidores de Sett El-Hosn e as cantaires e dançaires, qu’exclamèren: “Pro que que tengues ara nòvia!” E Badreddin corresponec damb un gentil arridolet ad aguest desir e ad aguestes felicitacions.
E eth gibós se vedie, pendent aguesta scèna, abandonat de toti, e se trapaue solet, mès lèg qu’un monard.
E totes es persones que per edart se l’apressauen, quan passauen peth sòn costat amortauen era candèla en senhau de burla.
E atau s’estèc pendent bèth temps, en tot engüejar-se e botar-se de mala encolia.
E totes es daunes se n’arrien quan lo guardauen, e li hègen badinades escandaloses.
Ua li didie: “Monard, ja poiràs masturbar-te en sec e copular damb er aire!” Ua auta li didie: “Guarda!
E es tues dues gibes son era mida exacta des sòns testiculs.” E didie ua tresau: “Se te fotessa un còp ena tua verga, queiries de cu en estable.” E toti se n’arrien d’eth.
Era nòvia hec et torn ath salon tres còps seguits, vestida cada còp d’ua manèra desparièra, e seguida per totes es daunes, e s’arturaue en cada torn dauant de Hassan Badreddin El-Basrraui.
E cada vestit nau ère plan mès beròi qu’er anterior, e cada ornament infinitament superior as auti ornaments.
E mentre auançaue doçament era nòvia, es musiques hègen meravilhes e es cantaires didien mès apassionadament cançons amoroses e excitantes, e es dançaires, en tot acompanhar-se damb es tamborins sautauen coma audèths.
E Hassan Badreddin El-Basrrauí non deishaue de lançar sarpats d’aur, en tot escampilhar-lo per tot eth salon, e es hemnes se precipitauen a recuelher-lo pr’amor de tocar quauquarren qu’auesse passat pes mans deth joen.
E enquia e tot n’auec ues que, profitant-se dera ilaritat e dera excitación generau, deth sonar des esturments e dera embriaguesa des cançons, s’estireren en tèrra, ues ath dessús des autes, entà simular ua copulacion, contemplant a Hassan, que des deth sòn sèti arrie.
E eth gibós presenciaue tot aquerò plan aclapat.
E eth sòn aclapament aumentaue cada còp que vedie a ua des hemnes virar-se entà Hassan, e damb era man estirada e baishada bruscament, aufrir-li, per senhaus, era vulva, o a ua auta agitar eth dit còr, guinhant eth uelh; o a ua auta voludar es anques retortilhant-se, e balhant damb era man dreta dubèrta ena quèrra barrada; o a ua auta, damb eth ròstre mès lubric, picar-se es anques, e dider-li ath gibós: “Ac tastaràs en temps des albricòts!”.
E toti arrien.
Acabat eth setau torn, s’acabèc era nòça, que s’auie tardat gran part dera net.
E es musiques deishèren de tocar es esturments, es dançaires e es cantaires s’arturèren, en tot passar damb totes es daunes per dauant de Hassan, punar-li era man e tocar-li era òrla deth vestit.
E toti lo guardauen quan gessien, en hèr-li compréner que non se botgèsse d’aqueth loc.
E plan que òc, sonque quedèren en salon eth joen Hassan, eth gibós e era nòvia damb es sòns sirvents.
Alavetz es damaisèles se heren a vier a Sett El-Hosn entara cramba destinada a despolhar-se, li treigueren un a un es vestits, en tot díder en quèir cada pèça: “En nòm d’Allà!” pr’amor de desliurar-la deth mau de uelh.
E dempús se n’ anèren, deishant-la soleta damb era sua vielha hilhuquèra, qu’abans d’amiar-la ena cramba noviau li calie demorar qu’entrèsse prumèr eth nòvi gibós.
E eth gibós se lheuèc alavetz dera estrada, e en veir que Hassan non se botjaue deth sòn sèti, li didec secament: “De vertat senhor, que mos aunorères fòrça damb era tua preséncia, en tot aumplir-mos de beneficis aguesta net.
Mès ara te cau gésser, non demoraràs que te donguen eth viatge.” Alavetz, eth joen, que non sabie se qué hèr, didec: “En nòm d’Allà!” E se lheuèc e gessec.
Mès a penes auie trauessat es lumedans dera sala, se l’apareishec er efrit e li didec: “Entà on vas, Badreddin?
Pòst-te e escota es mies instruccions.
Eth gibós ven d’anar-sen en lavabo.
Aquiu se les apraiarà damb jo.
Tu, fila-te de cap ara cramba noviau e quan veigues entrar ara nòvia, li dides: “Eth tòn vertadèr marit que sò jo.
Eth sultan, cossent damb eth tòn pair, a tengut aguesta estratagèma per pòur deth mau de uelh.
Eth gibós auie estat, plan que òc, en lavabo entà descargar-se abans d’entrar ena cramba dera nòvia.
E en estar-se ajocat sus eth marme, comencèc era sua òbra.
Mès còp sec er efrit cuelhec era forma d’un arrat e gessec deth horat deth lavabo, hènt crits d’arrat: “Sik!
Sik!” Mès er arrat comencèc a créisher e se convertic en un enòrme gat de uelhs herotges e ludents, que s’estarnèc a miaular plan emmaliciat.
Dempús, coma qu’eth gibós seguisse ena sua operación, eth gat anèc creishent e se convertic en un gosset enòrme, que se metec a lairar: “Guau!
Guau!” Alavetz eth gibós comencèc a espaurir- se, e li didec: “Vè-te’n d’aciu monstre!” Mès eth gosset, creishent tostemp, se convertic en un ase, que se metec a bramar ena madeisha cara deth gibós e a lofar-se damb un tarrabast òrre.
E eth gibós, plen de terror, sentec que tot eth vrente se li des.heiguie en escorrilhes, e a penes podec cridar: “Ajuda!
Ajuda!” E de seguit er ase creishec mès e se transformèc en un bufle monstruós, que tapèc complètament era pòrta deth lavabo entà que non s’escapèsse, e eth bufle, aguest còp, parlèc damb votz d’òme, e didec: “Que queigue eth malastre sus tu, giba deth mèn cu!
Qu’ès eth palafrenèr mès immund!” En enténer aguestes paraules, sentec eth gibós que l’invadie eth hered dera mòrt, e s’esguitlèc a miei vestir entath pasiment, e es maishères tumèren entre eres, en tot acabar er espauriment soldant-les.
Alavetz eth bufle cridèc: “Gibós de betum!
Non as pogut cercar a ua auta hemna qu’era mia estimada entà atacar-la damb era tua innòbla verga?” E eth palafrenèr, espaurit, non podec badar boca.
E er efrit li didec: “Repon, o te harè avalar es tòns excrements!” Alavetz, eth gibós, tremolant per aguesta terribla menaça, podec díder: “Per Allà!
Que jo non n’è eth tòrt, donques que te cau saber que m’an obligat!
E ath delà, ò poderós sobeiran des bufles!
Te juri que me n’empenaïsqui e li demani perdon a Allà e a tu.” Alavetz er efrit didec: “Vas a jurar per Allà qu’aubediràs es mies ordes.” E eth gibós s’esdeguèc a jurar, e er efrit didec: “Passaràs aciu era net, enquia que gesque eth solei, e non te n’anaràs abans d’aguesta ora.
Mès, sustot, non digues ua soleta paraula sus aquerò, se non vòs que te trinca eth cap en mil bocins.
E non tornes a hèr hangues en aguesta part deth palai, ne a apressar-te ar arèm, donques que te torni a díder que t’estronharia eth cap e t’en.honsaria en un potz nere.” E dempús higec: “Ara te vau a botar en ua postura, e non te botjaràs enquiara auba.” Alavetz eth bufle agarrèc damb es sues dents ath palafrenèr e lo metec de cap en horat deth lavabo sense deishar-li dehòra senon es pès.
E li repetic: “Compde damb hèr un solet movement!” E despareishec de seguit.
E aquerò ei tot çò que l’arribèc ath gibós.
Dera sua part, Hassan Badreddin El-Bassrauí, deishant que s’apraièssen er efrit e eth gibós, trauessèc es apartaments particulars e entrèc ena cramba noviau, en tot vier a sèir- se ena testèra.
E a penes auec arribat, apareishec era nauèth maridada emparada ena sua hilhuquèra, que s’arturèc ena pòrta, deishant entrar solet e Sett El-Hosn.
E sense veir ben ath qu’ère ena testèra, e pensant que parlaue damb eth gibós, li didec era vielha:
E ara, hilhs mèns, qu’Allà sigue damb vosati!” E era vielha se retirèc.
Alavetz entrèc plan desesperada Sett El-Hosn, e se didie: “Que m’estimi mès era mòrt abans qu’aguest gibós immund!” Mès a penes auec arreconeishut ath meravihós Badreddin, hec un crit de felicitat, e didec: “Ò estimat mèn!
Be ne sigueres d’amable demorant-me pendent tant de temps!
Mès, ès solet?
Ò, quina felicitat mès grana!
Te coheissi qu’en veder-te ena sala ath costat d’aguest odiós gibós me pensè que vos auíetz associat es dus entà possedir-me.” E Badreddin responec: “Ò, senhora mia, qué pensères!.
Ei possible que te tòque aguest maudit gibós?
E com mos auíem d’associar entà tau causa?” Alavetz Sett El-Hosn preguntèc: “Mès, tè, quin des dus ei eth mèn marit, eth o tu?” E Badreddin repliquèc: “Que sò jo, estimada mia!
S’a endonviat aguesta estragèma deth gibós entà hèr-mos arrir, e tanben entà desliurar-mos deth mau de uelh; pr’amor que totes es daunes an entenut a parlar dera tua beresa sense parièr, e eth tòn pair loguèc ad aguest palafrenèr entà que conjurèsse eth mau de uelh, en tot gratificar-lo damb dètz dinnars.
En enténer a Badreddin, Sett El-Hosn arribèc ar arràs dera alegria, e arric gentilament e s’estarnèc en arridalhes encara mès gentilament.
E dempús, sense poder tier-se mès, exclamèc: “Per Allà, estimat mèn!
Possedis-me.” Sarra-me ben!
Vene de seguit ena mia hauda!” E coma Sett El-Hosn s’auie trèt era ròba interiora e ère despolhada, solet caperada per ua hauda, quan didec: “Vene de seguit ena mia hauda!”, la lheuèc rapidament enquiara nautada dera vulva, mostrant en tota era sua magnificéncia es sues cueishes e es sues anques de gensemin.
E dauant des encantaments d’aquera carn de hurí, Badreddin sentec qu’eth desir recorrie tot eth sòn còs e desvelhaue ath mainatge adormit.
E en tot lheuar-se ara prèssa, se despolhèc, en tot trèir-se es pantalons d’innombrables plecs e dera borsa que contenguie es mil dinnars que l’auie autrejat eth judiu de Bassra, e la placèc en divan, ath costat des pantalons, e dempús se treiguec eth beròi turbant e lo botèc en ua cagira, caperant-se damb un aute leugèr de dormir qu’auien deishat aquiu entath gibós, e solet se demorèc damb era fina camisa de mossolina de seda brodada d’aur e damb er ample calçotet de seda blua, estacat ena cintura per dus cordons damb flòcs d’aur.
E deishant anar aguesti cordons, abracèc a Sett El-Hosn, que l’aufrie tot eth sòn còs.
La lheuèc entà naut, l’estirèc en lhet, e se metec sus era.
E ajocat, dubèrtes es cames, cuelhec es cueishes de Sett El-Hosn, les tirèc entada eth e les separèc.
De seguit afustèc era ciutadèla damb era sua flècha, qu’ère ja prèsta.
Possèc aguesta flècha poderosa, en tot en.honsar-la ena bèrca, e era bèrca cedic.
E Badreddin podec entosiasmar-se en comprobar qu’era pèrla non ère perforada e non aie penetrat en era mès flècha qu’era sua, ne tansevolh l’auien tocat damb era punta deth nas.
E comprobèc tanben qu’aqueth cu benedit jamès auie resistit eth pes d’un caucador.
E entà mès felicitat, li treiguec era virginitat e se deleitèc ath sòn gust damb eth sabor d’aquera joenessa.
E toti es còps li semblauen deliciosi.
Des d’aqueth moment, plan que òc, quedèc prenhs Sett El-Hosn, segons veiràs en aquerò que seguís, ò Emir des Credents!
E quan Badreddin acabèc de clauar es quinze claus, didec entada eth: “Me semble que de moment ei pro!” E s’estirèc ath costat de Sett El-Hosn, en tot passar-li doçament era man per dejós deth cap, e era l’enrodèc tanben damb eth sòn braç, en tot sarrar-se es dus estretament, e abans d’esclipsar-se se recitèren aguestes estròfes admirables:
Non cranhes arren!
Cala era tua lança en objècte deth tòn amor!
E non ne hèsques cabau des conselhs der envejós, donques que non serà cap er envejós eth que servisque as tòns amors!
Pensa qu’eth Clement non creèc mès beròi espectacle qu’eth deth dus aimants entrelaçadi en lhet!
Guarda-les!
Que son aciu, apegadi er un ar aute, de benediccions!
Es sues mans e es sòns braci les servissen de coishin!
Quan eth mon ve a dus còrs junhudi pera ardenta passion, sage de herir-les damb er acèr hered!
Mès non ne hèsques cabau!
Quan eth Destin bote ua beresa en ton camin, ei entà que l’estimes e entà que visques solet damb era!
E aquerò ei tot çò que l’arribèc a Hassan Badreddin e a Sett El-Hons, era hilha deth sòn oncle.
Er efrit, dera sua part, s’esdeguèc a vier ara cèrca dera sua amiga era efrita, e er un e era auta admirèren as dus joeni adormidi en tot assistir enes sòns jòcs e compdant es escometudes deth boçon.
Dempús er efrit li didec ara efrita: “Qu’auràs vist, fraia, que jo auia rason.
Ara te cau cargar damb eth joen e amiar-lo en madeish lòc que lo cuelhí, en cementèri de Bassra, ena tourbeh deth sòn pair Nureddin.
E hè lèu, jo t’ajudarè pr’amor que ja hè dia e non ei convenent que deishem atau es causes.” Alavetz era efrita lheuèc ath joen Hassan, adormit, se lo metec ena espatla, sense mès ròba qu’era camisa, donques qu’eth calçotet l’auie queigut pendent ua des escometudes e volèc damb eth, seguida d’apròp per efrit.
De ressabuda, pendent era carrèra per aire, ar efrit l’assautèren idies lubriques respècte ara efrita e la volec violar mentre anaue cargada damb eth beròi Hassan.
E era efrita non s’aurie opausat en bèra auta escadença, mès ara cranhie peth joen.
Ath delà, intervenguec erosament Allà, enviant contra er efrit a uns angels, que li lancèren ath dessús ua colomna de huec e l’usclèren.
E era efrita e Hassan se vederen liures deth terrible efrit que dilhèu les aurie pogut hèr quèir d’aquera nautada.
Pr’amor qu’er efrit ena sua copulacion ei terrible!
Alavetz era efrita baishèc en solèr, en madeish lòc qu’auie queigut er efrit, que damb eth aurie copulat se non auesse amiat a Hassan, que per eth cranhie fòrça era efrita.
Mès auie escrit eth Destin qu’eth lòc a on era efrita botèsse a Hassan Badreddin (per çò de non gausar transportar-lo era soleta mès luenh) serie plan près dera ciutat de Damasc, en país de Sham5 e alavetz era efrita amièc a Hassan ath cant d’ua des pòrtes dera ciutat, lo deishèc doçament en tèrra e se metec a volar un aute còp.
Quan hec dia, se dauriren es pòrtes dera ciutat, e es que gesseren d’era s’estonèren, dauant d’aqueth meravilhos joen adormit, sense mès ròba qu’era camisa e damb ua casqueta de dormir en cap en sòrta de turbant.
E se didien es uns as auti: “Qu’ei estonant!
Qu’aurà auut de velhar fòrça entà estar-se ara adormit tan prigondament!” E d’auti dideren: “Allà, Allà!
Beròi joen!
Erosa e afortunada era hemna que damb eth s’a ajaçat!
Mès, per qué ei totafèt nud?” D’auti responeren: “Dilhèu, aguest praube joen a passat ena tauèrna mès temps deth degut, e aurà begut mès de çò que pòt tier.
Mès, mentre conversauen d’aguesta manèra, se lheuèc era brisa maitiau, e amorassant ath beròi joen, li quilhèc er camisa.
E alavetz campèc un vrente, un melic, ues cames e ues cueishes coma de cristau!
E un penis e uns colhons plan ben proporcionadi.
E aguest espectacle meravilhèc ara gent, qu’admirauen tot aquerò.
Se desvelhèc alavetz Badreddin, e en trapar-se estirat près d’aquera pòrta desconeishuda e enrodat de persones, s’estonèc fòrça, e exclamèc: “A on sò, brava gent?
Vos prègui que m’ac digatz.
E per qué m’enrodatz atau?
Qué se passe?” E li reponeren: “Que mos auem arturat peth gust de veder-te.
Mès, qu’ei non sabes que te trapes enes pòrtes de Damasc?
A on as passat era net, entà estar-te complètament despolhatt?” E Hassan repliquèc: “Per Allà, brava gent!
Qu’è passat era net en Eth Caire.
E me didetz que sò en Damasc?” Alavetz se meteren a arrir toti, e un d’eri didec: “A, gran avalador d’aishish!” E dideren d’auti: “Qu’ei hòl, sense remèdi.
Malastre que sigue hòl un joen tan beròi!” E d’auti higeren: “Mès, a tot darrèr, quina ei era istòria aguesta que mos a volgut enganhar?” Alavetz Hassan Badreddin responec: “Per Allà, brava gent, que jo non mentisqui jamès!
Vos afirmi e repetisqui qu’aguesta net l’è passada en Eth Caire, e era anteriora en mèn pòble, qu’ei Bassra.” En entener-lo, un cridèc: “Quina causa mès estonanta!” Un aute dicec: “Qu’ei hòl.” E quauqui uns s’estarnauen d’arrir, hènt còps de man.
E d’auti dideren: “Non ei ua causa malerosa qu’un joen tant admirable age perdut era rason?
Be n’ei d’especiau aguest lhòco!” E un aute, mès prudent, li didec: “Hilh mèn, saja de remeter-te e non digues taus pegaries.” Alavetz Hassan responec: “Que sai pro ben çò que digui.
Ath delà, vos cau saber qu’anet, en Eth Caire, passè ua net plan agradiua coma un nauèth maridat.” Alavetz toti se convencèren dera sua holia.
E un d’eri exclamèc arrint: “Ja vedetz qu’aguest praube joen s’a maridat en sauneis.
E com ei aguest matrimòni?
Guairi escometudes queigueren?
Ère ua hurí o ua prostituta?” Mès Badreddin començaue ja anujar-se, e les didec: “Donques plan qu’ère ua hurí, e non è copulat en sauneis, senon quinze còps entre es sues cueishes, e è ocupat eth lòc d’un hastigós gibós e m’è calat era sua casqueta de dormir, qu’ei aguesta.” E dempús pensèc pendent un moments, e didec: “Mès, per Allà!
E Hassan se lheuèc e cerquèc eth sòn vestit ath sòn entorn.
E alavetz toti comencèren a guinhar-se eth uelh e a hèr senhaus de qué eth joen ère lhòco coma ua craba.
Alavetz eth praube Hassan se decidic a entrar ena ciutat tau qu’ère e li calec trauessar es carrèrs e es places ath miei d’ua gran acompanhada de mainatges e de grani que cridauen: “Ei un lhòco!
Un lhòco!” E eth praube Hassan ja non sabie se qué hèr, quan Allà, cranhent qu’ath beròi joen l’arribèsse quauquarren, lo hec passar peth costat d’ua pastisseria que venguie de daurir-se.
E Hassan se refugièc ena botiga, e coma qu’eth pastissèr ère un òme de punhs, qu’es sues hètes èren pro coneishudes ena ciutat, era gent cuelhec pòur e se retirèc, en tot deishar en patz ath joen.
Quan eth pastissèr, que se cridaue El-Haj Abdalà, vedec ath joen Hassan Badreddin e lo podec examinar ath sòn gust, lo meravilhèc era sua beresa, es sòns encantaments e es sòns atractius naturaus, e claufit per cò d’afeccion, li didec: “Ò gentil gojat!
Ditz-me d’a on vies.
Non te cau pòur.
Mès, conda-me era tua istòria, donques que ja t’estimi mès qu’ara mia vida.” E Hassan alavetz condèc tota era sua istòria ath pastissèr Haj Abdalà, des deth principi enquiath finau.
E eth pastissèr, prigondament meravilhat, li didec a Hassan: “Ò eth mèn joen senhor Badreddin!
De vertat qu’aguesta istòria ei plan estonanta e plan extraordinari eth tòn relat.
Mès te conselhi, amic mèn, que non l’ac condes ad arrés, pr’amor qu’ei perilhós hèr confidéncies.
T’aufrisqui era mia botiga, e te demoraràs damb jo enquia qu’Allà se digne balhar punt finau as malastres que t’aclapen.
Ath delà, jo non è hilhs, e me haràs fòrça ben se me vòs acceptar coma pair.
Jo t’adoptaria coma hilh.” E Hassan responec: “Qu’accèpti!
Ara seguida se n’anèc entath mercat eth pastissèr, e crompèc diuèrsi vestits magnifics entà vestir ath joen, e se lo hec a vier ena casa deth kadí e dauant de testimònis ahilhèc a Hassan Badreddin.
E Hassan s’estèc ena pastisseria coma hilh deth patron, e crubaue es sòs des parroquians e les venie pastissi, pòts de doci, plates plies de crèma e tota era confitaria famosa de Damasc e aprenec de seguit eth mestièr de pastissèr que li shautaue fòrça, per çò des leçons recebudes dera sua mair, era hemna deth visir Nureddin, que premanie pastissi e doci dauant d’eth quan ère mainatge.
E coma qu’en tota era ciutat de Damasc siguec laudada era beresa de Hassan, er elegant joen de Bassra, hilh adoptiu deth pastissèr, era botiga de Hadj Abdalà siguec era mès freqüentada de totes es pastisseries de Damasc.
E aquerò siguec tot sus Hassan Badreddin!
Per çò dera nauèth maridada Sett El-Hosn, eth maitin a vier dera net des sues nòces, non trapèc ath sòn costat ath beròi Hassan; mès en tot pensar qu’auie anat en lavabo, lo demorèc plan tranquilla.
En aqueth moment se presentèc entà saber-se’n d’era eth sòn pair eth visir Chamseddin.
Venguie fòrça inquiet.
Ère cuelhut d’indignacion pera injustícia deth sultan d’obligar-li a maridar ara sua hilha damb eth palafrenèr gibós.
Piquèc ena pòrta dera cramba noviau e cridèc: “Sett El-Hosn!” E, de laguens, responec era: “Que ja daurisqui, pair mèn!” E en tot lheuar-se de seguit, dauric era porta.
Semblaue mès beròia que de costum, e mostraue un reludent ròstre e anma, satisfèta per auer sentut es fòrtes amorasses d’aqueth beròi cèrvi.
E en tot inclinar-se dauant deth sòn pair, damb cacarèla, li punèc es mans.
Mès, eth sòn pair, en veder-la tan contenta, en sòrta de trapar-la aclapada pera sua union damb eth gibós, li didec: “A, desvergonhada!
Com gauses a mostrar-te damb aguesta cara d’alegria, dempús d’auer dormit damb aguest òrre gibós?” E Sett El-Hosn, en entener-lo, se metec a arrir, e exclamèc: “Per Allà, pair mèn!
Que ja ei pro qu’aja estat objècte de badinades de toti es convidadi, per çò deth mèn supausat marit, aguest gibós que non l’arribe a mieja ongla deth mèn vertadèr espós d’aguesta net.
Ò, quina net!
Be n’è estat d’erosa ath costat deth mèn estimat!
Pro, donc, de badinades, pair mèn.
Non me parles mès deth gibós.” Eth visir tremolaue de ràbia en enténer ara sua hilha e es sòns uelhs èren blus de ràbia, e didec: “Qué dides, malerosa?
Non passères aciu era net damb eth gibós?” E era responec: “Per Allà!
Non me parles mès deth gibós.
Qu’Allà lo confone, ada eth, ath sòn pair, ara sua mair e a tota era sua familha!
En enténer aquerò, cridèc eth visir: “Mès, hilha, ès hòla?
Sabes se qué dides?
A on se trape eth joen que crides eth tòn espós?” E Sett El-Hosn responec: “Qu’a anat en lavabo.” Alavetz, eth visir, plan espaurit, se precipitèc dehòra dera sua cramba, e corrent entath lavabo, se trapèc ath gibós que seguie immobil, damb es pès entà naut e eth cap laguens deth horat.
Estonat ath mès poder, exclamèc eth visir: “Què veigui?
Ès tu, gibós?” E coma que non li responesse, repetic aguesta pregunta en votz mès nauta.
Mès eth gibós tanpòc volec respóner, pr’amor que seguie espaurit, pensant que qui li parlaue ère er efrit…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è arribat a saber, ò rei afortunat!
Alavetz, plan anujat, eth visir lo repoteguèc: “Respon-me, maudit gibós o te trauèssi damb aguesta espada!” E alavetz, eth gibós sense trèir deth horat eth cap, responec des de laguens: “Per Allà, ò patron des efrits, tie pietat de jo!
Te juri que t’è aubedit, sense botjar-me d’aciu en tota era net.” En entener-lo eth visir ja non sabec se qué pensar, e exclamèc: “Mès qué me dides?
Jo non sò cap efrit, senon eth pair dera nòvia.” E eth gibós, alendant prigondament, responec alavetz: “Donques vè-te’n d’aciu, qu’arren è jo a veir damb tu.
E vè-te’n abans de qué campe eth terrible efrit, arrancaire d’anmes.
Ath delà, t’è en òdi, pr’amor que tu n’as eth tòrt de totes es mies desgràcies, en maridar-me damb era aimanta des bufles, es saumets e es efrits.
Maudidi sigatz tu e era tua hilha e toti es qu’actuen tan mau coma vosati!” Eth visir li didec: “Mès ès hòl?
Ges d’aciu entà que t’escota ben aquerò que vies de condar.”Alavetz eth gibós repliquèc: “Que pòt èster que siga hòl, mès que non ne sò enquiath punt de botjar-me d’aguest lòc sense eth permís deth terrible efrit.
Pr’amor que m’a enebit gésser deth horat abans de que hèsque dia.
Atau, donc, vè-te’n e dèisha-me en patz.
Mès abans, ditz- me: “manque guaire entà que gesque eth solei?” E eth visir, cada còp mès perplèx, responec: “Mès quin efrit ei aguest que parles?” E alavetz eth gibós li condèc era istòria, era sua venguda en lavabo entà hèr es sòns besonhs abans d’entrar en quarto dera esposa, era aparicion der efrit jos es diuèrses formes d’arrat, gat, gosset, ase e bufle, e fin finau era proïbicion hèta e eth tracte patit.
E acabat eth relat, s’estarnèc en somics.
Alavetz eth visir s’apressèc ath gibós, e tirassant-lo des pès lo treiguec deth horat.
E eth gibós damb eth ròstre malerosament tintat d’auriò, li cridèc ath visir: “Maudit sigues tu, maudida era tua hilha, era aimanta des bufles!” E per pòur de qué se l’apareishesse de nauèth er efrit se metec a córrer damb totes es sues fòrces, cridant e sense gausar virar era cara.
E arribèc en palai, e anèc a veir ath sultan, e l’expliquèc era sua aventura damb er efrit.
Per çò deth visir Chamseddin, tornèc coma un lhòco ena cramba dera sua hilha Sett El- Hosn, e li didec: “Hilha mia, me semble que sò en tot pèrder eth sen. Explica-me çò que se passèc.” Alavetz, Sett El-Hons li didec: “Te cau saber, ò pair mèn!
E coma pròva de çò que digui, vaquí ena sera eth sòn turbant, es sòns pantalons en divan, e es sòns calçotets en mèn lhet.
Ath delà, enes sòns pantalons traparàs quauquarren qu’a amagat e que jo non podí endonviar.” Dempús d’aguestes paraules se filèc eth visir entara cagira, cuelhec eth turbant, e lo virèc en totes es direccions pr’amor d’examinar-lo ben, e dempús exclamèc: “Qu’ei un turbant coma es des visirs de Bassra e de Mossul!” Dempús despleguèc era tela, e trapèc un plec qu’auie estat cosut, e s’apressèc a sauvar-lo, e examinèc dempús es pantalons, en tot trapar en eri era pòcha des mil dinnars qu’eth judiu l’auie balhat a Hassan Badreddin.
Badreddin, hilh deth visir Nureddin (qu’Allà age recebut ena sua misericòrcia), per çò deth cargament deth prumèr vaishèth qu’arribe en Bassra.” En liéger eth papèr, eth visir Chamseddin hec un crit e s’estavanic.
Quan se remetec, s’esdeguèc a daurir eth plec qu’auie trapat en turbant e de seguit arreconeishec era letra deth sòn frair Nureddin.
E alavetz comencèc a plorar e a planher-se dident: “Praube frair mèn!
E quan s’auec padegat un shinhau, exclamèc: “Allà qu’ei Totpoderós!” E li didec a Sett El-Hosn: “Ò, hilha mia!
Donques qu’ei Hassan Badreddin, eth mèn nebot, eth hilh deth tòn oncle Nureddin.
E aguesti mil dinnars son era sua dòt.
Qu’Allà sigue laudat!” Dempús recitèc aguestes dues estròfes:
Torni a trapar es sues tralhes, e de seguit me senhorege eth desir!
E en rebrembar er ostau dera felicitat, vèssi totes es lèrmes des mèns uelhs!
E pregunti e cridi, sense arténher era responsa “Qui m’a arrincat luenh d’eth?
De seguit liegec suenhosament era Memòria deth sòn frair, e trapèc relatada tota era vida de Nureddin e eth neishement deth sòn hilh Badreddin.
E quedèc plan estonat, mès que mès, quan contrastèc es dates anotades peth sòn frair damb es deth sòn pròpri matrimòni en Eth Caire, e deth neishement de Sett El-Hosn.
E vedec qu’aguestes dates concordauen perfèctament.
E autant s’estonèc que s’esdeguèc a vier ara cèrca deth sultan entà condar-li era istòria e mostrar-li aqueri papèrs.
E eth sultan s’estonèc tanben de tau sòrta, que manèc as escrivans deth palai que redigissen tant admirabla istòria entà sauvar-la escrupulosament en archiu.
Per çò deth visir Chamseddin, se n’anèc ena sua casa e demorèc en companhia dera sua hilha era tornada deth sòn nebot Hassan Badreddin.
Mès acabèc d’encuedar-se’n de qué Hassan auie despareishut.
E non podent explicar-se era causa, se didec: “Per Allà!
Be n’ei d’extraordinària aguesta aventura!
En arribar en aguest moment dera narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta, interrompec eth sòn relat, pr’amor de non cansar ath sultan Schahriar, rei des isles dera India e dera China.
Era didec:
Me n’è arribat a saber, ò rei afortunat!
Quan acabèc, sagerèc eth papèr dempús de lieger- l’ac ara hilha Sett El-Hosn, e se lo sauvèc damb fòrça suenh ena caisha des papèrs.
Dempus recuelhec eth turbant, era casqueta, es pantalons, era ròba e era pòcha, e hec damb tot aquerò un paquet, que se sauvèc damb eth madeish suenh.
Per çò de Sett El-Hosn, era hilha deth visir, quedèc prenhs efectiuament era prumèra net de nòces, e tàs nau mesi amainadèc un hilh tan beròi coma era lua e que se retiraue ath sòn pair en tot, en çò de beròi, gentil e perfècte.
De seguit que neishec lo lauèren es hemnes e l’enneriren es uelhs damb cosmetic.
Dempús li braquèren eth cordon umbilicau, e lo fidèren as sirventes e ara hilhuquera.
E per çò dera sua beresa estonanta lo cridèren Agib6.
Mès quan er admirable Agib arribèc, dia a dia, mes a mes, e an a an, a complir es sèt ans d’edat, eth sòn pairin, eth visir Chamseddin l’amièc entara escòla d’un mèstre plan famós, en tot recomanar-lo fòrça ad aguest mèstre.
E Agib, acompanhat cada dia per esclau nere Said, eunuc deth sòn pair, anaue ena escòla entà tornar ena sua casa tà meddia e en escurir.
E atau anèc ena escòla pendent cinc ans, enquia complir es dotze.
Mès, ça que la, es auti escolans non podien suportar a Agib, que les pataquejaue e les insultaue e les didie: “Qui de vosati se pòt comparar damb jo?
Eth mèn pair ei eth visir d’Egipte.” Fin finau s’amassèren toti es alumnes e anèren a planher-se ath mèstre contra era conducta d’Agib.
E eth mèstre, en veir qu’es sues exortacions ath hilh deth visir non èren efectives, sense gausar hèr-lo enlà, per èster qui ère, les didec as auti mainatges: “Vos vau a díder ua causa que quan l’ac digatz l’empedirà tornar ena escòla.
Deman ara ora deth pati vos amassaratz toti ath torn d’Agib e vos dideratz es uns as auti: “Per Allà!
Vam a jogar a un jòc meravilhós!
Mès entà jogar-i mos cau díder en votz nauta cada un eth sòn nòm e eth nòm deth sòn pair e dera sua mair.
E aqueth maitin, quan Agib arribèc ena escòla, toti es mainatges se meteren ath sòn entorn, e un d’eri didec: “Vam a jogar a un jòc meravilhós!
Mès arrés poirà jogar senon damb era condicion de qué digue eth sòn nòm e es des sòns pairs.
Comencem un a un!” E les guinhèc et uelh.
Alavetz auancèc un des mainatges, e didec: “Me cridi Nahib, era mia mair se cride Mahiba e eth mèn pair Izeddin.” E un aute didec: “Jo me cridi Naguib, era mia mair se cride Gamila e eth mèn pair se cride Mustafà.” E eth tresau, e eth quatau e es auti s’exprimiren dera madeisha manèra.
Mès toti es mainatges repliquèren: “Non, per Allà!
Vè-te’n!
Que non sabes se com se cride eth tòn pair!
Chamseddin non ei eth tòn pair, senon eth tòn pairin, eth pair dera tua mair!
Que non jogaràs damb nosati!” E es mainatges s’escampilhèren arrint a arridalhades.
Alavetz Agib sentec que se li sarraue eth còr e que l’estofauen es somics.
E de seguit se l’apressèc eth mèstre e li didec: “Mès, com ei, Agib, non sabies qu’eth visir non ei eth tòn pair, senon eth tòn pairin, eth pair dera tua mair Sett El-Hosn?
Ath tòn pair, ne tu, ne nosati, ne arrés lo coneish.
Pr’amor qu’eth sultan auie maridat a Sett.
El-Hosn damb un palafrenèr gibós, mès aguest non se podec ajaçar damb era e a anat condant per tota era ciutat qu’era net dera sua nòça es efrits l’auien embarrat ada eth, entà dormir eri damb Sett El-Hosn.
E a condat tanben istòries estonantes de bufles, gossets, saumets e d’auti èssers semblables.
Per çò que, ò estimat Agib, arrés se’n sap deth nòm deth tòn pair.
Sigues, donc, umil duant d’Allà e damb es tòns companhs, que te guarden coma hilh adultèr.
Pensa que te trapes ena madeisha situacion qu’un mainatge venut en un mercat e que non sap se qui ei eth sòn pair.
Te cau saber, donc, qu’eth visir Chamseddin non ei senon eth tòn pairin, e qu’ath tòn pair arrés lo coneish.
Dempús d’enténer ath mèstre dera escola, Agib gessec corrent entara casa dera sua mair Sett El-Hosn, plorant tant, que non podec ara prumeria prononciar cap paraula.
Alavetz era sua mair comencèc a consolar-lo, e en veder-lo tan esmoigut se l’aumplic eth còr de pena, e li didec: “Hilh mèn, conda-li ara tua mair era causa dera tua pena!” E lo punèc e l’amorassèc.
Alavetz eth petit li didec: “Ditz-me, mair, se qui ei eth mèn pair.” E Sett El-Hosn, plan estonada li didec: “Donques eth visir!” E Agib li responec estofat pes plors: “Non, aguest non ei eth mèn pair!
Non m’amagues era vertat!
Eth visir ei eth tòn pair, mès non eth mèn!
Se non me dides era vertat, damb aguest punhau m’aucirè ara madeish.” E Agib li repetic ara sua mair es paraules deth mèstre dera escòla.
Alavetz, en brembar-se’n deth sòn cosin e espós, era beròia Sett El-Hosn se’n brembèc tanben dera sua prumèra net de nòces e dera beresa e encantaments deth meravilhós Hassan Badreddin El-Bassraui, e plorèc plan emocionada, alendant aguestes estròfes:
Aluguèc eth desir en mèn còr, e se n’anèc plan luenh!
Era mia prauba rason non l’è de recuperar enquia qu’eth torne!
E en tot demorar-lo, è perdut eth saunei reparador e tota era paciéncia!
M’abandonèc, e damb eth m’abandonèc era felicitat, en tot trèir-me era tranquillitat!
Me deishèc e es lèrmes des mèns uelhs ploren era sua abséncia, e en córrer, es sòns arriuets neguen es mars.
Plan per aquerò, era sua imatge se lhèue ath mèn dauant, e en guardar-la, era mia afeccion, eth mèn desir e es mèns rebrembes!
Ò!, era sua imatge estimada ei tostemp çò prumèr que se presente dauant des mèns uelhs ena prumèra ora deth maitin!
E atau a d’èster tostemp, pr’amor que non è d’auti pensaments ne d’auti amors!
Dempús seguic enes sòns somics.
E Agip, en veir plorar ara sua mair, se metec a plorar tanben.
E mentre es dus eren en tot plorar, entrèc ena cramba eth visir Chamseddin, qu’auie entenut es plors e es votzes.
E en veir se com plorauen, se li sarrèc eth còr, e didec plan espaurit: “Hilhs mèns, per qué plorazt atau?” Alavetz, Sett El-Hosn li condèc era aventura d’Agip damb es mainatges dera escòla.
E eth visir, en entener-la, s’en brembèc de totes es desaventures passades, aqueres que l’auien arribat ada eth, ath sòn frair Nureddin, ath sòn nebot Hassan Badreddin, e fin finau ath sòn arrèhilh Agib, e en arremassar toti aguesti rebrembes non podec mens de plorar tanben.
E partic plan desesperat ara cèrca der emir, e li condèc çò que li passaue, en tot dider-li qu’aquera situacion non podie durar, ne per çò deth sòn nòm ne peth des sòns hilhs; e li demanèc permís entà partir enes païsi de Lheuant, e arribar ena ciutat de Bassra a on pensaue trapar ath sòn nebot Hassan Badreddin.
Li demanèc, ath delà, qu’eth sultan l’escriuesse uns decrets que li permetessen realizar pes païsi, es gestions de besonh entà trapar e hèr- se a vier ath sòn nebot.
E coma non cessaue en sòn amargant plor, s'atrendic eth sultan e l’autregèc es decrets.
E dempús de balhar-li mil gràcies e desirar-li ua enòrma granesa, en tot ajulhar-se dauant d’eth e punar era tèrra entre es sues mans, eth visir se didec adiu.
De seguit hec es preparatius entara partida e se n’anèc damb era sua hilha Sett El- Hosn e Agib.
Caminèren eth prumèr dia e eth dusau e eth tresau, e atau successiuament entà Damasc, e fin finau arribèren sense cap dificultat en Damasc.
E s’arturèren apròp des pòrtes, en mercat d’Asba, a on plantèren es tendes entà descansar dus dies abans de contunhar eth camin.
E les semblèc Damasc ua ciutat admirabla, plia d’arbes e d’aigua correnta, en èster en realitat tau que la cantèc eth poèta:
È passat un dia e ua net en Damasc!
Damasc!
Eth sòn creador jurèc non hèr en futur arren de semblable!
Era net capère amorosament a Damasc damb es sues ales!
Era arrosada enes arrames d’aguesti arbes non ei arrosada, senon pèrles, pèrles que quèn coma flòcs de nhèu gràcies ara brisa que les posse!
Enes sòns bòsqui lutz era Natura toti es sòns ornaments: er audèth hè era sua lectura maitiau; era aigua ei coma ua plana blanca dubèrta; era brisa respon e escriu çò que dicte er audèth, e es blanques bromes dèishen anar es gotes entara escritura!
Es sirvents deth visir anèren a visitar era ciutat e es sòns mercats entà crompar çò que les calie e véner es causes amiades d’Egipte.
Agib partic tanben entara ciutat pr’amor d’esvagar-se, acompanhat deth sòn fidèu eunuc Said.
E er eunuc lo seguie d’apròp e amiaue ena man un hlagèth capable d’aucir a un camèlh, donques que se’n sabie dera fama qu’an es abitants de Damasc, e damb aqueth hlagèth volie empedir-les apressar-se ath sòn patron, eth beròi Agib.
E plan que òc, non s’enganhaue, pr’amor qu’a penes vederen ath beròi Agib, es abitants de Damasc se n’encuedèren de guaire encantador ère, en tot trapar-lo mès doç qu’era brisa deth Nòrd, mès deliciós qu’era aigua fresca entath paladar deth assedegat e mès agradiu qu’era salut entath convalescent.
E de seguit era gent deth carrèr, des cases e des botigues seguiren a Agib, sense deishar-lo, a maugrat deth hlagèth der eunuc.
E d’auti corrien entà auançar-lo e se seiguien en solèr, ath sòn pas, entà contemplar-lo pendent mès temps e milhor.
A tot darrèr, per volontat deth Destin, Agib e er eunuc arribèren en ua pastisseria a on s'arturèren entà desliurar-se de tant indiscreta gent.
E precisament aquera pastisseria ère era de Hassan Badreddin pair d’Agib.
Que s’auie mòrt er ancian pastissèr qu’ahilhèc a Hassan, e aguest auie eretat era botiga.
E aqueth dia Hassan ère ocupat en premanir un plat deliciós damb grans de milgrana e d’autes causes sucrades e saboroses.
E quan vedec arturar-se a Agib e ar eunuc, quedèc encantat damb era beresa d’Agib, e non solet encantat, senon esmoigut per ua emocion corau e extraordinària, que li hec exclamar plen d’afeccion: “Ò eth mèn joen senhor!
Vies de conquistar eth mèn còr e règnes entà tostemp en interior deth mèn èsser, en tot senter- me tirassat enquiath hons des mies entralhes.
Me vòs aunorar entrant ena mia botiga?
Vòs hèr-me eth favor de tastar es mèns doci, simplament per pietat?” E Hassan, en díder aquerò, sentie que, sense podè’c remediar, es sòns uelhs s’aumplien de lèrmes, e plorèc fòrça en brembar-se’n alavetz deth sòn passat e dera sua situacion presenta.
E quan Agib entenec es paraules deth sòn pair, se l’atrendic tanben eth còr, e virant-se entar esclau li didec: “Said!
Aguest pastissèr m’a atrendit.
Me pensi que deu auer un hilh absent e jo li rebrembi ad aguest hilh.
Entrem, donc, ena sua botiga entà complader- lo, e tastem aquerò que mos aufrís.
Mès Said, en enténer a Agib, exclamèc: “Ò, senhor mèn, non hescam aquerò!
Per Allà!
Ne peth mau de morir!
Que non ei digne deth hilh d’un visir entrar en ua pastisseria deth mercat, e mens encara, minjar publicament en era.
Ò!, que non pòt èster!
S’ac hès per pòur dera gent que te seguissen e plan per aquerò vòs entrar ena botiga, ja saberè jo espaurir-les e defener-te damb ent mèn hlagèth.
E Hassan Badreddin se’n hec fòrça en enténer ar eunuc.
E dempús, virant-se entada eth, damb es uelhs plei de lèrmes, li didec: “Ò, eunuc!
Per qué non as pietat de jo e me balhes eth gust d’entrar ena botiga?
E t’an laudat toti es nòsti poètes damb vèrsi admirables, enquiath punt de qué te posqui revelar eth secret de qué campes tan blanc per dehòra coma n’ès peth laguens.” Alavetz eth brave eunuc se metec a arrir e exclamèc: “De vertat?
Ac pòs hèr atau?
Per Allà, esdega-te a dider-m’ac!” E de seguit Hassan li recitèc aguesti vèrsi admirables en aunor des eunucs:
Era sua educacion esquista, era doçor des sues formes e eth sòn nòble pòrt an hèt d’eth garda respectat des cases des reis!
E entar arèm, quin servidor tant incomparable!
Qu’ei tau era sua gentilesa, qu’es angels deth cèu baishen ath sòn torn entà servir-lo!
Aguesti vèrsi èren, plan que òc, tan meravilhosi e tant avients, e sigueren tant admirablament recitadi per Hassan, qu’er eunuc s’esmoiguec e se sentec plan aunorat, enquiath punt que, cuelhent dera man a Agib, entrèc damb eth ena botiga.
Alavetz Hassan Badreddin arribèc ar arràs dera alegria e s’esdeguèc a hèr tot çò que podec entà aunorar-les.
Cuelhèc ua tassa de porcelana des mès riques, l’aumplic de grans de milgrana premanida damb sucre e amelhes pelades, tot perhumat deliciosament e plan ath sòn punt, e ac presentèc damb era mès somptuosa des sues plates de coeire repossat.
E en veder-les minjar damb manifèsta satisfaccion, se sentec plan aunorat e plan complasut: “Ò, quin aunor entà jo!
Quina sòrt era mia!
Agib, dempús de tastar es prumères bocades convidèc a sèir-se ath pastissèr, e li didec: “Que pòs demorar-te damb nosati e minjar damb nosati.
Pr’amor qu’Allà ac aurà en compde, en tot hèr que trapem ad aqueth que cercam.” E Hassan Badreddin s’esdeguèc a replicar: “Mès, com, hilh mèn!
Dilhèu te planhes ja, en èster tan joen, dera pèrta d’un èsser estimat?” E Agib responec: “Ò brave òme!
Era abséncia d’un èsser estimat a esbauçat ja eth mèn còr!
E aguest èsser que per eth plori ei arren mens qu’eth mèn pair!
Pr’amor qu’eth mèn pairin e jo auem abandonat eth nòste país entà recórrer toti es parçans ara sua cèrca.” E Agib, en rebrembar eth sòn malastre, se petec en somics, mentre que Badreddin, esmoigut per aqueth dolor, ploraue tanben.
E enquia e tot er eunuc joquèc eth cap en senhau de sentiment.
Ça que la, heren es aunors ara magnifica tassa de milgrana perhumada, premanida damb tant d’art.
E mingèren enquia assadorar- se, donques que tan esquista ère.
Mès coma qu’eth temps pressaue, Hassan non podec saber mès, pr’amor qu’er eunuc hec qu’Agib partisse damb eth entàs tendes deth visir.
E a penes auec partit Agib, Hassan sentec qu’era sua anma se n’anaue damb eth, e non podec resistir eth desir de seguir-lo.
Barrèc de seguit era botiga, e sense sospechar qu’Agib ère eth sòn hilh, partic a pas seguit, pr’amor d’artenher-les abans de qué auessen passat era pòrta principau dera ciutat.
Aguestes paraules anugèren prigondament ar eunuc, qu’exclamèc: “Me semble que mos serà massa car eth maudit doç!
Aguest òme mo’ lo va a amargar!
E vaquì qu’ara mos seguirà pertot!” E alavetz, Agib, en virar-se e veir ath pastissèr, se rogic tot, e gasulhèc: “Dèisha-lo, Said, qu’eth camin d’Allà ei liure entà toti es musulmans!” E higec dempús: “S’arribe enquias tendes, ja non n’auram cap de dobte de qué mos seguís, e alavetz lo haram enlà.” E dit aquerò, Agib joquec eth cap e seguic caminant, e er eunuc anaue a pòqui passi darrèr d’eth.
Per çò que hè a Hassan, non deishèc de seguir-les enquiath mercat de Hasba, a on èren es tendes.
E alavetz Agib e er eunuc se virèren en veder-lo pòqui passi ath sòn darrèr.
E aguest còp s’anugèc Agib, cranhent qu’er eunuc l’ac condèsse tot ath sòn pairin: Qu’Agib auie entrat en ua pastisseria e qu’eth pastissèr auie seguit a Agib!
E espaurit de qué arribèsse aquerò, cuelhec ua pèira e tornèc a guardar a Hassan, que seguie immobil, en tot contemplar-lo tostemp damb ua estranha lum enes sòns uelhs.
E Agib, sospechant qu’aguesta ahlama des uelhs deth pastissèr ère ua ahlama enganhosa, se metec encara mès furiós e lancèc damb tota era sua fòrça era pèira contra eth, en tot herir-lo grèument en front.
Dempús, Agib e er eunuc hugeren entàs tendes.
Per çò que hè a Hassan Badreddin, queiguec en solèr, estavanit e damb era cara caperada de sang.
Mès erosament non se tardèc guaire a remeter-se, e se shuguèc era sang, e damb un tròç deth sòn turbant se bendèc era herida.
Dempús comencèc a repotegar-se d’aguesta manèra: “Plan que òc, jo n’è eth tòrt!
Qu’è hèt fòrça mau en barrar era botiga e seguir ath aguest beròi gojat, en tot hèr-li creir que l’assetjaua damb intencions sospechoses.” E alendèc dempús: “Alah karim!”8 Dempús tornèc ena ciutat, dauric era botiga e seguic premanint es sòns pastissi e venent-les coma hège abans, pensant tostemp, plen de dolor, ena sua prauba mair, qu’ena ciutat de Bassra l’auie ensenhat des de plan petit es prumères leçons d’art dera pastisseria.
E se metec a plorar e entà padegar-se, recitèc aguesta estròfa:
Non li demanes justícia ara desgràcia!
Sonque traparàs desencantament!
Pr’amor qu’era desgràcia jamès te harà justícia!
Per çò deth visir Chamseddin, oncle deth pastissèr Hassan Badreddin, passadi es tres dies de repaus en Damasc, ordenèc que lheuèssen eth campament deth mercat, e que seguissen eth camin entà Bassra, passant per Homs, Hama e Alepo.
E pertot hège investigacions.
D’Alepo se n’anèc entà Mardin, dempús entà Mosul e ara seguida entà Diarbekir.
E fin finau arribèc ena ciutat de Bassra.
Alavetz, a penes auec descansat, s’esdeguèc a presentar-se ath sultan de Bassra, que lo recebec damb fòrça amabilitat, en tot preguntar-li eth motiu deth sòn viatge.
E Chamseddin li condèc tota era istòria, e li didec qu’ère frair deth sòn ancian visir Nureddin.
E deishèc un hilh cridat Hassan Badreddin qu’ère eth mèn favorit predilècte; mès un dia despareishec e non auem tornat a saber arren d’eth.
Mès en Bassra s’està encara era sua mair, era esposa deth tòn frair, e hilha deth mèn ancian visir, er anterior a Nureddin."
Aguesta notícia aumplic d’alegria a Chamseddin, que didec: “Ò rei!
Que voleria veir ara mia cunhada!” E eth rei consentic.
Chamseddin correc ena casa deth sòn defuntat frair tanlèu se’n sabec d’a on s’estaue.
E arribèc de seguit, pensant pendent eth camin en Nureddin, mòrt luenh d’eth, damb era tristesa de poder-lo abraçar.
E plorant, recitèc aguestes dues estròfes:
Que torna jo ara casa des mies ancianes nets!
Artenhí jo punar es sues parets!
Mès que non ei er amor ad aguesti murs dera casa estimada çò que m’a herit eth còr, senon er amor ad aqueth que s’estaue en era!
Trauessèc Chamseddin era pòrta principau, en tot arribar en un gran pati, qu’ath hons se quilhaue era casa.
Era pòrta ère ua meravilha d’arcades de granit, emberida per marmes de toti es colors.
En lumedan, sus ua magnifica lòsa de marme, vedec eth nòm deth sòn frair Nureddin, gravat damb letres d’aur.
S’inclinec entà punar aqueth nòm, e s’esmoiguec fòrça, recitant aguestes estròfes:
Cada maitin demani naues sues ath solei gessent!
E totes es nets les ac demani ath relampit que lutz!
Quan dormisqui, enquia e tot quan dormisqui, eth desir, eth visperon deth desir, eth pes deth desir, era sèrra ahilada deth desir, trabalhe en jo!
Ò doç amic!
Non alongues mès era dura abséncia!
Eth mèn còr ei esbocinat, talhat a bocins, per çò deth dolor dera tua abséncia!
Mès non cranhes que pera tua abséncia s’age aumplit eth mèn còr damb er amor de un aute!
Eth mèn còr non ei pro gran enta embarrar un aute amor!
Dempús entrèc Chamseddin ena casa, e trauessèc diuèrsi apartaments, enquia arribar en aqueth que s’estaue reaument era sua cunhada, era mair de Hassan Badreddin El- Bassrauí.
Des dera desaparision deth sòn hilh, s’auie embarrat en aquera cramba, e aquiu s’estaue dies e nets plorant.
E aquiu deishaue passar entre lèrmes era sua vida, e aquiu, agotada peth dolor, ajocaue eth cap en tot demorar era mòrt.
En arribar en costat dera porta, Chamseddin entenec ara sua cunhada que damb era sua votz planhosa recitaue aguesti versi:
Ò hòssa!
Ditz-me, per Allà, s’an despareishut era beresa e es encantaments deth mèn amic!
S’estavanic entà tostemp eth magnific espectacle dera sua beresa?
Ò hòssa!
Non ès solide eth jardin des delicies ne eth naut cèu; mès ditz-me, com veigui lúder laguens de tu era lua e florir era arrama?
Alavetz entrèc eth visir Chamseddin, saludèc ara sua cunhada damb eth màger respècte, e li hec saber qu’ère eth frair deth sòn espós Nureddin.
Dempús li condèc tota era istòria, en tot hèr-li saber que Hassan, eth sòn hilh, s’auie ajaçat ua net damb era sua hilha Sett El-Hosn e auie despareishut peth maitin, e Sett El-Hosn quedèc prenhs e amainadèc a Agib.
Dempús higec: “Agib a vengut damb jo.
Era veuda, qu’enquiad aqueth moment auie estat seiguda, coma ua hemna de rigorós dòu que renóncie as usatges sociaus, en saber-se’n que viuie eth sòn hilh e qu’eth sòn arrèhilh ère aquiu e auie ath sòn dauant ath sòn cunhat eth visir d’Egipte, se lheuèc còp sec e se lancèc as pès de Chamseddin, en tot punar-les, e recitèc en aunor sòn aguestes estròfes:
Per Allà!
Aumplís de beneficis ad aqueth que ven d’anonciar-me aguesta naua erosa, donques qu’entà jo ei era notícia mès alègra e milhor de guaires se pòden enténer!
E se li shauten es presents, li posqui hèr eth present d’un còr esbocinat pes abséncies!
Eth visir ordenèc que cerquèssen de seguit a Agib, e quan aguest se presentèc, era sua mairia s’abracèc ada eth plorant.
E Chamseddin li didec: “Ò senhora mia!
Que non ei eth moment de plorar, senon de qué premanisques eth tòn viatge entà Egipte ena nòsta companhia.
E volgue Allà amassar-mos damb eth tòn hilh e nebot mèn Hassan!” E era mairia d’Agib responec: “Escoti e aubedisqui.” E en aqueth moment anèc a premanir totes es causes de besonh, e es viures, e es sirvents, sense tardar-se guaire a èster prèsta.
Alavetz et visir Chamseddin anèc a dider-se adiu deth sultan de Bassra.
E eth sultan li balhèc fòrça presents entada eth e entath sultan d’Egipte.
Dempús, Chamseddin, es dues daunes e Agib se meteren en marcha acompanhadi de tota era sua seguida.
E non s’arturèren enquia arribar de nauèth en Damasc.
E mentre eth visir recebie as rics mercadèrs qu’auien acodit entà aufrir-li eth sòn genre, Agib li didec ar eunuc: “Baba Said, qu’è talents d’esvagar-me un shinhau.
Alavetz Agib e er eunuc abandonèren eth campament, donques qu’Agib obraue damb un impuls cèc, coma possat per ua afeccion filiala inconscienta.
Arribadi ena ciutat, caminèren per toti es mercats enquia que trapèren era pastisseria.
E ère era ora qu’es credents se n’anauen entara mesquita des Bani-Ommiah entara oracion deth asr.
Precisament en aguest moment ère Hassan Badreddin ena sua botiga, tengut a confeccionar eth madeish plat deliciós der aute viatge: grans de milgrana damb amelhes, sucre e perhums ath punt.
E alavetz Agib podec observar ath pastissèr, e en veir en sòn front era creta dera peirada que l’auie herit, se l’atrendic mès eth còr e li didec: “Ò, pastissèr, qu’era patz sigue damb tu!
Er interès que m’inspires me hè vier entà tu.
Te’n brembes de jo?” E a penes lo vedec Hassan, se li botgèren es entralhes, li batanèc eth còr desordenadament, baishèc eth cap entath solèr, e era sua lengua, apegada ath paladar, l’empedie prononciar cap paraula.
Fin finau lheuèc era vista entath gojat, e somesa e umilament recitèc aguestes estròfes:
Pensè repotegar ath mèn aimant, mès tanlèu lo vedí ac desbrembè tot, e non podí dominar era mia lengua ne es mèns uelhs!
È carat e baishè es uelhs dauant dera sua portadura impausanta e capinauta, e volí dissimular çò que sentia, mès non ac podí arténher!
Vaquí se com, dempús d’auer escrit planes e planes de repotecs, en trapar-lo ath mèn dauant me siguec impossible badar boca!
Dempús higec: “Ò senhors mèns!
Perque, per Allà!
E m’empenaïsqui d’auer cometut era lhocaria de seguir-te.” E Agib responec: “Per Allà!, qu’ès un amic perilhós!
Per çò d’uns doci que mos autregeres, sigueres a mand de comprometer-mos.
Mès ara non vau a entrar, ne minjarè arren ena tua casa, se non me jures que non gesseràs darrèr de nosati coma er aute viatge.
E te cau saber que se non ei atau jamès tornaram aciu, pr’amor que passaram tota era setmana en Damasc, pr’amor de qué eth mèn pairin li crompe pressents ath sultan.” Alavetz Badreddin exclamèc: “Qu’ac juri dauant de vosati!” E de seguit Agib e er eunuc entrèren ena botiga, e Badreddin les aufric ua tassa de grans de milgrana, era sua deliciosa especialitat.
E Agib li didec: “Vene, e minja damb nosati.
E atau dilhèu Allà autregi era capitada as nòstes recèrques.” E Hassan se sentec plan erós en sèir-se dauant d’eri.
Mès que non deishaue ne un solet moment de contemplar a Agib.
E lo guardaue d’ua manèra tant estranha e persistenta, qu’Agib, aclapat, li didec: “Per Allà!
Qu’ès un enamorat plan pesant e shordaire!
Ja t’ac didí er aute còp.
Non me guardes d’aguesta manèra, pr’amor que semble que me volgues avalar damb es tòns uelhs.” E as sues paraules responec Badreddin damb aguestes estròfes:
En çò de mès prigond deth mèn còr i a entà tu un secret que non posqui revelar, un pensament intim e amagat que jamès arrevirarè en paraules!
Ò tu, qu’umilies ara ludenta lua, orgulhosa dera sua beresa!
Ò tu, ròstre radiant, qu’avergonhes ath maitin e ara reludenta auròra!
Que t’è consagrat un culte mut; te dediquè, ò veire escuelhut!
E ara uscli e me honi complètament!
Eth tòn ròstre qu’0i eth mèn paradís!
Sò segur de morir d’aguesta set usclanta!
E ça que la, es tòns pòts la poirien amortar e me porien refrescar damb era sua mèu!
Acabades aguestes estròfes, ne recitèc d’autes non mens admirables, mès damb un aute sens, dirigides ar eunuc.
E atau s’estèc en tot díder vèrsi pendent ua ora, tan lèu dedicadi a Agib coma ar esclau.
E dempús de qué es sòns òstes s’auessen assadorat, Hassan se lheuèc pr’amor de hèr-les a vier çò que les calie entà lauar-se.
E de seguit les aufric un beròi pichèr de coeire fòrça net; les esposquèc damb aigua de ròses, en tot hèr servir un aspersor de plata que sauvaue suenhosament en estatge mès naut dera botiga, que sonque lo treiguie en escadences especiaus.
E non content encara, gessec un instant entà tornar de seguit, hènt-se a vier ena man dus cantres plei de sorbet d’aigua de ròses, e n’aufric un a cada un, dident: “Accepatz-ac e coronatz atau era vòsta condescendéncia.” Alavetz Agib cuelhec un cantre e beuec, e dempús l’ac autregèc ar eunuc, que beuec e l’ac autregèc un aute còp a Agib que beuec e l’ac tornec a autrejar ar esclau, e atau successiuament, enquia qu’aumpliren ben eth vrente e se vederen assadoradi coma jamès n’auien estat ena sua vida.
E fin finau li balhèren es gràcies ath pastissèr, e se retirèren ara prèssa entà arribar en campament abans dera còga deth solei.
E arribadi enes tendes, Agib s’apressèc a punar era man dera sua mairia e dera sua mair Sett El-Hosn.
E era mairia li balhèc un aute punet, en tot brembar-se’n deth sòn hilh Badreddin, e li calec alendar e plorar fòrça.
Dempús recitèc aguestes dues estròfes:
Se non auessa era esperança de qué es objèctes separadi s’an d’amassar bèth dia, arren auria sauvat ja des de que partires!
Mès que hi eth jurament de qué non entrarie en mèn còr mès amor qu’eth sòn!
Dempús li didec a Agib: “Hilh mèn, a on sigueres?” E eth responec: “Pes mercats de Damasc.” E era didec: “Que deues auer fòrça apetís.” E se lheùèc e li hec a vier ua terrina plia deth famós doç de milgrana, deliciosa especialitat qu’en era n’ère fòrça adreita, e qu’es sues prumères nocions auie balhat ath sòn hilh Badreddin quan ère un mainatge.
E li manèc ar eunuc: “Que pòs minjar damb eth tòn patron Agib.” E er eunuc, hènt ua potèla, se didie: “Per Allà!
Maudit er apetís que senti!
Non poirè minjar ne ua soleta bocada!” Mès venguec a sèir-se ath costat deth sòn senhor.
E Agib, que s’auie seigut tanben, se trapaue damb er estomac plen per çò qu’auie minjat e begut ena pastisseria.
Ça que la, cuelhec un shinhau d’aqueth doç, mès que non se lo podec avalar pr’amor qu’ère hart.
Ath delà li semblèc plan pòc ensucrat.
E de vertat que non ère atau, ne plan mens.
Pr’amor qu’eth tòrt ère sòn, donques que ja non podie èster mes cargat de çò qu’ère.
Atau ei que, hènt veir ua grana repugnància, li didec ara sua mairia: “Ò, mairia!
Qu’ei que non sabes que non i a arrés en mon que m’egale en art dera pastisseria e dera confitura, coma non sigue eth tòn pair Hassan Badreddin, e aquerò pr’amor que jo l’ensenhè?” Mès Agib repliquèc: “Per Allà, mairia, qu’ad aguest plat li manque un shinhau de sucre.
Non l’ac digues ara mia mair ne ath mèn pairin; mès te cau saber que viem de minjar en mercat, a on mos a obsequiat un pastissèr en tot aufrir-mos aguest madeish plat.
A!, sonque de flairar-lo mos daurie eth còr!
E eth sòn sabor deliciós aurie desvelhat er apetís d’un malaut.
E era mairia, emmaliciada en enténer aguestes paraules, lancèc ua terribla guardada ar eunuc Said e li didec…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Alavetz, era sua fraia, era joena Doniazada, didec: “Ò fraia mia!
E eth rei didec entada eth: “Per Allà!
Dempús eth rei Schahriar e Schahrazada passèren abraçadi era rèsta dera net enquia que gessec eth solei.
Ara seguida eth rei Shahriar se n’anèc entara sala des sòns justícies e s’aumplic eth divan damb era multitud de visirs, camarlencs, gardes e gent de palai.
E eth rei jutgèc e dispausèc nomentaments e destitucions, e governèc e despachèc es ahèrs pendents, enquia que s’auec acabat eth dia.
E dempús se lheuèc eth divan, entornèc eth rei en palai, e quan arribec era net venguec a cercar a Schahrazada, era hilha deth visir, e non deishèc de hèr damb era, era sua causa acostumada.
E era joena Doniazada, quan vedec que ja s’auie acabat era causa, s’esdeguèc a lheuar- se deth tapís e li didec a Schahrazada:
E Schahrazada didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Atau as pervertit ath mainatge!
Com gausères hèr-lo entrar en botigues de codinèrs o pastissèrs?” Dauant d’aguestes paraules d’Agib, er eunuc, plan espaurit, s’esdeguèc a remir, e didec: “Que non auem entrat en cap pastisseria; non hérem senon passar peth dauant.” Mès Agib persutèc tu per tu: “Per Allà!
Alavetz era mairia se n’anèc indignada ara cèrca deth visir pr’amor de hèr-li saber aqueth terrible delicte der “eunuc de quitran”.
E de tau sòrta excitèc ath visir contra er esclau, que Chamseddin, òme de mala encolia, que solie ventar-se a crits contra es sirvents, se pressèc a anar damb era sua cunhada ara cèrca d’Agib e der eunuc.
E exclamèc: “Said!
Ei vertat qu’entrères damb Agib en ua pastisseria?” E er eunuc, espaurit, didec: “Que non ei vertat, non auem entrat.” Mès Agib, maliciosament, didec: “Plan qu’auem entrat!
E ath delà, guaire auem minjat!
Ai, mairia!
Qu’ère tant esquist que mos assadorèrem enquiath nas.
E dempús auem prenut un sorbet deliciós, damb nhèu, de çò mès esquist.
E er complasent pastissèr non estauvièc bric eth sucre, coma era mairia.” Alavetz aumentèc era ira deth visir, e li tornèc a preguntar ar eunuc, mès aguest seguie remint.
Ara seguida eth visir li didec: “Said!
Qu’ès un mentidèr, as auut era audàcia de desmentir ad aguest mainatge, que ditz era vertat, e solet te poiria creir se te mingèsses tota era terrina premanida pera mia cunhada.
Alavetz, Said, assadorat pera regolada ena casa de Badreddin, volec someter-se ara pròva.
E se seiguec dauant dera terrina, prèst a començar, mès que li calec deishà’c ena prumèra bocada, pr’amor qu’ère plen enquiara gòrja.
E auec de lançar era bocada que cuelhec, en tot esdegar-se a díder qu’era vesilha auie minjat tant en pabilhon damb es auti esclaus, qu’auie cuelhut ua indigestion.
Mès eth visir comprenec de seguit qu’er eunuc auie entrat reaument aqueth dia ena botiga deth pastissèr.
E er eunuc, plen de còps, demanaue pietat, encara que seguie cridant: “Ò, senhor!
Ditz era vertat!” Alavetz er eunuc se decidic e didec: “Òc, senhor mèn, qu’ei vertat.
Auem entrar ena pastisseria en mercat.
E aquerò que mos autregèren aquiu enta minjar ère tant esquist, qu’ena mia vida è tastat ua causa semblabla.
Non coma aguesta, plan òrra e detestabla!
Per Allà!
Alavetz eth visir se metec a arrir de boni talents; mès era mairia non podec tier eth sòn despièit, e didec: “Cara, mentidèr!
Que non vas a hèr-me a vier un plat coma aguest!
Tot aquerò qu’as dit non ei senon ua invencion tua.
Vè-te’n se non, a cercar ua terrina d’aguest madeish doç.
E se te la hès a vier, poiram comparar eth mèn trabalh damb eth d’aguest pastissèr.
Eth mèn cunhat serà qui jutge.” E er eunuc responec: “Que i sò d’acòrd”.
Alavetz era mairia li balhèc miei dinnar e ua terrina de porcelana ueda.
E er eunuc gessec, caminant entara pastisseria, a on li didec ath pastissèr: “Vaquí que viem d’apostar en favor d’aguest plat de milgrana, que sabes hèr, contra un aute qu’an premanit es sirvents.
Aciu qu’as miei dinnar, mès presenta-lo damb tota era tua adretia, pr’amor que se non, me foteràn ua naua repassada.
Encara me hèn mau es costelhes.” Alavetz Hassan se metec a arrir e li didec: “Non te cau pòur; sonque i a en mon ua persona que se’n sàpie de hèr aguest doç, e ei era mia mair.
Dempús Badreddin aumplic plan suenhosament era terrina, e enquia e tot la milhorèc en tot higer-li un shinhau de musc e d’aigua de ròses.
E er eunuc tornèc ara prèssa entath campament.
Alavetz era mairia d’Agib cuelhec era terrina e s’esdeguèc a tastar eth doç entà veir era sua qualitat e eth sòn sabor.
E a penes se lo hec a vier enes sòns pòtz, exalèc un crit e queiguec d’esquia.
E eth visir e toti es auti non gessien deth sòn estonament, e se pressèren a esposcar damb aigua de ròses era cara dera mairia, qu’ath cap d’ua ora se remetec.
E didec; “Per Allà!
Er autor d’aguest plat de milgrana non pòt èster senon eth mèn hilh Hassan Badreddin, e non cap aute!
Ne sò solide fòrça!
E en entener-la, eth visir arribèc ar arràs dera alegria e dera impaciéncia, e exclamèc: “Allà va a perméter que fin finau mos amassem!” De seguit cridèc as sòns sirvents, e dempús de meditar pendent un moment, cuelhec un plan, e les didec: “Anatz vint de vosati ena pastisseria d’aguest Hassan, coneishut en mercat coma Hassan El-Bassraui, e trincatz tot çò qu’age ena botiga.
Dempús montèc a shivau, e aprovedit des cartes oficiaus, se n’anèc entara casa deth govèrn entà veir ath lòctenent que representaue en Damasc ath sòn senhor eth sultan d’Egipte.
E li mostrèc es cartes deth sultan ath lòctenent governador, que s’inclinèc en lieger-les, punant-li respectuosament e botant-se-les en cap damb veneracion.
Dempús, en tot virar-se entath visir, li didec: “Que sò as vòstes ordes.
E dempús de dider-se adiu deth governador, tornèc eth visir enes sues tendes.
Per sua part, Hassan Badreddin, vedec arribar gent armada damb paus, piòshes e destraus, que se calèren còp sec ena sua pastisseria, en tot trincà’c tot, lançar per tèrra toti es doci e pastissi, e esbauçant, fin finau, era botiga sancera.
Alavetz, agarrant ath plan espaurit pastissèr, l’estaquèren damb era tela deth sòn turbant, sense badar boca.
E Hassan pensaue: “Per Allà!
Era causa de tot aquerò que deu ester era terrina.
E acabèren per hèr-lo-se a vier en campament, ena preséncia deth visir.
E Hassan Badreddin, plan espaurit, exclamèc: “Senhor!
Quin crim e cometut?” E eth visir didec: “Ès tu eth qu’a premanit aguest doç de milgrana?” E Hassan repliquèc: “Ò, senhor mèn!
Auetz trapat en eth quauquarren que per aquerò m’agen de talhar eth cap?” E eth visir repliquèc severament: “Talhar-te eth cap?
Aquerò serie un castig massa leugèr.
Pr’amor qu’eth visir auie encargat as dues daunes que lo deishèssen actuar ath sòn gust, donques que non volie balhar-les compdes des sues investigacions enquiara sua arribada en Eth Caire.
Cridèc, donc, as sòns esclaus, e les didec: “Que vengue un des nòsti camelhèrs.
E hètz- vos a vier un calaish gran de husta.” E es esclaus aubediren de seguit.
Dempus, per orde deth visir, s’apoderèren der espaurit Hassan e lo heren entrar en calaish, que barrèren suenhosament.
De seguit lo cargueren en camèlh, lheuèren es tendes e era acompanhada se metec en marcha.
E atau caminèren enquiara net.
Alavetz s’arturèren entà minjar, e pr’amor de qué Hassan tanben mingèsse lo deishèren gésser uns instants, en tot embarrar-lo dempús de nauèth.
E atau seguiren eth viatge.
De quan en quan s’arturauen, e hègen gésser a Hassan deth calaish entà tornar-lo a embarrar dempús d’un interrogatòri deth visir, que li preguntaue cada còp: “Ès tu eth que premanic eth doç de milgrana?” E Hassan responie tostemp: “Òc, senhor mèn!
Qu’ei atau, de vertat!
E d’aguesta sòrta arribèren en Eth Caire.
Mès abans d’entrar ena ciutat, eth visir hec que treiguessen a Hassan deth calaish e l’ac presentèssen.
E alavetz dispausèc: “Que vengue de seguit un hustèr!” E eth hustèr venguec, e eth visir li didec: “Cuelh es mides de longada e d’amplada entà bastir ua estrada que li vengue ben ad aguest òme, e adaptar- la a un carreton, qu’arrossegarà un parelh de bufles.” E Hassan, espaurit, exclamèc: “Senhor, qué vas a hèr damb jo?” E eth visir didec: “Clauar-te ena estrada e amiar-te pera ciutat entà que toti te veiguen.” E Hassan repliquèc: “Mès, quin ei eth crim, entà que me castigues d’aguesta manèra?” Alavetz eth visir Chamseddin li didec: “Era negligéncia que premanires eth plat de milgrana!
Li mancaue condiment e aròma.” En entener-lo Hassan, se piquèc damb es mans eth cap, e didec: “Per Allà!
Tot aquerò qu’ei eth mèn crim!
Alavetz Hassan arribèc en limit der estonament, e lheuant es braci entath cèu se metec a reflexionar prigondament.
E mentretant, eth hustèr seguie premanint aquiu madeish eth pau deth suplici, e de quan en quan lançaue guardades a Hassan, volent dider-li: “Per Allà!
Mès a tot darrèr escuric.
E s’apoderèren de Hassan e de nauèth l’embarrèren en calaish.
E eth sòn oncle li didec: “Deman te crucificaram!” Dempús demorèc a que Hassan s’auesse adormit laguens dera sua preson.
Alavetz ordenèc que carguèssen era caisha en un camèlh e dèc era orde de partir sense arturar-se enquia arribar en palai.
E siguec alavetz quan l’ac volec revelar ara sua hilha e ara sua cunhada.
E li didec ara sua hilha Sett El-Hosn: “Laudat sigue Allà!
Aciu que l’as!
Vè-te’n, hilha mia e sigues erosa!
E saja de plaçar es mòbles, es tapissi e tot çò de casa e dera cramba noviau exactament madeish qu’èren era net dera tua nòça.” E Sett El-Hosn, lèu ath limit dera emocion, balhèc de seguit es ordes necessàries, e es sues sirventes se lheuèren de seguit, e se meteren ara òbra, alugant es candelèrs.
E eth visir les didec: “Que vau a ajudar ara vòsta memòria.” E dauric un armari, e treiguec eth papèr damb era lista des mòbles e de toti es objèctes, damb era indicacion deth lòc qu’ocupauen.
E anèc liegent plan peth menut aguesta lista, en tot tier compde de que cada causa anèsse en sòn lòc.
E tan meravilhosament se hec tot, qu’er observaire mès intelligent s’aurie pensat qu’ère ena net dera nòça de Sett El-Hosn damb eth gibós.
De seguit eth visir placèc damb es sues pròpries mans era ròba de Hassan a on aguest l’auie deishat: eth turbant ena cagira, es calçotets en lhet, es pantalons e era tunica en divan, damb era borsa des mil dinnars e eth contracte deth judiu, tornant a cóser en turbant eth tròç de tela damb es papèrs que contenguie.
Dempús li recomanèc a Sett El-Hosn que se vestisse coma era prumèra net, en tot premanir-se a recéber ath sòn cosin e espós Hassan Badreddin, e quan aguest entrèsse li didesse: “Ò, Be n’as estat de temps en lavabo!
Per Allà!
Se non te trapes ben, per qué non ac dides?
Dilhèu non sò era tua esclaua?” E li recomanèc tanben, encara qu’en realitat Sett El-Hosn non auie besonh d’aguest avertiment, que se mostrèsse plan corau damb eth sòn cosin e li hesse passar ua net çò de mès agradiua possible.
E dempús eth visir anotèc era data d’aguest dia benedit.
E venguec ena cramba a on ère Hassan enbarrat en calaish.
E dempús s’esguitlèc, daurint es pòrtes qu’amiauen entara cramba noviau, entà que Hassan se desvelhèsse solet.
E Hassan non se tardèc a desvelhar-se, e estonat en veder-se lèu despolhat en aqueth correder tan meravilhosament alugat, e que non l’ère desconeishut, didec: “Per Allà!
Serè desvelhat e soniant?”.
Passadi es prumèrs moments de suspresa, se risquèc a lheuar-se e a guardar a trauèrs d’ua des pòrtes que se daurien en correder.
E de ressabuda perdec er alend.
Venguie d’arreconéisher era sala a on s’auie celebrat era hèsta en aunor sòn e de tau detriment entath gibós.
E en tot guardar pera pòrta qu’amiaue entara cramba noviau, vedec eth sòn turbant sus ua cagira e eth divan, era tunica e es sòns pantalons.
Alavetz, plen de sudor eth sòn front, se didec: “Serè desvelhat?
Serè soniant?
Serè hòl?” E volec auançar, mès auançaue un shinhau e hège repè, en tot netejar-se en cada moment eth front, banhat de sudor hereda.
E fin finau exclamèc: “Per Allà!
Que non ei possible dobtar.
Aquerò qu’ei un saunei!
Mès, qu’ei que non èra jo estacat e calat en un calaish?
Non!
Aquerò que non ei un saunei!” E atau arribèc enquiara entrada dera cramba noviau, e cautelosament treiguec eth cap.
E vaquí que Sett El-Hosn, estirada en lhet, damb tota era sua beresa, lheuèc gentilament ua des puntes dera mosquitèra de seda blua e didec: “Ò patron estimat!
Guaire temps as estat en lavabo!
E alavetz eth praube Hassan se metec a arrir, dera madeisha manèra qu’un avalador de aishish o un humador d’òpi, e cridaue: “Ò, quin saunei tant estonant!
Quin saunei tant embolhat!” E auancèc damb infinites precaucions, coma se cauishiguèsse sèrps, agarrant damb ua man era hauda dera camisa e paupant en aire damb era auta man, coma un cèc o un embriac.
Dempús, sense poder tier era emocion, se seiguec en tapìs e comencèc a reflexionar prigondament.
E se passaue que vedie aquiu madeish, dauant d’eth, es sòns pantalons tau coma èren, damb es sòns plècs ben hèts, eth sòn turbant de Bassra, era sua tunica, e penjant, es cordons dera borsa.
E de nauèth li parlèc Sett El-Hons des der interior deth lhet e li didec: “Qué hès, estimat mèn?
Que te veigui perplèx e tremolós!
Alavetz, Badreddin, sense lheuar-se e sarrant-se eth front damb es mans, comencèc a daurir e barrar era boca, damb ua arridalha de lhòco, e ara fin podec díder: “Quin començament?
E de quina net?
Per Allà!
Alavetz Sett El-Hosn li didec: “Ò estimat mèn!
Padega-te!
Peth nòm d’Allà!
Padega-te!
Que parli d’aguesta net que vies de passar enes mèns braci, era net deth poderós boçon!
Gesseres un instant e t’as tardat lèu ua ora.
Mès ja veigui que non te trapes ben.
Vene, uelhs mèns!
Mès Badreddin seguic arrint coma un lhòco, e didec: “Pòt èster que digues era vertat!
Qu’ei possible que m’aja esclipsat en lavabo e qu’aja soniat!” Dempús higec: “Mès be n’a estat de desagradiu aguest saunei!
Guarda qu’è soniat qu’èra quauquarren atau coma un codinèr o pastissèr ena ciutat de Damasc, en Siria, plan luenh d’aciu, que viuia pendent dètz ans en aguest mestièr.
Qu’è soniat tanben en un gojat, solide hilh d’un nòble, ath quau acompanhaue un eunuc.
E m’arribèc damb eth tau aventura.” E eth praube Hassan, notant qu’era sudor li baishaue peth front, se l’anèc a shugar, mès dempús paupèc era tralha dera pèira que l’auie herit, e hec un bot e didec: “Per Allà!
Aguest còp ei possible que te l’ages hèt tu hè un moment, en bèth un des nòsti transpòrts.” E dempús didec: “Seguisqui en tot condar-te eth mèn saunei.
Arribè en Damasc, mès sabi pas com.
Qu’ere un maitin, e jo anaua coma me ves ara, en camisa e damb ua casqueta blanca: era casqueta deth gibós.
E es abitants, sabi pas se qué volien hèr damb jo.
Eretè era botiga deth pastissèr, un vielhet fòrça amable.
Mès plan, aquerò non a estat un saunei!
Donques qu’è premanit un plat de milgrana que non auie pro aròma…
E dempús?…
Alavetz Sett El-Hosn exclamèc: “Estimat mèn!
E Hassan Badreddin, en tot interromper-se de quan en quan entà deishar anar exclamacions, li condèc a Sett El-Hosn tota era istòria, reau o soniada, dès eth principi enquiath finau.
E dempús higec: “Quan pensi que lèu me crucifiquen!
E m’aurien crucificat se non s’auesse esbugassat oportunament eth saunei!
Per Allà!
E Sett El-Hosn li preguntèc: “E per què te volien crucificar?” E eth responec: “Per auer aromatizat pòc eth doç de milgrana.
Ò!, me demoraue era terribla estrada damb un carreton arrossegat per dus bufles deth Nil.
Mès gràcies a Allà, tot a estat un saunei…
Alavetz, El-Hosn que ja non podie mès, sautèc deth lhet, se lancèc enes braci de Hassan Badreddin, e sarrant-lo contra eth sòn pièch, comencèc a punar-lo.
Mès eth non se botjaue.
E de pic didec: “Non, non, aquerò que non ei un saunei!
Per Allà!
A on sò?
E eth praube Hassan amiat doçament entath lhet enes braci de Sett El-Hosn, s’estirèc agotat e queiguec en un saunei prigond, velhat pera sua esposa, que de quan en quan l’entenie gasulhar: “Ei realitat!
Damb eth matin arribèc era cauma en esperit de Hassan Badreddin, que, en desvelhar-se se trapèc enes braci de Sett El-Hosn en to veir ath hons deth lhet ath sòn oncle eth visir Chamseddin, que de seguit li desirèc era patz.
E Badreddin li didec: “Per Allà!
Alavetz, eth visir Chamseddin, coma que ja non auie cap motiu entà carar, didec:
Te cau saber qu’ès Hassan Badreddin, hilh deth mèn defuntat frair Nureddin, visir de Bassra.
E se t’è hèt patir taus tractes a estat entà auer ua bona pròva entà identificar-te e saber qu’ères tu, e non un aute, eth qu’entrèc ena casa dera mia hilha era net dera sua nòça.
E aguesta pròva l’è auut en veir que coneishies (donques que jo èra amagat ath tòn darrèr) era casa e es mòbles, e dempús eth tòn turbant, es tòns pantalons e era tua pòcha, e mès que mès, era etiqueta d’aguesta borsa e eth plèc sagerat deth turbant que contie es instruccions deth tòn pair Nureddin.
Desencusa-me, donc, hilh mèn, pr’amor que non auia ua auta manèra de coneisher-te, donques que non t’auia vist jamès, pr’amor que neisheres en Bassra.
Ò hilh mèn!
E eth visir li condèc tota era istòria, e dempús li didec: “Ò hilh mèn!
Eth prumèr d’arribar siguec Agib, qu’aguest còp se lancèc enes braci deth sòn pair, e Badreddin, plen d’alegria, recitèc aguesti vèrsi:
Quan te n’anères, me metí a plorar, e es lèrmes se desbordauen pes mies paupetes!
E jurè que s’Allà amassaue bèth còp as aimants, afligidi pera sua separacion, es mèns pòts non tornarien a parlar dera passada abséncia!
Era felicitat a complit çò qu’aufric e a pagat eth sòn deute!
E eth mèn amic a tornat!
Lhèua-te entad aqueth que te hec a vier era felicitat e recuelh-te es haudes dera tua tunica entà servir-lo!
A penes acabèc de recitar, quan arribèc somicant e somicant era mairia d’Agib, mair de Badreddin, e se precipitèc enes braci deth sòn hilh, lèu estavanida d’alegria.
E dempús de granes expansions e lèrmes d’alegria, se condèren mutuaument es sues istòries e es sues penes e toti es sòns patiments.
E aguesta ei, ò rei afortunat!
E son aguestes tanben es aventures deth visir Chamseddin, deth sòn frair eth visir Nureddin e de Hassan Badreddin, hilh de Nureddin.
E eth califa Harun Al-Rachid didec: “Per Allà!
Era discrèta e sagaça Schahrazada, en tot dirigir-se ath rei Schahriar, sultan dera India e dera China, seguic d’aguesta sòrta: “Mès non te penses, ò rei afortunat!
Istòria deth gibós, damb eth sarte, eth corredor nazarean, er intendent e eth mètge judiu; çò que d’aquerò arribèc e es sues aventures successiuament referides.
Alavetz Schahrazada li didec ath rei Schahriar:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Estimaue es distraccions placides e tranquilles e de quan en quan acostumaue a gésser damb era sua hemna, entà passejar e recrear era vista damb er espectacle de carrèrs e jardins.
Mès un dia qu’es dus auien estat dehòra de casa, en tornar en era, tath vrèspe, trapèren en camin a un gibós de tan grossièra aparença, qu’ère antidòt de tota malenconia e harie arrir ar òme mès trist, esbugassant tota pena e tota afliccion.
De seguit se l’apressèren eth sarte e era sua hemna, en tot divertir-se tant damb es sues trufaries, que lo convidèren a passar era net ena sua companhia.
Eth gibós li calec respóner ad aguesta aufèrta coma ère de besonh, amassant-se damb eri, e arribèren toti en casa.
Alavetz eth sarte se hec enlà un moment pr’amor de vier en mercat abans de qué es comerciants barrèssen es sues botigues, pr’amor que volie crompar viures entà obsequiar ar òste.
Crompèc peish fregit, pan fresc, citrons, e un gran bocin de halaua9 entath dessèrt.
Dempús tornèc, botèc totes aguestes causes duant deth gibós, e toti se seigueren a minjar.
Mentre minjauen alègrament, era hemna deth sarte cuelhec damb es dits un gran tròç de peish e l’ac botèc, de trufaria, tot sancer ena boca deth gibós, en tot caperar-la damb era man pr’amor de qué non escopisse eth tròç, e didec: “Per Allà!
Alavetz, eth gibós, dempús de molti esfòrci, acabèc per avalar-se eth tròç sancer.
Mès, malerosament entada eth, auie decretat eth Destin qu’en aquera bocada i auesse ua enòrma espia.
E aguesta espia li trauessèc era gòrja, en tot costar-li de seguit era mòrt.
En arribar en aguest punt deth sòn relat, vedec Schahrazada, hilha deth visir, que s’apressaue eth maitin, e damb era sua abituau discrecion non volec seguir era istòria, pr’amor de non abusar deth permís autrejat peth rei Schahriar.
Alavetz era sua fraia, era joena Doniazada, li didec: “Ò fraia mia!
E eth rei Schahriar didec entada eth: “Per Allà!
Dempús eth rei Schahriar cuelhec a Schahrazada entre es sòns braci, e passèren entrelaçadi era rèsta dera net, enquia qu’arribèc eth maitin.
Alavetz eth rei se lheuèc e partic entara sala de justícia.
E de seguit entrèc eth visir, e entrèren es emirs, es camarlencs e es gardes, e eth divan s’aumplic de gent.
E eth rei comencèc a jutjar e a despachar ahèrs, balhant un cargue ad aguest, destituint ar aute, sentenciant es plaids pendents, e tient eth sòn temps d’aguesta sòrta enquia acabar eth dia.
Acabat ja eth divan, eth rei tornèc enes sues crambes e anèc ara cèrca de Schahrazada.
Doniazada li didec a Schahrazada: “Ò fraia mia!
Te prègui que mos condes era seguida d’aguesta istòria deth gibós, damb eth sarte e era sua hemna.” E Schahrazada responec: “De tot còr e damb eth degut aumenatge!
Mès que non sai s’ac volerà eth rei.” Alavetz eth rei s’esdeguèc a díder: “Que la pòs condar!” E Schahrazada didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Quin malastre qu’aguest praube òme age vengut a morir precisament entre es nòstes mans!” Mès era hemna repliquèc: “E qué penses hèr ara?
Ò anma mia!
Per qué te negues en absurd enquia emmalautir?
Per qué te preocupes damb aquerò que te harà vier era pena e era angoisha?
Non cranhes eth huec, donques que te vas a sèir en eth?
Non sabes qu’aqueth que s’aprèsse ath huec s’expause a usclar-se?
Alavetz eth sòn marit li didec: “Sabi pas, de vertat, se qué hèr.” E era sua hemna responec: “Lhèua-te, qu’entre es dus lo lheuaram, en tot caperar-lo damb era vana de seda, e lo treiram ara madeish d’aciu, en vier tu darrèr e jo dauant.
E peth camin dideràs damb votz nauta: “Qu’ei eth mèn hilh, e aguesta ei era sua mair!
Anem a cercar a un mètge entà que lo guarisque.
En enténer eth sarte aguestes paraules se lheuèc, cuelhec ath gibós en braça, e gessec dera casa darrèr dera sua esposa.
Te poiram veir san e en bona santat?
Ditz-me!
Patisses molt?
Ò maudida picòta!
E atau seguiren caminant eth sarte e era sua hemna, preguntant pera casa deth mètge, enquia que les amièren ena d’un mètge judiu.
Piquèren, e de seguit baishèc ua nera, dauric era pòrta e vedec ad aqueth òme qu’amiaue a un mainatge en braça, e ara mair que l’acompanhaue.
E aguesta li didec: “Amiam a un mainatge entà que lo veigue eth mètge.
Tornèc a pujar alavetz era sirventa, e de seguit era hemna deth sarte passèc eth lumedan dera casa, hec entrar ath sòn marit, e li didec: “Dèisha de seguit aciu eth cadavre deth gibós.
E anem-mo’n ath mès córrer.” E eth sarte deishèc eth cadavre deth gibós, en tot botar-lo ath cant dera paret, sus un gradon dera escala, e s’esdeguèc a partir, seguit dera sua hemna.
Per çò dera nera, entrèc ena casa deth sòn patron eth mètge judiu, e li didec:”Aquiu baish i a un malaut, acompanhat d’un òme e ua hemna, que m’an autrejat entà tu aguest quart de dinnar entà que li recèptes quauquarren que l’aleugerisque.” E quan eth mètge judiu vedec eth quart de dinnar, s’alegrèc fòrça e s’esdeguèc a lheuar-se; mès damb era prèssa non se’n brembèc de cuélher era lum entà baishar.
E plan per aquerò estramunquèc damb et gibós, en tot hèr-lo quèir.
E plan espaurit, en veir redolar a un òme, l’examinèc de seguit, e en veir qu’ère mòrt, se pensèc que l’auie aucit eth.
E cridèc alavetz: “Ò Senhor!
Ò Allà justicièr!
Pes dètz paraules santes!” E seguic invocant a Harum, a Yuschah10, hilh de Nun, e as auti.
E didec: “Vaquí que vengui d’estramuncar damb aguest malaut, e l’è lançat redolant pes escales.
Mès, com vau a gésser jo de casa damb un cadavre?” Totun aquerò, acabèc per cuelher-lo e amiar-lo des deth pati enquiara sua cramba, a on l’ac mostrèc ara sua hemna, en tot condar-li tot çò que s’auie passat.
E era exclamèc espaurida: “Non, aciu que non lo podem auer!
Trèi-lo de casa çò mès lèu possible!
Se s’està damb nosati enquiara gessuda deth solei, qu’èm perdudi sense remèdi.
Vam a amiar-lo entre es dus ena terraça e d’aquiu lo lançaram ena casa deth nòste vesin eth musulman.
Que ja sabes qu’eth nòste vesin ei er intendent proveïdor dera codina deth rei, e era sua casa ei claufida d’arrats, gossets e gats, que baishen pera terraça entà avalar-se es viures d’òli, boder e haria.
Alavetz eth mètge judiu e era sua hemna cuelheren ath gibós e l’amièren entara terraça, e d’aquiu lo heren baishar doçament enquiara casa deth majordòm, deishant-lo de pès contra era paret dera codina.
Dempús s’aluenhèren, baishant tranquillament entara sua casa.
Mès hège pòqui moments qu’eth gibós se trapaue arrimat contra era paret, quan er intendent, qu’ère absent, tornèc ena sua casa, dauric era pòrta, aluguèc ua candèla, e entrèc.
E trapèc a un hilh d’Adam, de pès en un cornèr, ath cant dera paret dera codina.
E er intendent, plan estonat, exclamèc: “Qué ei aquerò?
Per Allà!
Vaquí qu’eth lairon qu’acostumaue a panar es mèns viures non ère ua bèstia, senon un èsser uman.
Aguest ei eth que me pane era carn e eth boder, a maugrat de qué les sauvi suenhosament per pòur as gats e as gossets.
Qu’aurie estat inutil aucir a toti es gossets e gats deth barri coma volia hèr, donques qu’aguest individú ei eth que baishaue pera terraça.” E de seguit agarrèc er intendent ua enòrma estaca, filant-se de cap ar òme, e li fotec còps d’estaca, e encara que lo vedec quèir, lo seguic pataquejant.
Mès coma qu’er òme non se botjaue, er intendent se n’encuedèc de qué ère mòrt, e alavetz didec desolat: “Solet Allà eth Plan Naut e Omnipotent possedís era fòrça e eth poder!” E dempús higec: “Maudides siguen eth boder e era carn, e maudida sigue aguesta net!
Qu’auia d’auer tan mala sòrt entà auer aucit atau ad aguest òme!
E sabi pas se qué vau a hèr damb eth.” Dempús lo guardèc damb mès atencion, comprobant qu’ère gibós.
E li didec: “Non n’auies pro damb èster gibós?
Volies tanben èster panaire e panar-me era carn e eth boder des mèns viures?
Ò, Diu protector, ajuda-me damb eth vel deth tòn poder!” E coma qu’era net ja s’acabaue, er intendent se metec ena espatla ath gibós, gessec dera sua casa, e caminèc damb eth, enquia qu’arribec ena entrada deth mercat.
S’arturèc alavetz, botèc de pès ath gibós ath costat d’ua botiga, ena cantoada d’un carrèr, e se n’anèc.
E ath cap de pòc temps d’èster eth cadavre aquiu, passèc un nazarean.
Qu’ère eth corredor de comèrci deth sultan.
E aquera net amiaue ua peta.
E en tau estat, anaue entath hammam entà banhar-se.
Era sua embriaguesa l’ahiscaue as causes mès curioses, e didie: “Tè, qu’ès lèu coma eth Messies!” E caminaue hènt esses e trantalhant, e arribèc a on ère eth gibós.
E alavetz volec orinar.
Mès còp sec vedec ath gibós ath sòn dauant, emparat contra era paret.
E en trapar-se damb aqueth òme, que seguie immobil, se pensèc qu’ère un panaire e que dilhèu siguesse eth que l’auie panat eth turbant, donques qu’eth corredor nazarean anaue sense arren en cap.
Alavetz se lancèc contra aqueth òme, e li fotec un còp tan violent en cogòt, que lo hec quèir en solèr.
E de seguit comencèc a cridar ath susvelhant deth mercat.
E damb era excitación dera sua embriaguesa, seguic pataquejant ath gibós, e lo volec estofar, en tot sarrar-li eth còth damb es dues mans.
Alavetz arribèc eth susvelhant deth mercat, e vedec ath nazarean sus eth musulman, fotent-li còps, e a mand d’estofar-lo.
E eth garda didec: “Dèisha ad aguest òme e lhèua-te!” E eth cristian se lheuèc.
Alavetz eth garda deth mercat s’apressèc ath gibós, que s’auie estirat en solèr, l’examinèc, e vedec qu’ère mòrt.
E cridèc alavetz: “Quan s’a vist qu’un nazarean age era audàcia de pataquejar a un musulman e aucir-lo?” E eth garda agarrèc ath nazarean, l’estaquèc es mans ena esquia e se lo hec a vier entath walí11 E eth nazarean se planhie e didie: “Ò Messies!
Ò Vèrge!
Com è pogut aucir ad aguest òme?
Que s’a mòrt plan lèu, solet damb un còp de punh!
Arribadi ena casa deth walí, eth nazarean e eth cadavre deth gibós quedèren embarradi tota era net, enquia qu’eth walí se desvelhèc peth maitin.
Alavetz eth walí interroguèc ath nazarean qu’auie aucit a un musulman.
E ordenèc qu’eth borrèu pregonèsse per tota era ciutat era senténcia de mòrt deth corredor nazarean.
Dempús manèc que lheuèssen era horca e amièssen entada era ath sentenciat.
Alavetz s’apressèc eth borrèu e premanic era còrda, hec eth nud escorreder, l’ac passèc peth còth ath nazarean, e ja anaue a tirassar d’eth, quan de pic eth proveïdor deth sultan henec era multitud e entre era gentada se filèc de cap ath nazarean, qu’ère de pès ath cant dera horca, e li didec ath borrèu: “Tè-te!
Que sò jo qui a aucit ad aguest òme!” Alavetz eth walí li preguntèc: “E per qué l’aucires?” E er intendent dicec: “T’ac vau a díder.
Aguesta net, en entrar ena mia casa, vedí que s’auie calat en era, baishant pera terraça, entà panar-me es mèns viures.
E li fotí un còp de pau en pièch, e de seguit lo vedí quèir mòrt.
Alavetz lo cargué ena espatla e l’amiè en mercat, en tot deishar-lo de pès arrimat en ua botiga en tau lòc e en tau cantoada.
E vaquí qu’ara, damb eth mèn silenci, anaua a èster era causa de qué aucissen ad aguest nazarean, dempús d’auer estat jo eth qu’aucic a un musulman.
Alavetz eth borrèu cuelhec era còrda qu’auie passat peth còth deth cristian e enrodèc damb era eth còth deth proveïdor, e l’amièc ath cant deth cadafalc, e ja l’anaue a penjar, quan de ressabuda eth mètge judiu passèc entre era multitud, e li cridèc ath borrèu: “Tè- te!
Eth solet colpable que sò jo!” E dempús condèc atau era causa: “Vos cau saber a toti qu’aguest òme me venguec a cercar entà consultar-me, pr’amor de qué lo guarissa.
E quan jo baishaua pera escala entà veder-lo, coma qu’ère de net, estramunquè damb eth e redolèc enquiath darrèr gradon, en tot convertir-se en un còs sense anma.
Alavetz eth walí dispausèc era mòrt deth mètge judiu.
E eth borrèu li treiguec era còrda deth còth deth proveïdor e la botèc ath còth deth mètge judiu, quan se vedec arribar ath sarte, que, hènt a cuélher a toti, didec: “Tè-te!
Que sò jo qui l’aucí.
E vaquí qué se passèc.
Gessí ager de passeg e tornaua entara mia casa quan escurie.
En camin me trapè ad aguest gibós, qu’ère embriac e plan divertit, donques qu’amiaue ena man un tamborin e s’acompanhaue cantant d’ua manèra plan agradiua.
Me posè entà contemplar-lo e divertir-me, e tant m’alegrèc, que lo convidè a minjar ena mia casa.
E crompè peish entre d’autes causes, e quan èrem en tot minjar, cuelhec era mia hemna un bocin de peish que botèc en un tròç de pan, e l’ac metec ena boca ad aguest òme, e era bocada l’estofèc, en tot morir còp sec.
Alavetz l’agarrèrem entre era mia hemna e jo e l’amièren ena casa deth mètge judiu.
Baishèc a daurir-mos ua nera, e jo li didí çò que li didí.
Dempús l’autregè un quart de dinnar entath sòn patron.
E mentre era pujaue agarrè jo ath gibós e lo botè de pès contra eth mur dera escala, e jo e era mia hemna partírem ath mès córrer.
Eth walí, prodigiosament estonat, didec alavetz: “De vertat qu’aguesta istòria se merite èster escrita enes annaus e enes libres.” Dempús ordenèc ath borrèu que deishèsse anar ath judiu e pengèsse ath sarte, que s’auie declarat colpable.
Alavetz eth borrèu amièc ath sarte ath cant dera horca, li metec era còrda en còth, e didec: “Aguest còp que serà vertat!
Que ja non i a cap aute cambiament!” E agarrèc era còrda.
E vaquí tot, de moment!
Per çò que hè ath gibós, non ère un aute qu’eth bofon deth sultan, que non se podie separar d’eth ne ua soleta ora.
E eth gibós dempús d’embriagar-se aquera net, s’escapèc deth palai, en tot èster absent pendent tota era net.
E a londeman, quan eth sultan preguntèc per eth, li dideren: “Ò, senhor!
Mès eth walí auie manat penjar ar aucidor, e eth borrèu se premanie entà executar-lo; mès alavetz se presentèc un dusau individú, e dempús un tresau, e toti didien.
E eth carmalenc baishèc, e arribèc ath cant deth cadafalc, precisament quan eth borrèu anaue a executar ath sarte.
E eth camarlenc cridèc: “Tè-te!
E de seguit li condèc ath walí qu’aguesta istòria deth gibós auie arribat enes aurelhes deth rei.
E se lo hec a vier, e se hec a vier tanben ath sarte, ath mètge judiu, ath corredor nazarean e ath proveïdor, manant transportar tanben eth còs deth gibós, e damb eri partic ara cèrca deth sultan.
Quan eth walí se presentèc entre es mans deth rei, s’inclinèc e punèc era tèrra, e condèc tota era istòria deth gibós, damb toti es detalhs, des deth principi enquiath finau.
Mès que non cau repetir-la.
Eth sultan, en enténer era istòria, se meravilhèc fòrça e arribèc enquiath limit dera ilaridad.
Dempús ordenèc as escrivans deth palai qu’escriuessen aguesta istòria damb agulha d’aur.
Alavetz eth corredor nazarean s’auancèc un shinhau, punèc era tèrra entre es mans deth rei, e didec: “Ò rei des sègles e deth temps!
M’en sai d’ua istòria encara mès estonanta qu’era nòsta aventura damb eth gibós.
E didec eth rei: “Plan que òc!
Alavetz eth corredor nazarean didec:
Que sò un estrangèr qu’eth Destin encaminèc entath tòn règne.
Pr’amor que jo neishí ena ciutat d’Eth Caire e sò còpte entre es còptes.
E ei vertat que m’elevè en Eth Caire, e en aquera ciutat siguec corredor de comèrci eth mèn pair abans que jo.
Quan moric eth mèn pair ja auia jo arribat ena edat adulta.
E plan per aquerò siguí corredor coma eth, donques qu’auia tota sòrta de qualitats entad aguest mestièr, qu’ei era especialitat entre nosati es còptes.
Mès un dia entre es dies, èra jo seigut ena pòrta deth kahn des mercadèrs de gran, e vedí passar a un joen, beròi coma era lua plia, vestit damb eth mès somptuós vestit e montat en un saumet blanc enserat damb ua sera ròia.
Quan me vedec aguest joen me saludèc, e jo me lheuè per consideracion ada eth.
Treiguec alavetz un mocador que contenguie ua mòstra de sesam, e me preguntèc: “Guaire vau er ardeb12 d’aguesta sòrta de sesam?” E jo li didí: “Que vau cent dracmes.” Alavetz me responec: “Avisa as mesuradors de grani e vie damb eri en kahn Al-Gaonali, en barri de Bab Al-Nassr; aquiu me traparàs.” E s’aluenhèc, dempús d’autrejar-me eth mocador que contenguie era mòstra de sesam.
Alavetz me dirigí a toti es mercadèrs de grans e les ensenhè era mòstra que jo auia valorat en cent dracmes.
E es mercadèrs la taxèren en cent vint dracmes per ardeb.
Alavetz me n’alegrè fòrça, e en tot hèr-me acompanhar de quate mesuradors, anè ara cèrca deth joen, que, plan que òc, me demoraue en kahn.
E en veder-me, correc ath mèn encontre e m’amièc entà un magasem a on i auie eth gran, e es mesuradors aumpliren es sues saques, e ac pesèren tot, que pugèc un totau de cinquanta ardebs.
E eth joen me didec: “Te corresponen per comission dètz dracmes per cada ardeb que se vene a cent dracmes.
Mès te cau crubar en mèn nòm toti es sòs, e te les sauvaràs suenhosament ena tua casa entà que te les reclami.
Coma qu’eth sòn prètz totau ei de cinc mil dracmes, te demoraràs damb cinc centes, en tot sauvar-ne entà jo quate mil cinc centes.
Tanlèu despacha es mèns ahèrs, vierè a cercar-te entà recuélher aguesta quantitat.” Alavetz jo li responí: “Escoti e aubedisqui.” E dempús li punè es mans e partí.
E plan que òc, aqueth dia guanhè mil dracmes de corretatge, cinc centes deth vendeire e cinc centes des crompadors, de sòrta que me corresponec eth vint per cent, sivans eth costum des corredors egipcis.
E jo sauvè suenhosament es sòs que li pertanhien, e demorè era sua tornada.
Tornèc ath cap d’un mes, e me didec: “Aguesta net passarè per aciu e recuelherè es mèns sòs.” E li premaní es sòs; mès, encara que siguí en tot demorar-lo pendent tota era net e pendent diuèrsi dies mès, non tornèc enquia passat un mes, tant que jo didia ath mèn laguens: “Be n’ei de confiat aguest joen!
Ena mia vida, des de que sò corredor enes kahns e enes mercats, è vist ua confiança coma aguesta.” Se m’apressèc e lo vedí coma tostemp sus eth saumet, damb somptuós vestit; e ère tan beròi coma era lua plia, e auie eth ròstre ludent e fresc coma se gessesse deth hammam, eth front coma ua flor ufanosa, e en un extrèm des pòts ua piga, coma ua gota d’ambre nere, sivans ditz eth poèta:
Eth plen se trapèc damb eth solei naut de tot dera tor, ambdús en tot er esplendor dera sua beresa!
Taus èren es dus aimants!
E guairi les vedien, auien d’admirar-les e desirar-les complèta felicitat!
E ara son tan beròis que conquisten era anma!
Glòria, donc, a Allà, que realize taus prodigis e forme es sues creatures ath sòn desir!
E en veder-lo, li punè es mans e invoquè entada eth totes es benediccions d’Allà, e li didí: “Ò senhor mèn!
Supausi qu’ara recuelheràs es sòs.” E me responec: “Tie encara un shinhau de paciéncia; donques que tanlèu acaba de despachar es mèns ahèrs vierè a recuelher-les.” E virèc era esquia e se n’anèc.
E jo me pensè que se tardarie a tornar e treiguí es sòs e les placè a un interès deth vint per cent, en tot obtier d’eri uns bons guanhs.
E didí entà jo: “Per Allà!
E se passèc un an, ath cap deth quau tornèc, e lo vedí vestit damb ròba mès luxuosa qu’abans, e tostemp montat en sòn saumet blanc, de bona raça.
Alavetz li supliquè fervorosament qu’acceptèsse era mia invitacion e mingèsse ena mia casa, e ad aquerò me responec: “D’acòrd, mès damb era condicion de qué es sòs entàs despenes non les treigues des hons que me pertanhen e son ena tua casa.” E se metec a arrir.
E jo hi madeish.
E li didí: “Que sigue atau, e de boni talents.” E l’amiè entà casa, e li preguè que se seiguesse, e corrí entath mercat pr’amor de crompar tota sòrta de viures, beuendes e causes semblables, e ac placè tot sus eth mantèl entre es sues mans, e l’ahisquè a començar, dident: “Bismilah!” Alavetz s’apressèc as viures, alonguèc era sua man quèrra, e se metec a minjar damb aguesta man quèrra, e jo me demorè plan estonat, e non sabí se qué pensar.
Alavetz li didí: “Ò eth mèn generós senhor!
Desliura-me d’un pes que m’aclape e d’ua tristesa que m’afligís.
Per qué as minjat damb era man quèrra?
Qu’ei qu’as bèra malautia ena dreta?” E en entener-me, me guardèc e recitèc aguestes estròfes:
Me preguntes pes patiments e dolors dera mia anma!
Coneisheràs eth mèn mau!
E, mès que mès, non preguntes se sò erós!
Que ne siguí!
Mès hè ja tant de temps!
D’alavetz ençà, tot qu’a cambiat!
E contra çò qu’ei inevitable non cau senon invocar er èsme!
Dempús treiguec eth braç dret dera manja dera tunica, e vedí qu’era man ère bracada, donques qu’aqueth braç acabaue en un monhon.
E me quedè prigondament estonat.
Mès eth me didec: “Non t’estones tant!
E eth motiu d’aquerò que non pòt èster mès estonant.” Alavetz li preguntè: “E quina siguec era causa?” E eth joen alendèc, se l’aumpliren de lèrmes es uelhs, e didec:
Eth mèn pair ère un des personatges mès importants entre es personatge.
E jo, enquia arribar ena edat adulta, podí enténer es relats des viatjaires, peregrins e mercadèrs qu’ena casa deth mèn pair mos condauen es meravilhes des païsi egipcis.
E me sauvè ena memòria totes aguestes donades, admirant-les en secret, enquia que moric eth mèn pair.
Alavetz cuelhí guaires riqueses podí arremassar, e fòrça sòs, e crompè ua grana quantitat de merces en teles de Bagdad e de Mossul, e d’autes de naut prètz e excellent classa; ac empaquetè tot e gessí de Bagdad.
Mès en aguest moment eth joen s’estarnèc en somics e recitèc aguestes estròfes:
A viatges, eth cèc, eth cèc de neishença, sap evitar era trencada a on què aqueth qu’a boni uelhs!
A viatges, er insensat sap carar es paraules que, prononciades peth sabent, son era perdicion deth sabent!
A viatges, er òme pietós e credent patís desaventures, mentre qu’eth hòl, er dolent, artenh era felicitat!
Atau, donc, que coneishe er òme era sua impoténcia!
Era fatalitat ei era soleta reina d’aguest mon!
Acabadi es vèrsi, seguic d’aguesta manèra eth sòn relat:
Dempús li balhè sòs a un sirvent entà que crompèsse minjar, m’esclipsè de seguit pendent ua estona, e en desvelhar-me gessí entà hèr un torn per Bain Al-Kasrain, en tot tornar dempús en kahn Serur, a on passè era net.
Quan me desvelhè peth maitin, me didí entà jo, mentre desligaua un paquet de teles: “Vau a amiar aguesta tela en mercat e a saber-me’n de com van es crompres.” Carguè es teles ena espatla deth mèn sirvent, e me dirigí entath mercat, pr’amor d’arribar en centre des negòcis, un gran edifici enrodat de portaus e botigues de tota sòrta e de hònts.
Ja sabes qu’aquiu sòlen estar-se es corredors, e qu’aqueth lòc se cride eth kasariat Guergués.
Quan arribé, toti es corredors, avisadi deth mèn viatge, m’enrodèren, e jo les balhè es teles, e gesseren en totes direccions a aufrir es mies teles as principaus crompadors deth mercat.
Mès, en tornar me dideren qu’eth prètz pes mies merces non artenhie eth que jo auia pagat per eres ne es despenes des de Bagdad enquia Eth Caire.
E coma que non sabia se qué hèr, eth jeique principau des corredors me didec: “Jo que m’en sai de com as d’actuar entà que guanhes quauquarren.
S’està solet en que hèsques çò que hèn toti es mercadèrs.
Véner ath detalh es tues merces as comerciants damb botiga dubèrta, pendent un temps determinat, dauant de testimònis e per escrit, que signaratz ambdús, damb era preséncia d’un cambiaire.
E atau, cada deluns e cada dijaus crubaràs es sòs que te corresponen.
E d’aguesta sòrta, cada dracma te produirà dues dracmes e a viatges mès.
En enténer aguestes paraules didí: “Qu’ei de vertat ua idia excellenta.” E de seguit amassè as pregonèrs e corredors e partírem damb eri entah kahn Serur e les balhè totes es merces qu’amièren entath kaisariat.
E ac vení tot ath detalh as mercadèrs, dempús que s’escriueren es clausules d’ua e de ua auta part, dauant de testimònis, damb era preséncia d’un cambiaire dera kaisariat.
En tot despachar aguest ahèr, tornè en kahn, estant-me aquiu tranquil, sense privar-me de cap plaser ne estauviar cap despena.
Cada dia minjaua magnificament, tostemp damb era copa de vin sus eth mantèl.
E jamès mancaue ena mia taula bona carn de moton, doci e confitures de tota sòrta.
E atau seguí, enquia qu’arribèc eth mes que me calie crubar damb regularittat es mèns guanhs.
E plan que òc, des dera prumèra setmana d’aqueth mes, crubè coma ère degut es mèns sòs.
E es dijaus e es deluns me n’anaua a sèir ena botiga de quauqu’un des mèns deutors, e eth cambiaire e er escrivan public recorrien cada ua des botigues, recuelhien es sòns e me les autrejauen.
E siguec entà jo un costum, anar a sèir-me ja en ua botiga ja en ua uata.
Mès un dia, dempús de gésser deth hammam, descansè ua estona, me mingè un poth, beuí quauques copes de vin, me lauè de seguit es mans, me perhumè damb esséncies aromatiques e me n’anè entath barri de kaisariat Guergues, entà sèir-me ena botiga d’un vendeire de teles, cridat Badreddin Al-Bostani.
Quan me vedec me recebec damb grana consideracion e cordialitat, e mos estèrem parlant pendent ua ora.
Mès mentre parlàuem vedérem entrar a ua hemna damb un long vel de seda blua.
E entrèc ena botiga entà crompar genres, e se seiguec ath mèn costat en un tamboret.
E eth vel, que li caperaue eth cap e leugèrament eth ròstre, ère inclinat entà un costat, e exalaue delicades flaires e perhums.
E era neror des sòns vistons, jos eth vel, assassinaue es anmes e cuelhie era rason.
Se seiguec e saludèc a Badreddin, que dempús de correspóner ara salutacion de patz, se demorèc de pès dauant d’era, e comencèc a parlar, en tot mostrar-li teles de diuèrses classes.
E jo, en enténer era votz dera dauna, tan plia d’encantament e tan doça, sentí qu’er amor escotelaue eth mèn hitge.
Mès era dauna, dempús d’examinar quauques teles, que non li semblèren pro luxuoses, li didec a Badreddin: “Non auràs per edart ua pèça de seda blanca teishuda damb hius d’aur pur?” E Badreddin anèc entath hons dera botiga, dauric un armari petit, e d’un molon de diuèrses pèces de tela ne treiguec ua de seda blanca teishuda damb hius d’aur pur, e dempús la despleguèc dauant dera joena.
E era la trapèc plan ath sòn gust e ara sua convenença, e li didec ath mercadèr: “Coma que non è sos ath dessús, me pensi que me la poirè hèr a vier, coma d’auti viatges, e tanlèu arriba ena mia casa te manarè er impòrt.” Mès eth mercadèr didec: “Ò senhora mia!
Non ei possible aguest còp, pr’amor qu’aguesta tela non ei mia, senon deth comerciant qu’ei aciu seigut, e m’è comprometut a pagar-li aué madeish.” Alavetz es sòns uelhs lancèren guardades d’indignacion, e didec: “Mès, malerós!, non sabes qu’è eth costum de crompar-te es teles mès cares e pagar-te mès de çò que me demanes?
Non sabes que jamès è deishat d’enviar-te eth sòn impòrt de seguit?” E eth mercadèr responec: “Plan que òc, senhora mia!
Mès aué me cau pagar aguesti sòs de seguit.” E alavetz era dauna cuelhec era tela, la lancèc ena cara deth mercadèr, e li didec: “ Que toti ètz parièrs!” E lheuant-se anujada, virèc era esquia entà gésser.
Mès jo comprení qu’era mia anma se n’anaue damb era, me lheuè de seguit e li didí: “Ò, senhora mia!
Autreja-me era gràcia de virar-te un shinhau entà jo e hèr repè generosament.” Alavetz era virèc eth sòn ròstre entà a on èra jo, arric discrètament, e me didec: “Que sò d’acòrd de cauishigar un aute còp era botiga, mès sonque coma present entà vos.” E se seiguec ena botiga dauant de jo.
Alavetz, en virar-me entà Badreddin, li didí: “Quin ei eth prètz d’aguesta tela”?
Badreddin responec: “Mil cent dracmes.” E jo repliquè: “Te pagarè ath delà cent dracmes de guanhs.
Hè-te a vier un papèr entà que te balha eth prètz per escrit.” E cuelhí era pèça de seda teishuda d’aur, e a cambi li balhè eth prètz per escrit, e dempús l’autregè era tela ara dauna, en tot dider-li: “Cuelh-la e t’en pòs anar sense hèr-ne cabau deth prètz, pr’amor que ja me lo pagaràs quan volgues.
E entad aquerò serà pro vier un dia quinsevolh a cercar-me en mercat, a on tostemp sò seigut en ua o en ua auta botiga.
E se me vòs aunorar acceptant-la coma aumenatge mèn, te pertanh ja des d’ara.” Alavetz me responec: “Allà t’ac pague damb tota sòrta de favors!
Pro qu’artenhes totes es riqueses que me pertanhent, en convertir-te en mèn patron e en corona dera mia tèsta!
Atau entene Allà eth mèn prèc!” E jo li repliquè: “Ò, senhora mia!
Accepta, donc, aguesta peça de seda!
E que non sigue aguesta soleta!
E vedí aqueth ròstre de benediccion e aguesta soleta guardada siguec pro entà estavanir- me, ahiscar er amor ena mia anma e cuelher-me era rason.
Mès era s’esdeguèc a baishar eth vel, cuelhec era tela, e me didec: “Ò patron mèn!
E jo me demorè solet damb eth mercadèr enquiara còga deth solei.
E me trapaua coma s’auessa perdut era rason e eth sen, dominat absoludament pera lhocaria d’aquera passion tant ara imprevista.
E era violéncia d’aguest sentiment hec que me risquèssa a preguntar-li ath mercadèr sus aquera dauna.
E abans de lheuar-me entà partir, li didí: “Sabes se qui ei aguesta dauna?” E me responec: “Plan que òc.
Ei ua dauna plan rica.
Alavetz me didí adiu deth mercadèr e me n’anè, entà arribar en kahn Serur, a on me lotjaua.
E es mèns vailets me mestrèren eth minjar; mès jo pensaua en era, e non podí tastar arren.
Me calè en lhet, mès eth dromilhon hugie dera mia persona, e passè tota era net sense dormir, enquiath maitin.
Alavetz me lheuè, me botè un vestit mès luxuós encara qu’eth dera vesilha, me beuí ua copa de vin, esdejoè damb un bon plat, e tornè ena botiga deth mercadèr, que me calèc saludar, en tot sèir-me en lòc de costum.
E a penes auí cuelhut sèti, vedí arribar ara joena, acompanhada d’ua esclaua.
Entrèc, se seiguec e me saludèc, sense hèr-li era mendre salutacion de patz a Badreddin.
E damb era sua votz tan doça e era sua incomparabla manèra de parlar, me didec: “Demoraua qu’auesses enviat a quauquarrés en casa entà crubar es mil dues centes dracmes que vau era pèça de seda.” Ad aquerò responí: “Per qué tanta prèssa se jo non n’è cap?” E era me didec: “Qu’ès plan generós, mès jo non voi que per tòrt mèn pèrdes arren.” E acabèc deishant ena mia man er impòrt dera tela, a maugrat dera mia oposicion.
E comencèrem a parlar.
E de pic me decidí a exprimir-li damb senhaus era intensitat deth mèn sentiment.
Mès de seguit se lheuèc e s’aluenhèc a pas seguit, en tot dider-se adiu per pura educacion.
E sense poder tier-me abandonè era botiga, e la seguí enquia que gessérem deth mercat.
E la deishè de uelh, mès se m’apressèc ua gojata, qu’eth sòn vel non me permetie endonviar se qui ère, e me didec: “Ò senhor mèn!
Vene a veir ara mia senhora, pr’amor que vò parlar-te.” Alavetz, plan estonat, li didí: “Mès s’aciu arrén me coneish!” E era gojata repliquèc: “Be n’ei d’escassa era tua memòria!
Non te’n brembes dera sirventa qu’as vist ara madeish en mercat, damb era sua senhora, ena botiga de Badreddin?” Alavetz me metí a caminar darrèr d’era, enquia que vedí ara sua senhora en ua cantoada deth carrèr des Cambiaires.
Quan era me vedec, s’apressèc a jo rapidament, e en tot amiar-me entà un cornèr deth carrèr, me didec: “Uelh dera mia vida!
Te cau saber que damb eth tòn amor aumplisses tot eth mèn pensament e tota era mia anma.
E des deth moment que te vedí, ne dormisqui, ne mengi, ne beui.” E jo li responí: “A jo m’arribe madeish; mès era felicitat qu’ara gaudisqui m’empedís queishar-me.” E era didec: “Uelh dera mia vida!
Per tant, s’as pro confiança ena mia afeccion entà receber-me ena tua casa, satisferàs era mia felicitat.” E era responec: “Plan que òc, mès aguesta net ei era net deth diuendres e non te posqui recéber…
Mès deman, dempús dera oracion de meddia, monta en tòn saumet, e pregunta peth barri de Habbania, e quan arribes en eth, cerca era casa de Barakat, eth que siguec governador, coneishut coma Aby-Schama.
Aquiu demori jo.
Jo qu’èra hòl d’alegria; dempús mos separèrem.
Tornè en kahn Serur, a on demoraua, e non podí dormir en tota era net.
Mès en hèr dia me lheuè, e me botè un vestit nau, perhumant-me damb es mès suaus flaires, e m’aprovedí de cinquanta dinnars d’aur, que sauvè en un mocador.
Gessí de kahn Serur, e m’endralhè entath lòc cridat Bad-Zauilat, logant aquiu un saumet, e li didí ath saumelèr: “Pregunta en aguest carrèr pera casa de nakib13 Aby-Schama.” Eth saumetèr se n’anèc, e tornèc ath cap d’un moment damb era informacion demanada, e me didec: “Que pòs baishar.” Alavetz baishè e li didí: “Vè- te’n dauant entà mostrar-me eth camin.” E m’amièc entara casa, e alavetz l’ordenè: “Deman peth maitin tornaràs aciu entà amiar-me de nauèth entath kahn.” E er òme me responec qu’ac harie atau.
Alavetz li balhè un quart de dinnar d’aur, e cuelhent-lo, se lo hec a vier enes pòts e dempús en front, pr’amor de balhar-me es gràcies, e se n’anèc de seguit.
Piquè alavetz ena pòrta dera casa.
Me dauriren dues joenetes, dues vèrges de pièchs fèrms e blanqui, redons coma lues, e me dideren: “Entratz, senhor!
Entrè en un pati, e vedí un gran edifici damb sèt pòrtes; e apareishie tota era façada plia de hièstres, que dauen entà un immens jardin.
Aguest jardin embarraue totes es meravilhes d’arbes frutèrs e de flors.
L’adaiguauen arriuets e l’encantaue eth cant des audèths.
Era casa ère tota de marme blanc, tan diafan e brilhantat, que reflectie era imatge deth que la guardaue, e es plafons interiors èren caperadi d’aur e enrodadi d’inscripcions e diboishi de diuèrses formes.
Tot eth pasiment ère de marme ric e de fresques rajòles.
Ath miei dera sala i auie ua hònt incrustada de pèrles e peireria.
Tapissi de seda caperauen es solèrs, tapissi admirables penjauen des murs, e per çò des mòbles, eth lenguatge e era escritura mès eloqüents non poirien descriuer-les.
Dempús d’entrar e sèir-me…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Me hec un arridolet, me cuelhec entre es sòns braci, e me sarrèc contra era.
De seguic amassèc es sòns pòts damb es mèns, e gustèc era mia lengua damb era sua.
E jo hi madeish.
E era me didec: “Ei vertat que t’è aciu o ei un saunei?” Jo responí: “Que sò eth tòn esclau!” E era didec: “Aué qu’ei un dia de benediccion!
Per Allà!
Ja non viuia, ne podia gaudir minjant e beuent!” Jo responí: “E jo madeish!” Dempús mos seiguérem, e jo, confonut per aquera manèra de receber-me, non lheuaua eth cap.
Mès botèren eth mantèl e mos presentèren plats esquists: carns fregides, poths farcits e pastissi de tota sòrta.
E ambdús mingèrem enquia assadorar-mos, e era me botaue era parva ena boca, en tot convidar-me cada còp damb doces paraules e guardades ahiscadores.
Dempús me presentèren era gèrla e era palangana de coeire, e me lauè es mans, e era tanben, e mos perhumèrem damb aigua de ròses e musc, e mos seiguérem entà parlar.
Alavetz era me condèc es sues penes, e jo hi madeish.
E damb tot aquerò m’encamardè encara mès.
E de seguic comencèrem damb amorasses e jòcs, e mos estèrem punant e hènt-mos mil bailines, enquia qu’escuric.
Mès que non serie de cap utilitat condar-les peth menut.
Dempús mo n’anèrem entath lhet, e siguérem entrelaçadi enquiara maitiada.
E tot çò d’aute, damb es sòns detalhs, pertanh ath mistèri.
A londeman me lheuè, botè dissimuladament dejós deth coishin era borsa damb cinquanta dinnars d’aur, me didí adiu dera joena e me premaní entà partir.
Mès era se metec a plorar, e me didec: “Ò, senhor mèn!
E en gésser me trapè ena pòrta eth saumet que m’auie amiat era vesilha, e aquiu s’estaue tanben eth saumetèr demorant-me.
Montè en saumet, e arribè en kahn Serur, a on me calec baishar, e autrejant-li miei dinnar d’aur ath saumetèr, li didí: “Torna aciu en escurir.” E me responec: “Es tues ordes que son en mèn cap.” Entrè alavetz en kahn e esdejoè.
Dempús gessí entà recuélher dera casa des mercadèrs er impòrt des mèns genres.
Crubè es quantitats, e tornè entà casa, ordenè que premanissen un moton fregit, crompè doci, e cridè a un messatgèr, ath quau li balhè era adreça dera casa dera joena, en tot pagar-li per auança e ordenant-li qu’amièsse totes aqueres causes.
E jo seguí ocupat enes mèns negòcis enquiara net, e quan me venguec a cercar eth saumetèr, cuelhí cinquanta dinnars d’aur, que me sauvè en un mocador, e gessí.
En entrar ena casa podí veir qu’ac auien netejat tot, auien lauat eth solèr, era codina ère ludenta, es candelèrs premanidi, alugadi es fanaus, botada era parva e abocadi es vins e es autes beuendes.
E era, en veder-me, se lancèc enes mèns braci, e en tot amorassar-me me didec: “Per Allà!
E alavetz mos entrelacèrem enquiara maitiada.
E me lheuè, botè es cinquanta dinnars d’aur en lòc de costum, e me n’anè.
Montè en saumet, me filè entath kahn, e aquiu seguí dormint.
En escurir me lheuè e ordenè qu’eth codinèr deth kahn premanisse era parva: un plat d’arròs sautejat damb boder e acompanhat damb nòdes e amelhes, e les manè ena casa dera mia estimada.
E cuelhent cinquanta dinnars d’aur, les metí en un mocador e gessí.
E aquera net m’arribèc damb era joena çò qu’ère escrit qu’arribèsse.
E seguint d’aguesta sòrta, acabè per arroïnar-me absoludament, e ja non auia un solet dinnar, ne tansevolh un dracma.
Alavetz me didí entà jo que tot auie estat òbra de Cheitan.
E recitè es següentes estròfes:
S’era fortuna abandonèsse ath ric, lo veiratz apraubir-se e e amortar-se sense glòria, coma eth solei que se torne auriò en cogar-se!
E en desparéisher, eth sòn rebrembe se delís entà tostemp de totes es memòries!
E se torne bèth dia, era sòrt non l’alegrarà jamès.
Que li hè vergonha presentar-se enes carrèrs!
E solet damb eth madeish, vessarà totes es lèrmes des sòns uelhs!
Ò Allà!
Er òme non pòt demorar arren des sòns amics, pr’amor que se què ena misèria, enquia e tot es sòns parents renegaràn d’eth!
E sense saber se qué hèr, senhorejat per tristi pensaments, gessí deth kahn entà passejar un shinhau, e arribè ena plaça de Bain Al-Kasrain, apròp dera pòrta de Zauilat.
Aquiu vedí a ua gentada enòrma qu’aumplie tota era plaça, pr’amor qu’ère dia de hèsta e de hèira.
Me calè entre era multitud, e per decret deth Destin trapè ath mèn costat a un cavalièr plan ben vestit.
E coma qu’era gent aumentaue, me sarrèren contra eth, e precisament era mia man se trapèc apegada ara sua pòcha, e notè qu’era pòcha auie un petit paquet redon.
Alavetz metí rapidament era man e treiguí eth petit paquet; mès que non auí pro adretia entà qu’eth non se n’encuedèsse.
Pr’amor qu’eth cavalièr notèc per çò der amendriment deth pes, que l’auien uedat era pòcha.
Se virèc emmaliciat, brandint ua maça, e me fotec un còp en cap.
En aqueth moment me remetí deth mèn estavaniment, e entení qu’era gent didie: “Que non pòt èster!
Aguest joen qu’ei pro ric entà auer de tier-se a panar!” E toti discutien se jo auia o non panat, e cada còp ère màger era discusion.
Me vedí fin finau arrossegat pera multitud, e dilhèu m’auria pogut escapar d’aqueth cavalièr, que non me volie deishar, quan, per decret deth Destin, passèren per aquiu eth wali e era sua garda, que trauessant era pòrta de Zauilat, s’apressèren en grop que mos trapàuem.
E eth wali preguntèc: “Qué se passe?” E responec eth cavalièr: “Per Allà!
Ò emir!
Qu’amiaua jo ena pòcha vint dinnars d’aur, e entre es sarrades dera gent a trapat era manèra de panar-me-les.” E eth wali li preguntèc ath cavalièr: “I a bèth testimòni?” E eth cavalièr responec: “Que non n’è cap.” Alavetz eth wali cridèc ath mokadem, cap dera policia, e li didec: “Cuelh ad aguest òme e escorcolha-lo.” E eth mokadem m’agarrèc, pr’amor que ja non me protegie Allà, e me treiguec tota era ròba, en tot trapar-me fin finau era petita borsa, qu’ère plan que òc de seda blua.
Eth walí la cuelhèc e condèc es sòs, e ère exactament era quantitat de dinnars d’aur qu’eth cavalièr auie dit.
Alavetz eth walí cridèc as sòns gardes, e les didec: “Hètz-vos a vier aciu ad aguest òme.” E me meteren enes sues mans, e me didec: “Te cau díder era vertat.
En veder-me se quedèc estonat eth wali, e cridèc as testimònis, entà qu’entenessen es mies paraules, en tot manar-me que les repetissa dauant d’eri.
E se passaue tot aquerò en Bab-Zauilat.
Eth wali ordenèc alavetz ath borrèu que me braquèsse era man, sivans era lei contra es panaires.
E eth borrèu me talhèc era man dreta.
E eth cavalièr cuelhec pietat de jo e intercedic damb eth wali entà que non me braquèssen era auta man.
E eth wali l’autregèc aguesta gràcia e se n’anèc.
E era gent cuelhec pietat de jo, e me balhèren un veire de vin pr’amor d’encoratjar-me, donques qu’auia perdut molta sang, e me trapaua plan aflaquit.
Per çò deth cavalièr, s’apressèc a jo, me balhèc era borsa e me la botèc ena man, en tot dider-me: “Qu’ès un joen ben educat e eth mestièr de panaire non ei hèt entà tu.” E dit aquerò, s’aluenhèc, dempús d’auer-me obligat a acceptar era borsa.
E jo me n’anè tanben, en tot estropar-me eth braç damb un mocador e caperar-lo damb era manja dera tunica.
E èra tot esblancossit e fòrça trist per çò que s’auie passat.
Sense encuedar-me’n, venguí ena casa dera mia amiga.
E en arribar, m’estirè cansat en lhet.
Mès era, en veir eth mèn pallitge e eth mèn aclapament, didec: “Que te cau?
Com ei qu’ès tant esblacossit?” E responí: “Me hè fòrça mau eth cap; non me trapi ben.” Alavetz, plan afligida, me didec: “Ò patron mèn, non m’uscles eth còr!
Lhèua un shinhau eth cap entà jo, t’ac prègui, uelh dera mia vida!
E ditz-me çò que t’a arribat.
Pr’amor qu’endónvii ena tua cara fòrça causes.” Mès jo li didí: “Se te platz!, estauvia- me era pena de condà’c.” E era se petèc en somics e didec: “Ja veigui que t’as cansat de jo, donques que non ès damb jo coma abans.” E vessèc abondoses lèrmes barrejades damb alendades, e de quan en quan interrompie es sòns planhs entà hèr-me preguntes, que demorauen sense responsa; e atau mos estèrem enquiara net.
Alavetz mos heren a vier eth minjar coma de costum.
Mès, que ja me n’encuedè jo de non acceptar, donques que m’auria avergonhat de cuélher es aliments damb era man quèrra, e cranhia que me preguntèsse eth motiu d’aquerò.
E per tant, exclamè: “Que non è apetís ara”.
Alavetz acabè dident-li: “T’ac vau a condar tot, mès pòc a pòc, per parts.” E era, en tot hèr-me a vier ua copa de vin, repliquèc: “Au, hilh mèn!
Damb aquerò se guarís era malenconia.
Beu aguest vin, e fida-me era causa des tues penes.” E jo li didí: “Se t’entèstes, balha-me tu madeisha era beuenda damb era tua man.” E era apressèc era copa enes mèns pòts, en tot inclinar-la doçament, e me balhèc de béuer.
Dempús l’aumplic de nauèth, e me l’apressèc un aute còp.
Hi un esfòrç, estirè era man quèrra e cuelhí era copa.
Mès que non podí tier es lèrmes e m’estarnè a plorar.
E quan era me vedec plorar, tanpòc se podec tier, me cuelhec eth cap damb es dues mans, e didec: “Ò, se te platz!
Ditz-me eth motiu des tòns plors!
Qu’ès en tot usclar-me eth còr!
Ditz-me tanben se per qué cuelheres era copa damb era man quèrra.” E jo li responí: “Qu’è un tumor ena dreta.” E era repliquèc: “Mòstra-me-lo, lo dauriram e t’aleugeriràs.” E jo responí: “Que non ei eth moment avient entad aguesta operación.
Non persutes, donques que sò decidit a non trèir era man.” Uedè en redon era copa, e seguí beuent cada viatge qu’era m’aufrie beuenda, enquia que me cuelhec era embriaguesa, mair deth desbrembe.
E en tot estirar-me en madeish lòc a on me trapaua m’esclipsè.
A londeman, quan me desvelhè, vedí que m’auie premanit er esdejoar: quate pothi codinadi, bolhon de garia e vin en abondància.
Que m’aufric de tot, e mingè e beuí, e dempús volí dider-me adiu e anar-me’n.
Mès era me didec: “Entà on penses anar?” E jo responí: “Entà quinsevolh lòc a on poga esvagar-me e desbrembar es penes que sarren eth mèn còr.” E era me didec: “Ò, non te’n vages!
Demora-te un shinhau mès!” E jo me seiguí, e era me tachèc ua prigonda guardada, e me didec: “Uelh dera mia vida!
Que t’as arroïnat peth mèn amor.
Ath delà, endónvii que n’è tanben eth tòrt de qué ages perdut era man dreta.
Eth tòn saunei m’a hèt desnishar era tua desgràcia.
Mès, per Allà!
E manèc cridar as testimònis, e les didec: “Sigatz testimònis deth mèn matrimòni damb aguest joen.
E es testimònis redigiren eth contracte de matrimòni.
E era les didec: “Sigatz testimònis tanben de qué totes es riqueses que me pertanhen, e que son en aguesta arca que vedetz, atau coma tot aquerò que possedisqui, ei a compdar d’ara proprietat d’aguest joen.” E es testimònis ac heren constar, e lheuèren acta dera sua declaracion, atau coma que jo acceptaua, e partiren dempús d’auer crubat es sòns onoraris.
Alavetz era joena me cuelhec dera man, e m’amièc dauant d’un armari, lo dauric e me mostrèc un gran calaish, que dauric tanben, e me didec: “Guarda çò que i a en aguesta caisha.” E, en examinar-la vedí qu’ère plia de mocadors, cada un des quaus formaue un petit paquet.
E me didec: “Tot aquerò son es bens que pendent eth coladís deth temps anè acceptant de tu.
Cada còp que me balhaues un mocador damb cinquanta dinnars d’aur, m’esdegaua jo a sauvar-lo amagat en aguesta caisha.
Allà t’ac auie sauvat e ac auie escrit en tòn Destin.
Aué te protegís Allà, e m’alistèc entà realizar çò qu’eth auie escrit.
Mès per tòrt mèn perderes era man dreta, e non posqui correspóner coma ei degut ath tòn amor ne ara tua adesión ara mia persona, donques qu’encara que sacrifiquèssa era mia anma, non serie pro.” E higec: “Cuelh possession des tòns bens.” E jo manè fabricar ua caisha naua, qu’en era botè un a un es paquets qu’anaua treiguent der armari dera joena.
Me lheuè alavetz e la sarrè entre es mèns braci.
E seguic dident-me es paraules mès agradiues e planent-se de çò de pòc que podie hèr per jo en comparèr de çò que jo auia hèt per era.
Dempús, en voler reafirmar tot aquerò qu’auie dit, se lheuèc e inscriuec eth mèn nòm sus es jòies e ròba de luxe que possedie, atau coma es sòns valors, terrens e proprietats, en tot certificà’c damb eth sòn sagèth e dauant de testimònis.
E aquera net a maugrat des escometudes d’amor que mos hérem, s’esclipsèc plan trista per çò deth malastre que m’auie costat.
E des d’aqueth moment non deishèc de planher-se e afligir-se, de tau sòrta, qu’ath cap d’un mes la cuelhec un aclapament, que s’anèc aumentant e s’agreugèc, enquiath punt que moric en cinquanta dies.
Alavez dispausè toti es preparatius des funeralhes, e jo madeish la metí ena hòssa e manè realizar guaires ceremònies precedissen ar enterrament.
En tornar deth cementèri entrè ena casa e examinè toti es sòns legats e donacions, e vedí qu’entre d’autes causes m’auie deishat grani magasems plei de sesam.
Precisament d’aguest sesam qu’era sua venda t’encarguè, ò senhor mèn!
E aguesti viatges qu’è realizat e que t’estonauen èren indispensables entà liquidar guaire era m’auie deishat, e ara madeish vengui de crubar toti es sòs e apraiar d’autes causes.
Te prègui, donc, que non refuses era gratificacion que te voi hèr, ò tu que me balhes ospitalitat ena tua casa e me convides a compartir era tua parva!
Que me haràs un favor s’accèptes toti es sòs qu’as sauvat e que crubères pera venda deth sesam.
E atau ei era mia istòria e era causa de qué minja tostemp damb era man quèrra.
Alavetz jo, ò poderós rei!
Vòs ara, ò excellent corredor acompanhar-me ara mia tèrra, que, coma sabes, ei Bagdad?
Vengui de hèr importantes crompes de genre en Eth Caire, e pensi vener-les damb fòrça guanhs en Bagdad.
Vòs èster eth mèn companh de viatge e eth mèn sòci de guanhs?” E responí: “Boti es tòns desirs sus es mèns uelhs.” E decidírem partir tà finaus de mes.
Mentretant, me tenguí a véner sense cap pèrta tot çò que possedia, e damb es sòs qu’aquerò m’autregèc crompè tanben fòrça genres.
E eth joen venec aquiu toti es sòns genres e se n’a anat de nauèth entà Egipte, e me dispausaua a reünir-me damb eth quan m’a arribat aguesta aventura damb eth gibós, per çò deth mèn desconeishement deth país, pr’amor que sò un estrangèr que viatge entà hèr es sòns negòcis.
Tau ei, ò rei des sègles!
Mès eth rei responec: “Donques a jo non m’ac semble.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E s’atau ac penses dempús d’auer-la entenut, mos indultaràs a toti.” Eth rei dera China didec: “Que sigue atau!” E er intendent condèc çò que seguís:
Acabada era lectura deth Coran, se botèc eth mantèl, se botèc eth minjar e se hec a vier tot çò de besonh entath hestau.
Mès entre d’autes causes comestibles i auie un plat d’arròs premanit damb alhs que se cride raiadura, e qu’ei deliciós s’er arròs ei en sòn punt e s’an dosificat ben es alhs e es espècies que l’adòben.
Toti comencèrem a minjar-lo damb gran apetís, exceptat un des convidadi, que se remic tu per tu a tocar aguest plat de raiadura.
E coma que l’ahisquèrem entà que lo tastèsse, jurèc que non harie tau causa.
Alavetz li repetírem eth nòste prèc, mès eth mos didec: “Se vos platz non me pressetz d’aguesta manèra.
Pro qu’ac paguè un còp qu’auí eth malastre de tastar-lo.” E recitèc aguesta estròfa:
Se non te vòs tractar damb qui siguec eth tòn amic e desires evitar era sua salutacion, non pèrdes eth temps en endonviar estratagèmes: hug d’eth!
Alavetz non volérem persutar mès.
Mès li preguntèrem: “Per Allà!
E eth patron dera casa manèc as vailets que se hessen a vier de seguit aigua e es autes causes qu’auie demanat eth convidat.
E dempús de lauar-se se seiguec de nauèth eth convidat, e encara que non guaire a gust, estirèc era man entath plat que minjàuem toti, e tremolant e trantalhant comencèc a minjar.
Que mos estonèc fòrça aquerò, encara que mos estonèrem mès quan en guardar era sua man vedérem que solet auie quate dits, donques que li mancaue eth pòdo.
E eth convidat non minjaue que damb es quate dits.
Alavetz li didérem: “Per Allà!
E alavetz responec: “Frairs, encara non ac auetz vist tot.
Que non me manque un pòdo, senon es dus, donques que tanpòc l’è ena man quèrra.
E ath delà, en cada pè me manque un dit.
Ara ac veiratz.” E mos mostrèc era auta man, e desnishèc ambdús pès, e vedérem, plan, que non auie que quate dits en cada pè.
Alavetz s’aumentèc eth nòste estonament, e li didérem: “Qu’auem arribat enquiath limit dera impaciéncia, e desiram saber era causa de qué perdesses es dus pòdos e es auti dits des pès, atau coma eth motiu de qué t’ages lauat es mans cent vint còps seguidi.” Alavetz mos referic çò que seguís:
E èren es sues delícies eth vin enes copes, es perhums des flors, es flors ena sua tija, cantaires e dançaires, es uelhs neri e es proprietàries d’aguesti uelhs.
Atau, donc, quan moric non me deishèc sòs, pr’amor que s’ac auie degalhat tot.
Mès coma qu’ère eth mèn pair, li hi un enterrament d’acòrd damb eth sòn reng, balhè hestaus funèbres en aunor sòn, e amiè dòu dies e nets.
Dempús anè ena botiga qu’auie estat sua, la daurí, e non trapè arren qu’auesse valor, ath contrari, me’n sabí de qué deishaue fòrça deutes.
Alavetz anè a cercar as creditors deth mèn pair, en tot demanar-les qu’auessen paciéncia e les padeguè çò milhor que podí.
Dempús me metí a véner e a crompar, e a pagar es deutes, e aumentè eth mèn capitau damb es mèns legitims guanhs.
Mès un dia qu’èra jo seigut ena botiga, vedí auançar montada en ua mula grisa, un miracle entre es miracles, a ua joena reludenta de beresa.
Ath sòn dauant i anaue un eunuc e darrèr un aute.
S’arturèc era mula, e era baishèc ena entrada deth mercat, e entrèc en eth, seguida d’un des sòns eunucs.
E aguest li didec: “Ò senhora mia!
Se te platz, non te dèishes veir pes caminaires.
Que te haràs a vier bèth malastre sus nosati.
Anem-mo’n d’aciu.” E er eunuc volec hèr-se-la a vier.
Mès era non ne hec cabau des sues paraules, e s’estèc en tot examinar totes es botigues deth mercat, ua darrèr dera auta, sense que ne vedesse ua mès luxuosa ne milhor presentada qu’era mia.
Alavetz se filèc entà jo, tostemp seguida per eunuc, se seiguec ena mia botiga e me desirèc era patz.
E ena mia vida auia entenut ua votz mès doça e ues paraules mès delicioses.
E la guardè, e sonque en veder-la, me sentí plan trebolat, damb eth còr cuelhut.
E non podí separar era mia guardada deth sòn ròstre, e recitè aguestes dues estròfes:
Balhè ara beròia deth vel suau, tan suau coma era ala d’ua paloma!
Ditz-li qu’en pensar en çò que patisqui, me pensi qu’era mòrt m’aleugerirà!
Ditz-li que sigue brava un shinhau mès e pro!
E per era, entà apressar-me as sues ales, è renonciat ara mia tranquillitat!
Quan entenec es mèns vèrsi, me responec damb aguesti:
È despenut eth mèn còr en tot estimar-te!
E aguest còr refuse d’auti amors!
E s’es mèns uelhs vedessen bèra auta beresa, ja non se poirien alegrar!
Jurè non arrincar jamès eth tòn amor deth mèn còr!
E, ça que la, eth mèn còr ei tris e assedegat deth tòn amor!
Qu’è begut en ua copa qu’en era trapè er amor blos!
Per qué non an banhat es tòns pòts aguesta copa qu’en era trapè er amor?…
Dempús me didec: “Ò, joen mercadèr!
As bones teles entà mostrar-me?” Ad aquerò responí: “Ò, senhora mia!
Eth tòn esclau ei un praube mercadèr e non possedís arren digne de tu.
Tie, donc, paciéncia pr’amor que coma encara ei fòrça d’ora, non an arribat enes botigues es auti mercadèrs.
E tanlèu les daurisquen, anarè a crompar jo madeish es genres que cerques.” Dempús siguí conversant damb era, en tot senter-me cada còp mès encamardat.
Mès quan es mercadèrs dauriren es sues botigues, me lheuè e gessí a crompar çò que m’auie encargat, e eth totau des crompes, que cuelhí a compde mèn, pujaue a cinc mil dracmes.
E tot l’ac autregè ar eunuc.
E de seguit era joena partic damb eth, en tot dirigir-se entath lòc a on lo demoraue er aute eunuc damb era mula.
E jo entrè ena mia casa embriagat d’amor.
Me heren a vier eth minjar e non podí minjar, pensant tostemp en aguesta beròia joena.
E quan volí dormir hugec de jo eth dromilhon.
D’aguesta sòrta se passèc ua setmana, e es mercadèrs me reclamèren es sòs; mès coma que non tornè a saber-me’n dera joena, les preguè qu’auessen un shinhau de paciéncia, demanant-les ua auta setmana de tèrme.
E eri i sigueren d’acòrd.
E plan que òc, ath cap d’ua setmana vedí arribar ara joena, montada ena sua mula e acompanhada d’un sirvent e de dus eunucs.
E era joena me saludèc e me didec: “Ò, senhor!
Perdonatz-me qu’ajam tardat tant en pagar-te.
Mès vaquí es sòs.
Mana a vier a un cambiaire, entà que veigue aguestes monedes d’aur.” Manè vier ath cambiaire, e de seguit un des eunucs l’autregèc es sòs, les examinèc e les trapèc de lei.
Alavetz cuelhí es sòs, e siguí en tot parlar damb era joena enquia que se dauric eth mercat e arribèren es mercadèrs enes sues botigues.
E era me didec: “Ara qu’è besonh d’aguestes e d’aqueres causes.
Vè-te’n a crompar-les.” E crompè ath mèn compde tot çò que m’auie encomanat, en tot autrejar-la’c tot.
E era ac cuelhec, coma eth prumèr viatge, e se n’anèc de seguit.
E quan la vedí aluenhar-se, didí entà jo: “Que non compreni aguesta amistat que me tie.
Me hè a vier quate cents dinnars e se hè a vier genre que ne vau mil.
E se’n va sense dider-me ne tansevolh a on demore.
E atau se passèc tot un mes, cada dia mès tormentat eth mèn esperit per aguestes reflexions.
E es mercadèrs vengueren a reclamar-me es sòs de manèra tant urgenta, qu’entà padegar-les me calec dider-les qu’anaua a véner era mia botiga damb toti es genres, e era mia casa e toti es mèns bens.
Me trapè, donc, près dera roïna, e èra plan aclapat, quan vedí ara joena qu’entraue en mercat e venguie entara mia botiga.
E en veder-la s’esbugassèren totes es mies penes, e enquia e tot desbrembè era trista situacion que m’auia trapat pendent era sua abséncia.
E era se m’apressèc, e damb era sua votz plia de doçor me didec: “Trè era balança, entà pesar es sòs que te hèsqui a vier.” E me balhèc, plan que òc, guaire me deuie e un shinhau mès, coma pagament des crompes qu’entada era auia hèt.
De seguit se seiguec ath mèn costat e me parlèc damb grana cordialitat, e jo m’aflaquia d’alegria.
E acabèc dident-me: “Ès fradin o as esposa?” E jo didí: “Per Allà!
En didè’c me metí a plorar.
Alavetz era me preguntèc: “Per qué plores?” E jo responí: “Per arren; qu’ei que m’a vengut ua causa ena ment.” E dempús m’apressè ath sòn vailet, li balhè quauqui dinnars d’aur e li demanè que me servisse d’intercessor entre era e era mia persona entad aquerò que jo desiraua.
E eth se metec a arrir, e me didec: “Te cau saber qu’era mia senhora ei encamardada de tu.
Donques que non auie cap besonh de crompar teles, e solet les a crompat entà poder parlar damb tu e hèr-te a veir era sua passion.
E quan era s’anaue a díder adiu, me vedec autrejar es sòs ath vailet que l’acompanhaue.
E alavetz se tornèc a sèir e me hec un arridolet.
E jo li didí: “Autreja ath tòn esclau era gràcia que desire demanar de tu e perdona-li per auança çò que te va a díder.” Dempús li parlè de çò qu’auia en mèn còr.
E vedí que l’agradaue, pr’amor que me didec: “Aguest esclau te harà a vier era mia responsa e te diderà era mia volontat.
Hè tot çò que te digue que hèsques.” Dempús se lheuèc e se n’anèc.
Alavetz venguí a autrejar as mercadèrs es sòns sòs damb es interèssi corresponents.
Per çò que hè a jo, des deth moment que deishè de veder-la perdí tot eth mèn dromilhon pendent totes es nets.
Mès a tot darrèr, passadi quauqui dies, vedí arribar ar esclau e lo recebí damb sollicitud e generositat, pregant-li que me balhèsse notícies.
E eth me didec: “Qu’a estat malauta aguesti dies.“ E jo persutè: “Balha-me quauque detalh d’era.” E eth responec: “Aguesta joena a estat educada pera nòsta patrona Zobeida, esposa favorita de Harun Al-Rachid.
E a entrat en sòn servici.
E era nòsta patrona Zobeida l’estime coma se siguesse ua hilha sua, e non li remís arren.
Mès er aute dia li demanèc permís entà gésser, en tot dider-li: “Era mia anma desire passejar-se un shinhau e tornar de seguit en palai.” E se l’autregèc eth permís.
E des d’aqueth dia non deishèc de gésser e de tornar en palai, tan soent, qu’acabèc per èster fòrça adreita en çò des crompes, e se convertic en ua proveïdora dera nòsta patrona Zobeida.
Alavetz te vedec, e li parlèc de tu ara nòsta patrona, en tot pregar-li que la maridèsse damb tu.
E era nòsta patrona li responec: “Que non te posqui díder arren sense conéisher ad aguest joen.
Se me convenci de qué t’egale en qualitats, te junherè damb eth.” Mès ara vengui a dider-te qu’eth nòste prepaus ei qu’entres en palai.
Qué dides ad aquerò?” Jo responí: “Vierè damb tu.” Alavetz me didec: “A penes arribe era net, endralha-te entara mesquita que Sett-Zobeida a manat edificar ath cant deth Tigris.
E quan arribèc era net anè entara mesquita, entrè, me botè a pregar, e passè aquiu tota era net.
Mès en hèr-se de dia, vedí per ua des hièstres que dan entar arriu, qu’arribauen en ua barca quauqui esclaus amiant dues caishes uedes.
Les meteren ena mesquita e se’n tornèren entara sua barca.
Mès un d’eri, que s’auie demorat darrer des auti, ère eth que m’auie servit d’intercessor.
E ara seguida vedí arribar ena mesquita ara mia estimada, era dauna de Sett-Zobeida.
E corrí ath sòn encontre, en tot voler sarrar-la enes mèns braci.
Mès era hugec entà a on èren es caishes uedes e li hec un senhau ar eunuc, que me cuelhec, e abans de qué podessa defener-me me metec en ua d’aqueres caishes.
E en un virament de uelhs, m’amièren entath palai deth califa.
E me treigueren dera caisha.
E me balhèren vestits e causes que valerien aumens cinquanta mil dracmes.
Dempús vedí a d’autes vint esclaues blanques, totes damb pièch de vèrge.
E ath miei d’eres i auie Sett-Zobeida, que non podie botjar-se de tanti esplendors qu’amiaue a compdar deth melic.
E es daunes formauen dues hileres dauant dera sultana.
Jo hi un pas e punè era tèrra entre es sues mans.
Alavetz me hec un senhau entà que me seiguessa, e me seiguí entre es sues mans.
Ara seguida m’interroguèc sus es mèns negòcis, es mèns parents e eth mèn linhatge, en tot responer-li jo a tot aquerò que me preguntaue.
E semblaue plan satisfèta, e didec: “Allà!
Ja veigui que non è perdut eth temps elevant ad aguesta joena, donques que li trapi un espós coma aguest!” E higec: “Te cau saber que la considèri coma se siguesse era mia hilha, e serà entà tu ua esposa aubedienta e doça dauant d’Allà e dauant de tu!” E alavetz m’inclinè, punè era tèrra, e consentí en maridar-me.
E Sett-Zobeida me convidèc a passar en palai dètz dies.
E aquiu me demorè aguesti dètz dies, mès sense saber-me’n arren dera joena.
E èren d’autes joenes es que me hègen a vier er esdejoar e eth dinar e mestrauen era taula.
Passat eth temps indispensable entas preparatius dera nòça, Sett-Zobeida li demanèc ar Emir des Credents eth permís entara nòça.
E eth califa, dempús de dar eth sòn permís, li regalèc ara joena dètz mil dinnars d’aur.
E Sett-Zobeida manèc cercar ath kadi e as testimònis, qu’escriueren eth contracte de matrimòni.
Dempús comencèc era hèsta.
Se premaniren doci de tota sòrta e es minjars de costum.
Mingèrem, beuérem e se repartiren plats de minjar per tota era ciutat, en tot tardar-se eth hestau dètz dies complèts.
Dempús amièren ara joena en hammam entà premanir-la, segons es costums.
E pendent aguest temps se botèc era taula entà jo e entàs mèns convidadi, mos heren a vier plats esquists, e entre d’autes causes, ath miei de pothi fregidi, pastissi de tota sòrta, farcits deliciosi e doci perhumats damb musc e aigua de ròses, i auie un plat de raiadura capable de tornar lhòco ar esperit mès equilibrat.
E jo, per Allà!
Dempús me sequè es mans.
E atau m’estè tranquil tota era net.
Mès s’aluguèren es halhes e arribèren es cantaires e jogaires d’esturments.
Dempús se procedic a vestir ara nòvia.
E la vestiren sèt còps damb vestits desparièrs, ath miei des cants e deth sonar des esturments.
Per çò deth palai, ère totafèt plen d’ua gentada de convidadi.
E jo, quan auec acabat era ceremònia, entrè en apartament senhalat e me heren a vier ara nòvia, en tot procedir eth servici a trèir-li toti es vestits, retirant-se dempús.
Quan la vedí tota nuda e siguérem solets en lhet, la cuelhí entre es mèns braci, e tau ère era mia alegria, que me semblaue mentida poder possedir-la.
Mès en aguest moment notèc era flaira dera mia man que damb era auia minjat era raiadura, e a penes la notèc deishèc anar un sorriscle agudent.
De seguit acodiren pertot es daunes de palai, mentre que jo, tremolant d’emocion, non me n’encuedaua dera causa de tot aquerò.
E li dideren: “Ò fraia nòsta!
Qué te cau?” E era responec: “Per Allà!
Que ja non t’estimi, peth tòn pòc sen e mala accion!” E cuelhec un hlagèth que i auie près d’era, e me foetèc damb tan fòrts patacs, que perdí eth coneishement.
Alavetz era s’arturèc, e les didec as damaisèles: “Cuelhetz-lo e amiatz-lo ath governador dera ciutat, pr’amor de qué li talhen era man que mingèc es alhs.” Mès que ja m’auia jo remetut, e en enténer aguestes paraules, exclamè: “Que non i a poder ne fòrça senon en Allà Totpoderós!
Mès per auer minjat alhs m’an de talhar a jo era man?
Qui a vist jamès ua causa semblabla?” Alavetz es damaisèles comencèren a intercedir a favor mèn, e li dideren: “Ò, fraia, non lo castigues aguest còp!
Autreja-mos era gràcia de perdonar-lo.” Alavetz era didec: “Vos autregi çò que demanatz; non li talharàn era man, mès, ça que la, quauquarren des sues extremitats l’è de talhar.” Dempús se n’anec e me deishèc solet.
Per çò que hè a jo, siguí dètz dies totafèt solet e sense veder-la.
Mès passadi es dètz dies, venguec a cercar-me e me didec: “Ò tu, eth dera cara ennerida14 tan pòca causa sò entà tu que mingères alh abans dera nòça?” Dempús cridèc as sues sirventes e les didec: “Estacatz-li es braci e es cames!” E alavetz m’estaquèren es braci e es cames, e era cuelhec un raser ben ahilat, e me talhèc es dus pòdos des mans e es dits gròssi des pès.
E plan per aquerò, ò, toti vosati!
E jo, queiguí estavanit.
Alavetz era botèc enes mies herides povassi d’ua arraïc aromatica, e atau calhèc era sang.
E jo didí, prumèr entà jo e dempús en votz nauta: “Non tornarè a minjar raiadura sense lauar-me dempús quaranta còps damb potasa, quaranta damb sòsa e quaranta damb sabon.” E en entener-me me hec jurar que compliria aguesta promesa, e que non minjaria raiadura sense complir exactament çò que venguia de díder.
Alavetz, ò rei des sègles!
Alavetz la cuelhi e m’ajacè damb era.
E, per Allà!, recuperè pro ben eth temps perdut e desbrembè es mies penes.
E mos estèrem junhudi pendent fòrça temps d’aquera manèra.
Dempús era me didec: “Te cau saber qu’arrés dera cort deth califa se’n sap de çò que mos a passat a nosati.
Qu’ès eth solet qu’artenhèc entrar en palai.
Alavetz gessí e crompè ua magnifica casa.
E aquiu transportè es riqueses dera mia esposa e guairi presents l’auien hèt, es objectes preciosi, teles, mòbles e d’autes causes beròies.
E tot ac botè en aquera casa qu’auia crompat.
E viuérem amassa enquiath limit des plasers e dera expansion.
Mès ath cap d’un an, per volontat d’Allà, moric era mia esposa.
E non ne cerquè cap auta, pr’amor que volí viatjar.
E tau ei, ò rei deth temps!
Alavetz toti es convidadi seguírem minjant, e dempús partírem.
Mès, en gésser, m’arribèc era aventura damb eth gibós.
E alavetz se passèc çò que se passèc.
Aguesta qu’ei era istòria.
Sò convençut de qué ei mès estonanta qu’era nòsta aventura damb eth gibós.
Alavetz didec eth rei dera China: “Donques t’enganhes.
Que non ei mès meravilhosa qu’era aventura deth gibós.
Pr’amor qu’era aventura deth gibós ei plan mès estonanta.
Mès en aguest moment auancèc eth mètge judiu, punèc era tèrra entre es mans deth sultan, e didec: “Ò rei deth temps!
E eth mètge judiu didec:
Qu’èra en tot estudiar alavetz medecina e sciéncies ena ciutat de Damasc.
E quan auí aprenut ben era mia profession, comencè a exercir-la e a guanhar-me era vida.
Mès un dia entre es dies, un esclau deth governador de Damasc venguec ena mia casa, e en tot dider-me que l’acompanhèssa, m’amièc entath palai deth governador.
E aquiu, ath miei d’ua gran sala, vedí un lhet de marme chapat d’aur.
En aguest lhet i auie estirat e malaut un hilh d’Adam.
Qu’ère un joen tan beròi, que non se n’aurie trapat un aute coma eth entre toti es deth sòn temps.
M’apressè ath sòn cabeç, e li desirè ua rapida garison e completa salut.
Mès eth sonque me responec hènt un senhau damb es sòns uelhs.
E jo li didí: “Ò, senhor mèn, balhatz-me era man!” E eth m’alonguèc era man quèrra, çò que m’estonèc fòrça, en tot hèr-me pensar: “Per Allà!
Quina causa mès estonanta!
Vaquí un joen de bona aparença e de nauta condicion, e que, totun, ei fòrça mau educat.” Mès non per aquerò deishè de paupar-li eth pos, e li receptè un medicament a basa d’aigua de ròses.
E tornè a visitar-lo, enquia que, passadi dètz dies, se remetec e podec lheuar-se coma de costum.
Alavetz li conselhè qu’anèsse en hammam e que dempús tornèsse a descansar.
Eth governador de Damasc me mostrèc era sua gratitud en tot autrejar-me ua magnifica tunica d’aunor e nomentar-me, non solet mètge sòn, senon tanben der espitau de Damasc.
Per çò deth joen, que pendent era sua malautia auie seguit balhant-me era man quèrra, me preguèc que l’acompanhèssa en hammam, que s’auie sauvat entada eth solet, en tot enebir era entrada a totes es autes persones.
E quan arribèrem en hammam s’apressèren es vailets deth joen, l’ajudèren a despolhar-se, cuelhent era sua ròba e balhant-li ua auta, neta e naua.
E en veir nud ath joen, notè que li mancaue era man dreta.
E m’estonèc e me hec dò aguest descurbiment.
E aumentèc eth mèn estonament quan vedí es senhaus de còps en tot eth sòn còs.
Alavetz eth joen se virèc entà jo, e me didec: “Ò, mètge deth sègle!
Non t’estones de veder-me coma me ves, donques que te vau a condar eth motiu, e enteneràs ua relacion plan extraordinària.
Dempús de gésser deth hammam arribèrem en palai, e mos seiguérem entà descansar e minjar dempús.
Mès eth joen me didec: “Non t’estimes mès que pugem ena sala mès nauta?” E jo li responí que òc, e alavetz manèc as vailets que fregissen un moton e lo pugèssen ena sala nauta, qu’entada era mos filèrem.
E mos metérem a minjar, e eth tostemp tenguie era man quèrra.
Alavetz jo li didí: “Conda-me ara aguesta istòria.” E eth responec: “Ò, mètge deth sègle!, te la vau a condar.
Te cau saber que neishí ena ciutat de Mossul, a on era mia familha figuraue entre es mès importantes.
Eth mèn pair ère eth màger des dètz frairs que deishèc eth mèn pairin quan moric, e quan aquerò arribèc, eth mèn pair ère ja maridat, madeish que toti es mèns oncles.
Mès eth ère eth solet qu’auec un hilh, que siguí jo, donques que cap des mèns oncles n’auec.
Plan per aquerò anè creishent entre era simpatia des mèns oncles, que m’estimauen fòrça e s’alegrauen de guardar-me.
Un dia qu’èra damb eth mèn pair ena mesquita de Mossul pr’amor de pregar era oracion deth diuendres, vedí que dempús dera pregària toti se n’auien anat, mens eth mèn pair e es mèns oncles.
Se seigueren toti en gran tapís, e jo me seiguí damb eri.
E se meteren a parlar, tractant era convèrsa sus es viatges e e es meravilhes de païsi estrangèrs e des granes ciutats luenhanes.
Mès sustot, parlèren d’Egipte e d’Eth Caire.
E es mèns oncles repetiren es relats admirables des viatjaires qu’auien estat en Egipte, e didien que non i auie ena tèrra un país mès beròi e un arriu mès meravilhós qu’eth Nil.
Plan per aquerò es poètes an hèt fòrça ben en cantar ad aguest país e ath sòn Nil, e ditz era vertat eth poèta quan ditz:
Per Allà!
Te conjuri que li digues ath rei deth mèn país, ath Nil deth mèn país, qu’aciu non posqui padegar era mia set, qu’er Eufrates non me pòt amortar era set que me tormente!
Es mèns oncles comencèren a condar es meravilhes d’Egipte e deth sòn arriu, damb tanta eloqüéncia e tanta calor, que quan deishèren de parlar e se n’anèc cada un ena sua casa, me demorè fòrça pensatiu e preocupat, e non podia hèr enlà deth mèn esperit er agradiu rebrembe de totes aqueres causes que venguia d’escotar sus aqueth país tant admirable.
E quan entornè ena mia casa, non podí cuélher era sòn en tota era net, e perdí er apetís.
M’en sabí dempús qu’es mens oncles èren en tot premanir un viatge entà Esgipte, e li preguè tant arderosament ath mèn pair que me deishèsse partir damb eri, que m’ac permetec e enquia e tot me crompèc merces plan estimables.
E les encarguè as mèns oncles que non me hessen a vier damb eri entà Egipte, senon que me deishèssen en Damasc, a on auia jo de guanhar sòs damb es genres qu’amiaua.
Me didí adiu deth mèn pair, m’amassè damb es mèns oncles, e gessérem de Mossul.
Atau viatgèrem enquia Alepo, a on mos arturèrem quauqui dies, e d’aquiu seguírem eth viatge enquia Damasc, a on non mos tardèrem a arribar.
E vedérem que Damasc ère ua ciutat beròia, entre jardins, arriuets, arbes, frutes e audèths.
Dempús es mèns oncles me deishèren solet en Damasc e seguiren eth sòn viatge entà Egipte.
Per çò que hè a jo, seguí demorant en Damasc, a on loguè ua casa meravilhosa, qu’es sues bereses non pòt explicar era lengua umana.
Me costaue dus dinnars d’aur cada mes.
Mès que non me contentè damb aquerò.
Comencè a hèr granes despenes, en tot satisfèr toti es mèns capricis, sense privar-me de cap parva o beuenda.
E aguest tipe de vida se tardèc enquia qu’auí despenut toti es sòs qu’amiaua.
E alavetz, en tot èster seigut un dia ena pòrta dera mia casa entà cuélher era fresca, vedí que s’apressaue a jo, vient sabi pas d’a on, a ua joena ricament vestida, depassant en elegància a tot çò que jo auia vist ena mia vida.
Me lheuè còp sec e la convidè a qu’aunorèsse era mia casa damb era sua preséncia.
Non balhèc cap desencusa, senon que passèc eth lumedan e entrèc ena sala gentilament.
Barrè alavetz era pòrta darrèr nòste, e plen d’alegria la cuelhí en braça e me la hi a vier en salon.
Aquiu se desnishèc, se treiguec eth vel e se me presentèc damb tota era sua beresa.
E tant embelinaira la trapè, que me sentí complètament senhorejat peth sòn amor.
Gessí de seguit ara cèrca deth mantèl, lo caperè damb parva suculenta e frutes esquistes e damb tot çò qu’ère dera mia obligacion en aguestes circonstàncies.
E mos metérem a minjar e a jogar, e dempús a béuer, e de tau sòrta ac hérem, que cuelhérem ua peta.
Alavetz la possedí.
E era net que passè damb era enquiath maitin se compdarà entre es mès eroses.
A londeman me pensè que hèja ben es causes aufrint-li dètz dinnars d’aur.
Mès les refusèc e didec que jamès acceptarie arren de jo.
Dempús me didec: “ E ara, ò estimat mèn!
Demora-me, donques que jo non mancarè.
E coma que jo madeisha me convidi, non voi costar-te cap despena; de sòrta que te vau a balhar sòs entà que premanisques un aute hestau coma eth d’aué.” E m’autregèc dètz dinnars d’aur que m’obliguèc a acceptar, e se didec adiu, en tot hèr-se a vier ath sòn darrèr tota era mia anma.
Mès, coma m’auie prometut, tornèc as tres dies, mès ricament vestida qu’eth prumèr viatge.
Dera mia part, auia premanit tot çò d’indispensable, e en realitat non auia estauviat arren.
E mingèrem e beuérem coma er aute viatge, e non deishèrem de hèr amassa çò que hérem enquia que ludec eth maitin.
Alavetz me didec: “Ò, eth mèn patron estimat!
De vertat me trapes beròia?” Jo li responí: “Per Allà!
Plan que òc!” E era me didec: “S’ei atau, posqui demanar-te permís entà hèr-te a vier a ua gojata mès beròia e mès joena que jo, pr’amor de qué se divertisque damb nosati e pogam arrir e jogar amassa, donques que m’a demanat que me la hèsca a vier damb jo, entà gaudir e hèr lhocaries es tres!” Acceptè de boni talents, e en tot autrejar-me alavetz vint dinnars d’aur, m’encarguèc que non estauvièssa arren entà premanir çò de besonh e recéber-les dignament tanlèu arribèssen era e era auta joena.
Dempús se didec adiu e se n’anèc.
Tath quatau dia, me tenguí, coma de costum, a premani’c tot, damb era generositat de tostemp, e encara mès, per çò d’auer de recéber a ua persona estranha.
Entrèren e se seigueren.
E jo, plen d’alegria, me lheuè, aluguè es candelèrs e me metí totafèt ara sua disposicion.
Eres se treigueren alavetz es sòn vels, e podí contemplar ara auta joena.
Allà!
Allà!
Semblaue eth plen dera lua.
M’esdeguè a servir-les, e les presentè es plates plies de parva e de beuendes, e comencèren a minjat e a bèuer.
E jo, mentretant, punaua ara joena desconeishuda e l’aumplia era copa e beuia damb era.
Mès aquerò acabèc alugant era gelosia dera auta, que sabec dissimular, e enquia e tot me didec: “Per Allà!
Be n’ei de deliciosa aguesta joena!
Non te semble mès beròia que jo?
E jo responí ingenuament: “Qu’ei vertat, qu’as rason.” E era didec: “Cuelh-la, donc, e vè-te’n a dormir damb era.
Atau me compladeràs.” Jo responí: “Respècti es tues ordes e les boti sus eth mèn cap e es mèns uelhs.” Era se lheuec alavetz, e mos premanic era jaça, en tot convidar-mos a ocupar-la.
E dempús m’estirè ath costat dera mia naua amiga, e la possedí enquiath maitin.
Mès vaquí qu’en desvelhar-me me trapè era man plia de sang, e vedí que non ère un saunei, senon realitat.
Coma que ja ère dia clar, volí desvelhar ara mia companha, encara esclipsada, e li toquè leugèrament eth cap.
E eth cap se separèc de seguit deth còs e queiguec en solèr.
Per çò dera mia prumèra amiga, non i auie d’era ne tralha ne flaira.
Sense saber se qué hèr, siguí pendent ua ora pensant, e fin finau me decidí a lheuar-me, entà daurir ua hòssa en aquera madeisha sala.
Quilhè es lòses de marme, comencè a hotjar, e hi un horat pro gran entà que cabesse eth cadavre, e l’acoguè de seguit.
Tapè alavetz eth horat e botè es lòses madeish qu’èren abans.
Hèt aquerò anè a vestir-me, cuelhí es sòs que me restauen, gessí ara cèrca deth patron dera casa, e en tot pagar-li er impòrt de un aute an de loguèr, li didí: “Me cau anar entà Egipte, a on me demoren es mèns oncles.” E partí, auançant eth mèn cap as mens pès.
En arribat en Eth Caire trapè as mèns oncles, que s’alegrèren fòrça de veder-me, e me preguntèren era causa d’aqueth viatge.
E jo les didí: “Qu’ère solet eth desir de tornar- vos a veir e eth temor de despener-me es sòs que me restauen en Damasc.” Me convidèren a víuer damb eri, e acceptè.
E m’estè ena sua companhia tot un an, en tot divertir-me, minjar, bèuer, visitar es causes interessantes dera ciutat, admirar eth Nil e esvagar-me de mil manères.
Malerosament, ath cap der an, coma qu’es mèns oncles auien hèt fòrça guanhs venent es sòns genres, pensèren en tornar entà Mossul; mès coma que jo non volia acompanhar-les, despareishí entà desliurar-me d’eri, e se n’anèren solets, pensant que jo auria anat entà Damasc entà premanir-les eth lotjament, donques que jo coneishia pro ben era ciutat.
Dempús seguí despenent, e m’estè aquiu uns auti tres ans, e cada an manaua eth prètz deth loguèr ath mèn patron de Damasc.
A penes arribè, me filè entara mia casa, e seguí recebut damb grana alegria peth patron, que me dèc era planvenguda, e m’autregèc es claus, mostrant-me era barralha, intacta e provedida deth mèn sagèth.
E plan que òc, entrè e vedí que tot ère coma jo ac auia deishat.
Çô prumèr que hi siguec netejar era estrada, entà que despareishèsse quinsevolh tralha de sang dera joena assassinada, e quan me quedè tranquil me n’anè en lhet, pr’amor de descansar des fatigues deth viatge.
E en tot lheuar eth coishin entà botar-lo ben, trapè ath dejós un colhar d’aur damb tres hilères de pèrles nòbles.
Qu’ère, plan, eth colhar dera mia estimada, e l’auie botat aquiu era net dera nòsta felicitat.
E dauant d’aguest rebrembe vessè lèrmes de pena e planhí era mòrt d’aquera joena.
Dempús amaguè suenhosament eth colhar en interior deth mèn paquet de ròba.
Passadi tres dies de repaus en casa, pensè vier entath mercat, pr’amor de cercar trabalh e veir as mèns amics.
Arribè en mercat, mès ère escrit, cossent damb eth Destin, que m’auie de temptar eth Cheitan e auia de quèir ena sua temptacion, donques qu’eth Destin s’a de complir.
E plan que òc, me venguec era temptacion de des.hèir-me d’aqueth colhar d’aur e de pèrles.
Lo treiguí der interior dera tunica, e l’ac presentè ath corredor de comèrci mès adreit deth mercat.
Aguest me convidèc a sèir-me ena sua botiga, e tanlèu s’animèc eth mercat, cuelhec eth colhar, me demanèc que lo demorèssa, e partic a someter-lo ara aufèrta de mercadèrs e parroquians.
E ath cap d’ua ora tornèc, e me didec: “Me semblè, ath prumèr còp de uelh, qu’aguest colhar ère d’aur de lei e pèires fines, e que valerie aumens mil dinnars d’aur, mès m’enganhè: qu’ei faus.
Qu’ei hèt sivans es artificis des francs, que saben imitar er aur, es pèrles e es pèrles precioses; de sòrta que non m’aufrissen per eth que mil dracmes, en sòrta de mil dinnars.” Jo responí: “Vertadèrament qu’as rason.
Aguest colhar ei faus.
Lo manè bastir entà burlar- me d’ua amiga, ara quau l’ac regalè.
E ara aguesta hemna s’a mòrt e l’a deishat eth colhar ara mia; de sòrta qu’auem decidit vener-lo per çò que sigue.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E mentre jo demoraua ath corredor damb es sòs, me vedí enrodat e agarrat pes gardes, que m’amièren ara fòrça ena casa deth wali.
E eth wali me hec preguntes sus eth colhar, e jo li condè era madeisha istòria qu’ath corredor.
Alavetz, plen de dolor, les didí: “Diderè era vertat!
Aguest colhar l’è panat!” Me semblèc qu’aquerò ère milhor que declarar era terribla vertat der assassinat dera joena, donques que m’aurien sentenciat a mòrt e m’aurien executat, pr’amor de castigar eth crim.
E a penes m’auí acusat de tau panatòri, m’agarrèren deth braç e me talhèren era man dreta, coma as panaires, e me calèren eth braç en òli borint entà cicatrizar era herida.
E queiguí estavanit de dolor.
E me balhèren a béuer ua causa que me hec reméter.
Alavetz recuelhí era mia man bracada e entornè entà casa.
Mès quan arribè en era, eth proprietari, que se n’auie sabut de tot, me didec: “Deth moment que t’as declarat colpable deth panatòri e de hèts indigni, non pòs seguir dormint en aguesta casa.
Recuelh, donc, tot çò qu’ei tòn e vè-te’n a cercar un aute lotjament.” Jo responí: “Senhor, autreja-me dus o tres dies de tèrme entà que posca trapar ua casa.” E eth me didec: “Que sò d’acòrd en autrejar-te aguest tèrme.” E en tot deishar-me, se n’anèc.
Per çò que hè a jo, me lancè en soler, me metí a plorar, e didia: “Com è de tornar a Mossul, eth mèn país; com è de gausar guardar ara mia familha, dempús que m’an talhat ua man!…
Arrés me creirà quan diga que sò innocent.
Es penes e es tristeses me meteren malaut, e non podi tier-me a cercar lotjament.
E ath tresau dia, en tot èster en lhet, vedí envasida era mia cramba pes soldats deth governador de Damasc que venguien damb eth patron dera casa e eth cap des corredors.
E alavetz eth patron dera casa me didec: “Te cau saber qu’eth wali a comunicat ath governador generau çò deth panatòri deth colhar.
E ara se passe qu’eth colhar non ei deth cap des corredors, senon deth madeish governador generau, o milhor dit, d’ua hilha sua, que despareishec tanben hè tres ans.
En enténer aquerò, comencèren a tremolar toti es mèns membres e articulacions, e me didí: “Ara plan que me van a condemnar a mòrt sense remèdi.
Que vau mès que l’ac declara tot ath governador generau.
Eth serà eth solet jutge dera mia vida o dera mia mòrt.” Mès ja m’auien agarrat e estacat, e m’amiauen damb ua cadia en còth entara preséncia deth governador generau.
E mos meteren entre es sues mans a jo a ath corredor.
E eth governador, guardant-me, les didec as sòns: “Aguest joen que m’amiatz non ei un panaire, e l’an talhat era man injustament.
Que ne sò segur, d’aquerò.
Per çò deth cap des corredors, ei un mentidèr e un calomniador.
Agarratz-lo e metetz-lo en croton!” Dempús eth governador li didec ath cap des corredors: “Vas a indemnizar ad aguest joen per auer-li talhat era man; se non, manarè que te pengen e confiscarè toti es tòns bens, corredor maudit!” E higec, en tot dirigir-se as gardes: “Treiguetz-lo deth dauant, e gessetz toti!”Alavetz eth governador e jo mos demorèrem solets.
Mès ja m’auien desliurat deth gròs aneth deth còth, e auia tanben es braci liures.
Quan se n’anèren toti, eth governador me guardèc damb pietat, e me didec: “Ò, hilh mèn!
Conda-me, donc, se com arribèc aguest colhar enes tues mans.” Jo li responí: “Ò, senhor mèn sobeiran!
Te diderè era vertat.” E li condè guaire m’auie arribat damb era prumèra joena, com aguesta m’auie proporcionat e amiat ena casa ara dusau joena, e com, a tot darrèr, amiada pera gelosia, auie sacrificat ara sua companha.
E l’ac condè tot peth menut.
Mès que non m’ac cau repetir.
E eth governador, tanlèu ac auec entenut, joquèc eth cap, plen de dolor e amarum, e se caperèc era cara damb eth mocador.
E atau s’estèc pendent ua ora, e eth sòn pièch s’estarnaue en somics.
Dempús, s’apressèc a jo, e me didec:
Que siguec des dera sua mainadesa plan pervèrsa, e plan per aquerò me calec elevar-la sevèrament.
Mès, a penes arribèc ena pubertat, m’esdeguè a maridar-la, e entad aquerò la manè entà Eth Caire, ena casa d’un oncle sòn, entà junher-la damb un des mèns nebots, e per tant, cosin sòn.
Se maridèc damb eth, mès eth sòn espós moric ath cap de pòc temps, e alavetz era entornèc en casa.
E non auie deishat de profitar era sua estança en Egipte entà apréner tota sòrta de libertats.
E tu, que sigueres en Egipte, ja saberàs guaire expèrtes son en aquerò aqueres hemnes.
Que non n’an pro damb es òmes, e s’estimen e se barregen es ues damb es autes, e s’embriaguen e se pèrden.
Plan per aquerò, a penes tornèc era mia hilha, te trapèc e s’autregèc a tu, e te venguec a cercar quate còps seguits.
Mès damb aquerò non n’auie pro.
Coma que ja auie auut temps entà pervertir ara sua fraia, era mia dusau hilha, enquiath punt d’inspirar-li un amor apassionat, non li costèc guaire amiar-la ena tua casa, dempús de condar-li tot çò que hège damb tu.
E era mia dusau hilha me demanèc permís entà acompanhar ara sua fraia en mercat, e jo l’ac balhè, e se passèc çò que se passèc!.
Mès quan era mia hilha màger tornèc soleta, li preguntè a on ère era sua fraia.
E me responec plorant, e acabèc per dider-me, sense deishar de plorar: “Que l’è perduda en mercat e non è pogut saber se qué a estat d’era.” Aquerò siguec çò que me didec a jo.
Mès que non tardèc a confiar-se ara sua mair, e acabèc en tot dider-li eth secret dera mòrt dera sua fraia, assassinada en tòn lhet pes sues pròpries mans.
E d’alavetz ençà non dèishe de plorar, e non dèishe de repetir dia e net: “Me cau plorar enquia que me morisca!” E es tues paraules, ò hilh mèn, non an hèt que confirmar çò que sabia, en tot provar qu’era mia hilha didec era vertat.
Ja ves, hilh mèn, guaire malerós sò!
De sòrta que me cau exprimir-te un desir e demanar-te un favor, que demori non me refusaràs.
Desiri qu’entres ena mia familha, e voleria dar-te coma esposa ara mia tresau hilha, qu’ei ua joena brava, ingenua e vèrge, e non a cap des vicis des dues fraies.
Alavetz li responí: “Que se hèsque era tua volontat, ò senhor!
De seguit eth governador manèc un enviat a Mossul, era mia ciutat natau, entà qu’en nòm mèn recuelhesse era eréncia deishada peth mèn pair.
E, plan que òc, me maridè damb era hilha deth governador, e des d’aqueth dia toti viuem aciu era vida mès prospèra e doça.
E tu madeish, ò mètge!
E non te cau tier en compde era descortesia qu’è cometut damb tu pendent tota era mia malautia en tot balhar-te era man quèrra, donques que me talhèren era dreta!
Per çò que hè a jo, seguic eth mètge judiu, me meravilhèc fòrça aguesta istòria, e felicitè ath joen per auer gessut d’aguesta manèra de tau aventura.
E eth m’aumplic de presents e m’auec damb eth pendent tres dies en palai e me didec adiu cargat de riqueses e de bens.
Alavetz me tenguí a viatjar e reccórrer eth mon, pr’amor de perfeccionar-me en mèn art.
E vaquí qu’arribè en tòn Emperi, ò rei esplendid e poderós!
E tau ei era mia istòria!
Alavetz eth rei dera China didec: “Aguesta istòria, encara que m’arribèc a interessar, t’enganhes, ò mètge!
Entenudes taus paraules, eth sarte s’auancèc entre es mans deth rei dera China, e didec: “Ò, rei plen de glòria!
E eth rei dera China didec: “Se dides era vertat, vos perdonarè a toti.
Mès, malerós de tu se me condes ua istòria pòc interessanta e desprovesida de causes sublimes!
Alavetz eth sarte didec:
Vos cau saber, donc, ò rei deth temps!
E ère plan maitin.
Plan per aquerò, des dera auba, èrem toti seigudi en rondèu entà esdejoar e non demoràuem qu’ath patron dera casa, quan lo vedérem entrar acompanhat d’un joen forastèr, beròi, ben format, gentil e vestit ara mòda de Bagdad.
Mès qu’ère ostensiblamente coish.
Dempús qu’entrèc a on èrem, mos desirèc era patz, e mos lheuèrem toti entà tornar-li era salutacion.
Dempús mos anàuem a sèir, e eth damb nosati, quan de ressabuda lo vedérem cambiar de color e premanir-se entà gésser.
Alavetz hèrem mil esfòrci entà tier-lo damb nosati.
E eth patron dera casa persutèc fòrça e li didec: “De vertat, non comprenem arren d’aquerò.
Alavetz eth joen responec: “Per Allà te supliqui, ò senhor mèn!
Aguestes paraules estonèren fòrça ath patron dera casa, e mos didec: “Com ei possible qu’ad aguest joen, que ven d’arribar en Bagdad, li shòrde era preséncia d’aguest barbèr qu’ei aciu?” Alavetz toti es convidadi mos dirigírem ath joen, e li didérem: “Conda- mos, se te platz eth motiu dera tua repulsion contra aguest barbèr.” E eth responec: “Senhors, aguest barbèr de cara de quitran e anma de betum siguec era causa d’ua aventura extraordinària que m’arribèc en Bagdad, era mia ciutat, e aguest maudit n’a tanben eth tòrt de qué jo siga coish.
Atau ei qu’è jurat non víuer jamès ena sua ciutat, ne sèir-me en cap lòc a on eth se seigue.
E plan per aquerò me vedí obligat a gésser de Bagdad, era mia ciutat, entà vier en aqueth país luenhant.
Mès ara me lo trapi aciu.
En entener-lo, eth barbèr s’esblancossic, baishèc es uelhs e non badèc boca.
Alavetz persutèrem autant damb eth joen, que s’avenguèc a condar-mos d’aguesta manèra era sua aventura damb eth barbèr.
Eth mèn pair, encara que fòrça ric e estimat pera poblacion de Bagdad, amiaue ena sua casa ua vida tranquilla e plia de repaus.
E en era m’elevèc, e quan arribè ena edat d’òme, me deishèc totes es sues riqueses, botèc jos eth mèn comandament a toti es sòns sirvents e a tota era familha, e moric ena misericòrdia d’Allà, ath quau venguec a balhar eth compde dera sua vida.
Jo seguí, coma abans, viuent damb comoditat, e botant-me es vestits mès somptuosi e minjant era parva mès esquista.
Mès me cau díder qu’Allà, Omnipotent e Plan Gloriós, auie calat en mèn còr er orror ara hemna e a totes es hemnes, de tau sòrta que, solet veder-les me costaue patiment e ofensa.
Viuia, donc, sense hèr-ne cabau d’eres, mès fòrça erós e sense desirar arren.
Un dia entre es dies, anaua jo per un des carrèrs de Bagdad, quan vedí vier entà jo a un grop nombròs de hemnes.
De seguit, entà desliurar-me d’eres, comencè era hujuda e me metí en un carreron sense gessuda.
E ath hons d’aguest carrèr i auie un banc, qu’en eth me seiguí a descansar.
E quan èra seigut se dauric dauant de jo ua gelosia, e campèc en era ua joena damb era regadora ena man, e se metec a adaiguar es flors d’us tèsti que i auie ena dubertura dera hièstra.
Ò senhors mèns!
È de dider-vos qu’en veir ad aguesta joena sentí néisher en jo quauquarren que non auia sentut ena mia vida.
Atau, donc, en aqueth madeish instant, eth mèn còr quedèc encantat e complètament captiu, eth mèn cap e es mèns pensaments non se tengueren senon en aquera joena, e tot eth mèn passat orror as hemnes se transformèc en un desir usclant.
Mès era, tanlèu auec adaiguat es plantes, guardèc destreitament entara quèrra e dempús entara dreta, e en veder-me me tachèc ua longa guardada que me treiguec totafèt era anma deth còs.
Dempús barrèc era gelosia e despareishec.
E per mès que la seguí demorant enquiara còga deth solei, non tornèc a aparéisher.
E jo semblaua un somnambul o un èsser que ja non pertanh ad aguest mon.
Mentre seguia seigut atau, vaquí qu’arribèc e baishèc dera sua mula, ena pòrta dera casa, eth kadí dera ciutat, precedit des sòns neri e seguit des sòns sirvents.
Eth kadi entrèc ena madeisha casa qu’ena sua hièstra auia jo vist ara joena e comprení que deuie èster eth sòn pair.
Alavez tornè ena mia casa en un estat deplorable, plen de pena e d’angonia, e me deishè quèir en solèr.
E de seguit se m’apressèren totes es hemnes dera casa, es mèns parents e sirvents, e se seigueren ath mèn entorn e comencèrem a shordar-me preguntant sus era causa deth mèn mau.
E coma que non les volia díder arren sus aguest ahèr, non les responí arren.
Mès de tau manèra seguic aumentant era mia pena dia a dia, que queiguí grèument malaut e me vedí atengut e visitat pes mèns amics e parents.
E vaquí qu’un des dies vedí entrar ena mia casa a ua vielha, qu’en sòrta de gemegar e cuélher pietat de jo, se seiguec en cabeçau deth lhet e comencèc a dider-me paraules coraus entà padegar-me.
Dempús me guardèc, m’examinèc atentiuament, e les demanèc as mèns sirvents que me deishèssen solet damb era.
Alavetz me didec: “Hilh mèn, me’n sai dera causa dera tua malautia, mès è besonh de qué me balhes mès detalhs.” E jo li comuniquè en confiança toti es detalhs der ahèr, e me responec: “Plan que òc, hilh mèn, aguesta ei era hilha deth kadí de Bagdad e aquera casa ei cèrtament era sua casa.
Mès te cau saber qu’eth kadi non demore en madeish estatge qu’era sua hilha, senon en de baish.
E totun aquerò, encara qu’era joena demore soleta, ei plan susvelhada e sauvada.
E te cau saber tanben que jo vau fòrça còps en aguesta casa, donques que sò amiga d’aguesta joena, e te cau èster segur de qué non artenheràs aquerò que desires sense era mia ajuda.
Aguestes paraules m’armèren de fòrça, e de seguit me lheuè e me sentí eth còs leugèr e recuperada era mia santat.
E en veir aquerò, s’alegrèren toti es mèns parents.
E alavetz era vielha se n’anèc, en tot prometer-me tornar a londeman pr’amor de dar-me compde dera entrevista qu’anaue a tier damb era hilha deth kadi de Bagdad.
E plan que òc, tornèc a londeman.
Mès, a penes li vedí era cara, comprení que non amiaue bones notícies.
Encara sò capvirada.
Guarda que quan li didí ena aurelha er objècte dera mia visita, se metec de pès e me repliquèc plan emmaliciada: “Malerosa vielha, se non te cares de seguit e non dèishes de cornèr es tues vergonhoses proposicions, te manarè castigar coma te merites.” Alavetz, hilh mèn, ja non didí arren; mès que me prepausi tornar a sajà’c per dusau viatge.
Que non se digue qu’è fracassat en aguest ahèr que d’eri ne sò ua expèrta.
Dempús me deishèc e se n’anèc.
Mès jo tornè a quèir malaut encara damb mès gravetat, e deishè de minjar e de bèuer.
Ça que la, era vielha, tau que m’auie dit, tornèc ena mia casa en pòcs dies, e era sua cara ludie, e me didec arrint: “Tè, hilh, felicita-me pes notícies que te hèsqui a vier!” E en entenè’c, sentí tau alegria, que me tornèc era anma en còs, e li didí de seguit ara anciana: “Plan que òc, mair, te deuerè eth màger benefici.” Alavetz era me didec: “Tornè ager ena casa dera joena.
E quan me vedec tan trista e aclapada e damb es uelhs ara arràs de lèrmes, me preguntèc: “Ò malerosa!
Per qué ei tant aclapat eth tòn pièch?
Qué te cau?” Alavetz s’aumentèren es mèns plors, e li didí: “Ò hilha mia e senhora!
Te’n brembes que venguí a parlar-te d’un joen encamardat des tòns encantaments?
Plan, donc; aué ei a punt de morir-se peth tòn tòrt.” E era, damb eth còr plen de pietat, e plan atrendida, didec: “Mès qui ei aguest joen que me parles?” E jo li didí: “Qu’ei eth mèn pròpri hilh, eth frut des mies entralhes.
Te vedec hè uns dies, quan ères en tot adaiguar es flors, e podec admirar un moment es tòns encantaments, e eth, qu’enquia aguest moment non volie veir a cap hemna e s’orrificaue de tractar damb eres, ei lhòco d’amor per tu.
Plan per aquerò, quan li condè era mala acuelhuda que me heres, tornèc a quèir grèument ena sua malautia.
E ara vengui de deishar-lo estirat enes coishins deth sòn lhet, a mand d’autrejar eth sòn darrèr alend ath Creador.
E cranhi que non i age cap esperança de sauvacion entada eth.” Dauant d’aguestes paraules s’esblancossic era joena, e me didec: “E tot aquerò per tòrt mèn?” Jo li responí: “Per Allà, qu’ei atau!
Mès se qué penses hèr ara?
Que sò era tua sirventa, e botarè es tues ordes sus era mia testa e sus es mèns uelhs.” E era joena me didec: “Vè-te’n de seguit ena sua casa, e balha-li ua salutacion dera mia part, e ditz-li que me còste fòrça dolor era sua pena.
E de seguit li dideràs que deman, diuendres, abans dera pregària, lo demori aciu.
Que vengue en casa, e ja li diderè ara mia gent que li daurisquen era pòrta, e lo harè pujar en mèn apartament, e passaram amassa ua ora.
Entenudes es paraules dera anciana, sentí que se remetien es mies fòrces e que s’esbugassauen toti es mèns patiments e descansaue eth mèn còr.
E treiguí dera tunica ua borsa plia de dinnars e li preguè ara anciana que l’acceptèsse.
E era vielha me didec: “Ara anima eth tòn còr e bota-te content.” E jo li responí: “De vertat qu’eth mèn mau s’a acabat.” E plan que òc, es mens parents vederen era mia garison, e s’alegrèren ar arràs, madeish qu’es mèns amics.
Demorè, donc, d’aguesta sòrta enquiath diuendres, e alavetz vedí arribar ara vielha.
Que vau mès que, mentretant, vages en hammam a cuélher un bon banh e que te hèsquen un massatge, que t’arrasen e que te depilen, donques qu’ara ès en tot gésser d’ua malautia.
Ja veiràs se com t’anarà ben.” E jo responí: “De vertat, qu’ei ua idia acertada.
Manè alavetz a un vailet qu’anèsse a cercar a un barbèr, e li didí: “Vè-te’n de seguit en mercat e cerca a un barbèr qu’age era man leugèra, mès sustot que sigue prudent e discrèt, moderat en paraules e bric curiós, que non me trinque eth cap damb era sua parlòta, coma hèn era màger part des dera sua profession.” E eth mèn vailet gessec ara prèssa e me hec a vier a un barbèr vielh.
E eth barbèr ère aguest maudit que vedetz dauant vòste, ò senhors mèns!
Quan entrèc me desirèc era patz, e jo corresponí ara sua salutacion de patz.
E me didec: “Qu’Allà hèsque enlà de tu quinsevolh malastre, pena, angonia, dolor e adversitat!
E responí: “Pro qu’escote Allà es tòns boni desirs!” E seguic: “Vaquí que t’anóncii era bona naua, ò senhor mèn!
E qué me cau hèr ara?
Arrasar-te o sagnar-te?
Pr’amor qu non ignores qu’eth nòste gran Ibn- Abbas a dit: “Mès eth que se braque eth peu eth diuendres artenh eth favor d’Allà, donques que hè enlà d’eth setanta classes de calamitats.” E eth madeish Abn-Abbas a dit: “Mès eth que se sagne eth diuendres o hè que l’apliquen aguest madeish dia ventoses escarificades, s’expause a pèrder era vista e cor eth risque de cuélher totes es malauties.” Alavetz li contestè: “`Pro, jeique!
Alavetz se lheuèc e cuelhec un paquet caperat damb un mocador, qu’en eth deuie amiar era bacia, es rasers e es scisèus; lo dauric, e treiguec, non eth raser, senon un astrolabi de sèt cares.
Lo cuelhec, gessec ath miei deth pati dera mia casa, lheuèc era cara entath solei, lo guardèc atentiuament, examinèc er astrolabi, tornèc, e me didec: “Te cau saber qu’aguest diuendres ei eth dètzau dia deth mes de Safar der an 763 dera egira deth nòste Sant Profèta; que vagen entada eth es milhores benediccions e era patz.” E m‘en sai, per çò dera sciéncia des numèros, que me ditz qu’aguest diuendres coïncidís damb eth moment que se verifique era conjoncion deth planeta Mirrikh damb eth planeta Hutared, per sèt grads e sies menutes.
E aquerò me ven a demostrar qu’arrasar-se eth cap aué ei ua accion aürosa e deth tot admirabla.
E clarament s’indique qu’as era intencion de hèr ua entrevista damb ua persona qu’era sua sòrt se me mòstre coma molt afortunada.
Jo contestè: “Per Allà!
Semble que non sàpies senon vaticinar causes desagradiues.
E jo sonque t’è cridat entà que m’arrases eth cap.
Lhèua-te, donc, e arrasa-me sense mès discorsi.” E eth barbèr repliquèc: “Per Allà, se sabesses era vertat des causes, me demanaries mès detalhs e mès pròves.
Pr’amor qu’ath delà d’èster eth barbèr mès famós de Bagdad, coneishi admirablament, ath delà der art dera medecina, es plantes e es medicaments, era sciéncia des astres, es règles deth nòste idioma, er art des estròfes e des versi, era eloqüéncia, era sciéncia des numèros, era geometria, era algèbra, era filosofia, era arquitectura, era istòria e es tradicions de toti es pòbles dera tèrra.
Plan per aquerò è es mèns motius entà conselhar-te, ò senhor mèn!
E balha gràcies a Allà, que m’a amiat en aguesta casa, e non me desaubedisques, pr’amor que solet te conselhi eth tòn ben per çò der interès que m’inspires.
Guarda que non te demani mès que servir-te un an sancer sense cap sodada.
Era didec:
En aguest moment dera narracion.
Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
De sòrta que non me hès justícia en tot creder-me charlatan, mès que mès se te cuelhs eth trabalh de comparar-me, encara que sigue per un moment, damb es mèns frairs.
Pr’amor que te cau saber qu’è sies frairs que cèrtament sòn plan charlatans, e entà que les coneishes te vau a díder es sòns nòms: eth màger se cride El- Bacbuk, ei a díder, aqueth qu’en parlar hè un sorrolh coma eth d’un cantre quan se uede; eth dusau, El-Haddar, o eth que brame repetidi còps coma un camèlh; eth tresau, Bachac, o eth cacarejaire holat; eth quatau, El-Kuz El-Assuani, o eth cantre intrincable d’Assuan; eth cincau, El-Ascha, o era camèlha prenhada, o eth Gran Caudèr; eth siesau, Chaklalik, o era terrina henuda; e eth setau, El-Samet, o eth Silenciós; e aguest silenciós que sò jo.” Quan entení tot aguest flux de paraules, sentí qu’era impaciéncia me crebaue era boisheriga deth hèu, e exclamè en tot dirigir-me as mèns vailets: “Autrejatz-li de seguit un quatau de dinnar ad aguest òme e que se’n vage d’aciu!
Pr’amor que renóncii absoludament a arrasar-me.” Mès eth barbèr, a penes entenec aguesta orde, didec: “Ò, senhor mèn!
Pr’amor que, per Allà!
E me crederia desaunorat entà tota era mia vida s’acceptèssa çò que vies d’autrejar-me tan generosament.
E ne sò solide fòrça de qué ès un digne hilh deth tòn pair.
Allà l’age recebut ena sua misericòrdia!
Pr’amor qu’eth tòn pair ère creditor mèn per toti es beneficis que me comolaue.
E ère un òme plan generós e de granesa, e m’auie en grana estimacion, enquiath punt qu’un dia me manèc cridar, e ère un dia benedit coma aguest; e quan arribè ena sua casa lo trapè enrodat de molti amics, e a toti les deishèc entà vier ath mèn encontre, e me didec: “Te prègui que me sagnes.” Alavetz treiguí er astrolabi, mesurè era nautada deth solei, examinè atentiuament es calculs, e vedí qu’era ora ère nefasta e qu’aqueth dia ère plan perilhosa era accion de sagnar.
E de seguit li comuniquè es mèns temors ath tòn defuntat pair, e eth tòn pair se sometec docilament as mies paraules, e auec paciéncia enquia qu’arribèc ua auta ora propícia entara operación.
Alavetz li hi ua bona sagnada, e se la deishèc hèr docilament, e me balhèc es gràcies mès expressiues, e per se non siguesse pro, me les balhèren tanben toti es presents.
Jo, en enténer aguestes paraules, li didí: “Pro que non age auut Allà pietat deth mèn defuntat pair, pera ceguetat qu’auec en acodir a un barbèr coma tu!” E eth barbèr, en entener-me se metec a arrir, botjant eth cap, e didec: “Que non i a mès diu qu’Allà e Mahoma ei er enviat d’Allà!
Benedit sigue eth nòm d’Aqueth que transforme e non se transforme!
Ara plan, ò joen!
Mès aquerò non m’estone bric, donques que me’n sai des paraules santes dites per Allà en nòste Sant e Preciós Libre en verset que comence d’aguesta manèra: “Es que reprimissen era sua ira e perdonen as òmes colpables…” De sòrta que m’avengui a desbrembar eth tòn pòc sen entà jo e desbrembi tanben es tues ofenses, e de tot aquerò te desencusi.
Mès, en realitat, me cau coheissar-te que non compreni era tua impaciéncia ne m’expliqui era sua causa.
Qu’ei que non sabes qu’eth tòn pair non començaue jamès arren sense consultar abans era mia opinion?
E òc ma hè qu’en aquerò seguie eth provèrbi que ditz: “Er òme que demane conselh se protegís.” E jo, esta-te’n segur d’aquerò, sò un òme de valor, e non traparàs jamès tan bon conselhèr coma aguest servidor tòn, ne persona mès versada enes precèptes dera sabença e en art de dirigir abilament es negòcis.
Vaquí donc, plantat sus es mèns dus pès, demorant es tues ordes e prèst totafèt a servir-te.
Mès ditz-me, com ei que tu non m’engüeges e en cambi te veigui tan hastiguejat e tan furiós?
Qu’ei vertat que s’è tanta paciéncia damb tu ei solet pr’amor que respècti era memòria deth tòn pair, que deth sò deutor de fòrça beneficis.” Alavetz li repliquè: “Per Allà!
Que ja ei pro!
Qu’ès en tot aucir-me damb era tua parlòta!
E, en díder aquerò, me lheuè furiós e volí hèr-lo enlà e aluenhar-lo d’aquiu, a maugrat d’auer-me ja banhat e sabonat eth cap.
Alavetz, sense alterar-se, seguic: “De vertat que vengui de comprobar que te shòrdi fòrça.
Mès non per aquerò t’è en mala volontat, donques que compreni qu’era tua intelligéncia non ei guaire desvolopada, e qu’ath delà ès encara massa joen.
Pr’amor que non hè guaire, quan t’amiaua jo a shivau sus es mies espatles, entà amiar-te d’aguesta manèra ena escòla, que non i volies anar.” E li responí:
Vè-te’n per a on as vengut!” E en prononciar aguestes paraules, me cuelhec tau atac d’impaciéncia, que m’esbocinè es vestits e comencè a cridar d’ua manèra desgahonada, coma un lhòco.
E quan eth barbèr me vedec en tau estat, se decidic a cuélher eth raser e a passar-lo pera correja qu’amiaue ena cintura.
Mès se tardèc tant en passar e passar eth acèr peth coeire, que siguí a mand de qué me gessesse era anma deth còs.
Mès, a tot darrèr, acabèc per apressar-se ath mèn cap e comencèc a arrasar-me per un costat, e, plan que òc, anauen despareishent quauqui peus.
Dempús s'arturèc, lheuèc era man, e me didec: “Ò joen patron mèn!
Es anuègi son temptacions de Cheitan.” E me recitèc aguestes estròfes:
Ò sabent!
Medita fòrça temps es tòns prepausi, e non cuelhes jamès decisions precipitades, mès que mès quan t’alisten entà èster jutge ena tèrra!
Ò jutge!
Jamès jotges damb duretat, e traparàs misericòrdia quan t’arribe eth torn fatau!
E non desbrembes jamès que non i a ena tèrra man tan poderosa que non posque èster umiliada pera man d’Allà, que la senhorege!
E tanpòc desbrembes qu’eth tiran a de trapar tostemp a un aute tiran que l’oprimirà!
Dempús me didec: “Ò senhor mèn!
Ja veigui pro que non te meriten cap consideracion es mèns merits ne eth mèn talent.
E ça que la, aguesta madeisha man qu’aué t’arrase ei era madeisha man que tòque e amorasse eth cap des reis, emirs, visirs e governadors; en resumit, eth cap de tota era gent illustra e nòbla.
E se deuie referir a jo o a bèth un que se me retirèsse eth poèta que parlèc d’aguesta manèra:
Considèri toti es mestièrs coma colhars preciosi, mès eth de barbèr ei era pèrla mès beròia deth colhar!
E, replicant a tanta parlòta, li didí: “Vòs tier-te ath tòn mestièr, òc o non?
As artenhut esbauçar-me eth còr e en.honsar-me eth cervèth.” E alavetz exclamèc: “Sospechi qu’as prèssa de qué acaba.” E li didí: “Òc que l’è!
Òc que l’è!
Òc que l’è!” E eth persutèc: “Qu’aprene era tua anma un shinhau de paciéncia e de moderacion.
Pr’amor qu te cau saber, ò, eth mèn joen patron!
E ath delà, eth nòste sobeiran Mohamed (siguen damb eth es benediccions e era patz!
Que fidi, en mèn bon desir entà tu, que serà un motiu agradiu, pr’amor que me costarie molt sentiment que siguesse de ua auta classa.
Mesurèc era nautada deth solei, mès tot aquerò sense deishar-me de uelh e en tot hèr-me preguntes.
Dempús, virant-se entà jo, me didec: “S’era tua impaciéncia ei solet entà assistir ara pregària, pòs demorar tranquillament, donques qu’encara mos rèsten tres ores, ne mès ne mens.
Jamès m’enganhi enes mèns calculs.” E jo responí: “Per Allà!
Alavetz cuelhec eth raser e tornèc a ahilar-lo, coma ac auie hèt abans, e seguic era operación d’arrasar-me plan pòc a pòc; mès que non podie deishar de parlar, e seguic: “Que me hè fòrça dò era tua impaciéncia, e se volesses revelar-me era causa, serie bon e profitós entà tu.
Pr’amor que ja te didí qu’eth tòn defuntat pair m’auie en grana estimacion, e jamès començaue arren sense enténer era mia opinion.” Alavetz me calec convencer-me de qué entà desliurar-me deth barbèr non auia mès remèdi qu’endonviar quauquarren entà justificar era mia impaciéncia, donques que pensè: “Vaquí que s’aprèsse era ora dera pregària, e se non m’esdegui a vier ena casa dera joena, se me harà tard, pr’amor qu’era gent ja gesserà des mesquites, e alavetz tot ac aurè perdut.” Li didí, donc, ath barbèr: “Esdega-te ja e dèisha-te de paraules ocioses e curiosèrs indiscrèts.
Mès quan entenec parlar de hestau, eth barbèr didec: “Qu’Allà te benedisque e t’aumplisque de prosperitats!
Pr’amor que precisament me hès rebrembar qu’è convidat a dinar ena mia casa a diuèrsi amics e me sò desbrembat de premanir-les era parva.
E me’n brembi ara quan ja ei massa tard.” Alavetz li didí: “Non te’n hèsques d’aguest retard, qu’ac vau a remediar de seguit.
Donques que non mingi ena mia casa, per çò d’auer estat convidat a un hestau, te vau a autrejar guaire minjar e beuenda auia prèsti, mès damb era condicion de qué acabes de seguit eth tòn negòci e acabes lèu d’arrasar- me eth cap.” E eth barbèr responec: “Pro qu’Allà t’aumplisque des sòns dons, e t’ac pague en benediccions en sòn dia!
Mès, ò senhor mèn!
E ath delà, dètz pothi fregidi e un moton ara grasilha.
Dempús, dues granes plates: ua de kenafa17 e era auta de pastissi, hormatges, doci e mèu.
Mès ara manque er encens, e eth benjuí18, e es perhums entà usclar ena sala, e era aigua de ròses e era de flors d’irangèr entà esposcar as mèns òstes.” Alavetz manè amiar un petit còfre plen d’ambre gris, aloè, musc, encens e benjuí, que valie mès de cinquanta dinnars d’aur, e non m’en desbrembè des esséncies aromatiques des isòps de plata damb aigua d’aulor.
E coma qu’eth temps se bracaue tant coma se me sarraue eth còr, li didí ath barbèr: “Cuelh tot aquerò, mès acaba d’arrasar-me eth cap, per vida de Mohamed (que siguen damb Eth era oracion e era patz d’Allà!
E alavetz eth barbèr deishèc anar er astrolabi, se seiguec en solèr, e comencèc a trèir toti es perhums, encens, benjuí, musc, ambre gris, aloè, e les aulorèc un darrèr der aute damb tanta lentor e parsimonia, que me pensè un aute còp que me gessie era anma deth còs.
Dempús se lheuèc, me balhèc es gràcies, cuelhec eth raser, e tornec a contunhar eth trabalh d’arrasar-me eth cap.
Mès, a penes auec començat, s’arturèc de nauèth e me didec:
Pr’amor que, en realitat, eth hestau que vau a organizar ena mia casa lo poirè hèr solet gràcies ara tua iniciativa magnanima e generosa.
Mès, t’ac didi?
Permet-me que te hèsca aguesta confiança.
Es mèns convidadi son persones pòc dignes de tan somptuós hestau.
Son coma jo, gent de mestièrs diuèrsi, mès que son plan agradius.
Eth que mens, que vau mès, ena mia pensada, qu’eth rei mès poderós.
Pr’amor que te cau saber que cada un d’eri a fama en tota era ciutat per çò d’un balh e ua cançon desparièra.
E se te n’agradèsse quauqu’ua, vau a barar e cantar cada dança e cada cançon.
Qué t’a semblat?
E per çò dera sua cançon qu’ei aguesta:
Era mia amiga ei tan gentila, qu’er anhèth mès doç non l’egale en doçor!
L’estimi apassionadament, e era m’estime madeish!
E m’estime tant, qu’a penes m’aluenhi un instant la veigui acodir e lançar-se en mèn lhet!
Era mia amiga ei tan gentila, qu’er anhèth mès doç non l’egale en doçor!
Guarda guaire sugestiua ei, guaira ei era sua alegria e guaira era sua sciéncia!…
Era mia hemna ei aganida, e se ne hessa cabau me moriria de hame!
Era mia hemna ei lèja e se ne hessa cabau seria tostemp embarrat ena mia casa!
Era mia hemna amague eth pan en armari!
Mès se non mingi pan e seguís estant tan lèja que harie córrer a un gosset o a un nere de nas sarrat, aurè d’acabar en tot crestar-me!
Dempús, eth barbèr, sense balhar-me temps entà hèr un senhau de protèsta, imitèc totes es dances des sòns amics e entonèc totes es sues cançons.
E dempús me didec: “Aquerò ei çò que saben hèr es mèns amics.
De sòrta que se vòs arrir de vertat, te conselhi, peth tòn interès e plaser entà toti, que vengues ena mia casa, entà estar-te damb era nòsta companhia, e dèishes ad aguesti amics que m’as dit qu’as era intencion de veir.
Alavetz li didí: “Aué non m’ei possible acceptar era tua invitacion; dilhèu un aute dia.” E eth responec: “Çò milhor entà tu ei que t’esdegues a vier ena mia casa, entà que posques gaudir dera urbanitat des mèns amics e profites es sues admirables qualitats.
Atau, obraràs sivans eth poèta:
Amic, non arrecules, profitar-te deth gòi que se t’aufrís!
Non dèishes jamès entà un aute dia era voloptuositat que passe!
Pr’amor qu’era voloptuositat non passe cada dia, ne eth gòi aufrís diadèrament es sòns pòts as tòns pòts!
Alavetz, damb tant de discors e tanta parlòta, me calec meter-me a arrir, encara que damb eth còr plen de ràbia.
E dempús li didí ath barbèr: “Ara te mani qu’acabes d’arrasar-me e me dèishes anar peth camin d’Allà, jos era sua santa proteccion, e dera tua part, vè-te’n a cercar as tòns amics, que ja deuen èster en tot demorar-te.” E eth barbèr repliquèc: “ Mès se per qué te remisses?
Reaument non ei que te demana grana causa.
Guarda: vene a conéisher as mèns amics, que son uns companhs deliciosi e que non an arren d’indiscrèts ne d’inoportuns.
E enquia e tot poiria dider-te que, sonque que les veigues un solet còp, ja non voleràs auer tracte damb d’auti, e abandonaràs entà tostemp as tòns actuaus amics.” E jo didí: “Qu’aumente Allà era satisfaccion que te còste era sua amistat!
Alavetz aguest maudit barbèr me didec: “Ja veigui que preferisses eth hestau des tòns amics e era sua companhia ara companhia des mèns; mès te prègui qu’ages un shinhau de paciéncia e que demores a qu’amie ena mia casa aguesti viures que m’as autrejat.
Les botarè sus eth mantèl, dauant des mèns convidats, e coma qu’es mèns amics non haràn era pegaria de shordar-se, se les dèishi solets entà qu’aunoren era mia casa, les diderè qu’aué non compden damb jo ne demoren era mia tornada.
Mès tu, ò èsser uman!
De cap manèra consentiria en deishar-te solet.” E jo, hènt mil esfòrci entà non insultar-lo, li didí: “Te cau saber, fin finau, qu’ath lòc que vau non i pòt anar senon un.” E eth didec: “Alavetz ja compreni!
Qu’as rendètz-vos damb ua hemna, pr’amor que se non, m’amiaries damb tu.
E ça que la, te cau saber que non i a arrés en mon que se merite aguest aunor coma jo, e ath delà poiria ajudar-te fòrça en tot aquerò que volesses hèr.
Mès ara pensi que dilhèu aguesta hemna ei ua forastèra embelinaira.
E s’ei atau, malerós tu se vas solet!
Aquiu perderàs era anma solide!
Pr’amor qu’aguesta ciutat de Bagdad non se prèste ad aguesta classa de rendètz-vos.
Ò, arren d’aquerò!
Mès que mès, des de qu’auem ad aguest nau governador, qu’era sua severitat ei terribla entad aguestes causes.
Alavetz, non podent tier-me, exclamè violentament: “Ò tu, eth maudit des borrèus!
Vas a acabar ja damb aguesta infama mania de parlar?” E eth barbèr consentic en carar un moment, cuelhec de nauèth eth raser, e fin finau acabèc d’arrasar-me eth cap.
E en aguest moment ja hège fòrça estona qu’auie arribat era ora dera pregària.
E entà que se n’anèsse eth barbèr, li didí: “Vè-te’n en çò des tòns amics e hè-les a vier aguesta parva e beuenda, que jo te prometi demorar era tua tornada entà que me posques acompanhar en aguest rendètz-vos.” E persutè fòrça, damb era fin de convencer-lo.
E alavetz me didec: “Ja veigui que me vòs enganhar pr’amor de des.heir-te de jo e anar-te’n solet.
Mès te cau saber que t’atreiràs ua sòrta de calamitats que d’eres non poiràs gésser ne desliurar- te.
Te conjuri, donc, peth tòn interès, a que non te’n vages enquia que jo torna, pr’amor de que posca ajudar-te e saber en qué pare era tua aventura.” Jo li didí: “Òc!
Alavetz eth barbèr me preguèc que l’ajudèssa a cargar tot aquerò que l’auia regalat, e a botar-se sus eth sòn cap es dues granes plates de doci e gessec cargat d’aguesta manèra.
Mès, a penes se vedec dehòra, eth maudit, cridèc a dus portaires les autregèc era carga, les manèc que l’amièssen ena sua casa e s’amaguèc en un carreron, ara demora dera mia gessuda.
Per çò que hè a jo, a penes despareishec eth barbèr, me lauè çò mès lèu possible, me botè era milhor ròba, e gessí dera mia casa.
E de seguit entení era votz des muesins, que cridauen as credents ara oracion aqueth sant dia de diuendres:
Bismillahi’rramani’rrahim!
En nòm d’Allà, eth Clement sense limits, eth Misericordiós!
Loor a Allà, Senhor des òmes Clement e Misericordiós!
Suprèm sobeiran, Arbitre absolut eth dia dera Retribucion!
A tu t’adoram, imploram era tua ajuda!
E non peth camin d’aqueri qu’incorriren ena tua colèra, ne des que s’an horaviat!
En veder-me dehòra de casa, me filè ara prèssa entara dera joena.
E quan arribè ena pòrta deth kadí, instintiuament virè eth cap e vedí ath maudit barbèr ena entrada deth carreron.
Mès coma qu’era pòrta ère miei dubèrta, demorant qu’arribèssa jo, me precipitè laguens e barrè era pòrta de seguit.
E vedí en pati ara vielha, que me guidèc entar estatge naut, a on ère era joena.
Mès a penes auí entrat, entenérem gent que venguie peth carrèr.
Qu’ère eth kadí, que damb era sua acompanhada, tornaue dera oracion.
E vedí ena cantoada ath barbèr, que seguie demorant-me.
Per çò deth kadí, me tranquillizèc era joena, en tot dider-me que la visitaue pòqui viatges e que ath delà tostemp traparie era manèra d’amagar-me.
Mès, entath mèn malastre, auie dispausat Allà que se passèsse un incident, qu’es sues conseqüéncies auien d’èster fataus entà jo.
Se passèc precisament qu’aqueth dia ua des esclaues deth kadí s’auie meritat un castig.
E eth kadí, tanlèu entrèc, se metec a pataquejar-la, e li deuie fóter fòrt, pr’amor qu’era esclaua comencèc a hèr sorriscles.
E alavetz, un des neri dera casa intercedic per era; mès eth kadí, emmaliciat, li fotec tanben còps ada eth, e eth nere comencèc a cridar.
E se formèc tau rambalh, que se desordenèc eth carrèr, e eth maudit barbèr se pensèc que m’auie cuelhut e qu’èra jo eth que cridaue.
Alavetz comencèc a planher-se, e s’esquincèc era ròba, se caperèc de povàs eth cap e demanaue ajuda as caminaires que començauen a amassar-se ath sòn entorn.
E plorant didie: “Acaben d’assassinar ath mèn patron ena casa deth kadí!” Dempús, tostemp cridant, correc entara mia casa seguit dera multitud, e avisèc as mèns vailets, que de seguit s’armèren de paus e correren entara casa deth kadí, cridant e encoratjant- se mutuaument.
E arribèren toti, damb eth barbèr en cap.
E eth barbèr seguie esquinçant-se era ròba e cridant a granes votzes dauant dera pòrta deth kadí, a on èra jo.
E quan eth kadí entenec aguest tumult, guardèc per ua hièstra e vedec a toti aqueri energumèns que pataquejauen era sua pòrta damb es paus.
Alavetz, pensant qu’era causa ère pro grèu, baishèc, dauric era pòrta e preguntèc: “Qué se passe, brava gent?” E es mèns vailets li dideren: “Ès tu eth qu’a aucit ath nòste patron?” E repliquèc: “Mès se qui ei eth vòste patron, e qué a hèt entà que jo l’aucisca?…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sdabut, ò rei afortunat!
D’a on ven?
A on va?
Qui l’a amiat aciu?” E eth barbèr didec: “Maladit kadí, non hèsques eth pèc, donques que me’n sai de tota era istòria, era entrada deth mèn patron ena tua casa e toti es auti detalhs.
Que sai, e ara voi que toti ac sàpien, qu’era tua hilha ei encamardada deth mèn patron, e eth mèn patron la correspon.
E l’è acompanhat enquia aciu.
E tu l’as susprenut en lhet damb era tua hilha, e l’as baldat a còps de pau, sense cap ajuda des tòns sirvents.
E jo te vau a obligar ara madeish a que vengues damb jo entath palai deth nòste solet jutge, eth califa, s’ei que non mos vòs entornar de seguit ath nòste patron, indemnizar-lo des maus tractes que l’as hèt patir e autrejar-lo san e en bona santat, a jo e as sòns parents.
Se non, m’obligaràs a entrar ara fòrça ena tua casa pr’amor de desliurar-lo.
En enténer aguestes paraules, eth kadí se quedèc talhat e plen de confusion e de vergonha dauant de tota aquera gent qu’ère escotant.
Mès, totun aquerò, en tot virar-se entath barbèr, li didec.
E jo, qu’ac vedia tot darrèr d’ua gelosia, quan vedí qu’eth barbèr auie entrat ena casa, volí hùger de seguit.
Mès encara que cercaua escapar-me, non trapè cap gessuda que non podesse èster vista pera gent dera casa o que non la podesse tier eth barbèr.
Ça que la, en ua des crambes trapè un còfre enòrme qu’ère uet, e m’amaguè ath sòn laguens, en tot deishar quèir era tapa.
E aquiu me demorè plan quiet, tient-me er alend.
Mès eth barbèr, dempús de cercar per tota era casa, entrèc en aqueth quarto, e deuec guardar a dreta e quèra e veir eth còfre.
Alavetz, eth maudit, comprenec que jo èra ath laguens, e sense badar boca, lo cuelhec, se lo carguèc ena espatla e cerquèc ara prèssa era gessuda, mentre jo me moria de pòur.
Mès volec era fatalitat qu’era plèba s’entestèsse en veir çò que i auie ath laguens deth còfre, e de pic lheuèren era tapa.
E jo, non podent tier aquera vergonha, me lheuè còp sec e me lancè en solèr, mès damb tau precipitacion, que me trinquè ua cama, e d’alavetz ençà que sò coish.
E atau recorrí es carrèrs mès escurs e apartats.
Mès guardatz quin ère eth mèn temor que, de pic, vedí ath barbèr ath mèn darrèr.
E didie cridant: “Ò, bona gent!
Gràcies a Allà qu’è trapat ath mèn patron!” Dempús, sense deishar de córrer darrèr mèn, me didec: “Ò, senhor mèn!
Que ja ves ara guaire mau heres obrant damb impaciéncia e sense atier as mèns conselhs, donques que, coma auràs pogut comprobar, non ès òme guaire intelligent, pr’amor qu’ès destimborlat e enquia e tot un shinhau simple.
Mes, senhor, entà on corres atau?
Demora-me!”.
E jo que non sabia ja com desliurar-me d’aguesta calamitat se non siguesse mejançant era mòrt, me posè, e li didí: “Ò, barbèr!
Non n’as pro d’auer-me deishat en estat que me ves?
Mès quan acabèc de parlar vedí dubèrta dauant de jo era botiga d’un mercadèr amic mèn.
Me calè ath laguens e li supliquè ath mercadèr qu’empedisse entrar darrèr mèn ad aqueth maudit.
E ac podec arténher damb era menaça d’ua garròt enòrme e tachant-li guardades terribles.
Mès eth barbèr non se n’anèc sense maudíder ath mercadèr e tanben ath pair e ath pairin deth mercadèr, vomegant escarnis, injúries e malediccions contra jo e contra eth mercadèr.
E jo li balhè gràcies ath Recompensador per aquera liberacion que non demoraua jamès.
Eth mercadèr m’interroguèc alavetz, e li condè era mia istòria damb aguest barbèr, e li demanè que me deishèsse estar ena sua botiga enquiara mia garison, donques que non volia tornar ena mia casa per pòur de qué me perseguisse un aute còp aguest barbèr de betum.
Mès, pera gràcia d’Allà, era mia cama acabèc per guarir-se.
Alavetz cuelhí toti es sòs que me restauen, manè cridar testimònis e escriuí un testament, qu’en eth legaua as mèns parents era rèsta dera mia fortuna, es mèns bens e es mies proprietats dempús dera mia mòrt, e alistè a ua persona de confiança entà qu’administrèsse tot aquerò, en tot encargar-li que tractèsse ben a toti es mèns, grani e petits.
E entà deishar de uelh definitiuament ath aguest maudit barbèr, decidí anar-me’n de Bagdad e calar-me en quinsevolh aute lòc, a on non auessa eth risque de trapar-me cara a cara damb eth mèn enemic.
Gessí, donc, de Bagdad, e non deishè de viatjar dia e net enquia qu’arribè en aguest país, a on me pensaua auer-me desliurat deth mèn perseguidor.
Mès ja vedetz que tot siguec trabalh inutil, ò senhors mèns!
Quan aqueth joen, seguic eth sarte, en tot parlar-li ath rei dera China, acabèc de prononciar aguestes paraules, se lheuèc damb eth ròstre esblancossit, mos desirèc era patz, e gessec sense qu’arrés ac podesse empedir.
Per çò que hè a nosati, dempús d’enténer aguesta istòria tant estonanta, guardèrem ath barbèr, qu’ère carat e damb eth cap clin, e li didérem: “Ei vertat çò qu’a condat aguest joen?
E s’ei atau, per qué actuères d’aguesta sòrta, costant-li tanta desgràcia?” Alavetz eth barbèr lheuèc eth front, e mos didec: “Per Allà!
Pro me’n sabia jo de çò que hèja obrant atau, e ac hi entà estauviar-li màger calamitats.
Donques que se non auesse estat per jo, ère perdut sense remèdi.
E li cau balhar gràcies a Allà e a jo per non auer perdut qu’ua cama en sòrta de perder-se eth complètament.
Per çò de vosati, ò senhors mèns!
Eth barbèr didec:
Mès un dia entre es dies, eth califa auec motius de quèisha contra dètz individús que demorauen dehòra dera ciutat, e li manèc ath governador lòctenent que li hesse a vier ad aguesti dètz individús.
E volec eth Destin que precisament quan les hègen trauessar eth Tigris en ua barca, me trapèssa jo ena arriba der arriu.
E vedí ad aqueri òmes ena barca, e didí ath mèn laguens: “Solide aguesti òmes an un rendetz-vos en aguesta barca entà divertir-se pendent tot eth dia, minjant e beuent.
M’apressè ara vòra, e sense badar boca, donques que per bèra causa sò eth Silenciós, sautè ena barca e me barrègè damb toti eri.
Mès de pic, vedí arribar as gardes deth walí, que s’apoderèren de toti, les meteren a cada un, un gròs anèth en còth e es cadies enes mans.
E jo non didí arren, çò que vos desmostrarà, ò senhors mèns!
Me tenguí, donc, sense protestar, e me vedí amiat damb es dètz individús ena preséncia der Emir des Credents, eth califa Montasser Billah.
Tanlèu mos vedec, eth califa cridèc ath borrèu e li didec: “Braca de seguit eth cap ad aguesti dètz marridi!” E eth borrèu mos metec en hilèra en pati, ara vista deth califa, e agarrant era espada, heric eth prumèr cap e lo hec sautar e eth dusau e eth tresau, enquiath dètzau.
Mès quan arribèc a jo, eth nombre de caps talhadi ère precisament de dètz, e non auie orde de talhar-ne cap aute mès.
S’arturèc, per tant, e li didec ath califa qu’es sues ordes èren ja complides.
Mès alavetz, virèc era cara eth califa e en veder-me encara de pès, exclamèc: “Ò borrèu!
T’è manat talhar eth cap as dètz marridi!
Com ei qu’as perdonat ath detzau?” E eth borrèu repliquèc: “Pera gràcia d’Allà!
Qu’è talhat dètz caps.
E alavetz eth califa me guardèc e didec: “Mès tu, se qui ès?
E qué hès entre aguesti bandits, vessadors de sang?” Alavetz, ò senhors mèns!
Que sò eth jeique, eth que criden El-Samed, per çò dera mia poca loquacitat.
Eth mèn mestièr ei eth d’arrasar caps e barbes, escarificar cames e bots des cames e aplicar ventoses e sangshugues.
E sò un des sèt hilhs deth mèn pair, e es mèns sies frairs son encara vius.
Mès vaquí era aventura.
Aguest madeish maitin me passejaua jo ath long deth Tigris, quan vedí ad aguesti dètz individús que sautauen en ua barca, e m’amassè damb eri, e damb eri m’embarquè, en tot pensar-me qu’èren convidadi a bèra taulejada en arriu.
Mès, vaquí que, a penes arribè, endonviè que me trapaua entre criminaus, e me n’encuedè d’aquerò quan vedí as tòns gardes que se mos calauen ath dessús e mos botauen er anèth en còth.
E encara que jo non auia arren a veir damb aguesta gent non volí parlar ne ua soleta paraula ne protestar de cap manèra, en tot obligar-me ad aquerò era mia excessiua fermetat de caractèr e era mia pòca loquacitat.
E barrejat damb aguesti òmes siguí amiat entre es tues mans, ò Emir des Credents!
E manères que les talhèssen eth cap ad aguesti dètz bandits, e siguí jo eth solet que quedèc entre es mans deth tòn borrèu, e a maugrat de tot, non badè boca.
Me pensi, donc, qu’aquerò ei ua bona pròva de valor e de fermetat plan considerabla.
E ath delà, eth solet hèt de junher- me damb aguesti dètz desconeishudi ei, sonque per aquerò, era màger demostracion de valentia que i pogue auer.
Mès que non t’estones dera mia accion, ò Emir des Credents!
Quan eth califa entenec es mies paraules, e avertic en eres qu’en jo i auie valor e umilitat, e vedec eth mèn amor ath silenci e es mies manères, e eth mèn òdi ara indiscrecion e ara impertinéncia, a maugrat de çò que digue aguest joen coish qu’ère aciu hè un moment, ath quau sauvè de tota sòrta de calamitats, er Emir didec: “Ò venerable jeique, barbèr espirituau e engenh plen de gravetat e de sabença!
Ditz-me: Ditz-me s’es auti sies frairs son coma tu?
T’egalen en prudéncia, talent e discrecion?
Guaire pòc se retiren a jo, ò Emir des Credents!
Vies d’afligir-me damb era tua censura en comparar-me damb aguesti sies lhòcos qu’arren an en comun damb jo, ne d’apròp ne de luenh!
Pr’amor que, per çò dera sua verbositat impertinenta, pera sua indiscrecion e pera sua covardia, s’an cercat mil desengusti, e cada un a ua deformitat fisica, tant que jo sò san e complèt de còs e d’esperit.
Pr’amor que, efectiuament, eth màger des mèns germans ei coish; eth dusau, bòrni; eth tresau, desdentat; eth quatau, cèc; eth cincau, non a nas ne aurelhes, pr’amor que les ac braquèren, e ath siesau l’an henut es pòts.
Mès, ò Emir des Credents!
Pr’amor que se te condèssa tota era sua istòria, veiries guaire desparièr sò jo de toti eri.
E coma qu’era sua istòria ei infinitament interessanta e saborosa, te la vau a condar sense mès dilacions.
Atau, te cau saber, ò Emir des Credents!
Eth sòn mestièr a estat de sarte en Bagdad.
Se tenguie ath sòn mestièr de sarte en ua petita botiga qu’eth sòn proprietari ère un òme claufit de sòs e de riqueses.
Aguest òme demoraue en estatge naut dera casa madeisha qu’ère plaçada era botiga deth mèn frair Bacbuk.
E ath delà, en sosterranh dera casa i auie ua mòla, a on s’estaue un molinèr e eth buèu deth molinèr.
Mès un dia qu’eth mèn frair Bacbuk ère en tot cóser, seigut ena sua botiga, auent ath sòn dejós ath molinèr e ath buèu deth molinèr, e ath dessús ath proprietari, vaquí qu’eth mèn frair Bacbuk lheuèc, de pic, eth cap e vedec que pistaue per ua des hièstres nautes ua beròia hemna coma era lua gessent, que se divertie en tot guardar as caminaires.
E aguesta hemna ère era esposa deth proprietari dera casa.
En veder-la eth mèn frair Bacbuk, sentec qu’eth sòn còr s’encamardaue apassionadament d’era, e li siguec impossible cóser ne hèr ua auta causa que guardar entara hièstra.
E en cada còp d’agulha se punchaue es dits, donques qu’auie es uelhs tachadi ena hièstra.
E atau s’estèc pendent diuèrsi dies, que pendent es quaus a penes trabalhèc e era sua faena non valec mès d’un dracma.
Per çò dera joena, comprenec de seguit es sentiments deth mèn frair Bacbuk.
E decidic treir-ne tot eth partit possible e divertir-se ath sòn cargue.
E un dia qu’ère eth mèn frair mès empeguit que de costum, era joena li dirigic ua guardada assassina, que se clauèc de seguit en còr de Bacbuk.
E Bacbuk guardèc de seguit ara joena, mès d’ua manèra tan ridicula, qu'era se retirèc dera hièstra pr’amor d’arrir ath sòn gust, e siguec tau era sua explosion d’arrir, que queiguec de cu sus eth solèr.
Mès eth malerós Bacbuk arribèc ath limit dera sua alegria en tot pensar qu’era joena l’auie guardat coraument.
Atau ei, donc, qu’a londeman non s’estonèc, ne plan mens, eth mèn frair Bacbuk quan vedec entrar ena botiga ath proprietari dera casa, qu’amiaue dejós deth braç ua beròia pèça de hiu estropada en un mocador de seda, e li didec: “Te hèsqui a vier aguesta pèça de tela entà que me talhes ues camises.” Alavetz Bacbuk non dobtèc qu’aqueth òme ère aquiu enviat pera sua hemna, e responec: “Sus es mèns uelhs e sus eth mèn cap!
Aguesta madeisha net seràn acabades es tues camises.” E plan que òc, eth mèn frair se metec a trabalhar damb tant afan, en tot privar-se enquia e tot de minjar, que pera net, quan arribèc eth proprietari dera casa, ja auie es vint camises talhades, cosudes e empaquetades en mocador de seda.
E eth proprietari dera casa li preguntèc: “Guaire vos deui?” Mès precisament en aqueth moment se presentèc furtiuament ena hièstra era joena, e li dirigic ua guardada a Bacbuk, en tot hèr-li un senhau damb es uelhs, coma dident-li que non acceptèsse arren.
E eth mèn frair non li volec crubar arren ath proprietari dera casa, encara qu’en aquera escadença ère plan necessitat, e quinsevolh sòs aurie estat entada eth ua grana ajuda.
Mès se considerèc erós de trabalhar entath marit e afavorir-lo per amor ara beròia cara dera sua hemna.
E a londeman, en hèr-se dia se presentèc eth proprietari dera casa damb ua auta pèça de tela dejós deth braç, e li didec ath mèn frair Bacbuk: “Vaquí que vien d’avertir-me ena mia casa que me cau tanben uns calçotets naus entà botar-me-les damb es camises naues.
E te hèsqui a vier aguesta pèça de tela entà que me hèsques es calçotets.
Mès que siguen amples.
E non estauvies bric es plècs ne era tela.” Eth mèn frair responec: "Escoti e aubedisqui.” E s’estèc tres dies complèts, cos que cos, sense cuélher mès aliment qu’er estrictament de besonh, pr’amor que non volie pèrder temps, e ath delà non auie ne un solet dracma entà crompar minjar.
E quan auec acabat es calçotets, les estropèc en mocador, e plan content, venguec a amiar-les, eth madeish, ath propreitari dera casa.
Que non me cau díder, ò Emir des Credents!
Pr’amor que quan eth mèn frair li presentèc es calçotets ath proprietari dera casa, aguest hec coma que l’anaue a pagar, mès de seguit campèc ena pòrta era beròia cara dera hemna, en tot hèr-li un arridolet e senhaus damb es celhes entà que non crubèsse.
E Bacbuk se remic a crubar deth marit.
Alavetz eth marit se n’anèc pendent un instant pr’amor de parlar damb era sua esposa, que tanben auie despareishut, e tornèc de seguit ath costat deth mèn frair e li didec: “Entà arregraïr-te es tòns favors, auem decidit era mia hemna e jo maridar-te damb era nòsta esclaua blanca, qu’ei plan beròia e gentila, e d’aguesta sòrta seràs dera nòsta casa.” E Bacbuk s’imaginèc de seguit qu’ère ua excellenta astúcia dera hemna entà qu’eth podesse entrar liurament ena casa.
E acceptèc de seguit.
E en un virament de uelhs manèren cridar ara esclaua e la maridèren damb eth mèn frair Bacbuk.
Mès quan arribèc era net, volec apressar-se Bacbuk ara esclaua blanca, e aguesta li didec: “Non, non!
Aguesta net, non!” E per mès qu’ac desirèsse Bacbuk non li podec balhar ne tansevolh un punet.
Ath delà, eth proprietari dera casa l’auie dit ath mèn frair Bacbuk, qu’aquera net, en sòrta de dormir ena botiga, que dormisse ena mòla qu’ère en sosterranh dera casa, pr’amor de qué siguessen mès amples eth e era sua hemna.
E coma qu’era esclaua, dempús de resistir-se ara copulacion, pugèc ena casa dera sua patrona, Bacbuk li calec ajaçar-se solet.
E en hèr-se dia encara dormie Bacbuk, quan entrèc eth molinèr e didec en votz nauta: “Que ja a descansat pro aguest buèu.
Lo vau a aganchar ara mòla entà mòler tot eth horment qu’ei en tot amolonar-se en quantitat considerabla.” E s’apressèc alavetz ath mèn frair, simulant confoner-lo damb eth buèu e li didec: “Au, lhèua-te, pigre, que me cau atelar-te.” E eth mèn frair Bacbuk non volec parlar, tau ere era sua estupiditat, e se deishèc atelar ara mòla.
E eth molinèr l’estaquèc pera cintura ath cilindre dera mòla, e fotent-li ua foetada, exclamèc: “Yallah!” E quan Bacbuk recebec aqueth còp, non podec mens que bramar coma un buèu.
E eth molinèr li seguic fotent foetades e li hec hèr torns ara mòla pendent fòrça temps.
E eth mèn frair bramaue totafèt coma un buèu, e bohaue en recéber es foetades.
E non se tardèc a arribar eth proprietari dera casa, que, en veder-lo en tau estat, hènt torns e recebent còps, anèc de seguit a avisar ara sua hemna e aguesta envièc ara sua esclaua blanca, que desliguèc ath mèn frair e li didec pietosament: “Era mia patrona ven de saber-se’n deth mau tracte que t’an hèt patir, e li hè fòrça dò.
Mos planhem per çò des tòns patiments.” Mès eth malerós Bacbuk auie recebut tants còps e ère tan molut, que non podec díder arren.
E en tot trapar-se en tau estat, se presentèc eth jeique qu’auie eth sòn contracte de matrimòni damb era esclaua blanca.
E li desirèc era patz, e li didec: “Qu’Allà t’autrege longa vida!
Atau sigue benedit eth tòn matrimòni!
Ne sò segur de qué vies de passar ua erosa net e de qué as gaudit es transports mès intims, abraçades, punets e copulacions des dera net enquiara maitiada.” E eth mèn frair Bacbuk li contestèc: “Allà confone as embelinaires e as perfids dera tua classa, traïdor ara ennau poténcia!
Tu me meteres en tot aquerò entà que hessa virades ara mòla en sòrta deth buèu deth molinèr, e aquerò enquiath maitin.” Alavetz eth jeique lo convidèc a que l’ac condèsse tot, e eth mèn frair l’ac condèc.
E alavetz eth jeique li didec: “Tot aquerò qu’ei fòrça clar.
Non ei ua auta causa senon qu’era tua estela non encaishe damb era estela dera joena.” E Backuk li repliquèc: “A, maudit!
Vè-te’n a veir se pòs endonviar mès perfidies!” Dempús, eth mèn frair se n’anèc e se tornèc a calar ena sua botiga damb era fin de demorar bèth trabalh que li permetesse guanhar-se eth pan, donques qu’auie trabalhat tant, sense crubar.
E mentre ère seigut, vaquí que se presentèc era esclaua blanca e li didec: “Era mia patrona t’estime fòrça, e m’encargue que te diga qu’acabe de pujar ena terraça pr’amor d’auer eth gust de contemplar-te des dera lucana.” E, plan que òc, eth mèn frair vedec campar ena lucana ara joena, des.hèita en lèrmes, e se planhie e didie: “Ò estimat mèn!
Per qué me botes tan mala cara e ès tant emmaliciat que ne tansevolh me guardes?
Te juri pera mia vida que tot aquerò que t’a arribat ena mòla a estat sense jo saber-me’n.
Per çò d’aguesta esclaua lhòca, non voi que ne tansevolh la guardes.
A compdar d’ara, serè jo era soleta tua.” E eth mèn frair Bacbuk lheuèc alavetz eth cap e guardèc ara joena.
Dempús se metec a parlar-li damb senhaus, e era damb eth, enquia que Bacbuk se convencèc de qué toti es malastres non l’auien passat ada eth, senon a un aute quinsevolh.
E damb era esperança de veir ara joena, seguic talhant e cosent camises, calçotets, ròba interiora e ròba exteriora, enquia qu’un dia venguec a cercar-lo era esclaua blanca e li didec: “Era mia patrona te salude.
E coma qu’eth mèn patron e espós sòn se’n va aguesta net a ua taulejada entre amics e non tornarà enquia deman peth maitin, te demorarà impacienta era mia patrona entà passar damb tu aguesta net entre delícies e çò que tu ja sabes.” E eth malerós Bacbuk siguec a mand de tornar-se lhòco en enténer aguesta naua.
E Bacbuk non s’imaginaue arren d’aquerò, pr’amor que desconeishie absoludament totes es astúcies e totes es emboscades que son capables es hemnes.
Atau, donc, arribada era net, venguec a cercar-lo era esclaua, e l’amièc entàs crambes dera sua patrona, que de seguit se lheuèc, li hec un arridolet, e li didec: “Per Allà!
Mès esdeguem-nos, e prumèr de tot, un punet!
E de seguit…” Mès encara non auie acabat de parlar quan se dauric era pòrta e entrèc eth marit damb dus esclaus neri, que se lancèren contra eth mèn frair Bacbuk, l’estaqueren, lo lancèren en solèr e comencèren a repassar- li era esquia damb es foets.
Dempús l’agarrèren entàs amiar-lo ena casa deth walí.
E eth walí lo condemnèc a que li fotessen dues centes foetades, dempús lo montèren en un camèlh e lo passegèren per toti es carrèrs de Bagdad.
Mentre atau passejauen ath mèn frair Bacbuk, s’enforismèc de pic eth camèlh e comencèc a fóter grani sauts.
E Bacbuk, coma que non podie valer-se, queiguec en solèr e se trinquèc ua cama, demorant coish d’alavetz ençà.
E Bacbuk damb era sua cama trincada gessec dera ciutat.
Mès m’avisèren de tot aquerò se seguit, ò Prince des Credents!
E quan auí condat aguesta istòria de Bacbuk, ò senhors mèns!
Be n’ei de divertit aguest relat!” E jo repliquè: “De vertat que non me meriti encara tau laudança tua.
Pr’amor qu’alavetz, qué dideràs quan ages entenut era istòria de cada un des mèns auti frairs?
Mès cranhi que me cuelhes per un charlatan indiscrèt.” E eth califa contestèc: “Ath contrari, barbèr subernaturau!
Esdega-te a condar-me çò que se passèc damb es tòns frairs, entà agradar as mies aurelhes damb aguestes istòries que son pursères d’aur, e non cranhes entrar en detalhs, donques que pensi qu’era tua istòrria a d’auer tantes delícies coma sabor.” E alavetz didí:
E ath delà ei desdentat.
De mestièr, que non n’a degun, ça que la, me balhe fòrça desengusti.
Jutjatz damb eth vòste enteniment en enténer aguesta aventura.
Un dia que vagaue sense rumb pes carrèrs de Bagdad, se l’apressèc ua vielha e li didec en votz baisha: “Escota, ò èsser uman!
Qué as vist en jo entà preferir-me?” E era vielha responec: “Ja t’è dit que non despenes paraules, que sàpies carar, e comportar-te en silenci.
Seguis-me, donc, e non parles mès.” Dempús s’aluenhèc ara prèssa.
E eth mèn frair, damb era esperança de tot aquerò prometut, se filèc ath sòn darrèr, enquia qu’arribèren en un palai plan beròi, mès qu’encara ere mès beròi tot aquerò qu’embarraue.
Pr’amor que se trapèc ath miei de quate gojates beròies coma lues.
E aguestes joenes èren estirades sus plan riqui tapissi e entonauen damb ua votz deliciosa cançons d’amor.
Dempús des cortesies acostumades, ua d’ères se lheuèc, aumplic ua copa e se la beuc.
E eth mèn frair Haddar li didec: “Que te sigue san e deliciós e qu’aumente es tues fòrces.” E s’apressèc ara joena, pr’amor de cuélher era copa ueda e meterse as sues ordes.
Mès era aumplic de seguit era copa e l’ac aufric ada eth.
E Haddar, cuelhent era copa, se metec a béuer.
E mentre eth beuie, era joena comencèc a amorassar-li eth cogòt, mès, de ressabuda, lo tumèc damb tau ràbia, qu’eth mèn frair acabèc per anujar-se.
E se lheuèc entà anar-se’n, desbrembant era sua promesa de tiè’c tot sense protestar.
E alavetz s’apressèc era vielha e li guinhèc eth uelh, coma dident-li: “Tè-te.
Demora e esta-te enquiath finau.” E eth mèn frair aubedic, e li calec suportar pacientament toti es capricis dera joena.
E es autes tres s’esdeguèren a hèr-li badinades non mens pesades: ua li tirassaue es aurelhes coma entà arrincar-se-les; ua auta li fotie copets en nas e era tresau li pecigaue damb es ungles.
E eth mèn frair s’acuelhie damb fòrça resignacion, pr’amor qu’era li seguie hènt senhaus damb es uelhs entà que se carèsse.
Fin finau, entà premiar era sua paciéncia, se lheuèc era joena mès beròia e li didec que se despolhèsse.
E eth mèn frair aubedic sense badar boca.
E alavetz era joena cuelhec un isòp, l’esposquèc damb aigua de ròses, e li didec: “M’agrades fòrça, uelh dera mia vida!
Mès me shòrden es barbes e es mostaches, que punchen ena pèth.
De sòrta que, se vos de jo çò que tu ja sabes, t’as d’arrasar era cara.” E eth mèn frair responec: “Que non pòt èster aquerò, pr’amor que serie era màger vergonha que me poirie arribar.” E era didec: “Donques non poirè estimar-te de cap auta manèra.
Que non i a mès remèdi.” E alavetz eth mèn frair deishèc qu’era vielha l’amièsse en ua cramba pròcha, a on li braquèc era barba e l’ac arrasèc.
E dempús era mostacha e es celhes.
E ara seguida l’onhec era cara damb coloret e povàsssi, e l’amièc entara sala a on èren es joenes.
E en veder-lo les entrèc tau atac d’arrir, que se dobleguèren sus es sòns cus.
Dempús se l’apressèc era mès beròia d’aqueres joenes e li didec: “Ò patron mèn!
Es tòns encantaments vien de conquistar era mia anma.
E dempús artenheràs de jo çò que tu ja sabes.” Alavetz, ath son dera darabukka, manejada pera vielha, eth mèn frair s’estaquèc ena cintura un mocador de seda e se metec a dançar ath miei dera sala.
Mès qu’èren taus es sòns gèsti e es sues viroletes, qu’es joenes s’estarnauen d’arrir, e comencèren a lançar-li tot çò qu’auien a man: coishins, frutes, beuendes e enquia e tot es botelhes.
E era mès beròia de totes se lheuèc alavetz e anèc cuelhent tota sòrta de postures, guardant ath mèn frair damb uelhs coma clucadi de desir, dempús s’anèc treiguent tota era sua ròba, enquia demorar-se solet damb era plan fina camisa e es amples cauces de seda.
E El-Haddar, qu’auie interromputt eth balh tanlèu vedec ara joena despolhada, arribèc en limit mès extrèm dera excitación.
Mès alavetz se l’apressèc era vielha e li didec: “Ara te cau córrer darrèr d’era.
Pr’amor que quan s’excite damb era beuenda e damb era dança, acostume a despolhar-se complètament, mès non s’autrege a cap aimant sense auer examinat eth sòn còs nud, era sua verga en ereccion e era sua leugeresa entà córrer, en tot jutjar-lo alavetz digne d’era.
De sòrta que l’as de perseguir pertot, de cramba en cramba, enquia que la posques agarrar.
E eth mèn frair, en enténer aquerò, se treiguec eth cinturon de seda e se premanic a córrer.
E era joena se treiguec era camisa e tot çò d’aute, e campèc tota nuda, en tot balancejar-se coma ua palmèra naua.
E se metc a córrer, hènt arridalhades e hènt torns ath salon.
Era didec:
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E es autes joenes e era vielha, en veir córrer ad aqueth òme damb eth ròstre pintat, sense barba, ne mostacha ne celhes, e quilhada era sua verga ar arràs, se morien d’arrir, picauen de mans e pataquejauen eth solèr damb es pès.
E era joena, dempús de hèr dus torns pera sala, se calec en un correder plan long, e dempús crotzèc dues crambes, ua darrèr dera auta, tostemp perseguida peth mèn frair, totafèt hòl.
E era, sense deishar de córrer, arrie damb tota era sua anma, en tot botjar es anques.
Mès de pic despareishec en ua cantoada, e eth mèn frair anèc a daurir ua pòrta que per era se pensaue qu’auie gessut era joena, e se trapèc ath miei deth carrèr.
E aguest carrèr ère eth carrèr que demorauen es adobadors de Bagdad.
E toti es adobadors vederen a El-Haddar arrasat de barbes, sense mostacha, es celhes bracades e pintat eth ròstre coma ua prostituta.
E escandalizadi, se meteren a foter-li còps de correja, enquia que perdec eth sen. E dempús lo montèren en un saumet, en tot botar-lo ath revés, de cara entara coa, e li heren dar eth torn a toti es mercats, enquia que se lo heren a vier dauant deth walí, que les preguntèc: “Qui ei aguest òme?” E eri responeren: “Qu’ei un desconeishut que gessec còp sec dera casa deth gran visir.
E l’auem trapat d’aguesta sòrta.” Alavetz eth walí manèc que li hessen cent foetades ena planta des pès, e lo despatrièc dera ciutat.
E jo, ò Emir des Credents!
E ara ei a cargue mèn.
Compreneràs que se jo non siguessa un òme plen de decision e de qualitats, non auria pogut suportar a semblable pèc.
Mès per çò que hè ath mèn tresau frair, ja ei ua auta causa, coma veiràs.
Jo sò qu'ei causa bona que causes tan senhalades, e dilhèu jamès entenudes ne vistes, venguen a èster coneishudes per molti e non s'acòguen ena sepultura deth desbrembe, pr'amor que poirie èster que quauqu'un que les liegesse i trapèsse bèra causa agradiua, e ad aqueri que non les aprigondissen tant, les shautèsse; e plan per açò, ditz Plinius que non i a cap libre, per dolent que sigue, que non age bèra causa bona; mès que mès, pr'amor qu'es gusti non son toti es madeishi, e çò qu'un non se minge, un aute s'ac avale.
E, atau, vedem causes que son tengudes en pòc per quauqui uns, e per d'auti non ne son.
E plan per aquerò, deguna causa s'aurie de trincar ne deishar d'anar, exceptat que siguesse fòrça detestabla, senon que s'aurie d'amuishar a toti, sustot se non siguesse de damnatge e se'n podesse trèir d'era bèth frut; pr'amor que se non siguesse atau, pòques persones escriuirien entà se madeishes, donques que non se hè sense trabalh, e vòlen, pr'amor que hèn eth trabalh, èster recompensades, non damb sòs, senon damb qué veiguen e liegen es sues òbres, e se i a un perqué, les ac vanten, e plan per açò ditz Tulius: "Era fama elève as artistes".
Qui se pense qu'eth soldat que va prumèr ena fila, a en òdi eth hèt de víuer?
Non, plan; mès eth desir de laudança lo hè a méter-se en perilh; e atau, enes arts e enes letres se passe madeish.
Predique plan ben eth prèire, e ei òme que desire fòrça eth profit des amnes; mès preguntatz-li a vòsta mercé (VM) se li hè dò çò, quan li diden: "Ò!, b'ac auetz hèt de meravihós!".
Pelegèc plan ignòblaments eth senhor Fulano, e balhèc eth vestit d'armes ath brigand, pr'amor que lo laudaue d'auer combatut plan ben.
Qué harie se siguesse vertat?
E tot se passe atau: qu'en tot cohessar que jo non sò mès sant qu'es vesins, d'aguesta colhonada, qu'en aguest grossièr estil escriui, non me semblarà degrèu que ne cuelhen partida e ne gaudisquen damb aquerò toti es que i trapen gust en era, e veiguen que viu un òme damb tantes fortunes, perilhs e adversitats.
Li demani a VM, que recebe eth praube servici dera man d'aqueth que vos hèsque mès ric s'eth sòn pòder e desir siguessen com cau.
E donques que VM vò que se l'escriue e raconde eth cas extensaments, me semblèc que non ac auia d'agarrar peth miei, senon peth principi, pr'amor de qué s'age coneishença complèta dera mia persona, e tanben pr'amor que consideren es qu'eretèren nòbles portadures, guaire pòc se les deu, pr'amor que Fortuna siguec damb eri parciau, e guaire mès heren aqueri que, en èster-les contraria era Fortuna, remant damb fòrça e traça, arribèren en bon pòrt.
Sàpie VM, abantes de tot, qu'a jo me criden Latzèr de Tormes, hilh de Tomé Gonzalez e d'Antonia Perez, naturaus de Tejares, bordalat de Salamanca.
Eth mèn neishement siguec en arriu Tormes, per çò que ne cuelhí eth fausnòm, e siguec d'aguesta sòrta.
Eth mèn pair, que Diu l'ac age, auie eth mestièr d'aprovedir era mòlta d'ua mòla d'aigua, que s'està ena ribèra d'aqueth arriu, qu'en era siguec molinièr pendent quinze ans; e en tot estar-se era mia mair ena mòla der arriu, plea de jo, la cuelhec era jasilha e m'amainadèc aquiu: de sòrta que de vertat posqui díder que neishí en arriu.
Atau, donc, en èster jo mainatge de ueit ans, acusèren a ma pair de certanes sangarrères mau hètes enes saques des qu'aquiu veguien a mòler, per çò que siguec agarrat, e cohessèc e non remic e patic persecucion pera justícia.
Demori en Diu que sigue ena Glòria, pr'amor qu'er Evangèli as que patissen persecucion pera justícia les cride benauradi.
En aqueth temps s'organizèc cèrta armada contra es sarrasins, qu'en era i anèc eth mèn pair, qu'alavetz ère despatriat per çò que s'a dit, damb eth cargue de mulatèr d'un cavalièr que venguec aquiu, e damb eth sòn senhor, coma leiau sirvent, acabèc era sua vida.
Era mia veuda mair, en veder-se sense marit e sense abric, determinèc apressar-se as bravi, per èster-ne un d'eri, e venguec a demorar-se ena ciutat, e loguèc un ostalon, e se botèc a padenar minjar entà bèri estudiants, e lauaue era ròba a bèri mossos de shivaus deth Comendador dera Magdalena, de sòrta qu'anèc frequentant es escudaries.
Era e un òme brun d'aqueri que garissen es bèsties, vengueren en coneishença.
Aguest, bèri còps venguie ena nòsta casa, e se n'anaue peth maitin; d'auti còps, de dia, venguie ena pòrta, damb era desencusa de crompar ueus, e entraue ena casa.
Jo ara prumeria dera sua entrada, me hège ràbia e l'auia pòur, en veir eth mau color e eth mau gèst qu'auie; mès dempús que vedí que damb era sua venguda mielhoraue eth repaish, venguí a estimar-lo mès, pr'amor que tostemp se hège vier pan, bocins de carn, e en iuèrn socs, que damb eri mos escauhàuem.
De manèra que, en tot contunhar hènt auberja e convèrsa, era mia mair venguec a balhar-me un neret plan polit, que jo me pelejaua e ajudaua a escauhar.
E m'en brembi que, en tot èster eth nere de ma pair jogant damb eth mainatge, coma qu'eth mainatge vedie a ma mair e a jo blanqui, e ada eth non, hugie d'eth, damb pòur, entà ma mair, e senhalant damb eth dit didie: "Mair, pòur!"
Responec eth, en tot arrir: "Hilh de puta!".
Se passèc qu'era convèrsa deth Zaire, qu'atau se cridaue, venguec ena aurelha deth majordòm, e hèta era perquisicion, se trapèc qu'era mitat apuprètz der òrdi, que li balhauen entàs bèsties, lo panaue, e brens, lenha, estrelhes, devantaus e es hlaçades e lincòs des shivaus s'auien perdut, e quan non auie ua auta causa, desherraue as bèsties, e damb tot aquerò acodie entara mia mair pr'amor d'elevar ath mèn frairet.
Non mos esmiraglem d'un clèrgue o fraire, qu'er un pane des praubi e er aute de casa entàs sues devòtes e entara ajuda de un aute, quan a un praube esclau er amor lo possaue ad açò.
E se provèc tot çò que digui e encara mès, pr'amor qu'a jo me preguntauen damb menaces, e coma mainatge responia, e desnishaua tot çò que sabia per pòur, enquia e tot bèri miei hèrs de shivau que per encarge de ma mair vení a un haure.
Ath praube deth mèn pairastre lo foetèren e embolhèren, e a ma mair li botèren pena per justícia, ath delà de cent foetades, qu'ena casa deth nomentat comendador non entrèsse, ne ath malerós Zaire, ena sua acuelhesse.
Entà non embolhar es causes encara mès, era prauba s'esdeguèc e complic era senténcia; e entà evitar perilhs e hèr-se enlà des maus lengues, venguec a servir as que de moment s'estauen ena aubèrja dera Solana; e aquiu, en tot patir totes es pèires deth camin, s'acabèc d'elevar eth mèn frairet enquia que sabec caminar, e jo enquia vier a èster un bon joenet, qu'anaua a cercar vin entàs òstes e candèles e tot çò d'aute que me demanauen.
Alavetz venguec a ostejar-se ena aubèrja un cèc, que, en tot semblar-li que jo seria avient entà amiar-lo, me demanèc ara mia mair, e era m'encomanèc ada eth, en tot dider-li qu'èra hilh d'un brave òme, que per exaltar era fe s'auie mòrt ena des Gelves, e qu'era fidaue en Diu que non seria pejor qu'eth mèn pair, e li pregaue que me tractèsse ben e hesse per jo, pr'amor qu'èra orfanèl.
Eth li responec qu'atau ac harie, e que me recebie non coma mosso senon coma hilh.
E, atau, lo comencè a servir e a acostumar-me ath mèn vielh patron.
Coma que mos estèrem en Salamanca quauqui dies, en tot semblar-li ath mèn patron que non èren es guanhs coma calie, decidic partir d'aquiu, e quan mos calèc pàrtir, jo venguí a tier-li ua vista a ma mair, e ambdús plorant, me balhèc era sua benediccion e didec:
Saja èster brave, e que Diu t'ac age.
Tie compde de tu madeish".
Atau, donc, partí damb eth mèn patron, qu'ère en tot demorar-me.
Gessérem de Salamanca, e en tot arribar en pònt, qu'ena sua entrada i a un animau de pèira, que lèu a era forma de taure, eth cèc me manèc que venguessa près der animau, e aquiu calat, me didec:
Jo simplaments m'apressè, en pensar-me qu'ère atau; e coma que sentec qu'auia eth cap tocant era pèira, apressèc era man damb fòrça e me fotèc ua grana patacada contra eth diable deth taure, que me tardèc mès de tres dies eth dolor dera cornada, e me didec:
Didí ath mèn laguens:
E siguec atau, que, dempús Diu, qu'aguest me balhèc era vida, en tot èster cèc eth m'aluguèc e adondèc ena corsa de viuer.
M'ei sobrèr de condar a VM aguestes pegaries entà mostrar se guaira vertut i a enes òmes que saben progressar venguent de baish, e guairi vici enes que se degraden.
Donques, en tot vier un aute còp entath brave deth mèn cèc e condar es sues causes, VM li cau saber que dès que Diu creèc eth mon, ad arrés hec mès astut ne sagàç.
En sòn mèstièr qu'ère ua agla; cent e mès oracions sabie de còr: un ton baish, repausat e fòrça sonor que hège ressonar era glèisa a on pregaue, un ròstre umil e devòt que damb fòrça bona expression botaue quan pregaue, sense hèr gèsti ne potèles damb era boca o es uelhs, tau que sòlen hèr d'auti.
Ath delà d'açò, auie d'autes mil formes e manères de trèir sòs.
Didie saber oracions entà molti e diuèrsi ahèrs: entàs hemnes que non amainadauen, entàs qu'èren ena jasilha, entàs qu'èren mau maridades, tà qu'es sòns marits les estimèssen; hège previsions enes prenhades, de s'auien mainatge o mainada.
E en cas de medecines, didie que Galeno non sabie era mitat qu'eth, en çò que tanh a caishaus, malaganes, maus de mair.
Fin finau, arrés li didie patir bèth patiment, qu'ara seguida non li didesse: " Hètz açò, hètz aquerò, codetz tau èrba, cuelhetz tau arraïc".
Damb aquerò toti anauen ath sòn darrèr, mès que mès es hemnes, que credien tot çò que les didie.
D'eres ne trège grani beneficis damb es params que digui, e guanhaue mès en un mes que cent cècs en un an.
Mès tanben voi que sàpie VM que, damb tot aquerò qu'artenhie, jamès vedí un òme mès aganit ne mesquin, autant, que m'aucie a jo de hame, e atau no me balhaue çò de besonh.
Que digui era vertat: se damb es mies subtilitats e adreties non i auessa sabut botar remèdi, fòrça còps m'auria morit de hame; mès, damb tota era sua sabença e suenh, l'embolhaua de tau sòrta que tostemps, o aumens era majoritat des viatges, me hèja a vier çò de mès e mielhor.
Eth amiaue eth pan e totes es autes causes en un mocador de paquet que pera boca se barraue damb un anèth gròs de hèr damb eth sòn cadenat e era sua clau, e en méter e trèir totes es causes, ac hège damb tau vigilància e damb tant de compde, que non i auie un òme en tot eth mon entà trèir-li un brigalh; mès jo cuelhia aquera misèria qu'eth me balhaue, qu'en dues mossegades me l'avalaua.
Dempús que barraue eth cadenat e se negligie en tot pensar que jo èra per d'autes causes, per un horat dera costura, que fòrça viatges d'un costat der hardeu la descosia e tornaua a cóser, sagnaua er aganit hardèu, en tot trèir pan non damb mesura, senon boni bocins, magreta e langoïssa; e atau cercaua eth temps avient entà reméter, non era partida, senon era endiablada manca qu'eth mau cèc me hège a vier.
Tot çò que podia cisalhar e panar, ac amiaua en miches blanques; e quan li manauen pregar e li balhauen monedes, coma qu'eth li mancaue era vista, encara non les ac auien acabat de balhar, que jo ja l'auia ena boca dera micha e aguesta apraiada, que per mès lèu qu'eth botèsse era man, ja venguie escambiada ena mitat deth just prètz.
Se planhie eth mau cèc, pr'amor qu'a paupes dempús coneishie e sentie que non ère moneda sancera, e didie:
Qu'en tu deu èster eth malastre".
Tanben eth escuerçaue eth pregar e era mitat dera oracion non l'acabaue, pr'amor que m'auie manat que tanlèu se n'anèsse eth qu'auie encomanat era oracion, lo tirassèssa dera capucha.
Jo ac hèja atau.
Dempús eth tornaue a dar votzes, dident: "Vòlen que prèga tau e tau oracion?
Solie méter ath sòn dejós ua gèrla de vin quan minjàuem, e jo lèu lèu la cuelhia e li balhaua un parelh de punets silenciosi e l'entornaua ath sòn lòc.
Mès se tardèc pòc, pr'amor qu'enes glopassades se'n sabie dera manca, e entà sauvar eth sòn vin jamès dempús deishaue era gèrla, senon que l'auie agarrada pera ansa; mès non auie asimant que tirèsse tant entada eth, coma jo damb ua palha longa de blat, qu'entad aqueth ahèr me l'auia hèta, e qu'en tot botar-la ena boca dera gèrla, shurlant eth vin lo deishaua prèst.
Mès coma qu'ère eth brigand tant astut, me pensi que m'entenec, e a compdar d'aciu cambièc era pensada, e se calaue era gèrla entre es cames, e la tapaue damb era man, e atau beuie segur.
Jo, coma qu'èra hèt ath vin, me moria per eth, e en tot veir qu'aqueth remèdi dera palha ja non me profitaue ne valie, decidí hèr ua petita hònt e horat subtil en cu dera gèrla, e doçaments damb ua prima capa de cera tapar-lo, e ara ora de minjar, en tot hèr veir qu'auia hered, me calaua entre es cames deth trist cèc pr'amor d'escauhar-me en praube huec qu'auíem, e ath sòn calor se delie era cera, donques que n'auie pòca, començaue era honteta a destillar-me ena boca, que jo botaua de tau sòrta que ne ua soleta gota se perdie.
Quan eth praubet anaue a béuer, non trapaue arren; s'espaurie, maudidie, amiaue entath diable era gèrla e eth vin, en non saber-se'n se qué podie èster.
Tanti torns e paupaderes li balhèc ara gèrla, que trapèc eth horat e queiguec ena burla; mès atau ac dissimulèc coma se non se n'auesse encuedat, e dempús, un aute dia, en auer jo era gèrla regolejant coma de costum, non pensant en malastre que se premanie e qu'eth mau cèc m'entenie, seiguí coma solia, en tot recéber aqueri doci glòps, era cara botada entath cèu, un shinhau clucadi es uelhs pr'amor de tastar mielhor eth saborós licor, vedec eth desesperat cèc qu'ara auie era escadença de cuélher resvenja de jo e damb tota era sua fòrça, quilhant damb es dues mans aquera doça e amara gèrla, la deishèc quèir sus era mia boca, en tot ajudar-se, coma digui, damb tot eth sòn poder, de manèra qu'eth praube Latzèr, que non se demoraue arren d'aquerò, senon que, coma d'auti viatges, s'estaue descuedat e gaujós, vertadèraments me semblèc qu'eth cèu, damb tot çò que i a en eth, m'auie queigut ath dessús.
Atau siguec eth còp, que me desgahonèc e treiguec eth sen, e era gèrlada tan grana, qu'es tròci d'era se me calèren pera cara, trincant-la per fòrça lòcs, e me trinquèc es dents, que sense eri enquia aué en dia m'è demorat.
Dès aqueth moment auí en òdi ath mau cèc, e encara qu'eth m'estimaue e me hège presents e me guarie, pro que vedí que se n'auie alegrat deth crudèu castig.
Me lauèc damb vin es herides que m'auie costat damb es tròci dera gèrla, e en tot arrir me didie: "Qué te semble Latzèr?
Çò que t'emmalautic te guarís e balhe salut", e d'autes gràcies qu'entà jo non n'èren.
Tanlèu siguí miei guarit dera mia nera trincadura e des mies bonhes, en tot considerar que damb taus còps eth se des.heirie de jo, jo que volí des.heir-me d'eth; mès non ac hi sonque entà hè'c, senon entara mia salut e profit.
E a maugrat que jo volia padegar eth mèn còr e perdonar-lo peth còp de gèrla, non i auie lòc entad açò, per tòrt deth mautractament qu'eth dolent cèc d'alavetz ençà me hège, donques que sense encausa ne rason me herie, en tot balhar-me tustarrades e repelar-me.
E se bèth un li didie se per qué me tractaue tan mau, li condaue er ahèr dera gèrla, dident:
Senhant-se, es que l'entenien, didien: "Guarda, qui s'imaginarie en un gojat tan petit ua tau mesquinaria!
E eth, damb tot aquerò, jamès hège ua auta causa.
E plan per aquerò jo l'amiaua pes camins mès dolents, e de bon voler, pr'amor de hèr-li mau: s'auie pèires, per eres, s'auie hanga, per çò de mès abondosa; qu'encara que jo non anaua per çò de mès eishut, me hège gòi a jo trincar-me un uelh pr'amor de trincar-ne dus ad aqueth que non n'auie cap.
Damb tot aquerò, tostemp damb era punta nauta deth tòcho m'atacaue eth cogòt, que tostemp amiaua plen de cogotades e pelat per tòrt des sues mans; e encara que jo juraua non hè'c per dolenteria, senon per non trapar un camin mielhor, non me profitaue ne me credie, donques qu'aguest ère eth sens e eth plan gran enteniment deth tradidor.
E pr'amor de qué veigue VM enquia guaire s'estenie er engenh d'aguest astut cèc, condarè un cas des molti que damb eth m'arribèren, qu'en eth me semble que se hè a veir pro ben era sua grana astúcia.
Quan gessérem de Salamanca, eth sòn motiu ère vier entà Toledo, pr'amor que didie qu'era gent ère mès rica, encara que non guaire caritadosa.
S'apressaue ad aguest arrepervèri: "Mès balhe eth ric qu'eth que non a arren".
E venguérem en aguest camin pes mielhors lòcs.
Aquiu a on trapaue bon acuelh e guanhs, mos arturàuem; a on non, tath tresau dia hègem Sant Joan1.
Se passèc qu'en tot vier en un lòc cridat Almorox, tath temps dera vrenha, un vrenhaire li balhèc un arradim en almòina, e coma qu'enes tistèrs sòlen vier mautractadi e tanben pr'amor qu'er arradim en aqueth temps ei fòrça madur, se li desgaspaue er arradim ena man; quan lo metie en hardèu se tornaue ja most, e tot çò qu'en eth i auie.
Acordèc hèr ua taulejada, autant pr'amor que non lo podie sauvar que pr'amor d'acontentar-me, donques qu'aqueth dia m'auie fotut fòrça còps de jolh e patacs.
Mos seiguérem un ua barralha e didec:
Mos calerà partejar-lo d'aguesta sòrta: tu pilharàs un còp e jo un aute; damb era condicion de qué me prometes que non pilharàs cada còp qu'un gran d'arradim, jo harè madeish enquia que l'acabem, e d'aguesta manèra non i aurà enganha".
Hèt atau er acòrd, comencèrem; mès dempús, ja en ahèr, eth traïdor cambièc eth prepaus e comencèc a cuélher de dus en dus, en tot pensar que jo deuia hèr madeish.
Coma que vedí qu'eth trincaue er acòrd, non n'auí pro de hèr coma eth, senon que passaua ath dauant: dus a dus, e tres a tres, e coma podia me les avalaua.
En acabar er arradim, s'estèc un estona damb era rapuga ena man e botjant era tèsta didec:
Per qué sospechatz aquerò?"
Responec er escarrabilhat cèc: "Sabes se per qué sai que te les mingères de tres en tres?
Pr'amor que jo me les minjaua de dus en dus e tu caraues", e ad açò jo non responí.
Tant qu'anàuem peth dejós uns pòrches en Escalona, a on èrem ena casa d'un sabatèr, i auie fòrça còrdes e d'autes causes que se hèn damb espart, e ua part d'eres tumèren ath mèn patron ena tèsta; e, quilhant era man, les toquèc, e en veir se qué ère me didec:
Me respònec:
Tà Sant Joan se solie cambiar de casa, de patron o de mosso.
E atau passèrem peth dauant deth madeish portau e arribèrem en ua aubèrja, qu'ara sua pòrta i auie fòrça còrnes ena paret, a on estacauen es mulatèrs es sues bèsties.
E coma qu'anaue paupant s'ère aquiu era aubèrja, a on eth pregaue cada dia pera ostalèra era oracion dera emparedada, s'agarrèc en ua còrna, e hènt un gran alend didec:
Guairi desiren botar eth tòn nòm sus eth cap des auti e guairi pòqui lo sostien, e non lo vòlen sénter en sòn, per degun camin!"
Coma qu'entení çò que didie, didí: "Oncle, qué ei çò que didetz?"
Mès entà non èster shordaire deishi de condar fòrça causes, atau gracioses coma de notar, que damb aguest prumèr patron m'arribèren, e voi díder çò darrèr que m'arribèc damb eth cèc e atau acabar.
Èrem en Escalona, vila deth duc d'Escalona, en ua aubèrja, e me balhèc un bocin de saucissa pr'amor de qué la padenèssa.
Coma qu'era saucissa ère sense chuc2 e s'auie perdut eth greish, treiguec un meravedí dera borsa e me manèc qu'anèssa per vin ena tauèrna.
Que me botèc eth diable era ocasion dauant es uelhs, que, coma sòlen díder, hè ath lairon, e siguec que i auie jos eth huec un nap petit, long e roïnós, de sòrta que, en non èster per botar-lo ena òla, lo deueren lançar aquiu.
Jo partí entà hèr-me a vier eth vin, e plan per açò non me tardè a desliurar-me dera saucissa, e quan tornè trapè ath pecador deth cèc qu'amiaue atrapat entre dues lesques eth nap, qu'encara non auie tastat pr'amor que non l'auie paupat damb era man.
En agarrar es lesques e mossegar en eres pensant tanben hèr-se a vier ua part dera saucissa, se demorèc gelat damb eth hered nap.
S'aluguèc e didec:
Me voletz balhar eth tòrt a jo?
Quauqu'un deuie èster aquiu, e harie aquerò entà burlar-se'n."
Se lheuèc e m'agarrèc peth cap, e m'aulorèc; e coma que deuec notar era flaira, ara manèra d'un bon gosset conilhèr, entà saber-se'n mielhor dera vertat, e damb era grana angónia qu'amiaue, en tot cuelher-me damb es mans, me daurie era boca ara valenta e botaue eth sòn nas, qu'ère long e ahilat, e dilhèu peth sòn anuèg l'auie aumentat alavetz un pam, damb era sua punta m'arribèc enquiath garganson.
E damb aquerò e damb era grana pòur qu'auia, e damb era brevetat deth temps, era nera saucissa encara non s'auie assetat en estomac, e çò de mès important, damb era desmesura deth sòn enòrme nas, lèu estofant-me, totes aguestes causes s'amassèren e heren qu'eth panatòri e era boniqueria s'amuishèsse e siguesse entornat ath sòn patron: de sòrta qu'abantes qu'eth mau cèc treiguesse dera boca era sua trompa, autant se lheuèc eth mèn estomac que dèc damb eth panatòri en era, de manèra qu'eth sòn nas e era nera pòc rosigada saucissa, ath còp, gesseren dera mia boca.
Ò, gran Diu, pro que siguessa acogat aquera ora, pr'amor que mòrt ja n'èra!
Siguec tau er embestiament deth pervèrs cèc que, se non auessen acodit peth tapatge, me pensi que non m'aurie deishat damb vida.
Me treigueren des sues mans, en tot deishar-les-ac plies d'aqueri pòqui peus qu'auia, engarrapada era cara e rosigat eth cogòt e era gargamèra; e aquerò pro que s'ac meritaue, donques que dera sua malesa me venguien tantes persecusions.
Condaue eth mau cèc a toti es qu'aquiu acodien es mèns desastres, e les explicaue un e un aute còp, autant aquerò dera gèrla coma çò deth vin, e ara çò de present.
Qu'ère er arrir de toti tan gran qu'era gent que passaue peth carrèr entraue pr'amor de veir era hèsta; mès condaue damb tanta gràcia e alegria eth cèc es mies hètes que, a maugrat que jo èra fòrça tan mautractat e plorant, me semblaue que non ère de justícia que non les arrissa.
E tant qu'aquerò se passaue, me venguec entath cap era coardia e hloishèra que hi e que per era me maudidia, e siguec non deishar-lo sense nas, donques qu'auí tan de temps entà hè'c, qu'era mitat deth camin ja ère hèt; que solet damb sarrar es dents se m'aurie demorat en casa, e en èster d'aqueth maudit, dilhèu lo retenguesse mielhor eth mèn estomac que retenguec era saucissa, e non campant aguesta siguessa en condicions de remir era demana.
Mos hérem amics era ostalèra e es qu'aquiu s'estauen, e damb eth vin que m'auia hèt a vier entà béuer, me lauèren era cara e era gòrja, que sus aquerò explicaue eth mau cèc badinades, en tot díder:
Aumens, Latzèr, ès mès afavorit deth vin que de ta pair, pr'amor qu'eth t'engendrèc un còp, tant qu'eth vin t'a balhat era vida mil viatges".
E arrien fòrça es que me lauauen damb aquerò, encara que jo renegaua.
Mès eth pronostic deth cèc non gessec mentidèr, e d'alavetz ençà, fòrça viatges me'n brembi d'aqueth òme, que, plan que òc, deuie auer eth don dera profecia, e me hè dò des desengusti, encara que pro que l'ac pagué, en tot considerar que, çò qu'aqueth dia me didec, me gessec tan vertadèr, coma mès endauant VM entenerà.
Vist aquerò e es males burles qu'eth cèc hège de jo, me decidí a deishar-lo, e tau qu'ac auia pensat e auut ena volentat, damb aguesta darrèra jogada que me hec, m'afirmè mès.
E siguec atau que, un aute dia, gessérem pera vila pr'amor de demanar aumòina, e era net abantes auie ploigut fòrça; e pr'amor que pendent eth dia tanben ploiguie, ère pregant jos es pòrches que i auie en aqueth pòble, a on non mos banhàuem; mès coma se hège de nets e era ploja non cessaue, me didec eth cèc:
Anem damb temps entara aubèrja".
Jo li didí:
Li semblèc ben eth conselh e didec: "Qu'ès escarrabilhat; per aquerò t'estimi ben.
Jo, que vedí era escadença tath mèn desir, lo treiguí de dejós des pòrches, e l'amiè dret entà un pilar o pau de pèira qu'ère ena plaça, que sus era e sus d'auti cargauen vòls deth tet d'aqueres cases, e li didí:
Sautatz tot çò que pogatz, pr'amor de vier en aguest costat dera aigua".
Encara non ac auia acabat de díder que se premanís eth praube cèc coma un conàs, e escomet damb tota era sua fòrça, hènt repè pr'amor de hèr un màger saut, e tuste damb eth cap en pau, que sonèc tan fòrt coma se tumèsse damb ua grana coja, e queiguec dempús entà darrèr, miei mòrt e henuda era tèsta.
Òsca, òsca!"
Li didí jo.
E lo deishè enes mans de fòrça gent que l'auie vengut a secórrer, e cuelhí era pòrta dera vila ath mès córrer, e abantes que se hesse net venguí en Torrijos.
Non me'n sabí arren mès de çò que Diu ne hec d'eth, ne sagè de saber-me'n.
Un aute dia, en non semblar-me èster aquiu segur, partí entà un lòc que criden Maqueda, a on es mèns pecats tumèren damb un clèrgue que, en veir que demanaua caritat, me preguntèc se sabia ajudar a missa.
Jo didí que òc, pr'amor qu'ère vertat; que, encara que mautractat, mil causes bones m'amuishèc eth pecador deth cèc, e ua d'eres siguec aguesta.
Fin finau, eth clèrgue me cuelhec coma sòn.
Sautè dera padena entà quèir en huec, donques qu'eth cèc ère en comparèr ad aguest un Alexandre eth Grand, a maugrat èster dera madeisha avarícia, coma è condat.
Non digui senon que tota era misèria deth mon ère embarrada en aguest.
Sabi pas s'ère dera sua cuelheta, o l'auie agarrat damb er abit deth clergat.
Auie ua mala, vielha e barrada damb era sua clau, qu'auie estacada damb ua agulheta der abric, e en vier eth pan dera ofrena dera glèisa, damb era sua man lo lançaue aquiu, e tornaue a barrar era mala.
E en tota era casa non auie arren entà minjar, desparièr de çò que sòl passar en d'autes: un shinhau de hèda penjada en tet, bèth hormatge botat en bèra taula o en armari, quauque tistèr damb bocinets de pan sobrèr dera taula; que me semble a jo qu'encara que d'aquerò non me'n profitèssa, sonque damb era vista m'auria consolat.
Solet i auie un manat de cebes, e jos era clau, en ua cramba naut de tot dera casa.
D'aguestes n'auia jo de racion ua cada quate dies; e quan li demanaua era clau entà hèr-la-me a vier, se bèth un ère present, calaue era man ena pòcha interiora deth vestit e damb grana continéncia la desligaue e me la balhaue dident: "Cuelh, e hè-la-me a vier dempús, que non hètz que manjuquejar", coma se dejós d'era i auessen totes es boniqueries de Valencia4, en non tier en aguesta cramba, coma didí, ua auta causa qu'es cebes penjades d'un clau, que tenguie tan controtlades, que se per mau des mèns pecats me depassaua dera racion, me costaue car.
A tot darrèr, jo me moria de hame.
Pr'amor que, encara que damb jo auie pòca caritat, damb eth n'auie mès.
Cinc sòs de carn èren era norma entà dinar e sopar.
Qu'ei vertat que partejaue damb jo eth bolhon, mès era carn, ne veder-la!, senon un shinhau de pan, e volesse Diu qu'ac partisse!
Es dissabtes se minge en aguesta tèrra cap de oelha, e me manaue hèr-me'n a vier ua que costaue tres meravedís.
Aquera la codie e se'n minjaue es uelhs e era lengua e eth cogòt e es cervèths e era carn qu'auie enes caishaus, e me balhaue a jo toti es uassi rosigadi, e me les balhaue ena sièta, dident:
Qu'as mielhor vida qu'eth Papa."
Ath cap de tres setmanes que siguí damb eth, venguí tant aflaquit que non me podia tier de pès de pura hame.
Me pensè que me moriria, se Diu e era mia sabença non i botauen remèdi.
Entà tier es mies abiletats non auia era escadença, per non auer damb qué hèr-li a hèr eth saut; e encara qu'auessa quauquarren, non lo podia cegar, coma hèja damb aqueth, que Diu perdone se peric d'aquera coja, qu'encara, a maugrat qu'astut, coma que li mancaue aqueth preciat sens, non me vedie; mès aguest aute, que non i a degun qu'age mès bona vista qu'eth.
Quan èrem en ofertòri, cap de sòs ena plata queiguie que non l'auesse vist eth: qu'auie un uelh ena gent e er aute enes mies mans.
Li dançauen es uelhs enes orbites coma se siguessen d'argent.
Guairi sòs l'aufrien compdaue; e acabat er ofertòri, me treiguie era plata e la botaue sus er autar.
Que non siguí jo capable de trèir-li un sò horadat pendent tot eth temps que viuí damb eth, o miehor, morí.
Dera tauèrna jamès li hi a vier un sòs de vin, mès d'aqueth pòc que der ofertòri auie botat ena mala, ne despenie tan pòc que li tardaue tota era setmana, e entà amagar era sua grana mesquinaria, me didie:
Mès eth malerós mentie faussaments, pr'amor qu'enes confraries e mortuaris que pregàuem, a còsta d'uns auti, minjaue coma un lop e beuie mès qu'un medecinaire.
E pr'amor que didí de mortuaris, que Diu m'ac age, pr'amor que jamès siguí enemic dera naturalesa umana senon alavetz, e aquerò ère pr'amor que minjàuem ben e m'assadoraua.
Desiraua e enquia pregaua a Diu que cada dia n'aucisse un.
E quan balhàuem eth sacrament ath malaut, mès que mès era extremoncion, coma qu'eth clèrgue mane pregar as que s'estan aquiu, jo plan non èra des darrèri ena oracion, e damb tot eth mèn còr e bona volentat demanaua ath Senhor, non que lo botèsse ena part que siguesse mès avienta, coma se sòl díder, senon que se lo hesse a vier d'aguest mon.
E quan quauqu'un d'aguesti s'escapaue, que Diu me perdone!, que me balhaua mil còps ath diable, e eth que se morie mil benediccions se hège a vier deth mèn gòi.
Donques qu'en tot eth temps qu'aquiu m'estè, que serien lèu sies mesi, solet vint persones periren, e ad aguesti pro me pensi que les aucí jo o, mielhor dit, moriren per encargue mèn; pr'amor qu'en tot veir eth Senhor era mia contunha e rabiosa mòrt, me pensi que s'alegraue d'aucir-les pr'amor de balhar-me a jo vida.
Mès de çò qu'ath present patia non trapaua remèdi, que s'eth dia qu'acogàuem jo viuia, es dies que non i auie mòrt, pr'amor de demorar ben avedat dera hartera, en entornar en mèn diadèr costum, mès lo sentia.
De sòrta que non trapaua repaus en arren, senon ena mòrt, que jo tanben, entà jo, coma entàs auti, desiraua bèth còp; mès non la vedia, encara qu'ère tostemp en jo.
Pensè fòrça viatges hèr-me enlà d'aqueth mesquin patron, mès per dues causes ac deishaua de hèr: era prumèra pr'amor qu'es cames non m'artenhien, per tòrt deth flaquitge que me venguie dera pura hame; e era auta, consideraua e didia:
Donques se d'aguest me'n vau e queigui en un aute mès baish, qué se passarà senon morir?"
Damb tot aquerò non gausaua botjar-me, pr'amor qu'èra convençut qu'en toti es casi ne traparia de mès ignóbles; e se baishaua un punt mès, non sonarie Latzèr ne s'entenerie en mon.
Atau, donc, en èster en tau prigonda afliccion, coma plase ath Senhor desliurar d'era a quinsevolh crestian fidèu, e sense saber balhar-me conselh, en veir qu'anaua de mau en pejor, un dia qu'eth timid ignòble e malerós deth mèn patron auie vengut dehòra deth lòc, arribèc per edart ena mia pòrta un cauderèr, que jo me pensi que siguec un àngel, enviat entà jo pera man de Diu, en aqueth abit.
Me preguntèc s'auia quauquarren entà adobar.
Per vida vòsta, guardatz s'en aguestes qu'amiatz n'auetz ua que s'i hèsque, que jo vos ac pagarè."
Comencèc a sajar er angelet cauderèr ua e ua auta d'un gran ensems que d'eres amiaue, e jo l'ajudaua damb es mies flaques oracions.
En un virament de uelhs, veigui en figura de pans, coma diden, eth ròstre de Diu laguens era mala; e, dubèrta, li didí:
Eth agarrèc un panet d'ofrenda d'aqueri, eth que mielhor li semblèc, e en tot balhar- me era clau partic plan content, deishant-me a jo encara mès content.
Mès en aqueth moment non cuelhí arren, pr'amor de qué non se notèsse era mia fauta, e tanben, pr'amor que me vedí senhor de tant de ben, que semblaue qu'era hame non gausau vier-me.
Arribèc eth miserable deth mèn patron, e gràcies a Diu non se n'encuedèc deth panet d'ofrenda qu'er àngel s'auie hèt a seguir.
E un aute dia, en gésser de casa, daurisqui eth mèn paradís de pans, e cuelhi entre es mies mans e dents un panet d'ofrenda, e en dus credos lo hi invisible, sense desbrembar-me'n de barrar era mala; e comenci a escampar era casa damb fòrça alegria, en tot semblar-me damb aqueth remèdi remediar en endauant era trista vida.
E atau m'estè erós en aquerò aqueth e un aute dia.
Mès que non ère ena mia felicitat qu'aquerò se tardèsse, pr'amor que dempús, en tresau dia, me venguec era fèbre tèrça de dret5, e siguec que vedí, en mala ora, ath que m'aucie de hame, sus era mala, virant e revirant, compdant e tornant a compdar es pans.
Joan e eissorba-lo!
Me semblèc que damb aquerò que didec me trauessaue eth còr damb ua flècha de caçaire, e comencèc a passar-me er arrat peth vrente, en veder-se botat ena dièta passada.
Partic dehòra de casa; jo, pr'amor de consolar-me, daurisqui era mala, e coma vedí eth pan, lo comencè a adorar, sense gausar receber-lo.
Les compdè, per s'un cas eth malerós s'auie enganhat, e trapè eth sòn compde mès vertadèr que jo volessa.
Tot çò que podí hèr siguec balhar en eri mil punets e, damb tota era delicatesa que podí, deth trocejat ne cuelhí un shinhau deth cant que ja n'ère; e damb aquerò passè eth dia, non tant alègre coma eth passat.
Mès coma qu'era hame creishie, mès que mès pr'amor qu'er estomac s'auie hèt ja a mès pan aqueri dus o tres dies mentadi, me moria de mala mòrt; autant, que non hèja ua auta causa en veder-me solet que daurir e barrar era mala e contemplar aqueth ròstre de Diu, tau que diden es mainatges.
Mès eth madeish Diu, qu'ajude as afligidi, en veder-me de tau sòrta, me hec a vier entara memòria un petit remèdi; que, en tot pensar-lo entà jo, didí:
Se poirie pensar qu'arrats, en entrar en era, hèn mau ad aguest pan.
Trèir-lo sancer non ei causa convenenta, donques que veirà era manca, eth, qu'en tanta manca me hè víuer.
Aquerò pro que se patís".
E comenci a esmorar eth pan sus ues non guaire cares tovalhes qu'èren aquiu; e n'agarri un e dèishi er aute, de manèra qu'en cada un de tres o quate n'esmorè un shinhau; dempús, coma eth que se pren un mochet, me lo mingè, e me padeguè un shinhau.
Mès eth, coma venguesse a dinar e dauric era mala, vedec eth mau hèt, e plan que òc se pensèc qu'èren arrats es qu'auien hèt eth mau, pr'amor qu'ère hèt ara manèra qu'eri ac sòlen hèr.
Guardèc tota era mala d'un costat en aute e vedec bèri traucs per a on sospechèc qu'auien entrat.
Me cridèc, en tot dider-me:
Jo hi veir qu'èra fòrça estonat, en tot preguntar-li se qué serie.
Arrats, que non hèn que shordar".
Mos calèrem a dinar, e volec Diu qu'enquia e tot en aquerò me passèc ben, que me cabec mès pan qu'era fotesa que solie me balhar, pr'amor que raspèc damb un guinhauet tot aquerò que se pensèc qu'ère ratat, en tot díder:
E atau aqueth dia, en tot híger era racion deth trabalh des mies mans, o des mies ungles, entà didè'c mielhor, acabèrem de minjar, encara que jo jamès començaua.
E dempús m'arribèc un aute subersaut, que siguec veder-lo caminar tu per tu, treiguent puntes des parets e cercant hustetes, que damb eres clauèc toti es traucs dera vielha mala.
Didí jo alavetz, guaira misèria e fortuna e desastres èm expausadi es neishudi, e guaire pòc duren es plasers d'aguesta nostra malerosa vida!
Vaquí que pensaua damb aguest praube e trist remèdi remediar e passar era mia misèria e èra ja fòrça alègre e venturós; mès non volec eth mèn malastre, desvelhant ad aguest miserable deth mèn patron e botant-li mès diligéncia qu'era que normauments auie (donques es miserables ena sua majoritat jamès d'aquera ne son mancadi), ara, barrant es traucs dera mala, barre era pòrta dera mia consolacion e la daurís as mèns trabalhs".
Atau me planhia jo, tant qu'eth mèn esdegat hustèr damb fòrça puntes e hustetes acabèc era su òbra, dident: "Ara, senhors traïdors arrats, vos cau cambiar de prepaus, qu'en aguesta casa mau creishement auratz".
Tanlèu gessec dera sua casa, me'n vau a veir era òbra e me'n sabí que non deishèc ena trista e vielha mala ne un solet trauc per a on podesse entrar un mosquilhon.
Daurisqui damb era mia desaprofeitada clau, sense esperança de trèir-ne profit, e vedí es dus o tres pans començadi, es qu'eth mèn patron se pensèc qu'èren ratadi, e d'eri encara ne treiguí bèra causa, en tot tocar-les leugèraments, ara manèra d'un escrumaire adreit.
Coma qu'eth besonh ei tan bon mèstre, en veder-me'n jo damb tant, tostemp, net e dia, pensaua ena manèra qu'auia de tier-me tà víuer; e me pensi, que pr'amor de trapar aguesti neri remèdis, que me hège lum era hame, donques que diden qu'er engenh damb era s'esdegue e se passe çò de contrari damb era hartèra, e atau ère cèrt entà jo.
Atau, donc, en tot èster ua net desvelhat per aguest pensament, pensant com me poiria valer e profitar-me dera mala, sentí qu'eth mèn patron dormie, pr'amor qu'ac amuishaue ena sua roncadèra e en ues bohades granes que balhaue quan dormie.
Me lheuè caminant de punta e, en tot auer pensat pendent eth dia se qué me calie hèr e en auer deishat un guinhauet vielh en un lòc que podessa trapar, me fili de cap ara trista mala, e per aquiu a on auia vist qu'auie mens resisténcia l'escometí damb eth guinhauet, que tenguí coma se siguesse ua barrina.
E coma era plan vielha mala, per èster de tanti ans, la trapèssa sense fòrça ne còr, mèsalèu trenda e querada, de seguit se me rendec, e se deishèc hèr ath sòn costat, entà remèdi mèn, un bon trauc.
Hèt aquerò, daurisqui damb compde era nafrada mala e, a paupes, deth pan que trapè esmiejat hi sivans dejós ei escrit.
Jamès auie auut arrats en aguesta casa senon ara!"
E, plan que òc, deuie èster vertat; pr'amor que se i a en règne bèra casa privilegiada entada eri, aquesta li cau auer bèra rason, donques que non se sòlen estar a on non i a minjar.
Torne a cercar puntes per tota era casa e pes parets e hustetes entà tapar-les.
Arribada era net e eth sòn repaus, jo me botaua de pès damb eth mèn prepaus, e tot çò qu'eth tapaue de dia, jo ac destapaua de nets.
De tau manèra siguec, e autant mos esdeguérem, que plan per aquerò deuec pensar: "Quan ua pòrta se barre, ua auta se daurís".
Fin finau, semblaue qu'auíem a prètzhèt era tela de Penelope, donques que tot çò qu'eth teishie de dia, trincaua jo de nets; e en pòqui dies e nets botèrem era prauva recodina de tau biais, que qui volesse pròpiaments parlar d'era, mès coirasses de d'auti tempsi que non mala l'aurie cridat, sivans era grana quantitat de puntes e taches que sus era auie.
En veir que non li servie d'arren eth sòn remèdi, didec: "Aguesta mala ei tan maumetuda e de husta tan vielha e aflaquida, que non i aurà arrat que d'era se defene; e ja se passe que, se mos metem mès sus era, mos deisharà sense lòc tà sauvar es causes, e encara pejor, pr'amor qu'en hèr pòca manca, encara la traparam mens se mos manque, e me calerà despéner tres o quate reiaus.
Çò de mielhor serà, donques qu'enquia ara non è auut capitada, méter arratères ath laguens tad aguesti arrats maudidi."
Dempús cuelhec prestada ua arratèra, e damb crospes de hormatge que demanaue as vesins, de contunh eth param ère armat ath laguens dera mala, çò qu'ère entà jo de bèra ajuda, pr'amor que, a maugrat que non auia de besonh de guaires sauces entà minjar, encara me regalaua damb es crospes deth hormatge que treiguia dera arratèra, e ath delà non perdonaua eth ratar deth pan d'ofrena.
Quan trapaue eth pan ratat e eth hormatge minjat e er arrat non queiguie en param, se daue ath diable, preguntaue as vesins se qué podie èster que mingèsse eth hormatge e lo treiguesse dera arratèra, e non quèiguesse ne demorèsse ath laguens er arrat, e trapèsse queigut eth param.
Acordèren es vesins que non deuie èster er arrat que hège eth mau, pr'amor que bèth còp aurie queigut en èster eth.
Li didec un vesin: "Ena vòsta casa jo me'n brembi que i solie estar-se ua sèrp, e sens dobte li calie èster aguesta.
E auetz rason que, coma qu'ei longa, a lòc entà cuélher era esca; e encara que l'agarre eth param ath dessús, se non èntre tota sancera laguens, torne a gésser".
S'estèren toti d'acòrd en çò qu'aqueth didec, e s'enventic fòrça eth mèn patron; e d'alavetz ençà non dormie coma abantes, coma un soc, e quinsevolh quera dera husta que pera net sonèsse, se pensaue qu'ère era sèrp que li rosigaue era mala.
Se botaue de pès en un bot, e damb un garròt qu'auie en cabeç, dès que li dideren aquerò, balhaue sus era pecadoira mala grani patacs, en tot pensar espaurir ara sèrp.
Venguie enes mies palhes e les mantornaue, e a jo damb eres, en tot pensar-se que se filaue de cap a on jo m'estaua e s'amagaue enes mies palhes o en mèn vestit, pr'amor que li didien que de nets solien aguesti animaus cercar calor, vier entàs cunhères des mainatjons e enquia e tot mossegar-les e hèr-les mau.
Jo, mès que mès, me hèja er adormit, e enes sòns ahèrs me didie eth:
Donques que siguí per agarrar era sèrp, e me pensi que se n'aurà anat entà tu en lhet, pr'amor que son heredes e cèrquen calor."
D'aguesta sòrta s'estaue tan desvelhat que, òc ma he, era sèrp (o eth sèrp, plan) non gosaue rosigar de net ne lheuar-se entara mala; mès de dia, tant qu'ère ena glèisa o en pòble, hèja es mèns assauts: qu'en veir eth aguesti maus e eth pòc remèdi que les podie botar, s'estaue de nets, coma digui, plan ablasigat.
Jo auí pòur que damb aqueres diligéncies non me trapèsse damb era clau qu'auia dejós era palha, e me semblèc mès segur botar-la-me ena boca pes nets.
Pr'amor que, ja dès que viuí damb eth cèc, l'auia tan premanida coma borsa, qu'arribè a sauvar en era dotze o quinze meravedís, tot en sò, sense que me destorbèssen eth minjar, pr'amor que, autraments, non èra senhor d'un sò horadat qu'eth maudit vielh non lo trapèsse, non deishant cap cosedura ne pedaç que non me cerquèsse soent.
Donques atau, coma digui, me botaua cada net era clau ena boca, e dormia sense crànher qu'eth faitilhièr deth mèn patron la trapèsse; mès quan eth malastre li cau vier, non se pòt hèr arren.
Voleren es mèns fados, o mielhor es mèns pecats, qu'ua net que dormia, se me botèsse era clau qu'auia ena boca, que la deuia tier dubèrta, de tau biais e postura, qu'er aire e era bohada que jo lançaua tant que dormia gessie peth tohut dera clau, que coma ère estret e fiulaue, per malur, plan fòrt, de sòrta qu'er espantat deth mèn patron l'entenec e se pensèc, plan, qu'ère eth fiulet dera sèrp; e pro qu'ac deuie semblar.
Se lheuèc ath córrer damb eth sòn garròt ena man, e ath ton e son dera sèrp venguec entà jo damb molt de suenh, pr'amor de non èster entenut pera sèrp; e coma se vedec près, se pensèc qu'aquiu ena palha a on jo èra ajaçat, auie vengut ath mèn calor.
En tot quilhar ben eth garròt, pensar qu'ère dejós e balhar-li tau patac que l'aucisse, damb tota era sua fòrça, me fotèc tan gran còp en cap, que me deishèc sense sen e escalabrat.
Coma vedec que m'auie tocat, pr'amor deth gran sorriscle que jo deuí hèr per tòrt deth còp, condaue eth que s'auie apressat entà jo e, hènt granes votzes, cridant-me, sagèc remeter-me.
Mès quan me toquèc damb es mans, paupèc era fòrça sang que gessie, e se'n sabec deth mau que m'auie costat, e ath mès córrer, venguec a cercar ua candèla.
E arribant damb era, me trapèc planhós, encara damb era mia clau ena boca, que jamès la deishè d'anar, era mitat dehòra, dera manèra que deuie èster quan fiulaua damb era.
Espaurit eth tuaire de sèrps de qué poirie èster aquera clau, la guardèc, en trèir-la deth tot dera mia boca, e se'n sabec se qué ère, pr'amor qu'a prumèr còp de uelh arren la diferenciaue dera sua.
Venguec dempús a provar-la, e damb era provèc eth malefici.
Deuec díder eth crudèu caçaire: "È trapat ar arrat e ara sèrp que me dauen guèrra e se minjauen era mia propietat".
De çò que se passèc enes tres dies a vier non diderè arren, pr'amor que les passè en vrente dera balena8; mès tot çò qu'è condat ac entení díder ath mèn patron, dempús de remeter-me, quan ac condaue peth menut a toti es qu'aquiu venguien.
Me responec eth crudèu prèire: "A fe de Diu, qu'è caçat es arrats e sèrps que me destruien.
En aqueth moment entrèc ua vielha que guarie, e es vesins, e me comencèren a trèir es liròts dera tèsta e a guarir es patacades.
E coma me vederen remetut, se n'alegrèren fòrça e dideren:
Aquiu tornèren a condar de nauèth es mies aventures e arrir-les, e jo, pecador, a plorar-les.
Damb tot aquerò me balhèren minjar, qu'èra mòrt de hame, e a penes me poderen remediar.
E atau, de man en man, ath cap de quinze dies me lheuè e siguí dehòra de perilh, mès non sense hame, e miei sanitós.
Latzèr, a compdar d'aué seràs tòn e non mèn.
Cèrca patron e que Diu t'ac age, que jo non voi ena mia companhia tant escarrabilhat servidor.
Que non poirie èster se non auesses estat mosso de cèc".
D'aguesta sòrta me vedí forçat a trèir fòrces de flaquesa e, de man en man, damb era ajuda dera bona gent venguí en aguesta insigna ciutat de Toledo, a on damb era gràcia de Diu en quinze dies se me barrèc era herida; e tant qu'èra malaut, tostemps me balhauen quauqua aumònia, mès dempús que siguí guarit, toti me didien:
Cèrca, cèrca un patron tà servir."
E pensant atau de pòrta en pòrta, damb fòrça pòc remèdi, pr'amor que ja era caritat se n'anèc entath cèu, me hec tumar Diu damb un escudièr que venguie peth carrèr damb un vestit pro rasonable, ben pientat, eth pas e era portadura ara ora.
Me guardèc, e jo ada eth, e me didec:
Jo li didí: "òc, senhor".
Donques vene damb jo, me responec, que Diu t'a hèt era gràcia de tumar damb jo.
Bèra bona oracion auràs pregat aué."
Qu'ère peth maitin quan tumè damb aguest tresau patron, e me hec a seguir-lo per grana part dera ciutat.
Passàuem pes places a on se venie pan e d'auti viures.
Jo pensaua e autanplan desiraua qu'aquiu me volerie cargar de çò que se venie, pr'amor qu'aguesta ère era ora avienta que se sòl aprovedir de çò qu'ei de besonh; mès a pas seguit passaue per aguestes causes.
D'aguesta sòrta caminèrem enquias onze.
Alavetz entrèc ena catedrala, e jo ath sòn darrèr, e plan devòtaments lo vedí escotar missa e es auti oficis divins, enquia que tot s'acabèc e era gent gessec.
Alavetz gessérem dera glèisa.
A pas seguit comencèrem a vier carrèr enjós.
Jo anaua çò de mès alègre en veir que non mos auíem tengut a cercar minjar.
En aguest moment sonèc eth relòtge era ua dempús de meddia, e arribèrem en ua casa qu'en era eth mèn patron s'arturèc, e jo damb eth; e en tot hèr-se baishar era punta dera capa sus eth costat quèr, treiguec ua clau dera manja e dauric era sua pòrta e entrèrem en casa; ère era entrada escura e tenebrosa de tau sòrta que semble que hège pòur as qu'en era entrauen, encara qu'ath sòn laguens i auie un pati petit e ues quantes crambes.
En entrar, se treiguec era capa e, preguntant s'auia es mans netes, la secodírem e pleguèrem, e bohant plan netaments un banc de pèira que i auie aquiu la botèc en eth.
E hèt aquerò, se seiguec ath sòn costat, en tot preguntar-me peth menut que d'a on èra e com auia vengut en aquera ciutat, e jo li hi era ceguinhòla, pr'amor que semblaue mès convenent, ara, de manar parar era taula e escudelar era ola que çò que me demanaue.
Totun aquerò, jo lo satisfí dera mia persona çò de mielhor que mentir sabessa, en tot díder es mies causes bones e carar es autes, donques que me semblaue non èster de besonh parlar-ne aquiu.
Hèt aquerò, s'estèc atau ua estona, e jo dempús vedí mau senhau, pr'amor qu'èren ja es dues e non li vedia mès talents de minjar qu'un mòrt.
Dempús d'aquerò, consideraua qu'auie era pòrta barrada damb clau e que non entenia, ne naut ne baish, passi de persona viua pera casa.
Tot çò qu'auia vist èren parets, sense veir en era cap de cagira, ne talhador, ne banc, ne taula, ne tanpòc cap mala coma es d'abans: a tot darrèr semblaue ua casa embelinada.
En estar-me atau, me didec:
Per aquerò, tie-te coma pogues, que dempús soparam".
Credetz-me, quan l'entení aquerò, que siguí a mand de quèir deth mèn estat, non tant de hame senon de saber-me'n totafèt qu'era fortuna m'ère advèrsa.
Aquiu campèren de nauèth es mies fatigues, e tornè a plorar es mèns malurs, aquiu me venguec entath cap era consideracion que hèja quan pensaua anar-me'n deth clèrgue, en tot díder qu'a maugrat qu'aqueth ère malerós e miserable, dilhèu me traparia damb un aute pejor: fin finau, aquiu plorè era mia malerosa vida passada e era pròcha mòrt futura.
E ça que la, en tot dissimular çò de mielhor que podí:
D'aquerò me'n poirè vantar entre toti es mès parièrs de non èster gormand, e atau siguí jo laudat d'açò, enquia aué, per toti es patrons qu'è auut."
Eth, que vedec aquerò, didec:
Jo m'apressè ada eth e li mostrè eth pan.
D'a on lo treigueres?
Ei pastat de bones mans?"
E coma vedí de quin pè coishejaue, m'esdeguè, pr'amor que lo vedí prèst, s'acabaue abans que jo, de vier a ajudar-me entad açò que me restèsse, e damb aquerò acabèrem es dus ath temps.
E eth mèn patron comencèc a secodir damb es mans ues pòques mores, e plan petites, qu'en pièch se l'auien apegat, e entrèc en ua crambeta que i auie, e treiguec ua gèrra esberecada e non guaire naua, e dempús d'auer begut me convidèc.
Jo, pr'amor de saber-me'n deth cotengut, didí:
Alavetz cuelhí era gèrra e beuí, pas guaire, pr'amor que de set non ère era mia pena.
Atau mos estèrem enquiara net, parlant de causes que me preguntaue, qu'ada eres li responí çò de mielhor que sabí.
Dempús me hec a passar en quarto a on ère era gèrra que beuérem, e me didec:
Me botè en un costat e eth en aute e hérem eth nere lhet, qu'en eth non i auie guaire a hèr, pr'amor que s'emparaue sus uns bancs un canís, que sus eth i auie estenuda era ròba que, per non èster plan soent lauada, non semblaue matalàs, encara que ne hège, damb fòrça mens lan qu'era qu'ère de besonh.
Sagèrem moflar-lo, çò qu'ère impossible, pr'amor que çò qu'ei dur pòc se pòt hèr a vier trende.
Qu'auie eth diable ath sòn laguens eth maudit bast, que botat sus eth canís totes es canes se senhalauen e semblauen madeish qu'es costelhes d'un aflaquit porcèth; e sus aqueth ahaimat matalàs ua hlaçada deth madeish arnesc, qu'eth sòn color ja non podí endonviar.
Hèt eth lhet e venguda era net, me didec:
Tanben en aguesta ciutat i a fòrça panaires que de nets rapinen.
Estem-mos coma pogam e deman, ja de dia, Diu provedirà, pr'amor que jo, en èster solet, non sò aprovedit, mèsalèu aguesti dies e minjat dehòra enlà, mès ara mos calerà hè'c de ua auta manèra."
E s'ajacèc en lhet, en tot méter de coishin es cauces e eth gipon, e me manèc ajaçar- me as sòns pès, que jo hi; mès, maudit eth saunei que jo dormí!
Pr'amor qu'es canes e es mèns gessudi uassi en tota era net non deishèren de pelejar e alugar-se, que damb es mèns trabalhs, maus e hame, me pensi qu'en mèn còs non i auie ne ua liura de carn; e tanben, coma qu'aqueth dia non auia minjat lèu arren, rabiaua de hame, qu'era damb eth dromilhon non auie amistat.
Maudidí mil viatges (que Diu me perdone!
Eth dia a vier, en lheuar-mos, comence a netejar e secodir es sues cauces e eth gipon, vestit e capa (e jo que non li servia d'arren) e se vestís tot doç.
Li hi a vier eth lauamans, se pientèc e botèc era sua espada ena cinta e, tant que la botaue, me didec: "Ò, se te'n sabesses, mosso, quina peça ei aguesta!
Que non i a marc d'aur en mon que per eth jo la balhèssa.
Mès atau, deguna des qu'Antoni10 hec, non endonvièc a botar-li es acèrs tan prèsti coma les tie aguesta."
E la treiguec dera gaina e la paupèc damb es dits, dident: "La ves aquiu?
Jo me comprometi damb era a talhar un flòc de lan."
E jo didí ath mèn laguens: "E jo damb es mèns dents, maugrat que non son d'acèr, un pan de quate liures."
La tornèc a méter e se l'ajustèc, en tot hèr sautar ua seguida de compdes gròssi deth cinturon, e damb pas brac seguit e eth còs dret, en tot hèr damb eth e damb eth cap graciosi movements, en tot lançar era punta dera capa sus es espatles e a viatges sus eth braç, e botant era man dreta en costat, gessec pera pòrta, dident:
E puge peth carrèr enjós damb tan gentila portadura e continent, que qui non lo coneishesse se pensarie qu'ère un plan parent pròche deth comde Arcos11, o aumens crambèr sòn que li balhaue eth vestit.
Qui, en trapar ad aqueth mèn senhor, non se pense, sivans se lo ve de content, que sopèc ben delànet e dormic en bon lhet, e autanplan ara qu'ei maitin, non lo hesque ben esdejoat?
Be ne son de grani, Senhor, es secrets que Vos hètz e era gent ignòre!
A qui non enganharie aquera bona portadura e rasonabla capa e vestit e qui pensarie qu'aqueth gentil òme se passèc ager tot eth dia sense minjar, damb aqueth bocin de pan qu'eth sòn vailet Latzèr amièc un dia e ua net ena mala deth sòn pièch, d'a on non se li podie apegar guaira netetat, e aué, en tot lauar-se es mans e era cara, a manca de tovalhòla, tenguie era hauda deth vestit?
Arrés, plan que òc, ac sospecharie.
Ò, Senhor, e guairi d'aguesti ne deuetz tier escampilhadi peth mon, que patissen per sostier er aunor çò que per Vos non patirien!"
Atau, donc, m'estè jo ena pòrta, guardant e considentant aguestes causes e d'autes moltes, enquia qu'eth mèn senhor e patron trauessèc eth long e estret carrèr, e coma lo vedí trauessar m'en tornè entà casa, e en un virament de uelhs la caminè tota sancera, de naut en baish, sense hèr repè ne trapar en qué.
Hèsqui eth dur lhet e cuelhi era gèrra e me'n vau damb era en arriu, a on en un uart vedí ath mèn patron en animada charrèra damb dues rebocades hemnes, des que çampar en aqueth lòc non ne manque, mèsalèu fòrça d'eres tien de costum vier enes maitins d'ostiu a refrescar-se e esdejoar, sense amiar arren, per aqueres fresques arribes, damb era fidança de qué non mancarà qui les ne balhe, sivans acostumen aqueri cavalièrs deth lòc.
E coma digui, eth s'estaue entre eres hèt un Macias12, en tot dider-les mès doçors qu'Ovidi escriuec.
Mès coma vederen qu'ère plan atrendit, non les hec vergonha demanar-li esdejoar damb era acostumada paga.
Eth, en tot senter-se tan hered de pòcha coma caud d'estomac, li cuelhec tau caudheired que perdec era sang dera cara, e comencèc e endravar-se ena parlòta e a botar desencuses non avientes.
Eres, qu'èren pro escarrabilhades, vederen qu'anaue pelat, en tot deishar-lo per çò qu'ère.
Jo, qu'èra en tot minjar socs de caulets, que damb eri m'esdejoè, damb fòrça diligéncia, coma mosso nau, sense èster vist peth mèn patron, entornè entà casa, que d'era ne pensè escampar ua part, que n'auie de besonh, mès non trapè damb qué.
Me botè a pensar se qué poiria hèr, e decidí demorar ath mèn patron enquiath meddia e veir se, per fortuna, se hesse a vier quauquarren entà minjar; mès en bades siguec era mia experiéncia.
Dès que vedí qu'èren es dues e non venguie e er arrat me passaue peth vrente, barri era pòrta e calè era clau a on me manèc, e me'n vau entath mèn prètzhet.
Mès coma que jo aguest mestièr l'auia popat, voi díder que l'aprení damb eth mèn gran mèstre eth cèc, tant esdegat disciple ne gessí que, encara qu'en aguest pòble non auie caritat ne era annada ère guaire abondosa, ac hi damb tan bona traça que, abantes qu'eth relòtge sonèsse es quate, jo ja auia autrestantes liures de pan calades en còs e mès de ues autes dues enes manges e pitrau.
Tornè entara auberja e en tot passar pera triparia li demanè caritat a ua d'aqueres hemnes, e me balhèc un tròç de pauta de vaca damb un shinhalet de tripes codudes.
Quan arribè en casa, ja eth brave deth mèn patron ère en era, plegada era sua capa e botada en banc de pèira, e eth, en tot passejar-se peth pati.
Me pensè que me pelejarie peth retard, mès que mielhor ac hec Diu.
Me preguntèc d'a on venguia.
Jo li didí:
Mès tu qu'ac hès coma òme de Diu aquerò, pr'amor que vau mès demanà'c per Diu que panà'c.
E atau Eth m'ajude, qu'aquerò me semble ben.
E sonque t'encomani que non se'n sàpien que t'estàs damb jo, peth mèn aunor, encara que me pensi que deu èster secret, sivans çò de pòc que sò coneishut en aguest pòble.
Be que non auessa vengut aciu jamès!"
Pr'amor que, s'a Diu li platz, lèu mos veiram sense besonhs; encara que te digui que dempús qu'entrè en aguesta casa, jamès m'a anat ben.
Que deu èster de mau solèr, que i a cases maleroses e de mau pè, qu'apèguen eth malastre as qu'en era s'estan.
Aguesta que deu èster d'aguesta sòrta; mès jo te prometi, acabat eth mes, non estar-me en era encara que me la balhen."
Me seiguí ena punta deth banc de pèira e, pr'amor de qué non m'auesse per golut, deishè de cornèr eth vrespalh; e comenci a sopar e a mossegar enes mies tripes e pan, e dissimuladaments guardaua ath malerós senhor mèn, que non deishaue de uelh es mies haudes, qu'en aquera escadença les tenguia de sièta.
Autanta pena age Diu de jo coma jo n'auí d'eth, pr'amor que sentí çò que sentie, e fòrça viatges auia jo passat per aquerò e i passaua cada dia.
Pensaua se serie avient convidar-lo; mès coma que m'auie dit que ja auie dinat, cranhia que non acceptarie era invitacion.
Fin finau, jo desiraua qu'aqueth pecador ajudèsse damb eth sòn trabalh ath mèn, e s'esdejoèsse coma ac auie hèt eth dia abantes, pr'amor qu'auie mielhor biòca, per èster mielhor era biòca e mens era mia hame.
Aguest pan està plan saborós e aguesta pauta de vaca tan ben coduda e adobada, que non i aurà a qui non convide damb era sua flaira."
Li boti ena man eth tròç de pauta e tres o quate racions de pan de çò mès blanc, e se seiguec ath mèn costat, e comence a minjar coma eth qu'amie fòrça hame, rosigant cada uasset d'aqueri mielhor qu'un gosset lebrèr ac hesse.
Me demanèc era gèrra d'aigua e l'ac balhè tau que me l'auia hèt a vier.
Qu'ei clar que, donques non mancaue aigua, non l'auie sobrat ath mèn patron era parva.
Beuérem, e fòrça contents anèrem a dormir coma era net passada.
E entà evitar estener-me massa, d'aguesta sòrta mos estèrem ueit o dètz dies, partint eth pecador peth maitin damb aqueth pas content e seguit entà avalar aire pes carrèrs, en tot auer en praube Latzèr un cap de lop13.
Campaua jo fòrça viatges eth mèn malastre, qu'en tot húger des patrons ignóbles qu'auia auut e en tot cercar ua milhora, auia vengut a tumar damb qui non solet non me mantenguesse, senon que me calie mantier-lo a jo.
Totun aquerò, l'apreciaua, per veir que non auie ne podie mès, e mèsalèu l'auia pietat qu'enemistat; e fòrça còps, per hèr-me a vier ena aubèrja quauquarren qu'eth s'avalèsse, jo ac passaua mau.
Pr'amor qu'un maitin, en tot lheuar-se eth trist, en camisa, pugèc naut de tot dera casa pr'amor de hèr es sòns besonhs, e mentretant, jo, entà gésser de sospecha, li destropè eth gipon e es cauces qu'auie deishades en cabeç e trapè ua bosseta de velot satin, hèt cent plecs, e sense un maudit sò horadat ne senhau de qué l'auesse auut pendent fòrça temps.
Diu se'n sap qu'aué en dia, quan tumi tamb un deth sòn abit, damb aqueth pas e pompa, l'è pietat, per pensar se patís çò qu'ad aqueth lo vedí patir; que damb tota era sua praubetat me shautarie servir mès qu'as auti per çò qu'è dit.
Sonque n'èra un shinhau maucontent d'eth: que voleria jo que non auesse tanta presompcion, senon qu'abaishèsse un shinhau era sua fantasia pr'amor de çò nauti qu'èren es sòns besonhs.
Mès, çampar, ei norma tenguda e sauvada ja entre eri; encara que non age moneda tà cambiar, li cau estar-se era tòca ath sòn lòc.
Qu'eth Senhor i bote remèdi, donques que damb aguest mau an de morir.
Atau, donc, en tot èster jo en tau estat, passant era vida que digui, volec era mia mala fortuna, qu'encara non ère pro satisfèta de perseguir-me, qu'en aqueth trabalhat e vergonhós lotjament non durèssa.
E siguec: coma er an en aguesta tèrra siguec estèrle de pan, covenguèren en Ajuntament que toti es praubi estrangèrs partissen dera ciutat, damb er avertiment que qui trapèssen d'aquiu endauant serie castigat damb foetades.
E atau, executant era lei, dempús quate dies que se hec era crida, vedí amiar ua processon de praubi foetejant-les pes Quate Carrèrs, çò que m'espauric autant, que jamès gausè esdegar-me a demanar.
Aquiu veirie, qui ac podesse veir, era abstinéncia dera mia casa e era tristor e eth silenci des estatjants, autant, que mos arribèc estar-mos dus o tres dies sense hèr un mòs, ne badar boca.
A jo me balhèren era vida ues hemnetes que hilauen coton, que hègen bonets de caperan e s'estauen près de nosati, que damb eres jo auí vesiat e coneishença; que dera misèria que les hègen a vier me balhauen bèra causòta, e damb aquerò ben passat me passaua.
E non auia tanta pena de jo coma deth malerós deth mèn patron, qu'en ueit maudidi dies non tastèc arren.
Aumens, en casa non mingèc arren.
Sabi pas com e a on s'estaue e qué minjaue.
Be lo vedia vier tath meddia carrèr enjós damb eth còs estirat, mès long qu'un gosset lebrèr de bona raça!
E tà hèr veir eth sòn nere, que diden, aunor, cuelhie ua palha des que pro n'auie en casa, e gessie ena pòrta escurant-se es dents qu'arren entre eres auie, en tot planher-se encara d'aqueth mau malonar dident:
Coma pòs veir, ei tenebrosa, trista, escura.
Tant que siguem aquiu mos calerà patir.
Ja è talents que s'acabe aguest mes pr'amor de gésser d'era."
Atau, donc, en tot èster en aguesta aclapada e ahaimada persecucion, un dia, sabi pas se per quin gòi o fortuna, en praube poder deth mèn patron entrèc un reiau, que damb eth venguec en casa tant ufanós coma s'auesse eth tresaur de Venecia14; e damb ròstre alègre e arridolent me lo balhèc, dident:
Ve-te'n entara plaça e crompa vin e pan e carn: Ath caralh eth diable!
E encara mès, te hèsqui a saber, pr'amor que te n'alègres, qu'è logat ua auta casa, e en aguesta malerosa non mos i estaram qu'enquiath compliment de mes.
Maudida sigue era e eth qu'en era botèc eth prumèr teule, que damb mau en era entrè!
Per Nòste Sénher, guaire temps a que viui en era, gota de vin ne mòs de carn è minjat, ne è auut degun repaus; tau ei era vista e era escurina e tristèsa!
Ve-te'n e torna lèu, e mingem aué coma comdes."
Cuelhi eth mèn reiau e era gèrra e lèu lèu, comenci a pujar eth mèn carrèr en tot filar-me de cap ara plaça plan content e alègre.
Mès de qué me servís, s'ei establit ena mia trista fortuna que cap de gòi m'arribe sense trebucs?
E atau siguec aguest; pr'amor qu'anant carrèr ensús, en tot hèr compdes sus qué tieria que siguesse mielhor e mès profitosaments despenut, balhant infinites gràcies a Diu per auer-li hèt a vier sòs ath mèn patron, a dehòra de temps me venguec a trapar un mòrt, que carrèr enjós fòrça clèrgues e gent en uns baiards amiauen.
Me sarrè ena paret pr'amor de balhar- les espaci, e dempús qu'eth còs passèc, venguien ara seguida ath costat deth taüt, ua que deuie èster era hemna deth defuntat, tota endolada, e damb era d'autes hemnes; que ploraue a granes votzes, dident:
En enténer jo aquerò, se m'amassèren eth cèu e era tèrra, e didí: "Ò, malerós de jo!
Entara mia casa se hèn a vier aguest mòrt!"
Deishè de cornèr eth camin qu'amiaua e crotzè peth miei dera gent, e torni carrèr enjós, ath mès córrer, entara mia casa, e en tot entrar en era, barri era pòrta ara prèssa, en tot demanar eth favor e er auxili deth mèn patron, e abraçar-me ada eth, pr'amor de qué me vengue a ajudar a deféner era entrada.
Eth quau, un shinhau alterat, pensant qu'ère ua auta causa, me didec:
Per qué crides?
Qué hès?
Entara tenebrosa e escura casa, entara casa trista e malerosa, entara casa a on jamès mingen ne beuen!
Aciu, senhor, que mo'lo hèn a vier".
E, plan, quan eth mèn patron entenec aquerò, encara que non auie eth perqué d'èster guaire content, arric autant, que m'estè ua bona estona sense poder parlar.
En aguest moment auia jo botada era bauda ena pòrta e calat eth muscle en era entà mès defensa.
Passèc era gent damb eth sòn mòrt, e jo encara me maufidaua que mo'lo calarien en casa; e dempús ja siguec mès causa d'arrir que de minjar, eth brave deth mèn patron me didec:
Mès, coma que Diu ac a hèt mielhor e tiren tà dauant, daurís, daurís, e hè-te a vier biòca."
A tot darrèr eth patron venguec ena pòrta deth carrèr, e la dauric hènt-me enlà, sivans ère de besonh, pr'amor dera pòur e era alteracion, e torni a caminar.
Mès, a maugrat que mengèrem ben aqueth dia, maudit eth gust que jo trapaua en aquerò, ne en aqueri tres dies me venguec eth color, e eth mèn patron fòrça arridolent toti es còps que li venguie entath cap aquera mia consideracion.
D'aguesta sòrta m'estè damb eth mèn tresau e praube patron, que siguec aguest escudièr, quauqui dies, e pendent toti es dies desiraua saber-me'n deth perquè dera sua venguda e sojorn en aguesta tèrra; pr'amor que dès eth prumèr dia que damb eth m'estè, me'n sabí qu'ère estrangèr, per çò deth pòc coneishement e tracte que damb es estatjants auie.
Fin finau, se complic eth mèn desir e me'n sabí de çò que desiraua; pr'amor qu'un dia qu'auíem minjat rasonablaments e ère un shinhau content, me condèc era sua vida e me didec èster de Castelha era Vielha, e qu'auie deishat era sua tèrra sonque per non trèir-se era barreta dauant un cavalièr vesin sòn.
Pr'amor que te hèsqui a veir que jo sò, coma ves, un escudièr; mès, t'ac juri per Diu!, s'ath comde trapi en carrèr e non se trè, plan ben trèta deth tot era barreta, eth pròplèu viatge que torne, que gosaria jo entrar en ua casa, hènt veir jo bèth negòci en era, o trauessar un aute carrèr, se i siguesse, abantes que s'aprèsse a jo, per non trèir-la-me jo.
Qu'un cavalièr non deu a un aute arren, senon a Diu e ath rei, ne ei just, en èster òme de ben, que se deishe d'anar un shinhau dera sua persona.
Me'n brembi qu'un dia desonorè ena mia tèrra a un oficiau, e li volí mèter man, pr'amor que cada còp que lo trapaua me didie: "Que Diu vos sostengue".
Que Diu vos sostengue, m'auetz de díder, coma se siguessa un nonarren?"
A compdar d'aguest moment, aciu e enlà, se treiguie era barreta e me parlaue com cau."
Diu lo sostengue?"
E atau, d'aqueth dera mia tèrra que me didie de sosteniment jamès lo volí patir, ne patiria ne patirè a òme d'aguest mon, deth rei entà baish, que me digue "que Diu vos sostengue".
E venguí en aguesta ciutat, en tot pensar que traparia un bon sèti, mès non s'a passat coma me pensè.
Canonges e senhors dera glèisa, que ne trapi fòrça, mès ei gent tan limitada qu'arrés les treirà deth sòn pas.
Cavalièrs de mejana talha, tanben me prèguen; mès servir damb aguesti qu'ei massa trabalh, pr'amor que, d'òme vos cau vier a èster servent entà quinsevolh causa e se non, "que Diu t'ac age", vos diden.
E era màger part des viatges es pagaments son a longui tèrmes, e enes mès e mès certans, ne se guanhe ne se pèrd.
Ja quan vòlen pagar es sòns deutes e satisfèr es vòsti sudors, vos paguen ena recramba damb ròba usada.
Autanplan quan s'assète un òme damb un senhor de titol, encara passe era sua misèria.
Pr'amor que, dilhèu non è jo adretia entà servir e respóner ad aguesti?
Per Diu, se tumèsse damb eth, plan gran servidor deth nòble seria, e mil servicis li haria, pr'amor que jo saberia mentir-li tan ben coma es auti e agradar-li meravilhosaments: arrir-li ja fòrça es sues gràcies e costums, encara que non siguessen es mielhors deth mon; jamès dider-li arren que lo shordèsse, encara que fòrça li convenguesse; èster fòrça diligent ena sua persona en dit e en hèt; non esdegar-me per hèr ben es causes qu'eth non se'n saberà jamès, e botar-me a pelejar, a on m'entenesse, damb era gent deth servici, pr'amor de semblar tier bon compde d'aquerò qu'ada eth l'interèsse; se pelegèssa damb quauqu'un des sòns vailets, lheuar era votz entà alugar-li era ira e que semblèssa a favor deth colpat; dider-li ben de çò que l'estaue ben, e, peth contrari, èster maliciós, trufaire, delatar damb mau interès, as de casa e as de dehòra; investigar e sajar de saber vides des auti entà condar-les-ac; e fòrça d'autes causes d'aguesta sòrta qu'aué en dia se tien en palai.
E as senhors d'eth palai les semblen ben, e non vòlen veir enes sues cases òmes vertuosi, mèsalèu les an en òdi e les mensprèden e criden pècs e que non son persones de negòcis que damb eri eth senhor se posque negligir.
E damb aguesti, es gatilops, tien, coma digui, aué en dia, çò que jo tieria; mès non vò era mia fortuna que lo trapi.
E, en aguest moment, entrèc pera pòrta un òme e ua vielha.
Er òme li demane eth loguèr dera casa e era hemna eth deth lhet.
Hèn compdes, e de dus en dus mesi l'artenheren çò qu'eth en un an non auie artenhut: me pensi que sigueren dotze o tretze reiaus.
Mès era sua gessuda siguec sense tornada.
Per manèra que, tath ser, eri tornèren, mès siguec tard.
Jo les didí qu'encara non auie tornat.
Arribada era net, e eth non, jo auí pòur de demorar-me ena casa solet, e venguí enes vesies e les condè er ahèr, e aquiu dormí.
Peth maitin, es creditors tornen e pregunten peth vesin, mès ena auta pòrta.
Es hemnes li responen: "Vaquí eth sòn mosso e era clau dera pòrta".
Eri me preguntèren per eth e les didí que non sabia a on ère e que tanpòc auie vengut en casa dès que gessec a escambiar era pèça, e que me pensaua que se n'auie anat de jo e d'eri damb er escambi.
En enténer-me díder aquerò, gesseren a cercar un ussièr e un emplegat de burèu.
E vaquí que tornen dempús damb eri, e cuelhen era clau, e me criden, e criden a testimònis, e daurissen era pòrta e entren tà embargar es propietats deth mèn patron pr'amor de crubar eth sòn deute.
Percorreren tota era casa e la traparen desembarrassada, coma è condat, e me diden:
Senhor ussièr, agarratz ad aguest mosso, qu'eth se'n sap d'a on ei."
En aguest moment venguec er ussièr, e m'agarrèc peth cothèr deth gipon, dident.
Jo, que jamès m'auia vist d'aguesta sòrta, (pr'amor qu'agarrat deth cothèr, òc, n'auia estat fòrça e infiniti viatges, mès qu'èra agarrat d'eth doçaments, pr'amor d'amuishar eth camin ath que non vedie), cuelhí fòrça pòur, e plorant les prometí díder çò que preguntauen.
Per pòc qu'aquerò valgue, ei pro entà amortesir eth deute.
E a on ei era sua tèrra?"
Arriren fòrça er ussièr e er escriveire, en tot díder: "Be n'ei de bona aguesta relacion entà crubar eth vòste deute".
Es vesies, qu'èren presentes, dideren:
Vista era mia innocéncia, me deishèren, en tot deishar-me liure.
E er ussièr e er escriveire demanen ar òme e ara hemna es sòns onoraris, que sus aquerò aueren fòrça peleja e rambalh, pr'amor qu'eri alleguèren que non èren obligadi a pagar, donques que non auie eth perqué ne s'auie hèt era embarga.
Es auti didien qu'auien deishat de vier en un aute ahèr que les ère mès profitós.
A tot darrèr, dempús de cridar fòrça, ara fin cargue er ussièr damb era rosigada hlaçada qu'era vielha l'auie deishat ar escudièr, encara que non venguie guaire cargat.
E se'n van toti cinc balhant votzes.
Sabi pas se com acabèc.
Me pensi jo qu'era pecadora hlaçada paguèc per toti, e pro que s'i tenguie, donques qu'eth temps que se passaue posant-se des trabalhs passadi, s'anaue logant.
Atau, tau qu'è condat, me deishèc eth mèn praube tresau patron, que damb eth venguí de saber-me'n dera mia miserabla sòrt, pr'amor que, en tot hèr-se veir tot çò que se poderie contra jo, hège es mèns negòcis autant ath revés, qu'es patrons, que sòlen èster deishadi de cornèr pes mossos, en jo non siguec atau, senon qu'eth mèn patron me deishèc e hugec de jo.
Me calèc cercar eth quatau, e aguest siguec un fraire dera Mercé, qu'es hemnetes que digui me conselhèren, qu'ada eth eres lo cridauen parent: gran enemic de pregàries e de minjar en convent, perdut per vier dehòra, plan amic des negòcis seculari e de hèr visites, autant, que me pensi que trincaue mès sabates eth que tot eth convent.
Aguest me balhèc es prumères sabates que trinquè ena mia vida, mès que non me durèren que ueit dies, ne jo podí damb eres durar mès.
E per aquerò e per d'autes causilhòtes, que non digui, me hi enlà d'eth.
Per edart me tumè damb eth cincau, que siguec un foncionari de bulles15, eth mès esdegat e desvergonhat e eth màger vendeire d'eres que jamès è vist ne pensi qu'arrés age vist; pr'amor qu'auie e cercaue manères e formes e plan subtiles invencions.
En entrar enes lòcs a on auie d'aufrir era bulla, prumèr presentaue as clèrgues o prèires bères causetes, non de massa valor ne substància: ua laituga murciana, s'ère eth temps, un parelh de citrons e iranges, un parelh de persecs, e un parelh de peres verdes entà cadun.
Atau sajaue auer-les dera sua part, pr'amor de qué favorissen eth sòn negòci e cridèssen as sòns parroquians a cuélher era bulla.
En balhar-li ada eth es gràcies, se'n sabie de guaire sabien.
Se didien que i entenien, non badaue boca en latin pr'amor de non estramuncar; mès se profitaue d'ua graciosa e ben talhada romança e dera sua plan desinvolta lengua.
E se vedie qu'es mentadi clèrgues èren des vengudi per recomanacion, ei a díder des que s'ordene mès damb sòs que damb letres, e damb recomanacions, se hège entre eri un Sant Tomàs e parlaue dues ores en latin: aumens ac semblaue encara que non ère atau.
Quan, per çò que siguesse, non li cuelhien es bulles de boni talents, cercaue que les ac cuelhessen ara valenta, e per aquerò shordaue ath pòble e d'auti viatges hège causes damb biaissudi artificis.
E pr'amor que toti es que li vedia hèr serie long de condar, ne diderè un de plan subtil e graciós, que damb eth provarè ben era sua adretia.
En un lòc dera Sagra de Toledo auie predicat dus o tres dies, en tot hèr es sues acostumades diligéncies, e non l'auien crompat era bulla, ne, çampar, auien era intencion de crompar-la.
Qu'ère ath cap de naut dera cresta damb aquerò e, en tot pensar se qué hèr, li venguec entath cap de plaçar ath pòble, entath londeman, pr'amor de hèr er acte des adius dera bulla.
E aquera net, en auer sopat, se meteren a jogar as cartes tà veir se qui pagaue era beuenda, eth e er escriveire, e per tòrt deth jòc vengueren a pelejar-se e a dider-se males paraules.
Eth cridèc ar escriveire panaire, e er aute ada eth falsari.
Per aquerò, eth senhor comisari, senhor mèn, agarrèc ua lança qu'ère en portau a on jogauen.
Er escriveire botèc era sua man ena espada, qu'auie ena cinta.
Ath rambalh e votzes que toti hèrem, acodiren es òstes e vesins e se calèren ath miei, e eri plan embestiadi sajauen desliurar-se des qu'èren ath miei, entà aucir-se.
Mès coma qu'era gent auie acodit peth gran sorrolh e era casa ère plia de gent, en veir que non se podien acarar 15 Eth que predicaue e publicaue era bulla dera Santa Crotzada e requectaue eth producte d'era.
A tot darrèr, en veir es deth pòble que non artenhien botar-les en patz, acordèren de hèr-se a vier ar escriveire en ua auta aubèrja.
E atau se demorèc eth mèn patron fòrça emmaliciat; e dempús qu'es òstes e vesins l'auessen pregat que se solatgèsse e se n'anèsse a dormir, partic.
E atau mos ajacèrem toti.
Ath londeman, eth mèn patron venguec ena glèisa e hec trinhonar es campanes tara missa e eth sermon pr'amor de hèr er adiu dera bulla.
E eth pòble s'amassèc, qu'anaue murmurant des bulles, en tot díder qu'èren fausses e qu'eth madeish escriveire pelejant l'auie descorbit; de sòrta qu'ath delà de non auer talents de crompar-la, damb tot aquerò l'aueren en òdi.
Eth senhor comissari pugèc ena cadièra e comencèc eth sòn sermon, e sajant d'encoratjar ara gent tà que non se demorèssen sense tan gran ben e indulgéncia qu'era santa bulla amiaue.
En èster en çò de mielhor deth sermon, entre pera pòrta dera glèisa er escriveire e, dempús de pregar, se lheuèc e damb votz nauta e pausada senadaments comencèc a díder:
Jo venguí aciu damb aguest vendeire de messorgues que vos predique, que m'enganhèc e me didec que lo favorissa en aguest negòci e que repartiríem es guanhs.
E ara, en veir eth mau qu'aquerò costarie ara mia consciéncia e as vòstes propietats, empenaït de çò que hi, vos amuishi claraments qu'es bulles que predique son fausses, e que non lo creigatz ne les ac crompetz, e que jo ne dirècta ne indirèctaments ne hèsqui partida d'eres, e que d'aguest moment dèishi era verga e la boti en solèr; e se bèth còp aguest siguesse castigat pera faussetat, que vosati me sigatz de testimònis de qué jo non sò damb eth ne li balhi en aquerò cap ajuda, mèsalèu voi desenganhar-vos e declarar-vos era sua marridesa."
E acabèc eth sòn rasonament.
Quauqui òmes aunoradi qu'èren aquiu se voleren lheuar e hèr enlà ar escriveire, pr'amor d'evitar er escandal.
Mès eth mèn patron les gessec ath dauant e manèc a toti que jos era pena d'excomunicacion non lo destorbèssen, senon que li deishèssen díder tot çò que volesse.
E atau, eth tanben s'estèc en silenci, tant qu'er escriveire didie tot çò qu'è dit.
En carar, eth mèn patron li didec que se volie díder quauquarren mès, qu'ac didesse.
Er escriveire didec:
Per çò que hè a jo, lo perdoni pr'amor que tu tanben me perdones.
E donques qu'ei tan damnatjós tath pròche, te demani, Senhor, que non ac dèishes de cornèr, e dempús hè veir aciu eth miracle, e que sigue d'aguesta sòrta: que s'ei vertat çò qu'eth ditz e que jo amii marridesa e faussetat, aguesta cadièra s'esbauce damb jo e vengue en ua prigondor de sèt òmes, a on ne era ne jo jamès tornem a campar.
E s'ei vertat çò que jo digui e aqueth, convençut peth diable, ditz marridesa, tanben sigue castigat e coneishuda de toti era sua dolenteria."
A penes acabèc era sua oracion eth devòt senhor mèn, qu'eth nere escriveire què deth sòn estat16 e se fòt tau còp en solèr que hec ressonar tota era glèisa, e comencèc a bramar e trèir esgluma pera boca e torçar-la, e a hèr mimaròtes damb eth ròstre, balhant còps de pè e de man, estornejant-se en aqueth solèr d'un costat en aute.
Quauqui uns èren espauridi e temerosi.
Es uns didien:
E es auti: "S'ac meritaue, donques que lheuaue tan faus testimòni."
Fin finau, quauqui uns qu'èren aquiu, e çampar non sense ua cèrta cranhença, se lo heren a vier e l'estaquèren es braci, que damb eri balhaue fòrts còps de punh ad aqueri que se l'apressauen.
D'auti lo tirassauen des cames e lo tengueren damb fòrça, pr'amor que non auie mula petnaira en mon que tan fòrtes pernades dèsse.
E atau lo tengueren ua estona, pr'amor que mès de quinze òmes èren sus eth, e a toti les fotie ara valenta, e se se negligien enes morres.
Mentretant, eth mèn senhor patron s'estaue ena cadièra de jolhs, es mans e es uelhs botadi en cèu, transportat ena divina esséncia, qu'eth rambalh e tapatge e es votzes qu'ena gleisa auie non èren entà desseparar-lo dera sua divina contemplacion.
Aqueri bravi òmes s'apressèren ada eth, e balhant votzes lo desvelhèren e li demanèren que secorresse ad aqueth praube que se morie, e que non guardèsse es causes passades ne es sues dites dolentes, pr'amor que ja d'eres n'auie eth castig; mès se de bèra manèra podie hèr quauquarren entà desliurar-lo deth perilh e passion que patie, per amor de Diu ac hesse, donques qu'eri vedien clara era colpa deth colpable e era bontat e vertat d'eth, pr'amor que gràcies ara sua demana e resvenja eth Senhor non alonguèc eth castig.
Què autant long qu'ère.
Anem toti a suplicar-li."
E atau, baishèc dera cadièra e les encoratgèc a suplicar a Nòste Senhor que perdonèsse ad aqueth pecador e que l'entornèsse era sua salut e eth sen, e que hesse enlà d'eth ath diable, s'ei que Sa Majestat auie permetut peth sòn gran pecat qu'en eth entrèsse.
Toti se calèren de jolhs, e dauant der autar, damb es clèrgues, comencèren a cantar damb votz baisha ua letania.
E, en vier eth, damb era crotz e aigua senhada, dempús d'auer cantat sus eth, eth senhor mèn patron, botades es mans entath cèu e es uelhs que lèu arren se vedie qu'un shinhau de blanc, comence ua oracion non mens longa que devòta, que damb era hec plorar a tota era gent tau que sòlen hèr enes sermons de Passion, de predicaire e auditòri devòt, suplicant a Nòste Sénher, pr'amor que non volie era mòrt deth pecador, senon era sua vida e eth sòn penaïment, qu'aqueth, amiat peth diable e en.honsat ena mòrt e en pecat, volesse perdonar e balhar-li vida e salut, pr'amor de qué se empenaïsse e cohessèsse es sòns pecats.
E hèt aquerò, ordenèc hèr vier era bulla e se la botèc ena tèsta; e dempús eth pecador der escriveire comencèc de man en man a trapar-se mielhor e remeter-se.
E, en tot revier-se, se lancèc as pès deth senhor comissari e li demanèc perdon, e cohessèc auer dit aquerò per boca e manament deth diable, prumèr entà hèr-li mau ada eth e revenjar-se der anug, dempús, e mès important, pr'amor qu'ath diable li hège fòrça dò peth ben qu'aquiu se hège en tot crompar era bulla.
Eth mèn senhor patron lo perdonèc, e heren es patzes entre eri; e entà crompar era bulla i auec tanta prèssa, que non restèc ua soleta amna en lòc que se demorèsse sense era: marit e hemna, e hilhs e hilhes, mossos e mosses.
S'espargec era naua der eveniment pes parçans, e quan arribauen en eri, que non calie sermon ne vier ena glèisa, senon qu'ena madeisha aubèrja venguien entà crompar-la tau que se siguessen peres que se balhen a gratis.
De sòrta qu'en dètz o dotze lòcs d'aqueri entorns a on venguérem, placèc eth senhor mèn patron ues autes mil bulles sense predicar cap de sermon.
Quan eth hec era enganha, cohèssi que jo tanben m'espaurí e credí qu'ère atau, coma fòrça d'auti; mès en veir dempús er arrir e era burla deth mèn patron e der escriveire, qu'amiauen e hègen atau eth negòci, me'n sabí que tot s'auie planificat per esdegat e inventiu deth mèn patron.
Se passèc en un aute pòble, que non voi nomentar per çò deth sòn aunor, aquerò que seguís; e siguec qu'eth mèn patron prediquèc dus o tres sermons e ne per Diu cuelhien era bulla.
En veir eth mèn patron çò que se passaue e que, a maugrat de qué se la fidaue per un an, non ne trège profit e qu'èren tan contraris a cuelher-la e qu'eth sòn trabalh ère perdut, hec tocar es campanes entà dider-se adiu.
Entà que non reneguen dera nòsta fe e patisquen es penes deth lunfèrn, aumens ajudatz-les damb era vòsta aumoina e damb cinc parenòstes e cinc avemaries, pr'amor que gesquen dera captivitat.
E encara son profitoses, tanben, entàs pairs e frairs e parents qu'ajatz en Espurgatòri, tau qu'ac veiratz en aguesta santa bulla."
Coma qu'eth pòble les vedec atau lançades, causa que se balhaue a gratis e venguda dera man de Diu, les agarrèren ath mès córrer, enquia e tot entàs mainadons e entà toti es sòns defuntadi, compdant dès es hilhs enquiath mendre vailet qu'auien, en tot compdar-les damb es dits.
Vengueren damb tanta prèssa qu'enquia a jo acabèren per trincar-me eth vielh e praube vestit qu'amiaua, de sòrta que certifiqui a VM qu'en mens d'ua ora non demorèc ua soleta bulla enes biaces, e mos calec vier entara aubèrja tà cercar-ne mès.
Quan n'aueren toti, didec eth mèn patron, dera cadièra estant, ath sòn escriveire e ar escriveire deth conselh que se lheuèssen e, entà que se sabesse se qui èren es que les calie gaudir dera santa indulgéncia e perdons dera santa bulla e entà qu'eth podesse hèr veir entà qui les auie manat, s'escriuesse.
E atau toti, de bon voler, didien es qu'auien cuelhut, en tot compdar per orde es hilhs, vailets e defunts.
Hèt eth sòn inventari, demanèc as bailes que per caritat, pr'amor qu'eth auie trabalh en un aute lòc, manèssen ar escriveire tà que li hesse ua relacion des qu'aciu restauen, que, sivans didie er escriveire, èren mès de dus mil.
Dempús d'aquerò, se didec adiu damb fòrça patz e amor, e atau, partírem d'aguest lòc, e encara, abans de partir, siguec preguntat peth prèire adjunt deth lòc e pes còssos s'era bulla profitaue entàs creatures qu'èren en vrente de sa mairs, qu'eth responec que sivans es letres qu'auie estudiat que non, qu'anèssen a preguntà'c as doctors qu'èren mès ancians qu'eth, e qu'aquerò ère çò que sentie d'aguest ahèr.
E atau partírem, vient toti fòrça alègres d'eth bon negòci.
Donques, per vida deth licenciat Pascasio Gomez, qu'ath sòn cargue se trèiguen mès de dètz captius".
E atau partírem entà un aute lòc d'aqueth extrèm de Toledo, entara Mancha, que se ditz, a on ne trapèrem a d'auti mès refractaris a cuélher bulles.
En auer hèt, eth mèn patron e jo e es que venguíem amassa, es nòstes diligéncies, en dus hèstes qu'aquiu i estèrem non hérem que trenta bulles.
E, ja acabada era missa e balhada era benediccion, la cuelhec damb un mocador, ben estropada era crotz ena man dreta e ena auta era bulla, e d'aguesta sòrta baishèc enquiath darrèr gradon der autar, a on hec veir que punaue era crotz, e hec senhau de qué venguessen a adorar era crotz.
E atau vengueren es bailes prumèr e es mès ancians deth lòc, en tot vier d'un en un, coma de costum.
E eth prumèr qu'arribèc, qu'ère un baile vielh, a maugrat qu'eth li dèc a punar era crotz plan doçaments, s'usclèc eth ròstre es se hec enlà ara prèssa.
Que vist aquerò peth mèn patron, li didec: "Compde, quiet, senhor baile!
Miracle!"
E atau heren d'auti sies o sèt, e a toti les didie: "Compde, senhors!
Miracle!"
Quan vedec que ja èren pro es que s'auien usclat eth ròstre pr'amor d'èster testimònis deth miracle, non la balhèc a punar mès.
Pugèc en pè der autar e d'aquiu estant didie causes meravilhoses, en tot díder que per çò dera pòca caritat qu'auie en eri, Diu auie permetut aguest miracle e qu'aquera crotz li calie èster amiada ena santa catedrala deth sòn Avescat; donques que pera pòca caritat qu'auie en pòble era crotz usclaue.
S'esdeguèren tant a cuélher era bulla, que non èren pro dus escriveires ne es clèrgues e sacristans entà escríuer.
Me pensi pro ben que se cuelheren mès de tres mil bulles, coma è dit a VM.
Dempús, en partir, eth venguec, damb grana reveréncia, coma calie, a cuélher era santa crotz, en tot díder que la harie folrar en aur, coma ère de rason.
Eth conselh e clèrgues deth lòc li preguèren que deishèsse aquiu aquera santa crotz en memòria deth miracle que s'auie passat.
Eth de cap des manères ac volec hèr e, ara fin, pregat per tants, les ac deishèc; plan per aquerò li balhèren ua auta crotz vielha qu'auien, d'argent, que pesaue dues o tres liures, sivans didien.
E atau partírem alègres peth bon escambi e per auer negociat ben.
Ça que la, arrés vedec çò que s'auie passat senon jo, pr'amor qu'en aqueth moment auia pujat en autar entà veir s'auie restat quauquarren enes botelhes, pr'amor de hèr-lo-mos a vier, coma ac hèja per costum d'auti viatges.
E coma me vedec aquiu, se botèc eth dit ena boca en tot hèr senhau de qué carèssa.
Jo ac hi atau, donques qu'ère de besonh, encara que, dempús que vedí eth miracle, non me tenguia per trèir-lo dehòra, mès eth temor deth mèn astut patron non m'ac deishaue comunicar ad arrés, e jamès me gessec, pr'amor que me cuelhec jurament de non descurbir eth miracle.
E atau ac hi enquia ara.
E encara que gojat, me hec fòrça gràcia, e didí entà jo:
Fin finau, m'estè damb aguest cincau patron lèu quate mesi, qu'en eri passè tanben fòrça angónies (mès me balhaue ben de minjar a cargue des prèires e de d'auti clèrgues a on venguie a predicar).
En èster ja per aguest temps bon gojatet, entrè un dia ena catedrala e un caperan d'era me recebec coma sòn, e me botèc ath mèn cargue un saumet e quate cantres e un soriac, e comencè a véner aigua pera ciutat.
Aguest siguec eth prumèr gradon que pugè entà vier a arténher bona vida, pr'amor qu'era mia boca ère a mida entà anonciar era merça.
Li balhaua cada dia ath mèn patron trenta meravedís guanhadi, e çò que guanhaua eth dissabte ère entà jo, e tot çò d'aute, entre setmana, que depassaue trenta meravedís ère entà jo.
M'anèc tan ben en mestièr qu'ath cap de quate ans que lo tenguia, en tot botar es guanhs ben sauvadi, estauviè entà me vestir plan aunoradaments de ròba vielha, que d'era crompè un gipon de fustani vielh e ua casaca rosigada de manja talhada e dubèrta peth dauant, e ua capa qu'auie estat ratinada, e ua vielha espada des prumères de Cuellar.
Hèt er adiu deth caperan, m'assetè damb un ussièr per èster un òme de justícia, mès que m'estè pòc de temps damb eth, pr'amor que me semblèc un mestièr perilhós; mès que mès, qu'ua net mos acacèren a jo a ath mèn patron a còps de pèira e de garròt uns refugiadi en ua glèisa, e ath mèn patron, que se demorèc, lo tractèren mau, mès a jo non m'artenhèren.
Damb aquerò reneguè deth tracte.
E pensant ena manèra de víuer que me calie tier, pr'amor d'auer un repaus e guanhar quauquarren entara vielhesa, volec Diu alugar-me e meter-me en camin de forma profitosa; e damb era ajuda d'amics e senhors, toti es mèns trabalhs e fatigues enquia alavetz passades sigueren ben pagades per arténher çò que cercaua, que siguec un mestièr reiau, en veir que non i a arrés que progrèsse senon es que lo tien; qu'en eth, enquiath dia d'aué viui e demori ath servici de Diu e de VM.
Qu'ei qu'è eth cargue de anonciar publicaments es vins qu'en aguesta ciutat se venen, e en enquants e causes perdudes, e acompanhar as que patissen persecucion pera justícia e declarar a votzes es sòns delictes: pregonèr, en tot parlar clar, (qu'en aqueth mestièr un dia qu'enforcàuem a un panaire en Toledo e amiaue ua bona còrda d'espart, coneishí e me n'encuedè dera senténcia qu'aqueth mèn cèc patron auie dit en Escalona, e me n'empenaí deth mau pagament que li balhè per tot çò que me mostrèc, que, dempús de Diu, eth me balhèc indústria pr'amor de vier en estat que me trapi ara).
Hè auut tanta sòrt, e ac è tengut tant aisidaments, que lèu totes es causes que tanhen ath mestièr passen pes mies mans: autant, qu'en tota era ciutat eth que li cau véner vin o quinsevolh auta causa, se Latzèr de Tormes non i cale es còrnes, se hèn ara idia de qué non ne treiràn profit.
En aguest temps, en veir era mia adretia e bon víuer, e auer notícia dera mia persona er archiprèire de Sant Salvador, eth mèn senhor, e servidor e amic de VM, pr'amor que li pregonaua es sòns vins, sagèc maridar-me damb ua sirventa sua; e en veir jo que de tau persona non podie vier senon ben e favor, acordè de hè'c.
E, atau, me maridè damb era, e enquia ara non ne sò empenaït; pr'amor que, ath delà d'èster bona hilha e diligenta, serviciau, jo è en archiprèire toti es favors e ajuda.
E tostemp cada an li balhe aumens ua carga de horment, era sua carn pera Pasca, e de quan en quan un parelh de pans hèti damb lèit, e es caucetes vielhes que dèishe.
E mos hec a logar ua caseta ath cant dera sua.
Mès males lengues, que jamès manquèren ne mancaràn, non mos dèishen víuer, en tot díder sabi pas se qué, e òc que sai qué: que ven ara mia hemna vier a hèr-li eth lhet e premanir-li eth dinar.
E òc ma hè qu'ei vertat; (encara que pendent aguest temps tostemp è auut quauques petites sospeches e auut uns maus sopars pr'amor de demorar-la quauques nets enquias laudes e encara mès, e m'a vengut entath cap çò qu'eth mèn patron, eth cèc, me didec en Escalona tant qu'ère agarrat ara còrna; mès que tostemp me pensi qu'eth diable m'ac hè a vier ena memòria pr'amor de hèr-me mau maridat, e non ne trè profit); pr'amor que, ath delà de non èster era ua hemna que se'n hèsque d'aguestes burles, eth mèn senhor m'a prometut çò que pensi que complirà.
Qu'eth me parlec un dia longaments dauant d'era, e me didec: "Latzèr de Tormes, qui ne hè cabau des parlòtes des males lengues, non progressarà.
Te digui aquerò pr'amor que non m'estranharie de quauqu'un, en veir entrar e gésser dera mia casa ara tua hemna.
Era qu'entre damb tota era sua aunestetat e damb era tua, e aquerò t'ac prometi.
Per tant, non hèsques cabau de çò que poguen díder, senon de çò que te tòque, voi díder de çò que t'interèsse."
Qu'ei vertat que quauqui uns des mèns amics m'an dit quauquarren d'aquerò, e mès de tres còps m'an certificat que, abantes que se maridèsse damb jo, auie amainadat tres viatges, en tot parlar damb reveréncia de VM, pr'amor qu'era ei dauant."
Alavetz era mia hemna comencèc a hèr juraments sus era, que jo me pensè qu'era casa s'esbauçaue damb nosati, e dempús s'estarnèc de plorar e comencèc a lançar malediccions sus aqueth que damb jo l'auie maridat, de tau sòrta que m'auria volut morir abantes que me gessesse aquera paraula dera boca.
Mès, jo d'un costat e eth mèn senhor der aute, autant li didérem e l'autregèrem que cessèren es sòns plors, damb eth jurament que li hi de non mentar jamès ena mia vida arren d'aquerò, e que jo m'alegraua e me semblaue ben qu'era entrèsse e gessesse, de nets e de dia, donques qu'èra segur dera sua bontat.
E atau mos demorèrem es tres plan conformes.
Enquiath dia d'aué, arrés mos a entenut arren sus er ahèr, mès, encara, quan senti que quauqu'un vò díder quauquarren d'era, lo talhi e li digui:
E me hè Diu, damb era, mil mercés e mès causes bones des que jo meriti; que jo jurarè sus era ostia consagrada qu'ei tan brava hemna coma que s'està laguens es pòrtes de Toledo.
Qui me didesse ua auta causa, jo m'aucirè damb eth."
Atau, donc, non me diden arren, e jo è patz ena mia casa.
Aquerò se passèc eth madeish an qu'eth nòste victoriós Emperaire entrèc en aguesta insigna ciutat de Toledo e auec en era Corts, e se heren grani hestaus, coma VM aurà entenut a díder.
Donques en aguest temps èra ena prosperitat e naut de tot dera mia fortuna (de çò que d'aciu entà deuant m'arribèsse informarè a VM.
Semble qu'es gitanos e gitanes solet neisheren en aguest mon entà vier panaires: nèishen de pairs panaires, s'eleven damb panaires, estúdien tà panaires e, fin finau artenhen a èster panaires abituaus e ordinaris a tot córrer, e es talents de panar e panar que son entada eri coma accidents inseparables, que non se trèn que damb era mòrt.
Atau, donc, ua gitana vielha, d'aguesta nacion, que podie èster licensiada ena sciéncia deth "Panaire", elevèc a ua gojateta que didie arrèhilha sua, ara que botèc eth nòm de Preciosa, e que li mostrèc totes es sues amanhagades, e formes d'encantaments e manères de riflar.
Que gessec era tau Preciosa era mielhor dançaira que se trapaue en tot eth mon gitano, era mès beròia e discrèta que se podesse trapar, non entre es gitanos, senon entre quinsevolh des beròies e discrètes que podesse anonciar publicaments era fama.
Ne es soleis, ne es aires, ne totes es incleméncies deth cèu, que mès que d'autes gents son sometudi es gitanos, poderen se ternir eth sòn ròstre ne brunir es sues mans; e plan mès, qu'er abaliment bast qu'ère negada non desnishaue en era senon èster neishuda de majors gatges que de gitana, pr'amor qu'ère educada dehòra de mida e ben rasonada.
Era mairia se'n sabie deth tresaur qu'ena arrèhilha auie, e atau, determinèc era agla vielha trèir a volar ath sòn aglon e dondar-lo a víuer pes sues ungles.
Gessec Preciosa rica de nadalets, de còbles, seguidilhes e sarabats e de d'auti versi, especiauments de romances, que les cantaue damb ua especiau gràcia.
Per çò qu'era sua astuta mairia venguec a veir que taus jogalhes e gràcies, enes pòqui ans e ena fòrça beresa dera sua arrèhilha, poirien èster ues plan eroses atraccions e incitacions entà hèr a créisher eth sòn capitau; e atau que se les procurèc e les cerquèc per totes es vies que podec, e non manquèc poèta que se les balhèsse.
Que s'elevèc Preciosa en diuèrses parts de Castelha, e tàs quinze ans dera sua edat era sua mairia putatiua l'entornèc entara Cort e entath sòn ancian campament, qu'ei a on ordinàriaments lo tien es gitanos, enes camps de Santa Barbara, pensant a véner ena Cort era sua merça, a on tot se crompe e se ven.
E era prumèra entrada que hec Preciosa en Madrid siguec un dia de Santa Anna, patrona e avocada dera vila, damb ua dança qu'anauen ueit gitanes, quate ancianes e quate gojates, e un gitano, gran dançaire, que les guidaue; e encara que totes anauen límpies e ben jargades, er ornament de Preciosa ère tau, que pòga pòc anèc encamardant es uelhs de guairi la guardauen.
Mès que quan l'enteneren cantar, per èster era dança cantada, aquiu que l'auerem!
Aquiu òc qu'agarrèc vam era fama dera Gitaneta, e cossent eth unanime consentiment des deputats dera hèsta, plan que li balhèren eth prèmi e jòia dera mielhor dança; e quan la vengueren a hèr ena glèisa de Santa Maria, dauant era imatge de Santa Anna, dempús d'auer dançat totes, agarrèc Preciosa uns tamborins, ath son des quaus, en tot hèr en redon longues e leugères virades, cantèc ua romança.
Eth cantar de Preciosa siguec coma entà miralhar a guairi l'escotauen.
Bèri uns didien: "Que Diu te benedisque, gojata!".
D'auti: "domatge qu'aguesta gojateta sigue gitana!
De vertat de vertat que meritaue èster hilha d'un gran senhor."
S'acabèren es vigílies, e era hèsta de Santa Anna, e demorèc Preciosa un shinhau cansada; mès que tan celebrada de beròia, d'agudenta e discreta, e de dançaira, qu'a boca plea se'n parlaue d'era en tota era Cort.
D'aciu a quinze dies que tornèc entà Madrid damb ues autes tres gojates, damb tamborins e ua naua dança, totes aprovedides de romances e de cantets alègres, mès toti aunesti.
Jamès se desseparaue d'era era gitana vielha, venguda eth sòn vigilant, pauruca de qué non l'ac escarrabilhèssen e capvirèssen; la cridaue arrèhilha, e era l'auie coma mairia.
Se calèren a dançar ena ombra en carrèr de Toledo, e d'aqueri que les anauen seguint se hec un gran rotlèu; e tant que dançauen, era vielha demanaue aumòina as que les entornejauen, e ploiguien en era ueitaus e quataus coma pèires en taulèr; que tanben era beresa hè a desvelhar era caritat adormida.
Acabada era dança, didec Preciosa:
Se me balhen quate sòs, les cantarè ua romança jo soleta, plan extrèmaments polida, que tracte de quan era Reina nòsta senhora Margarida gessec de missa en Valladolid e anèc entà Sant Llorente: que les digui qu'ei famosa, e compausada per un poèta des de numèro, eth mielhor de toti.
En díder aquerò, lèu toti es qu'en rotlèu s'estauen dideren a votzes:
Canta-la, Preciosa, e vaquí es mèns quate sòs.
E autant peireguèren sus era es sòs, qu'era vielha non auie pro mans entà arremassar-les.
Hèt, donc, eth sòn agost, e era sua vrenha, repiquèc Preciosa es tamborins, e en ton rapid e alhocardit cantèc era romança.
Torna a cantar, Preciosa; que non mancaràn sòs coma tèrra!
S'apressèc eth Tinent, qu'ère nasejaire, e escotèc ua estona, e entà non anar contra era sua gravetat, non escotèc era romança enquiath finau; e en auer-li semblat deth tot ben era Gitaneta, hec a vier a un vailet sòn tà que li didesse ara gitana vielha qu'en escurir anèsse tà çò de sòn damb es gitanetes; que volie que les escotèsse era sua hemna Clara.
Ac hec atau eth vailet, e era vielha didec que òc que i anarie.
Acabèren era dança e eth cant e se n'anèren carrèr endauant, e dès un brescat cridèren uns cavalièrs as gitanes.
Pistèc Preciosa peth brescat, qu'ère baish, e vedec en ua sala plan ben premanida e frèsca fòrça cavalièrs que, es uns passejant e es auti jogant a diuèrsi jòcs, s'entretenguien.
Me vòlen deishar entrar, zenhors?
Didec Preciosa que, coma gitana, parlaue safalhuda, e aquerò qu'ei pròpi d'eres; que non natura.
Ara votz de Preciosa, e ath sòn ròstre, deishèren es que jogauen eth jòc, e eth passeg es passejaires, e es uns e es auti acodiren en brescat entà veder-la, que ja se'n sabien d'era, e dideren.
Qu'entren, qu'entren es gitanetes; aciu que vos balharam çò que volgatz.
Que serie pagar un naut prètz, responec Preciosa, se mos peciguèssen.
Que non, a fe de cavalièrs, responec un; plan que pòs entrar, mainada, segur qu'arrés te tocarà era franja dera sabata; non, per abit que pòrti en pitrau.
E se botèc era man sus un de Calatrava.
Se tu vòs entrar, Preciosa, didec ua des tres gitanes qu'anauen damb era, entra a bona ora; que jo non pensi entrar a on i son tanti òmes.
Guarda, Cristina, responec Preciosa: de çò que te n'as de sauvar ei d'un òme solet s'ètz toti dus solets, e non de tanti que son amassa; pr'amor qu'er èster molti trè mèsalèu era pòur e era maufidança d'èster ofensades.
Encueda-t'en, Cristineta, e tie cèrta ua causa: qu'era hemna que se determine a èster aunèsta, entre un exèrcit de soldats ne pòt èster.
Plan que òc qu'ei bon de húger des ocasions; mès an d'èster des secretes, e non des publiques.
Entrem, Preciosa, didec Cristina; que tu sabes mès qu'un sabent.
Encoratgèc-les era gitana vielha, e entrèren; a penes auec entrat Preciosa, qu'eth cavalièr der abit vedec un papèr qu'amiaue en pitrau, e en tot apressar-se ada era l'ac agarrèc, e didec Preciosa:
Que non me lo cuelhe, senhor; qu'ei ua romança que me vien de balhar ara, qu'encara non l'è liejut!
E sabes tu liéger, hilha?, didec un.
En vertat, Preciosa, qu'amie aguesta carta es pòrts laguens: cuelhe aguest escut qu'ena romança vie.
Qu'ei pro, didec Preciosa, que m'a tractat de prauba eth poèta.
Mès çò de cèrt ei qu'ei mès miracle balhar-me a jo un poèta un escut que jo receber-lo: se damb aguest hijut an de vier es sues romances, hètz-me a vier tot eth Romancèr generau, e amietz-les me un a un; que jo les pauparè eth pos, e se venguessen duros, que serè jo trenda a receber-les.
Es que jogauen li balhèren era sua consideracion, e autaplan es que non jogauen.
Cuelhec era dineròla dera vielha trenta reiaus, e mès rica e mès alègra qu'ua Pasca Florida, agarrèc es sòns anhèts e se n'anèc entà çò deth senhor Tinent, acordant que un aute dia tornarie damb era sua vegada a balhar alegria ad aqueri tan liberaus senhors.
Que ja ère avisada era senhora Clara, hemna deth senhor Tinent, qu'auien de vier entà çò de sòn es gitanetes, e s'estauen en tot demorar-les coma aigua de mai era e es sues damaisèles e mestrèsses, amassa damb es dera ua auta senhora vesia sua, que totes se trapèren entà veir a Preciosa; e a penes aueren entrat es gitanes, qu'entre totes ludec Preciosa coma era lum d'ua halha entre d'autes lums mendres; e atau correren totes entada era: es ues l'abraçauen, es autes la guardauen, aguestes la benedien, aqueres la laudauen.
Era senhora Clara didie:
Aguest òc que se pòt cridar peu d'aur!
Aguesti òc que son uelhs d'esmeraudes!
Era senhora vesia que la brigalhaue tota, e hège aguissat de toti es sòns membres e juntures.
E en tot arribar a laudar un petit clotet que Preciosa auie ena maishèra, didec:
Ai, quin clotet!
En aguest clotet an d'estramuncar guairi uelhs la guardèssen.
Valgue-me Diu, tan polida ei era Gitaneta, que hèta d'argent o de doci non poirie èster mielhor!
Sabes díder era bonaventura, mainada?
De tres o quate manères, responec Preciosa.
E, mès encara?, didec era senhora Clara.
Balhatz-li, balhatz-li eth paumet dera man ara mainada, e er actiu damb qué hèsque era crotz, didec era vielha, e veiratz se guaires causes vos ditz; que sap mès qu'un doctor de melecina.
Botèc era man ena pòcha de dejós era pèlha era senhora Tinenta, e trapèc que non auie ne un sò.
Demanèc un quatau as mosses, e deguna n'auie, ne era senhora vesia tanpòc.
Que vist aquerò, Preciosa didec:
Totes es crotzes, tant que crotzes, son bones; mès d'argent e aur que son mielhores; e hèr eth senhau dera crotz en paumet dera man damb moneda de cueire les cau saber a vòstes mercés qu'amendrís era bonaventura, aumens era mia; e atau, qu'è era tissa de hèr era crotz prumèra damb bèth escut d'aur, o damb bèth reiau de ueit o, aumens, de quate; que sò coma es sacristans: que quan i a ua bona aufrenda, s'alègren.
Gràcia que ties, mainada, a fe de Diu, didec era senhora vesia.
E en tot virar-se entàr escudèr, li didec:
Vos, senhor Contreras, auetz a man bèth reiau de quate?
Balhatz-lo me; qu'en vier eth doctor, eth mèn marit, vo l'entornarè.
Òc que n'è, responec Contreras; mès que lo tengui empenhat en vint-e-dus meravedisi, que sopè delànet; balhatz-les-me; que jo anarè entada eth volant.
Que non auem entre totes un quatau, didec senhora Clara, e mos demanatz vint-e-dus meravedisi?
Anatz, Contreras, que tostemp siguéretz shordaire.
Ua damaisèla des presentes, en veir era esterilitat dera casa, didec a Preciosa:
Mainada, se pòt passar que se hège era crotz damb un didau d'argent?
Lèu lèu, responec Preciosa, se hèn es mielhores crotzes deth mon damb didaus d'argent, tant que siguen molti.
Per un solet didau tantes bonaventures?, didec era gitana vielha.
Arrèhilha, hè lèu; que se hè de nets.
Cuelhec Preciosa eth didau e era man dera senhora Tinenta e didec era bonaventura; e en acabar-la aluguèc eth desir de totes es enrodantes de voler saber era sua, e atau l'ac demanèren totes; mès era que les remetec entath diuendres a vier, en auer-li prometut qu'aurien reiaus d'argent entà hèr es crotzes.
Per Diu que non è un sò!
Balhatz-li vos, senhora Clara, un reiau a Precioseta; que jo vo l'entornarè dempús.
Aguesta qu'ei bona, senhor, plan que òc!
Òc, aciu qu'ei eth sortós reiau!
Que non auem entre totes nosates un quatau entath senhau dera crotz, e voletz qu'ajam un reiau?
Donques balhatz-li bèra garnidura vòsta, o bèra causeta; que un aute dia mos tornarà a visitar Preciosa, e l'obsequiaram mielhor.
Ad açò que didec senhora Clara:
Donques pr'amor de qué un aute viatge vengue, que non voi dar arren ara a Preciosa.
Solide que se non me balhen arren, didec Preciosa, bric mès tornarè aciu.
Mès òc que tornarè tà mestrar a tant importanti senhors; mès me harè ara idia qu'ei causa hèta que non m'an de balhar arren e atau m'estauviarè eth cansament de lo demorar.
Suborne vòsta mercé, senhor Tinent; suborne e aurà sòs, e non hèsque naui usatges; que se morirà de hame.
Guarde, senhora: aperaquí è entenut a díder (e encara que joena, me'n sabi que non son bones dites) qu'es mestièrs les cau trèir sòs entà pagar es remeses dera obligacion de residéncia e entà preténer d'auti cargues.
Atau ac diden e ac hèn es sense còr, repliquèc eth Tinent; mès qu'eth jutge que tengue bona residéncia non li calerà pagar deguna remesa, e eth hèt d'auer amiat ben eth sòn mestièr que serà era rason entà que l'en balhen un aute.
Que parle era vòsta mercé plan coma un sant, senhor Tinent, responec Preciosa; estongue-se ad açò e lèu li coparam es parraquets coma relíquies.
Be te'n sabes fòrça, Preciosa, didec eth Tinent.
Cara, que jo m'esdegarè entà que ses Majestats te veiguen, pr'amor qu'ès pèça de reis.
Que me voleràn coma truanda, contestèc Preciosa, e jo non m'en saberè gésser, e tot que serà perdut.
Se me volessen coma discrèta, encara poirien hèr- me a seguir; mès qu'en quauqui palais mès pugen es truands qu'es discrèts.
Jo que me tengui ben en èster gitana e prauba, e vage era sòrt per a on eth cèu volguesse.
Vam, mainada, didec era gitana vielha, non parles mès; qu'as parlat fòrça, e sabes mès de çò que jo t'è ensenhat; non afines tant, que te despuntaràs; parla d'aquerò que es tòns ans te permeten, e non te cales en arrogàncies; que non n'a cap que non menace queiguda.
Qu'ei eth diable que tien aguestes gitanes en còs!, didec ad açò eth Tinent.
Se dideren adiu es gitanes, e en tot partien, didec era damaisèla deth didau:
Preciosa, ditz-me era bonaventura, o hè-me a vier eth mèn didau; que non me'n rèste degun entà hèr era labor.
Senhora damaisèla, didec Preciosa, hèsque a veir que se l'ac è dit, e aprovedisque-se de un aute didau, o non hèsque cosedures enquia diuendres, que jo tornarè e li diderè mès ventures e aventures qu'es que tie un libre de cavalaria.
Partiren, e s'arremasèren damb es moltes lauradoires qu'ara ora des avemaries solien gésser de Madrid entà tornar enes sòns bordalats, e entre eres vien moltes, que tostemp s'acompanhauen es gitanes, e tornauen segures.
Pr'amor qu'era gitana vielha viuie en temor continú de qué non li assautèssen ara sua Preciosa.
Se passèc, donc, qu'eth maitin d'un dia que tornauen tà Madrid a cuélher es rapines damb es autes gitanetes, en ua val petita qu'ei a uns cinc cents passi abantes d'arribar ena vila, campèren un gojat pauhicat e ricaments jargat que hège camin.
Era espada e daga que portaue èren, coma se sòl díder, un bualh d'aur; chapèu damb ric cordonet de seda e fistonat damb plumes de diuèrsi colors.
S'estanquèren es gitanes en veder-lo e se botèren a guardar tot doç, estonades de qué ad aqueres ores un tan beròi gojat s'estèsse en aqueth lòc, a pè e solet.
Eth que s'apressèc ada eres, e en tot parlar damb era gitana màger, li didec:
Per vida vòsta, amiga, que me hescatz plaser que vos e Preciosa m'escotetz aciu a despart dues paraules, que seràn deth vòste profit.
Se non mos desviam guaire, ne mos i estam guaire, que sigue en bona ora, responec era vielha.
Que vengui rendut ara discrecion e beresa de Preciosa, qu'après auer-me hèt plan de fòrça entà excusar arribar en aguest punt, a tot darrèr è demorat mès rendut e mès impossibilitat d'excusar-lo.
Jo, senhores mies, (que tostemp vos è de balhar aguest nòm, s'eth cèu era mia pretension favorís), sò cavalièr, coma ac pòt demostrar aguest abit, e hènt enlà era capa desnishèc en pitrau un des mès qualificats que i a en Espanha; que sò hilh de Fulano, que cossent eth respècte que me cau tier, ací non se declare eth sòn nòm; sò dejós era sua tutèla e proteccion; que sò solet hilh, e que demori un rasonable auviatge.
Eth pair qu'ei aciu ena Cort en tot preténer un cargue, e ja a estat consultat, e tie lèu cèrtes esperances de hèr-se damb eth.
E en èster dera qualitat e noblèsa que vos è mentat, e dera quau ja lèu se vos aurà desnishat, damb tot aquerò, voleria èster un gran senhor pr'amor de lheuar enquiara mia grandesa era umilitat de Preciosa, en tot hèr-la a jo parièra e senhora mia.
Que la voleria servir dera manèra qu'era mès li shautèsse: era sua volentat qu'ei era mia.
Se credetz aguesta vertat, non admeterà cap estavaniment era mia esperança; mès se non me credetz, tostemp me tierà pauruc eth vòste dobte.
Eth mèn nòm ei aguest, e se l'ac didec; eth deth mèn pair ja vo l'è dit; era casa a on viu ei en tau carrèr, e tie taus e taus senhaus; qu'a vesins de qui poiratz informar-vos, e autanplan des qui non son vesins tanben; que non ei autant escura era qualitat e nòm deth mèn pair e eth mèn, que non se'n sàpien enes patis de palai, e quitament en tota era Cort.
Que pòrti cent escuds aciu en aur entà vo'les balhar coma arras e senhau de çò que pensi autrejar-vos; pr'amor que non a de remir domenis aqueth que balhe era amna.
Tant qu'eth cavalièr didie aquerò, lo guardaue Preciosa atentaments, e sense cap de dobte que non li deueren semblar mau ne es sues rasons ne eth sòn bon pòrt; e en tot virar-se de cap ara vielha, li didec:
Desencuse-me, mairia, pr'amor que me cuelhi licéncia entà respòner ad aguest senhor.
Respon çò que volesses, arrèhilha, didec era vielha; que jo sabi que ties discrecion entà tot.
E Preciosa didec:
Jo, senhor cavalièr, encara que gitana, prauba e umilaments neishuda, sauvi un cèrt esperit fantastic aciu laguens, qu'entà granes causes m'amie.
A jo que non me botgen promeses, ne m' esbaucen presents, ne m'inclinen somissions, ne m'espaurissen gentileses e encara que de quinze ans (que, segontes eth compde dera mia mairia, tad aguest Sant Miquèu les complirè), que sò dejà vielha enes pensaments e m'en sabi mès qu'aquerò qu'ara mia edat promet, mès pera mia bona natura que pera experiéncia.
Eth temor me còste a jo ua cautèla tau, que deguna paraula creigui e de moltes òbres dobti.
Que se voléssetz èster eth mèn espòs, jo qu'ac serè vòsta; mès que li cau precedir fòrça condicions e verificacions prumèr.
Prumèr me cau: saber s'ètz qui didetz; dempús, trapant aguesta vertat, vos cau deishar era casa des vòsti pairs e l'auetz d'escambiar damb es nòsti campaments, e cuelhent eth vestit de gitano, vos cau demorar dus ans enes nòstes escòles, qu'en aguest temps me satisfarè jo dera vòsta condicion e vos dera mia; a tot darrèr, se vos vo'n contentéretz de jo, e jo de vos, me balharè coma era vòsta esposa.
E vos cau considerar que pendent eth temps d'aguest noviciat poirie èster que vos retornèsse era vista, qu'ara deuetz tier perduda, o, aumens, destorbada, e vedéssetz que vos ère avient húger de çò qu'ara seguitz tu per tu; e crubada era libertat perduda, damb un bon penaïment se perdone quinsevolh colpa.
S'embadoquic eth gojat damb es rasons de Preciosa, e venguec coma empeguit, en tot guardar en solèr, e balhant pròves que consideraue çò que li calie respóner.
Que vedent aquerò Preciosa, li tornèc a díder:
Que non ei er ahèr, causa de tan pòc moment, e qu'en aguesti qu'ací mos aufrís eth temps se posque o calgue resòlver: entornatz-vo'n, senhor, ena vila, e consideratz de distància çò que vedéretz que mès vos convengue, e en aguest madeish lòc me podetz parlar totes es hèstes que voléssetz, en anar o tornar de Madrid.
Satanàs que ties en tòn pitrau, gojata, didec ena escadença era gitana vielha: guarda que ne dides de causes, non les diderie ne un collegiau de Salamanca!
Se com ei aquerò?
Que me ties lhòca, e t'escoti coma a ua persona posseïda, que parle latin sense saber-ne.
Cara, mairia, responec Preciosa, e sabetz-vo'n que totes es causes que m'entenetz son foteses e son trufaries, en tot tier en compde que de mès serioses me'n rèste en pitrau.
Tot çò que Preciosa didie, e tota era discrecion que mostraue, qu'ère ahíger lenha ath huec qu'usclaue en pitrau deth cavalièr.
Fin finau, demorèren qu'en ueit dies se traparien en aguest madeish lòc, a on eth vierie a balhar compde deth punt que se trapauen es sòns negòcis, e eres aurien auut temps entà informar-se'n dera vertat que les auie dit.
Treiguec eth gojat ua bossa de brocat, a on didec que i anauen cent escuds d'aur, e les ac balhèc ara vielha; mès que non volie Preciosa que les cuelhesse de cap manèra; a qui era gitana didec:
Cara, mainada; qu'eth mielhor senhau qu'aguest senhor a dat d'èster rendut ei auer autrejat es armes en senhau de rendement; e eth dar, en quinsevolh escadença que sigue, tostemp siguec tralha de generós pitrau.
E brenba-te'n d'aqueth arrepervèri que ditz: "ath cèu pregant, e damb eth malh picant".
E mès, que non voi èster jo que peth mèn tòrt pèrden es gitanes eth nòm que pendent longui sègles tien aquerit d'aganides e aprofitades.
Cent escudi vòs tu que refuse, Preciosa, e de aur en aur, que pòden vier cosudi ena biaça d'ua pèlha que non valgue dus reiaus, e auer-les aquiu coma qui tie ua renda sus es èrbes d'Extremadura?
E se bèth un des nòsti hilhs, arrèhilhs o parents queiguesse, per bèth malur, a mans dera justícia, i aurà un favor tan bon qu'arribe ena aurelha deth jutge e der escrivan, coma aguesti escuts, se vien enes sues pòches?
Tres viatges per tres delictes desparièrs m'è vist lèu botada en ase entà èster foetejada, e dera ua me desliurèc ua gèrra d'argent, e dera auta un manat de pèrles, e dera auta quaranta reiaus de ueit, qu'auia escambiat per quataus, balhant vint reiaus mès peth cambi.
Filipo: non mos cau passar dauant deth sòn plus ultra.
Per un doblon de dues cares se mos mòstre alègra era deth Procurador e era de toti es ministres dera mòrt, que son arpies entà nosates es praubes gitanes, e mès s'estimen pelar-mos e espelar-mos a nosates qu'a un brigand de camins; jamès, per mès trincades e malastrugues que mos vegen, mos tien per praubes; que diden qu'èm coma es justets des gavachi de Belmonte: trincadi e lardosi e plei de doblons.
Per vida vòsta, mairia, que non digatz mès; qu'allegaratz tantes leis pr'amor de demorar-vos damb es sòs, qu'agotaratz es des Emperaires; sauvatz-vos es sòs, e que vos hègen bon profit, e volgue Diu que les acògue en sepultura a on jamès tornen a veir era claretat deth solei, ne age besonh de qué la veiguen.
Ad aguestes companhes nòstes que serà bon balhar-les quauquarren; que hè fòrça estona que mos demoren, e ja deuen èster embestiades.
Qu'atau veiràn eres moneda d'aguestes coma ara ven ath Turc!, repliquèc era vielha .
Dilhèu aguest bon senhor veirà se l'a restat bèra moneda d'argent, o quataus, e les repartirà entre eres, que damb pòga causa demoraràn contentes.
Òc que ne pòrti, didec eth galant.
E treiguec dera pòcha de dejós eth vestit tres reiaus de ueit, que repartic entre es tres gitanetes, que demorèren mès alègres e satisfètes que sòl demorar un autor de comèdies quan, en competéncia de un aute, li sòlen escríuer pes cantoades: "Victor, Victor".
En resumit, acordèren era venguda d'aciu a ueit dies, e que s'auie de cridar, quan siguesse gitano, Andrés Caballero, pr'amor que tanben auie gitanos entre eri d'aguest cognòm.
Andrés (qu'atau lo cridaram d'aciu endauant), les deishèc e se calèc en Madrid, e eres, plan contentes, hèren madeish.
Preciosa, un shinhau tocada pera galharda disposicion d'Andrés, ja desiraue saber-se'n s'ère cèrt çò qu'auie dit; entrèc en Madrid, e coma qu'era amiaue er in de cercar era casa deth pair d'Andrés, sense voler estancar-se a dançar enlòc, lèu lèu se botèc en carrèr a on ère, qu'era plan ben sabie; e en auer caminat enquiara mitat, lheuèc es uelhs entà uns balcons de hèr dauradi, que l'auien dat per senhau, e campèc en eri a un cavalièr d'uns cinquanta ans, damb un abit de crotz vermelha en pitrau, de venerabla gravetat e preséncia; eth quau a penes tanben auec campat ara Gitaneta que didec:
Pujatz, mainades; qu'aciu vos balharàn aumòina.
Ad aguesta votz acodiren en balcon uns auti tres cavalièrs, e entre eri venguec er encamardat Andrés, qu'en veir a Preciosa, perdec eth color e siguec a mand de pèrder es sentits: autant siguec eth subersaut que recebec damb era sua visita.
Pugèren es gitanetes totes, sense era grana, que se demorèc a baish entà saber-se'n pes vailets des vertats d'Andrés.
En entrar es gitanetes ena sala, didie eth cavalièr ancian as auti:
Aguesta que deu èster, sens dobte, era Gitaneta polida que diden que va per Madrid.
Qu'ei era, repliquèc Andrés, e sense dobte qu'ei era mès polida creatura que s'a vist.
Atau ac diden, didec Preciosa, qu'ac entenec tot en entrar; mès era vertat que se deuen enganhar ena mitat deth just prètz.
Polida, plan ben creigui que ne sò; mès tan beròia coma diden, non m'ac pensi.
Per vida de senhor Juanito eth mèn hilh, didec er ancian, qu'encara ètz mès beròia de çò que diden, bèra gitana!
E qui ei senhor Juanito eth vòste hilh?, preguntèc Preciosa.
Aguest galant qu'ei ath cant vòste, responec eth cavalièr.
De vertat que me pensè, didec Preciosa, que juraue era vòsta mercé per bèth mainatge de dus ans.
Guardatz se quin senhor Juanito, e quina jòia!
Entà jo que ja poirie èster maridat, e que, cossent ues regues deth front, non se passaràn tres ans sense que ne sigue, e plan a gost, s'ei que d'aciu enlà non se le pèrde o se le càmbie.
Qu'ei pro, didec un des presents; qué se sap era Gitaneta des regues.
Ad açò que responec Preciosa.
Çò que veigui damb es uelhs, damb eth dit qu'ac endónvii; jo sabi deth senhor Juanito, sense regues, qu'ei un shinhau amorosat, impetuós e accelerat, e gran prometeire de causes que semblen impossibles; e plade a Diu que non sigue mentidoret, que serie çò de pejor de tot.
Un viatge li cau hèr ara plan luenh d'aciu, e un pense eth shivau, e er aute que lo sère; er òme prepause, e Diu dispause; dilhèu se pensarà que va entà Oñez, e vierà en Gamboa.
Ad açò que responec senhor Juan:
En vertat, gitaneta, qu'as endonviat en moltes causes dera mia condicion; mès en çò d'èster mentidor vas plan dehòra dera vertat, pr'amor que me vanti de dider-la en tot eveniment.
En çò deth viatge long qu'ac as endonviat, donques, sense dobte, en èster Diu servit, laguens de quate o cinc dies partirè entà Flandes, encara que tu me menaces qu'è de tòrcer eth camin, e non voleria qu'en eth m'arribèsse bèth desòrdre que l'empachèsse.
Care, senhoret, responec Preciosa, e encomane-se a Diu; que tot s'anarà ben; e sàpie que jo non sabi arren de çò que digui, e que non ei meravilha que coma parli fòrça e a uelh, endónvie en bèra causa, e jo que voleria endonviar a persuadir-te tà que non partisses, senon que padeguèsses eth còr, e t'estèsses damb ta pairs, entà balhar-les ua bona vielhesa; pr'amor que non son de bon tier aguestes anades e vengudes en Flandes, mès que mès es gojats de tan trenda edat coma era tua.
Pòsa, pòsa, capviradet, e guarda çò que hès prumèr que te marides, e balha-mos ua aumoineta per Diu e per çò que tu ès; que de vertat me pensi qu'ès un bon neishut.
E s'ad açò s'amasse èster vertadèr, jo cantarè era mielhor gala dempús d'auer endonviat en guaire t'è dit.
Un aute viatge t'è dit, mainada, responec senhor Juan, que vierie Andrés Caballero, qu'ac endónvies tot sonque eth temor que ties que non deui èster guaire vertadèr; qu'en aquerò t'enganhes, sense cap de dobte; era paraula que jo balhi en camp, que la complirè en ciutat e a on que sigue, sense que me sigue demanada; pr'amor que non se pòt tier de cavalièr qui tòque eth vici de mentidor.
Eth mèn pair que te balharà aumòina per Diu e per jo; pr'amor que de vertat aguest maitin les dè çò qu'auia a ues dames.
Que pugèc, alavetz, era gitana vielha, e didec:
Arrèhilha, acaba; qu'ei tard, e auem fòrça causes a hèr e mès encara a díder.
Per vida de Precioseta, didec eth pair d'Andrés, dançatz un shinhau damb es vòstes companhes; aciu qu'è un doblon d'aur de dues cares, que cap d'eres ei coma era vósta, encara que son de reis.
A penes auec entenut aquerò era vielha que didec:
Va, gojates, pèlhes ena cinta e hètz gòi ad aguesti senhors.
Cuelhec es tamborins Preciosa, e heren es sòns viros, heren e des.heren toti es sòns laci, damb tant de gràcia e assopliment, que darrèr es pès se hègen a seguir es uelhs de guairi les campauen, especiauments es d'Andrés, qu'atau se n'anauen entre es pès de Preciosa coma s'aquiu s'i estèsse eth centre dera sua glòria.
Se dideren adiu es gitanes, e en anar-se'n didec Preciosa a senhor Juan:
Guarde, senhor: quinsevolh dia d'aguesta setmana qu'ei dable entà partides, e cap ei dolent; hèsque lèu eth partir çò de mès d'ora que podesse; que lo demore ua vida ampla, liura e plan gustosa, se se vò acomodar ada era.
Que non ei tan liura era deth soldat, me pensi jo, - responec senhor Juan- , que non age mès de ligam que de libertat; mès totun açò, harè tau que vedessa.
Que veiratz mès causes de çò que pensatz, responec Preciosa, e Diu que vos amie e vos torne peth bon camin, coma era vòsta preséncia merite.
Damb aguestes darrères paraules demorèc content Andrés, e es gitanes se n'anèren plan contentes.
Bescambièren eth doblon, lo repartiriren entre totes a parts egales, encara qu'era vielha gardiana tostemp se hège a vier part e mieja de çò que s'amassaue, atau pera sua màger edat que per èster era agulha que se guidauen en revolum des sues dances, gràcies, e enquias sues messorgues.
Eth les didec que lo guidèssen entath campament abantes que hesse dia e damb aguest se desnishèssen es mèrques que portaue, se de cas lo cerquèssen.
Eres, que coma avertides vengueren soletes, virèren en redon, e en non guaire temps arribèren enes sues cabanes.
Qu'entrèc Andrés en ua, qu'ère era màger deth campament, e dempús acodiren a veder-lo dètz o dotze gitanos, toti joeni e toti galhardi e de bon pòrt, que ja era vielha auie rendut compde deth nau companh que les auie d'arribar, sense auer eth besonh d'encomanar-les eth secret; qu'eri lo sauven damb sagacitat e puntualitat jamès vista.
Tachèren dempús eth uelh ena mula, e didec un d'eri:
Aguesta que se poirà véner dijaus en Toledo.
Aquerò non, didec Andrés, pr'amor que non i a mula de loguer que non sigue coneishuda de toti es mossos de mules que carregen per Espanha.
Per Diu, senhor Andrés!, didec un des gitanos, qu'encara qu'era mula auesse mès senhaus qu'es qu'an de precedir eth judici finau, aciu que la transformaram de tau manèra que non la coneisherà ne eth patron que l'a elevat.
Totun açò, responec Andrés, aguest còp que s'a de seguir e préner era mia pensada.
Ad aguesta mula li cau balhar mòrt, e li cau èster dejosterrada a on es uassi non pareishen.
Pecat gran!, didec un aute gitano: a ua innocenta se l'a de trèir era vida?
Non digue atau eth bon Andrés, senon hèsque ua causa: guarde-la ben ara de manèra que li demoren estampades totes es senhaus ena memòria, e dèishe-me-la amiar a jo; e s'en dues ores la reconeishesse, que m'empastissen coma a un nere fugitiu.
Que de cap manèra consentirè qu'era mula non morisque, didec Andrés, per mès que m'asseguren era sua transformacion: jo cranhi èster descubèrt s'ada era non la capère era tèrra.
E se se hè peth benefici que de vener-la se pòt hèr seguir, que non vengui tan despolhat en aguesta confraria, que non posca pagar d'entrada mès de çò que valen quate mules.
Donques qu'atau ac vò senhor Andrés Caballero, didec un aute gitano, que morisque era sense colpa, e Diu sap que me hè dò, autant pera sua joenesa, pr'amor qu'encara non a egalat totes es dents (causa non tenguda entre es mules de loguer), que pr'amor que deu èster caminaira, donques que non a crospes enes costats, ne plagues, des esperons.
A tot que siguec presenta Preciosa, e d'autes moltes gitanes, vielhes e joenes, qu'es ues meravilhades e es autes damb amor, lo guardauen: atau ère era galharda disposicion d'Andrés, qu'enquias gitanos li demorèren rendudi.
Preciosa, e pauhicat dauant d'Andrés, didec:
Aguesta gojata, qu'ei eth floret de tota era beresa des gitanes que mo'n sabem que viuen en Espanha, te l'autrejam coma esposa, pr'amor qu'era liura e ampla vida nòsta non ei sometuda a foteses ne guaires ceremònies.
Guarda-la ben, e guarda se te shaute, o se ves en era bèra causa que te tresvire, e se la ves, alista entre es damaisèles qu'aciu s'estan era que mès gòi te hèsque; qu'era qu'alistèsses te balharam; mès que te cau saber qu'un viatge alistada, non l'as de deishar per cap auta.
Damb es nòstes leis e estatuts mos sauvam e viuem alègres; èm senhors des camps, des semiats, des sèuves, des montes, des hònts e des arrius: es montes mos aufrissen lenha a gratis; es arbes, frutes; es vinhes, arradims; es uarts, ortalécies; es hònts, aigua; es arrius, peishi e es vedats, caça; ombra es malhs, aire frescolenc es carisi, e ostaus es còves.
Entà nosati es incleméncies deth cèu son oratges, refrigèri es nhèus, banhs era ploja, musiques es pericles e halhes es relampits; entà nosati son es durs terrens, matalassi de mofles plumes; era pèth cremada des nòsti còssi mos servís d'arnesc impenetrable que mos defen; ara nòsta leugeresa non l'empachen cadies, ne la detien barrancs, ne la tumen parets; ath nòste vam non lo tòrcen còrdes, ne l'amendrissen carrèles, ne l'estofen ligams de tèla, ne l'adonden polins.
Entre er òc e eth non que non èm diferéncia quan mos conven; tostemps que mos tiem mès de martirs que de confessors; entà nosati s'elèven es bèsties de carga enes camps, e se talhen es pòches des vestits enes ciutats.
Que non i a cap agla ne cap audèth de rapina que mès lèu se lance de cap ara presa que se l'aufrís, que nosati mos lançam entàs ocasiones que bèth interès mos atiren; e, finauments, auem fòrça abiletats que mos prometen erós fin; pr'amor qu'en preson cantam, en cavalet de tortura caram, de dia trabalham, e de nets panam, o, mielhor dit, avisam qu'arrés se negligisque de campar a on bote es sues causes.
Non mos espise eth temor de pèrder er aunor, ne mos desvelhe era pretension de l'aumentar, ne emparam partits, ne maitiam entà balhar memoriaus, ne entà acompanhar a magnats, ne sollicitar favors.
Coma dauradi tets e somptuosi palais estimam aguestes cabanes e campaments mobils; per quadres e païsi de Flandes, aqueri que mos balhe era natura en aguesti nauti malhs e nheuades arròques, extensi prats e espessi bòsqui qu'en cada peada mos apareishen enes uelhs.
En resumit, qu'èm gent que viuem pera nòsta industria e pic, e sense endrabar-mos damb er ancian arrepervèri: "Glèisa, mar o casa reiau", qu'auem çò que volem, pr'amor que n'auem pro damb çò qu'auem.
Tot aquerò vos ac è dit, generós gojat, pr'amor de qué non ignoretz era vida qu'auetz vengut e eth tracte qu'auetz de tier, eth quau vos è pintat aciu en brolhon; que d'autes moltes e infinites causes anaratz desnishant damb eth temps, non mens dignes de consideracion qu'es qu'auetz entenut.
Carèc en díder aquerò er eloqüent e vielh gitano, e eth novici didec que se vantaue fòrça d'auer-se'n sabut de tan laudables estatuts, e qu'eth pensaue hèr profession en aquera ordre tan metuda en rason e en politics fondaments, e que solet planhie non auer vengut mès lèu en coneishement de tant alègra vida, e que dès aguest punt renonciaue ara profession de cavalièr e ara vantaria deth sòn illustre linhatge, e ac calaue tot dejós era joata, o, entà didè'c mielhor, dejós es leis qu'eri viuien, pr'amor que damb tan nauta recompensa li satifègen eth desir de servir-les, en tot autrejar-li ara divina Preciosa, pera quau eth deisharie corones e empèris e solet les desirarie entà servir-la.
Ad açò que responec Preciosa:
Donques qu'aguesti senhors legisladors an trapat pes sues leis que sò tua, e que per tua te m'an autrejat, jo è trapat pera lei dera mia volentat, qu'ei era mès fòrta de totes, que non ne voi èster se non ei damb es condicions qu'abantes qu'aciu venguesses entre es dus acordèrem.
Dus ans te cau víuer ena nòsta companhia prumèr que dera mia gaudisques, pr'amor de qué tu non te n'empenaïsques per leugèr, ne jo me demora enganhada per precipitacion.
Condicions trinquen leis; es que t'è botat sabes: se les volesses sauvar, poirie èster que siga tua e tu sigues mèn, e se non, encara non ei mòrta era mula, es tòns vestits se trapen sancers, e des tòns dinèrs que non te manque ne un sò; era abséncia qu'as hèt non a estat encara d'un dia; que çò que d'eth te rèste te pòs servir e balhar lòc a qué considères çò que mès te conven.
Aguesti senhors non te pòden autrejar era mia amna, qu'ei liura e neishec liura, e qu'a d'èster liura en tant que jo volga.
Se te demores, t'estimarè plan; se t'en tornes, non te tierè en mens; pr'amor que, ena mia pensada, es vams amorosi corren a tota brida, enquia que se trapen damb era rason o era decepcion; e non voleria jo que siguesses tu entà jo coma eth caçaire, qu'en tier era lèbe qu'acace, la cuelh, e la dèishe, pr'amor de córrer entà ua auta que li hug.
Aguesta beresa que dides que tengui, que l'estimes mès qu'eth solei e l'avalores sus er aur, qué me sabi se d'apròp te semblarà ombra, e paupada, queiràs en qué ei d'alquímia?
Dus ans te balhi de temps entà qué sages e avalores çò que serà ben qu'escuelhes o serà just que refuses; qu'era penhora un còp crompada, arrés s'en pòt des.hèr d'era que damb era mòrt, qu'ei bon, per açò, qu'age temps e fòrça entà campar-la e tornar-la a campar, e veir en era es fautes o es vertuts que tie.
Qu'as rason, o Preciosa!, didec en aguest punt Andrés; e atau, se vòs que t'assegura es tòns temors e esbugassa es tues sospeches jurant-te que non gesserè ne un solet punt des ordes que me botèsses, guarda se quin jurament vòs que hèsca, o quin aute gatge posqui balhar-te; qu'a tot me traparàs dispausat.
Que non voi juraments, senhor Andrés, ne voi promeses; solet que voi sometè'c tot ara experiéncia d'aguest noviciat.
Qu'atau sigue, responec Andrés.
Sonque ua causa demani ad aguesti senhors e companhs mèns, qu'ei que non me fòrcen a panar bèra causa, aumens pendent un mes; pr'amor que me pensi que non artenherè a èster un bon lairon s'abantes non me precedissen fòrça leçons.
Cara, hilh, didec eth gitano vielh; qu'aciu t'adondaram de tau manèra, que gèsques ua agla en mestièr; e quan lo sàpies, que te cau saborar d'eth, de manèra que te leques es mans darrèr d'eth.
Que ja ei causa de trufaria gésser uet peth maitin e tornar cargat entath campament, pera net!
De foetades n'è vist jo tornar a quauqui uns d'aguesti uets, didec Andrés.
Que non i a pas mès crabes entà mólher, repliquec eth vielh: totes es causes d'aguesta vida son sometudes a diuèrsi perilhs, e es accions deth lairon, ath des galeres, foetades e horca; mès que non perque li vengue a un vaishèth tormenta, o s'en.honse, an de deishar es auti de navigar.
Que serie bon que pr'amor qu'era guèrra se minge as òmes e es shivaus, deishèsse d'auer soldats!
Mès que mès, que qui ei foetejat pera justícia entre nosati, qu'ei coma auer un abit enes espatles, que li semble mielhor que se lo portèsse en pitrau, e des boni.
Era causa s'està en non acabar pernejant er aire ena flor dera nòsta joenesa e enes prumèrs delictes; qu'es tustarrades ena espatla, ne eth batanar era aigua enes galères, que non lo tiem coma un rambalh.
Hilh Andrés, posatz ara en nin dejós es nòstes ales; qu'ath sòn temps vos treiram a volar, en bèth lòc d'a on non tornaratz sense presa, e çò dit qu'ei dit: que vos lecaratz es dits après cada panatòri.
Donques entà compensar, didec Andrés, çò que jo poiria panar pendent aguest temps que se me balhe de permission, que voi repartir dus cents escuts d'aur entre toti es deth campament.
Es gitanes que heren çò de madeish damb Preciosa, non sense enveja de Cristina e des autes gitanetes que se trapauen presentes; qu'era enveja tanben s'ostatge enes tendes des barbars e enes cabanes des pastors, atau qu'enes palais des princes, qu'aquerò de veir créisher ath vesin que me semble que non a mès merits que jo, que fatigue.
Hèt aquerò, mingèren opulentaments; se repartic es sòs prometut damb equitat e justícia; se renauiren es laudances entà Andrés; pugèren enquiath cèu era beutat de Preciosa.
Se hec de nets, auciren era mula, e l'acoguèren de manèra que demorèc protegit Andrés d'èster per era descubèrt; e tanben acoguèren damb era es sues causes, coma sigueren sera, e fren, e cingles, a manèra des indis, qu'acòguen damb eri es sues mès riques jòies.
De tot çò qu'auec vist e entenut, e des engenhs des gitanos, demorèc admirat Andrés, e damb er in d'arténher e seguir eth sòn prètzhèt sense endrabar-se bric enes sòns costums, o aumens, desencusar-se'n per totes es vies que podesse, pensant exemptar-se'n dera jurisdiccion d'aubedir-les enes causes injustes que li manèssen, a cargue des sòns dinèrs.
Un aute dia les demanèc Andrés que cambièssen de lòc e s'aluenhèssen de Madrid, pr'amor que cranhie èster coneishut s'aquiu s'estaue; eri dideren que ja auien determinat partir entàs montes de Toledo, e d'aciu delà córrer e riflar tota era tèrra des entorns.
Lheuèren, donc, eth campament, e balhèren a Andrés ua polina ena qu'anèsse; mès eth que non la volec, senon qu'anar a pè, en tot servir de vailet a Preciosa, qu'anaue sus ua auta, e plan contenta, era, de veir se com trionfaue de sòn galhard escudèr, e eth, ne mens ne mès, de veir ath sòn cant ara qu'auie hèt senhora deth sòn aubire.
D'aquiu a quate dies qu'arribèren en un bordalat a dues lègues de Toledo, a on plantèren eth sòn campament, en tot balhar prumèr diuèrsi objèctes d'argent ath baile deth pòble, coma fisança de qué en aguest ne en tot eth tèrme panarien quauquarren.
Hèt aquerò, totes es gitanes vielhes, e bères ues de joenes, e es gitanos, s'espargeren per toti es lòcs, o, aumens, es desseparadi per quate o cinc lègues d'aqueth a on auien assetat eth sòn reiau.
E anèc damb eri Andrés entà cuélher era sua prumèra leçon de panaire; mès a maugrat que n'i balhèren fòrça en aguesta gessuda, cap d'eres li hec eth pes; mèsalèu corresponent ara sua bona sang, damb cada panatòri qu'es sòns mèstres hègen que se l'arrincaue ad eth era amna, e a viatges se passèc que paguèc damb es sòns sòs es raubatòris qu'es sòns companhs auien hèt, esmoigut des lèrmes des sòns patrons; per çò qu'es gitanos se desesperauen, en tot dider-li qu'ère desaubedir es sòns estatuts e ordenances, que proïbien era entrada dera caritat enes sòns còrs, pr'amor qu'en tier-la, les calie deishar d'èster lairons, causa que non les estaue ben de cap manèra.
Sagèren es gitanos de descoratjar-lo d'aguest proposit, en tot dider-li que li podien arribar ocasions a on siguesse de besonh era companhia, atau entà escométer qu'entà defener-se, e qu'ua persona soleta non podie hèr granes preses.
Mès, per mès que dideren, Andrés volec èster lairon solet e isolat, damb era intencion de dessepar-se dera peaina e crompar damb es sòns sòs bèra causa que podesse díder qu'auie panat, e atau cargar çò de mens que podesse era sua consciéncia.
Tient, donc, d'aguesta sòrta, en mens d'un mes balhèc mès profit ara companhia que heren quate des mès escarabilhats panaires d'era; de qué non pòc s'en vantaue Preciosa, en tot veir ath sòn trende aimant tan polit e esdegat lairon; mès, totun açò, que se cranhie bèth malur; que non volerie era veder-lo en afront per tot eth tresaur de Venecia, obligada a tier-li aquera bona volentat es molti servicis e presents qu'eth sòn Andrés li hège.
Pòc mès d'un mes s'estèren enes tèrmes de Toledo, a on hèren eth sòn agost, encara qu'ère eth mes de seteme, e d'aciu qu'entrèren en Extremadura, per èster tèrra rica e cauda.
Que passaue Andrés damb Preciosa aunesti, discrets e enamoradi collòquis, e era pòga pòc s'anaue encamardant dera discrecion e bon tracte deth sòn estimat, e eth, madeish, s'ei que podesse créisher eth sòn amor, ac haurie hèt: atau ère era aunestetat, discrecion e beresa de Preciosa.
A on que siguesse qu'arribèssen, eth que se hège a vier eth prètz e es apòstes de corredor e de sautar mès naut qu'arrés; hège as quilhes e ara pilòta extraordinàriaments; lançaue era barra damb molta fòrça e singular assopliment; a tot darrèr, en pòc de temps s'espargèc era sua fama per tota Extremadura, e non auie lòc a on non se parlèsse dera galharda disposicion deth gitano Andrés Caballero e des sues gràcies e abiletats, e ath cant d'aguesta fama corrie era dera beresa dera Gitaneta, e non auie vila, lòc ne bordalat a on non se les cridèsse entà alegrar es hèstes patronaus, o entà d'autes particulars celebracions.
D'aguesta manèra qu'anaue eth campament ric, prospèr e content.
Sigueren dera opinion es gitanos d'anar entà Sevilla, mès era mairia de Preciosa didec qu'era non i poirie anar per tòrt qu'enes ans passadi auie hèt ua borla en Sevilla a un casquetaire cridat Triguillos, plan coneishut en era, que l'auie hèt a botar en ua tenalha d'aigua enquiath còth, nud a peu, e calada ena tèsta ua corona de ciprés, demorant eth pic dera mieja net entà gésser dera tenalha a hotjar e trèir un gran tresaur qu'era l'auie hèt créir que se trapaue en cèrta part dera sua casa.
Didec que coma entenec eth bon casquetaire sonar maitines, entà non pèrder era escadença, se hec tan lèu a gésser dera tenalha, que venguec damb era e eth en solèr, e damb era tustarrada e es reblatges se nafrèc es carns, se rebohèc era aigua, e se demorèc nadant en era, e sorrisclant que s'estofaue.
Se sabec aguesta istòria per tota era ciutat, e enquias mainatges lo senhalauen damb eth dit e condauen era sua credulitat e era mia enganha.
Es gitanos determinèren de tòrcer eth camin a man quèrra.
Deishèren, donc, Extremadura e se calèren ena Mancha, e pòga pòc anèren caminant entath reiaume de Murcia.
En toti es bordalats e lòcs que passauen auie desfiaments de pilòta, d'escrima, de córrer, de sautar, de lançar era barra e d'autes exercicis de fòrça, de traça e de leugeresa, e de toti que ne gessie vencedor Andrés.
Un maitin se lheuèc eth campament e se n'anèren a lotjar-se en un lòc dera jurisdiccion de Murcia, tres lègues dera ciutat, a on l'arribèc a Andrés un malur que l'amièc a mand de pèrder era vida; se passèc que, dempús d'auer balhat en aqueth lòc quauques veires e prendes d'argent coma fisança, coma n'auien costum, Preciosa e era sua mairia, e Cristina damb d'autes gitanetes, e Andrés, se lotgèren ena aubèrja d'ua veuda rica qu'auie ua hilha, de dètz-e-sèt o dètz-e-ueit ans, un shinhau mès desvolopada que beròia, e, per mès donades, se cridaue Juana Carducha.
Aguesta, en auer vist dançar as gitanes e gitanos, la cuelhec eth diable, e se prepausèc préner per marit a Andrés s'eth volesse, encara qu'a toti es parents les hesse dò; e atau, cerquèc era escadença entà dider-la'c e la trapèc en corrau, a on Andrés auie entrat entà susvelhar dus polins.
S'apressèc ada eth, e ara prèssa, entà non èster desnishada, li didec:
Andres, que ja s'en sabie deth nòm, jo sò celibatària e rica; qu'era mia mair non a un aute hilh que jo, e aguesta aubèrja qu'ei sua, e ath delà d'açò, tie fòrça malhòls, e uns auti dus parelhs de cases.
Que m'as shautat: se me vòs coma esposa, aciu que sò; respone-me lèu, e s'ès discrèt, demora-te, e veiràs se quina vida mos balham.
Senhora damaisèla, que jo sò comprometut entà maridar-me, e es gitanos non mos maridam que damb gitanes; sauve-la Diu pera mercé que me volie hèr, de qué jo non sò digne.
Que non s'estèc a dus dits a se quèir mòrta era Carducha damb era agra responsa d'Andrés, a qui aurie replicat se non auesse vist qu'entrauen en corrau d'autes gitanes.
Andrés, coma discrèt, determinèc botar tèrra entre miei, e desviar-se d'aquera ocasion qu'eth diable l'aufrie, e atau, demanèc a toti es gitanos que partissen aquera net d'aqueth lòc.
Eri, que tostemp l'aubedien, se meteren lèu ara òbra, e en crubar es sues fisances aquera tarde, se n'anèren.
Carducha volec hèr demorar a Andrés ara fòrça, pr'amor que per gost non podie; e atau, damb prètzhèt, sagacitat e secret qu'eth sòn mau intent l'ensenhèc, botèc entre es causes d'Andrés, qu'era s'en sabec qu'èren sues, uns rics coraus e patenes d'argent, amassa damb d'autes jòies sues, e a penes auien gessut dera aubèrja, que hec votzes, dident qu'aqueri gitanos l'auien panat es sues jòies; ad aqueres votzes acodic era justícia e tota era gent deth pòble.
Es gitanos que s'arturèren, e toti jurauen qu'arren portauen panat e qu'eri harien a veir toti es sacs e provisions deth sòn campament.
D'aquerò que se'n hec fòrça era gitana vielha en tot cránher qu'en aquera recèrca non s'amuishèssen es pendolhs de Preciosa e es vestits d'Andrés, qu'era damb gran suenh e cautèla sauvaue; mès qu'era bona de Carducha ac resolvec damb rapiditat tot, pr'amor qu'ara dusau envolopa que guardèren didec que demanèssen se quina ère era d'aqueth gitano gran dançaire: qu'era l'auie vist entrar ena sua cramba dus viatges, e que poirie èster qu'eth les amièsse.
Comprenec Andrés que per eth ac didie, e en tot arrir, didec:
Senhora damaisèla, aguest qu'ei eth mèn garda-ròba e aguest ei eth mèn polin: se vos trapèssetz en eri çò que vos manque, jo que vo'lo pagarè sèt viatges mès, ath delà de someter-me ath castig qu'era lei da as lairons.
Acodiren dempús es ministres dera justícia a desvalisar eth polin, e en pògui torns que trapèren eth panatòri; que demorèc tant espaurit Andrés e tant estonat, que non semblèc qu'ua estatua, sense votz, de pèira dura.
Non me sospechè jo de qui?, didec, ara rason, era Carducha.
Guardatz damb quina bona mina s'amague un tan gran lairon!
A tot açò que caraue Andrés, suspens e cogitós, e non venguie de quèir ena traïson de Carducha.
Alavetz, s'apressèc ada eth un soldat coratjós, nebot deth baile, e sense mès ne mès lheuèc era man e li fotèc un lampit, tau, que li hec a tornar deth sòn encantament e li hec a rebrembar que non ère Andrés Caballero, senon senhor Juan e cavalièr; e en tot escométer ath soldat damb fòrça abiletat e mès colèra, l'arrinquèc era sua pròpia espada dera gaina, e se l'engainèc en còs, venguent mòrt en solèr.
E aciu qu'arribèc eth sorriscle deth pòble; aciu er enquimerar-se deth senhor baile; aciu er estavanir-se de Preciosa, e eth trebolar-se Andrés en veder-la estavanida; aciu er acodir toti as armes e anar darrèr er omicida.
Creishec era confusion, creishec era cridadissa, e per acodir Andrés ar estavaniment de Preciosa, deishèc d'acodir ara sua defensa; a tot darrèr, tanti carguèren sus Andrés, que l'agarrèren e l'estaquèren damb dues gròsses cadies.
Que plan volie eth baile de lo penjar de seguit, se siguesse ena sua man; mès que li calec amiar-lo entà Murcia, per èster dera sua jurisdiccion.
Non l'amièren enquiath dia a vier, e en dia qu'aquiu s'estèc Andrés patic fòrça martiris e reprovacions, qu'er embestiat baile, e es sòns ministres, e toti es deth lòc li heren.
Cuelhec eth baile guaires gitanos e gitanes podec, pr'amor qu'era majoritat hugeren.
Fin finau, damb eth somari deth cas e damb ua grana catèrva de gitanos, entrèren eth baile e es sòns ministres amassa damb plan auta gent armada en Murcia, entre es quaus i ère Preciosa e eth praube Andrés, sarrat damb cadies, sus un macho, e damb manilhes e ua forqueta de hèr entà immobilizar-li eth cap.
Gessec tota Murcia entà veir as presonièrs; que ja se n'auien sabut dera mòrt deth soldat.
Mès era beresa de Preciosa aqueth dia siguec tanta, qu'arrés la guardaue que non la benedisse, e venguec era naua dera sua beresa enquias aurelhes dera senhora Corregidoira, que peth curiosèr de veder-la hec qu'eth Corregidor, eth sòn marit, manèsse qu'aquera gitaneta non entrèsse ena preson, e òc toti es auti, e a Andrés lo botèren en un estret croton, qu'era sua escurina e era manca dera lum de Preciosa lo tractèren de manèra, que plan se pensèc non gésser d'aquiu senon enquiara sepultura.
Amièren a Preciosa damb era sua mairia entà que la vedesse era Corregidoira, e atau que la vedec didec:
Damb rason la lauden de beròia.
Quinze ans, responec era gitana, dus mesi mès o mens.
Aguesti qu'aurie ara era malerosa dera mia Costança.
Ai, amigues, qu'aguesta mainada m'a renauit era mia desaventura!, didec era Corregidoira.
Senhora mia, eth gitano qu'ei empresoat non a eth tòrt, pr'amor que siguec provocat: lo cridèren lairon, e non n'ei; li balhèren un lampit ena sua cara, qu'ei tau, qu'en eth se desnishe era bondat deth sòn anament.
Per Diu e per qui vos ètz, senhora, que li hescatz a vier justícia, e qu'eth senhor Corregidor non se hèsque lèu a tier en eth eth castig qu'es leis lo menacen; e se bèth plaser vos a hèt era mia beresa, entretietz-la en tot entretier ath presoèr, pr'amor qu'en finau dera sua vida i a eth finau dera mia.
Eth qu'a de vier eth mèn espós, e justi e aunesti trebucs an empachat qu'enquia ara non mos auem balhat es mans.
Se siguessen de besonh sòs entà arténher eth perdon dera part, tot eth nòste campament se venerà en public enquant, e se balharà encara mès de çò que demanèssen.
Senhora mia, se sabetz se qué ei amor, e en bèth temps l'auéretz, e ara l'auetz ath vòste espòs, planhetz-vos de jo, qu'estimi trenda e aunestaments ath mèn.
Tant qu'açò, entrèc eth Corregidor, e trapant ara sua hemna e a Preciosa ploroses e encadiades, demorèc en suspens, atau deth sòn plor que dera sua beresa; preguntèc era causa d'aqueth sentiment, e era responsa que dèc Preciosa siguec deishar es mans dera Corregidoira e agarrar-se as pès deth Corregidor, en tot dider- li:
Senhor, misericòrdia, misericòrdia!
S'eth mèn espòs morís, que jo sò mòrta!
Qu'eth non a eth tòrt; mès que se lo tie, que se me balhe a jo era pena; e s'aquerò non pòt èster, aumens, que s'entretengue eth plaid tant que se procuren e cèrquen es mejans possibles entath sòn remèdi; que poirie èster qu'ath que non pequèc de malícia l'envièsse eth cèu era salut de gràcia.
Un aute còp en suspens demorèc eth Corregidor en enténer es discretes rasons dera Gitaneta, e que dejà, se non siguesse per mostrar senhaus de feblesa, l'auesse acompanhat enes sues lèrmes.
Tant qu'açò se passaue, s'estaue era gitana vielha considerant granes, moltes e diuèrses causes, e ath cap de tot aguest suspens e imaginacion, didec:
Demoren-me vòstes mercés, senhors mèns, un shinhalet; que jo harè qu'aguesti plors se convertisquen en arridalhes, encara qu'a jo me còste era vida.
E atau, damb ues leugères camardades s'en gessec d'a on s'estaue, en tot deishar as presents confonudi per çò qu'auie dit.
Mentretant, donc, qu'era tornaue, jamès deishèc Preciosa es lèrmes ne es precs de qué s'entretenguesse era causa deth sòn espós, damb era intencion d'avisar a sa pair, que venguesse a saber-se'n d'era.
Que tornèc era gitana damb un petit còfre jos eth braç, e didec ath Corregidor que damb era sua hemna e era se calèssen en ua cramba; qu'auie granes causes a dider-les en secret.
Eth Corregidor en tot créir que quauqui panatòris des gitanos li volerie desnishar, pr'amor d'auer-lo propici en plaid deth presoèr, ath moment se retirèc damb era e era sua hemna ena sua cramba, a on era gitana, calant-se de jolhs dauant des dus, les didec:
S'es bones naues que vos voi balhar, senhors, non meriten arténher coma present eth perdon d'un gran pecat mèn, que sò aciu entà recéber eth castig que me voléssetz balhar; mès abantes que lo coheissa voi que me digatz, senhors, prumèr, se coneishetz aguestes jòies.
E en tot daurir un cofret a on i auien es de Preciosa, l'ac metec a mans deth Corregidor, e en daurir-lo, vedec aqueri pendolhs mainadencs; mès que non se n'encuedèc se qué podien significar.
Los campèc tanben er Corregidoira, mès que tanpòc i queiguec: solet didec:
Aguesti ornaments son de bèra creatura petita.
Atau qu'ei, didec era gitana; e de quina creatura siguen ac ditz aguest escrit qu'ei en aguest papèr plegat.
Despareishuda eth dia dera Ascension deth Senhor, tàs ueit deth maitin, der an mil cinc cents nauanta cinc.
Amiaue botadi era mainada aguesti penjolhs qu'en aguest còfre son sauvadi".
A penes auec entenut era Corregidoira es rasons deth papèr, quan arreconeishec es penjolhs, se les calèc ena boca e balhant-les infiniti punets, queiguec estavanida.
S'apressèc eth Corregidor entada era, abantes de preguntar ara gitana pera sua hilha, e en tot se reméter, didec:
Bona hemna, abantes àngel que gitana, a on ei eth patron, voi díder, era creatura, que son aguesti penjolhs?
A on, senhora?, responec era gitana.
Que l'auetz ena vòsta casa: aquera gitaneta que vos treiguec es lèrmes des uelhs ei eth sòn patron, e ei sense cap de dobte era vòsta hilha; que jo la panè en Madrid dera vòsta casa eth dia e ora que ditz aguest papèr.
En escotar aquerò era trebolada senhora, se desliguèc es sandales, e a tot còrrer gessec entara sala a on auie deishat a Preciosa, e la trapèc entornejada des sues damaisèles e mosses, encara plorant; se lancèc entada era, e sense dider-li arren, a tota prèssa li descordèc eth pitrau e campèc s'auie un petit senhau, a manèra d'un luèr blanc, qu'auie neishut, e lo trapèc ja gran; que damb eth temps s'auie agranit.
Dempús, damb era madeisha rapiditat, la descaucèc e descurbic un pè de nhèu e d'ivòri, hèt ua filigrana, e vedec en eth çò que cercaue; qu'ère qu'es dus dits darrèrs deth pè dret se hègen er un damb er aute damb un shinhau de carn, que, de petita, jamès se l'auien volut copar, pr'amor de non hèr-li mau.
Eth pitrau, es dits, es penjolhs, eth dia senhalat deth panatòri, era confession dera gitana, e eth subersaut e alegria qu'auien recebut es sòns pairs quan la vederen, damb tota era vertat verifiquèren ena amna dera Corregidoira èster Preciosa era sua hilha; e atau, cuelhent-la enes sòns braci, tornèc damb era de cap a on eth Corregidor e era gitana s'estauen.
Preciosa qu'anaue confonuda, que non sabie se per qué s'auien hèt damb era aqueres diligéncies, e mès en veder-se amiada enes braci dera Corregidoira, e que li hège d'un punet enquia cent.
Arribèc, fin finau, senhora Guiomar damb era preciosa carga ena preséncia deth sòn marit, e en tot cambiar-la des sòns braci entàs deth Corregidor, li didec:
Recebetz, senhor, ara vòsta hilha Costança; qu'ei era sense dobte: non ac dobtetz, senhor, en cap moment; eth senhau des dits junhudi e eth deth pitrau que les è vist, e mès, qu'a jo m'ac està dident era amna dès er instant qu'es mèns uelhs la vederen.
Preciosa; que çò de madeish s'a passat en jo qu'en vos; e mès, que tanti elements amassa, se com poirien arribar se non siguesse per miracle?
Tota era gent de casa anaue embelinada, demanant-se es uns as auti se qué serie aquerò, e toti mancauen era balestada; pr'amor que, qui podie imaginar-se qu'era Gitaneta ère hilha des sòns senhors?
Eth Corregidor didec ara sua hemna, e ara sua hilha, e ara gitana vielha qu'aqueth cas se sauvèsse en secret enquia qu'eth lo desnishèsse; e atau madeish li didec ara vielha qu'eth li perdonaue er afront que l'auie hèt en panar-li era amna, pr'amor qu'era recompensa de se l'auer entornat mès granes alegries meritaue, e que solet li hège dò que en tot saber-se'n era dera qualitat de Preciosa, l'auesse maridat damb un gitano, e mès damb un lairon e omicida.
Ai, senhor mèn, didec ad açò Preciosa, que ne ei gitano ne lairon, que'ei vertat qu'ei aucidor.
Mès ne siguec deth que li treiguec er aunor, e non podec hèr mens que mostrar se qui ère e aucir-lo.
Se com que non ei gitano, hilha mia?, didec senhora Guiomar.
Alavetz era gitana vielha condèc de forma braca era istòria d'Andrés Caballero, e qu'ère hilh de senhor Francisco de Càrcamo, qu'ère cavalièr der abit de Santiago, e que se cridaue senhor Juan de Cárcamo, tanben deth madeish abit, qu'es sòns vestits era sauvaue quan les escambièc pes de gitano.
Que tanben condèc er acòrd qu'entre Preciosa e Juan s'auie hèt de demorar dus ans de pròva entà maridar-se o non; que metec en sòn punt era aunestetat d'ambdús e era agradiua condicion de senhor Juan.
Autant se miralhèren d'aquerò que dera trobalha dera sua hilha, e manèc eth Corregidor ara gitana qu'anèsse a cercar es vestits de senhor Juan.
Atau qu'ac hec, e tornèc damb un aute gitano que se les hec a vier.
Tant qu'era anaue e tornaue, heren sa pairs a Preciosa cent mil preguntes, que responec damb tanta discrecion e gràcia, qu'encara que non l'auessen arreconeishut coma hilha, les auesse enamorat.
Li demanèren s'auie bèra afeccion per senhor Juan.
Les responec que sonque aquera que l'obligaue a èster arregraïda damb qui s'auie volut umiliar per era a èster gitano; mès que ja non s'estenerie a mès er arregraïment d'aquerò qu'es sòns senhors pairs volessen.
Cara, hilha Preciosa, didec sa pair (qu'aguest nòm de Preciosa voi que te demore, en memòria dera tua pèrta e trobada); que jo, coma ta pair, me n'encuedi de calar-te en estat que non desdigue de se qui ès.
Senhor, en tot èster tan principau senhor Juan de Cárcamo coma n'ei, e estimant tant ara nòsta hilha, que non mos estarie mau de balhar-la-se coma esposa.
E eth responec:
Sonque aué que l'auem trapat, e ja voletz que la perdam?
Gaudim-la bèth temps; qu'en maridar-la, non serà nòsta, senon deth sòn marit.
Qu'auetz rason, senhor, responec era; mès balhatz era orde de trèir a senhor Juan, que deu estar-se en bèth croton.
Que i deu èster, didec Preciosa; pr'amor qu'a un lairon, aucidor, e, mès que mès gitano, non l'auràn balhat mielhor estança.
Que jo lo voi anar a veir, pr'amor que li vau a cuélher era confession, responec eth Corregidor, e tornamai vos encomani, senhora, qu'arrés sàpie aguesta istòria enquia que jo volga.
Hec net, e en èster lèu es dètz, treigueren a Andrés dera preson, sense es manilhes ne era forqueta de hèr que l'immobilizaue eth cap; mès que non sense ua grana cadia que dès es pès li sarraue tot eth còs.
Arribèc atau, sense èster vist per arrés, senon des que l'amiauen, en casa deth Corregidor, e en silenci e rapiditat l'entrèren en ua cramba a on s'estauen solet senhora Guiomar, eth Corregidor, Preciosa e uns auti dus vailets dera casa.
Mès quan Preciosa vedec a senhor Juan sarrat e encadenat damb ua tan grana cadia, esblancossit eth ròstre e damb es uelhs damb mina d'auer plorat, se li sarrèc eth còr, e s'apressèc ath braç de sa mair, que s'estaue ath sòn cant, que, en tot abraçar-la, li didec:
Remet-te, mainada; que tot çò que ves a de revier ath tòn gost e profit.
Totun açò, se'n volie saber d'Andrés, que s'era sòrt amièsse en soquèr es sòns eveniments, de manèra que venguesse espòs de Preciosa, se se tierie erós, en èster o ben Andrés Caballero, o ben senhor Juan de Cárcamo.
Tan lèu entenec Andrés cridar-se peth sòn nòm, didec:
Donques que Preciosa non a volut mantier-se enes limits deth silenci, e a desnishat se qui sò, encara qu'aguesta bona ventura me hesse a vier monarca deth mon, l'auria ada era en tant, que botèssa limit as mèns desitges, sense gosar desirar un aute ben qu'eth deth cèu.
Donques per aguest bon coratge qu'auetz mostrat, senhor Juan de Cárcamo, ath sòn temps harè que Preciosa sigue era vòsta legitima esposa, e ara vo'la balhi e autregi en esperança, per mès rica jòia dera mia casa, e dera mia vida, e dera mia amna; e estimatz-la coma çò que didetz, pr'amor qu'en era vos balhi a senhora Costança de Meneses, era mia soleta hilha, que, se vos egale en amor, non vos desmerite arren en linhatge.
Se jarguèc senhor Juan es vestits de camin qu'aciu s'auie hèt a vier era gitana; se convertiren es presons e cadies de hèr en libertat e cadies d'aur; era tristesa des gitanos presi, en alegria, pr'amor qu'un aute dia les tengueren a credit.
Recebec er oncle deth mòrt era promesa de dus mil ducats, que li heren pr'amor de qué deishèsse eth plaid e perdonèsse a senhor Juan.
Didec eth Corregidor a senhor Juan qu'auie per notícia cèrta que sa pair senhor Francisco de Cárcamo ère aprovedit coma corregidor dera ciutat, e que serie bon de demorar-lo, entà que damb era sua aprobacion e consentiment se hessen es nòces.
Senhor Juan didec que non gesserie de çò qu'eth ordenèsse; mès que, abantes de tot, s'auie de maridar damb Preciosa.
Autregèc licéncia er Arquebisbe entà que damb ua soleta amonestacion se hesse.
I auec hèstes ena ciutat, pèr èster plan ben considerat eth Corregidor, damb huecs d'artifici, tòros e canères eth dia des nòces; era gitana vielha que se demorèc en casa; que non se volec desseparar dera sua arrèhilha Preciosa.
Qu'arribèren es naues enquiara Cort deth cas e maridatge dera Gitaneta; s'en sabec senhor Francisco de Cárcamo qu'ère eth sòn hilh eth gitano, e ère Preciosa era Gitaneta qu'eth auie vist, qu'era sua beresa li desencusèc era frivolitat deth sòn hilh, que ja l'auie balhat per perdut, en saber-se'n que non auie anat entà Flandes; e mès que mès pr'amor que vedec se guaire ben l'estaue maridar-se damb era hilha de tan gran cavalièr e tan ric coma ère senhor Fernando de Azevedo.
Hec lèu a partir, pr'amor d'arribar d'ora a veir as sòns hilhs, e en vint dies ja ère en Murcia, que damb era sua arribada se renauiren es gosti, se heren es nòces, se condèren es vides, e es poètes dera ciutat, que n'a quauqui uns, e plan boni, cuelheren er encargue de hestejar er estranh cas, amassa damb era beresa sense comparèr dera Gitaneta.
E de tau manèra escriuec eth famós licenciat Pozo, qu'enes sòns vèrsi durarà era fama dera Preciosa tant qu'es sègles duren.
Que me desbrembaua de díder se com era ostalièra desnishèc ara justícia que non ère vertat çò deth panatòri d'Andrés eth gitano, e coheissèc era sua colpa, a qué non responec deguna pena, pr'amor qu'ena alegria dera trobada e deth maridatge s'acoguèc era resvenja e ressuscitèc era cleméncia.
Ua tarde plan cauda de començament de junhsèga, un joen gessec dera redusida cramba qu’auie logada en carreron de S… e, damb pas doç e trantalhant, se filèc de cap ath pònt K…
Qu’auie auut era sòrt de non trapar-se damb era sua patrona ena escala.
Eth sòn crambòt se trapaue jos eth tet d’un gran edifici de cinc estatges, e mès qu’ua cramba, semblaue un armari.
Per çò dera patrona, que l’auie logat era cramba damb servici e pension, s’estaue en un departament der estatge de baish; de sòrta que, eth nòste joen, cada còp que gessie, se vedie obligat a passar per dauant dera pòrta dera codina que daue tara escala e ère, lèu tostemp, dubèrta de land en land.
En aguesti moments sentie invariablaments ua sensacion ingrata de vague temor, que l’umiliaue e li daue ath sòn aspècte ua expression ombriua.
Deuie ua quantitat considerabla ara patrona e plan per aquerò cranhie trapar-se damb era.
Non ei que siguesse un covard ne un òme aclapat pera vida.
Ath contrari, se trapaue de hège bèth temps en un estat d’irritacion, de tension contunha, qu’arribaue ena ipocondria.
S’auie avedat a víuer tant embarrat en eth madeish, tant isolat, que non solet cranhie trapar-se damb era sua patrona, senon que refusaue quinsevolh relacion damb es sòns semblables.
Era praubetat l’ablasigaue.
Ça que la, darrèraments aguesta misèria auie deishat d’èster entada eth un patiment.
Eth joen auie renonciat a totes es sues ocupacions diadères, a tot trabalh.
Ath hons, se’n burlaue dera sua patrona e de totes es intencions que podesse auer contra eth, mès arturar-se ena escala pr’amor d’enténer pegaries e vulgaritats, recriminacions, quèishes, menaces, e auer de respóner damb evasiues, desencuses, mentides…
Non, que valie mès esguitlar-se pera escala coma un gat, pr’amor de passar non avertit e desparéisher.
Aquera tarde eth temor qu’experimentaue dauant dera idia de trapar-se damb era sua creditritz l’aumplic d’estonament tanlèu se vedec en carrrèr.
Òc, qu’er òme ac a tot a man, e, coma un bon guiterós, dèishe que tot passe dauant des sòns nassi…
Aquerò qu’ei ja un axiòma…
Ei chocant que çò que mès temor inspire as òmes sigue aquerò que les separe des sòns costums.
Òc, qu’aquerò ei çò que mès les altère…
Mès aquerò que ja ei massa divagar!
Tant que divagui non hèsqui arren.
E tanben poiria díder que non hèr arren ei çò que me posse a divagar.
Que hè ja un mes qu’è eth costum de parlar damb jo madeish, de passar dies sancers estirat en mèn cornèr, pensant…
Pegaries…
Pr’amor que, per qué me cau a jo dar aguest pas?
Sò dilhèu capable de hèr… “aquerò”?
Qu’ei que, aumens, ac è pensat seriosaments?
Plan que non: tot qu’a estat un jòc dera mia imaginacion, ua fantasia que me divertís…
Era calor qu’ère estofanta.
Er aire irrespirable, era multitud, era vision des empontaments, dera caudea, des tòchos escampilhats pertot, e aguesta flaira especiau tan coneishuda pes petersburguesi que dispausen de mejans de logar ua casa en camp, tot aquerò aumentaue era tension des nèrvis, ja pro excitats, deth joen.
Era insuportabla flaira des tauèrnes, plan abondoses en aqueth barri, e es embriacs que se trapauen en cada pas a maugrat d’èster dia de trabalh, completauen eth malerós e orrible quadre.
Ua expression d’amargant desengust passèc pes fini traits deth joen.
Qu’ère, dit de passa, d’extraordinari bon pòrt, d’ua estatura que superaue era mieja, prim e ben format.
Auie es peus neri e uns magnifics uelhs escurs.
Lèu queiguec en un prigond deliri, o, mielhor dit, en ua sòrta d’embotatge, e seguic eth sòn camin sense veir, o mèsalèu sense voler veir, arren de çò que l’enrodaue.
De quan en quan gasulhaue ues paraules confuses, en tot cedir ad aqueth costum de hèr un monològ qu’auie arreconeishut un moment abans.
Se n’encuedaue de qué es idies se l’embolhauen a viatges en cervèth, e de qué ère somaments fèble.
Anaue tan miserablaments vestit, qu’arrés en sòn lòc, ne tansevolh un vielh vagabond, aurie gausat gésser en carrèr damb semblables pelhòts.
Plan qu’aguest espectacle ère normau en barri que s’estaue eth nòste joen.
Era proximitat deth Mercat Centrau, era multitud d’obrèrs e de menestraus amolonadi en aqueri carrerons deth centre de Petersburg metien en quadre diboishi tan singulars, que ne era figura mès chocanta podie cridar era atencion ad arrés.
Ath delà d’aquerò, s’auie apoderat d’aqueth òme un mensprètz tan herotge contra tot, que, a maugrat deth sòn orgulh naturau un shinhau ingenú, mostraue es sòns pelhòts sense cap tipe de vergonha.
Ua auta causa aurie estat se s’auesse trapat damb quauqua persona coneishuda o damb quauque vielh camarada, causa que sajaue d’evitar.
Ça que la, s’arturèc a sec, e se hec a vier nerviosaments era man en chapèu quan un embriac que transportauen, sabi pas entà on ne per qué, en ua carreta ueda qu’arrossegauem, ath tròt, dus shivaus grani, li didec cridant:
Ep, tu, chapelièr aleman!
Qu’ère un chapèu de copa nauta, circulara, descolorit per usatge, traucat, caperat de plapes, de cantons rosigadi e plen de bonhes.
Totun, non ère era vergonha, senon un aute sentiment, plan semblable ath terror, çò que s’auie apoderat deth joen.
Qu’ac sabia, gasulhèc en sòn trebolament, n’auia era presentida.
Non i a arren pejor qu’aquerò.
Ua menudalha, ua fotesa, que pòt mauméter tot eth negòci.
Òc, aguest chapèu tire era atencion; ei tan ridicul, que tire es guardades.
Eth que va vestit damb aguesti pelhòts a besonh d’ua casqueta, encara que sigue vielha; non aguesta causa tant orribla.
Arrés amie un chapèu coma aguest.
Que te distinguissen a ua versta ar entorn.
Te rebrembaràn.
Aquerò qu’ei çò de mès important: se’n brembaràn d’eth, damb eth temps, e serà ua tralha…
Es petiti detalhs…
Vaquí eth quid.
Aquerò ei çò qu’acabe perdent-lo a un…
Que non li calie vier mès luenh; se’n sabie autanplan deth numèro exacte de passi qu’auie de hèr dès era pòrta dera sua casa; exactaments sèt cents trenta.
Les auie compdat un dia, quan era concepcion deth sòn projècte ère encara recenta.
Alavetz, ne eth madeish credie ena sua realizacion.
Era sua illusòria audàcia, ath còp sugestiua e monstruosa, solet servie entà exitar-li es nèrvis.
Ara, passat un mès, començaue a campar es causes de ua auta manèra e, a maugrat des sòns enervants solilòquis sus era sua feblesa, sus era sua impoténcia e sus era sua indecision, s’anaue acostumant de man en man, coma a maugrat sòn, a cridar “negòci” ad aquera fantasia espaventosa, e, en considerar-la atau, la poirie amiar a tèrme, enquia e tot dobtant d’eth madeish.
Aqueth dia s’auie prepausat hèr un assag e era sua agitacion creishie a cada pas que balhaue.
Damb eth còr aflaquit e secodidi es membres per ua tremolor nerviosa, arribèc, fin finau, en un immens edifici, qu’ua des sues façades daue tath canau e era auta tath carrèr.
Eth casalon ère dividit en ua infinitat de petiti departaments abitadi per modèsti menestraus de tota sòrta: sartes, sarralhaires…
I auie aquiu codinères, alemans, gaudimèles, foncionaris d’infima categoria.
Eth va-e-ven de gent, qu’ère de contunh a trauèrs des pòrtes e des dus patis der edifici.
Lo susvelhauen tres o quate portièrs, mès eth nòste joen auec era satisfaccion de non trapar-se damb degun d’eri.
Passèc eth lumedan e se calèc ena escala dera dreta, estreta e escura coma ère normau en ua escala de servici.
Mès aguesti detalhs qu’èren familiars entàth nòste eròi e, ath delà, non lo desengustauen: en aquera escurina non auie de crànher es guardades des curiosi.
Aquiu li barrèren eth pas diuèrsi ancians soldats que hègen eth mestièr de mossos e treiguien es mòbles d’un departament ocupat (eth joen se’n sabie) per un foncionari aleman maridat.
Aquerò qu’està pro ben”.
Piquèc ena pòrta dera vielha.
Era campaneta trinhonèc tan fèblaments, que se diderie qu’ère de lhauna e non de coeire.
Atau èren es campanetes des petiti departaments en toti es grani edificis semblables ad aqueth.
Mès eth joen se n’auie desbrembat ja d’aguest detalh, e eth trinhonar dera campaneta deuec desvelhar en eth quauque vielh rebrembe, pr’amor que s’estrementic.
Era feblesa des sòns nèrvis qu’ère extrèma.
Ath cap d’un instant, era pòrta s’entredauric.
Pera estreta dubertura, era logatària campèc ar intrús damb evidenta maufidança.
Sonque se vedien es sòns uelhets brilhant ena ombra.
En veir que i auie gent en soleret, se padeguèc e dauric era pòrta.
Era vielha s’estaue quieta ath sòn dauant.
Qu’ère ua hemna menuda, reseca, d’uns seishanta ans, damb un nas agudent e uns uelhs ludents de dolenteria.
Amiaue eth cap descubèrt, e es sòns peus, d’un ròi amendrit e damb solet quauques guinses grises, èren negades d’òli.
Un vielh chal de flanèla enrodaue eth sòn còth, long e descarnat coma ua pauta de poric, e, a maugrat deth calor, amiaue sus es espatles ua perissa, espelada e auriolenca.
Era tossiquèra la secodie cada moment.
Era vielha panteishaue.
Eth joen la deuec guardar d’ua manèra estranha, pr’amor qu’es menuts uelhs vengueren a èster de nauèth maufidadi.
Raskolnikov, estudiant.
Venguí ena sua casa hè un mès, mormolhèc rapidaments, en tot inclinar-se a mieges, donques qu’auie decidit mostrar-se plan amable.
Era vielha non responec; semblaue reflexionar.
Dempús l’indiquèc ath visitaire era pòrta dera sua cramba, tant que se hège enlà pr’amor de deishar-lo passar.
Entratz, gojat.
Era redusida cramba que siguec introdusit eth gojat auie es parets revestides de papèr auriò.
Ridèus de mossolina penjauen dauant des hièstres, ornades damb tistèrs de geranis.
En aqueth moment, eth solei cogant illuminaue era cramba.
E hèc ua lucada rapida per tota era cramba pr’amor de gravar eth mendre detalh ena sua memòria.
Mès era pèça, que non auie arren de particular.
Es mòbles, rosigats, de husta clara, se compausauen d’un sofà enòrme, de dorsièr corbat, ua taula ovalada plaçada dauant deth sofà, un tocador damb miralh, diuèrses cagires sarrades enes parets e dus o tres gravats sense cap de valor, que representauen senhoretes alemanes, cada ua damb un audèth ena man.
Qu’ère tot.
En un cornèr, dauant d’ua imatge, ahlamaue ua lampeta.
Tot ludie de netedat.
Arrés aurie pogut desnishar ne era mendre particula de povàs en tot eth departament.
Que ja non i auie mès pèces en departament.
Que vengui a empenhar aquerò.
E treiguec dera pòcha un vielh relòtge d’argent, qu’ath sòn revèrs i auie gravada ua representacion de glòb terrèstre e que d’eth penjaue ua cadia d’acèr.
Mès, s’encara non m’auetz entornat era quantitat que vos deishè!
Vos pagarè es interèssi d’un mes mès.
Tietz paciéncia.
M’autrejaríetz ua bona quantitat peth relòtge, Alena Ivanovna?
Mès s’ei que hètz a vier ua misèria!
Aguest relòtge non vau arren, amic mèn.
Er aute viatge vos autregè dus beròis bilhets per un anèth que se podie aquerir nau en ua joieria sonque per un roble e miei.
Balhatz-me quate robles e lo desempenharè.
Qu’ei un rebrembe deth mèn pair.
Receberè sòs d’un moment en aute.
Un roble e miei, e vos descompdarè es interèssi.
Un roble e miei!, exclamèc eth joen.
Se non vos semble ben, vo’lo hètz a vier.
E era vielha l’entornèc eth relòtge.
Eth lo cuelhec e se premanic a gésser, emmaliciat; mès, de pic, se n’encuedèc de qué era vielha usurèra ère eth sòn darrèr recurs e de qué auie vengut aciu entà ua auta causa.
Balhatz-me es sòs, didec secaments.
Era vielha treiguec ua clau dera pòcha e passèc ena cramba deth costat.
En demorar-se solet, eth joen comencèc a reflexionar, tant qu’avedaue era aurelha.
Que hège deduccions.
Entenec daurir era comòda.
Amie es claus ena pòcha dreta.
Un manat de claus en un anèth d’acèr.
N’a ua màger qu’es autes e qu’amie era paleta dentada.
Solide que non ei dera comòda.
Per tant, i a ua caisha, dilhèu ua caisha fòrta.
Es claus des caishes fòrtes sòlen auer aguesta forma…
Era vielha apareishec.
Aciu qu’ac auetz, amic mèn.
A dètz kopeks per roble e per mes, es interèssi deth roble e miei son quinze kopeks, que crubi per auança.
Per tant, auetz de recéber peth vòste relòtge un roble e quinze kopeks.
Aciu que les auetz.
Atau, donc, tot a quedat redusit e un roble e quinze kopeks?
Exactaments.
Eth joen cuelhec es sòs.
Non volie discutir.
Guardaue ara vielha e non mostraue cap prèssa entà anar-se’n.
Semblaue voler díder quauquarren, encara que ne eth madeish se’n sabie de qué.
Qu’ei possible, Alena Ivanovna, que vos hèsca a vier lèu lèu un aute objècte d’argent…
Un polit pòrtacigarretes que li prestè a un amic.
Tanlèu me l’entorne…
Se posèc, trebolat.
Ja ne parlaram quan me la hescatz a vier, amic mèn.
Alavetz, adishatz…
Ètz tostemps soleta aciu?
Non i é jamès era vòsta fraia damb vos?, preguntèc en ton mès indiferent que li siguec possible, tant que passaue entath vestibul.
Que non n’auetz de hèr arren.
Non ac è dit damb cap intencion…
Vos, que de seguit…
Ivanovna.
Raskolnikov gessec en soleret, cuelhut per un trebolament creishent.
En baishar era escala s’arturèc diuèrsi viatges, senhorejat per sobtes emocions.
Fin finau, ja en carrèr, exclamèc:
Be n’ei de repugnant tot aquerò, mon Diu!
Com ei possible que jo…?
Non, tot a estat ua pegaria, un absurd, afirmèc decididaments.
Com se m’a pogut acodir ua causa atau?
Non me credia tan miserable.
Tot aquerò ei repugnant, innòble, orrible.
E jo è estat capable d’èster tot un mes pen…!
Mès, ne paraules ne exclamacions èren pro entà exprimir eth sòn trebolament.
Era sensacion de prigond desengust que lo sarraue e l’estofaue quan se filaue entara casa dera vielha ère ara simplaments insuportable.
Non sabie se com desliurar-se dera angónia que lo torturaue.
Anaue peth trepader coma embriac: non vedie ad arrés e estramuncaue damb toti.
Non se remetec enquia que siguec en un aute carrèr.
En lheuar era guardada vedec qu’ère ena pòrta d’ua tauèrna.
Deth trepader gessie ua escala que s’en.honsaue en solèr e amiaue entar establiment.
D’aquiu gessien en aqueth moment dus embriacs.
Pujauen era escala emparadi er un damb er aute e pelejant-se.
Raskolnikov baishèc era escala sense trantalhar.
Non auie entrat jamès en ua tauèrna, mès alavetz eth cap li hège torns e la set l’usclaue.
Lo senhorejaue eth desir de béuer cervesa fresca, entà aumplir eth sòn estomac uet, donques que balhaue eth tòrt deth sòn estat ara hame.
Se seiguec en un cornèr escur e lord, dauant d’ua greishosa taula, demanèc cervesa e se beuec un vas damb aviditat.
Alavetz experimentèc ua impression d’aleugeriment.
Es sues idies semblèren aclarir-se.
Non i auie cap de motiu entà pèrder eth sen. Un cambiament fisic, simplaments.
Un veire de cervesa, un tròç de galeta, e ja ei fèrm er esperit, e eth pensament s’aclarís e era volentat se remet.
Ça que la, a despiet d’aguesta amarganta conclusion, ère content coma er òme que s’a desliurat de pic d’ua carga espaventosa, e recorrec damb ua guardada amistosa as persones deth sòn entorn.
Mès ath hons deth sòn èsser auie era presentida de qué eth sòn encoratjament, aqueth remeter-se dera sua esperança, ère quauquarren malautís e fictici.
Era tauèrna ère lèu ueda.
Darrèr des dus embriacs que s’auie crotzat Raskolnikov auie gessut un grop de cinc persones, entre eres ua gojata.
Amiauen ua armonica.
Après era sua partida, eth locau quedèc en cauma e semblèc mès ample.
Ena tauèrna solet i auie tres òmes mès.
Un d’eri qu’ère un individú miei embriac, un petit borgès per çò dera sua portadura, qu’ère tranquillaments seigut dauant d’ua botelha de cervesa.
Auie un amic ath sòn costat, un òme naut e gròs, de barba grisa, que s’adormie en banc, complètaments embriac.
De quan en quan s’agitaue en plen saunei, daurie es braci, començaue a petar es dits, tant que botjaue eth bust sense lheuar-se deth sòn sèti, e començaue a cantussejar ua lèja tonada, en tot hèr esfòrci pr’amor de rebrembar es paraules.
Pendent un an sancer amorassè ara mia hemna…
Pen…dent un an sancer a..mo..rassè ara mia hem…na.
Ena Podiatcheskaia m’è tornat a trapar damb era mia anciana…
Mès arrés hège veir que compartie eth sòn bon umor.
Eth sòn taciturn companh campaue aguestes explosions d’alegria damb un gèst de maufidança e lèu ostil.
Eth tresau client auie era portadura d’un foncionari retirat.
Qu’ère seigut a despart, dauant d’un veire que se hège a vier de quan en quan ena boca, tant que calaue ua guardada ath sòn entorn.
Tanben aguest òme semblaue cuelhut de cèrta agitacion intèrna.
Raskolnikov non ère avedat ath tracte damb era gent, e coma ja auem dit adès autanplan hugie des sòns semblables.
Mès ara se sentec de pic tirassat entada eri.
Ath sòn laguens venguie de costar-se ua espècia de revolucion.
Experimentaue eth besonh de veir èssers umans.
Qu’ère tant hastiat des sues angónies e dera ombriua exaltacion d’aqueth long mes qu’acabaue de víuer ena mès completa solitud, que sentie eth besonh de tonificar-se en un aute mon, quin que siguesse, e encara que siguesse solet pendent uns instants.
Plan per aquerò ère a gust en aquera tauèrna, a maugrat dera lordera que i auie en era.
Eth tauernèr qu’ère en ua auta dependéncia, mès campaue soent ena sala.
Quan baishaue es gradons, qu’èren es sues bòtes, es sues elegantes bòtes ben lustrades e damb amples revèrsi ròis, çò que se vedie prumèr.
Amiaue ua blòda e un justet de satin nere plen de greha, e non amiaue corbata.
Eth sòn ròstre campaue tan caperat d’òli coma un cadenat.
Un gojat de catorze ans ère seigut darrèr deth taulelh; un aute, mès joen encara, mestraue as clients.
Tròci de cornishon, panets neri e bocins de peish s’exibien en ua veirina que despenie ua flaira infècta.
Era calor qu’ère insuportabla.
Era atmosfèra ère tan cargada de bugàs d’alcoòl, que daue era impression de poder embriagar a un òme en cinc menutes.
A viatges mos arribe que persones que non coneishem mos inspiren un interès sobte quan les vedem per prumèr viatge, autanplan abans d’entamenar ua paraula damb eres.
Aguesta impression costèc en Raskolnikov eth client que s’estaue a despart e qu’auie era mina de foncionari retirat.
Quauque temps dempús, cada còp que se’n brembaue d’aguesta prumèra impression, Raskolnikov l’atribuie a ua sòrta de presentida.
Eth non deishaue de uelh ath supausat foncionari, e aguest non solet non deishaue de guardar-lo, senon que semblaue desirós de començar ua convèrsa damb eth.
As autes persones qu’èren ena tauèrna, sense deishar de costat ath tauernèr, les guardaue damb un gèst desagradiu, damb ua espècia de mensprètz, coma a persones que considerèsse d’ua esfèra e d’ua educacion massa inferiores pr’amor de qué meritèssen qu’eth les dirigisse era paraula.
Qu’ère un òme qu’auie depassat es cinquanta, robust e d’estatura mejana.
Es sòns escassi e grisi peus coronauen un ròstre d’un auriò verdós, holat per alcoòl.
Entre es sues gròsses paupetes ludien dus uelhets acarnidi, mès plei de vivacitat.
Çò que mès estonaue d’aquera fesomia ère era veeméncia qu’exprimie (e dilhèu tanben cèrta figura e un resplendor d’intelligéncia), mès a trauèrs dera sua guardada passauen relampits de lhocaria.
Amiaue un vielh e estarnat frac, que d’eth solet restaue un boton, que tenguie cordat, plan que òc peth desir de sauvar es formes.
Un justet de nanquin deishaue veir un plastron descolorit e plei de plapes.
Non amiaue barba, aguesta barba caracteristica deth foncionari, mès que non s’auie hèt era barba de hège temps, e ua capa de peu celh e bluenc invadie eth sòn menton e es sues caròles.
Es sòns gèsti auien ua gravetat burocratica, mès que semblaue prigondaments agitat.
Damb es codes emparadi ena greishosa taula, calaue es dits en sòn peu, lo despientaue e se sarraue eth cap damb ambdues mans, en tot hèr a veir granes mòstres d’angónia.
Fin finau guardèc a Raskolnikov dirèctaments e didec, en votz nauta e fèrma:
Senhor, posqui dirigir-vos era paraula pr’amor de conversar damb vos de bona manèra?
A maugrat dera simplicitat deth vòste aspècte, era mia experiéncia m’ahisque a veir en vos a un òme culte e non a un d’aguesti individús que van de tauèrna en tauèrna.
Jo è respectat tostemp era cultura junhuda as qualitats deth còr.
Que sò conselhèr titolar: Marmeladov, conselhèr titolar.
Posqui demanar-vos s’apertietz, vos tanben, ara administracion der Estat?
Non.
Que sò en tot estudiar, repliquèc eth joen, un shinhau estonat per aqueth lengatge ampolós e tanben per veder-se abordat tan dirèctaments, tant a usclat pèth, per un desconeishut.
A maugrat des sòns recenti desirs de companhia umana, siguesse quina siguesse, ara prumèra paraula que Marmeladov l’auie dirigit auie experimentat eth sòn acostumat e desagradiu sentiment d’irritacion e repugnància entà quinsevolh persona estranha que sagèsse de meter-se en relacion damb eth.
Ei a díder, qu’ètz vos estudiant o dilhèu n’auetz estat, exclamèc viuaments eth foncionari.
Exactaments çò que m’auia figurat.
Vaquí eth resultat dera mia experiéncia, senhor, dera mia longa experiéncia.
Se hec a vier era man en front damb un gèst de laudança pes sues pròves intelectuaus.
Vos qu’ètz òme d’estudis…
Mès permetetz-me…
Se lheuèc, trantalhèc, cuelhec eth sòn veire e venguec a sèir-se ath cant deth joen.
Encara qu’embriac, parlaue damb asopliment e vivacitat.
Sonque de quan en quan se l’estramuncaue era lengua e didie causes incoerentes.
En veder-lo lançar-se tant avidaments sus Raskolnikov, quinsevolhe aurie dit que tanben eth amiaue un mes sense badar boca.
Senhor, seguic dident en ton solemne, era praubetat non ei un vici: aquerò qu’ei ua vertat inquestionabla.
Mès tanben ei cèrt qu’era embriaguesa non ei ua vertut, causa que me hè dò.
Ara plan, senhor; era misèria òc qu’ei un vici; ena praubetat, un sauve era noblesa des sòns sentiments innats; ena indigéncia, arrés pòt sauvar arren nòble.
Damb er indigent non se tie eth baston, senon era escampa, donques qu’atau se l’umilie mès, entà hèr-lo enlà dera societat umana.
E aquerò ei just pr’amor qu’er indigent s’otratge ada eth madeish.
Vaquí era origina dera embriaguesa, senhor.
Eth mes passat, eth senhor Lebeziatnikov pataquegèc ara mia hemna, e era mia hemna, senhor, non ei coma jo, plan que òc.
Comprenetz?
Permetetz-me hèr-vos ua pregunta.
Simple curiosèr.
Auetz passat quauqua net en Neva, en ua barca de hen?
Non, jamès m’è vist en ua situacion atau, repliquèc Raskosnikov.
Plan, donc, jo òc que me i é vist.
Ja amii cinc nets dormint en Neva.
Aumplic eth sòn veire, lo uedèc en redon e restèc en ua situacion soniaira.
Plan que òc, traits de hen se’n vedien aciu e delà, sus era sua ròba e enquia enes peus.
Per çò que semble, non s’auie despolhat ne lauat de hège cinc dies.
Toti es presents l’escotauen, encara que damb indiferéncia.
Es gojats se n’arrien darrèr deth taulelh.
Eth tauernèr auie baishat exprèssaments pr’amor de seguir d’aurelha ad aqueth tipe.
Se seiguec un shinhau a despart, badalhant damb indoléncia, mès damb mina de persona importanta.
Çampar, Marmeladov ère plan coneishut ena casa.
Aquerò ère degut, plan, ath sòn costum d’entamenar convèrsa damb quinsevolh desconeishut qu’entraue ena tauèrna, costum que se converttís en vertadèr besonh, mès que mès enes alcoòlics que se ven jutjats severaments, e enquia e tot mautractadi, ena sua pròpria casa.
Atau, sagen de justificar- se dauant des sòns companhs d’orgia e, de passa, tirar era sua consideracion.
Mès, ditz, brigand, exclamèc eth patron damb votz fòrta.
Per qué non trabalhes?
S’etz foncionari, per qué non ès en un burèu der Estat?
Per qué non sò en un burèu, senhor?, didec Marmeladov, en tot dirigir-se a Raskolnikov, coma s’era pregunta l’auesse hèt eth.
Didetz que per qué non trabalhi en un burèu?
Vos pensatz qu’aguesta impoténcia non ei un patiment entà jo?
Vos pensatz que non patí quan eth senhor Lebezianikov pataquegèc ara mia hemna eth mes passat, en un moment que jo èra completaments embriac?
Didetz-me, joen: non vos auetz trapat en cas… en cas d’auer de demanar un prèst sense esperança?
Mès, qué voletz díder damb aquerò de “sense esperança”?
Donques, en díder “sense esperança”, voi díder “sabent qu’un harà meuca”.
Per exemple, vos ètz convençut per auança de qué certan senhor, un ciutadan intègre e util ath sòn país, non vos deisharà sòs ne peth mau de morir…
Per qué vo l’a de deishar, didetz-me?
Eth se’n sap perfèctaments que jo non l’ac entornarè jamès.
Per pietat?
Eth senhor Labeziatnikov, qu’ei tostemp ath pas des idies naues, didie er aute dia qu’era pietat ei vedada as òmes enquia e tot ara sciéncia, e qu’atau se passe en Anglatèrra, a on règne era economia politica.
Com ei possible, didetz-me, qu’aguest òme me dèishe sòs?
Plan, donc, enquia e tot sabent que non se li pòt trèir arren, un se met en camin e…
Mès, per qué se met en camin?, l’interrompec Raskolnikov.
Pr’amor qu’un non a entà on anar, ne ad arrés a qui dirigir-se.
Toti es òmes an besonh de saber entà on anar, non?
Pr’amor que tostemp arribe un moment qu’un a eth besonh d’anar entà bèth lòc, entà quinsevolh endret.
Plan per aquerò, quan era mia soleta hilha venguec per prumèr viatge ena policia entà inscriuer- se, jo l’acompanhè… (donques qu’era mia hilha ei registrada coma…), higec entre parentèsi, guardant ath joen damb ua expression un shinhau inquieta.
Aquerò que m’ei parièr, senhor, s’esdeguèc a díder quan es dus gojats s’estarnèren d’arrir darrèr deth taulatge, e autanplan eth tauernèr non podec mens qu’arrir.
Aquerò que m’ei parièr.
Es gèsti de desaprovacion non me pòden trebolar, donques qu’aquerò ac saben toti, e non i a mistèri que non s’acabe desnishant.
E jo guardi aguestes causes non damb mensprètz, senon damb resignacion…
Plan, plan, donc!
Ecce homo.
Escotatz-me, joen: Poiríetz, vos…
Non, me cau cercar ua expression mès fòrta, mès significatiua.
Gausaríetz afirmar, en tot guardar-me es uelhs, que non sò un porcèth?
Eth joen non responec.
Plan, didec er orador, e demorèc damb ua mina tranquilla e digna, eth finau des arridolets que venguien d’estarnar-se de nauèth.
Plan, que sò un porcèth e era ua dauna.
Jo me retiri a ua bèstia, e Catarina Ivanovna, era mia hemna, ei ua persona ben educada, hilha d’un oficiau superior.
Qu’ei sabut que jo sò un brigand e qu’era a un gran còr, sentiments nauts e ua educacion perfècta.
Ça que la…
A!, s’era auesse auut pietat de jo!
Qu’ei qu’es òmes auem besonh d’èster planhudi per quauquarrés.
Plan, donc, Caterina Ivanovna, a maugrat dera sua granesa d’amna, ei injusta…, encara que jo compreni perfèctaments que quan me tirasse eth peu ac hè peth mèn ben.
Te torni a díder sense vergonha, joen; era me tirasse eth peu, persutèc en un ton encara mès digne, en enténer mès arridalhes.
Ai, mon Diu!
S’era, sonque un viatge…
Mès, bè!, paraules vanes…
Non ne parlem mès…
Pr’amor que çò de cèrt ei qu’eth mèn desir s’a vist satisfèt mès d’un còp; òc, mès d’un còp a auut pietat de jo.
Mès eth mèn caractèr…
Que sò un bèstia acabat.
D’acòrd, observèc eth tauernèr, badalhant.
Marmeladov fotèc un còp sus era taula.
Òc, un bèstia…
Sabetz-vo’n, senhor, que m’è begut enquia e tot es sues miches.
Non, es sues sabates, comprenetz-me, pr’amor que, totun aquerò, aquerò serie ua causa de bèra manèra naturau; non es sabates, senon es miches.
E tanben m’è begut era sua capa de pèth de craba, qu’ère dera sua proprietat, pr’amor que l’ac auien regalat abans deth nòste maridatge.
Alavetz mos estauen en ua gelada casina.
Qu’ei iuèrn; era se constipe; comence a tossir e a gargalhar sang.
Qu’auem tres mainatges petiti, e Caterina Ivanovna trabalhe de solei gessent enquia cogant.
Netege, laue era ròba, laue as mainatges.
Qu’ei avedada ath netetat dès era sua mainadesa…
Tot aquerò damb un pièch delicat, damb ua predisposicion ara tisi.
A jo que me hè dò.
Vos pensatz que non me’n hèsqui?
Guaire mès beui, mès patisqui.
Plan per aquerò, entà sénter mès, entà patir mès, m’autregi ara beuenda.
Jo beui entà patir mès prigondaments.
Joquèc eth cap damb un gèst de desesperacion.
Joen, seguic tant que tornaue a quilhar-se, me semble liéger enes vòsti traits era expression d’un dolor.
A penes vos è vist entrar qu’è auut aguesta presentida.
Plan per aquerò vos è dirigit era paraula.
Se vos condi era istòria dera mia vida non ei entà divertir ad aguesti guiterosi, que, ath delà, ja la coneishen, senon pr’amor que desiri que m’escote un òme instruit.
Sabetz-vo’n, donc, qu’era mia esposa s’eduquèc en un internat aristocratic provinciau, e qu’eth dia que gessec barèc era dança deth chal dauant deth governador dera província e de d’autes nautes personalitats.
Siguec premiada damb ua midalha d’aur e un diplòma.
Era midalha… se venec hè ja temps.
Per çò deth diplòma, era mia esposa lo tie sauvat ena sua mala.
Darrèraments l’ac mostraue ara patrona.
Jo non l’ac repotegui, donques qu’era soleta causa que li rèste son aguesti rebrembes: tot çò d’aute s’a esbugassat…
Òc, qu’ei ua dauna energica, capinauta, intractabla.
Se netege era madeisha eth solèr e minge pan nere, mès non tolerarie d’arrés ua manca de respècte.
Aciu qu’auetz, explicat, se per qué non consentic es grossièries de Lebeziatnikov; e quan aguest, entà resvenjar-se, la pataquegèc, era li calec meter-se en lhet, non per tòrt des còps recebudi, senon per rasons d’orde sentimentau.
Quan me maridè damb era, ère veuda e auie tres hilhs de cuerta edat.
Eth sòn prumèr maridatge auie estat d’amor.
Eth marit ère un oficiau d’infantaria que damb eth hugec dera casa pairau.
Caterina adoraue ath sòn marit, mès eth s’autregèc ath jòc, auec ahèrs damb era justícia e moric.
Enes darrèri tempsi, eth l’escauhaue era codena.
Era non l’ac perdonèc, ne sò solide fòrça; ça que la, enquia e tot ara lo plore quan se’n brembe, e met entre eth e jo comparers bric flatosi entath mèn amor pròpri; mès jo la dèishi, pr’amor qu’atau era s’imagine, aumens, qu’a estat erosa bèth còp.
Dempús dera mòrt deth sòn marit, se demorèc soleta damb es tres petiti hilhs en ua region luenhana e sauvatge, a on jo me trapaua alavetz.
Viuie en ua misèria tant espaventosa, que jo, qu’è vist es quadres mès tristi, non sò capable de descriuer-la.
Toti es sòns parents l’auien abandonat.
Qu’ère orgulhosa, massa orgulhosa.
Siguec alavetz, senhor, alavetz, coma ja vos è dit, que jo, veude tanben e damb ua hilha de catorze ans, l’aufrí era mia man, pr’amor que non podia veder-la patir d’aquera manèra.
Eth hèt de qué en tot èster ua hemna instruida e d’ua familha excellenta acceptèsse maridar- se damb jo, vos permeterà compréner enquia quin punt auie arribat era sua misèria.
Acceptèc plorant, somicant, torçant es mans; mès acceptèc.
E ei que non auie entà on anar.
Vo’n encuedatz, senhor, vo’n encuedatz exactaments de çò que signifique non auer entà on anar?
Non, vos que non ac podetz compréner encara…
Pendent un an sancer complí damb eth mèn déuer aunèstaments, santaments, sense tastar aquerò (e senhalaue damb eth dit era mieja botelha qu’auie dauant), pr’amor que jo sò un òme de sentiments.
Mès que non artenhí atrèir-la-me.
Mentretant, me demorè revocat, non peth mèn tòrt, senon per cèrti cambis burocratics.
Alavetz m’autregè ara beuenda…
Ja hè un an e miei que, darrèr de mil desengusti e peregrinacions seguides, mos installèrem en aguesta magnifica capitau, apolidida damb incompdables monuments.
Aciu trapè un emplèc, que lèu perdí.
Comprenetz, senhor?
Aguest còp que n’auí jo eth tòrt: que ja me senhorejaue eth vici dera beuenda.
Ara mos estam en un cornèr que mos a logat Amalia Ivanovna Lipevechsel.
Mès, com viuem, com pagam eth loguèr?
D’aquerò non me’n sai.
Ena casa i a d’auti logataris: aquerò qu’ei un vertadèr lunfèrn.
Mentretant, era hilha qu’auí dera prumèra hemna a creishut.
Per çò que hè a guaire era mairastra la hèta patir, m’estimi mès deishà’c de cornèr.
Pr’amor que Caterina Ivanovna, a maugrat des sòns sentiments magnanims, ei ua hemna irascibla e incapabla de tier es sòns impulsi…
Òc, atau ei.
Mès entà qué mentar tot aquerò?
Ja compreneratz vos que Sonia non a recebut ua educacion curosa.
Hé fòrça ans sagé d’ensenhar-li geografia e istòria universau, mès coma que jo non n’èra guaire fòrt en aguestes matèries e, ath delà, non auíem boni libres, pr’amor qu’es libres qu’auríem pogut auer… donques… plan, que ja non les auíem!, s’acabèren es leçons.
Mos quedèrem en Ciro, rei des pèrses.
Dempús liegec quauques novèles, e darrèraments Lebeziatnikov li prestèc Era Fisiologia, de Lewis.
Coneishetz vos aguesta òbra, vertat?
Ada era li semblèc plan interessanta, e autanplan mos liegec quauques passatges en votz nauta.
Ad aquerò se redusís era sua cultura intellectuau.
Ara, senhor, me dirigisqui a vos, pera mia pròpria iniciatiua, entà hèr-vos ua pregunta d’ordre privat.
Ua gojata prauba mès aunèsta, se pòt guanhar era vida ben damb un trabalh aunèst?
Non deu guanhar que quinze kopeks ath dia, senhor mèn, e aquerò enquia e tot trabalhant enquiara extenuacion, s’ei aunèsta e non a cap de talent.
Encara mès: eth conselhèr d’Estat Klopstock Ivan Ivanovic …, auetz entenut a parlar d’eth…?, non solet non a pagat a Sonia mieja dotzèa de camises d’Olanda que l’encarguèc, senon que li didec adiu herotjaments damb era desencusa de qué l’auie cuelhut mau es mides e eth cothèr li quedaue tòrçat.
Caterina Ivanovna va e ven pera cramba, torçant es mans, es caròles tintades de plapes ròies, coma ei pròpri dera malautia que patís.
Exclame: “ En aguesta casa minges, beues, ès ben abrigat, e era soleta causa que hès ei pigrejar.
En aqueth moment jo èra ajaçat, e m’ei parièr de didè’c, embriac.
Podí enténer ua des responses qu’era mia hilha (timida, votz doça, ròia, prima, palla careta) daue ara sua mairastra.
Vai, quin tresaur entà que lo sauves damb tant de suenh!
Non se n’encuedaue dera posita des sues paraules.
Qu’ère capvirada, malauta.
Entenie es crits des mainatges ahaimadi e, ath delà, eth sòn desir ère mortificar a Sonia, non ahiscar-la…
Caterina Ivanovna qu’ei atau.
Quan enten plorar as mainatges, encara que sigue de hame, s’irrite e les pataquège.
Qu’èren mès des ueit quan entornèc.
Entrèc, venguec dret de cap a Caterina Ivanovna e, sense badar boca, floquèc ath sòn dauant, sus era taula, trenta robles.
Non didec ne ua soleta paraula, sabetz?, non guardèc ad arrés; se limitèc a cuélher eth nòste gran chal de tela verda (qu’auem un gran chal de tela verda qu’ei proprietat comuna), a caperar-se damb eth eth cap e eth ròstre e calar-se en lhet, de cara ara paret.
Leugères estrementides recorrien es sues fragiles espatles e tot eth sòn còs…
De ressabuda, joen, de ressabuda vedí que Caterina Iavanovna, tanben en silenci, s’apressaue en lhet de Sonetchka.
Li punèc es pès, les abracèc e atau s’estèc tota era net, sense voler lheuar-se.
Fin finau, s’esclipsèren, es dues, es dues s’esclipsèren amassa, entrelaçades…
Aciu qu’ac auetz…
E jo…
E jo èra embriac.
Marmeladov s’arturèc coma se s’auesse quedat sense votz.
Dempús d’ua pòsa, aumplic eth veire de vin de pic, lo uedèc en redon e seguic eth sòn raconde.
D’alavetz ençà, senhor, per çò deth malerós hèt que vengui de racondar, e per çò d’ua denonciacion que venguie de persones dolentes (Daria Frantzevna a cuelhut partida en aquerò, donques que ditz que l’auem enganhat), d’alavetz ençà, era mia hilha Sonia Simonovna figure en registre dera policia e s’a vist obligada a deishar-mos.
Era patrona dera casa, Amalia Feodorovna, non aurie tolerat era sua preséncia, pr’amor qu’ajudaue a Daria Frantzevna enes sòns ahèrs.
E per çò que tanh ath senhor Lebeziatnikov…, donques… sonque diderè qu’eth sòn incident damb Caterina Iavanovna se costèc per çò de Sonia.
Ara prumeria non deishaue de perseguir a Sonetchka.
Dempús, ara imprevista, gessec a relúder eth sòn amor pròpri herit.
Caterina Ivanovna gessec alavetz en defensa de Sonia, e era causa acabèc coma ja vo’n sabetz.
Ara Sonia sòl vier a tier-mos ua visita en escurir e se hè a vier quauqui sòs entà Caterina Ivanovna.
Qu’a logada ua cramba ena casa deth sarte Kapernaumov.
Aguest òme ei espeat e blecassut, e tota era sua nombrosa familha quequège…
Era sua hemna quequège autant coma eth.
Tota era familha viu apilerada en ua cramba, e era de Sonia ei desseparada d’aguesta per un tenhat…
Gent miserabla e blecassuda…!
Un maitin me lheui, me boti es mèns pelhòts, quilhi es braci entath cèu e vau a visitar a sa excelléncia Ivan Afanassievitch.
Coneishetz a sa excelléncia Afanassievitch?
Non?
Alavetz non coneishetz ath sant mès sant.
Qu’ei un ciri, un ciri que se hon dauant dera imatge deth Senhor…
Es sòns uelhs èren plei de lèrmes dempús d’escotar eth mèn raconde deth principi enquiath finau.
Te vau a cuélher de nauèth jos era mia proteccion.
Te’n pòs anar.
Entornè entà casa, e non posqui descriuer er efècte que costèc era mia naua de qué tornaua a vier en servici actiu e a crubar ua sodada.
Marmeladof hec ua naua pausa, prigondaments esmoigut.
En aguest moment invadic era tauèrna un grop de beuedors qu’en eri auie ja hèt efècte era beuenda.
Petite Ferme.
Era sala s’aumplic de tapatge.
Eth tauernèr e es dus gojats acodiren ara prèssa a mestrar as nauèth vengudi.
Marmeladov seguic eth sòn raconde sense hèr-ne cabau.
Semblaue plan fèble, mès, a mida que creishie era sua embriaguesa, s’anaue mostrant mès expansiu.
Eth rebrembe dera sua darrèra capitada, eth nau emplec qu’auie artenhut, l’auie encoratjat e daue ath sòn ròstre ua sòrta de resplendor.
Raskolnikov lo seguie d’aurelha atentiuaments.
D’aquerò hè cinc setmanes.
Plan, donc, quan Caterina Ivanovna e Sonetchka se’n saberen de çò deth mèn emplec, me sentí coma transportat en paradís.
Abantes, quan me calie estar ajaçat, me guardauen coma ua bèstia e non entenia qu’escarnis; ara caminauen de punta e hègen carar as mainatges.
Simon Zaharevitch a trabalhat fòrça e ei alassat.
Que mos cau deishar- lo repausar”.
Me dauen cafè abantes de gésser entath burèu, e autanplan pinta.
Crompauen pinta de vertat, sabetz?, çò que non compreni ei saber d’a on auien trèt es onze robles e miei que se despeneren entà aprovedir eth mèn sauvaròba.
Bòtes, punhets sobèrbis, tot un unifòrme en perfècte estat, per onze robles e cinquanta kopeks.
En mèn prumèr dia de trabalh, en tornar en casa tà meddia, qué ei çò que vederen es mèns uelhs?
Caterina Ivanovna auie premanit dus plats: sopa e porcèth en sauça, parva que d’era ne tansevolhe n’auie idia.
Vestits que non n’a.
Ne tansevolhe un.
Ça que la, s’auie jargat coma entà vier de visita.
Autanplan sense auer ròba, s’auie apraiat.
Eres que saben apraiar-se sense arren.
Un pientat graciós, un cothèr blanc e fòrça net, uns punhets, e semblaue ua auta; estaue mès joena e mès beròia.
Sonetchka, era mia paloma, solet pensaue en ajudar-mos damb es sòns sòs, mès mos diguec: “Me semble qu’ara non ei convenent que vos venga a tier ua visita tan soent.
Vierè quauque còp de nets, quan arrés me posque veir”.
Comprenetz, comprenetz?
Dempús de minjar me n’anè a ajaçar-me, e alavetz Caterina Ivanovna non se podec tier.
Hège a penes ua setmana auie auut ua violenta discusion damb Amalia Ivanovna, era patrona dera casa; ça que la, la convidèc a préner cafè.
S’estèren dues ores parlant en votz baisha.
Simon Zaharevitch, didec Caterina Ivanovna, a ara un emplec e recep ua sodada.
S’a presentat a sa excelléncia, e sa excelléncia a gessut deth sòn burèu, a balhat era man a Simon Zaharevitch, a dit a toti es auti que se demorèssen e l’a hèt a passar dauant de toti.
Comprenetz, comprenetz?
Qu’ei qu’èra madeisha s’ac credie e se consolaue damb es sues pròpries invencions, paraula d’aunor.
Jo non l’ac repotègui, non l’ac posqui repotegar.
E quan, hè dues dies, l’autregè sancèra era mia prumèra sodada, vint-e-tres robles e quaranta kopeks, me cridèc estimat.
E didetz, vos ac prègui: quin encantament posqui auer jo e quin papèr posqui hèr coma espós?
Totun, era me peciguèc era cara e me cridèc estimat.
Marmeladov s’arturèc.
Sagèc d’arrir, mès era sua barbeta comencèc a tremolar.
Ça que la, artenhec a tier-se.
Aquera tauèrna, aqueth ròstre d’òme acabat, es cinc nets passades enes barques de hen, aquera botelha e, amassa d’aquerò, era trendesa malautissa d’aqueth òme pera sua hemna e era sua familha, tenguien estonat ath sòn interlocutor.
Raskolnikov ère pendent des sòs pòts, mès experimentaue ua sensacion penibla e se n’empenaïe d’auer entrat en aqueth lòc.
A, senhor, eth mèn estimat senhor!, exclamèc Marmeladov, un shinhau remetut.
Dilhèu a vos vos semble tot aquerò tan comic coma as auti; dilhèu vos siga shordant damb toti aguesti petiti detalhs, miserables e estupids, dera mia vida domestica.
Mès vos asseguri que non è talents d’arrir, pr’amor que senti tot aquerò.
Tot aqueth dia inolvidable e tota aquera net siguí shamant ena mia ment es sòmis mès fantastics: soniaua en com reorganizaria era nòsta vida, enes vestits que botarien as mainatges, ena tranquillitat qu’aurie era mia hemna, en qu’arrincaria ara mia hilha d’aquera vida de opròbri qu’amiaue e la restituiria en sen dera familha…
E encara soniè mès causes…
Mès vaquí, cavalièr, (e Marmeladov s’estrementic de pic, lheuèc eth cap e tachèc es sòns uelhs en interlocutor), vaquí qu’eth madeish dia a vier ad aqueth qu’amorassè toti aguesti sòmis (d’aquerò hè exactaments cinc dies), de nets, endonviè ua mentida e, coma un lairon nueitiu, panè era clau dera mala de Caterina Ivanovna e m’apoderè dera rèsta des sòs que l’auia autrejat.
Guaire i auie?
Non me’n brembi.
Mès… guardatz-me toti!
Hè cinc dies que non è hèt hangues ena mia casa, e es mèns me cèrquen, e è perdut eth mèn emplec.
Er unifòrme l’escambiè per aguest vestit en ua tauèrna deth pònt d’Egipte.
Tot que s’a acabat.
Se fotèc un còp de punh en cap, sarrèc es dents, cliquèc es uelhs e s’emparèc ena taula pesadaments.
Un moment dempús, eth sòn ròstre se transformèc e, guardant a Raskolnikov damb ua sòrta de malicia intencionada, de cinisme fingit, s’estarnèc a arrir e exclamèc:
Aué è estat en casa de Sonia.
L’è demanat sòs entà béuer, ha, ha, ha!
Aguesta mieja botelha que vedetz aciu, qu’ei pagada damb es sòns sòs, seguic Marmeladov, en tot dirigir-se exclusiuaments a Raskolnikov.
M’a balhat trenta kopeks, es darrèrs, tot çò qu’auie; qu’ac è vist damb es mèns pròpris uelhs.
Era non m’a dit arren; s’a limitat a guardar-me en silenci…
Qu’a estat ua guardada que non apertenguie ara tèrra, senon ath cèu.
Solet aquiu naut se pòt patir atau pes òmes e plorar per eri sense condemnar-les.
Òc, sense condemnar-les…
Mès qu’ei encara mès amargant que non mos condemnen.
Trenta kopeks…
Dilhèu era non les a de besonh?
Aguesta beresa còste sòs; qu’ei ua beresa especiau.
Non vos semble?
Li cau cremes, jupons midonadi, sabates elegantes qu’apolidisquen es pès en moment de sautar sus ua bassa.
Comprenetz, comprenetz era importància d’aguesta beresa?
Plan, donc, aciu jo, eth sòn pròpri pair, l’a arrincat es trenta kopeks qu’auie.
E me les beui.
Ja me les è begut.
Didetz-me, qui pòt auer pietat d’un òme coma jo?
Didetz-me, senhor: auetz vos pietat de jo o non l’auetz?
Damb sinceritat, senhor: auetz pietat de jo o non l’auetz?
Sagèc d’aumplir-se eth veire, mès era botelha èra ja ueda.
Era sala s’aumplic d’arridalhades barrejades damb escarnis.
Es prumèrs en arrir e escarnir sigueren es qu’escotauen ath foncionari.
Es auti, es que non auien botat atencion, les acompanhèren, donques que les ère pro veir era cara deth blagaire.
Auer pietat de jo?
Per qué les cau auer pietat de jo?, bramèc de pic Marmeladov, en tot lheuar-se, daurir es braci damb un gèst d’exaltacion, coma se solet demorèsse aguest moment.
Per qué les cau auer pietat de jo?, me demanes.
Qu’as rason: non meriti qu’arrés age pietat de jo; çò que me meriti ei que me crucifiquen.
Òc, era crotz, non era pietat…!
Crudifica-me, jutge!
Hètz-ac, e, en crucificar-me, tie pietat deth crucificat!
Jo madeish me filarè entath suplici, pr’amor qu’è set de dolor e de lèrmes, non d’alegria.
Cres dilhèu, comerçant, qu’era mieja botelha m’a costat quauque plaser?
Solet dolor, dolor e lèrmes è cercat ath hons d’aguest veire…
Òc, dolor e lèrmes…
E les è trapat, e les è tastat.
Mès nosati non podem recéber era pietat senon d’Aqueth qu’a estat pietós damb toti es òmes; d’Aqueth qu’ac compren tot, der unenc, deth nòste solet Jutge.
Eth vierà eth dia deth Judici e preguntarà: “A on ei aguesta joena que s’a sacrificat per ua mairastra tisica e crudèu e per uns mainatges que non son es sòns frairs?
A on ei aguesta joena qu’a auut pietat de sa pair e non a virat era cara damb orror dauant d’aguest beuedor menspredós?” E diderà a Sonia: “Vene.
Jo te perdonè… te perdonè… e ara te redimisqui de toti es tòns pecats, pr’amor que tu as estimat fòrça.” Òc eth perdonarà ara mia Sonia, Eth la perdonarà, me’n sai de qué la perdonarà.
Qu’ac è sentut en mèn còr hè ues ores, quan èra ena sua casa…
Toti seram jutjadi per Eth, es bravi e es dolents.
E nosati enteneram tanben era sua paraula.
Eth mos diderà: “Apressatz-vos, apressatz-vos tanben vosati, es beuedors; apressatz-vos, fèbles e desvergonhades creatures”.
E toti auançaram sense temor e mos posaram ath sòn dauant.
Tanben ac comprenerà Caterina Ivanovna…
Senhor, que vengue entà nosati eth vòste regne!
E se deishèc quèir en sòn sèti, agotat, sense guardar ad arrés, coma se, ena prigondor deth sòn deliri, s’auesse desbrembat de tot aquerò que l’enrodaue.
Es sues paraules auien costat ua cèrta impression.
I auec uns instants de silenci.
Mès, lèu s’estarnèren en arridalhes e en injúries.
Ac auetz entenut?
Vielh brigand!
Burocrata!
E d’autes causes semblables.
Anem, senhor!, exclamèc de pic Marmeladov, en tot lheuar eth cap e dirigir-se a Raskolnikov.
Amiatz-me entà casa…
Er edifici Kozel…
Deishatz-me en pati…
Que ja ei ora de qué torna ath cant de Caterina Ivanovna.
Hège ua estona que Raskolnikov auie pensat anar-se’n, en tot autrejar a Marmeladov era sua companhia e supòrt.
Marmeladov auie es cames mens fèrmes qu’era votz e s’apuaue pesadaments en joen.
Li calie recórrer de dus cents a tres cents passi.
Eth trebolament e eth temor der alcoòlic anauen aumentant a mida que s’apressaue ena casa.
Que non ei a Caterina Ivanovna que cranhi, mormolhaue ath miei dera sua inquietud.
Non ei era perspectiua des tirassades de peu çò que m’enquimère.
Qué ei ua tirassada de peu?
Absoludaments arren.
Que non ei arren.
Enquia e tot m’estimi mès que me balhe ues quantes tirassades.
Non, non ei aquerò que cranhi.
Çò que me cau pòur ei era sua guardada… òc, es sòns uelhs…
E tanben es taques ròies des sues caròles.
E eth sòn panteish…
Auetz campat se com alenden aguesti malauts quan les esmò ua emocion violenta…?
Tanben m’enquimère era idia de qué vau a trapar plorant as mainatges, pr’amor que se Sonia non les a balhat minjar, sabi pas… sabi pas com auràn pogut… sabi pas, sabi pas…
Mès es patacs non me hèn pòur…
Vos asseguri, senhor, qu’es patacs non me hèn mau, senon que me còsten plaser…
Non poiria passar sense eri.
Çò mielhor ei que me tuste…
Atau se solatge…
Òc, m’estimi mès que me tuste…
Qu’auem arribat…
Edifici Kozel…
Kozel ei un sarralhaire aleman, un òme ric…
Amiatz-me ena mia cramba.
Truaessèren eth pati e comencèrn a pujar entath quatau estatge.
Era escala ère cada còp mes escura.
Qu’èren es onze dera net, e encara qu’en aquera epòca der an non auesse, entà didè’c atau, net en Petersburg, çò de cèrt ei qu’era part nauta dera escala ère negada ena mès prigonda escurina.
Era ennerida porteta que daue tath darrèr soleret qu’ère dubèrta.
Un tròç de candèla illuminaue ua cramba miserabla que mesuraue dètz passi de longada.
Deth vestibul estant se la podie abastar damb ua soleta guardada.
En era regnaue eth màger desorde.
Pertot penjauen causes, especiauments ròba de mainatges.
Un ridèu traucat amagaue un des dus cornèrs mès distants dera pòrta.
Plan que òc, darrèr deth ridèu i auie un lhet.
Ena rèsta dera cramba solet se vedien dues cagires e un vielh sofà caperat per un vel tot rosigat.
Ath sòn dauant i auie ua taula de codina, de husta blanca e non mens vielha.
Sus aguesta taula, en un candelabre de hèr, usclaue eth tròç de candèla.
Marmeladov auie, donc, ua cramba sancera logada, e non un simple cornèr, mès comunicaue damb d’autes crambes e ère coma un correder.
Era pòrta que daue tàs crambes, mielhor dit, tàs gabies, der estatge d’Amalia Lipevechsel, ère miei dubèrta.
S’entenien votzes e bronits diuèrsi.
Es arridalhes s’estarnauen en cada moment.
Plan que òc, i auie gent que hège as cartes e prenie eth tè.
Entara cramba de Marmeladov arribauen a viatges fragments de frases grossières.
Raskolnikov arreconeishec de seguit a Caterina Ivanovna.
Qu’ère ua hemna orriblaments prima, fina, nauta e estirada, damb un peu castanh, beròi encara.
Coma auie dit Marmeladov, es sues caròles èren caperades de plapes ròies.
Damb es pòts secs, era respiracion rapida e irregulara e sarrant-se eth pièch convulsiuaments damb es mans, se passejaue pera cramba.
Es sòns uelhs ludien de fèbre e era sua guardada auie ua dura fixacion.
Aqueth ròstre capvirat de tisica costaue ua penibla impression ara lum trantalhanta e amortesida deth tròç de candèla lèu ja consomit.
Raskolnikov calculèc qu’aurie uns trenta ans e qu’era edat de Marmeladov superaue pro ara dera sua hemna.
Era non se n’encuedèc dera preséncia des dus òmes.
Semblaue negada en un estat de trebolament que l’empachaue veir e enténer.
Era atmosfèra dera cramba qu’ère irrespirabla, mès era hièstra ère barrada.
Dera escala venguien flaires pudesenques, mès era pòrta deth pis ère dubèrta.
En fin, era pòrta interiora, solet miei dubèrta, deishaue passar espesses bromes de hum de tabac que hègen tossir a Caterina Ivanovna; mès era non s’auie preocupat de barrar aguesta pòrta.
Eth hilh mendre, ua mainada de sies ans, dormie seiguda en solèr, damb eth còs torçat e eth cap apuat en sofà.
Eth sòn frair, qu’auie un an mès qu’era, ploraue en un cornèr e es sòns somics secodien tot eth sòn còs.
Solide sa mair venguie de pataquejar-lo.
Era màger, ua mainada de nau ans, nauta e prima coma un aluquet, amiaue ua camisa plia de traucs e, sus es sues nudes espatles, ua capa de tela, que solide l’anaue ben dus ans endarrèr, mès qu’ara a penes l’arribaue enes jolhs.
Ère ath costat de sòn frair e l’entornejaue eth còth damb es sòns nudi braci.
Ath còp, seguie a sa mair damb ua guardada temerosa des sòns escurs e grani uelhs, qu’encara semblauen màger ena sua petita e arraulida careta.
Marmeladov non entrèc en pis: s’ajolhèc dauant deth lumedan e empossèc a Raskolnikov entar interior.
Caterina Ivanova s’arturèc distrètaments en veir ath sòn dauant ad aqueth desconeishut e, en tot tornar per un moment ena realitat, semblaue preguntar-se: Qué hè aciu aguest òme?
Mès plan que òc, s’imaginèc de seguit qu’anaue a trauessar era cramba pr’amor de endralhar-se entà ua auta.
Alavetz venguec a barrar era pòrta dera entrada e fotèc un sorriscle en veir ath sòn marit ajolhat en lumedan.
Ja ès aciu?, exclamèc furiosa.
Ja as tornat?
A on son es sòs?
Brigand, monstre!
Qué te rèste ena pòcha?
Aguest que non ei eth vestit!
Qué n’as hèt d’eth?
A on son es sòs?
Parla!
Comencèc a escorcolhar-lo avidaments.
Marmeladov dauric de seguit es braci, docilaments, pr’amor de facilitar eth trabalh d’escorcolhar es pòches.
Non amiaue ath dessús ne un solet kopek.
A on son es sòs?, seguic cridant era hemna.
Quedauen dotze robles ena mala.
En ua escometuda de rabia, agarrèc ath sòn marit pes peus e l’obliguèc a entrar a truca de tirassades.
Marmeladov sajaue d’amendrir eth sòn esfòrç arrossegant-se umilaments darrèr d’era, de jolhs.
Qu’ei un plaser entà jo, non un dolor!
Fin finau eth sòn front venguec e tumar contra ua estrada.
Era mainada que dormie en solèr se desvelhèc e se metec a plorar.
Eth mainatge, de pès en un cornèr, non podec tier era scèna: de nauèth comencèc a tremolar, a cridar, e se lancèc enes braci dera sua fraia, convuls e espaurit.
Era mainada màger tremolaue coma ua huelha.
Tot, tot s’ac a begut!, cridaue, desesperada, era prauba hemna.
E aguesta ròba non ei era sua!
Que son ahaimadi!, senhalaue as mainatges, se retortilhaue es braci.
Maudita vida!
De pic s’acarèc damb Raskolnikov.
E a tu, non te hè vergonha?
Que vies dera tauèrna!
As begut coma eth!
Eth joen, sense badar boca, s’esdeguèc a partir.
Era pòrta interiora acabaue de daurir-se e anaue pistant cares ciniques e burlesques, jos era casqueta calada e damb era cigarreta o era pipa ena boca.
Es uns vestien blòdes d’anar per casa; d’auti, ròba d’ostiu leugèra enquiara indecéncia.
Quauqui uns amiauen es cartes ena man.
Se meteren a arrir de boni talents en enténer díder a Marmeladov qu’es tirassades deth peu èren entada eth un plaser.
Quauqui uns entrèren ena cramba.
Fin finau s’entenec ua votz fiulaira, de mala mina.
Abans de gésser, Raskolnikov auie auut temps de hèr-se a vier era man en pòcha, cuélher es monedes que li sobrauen deth roble qu’auie escambiat ena tauèrna e deishar- lo, sense qu’ac vedessen, ena parabanda dera hièstra.
Dempús, quan siguec ena escala, se n’empenaïc dera sua generositat e siguec a mand de tornar a pujar.
Dempús se didec que ja non podie tornar e recuélher es sòs e que, encara qu’auesse pogut, non ac aurie hèt, e decidic tornar entà casa.
Qu’ei ua beresa que còste sòs.
Dilhèu Sonia ei ara sense un kopek, pr’amor qu’aguesta caça d’òmes, coma era des animaus, depen dera sòrt.
Sense es mèns sòs, les calerie sarrar-se era cinta.
Madeish les arribe damb Sonia.
En era an trapat ua vertadèra mina.
E se’n profiten…
Òc, s’en profiten.
Se i an acostumat.
Ara prumeria vessèren ues lèrmetes, mès dempús s’acostumèren.
Miseria umana!
Quedèc bocabadat.
De ressabuda, sense voler, exclamèc:
Mès, e s’aquerò non ei vertat?
E s’er òme non ei un èsser miserable, o, aumens, toti es òmes?
Alavetz mos calerie adméter que mos senhoregen es prejudicis, es temors vans, e qu’un non s’a de posar dauant d’arren ne d’arrés.
Obrar: qu’ei çò que mos cau hèr!
Londeman se desvelhèc tard, dempús d’un sòn intranquil que non l’auie autrejat cap repaus.
Se desvelhèc de mala encolia e passegèc peth sòn humarau ua guardada ostila.
Era cramba non auie que sies passi de longada e aufrie er aspècte mès miserable, damb un papèr auriò e polsós, desapegat a tròci, e tan baish de tet, qu’un òme que depassèsse solet en uns centimètres era estatura mejana non aurie estat aquiu a gust, donques que l’aurie intimidat eth temor de tumar damb eth cap contra eth tet.
Es mòbles qu’èren en armonia damb eth locau.
Consistien en tres cagires vielhes, mès o mens coishes; ua taula pintada, qu’ère en un cornèr e que sus era se vedien, coma deishadi d’anar, uns quadèrns e libres tan caperadi de povàs qu’ère pro veder-les entà dedusir que non les auien tocat de hège fòrça temps, e, fin finau, un long e estranh divan qu’ocupaue lèu tota era longada e era mitat dera amplada dera pèça e qu’ère tapissat damb ua indiana tota esbocinada.
Aguesta qu’ère era jaça de Raskolnikov, que solie ajaçar-se completaments vestit e sense mès ahlaçades qu’era sua vielha capa d’estudiant.
Coma coishinèra tenguie un petit coishin, que dejós d’eth plaçaue, pr’amor de hèr-lo un shinhau mès naut, tota era sua ròba blanca, autant era limpia coma era lorda.
Dauant deth divan i auie ua tauleta.
Non ère dificil imaginar ua praubetat màger e un màger abandon; mès Raskolnikov, per çò deth sòn estat d’animositat, se sentie erós en aquera tuta.
S’auie isolat de toti e viuie coma ua tortuga ena sua clòsca.
Era simpla preséncia dera sirventa dera casa, que de quan en quan calaue ena sua cramba ua lucada, lo desgahonaue.
Atau les sòl passar as malauts mentaus senhorejadi per idies fixes.
Hège quinze dies qu’era sua patrona non li manaue eth minjar, e ne tansevolh se l’auie acodit demanar-li explicacions, encara que se demoraue sense minjar.
Nastasia, era codinèra e soleta sirventa dera casa, ère encantada damb era actitud deth logatari, qu’era sua cramba auie deishat d’escampar e limpiar hège temps.
Solet excepcionauments passaue peth humarau entà passar era grèra.
Que siguec era que lo desvelhèc aqueth maitin.
Lhèua-te ja!, li cridèc.
Te penses passar era vida dormint?
T’è hèt a vier tè.
As ua taça?
Que sembles un mòrt.
Er òste dauric es uelhs, s’estrementic leugèraments e arreconeishec ara sirventa.
Me lo mane era patrona?, preguntèc, en tot incorporar-se peniblaments.
Com se vos a acodit aguesta asenada?
E botèc ath sòn dauant ua esberecada tetèra qu’en era quedaue encara un shinhau de tè, e dus tarròcs de sucre auriolenc.
Escota, Anastasia; hètz-me un favor, didec Raskolnikov, en tot trèir dera pòcha un sarpat de menudalha, causa que podec hèr pr’amor que, coma de costum, s’auie ajaçat vestit.
Cuelh e ve-te’n a crompar-me un panet blanc e un shinhau de saucissa dera de mès bon prètz.
Eth panet blanc vo’lo harè a vier de seguit, mès era saucissa…
Non vos estimatz mès un plat de chtchis?
Qu’ei d’ager e està fòrça bon.
Te lo sauvè, mès que vengueres massa tard.
De vertat qu’està fòrça bon.
Quan se hec a vier era sopa e Raskolnikov se metec a minjar, Nastasia se seiguec ath sòn costat, en divan, e comencèc a parlar.
Qu’ère ua campanharda que parlaue pes codes e qu’auie arribat ena capitau dirèctaments deth sòn bordalat.
Praskovia Pavlovna te vò denonciar ara policia, didec.
E arroncilhèc es celhes.
Ara policia?
Per qué?
Pr’amor que ne le pagues ne ac vas a hèr: era causa que non pòt èster mès clara.
Sonque me mancaue aquerò, gasulhèc eth joen, sarrant es dents.
En aguesti moments aguesta denóncia serie un trebuc entà jo.
Aguesta hemna ei pèga!, higec en votz nauta.
Aué anarè a parlar damb era.
Plan que òc, ei pèga.
Madeish que jo.
Mès tu, qu’ès intelligent, per qué te passes eth dia estirat atau coma ua saca?
E non se sap ne tansevolh se de quin color son es sòs.
Dides qu’abans balhaues leçons as mainatges.
Per qué ara non hès arren?
Se qué hès?
Un trabalh.
Quin trabalh?
Mediti, responec eth joen grèuments, aprés un moment de silenci.
Nastasia comencèc a retortilhar-se.
Qu’ère un temperament alègre e, quan la hègen arrir, se retortilhaue en silenci, mentre tot eth sòn còs ère secodit pes mudes arridalhades.
Non se pòden balhar leçons quan un non a bòtes.
Non escopisques tant: era saliuèra poirie quèir ath tòn dessús.
Per çò que se pague pes leçons!
Uns quants kopeks!
Qué haria jo damb aquerò?
Seguie parlant coma ara fòrça e semblaue respóner as sòns pròpris pensaments.
Alavetz, penses guanhar ua fortuna tot d’un còp?
Raskolnikov li fotèc ua guardada estranha.
Òc, ua fortuna, responec fèrmaments dempús ua pausa.
Plan, plan; non botes aguesta cara tan terribla…
Me cau anar a cercar-lo, o non?
Hè çò que volgues.
A!, me’n desbrembaua!.
Arribèc ua carta entà tu quan non ères en casa.
Ua carta entà jo?
De qui?
Aquerò non ac sai pas.
Çò que òc sai ei que l’autregè ath cartèr tres kopeks.
Demori que me les entornaràs.
Balha-la-me, per amor de Diu!
Senhor…!
Senhor…!
Ua menuta dempús auie era carta ena man.
Coma s’auie pensat, ère de sa mair, donques que venguie deth districte de R. Ère esblancossit.
Hège fòrça temps que non auie recebut ua carta; mès era emocion qu’agitaue eth sòn còr en aqueth moment aubedie a ua auta causa.
Ve-te’n, Nastasia!
Ve-te’n, per amor de Diu!
Era carta tremolaue enes sues mans.
Non la volie daurir dauant dera sirventa; desiraue demorar-se solet entà lieger-la.
Quan gessec Nastasia, eth joen se hec a vier era envolòpa enes sòns pòts e la punèc.
Dempús s’estèc uns instants en tot contemplar era adreça e observar era caligrafia, aquera escritura fina e un shinhau inclinada que tan familhara e estimada l’ère; era letra de sa mair, qu’eth madeish l’auie ensenhat a liéger e a escríuer bèth temps a. Qu’arreculaue eth moment de daurir-la: semblaue crànher quauquarren.
Fin finau trinquèc era envolòpa.
Era carta ère longa.
Era letra, sarrada, ocupaue dus granes huelhes de papèr pes dus costats.
Desencusa-me d’aguest silenci involuntari.
Pro te’n sabes se guaire t’estimi.
Dunia e jo non auem ad arrés senon a tu; tu qu’ac ès tot entà nosates: tota era nòsta esperança, tota era nòsta confiança en avier.
Sonque Diu sap çò que jo sentí quan me dideres que t’auie calut deishar era universitat hège ja diuèrsi mesi per manca de sòs e qu’auies perdut es leçons e non auies cap mejan de vida.
Com posqui ajudar-te jo damb es mèns cent vint robles annaus de pension?
Es quinze robles que te manè hè quate mesi, les demané prestadi, damb eth gatge dera mia pension, a un comerçant d’aguesta ciutat cridat Vakruchine.
Qu’ei ua bona persona e siguec amic de ta pair; mès coma que ja l’auia autorizat per escrit de crubar era mia pension en mèn nòm, auia de sajar d’entornar-li es sòs, causa que vengui de hèr.
Ja sabes se per qué non è pogut manar-te arren en aguesti darrèrs mesi.
Ath delà, en aguesti moments non mos podem plànher dera nòsta sòrt, per çò qu’ara te vau a condar.
Prumèr de tot, estimat Rodia, tu non te’n sabes de qué hè ja sies setmanes qu’era tua fraia s’està damb jo e de qué ja non mos calerà desseparar-mos.
Gràcies a Diu, s’an acabat es sòns patiments.
Mès anem per parts: atau saberàs tot çò que s’a passat, tot aquerò qu’enquia ara t’auem amagat.
Se t’auessa condat era vertat, ac auries deishat tot entà vier, encara que t’auesse calut hèr eth camin a pè, donques que me’n sai deth tòn caractèr e des tòns sentiments e me’n sai de qué non auries consentit qu’escarnissen ara tua fraia.
Ath delà, jo non sabia tota era vertat.
Eth mau s’estaue en qué Dunetchka, en entrar est an passat ena casa des Svidrigailov coma hilhuquèra, auie demanat per auança era quantitat importanta de cent robles, en tot comprometer-se a entornar-les damb era sua sodada.
Per tant, non podie deishar era plaça enquia auer pagat eth deute.
Dunia (ara ja t’ac posqui explicar tot, estimat mèn, Rodia) auie demanat aguesta soma especiauments entà poder manar-te es seishanta robles qu’alavetz auies de besonh damb tanta urgéncia e que, plan que òc, te manèrem est an passat.
Alavetz t’enganhèrem en tot dider-te qu’es sòs les auie estauviat Dunia.
Non ère vertat; era vertat ei era que te vau a condar ara, prumèr de tot pr’amor qu’era nòsta sòrt a cambiat de pic pera volentat de Diu, e tanben pr’amor qu’atau auràs ua pròva de guaire t’estime era tua fraia e dera granesa deth sòn còr.
Mès que non voi estener-me en aguesti desagradius detalhs: non artenheria ua auta causa que hèr- te mau sang inutilaments, ara que ja s’a passat tot.
Era situacion de Dunia qu’ère encara mès penibla quan eth senhor Svidrigailov beuie mès de çò que calie, en tot cedir as costums aqueridi ena armada.
Guarda que Svidrigailov, eth plan asenat, sentie de hège temps per Dunia ua passion qu’amagaue jos era sua actitud grossièra e menspredosa.
Dilhèu ère avergonhat e espaurit dauant dera idia d’alimentar, en eth, un òme ja madur, un pair de familha, aqueres esperances licensioses e involontàries entà Dunia; dilhèu es sues grossieretats e es sòns escarnis non auien mès objècte qu’amagar era sua passion dauant des uelhs dera sua familha.
Ara fin non se podec tier e, damb tota claretat, li hec proposicions desaunèstes.
Li prometec tot çò que pòs imaginar-te, enquia e tot abandonar as sòns e anar-se’n damb era en ua ciutat luenhana, en estrangèr s’ac preferie.
Ja te pòs imaginar çò qu’aquerò signifiquèc entara tua fraia.
Dunia non podie deishar eth sòn lòc, non sonque pr’amor qu’encara non auie pagat eth sòn deute, senon perque cranhie que Marfa Petrovna sospechèsse era vertat, çò qu’aurie introdusit era discòrdia ena familha.
Ath delà, autanplan era, aurie patit es conseqüéncies der escandal, pr’amor que demostrar era vertat non aurie estat aisit.
Ja coneishes a Dunia, ja sabes qu’ei ua hemna intelligenta e de fòrt caractèr.
Que tie es pejors situacions e trape ath sòn laguens era fòrça de besonh entà conservar era serenitat.
Encara que mos escriuíem soent, era non m’auie dit arren de tot aquerò entà non apenar-me.
Eth desvolopament venguec còp sec.
Marfa Petrovna susprenec un dia en jardin, plan per edart, ath sòn marit en moment qu’escometie a Dunia, e ac interpretèc tot ath revés, en tot balhar-ne eth tòrt ara tua fraia.
Ad aquerò se seguic ua scèna violenta en madeish jardin.
Marfa Petrovna enquia e tot arribèc a pataquejar a Dunia: non la volec escotar e s’estèc cridant pendent mès d’ua ora.
A tot darrèr la manèc entà casa damb ua simpla carreta, qu’en era sigueren lançadi en desorde toti es sòns vestits, era ròba blanca e totes es sues causes: ne tansevolh li permetec hèr er equipatge.
Ad arrás de tot aquerò, en aqueth moment comencèc a deluviar, e Dunia, dempús d’auer patit es mès crudèus escarnis, li calec recórrer dètz-e-sèt verstas en ua carreta sense tendolet e en companhia d’un mujik.
Ditz-me ara qué podia respóner jo ara tua carta, qué te podia condar d’aguesta istòria.
Non gausaua dider-te era vertat, donques que damb aquerò solet auria artenhut apenar-te e desliurar era tua indignacion.
Ath delà, qué podies hèr tu?
Perder-te: era soleta causa.
De un aute costat, Dunetchka m’ac auie proïbit.
E aumplir ua carta de paraules uedes quan era mia amna ère negada de dolor, non me sentia capabla de hè’c.
Non gausàuem ne tansevolh vier a complir damb es nòsti déuers religiosi, pr’amor qu’era nòsta preséncia ère acuelhuda damb mormolhs, guardades menspredoses e autanplan comentaris en votz nauta.
Es nòsti amics se heren enlà de nosates, arrés mos saludaue, e enquia me’n sai, de bona hònt, qu’un grop d’emplegadets projectaue contra nosates eth mès gran escarni: enquitranar era pòrta dera nòsta casa.
Per cèrt, eth patron mos auie demanat que la deishèssem.
Venguie lèu cada dia en aguesta poblacion, qu’en era coneish a toti.
Qu’ei ua blagaira que se complatz en condar istòries de familha dauant deth prumèr qu’arrive, e, sustot, en censurar ath marit publicaments, causa que non me semble ben.
Atau, non ei estranh que li manquèsse temps entà anar pregonant eth cas de Dunia, son solet pera ciutat, senon per tot eth parçan.
Era tua fraia siguec mès fòrta que jo.
S’auesses vist era fortalesa que suportaue eth sòn malastre e sajaue de padegar-me e balhar-me in!
Qu’ei un àngel…
En aguesta carta, que demorèc en poder deth senhor Svidrigailov en gésser dera casa Dunetchka, aguesta li repotegaue viuaments e damb sincèra indignacion era viletat dera sua conducta damb Marfa Petrovna, li rebrembaue qu’ère un òme maridat e pair de familha e li hège veir era indignitat que cometie en perseguir a ua joena malerosa e indefensa.
En resumit, estimat Rodia, qu’aguesta carta respire tau noblesa de sentiments e ei escrita en tèrmes tant esmovents, que plorè quan la liegí, e autanplan aué non la posqui reliéger sense vessar lèrmes.
Ath delà, Dunia podec condar ara fin damb eth testimòni des sirvents, que sabien mès de çò que se pensaue eth senhor Svidrigailov, supausi.
Ara seguida venguec ena nòsta casa e mos condèc tot çò que s’auie passat, en tot plorar amaraments.
Tirassada peth penaïment, se lancèc enes braci de Dunia e li preguèc que la perdonèsse.
Dempús, sense pèrta de temps, recorrec es cases dera ciutat, e pertot, entre somics e enes tèrmes mès vantaires, rendie aumenatge ara innocéncia, ara noblesa de sentiments e ara integritat dera conducta de Dunia.
Non contenta damb tot aquerò, mostraue e liegie a toti era carta escrita per Dunetchka ath senhor Svidrigailov.
E enquia e tot deishaue hèr còpies, causa que me semble ua exageracion.
Recorrec es cases de totes es sues amistats, ena quau causa empleguèc diuèrsi dies.
Aquerò hèc que quauqu’ua des sues relacions se shordèssen en veir que balhaue preferéncia a d’auti, çò que considerauen ua injustícia.
Fin finau se determinèc damb tota exactitud er orde des visites, de sòrta que cadun podie saber per auança eth dia que li tocaue eth torn.
En tota era ciutat se sabie a on auie de liéger Marfa Petrovna era carta tau o quau dia, e eth vesiat aqueric eth costum d’amassar-se ena casa afavorida, sense excluir ad aqueres familhes que ja auien escotat era lectura ena sua pròpria casa e ena de d’autes familhes amigues.
Jo me pensi qu’en tot aquerò i a massa exageracion, mès qu’atau ei eth caractèr de Marfa Petrovna.
Ath delà d’aquerò, ei cèrt qu’a reabilitat completaments a Dunetchka.
Tota era vergonha d’aguesta istòria a queigut sus eth senhor Svidrigailov, qu’era presente coma eth solet compable.
Ena mia pensada, era gent ei massa sevèra damb aguest asenat.
Toti s’an esdegat a testimoniar-li era sua consideracion.
Me pensi qu’ad aquerò li cau atribuir mès que mès er eveniment inesperat que cambiarà, çampar, era nòsta vida.
Te cau saber, estimat Rodia, que Dunia a recebut ua sollicitud de maridatge e l’a acceptada, çò que me prèdi a comunicar-te.
Encara que aquerò s’a hèt sense consultar- te, demori que mos desencusaràs, pr’amor que ja compreneràs que non podíem arrecular era nòsta decision enquia que recebéssem era tua responsa.
Ad delà d’aquerò, non auries pogut jutjar acertadaments es causes, de tan luenh estant.
Mejançant era, e dempús d’intervier actiuaments en aguest ahèr, mos transmetec eth sòn desir d’entamenar coneishença damb nosates.
Lo recebérem educadaments, prenérem cafè e, londeman madeish, mos manèc ua carta qu’en era mos hège era sua demana damb fines expressions, e sollicitaue ua responsa rapida e categorica.
Qu’ei un òme actiu e tostemp plan ocupat.
Li cau partir çò de mès lèu possible entà Petersburg e li cau profitar eth temps.
Qu’ei un òme digne e ben plaçat.
Prèste es sòns servicis en dus departaments e tie ua petita fortuna.
Plan que ja a quaranta cinc ans, mès era sua portadura ei tant agradiua, que ne sò solide fòrça qu’encara shaute as hemnes.
Ei austèr e tranquil, encara que dilhèu un sinhau capinaut.
Mès qu’ei possible qu’aquerò darrèr sigue solet ua aparença enganhosa.
Te digui aquerò en un excès de prevision, donques que ne sò plan segura que te costarà ua impression favorabla.
Per çò d’aute, entà conéisher a ua persona, la cau veder-la e observar-la atentiuaments pendent fòrça temps, se non i a eth perilh que te dèishes amiar de prejudicis e cométer errors que dempús non se reparen aisidaments.
Ena sua prumèra visita mos didec qu’ère un esperit realista, que compartie en fòrça punts era opinion des naues generacions e que detestaue es prejudicis.
Parlèc de d’autes moltes causes, donques que semble un shinhau vantariòu e li shaute que l’escoten, era quau causa non ei un crim, plan que òc.
Jo, naturauments, non comprení qu’ua petita part des sòns comentaris, mès Dunia m’a dit, encara qu’era sua intruccion ei mejana, que semble brave e intelligent.
Ja coneishes ara tua fraia, Rodia: ei ua gojata energica, rasonabla, pacienta e generosa, encara que tie (d’aquerò ne sò solide fòrça) un còr apassionat.
Plan que òc, eth motiu d’aguest maridatge non ei, per deguna des dues parts, un gran amor; mès Dunia, ath delà d’intelligenta, ei ua hemna de còr nòble, un vertadèr àngel, e se tierà ath déuer de hèr erós ath sòn marit, que, dera sua part, sajarà de corresponer-la, causa que, enquiath moment, non auem cap motiu entà metè’c en dobte, a maugrat qu’eth maridatge, mos ac cau cohessar, s’a concretat damb ua cèrta precipitacion.
De un aute costat, en èster eth tant intelligent e perspicaç, comprenerà qu’era sua felicitat conjugau depenerà dera que proporcione a Dunetchka.
A prumèr còp de uelh, m’a semblat un shinhau brusc e sec; mès aquerò pòt èster precisaments pera sua rectitud e sonque pera sua rectitud.
Ath delà, parlèc sense cap premeditacion, en tot deishar-se amiar deth calor dera convèrsa, autant, qu’eth madeish sagèc dempús d’atrendir eth sentit des sues paraules.
Totun aquerò, a jo me semblèren un shinhau dures, e atau l’ac didí a Dunetchka; mès era me responec, damb cèrta irritacion, qu’ua causa ei parlar e era auta hèr, çò que, plan, ei vertat.
Dunia non podec clucar un uelh en tota era net e, en tot pensar-se que jo èra adormida, se lheuèc e s’estèc diuèrses ores passejant pera cramba.
Fin finau s’ajulhèc dauant dera icòna e preguèc fervorosaments.
Londeman me didec que ja auie decidit çò que li calie hèr.
Hè ja fòrça temps qu’exercís e ven de guanhar ua plaid important.
Se li cau vier immediataments en Petersburg ei pr’amor qu’a de seguir atenguent en senat cèrt transcendentau ahèr.
Plan per aquerò, estimat Rodia, aguest senhor serà entà tu fòrça util, e Dunia e jo auem pensat que pòs començar de seguit era tua carrèra e considerar eth tòn avier assegurat.
Ò, s’aquerò siguesse atau!
Que serie ua felicitat tan grana, que solet la poiríem atribuir a un favor especiau dera Providéncia.
Dunia solet pense en aquerò.
Ja l’auem insinuat quauquarren a Piotr Petrovitch.
Eth, en tot mostrar ua prudenta resèrva, mos a dit que, en non poder estar sense secretari, s’estimarie mès, naturauments, fidar aguest emplec a un parent mès qu’a un estranh, tostemp qu’aqueth siguesse capable de desvolopar-lo.
Com non as d’èster tu capable de desvolopar-lo?).
Ça que la, cranhec, ath madeish temps, que, per çò des tòns estudis, non auesses eth temps de besonh entà trabalhar en sòn burèu.
Atau quedèc era causa de moment, mès Dunia solet pense en aguest ahèr.
Viu de hè uns dies en estat febriu e a traçat ja es sòns plans de futur.
Te ve trabalhant damb Piotr Petrovitch e autanplan arribant a èster eth sòn sòci, e aquerò sense deishar es tòns estudis de Dret.
Jo que sò d’acòrd en tot damb era, Rodia, e compartisqui es sòns projèctes e es sues esperances, pr’amor qu’era causa me semble perfèctaments realizabla, a maugrat des evasiues de Piotr Petrovitch, plan explicables, donques qu’eth encara non te coneish.
Non auem deishat veir es nòstes esperances dauant de Piotr Petrovitch, mès que mès era de qué arribes bèth còp a èster eth sòn sòci.
Qu’ei un òme pragmatic e non l’aurie semblat bric ben, causa qu’aurie jutjat coma un van sòmi.
Tanpòc l’auem dit ne ua soleta paraula dera nòsta fèrma esperança de qué t’ajude materiuaments quan sigues ena universitat, e aquerò per dues rasons.
Ne peth mau de morir harie ua mala accion en aguesta question a Dunetchka, e mès encara tient en compde que tu poiries èster eth sòn collaborador, eth sòn braç dret, entà didè’c atau, e recéber aguesta ajuda non coma ua aumoina, senon coma ua auança deth tòn trabalh.
Atau ei coma Dunetchka desire que se desvolope aguest ahèr, e jo i sò totafèt d’acòrd.
Dunia l’a parlat de tu damb afogadura, e eth a responut qu’as òmes les cau conéisher abans de jutjar-les, e que non formarà era sua opinion sus tu, enquia que t’age tractat.
A jo me semble (per diuèrses rasons que non an arren a veir damb Piotr Petrovitch e que dilhèu son capricis de vielha), a jo me semble, torni a díder, que çò de milhor serie, que dempús deth maridatge, jo seguissa viuent soleta en sòrta de calar-me ena sua casa.
Ne sò totafèt segura de qué eth aurà era generositat e era delicadesa de convidar-me a non víuer desseparada dera mia hilha, e me’n sai pro ben de qué, s’encara non a dit arren, ei pr’amor qu’ac considère naturau; mès jo non acceptarè.
Qu’è vist en mès d’ua escadença qu’es gendres non sòlen auer estimacion pes sueres, e jo non sonque non voi èster ua carga entad arrés, senon que desiri víuer complètaments liura tant que me rèsten recursi e aja hilhs coma Dunetchka e tu.
Plan per aquerò ac è deishat entath finau dera carta.
Te cau saber, estimat hilh, que seguraments mos tornaram a trapar es tres lèu lèu, e mos poiram abraçar dempús ua separacion de tres ans.
Qu’ei complètaments decidit que Dunia e jo mos trasladaram en Petersburg.
Non posqui dider-te era data exacta dera nòsta gessuda, mès te posqui assegurar qu’ei plan pròcha: dilhèu non mos estaram mès de ueit dies a partir.
Tot que depen de Piotr Petrovitch, que mos avisarà quan age casa.
Per bères rasons, desire qu’era nòça se hèsque çò de mès lèu possible, coma mès tard, abans deth quareme dera Assumpcion.
Dunia està capvirada d’alegria dauant dera idia de tornar a veder-te.
M’a dit (de trufaria, plan) qu’aquerò aurie estat pro motiu entà decidir-se a maridar-se damb Piotr Petrovich.
Qu’ei un àngel.
M’encargue que te mana mil abraçades.
Ara que toti se’n saben per aciu que Dunetchka se va a maridar damb Piotr Petrovitch, eth nòste credit s’assolidat còp sec, e te posqui assegurar qu’Atanasi Ivanovitch ei a mand de prestar-me enquia setanta e cinc robles, que l’entornarè damb era mia pension.
Per tant, te poirè manar vint-e-cinc o dilhèu trenta robles.
E te’n manaria mès se non cranhessa que me’n manquèsse entath viatge.
Eth bilhet non mos costarà car.
Dera nòsta casa enquiara gara deth tren mès pròcha solet i a nauanta verstas, e ja mos auem metut d’acòrd damb un mujik que mos amiarà en sòn car.
Dempús mos installaram alègraments en un departament de tresau classa.
Me pensi que te poirè manar non vint- e-cinc senon trenta robles.
È aumplit dues huelhes e ja non è mès espaci.
Ja t’ac è condat tot, ja ès informat deth revolum d’eveniments d’aguesti mesi.
E ara, eth mèn estimat Rodia, t’abraci, tant que demori que mos tornem a veir, e te mani era mia benediccion mairau.
Estima a Dunia, estima ara tua fraia, Rodia, estima-la coma era t’estime a tu; era, qu’era sua trendesa ei infinita; era, que t’estime mès qu’ada era madeisha.
Qu’ei un àngel, e tu, tota era nòsta vida, tota era nòsta esperança e tota era nòsta fe en avier.
Se tu ès erós, ne seram tanben nosates.
Seguisses pregant a Diu, Rodia, cres ena misericòrdia deth nòste Creador e deth nòste Salvador?
Senteria prigondaments que t’auesses contaminat d’aguesta malautia de mòda que se cride ateïsme.
S’ei atau, pensa que prègui per tu.
Bremba-te’n, estimat, de quan ères un mainatge; alavetz, ena preséncia de ta pair, qu’encara viuie, tu gasulhaues es tues oracions seigut enes mèns jolhs.
E toti èrem erosi.
Te mani mil abraçades.
Pendent era lectura d’aguesta carta, es lèrmes banhèren mès d’un còp eth ròstre de Raskolnikov, e quan acabèc ère esblancossit, auie es faccions contreigudes e enes sòns pòts se percebie un arridolet dens, amargant, crudèu.
Emparèc eth cap ena sua mesquina coishinèra e s’estèc ua longa estona pensant.
Eth sòn còr bategaue damb violéncia, eth sòn esperit ère plen de trebolament.
Fin finau sentec que s’estofaue en aqueth crambòt auriò que mès qu’ua cramba semblaue ua mala o ua recodina.
Es sòns uelhs e eth sòn cervèth reclamauen un espaci liure.
Cuelhec eth sòn chapèu e gessec.
Aguest còp non cranhec trapar-se damb era sua patrona ena escala.
Que se n’auie desbrembat de toti es sòns problèmes.
Cuelhec eth baloard V, de cap a Vasilievski Ostrof.
Auançaue damb pas brac seguit, coma possat per un negòci urgent.
Coma de costum, non vedie ad arrés ne ad arren e mormolhaue paraules sòltes, ininteligibles.
Es passejaires se virauen entà guardar-lo.
E se didien: “qu’ei embriac”.
Era carta de sa mair l’auie capvirat, mès Raskolnikov non auie trantalhat un moment, ne tansevolhe pendent era lectura, sus er ahèr principau.
Per çò d’aguesta question, ja auie cuelhut ua decision irrevocabla: “aguest maridatge non s’amiarà a tèrme tant que jo siga viu.
Ath diable aguest senhor Lujine!”.
Non, mama; non, Dunia; non artenheratz enganhar- me…
E encara se desencusen d’auer decidit era causa peth sòn compde e sense demanar-me conselh.
Plan que non me l’an demanat!
Se pensen qu’ei massa tard entà trincar eth compromís.
Ja veiram se se pòt trincar o non.
Be n’ei de bona era sua desencusa!
Piotr Petrovitch ei tostemp tant ocupat, que sonque se pòt maridar a grana velocitat, coma un camin de hèr en marcha.
Non, Dunetchka, qu’ac veigui tot clar; me’n sai pro ben de se qué son aguestes causes que m’as de díder, e tanben çò que pensaues aquera net enes tòns va-e-veni pera cramba, e çò que fidères, ajulhada dauant dera imatge que tostemp a estat ena cramba de mama: era Vèrge de Kazan.
Era pujada en Golgota qu’ei dura, plan dura…
Didetz qu’er ahèr ei definitiuaments acordat.
Tu, Avdotia Romanovna, as decidit maridar-te damb un òme de negòcis, un òme practic que tie un cèrt capitau (qu’a amassat ja bèra fortuna: aquerò sone mielhor e impause mès respècte).
Trabalhe en dus departaments der Estat e compartís es idies des naues generacions (coma ditz mama), e, sivans Dunetchka, semble un òme brave.
Aguest “semble” qu’ei çò de melhor: Dunetchka se maride possada per aguesta simpla aparença.
Magnific, vertadèraments magnific!
Me shautarie saber se per qué me parle mama des naues generacions.
Ac aurà hèt simplaments entà caracterizar ath personatge o damb era dusau intencion de qué me sigue simpatic eth senhor Lujine…?
Be ne son d’astutes!
Ua auta causa que me shautarie aclarir ei enquia quin punt an estat franques era ua damb era auta aqueth dia decisiu, aquera net e dempús d’aquera net.
Parlarien claraments o comprenerien es dues, sense besonh de dider-les-ac, qu’autant era ua coma era auta auien ua soleta idia, un solet sentiment e qu’es paraules èren inutiles?
M’inclini per aguesta darrèra ipotèsi: qu’ei era qu’era carta dèishe entreveir.
E Dunia, plan que òc, s’emmalicièc e responec damb ua cèrta rudesa.
Qu’ei normau.
Com non pèrder era cauma dauant d’aguestes ingenuitats quan era causa està totafèt clara e non ei possible arrecular?
E per qué me diderà: estima a Dunia, Rodia, pr’amor qu’era t’estime a tu mès qu’ara sua pròpria vida?
Non serà que la torture secretaments eth racacòr per auer sacrificat era sua hilha ath sòn hilh?
Era sua irritacion creishie per moments.
Se s’auesse trapat en aqueth moment damb eth senhor Lujine, n’ère segur de qué l’aurie aucit.
Çò que mès m’a shautat ei eth qualificatiu d’òme de negòcis e aquerò de qué semble brave.
Pro que n’ei!
Encargar-se des despenes de transpòrt der equipatge, autanplan era grana mala…!
Quina generositat!
E eres, era prometuda e era mair, se meten d’acòrd damb un mujik entà trasladar-se ena gara en ua carreta caperada (tanben jo è viatjat atau).
Aquerò que non a cap inmportància: totau, dera casa enquiara gara solet i a nauanta verstas.
Dempús s’installaràn alègraments en un vagon de tresau classa entà recórrer un miletat de verstas.
Aquerò que me semble plan normau, pr’amor que cadun actue cossent damb es mieis que dispause.
Mès, vos, senhor Lujine, qué ne pensatz de tot aquerò?
Era qu’ei era vòsta prometuda, non?
Ça que la, non vo n’auetz encuedat de qué era mair a demanat un prèst damb eth gatge dera sua pension pr’amor d’atier as despenes deth viatge.
Plan que òc, vos, auetz considerat er ahèr coma un simple acòrd comerciau establit a mieges damb ua auta persona, e qu’en eth, per tant, cada sòci li cau aportar era part que li correspon.
Que ja ac ditz eth provèrbi: ”Eth pan e era sau, a parts egales; es beneficis, cadun es sòns.
Mès solet auetz pensat en escampar entà laguens: es bilhets son fòrça mès cars qu’eth transpòrt der equipatge, e ei plan possible que non calgue pagar arren entà manar-lo.
Qu’ei que non ven eres aguestes causes o ei que non vòlen veir arren?
E diden que son contentes!
Quan pensi qu’aquerò non ei qu’era flor der arbe e qu’eth frut li cau madurar encara!
Pr’amor que çò de pejor non ei era aganida, era avarícia que demòstre era conducta d’aguest òme, senon eth caractèr generau der ahèr.
Era sua manèra de hèr da ua idia de çò que serà eth marit, ua idia clara…
Damb qué arribarà en Petersburg?
Damb tres robles, o dus petits bilhets, coma es que mentaue er aute dia era vielha usurèra…
Com se pense que poirà víuer en Petersburg?
Pr’amor qu’ei eth cas qu’a vist ja, per certans indicis, que li serà impossible estar-se ena casa de Dunia, ne tansevolhe es prumèrs dies dempús dera nòça.
Aguest òme encantador aurà deishat anar quauqua parauleta que l’aurà dubèrt es uelhs a mama, a maugrat de qué era se remisque a reconeishè’c damb totes es sues fòrces.
Era madeisha a dit que non vò víuer damb eri.
Mès, damb quin compde?
Sage dilhèu mantier-se damb es cent vint robles dera pension, que d’eri li cau dedusir eth prèst d’Atanasi Ivanovitch?
Ena nòsta petita ciutat despen era pòca vista que li rèste en tot téisher pèces de lan e brodar punhets, mès jo me’n sai de qué aquerò non ahig mès de vint robles ar an as cent vint dera pension; Qu’ac sai positiuaments.
Per tant, e a maugrat de tot, eres emparen es sues esperances enes sentiments generosi deth senhor Lujine.
Cren qu’eth madeish les aufrirà era sua ajuda e les suplicarà que l’accèpten.
Òc, òc!…
Aquerò qu’ei plan pròpri de dues amnes romantiques e beròies.
Vos presenten enquiath darrèr moment un òme damb plumes de piòc e non vòlen veir senon eth ben, jamès eth mau, encara qu’aguestes plumes non siguen qu’eth revèrs dera midalha; non vòlen cridar as causes peth sòn nòm per auança; era soleta idia de hè’c les resulte insuportabla.
Refusen era vertat damb totes es sues fòrces enquiath moment qu’er òme, per eres idealizat, les fot un còp ena cara.
M’agradarie saber s’eth senhor Lujine ei decorat.
Anna e s’orne damb era enes taulejades aufrides pes òmes d’empresa e pes grani comerçants.
Tanben la luderà ena nòça, ne sò plan segur…
En fin, que se’n vage damb eth diable!
Te coneishi pro ben, era mia estimada Dunetchka.
Auies lèu vint ans quan te vedí per darrèr viatge, e me’n sai perfèctaments deth tòn caractèr.
Mama ditz ena sua carta que Dunetchka a tau fermetat, qu’ei capabla de tiè’c tot.
Aquerò ja ac sabia jo: hè dus ans e miei que sabi que Dunethcka ei capabla de tiè’c tot.
Eth hèt de qué age pogut suportar ath senhor Svidrigailov e totes es complicacions qu’aguest òme l’a costat, demòstre que, plan, ei ua hemna de grana fermetat.
E ara se pense, madeish que mama, que poirà suportar madeish ad aguest senhor Lujine que tie era teoria dera superioritat des esposes cuelhudes ena misèria e qu’entada eres eth marit apareish coma un benfactor, causa qu’expause (ei un detalh que non mos cau desbrembar) ena sua prumèra entrevista.
Admetam qu’es paraules se l’an escapat, a maugrat d’èster un òme rasonable (seguraments non se l’escapèren, ne plan mens, encara qu’eth ac deishèsse entreveir atau enes explicacions que s’esdeguèc a balhar).
Mès, qué se prepause Dunia?
Se n’a encuedat de com ei aguest òme e se’n sap de qué li calerà compartir era sua vida damb eth, se se maride?
Ça que la, ei ua hemna que viuerie damb pan sec e aigua, abans que véner era sua amna e era sua libertat morau: non les sacrificarie as comoditats, non les cambiarie per tot er aur deth mon, e plan mens, naturauments, peth senhor Lujine.
Non, era Dunia que jo coneishi ei desparièra ara dera carta, e sò segur de qué non a cambiat.
En vertat, era sua vida ère dura en casa de Svidriagailov; non ei bric agradiu passar era vida servint coma hilhuquèra per dus cents robles ar an; mès sò convençut de qué era mia fraia s’estimarie mès trabalhar damb es neri d’un gran proprietari o damb es mossos letons d’un aleman deth Baltic, qu’avilir-se e pèrder era dignitat en tot encadiar era sua vida per questions d’interès damb un òme que non estime e que non a arren en comun damb eth.
Encara qu’eth senhor Lujine siguesse hèt d’aur blos e brilhants, Dunia non s’avedarie a èster era sua concubina legitima.
Per qué, donc, l’a acceptat?
A on ei era clau der enigma?
Era causa non pòt èster mès clara: era non se venerie jamès per era madeisha, peth sòn benèster, ne tansevolh per desliurar- se dera mòrt.
Mès ac hè per un aute; se ven per un èsser estimat.
Vaquí explicat eth mistèri: se dispause a vener-se per sa mair e per sa frair…
Quan s’arribe en aguest punt, autanplan forçam es nòstes mès prigondes conviccions.
Era persona met en venda era sua libertat, era sua tranquillitat, era sua consciéncia.
Qu’èm atau.
Era causa ei clara coma era lum.
Com autrejar-li era felicitat, permeter-li seguir es sòns estudis universitaris, associar-lo damb un òme ben plaçat, assegurar eth sòn avier?
Qué ditz era mair?
Qué li cau díder?
Se tracte de Rodia, der incomparable Rodia, deth primogenit.
Com non a de sacrificar ara sua hilha entath hilh màger, encara qu’aguesta hilha sigue ua Dunia?
Ò, adoradi e injusti èssers!
Qu’acceptarien, plan que òc, autanplan era sòrt de Dunetchka, Sonetchka Marmeladova, era etèrna Sonetchka, que se tardarà autant coma eth mon.
Mès, auetz mesurat ben era magnitud deth sacrifici?
Sabetz se qué signifique?
Non ei massa dur entà vosates?
Ei util?
Ei rasonable?
Te cau saber, Dunetchka, qu’era sòrt de Sonia non ei mès terribla qu’era vida ath cant deth senhor Lujine.
Mama a dit que non ei aguest un maridatge d’amor.
E qué se passarà se, ath delà de non auer amor, tanpòc i a estimacion, donques que, peth contrari, ja existís era antipatia, er orror, eth mensprètz?
Qué me dides ad aquerò…?
Calerà sauvar era “netedat”.
Òc, qu’ei aquerò.
Comprenetz se qué signifique aguesta netedat?
Vo’n sabetz qu’entà Lujine aguesta netedat non ei desparièra dera de Sonetchka?
E enquia e tot ei pejor, donques que, en tòn cas, Dunetchka, i a ua cèrta esperança de comoditats, de causes superflues, de cèrta compensacion, a tot darrèr, mentre qu’en cas de Sonetchka se tracte simplaments de non morir-se de hame.
Aguesta “netedat” còste cara, Dunetchka, plan cara.
E qué se passarà s’eth sacrifici ei superior as tues fòrces, se te n’empenaïsses de çò qu’as hèt?
Alavetz tot seràn lèrmes vessades en secret, malediccions e un amarum infinit, pr’amor que, a tot darrèr, tu non ès ua Marfa Petrovna.
E qué serà de mama alavetz?
Guarda que ja se sent inquieta e tormentada.
Qué se passarà quan veigue es causes damb tota claretat?
E jo?
Qué serà de jo?
Pr’amor que, en realitat, non auetz pensat en jo.
Per qué?
Jo non voi eth vòste sacrifici, Dunetchka; non lo voi, mama.
Aguesta nòça non s’amiarà a tèrme mentre jo viua.
De ressabuda tornèc ena realitat e s’arturèc.
E damb quin dret t’i opausaràs?
Tu les dedicaràs tota era tua vida, tot eth tòn futur, mès quan ages acabat es estudis e sigues ben plaçat.
Ja sabem çò qu’aquerò signifique: non son que huecs de palha…
Ara, immediataments, qué haràs?
Pr’amor qu’ei ara quan te cau hèr quauquarren, non comprenes?
E qué ei çò que hès?
Les arroïnes, pr’amor que se t’an volut manar sòs a estat perque ua a demanat un prèst sus era sua pension e era auta ua auança ena sua sodada.
Com les desliuraràs des Atanasi Ivanovitch e des Svidrigailov, tu, futur milionari d’imaginacion, Zeus de fantasia que t’arrògues eth dret de dispausar deth sòn destin?
En dètz ans, ta mair aurà auut eth temps de pèrder era vista en tot hèr labors e plorar, e era salut a truca de privacions.
E qué me dides dera tua fraia?
Tè, saja d’imaginar-te se qué serà dera tua fraia laguens de dètz ans o pendent aguesti dètz ans!
Se torturaue en tot hèr-se aguestes preguntes e, ath còp, experimentaue ua sòrta de plaser.
Non podien susprener-lo, pr’amor que non èren naues entada eth: qu’èren vielhes questions familhars que ja l’auien hèt patir crudèuments, autant, qu’eth sòn còr ère esbocinat.
Dempús auie anat creishent, emplestint-se, desvolopant-se, e darrèraments semblaue auer-se dubèrt coma ua flor e adoptar era forma d’ua espaventosa, fantastica e brutau interrogacion que lo tormentaue sense pòsa e l’exigie tu per tu ua responsa.
Era carta de sa mair auie queigut sus eth coma un pericle.
Qu’ère evident que ja non auie temps entà planhs ne penes esterils.
Non ère eth moment entà meter-se a rasonar sus era sua impoténcia, senon que li calie obrar de seguit e damb era màger rapiditat possibla.
Auie de cuélher ua determinacion, quinsevolh que siguesse, costèsse çò que costèsse.
Li calie hèr aquerò o…
Renonciar ara vertadèra vida!, exclamèc en ua sòrta de deliri.
Acceptar eth destin damb resignacion, acceptar-lo tau qu’ei e entà tostemp, estofar totes es aspiracions, abdicar definitiuaments deth dret d’obrar, de víuer, d’estimar…
De pic, s’estrementic.
Ua idia qu’auie crotzat era sua ment eth dia anterior, venguie d’acodir nauèraments en sòn cervèth.
Mès non ère era tornada d’aguest pensament çò que l’auie secodit.
Sabie qu’era idia l’auie de tornar, ac presentie, ac demoraue.
Ça que la, non ère exactaments era madeisha qu’era dera vesilha.
Era diferéncia s’estaue en qué era deth dia anterior, identica ara de tot eth mes darrèr, non ère qu’un sòmi, tant que ara… ara se li presentaue jos ua forma naua, menaçaira, misteriosa.
Se n’encuedaue perfèctaments d’aquerò.
Sentec coma un còp en cap; ua broma s’estenec dauant des sòns uelhs.
Hec ua rapida lucada ath sòn entorn, coma se cerquèsse quauquarren.
Experimentaue eth besonh de sèir-se.
Era sua vista vagaue ara cèrca d’un banc.
Qu’ère en aqueth moment en baloard K…, e eth banc s’aufric as sòns uelhs, a uns cent passi de distància.
S’esdeguèc çò de mès possible, mès peth camin l’arribèc ua petita aventura que tirèc era sua atencion pendent ues menutes.
Guardaue eth banc de luenh, quan avertic qu’a uns vint passi dauant d’eth i auie ua hemna qu’ada era non botèc mès atencion qu’as autes causes qu’auie vist enquia alavetz peth camin.
Guairi viatges entraue ena sua casa sense brembar-se’n ne tansevolh des carrèrs qu’auie recorrut!
Autanplan s’auie acostumat a anar peth carrèr sense veir arren.
Mès en aquera hemna i auie quauquarren estranh que l’estonaue dès eth prumèr moment, e de man en man anèc tirant era atencion de Raskolnikov.
Ara prumeria, aquerò se passèc contra era sua volentat e quitament lo botèc de mala encolia, mès de seguit era impression que l’auie dominat comencèc a agarrar ua fòrça creishenta.
De ressabuda l’escometèc eth desir de descurbir çò que hège tant estranha ad aquera hemna.
Plan que òc, sivans es aparences, deuie èster ua gojata, ua adolescenta.
Anaue damb eth cap descubèrt, sense ombrèla, a maugrat deth fòrt soleil, e sense gants, e balançaue grossièraments es braci en caminar.
Un tròç de tela ondulaue ena sua esquia.
Amiaue sus es espatles un mocador e auançaue damb pas insegur e trantalhant.
Aguest encontre acabèc per desvelhar complètaments era atencion de Raskolnikov.
Artenhec ara gojata quan arribèren en banc, a on era, mès que sèir-se, se deishèc quèir e, botant eth cap entà darrèr, cluquèc es uelhs coma se siguesse renduda de fatiga.
En observar-la d’apròp, se n’encuedèc qu’eth sòn estat aubedie a un excès d’alcoòl.
Aquerò ère tant estranh, que Raskolnikov se preguntèc en prumèr moment se non s’aurie enganhat.
Qu’ère en tot veir ua careta lèu infantila, d’uns setze ans, dilhèu quinze, ua careta ornada de peus ròis, beròia, encara qu’un shinhau holada e congestionada.
Era mainada semblaue estar totafèt inconscienta; auie crotzat es cames, en tot adoptar ua actitud desvergonhada, e tot hège veir que non se n’encuedaue qu’ère en carrèr.
Raskolnikov non se seiguec, mès que tanpòc se’n volie anar.
S’estaue de pès dauant d’era, trantalhant.
Aqueth baloard, pòc frequentat tostemp, ère complètaments desèrt en aquera ora: ath torn dera ua dera tarde.
Totun, a uns quants passi d’aciu, en bòrd dera cauçada, i auie un òme que semblaue sénter un viu desir d’apressar-se ara gojata, per un motiu o un aute.
Sens dobte auie vist tanben ara joena abans de qué arribèsse en banc e l’auie seguit, mès Raskolnikov l’auie empedit amiar a tèrme es sòns plans.
Dirigie ara joena guardades furioses, encara que d’amagat, de sòrta que Raskolnikov non se n’encuedèc, e demoraue damb impaciéncia eth moment qu’er esperrecat joen li deishèsse eth camin liure.
Tot qu’ère perfèctaments clar.
Aqueth senhor ère un òme d’uns trenta ans, ben jargat, gròs e fòrt, de tèsta ròia e boca petita e vermelha, coronada damb ua fina mostacha.
En veder-lo, Raskolnikov experimentèc ua violenta colèra.
De pic l’escometec era idia d’insultar ad aqueth presomptuós.
Dehòra d’aciu!, aquerò ei çò que signifique.
Coma gauses, miserable…?
Quilhèc eth sòn baston.
Raskolnikov se lancèc sus eth damb es punhs barradi, sense pensar qu’eth sòn adversari podie des.hèir-se sense dificultat de dus òmes coma eth.
Mès en aguest moment quauquarrés lo tenguec fòrtaments pera espatla.
Un agent de policia s’interpausèc entre es dus rivaus.
Cauma, senhors!
Non s’admeten horres enes lòcs publics.
E preguntèc a Raskolnikov, en encuedar-se’n deth sòn rosigat vestit:
Qué vos passe?
Com vos cridatz?
Raskolnikov l’examinèc atentiuaments.
Eth policièr auie ua nòbla cara de soldat e ludie mostachas e granes pursères.
Era sua guardada semblaue plia d’intelligéncia.
Precisaments ètz er òme que n’e de besonh, cridèc eth joen en tot cuelher-lo deth braç.
Sò Raskolnikov, ancian estudiant…
Digui que n’è besonh per vos, ahigec en tot dirigir-se ar aute.
Vietz, garda; voi que veigatz ua causa…
E sense deishar eth braç deth policièr l’amièc entath banc.
Vietz…
Guardatz…
Qu’ei complètaments embriaga.
Hè un moment se passejaue peth baloard.
Diu se’n sap de qui deu èster, mès plan que òc, non a era mina de hemna alègra professionau.
Jo me pensi que l’an hèt béuer e s’an aprofitat dera sua embriaguesa enta abusar d’era.
Comprenetz?
Dempús l’an deishat liura en aguest estat.
Guardatz qu’es sues ròbes son esbocinades e mau botades.
Non s’a vestit era madeisha, senon que l’an vestit.
Aquerò ei òbra d’ues mans inexpèrtes, d’ues mans d’òme; se ve claraments.
E ara guardatz entad aguest costat.
Aguest senhor que damb eth è estat a mand d’arribar as mans hè un moment, qu’ei un desconeishut entà jo: ei eth prumèr còp que lo veigui.
Eth l’a vist coma jo, hè uns instants, en sòn camin, se n’a encuedat de qué ère embriaga, inconscienta, e a sentut un viu desir d’apressar-se ada era, e en tot profitar-se’n deth sòn estat, hèr-la-se a vier Diu s’en sap entà on.
Sò segur de non enganhar-me.
Non m’enganhi, credetz-me.
Qu’è vist com ère ara demora.
Jo è esbauçat es sòns plans, e ara sonque demore que me’n vaja.
Guardatz: s’a hèt enlà un shinhau e, entà dissimular, ei en tot hèr ua cigarreta.
Com poiríem desliurar d’eth ad aguesta gojata e hèr-la-mos a vier ena sua casa?
Pensatz a veir se se vos acodís quauquarren.
Er agent comprenec de seguit era situacion e se metec a reflexionar.
Es intencions deth gròs cavalièr èren evidentes; mès li calie conéisher es dera gojata.
Er agent s’inclinèc sus era, pr’amor d’examinar eth sòn ròstre de mès apròp e sentec ua sincèra pietat.
Be n’ei de penible!, exclamèc secodint eth cap.
Qu’ei ua mainada.
Escotatz, senhoreta, a on demoratz?
Era gojata lheuèc es sùes pesantes paupetes, guardèc damb ua expression de trebolament as dus òmes e hec un gèst coma entà refusar es sues preguntes.
Escotatz, garda, didec Raskolnikov, cercant enes sues pòches, d’a on treiguec vint kopeks.
Aciu qu’auetz sòs.
Cuelhetz un coche e amiatz-la ena sua casa.
Se podéssem saber era sua adreça…!
A on vos auem d’amiar?
A on demoratz?
Deishatz-me en patz!
Ei penible!
Quina vergonha!, se planhèc er agent, en tot secodir eth cap de nauèth damb un gèst de repotec, de pietat e d’indignacion.
Aciu ei era dificultat, higec, en tot dirigir-se a Raskolnikov e lançar-li per dusau viatge ua guardada de naut en baish.
Sense dobte l’estranhaue qu’aqueth joen damb pelhòts balhèsse sòs.
L’auetz trapat vos luenh d’aciu?, li preguntèc.
Ja vos è dit qu’era anaue ath mèn dauant peth baloard.
Trantalhaue e, a penes a arribat en banc, s’a deishat quèir.
Quines causes mès vergonhoses se ven aué en aguest mon, Senhor!
Tan joena, e ja embriaga!
Qu’ei clar que l’an enganhada.
Guardatz: era sua ròba ei totafèt estarnada.
A, guaire vici i a aué peth mon!
Dilhèu ei hilha de casa nòbla venguda a mens.
Aquerò se passe soent enes nòsti tempsi.
Semble ua gojata de bona familha.
De nauèth s’inclinèc sus era.
Dilhèu eth madeish ère pair de joenes ben educades qu’aurien pogut passar per senhoretes de bona familha e fines manères.
Çò de mès important, exclamèc Raskolnikov, agitat, çò de mès important ei non perméter que quèigue enes mans d’aguest marrit.
L’otratjarie per dusau viatge; es sues intencions son clares coma era aigua.
Guardatz-lo!
Eth plan brigand non se’n va.
Parlaue en votz nauta e senhalaue ath desconeishut damb eth dit.
Aguest l’entenec e semblèc que s’anaue a deishar anar de colèra, mès se tenguec e se limitèc a dirigir-li ua guardada menspredosa.
Dempús s’aluenhèc lentaments ua dotzea de passi e s’arturèc de nauèth.
Non perméter que quèigue enes sues mans, repetic er agent, cogitós.
Plan que òc, aquerò se poirie arténher.
Mès mos cau saber era sua adreça.
Se non…
Escotatz, senhoreta.
Didetz-me…
S’auie inclinat de nauèth sus era.
Còp sec, era gojata dauric es uelhs complètaments, guardèc as dus òmes atentiuaments e, coma s’era lum s’aluguèsse en un virament de uelhs en sòn cervèth, se lheuèc deth banc e comencèc ath revés eth camin per a on auie vengut.
Be ne son d’insolents!, mormolhèc.
Non me les posqui trèir deth dessús!
E botgèc de nauèth es sòns braci damb eth gèst deth que vò refusar quauquarren.
Anaue damb pas rapid e encara trantalhant.
Er elegant desconeishut seguic era persecucion, mès per aute costat dera cauçada e sense deishar-la de uelh.
Non vos enquimeretz, didec decididaments eth policièr, en tot ajustar eth sòn pas ath dera gojata: aguest òme non vos shordarà.
A, guaire vici i a en mon!, repetic e lancèc ua alendada.
En aguest moment, Raskolnikov se sentec assautat per un impuls incomprensible.
Escotatz, li didec ath nòble mostachut.
Eth policièr se virèc.
Deishatz-la anar!
Qué vos cau?
Que vos ei parièr.
Er agent non comprenie.
Lo guardaue damb es sòns uelhs dubèrts.
Raskolnikov se metec a arrir.
Bè!, exclamèc er agent tant que secodie era man damb un gèst menspredós.
Dilhèu auie cuelhut a Raskolonikov per un hòl o quauquarren pejor.
Quan eth joen se vedec solet se didec, indignat:
Ara harà qu’er aute li pague tanben e li deisharà ara gojata: atau s’acabarà era causa.
Qui m’a manat meter-me a ajudar-la?
Dilhèu aquerò me tanh a jo?
Sonque pensen en minjar-se vius es uns as auti.
A jo que m’ei parièr.
Tanpòc me’n sai se per qué l’è autrejat aguesti vint kopeks.
A maugrat d’aguestes estranhes paraules, auie eth còr sarrat.
Se seiguec en banc abandonat.
Es sòns pensaments èren incoerents.
Per un aute costat, pensar, siguesse en çò que siguesse, qu’ère entada eth un martiri en aqueth moment.
Qu’aurie desirat desbrembà’c tot, esclipsar-se, dempús desvelhar-se e tornar a començar ua naua vida.
Quan se remete, plorarà e sa mair se’n saberà de tot.
Prumèr, sa mair la tustarà, dempús la foetarà crudèuments, coma a un èsser vil, e ara seguida, dilhèu, li darà eth viatge entath carrèr.
Encara que non li dongue eth viatge, ua Daria Frantzevna quinsevolh acabarà per flairar era presa, e ja auem ara prauba gojata rodant d’un costat en aute…
Dempús er espitau (atau se passe tostemp as qu’an mairs aunèstes e se ven obligades a hèr es causes discrètaments), e dempús, dempús… un aute còp en espitau.
Dus o tres ans d’aguesta vida, e ja ei un èsser acabat; òc, tàs dètz-e-ueit o dètz-e-nau ans, ja ei ua hemna agotada…
Guaires n’è vist atau!
Òc, totes comencen coma aguesta…
Mès, a jo que m’ei parièr!
Un tant per cent ar an li cau acabar atau e desparéisher.
Diu sap entà on…, en lunfèrn, plan, entà garantizar era tranquillitat des auti…
Un tant per cent!
Quines expressions tan fines, tan tranquillizadores, tan tecniques, emplegue era gent!…
Un tant per cent; non i a, donc, rason, entà enquimerar-se…
Se se didesse de ua auta manèra, era causa cambiarie…, era preocupacion serie màger…
Be n’ei d’estranh!
Jo è gessut de casa entà vier en bèth lòc; a penes è acabat de lièger, è gessut entà…
Ara me’n brembi: anaua entà Vasilievsky Ostrov, ena casa de Rasumikhine!
Mès, entà qué?
Per quin motiu se m’a acodit vier a veir a Rasumikhine?
Ne eth madeish comprenie es sòns actes.
Rasumikhine ère un des sòns ancians companhs d’universitat.
Mos cau avertir que Rasumikhine, quan estudiaue, s’estaue a despart des auti alumnes, isolat, sense anar ena casa de degun d’eri ne adméter es sues visites.
Es sòns companhs l’auien virat lèu era esquia.
Non cuelhie part enes reunions, ne enes polemiques ne enes diversions des sòns condisciples.
Estudiaue damb un vam, damb ua afogadura qu’auie costat era admiracion de toti, mès arrés l’auie en afeccion.
Qu’ère praube en extrèm, capinaut, orgulhós e viuie embarrat en eth madeish coma se sauvèsse un secret.
Quauqui uns des sòns companhs pensauen que les consideraue coma mainatges, que les depassaue en cultura e coneishences e qu’es sues idies e interèssi èren plan inferiors as sòns.
Ça que la, auie hèt amistat damb Rasumikhine.
Aumens, se mostraue, damb eth, mès comunicatiu, mès franc que damb es auti.
E ei qu’ère imnpossible comportar-se damb Rasumikhine de ua auta manèra.
Ère un gojat alègre, expansiu e d’ua bontat qu’artenhie eth candor.
Mès aguest candor non excludie es sentiments prigonds ne era perfècta dignitat.
Es sòns amics s’en sabien, e per aquerò l’estimauen toti.
Qu’ère plan luenh d’èster bastrús, encara qu’a viatges se mostraue massa ingenú.
Auie ua cara expressiua; ère naut e prim, de peu nere, e anaue tostemp mau arrasat.
Que hège es sòns actes de vandalisme quan se presentaue era escadença, e se lo consideraue coma un Hercules.
Ua net que recorrie es carrèrs en companhia des sòns camarades auie esbauçat d’un solet còp de punh a un gendarme que mesuraue, coma minim, un nauanta d’estatura.
Dera madeisha manèra que podie béuer sense limit, ère capable de tier era sobrietat mès estricta.
Uns còps cometie lhocaries imperdonables; d’auti mostraue ua prudéncia exemplara.
Rasumikhine auie ua auta caracteristica notabla: cap trebuc lo trebolaue; degun revés l’ablasigaue.
Qu’aurie pogut víuer en un losat, suportar era hame mès atròça e es hereds mès crudèus.
Qu’ère extremadaments praube, li calie vúer des sòns pròpris recursi e jamès li mancaue era manèra de guanhar-se era vida.
Coneishie infinitat de lòcs a on hèr-se damb sòs…, trabalhant, plan que òc.
Se l’auie vist passar tot un iuèrn sense huec, e eth didie qu’aquerò ère agradiu, donques que se dormís mielhor quan un a hered.
L’auie calut tanben deishar era universitat per manca de recursi, mès fidaue tornar a seguir es sòns estudis plan lèu, e sajaue, peth mau de morir, milhorar era sua situacion pecuniària.
Hège quate mesi que Raskolnikov non auie vengut en casa de Rasumikhine.
E Rasumikhine ne tansevolh coneishie era adreça deth sòn amic.
Un dia, hège uns dus mesi, s’auien trapat en carrèr, mès Raskolnikov s’auie desviat e enquia e tot auie passat en aute trepader.
Rasumikhine, encara qu’auie arreconeishut perfèctaments ath sòn amic, auie simulat non veder-lo, pr’amor de non avergonhar-lo.
Admetam que me trape quauques leçons e enquia que se repartisque damb jo es darrèrs kopeks, s’ei que n’a bèth un, de sòrta que posca crompar- me ues bòtes e aprair eth mèn vestit, pr’amor que jo non me vau a presentar atau entà dar leçons.
Mès, qué harè dempús damb uns quants kopeks?
Qu’ei dilhèu çò que me cau ara?
Era question de saber-se’n de per qué se filaue de cap ara casa de Rasumikhine lo tormentaue mès de çò que se cohessaue ada eth madeish.
Cercaue, tu per tu, un sentit sinistre ad aqueth acte aparentaments tant anodin.
Reflexionaue, se heregaue eth front.
E vaquí que de pic, causa inexplicabla, dempús de torturar-se era ment pendent ua longa estona, ua idia extraordinària surgentèc en sòn cervèth.
De ressabuda Raskolnikov se reviuec.
Se lheuèc deth banc e se metec a caminar damb pas seguit.
Lèu corrie, damb era intencion d’anar ena sua casa.
Mès, en pensar ena sua cramba experimentèc ua impression desagradiua.
Qu’ère ena sua cramba, en aquera miserabla tuta, a on auie madurat era “causa”, hège ja mès d’un mes.
Raskolnikov virèc en redon e seguic era sua marcha ar edart.
Ua febrila tremoladera nerviosa s’auie senhorejat d’eth.
S’estrementie.
Auie hered a maugrat de qué eth calor ère insuportable.
En tot cedir a ua sòrta de besonh interior e lèu inconscient, hec un gran esfòrç entà tachar era sua atencion enes diuèrses causes que vedie, damb er in de desliurar-se des sòns pensaments; mès er intent siguec en vaganaut: en cada moment tornaue a quèir en sòn deliri.
Ère encaborniat pendent un instant, s’estrementie, lheuaue eth cap, passejaue era guardada ath sòn entorn e ja non se’n brembaue de çò que pensaue hège ues segondes.
Ne tansevolh arreconeishie es carrèrs que passaue.
Atau depassèc tota era ièrla Vasilievski, arribèc dauant deth Petit Neva, passèc eth pònt e desboquèc enes ièrles menores.
En prumèr moment, eth verdor e era frescor deth paisatge alegrèren es sòns cansadi uelhs, avedadi ath povàs des carrèrs, ara blancor dera caudea, as enòrmes e aclapants edificis.
Aciu era atmosfèra non ère irrespirabla ne pudesenca.
Non se vedie ne ua soleta tauèrna…
Mès, lèu aguestes naues sensacions perdèren eth sòn encantament entada eth, que un aute còp queiguec en un malèster malautís.
A viatges se posaue dauant de quauqu’un d’aqueri chalets graciosaments caladi ena verda vegetacion.
Guardaue peth brescat e vedie ena luenhor, en balcons e terrasses, hemnes elegantaments jargades e mainatges que corrien peth jardin.
Çò que mès les interessaue, çò que tiraue especiauments es sues guardades, qu’èren es flors.
De quan en quan vedie passar elegants òmes a shivau, amazònes, magnifiques veitures de shivaus.
Les seguie atentiuaments damb era guardada e les desbrembaue abantes de qué auessen despareishut.
Còp sec, s’arturèc e compdèc es sòns sòs.
Li restauen trenta kopeks… “Vint ar agent de policia, tres a Nastasia pera carta.
Per tant, ager deishè en casa des Marmeladov de quaranta sèt a cinquanta…” Sens dobte auie hèt aguesti calculs per quauque motiu, mès lo desbrembèc tant lèu treiguec es sòs dera pòcha e non tornèc a rebrembar-lo enquia que, en passar peth dauant d’ua botiga de minjars, ua tauernòta mèsalèu, notèc qu’ère ahaimat.
Entrèc en locau, se beuec ua botelha de vodka e li fotèc quauques nhacades a un coquilhon que se hec a vier entà acabar-lo-se tant que seguie eth sòn passèg.
Hège fòrça temps que non auie tastat eth vodka, e era copeta que venguie de tastar li costèc un efècte fulminant.
Es cames li pesauen e eth dromilhon lo rendie.
Se prepausèc tornar entà casa, mès, en arribar ena ièrla Petrovski li calec arturar-se: qu’ère complètaments agotat.
Gessec, donc, deth camin, se calèc enes sòts, se deishèc quèir ena èrba e se demorèc esclipsat de seguit.
Es sòmis d’un òme malaut sòlen auer ua claretat extraordinària e se retiren ara realitat enquia confoner-se damb era.
Es eveniments que se desvolòpen son a viatges monstruosi, mès eth scenari e tota era trama son tan versemblables e son plei de detalhs tant imprevisti, tant engenhosi, tant artenhudi, qu’eth dorment non poirie imaginar arren semblable en tot èster desvelhat, encara que siguesse un artista dera mida de Pushkin o Turgueniev.
Aguesti sòmis non se desbremben aisidaments, senon que dèishen ua impression prigonda en desgahonat organisme e en excitat sistèma nerviós deth malaut.
Raskolnikov auec un sòmi terrible.
Se tornèc a veir en bordalat a un viuec damb era sua familha quan ère mainatge.
Qu’a sèt ans e se passège damb sa pair pes entorns deth petit bordalat, ja en plen camp.
Eth cèu ei embaranat, hè caumàs, eth paisatge ei exactaments parièr ath qu’eth sauve ena sua memòria.
Plan mès, eth sòn sòmi li mòstre detalhs que ja auie desbrembat.
Eth panorama deth bordalat s’aufrís complètaments ara vista.
Ne un solet arbe, ne tansevolh un saüc blanc enes entorns.
Solet ena luenhor, en orizon, enes confinhs deth cèu, entà didè’c atau, se ve era taca escura d’un bòsc.
A uns quants passi deth darrèr jardin deth bordalat i a ua tauèrna, ua grana tauèrna qu’impressionaue desagradiuaments ath mainatge, e autanplan l’espaurie, quan passaue per dauant damb sa pair.
Qu’ère tostemp plia de clients que cridauen, arrien, s’escarnien, cantauen orriblaments, damb votzes trincades, e arribauen fòrça còps as mans.
Apròp dera tauèrna vagauen tostemp òmes embriacs de ròstres espaventosi.
Quan eth mainatge les vedie, se sarraue convulsiuaments contra sa pair e tremolaue de cap a pès.
Non luenh d’aquiu passaue un estret camin etèrnaments polsós.
Be n’ère de nere aqueth povàs!
Eth camin ère tortuós e, a uns tres cents passi dera tauèrna, se desviaue entara dreta e enrodaue eth cementèri.
Ath miei deth cementèri se lheuaue ua glèisa de pèira, de copòla verda.
Eth mainatge la visitaue dus còps ar an en companhia de sa pair e de sa mair entà assistir ara missa que se celebraue peth repaus dera sua mairia, defuntada hège ja fòrça temps e que non auie coneishut.
Era familha amaiaue tostemp, en ua sièta estropada damb un tovalhon, eth pastís des defuntats, que sus eth i auie ua crotz formada damb panses.
Raskolnikov adoraue aguesta glèisa, es sues vielhes imatges liures d’ornaments, e tanben ath sòn vielh prèire de testa tremolosa.
Près dera lausa dera sua mairia i auie ua petita hòssa, era deth sòn frair mendre, mòrt as sies mesi e que d’eth non podie brembar-se’n pr’amor que non l’auie coneishut.
Se se’n sabie de qué auie auut un frair ère pr’amor que l’ac auien dit.
E cada còp que venguie en cementèri, se senhaue pietosaments dauant dera petita hòssa, s’inclinaue damb respècte e la punaue.
E ara vaquí eth sòmi.
Va damb sa pair per un camin qu’amie entath cementèri.
Passen per dauant dera tauèrna.
Sense deishar era man de sa pair, tache ua guardada d’orror ar establiment.
Ve ua multitud de burgeses mudades, campanhardes damb es sòns marits, e tota sòrta de gent deth pòble.
Toti son embriacs; toti canten.
Dauant dera pòrta i a un estranh veïcul, ua d’aguestes enòrmes carretes que d’eres sòlen tirassar robusti shivaus e que se tien entath transpòrt de botes de vin e de tota sòrta de merces.
Raskolnikov gaudie en tot contemplar aguestes beròies bèsties de longui crins e fòrtes pautes, que, damb pas mesurat e naturau e sense cap de fatiga arrossèguen vertadères montanhes de carga.
Autanplan se diderie que caminauen mès aisidaments ataladi ad aguesti enòrmes veïculs que liures.
Mès ara, causa estranha, era pesanta carreta tie entre es sues braci un shivalet d’ua primesa malastrosa, un d’aguesti rossins de campanhard qu’eth a vist fòrça còps arrossegant granes carretades de husta o de hen e qu’es mujiks ablasiguen a còps, arribant a pataquejar-les enquia e tot ena boca o enes uelhs quan es animaus s’esfòrcen en vaganaut entà trèir eth veïcul d’un trebuc.
Aguest espectacle aumplie de lèrmes es sòns uelhs quan ère mainatge e ac contemplaue dera hièstra estant dera sua casa, que d’era s’a mair s’esdegaue a retirar-lo.
De pic s’enten un gran sarabat ena tauèrna, d’a on se ve gésser, entre cançons e crits, un grop de corpulents mujiks embriacs, ludent camises ròies e blues, damb era balalaica ena man e era cassaca penjada descuedadaments ena espatla.
Vos amiarè a toti.
Pujatz!
Aguestes paraules costauen exclamacions e arridalhades.
Credetz que poirà damb nosati aguest escanaulit rossin?
T’as capvirat, Mikolka?
Atalar ua bestiòla atau a semblabla carreta!
Non vos semble, amics, qu’aguest shivalet a aumens vint ans?
Pujatz!
Vos amiarè a toti!, tornec a cridar Mikolka.
E ei eth prumèr que puge ena carreta.
Cuelh es brides e eth sòn còs s’installe en sèti deth car.
Eth shivau bai, ditz a granes votzes, se lo hec a vier, hè pòc, Mathiev, e aguesta bestiòla ei ua vertadèra malajadilha entà jo.
Me shaute tustar-la, paraula d’aunor.
Que non se guanhe era palhada que se minge.
Au, pujatz!, lo harà galaupar, vos asseguri que lo harè galaupar.
Agarre eth soriac e se premanís, damb evident plaser, entà foetar ar animalet.
Ja ac auetz entenut: ditz que lo harà galaupar.
Au!, entà naut!, exclamèc ua votz burlèsca entre era multitud.
Galaupar?
Hè aumens dètz mesi qu’aguest animau non a galaupat.
Aumens, vos amiarà a bona marcha.
Non lo planhetz, amics!
Cuelhetz cadun un foet!
Toti pugen ena carreta de Mikolka entre badinades e arridalhes.
Que ja n’a sèt naut, e encara rèste espaci liure.
Plan per aquerò, hèn pujar a ua campanharda de cara roienca, damb fòrça brodats en vestit e fòrça compdes de colors en peu.
Non cèsse de trincar e minjar escares entre arridolets burlesqui.
Era multitud qu’enròde era carreta arrís tanben.
E, plan que òc, com non arrir dauant dera idia de qué tant escanaulit animau posque amiar ath galaup semblabla carga?
Dus des joeni que son ena carreta s’aprovedissen de soriacs pr’amor d’ajudar a Mikolka.
S’enten eth crit de “Au, arri!” e eth shivau tirasse damb totes es sues fòrces.
Mès non solet non artenh galaupar, senon qu’a penes artenh auançar ath pas.
Arpatège, panteishe, doblègue eth lomb jos era peiregada de foetades.
Es arridalhes aumenten ena carreta e entre era multitud que les ve partir.
Mikolka s’enforisme e s’acarnassís damb era prauba bèstia, entestat en veder-la galaupar.
Pujatz!
Pujatz!, cride Mikolka.
Mos amiarà a toti!
Jo l’obligarè a truca de còps…
Foetades!
Bones foetades!
Era ràbia lo eishòrbe enquiath punt de qué ja ne tansevolh sap damb qué pataquejar-lo pr’amor de hèr-li mès mau.
Papa, pairet mèn, exclame Rodia.
Per qué hèn aquerò?
Anem-mo’n, anem-mo’n, respon eth pair.
Que son embriacs…
Anem-mo’n, non guardes…
E sage de hèr-lo-se a vier.
Mès eth mainatge se dèishe anar dera sua man e, dehòra de se, cor entara carreta.
Eth praube animau ei ja agotat.
S’arture, panteishant; dempús comence a tirassar de nauèth…
Qu’ei a mand de quèir.
Fotetz-li enquia aucir-lo!, cride Mikolka.
Aquerò ei çò que cau hèr!
Jo vos ajudi!
Tu non ès cristian, ès un dimòni!, cride un vielh entre era multitud.
E ua auta votz hig:
A on s’a vist atalar un animalet atau en ua carreta coma aguesta?
Lo vas a aucir, cride un tresau.
Ath caralh!
Er animau ei mèn e posqui hèr damb eth çò que volga.
Me cau hèr-lo galaupar!
De ressabuda, un cor d’arridalhades estofe era votz de Mikolka.
Er animau, encara que miei mòrt pera ploja de patacs, a perdut era paciéncia e a començat a pernejar.
Enquia e tot eth vielh, sense poder tier-se, participe dera alegria generau.
En vertat, qu’era causa non ei entà mens: pernejar un shivau qu’a penes se sostie sus es sues pautes…!
Dus mossos se destaquen dera massa d’espectadors, agarren cadun eth sòn foet e comencen a tustar ath praube animau, er un pera dreta e er aute pera quèrra.
Tustatz-li en morre, enes uelhs, fotetz-li fòrt enes uelhs!, cride Mikolka.
Cantem ua cançon, camarades!, ditz ua votz ena carreta.
Es mujiks entonen ua cançon grossièra, acompanhadi per un tamborin.
Er estriuet se fiule.
Era campanharda seguís trincant escares e arrint damb burla.
Rodia s’aprèsse ath chivau e se place ath sòn dauant.
Atau pòt veir se com li piquen enes uelhs…, enes uelhs…!
Plore.
Eth còr se li sarre.
Gessen es lèrmes.
Un des borrèus li heregue eth cap damb eth soriac.
Eth ne tansevolh se n’encuede.
Se retortilhe es mans, cride, cor entath vielh de barba blanca, que botge eth cap e semble condemnar er espectacle.
Ua hemna l'agarre dera man e vò hèr-lo-se a vier.
Mès eth s’escape e torne ath cant deth shivau, que, a maugrat qu’a arribat ath limit des sues fòrces, sage encara de pernejar.
Qu’eth diable te hèsque a vier!, cride Mikolka, cèc de ràbia.
Lance eth soriac, s’incline e agarre deth hons dera carreta un pau gròs.
En tot tier-lo damb es dues mans per un extrèm, lo quilhe damb dificultat sus eth lomb dera victima.
Lo vas a aucir!, cride un des espectadors.
Segur que l’aucís, ditz un aute.
Dilhèu non ei mèn?, brame Mikolka.
E tuste ar animau damb totes es sues fòrces.
S’enten un patac sec.
Seguís, seguís!, qué demores?, criden diuèrses votzes entre era multitud.
Mikolka torne a quilhar eth pau e descargue un dusau còp sus eth lomb dera prauba bèstia.
Er animau se contrè; era sua part deth darrèr s’en.honse jos era violéncia deth còp; dempús fot un bot e comence a tirassar damb tota era rèsta des sues fòrces.
Era sua intencion ei húger deth martiri, mès pertot se trape foets de toti es sòns borrèus.
Eth pau se quilhe de nauèth e què per tresau viatge, dempús per quatau, d’ua manèra regulara.
Mikolka s’enforisme en veir que non a pogut acabar damb eth shivau d’un solet patac.
Qu’ei dur de pelar!, exclame un des espectadors.
Ja veiratz se com què, amics: qu’a arribat era sua darrèra ora, ditz un aute des curiosi.
Cuelh ua destrau!, suggerís un tresau.
Mos cau acabar d’un viatge!
Non didetz que pegaries!, rugís Mikolka.
Deishatz-me passar!
Lance eth pau, s’incline, cèrque de nauèth ath hons dera carreta e, quan se bote dret, se ve enes sues mans ua barra de hèr.
Compde!, exclame.
E damb totes es sues fòrces, li fot un terrible còp ath malerós animau.
Eth shivau se balancege, s’ablasigue, sage tirassar damb un darrèr esfòrç, mès era barra de hèr torne a quèir pesadaments sus eth sòn bigàs dera esquia.
Er animau s’esbauce coma se l’auessen talhat es quate pautes d’un solet talh.
Acabem damb eth!, rugís Mikolka coma un lhòco, sautant dera carreta.
Diuèrsi joeni, autant embriacs e congestionats coma eth, s’armen damb çò de prumèr que trapen (soriacs, paus, estaques) e se lancen sus eth shivalet agonizant.
Mikolka, de pès dauant dera victima, non cèsse de pataquejar-la damb era barra.
Er animalet estire eth còth, exale un prigond alend e se morís.
Que ja està!, ditz ua votz entre era multitud.
S’auie encaborniat en non galaupar.
Plan que òc, tu non cres en Diu, diden quauqui uns des qu’an campat era scèna.
Eth praube mainatge ei dehòra de se.
Deishant anar un sorriscle, se daurís pas entre era gent e s’aprèsse ath shivau mòrt.
Agarre eth morre immobil e sagnós e lo pune; pune es sòns pòrts, es sòns uelhs.
Dempús hè un bot e cor entà Mikolka mostrant es punhs.
En aguest moment lo trape sa pair, que lo cercaue, e se lo hè a vier.
Vene, vene, li didec, anem entà casa.
Papa, per qué an aucit ath aguest praube shivalet?, panteish Rodia.
Alterades pera sua entrebracada respiracion, es sues paraules gessen coma crits rancosi dera sua sarrada gargamèra.
Que son embriacs, respon eth pair.
Atau se divertissen.
Rodia l’entornège damb es sòns braci.
Sent ua opression orrible ath sòn laguens.
Hè un esfòrç entà remeter-se, sage de cridar…
Se desvelhe.
Raskolnikov se desvelhec sudat: tot eth sòn còs ère umid, es sòns peus chaupadi.
Se lheuèc espaurit, panteishant…
Benedit sigue Diu!, exclamèc.
Non a estat qu’un sòmi.
Se seiguec ath pè d’un arbe e alendèc prigondaments.
Que deui auer fèbre.
Auie eth còs cartonat; ena sua amna tot ère escurina e trebolament.
Apuèc es codes enes jolhs e en.honsèc eth cap entre es mans.
Ei possible que me esguitla entre era sang tèba e viscosa, entà forçar era sarralha, panar e amagar-me damb era destrau, tremolant, sagnós?
Tremolaue coma ua huelha…
Ja n’èra convençut de qué non seria capable de hè’c.
Per qué, donc, tormentar-me atau…?
Ager madeish, quan hi er… assag, me’n sabí perfèctaments qu’aquerò ère superior as mies fòrces.
Per qué me cau interrogar-me de nauèth?
Ager, quan baishaua aquera escala, me didia qu’eth projectil ère vil, orre, odiós.
Sonque pensar en eth me sentia espaurit, damb eth còr sarrat…
Non, que non gausaria; non gausaria encara que sabessa qu’es mèns calculs son perfèctes, que tot eth plan pensat aguest darrèr mes a era claretat dera lum e era exactitud dera aritmetica…
Jamès, jamès gausaria…
Se lheuèc, tachèc ua guardada d’estonament en totes direccions, coma estonat de veder- se aquiu, e se filèc de cap ath pònt.
Ère esblancossit e es sòns uelhs ludien.
Sentie tot eth còs adolorit, mès començaue a alendar mès aisidaments.
Era sua amna s’auie aleugerit e era patz regnaue en era.
En passar peth pònt contemplèc eth Neva e era còga deth solei, beròia e ludenta.
A maugrat dera sua feblesa, non sentie cap de fatiga.
Çampar eth temor que pendent eth darrèr mes s’auie anat formant de man en man en sòn còr auie crebat còp sec.
Se sentie liure, liure!
S’auie trincat er encantament, era accion deth malefici auie cessat.
Mès endauant, quan Raskolnikov rebrembaue aguest periòde dera sua vida e tot aquerò que s’auie passat pendent eth, menuta a menuta, punt per punt, sentie ua barreja d’estonament e d’inquietud supersticiosa dauant d’un detalh que non auie arren d’extraordinari, mès que auie influit decididaments en sòn destin.
Vaquí eth hèt que siguec tostemp un enigma entada eth.
Per qué, enquia e tot èster fatigat, agotat, que li calec tornar entà casa peth camin mès cuert e dret, auie hèt ua marregada pera plaça deth Mercat Centrau, a on non auie arren a hèr?
Plan que òc, aguesta marregada non alongaue guaire eth sòn camin, mès qu’ère totafèt inutila.
Ei cèrt que fòrça còps auie entornat entà casa sense saber es carrèrs qu’auie recorrut; mès, per qué aqueth encontre tant important entada eth, ath còp que tant per edart, qu’auie auut ena plaça deth Mercat Centrau, (a on non auie arren a hèr), s’auie costat alavetz, ad aquera ora, en aquera menuta dera sua vida e en taus circonstàncies que tot aquerò auie d’exercir era influéncia mès grèu e decisiua en sòn destin?
Qu’ère per creir qu’eth pròpri destin ac auie premanit tot per auança.
Èren près des nau quan arribèc ena plaça deth Mercat Centrau.
Es venedors ambulants, es comerçants qu’auien es sòns lòcs ar aire liure, es botiguèrs, es magasemistes, recuelhien es sues causes o barrauen es sòns establiments.
Es uns uedauen es sues cistalhes, es auti es sòns taulatges e toti sauvauen es sues mèrces e se premanien a tornar enes sues cases, ath còp que se n’anauen es clients.
Dauant des cerèrs qu’ocupauen es sosterranhs des lords e pudesencs immòbles dera plaça, e mès que mès enes pòrtes des tauèrnes, hormiguejaue un revolum de petiti traficants e vagabonds.
Quan gessie de casa sense un romb determinat, Raskolnikov frequentaue aguesta plaça e es carrerons des entorns.
Es sòns pelhòts non tirauen guardades menspredoses: aquiu un se podie presentar jargat de quinsevolh manèra, sense crànher tirar era atencion.
Ena cantoada deth carreron K, un matrimòni de comerçants venie articles de merçaria expausadi en dues taules: rodets de hiu, camishèths de coton, mocadors d’indiana…
Tanben se premanien entà partir.
Eth sòn retard ère degut a qué s’auien entretengut parlant damb ua coneishuda que s’auie apressat en lòc.
Aguesta coneishuda ère Elisabeth Ivanovna, o Lisbeth, coma la solien cridar, fraia d’Alena Ivanovna, veuda d’un registrador, era vielha Alena, era usurèra qu’era sua casa auie visitat Raskolnikov en dia anterior pr’amor d’empenhar eth sòn relòtge e hèr “un assag”.
Hège temps qu’auie notícies d’aguesta Lisbeth, e tanben era coneishie un shinhau a Raskolnikov.
Qu’ère ua puncèla de trenta cinc ans, deishada d’anar, e tan timida e bontadosa que tocaue era pegaria.
Tremolaue dauant dera sua fraia màger, que l’auie esclavisada; la hège trabalhar dia e net, e autanplan l’arribaue a pataquejar.
Pauhicada dauant deth comerçant e dera sua esposa, damb un paquet ena man, les escotaue atentiuaments e semblaue mostrar-se indecisa.
Eri li parlauen damb grana animositat.
Quan Raskolnikov vedec a Lisbeth experimentèc un sentiment estranh, ua sòrta de prigond estonament, encara qu’er encontre non auie arren d’estonant.
Vietz deman tàs sèt.
Eri vieràn tanben.
Be n’auetz de pòur d’Alena Ivanovna!, exclamèc era esposa deth comerçant, qu’ère ua hemna plan esperdigalhada e de votz cridaira.
Quan vos veigui meter- vos atau, me semble que guardi a ua mainada petita.
A tot darrèr, aguesta hemna que vos tier en un punh non ei qu’era vòsta mieja fraia.
Vos conselhi que non li digatz arren ara vòsta fraia, didec eth marit.
Credetz-me.
Vietz en casa sense demanar-li permís.
Era causa que s’ac vau.
Era vòsta fraia li calerà arreconeshè’c.
Dilhèu vierè.
De sies a sèt.
Es venedors amiaràn a quauquarrés e vos decidiratz.
Vos balharam ua tassa de tè, prometec era venedoira.
Plan, donc, vierè, repliquèc Lisbeth, encara que trantalhant.
E comencèc a dider-se adiu damb era sua cauma caracteristica.
Raskolnikov auie deishat ja tant endarrèr ath matrimòni e ara sua amiga, que non podec enténer ne ua soleta paraula mès.
Auie abracat eth pas sense encuedar-se’n e auie sajat de non pèrder ua soleta paraula dera convèrsa.
Ara suspresa deth prumèr moment auie succedit graduauments un orror que li costèc caudheireds.
Se n’auie sabut, còp sec e dera manèra mès inesperada, de qué a londeman, exactaments tàs sèt, Lisbeth, era fraia dera vielha, era soleta persona que l’acompanhaue, aurie gessut e, per tant, tàs sèt deth dia a vier era vielha serie soleta ena casa!
Raskolnikov qu’ère apròp dera sua.
Entrèc en era coma un condemnat a mòrt.
Non sagèc rasonar.
Ath delà, non aurie pogut.
Ça que la, sentec bruscaments e damb tot eth sòn èsser, qu’era sua libertat e era sua volentat non existien ja, que tot venguie de decidir-se irrevocablaments.
Encara qu’auesse demorat pendent ans ua escadença favorabla, encara qu’auesse sajat de provocar-la, non n’aurie pogut trapar ua de melhor que l’aufrisse mès probabilitats de capitada qu’era que tant inesperadaments acabaue de vier enes sues mans.
Raskolnikov se’n sabec bèth temps dempús, per pur edart, de per qué eth matrimòni de comerçants auie convidat a Lisbeth tà vier en çò de sòn.
Er ahèr que non podie èster mès simple e innocent.
Ua familha estrangèra venguda a mens, volie véner diuèrsi vestits.
Coma qu’aquerò non se podie hèr damb profit en mercat, cercauen ua venedora a domicili.
Lisbeth se tenguie ad aguest prètzhèt e auie ua nombrosa clientèla, pr’amor qu’actuaue damb era màger aunestetat: botaue tostemp eth prètz mès limitat, de sòrta que damb era non auie lòc entà regatejar.
Parlaue pòc e, coma ja auem dit, ère umila e timida.
Mès de bèth temps ençà, Raskolnikov ère un òme dominat pes supersticions.
Autanplan ère aisit desnishar en eth es signes indelebles d’aguesta feblesa.
En ahèr qu’autant lo preocupaue se sentie especiauments inclinat a veir coïncidéncies estonantes, fòrces estranhes e misterioses.
Er iuèrn anterior, un estudiant amic sòn, cridat Pokorev, l’auie autrejat, pòc abans d’entornar a Karkov, era adreça dera vielha Alena Ivanovna, per s’un cas auie quauquarren entà empenhar.
Se passèc fòrça temps sense qu’auesse besonh de vier a tier-li ua visita, donques que damb es sues leçons podie anar tirant.
Mès, hège sies setmanes, se l’auie vengut ena sua memòria era adreça dera vielha.
Qu’auie dues causes entà empenhar: un vielh relòtge d’argent de sa pair e un anèth damb tres pèiretes ròies que sa fraia l’auie autrejat en moment de separar-se, pr’amor qu’auesse un rebrembe d’era.
Decidic empenhar er anèth.
Quan vedec a Alena Ivanovna, encara que non sabie arren d’era, sentec ua repugnància invencibla.
Dempús de recéber dus petits bilhets, Raskolnikov entrèc en ua tauèrna que trapèc en camin.
Se seiguec, demanèc tè e se metec a reflexionar.
Venguie d’arribar ena sua ment, encara qu’en estat embrionari, ua idia que l’interessèc fòrça.
Ua taula pròcha ara sua ère ocupada per un estudiant que non rebrembaue auer vist jamès e per un oficiau joen.
Auien estat en tot hèr ath bilhard e se premanien a préner eth tè.
Còp sec, Raskolnikov entenec qu’er estudiant balhaue ar oficiau era adreça d’Alena Ivanovna e començaue a parlar-li d’era.
Aquerò li tirèc era atencion: hège solet un moment que l’auie deishada, e ja entenie parlar dera vielha.
Plan que òc, aquerò non ère qu’ua simpla coïncidéncia, mès eth sòn laguens ère dispausat a autrejar-se a ua impression obsessiua e non li manquèc ajuda entad aquerò.
Er estudiant comencèc a dar detalhs ath sòn amic sus Alena Ivanovna.
Qu’ei ua hemna especiau.
Ena sua casa tostemp un se pòt hèr a vier sòs.
Ei rica coma un judiu e poirie prestar cinc mil robles de còp.
Ça que la, non mensprède es operacions d’un roble.
Lèu toti es estudiants auem tractes damb era.
Mès, be n’ei de miserabla!
E comencèc a balhar-li detalhs dera sua dolenteria.
Qu’ère pro qu’un deishèsse passar un dia dempús deth tèrme, entà que se demorèsse damb er objècte empenhat.
Er estudiant, qu’ère blagaire, didec tanben qu’era usurèra auie ua fraia, Lisbeth, e qu’era menuda e orribla vielha la pataquejaue sense cap inconvenent, a maugrat de qué Lisbeth mesuraue apuprètz un mètre ueitanta de nautada.
Ua hemna fenomenau!, exclamèc er estudiant, en tot meter-se a arrir.
A compdar d’aguest moment, eth tèma dera convèrsa siguec Lisbeth.
Er estudiant parlaue d’era damb un plaser especiau e sense deishar d’arrir.
Er oficiau, que l’escotaue atentiuaments, li preguèc que l’envièsse a Lisbeth pr’amor de crompar-li quauqua ròba interiora que n’auie besonh.
Raskolnikov non perdec ua soleta paraula dera convèrsa e se’n sabec de diuèrses causes: Lisbeth ère miei fraia d’Alena Ivanovna (qu’aueren mairs desparières) e plan mès joena qu’era, donques qu’auie trenta cinc ans.
Era vielha la hège trabalhar net e dia.
Ath delà de codinar e hèr-se a vier ròba entara sua fraia e entada era, cosie e limpiaue solèrs dehòra dera casa, e tot çò que guanhaue l’ac autrejaue a Alena.
Non gausaue acceptar cap encargue, cap trabalh, sense era autorizacion dera vielha.
Totun aquerò, Alena (Lisbeth se’n sabie) auie hèt ja un testament e, sivans eth, sa fraia solet recebie es mòbles.
Sòs, ne un solet centim: lo legaue tot a un monastèri deth districte de N. pr’amor de pagar ua sèria perpetua d’oracions peth repaus dera sua amna.
Lisbeth procedie dera petita borgesia deth tchin.
Qu’ère ua hemna maujargada, de talha desmesurada, de cames longues e tòrtes e pès enòrmes, coma tota era sua persona, tostemp cauçadi damb sabates leugères.
Çò que mès estonaue e divertie ar estudiant ère que Lisbeth estaue de contunh prenhs.
Mès, non as dit que non vau arren?, preguntèc er oficiau.
Qu’a era pèth negrosa e se retire a un soldat desguisat de hemna, mès non pòt dider-se que sigue lèja.
Era sua cara non està mau, e mens es sòns uelhs.
Era pròva ei que shaute fòrça.
Ei tan doça, tant umila, tan resignada…
Era prauba non sap remir-se ad arren: que hè tot aquerò que li demanen…
E eth sòn arridolet?
A, eth sòn arridolet ei encantador!
Ja veigui qu’a tu tanben te shaute, didec er oficiau, en tot meter-se a arrir.
Per çò dera sua extravagància.
Er oficiau lancèc ua naua arridalhada, e Raskolnikov s’estrementic.
Be n’ère d’estranh tot aquerò!
Guarda, didec er estudiant, cada còp mès afogat, te voi expausar ua question seriosa.
Plan que òc, è parlat de trufaria, mès escota.
D’un costat auem ua hemna pèga, vielha, malautissa, mesquina, pervèrsa, que non ei utila ad arrés, senon que, peth contrari, ei tot mauvestat e ne era madeisha sap se per qué viu.
Deman morirà de mòrt naturau…
Me seguisses?
Comprenes?
Òc, afirmèc er oficiau, en tot observar atentiuaments ath sòn afogat companh.
Seguisqui.
De un aute costat auem fòrces fresques, joenes, que se pèrden, mancades de sosteniment, pertot, a milenats.
Cent, mil òbres utiles se poirien mantier e milhorar damb es sòs qu’aguesta vielha destine entà un monastèri.
Centenats, dilhèu miletats de vides, se poirien canalizar peth bon camin; multitud de familhes se poirien sauvar dera misèria, deth vici, dera corrupcion, dera mòrt, des espitaus entà malauties venerèes…, tot damb es sòs d’aguesta hemna.
Se bèth un l’aucisse e s’apoderèsse des sòns sòs entà destinar-les ath ben dera umanitat, non cres qu’eth crim, eth petit crim, quedarie ampliaments compensat pes miletats de bones accions deth criminau?
A cambi d’ua soleta vida, milèrs d’èssers sauvadi dera corrupcion.
Per ua soleta mòrt, cent vides.
Qu’ei ua question puraments aritmetica.
Ath delà, qué pòt pesar ena balança sociau era vida d’ua anciana escanaulida, estupida e crudèu?
Non mès qu’era vida d’un pedolh e d’un escrauat.
E jo encara dideria que mens, donques qu’aguesta vielha ei un èsser non civic, plen de mauvestat, que mine era vida de d’auti èssers.
Hè pòc li nhaquèc un dit a Lisbeth e lèu l’ac arrinque.
Plan que òc, didec er oficiau, non se merite víuer.
Haut!
Ara Natura se la corregís, se la dirigís.
Se non, es prejudicis mos estronharien.
Non auríem ne tansevolh un solet gran òme.
Se parle deth déuer, dera consciéncia, e non è arren a díder en contra, mès me demani quin concèpte n’auem d’eri.
Non, desencusa-me; ara me tòque a jo; jo tanben è quauquarren que demanar-te.
T’escoti.
Plan, donc, era pregunta ei aguesta.
Qu’as parlat damb eloqüéncia, mès ditz-me:
Plan que non!
Que parli en nòm dera justícia.
Non se tracte de jo.
Ara anem a hèr ua auta partida.
Raskolnikov se sentie prigondaments agitat.
Cèrtaments aquerò non èren que paraules, ua convèrsa tenguda per gent joena.
Mès d’un còp auie entenut parlòtes parières, damb quauques variantes e sus tèmes desparièrs.
Mès, per qué auie entenut exprimir taus pensaments en moment madeish qu’idies identiques auien germiat en sòn cervèth?
E per qué, quan acabaue de gésser de casa d’Alena Ivanovna damb aquera idia embrionària ena sua ment, auie vengut a sèir-se ath cant d’ues persones que parlauen dera vielha?
Aguesta coïncidéncia li semblaue tostemp estranha.
Era insignificanta convèrsa de cafè costèc ua influéncia extraordinària sus eth, pendent eth desvolopament deth plan.
Plan que òc, semblèc auer intervengut en tot aquerò era fòrça deth destin.
En tornar dera plaça se deishèc quèir en divan e s’estèc immobil ua ora sancera.
Mentretant, era escurina auie negat era sua cramba.
Non auie candèles.
Ath delà, ne tansevolh pensèc en alugar ua lum.
Mès endauant, jamès podec rebrembar s’auie pensat quauquarren en aqueri moments.
Lèu se neguèc en un sòmi pesant coma eth plom.
Dormic longaments e sense lèu soniar.
Tàs dètz deth maitin de londeman, Nastasia entrèc ena sua cramba.
Non artenhie desvelhar-lo.
Li hège a vier pan e un shinhau de tè ena sua pròpria tetèra, coma eth dia anterior.
Encara ajaçat?, cridèc indignada.
Non hès que dormir!
Raskolnikov se lheuèc damb gran esfòrç.
Auie mau de cap.
Hec un torn peth quarto e se tornèc ajaçar en divan.
Un aute còp a dormir?
Exclamèc Nastasia.
Qu’ei qu’ètz malaut?
Raskolnikov non responec.
Vòs tè?
Mès tard, repliquèc eth joen peniblaments.
Nastasia s’estec un moment en tot contemplar-lo.
Dilhèu ei malaut de vertat, mormolhèc tant que se n’anaue.
Tàs dues tornec a campar damb era sopa.
Eth, qu’ère encara ajaçat e non auie tastat eth tè.
Nastasia se sentec autanplan ofensada e comencèc a bassacar-lo.
A qué vie tanta guitèra?, bramèc, en tot guardar-lo damb mensprètz.
Eth se seiguec en divan, mès non badèc boca.
S’estèc damb era guardada tachada en solèr.
Plan!
Mès, ès malaut o non?, preguntèc Nastasia.
Aguesta dusau pregunta demorèc autant sense resonsa coma era prumèra.
Te cau gésser, didec Nastasia dempús d’un silenci.
Minjaràs, vertat?
Mès tard, gasulhèc feblaments Raskolnikov.
Ara ve-te’n.
E arrefortilhèc aguestes paraules damb un gèst.
Era s’estèc encara un moment en quarto, en tot guardar-lo damb gèst de pietat.
Dempús partic.
Menutes dempús, Raskolnikov dauric es uelhs, contemplèc pendent long temps era sopa e eth tè, cuelhec era culhèra e comencèc a minjar.
Hec tres o quate culherades, sense talents, maquinauments.
Se l’auie passat eth mau de cap.
Quan venguec de minjar s’estirèc de nauèth sus eth divan.
Mès non podec dormir e se quedèc immobil, capenjós, damb eth cap en.honsat ena coishinèra.
Soniaue, e eth sòn saunei ère estranh.
S’imaginaue estar en Africa, en Egipte…
Es camelhs èren estiradi, descansant.
Es palmères que les entornejauen balançauen es sòns espessi plumachons.
Es viatjaires se premanien a minjar, mès Raskolnikov s’estimaue mès béuer aigua d’un arriuet que corrie apròp d’eth, damb un mormolh cantaire.
Er aire ère deliciosaments fresc.
Era aigua, hereda e damb un blu meravilhós, corrie sus ua mair de pèires multicolores e sable blanc damb reflèxi dauradi…
De ressabuda, es campanades d’un relòtge ressonèren claraments enes sues aurelhes.
S’estrementic, tornèc ena realitat, lheuèc eth cap e guardèc entara hièstra.
Alavetz se remetec deth tot e se lheuèc ara prèssa, coma se l’arrinquèssen deth divan.
S’apressèc ara pòrta de puntetes, l’entredauric cautèlosaments e parèc era aurelha, sajant de percéber quinsevolh bronit que podesse vier dera escala.
Eth sòn còr bategaue damb violéncia.
Ena escala regnaue era cauma mès absoluda; era casa sancera semblaue dormir…
Era idia de qué auie estat negat dès eth dia anterior en un prigond sòmi, sense auer hèt arren, sense auer premanit arren, lo susprenec: era sua manèra de hèr qu’ère absurda, incomprensibla.
Plan que òc, èren es campanades des sies que venguie d’enténer…
Còp sec, ath sòn encaborniament e ara sua inèrcia succedic ua activitat extraordinària, desgahonada e febril.
Ça que la, es preparatius èren facils e non exigien guaire temps.
Raskolnikov sajaue de pensar en tot, non desbrembar-se’n d’arren.
Eth sòn còr seguie bategant damb tau violéncia, que dificultaue era sua respiracion.
Prumèr de tot, li calie premanir un nud escolador e coser-lo ena forradura deth gaban.
Trabalh d’ua menuta.
Metec era man jos era coishinèra, treiguec era ròba interiora qu’auie botat aquiu e alistèc ua camisa lorda e esbocinada.
Damb diuèrses tires formèc un cordon d’uns cinc centimètres d’ample e cinc de long.
Lo dobleguèc en dus, se treiguec er abric d’ostiu, d’un teishut de coton espés e solid (eth solet, sustot, qu’auie) e comencèc a cóser er extrèm deth cordon dejós dera eishèra quèrra.
Es sues mans tremolauen.
Totun, eth sòn trabalh siguec tan perfècte, que quan tornèc a botar-se er abric non se vedie pera part exteriora eth mendre indici de cosedura.
Eth hiu e era agulha se les auie procurat hège temps e les sauvaue, estropadi en un papèr, en un calaish dera sua taula.
Aqueth nud escolador, destinat a sostier era destrau, constituie un engenhós detalh deth sòn plan.
Non ère causa d’anar peth carrèr damb ua destrau ena man.
Ath delà, se s’auesse limitat a amagar era destrau jos er abric, en tot tier-la per dehòra, s’aurie vist obligat a mantier de contunh era man en madeish lòc, çò qu’aurie tirat era atencion.
Eth nud escolador li permetie amiar penjada era destrau e recórrer atau tot eth camin, sense cap risque de qué li queiguesse.
Ath delà, en tot amiar era man ena pòcha deth gaban, podie tier per un extrèm eth mange dera destrau e empedir eth sòn balançament.
Degut ara amplitud dera pèça, qu’ère ua vertadèra saca, non i auie pèrilh que der exterior se vedesse çò que hège aquera man.
Acabada aguesta operación, Raskolnikov metec es dits en ua petita henuda que i auie entre eth divan turc e era estrada e treiguec un menut objèc que hège temps qu’auie aciu amagat.
Non ère cap objècte de valor, senon simplaments un tròç de husta polida dera mida d’un portacigarretes.
L’auie trapat per edart un dia, pendent un des sòns passègi, en un pati ath cant d’un talhèr.
Amassèc es dues causes, les estaquèc fòrtaments damb un hiu e les estropèc en un papèr blanc, en tot dar- li ath paquet er aspècte mès elegant possible e sajar de qué es ligams non se podessen des.hèir facilaments.
Atau harie enlà era atencion dera vielha dera sua persona pendent uns instants, e eth poirie profitar era escadença.
Era placa de hèr non auie mès finalitat qu’aumentar eth pes deth paquet, de sòrta qu’era usurèra non podesse sospechar, encara que siguesse solet per uns instants, qu’era supausada pèça d’engatjament ère un simple tròç de husta.
Raskolnikov ac auie sauvat tot dejós deth divan, en tot dider-se que ja ac retirarie quan n’auesse besonh.
Pòcs dies dempús entenec votzes en pati.
Que ja son mès des sies!
Mon Diu, com passe eth temps!
Venguec ena pòrta, parèc era aurelha, cuelhec eth sòn chapèu e comencèc a baishar era escala suenhosaments, damb pas silenciós, felin…
Li mancaue era operación mès importanta: panar era destrau dera codina.
Que hège ja temps qu’auie alistat era destrau coma esturment.
Eth auie ua sòrta de podadora, mès aguesta aisina non l’inspiraue cap confiança, e encara mesfidaue mès des sues fòrces.
Plan per aquerò auie alistat definitiuaments era destrau.
Per çò d’aguestes resolucions, mos cau observar un hèt susprenent: a mida que s’afirmauen, li semblauen mès absurdes e monstruoses.
A maugrat dera luta espaventosa que se costaue ena sua amna, Raskolnikov non podie adméter de cap des manères qu’es sòns projèctes s’anèssen a realizar.
Qu’ei mès, se tot auesse quedat, de pic, resolvut, se toti es dobtes s’auessen esbugassat e totes es dificultats s’auessen aplanat, eth, seguraments, aurie renonciat coma un flòc de bones èrbes ath sòn projècte, per considerar-lo asenat, monstruós.
Mès encara restauen infinitat de punts que desnishar, nombrosi problèmes que resòlver.
Hèr-se a vier era destrau qu’ère un detalh menut que non l’enquimeraue bric.
Se tot siguesse tant aisit!
En escurir, Nastasia non ère jamès en casa: o se n’anaue ena de quauque vesin o baishaue enes botigues.
E tostemp se deishaue era pòrta dubèrta.
Aguestes abséncies qu’ère era encausa des contunhs repotecs que recebie dera sua patrona.
Atau, que serie pro d’entrar silenciosaments ena codina e agarrar era destrau; e dempús, ua ora mès tard, quan tot s’auesse acabat, tornar a deishar-la ath sòn lòc.
Mès aquerò darrèr dilhèu non siguesse tant aisit.
Se podie passar que quan eth tornèsse e anèsse a deishar era destrau ath sòn lòc, Nastasia siguesse ja ena casa.
Plan que òc, en aguest cas, eth li calerie pujar en sòn quarto e demorar ua naua escadença.
Mès, e s’era, mentretant, se n’encuedaue dera desaparicion dera destrau e la cercaue prumèr e dempús comencèsse a cridar?
Vaquí se com nèishen es sospeches o, aumens, com pòden nèisher.
Ça que la, aquerò non èren que petits detalhs qu’en eri non volie pensar.
Ath delà, non auie temps.
Solet pensaue ena esséncia der ahèr: es punts segondaris les deishaue entath moment que se premanisse a obrar.
Mès aquerò darrèr li semblaue totafèt impossible.
Non concebie que podesse dar per acabades es sues reflexions, lheuar-se e filar-se entad aquera casa.
Autanplan en sòn recent “assag” (ei a díder, era visita que l’auie tengut ara vielha entà efectuar un reconeishement definitiu en lòc dera accion) s’estèc luenh de creir qu’actuaue seriosaments.
S’auie dit.
Hescam un assag, en sòrta de limitar- mos a deishar córrer era imaginacion” Mès non auie pogut realizar eth sòn papèr enquiath darrèr moment: que s’auie emmaliciat contra eth madeish.
Totun aquerò, semblaue que deth punt d’enguarda morau se poirie dar per resolvut er ahèr.
Era sua casuistica, talhanta coma un raser d’afaitar, auie segat totes es objeccions.
Mès quan ja non les podec trapar ath sòn laguens, en sòn esperit, les comencèc a cercar dehòra, damb era obstinacion pròpria dera sua esclavitud mentau, desirós de trapar un gancho que lo retenguesse.
Es imprevisti e decisius eveniments deth dia anterior lo governauen d’ua manèra pòc mens qu’automatica.
Qu’ère coma se quauquarrés l’amièsse dera man e lo tirassèsse damb ua fòrça irresistibla, cega, suberumana; coma s’un plec des sues ròbes s’auesse aganchat en un engranatge e eth sentesse qu’eth sòn pròpri còs anaue a èster atrapat pes arròdes dentades.
Ara prumeria (d’aquerò ja hè fòrça temps), çò que mès lo preocupaue ère eth motiu de qué toti es crims se descurbien aisidaments, e de qué era tralha deth colpable se trapaue sense cap dificultat.
Raskolnikov arribèc en diuèrses e curioses conclusions.
Segontes eth, era rason de tot aquerò s’estaue ena personalitat deth criminau mès qu’ena impossibilitat materiau d’amagar eth crim.
En moment de cométer eth crim, eth colpable ère afectat d’ua pèrta de volentat e rasonament, que substituie ua espècia d’inconsciéncia infantila, vertadèraments monstruosa, precisaments en moment qu’era prudéncia e eth sen l’èren mès de besonh.
Atribuie aguest eclipsi deth judici e aguesta pèrta dera volontat a ua malautia que se desvolopaue doçaments, artenhie era sua maxima intensitat pòc abans dera realizacion deth crim, se mantenguie en un estat estacionari pendent era sua execucion e enquia bèth temps dempús (eth terme depenie der individú), e acabaue, fin finau, coma acaben totes es malauties.
Raskolnikov se preguntaue s’ère aguesta malautia era que motivaue eth crim, o s’eth crim, pera sua madeisha natura, amiaue damb eth, fenomèns que se confonien damb es simptòmes patologics.
Mès qu’ère incapable de resòlver aguest problèma.
Dempús de rasonar d’aguesta sòrta, se didec qu’eth ère ar arrecès de semblables tarrabastatges morbosi e que convervarie tota era sua intelligéncia e tota era sua volentat pendent era execucion deth plan, pera soleta rason de qué aguest plan non ère un crim.
Non expausaram era sèria de reflexions que l’amièren en aguesta conclusion.
Sonque dideram qu’es dificultats puraments materiaus, ath costat practic der ahèr, lo preocupauen plan pòc.
Mès aguest moment non arribaue jamès, pera simpla rason de qué Raskolnikov non se sentie capable de cuélher ua resolucion definitiua.
Atau, quan sonèc era ora d’obrar, tot li semblèc extraordinari, imprevist coma un producte der edart.
Abans de qué acabèsse de baishar es escales, ja l’auie desgahonat un detalh insignificant.
En arribar en soleret, a on se trapaue era codina dera patrona, qu’era sua pòrta ère dubèrta coma de costum, tachèc ua guardada furtiua en interior e se demanèc se, encara que Nastasia siguesse absenta, non serie ena codina era patrona.
E encara que non siguesse ena codina, senon ena sua cramba, aurie era pòrta ben barrada?
Se non ère atau, lo podie veir en moment qu’eth agarraue era destrau.
Dempús d’aguestes conjectures, se quedèc petrificat en veir que Nastasia ère ena codina e, ath delà, ocupada.
Anaue treiguent ròba d’un tistèr e estenent-la en ua còrda.
En aparéisher Raskolnikov, era sirventa se virèc e lo seguic damb era guardada enquia que despareishec.
Eth passèc hènt veir que non se n’auie encuedat d’arren.
Qu’ère clar: s’auie demorat sense destrau.
Aguesta mauparada l’ablasiguèc prigondaments.
Era sua ràbia l’amiaue a trufar-se’n d’eth madeish.
Ua colèra sorda, sauvatge borie en eth.
En arribar ena entrada s’arturèc trantalhant.
Era idia de vier a passejar sense romb non l’atiraue; era de tornar ena sua cramba, encara mens.
De pic s’estrementic.
En interior dera garita, a dus canes d’eth, dejós d’un banc que i auie ena quèrra, ludie un objècte…
Raskolnikov guardèc ath sòn entorn.
Arrés.
Se lancèc sus era destrau (donques qu’ère ua destrau eth ludent objècte), la treiguec de dejós deth banc, a on ère entre dus socs, la pengèc de seguit en nud escolador, se calèc es mans ena pòcha der abric e gessec dera garita.
Arrés l’auie vist.
Aguest erós edart l’encoratgèc extraordinariaments.
Ja en carrèr, se metec a caminar tranquillaments, sense prèssa, damb era finalitat de non lheuar sospeches.
A penes guardaue as passejaires e, plan que òc, non tachaue era sua vista en degun; eth sòn desir qu’ère passar desapercebut çò de mès possible.
De ressabuda se’n brembèc de qué eth sòn chapèu tiraue era atencion dera gent.
E ahigec un renec que li gessec de çò mès prigond.
Era sua guardada se dirigic per edart en interior d’ua botiga e vedec un relòtge que mercaue es sèt e dètz menutes.
Non auie temps a pèrder.
Ça que la, li calie dar un torn, donques que volie entrar ena casa pera part deth darrèr.
Quan enes darrèri tempsi pensaue ena posicion que se trapaue en aqueth moment, s’imaginaue que se senterie espaurit.
Mès ara vedie que non ère atau: non experimentau cap tipe de pòur.
Pera sua ment passauen pensaments, brèus, rapids, que non auien arren a veir damb eth sòn ahèr.
Quan passèc per dauant des jardins Iusupof, se didec qu’enes sues places s’auien de bastir hònts monumentaus entà refrescar era atmosfèra, e ara seguida comencèc a rasonar que s’eth Jardin d’Ostiu s’estenesse enquiath Camp de Mart e enquia e tot se junhesse ath parc Miquèu, era ciutat guanharie fòrça damb aquerò.
Dempús se hec ua pregunta plan interessanta: per qué es abitants des granes poblacions an era tendéncia, autanplan quan non les oblige eth besonh, de víuer enes barris que non an jardins e hònts, lords, plei d’immondícies e, per tant, de maus aulors?
Alavetz rebrembèc es sòns pròpìs passègi pera plaça deth Mercat e tornèc en un virament de uelhs ena realitat.
Ça que la, ara seguida, coma en un relampit de luciditat, se didec:
Mès refusèc immediataments aguesta idia.
Ja ère apròp.
Ja vedie era casa.
Aquiu qu’ère era sua grana pòrta-cochera…
Alavetz, un relòtge toquèc ua campanada.
Impossible.
Mès tanben aguest còp auec sòrt.
Coma s’era causa siguesse intencionada, en moment qu’eth arribèc dauant dera casa, entraue pera grana pòrta un car cargat de hen.
Raskolnikov s’apressèc ath costat dret e podec entrar sense qu’arrés lo vedesse.
En aute costat deth car i auie gent que discutie: entenec es sues votzes.
Mès arrés lo vedec ada eth ne eth vedec ad arrés.
Quauques ues des hièstres que dauen tath gran pati èren dubèrtes, mès eth non lheuèc era vista: non gausèc…
Era escala qu’amiaue entara casa d’Alena Ivanovna ère ara dreta dera pòrta.
Raskolnikov se filèc entada era e se posèc, damb era man en còr, coma se volesse travar es sòns batècs.
Assegurèc era destrau en nud escolador, parèc era aurelha e comencèc a pujar, pas a pas, sigilosaments.
Non i auie arrés.
Es pòrtes èren barrades.
Mès en arribar en dusau estatge, ne vedec ua de dubèrta de land en land.
Pertanhie a un departament non abitat, qu’en eth trabalhauen uns pintors.
Aguesti òmes ne tansevolh vederen a Raskolnikov.
Contunhèc era sua ascension e arribèc en quatau estatge.
Aquiu i auie era pòrta des crambes dera prestamista.
Eth departament deth dauant seguie sense logar, per çò que semblaue, e eth qu’ère dejós madeish deth dera vielha, en tresau, tanben deuie estar uet, pr’amor que dera sua pòrta auie despareishut era tarja que Raskolnikov auie vist ena sua visita anteriora.
Plan que òc, es logataris s’auie mudat.
Raskolnikov panteishaue.
Siguec un moment en tot trantalhar.
Parèc era aurelha ena pòrta e non entenec arren: en departament d’Alena Ivanovna regnaue un silenci de mòrt.
Era sua atencion venguec alavetz entara escala: s’estèc un moment quiet, atentiu ath mendre bronit que podesse vier de baish…
Dempús guardèc pertot e verifiquèc qu’era destrau ère en sòn lòc.
Ara seguida se preguntèc: “Non estarè massa esblancossit…, massa capvirat?
Ei tan maufidada aguesta vielha!
Dilhèu serie milhor demorar enquia padegar-me un shinhau.” Mès es batècs deth sòn còr, luenh de normalizar-se, èren cada còp mès violents…
Ja non podec tier-se mès: estirèc era man entath cordon dera campaneta e tirèc.
Un moment dempús persutèc damb violéncia.
Non obtenguec responsa, mès non tornèc a picar: ath delà de non amiar-lo entà nunlòc, qu’aurie estat ua pegaria.
Qu’ère segur qu’era vielha ère ena casa; mès ère mesfisanta e deuie estar soleta.
Començaue a conéisher es sòns costums…
Calèc de nauèth era aurelha ena pòrta e… serie qu’es sòns sentits s’auien agudizat en aqueri moments (causa plan pòc probabla), o eth bronit qu’entenec siguec perfèctaments perceptible?
De çò que non n’auec cap de dobte ei de qué ua man s’apuaue ena bauda, tant qu’eth bòrd d’un vestit heregaue era pòrta.
Qu’ère evident que quauqu’un hège en aute costat dera pòrta madeish qu’eth hège pera part exteriora.
Pr’amor de non balhar era impression de qué se volie amagar, Raskolnikov botgèc es pès e mormolhèc ues paraules.
Dempús tirèc deth cordon dera campaneta per tresau viatge, sense cap violéncia, discretaments, damb era fin de non deishar aubirar cap tipe d’impaciéncia.
Aguest moment deisharie en eth un rebrembe indeleble.
E quan, mès tard, acodie ena sua imaginacion damb perfècta netedat, non comprenie se com auie pogut desplegar tanta astúcia en aqueth moment qu’era sua intelligéncia semblaue escandir-se e eth sòn còs paralisar-se…
Un instant dempús entenec que corrien eth barrolh.
Coma ena sua visita anteriora, Raskolnikov vedec qu’era pòrta s’entredaurie e qu’ena estreta dubertura campauen dus uelhs penetrants que lo guardauen damb mesfidança, dera ombra estant.
En aqueth moment, eth joen perdec era sang hereda e cometec ua imprudéncia que siguec a mand de lançà’c a pèrder tot.
En crànher qu’era vielha, espaurida dauant dera idia de veder-se soleta damb un òme qu’eth sòn aspècte non auie arren de tranquil, sagesse barrar era pòrta, Raskolnikov ac empedic mejançant ua fòrta tirassada.
Era usurèra quedèc paralisada, mès deishèc anar era bauda encara que li manquèc pòc entà quèir de bocadents.
Dempús, en veir qu’era vielha s’estaue tu per tu en lumedan, pr’amor de non deishar-li liure eth pas, eth venguec de dret entada era.
Alena Ivanovna, espaurida, hec un bot entà darrèr e sagèc díder quauquarren.
Mès que non podec prononciar ua soleta paraula e se quedèc guardant ath joen damb es uelhs plan dubèrti.
Bona tarde, Alena Ivanovna, (comencèc a díder en ton mès indiferent que li siguec possible cuélher.
Mès es sòns esfòrci sigueren en bades: parlaue damb votz entrebracada, li tremolauen es mans).
Vos hèsqui a vier…, vos hèsqui a vier… ua causa entà empenhar…
Mès entrem: que voi que la veigatz ara lum.
E entrèc en departament sense demorar qu’era vielha lo convidèsse.
Era correc ath sòn darrèr, en tot deishar anar era sua lengua.
Se qui ètz vos?
Qué voletz?
Ja me coneishetz, Alena Ivanovna.
Que sò Raskolnikov…
Guardatz; aciu qu’auetz çò que vos didí er aute dia.
L’aufrie eth petit paquet.
Era lo guardèc, coma dispausada a cuelher-lo, mès, còp sec, cambièc d’opinion.
Lheuèc es uelhs e les tachèc en intrús.
L’observèc damb guardada penetranta, damb un gèst de mesfidança e indignacion.
Se passèc ua menuta.
Raskolnikov autanplan credec desnishar un bualh de trufaria en aqueri uelhets, coma s’era vielha ac auesse endonviat tot.
Notèc que perdie era cauma, qu’auie pòur, autant, qu’aurie hujut s’aqueth mut examen s’auesse tardat mieja menuta mès.
Per qué me guardatz atau, coma se non m’arreconeishéssetz?, exclamèc Raskolnikov de pic, emmaliciat tanben.
Se vos conven aguest objècte, lo cuelhetz; se non, me n’anarè entà un aute lòc.
Non me cau pèrder eth temps.
Didec aquerò sense poder-se tier, a maugrat sòn, mès era sua actitud decidida semblèc esforiar era mesfidança d’Alena Ivanovna.
Qu’ei que me l’as presentat d’ua manèra!
E guardant eth petit paquet, preguntèc:
Qué me hès a vier?
Un pòrtacigarretes d’argent.
Ja vos parlè d’eth eth darrèr còp que siguí aciu.
Alena Ivanovna estenec era man.
Mès, qué se passe?
Ès palle, es mans te tremòlen.
Ès malaut?
Qu’è fèbre, responec Raskolnikov damb votz desirosa.
Es fòrces lo tornauen a abandonar, mès era sua responsa semblaue sincèra.
Era usurèra li treiguec eth petit paquet des mans.
Un pòrtacigarretes… d’argent… guardatz-lo.
Mès non semble qu’aquerò sigue d’argent…
Pro ben que l’as estacat!
S’apressèc ena lampa (totes es hièstres èren barrades, a maugrat dera calor estofanta) e comencèc a lutar entà des.hèir es nuds, en tot dar era esquia a Raskolnikov e desbrembar-se’n d’eth, momentanèaments.
Raskolnikov se descordèc er abric e treiguec era destrau deth nud escolador, mès la tenguec dejós der abric, agarrant-la damb era man dreta.
Enes dues mans sentie ua tremenda feblesa e un embotament creishent.
Cranhie qu’era destrau li queiguesse.
De ressabuda eth cap li comencèc a hèr torns.
Mès, com diables as estacat aquerò?.
Que non i auie ua segonda a pèrder.
Treiguec era destrau de dejós der abric, la quilhèc damb es dues mans e, sense violéncia, damb un movement lèu maquinau, la deishèc quèir sus eth cap dera vielha.
Raskolnikov creiguec qu’es sues fòrces l’auien abandonat entà tostemp, mès notèc que les recuperaue après auer dat eth còp de destrau.
Era vielha, coma de costum, non amiaue arren en cap.
Es sòns peus, grisi, clars, chaupadi en òli, s’amassauen en ua petita trena que se retiraue ara coa d’un arrat, e qu’un tròç de piente d’asta tenguie fixada en cogòt.
Coma qu’ère d’escassa estatura, era destrau l’artenhec ena part anteriora dera tèsta.
Era victima deishèc anar un crit fèble e perdec er equilibri.
Era soleta causa que podec hèr siguec tier-se eth cap damb es mans.
En ua d’eres amiaue encara eth petit paquet.
Raskolnikov li dèc, damb totes es sues fòrces, encara dus còps mès en madeish lòc, e era sang gessec a gargolhs, coma d’un recipient que s’auesse volcat.
Eth còs dera victima s’esbaucèc definitiuaments.
Raskolnikov arreculèc pr’amor de deishar-lo quèir.
Dempús s’inclinèc sus era cara dera vielha.
Qu’ère ja mòrta.
Es sòns uelhs èren tan dubèrti, que semblauen èster a mand de gésser des orbites.
Eth sòn front e tot eth sòn ròstre èren regdes e desfiguradi pes convulsions dera agonia.
Raskolnikov deishèc era destrau en solèr, ath cant deth cadavre, e comencèc a escorcolhar, tient compde de non tacar-se de sang, era pòcha dreta, aquera pòcha d’a on eth auie vist ena sua darrèra visita, qu’era vielha treiguie es claus.
Sauvaue pliaments era sua luciditat; non ère estalamordit; non sentie vertiges.
Mès endauant rebrembèc qu’en aqueri moments auie actuat damb grana atencion e prudéncia, qu’autanplan auie estat capable de calar es sòns cinc sentits en evitar tacar-se de sang…
Lèu trapèc es claus, agropades en aqueth pòrtaclaus de hèr qu’eth ja auie vist.
Correc damb es claus entath dormitòri.
Qu’ère ua pèça de mejanes dimensions.
En un costat i auie ua grana veirina plia de figures de sants; en aute, ua grana jaça, perfèctaments neta e protegida per ua vana confeccionada damb tròci de seda de mides e colors desparièrs.
Botada ath costat de ua auta paret i auie ua comòda.
En apressar-se ada era se l’acodic quauquarren estranh: a penes comencèc a sajar es claus pr’amor de daurir es calaishi experimentèc ua secodida.
Era temptacion de deishà’c tot e d’anar- se’n l’assautèc còp sec.
Mès aguesti trantalhaments solet se tardèren uns instants.
Qu’ère ja massa tard entà hèr repè.
E quan arridolaue, estonat d’auer auut semblabla pensada, un aute pensament, ua idia reauments enquimeranta, se senhoregèc dera sua imaginacion.
Se didec que dilhèu era vielha non auie mòrt, que dilhèu se remeterie…
Deishèc es claus e era comòda e correc entath còs estirat.
Cuelhèc era destrau, la quilhèc… mès non arribèc a deishar-la quèir: qu’ère clar qu’era vielha ère mòrta.
S’inclinèc sus eth cadavre pr’amor d’examinar-lo d’apròp e observèc qu’auie eth crani dubèrt.
L’anaue a tocar damb eth dit, mès cambièc de pensada: aguesta pròva non ère de besonh.
Sus era estrada s’auie format ua bassa de sang.
Alavetz, Raskolnikov vedec un cordon en còth dera vielha e comencèc a tirassar d’eth; mès qu’ère massa resistent e non se trincaue.
Ath delà, estaue esguitlós, chaupat de sang…
Sagèc de trèir-lo peth cap dera victima; tanpòc ac artenhec: que s’aganchaue en bèth lòc.
En pèrder era paciéncia, pensèc tier era destrau: trincarie eth cordon damb un còp de destrau sus eth cadavre.
Mès que non se decidic a cométer aguesta atrocitat.
Fin finau, après dues menutes d’assagi, artenhec talhar-lo, en tot tacar-se es mans de sang encara que sense tocar eth còs dera victima.
Un instant dempús, eth cordon ère enes sues mans.
Coma s’auie imaginat, ère ua petita borsa que penjaue deth còth dera vielha.
Tanben penjauen deth cordon ua midalheta esmaltada e dues crotzes, era ua de husta de cipressèr e era auta de coeire.
Era borseta qu’ère de pèth de camèlh; regolejaue greish e ère claufida de sòs.
Raskolnikov se la sauvèc ena sua pòcha sense daurir-la.
Lancèc es crotzes sus eth còs dera vielha e, aguest còp cuelhent era destrau, tornèc ara prèssa entath dormitòri.
Ua impaciéncia febriu lo possau.
Cuelhec es claus e seguic eth prètzhèt.
Mès es sues temptatiues de daurir es calaishi sigueren en vaganaut, non tant pera tremolor des sues mans coma des contunhs errors que cometie.
Vedie, per exemple, qu’ua clau non s’adaptaue a ua clauadura, e s’encabornaiue a introdusir-la.
Se separèc, donc, dera comòda e se botèc en solèr pr’amor de guardar dejós deth lhet, donques que se’n sabie de qué ère aquiu a on es vielhes solien sauvar totes es sues riqueses.
Efectiuaments, vedec ua mala plan grana (de mès d’un mètre de longada), tapissada de marroquin vermelh.
Era clau dentada s’ajustaue perfèctaments ara sarralha.
Dubèrta era mala, apareishec ua tela blanca que caperaue tot eth contengut.
Dejós dera tela i auie ua perissa de pèth de lèbe damb forradura ròia.
Dejós dera pèth, un vestit de seda, e dejós d’aguest, un chal.
Mès entà baish solet i auie, çampar, tròci de tela.
Se limpièc era sang des mans ena forradura ròia.
De pic, cambièc d’expression e se dice, espaurit:
Mès quan comencèc a escorcolhar es tròci de tela, de dejós dera pèth gessec un relòtge d’aur.
Alavetz non deishèc arren sense guardar.
Entre es retalhs deth hons apareisheren jòies, objèctes empenhadi, plan que òc, que non auien estat retiradi encara: braçalets, cadies, plendengues, esplingues de corbata…
Quauques ues d’aguestes jòies èren enes sòns estugs; d’autes, suenhosaments estropades en papèr de jornau doblat, e eth paquet ben estacat.
Non trantalhèc ne ua segonda: metec era man e comencèc a aumplir es pòches deth sòn pantalon e deth sòn abric sense daurir es paquets ne es estugs.
Mès de ressabuda li calec interrómper eth sòn trabalh.
Li semblaue auer entenut un bronit de passi ena cramba deth costat.
Se quedèc quiet, gelat d’espant…
Non, tot qu’ère en cauma; sens dobte era sua aurelha l’auie enganhat.
Mès de pic, percebec un fèble crit, o, milhor, un panteish sord, entrebracat, que s’amortèc de seguit.
De nauèth e pendent ua menuta regnèc un silenci de mòrt.
Raskolnikov acocolit dauant dera mala, demorèc, alendant a penes.
De pic se lheuèc, agarrèc era destrau e correc entara cramba vesia.
En aguesta cramba s’estaue Lisbeth.
Auie enes sues mans un gran paquet e contemplaue espaurida eth cadavre dera sua fraia.
Auie era sang dera cara perduda e semblaue non auer fòrces entà cridar.
En veir aparéisher a Raskolnikov comencèc a tremolar coma ua huelha e eth sòn ròstre se contreiguec convulsiuaments.
Sagèc de lheuar es braci e non podec; dauric era boca, mès d’era non gessec cap de son.
Doçaments anèc arreculant entà un cornèr, sense deishar de guardar a Raskolnikov en silenci, aqueth silenci que non auie fòrces entà trincar.
Eth se lancèc sus era damb era destrau ena man.
Es pòts dera malerosa se torcèren damb ua d’aguestes potèles que solem campar enes mainatges petits quan ven quauquarren que les espaurís e comencen a cridar sense deishar de uelh era encausa deth sòn terror.
Era destrau queiguec còp sec sus eth sòn crani, henec era part superiora deth uas frontau e lèu arribèc enquiar occiput.
Lisbeth s’esbaucèc.
Raskolnikov perdec complètaments eth cap, s’apoderèc deth paquet, dempús lo deishèc quèir e correc entath vestibul.
Eth sòn terror anaue aumentant, mès que mès dempús d’aqueth dusau crim que non auie projectat, e sonque pensaue en húger.
S’en aqueth moment auesse estat capable de veir es causes mès claraments, d’encuedar-se’n des dificultats, er orror e çò d’absurd dera sua situacion; s’auesse estat capable de preveir es obstacles que li calie evitar e es crims qu’encara aurie pogut cométer entà gésser d’aquera casa e entornar ena sua, dilhèu aurie renonciat ara luta e s’aurie liurat, mès non per covardia, senon per orror que l’inspirauen es sòns crims.
Aguesta sensacion d’orror aumentaue per moments.
Ne peth mau de morir aurie tornat ath cant dera mala, ne tansevolh enes dues crambes interiores.
Ça que la, de man en man anauen acodint ena sua ment d’auti pensaments.
Autanplan arribèc a quèir en ua sòrta de deliri.
A viatges s’en desbrembaue des causes essenciaus e tachaue era sua atencion enes detalhs mès superflús.
Totun, coma que hec ua guardada ena codina e vedec que dejós d’un banc i auie un farrat d’aigua, se l’acodic lauar-se es mans e limpiar era destrau.
Es sues mans èren tacades de sang, pegoses.
Introdusic era destrau en farrat; dempús cuelhec un tròç de sabon qu’auie en ua sièta henuda sus era hièstra e se lauèc.
Ara seguida treiguec era destrau deth farrat, limpièc eth hèr e s’estèc aumens tres menutes heregant eth mange, qu’auie recebut esposcs de sang.
Ac sequèc tot damb un liròt qu’ère penjat en un esteneder dera codina, e dempús examinèc peth menut era destrau ath cant dera hièstra.
Es tralhes acusadores auien despareishut, mès eth mange ère encara umid.
Dempús de penjar era destrau deth nud escolador, dejós der abric, guardèc es sòns pantalons, era sua giqueta, es sues bòtes, tant pèth menut coma li permetec era escasa lum que i auie ena codina.
A prumèr còp de uelh, era sua jarga non presentaue cap indici sospechós.
Solet es bòtes èren tacades de sang.
Banhèc un liròt e les limpièc.
Mès se’n sabie de qué non i vedie guaire ben e de qué dilhèu non percebie taques perfèctaments visibles.
Dempús s’estèc trantalhant ath miei dera codina, cuelhut per un pensament angoniós: se didie que dilhèu s’auie capvirat, que non se trapaue en situacion de rasonar ne de defener-se, que solet podie ocupar-se de causes que l’amiauen entara perdicion.
Me cau húger, húger…” E correc entath vestibul.
Alavetz sentec eth terror mès prigond qu’auie sentut ena sua vida.
S’estèc un moment immobil, coma se non podesse creir as sòns uelhs: era pòrta deth departament, era que daue tàs escales, aquera qu’auie picat hège uns moments, era pòrta que per era auie entrat, ère miei dubèrta, e atau auie estat pendent tot eth sòn sojorn en departament…
Òc, qu’auie estat dubèrta.
Çò de chocant ère qu’eth auie vist a Lisbeth laguens deth departament…
Com non se l’acodic pensar que s’auie entrat sense picar, era pòrta li calie èster dubèrta?
Non entrarie a trauèrs des henerecles!
Se lancèc sus era pòrta e passèc eth barrolh.
Tornèc a passar eth barrolh, dauric era pòrta e parèc era aurelha.
Atau s’estèc ua bona estona.
S’entenien crits ena luenhor.
Plan que òc, deuien vier deth portau.
Dues fòrtes votzes escambiauen injúries.
Demorèc.
Fin finau es votzes deishèren d’entener-se, cessèren de pic.
Es que discutien se’n deuien d’auer anat.
Ja ère prèst a gésser, quan era pòrta deth departament tarabastosaments, e quauquarrés comencèc a baishar era escala cantant.
Barrèc de nauèth era pòrta, e de nauèth demorèc.
Fin finau tot restèc negat en un prigond silenci.
Non s’entenie ne eth rumor mès leugèr.
Mès ja anaue a baishar, quan entenec bronit de passi.
Eth bronit venguie de luenh, deth començament dera escala, solide.
Damb eth temps, Raskolnikov rebrembèc perfèctaments que, a penes entenec aguesti passi, auec era presentida qu’acabarien en quatau estatge, de qué aqueth òme se filaue entara casa dera vielha.
D’a on venguec aguesta presentida?
Dilhèu eth bronit d’aqueri passi auie quauqua particularitat significatiua?
Qu’èren lents, pesants, regulars…
Es passi arribèren en prumèr estatge.
Seguiren pujant.
Qu’èren cada còp mès perceptibles.
Enquia e tot en un moment s’entenec un panteish asmatic…
Que ja ère en tresau estatge… “Que ven entà aciu, ven entà aciu…” Raskolnikov quedèc petrificat…
Li semblaue que viuie ua d’aguestes malajadilhes qu’en eres mos vedem acaçadi per enemics implacables que son a mand d’agarrar-mos e assassinar-mos, tant que nosati mos sentem clauadi en solèr, sense poder hèr cap movement entà defener-mos.
Es caushigades s’entenien ja en tram qu’acabaue en quatau estatge.
De pic, Raskolnikov gessec d’aqueth espasme que lo tenguie immobil, tornèc en interior deth departament damb pas brac seguit, barrèc era pòrta e passèc eth barrolh, sense hèr cap de bronit.
Er instint lo guidaue.
Un còp ben barrada era pòrta, s’estèc ath cant d’era, arropit, tient er alend.
Eth desconeishut qu’ère ja en soleret.
Se trapaue dauant de Raskolnikov, en madeish lòc d’a on eth joen auie sajat percéber es bronits der interior hège ua estona, quan solet era pòrta lo separaue dera vielha.
Eth visitaire alendèc duèrsi còps prigondaments.
Vertadèraments, tot aquerò semblaue ua malajadilha.
Eth deconeishut tirèc violentaments deth cordon dera campaneta.
Quan vibrèc eth son metalic, ath visitaire li semblèc enténer que quauquarren se botjaue laguens deth departament, e pendent ues segondes escotèc atentiuaments.
Tornèc a picar, tornèc a escotar e, de pic, sense poder contier era sua impaciéncia, comencèc a secodir era pòrta, agarrant fèrmaments eth picapòrt.
Raskolnikov guardaue espaurit era sarralha, que s’agitaue laguens dera armèla, en tot dar era impression de qué anaue a sautar d’un moment en aute.
Un sinistre orror s’apoderèc d’eth.
Tan violentes èren es bassacades, que se comprenien es temors de Raskolnikov.
Per un moment auec era idia de tier era sarralha, e damb era, era pòrta, mès renoncièc en compréner qu’er aute poirie encuedar-se’n.
Perdec totafèt era serenor; eth cap li tornaue a hèr torns.
Mès en aqueth moment entenec qu’eth desconeishut començaue a parlar, e aquerò l’entornèc era cauma.
Seràn en tot dormir o les auràn estofat?, mormolhèc.
Que se les hèsque a vier eth diable!
As dues: a Alena Ivanovna, era vielha bruisha, e a Lisbeth Ivanovna, era beresa pega…
Dauritz d’un còp, hemnòtes…!
Que son en tot dormir, ne sò segur.
Qu’ère desesperat.
Tirèc deth cordon aumens dètz viatges mès, autant fòrt coma poguec.
Se vedie claraments qu’ère un òme energic e que coneishie era casa.
En aqueth moment s’enteneren, ja plan près, uns passi leugèrs e rapids.
Evidentaments, ua auta persona se filaue entath quatau estatge.
Raskolnikov non entenec ath nauèth visitaire enquia qu’ère en tot arribar en soleret.
Non ei possible que non i age arrés, didec eth nauèth vengut damb votz sonora e alègra, en tot dirigir-se ath prumèr visitaire, que seguie hènt sonar era campaneta.
Bona tarde, Koch.
Non sai se qué dimònis se passe, repliquèc Koch.
E vos, de qué me coneishetz?
Quina mala memòria!
A, òc!
E didetz que non i son?
Be n’ei d’estranh!
Enquia e tot me semble impossible.
Me cau parlar damb era.
Jo tanben l’è de parlar, amic mèn.
Qué li vam a hèr!, exclamèc eth joen.
Mo n’auram d’anar per a on auem vengut.
E jo que me pensaua que gesseria d’aciu damb sòs!
Plan que mo n’auram d’anar!
Mès per qué me citèc?
Era madeisha me didec que venguessa ad aguesta ora.
Damb era caminada que m’a calut hèr entà vier dera mia casa enquia aciu!
A on diables s’estarà?
Non ac compreni.
Aguesta bruisha decrepita non se botge jamès de casa, donques que lèu non pòt caminar.
E, de pic, se l’acodís vier a tier-se un passèg!
E se li preguntam ath portièr?
Entà qué?
Entà saber-mo’n s’ei en casa o quan tornarà.
Preguntar, preguntar!…
Mès se non ges jamès!
Tornèc a bassacar era pòrta.
Qu’ei inutil!
Non i a mès remèdi qu’anar-mo’n!
Guardatz!, exclamèc de pic eth joen.
Guardatz ben!
Plan, e qué?
Aquerò demòstre que non ei barrada damb clau, senon damb eth barrolh.
L’entenetz sonar quan se botge era pòrta?
E qué?
Mès, non comprenetz?
Aquerò demòstre qu’ua d’eres ei ena casa.
S’auessen gessut es dues, aurien barrat era pòrta damb clau per dehòra; de cap des manères aurien pogut passar eth barrolh peth laguens…
Ac entenetz… ac entenetz?
Que cau èster en casa entà passar eth barrolh, non comprenetz?
En fin, que i son e non vòlen daurir.
Plan!
Solide!, exclamèc Koch, estonat.
Mès qué diables deuen hèr?
E comencèc a pataquejar era pòrta furiosaments.
Deishatz-ac!
Qu’ei inutil, didec eth joen.
Que i a quauquarren estranh en tot aquerò.
Auetz picat fòrça viatges, auetz pataquejat violentaments era pòrta, e non daurissen.
Aquerò pòt èster pr’amor qu’es dues son estavordides o…
O què?
Qu’ei ua bona idia.
Es dus se premaniren a baishar.
Non, didec eth joen; vos, demoratz-vos aciu.
Jo anarè a cercar ath portièr.
Per qué me cau quedar?
Plan, me demorarè.
Jamès se sap se qué pòt passar.
Escotatz-me: que sò en tot estudiar entà jutge d’instrucción.
Dempús de díder aquerò en un ton plen de veeméncia, eth joen comencèc a baishar es escales a granes calhamardades.
Quan se demorèc solet, Koch, cridèc un còp mès, discrètaments, e dempús, cogitós, comencèc a secodir era pòrta pr’amor de convencer-se de qué eth barrolh ère passat.
Ara seguida s’inclinèc, panteishant, e tachèc eth uelh ena sarralha.
Mès non podec veir arren, pr’amor qu’era clau ère botada peth laguens.
Pauhicat dauant dera pòrta, Raskolnikov agarraue fòrtaments eth mange dera destrau.
Qu’ère cuelhut per ua sòrta de deliri.
Ère dispausat a lutar contra aqueri òmes s’artenhien entrar en departament.
En enténer es sòns còps e es sòns comentaris, mès d’un viatge auie estat a mand de botar punt finau ara situacion en tot parlar-les a trauèrs dera pòrta.
A viatges lo senhorejaue era temptacion d’escarnir-les, de trufar-se’n d’eri, e enquia e tot desiraue qu’entrèssen en departament.
Mès a on s’aurà botat aguest òme?, mormolhèc eth de dehòra.
Qu’auien passat diuèrses menutes e arrés pujaue.
Koch començaue a pèrder era cauma.
Mès a on s’aurà metut aguest òme?, bramèc.
A tot darrèr, agotada era sua paciéncia, se filèc escales enjós damb eth sòn pas lent, pesant, rambalhós.
Raskolnikov passèc eth barrolh e entredauric era pòrta.
Non se percebie eth mendre bronit.
Sense trantalhar mès, gessec, barrèc era pòrta çò de mielhor que podec e comencèc a baishar.
Immediataments, solet auie baishat tres gradons, entenec tapatge mès entà baish.
Qué hèr?
Non i auie cap de lòc entà amagar-se…
Tornèc a pujar ath mès córrer.
Ep, tu, demora!
Eth que cridaue atau venguie de gésser d’un des estatges inferiors e corrie escales enjós, non ja ath galaup, senon en tromba.
Mitri, Mitri, Miiiitre!, sorrisclaue enquia desgahonar-se.
T’as tornat lhòco?
Es crits s’amortèren; es darrèrs auien arribat ja dera entrada estant.
Tot quedèc de nauèth en silenci.
Mès, passades ja ues segondes, diuèrsi òmes que conversauen a granes votzes comencèren a pujar tumultuosaments pera escala.
Qu’èren tres o quate.
Raskolnikov arreconeishec era sonora votz deth joen d’abans.
En compréner que non les podie evitar, s’endralhèc decididaments ath sòn encontre.
Er encontre semblaue inevitable.
Ja sonque les separaue un estatge.
Mès, ara imprevista…, era salvacion!
Uns gradons mès entà baish, ara sua dreta, vedec un pis dubèrt e uet.
Qu’ère eth departament deth dusau, a on trabalhauen es pintors.
Coma s’ac auessen hèt de bon voler, acabauen de gésser.
Seguraments sigueren eri es que baishèren es escales corrent e cridant.
Es tets qu’èren nauèth pintadi.
Ath miei d’ua des crambes i auie encara un petit farrat, un pòt de pintura e un pincèu.
Raskolnikov se calec en apartament furtiuaments e s’amaguèc en un cornèr.
Qu’auec eth temps just.
Es òmes èren ja en soleret.
Non s’arturèren: seguiren pujant entath quatau sense deishar de parlar a votzes.
Raskolnikov demorèc un moment.
Dempús gessec de punta e se lancèc ath mès correr escales enjós.
Arrés ena escala; arrés en portau.
Gessec ara prèssa e virèc entara quèrra.
Sabie pro ben qu’aqueri òmes serien ja en departament dera vielha, que les aurie susprenut trapar era pòrta dubèrta que hège un moments ère barrada; que serien en tot examinar es cadavres; que de seguit aurien dedusit qu’eth criminau se trapaue en estatge quan eri piquèren, e qu’acabaue de húger.
E dilhèu autanplan sospechauen que s’auie amagat en departament uet quan eri pujauen.
Ça que la, Raskolnikov non gausaue pressar era marcha; non gausaue encara que li calie recórrer un centenat de mètres entà arribar ena prumèra cantoada.
Non, que serie ua enganha…
Me cau lançar era destrau?
E se cuelhessa un coche?
Tanpòc, tanpòc…!
Es idies s’embolhauen en sòn cervèth.
Ara fin vedec un carreron e se calèc en eth mès mòrt que viu.
Qu’ère evident que lèu ère ja sauvat.
Aquiu corrie mens risque d’inspirar sospeches.
Ath delà, er estret carreron ère plen de caminaires, qu’entre eri ère coma un gran de sable.
Mès era tension d’anim l’auie aflaquit de tau sòrta qu’a penes podie caminar.
Gròsses gotes de sudor baishauen peth sòn ròstre; eth sòn còth ère chaupat.
Vai, quina mèrda, amic!, li cridèc ua votz quan desbocaue en canau.
Qu’auie perdut totafèt eth cap; coma mès caminaue, mès trebolat se sentie.
En arribar en cai e veder-lo lèu uet, era pòur de cridar era atencion lo cuelhec, e tornèc entath carreron.
Encara qu’ère a mand de quèir estavanit, balhèc un torn entà arribar ena sua casa.
Quan crotzèc era pòrta, encara non s’auie remetut deth tot.
Ja ena escala, se’n brembèc dera destrau.
Encara li calie hèr quauquarren important: deishar era destrau ath sòn lòc sense cridar era atencion.
Raskolnikov non ère en situacion de compréner que, en sòrta de deishar era destrau en lòc d’a on l’auie agarrat, qu’ère preferible des.heir-se d’era, en tot lançar-la, per exemple, en pati de quinsevolh casa.
Totun, tot gessec dera milhor manèra.
Era pòrta dera garita ère barrada, mès non damb clau.
Aquerò semblaue indicar qu’eth portièr non ère aquiu.
Ça que la, Raskolnikov auie perdut enquia tau punt era facultat de rasonar, que venguec entara garita e dauric era pòrta.
S’en aqueth moment auesse apareishut eth portièr l’aurie preguntat: “Qué voletz?”, eth, solide, l’aurie entornat era destrau damb eth gèst mès naturau.
Mès era garita ère ueda coma eth viatge anterior, e Raskolnikov podec deishar era destrau dejós deth banc, entre es socs, exactaments coma la trapèc.
Immediataments pugèc ena sua cramba, sense trapar ad arrés ena escala.
Era pòrta deth departament dera patrona ère barrada.
Ja ena sua cramba, s’estirèc vestit en divan e quedèc negat en ua sòrta d’inconsciéncia que non ère era deth saunei.
Se quauquarrés ausse entrat alavetz en quarto, Raskolnikov, plan que òc, s’aurie espaurit e aurie deishat anar un sorriscle.
Eth sòn cap qu’ère un gargolhatge de tròci d’idies, mès eth non podie captar-ne deguna, a maugrat que s’entestaue en aquerò.
Raskolnikov s’estèc pendent long temps ajaçat.
A viatges, se remetie un shinhau e se n’encuedaue de qué era net ère fòrça auançada, mès que non pensaue en lheuar-se.
A punta de dia, encara seguie estirat en divan, sense auer artenhut secodir aqueth sopor que s’auie senhorejat de tot eth sòn èsser.
Deth carrèr arribèren enes sues aurelhes crits estridents e sorriscles ensordidors.
Qu’ère acostumat a entener-les jos era sua hièstra cada net tàs dues.
Aguest còp er escandal lo desvelhèc.
E hec un bot, de sòrta que semblaue que l’auien arrincat deth divan.
Se seiguec, e còp sec, acodic ena sua memòria tot çò que s’auie passat.
Ara prumeria pensaue que se tornaue lhòco.
Sentie un hered glaciau, mès aguesta sensacion venguie dera fèbre que s’auie apoderat d’eth pendent eth saunei.
Era sua tremolor ère tant intensa, qu’ena cramba ressonaue eth croishiment des sòns dents.
Un vertige orrible lo neguèc.
Dauric era pòrta e s’estèc un moment en tot escotar.
Tot qu’ère adormit ena casa.
Passegèc ua guardada d’estonament sus eth madeish e sus tot aquerò que l’entornejaue.
Que i auie quauquarren que non comprenie.
Com ère possible que se l’auesse desbrembat passar era bauda dera pòrta?
Ath delà, s’auie ajaçat vestit e autanplan damb eth chapèu, que l’auie queigut e ère aquiu, en solèr, ath cant dera sua coishinèra.
Correc entara hièstra.
I auie pro claror.
D’inspectèc suenhosaments de cap a pès.
Guardèc e reguardèc era sua ròba.
Cap tralha?
Non, atau non podie veder-se.
Se despolhèc, encara que seguie tremolant per çò dera fèbre, e tornèc a examinar era sua ròba damb grana atencion.
Pèça per pèça, les guardaue deth dret e deth revés, cranhent que se l’escapèsse quauquarren.
Totes es pèces, enquia era mès insignificanta, les examinèc tres còps.
Era soleta causa que vedec siguec ues gotes de sang calhada enes estarnadi bòrds des baishi deth pantalon.
Damb cotelon talhèc aguesti tròci.
Se didec que ja non auie arren mès a hèr.
Mès, de ressabuda, s’en brembèc de qué era borseta e toti es objèctes qu’era tarde anteriora auie cuelhut dera mala dera vielha èren encara enes sues pòches.
Encara non auie pensat en treir-les pr’amor d’amagar-les; non se l’auie acodit ne tansevolh quan auie examinat era sua ròba.
Plan, donc, mans ara òbra.
En un virament de uelhs uedèc es pòches sus era taula e dempús les botèc deth revés pr’amor de convencer-se de qué non auie quedat arren en eres.
Ara seguida s’ac hèc a vier tot en un cornèr deth quarto, a on eth papèr ère trincat e desapegat en diuèrsi lòcs dera paret.
En ua des borses que formaue eth papèr i metec eth molon de petits paquets.
E se demorèc guardant damb gèst estupid era henerecla deth papèr, que s’auie dubèrt encara mès.
De ressabuda s’estrementic de cap a pès.
Senhor!
Mon Diu!, mormolhèc, desesperat.
Qué è hèt?
Que me passe?
Ei atau coma s’amaguen es causes?
Totun, mos cau tier en compde que Raskolnikov non auie pensat entad arren en aqueres jòies.
Credie que solet s’apoderarie des sòs, e aquerò explique se per qué non auie premanit cap amagader.
Non ei ua asenada amagar atau es causes?
En senter-se ath limit des sues fòrces, se seiguec en divan.
Un aute còp recorreren eth sòn còs es caudheireds dera fèbre.
Maquinauments s’apoderèc deth sòn esbocinat abric d’estudiant, qu’auie a posita dera sua man, en ua cagira, e se caperèc damb eth.
Lèu queiguec en un sòmi qu’auie quauquarren de deliri.
Perdec totafèt era nocion des causes; mès ath cap de cinc menutes se desvelhèc, se lheuèc en un bot e se lancèc damb gèst d’angoisha sus era sua ròba.
Eth nud escolador ei encara en lòc que lo cosí.
Auer desbrembat un detalh tant important, ua pròva tant evidenta!” Arrinquèc eth cordon, lo des.heiguec e metec es tires de tela dejós dera sua coishinèra, entre era sua ròba interiora.
Aumens, atau m’ac pensi”, se didec de pè ath miei dera cramba.
Dempús, damb ua atencion tan tensa que resultaue dolorosa, comencèc a guardar pertot pr’amor d’assegurar-se de qué non se l’auie desbrembat arren.
Ja se sentie torturat pera conviccion de qué tot l’abandonaue, dès era memòria enquiara mès simpla facultat de rasonar.
Es tròci qu’auie talhat der embaish deth pantalon qu’èren encara en solèr, ath miei deth quarto, expausadi as guardades deth prumèr qu’arribèsse.
Mès, se qué me passe?, exclamèc, confonut.
En aguest moment l’assautèc ua idia estranha: pensèc que dilhèu era sua ròba ère plia de taques de sang e qu’eth non podie veder-les per çò dera amendrida des sues facultats.
De pic, s’en brembèc de qué era borseta ère tanben tacada.
Un alend d’aleugerament gessec de çò mès prigond deth sòn pièch e pensèc, trionfant: “Era rason non m’a abandonat deth tot: non è perdut era memòria ne era facultat de reflexionar, donques que me n’è encuedat d’aguest detalh.
Qu’a estat un moment de feblesa mentau costat pera fèbre.” E arrinquèc tota era forradura dera pòcha quèrra deth pantalon.
En aguest moment, un arrai de solei illuminèc era sua bòta quèrra, e Raskolnikov desnishèc, a trauèrs d’un horat deth caucèr, ua taca acusadora en michon.
Se treiguec era bòta e verifiquèc que, plan que òc, ère ua taca de sang: tota era punta deth michon qu’ère tacada… “Mès, se qué hèr?
De pès ath miei dera cramba, damb aqueres pèces acusadores enes mans, se preguntaue:
Non me cau desbrembar qu’es investigacions comencen tostemp pes horneths de cauhatge.
E s’ac usclèssa aciu madeish…?
Mès, com, se non è aluquets?
Çò de mielhor ei que me lo hèsca a vier e lo lança en quinsevolh lòc.
Òc, en quinsevolh lòc e ara madeish.” E tant que hège mentauments aguesta afirmacion, se seiguec de nauèth en divan.
Dempús, en sòrta de méter en practica es sues intencions, deishèc quèir eth cap en coishin.
Que tornaue a auer caudheireds.
Ère gelat.
De nauèth se metec ath dessús eth sòn abric d’estudiant.
Diuèrses ores s’estèc estirat en divan.
De quan en quan pensaue: “Òc, me cau anar a lançar aquerò en quinsevolh lòc, entà non pensar ja mès en aquerò.
Me i cau anar immediataments."
E mès d’un còp s’agitèc en divan damb eth prepaus de lheuar-se, mès que non li siguec possible.
Fin finau, un còp violent costat ena pòrta lo treiguec deth sòn marasme.
Daurís, se non t’as mòrt!, cridèc Nastasia sense deishar de pataquejar era pòrta damb eth sòn punh.
Tostemp ei ajaçat.
Se passe eth dia dormint coma un gosset.
Coma que n’ei!
Daurís ja!
Son mès des dètz!
Dilhèu non i é, didec ua votz d’òme.
Se lheuèc en un bot e se demorèc seigut en divan.
Eth còr li bategaue tan violentaments, que li hège mau.
Ei passada era bauda, observèc Nastasia.
Vos lheuar-te e daurir d’un còp?
Qué hè aciu eth portièr?
Que s’a desnishat tot, plan que òc!
Me cau daurir o hèr eth sord?
Se lheuèc a mieges, estirèc eth braç e passèc era bauda.
Era cramba ère tant estreta, que podie daurir era pòrta sense deishar eth divan.
Non s’auie enganhat: qu’èren Nastasia e eth portièr.
Era sirventa li tachèc ua guardada estranha.
Raskolnikov guardaue ath portièr damb desesperada gausardaria.
Aguest li presentaue ath joen un papèr gris, doblat e rustaments sagerat.
Aquerò qu’an hèt a vier deth comissariat.
De quin comissariat?
Deth comissariat de policia.
De quin comissariat a d’èster?
Mès, se qué vò de jo era policia?
Jo qué me sai?
Qu’ei ua citacion e vos i cau anar.
Guardèc fixaments a Raskolnikov, passèc ua guardada per apartament e se premanic a gésser.
Qu’as cara de malaut, didec Nastasia que non deishaue de uelh a Raskolnikov.
En enténer aguestes paraules, eth portièr virèc eth cap, e era sirventa li didec:
Qu’a fèbre dès ager.
Raskolnikov non responec, Qu’auie encara eth plec ena man, sense daurir-lo.
S’ès malaut non i vages.
Non i a prèssa.
Dempús ua pausa, preguntèc:
Qué as ena man?
Raskolnikov seguic era guardada dera sirventa e vedec ena sua man dreta es tròci deth pantalon, es michons e era pòcha.
Qu’auie dormit atau.
Mès tard se’n brembèc qu’enes vagues vesilhes qu’interrompien eth sòn sòmi febril sarraue tot aquerò fòrtaments damb era man e que tornaue a esclipsar-se sense daurir-la.
Recuelhes uns liròts e dormisses damb eri coma se siguessen un tresaur!
Se metec a arrir damb era sua arridalha isterica.
Raskolnikov s’esdeguèc a amagar jos er abric eth triple còs deth delicte e tachèc ena sirventa ua guardada desfisanta.
Encara qu’en aqueri moments siguesse incapable de pensar damb luciditat, se n’encuedèc de qué recebie un tracte plan desparièr ath que se balhe a ua persona que van a detier.
Mès…
Per qué lo citaue era policia?
Te cau préner un shinhau de tè.
Vau a hèr-lo-te a vier.
Vòs?
Que n’a sobrat.
Non, non voi tè, gasulhèc.
Vau a veir se qué vò era policia.
Mès, se non poiràs ne baishar era escala!
È dit que i vau.
Tu madeish.
Gessec darrèr deth portièr.
Immediataments, Raskolnikov s’apressèc ena hièstra e examinèc ara lum deth dia es michons e es tròci de pantalon.
Qui non ac sàpie, non les veirà.
Alavetz dauric eth plec damb mans tremoloses.
Li calèc lieger-lo e relieger-lo diuèrsi còps entà compréner çò que didie.
Qu’ère ua citacion redigida dera forma normau, qu’en era se l’indicaue que li calie presentar-se aqueth madeish dia, tàs nau e mieja, en comissariat deth districte.
Non è arren a veir damb era policia, e me cite precisaments aué.
Anaue a ajulhar-se entà pregar, mès, en sòrta de hè’c, se metec a arrir.
Non se n’arrie des prècs, senon d’eth madeish.
Comencèc a vestir-se ara prèssa.
E se didec immediataments:
A penes s’auec metut eth michon sagnós, se lo treiguec damb un gèst d’orror e inquietud.
Mès de seguit s’en brembèc de qué non n’auie cap aute, e se lo tornèc a méter, en tot meter-se a arrir de nauèth.
Aquerò non son que prejudicis.
Ça que la, tremolaue de cap a pès.
Lèu passèc dera ilaritat ara desesperacion.
Es cames li tremolauen.
De pòur?, gasulhèc.
Tot li hège torns; auie mau de cap per çò dera fèbre.
Me vòlen atrèir, agarrar-me de ressabuda, pensèc tant que se filaue entara escala.
Ja ena escala s’en brembèc de qué es jòies panades èren encara a on les auie botat, darrèr deth papèr desapegat e trincat dera paret dera cramba.
S’arturèc un moment, mès qu’ère tau era desesperacion que lo dominaue, era sua desesperacion, tan cinica, tan prigonda, que hec un gèst d’impoténcia e seguic eth sòn camin.
Eth calor ère tant insuportable coma enes dies anteriors.
Hège temps que non auie queigut ua soleta gota d’aigua.
Tostemp aqueth povàs, aqueri molons de caudea e de tòchos que metien trebucs en carrèr.
E era flaira des botigues plies de lordèra, e des tauèrnes, e aqueth revolum de embriacs, quincalhièrs, coches de loguèr…
Eth fòrt solei l’eishorbèc e li costèc vertige.
Es uelhs li hègen mau enquiar extrèm de non poder daurir-les.
Atau les passe enes dies de solei a toti es qu’an fèbre.
En arribar ena cantoada deth carrèr qu’auie cuelhut eth dia anterior, dirigic ua guardada furtiua e angoishosa ara casa… e virèc de seguit es uelhs.
Eth comissariat s’auie transferit en quatau estatge d’ua casa naua plaçada a uns tres cents mètres deth sòn lotjament.
Raskolnikov auie vengut un còp en ancian locau dera policia, mès d’aquerò que hège ja fòrça temps.
En trauessar ua pòrta vedec ara dreta ua escala, que per era baishaue un mujik damb un quadèrn ena man.
E, encara que non n’ère segur d’aquerò, comencèc a pujar.
Non volie preguntar ad arrés.
Era escala, penenta e dura, regolejaue lordèra.
Es codines des quate estatges dauen entada era e es sues pòrtes èren dubèrtes de land en land tot eth dia.
Eth calor qu’ère estofant.
Se vedien pujar e baishar ordenances damb es sòns dorsièrs jos eth braç, agents e tota sòrta d’individús d’ambdús sèxes qu’auien quauque ahèr en comissariat.
Era pòrta des burèus ère dubèrta.
Raskolnikov entrèc e s’arturèc ena avantcramba, a on i auie diuèrsi mujiks.
Eth calor ère aquiu tant insuportable coma ena escala.
Ath delà, eth locau ère recent pintat e exalaue ua flaira que costaue nausèes.
Dempús d’auer demorat un moment, eth joen passèc ena pèça pròcha.
Totes es crambes èren petites e de baish tet.
Era impaciéncia l’empachaue seguir demorant e lo possaue a auançar.
Arrés li hège era mendre atencion.
Toti auien un aspècte estranh.
Raskolnikov se dirigc a un d’eri.
Se qué vòs?
Eth joen li mostrèc era citacion.
Ès estudiant?, preguntèc un aute, dempús d’auer hèt ua lucada en papèr.
Òc, estudiaua.
Er escriveire lo guardèc sense cap d’interès.
Qu’ère un òme de peus embolhadi e guardada vaga.
Que semblaue dominat per ua idia fixa.
Tot que l’ei parièr”, pensèc Raskolnikov.
Raskolnikov se filèc entada era.
Aguesta pèça, era quatau, ère somaments redusida e ère plia de gent.
Es persones que i auie en era anauen un shinhau mès ben jargades qu’es qu’eth joen acabaue de veir.
Entre eres i auie dues hemnes.
Ua amiaue dòu e vestie praubaments.
Qu’ère seiguda dauant deth secretari e escriuie çò qu’eth dictaue.
Era auta ère de formes amonedades e cara rogida.
Vestie ricaments e amiaue en pièch un floron de grana mida.
Qu’ère a despart e semblaue demorar quauquarren.
Raskolnikov presentèc eth papèr ath secretari.
Aguest li hec ua uelhada e didec:
Demoratz!
Dempús seguic dictant ara dauna endolada.
Eth joen alendèc.
E s’anèc remetent de man en man.
Dempús pensèc: “eth mendre maladobat, era mendre imprudéncia que me pòt pèrder…
Qu’ei domatge que non circule mès aire per aciu.
Un s’estofe.
Sentie un prigond malèster e cranhie non poder vencer-lo.
Sajaue tachar eth sòn pensament en questions indiferentes, mès non ac artenhie.
Totun eth secretari l’interessaue viuaments.
Se tenguec a estudiar era sua fesomia.
Qu’ère un joen d’uns vint-e-dus ans, mès eth sòn ròstre, malenconic e plen de movilitat, lo hège aparéisher mens joen.
Anaue jargat ara darrèra mòda.
Ua rega qu’ère ua òbra d’art dividie en dus es sòns peus, ludents de cosmetic.
Es sòns dits, blancs e perfèctaments suenhats, èren cargadi d’anèths.
En sòn justet penjauen diuèrses cadies d’aur.
Damb gran assopliment, escambièc quauques paraules en francés damb un estrangèr que se trapaue ath sòn costat.
Seiguetz, Loïsa Ivanovna, didec dempús ara gròssa, rogida e ricament jargada senhora, que s’estaue de pès, coma se non gausèsse sèir-se, encara qu’auie ua cagira ath costat.
Ich danke, responec Loïsa Ivanovna en votz baisha.
Se seiguec damb un heregament de sedes.
Eth sòn vestit, blu palle, ornat de blanques denteles, se holèc ar entorn d’era coma un glòb e auplic lèu era mitat dera pèça, ath còp qu’un esquist perhum s’espargie pera cramba.
Mès era semblaue avergonhada d’ocupar tant d’espaci e flairar tan ben.
Arrie damb ua expression de temor e timiditat e daue mòstres d’intranquillitat.
Fin finau, era dauna endolada se lheuèc, acabat er ahèr que l’auie hèt a vier aciu.
En aqueth moment entrèc rambolhosaments un oficiau, damb mina decidida e botjant es espatles en cada pas.
Lancèc sus era taula era sua casqueta, ornada damb ua cocarda, e se seiguec en un fautulh.
Era dauna luxuosaments jargada s’esdeguec a lheuar-se a penes lo vedec, e comencèc a saludar-lo damb un ardor extraordinari, e encara qu’eth non ne hèc cabau, era non gausèc tornar a sèir-se ena sua preséncia.
Aguest personatge qu’ère er ajudant deth comissari de policia.
Ludie ues granes mostaches roienques que subergessien orizontauments pes dus costats dera cara.
Es sòns traits, extremadaments fini, sonque exprimien un cèrt descarament.
Guardèc a Raskolnikov d’arreuelh e autanplan damb ua espècia d’indignacion.
Eth sòn aspècte qu’ère, per çò d’aute, miserable, mès era sua actitud non auie arren de modèsta.
Raskolnikov cometec era imprudéncia de tier damb tanta gausaria aquera guardada, qu’eth foncionari se sentec ofensat.
Qu’è vengut pr’amor que m’an cridat, repliquèc Raskolnikov.
Qu’ei aguest estudiant que se li reclame eth pagament d’un deute, s’esdeguèc a díder eth secretari, en tot lheuar eth cap des sòns papèrs.
Aciu que i é, e presentèc un quadèrn a Raskolnikov, en tot senhalar-li çò que li calie liéger.
Quin deute?, pensèc Raskolnikov.
S’estrementic d’alegria.
De ressabuda experimentèc un aleugeriment immens, indicible, un benèster inefable.
Mès a quina ora vos an dit que venguéssetz?, li cridèc er ajudant, qu’era sua mala encolia anaue aumentant.
Vos an citat tàs nau e mieja, e ja son mès des onze.
Non m’an autrejat era citacion enquia hè un quart d’ora, repliquèc Raskolnikov en votz non mens nauta.
Que s’auie apoderat d’eth ua colèra sobta e s’autrejaue ada era damb un cèrt plasèr.
Pro que è hèt en vier malaut e damb fèbre!
Non cridetz, non cridetz!
Jo non cridi; que sò en tot parlar com cau.
Vos ètz eth que cride.
Sò estudiant non è per qué tolerar que me parletz en aguest ton.
Aguesta responsa irritèc de tau sòrta ar oficiau, que non podec respóner de seguit: solet sons inarticulats gesseren des sòns contrèts pòts.
Dempús sautèc deth sòn sèti.
Silenci!
Qu’ètz en comissariat!
Aciu non s’admeten insoléncies.
Tanben vos ètz en comissariat!, repliquèc Raskolnikov, e, non content de proferir aguesti crits, ètz en tot humar, çò qu’ei ua manca de respècte entà toti nosati.
En prononciar aguestes paraules experimentaue un plasèr indescriptible.
Eth secretari presenciaue era scèna damb un arridolet.
Er afogat ajudant semblèc dobtar pendent un moment.
Aquerò non hè entà vos!, responec fin finau damb afectadi crits.
Çò qu’auetz de hèr ei prestar era declaracion que se vos demane.
Mostratz-me eth document, Alexandre Grigorevitch.
Que s’a presentat ua denoncia contra vos.
Vos, non pagatz es vòsti deutes!
Qu’ètz un bon audèth!
Mès Raskolnikov ja non l’escotaue: s’auie apoderat avidaments deth papèr e sajaue, damb visibla impaciéncia, trapar era clau der enigma.
Mès, se qué ei aquerò?, preguntèc ath secretari.
Un efècte comerciau qu’eth sòn pagament vos reclamen.
Vos cau autrejar er impòrt deth deute, mès es despenes, era multa, eca, o declarar per escrit en quina data ac poiratz hèr.
Ath còp, vos calerà comprometer-vos a non gésser dera ciutat, e tanben a non véner ne empenhar arren de çò qu’auetz, enquia qu’ajatz pagat eth vòste deute.
Eth vòste creditor, ça que la, a tota era libertat entà botar en venda es vòsti bens e demanar era aplicación dera lei.
Mès se jo non li deui arren ad arrés!
Aguest punt que non mos tanh a nosati.
A nosati mos an remetut un efècte protestat de cent quinze robles, signat per vos hè nau mesi en per dera senhora Zarnitzine, veuda d’un assessor escolar, efècte qu’aguesta senhora a enviat ath conselhèr Tchevarov en pagament d’un compde.
E plan per aquerò, nosati vos auem citat pr’amor de cuelher-vos declaracion.
Mès s’aguesta senhora ei era mia patrona!
E qué se passe!
Eth secretari lo guardaue damb un arridolet de superioritat e indulgéncia, coma a un novici que comence apréner ath sòn compde çò que signifique èster deutor.
Mès, qué l’importauen en aqueth moment a Raskolnikov es reclamacions dera sua patrona?
S’ac valie que s’enquimerèsse per semblable ahèr?
Tot eth sòn èsser ère plen de felicitat de senter-se sauvat, d’auer-se desliurat deth temor que hège uns instants lo cuelhie.
De moment, auie hèt enlà dera sua ment era analisi dera sua situacion, totes es preocupacions e previsions temeroses.
Que siguec un moment d’alegria absoluda, bestiau.
Mès, en un virament de uelhs, se produsic ua tormenta en burèu.
Er ajudant deth comissari, encara jos es efèctes dera ofensa que venguie de patir e desirós de resvenjar- se, comencèc ara imprevista a botar de naut en baish ara dauna deth luxuós vestit, que, dès que l’auie vist entrar, non deishaue de guardar-lo damb un arridolet estupid.
E tu, briganta, li cridèc damb totes es sues fòrces, dempús de verificar qu’era senhora de dòu se n’auie anat ja, qué s’a passat ena tua casa aguesta net?
Didetz- me, qué s’a passat?
Auetz desvelhat a toti es vesins damb es vòsti crits, es vòstes arridalhades e es vòstes monines.
Per çò que semble, t’as entestat en vier ena preson.
T’ac è avertit aumens dètz còps.
Eth pròplèu viatge t’ac diderè de ua auta manèra.
Que non ne hès cabau!
Qu’ès ua gaudimèla incorregibla!
Raskolnikov se quedèc tant estonat en veir tractar d’aquera manèra ara eleganta senhora, que li queiguec eth papèr qu’auie ena sua man.
Totun, non se tardèc a compréner eth per qué de tot aquerò, e era causa li semblèc plan divertida.
A compdar d’aguest moment escotèc damb interès e hènt esfòrci entà contier er arrir.
Era sua tension nerviosa qu’ère extraordinària.
Plan, plan, Ilia Petrovitch…, comencèc a díder eth secretari, mès de seguit se n’encuedèc de qué era sua intervencion serie inutila: sabie per experiéncia que quan er impetuós oficiau s’enventie, non i auie cap manèra d’arturar-lo.
Per çò dera beròia dauna, era tempèsta que s’auie produsit sus era comencèc a hèr-la tremolar, mès, causa estranha, a mida qu’es insults anauen queiguent sus eth sòn cap, era sua cara se mostraue mès amabla, e mès encantadora era arridalha que li dirigie ar oficiau.
Multiplicaue es reverències e demoraue impacienta eth moment qu’eth sòn censor li permetesse parlar.
Ena mia casa non i a escandals ne garrolhes, senhor capitan, s’esdeguèc a díder tan lèu coma li siguec possible (parlaue eth rus aisidaments, mès damb mercat accent aleman).
Ne eth mendre escandal (era didie “echcandals”)…
Eth venguec damb ua peta formidabla e encara demanèc tres botelhes (era alemana didie “potelhes”).
Dempús, lheuèc es cames e comencèc a tocar eth piano damb es pès, causa qu’ei dehòra de lòc en ua casa seriosa coma era mia.
E acabèc trincant eth piano, causa que non me semble bric ben.
Atau l’ac didí, e eth cuelhec era botelha e comencèc a fóter còps de botelha a dreta e quèrra.
Alavetz cridè ath portièr, e quan Karl arribèc, eth venguec entà Karl e li fotèc un còp de punh en un uelh.
Tanben recebec Enriqueta.
Per çò de jo, me fotèc cinc boetades.
Comprenetz, senhor capitan?
Se metec a hèr eth porcèth ena hièstra!
Alavetz, Karl, comencèc a tirassar-lo des pelhes deth frac pr’amor de hèr-lo enlà dera hièstra e…, vos ac cohèssi, senhor capitan…, li quedèc un tròç de pelha ena man.
Alavetz comencèc a cridar dident que man mouss pagar-li quinze robles d’indemnizacion, e jo, senhor capitan, l’autregè cinc robles per sies Rock.
Coma vedetz, non ei un client desirable.
Vos balhi era mia paraula, senhor capitan, de qué tot eth rambalh lo formèc eth.
E, ath delà, me menacèc de condar enes jornaus tota era istòria dera mia vida.
Alavetz, ei escrivan?
Plan plan; sè-te.
Ja t’è dit mil viatges…
Ilia Petrovitch…, repetic eth secretari, damb accent significatiu.
Er ajudant deth comissari li tachèc ua rapida guardada e vedec que botjaue leugèraments eth cap.
En fin, era mia respectabla Loïsa Ivanovna, seguic er oficiau, vaquí era mia darrèra paraula per çò que hè a tu.
Se se passe un nau escandal ena tua digna casa, te harè embarrar, coma didetz es dera tua nòbla classa.
Ac as entenut…?
Atau, donc, er escrivan, eth literat, acceptèc cinc robles pera sua pelha ena tua digna casa?
Òsca pes escrivans!, dirigic a Raskolnikov ua guardada mespredosa.
Hè dus dies, un senhor literat mingèc en ua tauèrna e volec non pagar.
Li didec ath tauernèr que lo compensarie parlant d’eth ena sua pròplèu satira.
E tanben, hè pòc, en un vaisheth d’esvagament, un aute escrivan escarnissèc grossièraments ara respectabla familha, mair e hilha, d’un conselhèr d’Estat.
E a un aute lo hèren enlà a còps de pè d’ua pastissaria.
Atau son aguesti escrivans, aguesti estudiants, aguesti blagaires…
En fin.
Loísa Ivanovna, que ja te’n pòs anar.
Mès tie compde, pr’amor que non te deisharè de uelh.
Ac entenes?
Loïsa Ivanovna comencèc a saludar a dreta e quèrra afogadaments, e atau, hènt reveréncies, hèc repè enquiara pòrta.
Aquiu estramunquèc damb un galhard oficiau, de cara franca e simpatica, enquadrada per dues supèrbies pursères, espesses e ròies.
Qu’ère eth comissari en persona: Nikodim Fomitch.
En veder-lo, Loïsa Ivanovna se pressèc a inclinar-se per darrèr còp, enquia lèu tocar eth solèr, e gessec deth burèu damb pas brac e alègre.
Qu’ès eth pericle, eth tron, eth relampit, era tromba, er auracan, didec eth comissari en tot dirigir-se amistosaments ath sòn ajudant.
T’an botat nerviós e tu t’as deishat amiar des nèrvis.
Dera escala estant qu’ac è entenut tot.
Ne sò solide fòrça, repliquèc en ton indiferent Ilia Petrovitch en tot hèr-se a vier es papèrs en ua auta taula, damb eth sòn caracteristic botjament des espatles.
Jutjatz vos madeish.
Aguest senhor escrivan, mielhor dit, estudiant, ei a díder ancian estudian, non pague es sòns deutes, signe reconeishences de deute e se remís a deishar era cramba qu'a logada.
Eth, que solet comet vilanies!
Aciu que l’auetz.
Guardatz-lo; guardatz quin aspècte mès respectable qu’amie.
Era praubetat non ei un vici, estimat amic mèn, responec eth comissari.
Toti mo’n sabem de qué ès inflamable coma era povora.
Quauquarren en sòn anament t’aurà ofensat e non t’as pogut tier.
E vos tanpòc, ahigec en tot dirigir- se amablaments a Raskolnikov.
Mès vos que non lo coneishetz.
Ei un òme excellent, credetz-me, encara qu’explossiu coma era povora.
Òc, ua vertadèra povora: s’alugue, s’inflame, uscle e s’a acabat: alavetz sonque rèste un còr d’aur.
Raskolnikov experimentèc de pic eth desir de díder a toti quauquarren desagradiu.
Escotatz-me, capitan, didec damb eth màger assopliment, en tot dirigir-se ath comissari.
Metetz-vos en mèn lòc.
Que sò prèst a presentar-vos es mies desencuses s’ei que vos aja ofensat en quauquarren, mès guardatz: sò un estudiant praube e malaut, aclapat pera misèria, atau ac didec: “aclapat”.
Me calèc deishar era universitat, donques que non podia atier es mèns besonhs.
Mès è de recéber sòs: me les manaràn era mia mair e era mia fraia, que demoren en districte de…
Alavetz pagarè.
Era mia patrona qu’ei ua brava hemna, mès ei tant emmaliciada en veir qu’è perdut es alumnes qu’auia e que non li pagui de hè quate mesi, que ne tansevolh me balhe era mia racion de minjar.
Per çò dera sua reclamacion, non la compreni.
M’exigís que li paga de seguit.
Dilhèu ac posqui hèr?
Jutjatz vosati madeishi.
Tot aquerò non hè damb nosati, tornèc a díder eth secretari.
Permetetz-me, permetetz-me.
Raskolnikov seguie dirigint-se ath comissari e non ath secretari.
Tanben sajaue de tirar era atencion d’Ilia Petrovitch, que, hènt a veir ua actitud menspredosa, sajaue demostrar que non l’escotaue, senon qu’ère calat en examen des sòns papèrs.
Permetetz-me explicar-vos que hè tres ans, dès qu’arribè dera mia província, sò òste d’aguesta senhora, e qu’ara prumeria… non me cau amagà’c… , ara prumeria li prometí maridar-me damb era sua hilha.
Que siguec ua promesa simplaments verbau.
Jo non n’èra encamardat, mès era gojata non me desagradaue…
Jo qu’èra alavetz massa joen…
Era mia patrona me dauric un ample credit, e comencé a amiar ua vida…
Que non auia eth cap guaire senat.
Arrés vos a demanat que condetz aguesti detalhs intims, senhor, l’interrompec secaments Ilia Petrovitch, damb ua satisfaccion mau dissimulada.
Ath delà, non auem temps entà escotar-les.
Entà Raskolnikov siguec plan dificil seguir parlant, mès ac hec afogadaments.
Permetetz-me, permetetz-me explicar, solet a grani traits, com a arribat tot aquerò, encara que siga d’acòrd damb vosati qu’es mies paraules son en bades…
Hè un an moric deth tifus era gojata e jo seguí ostajant-me ena casa dera senhora Zarnitzine.
E quan era patrona se cambièc ena casa a on s’està ara, me didec amistosaments qu’auie tota era confiança en jo; mès que desirarie que signèssa un reconeishement de deute de cent quinze robles, quantitat que, sivans es mèns calculs, li deuia…
Permetetz-me…
Era m’assegurèc que, un còp en possession deth document, seguirie autrejant-me un credit illimitat e que jamès, jamès… repetisqui es sues paraules…, meterie eth reconeishement de deute en circulacion.
E ara que non è leçons ne sòs entà minjar, m’exigís que li paga…
Qu’ei inexplicable.
Aguesti detalhs patetics non mos interèssen, senhor, didec Ilia Petrovitch damb ruda claretat.
Vos sonque auetz de prestar era declaracion e signar eth compromís escrit que se vos exigís.
Era istòria des vòsti amors e totes aguestes tragèdies e lòcs comuns non mos interèssen en absolut.
Semblaue un shinhau avergonhat.
Escriuetz vos, didec eth secretari a Raskolnikov.
Qué me cau escríuer?, preguntèc aspraments eth denonciat.
Çò que jo vos dicta.
Raskolnikov credec avertir qu’eth joen secretari se mostraue mès menspredós damb eth, dempús dera sua confession; mès, causa estranha, ada eth ja non l’importauen es judicis sus era sua persona des auti.
Aguest cambi d’actitud s’auie costat en Raskolnikov en un virament de uelhs, de ressabuda.
S’auesse reflexionat, sonque ua menuta, s’aurie estonat, plan, tau qu’ac auie hèt damb aqueri foncionaris, qu’auie obligat autanplan a escotar es sues confidéncies.
A qué ère degut eth sòn nau e brusc cambi d’animositat.
S’en aqueth momet siguesse era cramba plia, non d’emplegats dera policia, senon des sòns amics mès intims, non aurie sabut se qué dider-les, non aurie trapat ua soleta paraula sincèra e amistosa en gran uet que s’auie hèt ena sua amna.
L’auie penetrat ua lugubra impression d’infinit e de terrible isolament.
Non ère era vergonha d’auer-se autrejat a tant efusiues confidéncies dauant d’Ilia Petrovitch, ne era actitud vantariosa e trionfanta der oficiau, çò qu’auie costat semblable revolucion ena sua animositat.
Qué l’importaue ja era sua baishesa!
Qué l’importauen es arrogàncies, es oficiaus, es alemanes, es diligéncies, es comissariats…!
Encara que l’auessen condemnat a morir en fogairon, non s’aurie immutat.
Encara mès: a penes aurie escotat era sentència.
Quauquarren nau, jamès sentut e que non aurie sabut definir, s’auie costat en sòn interior.
Comprenie, sentie damb tota era fòrça deth morir que ja non poirie parlar sincèraments damb arrés, hèr cap confidéncia, non sonque as emplegats deth comissariat, senon ne tansevolh as sòns parents mès pròches: a sa mair, ara sua fraia…
Jamès auie experimentat ua sensacion tant estranha e tan crudèu, e eth hèt de qué eth se n’encuedèsse de qué non se tractaue d’un sentiment rasonat, senon d’ua sensacion, era mès espaventosa e torturanta qu’auie auut ena sua vida, aumentaue eth sòn torment.
Eth secretari deth comissariat comencèc a dictar-li era formula de declaracion tenguda en taus casi.
Qué vos passe qu’a penes podetz escríuer?
Ètz malaut?
Que me rome eth cap…
Seguitz.
Que ja està.
Podetz signar.
Eth secretari cuelhec era huelha des mans de Raskolnikov e se virèc entàs que demorauen.
Raskolnikov autregèc era pluma, mès, en sòrta de lheuar-se, apuèc es codes ena taula e calèc eth cap entre es mans.
Qu’auie era sensacion de qué li barrinauen eth cervèth.
De pic l’escometèc un pensament incomprensible: lheuar-se, apressar-se ath comissari e explicar-li peth menut er episòdi dera vielha; dempús hèr-lo-se a vier ena sua cramba e mostrar-li es jòies amagades darrèr deth papèr dera paret.
Tan fòrt siguec aguest impuls que se lheuèc prèst a amiar a tèrme eth sòn propòsit, mès de seguit se didec: “Non serà mielhor qu’ac pensa un shinhau, encara que sigue ua menuta…?
Mès, s’arturèc a sec e quedèc clauat en solèr.
Eth comissari parlaue afogadaments damb Ilia Petrovitch.
Raskolnikov l’entenec díder:
Qu’ei absurd.
Mos calerà meter-les en libertat as dus.
Tot qu’ei contrari a semblabla acusacion.
S’auessen cemetut eth crim, entà qué les calie anar a cercar ath portièr?
Entà qué denonciar-se ada eri madeish?
Entà desorientar?
Non, qu’ei un ardit massa perilhós.
Ath delà, a Pestriakov, er estudiant, lo vederen es dus portièrs e ua botiguèra dauant dera pòrta en moment qu’arribèc.
Anaue acompanhat de tres amics que lo deishèren, mès qu’ena sua preséncia li preguntèc ath portièr en quin estatge s’estaue era vielha.
Aurie hèt aguesta pregunta s’auesse vengut ena casa damb era intencion que se l’atribuís?
Per çò de Koch, siguec mieja ora ena orfebraria der embaish abans de pujar ena casa dera vielha.
Qu’èren exactaments es ueit mens quart quan pugèc.
Reflexionem…
Permetetz-me.
Quina explicacion se pòt dar ara contradiccion qu’an incorrut?
Afirmen que piquèren, qu’era pòrta ère barrada.
Ça que la, tres menutes dempús, quan tornen a pujar damb eth portièr, era pòrta ei dubèrta.
Aguesta qu’ei era question principau.
Non i a dobte de qué er assassin ère en departament e auie passat eth barrolh.
Solide que l’aurien agarrat se Koch non auesse cometut era pegaria d’abandonar era garda pr’amor de baishar a cercar ath sòn amic.
Er assassin profitèc aguest moment entà esguitlar-se pera escala e hùger dauant des sòns nasi.
Va a encargar que canten un Tedeum…
E arrés a vist ar assassin?
Aguesta casa qu’ei ua arca de Noé.
Era causa non pòt èster mès clara, didec eth comissari, en un ton de conviccion.
Tot çò de contrari, qu’ei fòrça escura, repetic Ilia Petrovitch.
Raskolnikov cuelhec eth sòn chapèu e se filèc de cap ara pòrta.
Mès non arribèc en era…
Quan se remetec se vedec seigut en ua cagira.
Quauquarrés lo tenguie peth costat dret.
Ara sua quèrra, un aute òme l’aufrie un veire auriolenc plen d’un liquid dera madeisha color.
Eth comissari, Nikodim Fomitch, de pè ath sòn dauant, lo guardaue fixaments.
Raskolnikov se lheuèc.
Qué vos a arribat?
Ètz malaut?, li preguntèc eth comissari secaments.
A penes podie sostier era pluma hè un moment, quan escriuie era sua declaracion, observèc eth secretari, en tot tornar-se a sèir e començar de nauèth a guardar es papèrs.
Hè guaire temps qu’ètz malaut?, cridèc Ilia Petrovitch dera sua taula estant, a on tanben guardaue papèrs.
Que s’auie apressat coma toti es auti a Raskolnikov e l’auie examinat pendent eth sòn estavaniment.
Quan vedec que se remetie, s’esdeguèc a vier en sòn sèti.
De delàger, gasulhèc Raskolnikov.
Gesséretz ager?
Enquia e tot malaut?
A quina ora?
De sèt a ueit.
Permetetz-me que vos pregunte a on siguéretz.
En carrèr.
Vaquí ua responsa clara e brèu.
Raskolnikov auie balhat aguesta responsa damb votz dura e entrebracada.
Ère esblancossit coma ua tela.
Es sòns grani uelhs, neri e ardents, non s’aclapauen dauant dera guardada d’Ilia Petrovitch.
A penes se pòt tier de pès, e tu encara… comencèc a díder eth comissari.
Non vos preocupetz, repliquèc Ilia Petrivitch damb accent enigmatic.
Nikodim Fomitch anaue a díder quauquarren mès, mès era sua guardada se trapèc per edart damb era deth secretari, qu’ère tachada en eth, e aquerò siguec pro entà que carèsse.
Se hec un silenci generau, sobte e estranh.
Que ja non l’auem de besonh, didec ara fin Ilia Petrovitch.
Vo’n podetz anar.
Raskolnikov se n’anèc.
A penes auec gessut, era convèrsa se reprenec entre es policièrs damb grana vivacitat.
Era votz deth comissari s’entenie mès qu’es des sòns companhs.
Semblaue hèr preguntes.
Ja en carrèr, Raskolnikov reprenec complètaments era cauma.
Be ne son de brigands!
E eth terror que lo dominaue pòc abans s’apoderèc d’eth complètaments.
Mès ena sua cramba tot qu’ère en orde e non i auie arrés.
Nastasia non auie tocat arren.
Correc entath cornèr, metec era man darrèr deth papèr, treiguec toti es objèctes e se les anèc botant enes sues pòches.
En totau qu’èren ueit pèces: dues caishetes que contenguien plendengues o quauquarren semblable (non s’auie entretengut a guardà’c); quate petits estugs de marroquin; ua cadia de relòtge estropada en un tròç de papèr e un aute paquet parièr que, çampar, contenguie ua decoracion.
Raskolnikov repartic tot aquerò enes sues pòches, sajant que non grossissen guaire, cuelhec tanben era borseta e gessec dera cramba, deishant era pòrta dubèrta de land en land.
Auançaue damb pas brac seguit.
Qu’ère alassat, mès sauvaue era luciditat mentau.
Cranhie qu’era policia siguesse ja en tot cuélher mesures contra eth; qu’ath cap de mieja ora, o dilhèu un quart d’ora, aurie decidic seguir-lo.
Plan per aquerò, li calie esdegar-se entà hèr desparéisher aqueri objèctes reveladors.
Non auie de trantalhar en aguest prepaus tant que li restèsse eth mendre residú de fòrces e de sang hereda…
Entà on anar?…
Aguest punt qu’ère ja causa hèta.
Ça que la, era execucion d’aguest plan presentaue granes dificultats.
Pendent mès de mieja ora se limitèc a vagar peth cai deth canau, inspectant totes es escales qu’amiauen entath canau.
En cap d’eres podie amiar a tèrme eth sòn prepaus.
Aciu i auie un ruscadèr plen de hemnes, aquiu diuèrses barques amarrades ena aurèra.
Ath delà, eth cai ère plen de passejaires.
Podien veder-lo de pertot, e qui lo vedesse l’estranharie qu’un òme baishèsse es escales exprèssaments entà lançar ua causa ena aigua.
A mès, es estugs podien quedar flotant, e alavetz toti les veirien.
Çò de pejor ère qu’es persones que se crotzauen damb eth lo guardauen d’ua manèra especiau, coma se siguesse era soleta causa que les interessèsse.
Fin finau pensèc que dilhèu serie mielhor dirigir-se entath Neva.
Enes sòns caisi i auie mens gent.
Aquiu cridarie mens era atencion, li serie mès aisit lançar es jòies e, detalh plan important, serie mès luenh deth sòn barri.
Ara seguida se preguntèc, estonat, se per qué auie estat vagant pendent mieja ora, ansiós, per lòcs perilhosi, quan se l’aufrie ua solucion tan clara.
Qu’auie perdut mieja ora sancera sajant de méter en practica un plan asenat bastit en un moment de lhocaria.
Cada còp ère mès prèst a distrèir-se, era sua memòria trantalhaue, e eth se n’encuedaue.
Li calie esdegar-se.
Se filèc entath Neva pera avenguda V. Mès peth camin li venguec ua auta idia.
Entà qué vier en Neva?
Entà qué lançar es objèctes ena aigua?
Non ère milhor anar en quinsevolh lòc luenhant, enes ièrles, pes exemple, cercar un lòc solitari en interior d’un bòsc e enterrar es causes ath pè d’un arbe, en tot anotar suenhosaments eth lòc a on se trapaue er amagader?
Encara que s’en sabie de qué en aqueth moment ère incapable de rasonar logicaments, era idia li semblèc fòrça practica.
Mès qu’ère escrit que non auie d’arribar enes ièrles.
En desbocar ena plaça que i a ara fin dera avenguda V. vedec ara sua quèrra era entrada d’un gran pati protegit per nauti paredaus.
Ara dreta i auie ua paret que semblaue que non s’auie pintat jamès e que pertanhie a ua casa de nautada considerabla.
Ara quèrra, parallèla ara paret, corrie ua barralha de husta que penetraue de dret uns vint passi en pati e dempús se desviaue entara quèrra.
Aguesta barralha limitaue un terren desèrt e caperat de materiaus.
Ath hons deth pati i auie un cubèrt qu’eth sòn tet depassaue era nautada dera barralha.
Aguest cubèrt deuie èster un talhèr de hustaria, de bastaria o quauquarren semblable.
Tot eth solèr deth pati ère caperat d’un nere povàs de carbon.
En veir que non i auie arrés, entrèc en pati.
Apròp dera pòrta, dauant dera barralha, i auie un d’aguesti canalets que se sòlen veir enes edificis a on i a talhèrs.
Ena barralha, sus eth canau, quauquarrés auie escrit damb greda e damb es fautes de costum: “Proivit èr aigües menores”.
Plan que òc, Raskolnikov non pensaue cridar era atencion en tot arturar-se aquiu.
Campèc de nauèth en totes es direccions e se metec era man ena pòcha.
Mès en aguest moment vedec apròp deth mur exterior, entre era pòrta e eth petit canau, ua enòrma pèira sense trabalhar, que deuie pesar aumens trenta quilòs.
Der aute costat deth mur, deth carrèr, arribaue un rumor de gent, tostemp abondiua en aqueth lòc.
De dehòra estant arrés lo podie veir, se non siguesse que pistèsse en pati.
Totun, aquerò se podie passar; per tant, li calie obrar ara prèssa.
S’inclinèc sus era pèira, l’agarrèc damb es dues mans pera part de naut, arremassèc totes es sues fòrces e artenhec balhar-li eth torn.
En solèr apareishec un clòt.
Raskolnikov uedèc en eth tot çò qu’amiaue enes pòches.
Era borseta siguec çò darrèr que metec.
Solet eth hons deth clòt quedèc ocupat.
Tornèc a rodar era pèira e aguesta demorèc en madeish lòc a on ère abans.
Ara subergessie un shinhalet mès; mès Raskolnikov arrosseguèc enquia era un molon de tèrra damb eth pè e tot quedèc coma s’arrés s’auesse tocat.
Gessec e se filèc de cap ara plaça.
De nauèth ua alegria immensa, lèu insuportabla, s’apoderèc momentanèaments d’eth.
Non auie quedat ne tralha.
A qui se l’acodirà cercar dejós.
Seguraments deu èster aquiu dès que se bastic era casa, e Diu sap se guaire temps s’estarà en aguest lòc encara.
Ath delà, encara que se trapèssen es jòies, qui pensarie en jo?
Tot s’a acabat.
Qu’a despareishut enquia era darrèra pròva.” Se metec a arrir.
Encara arrie quan trauessèc era plaça.
Mès era sua ilaritat cessèc de pic quan arribèc en baloard a on dies abans auie trapat ara joeneta embriaga.
Uns auti pensaments acodiren ena sua ment.
L’espaurie era idia de passar dauant deth banc a on s’auie seigut a reflexionar quan se n’anèc era gojata.
Eth madeish temor li hège a vier un possible nau encontre damb eth gendarme mostachut qu’auie autrejat vint kopeks.
Seguic eth sòn camin lançant entà totes es direccions guardades encolerides e distrètes.
Toti es sòns pensaments virauen ar entorn d’un solet punt, qu’era sua importància reconeishie.
Se n’encuedaue perfèctaments de qué per prumèr viatge, de hège tres mesi, s’acaraue solet e dubèrtaments damb er ahèr.
Eth vin qu’ei mestrat e me lo cau béuer.
Qu’eth diable se hèsque a vier ara vielha e ara naua vida…!
Be ne sò d’estupid en tot aquerò, Senhor!
Guaires messorgues è dit aué!
E guaires viletats è cometut!
En quines miserables vulgaritats è queigut entà tirar-me era benvolença deth detestable Ilia Petrovitch!
Mès, bè!, qu’ei parièr.
Me n’arrisqui de tota aguesta gent e des malodobats que jo aja pogut cométer.
Ara imprevista s’arturèc; acabaue de plantejar-se un nau problèma, autant inesperat coma simple, que lo deishèc estonat.
Hè un moment ères prèst a lançar ena aigua aguesta borsa, aguestes jòies que ne tansevolh as guardat…
Totes aguestes preguntes auien un prigond fondament.
Que les sabie abans de hèr-les- se.
Era net qu’auie resolvut lançà’c tot ena aigua auie cuelhut aguesta resolucion sense trantalhar, coma s’auesse estat impossible actuar de ua auta manèra.
Òc, sabie totes aguestes causes e rebrembaue enquias mendre detalhs.
Sabie que tot s’auie de passar coma se passaue; ac sabie deth moment madeish qu’auie trèt es estugs dera mala que sus era ère inclinat…
Òc, se’n sabie perfèctaments.
Me torturi e me herisqui a jo madeish.
Que sò incapable de dirigir es mèns actes.
Ager, delàger e toti aguesti dies non è hèt que martirizar-me…
Quan siga guarit, ja non me tormentarè.
Mès, e se non me guarisqui jamès?
Tau que reflexionaue atau, seguie eth sòn camin.
Desiraue desliurar-se d’aguestes preocupacions, mès non sabie se com ac podie arténher.
Qu’ère un desengust lèu fisic, tenaç, rancurós, per tot aquerò que se trapaue en camin, per totes es causes e totes es persones que l’enrodauen.
Li repugnauen es caminaires, es sues cares, era sua manèra de caminar, es sòns mendre movements.
Sentie talents d’escopir-les ena cara, ère prèst a nhacar a quinsevolh que li parlèsse.
En arribar en cai deth Petit Neva, en Vasilievsky Ostrov, s’arturèc a sec près deth pònt.
Mès, qué signifique aquerò?
Es mèns pès m’an amiat maquinauments ena casa de Rasumikhine.
Madeish me passèc er aute dia.
Aquerò qu’ei reauments chocant.
È vengut de bon voler o sò aciu per edart?
Mès aquerò qu’ei parièr.
Eth cas ei que didí que vieria ena casa de Rasumikhine “a londeman”.
Plan, donc, que sò vengut.
Pugèc en cincau estatge.
En eth s’estaue Rasumikhine.
Eth se trapaue en tot escríuer ena cramba.
Eth madeish venguec a daurir.
Non s’auien vist de hège quate mesi.
Amiaue ua blòda vielha, tota rosigada.
Es sòns pès non èren protegidi que damb simbosses.
Auie eth peu esperluat.
Non s’auie arrasat ne lauat.
Se mostrèc estonat en veir a Raskolnikov.
D’a on gesses?, exclamèc guardant ath sòn amic de cap a pès.
Dempús hec un fiulet.
Autant de mau te van es causes?
Plan que òc, frair, mos depasses a toti damb era tua elegància, higec, observant es pelhòts deth sòn camarada.
Sè-te.
Sembles cansat.
E quan Raskolnikov se deishèc quèir en divan turc, tapissat d’ua tela vielha e rosigada (un divan, entre parentèsi, pejor qu’eth sòn), Rasumikhine avertic qu’eth sòn amic non se trapaue ben.
Tu qu’ès malaut, plan malaut.
Te n’as encuedat?
Sagèc de cuelher-li eth pos, mès Raskolnikov hec enlà era man.
Bè!, entà qué?, didec.
Non, que non me hèn ua bèra manca es leçons.
Rasumikhine l’observaue atentiuaments.
Sabes ua causa, amic?, qu’ès en tot delirar.
Arren d’aquerò; jo non deliri, repliquèc Raskolnikov en tot lheuar-se.
En pujar ena casa de Rasumikhine non auie auut en compde que s’aurie d’acarar damb eth sòn amic, e ua entrevista, damb qui que siguesse, li semblaue en aqueri moments çò de mès odiós deth mon.
A penes auec trauessat era pòrta der apartament, sentec ua colèra cèga contra Rasumikhine.
Adishatz, exclamèc, en tot dirigir-se entara pòrta.
Demora, òme, demora!
Ès hòl?
Alavetz, a qué diables as vengut?
Non consentirè que te’n vages atau.
Plan, escota.
Sò vengut ena tua casa pr’amor que non coneishi ad arrés senon a tu entà que m’ajude a tornar a començar.
Tu ès milhor que toti es auti, ei a díder, mès intelligent, mès comprensiu…
Mès ara veigui que non me cau arren, comprenes,?
Non me hèn ua bèra manca es servicis ne era simpatia des auti…
Sò solet e n’è pro damb jo madeish…
Qu’ei tot, dèisha- me en patz.
Mès, escota un moment, pèc!
Qu’ei que t’as tornat lhòco?
Pòs hèr çò que volgues, mès jo tanpòc è leçons e me n’arrisqui d’aquerò.
Sò en tractes damb damb eth librari Kheruvimov, qu’ei ua magnifica leçon en sòn genre.
Jo non ac cambiaria per cinc leçons en familhes de comerçants.
Aguest òme publique librets sus sciéncies naturaus, donques qu’aquerò se ven coma eth pan.
Qu’ei pro damb cercar boni titols.
M’as cridat pèc mès d’un còp, mès ne sò solide fòrça de qué n’a d’auti mès pècs que jo.
Eth mèn editor, qu’ei pòc mens qu’analfabèt, vò seguir eth corrent dera mòda, e jo, plan, l’encoratgi…
Guarda, i a dus plecs e miei de tèxt aleman.
Parlòta pura, ena mia pensada.
Dit en dues paraules, era question qu’estúdie er autor ei s’era hemna ei un èsser uman.
Plan que òc, eth opine que òc, e eth sòn prètzhèt s’està en demostrà’c de manèra eloqüenta.
Kheruvimov considère qu’aguest huelheton ei d’actualitat en aguesti moments qu’eth feminisme ei de mòda, e jo me n’encuedi d’arrevirar-lo.
Que se poiràn corvertir en sies es dus plecs e miei de tèxt aleman.
Li meteram un titol ampolós qu’aumplisque mieja plana e se venerà a cinquanta kopeks er exemplar.
Que serà un bon negòci.
Se me pague era traduccion a sies robles eth plec, ei a díder, quinze robles per tot eth trabalh.
Ja n’è crubat sies per auança.
Quan acabem aguest huelheton arreviraram un libre sus es balenes e entà dempús ja auram alistat ues quantes petòfies de Es Confessions.
Tanben les arreviraram.
Bèth un l’a dit a Kheruvimov que Rousseau ei ua espècia de Radiscev.
Plan que òc, jo non è protestat.
Que se’n vagen ath diable…!
Plan, vòs arrevirar eth dusau plec deth huelheton Ei era hemna un èsser uman?
Se vòs, cuelh de seguit eth plec, plumes, papèr (totes aguestes despenes van a compde der editor), e aciu qu’as tres robles; coma que jo n’è recebut sies en auança per tota era traduccion, a tu te’n correspon tres.
Quan ages arrevirat eth plec, receberàs es auti tres.
Mès te cau saber que non as arren entà arregraïr-me.
Ath contrari, tanlèu t’è vist entrar, qu’è pensat ena tua ajuda.
Prumèr de tot, jo non sò guaire fòrt en ortografia, e dempús, es mèns coneishements der aleman son mès que deficients.
Plan per aquerò, me veigui obligat soent a endonviar, encara que me solatgi en tot pensar qu’era òbra a de guanhar damb aquerò.
Ei possible que m’enganha…
Plan, accèptes?
Raskolnikov cuelhec en silenci eth plec de tèxt aleman e es tres robles e se n’anèc sense badar boca.
Rasumikhine lo seguic damb ua guardada d’estonament.
Ja ena cramba, deishèc eth plec e es tres robles ena taula e tornèc a partir, sense badar boca.
Rasumikhine perdec, a tot darrèr, era paciéncia.
Decididaments, t’as tornat hòl!, sorrisclèc.
Qué vò díder aguesta comèdia?
Entà que diables as vengut?
Alavetz, qué te cau?, li cridèc Rasumikhine deth soleret estant.
Raskolnikov seguic baishant en silenci.
Escota!
A on t’estàs?
Non i auec responsa.
Ve-te’n tath lunfèrn!
Mès Raskolnikov ère ja en carrèr.
Anaue peth pònt de Nicolàs, quan ua aventura desagradiua lo hec revíuer momentanèaments.
Un menaire qu’es sòns shivaus sigueren a man d’agarrar-lo, li fotèc ua fòrta foetada ena esquia dempús d’auer-li dit a crits tres o quate còps que se hèsse enlà.
Aguesta foetada desvelhèc en eth ua ira cèga.
Sautèc entath trepader (sonque Diu se’n sap de per qué enquia alavetz auie anat peth miei dera cauçada), carrinclant es dents.
Toti es qu’èren pròchi se meteren a arrir.
Plan ben!
Aguesti brigands!
Coneishi ad aguesti brigands.
Quauqui uns que viuen d’aquerò.
Encara ère emparat en trepader, heregant-se era espatla, usclant d’ira, seguint damb era guardada eth coche que s’aluenhaue, quan notèc que bèth un li botaue ua monèda ena man.
Virèc eth cap e vedec a ua vielha caperada damb ua casqueta e cauçada damb bordequins de pèth de craba, acompanhada d’ua joena, era sua hilha sens dobte, qu’amiaue un chapèu e un para-solei verd.
Cuelh aquerò, frair, en nòm de Crist.
Eth cuelhec era moneda e eres seguiren eth sòn camin.
Qu’ère ua peça de vint kopeks.
Se comprenie que, en veir eth sòn aspècte e era sua jarga, l’auien cuelhut per un mendicant.
Era generosa aufrena de vint kopeks ère deguda, plan, a qué era foetada auie desvelhat era pietat des dues hemnes.
Sarrant era moneda damb era man, balhèc uns vint passi mès e se posèc de cara entar arriu e entath Palai d’Iuèrn.
En cèu non i auie ua soleta broma e era aigua deth Neva (causa extraordinàeia) ère lèu blua.
Era copòla dera Catedrau de Sant Isaac (aqueth ère precisaments eth punt dera ciutat d’a on se vedie mielhor) lançaue viui reflèxi.
En transparent aire se distinguien enquias mendre detalhs dera ornamentacion dera façada.
Eth dolor dera foetada anaue despareishent, e Raskolnikov, s’anaue desbrembant dera umiliacion recebuda.
Ua idia vaga, mès enquimeranta, lo dominaue.
S’estaue quiet, damb es uelhs tachadi ena luenhor.
Aqueth lòc l’ère familiar.
Quan anaue ara universitat auie eth costum d’arturar-se aquiu, mès que mès quan tornaue (ac auie hèt mès de cent còps), entà contemplar eth meravilhós panorama.
En aqueri moments experimentaue ua sensacion imprecisa e confusa que l’aumplie d’estonament.
Aqueth quadre esplendorós se li mostraue hered, quauquarren atau coma sec e sord ara agitacion dera vida…
Aguesta trista e misteriosa impression que tostemp recebie lo desconcertaue, mès non s’arturaue a analisar-la: tostemp deishaue entà mès endauant eth prètzhèt de dar-li ua explicacion…
Ara rebrembaue aqueres incertituds, aqueres vagues sensacions, e aguest rebrembe, ena sua pensada, non ère puraments per edart.
Eth simple hèt d’auer-se arturat en madeish lòc qu’abantes, coma s’auesse pensat que podie auer es madeishi pensaments e interessar-se pes madeishi espectacles qu’alavetz, e autanplan que hège pòc, li semblaue absurd, extravagant e enquia comic, a maugrat de qué er amarum sarraue eth sòn còr.
Auie era impression de qué tot aguest passat, es sòns ancians pensaments e intencions, es finalitats qu’auie perseguit, er esplendor d’aqueth paisatge que tan ben coneishie, s’auie en.honsat enquia desparéisher en un abisme dubèrt as sòns pès…
Li semblaue que s’auie metut a volar e vedie, der espaci estant, se com tot aquerò s’esbugassaue.
En hèr un movement maquinau, notèc qu’encara auie ena sua man sarrada era pèça de vint kopeks.
Dauric era man, s’estèc ua estona guardant era moneda e dempús lheuèc eth braç e la lancèc en arriu.
Immediataments se’n tornèc entà casa.
Auie era impression qu’auie talhat, tan limpiaments coma damb uns estalhants, toti es laci que l’estacauen ara umanitat, ara vida…
Hège nets quan arribèc en sòn lòtjament.
Per tant, auie estat vagant pendent mès de sies ores.
Ça que la, ne tansevolh se’n brembaue des carrèrs qu’auie passat.
Se sentie tan cansat coma un shivau dempús d’ua corsa.
Se despolhèc, s’estirèc en divan, se metec ath dessús eth sòn abric vielh e se quedèc esclipsat immediataments.
Era escurina ère ja completa quan lo desvelhèc un crit espaventós.
Quin crit, Senhor…!
E dempús… jamès auie entenut Raskolnikov gemiments, idòls, somics, carrinclar de dents, patacs, coma es qu’alavetz entenec.
Jamès s’aurie pogut imaginar un furor tan bestiau.
Se lheuèc espauric e se seigec en divan, capvirat per orror e era pòur.
Mès es còps, es planhs, es invectiues èren cada viatge mès violents.
De ressabuda, damb un prigond estonament, arreconeishec era votz dera sua patrona.
Era veuda deishaue anar ais e idòls.
Es paraules gessien dera sua boca arderoses; que deuie suplicar que non la pataquegèssen mès, donques que seguien picant-la brutauments.
Aquerò se passaue ena escala.
Era votz deth borrèu non ère senon ua furiosa roncadissa; parlaue damb era madeisha rapiditat, e es sues paraules, rapides e estofades, èren madeish ininteligibles.
De pic, Raskolnikov comencèc a tremolar coma ua huelha.
Venguie d’arreconéisher aquera votz.
Qu’ère era d’Ilia Petrovitch.
Ilia Petrovitch ère aquiu batanant ara patrona.
La pataquejaue damb es pès, e eth sòn cap tumaue contra es gradons; aquerò se dedusie claraments deth son des patacs e des crits dera victima.
Toti se comportauen d’ua manèra estranha.
Era gent acodie ena escala, tirassada per escandal, e s’apileraue aquiu.
Gessien vesins de toti es departaments.
S’entenien exclamacions, tapatge de passi que pujauen o baishauen, còps de pòrta…
Mès non, non s’auie tornat hòl, donques qu’ère capable de distinguir es diuèrsi bronits…
Sagèc de passar era bauda dera pòrta, mès que non auec fòrces entà lheuar eth braç.
Ath delà, entà qué?
Eth terror gelaue era sua amna, la paralisaue…
Fin finau, aqueth escandal, que s’auie tardat dètz longues menutes, s’amortèc de man en man.
Era patrona panteishaue fèblaments.
Ilia Petrovitch seguie renegant e menaçant.
Dempús, tanben eth amudic e ja non se l’entenec mès.
Un còp de pòrta.
Es logataris van tornant entàs sues crambes.
Prumèr dèishen anar exclamacions, pelegen, se repoteguen a crits; dempús solet escàmbien mormolhs.
Que deuien èster plan nombrosi; era casa sancera deuie auer acodit.
Raskolnikov, agotat, se tornèc a estirar en divan.
Mès non artenhec esclipsar-se.
S’auie passat ua mieja ora, e ère cuelhut per un orror que non auie experimentat jamès, quan, còp sec, se dauric era pòrta e ua lum illuminèc er apartament.
Campèc Nastasia damb ua candèla e ua sièta de sopa enes mans.
Seguraments non as minjat dès ager.
Escota, Nastasia: per qué an pataquejat ara patrona?
Era lo guardèc fixaments.
Qui l’a pataquejat?
Qu’a estat non hè guaire…, causa de mieja ora… ena escala…
Per qué?
Tà qué a vengut?…
Nastasia arroncilhèc es celhes e l’observèc en silenci longaments.
Era sua guardada inquisidoira trebolèc a Raskolnikov e autanplan arribèc a espaurir-lo.
Per qué non me respones, Nastasia?, preguntèc damb votz fèbla e accent timid.
Era sang?
Quina sang?, mormolhèc eth, tot esblancossit e arreculant entara paret.
Nastasia lo seguie observant.
Arrés a pataquejat ara patrona, didec damb votz fèrma e sevèra.
Eth se demorèc guardant-la, sense alendar a penes.
Ac è entenut perfèctaments, mormolhèc encara damb mès timiditat.
Que non èra adormit; èra seigut en divan, aciu madeish… ac è entenut pendent ua bona estona…
Er ajudant deth comissari a vengut…
Toti es vesins an gessut ena escala…
Aciu non a vengut arrés.
Qu’ei era sang çò que t’a capvirat.
Quan era sang non circule ben se calhe en hitge e un delire…
Ben, vas a minjar o non?
Raskolnikov non contestèc.
Nastasia, inclinada sus eth, lo guardaue atentiuaments e non se n’anaue.
Balha-me aigua, Nastasiuchka.
Era se n’anèc e tornèc a aparéisher ath cap de dues menutes damb un petit cantre.
Mès en aguest punt s’interromperen es pensaments de Raskolnikov.
Pòc temps dempús, se’n brembèc solet de qué auie prenut ua glopada d’aigua fresca e dempús n’auie vessat un shinhau sus eth sòn pièch.
Immediataments perdec eth coneishement.
Totun, non s’estèc totafèt insconscient pendent era sua malautia: qu’ère eth sòn un estat febriu qu’en eth ua cèrta luciditat se barrejaue damb eth deliri.
Mès endauant, rebrembèc perfèctaments es detalhs d’aguest periòde.
A viatges li semblaue veir diuèrses persones amassades ath sòn entorn.
Volien hèr-lo-se a vier.
Parlauen d’eth e se pelejauen arderosaments.
Dempús se vedie solet: inspiraue orror e toti l’auien deishat de cornèr.
De quan en quan, quauquarrés gausaue daurir era pòrta e lo guardaue e menaçaue.
Qu’ère enrodat d’enemics que lo menspredauen e se’n trufauen d’eth.
Arreconeishie a Nastasia e vedie a ua auta persona que n’ère segur de coneisher-la, mès que non se’n brembaue de se qui ère, çò que l’auplie d’angónia enquiath punt de hèr-lo plorar.
A viatges li semblaue èster ajulhat de hège un mès; d’auti, credie que solet amiaue malaut un dia.
Mès er… eveniment l’auie desbrembat complètaments.
Ça que la, se didie en cada moment qu’auie desbrembat quauquarren plan important que li calie rebrembar, e se tormentaue en tot hèr desesperadi esfòrci de memòria.
Passaue des escometudes de colèra enquias de terror.
S’incorporaue en sòn lhet e sajaue de húger, mès tostemp i auie bèth un, prèst, que lo tenguie vigorosaments.
Alavetz eth queiguie de nauèth en divan, agotat, inconscient.
Fin finau se reviuec.
Qu’èren es dètz deth maitin.
Eth solei, coma tostemp que hège bon temps, entraue ad aquera ora ena cramba, diboishaue ua longa franja luminosa ena paret dera dreta e illuminaue eth cornèr deth costat dera pòrta.
Nastasia ère ath sòn cabeç.
Apròp d’era i auie un individú que Raskolnikov non coneishie e que l’observaue atentiuaments.
Qu’ère un mosso qu’auie er aspècte de crubador.
Era patrona hec ua lucada en interior pera pòrta entredubèrta.
Raskolnikov s’incorporèc.
Qui ei, Nastasia?, preguntèc, en tot senhalar ath mosso.
Ja s’a remetut!, exclamèc era sirventa.
Ja s’a remetut!, repetic eth desconeishut.
En enténer aguestes paraules, era patrona barrèc era pòrta e despareishec.
Qu’ère timida e sajaue d’evitar es convèrses e es explicacions.
Auie uns quaranta ans, ère gròssa e fòrta, de uelhs escurs, celhes neres e aspècte agradiu.
Mostraue era bontat pròpria des persones gròsses e guiteroses e ère exageradaments pudorosa.
Qui ètz vos?, preguntèc Raskolnikov ath supausat crubador.
Mès en aguest moment era pòrta se dauric e balhèc pas a Rasumikhine, qu’entrèc ena cramba inclinant-se un shinhau, per çò dera sua considerabla estatura.
Aquerò qu’ei un cabina!, exclamèc.
Que sò hart de fóter còps de cap en tet.
E ad aquerò criden cramba…!
Plan, estimat; que ja t’as remetut, sivans m’a dit Pachenka!
Que ven de remeter-se, didec era sirventa.
Ven de remeter-se, repetic eth mosso coma un resson, damb cara alègra.
E vos, qui ètz?, li preguntèc rudaments Rasumikhine.
Jo me cridi Vrasumivkine e non Rasumikhine coma me criden toti.
Sò estudiant, hilh de gentilòme, e aguest senhor ei amic mèn.
Ara didetz-se me qui ètz vos.
Que sò un emplegat dera casa Chelopaief e sò vengut per un cèrt ahèr.
Alavetz, seiguem-mos.
En díder aquerò, Rasumikhine cuelhec ua cagira e se seiguec en aute costat dera taula.
Qu’as hèt ben en remeter-te, seguic dident.
Hè quate dies que non t’alimentes: era soleta causa qu’as prenut son ues culherades de tè.
T’è hèt a vier a Zosimov dus còps.
Te’n brembes de Zosimov?
T’a examinat peth menut e a dit que non as arren grèu: sonque un tresvirament nerviós per çò d’ua alimentacion deficienta.
Aquerò ei era soleta causa qu’a.
Tot s’apraiarà.” Qu’ei tot un senhor aguest Zosimov.
Ei ja un mètge excellent…
Plan, didec en tot dirigir-se ath mosso, non voi hèr-vos pèrder mès temps.
Hètz eth favor d’explicar-me eth motiu dera vòsta visita…
Te cau saber, Rodia, qu’ei eth dusau còp qu’era casa Chelopaief mane a un emplegat.
Mès era auta visita la hec un aute.
Qui ei eth que venguec abans que vos?
Dilhèu vos referitz ath que venguec delàger.
Qu’ei un shinhau mès comunicatiu que vos, non?
Plan que òc, e a mès capacitat que jo.
Laudabla modèstia!
Plan ben; vos dideratz.
Se tracte, didec er emplegat, en tot dirigir-se a Raskolnikov, de qué, en tot atier es desirs de sa mair, Atanasi Ivanovic Vakhruchine, de qui vos, sens dobte, auratz entenut a parlar bèth còp, l’a manat ua cèrta quantitat a trauèrs dera nòsta oficina.
S’ètz vos en possession deth vòste plen judici vos autrejarè trenta cinc robles qu’era nòsta casa a recebut d’Atanasi Ivanovic, qu’a efectuat eth sòn enviament per orde de sa mair.
Plan que òc, ja deuríetz èster informat d’aquerò.
Òc, òc… ja me’n brembi…, Vakrhuchine… gasulhèc Raskolnikov cogitós.
Ac entenetz?, exclamèc Rasumikhine.
Coneish a Vakhruchine.
Per tant, ei en sòn cabau sen. De un aute costat, veigui que vos tanben ètz un òme capacitat.
Seguitz.
Qu’ei agradiu enténer parlar senadaments.
Plan, donc, aguest Vakhruchine que rebrembatz ei Atanasi Ivanovic, eth madeish que ja un aute còp, en tot atier es desirs dera vòsta mair, vos manèc sòs d’aguesta sòrta.
Atanasi Ivanovic non s’a remit a prestar-li aguest servici e a informat der ahèr a Simon Simonivitch, pregant-li li hèsque er autrejament de trenta cinc robles.
Aciu que son.
Tietz expressions plan avientes.
Jo adòri tanben ad aguesta mair.
Vos avertisqui qu’aquerò ei dehòra dera mia competéncia.
Vo l’ac meterà.
Ei un libre a on li cau signar?
Òc; aciu que l’auetz.
Hètz-l’ac a vier…
Au, Rodia; un petit esfòrç.
Lhèua-te; jo t’ajudarè.
Enes nòsti dies, es sòs son era mès doça des mèus.
Jo non è besonh de sòs.
Non s’ac vau, didec Raskolnikov refusant era pluma.
Qué ei çò que non s’ac vau?
Signar.
Non voi signar.
Aguesta que ne vau quate!
En aguest cas, era signatura qu’ei de besonh.
Que non as besonh de sòs?
Frair, aquerò qu’ei ua solemna mentida.
Me’n sai pro ben de qué es sòs te manquen…
Vos demani qu’ajatz un shinhau de paciéncia.
Aquerò que non ei arren…
Qu’a sòmis de granesa.
Aguestes causes l’arriben enquia e tot quan era sua salut ei perfècta.
Vos qu’ètz un òme de sen. Entre es dus l’ajudaram, ei a díder, l’amiaram era man, e signarà.
Tè, au!
Que posqui tornar a vier.
Non, non, entà qué tanta incomoditat…?
Vos qu’ètz un òme senat…
Au , Rodia!
Non entretengues ad aguest senhor…!
Ja ves qu’ei en tot demorar!
E se dispausèc a cuélher era man deth sòn amic.
Dèisha, didec Raskolnikov.
Signarè.
Cuelhec era pluma e signèc en libre.
Er emplegat l’autregèc es sòs e se n’anèc.
Òsca!
E ara, amic, vòs minjar?
I a sopa, Nastasia?
Òc; ager ne sobrèc.
Ei hèta damb pasta de sopa e truhes?
Ac sabia.
Hè-mos a vier tanben tè.
Plan.
Raskolnikov contemplaue era scèna damb prigonda suspresa e ua sòrta de temor inconscient.
Decidic sauvar silenci e demorar eth desvolopament des eveniments.
Dues menutes dempús arribèc Nastasia damb era sopa a anoncièc que de seguit les mestrarie eth tè.
Damb era sopa s’auie hèt a vier non solet dues culhères e dues siètes, senon, causa que non se passaue de hège temps, eth cubèrt complet, damb sau, pebe, mostaça entara carn…
Enquia e tot era tovalha ère limpia.
Que serie un bon finau.
Sabes suenhar-te!, repoteguèc era sirventa.
E gessec a complir er encargue.
Raskolnikov seguie observant çò que se passaue ena sua preséncia, damb inquieta atencion e fòrta tension d’animositat.
L’entornegèc eth còth damb eth sòn braç quèrre tan malastrusaments coma ac aurie hèt un os e, encara que tau ajuda non ère de besonh, comencèc a hèr-li a vier ena boca de Raskolnikov, culherades de sopa, damb era man dreta, dempùs de bohar en eres pr’amor de heredar-les.
Ça que la, era sopa qu’ère a penes teba.
Raskolnikov avalèc avidaments ua, dues, tres culherades.
Alavetz, de ressabuda, Rasumikhine s’arturèc e didec que, entà balhar-ne-li mès, li calie consultar a Zosimov.
Mentretant, arribèc Nastasia damb es dues botelhes de cervesa.
Vòs tè, Rodia?, preguntèc Rasumikhine.
Ve-te’n a cercar eth tè, Nastasia; pr’amor que per çò que hè ad aguesta pocion, me semble que podem deishar de cornèr es nòrmes dera facultat…
Arribèc era cervesa!
Se seiguec ena taula, s’apressèc era sopa e era sièta de carn e comencèc a avalar damb tant de talents coma se non auesse minjat en tres dies.
Ara, amic Rodia, mingi aciu, ena tua cramba, toti es dies (gasulhèc damb era boca plia).
Qu’a estat causa de Pachenka, era tua amabla patrona.
Jo, plan que òc, non l’amii era contrària.
Mès aciu arribe Nastasia damb eth tè.
Be n’ei d’escarrabilhada aguesta gojata!
Vòs cervesa, Nastenka?
Non hescatz badinades.
E tè?
Òme, aquerò…!
Mestra-te…
Non, demora.
Te vau a mestrar jo.
Dèisha’c tot sus era taula.
Ara seguida se tenguec ath sòn papèr d’anfitrion e aumplic prumèr ua tassa e dempús ua auta.
De seguit deishèc eth sòn dinar e anèc a sèir-se de nauèth en divan.
Un aute còp enrodèc eth cap deth malaut damb eth braç, lo lheuèc e comencèc a balhar-li ath sòn amic culheradetes de tè, sense desbrembar-se’n de bohar en eres damb tant de suenh coma se siguesse aguest eth punt essenciau e salvador deth tractament.
Raskolnikov acceptaue en silenci aguestes sollicituds, se sentie pro fòrt entà incorporar-se, sèir-se en divan, sostier era culhereta e era tassa, e autanplan caminar, sense cap ajuda; mès, amiat per ua sòrta d’astúcia, misteriosa e instintiua, se hège veir fèble, e enquia e tot un shinhau empeguit, sense deishar d’auer ben esdegades era vista e era audida.
Mès, que venguec un moment que non podec tier mès era sua mala encolia: dempús d’auer prenut ua dotzea de culheradetes de tè, hec enlà eth sòn cap damb un brusc movement, refusèc era culhereta e deishèc quèir eth sòn cap sus eth coishin (ara dormie damb veritables coishinères plies de plomes e qu’es sues cobèrtes èren d’ua blancor immaculada).
Raskolnikov observèc aguest detalh e se sentec viuaments interessat.
Qu’ei de besonh que Pachanka mos mane aué madeish eth jordon doç entà premanir-li un siròp, didec Rasumikhine virant eth cap e tornant a seguir eth sòn interromput dinar.
Mès, d’a on treirà es jordons?, preguntèc Nastasia, que tenguie un petit plat sus era pauma dera man, damb toti es dits dubèrts, e vessaue eth tè ena sua boca, gota a gota en tot hèr-lo passar a trauèrs d’un terròc de sucre que tenguie damb es pòts.
Donques les treirà, simplaments, dera frutaria, era mia estimada Nastasia…
Non te pòs imaginar, Rodia, es causes que s’an passat aciu pendent era tua malautia.
Quan gesseres ath mès córrer dera mia casa coma un lairon, sense dider-me entà on anaues, decidí cercar-te, enquia trapar-te, pr’amor de resvenjar-me.
De seguit comencè es investigacions.
Guaire corrí!
Guaire interroguè!
Non m’en brembaua dera tua adreça actuau, o dilhèu, e aquerò ei çò de mès probable, jamès l’auia sabut.
Deth tòn ancian domicili, era soleta causa que me’n brembaua ère qu’ère en edifici Kharlamov, enes Cinc Cantoades…
Me hartè de cercar!
E fin finau resultèc que non ère en edifici Kharlamov, senon ena casa Buch.
Que mos hèm cada embolh damb es nòms…!
Qu’èra enforismat.
Londeman se m’acodic vier enes oficines de recensament, e vaquí era mia suspresa en veir qu’ath cap de dues menutes me dauen era tua adreça actuau.
Qu’ès inscrit.
Inscrit jo?
Plan!
En cambi, non poderen dar era adreça deth generau Kobelev, que demanèren mentre jo èra aquiu.
Plan, donc, en resumit: a penes arribè aquiu, m’informèren de tot aquerò que t’auie arribat, absoludaments de tot.
Òc, qu’ac sai tot.
L’ac pòs preguntar a Nastasia.
È hèt coneishença damb eth comissari Nikodim Fomitch, m’an presentat a Ilia Petrovitch, e coneishi ath portièr, e ath secretari Alexandre Grigorevitch Zamiotof.
Fin finau, qu’è era amistat de Pachenka.
Nastasia n’ei testimòni.
Que l’as embolhat!
E en díder aquerò, era sirventa arrie maliciosaments.
Nikiphorovna.
Guarda, mau educat!, repliquec Nastasia.
Quan se padeguèc seguic: Que sò Petrovna e non Nikiphorovna.
Ac tierè en compde…
Plan, donc, amic Rodia, en dues paraules, jo me prepausè talhar de còp, en tot tier mieis eroïcs, guairi prejudicis existien sus era mia persona, pr’amor que se passe que Pachenka auec coneishença des mies velleïtats…
Per aquerò non demoraua que siguesse tan… complasenta.
Qué ne penses de tot aquerò?
Raskolnikov non responec: se limitèc a seguir tachant en eth ua guardada plia d’angónia.
Òc, qu’ei autanplan massa ben informada, didec Rasumikhine, sense que lo preocupèsse eth silenci de Raskolnikov e coma s’assentisse a ua responsa deth sòn amic.
Se’n sap de toti es detalhs.
Eth mau s’està, estimat Rodia, en qué, deth prumèr moment, seguires ua conducta enganhada.
Actuères damb era damb grana maganha.
Aguesta hemna qu’a un caractèr plen de suspreses.
En fin, ja ne parlaram en ua auta escadença.
Mès qu’ei incomprensible que l’ages obligat a retirar-te eth minjar…
E qué díder dera reconeishença de deute?
Sonque non estant en tòn sen lo poderes signar.
E aguest projècte de maridatge damb Natalia Egorovna…!
Ja ves que sò ath pas de tot…
Mès me n'encuedi de qué sò en tot tocar un punt delicat…
Desencusa-me; sò un pèc…
E, donques que parlam d’aquerò, non opines que Prascovia Pavlovna ei mens pèga de çò que semble a prumèr còp de uelh?
De vertat qu’ei atau?, exclamèc Rasumikhine, erós dauant deth hèt de qué Raskolnikov l’auesse contestat.
Mès aquerò non vò díder que sigue intelligenta.
Non, plan que non.
Qu’a un caractèr reauments estranh.
A jo me desoriente, a viatges, de vertat.
Que non i a cap de dobte de qué a complit ja es quaranta, e ditz que n’a trenta sies, encara que de vertat eth sòn aspècte autorize era enganha.
Per çò d’aute, te juri que jo sonque la posqui jutjar d’un punt d’enguarda intellectuau, puraments metafisic, entà didè’c atau.
Pr’amor qu’es nòstes relacions son es mès singulares deth mon.
Jo non les compreni…
En fin, tornem entath nòste ahèr.
Quan era vedec que deishaues era universitat, que non daues leçons, qu’anaues mau jargat, e, ath delà, quan ja non te podec considerar persona dera familha, donques qu’era sua hilha s’auie mòrt, era inquietud se senhoregèc d’era.
E tu, entà acabar de lançà’c tot a pèrder, comencères a viuer retirat en tòn cornèr.
Alavetz era decidic que te n’anèsses dera sua casa.
Que ja hège temps qu’aguesta idia rondaue era sua imaginacion.
E te hec signar eth document de reconeishença de deute que, sivans l’assegurères, pagarie ta mair…
Aquerò que siguec ua viletat mia, declarèc Raskolnikov damb votz clara e vibranta.
Era mia mair qu’ei lèu ena misèria.
Mentí pr’amor de qué seguisse balhant-me cramba e minjar.
Qu’ei un anament pro rasonable.
Çò que lo lancèc tot enlà siguec era conducta deth senhor Tchebarov, conselhèr e òme de negòcis.
Sense era sua intervencion, Pachenka non aurie balhat un solet pas contra tu: qu’ei massa timida entad aquerò.
Mès er òme de negòcis non coneish era timiditat, e çò prumèr que hec siguec preguntar: “Ei solvent eth signaire der efècte?” Responsa: “Òc, pr’amor qu’a ua mair que damb era sua pension de cent vint robles pagarà eth deute deth sòn Rodienka, encara qu’entad aquerò li calgue demorar-se sense minjar; e tanben a ua fraia que se venerie d’esclaua, en per d’eth”.
En aquerò se basèc eth senhor Tchebarov…
Mès, se per qué t’altères?
Que me’n sai de tota era istòria.
Er òme aunèst e sensible s’autrege aisidaments as confidéncies, e er òme de negòcis les recuelh entà profitar-se’n.
En resumit, era li balhèc eth reconeishement de deute a Tchebalov, e aguest non trantalhèc entà exigir eth pagament.
Quan me’n sabí de tot aquerò, me prepausè, aubedint era votz dera mia consciéncia, apraiar er ahèr un shinhau ara mia manèra, mès, mentretant, s’establic entre Pachenka e jo un corrent de bona armonia, e è metut fin ar ahèr en tot escometer-lo ena sua arraïc, entà didè’c atau.
Qu’auem hèt vier ath senhor Tchebarov, l’auem tapat era boca damb ua pèça de dètz robles e eth mos a entornat eth document.
Aciu que l’as; qu’è er aunor d’entornar-lo-te.
Ara sonques ès deutor de paraula.
Cuelh-lo.
Rasumikhine botèc eth document sus era taula.
Raskolnikov li tachèc ua lucada e virèc eth cap sense badar boca.
Rasumikhine se shordèc.
Ja veigui, estimat Rodia, que tornes ara tua.
Me pensaua que te distreiria e te divertiria damb era mia parlòta, e veigui que non artenhi senon irritar-te.
Raskolnikov, dempús un brèu silenci e sense virar eth cap.
Òc, era mia preséncia, autanplan t’orrorizaue.
Zamiotov te costèc un vertadèr espant.
Zamiotov, eth secretari deth comissariat?
Per qué lo heres a vier?
Entà hèr aguestes preguntes Raskolnikov s’auie virat damb fòrça entà Rasumikhine e lo guardaue fixaments.
Mès qué te passe?
Qu’ès trebolat.
Desiraue coneisher-te.
Auíem parlat autant de tu!
Per eth me’n è sabut de totes es causes que t’è condat.
Qu’ei un excellent gojat, Rodia, e mès qu’excellent…, laguens deth sòn genre, plan.
Ara qu’èm fòrça amics; mos vedem lèu cada dia.
Pr’amor que, sabes ua causa?.
Me sò mudat en aguest barri.
Hè pòc.
Escota, t’en brembes de Loïsa Ivanovna?
È parlat pendent eth mèn deliri?
Plan que òc!
E qué didia?
Mès non perdem eth temps.
Parlem deth nòste ahèr.
Se lheuèc e cuelhec era sua casqueta.
Qué didia?
Guarda que n’ès de temardut!
Dilhèu cranhes auer revelat bèth secret?
Tranquil: non as dit ne ua soleta paraula dera tua comdessa.
Qu’as parlat fòrça d’un bulldog, de plendengues, de cadies de relòtge, dera ièrla Krestovsky, d’un portièr…
Nikodim Fomitch e Ilia Petrovitch èren tanben soent enes tòns pòts.
Ath delà, semblaues fòrça preocupat per ua des tues bòtes, fòrça preocupat.
Non deishaues de repetir, gemegant: “autrejatz-la-me; la voi.
Quan receberes aguesta hastigosa bòta te padeguèretz.
La tengueres enes tues mans pendent vint- e-quate ores.
Non siguec possible trèir-la-te.
Encara deu èster en revolum dera tua ròba deth lhet.
Tanben reclamaues uns baishi de pantalons estarnadi.
E damb quina pena les demanaues!
Calie entener-te.
Hérem tot çò possible entà saber de quini baishi se tractaue.
Mès que non i auec manèra d’entener-te…
E anem ja tath nòste ahèr.
Aciu qu’as es tòs trenta cinc robles.
Ne cuelhi dètz, e en un parelh d’ores tornarè e t’explicarè se qué è hèt damb eri.
Me cau passar per casa de Zosimov.
Hè ja ua estona qu’aurie d’auer vengut, donques que ja son mès des onze…
E tu, Nastenka, non te’n desbrembes de pujar soent pendent era mia abséncia, pr’amor de veir se vò aigua o quinsevolh auta causa.
Que non li manque arren…
A Pachenka ja li balharè es instrucción oportunes en passar.
Ara seguida dauric era pòrta e parèc era aurelha.
Mès, plan lèu, sense poder tier-se, se n’anèc ara prèssa escales enjós.
Sentie gran curiosèr per saber-se’n de çò que Rasumikhine li didie ara sua patrona.
Mès çò de cèrt ei qu’eth joen l’auie encamardat.
A penes barrèc era pòrta Nastasia e se n’anèc, eth malaut lancèc as sòns pès era vana, e se metec en un bot en solèr.
Qu’auie demorat damb impaciéncia angoniosa, lèu convulsiua, eth moment de demorar-se solet entà poder hèr çò que desiraue.
Mès, se qué ère çò que volie hèr?
Non artenhie brembar-se’n.
Ac saben tot o ac ignoren encara?
Dilhèu son aleçonadi e non hèn a veir arren pr’amor que sò malaut.
Dilhèu me sauven era suspresa d’aparéisher un dia e dider-me qu’ac saben tot de hè fòrça temps e solet carauen pr’amor que…
Mès, se qué anaua a hèr jo?
Me n’è desbrembat.
Semble hèt de bon voler.
Me n’è desbrembat deth tot.
S’estaue de pès ath miei dera cramba e guardaue ath sòn entorn damb un gèst d’angónia.
Dempús s’apressèc ena pòrta, la dauric, parèc era aurelha…
Non, aquerò non ère aquiu…
Còp sec creiguec brembar-se’n e, corrent entath cornèr a on eth papèr dera paret ère despegat, calèc era man en uet e escorcolhèc…
Tanpòc ère aquiu.
Alavetz venguec dret entath hornèth de cauhar, lo dauric e cerquèc enes sòns cendres.
Aquiu i auie es baishi estarnadi deth pantalon e es retalhs dera forradura dera pòcha!
Per tant, arrés auie cercat en horneth.
Alavetz se’n brembèc dera bòta que d’era Rasumikhine venguie de parlar-li.
Cèrtaments ère aquiu, en divan, caperada a penes pera vana, mès ère tan vielha e ère tan lorda de hanga, que Zamiotov non podie auer vist arren sospechós en era.
A on ei era citacion…?
Mès se qué digui?
Se siguec er aute dia quan me calec anar-i!
Tanben alavetz examinè era bòta…
Entà qué aurà vengut Zamiotov?
Qu’ère agotat.
Se tornèc a sèir en divan.
Sò en tot delirar encara o tot aquerò ei realitat?
Jo me pensi qu’ei realitat…
Ara me’n brembi d’ua causa!
Húger!
Me cau húger!, e coma mès lèu mielhor…!
Mès, entà on?
Ath delà, a on ei era mia ròba?
Tanpòc è bòtes…
Que ja ac sai: me les an trèt, les an amagat…
Mès aquiu que i é eth mèn abric.
Plan que òc s’aurà desliurat des investigacions…
E es sòs son sus era taula, erosaments…
E eth document…!
Cuelherè es sòs e me n’anarè a logar ua uata cramba, a on non me posquen trapar…
Òc, mès eth burèu de recensament?
Me traparàn.
Rasumikhine me traparie…
Que vau mès anar-se’n luenh, dehòra deth país, entà America….
D’aquiu delà estant me n’arrirè d’eri…
Cuelherè eth document de deute: en America me serà util…
Qué mès me harè a vier…?
Cren que sò malaut e que non me’n posqui anar…
Ha, ha ha…!
È liejut enes sòns uelhs qu’ac saben tot…
Çò que m’enquimère ei que me cau baishar era escala…
Pr’amor que pòt èster susvelhada era gessuda, e alavetz me calaria de bocadents damb es agents…
Mès, se qué i a aquiu?
Macareu, tè!
Cuelhec era botelha, que contenguie encara un bon miei veire de cervesa, e se la beuec d’ua glopada.
Experimentèc ua sensacion deliciosa, pr’amor qu’eth pièch l’usclaue.
Mès ua menuta dempús ja l’auie pujat era beuenda en cap.
Ua leugèra e non deagradiua estrementida li recorrec era espatla.
S’estirèc en divan e se caperèc damb era vana.
Es sòns pensaments, ja confusi e incoerents, s’embolhauen cada còp mès.
Lèu lo cuelhec un doç dromilhon.
Apuèc voluptuosaments eth cap en coishin, se caperèc damb era vana qu’auie substituit ara vielha e estarnada ahlaçada, lancèc ua fèbla alendada e se calèc en un prigond e saludable saunei.
Lo desvelhèc un bronit de passi, dauric es uelhs e vedec a Rasumikhine, que venguie de daurir era pòrta e s’auie pauhicat en lumedan, trantalhant.
Raskolnikov se lheuèc de seguit e se quedèc en tot guardar-lo damb era expression deth que sage de rebrembar quauquarren.
Rasumikhine exclamèc:
Ja veigui qu’ès desvelhat…!
Plan, donc, que sò aciu!…
E cridèc, pistant ena escala:
Nastasia, puja eth paquet!
Dempús higec, en tot referir-se a Raskolnikov:
Te vau a presentar es compdes.
Qu’as hèt ua bona dormida, amic.
Que deuen èster es sies dera tarde.
Sies ores dormint, Senhor…!
Que non i a cap de mau en aquerò.
Ath contrari, eth sòn ei beneficiós.
Dilhèu auies bèth negòci urgent?
Ua cita?
Entad aquerò que i a tostemp temps.
Hè ja tres ores que demori que te desvelhes.
È passat dus còps per aciu e ères en tot dormir.
Tanben è anat dus còps ena casa de Zosimov.
Non i ère, mès qu’ei parièr: ja vierà…
Ath delà, m’a calut hèr quauques causetes.
Aué m’è mudat de domicili, en tot hèr-me a vier ath mèn oncle damb totes es autes causes…, donques que te cau saber qu’è ath mèn oncle en casa.
Plan, ja auem parlat pro de causes inutiles.
Anem entad açò que mos interèsse.
Hè-te a vier eth paquet, Nastasia… e tu com te trapes, amic mèn?
Me senti perfèctaments.
Ja non sò malaut…
Ja t’è dit que hè tres ores que sò en tot demorar que te desvelhes.
Non, voi díder abantes.
Com abantes?
Guaire temps hè que vies per aciu?
Ja t’ac è dit.
Te n’as desbrembat?
Raskolnikov s’estèc cogitós.
Es eveniments dera jornada se li mostrauen coma a trauèrs d’un sòmi.
Toti es sòns esfòrci de memòria qu’èren en vaganaut.
Interroguèc a Rasumikhine damb era guardada.
Òc, ac as dresbrembat, didec Rasumikhine.
Ja m’auie semblat a jo que non ères enes tòns cabaus quan te parlè d’aquerò…
Mès eth sòn t’a anat pro ben.
De vertat, qu’as mielhor cara.
Ja veiràs se com recuperes era memòria de seguit.
Mentretant, guarda aciu, gran òme.
E comencèc a des.hèir aqueth paquet que, çampar, ère entada eth ua causa importanta.
T’asseguri, eth mèn frairau amic, qu’ère aquerò çò que mès m’interessaue.
Donques que te cau convertir en çò que se cride un òme.
Comencem per naut.
Ves aguesta casqueta?, preguntèc en tot trèir deth paquet ua pro polida casqueta, encara qu’ordinària, que non li deuie auer costat guaire.
Permete-me que te la pròva.
Non, amic Rodia; te cau aubedir; dempús serie massa tard.
Tie en compde que, coma que l’è crompada a uelh, non poiria dormir aguesta net pensant se t’anarie o non ben.
Se la provèc e lancèc un crit de capitada.
T’està perfèctaments!
Quinsevolh diderie que te l’an hèt a mida.
Era casqueta, amic mèn, ei çò de mès important dera vestimenta.
Era gent atribuís aguest anament a un sentiment servil, quan era vertat ei qu’ei avergonhat deth sòn chapèu, qu’ei un nin de povàs.
Ei un òme tan timid…!
Escota, Nastenka, guarda aguesti dus chapèus e ditz-me se quina te shaute mès, s’aguesta sòrta de pauma (cuelhec d’un cornèr eth deformat chapèu deth sòn amic, que cridaue pauma per ua causa que solet eth coneishie) o aguesta jòia…
Sabes se guaire m’a costat, Rodia?
A veir s’ac endónvies…
A tu qué te semble, Nastasiuchka?, preguntèc ara sirventa, en veir qu’eth sòn amic non responie.
Donques non me pensi que t’age costat mens de vint kopeks.
Vint kopeks, calamitat?, exclamèc Rasumikhine, indignat.
Aué per vint kopeks ne tansevolh entà tu se poirie crompar…
Ueitanta kopeks…!
Mès que l’è crompat damb ua condicion: qu’er an que ven, quan sigue ja vielh, te n’autrejaràn un a gratis.
Paraula d’aunor de qué aguest a estat er acòrd…
Plan, donc, passem ara enes EEUU, coma cridàuem aguesta prenda en collègi.
Me cau avertir-te que sò prigondaments capinaut deth pantalon.
E l’estenec a Raskolnikov uns pantalons grisi d’ua leugèra tela ostiuenca.
Ne ua soleta taca, ne un petit trauc; encara qu’usadi, son naui.
Eth justet hè jòc damb eth pantalon, coma exigís era mòda.
A tot darrèr, mos cau felicitar de qué aguestes prendes non siguen naues, pr’amor qu’atau son mès leugères, mès flexibles…
Ara, ua auta causa, amic Rodia.
Ena mia pensada, entà daurir-se pas en mon cau observar es exigéncies des sasons.
S’un non demane espargues en iuèrn, qu’estauvie uns quants robles.
E madeish se passe damb era ròba.
Qu’èm en plen ostiu: plan per aquerò è crompat prendes d’ostiu.
Quan arribe era tardor auràs besonh de ròba de mès abric.
Per tant, te calerà deishar aguesta que, ath delà, serà ja tota rosigada…
Ben, endónvia guaire an costat aguestes pèces.
Guaire te semble?
Dus robles e vint-e-cinc kopeks!
Ath delà, non te’n desbrembes, enes madeishes condicions qu’era casqueta: er an que ven te lo cambiaràn a gratis.
Eth pelhaire Fediaev non ven de ua auta manèra.
Ditz qu’eth que va a crompar-li un còp non a de tornar jamès, pr’amor qu’aquerò que crompe li dure tota era vida…
Ara anem damb es bòtes.
Qué te semblen?
Que ja se ve que son usades, mès duraràn encara aumens dus mesi.
Son hètes en estrangèr.
Un secretari dera embaishada d’Anglatèrra se des.heiguec d’eres era setmana passada en mercat.
Sonque les auie amiat sies dies, mès qu’auie besonh de sòs.
È balhat per eres un roble e miei.
Non son cares, vertat?
Mès, e se non li van ben?, preguntèc Nastasia.
Non li van ben aguestes bòtes?
Alavetz, entà qué me è hèt a vier aquerò?, repliquèc Rasumikhine, en trèir dera pòcha ua traucada e lorda bòta de Raskolonikov.
Qu’è cuelhut es mies precaucions.
Les è mesurat damb aguesta porcaria.
Qu’è actuat en tot a consciéncia.
Per çò dera ròba interiora, me sò entenut damb era patrona.
Prumèr de tot, aciu qu’as tres camises de coton damb eth plastron de mòda…
Ei a díder, que me cau tornar-te quaranta cinc kopeks.
E ja ès complètaments equipat, estimat Rodia, pr’amor qu’eth tòn abric non solet ei encara en us, senon que sauve un sagèth de distincion.
Vaquí er auantatge de vestir-se en Charmar!
Per çò que hè as michons, tu madeish te les pòs crompar.
Encara mos rèsten vint-e-cinc boni robles.
De Pachenka e deth tòn ospedatge non te cau preocupar; qu’as un credit illimitat.
E ara estimat, auràs de permeter-mos que te mudèssem era ròba interiora.
Aquerò ei indispensable, pr’amor qu’ena tua camisa se pòt amagar eth micròbi dera malautia.
Dèisha-me, refusèc Raskolnikov.
Qu’ei de besonh, amic Rodia, persutèc Rasumikhine.
Non voleràs qu’aja despenut en bades es sòles des mies sabates…
E tu, Nastasiuchka, non te hèsques era pudorosa e vene a ajudar-me.
E a maugrat dera resisténcia de Raskolnikov, artenhec mudar-li era ròba.
Eth malaut deishèc quèir eth cap ena coishinèra e sauvèc silenci pendent mès de dues menutes.
Fin finau, damb era guardada fixa ena paret, preguntèc:
Damb quini sòs as crompat tot aquerò?
Damb quini sòs?
Vai, quina pregunta!
Donques damb es tòns.
Un emplegat d’ua casa comerciau d’aciu a vengut a autrejar-lo-me aué, per orde de Vakhruchine.
Qu’ei ta mair que te l’a manat.
Tanpòc te’n brembes d’aquerò?
Rasumikhine lo campèc damb ua expression d’inquietud.
En aguest moment se dauric era pòrta e entrèc ena cramba un òme naut e fòrt.
Era sua manèra de presentar-se hège veir que non ère eth prumèr còp que visitaue a Raskolnikov.
A tot darrèr auem aciu a Zosimov!, exclamèc Rasumikhine.
Zosimov ère, coma ja auem dit, naut e gròs.
Auie vint-e-sèt ans, ua cara esblancossida, carnuda e suenhosaments arrasada, e eth peu lis.
Amiaue lunetes e en un des sòns dits, holadi de grèish, un anèth d’aur.
Vestie un ample, elegant e leugèr abric e un pantalon d’ostiu.
Tota era ròba qu’amiaue auie un sagèth d’elegància e ère comòda e de qualitat superiora.
Era sua camisa ère d’ua blancor irreprochabla, e era cadia deth sòn relòtge, gròssa e massissa.
En sòn anament i auie ua cèrta flematica lentor e un assopliment que semblaue afectat.
Exercie ua tenaça vigilància sus eth madeish, mès era sua presompcion trapaue en cada moment era manèra de mostrar-se.
Entre es sòns ceneishudi i auie era opinion de qué ère un òme dificil de tractar, mès toti arreconeishien era sua capacitat coma mètge.
Qu’è passat dus còps per çò de tòn, estimat Zosimov, exclamèc Rasumikhine.
Coma ves, eth malaut s’a remetut.
Ja ac veigui, ja ac veigui, didec Zosimov.
E preguntèc a Raskolnikov, en tot guardar-lo atentiuaments: “Tè, com va era tua animositat?.
Ara seguida se seiguec en divan, ath pè deth malaut, mielhor dir, e s’apuèc comòdaments.
Seguís damb era sua malenconia, didec Rasumikhine.
Hè un moment a estat a mand a estarnar-se a plorar sonque pr’amor que l’auem cambiat era ròba interiora.
Que me semble plan normau, se non auie talents de mudar-se.
Eth cambiament podie demorar…
Eth pos ei complètaments normau…
Un shinhau de mau de cap, è?
Que sò ben, sò perfèctaments, responec Raskolnikov, irritat.
En díder aquerò, s’auie incorporat còp sec, damb es uelhs ludents.
Mès, lèu tornèc a deishar quèir eth cap en coishin, en tot quedar de cara entara paret.
Zosimov l’observaue damb guardada atentiua.
Plan ben, era causa va plan ben, didec en ton negligent.
Rasumikhine l’expliquèc çò qu’auie minjat e li preguntèc se qué li podie balhar.
Aquerò que non a cap importància…
Tè, sopa… arren de musharnons ne de cornishons, plan que òc…
Ne carns fòrtes…
Escambièc ua guardada damb Rasumikhine e seguic: Mès, coma ja è dit, aquerò non a cap importància…
Arren de pocions, arren de medicaments.
Ja veiram se deman…
Eth cas ei qu’aué auríem pogut…
Plan, çò d’important ei que tot va pro ben.
Deman pera tarde me lo harè a vier entà hèr un passèg, didec Rasumiklhine.
Vieram enes jardins Iusupov e dempús en Palai de Cristau.
Deman dilhèu encara non sigue convenent… encara qu’un passèg cuert…
Çò que me contrarie ei qu’aué estreï un nau lotjament près d’aciu e voleria que siguesse damb nosati, encara que s’estèsse estirat en un divan…
Tu òc que vieràs, e?, preguntèc de ressabuda a Zosimov.
Non te’n desbrembes; te cau vier.
Sajarè de vier, mès que non me serà possible enquia darrèra ora.
Non, sonque ua reunion intima.
I aurà arencades, vodka, tè, un pastís.
Qui vierà?
Camarades, gent joena, naues amistats mès que mès.
Tanben i aurà un oncle mèn, ja vielh, qu’a vengut per ahèrs de negòci en Petersburg.
Mos vedem un còp cada cinc ans.
A qué se tie?
Qu’a passat era sua vida vegetant coma cap de corrèus en ua petita poblacion.
Qu’a ua modèsta retribucion e a complit ja es seishanta cinc.
Que non s’ac vau parlar d’eth, encara que t’asseguri que l’estimi.
Tanben vierà Porfirio Simonovitch, jutge d’instrucción e ancian alumne dera Escòla de Dret.
Me pensi que tu ja lo coneishes.
Ei tanben parent tòn?
Bè!, plan luenhant…!
Mès, qué te passe?
Sembles desengustat.
Aquerò que m’impòrte pòc.
Plan mielhor!
Zamiotov?
Que ja gessec aquerò!
Es principis…
Tu qu’ès seigut sus es tòns principis coma sus es ressòrts, e non gauses hèr eth mendre movement.
Eth mèn principi ei que tot depend dera manèra d’èster der òme.
Çò d’aute non m’impòrte bric.
E Zamiotov ei un excellent gojat.
Mès non massa escrupulós en çò des mieis entà enriquir-se.
Admetam que sigue atau.
Aquerò a jo que m’ei parièr.
Quina importància pòt auer?, exclamèc Rasumikhine damb ua espècia d’afectada indignacion.
Dilhèu è vantat jo aguest trait sòn?
Jo sonque digui qu’ei un bon òme en sòn genre.
Ath delà, se vam a jutjar as òmes aplicant-les es règles generaus, guairi n’aurie vertadèraments purs?
Apostaria quinsevolh causa a qué se se mostrèssen tant exigents damb jo, resultarie que non valeria un sò horadat… encara que t’includissen a tu damb era mia persona.
Non exageres: jo balharia per tu dus sòs horadats.
Donques a jo me semble que tu non ne vales mès qu’un…
Ben, seguisqui.
Zamiotov non ei encara qu’un gojat, e jo l’estiri es aurelhes.
Que tostemp ei mielhor estirar que refusar.
Se refuses a un òme, non poiràs obligar-lo a esmendar-se, e mens se se tracte d’un gojat.
Mos cau èster plan comprensius damb aguesti joenets…
Mès vosati, estupids progressistes, viuetz enes bromes.
Menspredatz ara gen e non vedetz que d’aguesta manèra vos damnatjatz a vosati madeishi…
E te vau a díder ua causa: Zamiotov e jo auem entre mans un ahèr que mos interèsse as dus egalaments.
Me shautarie saber se quin ahèr ei aguest.
Se tracte deth pintor, d’aguest pintor de bròssa gròssa.
Artenheram que lo boten en libertat.
Non serà de mau hèr, pr’amor qu’er ahèr ei fòrça clar.
Que n’aurà pro de pressionar un shinhau entà que quede era causa resolvuda.
Sabi pas a quin pintor te referisses.
Non?
Ei possible que non t’aja parlat d’aquerò…?
Que i a un pintor barrejat en ahèr.
Que ja me’n sabia d’aguest ahèr.
Me’n sabí pes jornaus.
Plan, donc, explica-m’ac.
Tanben assassinèren a Lisbeth, didec de pic Nastasia en tot dirigir-se a Raskolnikov.
Que s’auie demorat ena cramba, apuada ena paret seguint d’aurelha eth dialòg).
Lisbeth?, gasulhèc Raskolnikov, damb votz a penes perceptibla.
Òc, Lisbeth, era venedora de ròba usada.
Non la coneishies?
Autanplan apraièc ua des tues camises.
Raskolnikov se virèc entara paret.
Alistèc deth tapissat, d’un auriò lord, ua des nombroses floretes auriolenques de traits escurs que i auie en eth e se tenguec a examinar-la atentiuaments.
Observèc es petals.
Guairi n’auie?
E toti es traits, enquia es mendre dentilhons dera coròlla.
Es sòns membres s’engrepesien, mès eth non hège eth menor movement.
Era sua guardada s’estaue tu per tu tachada ena menuda flor.
I a cargues contra eth?
Que se sospèche qu’ei er autor der assassinat, didec Rasumikhine, acalorat.
Òc, e plan per aquerò, l’an detengut.
Mès, en realitat, aguesti cargues non son taus cargues, e aquerò ei çò que volem demostrar.
Era policia seguís ara ua tralha faussa, tau que la seguic ara prumeria damb… com se criden…?
Koch e Pestriakov…
Encara que l’afècte pòc er ahèr a un, non pòt mens de revelar-se dauant d’ua investigacion amiada tan malastrusaments.
Qu’ei possible que Persiakov vengue lèu lèu ena mia casa…
A prepaus, Rodia, tu que te’n deus saber de tot aquerò, pr’amor que se passèc abans dera tua malautia, precisaments era vesilha deth dia que cuelheres ua malagana en comissariat quan se parlaue d’aquerò.
Vos que diga ua causa, Rasumikhine?, didec Zosimov.
E qué!
Aquerò non càmbie en arren era question, exclamèc Rasumikhine fotent un còp de punh ena taula.
Çò de mès indignant d’aguest ahèr non son es errors d’aguesta gent: un que se pòt enganhar; es enganhes amien entara vertat.
Çò que m’enventís mès ei que, enquia e tot enganhant-se, se cren infalibles.
Porfiri, mès…
Sabes çò que les desorientèc ara prumeria?
Qu’era pòrta ère barrada, e quan Koch e Pestriakov tornèren a pujar damb eth portièr, la trapèren dubèrta.
Alavetz dedusiren que Pestriakov e Koch èren es assassins dera vielha.
Atau rasonen.
Non t’afogues!
Les auien de detier…
D’aguest Koch que n’è notícies.
Tanben crompaue documents de reconeishement de deute.
Qu’eth diable se lo hèsque a vier!, çò que m’enventís mès ei era rotina, era depassada e innòbla rutina d’aguesta gent.
Aguest qu’ère eth moment de renonciar as vielhs procediments e seguir naui sistèmes.
Es donades psicologiques serien pro entà balhar-les ua tralha.
Mès eri dident: “Mos atiem as hèts.” Ça que la, es hèts non ei solet çò qu’interèsse.
Era manèra d’interpretar-les influís en un cinquanta per cent, aumens, ena capitada des investigacions.
E tu sabes interpretar es hèts?
Çò que te posqui díder ei que quan un a era intima conviccion de qué poirie ajudar a esclarir era vertat, l’ei impossible tier-se…
Coneishes es detalhs der eveniment?
Sò en tot demorar encara era istòria d’aguest pintor de parets.
A, òc!
Donques guarda.
Londeman deth crim, peth maitin, quan era policia solet pensaue encara en Koch e Pestriakov (a maugrat de qué aguesti auien balhat tota sòrta de detalhs convincents sus es sòns passi), vaquí que se còste un hèt inesperat.
Un campanhard cridat Duchkhine, qu’a ua tauèrna dauant dera casa deth crim, se presentèc en comissariat e autregèc un estug que contenguie un parelh de plendengues d’aur.
Ara seguida referís era seguenta istòria: “Delàger, un shinhau abans des ueit dera tarde (ora que coïncidís damb era der eveniment), Mikolai, un pintor de mestièr que freqüente eth mèn establiment, me hec a vier aguestes plendengues e me demanèc que li prestèssa dus robles, en tot deishar-me era jòia en gatge”.
D’a on as trèt aquerò?, li preguntè.
Li balhè un roble.
Plan que òc, didec Rasumikhine, aquerò qu’ère un conde chinés.
Duchkhine mentie descaradaments, donques que lo coneishi e me’n sai de qué quan acceptèc de Mikolai aqueres plendengues que valen trenta robles non siguec precisaments entà autrejar-les ara policia.
S’ac hec, siguec per pòur.
Mès aquerò qu’ei parièr.
Deishem que Duchkhine seguisque parlant.
Jo sabia qu’èth ère en tot pintar ues crambes ena casa deth dauant, damb Mitri, qu’ei paisan sòn.
A penes auec enes sues mans eth roble, se beuec dus veirets, paguèc, se calèc ena pòcha eth cambi e se n’anèc.
Mitri non ère damb eth, alavetz.
Londeman me’n sabí de qué Alena Ivanovna e era sua fraia Lisbeth auien estat assassinades a còps de destrau.
Les coneishia e sabia qu’era vielha prestaue sòs pes objèctes de valor.
Plan per aquerò auí cèrtes sospeches sus aguestes plendengues.
Alavetz me filè de cap ara casa e comencè a investigar damb era màger dissimulacion, coma se non m’importèsse era causa.
Çò prumèr que hi siguec preguntar: “I é Mikolai?
E Mitri m’expliquèc que Mikolai non auie vengut en trabalh, qu’auie tornat en casa begut e de maitiada, e qu’auie estat en era non mès de dètz menutes e auie tornat a partir.
Mitri non l’auie tornat a veir e ère en tot acabar solet eth trabalh.
Eth departament que trabalhen es dus pintors ei en dusau estatge e da tara madeisha escala qu’es crambes des victimes.
Qu’auie begut, mès pas guaire, de sòrta que podie compréner çò que se li didie.
Se seiguec en un banc sense badar boca.
En aqueth moment sonque i auie ena tauèrna un aute client, que dormie en un banc, e es mèns dus vailets.
De pic perdec era sang dera cara, cuelhec era sua casqueta, se lheuèc…
Jo sagi d’arturar-lo.
Non vòs préner arren?
Jo, mentretant, gèsqui de darrèr deth taulatge.
Mès eth endónvie es mies intencions e se cale en un bot en carrèr.
Se met a córrer e despareish darrèr dera prumèra cantoada.
Madeish me pensi jo, didec Zosimov.
Demora, escota eth finau…
Plan que òc, era policia comencèc a cercar a Mikolai pertot.
Se detenguec a Duchkhine e s’escorcolhèc era sua casa.
Ena casa de Mitri e ena casa de Kolomensky non quedèc arren entà guardar e remòir.
A tot darrèr, delàger se detenguec a Mikolai en un aubèrja pròcha ara Barralha.
En arribar ena aubèrja, Mikolai s’auie trèt ua crotz d’argent que penjaue deth sòn còth e l’ac auie autrejat ath patron dera aubèrja pr’amor de qué la escambièsse per vodka.
Se li balhèc era beuenda.
Ues menutes dempús, ua campanharda que venguie de rebastar es vaques, vedec en ua cochera pròcha, guardant per ua henerecla, a un òme qu’evidentaments anaue a penjar-se.
I auie penjada ua còrda en tet de naut e, dempús de hèr un nud escolador en aute extrèm, auie pujat en un molon de lenha e ère a mand de passar eth cap peth nud escolador.
Era hemna comencèc a cridar damb totes es sues fòrces e acodic era gent: “Vai, quins divertiments que te cèrques!
Aquiu ac condarè tot.
De seguit comencèc er interrogatòri avient.
M’ac didec Atanasio Pavlovitch delàger ena sua tauèrna.
Encara que semble mentida, Zosimov, seguic Rasumikhine, li heren aguesta pregunta damb aguestes madeishes paraules.
Qu’ac sai de bona hònt…
Qué te semble?
Ditz-me.
Qué te semble?
Es pròves son aclapantes.
Jo non te parli des pròves, senon dera pregunta que li heren, deth concèpte qu’a deth sòn déuer aguesta gent, aguesti policièrs…
En fin, deishem aquerò…
Plan que òc heren pression sus eth detengut de tau sòrta, qu’acabèc per declarar:
Com se costèc era trobalha?
Ac vau a explicar: Mitri e jo siguérem tot eth dia trabalhant e, quan anàuem a partir, Mitri cuelhec ua bròssa chaupada de pintura e me la passèc pera cara.
Dempús se metec a córrer escales enjós e jo anè ath sòn darrèr, en tot baishar es gradons de quate en quate e renegant.
Quan arribè ena entrada, estramunquè damb eth portièr e damb uns senhors qu’èren damb eth que non me’n brembi se com èren.
Eth portièr comencèc a escarnir-me, eth dusau portièr ac hec tanben; dempús gessec dera garita era hemna deth prumèr portièr e s’ahigec as escarnis.
Fin finau, un cavalièr qu’en aqueth moment entraue ena casa acompanhat d’ua hemna mos botèc tanben de naut en baish pr’amor que non les deishàuem passar.
Agarrè a Mitri des peus, l’amorrè en solèr e comencè a pataquejar-lo.
Eth, encara qu’ère dejós, artenhèc tanben agarrar-me pes peus e notè que m’entornaue es còps.
Mès tot qu’ère trufaria.
Ara fin, Mitri artenhèc desliurar-se e se metec a córrer peth carrèr.
Jo l’acacè, mès, en veir que non lo podia arténher, tornè entar estatge a on trabalhàuem pr’amor de méter en orde es causes qu’auíem deishat de quinsevolh manèra.
Mentre les apraiaua, demoraua a Mitri.
Me pensaua que tornarie d’un moment en aute.
De pic, en un cornèr deth vestibul, darrèr dera pòrta caushigui ua causa.
La recuelhi, trèigui eth papèr que l’estrope e veigui un estug, e en estug es plendengues.
Darrèr dera pòrta?
As dit darrèr dera pòrta?, preguntèc, còp sec, Raskolnikov, tachant en Rasumikhine ua guardada plia d’espant.
Ara seguida, en tot hèr un gran esfòrç, s’incorpòrèc e apuèc eth code en divan.
Òc, e qué?
Per qué te botes atau?
I auec un moment de silenci.
Zosimov ua guardada interrogadora.
Eth doctor botgèc negatiuaments eth cap.
Plan, donc, didec, seguís.
Qué se passèc dempús?
Dempús?
Donques se passèc que, a penes vedec es plendengues, se’n desbrembèc deth sòn trabalh e de Mitri, cuelhec era sua casqueta e correc entara tauèrna de Duchkhine.
Aguest l’autregèc, coma ja sabem, un roble, e Mikolai li mentic en tot dider-li que s’auie trapat es plendengues en carrèr.
Dempús se n’anec a divertir-se.
Per çò que hè ath crim mantie es prumères declaracions.
E aquerò ei tot, acabèc Rasumikhine.
Quines conclusions te penses qu’an tret?
Sabi pas se qué dider-te.
Que i a ua sospecha, discutibla, dilhèu, mès fondada.
Non podien deishar en libertat ath tòn pintor de façades.
Mès qu’ei que l’atribuissen er assassinat!
Que non n’an cap de dobte!
Escota-me.
Non t’acalores.
Te cau èster d’acòrd de qué s’en dia e ena ora deth crim, ues plendengues qu’èren ena mala dera victima passèren enes mans de Nikolai, ei normau que se li demane se com se les hec a vier.
Qu’ei un detalh important entara instrucción deth sumari.
Que com se les hec a vier?, exclamèc Rasumikhine.
Mès, ei possible que tu, doctor en Medecina e, per tant, mès obligat qu’arrés a estudiar era natura umana, e qu’as pogut apregondir en era gràcies ara tua profession, non ages comprenut eth caractèr de Nicolàs en tot basar-te enes donades que t’è balhat?
Ei possible que non sigues convençut de qué es sues declaracions enes interrogatòris qu’a patit son era pura vertat?
Es plendengues arribèren enes sues mans exactaments coma eth a dit: caushiguèc er estug e lo recuelhec.
Escota, escota-me damb atencion.
Eth portièr, Koch, Pestriakov, eth dusau portièr, era hemna deth prumèr, ua auta hemna qu’ère en aqueth moment ena portaria damb era portièra, eth conselhèr Krukov, que venguie de baishar d’un coche e entraue ena casa damb ua dauna agarrada ath sòn braç; totes aguestes persones, ei a díder, ueit, afirmen que Nikolàs amorrèc a Mitri en solèr e lo tenguec ath sòn dejós, pataquejant-lo, mentre Mitri agarraue ath sòn camarada peth peu e l’entornaue es còps largament.
Que son ena pòrta e empedissen eth pas.
Se les escarnís de pertot, e eri, coma dus mainatges (aguestes son es paraules des testimònis), criden, discutissen, arrissen, se hèn mimaròtes e s’acacen peth carrèr.
Coma vertadèrs mainatges, comprenes?
Tie en compde que naut i a dus cadavres qu’encara sauven calor en còs; òc, calor; non èren encara hereds quan les trapèren…
Supausem qu’es autors deth crim son es dus pintors, o que sonque l’a cometut Nikolàs, e qu’an panat forçant era sarralha dera mala, o simplaments participat en panatòri.
Ara, admetut aquerò, permet-me ua pregunta.
Se pòt compréner era indiferéncia, era tranquillitat d’esperit que mòstren aguesti crits, aguestes arridalhades, aguesta peleja infantila en persones qu’acaben de cométer un crim e son dauant dera madeisha casa que l’an cometut?
Ei aguesta conducta compatibla damb era destrau, era sang, era astúcia criminau e era prudéncia que forçadaments an d’acompanhar semblable acte?
Be n’ei d’absurd!
Plan que òc, tot aquerò ei fòrça estranh, autanplan semble impossible, mès…
Que non i a “mès” que valgue!
Jo arreconeishi qu’eth hèt de qué se trapèssen es plendengues enes mans de Nikolàs pòc dempús de cometer-se eth crim ei un grèu cargue contra eth.
Ça que la, aguest hèt quede explicat d’ua manèra clara enes declaracions der acusat e, per tant, ei discutible.
Ath delà, mos cau tier en compde es hèts que son favorables entà Nikolàs, e mès encara quan ei eth cas de qué aguesti hèts son dehòra de quinsevolh dobte.
Tu qué ne penses?
Dat eth caractèr dera nòsta jurisprudéncia, son capables es jutges de considerar qu’un hèt fondat solet en ua impossibilitat psicologica, en un estat d’animositat, entà didè’c atau, se pòt acceptar coma indiscutible e sufisent entà esbauçar toti es cargues materiaus, quini que siguessen?
Non, que non ac admeteràn jamès.
An trapat er estug enes sues mans e eth se volie penjar, causa que, entada eri, non s’aurie passat s’eth non s’auesse sentut colpable…
Aguesta qu’ei era question fondamentau; aquerò ei çò que m’indigne, comprenes?
Òc, ja veigui qu’ès indignat.
Mès escota, te voi hèr ua pregunta.
Òc, didec Rasumikhine arroncilhant es celhes.
Koch arreconeishec era jòia e didec qui l’auie empenhat.
Aguesta persona confirmèc que les plendengues l’apertenguien.
Planhós.
Ua auta pregunta.
Malerosaments arrés les vedec, didec Rasumikhine, emmaliciat.
Ne tansevolh Koch e Pestriakov les vederen pujar.
Plan qu’eth sòn testimòni non valerie guaire.
Atau, era non culpabilitat de Nikolàs repause totafèt enes arridalhes e enes còps qu’escambièc damb eth sòn camarada…?
En fin, Admetam qu’aquerò constituís ua pròva importanta ath sòn favor.
Mès ditz-me, Com pòs explicar eth procès dera trobalha des plendengues, s'admetes qu’er acusat ditz era vertat, ei a díder, que les trapèc en departament a on trabalhaue?
Que com ac posqui explicar?
D’ua manèra plan simpla.
Era causa qu’ei perfèctaments clara.
Aumens, eth camin que cau seguir entà arribar ena vertat se mos mòstre damb tota claretat, e ei precisaments aguesta jòia qu’ac senhale.
Es plendengues li queiguèren ath vertadèr colpable.
Aguest qu’ère aquiu naut, en apartament dera vielha, tant que Koch e Pestriakov picauen ena pòrta.
Koch cometec era pegaria de baishar pòc dempús qu’eth sòn companh.
Alavetz er assassin ges der apartament e comence a baishar era escala, donques que non a cap aute camin entà húger.
S’està amagat darrèr dera pòrta tant qu’es auti pugen en estatge des victimes, e, quan eth sorrolh des caushigades s’aluenhen, ges dera sua amagadèra e baishe tranquillaments.
Qu’ei eth moment que Mitri e Nikolàs se meten a córrer peth carrèr.
Toti es que s’estauen dauant dera porta s’an escamplilhat.
Dilhèu quauquarrés lo vedec, mès arrés se fixèc en eth.
Entraue e gessie tanta gent per aquera pòrta!
Er estug li queiguec dera pòcha quan ère amagat darrèr dera pòrta, e eth non se n’encuedèc donques qu’auie fòrça d’autes causes que pensar en aqueth moment.
Qu’er estug siguesse aquiu demòstre qu’er assassin s’amaguèc en departament uet.
Vaquí explicat tot eth mistèri.
Per qué massa?
Rasumikhine dauric era boca entà protestar, mès en aguest moment se dauric era pòrta, e es joeni vederen campar un visitaire qu’arrés d’eri coneishie.
Qu’ère un cavalièr de cèrta edat, movements doci e fesomia reservada e sevèra.
S’arturèc en lumedan e passegèc ath sòn entorn ua guardada de suspresa que non sajaue dissimular e que resultaue un shinhau descortesa.
Observaue era cramba, estreta e baisha de tet coma ua cabina, damb un gèst de maufidança e ua sòrta d’afectat terror.
Era sua guardada sauvèc era sua expression d’estonament en tachar-se en Raskolnikov, que seguie estirat en miserable divan, que vestie damb ròba non mens miserabla, e que lo guardaue coma es auti.
Dempús eth visitaire observèc atentiuaments era barba desrengada, es peus esperluadi e tota era maujargada figura de Rasumikhine, que, ath sòn torn, e sense botjar-se deth sòn lòc, lo guardaue damb un curiosèr impertinent.
Pendent mès d’ua menuta regnèc ena cramba un penible silenci, mès a tot darrèr, coma ei normau, era causa cambièc.
En tot compréner sense cap de dobte, donques qu’aquerò sautaue ara vista qu’era sua arrogància non impressionaue ad arrés en aquera sòrta de cabina de vaishèth, eth cavalièr se dignèc umanizar-se un shinhau e se dirigic entà Zosimov educadaments, mès damb ua cèrta regidesa.
Cèrqui a Rodion Romanovitch Raskolnikov, estudiant o exestudiant, didec, articulant es paraules sillaba a sillaba.
Zosimov comencèc un doç movement, plan que òc entà respòner, mès Rasumikhine, encara qu’era pregunta non ère adreçada ada eth, s’auancèc.
Aciu que l’auetz, en divan, didec.
E vos se qué voletz?
Era naturalitat que sigueren prononciades aguestes paraules semblèc atrendir ath presumptuós cavalièr, qu’autanplan se virèc entà Rasumikhine.
Mès de seguit se tenguec e, damb un rapid movement, tachèc de nauèth era guardada en Zosimov.
Aciu qu’auetz a Raskolnikov, responec eth doctor, senhalant ath malaut damb un leugèr movement de cap.
Dempús badalhèc e, ara seguida, damb grana lentor, treiguec dera pòcha deth sòn justet un relòtge enòrme d’aur, que consultèc e tornèc a sauvar-se damb era madeisha cauma.
Raskolnikov, qu’en aqueth moment ère estirat capensús, non deishaue de uelh ath nauèth vengut e seguie embarrat en sòn silenci.
Ara se vedie eth sòn ròstre, pr’amor que ja non contemplaue era floreta deth tapissat.
Estaue esblancossit e ena sua expression se liegie un extraordinari patiment.
Qu’ère coma s’eth malaut venguesse de gésser d’ua operación o d’experimentar terribles tortures…
Ça que la, eth visitaire desconeishut l’inspiraue un interés creishent, que prumèr siguec suspresa, ara seguida maufidança e fin finau temor.
Quan Zosimov didec: “Aciu qu’auetz a Raskolnikov, aguest se lheuèc damb un movement tan sobte, qu’auec quauquarren de guimbet, e manifestèc, damb votz fèbla e entrebracada, mès agressiua:
Òc, sò Raskolnikov.
Qué voletz?
Eth visitaire l’obervèc atentiuaments e repliquèc en un ton plen de dignitat:
Que sò Piotr Petrovitch Lujine.
Mès Raskolnikov, que demoraue ua auta causa, se limitèc a guardar ath sòn interlocutor damb mina cogitosa e estupida, sense responer-li e coma s’aqueth siguesse eth prumèr còp qu’entenie semblable nòm.
Coma responsa, Raskolnikov se deishèc quèir de man en man sus eth coishin.
Crotzèc es sues mans en cogòt e tachèc era sua guardada en tet.
Lujine balhèc cèrtes mòstres d’inquietud.
Zosimov e Rasumikhine l’observauen damb un curiosèr creishent qu’acabèc en tot desconcertar-lo.
Jo credia… me pensaua… gasulhèc, que s’auie manat ua carta hè dètz dies, dilhèu quinze…
Mès, escotatz, se per qué vos estatz ena pòrta?, l’interrompec Rasumikhine.
S’auetz quauquarren entà díder, entratz e seiguetz.
Nastasia e vos non i cabetz en lumedan.
Nastasiuchka, hè-te enlà e dèisha passar ath senhor.
Entratz, aciu qu’auetz ua cagira; passatz per aciu.
Hec entà darrèr era sua cagira de sòrta qu’entre es sòns jolhs e era taula quedèc un estret correder, e, en ua postura fòrça incomòda, demorèc que passèsse eth visitaire.
Lujine comprenec que non podie refusar e arribèc, non sense trebucs, en sèti que se l’aufrie.
Quan siguec seigut, tachèc en Rasumikhine ua guardada plia d’inquietud.
Non vos estetz violent, didec aguest lheuant era votz.
Pendent tres a estat delirant.
Aué s’a remetut e a minjat damb talents.
Aciu qu’auetz ath sòn mètge, que ven d’explorar-lo.
Jo sò un camarada sòn, un exestudiant coma eth, e ara me tengui a hèr d’infermièr.
Per tant, non hescatz cabau de nosati: seguitz conversant damb eth coma se non i siguéssem.
Non, repliquèc Zosimov.
Ath contrari, era vòsta parlòta lo distreirà.
E tornèc a badalhar.
Ath delà, mos cau tier present qu’er impertinent e maujargat joen s’auie presentat coma estudiant.
Sa mair…, comencèc a díder Lujine.
Rasumikhine deishèc anar un rambalhós gronhament.
Lujine lo guardèc damb gèst interrogant.
Non, que non ei arren.
Seguitz.
Sa mair comencèc a escriuer-li abans que jo me metessa en camin.
Ja en Petersburg, auia arreculat de bon voler uns quants dies era mia visita pr’amor d’assegurar-me que vos seríetz ath pas de tot.
E ara veigui, damb era naturau suspresa…
Que ja me’n sai, ja me’n sai, repliquec còp sec Raskolnikov, qu’eth sòn ròstre exprimie ua viua irritacion.
Vos qu’ètz eth nòvi, vertat?
Plan, donc, ja vedetz que me’n sai.
Piotr Petrovitch se sentec prigondaments herit pera aspror de Raskolnikov, mès que non ac deishèc entreveir.
Se preguntaue a qué ère deguda aquera actitud.
I auec ua pausa que se tardèc non mens d’ua menuta.
Raskolnikov, qu’entà respóner s’auie virat leugèraments entada eth, comencèc de pic a examinar-lo atentiuaments, damb cèrt curiosèr, coma s’encara non auesse auut temps entà veder-lo o coma se de ressabuda auesse desnishat en eth quauquarren que li cridèsse era atencion.
Autanplan s’incorporèc en divan pr’amor de poder observar-lo mielhor.
Plan que òc, era portadura de Piotr Petrovitch auie un quauquarren que justificaue eth qualificatiu de nòvi que venguie d’aplicar-li tan gentilaments.
Evidentaments, se vedie claraments, e enquia e tot massa, que Piotr Petrovitch auie profitat es dies qu’amiaue ena capitau entà apolidir-se, en prevision dera arribada dera sua nòvia, causa autant innocenta coma naturau.
Era satisfaccion, lèu un shinhau excessiua, qu’experimentaue dauant dera sua erosa transformacion se li podie perdonar per çò des circonstàncies.
Eth vestit deth senhor Lujine venguie de gésser deth sartre.
Era sua elegància qu’ère perfècta, e solet en un punt permetie era critica: er èster massa nau.
Tot ena sua vestimenta s’ajustaue ath plan establit, dès er elegant e flamant chapèu, qu’ada eth li prodigaue tota sòrta de suenhs e amiaue enes sues mans damb mil precaucions, enquias meravilhosi gants de color lila, que non amiaue botadi, senon que se contentaue de tier- les ena man.
Ena sua vestimenta predominauen es tons leugèrs e clars.
Amiaue ua leugèra e eleganta giqueta habanèra, pantalons clars, un justet deth madeish color, ua fina camisa nauèth gessuda dera botiga e ua encantadora e petita corbata de batista damb bandes de color ròsa.
Çò de mès estonant ère qu’aguesta elegància l’estaue perfèctaments.
Era sua fesomia, frèsca e autanplan beròia, non representaue es quaranta cinc ans que ja auien passat per era.
La centraue dus neres pursères que s’estenien elegantaments en ambdús costats deth menton, arrasat suenhosaments e d’ua blancor enludernanta.
Çò que podesse auer de desagradiu e antipatic en aquera fesomia grèu e polida non ère en exterior.
Dempús d’auer examinat a Lujine damb impertinéncia, Raskolnikov arric amaraments, deishèc quèir eth cap sus eth coishin e seguic contemplant eth tet.
Mès eth senhor Lujine semblaue auer alistat tier paciéncia e simulaue non avertir es raretats de Raskolnikov.
Me hè dò trapar-vos en aguest estat (didec entà contunhar era convèrsa).
S’ac auessa sabut, auria vengut abans a veder-vos.
Mès que vos non podetz imaginar- vos se guaires causes me cau hèr.
Ath delà, me cau intervier en un debat important deth Senat.
E non parlem d’aguestes ocupacions que ja podetz dedusir: demori ara vòsta familha, ei a díder, ara vòsta mair e ara vòsta fraia, d’un moment en aute.
Raskolnikov hec un movement e semblèc qu’anaue a díder quauquarren.
Eth sòn ròstre deishèc entreveir cèrta agitacion.
Piotr Petrovitch se posèc e demorèc un moment, mès, en veir que Raskolnikov non badaue boca, seguic:
Òc, les demori d’un moment en aute.
Ja les è trapat un lotjament provisionau.
A on?, preguntèc Raskolnikov damb votz fèbla.
Apròp d’aciu, en edifici Bakaleev.
Aquerò ei en baloard Vosnesensky, interrompec Rasumikhine.
Iuchine lògue dus estatges mobladi.
Jo que sò anat a veder-les.
Òc, son departaments mobladi…
Aquiu que s’an passat es causes mès viles.
Sonque eth diable se’n sap de quin vesiat ei aqueth.
Jo madeish anè aquiu tirat per un ahèr escandalós.
Per çò d’aute, es apartaments se lòguen a bon prètz.
Coma ei naturau, jo non posqui procurar-me toti aguesti infòrmes, donques que venguia d’arribar en Petersburg, didec Piotr Petrovitch, un shinhau shordat; mès, sigue coma sigue, es dues crambes qu’è logat son fòrça netes.
Ath delà, mos cau tier en compde que tot aquerò ei provisionau…
Jo que ja è contractat eth nòste definitiu… mielhor dit, eth nòste futur larèr, higec en tot virar-se entà Raskolnikov.
Sonque manque apraiar-lo, e ja sò en tot hè’c.
Jo madeish è ara ua cramba moblada fòrça redusida.
Qu’ei a dus canes d’aciu, ena casa dera senhora Lipevechsel.
Demori damb un joen qu’ei amic mèn: Andrés Simonovitch Lebeziatnikov.
Qu’ei eth que m’a indicat era casa Bakaleev.
Òc, Andrés Simonovitch Labeziatnikov.
Qu’ei emplegat en un ministèri.
Non… non…, repliquèc Raskolnikov.
Desencusatz-me, mès era vòsta exclamacion m’a hèt pensar que lo coneishíetz.
Que siguí eth sòn tutor hè ja un temps.
A jo me shaute tractar damb gent joena.
Atau se’n sap un des nauetats que corren peth mon.
Piotr Petrovitch guardèc as sòns audidors damb era esperança de percéber enes sòns ròstres un senhau d’aprobacion.
A quina sòrta de nauetats vos referitz?, preguntèc Rasumikhine.
As deth tipe mès seriós, ei a díder, mès fondamentau, repliquèc Piotr Petrovitch, qu’eth tèma semblaue encantar-li.
Hège ja dètz ans que non auia vengut en Petersburg.
Totes es refòrmes sociaus, totes es naues idies an arribat enes províncies, mès entà encuedar-se’n exactaments d’aguestes causes, entà vedè’c tot, cau estar en Peterburg.
Jo pensi qu’era mielhor manèra d’informar-se d’aguestes questions ei observar as generacions joenes…
E credetz-me que ne sò encantat.
De qué?
Qu’ei quauquarren fòrça complicat.
Posqui enganhar-me, mès me pensi auer campat ua vision mès clara, un esperit mès critic, entà didè’c atau, ua activitat mès rasonada.
Ei vertat, didec Zosimov entre dents.
Non digues pegaries, repliquèc Rasumikhine.
Eth sentit des negòcis non mos què deth cèu, senon que solet lo podem aquerir mejançant un dificil aprenedisatge.
E nosati hè ja dus cents ans qu’auem perdut eth costum dera activitat…
Des idies, seguic, dirigint-se a Piotr Petrovitch, se pòt díder que floten aciu e delà.
Qu’auem un cèrt amor ath ben, encara qu’aguest amor sigue, mos ac cau cohessar, un shinhau mainadenc.
Tanben existís era aunestetat, encara que de hè bèth temps èm ar arràs de bandits.
Mès activitat, deguna en absolut.
Non sò d’acòrd damb vos, didec Lujine, visiblaments encantat.
Qu’ei cèrt que bèri uns s’afòguen e cometen errors, mès mos cau èster indulgents damb eri.
Aguestes escometudes e aguestes fautes demòstren era afogadura que se lancen en ahèr, e tanben es dificultats, puraments materiaus, ei vertat, qu’estramunquen.
Es resultats son modèsti, mès non auem de desbrembar qu’es esfòrci an començat hè pòc.
E non parlem des mieis qu’an pogut utilizar.
Ena mia pensada, ça que la, s’an obtengut ja certans resultats.
S’an difusat idies naues que son excellentes; òbres desconeishudes encara, mès de grana utilitat, substituissen as ancianes produccions de tipe romantic e sentimentau.
Era literatura aquerís un caractèr de maduretat.
Perjudicis vertadèraments perjudiciaus an queigut en ridicul, an mòrt…
En resumit, qu’auem trincat definitiuaments damb eth passat, e, aquerò, ena mia pensada, ei tota ua capitada.
Raskolnikov.
Com?, preguntèc Lujine, que non ac auie entenut.
Mès Raskolnikov non li responec.
Tot aquerò ei exacte, s’esdeguèc a díder Zosimov.
Vertat?, exclamèc Piotr Petrovitch en tot dirigir-li ath doctor ua guardada amabla.
Dempús se virèc entà Rasumikhine damb un gèst de capitada e superioritat (sonque mancaue que lo cridèsse “joen”) e li didec: Que seratz d’acòrd que tot s’a perfeccionat, o, se preferitz didè’c atau, que tot a progressat, aumens enes terrens des sciéncies e dera economia.
Aquerò qu’ei un lòc comun.
Non, non ei un lòc comun.
Vos vau a méter un exemple: Enquia ara se mos a dit:
Piotr Petrovitch parlaue ara prèssa).
Donques se passarà que dividirè era capa en dues mitats, ne balharè ua mitat ath pròche e es dus mos quedaram miei despolhats.
Un provèrbi rus ditz qu’eth qu’acace diuèrses lèbes non ne cace deguna.
Era sciéncia m’ordene estimar ara mia pròpria persona mès qu’arren en mon, pr’amor qu’aciu baish tot repause en interès personau.
Se t’estimes a tu madeish, haràs boni negòcis e sauvaràs era tua capa sancera.
Era economia politica ahig que guaire mès se lhèuen es fortunes privades ena societat o, dit de ua auta manèra, mès capes sanceres se ven, mès solida ei era sua basa e mielhor era sua organización.
Per tant, trabalhant entà jo solet, trabalhi, en realitat, entà toti, donques que contribuisqui a qu’eth mèn pròche recebe quauquarren mès qu’era mitat dera mia capa, e non per un acte de generositat individuau e privada, senon per çò deth progrès generau.
Era idia non pòt èster mès simpla.
Non creigui que calgue guaire intelligéncia entà comprener-la.
Ça que la, l’a calut fòrça temps entà daurir-se camin entre es sòmis e es quimères que l’estofen.
Desencusatz-me, l’interrompec Rasumiukhine.
Jo que pertanhi ara categoria des pècs.
Deishem aguest ahèr.
Era mia intencion en dirigir-vos era paraula non ère desvelhar era vòsta parlòta.
Qu’è es aurelhes tan plies de totes aguestes parlòtes que non dèishi d’escotar de hè tres ans, de totes aguestes foteses, de toti aguesti lòcs comuns, que me rogisqui non solet de parlar d’aquerò, senon tanben de qué se’n parle ath mèn dauant.
Vos que vos auetz esdegat a vantar-vos dauant de nosati des vòstes teories, e non ac repotegui.
Jo solet volia saber se qui ètz vos, pr’amor qu’en aguesti darrèrs temps s’an introdusit enes negòcis publics autants intrigants, e aguesti afrontaires an enlordit de tau manèra guaire a passat pes sues mans, qu’an format ath sòn entorn un vertadèr hangàs.
E non parlem mès d’aguest ahèr.
Ne peth mau de morir!
Com poiria jo permeter-me…?
En fin, qu’ei pro…
E dempús de talhar atau eth dialòg, Rasumikhine s’esdeguèc a seguir damb Zosimov era convèrsa qu’auie interromput era entrada de Piotr Petrovitch.
Aguest auec eth bon sens d’acceptar era explicacion der estudiant, e cuelhec era fèrma decision d’anar-se’n ath cap de dues menutes.
Que ja mos auem coneishut, li didec a Raskolnikov.
Demori que, un còp guarit, es nòstes relacions seràn mès intimes, per çò des circonstàncies que ja sabetz.
Vos desiri un rapid restabliment.
Raskolnikov ne tansevolh hec senhau de qué l’auie entenut, e Piotr Petrovitch se metec de pès.
Seguraments, didec Zosimov a Rasumikhine, er assassin ei un des sòns deutors.
Seguraments, repetic Rasumikhine.
Porfiri non revèle ad arrés es sòns pensaments mès solet interrògue ad aqueri qu’auien quauquarren empenhat ena casa dera vielha.
Les interrògue?, didec Raskolnikov.
Òc, per qué?
Non, per arren.
Mès com se’n sap de se qui son?, preguntèc Zosimov.
Koch que n’a senhalat a quauqui uns.
Es nòms de d’auti figurauen enes papèrs qu’estropauen es objèctes, e d’auti, fin finau, s’an presentat de bon voler en saber-se’n der eveniment.
Eth colpable deu èster un professionau de grana experiéncia.
Donques non, repliquèc Rasumikhine.
En aquerò, tu e toti ètz enganhadi.
Ne sò solide fòrça de qué ei un inexpèrt, de qué aguest ei eth sòn prumèr crim.
Se mos imaginam un plan ben tramat e un criminau experimentat, arren a cap explicacion.
Entà que l’age, mos cau supausar qu’ei un principiant e adméter que solet era sòrt l’a permetut escapar.
Qué non poirà hèr er edart?
Qu’ei plan possible que non prevedesse cap trebuc.
E com amiar a tèrme eth panatòri?
Cèrque ena caisha a on era vielha sauvaue es sòns liròts, cuelh uns objèctes que non valen que trenta robles e s’aumplís damb eri es pòches.
Ça que la, en calaish superior dera comòda s’a trapat ua caisha que contenguie mès de mil cinc cents robles en metalic e ua cèrta quantitat de bilhets.
Ne tansevolh sabec panar.
Era soleta causa que sabec hèr siguec aucir.
Çò qu’è dit!
Un principiant!
Se capvirèc, e se non l’an desnishat non ei per çò dera sua adretia, senon per edart.
Damb eth chapèu enes mans volie dider-se adiu, mès desiraue díder encara quauques causes prigondes.
Que volie deishar un bon rebrembe en aqueri joeni.
Era vantaria podie mès en eth qu’era rason.
Auetz entenut a parlar d’aguest crim?
Plan que òc.
S’a passat enes entorns dera casa que me lòtgi.
Vo’n sabetz des detalhs?
Des detalhs non, mès aguest ahèr m’interèsse pera question generau que prepause.
Deishem de cornèr er aument creishent dera criminalitat pendent es darrèrs cinc ans enes classes baishes.
Non parlem tanpòc dera seguida ininterrompuda d’incendis provocadi e des actes de panatòri.
Çò que m’estone ei qu’era criminalitat creishe de manèra semblabla enes classes superiores.
Un dia mo’n sabérem de qué un exestudiant auie assautat eth coche de corrèus ena carretèra.
Un aute, qu’es òmes qu’era sua posicion les place enes nautes esfères, fabrique monèda faussa.
En Moscòu se descurbís ua banda de falsificadors de bilhets dera lotaria, qu’un des sòns caps ère un professor d’istòria universau.
Ath delà, s’aucís a un secretari d’embaishada per ua escura question de sòs…
S’era vielha usurèra a estat assassinada per un òme dera classa mieja (es mujiks non an eth costum d’empenhar jòies), com explicar aguest relaxament morau ena classa mès culta dera nòsta ciutat?
Zosimov.
Com explicà’c?, l’interrompec Rasumikhine.
Qué voletz díder?
Qué responec aguest professor d’istòria universau quan l’interroguèren?
Jo tanben è volut enriquir-me çò de mès rapid possible.” Non me’n brembi des paraules que tenguec, mès m’en sai que volie díder “guanhar sòs rapidaments e sense esfòrç”.
Er òme s’acostume a víuer sense esfòrç, a caminar per camins planèrs, a que li boten eth minjar ena boca.
Aué cadun se mòstre tau qu’ei reauments.
Mès, era morau, es leis…
Qué vos cau?, preguntèc ara imprevista Raskolnikov.
Des mies teories?
Un moment, un moment…, exclamèc Lujine.
Que non i sò d’acòrd, didec Zosimov.
Raskolnikov ère esblancossit e alendaue damb dificultat.
Eth sòn pòt superior tremolaue convulsiuaments.
Que tot a era sua mesura, didec Lujine damb arrogància.
Dilhèu non ei cèrt, l’interrompec Raskonikov damb votz tremolosa pera colèra, mès plia ath còp d’ua alegria ostil, que vos li didéretz ara vòsta nòvia, en moment que venguie d’acceptar era vòsta peticion, que çò que mès vos agradaue d’era ère era sua praubetat, pr’amor que çò de mielhor ei maridar-se damb ua hemna prauba entà poder senhorejar-la e rebrembar-li eth ben que se l’a hèt?
Mès…, exclamèc Lujine, capvirat pera colèra.
Vai, quina manèra de desnaturalizar eth mèn pensament!
Perdonatz-me, mès vos posqui assegurar qu’es notícies que vos an arribat sus aguest punt non an era mendre ombra de fondament.
Que ja sai a on ei era origina deth mau…
Aumens, m’ac pensi…
Vos ac diderè francaments.
Me semblèc qu’era vòsta mair, a maugrat des sues excellentes qualitats, possedie un esperit un shinhau exaltat e aclin as novèles.
Ça que la, qu’èra plan luenh de creir que podesse interpretar es mies paraules damb tanta inexactitud e que, en mentar-les, alterèsse autant eth sòn sentit.
Ath delà…
Lujine ua guardada arderosa.
Escotatz!
Vos dideratz.
Lujine prononcièc aguestes paraules damb un ton de desfiament.
Ada eres seguic un silenci que se tardèc diuèrses segondes.
Òc, escales enjós!
Lujine auie era sang dera cara perduda e se mossegaue es pòts.
Escotatz-me, senhor, didec, en tot hèr un gran esfòrç entà tier-se: era acuelhuda que m’auetz dispensat m’a hèt veir claraments e deth prumèr moment era vòsta enemistat entà jo, e s’è alongat era visita a estat solet entà acabar d’assegurar- me’n.
Qu’auria perdonat fòrça causes a un malaut, a un parent; mès, dempús d’aquerò, ne peth mau de morir!
Jo non sò malaut!, exclamèc Raskolnikov.
Encara pejor!
Anatz-vo’n that diable!
Lujine non auie demorat aguesta invitacion.
S’esguitlaue ja entre era cagira e era taula.
Aguest còp, Rasumikhine se lheuèc entà deishar-lo passar.
Lujine non se dignèc guardar-lo e gessec sense ne tansevolh saludar a Zosimov, que de hège uns moments li didie per senhaus que deishèsse ath malaut tranquil.
En veder-lo aluenhar-se damb eth cap clin, ère facil compréner que non desbrembarie era terribla ofensa recebuda.
Dèisha-me!
Deishatz-me toti!, cridèc Raskolnikov en ua enventida de ràbia.
Non vos pensetz que vos cranhi.
Ara ja non cranhi ad arrés, ad arrés!
Anatz-vo’n!
Que voi estar solet!
Solet!
Anem-mo’n, didec Zomisov a Rasumikhine.
Mès, lo vam a deishar atau?
Anem-mo’n.
Rasumikhine reflexionèc un moment.
Dempús seguic a Zomisov.
Quan sigueren ena escala, eth doctor didec:
Se non l’auéssem aubedit, qu’aurie estat pejor.
Non l’auem d’irritar.
Mès, se qué li passe?
Li convierie ua impression fòrta que lo treiguesse des sòns pensaments.
Quauquarren lo preocupe fòrça.
Qu’ei ua obsession que te rosigue e t’exaspère.
Aquerò ei çò que mès m’enquimère.
Dilhèu aguest senhor Piotr Petrovitch age quauquarren a veir damb aquerò.
Dera convèrsa qu’a tengut damb eth se dedusís que se va a maridar damb era fraia de Rodia e qu’eth nòste amic se n’a sabut d’aquerò pòc abans dera sua malautia.
Òc, qu’ei eth diable que l’a hèt a vier, pr’amor qu’era sua visita ac a lançat tot a pèrder.
E as campat que, encara que semble indiferent a tot, i a ua causa que lo trè deth sòn mutisme?
Aguest crim… enténer a parlar d’eth lo desgahone.
Me n’è encuedat de seguit, responec Rasumikhine.
Pare atencion e s’enquimère.
Precisaments se metec malaut eth dia qu’entenec parlar d’aguest ahèr en comissariat.
Autanplan cuelhec ua malagana.
Vene aguesta net ena mia casa.
Voi que me que condes peth menut tot aquerò.
M’interèsse fòrça.
Jo tanben è quauquarren que condar-te.
Tornarè a veder-lo en mieja ora.
Peth moment non cau crànher cap tresvirament mentau grèu.
Gràcies per tot.
Ara vau a veir a Pachenka.
Li diderè a Nastasia que lo susvelhe.
Quan partiren es sòns amics, Raskolnikov tachèc ua guardada plia d’angoniosa impaciéncia a Nastasia, mès era non semblaue dispausada a anar-se’n.
Te hèsqui a vier ja eth tè?, preguntèc.
Dempús.
Ara que voi dormir.
Vè-te’n.
Se virèc entara paret damb un movement convulsiu, e Nastasia gessec dera cramba.
Tan lèu gessec era sirventa, Raskolnikov se lheuèc, passèc eth barrolh, des.heiguec eth paquet dera ròba de vestir crompat per Rasumikhine e se la comencèc a botar.
Encara que semble estranh, s’auie padegat còp sec.
Era frenetica excitación que hège uns moments lo senhorejaue e eth temor des darrèrs dies, auien despareishut.
Qu’ère aguest eth sòn prumèr moment de cauma, d’ua cauma estranha e sobta.
Es sòns movements, segurs e precisi, revelauen ua fèrma resolucion.
Se n’encuedaue deth sòn estat de feblesa, mès era extrèma tension d’anim qu’ada era deuie era sua serenor li comunicaue ua grana seguretat en eth madeish e semblaue encoratjar-lo.
Per çò d’aute, non cranhie quèir en carrèr.
Quan estèc totafèt vestit damb era sua naua ròba, s’estèc un moment en tot contemplar es sòs que Rasumikhine auie deishat sus era taula.
Dempús d’uns moments de reflexion, se les metec ena pòcha.
Era quantitat pujaue a vint-e-cinc robles.
Cuelhec tanben çò que l’auie sobrat ath sòn amic des dètz robles destinadi ara crompa dera ròba de vestir e, ara seguida, dauric eth barrolh.
Gessec dera cramba e comencèc a baishar era escala.
En passar per apartament dera patrona tachèc ua guardada ena codina, qu’era sua pòrta ère dubèrta.
Nastasia daue era esquia tara escala, ocupada a pèisher eth huec deth samovar.
Non entenec arren.
En aquerò que mens pensaue qu’ère en aquera hujuda.
Moments dempús ja ère en carrèr.
Qu’ère tàs ueit dera tarde e eth solei s’auie acogat.
Era atmosfèra ère estofanta, mès eth avalèc avidaments er aire polsós, empodoat pes emanacions pudesenques dera ciutat.
Sentec un leugèr vertige, mès es sòns arderosi uelhs e tot eth sòn ròstre, descarnat e livid, exprimiren de ressabuda ua energia sauvatja.
Non amiaue un rumb fix, e ne tansevolh pensaue en aquerò.
Sonque pensaue en ua causa: que li calie méter punt e finau a tot aquerò, de seguit e d’ua manèra definitiua, e que se non ac artenhie non tornarie ena sua casa, donques que non volie seguir viuent atau.
Mès, com artenhè’c?
Dera manèra “d’acabar”, coma didie eth, non n’auie era mendre idia.
Ça que la, sajaue de non pensar en aquerò; qu’ei mès, refusaue aguest pensament, pr’amor que lo torturaue.
Sonque auie un sentiment e ua idia: que li calie que tot cambièsse, siguesse coma siguesse e costèsse çò que costèsse.
En tot deishar-se amiar per un enrasigat costum, cuelhec maquinauments eth camin des sòns passègi abituaus e se filèc de cap ara plaça deth Mercat Centrau.
A miei camin, dauant dera pòrta d’ua botiga, ena cauçada, vedec a un joen que interpretaue en un petit òrgue ua melodia sentimentau.
Acompanhaue a ua joeneta d’uns quinze ans, qu’ère de pès ath sòn costat, en trepader, e que vestie coma ua poncèla.
Amaiue crinolina, gants, mantilha e un chapèu de palha damb ua pluma d’un vermelh de huec, tot aquerò vielh e rosigat.
Cantaue ua romança damb ua votz trincada, mès, fòrta e agradiua, damb era esperança de qué li lancèssen dera botiga ua monèda de dus kopeks.
Raskolnikov s’arturèc ath cant des dus o tres abelhards que formauen eth public, escotèc un moment, treiguec dera pòcha ua moneda de cinc kopeks e la botèc ena man dera gojata.
Aguesta interrompec era sua nòta mès agudenta e patetica coma se l’auessen talhat era votz.
Qu’ei pro!, li cridèc ath sòn companh.
E es dus se n’anèren entara botiga pròcha.
Vos shauten es cançons de carrèr?, preguntèc de pic Raskolnikov a un passejaire de cèrta edat qu’auie escotat as musicians ambulants e amiaue era mina de passejaire desocupat.
Eth desconeishut lo guardèc damb un gèst d’estonament.
A jo, seguic Raskolnikov, que semblaue que parlaue de quinsevolh causa mens de cançons, me shaute enténer cantar ath son der òrgue en ua serada de tardor hereda, ombriua e umida, mès que mès umida; ua d’aguestes serades que toti es passejaires amien eth ròstre verdós e trist, e especiauments quan què ua nhèu espessa e verticau qu’eth vent non desvie.
Comprenetz?
A trauèrs dera nhèu se percep era lum des fanaus de gas…
Sabi pas… sabi pas…
Desencusatz-me, gasulhèc eth passejaire, tant alarmat pes estranhes paraules de Raskolnikov coma deth sòn aspècte.
E se pressèc tà passar en aute trepader.
Eth joen contunhèc eth sòn camin e desboquèc ena plaça deth Mercat, precisaments peth punt a on dies abans eth matrimòni de comerçants parlaue damb Lisbeth.
Mès era parelha non i ère.
Raskolnikov se posèc en reconéisher eth lòc, guardèc pertot e s’apressèc a un joen qu’amiaue ua camisa ròia e badalhaue ena pòrta d’un magasem de haria.
Com se cride?
Coma li meteren en batiar-lo.
Ès dilhèu de Zaraisk?
De quina província?
Eth gojat tornèc a guardar a Raskolnikov.
Altesa, era mia familha non ei de cap província, senon d’un districte.
Eth mèn frair, qu’ei eth que viatge, se’n sap d’aguestes causes.
Mès jo, coma que me cau demorar aciu, non me’n sai d’arren.
Demori dera misericòrdia de vòsta altesa que me perdone.
Ei ua pension çò que i a aquiu naut?
Ua tauèrna.
I a un bilhard e autanplan quauques princeses.
Raskolnikov trauessèc era plaça.
En un des sòns angles s’apileraue ua multitud de mujiks.
Se calèc laguens de tot deth grop e comencèc a campar atentiuaments es cares des uns e des auti.
Mès es campanhards non ne hèren cabau.
Toti parlauen a crits, dividi en petits grops.
Dempús de reflexionar un moment, seguic eth sòn camin de cap ath baloard V. Lèu deishèc era plaça e se calèc en un carreron que, en tot formar ua virada, amie entath carrèr de Sadovaia.
Qu’auie recorrut fòrça viatges aqueth carreron.
De hège bèth temps, ua fòrça misteriosa lo possaue a passejar per aguesti lòcs quan era tristor lo senhorejaue, e damb aquerò encara se metie mès trist.
Aguest còp entrèc en carreron inconscientaments.
Arribèc enquia un gran edifici a on tot èren pensions e establiments de begudes.
D’eri gessien de contunh hemnes sense tòca e vestides damb negligéncia (coma qui non a d’aluenhar-se guaire dera sua casa), e formauen grops aquiu e delà, en trepader, e mès que mès ath cant des escales qu’amiauen enes tutes de mala fama deth sosterranh.
En ua d’aguestes tutes i auie un tapatge ensordidor.
Se tocaue era guitarra, se cantaue e toti semblauen divertir-se.
Dauant dera entrada i auie un nombrós grop de hemnes.
Ues èren seigudes enes gradons, d’autes en trepader, e d’autes, en fin, s’estauen de pès dauant dera pòrta, blagant.
Un soldat, begut, damb era cigarreta ena boca, vagaue ar entorn d’eres, en tot lançar renecs.
Çampar non se’n brembaue deth lòc a on li calie anar.
Dus individús maujargadi escambiauen insults.
E, fin finau, se vedie un embriac estirat tau long qu’ère ath miei deth carrèr.
Raskolnikov s’arturèc ath cant deth grop principau de hemnes.
Aguestes blagauen damb votzes trincades.Vestien ròba d’Indiana, amiauen eth cap descubèrt e caucèr de crabòt.
Es ues passauen des quaranta; es autes a penes auien complit es dètz-e-sèt.
Totes auien es uelhs holadi.
Eth cant e toti es bronits que gessien dera tuta sosterranha captivèren a Raskolnikov.
Entre es arridalhades e er alègre tapatge s’entenie ua fina votz de falset qu’entonaue ua beròia melodia, mentre bèth un dançaue furiosaments ath son dera guitarra en tot mercar eth compàs damb es talons.
Raskolnikov, inclinat entath sosterranh, escotaue, damb mina trista e soniaira.
Òme mèn, amor mèn, non me tustes sense motiu, cantaue era votz agudenta.
Er auditor mostraue un desir tant avid de captar enquia e tot era darrèra sillaba d’aguesta cançon, que se poirie díder qu’aquerò ère entada eth question de vida o mòrt.
Arrissen.
Qu’ei era embriaguesa.
Non entratz, cavalièr?, li preguntèc ua des hemnes.
Era sua votz ère clara e encara fresca.
Semblaue joena e ère era soleta deth grop que non inspiraue repugnància.
Raskolnikov lheuèc eth cap e exclamèc tant que la guardaue:
Be n’ès de beròia!
Era arric.
Era vantaria l’auie esmoigut.
Vos tanben ètz un beròi gojat, didec.
Massa prim, didec ua auta d’aqueres hemnes, damb votz cavernosa.
Que semblen daunes dera nauta societat, mès aquerò non les empedís auer eth nas camús, didec de pic un alègre mujik que passaue per aquiu damb verda blòda descordada e eth ròstre alongat per ua arridalhada.
Aquerò qu’alègre eth còr!
En sòrta de parlar tant, entra.
T’aubedisqui, amor mèn.
Dit aquerò, entrèc… e se n’anèc rodant escales enjós.
Raskolnikov seguic eth sòn camin.
Escotatz, senhor!, li cridèc era gojata, a penes vedec que se metie a caminar.
Qué?
Era se trebolèc.
Que voleria passar ues ores damb vos, cavalièr; mès me senti intimidada ena vòsta preséncia.
Balhatz-me sies kopeks entà beuer-me un veire, amable senhor.
Raskolnikov cerquèc ena sua pòcha e treiguec tot çò qu’auie en era: tres monèdes de cinc kopeks.
Ò!, quin prince mès generós!
Com te crides?
Qu’ei vergonhós!, exclamèc ua des hemnes deth grop, botjant eth cap damb un gèst de desesperacion.
Non compreni se com se pòt mendicar d’aguesta manèra.
Solet de pensà’c me morisqui de vergonha.
Raskolnikov guardèc damb curiosèr ara hemna qu’auie parlat atau.
Deuie auer uns trenta ans.
Ère gravada de picòta e mascarada d’equimòsi.
Auie eth pòt superior un shinhau holat.
Qu’auie exprimit era sua desaprovacion en un ton de grèu sinceritat.
Víuer, víuer, sigue coma sigue.
Desboquèc en un aute carrèr.
Rasumikhine me parlaue d’eth non hè guaire.
Mès, se qué ei çò que jo volia hèr?
A, òc!
Liéger…
Solet i auie dus o tres clients prenent eth tè e, en un departament un shinhau luenhant, un grop de quate persones que beuien champanha.
Raskolnikov credec arreconéisher a Zamiotov entre eres, mès era distància l’empedie assegurar que siguesse eth.
Voletz vodka?, preguntèc eth crambèr.
Hè-me a vier tè e es jornaus, es arreculadi, es d’aguesti darrèrs cinc dies.
Gràcies, senhor.
Vaquí es d’aué, de moment.
Voletz vodka tanben?
Eth crambèr li hec a vier eth tè e es auti jornaus.
Raskolnikov se seiguec e comencèc a liéger es titols…
Izler…
Izler…
Es Azteques…
Izler…
Bartola…
Massimo…
Es Azteques…
Izler.
Huelhetèc es eveniments: un òme qu’auie queigut per ua escala, un comerçant embriac que s’auie mòrt usclat, un incendi en barri des Arenes, un aute incendi en nau barri de Petersburg, un aute en aguest madeish barri…
Izler…
Izler…
Massimo…
Auie trapat, fin finau, çò que cercaue, e comencèc a liéger.
Es linhes dançauen dauant des sòns uelhs.
Totun, liegec er eveniment enquiath finau dera informacion e cerquèc naues notícies sus eth hèt, enes numèros seguents.
Es sues mans tremolauen d’impaciéncia en passar es huelhes…
Ara imprevista, quauquarrés se seiguec ath sòn costat e eth li tachèc ua guardada.
Qu’ère Zamiotov, Zamiotov en persona, damb era madeisha jarga qu’amiaue en comissariat.
Ludie es sòns anèths, es sues cadies, es sòns peus neri, retortilhadi, ludents e esmiejats per ua rega perfècta.
Amiaue eth sòn meravilhós justet, era sua giqueta un shinhau rosigada e era sua camisa non deth tot naua.
Semblaue de bona encolia, donques qu’arrie afectuosaments.
Eth champanha auie colorejat eth sòn citrin ròstre.
Mès, vos aciu?, didec damb un gèst d’estonament e damb eth ton qu’aurie cuelhut entà dirigir-se a un vielh camarada.
Mès, se Rasumikhine me didec ager qu’èretz encara delirant.
Be n’ei d’estranh!
Sabetz que siguí ena vòsta casa?
Raskolnikov auie auut era presentida qu’eth secretari deth comissariat s’apressarie entada eth.
Deishèc es jornaus e s’acarèc damb Zamiotov.
Enes sòns pòts se percebie un arridolet ironic que deishaue veir ua cèrta irritacion.
Que ja me’n sai de qué venguéretz; ja m’ac an dit…
Vos me cerquéretz era bòta…
Sabetz que tietz dominat a Rasumikhine?
Ditz que siguéretz vosati dus ena casa de Loïsa Ivanovna, aquera que vos sagéretz de deféner er aute dia.
Ja sabetz se qué voi díder.
Vos hègetz senhaus ath “tenent Povora” e eth non ac comprenie.
Vo’n brembatz?
Ça que la, non calie èster un linx entà comprenè’c.
Era causa non podie èster mès clara.
Quin blagaire!
Non, ath vòste amic Rasumikhine.
Vai, vai, senhor Zamiotov!
Entà vos qu’ei era vida!
Qui vos a convidat a champanha ara madeish?
Convidat?…
Qu’auem begut champanha.
Mès se per qué m’auien de convidar?
Entà correspóner a quauque favor.
Vosati treiguetz profit de tot.
Raskolnikov se metec a arrir.
Non vos emmalicietz, non vos emmalicietz, higec, en tot hèr-li ua paumada ena espatla.
Vos ac digui sense cap de malícia, amistosaments, per pura diversion, coma didie des còps de punh que li fotèc a Mitri eth pintor que detenguéretz per ahèr dera vielha.
Com sabetz que didec aquerò?
Be n’estatz d’estranh…!
Non è cap de dobte de qué ètz encara malaut.
Jo que sai fòrça causes, dilhèu mès que vos, sus aguest ahèr…
De sòrta que vos semble qu’estonqui estranh?
Qué liegíetz?
Es jornaus.
Sonque parlen d’incendis.
Jo non liegia es incendis.
Guardèc a Zamiotov damb ua expression estranha.
Un arridolet ironic tornèc a tòrcer es sòns pòts.
Vos enganhatz.
Vos è hèt aguesta pregunta per díder quauquarren.
Mès, qué vos arribe?
Escotatz-me.
Vos qu’ètz un òme culte, vertat?
Que deuetz auer liejut fòrça.
È seguit sies cursi en Institut, repliquèc Zamiotov, capinaut.
Sies cursi!
A, estimat amic!
E quina preséncia mès beròia!
Raskolnikov deishèc anar ua arridalhada ena madeisha cara deth sòn interlocutor, qu’arreculèc, non pr’amor que se sentesse ofensat, senon per çò dera suspresa.
Be n’estatz d’estranh!, didec, plan seriós, Zamiotov.
Delirar jo?
T’enganhes, hilhet…
Atau, donc, credetz qu’estonqui estranh?
E voletz saber se qué è liejut, çò qu’è cercat en aguesti jornaus…
Aquerò ei sospechós, vertat?
Mès, se qué didetz?
Vos credetz qu’auetz agarrat ar audèth en nin.
Quin audèth?
Dempús vos ac diderè.
Ara vos vau a hèr a saber… mielhor dit, a cohessar… non, tanpòc…, ara vau a prestar declaracion e vos cuelheretz nòta.
Aguesta ei era expression!
Plan, donc, declari qu’è cercat e recercat… (hec ua potèla, seguida d’ua pausa), qu’è vengut aciu a liéger es detalhs restacadi damb era mòrt dera vielha usurèra.
Es darrères paraulas les didec en un mormolh e apressant autant era sua cara ara de Zamiotov, que lèu arribèc a tocar-la.
Eth secretari se quedèc guardant-lo fixaments, sense botjar-se ne retirar era cara.
Mès tard, en rebrembar aguest moment, Zamiotov se preguntaue, estonat, com auien pogut estar guardant-se atau, sense dider-se arren, pendent ua menuta.
A jo qué m’impòrte çò que sigatz en tot liéger?, exclamèc de pic, desconcertat e shordat per aquera estranha actitud.
Per qué vos pensatz que m’a d’importar?
Qué i a de particular en qué sigatz en tot liéger aguest eveniment?
Mès Raskolnikov, en votz baisha coma abans, e sense hèr-ne cabau des exclamacions de Zamiotov, seguic dident:
Comprenetz ja?
Mès, qué me cau compréner?
Qué voletz díder?, preguntèc Zamiotov, inquiet.
Eth ròstre grèu e immobil de Raskolnikov cambièc d’expression còp sec, e er exestudiant se metec a arrir damb era madeisha arridalha nerviosa e incontenibla que l’auie escometut moments abans.
De ressabuda li semblèc que tornaue a víuer intensaments es scènes treboladores deth crim…
Qu’ère darrèr dera pòrta, damb era destrau ena man; eth barrolh se botjaue sorrolhosaments; en aute costat dera pòrta dus òmes la pataquejauen en tot sajar de forçar-la e renegant; e eth se sentie senhorejat peth desir d’escarnir-les, de hèr-les a parlar, de trufar-se’n d’eri, d’estarnar-se d’arrir, damb arridalha rambalhosa, damb granes arridalhades…
O ètz lhòco…, didec Zamiotov.
S’arturèc dauant dera idia que de pic l’auie assautat.
O qué… acabatz, didetz-ac.
Non, repliquèc Zamiotov.
Ei tant absurd…!
Es dus sauvèren silenci.
Raskolnikov, dempús dera sua escometuda d’ilaritat, se demorèc trist e cogitós, s’apuèc ena taula damb es codes e apuèc eth cap enes mans.
Semblaue auer-se’n desbrembat dera preséncia de Zamiotov.
I auec un long silenci.
Per qué non vos prenetz eth tè?, didec Zamiotov.
Se va a heredar.
Qué…?
Eth tè…?
A, òc!
Raskolnikov hec ua glopada, se calèc ena boca un tròç de pan, tachèc era guardada en Zamiotov e semblèc esforiar es sues preocupacions.
Eth sòn ròstre recuperèc era expression trufaira qu’auie hège un moment.
Dempús, Raskolnikov seguic prenent-se eth tè.
Actuauments es crims se multipliquen, didec Zamiotov.
Hè pòc liegí enes Notícies de Moscòu qu’auien detengut en aguesta ciutat a ua banda de fabricants de monèda faussa.
Qu’ère ua detestabla organización que se tenguie a fabricar bilhets de banc.
Aguest ahèr que ja ei vielh, repliquèc tranquillaments Raskolnikov.
Hè ja mès d’un mes qu’ac liegí ena premsa.
Atau, vos pensatz qu’aguesti falsificadors son uns bandits?
Plan que òc que n’an d’èster.
S’amassen cinquanta entà un negòci.
Aquerò qu’ei ua asenada.
Encara que non siguessen que tres, cadun d’eri aurie d’auer mès confiança enes auti qu’en eth madeish, donques que serie pro qu’un d’eri s’estarnèsse a parlar en un moment d’embriaguesa, entà que tot s’esbaucèsse.
Mainatges inconscients, non ac dobtetz!
Que manen a quinsevolh a cambiar es bilhets enes bancs.
Fidar ua operación d’aguesta importància ath prumèr qu’arribe!
Ath delà, admetam qu’aguesti gojats agen auut sòrt e qu’agen artenhut guanhar un milion cadun.
E dempús?
Tota era vida depenent es uns des auti!
Que vau mès penjar-se!
Aguesta banda ne tansevolh sabec méter en circulacion es bilhets.
Un va a cambiar bilhets grani en un banc.
L’autregen cinc mil robles e eth les recep damb mans tremoloses.
Ne compde quate mil, e eth cincau milèr se lo bote ena pòcha tau que l’ac an autrejat, ara prèssa, pensant solet en húger çò de mès lèu possible.
Atau da lòc a que sospechen d’eth.
E tot eth negòci s’esbauce per tòrt d’aguest pèc.
Qu’ei incredible!
Incredible qu’es sues mans tremolèssen?
Donques jo ac compreni perfèctaments; me semble plan naturau.
Un non ei tostemp senhor d’eth madeish.
I a causes que son per dessús des fòrces umanes.
Mès, tremolar sonque per aquerò!
Atau, donc, vos, vos credetz capable de hèr cara damb serenor a ua situacion atau?
Donques jo non ne seria.
Per guanhar-se cent robles, anar a cambiar bilhets faussi!
E a on?
En un banc, qu’eth sòn personau ei gent expèrta en descurbiment de tota sòrta de params.
Non, jo auria perdut eth cap.
Vos non?
Raskolnikov tornèc a sénter eth desir de tirar dera lengua ath secretari deth comissariat.
Ua espècia de caudheired li recorrie era esquia.
Jo qu’auria actuat de manèra desparièra, manifestèc.Vos vau a explicar se com auria actuat en cambiar es sòs.
Jo auria compdat es mil prumèrs robles aumens quate còps, en tot examinar es bilhets pertot.
Dempús, eth dusau hèish.
D’aguest n’auria compdat era mitat e alavetz m’auria arturat.
Alavetz auria començat a condar ua istòria.
Un parent mèn a perdut d’aguesta manèra vint mil robles er aute dia.” Ja damb eth tresau milèr ena man, dideria: “Desencusatz-me, me semble que non è compdat ben eth dusau hèish, que me sò enganhat en arribar en setau centenat.” Dempús d’auer tornat a compdar eth dusau milèr, compdaria eth tresau damb era madeisha cauma, e dempús es auti dus.
Quan ja les auessa compdat toti, auria trèt un bilhet deth dusau milenat e un aute deth cincau, per exemple, e auria pregat que me lo cambièssen.
Qu’auria shordat ar emplegat de tau sòrta, qu’eth solet aurie pensat en desliurar-se de jo.
Fin finau, m’auria dirigit entara gessuda.
Mès, en daurir era pòrta… “A, desencusatz-me!” e auria hèt repè entà hèr ua pregunta.
Atau auria actuat jo.
Qu’ètz terrible!, exclamèc Zamiotov entre arridalhes.
Erosaments, aquerò non son que paraules.
Se vos auéssetz calat en ahèr, auríetz actuat fòrça desparièraments de com auetz dit.
Credetz-me: non sonque vos o jo, senon ne tansevolh eth mès expèrt e valerós aventurèr aurie estat senhor deth madeish en taus circonstàncies.
Mès que non mos cau anar tan luenh.
Qu’auem un exemple en cas dera vielha assassinada en nòste barri.
Er autor deth hèt a d’èster un brigand plen de coratge, donques qu’a cometut eth crim pendent eth dia, e se pòt díder qu’a estat un miracle que non l’agen detengut.
Plan, donc, es sues mans tremolèren.
Non podec consumar eth panatòri.
Perdec era cauma, es hèts ac demòstren.
Raskolnikov se sentec herit.
Non vos preocupetz, que ja lo traparam.
Vosati?
Vosati lo traparatz?
Vosati non lo vatz a trapar!
Vosati vos preocupatz solet de saber se quauquarrés degalhe sòs.
Er òme que non auie un sò horadat comence de pic a lançar es sòs pera hièstra.
Com non a d’èster eth colpable?
En tot tier en compde aquerò un mainatge les poirie enganhar per pòc qu’ac sagèsse.
Eth cas ei que toti hèn madeish, repliquèc Zamiotov.
Dempús d’auer demostrat autanta adretia coma astúcia en cométer eth crim, se dèishen cuélher ena tauèrna.
Qu’ei que non toti son tant escarrabilhadi coma vos.
Vos, plan que òc, non anaríetz en ua tauèrna.
Raskolnikov arroncilhèc es celhes e guardèc ath sòn interlocutor fixaments.
Ò, qu’ètz insadorable!, didec de mala encolia.
Exactaments, repliquèc Zamiotov en un ton plen de gravetat e fermetat.
Ei fòrça gran aguest desir?
Fòrça.
Plan, donc.
Vaquí se com auria actuat jo.
En díder aquerò, Raskolnikov apressèc de nauèth era sua cara ara de Zamiotov e lo guardèc tan fixaments, qu’aguest còp eth secretari non podec evitar ua estrementida.
Vaquí se com auria actuat jo.
Auria cuelhut es jòies e es sòs e, tanlèu auessa deishat era casa, m’auria filat de cap a un lòc desseparat, enrodat de paredaus e desèrts; un solar o quauquarren semblable.
Prumèr de tot, auria cercat ua pèira de grana mida, d’ues quaranta liures aumens, ua d’aguestes pèires que, acabat eth bastiment d’un edifici, sòlen quedar en quauque cornèr, ath cant d’ua paret.
Qu’auria quilhat era pèira e alavetz aurie quedat ath descubèrt un clòt.
En aguest clòt auria botat es jòies e es sòs; dempús auria tornat a plaçar era pèira ath sòn lòc e auria apressat un shinhau de tèrra damb eth pè ath sòn entorn.
Dempús me n’auria anat e auria estat un an, dus o tres, sense tornar per aquiu…
E ja poiríetz vosati cercar ath compable!
Qu’ètz hòl!, exclamèc Zamiotov.
Ac auie dit tanben en votz baisha e s’auie desseparat de Raskolnikov.
Aguest s’esblancossit orriblaments e es sòns uelhs ludien.
Eth sòn pòt superior tremolaue convulsiuaments.
S’apressèc a Zamiotov autant coma li siguec possible e comencèc a botjar es pòts sense prononciar cap paraula.
Atau s’estèc pendent trenta segondes.
Se n’encuedaue perfèctaments de çò que hège, mès que non podie tier-se.
Era terribla confession tremolaue enes sòns pòts, coma dies endarrèr eth barrolh dera pòrta, e ère a man d’escapar-se-li.
Zamiotov lo guardèc damb uelhs perdudi e s’esblancossic coma un linçò.
Esbocèc un arridolet.
Ei possible?, preguntèc en un imperceptible mormolh.
Raskolnikov tachèc en eth ua guardada empodoada.
Cohessatz que vos ac auetz creigut, didec en un ton hered e trufaire.
Cohessatz-ac!
Arren d’aquerò, repliquèc viuaments Zamiotov.
Non ac creigui en absolut.
Qu’auetz queigut, gojat!
Ja vos tengui!
Non, non, exclamèc Zamiotov, visiblaments confonut.
Jo non ac è creigut jamès.
Qu’auetz estat vos, cohessatz-ac, que m’auetz espaurit entà calar-me aguesta idia.
Alavetz non vos ac credetz?
Qu’ei que non vo’n brembatz de çò que parléretz vosati quan gessí deth comissariat?
Ath delà, per qué eth “tenent Povora” m’interroguéc quan me remetí?
Se lheuèc, cuelhec era sua casqueta e cridèc ath crambèr:
Ep!, guaire vos deui?
Trenta kopeks, didec eth gojat, qu’acodic ath mès córrer.
Cuelh.
E vint d’estrea.
Guardatz, guardatz, guairi sòs!, contunhèc, en tot mostrar a Zamiotov era sua tremolosa man, plia de bilhets.
Bilhets ròis e blus.
Vint-e- cinc robles en bilhets.
D’a on les è trèt?
E aguesta ròba naua, coma a arribat entà jo?
Vos vo’n sabetz pro ben de qué jo non auia un solet kopek.
Vo’n sabetz pr’amor qu’auetz interrogat ara patrona.
D’aquerò ne sò solide fòrça.
Vertat que l’auetz interrogat…?
Plan, qu’ei pro de parlòta…
Enquia ua auta…!
Encantat!
E gessec der establiment, cuelhut per ua sensacion nerviosa e estranha, qu’en era i auie un cèrt plaser desesperat.
De un aute costat, ère prigondaments aclapat e eth sòn ròstre auie ua expression ombriua.
Semblaue que se trapaue jos es efèctes d’ua crisi nauèra.
Ua fatiga creishenta l’anaue agotant.
A viatges se remetie còp sec per çò d’ua violenta excitación, mès s’aclapaue de seguit, tanlèu coma passaue era accion d’aguest estimulant fictiu.
En demorar-se solet, Zamiotov non se botgèc deth sòn sèti.
Aquiu s’estèc ua longa estona, cogitós.
Raskolnikov auie capvirat inesperadaments totes es sues idies sus cèrt punt e auie fixat definitiuaments era sua opinion.
A penes metec es pès en carrèr, Raskolnikov se trapèc de bocadents damb Rasumikhine, qu’ère a mand d’entrar en salon de tè.
Qu’èren a un pas de distància er un der aute, e encara non s’auien vist.
Quan fin finau se vederen, se guardèren de cap a pès.
Rasumikhine ère fòrça estonat.
Mès, ara imprevista, era ira, ua ira cèga, ludec enes sòns uelhs.
Donques qu’ères aciu?, sorrisclèc.
Er òme a sautat deth lhet e s’a escapat!
E jo en tot cercar-te!
Enquia e tot dejós deth divan, enquia en granèr!
Qu’è estat a mand de foter-li a Nastasia per tòrt tòn…
E guarda d’a on gesses…!
Rodia, se qué vò díder aquerò?
Ditz era vertat.
Estupid!
Qué ès en Palai de Cristau?
Ditz-m’ac!
Aguest assag enforismèc a Rasumikhine, qu’agarrèc pera espatla a Raskolnikov.
Que te dèisha dempús de çò qu’as hèt?
Sabi pas se com gauses a díder ua causa atau.
Sabes se qué vau a hèr?
Cuelher-te jos eth braç coma un paquet, amiar-te en casa e embarrar-te.
Escota-me, Rasumikhine, comencèc a díder Raskolnikov en votz baisha e damb perfècta cauma: qu’ei que non te n’encuedes de qué era tua proteccion me shòrde?
Quin interès as entà sacrificar-te per ua persona que li shòrden es tòns sacrificis e autanplan se’n trufe d’eri?
Ditz-me: per qué vengueres a cercar-me quan me botè malaut?
Mès, s’alavetz era mòrt aurie estat ua sòrt entà jo!
Non ac è demostrat claraments qu’era tua ajuda ei un martiti entà jo, que ja ne sò hart?
Sabi pas se quin plaser se pòt auer en tot torturar ara gent.
E t’asseguri que tot aquerò arrecule era mia garison, pr’amor que sò de contunh irritat.
Hè pòc, Zamiotov se n’a anat entà non mortificar-me.
Dèisha-me tu tanben, per amor de Diu!
Damb quin dret pretenes retier-me ara fòrça?
Non ves que ja me sò remetut complètaments?
T’arregraïrè que me digues se com posqui suplicar-te, entà que me comprenes, que me dèishes tranquil, que non te sacrifiques per jo.
Ditz-me que sò un desarregraït, un èsser vil, mès dèisha-me en patz, dèisha-me, per amor de Diu!
Qu’auie prononciat es prumères paraules en votz baisha, erós dauant dera idia deth podom qu’anaue a vessar sus eth sòn amic, mès acabèc per exprimir-se damb ua sòrta de deliranta frenesia.
S’estofaue coma ena sua nauèra scèna damb Lujine.
Rasumikhine s’estèc un moment cogitós.
Dempús deishèc anar eth braç deth sòn amic.
Vè-te’n ath diable!, didec damb un gèst de preocupacion.
Que s’auie acabat era sua paciéncia.
Mès, a penes balhèc un pas Raskolnikov, lo cridèc, en ua escometuda sobta.
Demora!
Escota!
Voi dider-te que tu e toti es dera tua mena, deth prumèr enquiath darrèr, ètz uns vantariòus e uns blagaires.
Quan patitz un malastre o vos acace un perilh, lo coatz coma coe era garia es sòns ueus e ne tansevolh en aguest cas vos trapatz a vosati madeishi.
Que non i a un atòm de vida personau, originau, en vosati.
Qu’ei aigua clara, non sang, çò que cor pes vòstes venes.
Degun de vosati m’inspiratz confiança.
Çò prumèr que vos preocupe en totes es circonstàncies ei non retirar-vos a cap èsser uman.
Raskolnikov se dispausècc a hèr repè.
Rasumikhine li cridèc, mès indignat encara:
Escota-me enquiath finau!
Ja sabes qu’aué estrei ua naua cramba.
Es mèns convidadi ja deuen èster en casa, mès qu’è deishat aquiu ath mèn oncle pr’amor que les atengue.
Plan, donc, se tu non siguesses un pèc, un vertadèr pèc, un pèc de mèrca màger, un simple imitador de gents estrangères…
Escota, Rodia; jo arreconeishi qu’ès ua persona intelligenta, mès pèc a maugrat tot…
Donques, se non siguesses un pèc, vieries tà passar era cauhada ena nòsta companhia en sòrta de gastar es sòles des tues bòtes caminant pes carrèrs d’un costat en aute.
E ja qu’as gessut sense caler, seguís dehòra de casa…
Qu’auràs un bon fautulh; l’ac demanarè ara patrona…
Un tè modèst…
Companhia agradiua…
Zosimof ei convidat.
Vieràs?
Non.
Que non m’ac creigui!, cridèc Rasumikhine, impacient.
Tu non pòs saber que non vieràs.
Non pòs respóner des tòns actes e, ath delà, non comprenes arren…
Jo è renegat dera societat mil còps e dempús e tornat ada era ath mès córrer…
Te senteràs avergonhat dera tua conducta e tornaràs ath costat des tòns semblables…
Edifici Potchinkov, tresau estatge.
Non te’n desbrembes!
Se seguisses atau, un dia te deisharàs foetar per pura caritat.
Li talharè es aurelhes ath que me mòstre taus intencions.
Edifici Potchinkov, numèro quaranta sèt, departament deth foncionari Babuchkhine…
Non vierè, Rasumikhine.
E Raskolnikov hec mieja virada e comencèc a aluenhar-se.
Donques jo creigui que òc que vieràs, pr’amor que te coneishi…
Escota!
Auetz parlat?
De qué…?
Plan, non m’ac digues se non vòs!
Vè-te’n ath diable!
Non te’n desbrembes!
Raskolnikov arribèc ena Sadovia, virèc era cantoada e despareishec.
Rasumikhine l’auie seguit de uelh.
Qu’ère cogitós.
Fin finau arroncilhèc es espatles e entrèc en establiment.
Ja ena escala, s’arturèc.
Que se’n vage ath diable!, gasulhèc.
Parle coma un òme senat e, ça que la…
Mès, be ne sò de pèc!
Dilhèu es lhòcos non sòlen parlar coma persones senades?
Aquerò ei çò que me semble que cranh Zosimov, e se hec a vier eth dit en pos, E qué se passarà se…?
Non se lo pòt deishar solet.
Qu’ei capable de lançar-se en arriu…
Qu’è cometut ua pegaria: non lo deuí deishar.
Se metec a córrer ara cèrca de Raskolnikov.
Mès aguest auie despareishut sense deishar tralha.
Rasumikhine entornèc en Palai de Cristau pr’amor d’interrogar çò de mès lèu possible a Zamiotov.
Raskolnikov s’auie filat de cap ath pònt de…
Se calec en eth, s’apuèc damb es codes ena baranda e era sua guardada se perdec ena luenhor.
Estaue tan aflaquit, que l’auie costat gran trabalh arribar enquia aquiu.
Sentie viui talents de sèir-se o d’estirar-se ath miei deth carrèr.
Inclinat sus era baranda, guardaue distrèt es reflèxi rosencs deth solei cogant, es ringlères de cases escurides pes ombres crepusculares e ara vòra quèrra der arriu, era lucana d’un luenhant humarau, alugat peth darrèr arrai de solei.
Dempús tachèc era vista enes aigües neres deth canau e se quedèc absorbit, en atentiua contemplacion.
De pic, ua sòrta de cercles ròis comencèren a dançar dauant des sòns uelhs; es cases, es passejaires, es terralhs, comencèren tanben a dançar e a virar.
Ua figura insolita, orribla, que venguie d’aparéisher ath sòn dauant, l’impressionèc de tau sòrta, que non arribèc a esbugassar-se.
Auie notat que quauquarrés venguie d’arturar-se apròp d’eth, ara sua dreta.
Se virèc e vedec a ua hemna damb un mocador en cap.
Eth sòn ròstre, auriolenc e alongat, semblaue holat pera embriaguesa.
Es sòns en.honsadi uelhs lo guardèren fixaments, mès, plan que òc, non lo vederen, donques que non vedien arren ne arrés.
Ara imprevista, botèc ena baranda eth braç dret, lheuèc era cama deth madeish lòc, sautèc era baranda e se lancèc en canau.
Era aigua lorda s’agitèc e caperèc eth còs dera suicida, mès solet momentanèaments, pr’amor que de seguit tornèc a aparéisher e comencèc a esguitlar-se pera leugèra possada deth corrent.
Eth sòn cap e es sues cames èren submergides: solet era sua esquia s’estaue flotant, damb era blòda holada sus era, coma ua coishinèra.
Que s’a estofat, s’a estofat!, cridauen de pertot.
Acodie era gent; es dues arribes s’aumpliren d’espectadors; eth revolum de curiosi aumentaue ar entorn de Raskolnikov e lo sarraue contra era baranda.
Senhor, mès s’ei qu’ei Afrosiniuchka!, didec ua votz planhosa.
Frairs, amnes generoses, sauvatz-la!
Ua barca, ua barca!, cridèc ua auta votz entre era multitud.
Mès que non calèc.
Un agent dera policia baishèc corrent es escales qu’amiauen entath canau, se treiguec er unifòrme e es bòtes e se lancèc ena aigua.
Eth sòn prètzhèt non siguec de mau hèr.
Eth còs dera hemna, arrossegat peth corrent, auie arribat tan près dera escala, qu’eth policièr podec agarrar era sua ròba damb era man dreta e damb era quèrra assegurar-se en un pau que l’aifrie un companh.
Treigueren deth canau ara victima e la botèren enes gradons de pèira.
Era hemna se remetec de seguit.
Se lheuèc, deishèc anar uns quants esternuts e comencèc a escórrer era sua ròba, damb mina estupida e sense badar boca.
Vèrge Santa!, panteishèc era madeisha votz d’abans, aguest còp ath cant d’Afrosiniuchka.
S’a metut a béuer, a béuer…
Hè pòc sagèc de penjar-se, mès la despengèren a temps.
Aué è anat tà hèr es mies causes en tot encargar-li ara mia hilha que la susvelhèsse e ja vedetz se qué s’a passat.
Qu’ei vesia nòsta, sabetz?, vesia nòsta.
S’està aciu madeish, dues cases dempús dera cantoada…
Era multitud s’anèc dispersant.
Es agents seguiren atient ara victima.
Un d’eri mentèc eth comissariat.
Raskolnikov assistie en aguesta scèna damb ua estranha sensacion d’indiferéncia, d’enlordiment.
Hec ua potèla de desaprovacion e comencèc a gronhar:
Aquerò qu’ei repugnant…
Lançar-se ena aigua que non s’ac vau…
Non se passarà arren…
Qu’ei pèc anar entath comissariat…
Zamioltov non ei aquiu.
Per qué…?
Es comissariats son dubèrts enquias dètz.
Se virèc d’esquia ara baranda, s’apuèc en era e calèc ua guardada pertot.
E, deishant eth pònt, se filèc entath comissariat.
Qu’auie era sensacion de qué eth sòn còr ère uet, e non volie pensar.
Ja ne tansevolh sentie angónia: un estat d’apatia auie remplaçat era exaltacion qu’auie gessut de casa decidit a acabar d’un viatge.
Òc, acabarè, pr’amor que voi acabar…
Mès, ei aquerò reauments ua solucion…?
Er espaci just entà botar es pès…
Vai, quin finau!
Ath delà, se pot díder que reauments ei aquerò un vertadèr finau…?
Me cau condà’c tot o non..?
Diables, be ne sò de cansat!
Se podessa sèir-me o estirar-me aciu madeish…!
Mès, quina vergonha hèr ua causa atau!
Entà dirigir-se entath cosmissariat li calie auançar dret e virar tara quèrra pera dusau trauersada.
Immediataments traparie çò que cercaue.
Mès, en arribar ena prumèra cantoada, s’arturèc, reflexionèc un moment, e se calec en carreron.
Dempús recorrec dus carrèrs mès, sense rumb fix, damb eth desir inconscient de guanhar ues menutes.
Anaue damb era guardada tachada en solèr.
Ara imprevista, experimentèc era madeisha sensacion que se quauquarrés l’auesse gasulhat ues paraules ena aurelha.
Lheuèc eth cap e vedec qu’ère ena pòrta “d’aquera casa”, era “casa” que non auie tornat “d’aquera” tarde.
Un desir enigmatic e irresistible s’apoderèc d’eth.
Raskolnikov crotzèc era pòrta e se credec obligat a pujar en quatau estatge deth prumèr còs der edifici plaçat ara dreta.
Era escala ère estreta, penenta e escura.
Raskolnikov se posaue en toti es solerets e guardaue damb curioser ath sòn entorn.
En arribar en prumèr, vedec qu’ena hièstra i mancaue un veire.
E pòc dempús: “Aguest ei eth departament deth dusau a on trabalhauen Nicolachka e Mitri.
Ara ei barrat e era pòrta pintada.
Aquerò ère çò que mens se demoraue.
Eth joen trantalhèc un moment; dempús pugèc es darrèrs gradons e entrèc en apartament.
L’estauen en tot apraiar, coma auien hèt damb eth dusau.
En eth i auie dus tapissaires trabalhant, causa que l’estonèc fòrça.
Non poirie explicar eth motiu, mès s’auie imaginat que traparie er apartament tau que lo deishèc aquera tarde.
Autanplan demoraue, encara que d'ua manèra imprecisa, trapar es cadavres ena estrada.
Mès, en sòrta d’açò, vedie parets nudes, crambes uedes e sense mòbles…
Trauessèc era cramba e se seiguec ena hièstra.
Es obrèrs èren joeni, encara qu’un màger qu’er aute.
Qu’èren en tot apegar enes parets papèrs naui, blanqui e damb floretes de color malva, pr’amor de substituir eth tapissat anterior, lord, auriolenc e plen d’esquinçs.
Aquerò desagradèc prigondaments a Raskolnikov.
Guardaue es naui papèrs damb gèst ostil: qu’ère evident qu’aqueri cambis lo contrariauen.
Çampar, es tapissaires s’auien arreculat.
Sense prestar atencion ara entrada de Raskolnikov, seguiren blagant.
Eth se crotzèc de braci e se dispausèc a escotar-les.
Eth de mès edat didie:
Venguec ena mia casa a punta de dia, quan clarejaue, comprenes?
E era me responec: Que voi èster sometuda ara tua volentat dès aguest moment, Tite Ivanovitch…” Ja ves.
E coma te digui, anaue fòrça ben jargada: que semblaue un gravat de revistes de mòda.
Donques ua revista de moda, hilhet, qu’ei ua sòrta de figures pintades.
Totes es setmanes les receben der estrangèr es nòsti sartes.
Vien per corrèu e servissen entà saber se com les cau vestir as persones, autant as deth sèxe femenin coma as deth sèxe masculin.
Eth cas ei que son diboishi, comprenes?
Mon Diu!, quines causes se ven en aguest Piter!, exclamèc eth joen, afogat.
Exceptat a Diu, aciu se trape de tot.
Tot, exceptat aquerò, amic, acabèc eth màger damb accent sentenciós.
Raskolnikov se lheuèc e passèc ena cramba deth costat, aquera a on auie estat era mala, eth lhet e era comòda.
Sense mòbles li semblèc ridiculaments petita.
Eth papèr des parets qu’ère eth madeish.
En un cornèr se vedie eth lòc ocupat anterioraments pes imatges santes.
Dempús de calar ua uelhada per tota era cramba, tornèc entara hièstra.
Er obrèr de mès edat se quedèc en tot guardar-lo.
Qué voletz?, li preguntèc de pic.
En lòc de contestar-li, Raskolnikov se lheuèc, passèc entath vestibul e comencèc a tirar deth cordon dera campaneta.
Qu’ère era madeisha; l’arreconeishec peth sòn son de lhauna.
Tirèc deth cordon un aute còp, e un aute, avedèc era aurelha tant que sajaue de rebrembar.
Era atròça impression recebuda eth dia deth crim li tornèc damb intensitat creishenta.
S’estrementie cada còp que tiraue eth cordon e trapaue en aquerò un plaser qu’era sua violéncia aumentaue.
Raskolnikov tornèc entara cramba.
Que voi logar aguest apartament, repliquèc, e ei normau que lo volga veir.
De nets non se guarden es apartaments.
Ath delà, vos cau pujar damb eth portièr.
Veigui qu’an lauat eth solèr.
Lo van a pintar?
Rèste bèra taca de sang?
De quina sang?
Aciu auciren ara vielha e ara sua fraia.
Aquiu i auie ua bassa de sang.
Mès, se qui ètz vos?, exclamèc, ja inquiet, eth tapissaire.
Ac vos saber?
Vene damb jo en comissariat.
Aquiu t’ac diderè.
Es dus trabalhadors se guardèren damb expression interroganta.
Que ja ei ora de partir, didec eth màger.
Autanplan mos auem arreculat.
Aliochka.
Mos cau barrar.
Alavetz, anem, responec Raskolnikov damb un gèst d’indiferéncia.
Siguec eth prumèr a gésser.
Dempús comencèc a baishar tot doç era escala.
Òla, portièr!, exclamèc quan arribèc ena entrada.
Ena pòrta i auie diuèrses persones guardant ara gent que passaue: es dus portièrs, ua hemna, un borgés en blòda e d’auti individús.
Raskolnikof se filèc de dret entada eri.
Qué voletz?, li preguntèc un des portièrs.
As estat en comissariat?
Que vengui d’aquiu.
Qué voletz?
Hè un moment i ère.
Mès, qué voletz?
I é er ajudant deth comissari?
I son encara es emplegadi?
Raskolnikov non responec; se demorèc cogitós.
Qu’a vengut a veir er apartament, didec eth tapissaire de mès edat.
Quin apartament?
Eth que nosati èm en tot tapissar.
A dit que per qué auien lauat era sang, qu’aquiu s’a cometut un crim e qu’eth a vengut pr’amor de logar ua cramba.
Lèu trinque eth cordon dera campaneta a truca de tirassades.
Dempús a dit: “Anem entath comissariat; aquiu ac condarè tot.” E a baishat damb nosati.
Eth portièr guardèc atentiuaments a Raskolnikov.
Enes sòns uelhs i auie ua barreja de curiosèr e de maufidança.
Plan, mès, se qui ètz vos?
Pregunta-li ath portièr: me coneish.
Raskolnikov parlaue damb indiferéncia e ère cogitós.
Guardaue tu per tu er escur carrèr, e ne un solet còp li tachèc era vista ath sòn interlocutor.
Didetz: entà qué auetz pujat en apartament?
Qu’ei que lo volia veir.
Mès, s’en eth non i a arren tà veir…
Çò de mès prudent serie amiar-lo entath comissariat, didec de pic eth borgés.
Raskolnikov lo guardèc damb mensprètz, l’observèc atentiuaments e didec, sense pèrder era cauma ne gésser dera sua indiferéncia:
Anem.
Òc, l’auem d’amiar, persutèc eth borgés, damb veeméncia.
Plan que òc, que deu auer bèth pes ena sua consciéncia.
Damb quin dret vietz vos a shordar-mos?
Qu’ei un vagabond, opinèc era hemna.
Entà qué discutir?, didec er aute portièr, un corporent mujik qu’amiaue era blòda descordada e un manat de claus penjades ena cintura.
Va!, dehòra d’aciu…!
Plan que òc, ei un vagabond…
Ac as entenut?
Dehòra!
E agarrant a Raskolnikov dera espatla, lo lancè en carrèr.
Raskolnikov trantalhèc, mès non arribèc a quèir.
Quan recuperèc er equilibri les guardèc a toti en silenci e seguic eth sòn camin.
Que’ei un brigand, didec eth tapissaire.
Aué quinsevolh se pòt convertir en un brigand, didec era hemna.
Encara que non sigue qu’un coquin, l’auríem d’auer amiat en comissariat.
Çò de mielhor ei non calar-se en aguestes causes, opinèc eth corpurent mujik.
Plan que òc, ei un coquin.
Aguesti tipes t’embolhen de manèra que dempús non sabes se com gesser-ne.
Mès ne ua soleta votz trebolèc eth prigond silenci que l’entornejaue.
Era ciutat semblaue tan mòrta coma es pèires que caushigaue, mès, mòrta solet entada eth, solet entada eth…
Còp sec, aubirèc ena luenhor, a uns dus cents mètres apuprètz, that finau d’un carrèr, un grop de gent que cridaue.
Ath miei dera multitud i auie un coche que d’eth gessie ua lum amortesida.
Virèc tara dreta e se filèc de cap ath grop.
S’agarraue ath mendre incident que podesse arrecular era execucion deth sòn prepaus e, en encuedar-se’n d’aquerò, arric.
Era sua decision qu’ère irrevocabla: passadi uns moments tot aquerò aurie acabat entada eth.
Ath miei deth carrèr i auie ua eleganta calèssa damb dus shivaus grisi de pura sang.
Era veitura ère ueda.
Autanplan eth menaire auie deishat eth sèti e ère de pès ath cant deth coche, en tot tier as shivaus damb eth fren.
Ua nombrosa multitud s’apileraue ar entorn deth veïcul, contenguda per agents de policia.
Un d’eri amiaue ena man ua lantèrna alugada e dirigie era lum entà baish pr’amor d’illuminar quauquarren qu’ère en solèr, dauant des arròdes.
Toti parlauen ath còp.
S’entenien alendades e fòrtes votzes.
Eth menaire, estabornit non cessaue de repetir:
Quin malastre, Senhor, quin malastre!
Raskolnikov se dauric pas entre era gent e alavetz podec veir çò que costaue tant de rambalh e curiosèr.
Ena cauçada jadie un òme sagnós e sense coneishement.
Venguie d’èster hèt a cuélher pes shivaus.
Encara qu’anaue miserablaments jargat, amiaue ròba de borgés.
Era sang gessie deth sòn cap e deth sòn ròstre, qu’ère holat e plen de macadures e de herides.
Plan que òc, er accident qu’ère grèu.
Senhor!, se planhie eth menaire.
Diu se’n sap de qué non ac è pogut evitar!
S’auessa anat massa ara prèssa…, se non auessa cridat…
Mès anaua tot doç, a ua marcha regulara: toti ac an vist.
E qu’ei un òme embriac, non ve arren: aquerò ac sabem toti.
Lo veigui trauessar eth carrèr trantalhant.
Semble que va a quèir.
Lo cridi un còp, dus còps, tres còps.
Ac a hèt de bon voler o ère embriac de vertat?
Es shivaus son joeni, espaventables, e s’an metut a còrrer.
Eth a començat a cridar e eri s’an lançat a ua carrèra encara mès desfrenada.
Atau s’a passat eth malastre.
Qu’ei vertat qu’eth menaire a cridat mès d’un còp e plan fòrt, didec ua votz.
Tres còps exactaments, didec un aute.
Toti l’an entenut.
De un aute costat, eth menaire non semblaue guaire preocupat pes conseqüéncies der accident.
Er elegant coche pertanhie sens dobte a un senhor important e ric que lo deuie demorar en bèth lòc.
Aguesta circonstància auie costat era sollicitud des agents.
Que calie amiar ath herit en espitau, mès arrés se’n sabie deth nòm.
Raskolnikov artenhec a situar-se en prumèr tèrme.
S’inclinèc entà dauant e eth sòn ròstre s’illuminèc còp sec: qu’auie arreconeishut ara victima.
Jo lo coneishi!
Jo lo coneishi!, exclamèc, daurint-se pas damb es codes entre es qu’èren ath sòn dauant.
Qu’ei un ancian foncionari: eth conselhèr titolar Marmeladov.
S’està près d’aciu, en edifici Kozel.
Cridatz de seguit a un mètge!
Jo lo pagui.
Guardatz!
Treiguec sòs dera pòcha e les mostrèc ar agent.
Qu’ère cuelhut per ua agitacion extraordinària.
Es agents s’alegrèren de conéisher era identitat dera victima.
Raskolnikov balhèc eth sòn nòm e era sua adreça e persutèc damb veeméncia tà que transportèssen ath herit ath sòn domicili.
Non aurie mostrat mès interès s’eth cuelhut peth coche auesse estat sa pair.
Er edifici Kozel, didec, qu’ei aciu madeish, tres cases mès enjós.
Kozel qu’ei un ric aleman.
Sens dobte anaue embriac e sajaue d’arribar ena sua casa.
Qu’ei un alcoòlic… a familha: hemna, hilhs…
Amiar-lo entar espitau serie ua complicacion.
En edific Kozel i deu auer bèth mètge.
Jo lo pagarè!
Jo lo pagarè!
Ena sua casa lo suenharàn.
Se l’amien entar espitau se morirà peth camin.
Autanplan esguitlèc discrètaments ues monèdes as dits d’un agent.
Ath delà, çò qu’eth demanaue ère plan explicable e complètaments legau.
Calie actuar ath mès córrer.
Se lheuèc ath herit e amnes caritatiues s’aufriren entà amiar-lo.
Er edifici Kozel ère a trenta canes deth lòc a on s’auie produit er accident.
Raskolnikov barraue era marcha e senhalaue eth camin, tant que sostenguie eth cap deth herit damb granes precaucions.
Per aciu!
Per aciu!
Mos cau tier compde quan pugem es escales.
Auem de sajar qu’eth sòn cap sigue tostemp quilhat.
Viratz un shinau…
Atau!…
Jo pagarè…!
Que non sò un desarregraït…
En aqueri moments, Caterina Ivanovna s’autrejaue ath sòn costum, coma tostemp que dispausaue d’un moment liure, d’anar e vier pera sua redusida cramba, damb es braci crotzadi sus eth pièch, tossint e parlant en votz nauta.
De hège bèth temps, li shautaue cada còp mès parlar damb era sua hilha màger, Polenka, mainada de dètz ans que, encara qu’incapabla de compréner massa causes, se n’encuedaue perfèctaments de qué sa mair auie un gran besonh de s’espandir.
Plan per aquerò tachaue en era es sòns grani e intelligents uelhs e s’esdegaue en hèr veir qu’ac comprenie tot.
En aqueth moment, era mainada se tenguie a despolhar ath sòn frairet, qu’auie estat malautet pendent tot eth dia, entà ajaçar-lo.
Eth mainatge ère seigut en ua cagira, plan seriós, demorant que li treiguessen era camisa pr’amor de lauar-la pendent era net.
Silenciós e quiet, auie amassat e estirat es sues cametes e, damb es pès quilhadi, hènt veir es talons, seguie d’aurelha çò que didien sa mair e era sua fraia.
Qu’auie es pòts de cap a dehòra e es uelhs plan dubèrts.
Eth sòn gèst d’atencion e d’immobilitat ère eth pròpri d’un mainatge brave que lo despolhen entà ajaçar-lo.
Ua mainada mendre qu’eth, vestida damb parièrs pelhòts, demoraue eth sòn torn, de pès, ath cant deth paravent.
Era pòrta que daue tara escala ère dubèrta pr’amor de deishar gésser eth hum de tabac qu’arribaue des crambes vesies e qu’en cada moment costaue ena prauba tisica longui e penibles accèssi de tos.
Caterina Ivanovna semblaue auer-se aprimat en pòqui dies, e es sinistres plapes ròies deth sòn ròstre semblauen usclar damb un huec mès viu.
Tanben a vosati vos perderà.
Eth mèn pair auie en servici civiu un grad que corresponie ath de coronèl.
Qu’ère ja lèu governador; sonque li calie hèr un pas entà èster-ne, e toti li didien: “Nosati vos consideram ja eth nòste governador, Ivan Mikhailovitch.” Quan… (comencèc a tossir).
Maudit sigue!, exclamèc dempús d’escopir e hèr-se a vier entath pièch es sues crispades mans.
Donques quan… ben, en darrèr balh aufrit peth mariscau dera noblesa, era princesa Bezemelny, quan me vedec… (que siguec era que me benedidec mès tard, en mèn maridatge damb ta pair, Polia), plan, donc, era princesa preguntèc: “non ei aguesta era encantadora gojata que dancèc era dança deth chal ena hèsta de clausura der Institut…?” Que mos cau cóser aguesta tela, Polenka.
Guarda quin trauc.
Deueres auer cuelhut era agulha e sorgir-lo coma jo t’è ensenhat, pr’amor que se se dèishe entà deman… (de nauèth tossic), deman eth trauc serà mès gran.
Eth page, eth prince Chtchegolskoi, venguie d’arribar de Petersburg…
Qu’auie barat era masurca damb jo e ère prèst a demanar era mia man a londemant.
Mès jo, dempús de balhar-li es gràcies expressiuaments, li didí qu’eth mèn còr pertanhie de hège temps a un aute.
Aguest aute qu’ère ta pair, Polia.
Eth mèn qu’ère furiós…
Ja as acabat?
Balha-me aguesta camisa.
E es cauces…?
Lida, didec en tot dirigir-se ara mainada mès petita, aguesta net dormiràs sense camisa…
Bota damb era es cauces: ac lauaram tot ath còp…
E aquest maujargat, aguest embriac, sense arribar!
Era sua camisa ei lorda e esbocinada…
M’estimaria mès lauà’c tot amassa, pr’amor de non fatigar-me dues nets seguides…
Senhor!
Mès encara?, exclamèc, tornant a tossir e vedent qu’eth vestibul ère plen de gent e que diuèrses persones entrauen ena cramba en tot amiar ua espècia de hardèu.
Se qué ei aquerò, Senhor?
Que se hèn a vier aquiu?
A on lo botam, preguntèc er agent, en tot hèr ua lucada ath sòn entorn, quan introdusiren ena cramba a Marmeladov, sagnós e inanimat.
En divan, botatz-lo en divan, didec Raskolnikov.
Aciu.
Qu’eth tòrt ei sòn!
Ère embriac!, cridèc ua votz entre era multitud.
Caterina Ivanovna ère esblancossida coma ua mòrta e alendaue damb dificultat.
Era petita Lidotchka lancèc un crit, se lancèc enes braci de Polenka e se sarrèc contra era damb ua tremoladera convulsiua.
Dempús d’auer ajaçat a Marmeladov, Raskolnikov correc entà Caterina Ivanovna.
Per amor de Diu, padegatz-vos!, didec damb veeméncia.
Non vos espauritz!
Trauessaue eth carrèr e un coche la hèt a cuélher.
Non vos enquimeretz.
Lèu se remeterà.
L’an amiat aciu pr’amor qu’ac è dit jo.
Jo siguí ja un còp en aguesta casa, vo’n brembatz?
Se remeterà!
Jo ac pagarè tot!
Raskolnikov se n’encuedèc de seguit de qué aquera hemna non ère des que s’estavanissen per quinsevolh causa.
En un virament de uelhs apareishec un coishin dejós deth cap dera victima, detalh qu’arrés en eth auie pensat.
Caterina Ivanovna comencèc a trèir era ròba deth sòn marit e a examinar es sues herides.
Es sues mans se botjauen ara prèssa, mès sauvaue era serenor e s’auie desbrembat d’era madeisha.
Se mossegaue es tremolosi pòts entà tier es crits que s’esdegauen a gésser dera sua boca.
Mentretant, Raskolnikov manèc a cercar un mètge.
L’auien dit que ne demoraue un ena casa deth costat.
Qu’è manat a cercar un mètge, li didec a Caterina Ivanovna.
Non vos enquimeretz; que jo ac pagui.
Non auetz aigua?
Balhatz-me tanben un tovalhon, ua tovalhòla, quinsevolh causa, mès lèu.
Nosati non podem jutjar enquia quin punt son grèus es herides…
Qu’ei herit, mès non mòrt; vos ac asseguri…
Ja veiram se qué ditz eth doctor.
Caterina Ivanovna correc entara hièstra.
Aquiu i auie ua cagira desgahonada e, sus era, un farrat de tèrragila plen d’aigua.
L’auie premanit entà lauar, pendent era net, era ròba interiora deth sòn marit e des sòns hilhs.
Aguest trabalh nueitiu lo hège Caterina Ivanovna dus còps per setmana, aumens, e autanplan mès soent, donques qu’era familha auie arribat en tau grad de misèria que cap des sòns membres auie mès d’ua mudada.
Qu’ei que Caterina Ivanovna non podie tier era lordera e, abans de veder-la ena sua casa, s’estimaue mès trabalhar mès enlà deth limit des sues fòrces.
Lauaue quan toti dormien.
Atau podie esténer era ròba e autrejar-la seca e neta londeman ath sòn espós e as sòns hilhs.
Lheuèc eth farrat entà hèr-lo-se a vier a Raskolnikov, mès es fòrces li manquèren e lèu queiguèc.
Mentretant, Raskolnikov auie trapat un liròt e, dempús de chaupar-lo d’aigua en farrat, lauèc era sagnosa cara de Marmeladov.
Caterina Ivanovna s’estaue de pès ath sòn costat, alendant damb dificultat.
Se sarraue eth pièch damb es sues crispades mans.
Tanben era auie gran besonh de suenhar-se.
Raskolnikov començaue a dider-se que dilhèu auie estat un error amiar ath herit ena sua casa.
Polia, exclamèc Caterina Ivanovna, vè-te’n ara prèssa en çò de Sonia e ditz-li qu’a sa pair l’a hèt a cuélher un coche e que vengue de seguit.
Se non siguesse en casa, dèisha er encargue as Kapernaumov entà que l’ac diguen tanlèu arribe.
Vè-te’n, tè.
Cuelh; bota-te aguest mocador en cap.
Mentretant, era cramba s’auie aumplit de curiosi de tau sòrta que ja non cabie en era ne ua agulha.
Es agents se n’auien anat.
Sonque ne restaue un que sajaue de hèr arrecular ath public enquiath soleret dera escala.
Mès, ath còp, es logataris dera senhora Lipevechsel auien abandonat es sues crambes entà amolonar-se en lumedan dera pòrta interiora, e, ara fin, entrèren en massa ena cramba deth herit.
Caterina Ivanova s’enforismèc.
Qu’ei que ne tansevolh podetz deishar morir en patz a ua persona?, cridèc ara catèrva de curiosi.
Aquerò ei entà vosati un espectacle, vertat?
E vietz damb era cigarreta ena boca!, exclamèc mentre començaue a tossir.
Sonque vos manque vier damb eth chapèu botat…
Aquiu ne veigui un que l’amie!
Respectatz era mòrt!
Qu’ei çò de mens que podetz hèr!
Era tossiquèra estofèc es sues paraules, mès aquerò qu’auie dit costèc eth sòn efècte.
Per çò que semble, es abitants dera casa la cranhien.
Es vesins se n’anèren un darrèr der aute damb aguest estranh sentiment de intima satisfaccion que ne tansevolh er òme mès pietós pòt mens d’experimentar damb eth malastre des auti, autanplan quan era victima ei un amic estimat.
Un còp aueren gessut toti, s’entenec díder a un d’eri, darrèr dera pòrta ja barrada, qu’entad aquerò èren es espitaus e que non auien eth dret de trebolar era tranquillitat d’ua casa.
Preténer que non i a eth dret de morir!, exclamèc Caterina Ivanovna.
E correc entara pòrta damb er in de fulminar damb era sua colèra as sòns vesins.
Mès en lumedan se trapèc, a bocadents, damb era patrona dera casa en persona, era senhora Lipevechsel, qu’acabaue de saber-se’n deth malastre e acodie pr’amor de restablir er orde en departament.
Aguesta senhora ère ua alemana que tostemps anaue en embolhs e parlòtes.
A, Senhor!
Mon Diu!, exclamèc pataquejant es sues mans era ua contra era auta.
Eth vòste marit embriac.
Hèt a cuélher per un shivau!
Entar espitau, entar espitau.
Qu’ac digui jo, era patrona.
Escotatz-me Amalia Ludwigovna!
Vos cau pensar es causes abans de dider-les, comencèc Caterina Ivanovna capinauta (li parlaue tostemp en aguest ton, damb era fin de qué aquera hemna non desbrembèsse era sua nauta condicion, e ne tansevolh ara se podec privar de semblable plaser).
Òc, Amalia Ludwigovna…
Ja vos è dit mès d’un còp que non me cridi Amalia Ludwigovna.
Jo que sò Amal Ivan.
Vos non ètz Amal Ivan, senon Amalia Ludwigovna, e coma que jo non formi partida dera vòsta cort de viles vantaires, taus coma eth senhor Lebeziatnicov, qu’en aguest moment se n’arrís darrèr dera pòrta (s’entenec, plan que òc, ua riseta de dolenteria darrèr dera pòrta e ua votz que didie: “Se van a agarrar des peus”), vos seguirè cridant Amalia Ludwigovna.
De un aute costat, plan, sabi pas se per qué vos shòrde que vos criden damb aguest nòm.
Ja vedetz se qué l’a arribat ath senhor Simon Zaharevitch.
Qu’ei en tot morir-se.
Vos prègui que barretz era pòrta e que non deishetz entrar ad arrés.
Que lo dèishen solet morir en patz.
Se non, vos asseguri que deman madeish eth governador generau serà informat dera vòsta conducta.
Eth prince me coneish dera mia mainadesa e se’n brembe perfèctaments de Simon Zaharevitch, que l’a hèt fòrça favors.
Toti saben que Simon Zaharevitch a auut nombrosi amics e protectors.
E vos asseguri que vos, Amalia Ludwigovna…
Tot aquerò se didec damb precipitacion creishenta, mès un accès de tos metec punt finau ara eloqüéncia de Caterina Ivanovna.
En aqueth moment eth moribond se remetec e lancèc un panteish.
Era sua esposa correc entada eth.
Marmeladov auie dubèrt es uelhs e guardaue damb ua expression inconscienta a Raskolnikov, qu’ère inclinat sus eth.
Era sua respiracion ère lenta e penibla; era sang tintaue es comissures des sòns pòts, e eth sòn front ère caperat de sudor.
Non arreconeishec ath joen; es sòns uelhs comencèren a vagar febriuments per tota era cramba.
Caterina Ivanovna li dirigic ua guardada trista e sevèra, es lèrmes vengueren enes sòns uelhs.
Senhor, qu’a eth pièch en.honsat!
Guaire sang!
Guaire sang!, exclamèc en un ton de desesperacion.
Mos cau trèir-li era ròba.
Vira-te un shinhau, Simon Zaharevitch, se t’ei possible.
Marmeladov l’arreconeishec.
Un prèire, demanèc damb votz ronca.
Caterina Ivanovna se n’anèc entara hièstra, apuèc eth front en cristau e exclamèc, desesperada:
A, vida tres còps maudita!
Un prèire, repetic eth moribond, après ua brèu pausa.
Silenci!, li didec Caterina Ivanovna.
Eth, aubedient, carèc.
Es sòns uelhs cerquèren ara sua hemna damb ua expression timida e ansiosa.
Era auie tornat ath sòn costat e ère en cabeç deth lhet.
Eth herit se padeguèc, mès solet momentanèaments.
Lèu es sòns uelhs se tachèren ena petita Lidotchka, era sua preferida, que tremolaue convulsiauments en un cornèr e lo guardaue sense parpelejar, damb ua expression d’estonament enes sòns grani uelhs.
Marmeladov emetec uns sons imperceptibles tant que senhalaue ara mainada, visiblaments inquiet.
Qu’ère evident que volie díder quauquarren.
Cara!, didec Caterina Ivanovna irritada.
Pro te’n sabes se per qué va descauça!
Benedit sigue Diu!
Aciu que i é eth mètge!, exclamèc Raskolnikov, alègraments.
Entrèc eth doctor, un vielhet aleman, plan ben jargat, que dirigic ath sòn entorn ua guardada de maufidança.
S’apressèc ath herit, li cuelhec eth pos, examinèc atentiuaments eth sòn cap e dempús, damb era ajuda de Caterina Ivanovna, li descordèc era camisa, chaupada de sang.
Ara dreta auie diuèrses costelhes trincades; ara quèrra, en lòc deth còr, se vedie ua extensa taca de color auriò e aspècte orrible.
Aguesta taca qu’ère era tralha d’ua pernada violenta de shivau.
Eth ròstre deth mètge s’escuric.
Er agent de policia l’auie explicat ja qu’aqueth òme auie quedat aganchat ena arròda d’un coche e qu’eth veïcul l’auie arrossegat uns trenta passi.
A tot darrèr, quina ei era vòsta opinion?
Morirà laguens d’uns instants.
Alavetz, non i a cap esperança?
Ne era mès minima…
Qu’ei a mand de lançar era sua darrèra alendada…
A en cap ua herida fòrça grèu…
Se poirie sajar ua sagnada, mès, entà qué, se non a de servir d’arren?
Laguens de cinc o sies menutes coma molt, s’aura mòrt.
Vos prègui que sagetz de sagnar-lo.
Ac vau a hèr, mès ja vos è dit que non costarà cap efècte, absoludaments cap.
Alavetz s’entenec un bronit de passi.
Era multitud qu’aumplie eth vestibul se hec enlà e apareishec un prèire de peus blanqui.
Venguie a administrar era extremoncion ath moribond.
Lo seguie un agent de policia.
Eth doctor li cedic eth sòn lòc, dempús d’auer escambiat damb eth ua guardada significatiua.
Rakolnikov li preguèc ath mètge que non se n’anèsse encara.
Eth doctor accedic, en tot arroncilhar es espatles.
Se desseparèren toti deth herit.
Era confession siguec brèu.
Eth moribond non podie compréner arren.
Era soleta causa que podie hèr ère eméter confusi e inarticuladi sons.
Caterina Ivanovna se hec a vier a Licotchka e ath mainatge en un cornèr (eth deth horneu de cauhar) e aquiu s’ajulhèc damb eri.
Era mainada non hège que tremolar.
Eth petitet, repausant damb era màger tranquillitat sus es sòns nudi jolhs, quilhaue era sua petita man e hège grani signes dera crotz e prigondes reveréncies.
Caterina Ivanovna se mossegaue es pòts e tenguie es lèrmes.
Era tanben pregaue e mentretant, apraiaue de quan en quan era camisa deth sòn hilhet.
Dempús botèc sus es espatles nudes dera mainada un mocador que treiguec dera comòda sense botjar-se d’a on s’estaue.
Es curiosi auien dubèrt de nauèth es pòrtes de comunicación.
En vestibul s’apileraue un molon de gent cada còp mès compacte.
Toti es abitants dera casa èren aquiu amassadi, mès arrés depassaue eth lumedan.
Era scèna non recebie mès lum qu’un cul de candèla.
En aqueth moment, Polenka, era mainada qu’auie anat a cercar ara sua fraia, se dauric pas entre era gent.
Entrèc ena cramba, panteishant per çò dera sua carrèra, se treiguec eth mocador deth cap, cerquèc a sa mair damb era vista, s’apressèc ada era e li didec:
Que ja ven.
L’è trapat en carrèr.
Sa mair la hec ajulhar ath sòn cant.
Alavetz, ua gojata s’esguitlèc timidaments e sense bronit a trauèrs dera multitud.
Era sua aparicon ena cramba, entre era misèria, es pelhòts, era mòrt e era desesperacion, aufric un extranh contrast.
Anaue praubaments jargada, mès ena sua barata vestimenta i auie aguest quauquarren d’elegància cridaira pròpria de cèrta classa de hemnes e que revèle a prumèr còp de uelh era sua condicion.
Sonia s’arturèc en lumedan e, damb es uelhs exorbitadi, comencèc a passejar era sua guardada pera cramba.
Eth sòn ròstre auie era expression dera persona que non se n’encuede d’arren.
Non pensaue qu’eth sòn vestit de seda, procedent d’ua casa de crompa-venda, ère dehòra de lòc en aquera cramba, damb era sua coa desmesurada, era sua enòrma crinolina, qu’ocupaue tota era amplada dera pòrta, e es sòns cridaires colors.
Non pensaue enes sòns botines, d’un ton clar, ne ena sua ombrèla, qu’auie cuelhut a maugrat de qué ena escurina dera net non auie cap utilitat, ne en sòn ridicul chapèu de palha ornat damb ua pluma d’un ròi viu.
Jos aguest chapèu, ladinaments inclinat, se percebie ua careta palla, malautissa, espaurida, damb era boca miei dubèrta e es uelhs immobilizadi peth terror.
Sonia auie dètz-e-ueit ans.
Qu’ère menuda, prima, ròia e plan beròia; es sòns uelhs blus, qu’èren ua meravilha.
Guardaue fixaments eth jaç deth herit e ath prèire, sense alendar, coma era sua fraireta, per tòrt dera carrèra.
Fin finau, quauques paraules des curisosi la deueren trèir deth sòn estupor.
Alavetz ajoquèc es uelhs, crotzèc eth lumedan e s’arturèc apròp dera pòrta.
Eth moribond venguie de recéber era extremoncion.
Caterina Ivanovna s’apressèc ath lhet deth sòn espós.
Eth prèire se hec enlà e abans de retirar-se credec que l’auie de dirigir ues paraules de consolacion a Caterina Ivanovna.
Diu qu’ei misericordiós.
Fidatz ena ajuda der Altissim.
Òc, òc!
Misericordiós, mes non entà nosati.
E aquerò non ei un pecat?, exclamèc Caterina Ivanovna, senhalant ar agonizant.
Dilhèu es qu’involuntariaments an costat era sua mòrt vos aufriràn ua indemnizacion, entà reparar, aumens, es damnatges materiaus que vos an costat en privar-vos deth sòn sosten.
Non me comprenetz!, exclamèc Caterina Ivanovna damb un pilho-malho d’irritacion e de desesperacion.
Per qué m’an d’indemnizar?
Qu’a estat eth, que, ena sua inconsciéncia d’embriac, s’a lançat jos es pautes des shivaus.
Ath delà, de quin sosten me parlatz?
Eth non ère un sosten entà nosati, senon ua tortura.
Que s’ac beuie tot.
Se hège a vier es sòs dera casa entà degalhar-les ena tauèrna.
Se beuie era nòsta sang.
Era sua mòrt a estat entà nosati ua sòrt, ua economia.
Mos cau perdonar ath que morís.
Tant que parlaue damb eth pope, Caterina Ivanovna non cessaue d’atier ath sòn marit.
Li secaue eth sudor e era sang que gessie deth sòn cap, l’apraiaue era coishinèra, li daue de béuer, tot aquerò sense dirigir ne ua guardada ath sòn interlocutor.
Era darrèra frasa deth prèire l’aumplic d’ira.
Pair, aquerò son paraules e sonque paraules…
Perdonar…!
Se non l’auesse hèt a cuéher eth coche, aguesta net aurie tornat embriac, amiant en sòn còs era soleta camisa qu’a, aguesta camisa vielha e lorda, e s’aurie calat en lhet entà roncar, tant que jo auria auut d’èster en tot trabalhar tota era net.
M’aurie calut lauar es sòns pelhòts e es des mainatges; dempús, botar-les a secar ena hièstra, e, a tot darrèr, a penes trinquèsse eth dia, les auria auut de pedaçar.
Atau auria passat jo era net!
Non, que non voi enténer a parlar de perdon…
Ath delà, ja l’è perdonat.
Una violenta escometuda de tossiquèra l’empachèc contunhar.
Escopic en sòn mocador e l’ac mostrèc ath prèire damb ua man tant que damb era auta se sarraue eth pièch convulsiuaments.
Eth mocador ère tacat de sang.
Eth prèire joquèc eth cap e non didec arren.
Marmeladov agonizaue.
Non deishaue de uelh a Caterina Ivanovna, que s’auie inclinat de nauèth sus eth.
Eth moribond li volie díder quauquarren ara sua esposa e botjaue era lengua, mès dera sua boca non gessien que sons inarticuladi.
Caterina Ivanovna, en compréner que li volie demanar perdon, li cridèc damb accent imperiós:
Cara!
Que non te cau díder arren.
Ja sai se qué me vòs díder.
Er agonizant renoncièc a parlar, mès en aguest moment era sua guardada erranta se filèc entara pòrta e vedec a Sonia.
Marmeladov non auie notat encara era sua preséncia, pr’amor qu’era joena ère ajulhada en un cornèr escur.
Qui ei?
Qui ei?, preguntèc ansiosaments, damb votz estofada e ronca, hènt veir damb es uelhs, qu’exprimien ua sòrta d’orror, era pòrta a on se trapaue era sua hilha.
Ath madeish temps sagèc d’incorporar-se.
Quiet!
Quiet!, exclamèc Caterina Ivanovna.
Mès eth, damb un esfòrç suberuman, artenhec incorporar-se e estar-se uns moments emparat sus es sues mans.
Alavetz vedec ara sua hilha damb ua amara expression, fixi e plan dubèrti es uelhs.
Semblaue non arreconeisher-la.
Jamès l’auie vist jargada d’aquera manèra.
Aquiu qu’ère Sonia, insignificanta, desesperada, avergonhada jos es sòns ornaments, demorant umilaments que l’arribèsse eth torn de dider-se adiu de sa pair.
Còp sec, eth ròstre de Marmeladov exprimic un dolor infinit.
Sonia, hilha mia, perdona-me!, exclamèc.
E quan sagèc d’estirar es sòns braci entada era, perdec eth sòn punt d’empara e queiguec pesadaments deth divan, quedant capenjós en solèr.
Toti se pressèren a recuelher-lo e botar-lo de nauèth en divan.
Mès aquerò qu’ère ja era fin.
Atau moric Marmeladov.
Qu’auie de passar!, exclamèc Caterina Ivanovna guardant eth cadavre deth sòn marit.
Qué harè ara?
Com l’acogarè?
E com darè de minjar deman as mèns hilhs?
Raskolnikov s’apressèc ada era.
Caterina Ivanovna, li didec, era setmana passada, eth vòste defuntat espòs me condèc era istòria dera sua vida e toti es detalhs dera sua situacion.
Vos asseguri que parlaue de vos damb era veneracion mès afogada.
D’aquera net que vedí se com vos estimaue a toti vosati, a maugrat des sues misèries, e, mès que mès, com vos respectaue e estimaue a vos, Caterina Ivanovna, me considerè amic sòn.
Permetetz-me, donc, qu’ara vos ajuda a complir es vòsti darrèrs déuers damb eth mèn defuntat amic.
Cuelhetz…, vint-e-cinc robles.
Dilhèu aguesti sòs vos posquen èster utils…
E jo… en fin, ja tornarè…
Òc, tornarè, seguraments deman…
Adishatz.
Ja mos veiram.
Gessec ara prèssa dera cramba, se dauric pas viuaments entre era multitud que tapaue eth soleret dera escala, e se trapec de bocadents damb Nikodim Fomitch, qu’auie estat informat der accident e auie decidit realizar personauments es diligéncies avientes.
Non s’auien vist dera visita de Raskolnikov ath comissariat, mès Nikodim Fomitch l’arreconeishec de seguit.
Vos aciu?, exclamèc.
Òc, repliquèc Raskolnikov.
Qu’an vengut un mètge e un prèire.
Non l’a mancat arren.
Non shordetz guaire ara prauba veuda: qu’ei malauta deth pièch.
Solajatz- la s’ei possible…
Vos qu’auetz boni sentiments, ne sò solide fòrça, e, en díder aquerò, lo guardaue ironicaments.
Òc, era sang qu’a corrut sus jo.
Tot eth mèn còs ei tacat de sang.
Didec aquerò damb ua forma un shinhau estranha.
Dempús arric, saludèc e comencèc a baishar era escala.
Anaue tot doç, sense pressar-se, inconscient dera fèbre que l’usclaue, cuelhut per ua soleta e infinita sensacion de vida naua e fòrta que s’escorrie per tot eth sòn èsser.
Aquera sensacion sonque se podie comparar damb aquera qu’experimentaue un condemnat a a mòrt que recep de pic er indult.
En arribar ena mitat dera escala siguec artenhut peth pope, qu’anaue a entrar en çò de sòn.
Raskolnikov se hec enlà pr’amor de deishar-lo passar.
Escambièren ua salutacion en silenci.
Quan arribaue enes darrèrs gradons, Raskolnikov entenec uns passi seguidi ena sua esquia.
Quauquarrés sajaue d’artenher-lo.
Qu’ère Polenka.
Era mainada corrie ath sòn darrèr e cridaue:
Escotatz, escotatz!
Raskolnikov se virèc.
Polenka seguic baishant e s’arturèc quan solet la desseparaue d’eth un gradon.
Un arrai de lum amortesida arribaue deth pati.
Raskolnikov campèc era arraulida mès polida careta que l’arrie e lo guardaue damb alegria infantila.
Qu’ère evident que complie encantada era mission que l’auien encomanat.
Escotatz: com vos cridatz?…
Eth apuèc es sues mans ena espatla dera mainada e la guardèc damb ua expression de felicitat.
Ne eth madeish se’n sabie de per qué se sentie tan prigondaments compladut en contemplar a Polenka atau.
Qui t’a manat?
Qu’ac sabia, n’èra segur que t’auie manat Sonia.
E mama tanben.
Estimes fòrça a Sonia?
L’estimi mès qu’ad arrés, didec era mainada damb grana fermetat.
E a jo?
M’estimaràs?
Era mainada, en sòrta de responer-li, apressèc ada eth era sua careta, en tot contrèir e auançar es pòts pr’amor de hèr-li un punet.
Còp sec, aqueri bracets primi coma aluquets enrodèren eth còth de Raskolnikov fòrtaments, plan fòrtaments, e Polenka, emparant eth sòn infantil capet ena espatla deth joen, s’estarnèc a plorar, en tot sarrar-se cada còp mès ada eth.
Praube papa!, exclamèc pòc dempús, lheuant eth sòn ròstre negat en lèrmes, que secaue damb es sues mans.
Non se ve que malastres, higec inesperadaments, damb aguest aire especiauments grèu que cuelhen es mainatges quan vòlen parlar coma es persones granes.
Vos estimaue eth vòste pair?
Ara qu’estimaue mès ère a Lidotchka, didec Polenka damb era madeisha gravetat e ja sense arrir, pr’amor qu’ei era mès petita e ei tostemp malauta.
Ada era li hège a vier presents e a nosati mos ensenhaue a liéger e tanben era gramatica e eth catecisme, higec damb cèrta arrogància.
Mama non didie arren, mès nosati mo’n sabíem de qué aquerò non li shautaue e papa tanben ac sabie e ara mama vò qu’aprena francés, pr’amor que ditz que ja è edat entà començar a estudiar.
E es oracions, les sabetz?
Plan que òc!
Que ja hè fòrça temps.
Jo, coma que sò ja màger, prègui baishet e soleta, e Kolia e Lidotchka prèguen en votz nauta damb mama.
Poletchka, jo me cridi Rodion.
Tota era mia vida pregarè per vos, responec afogadaments era mainada.
E de pic se metec a arrir, se lancèc sus Raskolnikov e un aute còp l’entornegèc eth còth damb es sòns braci.
Raskolnikov li balhèc eth sòn nòm e era sua adreça e li prometec tornar a londeman.
Era mainada se hec enlà d’eth, afogada.
Que ja èren mès des dètz quan eth joen gessec dera casa.
Cinc menutes dempús se trapaue en pònt, en lòc d’a on era hemna s’auie lançat ena aigua.
Dehòra es miratges, es vans errors, es espèctres…!
Era vida qu’ei damb jo…
Dilhèu non l’è sentut hè un moment?
Era mia vida non s’a acabat damb era dera vielha.
Que Diu l’age ena sua glòria.
Ja ère ora de qué descansèsse!
Aué comence eth regne dera rason, dera lum, dera volentat, dera energia…
Lancèc aguesta exclamacion damb arrogància, coma desfisant a quauque poder amagat e malefic.
Jo sabia qu’aquerò s’auie de passar, qu’ac è sabut deth moment qu’è gessut de casa…
A prepaus: er edifici Potchinkov ei a dues canes d’aciu.
Anarè en çò de Rasumikhine.
Que i auria anat encara que m’auesse calut caminar fòrça mès…
Deishem que guanhe era escomesa e que se divertisque.
Qué impòrte aquerò?
A!, me cau auer fòrces, fòrces…
Sense fòrces un que non pòt hèr arren.
E aguestes fòrces les cau arténher pera fòrça.
Prononcièc aguestes darrères paraules damb un gèst de decision, encara qu’arrossegant peniblaments es pès.
Eth sòn orgulh creishie per moments, Un gran cambi ena manèra de veir es causes s’estaue formant ath hons deth sòn èsser.
Mès, qué s’auie passat?
Sonque un eveniment extraordinari auie pogut costar ena sua amna, sense qu’eth se n’encuedèsse, semblable cambi.
Qu’ère coma eth naufrag que s’agarre ara mès petita arrama flotanta.
Ère convençut de qué podie víuer, de qué “era sua vida non s’auie acabat damb era dera vielha.” Ère un judici dilhèu prematur, mès eth non se n’encuedaue.
E se metec a arrir dauant de semblabla puerilitat.
Qu’ère de plan bona encolia.
Li siguec aisit trapar era cramba de Rasumikhine, pr’amor qu’eth nauèth logatari ja ère coneishut ena casa e eth portièr l’indiquèc immediataments a on ère eth departament deth sòn amic.
Encara non auie arribat ena mitat dera escala e ja entenec eth tapatge d’ua reünion abondosa e animada.
E era pòrta der apartament ère dubèrta e enes aurelhes de Raskolnikov arribèren fòrtes votzes de gent que discutie.
Era cramba de Rasumikhine ère espaciosa.
En era i auie ues quinze persones.
Raskolnikov s’arturèc en vestibul.
Dus sirvents dera patrona èren plan ocupadi ath cant de dus grani samovars entornejadi de botelhes, plates e siètes plei d’entremesi e coquilhons procedents dera casa dera patrona der apartament.
Raskolnikov preguntèc per Rasumikhine, que venguec de seguit damb grana alegria.
Se vedie immediataments que Rasumikhine auie begut sense mesura e, encara que normauments non i auie manèra d’embriagar-lo, ère evident qu’ara ère un shinau marejat.
Escota, li didec damb veeméncia Raskolnikov.
Qu’è vengut a dider-te qu’as guanhat era escomesa e que, plan, arrés pòt predíder çò que harà.
Per çò d’entrar, que non m’ei possible: sò tant aflaquit que me semble que vau a quèir d’un moment en aute.
Per tant, adishatz.
Vene a veder-me deman.
Sabes se qué vau a hèr?
Acompanhar-te enquiara tua casa.
E es tòns convidadi…?
Aguest?
Qui se’n sap!
Dilhèu un amic deth mèn oncle…
O quauquarrés qu’a vengut sense invitacion…
Deisharè as convidadi damb eth mèn oncle.
Qu’ei un òme extraordinari.
Domatge que non lo posques conéisher.
Ath delà, que se’n vagen toti ath diable!
Ara se’n burlen de jo.
Qu’è besonh de refrescar-me.
As arribat en moment oportun, amic.
Se te tardes dètz menutes mès, me pataquègi damb quauqu’un, paraula d’aunor.
Be ne son d’absurdes es causes que diden!
Non te pòs imaginar çò que pòt endonviar era ment umana.
Mès ara pensi que òc que t’ac pòs imaginar.
Dilhèu non mentim nosati?
Deishem-les que mentisquen: non acabaràn damb es mentides…
Demora un moment, te vau a hèr-te a vier a Zosimov.
Zosimov se precipitèc sus Raskolnikov avidaments.
Eth sòn ròstre exprimie un prigond curiosèr, mès aguesta expression s’esbugassèc de seguit.
Vos cau anar a ajaçar-vos de seguit, didec, dempús d’auer examinat ath sòn pacient, e preneratz, abans d’anar en lhet, un d’aguesti sagèths que vos è premanit.
Lo preneratz?
Coma se voletz que ne prenga dus.
Eth sagèth siguec avalat en un virament de uelhs.
Que hès ben d’acompanhar-lo enquia casa, li didec Zosimov a Rasumikhine.
Ja veiram se com va era causa deman.
Mès aué non sò cap descontent.
Que veigui ua grana melhoria.
Aquerò demòstre que non i a mès bon mèstre qu’era experiéncia.
Sabes çò que m’a dit Zosimov en votz baisha, ara madeish, quan gessíem?, mormolhèc Rasumikhine, tanlèu se vederen en carrèr.
Non t’ac diderè tot, amic: son causes de pècs…
Donques Zosimov m’a dit que parlèssa damb tu pendent eth camin e que te tirassèssa dera lengua entà dempús racondar-l’àc tot ada eth.
Se pense que tu… que tu ès hòl, o que te manque pòc entà èster-ne.
Ac as vist?
Mès quauquarren l’a hèt cambiar radicauments era opinion que s’auie format sus tu, e ei era convèrsa qu’as auut damb Zamiotov.
Per çò que semble, Zamiotov ac a condat tot.
Tot.
E a hèt ben.
Aquerò m’a explicat fòrça causes.
E a Zamiotov tanben…
Òc, Rodia…, eth cas ei que…
Me cau arreconéisher que vau un shinhau embriac… mès qu’ei parièr…
Eth cas ei que…
Auien cèrta sospecha, comprenes…?
E degun d’eri gausaue exprimir-la, comprenes?…
E quan an detengut ad aguest pintor de parets, tot s’a esbugassat definitiuaments.
Per qué son tant estupids…?
Lèu pataquegi a Zamiotov aqueth dia…
Mès que se demore aquerò entre nosati, amic; non dèishes ne tansevolh entreveir que sabes arren der incident.
È vist qu’ei fòrça susceptible.
Era causa se passèc en çò de Loïssa…
Mès aué…, aué tot qu’ei esclarit.
Eth principau responsable d’aguest absurd siguec Ilia Petrovitch, que non hège que parlar dera tua malagana en comissariat.
Mès ara ei avergonhat dera sua sospecha, pr’amor que jo me’n sai…
Raskolnikov escotaue damb aviditat.
Rasumikhine parlaue mès de çò qu’ère prudent, jos era influéncia der alcoòl.
Jo m’estavaní, didec Raskolnikov, pr’amor que non podí tier eth calor estofant que hège aquiu, ne era flaira a pintura.
Que non cau cercar explicacions.
Qu’ei parièr era flaira a pintura!
Tu amiaues malaut tot un mes; Zosimov atau ac afirme…
A!, non pòs imaginar-te era confusion d’aguest pèc de Zamiotov.
Ja sabes, estimat, qu’eth balhe a viatges espròves de boni sentiments.
Era leçon qu’a recebut aué en Palai de Cristau a estat er arràs deth mestratge.
Tu as començat en tot espaurir-lo, mès espaurir-lo enquia costar-li caudheireds.
L’as amiat lèu a adméter de nauèth aguesta monstruosa estupiditat, e dempús, de ressabuda, l’as trèt era lengua…
Qu’a estat perfècte.
Ara se sent aclapat, estronhat.
Qu’ès un mèstre, paraula, e eri an recebut çò que se meriten.
Qu’ei domatge que non aja estat jo aquiu!
Ara eth te demoraue ena mia casa damb fòrça impaciéncia.
Porfiri tanben ei desirós de coneisher-te.
Tanben Porfiri…?
Mès, ditz-me: per qué s’an pensat qu’estaua lhòco?
Autant coma lhòco, non…
Jo me pensi, estimat, qu’è parlat massa…
Ada eth li tirèc era atencion que sonque t’interesèsses d’aguest ahèr…
E aquerò, amassat ad aguest principi de malautia…
Que sò un shinhau embriac, estimat, mès eth diable se’n sap de qué a Zosimov li ronde ua idia peth cap…
Te torni a díder que sonque pense en malauties mentaus…
Tu non ne hèsques cabau.
Es dus s’estèren ua estona en silenci.
Escota, Rasumikhine, didec Raskolnikov: que voi parlar francaments.
Vengui dera casa d’un defuntat, qu’ère foncionari…
L’è balhat ara familha toti es mèns sòs.
Ath delà, m’a punat ua creatura d’ua manèra que, encara que vertadèraments auessa aucit jo a quauquarrés…
E tanben è vist a ua auta creatura qu’amiaue ua pluma d’un ròi de huec…
Mès que sò en tot divagar…
Me senti fòrça fèble…
Tie-me…
Ja arribam.
Qué te passe?
Qué te cau?, preguntèc Rasumikhine inquiet.
Eth cap que se me’n va un shinhau, mès que non ei aquerò.
Qu’ei que me senti trist, plan trist… òc, coma ua damisèla…
Guarda!
Se qué ei aquerò?
Guarda!
Guarda…!
Tà on?
Mès, non ac ves?
Que i a ua lum ena mia cramba!
Non la ves pera henerecla?
Qu’èren en darrèr tròç dauant dera pòrta dera patrona, e d’aquiu estant se podie veir, plan que òc, qu’ena cramba de Raskolnikov i auie lum.
Be n’ei d’estranh!
Serà Nastasia?, didec Rasumikhine.
Jamès puge ena mia cramba ad aguestes ores.
Solide que ja hè ua estona que dormís…
Mès que m’ei absoludamentds parièr.
Adishatz.
Bona net.
Com se t’a acodit que posca deishar-te?
T’acompanharè enquiara tua cramba.
Entraram amassa.
Aquerò ja ac sai.
Mès que voi sarrar-te era man aciu e dider-te adiu.
Mès, qué diables te passe, Rodia?
Arren.
Anem.
Ac veiràs damb es tòns pròpris uelhs.
Comencèren a pujar es darrèrs gradons, tant que Rasumikhine non podie mens de pensar que Zosimov, dilhèu auie rason.
Ja èren près dera pòrta, quan, de ressabuda, enteren votzes ena cramba.
Mès, qué se passe?, exclamèc Rasumikhine.
Raskolnikov cuelhec eth picapòrt e dauric era pòrta de lan en lan.
E quan auec daurit, se demorèc de pèira.
Sa mair e sa fraia èren seigudes en divan.
Lo demorauen de hège ua ora e mieja.
Com podie èster que Raskolnikov non auesse pensat ne per edart trapar-se damb eres, en èster qu’aguest madeish dia l’auien anonciat dus còps era sua imminenta arribada en Petersburg?
Pendent era ora e mieja de demora, es dues hemnes non auien cessat de preguntar a Nastasia, qu’ère encara ath sòn dauant e les auie informat de tot çò que sabie sus Raskolnikov.
Qu’èren espaurides dès qu’era sirventa les auie dit qu’er òste auie gessut de casa malaut e seguraments jos es efèctes deth deliri.
Senhor…
Qué l’arribarà?
E plorauen es dues.
Qu’auien patit fòrça pendent era longa demora.
Un crit d’alegria acuelhec a Raskolnikov.
Es dues hemnes se lancèren sus eth.
Mès eth s’estaue immobil, petrificat, coma s’ara imprevista l’auessen arrincat era vida.
Un pensament sobte, insuportable, l’auie fulminat.
Raskolnikov non podie lheuar es braci entà sarrar-les entre eri.
Non podie, que l’ère maquinauments impossible.
Sa mair e sa fraia, ça que la, non deishauen d’abraçar-lo, d’estronhar-lo, de plorar, d’arrir…
Eth hec un pas, trantalhèc e rodèc peth solèr, estavanit.
Grana alarma, crits d’orror, gemiments.
Rasumikhine, que s’auie quedat en lumedan, entrèc ara prèssa ena cramba, lheuèc ath malaut damb es sòns atletics braci e, en un virament de uelhs, lo botèc en divan.
Non ei arren, non ei arren!, cridaue ara fraia e ara mair.
Un simple virament de cap.
Eth mètge ven de díder qu’ei fòrça mielhor e que se guarirà complètaments…
Hètz-me a vier un shinhau d’aigua…
Guardatz, ja se remet.
Agarrèc era man de Dunetchka tan vigorosaments coma se volesse estronhar-la e obliguèc ara joena a inclinar-se entà verificar que, plan que òc, eth sòn frair se remetie.
Autant era fraia coma era mair, guardauen a Rasumikhine damb ua trenda gratitud, coma s’auessen ath sòn dauant ara madeisha Providéncia.
Se’n sabien per Nastasia çò qu’auie estat entà Rodia, pendent tota era malautia, aqueth “escarrabilhat joen”, coma Pulqueria Alejandrovna Rastolnikov lo cridèc aquera madeisha net en ua convèrsa intima que tenguec damb era sua hilha Dunia.
Raskolnikov se lheuèc e s’estèc seigut en divan.
Damb un leugèr gèst l’indiquèc a Rasumikhine qu’arturèsse eth torrent dera sua eloqüéncia desordenada e es frases de consolacion que dirigie ara sua fraia e ara sua mair.
Dempús, agarrant as dues hemnes dera man, les observèc en silenci, pendent dues menutes, aumens.
Aguesta guardada enquimerèc mès que mès ara mair: i auie en era ua sensibilitat tan fòrta, que resultaue dolorosa.
Mès, ath madeish temps, i auie en aqueri uelhs ua fixacion insensada.
Avdotia Romanovna estaue esblancossida e era sua man tremolaue ena de Rodia.
Entornatz-vo’n entath vòste lotjament… damb eth, didec Raskolnikov damb votz entrebracada e senhalant a Rasumikhine.
Que ja parlaram deman.
Hè guaire qu’auetz arribat?
Aguesta tarde, Rodia, repliquèc Pulqueria Alexandrovna.
Eth tren s’a arreculat.
Mès escota, Rodia: non te deisharè per arren deth mon; passarè era net aciu, près de…
Non me tormentetz!, l’interrompec eth malaut, irritat.
Jo me demorarè damb eth, didec de seguit Rasumikhine, e non lo deisharè solet ne ua segonda.
Que se’n vagen ath diable es mèns convidadi.
M’ei parièr que se desengusten.
Aquiu serà eth mèn oncle entà atier-les.
Mès eth sòn hilh l’interrompec:
Qu’ei pro!
Qu’ei pro!
Non me martirizetz.
Que ja non posqui mès.
Anem-mo’n, mama.
Qu’ei clar qu’era nòsta preséncia lo mortifique.
Demorats un moment, didec Raskolnikov.
Auetz vist a Lujine?
Non, Rodia; mès ja se’n sap de qué auem arribat.
Ja sabem que Piotr Petrovitch a auut era atencion de vier a veder-te aué, didec bracaments Pulqueria Alexandrovna.
Òc, a estat fòrça amable…
Ò, Rodia!
Per qué as hèt aquerò?
Seguraments tu…
Mès ua guardada dirigida a Dunia li hec compréner qu’auie de contunhar.
Avdotia Romanovna guardaue fixaments ath sòn frair e demoraue es sues explicacions.
Es dues hemnes se’n sabien der incident per Nastasia, qu’ac auie condat ara sua manèra, e èren negades en ua amara perplexitat.
Dunia, didec Raskolnikov, hènt un gran esfòrç, non voi que s’amie a tèrme aguest maridatge.
Te cau trincar deman madeish damb Lujine e que non torne a parlar-se d’eth.
Mon Diu!, sorrisclèc Pulqueria Alexandrovna.
Pensa çò que dides, Rodia, repliquèc Avdotia Romanovna, damb ua colèra qu’artenhec estofar de seguit.
Plan que òc, eth tòn estat non ac permet…
Qu’es fatigat, acabèc damb accent amorós.
Te penses que deliri?
Non: tu te vòs maridar damb Lujine per jo.
E jo non accèpti eth tòn sacrifici.
Per tant, l’escriues ua carta en tot dider-li que trinques damb eth.
Me la hès a vier tà liéger deman, e s’a acabat era sòlfa.
Jo non posqui hèr aquerò, repliquèc era joena, ofensada.
Damb quin dret…?
Tu tanben pèrdes era cauma, Dunethchka, didec era mair, espaurida e sajant de hèr carar ara sua hilha.
Deman ne parlaram.
Ara çò que mos cau hèr ei anar- mo’n.
Que non ère en sòn sen, exclamèc Rasumikhine damb ua votz que denonciaue era sua embriaguesa.
Se non, non aurie gausat hèr ua causa atau.
Deman aurà recuperat era rason.
Mès aué l’a hèt enlà d’aciu.
Er aute, plan que òc, s’a emmaliciat…
Qu’ère aciu sermonejant e hènt veir era sua sabença e se n’a anat damb era coa entre es cames.
Ei a díder, qu’ei vertat, didec Dunia, aclapada.
Anem, mama; bona net, Rodia.
Non desbrembes çò que t’è dit, Dunia, didec Raskolnikov en tot arremassar es sues darrères fòrces.
Jo non deliri.
Aguest maridatge qu’ei ua viletat.
Jo posqui èster un infame, mès tu non n’as d’èster.
Que i a n’a pro damb un.
Mès, per infame que siga jo, renegaria de tu.
O Lujine o jo…
Ja podetz partir.
O estàs lhòco o es un despòta, gronhèc Rasumikhine.
Raskolnikov non li responec, dilhèu pr’amor que ja non li restauen fòrces.
S’auie estirat en divan e s’auie virat de cara ara paret, complètaments agotat.
Avdotia Romanovna guardèc atentiuaments a Rasumikhine.
Es sòns neri uelhs luderen, e Rasumikhine s’estrementic jos aquera guardada.
Pulqueria Alexandrovna ère perplèxa.
Que non me’n posqui anar, li gasulhèc a Rasumikhine, desesperada.
Acompanhatz a Dunia.
Damb aquerò non haratz qu’empejorar es causes, responec Rasumikhine, tanben en votz baisha e dehòra de se.
Gescam ena escala.
Nastasia, illumina-mos.
Vos juri, seguic a mieja votz, tanlèu aueren gessut, qu’a estat a mand de trucar-mos ath doctor e a jo.
Comprenetz?
Enquia e tot ath doctor!
Aguest a cedit pr’amor de non irritar-lo, e se n’a anat.
Jo è vengut en estatge de baish, pr’amor de susvelhar-lo d’aquiu estant.
Mès eth a actuat damb grana abiletat e a artenhut gésser sense que jo lo vedessa.
E s’ara vos entestatz a seguir irritant-lo, se n’anarà madeish, o sajarà de suicidar-se.
Ò!, se qué didetz?
Ath delà, Avdotia Romanovna non pòt estar-se soleta en aguesta pensionòta que vos ostatjatz.
Guarda que vos estatz en un des lòcs mès baishi dera ciutat.
Aguest brigand de Piotr Petrovitch pro podie auer-vos cercat un lotjament mès avient…
A!, que sò un shinhau embriac, sabetz?
Plan per aquerò tengui paraules massa… expressiues.
Non vo’n hescatz.
Anarè a veir ara patrona, didec Pulqueria Alexandrovna, e li suplicarè que mos balhe a Dunia e a jo un cornèr quinsevolh entà passar era net.
Non posqui deishar-lo atau.
No posqui.
Parlauen en soleret, dauant dera madeisha pòrta dera patrona.
Nastasia s’estaue en darrèr gradon, damb ua lum ena man.
Rasumikhine daue mòstres d’ua grana agitacion.
Mieja ora abans, quan acompanhaue a Raskolnikov, estaue fòrça blagaire (se n’encuedaue perfèctaments d’aquerò), mès fresc e escarrabilhat, encara qu’auie begut fòrça.
Ara sentie ua sòrta d’exaltacion: eth vin avalat semblaue actuar de nauèth en eth, e damb plan mès efècte.
Auie cuelhut as dues hemnes dera man e les parlaue damb ua veeméncia e un assopliment extraordinaris.
Lèu en cada paraula, plan que òc entà mostrar-se mès convincent, les sarraue es mans enquia hèr-les mau, e s’avalaue damb es uelhs a Avdotia Romanovna dera forma mès impudica.
A viatges, sense poder tier eth dolor, es dues hemnes se desliurauen dera pression des enòrmes e uassudes mans; mès eth non se n’encuedaue e seguie en tot martirizar-les damb es sues sarrades.
S’en aqueth moment eres l’auessen demanat que se lancèsse de cap pes escales, eth ac aurie hèt sense discutir ne trantalhar.
Pulqueria Alexandrovna non deishaue d’avertir que Rasumikhine ère un òme un shinhau extravagant e que li sarraue massa energicaments era man, mès era actitud e er estat deth sòn hilh la tenguien tan capvirada, que non volie hèr atencion as estranhes manères d’aqueth joen qu’auie estat entada era era Providéncia en persona.
Avdotia Romanovna, enquia e tot compartint es inquietuds de sa mair respècte a Rodia, e encara que non siguesse de temperament pauruc, ère estonada e autanplan espaurida en veir calar-se en era es guardades afogades der amic deth sòn frair, e sonque era confiança sense limits que l’auien suscitat es racondes de Nastasia sus aqueth joen li permetie resistir era temptacion de húger, en tot arrossegar damb era a sa mair.
Ath delà, comprenie que non podien hèr aquerò en aqueres circonstàncies.
E, de un aute costat, era sua intranquillitat despareishec ath cap de dètz menutes.
Rasumikhine, siguesse quin siguesse er estat que se trapaue, se mostraue tau qu’ère dès eth prumèr moment, de sòrta qu’eth que lo tractaue se’n sabie en cada moment a qué atier-se.
Ne peth mau de morir auetz d’anar a veir ara patrona, exclamèc Rasumikhine en tot dirigir-se a Pulqueria Alexandrovna.
Çò que voletz sajar qu’ei ua asenada.
Per mès mair d’eth que sigatz, l’exasperaríetz se vos demorèssetz aciu, e Diu se’n sap des conseqüéncies qu’aquerò poirie costar.
Escotatz; vaquí çò qu’è pensat hèr: Nastasia se demorarà damb eth un moment, tant que jo vos amii a vosates entà casa, pr’amor que dues hemnes non pòden trauessar soletes es carrèrs de Petersburg…
De seguit, en un virament de uelhs, tornarè aciu, e un quart d’ora dempús, vos balhi era mia paraula d’aunor de qué vierè a informar- vos de com va era causa, de se dormís, de com està, eca….
Dempús, escotatz-me ben, anarè ath mès córrer, dera vòsta casa entara mia, a on è deishat quauqui convidadi, toti embriacs, plan.
Alavetz agarri a Zosimov, qu’ei eth doctor qu’assistís a Rodia e qu’ara ei ena mia casa…
Mès eth non ei embriac.
Jamès ei embriac.
Me lo harè a vier tà que lo veigue, e dempús l’amiarè immediataments ena vòsta casa.
Atau, vosates receberatz notícies dus còps en espaci d’ua ora: prumèr notícies mies e dempús notícies deth doctor en persona.
Deth doctor!
Qué mès voletz?
S’era causa va mau, jo vos juri que vierè a cercar- vos e vos amiarè aciu; s’era causa va ben, vosates vos ajaçatz, e a dormir…!
Jo passarè era net aciu, en vestibul.
Eth non se n’encuedarà.
E harè que Zosimov se quede a dormir ena casa dera patrona: atau l’auram a man…
Pr’amor que, didetz-me: a qui a mès de besonh Rodia en aguesti moments: a vosates o ath doctor?
Plan que òc, eth doctor ei mès util entada eth, plan mès util…
Per tant, entornatz-vo’n entà casa.
Ath delà, vosates non podetz demorar en estatge dera patrona.
Jo que posqui.
Mès vosates non: era non ac volerà, pr’amor que… pr’amor qu’ei pèga.
Qu’aurie gelosia de Avdotia Ramonaovna, gelosia per çò dera mia persona, ja vo’n sabetz.
E, dilhèu, tanben aurie gelosia de vos, Pulqueria Alexandrovna.
Mès dera sua hilha non n’è cap de dobte.
Qu’ei ua hemna plan estranha…
Plan que tanben jo sò un estupid…
Mès que m’ei parièr…!
Au, anem.
Pr’amor que me credetz, vertat?
Didetz-me, me credetz o non me credetz?
Anem, mama, didec Avdotia Romanovna.
Harà çò que ditz.
Qu’ei eth salvador de Rodia, e s’eth doctor a prometut passar aciu era net, qué mès podem demanar?
A!, vos me comprenetz pr’amor qu’ètz un àngel, exclamèc Rasumikhine en ua explossion d’entosiasme.
Anem-mo’n.
Nastasia, entra ena cramba damb era lum e non te botges deth sòn costat.
En un quart d’ora, tornarè.
Pulqueria Alexandrovna, encara que non guaire convençuda, non botèc era mendre objeccion.
Rasumikhine les cuelhec as dues deth braç e se les hec a vier escales enjós.
Era mair de Rodia non ère guaire segura de qué eth joen complirie çò prometut.
Ja compreni: vos pensatz que sò un shinhau embriac, didec eth joen, endonviant es pensaments des dues hemnes e tant que balhaue taus calhamardades peth trepader, qu’eres a penes lo podien seguir, causa qu’eth non notaue.
Aquerò ei absurd…
Voi díder que, encara qu’aja cuelhut ua peta, aquerò non impòrte en absolut.
Que sò embriac, òc, mès non de beuenda.
Çò que m’a capvirat a estat era vòsta arribada que m’a costat eth madeish efècte que se me fotèssen un patac en cap…
Ça que la, aquerò non excludís era mia responsabilitat…
Non ne hescatz cabau, donques que jo sò indigne de vosates, totafèt indigne…
E tanlèu coma vos aja deishat en casa, m’apressarè en canau e me calarè dus farrats d’aigua en cap.
Alavetz se me passarà tot…
Se vo’n sabéssetz se guaire vos estimi as dues!
Non vos emmalicietz, non arrigatz…
Jo que sò amic d’eth.
Auia era presentida de qué arribarie çò qu’a arribat.
Est an passat ja l’auí…
Mès non, non se pòt auer era presentida er an passat, pr’amor que, en veder-vos a vosates è auut era impression de qué me queiguíetz deth cèu…
Jo non dormirè aguesta net…
Aguest Zosimov cranhie que Rodia perdesse era rason.
Plan per aquerò vos è dit que non l’auetz de contrariar.
Mès, qué didetz?, exclamèc era mair.
De vertat a dit aquerò, eth doctor?, preguntèc Avdotia Romanovna, espaurida.
Ac a dit, mès que non ei vertat.
Non, non n’ei.
Autanplan l’a balhat uns sagèths; jo ac è vist.
Quan les ac balhaue, ja deuíetz auer arribat…
Per cèrt, qu’aurie estat mielhor qu’auéssetz arribat deman…
Auem hèt ben d’anar-mo’n…
Laguens d’ua ora, coma vos è dit, eth madeish Zosimov vierà a dar-vos notícies…
E eth non estarà embriac, e jo tanpòc n’estarè alavetz…
Mès, ja sabetz se per qué è begut tant?
Pr’amor qu’aguesti maudits m’an obligat a discutir…
E aquerò que m’auia jurat a jo madeish non cuélher partida jamès enes discusions…!
Mès, diden causes tant absurdes…!
È estat a mand de tustar-les.
È deishat ath mèn oncle ath mèn lòc entà que les atengue…
Encara que non vos ac creigatz, que son partidaris dera impersonalitat.
Non cau èster jamès un madeish.
E aquerò considèren er arràs deth progrès.
S’es asenades que diden siguessen, aumens, originaus…
Mès non…
Escotatz-me, didec timidaments Pulqueria Alexandrovna.
Mès damb aguesta interrupcion non artenhec senon enventir encara mès a Rasumikhine.
Non, non son originaus, contunhèc eth joen lheuant encara mès era votz.
E qué vos pensatz: que jo les hè en òdi pr’amor que diden aguestes asenades?
Donques non: m’agrade que se’enganhen.
En aquerò s’està era superioritat der òme sus es auti organismes.
Atau arribe un ena vertat.
Jo sò un òme, e ne sò precisaments pr’amor que m’enganhi.
Arrés arribe en ua vertat sense enganhar-se catorze viatges, o cent catorze, e aquerò ei, plan, un aunor entath genre uman.
Mès que non sabem èster originaus ne tansevolh entà enganhar-nos.
Un error iniciau dilhèu valgue mès qu’ua vertat insignificanta.
Era vertat tostemp se trape; ça que la, era vida se pòt acogar entà tostemp.
Qu’auem fòrça exemples de tot aquerò.
Qué hèm nosati ena actualitat?
Toti, toti sense excepcion, mos trapam, en aquerò que tanh ara sciéncia, ara cultura, ath pensament, ara invencion, ar ideau, as desirs, ath liberalisme, ara rason, ara experiéncia e tot çò d’aute, en ua classa preparatòria der institut, e mos acontentam damb víuer damb er esperit autú…
È rason o non n’è?
Didetz-me: è rason?
Rasumikhine didec aquerò damb granes votzes, secodint e sarrant es mans des dues hemnes.
Jo qué me sai, mon Diu!, exclamèc era prauba Pulqueria Alexandrovna.
E Avdotia Romanovna repliquèc grèuments:
Qu’auetz dit fòrça vertats, mès jo non sò d’acòrd damb vos en toti es punts.
A penes auec acabat de prononciar aguestes paraules, lancèc un crit de dolor costat per ua sarrada de mans massa energica.
Rasumikhine exclamèc, ar arràs der entosiasme:
Auetz arreconeishut qu’è rason!
Dempús d’aquerò non posqui mens de declarar qu’ètz vos ua hònt de bontat, de sen, de puretat e de perfeccion.
Balhatz-me era man… balhatz-la-me!…
E vos balhatz-me tanben era vòsta.
Que les voi punar.
Ara madeish e de jolhs.
E s’ajulhèc ath miei deth trepader, erosaments desèrt en aqueri moments.
Qu’ei pro, se vos platz!
Alexandrovna.
Lheuatz-vos, lheuatz-vos!, didec Dunia, entre divertida e inquieta.
Ne peth mau de morir me lheuarè se non me balhatz vosates era man…
Atau.
Aquerò qu’ei pro.
Ara ja posqui lheuar-me.
Seguim eth nòste camin…
Jo sò un praube pèc indigne de vosates, un miserable embriac.
Mès inclinar-se dauant de vosates qu’ei un déuer entà quinsevolh òme que non sigue un bèstia acabat.
Plan per aquerò me sò inclinat…
Ben, aciu qu’auetz era vòsta casa.
Dempús de veir aquerò, un li cau pensar que Rodion a hèt ben de méter a Piotr Petrovitch en carrèr.
Com a gausat amiar-vos en un lòc coma aguest?
Qu’ei vergonhós!
Vosates non sabetz eth tipe de gent que i a per aciu.
Ça que la, vos ètz era sua prometuda.
Vertat qu’ètz era sua prometuda?
Plan, donc, dempús d’auer vist aquerò, jo gausi dider-vos qu’eth vòste prometut ei un brigand.
Escotatz, senhor Rasumikhine, comencèc a díder Pulqueria Alexandrovna.
Òc, òc, qu’auetz rason, se desencusèc er estudiant; me n’è desbrembat de quauquarren que non ac auia d’auer hèt, e sò vertadèraments avergonhat.
Mès non m’auetz de sauvar racacòr per auer parlat atau, pr’amor qu’è estat sincèr.
Non vos pensetz qu’ac è dit per…
Non, que non gausi a didè’c…
Quan aguest òme venguec a veir a Rodia, comprenérem de seguit que non ère des nòsti.
E non pr’amor que s’auie retortilhat eth peu ena perrucaria, ne perque se vantaue des sues bones relacions, senon pr’amor qu’ei mesquin e interessat, pr’amor qu’ei faus e aganit coma un judiu.
Vos pensatz qu’ei intelligent?
Donques vos enganhatz: qu’ei un pèc de cap a pès.
Dilheu ei aguest eth marit que li conven…?
Diu sant!
Escotatz-me, didec, en tot arturar-se de pic, quan pujauen era escala: ena mia casa toti estan embriacs, mès son persones de nòbles sentiments, e, a maugrat des absurds que didíem, (pr’amor que jo les digui tanben) arribaram bèth dia ena vertat, pr’amor que vam peth bon camin.
Ça que la, Piotr Petrovitch…, en fin, eth sòn camin ei desparièr.
Hè un moment è insultat as mèns amics, mès les estimi.
Les estimi a toti, enquia e tot a Zamiotov.
Non ei que senta per eth ua grana afeccion, mès òc ua cèrta afeccion: qu’ei ua creatura.
En fin, qu’ei pro d’aguesta question.
Eth cas ei qu’aquiu tot se parle e tot se perdone.
Sò jo tanben perdonat aciu?
Donques tà dauant…
Aguest correder lo coneishi pro.
Qu’è estat aciu d’auti viatges.
Aquiu, en numèro tres, i auec un dia un escandal.
A on vos lotjatz?
En numèro ueit?
Donques barratz ben era pòrta e non daurigatz ad arrés…
Tornarè en un quart d’ora damb notícies, e en mieja ora damb Zosimov.
Plan, me’n vau.
Bona net.
Alexandrovna ara sua hilha.
Padega-te, mama, repliquèc Dunia, en tot trèir-se eth chapèu e era mantilha.
Diu mos a manat ad aguest òme, encara que l’age trèt d’ua orgia.
Se pòt fidar en eth, vos ac asseguri.
Ath delà, a hèt ja tantes causes peth mèn frair!
Ai, Dunetchka!, Diu se’n sap se tornarà.
Sabi pas se com è pogut deishar a Rodia…
Jamès auria creigut que lo traparia d’aguesta manèra.
Quinsevolh diderie que non s’a alegrat de veder-mos.
Es lèrmes aumpliren es sòns uelhs.
Aquerò non, mama.
Non ac as pogut veir ben, donques que non hèges que plorar.
Çò que passe ei qu’ei agotat per ua malautia grèu.
Aquerò explique era sua conducta.
Aguesta malautia, mon Diu…!
Com acabarà tot aquerò…?
En díder aquerò, era mair cercaue timidaments era guardada dera sua hilha, desirosa de liéger eth sòn pensament.
Ça que la, la padegaue era idia de qué Dunia defenie ath sòn frair, çò que demostraue que l’auie perdonat.
Ne sò totafèt segura, afirmèc Dunia, de qué deman pensarà madeish qu’aué.
Pulqueria Alexandrovna renonciéc a contunhar eth dialòg: era question li semblaue massa delicada.
Dunia s’apressèc a sa mair e l’entornegèc damb es sòns braci.
E era mair sarrèc apassionadaments ara hilha contra eth sòn pièch.
Dempús, Pulqueria Alexandrovna se seiguec e a compdar d’aguest moment demorèc febriuments era tornada de Rasumikhine.
Mentretant, campaue ara sua hilha, que, cogitosa e damb es braci crotzadi anaue d’un costat en aute der apartament.
Atau hège tostemps Avdotia Romanovna, quan auie quauque copacap.
E sa mair jamès trebolaue es sues meditacions.
Avdotia Romanovna ère extraordinariaments beròia, nauta, eleganta, mès sense qu’aguesta elegància siguesse pelejada damb eth vigor fisic.
Toti es sòns movements hègen veir ua fermetat que non afectaue bric ara sua gràcia femenina.
Se retiraue ath sòn frair.
Eth sòn peu ère d’un castanh clar; eth sòn ròstre, palle, mès non d’un pallitge malautís, senon tot çò de contrari; era sua figura irradiaue vigor e joenesa; era sua boca, massa petita e qu’en era subergessie eth pòt inferior, d’un ròi viu, madeish qu’era sua maishèra, ère eth solet defècte d’aqueth meravilhós ròstre, mès aguest defècte autrejaue ath conjunt dera fesomia ua cèrta originau expression d’energia e arrogància.
Eth sòn ròstre ère, coma norma generau, mès grèu qu’alègre, mès, en compensacion, aquerie un encantament incomparable enes compdadi còps que Dunia arrie, o arrie damb un arridolet despreocupat, juvenil, alègre…
Non ère estranh qu’er afogat, aunèst e simple Rasumikhine, aqueth gigant accidentauments embriac, auesse perdut eth cap a penes vedec ad aquera hemna, superiora a totes es qu’auie vist enquia alavetz.
Ath delà, er edart auie volgut que vedesse per prumèr còp a Dunia en un moment qu’era angoisha, per un costat, e era alegria d’arremassar-se damb eth sòn frair, per aute, la transfigurauen.
Tot aquerò explique que, en avertir qu’eth pòt d’Avdotia Romanovna tremolaue d’indignacion dauant des acusacions de Rodia, Rasumikhine auesse mentit en defensa dera joena.
Er estudiant non auie mentit en díder, pendent era sua estranha parlòta d’embriac, qu’era patrona de Raskolnikov, Praskovia Pavlovna, aurie gelosia de Dunia e, seguraments, tanben de Pulqueria Alexandrovna, que, a maugrat des sòns quaranta tres ans, non auie perdut era sua extraodinària beresa.
De un aute costat, semblaue mès joena de çò qu’ère, coma les sòl passar as hemnes que saben sauvar enquias proximitats dera vielhesa ua amna blossa, un esperit lucid e un còr innocent e plen de trendesa.
Digam entre parentèsi que non i a un aute miei tà sauvar-se beròia enquia ua edat auançada.
Eth sòn peu començaue a blanquejar e a esclarir-se; hège temps qu’es sòns uelhs èren enrodadi de rupes; es sues caròles s’auien en.honsat per çò des insòmis e patiments, mès aquerò non entelaue era beresa extraordinària d’aquera fesomia.
Eth sòn ròstre qu’ère ua còpia deth de Dunia, sonque que damb vint ans mès e sense eth trait deth pòt inferior gessent.
Pulqueria Alexandrovna auie un còr trende, mès era sua sensibilitat non ère de cap des manères sensiblaria.
Timida per natura, se sentie inclinada a cedir, mès enquia un cèrt punt: que podie adméter fòrça causes en contra des sues conviccions, mès i auie un punt d’aunor e de principis qu’en eri cap circonstància podie hèr-la transigir.
Vint menutes dempús d’auer partit Rasumikhine s’enteneren ena pòrta dus discrèts e rapids còps.
Qu’ère er estudiant, que tornaue.
Non entri, donques qu’eth temps mos prèsse, didec rapidaments quan lo dauriren.
Dormís coma un soc e damb perfècta tranquillitat.
Nastasia ei ath sòn costat e l’è ordenat que non lo dèishe enquia que jo torna.
Ara vau a cercar a Zosimov pr’amor que li balhe un còp de uelh.
Dempús vierà a informar-vos e poderatz ajaçar-vos, que ja vos hè bèra manca, donques que pro que se ve qu’ètz agotades.
E partic corrent peth correder.
Jo me pensi qu’ei ua excellenta persona, didec Dunia afogadaments e contunhant es sòns passègi pera cramba.
Ath cap d’ua ora, se tornèren a enténer passi en correder e de nauèth piquèren ena pòrta.
Aguest còp es dues hemnes auien demorat damb absoluda confiança era dusau visita de Rasumikhine, qu’era sua paraula ja non metien en dobte.
Plan que òc, ère eth e s’acompanhaue de Zosimov.
Aguest non auie trantalhat en deishar era reünion entà vier a tier-li ua visita ath malaut.
Ça que la, Rasumikhine l’auie calut persutar entà que venguesse a visitar as dues hemnes: non se’n fidaue deth sòn amic, qu’eth sòn estat d’embriaguesa ère evident.
Mès lèu se padeguèc, e autanplan se sentec vantat, en veir que, plan, se lo demoraue coma un oracle.
Pendent es dètz menutes que se tardèc era visita artenhec entornar era confiança a Pulqueria Alexandrovna.
Mostrèc gran interès peth malaut, mès parlèc en un ton reservat e austèr, plan pròpri d’un mètge de vint-e-sèt ans, cridat en ua consulta d’extrèma gravetat.
Ne se permetec era mendre digression, ne mostrèc cap desir de cuélher relacions mès intimes e amistoses damb es dues hemnes.
Coma que, tanlèu entrèc, avertic era beresa enludernanta d’Avdotia Romanovna, sagèc de mostrar-li era mendre atencion e dirigir- se exclusiaments a sa mair.
Tot aquerò li costaue ua extraordinària satisfaccion.
Manifestèc qu’auie trapat ath malaut en un estat francaments satisfactòri.
Sivans es sues observacions era malautia ère deguda non solet as condicions materiaus que se trapaue eth sòn pacient pendent fòrça temps, senon a d’autes causes de mena morau.
Se tractaue, entà didèc’c atau, deth complèx resultat de diuèrses influéncies: inquietuds, suenhs, idies, eca.
En avertir, sense demostrà’c, qu’Avdotia Romanovna l’escotaue damb grana atencion, Zosimov s’estenec sus eth tèma damb prigonda complacéncia.
Pulqueria Alexandrovna li preguntèc, inquieta, per “cèrts simptòmes de holia” e eth doctor repliquèc, damb un arridolet plen de franquesa e de serenor que s’auie exagerat eth sens des sues paraules.
Plan que òc, eth malaut daue mòstres d’èster senhorejat per ua idia fixa, quauquarren atau coma ua monomania.
Eth, Zosimov, ère alavetz encaborniat en estudi d’aguesta branca dera medecina.
Mès non mos cau desbrembar, higec, qu’eth malaut a estat, enquia aué, jos es efèctes deth deliri…
Era arribada dera sua familha costarà en eth, solide, ua influéncia saludabla, tostemps que se tengue en compde que li cau evitar naues emocions.
Damb aguestes paraules, dites en ton significatiu, dèc per acabada era sua visita.
Ara seguida se lheuèc, se didec adiu damb ua barreja de circonspeccion e cordialitat e se retirèc acompanhat d’un molon de benediccions, accions de gràcies e efusiues manifestacions de gratitud.
Avdotia Romanovna autanplan li balhèc era sua delicada man, sense qu’eth auesse hèt arren entà costar aguest gèst, e eth doctor gessec, encantat dera visita, e mès encantat encara d’eth madeish.
Deman parlaram.
Demàn, a prumèra ora, vierè entà balhar-vos notícies.
En enténer aquerò, Rasumikhine se lancèc còp sec sus Zosimov e l’agarrèc eth còth damb es mans.
Encantadora?
As dit encantadora?
Com gauses a…
Comprenes…?
M’as comprenut…?
E lo lancèc contra era paret, sense deishar de bassacar-lo.
Dèisha-me dimònis…!
Maudit embriac!, cridèc Zosimov en tot defener-se.
E quan l’auec deishat Rasumikhine, se quedèc guardant-lo fixaments e s’estarnèc en ua arridalhada.
Rasumikhine s’estèc ath sòn dauant, damb es braci queigudi, e eth ròstre cogitós e trist.
Plan que òc, sò un saumet, didec damb tragic accent.
Aquerò non, amic; jo non sò un saumet: jo non pensi en pegaries coma tu.
Seguiren eth sòn camin en silenci e ja èren près dera casa de Raskolnikov, quan Rasumikhine, que daue mòstres de grana preocupacion, trinquèc eth silenci.
Escota, li didec a Zosimov, tu non ès ua mala persona, mès qu’as ua polida colección de defèctes.
Qu’ès corromput.
Ès fèble, sensuau, guiterós, e non sabes privar-te d’arren.
Qu’ei un camin lamentable qu’amie entath lim.
Ès tan mofle, tant adamaiselat, que non compreni se com as pogut arribar a mètge, e mès que mès, un mètge que complís damb eth sòn déuer.
Un doctor que dormís en jaça de plumes e se lhèue de nets entà vier a visitar un malaut…!
En dus o tres ans non haràs taus sacrificis…
Mès, en fin, aquerò que non impòrte.
Çò que voi díder ei aquerò: tu dormiràs aguesta net en apartament dera patrona (qu’è artenhut, non sense trabalh, eth sòn consentiment) e jo ena codina.
Aquerò ei entà tu ua escadença de hèr mès estreta coneishença damb era…
Non, non penses mau.
Que non voi díder aquerò, ne de bon tròç…
Mès se jo non pensi arren!
Aguesta hemna, estimat, qu’ei eth pudor personificat; ua barreja de discrèts silencis, timiditat, castetat invencibla e, ath còp, prigondes alendades.
Desliura-me d’era, per tot çò que mès volgues, Zosimov!
Qu’ei pro beròia.
Me haries un favor que t’arregraïria damb tota era amna.
Te juri que t’ac arregraïria!
Zosimov se metec a arrir de boni talents.
Mès, entà qué la voi jo?
T’asseguri que non te costarà cap trebuc.
Era soleta causa que te cau hèr ei parlar-li, sigue de çò que sigue: sès ath sòn costat e li parles.
Coma qu’ès mètge pòs començar per guarir-la d’ua malautia quinsevolh.
Te juri que non te n’empenaïràs…
Aguesta hemna qu’a un clavicòrdi.
Jo sai un shinhau de musica e coneishi aguesta cançoneta russa que ditz “vèssi lèrmes amares.” Era adore es cançons sentimentaus.
Atau comencèc era causa.
Tu qu’ès un mèstre deth teclat, un Rubinstein.
T’asseguri que non te n’empenaïràs.
Mès, escota, l’as hèt bèra promesa…?
Arren d’aquerò, arren en absolut…
Pr’amor que Tchebarov a sajat…
Impossible.
Alavetz, la dèishes e en patz.
Per qué?
Pr’amor que… pr’amor qu’ei impossible, simplaments…
Çò que non compreni ei era tua obstinacion de tirassar-la-te, de estacar-la a tu.
Jo non è sajat tau causa, ne plan mens.
Qu’ei era que m’a botat es ligadures, en tot profitar-se’n dera mia estupiditat.
Ça que la, que l’ei parièr qu’er estacat siga jo o tu: eth cas ei auer ath sòn costat un pretendent…
Ei… sabi pas se com explicà’c…
Guarda; jo sai que tu domines es matematiques.
Donques ben; parla- li deth calcul integrau.
Te balhi era mia paraula de qué non ac digui de trufaria, te juri qu’eth tèma l’ei indiferent.
Era te guardarà e alendarà.
Jo l’è estat parlant pendent dus dies deth Parlament prusian (qu’arribe un moment qu’un non sap de qué parlar-li) e era soleta causa qu’era hège ère alendar e sudar.
Mès non li parles d’amor, pr’amor que poirie escometer-la ua crisi de timiditat.
Sonque te cau hèr-li creir que non pòs separar-te d’era.
Aquerò qu’ei pro…
Estaràs coma en casa, exactaments coma ena tua casa; liegeràs, t’estiraràs, escriueràs…
Autanplan poiràs riscar-te e hèr-li un punet… mès un punet discrèt.
Mès, entà qué me cau hèr tot aquerò?
Arren, que non artenhi que me comprenes…!
Escota: vosati formatz ua parelha perfèctaments armonica.
Hè ja temps qu’ac vengui pensant…
E s’eth tòn fin a d’èster aguest, qué importe qu’arribe abans o dempús?
Te semblarà que vòles sus plumes; qu’ei aguesta ua vida que s’apodère d’un e lo senhorege; qu’ei era fin deth mon, era ancora, eth pòrt, eth centre dera tèrra, eth paradís.
Coquilhons suculents, saborosi pastissi de pèish, eth samovar pera tarde, trendes alendades, tèbes blòdes d’anar per casa e boni cauhadors.
Ben, amic mèn; que comenci a díder causes absurdes.
Ja ei ora d’anar-se’n a dormir.
Escota: jo me desvelhi diuèrsi còps pendent era net.
Quan me desvelha vierè a hèr-li un còp de uelh a Rodia.
Per tant, non t’enquimeres se m’entenes pujar.
Ça que la, s’eth còr t’ac mane, pòs vier a tier-li ua visita.
E se vedesses quauquarren anormau…, deliri o fèbre… te cau desvelhar-me.
Mès aquerò non se passarà.
A londeman èren mès des sèt quan Rasumikhine se desvelhèc.
Jamès ena sua vida auie estat tan preocupat e ombriu.
Eth sòn prumèr sentiment siguec de prigonda perplexitat.
Jamès auie pogut imaginar que se desvelharie un dia damb semblabla umor.
Rebrembaue enquia es detalhs mès menuts des incidents dera net passada e se n’encuedaue de qué s’auie passat quauquarren extraordinari, de qué auie recebut ua impression plan desparièra des que l’èren familhaus.
Ath delà, comprenie qu’eth sòmi que s’auie hargat ère totafèt irrealizable, autant, que se sentec avergonhat d’auer-lo-se calat ena sua ment, e s’esdeguèc a hèr-lo enlà d’era, pr’amor de tier es sòns pensaments en d’autes causes, enes dèuers mès rasonables que l’auie legat, entà didè’c atau, era maudita jornada anteriora.
Çò que mès l’avergonhaue ère rebrembar enquia quin extrèm s’auie mostrat innòble, donques que, ath delà d’èster embriac, se n’auie profitat dera situacion dera gojata entà criticar dauant d’era, possat per un sentiment de gelosia pèc e mesquin, ar òme qu’ère eth sòn prometut, en tot ignorar es ligams d’afeccion que i auie entre eri e, en realitat, sense saber arren d’aqueth òme.
De un aute costat, damb quin dret s’auie permetut jutjar-lo e qui l’auie demanat que se metesse a jutge?
Dilhèu ua creatura coma Avdotia Romanovna podie autrejar-se a un òme indigne solet pes sòs?
Non, que non i auie cap de dobte de qué Piotr Petrovitch possedie quauqua qualitat.
Eth lotjament?
Eth non podie saber se qué ère aquera casa.
Les auie cercat lotjament; per tant, auie complit eth sòn déuer.
A!, be n’ère de miserable tot aquerò, e be n’ère d’inadmisibla era rason que sajaue de justificar-se: eth sòn estat d’embriaguesa!
Aguesta desencusa encara l’avilie mès.
Era vertat qu’ei ena beuenda; per tant, jos era influéncia der alcoòl, eth auie revelat tota era viletat deth sòn còr menspredós e gelós.
Se podie perméter un òme coma eth concéber taus sòmis?
Qué ère eth, en comparèr damb ua joena coma Avdotia Romanovna?
Com podie comparar-se damb era er embriac blagaire e grossièr dera net anteriora?
Impossible imaginar arren mès vergonhant e comic ath còp, qu’ua union entre dus èssers tan desparièrs.
Rasumikhine se rogic dauant d’aguestes idies.
E, còp sec, coma hèt de bon voler, se’n brembèc de qué era net passada auie dit en soleret dera escala qu’era patrona aurie gelosia d’Avdotia Romanovna…
Aguest pensament li resultèc tant intolerable, que fotèc un còp de punh en hornèu dera codina.
Tan violent siguec eth patac que se hec mau ena man e arrinquèc un tòcho.
Cèrtaments, gasulhèc a mieja votz ua menuta dempús prigondaments avergonhat, aguestes pegaries ja non se pòden evitar ne reparar.
Per tant, ei inutil pensar en aquerò…
Çò de mès prudent serà que me presenta en silenci, complisca es mèns dèuers sense badar boca e… que me desencusa damb eth mutisme…
Plan que òc, tot qu’ei perdut.
Ça que la, dediquèc un suenh especiau ara sua vestidura.
Examinèc eth sòn vestit.
Non n’auie qu’un, mès se l’ac aurie botat encara que n’auesse d’auti.
Totun, exibir cinicaments ua descuedada lordèra, qu’aurie estat un acte de mau gust.
Non auie eth dret de mortificar damb eth sòn aspècte a d’autes persones, e mens a ues persones que l’auien de besonh e l’auien pregat que venguesse a veder-les.
Brossèc suenhosaments eth sòn vestit.
Era sua ròba interiora qu’ère presentabla, coma de costum (Rasumikhine ère intransigent per çò dera netedat dera ròba interiora).
Comencèc a lauar-se a consciéncia.
Nastasia li balhèc eth sabon e eth lo tenguec entath còth, eth cap e (aquerò mès que mès) entàs mans.
Mès quan arribèc eth moment de decidir se li calie arrasar-se (Praskovia Pavlovna possedie excellentes guinhauetes d’arrasar heretades deth sòn defuntat marit, eth senhor Zarnitzine), se didec que non ac harie, e s’ac didec autanplan damb ua cèrta aspror.
Se poirien pensar que m’è arrasat entà…
Òc, solide que s’ac pensarien…
Non, non m’arrasarè per arren deth mon.
E mens en auer era conviccion de qué sò un grosssièr, un mau educat, un…
Admetam que me considèri, causa que de bèra manèra ei vertat, un òme aunèst, o pòc mens.
Posqui èster capinaut d’aguesta aunestetat?
Toti les cau èster aunèsti e mès qu’aunèsti…
Ath delà (pro ben que me’n brembi), jo auí aqueres causetes… non desaunèstes, plan que òc, mès…
E quines idies m’assauten a viatges…!
Com méter ath costat de tot aquerò a Avdotia Romanovna…?
Plan, que se’n vage ath diable…!
Non m’interèsse bric…
Alavetz campèc Zosimov.
Auie passat era net en salon de Praskovia Pavlovna e ère a mand de tornar entara sua casa.
Rasumikhine li didec que Raskolnikov dormie coma un soc.
Zosimov dispausèc que non se le desvelhèsse e prometec tornar tàs onze.
Mès, ja veiram se lo trapi aciu, higec.
Dimònis d’òme!
Un pacient que non aubedís ath mètge!
Estúdia tu ua carrèra entad aquerò!
Sabes se les tierà ua visita a sa mair e a sa fraia, o s’eres vieràn aciu?
Me pensi que vieràn eres, repliquèc Rasumikhine qu’auie comprenut era finalitat dera pregunta.
Sens dobte, les calerà parlar d’ahèrs de familha.
Per tant, me n’anarè.
Tu, coma qu’ès eth mètge as mès drets que jo.
Jo sò eth mètge, mès non eth confessor.
Vierè solet un moment.
Non me posqui tier exclusiuaments ada eres: qu’è fòrça trabalh.
Sò preocupat per ua causa, didec Rasumikhine, cogitós e damb cara ombriua.
Ager, coma qu’èra embriac, non podí arturar era mia lengua e didí mil estupiditats.
Ua d’eres siguec que tu cranhies qu’es simptòmes que Rodion presentaue siguessen ua anóncia de… deméncia.
Atau l’ac didí ath madeish Rodia.
E tanben a sa fraia e a sa mair, non?
Òc… jo sai qu’aquerò siguec ua pegaria e que me calerie que me foetèssen.
Mès, entre nosati, as pensat aquerò seriosaments?
Seriosaments…
Seriosaments…!
Tu madeish me lo descriueres coma un maniatic quan m’amières ena sua casa…
Qu’ei un bon tèma entà tractar-lo damb un òme qu’era sua holia pòt auer estat costada per aguest eveniment…!
Se me n’auessa sabut exactaments de çò que s’auie passat en comissariat, se me n’auessa sabut, peth menut, de qué un brigand l’auie herit damb es sues sospeches, qu’auria evitat semblabla convèrsa.
Aguesti maniacs hèn un ocean d’ua gota d’aigua e cuelhen coma reaus es asenades qu’imaginen.
Ara, gràcies a çò que mos condèc anet Zamiotov ena tua casa, ja compreni fòrça causes.
E ara hèm cara a un òme redusit ara misèria e que se ve ena escadença de patir es insoléncies d’un policièr.
Ahigem ad aquerò era malautia que lo minaue e er efècte dera grèu sospecha.
Pensa que se tracte d’un grad d’ipocondria en darrèr grad, d’un individú capinaut en extrèm: aquiu qu’auem era basa deth mau…
Plan, que se’n vage tot ath diable!
A!, a prepaus: aguest Zamiotov ei un gran gojat, mès a cometut ua pegaria en condar tot aquerò.
Qu’ei un blagaire incorregible.
Mès, a qui l’ac a condat?
A tu e a jo.
E a Porfiri.
Bè!, que non i a cap mau en qué Porfiri se’n sàpie.
Escota: as quauqua influéncia ena mair e ena fraia?
Ja s’ac haràn, repliquèc Rasumikhine visiblaments contrariat.
Per qué atacarie tan furiosaments ad aguets Lujine?
Non van ben de sòs, vertat?
Aquerò ei tot un interrogatòri!, exclamèc Rasumikhine dehòra de se.
Com posqui saber jo çò qu’eres an en pensament?
Pregunta’c ada eres: dilhèu t’ac diguen.
Be n’ès de bèstia a viatges!
Per çò que semble, encara non se t’a passat deth tot era peta.
Adishatz.
Balha-li les gràcies dera mia part a Praskovia Pavlovna pera sua ospitalitat.
Que s’a embarrat ena sua cramba e non a contestat ath mèn “bon dia.” Aguest maitin s’a lheuat tàs sèt e a hèt que l’amièssen eth samovar en dormitòri.
Non è auut er aunor de veder-la.
Tàs nau en punt arribèc Rasumikhine ena pension Bekaleev.
Es dues hemnes lo demorauen de hège ua bona estona damb ua impaciéncia febriu.
S’auien lheuat tàs sèt e mieja.
Er estudiant entrèc ena casa damb cara ombriua, saludèc bastrusaments e aguesta maganha lo hèc rogir.
Mès se passèc quauquarren que non auie previst.
Pulqueria Alexandrovna se lancèc sus eth, l’agarrèc des mans e manquèc pòc entà que se les punèsse.
Rasumikhine dirigic ua timida guardada a Avdotia Romanovna.
Mès aqueth ròstre capinaut exprimie un arreconeishement tan prigond e ua simpatia tant afectuosa (en sòrta des guardades burlesques e plies de mensprètz mau dissimulat que demoraue recéber) qu’era sua confusion non auec limits.
Erosaments, auie un tèma de convèrsa obligat e se dispausèc a méter man en eth.
Quan se’n sabec de qué eth sòn hilh seguie dormint e es causes non podien anar mielhor, Pulqueria Alexandrovna manifestèc qu’ac celebraue de vertat, pr’amor que desiraue parlar damb Rasumikhine sus questions urgentes abans de vier a veir a Rodia.
Ara seguida li preguntèc ath visitaire s’auie prenut eth tè, e, dauant dera sua responsa negatiua, era mair e era hilha lo convidèren a prener-lo damb eres, donques que l’auien demorat entà esdejoar.
Avdotia Romanovna hec sonar era campaneta e acodic un maujargat sirvent.
L’encarguèren eth tè, e com l’auie de mestrar.
Rasumikhine siguec a mand de lançar pèstes dera pension, mès se’n brembèc de Lujine, se sentec avergonhat e non didec arren.
Autanplan s’alegrèc quan es preguntes de Pulqueria Alexandrovna comencèren a quèir, sus eth, coma ua peiregada.
Interrogat e interromput en cada moment, s’estèc tres quarts d’ora balhant explicacions.
Condèc guaire sabie dera vida de Rodion Romanovitch pendent eth darrèr an, e acabèc damb un raconde peth menut dera malautia deth sòn amic.
Passèc de long tot aquerò que non hège ath cas, coma, per exemple, era scèna deth comissariat, damb totes es sues conseqüéncies.
Es dues hemnes l’escotèren damb viua atencion.
Ça que la, quan eth credec que ja auie balhat toti es detalhs susceptibles d’interessar-les e, per tant, consideraue complida era sua mission, se n’encuedèc de qué eres non pensauen atau e de qué auien escotat eth sòn long raconde sonque coma un preambul.
Didetz-me, didec viuaments Pulqueria Alexandrovna, qué ne pensatz, vos…?
Non coneishi encara eth vòste nòm.
Dmitri Prokofitch.
Plan, donc, Dmitri Prokofitch; jo voleria saber… quines son es opinions de Rodia, es sues idies, en aguesti moments…
Ei a díder… comprenetz-me…
Ò!, sabi pas com didè’c…
Guardatz, jo voleria saber se qué ei çò que l’àgrade e çò que non l’agrade… e se tostemp ei tant irritat coma delànet…, e quini son es sòns desirs, mielhor dit, es sòns sòmis e ambicions…, e qué ei çò que mès influís ena sua animositat en aguesti moments…
En resumit, voleria saber…
Qu’ei vertat, mon Diu!
Qu’ei qu’èra tan luenh de demorar trapar-lo atau!
Ça que la, didec Rasumikhine, aguesti cambiaments son fòrça naturaus.
Jo non è mair, mès òc un oncle que ven cada an a veder-me.
E tostemps me trape transformat, enquia e tot fisicaments…
Plan, çò d’important ei que s’an passat fòrça causes en tres ans qu’auetz estat sense veir a Rodion.
Jo lo coneishi de hè un an e miei.
Qu’a estat tostemp un òme taciturn, ombriu e capinaut.
Darrèraments (dilhèu aquerò comencèc abantes de çò que pensam) s’a convertit en un èsser maufidat e neurastenic.
A viatges se limite a aparéisher hered e insensible, mès enquia de tau manèra, que resulte inuman.
Qu’ei coma s’auesse dus caractèrs desparièrs e les anèsse alternant.
En bèri moments se mòstre complètaments taciturn.
Da era impression d’estar tostemp ocupat, çò que, se siguesse vertat, explicarie que toti lo shòrden, mès çò de cèrt ei que s’està ores e ores ajaçat e sense hèr arren.
Non l’agraden es ironies, e non pr’amor que li manque mordacitat, senon pr’amor que, sens dobte, li semble que non pòt pèrder eth temps en taus frivolitats.
Qu’a ua nauta opinion d’eth madeish, ena mia pensada non sense rason…
Qué mès…?
A, Òc!
Me pensi qu’era vòsta arribada aurà sus eth ua accion saludabla.
Ara fin, eth joen gausèc guardar mès francaments a Avdotia Romanovna.
Tant que parlaue, l’auie dirigit guardades de reuelh, encara que rapides e furtives.
A viatges, era joena s’estaue seiguda dauant dera taula, escotant-lo atentiuaments; a viatges, se lheuaue e començaue a dar es sòns acostumadi passègi pera cramba, damb es braci crotzadi, barrada era boca, cogitosa, en tot hèr de quan en quan quauqua pregunta, mès sense arturar-se.
Tanben era auie eth costum de non escotar enquiath finau a qui li parlaue.
Amiaue un vestit simple e leugèr, e en còth un mocador blanc.
Rasumikhine dedusic de diuèrsi detalhs, qu’autant era coma sa mair, viuien ena màger praubetat.
S’Avdotia Romanovna auesse vengut jargada coma ua reina, ei plan probable que Rasumikhine non s’auesse vist intimidat dauant d’era.
Totun, dilhèu pr’amor que la vedie tan modèstaments jargada e s’imaginaue era sua vida de privacions, ère espaurit e susvelhaue atentiuaments es sòns pròpris gèsti e paraules, çò qu’aumentaue era sua timiditat d’òme que se maufide d’eth madeish.
Mos auetz balhat, didec Avdotia Romanovna damb un arridolet, interessanti detalhs sus eth caractèr deth mèn frair, e ac auetz hèt damb tota imparcialitat.
Aquerò està pro ben; mès jo me pensaua que vos l’admiràuetz…
Plan que òc, coma supausatz, i deu auer quauqua hemna en tot aquerò, higec, cogitosa.
Jo non è dit tau causa…, encara que dilhèu ajatz rason.
Ça que la…
Qué?
Rasumikhine.
Ei a díder, que lo consideratz incapable d’estimar.
Mès de seguit s’en brembèc deth judici que venguie d’exprimir sus tau frair, e se rogic enquias aurelhes.
Era joena non podec mens qu’estarnar-se d’ a arrir en vedè’c.
Qu’ei plan possible que sigatz es dus enganhadi en vòste judici sus Rodia, didec Pulqueria Alexandrovna, un shinhau ofensada.
Que non parli deth present, Dunetchka.
Que non è auut damb eth ne un solet moment de tranquillitat, ne quan ère un mainatge de quinze ans.
Encara lo creigui capable de hèr quauquarren qu’ad arrés li poirie passar pera imaginacion…
Sense vier mès luenh, hè un an e miei me balhèc un desengust de mòrt damb era sua decision de maridar-se damb era hilha dera sua patrona, aguesta senhora… com se cride…?
Zarnitzine.
Vo’n sabetz vos des detalhs d’aguesta istòria?, preguntèc Avdotia Romanovna.
Credetz, seguic Pulqueria Alexandrovna damb veeméncia, que l’aurien pogut arturar es mies lèrmes, es mies supliques, era mia manca de salut, era mia mòrt, era nòsta misèria, a tot darrèr?
Non, eth aurie passat per dessús d’aguesti trebucs damb era màger tranquillitat deth mon.
Eth non m’a dit ne ua soleta paraula sus aguest ahèr (didec prudentaments Rasumikhine), mès jo me n’è sabut de quauquarren pera veuda de Zarnitzine, que, per cèrt, non ei bric blagaira.
E çò qu’aguesta senhora m’a dit ei fòrça estranh.
Qué vos a dit?, preguntèren es dues hemnes ath còp.
Ò!, arren de particular.
Çò qu’è sabut ei qu’aguest maridatge, qu’ère irrevocablaments decidit e que solet era mòrt dera prometuda podec empedir, non ère deth gust dera senhora Zarnitzine…
M’en sabí, ath delà, de qué era nòvia ère ua hemna lèja e malautissa…, ua joena estranha, encara que dotada de cèrts encantaments.
Plan que òc, les auie d’auer, pr’amor que, de ua auta manèra, non s’aurie comprenut que Rodia…
Ath delà, era gojata non auie dòt…
Ça que la, eth non s’aurie maridat per interès…
Qu’ei plan dificil formular un judici.
Que Diu me perdone, mès m’alegrè dera sua mòrt, pr’amor que sabi pas entà quin des dus aurie estat mès funèst aguest maridatge, didec Pulqueria Alexandrovna.
Ara seguida, timidaments, damb visibles trantalhaments e dirigint guardades furtiues a Avdotia Romanovna, que non amagaue eth sòn descontentament, comencèc a interrogar ath joen sus era scèna que s’auie desvolopat eth dia anterior entre Rodia e Lujine.
Aguest incident semblaue costar-li ua prigonda inquietud, e enquia vertadèr terror.
Rasumikhine referic peth menut era discussion, en tot híger es sòns pròpris comentaris.
Acusèc sense embuts a Raskolnikov d’auer insultat Piotr Petrovitch de bon voler e non mentèc eth detalh de qué era malautia que patie eth sòn amic podie desencusar era sua conducta.
Qu’auie planejat tot aquerò abans dera sua malautia, acabèc.
Jo pensi coma vos, didec Pulqueria Alexandrovna, desesperada.
Avdotia Romanovna non podie èster mens estonada per aguest hèt.
Pulqueria Alexandrovna non podec tier-se.
Atau, donc, ei aguesta era vòsta opinion sus Piotr Petrovitch?
Non ne posqui auer ua auta deth futur espós dera vòsta hilha, responec Rasumikhine damb era màger fermetat.
E non ac digui per pura cortesia senon perque… perque era mielhor recomanacion entad aguest òme ei qu’Avdotia Romanovna l’age escuelhut per espós…
S’ager arribè a insultar-lo siguec pr’amor qu’èra ignominiosaments embriac… e coma hòl; òc, coma hòl, complètaments dehòra de jo…
E aué me senti prigondaments avergonhat.
Se rogic e s’arturèc.
Avdotia Romanovna se rogic tanben, mès non didec arren.
Non auie badat boca dès qu’auie començat a enténer a parlar de Lujine.
Mès Pulqueria Alexandrovna se sentie un shinhau desconcertada en mancar-li era ajuda dera sua hilha.
Fin finau, manifestèc, trantalhant e dirigint contunhes guardades ath joen, que s’auie passat quauquarren que la capviraue prigondaments.
Guardatz, Dmitri Prokofitch, comencèc a díder.
Mès s’arturèc e preguntèc ara sua hilha:
Me cau parlar dubèrtaments damb Dmitri Prokofitch, vertat, Dunetchka?
Plan que òc, mama, responec sense trantalhar Avdotia Romanovna.
Donques qu’ei eth cas… seguic immediataments Pulqueria Alexandrovna, coma se l’auessen trèt ua montanha deth dessús en autorizar-la a participar eth sòn dolor.
Enes prumères ores d’aguest maitin auem recebut ua carta de Piotr Petrovitch, en responsa ara que l’auem manat nosates ager en tot anonciar-li era nòsta arribada.
Eth mos auie prometut acodir ena estacion entà receber-mos, mès que non li siguec possible e mos manèc a ua sòrta de vailet que mos amièc entà aciu.
Aguest òme mos didec que Piotr Petrovitch vierie a veder-mos aguest maitin.
Mès, en sòrta d’aquerò, mos a manat aguesta carta…
Que la podetz liéger vos madeish.
I a en era un punt que me preocupe especiauments.
Vos madeish veiratz de quin punt se tracte, Dmitri Prokofitch, e me balharatz era vòsta sincèra opinion.
Vos coneishetz mielhor qu’arrés eth caractèr de Rodia e mos poiratz conselhar.
Vos avertisqui que Dunetchka cuelhec ua decision de seguit, mès sabi pas encara se qué hèr.
Plan per aquerò èra en tot demorar-vos.
Rasumikhine despleguèc era carta.
Vedec qu’ère datada deth dia anterior e liegec çò que seguís:
Aguesta ei era rason de qué vos manèssa un vailet, que per çò deth sòn assopliment, me semblèc indicat entad cas.
Es ahèrs qu’exigissen era mia preséncia en Senat me privaràn madeish der aunor de visitar-vos deman peth maitin.
Romanovitch, que m’insultèc dera manèra mès grossièra quan ager, en saber-me’n qu’ère malaut venguí a veder-lo.
Ath delà d’aquerò, qu’ei de besonh que parla damb vos, seriosaments, d’un punt que sus eth voi conéisher era vòsta opinion.
Voleria avertir-vos que se, a maugrat deth mèn prèc, me trapi a Rodion ath cant vòste, me veirè obligat a anar-me’n de seguit e en aguest cas era responsabilitat serà exclusiuaments vòsta.
Se vos digui aquerò ei pr’amor que sai positiuaments que Rodion Romanovitch ei en disposicion de gésser en carrèr e, per tant, pòt vier ena vòsta casa.
Òc, sai qu’eth vòste hilh, que semblaue tan malaut quan lo visitè, dues ores dempús se remetec còp sec.
E ac posqui assegurar pr’amor que lo vedí damb es mèns pròpris uelhs ena casa d’un embriac que venguie d’èster cuelhut per un coche e que moric pòc dempús.
Per cèrt, que Rodion Romanovitch autregèc vint-e-cinc robles entar “acogament” ara hilha deth defuntat, joena qu’era sua mala conducta ei deth domeni public.
Aquerò m’estonèc en grana manèra, donques que non ignòri çò de molt que vos a costat arténher aguesti sòs.
Qué me cau hèr, Dmitri Prokofitch?, exclamèc Pulqueria Alexandrovna, lèu damb es lèrmes enes sòns uelhs.
Com li vau a díder a Rodia que non vengue?
Eth mos demanèc, tu per tu, que trinquèssem damb Piotr Petrovitch e vaquí que Piotr Petrovitch m’enebís que veiga ath mèn hilh…
Mès se jo li digui a Rodia aquerò, ei capable de vier de bon voler.
E qué se passarà alavetz?
Mon Diu!, exclamèc era mair.
Quinsevolh se’n sap de çò qu’era opine!
Ditz çò que mos cau hèr, mès sense explicar eth perqué.
Era sua pensada ei que mos conven…, non que conven senon qu’ei indispensable… que Rodia vengue tàs ueit e se trape damb Piotr Petrovitch…
Era mia intencion ère non dider-li arren d’aguesta carta e sajar, damb era vòsta ajuda, d’evitar que venguesse…
S’irrite tan facilaments!
Per çò que tanh ad aguest alcoòlic que s’a mòrt, sabi pas se qui ei, e tanpòc qui ei aguesta hilha que Rodia l’a autrejat uns sòs que…
Qu’as artenhut a còsta de grani sacrificis, acabèc Avdotia Romanovna.
Ager eth sòn estat ère normau, didec Rasumikhine, cogitós.
Serie interessant saber çò que hec ager ena tauèrna…
Plan, me parlèc d’un mòrt e d’ua joena, quan l’acompanahaua entara sua casa; mès que non comprení ne ua soleta paraula.
Ager tanben èra jo…
Çò de mielhor, mama, ei que vengam ara madeish en çò de Rodia.
Aquiu veiram se qué mos conven hèr.
Ath delà, ja ei ora de qué mo n’anem.
Son mès des dètz!, exclamèc era joena dempús de hèr un còp de uelh ath preciós relòtge ornat d’esmalts que penjaue deth sòn còth, estacat a ua cadia fina d’estil venecian.
Aguesta jòia contrastaue fòrça damb era rèsta dera sua jarga.
Òc, Dunetchka, que ja ei era ora, didec Pulqueria Alexandrovna, aclapada e inquieta.
Que ja ei ora de qué mo n’anem.
En veir que non arribam, se poirie pensar qu’èm desengustades damb eth per çò dera scèna d’anet.
Mon Diu, mon Diu…!
Tant que parlaue se botaue ara prèssa eth chapèu e era mantilha.
Dunetchka s’apraièc tanben.
Es sòns gants èren non solet rosigadi, senon traucadi, coma podec veir Rasumikhine.
Ça que la, aguesta evidenta praubetat daue as dues daunes un aire d’especiau dignitat, coma se passe damb es persones que saben amiar vestits umils.
Rasumikhine contemplaue a Avdotia Romanovna damb veneracion e se sentie capinaut dauant dera idia d’acompanhar-la.
E pensaue qu’era reina que s’apraiaue es miches ena preson deuie d’auer mès majestat en aguest moment que quan apareishie enes hèstes esplendides e enes magnifiques desfilades.
Mon Diu!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Jamès m’auia imaginat que podesse costar-me temor ua entrevista damb eth mèn hilh, damb eth mèn estimat Rodia.
Donques la cranhi, Dmitri Prokofitch, higec en tot dirigir-li ath joen ua guardada timida.
Non te cau pòur, mama, didec Dunia, abraçant-la.
Era confiança en eth non me manque, hilha, didec era prauba hemna.
Gesseren de casa.
Sabes se qué m’a arribat, Dunetchka?
Qu’aguest maitin, quan començaua, ara fin, a demorar-me esclipsada, era defuntada Marfa Petrovna se m’a apareishut en sòmis.
Anaue vestida de blanc.
S’a apressat a jo, m’a cuelhut dera man e a secodit eth cap de manèra sevèra, coma censurant-me…
Non te semble qu’aquerò ei un mau auguri?
Mon Diu, mon Diu!…
Escotatz, Dmitri Prokovitch: vo’n sabíetz de qué Marfa Petrovna moric?
Marfa Petrovna?
Sabi pas se qui ei.
Plan, donc, se moric ara imprevista.
E figuratz-vos…
Mès, mama!
Atau, donc, non vo’n sabetz?
Jo me pensaua qu’èretz ath pas de tot!
Desencusatz-me Dmitri Prokofitch.
Que sò un shinhau capvirada aguesti dies.
Vos considèri a vos coma ara nòsta Providéncia; plan per aquerò vos credia informat de tot aquerò que mos tanh.
Vos qu’ètz entà jo coma ua persona dera familha…
Non vos emmalicietz se vos digui quauquarren que non vos shaute…
Sant Diu!
Qué auetz ena man dreta?
Qu’ètz herit!
Òc; gronhèc Rasumikhine en un ton d’intima satisfaccion.
Sò tant expansiua a viatges, que Dunia li cau arturar-me.
Mès, mon Diu!, en quina tuta viu!
S’aurà desvelhat ja?
E aguesta hemna, era patrona, li ditz cramba a semblabla tuta…
Escotatz: didetz que non vos shaute que vos parlen massa?
Alavetz dilhèu vos shòrdi jo, que…
Prokofitch?
Com me cau comportar damb eth?
Ja vedetz que sò totafèt desorientada.
Non li hescatz massa preguntes se lo vedetz trist.
A!, Dmitri Prokofitch; be n’ei de dur a viatges èster mair!
Quina causa tant orribla!
Mama, ès esblancossida.
Padega-te, li didec Dunia, amorassant-la.
Te tormentes en bades, pr’amor qu’entada eth serà ua grana alegria tornar-te a veir, higec damb es uelhs ludents.
Es dues daunes pugèren doçaments darrèr de Rasumikhine.
Quan arribèren en quatau estatge se n’encuedèren de qué era pòrta der apartament dera patrona ère miei dubèrta e de qué a trauèrs dera dubertura, dera ombra estant, les guardauen dus uelhs neri.
Quan aguesti uelhs se trapèren damb es d’eres, era pòrta se barrèc tan rambalhosaments, que Pulqueria Alexandrovna siguec a mand de lançar un sorriscle de pòur.
Qu’ei mielhor, les didec Zosimov a penes les vedec entrar.
Zosimov ère aquiu de hège dètz menutes, seigut en madeish angle deth divan qu’ocupaue era vesilha.
Raskolnikov ère seigut en angle opausat.
Se trapaue complètaments vestit, e autanplan s’auie lauat e pientat, causa que non auie hèt de hège fòrça temps.
Eth quarto ère tan redusit, que quedèc plen quan entrèren es visitaires.
Mès aquerò non empedic a Nastasia esguitlar-se ath sòn darrèr pr’amor de seguir d’aurelha.
Raskolnikov auie un bon aspècte en comparèr damb eth dera vesilha.
Mès estaue fòrça palle e eth sòn ròstre exprimie ua ombriua abstraccion.
Era sua mina se retiraue ara d’un herit o ara d’un òme que venguie d’experimentar un prigond dolor fisic.
Qu’auie es celhes arroncilhades; es pòts, contreiguts; es uelhs, ardents.
Parlaue pòc e sense talents, coma ara fòrça, e es sòns gèsti exprimien a viatges ua sòrta d’inquietud febriu.
Sonque li mancaue un bendatge entà semblar totafèt un herit.
Aguest ombriu e palle ròstre s’illuminèc momentanèaments en entrar era sua mair e era sua fraia.
Mès era lum s’amortèc lèu lèu e sonque restèc eth dolor.
Zosimov, qu’examinaue ath sòn pacient damb un interès de mètge joen, observèc, estonat, que dès era entrada des dues hemnes eth ròstre deth malaut exprimie non alegria, senon ua sòrta d’estoïcisme resignat.
Raskolnikov daue era impression d’èster en tot hèr acaparament d’energies entà tier pendent ua o dues ores ua tortura que non podie evitar.
Cada paraula dera convèrsa que tenguec, ara seguida, semblèc apregondir ua herida dubèrta ena sua amna.
Mès, ath còp, mostrèc ua sang hereda qu’estonèc a Zosimov: eth hòl furiós dera vesilha ère senhor d’eth madeish enquiath punt de poder amagar es sòns sentiments.
Òc, ja veigui que sò lèu guarit, didec Raskolnikov, en tot abraçar corauments a sa mair e ara sua fraia, causa qu’aumplic d’alegria a Pulqueria Alexandrovna.
E non digui aquerò coma t’ac didí ager, higec, en tot dirigir-se a Rasumikhine, tant que li sarraue era man corauments.
Autanplan sò estonat, didec Zosimov alégraments, pr’amor que, enes sòns dètz menutes de parlòta damb eth malaut, aguest auie arribat a desconcertar-lo damb era sua luciditat.
Se la causa seguís atau, en tres o quate dies seratz guarit complètaments e auratz entornat en vòste estat normau d’un mes endarrèr…, o dilhèu de dus o tres, pr’amor que hè fòrça temps qu’amiàuetz era malautia en incubacion…
Non ei atau?
Cohessatz-ac.
E cohessatz tanben qu’auíetz bèth motiu entà èster malaut, higec damb un prudent arridolet, coma se cranhèsse irritar-lo.
Qu’ei possible, responec heredaments Raskolnikov.
Que digui aquerò, seguic Zosimov, qu’era sua animositat anaue en aument, pr’amor qu’era vòsta garison depent en part de vos.
Ara que podem parlar, voleria hèr-vos a compréner qu’ei de besonh qu’expulsetz, entà didè’c de bèra manèra, es encauses principaus deth mau.
Quines son aguestes encauses, ac ignori; mès vos que les deuetz conéisher.
Vos ètz un òme intelligent e podetz observar-vos a vos madeish.
Me semble qu’eth començament dera vòsta malautia coïncidís damb era fin des vòstes activitats universitàries.
Vos non ètz des que pòden víuer sense ocupacion: vos qu’auetz besonh de trabalh, d’auer un objectiu e perseguir-lo tu per tu.
Òc, òc; qu’auetz rason.
Zosimov, qu’es sòns prudents conselhs aubedien ath desir de hèr-se a veir dauant des daunes, quedèc prigondaments decebut quan, acabat eth sòn discurs, li tachèc ua guardada ath sòn pacient e se n’encuedèc qu’eth ròstre exprimie ua franca burla.
Mès aguesta decebuda s’esbugassèc lèu lèu: Pulqueria Alexandrovna comencèc a aclapar ath doctor damb es sues expressions de gratitud, mès que mès pera sua visita nueitiua.
Com?
Alavetz, non auratz dormit, non auratz descansat dempús deth viatge…
Aquerò non, Rodia: sonque siguérem lheuades enquias dues.
Dunia e jo non mos ajaçam jamès mès d’ora.
Jo tanpòc sai se com balhar-vos es gràcies, li didec Raskolnikov a Zosimov, damb ròstre ombriu e jocant eth cap.
Deishant a despart era question des onoraris, e desencusatz-me que menta aguest punt, sabi pas a qué deui aguest especiau interès que me demostratz.
Francaments, non ac compreni, e plan per aquerò… plan per aquerò era vòsta bontat m’aclape.
Ja vedetz que vos parli damb tota sinceritat.
Non vo’n hescatz, repliquèc Zosimov arrint afectuosaments.
Imaginatz-vos qu’ètz eth mèn prumèr pacient.
Es mètges que comencen senten pes sòns prumèrs malauts autant d’afeccion coma se siguessen es sòns pròpris hilhs.
Quauqui uns autanplan les adòren.
E jo non è encara ua clientèla abondosa.
E non parlem d’aguest, didec Raskolnikov senhalant a Rasumikhine.
Quines pegaries que dides!, exclamèc Rasumikhine.
S’auesse estat mès perspicaç, se n’aurie encuedat qu’eth sòn amic non estaue sentimentau, senon tot çò de contrari.
Avdotia Romanovna, ça que la, se n’encuedèc perfèctaments.
Era joena observaue ath sòn frair damb grana atencion.
De tu, mama, ne tansevolh ne voi parlar, seguic Raskolnikov, en ton deth que recite ua leçon aprenuda aqueth maitin.
Aué posqui saber-me’n de guaire deueres patir ager pendent era tua demora en aguesta cramba.
Dit aquerò, arric e balhèc còp sec era man ena sua fraia, sense badar boca.
Aguest còp eth sòn arridolet exprimie un sentiment prigond e sincèr.
Dunia, erosa e arregraïda, cuelhec de seguit era man de Rodia e la sarrèc trendaments.
Qu’ère era prumèra demostracion d’afèccion que recebie d’eth dempús dera peleja dera net anteriora.
Eth ròstre dera mair s’illuminèc dauant d’aguesta reconciliacion muda, mès sincèra, des sòns hilhs.
Qu’ei qu’a un detalhs…!
E be ne son de nòbles es sòns impulsi!
Damb quina simplicitat e delicadesa a botat fin ar incident d’ager damb era sua fraia!
Que l’a estat pro aufrir-li era man tant que la guardaue afectuosaments…
Quini uelhs a…!
Tot eth sòn ròstre ei beròi.
Enquia e tot mès qu’eth de Dunetchka.
Mès, mon Diu, qué miserablaments va jargat!
Vaska, er emplegat d’Anastasi Ivanovitch, vestís mielhor qu’eth…
A, coma me lançaria sus eth, l’abraçaria… e ploraria!
Mès que me cau pòur…, òc, pòur.
Està tant estranh!
Tan finaments coma parle, e jo me senti espaurida!
A, Rodia!, didec, en tot respóner as paraules deth sòn hilh.
Non te pòs imaginar guaire patírem Dunia e jo ager.
Ara que tot s’a acabat e era felicitat a tornat entà nosati, ac posqui díder.
Guarda, que vinguérem aciu, ath mès córrer, tanlèu deishèrem eth tren, pr’amor de veder-te e abraçar-te, e aguesta hemna…
A, guarda, qu’ei aciu!
Bon dia, Nastasia…
Plan, donc, Nastasia mos condèc qu’ères en lhet, damb fèbre nauta; que venguies d’anar-te’n, inconscient, delirant, e qu’auie gessut ara tua recèrca.
Ja te pòs imaginar era nòsta angonia.
Jo me’n brembè dera tragica mòrt deth tenent Potantchikov, un amic de ta pair que tu non as coneishut.
Hugec coma tu, en un accès de fèbre, e queiguec en potz deth pati.
Non lo poderen trèir enquiath dia a vier.
Eth perilh qu’auies mos semblaue encara màger de çò qu’ère ena realitat.
Siguérem a mand d’anar ara cèrca de Piotr Petrovitch, pr’amor de demanar-li ajuda… pr’amor qu’èrem soletes, totafèt soletes, acabèc damb accent planhós.
S’auie arturat dauant dera idia de qué encara ère perilhós parlar de Piotr Petrovitch, encara que tot siguesse ja apraiat erosaments.
Òc, tot aquerò ei fòrça anutjós, didec Raskolnikov en un ton tan distrèt e indiferent, que Dunetchka lo guardèc estonada.
Qué mès volia dider-vos?, seguic, en tot esforçar-se per rebrembar.
A, òc!
Non te penses, mama, ne tu Dunetchka, que jo non volia vier a veder-vos sense qu’abantes venguéssetz vosates.
Quina pensada, Rodia!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna, estonada.
Vengui de lheuar-me e me premania entà tier-vos ua visita, mès er estat deth mèn vestit m’ac a empedit.
Ager me desbrembé de dider-li a Nastasia que limpièsse es taques de sang, e ara madeish acabi de vestir-me.
Taques de sang?, preguntèc Pulqueria Alexandrovna, espaurida.
Que non a cap importància, mama; non te’n hèsques.
Ager, quan gessí d’aciu delirant, me trapè de pic damb un òme qu’auie estat hèt a cuélher per un coche…
Un foncionari.
Plan per aquerò era mia ròba ère tacada de sang.
Quan ères en tot delirar?, preguntèc Rasumikhine.
Donques te’n brembes de tot.
Qu’ei vertat, convenguec Raskolnikov, cuelhut per ua singulara preocupacion.
Me’n brembi de tot, e damb es detalhs mès insignificants.
Ça que la, non artenhi explicar-se me per qué venguí aquiu, ne per qué actuè e parlè tau qu’ac hi.
Eth fenomèn ei coneishut, observèc Zosimov.
Era accion se complís a viatges damb un assopliment e ua abiletat extraordinàries, mès eth principi que lo motive ei tocat de cèrta alteracion e depen de diuèrses impressions morboses.
Qu’ei quauquarren atau coma un sòmi.
Era observacion ei pro bona, responec eth mètge.
En aguest aspècte, toti solem retirar-mos a alienadi.
Era soleta diferéncia ei qu’es vertadèrs malauts son un shinhau mès malauts que nosati.
Sonque sus aguesta basa podem establir diferéncies.
Òmes perfèctaments sans, perfèctaments equilibradi, se preferitz cridar-les atau, era vertat ei que lèu non existissen: non se’n poirie trapar mès d’un entre centenats de milèrs d’individús, e autanplan aguest un resultarie un modèl pro imperfècte.
Era paraula “alienat”, lançada imprudentaments per Zosimov en calor des sòns comentaris sus eth sòn tèma favorit, recorrec coma un arrai gelat tota era estança.
Raskolnikov se mostraue absorbut e distrèt.
Enes sòns esblancossidi pòts i auie un arridolet estranh.
Çampar, seguie reflexionant sus aqueth punt que lo tenguie perplèx.
Plan, mès aguest òme hèt a cuélher…?, s’esdeguèc a díder Rasumikhine.
Raskolnikov s’espauric, coma se lo desvelhèssen còp sec d’un sòmi.
Com…?
A, òc!.
Me taquè de sang en ajudar a amiar-lo entara sua casa…
A prepaus, mama: que cometí un acte imperdonable.
Qu’èra lhòco, simplaments.
Toti es sòs que me manères les autregè ara veuda entar acogament.
Qu’ei malauta deth pièch…
Un vertadèr malastre…
Tres orfanèls de cuerta edat…
Ahaimadi…
Non i a arren ena casa…
A deishat ua auta hilha…
Jo me pensi que tanben tu les auries autrejat es sòs s’auesses vist eth quadre…
Me’n sai de qué jo non auia cap dret d’actuar atau, e mens en saber-me’n des sacrificis que t’a calut hèr entà manar-me es sòs.
Qu’està ben que s’ajude ara gent.
Se non, crevez chiens, si vous n’etes pas content.
Lancèc ua arridalhada.
Vertat, Dunia?
Non, repliquèc energicaments era joena.
Tanben tu es plia de bones intencions, mormolhèc damb arridolet burlesc e accent lèu rancurós.
Qu’ac deuí compréner…
Plan que òc, aquerò ei beròi e a mès valor…
S’arribes en un punt que non gauses trauessar, seràs malerosa, e se lo trauèsses, dilhèu encara mès malerosa.
Mès tot aquerò ei pura parlòta, higec, planhent non auer sabut tier-se.
Jo solet volia desencusar-me daunt de tu, mama, acabèc damb votz entrebracada e ton decidit.
Non ne sigues tan segura, repliquèc eth, esboçant un arridolet.
Se hec silenci.
Tota aguesta convèrsa, damb es sues pauses, eth perdon autrejat e era reconciliacion, s’auien desvolopat en ua atmosfèra non mancada de violéncia, e toti se n’auien encuedat d’aquerò.
Efectiuaments, Pulqueria Alexandrovna semblaue senter-se mès e mès espaurida a mida que se prolongaue eth silenci.
Alexandrovna.
Quina Marfa Petrovna?
Ei possible que non te’n brembes?
Marfa Petrovna Svidrigailova.
A, òc!
Ara m’en brembi, didec coma se se desvelhèsse d’un sòmi.
Com?
Aguesta mòstra de curiosèr escoratgèc a Pulqueria Alexandrovna, que responec viuaments:
Siguec ua mòrt sobta.
Eth malastre se passèc eth madeish dia que te manè era mia darrèra carta.
Eth sòn marit, aguest monstre, a estat plan que òc eth colpable.
Diden que li fotèc ua tremenda repassada.
Non, ath contrari: eth se mostraue pacient, e autanplan amable damb era.
En bères escadences ère enquia e tot massa indulgent.
Atau viueren pendent sèt ans.
Enquia qu’un dia, de pic, perdec era paciéncia.
Ei a díder, qu’aguest òme non ère tan terrible.
Se n’auesse estat, non aurie pogut comportar-se damb tanta prudéncia pendent sèt ans.
Me semble, Dunetchka, que tu penses atau e lo desencuses.
Ò, non!
Qu’ei vertadèraments un òme despietós.
Non me posqui imaginar quauquarren mès orrible, repliquèc era joena damb ua leugèra estrementida.
Dempús arroncilhèc es celhes e se quedèc absorbida.
Era scèna se passèc peth maitin, seguic precipitadaments Pulqueria Alexandrovna.
Dempús, Marfa Petrovna ordenèc que li premanissen eth coche, pr’amor de vier ena ciutat dempús de dinar, coma hège tostemp en aguesti cassi.
Diden que mingèc damb un talent excellent.
A maugrat des patacs?
Que ja i ère acostumada…
A penes acabèc de minjar, anèc a banhar-se; atau poirie partir de seguit…
Seguie un tractaments idroterapic.
Ena proprietat i a ua hònt d’aigua fresca e era se banhaue en era cada dia damb regularitat.
A penes entrèc ena aigua, patic un atac d’apoplegia.
Non ei bric estranh, observèc Zosimov.
E dides qu’era repassada auie estat brutau?
Aquerò non influic, didec Dunia.
Raskolnikov exclamèc, còp sec irritat:
Sabi pas, mama, per qué mos as condat totes aguestes pegaries.
Alexandrovna.
Ei possible que toti me cranhetz?, didec Raskolnikov, esboçant un arridolet.
Mama autanplan s’a senhat quan pujàuem era escala.
Eth ròstre de Raskolnikov s’alterèc prigondaments: semblaue reflectir ua agitacion convulsiua.
Pulqueria Alexandrovna intervenguec, visiblaments estavordida:
Mès, se qué dides, Dunia?
Non t’emmalícies, Rodia, t’ac prègui…
Plan qu’ei vertat que dès que partírem, non è deishat de pensar ena jòia de tornar a veder-te e parlar damb tu…
Tant erosa me sentia damb aguest pensament, qu’eth long viatge me semblèc cuert…
Mès, se qué digui?
Ara me senti vertadèraments erosa…
T’enganhes, Dunia…
E era mia alegria ei deguda a que te torni a veir, Rodia.
Qu’ei pro, mama, didec eth, shordat per tanta parlòta, en tot sarrar es mans dera sua mair, encara que sense guardar-la.
Que ja auram temps de parlar e comunicar-mos era nòsta alegria.
Mès en prononciar aguestes paraules se trebolèc e perdec era sang dera cara.
Se sentie invasit per un hered de mòrt en evocar cèrta recenta impression.
De seguit li calec cohessar qu’auie dit ua grana mentida, pr’amor que sabie pro ben que non tornarie a parlar a sa mair e ara sua fraia damb eth còr ena man, senon que ja non prononciarie jamès ua soleta paraula espontanèa dauant d’arrés.
Mès, qué te passe?, li didec Rasumikhine en tot agarrar-lo deth braç.
Raskolnikov tornèc a sèir-se e passegèc ua guardada silenciosa pera cramba.
Toti lo contemplauen damb un gèst d’estupor.
Mès, qué vos arribe qu’ètz tan funèbres?, exclamèc de pic.
Didetz quauquarren!
Vam a èster fòrça temps atau?
Au!, parlatz!
Parlem toti!
Que non mos auem amassat entà estar-mos mudi.
Tè, parlem!
Benedit sigue Diu!
Arren, responec eth joen: que me sò brembat d’ua pegaria.
S’ei ua pegaria, me n’alègri, didec Zosimov en tot lheuar-se.
Pr’amor qu’enquia e tot a jo m’a semblat…
Ben, me cau partir.
Vierè mès tard…
Supausi que vos traparè aciu.
E se metec a arrir.
Saludèc e se n’anèc.
Qu’ei un òme excellent, didec Pulqueria Alexandrovna.
Òc, un òme excellent, instruit, perfècte, exclamèc Raskolnikov ara prèssa e encoratjant-se còp sec.
Non me’n brembi d’a on lo vedí abans dera mia malautia, mès solide que lo vedí en bèth lòc…
E aciu qu’auetz a un aute òme excellent, higec senhalant a Rasumikhine.
T’a estat simpatic, Dunia?, preguntèc de pic.
E s’estarnèc d’arrir sense deguna rason.
Fòrça, responec Dunia.
Non sigues pèc!, exclamèc Rasumikhine rogint-se e lheuant-se.
Pulqueria Alexandrovna arric e Raskolnikov deishèc anar ua arridalhada.
Mès, tà on vas?
Qu’è causes tà hèr.
Tu non as arren a hèr.
Atau, donc, te cau demorar.
Tu te’n vòs anar pr’amor que se n’a anat Zomisov.
Demora-te…
Quina ora ei a tot aquerò?
Quina preciositat de relòtge, Dunia!
Me voletz díder se per qué seguitz tan caradi?
Eth solet que parle aciu sò jo.
Qu’ei un present de Marfa Petrovna, didec Dunia.
Un present de naut prètz, higec Pulqueria Alexandrovna.
Mès qu’ei massa gran.
Semble un relòtge d’òme.
Me shaute atau.
Jo me pensaua qu’ère un present de Lujine, didec Raskolnikov.
Non, Lujine encara non l’a regalat arren.
A!, non?
T’en brembes, mama, que siguí encamardat e volia maridar-me?, preguntèc còp sec, guardant a sa mair, que se quedèc estonada dauant dera virada imprevista que Rodia auie dat ara convèrsa, e tanben dauant deth ton tengut.
Òc, m’en brembi perfèctaments.
E escambièc ua guardada damb Dunia e ua auta damb Rasumiklhine.
Bè!, parlant damb sinceritat, ja me n’è desbrembat de tot.
Qu’ère ua gojata malautissa, higec, cogitós e jocant eth cap, e, ath delà, plan prauba.
Tanben ère fòrça pietosa: soniaue damb era vida conventuau.
Un dia, autanplan se metec a plorar en parlar-me de tot aquerò…
Òc, òc; m’en brembi, m’en brembi perfèctaments…
Qu’ère lèja…
En realitat, sabi pas per qué m’auia encamardat d’era…
Me pensi que s’auesse estat gibosa o espeada, l’auria estimat encara mès.
S’estèc cogitós, arrint, e acabèc:
Aquerò non siguec important: que siguec huec de palha…
Non, non siguec simplaments huec de palha, didec Dunethchka, convençuda.
Raskolnikov guardèc ara sua fraia atentiuaments coma se non auesse comprenut es sues paraules.
Dilhèu ne tansevolh les auie entenut.
Dempús se lheuèc, encara absobit, anèc a abraçar a sa mair e tornèc entath sòn lòc.
L’estimes encara?, preguntèc Pulqueria Alexandrovna, atrendida.
Ada era?
Ara…?
Mès…
Non, non.
Me semble qu’aquerò se passèc en un aute mon…
Hè tant de temps que se passèc…!
Ath delà, era madeisha impression me còste tot çò que m’enròde.
E les guardèc a toti atentiuaments.
Vosati n’ètz un exemple: me semble estar en tot veder-vos a ua distància de mil verstas…
Mès entà qué diables parlam d’aguestes causes…?
Dempús comencèc a rosigar-se es ungles e tornèc e calar-se enes sòns pensaments.
Quina cramba tan miserabla qu’as, Rodia!
Se retire a ua hòssa, didec còp sec Pulqueria Alexandrovna pr’amor de trincar eth penible silenci.
Ne sò segura de qué aguesta tuta a aumens era mitat de colpa dera tua neurastenia.
Aguesta cramba?, didec Raskolnikov, distrèt.
Òc, qu’a auut eth sòn papèr.
È reflexionat en aquerò…
Mès quina idia tant estranha acabes d’auer, mama!, higec damb un singular arridolet.
Se n’encuedaue de qué aquera companhia, aquera mair e aquera fraia que tornaue a veir dempús de tres ans de separacion, e aqueth ton familhar, intim, dera convèrsa que mantenguien, quan eth sòn desir ère non prononciar ua soleta paraula, èren a mand d’èster-li totafèt insuportables.
Ça que la, i auie un ahèr qu’era sua discusion non admetie retards.
Atau ac acabaue de decidir en tot lheuar-se.
D’ua manèra o de ua auta, li calie demorar resolvut immediataments.
E experimentèc cèrta satisfaccion en trapar ua manèra de gésser dera violenta situacion que se trapaue.
Me cau dider-te quauquarren, Dunia, manifestèc secaments e damb ròstre grèu.
Te prègui que me desencuses pera scèna d’ager, mès considèri un déuer rebrembar-te que mantengui es tèrmes deth mèn dilèma: Lujine o jo.
Jo posqui èster un infame, mès non voi que tu ne sigues.
Damb un miserable qu’ei pro.
De sòrta que se te marides damb Lujine, deisharè de considerar-te fraia mia.
Mès Rodia!
Un aute còp es idies d’anet?, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Non ac posqui tier.
Madeish dideres ager.
Escota-me, Rodia, repliquèc Dunetchka fèrmaments e en un ton tan sec coma eth de sa frair; era discrepància que mos dessepare ven d’un error tòn.
Qu’è pensat en aquerò aguesta net e è desnishat aguest error.
Era encausa de tot ei que tu supauses que jo me sacrifiqui per quauquarrés.
Aguesta ei era tua enganha.
Jo me maridi per jo, pr’amor qu’era vida me semble massa dificila.
Plan que òc, serè fòrça erosa se posqui èster utila as mèns, mès que non ei aguest eth motiu principau dera mia determinacion.
Be n’ei de capinauta…!
Non vò cohessar eth sòn prepaus d’èster era mia benfactora.
Quini caractèrs tan vils!
Eth sòn amor se retire ar òdi.
En resumit, seguic Dunia, me maridi damb Piotr Petrovitch pr’amor que de dus maus è escuelhut eth mendre.
Qu’è era intencion de complir leiauments tot çò qu’eth demore de jo; per tant, non t’enganhi.
Per qué arrisses?
Dunia se rogic e un relampit de colèra ludec enes sòns uelhs.
Dides qu’ac compliràs tot?, preguntèc Raskolnikov damb ua riseta de dolenteria.
Enquia un cèrt punt, Piotr Petrovitch a demanat era mia man d’ua manèra que m’a revelat claraments çò que demore de jo.
Plan que òc, a ua nauta opinion d’eth madeish, dilhèu massa nauta; mès fidi que saberà apreciar-me a jo madeisha…
Per qué tornes a arrir?
E tu per qué te rogisses?
Tu mentisses, Dunia.
Mentisses per obstinacion femenina, entà que non posque semblar que t’as deishat convéncer per jo…
Tu non pòs estimar a Lujine.
Que l’è vist, è parlat damb eth.
Per tant, te marides per interès, te venes.
De quinsevolh manèra qu’ac guardes, era tua decision ei ua viletat.
Me senti erós de veir qu’encara ès capabla de rogir-te.
Aquerò non ei vertat!
Jo non mentisqui!, exclamèc Dutchenka, perdent complètaments era cauma.
Non me maridaria damb eth se non siguessa convençuda de qué m’aprècie; non me maridaria sense èster segura de qué ei digne dera mia estimacion.
Erosaments, qu’è era oportunitat de comprobà’c lèu lèu, aué madeish.
Aguest maridatge non ei ua viletat coma tu dides…
De un aute costat, s’auesses rason, se jo auessa decidit cométer ua baishesa d’aguesta sòrta, non serie ua crudeutat era tua actitud?
Com pòs exigir de jo un eroïsme que d’eth tu solide non n’ès capable?
Aquerò ei despotisme, tirania.
Se jo còsti era pèrta de quauquarrés non serà senon de jo madeisha… encara non è aucit ad arrés…
Per qué me guardes d’aguesta manèra…?
Qu’ès palle…!
Qué te passe, Rodia?
Rodia, estimat Rodia!
Senhor!
S’a estavanit!
Tu n’as eth tòrt, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Non, non, non a estat arren…
M’a romat eth cap, mès que non me sò estavanit…
Non penses qu’en aquerò…
Qué ei çò que jo volia díder…?
A, òc!
De sòrta que demores convencer-te aué madeish de qué eth t’aprècie e ei digne dera tua estimacion?
Qu’ei aquerò, non?
Ei aquerò çò qu’as dit..?
O dilhèu ac è comprenut mau?
Mama, balha-li a Rodia era carta de Piotr Petrovitch, didec Dunetchka.
Pulqueria Alexandrovna l’autregèc era carta damb man tremolosa.
Raskolnikov s’apoderèc d’era damb un gèst de viu curiosèr.
Mès abans de daurir-la tachèc ena sua fraia ua guardada d’estupor e didec tot doç, coma aubedint a ua idia que l’auesse assautat de pic:
Sabi pas se per qué m’a de preocupar aguest ahèr…
Semblaue parlar damb eth madeish, mès auie lheuat era votz e guardaue ara sua fraia damb un gèst de preocupacion.
Fin finau, e sense qu’eth sòn ròstre perdesse era sua expression d’estupor, despleguèc era carta e la liegec dus còps atentiuaments.
Pulqueria Alexandrovna ère prigondaments inquieta e toti demorauen quauquarren semblable a ua explosion.
Non compreni absoludaments arren, didec Rodia, cogitós, entornant-li era carta a sa mair e sense dirigir-se ad arrés en particular.
Que sap pladejar, coma ei pròpri d’un avocat, e quan parle te hè fòrça ben.
Mès escriuent qu’ei un illetrat, un ignorant.
Es sues paraules costèren generau estupefaccion.
Que non ère aguest, ne plan mens, eth comentari que se demorauen.
Qu’ei qu’as liejut era carta?
Mo’ les an balhat persones responsables.
Qu’ei eth lengatge des plaidejaires, didec Rasumikhine.
Plan que òc: qu’ei er estil des òmes de leis, e tanben des òmes de negòcis.
Non ei un estil de persona illetrada, mès tanpòc massa literaria…
En resumit, qu’ei un estil pròpri de negòcis.
Piotr Petrovitch non amagaue era sua manca d’estudis, didec Avdotia Romanovna, herida peth ton que parlaue sa frair.
Qu’ei mès: ei capinaut de deuer-s’ac tot ada eth madeish.
Plan que òc; qu’a motius entà èster capinaut, non digui çò de contrari.
Çampar, t’a shordat qu’aguesta carta m’age inspirat solet ua observacion pòc seriosa, e te penses que persuti en aguesta actitud sonque entà mortificar-te.
Peth contrari, en relacion damb aguest estil è auut ua idia que me semble de cèrta importància entath cas present.
Me referisqui ara frasa que Piotr Petrovitch avertís ara nòsta mair de qué era responsabilitat serà solet d’era se non hè cabau deth sòn prèc.
Aguestes paraules, fòrça significatiues, contien ua menaça.
Lujine a decidit anar- se’n se sò jo present.
Aquerò vò díder que, se non l’aubeditz, ei prèst a abandonar-vos as dues dempús de hèr-vos vier en Petersburg.
Qué ne dides d’aquerò?
Aguestes paraules de Lujine non t’ofensen coma se venguessen de Rasumikhine, Zosimov o, en fin, de quinsevolh de nosati?
Era tua observacion qu’ei plan prigonda, Rodia.
Te cohèssi que ne tansevolh la demoraua.
En tot tier en compde qu’ei un òme de leis, se compren que non ac age sabut díder de ua auta manèra e age mostrat ua grossieretat qu’ère luenh dera sua intencion.
Ça que la, me veigui obligat a desenganhar-te.
Que i a en aguesta carta ua auta frasa qu’ei ua calomnia contra jo, e ua calomnia des mès viles.
Jo autregè ager es sòs ad aguesta veuda tisica e desesperada, non “damb era desencusa de pagar er acogament”, coma eth ditz, senon reauments entà pagar er acogament, e non ara hilha, “qu’era sua conducta ei deth domèni public” (jo la vedí ager per prumèr còp ena mia vida), senon ara veuda en persona.
En tot aquerò jo non veigui senon eth desir d’avilir-me dauant des vòstes uelhs e enemigar-me damb vosates.
Aguest tròç ei tanben escrit en lengatge juridic, per çò que hè veir claraments era fin perseguida e un delèri pro innocent.
Qu’ei un òme intelligent, mès que non ei pro, èster intelligent, entà comportar-se damb prudéncia…
De vertat, non me pensi qu’aguest òme sàpie apreciar es tues qualitats.
E te cau saber-te’n qu’ac digui peth tòn ben, que te lo desiri damb tota sinceritat.
Dunetchka non repliquèc.
Que ja auie cuelhut era sua decision: demorarie qu’arribèsse era net.
Qué vos díder?
Ja as vist que Piotr Petrovitch ditz que non te vò veir ena nòsta casa aguesta net, e que se n’anarà se… te trape aquiu.
Qué haràs, Rodia: vieràs o non?
Aquerò non sò jo que l’ac cau díder, senon vosates.
Çò de prumèr qu’auetz de hèr ei preguntar-vos s’aguesta exigéncia de Piotr Petrovitch non vos semble insultanta.
Mès que mès, ei Dunia que li cau decidir se se sent o non ofensada.
Jo, acabèc secaments, harè çò que vosates volgatz.
Vieràs?
Vierè.
Rasumikhine.
Ac as entenut, mama?
È convidat a Dmitri Prokofitch.
Me semble plan ben.
Que se hèsque tot cossent es tòns desirs.
Celèbri era tua decision, pr’amor qu’è en òdi era ficcion e era mentida.
Qu’er ahèr se ventile damb tota franquesa.
E se Piotr Petrovitch se shòrde, qu’ei causa sua.
En aguest moment, era pòrta se dauric sense bronit e apareishec ua joena que hec ua timida guardada pera cramba.
Toti es uelhs se tachèren en era damb tanta suspresa coma curiosèr.
Raskolnikov non l’arreconeishec de seguit.
Qu’ère Sonia Simonovna Marmeladova.
L’auie vist eth dia anterior, per prumèr viatge, mès en ues circonstàncies e damb ua vestimenta que l’auien deishat ena memòria ua imatge complètaments desparièra d’era.
Ara anaue modèstaments, autanplan praubaments jargada e semblaue plan joena, ua gojateta de manères aunèstes e reservades e cara innocenta e temerosa.
Amiaue un vestit plan ordinari e un chapèu vielh passat de mòda.
Era sua man agarraue era sua ombrèla, era soleta tralha dera sua vestimenta deth dia anterior.
Siguec tau era sua confusion en veir tanta gent, que se desgahonèc, coma se siguesse vertadèraments ua mainada, e se dispausèc a anar-se’n.
A!, qu’ètz vos?, exclamèc Raskolnikov, ar arràs dera sua suspresa.
Se’n brembèc que sa mair e era sua fraia auien liejut ena carta de Lujine era referéncia a ua joena qu’era sua mala conducta ère deth domeni public.
Quan venguie de protestar dera calomnia de Lujine contra eth e rebrembar qu’eth dia anterior auie vist per prumèr còp ara gojata, vaquí qu’era madeisha se presentaue ena sua cramba.
Se’n brembèc madeish de qué non auie prononciat ne ua soleta paraula de protèsta contra era expression “era sua mala conducta ei deth domeni public.” Toti aguesti pensaments acodiren ena sua ment en plia confusion e damb ua rapiditat vertiginosa, e en guardar atentiuaments ad aquera prauba e otratjada creatura, la vedec tant avergonhada, qu’auec pietat d’era.
E quan era gojata se filèc de cap ara pòrta damb er in de hùger, ath sòn laguens se costèc de pic ua espècia de revolucion.
Que non vos demoraua, li didec viuaments, en tot arturar-la damb ua guardada.
Hètz eth favor de sèir-vos.
Vos que vietz, plan, de part de Caterina Ivanovna.
Non, aquiu non; seiguetz-vos aciu, se vos platz.
En entrar Sonia, Rasumikhine, qu’ocupaue ua des tres cagires qu’auie ena cramba, s’auie lheuat pr’amor de deishar-la passar.
Raskolnikov auie començat indicant ara joena er extrèm deth divan que Zosimov auie ocupat hège un moment, mès en pensar en caractèr intim d’aguest mòble, que li servie de jaça, cambièc de pensada e aufric a Sonia era cagira de Rasumikhine.
E tu, sè-te aquiu, li didec ath sòn amic, en tot senhalar-li er extrèm deth divan.
Sonia se seiguec lèu tremolant e tachèc ua timida guardada enes dues hemnes.
Se vedie claraments que ne era madeisha podie compréner d’a on auie trèt era audàcia de besonh entà sèir-se ath costat d’eres.
E aguest pensament li costèc ua emocion tan violenta, que se lheuèc de sobte e, negada en màger desconcèrt, li didec a Raskolnikov, gasulhant:
Solet… solet un moment.
Desencusatz-me s’è vengut a shordar-vos.
Que vengui de part de Caterina Ivanovna, Non a pogut manar ad arrés senon a jo.
Ivanovna vos prègue, tu per tu, qu’assistigatz deman as funeralhas que se celebraràn en Sant Mitrofan… e que dempús vengatz en casa, ena sua casa, entath dinar…
Vos suplique que l’autregetz aguest aunor.
Dit aquerò, perdec completaments era serenor e s’amudic.
Que harè tot çò que posca entà…
Non, non mancarè, repliquèc Raskolnikov, en tot lheuar-se, e quequejant tanben.
Seiguetz-vos, se vos platz, didec de pic.
Me cau parlar-vos, se m’ac permetetz.
Ja veigui qu’auetz prèssa, mès vos demani que m’autregetz dues menutes.
L’apressèc era cagira, e Sonia se tornèc a sèir.
De nauèth era joena dirigic ua guardada plia d’angoniosa timiditat as dues senhores e, ara seguida, baishèc es uelhs.
Eth palle ròstre de Raskolnikov s’auie tintat de porpra.
Es sòns traits s’auien contreigut e es sòns uelhs usclauen.
Mama, didec damb votz fèrma e vibranta, qu’ei Sonia Simonovna Marmeladova, era hilha d’aguest malerós senhor Marmeladov que se hec a cuélher per un coche…
Ja vos è condat…
Pulqueria Alexandrovna guardèc a Sonia, clucant leugèraments es uelhs damb un gèst menspredós.
A maugrat deth temor que l’inspiraue era guardada fixa e desfisanta deth sòn hilh, non podec privar-se d’aguesta satisfaccion.
Dunetchka se virèc entara prauba gojata e l’observèc damb gran estupor.
En enténer que Raskolnikov la presentaue, Sonia, lheuèc es sòns uelhs, en tot arténher solet qu’eth sòn trebolamnent s’aumentèsse.
Vos an shordat guaire?
Vos a interrogat era policia?
Non, tot s’a apraiat sense cap dificultat.
Non i auie cap dobte sus es causes dera mòrt.
Mos an deishat tranquilles.
Sonque es vesins mos an shordat damb es sues protèstes.
Es sues protèstes?
Òc, eth cadavre amiaue massa temps en casa e, damb aguesta calor, començaue a púder.
Aué, ara ora de vesilhes, se lo haràn a vier ena capèra deth cementèri.
Caterina Ivanovna s’opausaue ara prumeria, mès fin finau a comprenut qu’ac calie hèr.
Ei a díder, qu’aué se lo haràn a vier?
Òc, mès es funeralhas se haràn deman.
Caterina Ivanovna vos prègue qu’assistigatz ada eres e que dempús passetz pera sua casa entà participar en rapais des funeralhas.
Enquia e tot repais de funeralhas…!
Ua simpla parva.
Sense era, mos aurie estat impossible acogar ath mèn pair.
Es sòns pòts e era sua maishèra comencèren a tremolar de pic, mès tenguec es lèrmes e baishèc de nauèth es uelhs.
Tant que parlaue damb era, Raskolnikov la campaue atentiuaments.
Qu’ère menuda e prima, plan prima, e esblancossida, de traits irregulars e un shinhau angulosi, nas petit e ahilat e maishèra punchenta.
Non podie dider-se qu’ère beròia, mès, en compensacion, es sòns uelhs bluencs èren tan nets e, en animar- se, li balhauen tau expression de candor e de bontat, qu’un non podie mens de senter-se captivat.
Un aute detalh caracteristic deth sòn ròstre e de tota era, ère que representaue mens edat encara qu’era qu’auie.
Semblaue ua mainada, a maugrat des sòns dètz-e-ueit ans, infantilitat que se reflectie, d’ua manera lèu comica, en quauqui uns des sòns gèsti.
Non compreni se com Caterina Ivanovna ac a pogut aprair tot damb tant escassi recursi, e mens, qu’encara l’age sobrat entà dar un repais, didec Raskolnikov, desirós de qué era convèrsa non s’interrompesse.
Eth taüt ei des mès modèsti e tota era ceremònia serà fòrça simpla…
Ei a díder, que non li costarà guaire.
Entre era e jo ac auem calculat tot exactaments; plan per aquerò mo’n sabem de qué restarà pro entà balhar eth repais de funeralhas.
Aquerò ei plan important entà Caterina Ivanovna e non se l’a de contrariar…
Qu’ei ua consolacion entada era…
Ja vo’n sabetz de com ei…
Compreni, compreni…
Tanben era mia cramba ei plan prauba.
Un aute còp es sòns pòts e era sua maishèra comencèren a tremolar.
A penes auie entrat, l’auie cridat era atencion era praubetat der apartament de Raskolnikov.
Çò qu’acabaue de díder se l’auie escapat sense voler.
I auec silenci.
Era guardada de Dunetchka s’esclaric e Pulqueria Alexandrovna se virèc entà Sonia damb expression afabla.
Coma ei naturau, Rodia, didec era mair, en tot meter-se de pès, minjaram amassa…
Anem-mo’n, Dunetchka.
E tu, Rodia, te calerie hèr un passèg, dempús descansar ua estona e vier a amassar-te damb nosates… çò de mès lèu possible.
Plan que òc, t’auram fatigat.
Vierè, vierè, s’esdeguéc a contestar Raskolnikov, lheuant-se.
Qué vòs díder damb aquerò?, exclamèc Rasumikhine, tachant era sua guardada en Raskolnikov.
Supausi que non se t’aurà acodit minjar solet.
Ditz-me: qué penses hèr?
T’asseguri que vierè.
E tu demora-te aciu un instant…
Vertat que non l’auetz de besonh?
Non, non!
Jo tanben vos ac demani, didec Dunia.
Rasumikhine assentic en tot hèr ua reveréncia.
Qu’ère radiant.
Pendent un moment, toti semblauen senhorejadi per ua violéncia estranha.
Adishatz, Rodia.
Ei a díder, enquia dempús: non me shaute díder adiu…
Adishatz, Nastasia.
Un aute viatge se m’a escapat!
Pulqueria Alexandrovna amiaue era intencion de saludar a Sonia, mès que non sabec se com hè’c e gessec dera cramba ara prèssa.
Ça que la, Avdotia Romanovna, que semblaue auer estat demorant eth sòn torn, en passar dauant de Sonia, darrèr de sa mair, la saludèc amabla e gentilaments.
Sonetchka perdec era cauma e s’inclinèc damb temerós apressament.
Peth sòn ròstre passèc ua ombra d’amarum, coma s’era cortesia e era afabilitat d’Avdotia Romanovna l’auessen costat ua impression dolorosa.
Adishatz, Dunia, didec Raskolnikov, qu’auie gessut en vestibul darrèr d’era.
Balha-me era man.
Mès, se ja te l’è balhada!
Qu’ei que voi que me la tornes a balhar.
Rodia sarrèc fòrtaments era man dera sua fraia.
Dunetchka li hec un arridolet, se rogic, deishèc anar damb un rapic movement era sua man e seguic a sa mair.
Tanben era se sentie erosa.
Tot a gessut coma calie!, didec Raskolnikov, en tot tornar ath cant de Sonia, que s’auie quedat en apartament, e, guardant-la damb un gèst de perfècta cauma, higec: Qu’eth Senhor balhe era patz as defuntadi e dèishe víuer as vius.
Non te semble, non te semble?
Ditz, non te semble?
Sonia avertic, estonada, qu’eth ròstre de Raskolnikov s’illuminaue de ressabuda.
Pendent ues segondes, eth joen la campèc en silenci e atentiuaments.
Tot çò qu’eth sòn defuntat pair l’auie condat d’era acodic de pic ena sua memòria…
Mon Diu!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna a penes auec arribat en carrèr damb era sua hilha.
A qui li diga que me sò alegrat de gèsser d’aguesta casa…!
Qu’è alendat Dunetchka!
Qui m’auie de díder, quan èra en ten, que m’alegraria de desseparar-me deth mèn hilh!
Pensa qu’ei malaut, mama.
Non ac ves?
Dilhèu a perdut era santat per çò de patir per nosates.
Mos cau èster indulgentes damb eth.
Que li podem perdonar fòrça causes, fòrça causes…
Ça que la, tu non as estat comprensiua, didec amaraments Pulqueria Alexandrovna.
Hè un moment vos observaua as dus.
Vos retiratz coma dues gotes d’aigua, e non tant en çò de fisic coma en çò de morau.
Es dus ètz sevèrs e irascibles, mès tanben capinauti e nòbles.
Pr’amor qu’eth non ei egoïsta, vertat, Dunetchka…?
Quan pensi en çò que se pòt passar aguesta net en casa, se me gèle eth còr.
Non te’n hèsques, mama: se passarà çò que s’age de passar.
Pensa ena nòsta situacion, Dunetchka.
Dunetchka damb gèst brusc e menspredós.
Pulqueria Alexandrovna seguic parlant damb era sua acostumada volubilitat.
Qu’auem hèt ben de anar-mo’n.
Rodia li calie acodir urgentaments a ua cita de negòcis.
L’anarà ben hèr un torn, alendar aire liure.
Mès, ei possible trapar aire respirable en aguesta ciutat?
Es carrèrs son coma crambes cègues.
Quina ciutat, mon Diu!
Compde non te hèsquen a cuélher…!
Guarda, transpòrten un piano…
Aciu era gent va possant- se…
Aguesta gojata m’inquiete.
Quina gojata?
Aguesta Sonia Simonovna.
Per qué t’inquiete?
Qu’è ua presentida, Dunia.
Aquerò ei absurd!, exclamèc Dunia, indignada.
Entàs presentides qu’ès unica.
Ager la vedec per prumèr viatge.
Ne tansevolh l’a arreconeishut en prumèr moment.
Ja veiram se qui a rason…
Plan que òc, aguesta joena m’enquimère…
È sentut vertadèra pòur quan m’a guardat damb es sòn estranhs uelhs.
M’a calut hèr un esfòrç entà non húger…
E mo l’a presentada!
Aquerò ei plan significatiu.
Dempús de çò que mos ditz d’era Piotr Petrovitch ena sua carta, mo’ la presente…
Non è cap de dobte de qué ei encamardat d’era.
Non ne hèges cabau de çò que digue Lujine.
Tanben s’a parlat e escrit fòrça causes de nosates.
Qu’ei que non te’n brembes…?
Ne sò segura de qué ei ua bona gojata e de qué tot çò que se conde d’era son estupides parlòtes.
Pro que sigue atau!
E Piotr Petrovitch ei un charraire, exclamèc còp sec Dunetchka.
Pulqueria Alexandrovna se tenguec e en aguest punt acabèc era convèrsa.
Ja li diderè a Caterina Ivanovna que vieratz vos enes funeralhas, didec Sonia ara prèssa e prèsta a partir.
Un moment, Sonia Simonovna.
Encara è quauqua causa tà dider-vos.
Se virèc de nauèth entà Rasumikhine e seguic:
Voi parlar-te d’aguest… com se cride?
A, òc!
Porfiri Petrovitch…
Com non l’è de conéisher s’em parents?
Non?
E qué?, preguntèc Rasumikhine, daurint exageradaments es uelhs.
È entenut a díder qu’a interrogat a toti es qu’auien un objècte empenhat ena casa dera vielha.
Jo tanben auia quauquarren empenhat… pòca causa… un anèth que m’autregèc era mia fraia quan venguí en Petersburg, e eth relòtge d’argent deth mèn pair.
Es dues causes amassa sonque valen cinc o sies robles, mès coma arrebrembe qu’an ua grana valor entà jo.
Qué te semble que hèsca?
Non voleria pèrder aguesti objèctes, sustot eth relòtge deth mèn pair.
Hè un moment, tremolaua de pensar qu’era mia mair poderie dider-me que lo volie veir, mès que mès, quan èrem en tot parlar deth relòtge de Dunetchka.
Qu’ei eth solet objècte que mos rèste deth mèn pair.
Se lo perdéssem, ara mia mair li costarie ua malautia.
Ja sabes se com son es hemnes.
Ditz-me, qué me cau hèr?
Ja sai que s’a d’anar en comissariat entà prestar declaracion.
Mès se podessa parlar dirèctaments damb Porfiri…?
Qué te semble…?
Atau apraiaria mès rapidaments er ahèr…
Ja veiràs se com, a penes mos seigam ena taula, era mia mair me parle deth relòtge.
Rasumikhine dèc mostres d’ua emocion extraordinària.
Que non te cau anar ena policia per arren.
Porfiri ac apraiarà tot…
E entà qué demorar?
I podem anar de seguit.
Qu’ei a quate canes d’aciu.
Ne sò segur de qué lo traparam.
D’acòrd; anem.
S’alegrarà fòrça de coneisher-te.
L’è parlat tants còps de tu…!, ager madeish parlèrem de tu…
Atau, donc, coneishies ara vielha?
Perfècte…!
A!, mos auíem desbrembat de qué ere aciu Sonia Ivanovna.
Sonia Simonovna, rectifiquèc Raskolnikov.
Rasumikhine, Sonia Simonovna; un bon gojat…
Se vo n’auetz d’anar… comencèc a díder Sonia, qu’era sua confusion auie aumentat en presentar-li Rodia a Rasumikhine, enquiath punt de qué non gausaue lheuar es uelhs entada eth.
Anem, decidic Raskolnikov.
Aué madeish passarè pera vòsta casa, Sonia Simonovna.
Balhatz-me era vòsta adreça, se vos platz.
Didec aquerò damb assopliment, mès ara prèssa e sense guardar-la.
Sonia li dèc era sua adreça, non sense rogir-se, e gesseren es tres.
Non la barri jamès…
Ath delà, non posqui.
Auie dit aquerò damb aire d’indiferéncia.
Dempús exclamèc, metent-se a arrir e dirigint-se a Sonia:
Erós er òme que non a arren que sauvar damb clau!
Non ac credetz atau?
En arribar ena pòrta s’arturèren.
Vos anatz entara dreta, vertat, Sonia Simonovna…?
A, escotatz!
Com m’auetz pogut trapar?, preguntèc en ton deth que ditz ua causa plan desparièra d’aquera qu’anaue a díder.
Qu’auie talents de guardar aqueri uelhs tranquils e purs, mès non gausaue.
Ager autregéretz era vòsta adreça a Poletchka.
Poletchka?
A, òc!
Didetz que l’autregè era mia adreça?
Òc, non vo’n brembatz?
Òc, òc; ja me’n brembi.
Jo auia ja entenut a parlar de vos ath defuntat, mès que non sabia eth vòste nòm.
Me pensi qu’enquia e tot eth mèn pair l’ignoraue.
Mès ager m’en sabí e, aué, en vier aciu, è pogut preguntar peth “senhor Raskolnikov”.
Jo non sabia que vos tanben demoràuetz en ua pension.
Adishatz.
Ja li diderè a Caterina Ivanovna…
Se sentec erosa de poder partir e s’aluenhèc ara prèssa e damb eth cap clin.
Desiraue arribar ena prumèra cantoada pr’amor de demorar ara fin soleta, liura dera guardada des dus joeni, e poder reflexionar, en tot auançar tot doç e damb era guardada perduda ena luenhor, en toti es detalhs, enquia enes mès menuts, dera sua recenta visita.
Tanben desiraue repassar cada ua des paraules qu’auie prononciat.
Non auie experimentat jamès arren de semblable.
Tot un mon ignorat gessie confusaments ena sua amna.
De pic se’n brembèc de qué Raskolnikov l’auie anonciat era sua intencion de vier a veder-la aqueth madeish dia, e pensèc que dilhèu serie aqueth madeish maitin.
S’aumens non venguesse aué… gasulhèc, damb eth còr bategant coma un mainatge espaurit.
Senhor!
Vier ena mia casa, ena mia cramba…!
Aquiu veirà…
Qu’anaue massa preocupada entà encuedar-se’n de qué la seguie un desconeishut.
En moment que Raskolnikov, Rasumikhine e Sonia s’auien arturat dauant dera pòrta dera casa, parlant, eth desconeishut passèc près d’eri e s’estrementic en cuélher ath vòl, per edart, aguestes paraules de Sonia:
È pogut preguntar peth senhor Raskolnikov.
Alavetz dirigic as tres, especiauments a Raskolnikov, qu’ada eth s’auie dirigit Sonia, ua rapida mès atentiua guardada, e dempús lheuèc era vista e anotèc eth numèro dera casa.
Hec tot aquerò en un virament de uelhs e de manèra que non ac notèsse arrés.
Dempús s’aluenhèc e anèc alentint eth pas, coma qui volesse balhar temps entà qu’er aute l’arténhe.
Auie vist que Sonia se didie adiu des sòns dus amics e dedusic que se filarie entà casa.
Jo è vist ad aguesta gojata en bèth lòc.
Quan arribèc ena prumèra boca de carrèr, passèc ena cantoada deth dauant e se virèc, en tot poder avertir qu’era gojata auie seguit era madeisha direccion qu’eth, sense encuedar-se’n que l’espiauen.
Era joena arribèc ena trauèssa e se metec en era, sense crotzar era cauçada.
Eth desconeishut seguic era sua persecucion peth trepader opausat, sense deishar de uelh a Sonia, e quan auien recorrut uns cinquanta passi, eth trauessèc eth carrèr e la seguic peth madeish trepader, a ues cinc canes de distància.
Qu’ère un òme corpurent que representaue un cinquanta ans e qu’era sua estatura superaue era normau.
Es sues amples e massisses espatles li dauen er aspècte d’un òme un shinhau gibós.
Anaue jargat damb ua elegància naturau que, coma tot eth sòn continent, denonciaue ath gentilòme.
Amiaue un polit baston que ressoaue en trepader a cada pas e uns gants naui.
Eth sòn ample ròstre, de pometes gessentes, auie ua expression simpatica, e eth sòn fresc ròstre evidenciaue qu’aqueth òme non demoraue en ua ciutat.
Es sòns espèssi peus, d’un ròi clar, a penes començauen a enblanquir-se.
Era sua poblada e henuda barba, encara mès clara qu’es sòns peus, es sòns uelhs blus, de guardada fixa e cogitosa, e es sòns ròis pòts, indicauen qu’ère un òme fòrça ben conservat e que semblaue mès joen de çò que n’ère en realitat.
Quan Sonia desboquèc en cai, quedèren es dus solets en trepader.
Eth desconeishut auie auut pro temps entà veir qu’era hemna anaue cogitosa.
Sonia arribèc ena casa que s’estaue e crotzèc eth lumedan.
Eth entrèc ath sòn darrèr un shinhau estonat.
Era joena se calèc en pati e dempús ena escala dera dreta, qu’ère era qu’amiaue entara sua cramba.
Eth desconeishut deishèc anar ua exclamacion de suspresa e comencèc a pujar era madeisha escala que Sonia.
Sonque en aguest moment se n’encuedèc, era joena, de qué la seguien.
Quin edart!, exclamèc eth desconeishut.
E piquèc ena pòrta vesia, era deth numèro 8.
Entre es dues pòrtes i auie ua distància d’uns sies passi.
Atau, donc, vos estatz en casa Kapernaumov?, didec eth cavalièr alègraments.
Ager m’apraièc un justet.
Ath delà, sò vesin de vos: demori en casa dera senhora Resslich Gertrudis Pavlovna.
Eth mon qu’ei un mocador.
Sonia lo guardèc fixaments.
Òc, qu’èm vesins, seguic eth cavalièr, damb grana jovialitat.
Entà jo serà un plasèr tornar-vos a veir.
Sonia non responec.
En aguest moment li dauriren era pòrta, e entrèc ena cramba.
Qu’ère avergonhada e espaurida.
Rasumikhine daue mòstres de grana agitacion quan anaue ara cèrca de Porfiri Petrovitch, acompanhat de Rodia.
Qu’as auut ua grana idia, amic, ua grana idia, didec diuèrsi còps.
Non sabia que tu tanben empenhaues causes en casa dera vielha.
Hè guaire temps d’aquerò?
Voi díder que se hè fòrça temps qu’as estat en aguesta casa eth darrèr viatge.
Quan i siguí per darrèr viatge?, preguntèc, en tot arturar-se coma entà brembar- se’n mielhor.
Me semble que siguec tres dies abans deth crim…
T’avertisqui que non voi recuéher es objèctes de seguit, s’esdeguèc a aclarir, coma s’aguest punt lo preocupèsse especiauments, pr’amor que non me rèste qu’un roble dempús deth maudit “deliri” d’ager.
E senhalèc d’ua manèra especiau era paraula”deliri”.
Comprenut, comprenut!, exclamèc damb veeméncia Rasumikhine e sense que se podesse saber exactaments qué ère çò que comprenie damb tanta afogadura.
Aquerò explique que te mostrèsses alavetz tant… impressionat… e autanplan en tòn deliri nomenaues anèths e cadies…
Tot aclarit; qu’ei tot aclarit….
Que son dominadi per aguesta idia.
Autanplan aguest òme que serie capable de deishar-se aucir per jo se sent erós en poder-se explicar per qué parlaua jo d’anèths en mèn deliri.
Cres que traparam a Porfiri?, preguntèc Raskolnikov en votz nauta.
Plan que lo traparam!, repliquèc viuaments Rasumikhine.
Ja veiràs quin tipe tant interessant.
Un shinhau brusc, plan, a maugrat d’ester un òme de mon.
Plan que jo non lo considèri brusc pr’amor que li manque mondologia.
Qu’ei intelligent, plan intelligent.
Ei fòrça luenh d’èster un grossièr, a maugrat deth sòn caractèr especiau.
Ei maufidat, esceptic, cinic.
Li shaute enganhar, provocar ara gent, e ei fidèu ath vielh sistèma des pròves materiaus…
Ça que la, coneish ath hons eth sòn mestièr.
Est an passat desembolhèc un cas d’assassinat que d’eth sonque existien leugèrs indicis.
Qu’a grani desirs de coneisher-te.
Grani desirs?
Per qué?
Plan, dilhèu è exagerat…
Escota; darrèraments, ei a díder, dès que te meteres malaut, l’è parlat fòrça de tu.
Mielhor dit, der ensems de toti aguesti detalhs…
Ager, Zamiotov…
Escota, Rodia, quan t’amiè ager entara tua casa èra embriac e didí ua sòrta de pegaries.
Me harie dò qu’auesses cuelhut seriosaments es mies paraules.
A qué te referisses?
Ara sospecha d’aguesti òmes de qué sò hòl?
E se metec a arrir forçadaments.
Òc, òc… voi díder, non…!
Alavetz, entà desencusar-te?
Qu’ac sai, ac sai.
Ac compreni perfèctaments; t’asseguri qu’ac compreni.
Se te hè vergonha, cara-te.
Es dus amudiren.
Rasumikhine ère encantat, e Raskolnikov se n’encuedèc d’aquerò damb ua sòrta d’orror.
Çò qu’eth sòn amic venguie de dider-li sus Porfiri Petrovitch non deishaue d’enquimerar-lo.
Dauant d’aguest me calerá simular mielhor e damb mès naturalitat que dauant de Rasumikhine.
Çò de mès normau serie non díder arren, absoludaments arren…
Non, non; aquerò tanben poirie semblar pòc naturau… en fin, deishem-mos amiar pes eveniments…
De seguit poiram veir se qué se passe…
È hèt ben en vier o non?
Era parpalhòla se lance ena ahlama era madeisha…
Eth còr me batègue damb violéncia…
Qu’ei aguesta casa grisa, didec Rasumikhine.
Me cau saber aquerò immediataments, que jo lieja era vertat en sòn ròstre a penes entrar en burèu, ath prumèr pas que balhe.
Sabes se qué te digui?, li preguntèc de pic a Rasumikhine damb un arridolet de dolenteria.
È observat que tot eth maitin te senhorège ua grana agitacion.
De vertat.
Agitacion?
Arren d’aquerò, repliquèc, mortificat, Rasumikhine.
Non ac remisques.
Aquerò se ve de luenh.
Hè ua estona ères seigut ath cant dera cagira, causa que non hès jamès, e semblaue qu’auesses rampilhades enes cames.
A cada moment t’exaltaues sense motiu, e uns còps auies cara d’òme amarat e d’auti ères un pur siròp.
T’as rogit diuèrsi còps e t’as botat coma porpra quan t’an convidat a dinar.
Tot aquerò son invencions tues. Qué vòs díder?
A viatges ès timid coma un escolan.
Ara madeish t’as rogit tot.
Pèc!
Mès, tà qué vie aguesta confusion?
Qu’ès un Romeu!
Ha, ha, ha!
Com vau a hèr arrir ara mia mair!
E a ua auta persona!
Escota, escota…
Parlem seriosaments…
Qué penses condar-les?
Escota, estimat…
Qu’ès un pèc!
Qu’ès ua ròsa de primauèra…
Se vedesses guaire ben t’està aquerò!
Un Romeu de tanta estatura!
Autanplan t’as limpiat es ungles.
Quan auies hèt ua causa semblabla?
Que Diu me perdone, mès enquia e tot me semble que t’as botat crèma en peu.
A veir: ajòca un shinhau eth cap.
Pèc!
Raskolnikov arrie de tau sòrta que semblaue non poder deishar d’arrir.
Era ilaritat li tardaue encara quan arribèren ena casa de Porfiri Petrovitch.
Aquerò ère çò qu’eth volie.
Atau, deth burèu estant l’enteneren entrar ena casa arrint, e seguiren entenent aguestes arridalhes quan es dus amics arribèren ena avant-sala.
Raskolnikov entrèc en burèu damb eth gèst der òme que hè enòrmes esfòrci entà non crebar d’arrir.
Lo seguie Rasumikhine, ròi coma era grana, intimidat, bastrús e transfigurat peth furor deth ròstre.
Era sua cara e era sua figura auien en aqueri moments un aspècte comic que justificaue era ilaritat deth sòn amic.
Raskolnikov, sense demorar a èster presentat, s’inclinèc duant deth patron dera casa, qu’ère de pès ath miei deth burèu, en tot guardar-les damb expression interrogadoira, e escambiéc ua sarrada de mans.
En tot hèr veir encara que hège un gran esfòrç entà non arrir, didec se qui ère e com se cridaue.
Mès a penes s’auie tengut seriós, tant que gasulhaue quauques paraules, es sòns uelhs guardèren per edart a Rasumikhine.
Alavetz ja non se podec tier e s’estarnèc en ua arridalhada que, per efècte dera anteriora repression siguec mès tarabastosa qu’es anteriores.
Er extraordinari furor qu’aguesta arridalhada hòla desvelhèc en Rasumikhine prestèc, sense qu’aguest se n’encuedèsse, un bon servici entà Raskolnikov.
Dimònis d’òme!, gronhèc Rasumikhine, damb un gèst tan violent que fotèc un involuntari còp de man en ua tauleta que sus era i auie un veire de tè uet.
Per çò deth patac, tot rodèc peth solèr sorrolhosaments.
Aquerò qu’ei un damnatge entar Estat.
Raskolnikov seguie arrint, e de tau sòrta, que se’n desbrembèc de qué era sua man ère ena de Porfiri Petrovitch.
Ça que la, conscient de qué tot a era sua mesura, profitèc un moment avient entà recobrar era seriositat çò de mès naturauments possible.
Rasumikhine, qu’er accident que venguie de costar era sua conducta l’auie calat ar arràs dera confusion, guardèc un moment damb expression ombriua es tròci de veire, dempús escopic, virèc era esquia a Porfiri e a Raskolnikov, s’apressèc ena hièstra e, encara que non vedie, hec coma se guardèsse en exterior.
Porfiri Petrovitch arrie per educacion, mès se vedie claraments que demoraue que l’expliquèssen eth motiu d’aquera visita.
En un cornèr i ère Zamiotov seigut en ua cagira.
En aparéisher es visitaires s’auie lheuat, esboçant un arridolet.
Contemplaue era scèna damb ua expression qu’en era se barrejaue er estonament damb era maufidança, e observaue a Raskolnikov, autanplan damb ua sòrta de trebolament.
Era aparicion inesperada de Zamiotov susprenèc desagradiuaments ath joen, que se didec:
E manifestèc en votz baisha, damb ua confusion simulada:
Vos prègui que me desencusètz…
Mès qué didetz?
Se sò encantat!
Auetz entrat d’ua manèra tant agradiua… repliquèc Porfiri Petrovitch, e higec, en tot senhalar a Rasumikhine damb un movement deth cap.
Aguest, ça que la, ne tansevolh m’a balhat eth bon dia.
Que s’a emmaliciat damb jo, sabi pas per qué: peth camin l’è dit que se retiraue a Romeu e l’è demostrat qu’era mia comparança ère justa.
Aquerò ei tot çò qu’a auut entre nosati.
Pèc!, exclamèc Rasumikhine sense virar eth cap.
Escota, jutge d’instrucción… comencèc a díder Rasumikhine.
E se metec a arrir de boni talents: qu’auie recuperat de pic era sua normau bona encolia.
Pro de pegaries!, didec, en tot apressar-se alègraments a Porfiri Petrovitch.
Qu’ètz toti uns pècs…
Plan, anem ad açò que mos interèsse.
Te presenti ath mèn amic Rodion Romanovitch Raskolnikov, qu’a entenut a parlar fòrça de tu e desiraue coneisher-te.
Ath delà, que vò parlar damb tu de cèrt petit ahèr… òme, Zamiotov!
Com ei qu'ès aciu?
Aquerò demòstre que coneishes a Porfiri Petrovitch.
De guaire temps?
Zamiotov se sentie un shinhau violent.
Mos coneishérem anet ena tua casa, responec.
Non i a cap de dobte de qué Diu ei pertot.
Guarda, Porfiri, qu’era setmana passada me demanèc tu per tu que te presentèssa, e vosati auetz cuelhut coneishença en tot prescindir de jo.
A on as eth tabac?
Porfiri Petrovitch anaue jargat damb ròba de casa: blòda, camisa plan blanca e ues simbosses vielhes.
Qu’ère un òme de trenta cinc ans, d’estatura superiora ara mieja, plan gròs e autanplan damb un shinhau de vrente.
Anaue perfèctaments arrasat e non amiaue mostacha ne pursères.
Eth sòn peu, talhat ath ras, coronaue un cap gran, esferic e de holat cogòt.
Era sua cara ère redona, bofigada e un shinhau camusa.
Ça que la, aqueth ròstre hège veir un umor agudent e un shinhau burlesc.
Qu’aurie estat ua cara autanplan simpatica se non ac auessen empedit es sòns uelhs, que ludien estranhaments, enrodadi per ues pestanhes lèu blanques e ues paupetes que parpelejauen de contunh.
Era expression d’aguesta guardada contrastaue estranhaments damb era rèsta d’aquera fesomia lèu adamaiselada e li prestaue ua seriositat que non se percebie ath prumèr moment.
A penes se’n sabec que Raskolnikov auie de tractar cèrt ahèr damb eth, Porfiri Petrovitch lo convidèc a sèir-se en fautulh.
Dempús se seiguec, eth, en extrèm opausat ar ocupat per Raskolnikov e lo guardèc fixaments, ara demora de qué expausèsse era anonciada question.
Lo guardaue damb aguesta atencion tibada e aguesta gravetat extremada que pòden trebolar a un òme, especiauments quan aguest òme ei lèu un desconeishut e se’n sap de qué er ahèr qu’a de tractar ei plan luenh de meritar era atencion exagerada extrèma que se li prèste.
Dempús, satisfèt d’eth madeish, trapèc era serenor de besonh entà observar atentiuaments ath sòn interlocutor.
Porfiri Petrovitch non lo deishèc de uelh en cap moment deth dialòg, e Rasumikhine, que s’auie seigut ath sòn dauant, seguie damb plan viua atencion aqueth cambiament de paraules.
Era sua guardada anaue deth jutge d’instrucción ath sòn amic e deth sòn amic ath jutge d’instrucción, sense era mendre dissimulacion.
Vos calerà prestar declaracion ara policia, didec Porfiri Petrovitch damb accent perfèctaments oficiau.
Vos calerà manifestar que, en saber-vo’n deth hèt, ei a díder, der assassinat, demanatz que s’avertisque ath jutge d’instrucción, encargat d’aguest ahèr, que taus e quaus objèctes son dera vòsta pròprietat e que desiratz desempenhar-les.
Ath delà, ja receberatz ua comunicación escrita.
Mès çò que se passe, didec Raskolnikov, simulant estar confonut çò de mielhor que podie, ei qu’en aguest moment sò tan mau de sòs, que ne tansevolh è es sòs entà rescatar aguestes foteses.
Plan per aquerò me limiti a declarar qu’aguesti objèctes m’apertien e quan aja sòs…
Aquerò qu’ei parièr, l’interrompec Porfiri Petrovitch, que semblèc acuélher heredaments aguesta declaracion de tipe economic.
Ath delà, vos, podetz dider- me per escrit çò que vietz de dider-me, ei a díder que, enterat d’açò e d’aquerò, vos declaratz proprietari de taus objèctes e demanatz…
Òc, eth papèr qu’ei parièr.
Dit aquerò, Porfiri Petrovitch cuelhec ua expression francaments burlesca.
Autanplan guinhèc un uelh coma se hèsse un signe d’intelligéncia a Raskolnikov.
Dilhèu aquerò deth signe siguec simplaments ua illusion deth joen, donques que tot se passèc en ua segonda.
Ça que la, quauquarren deuie auer en aqueth gèst.
Que l’auie guinhat un uelh n’ère segur.
Damb quina intencion?
D’aquerò sonque eth diable se’n sabie.
E didec en votz nauta, un shinhau desconcertat:
Desencusatz-me que vos aja shordat per tan pòca causa.
Aguesti objèctes sonque valen cinc robles, mès coma rebrembes qu’an ua grana valor entà jo.
Vos cohèssi que sentí ua grana inquietud quan me’n sabí…
Aquerò explique qu’ager t’estrementires en entener-me díder-li a Zosimov que Porfiri ère en tot interrogar as proprietaris des objèctes empenhadi, exclamèc Rasumikhine damb ua dusau intencion evidenta.
Aquerò ère massa.
Raskolnikov non podec tier-se e calèc ath sòn amic ua guardada furiosa.
Mès de seguit se remetec.
Tu t’ac cuelhs tot a badinada, didec damb ua irritacion que non li calec simular.
Admeti que me preocupen prigondaments causes qu’entà tu non an cap importància, mès aquerò non ei motiu entà que me consideres egoïsta e interessat, donques que, torni a díder, aguesti objèctes de tan pòc valor an ua grana valor entà jo.
Hè un moment t’è dit qu’aguest relòtge d’argent ei eth solet rebrembe qu’auem deth mèn pair.
Trufa-te’n, se vòs, era mia mair ven d’arribar, manifestèc en tot dirigir-se a Porfiri, e se se’n sabesse, seguic, tornant a parlar entà Rasumikhine e sajant qu’era votz li tremolèsse, de qué aguest relòtge s’auie perdut, era sua desesperacion non aurie limits.
Ja sabes se com son es hemnes.
Qu’ès fòrça enganhat!
Non m’as comprenut!
Non aurè exagerat?, pensèc Raskolnikov, tremolant d’inquietud.
Per qué aurè dit aquerò de “ja sabes se com son es hemnes”?
Atau, donc, era vòsta mair a vengut a veder-vos?, preguntèc Porfiri Petrovitch.
E quan a arribat?
Ager pera tarde.
Porfiri non didec arren: semblaue reflexionar.
Hè temps que demoraua era vòsta visita.
Dit aquerò, se virèc damb tota era naturalitat entà Rasumikhine, qu’ère en tot lançar sus eth tapís eth cendre dera sua cigarreta, e l’apressèc un cendrer.
Raskolnikov s’auie estrementit, mès eth jutge instructor, atentiu ara cigarreta de Rasumikhine non semblèc auer-se’n encuedat.
Dides que lo demoraues?, preguntèc Rasumikhine a Porfiri Petrovitch.
Porfiri non li responec, senon que parlèc a Raskolnikov dirèctaments:
Es vòsti dus objèctes, er anèth e eth relòtge, èren ena casa dera victima, estropadi en un papèr que sus eth se liegie eth vòste nòm, escrit claraments damb creion e, ara seguida, era data qu’era prestamista auie recebut es objèctes.
Quina memòria!, exclamèc Raskolnikov començant un arridolet.
Persutaue a tachar era guardada serenaments enes uelhs deth jutge, mès non podec mens d’ahíger:
Mès ja veigui qu’èra enganhat, non n’auetz desbrembat un de solet… e…e…
Qu’ei que toti es auti s’an presentat ja.
Petrovitch damb un ton de burla lèu imperceptible.
Que non estaua ben.
Ja me’n sabí.
Tanben me’n sabí de qué quauquarren vos capvirèc prigondaments.
Enquia e tot ara ètz un shinhau palle.
Sentie borir en eth ua colèra que non podie tier.
Ditz que non se sentie ben, exclamèc Rasumikhine, e aquerò ei pòc mens que non díder arren.
Pr’amor que çò de cèrt ei qu’enquia ager eth deliri a penes l’a deishat…
Pòs creder-me, Porfiri: a penes se tie de pès…
Plan, donc, ager profitèc un moment, ues menutes, que Zosimov e jo lo deishèrem, entà vestir-se, gésser furtiuaments e anar-se’n, Diu se’n sap entà on.
E aquerò en plen deliri!
As vist ua causa parièra?
Aguest òme qu’ei un cas unenc!
En plen deliri?
Quina lhocaria!, exclamèc Porfiri Petrovitch, botjant eth cap.
Aquerò ei mentida!
Non creigatz ua soleta paraula…!
Mès er avertiment ei sobrèr pr’amor que vos non l’auetz creigut, ne plan mens, deishèc anar Raskolnikov, trebolat pera colèra.
Mès Porfiri non semblèc compréner aguestes estranhes paraules.
Com auries gausat gésser se non auesses estat en tot delirar?, exclamèc Rasumikhine, perdent era cauma ath sòn torn: per qué gesséretz?
Damb quina intencion?
E per qué ac heres d’amagat?
Cohessa que non podies èster en tòn sen. Ara que ja a passat eth perilh t’ac posqui díder francaments.
Me shordèren d’ua manèra insuportabla, didec Raskolnikov, en tot dirigir-se a Porfiri damb ua riseta burlesca, insolenta, desfisanta.
Hugí entà vier a logar ua cramba a on non me podessen trapar.
E amiaua ena pòcha ua bona quantitat de sòs.
Eth senhor Zamiotov se’n sap pr’amor qu’ac vedec.
Per tant, senhor Zamiotov vos prègui que resolvatz vos era nòsta peleja.
Didetz: èra en tot delirar o sauvaua en mèn sen?
De boni talents aurie estofat a Zamiotov, autant l’irritèren eth sòn silenci e es guardades equivòques.
Me semblèc, didec fin finau Zamiotov secaments, que parlàuetz coma un òme rasonable; mès encara, coma un òme… prudent; òc, prudent.
Mès tanben semblàuetz, vos, un shinhau exasperat.
E aué, intervenguec Porfiri Petrovitch, Nikodim Fomitch m’a condat que vos vedec ager, a ua ora plan auançada, ena casa d’un foncionari que venguie d’èster hèt a cuélher per un coche.
Aciu qu’auem ua auta pròva!, exclamèc Rasumikhine.
Non ei cèrt que te comportères coma un hòl en çò d’aguest malerós?
Autregeres toti es sòs ara veuda entar acogament.
Està ben que l’ajudèsses, que li balhèsses quinze, enquia vint robles, qu’encara te n’aurie restat cinc entà tu; mès non tot çò qu’amiaues…
Dilhèu se passe que m’è trapat un tresaur.
Aciu qu’as ath senhor Zamiotov, que cre que, plan, me l’è trapat…
E higec, en tot dirigir-se a Porfiri Petrovitch, damb es pòts tremolosi:
Que deuetz èster aclapat, vertat?
Quina asenada!
Tot çò de contrari.
Non sabetz enquia quin punt m’interèsse era vòsta companhia.
M’encante veder-vos e entener-vos…
M’alègri, de vertat, me podetz creir, que fin finau ajatz decidit vier.
Balha-mos un shinhau de tè, didec Rasumikhine.
Qu’è era gòrja coma èsca.
Bona idia.
Dilhèu ad aguesti senhors les vage eth tè tan ben coma a tu…
Non t’entretengues.
Porfiri Petrovitch anèc a encargar eth tè.
Era ment de Raskolnikov qu’ère un hormiguèr d’idies.
Eth joen ère furiós.
Per qué, sense coneisher-me, as parlat de jo damb Nikodim Fomitch, Porfiri Petrovitch?
Aquerò demòstre que non amaguen que me seguissen era tralha coma ua canhada de gossets.
E en pensar en aquerò, tremolaue de colèra.
Aquerò non ei nòble, Porfiri Petrovitch, e jo non ac posqui perméter.
Se seguitz atau, me lheuarè e vos lançarè ena cara tota era vertat.
Alendaue peniblaments.
Que poirie èster tot un miratge, poiria auer interpretat mau es causes per çò dera mia ignorància.
Qu’ei que non vau a èster capable de mantier eth mèn baish papèr?
Es causes que diden son perfèctaments normaus…
Ça que la, se percep darrèr d’eres quauquarren que…
Quinsevolh se poirie exprimir coma eri, mès sens dobte jos es sues paraules s’amague ua dusau intencion…
Per qué Porfiri non a nomentat francaments ara vielha?
Per qué Zamiotov a dit que jo m’auia exprimit coma un òme “prudent”?
E entà qué aguest ton que parlen?
Òc, aguest ton…
Rasumikhine ac a presenciat tot.
Per qué, donc, non l’a estonat arren d’aquerò?
Aguest pèc non se n’encuede d’arren…
Que torni a sénter fèbre…
M’aurà guinhat eth uelh Porfiri o aurà estat simplaments un tic?
Plan que òc, que serie absurd que me l’auesse guinhat…
Per quin motiu?
Me vòlen exasperar…?
Me mensprèden…?
Son suposicions mies…?
Ac saben tot…?
Zamiotov se mòstre insolent…
Non m’enganharè…?
Que deu auer reflexionat pendent era net.
Jo auia era presentida de qué serie aciu…
Qu’ei en aguesta casa coma se siguesse ena sua.
Pòt èster eth prumèr còp que vie?
Ath delà, Porfiri non lo tracte coma a un estranh, donques que li vire era esquia.
Que son d’acòrd; òc, son d’acòrd per çò que tanh a jo.
E solide auràn parlat de jo abans dera nòsta arribada…
Saberàn quauquarren dera mia visita enes crambes dera vielha?
M’ac cau descurbir çò de mès lèu posible.
Quan è dit qu’auia gessut entà logar ua cramba, Porfiri non a hèt veir que se n’encuedaue…
Qu’è hèt ben de díder aquerò…
Me pòt èster util…
Dideràn qu’ei ua crisi de deliri…
Ha, ha, ha!
Aguest Porfiri ei ath pas, peth menut, des mèns passi ena tarde d’ager, mès ignoraue qu’auie arribat era mia mair…
Aguesta bruisha auie anotat en paquet era data der empenhament…
Vos, vos enganhatz se pensatz que podetz manejar-me coma volgatz: vosati non auetz espròves senon solet conjectures.
Presentatz-me es hèts!
Era mia visita en casa dera vielha non pròve arren, pr’amor qu’ei ua conseqüéncia der estat de deliri que me trapaua.
Atau ac diderè s’arribe eth cas…
Mès, s’en saben de qué siguí en aguesta casa?
Non partirè d’aciu enquia que me’n sàpia…
Entà qué aurè vengut…?
Mès ja sò en tot enventir-me, aquerò qu’ei evident…
Plan que òc qu’è es nèrvis de punta…
Mès dilhèu aquerò sigue çò de mielhor…
Atau posqui seguir desvolopant eth mèn papèr de malaut…
Aguest òme vò irritar-me, desconcertar-me…
Toti aguesti pensaments trauessèren era ment de Raskolnikov a ua velocitat cosmica.
Porfiri Petrovitch arribèc ues menutes dempús.
Semblaue de mès bona encolia.
Encara me hè mau eth cap.
Conseqüéncia des excèssi d’anet en çò de tòn, li didec a Rasumikhine alègraments, en un ton fòrça desparièr qu’eth qu’auie tengut enquia alavetz.
Encara sò un shinhau capvirat.
Siguec interessanta era cauhada?
Vos deishè en mielhor moment.
Entad arrés.
Fin finau gesseren a lúder es tèmes de tostemp.
Ja te pòs imaginar es pegaries que se dideren.
Jo non veigui arren d’extraordinari en en aquerò, repliquèc Raskolnikov distrètaments.
Qu’ei ua simpla question de sociologia.
Era question non se prepausèc d’aguest punt d’enguarda, observèc Porfiri.
Plan: non se presentèc exactaments atau, arreconeishec Rasumikhine en tot afogar-se, coma ère eth sòn costum.
Escota, Rodia, te prègui que mos escotes e mos balhes era tua opinion.
Que m’interèsse.
Jo heja tot çò que podia mentre te demoraua.
Les auia parlat a toti de tu e les auia prometut era tua visita…
Es prumèrs a intervier sigueren es socialistes qu’expausèren era sua teoria.
Toti la coneishem: eth crim ei ua protèsta contra ua organización sociau defectuosa.
Aquerò ei tot, non admeten cap auta rason, absoludaments deguna.
Gran error!, exclamèc Porfiri Petrovitch, que s’anaue encoratjant de man en man e se n’arrie en veir que Rasumikhine s’enventie cada còp mès.
Non, non admeten cap auta causa, seguic Rasumikhine, damb era sua creishenta exaltacion.
Que non m’enganhi.
Te mostrarè es sòns libres.
Ja liegeràs çò que diden: “Tau individú s’a perdut per çò deth miei.” E arren mès.
Qu’ei era sua frasa favorita.
Ei a díder, que s’era societat siguesse ben organizada non se cometerien crims, pr’amor qu’arrés senterie eth desir de protestar e toti es òmes arribarien a ester justi.
Non tien en compde era natura: l’eliminen, non existís entada eri.
Non ven ua umanitat que se desvolòpe mejançant ua progression istorica e viua, entà arribar fin finau en ua societat normau, senon que supausen un sistèma sociau que ven deth cap d’un matematician e que, en un virament de uelhs, organize era societat e la hè justa e perfècta, abantes de qué comence cap procés istoric.
D’aquiu eth sòn òdi instintiu contra era istòria.
Diden d’era qu’ei un revolum d’orrors e d’absurds, que tot ac explique d’ua manèra absurda.
D’aquiu tanben eth sòn òdi ath procés viuent dera existéncia.
Que non i a besonh d’ua amna viuenta, pr’amor qu’aguesta a es sues exigéncies; non aubedís cègaments ara mecanica; ei maufidada e retrograda.
Era amna qu’èri desiren pòt púder, ei hèta de cauchó; ei ua amna mòrta e sense volentat; ua esclaua que non se revoutarà jamès.
E era conseqüéncia d’aquerò ei que tota era teoria s’està en ua sèria de tòchos suberpausadi; ena manèra de dispausar es correders e es pèces d’un falanstèri.
Aguest falanstèri se pòt bastir, mès non era natura umana, que vò víuer, trauessar tot eth procès dera vida abantes d’anar-se’n en cementèri.
Era logica non ei pro entà perméter aguest saut per dessús dera natura.
Era logica sonque prevé tres cassi, quan n’a un milion.
Redusir tot aquerò ara soleta question dera comoditat qu’ei era solucion mès aisida que se pòt dar ath problèma.
Ua solucion de claretat sedusenta e que non li hè cap manca era reflexion: vaquí çò d’essenciau.
Tot eth mistèri dera vida expausat en dues huelhes estampades…!
Guardatz com s’exalte e cride.
Mos calerie estacar-lo, didec Porfiri Petrovitch entre arridolets.
Imaginatz-vos, didec en tot dirigir-se a Raskolnikov, aguesta madeisha musica en ua cramba e a sies votzes.
Aquerò siguec era amassada d’anet.
Ath delà, mos auie saturat per auança de punch.
Comprenetz çò que deuie èster aquerò…?
De un aute costat, qu’ès enganhat: eth miei tie un gran papèr ena criminalitat.
Sò prèst a demostrar-t’ac.
Aquerò ja ac sabi.
Ei eth miei eth que lo posse?
Donques òc, se pòt díder qu’ei eth miei eth que lo posse, repliquèc Porfiri Petrovitch en tot cuélher ua actitud especiauments grèu.
Aguest crim se pòt explicar perfèctaments, plan perfèctaments, pera influéncia deth miei.
Rasumikhine siguec a man de pèrder es nèrvis.
Jo tanben te posqui provar a tu, bramèc, qu’es tues blanques pestanhes son ua conseqüéncia deth hèt de qué eth campanau d’Ivan eth Gran medís trenta toeses de nautada.
T’ac demostrarè progressiuaments, d’ua manèra clara, precisa e autanplan damb cèrt matís de liberalisme.
Me comprometi ad aquerò.
Ditz: vòs que t’ac demòstra?
Òc, anem a veir se com te les apraies.
Tostemps damb es tues burles!, exclamèc Rasumikhine damb un ton de descoratjament.
Que non s’ac vau parlar damb tu.
T’avertisqui, Rodia, que tot aquerò ac hè de bon voler.
Tu encara non lo coneishes.
Ager solet expausèc era sua pensada entà burlar-se’n de toti.
Be ne didec de causes, Senhor!
E eri encantadi d’auer-lo ena reünion!
Qu’ei capable d’estar-se en tot hèr aguest jòc pendent dues setmanes sanceres.
Est an passat mos assegurèc qu’anaue a ingressar en un convent, e s’estèc pendent dues mesi en tot afirmà’c.
Darrèraments s’imaginèc qu’anaue a maridar-se e que tot ère ja prèst entara nòça.
Enquia e tot se hec un vestit nau.
Nosati comencèrem a creder-lo e a felicitar-lo.
E se passèc qu’era nòvia non existie e que tot ère pura invencion.
Qu’ès enganhat.
Raskolnikov.
Vos semble mentida, vertat?
Donques demoratz, que damb vos vau a hèr madeish.
Ha, ha, ha!
Non, non.
Vos vau a díder era vertat.
A prepaus de totes aguestes istòries de crims, de mieis, de joenetes, m’en brembi d’un article vòste que m’interessèc e seguís en tot interessar-me.
Se titolaue… me pensi “Eth crim”, mès era vertat ei que d’aquerò non ne sò segur.
Me recreè en tot liéger-lo en Era Paraula Periodica, hè dus mesi.
Un article mèn en Era Paraula Periodica?, exclamèc Raskolnikov, estonat.
Cèrtaments jo escriuí un article hè uns sies mesi, que siguec quan deishè era universitat.
Mès, lo hi a vier en Era Paraula Hepdomadària e non en Era Paraula Periodica.
Donques se publiquèc en Era Paraula Periodica.
Òc, mès, en desparéisher, aguest setmanari quedèc fusionat damb Era Paraula Periodica, e aquerò explique qu’eth vòste article s’age publicat en aguest darrèr jornau.
Atau, donc, non vo’n sabíetz?
Plan que òc, Raskolnikov non sabie arren d’aquerò.
Donques vos cau crubar eth vòste article.
Be n’ei d’extraordinari eth vòste caractèr!
Viuetz tant isolat, que non vo’n encuedatz d’arren, ne tansevolh des causes que vos interèssen materiuaments.
Qu’ei incredible.
Jo tanpòc sabia arren, didec Rasumikhine.
Aué madeish vierè ena bibliotèca entà demanar aguest jornau…
Dides qu’er article se publiquèc hè dus mesi?
Quin dia…?
Ben, ja lo traparè.
Non díder arren!
Qu’ei er arràs!
E vos, com vo’n sabetz de qué er article ei mèn?
Lo signè damb ua iniciau.
Que siguec per edart.
Òc, e botàuetz tot er in en demostrar qu’eth colpable, en aguesti moments, ei un malaut.
Qu’ei ua tèsi originau, mès en vertat non ei aguesta part der article que m’interessèc especiauments, senon cèrta idia que s’esguitlaue ath finau.
Qu’ei penible que vos limitèssetz a indicar-la, vagaments e plan per dessús…
S’auetz bona memòria, vo’n brembaratz de qué insinuàuetz que i a èssers que pòden, mielhor dit, qu’an eth plen dret a cométer tota classa d’actes criminaus, e qu’ada eri non se les pòt aplicar era lei.
Raskolnikov arric damb aguesta perfida interpretacion deth sòn pensament.
Com?
Com?
Eth dret ath crim?
Sense aguesta influéncia, responec Porfiri Petrovitch.
Que non se tracte d’aquerò.
En article que comentam se dividís as òmes en dues classes: èssers ordinaris e èssers extraordinaris.
Es ordinaris les cau víuer ena aubediéncia e non an eth dret a mancar es leis, peth solet hèt d’èster ordinaris.
Ça que la, es extraordinaris son autorizadi a cométer tota sòrta de crims e a violar totes es leis, sense cap mès explicacion qu’èster extraordinaris.
Qu’ei aquerò, çò que vos didíetz, se non m’enganhi.
Ei impossible qu’age dit aquerò!, gasulhèc Rasumikhine.
Raskolnikov tornèc a arrir.
Qu’auie comprenut immediataments era intencion de Porfiri e çò qu’aguest sajaue de hèr-li díder.
E, rebrembant perfèctaments çò qu’auie dit en sòn article, acceptèc era escometuda.
Non ei aquerò exactaments çò que didí, comencèc en un ton naturau e modèst.
Cohèssi, totun, qu’auetz captat era mia manèra de pensar, non ja apuprètz, senon damb pro exactitud.
E, en díder aquerò, semblaue experimentar un cèrt plaser.
Era inexactitud s’està en qué jo non didí, coma vos auetz entenut, qu’es òmes extraordinaris son autorizadi a cométer tota sòrta de crims.
Plan que òc, un article que tenguesse semblabla tèsi non s’aurie pogut publicar.
Didetz qu’aguesta part deth mèn article patís de manca de claretat.
Vos ac vau a explicar çò de mielhor que posca.
Me semble qu’ei aquerò çò que desiratz, non?
Plan, donc, anem-i.
Ena mia pensada, s’es descurbiments de Kepler e Newton, per ua circonstància o per auta, non auessen pogut arribar ara umanitat senon mejançant eth sacrifici d’ua, o cent, o mès vides umanes, que siguessen un obstacle entad aquerò, Newton aurie auut eth dret, e autanplan eth déuer, de sacrificar aguestes vides, pr’amor de facilitar era difusion des sòns descurbiments per tot eth mon.
Aquerò non vò díder, ne plan mens, que Newton auesse eth dret d’assassinar a qui volesse o a cométer tota sòrta de panatòris.
Ena rèsta deth mèn article, s’era memòria non m’enganhe, expausi era idia de qué toti es legisladors e guides dera umanitat, començant pes mès ancians e acabant per Lucurgo, Solon, Mahoma, Napoleon, eca; toti, enquia es mès recents, an estat criminaus, pr’amor qu’en promulgar naues leis violauen es ancianes, qu’auien estat observades fidèuments pera societat e transmetudes de generacion en generacion e tanben pr’amor qu’aguesti òmes non arreculèren dauant es vessaments de sang (de sang innocenta e a viatges eroïcaments vessada entà deféner es ancianes leis) per pòca que siguesse era utilitat qu’obtengueren en aquerò.
Era mia conclusion ei, en resumit, que non sonque es grani òmes, senon aqueri que se quilhen, encara que sigue pòc, peth dessús deth nivèu miei, e que son capables de díder quauquarren nau, son per natura, e autanplan inevitablaments, criminaus, en un grad variable, coma ei naturau.
Se non ne siguessen, les serie dificil gésser dera rotina.
Non vòlen estar- se en era, e jo me pensi que non ac an de hèr.
Aguestes idies s’an comentat mil còps de paraula e per escrit.
Per çò dera mia division dera umanitat en èssers ordinaris e extraordinaris, sò d’acòrd qu’ei un shinhau arbitrària; mès non m’entèsti a deféner era precision des chifres que balhi.
Me limiti a creir qu’eth hons deth mèn pensament ei just.
Era mia opinion ei qu’es òmes se pòden dividir en generau e, cossent damb er orde dera madeisha natura, en dues categories: ua inferiora, era des individús ordinaris, ei a díder, era vegada qu’era sua soleta mission ei reprodusir èssers semblables ada eri, e ua auta de superiora, era des vertadèrs òmes, que se compladen en deishar enténer en sòn miei “paraules naues”.
Naturauments, es subdivisions son infinites, mès es traits caracteristics des dues categories son, ena mia pensada, pro precisi.
Era prumèra categoria se compause d’òmes conservadors, prudents, que viuen ena aubediéncia, pr’amor qu’aguesta aubediéncia les encante.
E a jo me semble que son obligadi a aubedir, donques qu’aguest ei eth sòn papèr ena vida e eri non ven arren d’umiliant en tot desenvolopà’c.
Ena dusau categoria, toti manquen as leis, o, aumens, toti sagen de violar-les tu per tu.
Ena majoritat des casi, aguesti òmes reclamen, damb desparières formules, era destruccion der orde establit, en per d’un mon milhor.
E, entà arténher era capitada des sues idies, passen, s’ei de besonh, per dessús de molons de cadavres e arrius de sang.
Era mia opinion ei que se pòden perméter obrar atau; mès…, que demore aquerò ben clar…, en tot tier en compde era classa e importància des sues idies.
Sonque en aguest sens parli en mèn article deth dret d’aguesti òmes a cométer crims.
Rebrembatz qu’eth nòste punt de partença a estat ua question juridica).
De un aute costat, non i a motiu entà enquimerar-se massa.
Era gent non les arreconeish jamès aguest dret e les decapite o les penge, dit en tèrmes generaus, damb era quau causa complís eth sòn mes radicau papèr conservador, qu’en eth se mantie enquiath dia qu’es generacions futures d’aguesta madeisha gent quilhen estatues as ajusticiadi e creen un culte ath sòn entorn…, dit en tèrmes generaus.
Es òmes dera prumèra categoria son patrons deth present; es dera dusau der avier.
Era prumèra consèrve eth mon, en tot multiplicar ara umanitat; era dusau posse ar univèrs entà amiar-lo entàs sòns fins.
Es dues an era sua rason d’existir.
En resumit, creigui que toti an es madeishi drets.
Viu donc la guerre eternelle… enquiara Naua Jerusalem, comprenetz-ac.
Alavetz, vos credetz ena Naua Jerusalem?
Òc, responec fèrmaments Raskolnikov.
E prononciéc aguestes paraules damb era guardada fixa en solèr, d’a on non l’auie desseparat pendent eth sòn long discurs.
E en Diu?
Credetz vos…
Desencusatz se vos sembli indiscrèt.
Òc, creigui, repliquèc Raskolnikov lheuant es uelhs e fixant-les en Porfiri.
E ena resurreccion de Latzèr?
Donques… òc.
Mès, per qué hètz aguestes preguntes?
Credetz sense cap tipe de resèrva?
Sense cap tipe de resèrva.
Plan, plan…
Era causa non a cap importància.
Simple curiosèr…
Ara, e desencusatz-me, permetetz-me que torna entath nòste ahèr.
Non tostemp s’execute ad aguesti criminaus.
Ath contrari, quauqui uns…
Consèrven era sua vida, capinauts.
Son eri es qu’executen.
Tostemp que sigue de besonh, qu’ei çò de mès soent.
Fòrça gràcies.
Mès, didetz-me: com distinguir ad aguesti òmes estraordinaris des auti?
An bèra caracteristica especiau en néisher?
Era mia pensada ei qu’en aguest punt mos cau observar era mès rigorosa exactitud e arténher ua grana precision ena distincion des dus tipes d’òme.
Pr’amor que supausatz qu’un individú pertanhent a ua categoria se pense que forme part dera auta e se lance “a destruir toti es obstacles que se l’opausen, entà didè’c atau, damb es sues pròpries e eroses paraules.
Alavetz…
Ò, aquerò se passe soent.
Gràcies.
D’arren!
Mès pensatz que semblable error ei solet possible ena prumèra categoria, ei a díder, ena des òmes ordinaris, coma jo les è qualificat, dilhèu equivocadaments.
A maugrat dera sua tendéncia innata ara aubediéncia, fòrça d’eri, possadi per un naturau alhocardit que se trape autanplan entre es vaques, se considèren òmes d’avantgarda, destructors cridadi a expausar es sues idies naues, e ac cren damb tota sinceritat.
Aguesti òmes non distinguissen as vertadèrs innovadors e sòlen menspredar-les, en tot considerar-les esperits mesquins e arreculadi.
Mès me semble que non i pòt auer en aquerò cap perilh seriós, pr’amor que jamès van guaire luenh.
Per tant, era vòsta inquietud non ei justificada.
Coma molt, meriten que se les tuste de quan en quan entà castigar- les per sòn desviament e hèr-les tier es pès laguens deth caucèr.
Que non mos cau shordar a un borrèu, donques qu’eri madeishi s’apliquen era sancion que se meriten, pr’amor que son persones de nauta moralitat.
A viatges se hèn a vier es castigs es uns as auti; a viatges se tusten damb es sues pròpries mans.
S’impausen peniténcies publiques, causa que non dèishe d’èster polida e exemplara.
Qu’ei era règla generau.
En resumit, que non vos cau enquimerar.
Ben; m’auetz padegat, aumens per aguest costat.
Mès que i a ua auta causa que m’enquimère.
Didetz-me: Son guairi aguesti individús qu’an eth dret a estofar as auti, ei a díder, aguesti òmes extraordinaris?
Plan que òc, jo sò prèst a inclinar- me ath sòn dauant, mès non me remigatz qu’un non pòt èster tranquil dauant dera idia de qué dilhèu siguen plan nombrosi.
Ò, non vos preocupetz tanpòc per aquerò, didec Raskolnikov sense cambiar de ton.
Que son pòqui, plan pòqui, es òmes capables de trapar ua idia e enquia e tot de díder quauquarren nau.
De çò que non i a dobte ei de qué era distribucion des individús enes categories e subdivisions que vedem ena espècia umana ei estrictaments determinada per bèra lei dera natura.
Aguesta lei ei vedada encara entath nòste coneishement, mès jo creigui qu’existís e que bèth dia se mos revelarà.
Era enòrma massa d’individús que forme çò que solem cridar era vegada, sonque viu entà balhar ath mon, damb longui esfòrci e misteriosi crotzaments de races, un òme, qu’entre mil, possedisque cèrta independéncia, o un òme entre dètz mil, o entre cent mil, qu’aquerò depen deth grad d’elevacion dera independéncia (aguestes chifres son solet aproximades).
Sonque ges un òme de gèni entre milions d’individús, e milèrs de milions d’òmes passen sus era escòrça dera tèrra abans de qué apareishe ua d’aguestes intelligéncies capables de cambiar eth ròstre deth mon.
Ètz de trufaria?, exclamèc Rasumikhine.
Vos burlatz er un der aute?
Tu non parles seriosaments, Rodia.
Raskolnikov non responec ath sòn amic.
Lheuèc, entada eth, eth sòn palle e trist ròstre, e Rasumikhine, en veir aqueth ròstre tan plen d’amarum, considerèc pòc avient eth ton sec, grossièr e provocatiu de Porfiri.
Plan, estimat, didec er estudiant.
Se parlatz seriosaments, voi díder-te qu’as rason entà afirmar que non i a arren nau en aguestes idies, que totes se retiren as qu’auem entenut infinitat de còps.
Mès jo veigui quauquarren originau en tòn article, quauquarren qu’ena mia pensada t’apertie complètaments, plan a maugrat mèn, e ei aguest dret morau a vessar sang que tu autreges damb plia consciéncia e desencuses damb tant de fanatisme…
Me semble qu’aguesta ei era idia principau deth tòn article: era autorizacion morau a aucir… que, per cèrt, me semble fòrça mès terribla qu’era autorizacion oficiau e legau.
Exacte: ei plan mès terribla, observèc Porfiri.
Plan que òc, tu t’as deishat amiar enquia mès enlà deth limit dera tua idia.
Aquerò ei un error.
Liegerè eth tòn article.
Tu as dit mès de çò que volies díder…
Tu non pòs opinar atau…
Liegerè eth tòn article.
En mèn article non i a arren de tot aquerò, didec Raskolnikov.
Çò de cèrt ei, didec Porfiri, qu’a penes podie tier-se en sòn lòc de jutge, qu’ara compreni lèu deth tot es vòsti punts d’enguarda sus eth crim.
Mès…
Desencusatz-me que vos shòrda tant (sò avergonhat de shordar-mos d’aquesta menèra).
Escotatz: Vietz de padegar-me per çò que hè as cassi d’error, aguesti cassi de confusion entre es dues categories; mès… seguisqui tient cèrta inquietud quan pensi en costat practic dera question.
S’un òme, un adolescent, quin que sigue, s’imagine èster un Licurgo, o un Mahoma (me uege díder qu’en poténcia, ei a dídern, entath futur), e se lance a esbauçar toti es obstacles que se trape en sòn camin…, se diderà que va a escométer ua campanha longa e qu’entad aguesta campanha a besonh de sòs…
Comprenetz…?
En enténer aguestes paraules, Zamiotov, alendèc en sòn cornèr, mès Raskolnikov ne tansevolh lo guardèc.
Admeti, repliquèc tranquillaments, qu’aguesti cassi se deuen presentar.
Es vanitosi, aguesti èssers estupids, pòden quèir en param, e mès encara se son massa joeni.
Qu’ei per aquerò que vos ac digui…
E qué mos cau hèr en aguesti cassi?
Raskolnikov arric mordentament.
Qué voletz que vos diga?
Aquerò non me tanh en absolut.
Atau ei, e atau serà tostemp…
Guardatz ad aguest, e indiquèc damb un gèst a Rasumikhine.
Mès aquerò qué impòrte?
Era societat qu’ei ben protegida mejançant es deportacions, es presons, es crotons, es jutges.
Que non a cap motiu entà inquietar-se.
Non li cau que cercar ath delinqüent.
E se lo trapen?
Pejor entada eth.
Era vòsta logica qu’ei irrefutabla.
Mès era consciéncia ei en jòc.
Aquerò non vos a de preocupar.
Qu’ei ua question qu’afècte as sentiments umans.
Non se tracte de qué l’agen o non de sénter.
Sonque patiràn en cas qu’es sues victimes les inspiren pietat.
Eth patiment e eth dolor van de besonh amassadi a un gran còr e a ua nauta intelligéncia.
Es vertadèrs grani òmes les cau experimentar, ena mia pensada, ua grana tristor en aguest mon, higec damb mina cogitosa, que contrastaue damb eth ton dera convèrsa.
Lheuèc es uelhs e guardèc as presents damb mina distrèta.
Dempús arric e cuelhec era sua casqueta.
Estaue seren, aumens fòrça mès que quan auie arribat, e se n’encuedaue d’aquerò.
Toti se lheuèren.
Porfiri Petrovitch didec:
Emmaliciatz-vos damb jo, insultatz-me se voletz, mès que non i posqui hèr arren: me cau hèr-vos ua auta pregunta… encara que veigui que sò en tot abusar dera vòsta paciéncia.
Voleria expausar-vos cèrta idia que se m’a acodit e cranhi desbrembar-la….
Donques se tracte…
Sabi pas se com explicar-me…
Qu’ei ua idia tant estranha…
De tipe psicologic, sabetz…?
Guardatz.
Jo me pensi que quan vos èretz en tot escríuer er article, auíetz ara fòrça de considerar-vos, aumens de bèra manèra, un d’aguesti òmes extraordinaris destinadi a díder “paraules naues”, en sens qu’auetz balhat ad aguesta expression…
Non ei atau?
Qu’ei plan possible, repliquèc menspredosaments Raskolnikov.
Rasumikhine hec un movement.
En aguest cas, seríetz vos capable de decidir-vos, entà gésser d’ua situacion economica dolenta o entà hèr un servici ara umanitat, a balhar un pas…, en fin, a aucir entà panar?
E guinhèc eth uelh quèr, tant qu’arrie en silenci, exactaments madeish qu’abantes.
Era mia pregunta ei costada per un curiosèr simplaments literari.
Permetetz-me explicar, didec secaments, que jo non m’è creigut jamès un Mahoma ne un Napoleon ne cap aute personatge d’aguesta sòrta, e que, en conseqüéncia, non posqui dider-vos çò que haria en cas contrari.
Donques qu’ei estranh, pr’amor que qui ei que non se cre aué en Russia un Mahoma o un Napoleon, exclamèc Porfiri, en tot tier de ressabuda un ton exageradaments familhar.
Autanplan er accent qu’auie singularaments explicit.
De pic, Zamiotov preguntèc deth cornèr estant:
Raskolnikov seguie guardant a Porfiri Petrovitch fixaments.
Non didec arren.
Rasumikhine auie arroncilhat es celhes.
De hège un moment auie sospechat quauquarren que li hec guardar furiosaments en un costat e en aute.
I auec ua menuta de penible silenci.
Raskolnikov se dispausèc a anar-se’n.
Ja partitz?, exclamèc Porfiri Petrovitch damb extrèma amabilitat e balhant era man ath joen.
Sò encantat d’auer-vos coneishut.
Per çò dera vòsta demana, podetz èster tranquil.
Hètz eth requeriment per escrit tau coma vos è indicat.
Ça que la, serie mielhor que venguéssetz a veder-me en comissariat un dia d’aguesti…, deman, per exemple.
Tàs onze serè aquiu.
Ac apraiaram tot e parlaram.
Coma vos siguéretz un des darrèrs que visitèretz aquera casa, higec en ton amistós, dilhèu pogatz aclarar-mos quauquarren.
Raskolnikov.
Arren d’aquerò.
Per qué?
De moment non mos hè ua bèra manca.
Que non m’auetz comprenut.
Çò que se passe ei que jo profiti totes es escadences e è parlat ja damb toti es qu’auien aquiu quauque objècte empenhat.
M’an autrejat ua sòrta d’infòrmes, e vos, en èster eth darrèr…
A!, ara me’n brembi!, exclamèc alègraments, en tot dirigir-se a Rasumikhine.
Qu’è estat a man de desbrembar- me’n un aute còp…
Er aute dia non deishères de parlar-me de Nikolachka.
Plan, donc, ne sò convençut, totafèt convençut de qué aguest joen ei innocent, se dirigie de nauèth a Raskolnikov.
Mès qué posqui hèr?
Tanben m’a calut shordar a Mitri.
En fin, vaquí çò que volia preguntar-vos.
Quan vos pujàuetz era escala…, per cèrt, me pensi que siguec entre es sèt e ueit dera tarde, non?.
Ben, quan pujàuetz era escala entre es sèt e es ueit, non vedéretz en dusau estatge, en un departament qu’era pòrta ère dubèrta…, rebrembatz…, non vedéretz, torni a díder, dus pintors, o aumens un, trabalhant?
Les vedéretz?
Aquerò qu’ei fòrça important entada eri…
Dus pintors?
Donques non, non les vedí, repliquèc Raskolnikov, hènt veir qu’escorcolhaue era sua memòria tant que botaue tot eth sòn in en desnishar eth param que s’amagaue darrèr d’aguestes paraules.
Non, non les vedí.
E tanpòc vedí que i auesse cap pòrta dubèrta…
Çò que me’n brembi ei qu’en quatau estatge, seguic en ton trionfant, donques que n’ère segur d’auer evitat eth perilh, i auie un foncionari qu’ère de mudança…, precisaments eth dera pòrta qu’ei dauant dera d’Alena Ivanovna…
Òc, me’n brembi perfèctaments.
Per cèrt, qu’uns soldats que transportauen un fautulh me fotèren contra era paret…
Mès as pintors non m’en brembi d’auer-les vist.
E tanpòc cap departament damb era pòrta dubèrta…
Non, non n’auie cap de dubèrta.
Mès, qué vò díder, tot aquerò?, didec Rasumikhine a Porfiri, en tot compréner de pic es intencions deth jutge d’instrucción.
Es pintors trabalhauen aquiu eth dia der eveniment e eth siguec ena casa tres dies abantes.
Per qué li hès aguestes preguntes?
Qu’ei vertat!
Be ne sò de pèc!, exclamèc Porfiri picant-se eth front.
Aguest ahèr acabarà en tot hèr-me tornar lhòco, didec en ton de desencusa, dirigint-se a Raskolnikov.
Ei tant important entà nosati saber se quauquarrés vedec aquiu, entre sèt e ueit, ad aguesti pintors, que m’a semblat que vos poiríetz facilitar- mos aguestes donades.
Qu’a estat ua confusion.
Te cau tier compde, bramèc Rasumikhine.
Aguestes paraules les prononcièc er estudiant quan ja èren ena avant-sala.
Porfiri Petrovitch acompanhèc amablaments as dus joeni enquiara pòrta.
Ambdús gesseren dera casa ombrius e cap clins e heren quauqui passi en silenci.
Raskolnikov alendèc prigondaments…
Non m’ac crei, non m’ac posqui creir, repetie Rasumikhine, refusant damb totes es sues fòrces es afirmacions de Raskolnikov.
Se filauen de cap ara pension Bakaleev, a on Pulqueria Alexandrovna e Dunia les demorauen de hège ua longa estona.
Rasumikhine s’arturaue en cada moment, en calor dera peleja.
Ua prigonda agitacion lo dominaue, encara que sonque siguesse peth eth de qué ère eth prumèr còp que parlauen francaments d’aguest ahèr.
Tu non ac pòs creir, responie Raskolnikov damb un arridolet hered e menspredós; jo èra atentiu ath significat de cada ua des sues paraules, tant que tu, sivans et tòn costum, non te n’encuedaues d’arren.
Tu as parat tanta atencion pr’amor qu’ès òme maufidat.
Ça que la, sò d’acòrd que Porfiri parlaue en un ton estranh.
E, mès que mès aqueth ladin de Zamiotov…
Qu’as rason: i auie en eth quauquarren estranh…
Mès, per qué, Senhor, per qué?
Qu’aurà reflexionat pendent era net.
Non; ei tot çò de contrari de çò que supauses.
Se les ausse assautat aguesta idia estupida, ac aurien dissimulat tu per tu, aurien sajat d’amagar es sues intencions, entà poder agarrar-te dempús damb mès seguretat.
Sajar de hè’c ara, qu’aurie estat ua pegaria e ua insoléncia.
S’auessen auut pròves, vertadères pròves, sospeches un shinhau fondades, aurien sajat d’amagar eth sòn jòc pr’amor de guanhar era partida…
O dilhèu auessen hèt un escorcolh ena mia cramba hè ja temps…
Mès que non an ne ua soleta pròva.
Era soleta causa qu’an son conjectures gratuites, sospeches sense fondament.
Plan per aquerò sagen de desconcertar-me damb es sues insoléncies…
Serà degut tot ath despièch de Porfiri, qu’ei furiós per non auer pròves…?
Dilhèc acace bèth fin qu’ei entà nosati un mistèri…
Semble intelligent e… ei plan probable qu’age sajat d’espaurir-me en tot hèr-me a creir que sabie quauquarren…
Qu’ei un òme de caractèr plan especiau…
En fin, non ei bric agradiu preténer trapar ua explicacion a totes aguestes questions…
Deishem aguest ahèr!
Tot aquerò ei ofensiu, pla ofensiu, ja ac sai; mès, donques qu’èm en tot parlar sincèraments (e m’alègri de qué sigue atau, pr’amor qu’aquerò me semble excellent), non è cap de dobte en dider-te, damb tota franquesa, que hè ja temps qu’observè qu’auie cuelhut aguesta sospecha.
Alavetz ère ua idia vaga, imprecisa, insidiosa, cuelhuda miei de trufaria, mès ne tan solet d’aguesta manèra auien eth dret d’admeter-la.
Com an gausat cuelher-la?
E qué ei çò que les a dat motius entà cuelher-la?
Quina ei era sua origina…?
Se te’n sabesses dera indignacion que tot aquerò m’a costat…!
De pic, a usclar pèth, li reclamen eth pagament d’ua reconeishença de deute protestada.
Era pintura fresca dèishe anar ua flaira marejanta, ena sala plia de gent hè un calor de trenta grads e era atmosfera ei irrespirabla.
Alavetz eth joen enten a parlar der assassinat d’ua persona qu’a vist era vesilha.
E entà que non manque arren, a er estomac uet.
Com non estavanir-se?
Qu’agen basat totes es sues sospeches en aguesta sincòpa…!
Qu’eth diable se les hèsque a vier!
Compreni que tot aquerò ei umiliant, mès jo, ath tòn lòc, me n’arriria d’eri, me n’arriria dauant des sòns pròpris nassi.
Qu’ei mès: les escopiria ena cara e les foteria ua sòrta de sonores boetades.
Escopís-les, Rodia!
Hètz-ac…!
Qu’ei intolerable!
Que les escopisca!, exclamèc amaraments.
Aquerò ei plan aisit de díder.
Deman, nau interrogatòri.
Me veirè obligat a rebaishar-me a dar naues explicacions.
Qu’ei que non m’umiliè pro, ager dauant de Zamiotov en aqueth cafè a on mos trapèrem?
Atau se les hèsque a vier a toti eth diable!
Deman, vierè a tier-li ua visita a Porfiri, e t’asseguri qu’aquerò s’aclarirà.
L’obligarè a explicar-me tota era istòria dès eth començament.
Per çò que tanh a Zamiotov…
Escota-me, exclamèc Rasumikhine, agarrant ara imprevista pera espatla ath sòn amic.
Hè un moment divagaues.
Dempús de pensà’c ben, t’asseguri que divagaues.
As dit qu’era pregunta sus es pintors ère un param.
Mès reflexiona.
Se tu auesses auut “aquerò” sus era consciéncia, auries cohessat qu’auies vist as pintors?
Non.
Qui cohèsse ua causa que lo compromet?
Se jo auessa auut “aquerò” sus era consciéncia, seguraments auria dit qu’auia vist as pintors, e eth departament dubèrt, didec Raskolnikov, en tot dar mòstres de mantier aguesta convèrsa damb prigonda defalhença.
Mès, entà qué díder causes que lo copremeten a un?
Pr’amor qu sonque es pècs e es ingenús ac remissen tot sistematicaments.
Un òme avedat, per pòc cult e intelligent que sigue, cohèsse, ena manèra de çò possible, toti es hèts materiaus que non se pòden remir.
Se limite a atribuir-les causes desparières e a ahíger quauque petit detalh dera sua invencion que modifique eth sòn significat.
Porfiri credie seguraments que jo responeria atau , que declararia auer vist as pintors entà balhar verosimilitud as mies paraules, encara qu’explicant es causes ara mia manèra.
Ça que la…
Se tu auesses dit aquerò, eth t’aurie contestat de seguit que non podie auer pintors ena casa dus dies abantes deth crim, e que, per tant, tu auies vengut aquiu eth madeish dia der eveniment de sèt a ueit dera tarde.
Aquerò ère çò qu’eth volie, se pensaue que jo non auria temps de pensar en aguest detalh, que m’esdegaria a respóner dera manèra que jutgèssa mès favorabla a jo en tot desbrembar-me de qué es pintors non podien èster aquiu dus dies abantes deth crim.
Mès, ei possible desbrembar ua causa atau?
Qu’ei çò de mès facil.
Aguestes questions de detalh constitusissen eth trebuc des maliciosi.
Er òme mès sagàç ei eth que mès sospeche que pòt quèir dauant d’un detalh insignificant.
Porfiri non ei tan pèc coma te penses.
Alavetz, qu’ei un ladin.
Raskolnikov se metec a arrir.
Mès de seguit s’estonèc d’auer prononciat es sues darrères paraules damb vertadèra animositat e autanplan damb un cèrt plaser, eth, qu’enquia alavetz auie sostengut era convèrsa coma qui complís ua obligacion penibla.
Mès, de pic, se sentec senhorejat per ua espècia d’agitacion febriu, coma s’ua idia sobta e inquietanta s’auesse apoderat d’eth.
Aguest estat d’animositat l’encoratgèc a èster lèu lèu intolerable.
Qu’èren ja dauant dera pension Bakaleev.
Entra tu solet, didec de pic Raskolnikov.
Jo torni de seguit.
Entà on vas, ara qu’auem arribat?
Me cau hèr bèra causa.
Qu’ei un ahèr que non posqui deishar.
Ditz-l’ac ara mia mair e ara mia fraia.
Demora.
Que vau damb tu.
Er estudiant s’estèc un moment dauant dera pòrta, en tot seguir damb ua guardada ombriua a Raskolnikov, que s’aluenhaue ara prèssa en direccion ath sòn domicili.
Fin finau, sarrèc es punhs, carrinclèc es dents e jurèc obligar a parlar a Porfiri francaments abantes de qué hèsse nets.
Dempús pugèc entà tranquillizar a Pulqueria Alexandrovna, que començaue a senter-se inquieta dauant deth retard deth sòn hilh.
Quan Raskolnikov arribèc dauant dera casa que s’estaue auie es possi chaupadi de sudor e alendaue damb dificultat.
Pugèc ath mès córrer era escala, entrèc ena sua cramba, qu’ère dubèrta, e la barrèc.
Ara seguida, lhòco d’espant, correc entara amagadera a on auie sauvadi es objèctes, metec era man per dejós deth papèr e explorèc enquia eth darrèr cornèr dera amagadera.
Arren, aquiu que non i auie arren.
Se lheuèc, en tot lançar ua alendada d’aleujament.
Hège un moment, quan s’apressaue ena pension Bakaleev, l’auie assautat de pic eth temor de qué quauque objècte, ua cadia, un parelh de botons de punh o autanplan quauqu’un des pàpèrs qu’anauen estropadi, e que sus eri auie escrit era vielha, se l’auesse escapat de trèir-les, en tot demorar en quauqua henerecla, entà servir mès tard de pròva irrecusabla contra eth.
S’estèc un moment negat en ua espècia de sòmi tant qu’un arridolet estranh, umil e inconscient vagaue enes sòns pòts.
Es idies se confonien en sòn cervèth.
Atau, cogitós, baishèc era escala e arribèc en lumedan.
Aciu que l’auetz!, didec ua votz potenta.
Raskolnikov lheuèc eth cap.
Eth portièr, pauhicat en lumedan dera portaria, senhalaue a Raskolnikov e se dirigic a un individú d’escassa estatura damb aspècte d’òme de pòble.
Vestie ua espècia de tunica sus un justet e, vist de luenh, se l’aurie cuelhut per ua campanharda.
Era sua tèsta, caperada per ua casqueta greishosa, s’inclinaue sus eth sòn pièch.
Ère tan cargat d’espatles, que se retiraue a un gibós.
Eth sòn ròstre, mòfle e arropit, ère eth d’un òme d’uns cinquanta ans.
Es sòns uelhs, enrodadi de greish, lançauen guardades ombriues.
Qué se passe?, preguntèc Raskolnikov en tot apressar-se ath portièr.
Eth desconeishut comencèc a dirigir-li ua guardada d’arreuelh; dempús l’examinèc peth menut, sense prèssa; a tot darrèr, sense badar boca, virèc era esquia e se n’anèc.
Qué volie aguest òme?, preguntèc Raskolnikov.
Qu’ei un individú qu’a vengut a preguntar se s’estaue aciu un estudiant qu’a resultat qu’èretz vos, pr’amor que m’a balhat eth vòste nòm e eth dera patrona.
En aguest moment auetz baishat vos, jo vos è senhalat, e eth se n’a anat.
Qu’ei tot.
Eth portièr semblaue pro estonat, mès era sua perplexitat non se tardèc guaire: dempús de reflexionar un instant, hec repè e despareishec ena portaria.
Raskolnikov gessec darrèr deth desconeishut.
A penes gessec, lo vedec peth trepader deth dauant.
Aqueth òme marchaue a un pas brac seguit, auie es uelhs tachadi en solèr e semblaue reflexionar.
Raskolnikov l’artenhec de seguit, mès de moment se limitèc a seguir-lo.
A tot darrèr se metec ath sòn costat e lo guardèc de reuelh.
Eth desconeishut se n’encuedèc de seguit dera sua preséncia, li tachèc ua guardda rapida e tornèc a baishar es uelhs.
Pendent ua menuta auancèren en silenci.
Er aute non responec.
Ne tansevolh lheuèc era vista.
I auec un nau silenci.
Vietz a preguntar per jo e ara caratz…
Per qué?
Raskolnikov parlaue damb votz entrebracada.
Es paraules semblauen resistir-se a gésser dera sua boca.
Aguest còp, eth desconeishut lhuèc eth cap e calèc en joen ua guardada ombriua e sinistra.
Assassin, didec de pic, en votz baisha mès plan clara.
Raskolnikov seguic ath sòn costat.
Sentec qu’es cames non l’en volien e trantalhaue.
Un caudheired recorrec era sua esquia.
Heren en silenci un centenat de passi mès.
Eth desconeishut non lo guardaue.
Mès, se qué didetz?
Damb ua guardada trionfau e plia d’òdi guardèc eth ròstre esblancossit e es uelhs veirosi de Raskolnikov.
Mentretant, auien arribat en ua horcalhada.
Eth desconeishut virèc per era e seguic eth sòn camin sense virar-se.
Raskolnikov se demorèc clauat en solèr, en tot seguir ar òme damb era vista.
Aguest se virèc entà guardar ath joen, que seguie sense hèr eth mendre movement.
Era distància non permetie distinguir es sòns traits, mès Raskolnikov creiguec avertir qu’aqueth òme arrie encara damb eth sòn arridolet glaciau e plen d’un òdi trionfau.
Complètaments espaurit, tremolant-li es cames, Raskolnikov tornèc coma podec entà casa e pugèc ena sua cramba.
Se treiguec era casqueta, la deishèc sus era taula e s’estèc immobil pendent dètz menutes.
Fin finau, ja en limit des sues fòrces, se deishèc quèir en divan e s’estirèc peniblaments, damb un leugèr alend.
Cluquèc es uelhs e atau s’estèc ua mieja ora.
Non pensaue arren en concret: sonque passauen pera sua imaginacion tròci d’idies, imatges vagues que s’arremolinauen en desorde, ròstres qu’auie coneishut ena sua mainadesa, fesomies vistes un solet còp, per edart, e qu’en d’autes circonstàncies non aurie pogut rebrembar…
Vedie eth campanau dera glèisa de V., ua taula de bilhard e, ath sòn costat, de pès, un oficiau desconeishut…
D’un burèu de tabac installat en un sosterranh gessie ua fòrta flaira de tabac…
Ua tauèrna, ua escala de servici escura coma era boca d’un lop, caperades damb clòsques de ueu e tota sòrta de lordères; eth trinhonar d’ua campana dominicau…
Es objèctes cambiauen de contunh e virauen ath sòn entorn damb un frenetic remolin.
Quauqui uns li shauten e sage d’atrapar-les, mès de pic s’esbugassen.
Experimente ua vaga sensacion d’estofament, mès en era i a quauquarren agradiu.
Seguís eth leugèr tremolum que s’auie apoderat d’eth, e tanpòc aguesta sensacion ei ingrata…
Alavetz entenec es passi esdegadi de Rasumiklhine, seguidi dera sua votz, e cluquèc es uelhs entà que lo credesse esclipsat.
Rasumikhine dauric era pòrta e s’estèc un moment en lumedan, trantalhant.
Dempús entrèc silenciosaments e s’apressèc en divan damb granes precaucions.
Non lo desvelhes, dèisha-lo dormir tot çò que volgue, didec Nastasia.
Qu’as rason, repliquèc Rasumikhine.
Es dus gesseren de punta e barrèren era pòrta.
Se passèc ua mieja ora.
De ressabuda, Raskolnikov comencèc a daurir es uelhs de man en man.
Dempús hec un rapid movement e se quedèc capensús, damb es mans crotzades en cogòt.
Qui deu èster aguest òme que semble auer gessut deth dejós dera tèrra?
A on ère e qué vedec?
A!, qu’ac vedec tot ei evident.
Plan, mès d’a on presencièc era scèna?
E per qué aurà demorat enquia aguest moment pr’amor de balhar senhaus de vida?
Com se les apraiarie entà veir?
Se semble impossible…
Ath delà, seguic reflexionant Raskolnikov, senhorejat per un terror glaciau, aquiu que i é er estug que Nicolàs trapèc darrèr dera pòrta…
Se poirie demorar que se passesse aquerò…?
Pròves…
Damb prigond racacòr, notèc qu’es fòrces l’abandonauen, qu’ua extrèma feblesa l’invadie.
Sabi pas se com gausè hè’c.
Jo me coneishia, jo sabia de çò qu’èra capable.
Ça que la, agarrè era destrau e vessè era sang…
Qu’auí d’auer previst tot…
Se didec aquerò darrèr damb vertadèra desesperacion.
Dempús l’assautèc un nau pensament.
Un autentic conquistador, un d’aguesti òmes que tot se li permet, canonège Tolon, organize tuades en París, desbrembe ara sua armada en Egipte, pèrd miei milion d’òmes ena campanha de Russia, se sauve en Vilna per ur edart, per ua enganha, e, totun açò, dempús dera sua mòrt se li quilhen estatues.
Aquerò demòstre que, plan, tot se les permet.
De pic li venguec un pensament que li semblèc divertit.
Com adméter que i pòt aue ua semblança entre ambdues causes?
Com ac poirie adméter un Porfiri Petrovitch, per exemple?
Totafèt impossible: es sòns sentiments estetics s’opausen ad aquerò…
Un Napoleon calant-se jos eth lhet d’ua vielha…!
De quan en quan experimentaue ua exaltacion febriu e credie delirar.
Aquerò dilhèu sigue un error, mès que non se tracte d’era.
Era vielha a estat solet un accident.
Jo volia sautar eth trebuc ara prèssa, en un bot.
Non è aucit a un èsser uman, senon a un principi.
Eth principi l’è aucit, mès eth saut non l’è pogut hèr.
Me sò quedat ena part d’aciu, era soleta causa qu’è sabut hèr ei aucir.
E ne tansevolh aquerò ac è hèt ben deth tot, çampar…
Un principi…
Per qué aguest pèc de Rasumikhine escomet as socialistes?
Son persones trabalhadores, òmes de negòcis que se preocupen peth benèster generau…
Ça que la, solet se viu un còp e jo non voi demorar aguesta felicitat universau.
Abantes qu’arren, voi víuer.
Se non sentessa aguest desir, serie preferible non auer vida.
Jo apòrti, entà didè’c atau, era mia pèira ar edifici comun, e aquerò ei pro entà que me senta en patz…
Per qué, per qué me deishèretz partir?
Qu’è un temps determinat de vida e voi tanben…
Jo non sò qu’un vèrme hart d’estetica.
En pensar en aquerò s’estarnèc en ua arridalhada de hòl.
E s’agarrèc ad aguesta idia e comencèc a hèr-li toti es torns imaginables, damb un plaser amargant.
A!, e tanben pr’amor que decidí observar era mès rigorosa justícia e era mès perfècta moderacion ena execucion deth mèn plan.
En prumèr lòc, alistè eth vèrme mès nociu de toti, e, en dusau, en aucir-lo, èra prèst a non trèir-li senon es sòs indispensables entà entamenar ua naua vida.
Arren mès e arren mens (era rèsta anarie a parar enes convents, sivans era darrèra volentat dera vielha…) En fin, çò de cèrt ei que sò un vèrme, de totes manères, higec carrinclant es dents.
Pr’amor que sò dilhèu mès vil e innòble qu’eth vèrme qu’assassinè e pr’amor que jo auia era presentida de qué, dempús d’aucir-lo, me dideria a jo madeish aquerò que sò en tot dider-me ara…
I a quauauqrren mès comparable ad aguest orror?
Guaire viletat!
Guaire baishesa…!
Be ne compreni de ben ath Profèta, montat en sòn shivau e agarrant eth sabre!
Alà ac ordene!
Somete-te, donc, miserabla e tremolosa creatura”.
Qu’a rason, qu’a rason eth Profèta quan arringlère es sues tropes en carrèr e aucís indistintaments as colpables e as justi, sense ne tansevolh dignar-se a balhar-les ua explicacion.
Somet-te, donc, miserabla e tremolosa creatura, e sauva-te d’auer volentat.
Aquerò que non ei causa tua…
Es sòns peus èren chaupadi de sudor, tremolauen es sòns plan secs pòts, era sua guardada se tachaue en solèr de naut obstinadaments.
Com les estimaua!
Per qué les è en òdi ara?
Òc, les è en òdi, damb un òdi fisic.
Non posqui tier era sua preséncia.
Hè ues ores, me’n brembi perfèctaments, m’è apressat ara mia mair e l’è abraçat…
Qu’ei orrible sarrar-la entre es mèns braci e pensar que s’era se’n sabesse…
E se l’ac condèssa tot…?
Me treiria un pes deth dessús…
Pensèc aquerò darrèr en tot hèr un gran esfòrç, coma se non li siguesse aisit lutar damb eth deliri que l’anaue dominant.
Me semble que la tornaria a aucir se ressuscitèsse…
Prauba Lisbeth…!
Per qué se la harie a vier aquiu er edart?
Be n’ei d’estranh que pensa tan pòc en era!
Qu’ei coma se non l’auessa aucit…
Lisbeth…!
Sonia!
Praubes e bontadoses creatures de doça guardada…!
Estimades creatures…!
Per qué non ploren?
Per qué non gemeguen?
Balhen tot çò que possedissen damb ua guardada resignada e doça…
Perdec era consciéncia des causes e se sentec prigondaments estonat de veder-se en carrèr sense poder rebrembar se com auie gessut.
Ja ère de net.
Es ombres s’espessien e era lua ludie damb intensitat creishenta, mès era atmosfèra ère estofanta.
Es carrèrs èren plei de gent.
Se percebie ua flaira a caudea, a povàs, a aigua estancada.
Raskolnikov auançaue trist e preocupat.
Sabie perfèctaments qu’auie gessut de casa damb un prepaus determinat, que li calie hèr quauquarren urgent, mès que non se’n brembaue de qué.
De pic, s’arturèc e guardèc a un òme que der aute costat deth trepader lo cridaue damb era man.
Trauessèc eth carrèr pr’amor d’amassar-se damb eth, mès eth desconeishut se virèc d’esponèra e s’aluenhèc damb eth cap clin, sense virar-se, coma se non l’auesse cridat.
Mès decidic que li calie artenher-lo.
Quan ère a uns dètz passi l’arreconeishec, còp sec, e s’estrementic.
Qu’ère eth desconeishut de pòc abans, jargat damb es madeishes ròbes e damb era esquia acorbaishada.
Raskolnikov lo seguic de luenh.
Eth còr li bategaue damb violéncia.
Entrèren en un carreron.
Eth desconeishut non se viraue.
Er òme acorbaishat entrèc pera pòrta principau d’un gran edifici.
Raskolnikov s’apressèc ada eth e lo guardèc damb era esperança de qué se virèsse e lo cridèsse.
Plan que òc, quan eth desconeishut siguec en pati, se virèc e semblèc indicar-li que s’apressèsse.
Raskolnikov s’esdeguèc a passar eth portau, mès quan arribèc en pati ja non vedec ad arrés.
Per tant, er òme dera tunica auie cuelhut era prumèra escala.
Raskolnikov correc ath sòn darrèr.
Efectiuaments, s’entenien passi lents e regulars ara nautada deth dusau estatge.
Aquera escala, causa estranha, non ère desconeishuda entà Raskolnikov.
Aquiu i auie era hièstra deth soleret deth prumèr estatge.
Un arrai de lum misteriosa e trista se filtraue pes veires.E arribèc en dusau estatge.
Com non auria arreconeishut abans era casa…?
Eth bronit des passi der òme que lo precedie s’estenhec.
Dilhèu s’age amagat en bèth lòc…
Vaquí eth tresau estatge.
Me cau anar pujant o non?
Eth bronit des sòns pròpris passi l’estrementie.
Eth desconeishut deu èster amagat per aciu, en bèth cornèr…
Dempús de reflexionar un moment entrèc.
Eth vestibul ère escur e uet coma eth d’ua cramba desvalisada.
Passèc entara sala lentaments, caminant de punta.
Tota era ère illuminada per ua lua radianta.
Arren auie cambiat: aquiu qu’èren es cagires, eth miralh, eth fautulh auriò, es quadres damb es sòns marcs.
Pera hièstra se vedie era lua, redona e enòrma, d’un ròi coeire.
Ère quiet, ara demora.
A mida qu’anaue aumentant eth silenci nueitiu, es batècs deth sòn còr èren mès violents e dolorosi.
Quina cauma tan prigonda…!
De pic, s’entenec ua seca carrinclada, que se retire ara que còste ua estèra de husta en trincar-se.
Dempús tot tornèc a quedar en silenci.
Ua mosca se desvelhèc e se precipitèc contra es veires, deishant enténer eth sòn bronzinadís planhós.
En aguest moment, Raskolnikov desnishèc en un cornèr, entre era comòda e era hièstra, ua capa penjada ena paret.
Desseparèc era capa damb compde e vedec ua cagira, e ena cagira, seiguda en bòrd e damb eth còs doblegat entà dauant, ua vielha.
Auie eth cap tan baish que Raskolnikov non li podie veir era cara.
Mès que non auec cap de dobte de qué ère era…
S’estèc un moment quiet.
Dempús deishèc anar un còp de destrau en cogòt dera vielha, e un aute de seguit.
Mès, causa estranha, era non hec eth mendre movement: s’aurie dit qu’ère de husta.
Sentec pòur e s’inclinèc entà dauant pr’amor d’examinar-la, joquèc eth cap encara mès.
Alavetz eth s’inclinèc enquia tocar eth solèr damb eth sòn cap e la campèc de naut en baish.
Çò que vedec l’aumplic d’espant: era vielha crebaue d’arrir, d’ua arridalha silenciosa que sajaue d’estofar, en tot hèr toti es esfòrci imaginables.
De ressabuda, li semblèc qu’era pòrta deth dormitòri ère entredubèrta e que quauquarrés se n’arrie aquiu tanben.
Credec enténer un mormolh e s’enforismèc.
Comencèc a pataquejar eth cap dera vielha damb totes es sues fòrces, mès en cada còp de destrau se redoblauen es arridalhes e es mormolhs ena cramba vesia, e madeish se podie díder dera vielha, qu’era sua arridalhada auie aquerit ua violéncia convulsiua.
Raskolnikov sagèc de húger, mès eth vestibul ère plen de gent.
Era pòrta que daue tara escala ère dubèrta de land en land, e per era podec veir que tanben eth soleret e es gradons èren plei de curiosi.
Damb es caps amassa, toti guardauen, sajant de dissimular.
Toti demorauen en silenci.
Se li sarrèc eth còr.
Les cames non l’en volien, li semblaue auer es pès clauadi en solèr…
Sagèc de cridar e se desvelhèc.
Li calie hèr grani esfòrci entà alendar e encara qu’ère ben desvelhat li semblaue qu’eth sòn sòmi contunhaue.
Era encausa d’aquerò ère que, de pès en lumendan dera cramba, qu’era pòrta ère dubèrta de land en land, un òme que non auie vist jamès lo contemplaue atentiuaments.
Raskolnikov que non auie daurit es uelhs deth tot, s’esdeguéc entà tornar-les a barrar.
Ère capensús e non hec eth mendre movement.
E lheuèc es paupetes lèu imperceptiblaments entà guardar ath desconeishut.
Aguest seguie en lumedan, en tot observar-lo damb era madeisha atencion.
De pic, entrèc cautèlosaments en apartament, barrèc era pòrta ath sòn darrèr suenhosaments, s’apressèc ara taula, s’estèc aquiu ua menuta sense deishar de uelh ath joen e, sense hèr eth mendre bronit, se seiguec en ua cagira, près deth divan.
Qu’ère evident que se premanie entà ua longa demora.
Raskolnikov li dirigic ua guardada furtiua e podec veir qu’eth desconeishut non ère ja joen, mès òc de complexion robusta, e qu’amiaue barba, espessa, ròia, que començaue a emblanquir.
S’estèren atau dètz menutes.
I auie encara ua cèrta claror, mès ja començaue a hèr nets.
Ena cramba regnaue eth mès prigond silenci.
Dera escala non arribaue eth mendre bronit, sonque s’entenie un tavan que s’auie lançat contra es veires e que volaue près d’eri, bronzinant e pataquejant-les tu per tu.
Darrèr, aguest silenci se hec insuportable.
Raskolnikov s’incorporèc e quedèc seigut en divan.
Plan, que voletz?
Ja sabia jo que non èretz adormit de vertat, senon que dissimulàuetz, responec eth desconeishut, arrint tranquillaments.
Permetetz-me que me presenta.
Que sò Arcadi Ivanovitch Svidrigailov…
Non ei possible, didec en votz nauta, deishant-se amiar d’eth sòn estupor.
Eth visitaire non mostrèc cap suspresa dauant d’aguesta exclamacion.
Que vos è vengut a veir per dus motius, didec.
En prumèr lòc, desiraua coneisher-vos personauments, pr’amor qu’è entenut a parlar fòrça de vos e enes tèrmes mès vantariòus.
En dusau lòc, pr’amor que fidi que non me remiratz era vòsta ajuda entà amiar a tèrme un projècte restacat damb era vòsta fraia Avdotia Romanovna.
Solet, sense cap recomanacion, serie plan probable qu’era vòsta fraia me dèsse eth viatge, en aguesti moments qu’ei plia de prevencions contra jo.
Ça que la, se compdi damb era vòsta ajuda, jo me pensi…
Non demoretz que vos ajuda, l’interrompec Raskolnikov.
Permetetz-me ua pregunta.
Raskolnikov non responec.
Òc, m’en sai qu’arribèren ager.
E jo arribè delàger.
Plan, donc, vaquí çò que vos voi díder, Rodion Romanovitch.
Pensi que no me cau justificar, mès permetetz- me ua auta pregunta: qué i a de criminau ena mia conducta, tostemp, plan, que se guarden es causes imparciauments e sense prejudicis?
Vos me dideratz qu’è perseguit ena mia casa a ua gojata indefensa e que l’è escarnit damb es mies proposicions desaunèstes (ja vedetz que jo madeish m’auanci a acarar-me damb era acusacion), mès consideratz, vos, que sò un òme eth nihil humanum… en resumit, que sò susceptible de quèir en ua temptacion, d’encamardar-me, donques qu’aquerò non depen dera nòsta volentat.
Admetut aquerò, tot s’explique dera manèra mès naturau.
Era question se pòt plantejar atau: un monstre o ua victima?
Jo me semble que sò ua victima, pr’amor que quan li prepausaua ar objècte dera mia passion húger damb era entà America o entà Soïssa alimentaua es sentiments mès respectuosi e sonque pensaua en assegurar era nòsta felicitat comuna.
Era rason qu’ei esclaua dera passion, e èra jo eth prumèr damnatjat per era…
Que non se tracte d’aquerò, repliquèc Raskolnikov, damb un gèst de desengust.
Que sigatz enganhat o ajatz rason, me semblatz un òme simplaments detestable e non voi cap tracte damb vos.
Que non vos voi veir ena mia casa.
Anatz-vo’n!
Svidrigailov s’estarnèc a arrir de boni talents.
A vos que non i a manèra d’enganhar-vos!, exclamèc damb franca alegria.
Ça que la, contunhatz en tot sajar d’embelinar-me.
E qué?, exclamèc Svidrigailov, arrint damb totes es sues fòrces.
Que son armes de bonne guerre, coma se sòl díder; ua astúcia de çò mès innocenta…
Mès vos non m’auetz deishat acabar.
Sigue coma sigue, jo vos asseguri que non s’aurie passat arren desagradiu se non s’auesse costat er incident deth jardin.
Marfa Petrovna…
Atau, donc, ja vos an parlat d’aquerò?
En vertat, qu’ei plan comprensible.
Plan, donc, per çò que vietz de díder, sonque vos posqui respóner qu’è era consciéncia tranquilla, totafèt tranquilla, sus aguest ahèr.
Qu’ei un ahèr que non m’inspire cap temor.
Totes es formalitats avientes s’an complit dera manèra mès corrècta e peth menut.
Sivans era investigacion medicau, era mòrt aubedic a un atac d’apoplegia costat per un banh cuelhut dempús d’un abondós repais qu’en eth era defuntada s’auie begut ua botelha de vin lèu sancera.
Non se descurbic arren mès…
Non, que non ei aquerò çò que m’enquimère.
Çò que me preguntaua tant qu’eth tren m’amiaue entà aciu ère s’auia contribuit jo indirèctaments en aguest malastre… damb bèra escometuda d’indignacion o quauquarren semblable.
Mès qu’è arribat ena conclusion de qué non s’a pogut passar tau causa.
Raskolnikov se metec a arrir.
Alavetz, non vos cau preocupar d’arren.
Per qué arritz?
Escotatz-me: jo solet li fotí dus còps de soriac tan hloishi que ne tansevolh li deishèren senhau…
Vos prègui que non me creigatz un cinic.
M’en sai perfèctaments de qué aquerò ei ignòble e… eca; mès tanben me’n sai de qué a Marfa Petrovna non li desagradèc… era mia escometuda, entà didè’c atau.
Er ahèr restacat damb era vòsta fraia qu’ère ja acabat, e Marfa Petrovna, en non auer ja cap ahèr entà amiar pes cases dera ciutat, se vedie obligada a estar-se en casa de hège tres dies.
Que ja auie shordat a toti damb era lectura dera carta (auetz entenut a parlar d’aguesta carta?).
De pic, queigueren sus era, coma manadi deth cèu, aqueri dus còps de soriac.
Çò prumer que hec ei ordenar que premanissen eth coche…
Sense parlar d’aguesti cassi especiaus qu’en eri es hemnes experimenten un gran plaser quan les ofensen, a maugrat dera indignacion que simulen (cassi que se presenten a viatges), ar òme, en generau, li shaute que l’umilien.
Non vo’n auetz encuedat?
Mès aguesta particularitat ei especiauments soent enes hemnes.
Autanplan se pòt afirmar qu’ei quauquarren essenciau ena sua vida.
I auec un moment que Raskolnikov pensèc en lheuar-se e anar-se’n, entà méter punt e finau ara convèrsa, mès un cèrt curiosèr e tanben cèrt prepaus lo decidiren a tier paciéncia.
Vos shaute manejar eth soriac, è?, preguntèc damb mina distrèta.
Non vos ac pensetz, responec tot doç Svidrigailov.
Per çò que tanh a Marfa Petrovna, non me pelejaua lèu jamès damb era.
Viuíem en perfècta armonia, e era n’ère satisfèta de jo.
Solet dus còp tenguí eth soriac, pendent es nòsti sèt ans de vida en comun (deishant a despart un tresau cas pro dobtós).
Eth prumèr còp siguec tàs dus mesi de maridar-mos, quan arribèrem ena nòsta proprietat, e eth dusau, en cas que vengui de mentar…
E vos me consideratz un monstre, non?, un retrograd, un partidari dera esclavitud…
A prepaus, Rodion Romanovitch, vo’n brembatz que hè quauqui ans, enes tempsi des nòstes eroses assemblades municipaus, se curbic d’opròbi a un gran proprietari, qu’eth sòn nòm non me’n brembi, colpable d’auer foetat a ua estrangèra en un vagon deth tren?
Vo’n brembatz?
Me semble que siguec eth madeish an qu’arribèc “eth mès orrible incident deth sègle” Ei a díder, Es Nets Egipcianes, es conferéncies, vo’n brembatz…?
Es uelhs neri…!
Ò, tempsi meravilhosi dera nòsta joenesa!
A on ètz…?
Plan, donc, vaquí era mia pensada.
Jo critiqui sevèraments ad aguest senhor que foetèc ara estrangèra, pr’amor qu’ei un acte marrit qu’un non pòt mens de censurar.
Mès tanben me cau dider-vos que quauques d’aguestes estrangères l’enventissen a un de tau sòrta, que ne er òme d’idies mès auançades pòt respóner des sòns actes.
Arrés a examinat era question jos aguest aspècte, mès ne sò segur de qué aquerò ei un error, pr’amor qu’eth mèn punt d’enguarda ei perfèctaments uman.
En prononciar aguestes paraules, Sividrigailov tornèc a meter-se a arrir.
Raskolnikov comprenec qu’aqueth òme actuaue sivans un plan ben elaborat e qu’ère un tafurèl de classa fina.
Auratz estat diuèrsi dies sense parlar damb arrés, vertat?, preguntèc eth joen.
Que i a quauquarren de vertat en aquerò.
Non, de çò que sò estonat ei de qué ajatz, vos, massa bon caractèr.
Didetz aquerò pr’amor que non m’è dat per ofensat dauant eth ton grossièr des vòstes preguntes, non ei vertat?
Òc, ne sò solide fòrça.
Mès, per qué auia d’emmaliciar-me?
Vos m’auetz preguntat francaments e jo è responut damb franquesa (eth sòn accent vessaue comprension e simpatia).
Ara, seguic cogitós, non me preocupe arren, donques qu’ara non hèsqui absoludaments arren…
Per çò d’aute, deuetz supausar que sagi de guanhar-me era vòsta simpatia per interèssi pròpris, donques qu’eth mèn màger desir ei veir ara vòsta fraia, coma ja vos è cohessat.
Mès credetz-me se vos digui que sò engüejat reauments, mès que mès dempús dera mia inactivitat en aguesti darrèrs dies.
Plan per aquerò me sò alegrat autant de veder-vos…
Non vos emmalicietz, Rodion Romanovitch, mès me semblatz un òme plan estranh.
Me poiratz dìder se com se m’a acodit ua causa semblabla, precisaments en aguets moment, mès que non me referisqui a ara, senon ad aguesti darrèrs tempsi…
En fin, cari; non voi veder-vos damb aguesta cara.
Que non sò tant os coma vos pensatz.
Raskolnikov li dirigic ua guardada ombriua.
Ça que la, a jo non me preocupe era opinion des auti, repliquèc Svidrigailov en un ton sec e un shinhau capinaut.
Per çò d’aute, per qué non cuélher es formes d’ua persona mau educada en un país a on aquerò a tanti auantatges, e mès que mès quan se sent inclinat per temperament ara mala educacion?, acabèc entre arridolets.
Donques jo è entenut a díder que vos auetz aciu fòrça coneishudi e que non ètz aquerò que criden “un òme sense relacions”.
Se non cercatz ua fin, tà qué auetz vengut ena mia casa?
Qu’ei cèrt qu’è aciu coneishudi, didec eth visitaire, sense respóner ara pregunta principau que se l’acabaue de dirigir.
Ja m’è trapat damb quauqui uns, donques qu’amii tres dies passejant.
Jo les è arreconeishut e eri m’an arreconeishut a jo, me pensi.
Qu’ei naturau que siga un òme ben relacionat.
Vau ben jargat e me considèren coma un acomodat, pr’amor que, a maugrat dera abolicion dera esclavitud, mos rèsten bòsqui e es prats adaiguadi pes nòsti arrius, que seguissen en tot proporcionar-mos ua renda.
Mès que non voi repréner es mies ancianes relacions; hè ja temps qu’aguestes amistats non me sedusissen.
Hè tres dies que vau vagant per aciu e encara non l’è tengut ua visita ad arrés…
Ath delà, aguesta ciutat…!
Auetz observat se com ei edificada?
Qu’ei ua poblacion de foncionaris e seminaristes.
Vertadèraments i a fòrça causes que jo me fixaua hè quinze ans, quan non hèja arren mès que pigrejar e anar per aguesti cèrcles, per aguesti clubs, coma eth Dussaud.
Non tornarè a visitar-ne cap, seguic hènt veir que non se n’encuedaue dera muda interrogacion deth joen.
Quin plaser se pòt experimentar en hèr tricharies?
A!, Hègetz vos tricharies enes jòcs?
Qu’èrem un grop de persones distinguides qu’aucíem atau eth temps.
Pertanhíem ara mielhor societat.
I auie entre nosati poètes e capitalistes.
Auetz observat qu’aciu en Russia abonden es trichaires entre es persones de bon ton?
Jo viui ara en camp, mès siguí empresoat per çò des deutes.
Eth creditor qu’ère un grèc de Nejin.
Alavetz coneishí a Marfa Petrovna.
Entrèc en contacte damb eth mèn creditor, regategèc, me desliurèc deth mèn deute mejançant er autrejaments de trenta mil robles (jo sonque ne deuia setanta mil), mos amassèrem en legitim maridatge e se me hec a vier de seguit enes sues proprietats a on me sauvèc coma un tresaur.
Era auie cinc ans mès que jo e m’adoraue.
En sèt ans, jo non me botgè d’aquiu.
Per cèrt, que Marfa Petrovna conservèc pendent tota era sua vida eth document que jo l’auia signat ath grèc damb nòm faus, de sòrta que se jo auessa sajat de secodir-me era joata, era m’aurie hèt engabiar.
Òc, non vos cau auer cap de dobte de qué ac aurie hèt.
Es hemnes qu’an aguestes contradiccions.
Sabi pas se qué dider-vos.
Plan que òc, aguest document non me preocupaue bric.
Jo non sentia desirs de vier entà nunlòc e era madeisha Marfa Petrovna, en veir se com m’engüejaua, me prepausèc en dues escadences que hessa un viatge en estrangèr.
Mès jo auia gessut ja abantes de Russia e eth viatge m’auie desengustat prigondaments.
Un contemple ua aubada aciu e delà, o era baia de Napols, o eth mar, e se sent dominat per ua prigonda tristor.
E çò de pejor ei qu’un experimente ua vertadèra nostàlgia.
Non, que s’està mielhor en casa.
Aciu, aumens, podem acusar as auti de toti es maus e justificar-mos dauant des nòsti pròpris uelhs.
Dilhèu m’en vaja entath Pòl Nòrd damb ua expedicion, pr’amor que j’ai le vin mauvais e non lo voi béuer.
Mès qu’ei que non posqui hèr cap auta causa.
Ja ac è sajat, mès arren.
Auetz entenut a díder que Berg sagèc eth dimenge ua ascension en glòb en parc Iusupov e qu’admet passatgèrs?
Pretenetz pujar en glòb?
Non, non…
Qu’ac è dit per díder, gasulhèc Svidrigailov, cogitós.
Non, eth document d’arreconeishença de deute non me preocupèc en cap moment, didec Svidrigailov, tornant entath tèma interromput.
M’estaua en camp plan a gust.
Ath delà, lèu harà un an que Marfa Petrovna, damb motiu deth mèn aniversari, m’autregèc eth document, coma un present, en tot ahigir-li en eth ua importanta quantitat…
Pr’amor qu’ère rica.
Òc, vos asseguri que m’ac didec atau.
Non ac credetz?
Jo complia ara perfeccion es mèns déuers de proprietari rurau.
Me coneishien en tot eth parçan.
Hèja que me manèssen libres.
Aquerò, ara prumeria, meritèc era aprobacion de Marfa Petrovna.
Dempús cranhec que tanta lectura me fatiguèsse.
Jo?…
Dilhèu…
A prepaus, credetz vos en aparicions?
Me semble que trapatz mens a Marfa Petrovna.
Quina sòrta d’aparicions?
Com que quina sòrta?
Çò que toti entenen per aparicions.
E vos?
Vos i credetz?
Òc e non.
Se voletz, non, pour vous plaire…
Les auetz auut?
Svidrigailov li calèc ua guardada estranha.
Ei possible?
Se m’a apareishut ja tres còps.
Eth prumèr siguec eth madeish dia deth sòn acogament, ei a díder, era vesilha dera mia gessuda entà Petersburg.
Eth dusau, hè dus dies, pendent eth mèn viatge, ena gara de Malaia Vichera, ena aubada, e eth tresau, hè a penes dues ores, ena cramba que me lòtgi.
Qu’èra solet.
Desvelhat?
Complètaments desvelhat es tres còps.
Apareish, me parle pendent ues menutes e se’n va pera pòrta, tostemp pera pòrta.
Autanplan me semble entener-la partir.
Per qué auia jo era sensacion de qué l’auien de passar aguestes causes?, didec de pic Raskolnikov en tot estonar-se des seus paraules a penes les auec prononciat.
Qu’ère extraordinàriaments esmoigut.
De vertat auetz pensat aquerò?, exclamèc Svidrigailov, estonat.
De vertat?
Vos non auetz dit aquerò, repliquèc aspraments Raskolnikov.
Non ac è dit?
Non.
Donques me pensaua qu’ac auia dit.
Quan è entrat hè un moment e vos è vist ajaçat, damb es uelhs barradi e hènt veir que dormíetz, m’è dit immediataments: “Qu’ei eth madeish”.
Qué vò díder aquerò de “eth madeish”?, exclamèc Raskolnikov.
Donques non ac sai, responec Svidrigailov ingenuaments, desconcertat.
Es dus sauvèren silenci tant que s’avalauen damb es uelhs.
Tot aquerò son pegaries!, exclamèc Raskolnikov, irritat.
Petrovna quan se vos apareish?
De qué me parle?, de foteses.
E, tà que veigatz se com ei er òme, aquerò ei precisaments çò que me shòrde.
Eth prumèr còp se me presentèc quan jo èra rendut pera ceremònia funèbra, eth requiem, eth repais des funeralhas…
A tot darrèr, artenhí isolar-me ena mia cramba, aluguè un cigar e m’autregè as mies reflexions.
De ressabuda, Marfa Petrovna entrèc pera pòrta e me didec: “damb tant de rambalh, t’as desbrembat de pujar era pèça deth relòtge deth minjador.” Qu’ei que pendent sèt ans m’encarguè d’aguest prètzhèt, e quan me’n desbrembaua d’eth, era m’ac rebrembaue…
Londeman partí entà Petersburg.
A trincar deth dia, arribè ena gara que vos didía abantes, e me filè de cap ara tauèrna.
Auia dormit mau e auia eth còs adolorit e es uelhs holadi.
Demanè cafè.
De pic, sabetz se qué vedí?
A Marfa Petrovna, que se seiguec ath mèn costat damb un jòc de cartes ena man.
Jamès me perdonarè auer-me remit.
Gessí ath mès córrer, tot espaurit.
Qu’ei vertat qu’era campana que cride as viatjaires entath tren ère ja sonant…
E aué, quan me trapaua ena mia cramba, lutant entà digerir era detestabla parva de tauèrna que venguia de méter en mèn còs, damb un cigar ena boca, a entrat Marfa Petrovna, aguest còp elegantaments vestida damb un flamant vestit verd de coa longa.
Qué te semble eth mèn vestit?
Aniska non aurie estat capable de hèr ua causa parièra.
Ua polida gojata.
Jo contempli eth vestit, dempús la guardi ada era ena cara, atentiuaments.
Mès que non te hè cap favor maridar-te quan encara ei tan recenta era mòrt dera tua hemna.
Encara qu’era tua eleccion siguesse acertada, sonque artenheries hèr-te a vier es critiques des persones respectables.
Dit aquerò, se n’a anat, e a jo m’a semblat enténer eth heregament dera sua coa.
Be ne son d’absurdes aguestes causes!, vertat?
Non m’estaratz condant ua sòrta de mentides?, preguntèc Raskolnikov.
E abantes d’aquerò, non auíetz auut d’autes aparicions?
Non…
Mielhor dit, solet un còp, hè sies ans.
Jo auia un sirvent cridat Filka.
Venguien d’acogar-lo, quan comencè a cridar, distrèt: “Filka, era mia pipa!” Finka entrèc e se filèc dret entara estatgèra a on èren arringleradi es mèns utisi de humaire.
Coma qu’auíem auut ua fòrta peleja pòc abans dera sua mòrt, supausè qu’era sua aparicion ère ua resvenja.
Li cridè: “Com gauses presentar-te dauant de jo jargat d’aguesta sòrta?
Se te ven es codes pes traucs des manges.
Dehòra d’aciu, miserable!” Se virèc d’esponèra, se n’anèc e non se m’a apareishut bric mès.
Non li didí arren d’aquerò a Marfa Petrovna.
Era mia prumèra intencion siguec dider-li ua missa, mès dempús pensè qu’aquerò serie un puerilitat.
Vos cau anar ath mètge.
Non è besonh de qué m’ac digatz entà saber-me’n que sò malaut, encara que sabi pas de quina malautia.
Ça que la, jo me pensi qu’era mia conducta ei cinc còps mès normau qu’era vòsta.
Era mia pregunta non a estat se credetz que se pòden veir aparicions, senon s’opinatz qu’es aparicions existissen.
Era gent, gasulhèc Svidrigailov, coma se parlèsse damb eth madeish, jocant eth cap e guardant de reuelh, acostume a díder: “Ès malaut.
Per tant, tot aquerrò que ves son allucinacions.”Aquerò non ei rasonar damb logica rigorosa.
Sò d’acòrd qu’es aparicions solet les ven es malauts; mès aquerò sonque demòstre que cau estar malaut entà veder-les, non qu’es aparicions non existisquen.
Sò solide fòrça de qué non existissen, exclamèc Raskolnikov damb energia.
Ac credetz atau?
Observèc ath joen longament.
Dempús seguic dident:
Plan, mès non me remiratz que se pòt rasonar coma jo ac vau a hèr…
Vos prègui que m’ajudetz…
Es aparicions son quauquarren atau coma fragments de d’auti mons…, es sues ambicions.
Un òme en bona santat non a cap motiu entà veder- les, donques qu’ei, prumèr de tot, un òme terrèstre, ei a díder, materiau.
Per tant, sonque li cau víuer entà participar en orde dera vida d’aciu baish.
Mès, tanlèu se bote malaut, tanlèu comence a alterar-se er orde normau, terrèstre, deth sòn organisme, era possibla accion de un aute mon comence a manifestar-se en eth, e a mida que s’agrèuge era sua malautia, es relacions damb aguest aute mon se van sarrant, progression que contunhe enquia qu’era mòrt li permet entrar totafèt en eth.
Se credetz en ua vida futura, arren vos empedís adméter aguest rasonament.
Jo non creigui ena vida futura, repliquèc Raskolnikov.
Svidrigailov qu’ère cogitós.
Mos imaginam era eternitat, seguic Svidrigailov, coma quauquarren immens e inconcebible.
Mès, per qué li cau èster atau?
E se, en sòrta d’aquerò, siguesse ua tuta, ua d’aguestes sales de banh de pòble, ennerides peth hum e damb telaranhes en toti es cornèrs?
Vos cohèssi que jo, a viatges, m’ac imagini atau.
Raskolnikov experimentèc ua sensacion de malestar.
Mès justa?
Qui se’n sap s’eth mèn punt d’enguarda ei eth vertadèr!
Se depenesse de jo, ja me les apraiaria entà que siguesse atau, responec Svidrigailov damb un arridolet.
Dauant d’aguesta absurda responsa, Raskolnikov s’estrementic, Svidrigailov quilhèc eth cap, lo guardèc fixaments e se metec a arrir.
Guardatz solet un detalh e didetz-me se non ei curiós, exclamèc.
Hè mieja ora, jamès mos auíem vist e ara encara mos guardam coma enemics, pr’amor qu’auem un ahèr pendent de solucion.
Ça que la, ac deisham tot de cornèr entà meter-mos a filosofar.
Pro vos didia jo qu’èm dus caps bessons.
Desencusatz-me, didec Raskolnikov bruscaments.
Me n’è d’anar.
Donques ac vatz a saber.
Se vos platz, non barregètz ara mia fraia en aguesta convèrsa, non prononcietz ne tansevolh eth sòn nòm.
Ath delà, non compreni se com gausatz nomentar-la se reauments ètz Svidrigailov.
Com voletz que non la nomenta se sò vengut exprèssaments a parlar-vos d’era?
Plan, donc.
Parlatz, mès de prèssa.
Non è cap de dobte que s’auetz tractat sonque pendent mieja ora ath mèn parent politic, eth senhor Lujine, o s’auetz entenut a parlar a quauqua persona digna de credit, ja auratz formada era vòsta opinion sus aqueth senhor.
Que non ei un partit convenent entà Avdotia Romanovna.
Ena mia pensada, Avdotia Romanovna va a sacrificar-se d’ua manèra tan magnanima coma impremeditada pera… sua familha.
En tot basar-me en tot çò qu’auia entenut a díder de vos, supausè que vos agradarie qu’aguest compromís matrimoniau se trinquèsse, damb era condicion de qué aquerò non comportèsse cap trebuc entara vòsta fraia.
Ara que vos coneishi, ne sò solide fòrça dera mia suposicion.
Non sigatz ingenú… mielhor dit, pòcavergonha.
Vos pensatz, dilhèu qu’actui per interès?
Podetz èster tranquil, Rodion Romanovitch: se siguesse atau, ac dissimularia.
Non me creigatz tan pèc.
Respècte ad aguest ahèr vos vau a desnishar ua raresa psicologica.
Hè un moment, en desencusar-me per auer estimat ara vòsta fraia, vos è dit que jo auia estat en aguest cas era prumèra victima.
Plan, donc, vos cohèssi qu’ara non senti cap amor per era, çò que me còste un vertadèr estonament, en rebrembar guaire l’estimè.
Cèrtaments sò un òme guiterós e libertin; mès era vòsta fraia possedís tan poderosi atractius, que non ei bric estranh que jo non podessa renonciar.
Ça que la, tot aquerò non siguec qu’ua broma d’ostiu, ara ac è pogut veir.
Hè guaire que vo n’auetz encuedat d’aquerò?
Ja hè temps qu’ac sospechaua, mès que non ne siguí segur enquia delàger, en moment dera mia arribada en Petersburg.
Totun, ja auia arribat eth tren en Moscòu, e encara auia era conviccion de qué venguia aciu damb er in de desbancar a Lujine e obtier era man d’Avdotia Romanovna.
Qu’è causes urgentes a hèr.
Damb plaser.
È decidit començar un viatge e voleria apraiar certans ahèrs abantes de partir…
Es mèns hilhs s’an demorat damb era sua tia; son rics e non an besonh de jo entad arren.
Ath delà, credetz que jo posqui èster un bon pair?
Entà arténher es mèns besonhs personaus, sonque m’è quedat damb era quantitat que Marfa Petrovna m’autregèc est an passat.
Damb aquerò que n’è pro… desencusatz-me, torni ar ahèr.
Abantes d’entamenar aguest viatge, qu’è en projècte e seguraments realizarè, è decidit acabar damb eth senhor Lujine.
Non ei que l’aja en òdi, mès eth siguec eth colpable deth darrèr desengust damb Marfa Petrovna.
M’enforismè quan me’n sabí de qué aguest maridatge auie estat un apraiament dera mia hemna.
Ara seguida, me desencusaria per toti es anuègi que l’è costat e li demanaria permís entà autrejar-li dètz mil robles, çò que li permeterie trincar eth sòn compromís damb eth senhor Lujine, trincadura que de boni talents amiarà a tèrme (ne sò segur d’aquerò) se se li presente era escadença.
Reauments, ètz hòl, exclamèc Raskolnikov, mens irritat qu’estonat.
Ja sabia jo que meteríetz eth crit en cèu, mès voi hèr-vos a saber, mès que mès, que, encara que non siga ric, posqui desprener-me perfèctaments d’aguesti dètz mil robles, ei a díder, que non les è de besonh.
S’Avdotia Ramonovna non les accèpte, sonque Diu se’n sap der estupid usatge que ne vau a hèr d’eri.
Ath delà d’aquerò, qu’è era consciéncia plan tranquilla, donques que hèsqui aguest autrejament sense cap interès.
Dilheu non me creigatz, mès de seguit vos convenceratz, e madeish digui d’Avdotia Ramonovna.
Era soleta causa cèrta ei que l’è costat fòrça anuègi ara vòsta aunorabla fraia, e coma que ne sò sincèraments empenaït, voi de tot còr, non pagar es mies fautes, senon simplaments hèr-li un petit servici entà que non se posque díder que crompè eth privilègi de costar-li solet maus.
S’era mia proposicion amaguèsse quinsevolh leugèra dusau intencion, non l’auria hèt damb aguesta franquesa, e tanpòc m’auria limitat a aufrir-li dètz mil robles, quan li n’aufrí fòrça mès hè cinc setmanes.
Ath delà, ei plan probable que me marida lèu lèu damb cèrta joena, çò que demòstre que non sagi d’atirar a Avdotia Ramonovna.
E, entà acabar, vos diderè que se se maride damb Lujine, era vòsta fraia acceptarà aguesta madeisha soma, solet que de ua auta manèra.
En fin, Rodion Romanovitch, non vos emmalicietz e reflexionatz sus aquerò, en cauma e damb sang hereda.
Svidrigailov auie prononciat aguestes paraules damb ua seguretat extraordinària.
Qu’ei pro, didec Raskolnikov.
Non i sò d’acòrd.
Sivans aguest critèri, en mon un òme solet pòt damnatjar as sòns semblables e non a eth dret de hèr-les eth mendre ben, per çò des estupides convenences sociaus.
Aquerò ei absurd.
Se jo me morissa e leguèssa aguesta soma ara mia fraia, se remirie era a acceptar-la?
Qu’ei plan possible.
Donques jo ne sò segur de qué non la refusarie.
Mès non discutigam.
Çò de cèrt ei que dètz mil robles non son ua causa menspredabla.
En fin, sigue coma sigue, vos demani que transmetetz era nòsta convèrsa a Avdotia Romanovna.
Non ac vau a hèr.
E se jo li comuniqui era vòsta proposicion, non sajaratz de tier-li ua visita?
Donques… sabi pas se qué dider-vos.
Non compdetz damb aquerò.
Donques qu’ei domatge.
Ath delà, vos non me coneishetz.
Ac credetz atau?
Per qué non?, exclamèc Svidrigailov damb un arridolet.
Se lheuèc e cuelhec eth sòn chapèu.
Vai!
Ça que la, era vòsta cara m’auie impressionat aguest maitin.
Vos vedí per pur edart.
Plan que òc, vos e jo auem quauquarren en comun…
Mès padegatz-vos.
Que non me shaute shordar ad arrés.
È auut questions damb es jogaires d’auantatge e non è shordat jamès eth prince Svirbey, gran personatge e parent luenhant mèn.
Autanplan è escrit pensaments sus era Vèrge de Rafael en album dera senhora Prilukov.
È viscut sèt ans damb Marfa Petrovna sense botjar-me dera sua proprietat…
E abantes passè fòrça nets ena casa Viasemsky, dera plaça deth Mercat…
Ath delà, dilhèu puja en glòb de Berg.
Permetetz-me ua pregunta.
Pensatz partir lèu lèu de viatge?
Quin viatge?
Eth viatge que m’auetz parlat hè un moment.
A!, òc!
Ara m’en brembi…
Qu’ei ua ahèr plan complicat.
Se vos sabéssetz eth problèma que vietz de remòir!
Deishèc anar ua riseta agudenta.
Dilhèu, en sòrta de viatjar, me maridi.
M’an hèt proposicions.
Aciu?
Que non auetz perdut eth temps.
Ça que la, desiraria veir un solet còp a Avdotia Romanovna.
Vos ac digui seriosaments…
Adishatz, enquia ua auta…
A!, m’en desbrembaua!
Didetz-li ara vòsta fraia que Marfa Petrovna tres mil robles.
Aquerò ei complètaments segur.
Marfa Petrovna hec testament ath mèn dauant ueit dies abans de morir.
Avdotia Romonovna qu’aurà aguesti sòs ena sua pòcha en ues tres setmanes.
Parlatz seriosaments?
Didetz-l’ac ara vòsta fraia…
Plan, sò ath vòste servici.
En gésser, Svidrigailov se crotzèc damb Rasumikhine en lumedan.
Qu’èren près des ueit.
Es dus joeni se filèren a pas brac seguit entar edifici Bakaleev, damb er in d’arribar abans que Lujine.
Qu’ei Svidrigailov, aguest proprietari que hec era cort ara mia fraia quan l’auec ena sua casa coma hilhuquèra.
Per çò d’aguesta persecucion, Marfa Petrovna, era esposa de Svidrigailov, li dec eth viatge ara mia fraia dera casa.
Aguesta senhora demanèc dempús perdon a Dunia, e ara, hè uns dies, s’a mòrt còp sec.
Qu’auem parlat d’era, hè un moment.
Sabi pas se per qué cranhi tant ad aguest òme.
Ara seguida der acogament dera sua hemna a vengut en Petersburg.
Ei un tipe fòrça estranh e semble auer bèth projècte misteriós.
Qué deu voler?
Mos cau protegir a Dunia contra eth.
Que ja desiraua poder-t’ac díder.
Protegir-la?
Mès quin mau li pòt costar, eth, a Avdotia Romanovna?
En fin, Rodia, t’agraïsqui aguesta pròva de confiança.
Pòs estar-te tranquil, protegiram ara tua fraia.
A on s’està aguest òme?
Sabi pas.
Per qué non l’ac as demanat?, qu’ei domatge.
Mès t’asseguri que me’n saberè.
T’as fixat en eth?, preguntèc Raskolnikov dempús d’ua pausa.
L’è pogut observar perfèctaments.
De vertat l’as pogut examinar ben?, persutèc Raskolnikov.
Me’n brembi de toti es sòns traits.
Escota, mormolhèc Raskolnikov, sabes que…?
Guarda, qu’èra en tot pensar…
Carèren de nauèth.
Mès, qué dides?
Non te compreni.
Raskolnikov torcèc era boca damb un arridolet.
T’ac vau a díder claraments.
Toti crederatz que m’è tornat lhòco e a jo me semble que dilhèu ei vertat, qu’è perdut era rason e que, per tant, çò qu’è vist a estat un hantauma.
Mès quines asenades ès en tot díder?
A tu t’a capvirat aguest òme, Rodia!
Qué t’a dit?
Qué volie de tu?
Raskolnikov non responec.
Rasumikhine reflexionèc un instant.
Plan, donc, t’ac vau a condar tot, didec.
È passat pera tua casa e è vist qu’ères en tot dormir.
Alavetz auem dinat e dempús jo è visitat a Porfiri Petrovitch.
Zamiotov ère damb eth, encara.
Que non i auie manèra d’entrar en matèria coma calie.
Eri semblauen non compréner e, de un aute costat, non mostrauen cap preocupacion.
A tot darrèr, me hi a vier a Porfiri ath cant dera hièstra e comenci a parlar-li, sense arténher mielhors resultats.
Eth guarde entà un costat, jo entar aute.
Fin finau, l’aprèssi eth punh ena cara e li digui que lo vau a hèr povàs.
Eth se limite a guardar-me en silenci.
Jo escopisqui e me’n vau.
Atau s’acabe era scèna.
Qu’a estat ua estupiditat.
Damb Zamiotov non m’è dit ua soleta paraula…
Jo cranhia auer costat bèth prejudici damb era mia conducta; mès quan baishaua era escala se m’a alugat era ment.
Per qué mos cau preocupar tu e jo?
S’a tu te menacèsse bèth perilh, tau inquietud se comprenerie; mès, que te cau crànher?
Tu non as arren a veir damb aguest ahèr e, per tant, te’n pòs arrir d’eri.
Mès entà dauant poiram arrir-mo’n ath sòn dauant, e se jo siguessa en tòn lòc, me divertiria en tot hèr-les creir que non son enganhadi.
Pensa ena sua vergonha quan se n’encueden deth sòn terrible error.
Non i pensem mès.
Ja les dideram çò que se meriten quan arribe eth moment.
Ara limitem-nos a burlar- mos d’eri.
Qu’as rason, didec Raskolnikov.
E pensèc: “Qué dideràs mès endauant, quan t’en sàpies de tot…?
Dempús de hèr-se aguesta reflexion guardèc fixaments ath sòn amic.
Eth raconde dera sua visita a Porfiri Petrovitch a penes l’auie interessat.
S’auien amassat tanti motius de preocupacion, pendent es darrères ores, ad aqueri qu’auie de hège temps!
En correder se trapèren damb Lujine.
Qu’auie arribat tàs ueit en punt e ère en tot cercar eth numèro dera cramba dera sua prometuda.
Es tres passèren era pòrta exteriora lèu ath còp, sense saludar-se ne tansevolh guardar-se.
Es dus joeni entrèren prumèr ena cramba.
Piotr Petrovitch, tostemp rigorós en questions d’etiqueta, se retardèc un moment en vestibul pr’amor de trèir-se er abric.
Pulqueria Alexandrovna se filèc immediataments entada eth, tant que Dunia saludaue ath sòn frair.
Piotr Petrovitch entrèc ena cramba e saludèc as daunes damb era màger amabilitat, mès damb ua gravetat exagerada.
Semblaue, ath delà, un shinhau desconcertat.
Pulqueria Alexandrovna, que tanben daue mòstres de cèrt trebolament, s’esdeguèc a hèr-les sèir a toti ena taula redona a on borie eth samovar.
Dunia e Lujine demorèren er un dauant der aute, e Rasumikhine e Raskolnikov se seigueren de cara a Pulqueria Alexandrovna, aqueth ath costat de Lujine e Raskolnikov ath costat dera sua fraia.
I auec un moment de silenci.
Lujine treiguec tot doç un mocador de coton, perhumat, e se sonèc damb mina d’òme amable encara que herit ena sua dignitat e decidit a demanar explicacions.
A penes auie entrat en vestibul, l’auie vengut era idia de non trèir-se er abric e retirar-se, entà castigar sevèraments as dues daunes e hèr-les compréner era gravetat der acte qu’auien cometut.
Mès que non auie gausat a tant.
Dempús ja aurie eth temps d’aplicar eth castig avient.
Atau a estat, gràcies a Diu, Piotr Petrovitch.
Me n’alègri de vertat.
E entà vos non a estat fatigós, Avdotia Romanovna?
Jo sò joena e fòrta e non me fatigui, repliquèc Dunia; mès mama a arribat agotada.
Se qué voletz?, didec Lujine.
Es nòsti camins son interminables, donques qu’era mair Russia ei plan vasta…
A jo me siguec totafèt impossible vier a receber-vos, a maugrat deth mèn fèrm prepaus de hè’c.
Totun, fidi que non ajatz auut granes dificultats.
Donques òc, Piotr Petrovitch, s’esdeguèc a contestar Pulqueria Alexandrovna en un ton especiau, mos vedérem reauments en bèri trebucs, e se Diu non mos auesse manat a Dmitri Prokofitch, sabi pas se qué aurie estat de nosates.
Me referisqui ad aguest joen.
Permetetz-me que vo’lo presenta: Dmitri Prokofitch Rasumikhine.
A!, qu’ei aguest joen?
Ja auí eth plaser de coneisher-lo ager, mormolhèc Lujine lançant ar estudiant ua guardada de reuelh e amudint dempús damb es celhes arroncilhades.
Piotr Petrovitch qu’ère un d’aguesti òmes que, per çò de non pòqui esfòrci, se mòstren plan amables en societat, mès que, ena mendre contrarietat, pèrden er oremus de tau sòrta, que mès se retiren a campanhards qu’a cavalièrs distinguidi.
I auec un moment de silenci.
Raskolnikov s’embarraue en un obstinat mutisme.
Avdotia Romanovna pensaue qu’en aqueres circonstàncies non li tocaue ada era trincar eth silenci.
Rasumikhine non auie arren a díder.
Per tant, siguec Pulqueria Alexandrovna que li calèc contunhar era convèrsa.
Plan que òc.
M’ac comuniquèren de seguit.
Qu’ei mès, vos posqui informar qu’Arcadi Ivanovitch Svidrigailov partic entà Petersburg ara seguida der acogament dera sua esposa.
M’en sai de bones hònts.
Com?
Çò qu’auetz entenut.
Senhor!
Ei possible que vengue a shordar a Dunetchka enquia aciu?
Era mia pensada ei de qué non vos cau preocupar, donques que non auratz cap relacion damb eth.
Per çò que tanh a jo, que sò ara demora, e lèu me’n saberè a on a anat a parar.
A, Piotr Petrovitch!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Non vos podetz imaginar enquia quin punt m’enquimère aguesta notícia.
Non è vist ad aguest òme que dus còps, mès qu’a estat pro entà que lo considèri un èsser monstruós.
Ne sò segura de qué ei eth colpable dera mòrt de Marfa Petrovna.
Sus aguest ahèr, arren se pòt afirmar.
Ac digui pr’amor qu’è infòrmes exactes.
Non remisqui qu’es maus tractes d’aguest òme agen pogut accelerar, de bèra manèra, eth curs normau des causes.
Per çò dera sua conducta e, en generau, per çò deth sòn anament morau, que sò d’acòrd damb vos.
Sabi pas s’ara ei ric e quin eretatge aurà recebut de Marfa Petrovna, mès non me tardarè en saber- me’n.
Çò de cèrt ei que, en vier aciu, en Petersburg, contunharà eth sòn ancian tipe de vida, sonque qu’age uns recursi entad aquerò.
Qu’ei un òme depravat e plen de vicis.
È pro motius entà creir que Marfa Petrovna, qu’auec eth malastre d’encamardar-se d’eth, ath delà de pagar-li toti es sòns deutes, li prestèc hè ueit ans un extraordinari servici de ua auta sòrta.
A truca de gestions e sacrificis, aguesta hemna artenhèc estofar ena sua origina un ahèr criminau que pro aurie pogut acabat damb era deportacion deth senhor Svidrigailov entà Siberia.
Se tracte d’un assassinat tan mostruós qu’artenh çò d’incredible.
Senhor, Senhor!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Raskolnikov seguie d’aurelha atentiuaments.
Me limiti a díder çò que me fidèc en secret Marfa Petrovna.
Plan que òc, er ahèr ei plan confús deth punt d’enguarda juridic.
En aquera epòca s’estaue aquiu, e autanplan semble que seguís estant-se’i, ua estrangèra cridada Resslich que daue petiti prèsti e se tenguie a d’auti trabalhs.
Entre aguesta hemna e eth senhor Svidrigailov existien, de hège temps, relacions tant intimes coma misterioses.
Era estrangèra auie ena sua casa a ua parenta luenhana, çampar ua neboda, qu’auie quinze ans, o dilhèu catorze, e ère sorda e muda.
Resslich auie en òdi ad aguesta mainada: a penes li balhaue minjar e la pataquejaue barbaraments.
Un dia la trapèren penjada en granèr.
Complides es formalitats de costum, s’estimèc que se tractaue d’un suicidi.
Mès quan er ahèr semblaue acabat, era policia comuniquèc qu’era mainada auie estat violada per Svidrigailov.
Qu’ei cèrt que tot aquerò ère plan confús e qu’era acusacion venguie de ua auta estrangèra, ua alemana qu’era sua immoralitat ère sabuda e qu’eth sòn testimòni non podie tier- se en compde.
A tot darrèr, era denóncia siguec retirada, gràcies as esfòrci e as sòs de Marfa Petrovna.
Alavetz tot quedèc redusit a rumors que corrien; mès aguesti rumors èren plan significatius.
Plan que òc, Avdotia Romanovna, quan èretz vos ena casa d’aguesti senhors, enteníetz a parlar d’aqueth vailet cridat Filka, que moric a conseqúéncia des maus tractes que li balhèren en aqueri tempsi qu’existie era esclavitud.
Çò que jo entení díder siguec que Filka s’auie suicidat.
Aquerò ac ignoraua, responec Dunia secaments.
Çò que jo sabí d’aguest ahèr siguec quauquarren plan estranh.
Aguest Filka ère, çampar, un neurastenic, ua espècia de filosòf de baisha categoria.
Es sòns companhs didien d’eth qu’er excès de lectura l’auie capvirat.
E s’afirmaue que s’auie suicidat pr’amor de desliurar-se des burles, mès que des còps deth sòn patron.
Jo tostemp è vist qu’eth senhor Svidrigailov tractaue as sòns sirvents d’ua manèra umanitària.
Plan per aquerò, autanplan l’estimauen, encara que, cohèssi, les entení acusar-lo dera mòrt de Filka.
Veigui, Avdotia Ramanovna, que vos sentetz inclinada a justificar-lo, didec Lujine, torçant era boca damb un arridolet equivòc.
De çò que non i a cap de dobte ei de qué ei un òme astut qu’a ua abiletat especiau entà conquistar eth còr des hemnes.
Era prauba Marfa Petrovna, que ven de morir en circonstàncies estranhes, n’ei ua bona pròva.
Era mia soleta intencion ei d’ajudar-vos a vos e ara vòsta mair damb es mèns conselhs, en prevision des temptatiues qu’aguest òme non deisharà de sajar.
Sò convençut de qué Svidrigaiolv tornarà lèu lèu ena preson pes deutes.
Marfa Petrovna non auec jamès era intencion de legar-li ua part importanta dera sua fortuna, pr’amor que pensaue, mès que mès, enes sòns hilhs, e se l’a deishat quauquarren qu’aurà estat ua modèsta soma, çò estrictaments de besonh, ua quantitat qu’a un òme des sòns costums non li permeterà víuer mès d’un an.
Dunia.
Qu’ei un ahèr que me bote nerviosa.
Toti se virèren entà guardar-lo, deishant anar exclamacions de suspresa.
Autanplan Piotr Petrovitch dèc mòstres d’emocion.
Hè causa d’ora e mieja, seguic Raskolnikov, quan jo dormia, a entrat, m’a desvelhat e a hèt era sua pròpria presentacion.
S’a mostrat plan simpatic e alègre.
Fide que seram boni amics.
Entre d’autes causes, m’a dit que vò tier damb tu ua entrevista, Dunia, e m’a pregat que l’ajuda a obtier-la.
Te vò hèr ua proposicion e m’a explicat en qué consistís.
Ath delá, m’a assegurat formauments que Marfa Petrovna, ueit dies abans de morir, te leguèc tres mil robles e que lèu receberàs aguesta soma.
Laudat sigue Diu!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna, en tot senhar-se.
Aquerò ei vertat, non podec mens d’arreconéisher Piotr Petrovitch.
Plan, e qué mès?, preguntèc viuaments Dunetchka.
Dempús m’a dit que non ei ric, pr’amor qu’era proprietat passe a favor des hilhs, que se n’an anat a víuer damb era sua tia.
Tanben m’a dit que s’ostatge près dera mia casa.
Mès que non sai a on, pr’amor que non l’ac è preguntat.
Alexandrovna.
T’ac a explicat?
Ja vos è dit que òc.
Plan, qué vò prepausar-li?
Ja ne parlaram dempús d’aquerò.
E Raskolnikov comencèc a beuer-se en silenci era sua tassa de tè.
Piotr Petrovitch treiguec eth relòtge e guardèc era ora.
Non vo n’anetz, Piotr Petrovitch, didec Dunia.
Qu’auíetz era intencion de dedicar-mos era cauhada.
Ath delà, auetz dit ena vòsta carta que voletz tier ua explicacion damb era mia mair.
Aquerò ei cèrt, Avdotia Romanovna, didec Lujine damb accent solemne.
Tornèc a sèir-se, mès sauvant eth chapèu enes sues mans, e seguic:
Plan que òc, voleria aclarir damb era vòsta mair e damb vos, cèrtans punts de grana importància.
Mès, dera madeisha manèra qu’eth vòste frair non vò expausar dauant de jo es proposicions deth senhor Svidrigailov, jo non posqui ne me cau parlar dauant de tresaus persones d’aguesti punts d’extrèma gravetat.
De un aute costat, non auetz tengut en compde eth desir que tan formauments vos è expausat ena mia carta.
En arribar en aguest punt s’arturèc damb un gèst de dignitat e amarum.
Qu’è estat exclusiuaments jo era qu’a decidit que non se tenguesse en compde eth vòste desir de qué eth mèn frair non assistisse ena reunion, didec Dunia.
Vos, mos didetz ena vòsta carta qu’eth vos a insultat e jo me pensi que cau aclarir aguesta acusacion çò de mès lèu possible, damb er in de reconciliar-vos.
Se Rodia vos a ofensat reauments, li cau desencusar-se e ac harà.
En enténer aguestes paraules, Piotr Petrovitch s’enventic.
Es ofenses qu’è recebut, Avdotia Romanovna, son d’aqueres que non se pòden desbrembar, per mès qu’un volgue.
En totes es causes i a un limit que non s’a de depassar, pr’amor que, un còp en aute costat, hèr repè ei impossible.
Vos non auetz comprenut era mia intencion, Piotr Petrovitch, repliquèc Dunia, damb cèrta impaciéncia.
Comprenetz-me.
Tot eth nòste avier depen dera responsa ad aguesta pregunta: Se pòden aprair es causes o non?
Me cau dider- vos damb tota franquesa que non posqui considerar era question de ua auta manèra, e que, se sentetz quauqua afeccion entà jo, vos cau compréner qu’ei de besonh qu’aguest ahèr quede resolvut aué madeish, per de mau hèr qu’aquerò vos posque semblar.
M’estone, Avdotia Romanovna, que formuletz era question en aguesti tèrmes, didec Lujine damb irritacion creishenta.
Jo vos posqui apreciar e estimar, encara que non estima a un membre dera vòsta familha.
Jo aspiri ara felicitat d’obtier era vòsta man, mès non posqui comprometer-me a acceptar déuers que son incompatibles damb era mia…
Deishatz d’anar aguesta vana susceptibilitat, Piotr Petrovitch, l’interrompec Dunia damb votz agitada, e mostratz-vos coma er òme intelligent e nòble que tostemp è vist e desiri seguir vedent en vos.
Vos è hèt ua promesa de grana importància, sò era vòsta prometuda.
Fidatz-vos de jo en aguest ahèr e credetz- me que serè imparciau ena mia decision.
Eth papèr d’arbitre que m’autregi li deu suspréner ath mèn frair madeish qu’a vos.
Quan aué, après auer recebut era vòsta carta, l’è pregat, tu per tu, a Rodia que venguesse en aguesta reünion, non l’è dit ne ua soleta paraula sus es mies intencions.
Comprenetz que se vosati vos remitz a reconciliar-vos, me veirè obligada a alistar entre vos e eth, donques qu’auetz amiat era question enquiad aguest extrèm.
E ne voi ne me cau enganhar-me en aguesta eleccion.
Acceptar es vòsti desirs signifique trincar damb eth mèn frair, e s’escoti ath mèn frair me calerà pelejar-me damb vos.
Per tant, è besonh e è eth dret de conéisher damb tota exactitud es sentiments qu’inspiri autant a vos coma ada eth.
Voi saber se Rodia ei un vertadèr frair entà jo, e se vos m’apreciatz ara e saberatz estimar-me mès endauant coma marit.
Es vòstes paraules, Avdotia Romanovna, repliquèc Lujine, herit en sòn amor pròpri, son fòrça significatiues.
E enquia e tot gausi díder que me herissen en tot considerar era posicion qu’è er aunor d’ocupar respècte a vos.
Deishant de cornèr çò d’ofensiu que resulte entà jo eth hèt de veder-me plaçat ath madeish nivèu d’un joen… plen d’orgulh, vos admetetz era possibilitat d’un trincament entre nosati.
Vos auetz dit qu’eth o jo, e damb aquerò me demostratz que sò pòca causa entà vos…
Aquerò ei inadmisible entà jo, dat eth genre des nòstes relacions e eth compromís que mos amasse.
Com!, exclamèc Dunia, enèrgicaments.
Compari eth mèn interès per vos damb çò que enquia ara mès è estimat ena mia vida, e consideratz que non vos estimi pro!
Raskolnikov auec ua caustica arridalha.
Rasumikhine ère dehòra de se.
Mès Piotr Petrovitch non semblaue impressionat per argument: cada còp estaue mès afogat e intractable.
Er amor peth futur companh entà tota era vida a d’èster per dessús der amor frairau, repliquèc sentenciosaments.
Non posqui adméter de cap manèra que se me place ath madeish nivèu…
Encara que hè un moment m’è remit a explicar- me en preséncia deth vòste frair sus er objècte dera mia visita, desiri dirigir-me ara vòsta respectabla mair entà aclarir un punt de grana importància e que jo considèri especiauments ofensant entà jo…
Eth vòste hilh, repetic en tot tornar a dirigir-se a Pulqueria Alexandrovna, m’ofensèc en tot desnaturalizar un pensament qu’expausè a vos e ara vòsta hilha aqueth dia que prení cafè damb vosates.
Jo didí que, ena mia pensada, ua joena prauba e qu’a experiéncia enes malastres, aufrís ath sòn marit mès garantida de felicitat qu’ua gojata que solet a coneishut era vida leugèra e comòda.
Eth vòste hilh a exagerat de bon voler e a desnaturalizat enquiar absurd eth sens des mies paraules, en tot atribuir-me intencions odioses.
Entad aquerò, se base, mès que mès, enes explicacions que vos l’auetz autrejat per carta.
Plan per aquerò, Pulqueria Alexandrovna, jo voleria que vos me padeguéssetz demostrant-me que sò enganhat.
Didetz-me, en quini tèrmes transmetéretz eth mèn pensament a Rodion Romanovitch?
Non m’en brembi, repliquèc Pulqueria Alexandrovna, tota trebolada.
Jo didí çò qu’auia entenut.
Ath delà, non me’n sai se com Rodia vos aurà transmetut es mies paraules.
Dilhèu a exagerat.
Sonque ac podec hèr en tot inspirar-se ena carta que vos le manèretz.
Piotr Petrovitch, repliquèc dignaments Pulqueria Alexandrovna.
Plan ben dit, mair, aprovèc Dunia.
Alavetz sò jo qu’està enganhat, didec Lujine ofensat.
Qu’ei que vos, Piotr Petrovitch, didec Pulqueria Alexandrovna, encoratjada pes paraules dera sua hilha, non hètz qu’acusar a Rodia.
E non tietz en compde qu’ena vòsta carta mos didetz causes d’eth que non son vertat.
Non me’n brembi auer dit cap fausetat ena mia carta.
Vos auetz dit, manifestèc aspraments Raskolnikov, sense guardar a Lujine, que jo autregè ager es mèns sòs, non ara veuda der òme cuelhut peth coche, senon ara sua hilha, en èster atau que la vedí ager per prumèr còp.
Vos exprimíretz d’aguesta sòrta damb er in d’emmaliciar-me damb era mia familha, e entà assegurar-vos de qué artenheríetz es vòstes fins, jutgèretz dera manèra mès innòbla a ua gojata que non coneishetz.
Aquerò ei ua calomnia e ua viletat.
Desencusatz-me, didec Lujine, tremolant de colèra, mès s’ena mia carta è parlat extensaments de vos a estat solet en tot atier as desirs dera vòsta mair e dera vòsta fraia, que me preguèren que les informèssa de com vos auia trapat e der efècte que m’auíetz costat.
Ath delà d’aquerò, vos desfisi tà que me senhaletz ua soleta linha faussa en passatge que mentatz.
Remiratz qu’auetz despenut es vòstes sòs e qu’en aguesta familha i a un membre indigne?
Que ja ac è hèt.
Aué l’è convidada a sèir-se ath sòn costat.
Rodia!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Dunetchka se rogic, Rasumikhine arroncilhèc es celhes, Lujine arric capinaut e menspredosaments.
Ja vedetz, Avdotia Romanovna, qu’ei impossible era reconciliacion.
Me semble que podem balhar er ahèr per acabat e non tornar a parlar-ne d’eth.
En fin, me’n vau entà non seguir hicant eth nas en aguesta reünion de familha.
Plan que òc, auratz secrets que comunicar-vos.
Se lheuèc e cuelhec eth chapèu.
Mès, abans d’anar-me’n, permetetz-me que vos diga que demori non tornar-me a veir expausat a encontres e scènes coma es que vengui d’auer.
Me dirigisqui exclusiuaments a vos, Pulqueria Alexandrovna, donques qu’a vos e solet a vos, anaue dirigida era carta.
Pulqueria Alexandrovna s’estrementic leugèraments.
Per çò que semble, Piotr Petrovitch, vos consideratz eth nòste patron absolut.
Ja vos a explicat Dunia per quin motiu non auem auut en compde eth vòste desir.
Era mia hilha a obrat damb era mielhor intencion.
Per çò dera vòsta carta, non posqui mens de dider-vos qu’ei escrita en un ton plan autoritari.
Pretenetz obligar-mos a considerar es vòsti mès petits desirs coma ordes?
Peth contrari, jo me pensi que vos mos auetz de tractar damb fòrça mès delicadesa, donques qu’auem botat tota era nòsta confiança en vos, qu’ac auem deishat tot entà vier en Petersburg e que, en conseqüencia, èm ath vòste arbitri.
Aquerò non ei totafèt exacte, Pulqueria Alexandrovna, e mens ara que vo’n sabetz que Marfa Petrovna a legat ara vòsta hilha tres mil robles, soma qu’arribe oportunaments, a jutjar peth ton que me parlatz, higec Lujine secaments.
Sigue coma sigue, ara tot a cambiar, e m’en vau; que non voi seguir estant un obstacle entà qu’eth vòste frair vos transmete es proposicions secrètes d’Arcadi Ivanovitch Svidrigailov.
Plan que òc, aquerò ei plan important entà vosati, e autanplan fòrça agradiu.
Mon Diu!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Rasumikhine hège grani esfòrci entà estar-se ena sua cagira.
Non te hè vergonha suportar tant escarni, Dunia?, preguntèc Raskolnikov.
Lujine non demoraue, ne remotaments, semblabla reaccion.
Qu’auie massa confiança en eth madeish e compdaue damb era feblesa des victimes.
Non podie creir as sues aurelhes.
S’esblancossic e es sòns pòts comencèren a tremolar.
Vos avertisqui, Avdotia Romanovna, que se m’en vau en aguestes condicions podetz èster segura de qué non tornarè.
Reflexionatz.
Jo tengui tostemp era mia paraula.
Quina insoléncia!, cridèc Dunia, irritada.
Com gausatz parlar atau?, exclamec Lujine, desconcertat, donques qu’en cap moment auie creigut ena possibilitat d’ua ruptura.
Tietz en compde que jo poiria protestar.
Vos non auetz cap dret a parlar atau!, repliquèc viauments Pulqueria Alexandrovna.
Contra qué vatz a protestar?
E damb quines atribucions?
Vos pensatz que posqui méter ara mia hilha enes mans d’un òme coma vos?
Anatz- vo’n e deishatz-mos en patz!.
Qu’auem cometut era enganha d’acceptar ua proposicion que non a estat bric digna.
De cap manèra deuí….
E, ath delà…, ath delà eth nòste compromís m’a obligat a … en fin, a hèr cèrtes despenes.
Aguest darrèr planh ère tan pròpri deth caractèr de Lujine, que Raskolnikov, a maugrat dera colèra que lo dominaue, non se podec tier e s’estarnèc d’arrir.
Peth contrari, a Pulqueria Alexandrovna la heric prigondaments eth repotec de Lujine.
Despenes?
Quines despenes?
Voletz díder, dilheu, era mala que vos encarguéretz de manar aciu?
Mès s’artenhéretz, vos, que la transportèssen a gratis!
Senhor!
Pretèner que nosates l’auem estacat!
Tietz compde des vòstes paraules, Piotr Petrovitch.
Qu’ètz vos que mos auetz auut estacades de pès e mans ath vòste arbitri!
Qu’ei pro, mama, qu’ei pro, didec Dunia en ton suplicant.
Que ja me’n vau, repliquèc Lujine, cèc de colèra.
Mès permetetz-me ues paraules, es darrères.
Era vòsta mair semble auer desbrembat que jo demanè era vòsta man quan èretz era diana de totes es mormoracions deth parçant.
Per vos desfisè ara opinion publica e artenhí restablir era vòsta reputacion.
Aquerò me hèc a pensar que poiria compdar damb eth vòste agraïment.
Mès m’auetz daurit es uelhs e ara me n’encuedi de qué dilhèu siguí un imprudent en menspredar ara opinion publica.
Qu’ètz vos un òme vil e pervèrs!, didec Dunia.
Quiet!, exclamèc Raskolnikov en tot tier a Rasumikhine.
Dempús s’apressèc a Lujine, autant, qu’es sòns còssi lèu se tocauen, e li didec en votz baisha mès claraments:
Gessetz d’aciu, e ne ua soleta paraula mès!
Piotr Petrovitch, damb era sang dera cara perduda e eth ròstre contrèt pera colèra, lo guardèc un instant en silenci.
Dempús, virèc en redon, e se n’anèc, en tot sénter un òdi mortau contra Raskolnikov, que culpaue deth sòn malastre.
Mès, tant que baishaue era escala s’imaginaue, causa notabla, que non ère tot definitiuaments perdut e que pro podie reconciliar-se damb es dues daunes.
Çò de mès important ère que Lujine non auie pogut preveir semblable resultat.
Es sues vantaries èren degudes a qu’en cap moment s’auie imaginat que dues hemnes soletes e praubes podessen des.hèir-se deth sòn domeni.
Aguesta conviccion ère arrefortilhada pera sua vanitat e per ua cèga confiança en eth madeish.
Piotr Petrovitch, gessut der arren, auie aquerit eth costum, lèu malautís, d’admirar-se ada eth madeish prigondaments.
Qu’auie ua nauta opinion dera sua intelligéncia, dera sua capacitat, e, a viatges, quan ère solet, arribaue enquia e tot a admirar era sua pròpria cara dauant deth miralh.
Mès, çò que mès estimaue en mon èren es sòns sòs, aqueridi peth sòn trabalh e tanben per d’auti mieis.
Ena sua pensada, aguesta fortuna lo plaçaue en un plan d’egalitat damb totes es persones superiores ada eth.
Qu’auie estat sincèr en rebrembar amaraments a Dunia que l’auie demanat era sua man a maugrat des rumors desfavorables que circulauen sus era.
E en pensar en çò que s’auie passat sentie ua prigonda indignacion per çò qu’eth qualificaue mentauments de “nera ingratitud”.
Ça que la, quan se comprometec, n’ère totafèt segur de qué aqueri rumors èren absurdi e calomniosi, pr’amor que ja les auie desmentit publicaments Marfa Petrovna, aquerò sense tier en compde que hège temps qu’eth vesiat, ena sua majoritat, auie reabilitat a Dunia.
Lujine non aurie remit que sabie tot aquerò en moment de contrèir eth compromís matrimoniau, mès, enquia e tot, seguic en tot considerar coma un acte eroïc era decisicion de ennautir a Dunia enquiada eth.
Quan entrèc, dies abantes, en apartament de Raskolnikov, ac hec coma un benfactor prèst a recuélher es fruits dera sua magnanimitat e demorant enténer es paraules mès doces e vantaires.
Uege de díder qu’ara baishaue era escala damb era sensacion d’òme ofensat e incomprenut.
Dunia li semblaue ja quauquarren indispensable entara sua vida e non podie adméter era idia de renonciar ada era.
Hège ja fòrça temps, ans, que soniaue voluptuosaments damb eth matrimòni, mès se limitaue a arremassar sòs e demorar.
Eth sòn ideau, qu’en eth pensaue damb secret plaser, ère ua gojata pura e prauba (era praubetat qu’ère ua condicion indispensabla), beròia, instruida e nòbla, que se’n sabesse des trebucs d’ua vida dificila, pr’amor qu’era practica deth patiment l’amiarie a renonciar ara sua volentat dauant d’eth; e lo guardarie pendent tota era sua vida coma a un salvador, lo venerarie, se someterie ada eth, l’admirarie, veirie en eth ath solet òme.
Be n’èren de delicioses es scènes que concebie era sua imaginacion enes ores de lèser sus aguesta afogadura aureolada de voluptuositat.
Era beresa e era educacion d’Avdotia Romanovna l’auien captivat, e era dificila situacion que se trapaue auie aumplit es sues illusions.
Dunia enquia e tot depassaue eth limit de çò qu’eth auie soniat.
Vedie en era ua gojata capinauta, nòbla, energica, autanplan mès culta qu’eth (ac reconeishie) e aguesta creatura l’anaue a professar un reconeishement d’esclaua, prigond, etèrn, per çò deth sòn acte eroïc; li renderie ua adoracion apassionada, e eth costarie sus era un domeni absolut e sense limits…
Precisaments pòc abantes de demanar era man de Dunia auie decidit ampliar es sues activitats, en tot anar-se’n entà un camp d’accion mès vast, e atau poder calar-se, de man en man, en un mon superior, causa qu’ambicionaue apassionadaments de hège fòrça temps.
En resumit, qu’auie decidit sajar sòrt en Petersburg.
Sabie qu’es hemnes pòden èster ua grana ajuda entà arténher fòrça causes.
Er encantament d’ua esposa adorabla, culta e vertuosa ath còp, podie apolidir era sua vida meravilhosaments, tirar-li simpaties, crear- li ua sòrta d’aureòla…
E tot aquerò s’auie esbauçat.
Aquera ruptura, tant inesperada coma espaventosa, l’auie costat er efècte d’un pericle.
Li semblaue quauquarren absurd, ua badinada monstruosa.
Eth non auie auut temps entà díder çò que volie; sonque auie pogur vantar-se un shinhau.
Prumèr, non s’auie cuelhut era causa seriosaments, dempús s’auie deishat amiar dera sua indignacion e tot auie acabat en ua grana ruptura.
Estimaue ja a Dunia ara sua manèra, la governaue e la dominaue ena sua imaginacion, e ara imprevista…
Non, li calie botar remèdi ath mau, arténher un apraiament ath mau, londeman, e mès que mès, anequelir ad aqueth joenet, ad aqueth tafurèl qu’auie estat era encausa deth mau.
Pensèc tanben, sense voler, e damb ua espècia d’excitación malautissa, en Rasumikhine, mès era inquietud qu’aguest li costèc siguec passatgèra.
Comparar-me damb semblable individú…!
Ath que mès cranhie ère a Svidrigailov…
En resumit, qu’auie ath sòn dauant non pòqui copacaps.
Non, qu’è estat jo era principau colpabla, didie Dunia, amorassant a sa mair.
Me deishè temptar pes sòns sòs, mès te juri, Rodia, que non me pensaua que podesse èster tan indigne.
S’ac auessa sabut, jamès m’auria deishat temptar.
Non m’ac repotègues, Rodia.
Diu mos a desliurat d’eth, Diu mos a desliurat d’eth!, gasulhèc Pulqueria Alexandrovna, lèu inconscientaments.
Semblaue que non se n’auie encuedat deth tot d’aquerò que venguie de passar.
Toti èren contents, e cinc menutes dempús blagauen entre arridolets.
Sonque Dunetchka perdie era sang dera cara a viatges, arroncilhant es celhes, dauant deth rebrembe dera scèna qu’acabaue de desvolopar-se.
Pulqueria Alexandrovna non podie imaginar-se que se sentesse erosa per ua ruptura qu’aguest madeish maitin li semblaue un malastre orrible.
Rasumikhine ère encantat; non gausaue manifestar era sua alegria, mès tremolaue febriuments coma se l’auessen trèt deth dessús un gran pes.
Ara qu’ère plan senhor d’autrejar-se complètaments as dues hemnes, de servir- les…
Ath delà, Diu se’n sap se qué podie passar…
Totun, refusaue, acovardat, aguesti pensaments e cranhie deishar liura ara sua imaginacion.
Raskolnikov ère eth solet que s’estaue impassible, distrèt, autanplan un shinhau foreno.
Eth, que tant auie persutat ena ruptura damb Lujine, ara que s’auie produsit, semblaue mens interessat en ahèr qu’es auti.
Dunia non podec mens de creir que seguie desengustat damb era, e Pulqueria Alexandrovna lo guardaue damb inquietud.
Qué mos as de díder de part de Svidrigailov?, li preguntèc Dunia.
Aquerò, aquerò!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Raskolnikov lheuèc eth cap.
Veder-la?, De cap manèra!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Alavetz Raskolnikov referic (secaments, plan) eth sòn dialòg damb Svidrigailov, en tot ométer tot çò restacat damb es aparicions de Marfa Petrovna, pr’amor de non èster massa extens.
Lo shordaue prigondaments parlar mès de çò d’indispensable.
E tu, qué l’as responut?, preguntèc Dunia.
Jo è començat per remir-me a dider-te arren de part sua e alavetz eth m’a dit que se les apraiarie, siguesse coma siguesse, entà auer ua entrevista damb tu.
M’a assegurat qu’era sua passion per tu siguec huec de palha e qu’ara non l’inspires arren que se retire ar amor.
Non vò que te marides damb Lujine.
En generau, parle d’ua manèra confusa e contradictòria.
E tu que ne penses, Rodia?
Quin efècte t’a costat?
Vos cohèssi que non l’acabi de compréner.
T’aufrís dètz mil robles, e ditz que non ei ric.
Afirme qu’ei a mand de hèr un viatge, e ath cap de dètz menutes se’n desbrembe d’açò…
De pic m’a dit que se vò maridar e que li cèrquen ua nòvia…
Plan que òc, deu perseguir bèth fin, un fin ignòble seguraments.
Ça que la, jo me pensi que non s’aurie comportat tant ingenuaments s’auesse amagat un mau prepaus contra tu…
Jo, plan que òc, è refusat categoricaments aguesti sòs en tòn nòm.
En resumit, aguest òme m’a costat ua impression estranha e autanplan m’a semblat que presentaue simptòmes de holia…
Mès dilhèu ei ua faussa impression mia, o dilhèu se tracte d’ua simpla ficcion.
Era mòrt de Marfa Petrovna lo deu auer capvirat prigondaments.
Que Diu l’age ena glòria!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Tostemp l’aurè presenta enes mis oracions.
Qué aurie estat de nosates, Dunia, sense aguesti tres mil robles?
Mon Diu, non posqui mens de creir qu’eth cèu mo’la mane!
Pr’amor que te cau saber, Rodia, que toti es sòs que mos rèsten son tres robles, e que pensàuem empenhar eth relòtge de Dunia entà non demanar sòs ada eth, abantes de qué mo l’aufrisse.
Dunia semblaue capvirada pera proposicion de Svidrigailov.
Qu’ère cogitosa.
Bèra mala intencion se deu sauvar contra jo, gasulhèc coma se parlèsse damb era madeisha e damb ua leugèra estrementida.
Raskolnikov se n’encuedèc d’aguest temor excessiu.
Me pensi qu’aurè era escadença de tornar-lo a veir, li didec ara sua fraia.
Lo susvelharam!, exclamèc energicaments Rasumikhine.
Me comprometi a desnishar es sues tralhes!
Non lo deisharè de uelh.
Rodia.
Non hè guaire m’a dit: “Tier compde dera mia fraia”.
M’ac permetetz, Avdotia Romanovna?
Dunia li hec un arridolet e l’aufric era man, mès eth sòn ròstre seguie velat pera preocupacion.
Pulqueria Alexandrovna lo guardèc timidaments, encara que non intranquilla, donques que pensaue enes tres mil robles.
Un quart d’ora dempús s’auie entamenat ua animada convèrsa.
Autanplan Raskolnikov, encara que sense badar boca, escotaue damb atencion çò que didie Rasumikhine qu’ère qui amiaue era votz dominanta.
Per qué voletz tornar entath pòble?, exclamèc er estudiant, en tot deishar-se amiar dera afogadura que l’auie cuelhut.
Qué haratz, vos, en aguest bordalat?
Vos podetz estar aciu toti amassa, pr’amor qu’ètz indispensables er un entar aute, non m’ac podetz remir.
Aumens, vos cau demorar aciu un temps.
Per çò que hè a jo, acceptatz-me coma amic e coma sòci e vos asseguri que montaram un negòci excellent.
Escotatz-me: vos vau a expausar peth menut eth mèn projècte.
Qu’ei ua idia que se m’a acodit aguest maitin quan encara non s’auie passat arren.
Se tracte d’aquerò: jo è un oncle (que ja vos presentarè e qu’ei un vielh tan simpatic coma respectable) qu’a un capitau de mil robles e viu d’ua paga que l’èi pro entà curbir es sòns besonhs.
De hè dus ans non dèishe d’insistir qu’accèpta es sòns mil robles coma prèst damb eth sies per cent d’interès.
Aquerò ei ua tricha: çò qu’eth desire ei ajudar-me.
Est an passat, jo non auia besonh de sòs, mès aguest an vau a acceptar eth prèst.
Ad aguesti mil robles ahigetz vos, mil des vòsti, e ja ei pro entà començar.
Plan, donc, que ja èm sòcis.
Qué hèm ara?
Rasumikhine comencèc, ara seguida, a expausar eth sòn projècte.
S’estenec en explicacions sus eth hèt de qué era majoritat des libraris e editors non coneishien eth sòn mestièr e plan per aquerò hègen maus negòcis, e higec qu’editant bones òbres, se podie non solet curbir despenes, senon obtier beneficis.
Èster editor que constituie eth sòmi daurat de Rasumikhine, qu’amiaue dus ans trabalhant tàs cases editoriaus e coneishie tres idiòmes, encara que sies dies endarrèr l’auie dit a Raskolnikov que non sabie aleman, simpla desencusa entà qu’eth sòn amic acceptèsse era mitat d’ua traduccion e, damb era, es tres robles d’auança que li corresponien.
Raskolnikov non s’auie deishat enganhar.
Per qué menspredar un bon negòci, exclamèc Rasumikhine damb creishenta afogadura, tient er element principau entà meter-lo en marcha, ei a díder, es sòs?
Plan que òc, mos calerà trabalhar fòrça, mès trabalharam.
Trabalharatz vos, Avdotia Romanovna, trabalharà eth vòste frair e trabalharè jo.
Que i a libres que pòden produir boni beneficis.
Nosati auem er auantatge de qué sabem se qué cau traduir.
Seram traductors, editors e aprendices ath còp.
Jo posqui èster util ara nòsta associacion pr’amor qu’è experiéncia en questions de libres.
Hè dus ans que romi pes editoriaus, e coneishi çò d’essenciau deth negòci.
Que non ei cap causa der aute mon, credetz-me.
Per qué non profitar aguesta escadença?
Dilhèu encara trantalharien aguesti pècs.
Per çò dera part administratiua deth negòci (papèr, impression, venda…), deishatz-la ena mia man, donques qu’ei ua causa que coneishi pro ben.
Començaram damb pòca causa e anaram ampliant eth negòci de man en man.
Plan que òc, guanharam pro entà víuer.
Es uelhs de Dunia ludien.
Era vòsta proposicion me semble fòrça ben, Dmitri Prokofitch.
Jo, coma ei normau, didec Pulqueria Alexandrovna, non compreni arren de tot aquerò.
Dilhèu sigue un bon negòci.
Çò de cèrt ei qu’er ahèr me suspren per çò d’inesperat.
En relacion damb era nòsta partida, sonque vos posqui díder que mos vedem obligades a estar-mos aciu bèth temps.
E, en díder aquerò, dirigic ua guardada a Rodia.
Tu qué ne penses?, preguntèc Dunia a sa frair.
A jo me semble ua excellenta idia.
Naturauments, non se pòt improvisar un gran negòci editoriau, mès òc publicar quauqui volums de capitada segura.
Jo me’n sai d’ua òbra qu’indobtablaments se venerie.
Per çò dera capacitat de Rasumikhine, podetz estar tranquilles, donques que se’n sap deth negòci…
Ath delà, qu’auetz pro temps entà estudiar er ahèr.
Òsca!, cridèc Rasumikhine.
E ara escotatz.
En aguest madeish edifici i a un locau independent que pertanh ath madeish proprietari.
Ei moblat, a tres crambes petites e non ei car.
Jo m’encargarè d’empenhar-vos eth relòtge deman entà qu’ajatz sòs.
Tot s’apraiarà.
Çò d’important ei que pogatz víuer es tres amassa.
Atau auratz a Rodia près de vosates…
Mès, tè!, tà on vas?
E en aguest moment!, lo repoteguèc Rasumikhine.
Dunia guardaue a sa frair damb ua suspresa plia de mensfidança.
Eth, damb era casqueta ena man, se premanie a anar-se’n.
Non m’acoguetz tan lèu; e arric.
Mès, quina arridalha aquera!
Ça que la, didec distrètaments, qui se’n sap se serà eth darrèr còp que mos veigam!
Qu’auie dit aquerò contra era sua volentat, coma reflexionant en votz nauta.
Mès, qué te cau, Rodia?, preguntèc ansiosaments sa mair.
Tà on vas?, preguntèc Dunia damb votz estranha.
Me n’è d’anar, repliquèc.
Era sua votz ère trantalhanta, mès eth sòn esblancossit ròstre exprimie ua resolucion irrevocabla.
Jo volia dider-vos… seguic, qu’è vengut aciu entà dider-te, mama, e a tu tanben, Dunia, que… mos cau separar pendent bèth temps…
Non me trapi ben…
Es nèrvis…
Ja tornarè…
Mès endauant…, quan posca.
Que pensi en vosati e vos estimi.
Mès, deishatz-me, deishatz-me solet.
Aquerò ja ac auia decidit, e ei ua decision irrevocabla.
Encara qu’auessa de morir, voi estar solet.
Desbrembatz- me: qu’ei çò de mielhor…
Non me cerquetz.
Ja vierè jo quan sigue de besonh… e, se non vengui, manarè cridar-vos.
Dilhèu torne tot en soquèr; mès ara, se vertadèraments m’estimatz, renonciatz a jo.
Se non ac hètz, acabarè en tot auer- vos en òdi: aquerò ei quauquarren que senti ath mèn laguens.
Adishatz.
Mon Diu!, exclamèc Pulqueria Alexandrovna.
Era mair, era fraia e Rasumikhine se senteren senhorejadi per un prigond terror.
Rodia, Rodia!
Torna damb nosates!, exclamèc era prauba hemna.
Eth se virèc tot doç e hec un pas entara pòrta.
Dunia venguec entada eth.
Com te pòs portar atau damb era nòsta mair, Rodia, gasulhèc indignada.
Ja tornarè, ja tornarè a veder-vos, didec a mieja votz, lèu inconscient.
E partic.
Mau òme, còr de pèira!, lo cridèc Dunia.
Que non ei dolent, qu’ei qu’està hòl, gasulhèc Rasumikhine ena aurelha dera joena, tant que li sarraue damb fòrça era man.
Qu’ei un alienat, vos ac asseguri.
Que seríetz vos era dolenta, se non siguéssetz comprensiua damb eth.
E, en tot dirigir-se a Pulqueria Alexandrovna, que semblaue a mand de quèir, li didec:
Que torni de seguit.
Gessec ath mès córrer dera cramba.
Raskolnikov, que lo demoraue ath finau deth correder, lo recebec damb aguestes paraules:
Sabia que vieries…
Torna ath sòn costat; non les dèishes…
Jo dilhèu torna…, dilhèu posca tornar.
Adishatz.
Mès, entà on vas?
Qué te cau?
Qué te prepauses?
S’aluenhèc sense aufrir-li era man.
Raskolnikov s’arturèc de nauèth.
T’ac è dit e t’ac repetisqui: non me preguntes arren, pr’amor que non te responerè…
Non vengues a veder-me.
Dilhèu venga jo aciu…
Dèisha-me…, mès, ada eres non les abandones…
Comprenes?
Eth correder ère escur e eri s’auien posat ath cant dera lampa.
Se guardèren en silenci.
Rasumikhine se’n brembarie d’aguest moment pendent tota era sua vida.
Era guardada arderosa e fixa de Raskolnikov semblaue cada còp mès penetranta, e Rasumikhine auie era impression de qué li traucaue era amna.
Còp sec, er estudiant s’estrementic.
Quauquarren estranh venguie de passar entre eri.
Siguec ua idia que s’esguitlèc furtiuaments; ua idia orribla, atròç e qu’es dus compreneren…
Rasumikhine perdec era sang dera cara coma se siguesse mòrt.
Comprenes ara?, preguntèc Raskolnikov damb ua potèla espaventosa.
Virèc en redon e se n’anèc ara prèssa.
Non ei aisit d’escríuer çò que se passèc aquera net ena cramba de Pulqueria Alexandrovna, quan tornèc Rasumikhine; es esfòrci deth joen entà padegar as dues daunes, es promeses que les hec.
Les didec que Rodia ère malaut, qu’auie besonh de repaus; les assegurèc que lo tornarien a veir e qu’eth vierie a tier-les ua visita cada dia; que Rodia patie fòrça e non convenie irritar-lo; qu’eth, Rasumilkhine, cridarie a un gran mètge, ath mielhor de toti, que se harie ua consulta…
En fin, que, a compdar d’aquera net, Rasumikhine siguec entada eres un hilh e un frair.
Raskolnikov se filèc dret de cap ara casa deth canau a on abitaue Sonia.
Qu’ère un vielh edifici de tres estatges pintat de verd.
Non de manèra facila, trapèc ath portièr, que d’eth obtenguec vagues indicacions sus eth departament deth sarte Kapernaumov.
En un cornèr deth pati trapèc era entrada d’ua escala estreta e ombriua.
Pugèc per era en dusau estatge e se calèc pera galaria qu’enrodaue era façada.
Quan auançaue entre es ombres, ua pòrta se dauric de ressabuda a tres passi d’eth.
Raskolnikov gahèc eth picapòrt maquinauments.
Qui ei, preguntèc ua votz de hemna damb inquietud.
Que sò jo, que vengui ena vòsta casa, didec Raskolnikov.
E entrèc, ara seguida, en un petit vestibul, a on ua candèla usclaue sus ua plata plia de bonhes que s’estaue sus ua cagira desgahonada.
Mon Diu!, Qu’ètz vos?, cridèc feblaments Sonia, paralisada per estupor.
Ei aguest eth tòn quarto?
E Raskolnikov entrèc ara prèssa ena cramba, en tot hèr esfòrci entà non guardar ara gojata.
Un moment dempús arribèc Sonia damb era candèla ena man.
Deishèc era candèla sus era taula e s’arturèc dauant d’eth, desconcertada, cuelhuda per ua extraordinària agitacion.
Aquera visita inesperada li costaue ua espècia de terror.
De pic se rogic tota e des sòns uelhs surgentèren lèrmes.
Experimentaue ua confusion extrèma e ua grana vergonha qu’en era i auie ua cèrta doçor.
Raskolnikov se virèc rapidaments e se seiguec en ua cagira duant dera taula.
Dempús passegèc era sua guardada pera cramba.
Qu’ère ua grana cramba de tet baish, que comunicaue damb era cramba deth sarte per ua pòrta dubèrta deth costat quèrre.
Ena deth costat dret i auie ua auta pòrta, tostemp barrada damb clau, que daue tà un aute departament.
Era cramba semblaue un angar.
Auie era forma de’un qüadrilatèr irregular e un aspecte desordenat.
Era paret dera part deth canau auie tres hièstres.
Aguest paredau se prolongaue oblicuaments e formaue ath finau un angle agut e tan prigond, qu’en aqueth cornèr non ère possible distinguir arren damb era fèbla lum dera candèla.
Er aute angle ère exageradaments obtús.
Era estranha cramba ère lèu ueda de mòbles.
Ara dreta, en un cornèr, i auie eth lhet, e entre aguest e era pòrta i auie ua cagira.
En madeish costat e dauant dera pòrta que daue tath departament vesin se vedie ua simpla taula de husta blanca, caperada damb ua tela blua, e, près d’era, dues cagires de bòsa.
Ena paret opausada, près der angle agut, i auie ua comòda, tanben de husta blanca, que semblaue perduda en aqueth gran uet.
Aquerò qu’ère tot.
Eth papèr des parets, lord e rosigat, ère ennerit enes cornèrs.
En iuèrn, era umiditat e eth hum deuien regnar en aquera cramba, a on tot hège era impression de praubetat.
Ne tansevolh i auie ridèus en lhet.
Sonia guardaue en silenci ath visitaire, tengut a examinar atentiuaments e damb divertiment eth sòn apartament.
E de pic comencèc a tremolar de cap a pès coma se se trapèsse dauant deth jutge e arbitre deth sòn destin.
Que sò vengut un shinhau tard.
Òc, òc, que ja son es onze, gasulhèc era gojata ansiosaments, coma s’aguestes paraules li resolvessen un inquietant problèma: eth relòtge dera mia patrona acabe de sonar, e jo è entenut perfèctaments es…
Que vengui ena tua casa per darrèr viatge, didec Raskolnikov damb ròstre ombriu.
Dilhèu s’en desbrembaue de qué ère tanben era sua prumèra visita.
Dilhèu non vos tornarè a veir jamès, higec.
Partitz de viatge?
Sabi pas, sabi pas…
Deman, dilhèu…
Sabi pas…
Dilhèu deman peth maitin…
Mès non parlem d’aguest ahèr.
Lheuèc entada era era sua guardada cogitosa e alavetz se n’encuedèc qu’eth ère seigut e Sonia de pès.
Per qué vos estatz de pès?
Era se seiguec.
Eth la guardèc damb un gèst bontadós, lèu pietós.
Be n’estatz de prima!
Es vòstes mans lèu transparenten.
S’apoderèc d’ua d’aqueres mans, e era arric.
Tostemp è estat atau, didec Sonia.
Autanplan quan vos estàuetz ena casa des vòsti pairs?
Plan, plan!, didec Raskolnikov damb votz entrebracada.
Autant en sòn accent coma ena expression deth sòn ròstre s’auie produsit, ara imprevista, un nau cambiament.
Tornèc a passejar de nauèth era sua guardada pera cramba.
Auetz logada aguesta pèça a Kapernaumov, vertat?
E eri s’estan darrèr d’aguesta pòrta, non?
Òc; qu’an ua cramba semblabla ad aguesta.
Solet ua entà tota era familha?
A jo, aguesta cramba me harie pòur, didec Rodia damb expression ombriua.
Es Kapernaumov son bones persones, gent amabla, didec Sonia, en tot hèr veir qu’encara non s’auie remetut era sua animositat.
E aguesti mòbles, e tot çò qu’ei aciu, ei d’eri.
Son fòrça bravi.
Es mainatges me vien a veir soent.
Son quècs, non?
Òc, mès non toti.
Eth pair ei quèc e, ath delà, coish.
Era mair… non ei que quequège, mès qu’a dificultat entà parlar.
Ei plan brava.
Eth, qu’ère esclau.
An sèt hilhs.
Sonque eth màger ei quèc.
Es auti qu’an mala santat, mès non quequègen…
Ara plan, se com vo’n sabetz d’aguestes causes?
Eth vòste pair m’ac condèc tot…
Per eth me’n sabí de çò que vos arribèc a vos…
M’expliquèc que vos gesséretz de casa tàs sies e non entornéretz enquias nau, e que Caterina Ivanovna passèc era net ajulhada ath cant deth vòste lhet.
Sonia se trebolèc.
Me semble, gasulhec, trantalhant, qu’aué l’è vist.
A qui?
Ath mèn pair.
Jo anaua peth carrèr, e, en virar ua cantoada près d’aciu, l’è vist de pic.
Me semblèc que veguie entà jo.
Ne sò segura de qué ère eth.
Jo me dirigia entara casa de Caterina Ivanovna…
Non, vos anàuetz… passejant.
Òc, gasulhèc Sonia, damb votz entrebracada.
Ò, non!
Qui vos ac a dit?
Non, non; de cap manèra!
E en díder aquerò Sonia guardaue a Raskolnikov coma cuelhuda d’espant.
Ja veigui que l’estimatz.
Plan que l’estimi!, exclamèc Sonia damb votz planhosa e lheuant de pic es mans damb un gèst de patiment.
Vos que non la…
A, se vo’n sabéssetz…!
Qu’ei coma ua mainada…
Ei capvirada peth dolor…
Ei intelligenta e nòbla… e brava… vos que non sabetz arren… arren…
Sonia parlaue damb accent ponhent.
Ua prigonda agitacion la dominaue.
Gemegaue, se recauquilhaue es mans.
Es sues palles caròles s’auien tintat de ròi e es sòns uelhs exprimien un prigond patiment.
Qu’ère evident que Raskolnikov venguie de tocar un punt sensible en sòn còr.
Sonia experimentaue un arderós besonh d’explicar cèrtes causes, de deféner ara sua mairastra.
De ressabuda, eth sòn ròstre experimentèc ua pietat “insadorabla”, entà didè’c atau.
Tustar-me?
Vos non sabetz se qué didetz.
Pataquejar-me era, Senhor!
Mès, encara que m’auesse tustat, qué?
Vos que non la coneishetz…
Be n’ei de malerosa…!
Qu’ei malauta…
Solet demane justícia…
Qu’ei pura.
Cre qu’era justícia li cau regnar ena vida e la reclame…
Non se n’encuede de qué era justícia non pòt regnar en mon e s’irrite…
S’irrite coma un mainatge, exactaments coma un mainatge, credetz-me…
Qu’ei ua hemna justa, plan justa.
E qué vatz a hèr ara?
Sonia li tachèc ua guardada interroganta.
Ara vos cau cargar a vos damb eri.
Qu’ei vertat que tostemp a estat atau.
Autanplan eth vòste defuntat pair vos demanaue, a vos, sòs entà béuer…
Mès qué haràn ara?
Sabi pas, responec tristaments Sonia.
Seguiràn demorant ena madeisha casa?
Sabi pas.
E Caterina Ivanovna ditz que non s’estarà aquiu ne un dia mès.
Com pòt parlar atau?
Dilhèu compde damb vos?
Ò, non!, Era non pense en aquerò…
Sonia balhèc aguesta responsa viuaments, damb ua indignacion que hège pensar ena colèra d’un canari o de quinsevolh aute audèth menut e inofensiu.
Ath delà, se qué voletz que hèsca?, seguic Sonia damb màger veeméncia.
Se vo’n sabéssetz se guaire a plorat aué!
Qu’ei capvirada, non vo n’auetz encuedat?
Òc, podetz creder-me, tanlèu s’enquimère coma ua mainada, pensant en com se les aprairà entà que deman non manque arren en repais des funeralhas, coma comence a recauquilhar-se es mans, a plorar, a escopir sang, a dar còps de cap contra era paret.
Dempús se solatge de nauèth.
Fide fòrça en vos.
Ditz que, gràcies ara vòsta ajuda, aurà un shinhau de sòs e entornarà entara sua tèrra natau damb jo.
Que vò fondar un pensionat entà gojates nòbles e fidar-me a jo era inspeccion.
Qu’ei convençuda que mos demore ua vida naua e meravilhosa, e me pune, m’abrace, me padègue.
Era cre fèrmaments en çò que ditz, cre en totes es sues fantasies.
Qui gause contradider-la?
Aué s’a passat eth dia lauant, netejant, adobant era ròba, e, coma qu’està tan fèbla, fin finau a queigut renduda en lhet.
Aguest maitin auem gessut a crompar caucèr entà Lena e Poletchka, pr’amor qu’eth qu’amien ei destroçat, mès que non auíem pro sòs: n’auíem de besonh fòrça mès.
Be n’èren de polidi es sabates que volie…!
Pr’amor qu’a fòrça gust, sabetz…?
Qu’ei que vos non vos planhetz d’era?, exclamèc Sonia.
Vos li balhèretz tot çò qu’auíetz, encara que non sabéssetz arren de çò que se passaue en aquera casa.
Mon Diu!, se vo’n sabéssetz!
Guaire còps, guaire, l’è hèta plorar…!
Era setmana passada madeish, ueit dies abans de morir eth mèn pair, siguí dolenta damb era… e atau fòrça viatges…
Ara me passi eth dia rebrembant-me d’aquerò, e me hè pena!
Se retorcie es mans damb un gèst de dolor.
Didetz que siguéretz dolenta damb era?
Òc, siguí dolenta…
Jo auia vengut a veder-les, seguic, plorant, e eth mèn praube pair me didec: “Lieg-me un shinhau, Sonia.
Aciu qu’ei eth libre.” Eth proprietari dera òbra qu’ère Andrés Simonovitch Lebeziatnikov, que s’està ena madeisha casa e mos prèste fòrça còps libres d’aguesti que hèn arrir.
Jo li responí: “Non posqui liéger pr’amor que me cau partir.” Qu’ei que non auia talents de liéger.
Jo auia vengut aquiu entà mostrar-li a Caterina Ivanovna uns cothèrs e uns punhets brodadi qu’ua vendeira a domicili, cridada Lisbeth, m’auie autrejat a bon prètz.
A Caterina Ivanovna li shautèren fòrça, se les provèc, se guardèc en miralh e didec qu’èren preciosi, preciosi.
Dempús me les demanèc.
Regala-les-me!” M’ac didec damb votz suplicanta… en quin vestit les aurie botat…?
Qu’ei que li retirauen es temps erosi dera sua joenesa.
Se guardaue en miralh e s’admiraue ada era madeisha.
Hè tant de temps que non a vestits ne arren…!
Jamès demane arren a degun.
Qu’ei plan capinauta e s’estime mès balhar çò qu’a, encara que sigue pòc.
Ça que la, persutèc, tà que li balhèssa es cothèrs e es punhets; aquerò demòstre se guaire li shautauen.
E jo les ac remí.
Òc, atau l’ac didí.
Era me guardèc damb ua pena que esmiejaue eth còr…
Non ère quedar-se sense es cothèrs e es punhets çò que l’apenaue, senon que jo non les ac auessa volgut autrejar.
A, se jo poguessa reparar aquerò, borrar es paraules que didí…!
Atau, donc, coneishíetz a Lisbeth, aguesta vendeira qu’anaue pes cases?
Òc, vos tanben la coneishíetz?, preguntèc Sonia damb cèrt estonament.
Raskolnikov, dempús d’ua pausa e sense contestar ara pregunta de Sonia.
Ò, non, non!
Sonia l’auie cuelhut es mans, sense saber se qué hège, e semblaue suplicar-li qu’evitèsse aqueth malastre.
Çò de mielhor ei que se morisque, didec Raskolnikov.
Non, non!
Com pòt èster mielhor?, exclamèc Sonia, capvirada, espaurida.
E es mainatges?
Qué haratz damb eri?
Non vo’les haratz a vier aciu.
Sabi pas se qué harè!
Plan que òc, aguest pensament l’auie tormentat soent, e Raskolnikov l’auie desvelhat damb es sues preguntes.
Qué didetz?
Qué didetz?
Per qué ei impossible?, preguntèc Raskolnikoc damb un arridolet sarcastic.
Vos non ètz immune as malauties, vertat?
Se veirien toti en carrèr.
Era mair demanarie caritat sense deishar de tossir, dempús pataquejarie era paret damb eth cap coma a hèt aué, e es mainatges plorarien.
Fin finau, quedarie estirada en solèr e se l’aurien de hèr a vier, prumèr en comissariat e dempús en espitau.
Aquiu se moririe, e es mainatges…
Non, non!
Aquerò non ac permeterà Diu!, cridèc Sonia damb votz estofada.
L’auie escotat damb gèst suplicant, entrelaçades es mans en ua muda imploracion, coma se tot depenesse d’eth.
Raskolnikov se lheuèc e comencèc es sòns va-e-veni per apartaments.
Atau se passèc ua menuta.
Sonia ère de pès, es braci estiradi ath long deth còs, eth cap clin, cuelhuda per ua angónia espaventosa.
Raskolnikov de pic, en tot arturar-se dauant d’era.
Non, gasulhèc Sonia.
Non m’estranhe.
Ac auetz sajat?, preguntèc damb un arridolet burlesc.
E non ac auetz artenhut, plan.
Qu’ei normau.
Non cau preguntar eth perqué.
E seguic es sòns passègi pera cramba.
I auec ua auta menuta de silenci.
Qu’ei que non guanhatz sòs cada dia?, preguntèc Rodia.
Sonia se trebolèc mès encara e se rogic tota.
Non, gasulhèc damb un esfòrç dolorós.
Era madeisha sòrt demore a Poletchka, didec Raskolnikov de pic.
Non, non!
Aquerò ei impossible!, exclamèc Sonia.
Que siguec un crit de desesperacion.
Es paraules de Raskolnikov l’auien herit coma ua guinhauetejada..
Diu non permeterà ua abominacion semblabla!
Que permet d’autes causes.
Non, non!
Diu la protegirà!
Ada era la protegirà!, cridèc Sonia dehòra de se.
Ara seguida se metec a arrir e la guardèc.
En enténer aqueres paraules se formèc en ròstre de Sonia un cambiament, ara imprevista, e secodides nervioses recorreren eth sòn còs.
Tachèc a Raskolnikov guardades cargades d’un repotec indefinible.
Sagèc parlar, mès des sòns pòts non gessec ne ua sillaba.
Còp sec s’estarnèc en somics e amaguèc eth sòn ròstre entre es mans.
Se passèren cinc menutes.
Eth joen seguie damb es sòns va-e-veni pera cramba sense guardar a Sonia.
Fin finau, s’apressèc ada era.
Es uelhs li ludien.
Apuèc es mans enes fèbles espatles e campèc eth ròstre lermós.
Lo guardèc damb es uelhs secs, durs, ardents, tant qu’es sòns pòts s’agitauen damb ua tremolor convulsiua…
De pic, s’inclinèc, abaishèc eth cap enquiath solèr e li punèc es pès.
Sonia arreculèc orrorizada, coma s’auesse ath sòn dauant a un lhòco.
E de vertat que se retiraue a un lhòco, Raskolnikov.
Qué hètz?, gasulhèc.
S’auie botat palla e sentie en còr ua pression dolorosa.
Eth se metec de pès.
Que non m’è ajulhat dauant tòn, senon dauant de tot eth dolor uman, didec en un ton estranh.
E venguec a apuar-se ena hièstra.
Lèu tornèc ath sòn costat e didec:
Aquerò auetz dit?, exclamèc Sonia, espaurida.
E dauant d’eres?
Sèir-me ath sòn costat!
Mès se jo sò… ua hemna sense aunor.
Com se vos a acodit díder aquerò?
En parlar atau, jo non pensaua en tòn desaunor ne enes tues fautes, senon en tòn orrible martiri.
Plan que òc, seguic ardentaments, ès ua grana pecadoira, mès que mès per auer-te immolat inutilaments.
Cèrtaments, qu’ès plan malerosa.
Víuer en lim e saber (pr’amor que tu ac sabes: qu’ei pro guardar-te entà comprenè’c) que non te servís entad arren, que non pòs sauvar ad arrés damb eth tòn sacrifici…!
E ara, ditz-me, higec, airós: com ei possible que tanta ignominia, tanta baishesa, s’armonizen en tu damb d’auti sentiments tant opausadi, tan sagradi?
Que serie mielhor lançar-se ena aigua de cap e acabar d’un viatge.
Mès, e eri?
Qué se passarie damb d’eri?, preguntèc Sonia lheuant eth cap, damb votz aflaquida e tachant a Raskolnikoc ua guardada impregnada de dolor, encara que sense mostrar cap suspresa dauant deth terrible conselh.
Raskolnikov l’enrodèc damb ua guardada estranha, e aguesta guardada siguec pro entà desnishar es pensaments dera joena.
Comprenec qu’era ère dera madeisha pensada.
Plan que òc, ena sua desesperacion, auie pensat mès d’un còp en méter fin ara sua vida.
E tan decididaments auie pensat en aquerò, que non l’auie costat era mendre estranhesa eth conselh de Raskolnikov.
Non se n’auie encuedat dera crudeutat des sues paraules, madeish que non auie captat eth sentit des sòns repotecs.
Eth se n’encuedèc d’aquerò e comprenec perfèctaments enquia quin punt l’auie torturat eth sentiment deth sòn desaunor, dera sua situacion infamanta.
Qué serie çò que l’auie empedit méter fin ara sua vida?
Ça que la, vedec claraments que Sonia, per çò dera sua educacion e deth sòn caractèr, non podie estar-se indefinidaments en aguesta situacion.
Tanben se preguntaue se com auie pogut víuer tant de temps sense tornar-se lhòca.
Plan que òc, comprenie qu’era situacion de Sonia ère un fenomèn sociau dehòra de çò de comun, encara que, malerosaments, non ère unenc ne extraordinari; mès non ère aquerò ua rason mès, amassada ara sua educacion e ath sòn passat, entà qu’eth sòn prumèr pas en aqueth orrible camin l’auesse amiat entara mòrt?
Qué ère çò que la sostenguie?
Non eth vici, donques que tota aquera ignominia solet auie tacat eth sòn còs: ne era mendre ombra d’aguesta ignominia auie arribat en sòn còr.
Aquerò se vedie perfèctaments; se liegie en sòn ròstre.
Aguesta darrèra possibilitat ère era que mès li repugnaue, mès Raskolnikov ère joen, esceptic, d’esperit abstracte e, per tant, crudèu, e non podie mens de considerar qu’aguesta darrèra eventualitat ère era mès problabla.
Ei possible qu’aguesta creatura qu’a sauvat era puretat dera sua amna acabe per en.honsar-se de bon voler en aguest abisme orrible e pudesenc?
Non serà qu’aguest en.honsament a començat ja, qu’era a pogut suportar enquia ara semblabla vida perque eth vici ja non li repugne…?
Non, non; aquerò qu’ei impossible, exclamèc mentauments, en tot repetir eth crit lançat per Sonia hège un moment: çò qu’enquia ara l’a empedit lançar-se en canau a estat eth temor de cométer un pecat, e tanben aguesta familha…
Semble que non s’a capvirat, mès qui pòt assegurar qu’aquerò non ei simpla aparença?
Pòt èster en sòn sen?
Pòt ua persona parlar coma parle era sense èster hòla?
Pòt ua hemna sauvar era cauma en tot saber-se’n que va tara perdicion, e pistar en aguest abisme pudesenc sense hèr-ne cabau quan se parle deth perilh?
Non demorarà un miracle…?
Òc, solide.
S’agarrèc tu per tu ad aguesta darrèra idia.
Aguesta solucion lo compladie mès que cap auta.
Comencèc a examinar a Sonia atentiuaments.
Pregues guaire, Sonia?, li preguntèc.
Era gojata sauvèc silenci.
Eth, de pès ath sòn costat, demoraue ua responsa.
Qué aurie estat de jo sense era ajuda de Diu?
Qu’auie dit aquerò en un rapid mormolh.
Ath còp, lo guardèc damb uelhs ludents e li sarrèc era man.
Mès, se qué hè Diu per tu?, seguic preguntant eth joen.
Sonia s’estèc en silenci ua bona estona.
Semblaue incapabla de respóner.
Era emocion aumplie eth sòn fragil pièch.
Caratz!, Non me preguntetz.
Diu qu’ei poderós, didec Sonia, baishant de nauèth es uelhs.
E seguic en tot observar-la damb gran curiosèr.
Experimentaue ua sensacion estranha, lèu malautissa, mentre contemplaue aquera careta esblancossida, prima, de traits irregulars e angulosi; aqueri uelhs bluencs capables d’eméter vertadères ahlamades e d’exprimir ua passion tant austèra e veementa; aqueth petit còs que tremolaue d’indignacion.
Tot aquerò li semblaue cada còp mès estranh, mès autú ara realitat.
Sus era comòda i auie un libre.
Raskolnikov l’auie dirigit ua guardada cada còp que passaue peth sòn costat enes sòns va-e-veni pera cramba.
Fin finau, cuelhec eth volum e l’examinèc.
Qu’ère ua traduccion russa deth Nau Testament, un vielh libre damb cobèrtes de marroquin.
Me l’an regalat, responec Sonia de mala encolia e sense guardar-lo.
Qui?
Lisbeth.
Be n’ei d’estranh!”, pensèc Raskolnikov.
Tot çò restacat damb Sonia li semblaue cada còp mès estranh.
Apressèc eth libre ara candèla e comencèc a huelhetejar-lo.
A on ei eth capitol sus Latzèr?, preguntèc de ressabuda.
Sonia non contestèc.
Auie era guardada fixa en solèr e s’auie hèt enlà un shinhau dera taula.
Ditz-me, a on son es planes que parlen dera resurreccion de Latzèr.
Sonia lo guardèc de reuelh.
Tè!.
Cerca aguest passatge e lieg-lo-me.
Dit aquerò, Raskolnikov se seiguec ena taula, apuèc en era es codes e era maishèra en ua man e se premanic a escotar, vaga era guardada e ombriu eth ròstre.
Sonia hec un pas entara taula.
Trantalhaue.
Qu’auie recebut damb maufidança era estranha demana de Raskolnikov.
Totun, cuelhec eth libre.
Qu’ei que non l’auetz liejut jamès?, preguntèc en tot guardar-lo de reuelh.
Lo liegí hè ja fòrça temps, quan èra mainatge…
Lieg.
E non l’auetz liejut ena glèisa?
Jo… jo non vau ena glèisa.
E tu?
Donques… non, gasulhèc Sonia.
Raskolnikov arric.
Se compren.
Que non assistiràs deman as funeralhas de ta pair, vertat?
Òc que i anarè.
Per qui?
Per Lisbeth.
L’auciren a còps de destrau.
Era tension nerviosa de Raskolnikov anaue aumentant.
Eth cap començaue a hèr-li torns.
Per çò que semble, auies amistat damb Lisbeth.
Qu’ère ua hemna justa e brava…
A viatges venguie a tier-me ua visita.
Plan de quan en quan.
Non podie vier mès…
Liegíem e parlàuem…
Ara qu’ei damb Diu.
Qué estranh li semblaue a Raskolnikov aqueth hèt, e qué estranhes aqueres paraules novelesques!
De qué podien parlar aqueres dues hemnes, aqueth parelh de pègues?
Lieg!, ordenèc de pic, irritat e damb votz pressanta.
Sonia seguie trantalhant.
Eth sòn còr bategaue damb fòrça.
Era malerosa non gausaue liéger en preséncia de Raskolnikov.
Eth joen dirigic ua guardada lèu dolorosa ara prauba dementa.
Qué vos impòrte aquerò?
Lieg!, persutèc Raskonikov.
Pro que li liegies a Lisbeth!
Sonia dauric eth libre e cerquèc era plana.
Li tremolauen es mans e era votz non li gessie dera gòrja.
Sagèc de començar dus o tres còps, mès non pronocièc ua soleta paraula.
Mès ara seguida era sua votz vibrèc e se trinquèc coma ua còrda massa tibada.
Sentec qu’ath sòn sarrat còr li mancaue er alend.
Raskolnikov comprenie en part se per qué se resistie Sonia a aubedir-lo, mès aguesta comprension non empedie que se mostrèsse cada còp mès exigent e grossièr.
Pro que se n’encuedaue deth trabalh que li costaue ara prauba gojata mostrar-li eth sòn mon interior.
Comprenie qu’aqueri sentiments èren eth sòn gran secret, un secret que dilhèu sauvaue dès era sua adolescéncia, dès era epòca que s’estaue damb era sua familha, damb eth sòn malerós pair, damb aquera mairastra que s’auie tornat hòla a truca de patir, entre mainatges ahaimats e entenent a totes ores crits e repotecs.
Mès, ath còp, auie era seguretat de qué Sonia, a maugrat dera sua repugnància, deth sòn temor a liéger, sentie un avid, un dolorós desir de lieger-li ada eth en aqueth moment, sense importar-li çò que dempús podesse arribar…
Liegie tot aquerò enes uelhs de Sonia e comprenie era emocion que la capviraue…
Ça que la, Sonia se tenguec, des.heiguec eth nud qu’auie ena gòrja e seguic liegent eth capitol 11 der Evangèli de Sant Joan.
E arribèc en verset 19.
E un gran numèro de judius auien acodit a veir a Marta e a Maria pr’amor de solatjar-les pera mòrt deth sòn frair.
En auer-se’n sabut dera arribada de Jesús, Marta venguec ath sòn encontre, tant que Maria se demoraue en casa.
En arribar en aguest punt, Sonia s’arturèc pr’amor de remeter-se dera emocion que menaçaue estofar era sua votz.
Marta li didec: pro sai que resuscitarà eth dia dera resurreccion des mòrts.
Jesús li didec: Jo sò era resurreccion e era vida; eth que cre en jo, s’ei mòrt, resuscitarà, e tot eth que viu e cre en jo, non morirà etèrnaments.
Cres açò?
Sonia cuelhec alend peniblaments e liegec damb energia, coma se siguesse era qui hège publicaments era sua profession de fe:
Sonia se posèc, lheuèc momentanèaments es uelhs entà Raskolnikov e dempús seguic era sua lectura.
Eth joen, emparat ena taula, seguie d’aurelha sense botjar-se e sense guardar a Sonia.
Era liegedoira arribèc en verset 32.
E quan Jesús vedec que ploraue e qu’es judius qu’anauen damb era plorauen tanben, s’entristic, s’esmoiguec eth sòn esperit e didec: A on lo botèretz?
Li responeren: Senhor, vene e guarda.
Alavetz Jesús plorèc e dideren es judius: Guardatz se com l’estimaue.
Raskolnikov se virèc entà Sonia e la guardèc damb emocion.
Òc, qu’ère çò qu’eth auie sospechat.
Era joena tremolaue febriuments, tau coma eth auie previst.
S’apressaue eth moment deth miracle e un sentiment de trionf s’auie apoderat d’era.
Era sua votz auie recobrat ua sonoritat metallica e ua fermetat neishuda d’aquera alegria e d’aquera sensacion de capitada.
Es linhes se barrejauen dauant des sòns veladi uelhs, mès era podie seguir liegent pr’amor que se deishaue amiar peth sòn còr.
En liéger eth darrèr verset (“Eth, que dauric es uelhs ath cèc…”) Sonia abaishèc era votz entà exprimir damb apassionat accent eth dobte, era reprobacion e es repotecs d’aqueri judius cècs qu’un moment dempús queirien de jolhs, coma fulminadi per un pericle, e a creir, tant que s’estarnauen en somics…
E eth, que tanpòc credie, eth, que tanben ère cèc, comprenerie e creirie madeish…
E aquerò s’anaue a passar lèu lèu, de seguit…
Atau soniaue Sonia, e tremolaue en gaujosa demora.
Qu’ère ua tuta caperada damb ua pèira.
Jesús didec: Quilhatz era pèira.
Sonia prononcièc damb fòrça era paraula “quate”.
Jesús li didec alavetz: Non t’è dit que s’as fe veiràs era glòria de Diu?
Alavetz treigueren era pèira dera tuta a on repausaue eth defuntat.
Jesús quilhèc es uelhs entath cèu e didec: Pair mèn, te balhi es gràcies per auer-me escotat.
Ja sai que tu m’escotes tostemps e sonque ac digui pr’amor de qué es que son ath mèn entorn creiguen qu’ès Tu que m’a enviat ena tèrra.
En auer dit aguestes paraules, clamèc damb votz sonora: Latzèr, ges!
E eth mòrt gessec…
Sonia liegec aguestes paraules damb votz clara e trionfanta, e tremolaue coma se venguesse de veir eth miracle damb es sòns pròpris uelhs… vendadi es pès e es mans damb cintes mortuòries e eth ròstre estropat en un susari.
Jesús didec: destacatz-lo e deishatz-lo anar.
Ja non podec seguir liegent.
Barrèc eth libre e se lheuèc.
Que non i a arren mès sus era resurreccion de Latzèr.
Didec aquerò grèuments e en votz baisha.
Dempús se hec enlà dera taula e se posèc.
S’estaue quieta e non gausaue guardar a Raskolnikov.
Seguie tremolant febriuments.
Que sò vengut a parlar-te d’un ahèr, didec de pic Raskolnikov, damb votz fòrta e energica.
Ara seguida, velat eth ròstre per ua sobta tristor, se lheuèc e s’apressèc a Sonia.
Aguesta se virèc entà guardar-lo e vedec qu’era sua dura guardada exprimie ua herotja resolucion.
Eth joen higec: Aué è abandonat ara mia familha, ara mia mair e ara mia fraia.
Ja non tornarè ath sòn costat: era ruptura qu’ei definitiua.
Per qué auetz hèt aquerò?, preguntèc Sonia, estonada.
Era sua recenta amassada damb Pulqueria Alexandrovna e damb Dunia auie deishat en era ua impression inesfaçabla encara que confusa, e era notícia dera ruptura l’orrorizèc.
Ara non è ad arrés senon a tu, didec Raskolnikov.
Vene damb jo.
Qu’èm dus èssers maudits.
Anem-mo’n amassa.
Es sòns uelhs luderen.
Anar-mo’n?
Entà on?, preguntèc espaurida, hent un pas entà darrèr.
Qué me sai!
Era lo guardaue sense comprener-lo.
Era sonque vedie en eth ua causa: qu’ère infinitaments malerós.
Arrés ac comprenerie se li didesses es madeishes causes que m’as dit a jo.
Jo, ça que la, ac è comprenut.
Qu’è besonh de tu, e plan per aquerò, t’è vengut a cuélher.
Non compreni, gasulhèc Sonia.
Ja ac compreneràs mès endauant.
Tu qu’as actuat coma jo.
Tu tanben as trauessat era linha.
As atemptat contra tu; as esbauçat era tua vida…, era tua pròpria vida, qu’ei vertat, mès qué impòrte.
Qu’auries pogut víuer damb era tua amna e damb era tua rason e acabaràs ena plaça deth Mercat.
Non pòs tier era tua carga, e se t’estàs soleta, vieràs lhòca, madeish que m’arribarà a jo.
Ja semble que solet sauves a mieges era rason.
Mos cau seguir era madeisha rota, code a code.
Vene!
Per qué?
Pr’amor que non se pòt víuer atau.
Plan per aquerò mos cau rasonar seriosaments e veir es causes tau que son, en sòrta de meter-se a plorar coma un mainatge e cridar que Diu non ac permeterà.
Qué se passarà se bèth dia vos amien en espitau?
Caterina Ivanovna ei tisica e lhòca, e se morirà lèu.
Qué se passarà alavetz damb es mainatges?
Cres que Poletchka se poirà sauvar?
Non as vist per aguesti barris mainatges qu’es sues mairs les manen a demanar caritat?
Jo ja sai a on s’estàn aguestes mairs e com viuen.
Es mainatges d’aguesti lòcs non se retiren as auti.
Entre eri, es gojatets de sèt ans son ja viciosi e lairons.
Qué hèr?
Cambiar d’un viatge e acceptar eth patiment.
Qué, non comprenes?
Ja ac compreneràs mès endauant…
Era libertat e eth poder, eth poder mès que mès…, eth domeni sus toti es èssers temerosi…
Òc, dominarà tot eth hormiguèr; vaquí era fin.
Rebremba-te’n d’aquerò: qu’ei coma un testament que hèsqui entà tu.
Dilhèu sigue aguest eth darrèr viatge que te parli.
Se non vengui deman, te’n saberàs de tot.
Alavetz rebremba-te’n des mies paraules.
Dilhèu arribe un dia, en coladís des ans, que comprenes eth sòn significat.
Se vengui deman, te diderè se qui aucic a Lisbeth.
Sonia s’estrementic.
Me’n sai e t’ac diderè…
Sonque t’ac diderè a tu.
Que te sò alistat entad aquerò.
Non vierè a demanar-te perdon, senon simplaments a dider-t’ac.
Hè ja fòrça temps que t’alistè entad aguesta confidéncia: eth madeish dia que ta pair me parlèc de tu, quan Lisbeth viuie encara.
Non me balhes era man.
Enquia deman.
E se n’anèc, en tot deishar a Sonia era impression de qué auie estat blagant damb un lhòco.
Mès, era madeisha sentie coma se li manquèsse era rason.
Eth cap li romaue.
Com se’n sap de qui a aucit a Lisbeth?
Tot aquerò ère espaventós.
Ça que la, non sospechaue ne remotaments era vertat.
A abandonat a sa mair e ara sua fraia.
Per qué?
Qué s’aurà passat?
Quines intencions a?
L’auie punat es pès e l’auie dit…, l’auie dit… que non podie víuer sense era.
Òc, l’ac auie dit claraments.
Sonia s’estèc tota era net usclant de fèbre e delirant.
S’estrementie, ploraue, se retorcie es mans; dempús queiguie en un sòn febriu e soniaue damb Poletchka, damb Caterina Ivanovna, damb Lisbeth, damb era lectura der Evangèli, e damb eth, damb eth sòn ròstre palle e es uelhs usclants…
Eth li punaue es pès e ploraue…
Senhor, Senhor!
Darrèr dera pòrta que separaue era cramba de Sonia der apartament dera senhora Resslich i auie ua pèça ueda que corresponie ad aqueth apartament e que se logaue, coma indicaue un papèr escrit, penjat ena pòrta deth carrèr e en d’auti papèrs apegadi enes hièstres que dauen tath canau.
Sonia sabie qu’aquera cramba ère desabitada de hège temps.
Quan Raskolnikov se n’anèc, Svidrigailov reflexionèc un moment, se filèc de punta entath sòn quarto, ath costat dera pèça qu’encara non ère logada, cuelhec ua cagira e tornèc ena cramba ueda pr’amor de plaçar-la ath costat dera pòrta que daue tath dormitòri de Sonia.
Era convèrsa que venguie d’enténer, l’auie semblat tant interessanta, que s’auie hèt a vier aquiu aquera cagira, en tot pensar qu’eth pròplèu viatge, londeman, per exemple, poirie escotar damb comoditat, sense que trebolèsse era sua satisfaccion, er anuèg d’estar-se de pès mieja ora.
Quan, londeman, tàs onze en punt, Raskolnikov venguec a veir ath jutge d’instrucción, s’estonèc de qué li calèsse hèr dètz menutes longues d’avant-sala.
Aguest temps se passèc, aumens, abans de qué lo cridèssen, en tot pensar-se que serie eth prumèr a penes l’anoncièssen.
Aquiu s’estèc, ena avant-sala, vedent passar a persones que non li prestauen era mendre atencion.
Ena sala pròcha trabalhauen diuèrsi escrivans, se vedie que degun d’eri auie era mendre idia de se qui ère Raskolnikov.
Eth visitaire passegèc per tota era estança ua guardada desfisanta, en tot demanar-se se i auie quauque ussièr, quauque espion encargat de susvelhar-lo pr’amor d’empedir era sua hujuda.
Mès que non i auie arren d’aquerò.
Sonque vedie cares de foncionaris que reflectien suenhs mesquini, e ròstres de d’autes persones que, coma es foncionaris, non ne hègen en absolut cabau d’eth.
De man en man s’anaue convencent de qué s’aqueth misteriós personatge, aqueth hantauma que semblaue auer surgentat dera tèrra e qu'auie vist eth dia anterior, ac auesse sabut tot, ac auesse vist tot, eth, Raskolnikov, non aurie pogut estar-se tan tranquil en aquera avant-sala.
E ne aurien demorat enquias onze entà veder- lo, ne l’aurien permetut vier pera sua pròpria volentat.
Per tant, aqueth òme non auie dit arren…, pr’amor que dilhèu non sabie arren, ne auie vist arren (com ac aurie pogut veir?
Aguesta explicacion, que li semblaue cada còp mès logica, ja se l’auie acodit eth dia anterior en moment qu’es sues inquietuds, aqueres inquietuds que tocauen eth terror, èren mès angonioses.
Tant que reflexionaue sus tot aquerò e se premanie entà ua naua luta, Raskolnikov comencèc a tremolar de pic, e s’enforismèc dauant dera idia de qué aquera tremolor poirie èster de pòur, pòur ara entrevista qu’anaue a tier damb er odiós Porfiri Petrovitch.
Eth hèt de pensar qu’anaue a veir de nauèth ad aqueth òme l’enquimeraue prigondaments.
Enquia tau extrèm l’auie en òdi, que cranhie autanplan qu’aqueth òdi lo tradisse, e aquerò li costèc ua colèra tan violenta, qu’arturèc, a sec, era sua tremolor.
Se premanic a presentar-se a Porfiri en actitud hereda e insolenta e se prometec ada eth madeish parlar çò de mens possible, susvelhar ath sòn adversari, estar- se en garda e dominar eth sòn airós temperament.
En aqueth moment lo cridèren en burèu de Porfiri Petrovitch.
Eth jutge d’instrucción ère solet, alavetz, en aqueth moment.
En burèu, de dimensions mejanes, i auie ua grana taula d’escritòri, un armari e diuèrses cagires.
Toti aguesti mòbles èren de husta blanca que pagaue er Estat.
Ena paret deth hons i auie ua pòrta barrada.
Per tant, deuie auer d’autes dependéncies darrèr d’aquera pòrta.
Quan entrèc Raskolnikov, Porfiri barrèc ath sòn darrèr era pòrta, de seguit, e es dus se demorèren solets.
Eth jutge recebec ath sòn visitaire damb gèst alègre e amable; mès, de man en man, Raskolnikov se n’encuedèc de qué daue mòstres de cèrta violéncia.
Qu’ère coma se l’auessen susprenut tengut a bèra operacion secreta.
Porfiri l’aufric es braci.
A!, vaquí ath nòste respectable amic enes nòstes dependéncies.
Sè-te, estimat…
Mès ara me n’encuedi de qué dilhèu vos a desengustat que vos crida “respectable” e “estimat” atau, tout court.
Vos prègui que cuelhetz aquerò coma ua familiaritat.
Sètz-vos en fautulh, se vos platz.
Raskolnikov se seiguec sense deishar-lo de uelh.
Es expressions “es nòstes dependéncies”, “coma ua familiaritat”, tout court, ath delà de d’auti detalhs, li semblauen plan pròpris d’aqueth òme.
Se vigilauen mutuauments, mès, a penes se crotzauen es sues guardades, les desviauen damb era rapiditat deth relampit.
Que vos è hèt a vier aguest papèr sus er ahèr deth relòtge.
Com?
Eth papèr deth relòtge?
A, òc!
Non vos preocupetz!
Qu’està plan ben, didec Porfiri precipitadaments, abantes d’auer liejut eth papèr.
Ara seguida, lo liegec.
Òc, qu’ei perfècte.
Non cau arren mès.
Seguie exprimint-se damb precipitacion.
Un moment dempús, tant que parlauen de d’autes causes, se lo sauvèc en un calaish dera taula.
Me semble, didec Raskolnikov, qu’ager mostrèretz desirs d’interrogar-me…
Aguesta idia acodic ena sua ment coma un relampit.
E de ressabuda avertic qu’era sua maufidança, originada solet pera preséncia de Porfiri, enes dues guardades e es dues paraules escambiades damb eth, auie agarrat en dues menutes dimensions desmesurades.
Aguesta disposicion d’anim qu’ère fòrça perilhosa.
Raskolnikov se n’encuedaue perfèctaments.
Era tension des sòns nèrvis aumentaue, era sua agitacion creishie…
A, òc, non vos preocupetz…
Hè temps, didec Porfiri Petrovitch, en tot anar e vier peth burèu, çampar sense cap finalitat, donques qu’ara se filaue de cap ara taula, e de seguit s’apressaue ena hièstra, entà tornar lèu lèu ath cant dera taula.
Pendent es sòns passègi refusaue era guardada desfisanta de Raskolnikov, dempús s’arturaue de nauèth e lo guardaue ena cara fixaments.
Qu’ère estranh er espectacle.
Qu’ère estranh er espectacle qu’aufrie aqueth còs rabassòt, qu’es sues evolucions se retirauen as d’ua pilòta que repompisse d’ua paret en auta.
Porfiri Petrovitch seguic:
Que non auem cap prèssa.
Auem pro temps…
Humatz?
Dilhèu non auetz tabac?
Aciu qu’auetz ua cigarreta…
Encara que vos receba aciu, es mies crambes son aquiu, darrèr d’aguesta paret.
Er estat qu’ac pague.
Se non les abiti ei pr’amor de qué requerissen cèrtes reparacions.
Plan que, lèu ja son acabades.
Qu’ei magnific aquerò d’auer ua casa pagada per Estat.
Non ac pensatz atau?
Ua causa magnifica, ua causa magnifica, repetie Porfiri Petrovitch distrètaments.
Òc, ua causa magnifica!, cridèc, en tot posar-se còp sec a dus passi deth joen.
Era seguida e estupida repeticion d’aqueres paraules relacionades damb es auantatges d’auer ua casa a gratis, contrastaue, estranhaments, per çò dera sua vulgaritat, damb era guardada grèu, prigonda e enigmatica qu’eth tachaue en Raskolnikov en aqueth moment.
Aquerò non hec que hèr créisher era colèra deth joen, que, sense poder tier-se, li lancèc a Porfiri un desfisament plen d’ironia e imprudent en extrèm.
Pro m’en sai, comencèc a díder, damb ua insoléncia que, evidentaments, l’aumplie de satisfaccion, qu’ei un principi, ua norma entà toti es jutges, començar parlant de causes sense importància, o de causes serioses, se voletz, mès que non an arren a veir damb er ahèr qu’interèsse.
Er objècte d’aguesta tactica ei ahiscar, entà didè’c atau, o distrèir ara persona qu’interròguen, en tot hèr enlà era sua maufidança, entà dempús, ara imprevista, lançar-les en plia cara era pregunta comprometedora.
M’enganhi?
Non ei aguesta ua règla, un costum rigorosaments observadi ena vòsta profession?
Atau…
Vos, credetz que jo solet vos è parlat dera casa pagada per Estat entà…?
En díder aquerò, Porfiri Petrovitch guinhèc es uelhs e ua expression de maliciosa alegria transfigurèc era sua fesomia.
Es arrupes deth sòn frònt despareisheren de pic, es sòns uelhs s’empetitiren, es sòns traits se dilatèren.
Alavetz tachèc era sua vista enes uelhs de Raskolnikov e s’estarnèc d’arrir damb ua arridalha longa e nerviosa que secodie tot eth sòn còs.
Eth joen se metec a arrir tanben, damb un arridolet un shinhau forçat, mès quan era arridalha de Porfiri, en veder-lo arrir ada eth, s’aluguèc enquiath punt qu’eth sòn ròstre se metec coma era grana, Raskolnikov se sentec dominat per ua contrarietat tan prigonda, que perdec totafèt era prudéncia.
Deishèc d’arrir, arroncilhèc es celhes e dirigic ath jutge d’instrucción ua guardada d’òdi que ja non separèc d’eth mentre que durèc aquera longa e, çampar, un shinhau fictícia alegria.
Ath delà d’aquerò, Porfiri non se mostraue mès prudent qu’eth, donques que s’auie estarnat d’arrir dauant des sòns pròpris nassi e semblaue que l’importaue plan pòc qu’ad aguest l’auesse semblat mau era causa.
Aguesta darrèra circonstància li semblèc extrèmadaments significatiua ath joen, que dedusic que tot s’auie passat a mida des desirs de Porfiri Petrovitch e qu’eth, Raskolnikov, s’auie deishat cuélher en un param.
Era mina qu’ère cargada e crebarie d’un moment en aute.
En tot cuélher eth carrèr deth miei, se lheuèc e agarrèc era casqueta.
Porfiri Petrovitch, didec en un ton decidit que deishaue entreveir ua viua irritacion.
Vos, mostrèretz ager eth desir de someter-me a un interrogatòri, soslinhèc damb energia aguesta paraula, e sò vengut a meter-me ara vòsta disposicion.
S’auetz quauqua pregunta entà hèr-me, hètz-la-me.
Se non, permetetz-me que me retire.
Que non posqui pèrder eth temps; è un compromís; me demoren entà assistir en acogament d’aguest foncionari que moric hèt a cuélher per un coche e que d’eth ja n’auetz entenut a parlar.
De seguit s’empenaïc d’auer dit aquerò darrèr.
Dempús seguic, damb ua irritacion creishenta:
Que ja sò hart de tot aquerò, sabetz?
È fòrça temps que ne sò hart…
Qu’a estat ua des causes dera mia malautia…
En resumit, higec, lheuant era votz en considerar qu’aguesta frasa sus era sua malautia non ère de besonh, en resumit: Hètz favor d’interrogar-me o permetetz-me que me’n vaja immediataments…
Mès, se m’interrogatz, vos calerà hè’c cossent es normes legaus e non de cap auta manèra…
E coma que veigui que non deciditz arren, adishatz.
De moment, vos e jo non auem arren entà dider-mos.
Mès, se qué didetz, òme de Diu?
Sus qué vos è d’interrogar?, exclamèc de pic Porfiri Petrovitch, cambiant de ton e deishant d’arrir.
Non vos preocupetz, higec, en tot tornar a començar es sòns passègi, entà dempús, de ressabuda, lançar-se sus Raskolnikov e hèr-lo sèir.
Que non i a cap prèssa, non i a cap prèssa.
Ath delà, aquerò non a cap importància.
Peth contrari, sò encantat de qué ajatz vengut a veder-me.
Vos è recebut coma a un amic.
Per çò d’aguesta maudita arridalhada, permetetz-me, estimat Rodion Romanovitch…
Vos cridatz atau, vertat?.
Que sò un òme nerviós e m’a hèt fòrça gràcia era agudesa dera vòsta observacion.
A viatges m’estongui mieja ora secodit per arrir coma ua pilòta de goma.
Que sò prèst tara arridalha per natura.
Eth mèn temperament me hè crànher autanplan era apoplegia…
Mès, sètz-vos, amic mèn, vos ac prègui.
Se non, me pensarè qu’ètz emmaliciat.
Raskolnikov non badaue boca.
Se limitaue a escotar e observar, damb es celhes arroncilhades.
Se seiguec, mès sense deishar era casqueta.
Voi dider-vos ua causa, eth mèn estimat Rodion Romanovitch; ua causa que vos ajudarà a compréner eth mèn caractèr, seguic Porfiri Petrovitch, sense deishar de hèr torns pera cramba, encara que sajant de non crotzar era guardada damb era de Raskolnikov.
S’estan petrificadi e confusi er un dauant der aute.
Quauques persones qu’an tostemps quauquarren que parlar.
Es daunes, era gent de mon, era dera nauta societat, qu’an tostemp un tèma de convèrsa, c’est de rigueur; mès es persones dera classa mieja, coma nosati, son timides, carades…
Me referisqui ad aqueri que son capables de pensar…
Com vos explicatz vos aquerò, amic mèn?
Qu’ei que non auem pro interès pes questions sociaus?
Non, non, non ei aquerò.
Alavetz, ei per un excès d’aunestetat, perque èm massa leiaus e non volem enganhar-mos es uns as auti…?
Sabi pas.
Vos qué ne pensatz…?
Mès, deishatz era casqueta.
Semble qu’ètz a mand de anar-vo’n, e aquerò me shordarie, de vertat, pr’amor que, en contra de çò que vos pensatz, sò encantat…
Raskolnikov deishèc era casqueta, mès sense trincar eth sòn silenci.
Damb es celhes arroncilhades, escotaue atentiuaments era parlòta desgahonada de Porfiri Petrovitch.
Non vos aufrisqui cafè, seguic er infatigable Porfiri pr’amor que non me semble avient…
Eth servici l’aumplís a un d’obligacions…
Mès podem passar cinc menutes en amistosa companhia e distrèir-mos un shinhau…
Non vos shordetz, estimat amic, pes mèns va-e-veni.
Desencusatz-me.
Cranhi shordar-vos, mès que me cau, tu per tu, er exercici.
Sò tot eth dia seigut, e ei un gran ben entà jo poder passejar pendent cinc menutes…
Es mies emorroïdes, sabetz…?
Qu’è era intencion de someter-me a un tractament gimnastic.
Se ditz que conselhèrs d’Estat e autanplan conselhèrs privadi non s’avergonhen de sautar ara còrda.
Vaquí enquia a on a arribat era sciéncia enes nòsti dies…
Per çò des obligacions deth mèn cargue, des interrogatòris e de tot aguest formulisme que m’auetz parlat hè un moment, vos diderè, estimat Rodion Romanovitch, qu’a viatges desconcèrten mès ath magistrat qu’ath declarant.
Vos, vietz d’observà’c damb tanta rason coma agudesa.
Raskolnikov non auie hèt cap observacion d’aguesta sòrta).
Un que se confon.
Com non s’a de confóner, damb es procediments que se seguissen e que son tostemps parièrs?
Mos an prometut reformes, mès ja veiratz que non cambiaràn mès qu’es tèrmes.
Ha, ha, ha!
Ja veigui que non acabatz de comprener-me.
Vos ac vau a explicar mès claraments.
Se m’esdegui a ordenar era vòsta detencion, vos proporcioni un punt d’empara morau, entà didè’c atau.
Vo n’ arritz?
Raskolnikov qu’ère plan luenh d’arrir.
Auie es pòts sarradi, e era sua afogada guardada non se desseparaue des uelhs de Porfiri Petrovitch.
Ça que la, seguic aguest, qu’è rason, aumens per çò que tanh a certans individús, pr’amor qu’es òmes son plan desparièrs es uns des auti e era nòsta conselhèra digna de credit ei era nòsta experiéncia.
Mès, deth moment qu’un a pròves, me dideratz…
Mon Diu!
Vos sabetz pro ben se qué son es pròves: tres de cada quate son dobtoses.
Ua d’eres ei eth men desir de qué es mies diligéncies agen eth rigor d’ua demostracion matematica.
Voleria qu’es mies pròves siguessen tant evidentes coma que dus e dus son quate, que siguessen ua demostracion clara e indiscutibla.
Plan, donc, se jo ordeni era detencion deth colpable abantes de temps, per mès convençut que siga dera sua culpa, me privi des mieis de podè’c demostrar ulteriorament.
Per qué?
Pr’amor que l’autregi, entà didè’c atau, ua situacion normau.
Qu’ei un detengut e se compòrte coma un detengut: se retire dera sua clòsca, se m’escape…
Se ditz qu’en Sebastopòl, ara seguida dera batalha d’Amna, es defensors èren espauridi dauant dera idia d’un atac der enemic: non auien cap de dobte de qué Sabastopòl serie cuelhut per assaut.
Mès quan vederen hotjar es prumères trencades entà començar un encerclament normau, se padeguèren e s’alegrèren.
Que sò en tot parlar de persones intelligentes.
Non me credetz?
Ath hons, qu’auetz rason; òc, qu’auetz rason.
Aguesti non son que cassi particulars.
Sò complètaments d’acòrd damb vos en qué vengui d’expausar-vos un cas particular.
Mès mos cau hèr ua observacion sus aguest punt, estimat Rodion Romanovitch, e ei qu’eth cas generau que respon a totes es formes e formules juridiques; eth cas tipic qu’entada eth s’an escrit e concebut es règles, non existís, peth simple hèt de qué cada causa, cada crim, a penes realizat, se convertís en un cas particular, e guaire especiau a viatges!
Supausem que dèishi a un d’aguesti senhors en libertat.
Non lo mani detier, non lo shòrdi entad arren.
Eth, que deu saber o, aumens, supausar, qu’en tot moment, ora a ora, menuta a menuta, jo sò ath pas de çò que hè, que coneishi perfèctaments era sua vida, que lo susvelhi dia e net.
Lo seguisqui pertot sense posa, e podetz èster segur que, per pòc que se n’encuede d’aquerò, acabarà perdent eth cap.
E alavetz, eth madeish vierà a autrejar-se e, ath delà, me balharà es mieis de dar ath mèn sumari un caractèr matematic.
Aquerò non dèishe d’èster un shinhau atrasent.
Aguest sistèma pòt auer capitada damb un vulgar mujik, mès encara mès damb un òme culte e intelligent.
Pr’amor que i a en tot aquerò quauquarren important, amic mèn, qu’ei establir se com a pogut actuar eth colpable.
Non mos desbrembem des nèrvis.
Es nòsti contemporanèus les tien malauts, excitadi, en tension…
E era bilis?
A, es qu’an bilis…!
Vos asseguri qu’aciu i a ua vertadèra hònt d’informacion.
Per qué donc, m’a d’enquimerar a jo veir ath mèn òme anar e vier liuraments?
Que lo posqui deishar passejar, gaudir deth pòc temps que li rèste, pr’amor que sai qu’ei en mèn poder e que non se pòt escapar…
Tà on anarie?
Ha, ha, ha!
Entar estrangèr, didetz?
Un polac poirie húger en estrangèr, mès non eth, e mens quan se lo susvelhe e s’an cuelhut totes es mesures entà evitar era sua evasion.
Húger entar interior deth país?
Aquiu non traparà qu’uns incultes mujiks, gent primitiua, vertadèrs russi, e un òme civilizat s’estime mès era preson que víuer entre mujiks qu’entada eth son coma estrangèrs.
Ha, ha!…
Ath delà d’aquerò, tot aquerò non ei senon era part extèrna dera question.
Húger!
Aquerò ei solet ua paraula.
Eth non hujurà, non sonque pr’amor que non a entà on anar, senon pr’amor que me pertanh psicologicaments…
Ha, ha!
Qué m’en didetz d’aguesta expression?
Non hujurà pr’amor que l’ac empedís ua lei dera natura.
Auetz vist bèth còp ua parpalhòla dauant d’ua candèla?
Donques eth virarà de contunh ar entorn dera mia persona coma er insècte ar entorn dera ahlama.
Era libertat que ja non aurà cap encantament entada eth.
Era sua inquietud vierà en aument, ua sensacion creishenta de trapar-se coma embolhat en ua telaranha lo dominarà; un terror indicible s’apoderarà d’eth.
E harà taus causes, harà taus causes, qu’era sua colpabilitat demorarà tan clara coma que dus e dus son quate.
Tà que se passe atau, serà pro proporcionar-li un entracte de sufisenta duracion.
Tostemp, tostemp anarà virant ar entorn dera mia persona, en tot hèr cercles cada còp mès estrets, e fin finau, plaf!, se meterà ena mia pròpria boca e jo me l’avalarè tranquillaments.
Aquerò non dèishe d’auer eth sòn encantament, non vos semble?
Raskolnikov non li responec.
Qu’ère esblancossit e quiet.
Ça que la, anaue campant a Porfiri damb grana atencion.
Aquerò ja non ei eth jòc deth gat e er arrat que mos entretenguérem ager.
Non m’a parlat atau peth simple plaser de hèr ostentacion dera sua fòrça.
Qu’ei massa intelligent entad aquerò.
Plan que òc, deu perseguir un aute fin, mès quin?
Tot aquerò ei solet un ardit entà espaurir- me.
Ep, amic!
Que non as pròves.
Ath delà, er òme d’ager ja non existís.
Çò que tu sages ei desconcertar-me e irritar-me enquiath maximum, pr’amor de foter-me ara fin eth còp decisiu.
Mès t’enganhes; gesseràs tonut…
Per qué parlarà damb segones intencions?
Sage de profitar-se’n deth mau estat des mèns nèrvis.
Non, amic mèn, non te’n gesseràs damb era tua.
Sabi pas se qué as tramat mès te haràs a vier ua decepcion majuscula.
E arremassèc totes es sues fòrces entà acarar valerosaments era misteriosa catastròfa que prevedie.
Experimentaue un afogat desir de lançar-se sus Porfiri Petrovitch e estofar-lo.
En moment d’entrar en burèu deth jutge, ja auie cranhut non poder dominar-se.
Sentie bàter eth sòn còr damb violéncia; auie es pòts resecs e espessa era saliua.
Ça que la, decidic sauvar silenci entà non prononciar cap paraula imprudenta.
Comprenie qu’aguesta ère era mielhor tactica que podie seguir ena sua situacion, donques qu’atau non solet non se riscaue a comprometer-se, senon que dilhèu artenherie irritar ath sòn adversari e arrincar-li quauqua paraula imprudenta.
Aguesta qu’ère era sua esperança, aumens.
Ja veigui que non m’auetz creigut, seguic Porfiri.
Vos, supausatz que tot aquerò son badinades innocentes.
Se mostraue cada còp mès alègre e non deishaue d’exprimir ua riseta de satisfaccion, tant que de nauèth anaue e venguie peth burèu.
Compreni que vos ac ajatz cuelhut a badinada.
Diu m’a dat ua figura que sonque desvelhe enes auti pensaments comics.
Qu’è er aspècte d’un bofon.
Totun, vos voi díder e repetir-vos ua causa, estimat Rodion Romanovitch…
Mès, abantes qu’arren, vos demani que me perdonetz aguest lengatge de vielh.
Vos ètz un òme qu’ètz ena flor dera vida, e enquia e tot ena prumèra joenesa, e, coma toti es joeni, sentetz ua especiau estimacion pera intelligéncia umana.
Era agudesa d’engenh e es deduccions abstractes vos sedusissen.
Aquerò me rebrembe as ancians problèmes militars d’Austria, ena mesura, plan que òc, des mèns coneishements sus era matèria.
En teoria, es austrians auien derrotat a Napoleon, e autanplan lo considerauen presoèr.
Ei a díder, qu’ena sala de reunions ac vedien tot de color ròsa.
Mès, qué se passèc ena realitat?
Qu’eth generau Mack se rendec damb tota era sua armada.
Ha, ha, ha!
Ja veigui, estimat Rodion Romanovitch, qu’ath vòste laguens vo n’arritz de jo, pr’amor qu’er òme de patz que sò ena vida privada, se hè a vier toti es sòns exemples, dera istòria militara.
Mès, que i podem hèr?
Qu’ei era mia debilitat.
Que sò un encamardat des causes militares, e es mies lectures preferides son aqueres que se relacionen damb es guèrres…
Vertadèraments, me sò enganhat ena mia carrèra.
Que deuí auer ingressat ena armada.
Non auria arribat a èster un Napoleon, mès òc a arténher eth grad de comandant.
Ha, ha, ha…!
Ben, ara vos vau a díder sincèraments tot çò que pensi, amic mèn, sus eth “cas que mos interèsse”.
Era realitat e era natura, senhor mèn, son causes plan importantes e que redusissen a viatges ad arren eth calcul mès engenhós.
Credetz, vos, ad aguest vielh, Rodion Romanovitch…
E, en prononciar aguestes paraules, Porfiri Petrovitch, que sonque auie trenta cinc ans, semblaue auer envielhit: enquia e tot era sua votz auie cambiat, e se diderie que s’auie arquejat era sua esquia.
Ath delà, seguic, jo sò un òme sincèr…
Vertat que sò un òme sincèr?
Didetz-me: qué ne pensatz?
A jo me semble que non se pòt vier mès luenh ena sinceritat.
Que vos è hèt vertadères confidéncies sense exigir-vos cap compensacion.
Ha, ha!
En fin, tornem entath nòste ahèr.
Er engenh ei, çampar, quauquarren meravilhós, un ornament dera natura, entà didè’c atau, ua consolacion ath miei dera duretat dera vida, quauquarren que permet, çampar, confóner a un praube jutge que, ath delà, s’a deishat enganhar pera sua pròpria imaginacion, donques que, a tot darrèr, non ei qu’un òme.
Mès era natura acodís en ajuda d’aguest praube jutge, e aquerò ei dolent entar aute.
Aquerò ei çò qu’era joenesa que fide en sòn engenh e que “trauèsse toti es obstacles”, coma vos auetz dit engenhosaments, non vò tie en compde.
Me referisqui ar òme desconeishut deth nòste cas particular…
Supausem que mentís, e d’ua manèra magistrau.
Coma ei normau, demore era sua capitada, se pense que va a recuélher es fruts dera sua abiletat; mès, de pic, crac!, s’esbugasse en lòc mès comprometedor entada eth.
Plan, donc, non per aquerò dèishe d’inspirar sospeches…
Era sua mentida a estat perfècta, mès que non a pensat ena natura e se trape coma cuelhut en un param.
Simule esblancossir-se d’espant, mès vaquí que represente eth sòn papèr damb massa proprietat, qu’eth sòn pallitge ei massa naturau, e aquerò serà un aute indici.
Peth moment, eth sòn interlocutor poirà deishar-se enganhar, mès, se non ei un pèc, londeman cambiarà d’opinion.
E er imprudent cometerà error darrèr d’error.
Se meterà a on non lo criden entà díder es causes mès comprometedores, entà expausar allegories qu’eth sòn vertadèr sentit, arrés deisharà de compréner.
Enquia e tot arribarà a preguntar se per qué non l’an detengut encara.
Ha, ha, ha…!
E aquerò li pòt passar ar òme mès sagaç, a un psicològ, a un literat.
Era natura ei un miralh, eth miralh mès clar, e ei pro dirigir era vista ada eth.
Mès, qué vos arribe, Rodion Romanovitch?
Vos estofe aguesta atmosfèra, dilhèu?
Voletz que daurisca era hièstra?
Non vos preocupetz, exclamèc Raskolnikov, en tot meter-se, còp sec, a arrir.
Porfiri s’arturèc ath sòn dauant, s’estèc ua estona en tot guardar-lo e dempús se metec a arrir, tanben.
Alavetz Raskolnikov, qu’era sua arridalha convulsiua s’auie padegat, se metec de pès.
Porfiri Petrovitch, didec lheuant era votz e articulant claraments es paraules, a maugrat der esfòrç que li calie hèr entà tier-se sus es sues tremoloses cames, sò segur de qué vos sospechatz que sò er assassin dera vielha e dera sua fraia Lisbeth.
E voi dider-vos que hè temps que ne sò hart de tot aquerò.
Se vos credetz damb eth dret de perseguir-me e detier-me, hètz-ac.
Mès non vos permeterè que contunhetz burlant-vos de jo ena mia pròpria cara e torturant-me coma ac hètz.
Es sòns pòts comencèren a tremolar de ressabuda; es sòns uelhs a lançar ahlamades de colèra, e era sua votz, dominada per eth, enquia alavetz, comencèc a vibrar.
Ac entenetz, Porfiri Petrovitch?
Non ac permeterè!
Senhor!
Mès se qué didetz?
Qué vos cau, estimat Rodion Romanovitch?
Non ac permeterè!, cridèc un còp mès Raskolnikov.
Non lheuètz autant era votz.
Mos pòden enténer.
Non comprenetz?
Didec aquerò en un mormolh, coma espaurit e apressant eth sòn ròstre ath de Raskolnikov.
Non ac permeterè, non ac permeterè, repetie Rodia, maquinauments.
Ça que la, auie baishat tanben era votz.
Porfiri se virèc ara prèssa e correc entà daurir era hièstra.
Mos cau airejar era cramba.
Ja se filaue de cap ara pòrta pr’amor de demanar era aigua quan se n’encuedèc que n’auie ua garrafa en un cornèr.
Tè, beuetz un shinhau, didec en tot córrer entada eth damb era garrafa ena man.
Dilhèu aquerò…
Eth temor e era sollicitud de Porfiri Petrovitch semblauen tan sincèrs, que Raskolnikov se quedèc en tot guardar-lo damb viu curiosèr.
Totun, non volec béuer.
Rodion Romanovitch, estimat amic, vos vatz a capvirar.
Beuetz, se vos platz!
Beuetz encara que sigue solet ua glopada!
Li botèc tu per tu eth veire ena man.
Raskolnikov se lo hec a vier ena boca e dempús, quan se remetec, lo deishèc ena taula damb un gèst de hastic.
Qu’auetz auut un començament d’atac, didec Porfiri Petrovitch corauments e, çampar, plan trebolat.
Vos mortificatz de tau sòrta que tornaratz a vier malaut.
Non compreni qu’ua persona se suenhe tan pòc.
A vos vos arribe çò de madeish qu’a Dmitri Prokofitch.
Precisaments ager venguec a tier-me ua visita.
Que sò d’acòrd quan didetz qu’è un caractèr caustic, ei a díder, dolent.
Mès, be n’auetz hèt de deduccions, Senhor!
Venguec quan vos partíretz, e pendent eth dinar parlèc autant que jo non podí hèr ua auta causa que daurir es braci entà exprimir eth mèn estonament.
Mon Diu!
Mon Diu!
Lo manèretz vos, vertat…?
Mès, sètz-vos, amic mèn; sètz-vos, per amor de Diu.
Jo non lo manè, repliquèc Raskolnikov, mès me’n sabia de qué auie de vier ena vòsta casa e per quin motiu.
Atau, donc, ac sabíetz?
Qué ne pensatz vos d’aquerò?
Ja vos ac diderè, mès abantes voi que vo’n sapiatz, amic mèn, que sò ath pas de qué vos podetz vantar-vos de d’autes moltes aventures.
Mielhor dit, que sò ath pas de tot.
Me’n sai qu’anèretz a logar ua cramba en escurir, e que tirèretz deth cordon dera campaneta, e que comencèretz a hèr preguntes sus es taques de sang, çò que deishèc estonadi as tapissièrs e ath portièr.
Compreni eth vòste estat d’animositat, ei a díder, er estat d’animositat que vos trapàuetz aqueth dia, mès non per aquerò dèishe d’èster cèrt que vos tornaratz lhòco, sense cap de dobte, se seguitz atau.
Qu’acabaratz en tot pèrder er oremus, ja ac veiratz.
Ua nòbla indignacion hè borir era vòsta sang.
Vos qu’ètz irritat, prumèr de tot contra eth destin, dempús contra era policia.
Plan per aquerò vatz d’un costat en aute sajant de desvelhar sospeches ena gent.
Vertat que non m’enganhi, qu’è interpretat exactaments eth vòste estat d’animositat?
Mès, se seguitz atau non seratz vos solet que se tornarà lhòco, senon que capviraratz ath brave de Rasumikhine, e non me remiratz que non serie bric bon hèr a pèrder eth cap ad aguest gojat tan simpatic.
Vos qu’ètz malaut; eth a un excès de bontat, e precisaments aguesta bontat ei çò que l’expause ath contagi.
Quan vos ajatz padegat un shinhau, estimat amic, ja vos condarè…
Mès, seiguetz, se vos platz.
Repausatz un moment.
Qu’ètz blanc coma era haria.
Seiguetz-vos, se vos platz.
Raskolnikov aubedic.
Era tremolor que l’auie assautat se padegaue de man en man e era fèbre s’anaue apoderant d’eth.
A maugrat dera sua visibla inquietud, seguie d’aurelha damb prigonda suspresa es mòstres d’interès de Porfiri Petrovitch.
Mès que non credie es sues paraules, encara qu’experimentaue ua tendéncia inexplicabla a creder-lo.
Era allusion inesperada de Porfiri ath loguèr dera cramba l’auie paralisat d’estonament.
Pendent er exercici dera mia profession, seguic de seguit Porfiri Petrovitch, è auut un cas semblable, un cas morbós.
Un òme s’acusèc d’un assassinat que non auie cometut.
Qu’ère era jogalha d’ua vertadèra alucinacion.
Expausaue hèts, les racondaue, confonie a toti.
E tot aquerò per qué?
Perque indirèctaments e sense coneishement de causa auie facilitat era perpetracion d’un crim.
Quan se’n sabec d’aquerò, se sentec tant aclapat, s’apoderèc d’eth tau angónia que s’imaginèc qu’ère er assassin.
Fin finau, eth Senat esclaric er ahèr e eth malerós siguec botat en libertat, mès, se non auesse intervengut eth Senat, que non i aurie auut sauvacion entada eth.
Plan, donc, amic mèn, tanben a vos se vos pòt capvirar eth sen se botatz es vòsti nèrvis en tension en tot vier a tirassar eth cordon d’ua campaneta en escurir e hèr preguntes sus taques de sang…
En exercici dera mia profession m’a estat possible estudiar aguesti fenomèns psicologics.
Çò qu’eth nòste òme sent ei un vertige semblable ath que posse a cèrtes persones a lançar- se per ua hièstra o de naut de tot d’un campanau; ua espècia d’atraccion irresistibla; ua malautia, Rodion Romanovitch, ua malautia e arren mès qu’ua malautia.
Vos que non ne hètz cabau dera vòsta.
Vos cau consultar a un bon mètge e non ad aguest tipe grasset que vos visite…
Vos deliratz, a viatges, e aguest mau non a mès origina qu’eth deliri…
Momentanèaments Raskolnikov creiguec veir que tot hège torns.
Non, que non ei possible!”, se didec, refusant damb tota era fòrça deth morir un pensament que (se n’encuedaue perfèctaments d’aquerò), lo menaçaue de hèr-lo alhocardir de ràbia.
Petrovitch, en sòn desir de desnishar es sues intencions.
Sauvaua tota era mia rason, tota era mia rason, entenetz?
Ac enteni e ac compreni.
Que ja ac didéretz ager, e persutéretz sus aguest punt.
Jo compreni per auança tot çò que vos podetz díder.
Escotatz-me, Rodion Romanovitch, estimat amic: permetetz-me hèr-vos ua observacion.
Se vos siguéssetz eth colpable o siguéssetz barrejat en ahèr, auríetz dit que sauvàuetz pliaments era rason?
Jo me pensi que, peth contrari, auríetz afirmat, e vos auríetz agarrat ad aguesta afirmacion, que vos non vo n’encuedàuetz de çò que hégetz.
Non è rason?
Didetz-me, non l’è?
Eth ton dera pregunta deishaue entreveir un param.
Raskolnikov s’apuèc en dorsièr deth fautulh entà hèr-se enlà de Porfiri, qu’eth sòn ròstre s’auie apressat ath sòn, e l’observèc en silenci damb ua guardada fixa e plia d’estonament.
Quauquarren semblable se pòt díder dera visita de Rasumikhine.
Se vos siguéssetz eth colpable, aurie dit qu’eth auie vengut ena mia casa per pròpri impuls e aurie amagat que vos l’auíetz ahiscat a hè’c.
Ça que la, vos auetz dit que Rasumikhine venguec a veder-me pr’amor que vos lo manéretz.
Raskolnikov s’estrementic.
Eth que non auie hèt semblabla afirmacion.
Seguitz mentint, didec, diboishant un arridolet de hastic e damb votz lenta e fèbla.
Vos me voletz demostrar que liegetz en mèn pensament, que podetz predíder es mies responses, higec, encuedant-se que ja ère incapable de mesurar es sues paraules.
Vos me voletz espaurir; vos vo’n trufatz de jo, simplaments.
Tant que didie aquerò non deishaue de uelh ath jutge d’instrucción.
De ressabuda, un terrible fulgor ludec enes sòns uelhs.
Qu’ètz en tot díder ua mentida darrèr dera auta, exclamèc.
Vos sabetz pro ben qu’era mielhor tactica que pòt seguir un colpable ei agarrar-se ara vertat autant coma sigue possible….
Non vos creigui!
Be n’ètz de viroleta!, didec Porfiri damb ua riseta de dolenteria.
Que non i a cap manèra d’entener-se damb vos.
Qu’ètz senhorejat per ua idia fixa.
Non me credetz?
Donques jo me pensi que començatz a creder-me.
Damb dètz centimètres mès de fe n’aurè pro entà artènher qu’arribetz ath mètre e me creigatz deth tot.
Pr’amor que vos è vertadèra afeccion e sonque desiri eth vòste ben.
Es pòts de Raskolnikov comencèren a tremolar.
Òc, vos è en vertadèra afeccion, contunhèc Porfiri, sarrant amistosaments eth braç deth joen, e non vos ac tornarè a repetir.
Ath delà, tietz en compde qu’era vòsta familha vos a vengut a veir.
Pensatz en era.
Vos calerie hèr tot çò de possible entà qu’era vòsta mair e era vòsta fraia se sentessen eroses e, ça que la, solet les costatz inquietuds…
Aquerò qu’ei parièr.
Com vo n’auetz sabut d’aguestes causes?
Mès, escotatz-me, amic mèn: se m’en sai de tot aquerò ei solet per vos.
Vos non vo n’encuedatz de qué, quan ètz nerviós, ac condatz tot, madeish a jo qu’as auti.
Rasumikhine m’a condat tanben fòrça causes interessantes…
Quan vos m’auetz interromput, vos anaua a díder que, a maugrat dera vòsta intelligéncia, era vòsta maufidança vos empedís veir es causes tau que son…
Vos vau a méter un exemple, entornant en nòste ahèr.
Çò deth cordon dera campaneta ei un detalh de valor extraordinari entà un jutge qu’ei en tot instruir un sumari.
E vos l’ac condatz ad aguest jutge damb tota franquesa, sense cap resèrva.
Non dedusitz quauqua causa d’aquerò?
Se jo vos credessa colpable, auria actuat coma ac è hèt?
Peth contrari, auria sajat de esforiar era vòsta maufidança, non deishar-vos entreveir qu’èra ath pas d’aguest detalh, entà lançar-vos ena cara, còp sec, era pregunta seguenta: “Qué hègetz, entre es dètz e es onze, enes crambes des victimes?
E per qué tirèretz deth cordon dera campaneta e parléretz des taques de sang?, e per qué didéretz as portièrs que vos amièssen entath comissariat?” Vaquí se com auria actuat jo s’auessa auut era mendre sospecha contra vos: vos auria sometut a un interrogatòri peth menut.
E auria dispausat que s’efectuèsse un escorcolh ena cramba qu’auetz logada, e auria manat que vos detenguessen…
Eth hèt de qué aja actuat de ua auta manèra qu’ei ua bona pròva de qué non sospechi de vos.
Mès vos auetz perdut eth sens dera realitat, ac repetisqui, e ètz incapable de veir arren.
Raskolnikov tremolaue de cap a pès, e tan violentaments, que Porfiri Petrovitch non podec mens d’encuedar-se’n.
Non hètz que mentir, repetic decididaments.
Sabi pas se qué voletz damb es vòstes mentides, mès seguitz mentint.
Non parlàuetz atau hè un moment, plan per aquerò non m’enganhi…
Mentitz!
Que mentisqui?, repliquèc Porfiri, en tot afogar-se visiblaments, encara que sauvant eth sòn accent ironic e alègre e non balhant, çampar, cap importància ara opinion que Raskolnikov auesse d’eth.
Com podetz díder aquerò en tot saber se com è actuat damb vos?
Jo, eth jutge d’instrucción, vos è sugerit toti es arguments psicologics que poiríetz tier: era malautia, eth deliri, amor pròpri excitat peth patiment, era neurasténia, e aguesti policièrs…!
Ha, ha, ha!
Ça que la, e dit de passa, aguesti mieis de defensa non an cap eficàcia.
Vos, dideratz: “Era malautia, eth deliri, era alucinacion…
Non m’en brembi d’arren” E vos responeràn: “Tot aquerò està pro ben, amic mèn; mès, per qué era vòsta malautia a tostemp es madeishes conseqüéncies, per qué les còste precisaments aguest tipe d’alucinacion?” Aguesta malautia poirie auer d’autes manifestacions, non vos semble?
Ha, ha ha!
Raskolnikov lo guardèc damb menspredosa arrogància.
En resumit, didec fèrmaments, en tot lheuar-se e hèr enlà a Porfiri.
Jo voi saber claraments se me posqui considerar o non ath marge de tota sospecha.
Didetz- m’ac, Porfiri Petrovitch; didetz-m’ac, ara madeish e sense embuts.
Ara gessetz damb ua exigéncia.
Enquia e tot exigéncies, Senhor!, exclamèc Porfiri Petrovitch damb perfècta cauma e un cèrt ton de burla.
Mès, entà qué aguesta pregunta?
Dilhèu sospeche quauquarrés de vos?
Vos comportatz coma un mainatge capriciós que vò tocar eth huec.
E per qué vos enquimeratz d’aguesta sòrta e vietz a visitar-mos quan arrés vos cride?
Repetisqui, repliquèc Raskolnikov, cèc d’ira, que non posqui tier…!
Era incertitud?, l’interrompec Porfiri.
Non me hescatz borir era sang!
Non vos ac posqui perméter!
Ac auetz entenut?
Ne peth mau de morir!
E Raskolnikov fotèc un fòrt còp de punh ena taula.
Silenci!
Parlatz mès baish.
Vos ac digui seriosaments.
Sajatz de tier-vos.
En díder aquerò Porfiri, eth sòn ròstre auie perdut era sua expression de temor e de bontat.
Ara ordenaue francaments, severaments, damb es celhes arroncilhades e un gèst menaçaire.
Semblaue auer acabat damb es simples allusions e es mistèris e èster dispausat a trèir-se era masca.
Mès aguesta actitud siguec momentanèa.
Raskolnikov se sentec interessat ara prumeria; dempús, ara imprevista, notèc qu’era ira lo dominaue.
Ça que la, encara qu’era sua exasperacion auie arribat en punt mercat, aubedic, causa estranha, era orde de baishar era votz.
Non me deisharè torturar, gasulhèc en madeish ton qu’abans.
Mès avertie, damb un pilho-malho de racacòr e d’amarum que non podie obrar de ua uata manèra, e aguesta conviccion aumentaue era sua colèra.
Detietz-me, higec, escorcolhatz- me se voletz; mès atietz-vos as normes e non joguetz damb jo.
Vos ac proïbisqui!
Arren de normes, responec Porfiri, que seguie arrint burlescaments e guardaue a Raskolnikov damb un cèrt gòi.
Vos convidè a vier a tier-me ua visita coma amic.
Que non voi entad arren era vòsta amistat, la mesprèdi.
Ac entenetz?
E ara cuelhi era mia casqueta e me’n vau.
Veiram se qué dideratz vos, s’auetz era intencion d’arrestar-me.
Cuelhec era sua casqueta e se filèc de cap ara pòrta.
Non voletz veir era suspresa que vos è sauvat?, li didec Porfiri Petrovitch, damb eth sòn ironic arridolet e cuelhent-lo deth braç quan ja ere dauant dera pòrta.
Semblaue cada còp mès alègre e burlesc, e aquerò botaue a Raskolnikov dehòra de se.
Ua suspresa?
Ua suspresa qu’ei darrèr d’aguesta pòrta…
Ha, ha ,ha!
Senhalaue era pòrta barrada que comunicaue damb es sues crambes.
Autaplan l’è barrada damb clau pr’amor de qué non s’escape.
Qué dimònis amiatz entre mans?
Raskolnikov s’apressèc ara pòrta e sagèc de daurir-la, mès que non podec.
Qu’ei barrada damb clau e era clau l’amii jo, didec Porfiri.
E, plan que òc, li mostrèc ua clau que venguie de trèir dera pòcha.
Non hès que mentir, bramèc Raskolnikov sense poder tier-se.
E se lancèc sus eth jutge d’instrucción, que hec repè enquiara pòrta, sense demostrar cap temor.
Compreni era tua tactica!
Ac compreni tot!, seguic cridant Raskolnikov.
Mentisses e m’insultes entà irritar-me e que diga çò que non me cau.
Mès, se vos non auetz arren entà amagar, estimat Rodion Romanovitch!
Non sorriscletz mès o cridi.
Mentisses, mentisses!
Non se passarà arren!
Ja pòs cridar!
Sabes que sò malaut e as sajat d’exasperar-me, estabordir-me, entà que diga çò que non me cau.
Aguest qu’a estat eth tòn plan.
Non as pròves; era soleta causa qu’as son miserables sospeches, conjectures tan vagues coma es de Zamiotov.
Tu coneishies eth mèn caractèr e m’as enventit entà que venguen de pic es pòpes e es testimonis: Vertat qu’ei aguest eth tòn prepaus?
Qué demores entà hèr-les entrar?
A on son?
Au!, ditz-les d’un viatge que passen.
Mès, se qué didetz?
Quines idies auetz, amic mèn!
Non se pòden seguir es normes tan cègaments coma vos pensatz.
Vos que non i entenetz d’aguestes causes, estimat.
Es normes se seguiràn en moment avient.
Ja ac veiratz damb es vòsti pròpris uelhs.
E Porfiri semblaue prestar atencion a çò que se passaue darrèr dera pòrta deth burèu.
Plan que òc, s’enteneren bronits procedents dera pèça vesia.
Que ja vien, exclamec Raskolnikov.
Les as hèt a vier…
Les demoraues…
Ac auies calculat tot…
Plan, donc, hètz-les entrar a toti; hètz entrar as testimònis e a qui volgues…
Sò premanit.
Mès en aguest moment se passèc quauquarren tant estonant, tant autrú ath curs ordinari des causes, que, sense dobte, ne Porfiri Petrovitch ne Raskolnikov ac aurien pogut preveir jamès.
Vaquí eth rebrembe qu’aguesta scèna deishèc en Raskolnikov.
Ena pèça pròcha aumentèc eth bronit rapidaments e era pòrta s’estredauric.
Qué se passe?, cridèc Porfiri Petrovitch, emmaliciat.
Ja è avertit que…
Arrés responec, mès que siguec aisit dedusir que darrèr dera pòrta i auie diuèrses persones que sajauen d’empedir eth pas de quauquarrés.
Qu’ei qu’està aciu eth processat Nicolàs, didec ua votz.
Que non l’è de besonh.
Que se lo hèsquen a vier.
Mès, ara seguida, Porfiri correc entara pòrta.
Demoratz!
Tà qué a vengut?
Que signifique aguest bataclam?
Qu’ei que Nicolàs… comencèc a díder eth madeish qu’auie parlat abans.
Mès s’interrompec còp sec.
Alavetz, e pendent ues segondes, s’entenec eth tarrabastalh d’ua vertadèra luta.
Dempús semblèc qu’un refusaue violentaments a un aute, e, ara seguida, un òme esblancossit coma un mòrt entrèc en burèu.
Er aspècte d’aqueth òme qu’ère impressionant.
Guardaue fixaments ath sòn dauant e semblaue que non vedie ad arrés.
Es sòns uelhs auien ua ludentor de resolucion.
Ça que la, eth sòn ròstre ère livid coma eth d’un condemnat a mòrt qu’amien ara fòrça entath cadafalc.
Es sòns pòts, sense color, tremolauen leugèraments.
Ère plan joen e vestie damb era modestia dera gent deth pòble.
Prim, de estatura mejana, peu talhat ath ras, ròstre escanaulit e fines faccions.
Er òme que venguien de refusar entrèc de seguit ath sòn darrèr e l’agarrèc dera espatla.
Qu’ère un gendarme.
Mès Nicolàs artenhec deishar-se anar d’eth, de nauèth.
Quauqui curiosi s’arremolinèren ena pòrta.
Es mès gausards lutauen entà entrar.
Tot aquerò s’auie passat en mens temps deth que se tarde a descriuer-lo.
Dehòra d’aciu!
Demora a que te criden!
De pic, Nicolàs s’ajulhèc.
Qué hès?, exclamèc Porfiri, estonat.
Que sò colpable!
È cometut un crim!
Pendent dètz menutes regnèc ena estança un silenci absolut, coma se toti es presents auessen perdut era votz.
Eth gendarme auie arreculat: sense gausar apressar-se a Nicolàs, s’auie retirat entara pòrta e aquiu s’estaue quiet.
Qué dides?, preguntèc Porfiri quan artenhec gésser deth sòn estonament.
Tu?, exclamèc eth jutge d’instrucción, en tot balhar mòstres de grana confusion.
Jo… sò… un assassin, repetic Nicolàs dempús d’ua pausa.
A qui as aucit?
Après un moment de silenci, Nicolàs responec:
A Alena Ivanovna e ara sua fraia Lisbeth Ivanovna.
Les aucí… damb ua destrau.
Que non èra en mèn sen, higec.
E sauvèc silenci, sense lheuar-se.
Porfiri Petrovitch s’estèc un moment negat en prigondes reflexions.
Dempús, damb un violent gèst, ordenèc as curiosi que se n’anèssen.
Aguesti aubediren de seguit e era pòrta se barrèc ath sòn darrèr.
Alavetz, Porfiri tachèc ua guardada a Raskolnikov, que s’estaue de pès en un cornèr e que campaue a Nicolàs, petrificat d’estonament.
Eth jutge d’instrucción hec un pas entada eth, mès, coma se cambièsse d’idia, se posèc, en tot guardar-lo.
Dempús virèc es uelhs entà Nicolàs, ara seguida guardèc de nauèth a Raskolnikov, fin finau s’apressèc ath pintor damb ua sòrta de cambiament sobte.
Ja me dideràs s’ères o non en tòn sen quan t’ac demana, exclamèc irritat.
Arrés t’a preguntat arren sus aguest ahèr: Respon ad aquerò: as cometut un crim?
Òc; que sò un assassin; ac cohèssi, repliquèc Nicolàs.
Quina arma tenguéres?
Ua destrau qu’amiaua damb jo.
Quina rapiditat tà respòner!
Solet?
Nicolàs non comprenec era pregunta.
Digui que s’aueres complices.
Non, Mitri qu’ei innocent.
Non auec cap participacion en crim.
Non t’esdegues a parlar de Mitri…
Es portièrs vos vederen as dus amassa.
Corrí enquia arténher a Mitri.
Mentretant, era sua vista tumèc damb Raskolnikov, que dera sua preséncia se n’auie desbrembat, tan prigonda ère era emocion qu’era sua scèna damb Nicolàs l’auie costat.
En veir a Raskolnikov tornèc ena realitat e se trebolèc.
Venguec entada eth, ara prèssa.
Rodion Romanovitch, amic mèn, desencusatz-me…
Ja vedetz…
Vos que non auetz arren a hèr aciu…
Jo sò eth prumèr estonat, coma podetz veir…
Anatz- vo’n, se vos platz…
E lo cuelhec deth braç en tot indicar-li era pòrta.
Tanpòc vos ac demoràuetz vos, amic mèn.
Era vòsta man tremole.
Ha, ha, ha!
Tanben vos tremolatz, Porfiri Petrovitch.
Totun aquerò, non a estat ua suspresa entà jo.
Qu’èren ja ath cant dera pòrta.
Porfiri demoraue damb impaciéncia que se n’anèsse Raskolnikov.
Eth joen preguntèc, de pic:
Alavetz, non me mostratz era suspresa?
Vos carrinclen es dents e guardatz se com parle!
Qu’ètz vos un òme caustic!
Plan, enquia ua auta!
Jo me pensi que serie mielhor que mos didéssem adiu.
En crotzar eth burèu, Raskolnikov avertic que diuèrsi emplegats lo guardauen fixaments.
En arribar ena avant-sala vedec que, entre d’autes persones, i auie es dus portièrs dera casa deth crim, aqueri qu’eth les auie demanat, dies endarrèr, que l’amièssen entath comissariat.
Dera sua actitud se dedusie que demorauen quauquarren.
A penes arribèc ena escala, entenec que lo cridaue Porfiri Petrovitch.
Se virèc e vedec qu’eth jutge d’instrucción corrie entada eth, panteishant.
Sonque dues paraules, Rodion Romanovitch.
Aguest ahèr s’acabarà coma Diu volgue, mès jo me calerà hèr-vos encara, per pura formula, quauques preguntes.
Mos tornaram a vier, non?
Porfiri s’auie posat ath sòn dauant, arridolent.
Non?, repetic.
Çampar, desiraue híger quauquarren, mès non didec arren mès.
Desencusatz-me peth mèn anament de hè un moment, didec Raskolnikov, qu’auie recuperat era preséncia d’anim e experimentaue un in irresistible de vantar-se dauant deth magistrat.
Que sò estat massa veement.
Non a cap importància, repliquèc Porfiri damb excellent umor.
Ja mos tornaram a veir, se Diu vò.
E acabaram de coneisher-mos, didec Raskolnikov.
Òc, afirmèc Porfiri, en tot guardar-lo seriosaments, damb es uelhs clucadi.
Non; a un acogament.
A!, òc!
A un acogament…!
Suenhatz-vos, credetz-me, suenhatz-vos.
Jo non sai se qué desirar-vos, didec Raskolnikov que ja auie començar a baishar era escala e s’auie virat de pic.
Voleria poder desirar-vos granes capitades, mès ja vedetz qu’es vòstes foncions son a viatges pro comiques.
Aciu qu’auetz ad aguest praube Nicolàs, qu’auratz tormentat damb es vòsti metòdes psicologics enquia hèr-lo cohessar.
Plan que òc, vos li repetíetz a totes ores e en toti es tons: “Ès un assassin, ès un assassin.” E ara qu’a cohessat, començatz a torturar-lo damb aguesta auta cançon: “Mentisses; non ès un assassin, non as cometut cap crim; dides ua leçon aprenuda de memòria.” Dempús d’aquerò, non me podetz remir qu’es vòstes foncions son a viatges pro comiques.
Ha, ha, ha!
Plan que me n’è encuedat!
Ha, ha!
Qu’ètz fòrça sutil.
Non se vos escape arren.
Ath delà, tietz ua perspicàcia especiau entà captar es detalhs comics.
Ha, ha!
Me semble qu’ère Gogol er escrivan que se distinguie per aguest madeish assopliment.
Òc, qu’ère Gogol.
Vertat qu’ère eth?
Plan, donc, enquia qu’aja eth gust de tornar-vos a veir.
Raskolnikov entornèc rapidaments ena sua casa.
Ère tant estonat, tan desconcertat dauant de tot aquerò que venguie d’arribar, que, a penes arribèc ena sua cramba, se deishèc quèir en divan e s’estèc un quart d’ora sajant de padegar-se e de recuperar era luciditat.
Non sagèc d’explicar-se era conducta de Nicolàs: qu’ère massa confonut entad aquerò.
Comprenie qu’aquera confession embarraue un mistèri qu’eth non artenherie desnishar, aumens en aqueri moments.
Totun, aguesta declaracion ère ua realitat qu’es sues conseqüéncies vedie claraments.
Qu’ère evident qu’aquera mentida acabarie per descurbir-se, e alavetz tornarien a pensar en eth.
Mès, mentretant, ère liure e li calie cuélher precaucions dauant deth perilh que credie imminent.
Mès, enquia quin punt ère en perilh?
Era situacion començaue a esclarir-se.
Non podec evitar ua estrementida d’inquietud en rebrembar era scèna que s’auie desvolopat entre Porfiri e eth.
Plan que non podie preveir es intencions deth jutge d’instrucción, ne endonviar es sòns pensaments, mès çò qu’auie trèt ara lum li permetie compréner eth perilh qu’auie patit.
Que l’auie mancat pòc entà perder-se irremisiblaments.
Eth temible magistrat, que se’n sabie dera irritabilitat deth sòn caractèr malautís, s’auie lançat ath hons, massa audaçaments dilhèu, mès lèu sense risque.
Plan que òc, eth, Raskolnikov, s’auie comprometut deth prumèr moment, mès es imprudéncies cometudes non constituien pròves contra eth, e tota era sua conducta auie un valor plan relatiu.
Mès, non s’enganharie enes sòns judicis?
Quin fin perseguie eth jutge d’instrucción?
Serie vertat que l’auie premanit ua suspresa?
En qué consistirie?
Com aurie acabat era sua entrevista damb Porfiri se non s’auesse costat era espectaculara aparicion de Nicolàs?
Porfiri non auie dissimulat eth sòn jòc; tactica arriscada, mès qu’auie decidit córrer es sòns risques.
Raskolnikov non deishaue de pensar en aquerò.
S’eth jutge auesse auut d’auti atots, les ac aurie mostrat madeish.
Qué serie aquera suspresa que li reservaue?
Ua simpla burla o quauquarren qu’auesse eth sòn significat?
Constituirie ua pròva?
Contierie, aumens, ua acusacion…?
Eth desconeishut deth dia anterior?
Com s’explicaue qu’auesse despareishut d’aquera manèra?
A on s’estarie?
Se Porfiri auie quauqua pròva li calie èster restacada damb aqueth òme misteriós.
Raskolnikov ère seigut en divan, damb es codes emparadi enes jolhs e era cara enes mans.
Ua tremolor nerviosa seguie agitant tot eth sòn còs.
Fin finau, se lheuèc, cuelhec era casqueta, s’arturèc un moment entà reflexionar e se filèc de cap ara pòrta.
Consideraue que, aumens pendent tot aqueth dia, ère dehòra de perilh.
Còp sec, experimentèc ua sensacion d’alegria e l’escometèc eth desir d’anar-se’n çò de mès lèu possible entara casa de Caterina Ivanovna.
Plan que òc, ère ja massa tard entà anar ar acogament, mès arribaire a punt entath repais e veirie a Sonia.
Tornèc a posar-se entà reflexionar e diboishèc un arridolet dolorós.
Aué, aué, gasulhèc.
Aué madeish.
Qu’ei de besonh…
Ja se premanie a daurir era pòrta, quan aguesta se dauric sense qu’eth la toquèsse.
S’estrementic e arreculèc rapidaments.
Era pòrta s’anèc daurint de man en man, sense bronit, e de pic apareishec era figura deth personatge deth dia anterior, der òme que semblaue auer gessut dera tèrra.
Eth desconeishut s’arturèc en lumedan, guardèc en silenci a Raskolnikov e hec un pas entar interior der apartament.
Vestie madeish qu’era vesilha, mès eth sòn ròstre e era expression dera sua guardada auien cambiat.
Semblaue prigondaments apenat.
Après ues segondes de silenci, alendèc.
Sonque li mancaue hèr-se a vier era man ena caròla e virar eth cap entà retirar-se a ua prauba hemna desolada.
Qué voletz?, preguntèc Raskolnikov, paralisat d’espant.
Eth nauèth vengut non contestèc.
Còp sec, hec ua reveréncia tan prigonda, qu’era sua man dreta toquèc en solèr.
Qué hètz?, exclamèc Raskolnikov.
Me senti colpable, didec eth desconeishut en votz baisha.
De qué?
De pensar mau.
S’escambièren ua guardada.
Jo que non èra tranquil…
Quan arribéretz, er aute dia, seguraments embriac, e les didéretz as portièrs que vos amièssen entath comissariat, dempús d’auer interrogat as pintors sus es taques de sang, me shordèc que non vos hèssen cabau per çò de pensar-se qu’èretz begut.
E coma que me’n brembaua dera vòsta adreça, decidírem vier ager a preguntar…
Per tant, sò jo qui vos insultèc.
Qui venguec?, l’interrompec Raskolnikov, que començaue a compréner.
Alavetz, demoratz, vos, en aquera casa?
Qu’èra en portau damb d’autes persones.
Non vo’n brembatz?
Hè ja fòrça temps que demori e trabalhi en aquera casa.
Qu’è eth mestièr de pelhaire.
Çò que mès m’enquimère ei…
Raskolnikov se’n brembèc de pic de tota era scèna dera avant-vesilha.
Efectiuaments, en portau, ath delà des portièrs, i auie diuèrses persones, òmes e hemnes.
Un des òmes auie dit que l’auien d’amiar en comissariat.
Non se’n brembaue de com ère eth qu’auie manifestat aguesta pensada, ne tansevolh ara lo poirie arreconéisher, mès n’ère segur d’auer-se virat entada eth e auer responut quauquarren…
Que s’auie esclarit er inquietant mistèri deth dia anterior.
E çò de mès important ère qu’auie estat a mand de perder-se per un hèt tant insignificant.
Aqueth òme sonque auie pogut revelar qu’eth, Raskolnikov, auie vengut aquiu entà logar ua cramba e auie hèt cèrtes preguntes sus es taques de sang.
Per tant, aquerò ère tot çò que Porfiri Petrovitch podie saber; ei a díder, que se’n sabie deth sòn accès de deliri, mès d’arren mès, a maugrat dera sua “arma psicologica de dues huelhes”.
En resumit, que non sabie arren de positiu.
De manèra que, se non surgentauen naui hèts (e non auien de surgentar) qué li podien hèr?
Encara que lo detenguessen, com lo poirien confóner?
Ua auta causa que podie dedusir-se ère que Porfiri venguie de saber-se’n dera sua visita ena casa des victimes.
Abantes de veir eth pelhaire non sabie arren d’arren.
Qui ei Porfiri?
Eth jutge d’instrucción.
Qu’è estat jo.
Coma qu’es portièrs non vengueren, è vengut jo.
Aué?
A on èretz vos?
Ena casa deth jutge, darrèr dera pòrta interiora deth burèu.
Alavetz, èretz vos era suspresa?
Condatz-m’ac tot.
Donques veiratz, didec eth pelhaire.
Coma qu’es portièrs non volien vier a declarar dauant dera policia, damb era desencusa de qué ère tard e les estovarien era codena per auer vengut a shordar-les ad aguestes ores, m’enforismè de tau manèra que non podí dormir, e ager comencè a informar-me sus vos.
Aué, ja degudaments informat, è vengut a veir ath jutge d’instrucción.
Eth prumèr còp qu’è preguntat per eth, qu’ère absent.
Fin finau, en tresau viatge, m’an hèt passar en sòn burèu.
L’ac è condat tot exactaments coma se passèc.
Tant que m’escotaue, Porfiri Petrovitch anaue e venguie ara prèssa peth burèu, en tot pataquejar-se eth pièch damb eth punh.
S’auessa sabut aquerò abantes l’auria hèt detier.” De seguit gessec ara prèssa deth burèu, cridèc a quauquarrés e se botèc a parlar damb eth en un cornèr.
Dempús tornèc ath mèn costat e de nauèth comencèc a hèr-me preguntes e a insultar-me.
Tant qu’eth me fotie repotec darrèr de repotec, jo l’ac è condat tot.
L’è dit que vos auíetz carat quan jo vos acusè d’assassin e que non me reconeishéretz.
Eth a tornat as sòns va-e-veni e a dar-se còps en pièch, e quan vos an anonciat a vos, a vengut entà jo e m’a dit: “Passa darrèr d’aguesta pòrta e, entenes çò que sigue, non te botges d’aciu.” M’a hèt a vier ua cagira, m’a embarrat e m’a avertit: “Dilhèu te crida.” Mès quan a arribat Nicolàs e vos a dit adiu a vos, de seguit m’a dit a jo que me n’anèssa, en tot avertir-me que dilhèu me cridarie de nauèth entà interrogar-me.
A interrogat a Nicolàs ath tòn dauant?
Eth visitaire s’inclinèc un aute còp enquia tocar eth solèr.
Desencusatz era mia denoncia e era mia malicia.
Que Diu vos perdone, didec Raskolnikov.
Eth visitaire se tornèc a inclinar; encara que ja non tan prigondaments, e partic a pas brac seguit.
Se menspredaue ada eth madeish e se sentie umiliat pera sua pusillanimitat.
Londeman dera net fatau qu’auie trincat damb Dunia e Pulqueria Alexandrovna, Piotr Petrovitch se desvelhèc d’ora.
Es sòns pensaments s’auien aclarit, e li calec reconéisher, plan a maugrat sòn, que çò que s’auie passat era vesilha, hèt que l’auie semblat fantastic e lèu impossible alavetz, ère complètaments reau e irremediable.
Era nera sèrp der amor pròpri herit non auie cessat de rosigar-li eth còr pendent tota era net.
Çò de prumèr que hec en sautar deth lhet siguec vier a guardar-se en miralh: cranhie auer patit un vessament de bila.
Erosament non s’auie produsit tau vessament.
En veir eth sòn ròstre blanc, de persona distinguida, e un shinhau carnut, se padeguèc momentanèaments e auec eth convenciment de qué non li serie dificil remplaçar a Dunia, autanplan damb auantatge; mès lèu tornèc a veir es causes tau qu’èren, e alavetz fotèc un gran escopit, çò qu’arrinquèc ua arridalha de burla ath sòn joen amic e companh de cramba Andrés Simonovitch Lebeziatnikov.
Piotr Petrovitch, que se n’auie encuedat d’aguesta arridalha, l’anotèc en déuer, ja pro cargat de hège quauque temps, d’Andrés Simonovitch.
Era sua colèra aumentèc, e se didec que non auie d’auer fidat ath sòn companh de pension eth resultat dera sua entrevista dera net anteriora.
Qu’ère era dusau pegaria qu’era sua irritacion e eth besonh d’expandir-se l’amien amiat a cométer.
Ar arràs des malastres, era infortuna l’acacèc pendent tot eth maitin.
En Senat i auec un fracàs en debater-se eth sòn ahèr.
Un darrèr incident acomolèc era sua mala encolia.
Eth patron der apartament qu’auie logat en tot tier en compder eth sòn pròche maridatge, apartament qu’auie hèt apraiar ath sòn cargue, se remic en redon a trincar eth contracte.
Aguest òme ère estrangèr, un obrèr aleman enriquit, e reclamaue eth pagament des loguèrs escrits en contracte de loguèr, encara que Piotr Petrovitch l’entornaue er apartament tant apraiat que semblaue nau.
Ath delà, eth moblaire pretenie demorar-se enquiath darrèr roble dera quantitat auançada per uns mòbles que Piotr Petrovitch encara non auie recebut.
Mès, ath còp, ua darrèra esperança, ua hòla illusion, passèc peth sòn pensament.
Non poirie sajar-se quauquarren, encara?” Eth seductor rebrembe de Dunetchka li trauessèc eth còr coma ua agulha, e s’en aqueth moment auesse estat pro un simple desir entà aucir a Raskolnikov, solide fòrça que Piotr Petrovitch l’aurie exprimit.
Per qué dimònis aurè estat tan judiu?
Es mèns calculs qu’an mancat complètaments.
Jo me pensaua que, en deishar-les momentanèaments ena misèria, les premania entà que dempús vedessen en jo ara Providéncia en persona.
E se m’an escapat des mans…
Eres que non m’aurien deishat tant aisidaments.
Peth sòn anament, dempús dera ruptura s’aurien creigut obligades a entornar-me es sòs recebudi, e aquerò non les aurie estat ne agradiu ne aisit.
Ath delà aurie entrat en jòc era sua consciéncia.
S’aurien dit que com podien trincar damb un òme que s’auie mostrat tan generós e delicat damb eres.
E Piotr Petrovitch, damb un nau carrinclar de dents, se cridèc imbècil ada eth madeish.
Dempús de vier en aguesta conclusion, tornèc en sòn apartament mès irritat e furiós que quan auie gessut.
Ça que la, de seguit cridèc era sua atencion eth rambalh que venguie des crambes de Caterina Ivanovna a on se premanie eth repais des funeralhas.
Eth dia anterior auie entenut a díder quauquarren sus aguesta ceremònia.
Autanplan s’en brembèc de qué l’auien convidat, encara qu’es sues preocupacions l’auien empachat prestar atencion.
S’esdeguèc a informar-se de tot, en tot preguntar ara senhora Lipevechsel, que, per èster absenta Caterina Ivanovna (ère en cementèri), se n’encuedaue de tot e corrie ar entorn dera taula, ja premanida entath repais.
Atau s’en sabec Piotr Petrovitch de qué eth repais des funeralhas serie un acte solemne.
Lèu toti es logataris, enquia e tot quauqui uns que ne tansevolh auien coneishut ath defuntat, èren convidadi.
Andrés Simonovitch Lebeziatnikov se seirie ena taula, a maugrat deth sòn recent desengust damb Caterina Ivanovna.
Ada eth, Piotr Petrovitch, se lo demoraue coma ar òste distinguit dera casa.
Amalia Ivanovna auie recebut ua invitacion, coma cau, a maugrat des sues diferéncies damb Caterina Ivanovna.
Plan per aquerò s’ocupaue ara deth repais damb visibla satisfaccion.
S’auie apraiat coma entà ua grana solemnitat: encara qu’anaue de dòu, ludie capinauta un flambant vestit de seda.
Toti aguesti infòrmes e detalhs l’inspirèren a Piotr Petrovitch ua idia qu’ocupaue era sua ment tant que tornaue entara sua cramba, mielhor dit, ena d’Andrés Simonovitch Labeziatnikov.
Andrés Simonovitch s’auie passat tot eth maitin en sòn apartament, sabi pas per quin motiu.
Entre aguest e Piotr Petrovitch s’auien establit ues relacion fòrça estranhes, mès aisides d’explicar.
Piotr Petrovitch l’auie en òdi, lo menspredaue prigondaments, lèu deth madeish dia que s’auie installat ena sua cramba; mès, ath còp, lo cranhie.
Que non ère solet era avarícia çò que l’auie amiat a ostatjar-se en aquera casa, ara sua arribada en Petersburg.
Aguest motiu qu’ère eth principau, mès non er unic.
En èster encara ena sua localitat provinciana, auie entenut a parlat d’Andrés Simonovitch, eth sòn ancian pupil, que se consideraue coma un des joeni progressistes mès auançadi dera capitau, e autanplan coma un membre destacat de certans cercles, vertadèraments curiosi, que gaudien d’extraordinària reputacion.
Aquerò auie impressionat a Piotr Petrovitch.
Aqueri cercles tan poderosi que non ignorauen arren, que menspredauen e desmascauen a toti, li costauen un vague temor.
Plan que, en èster aluenhat d’aguesti cercles, non podie hèr-se ua idia exacta sus eri.
Auie entenut a díder, coma toti, qu’en Petersburg i auie progressistes, niilistes e tota sòrta d’apraiadors de errors, mès, coma era majoritat dera gent, exageraue eth sentit d’aguestes paraules dera manèra mès absurda.
Çò que mès l’enquimeraue de hège ja temps, çò que l’aumplie d’ua intranquillitat exagerada e contunha, èren es investigacions que realizauen taus partits.
Sonque per aguest motiu auie estat fòrça temps sense decidir-se a alistar Petersburg coma centre des sues activitats.
Aguestes societats l’inspiruaen un terror que poirie qualificar-se de mainadenc.
Diuèrsi ans endarrèr, quan començaue era sua carrèra ena sua província, auie vist as revolucionaris desmascar a dus nauts foncionaris que compdauen damb era sua proteccion.
Un d’aguesti cassi acabèc dera manèra mès escandalosa en contra deth denonciat; er aute auie auut tanben un finau fòrça anujós.
Plan per aquerò, Piotr Petrovitch, a penes en Petersburg, sagèc de saber-se’n des activitats de taus associacions: atau, en cas de besonh, se poirie presentar coma simpatizant e assegurar-se era aprobacion des naues generacions.
Entad aquerò auie compdat damb Andrés Simonovitch, e que s’auie adaptat rapidamens ath lengatge des reformadors ac demostraue era sua visita a Raskolnikov.
Mès de seguit se n’encuedèc de qué Andrés Simonovitch non ère qu’un praube òme, ua vertadèra mediocritat.
Totun, aquerò non alterèc es sues conviccions ne siguec pro entà padegar-lo.
Encara que toti es progressistes auessen estat madeish d’estupids, era sua inquietud non s’aurie padegat.
Aqueres doctrines, aqueres idies, aqueri sistèmes (que damb eri Andrés Simonovitch l’aumplie eth cap) non l’impressionauen guaire.
Sonque desiraue poder seguir eth plan que s’auie prepausat, e, per tant, que l’interessaue saber se com se costauen es escandals mentats anterioraments e s’es òmes que les costauen èren vertadèraments tot-poderosi.
En resumit, aurie motius entà enquimerar-se se lo denonciauen quan comencèsse bèth negòci?
Per quines activitats se lo podie denonciar?
Qui èren es que tirauen era atencion de semblables inspectors?
E, sustot, calie arribar a un acòrd damb taus investigadors, en tot comprometer-les ath còp, enes sòns ahèrs, s’èren reauments tan temibles?
Serie prudent de sajà’c?
Non les poirie autanplan tier entà amiar a tèrme es sòns pròpris projèctes?
Piotr Petrovitch s’aurie pogut hèr d’autes moltes preguntes coma aguestes…
Andrés Simonovitch ère un omenet escanaulit, escrofulós, que pertanhie ath còs de foncionaris e trabalhaue en un burèu public.
Eth sòn peu ère d’un ròi lèu blanc e ludie ues poblades pursères que d’eres se sentie fòrça capinaut.
Lèu tostemp auie es sòns uelhs malauts.
Ath hons, qu’ère ua bona persona, mès eth sòn lengatge, d’ua presumpcion qu’arribaue ena pedantaria, contrastaue grotèscaments damb era sua escanaulida figura.
Se lo consideraue coma un des logataris mès distinguidi d’Amalia Ivanovna, donques que non s’embriagaue e pagaue puntuauments eth loguèr.
A maugrat de totes aguestes qualitats, Andrés Simonovitch ère pro pèc.
Era sua afiliacion ath partit progressista aubedic a un impuls irreflexiu.
Qu’ère un d’aguesti nombrosi praubi òmes, d’aguesti temarduts ignorants que s’apassionen per quinsevolh tendéncia de mòda, entà envilir-la e desacreditar-la de seguit.
Aguesti individús meten en ridicul totes es causes, encara qu’a viatges s’autregen ada eres damb era màger sinceritat.
Mos cau díder, ath delà, que Lebeziatnikov, a maugrat deth sòn bon caractèr, començaue tanben a non poder tier ath sòn òste e ancian tutor Piotr Petrovitch: era antipatia auie surgentat espontanèaments e per ambdues parts.
Per pòc perspicaç que siguesse, Andrés Simonovitch se n’auie encuedat de qué Piotr Petrovitch non ère sincèr damb eth e lo menspredaue secretaments; en resumit, qu’auie ath sòn dauant a un òme desparièr d’aqueth qu’aparentaue Lujine.
Auie sajat d’expausar-li eth sistèma de Furier e era teoria de Darwin, mès Piotr Petrovitch l’escotaue damb un gèst sarcastic de hège bèth temps, e darrèraments li responie damb expressions insultantes.
En resumit, que Lujine se n’auie encuedat de qué Andrés Simonovitch ère, ath delà d’un pèc, un blagaire que non auie era mendre influéncia en partit.
Sonque s’en sabie de causes a trauèrs de conductes fòrça indirèctes, e enquia ena sua mission especiau, era dera propaganda, non n’ère guaire segur, donques que solie embolhar-se enes sues explicacions.
Per tant, non ère de crànher coma investigador ath servici deth sòn partit.
Digam de passa que Piotr Petrovitch, en installar-se ena casa de Lebeziatnikov, mès que mès enes prumèrs dies, acceptaue de boni talents es compliments, vertadèraments estranhs, deth sòn patron, o, aumens, non protestaue quan Andrés Simonovitch lo consideraue dispausat a favorir er establiment d’ua commune en carrèr des Bourgeois, o a consentir que Dunetchka auesse un aimant ath mes de maridar-se damb era o a compremeter-se a non batiar as sòns hilhs.
Lo vantauen de tau manèra es laudances, siguesse quina siguesse era sua condicion, que non refusaue aguesti compliments.
Aqueth maitin auie negociat diuèrsi titols e, seigut ena taula, compdaue es hèishi de bilhets qu’acabaue de recéber.
Andrés Simonovitch, que lèu tostemp anaue escàs de sòs, se passejaue pera cramba, simulant guardar aqueri papèrs damb ua indiferéncia que tocaue eth mensprètz.
Plan que òc, Piotr Petrovitch non admetie de cap des manères era sinceritat d’aguesta indiferéncia, e Lebeziatnikov, ath delà de compréner aguesta actitud de Lujine, se didie, non sense amarum, qu’encara se compladie en mostrar-li es sòns sòs entà mortificar-lo, hèr-li sénter era sua insignificància e rebrembar-li era distància qu’es bens de fortuna establien entre ambdús.
Andrés Simonovitch avertic qu’aqueth maitin eth sòn òste a penes li prestaue atencion, a maugrat de qué eth l’auie començat a parlar deth sòn tèma preferit: er establiment d’ua naua commune.
Mès Andrés Simonovitch atribuie aguestes mòstres de mala encolia ath desengust que l’auie costat era sua ruptura damb Dunetchka, tèma qu’auie fòrça vams d’abordar.
Consideraue que podie expausar sus aguesta question punts d’enguarda progressistes que padegarien ath sòn respectable amic e premanirien eth terren entara sua pròcha afiliacion ath partit.
Sabetz quauquarren deth repais de funeralhas que balhe aguesta veuda vesia nòsta?, preguntèc Piotr Petrovitch, en tot interrómper a Lebeziatnikov en punt mès interessant des sues explicacions.
Mès, non vo’n brembatz que vos parlè d’aquerò ager e vos balhè era mia opinion sus aguestes ceremònies…?
Ath delà, era veuda vos a convidat a vos.
Enquia e tot parléretz vos damb era, ager.
Qu’ei incredible qu’aguesta pèga s’age despenut en un repais de funeralhas toti es sòs que li balhèc aguest aute pèc: Raskolnikov.
M’è demorat atupit quan è vist passar, hè ua estona, aguesti preparatius, aguestes beuendes…
Qu’a convidat a diuèrses persones.
Eth diable saberà se per qué ac hè.
Piotr Petrovitch semblaue auer abordat aguest ahèr damb ua intencion secreta.
De ressabuda quilhèc eth cap e exclamèc:
Com!
Didetz que m’a convidat a jo tanben?
Quan?
Non me’n brembi…
Non pensi vier…
Quin papèr haria jo en aguesta casa?
Jo solet escambiè ues paraules damb aguesta hemna entà dider-li que, coma veuda prauba d’un foncionari, poirie obtier en concèpte d’ajuda ua quantitat equivalenta a un an de sodada deth defuntat.
M’aurà convidat per aquerò?
Ha, ha!
Jo tanpòc i pensi anar, didec Libeziatnikov.
Que serie er arràs que venguéssetz vos.
Ha, ha, ha!
Que jo li balhè ua repassada?
M’ac condèren ager: hè un mès o ua causa atau, vos, pataquegéretz a Caterina Ivanovna…
Atau son es conviccions!
Vos, deishèretz de cornèr eth vòste feminisme pendent un moment, ha, ha, ha!
Piotr Petrovitch que semblaue satisfèt, dempús de çò que venguie de díder, tornèc enes sòns compdes.
Aquerò son estupides calomnies, repliquèc Andrés Simonovitch, que cranhie qu’aguest incident s’escampilhèsse.
Es causes non se passèren atau.
Non, ne plan mens!, çò que vos an condat ei ua vertadèra calomnia.
Jo non hi que defener-me.
Era se lancèc contra jo damb es ungles premanides.
Lèu m’arrinque ua pursèra…
Jo considèri qu’es òmes auem eth dret a defener-mos.
Ath delà, jo non tolerarè jamès que s’exercisque contra jo era mendre violéncia…
Çò de contrari serie favorir eth despotisme.
Qué volétz, vos, que hessa: que me deishèssa pataquejar passiuaments?
Jo me limitè a refusar-la.
Lujine deishèc anar era sua riseta sarcastica.
Ha, ha, ha!
Vos me voletz shordar pr’amor qu’ètz de mala encolia.
E didetz causes que non an arren a veir damb era question deth feminisme.
Que non m’auetz comprenut.
Jo me didí que se consideraua ara hemna parièra ar òme autanplan en çò que tanh ara fòrça fisica (opinion que comence a esparger-se), era egalitat auie d’existir tanben en camp dera luta.
Coma ei naturau, dempús comprení que non calie plantejar aguesta question, pr’amor qu’era societat futura serie organizada de manèra qu’es diferéncies entre es èssers umans non existirien…
Per tant, ei absurd cercar era egalitat en çò que tanh as peleges e as còps.
Plan que non sò cèc, e veigui qu’es litigis existissen encara… mès, damb eth temps, non existiràn, e s’ara existissen…
Dimònis!
Un pèrd eth hiu des sues idies quan parle damb vos…
Se non vengui ath repais de funeralhas non ei per çò der incident que comentam, senon per principi, per non aprovar damb era mia preséncia aguest costum estupid de celebrar era mòrt damb un repais…
Plan qu’auria pogut acodir per diversion, entà arrir…
E i auria anat s’auessen assistit pòpes; mès, malerosaments, non i van.
Ei a díder, qu’acceptaríetz era ospitalitat que vos aufrís ua persona e vos seiríetz ena sua taula entà burlar-vo’n d’era e escopir-li, entà didè’c atau, se non ac è entenut mau.
Arren d’escopir.
Se tracte d’ua simpla protèsta.
Jo actui damb ua finalitat utila.
Atau posqui prestar ua ajuda indirècta ara propaganda des naues idies e ara civilizacion, causa qu’ei un déuer entà toti.
E aguest déuer dilhèu se complís mielhor en tot prescindir des convencionalismes sociaus.
Que posqui semiar era idia, eth bon seme.
D’aguest seme germiaràn hèts.
En qué escarni as persones que damb eres actui atau?
Començaràn per senter-se herides, mès dempús veiràn que les è prestat un servici.
Vaquí un exemple: s’a repotegat a Terevieva qu’ara forme partida dera commune e qu’a deishat ara sua familha pr’amor de… autrejar-se liuraments, qu’age escrit ua carta a sa pairs en tot dider-les claraments que non volie víuer estacada as prejudicis e que volie contrèir ua union liura.
Se ditz qu’a estat massa dura, qu’auie d’auer tengut pietat e auer-se comportat damb mès diplomacia.
Plan, donc, a jo me semble qu’aguesta manèra de pensar ei absurda, qu’en aguest cas es formules sobren e s’impause ua protèsta clara e dirècta.
Un aute cas: Ventza a viscut sèt ans damb eth sòn marit e l’a abandonat damb es sòns dus hilhs, en tot manar-li ua carta qu’en era li ditz francaments: “Me sò encuedada de qué non posqui èster erosa ath tòn costat.
Non te perdonarè jamès que m’ages enganhat, en tot amagar-me que i a ua auta organización sociau: era commune.
M’a informat d’aquerò, darrèraments, un òme magnanim, qu’ada eth m’è autrejat e que vau a seguir entà fondar damb eth ua commune.
Te parli atau pr’amor que me semblarie vergonhós enganhar-te.
Non demores que torna ath tòn costat: ja non ei possible.
Te desiri que sigues fòrça erós”.
Atau s’an d’escríuer aguestes cartes.
A tot darrèr, sonque ère era dusau.
Mès encara que siguesse era quatau o era quinzau, aquerò qu’a pòca importància.
Ara mès que jamès senti auer perdut ath mèn pair e ara mia mair.
Guairi viatges è soniat ena mia protèsta contra eri!
Que ja me les auria apraiat entà hèr-me a vier era escadença de dider-les aguestes causes.
Ne sò solide fòrça de qué les auria convençut.
Que les auria aclapat.
Credetz-me que senti non auer ad arrés a qui…
Aclapar!
Ha, ha, ha!
En fin, deishem aquerò.
Escotatz: coneishetz ara hilha deth defuntat, ad aguesta gojateta escanaulida?
Vertat qu’ei cèrt çò que se ditz d’era?
Vaquí un ahèr interessant!
Ena mia pensada, ei a díder, sivans es mies conviccions personaus, era situacion d’aguesta hemna ei era mès normau dera hemna.
Per qué non?
Ei a díder, distinguons.
Ena societat actuau aguest genre de vida non ei normau, plan que òc, donques que se tie per motius forçadi, mès ne serà ena societat futura a on se poirà alistar liuraments.
De un aute costat, era qu’auie tot eth dret a autrejar-se.
Qu’ère ena misèria.
Per qué non auie de dispausar de çò qu’ère eth sòn capitau, entà didè’c atau?
Naturauments, ena societat futura, eth capitau non aurie rason d’èster, mès eth papèr dera hemna galanta cuelherà un aute significat e serà regulat d’ua manèra racionau.
Per çò que tanh a Sonia Simonovna, jo considèri es sòns actes en moment actuau coma ua viua protèsta, ua protèsta simbolica contra er estat dera societat presenta.
Plan per aquerò, senti per era ua especiau estimacion, autant, que sonque de verder-la senti ua grana alegria.
Donques a jo m’an dit que vos la hèretz enlà dera casa.
Lebeziatnikov perdec er oremus.
Ua naua calomnia!, bramèc.
Es causes non se passèren atau, ne plan mens.
Non, non, de cap manèra!
Caterina Ivanovna ac a condat tot coma l’a semblat, pr’amor que non a comprenut arren.
Jo non è cercat jamès es favors de Sonia Simonovna.
Jo sagè solet d’illustrar-la dera manèra mès desinteresada, en tot esdegar-me a desvelhar en era er esperit dera protèsta…
Aquerò ère tot çò que jo desiraua.
Era madeisha se n’encuedèc de qué non podie quedar-se aciu.
Supausi que l’auratz convidat a formar partida dera commune.
Permetetz-me que vos diga que vos ac cuelhetz tot de trufaria e qu’aquerò me semble penible.
Que non comprenetz arren.
Era commune non admet cèrtes situacions personaus; precisaments s’està aciu entà suprimir-les.
Eth papèr d’aguesta joena perderà eth sòn ancian significat laguens dera commune: çò qu’ara mos semble ua pegaria, dempús mos semblarà un acte intelligent, e çò qu’ara se considère ua corrupcion, dempús serà quauquarren totafèt normau.
Que tot depen deth miei, der ambient.
Eth miei ei tot, e er òme arren.
Qu’ei vertat que jo me tengui a tirassar-la entara nòsta agropacion, mès damb intencions totafèt desparières as que vos supausatz…
De qué vo n’arritz?
Nosati auem eth prepaus d’establir era nòsta pròpria commune sus bases mès solides qu’es precedentes; nosati anam mès luenh qu’es nòsti predecessors.
Refusam fòrça causes.
Se Dobroliubov gessesse dera hòssa, discutiria damb eth.
Per çò de Bielinsky, riblarè eth clau qu’eth a clauat.
Mentretant, seguisqui en tot educar a Sonia Simonovna.
Qu’a un anament beròi.
E vos vo’n profitatz d’aquerò, non?
Ha, ha!
De cap manèra; tot çò de contrari.
Mès, per qué non me credetz?
Per quin motiu vos è d’enganhar, didetz-me?
Vos asseguri que…, e jo sò eth prumèr estonat…, era se mòstre damb jo extremadaments, lèu morbosaments, pudica.
E vos, plan, la seguitz illustrant.
Ha, ha, ha!
De cap manèra!
De cap manèra!
Ò, quin sentit tan grosssièr e, perdonatz-me, tant estupid balhatz ara paraula “cultura”!
Vos que non comprenetz arren.
Be n’ètz de pòc auançat encara, mon Diu!
Nosati desiram era libertat dera hemna, e vos, vos sonque pensatz en aguestes causes…
Deishant de cornèr es questions dera castedat e eth pudor femenins, qu’ena mia pensada son absurdi e inutils, admeti era resèrva d’aguesta joena damb jo.
Era exprimís d’aguesta manèra era sua libertat d’accion, qu’ei eth solet dret que pòt exercir.
Plan que òc, s’era venguesse a dider-me: T’estimi, jo me senteria plan erós, pr’amor qu’aguesta gojata me shaute fòrça, mès enes circonstàncies actuaus arrés se mòstre damb era mès respectuós que jo.
Me tengui a demorar e fidar.
Que serie mès avient que li hèssetz un petit present.
Vos que non comprenetz arren, vos ac torni a díder.
Era situacion d’aguesta gojata l’autorize a pensar atau, plan que òc; mès que non se tracte d’aquerò, non, de cap manèra.
Vos la menspredatz sense mès ne mès.
En tot agarrar-vos a un hèt que vos semble, erronèaments, menspredable, vos remitz a considerar umanament a un èsser uman.
Vos non sabetz se com ei aguesta joena.
Çò que me hè dò ei qu’en aguesti darrèri tempsi a deishat de liéger.
Ja non me demane libres, coma hège abans.
Tanben me desenguste que, a maugrat de tota era sua energia e tot er esperit de protèsta qu’a demostrat, balhe encara pròves de cèrta manca de decision, d’independéncia, entà didè’c atau; de negacion, s’ac voletz, que l’empedís trincar damb cèrti prejudicis… damb cèrtes estupiditats.
Ça que la, aguesta gojata compren perfèctaments fòrça causes.
Per exemple, se n’a encuedat exactaments de çò que supause eth costum de punar era man, mejançant eth quau er òme ofense ara hemna, donques que li demòstre que non la considère parièra ada eth.
È debatut aguesta question damb es mèns companhs e è expausat ara gojata eth resultat deth debat.
Ara sò en tot explicar-li eth problema dera entrada liura enes cases particulares, ena nòsta societat futura.
Qué ei aquerò?
En aguesti darrèri tempsi s’a debatut era question seguenta: un membre dera commune, a eth dret d’entrar liuraments ena casa de un aute membre dera commune a quinsevolh ora e sigue aguest membre varon o hemna…?
Era responsa ad aguesta pregunta a estat afirmatiua.
Ha, ha, ha!
Andrés Simonovitch s’esforismèc.
Que non auetz ua uata causa en cap!
Sonque pensatz en aguesti maudidi besonhs!
Be ne sò d’empanaït d’auer-vos expausat eth mèn sistèma e auer-vos parlat d’aguesti besonhs prematuraments!
Qu’eth diable me hèsque a vier!
Aguest qu’ei eth punt clau de toti es òmes que pensen coma vos!
Se’n burlen d’ua causa abantes de coneisher-la.
E encara se pensen qu’an rason!
Cuelhen era portadura d’èster capinauts sabi pas de qué.
Jo tostemp è estat dera opinion de qué aguestes questions non se pòden expausar as novicis senon ath finau, quan ja coneishen ben eth sistèma, en resumit, quan ja an estat avientaments dirigidi e educadi.
Mès, en fin, didetz-me, vos ac prègui, qué ei çò que vedetz de vergonhós e vil en… es latrines, cridem-les atau.
Jo sò eth prumèr qu’ei prèst a netejar totes es latrines que volgatz, e non veigui en aquerò cap sacrifici.
Ath contrari, qu’ei un trabalh nòble, donques que beneficie ara societat, e, plan que òc, superior ath d’un Rafael o ath d’un Pushkin, pr’amor qu’ei mès util.
E mès nòble, plan mès nòble, ha, ha, ha!
Qué voletz díder damb aquerò de mès “nòble”?
Jo non compreni aguestes expressions quan s’apliquen ara activitat umana.
Noblesa…, magnanimitat…
Aguesti concèptes non son qu’absurdes estupiditats, vielhes frases dictades pes prejudicis e que jo refusi.
Tot çò qu’ei util entara umanitat ei nòble.
Entà jo qu’a valor sonque ua paraula: utilitat.
Arritz-vo’n tot çò que volgatz, mès qu’ei atau.
Piotr Petrovitch se desgahonaue d’arrir.
Auie acabat de compdar es sòs e se les auie sauvat, en tot deishar solet uns bilhets ath dessús dera taula.
Eth tèma des latrines, a maugrat dera sua vulgaritat, auie costat mès d’ua discussion entre Piotr Petrovitch e eth sòn joen amic.
Çò de mès divertit deth cas ère qu’Andrés Simonovitch, que, maugrat tota era sua indepencéncia e es sòns crits de protèsta, non gausaue acarar-se dubèrtaments damb Piotr Petrovitch, pr’amor que sentie entada eth, possat, plan, per un ancian costum, cèrt respècte.
Didetz-me ua causa, repliquèc Lujine en un ton de grossièr mensprètz: poiríetz…?
Me semble que ja an tornat toti deth cementèri.
Les è entenut pujar.
Qu’è besonh de veir un moment ad aguesta gojata.
Entà qué?, preguntèc Andrés Simonovitch, estonat.
Me cau parlar-li.
Me n’anarè lèu d’aciu e voleria hèr-li a saber que…
En fin, vos que podetz èster present en aguesta convèrsa.
Aquerò serà çò de mielhor, pr’amor que, de un aute costat, Diu se’n sap çò que vos pensaríetz.
Jo non pensaria absoludaments arren.
Non è balhat ara mia pregunta era mendre importància.
S’auetz bèth ahèr entà tractar damb aguesta joena, arren mès aisit que hèr-la a vier.
Vau a cercar-la, e podetz èster segur de qué non vos shordarè.
Efectiuaments, ath cap de cinc menutes, Lebeziatnikov arribaue damb Sonetchka.
Era joena ère, coma ère pròpri d’era, en extrèm trebolada e susprenuda.
En aguesti casi se sentie tostemp intimidada: es cares naues li costauen vertadèr terror.
Qu’ère ua impression dera mainadesa que s’auie anat aumentant damb eth temps.
Piotr Petrovitch li hec un cortés recebement, non exent de cèrta familiaritat alègra, que semblaue plan pròpria d’un òme seriós e respectable, coma eth que se dirigie a ua persona tan joena e, en bèri aspèctes tant interessanta.
S’esdeguèc a installar-la comòdaments dauant dera taula e dauant d’eth.
Quan se seiguec, Sonia passegèc ua guardada ath sòn entorn: es sòns uelhs se tachèren en Lebeziatnikov, dempús enes sòs qu’auie sus era taula e fin finau en Piotr Petrovitch, que ja non podec deishar-lo de uelh.
Se diderie qu’auie quedat embelinada.
Lebeziatnikov se filèc de cap ara pòrta.
Piotr Petrovitch se lheuèc, li didec a Sonia per senhaus que non se botgèsse e arturèc a Andrés Simonovitch en moment qu’aguest anaue a gésser.
Ei baish Raskolnikov?, li preguntèc en votz baisha.
A arribat ja?
Raskolnikov?
Oc, qu’ei baish.
Per qué?
Òc, l’è vist entrar.
Vos prègui que vos estetz aciu e que non me deishetz solet damb aguesta… senhoreta.
Er ahèr que mos cau tractar qu’ei insignificant, mès Diu se’n sap des conclusions que poirie extrèir dera nòsta entrevista aguesta gent…
Non voi que Raskolnikov vage condant per aquiu…
Comprenetz çò que voi díder?
Compreni, compreni, didec Lebeziatnikov damb sobta luciditat.
Qu’ètz en vòste dret.
Es vòsti temors per çò que hè a jo son francaments exageradi, mès…
Qu’auetz tot eth dret a obrar atau.
Plan, donc, me quedarè.
Vierè ath cant dera hièstra e non vos shordarè bric.
Ena mia pensada, vos qu’auetz eth dret de…
Piotr Petrovitch entornèc en fautulh e se seiguec dauant de Sonia.
La guardèc atentiuaments, e eth sòn ròstre cuelhec ua expression extremadaments grèu, autanplan sevèra.
Sonia acabèc de pèrder era serenor.
Prumèr de tot, Sonia Simonovna, balhatz-li es mies desencuses ara vòsta aunorabla mair…
Non m’enganhi, vertat?
Caterina Ivanovna ei era vòsta senhora mair, vertat?
Piotr Petrovitc estaue seriós e fòrça amable.
Evidentaments sauvaue es mès amistoses relacions respècte a Sonia.
Òc, repliquèc aguesta, ara pressa e espaurida, qu’ei era mia dusau mair.
Plan, donc, didetz-li que me desencuse.
Circonstàncies autrús ara mia volentat m’empachen assistir ath repais.
Me referisqui ad aguest repais de funeralhas qu’a auut era gentilesa de convidar-me.
L’ac vau a díder ara madeish.
E Sonetchka se botèc de pes còp sec.
Que me cau dider-vos quauquarren mès, l’avertic Piotr Petrovitch, arrint dauant dera ingenuitat dera gojata e dera sua ignorància des costums sociaus.
Sonque qui non me coneishe pòt pensar que sò capable de shordar a ua auta persona, de hèr-la-me a vier per un motiu tan futil coma eth que vengui d’expausar e que solet a interès entà jo.
Non, es mies intencions que son d’autes.
Sonia s’esdeguèc a tornar-se a sèir.
Es sòns uelhs estramunquèren de nauèth damb es bilhets multicolors, mès era los deishèc de uelh de seguit e tornèc a tachar-les en Lujine.
Guardar es sòs des auti li semblaue ua inconveniéncia, mès que mès, ena situacion que se trapaue…
Se tenguec a observar es lunetes de montura d’aur que Piotr Petrovitch auie ena sua man quèrra, e dempús tachèc era sua guardada en supèrb anèth ornat damb ua pèira auriòla qu’eth cavalièr ostentaue en dit miei dera madeisha man.
Fin finau, en non saber a on guardar, tachèc era vista ena cara de Piotr Petrovitch.
Que, dempús d’un majestuós silenci, seguic:
Ager auí era escadença d’escambiar dues paraules damb era malerosa Caterina Ivanovna, e aquerò siguec pro entà que me n’encuedessa de qué se trape en un estat… anormau, entà didè’c atau.
Cèrt; qu’ei un estat anormau, s’esdeguèc a repetir Sonia.
O, entà didè’c mès claraments, mès exactaments, en un estat morbós.
Òc, òc, mès claraments…, morbós.
Plan, donc; amiat per un sentiment umanitari e… e de pietat, entà didè’c atau, jo desiraria èster-li util, en veir era posicion extrèmaments dificila, qu’ara fòrça s’a de trapar.
Pr’amor que tengui entenut que sonque vos ètz eth solet sosten d’aguesta malerosa familha.
Sonia se lheuèc ara imprevista.
Permetetz-me preguntar-vos, dicec, s’ager li parlèretz d’ua pension.
Era me didec que vos vos encargaríetz d’artènher que se la balhèssen.
Ei vertat aquerò?
Non, non, de cap manèra!
Aquerò ei enquia e tot absurd en un cèrt sentit.
Jo solet li parlè d’ua ajuda temporau que se l’autrejarie pera sua condicion de veuda d’un foncionari mòrt en servici, e l’avertí que tau ajuda sonque la poirie recéber se compdaue damb influéncies.
Ath delà, me semble qu’eth vòste defuntat pair non solet non auie servit pro temps entà auer eth dret ara retirada, senon que ne tansevolh prestaue servici en moment dera mòrt.
E era soniaue ja damb ua pension!
Ha, ha, ha!
Quina imaginacion qu’a aguesta senhora!
Damb eth vòste permís.
Sonia se premanit a anar-se’n.
Un moment.
Encara non è acabat.
A, plan, gasulhèc era joena.
Sètz-vos, se vos platz.
Sonia, desconcertada se seiguec un còp mès.
En veir era trista situacion d’aguesta hemna, que li cau atier a mainatges de cuerta edat, jo voleria, coma ja vos è dit, èster-vos util ena mesura des mèns mieis…
Comprenetz-me, ena mesura des mèns mieis e arren mès.
Per exemple, se poirie organizar ua subscripcion o ua tòia o quauquarren semblable, coma sòlen hèr en aguesti cassi es parents o es persones estranhes que desiren acodir en ajuda de bèth malerós.
Aquerò ei çò que volia díder.
Era causa me semble possibla.
Òc, qu’està plan ben…
Piotr Petrovitch.
Que pòt èster, òc, mès… deishem-ac entà mès endauant, encara que mos calgue començar aué madeish.
Mos tornaram a veir tath ser, e alavetz poiram establir es bases deth negòci, entà didè’c atau.
Vietz tàs sèt.
Fidi qu’Andrés Simonovitch volerà acompanhar-mos…
Mès que i a un punt que voleria tractar damb vos prealablaments damb tota seriositat.
Per aquerò, sustot, m’è permetut cridar-vos, Sonia Simonovna.
Jo creigui qu’es sòs non s’an de botar enes mans de Caterina Ivanovna.
Eth repais d’aué qu’ei ua bona pròva d’aquerò.
En non auer, coma qui ditz, un tròç de pan entà deman, ne sabates que botar-se, ne arren, a tot darrèr, a crompat rom de Jamaica e enquia e tot me pensi que cafè e vin de Madeira.
Qu’ac è vist en passar.
Deman tota era familha tornarà a èster jos eth vòste cargue e vos les auratz de balhar enquiath darrèr mòs de pan.
Aquerò qu’ei absurd.
Plan per aquerò jo opini qu’era subscripcion s’a d’organizar a esquies d’aguesta malerosa veuda, entà que solet vos governetz es sòs.
Qué vos semble?
Donques… sabi pas…
Era qu’ei atau solet aué… un còp ena vida…
Qu’auie talents de poder aunorar era memòria…
Mès ei fòrça intelligenta.
Ath delà, vos podetz hèr çò que volgatz, e jo vos quedarè plan… plan… e eri tanben…
E Diu vos… vos…, e es orfanèls…
Sonia non podec acabar: l’ac empediren es somics.
Alavetz non parlem mès der ahèr.
E ara ajatz era bontat d’acceptar entàs prumèrs besonhs dera vòsta mair, aguesta quantitat, que represente era mia aportacion personau.
Aciu que l’auetz.
Coma qu’es mies despenes son moltes, en tot sentè’c de vertat, non posqui hèr mès.
E Piotr Petrovitch autregèc a Sonia un bilhet de dètz robles, dempús d’auer-lo desplegat suenhosaments.
Sonia lo cuelhec, se rogic, se lheuèc en un bot, prononcièc quauques paraules inintelligibles e s’esdeguèc a retirar-se.
Piotr Petrovitch l’acompanhèc cortèsaments enquiara pòrta.
Era gessec dera cramba ara prèssa, prigondaments trebolada e correc entara casa de Caterina Ivanovna, cuelhuda d’ua extraordinària emocion.
Pendent tota aguesta scèna, Andrés Simonovitch, damb era fin de non méter cap dificultat en dialòg, s’auie quedat ath costat dera hièstra, o auie passejat en silenci pera cramba; mès quan Sonia s’auec retirat, s’apressèc a Piotr Petrovitch e l’aufric era man damb gèst solemne.
Qu’ac è vist tot e ac è entenut tot, didec, soslinhant aguesta darrèra paraula.
Çò que venguetz de hèr ei nòble, ei a díder, uman.
Ja è vist que non voletz que vos balhen es gràcies.
E encara qu’es mèns principis particulars m’empedissen, ac cohèssi, practicar era caritat privada pr’amor que non solet ei insufisenta entà extirpar eth mau, senon que, peth contrari, lo fomente, non posqui mens de cohessar-vos qu’eth vòste gèst m’a costat vertadèra satisfaccion.
Ò!, òc; eth vòste gèst m’a impressionat.
Òc, òc qu’a importànica.
Un òme que coma vos se sent ofensat, herit, per çò que se passèc ager, e que, ça que la, ei capable d’interessar-se peth malastre des auti: un òme atau, encara qu’es sòns actes constituissen un error sociau, qu’ei digne d’estimacion.
Non demoraua aquerò de vos, Piotr Petrovitch, mès que mès, tient en compde es vòstes idies, que son entà vos un vertadèr trebuc, e guaire important!
A!, com vos a impressionat er incident d’ager!, exclamèc eth brave d’Andrés Simonovitch, en tot sénter que se tornaue a desvelhar en eth era sua anciana simpatia per Piotr Petrovitch.
Mès, didetz-me: per qué balahtz tanta importància ath matrimòni legau, estimat e nòble Piotr Petrovitch?
Per qué autrejar un lòc tan naut ad aguesta legalitat?
Pataquejatz-me se voletz, mès vos cohèssi que me senti erós, òc, erós de veir qu’aguest compromís s’a trincat; de saber qu’etz, vos, liure, e de pensar que vos non ètz complètaments perdut entara umanitat…
Òc, me senti erós; ja vedetz que vos sò franc.
Jo balhi importància ath matrimòni legau pr’amor que non voi amiar còrnes, repliquèc Lujine, que semblaue preocupat per díder quauquarren, e pr’amor que tanpòc voi educar mainatges que d’eri non ne seria jo eth pair, coma se passe soent enes unions liures que vos predicatz.
Es hilhs?
Auetz dit es hilhs?, exclamèc Andrés Simonovitch, en tot estrementir- se coma un shivau de guèrra qu’enten eth son deth clarin.
Plan que òc, ei ua question sociau dera mès nauta importància, que i èm d’acòrd, mès que se resolverà mejançant normes plan desparières des que regissen ara.
Mès ja ne parlaram d’aquerò mès endauant.
Ara analisem solet era question des còrnes.Vos cohèssi qu’ei eth mèn tèma preferit.
Aguesta expression baisha e grossièra difusada per Pushkin non figurarà enes diccionaris deth futur.
Pr’amor que, en resumit, se qué ei aquerò des còrnes?
Ò, quina aberracion!
Còrnes…!
Per qué?
Aquerò qu’ei absurd, non ne dobtetz.
Era union liura les harà desparéisher.
Es còrnes non son qu’era conseqüéncia deth matrimòni legau, eth sòn correctiu, entà didè’c atau…, un acte de protèsta… d’aguest punt d’enguarda non an arren d’umiliants.
Se quauque viatge…, encara qu’aquerò sigue ua suposicion absurda…, se quauque viatge jo contreiguessa matrimòni legau e amiessa aguesti maudits còrnes, me senteria plan erós, e li dideria ara mia hemna: “Enquiad aguest moment, estimada mia, me sò limitat a estimar-te, mès ara te respècti peth hèt d’auer sabut protestar…” Vo n’arritz…?
Aquerò demòstre que non auetz auut valor entà trincar damb es prejudicis…
Qu’eth diable me hèsque a vier…!
Compreni perfèctaments er anug que supause veder-se enganhat quan un ei maridat legauments; mès aquerò non ei qu’ua miserabla conseqüéncia d’ua situacion umilianta e degradanta entàs dus conjunchs.
Pr’amor que, quan a un li boten es còrnes damb tota franquesa, coma se passe enes unions liures, se pòt díder que non existissen, pr’amor que pèrden tot eth sòn significat, e autanplan eth nòm de còrnes.
Qu’ei mès, en aguest cas, era hemna balhe ath sòn companh ua pròva d’estimacion, donques que lo considère incapable d’opausar-se ara sua felicitat e pro culte entà non sajar de resvenjar-se deth nau espós…
Qu’eth diable me hèsque a vier…!
Jo me digui a viatges que se me maridèssa, se me junhèssa a ua hemna, legau o liuraments, qu’aquerò impòrte pòc, e passèssa eth temps sense qu’era mia hemna auesse un aimant, l’ac haria a vier jo madeish e li dideria: “Amiga mia, t’estimi de vertat, mès çò que mès m’impòrte ei meritar era tua estimacion.” Qué vos semble?
È rason o non?
Piotr Petrovitch arric burlescaments, mès damb gèst distrèt.
Eth sòn pensament qu’ère en un aute lòc, causa que Lebeziatnikov non se tardèc a notar, ath delà de liéger era preocupacion en sòn ròstre.
Lujine semblaue afectat e se heregaue es mans damb mina cogitosa.
Andrés Simonovitch rebrembarie aguesti detalhs bèth temps dempús.
Que non ei aisit explicar se com auie neishut, en capvirat cervèth de Caterina Ivanovna, era idia insensata d’aqueth repais.
En eth auie invertit era mitat des sòs que l’auie autrejat Raskolnikov entar acogament de Marmeladov.
Dilhèu se credie obligada a aunorar avientaments era memòria deth defuntat, pr’amor de demostar a toti es logataris, e mès que mès a Amalia Ivanovna, qu’eth valie autant coma eri, se non mès, e qu’arrés auie eth dret a cuélher un aire de superioritat en comparar-se damb eth.
Dilhèu aguesta conducta aubedie a un orgulh qu’en determinades circonstàncies, e especiauments enes ceremònies publiques innevitables entà totes es classes sociaus, posse as praubi a realizar un suprèm esfòrç e sacrificar es sòns darrèri recursi, sonque entà hèr es causes tan ben coma es auti e non dar motius a parlòtes.
Tanben poirie èster que Caterina Ivanovna, en aqueri moments qu’era sua solitud e eth sòn malastre èren mès grani, experimentèsse eth desir de demostrar ad aquera “prauba gent” qu’era, coma hilha d’un coronèl e persona educada en ua nòbla e aristocratica casa, non solet sabie víuer e recéber, senon que non auie neishut entà escampar ne entà lauar pes nets era ròba des sòns hilhs.
Aguestes escometudes d’orgulh e vanitat s’apodèren a viatges des mès praubes creatures e agarren era forma d’un besonh furiós e irresistible.
De un aute costat, Caterina Ivanovna non ère d’aguestes persones que s’aclapen dauant deth malastre.
Es escometudes dera fortuna la podien aclapar, mès non abàter era sua morau ne anequelir era sua volentat.
Tanpòc mos cau desbrembar que Sonetchka afirmaue, e non sense motiu, que non ère deth tot senada.
Aquerò non ère causa provada, mès darrèraments, en curs de tot un an, era sua prauba tèsta auie auut de suportar pròves especiauments rudes.
En fin, tanben mos cau tier en compde que, sivans es mètges, era tisi, enes periòdes auançadi dera sua evolucion, altère es facultats mentaus.
Es botelhes non èren nombroses ne variades.
Non se vedie ena taula vin de Madeira: Lujine qu’auie exagerat.
Que i auie, ei vertat, d’auti vins, vodka, rom, opòrto, tot dera pejor qualitat, mès en pro quantitat.
Eth menú, premanit ena codina d’Amalaia Ivanovna, se compausaue, ath delà deth kutia rituau, de tres o quate plats, qu’entre eri non mancauen es populars crespèths.
Ath delà, s’auien premanit dus samovars entàs convidadi que volessen préner tè o punch dempús deth repais.
Caterina Ivanovna s’auie encargat personauments des crompres, ajudada per un logatari dera casa, un polac escanaulit qu’abitaue, solet Diu se’n sabie per qué, en departament dera senhora Lipevechsel e que deth prumèr moment s’auie metut a disposicion dera veuda.
Dès eth dia anterior auie mostrat un vam extraordinari.
En cada moment e pera question mès insignificanta venguie a meter-se jos es ordes de Caterina Ivanovna, e la perseguie enquias Gostiny Dvor, en tot cridar-la pani comandanta.
D’aciu que, dempús d’auer declarat que non aurie sabut qué hèr sense aguest òme, Caterina Ivanovna acabèsse per non poder-lo tier.
Qu’ère de naturau alègre e bontadós, mès es sues desaventures e era mala sòrt que l’acaçaue li hègen desirar tan furiosaments era patz e eth benèster, qu’eth mendre trebuc la capviraue, e alavetz, as esperances mès ludentes e fantastiques succedien es malediccions, e esbocinaue e esbauçaue tot çò que queiguie enes sues mans, e acabaue balhant còps de cap enes parets.
Amalia Feodorovna aqueric ua sobta e extraordinària importància enes uelhs de Caterina s’agranic considerablaments, dilhèu peth solet motiu d’auer-se autrejat en amna e vida ara organización deth repais des funeralhas.
S’auie encargat de botar era taula, en tot proporcionar es tovalhes e tovalhons, era vaishèra e tot çò d’aute, de premanir es plats ena sua pròpria codina.
Caterina Ivanovna l’auie delegat es sòns poders pr’amor que li calèc anar en cementèri, e Amalia Feodorovna s’auie mostrat digna d’aguesta confiança.
Era taula ère, plan que òc, fòrça ben premanida.
Qu’ei vertat qu’es plats, es veires, es guinhauets, es forquilhes non hègen jòc, pr’amor que procedien d’aquiu e delà; mès en punt mercat tot qu’ère prèst, e Amalia Feodorovna, conscienta d'auer desvolopat es sues foncions ara perfeccion, se vantaue damb un vestit nere e un capèth ornat damb flamantes cintes de dòu.
E atau jargada, recebie as convidadi damb un pilho-malho de satisfaccion e d’orgulh.
Aguest orgulh, encara que legitim, contrarièc a Caterina Ivanovna, que pensèc: “Quinsevolh diderie que nosati non auríem pogut parar era taula sense era sua ajuda!” Eth capèth ornat damb cintes naues li choquèc tanben.
Per caritat!
Com ei possible!” Ena casa deth pair de Caterina Ivanovna, qu’ère coronèl e lèu governador, a viatges i auie quaranta persones ena taula, e aquesta Amalia Feodorovna, o mielhor dit, Ludwigovna, non aurie pogut figurar entre eres de cap des manères.
Caterina Ivanovna decidic non mostrar es sòns sentiments de seguit, mès se prometec arturar-li es pès aqueth madeish dia ad aquera impertinenta que Diu se’n sap se qué s’auie pensat.
Peth moment se limitèc a mostrar-se hereda damb era.
Ua auta circonstància contribuic a irritar a Caterina Ivanovna.
Exceptat eth polac, cap logatari auie vengut en cementèri.
Mès en moment de sèir-se ena taula, acodic era gent mès prauba e insignificanta dera casa.
Quauqui uns enquia e tot se presentèren vestidi de quinsevolh manèra.
En cambi, es persones un shinhau distinguides semblauen auer- se metut d’acòrd entà non presentar-se, començant per Lujine, eth mès respectable de toti.
E afirmèc que l’auie prometut hèr es passi de besonh entà que l’assignèssen ua pension digna.
A prepaus d’aquerò mos cau díder que quan Caternina Ivanovna parlaue damb afogadura dera fortuna o des relacions de quauquarrés e se vantaue d’aquerò, non ac hège per interès personau, senon simplaments entà reauçar eth prestigi dera persona qu’ère objècte des sues laudances.
Coma Lujine, e seguraments entà seguir eth sòn exemple, mancaue tanben aqueth tafurèl de Lebeziatnikov.
Quina idia s’auie hèt, d’eth madeish, aqueth òme?
Era l’auie convidat solet pr’amor que compartie era cramba damb Piotr Petrovitch e aurie estat un desdenh de non hè’c.
Tanpòc auien acodit ua grana senhora e era sua hilha, non ja guaire joena, que demorauen de hège dues setmanes ena casa dera senhora Lipevechsel, mès qu’auie auut pro temps entà planher-se, mès d’un còp deth tapatge e des crits procedents dera cramba des Marmeladov, mès que mès, quan eth defuntat venguie begut.
Coma cau supausar, Caterina Ivanovna auie estat informada de seguit d’aquerò per Amalia Ivanovna en persona, que, en calor des sues peleges, auie arribat a menaçar- la de hèr-la enlà damb tota era sua familha per trebolar (atau ac didie cridant) eth repaus d’uns logataris tant aunorables qu’es Marmeladov non èren dignes ne tansevolh d’estacar-les es cordons des sabates.
Caterina Ivanovna auie auut especiau interès en convidar ad aqueres dues daunes “que ne tansevolh meritaue estacar es cordons des sues sabates”, mès que mès pr’amor que l’auien virat eth cap menspredosaments cada viatge que s’auien trapat damb era.
Caterina Ivanovna se didie qu’era sua invitacion ère ua manèra de demostrar-les qu’ère superiora ada eres en sentiments e que sabie perdonar es males accions.
Ath delà d’aquerò, es convidades aurien era ocasión de convencer-se de qué era non auie neishut entà viúer coma viuie.
Caterina Ivanovna auie era intencion d’explicar-les tot aquerò ena taula, en tot parlar-les tanben des foncions de governador tengudes en d’auti tempsi per sa pair.
E alavetz, de passa, les diderie que non auien cap motiu entà virar-se d’esponera quan se crotzauen damb era e que tau anament ère simplaments ridicul.
Tanben mancaue un gròs tenent coronèl (en realitat non ère qu’un capitan retirat), mès se’n saberen de qué ère malaut e obligat a estar-se en lhet dès eth dia anterior.
En fin, que sonque assistiren, ath delà deth polac, un miserable emplegadet, d’aspècte orrible, vestit damb ròba greishosa, que deishaue anar ua flaira pudesenca e, ath delà, ère mut coma un pau; un vielhet sord e lèu cèc qu’auie estat emplegat de corrèus e qu’era sua pension, ena casa d’Amalia Ivanovna, anaue a cargue, de temps de memòria perduda e sense qu’arrés se’n sabesse per qué, d’un desconeishut; un tenent retirat, o, mielhor dit, emplegat d’intendéncia…
Aguest darrèr entrèc dera manèra mès incorrècta, en tot hèr granes arridalhades.
E sense justet!
Apareishec un aute convidat, que venguec a sèir-se ena taula dirèctaments, sense ne tansevolh saludar a Caterina Ivanovna.
E, fin finau, se presentèc un individú en blòda.
Aquerò qu’ère massa, e Amalia Ivanovna lo hec enlà damb era ajuda deth polac.
Tot aquerò irritèc prigondaments a Caterina Ivanovna, que pensèc que non s’ac valie auer hèt tants preparatius.
Per temor que manquèsse espaci, auie dispausat es cubèrts des mainatges, non ena taula comuna, qu’ocupaue lèu tota era cramba, senon en un cornèr sus ua mala.
Es dus mès petits èren seigudi sus ua banqueta, e Poletchka, coma mainada màger, auie de tier compde d’eri, hèr-les minjar, mocar-les…
Damb aguestes circonstàncies, Caterina Ivanovna se credec obligada a recéber as sòns convidadi damb era màger dignitat e autanplan damb cèrt orgulh.
Les dirigic, mès que mès a quauqui uns, ua guardada sevèra e les convidèc menspredosaments a sèir-se ena taula.
En tot hèr responsabla, sense saber se per qué, a Amalaia Ivanovna deth tòrt dera abséncia des auti convidadi, comencèc de pic a tractar-la damb tanta descortesia, qu’era patrona non se tardèc a encuedar-se’n e se sentec prigondaments ofensada.
Eth repais comencèc jos es pejors auspicis.
Ara fin, toti se seigueren ena taula.
Raskolnikov auie apareishut en moment que tornauen es qu’auien anat en cementèri.
Caterina Ivanovna se mostrèc encantada de veder-lo, prumèr de tot pr’amor que, entre toti es presents, eth ère era soleta persona culta (lo presentèc as sòns convidadi en tot díder que dus ans dempús serie professor dera Universitat de Petersburg), e en dusau lòc, perque s’auie desencusat de seguit e enes tèrmes mès respectuosi de non auer pogut assistir ar acogament, maugrat es sòns grani desirs de non mancar-i.
Caterina Ivanovna se lancèc sus eth e lo hec sèir ara sua quèrra, pr’amor qu’Amalia Ivanovna s’auie seigut ara sua dreta, e de seguit comencèc a parlar damb eth, en votz baisha, a maugrat deth ramblah qu’auie ena cramba e des sòns copacaps coma patrona dera casa que volie veir ben mestradi a toti, e, ath delà, a maugrat dera tossiquèra que l’estarnaue eth pièch.
Caterina Ivanovna cohessèc a Raskolnikov era sua justa indignacion dauant deth fracàs deth repais, indignacion bracada en cada moment pes mès furioses e mordaces burles contra es convidadi e especiauments contra era patrona.
Era colpabla de tot aquerò ei aguesta menspredabla agaça, era e sonque era.
Caterina Ivanovna senhalèc ara patrona damb un movement de cap e seguic:
Guardatz-la.
Se n’encuede de qué èm en tot parlar d’era, mès que non pòt enténer çò que didem: plan per aquerò daurís autant es uelhs.
Era plan agaça!
Ha, ha, ha!
Un còp de tos, e seguic: Qué deu cercar damb era exibicion d’aguest capèth?
Tossic de nauèth.
Auetz observat que sage hèr creir a toti que me protegís e me hè er aunor en tot assistir en aguest repais?
Jo li preguè que convidèsse a persones respectables, autant respectables coma jo madeisha, e que balhèsse preferéncia ad aqueri que coneishien ath mèn espós.
E ja vedetz a qui a convidat: a ua revolum de pècs e porcèths.
Guardatz ad aguest dera cara lorda.
Qu’ei ua porcaria viuenta…
E ad aguesti polacs arrés les a vist jamès aciu.
Per qué dimònis auràn vengut?
Guardatz, be n’estan de quiets!
Ep, pane!, li cridèc de pic a un d’eri.
Auetz minjat crespèths?
Minjatz-ne mès!
E beuetz cervesa!
Voletz vodka…?
Guardatz: se lheue e salude.
Guardatz, guardatz…
Que deuen estar ahimadi es praubi diables.
Que mingen!
Aumens non hèn rambalh…
Mès cranhi pes cubèrts dera patrona, que son d’argent…
Escotatz, Amalia Ivanovna, didec en votz nauta, en tot dirigir-se ara senhora Lipevechsel, vos cau saber que se se dèsse eth cas de qué despareishessen es vòsti cubèrts, jo me lauaria es mans.
Vos ac avertisqui.
E se metec a arrir a arridalhades, guardant a Raskolnikov e senhalant ara patrona damb movements de cap.
Que semblaue pro satisfèta dera sua ocurréncia.
Que non se n’a encuedat, encara non se n’a encuedat.
Qu’ei aquiu damb era boca dubèrta.
Guardatz-la: semble ua agaça, ua vertadèra agaça, ornada damb cintes naues…
Ha, ha, ha!
Aguesta arridalha acabèc en un nau e terrible atac de tos que se tardèc diuèrses menutes.
Eth sòn mocador se taquèc de sang e eth sudor caperèc eth sòn front.
Mostrèc en silenci era sang a Raskolnikov, e quan se remetec, comencèc a parlar de nauèth damb grana animositat, tant que plapes ròies apareishien enes sues caròles.
Escotatz-me, jo li fidè era mission plan delicada, de convidar ad aguesta senhora e ara sua hilha…
Ja sabetz a qui me referisqui…
Calie actuar damb fòrça suenh.
Plan, donc, era complic er encargue de tau manèra, qu’aguesta estupida estrangèra, aguesta orgulhosa creatura, aguesta prauba provinciana, que, ena sua qualitat de veuda d’un Major, a vengut a sollicitar ua pension e se passe eth dia shordant pes burèus oficiaus, damb un dit de pintura en cada caròla, as cinquanta cinc ans…!
Tanpòc compreni se per qué a mancat Piotr Petrovitch…
Mès qué l’aurà arribat a Sonia?
A on deu èster…?
Vai, que ja vie…!
Qué t’a passat, Sonia?
A on t’as metut?
Te calie apraiar es causes de manèra que podesses acodir puntuauments enes funeralhas de ta pair…
Rodion Romanovitch, hètz-li lòc ath vòste costat…
Sè-te, Sonia, e cuelh çò que volgues.
Te recomani aguesta carn en gelatina.
De seguit mos haràn a vier es crespèths…
Ja an mestrat as mainatges?
Non te manque arren, Poletchka…?
Compòrta-te ben, Lena; e tu, Kolia, non botges es cames d’aguesta manèra.
Compòrta-te coma un mainatge de bona familha…
Qué te cau, Sonetchka?
Sonia s’esdeguèc a transméter es desencuses de Piotr Petrovitch, en tot lheuar era votz guaire podie, pr’amor que toti l’entenessen e exagerant es expressions de respècte de Lujine.
Higec que Piotr Petrovitch l’auie balhat er encargue de dider-li que vierie a veder-la tanlèu coma li siguesse possible entà parlar de negòcis, meter-se d’acòrd sus es passi que les calie dar, eca.
Sonia sabie qu’aguestes paraules padegarien a Caterina Ivanovna e, sustot, que serien un baume entath sòn amor pròpri.
S’auie seigut ath cant de Raskolnikov e l’auie dirigit ua guardada rapida e curiosa; mès, pendent era rèsta deth repais evitèc guardar-lo e parlar- li.
Ath còp que distrèta, semblaue èster atentiua a desnishar eth mendre desir en ròstre dera sua mairastra.
Cap des dues anaue de dòu, pr’amor que non auien cap vestit nere.
Sonia amiaue un vestidet gris, e Caterina Ivanovna un vestit d’indiana escur, damb regues, qu’ère eth solet qu’auie.
Es desencuses de Piotr Petrovitch costèren excellenta impression.
Dempús d’auer escotat es paraules de Sonia damb ròstre grèu, Caterina Ivanovna s’informèc, damb era madeisha dignitat, dera salut de Piotr Petrovitch.
De seguit li didec a Raskolnikov, lèu en votz nauta, qu’aurie estat vertadèraments chocant veir a un òme tan seriós e respectable coma Lujine en aquera estranha societat, e que se comprenie que non auesse vengut, a maugrat des laci d’amistat que l’estacauen ara sua familha.
Vaquí se per qué vos arregraïsqui especiauments, Rodion Romanovitch, que non ajatz menspredat era mia ospitalitat, encara que vos sigatz en condicions semblables, higec en votz pro nauta entà que toti l’entenessen.
Sò segura de qué solet era grana amistat que vos amassaue damb eth mèn praube espós a pogut induir-vos a mantier era vòsta paraula.
Ara seguida recorrec es cares de toti es convidadi damb ua guardada arroncilhada, e de pic, d’un extrèm en aute dera taula, li preguntèc ath vielh sord se non volie mès aguisat e s’auie begut oporto.
Eth vielhet non responec e se tardèc ua estona a compréner çò que li preguntauen, encara qu’es sòns vesins auien ja començat a secodir-lo entà arrir-se’n ath sòn cargue.
Eth non hège que guardar confonut entà totes es direccions, çò qu’amiaue ar arràs era alegria generau.
Be n’ei d’estupid!, exclamèc Caterina Ivanovna, en tot dirigir-se entà Raskolnikov.
Guardatz!
Per que l’auràn hèt a vier?
Per çò de Piotr Petrovitch, tostemp è estat segura d’eth, e de vertat que se pòt díder, ara se dirigie a Amalia Ivanovna, e damb un gèst tan sevèr qu’era patrona se sentec intimidada, que non se retire bric as vòstes senticoses provincianes.
Eth mèn pair non les aurie volgut ne tansevolh entà codinères, e s’eth mèn defuntat espós les auesse het er aunor de receber-les aurie estat solet per çò dera sua excessiua bontat.
E com li shautaue béuer!, exclamèc de pic er ancian emplegat d’intendéncia tant que uedaue en redon era sua dotzau copa de vodka.
Qu’auie vertadèra feblesa pera beuenda!
Caterina Ivanovna se revoutèc en enténer aguestes paraules.
Eth mèn defuntat marit qu’auie cèrtaments aguest defècte, arrés ac ignòre, qu’ère un òme de gran còr, qu’estimaue e respectaue ara sua familha.
Es individús que tractaue valien mens qu’eth sòn dit ponin.
Imaginatz-vos, Rodion Romanovitch, que trapèren ena sua pòcha un petit poth de massapan.
Ne tansevolh quan ère embriac desbrembaue as sòns hilhs.
Un petit poooooth?, exclamèc er ex emplegat d’intendéncia.
Caterina Ivanovna non se dignèc contestar.
Qu’ère cogitosa.
De ressabuda, hec ua alendada.
Dempús didec, dirigint-se a Raskolnikoc:
Vos, pensaratz, plan, coma ac pensen toti, que jo èra massa sevèra damb eth.
Donques non.
Eth me respectaue, me respectaue prigondaments.
Qu’auie un beròi còr e jo lo planhia a viatges.
Quan, seigut en sòn corner, tachaue es uelhs entà jo, jo m’esmoiguia de tau sòrta, que sentia era temptacion de mostrar-me amorosa damb eth.
Mès m’arturaue era idia de qué de seguic començarie a béuer de nauèth.
Me calie èster rigorosa, pr’amor qu’aguest ère eth solet miei de travar-lo.
E fòrça còps.
Que i a pècs, repliquèc viuaments Caterina Ivanovna, que non solet se les aurie de tirassar es peus, senon tanben hèr-les enlà entath carrèr a còps d’escampa… e non me referisqui precisaments ath defuntat.
Es sues caròles se rogien cada còp mès, l’estofaue era ràbia e ère a mand de crebar.
Quauqui convidadi arrien dissimuladaments: çampar, les divertie era scèna.
Non mancauen es qu’ahiscauen ath d’intendéncia en tot parlar-li damb votz baisha: qu’èren es etèrns rambalhaires.
Per…me…tetz-me preguntar-vos a… qui vos referitz, didec er ex emplegat.
Mès que non… s’ac vau…
Era causa que non a importància…
Ua veuda…
Ua prauba veuda…
La… perdoni.
Qu’ei tot.
E se beuec ua auta copa de vodka.
Raskolnikov seguie d’aurelha tot aquerò en silenci e damb ua expression de desengust.
Sonque minjaue entà non shordar a Caterina Ivanovna, en tot limitar-se a nhacar era parva qu’era li botaue de contunh en plat.
Tota era sua atencion ère concentrada en Sonia.
Aguesta tremolaue, dominada per ua inquietud creishenta, pr’amor qu’auie era presentida de qué eth repais acabarie mau e seguie de uelh, espaurida, es progrèssi dera exasperacion de Caterina Ivanovna.
Se’n sabie pro ben de qué era madeish, Sonia, auie estat era encausa principau deth desdenh insultant qu’es dues daunes auien responut ara invitacion dera sua mairastra.
Se n’auie sabut per Amalia Ivanovna de qué era mair autanplan s’auie sentut ofensada e auie preguntat ara patrona: “Credetz qu’è de hèr sèir ara mia hilha ath costat d’aguesta… senhoreta?” Era joena sospechaue qu’era sua mairastra se’n sabie, per çò qu’aguest insult la mortificarie mès qu’un escarni dirigit contra era madeisha, contra es sòns hilhs o contra era memòria deth sòn pair.
Caterina Ivanovna, dauant deth terrible otratge, non descansarie enquia auer dit ad aqueres provincianes qu’es dues èren ues…, eca, eca.
Ar arràs d’aguesti malurs, un des convidadi que se seiguie en extrèm opausat dera taula, envièc a Sonia ua sieta a on se vedien dus còrs trauessadi per ua flecha, modeladi damb pan de choina.
Caterina Ivanovna, en ua sobta escometuda de ràbia, manifestèc, cridant, qu’er autor de semblable badinada ère solide un saumet embriac.
Amalia Ivanovna, cuelhuda tanben des pejores presentides sus er acabament deth repais e, de un aute costat, herida prigondaments pera aspror que la tractaue Caterina Ivanovna, se prepausèc dar ua virada ara atencion generau e, ath còp, hèr-se a valer dauant des uelhs de toti es presents.
Entad aquerò comencèc a condar, de pic, qu’un amic sòn, qu’ère potecari e se cridaue Karl, auie cuelhut ua net un coche qu’eth sòn menaire auie sajat d’assassinar-lo.
Tant espaurit ère, qu’eth tanben sentec eth sòn còr trauessat.
Encara qu’aguesta istòria la hec arrir, Caterina Ivanovna didec qu’Amalia Ivanovna non auie de condar anecdòtes en rus.
Era alemana se sentec prigondaments ofensada e responec qu’eth sòn Vater aus Berlin siguec un òme plan important que passejaue tot eth dia es mans pes pòches.
Era burlesca Caterina Ivanovna non podec tier-se e fotèc tau arridalhada, qu’Amalia Ivanovna acabèc per pèrder era paciéncia e li calec hèr un gran esfòrç entà non sautar.
Auetz entenut ad aguesta vielha agaça?, seguic dident en votz baisha Caterina Ivanovna a Raskolnikov.
A volgut díder que sa pair se passejaue damb es mans ena pòcha, e toti auràn creigut que s’escorcolhaue es pòches a totes ores.
Ha, ha!
Auetz campat, Rodion Romanovitch, que, normauments, es estrangèrs establidi en Petersburg, mès que mès es alemans, qu’arriben Diu sap d’a on, son plan mens intelligents que nosati?
Didetz-me se non ei ua pegaria condar ua istòria coma aguesta deth potecari qu’eth sòn còr ère trauessat d’espant.
Eth plan pèc, en sòrta de lançar-se sus eth menaire e estacar-lo, crotze es mans e plore e suplique…
A!, be n’ei d’estupida aguesta hemna!
Se pense qu’aguesta istòria ei emocinanta e non se n’encuede dera sua pegaria.
Ena mia pensada, aguest alcoòlic que siguec emplegat d’intendéncia, ei mès intelligent qu’era.
Aumens, se ve de seguit qu’ei senhorejat pera beuenda e qu’enquia eth darrèr bualh dera sua luciditat a naufragat en alcoòl…
Ça que la, toti aguesti que son tan seriosi e caradi…
Mès, guardatz se com daurís es uelhs aguesta hemna.
Qu’ei emmaliciada…
Ha, ha, ha!
Qu’ei desgahonada…
Encara non l’auie parlat d’aguest projècte a Raskolnikov, e l’ac expausèc peth menut.
Coma per art de magia, exibic aqueth diplòma que Marmeladoc l’auie parlat a Raskolnikov quan li condèc en ua tauèrna que Caterina Ivanovna, en gésser deth pensionat, auie dançat en preséncia deth governador e de d’autes personalitats era dança deth chal.
Poirie creder-se que Caterina Ivanovna tenguie aguest diplòma entà demostrar eth sòn dret a daurir un pensionat, mès era sua vertadèra finalitat qu’auie estat ua auta: auie pensat tier-lo entà confóner ad aqueres provincianes mudades, en cas qu’auessen assistit ath repais de funeralhas, en to demostrar-les atau, qu’era pertanhie a ua des familhes mès nòbles, qu’ère hilha d’un coronèl e, en fin, que valie mil còps mès qu’es forastères qu’enes darrèrs tempsi s’auien multiplicat d’ua manèra exorbitanta.
Eth diplòma hec eth torn ara taula.
Es convidadi se lo passauen de man en man, sense que Caterina Ivanovna s’opausèsse ad aquerò, pr’amor qu’aqueth papèr la presentaue en toutes lettres coma hilha d’un conselhèr dera cort, d’un cavalièr, çò que l’autorizaue a considerar-se hilha d’un coronèl.
Dempús, era veuda, ahiscat eth sòn in, comencèc a parlar dera existéncia tranquilla e erosa que pensaue amiar en T. Autanplan se referic as professors que cridarie entà instruir as sues alumnes, en tot mentar ath senhor Mangot, vielh e respectable francés que l’auie ensenhat ada era aguest idiòma.
Alavetz ère en tot passar es darrèrs ans dera sua vida en T. e non trantalharie a ingressar coma professor deth sòn pensionat per ua modica sodada.
Fin finau, anoncièc que Sonia l’acompanharie e l’ajudarie a dirigir eth centre d’ensenhament, çò que costèc ua arridalha afogada en un extrèm dera taula.
Caterina Ivanovna hec veir que non ac auie entenut, mès, en tot lheuar de pic era sua votz, comencèc a nombrar es qualitats que permeterien a Sonia Simonovna ajudar-la ena sua empresa.
Laudèc era sua doçor, era sua paciéncia, era sua abnegacion, era sua noblesa d’amna, era sua vasta cultura; dit aquerò, li balhèc un petit còp corau enes caròles e se lheuèc entà punar-la, causa que hec dus còps.
Sonia se rogic e Caterina Ivanovna, en un mar de lèrmes, didec, de ressabuda, qu’ère ua pèga que se deishaue impressionar massa pes eveniments e que, donques qu’eth repais s’auie acabat, anaue a mestrar eth tè.
Alavetz Amalia Ivanovna, shordada peth hèt de non auer pogut prononciar ua soleta paraula ena convèrsa anteriora, e tanben en veir qu’arrés li prestaue atencion, decidic riscar-se de nauèth e, encara que dominada de cèrta inquietud, li hec a Caterina Ivanovna era sabenta observacion de qué li calerie prestar ua atencion plan especiau ara ròba interiora des alumnes (die Wasche) e de contractar ua hemna entà que se n’encuedèsse exclusiauments d’aquerò (die Dame), e, en fin, que serie ua mesura prudenta susvelhar as gojates, de sòrta que non podessen liéger novèles pes nets.
Caterina Ivanovna, qu’ère jos es efèctes estimulants dera animada ceremònia, li responec aspraments, qu’es sues obervacions èren dehòra de lòc e que non comprenie arren, qu’eth suenh dera Wasche li tanhie ara majordòna e non ara directora d’un pensionat de gojates nòbles.
Per çò dera observacion restacada as lectures de novèles, li semblaue simplaments ua inconveniéncia.
Tot aquerò equivalie a dider-li que se carèsse.
Còp sec, Amalia Ivanovna se rogic e repliquèc, agraments, qu’era tostemp auie dat mòstres des mielhores intencions e que hège ja pro temps que non recebie Geld peth loguèr dera cramba de Caterina Ivanovna.
Aguesta li repliquèc que mentie en parlar de bones intencions, pr’amor qu’eth madeish dia anterior, quan eth defuntat ère encara en apartament, s’auie presentat entà reclamar-li, de males manères, es sòs deth loguèr.
Alavetz era patrona didec qu’auie convidat a dus daunes e qu’aguestes non auien acceptat pr’amor qu’èren nòbles e non podien vier ena casa d’ua hemna que non ère nòbla.
Ad açò repliquèc Caterina Ivanovna que, coma qu’era non ère arren, non ère capacitada entà jutjar ara vertadèra noblesa.
Amalia Ivanovna non podec tier aguesta insoléncia e declarèc qu’eth sòn Vater aus Berlin ère un òme plan important que tostemp anaue damb es mans ena pòcha e hènt “puaf, puaf!”.
E entà dar ua idia exacta de com ère eth tau Vater, era senhora Lipevechsel se lheuèc, calèc es dues mans ena pòcha, holèc es sues caròles e comencèc a imitar eth “puaf, puaf” pairau, ath miei des arridalhes de toti es logataris, qu’era sua intencion ère ahiscar-la, damb era esperança d’assistir a ua batalha entre es dues hemnes.
Caterina Ivanovna, incapabla de seguir tient-se, declarèc ath sòn torn, cridant, que seguraments Amalia Ivanovna non auie auut jamès Vater, qu’ère ua vulgar finesa de Petersburg, ua embriaga qu’auie estat codinèra o quauquarren pejor.
Era senhora Lipevechsel se rogic tota coma un peberòt e repliquèc a granes votzes qu’ère Caterina Ivanovna que non auie auut Vater, mès qu’era auie un Vater aus Berlin qu’amiaue longues redingòtes e tostemp anaue hènt “puaf, puaf!”.
Caterina Ivanovna responec, menspredosaments, que toti coneishien era sua pròpria origina e qu’en sòn diplòma se didie damb caractèrs d’imprimaria qu’ère hilha d’un coronèl, tant qu’eth pair d’Amalia Ivanovna, en cas de qué existisse, deuie èster un leitèr finès; qu’ère mès que probable qu’era non auesse pair, donques qu’arrés se’n sabie encara quin ère eth sòn patronimic, ei a díder, se se cridaue Amalaia Ivanovna o Amalia Ludwigovna.
En enténer aguestes paraules, era patrona, dehòra de se, comencèc a pataquejar damb eth punh era taula mentre didie, cridant, qu’era ère Ivanovna e non Ludwigovna, qu’eth sòn Vater se cridaue Johann e ère d’ua orde militara, causa que non auie estat jamès eth Vater de Caterina Ivanovna.
Aguesta se lheuèc de ressabuda e, damb ua votz qu’era sua cauma contrastaue damb eth palitge deth sòn ròstre e era agitacion deth sòn pièch, li didec a Amalia Ivanovna que se gausaue tornar a comparar, encara que soque siguesse un còp, ath sòn miserable Vater damb eth sòn pair, l’arrincarie eth capèth e l’ac caushigarie.
En enténer aquerò, Amalia Ivanovna comencèc a anar e vier, ara prèssa, pera cramba, en tot cridar damb totes es sues fòrces qu’era ère era patrona dera casa e que Caterina Ivanovna li calie anar-se de seguit.
Ara seguida se lancèc sus era taula e comencèc a recuélher es sòns cubèrts d’argent.
Ad aquerò seguic ua confusion e un rambalh indescriptibles.
Es mainatges se meteren a plorar.
Sonia se lancèc sus era sua mairastra pr’amor de sajar de retier-la, mès quan Amalia Ivanovna hec mencion dera carta auriòla, era veuda refusèc ara gojata e se filèc dret de cap ara patrona damb er in de botar en practica era sua menaça.
En aguest moment se dauric era pòrta e apareishec en lumedan Piotr Petrovitch Lujine, que passegèc ua guardada atentiua e sevèra per tota era concurréncia.
Caterina Ivanovna correc entada eth.
Piotr Petrovitch, exclamèc Caterina Ivanovna, protegitz-me.
Hètz compréner ad aguesta hemna estupida que non a eth dret d’insultar a ua nòbla dauna aclapada pes malurs, e que i a tribunaus entad aguesti ahèrs…
Me planherè dauant deth governador generau en persona e ada era li calerà respóner des sòns insults…
En memòria dera ospitalitat que recebéretz vos, deth mèn pair, defenetz ad aguesti praubi orfanèls.
Permetetz-me, senhora, permetetz-me, reponec Piotr Petrovitch, en tot sajar de desseparar-la.
Jo non è auut jamès er aunor, e vos ac sabetz pro ben, de tractar damb eth vòste pair.
Desencusatz, senhora, (quauquarrés se metec a arrir rambalhosaments), mès que non è era mendre intencion de barrejar-me enes vòstes contunhes peleges damb Amalia Ivanovna…
Que vengui aciu per un ahèr personau.
Que voi parlar immediataments damb era vòsta hilhastra Sonia Simonovna.
Se cride atau, vertat?.
Permetetz-me…
E Piotr Petrovitch, en tot passar peth costat de Caterina Ivanovna, se filèc entar extrèm opausat dera cramba, a on ère Sonia.
Caterina Ivanovna s’estèc clauada en solèr, coma fulminada.
Non comprenie se per qué Piotr Petrovitch remie qu’auie estat òste de sa pair.
Aguesta ospitalitat creada pera sua fantasia auie vengut a ester entada era un article de fe.
Ath delà, l’estonaue eth ton sec, capinaut e lèu menspredós que l’auie parlat Lujine.
Dauant dera aparicion de Piotr Petrovitc s’auie anat restablint eth silenci de man en man.
Enquia e tot deishant de cornèr qu’era gravetat e era correcccion d’aqueth òme de negòcis contrastaue damb er aspècte maufarjat des logataris dera senhora Lipevechsel, toti eri comprenien que solet un motiu de singulara importància podie justificar era preséncia de Lujine en aqueth lòc, e, per tant, demorauen un còp teatrau.
Raskolnikov, qu’ère ath costat de Sonia, se hec enlà pr’amor de deishar eth pas liure a Piotr Petrovitch, que, çampar, non avertic era sua preséncia.
Passat un instant, apareishec Lebeziatnikov, mès non entrèc ena cramba, senon que se demorèc en lumedan.
En sòn ròstre se barrejauen eth curiosèr e era suspresa, e metec atencion ad aquerò que se didie aquiu, en tot demostrar un viu interès, mès damb eth gèst deth que non compren arren.
Desencusatz-me que vos interrompa, didec Piotr Petrovitch, sense dirigir-se ad arrés en particular, que m’è vist obligat a vier per un ahèr de grana importància.
Ath delà, celèbri poder parlar dauant de testimònis.
Amalia Ivanovna, vos prègui que, ena vòsta qualitat de patrona dera casa, tietz atencion ath dialòg que vau a mantier damb Sonia Simonovna.
E, en tot virar-se entara joena, que daue mòstres de prigonda suspresa e ère espaurida, seguic:
Sonia Simonovna, ara seguida dera vòsta visita è avertit era desaparicion d’un bilhet de Banc de cent robles qu’ère sus era taula ena cramba deth mèn amic Andrés Simonovitch Lebeziatnikov.
Se vo’n sabetz d’a on ei aguest bilhet e m’ac didetz, vos prometi, en preséncia de toti aguesti testimònis, qu’er ahèr non passarà endauant.
En cas contrari, me veirè obligat a cuélher mesures mès serioses, e alavetz non auratz eth dret de planher-vos, senon de vos madeisha.
Un gran silenci seguic ad aguestes paraules.
Autanplan es mainatges deishèren de plorar.
Sonia, esblancossida coma ua mòrta, guardaue a Lujine sense poder badar boca.
Daue era impression de qué non auie comprenut arren.
Se passèren ues segondes.
Plan, deciditz-vos, li didec Piotr Petrovitch, en tot guardar-la fixaments.
Sabi pas…
Jo non sai arren, repliquèc Sonia damb votz fèbla.
Atau, donc, non sabetz arren?
Ara seguida, Lujine deishèc passar quauques segondes mès.
Dempús seguic en ton sevèr:
Pensatz-ac ben, senhoreta.
Vos balhi temps entà que reflexionetz.
Comprenetz que se non siguessa totafèt segur de çò que digui, non gausaria acusar-vos tan formauments coma ac hèsqui.
Qu’è massa experiéncia entà expausar-me a un procès per difamacion…
Aguest maitin è negociat diuèrsi titols per un valor nominau de tres mil robles.
Era soma exacta cònste en mèn quasèrn de nòtes.
En tornar ena mia casa è compdat es sòs: Andrés Simonovitch n’ei testimòni.
Dempús d’auer compdat dus mil tres cents robles, les è botat en ua cartèra que m’è sauvat ena pòcha.
Sus era taula an quedat ar entorn de cinc cents robles, qu’entre eri i auie tres bilhets de cent.
Alavetz auetz arribat vos, cridada per jo, e pendent tot eth temps que s’a tardat era vòsta visita auetz balhat mòtres d’ua grana agitacion, enquiar extrèm de qué vos auetz lheuat tres còps, ena vòsta prèssa entà anar-vo’n, encara qu’era nòsta convèrsa non s’auie acabat.
Andrés Simonovitch n’ei testimòni de qué tot çò que vengui de díder ei cèrt.
Demori que non ac remiratz, senhoreta.
Vos è manat cridar per Andrés Simonovitch damb er exclusiu objècte de parlar damb vos sus era trista situacion que se demore era vòsta dusau mair, Caterina Ivanovna (qu’era sua invitacion m’a estat impossible d’atier), e tòia, ua subscripcion o quinsevolh aute procediment semblable…
Vos balhi toti aguesti detalhs, en prumèr lòc, entà rebrembar-vos se com an anat es causes, e en dusau, entà que veigatz que me’n brembi perfèctaments…
Dempús è cuelhut dera taula un bilhet de dètz robles e vo l’è autrejat, en tot hèr constar qu’ère era mia aportacion personau e era prumèra ajuda entara vòsta mairastra…
Tot aquerò s’a passat en preséncia d’Andrés Simonovitch.
Ara seguida, vos è acompanhat entara pòrta e è pogut veir qu’èretz tan capvirada coma quan auetz arribat.
Quan auetz gessut, jo è estat en tot conversar pendent ues dètz menutes damb Andrés Simonovitch.
Alavetz, damb prigond estonament, è vist que mancaue un des tres bilhets.
Comprenetz, senhoreta?.
Non posqui sospechar d’Andrés Simonovitch.
Era simpla idia d’aguesta sospecha me semble ua asenada.
Tanpòc ei possible que m’aja enganhat enes mèns compdes, pr’amor que les è verificat moments abantes de qué arribéssetz e è verificat era sua exactitud.
Comprenetz qu’era agitacion qu’auetz mostrat, era prèssa entà anar-vo’n, eth hèt de qué ajatz auut en tot moment es mans sus era taula, e tanben, fin finau, era vòsta situacion sociau e es costums pròpris d’era, son pro motius entà que me veiga obligat, a maugrat mèn, e non sense cèrt orror, a concéber contra vos sospeches, crudèus, sens dobte, mès legitimes.
Voi ahíger e repetir que, per plan convençut que siga dera vòsta colpa, m’en sai de qué corri un cèrt risque en acusar-vos.
Ça que la, non trantalhi de hè’c, e vos diderè se per qué.
Ac hèsqui exclusiuaments pera vòsta ingratitud.
Vos cridi entà parlar d’ua possibla ajuda entara vòsta dusau mair, vos autregi eth mèn ovul de dètz robles, e vaquí eth pagament que me balhatz.
Non, aquerò non està ben.
Qu’auetz besonh d’ua leçon.
Reflexionatz.
Vos parli coma vos poirie parlar eth vòste mielhor amic, e, de vertat, non podetz auer en aguest moment un amic mielhor, pr’amor que, se non ne siguessa, procederia damb tot eth rigor e inflexibilitat.
Plan, qué didetz?
Jo non è panat arren, mormolhèc Sonia, espaurida.
Vos m’auetz balhat dètz robles.
Aciu que les auetz.
Vo l’es entorni.
Treiguec eth mocador dera pòcha, destropèc un nud qu’auie en eth, treiguec eth bilhet de dètz robles que Lujine l’auie autrejat e se l’aufric.
Sonia guardèc en totes direccions e solet vedec ròstres terribles, burlesqui, sevèrs o cargadi d’òdi.
Tachèc ua guardada en Raskolnikov, qu’ère de pès ath cant dera paret.
Eth joen auie es baci crotzadi e tachaue en era es sòns arderosi uelhs.
Mon Diu!, panteishèc Sonia.
Amalia Ivanovna, didec Lujine en un ton doç, lèu amorassador, qu’auratz de cridar ara policia, e vos prègui que hescatz pujar ath portièr entà que s’estongue aciu tant qu’arriben es policièrs.
Gott der harm𝑔𝑒!,didec era senhora Lipevechsel.
Atau, donc, ac sabíetz?
Alavetz non i a cap de dobte que i a motius entà que vos ajatz pensat en aquerò.
Aunorabla Amalia Ivanovna, vos prègui que non desbrembetz es paraules qu’acabatz de prononciar, per cèrt dauant de testimònis.
En aguest moment se lheuèren rumors de pertot.
Era concurréncia s’agitaue.
Mès, qué didetz?, exclamèc de pic Caterina Ivanovna, en tot gésser deth sòn estupor e lançar-se sus Lujine.
Gausatz acusar-la de panatòri?
Ada era, a Sonia!
Covard, brigand!
Se lancèc sus Sonia e l’entornegèc damb es sòns descarnadi braci.
Sonia, com as pogut acceptar dètz robles d’aguest òme?
Be n’ès de malerosa!
Balha-les-me, balha-les-me, de seguit…
Aciu que les auetz!
Caterina Ivanovna s’auie apoderat deth bilhet, lo sarrèc e lo lancèc a Lujine ena cara.
Eth papèr, hèt ua bòla, toquèc en un uelh de Piotr Petrovitch e dempús queiguec en solèr.
Amalia Ivanovna s’esdeguèc a recuelher-lo.
Lujine s’indignèc.
Agarratz ad aguesta hòla!
En aguest moment diuèrses persones campèren en lumedan, ath cant de Labeziatnikov.
Entre eres i èren es dues provincianes.
Hòla?
Hòla jo?, cridèc Caterina Ivanovna.
Tu òc qu’ès un pèc, un vil agent de negòcis, un infame…!
Sonia parnar-vos es sòs!
Sonia ua lairona!
Abans te lo balharie que panar-lo-te, idiòta!
Lancèc ua arridalhada isterica e, en tot vier de logatari en logatari e senhalant a Lujine, exclamaue:
Auetz vist un imbecil parièr?
De pic, vedec a Amalia Ivanovna e se posèc:
E tu tanben, carnsaladièra, miserabla prusiana!
Tu tanben cres qu’ei ua lairona…!
Com ei possible?
Era, li didec a Lujine, a vengut dera tua cramba entà aciu, e d’aciu non a gessut, brigand, mès que brigand!
Toti an vist que s’a seigut ena taula e non s’a botjat!
S’a seigut ath cant de Rodia Romanovitch…!
Escorcolhatz-la!
Coma que non a anat entà nunlòc, s’a cuelhut eth bilhet li cau amiar-lo ath dessús…!
Cèrca, cèrca…
Mès se non trapes arren, amic mèn, te calerà respóner des tues injúries…
Vierè a planher-me dauant der emperaire en persona, tsar misericordiós!
Me lançarè enes sòns pès, e aué madeish!, coma que sò orfanèla me deisharàn entrar.
Te penses que non me receberà?
Qu’ès fòrça enganhat.
Arribarè enquiada eth…
Fidaues ena bontat e ena timiditat de Sonia, vertat?
Solide que fidaues en aquerò.
Mès que jo non sò timida e mo’les vas a pagar.
Cèrca!
Escorcolha-la!
Qué demores?
Caterina Ivanovna, cèga de ràbia, secodie a Lujine e lo tirassaue entà Sonia.
Qu’ac vau a hèr.
Correrè damb aguesta responsabilitat…
Mès, padegatz-vos, senhora.
Ja veigui que non cranhetz ad arren ne ad arrés.
Aquerò…, aquerò s’aurie de hèr en comissariat…
Encara que, seguit Lujine, gasulhant, i a aciu pro testimònis…
Sò prèst a escorcolhar-la…
S’Amalia Ivanovna volesse ajudar-mos…
Plan que òc, non ei atau coma se hen es causes, mès que i a cassi qu’en eri…
Hètz-la escorcolhar per qui volgatz!, sorrisclèc Caterina Ivanovna.
Mostra-li es pòches…
Guarda, guarda, monstre!
En aguest non i a qu’un mocador, coma pòs veir.
E ara er aute.
Guarda, guarda!
Ac ves ben?
E Caterina Ivanovna, non contenta de uedar es pòches de Sonia, les virèc deth revés era ua darrèr dera auta.
Mès a penes des.heiguec es plecs que s’auien format ena forradura dera dusau, era dera dreta, gessec un petit papèr que, en tot hèr ua parabòla en aire, queiguec enes pès de Lujine.
Toti ac vederen e quauqui uns lancèren ua exclamacion.
Piotr Petrovitch s’inclinèc, cuelhec eth papèr damb es dits e lo despleguèc: qu’ère un bilhet de cent robles, plegat en ueit plecs.
Lujine lo hec virar damb era man entà que toti ac vedessen.
Lairona!
Dehòra d’aciu!
Era policia!
Lipevechsel.
L’an de manar entà Siberia!
Dehòra d’aciu!
De pertot gessien exclamacions.
Raskolnikov non deishaue de guardar en silenci a Sonia; sonque la deishaue de uelh de quan en quan entà tachar-lo en Lujine.
Sonia s’estaue quieta, coma ipnotizada.
Ne tansevolh podie sénter estonament.
De pic, se rogic tota, se caperèc era cara damb es mans e fotèc un crit.
Jo que non è estat!
Jo non è cuelhut es sòs!
Jo non sai arren!, exclamèc en un sorriscle ponhent e, corrent entà Caterina Ivanovna.
Aguesta li dauric er arrecès inviolable des sòns braci e la sarrèc convulsiuaments contra eth sòn còr.
Sonia, Sonia!
Ivanovna, en tot refusar era evidéncia.
E crossaue enes sòns braci a Sonia coma se siguesse ua mainada, e la sarraue un e un aute còp contra eth sòn pièch o li cuelhie es mans e les ac caperaue de punets apassionadi.
Panar tu?
Be ne son de pècs, Senhor!
Pècs, toti ètz uns pècs!, cridèc, en tot dirigir-se as presents.
Non sabetz se guaire beròi ei eth sòn còr!
Panar era…., era?
Mès, se serie capable de véner enquiath darrèr tròç dera sua ròba e quedar- se descauça entà ajudar ad aqueth que n’auesse besonh!
Atau ei era!
Se hec esténer era carta auriòla entà qu’es mèns hilhs e jo non mos moríssem de hame!
Se venec per nosati!
A!, eth mèn estimat defuntat, eth mèn praube defuntat!
Ves aquerò, praube espós mèn?
Quin repais de funeralhas, Senhor!
Per qué non la defenes, mòn Diu?
E qué hètz vos aciu, Rodion Romanomitch, sense díder arren?
Per qué non la defenetz?
Qu’ei que vos tanben la credetz colpabla?
Toti vosati amassa valetz mens qu’un dit ponin sòn!
Senhor, Senhor!
Per qué non la defenes?
Era desesperacion dera malerosa Caterina Ivanovna costèc prigonda e generau emocion.
Aqueth ròstre descarnat de tisica, contrèt pes patiments; aqueri pòts resecs, a on era sang s’auie calhat; aquera votz ronca; aqueri somics, tan violents coma es d’un mainatge, e, fin finau, aquera demanda d’ajuda, confiada, ingenua e desesperada ath còp, tot aquerò exprimie un dolor tan ponchent, qu’ère impossible estar-se indiferent ath sòn dauant.
Aumens Piotr Petrovitch balhèc mòstres de pietat.
Padegatz-vos, senhora, padegatz-vos, didec grèuments.
Aguest ahèr que non vos tanh en absolut.
Arrés vos pense acusar de premeditacion ne de complicitat, e mens en tot auer estat vos era qu’a desnishat eth panatòri, en tot escorcolhar-li es pòches.
Aquerò qu’ei pro entà demostrar era vòsta innocéncia…
Me senti inclinat a èster indulgent dauant d’un acte qu’era misèria ne pòt auer estat era encausa qu’a possat a Sonia Simonovna.
Mès, per qué non voletz cohessar, senhoreta?
Dilhèu cranhetz eth desaunor?
A estat eth prumèr viatge?
Dilhèu auetz perdut eth cap?
Tot aquerò qu’ei comprensible, plan comprensible…
Totun, ja vedetz a qué vos auetz expausat…
Senhors, seguic, en tot dirigir-se ara concurréncia, deishatz-me amiar d’un sentiment de pietat e de simpatia, entà didè’c atau, sò dispausat encara a perdonà’c tot, a maugrat des insults que se m’an dirigit.
Se virèc de nauèth entà Sonia e didec:
Balharè er ahèr per acabat e es causes non se passaràn d’aciu.
Piotr Petrovitch guardèc de reuelh a Raskolnikov, e es guardades d’ambdús se trapèren.
Es uelhs deth joen usclauen.
Caterina Ivanovna, coma se non auesse entenut arren, seguie abraçant e punant a Sonia damb frenesia.
Tanben es mainatges auien enrodat ara joena e la sarrauen damb es sòns aflaquidi bracets.
Poletchka, sense compréner se qué se passaue, somicaue ponhentamentss, apuant ena espatla de Sonia era sua polida careta, negada en lèrmes.
Quina dolenteria!, didec de pic, ua votz dera pòrta estant.
Quina dolenteria!, repetic Lebeziatnikov, sense deishar-lo de uelh.
Lujine s’estrementic (toti rebrembarien aguest detalh mès endauant), e Andrés Simonovitch entrèc ena cramba.
Piotr Petrovitch gasulhèc:
Qué signifique aquerò, Andrés Simonovitch?
Sabi pas de qué me parlatz.
Donques aquerò signifique qu’ètz un calomniador.
Me comprenetz ara?
Labeziatnikov auie prononciat aguestes paraules damb energica resolucion e guardant duraments a Lujine damb es sòns miòps uelhets.
Qu’ère furiós.
Raskolnikov non deishaue de uelh a Andrés Simonovitch e l’escotaue damb aviditat, sense perder-se ne ua soleta paraula.
I auec un silenci.
Piotr Petrovitch semblèc desconcertat, sustot enes prumèrs moments.
Mès, qué vos cau?, gasulhèc.
Ètz vos en vòste sen?
Òc, que sò en mèn sen, e vos…, vos qu’ètz un miserable…
Quina viletat!, ac è entenut tot, e se non è parlat enquia ara a estat entà veir se comprenia per qué auetz obrat atau, pr’amor que vos cohèssi que i a causes que non an cap explicacion entà jo…
Per qué ac auetz hèt?
Que non ac compreni.
Mès, se qué è hèt jo?
Voletz deishar de parlar en ieroglifics?
Vos, òme vil, òc qu’ei possible que vos embriaguetz.
Mès jo non beui jamès ua gota de vodka, pr’amor qu’es mèns principis m’ac enebissen…
Sabetz-vo’n, senhors, qu’a estat eth madeish, eth qu’a metut damb es sues pròpries mans eth bilhet de cent robles en vestit de Sonia Simonovna.
Jo ac è vist, jo è estat testimòni d’aguest acte.
E sò prèst a declarar jos jurament.
Eth madeish!, eth madeish!, repetic Lebeziatnikov, en tot dirigir-se a toti.
Ètz lhòco?, exclamèc Lujine.
Era madeisha interessada, aciu presenta, ven d’afirmar dauant de testimònis que sonque a recebut de jo un bilhet de dètz robles.
Com podetz díder que l’è autrejat er aute bilhet?
Qu’ac è vist, ac è vist!, repetic Lebeziatnikov.
E, encara qu’aquerò sigue contrari as mèns principis, sò dispausat a afirmà’c jos jurament, dauant dera justícia.
Jo è vist com l’introdusíetz dissimuladaments aguesti sòs ena pòcha.
Ena mia candidesa, m’è pensat qu’ac hègetz per caritat.
En moment que li didéretz adiu ena pòrta, tant que li balhàuetz era man dreta, l’auetz esguitlat damb era quèrra ena sua pòcha un papèr.
Qu’ac è vist, ac è vist!
Lujine s’esblancossic.
Aquerò ei pura invencion!, exclamèc en ua escometuda d’insoléncia.
Vos qu’èretz alavetz ath cant dera hièstra.
Com ei possible que de tan luenh vedéssetz eth papèr?
Era vòsta miopia vos a hèt veir visions.
Qu’a estat ua allucinacion e arren mès.
Non, que non è patit cap allucinacion.
A maugrat dera distància, me n’è encuedat perfèctaments de tot.
Plan que òc, dera hièstra estant non è pogut veir quina sòrta de papèr ere: en aquerò qu’auetz rason.
Ça que la, cèrt detalh m’a hèt compréner qu’eth petit papèr ère un bilhet de cent robles, pr’amor qu’è vist claraments que, ath còp qu’autrejàuetz a Sonia eth bilhet de dètz robles, ne cuelhíetz dera taula un aute de cent…
Vos, auetz plegat eth bilhet de cent robles e l’auetz mantengut en uet dera man.
Dempús è deishat de pensar en aquerò, mès quan vos auetz lheuat, auetz hèt passar eth bilhet dera man dreta ara quèrra, que damb aquerò a estat a mand de queir.
Alavetz m’è tornat a fixar en eth, pr’amor que de nauèth è auut era idia de qué vos volíetz ajudar a Sonia Simonovna sense que jo me’n sabessa.
Ja podetz supausar era grana atencion que dès aguest moment è seguit enquia es mendre movements vòsti.
Atau, è pogut veir se com l’auetz esguitlat eth bilhet ena pòcha.
Ac è vist, ac è vist, e sò dispausat a afirmà’c jos jurament!
Lebeziatnikov s’auie rogit d’indignacion.
Es exclamacions mès diuèrses surgentèren de toti es cornèrs dera estança.
Era majoritat d’eres qu’èren d’estonament, mès quauques ues sigueren lançades en un ton de menaça.
Es concurrents s’apressèren a Piotr Petrovitch e formèren un estret cercle, ath sòn entorn.
Caterina Ivanovna se lancèc sus Lebeziatnikov.
Andrés Simonovitch, guaire mau vos coneishia!
Defenetz-la!
Qu’ei orfanèla.
Diu mo l’a manat, Andrés Simonovitch, amic mèn.
E Caterina Ivanovna, en ua escometuda lèu inconscienta, se lancèc as pès deth joen.
Qu’ei hòl!, exclamèc Lujine, cèc de ràbia.
Tot que son invencions sues…
Que se l’auie desbrembat e dempús se n’a tornat a brembar…!
Que vò díder aquerò?
Segontes vos, jo e botat de bon voler aguesti cent robles ena pòcha d’aguesta senhoreta.
Mès, per qué?
Entà qué?
Aquerò ei çò que non compreni.
Mès vos asseguri qu’è dit era vertat.
Tan segur sò de non enganhar-me, miserable criminau, qu’en moment que vos sarraua era man entà felicitar-vos, me’n brembi de qué me preguntaua damb quina finalitat l’auíetz autrejat aguest bilhet, d’amagat, o, dit de ua auta manèra, per qué vos amagàuetz entà hè’c.
Mistèri.
M’è pensat que dilhèu voleríetz amagar-me era vòsta bona accion en saber-vo’n de qué jo, enemic en principi dera caritat privada, que considèri coma un palliatiu inutil.
È dedusit, donc, que non volíetz que se sabesse qu’autrejàuetz a Sonia Simonovna ua quantitat tant importanta, e, ath delà, que desiràuetz dar ua suspresa ara beneficiada…
Toti sabem que i a persones que se compladen en amagar es bones accions…
Tanben m’è pensat que dilhèu voleríetz hèr a temptar ara gojata, entà veir se tornaue a balhar-vos es gràcies quan trapèsse es sòs ena sua pòcha.
O, peth contrari, que desiràuetz eludir era sua gratitud, sivans eth principi qu’era man dreta li cau ignorar çò que hè era quèrra… e d’autes supausicions parières.
Sonque Diu se’n sap des conjectures qu’an passat peth mèn cap…
Decidí reflexionar mès tard, amplaments, sus er ahèr, donques que non volia cométer era indelicadesa de deishar-vos entreveir que coneishia eth vòste secret.
De pic, m’a assautat un temor: en non conéisher eth vòste acte de generositat, Sonia Simonovna poirie pèrder es sòs sense encuedar-se’n.
Plan per aquerò è cuelhut era determinacion de vier a dider-li que vos auíetz botat un bilhet de cent robles ena sua pòcha.
Mès, en passar, me sò posat ena cramba des senhores Kobiliatnikov pr’amor d’autrejar-les era “Uelhada Generau sus eth Metòde Positiu” e recomanar-les especiauments er article de Piderit, tanben eth de Wagner.
Fin finau, è arribat aciu e è pogut presenciar er escandal.
E didetz-me: se m’aurie acodit pensar en aquerò, m’auria hèt totes aguestes reflexions se non vos auessa vist méter eth bilhet de cent robles ena pòcha de Sonia Simonovna?
Andrés Simonovitch acabèc aguest long discurs, coronat damb ua conclusion tan logica, en un estat d’èxtrèma fatiga.
Eth sudor corrie peth sòn front.
Malerosaments li costaue exprimir-se en rus, encara que non coneihie cap aute idiòma.
Eth sòn esfòrç oratòri l’auie agotat.
Enquia e tot semblaue auer perdut pes.
Ça que la, era sua allegacion verbau auie costat un efècte extraordinari.
L’auie prononciat damb tant de calor e conviccion, que toti es presents lo crederen.
Piotr Petrovitch se n’encuedèc de qué es causes non l’anauen ben.
Que m’ei parièr a jo es estupides preguntes que vos an pogut tormentar!, exclamèc.
Aquerò non ei cap pròva.
Tot çò qu’auetz pensat pòt èster òbra dera vòsta imaginacion.
E jo, senhor, posqui dider-vos que mentitz.
Mentitz e me calomniatz possat per un desir de resvenja personau.
Que non me perdonatz que vos aja refusat er impiu radicalisme des vòstes teories sociaus.
Mès aguest faus argument, luenh de favorir-lo, costèc ua ondada de mormolhs contra eth.
Aquerò qu’ei ua desencusa dolenta!, exclamèc Lebeziatnikov.
Te digui ena cara que mentísses.
Crida ara policia e declararé jos jurament.
Un solet punt a restat escur entà jo: eth motiu que vos a possat a cométer ua accion tan vila.
Miserable!
Covard!
Jo posqui explicar era vòsta conducta e, s’ei de besonh, tanben prestarè jurament, didec Raskolnikov, damb votz fèrma e destacant-se deth grop.
Qu’ère seren e segur d’eth madeish.
Toti se’n saberen deth prumèr moment que coneishie era clau der enigma e qu’er ahèr s’apressaue ath sòn finau.
Ara qu’ac veigui tot clar, didec en tot dirigir-se a Lebeziatnikov.
Dès era prumeria der incident è sospechat qu’auie en tot aquerò ua innòbla intriga.
Aguesta sospecha se fondaue en determinades circonstàncies que sonque jo coneishi e qu’ara madeish vos vau a revelar.
En eres que i a era clau der ahèr.
Gràcies ara vòsta detalhada exposicion, Andrés Simonovitch, s’a hèt era lum ena mia ment.
Prègui a toti que paretz era aurelha.
Aguest senhor (senhalaue a Lujine), demanèc en data recenta era man d’ua joena, fraia mia, qu’eth sòn nòm ei Avdotia Romanovna Raskolnikov; mès, quan arribèc en Petersburg, hè pòc, e tenguérem era nòsta prumèra entrevista, discutírem, e de tau manèra, que lo hi enlà dera mia casa, scèna qu’auec dus testimònis, que pòden confirmar es mies paraules.
Aguest òme qu’ei un mau audèth.
Jo non sabia que s’ostajaue ena vòsta casa, Andrés Simonovitch.
Eth senhor Lujine escriuec de seguit ua carta ara mia mair, qu’en era li didie que jo auie autrejat sòs, non a Caterina Ivanovna, senon a Sonia Simonovna.
Ath delà, parlaue d’aguesta joena damb tèrmes insultants, deishant entreveir que jo auia relacions intimes damb era.
Era sua finalitat, coma podetz comprèner, ère indispausar-me damb era mia mair e damb era mia fraia, en tot hèr-les creir que jo degalhaua es sòs qu’eres me manauen damb sacrifici, ignominiosaments.
Delànet, en preséncia dera mia mair, dera mia fraia e d’eth madeish, expausè era vertat des hèts, qu’aguest òme auie alterat.
Didí qu’auia autrejat es sòs a Caterina Ivanovna, qu’alavetz non coneishia encara, e higí que Piotr Petrovitch Lujine, damb toti es sòns merits, valie mens qu’eth dit ponin de Sonia Simonovna, que d’era parlaue tan mau.
Eth me preguntèc alavetz se jo seria capable de hèr seir a Sonia Simonovna ath cant dera mia fraia, e jo li responí que ja ac auia hèt aqueth madeish dia.
Emmaliciat en veir qu’era mia mair e era mia fraia non se pelejauen damb jo per çò des sues calomnies, acabèc en tot insultar- les grossièraments.
Se produsic era ruptura definitiua e lo hérem enlà.
Tot aquerò se passèc anet.
Ara vos demani que cuelhetz era màger atencion.
S’eth senhor Lujine auesse artenhut presentar coma colpabla a Sonia Simonovna, aurie demostrat ara mia familha qu’es sues sospeches èren fondades e qu’auie rason entà senter-se ofensat peth hèt de qué permetessa ad aguesta joena alternar damb era mia fraia, e, en fin, que, en tot atacar-me a jo, defenie er aunor dera sua prometuda.
En resumit, aquerò supausaue entada eth un nau miei d’indispausar- me damb era mia familha, tant qu’eth reconquistaue era sua estimacion.
Ath còp, se resvenjaue de jo, donques qu’auie motius entà pensar qu’era tranquillitat d’esperit e er aunor de Sonia Simonovna m’afectauen intimaments.
Atau pensaue eth, e aquerò ei çò que jo è dedusit.
Aguesta qu’ei era explicacion dera sua conducta: que non ei possible trapar-ne ua auta.
Atau, mès o mens, acabèc Raskolnikov eth sòn discurs, que siguec interromput soent pes exclamacions dera atentiua concurréncia.
Enquiath finau eth sòn accent siguec fèrm, seren e segur.
Era sua votz decidida, era conviccion que parlaue e era severitat deth sòn ròstre impressionèren prigondaments ar auditòri.
Òc, òc, qu’ei atau; plan que òc, qu’ei atau, s’esdeguèc a díder Lebeziatnikov, entosiasmat.
Era pròva d’aquerò ei que, quan Sonia Simonovna a entrat en quarto, eth m’a preguntat s’èretz vos aciu, e jo vos è vist entre es convidadi de Caterina Ivanovna.
Aguesta pregunta me l’a hèt en votz baisha e dempús de hèr- me a vier entath cant dera hièstra.
Ei a díder, que desiraue que vos siguéssetz testimòni de tot aquerò.
Òc, òc; non i a cap de dobte de qué ei aquerò.
Lujine sauvaue silenci e arrie menspredosaments.
Mès qu’ère esblancossit coma un mòrt.
Evidentaments, cercaue era manèra de gésser der endravadèr.
De boni talents se n’aurie anat, mès aquerò non ère possible de moment.
Simonovna.
De un aute costat, es assistents se mostrauen somaments excitats pes excessiues libacions.
Eth d’intendéncia, encara qu’ère incapable de hargar-se ua idia clara de çò que s’auie passat, ère eth que mès cridaue, e proposaue es mesures mès desagradiues entà Lujine.
Era cramba ère plia de persones embriagues, mès tanben auien acodit logataris de d’auti apartaments, tiradi per escandal.
Es tres polacs èren plan indignadi e non deishauen de díder, ena sua lengua, escarnis contra Piotr Petrovitch, que cridauen, entre d’autes causes, pane ladak.
Sonia escotaue damb grana atencion, mès non semblaue que comprenesse çò que se passaue: eth sòn estat se retiraue ath d’ua persona que venguie de gésser d’un estavaniment.
Non deishaue de uelh a Raskolnikov, en comprèner que solet eth la podie protegir.
Era respiracion de Caterina Ivanovna ère fiulanta e penibla.
Ère complètaments agotada.
Mès qu’ère Amalia Ivanovna era qu’auie un aspècte mès grotèsc damb era sua boca dubèrta e era sua cara d’estonament.
Qu’ère evident que non comprenie çò que se passaue.
Era soleta causa que sabie ère que Piotr Petrovitch se trapaue en ua situacion compremetuda.
Raskolnikov sagèc de tornar a parlar, mès de seguit renoncièc ad aquerò en veir qu’es logataris se precipitauen contra Lujine e, en formar ath sòn entorn un cercle compacte, li fotien tota sòrta d’escarnis e menaces.
Mès Lujine non s’acovardèc.
En compréner qu’auie perdut definitiuaments era partida, recorrec ara insoléncia.
Permetetz-me, senhors, permetetz-me.
Non vos botetz atau.
Deishatz-me passar, didec, tant que se daurie pas.
Non vos shordetz en sajar d’espaurir-me damb es vòstes menaces.
Ajatz era seguretat de qué non ne treiratz arren, pr’amor que non sò des que s’espaurissen aisidaments.
Ath contrari, vos avertisqui que vos calerà respóner dera cooperacion qu’auetz prestat a un acte delictiu.
Era colpabilitat dera panaira ei mès que provada, presentarè era oportuna denóncia.
Eth jutges que non son cècs… ne embriacs.
Plan per aquerò refusaràn eth testimòni de dus impius, de dus revolucionaris que me calomnien per ua question de resvenja personau coma eri madeishi an auut era innocéncia de reconéisher.
Permetetz-me, senhors.
Non poiria tier ne ua menuta mès era vòsta preséncia ena mia cramba, li didec Andrés Sinomonivtch.
Hètz eth favor d’anar-vo’n.
Que non voi auer cap relacion damb vos.
Quan pensi qu’è estat dues setmanes despenent saliuèra entà expausar-vos…!
Andrés Simonovitch, brembatz-vo’n que hè ua estona vos è dit que me n’anaua e vos sajàuetz de retier-me.
Ara me limitarè a dider-vos qu’ètz un pèc acabat e que vos desiri que vos guaritz deth cap e des uelhs.
Permetetz-me, senhors…
E artenhèc acabar de daurir-se pas.
Mès eth d’intendéncia non lo volec deishar gésser d’aquera manèra.
En considerar qu’es escarnis èren un castig insufisent entada eth, agarrèc un veire dera taula e l’ac lancèc damb totes es sues fòrces.
Piotr Petrovitch artenhèc arribar en sòn apartament, e, ua ora dempús, auie gessut dera casa.
Abans d’aguesta aventura, Sonia, timida per natura, se sentie mès vulnerabla qu’es autes hemnes, pr’amor que quinsevolh auie eth dret d’otrajar-la.
Ça que la, auie pensat enquia alavetz que poirie contrabalançar era dolenteria a truca de discrecion, doçor e umilitat.
Mès aguesta illusion s’auie esbugassat e era sua decepcion siguec plan amara.
Qu’ère capabla de tiè’c tot damb paciencia e sense planher-se, e eth còp que venguie de recéber non ère peth dessús des sues fòrces, mès en prumèr moment li semblèc massa dur.
A maugrat dera capitada dera sua innocéncia en ahèr deth bilhet, passadi es prumèrs instants de terror, e en poder encuedar-se’n des causes, sentec qu’eth sòn còr se sarraue dolorosaments dauant dera idia deth sòn abandon e deth sòn isolament ena vida.
Patic ua crisi nerviosa e, sense poder tier-se, gessec dera cramba e correc entara sua casa.
Aguesta hujuda lèu coïncidic damb era gessuda de Lujine.
Amalia Ivanovna, quan recebec eth projectil destinat a Piotr Petrovitch, en miei des arridalhades des convidadi, s’emmalicièc e era sua indignacion se dirigic contra Caterina Ivanovna, que sus era se lancèc cridant coma se la hesse responsabla de tot çò que s’auie passat.
Dehòra d’aciu de seguit!
Dehòra!
E, ath còp que cridaue, cuelhie toti es objèctes dera logatària que trapaue a posita dera sua man e les lançaue en solèr.
Era prauba veuda, que s’auie auut d’estirar en lhet, agotada e renduda peth patiment, se lheuèc en un bot e se lancèc sus era patrona.
Mès es fòrces èren tan desparières, qu’Amalia Ivanovna la refusèc tant aisidaments coma se lutèsse damb ua pluma.
Qu’ei er arràs!
Non contenta damb calomniar a Sonia, ara la cuelh damb jo!
Me da eth viatge eth madeish dia des funeralhas deth mèn marit!
Dempús d’auer cuelhut era mia ospitalitat, me fot ath miei der arriuet damb toti es mèns praubi orfanèls!
A on anarè?
E era prauba hemna somicaue, ar arràs des sues fòrces.
De pic, es sòns uelhs s’aluguèren e cridèc desesperadaments:
Senhor!, ei possible que non age justícia aciu ena tèrra?
A qui defeneràs se non mos defenes a nosati…?
En fin, ja veiram.
Ena tèrra i a jutges e tribunaus.
Presentarè ua denóncia.
Premanis-te, briganta…
Poletchka, non dèishes as mainatges.
Tornarè de seguit.
S’ei de besonh, demoratz-me en carrèr.
Ara veiram se i a justícia en aguest mon!
Caterina Ivanovna se caperèc eth cap damb aqueth tròç de tela verda qu’auie parlat Marmeladov, trauessèc era multitud de logataris embriacs que s’apilerauen ena estança e, gemegant e negada en lèrmes, gessec en carrèr.
Qu’ère decidida a qué li hessen justícia de seguit, costèsse çò que costèsse.
Poletchka, espaurida, se refugièc damb es mainatges en un cornèr, ath cant dera mala.
Enrodèc damb es sòns braci as sòns frairets e atau demorèc era tornada dera sua mair.
Amalia Ivanovna anaue e venguie pera cramba coma ua fúria, bramant de ràbia, planhent-se e lançant en solèr tot çò que queiguie enes sues mans.
Entre es logataris regnaue ua grana confusion: es uns comentauen a granes votzes çò que s’auie passat, d’auti discutien e s’insultauen e quauqui uns seguien entonant cançons.
Vam a veir se qué ditz ara Sonia Simonovna”.
E se filèc entara casa de Sonia.
Encara qu’amiaue era sua pròpria carga de misèries e orrors en sòn còr, Raskolnikov auie defenut coratjosaments e damb adretia era causa de Sonia dauant de Lujine.
Deishant de cornèr er interès que sentie pera gojata, que lo possaue a defener-la, auie patit tant aqueth maitin, qu’auie cuelhut damb vertadèra alegria era ocasión d’esforiar aqueri pensaments que auien vengut a èster-li insuportables.
De un aute costat, era idia dera sua immediata entrevista damb Sonia lo preocupaue e l’aumplie d’ua angoisha creishenta.
Li calie cohessar qu’auie aucit a Lisbeth.
En tot presentir era tortura qu’aguesta declaracion li costarie ada eth, sajaue de hèr-la enlà deth sòn pensament.
Quan s’auie dit, en gésser dera casa de Caterina Ivanovna: “Vam a veir se qué ditz ara Sonia Ivanovna”, ère encara jos es efèctes der arderós e desfisant entosiasme que l’auie produit era sua victòria sus Lujine.
Mès, causa singulara, quan arribèc en apartament de Kapernaumov, aguesta fòrça d’animositat l’abandonèc de pic, e se sentec fèble e espaurit.
Trantalhant s’arturèc dauant dera pòrta e se preguntèc:
Çò d’estranh ère que, ath còp que se hège aguesta pregunta, ère convençut de qué l’ère impossible non sonque eludir semblabla confession, senon enquia e tot arrecular-la un solet instant.
Non se podie explicar era rason d’aquerò, mès sentie qu’ère atau e patie orriblaments en encuedar-se’n de qué non auie fòrces entà lutar contra aguest besonh.
Pr’amor d’evitar qu’aguest torment s’alonguèsse s’apressèc a daurir era pòrta.
Mès, que non passèc eth lumedan sense abans observar a Sonia.
Ère seiguda dauant dera sua tauleta, damb es codes emparadi en era e era cara enes mans.
Quan vedec a Raskolnikov, se lheuèc de seguit e venguec entada eth coma se lo demorèsse.
Çampar, sonque pensaue en servici que l’auie hèt, e auie talents d’arregraïr-l’ac.
Dempús cuelhec ua actitud de demora.
Raskolnikov s’apressèc ena taula e se seiguec ena cagira qu’era venguie de deishar.
Sonia s’estèc de pès a dus passi d’eth, madeish qu’eth dia anterior.
Plan, Sonia, didec Raskolnikov, e notèc de pic qu’era votz li tremolaue; ja vo n’auratz encuedat qu’era acusacion se basaue ena vòsta situacion e enes abits estacadi ada era.
Eth ròstre de Sonia cuelhec ua expression de patiment.
Vos prègui que non me parletz coma ager.
Non, vos ac prègui.
E s’esdeguèc a arrir, en crànher qu’aguest repotec auesse pogut herir a Raskolnikov.
Qu’è gessut ath mès córrer, coma ua lhòca.
Qué s’a passat dempús?
Raskolnikov l’expliquèc qu’Amalia Ivanovna auie dat eth viatge ara sua familha e que Caterina Ivanovna se n’auie anat a cercar justícia non sabie entà on.
Mon Diu!, exclamèc Sonia.
Anem, anem de seguit.
E cuelhec ath mès córrer eth mocador deth cap.
Tostemp madeish!, exclamèc Raskolnikov, indignat.
Non pensatz qu’en eri.
Mès, Caterina Ivanovna…
Caterina Ivanovna non vos desbrembarà: ne podetz èster solide fòrça, didec Raskolnikov, shordat.
Coma qu’auetz gessut, vierà aciu, e se non vos trape, vos empenaïratz d’auer partit.
Sonia se seiguec, cuelhuda d’ua perplexitat plia d’inquietud.
Raskolnikov sauvèc silenci, damb era guardada tachada en solèr.
Semblaue reflexionar.
Dilhèu Lujine non auie aué era intencion de hèr-vos detier, pr’amor que non l’interessaue.
Mès se l’auesse auut e ne Lebeziatnikov ne jo auéssem estat aquiu, ara seríetz ena preson, non?
Lebeziatnikov, a estat un edart que i siguesse.
Sonia non responec.
E se vos auessen metut ena preson, qué s’aurie passat?
Era seguie en tot sauvar silenci.
Eth demorèc ues segondes.
Dempús seguic dident, damb un arridolet un shinhau forçat:
Me pensaua que m’anàuetz a repetir que non vos parlèssa d’aguestes causes…
Qué?, preguntèc dempús ua brèu pausa.
Persutatz en non badar boca?
Ça que la, auem de besonh d’un tèma de convèrsa.
Per exemple, me shautarie saber se com resolveríetz cèrta question…, coma diderie Lebeziatnikov, higec, notant que començaue a pèrder era sang hereda.
Non, que non parli de trufaria.
Supausem, Sonia, que vos coneishetz per auança toti es projèctes de Lujine e sabetz qu’aguesti projèctes negarien definitiuaments en malastre a Caterina Ivanovna, as sòns hilhs e, tanben a vos… e digui “tanben” pr’amor qu’a vos sonque vos pòden considerar coma un cas a despart.
E supausem, tanben, que, plan per aquerò, s’age de veir obligada a amiar ua vida coma era qu’amiatz vos.
Aguesta ei era pregunta que voi que me responatz.
Sonia lo guardèc enquimerada.
Aqueres paraules, prononciades en un ton trantalhant, semblauen amagar ua dusau intencion.
Aquerò qu’ei parièr.
Didetz: quina decision cuelheríetz?
Didetz-me: Deisharíetz que Lujine viuesse e podesse cométer es sòns abusi?
Qu’ei que ne tansevolh auetz coratge entà cuélher ua decision en teoria?
Jo non coneishi es intencions dera Providéncia.
Per qué m’interrogatz sus hèts que non existissen?
Entà qué, aguestes preguntes inutiles?
Dilhèu ei possible qu’era existéncia d’un òme depene dera mia volentat?
Com posqui erigir-me en arbit des destins umans, dera vida e dera mòrt?
Sonia responec damb accent angoishat.
Didetz-me francaments qué ei çò que voletz de jo…
Qu’ei qu’auetz vengut damb er in de torturar-me?
Sense poder tier-se, s’estarnèc a plorar.
Eth la guardèc tristaments damb ua expression d’angoisha.
I auec un long silenci.
Fin finau didec en votz baisha:
Qu’as rason, Sonia.
S’auie costat en eth un cambiament sobte.
Eth sòn fictici aplomb e eth ton insolent qu’auie moments abans, auien despareishut.
Enquia e tot era sua votz semblaue auer-se aflaquit.
Te didí ager que non vieria aué entà demanar-te perdon, e vaquí qu’è començat aguesta convèrsa pòc mens que desencusant-me.
En parlar de Lujine e dera Providéncia pensaua en jo madeish, Sonia, e me desencusaua.
Sagèc de hèr un arridolet, mès sonque podec diboishar ua potèla d’impoténcia.
Dempús joquèc eth cap e amaguéc eth sòn ròstre entre es mans.
De ressabuda, ua estranha e susprenenta sensacion d’òdi contra Sonia li trauessèc eth còr.
Estonat, autanplan espaurit d’aguest descurbiment inaudit, lheuèc eth cap e campèc atentiauments ara joena.
Que s’auie enganhat sus era natura deth sentiment qu’experimentaue: çò que sentie ère, simplaments, qu’eth moment fatau auie arrivat.
Joquèc de nauèth eth cap e un aute còp amaguéc eth ròstre entre es mans.
Ara imprevista s’esblancossit, se lheuèc, guardèc a Sonia e sense badar boca, venguec maquinauments a sèir-se en lhet.
Era sua impression en aqueth moment ère era madeisha qu’auie experimentat eth dia que, de pès ena esquia dera vielha, auie trèt era destrau deth nud escolador, tant que se didie que non auie de pèrder mès temps.
Qué vos cau?, preguntèc Sonia, tota trebolada.
Raskolnikov non podec prononciar ua soleta paraula.
Qu’auie pensat balhar “era explicacion” en circonstàncies totafèt desparières e non comprenie çò que se passaue en sòn interior.
Sonia s’apressèc pas a pas, se seiguec ath sòn costat, en lhet, e, sense deishar-lo de uelh, demorèc.
Eth sòn còr bategaue damb violéncia.
Era situacion se hège insuportabla.
Eth virèc entara joena eth sòn ròstre, caperat d’un pallitge mortau.
Es sòns sarradi pòts èren incapables de prononciar ua soleta paraula.
Alavetz eth panic s’apoderèc de Sonia.
Qué vos cau?, tornèc a preguntar-li, en tot hèr-se enlà, un shinhau, d’eth.
Arren, Sonia.
Non t’espaurisques…
Qu’ei ua pegaria…
Òc, qu’ei pro pensar en aquerò un instant entà veir qu’ei ua pegaria, mormolhèc coma delirant.
Sabi pas se per qué è vengut a tormentar-te, higec, en tot guardar-la.
De vertat que non ac sai.
Per qué?
Per qué?
Que non cèssi de hèr-me aguesta pregunta, Sonia.
Dilhèu se l’auie hèt un quart d’ora abans, mès en aqueth moment era sua feblesa ère tant extrèma qu’a penes se n’encuedaue de qué existie.
Ua contunha tremolor agitaue tot eth sòn còs.
Com vos tormentatz!, se planhèc Sonia, guardant-lo.
Que non ei arren, non ei arren…
Vaquí se qué volia dider-te…
Ua ombra d’arridalha joguèc ues segondes enes sòns pòts.
Te’n brembes de çò que te volia díder ager?
Sonia demorèc, visiblaments inquieta.
Ara imprevista, tot eth còs de Sonia comencèc a tremolar.
Plan, donc, qu’è vengut entà dider-t’ac.
Atau, parlàuetz seriosaments?, gasulhèc Sonia, en tot hèr un gran esfòrç.
A penes podie alendar.
Eth pallitge deth sòn ròstre aumentaue per moments.
Eth cas ei que me’n sai.
Sonia s’èstèc carada un moment.
L’an trapat?, preguntèc ara fin, timidaments.
Non, non l’an trapat.
Alavetz, com sabetz se qui ei?, preguntèc era joena dempús un nau silenci e damb votz lèu imperceptibla.
Eth se virèc entada era e la guardèc fixaments, damb ua expression singulara.
Ac endónvies?
Un nau arridolet d’impoténcia flotaue enes sòns pòts.
Sonia sentec que tot eth sòn còs s’estrementie.
Mès vos me… gasulhèc era, damb un arridolet mainadenc.
Entà saber çò que jo sai, didec Raskolnikov, qu’era sua guardada seguie fixa en era, coma se non auesse fòrça entà hèr-la enlà, ei de besonh que sigatz “estacada” ada “eth”…
Eth que non auie era intencion d’aucir a Lisbeth…
L’assassinèc sense premeditacion…
Sonque volie aucir ara vielha e trapar-la soleta…
Venguec ena sua casa…
De pic arribèc Lisbeth…, e l’aucic ada era tanben.
Un lugubre silenci seguic ad aguestes paraules.
Es dus joeni se guardauen fixaments.
Atau, non ac endónvies?, preguntèc de ressabuda.
Qu’auie era impression de qué se lançaue de naut de tot d’ua tor.
Non, gasulhèc Sonia damb votz a penes audibla.
Pensa.
En moment de prononciar aguesta paraula, ua sensacion ja coneishuda per eth li gelèc eth còs.
Guardaue a Sonia e credie veir a Lisbeth.
Sauvaue un rebrembe inesfaçable dera expression qu’auie apareishut en ròstre dera prauba hemna quan eth anaue entada era damb era destrau quilhada e era arreculaue contra era paret, coma un mainatge quan s’espaurís e, a mand de meter-se a plorar, tachèc damb terror era guardada en objècte que còste eth sòn espant.
Atau estaue Sonia en aqueth moment.
Era sua guardada exprimie eth madeish terror impotent.
Còp sec estenec eth braç quèr, apuèc era man en pièch de Raskolnikov, lo refusèc leugèraments, se metec de pès en un bot e comencèc a desseparar-se d’eth de man en man, sense deishar de guardar-lo.
Eth sòn espant se comuniquèc ath joen, que guardaue a Sonia damb eth madeish gèst espaurit, tant qu’enes sòns pòts se diboishaue era madeisha trista arridalha mainadenca.
Ac as comprenut ja?, gasulhèc.
Mon Diu!, gemeguèc orrorizada.
Dempús, agotada, se deishèc quèir en sòn lhet e en.honsèc eth ròstre en coishin.
Mès un moment dempús se lheuèc viuaments, s’apressèc a Raskolnikov, li cuelhec es mans, les sarrèc damb es sòns menuts e prims dits e tachèc en eth ua guardada longa e penetranta.
Damb aguesta guardada, Sonia demoraue captar quauqua expression que li demostrèsse que s’auie enganhat.
Mès non, non i auie eth mendre dobte: era simpla suposicion se convertic en certitud.
Mès endauant, quan rebrembaue aguest moment, tot li semblaue estranh, irreau.
D’a on l’auie vengut aquera certitud sobta de non enganhar-se?
Pr’amor que de cap des manères auie presentit aquera confession.
Ça que la, a penes li hec eth era confession, ada era li semblèc auer-la endonviat.
Qu’ei pro, Sonia, qu’ei pro.
Non me tormentes.
Auie hèt aguesta suplica amaraments.
Que non ère atau coma eth auie supausat, cohessar eth sòn crim: era realitat ère plan desparièra ad açò que s’auie imaginat.
Sonia ère dehòra de se.
Sautèc deth lhet.
De pès, ath miei dera cramba, se recauquilhaue es mans.
Dempús hec repè rapidaments e de nauèth, se seiguec ath cant de Raskolnikov, tan près qu’es sòns còssi se heregueren.
De pic s’estrementic coma se l’auesse assautat un pensament espaventós, lancèc un crit e, sense qu’era madeisha sabesse eth perqué, queiguec de jolhs dauant de Raskolnikov.
Qué auetz hèt?
Mès, qué auetz hèt?, exclamèc desesperada.
De pic se lheuèc e enrodèc fòrtaments damb es braci eth còth deth joen.
Raskolnikov se hec enlà deth braç e la contemplèc damb un trist arridolet.
Non ac compreni, Sonia.
Non sabes se qué hès.
Era non escotèc.
Cridèc, capvirada:
Non i a en mon cap òme tan malerós coma tu!
E s’estarnèc en somics.
Un sentiment ja desbrembat s’apoderèc dera amna de Raskolnikov.
Non se podec tier.
Ues lèrmes surgentèren des sòns uelhs e quedèren penentes des sues pestanhes.
Non m’abandonaràs, Sonia?, preguntèc, desesperat.
Non, jamès, en nunlòc.
Te seguirè entà on vages.
Senhor!
Senhor!
Be ne sò de malerosa…!
Per qué non t’aurè coneishut abantes?
Per qué non as vengut abantes?
Mon Diu!
Mès sò vengut.
Ara…!
Qué podem hèr ara?
Te seguirè enquia e tot ena preson!
Raskolnikov non podec dissimular un gèst d’indignacion.
Es sòns pòts tornèren a arrir coma tanti viatges auien arrit damb ua expression d’òdi e d’orgulh.
Que non è cap de talents d’anar ena preson, Sonia.
Dempús es prumèrs moments de pietat dolorosa e apassionada entath malerós, era espaventosa idia der assassinat reapareishec ena ment dera joena.
Eth ton que Raskolnikov auie prononciat es sues darrères paraules li rebrembèren de pic qu’ère dauant d’un assassin.
Se quedèc guardant-lo espaurida.
Non sabie encara com ne perqué aqueth joen s’auie convertit en un criminau.
Aguestes preguntes surgenteren de pic ena sua imaginacion, e es dobtes l’assautèren de nauèth.
Eth un assassin?
Impossible!
Mès, qué m’arrive, a on sò?, exclamèc prigondaments estonada e coma se le costèsse gran trabalh tornar ena realitat.
Mès, com ei possible qu’un òme coma vos cometesse…?
Ath delà, per qué?
Entà panar, Sonia, responec Raskolnikov damb cèrt malestar.
Sonia se quedèc atupida.
De pic, un crit s’escapèc des sòns pòts.
Qu’ères ahaimat!
Volies ajudar a ta mair!
Vertat?
Non, Sonia, gasulhèc eth joen jocant e virant eth cap.
Que non èra ahaimat enquiad aguest punt…
Plan que òc, volia ajudar ara mia mair, mès que non siguec aquerò tot…
Non me tormentes, Sonia.
Sonia se sarraue ua man damb era auta.
Mès, ei possible que tot açò sigue reau?
E quina realitat, mon Diu!
Qui ac poirie creir?
Com s’explique que vos vos demoretz sense arren entà ajudar a d’auti auent aucit enta panar…?
De pic l’assautèc un dobte.
Non, Sonia, l’interrompec Raskolnikov, aguesti sòs non venguien d’aquiu.
Padega-te.
Me les auie manat era mia mair mejançant un agent de negòcis e jo lo recebí pendent era mia malautia, eth dia madeish que l’autregè…
Rasumikhine n’ei testimòni, donques que signèc eth recebut en nòm mèn…
Aguesti sòs èren mèns e plan mèns.
Sonia escotaue damb un gèst de perplexitat e hènt grani esfòrci entà compréner.
Per çò des sòs dera vielha, ne tansevolh sai s’auie sòs, didec en votz baisha, trantalhant.
Destaquè deth sòn còth ua borseta de pèth de camèl, qu’ère plia, mès non guardè se qué contenguie…
Dilhèu non auí temps….
Es objèctes: botons de punh, cadies, eca…, les amagué, madeish qu’era borsa, jos ua pèira en un gran pati que da tara avenguda V. Tot qu’ei aquiu encara.
Sonia l’escotaue avidaments.
Sabi pas.
Dempús, coma s’entornèsse ena realitat, arric e seguic dident: Be ne sò d’estupid!
Condar aguestes causes!
Alavetz un pensament trauessèc coma un arrai era ment de Sonia.
Reauments, non comprenie arren.
Eth exclamèc coma en un bualh de ludicitat:
Escota, Sonia, escota çò que te vau a díder.
E seguic, soslinhant es paraules e guardant-la fixaments, damb ua expression estranha, mès sincèra:
S’era hame siguesse era soleta causa que me possèc a cométer eth crim, me sentiria erós, òc, òc, erós.
Mès, entà qué te servirie, exclamèc de seguit, en un atac de desesperacion, entà qué te servirie se jo te cohessèssa qu’è obrat mau?
Entà qué te servirie aguest inutil trionf sus jo?
A, Sonia!
Entad aquerò è vengut ena tua casa?
Sonia volec díder quauquarren, mès que non podec.
Se te demanè ager que me seguisses ei pr’amor que non è ad arrés senon a tu.
Seguir-te…?
Entà qué?, preguntèc era gojata timidaments.
Non entà panar e aucir, padega-te, responec eth, damb un arridolet caustic.
Qu’èm desparièrs, Sonia.
Ça que la…
Escota, Sonia.
Hè un moment que me n’è encuedat de çò que jo pretenia en demanar-te que me seguisses.
Ager te hi ua peticion instintiuaments, sense compréner era causa.
Sonque ua causa desiri de tu, e plan per aquerò t’è vengut a veir…
Non m’abandones!
Vertat que non m’abandonaràs?
Era li cuelhec era man, se la sarrèc…
Ua segonda dempús, Raskolnikov la guardèc damb un dolor infinit, e hèc un crit de desesperacion.
Per qué t’aurè dit tot aquerò?
Per qué t’aurè hèt aguesta confession…?
Demores es mies explicacions, Sonia, pro qu’ac veigui; demores que t’ac condi tot…
Mès, qué posqui dider-te.
Non compreneries arren de çò que te didessa e sonque artenheria que patisses per jo encara mès…
Plores, me tornes a abraçar.
Mès, ditz-me, per qué?
Perque non è auut coratge entà amiar era crotz jo solet e è vengut a descargar-me en tu, demanant-te que patisques damb jo, donques qu’aquerò me servirà de consolacion?
Com pòs estimar a un òme tan covard?
Dilhèu non patisses tu tanben?, exclamèc Sonia.
Un aute còp s’apoderèc deth joen un sentiment de trendesa.
Sonia, jo que sò un òme de mau còr.
Tie’c en compde, pr’amor qu’aquerò explique fòrça causes.
Precisaments pr’amor que sò dolent è vengut ara tua cèrca.
D’auti non ac aurien hèt, mès jo… jo sò un miserable e un covard.
En fin, que non impòrte aquerò ara.
Me cau parlar-te de cèrtes causes e non è fòrces entà començar.
S’arturèc e se demorèc cogitós.
Plan que òc, non mos retiram en arren, qu’èm plan desparièrs…
Jamès m’ac perdonarè.
Non, non; qu’as hèt ben en vier, exclamèc Sonia.
Raskolnikov la guardèc amaraments.
Plan, a tot darrèr, qué impòrte!, exclamèc, decidit a parlar.
Vaquí se com se passèren es causes.
Jo volia èster un Napoleon: plan per aquerò aucí.
Comprenes?
Non, gasulhèc Sonia, ingenua e timidaments.
Mès qu’ei parièr: parla, parla.
Ac compreneràs?
N’ès segura?
Plan, ja veiram.
Hec ua longa pausa entà ordenar es sues idies.
Vaquí er ahèr.
Un dia me prepausè era question seguenta: “Qué s’aurie passat se Napoleon s’auesse trapat en mèn lòc e non auesse auut, entà cuélher enventida ath començament dera sua carrera, ne Tolon, ne Egipte, ne eth pas des Aups peth Montblanc, senon que, en sòrta de totes aguestes ludentes proeses, sonque auesse dispausat d’ua menspredosa e vielha usurèra, qu’aurie d’aucir entà panar- li es sòns sòs… en profit dera sua carreta, clar?
S’aurie decidit a aucir-la en non auer ua auta alternatiua?
Non s’aurie arturat en considerar çò de pòc qu’aguest acte auie d’eroïc e çò de molt qu’aufrie de criminau…?” Te cohèssi que siguí fòrça temps tormentant-me eth cervèth damb aguestes preguntes, e me sentí avergonhat quan comprení, còp sec, que non solet non s’aurie arturat, senon que ne tansevolh l’aurie passat peth pensament era idia de qué aguesta accion podesse èster pòc eroïca.
Ne tansevolh aurie comprenut que se podesse trantalhar.
Per pòc qu’auesse estat eth sòn convenciment de qué aguesta ère entada eth era soleta gessuda, qu’aurie aucit sense eth mendre escrupul.
Per qué l’auia d’auer jo?
E aucí, seguint eth sòn exemple…
Vaquí exactaments çò que se passèc.
Te semble d’arrir, aquerò, vertat?
Òc, t’ac semble.
Mès Sonia non sentie eth mendre desir d’arrir.
Raskolnikov se virèc entada era, la guardèc tristaments e la cuelhec dera man.
Qu’as rason un aute còp, Sonia.
Tot çò que t’è dit ei absurd, pura parlòta…
Era vertat ei que, coma sabes, era mia mair ei mancada de recursi e qu’era mia fraia, qu’erosaments ei ua hemna instruida, s’a vist obligada a vier d’un lòc en aute coma hilhuquèra.
Totes es sues esperances, qu’èren concentrades en jo.
Jo estudiaua, mès, per manca de mieis, me calec abandonar era Universitat.
Enquia e tot, supausant qu’auessa pogut seguir estudiant, en mielhor des cassi auria pogut arténher laguens de dètz o dotze ans un lòc coma professor d’institut o ua plaça de foncionari damb ua sodada annau de mil robles (semblaue que recitaue ua leçon aprenuda de memòria), mès alavetz es inquietuds e privacions aurien acabat ja damb era santat dera mia mair.
Entara mia fraia, es causes aurien pogut anar encara pejor…
E entà qué, veder-se privat de tot, deishar ara pròpria mair ena praubetat, presenciar eth desaunor dera mia fraia?
Entà qué tot aquerò?
Entà acogar as mèns e fondar ua naua familha destinada, madeish, a perir de hame…?
En fin, aquerò me hec decidir a apoderar-me des sòs dera vielha entà poder seguir entà dauant, entà acabar es mèns estudis sense èster a cargue dera mia mair.
En resumit, decidí tier un metòde radicau entà començar ua naua vida e èster independent…
Aquerò qu’ei tot.
Naturauments, que hi mau de aucir ara vielha…, mès, qu’ei pro!
En arribar ara fin deth sòn discurs joquèc eth cap: qu’ère agotat.
Non, non!, exclamèc Sonia angoishada.
Non ei aquerò!
Que non ei possible.
Creigues çò que creigues, t’è dit era vertat.
Mès quina vertat, mon Diu!
A tot darrèr, Sonia, jo non è aucit qu’a un vil e marrit verme.
Aguest verme qu’ei ua creatura umana.
Plan, ja sai que non ère un verme, didec Raskolnikov, guardant a Sonia damb ua expression estranha.
Ath delà, çò que vengui de díder non ei ua causa de sen. Qu’as rason: son motius plan desparièrs es que me possèren a hèr çò que hi…
Que hè fòrça temps que non auia dirigit era paraula ad arrés, Sonia, e plan per aquerò, solide, è ara un terrible mau de cap.
Es sòns uelhs auien ua ludentor febrila.
Començaue a delirar de nauèth, e un arridolet inquiet pistaue enes sòns pòts.
Jos era sua animacion ficticia s’aubiraue un agotament espaventós.
Sonia comprenec enquia quin extrèm patie Raskolnikov.
Tanben era sentie ua sòrta de vertige que l’anaue senhorejant…
Quina manèra mès estranha de parlar!
Es sues paraules èren clares e precises, mès… mès ère aquerò possible?
Senhor, Senhor!
E se recauquilhaue es mans, desesperada.
Non, Sonia, que non ei aquerò, didec lheuant eth cap còp sec, coma s’es sues idies auessen cuelhut ua naua virada que l’impressionaue e encoratjaue.
Non, que non ei aquerò.
Çò que se passe… òc, qu’ei aquerò…, çò que se passe ei que sò orgulhós, envejós, pervèrs, vil, ranconiós e…, entà didè’c tot, donques que ja è començat, aclin ara holia.
Vengui de dider-te que me calec deishar era universitat.
Plan, donc, en vertat, poiria auer seguit en era.
Era mia mair m’aurie manat es sòs des matricules e jo auria pògut guanhar çò de besonh entà minjar e vestir-me.
Òc, ac auria pogut guanhar.
Auria dat leçons.
Me les aufrien a cinquanta kopeks.
Atau ac hè Rasumikhine.
Mès jo qu’èra desesperat e non acceptè.
Òc, desesperat: aguesta qu’ei era paraula.
M’embarrè ena mia tuta coma era aranha en sòn cornèr.
Ja coneishes eth mèn crambòt, donques que sigueres en eth.
Ja sabes, Sonia, qu’era amna e eth pensament s’estofen enes crambes baishes e estretes.
Com auia en òdi ad aquera tuta!
Ça que la, non volia gésser d’era.
Passaua dies sancers sense botjar-me, sense voler trabalhar.
Ne tansevolh me preocupaue eth minjar.
Qu’èra tostemp ajaçat.
Quan Nastasia me hège a vier quauquarren, minjaua.
Se non, non m’alimentaua.
Non demanaua arren.
Pes nets non auia lum, e m’estimaua mès estar-me ena escurina que guanhar çò de besonh entà crompar-me ua halha.
Encara i a un dit de povàs ena mia taula, sus es mèns quasèrns e sus es mèns papèrs.
Preferia pensar estirat en mèn divan.
Pensar tostemp…
Es mèns pensaments èren molti e fòrça estranhs…
Alavetz comencè a imaginar…
Non, non siguec atau.
Tanpòc ara condi es causes coma sigueren…
Alavetz jo me preguntaua de contunh: “donques que ves era estupiditat des auti, per qué non cèrques era manèra de mostrar-te mès intelligent qu’eri?” Mès endauant, Sonia, comprení que demorar a que toti siguessen mès intelligents serie ua grana pèrta de temps.
E dempús me convencí de qué aguest moment non arribarie jamès, qu’es òmes non podien caminar, que non ère enes mans d’arrés hèr-mos de ua auta manèra.
Sajà’c, qu’aurie estat pèrder eth temps.
Òc, tot aquerò ei vertat.
Qu’ei era lei umana.
Era lei, Sonia, e arren mès.
E ara me’n sai de qué eth qu’ei patron dera sua volentat e possedís ua intelligéncia poderosa, artenh aisidaments impausar-se as auti òmes; qu’eth mès gausat ei eth qu’a mès rason dauant des uelhs d’autú; que qui desfise as òmes e les mensprède conquiste eth sòn respècte e arribe a èster eth sòn legislador.
Aquerò ei çò que s’a vist tostemp e se veirà tostemp.
Que s’a d’estar cèc entà non encuedar-se’n.
Raskolnikov, encara que guardaue a Sonia en prononciar aguestes paraules, non se preocupaue de saber s’era lo comprenie.
Era fèbre tornaue a dominar-lo e ère cuelhut d’ua ombriua exaltacion (en realitat, hège fòrça temps que non auie conversat damb cap èsser uman).
Sonia comprenec qu’aquera tragica doctrina constituie era sua lei e era sua fe.
Alavetz me convencí, Sonia, seguic eth joen damb afogadura, de qué sonque tie eth poder aqueth que s’incline entà recuelher-lo.
Qu’ei a posita de toti e sonque cau gausar cuelher-lo.
Alavetz auí ua idia qu’arrés, arrés!, auie auut jamès.
Vedí damb claretat meridiana qu’ère estranh qu’arrés, enquia alavetz, en veir es mil absurditats dera vida, auesse gausat secodir er edifici enes sòns fondaments entà esbauçà’c tot, entà manà’c tot ath diable…
Alavetz jo gausè e aucí…
Jo sonque volia amiar a tèrme un acte d’audàcia, Sonia.
Que non volia arren mès: aquerò siguec exclusiauments çò que me possèc.
Caratz, caratz!, exclamèc Sofia dehòra de se.
Diu vos a castigat, vos a autrejat ath diable.
Caratz, atèu!
Non vo’n trufetz…
Senhor, Senhor!
Non compreni arren…
Sò segur de qué eth dimòni m’arrosseguèc.
Escota-me, escota-me, repetic damb ombriua obstinacion.
Que sai tot, absoludaments tot çò que tu pòs dider-me.
È pensat en tot aquerò e m’ac è repetit mil viatges quan èra estirat enes tenebres…
Be n’è liurat de lutes intèrnes!
Se sabesses enquia quin punt m’emmaliciauen aguestes inutiles discusions damb jo madeish.
Eth mèn desir ère desbrembà’c tot e començar ua naua vida.
Mès, sustot, desiraua méter fin as mèns solilòquis…
Non te penses que venguí a méter en marcha es mèns plans inconscientaments.
Non, ac hi tot dempús de madures reflexions, e aquerò siguec çò que me perdec.
Cre-me que jo non sabia qu’eth hèt d’interrogar-me a jo madeish sus eth mèn dret ath poder demostraue que tau dret non existie, donques que lo botaua en dobte.
E que preguntar-me s’er òme ère un verme demostraue que non n’ère entà jo.
Aguestes causes solet son acceptades per òme que non se plantege taus preguntes e seguís eth sòn camin tot dret e sense trantalhar.
Eth solet hèt de què me preguntèssa: “Aurie aucit Napoleon ara vielha?” demostraue que jo non èra un Napoleon…
Resistí enquiath finau eth patiment costat per aguestes asenades e dempús sagè d’expulsar-les.
Jo aucí non per questions de consciéncia, senon per un impuls que solet a jo me tanhie.
Que non voi enganhar-me a jo madeish sus aguest tèma.
Jo non aucí entà acodir en ajuda dera mia mair ne damb era intencion de dedicar ath ben dera umanitat eth poder e es sòs qu’obstenguessa; non, non, jo solet aucí peth mèn interès personau, per jo madeish, e en aqueth moment m’importaue plan pòc saber se seria un benfactor dera umanitat o un vampir dera societat, ua sòrta d’aranha que cace èssers vius damb era sua tela.
Tot que m’ère indiferent.
Plan que òc, non siguec era idia des sòs que me possèc a aucir.
Mès que de sòs, auia besonh de ua auta causa…
Ara me’n sai…
Comprene-me.
S’auessa de tornar a hè’c, dilhèu non ac haria…
Qu’ère ua auta era question que me preocupaue e me possaue a obrar.
Jo me calie saber, e çò de mès lèu possible, s’èra un vèrme coma es auti o un òme, s’era capable de trauessar toti es obstacles, se gausaua inclinar-me entà agarrar eth poder, s’èra ua creatura temerosa o s’actuaua coma eth qu’exercís un dret.
Dret a aucir?, exclamèc era joena, estonada.
Cara, Sonia!, exclamèc Rodia, irritat.
Enes sòns pòts acodic ua objeccion, mès se limitèc a díder: non m’interrompes.
Jo solet te volia díder qu’eth diable me possèc a hèr aquerò e dempús me hèc a compréner que non auia eth dret de hè’c, pr’amor qu’èra un vèrme coma es auti.
Eth diable se burlèc de jo.
Se sò ena tua casa ei pr’amor que sò un vèrme; se non, non t’auria hèt aguesta visita…
Te cau saber que quan venguí ena casa dera vielha, jo sonque desiraua hèr un experiment.
Vos, aucíretz.
Mès com?
Que non s’assassine tau que jo ac hi.
Eth que comet un crim ac hè d’ua manèra plan desparièra…
Bèth dia ac condarè tot peth menut…
Siguec era vielha a qui aucí?
Non, m’assassinè a jo madeish, non ada era, e me perdí entà tostemp…
Que siguec eth diable qui aucic ara vielha e non jo.
E ara imprevista exclamèc damb votz ponhenta:
Qu’ei pro, Sonia, qu’ei pro!
Dèisha-me, dèisha-me!
Raskolnikov apuèc es codes enes sòns jolhs e en.honsèc eth cap entre es sues mans, regdes coma estialhes.
Quina manèra de patir!, panteishèc Sonia.
Plan, qué me cau hèr?
Qué te cau hèr?, exclamèc era gojata.
Se lancèc sus eth.
Es sòns uelhs, enquia aqueth moment negadi en lèrmes, luderen de pic.
Lhèua-te!
L’auie botat era man ena espatla.
Eth se lheuèc e la guardèc, estonat.
Ve-te’n ara prèssa ena pròcha cantoada, ajulha-te e puna era tèrra qu’as tacat.
Dempús, inclina-te a dreta e quèrra, dauant de cada persona que passe, e ditz en votz nauta: “Qu’è aucit!” Alavetz Diu t’entornarà era vida.
Tremolant de cap a pès, li cuelhec es mans convulsiuaments e lo guardèc damb uelhs de hòla.
I anaràs, i anaràs?,.
Raskolnikov ère tant aclapat que tanta exaltacion lo susprenec.
Vòs que vaja tara preson, Sonia?, preguntèc damb accent ombriu.
Non, non anarè a presentar-me ara justícia, Sonia.
E era tua vida, qué?, exclamèc era joena.
Com viueràs?
Poiràs víuer d’ara endauant?
Gausaràs dirigir-li era paraula ara tua mair…?
Que se passarà damb eres…?
Mès, se qué digui?
Que ja les as abandonat, a ta mair e ara tua fraia.
Pro que sabes que les as abandonat…
Senhor…!
Eth qu’a comprenut çò qu’aquerò signifique…
Se pòt víuer luenh de toti es èssers umans?
Qué se passarà damb tu?
Non sigues mainada, Sonia, responec Raskolnikov doçaments.
Qui ei aguesta gent entà jutjar eth mèn crim?
Qué poiria dider-les?
Era sua autoritat qu’ei pura illusion.
Aucissen a milèrs d’òmes e ven en aquerò un merit.
Que son uns brigands e uns covards, Sonia…
Que non i anarè.
Qué vòs que les diga?
Qu’è amagat es sòs jos ua pèira per non gausar sauvar-les-me?
E higec, arrint amaraments: harien burla de jo.
Diderien que sò un pèc en non auer sabut profitar-me’n.
Un pèc e un covard.
Non comprenerien arren, Sonia, absoludaments arren.
Que son incapables de compréner.
Entà qué anar-i?
Non, non i anarè.
Non sigues mainada, Sonia.
Dilhèu m’aja calomniat a jo madeish, didec, cabussat e damb accent ombriu.
Dilhèu sò un òme encara e non un vèrme, e m’è precipitat a condemnar-me.
Vau a sajar de seguir lutant.
E arric damb arrogància.
Mès, amiar aguesta carga de patiment tota era vida, tota era vida…!
Que ja m’acostumarè, didec Raskolnikov, encara trist e cogitós.
Mès un moment dempús exclamèc:
Plan, qu’ei pro de lamentacions!
Mos cau parlar de causes mès importantes.
Ò!, exclamèc Sonia espaurida.
Mès, qué te cau?
Per qué crides?
Vòs que vaja tara preson e ara t’espaurisses.
De qué?
Mès escota: non me deisharè cuélher aisidaments.
Que les costarà fòrça.
Non an pròves.
Ager siguí vertadèraments en perilh e me vedia perdut, mès aué er ahèr semble auer-se apraiat.
Totes es pròves qu’an son armes de dues huelhes, de sòrta qu’es cargues que me hèsquen jo posqui presentar-les de forma que me favorisquen, comprenes?
Ara que ja è experiéncia.
Ça que la, non poirè evitar que me detenguen.
Se non auesse estat per ua circonstància imprevista, ja m’aurien embarrat.
Mès encara que m’embarren, m’auràn de deishar en libertat, pr’amor que ne an pròves ne les auràn, solide, e per simples sospeches non se pòt condemnar a un òme…
Tè, sè-te…
Sonque t’è dit aquerò entà qu’estongues premanida… per çò dera mia mair e dera mia fraia, ja apraiarè es causes de sòrta que non s’enquimèren ne sospechen era vertat…
De un aute costat, me pensi qu’era mia fraia ei ara ar arrecès deth besonh e, per tant, tanben era mia mair…
Aquerò qu’ei tot.
Compdi damb era tua prudéncia.
Vieràs a tier-me ua visita quan siga detengut?
Òc, òc!
Aquiu s’estauen es dus, tristi e aclapadi, coma naufragats lançadi peth temporau en ua còsta desolada.
Raskolnikov guardaue a Sonia e comprenie guaire l’estimaue.
Mès, causa estranha, aguesta grana trendesa costèc en joen, còp sec, ua impression penibla e amara.
Ua sensacion estranha e orribla.
Qu’auie vengut en aquera casa en tot dider-se que Sonia ère eth sòn solet refugi e era sua soleta esperança.
Auie vengut damb eth prepaus de depausar en era ua part dera sua terribla carga, e ara que Sonia l’auie autrejat eth sòn còr se sentie infinitaments mès malerós qu’abantes.
Sonia, li didec, serà mielhor que non vengues a veder-me quan siga en croton.
Era non responec.
Ploraue.
Se passèren diuèrses menutes.
De pic, coma aubedint a ua idia sobta, Sonia preguntèc:
Amies bèra crotz?
Eth la guardèc sense compréner era pregunta.
Non, non n’as cap, vertat?
Tè, cuelh aguesta, qu’ei de husta de cipressièr.
Jo n’è ua auta de coeire que siguec de Lisbeth.
Hérem un escambi: era me dèc era crotz e jo l’autregè ua imatge.
Jo amiarè ara era de Lisbeth e tu era mia.
Cuelh-la, supliquèc.
Qu’ei ua crotz, era mia crotz…
A compdar d’ara patiram amassa, e amassa amiaram era nòsta crotz.
Plan, balha-la-me, didec Raskolnikov.
Que la volie complàder, mès, de ressabuda, sense podè’c evitar, arreculèc era man qu’auie estirat.
Mès endauant, Sonia.
Serà mielhor.
Òc, serà mielhor, didec era, exaltada.
Te la botaràs quan comence era tua expiacion.
Alavetz vieràs entà jo e te la penjarè en còth.
Pregaram amassa e dempús mos meterem en marcha.
En aguest moment sonèren tres còps ena pòrta.
Se pòt passar, Sonia Simonovna?, preguntèc cortèsaments ua vots coneishuda.
Sonia correc entara pòrta, plia d’inquietud.
La dauric e eth ròi cap de Lebeziatnikov campèc en lumedan.
Lebeziatnikov daue mòstres d’un trebolament extrèm.
Vengui a cercar-vos, Sonia Simonovna.
Desencusatz-me…
Non demoraua trapar-vos aciu, didec de pic, en tot dirigir-se a Raskolnikov.
Non ei que veiga arren de dolent en aquerò, entenetz-me, qu’ei simplaments que non m’ac demoraua.
Se virèc de nauèth entà Sonia e exclamèc:
Caterina Ivanovna a perdut eth sen.
Sonia lancèc un crit.
Aumens, didec Lebeziatnikov, ac semble.
Plan que…
Mès qu’ei eth cas que non sabem se qué hèr…
Vos condarè çò que se passèc.
Dempús d’anar-se’n a tornat.
A jo me semble que l’an picat…
A anat a cercar ath patron deth sòn marit e non l’a trapat: qu’ère en tot dinar ena casa de un aute generau.
Alavetz a vengut en domicili d’aguest generau e a exigit veir ath cap deth sòn espòs qu’ère encara ena taula.
Ja vos podetz imaginar se qué se passèc.
Plan que òc, l’an hèt enlà, mès era, sivans ditz, a insultat ath generau e autanplan l’a lançat un objècte en cap.
Aquerò qu’ei plan possible.
Çò que non compreni ei que non l’agen detengut.
Ara ei en tot racondar era scèna a toti, autanplan a Amalia Ivanovna, mès qu’arrés la compren, autant cride e se pelege…
Ditz que ja toti l’abandonen, cuelherà as mainatges e vierà damb eri en carrèr entà tocar era orgueneta e demanar caritat, tant qu’es sòns hilhs canten e baren.
E que vierà cada dia a demanar dauant dera casa deth generau, pr’amor de qué aguest veigue as hilhs d’ua familha dera noblesa, as hilhs d’un foncionari, demanant caritat pes carrèrs.
Les tuste e eri ploren.
Ensenhe a Lena a cantar aires populars e as auti dus a barar.
Esbocine era sua ròba e les hè casquetes de sauta-en-banca.
Coma que non a cap esturment de musica ei prèsta a hèr-se a vier un farrat entà pataquejar-lo a manèra de tambor.
Non vò escotar ad arrés.
Que podetz imaginar-vos çò qu’ei aquerò.
Lebeziatnikov aurie estat parlant de causes semblables, e en madeish ton, se non auesse estat que Sonia, que l’escotaue desirosa, auie cuelhut, còp sec, eth sòn chapèu e eth sòn chal e s’auie metut a córrer.
Raskolnikov e Lebeziatnikov gesseren ath sòn darrèr.
Qu’ei clar que s’a tornat hòla, li didec Andrés Simonovitch a Raskolnikov quan sigueren en carrèr.
Se non ac è assegurat a estat solet entà non enquimerar massa a Sonia Simonovna.
Plan que òc, era sua holia qu’ei evidenta.
Diden qu’as tisics se les formen tuberculs en cervèth.
Planhi non saber medecina.
Jo l’è sajat d’explicar er aher ara infermièra, mès era non a volut escotar-me.
L’auetz parlat de tuberculs?
Non, non; se l’auessa parlat de tuberculs, era non m’aurie comprenut.
Aquerò qu’ei clar.
Dilhèu non pensatz atau?
Jo me pensi que s’auéssetz rason, era vida serie massa aisida.
Permetetz-me.
Plan que òc, Caterina Ivanovna non comprenerie facilaments çò que vos vau a díder.
Mès vos…?
Non sabetz qu’en París s’an realizat seriosi experiments sus eth sistèma de guarir as lhòcos, sonque mejançant era logica?
Un doctor francés, un gran sabent que s’a mòrt hè pòc, didie qu’aquerò ei possible.
Era sua idia principau ère qu’era holia non implique lesions organiques importantes, que solet ei, entà didè’c atau, error de logica, ua manca de judici, un punt d’enguarda enganhat des causes.
Contradidie progressiuaments as sòns malauts, refusaue es sues opinions, e obtenguec grani resultats.
Mès, coma, ath còp, emplegaue es doches, non a quedat pliaments demostrada era eficàcia deth sòn metòde…
Aumens, aquerò ei çò que me pensi.
Mès Raskolnikov ja non l’escotaue.
En veir qu’auie arribat dauant dera sua casa, saludèc a Lebeziatnikov damb un movement de cap e crotzèc eth lumedan.
Andrés Simonovitch se remetec de seguit dera sua suspresa e, en hèr ua guardada ath sòn entorn, seguic eth sòn camin.
Raskolnikov entrèc en sòn humarau, s’arturèc ath miei dera cramba e se preguntèc:
Entà què aurè vengut?
Era sua guardada recorrie es parets, qu’eth sòn auriolenc papèr penjaue aciu e delà en pelhòts…, e eth povàs…, e eth divan…
Deth pati pujaue un bronit sec, seguit: còps de martèth sus claus.
S’apressèc ena hièstra, se metec de puntetes e s’estèc ua estona guardant atentiuaments…
Eth pati qu’ère desèrt; Raskolnikov non vedec ad arrés.
Ena ala quèrra i auie diuèrses hièstres dubèrtes, quauques ues ornades damb torretes, que d’eres brotoauen petiti geranis.
Ena part exteriora se vedien còrdes damb ròba estienuda…
Qu’ère un quadre qu’ère hart de veir.
Deishèc era hièstra e venguec a sèir-se en divan.
Jamès s’auie sentut tan solet.
Experimentèc de nauèth un sentiment d’òdi entà Sonia.
Òc, que l’auie en òdi, dempús d’auer-la tirassat entath sòn malastre.
Per qué auie vengut a hèr-la plorar?
Quin besonh auie d’empodoar era sua vida?
Be n’auie estat de covard!
Cinc menutes dempús lheuèc eth cap e arric estranhaments.
Venguie de passar peth sòn cervèth ua idia vertadèraments singulara.
Jamès se’n saberie se guaire se tardèc aquera desfilada d’idies vagues.
Ara imprevista se dauric era pòrta e campèc Avdotia Romanovna.
Era joena s’arturèc en lumedan e s’estèc un moment en tot observar-lo, madeish qu’eth auie hèt en arribar ena cramba de Sonia.
Dempús, Dunia entrèc en apartament e se seiguec en ua cagira dauant d’eth, en madeish lòc que s’auie seigut eth dia anterior.
Raskolnikov la guardèc en silenci, damb mina distrèta.
Non te’n hèsques, Rodia, didec Dunia.
Serè aciu solet ua menuta.
Era joena ère cogitosa, mès eth sòn ròstre non ère sevèr.
Ena sua clara guardada i auie un resplendor de doçor.
Raskolnikov comprenec qu’eth sòn amor entada eth ère çò qu’auie possat ara sua fraia a tier-li aguesta visita.
Escota, Rodia: qu’ac sai tot…, tot!
M’ac a condat Dmitri Prokofitch.
M’a explicat enquiath mendre detalh.
Te perseguissen e te tormentes damb es mès viles a absurdes suposicions.
Dmitri Prokofitch m’a dit que non corres cap perilh e que non t’auries de preocupar autant coma te preocupes.
En aquerò non sò cossent damb eth: compreni era tua indignacion e non m’estranharie que deishèsse en tu tralhes inesfaçables.
Aquerò ei çò que m’enquimère.
Non te posqui repotegar que mos ages abandonat, e ne tansevolh jutjarè era tua conducta.
Desencusa-me s’ac hi.
Sò segura de qué tanben jo, s’auessa auut un malastre coma eth tòn, m’auria hèt enlà de toti.
Non condarè arren de tot aquerò ara nòsta mair, mès li parlarè de contunh de tu e li diderè que tu m’as prometut vier plan lèu a veder-la.
Non t’enquimères per era: jo la padegarè.
Mès te cau tie pietat d’era: non desbrembes qu’ei era tua mair.
Sonque è vengut a dider-te, e Dunia se lheuèc, que s’auesses besonh de jo entà çò que sigue, encara qu’eth tòn besonh me costèsse eth sacrifici dera mia vida, non dèishes de cridar-me.
Vieria de seguit.
Adishatz.
Se virèc e se filèc de cap ara pòrta decididaments.
Dunia!, la cridèc eth sòn frair, en tot lheuar-se tanben e dirigint-se entada era.
Ua leugèra rojor apareishec enes caròles de Dunia.
Per qué ac dides?, preguntèc, dempús uns moments de demora.
Qu’ei un òme actiu, trabalhador, aunèst e capable de sénter un amor vertadèr…
Adishatz, Dunia.
Era joena s’auie rogit viuaments.
Dempús, eth sòn ròstre cuelhec ua expression d’inquietud.
Qu’ei que mos dèishes entà tostemp, Rodia?
Adishatz, Dunia.
Se separèc d’era e venguec entara hièstra.
Dunia se demorèc un moment, lo guardèc damb un gèst d’intranquillitat e se n’anèc plia de trebolament.
Ça que la, Rodia non sentie era indiferéncia que semblaue demostrar ara sua fraia.
Pendent un moment, tath finau dera convèrsa, enquia e tot auie desirat arderosaments sarrar-la enes sòns braci, dider-li atau adiu e condar-l’ac tot.
Totun, ne tansevolh auie gausat balhar-li era man.
E se preguntèc un moment dempús: ”Ath delà, aurie era animositat de besonh entà tier semblabla confession?
Sonia acodic en sòn pensament.
Un airegòt frescolenc entraue pera hièstra.
Escurie.
Cuelhec era sua casqueta e se n’anèc.
Non se sentie damb fòrça entà preocupar-se dera sua salut, ne experimentaue eth mendre desir de pensar en era.
Mès aquera angoisha contunha, aqueri terrors, solide auien de costar-li quauque efècte en eth, e s’era fèbre non l’auie aclapat ja, ère precisaments pr’amor qu’aquera tension d’anim, aquera inquietud contunha, lo sostenguien e li suscitauen ua faussa animositat.
Vagaue sense rumb fix.
Eth solei se cogaue.
De hège bèth temps, Raskolnikov experimentaue ua angoisha totafèt naua, non agudenta ne massa penibla, mès seguida e invariabla.
Presentie longui e mortaus ans ad arrás d’aguesta espaventosa e hereda angoisha.
Generauments ère tath ser quan aguestes sensacions cuelhien ua intensitat obsessiua.
Entenec que lo cridauen e se virèc.
Qu’ère Lebeziatnikov que corrie entada eth.
Que vengui dera sua casa.
È vengut a cercar-te.
Aguesta hemna a hèt çò que se prepausaue: se n’a anat de casa damb es mainatges.
A Sonia Simonovna e a jo mos a costat fòrça trapar-la.
Pataquege damb ua man ua padena e obligue as mainatges a cantar.
Es mainatges ploren.
Caterina Ivanovna s’arture enes cantoades e dauant des botigues.
Les seguís un grop de pècs.
Vietz, vos.
Qu’ei complètaments hòla…
Plan, me referisqui a Caterina Ivanovna, non a Sonia Simonovna.
Aguesta qu’ei capvirada, plan que òc; mès Caterina Ivanovna ei totafèt hòla, a perdut eth sen per complet.
Ara qu’ei en cai deth canau, près deth pònt de N., non luenh dera casa de Sonia Simonovna, qu’ei apròp d’aciu.
En cai, près deth pònt e a dus passi dera casa de Sonia Simonovna, i auie ua vertadèra multitud, formada principauments per mainatges e gojatets.
Era votz ronca e desgahonada de Caterina Ivanovna arribaue enquiath pònt.
De vertat, er espectacle ère pro estranh entà tirar era atencion des caminaires.
Caterina Ivanovna, damb era sua vielha blòda e eth sòn chal de tela, eth cap caperat damb un miserable chapèu de palha inclinat sus ua aurelha, semblaue cuelhuda d’un vertadèr atac de lhocaria.
Qu’ère agotada e panteishant.
Era sua prauba cara de tisica jamès auie auut un aspècte tan lamentable (de un aute costat, es malauts deth pièch an tostemp pejor cara en carrèr, en plen dia, qu’ena sua casa).
Mès, a maugrat dera sua feblesa, Caterina Ivanovna semblaue cuelhuda d’ua exitacion qu’anaue aumentant.
Se lançaue sus es mainatges, les pelejaue, les ensenhaue dauant de toti a barar e a cantar, e dempús, furiosa en veir qu’es praubes creatures non sabien hèr çò qu’era les didie, començaue a pataquejar-les.
A viatges arturaue es sòns exercices entà dirigir-se ath public.
E quan vedie ena multitud de curiosi quauqua persona mejanaments vestida, li didie que guardèsse enquia quin extrèm auien arribat es hilhs d’ua familha nòbla e lèu aristocratica.
S’entenie arridolets e paraules burlesques, s’acaraue de seguit damb es insolents e les repotegaue sense consideracion.
Quauqui uns se n’arrien, d’auti botjauen en cap, pietosi, e toti guardauen damb curiosèr ad aquera hòla entornejada de mainatges espauridi.
Lebeziatnikov deuie auer-se enganhat en çò que tanhie ath farrat.
Aumens, Raskolnikov non ne vedec degun.
Caterina Ivanovna se limitaue a amiar eth compàs picant es paumets damb es sues descarnades mans quan obligaue a Poletchka a cantar e a Lena e Kolia a barar.
A viatges se botaue a cantar era madeisha; mès lèu li talhaue eth cant ua tossiquèra violenta que la desesperaue.
Alavetz començaue a maudíder era sua malautia e a plorar.
Mès çò que mès l’enforismaue èren es lèrmes e eth terror de Lena e de Kolia.
Qu’auie sajat de vestir as sòns hilhs coma cantaires de carrèr.
L’auie botat ath mainatge ua espècia de turbant ròi e blanc, que damb aquerò se retiraue a un turc.
Coma que non auie tela entà hèr-li a Lena un vestit, s’auie limitat a botar-li en cap eth capèl de lan, en forma de casqueta, deth defuntat Simon Zaharevitch, e l’ahigec coma ornament ua pluma d’estruç blanca qu’auie pertanhut ara sua mairia e qu’enquia alavetz auie sauvat ena sua mala coma ua reliquia de familha.
Poletchka amiaue eth sòn vestit de tostemp.
Guardaue a sa mair damb ua expression d’inquietud e de timiditat e non se desseparaue d’era.
Sajaue d’amagar-li es sues lèrmes; sospechaue que sa mair non ère en sòn sen, e se sentie espaurida en veder-se en carrèr, ath miei d’aquera multitud.
Per çò de Sonia, s’auie apressat ara sua mairastra e li pregaue plorant que tornèsse entà casa.
Mès Caterina Ivanovna se mostraue inflexibla.
Qu’ei pro, Sonia!, exclamèc, panteishant e sense poder seguir per çò dera tos.
Non sabes se qué me demanes.
Sembles ua mainada.
Que ja ac è dit, que non tornarè ena casa d’aguesta alemana embriaga.
Aqueth capvirat cervèth qu’auie fabricat aguesta fantasia, e Caterina Ivanovna credie en era cègaments.
Qu’aguest brigand de generau veigue aquerò.
Ath delà, tu non te n’encuedes d’ua causa, Sonia.
D’a on treiram ara eth minjar?
Que ja t’auem espleitat pro e non voi qu’aquerò contunhe…
Alavetz vedec a Raskolnikov e correc entada eth.
Qu’ètz vos, Rodion Romanovitch?
Se vos platz, explicatz-li ad aguesta pèga qu’era decision qu’è cuelhut ei era mès convenenta.
Pro que se balhe aumònia as musicians ambulants.
A nosati mos reconeisheràn de seguit: veiràn qu’èm ua familha nòbla queiguda ena misèria, e aguest detestable generau serà expulsat dera armada: ja ac veiratz.
Vieram cada dia a demanar jos es sues hièstres.
E quan passe er emperaire, me lançarè enes sòns pès e li mostrarè as mèns hilhs.
Qu’ei un òme misericordiós, un pair entàs orfanèls, e mos protegirà, ja ac veiratz.
E aguest detestable generau…
Lena, tenez-vous droite.
Tu, Kolia, tornaràs a barar de seguit.
Mès, per qué plores?
Qué te cau pòur, pèc?
Senhor, qué posqui hèr damb eri?
Que li hèn a pèrder era paciéncia a ua, Rodion Romonovitch.
E entre lèrmes (çò que non l’empedie parlar sense pòsa) mostraue a Raskolnikov es sòns desconsoladi hilhs.
Eth joen sagèc de convencer-la tà qu’entornèsse ena sua cramba, en tot dider-li (se pensaue que quilharie eth sòn amor pròpri) que non deuie anar pes carrèrs coma es tocaires d’orgueneta, quan ère en vesilhes d’èster directora d’un pensionat entà gojates nòbles.
Un pensionat?
Ha, ha, ha!
Aguesta que ne vau quate!, exclamèc Caterina Ivanovna, que l’escometèc un accès de tossiquèra ath miei dera sua arridalhada.
Non, Rodion Romanovitch: aguest sòmi s’a esbugassat.
Toti mos an abandonat.
E aguest generau…
Sabetz-vo’n, Rodion Romonovitch, que li lancè en cap un tintèr que i auie sus era taula dera avant-cramba, ath cant dera huelha a on les cau botar eth nòm es visitaires.
Non escriuí eth mèn, li lancè eth tintèr en cap e me n’anè.
Covards!
Miserables…!
Mès ara me n’arrisqui d’eri.
M’encargarè jo madeisha dera alimentacion des mèns hilhs e non m’umiliarè dauant d’arrés.
Que ja l’auem expleitat pro, senhalèc a Sonia.
Guairi sòs auem recuelhut?
A veir.
Com?
Sonque dus kopeks?
Quina gent mès miserabla!
Non balhen arren.
Era soleta causa que hèn ei vier darrèr nòste coma pècs.
De qué se n’arrirà aguest cretin?, senhalaue a un deth grop de curiosi.
D’aquerò n’a eth tòrt Kolia, que non compren arren.
Que la desgahone a ua…
Se qué vòs, Poletchka?
Parla- me en francés.
Parle-moi francais.
Que t’è balhat leçons; sabes fòrça frases.
Nosati non cantaram cançonetes leugères, senon polides romances.
Plan, vam a veir se qué cantam ara.
Non m’interrompetz se vos platz…
Escotatz, Rodion Romanovitch, mos auem arturat aciu pr’amor d’alistar eth nòste repertòri…
Qu’auem besonh d’un aire que posque barar Kolia…
Ja compreneratz que non auem arren premanit.
Prumèr de tot, mos cau assajar, e quan ja pogam presentar un trabalh amassa, vieram entara avenguda Nevsky, per a on passe fòrça gent distinguida, que se fixarà en nosati de seguit.
Lena sap aguesta cançon que se cride Era Caseta deth Camp, mès que ja la saben toti e resulte ua lhauna.
Que mos cau un repertòri de mès qualitat.
Tè, Polia, balha-me ua idia; ajuda ara tua mair…
A, aguesta memòria mia!
Com me manque!
Se non me manquèsse, ja saberia jo çò qu’auem de cantar.
Pr’amor que non ei causa que cantem Eth Ussar Apuat en sòn Sabre…
A, ja sai!
Cantaram en francés Cinq Sous.
Vosati sabetz aguesta cançon pr’amor que vo l’è ensenhada, e coma qu’ei ua cançon francesa, era gent veirà de seguit que pertanhetz a ua familha nòbla e s’esmoirà.
Tanben poiríem cantar Marlbo-rough s’en va-t-guerre, qu’ei ua cançon infantila e que se cante en totes es cases aristocratiques entà hèr dormir as mainatges.
Qu’auie començat a cantar, mès de seguit s’interrompec.
Non, qu’ei mielhor que cantem Cinq Sous…
Au, Kolia: es mans enes anques e a botjar-se viuaments.
E tu, Lena, hè virades tanben, mès en sens contrari.
Poletchka e jo cantaram e picaram es mans.
L’escometèc un accès de tos.
Poletchka, didec sense deishar de tossir, apraia-te eth vestit.
Es espatleres te pengen.
Ara era vòsta portadura li cau èster especiauments digna e distinguida, pr’amor de qué toti posquen veir que tanhetz ara noblesa.
Ja te didia jo qu’eth tòn corsatge auie d’èster mès long.
Guarda eth resultat: aguesta mainada ei ua caricatura…
Un aute còp plorant?
Mès, qué vos arribe, estupids?
Au, Kolia, comença ja.
Coratge!
Ò, quina creatura mès insuportabla!
Tà qué vies?
Qu’ère un gendarme que s’auie dubèrt pas entre era gent.
Mès, ath còp, s’auie apressat un senhor d’uns cinquanta ans e aspècte imponent, qu’amiaue unifòrme de foncionari e ua decoracion penjant d’ua cinta qu’enrodaue eth sòn còth (çò que costèc grana satisfaccion en Caterina Ivanovna e costèc cèrta impression ath gendarme).
Caterina Ivanovna acceptèc eth present e s’inclinèc ceremoniosaments.
Fòrça gràcies, senhor, didec en un ton plen de dignitat.
Es rasons que mos an possat a…
Cuelh es sòs, Poletchka.
Ja ves qu’encara i a en mon òmes generosi e magnanims prèsti a ajudar a ua dauna dera noblesa queiguda en malastre.
Es orfanèls que vedetz dauant de vos, senhor, son d'origina nobla, e autanplan se poirie díder que son emparentadi damb era mès nauta aristocràcia…
Aguest miserable generau ère en tot minjar perditzes…
Comencèc a pataquejar eth solèr damb eth pè, contrariat pera mia preséncia e jo li didí: “Excelléncia, vos coneishíetz a Simon Zaharevitch.
Protegitz as sòns orfanèls.
Eth madeish dia der acogament, era sua hilha l’a calut suportar es calomnies deth mès miserable des òmes…” Encara ei aciu aguest soldat?
E cridèc, en tot dirigir-se ath foncionari:
Protegitz-me, senhor.
Per qué m’assetge aguest soldat?
Qué vòs de jo, pèc?
Qu’ei enebit hèr ramblah en carrèr.
Tu òc qu’ès un incorrècte!
Per qué te metes damb jo?
Es musicians ambulants qu’an de besonh un permís.
A on demoratz?
Un permís?, exclamèc Caterina Ivanovna.
Qu’è acogat aué ath mèn marit!
Padegatz-vos, senhora, didec eth foncionari.
Vietz, vos acompanharè ena vòsta casa.
Vos que non ètz persona entà estar-vos entre aguesta gent.
Vos qu’ètz malauta…
Senhor, vos non coneishetz era nòsta situacion!, didec Caterina Ivanovna.
Mos cau anar ena avenguda Nevsky…
Sonia, Sonia!
A on ès?
Tanben tu plores?
Mès, qué vos arribe a toti…?
Kolia, Lena, entà on vatz?, exclamèc còp sec, espaurida.
Be ne son d’estupids aguesti mainatges!
Kolia, Lena!
A on vatz?
Çò que s’auie passat ère qu’es mainatges, espauridi ja pera multitud que les entornejaue e pes extravagàncies de sa mair, auien sentut vertadèr terror en veir apressar-se a un gendarme, prèst a detier-les e auien hujut ath mès córrer.
Era malerosa Caterina Ivanovna s’auie calat ath sòn darrèr, gemegant e somicant.
Qu’ère espaventós veder-la córrer gemegant e entre somics.
Sonia e Poletchka gesseren ath sòn darrèr.
Agarra-les, Sonia, be ne son d’estupids aguesti mainatges!
Artura-les Polia!
Ena sua carrèra estramunquèc damb un obstacle e queiguec.
Que s’a herit!
Ei caperada de sang!
Mon Diu!
E, tant que didie aquerò, Sonia s’auie inclinat sus era.
Era gent se sarrèc ath torn des dues hemnes.
Raskolnikov e Lebeziatnikov auien estat des prumèrs a arribar, atau coma eth foncionari e eth gendarme.
Dempús sagèc de dispersar ara multitud que se sarraue ath sòn entorn.
Circulatz!
Circulatz!
Que se morís, didec un.
S’a tornat hòla, didec un aute.
Pietat entada era, Senhor!, didec ua hemna senhant-se.
S’an trapat as mainatges?
Òc, que son aquiu; se les hè a vier era mainada màger.
Quin malastre, mon Diu!
En examinar atentiuaments a Caterina Ivanovna se podec veir que non s’auie herit, coma se pensaue Sonia, senon qu’era sang que tintaue eth paviment gessie dera sua boca.
Ja sai se qué ei, didec eth foncionari en votz baisha a Raskolnikov e Lebeziatnikov.
Qu’està tisica.
Era sang comence a gésser e estofe ath malaut.
Qu’è vist un cas parièr en ua parenta mia.
Còp sec deishèc anar un veire e miei de sang.
Qué podem hèr?
Hètz-la a vier ena mia casa!, supliquèc Sonia.
Demori aciu madeish…
Tara mia casa, lèu!
Cercatz a un mètge… ¡ Senhor!
Tot s’apraièc gràcies ara intervencion deth foncionari.
Eth gendarme autanplan ajudèc a transportar a Caterina Ivanovna.
La botèren miei mòrta en lhet de Sonia.
Era emorràgia seguie, mès era malauta s’anaue remetent de man en man.
Ena cramba, ath delà de Sonia, auien entrat Raskolnikov, Lebeziatnikov, eth foncionari e eth gendarme, qu’obliguéc a retirar-se a quauqui curiosi qu’auien arribat enquiara pòrta.
Apareishec Poletchka damb es hujutius, que tremolauen e plorauen.
Dera casa de Kapernaumov arribèren tanben, prumèr, eth madeish sarte, damb era sua ranquièra e eth solet uelh san, e qu’auie un aspècte estranh damb es sues pursères e peus chinadi; dempús era sua hemna, qu’eth sòn ròstre auie ua expression d’espant, e ath sòn darrèr quauqui uns des sòns mainatges, qu’es sues cares reflectien un estupid estupor.
Entre tota aguesta multitud campèc de pic eth senhor Svidrigailov.
Raskolnikov lo contemplèc damb un gèst d’estonament.
Non comprenie d’a on auie gessut: non rebrembaue auer-lo vist entre era multitud.
Se parlèc de cridar a un mètge e a un prèire.
Eth foncionari mormolhèc ena aurelha de Raskolnikov qu’era medecina non podie hèr arren en aguest cas, mès non per aquerò deishèc d’aprovar era idia de qué s’anèsse a cercar a un mètge.
Mentretant, Caterina Ivanovna s’auie anat remetent.
Era emorràgia auie cessat.
Era malauta dirigic ua guardada plia de dolor, mès penetranta, ara prauba Sonia, que, esblancossida e tremolosa, li netejaue eth front damb un mocador.
Dempús demanèc que la lheuèssen.
La seigueren en lhet e li botèren coishins en ambdús costats entà que se podesse tier.
A on son es mainatges, preguntèc damb votz tremolosa.
Polia?
Be n’ètz de pècs!
Per qué auetz hujut?
Per qué?
Era sang caperaue encara es sòns fèbles pòts.
Era malauta passegèc era guardada pera cramba.
Demores aciu, vertat, Sonia?
Se quedèc guardant a Sonia damb ua expression plia d’amarum.
Qu’auíem esbauçat era tua vida complètaments…
Polia, Lena, Kolia, vietz…
Aciu que son, Sonia…
Cuelh-les…
Les boti enes tues mans…
Jo que ja è acabat…
S’a acabat era sòlfa…
Ajaçatz-me…
Deishatz-me morir tranquila.
L’estirèren en lhet.
Com?
Un prèire?
Entà qué?
Qu’ei qu’a bèth un de vosati vos sobre un roble…?
Jo que non è pecats…
Diu me perdonarà…
Pro se’n sap se guaire è patit ena mia vida…
E se non me perdone que li vam a hèr?
Eth deliri dera fèbre s’anaue senhorejant d’era.
Es sues idies èren cada còp mès confuses.
En cada moment s’estrementie, guardaue eth cercle format ath sòn entorn, les reconeishie a toti.
Dempús tornaue e en.honsar-se en deliri.
Era sua respiracion ère fiulanta e penibla.
S’entenie ena sua gòrja ua espècia de bolh.
Jo li didí: “Excelléncia…!”, exclamèc, posant-se dempús de cada paraula entà cuélher alend.
Aguesta Amalia Ludwigovna…!
Lena, Kolia, es mans enes anques…!
Movement, fòrça movement!
Leugerèsa e elegància…
Un shinhau de trepilh…
A veir s’ac hètz damb gràcia…!
A, òc!
Madchen, was willst du meher?
Was willst du meher…?
Plan, qué mès didec aqueth imbecil…?
Ja, ja me’n brembi de çò que seguís… “enes meddies ardents des planhères deth Daghestan…” A, com me shautaue, com me shautaue aguesta romança, Poletchka!
Me la cantaue eth tòn pair abans de maridar-mos…
Quini tempsi aqueri!
Aquerò ei çò que mos cau cantar…
Mès qué vie dempús…?
Me n’è desbrembat… ajuda-me a rebrembar…
La dominaue ua prigonda agitacion.
Sajaue d’incorporar-se…
De pic, damb votz ronca, entrebracada, sinistra, posant-se entà alendar dempús de cada paraula, damb ua creishenta expression d’inquietud en ròstre, tornèc a cantar:
Enes meddies ardents des planhures deth Daghestan…, damb ua bala en pièch…
De pic, s’estarnèc a plorar e exclamèc damb ua espècia de roncadissa:
Dempús d’ua estrementida, se remetec, guardèc damb un gèst d’espant a guairi l’enrodauen e se vedec que hège esfòrci entà rebrembar a on ère.
De seguit reconeishec a Sonia, mès se mostrèc estonada de veder-la ath sòn costat.
Sonia…, Sonia…, didec doçaments.
Tanben ès tu aciu?
La lheuèren de nauèth.
Qu’a aribat era ora…!
Aquerò s’a acabat, malerosa…!
Era bèstia qu’ei renduda…, mòrta!, cridèc damb amara desesperacion, e queiguec sus era coishinèra.
Quedèc coma adormida, mès aguest estupor se tardèc pòc.
Hec entà darrèr er auriolenc e prim ròstre, era sua boca se dauric, es sues cames s’esteneren convulsiuaments, lancèc un alend prigond e moric.
Sonia se lancèc sus eth cadavre, s’abracèc ada eth, deishèc anar eth cap sus eth descarnat piech dera defuntada e quedèc immobila, petrificada.
Poletchka se lancèc sus es pès de sa mair e comencèc a punar-les, somicant.
Kolia e Lena, encara que non comprenien se qué s’auie passat, endonviauen qu’er eveniment ère catastrofic.
S’auien cuelhut des espatles e se guardauen en silenci.
Ara seguida, es dus dauriren era boca e s’estarnèren a plorar e a cridar.
Es dus amiauen encara es sòns vestits de sauta-en-banca: un eth sòn turbant, er aute eth capèl ornat damb ua pluma d’estruç.
Non se sap com, eth diplòma obtengut per Caterina Ivanonvna en internat apareishec de pic en lhet, ath costat deth cadavre.
Raskolnikov lo vedec.
Qu’ère ath cant deth coishin.
Rodia se dirigic entara hièstra.
Lebeziatnikov correc a amassar-se damb eth.
S’a mòrt, gasulhèc.
Lebeziatnivov se hec enlà de seguit, discrètaments.
Ça que la, Svidrigailov se hec a vier a Raskolnikov entà un cornèr mès separat.
Rodia non podie amagar eth sòn curiosèr.
De tot aquerò, der acogament e çò d’aute, me n’encuedi jo.
Ja sabetz qu’è mès sòs de çò qu’è de besonh.
Amiarè a Poletchka e as sòns frairets en un orfanelat e depausarè mil cinc cents robles enta cadun.
Atau poiràn arribar ena majoritat d’edat sense que Sonia Simonovna li calgue preocupar-se deth sòn sostenement.
Per çò que hè ada era, la retirarè dera prostitucion, donques qu’ei ua bona gojata, non vos semble?
Ja li podetz explicar a Advotia Romonavna en qué despeni jo es sòs.
Qué voletz damb era vòsta generositat, preguntèc Raskolnikov.
Be n’ètz d’escèptic!, exclamèc Svidrigailov, metent-se a arrir.
Ja vos è dit que non è besonh des sòs e que les vau a despéner en aquerò.
Non admetetz que posca actuar damb un impuls simple d’umanitat.
A tot darrèr, aguesta hemna non ère un vèrme (senhalaue damb eth dit eth cornèr a on repausaue era defuntada), coma cèrta vielha usurèra.
Non serie preferible, qu’en sòrta d’era, s’auesse mòrt Lujine, ja que atau non poirie cométer mès infàmies?
Sense era mia ajuda, Poletchka seguirie eth camin dera sua fraia…
Eth sòn ton maliciós semblaue plen de reticéncia, e tant que parlaue non deishaue de uelh a Raskolnikov, que s’estrementic e se metec palle en enténer repetir es rasonaments que l’auie hèt a Sonia.
Arreculèc viauments e tachèc en Svidrigailov ua guardada estranha.
Com sabetz que jo è dit aquerò?, gasulhèc.
Que m’estongui en aute costat d’aguest tenhat, ena casa dera senhora Resslich.
Aguest departament apertie a Kapernaumov, e aqueth, ara senhora Resslich, era mia anciana e excellenta amiga.
Que sò vesin de Sonia Simonovna.
Vos?
Òc, jo, didec Svidrigailov ath miei de granes arridalhades.
Vos balhi era mia paraula d’aunor, estimat Rodion Romanovitch, de qué m’auetz interessat extraordinariaments.
Vos didí que seríem boni amics.
Plan, donc, ja n’èm.
Ja veiratz coma sò un òme comprensiu e tractable que damb eth se pòt alternar perfèctaments.
Comencèc entà Raskolnikov ua vida estranha.
Qu’ère coma s’ua sòrta de bromadís l’auesse enrodat e en.honsat en un fatidic e dolorós isolament.
Quan mès endauant rebrembaue aguest periòde dera sua vida comprenie qu’alavetz era sua rason trantalhaue en cada moment e qu’aguest estat, interromput per quauqui intervaus de luciditat, s’auie alongat enquiara catastròfa definitiua.
Qu’auie eth convencement de qué auie cometut fòrça errors, mès que mès enes dates e ena succession des hèts.
Aumens, quan, damb eth temps, rebrembèc, e sagèc de méter en orde aguesti recursi e dempús d’explicar-se çò que s’auie passat, sonque gràcies ath testimòni de d’autes persones podec conéisher fòrça des causes que tanhien ad aqueth periòde dera sua pròpria vida.
Confonie es hèts e consideraue a quauqui uns coma conseqüéncia de d’auti que solet existien ena sua imaginacion.
A viatges lo senhorejaue ua angoisha malautissa e un prigond terror.
E tanben se’n brembaue d’auer passat menutes, ores o dilhèu dies negat en ua apatia que solet podie comparar-se damb er estat d’indiferéncia de certans moribonds.
En generau, darrèraments semblaue preferir barrar es uelhs ara sua situacion qu’encuedar-se’n exactaments d’era.
Atau, certans hèts essenciaus, que se vedie obligat a elucidar, lo mortificauen, e, en compensacion, negligie alègraments d’autes questions qu’eth sòn desbrembe li podie èster fatau, en tot tier en compde era sua situacion.
Svidrigailov l’enquimeraue d’ua manèra especiau.
Autaplan podie dider-se qu’eth sòn pensament s’auie tachat e immobilizat en eth.
Dès qu’auie entenut es paraules, clares e menaçaires, qu'aguest òme auie prononciat ena cramba de Sonia eth dia dera mòrt de Caterina Ivanovna, es idies de Raskolnikov auien agarrat ua direccion totafèt naua.
Mès, a maugrat de qué aguest hèt, non demorat, l’enquimeraue prigondaments, non s’esdegaue a méter es causes en claretat.
A viatges, quan se trapaue en un barri solitari e separat, dauant d’ua taula d’ua tauèrna miserabla, sense poder compréner se com auie pogut arribat aquiu, eth rebrembe de Svidrigailov l’assautaue de pic, e se didie, damb febriu luciditat, que li calie tier damb eth ua explicacion çò de mès lèu possible.
Un dia que venguec a passejar pes banlègues, s’imaginèc que s’auie citat damb Svidrigailov.
Un aute viatge se desvelhèc a punta de dia en un matarràs, sense saber se per qué ère aquiu.
Enes dus o tres dies dempús dera mòrt de Caterina Ivanovna, Raskolnikov s’auie trapat diuèrsi còps damb Svidrigailov, lèu tostemp ena cramba de Sonia, qu’anaue a tier-li ua visita sense cap motiu e se’n tornaue a anar de seguit.
Se limitaue a escambiar ara prèssa quauques paraules triviaus, sense abordar eth punt principau, coma se s’auessen botat d’acòrd tacitaments en deishar de cornèr, de moment, aguesta question.
Eth còs de Ivanovna ère encara en apartament.
Svidrigailov s’encargaue de tot aquerò restacat damb er acogament e semblaue plan ocupat.
Tanben Sonia ère plan ocupada.
Eth darrèr viatge que se vederen, Svidrigailov informèc a Raskolnikv de qué auie apraiat erosaments era situacion des mainatges dera defuntada.
Dempús didec quauques paraules sus Sonia, prometec a Raskolnikov que lèu passarie pera sua casa e li rebrembèc que desiraue demanar-li conselh sus certans ahèrs.
Aguesta convèrsa auec lòc ena entrada dera casa, ath pè dera escala.
Svidrigailov guardaue fixaments a Raskolnikov.
De ressabuda baishèc era votz e li didec:
Mès, qué vos cau, Rodion Romanovitch?
Quinsevolh diderie que non ètz en vòste sen. Escotatz e guardatz damb era expression der òme que non compren arren.
Vos cau encoratjar.
Auem de parlar, a maugrat que siga fòrça ocupat autant per ahèrs pròpris coma d’autús….
Escotatz, Rodion Romanovitch, li didec de pic, toti es òmes auem besonh d’aire, d’aire liure…
Aquerò qu’ei indispensable.
Se hec enlà entà deishar pas a un prèire e a un sacristan que venguien entà celebrar er ofici de defunts.
Svidrigailov ac auie apraiat tot entà qu’aguesta ceremòmia se repetisse dus còps ath dia enes madeishes ores.
Se n’anèc.
Raskolnikov s’estèc ua estona reflexionant.
Dempús seguic ath prèire enquiar apartament de Sonia.
Se posèc en lumedan.
Comencèc er ofici, trist, grèu, solemne.
Es ceremònies funèbres l’inspirèren d’ençà era mainadesa un sentiment de terror mistic.
Hège fòrça temps que non auie assistit a ua missa de defunts.
Era ceremònia que presenciaue qu’ère entada eth especiauments esmoventa e impressionanta.
Guardèc as mainatges.
Es tres èren ajulhadi ath costat deth taüt.
Poletchka ploraue.
Ath sòn darrèr, Sonia, pregaue, en tot sajar d’amagar es sues lèrmes.
Eth solei illuminaue era cramba, e eth hum der encens se quilhaue en denses volutes.
Eth prèire liegec:
Autreja-li, Senhor, eth repaus etèrn.
Raskolnikov s’estèc en apartament enquiath finau der ofici.
Eth pòpe repartic es sues benediccions e gessec, en tot dirigir en un e en un aute costat guardades estranhes.
Dempús, eth joen s’apressèc a Sonia.
Era li cuelhec es mans e apuèc ena sua espatla eth cap.
Aguesta demostracion d’amistat costèc en Raskolnikov un prigond estonament.
Atau, donc, era non experimentaue cap sòrta de repulsion, eth mendre orror entada eth?
Era man de Sonia non tremolaue bric ena sua.
Qu’ère er arràs dera abnegacion: aguesta ère, aumens, era explicacion que Raskolnikov balhaue a semblable detalh.
Sonia non badèc boca.
Raskolnikov li sarrèc era man e se n’anèc.
S’aurie sentut erós se s’auesse pogut retirar en aqueth moment en un lòc reauments solitari, autanplan entà tostemp.
Mès, malerosaments, en aqueri darrèrs dies dera sua crisi, encara qu’ère lèu tostemp solet, non auie era sensacion d’estar-ne complètaments.
A viatges gessie dera ciutat e s’aluenhaue pera carretèra.
En ua escadença autanplan s’auie calat en un bòsc.
Mès guaire mès solitari e desseparat ère er endret, mès claraments percebie Raskolnikov era preséncia de quauquarren semblant a un èsser, qu’era sua proximitat l’espaurie, mens qu’aclapar-lo.
Plan per aquerò s’esdegaue a tornar ena ciutat e se barrejaue damb era multitud.
Entraue enes tauèrnes, enes casines; se n’anaue entara plaça deth Mercat, entath mercat des Piudes.
Atau se sentie mès tranquil e mès solet.
Un còp qu’entrèc en ua d’aguestes casines, entenec que cantauen.
Escurie.
S’estèc ua ora en tot escotar, e enquia e tot damb grana satisfaccion.
Mès, a tot darrèr, ua prigonda agitacion se tornèc a apoderar d’eth e l’assautèc ua sòrta de remors.
Mès, ei aquerò çò que me cau hèr?” Ath delà, comprenec que non ère aguest eth solet motiu dera sua inquietud.
I auie ua auta question que li calie resòlver immediataments, mès que non artenhie identificar e que ne tansevolh podie exprimir en paraules.
Lo sentie en sòn interior coma ua sòrta de remolin.
Òc, cuélher un desfís: auer de refusar un atac…
Dempús de hèr-se aguestes reflexions, gessec ath mès córrer dera casina.
En aquerò, venguec en sòn pensament eth rebrembe de sa mair e dera sua fraia, e s’apoderèc d’eth un prigond terror.
Que siguec aguesta era net que se desvelhèc, en escurir, en un matarràs dera ièrla Kretovski.
Ère gelat e tremolaue de fèbre quan agarrèc eth camin deth sòn lòtjament.
Arribèc ja pro auançat eth maitin.
Dempús diuèrses ores de repaus, li despareishec era fèbre; mès, quan se lheuèc èren mès des dues dera tarde.
Se’n brembèc de qué ère eth dia des funeralhes de Caterina Ivanovna e se n’alegrèc de non auer-i assistit.
Nastasia li hec a vier eth repais e eth mingèc e beuec damb talents, lèu damb gorjaria.
Qu’auie eth cap clar e gaudie d’ua cauma que non auie experimentat de hège tres dies.
Enquia e tot s’estonèc des terrors que l’auien assautat.
Era pòrta se dauric e entrèc Rasumikhine.
Vai, qu’ès en tot minjar!
Atau, donc, non ès malaut.
Cuelhec ua cagira e se seiguec ath costat deth sòn amic.
Semblaue plan agitat e non ac dissimulaue.
Parlèc damb ua indignacion evidenta, encara que sense pressar-se ne lheuar era votz.
Qu’ère coma se lo possèsse ua intencion misteriosa.
Escota, didec en un ton decidit: eth diable vos hèsque a seguir a toti, e non voi saber arren de vosati, donques que non compreni absoludaments arren dera vòsta conducta.
Non te penses qu’è vengut a interrogar-te, pr’amor que non è eth mendre interès de saber arren.
Se te tirassèssa dera lengua, començaries, dilhèu, a condar-me toti es tòns secrets, e jo non voleria escotar-les: escopiria e me n’anaria.
Que sò vengut entà esclarir, per jo madeish e definitiuaments, se de vertat ès lhòco.
Donques que te cau saber que quauqui uns cren que n’ès.
E te cohèssi que me senti inclinat a compartir aguesta opinion, per çò dera tua manèra d’actuar, estupida, pro vila e perfèctaments inexplicabla, atau coma era tua recenta conducta damb era tua mair e damb era tua fraia.
Quin òme harie aquerò?
Era tua mair qu’ei plan malauta dempús ager.
Volie veder-te, e arrés que non siguesse un monstre, un brigand o un lhòco s’aurie portat damb eres coma ac as hèt tu.
Per tant, tu qu’ès hòl.
Quan les as vist?
Hè ua estona.
E tu?
De quan non les as vist?
Ditz-me, t’ac demani: a on as passat eth dia?
Que sò estat tres còps aciu e non è artenhut veder-te.
Era tua fraia a hèt tot çò de possible entà retier-la, era que non l’a volut escotar.
A dit que s’ères malaut, se perdies era rason, sonque ta mair podie vier ena tua ajuda.
Per tant, auem vengut entà aciu es tres, pr’amor que, coma compreneràs, non la podíem deishar vier soleta, e peth camin non auem cessat de sajar de padegar-la.
Quan auem arribat aciu, tu que non i ères.
Guarda, s’a seigut aciu, e a estat seiguda dètz menutes, tant que nosati mos estauem de pes duant d’era.
Fin finau s’a lheuat e a dit: “Se ges, non pòt estar malaut.
Era rason ei que m’a desbrembat.
Non me semble ben qu’ua mair vage a cercar ath sòn hilh entà demanar es sues amorasses.” Quan a tornat ena sua casa, l’a calut ajaçar-se.
Ara qu’a fèbre.
Se referie a Sonia Simonovna, que supause qu’ei era tua prometuda e era tua aimanta.
Non se’n sap de s’ei ua causa o ua auta, e coma jo tanpòc me’n sai, amic mèn, e volia gésser de dobtes, e anat de seguit ena casa d’aguesta joena…
En entrar, veigui un taüt, mainatges que ploren e a Sonia Simonovna provant-les vestits de dòu.
Tu non ères aquiu.
Dempús de cercar-te damb es uelhs, m’è desencusat, è gessut e è vengut a condar a Advotia Romanovna es resultats dera mia recèrca.
Atau, donc, es suposicions dera tua mair an estat inexactes, e, donques que non se tracte d’ua aventura amorosa, era ipotèsi mès plausibla ei era lhocaria.
Mès ara te trapi minjant damb tanta aviditat coma s’amiesses tres dues en dejun.
Qu’ei vertat qu’ès lhòcos tanben mingen, e que, ath delà, non m’as dit ne ua soleta paraula; mès sò segur de qué non estàs hòl.
Aquerò ei entà jo tant indiscutible, qu’ac juraria a uelhs barradi.
Atau, donc, qu’eth diable vos hèsque a vier a toti.
Aciu i a un mistèri, un secret, e non sò dispausat a trincar-me eth cap entà resòlver aguest enigma.
Sonque è vengut aciu, acabèc, en tot lheuar-se, entà dider-te çò que t’è dit e descargar era mia consciéncia.
Ara ja sai se qué me cau hèr.
Que vas a hèr?
Non n’as de hèr arren!
Vas a béuer.
Tie compde.
Com ac as endonviat?
Que non ei de mau hèr.
Rasumikhine s’estèc un moment en silenci.
Tu qu’ès plan intelligent e jamès as estat lhòco, exclamèc damb veeméncia.
Qu’ac as endonviat.
Me’n vau a béuer.
Adishatz.
Li parlè de tu ara mia fraia, Rasumikhine.
Me semble que siguec delàger.
E hec un pas entara pòrta.
Rasumikhine s’arturèc.
De jo?
A on la vederes?
S’auie esblancossit leugèraments, e qu’ère pro guardar-lo entà compréner qu’eth sòn còr auie començat a bategar damb violéncia.
Venguec a veder-me.
Se seiguec aciu e s’estèc en tot parlar damb jo.
Era?
Plan, mès qué li dideres de jo?
Li didí qu’ès ua excellenta persona, un òme aunèst e trabalhador.
Deth tòn amor non me calec dider-li arren, donques qu’era madeisha se’n sap de qué tu l’estimes.
Se’n sap?
Mès, òme…!
Escota; me’n vaja jo a on sigue, e se passe çò que se passe, tu as de seguir estant era sua providéncia.
Les boti enes tues mans, Rasumikhine.
Te digui aquerò pr’amor que sai que l’estimes e ne sò segur dera puretat deth tòn amor.
Tanben sai qu’era te pòt estimar, s’ei que non t’estime ja.
Ara a tu te cau decidir se vas a béuer.
Rodia…
Guarda…
Escota…
Dimònis!
Qué vòs díder damb aquerò que les dèishes enes mies mans…?
Plan, s’ei un secret, non me digues arren: jo ac desnisharè.
Sò segur que tot aquerò son pegaries hargades pera tua imaginacion.
Per çò d’aute, qu’ès ua bona persona, un òme excellent.
Quan m’as interroput, t’anaua a díder que hèges ben en renonciar a conéisher es mèns secrets.
Non penses en aquerò, non te’n hèsques.
Tot s’aclarirà ath sòn temps, e alavetz ja non i aurà secrets entà tu.
Ager, quauquarrés me didec qu’es òmes auem besonh d’aire, ac entenes?, d’aire.
Ara madeish li vau a preguntar se qué volie díder damb aquerò.
Rasumikhine reflexionèc febriuments.
Còp sec auec ua idia.
Non pòt èster ua auta causa…
Atau, didec soslinhant es sues paraules, Advotia Romanovna vie a tier-te ua visita, e tu vas ara a veir a un òme que ditz que te manque er aire, qu’aquerò ei çò de prumèr…
Per tant, aguesta carta, acabèc coma se parlèsse damb eth madeish, se deu referir a tot aquerò.
Quina carta?
Era tua fraia a recebut ua carta, aué, que semble auer-la capvirat.
Jo dideria autanplan que l’a capvirat prigondaments.
Jo è sajat de parlar-li de tu e era m’a pregat que carèssa.
Dempús m’a dit que dilhèu mos calerie separar-mos lèu lèu.
M’a balhat es gràcies arderosaments, sabi pas per qué, e dempús s’a embarrat ena sua cramba.
Dides qu’a recebut ua carta?, preguntèc Raskolnikov, cogitós.
Òc, ua carta.
Non ac sabies?
Es dus sauvèren silenci.
Adishatz, Rodia.
Te cohèssi, amic mèn, que i auec un moment…
Plan, adishatz…
Òc, i auec un moment que…
Adishatz, adishatz; me cau partir.
Per çò de béuer, que non ac vau a hèr.
T’enganhes se te penses qu’aquerò ei de besonh.
Semblaue auer fòrça prèssa, mès, a penes auec gessut, tornèc a entrar e li didec a Raskolnikov sense guardar-lo:
Escota, te’n brembes d’aqueth assassinat, d’aqueth ahèr que Porfiri ère er encargat d’intruir?
Me referisqui ara mòrt dera vielha.
Plan, donc, que ja s’a descubèrt ar assassin.
Eth madeish a cohessat e presentat tota sòrta de pròves.
Qu’ei un d’aqueri pintors que jo defenia damb tanta seguretat, te’n brembes?
Encara que semble mentida, totes aqueres scènes d’arridolets e còps que se desvolopèren tant qu’eth portièr pujaue damb dus testimònis non ère qu’ua enganha destinada a desviar es sospeches.
Quina astúcia, quina preséncia d’aninositat era d’aguest brigand!
Vertadèraments, còste credè’c, mès eth ac a explicat tot, e era sua declaracion ei des mès completes.
Com m’enganhè!
Ena mia pensada, aguest òme ei un gèni, eth gèni dera simulacion e dera astúcia, un mèstre deth subterfugi, entà didè’c atau, e, en tot tier en compde aquerò, non mos cau miralhar d’arren.
De vertat, persones atau, poden existir.
Que non age pogut mantier enquiath finau eth sòn papèr e age acabat cohessant, qu’ei ua pròva dera vertat des sues declaracions…
Mès, que non compreni com pòt cométer tau error.
Qu’èra dispausat a tier en toti es terrens era innocéncia d’aguesti òmes.
Que per qué m’interèsse?
Vai, quina pregunta!
Per çò dera origina des mèns infòrmes, qu’a estat Porfiri, e d’auti, mès Porfiri especiauments, eth que m’ac a explicat tot.
Porfiri?
Plan, mès qué t’a dit?, preguntèc Raskolnikov perdent era cauma.
T’a explicat aquerò?
Eth madeish t’ac a explicat?
Òc, eth madeish.
Adishatz.
Me cau condar-te encara ua causa, mès qu’aurà d’èster en ua auta escadença, pr’amor qu’ara è prèssa.
I auec un moment que credí…
Plan, ja t’ac condarè en un aute moment…
Çò que voi dider-te ei que ja non è besonh de béuer: es tues paraules qu’an estat pro entà embriagar-me.
Òc, Rodia, sò embriac, embriac sense auer begut…
Plan, adishatz.
A lèu.
Se n’anèc.
E a complicat ara sua fraia en ahèr.
Aguesta ipotèsi qu’ei mès que plausibla, vist eth caractèr d’Advotia Romanovna.
Es dus frairs qu’an entrevistes.
Quauques des sues paraules, cèrtes allusions, m’ac demòstren.
De un aute costat, aguesta ei era soleta explicacion que pòt auer aguest embolh.
E jo que me pensaua…
Senhor, çò qu’arribè a pensar…!
Ua vertadèra aberracion; me senti colpable dauant sòn.
Mès que siguec eth madeish qu’er aute dia en correder, ath costat dera lampa, m’inspirèc semblabla asenada…
Quina idia tan vila, tan grossièra, m’assautèc!
Mikolka qu’a hèt plan ben en cohessar…
Ara tot çò passat demore perfèctaments explicat: era malautia de Rodia, era sua estranha conducta…
Autanplan enes sòns tempsi d’estudiant se mostraue ombriu e foreno…
Mès, qué signifique aguesta carta?
Qui la mane?
Que i a encara quauquarren entà esclarir…
De pic s’en brembèc de çò que Rodia l’auie dit de Dunetchka, e credec qu’eth còr se l’anaue a paralisar.
Alavetz hec un esfòrç e se metec a córrer.
A penes auec partit Rasumikhine, Raskolnikov se lheuèc e s’apressèc ena hièstra.
Dempús hec uns passi e estramunquèc damb ua paret.
Dempús estramunquèc damb ua auta.
Semblaue que se n’auie desbrembat des redusides dimensions dera sua cramba.
Ara fin se deishèc quèir en divan.
Semblaue que s’auie costat en eth un cambiament prigond e complet.
De nauèth podie lutar: qu’auie ua possibla gessuda.
Òc, ara podie auer ua gessuda, ua manèra de méter punt finau ara espaventosa situacion que l’estofaue e lo tenguie negat en ua sòrta de brutícia dès era confession de Mikolka ena casa de Porfiri.
Ad aquerò s’auie seguit era sua scèna damb Sonia, qu’eth sòn desvolopament non auie artenhut es sues previsions ne es sues intencions.
Que s’auie mostrat fèble en darrèr moment.
Auie reconeishut dauant dera gojata, e damb tota sinceritat, que non podie seguir amiant, eth solet, ua carga tan pesanta…
E Svidrigailov?
Svidrigailov ère entada eth un inquietant enigma, encara qu’aguesta inquietut auie un matís desparièr.
Li calerie lutar, mès seguraments traparie era manèra de des.hèir-se d’eth.
Porfiri qu’ère ua auta causa.
Atau, donc, auie estat eth madeish Porfiri qu’auie demostrat a Rasumikhine era colpabilitat de Mikolka, en to procedir damb eth sòn metòde psicologic.
Raskolnikov auie rebrembat en diuèrses escadences tròci d’aquera scèna, mès non era scèna sancera, pr’amor que non aurie pogut tier eth sòn rebrembe.
En aquera scèna auien escambiat paraules e guardades que demostrauen en Porfiri ua seguretat tant absoluda e aquerida tan rapidaments, que non ère possible qu’era confession de Mikolka l’auesse pogut trincar.
Mès quina situacion era sua!
Eth madeish Rasumilkhine començaue a sospechar.
Er incident deth correder qu’auie deishat tralhes en eth.
Per qué auie volut aguest òme enganhar-lo?
Per quin motiu aurà sajat de desviar es sues sospeches entà Mikolka?
Non, que non ac a pogut hèr sense motiu.
Amague quauqua intencion, mès quina?
Qu’ei vertat que d’alavetz s’a passat fòrça temps e non è auut notícies de Porfiri.
Cuelhec era casqueta e se dirigic entara pòrta.
Anaue cogitós.
Per prumèr còp, de hège fòrça temps, se sentie en un estat de perfècte equilibri.
En aguest moment, en sòn agotat còr surgentèc tau òdi contra es sòns dus enemics, Svidrigailov e Porfiri, que non aurie trantalhat en aucir a quinsevolh d’eri se les auesse auut a posita.
Aumens auec era impression de qué serie capable de hè’c bèth dia.
Ja ac veiràn, ja ac veiràn, gasulhèc.
Mès, a penes dauric era pòrta se trapèc de bocadents damb Porfiri, qu’ère en vestibul.
Eth jutge d’instrucción venguie a tier-li ua visita.
Raskolnikov se quedèc estonat en prumèr moment, mès se remetec de seguit.
Per estranh que posque semblar, aguesta visita l’estranhèc plan pòc e non l’enquimerèc a penes.
Après ua leugèra estrementida se metec en garda.
Mès com aurà pogut arribar tant en silenci que non me n’aja encuedat?
Non demoràuetz era mia visita, vertat, Rodion Romanovitch?, didec alègraments Porfiri Petrovitch.
Hè temps que volia vier a veder-vos.
Ei a díder, se voletz.
Plan que òc!
Seiguetz, Porfiri Petrovitch, seiguetz.
E Raskolnikov aufric ua cagira ath visitaire, tant amable e seren, qu’eth madeish s’aurie estonat se s’auesse pogut veir en aqueth moment.
Que non auie quedat en eth tralha d’inquietud.
Qu’ei eth cas der òme que què en poder d’un bandit e, dempús de passar mieja ora d’angoisha mortau, recupère era sua sang hereda quan nòte era punta deth punhau ena gòrja.
Raskolnikov se seiguec dauant de Porfiri Petrovitch e lo gaurdèc ena cara.
Eth jutge d’instrucción guinhèc un uelh e aluguèc ua cigarreta.
A, aguestes cigarretes!, didec a tot darrèr Porfiri Petrovitch.
Que son un podom un vertadèr podom.
È tos, se m’irrite era gòrja, patisqui asma.
Coma que sò un shinhau apreensiu, è vengut a veir ath doctor B., qu’ei un mètge qu’examine a cada malaut pendent mieja ora, aumens.
Que s’a estarnat d’arrir en veder-me, e, dempús de paupar-me e auscutar-me suenhosaments, m’a dit: “eth tabac non vos va bric ben.
Qu’auetz es paumons dilatadi.” Que ne sò segur, mès com deishar eth tabac?
Damb quina auta causa lo posqui substituir?
Jo non beui: aciu qu’ei eth de mau… ha, ha, ha!
Tot eth mèn malastre s’està en que non beui.
Pr’amor que tot ei relatiu en mon, Rodion Romanovitch, tot qu’ei relatiu.
De pic li venguec ena memòria era sua darrèra entrevista damb eth jutge d’instrucción, e aguest rebrembe li hec a vier toti es anteriors sentiments.
Delàger, pera tarde, siguí aciu, non vo’n sabíetz?, seguic Porfiri Petrovitch, en tot passejar ua guardada pera cramba.
Siguí aciu laguens.
En passar peth carrèr, se m’acodic, coma se m’a acodit aué, tier-vos ua visita.
Era pòrta qu’ère dubèrta de land en land.
Demorè un moment e me n’anè sense ne tansevolh veir ara sirventa entà balhar-li eth mèn nòm.
Jamès barratz era pòrta?
Eth ròstre de Raskolnikov apareishie cada còp mès ombriu.
Porfiri semblèc endonviar es pensaments que l’agitauen.
Qu’è vengut entà balhar-vos ua explicacion, estimat Rodion Romanovitch.
Eth sòn ròstre cuelhec de ressabuda ua expression seriosa e preocupada.
Enquia e tot passèc per eth ua ombra de tristor, entà gran estonament de Raskolnikov, que jamès auie vist en eth arren de parièr ne lo credie capable de taus sentiments.
Que i auec ua scèna estranha entre nosati, Rodion Romanovitch, eth darrèr còp que mos vedérem.
Mès alavetz…
Plan, vaquí er ahèr que me hè vier.
Qu’è cometut errors damb vos, ja ac sai.
Ja vo’n brembaratz se com mos desseparèrem.
Qu’ei vertat qu’es dus èm fòrça nerviosi; mès non actuèrem coma persones ben educades, encara qu’es nòstes bones formes son evidentes e gausaria díder que son per dessús de tot.
Aguestes causes non s’an de desbrembar.
Vo’n brembatz enquia quin extrèm arribèrem?
Depassèrem toti es limits.
Aguestes sospeches, aguestes scènes, non s’an de repetir.
Se non auesse estat per Mikolka, que venguec e botèc fin ad aquera scèna, sabi pas se com aurien pogut acabar es causes.
Aguest maudit pòcvau ère amagat darrèr deth tenhat.
Ja vo’n sabetz, vertat?
Me’n sabí de qué auie vengut ena sua casa ara seguida d’aquera scèna.
Mès vos, vos enganhéretz enes vòstes suposicions.
Jo non manè a cercar ad arrés en aqueth dia e non auia cuelhut cap mesura.
Vos preguntaratz se per qué non ac hi.
Donques… sabi pas se com explicar-vos-ac.
Me limitè a citar as portièrs, que vos vedéretz passar.
Ua idia, rapida coma un relampit, auie acodit ena mia imaginacion.
Jo qu’èra massa segur de jo madeish, Rodion Romanovitch, e me didia que s’artenhia agarrar un hèt, encara que siguesse renonciant a tot çò d’aute, obtieria es resultats que desiraua.
Qu’ei un trait predominant dera vòsta natura, que jo me vanti de conéisher, aumens en part.
Jo me didí que non ei causa normau qu’un òme mos lance sense cap rason era vertat ena cara.
Plan que òc, aquerò ac pòt hèr un òme dehòra de se, mès aguest cas ei excepcionau.
Jo me hi aguest rasonament: “Se podesse arrincar-li eth hèt mès insignificant, era mendre confession, damb era condicion que siguesse ua pròva paupabla, quauquarren desparièr, ara fin, aguesti hèts psicologics…” Pr’amor que jo n’èra segur de qué s’un òme ei colpable, un qu’acabe tostemp d’arrincar-li ua pròva evidenta.
Que non auí en compde es resultats mès susprenents.
Dirigia es mèns còps contra eth vòste caractèr, Rodion Romanovitch, mès que mès contra eth vòste caractèr.
Vos cohèssi que fidaua massa en vos madeish.
Que per qué vos condi tot aquerò?
Jo que sò vengut a balhar-vos ua explicacion.
Me pensi qu’aquerò ei un déuer sagrat entà jo.
Vos voi expausar, peth menut, eth procès dera mia aberracion.
Vos sometí a ua vertadèra tortura, Rodion Romanovitch, mès que non sò un monstre.
Donques que me n’encuedi de çò que li cau experimentar a ua persona malerosa, orgulhosa, capinauta e pòc pacienta, mès que mès pòc pacienta, en veder-se sometuda a ua pròva semblabla.
Vos asseguri que vos consideri coma un òme de còr nòble e, enquia cèrt punt, coma un òme magnanim, encara que non me sigue possible compartir totes es vòstes opinions.
Jutgi coma un déuer hèr-vos cèrta declaracion de seguit, pr’amor que non voi que vos formetz un judici faus.
Aguesta confession dilhèu vos hèsque arrir.
Plan, donc, arritz-vo’n: que n’auetz tot eth dret.
Sai que vos, ça que la, sentéretz ua viua antipatia entà jo.
Vos parli sincèraments, credetz-me.
Prononciades aguestes paraules, Porfiri Petrovitch se posèc damb un gèst plen de dignitat, e Raskolnikov se sentec dominat per un nau terror.
Era idia de qué eth Jutge d’instrucción lo credie innocent l’espaurie.
Que non cau remontar-se ara origina des eveniments, seguic Porfiri Petrovitch.
Me pensi que serie ua cèrca inutila e impossibla.
Ara prumeria circulauen rumors que sus era sua origina e natura creigui superflú estener-me.
Inutil tanben explicar-vos com se trapèc eth vòste nòm endravat en tot aquerò.
Çò que me balhèc a jo era senhau d’alarma siguec un hèt totafèt fortuit, que d’eth tanpòc ne parlarè.
Eth conjunt de rumors e circonstàncies accidentaus m’amièren a concéber cèrtes idies.
Vos cohèssi damb tota franquesa (pr’amor que s’un vò èster sincèr n’a d’èster enquiath finau) que siguí jo eth prumèr que vos barregè en aguest ahèr.
Es nòtes dera vielha enes envolòpes des objèctes e de d’auti mil detalhs dera madeisha sòrta, non signifiquen arren per separat; mès que se pòden compdar enquia un centenat de hèts importants.
Qu’auí tanben era ocasión de conéisher, enquia es sòns mendre detalhs, er incident deth comissariat.
Me’n sabí d’aquerò per un simple edart.
Me lo condèc peth menut era persona qu’auie desvolopat ena scèna eth papèr principau, damb grana proprietat, per cèrt, encara que sense voler.
En aguestes condicions, com non cuélher ua posicion determinada?
Atau coma cent conilhs non hèn un shivau, cent sospeches non constituissen ua pròva.”, ditz er arrepervèri anglés.
Mès en aguest cas parle era rason, e es passions son quauquarren plan desparièr.
Sajatz de lutar contra es passions.
A tot darrèr, un jutge d’instrucción ei un òme e, per tant, accessible as passions.
Que parlèrem d’eth ena nòsta prumèra convèrsa.
Alavetz me trufè d’eth, mès ac hi damb era intencion de hèr-vos parlar.
Pr’amor que, ac torni a díder, vos qu’ètz un òme pòc pacient, Rodion Romanovitch, e auetz es nèrvis deishadi d’anar.
Per çò dera vòsta gausardaria, deth vòste orgulh, dera seriositat deth vòste caractèr e des vòstes patiments, hège ja temps que les auia notat.
Me’n sabia de toti aguesti sentiments e considerè qu’eth vòste article expausaue idies que non èren un secret entad arrés.
Qu’ère escrit damb man febriu e còr bategant en ua net de revelh e ère eth producte d’ua amna ar arràs de passion reprimida.
Plan, donc, aguesta passion e aguest entosiasme reprimidi dera joenesa son perilhosi.
Alavetz me burlè de vos, mès ara voi dider-vos que, guardant es causes coma simple lector, m’agradèc eth juvenil ardor dera vòsta pluma.
Aquerò non ei que hum, bromadís, ua còrda que vibre entre era broma.
Eth vòste article ei absurd e fantastic, mès, alende tanta sinceritat!
Shurme un insubornable e juvenil orgulh, e tanben gausardaria e desesperacion.
Qu’ei un article pesimista, mès aguest pesimisme li va ben.
Mès alavetz non didí arren e ara non me riscarè a hèr era mendre afirmacion.
Alavetz me limitè a observar e ara eth mèn pensament ei aguest: “Dilhèu aguesta istòria ei pura imaginacion, un simple producte dera mia fantasia.
Un jutge d’instrucción non a d’apassionar-se d’aguesta sòrta.
A jo sonque m’a d’interessar ua causa, e ei qu’è a Mikolka.
Vos que poiríetz díder qu’es hèts son es hèts e que tengui damb vos era mia psicologia personau.
Mès que me cau guardà’c tot, en aguest cas, pr’amor qu’ei ua question de vida o mòrt.
Donques vos ac condi entà que pogatz jutjar damb coneishement de causa e non consideretz un crim era mia conducta der aute dia, tan crudèu aparentaments.
Non, que non siguí crudèu.
Donques, vos cau saber que venguí.
Ha, ha, ha!
Vos qu’èretz malaut, estirat en vòste divan.
Non venguí coma magistrat, ei a díder, oficiauments, mès venguí.
Aguesta cramba siguec escorcolhada ath hons quan auí era prumèra sospecha.
Me didí: “Ara aguest òme vierà a veder-me, vierà ena mia casa, e non se tardarà guaire.
Òc, qu’ei colpable, vierà.
Un aute non ac harie, mès eth òc”.
Vo’n brembatz dera parlòta de Rashumikhine?
La costèrem nosati entà provocar-vos: lo metérem ath pas des nòstes conjectures, segurs de qué vierie a condar-vos-ac, pr’amor que Rasumikhine non ei un òme que posque dissimular era sua indignacion.
Díder a crits en un establiment public: ”Jo è aucit…!” Aquerò qu’ei vertadèraments audaç e riscat.
E jo me didí: “S’aguest òme ei colpable, qu’ei un lutador temardut”.
Aquerò ère çò que me pensaua.
E me tenguí a demorar…, vos demoraua ansiosaments.
A Zamiotov l’estronhéretz vos, simplaments.
Qu’ei qu’aguesta maudita psicologia ei ua arma de dues heulhes…
Plan, donques quan vos demoraua, vaquí que Diu vos envie.
Com se desboquèc eth mèn còr quan vos vedí aparéisher!
Quin besonh auíetz de vier alavetz?
E aquera arridalha!
Sabi pas se vo’n brembaratz, mès entréretz en tot arrir a fòrtes arridalhades, e jo, a trauèrs dera vòsta arridalha vedí çò que se passaue en vòste interior tan claraments coma se ve a trauèrs d’un cristau.
Ça que la, jo non auria prestat ad aguesta arridalha era mendre atencion se non auesse estat prevengut.
E alavetz Rasumikhine… e era pèira, ja vo’n brembaratz, que jos era èren amagadi es objèctes…
Pr’amor que parléretz d’un uart a Zamiotov, vertat?
Dempús, quan comencèrem a parlar deth vòste article credérem percéber un dusau sens en cadua des vòstes paraules.
Pr’amor que tot aquerò se podie explicar d’ua manèra desparièra e autanplan mès naturau…
Un vertadèr suplici.
Be n’aurie estat de mielhor era pròva mès insignificanta!
Quan me’n sabí de çò deth cordon dera campaneta m’estrementí de cap a pès.
En aqueth moment auria balhat mil robles pro’amor de veder-vos damb es mèns pròpris uelhs, hèr cent passi ath costat d’un òme que vos auie cridat assassin e non gausèretz respóner ua soleta paraula.
E aqueres estrementides que vos acometien… e aqueth cordon d’ua campaneta que d’era auíetz parlat en vòste deliri…
Dempús d’aquerò, Rodion Romanovitch, podetz estranhar-vos de qué actuèssa coma ac hi?
Per qué venguéretz ena mia casa en aqueth precís moment?
Qu’ère coma s’eth diable vos auesse possat.
En vertat, se Mikolka non s’auesse interpausat entre nosati en aqueth moment…
Vo’n brembatz dera arribada de Mikolka?
Que siguec coma un bualh electric.
Mès, com lo recebí?
Non balhè era mendre importància ad aguesta descarga, ei a díder, que non credí ne ua soleta des sues paraules.
Mès encara, dempús d’anar-vo’n vos, e d’enténer es rasonables responses de Mikolka (donques que vos cau saber que me responec de manèra tant intelligenta sus certans punts, que me demorè estonat), dempús d’aquerò, jo me tenguí tan fèrm enes mies conviccions coma ua arròca.
Me referisqui a Mikolka.
Non podec acabar: li mancaue er alend.
Seguie d’aurelha damb un trebolament indescriptible ad aqueth òme qu’auie cambiat tan radicauments de judici.
Non podie creir as sues aurelhes e cercaue avidaments eth sens exacte des sues ambigües paraules.
Rasumiklhine?, exclamèc Porfiri Petrovitch, que semblaue plan satisfèt d’auer entenut, fin finau, díder quauquarren a Rasumikhine.
Ha, ha, ha!
De bèra manèra me calie des.hèir-me d’eth, qu’ei complètaments autú ad aguest ahèr.
Se presentèc ena mia casa capvirat…
Plan, deishem-ac de cornèr.
Per çò de Mikolka, voletz saber, vos, se com ei, o, aumens, era idia que jo me sò hargat d’eth?
Prumèr de tot, qu’ei coma un mainatge.
Non a arribat encara ena majoria d’edat.
E non diderè que sigue un covard, mès òc qu’ei impressionable coma un artista.
Non, non vo n’arrigatz dera mia descripcion.
Qu’ei ingenú e extrèmaments sensible.
Qu’a un gran còr e un caractèr singular.
Cante, dance e conde damb tant d’art que vien a veder-lo e a entener-lo enes bordalatz vesins.
Qu’ei un enamorat der estudi, encara que se n’arrís coma un lhòco de quinsevolh causa.
Pòt béuer enquia pèrder eth coneishement, mès non perque sigue un embriac senon perque se dèishe amiar coma un mainatge.
Non cre que cometesse un panatòri en apropiar-se der estug que trapèc.
Aperten a ua sècta cismatica…, plan, non tant coma cismatica, e ère un fanatic.
S’estèc dus ans damb un ermita.
Sivans conden es sòns camarades de Zasaisk, qu’ère un devòt exaltat e volie retirar-se tanben en um ermitatge.
Petersburg a costat ua grana influéncia en eth.
Es hemnes, eth vin… comprenetz?
Qu’ei fòrça inpressionable, e aquerò l’a hèt desbrembar era religion.
Me n’è sabut de qué un artista s’interessèc per eth e li daue leçons.
Atau èren es causes, quan arribèc eth malerós ahèr.
Eth praube gojat perdec eth cap e se botèc ua còrda en còth.
Un assag d’evasion plan normau en un pòble qu’a ua idia tan lamentabla dera justícia.
Que i a persones qu’era simpla paraula “judici” les còste vertadèr terror.
De qui ei eth tòrt?
Ja veiram se qué hèn es naui tribunaus.
Diu volgue que tot se passe ben… “Un còp ena preson, Mikolka a entornat ath sòn anterior misticisme.
Se n’a brembat der ermita e a dubèrt de nauèth era Biblia.
Sabetz, Rodion Romanovitch, se qué ei era expiacion entà quauques persones?
Qu’ei ua simpla set de patiment e s’aguest patiment l’impausen es autoritats, mielhor encara.
Coneishí a un presoèr qu’ère un exemple de mansuetud.
S’estèc un an ena preson e totes es nets liegie era Biblia.
E un dia, sense cap motiu, arrinquèc un tròç de hèr der escauhador e lo lancèc contra un garda, encara que cuelhent es precaucions entà non hèr-li mau.
Vo’n sabetz dera sòrt que se li resèrve a un presoèr qu’escomet damb ua arma quinsevolh a un garda dera preson?
Aqueth òme obrèc solet amiat pera sua set d’expiacion.
Era mia conviccion se base en hèts positius, eth ignore que jo è desnishat es causes.
Qué?
Non credetz qu’en un pòble coma eth nòste pòden aparéisher individús extraordinaris?
Donques se’n ve de pertot.
Era influéncia der ermita a tornat entada eth damb tota era fòrça, mès que mès dempús der episòdi deth nud escolador en sòn còth.
Ja veiratz se com acabarà en tot cohessar-m’ac tot.
Lo credetz vos capable de tier un papèr enquiath finau?
Non, vierà a daurir-me eth sòn pièch, a retractar-se des sues declaracions…, e non se tardarà guaire.
Que m’a interessat Mikolka e l’è extudiat ath hons.
Reconeishi, ha, ha, ha!, qu’en certans punts a artenhut balhar un còp de versemblança as sues declaracions (plan que òc les auie premanit), mès d’autes que son en contradiccion absoluda damb es hèts, sense qu’eth n’age era mendre sospecha.
Non, estimat Rodion Romanovitch, non ei Mikolka eth colpable.
Qu’èm en preséncia d’un acte sinistre e fantastic.
Aguest crim amie eth sagèth deth nòste temps, d’ua epòca qu’eth còr der òme ei capvirat; qu’en era s’afirme, mentant a autors, qu’era sang purifique; qu’en era solet impòrte era obtencion deth benèster materiau.
Qu’ei eth sòmi d’ua ment embriagada de quimères e empodoada per ua sòrta de teories.
Eth colpable a desplegat en aguest còp d’assag ua audàcia extraordinària, mès ua audàcia de tipe especiau.
Obrèc decididaments, coma eth que se lance de naut de tot d’ua tor o se dèishe quèir rodant deth cim d’ua montanha.
Siguec coma se non se n’encuedèsse de çò que hège.
Non se’n brembèc de barrar era pòrta en entrar, mès aucic, aucic a dues persones, aubedint a ua teoria.
Aucic, mès non agarrèc es sòs, e çò que se hec a vier ac amaguèc jos ua pèira.
En fin, carguem aquerò en compde dera malautia.
Mès que i a un aute detalh important, e ei qu’er assassin, a maugrat deth sòn crim, se considère coma ua persona decenta e mensprède a toti.
Se cre quauquarren atau coma un àngel malerós.
Non, estimat Rodion Romanovitch, Mikolka non ei eth colpable.
Aguestes paraules, dempús des desencuses qu’eth jutge auie presentat, estonèren e impressionèren prigondaments a Raskolnikov que comencèc a tremolar de cap apès.
Mès…, alavetz… preguntèc damb votz entrebracada, qui ei er assassin?
Porfiri Petrovitch s’apuèc en dorsièr dera sua cagira.
Eth sòn ròstre exprimie er estonament der òme qu’acaben de hèr-li ua pregunta insolita.
Que qui ei er assassin?, exclamèc coma non podent creir as sues aurelhes.
Vos, Rodion Romanovitch!
E higec damb votz baisha e en un ton de prigonda conviccion: Vos, qu’ètz er assassin.
Raskolnikov se botèc de pès en un bot, s’estèc atau un moment e se tornèc a sèir sense badar boca.
Leugères convulsions secodien es muscles dera sua cara.
Es vòstes pòts tornen a tremolar coma er aute dia, didec Porfiri Petrovitch en un ton de cèrt interès.
Me pensi que non m’auetz comprenut, Rodion Romanivotch, higec dempús de ua auta pausa.
Aguesta ei era rason dera vòsta suspresa.
È vengut entà explicar-vos-ac tot, pr’amor qu’a compdar d’ara voi amiar aguest ahèr damb transparéncia absoluda.
Jo non sò eth colpable, gasulhèc Raskolnikov, en tot defener-se coma un mainatge qu’agarren hènt quauquarren dolent.
Òc, qu’ètz vos e sonque vos, repliquèc sevèraments eth jutge d’instrucción.
Es dus carèren.
Aguest silenci, qu’en eth i auie quauquarren estranh, s’alonguèc aumens dètz menutes.
Raskolnikov, damb es codes sus era taula, se retorcie eth peu damb es mans.
Porfiri Petrovitch demoraue sense dar pròves d’impaciéncia.
De ressabuda, eth joen dirigic ath magistrat ua guardada menspredosa.
Qu’entornatz ena vòsta anciana tactica, Porifiri Petrovitch.
Procediments?
Quin besonh n’è de tier-les ara?
Era causa cambiarie se parlèssem dauant de testimònis.
Mès qu’èm solets.
Jo non è vengut aciu a caçar- vos coma a ua lèbe.
Que cohessetz o non en aguest moment, m’ei parièr.
En ambdús cassi, era mia conviccion seguirie estant era madeisha.
Alavetz, per qué auetz vengut?, preguntèc Raskolnikov sense amagar eth sòn anug.
Vos torni a díder çò que vos didí er aute dia: se vos me credetz colpable, per qué non me detietz?
Plan; aguesta, aumens, ei ua pregunta senada e la vau a respóner punt per punt.
En prumèr lòc,vos diderè que non me conven detier-vos de seguit.
Qué impòrte que vos convengue o non?
Era mia conviccion non a cap importància.
Enquiad aguest moment solet se base en ipotèsis.
Per qué vos è de balhar ua trèva en tot hèr-vos detier?
Vos sabetz plan ben qu’aquerò serie entà vos un repaus, donques qu’ac voletz.
Tanben poiria hèr-vos a vier ar òme que vos manè entà confoner-vos.
Mès vos li dideríetz: “Ès un embriac.
Qui m’a vist damb tu?
Te guardè simplaments coma a un òme embriac, pr’amor que n’ères” E qué poiria jo replicar ad aquerò?
Es vòstes paraules qu’an mager versemblança qu’es der aute, e s’estan solet ena psicologia e, per tant, susprenerien, en procedir d’un òme inculte.
Ça que la, vos, auríetz tocat un punt fèble, pr’amor qu’aguest brigand ei un beueire impenitent.
Ja vos è dit d’auti viatges qu’aguesti procediments psicologics son armes de dues huelhes, e en aguest cas pòden actuar a favor vòste, mès que mès, tient en compde que boti en jòc era soleta pròva qu’è contra vos enquiath moment present.
Mès non ajatz cap dobte de qué acabarè detient-vos.
Qu’è vengut entà avisar-vos; mès vos cohèssi que non me servirà d’arren.
Ath delà, è vengut ena vòsta casa entà…
Donques aguest dusau objècte ei balhar-vos ua explicacion qu’ada era considèri qu’auetz dret.
Que non voi que m’ajatz coma un monstre en èster atau que, encara que vos non vos ac creigatz, eth mèn desir ei ajudar-vos.
Plan per aquerò vos conselhi que vengatz a presentar-vos, vos madeish, ara justícia.
Aquerò ei çò de mielhor que podetz hèr.
Ei çò de mès auantatjós entà vos e entà jo, pr’amor que jo me veiria liure d’aguest ahèr.
Ja vedetz que sò franc.
Qué didetz?
Raskolnikov pensèc pendent un moment.
Escotatz, Porfiri Petrovitch, didec ara fin; vos, auetz cohessat que non auetz contra jo qu’indicis psicologics e, ça que la, aspiratz ara evidéncia matematica.
E se siguéssetz enganhat?
Non, Rodion Romanovitch, que non sò enganhat.
Qu’è ua pròva.
Quina pròva?
Non vo l’ac diderè, Rodion Romanovitch.
Totun aquerò, non è eth dret a transigir.
Ordenarè detier-vos.
Reflexionatz.
Non m’impòrte era resolucion que pogatz cuélher ara.
Vos è parlar entath vòste interès.
Vos juri que vos conven seguir es mèns conselhs.
Raskolnikov arric, sarcastic.
Es vòstes paraules son ridicules e autanplan imprudentes.
Non didetz qu’eth sojorn ena preson serie un repaus entà jo?
Escotatz, Rodion Romanovitch, non cuelhatz es mies paraules ath pè dera letra.
Dilhèu non traparíetz ena preson cap repaus.
A tot darrèr, aquerò non ei qu’ua teoria, e personau ath delà.
Per çò que semble, sò ua autoritat entà vos.
Ath delà, qui sap se vos amagui bèra causa.
Vos non me podetz exigir que vos revèla toti es mèns secrets.
Ha, ha, ha!
Aguest profit qu’ei indubtable.
Sabetz qu’amendriríetz considerablaments era vòsta pena?
Pensatz en moment que haríetz era vòsta pròpria denóncia.
Se vos platz, reflexionatz.
Vos presentaríetz quan ja un aute s’a acusat deth crim, capvirant prigondaments eth procès.
E jo vos juri dauant de Diu que me les apraiaria de sòrta qu’ena vista deth tribunau gaudíssetz de toti es beneficis deth vòste acte, que semblarie complètaments espontanèu.
Vos prometi qu’esbauçaríem tota aguesta psicologia e qu’estronharíetz totes es sospeches que pesen sus vos, de manèra qu’eth vòste crim apareishesse coma era conseqüéncia d’ua espècia d’escometuda, causa qu’ath hons ei cèrta.
Jo sò un òme aunèst, Rodion Romanovitch, e tierè era mia paraula.
Raskolnikov baishèc eth cap tristaments e quedèc cogitós.
Fin finau, arric de nauèth; mès aguest còp era sua arridalha siguec doça e melancolica.
Petrovitch.
Que non me hè ua bèra manca era vòsta reduccion de pena.
Vai!
Qu’ei aquerò çò que cranhia, exclamèc Porfiri, coma a maugrat sòn.
Sospechaua que menspredaríetz era nòsta indulgéncia.
Raskolnikov lo guardèc damb expression grèu e trista.
Non, non balhetz per acabada era vòsta existéncia, contunhèc Porfiri.
Qu’auetz dauant vòste fòrça ans de vida.
Non compreni com non voletz un amendriment dera pena.
Qu’ètz un òme dificil de contentar.
Qué posqui ja demorar?
Era vida.
Per qué voletz hèr eth profeta?
Qué podetz preveir?
Cercatz e traparatz.
Dilhèu vos demoraue Diu après aguest marrèc…: ath delà, non vos condemnaràn a cadia perpetua.
Qu’auríetz d’èster per dessús de tot aquerò.
Dempés anèc a lheuar-se, mès se tornèc a sèir jos eth pes d’ua desesperacion non amagada.
Òc, ne sò segur.
Vos qu’ètz maufidat e credetz que vos vanti grossièraments e damb ua dusau intencion.
Mès didetz-me: auetz auut temps de víuer pro entà conéisher era vida?
Endonviatz ua teoria e dempús vos avergonhatz en veir que non amie entad arren e qu’es vòstes resultats son desaprovedidi de tota originalitat.
Era vòsa accion ei plan baisha, ac reconeishi, mès vos que non ètz un criminau irremisiblaments perdut.
Non, non, ne plan mens.
Me preguntaratz se qué pensi de vos.
Vos ac vau a díder: vos consideri coma un d’aguesti òmes que se deisharien arrincar es entralhes, arrint as sòs borrèus, s’artenhessen trapar ua fe, un Diu.
Plan, donc, trapatz-lo e viueratz.
Prumèr de tot, hè ja fòrça temps qu’auetz besonh de cambiar d’aires.
E en dusau lòc, eth patiment que non ei ua causa dolenta.
Patitz.
Mikolka dilhèu a rason en voler patir.
Me’n sai de qué ètz scèptic, mès deishatz-vos anar, sense pensar, peth corrent dera vida e non vos enquimeretz d’arren: aguest corrent vos amiarà en bèra arriba e poderatz de nauèth meter-vos de pès.
Quina arriba serà aguesta?
Aquerò non ac posqui saber.
Mès ne sò solide fòrça de qué vos rèsten fòrça ans de vida.
Pro me’n sai que vos deuetz díder que non hèsqui que tier eth mèn papèr de jutge d’instrucción, e qu’es mies paraules vos semblaràn un long a anujós sermon, mès dilhèu bèth dia les rebrembaratz: sonque damb aguesta esperança vos digui tot aquerò.
A tot darrèr, qu’a estat ua sòrt qu’ajatz aucit sonque ad aguesta vielha, pr’amor que damb ua auta teoria auríetz pogut hèr causes centenats de milions pejores.
Balhatz es gràcies a Diu per non auè’c permetut, donques qu’Eth, dilhèu, qui ac sap, a bèth aute destin entà vos.
Ajatz coratge, non arreculetz per pòur dauant dera grana mission qu’encara auetz de complir.
S’ètz covard, dempús vos avergonharatz.
Qu’auetz cometut ua mala accion: siguetz fòrt e hescatz çò qu’exigís era justícia.
Sai que non me credetz, mès vos asseguri que tornaratz a conéisher eth plaser de víuer.
En aguest moment sonque auetz besonh d’aire, aire, aire…
En enténer aguestes paraule, Raskolnikov s’estrementic.
Mès qui ètz vos, exclamèc, entà hèr de profèta?
A on ei aguest cim tranquil que d’eth vos permetetz deishar quèir sus jo aguestes maximes plies d’ua supausada sabença?
Se qué sò?
Un òme acabat, e arren mès.
Un òme sensible e dilhèu capable de sénter pietat e que dilhèu coneish un shinhau era vida…, mès, complètaments acabat.
Eth vòste cas qu’ei desparièr.
Qu’auetz ath vòste dauant ua vertadèra vida (qui sap se tot çò que vos a arribat ei coma un huec de palha que s’amorte rapidaments?).
Per qué, alavetz, crànher ath cambiament que se harà ena vòsta existéncia?
Que non ei eth benèster çò qu’un còr coma eth vòste pòt trapar mens.
E qué impòrte era solitud a on seratz pendent long temps confinat?
Que non ei eth temps çò que vos a de preocupar, senon vos.
Convertitz-vos en un solei e toti vos veiràn.
Eth solei n’a pro damb existir, èster çò qu’ei.
Per qué arritz?
Per çò deth mèn lengatge poetic?
Juraria que credetz que tengui era astúcia entà tirar- me era vòsta confiança.
Dilhèu auetz rason, Ha, ha, ha!
Que haratz ben en non creder-me jamès complètaments sincèr.
Ça que la, non desbrembetz aquerò: eth temps vos diderà se sò un òme vil o un òme leiau.
Quan pensatz ordenar que me detenguen?
Posqui autrejar-vos encara un dia o dus de libertat.
Aquerò ei çò que vos interèsse, credetz-me.
E se hugessa?, preguntèc Raskolnikov damb un arridolet estranh.
Non, vos non hugeratz.
Un mujik hugirie; un revolucionari des d’aué, tanben, pr’amor que se li pòden inculcar idies entà tota era vida.
Mès vos auetz deishat de creir ena vòsta teoria.
Entà qué húger?
Qué guanharíetz en tot húger?
E be n’ei d’orribla era vida der hujutiu!
Entà víuer mos cau ua situacion determinada, fixa, e aire alendable.
Traparíetz aguest aire ena hujuda?
Se hugéssetz, tornaríetz.
Vos que non vos podetz estar sense nosati.
Se vos hessa empresoar, entà un mes o dus, per exemple, o dilhèu entà tres, bèth dia, tietz-ac present, vieríetz de pic e cohessaríetz.
Vieríetz enquia e tot sense encuedar-vo’n.
Sò segur que dicidiratz vos madeishs someter-vos ara expiacion.
Ara non me credetz, mès ac haratz, pr’amor qu’era expiacion ei ua grana causa, Rodion Romanovitch.
Non vos estonetz de sénter parlar atau a un òme que s’a grossit en benèster.
Eth cas ei que digui era vertat…, e non vo’n burletz.
Sò prigondaments convençut de çò que vengui de dider-vos.
Mikolka qu’a rason.
Non, vos non hugeratz, Rodion Romanovitch.
Raskolnikov se lheuèc e cuelhec era sua casqueta.
Porfiri Petrovitch se lheuèc tanben.
Vo’n vatz a hèr un torn?
Era net promet èster beròia.
Encara que dilhèu age tormenta…
Çò que serie dilhèu preferible, pr’amor qu’atau se refrescarie era atmosfèra.
Porfiri Petrovitch, didec Raskolnikov en un ton sec e veement, que non se vos acodisque pensar que vos è hèt era minima confession.
Vos qu’ètz un òme estranh, e jo sonque vos è escotat per curiosèr.
Mès que non è cohessat arren, absoludaments arren, non ac desbrembetz.
Entenut; non ac desbrembarè…
Qu’ètz en tot tremolar…
Non vos preocupetz, amic, se compliràn es vòsti desirs.
Passejatz, mes sense depassar es limits…
Ara vos vau a hèr un darrèr prèc, higec baishant era votz.
Qu’ei un punt un shinhau delicat, mès important.
En cas, ena mia pensada, causa fòrça improbable de qué en aguestes quaranta ueit ores vos assaute era idia de botar fin a tot aquerò d’ua manèra pòc comuna, ei a díder, treient-vos era vida (desecusatz-me d’aguesta absurda suposicion), ajatz era bontat de deishar escrita ua nòta; dues linhes, arren mès que dues linhes, indicant eth lòc a on ei era pèira.
Aquerò serà çò de mès nòble…
En fin, entà ua auta.
Que Diu vos inspire.
Porfiri gessec, jocant eth cap pr’amor de non guardar ath joen.
Aguest s’apressèc ena hièstra e demorèc damb impaciéncia eth moment que, sivans es sòns calculs, eth jutge d’instrucción s’auesse aluenhat un bon tròç dera casa.
Alavetz gessec eth, ath mès córrer.
Que volie veir çò de mès lèu possible a Svidrigailov.
Ignoraue es sues intencions, mès aqueth òme auie, sus eth, un poder misteriós.
Dès que Raskolnikov se n’auie encuedat d’aquerò, era inquietud lo consumie.
Ath delà, auie arribat eth moment de tier ua explicacion damb eth.
Ua auta question lo tormentaue.
Se preguntaue se Svidrigailov aurie vengut a visitar a Porfiri.
Raskolnikov supausaue que non i auie anat: qu’ac aurie jurat.
Seguic pensant en aquerò, rebrembèc toti es detalhs dera visita de Porfiri e arribèc ena madeisha conclusion negatiua.
Svidrigailov non auie visitat ath jutge, mès, aurie era intencion de hè’c?.
Tanben en aguest punt s’inclinaue pera negatiua.
Per qué?
Non artenhie explicar-s’ac.
Mès, encara que s’auesse sentut capable de trapar aguesta explicacion, non aurie sajat de trincar-se eth cap en tot cercar-la.
Tot aquerò lo tormentaue e lo shordaue, ath còp.
Çò de mès susprenent ère qu’aquera situacion tan critica que se trapaue, l’enquimeraue plan pòc.
Lo preocupaue ua auta question fòrça mès importanta, extraordinària, tanben personau, encara que desparièra.
De un aute costat, sentie un prigond aclapament morau, encara qu’era sua capacitat de rasonar ère superiora ara des dies anteriors.
Ath delà, dempús de çò que s’auie passat, s’ac valie sajar de véncer naues dificultats, sajar, per exemple, d’empedir a Svidrigailov vier ena casa de Porfiri, sajar d’informar-se, pèrder eth temps damb semblable òme?
Be n’ère de hastigós tot aquerò!
Ça que la, se filèc ara prèssa entara casa de Svidrigailov.
Demoraue d’eth quauquarren nau, un conselh, un miei de gésser d’aquera insuportabla situacion?
Eth qu’ei en tot estofar-se s’agarre ara mendre estera.
Ère eth destin o un secret instint eth que les apressaue?
Dilhèu ère simplaments qu’era fatiga, era desesperacion, l’inspirauen taus idies; dilhèu serie preferible dirigir-se entà un aute, non entà Svidrigailov, ath que solet er edart auie botat en sòn camin.
Entà Sonia?
Damb quina intencion se presentarie ena sua casa?
Entà hèr-la plorar un aute còp?
Ath delà, Sonia li hège pòur.
Representaue entada eth çò d’irrevocable, era decision definitiua.
Li calie alistar entre dus camins: eth sòn o eth de Sonia.
Mès que mès, en aqueth moment, non se sentie capable d’acarar era sua preséncia.
Non, qu’ère preferible sajar sòrt damb Svidrigailov.
Encara qu’a maugrat sòn, se cohessaue que Svidrigailov li semblaue de bèra manèra indispensable de hège temps.
Totun, qué i podie auer de comun entre eri?
Autanplan era perfídia d’un e der aute èren desparières.
A mès a mès, Svidrigailov ère prigondaments antipatic.
Qu’auie tot er aspècte d’un òme escarrabilhat, patrifassièr, astut, e dilhèu ère un èsser extrèmaments pervèrs.
Se condauen d’eth causes vertadèraments orribles.
Plan qu’auie protegit as mainatges de Caterina Ivanovna, mès ve-te’n a saber era finalitat que perseguie.
Qu’ère un òme de Reno de dusaus intencions.
De hège quauqui dies, ua auta idia trebolaue a Raskolnikov, a maugrat des sòns esfòrci entà refusar-la pr’amor d’evitar es prigonds patiments que li costaue.
Pensaue que Svidrigailov tostemp auie virat, e seguie virant, ath sòn entorn.
Ath delà, aqueth òme auie descubèrt eth sòn secret.
E, fin finau, auie auut cèrtes intencions respècte de Dunia.
Dilhèu encara les seguie auent.
E sense “dilhèu”: qu’ère segur.
Ara que se’n sabie deth sòn secret, pro que poirie tier-lo coma ua arma contra Dunia.
Aguesta suposicion l’auie trèt eth sòn, mès jamès auie apareishut ena sua ment damb tanta ludentor coma en aqueri moments que se dirigie entara casa de Svidrigailov.
E l’ère pro pensar en aquerò entà meter-se furiós.
Plan que òc, tot anaue a cambiar, enquia e tot era sua pròpria situacion.
Li calie fidar eth sòn secret a Dunetchka e dempús autrejar-se ara justícia pr’amor d’evitar qu’era sua fraia cometesse quauqua imprudéncia.
E qué pensar dera carta qu’aqueth maitin auie recebut Dunia?
De qui podie recéber era sua fraia ua carta en Petersburg?
De Lujine?
Rasumikhine qu’ère un bon garda, mès non sabie arren d’aquerò.
E Raskolnikov se didec, contrariat, que dilhèu serie de besonh fidar-se tanben ath sòn amic.
Erosaments, en aguest ahèr es detalhs qu’an mendre importància qu’eth hons.
Raskolnikov ère tant agotat per aqueth mes de contunhi patiments que non podec trapar qu’ua solucion.
Un sentiment angoishós li sarraue eth còr.
Se posèc ath miei deth carrèr e passegèc era guardada ath sòn entorn.
Quin camin auie cuelhut?
Qu’ère ena avenguda… a trenta o quaranta canes dera plaça deth Mercat, qu’acabaue de trauessar.
Eth dusau estatge dera casa que i auie ena sua quèrra ère ocupat per ua tauèrna.
Auie dubèrtes totes es hièstres e, per çò des persones que se vedien ath cant d’eres, er establiment deuie èster atapit.
D’eth gessien cants, acompanhadi d’ua musica de clarinet, violin e tambor.
S’entenien tanben votzes e crits de hemna.
Raskolnikov se premanie e hèr repè per a on auie vengut, estonat de trapar-se aquiu, quan, de pic, vedec en ua des hiètres a Svidrigailov, damb era pipa ena boca e un veire de tè.
Eth joen sentec ua barrèja d’estonament e d’orror.
Svidrigailov lo guardèc en silenci e, causa qu’estonèc a Raskolnikov encara mès prigondaments, se lheuèc de ressabuda, coma se sagèsse d’amagar-se sense èster vist.
Rodia hec veir que non l’auie vist, mès, tant que semblaue guardar ena luenhor, distrèt, l’observaue pera coa deth uelh.
Eth còr li bategaue acceleradaments.
Non s’auie enganhat: Svidrigailov volie passar non avertit.
Se treiguec era pipa dera boca e se dispausèc a amagar-se, mès, en lheuar-se e hèr enlà era cagira, se n’encuedèc, solide, que Raskolnikov l’espiaue.
Se repetie entre eri era scèna dera sua prumèra entrevista.
Un arridolet maligne se diboishèc enes pòts de Svidrigailov.
Dempús, er arridolet se hec mès ample e franc.
Es dus se n’encuedauen de qué se vigilauen mutuauments.
Fin finau, Svidrigailov s’estarnec en ua arridalhada.
Ep!, li didec.
Puja, en sòrta d’estar-te aquiu parat!
Raskolnikov pugèc ena tauèrna.
Trapèc ath sòn òme en un cabinet pròche ath salon a on ua nombrosa clientela, petiti borgèsi, comerçants, foncionaris, beuie tè e escotaue as cantadoires ath miei d’un infernau ramblah.
En ua pèça vesia se hège ath bilhard.
Svidrigailov auie ath sòn dauant ua botelha de champanha començada e un veire miei plen.
I auie damb eth un mainatge que tocaue ua orgueneta portatiua e ua robusta gojata de fresques caròles, qu’amiaue ua pelha listada e un chapèu tirolés ornat damb cintes.
Aguesta joena ère ua cantaira.
Deuie auer uns dètz-e-ueit ans, e, a maugrat es cants que venguien dera sala, entonaue ua cançoneta triviau damb votz de contralta un shinhau ronca, acompanhada pera organeta.
Qu’ei pro!, didec Svidrigailov as artistes, en veir entrar a Raskolnikov.
Era gojata deishèc de cantar còp sec e demorèc en actitud respectuosa.
Tanben respectuosaments e grèuments venguie de cantar era sua vulgara cançoneta.
Felip, un veire!, demanèc a votzes Svidrigailov.
Coma volgatz, mès que non è demanat un veire entà vos.
Beu, Katia.
Jo non beui vin, didec Raskolnikov.
Cuelh.
Li mestrèc un veire gran de vin e l’autregec un petit bilhet auriò.
Era gojata s’avalèc eth veire en redon, coma hen totes es hemnes, cuelhec eth bilhet e punèc era man de Svidrigailov, qu’acceptèc damb tota seriositat aguesta demostracion de respècte servil.
Ara seguida, era joena se retirèc acompanhada der orguenetaire.
Svidrigailov les auie trapat as dus en carrèr.
Encara non hège ua setmana qu’ère en Petersburg e ja semblaue un ancian client dera casa.
Felip, eth crambèr, lo mestraue coma a un parroquian distinguit.
Era pòrta que daue tath salon ère barrada, e Svidrigailov se tenguie en aqueth establiment coma ena sua pròpria casa.
Solide passaue aquiu eth dia.
Aqueth locau ère ua tuta, lord, innòble, inferior ara categoria mieja des establiments d’aguesta sòrta.
Anaua entara vòsta casa, didec Raskolnikov, e sabi pas per que, è cuelhut era avenguda… en deishar era plaça deth Mercat.
Non passi jamès per aciu.
Viri tostemp entara dreta en gésser dera plaça.
Ath delà, aguest non ei eth camin dera vòsta casa.
A penes è virat entad aguest costat vos è vist.
Qu’ei estranh, vertat?
Per qué non didetz simplaments, qu’aquerò ei un miracle?
Pr’amor que dilhèu solet ei un edart.
Aciu toti pequen de çò madeish, repliquèc Svidrigailov en tot meter-se a arrir.
Ne tansevolh quan se cre en un miracle i a arrés que gause cohessà’c.
Autanplan, vos madeish, auetz dit que se tracte “dilhèu” d’un edart.
Be n’a pòc de coratge aciu, era gent, entà mantier es sues opinions!
Rodion Romanovitch.
Que non ac digui per vos, qu’auetz ua opinion personau e la tietz damb tota franquesa.
Plan per aquerò m’a cridat era atencion açò qu’auetz dit.
Sonque per aquerò?
Qu’ei mès que pro.
Svidrigailov ère visiblaments excitat, encara que non en extrèm, pr’amor que sonque auie begut miei veire de champanha.
Alavetz mos preocupauen d’autes causes.
Cadun qu’a es sòns ahèrs.
Per çò que tanh ath miracle, me cau dider-vos que semble qu’ajatz estat adormit aguesti dies.
Jo vos balhè era adreça d’aguesta casa.
Eth hèt de qué ajatz vengut, non a, donc, arren d’extraordinari.
Jo madeish vos merquè eth camin que vos calie seguir e es ores que poiríetz trapar-me aciu.
Non vo’n brembatz?
Non, non ac auia desbrembat, repliquèc Raskolnikov, prigondaments estonat.
Qu’ac creigui.
Vos ac didí dus còps.
Era adreça se gravèc en vòste cervèth sense que vos vo n’encuedéssetz, e ara auetz seguit aguest camin sense saber se qué hègetz.
Ath delà, quan vos parlè de tot aquerò, jo non demoraua que vo’n brembéssetz.
Que non tietz compde de vos madeish, Rodion Romanovitch…
Voi dider-vos ua auta causa.
En Petersburg i a fòrça gent que parle soleta peth carrèr.
Un se trape a cada pas damb persones que son miei hòles.
S’auéssem vertadèrs sabents, es mètges, es juristes e es filosòfi poirien hèr aciu, cadun ena sua especialitat, estudis fòrça interessants.
Que non i a cap aute lòc a on era amna umana se veigue sometuda a influéncies tant ombriues e estranhes.
Eth madeish clima influís considerablaments.
Malerosaments, Petersburg ei eth centre administratiu dera nacion e era sua influéncia s’esparg per tot eth país.
Mès que non se tracte precisaments d’aquerò.
Çò que volia dider-vos ei que vos è observat diuèrsi còps en carrèr.
Gessetz dera vòsta casa damb eth cap plan naut, e quan auetz hèt vint passi lo jocatz e vos hètz a vier es mans ena esquia.
Qu’ei pro guardar-vos entà compréner qu’alavetz, vos, non vo n’encuedatz d’arren de çò que se passe ar entorn dera vòsta persona.
Fin finau, començatz a botjar es pòts, ei a díder, a parlar solet.
A viatges didetz causes en votz nauta entre gèsti e senhaus o vos estatz ua estona parat ath miei deth carrèr sense cap de motiu.
Pensatz que, dera madeisha manèra que vos è vist jo, vos pòden veir d’autes persones, e aquerò serie un perilh entà vos.
Ath hons, que m’ei parièr, donques que non è era mendre ja me compreneratz…
Non, non me’n sabia, repliquèc Svidrigailov damb un gèst d’estonament.
Alavetz, deishatz-me en patz.
Plan: vos deisharè en patz.
Mès didetz-me: s’ei vertat que m’auetz citat dus còps aciu e demoràuetz era mia visita, per qué, hè un moment, en veder-me lheuar es uelhs entara hièstra, auetz sajat d’amagar-vos?
Qu’ac è vist perfèctaments.
Ha, ha!
Que podia… auer… es mies rason, ja vo’n sabetz.
E jo es mies… que non vo’n saberatz jamès.
Raskolnikov auie apuat eth code deth braç dret ena taula e, damb era maishèra sus era man, observaue atentiuaments ath sòn interlocutor.
Er aspècte d’aqueth ròstre l’auie costat tostemp un estonament prigond.
En vertat, qu’ère un ròstre estranh.
Qu’auie quauquarren de masca.
Era pèth ère blanca e rosada; es pòts, d’un ròi viu; era barba, ròia, fòrça ròia; eth peu tanben ròi e ath delà, espés.
Es sòns uelhs èren d’un blu net, e era sua guardada, pesada e immobila.
Encara que beròi e joen, causa estonanta per çò dera sua edat, aqueth ròstre auie un quauquarren prigondaments antipatic.
Svidrigailov amiaue un vestit elegant d’ostiu.
Era sua camisa, plan fina, ère d’ua blancor irreprochabla.
Un gran anèth damb ua valuosa pèira ludie en sòn dit.
Donques qu’ac voletz, seguiram parlant, didec Raskolnikov, entrant en accion còp sec e damb ua impaciéncia febrila.
Per perilhós que sigatz e per pòc que desiretz damnajar-me, non voi anar hènt torns ne anar damb astúcies.
Vos vau a mostrar ara madeish qu’era mia sòrt m’inspire mens temor deth que vos imaginatz.
Que sò vengut a avertir-vos francaments que s’auetz encara contra era mia fraia es intencions qu’auíetz, e pensatz tier entàs vóstes intencions çò qu’auetz sabut darrèraments, vos aucirè sense balhar-vos temps a denonciar-me entà que me detenguen.
Que podetz creder-me: tierè era mia paraula.
E ara, s’auetz bèra causa entà dider-me (pr’amor que darrèraments m’a semblat que volíetz parlar-me), didetz-ac lèu, pr’amor que non posqui pèrder mès temps.
Toti auem es nòstes preocupacions, repliquèc Raskolnikov, ombriu e impacient.
Vietz de convidar-me a parlar damb franquesa, didec Svidrigailov arrint, e ara prumèra pregunta que vos hèsqui me responetz evasiuaments.
Vos pensatz que jo ac hèsqui tot damb ua dusau intencion e me guardatz damb maufidança.
Qu’ei ua actitud comprensibla, per çò dera vòsta situacion; Mès, per plan que sigue eth mèn desir d’èster en bones relacions damb vos, non me cuelherè era molestia d’enganhar-vos.
Que non s’ac vau.
De un aute costat, non è arren de particular entà dider-vos.
S’ei atau, per qué persutéretz en veder-me?
Vos qu’ètz un òme curiós e ei interessant observar-vos.
Me sedusís çò qu’era vòsta situacion a de fantastic.
Ath delà, ètz vos eth frair d’ua hemna que m’interessèc fòrça.
Me semble que son motius sufisents.
Ha, ha!
Ça que la, vos cohèssi qu’era vòsta pregunta me semble tan complèxa, que m’ei dificil responer-vos.
Ara madeish, se vos auetz vengut a veder-me, non a estat per cap ahèr determinat, senon damb era esperança de qué vos diga quauquarren nau.
Non ei atau?
Cohessatz-ac, l’ahisquèc Svidrigailov damb ua perfida arridalha.
Plan, donc, qu’ei eth cas que tanben jo, quan eth tren m’amiaue entà Petersburg, alimentaua era esperança de conéisher causes naues sus vos, de treir-vos quauquarren deth laguens.
Qué me volíetz trèir?
Donques, ne jo madeish me’n sai…
Ja vedetz en quina miserabla tauèrna passi es mèns dies.
Aciu que sò a gust, encara que non i siguessa, que me cau passar era estona en bèth lòc…
Aguesta prauba Katia…!
L’auetz vist…?
S’aumens siguessa un golut o un gastronòm…
Mès non: aquerò ei tot çò que posqui minjar (e senhalaue ua tauleta qu’ère en un cornèr, a on se vedie ua sièta de lhauna damb era rèsta d’un praube bistèc.
A prepaus, auetz minjat, vos?
Jo qu’è hèt un nhac sense talents.
Non beui vin: sonque champanha, e jamès mès d’un veire en tota ua net, çò qu’ei pro entà que me còste mau de cap.
S’aué m’è begut ua botelha a estat perque è besonh d’animar-me: m’è de veir damb ua persona que tracte de certans ahèrs, e voi aparéisher veement e decidit.
Per tant, vos me trapatz damb ua umor especiau.
Se hè un moment è sajat d’amagar-me coma un escolan, a estat pera pòur de qué era vòsta visita m’empedisse atier er ahèr que vos è parlat.
Totun, consultèc eth sòn relòtge, qu’auem encara ua bona estona tà parlar, pr’amor que non son qu’es quate e mieja…
Credetz-me qu’en bèri moments senti que non sò arren, arren absoludaments: ne proprietari, ne pair de familha, ne ulan, ne fotograf, ne jornalista.
A viatges qu’ei anujós non auer cap profession.
Vos asseguri que demoraua enténer dera vòsta boca quauquarren nau.
Mès, se qui ètz vos?
Que qui sò?
Ja vo’n sabetz: un gentilòme que servic pendent dus ans ena cavalaria.
Dempús s’estèc uns auti dus ans vagant per Petersburg.
Dempús me maridè damb Marfa Petrovna e me n’anè a víuer en camp.
Aciu qu’auetz era mia biografia.
Jugaire d’auantatge.
Qu’ètz jogaire, vertat?
Hègetz triches?
Bèth un vos deuec fóter un boet, non?
Per qué ac didetz?
Pr’amor qu’alavetz auéretz era ocasión de lutar en düèl.
Que non ac remisqui…, mès non sò premanit entà discusions filosofiques.
A penes acogada Marfa Petrovna?
Donques òc.
Vos escandalizatz d’entener-me parlar atau des hemnes?
Com non me vau a escandalizar deth vòste libertinatge?
Libertinatge…
Libertinatge!
Entà respóner ara vòsta prumèra pregunta vos parlarè dera hemna en generau.
Que sò prèst a blagar ua bona estona.
Didetz-me: per qué me cau húger des hemnes en tot èster un gran aimant?
Aquerò ei, aumens, ua ocupacion entà jo.
Alavetz vos solet auetz vengut aciu entà anar de hèsta?
Digam que òc.
Plan que òc, aquerò dera dissipacion vos tie aclapat, mès vos cohèssi que me shauten es preguntes dirèctes.
Eth libertinatge a, aumens, un caractèr de continuitat basat ena natura e non depen d’un caprici: qu’ei quauquarren que borís ena sang coma un carbon tostemp incandescent e que solet s’amòrte damb era edat, e enquia e tot atau, dificilaments, a truca d’aigua hereda.
Cohessatz qu’aquerò, de bèra manèra, ei ua ocupacion.
Mès, se qué a de divertit entà vos aguesta vida?
Ja veigui entà on vatz.
Admeti qu’aquerò ei ua malautia coma totes es inclinacions exagerades, e en aguest cas un depasse tostemp es limits de çò de normau; mès vos cau tier en compde qu’aquerò ei ua causa que càmbie sivans es individús.
Plan que òc, cau reprimir-se, encara que sonque sigue per convenença, mès se jo non auessa aguesta ocupacion, acabaria per calar-me un tret en cap.
Pro me’n sai de qué er òme aunèst li cau engüejar-se, mès enquia e tot atau…
Seríetz vos capable de foter-vos un tret en cap?
A qué vie aguesta pregunta?, esclamèc Svidrigailov damb un gèst de contrarietat.
Vos prègui que non parlem d’aguestes causes, s’esdeguèc a híger, deishant eth sòn ton de jactància.
Autanplan eth sòn ròstre auie cambiat.
Que non posqui botar-i remèdi.
Me’n sai de qué aquerò ei vergonhós mès cranhi ara mòrt e non me shaute enténer parlar d’era.
Sabetz que sò un shinhau mistic?
Ja sai se qué voletz díder…
Er espèctre de Marfa Petrovna…
Didetz-me: se vos apareish encara?
Non me parletz d’aquerò, exclamèc irritat.
En Petersburg encara non se m’a apareishut.
Qu’eth diable s’ac hèsque a vier…!
Parlem de ua auta causa…
Ath delà non è guaire temps.
Encara que me hèsque dò, lèu mos calerà deishar aguesta parlòta…
Mès, qu’encara è quauquarren tà dider-vos.
Vos demore ua hemna, vertat?
Un cas extraordinari.
Pur edart…
Non vos enquimere era baishessa d’aguesta conducta?
Fòrça de volentat…
Dilhèu l’auetz vos?
Ha, ha, ha!
Me deishatz embadoquit, Rodion Romanovitch, e aquerò que demoraua entener-vos quauquarren semblable.
Que parletz vos de dissipacion, de questions moraus!
Que hescatz vos de Schiller, er idealista!
Plan que òc, aguesti punts d’enguarda son fòrça naturaus e çò d’estonant serie apuar era opinion contrària, mès, tient en compde es circonstàncies, era causa resulte un shinhau estranha…
Guaire planhi que me prèsse eth temps!
Me semblatz un òme extrèmaments interessant.
A prepaus, vos agrade Schiller?
A jo m’encante.
Qu’ètz un fanfarron, repliquèc Raskolnikov damb un gèst de repugnància.
Vos asseguri que non ne sò, mès, enquia e tot admetent que ne siguessa haria damb aquerò bèth mau a quauqu’un?
È viscut sèt ans en camp damb Marfa Petrovna.
Plan per aquerò, quan m’è trapat damb un òme intelligent coma vos…, intelligent e, ath delà, interessant…, ei normau que me senta erós de parlar damb eth.
Ath delà, me sò begut era champanha que restaue en veire e m’a pujat en cap.
Ça que la, çò que mès me capvire ei cèrt eveniment que d’eth non ne voi parlar…
Mès, entà on vatz?, preguntèc, estonat.
Raskolnikov s’auie lheuat.
S’estofaue, se sentie mau en aqueth ambient e se n’empenaïe d’auer entrat aquiu.
Svidrigailov se l’apareishie coma eth mès menspredable brigand que podesse auer en mon.
Demoratz, demoratz un moment.
Demanatz un veire de tè.
Non vo n’anetz.
Vos asseguri que non parlarè de causes absurdes, ei a díder de jo.
Me cau dider-vos ua causa…
Voletz que vos conda se com ua hemna se prepausèc sauvar-me, coma dideríetz vos?
Qu’ei ua question que vos interessarà, donques qu’aguesta hemna ei era vòsta fraia.
Vos ac condi?
Atau tieram eth temps qu’encara me rèste.
Parlatz, mès, demori que…
Non vos enquimeretz.
Solide que deuetz saber…, òc, òc, vo’n sabetz pr’amor que vos ac condè jo madeish, didec Svidrigailov, començant eth sòn raconde, que siguí ena preson per deutes, un deute plan gran que m’ère absoludaments impossible pagar.
Non voi entrar en detalhs sus eth mèn rescat per Marfa Petrovna.
Ja sabetz se com pòt capvirar er amor eth cap d’ua hemna.
Marfa Petrovna ère ua hemna aunèsta e fòrça intelligenta, encara que sense cap cultura.
Aguesta hemna gelosa e aunèsta, dempús de diuèrses scènes plies de violéncia e repotecs, barrèc damb jo ua sòrta de contracte que tenguec escrupulosaments pendent tot eth temps dera nòsta vida conjugau.
Era qu’ère màger que jo.
Jo auí era viletat, e tanben era leiautat, de dider-li francaments que non podia comprometer-me a sauvar-li ua fidelitat absoluda.
Aguestes paraules l’enforismèren, mès, ath còp, era mia ruda franquesa li deuec agradar.
Plan que òc, deuec pensar: “Aguesta confession per auança demòstre que non a era intencion d’enganhar-me.” Çò qu’ère plan important entà ua hemna gelosa.
Jo me comprometia a non abandonar jamès a Marfa Petrovna, ei a díder a estar-me tostemp ath sòn costat, coma li cau a un marit.
Non auria jamès ua aimanta fixa.
En compensacion, Marfa Petrovna me permeterie hestejar as campanhardes, mès tostemp damb eth sòn consentiment secret e tient-la ath pas des mies aventures.
Proïbicion absoluda d’estimar a ua hemna deth nòste nivèu sociau.
Se, malerosaments, m’encamardèssa prigonda e seriosaments, me comprometia a hèr-l’ac a saber a Marfa Petrovna.
Qu’ère pro intelligenta entà saber que jo èra un libertin incapable d’enamorar-se seriosaments.
Ça que la, era intelligéncia e era gelosia non son incompatibles, e aquerò siguec eth mau…
Ath delà d’aquerò, s’un vò jutjar as òmes damb imparcialitat, li cau deishar de cornèr cèrtes idies preconcebudes e desbrembar es costums qu’aquerim des persones que mos entornègen.
En fin, fidi poder compdar aumens damb eth vòste sen.
Plan, auie quauqui costums estranhs, mès vos cohèssi sincèraments que senti vertadèr racacòr pes penes que l’è costat.
En fin, me pensi qu’aquerò ei ua oracion funèbra sufisenta deth mès trende des marits entara mès afectuosa des hemnes.
Pendent es nòstes peleges jo sauvaua silenci lèu tostemp, e aguest acte de galantaria non deishaue de costar efècte.
Era se padegaue e ac sabie apreciar.
Mès que non podec tier ara vòsta fraia.
Com se risquèc a cuélher coma hilhuquera a ua hemna tan beròia?
Era soleta explicacion ei que, coma hemna apassionada e sensibla, s’enamorèc d’era.
Òc, tau coma sone; s’enamorèc…
Avdotia Romanovna!
Deth prumèr moment comprení qu’era sua preséncia serie ua complicacion, e, encara que non vos ac creigatz, decidí abstier-me, autanplan de guardar-la.
Mès que siguec era qui hec eth prumèr pas.
Encara que vos semble mentida, ara prumeria, Marfa Petrovna arribèc enquia e tot e emmaliciar-se pr’amor que jo non parlaua jamès dera vòsta fraia: me repotegaue que siguessa indiferent as elògis que me hège d’era.
Que non posqui compréner se qué volie.
Coma ei naturau, era mia hemna li condèc a Avdotia Romanovna tota era mia biografia.
Qu’auie eth defècte de méter ath pas a toti des nòstes intimitats e de planher-se de jo dauant deth prumèr qu’arribaue.
Com non auia de profitar aguesta escadença de hèr ua naua e magnifica amistat?
Plan que òc, èren tostemp en tot parlar de jo, e Avdotia Romanovna deuie conéisher perfèctaments es sinistres petòfies que se m’atribuïen.
Ne sò segur de qué quauqui uns d’aguesti rumors arribèren enquia vos.
Lujine vos a acusat quitament de costar era mòrt d’un mainatge.
Ei vertat?
Se vos platz, non balhetz credit ad aguestes viletats, exclamèc Svidrigilov damb ua barreja de colèra e repugnància.
Se voletz conéisher era vertat de totes aguestes istòries absurdes, vo’les condarè en ua auta ocasión, mès ara…
Tamben m’an dit que siguéretz colpable dera mòrt d’un des vòsti sirvents…
Vos arregraïrè que non vengatz per aguest camin, didec Svidrigailov, agitat.
Non ei aqueth que, dempús de mòrt, vos carguèc era pipa?
Svidrigailov lo guardèc atentiuaments, e Rodia credec veir lúder per un moment enes sòns uelhs un bualh de crudèu ironia.
Mès Svidrigailov responec cortèsaments:
Òc, que siguec aguest sirvent.
Ja veigui que totes aguestes istòries vos an interessat viuaments, e me comprometi a satisfèr eth vòste curiosèr ena prumèra escadença.
Me pensi que me posqui considerar coma un personatge romantic.
Ja compreneratz era gratitud que me cau sauvar entà Marfa Petrovna per auer condat ara vòsta fraia tantes causes enigmatiques e interessantes sus jo.
Sabi pas quina impression li costarien aguestes confidéncies, mès apostaria quinsevolh causa que me favoriren.
A maugrat dera aversion qu’era vòsta fraia sentie contra era mia persona, a maugrat dera mia actitud ombriua e repulsiua, dilhèuc acabèc per planher-se der òme perdut que vedie en jo.
E quan era pietat se senhorege deth còr d’ua joena, aquerò ei fòrça perilhós entada era.
L’assaute eth desir de sauvar, de hèr entrar en rason, de regenerar, de hèr entrar peth bon camin a un òme, d’aufrir-li, a tot darrèr, ua vida naua.
Que ja vo’n deuetz saber des sòmis d’aguesta sòrta.
Non hescatz potèles, Rodion Romanovitch: ja sabetz qu’aguest ahèr non auec conseqüéncies importantes…
Qu’eth diable me hèsque a vier…!
Com beui aguesta tarde…!
Alavetz aurie pogut èster hilha de quauque modèst prince regnant, o d’un governador, o d’un proconsul en Asia Menor.
Que’ei clar qu’aurie aumentat era lista des martirs e aurie arrit dauant des hèrs rosents e de tota classa de tortures.
Era madeisha aurie cercat aguest martiri…
S’auesse vengut en mon en sègle cincau, s’aurie retirat entath desèrt d’Egipte, e aquiu aurie passat trenta ans neurint-se d’arraïcs, extasis e visions.
Qu’ei ua hemna que desire patir per quauquarrés, e se la privessen d’aguest patiment, serie capabla, dilhèu, de lançar-se per ua hièstra.
Per çò deth sòn nòm, que deu èster un seminarista…
Plan, qu’aguest joen suenhe ara vòsta fraia.
Mès alavetz, ei a díder, en moment d’entamenar coneishement damb era, siguí massa leugèr e pòc clarivident, çò qu’explique que m’enganhèssa…
Qu’eth diable me hèsque a vier!
Per qué li cau èster tan beròia?
Jo non n’auí eth tòrt.
Avdotia Romanovna ei extraordinariaments, exageradaments, pudica (non trantalhi en afirmar qu’eth sòn pudor ei lèu malautís, a maugrat dera sua viua intelligéncia, e que dilhèu la damnatge).
Atau es causes, ua campanharda de uelhs neri, Paracha, venguec a servir ena nòsta casa.
Ère de un aute bordalat e jamès auie trabalhat entà d’auti.
Encara que plan polida, ère incrediblaments pèga: es lèrmes, es crits qu’aguesta gojata aumplic era casa costèren un vertadèr escandal.
Qu’ère eth prumèr còp que parlàuem solets.
Jo, coma ei naturau, me plegué ara sua peticion e hi tot çò de possible entà aparéisher esmoigut e trebolat; en resumit, que tenguí perfèctaments eth mèn papèr.
A compdar d’alavetz auérem frequentes convèrses secretes, scènes qu’en eres me suplicaue damb lèrmes enes uelhs, òc, damb lèrmes enes uelhs, que cambièssa de vida.
Vaquí entà quins extrèms arriben quauques gojates en sòn in d’endoctrinar.
Jo balhaua eth tòrt de toti es mèns errors ar destin, me presentaua coma un òme avid de lum, e, fin finau, botè en practica cèrta manèra d’arribar en còr des hemnes, un procediment que, encara que non enganhe ad arrés, ei tostemp d’un efècte segur.
Me referisqui ara adulacion.
Que non i a en mon arren mès dificil de mantier qu’era franquesa ne arren mès comòde qu’era adulacion.
S’ena franquesa s’esguitle era mendre nòta faussa, se produsís de seguit ua dissonància e, damb era, er escandal.
En cambi, era adulacion, a maugrat dera sua faussetat, resulte tostemp agradiua e ei recebuda damb plaser, un plaser vulgar se voletz, que non dèishe d’èster reau.
Aquerò ei atau entà totes es esfères sociaus e entà toti es grads de cultura.
Autanplan era mès pura vestala ei sensibla ara adulacion.
Dera gent vulgara non cau que ne parlem.
Be ne siguec d’aisit e divertit!
Eth cas ei qu’ère vertadèraments vertuosa, aumens ara sua manèra.
Era mia tactica s’estèc a umiliar-me dauant d’era, e inclinar-me dauant dera sua castetat.
La vantaua sense pudor e, a penes obtenguia ua sarrada de mans o ua guardada, m’acusaua a jo madeish amaraments d’auer-les-ac arrincat ara fòrça e afirmaua qu’era sua resisténcia ère tau, que jamès auria artenhut arren d’era sense eth mèn desvorgonhament dera mia gausaria.
Li didia que, ena sua innocéncia, non podie previer es mies brigantades, qu’auie queigut en param sense encuedar-se’n, eca.
En resumit, qu’artenhí es mèns prepausi, e era mia dauna seguic convençuda dera sua innocéncia: atribusic era sua queiguda a un simple edart.
Non podetz imaginar-vos se com s’enforismèc quan li didí qu’èra complètaments segur de qué era auie vengut ara cèrca deth plaser madeish que jo.
Non vos emmalicietz se vos digui qu’Avdotia Romanovna non siguec insensibla as elògis que l’aumplia.
Mès siguí un estupid e ac lancè tot a pèrder per çò dera mia impaciéncia.
Mès d’un còp la guardè d’ua manèra que non ludentor qu’auie enes mèns uelhs l’enquimeraue e acabèc per èster-li odiós.
Non entrarè en detalhs: sonque vos diderè que mos pelegérem.
Tanben en aguesta ocasión me comportè estupidaments: me n’arrí des sues activitats conversionistes.
Ei a díder, que comencè a amiar ua vida infernau.
S’auéssetz vist, Rodion Romanovitch, encara qu’auesse estat sonque un còp, es arrais que pòden lançar es uelhs dera vòsta fraia…!
Que sò embriac.
Acabi de beuer-me un veire sancer.
Totun, que digui era vertat.
Eth bualh d’aquera guardada me perseguie enquia e tot enes sòmis.
Arribè en extrèm de non poder tier eth mormolh des sòns vestits.
Cranhí que m’arribèsse un atac d’apoplegia.
Jamès m’auria pensat que podesse apoderar-se de jo ua holia semblabla.
Desiraua hèr es patzes damb era, mès era reconciliacion ère imposibla.
E, sabetz se qué hi alavetz?
Vaquí enquia quin grad d’estupiditat pòt amiar a un òme eth despièch!
Non cuelhatz cap determinacion quan sigatz furiós, Rodion Romanovitch.
En tot tier en compde qu’Avdotia Romanovna ère prauba (ò!, perdon, non volia díder aquerò… mès, qué impòrten es paraules s’exprimissen eth pensament?
Un còp aciu, l’auria jurat amor etèrn e solet auria pensat ena sua felicitat.
Alavetz èra tan encamardat d’era, que se m’auesse dit: “Empodoa, assassina a Marfa Petrovna”, jo, ac auria hèt, que podetz creder-me.
Non ac credetz atau…?
Didetz- me, responetz…
Veigui que m’auetz escotat damb grana atencion, interessant joen…
Svidrigailov, impacient, auie fotut un còp de punh ena taula.
Qu’ère tot rogit.
Raskolnikov comprenec qu’eth veire e miei de champanha que s’auie avalat l’auie capvirat prigondaments, e decidic profitar aguesta circonstància entà tirassar-li dera lengua, pr’amor qu’aqueth òme l’inspiraue grana maufidança.
Arren d’aquerò, responec Svidrigailov, en tot hèr esfòrci entà serenar-se.
Ath delà, era vòsta fraia non me pòt veir.
Que ne sò segur, mès non se tracte d’aquerò.
Atau, donc, n’ètz segur de qué non me pòt suportar?
Svidrigailov li guinhèc un uelh e arric burlescaments.
Qu’auetz rason: li sò antipatic.
Mès jamès se pòden botar es mans en huec sus çò que se passe entre marit e hemna o entre dus aimants.
Tostemps i a un petit cornèr amagat que solet coneishen es interessadi.
N’ètz segur de qué Avdotia Romanovna me guarde damb repugnància?
Svidrigailov non se mostrèc de cap des manères ofensat peth qualificatiu que Raskolnikov venguie d’aplicar as sòns prepausi, e exclamèc damb ingenú temor:
De vertat se m’an escapat frases e reflexions que vos an hèt a pensar en aquerò?
En aguest madeish moment deishatz aubirar es vòsti fins.
Com explicatz aguesti sobtes temors?
Que jo me sò espaurit?
Que me cau pòur?
Pòur de vos?
Qu’ètz vos qui me pòt crànher a jo, cher ami.
Quines pegaries!
Ath delà, sò embriac, que ja ac veigui.
Se beuessa un shinhau mès poiria cométer bèra asenada.
Que se la hèsque a vier eth diable era beuenda!
Ep!, hètz-me a vier aigua!
Agarrèc era botelha de champanha e la lancèc pera hièstra sense cap contemplacion.
Felip li hec a vier era aigua.
Tot aquerò ei absurd, higec, chaupant un tovalhon e aplicant-se-lo en front.
En dues paraules posqui redusir en arren es vòstes suposicions.
Sabetz que vau a maridar-me?
Ja m’ac didéretz.
A!, òc?
Donques non me’n brembaua…
Mès alavetz non podia afirmar arren, pr’amor qu’encara non auia vist ara mia prometuda e solet se tractaue d’ua intencion.
Ara qu’ei causa hèta.
Se non siguesse pera cita que vos è parlat, vos haria a vier ena casa dera mia nòvia.
Me shautarie que la coneishéssetz…
Dimònis!
Non me rèste que dètz menutes.
Guardatz vos madeish eth relòtge.
Eth procès d’aguest maridatge ei fòrça interessant.
Ja vos ac condarè.
Entà on vatz?
Encara vo’n voletz anar?
Non, que ja non m’en voi anar.
Atau, donc, non voletz deishar-me?
Aquerò ja ac veiram.
Vos amiarè ena casa dera mia prometuda, mès non ara, senon en ua auta escadença, pr’amor que mos calerà dessepara-mosr de seguit.
Vos anaratz tara dreta e jo tara quèrra.
Coneishetz ad aguesta senhora cridada Resslich?
Qu’ei era hemna qu’ena sua casa m’albergui…
M’escotatz?
Non, que ja pensatz en ua auta causa.
Ja sabetz que s’acuse ad aguesta senhora d’auer costat aguest iuèrn eth suicidi d’ua joena…
Plan, m’escotatz o non…?
Me didec: “Qu’as mina d’òme preocupat.
Te cau cercar ua distraccion.” Pr’amor que jo sò un òme taciturn.
Non me credetz?
Donques vos enganhatz.
Jo non hèsqui mau ad arrés: viui separat en un cornèr.
A viatges se passen tres dies sense que parla damb arrés.
Aguesta briganda de Resslich qu’a es sues intencions.
Fide que jo me cansarè lèu dera mia hemna e la deisharè pauhicada.
E alavetz era la lançarà ena circulacion… ja en nòste mon, ja en un ambient mès naut.
M’a condat qu’eth pair dera gojata ei un vielh sense caractèr, un ancian foncionari qu’ei malaut: hè tres ans que non pòt caminar e ei immobil en sòn fautulh.
Tanben a mair, ua hemna fòrça intelligenta.
Eth hilh ei emplegat en ua ciutat provinciana e non ajude a sa pairs.
Era hilha màger s’a maridat e non balhe senhaus de vida.
Es praubi vielhs tien ath sòn cargue a dus nebodets de cuerta edat.
Era hilha mendre l’a calut deishar er institut sense auer acabat es sòns estudis.
En dus o tres mesi complirà es setze ans e alavetz serà en edat de maridar-se.
Aguesta qu’ei era mia prometuda.
Un còp obtengudi aguesti infòrmes, me presentè ara familha coma un proprietari veude de bona casa, ben relacionat e ric.
Per çò dera diferéncia d’edats (era dètz-e-sèt e jo mès de cinquanta), qu’ei un detalh sense importància.
Un òme atau qu’ei un bon partit, non?, un partit temptador.
Que s’aurie pogut pagar entà presenciar aqueth espectacle.
Alavetz arribe era mainada damb un vestidet cuert e semblable a un boton que comence a daurir-se.
Hè ua reveréncia e se rogís coma ua peuna.
Plan que òc, l’auien ensenhat era leçon.
Non me’n sai des vòsti gusti per çò que hè a cares de hemna, mès, ena mia pensada, era guardada mainadenca, era timiditat, es lèrmetes de pudor des joenetes de setze ans valen mès qu’era beresa.
Ath delà, ei polida coma ua vèrge.
Qu’a eth peu clar e retortilhat coma un anheret, ua boqueta de pòts carnosi e porporats…
Un amor!
Totau, que mos coneishérem, jo didí qu’ahèrs de familha m’obligauen a pressar era nòça, e a londeman, ei a díder, delàger, mos prometérem.
D’alavetz ençà, a penes arribi, la seigui enes mèns jolhs e ja non la dèishi anar-se’n.
Era sua cara se rogís coma ua auròra e jo non cèssi de punar-la.
Sa mair l’a aleçonat, plan, en tot dider-li que sò eth sòn futur marit e que çò que hèsqui ei normau.
Artenhuda aguesta comprension, eth papèr de nòvi qu’ei mès arregraït qu’eth de marit.
Ha, ha!
È parlat dus còps damb era.
Era gojateta qu’ei plan luenh d’èster pèga.
Qu’a ua manèra de guardar-me, de reuelh, que me hè borir era sang.
Era sua careta se retire ara Vèrge Sixtina de Rafael.
Non vos impressione era expression fantastica e allucinanta qu’eth pintor balhèc ad aguesta Vèrge?
Donques eth ròstre d’era ei pairèr.
Londeman des nòstes acordalhes li hi a vier presents per valor de mil cinc cents robles: un ornament de brilhants, un aute de pèrles, necessaire d’argent entath tocador; en fin, tantes causes, qu’era careta dera Vèrge reludie.
Ager, quan la seiguí enes mèns jolhs, dilhèu me mostrè massa impulsiu, pr’amor qu’era se rogic viuaments e enes sòns uelhs campèren dues lèrmes que sajaue d’amagar.
Alavetz era enrodèc eth mèn còth damb es sòns bracets (siguec eth prumèr còp que hec aquerò de bon voler), me punèc e me jurèc èster era esposa aubedienta e fidèu que tierie era sua vida sancera a hèr-me erós e qu’ac sacrificarie tot entà meritar eth mèn amor, e higec qu’aquerò ère era soleta causa que desiraue, e que non li calie presents entada era.
Que seratz d’acòrd qu’enténer aguestes paraules ena boca d’un àngel de setze ans, vestit de tul, de peus retortilhadi e caròles tintades d’un ròi virginau, ei fòrça seductor…
Cohessatz-ac, cohessatz-ac…
Escotatz…
Escotatz.., vos amiarè ena casa dera mia nòvia…, mès que non ac posqui hèr ara madeish.
Ei a díder, qu’aguesta diferéncia monstruosa d’edat ahisque era vòsta sensualitat.
Ei possible que pensetz seriosaments maridar-vos en aguestes condicions?
Per qué non?
Qu’ei causa hèta.
Cadun hè çò que pòt en aguest mon, e hèr-se illusions qu’ei ua manèra d’alegrar-se era vida…
Ha, ha!
Mès be n’ètz de moralista!
Ajatz pietat de jo, amic mèn.
Sò un pecador, ha, ha!
Ara compreni que vos ajatz encargat des hilhs de Caterina Ivanovna.
Adòri as mainatges, les adòri de vertat, exclamec Svidrigailov, en tot meter-se a arrir.
Sus aguest particular vos posqui condar un episòdi fòrça curiós.
Eth madeish dia dera mia arribada comencè a visitar cafornes.
Qu’èra desirós d’eres dempús de sèt ans de rectitud.
Ja auratz vist que non hè cap prèssa en tornar a amassar-me damb es mèns ancians amics e voleria non verder-les en fòrça temps.
Me cau dider-vos que pendent eth mèn sejorn ena proprietat de Marfa Petrovna me tormentaue soent eth rebrembe d’aguesti cornèrs misteriosi.
Qu’eth diable me hesque a vier!
Eth pòble s’autrege ara beuenda; era joenesa culta se taque o perís enes sòns sòmis irrealizables: se pèrd en teories monstruoses.
Es auti s’autregen ara dissipacion.
Vaquí er espectacle que m’a aufrit era ciutat ara mia arribada.
De per tot se despren ua flaira de poiridura… “Venguí a quèir en aquerò que criden un balh nueitiu.
Non ère qu’un escolader repugnant, coma es qu’a jo m’agraden.
Se quilhauen es cames en un can can desenfrenat, coma jamès s’auie hèt enes mèns tempsi.
Qu’ei eth progrès!
De pic veigui a ua encandora gojateta de tretze ans que bare d’amb un beròi joen.
Un aute joen les obsèrve d’apròp.
Era sua mair ère seiguda ath cant dera paret, coma espectadora.
Ja podetz imaginar-vos se quina sòrta de balh ère.
Era gojateta ei avergonhada, se rogís; fin finau, se sent ofensada e se met a plorar.
Atau apreneràn a non her-se a vier mainades en un lòc coma aguest!” Aquerò a jo non m’impòrte bric.
Me seigui ath cant dera mair e li digui que jo tanben sò forastèr e que tota aquera gent me semble estupida e grossièra, incapabla de respectar ad aqueth que s’ac merite.
Insinui que sò un òme ric e les prepausi amiar-les en mèn coche.
Les acompanhi ena sua casa e comenci ua coneishença damb eres.
Que s’estan en ua vertadèra tuta e an vengut d’ua província.
Me diden que consideren era mia visita coma un gran aunor.
Me’n sai de qué non an un sò horadat e qu’an vengut a hèr cèrtes gestions.
Jo les aufrisqui sòs e es mèns servicis.
Tanben me diden qu’an entrat en locau nueitiu per enganha, pr’amor que se pensauen que se tractaue d’ua escòla de balh.
Alavetz jo li prepausi contribusir ara educacion dera gojata en tot dar-li leçons de francés e de balh.
Eres accèpten damb entosiasme, se consideren fòrça aunorades, eca… e jo seguisqui visitant-les.
Voletz que les anem a veir?
Mès que calerà que sigue mès tard.
Qu’ei pro!
Vai, escotem ath poèta!
Ò Shiller!
A on va a amagar-se era vertut?
Guardatz, vos condarè causes sonque entà enténer es vòsti crits d’indignacion.
Qu’ei entà jo un vertadèr plaser.
Qu’ac creigui.
Raskolnikov, indignat.
Svidrigailov arrie a usclar dents.
Fin finau cridèc a Felip e, dempús d’auer pagat era sua consumicion, se lheuèc.
Anem.
Sò embriac.
Assez causé, exclamèc.
Qu’è auut un vertadèr plaser.
Ac creigui.
Com non a d’èster un plaser entà vos condar anecdòtes piquentes?
Aquerò ei ua vertadèra satisfaccion entà un òme negat en vici e rosigat pera dissipacion, mès que mès quan a un projècte madeish monstruós e lo condatz a un òme coma jo…
Qu’ei ua causa qu’ataque as nèrvis.
Donques s’ei atau, didec Svidrigailov damb un cèrt estonament, s’ei atau, a vos que non vos manque cinisme.
Vos qu’ètz capable de compréner fòrça causes.
Plan, qu’ei pro.
Me hè dò de verat non poder seguir parlant damb vos.
Mès que ja mos tornaram a veir…
Ajatz un shinhau de paciéncia.
Gessec dera tauèrna seguit de Raskolnikov.
Era sua embriaguesa se dissipaue a uelhs vedents.
Semblaue preocupat per ahèrs importants e eth sòn ròstre s’auie embromat coma se demorèsse bèth grèu eveniment.
Era sua actitud dauant de Raskolnikov ère cada còp mès grossièra e ironica.
Eth joen se n’encuedèc d’aguest cambiament e se trebolèc.
Aqueth òme l’inspiraue ua grana maufidança.
Ajustèc eth sòn pas ath d’eth.
Qu’èren ja en carrèr.
Jo vau tara quèrra, didec Svidrigailov, e vos entara dreta.
O ath revés, s’ac preferitz.
Eth cas ei que mos desseparem.
Adishatz.
Mon plaisir.
Celebrarè tornar-vos a veir.
E cuelhec era direccion dera plaça deth Mercat.
Raskolnikov l’artenhèc e se botèc ath sòn costat.
Qué signifique aquerò?, exclamèc Svidrigailov.
Ja vos è dit que…
Aquerò signifique que non vos dèishi.
Com?
Es dus s’arturèren e s’estèren un moment en tot guardar-se.
Çò que m’auetz condat ena vòsta embriaguesa que hè veir que, luenh d’auer renonciat as vòsti odiosi projèctes contra era mia fraia, vos tietz en eri mès que jamès.
Me’n sai de qué aguest maitin a recebut ua carta.
Vos qu’auetz pogut trapar ua prometuda enes vòsti va-e-veni, mès qu’aquerò non vò díder arren.
Me cau convéncer damb es mèns pròpris uelhs.
A Raskolnikov l’aurie estat de mau hèr explicar qué ère çò que volie veir per eth madeish.
Voletz que crida ara policia?
Cridatz-la.
Se posèren de nauèth e se guardèren cara a cara.
Fin finau, eth ròstre de Svidrigailov cambièc d’expression.
En veir qu’es sues menaces non espaurien bric a Raskolnikov, didec de pic, en un ton mès amistós e alègre:
Qu’etz terrible!
Non è volgut, de bon voler, parlar deth vòste ahèr a maugrat de qué eth curiosèr m’avale.
Qu’è deishat aguest tèma entà un aute dia.
Mès, vos qu’ètz capable de hèr pèrder era paciéncia a un sant… podetz vier, s’ac voletz, mès vos avertisqui que vau entara mia casa sonque per un moment: eth temps de besonh entà cuélher sòs.
Dempús barrarè era pòrta e me n’anarè enes Ièrles entà passar era net.
De sòrta que non ne treiratz arren en tot vier damb jo.
Me cau vier ena vòsta casa.
Simonovna: voi desencusar-me per non auer assistit enes funeralhas.
Hètz çò que volgatz.
Mès vos avertisqui que Sonia Simonovna non ei ena sua casa.
Que s’a hèt a vier es orfanèls entà ua nòbla e anciana dauna, coneishuda mia e que s’està dauant de diuèrsi orfanelats.
M’è captat ad aguesta senhora en tot autrejar-li sòs entàs tres mainatges de Caterina Ivanovna, ath delà d’ua donacion entàs institucions.
Fin finau, l’è condat era istòria de Sonia Simonovna peth menut e aquerò l’a costat un efècte que non podetz imaginar-vos.
Aquerò explique que Sonia Simonovna age recebut ua invitacion entà presentar-se aué madeish en otèl a on s’aubèrgue aguesta distinguida senhora, dempús era sua tornada deth camp.
M’ei parièr.
Hètz çò que volgatz, mès jo non vierè damb vos quan gesca de casa.
Entà qué…?
Escotatz-me: sò convençut de qué vos non fidatz en jo sonque pr’amor qu’è auut era delicadesa de non hèr-vos preguntes anujoses…
Juraria qu’ei aquerò.
Sigatz tanben delicat damb jo.
Damb vos, qu’escotatz darrèr des pòrtes?
Ja gessec aquerò!, exclamèc Svidrigailov entre arridalhes.
Vos asseguri que m’aurie estonat que non auéssetz mentar aguest detalh.
Ha, ha!
Encara que comprení perfèctaments çò qu’auíetz dit, non entení tot çò d’aute que didéretz.
Dilhèu sò un òme arcaïc, incapable de compréner cèrtes causes.
Explicatz-les- me, per amor de Diu.
Illustratz-me, ensenhatz-me es naues idies.
Vos non podéretz enténer arren.
Tot aquerò son invencions vòstes.
Çò que voi que m’expliquetz non ei aquerò que vos imaginatz.
Mès, plan que òc, entení part des vòstes confidéncies.
Jo me referisqui as vòstes contunhes lamentacions.
Qu’auetz amna de poèta e tostemps ètz prèst a deishar-vos amiar pera indignacion.
Vos semble mau qu’era gent escote darrèr des pòrtes?
Donques qu’ètz tan sevèr, presentatz-vos as autoritats e didetz-les: “M’a arribat un malastre: è patit un error enes mies teories filosofiques.” Mès s’ètz convençut de qué non s’a d’escotar darrèr des pòrtes e, ça que la, se pòt aucir a ua prauba vielha damb quinsevolh arma que s’age a man, çò de mielhor que podetz hèr ei anar-vo’n entà America çò de mès lèu possible.
Hugetz!
Dilhèu encara sigatz a temps.
Vos parli damb tota franquesa.
Se non auetz sòs, jo vos autrejarè es de besonh entath viatge.
Que non pensi anar-me’n, indidec Raskolnikov damb un gèst menspredós.
Compreni… (plan que òc, vos podetz carar s’ei que non voletz parlar), compreni que vos plantegetz ua sòrta de problèmes de caire morau.
Vertat que vo’les plantejatz?
Vos preguntatz s’auetz actuat coma ei pròpri d’un òme e d’un ciutadan.
Deishatz aguestes preguntes, refusatz-les.
De qué poden servir-vos ja?
Que non s’ac vau meter-se en un ahèr, començar ua operación que non ètz capable d’acabar.
Per tant, fotetz-vos un tret en cervèth.
Qué, non vos deciditz?
Vos que voletz irritar-me entà desliurar-vos de jo.
Vai, quina pensada mès originau!
En fin, ja auem arribat.
Pugem…
Guardatz, aguesta ei era pòrta dera cramba de Sonia Simonovna, non i é, convencetz- vo’n…
Non me credetz?
Preguntem as Kapernaumov, qu’era les autrege era clau quan se’n va…
Guardatz, aquiu que i é era senhora Kapernaumov…
A on ei era vesia?
Qu’a gessut…?
Entà on se n’a anat?
Ja ac auetz entenut; non ei en casa e non tornarà enquiara net…
Plan, ara vietz enes mies crambes.
Pr’amor que voletz vier, non?.
Ja i èm.
Era senhora Resslich a gessut.
Tostemp està plan ocupada, mès qu’ei ua brava hemna, vos ac asseguri.
Se vos auéssetz estat mès rasonable, era vos aurie pogut ajudar… guardatz, cuelhi un titol deth calaish dera mia taula (coma vedetz, ne rèsten encara pro) Aué madeish ac convertirè en sòs.
Ja ac auetz vist tot ben?
Qu’è prèssa.
Barrem eth calaish.
Ara era pòrta.
E de nauèth mos trapam ena escala.
Voletz que cuelham un coche?
Ja vos è dit que vau tàs Ièrles.
Non voletz hèr un torn?
Eth coche vos amiarà ena Ièrla Elaguine.
Qué, non voletz?
Au, deciditz- vos.
Me pensi que va a plòir, mès qu’ei parièr.
Lheuaram era capòta.
Svidrigailov ère ja en coche.
Raskolnikov se didec qu’es sues sospeches èren peth moment pòc fondades.
Sense badar boca, virèc en redon e se filèc de cap ara plaça deth Mercat.
S’auesse virat eth cap, encara que sonque un còp, aurie pogut veir que Svidrigailov, dempús d’auer recorrut un centenat de mètres en coche, baishaue e pagaue ath menaire.
Mès eth joen auançaue guardant solet entà dauant e lèu virèc ua cantonada.
Era prigonda aversion que l’inspiraue Svidrigailov lo possaue a aluenhar-se d’eth çò de mès lèu possible.
Se didie: “Qué se pòt demorar d’un òme vil e grossièr, d’aguest miserable depravat?” Ça que la, aguesta opinion ère un shinhau prematura e dilhèu mau fondada.
Ena manèra d’èster de Svidrigailov i auie quauquarren que li daue ua cèrta originalitat e l’enrodaue en un baran misteriós.
Per çò que tanhie ara sua fraia, Raskolnikov n’ère segur de qué Svidrigailov non auie renonciat ada era.
Mès totes aguestes idies comencèren a resultar-li massa penibles entà que s’arturèsse a analisar- les.
En demorar-se solet queiguec, coma tostemp, en ua prigonda abstraccion, e quan arribèc en pònt s’apuèc ena parabanda e s’estèc guardant fixaments era aigua deth canau.
Totun, Avdotia Romanovna ère près d’eth, en tot observar-lo.
Que s’auien crotzat ena entrada deth pònt, mès eth auie passat apròp d’era sense veder-la.
Dunetchka non l’auie vist jamès en carrèr en semblable estat e se sentec enquimerada.
S’estèc ua estona trantalhant, en tot preguntar-se se s’auie d’apressar ada eth, e de pic vedec a Svidrigailov que venguie ara prèssa entada era dempús dera plaça deth Mercat.
Anaue silenciosaments e damb mistèri.
Non entrèc en pònt, senon que se posèc en trepader, sajant de qué Raskolnikov non lo vedesse.
A Dunia l’auie vist de luenh e li hège senhaus.
Era joena comprenec que li didie que s’apressèsse, sajant de non cridar era atencion de Raskolnikov.
En atier aguesta muda demana, passèc en silenci peth darrèr de sa frair e venguec a amassar-se damb Svidrigailov.
Anem-mo’n!
Eth vòste frair non se n’a de saber dera nòsta entrevista.
Vengui de passar ua estona damb eth en ua tauèrna a on a vengut a cercar-me e non m’a estat bric aisit des.hèir-me d’eth.
Sabi pas se com se n’a sabut de qué vos è escrit ua carta, mès me semble que sospeche bèra causa.
Solide, vos madeisha l’auretz parlat d’aquerò, pr’amor qu’arrés mès se’n pòt saber.
Ara qu’auem virat era cantoada e qu’eth mèn frair non mos pòt veir, sabetz-vo’n que ja non vos seguirè mès luenh.
Didetz-me aciu madeish çò qu’ajatz de dider- me.
Es nòsti ahèrs se pòden tractar en plen carrèr.
En prumèr lòc, non ei aguest un ahèr que se posque tractar en plen carrèr.
En dusau, voi qu’entenetz vos tanben a Sonia Simonovna.
E, fin finau, voi ensenhar-vos quauqui documents.
Se non vietz ena mia casa, non vos explicarè arren e me n’anarè ara madeish.
Vos prègui que non desbrembetz qu’è eth curiós secret deth vòste estimat frair.
Dunia s’arturèc, trantalhant, e li tachèc ua guardada penetranta a Svidrigailov.
Qué cranhetz?, didec aguest.
Era ciutat non ei eth camp.
Aciu…
S’en sap Sonia Simonovna?
Non, non l’è parlat d’aquerò e sabi pas s’ei ara ena sua casa.
Me pensi que òc que i serà, donques qu’a acogat aué ara sua mairastra e non deu auer talents de gésser.
Que non è volgut parlar ad arrés d’aguest ahèr, e enquia e tot senti auer- me desnishat un shinhau damb vos.
En aguest cas, era mendre imprudéncia equival a ua denóncia…
Vaquí era casa qu’en era demori.
Ja auem arribat.
Aguest òme que vedetz ena pòrta ei eth portièr.
Me coneish perfèctaments e, coma vedetz, me salude.
Pro que se n’a encuedat que vau acompanhat d’ua dauna e, plan que òc, dera vòsta cara.
Aguesti detalhs vos pòden tranquillizar se non fidatz en jo.
Perdonatz-me se vos parli tan cruaments.
Jo è era mia cramba ath cant dera de Sonia Simonovna.
Es dues pèces son separades solet per un tenhat.
En estatge i a nombrosi logataris.
Entà qué, donc, aguesti temors mainadencs?
Que non sò tan temible coma tot aquerò.
Svidrigailov diboishèc un arridolet bravàs, qu’ère ja massa nerviós entà tier ara perfeccion eth sòn papèr.
Eth sòn còr bategaue damb violéncia; sentie ua fòrta opression en sòn pièch.
Sajaue de lheuar era votz entà dissimular era sua creishenta agitacion.
Mès Dunia ja non vedie arren: es darrères paraules de Svidrigailov sus es sòns temors de mainada l’auien herit en sòn amor pròpri enquia eishorbar-la.
Encara que sai qu’ètz vos un òme sense aunor, didec, hènt veir ua cauma que remis eth viu color deth sòn ròstre, non m’inspiratz cap de temor.
Indicatz-me eth camin.
Svidrigailov s’arturèc ena cramba de Sonia Simonovna.
Permetetz-me que veiga se i é…
Donques non, se n’a anat.
Qu’ei ua contrarietat.
Mès sò segur que non se tardarà a tornar.
Dilhèu se n’a anat a veir a ua senhora per çò des orfanèls.
Era mair d’aguesti mainatges acabe de morir.
Jo me sò interessat en ahèr e ja e dat quauqui passi.
Se Sonia Simonovna non a entornat en dètz menutes e vos voletz parlar damb era, vo’la manarè ena vòsta casa aguesta madeisha tarde.
Que ja èm enes mies crambes.
Son dues.
Era patrona, era senhora Resslich, s’està en aute costat deth tenhat.
Ara hètz ua guardada per aciu.
Voi mostrar-vos es mèns “documents”, entà didè’c atau.
Era pòrta dera mia cramba da entà un lotjament de dues pèces, qu’ei complètaments uet…
Guardatz damb atencion.
Vos cau auer un coneishement exacte deth lòc des hèts.
Svidrigailov dispausaue de dues crambes moblades, pro espacioses.
Dunetchka guardèc ath sòn entorn damb maufidança, non vedec arres sospechós en plaçament des mòbles ne ena disposicion deth locau.
Ça que la, deuec avertir qu’eth lotjament de Svidrigailov se trapaue entre d’auti dus desabitadi.
Non s’arribaue enes sues crambes peth correder, senon trauessant aguestes dues pèces que formauen partida deth compartiment dera sua patrona.
Svidrigailov dauric era pòrta deth sòn dormitòri, que daue entà un des lotjaments uets, e l’ac mostrèc a Dunia, que s’estèc en lumedan sense compréner per qué er òste desiraue que guardèsse aquerò.
Mès de seguit recebec era explicacion.
Guardatz aquera cramba, era dusau ei mès espaciosa.
Observatz era sua pòrta: qu’ei barrada damb clau.
Vedetz aquera cagira plaçada ath cant dera pòrta?
Qu’ei era soleta que i a enes dues crambes.
Me la hi a vier jo, d’aciu, entà poder escotar mès comòdaments.
En aute costat d’aguesta pòrta i é era taula de Sonia Simonovna.
Era joena ère seiguda dauant dera sua taula tant que parlaue damb Rodion Romanovitch, e jo seguia d’aurelha era convèrsa d’aguest costat dera pòrta estant.
Escotè dues tardes seguides, e cada tarde dues ores, aumens.
Per tant, podí saber-me’n de fòrça causes, non ac credetz?
Escotàuetz darrèr dera pòrta?
Òc, escotaua darrèr d’aguesta pòrta…
Vietz, vietz ena mia cramba.
Tornèren enes crambes de Svidrigailov e aguest convidèc ara joena a sèir-se ena pèça que tenguie coma sala.
Eth se seiguec tanben, mès a ua distància prudenta, en aute costat dera taula.
Ça que la, es sòns uelhs auien era madeisha ludentor arderosa que hège uns moments auie inquietat a Dunetchka.
Aguesta s’estrementic e tornèc a guardar ath sòn entorn damb maufidança.
Que siguec un gèst involuntari, donques qu’era sua intencion ère mostrar-se complètaments serena e senhora d’era madeisha.
Mès er isolament que se trapauen es crambes de Svidrigailov auie acabat per tirar era sua atencion.
De boni talents aurie preguntat s’era patrona ère en casa, mès que non ac hec: eth sòn orgulh l’ac empedie.
De un aute costat, eth temor de çò que li podesse arribar ada era non ère arren en comparèr damb era angoisha que la dominaue per d’autes rasons.
Aguesta angoisha qu’ère entà Dunia un vertadèr torment.
Vaquí era vòsta carta, didec en tot botar-la sus era taula.
Çò que vos me didetz en era non ei possible.
Me deishatz entreveir en era qu’eth mèn frair a cometut un crim.
Es vòstes insinuacions son tan clares, que serie inutil qu’ara sagéssetz de recórrer a desencuses.
Vos avertisqui que, abans de recéber çò que vos consideratz coma ua revelacion, jo me’n sabia ja d’aguest conde absurd, que d’eth non me creigui ua soleta paraula.
Qu’ei ua suposicion ignòbla e ridicula.
Me’n sai pro ben d’a on vien aguesti rumors.
Vos non podetz auer cap pròva.
Ena vòsta carta me prometetz demostrar-me era vertat des vòstes paraules.
Parlatz, donc.
Mès sabetz-vo’n, per auança, que non vos creigui, non vos creigui en absolut.
Dunetchka auie dit aquerò precipitadaments, dominada per ua emocion que rogic era sua cara.
Se non ac credéssetz, non auríetz vengut aciu.
Non me tormentetz: parlatz d’un còp.
Veigui qu’ètz ua gojata valenta.
Jo demoraua, vos balhi era mia paraula, que demanaríetz ath senhor Rasumikhine que vos acompanhèsse.
Mès eth non ère damb vos, ne romaue pes entorns, quan mos auem trapat: qu’ac è vist ben.
Qu’a estat ua vertadèra demostracion de valor.
Rodion Romanovitch…
Per çò d’aute, tot en vos qu’ei divin.
Per çò deth vòste frair, qué posqui dider-vos?
Vos vietz de veder-lo.
Qué vos a semblat era sua actitud?
Supausi que non fondaratz en aquerò es vòstes acusacions.
Non.
Les fondi enes sues pròpries paraules.
Qu’a vengut dus dies seguits a passar era tarde damb Sonia Simonovna.
Ja vos è indicat eth lòc a on parlauen.
Eth vòste frair l’ac cohessèc tot ara gojata.
Qu’ei un assassin.
Aucic a ua vielha usurèra qu’ena sua casa auie empenhat quauqui objèctes, e ath delà, ara sua fraia Lisbeth, qu’arribèc per edart en moment deth crim.
Les assassinèc as dues damb ua destrau qu’amiaue damb eth.
Eth mobil deth crim ère eth panatòri, e eth vòste frair panèc: se hec a vier sòs e quauqui objèctes.
Me limiti a repetir era confession que li hec a Sonia Simonovna, qu’ei era soleta persona que coneish eth secret, mès que non a cap participacion, ne materiau, ne morau, en crim.
Ath contrari, aguesta gojata, en saber-se’n, sentec un orror tan prigond coma eth que vos mostratz ara.
Que podetz èster tranquilla: aguesta gojata non lo denonciarà.
Impossible!, gasulhèc Dunetchka, panteishant e damb es pòts esblancossidi.
Aquerò non ei possible.
Eth non auie eth mendre motiu entà cométer aguest crim…
Aquerò ei mentida, mentida!
Aucic entà panar: aciu qu’auetz eth motiu.
Cuelhec sòs e jòies.
Qu’ei vertat que, sivans a dit, non a trèt cap profit deth butin, pr’amor que l’amaguèc jos ua pèira a on encara i é. Mès aquerò demòstre, simplaments, que non a gausat hèr usatge d’eth.
Mès, ei possible qu’age panat?, exclamèc Dunia, en tot lheuar-se en un bot.
Se pòt creir tan solet qu’age pogut auer aguesta idia?
Vos lo coneishetz.
Dilhèu a mina de panaire?
Qu’auie desbrembat eth sòn terror de hège un moment e parlaue en ton suplicant.
Aguesta pregunta qu’a mil responses e infinitat d’explicacions.
Eth panaire comet es sues mauvestats conscient dera sua infàmia.
Mès jo è entenut a díder qu’un òme de provada noblesa desvalisèc un corrèu.
Dilhèu se pensaue que cometie ua accion laudabla.
Jo m’auria resistit, coma vos resistitz vos, a creir qu’eth vòste frair auesse cometut un acte atau, se m’ac auessen condat; mès non è mès remèdi que creir ath testimòni des mies pròpries aurelhes.
L’expliquèc a Sonia eth motiu deth sòn anament.
Aguesta, ara prumeria, non podie creir çò qu’entenie.
Mès acabèc per render-se ara evidéncia.
Atau li calie èster, donques qu’ère eth madeish autor deth hèt qu’ac condaue.
Quini sigueren es motius que parlèc?
Que serie massa long d’explicar, Avdotia Romanovna.
Se tracte…
Com vos ac poirè hèr compréner…?, d’ua teoria, quauquarren atau coma se didéssem: eth crim ei permetut quan se perseguís ua fin laudabla.
Un solet crim e cent bones accions!
Ath delà d’aquerò, entà un joen plen de qualitats e d’orgulh ei penible reconéisher que l’agradarie apoderar-se d’ua soma de tres mil robles, en saber- se’n de qué aguesta quantitat serie pro entà cambiar era sua vida.
E per dessús de tot aquerò, era ambicion, er orgulh…
E tot aquerò a maugrat de non èster mancat d’excellentes qualitats…
Non vos pensetz que l’acusi.
Ath delà, aquerò a jo non me tanh.
Tanben expausèc ua teoria personau que sivans era, era umanitat se dividís en individús que formen era vegada e en persones extraordinàries, ei a díder, èssers que, gràcies ara sua superioritat, non son obligadi a acatar era lei.
Peth contrari, aguesti son es que hen es leis entàs auti, entara vegada, entath povàs.
En fin, c’est une theorie comme une autre.
Napoleon ac didie fascinat o, entà didè’c damb mès exactitud, çò que lo sedusie ère era idia de qué es òmes de gèni non cranhen cométer un crim iniciau senon que se lancen ad aquerò decididaments e sense pensà’c.
Jo me pensi qu’eth vòste frair s’imaginèc que tanben ere geniau o, aumens, qu’aguesta idia s’apoderèc d’eth en un moment determinat.
Qu’a patit fòrça e patís encara dauant dera idia de qué ei capable d’endonviar ua teoria, mès non d’aplicar-la, e que, per tant, non ei un òme geniau.
Aguesta idia ei fòrça umilianta entà un joen capinaut e, especiauments, deth nòste temps.
E eth racacòr?
Qu’ei que li remitz tot sentiment morau?
Ò, Avdotia Romanovna!
Ara tot ei desorde e anarquia.
Ath delà, er orde a estat tostemp quauquarren autrú ada eth.
Es russi, Avdotia Romanovna, an ua man generosa e grana coma eth sòn país, e tanben ua tendéncia as idies fantastiques e desordenades.
Mès qu’ei un malastre auer ua amna grana e nòbla sense gèni.
Vo’n brembatz des nòstes convèrses sus aguest tèma, ena terrassa, dempús de sopar?
Vos me repotegàuetz aguesta amplitud d’esperit.
E qui sap se mentre vos parlàuetz atau, eth ère estirat, en tot balhar-li torns ath sòn projècte…
Mos cau reconéisher, Avdotia Romanovna, qu’era tradicion ena nòsta societat culta ei plan fèbla.
Era soleta que se possedís ei era que s’aquerís mejançant libres, des croniques deth passat, e aquerò se quède entàs sabents, que, de un aute costat, son tant ingenús qu’un òme de mon s’avergonharie de seguir es sues ensenhances.
Ath delà d’aquerò, ja vo’n sabetz dera mia opinion: jo non acusi ad arrés.
Viui en léser e sò agarrat ad aguest genre de vida.
Que ja auem parlat d’aquerò mès d’un còp.
Enquia e tot è auut era alegria d’interessar-vos, en tot expausar-vos es mèns judicis…
Qu’ètz plan esblancossida, Avdotia Romanovna.
Me’n sai dera teoria que m’auetz parlat.
Me lo hec a vier Rasumikhine.
Rasumikhine?
Un article deth vòste frair en ua revista?
Mès, entà on vatz, Avdotia Romanovna?
Que voi veir a Sonia Simonovna, repliquèc Dunia damb votz fèbla.
A on ei era pòrta dera sua cramba?
Dilhèu ja a tornat.
La voi veir de seguit entà qu’era me…
Non podec acabar; s’estofaue materiauments.
Sonia Simonovna non tornarà enquiara net.
Atau m’ac pensi.
Aquerò ei senhau de qué tornarà tard.
M’as enganhat!
Ara ac veigui clar.
M’as mentit!
Non te creigui, non te creigui!
E queiguec llèu estavanida en ua cagira que Svidrigailov s’esdeguèc a apressar-li.
Mès, qué vos arribe, Avdotia Romanovna?
Padegatz-vos.
Svidrigailov l’esposquèc eth ròstre.
Dunetchka s’estrementic e tornèc en si.
Qu’a estat un còp massa violent, mormolhèc Svidrigailov, aclapat.
Padegatz-vos, Avdotia Romanovna.
Eth vòste frair qu’a amics.
Lo sauvaram.
Voletz que lo mana entar estrangèr?
Non m’estarè mès de tres dies a artenher-li un bilhet.
Per çò deth sòn crim, eth l’esfaçarà a truca de bones accions.
Padegatz-vos.
Encara pòt vier a èster un gran òme.
Vos sentetz mielhor?
Be n’ètz de crudèu e indigne!
Encara gausatz a burlar-vo’n.
Tà on vatz?
Tara casa de Rodia.
A on s’està ara?
Vos qu’ac sabetz…
Per qué ei barrada ara aguesta pòrta?
Auem entrat per aciu e ara ei barrada damb clau.
Quan l’auetz barrat?
Non volia deishar que toti se’n sabessen de çò que didíem.
Que sò plan luenh de burlar-me’n.
Çò que se passe ei que sò cansat de parlar en aguest ton.
Entà on voletz anar?
Qu’ei que voletz autrejar ath vòste frair ara justícia?
Pensatz que lo podetz desgahonar e dar lòc a que s’autrege eth madeish.
Sabetz-vo’n que lo susvelhen, que li seguissen es passi.
Demoratz.
Ja vos è dit que l’è vist hè ua estona e qu’è parlat damb eth.
Ara lo podem sauvar.
Demoratz; Seiguetz e vam a estudiar amassa çò que se pòt hèr.
Vos è hèt a vier entà parlar tranquillaments.
Seiguetz, se vos platz.
Com lo vatz a sauvar?
Dilhèu a salvacion?
Dunia se seiguec.
Svidrigailov ocupèc ua cagira près d’era.
Aquerò depen de vos, de vos, sonque de vos, didec en un mormolh.
Es sòns uelhs ludien.
Era sua agitacion ère tan prigonda, qu’a penes podie articular es paraules.
Dunia arreculèc inquieta.
Eth seguic, tremolant: Qu’è sòs e amics.
L’enviarè de seguit entar estrangèr.
Treirè un passapòrt entà jo…; non, dus passapòrts: un entada eth e er aute entà jo.
Qu’è amics, òmes influents…
Voletz?…
Treirè tanben un passapòrt entà vos e un aute entara vòsta mair…
Vos que non auetz besonh en absolut de Rasumikhine.
Vos estimi autant coma eth.
Jo vos estimi damb tot eth mèn èsser…
Balhatz-me eth cant dera vòsta pelha entà punar-lo, balhatz-lo-me.
Eth mormolh deth vòste vestit me hè vier hòl.
Vos me manaratz e jo aubedirè.
Que harè tot çò que volgatz…
Non me guardetz atau, se vos platz.
Non vedetz que m’aucitz?
Comencèc a delirar.
Semblaue que s’auie tornat lhòco.
Dunia se lheuèc en un bot e correc entara pòrta.
Dauritz-me!
Dauritz-me!, didec a crits tant que pataquejaue.
Ei possible que non i age arrés ena casa?
Svidrigailov se remetec e se lheuèc.
Ua arridalha campèc enes sòns pòts, encara tremolosi.
Non, non i a arrés, didec tot doç e en votz baisha.
Era mia patrona a gessut.
A on ei era clau?
Daurís era pòrta, daurís immediataments!
Miserable!
Brigand!
Era clau l’è perduda.
Compreni!
Aquerò ei ua emboscada!
E Dunia, damb era sang dera cara perduda, correc entà un cornèr, a on se fortifiquèc darrèr d’ua taula.
Ja non cridaue.
S’estaue quieta e auie era guardada tachada en sòn enemic, pr’amor de non pèrder cap des sòns movements.
Svidrigailov ère tanben quiet.
Çampar, s’anaue remetent, mès era color non auie tornat en sòn ròstre.
Era sua arridalha seguie mortificant a Avdotia Romanovna.
Qu’auetz prononciat era paraula “emboscada”, Avdotia Romanovna.
Plan, donc, s’existís aguesta emboscada, vos calerà pensar qu’è cuelhut tota sòrta de precaucions.
Sonia Simonovna non ei en sòn quarto.
Es Kapernaumov queden a cinc pèces d’aciu.
Sò plan mès fòrt que vos, e tanpòc posqui crànher que me denoncietz, pr’amor qu’en aguest cas perderíetz ath vòste frair, e non lo voletz pèrder, vertat?
Ath delà, arrés vos crederie.
Quina explicacion i pòt auer en qu’ua joena vengue soleta a tier-li ua visita a un òme celibatari?
O sigue que se vos decidíssetz sacrificar ath vòste frair, serie inutil, pr’amor que non poiríetz provar arren.
Ua violacion ei fòrça dificil de demostrar.
Miserable!
Podetz díder çò que volgatz, mès vos avertisqui qu’enquia ara me sò limitat a hèr simples suposicions.
Personauments sò d’acòrd damb vos.
Actuar pera fòrça contra bèth un qu’ei ua baishesa.
Era mia intencion ère solet tranquillizar era vòsta consciéncia, en cas de qué vos…, de qué vos voléssetz sauvar ath vòste frair de boni talents, ei a díder tau coma jo vos è prepausat.
Vos non haríetz alavetz qu’inclinar-vos dauant des circonstàncies, cedir ath besonh, entà didè’c atau…
Pensatz en aquerò.
Era sòrt deth vòste frair, e tanben dera vòsta mair, qu’ei enes vòstes mans.
Pensatz, ath delà, que serè eth vòste esclau, e entà tota era vida…
Demori era vòsta decision.
Svidrigailov se seiguec en fautulh, a uns ueit passi de Dunia.
Era joena non n’auie eth mendre dobte sus es sues intencions: sabie qu’èren indestructibles, donques que coneishie pro ben a Svidrigailov…
De ressabuda, treiguec dera pòcha un revolvèr, lo premanic entà tirar e lo deishèc sus era taula, a posita dera sua man.
Svidrigailov hec un movement de suspresa.
A, vai!, exclamèc damb ua perfida arridalha.
Atau era causa càmbie per complèt.
Vos madeisha me facilitatz eth trabalh, Avdotia Romanovna…
Mès, d’a on auetz trèt aguest revolvèr?
Vo l’a proporcionat Rasumikhine?
Tè, s’ei eth mèn!
Un vielh amic!
Autant que l’auia cercat!
Es leçons de tir qu’auí er aunor de balhar-vos en camp non sigueren inutiles, per çò que veigui.
Aguest revolvèr non ei tòn, monstre, senon de Marfa Petrovna.
Que non i auie arren tòn, ena casa.
Lo cuelhí quan comprení de qué ères capable.
Se hes un pas, te juri que t’aucisqui.
Dunia auie emponhat eth revolvèr.
Ena sua desesperacion qu’ère prèsta a tirar.
Plan, e eth vòste frair?
Denoncia-lo se vòs.
Un pas e descargui.
Svidrigailov, sense botjar-se deth lòc.
Tu tanben ès un assassin.
N’ètz segura qu’empodoè a Marfa Petrovna?
Òc, tu madeish m’ac deishères entreveir: Me parlères d’un podom.
Sigueres tu, tu… infame!
Mentisses!
Jo tostemp vos è auut en òdi, tostemp!
Per çò que semble, Avdotia Romanovna, vos vos auetz desbrembat de qué, quan sajàuetz de convertir-me, vos inclinàuetz sus jo e me tachàuetz languides guardades.
Jo alavetz, vos guardaua fixaments enes uelhs, vo’n brembatz…?
Era net… eth clar dera lua…
Un rossinhòl cantaue…
Era ira usclèc enes uelhs de Dunia.
Mentisses!
Mentisses!, qu’ès un calumniador!
Mentisqui?
Plan, i sò d’acòrd.
Non s’an de rebrembar aguestes causes as hemnes, higec damb un arridolet burlesc.
Me’n sai de qué vas a descargar, preciosa bestieta.
Plan, donc, tira…
Dunia l’afustèc.
Sonque demoraue que hèsse un movement entà sarrar eth gisclet.
Qu’ère mortauments esblancossida, tremolaue eth sòn pòt inferior e es sòns grani uelhs neri usclauen.
Svidrigailov non l’auie vist jamès tan beròia.
En moment qu’era joena quilhec eth revolvèr, eth huec des sòns uelhs se calèc en pièch der enemic e usclèc eth sòn còr que se contreiguec dolorosaments.
Era bala hereguèc eth peu de Svidrigailov e s’anèc a incrustar ena paret, enes sues espatles.
Svidrigailov se posèc e didec, diboishant un arridolet:
Ua hissada de vèspa…
Ja veigui qu’auetz tirat contra eth cap…
Semble sang.
E treiguec eth mocador entà netejar-se un hiu de sang que regolejaue peth sòn pos.
Era bala que deuec heregar era pèth deth crani.
Dunia auie baishat eth revolvèr e guardaue a Svidrigailov damb un gèst d’estonament, mès que de temor.
Semblaue incapabla de compréner çò qu’auie hèt e çò que se passaue ath sòn dauant.
Ja vedetz: qu’auetz mancat era balestada.
Tornatz a tirar.
Ja vedetz que sò en tot demorar.
Parlaue en votz baisha e damb un arridolet qu’ara auie quauquarren de sinistre.
Dunetchka s’estrementic, premanic eth revolvèr e afustèc.
Deishatz-me!, sorrisclèc desesperada.
Vos juri que tornarè a tirar e vos aucirè!
Que m’ei parièr!
Plan que òc, tirant a tres passi ei imposible mancar eth tret.
Mès se vos non m’aucitz…
Es sòns uelhs luderen e hec dus passi mès.
Dunetchka descarguèc, mès non gessec era bala.
Aguest revolvèr, qu’ei mau cargat.
Mès qu’ei parièr: encara vos quède ua bala.
Apraiatz-lo.
Demori.
Ère a dus passi dera joena e la guardaue damb ua ardenta fixitat qu’exprimie ua resolucion indomdada.. Dunia comprenec que preferie morir a renonciar ada era.
E… e ara n’ère segura d’aucir-lo, donques que solet ère a dus passi.
De pic lancèc era arma.
Non me voletz aucir!, exclamèc Svidrigailov, estonat.
Dempús alendèc prigondaments.
Era sua amna venguie de desliurar-se d’un pes que non ère solet eth temor ara mòrt.
Ça que la, l’aurie estat dificil explicar çò que sentie.
Qu’auie era sensacion de qué s’auie desliurat de un aute sentiment encara mès penible qu’eth dera mòrt, non artenhie a identificar-lo.
S’apressèc a Dunia e l’agarrèc doçaments pera cintura.
Era non opausèc era mendre resisténcia, mès tremolaue coma ua huelha e lo guardaue damb uelhs suplicants.
Non podec prononciar ua soleta paraula.
Dèisha-me, supliquèc Sonia.
Svidrigailov s’estrementic.
Aguest tutejament non ère eth madeish de hège un moment.
Atau, non m’estimes?, preguntèc en un mormolh.
Dunia remic damb eth cap.
Non pòs…?
Non poiràs jamès?, gasulhèc damb accent desesperat.
Jamès, responec Dunia, tanben damb votz baisha.
Pendent uns moments se liurèc ua luta espaventosa ena amna de Svidrigailov.
Es sòns uelhs s’auien tachat ena joena damb ua expression indescriptibla.
Còp sec retirèc eth braç que l’auie agarrat era sua cintura, virèc en redon e se filèc de cap ara hièstra.
Dempús uns moments de silenci, treiguec era clau dera pòcha quèrra deth sòn abric e la deishèc ena taula qu’ère ena sua esquia, sense virar es uelhs entà Dunia.
Aciu qu’auetz era clau.
Cuelhetz-la e anatz-vo’n de seguit.
Seguic guardant, tu per tu, a trauès dera hièstra.
Dunia s’apressèc ena taula e cuelhec era clau.
Dunia non s’ac hec repetir.
Damb era clau ena man, correc entara pòrta, la dauric ara prèssa e gessec ath mès córrer.
Un instant dempús corrie coma ua hòla ath long deth canau en direccion entath pònt de…
Svidrigailov s’estèc encara tres menutes duant dera hièstra.
Dempús se virèc tot doç, dirigic ua guardada ath sòn entorn e se passèc era man peth front.
Ua arridalha orribla contreiguec es sòns traits, ua penibla arridalha qu’exprimie impoténcia, tristor e desesperacion.
Era sua man se taquèc de sang.
Se la guardèc damb un gèst de colèra.
Dempús banhèc ua tovalhòla e se lauèc eth pos.
Eth revolvèr lançat per Dunia auie rodat enquiara pòrta.
Lo recuelhec e comencèc a examinar-lo.
Qu’ère petit, de tres trets e d’un modèu ancian.
Encara restaue en eth ua bala.
Dempús un moment de reflexion, se lo sauvèc ena pòcha, cuelhec eth chapèu e se n’anèc.
S’estèc enquias dètz dera net en tot recórrer tauèrnes e tubanèls.
Trapèc a Katia en un d’aguesti establiments.
Era gojata cantaue es sues abituaus e descarades canconetes.
Svidrigailov la convidèc a béuer, atau coma a un orguenaire, as crambèrs, as cantaires e a dus emplegats que tirèren era sua atencion sonque pr’amor qu’auien eth nas torçat.
En un, aguesta part deth nas s’inclinaue tara dreta e en aute tara quèrra, causa que l’estonèc fòrça.
Aguesti acabèren en tot amiar-lo entà un jardin de diversion.
Svidrigailov paguèc es entrades.
En jardin i auie un auet escanaulit, tres arbilhons mès, e ua bastissa qu’auie eth nòm de Vauxhall, mès que non ère qu’ua tauèrna, a on tanben se podie préner tè.
En jardin i auie tanben diuèrses tauletes verdes damb cagires.
Un cor de maus cantaires e un palhassa de nas ròi complètaments embriac e extraordinariaments trist se tenguien a distrèir ath public.
Es dus emplegadi se trapèren damb d’auti collègues e comencèren a pelejar-se entre eri.
S’alistèc coma arbitre a Svidrigailov.
Aguest s’estèc un quart d’ora sajant d’averiguar eth motiu deth plaid; mès toti cridauen ath còp e non i auie manèra d’entener-se.
Era soleta causa que comprenec siguec qu’un d’eri auie cometut un panatòri e venut er objècte panat a un judiu qu’auie arribat oportunaments e per edart, hèt aquerò se remie a repartir damb es sòns companhs eth producte dera operación.
Fin finau se descurbic qu’er objècte panat ère ua culhereta d’argent que tanhie ath Vauxhall.
Es emplegadi der establiment se n’encuedèren dera desaparicion dera culhereta e er ahèr aurie cuelhut un caire desagradiu se Svidrigailov non auesse hèt carar es protèstes des damnajadi.
Dempús de pagar era culhereta, Svidrigailov gessec deth jardin.
Qu’èren ath torn des dètz.
Non auie begut ne ua gota d’acoòl en tota era net.
Auie prenut tè, e aquerò pr’amor que calie préner quauquarren entà estar-se en locau.
Era net ère escura e er aire dens.
Tath torn des dètz, eth cèu s’embromèc e crebèc ua grana tormenta.
Era ploja non queiguie a gotes senon a còps de caudèr que pataquejauen en solèr.
Relampits d’enòrma extension illuminauen er espaci.
Svidrigailov arribèc ena sua casa calat enquias uassi.
S’embarrèc ena sua cramba, dauric eth calaish dera sua taula, treiguec sòs e trinquèc quauqui papèrs.
Dempús de sauvar-se es sòs ena pòcha, pensèc en cambiar-se de ròba, mès, en veir que seguie ploiguent, pensèc que non s’ac valie, cuelhec eth chapèu e gessec sense barrar era pòrta.
Se filèc dret de cap ara cramba de Sonia.
Aquiu qu’ère era joena, mès non soleta, senon enrodada des quate mainatges des Kapernaumov, que les hège préner ua tassa de tè.
Sonia acuelhec respectuosaments ath sòn visitaire, vedec damb ua guardada d’estonament era sua ròba banhada, mès que non hec cap comentari.
En veir entrar a un deconeishut, es mainatges se meteren a córrer espauridi.
Svidrigailov se seiguec dauant dera taula e convidèc a Sonia a sèir-se ath sòn costat.
Era gojata se premanic timidaments a escotar-lo.
Sonia Simonovna, comencèc a díder eth visitaire, qu’ei plan possible que me’n vaja entà America, e coma que probablaments non mos tornaram a veir, è vengut a apraiar damb vos cèrtans ahèrs.
Plan, auetz parlat ja damb aguesta senhora?
Non cau que me contestetz se qué vos a dit, donques que ja me’n sai pro ben.
Sonia hec un gèst e se rogic.
Svidrigailov seguic dident:
Aguestes daunes qu’an es sòns costums, es sues idies…
Per çò des vòsti frairets, qu’an er avier assegurat, pr’amor qu’es sòs qu’è depausat entada eri son en lòc segur e les è autrejat contra recebut.
Aciu qu’auetz es recebuts; sauvatz-les-vos per çò que se posque passar.
E barrem ja aguest ahèr.
Ara, aciu qu’auetz, vos, aguesti tres titols ath cinc per cent.
Eth sòn valor ei de tres mil robles.
Aquerò ei entà vos e solet entà vos.
Voleria qu’era causa quedèsse entre nosati.
Non li digatz arren ad arrés, sigue que sigue çò qu’escotetz.
Aguesti sòs vos seràn utils, donques que vos cau deishar era vida qu’amiatz enquia ara.
Que non serie bric ben que siguéssetz viuent coma viuetz, e damb aguesti sòs non auràtz besonh de hè’c.
Sonia), que jamès vos ac poirè arregrair, e credetz-me que…
Bè!, deishem aquerò…
Per çò des sòs, Arcadi Ivanovitch, fòrça gràcies, mès que non n’è besonh.
Que saberè hèr eth mèn guanhapan.
Non me consideretz ua ingrata.
Ja qu’ètz vos tan generós, aguesti sòs…
Que son entà vos, e solet entà vos, Sonia Simonovna.
E vos prègui que non parlem mès der ahèr, donques qu’è prèssa.
Vos serà util, ne sò solide fòrça.
Rodion Romanovitch non a que dues solucions: o meter-se un tret o vier a parar en Siberia.
En enténer aguestes paraules, Sonia comencèc a tremolar e guardèc espaurida ath sòn vesin.
Non vos enquimeretz, seguic Svidrigailov.
Qu’ac è entenut tot des sòns pròpris pòts, mès non me shaute parlar e non diderè ua soleta paraula ad arrés.
Hèretz fòrça ben d’aconselhar-li que venguesse a presentar-se ara justícia: qu’ei era mielhor decision que poirie cuélher…
Plan, donc, quan l’envien entà Siberia, vos l’acompanharatz, vertat?
En aguest cas, qu’auratz besonh de sòs: n’auratz besonh entada eth.
Comprenetz?
Autrejar-vos aguesti sòs a vos, qu’ei coma autrejar-les ada eth.
Ath delà, vos auetz prometut a Amalia Ivanovna pagar-li.
Jo ac entení.
Per qué cuelhetz compromisi tan leugèraments, Sonia Simonovna?
Qu’ère Caterina Ivanovna qu’ère en deute damb era e non vos.
Vos qu’auríetz de dar eth viatge ad aguesta alemana.
Que non se pòt víuer atau…
En fin, se bèth un vos pregunte per jo deman, deman passat, o quinsevolh d’aguesti dies, causa que, plan, se passarà, non parletz d’aguesta visita ne digatz que vos è autrejat sòs.
Plan, adishatz, didec lheuant-se.
Saludatz dera mia part a Rodion Romanovitch.
A, me’n desbrembaua!
Rasumikhine entà que vos les sauve.
Lo coneishetz?
Òc, que lo deuetz conéisher.
Ei un bon gojat.
Hètz-li a vier es sòs deman… o quan ac credatz oportun.
Enquia alavetz sagètz que non vos lo treiguen.
Sonia s’auie lheuat tanben e guardaue confusa ath sòn visitaire.
Desiraue parlar-li, hèr-li quauques preguntes, mès se sentie espaurida e non sabie per a on començar.
Mès… mès vatz a gésser damb aguesta ploja?
Que l’ei parièr era ploja a un òme que se’n va entà America.
Ha, ha!
Adishatz, estimada Sonia Simonovna.Vos desiri fòrça ans de vida, fòrça ans, donques que vos seratz utila entàs auti.
A prepaus: saludatz dera mia part ath senhor Rasumikhine.
Non vo’n desbrembetz.
Didetz-li qu’Arcadi Ivanovitch Svidrigailov vos a balhat a vos rebrembes entada eth.
Non deishetz de hè’c.
E partic, deishant ara gojata inquieta, temerosa e dominada per confuses sospeches.
Mès endauant se sabec que Svidrigailov auie hèt aquera net ua auta visita extraordinària e estonanta.
Seguie ploiguent.
Tàs onze e vint se presentèc, completamentns chaupat, ena casa des pairs dera sua prometuda, qu’ocupauen un petit departament ena tresau avenguda de Vasilievski Ostrof.
Non li siguec aisit arténher que lo daurissen.
Era sua arribada en aquera ora inoportuna costèc gran confusion.
Mès Arcadi Ivanovitch auie eth don de captar-se as persones quan s’ac prepausaue, e aqueri pairs, qu’en prumèr moment (e damb fòrça motius), auien considerat era visita de Svidrigailov coma ua coquinaria d’embriac, se convenceren lèu lèu deth sòn error.
Era intelligenta a amabla mair dera nòvia l’apressèc eth fautulh deth malautís pair e entamenèc era conversa hent grani tors.
Jamès anaue de dret entar ahèr e començaue per ua sòrta d’arridolets, gèsti e senhaus.
Per exemple, quan volec saber era data qu’Arcadi Ivanovitch se dispausaue a celebrar era nòça, comencèc en tot interessar-ve viuaments per París e pera vida dera sua nauta societat, entà, de man en man, hèr-lo-se a vier d’aquera luenhana capitau entà Vasilievski Ostrof.
Arcadi Ivanovitch auie respectat tostemp aguestes petites argucies, mès aquera net ère mès impacient que de costum e sollicitèc veir de seguit ara sua futura esposa, a maugrat de qué l’auien dit qu’ère ja ajaçada.
Era sua demana siguec atenguda.
Svidrigailov didec simplaments ara sua nòvia qu’un ahèr urgent l’obligaue a absentar-se de Petersburg e que per aguesta rason l’autrejaue quinze mil robles, quantitat insignificanta qu’auie era intencion d’aufrir-li de hège temps e que li pregaue que l’acceptèsse coma present de nòça.
Non se comprenie era relacion que i podie auer entre semblable present e er anonciat viatge, e tanpòc se vedie en ahèr cap urgéncia que justifiquèsse aquera visita en plia net e jos ua ploja a còps de caudèr.
Ça que la, es explicacions d’Arcadi Ivanovitch aueren ua excellenta acuelhuda: autanplan es exclamacions de suspresa e es preguntes de rigor se heren en un ton delicadaments moderat.
Mès aquerò non empedic qu’es pairs prononcièssen caloroses paraules de gratitud refortilhades pes lèrmes dera intelligenta mair.
Arcadi Ivanovitch se lheuèc.
Arrint, punèc ara sua prometuda e li dèc un copet de man amorós ena cara.
Ara seguida li didec que tornarie lèu, e coma desnishesse enes sòns uelhs ua expression de curiosèr mainadenc, ath còp qu’ua grèu e muda interrogacion, la tornèc a punar, tant que se didie, damb ua cèrta contrarietat, qu’eth present que venguie d’aufrir-li serie embarrat jos era clau per aquera mair qu’ère un exemple de prudéncia.
Quan se n’anèc, era familha quedèc en un estat d’agitacion extraordinaria.
Mès era intelligenta mair resolvec de seguit certans punts importants.
Manifestèc qu’Arcadi Ivanovitch ère ua personalitat ocupada de contunh en negòcis de grana importància e qu’ère restacat damb es personatges mès eminents.
Sonque Diu se’n sabie des idies que passauen peth sòn cervèth.
Qu’auie decidit hèr un viatge e realizaue eth sòn projècte sense trantalhar.
Madeish se podie díder deth present, en sòs, qu’acabaue de hèr ara sua prometuda.
En tractar-se d’un òme atau, un non s’auie d’estonar d’arren.
Plan que òc, auie motius entà estonar-se en veder-lo tan chaupat, mès extravagàncies majores s’observauen enes anglesi.
Ath delà, as persones de gran mon non les importauen es petòfies e non se preocupauen per arren ne per arrés.
Dilhèu eth se mostraue atau de bon voler, entà demostrar guaire indiferent l’ère era opinion autrú.
Çò de mès important ère non díder ua soleta paraula ad arrés, pr’amor que sonque Diu se’n sabie de com acabarie aquerò.
Auie de sauvar es sòs jos clau çò de mès lèu possible.
Erosaments, arrés se n’auie encuedat de çò que s’auie passat.
Mès que mès, calie sajar de mantier ena ignorància ara patrifassièra senhora Resslich.
Es pairs s’estèren en tot parlar d’aguestes causes enquias dues deth maitin.
Ad aguesta ora era hilha hège ja temps qu’auie entornat en lhet, perplèxa e un shinhau trista.
Svidrigailov entrèc ena ciutat pera pòrta…
Era ploja auie cessat, mès eth vent bohaue damb violéncia.
S’estrementic e s’arturèc entà contemplar, damb ua atencion estranha, trantalhanta, era escura aigua deth Petit Neva.
Mès, ath cap d’un moment d’estar-se inclinat sus era parabanda, sentec hered e se metec a caminar, en tot calar-se ena avenguda…
Pendent près de mieja ora s’estèc recorrent aguesta immensa via coma se cerquèsse quauquarren.
Hège pòc, un dia que passaue per aquiu per edart, auie vist, ara dreta, ua grana construccion de husta, un otèl, cridat, se mau non se’n brembaue, “Andrinopolis”.
Ara fin, lo trapèc.
De vertat, ère impossible veder-lo en aquera escurina: qu’ère un long edifici, illuminat encara, a maugrat dera ora, e qu’en eth se percebien encara certans indicis d’animacion.
Entrèc e demanèc ua cramba a un mosso esperrecat que trapèc en correder.
Eth mosso li tachèc ua guardada e l’amièc entà ua petita e estofanta cramba plaçada ath finau deth correder, dejós dera escala.
Que non n’auie cap auta.
Er otèl ère plen.
Eth mosso demoraue, guardant a Svidrigailov, damb expression interroganta.
Auetz tè?, preguntèc er òste.
E qué mès?
Vedèth, vodka, saucisses…
Hètz-me a vier un tròç de carn e tè.
Arren mès?, preguntèc eth sirvent damb cèrt estonament.
Arren mès.
Eth mosso se n’anèc balhant mòstres de contrarietat.
Com ei posible que non me n’aja encuedat abantes?
Tanben jo deuí auer er aspècte d’un òme que vie de divertir- se e qu’a auut ua aventura peth camin.
Aluguèc era candèla e examinèc era cramba peth menut.
Qu’ère ua vertadèra gàbia qu’en era auien dubèrt ua hièstra.
Tan baish auie eth tet, qu’un òme dera estatura de Svidrigailov dificilaments podie estar-se de pès.
Ath delà deth lord lhet, auie ua taula de husta pintada de blanc e ua cagira, çò qu’ère pro entà aumplir era cramba.
Es parets semblauen bastides damb simples hustes e èren revestides d’un papèr tan lord e plen de povàs qu’ère impossible dedusir eth sòn color.
Era escala talhaue ath biais eth tet e un tròç de paret, çò que daue ara pèça un aspècte de humarau.
Svidrigailov botèc era candèla sus era taula, se seiguec en lhet e comencèc a reflexionar.
Mès un mormolh de votzes, que pujauen de ton enquia convertir-se en crits e que venguie dera cramba pròcha, acabèc per tirar era sua atencion.
Avedèc era aurelha.
Sonque ua persona parlaue, en tot queishar-se a ua auta damb vos planhosa.
Svidrigailov se lheuèc, metec era man a manera de pantalha duant dera ahlama dera candèla e de seguit vedec ua henerecla illuminada en tenhat.
S’apressèc e guardèc.
Era cramba ère un shinhau màger qu’era sua.
En era i auie dus òmes.
Un d’eri ère de pès, en manges de camisa; amiaue eth peu revoutat, era cara rogida, es cames dubèrtes e ua actitud d’orador.
Se fotie fòrts còps en pitrau e sermonejaue ath sòn companh damb votz patetica, en tot rebrembar-li que l’auie trèt dera hanga, que podie abandonar-lo de nauèth e que eth Plan Naut vedie çò que se passaue aciu baish.
Er amic ath que se dirigie auie er aspècte der òme que vò esternudar e non pòt.
De quan en quan guardaue estupidaments ar orador, qu’es sues paraules, plan que òc, non comprenie.
Sus era taula i auie un tròç de candèla qu’ère ja enes darrères, ua botelha de vodka lèu ueda, veires de diuèrses mesures, pan, cornishons e tasses de tè.
Dempús d’auer contemplat atentiuaments aguest quadre, Svidrigailov deishèc eth sòn lòc d’observacion e se tornèc a sèir en lhet.
En hèr-li a vier eth tè e era carn, eth rosigat mosso non podec mens de tornar-li a preguntar se volie bèra causa mès, mès de nauèth recebec ua responsa negatiua e se retirèc definitiuaments.
Svidrigailov s’esdeguèc en avalar-se eth veire de tè pr’amor d’entrar en calor.
Mès que non podec minjar arren.
Començaue a auer fèbre e aquerò li treiguie es talents de minjar.
Se treiguec er abric e era giquèta e se metec entre era ròba deth lhet.
Se sentie mau.
Era atmosfèra ère estofanta, era candèla illuminaue fèblaments era cramba, dehóra bramaue eth vent.
Es idies se succedien confusaments en sòn cervèth.
Desiraue qu’era sua imaginacion se posèsse en quauquarren.
Pensèc:
Enteni eth rumor des arrames botjades peth vent.
Com è en òdi aguest rumor de huelhatge enes nets de tormenta!
E se’n brembèc que hège un moment, en passar peth Park Petrovitch, auie experimentat era madeisha desagradiua sensacion.
Dempús pensèc en Petit Neva e tornèc a estrementir-se coma s’auie estrementit hège ua estona quan auie guaitat entà campar era aigua.
Ça que la, actui coma er animau que lute per arténher un bon lòc…
En aguestes circonstàncies…!
Çò de mielhor aurie estat vier de seguit en Petrovski Ostrof.
Mès non, que m’a hèt pòur eth hered e es tenebres.
Ha, ha!
Eth senhor qu’a besonh de sensacions agradiues…!
L’amortèc d’ua bohada e, en non veir lum ena henerecla deth tenhat, seguic dident-se:
Ara que serie oportuna era tua visita, Marfa Petrovna.
Era escurina ei completa; eth lòc, avient; eth moment, propici…
Mès ja veigui que non vòs vier”.
De pic, s’en brembèc de qué, pòc abans de méter en practica eth sòn projècte sus Dunia, l’auie conselhat a Raskolnikov que fidèsse era sua fraia ara custòdia de Rasumikhine.
Be n’ei d’astut!
A patit fòrça.
Pòt arribar a èster quauquarren damb eth temps, quan se veigue liure des asenades idies qu’ara l’obsessionen.
Qu’ei desirós de vida.
En taus circonstàncies, toti es òmes coma eth son covards…
En fin, que se lo hèsque a vier eth diable!
Qué m’impòrte a jo çò que hè o dèishe de hèr!
Eth dromilhon seguie hugent d’eth.
De man en man, era imatge de Dunia s’anèc diboishant ena sua imaginacion e ua estrementida recorrec tot eth sòn còs.
Pensem en ua auta causa.
Qu’ei vertadèraments estranh e curiós que non aja auut en òdi jamès, seriosaments, ad arrés, que non aja auut eth desir de resvenjar-me d’arrés.
Aquerò qu’ei mau senhau…
Guaires promeses l’è hèt!
S’arturèc e sarrèc es dents.
Era imatge de Dunetchka surgentèc, dauant d’eth, tau coma l’auie vist en moment de hèr eth prumèr tret.
Dempús auie auut pòur, auie baishat eth revolvèr e s’auie quedat guardant-lo, petrificada d’espant.
Alavetz eth l’aurie pogut agarrar, e non un, senon mil viatges, sense qu’era auesse lheuat eth braç entà defener-se.
Ça que la, eth l’avisèc.
Rebrembaue qu’auie auut pietat d’era.
Òc, en aqueth moment eth sòn còr s’auie esmoigut.
Ja començaue a esclipsar-se, ja se padegaue era sua tremolor febriu, quan notèc que quauquarren corrie pera vana, ath long deth sòn braç e dera sua cama.
Que deu ester un arrat.
Non volie descaperar-se ne lheuar-se damb aqueth hered.
Mès, de ressabuda notèc ena cama un nau contacte desagradiu.
Alavetz hec enlà era vana e aluguèc era candela.
Dempús, tremolant de hered comencèc a inspeccionar eth lhet.
Ara imprevista, vedec qu’un arrat sautaue sus eth linçò.
Sagèc d’agarrar-lo, mès er animau, sense baishar deth lhet, comencèc a córrer ath biscòrn en totes direccions, burlant era man que sajaue d’agarrar-lo.
Fin finau se calèc dejós dera coishinèra.
Svidrigailov lancèc eth coishin en solèr, mès notèc que quauquarren auie sautat sus eth sòn pièch e se passejaue per dessús dera sua camisa.
En aqueth moment s’estrementic de cap a pès e se desvelhèc.
Era escurina regnaue ena cramba e eth ère ajaçat e ben caperat coma pòc abantes.
Dehòra seguie bramant eth vent.
Se lheuèc e se seiguec ath cant deth lhet, damb era esquia entara hièstra.
Dera hièstra arribaue un aire hered e umid.
Sense botjar-se d’a on ère, Svidrigailov tirèc dera vana e s’estropèc en era.
Mès non aluguèc era candèla.
Non pensaue en arren, non volie pensar.
Totun, vagues visions, idies incoerentes, anauen desfilant peth sòn cervèth.
Queiguec en ua espècia d’assopiment.
Siguesse pera influéncia deth hered, dera umiditat, des tenèbres o deth vent que seguie agitant eth ramatge, çò de cèrt ei qu’eth sòn pensament cuelhec un rumb fantastic.
Non vedie que flors.
Un beròi paisatge se daurie as sòns uelhs.
Qu’ère un dia tèbi, lèu calid; un dia de hèsta: era Trinitat.
Ère en tot contemplar un luxuós chalet de tipe anglés entornejat de ticolets plei de flors.
Plantes escalaires ornauen era escala apolidida de ròses.
En ambdús costats des gradons de marme, caperadi per un ric tapís, se vedie gèrres chineses plies de flors estranhes.
Es hièstres aufrien eth delicat blanc des jacints, que penjauen des sòns longui e verds socs submergidi en florièrs, e d’eri se despenie un perhum embriagador.
Svidrigailov non sentie cap desir d’aluenhar-se d’aquiu.
Pugèc pera escala e arribèc en un salon de tet naut, claufit tanben de flors.
I auie flors pertot: enes hièstres, ath costat des pòrtes dubèrtes, en guardader…
Eth parquet ère caperat d’odorosa potja recent talhada.
Pes hièstres dubèrtes penetraue ua brisa deliciosa.
Es audèths cantauen en jardin.
En taüt, sus un lhet de flors, descansaue ua gojateta vestida de tul blanc.
Es sues mans, crotzades sus eth pièch, semblauen escultades en marme.
Eth sòn peu, deishat anar e d’un ròi clar, regolejaue aigua.
Ua corona de ròses cenhie eth sòn front.
Eth sòn perfil sevèr e ja petrificat semblaue madeish de marme.
Es sòns palles pòts arrien, mès aguesta arridalha non auie arren de mainadenc: exprimie un amarum esquinçador, ua tristor sense limits.
Svidrigailov coneishie ad aguesta joeneta.
Près deth taüt non i auie cap imatge, cap ciri alugat, ne rumor de prècs.
Aquera gojata qu’ère ua suicida: s’auie lançat en arriu.
Sonque auie catorze ans e auie patit un otratge qu’auie esbauçat eth sòn còr, aumplit de terror era sua consciéncia mainadenca, aumplit era sua amna d’ua vergonha que non se meritaue e arrincat deth sòn pièch un sorriscle suprèm de desesperacion qu’eth bram deth vent auie estofat en ua net de desgèu umida e tenebrosa…
Svidrigailov se desvelhèc, sautèc deth lhet e se n’anèc entara hièstra.
Cerquèc a paupes era bauda e dauric.
Eth vent entrèc en quarto, e Svidrigailov auec era sensacion de qué ua gelada arrosada caperaue eth sòn ròstre e eth sòn pitrau, sonque protegit pera camisa.
Dejós dera hièstra deuiu auer, plan, ua sòrta de jardin…, probablaments un jardin d’esvagament.
Pendent eth dia se cantarie aquiu cançons leugères e se servirie tè enes tauletes.
Mès ara es arbes e es arbilhons regolejauen, regnaue ua escurina de cavèrna e es causes èren taques escures, a penes perceptibles.
Svidrigailov s’estèc cinc menutes emparat ena barramenta dera hièstra, en tot guardar aqueres tenebres.
De pic ressonèc ua canoada ena net, qu’ada era ne seguic ua auta.
En ues ores, es parts baishes dera ciutat seràn negades.
Es arrats des tutes seràn arrossegadi peth corrent e, ath miei deth vent e dera ploja, es òmes, chaupadi enquias uassi, començaràn a transportar, entre renecs, toti es sòns trastes enquias estatges nauts des cases.
En moment que se hège aguesta pregunta, en un relòtge pròche sonèren tres poderoses campanades.
Entà qué demorar mès?
Me’n vau ara madeish.
Vierè dirèctaments entara Ièrla Petrovki.
Se retirèc dera hièstra, la barrèc, aluguèc era candèla, se vestic e gessec en correder damb era candèla ena man.
Se prepausaue desvelhar ath mosso que solide dormirie en un cornèr, sus un pilèr d’anticalhes, pagar eth compde e gésser der otèl.
S’estèc ua estona anant e vient per estret e long correder sense veir ad arrés.
Fin finau, desnishèc en un cornèr escur, entre un vielh armari e ua pòrta, ua forma estranha que li semblèc èster dotada de vida.
S’inclinèc, e ara lum dera candèla, vedec a ua mainada d’uns quate ans, o cinc coma molt.
Ploraue entre tremolors e es sues robetes èren chaupades.
Non s’espauric en veir a Svidrigailov, senon que se limitèc a guardar-lo damb ua expression d’inconsciéncia enes sòns grani uelhs neri, alendant prigondaments de quan en quan, coma les passe as mainatges, dempús d’auer plorat longaments, comencen a consolar-se e solet de quan en quan les escometen de nauèth es somics.
Era mainada ère gelada e ena sua fina careta i auie un mortau palitge.
Per qué ère aquiu?
Per çò que semble, non auie dormit en tota era net.
De pic, s’encoratgèc e, damb era sua votz infantila e a ua grana velocitat, comencèc a condar ua istòria qu’en era ludie ua tassa qu’auie trincat e eth temor de qué era sua mair la batanèsse.
Era mainada parlaue de contunh.
Svidrigailov dedusic que se tractaue d’ua mainada qu’era sua mair non l’estimaue guaire.
Aguesta deuie èster ua codinèra deth barri, dilhèu deth madeish otèl, afeccionada ara beuenda e que solie mautractar ara prauba creatura.
Era mainada auie trincat ua tassa e auie hujut cuelhuda de terror.
Plan que òc aurie estat vagant fòrça estona peth carrèr, jos era fòrta ploja, e a tot darrèr auie entrar en otèl entà refugiar-se en aqueth cornèr, ath cant der armari, a on auie passat era net tremolant de hered e de pòur dauant dera idia deth dur castig que la demoraue pera sua hèta.
La cuelhec enes sòns braci, se la hec a vier ena sua cramba, la botèc en lhet e comencèc a despolhar-la.
Non amiaue cauces e es sues traucades sabates èren tan chaupades coma s’auessen passat tota era net ena aigua.
Quan l’auec trèt eth vestit, l’ajacèc e la tapèc suenhosaments damb era ròba deth lhet.
Era mainada s’esclipsèc de seguit.
Svidrigailov tornèc enes sòns ombrius pensaments.
Cuelhec era candèla pr’amor de tornar a cercar ath mosso e anar-se’n çò de mès lèu possible.
Mès hec repè entà veir s’era mainada dormie tranquillaments.
Lheuèc era ròba suenhosaments.
Era mainada ère calada en un placid saunei.
Auie entrat en calor e es sues caròles palles s’auien rogit.
Mès, causa estranha, eth color d’aquera careta ère mès viu qu’eth que vedem enes mainatges normauments.
Aquera mainada auie er aspècte d’auer begut, d’auer-se begut un veire de vin sancer.
Es sòns porporadi pòts semblauen usclar…
Mès, qué ère aquerò?
De pic, li semblèc qu’es neres e longues pestanhes dera mainada oscillauen e se lheuauen leugèraments.
Es entredubèrtes paupetes deishèren escapar ua guardada penetranta, maliciosa e que non auie arren de mainadenc.
Qu’ère qu’era mainada hège veir que dormie?
Òc, plan que òc.
Era sua boqueta arric e es comissures des sòns pòts tremolèren en un desir reprimit d’arrir.
E vaquí que, ara imprevista, dèishec de tier-se e se n’arríc francaments.
Quauquarren desvergonhat, provocatiu, apareish en sòn ròstre que ja non ei eth ròstre d’ua mainada.
Qu’ei era expression deth vici ena cara d’ua prostituta.
E es uelhs se daurissen francaments, deth tot, e enròden a Svidrigailov en ua guardada arderosa, lasciua, d’alègre invitacion…
Era careta infantila qu’a un quauquarren repugnant damb era sua expression de luxuria.
Era mainada vire entada eth eth ròstre arderós e l’aufrís es braci.
Svidrigailov lance ua exclamacion d’espant, quilhe era man, menaçaire…, e en aguest moment se desvelhe.
Vedec que seguie ajaçat, ben caperat damb era ròba deth lhet.
Era candèla non ère alugada e ena hièstra apuntaue era claror dera auba.
S’incorporèc e avertic, indignat, qu’auie eth còs adolorit.
En exterior regnaue ua espessa broma baisha qu’empedie veir arren.
Qu’èren lèu es cinc.
Auie dormit massa.
Se lheuèc, se botèc era giqueta e er abric, encara umidi, paupèc eth revolvèr encara sauvat ena pòcha, lo treiguec e s’assegurèc de qué era bala ère ben plaçada.
Dempús se seiguec dauant dera taula, treiguec un quasèrn de nòtes e escriuec ena prumèra plana diuèrses linhes en gròssi caractèrs.
Dempús de lieger-les, s’apuèc ena taula damb es codes e se quedèc cogitós.
Eth revolvèr e eth quasèrn de nòtes èren sus era taula, près d’eth.
Es mosques auien invasit eth tròç de carn qu’auie quedat sense tocar.
S’estèc ua estona en tot guardar-les e dempús comencèc a caçar-les damb era man dreta.
Ara fin, s’estonèc de tier-se a semblables ocupacions en aqueri moments; se remetec, s’estrementic e gessec dera cramba damb pas brac seguit.
Ua menuta dempús ère ja en carrèr.
Ua broma baisha e densa flotaue sus era ciutat.
Svidrigailov se filèc entath Petit Neva peth lord e esguitlós pasiment de husta, e tant qu’auançaue vedie ena sua imaginacion era creishuda nueitua der arriu, era ièrla Petrovki, damb es sues corsères chaupades, era sua èrba umida, es sòns arberams, es sòns ticolets cargadi d’aigua e, fin finau, aqueth arbe…
Alavetz emmaliciat damb eth madeish, comencèc a observar es edificis que passaue ath sòn costat, pr’amor de desviar eth curs des sues idies.
Era avenguda ère desèrta: ne un caminaire, ne un coche.
Es cases baishes, d’un auriò intens, damb es sues hièstres e es sòns hiestrons auien un aspècte lord e trist.
Eth hered e era umiditat se calauen en còs de Svidrigailov e l’estrementien.
De quan en quan se vedie un pannèu e lo liegie detengudaments.
Fin finau, s’acabèc eth pasiment de husta e se trapèc enes entorns d’un gran edifici de pèira.
Alavetz vedec un gosset orrible que crotzaue era cauçada damb era coa entre es cames.
Ath miei deth trepader, capenjós, i auie un embriac.
Lo guardèc pendent un moment e seguic eth sòn camin.
Ara sua quèrra se quilhaue ua tor.
Entà qué me cau vier ena ièrla Petrovski?
Arric dauant dera idia e se calèc en carrèr a on se quilhaue eth gran edifici coronat pera tor.
Apuat en un des batents dera massissa pòrta principau, qu’ère barrada, i auie un omenet estropat en ua capòta grisa de soldat e damb un casco en cap.
Eth sòn ròstre exprimie aguesta aspra tristor qu’ei un trait secular dera raça judiua.
Es dus s’examinèren un moment en silenci.
Ath soldat li venguec a èster estranh qu’aqueth desconeishut que non ère embriac s’auesse arturat a tres passi d’eth e lo guardèsse sense díder arren.
Qué voletz?, preguntèc blesejant e sense hèr eth mendre movement.
Arren, amic, responec Svidrigailov.
Bon dia.
Seguitz eth vòste camin.
Eth mèn camin?
Me’n vau entar estrangèr.
Entar estrangèr?
Entà America.
Entà America?
Svidrigailov treiguec eth revolvèr dera sua pòcha e lo premanic entà descargar, Eth soldat arroncilhèc es celhes.
Escotatz, aciu que non voi trufaries, blesegèc.
Per qué?
Pr’amor que non ei eth lòc avient.
Eth lòc qu’ei excellent, amic mèn.
E apuèc eth canon deth revolvèr en sòn pos dret.
Ja vos è dit que non ei lòc entà badinades.
Svidrigailov sarrèc eth gisclet.
Aqueth madeish dia, entre es sies e es sèt dera tarde, Raskolnikov se dirigie entar abitatge dera sua mair e dera sua fraia.
Ara s’estauen en edifici Bakaleev, a on ocupauen es crambes recomanades per Rasumikhine.
Era entrada d’aguest apartament daue tath carrèr.
Raskolnikov ère ja près quan comencèc a trantalhar.
Entrarie?
Per arren deth mon arrecularie.
Era sua decision qu’ère inviolabla.
Qu’auie un aspècte lamentable: era sua ròba ère chaupada, lorda de hanga, plia d’esquinçades.
Auie eth ròstre desfigurat pera luta que se costaue en sòn interior de hège vint-e-quate ores.
Auie passat era net solet, damb eth madeish, Diu se’n sabie a on.
Mès auie cuelhut ua decision e la complirie.
Piquèc ena pòrta.
Lo dauric era sua mair, pr’amor que Dunetchka auie gessut.
Tanpòc ère en casa era sirventa.
En prumèr moment, Pulqueria Alexandrovna amudic d’alegria.
Dempús lo cuelhec dera man e lo hec entrar.
Ara fin!, exclamèc damb votz alterada pera emocion.
Perdona-me, Rodia que te receba vessant lèrmes coma ua pèga.
Non creigues que plori: aguestes lèrmes que son d’alegria.
T’asseguri que non sò trista, senon fòrça contenta, e quan ne sò non posqui evitar qu’es uelhs se m’aumplisquen de lèrmes.
Dera mòrt de ta pair, que les vèssi per quinsevolh causa…
Sè-te, hilh: qu’ès cansat.
Ò, com vies!
Qu’ei qu’ager me banhè, didec Rasklnikov.
Plan, arren d’explicacions!, repliquèc de pic Pulqueria Alexandrovna.
Non te’n hèsques, que non te vau a aclapar damb mil preguntes de hemna curiosa.
Ara ja ac compreni tot, donques que sò iniciada enes costums de Petersburg e ja veigui qu’era gent d’aciu ei mès intelligenta qu’era deth nòste pòble.
M’è convençut de qué sò incapabla de seguir-te enes tues idies e de qué non è cap dret entà demanar-te compdes…
Diu se’n sap des projèctes qu’as e des pensaments qu’ocupèn era tua imaginacion…
Per tant, non voi shordar-te damb es mies preguntes.
Qué te semble…?
A, be ne sò de ridicula!
Non hèsqui que parlar e parlar coma ua pèga…
Escota, Rodia: vau a liéger per tresau viatge aqueth article que publiquères en ua revista.
Mo’lo hec a vier Dmitri Prokofitch.
Qu’a estat entà jo ua revelacion.
Toti es sabents son atau.
Qu’a idies naues, e aguestes idies l’absorbissen tant que tu solet penses en distreir-lo e tormentar-lo…
En tòn article i a fòrça causes que non compreni, mès aquerò que non ei estranh, pr’amor que ja sabes guaire ignoranta sò jo.
Ensenha-me aguest article, mama.
Raskolnikov dauric era revista e hec ua guardada ath sòn article.
A maugrat dera sua situacion e deth sòn estat d’animositat, experimentèc eth prigond plaser que sent un autor que ve eth sòn prumèr trabalh estampat, e mès que mès, s’er escrivan ei un joen de vint-e-tres ans.
Mès aguesta sensacion solet se tardèc un moment.
Era lectura d’aqueres linhes li rebrembèc totes es lutes que s’auien liurat ena sua amna pendent es darrèrs mesi.
Lancèc era revista sus era taula damb un gèst de viua repulsion.
Per estupida que siga, Rodia, posqui compréner que lèu lèu ocuparàs un des prumèrs lòcs, senon eth prumèr de toti, en mon dera sciéncia.
E pensar que credien qu’estaues lhòco!
Ha, ha, ha!
Donques aquerò ère çò que sospechauen.
A, miserables vèrmes!
Non artenhen a compréner çò qu’ei era intelligéncia.
Enquia e tot Dunetchka, òc, Dunetchka semblaue credè’c.
Qué dides d’aquerò…?
Ta prauba mair auie manat dus trabalhs a ua revista, prumèr uns vèrsi, que tengui sauvadi e que bèth dia te mostrarè, e dempús ua novèla cuerta que copiè jo madeisha.
Com demanèrem ath cèu que les acceptèssen!
Mès non, les refusèren.
Hè uns dies, Rodia, m’apenaue veder-te tan mau vestit e alimentat e demorant en ua cramba tan prauba, mès ara me n’encuedi de qué tanben aquerò ère ua pegaria, pr’amor que tu, damb eth tòn talent, poiràs obtier tot çò que volgues tan lèu t’ac prepauses.
Plan que òc, de moment que t’ei parièr tot aquerò, pr’amor que d’autes causes mès tua imaginacion.
E Dunia, mama?
Que non i é, Rodia.
Ges soent, en tot deishar-me soleta.
Dmitri Prokofitch qu’a era bontat de vier a hèr-me companhia e tostemp me parle de tu.
Que t’aprècie de vertat.
Per çò dera tua fraia, non posqui díder que me manquen es sòns suenhs.
Non me planhi.
Era qu’a eth sòn caractèr e jo eth mèn.
Ada era li shaute auer secrets entà jo e jo non les voi auer entàs mèns hilhs.
Plan que sò convençuda de qué Dunetchka ei massa intelligenta entà…
Per çò d’aute, mos estime…
Mès sabi pas se com acabarà tot aquerò.
Ja ves qu’ei absenta pendent aguesta tua visita que m’a hèt tant erosa.
Quan torne li diderè: “eth tòn frair a vengut quan tu non ères en casa.
A on as estat?” Tu, Rodia, non te’n hèsques massa per jo.
Quan posques, vene a tier-me ua visita, mès se non pòs non te preocupes.
Qu’aurè paciéncia, donques que ja sai que m’estimes, e aquerò qu’ei pro entà jo.
Liegerè es tues òbres e entenerè a parlar de tu a toti.
De quan en quan vieràs a veder-me.
Qué mès posqui desirar?
Aué, per exemple, as vengut a consolar ara tua mair…
E Pulqueria Alexandrovna se metec de pic a plorar.
Un aute còp es lèrmes!
Non ne hesques cabau, Rodia: que sò hòla.
Se lheuèc ara prèssa e exclamèc:
Mon Diu!
Qu’auem café e non te n’è balhat.
Com ei er egoïsme des vielhes!
Non, mama, non me balhes café.
Que me’n vau de seguit.
Pulqueria Alexandrovna s’apressèc timidaments ath sòn hilh.
Mama, se passe çò que se passe e entenes a díder de jo çò qu’entenes, seguiràs en tot estimar-me coma m’estimes ara?, preguntèc Rodia, possat pera sua emocion e sense mesurar era posita des sues paraules.
Mès, Rodia, qué te cau?
Per qué me hès aguestes preguntes?
Qui gausarà dider- me a jo arren en contra tòn?
Se bèth un ac hesse, me remiria a escotar-lo e li viraria era esquia.
Qu’è vengut a dider-te que t’è estimat tostemp e que sò erós en pensar que non ès soleta ne tansevolh quan Dunia s’absente.
Per malerosa que sigues, pensa qu’eth tòn hilh t’estime mès qu’ada eth madeish e que tot çò qu’ages pogut pensar sus era mia crudeutat e era mia indiferéncia entà tu a estat un error.
Jamès deisharè d’estimar-te…
E pro ja.
È coprenut que me calie parlar-te atau, balhar- te aguesta explicacion.
Pulqueria Alexandrovna abracèc ath sòn hilh e lo sarrèc contra eth sòn còr tant que ploraue en silenci.
Non sai se qué te passe, Rodia, didec ara fin.
Me pensaua simplaments qu’era nòsta preséncia te shordaue, mès ara veigui que t’acace un gran malastre e qu’aguesta menaça t’aumplís d’angoisha.
Hè temps qu’ac sospechaua, Rodia.
Perdona que te parla d’aquerò, mès que non m’ac posqui trèir deth cap e enquia e tot me trè eth sòn.
Aguesta net era tua fraia a soniat en votz nauta e solet parlaue de tu.
È entenut quauques paraules, mès non è comprenut arren en absolut.
Dempús d’aguest maitin m’è sentut coma eth condemnat a mòrt que demore eth moment dera execucion.
Qu’auia era presentida de qué se passarie un malastre, e ja s’a passat.
Rodia, a on vas?.
Donques que vas a començar un viatge, vertat?
Ja m’ac pensaua.
Mès que posqui acompanhar-te e Dunia tanben.
T’estime fòrça.
Ath delà, pòt vie damb nosati Sonia Simonovna.
De boni talents l’acceptaría coma hilha.
Dmitri Prokofitch mos ajudarà a hèr es preparatius…
Mès, ditz-me: a on vas?
Adishatz.
Que non posqui estar-me mès temps aciu.
Me cau partir de seguit.
Non te posqui acompanhar?
Non.
Ajulha-te e prèga a Diu per jo.
Dilhèu t’escote.
Dèisha que te balha era mia benediccion…
Atau…
Senhor, Senhor…!
Rodia s’alegraue de qué arrés, ne tansevolh era sua fraia, siguesse presenta en aquera entrevista.
Còp sec, dempús d’aqueth periòde orrible dera sua vida, eth sòn còr s’auie atrendit.
Raskolnikov queiguec as pès de sa mair e comencèc a punar-les.
Dempús es dus s’abracèren e plorèren.
Era mair ja non daue mòstres de suspresa ne hège cap pregunta.
Hège temps que sospechaue qu’eth sòn hilh trauessaue ua crisi terribla e comprenie qu’auie arribat eth moment decisiu.
Rodia, hilh mèn, eth mèn prumèr hilh, didie entre somics, ara te veigui coma quan ères mainatge e venguies a punar-me e a aufrir-me es tues amorasses.
Alavetz, quan encara viuie ta pair, era tua preséncia qu’ère pro entà padegar-mos de totes es nòstes penes.
Dempús, quan eth praube ja s’auie mòrt, guairi còps plorèrem es dus amassa dauant dera sua hòssa, abraçadi coma ara!
Se hè temps que non cèssi de plorar ei pr’amor qu’eth mèn còr de mair se sentie torturat per terribles presentides.
Ena nòsta prumèra entrevista, era madeisha tarde dera nòsta arribada en Petersburg, era tua cara m’anoncièc quauquarren tan dolorós, qu’eth mèn còr se paralisèc, e aué, quan t’è daurit era pòrta e t’è vist, è comprenut qu’eth moment fatau auie arribat.
Rodia, vertat que non te’n vas de seguit?
Non.
Tornaràs?
Non t’emmalícies, Rodia; que non voi interrogar-te; non gausi de hè’c.
Òc, fòrça luenh.
Auràs aquiu un cargue, ua posicion?
Qu’aurè çò que Diu volgue.
Prèga per jo.
Raskolnikov se dirigic entara pòrta, mès era l’agarrèc deth braç e lo guardèc desesperadaments enes uelhs.
Es sòns traits reflectien un espaventós patiment.
Qu’ei pro, mama.
En aqueth moment s’empenaïe prigodaments d’auer vengut a veder-la.
Non te’n vas entà tostemp, vertat?
Vieràs deman, non?
Òc, òc.
Adishatz.
E hugec.
Era tarde ère tèba, luminosa.
Dempús deth maitin, eth temps s’auie anat aclarint.
Raskolnikov desiraue tornar ena sua casa çò de mès lèu possible.
Qu’ac volie deishar tot acabat abantes dera còga e eth sòn màger desir ère non trapar-se ad arrés en camin.
En pujar era escala se n’encuedèc que Nastasia, ocupada en premanir eth tè, ena codina, deishaue eth sòn trabalh entà clauar-li ua guardada.
Mès, quan dauric era pòrta dera sua cramba vedec a Dunetchka seiguda en divan.
Qu’ère cogitosa e deuie demorar-lo de hège ua longa estona.
Se posèc en lumedan.
Era s’estrementic e se metec de pès.
Era sua guardada immobila se tachèc en sòn frair: exprimie espant e un dolor infinit.
Aguesta guardada siguec pro entà qué Raskolnikov comprenesse que Dunia ac sabie tot.
Me cau entrar, o anar-me’n?, preguntèc eth joen en un ton de desfiament.
Qu’è passat eth dia ena casa de Sonia Simonovna.
Aquiu te demoràuem es dues.
Mos pensàuem que vieries.
Raskolnikov entrèc ena cramba e se deishèc quèir en ua cagira, agotat.
Me senti fèble, Dunia.
Eth li tachèc de nauèth ua guardada desfisanta.
A on as passat era net?, didec Dunia.
Non me’n brembi.
Era soleta causa qu’a quedat ena mia memòria ei qu’auia eth prepaus de cuélher ua determinacion definitiua e que passejaua ath long deth Neva.
Volia acabar, mès non m’è decidit.
En díder aquerò, guardaue escrutadorament ara sua fraia.
Laudat sigue Diu!, exclamèc Dunia.
Aquerò ère precisaments çò que cranhíem Sonia Simonovna e jo.
Aquerò demòstre qu’encara cres ena vida.
Laudat sigue Diu!
Raskolnikov arric amaraments.
Que non creigui ena vida.
Mès hè un moment è parlat damb era nòsta mair e mos auem abraçat plorant.
Que sò un incredul, mès l’è demanat que preguèsse per jo.
Sonque Diu se’n sap se com a pogut arribar aquerò, Dunetchka, pr’amor que jo non compreni arren.
Com?
As estat parlant damb era nòsta mair?, exclamèc Dunetchka, espaurida.
Auràs estat capable de dider-l’ac tot?
Non; jo non l’è dit arren claraments; mès era se’n sap de fòrça causes.
Que t’a entenut soniar en votz nauta era net passada.
Sò segur que sap era màger part der ahèr.
Dilhèu è het mau de vier a veder-la.
Ne jo madeish sai se per qué ac è hèt.
Que sò un òme vil, Dunia.
Òc; mès prèst a vier ara cèrca dera expiacion.
Pr’amor que i anaràs, vertat?
Òc; i anarè de seguit.
Entà húger d’aguest desaunor qu’èra prèst a lançar-me en arriu, mès en moment qu’ac anaua a hèr me didí que tostemp m’auia considerat com un òme fòrt e qu’un òme fòrt non a de crànher era vergonha.
Ei aquerò un acte de valor, Dunia?
Òc, Rodia.
Enes trebles uelhs de Raskolnikov ludec ua espècia de relampit.
Se sentie erós de pensar que non auie perdut era arrogància.
Qu’ei pro, Rodia!, exclamèc era joena damb un gèst de dolor.
I auec un long silenci.
Raskolnikov auie era guardada tachada en solèr.
Dunetchka, de pès en aute costat dera taula, lo guardaue damb ua expression d’amarum indicible.
Còp sec, Rodia se lheuèc.
Qu’ei tard.
Me cau anar a liurar-me, encara que sabi pas se per qué ac hèsqui.
Gròsses lèrmes rodauen pes caròles de Dunia.
Qu’ès en tot plorar, fraia mia.
Mès me pregunti se voleràs balhar-me era man.
N’as bèth dobte?
La sarrèc fòrtaments contra eth sòn pièch.
Eth mèn crim?
Quin crim?, exclamèc eth joen en un sobte accès de furor.
Eth d’auer aucit a un vèrme verinós, a ua vielha usurèra que hège mau a toti, a un vampir que churlaue era sang des qu’auien besonhs?
Un crim atau, qu’ei pro entà esfaçar quaranta pecats.
Non creigui qu’aja cometut cap crim e non sagi d’expiar-lo.
Per qué m’an de díder pertot: “As cometut un crim!
Sonque per covardia e per feblesa vau a hèr aguest pas…, o dilhèu per interès de qué me parlèc Porfiri.
Mès, se qué dides, Rodia?, exclamèc Dunia consternada.
Qu’as vessat sang.
Sang…, sang…, exclamec eth joen damb creishenta veeméncia.
Toti l’an vessat.
Era sang qu’a corrut tostemp en ondades sus era tèrra.
Es òmes que la vèssen coma era aigua obtien un lòc en Capitòli e eth titol de benfactors dera umanitat.
Analisa un shinhau es causes abantes de jutjar-les.
Jo desiraua eth ben dera umanitat, e centenats de milèrs de bones accions aurien compensat ampliaments aguesta soleta peguesa, mielhor dit, aguesta maganha, pr’amor qu’era idia non ère tan pèga coma ara semble.
Quan fracassen, enquia e tot es màger projèctes semblen estupids.
Jo pretenia solet obtier era independéncia, assegurar es mèns prumèrs passi ena vida.
Dempús ac auria reparat tot damb bones accions de grana posita.
Mès fracassè deth prumèr moment e plan per aquerò me considèren un miserable.
S’auessa capitat, m’aurien teishut corones; ça que la, ara se pensen que solet servisqui entà que me lancen as gossets.
Mès, se qué dides, Rodia?
Me someti ara etica, mes que non compreni de cap manèra per qué ei mès gloriós bombardar ua ciutat assetjada qu’assassinar a quauquarrés a còps de destrau.
Eth respècte ara etica qu’ei eth principau signe d’impoténcia.
Jamès è estat tan convençut d’aquerò coma ara.
Non posqui compréner e cada còp ac compreni mens, quin ei eth crim.
Non podec mens de dider-se qu’auie hèt maleroses ad aqueres dues hemnes, donques que plan que òc, eth ère eth qu’auie costat es sòns patiments.
Estimada Dunia, se sò colpable, perdona-me…, encara qu’aquerò ei impossible se sò reauments un criminau…
Adishatz.
Non discutim mès.
Me cau partir de seguit.
Te prègui que non me seguisques.
Me cau passar encara pera casa de…
Ve-te’n a tièr-li companhia ara nòsta mair, t’ac supliqui.
Ei eth darrèr prèc que te hèsqui.
Non la dèishes soleta.
Que la sò deishada en.honsada en ua angoisha que d’era dificilaments se poirà reméter.
Se morirà o perderà era rason.
Non te botges deth sòn costat.
Rasumikhine non vos abandonarà.
Qu’è parlat damb eth.
Non te’n hèsques.
M’esdegarè entà èster valerós e aunèst pendent tota era mia vida, encara que siga un assassin.
Ei possible qu’entenes a parlar de jo encara.
Ja veiràs se com non auratz d’avergonhar-vos de jo.
Encara sajaré quauquarren.
E ara, adishatz.
S’auie dit adiu ara prèssa, en avertir ua estranha expression enes uelhs de Dunia tant que li hège es sues darrères promeses.
Per qué plores?
Non plores, Dunia, non plores: bèth dia mos tornaram a veir…
A, demora!
M’en desbrembaua.
S’apressèc ena taula, cuelhec un gròs e polsós libre, lo dauric e treiguec un petit retrait pintat ara aqüarèla sus ua huelha d’evòri.
Qu’ère era imatge dera hilha dera sua patrona, era sua anciana prometuda, aquera estranha joena que soniaue d’entrar en un convent e que s’auie mòrt consumida pera febre.
Observèc pendent un moment aquera careta dolorosa, la punèc e l’autregèc a Dunia.
Li parlè fòrça viatges “d’aquerò”.
Solet ada era li parlè, didec, rebrembant.
Li fidè grana part deth mèn projècte, deth plan qu’auec un resultat tan lamentable.
Mès, padega-te, Dunia: era se rebellèc contra aguest acte coma tu t’as rebellat tanben.
Ara m’alègri de qué s’age mòrt.
Dempús entornèc enes sues inquietuds.
Çò de mes important ei saber s’è pensat ben en pas que vau a dar e que costarà un cambiament complèt ena mia vida.
Sò premanit entà patir es conseqüéncies dera decision que vau a amiar a tèrme?
Me diden que me cau passar per aguest bolegadís.
Mès, ei reauments de besonh?
De qué me serviràn aguesti absurdi patiments?
Quina fòrça aurè aquerit e quin besonh aurè de víuer quan aja gessut dera preson esbauçat per vint ans de penalitats?
E per qué m’è de liurar ara, voluntariaments, a semblabla vida…?
Pro que me n’è encuedat aguest maitin de qué èra un covard quan trantalhaua de lançar-me en Neva.
Fin finau se n’anèren.
Pendent aguesta scèna, sonque er amor que sentie per sa frair auie pogut sostier a Dunia.
Se separèren, mès Dunetchka, dempús d’auer recorrut non mès de cinquanta passi, se virèc entà guardar a sa frair per darrèr viatge.
E eth, quan arribèc ena cantoada, se virèc tanben.
Es sues guardades se crotzèren, e Raskolnikov, en veir es uelhs dera sua fraia tachadi en eth, hec un senhau d’impaciéncia, enquia e tot de colèra, en tot convidar-la a seguir eth sòn camin.
A, se jo auessa estat solet, sense cap afeccion e sense senter-la per arrés!
Alavetz tot qu’aurie estat desparièr.
Me shautarie saber s’en quinze o vint ans me convertirè en un òme tant umil e resignat que venga a plorar dauant de tota aguesta gent que me cride brigand.
Òc, atau me considèren; plan per aquerò me vòlen enviar entara preson; que non desiren ua auta causa…
Guardatz-les aumplint es carrèrs en inacabades coes.
Toti, d’eth prumèr enquiath darrèr, son uns miserables, uns brigands de neishença e, sustot, uns pècs.
Se quauquarrés sagèsse desliurar-me dera preson, senterien ua indignacion qu’arribarie ena ferocitat.
Queiguec en ua prigonda abstraccion.
Se preguntèc s’arribarie reauments eth dia que se someterie dauant de toti e acceptarie era sua pròpria sòrt sense rasonar, damb ua resignacion e ua umilitat sincères.
Ua joata de vint ans a d’acabar per esbauçar a un òme.
Era gota d’aigua trauque era pèira.
E entà qué víuer, entà qué voi jo era vida en saber qu’es causes an de passar d’aguesta manèra?
Mès de cent còps s’auie hèt aguesta pregunta dempús eth dia anterior.
Ça que la, seguie eth sòn camin.
Escurie quan arribèc ena casa de Sonia Simonovna.
Era joena l’auie demorat pendent tot eth dia, cuelhuda per ua angoisha espaventosa.
Dunia auie compartit aguesta ansia.
En rebrembar qu’eth dia anterior Svidrigailov l’auie dit que Sonia Simonovna ac sabie tot, Dunetchka l’auie vengut a veir aqueth madeish maitin.
Non entraram enes detalhs sus era convèrsa qu’aueren es dues hemnes, sus es lèrmes que vessèren ne sus era amistat que neishec entre eres.
En aguesta entrevista, Dunia auec era conviccion de qué eth sòn frair non estarie jamès solet.
Sonia, qu’auie estat era prumèra qu’auie recebut era sua confession: Rodia s’auie dirigit ada era quan sentec eth besonh de fidar eth sòn secret a un èsser uman.
En quinsevolh lòc qu’eth destin l’amièsse, era lo seguirie.
Avdotia Romanovna non auie interrogat sus aguest punt a Sonetchka, mès n’ère segura de qué actuarie atau.
Guardaue ara gojata damb ua sòrta de veneracion que la confonie.
Era prauba Sonia, que se consideraue indigna de guardar a Dunia, se sentie tant avergonhada, que li mancaue pòc entà meter-se a plorar.
Deth dia que se vederen ena casa de Raskolnikov, era imatge dera encantadora gojata que tant umilaments l’auie saludat auie quedat escultada ena sua amna coma ua des mès beròies e pures qu’auie vist ena sua vida.
Fin finau, Dunetchka, incapabla de contier era sua impaciéncia, auie deishat a Sonia e s’auie filat de cap ara casa deth sòn frair, pr’amor de demorar-lo aquiu, segura de qué, fin finau, arribarie.
A penes tornèc a veder-se soleta, Sonia sentec ua prigonda intranquillitat dauant dera idia de qué Raskolnikov podie auer-se suicidat.
Aguest temor tormentaue tanben a Dunia.
Pendent tot eth dia, tant que sigueren amassa, s’auien autrejat mil rasons entà refusar semblabla possibilitat e auien artenhut sauvar en part era cauma, mès a penes s’aueren separat, era inquietud tornèc totafèt en còr d’ua e dera auta.
Sonia se’n brembèc que Svidrigailov l’auie dit que Raskolnikov sonque auie dues solucions: Siberia, o…
De un aute costat, sabie que Rodia auie un orgulh desmesurat e non auie sentiments religiosi.
Sonque vedie era grana paret, ne tansevolh emblanquida, dera casa deth dauant.
Fin finau, quan ja non auie eth mendre dobte sus era mòrt deth malerós, aguest apareishec.
Un sorriscle d’alegria s’escapèc deth pièch de Sonia, mès quan auec observat atentiuaments era cara de Raskolnikov, era joena s’esblancossic.
Aciu que sò, Sonia, didec Rodion Romanovitch damb un arridolet de burla.
Que vengui ara cèrca des tues crotzes.
Tu madeisha me manères a co.hessar eth mèn delicte publicaments pes cantoades.
Qué te cau pòur ara?
Sonia lo guardaue damb un gèst d’estupor.
Eth sòn accent li semblaue estranh.
Ua estrementida glaciau li recorrec tot eth còs.
Ath delà, Raskolnikov, tant que li parlaue, evitaue qu’es sòns uelhs se trapèssen damb es d’era.
Qu’è pensat, Sonia, que, en pròpri interès, me cau obrar atau, pr’amor que i a ua circonstància que…
Mès aquerò serie massa long de condar, massa long e, ath delà, serie inutil.
Mès me passe ua causa: m’irrite pensar qu’en uns moments totes aguestes bèsties m’enrodaràn, tacharàn es sòns uelhs en jo e me haràn ua sòrta de preguntes pègues que me calerà respóner.
Me senhalaràn damb eth dit…
Non anarè a veir a Porfiri.
Que non lo posqui veir.
M’estimi mès presentar-me ath mèn amic “eth tenent Povora”.
Se quedarà embadoquit.
Serà un còp teatrau.
Mès me calerà asserenar-me: sò massa nerviós en aguesti darrèri tempsi.
Encara que te semble mentida, vengui de quilhar eth punh ara mia fraia pr’amor que s’a virat entà veder-me per darrèr còp.
Qu’ei ua vergonha senter-se tan vil.
È queigut plan baish…
Plan, donc, a on son aguestes crotzes?
Raskolnikov ère dehòra de se.
Non podie estar-se quiet un moment ne fixar eth sòn pensament en cap idia.
Era sua ment passaue d’ua causa en auta en sauts sobtadi.
Començaue a delirar e es sues mans tremolauen leugèraments.
Sonia, sense badar boca, treiguec deth calaish dues crotzes, ua de husta de cipressièrs e era auta de coeire.
Dempús se senhèc, benedic a Rodia e li pengèc deth còth era crotz de husta.
En resumit, aquerò signifique que vengui de cargar ua crotz.
Ha, ha!
Coma se siguesse pòc çò qu’è patit enquia aué…
Ua crotz de husta, ei a díder, era crotz des praubi.
Era de coeire que tanhec a Lisbeth, te la quedes tu.
Dèisha-me-la veir.
Lisbeth la deuie amiar en aqueth moment.
Vertat que l’amiaue?
Me’n brembi de d’auti dus objèctes: ua crotz d’argent e ua petita imatge.
Les lancè sus eth pièch dera vielha.
Aquerò ei çò que me calerie amiar ara en còth…
Mès non digui que pegaries e me’n desbrembi des causes importantes.
Sò tan distrèt!
Escota, Sonia, è vengut solet entà previer-te, entà que t’en sàpies de tot…
Entad aquerò e arren mès…
Mès, non, me pensi que volia dider-te ua causa mès…
Tu madeisha as volgut que dèssa aguest pas.
Ara me meteràn ena preson e eth tòn desir s’aurà complit…
Mès, per qué plores?
Plan, qu’ei pro!
Be n’ei anujós tot aquerò!
Ça que la, es lèrmes de Sonia l’auien esmoigut, sentie ua fòrta pression en pièch.
Qué sò entada era?
Per qué plore e me vò acompanhar, per luenh que vaja, coma se siguesse era mia fraia e era mia mair?
Volerà èster era mia sirventa, era mia hilhuquèra…?
Senha-te…
Ac harè.
Pregarè tot çò que volgues.
E de tot còr, Sonia, de tot còr.
Mès que non ère aquerò exactaments çò que volie díder.
Hec diuèrsi còps eth senhau dera crotz.
Sonia cuelhec eth sòn chal e s’estropèc eth cap damb eth.
Raskolnikov pensèc en aquerò, mès non hec cap pregunta.
Començaue a senter-se incapable de fixar era sua atencion.
Un trebolament creishent lo senhorejaue e, en avertir-lo, sentec ua prigonda inquietud.
Ara seguida observèc, estonat, que Sonia se premanie entà acompanhar-lo.
Qué hès?
Entà on vas?
Non, non; demora-te.
I anarè solet, didec irritat, tant que se dirigie entara pòrta.
Que non è besonh de qué m’acompanhen, gronhèc en crotzar eth lumedan.
Sonia s’estèc quieta ath miei dera cramba.
Rodia ne tansevolh l’auie dit adiu: se n’auie desbrembat d’era.
Un sentiment de dobte e de rebellion aumplie eth sòn còr.
Mès seguic eth sòn camin, e còp sec, comprenec qu’era ora des trantalhaments auie passat.
Ja en carrèr, se’n brembèc de qué non auie dit adiu a Sonia e de qué era joena, damb eth chal en cap, s’auie quedat clauada en solèr en enténer eth sòn crit de ràbia…
Aguest pensament l’arturèc un instant, mès lèu surgentèc damb tota claretat ena sua ment, ua idia que semblaue auer estat romant vagaments peth sòn cervèth ara demora d’aqueth moment, entà manifestar-se.
L’è dit que venguia per un ahèr.
Mès, quin ahèr?
Que non n’è degun.
Enta anonciar-li que m’anaua a liurar?
Coma se siguesse de besonh!
Serà que l’estimi?
Non pòt èster, pr’amor que vengui de refusar-la coma un gosset.
Dilhèu auia jo bèth besonh d’ua crotz?
Be n’è queigut de baish!
Çò que jo auia de besonh èren es sues lèrmes, çò que jo volia ère recrear-me dauant dera expression de terror deth sòn ròstre e des tortures deth sòn estarnat còr.
Ath delà, desiraua agarrar-me a quinsevolh causa entà guanhar temps e contemplar un ròstre uman… e è gausat enorgulhir-me, creder-me cridat a un naut destin!
Be ne sò de miserable e de covard!
Auançaue ath long deth cai deth canau e ja ère apròp deth finau deth sòn camin.
Mès, en arribar en pònt, s’arturèc, trantalhèc un moment e, còp sec, se filèc de cap ara plaça deth Mercat.
Guardaue avidaments a dreta e quèra.
S’esdegaue per examinar atentiuaments es causes mès insignificantes que trapaue ath sòn camin, mès que non podie fixar era atencion: tot semblaue anar-se’n dera sua ment.
Com guardarè alavetz eth canau?
Tornarè a fixar-me en pannèu qu’ara sò en tot liéger?
En eth veigui era paraua “Companhia”.
Liegerè es letres ua a ua coma ara?
Aguesta “a” qu’ara sò en tot liéger, me semblarà era madeisha un mes dempús?
Qué senterè quan la guarda?
Qué pensarè alavetz?
Reauments, tot aquerò deu èster curiós… laguens deth sòn genre, ha, ha, ha!
Quines causes m’arriben!
Que hèsqui de mainatge e me shaute mostrar-me atau a jo madeish…
Per qué me cau avergonhar des mèns pensaments…?
Quin rambalh…!
Aguest grossòt, que solide deu èster aleman, ven de possar-me, mès guaire luenh ei de saber a qui a possat!
Aguesta hemna qu’a un mainatge en braça e demane caritat me cre, plan que òc, mès erós qu’era.
Que serie chocant que podessa ajudar-la…!
Mès, s’è cinc kopeks ena pòcha!
Tè, fraia.
Que Diu vos ac pague, didec damb votz planhosa era mendicanta.
Arribèc ena plaça deth Mercat.
Qu’ère plia de gent.
Lo shordaue tractar-se damb aquera multitud, òc, lo shordaue prigondaments, mès non per aquerò deishaue de dirigir-se entàs lòcs a on era multitud ère mès compacta.
Qu’aurie dat quinsevolh causa per èster solet, mès, ath còp, vedie que non poirie tier era solitud un solet instant.
Ath miei dera multitud, un embriac s’autrejaue as màger extravagàncies: sajaue de barar, mès era soleta causa qu’artenhie ère quèir.
Es curiosi l’auien entornejat.
Raskolnikov se dauric pas entre eri enquiara prumèra fila.
S’estèc un moment en tot contemplar ar embriac e, de ressabuda, s’estarnèc d’arrir convulsiuaments.
Pòc dempús se’n desbrembèc de tot.
S’estèc encara un moment guardant ar òme begut e dempús s’aluenhèc deth grop sense encuedar-se’n deth lòc a on se trapaue.
Mès, en arribar en centre dera plaça, l’assautèc ua sensacion que s’apoderèc de tot eth sòn èsser.
Dauant d’aguest rebrembe comencèc a tremolar de cap a pès.
Ère tant anequelit pes inquietuds des darrèrs dies e, mès que mès, des darrères ores, que s’abandonèc avidaments ara esperança d’ua naua sensacion, fòrta e prigonda.
Era sensacion s’apoderèc d’eth damb tanta fòrça, que secodic tot eth sòn còs, illuminèc eth sòn còr coma ua beluga e de seguit se convertic en huec avalador.
Ua immensa trendesa se senhoregèc d’eth; es lèrmes surgentèren des sòns uelhs.
Sense trantalhar, se deishèc quèir de jolhs en solèr, s’inclinèc e punèc era tèrra, era hanga, damb vertadèr plaser.
Dempús se lheuèc e de seguit tornèc a ajulhar-se.
Aguest qu’aurà begut fòrça!, didec un joen que passaue apròp.
Eth comentari siguec acuelhut damb granes arridalhades.
Qu’ei un pelegrin que partís entà Tèrra Santa, frairs, didec un aute qu’auie begut mès deth compde, e que se ditz adiu des sòns estimats hilhs e dera sua patria.
Que salude a toti e pune eth solèr dera patria ena sua capitau, Petersburg.
Qu’ei joen encara, observèc un tresau.
Qu’ei un nòble, didec ua votz grèu.
Aué en dia qu’ei impossible distinguir as nòbles des que non ne son.
Aguesti comentaris arturèren enes pòts de Raskolnikov es paraules “Sò un assassin” qu’ère a mand de prononciar.
Ça que la, tenguec damb grana cauma es burles dera multitud, se lheuèc e, sense virar-se, se filèc de cap ath comissariat.
Lèu apareishec quauquarrés en sòn camin.
Non s’estonèc, donques que lo demoraue.
En moment que s’auie ajulhat per dusau viatge ena plaça deth Mercat, auie vist a Sonia ara sua quèrra, a uns cinquanta passi.
Sajaue de passar desapercebuda entada eth, en tot amagar-se darrèr d’ues barraques de husta que i auie ena plaça.
Comprenec que lo volie acompanhar mentre pujaue eth sòn calvari.
En aguest moment se hec era lum ena ment de Raskolnikov.
Comprenec que Sonia l’apertenguie entà tostemp e que lo seguirie pertot, encara qu’eth sòn destin l’amièsse enquiara fin deth mon.
Aguesta conviccion lo capvirèc, mès de seguit avertic qu’auie arribat ath tèrme fatau deth sòn camin.
Entrèc en pati damb pas fèrm.
Es burèus deth comissariat èren en tresau estatge.
Era menuta fatidica li semblaue luenhana.
Encara aurie temps entà pensar-s’ac ben.
Trapèc era escala coma eth viatge anterior: caperada de lordères e plia de flaires infèctes que gessien des codines qu’es sues pòrtes se daurien enes solerets.
Raskolnikov non auie tornat en comissariat dès era sua prumèra visita.
Es sues cames non l’en volien e l’empedien auançar.
Se posèc un moment entà cuélher alend, remeter- se e entrar coma un òme.
Plan que òc, me cau escurar era copa.
Qué impòrte, donc, era manèra de beuer-la-me?
Pensèc, de pic, en Ilia Petrovitch, eth “tenent Povora”.
Dilheu non poiria dirigir-me a un aute, a Nikodim Fomitch, per exemple?
E se hessa repè e venguessa a tier-li ua visita ath comissari de policia en sòn domicili?
Alavetz era scèna se desvoloparie en un ton mens oficiau e mens…
Non, non.
M’acararè damb eth “tenent Povora”.
E cuelhut per un hered de mòrt, damb movements lèu insconscients, Raskolnikov dauric era pòrta deth comissariat.
Aguest còp solet vedec ena avant-cramba a un ordenança e a un òme deth pòble.
Ne tansevolh apareishec eth gendarme de garda.
Raskolnikov passèc ena pèça immediata.
Un emplegat que vestie de campanhard e non d’unifòrme reglamentari, escriuie inclinat sus era sua taula.
Zamiotov non i ère.
Eth comissari, tanpòc.
Non i a arrés?, preguntèc ar escriveire.
A qui voletz veir?
Alavetz s’entenec ua votz coneishuda.
Raskolnikov comencèc a tremolar.
Eth “tenent Povora” ère ath sòn dauant.
Qu’auie gessut, còp sec, dera tresau cramba.
Vietz a tier-mos ua visita?
Entà qué?
Semblaue estar d’excellent umor e fòrça animat.
S’auetz vengut per un ahèr de burèu, seguic, qu’ei massa d’ora.
Jo sò aciu per edart…
Didetz-me: vos posqui servir en quauquarren?
Vos asseguri, senhor…
Moria, non me’n brembi deth cognòm!
Desencusatz-me…
Raskolnikov.
A, òc!
Raskolnikov.
Me hè dò, mès se me n’auie anat dera memòria…
Rodionovitch, non?
Rodion Romanovitch.
Qu’ei aquerò: Rodion Romanovitch!
Qu’ac auia ena punta dera lengua.
È sajat d’auer notícies de vos soent.
Vos asseguri qu’è planhut prigondaments eth nòste comportament damb vos, hè uns dies.
Dempús me’n sabí de qué èretz escrivan, autanplan un sabent, ath començament dera vòsta carrèra.
Autant era mia hemna coma jo èm aficionadi ara lectura.
Mès era mia hemna m’auantatge: que sent vertadèra passion, ua espècia de holia, pes letres e es arts…
Exceptat era noblesa de sang, tot çò d’aute se pòt aquerir mejançant eth talent, eth gèni, era sabença, era intelligéncia.
Fixem-mos, per exemple, en un chapèu.
Qué ei un chapèu?
Simplaments ua causa que se pòt crompar ena casa Zimmermann.
Mès çò que quede per dejós deth chapèu, vos non lo poiratz crompar…
Vos asseguri qu’enquia e tot siguí a mand de vier a visitar-vos, mès me didí que…
Plan, encara non vos è preguntat se qué desiratz…
Era vòsta familha ei en Petersburg, vertat?
Òc, era mia fraia e era mia mair.
Autanplan è auut er aunor e eth plaser de conéisher ara vòsta fraia, persona tant encantadora coma instruida.
Vos cohèssi que planhi prigondaments era nòsta disputa.
Per çò des conjectures que hérem sus eth vòste estavaniment, tot a quedat explicat d’ua manèra que non dèishe cap dobte.
Que siguec ua ofuscacion, ua asenada.
Era vòsta indignacion qu’ei fòrça explicabla…
Vatz, vos, a mudar-vos per çò dera arribada dera vòsta familha?
Non, non, que non ei aquerò.
Jo venguia entà…
Zamiotov.
Ja compreni.
È entenut a díder qu’èretz amics.
Plan, donc, ja non ei aciu.
De delagèr mos vedem privadi des sòns servicis.
Discutic damb nosati e siguec fòrça grossièr.
Qu’auíem certanes esperances en eth, mès pòt vos podetz enténer damb era nòsta brilhanta joenesa!
Se l’a fotut en cap presentar-se a uns examens solet entà dar-se importància.
Que non a arren en comun damb vos ne damb eth vòste amic Rasumikhine.
Vosati viuetz entara sciéncia, e es repotecs non vos pòden abàter.
Es diversions non son arren entà vosati.
Hihil est, coma diden.
Vosati amiatz ua vida austèra, monastica, e un libre, ua pluma ena aurelha, ua recèrca scientifica, qu’ei pro entà hèr-vos erosi.
Enquia e tot jo… en bèth aspècte… auetz liejut es Memòries de Livinstone?
Non.
Jo plan que les è liejudes.
De hè bèth temps, eth nombre de nihilistes qu’a aumentat considerablaments.
Aquerò ei plan comprensible s’un pense ena epòca qu’èm.
Mès vos digui aquerò pr’amor que…
Vos non ètz nihilista, vertat?
Responetz-me francaments.
Non, non ne sò.
Sigatz franc, tan franc coma seríetz damb vos madeish.
Era obligacion qu’ei ua causa, e ua auta era…
Vos pensàuetz qu’anaua a díder era “amistat”, vertat?
Mès vos auetz enganhat: non anaua a díder era amistat, senon eth sentiment d’òme e de ciutadan, un sentiment d’umanitat e d’amor ath Plan Naut.
Jo sò un personatge oficiau, un foncionari, mès non per aquerò me cau èster mens ciutadan e mens òme…
Que parlàuem de Zamiotov, vertat?
Plan, donc, Zamiotov ei un gojat que vò imitar as francesi de vida dissipada.
Dempús de beuer-se un veire de champanha o de vin deth Don en un establiment de mala fama, comencèc a hèr tapatge.
Atau ei eth vòste amic Zamiotov.
Que siguí dilhèu un shinhau fòrt damb eth, mès qu’ei que me deishè amiar deth mèn in, pes interèssi deth servici.
De un aute costat, jo me tengui a un cèrt papèr ena societat, è ua categoria, ua posicion.
Ath delà, sò maridat, sò pair de familha e complisqui es mèns déuers d’òme e de ciutadan.
Mès, eth, se qué ei?
Permetetz- me que vos ac pregunta.
Me dirigisqui a vos coma a un òme ennoblit pera educacion.
E qué me didetz des lheuadors?
Tanben s’an multiplicat d’ua manèra exorbitanta…
Raskolnikov arroncilhèc es celhes e guardèc ar oficiau damb ua expression de desconcèrt.
Era majoritat des paraules d’queth òme que, evidentaments, acabaue de lheuar-se dera taula, non auien entada eth cap sentit.
Ça que la, comprenec part d’eres e campaue ath sòn interlocutor damb ua interrogacion muda enes uelhs, en tot preguntar- se entà on lo volie amiar.
Me referisqui ad aguestes gojates de peu cuert, seguic er inagotable Ilia Petrovitch.
Les cridi a totes lheuadors e me pensi qu’eth nòm les ei fòrça avient, ha, ha!
Se calen ena escòla de Medecina e estudien anatomia.
Mès vos asseguri que se vengui malaut non me deisharè guarir per cap d’eres, ha, ha!.
Ilia Petrovitch arrie, encantat deth sòn engenh.
Qu’admeti que tot aquerò ei solet set d’instrucción; mès, per qué autrejar-se a certans excèssi?
Per qué insultar a persones de nauta posicion, coma hè aguest brigand de Zamiotov?
Per qué m’a ofensat a jo, me pregunti…
Ua auta epidèmia que hè espaventosi estralhs qu’ei era deth suicidi.
Se mingen enquiath darrèr sò qu’an e dempús s’aucissen.
Gojates, òmes joeni, vielhs, se trèn era vida.
Per cèrt, que venguem de saber-mo’n de qué un senhor que venguec hè pòc de províncies s’a suicidat.
Nil Pavlovitch, èp!, Nil Pavlovitch!
Com se cride aguest cavalièr que sa lheuat era tapa deth cervèth aguest maitin?
Svidrigailov, responec ua votz ronca e indiferenta dera cramba vesia estant.
Raskolnikov s’estrementic.
Svidrigailov?, S’a aucit Svidrigailov?, exclamèc.
Com?
Lo coneishíetz?
Qu’auie arribat hège pòc.
Òc-ben.
Auie perdut ara sua hemna.
Qu’ère ua òme autrejat ath tarabast.
E de pic se suicide.
E de quina manèra!
Non vos ac podetz imaginar…
Qu’a deishat ues nòtes escrites en un quasèrn de nòtes, declarant que morie de bon voler e que non n’auie eth tòrt arrés dera sua mòrt.
Diden qu’auie sòs.
Com ei que lo coneishetz?
Jo?, donques…
Era mia fraia siguec hilhuquèra ena sua casa.
Alavetz, vos mos podetz facilitar donades sus eth.
Lo vedí ager.
Qu’ère en tot béuer champanha.
Non vedí en eth arren d’anormau.
Raskolnikov auie era impression de qué auie queigut un pes enòrme sus eth sòn pitrau e l’estronhaue.
Un aute còp vos auetz metut palle.
Òc, gasulhèc Raskolnikov.
Me’n vau.
Desencusatz-me per auer-vos shordat..
Non digatz aquerò.
Sò tostemp ara vòsta disposicion.
E aufric era man a Rodion Romanovitch.
Sonque volia veir a Zamiotov.
Comprenut.
Encantat dera vòsta visita.
Adishatz.
Gessec deth comissariat damb pas trantalhant.
Eth cap li hège torns.
Li costaue gran trabalh tier-se sus es sues cames.
Comencèc a baishar era escala emparant-se ena paret.
Li semblèc qu’un ordenança que pujaue en comissariat estramunquèc damb eth; que, en arribar en prumèr estage, entenec ganholar a un gosset, e vedec qu’ua hemna li lançaue un pastís, tant que lo cridaue entà hèr-lo carar.
Ara fin, arribèc en embaish e gessec en carrèr.
Alavetz vedec a Sonia.
Raskolnikov se posèc dauant d’era.
Ua ombra de patiment e de desesperacion passèc peth ròstre dera joena.
Entrelacèc es mans, e un arridolet, que non siguec qu’ua potèla, li torcèc es pòts.
Rodia s’estèc un instant quiet.
Dempús arric amaraments e tornèc a pujar en comissariat.
Ilia Petrovitch, seigut ena sua taula, huelhetejaue un pilèr de papèrs.
Eth mujik que venguie d’estramuncar damb Raskolnikov ère dauant d’eth, de pès.
Un aute còp vos?
Vos auetz desbrembat de quauquarren?
Qué vos cau?
Damb es pòts bluencs e era guardada immobila, s’apressèc tot doç ara taula d’Ilia Petrovitch, apuèc era man en era e sagèc de parlar, mès ne ua soleta paraula gessec des sòns pòts: sonque podec díder sons sense connexion.
Vos trapatz mau?
Ua cagira!
Seiguetz-vos.
Hètz-li a vier aigua!
Raskolnikov se deishèc quèir ena cagira sense deishar de uelh eth ròstre d’Ilia Petrovitch, a on se liegie ua prigonda suspresa.
Pendent ua menuta, es dus se guardèren en silenci.
Hèren a vier era aigua.
Que siguí jo… comencèc a díder Raskolnikov.
Beuetz.
Eth joen refusèc eth veire e, en votz baisha e entrebracada, mès damb tota claretat, hec aguesta declaracion:
Ilia Petrovitch dauric era boca.
Acodic gent de pertot.
Raskolnikov repetic era sua confession.
En Siberia, ara vòra d’un ample arriu que circule per tèrres desèrtes, i a ua ciutat, un des centres administratius de Russia.
Era ciutat a ua fortalesa, e era fortalesa, ua preson.
En aguesta preson s’està, de hè nau mesi, eth condemnat a trabalhs forçadi dera dusau categoria, Rodion Raskolnikov.
Lèu un an e miei s’a passat deth dia que cometec eth sòn crim.
Era instrucción deth sòn procès non trapèc cap dificultat.
Eth colpable repetic era sua confession damb tanta energia coma claretat, sense embolhar es circonstàncies, sense aleugerir er orror deth sòn pervèrs acte, sense alterar era vertat de hèts, sense desbrembar eth mendre incident.
Condèc peth menut er assassinat e aclaric eth mistèri der objècte trapat enes mans dera vielha, qu’ère, coma se rebrembarà, un trocet de husta junhut a un aute de hèr.
Expliquèc com auie cuelhut es claus dera pòcha dera defuntada e descriuec peth menut autant eth còfre, que s’adaptauen es claus, coma eth sòn contengut.
Autanplan mentèc quauqui uns des objèctes qu’auie trapat en còfre.
Expliquèc era mòrt de Lisbeth, qu’auie estat enquia alavetz un enigma.
Condèc se com Koch, seguit lèu lèu per estudiant, auie picat ena pòrta e repetic paraula per paraula era convèrsa qu’ambdús tengueren.
Dempús, eth s’auie lançat escales enjós; auie entenut es votzes de Mikolka e Mitri e s’auie amagat en departament que non ère logat.
Fin finau parlèc dera pèira qu’ath sòn dejós auie amagat (e sigueren trapadi) es objèctes e era borsa panadi ara vielha, en tot indicar que tau pèira se trapaue près dera entrada d’un pati deth baloard Vosnesenski.
En resumit, aclaric toti es punts.
Diuèrses causes estonèren as magistradi e jutges instructors, mès çò que mès les estonèc siguec qu’eth colpable auesse amagat eth sòn butin sense trèir-ne profit d’eth, e mès encara, que non solet non se’n brembèsse des objèctes qu’auie panat, senon que ne tansevolh podesse precisar eth sòn numèro.
Encara jutjauen mès inversemblable que non auesse dubèrt era borsa e seguisse en tot ignorar se qué contenguie.
En era se trapèren tres cents dètz-e-sèt robles e tres pèces de vint kopeks.
Es bilhets grani, en èster plaçadi sus es auti, auien patit considerables deterioracions en estar-se tant de temps jos era pèira.
S’estèren fòrça temps sajant de compréner per qué er acusat mentie sus aguest punt, donques qu’atau s’ac pensauen, en auer cohessat espontanèaments era vertat sus toti es auti.
A tot darrèr, quauqui psicològs admeteren que podie non auer daurit era borsa e auer-se desprenut d’era sense saber se qué contenguie, que d’aquerò s’extreiguec era conclusion de qué eth crim s’auie cometut jos era influéncia d’un atac de lhocaria passatgèra: eth colpable s’auie deishat amiar dera tissa der assassinat e eth panatòri, sense cap finalitat interessada.
Que siguec ua bona escadença entà apuar aguesta teoria que damb era se sage aué d’explicar quauqui crims.
Ath delà, que Raskolnikov ère un neurastenic, quedèc demostrat pes declaracions de diuèrsi testimònis: eth doctor Zosimov, quauqui companhs d’universitat deth processat, era sua patrona, Nastasia…
Tot aquerò dèc origina ara idia de qué Raskolnikov non ère un assassin normau, un panaire vulgar, senon qu’eth sòn cas ère plan desparièr.
Entà decepcion des qu’opinauen atau, eth processat non se profitèc d’aquerò entà defener-se.
Interrogat per çò des motius que l’auien possat ath crim e ath panatòri responec simplaments qu’es mobils auien estat era misèria e eth desir de daurir-se pas ena vida damb es tres mil robles que coma minim demoraue trapar ena casa dera victima, e qu’auie estat eth sòn caractèr baish e leugèr, empodoat, ath delà, pes fracassi e es privacions, çò qu’auie hèt d’eth un assassin.
E quan se li preguntèc qué ère çò que l’auie possat a presentar-se ara justícia, responec qu’un empenaïment sincèr.
Globauments, era sua declaracion costèc ua mala impression.
Ça que la, era condemna siguec mens grèu de çò que se demoraue.
Dilhèu favoric ar acusat eth hèt de qué, luenh de preténer justificar-se, s’auie tengut a apilerar cargues contra eth madeish.
Totes es particularitats estranhes dera causa se tengueren en consideracion.
Eth mau estat de salut e era misèria que se trapaue abans de cométer eth crim non podien meter-se en dobte.
Eth hèt de qué non se n’auesse profitat deth butin s’atribuic, per ua part, a un racacòr tardiu e, per ua auta, a un estat de perturbacion mentau en moment de cométer eth crim.
Era mòrt non demorada de Lisbeth, siguec un detalh favorable entad aguesta darrèra tèsi, donques que non auie explicacion qu’un òme cometesse dus assassinats, en tot auer-se deishat era pòrta dubèrta!
Fin finau, eth colpable s’auie presentat ara justícia de bon voler e en un moment qu’es fausses declaracions d’un fanatic (Nikolàs) auien embolhat eth procès e quan, ath delà, era justícia non sonque non auie cap pròva contra eth colpable, senon que ne tansevolh sospechaue d’eth.
Porfiri Petrovitch auie tengut religiosaments era sua paraula.
Totes aguestes circonstàncies contribusiren considerablaments a aleugerir eth veredicte.
Ath delà, en cors des detalhs s’auien botat en evidéncia d’auti hèts favorables ar acusat: es documents presentadi per estudiant Rasumikhine pendent era sua permanéncia ena universitat, er assassin Raskolnikov s’auie repartit pendent sies mesi es sòns escassi recursi, enquiath darrèr kopek, damb un companh que n’auie besonh e qu’ère tuberculós.
Quan aguest se moric, Raskolnikov prestèc tota era ajuda possibla ath pair deth defuntat, un ancian qu’ère ja coma un mainatge e que d’eth, eth sòn hilh, se n’auie auut de cuedar dès qu’auie tretze ans.
Rodia artenhec que l’admetessen en um asil e mès tard, quan moric, paguèc eth sòn acogament.
Toti aguesti testimònis favoriren en grana manèra ar acusat.
Aguesta declaracion siguec comprobada peth menut, mejançant ua enquesta: nombrosi testimònis certifiquèren era sua exactitud.
En resumit, qu’eth tribunau, en tot tier en compde era declaracion espontanèa deth colpable e es sòns boni antecedents, solet lo condemnèc a ueit ans de trabalhs forçadi (dusau categoria).
A penes comencèren es debats, era mair de Raskolnikov venguec malauta.
Dunia e Rasumikhine artenheren tier-la aluenhada de Petersburg pendent tota era instrucción deth sumari.
Prokofitch loguèc ua casa entàs hemnes en un pòble des entorns dera capitau que per eth i passaue eth camin de hèr.
Atau podec seguir tota era marcha deth procès e visitar soent a Avdotia Romanovna.
Era malautia de Pulqueria Alexandrovna ère ua afeccion nerviosa pro estranha, acompanhada d’ua perturbacion parciau des facultats mentaus.
En tornar en casa dempús dera sua darrèra visita ath sòn frair, Dunia trapèc a sa mair damb fèbre nauta e delirant.
Aquera madeisha net se metec d’acòrd damb Rasumikhine sus çò que l’auien de díder a Pulqueria Alexandrovna quan les preguntèsse per Rodia.
Shamèren tota ua novèla ath torn dera partida de Rodia entà ua província des confunhs de Russia, damb ua mission que l’autrejarie autant d’aunor coma profit.
Mès, entà suspresa des dus joeni, Pulqueria Alexandrovna non les hec jamès cap pregunta sus aguest ahèr.
Que s’auie endonviat era sua pròpria istòria entà explicar era marcha precipitada deth sòn hilh.
Racondaue, plorant, era scèna der adiu e daue a enténer que sonque era coneishie certans hèts misteriosi e plan importants.
Afirmaue que Rodia auie enemics poderosi que d’eri se vedie obligat a amagar-se, e non auie cap dobte de qué traparie ua brilhanta posicion quan artenhesse aplanar cèrtes dificultats.
Li didie a Rasumikhine qu’eth sòn hilh serie un òme d’Estat.
Entad aquerò se basaue en article qu’auie escrit e que demostraue, sivans era, un talent literari excepcionau.
Liegie de contunh aguest article, a viatges en votz nauta.
Non se desseparaue d’eth ne tansevolh quan se n’anaue a dormir.
Mès que non preguntaue jamès a on s’estaue Rodia, encara qu’eth compde qu’auien era sua hilha e Rasumikhine en eludir aguesta question deuie semblar sospechosa.
Er estranh mutisme que s’embarraue Pulqueria Alexandrovna acabèc per inquietar a Dunia e a Dmitri Prokofitch.
Ne tansevolh se planhie deth silenci deth sòn hilh, a maugrat que, quan èren en pòble, viuie dera esperança de recéber, ara fin, ua carta deth sòn estimat Rodia.
Aquerò siguec tant inexplicable entà Dunia, qu’era joena venguec a senter-se vertadèraments alarmada.
Se didec que sa mair deuie presentir que l’auie arribat a Rodia bèth malastre e que non gausaue preguntar per pòur a enténer quauquarren mès orrible de çò qu’era se supausau.
Siguesse coma siguesse, Dunia se n’encuedaue perfèctaments de qué sa mair auie eth cervèth capvirat.
Es vagues e inquietes responses que recebec la neguèren en ua prigonda tristor e pendent fòrça temps se la vedec ombriua e carada.
Fin finau, Dunia comprenec que mentir de contunh e endonviar, istòria darrèr d’estòria, ère massa dificil e decidic sauvar un silenci absolut sus quauqui punts.
Totun, cada còp ère mès evident qu’era prauba mair sospechaue quauquarren orrible.
Dunia se’n brembaue perfèctaments de qué, sivans Rodia l’auie dit, sa mair l’auie entenut soniar en votz nauta era net que seguic ara sua convèrsa damb Svidrigailov.
Es paraules qu’auie deishat anar en sòmis dilhèu l’auien dat ua lum ara prauba hemna.
A viatges, dempús de dies de lèrmes e silenci, Pulqueria Alexandrovna s’autrejaue a ua agitacion morbosa e començaue a parlar soleta en votz nauta, deth sòn hilh, des sues esperances, der avier.
Es sues fantasies èren a viatges reauments estranhes.
Dunia e Rasumikhine li seguien er anament, e era dilhèu se n’encuedaue, mès non per aquerò deishaue de parlar.
Era senténcia se dictèc cinc mesi dempús dera confession deth colpable.
Rasumikhine visitèc ath sòn amic ena preson tan soent coma li siguec possible, e Sonia madeish.
Arribèc, fin finau, eth moment dera separacion.
Dunia e Rasumikhine n’èren segurs de qué non serie etèrna.
Er afogat joen auie concebut certans projèctes e ère fèrmaments decidit a complir-les.
Se prepausaue arremassar quauqui sòs pendent es tres o quate ans a vier e dempús vier damb era familha de Rodia entà Siberia, país claufit de riquesa que solet demoraue braci e capitaus entà cuélher validitat.
S’installarien ena poblacion a on siguesse Rodia e començarien, toti amassa, ua naua vida.
Toti vessèren lèrmes en dider-se adiu.
Es darrèrs dies, Raskolnikov se mostrèc prigondaments preocupat.
Qu’ère inquiet per sa mair e preguntaue contunhaments per era.
Aguesta angoisha acabèc per enquimerar a Dunia.
Quan l’expliquèren peth menut era malautia que patie Pulqueria Alexandrovna, eth ròstre de Rodia s’entristic encara mès.
A Sonia a penes li dirigie era paraula.
En tot compdar damb es sòs que l’auie autrejat Svidrigailov, era joena s’auie premanit hège temps entà seguir ath convòi de presoèrs que d’eri formèsse part Raskolnikov.
Jamès auie escambiat ua soleta paraula sus aguest punt.
Mès es dus se’n sabien de qué serie atau.
En moment des darrèrs adius, eth condemnat exprimic un arridolet estranh en enténer qu’era sua fraia e Rasumikhine li parlauen damb afogadura dera vida prospèra que les demoraue quan eth gessesse dera preson.
Rodia prevedie qu’era malautia de sa mair aurie un desvolopament dolorós.
Fin finau, partic, seguit de Sonia.
Dus mesi dempús, Dunetchka e Rasumikhine se maridèren.
Siguec ua ceremònia trista e silenciosa.
Entre es convidadi i auie Porfiri Petrovitch e Zamiotov.
De hège bèth temps, Rasumikhine daue mòstres d’ua decision inviolabla.
Dunia auie fe cèga en eth e credie ena realizacion des sòns projèctes.
En vertat, qu’aurie estat de mau hèr non fidar en aqueth joen qu’auie ua volentat de hèr.
Auie tornat ena universitat pr’amor d’acabar es sòns estudis e es esposi non cessauen de hargar plans entar avier.
Qu’auien era fèrma intencion d’emigrar entà Siberia ath cap de cinc ans coma molt.
Mentretant, compdauen damb Sonia entà substituir-les.
Pulqueria Alexandrovna benedic de tot còr eth maridatge dera sua hilha damb Rasumikhine, mès après era nòça, aumentèren era sua tristor e era sua abstraccion.
Entà autrejar-li ua estona agradiua, Rasumikhine l’expliquèc era generosa conducta de Rodia damb er estudiant malaut e damb sa pair, e tanben qu’auie patit grèus cremadures per sauvar a dus mainatges d’un incendi.
Aguesti dus racondes exaltèren fòrça eth ja capvirat esperit de Pulqueria Alexandrovna.
D’alavetz ençà, non cessèc de parlar d’aqueri nòbles actes.
Autanplan en carrèr, enes botigues, aquiu a on se trapaue un auditor pacient començaue a parlar deth sòn hilh, der article qu’auie publicat, dera sua pietosa conducta damb er estudiant, der esperit de sacrifici qu’auie demostrat en un incendi, des cremadures qu’auie patit, eca.
Dunetchka non sabie se com hèr-la carar.
Ath delà deth perilh qu’embarraue aguesta exaltacion morbosa, se podie passar que quauquarrés, en enténer eth nòm de Raskolnikov, se’n brembèsse deth procès e comencèsse a parlar d’eth.
Pulqueria Alexandrovna se procurèc es direccions des dus mainatges sauvadi peth sòn hilh e s’entestèc en tier-les ua visita.
Ara fin, era sua agitacion arribèc ad arràs.
A viatges s’estarnaue, de pic, en somics, l’escometien soent atacs de fèbre e alavetz començaue a delirar.
Un maitin didec que, sivans es sòns calculs, Rodia ère a mand de tornar, pr’amor que, en dider-se adiu d’era, eth madeish l’auie assegurat que tornarie ath cap de nau mesi.
E comencèc a apraiar era casa, a premanir era cramba que destinaue ath sòn hilh (era sua), a trèir eth povàs des mòbles, a netejar eth solèr, a cambiar es ridèus…
Dunia sentie grana inquietud en veder-la en aguest estat, mès que non didie arren e autanplan l’ajudaue a premanir eth recebement de Rodia.
Ara fin, dempús d’un dia d’agitacion, de visions, de sòmis erosi e de lèrmes, Pulqueria Alexandrovna perdec complètaments eth sen e moric quinze dies dempús.
Es paraules que deishèc anar en sòn deliri heren veir as que l’enrodauen que se’n sabie dera sòrt deth sòn hilh fòrça mès de çò que sospechauen.
Raskolnikov ignorèc pendent long temps era mòrt de sa mair.
Ça que la, dès era sua arribada en Siberia recebie regularaments notícies dera sua familha, mejançant Sonia, qu’escriuie toti es mesi as esposi Rasumikhine e jamès deishaue de recéber responsa.
Es cartes de Sonia les semblèren, ara prumeria, massa seques a Dunia e ath sòn marit.
Non les shautauen.
Mès dempús compreneren que Sonia non podie escríuer de ua auta manèra e que, a tot darrèr, aqueres cartes les dauen ua idia clara e precisa dera vida deth malerós Raskolnikov, pr’amor qu’abondauen en detalhs sus aguest punt.
Sonia descriuie tan simplaments coma detalhadaments era vida de Raskolnikov ena preson.
Non parlaue des sues pròpries esperances, des sòns plans entath futur ne des sòns sentiments personaus.
En lòc d’explicar er estat espirituau, era vida interiora deth condemnat, d’interpretar es sues reaccions, se limitaue a mentar hèts, a repetir es paraules prononciades per Rodia, a dar notícies sus era sua salut, a transméter es desirs qu’auie exprimit, es encargues qu’auie hèt…
Totun aquerò, es notícies que recebien non auien, mès que mès ara prumeria, arren d’aleujament entath matrimòni.
Sonia condaue a Dunia e ath sòn marit que Rodia ère tostemp ombriu e carat, qu’ère indiferent as notícies de Petersburg qu’era li transmetie, e que li preguntaue a viatges per sa mair.
E quan Sonia se n’encuedèc que sospechaue era vertat sus era sòrt de Pulqueria Alexandrovna, li didec francaments que s’auie mòrt, e alavetz, entà estonament sòn, vedec que Raskolnikov s’estaue pòc mens qu’impassible.
Encara que concentrat en eth madeish, e autrú a tot çò que l’enrodaue (l’explicaue Sonia en ua carta), guardaue francamentse damb integritat era sua naua vida.
Se n’encuedaue perfèctaments dera sua situacion e non demoraue que milhorèsse en fòrça temps.
Non alimentaue vanes esperances, contrariaments a çò que se sòl passar enes cassi coma eth sòn, e non semblaue experimentar cap estranhesa en sòn nau ambient, tan desparièr deth qu’auie coneishut enquia alavetz.
Era sua santat qu’ère satisfactòria.
Anaue entath trebalh sense cap resisténcia ne apressament; non l’evitaue, mès tanpòc lo cercaue.
Se mostraue indiferent per çò que tanh ara alimentacion, mès aguesta ère tan dolenta, exceptat es dimenges e dies de hèsta, que, fin finau, acceptèc quauqui sòs de Sonia entà poder préner tè cada dia.
Totun, li preguèc que non se preocupèsse d’eth, pr’amor que lo shordaue èster motiu d’inquietud entà d’autes persones.
En ua auta d’aguestes cartes, Sonia les expliquèc que Rodia dormie apilerat damb es auti presoèrs.
Era non auie vist era fortalesa qu’èren embarradi, mès qu’auie notícies de qué es presoèrs viuien apileradi en condicions bric saludables e francamants orribles.
Raskolnikov dormie sus un matalàs caperat per un simple tròç de tela e non desiraue auer ua jaça mès comòda.
Se refusaue tot aquerò que podie aleugerir era sua vida, hèr-la un shinhau mens desagradiua, non ère per principi, senon simplaments per apatia, per indiferéncia dauant dera sua sòrt.
Sonia condaue que, ara prumeria, es sues visites, luenh de complàder a Raskolnikov, l’irritauen.
Sonque daurie era boca entà hèr repotecs.
Mès, dempús, s’acostumèc ad aqueres entrevistes, e vengueren a èster-li tant indispensables, que queiguec en ua prigonda tristor en bèra escadença que Sonia se metec malauta e non podec vier a visitar-lo.
Es dies de hèsta lo vedie ena pòrta dera preson o en còs de garda, a on deishauen anar ath presoèr pendent ues menutes quan era ac demanaue.
Es dies de cada dia venguie a veder-lo en talhèr a on trabalhaue o enes cubèrts dera vòra deth Irtych.
Enes sues cartes, Sonia parlaue tanben d’era madeisha.
Didie qu’auie artenhut crear-se relacions e obtier cèrta proteccion ena sua naua vida.
Se tenguie a trabalhs d’agulha, e coma ena ciutat non abondauen es modistes, auie artenhut fòrça clients.
Çò que non didie ère qu’auie artenhut qu’es autoritats s’interessèssen pera sòrt de Raskolnikov e l’excludissen des trabalhs mès durs.
Fin finau, Rasumikhine e Dunia se’n saberen (aguesta carta coma totes es darrères de Sonia, li semblèc a Dunia plia d’un terror angoishós) que Raskolnikov hugie de toti, qu’es sòns companhs de preson non l’estimauen, qu’ère esblancossit coma un mòrt e que passaue dies sancers sense badar boca.
En ua naua carta, Sonia manifestèc que Rodia ère malaut de gravetat e que l’auien transferit en espitau dera preson.
Hège temps qu’amiaue era malautia en incubacion, mès que non ère era orribla vida dera preson, ne es trabalhs forçadi, ne era alimentacion, ne era vergonha d’amiar eth cap rapat e anar vestit de pelhòts çò qu’auie aflaquit era sua natura.
Que non l’importauen bric aguestes misèries, aguestes tortures!
Peth contrari, se sentie satisfèt de trabalhar: era fatiga fisica li balhaue, aumens, diuèrses ores de sòmi tranquil.
E qué li podie importar eth minjar, aquera sopa de caulets a on nadauen es escarbats?
Qu’auie coneishut causes pejors enes sòns tempsi d’estudiant.
Amiaue ròba d’abric adaptada ath sòn genre de vida.
Per çò des orsets ne tansevolh notaue eth sòn pes.
Quedaue era umiliacion d’amiar eth capt rapat e er unifòrme de presoèr.
Mès, dauant de qui podie rogir-se?
Dauant de Sonia?
Sonia lo cranhie.
Ath delà, quina vergonha podie sénter dauant d’era?
Totun, se rogie en veder-la e, entà resvenjar-se, la tractaue grossièraments e menspredosaments.
Mès era sua vergonha non la costauen es orsets ne eth cap rapat.
Que l’auien herit crudèuments en sòn orgulh, e ère eth dolor d’aguesta herida çò que lo tormentaue.
Be n’aurie estat d’erós se s’auesse pogut hèr, ada eth madeish, ua acusacion!
Be n’aurie estat d’aisit alavetz, tier autanplan eth desaunor e era vergonha!
Mès, per mès que volie mostrar-se sevèr damb eth madeish, era sua enduresida consciéncia non trapaue cap fauta grèu en sòn passat.
Era soleta causa que se repotegaue ère auer hèt mèuca, causa que li podie arribar a toti.
Se sentie umiliat en dider-se qu’eth, Raskolnikov, ère perdut entà tostemp per ua cèga disposicion deth destin e que li calie resignar-se, li calie someter-se ar absurditat d’aguest judici sense apellacion, se volie cuèlher de nauèth era cauma.
Ua inquietud sense finalitat en present e un sacrifici seguit e estèrle en avier: vaquí tot çò que li quedaue ena tèrra.
Prauba consolacion, entada eth, poder dider-se que, passadi ueit ans, solet n’aurie trenta dus e poirie començar ua naua vida.
Entà qué víuer?
Quin profit ne treiguie?
Entà on dirigir es sòns esfòrci?
Que serie pro que se viuesse per ua idia, per ua esperança, autanplan per un caprici, mès víuer simplaments, non l’auie satisfèt jamès: tostemp auie volut quauquarren mès.
Dilhèu era violéncia des sòns desirs l’auie hèt creir temps endarrèr qu’ère un d’aguesti òmes qu’an mès drets qu’eth tipe comun des mortaus.
S’aumens eth destin l’auesse procurat er empanaïment, er empenaïment ponhent qu’esbauce eth còr e trè eth sòmi, er empenaïment qu’aumplís era amna de terror enquiath punt de hèr desirar era còrda dera horca o es aigües prigondes…
Damb quina satisfaccion ac aurie recebut!
Patir e plorar qu’ei tanben víuer.
Mès eth non ère de cap manèra empenaït deth sòn crim.
S’aumens auesse pogut repòtegar-se era sua pegaria, coma auie hèt temps endarrèr, es maganhes e asenades que l’auien amiat ena preson!
Mès, quan reflexionaue ara, pendent es estones de lèser dera captivitat, sus era sua conducta passada, ère fòrça luenh de considerar-la tant asenada e bastrussa coma l’auie semblat en aquera epòca tragica dera sua vida.
Ò, pensadors de quate sòs!
Per qué vos arturatz a miei camin?
Per qué eth mèn acte vos a semblat monstruós?
Per qué ei un crim?
Qué vò díder era paraula “crim”?
Qu’è era consciéncia tranquilla: plan que òc, è cometut un acte illicit; è violat es leis e è vessat sang.
Donques talhatz-me eth cap, e s’a acabat!
Mès en aguest cas non pòqui benfactors dera umanitat que se senhoregèren deth poder, en sòrta d’eretar-lo dès eth començament dera sua carrèra, les calèc auer estat autrejadi ath suplici.
Çò que se passe ei qu’aguesti òmes artenheren amiar a tèrme es sòns projèctes; arribèren enquiath finau deth sòn camin e era sua capitada justifiquèc es sòns actes.
En cambi, jo non podí amiar a bon tèrme eth mèn plan… e, en vertat, aquerò demòstre que non auia eth dret de sajar de meter-lo en practica.
Aguest ère eth solet error qu’arreconeishie; eth d’auer estat fèble e auer-se liurat.
Ua auta idia lo mortificaue.
Per qué non s’auie suicidat?
Per qué auie trantalhat quan guardaue es aigües der arriu e, en sòrta de lançar-se, preferic vier a liurar-se ara policia?
Tan fòrt e tan dificil de véncer ère er amor ara vida?
Donques Svidrigailov l’auie vençut a maugrat de qué cranhie era mòrt.
Reflexionaue amaraments sus aguesta question e non podie compréner qu’en moment que, inclinat sus eth Neva, pensaue en suicidi, auie ja era presentida deth sòn terrible error, era faussetat des sues conviccions.
Non comprenie qu’aguesta presentida podie contier eth gèrme d’ua naua concepcion dera vida e que l’anonciaue era sua resurreccion.
En sòrta d’aquerò, se didie qu’auie aubedit ara fòrça escura der instint: covardia, feblesa…
En tot observar as sòns companhs de preson, s’estonaue de veir com estimauen era vida, guaire preciosa les semblaue.
Autanplan credec veir qu’aguest sentiment ère mès prigond enes presoèrs qu’enes òmes que gaudien de libertat.
Qué espaventosi patiments auien suportat quauqui uns d’aguesti presoèrs, es vagabonds, per exemple!
Ère possible qu’un arrai de solei, un bòsc ombrós, un frèsc arriuet que cor peth hons d’ua val solitària e desconeishuda, auessen tant de valor entada eri?
La vedien enes sòns sòmis damb eth sòn baran de verda èrba e damb er audèth que cantaue en ua arrama pròcha.
Guaire mès observaue ad aqueri òmes, mès causes inexplicables desnishaue.
Òc, fòrça detalhs dera vida dera preson, der ambient que l’enrodaue, eludien era sua comprension, o dilhèu eth non volie veder-les.
Viuie coma s’auesse era guardada en solèr, pr’amor que l’ère insuportable çò que podie percéber ath sòn entorn.
Mès, damb eth temps, l’estonèren certans hèts qu’era sua existéncia jamès auie sospechat, e acabèc per observar-les atentiuaments.
Çò que mès li cridèc era atencion siguec er abisme espaventós, impossible de trauessar, que se daurie entre eth e aqueri òmes.
Qu’ère coma s’eth tanhesse a ua raça e eri a ua auta.
Es uns e es auti se guardauen damb ostil mesfisança.
Eth coneishie e comprenie es causes generaus d’aguest fenomèn, mès jamès auie pogut imaginar-se qu’auessen tanta fòrça e prigondor.
Aguesti considerauen as criminaus comuns coma uns ignorants, uns bèsties, e les menspredauen.
Raskolnikov non compartie aguest punt d’enguarda.
Vedie claraments que, en fòrça aspèctes, aqueri bèsties èren mès intelligents qu’es polacs.
Tanben i auie russi (un oficiau e diuèrsi seminaristes) que guardauen damb mensprètz ara plèba deth penau, e Raskolnikov les consideraue madeish enganhadi.
Ada eth arrés l’estimaue: toti se hègen enlà deth sòn costat.
Acabèren per auer-lo en òdi.
Per qué?
Ac ignoraue.
Lo menspredauen e se’n burlauen d’eth.
Madeish se trufauen deth sòn crim, condemnadi qu’auien cometut d’auti crims mès grèus.
Tu qu’ès un senhoret, li didien.
Que non son causes entara gent amonedada.
Era dusau setmana de Quareme li toquèc celebrar era Pasca damb es presoèrs deth sòn departament.
Anèc ena glèisa e assistic ar ofici damb es sòns companhs.
Un dia, sense saber se per qué, se costèc ua peleja entre eth e es auti presoèrs.
Toti se lancèren sus eth furiosaments.
Tu qu’ès un atèu; tu non cres en Diu, lo cridauen.
T’aurien d’aucir.
Eth non les auie parlat de Diu ne de religion, jamès.
Totun, lo volien aucir per infidèu.
Rodia non contestèc.
Un des presoèrs, cèc de colèra, venguec entada eth, damb er in d’escometer-lo.
Raskolnikov lo demorèc en silenci, damb ua cauma absoluda, sense parpelejar, sense qu’un solet muscle dera sua cara se botgèsse.
Un garda se interpausèc a temps.
Se s’auesse tardat ua menuta a intervier, qu’aurie corrut era sang.
I auie ua auta question que non artenhie resòlver.
Per qué estimauen toti, autant, a Sonia?
Era non hège arren entà tirar-se es sues simpaties.
Es penadi solet la podien veir de quan en quan enes arsenaus dera marina o enes talhèrs a on venguie a amassar-se damb Raskolnikov.
Ça que la, toti la coneishien e toti sabien que Sonetchka l’auie seguit enquiath penau.
Qu’èren ath pas dera sua vida e coneishien era sua adreça.
Era non les autrejaue sòs ne les prestaue cap servici.
Sonque un còp, tà Nadau, hec un present a toti es presoèrs: coquilhons e panets russi.
Mès, insensiblaments, es relacions entre eri e Sonia s’anèren sarrant.
Era gojata escriuie cartes as presoèrs entàs sues familhes e dempús les botaue en corrèu.
Quan es familhars des reclusi venguien ena ciutat pr’amor de veder-les, eri les indicauen que li manèssen a Sonia es paquets e enquia e tot es sòs que les volessen enviar.
Es esposes e es aimantes des presoèrs la coneishien e la visitauen.
Quan Sonia venguie a veir a Raskolnikov, enes lòcs a on trabalhaue damb es sòns companhs, o quan se trapaue damb un grop de presoèrs qu’anaue entath lòc de trabalh, toti se treiguien era casqueta e la saludauen.
Era contestaue arrint e ada eri les encantaue aguest arridolet.
Adorauen enquia e tot era sua manèra de caminar.
Quan se n’anaue se virauen entà seguir-la damb era guardada e deishauen anar es sues laudances.
Laudauen enquia era petitesa dera sua figura.
Sabien se quini elògis dirigir-li.
Autanplan la consultauen quan èren malauts.
Raskolnikov passèc en espitau eth finau deth Quareme e era prumèra setmana dera Pasca.
En remeter-se se’n brembèc des visions qu’auie auut pendent eth deliri e era fèbre.
Credec veir eth mon sancer assolat per ua epidémia espaventosa e sense precedents, que s’auie declarat en Asia e s’auie abatut sus Euròpa.
Toti auien de perir, exceptat de quauqui escuelhudi.
Triquines microscopiques d’ua espècia desconeishuda se meteren en organisme uman.
Mès aguesti corpusculs èren esperits dotadi d’intelligéncia e de volentat.
Es persones afectades perdien eth sen de seguit.
Ça que la, causa estranha, jamès es òmes s’auien creigut tant intelligents, tan segurs d’èster en possession dera vertat; jamès auien mostrat tau confiança ena infalibilitat des sòns judicis, des sues teories scientifiques, des sòn principis moraus.
Bordalats, ciutats, nacions sanceres se contaminauen e perdien eth sen. De toti s’apoderaue un mortau pensament e toti se sentien incapables de comprener-se es uns as auti.
Cadun credie èster eth solet possessor dera vertat e guardaue damb pietós mensprètz as sòns semblables.
Toti, en contemplar as sòns semblables, se picauen eth pièch, se recauquilhauen es mans, plorauen…
Non se metien d’acòrd sus es sancions que calie impausar, sus eth ben e sus eth mau, sus a qui s’auie de condemnar e a qui s’auie d’absòlver.
S’amassauen e formauen enòrmes armades entà lançar-se es uns contra es auti, mès, tanlèu arribauen en camp de batalha, es tropes se dividien, se trincauen es formacions e es òmes s’estofauen e s’avalauen es uns as auti.
Enes ciutats, es trompetes sonauen pendent tot eth dia.
Toti es òmes èren cridadi as armes, mès, per qui e entà qué?
Arrés ac podie díder e eth panic s’estenie pertot.
S’abandonauen es mestièrs mès simples, donques que cada trabalhador prepausaue es sues pròpries idies, es sues pròpries reformes, e non ère possible entener-se.
Arrés trabalhaue era tèrra.
Aciu e delà, es òmes formauen grops e se comprometien a non dissoler-se, mès ara seguida desbrembauen eth sòn compromís e començauen a acusar- se entre eri, a lutar, a aucir-se.
Es incendis e era hame s’estenien per tota era tèrra.
Es òmes e es causes despareishien.
Era epidémia seguie escampilhant-se, devastant.
En tot eth mon solet s’auien de sauvar uns escuelhudi, uns quants òmes purs, destinadi a formar ua naua raça umana, a renauir e purificar era vida umana.
Arrés auie vist ad aguesti òmes, arrés auie entenut es sues paraules, ne tansevolh eth son dera sua votz.
Raskolnikov ère amarat, donques que non podie desliurar-se dera penibla impression que l’auie costat aqueth sòmi absurd.
Qu’ère ja era dusau setmana de Pasca.
Es dies èren tèbes, clars, vertadèraments primaueraus.
Se dauriren es hièstres der espitau, totes damb rèishes, e jos es quaus anaue e venguie un sentinèla.
Pendent tota era malautia de Rodia, Sonia sonque l’auie pogut veir dus còps, pr’amor qu’entad aquerò calie ua autorizacion plan difila d’obtier.
Mès auie vengut fòrça dies, mès que mès en escurir, en pati der espitau entà poder veder-lo de luenh, pendent un moment, e a trauèrs des rèishes.
Ua tarde quan ja ère lèu guarit, en desvelhar-se, s’apressèc distrètaments ena hièstra e vedec a Sonia de pès en lumedan.
Semblaue demorar quauquarren.
Raskolnikov s’estrementic: qu’auie sentut ua ponchada dolorosa en còr.
Se hec enlà ara prèssa dera hièstra.
Londeman Sonia non apareishec; eth dia a vier, tanpòc.
Rodia se n’encuedèc de qué la demoraue ansiosaments.
Fin finau, deishèc er espitau.
Ja ena preson, es sòns companhs l’informèren de qué Sonia Simonovna ère malauta.
Prigondaments inquiet, Raskolnikov manèc preguntar per era.
De seguit se’n sabec de qué era sua malautia non auie cap importància.
Sonia, en saber-se’n de qué eth sòn estat preocupaue a Rodia, l’escriuec ua carta, damb creion, entà dider-li qu’estaue plan mielhor e que sonque patie un constipat.
Ath delà, li prometie vier a veder-lo çò de mès lèu possible en lòc a on trabalhaue.
Eth còr de Raskolnikov comencèc a bategar damb violéncia.
Ère un dia caud e beròi.
Tàs sies deth maitin Rodia se dirigic entath trabalh: entà un horn tà còder alabastre qu’auien installat ath costat der arriu, en un cubèrt.
Sonque tres òmes trabalhauen en aguest horn.
Un d’eri se n’anèc entara fortalesa, acompanhat d’un garda, ara cèrca d’ua aisina; un aute ère en tot alugar eth horn.
Raskolnikov gessec deth cubèrt, se seiguec en un pilèr de hustes qu’auie ena aurèra e se quedèc guardant er arriu ample e desèrt.
Dera nauta arriba estant s’artenhie damb era vista ua grana extension deth país.
En un punt luenhant dera arriba opausada, quauquarrés cantaue e era sua cançon arribaue ena aurelha deth presoèr.
Aquiu, ena estèpa infinita, negada de solei, se quilhauen aciu e delà, coma punts neri a penes perceptibles, es tendes de campanha des nomades.
Aquiu regnaue era libertat, aquiu viuien òmes que non se retirauen en arren as dera preson.
S’auie era impression de qué eth temps s’auie arturat ena epòca d’Abrahan e des sues vegades.
Raskolnikov contemplaue eth luenhant quadre damb es uelhs tachadi e sense hèr eth mendre movement.
Non pensaue en arren: deishaue córrer era imaginacion e guardaue.
Mès, ath còp, experimentaue ua vaga inquietud.
De ressabuda vedec a Sonia ath sòn costat.
S’auie apressat en silenci e s’auie seigut ath sòn costat.
Ère encara d’ora e era fresca deth maitin se deishaue sénter.
Sonia amiaue era sua vielha e rosigada capa e eth sòn chal verd.
Era sua cara, prima e esblancossida, sauvaue es traits dera sua malautia.
Arric ath presoèr damb expression amabla e erosa e, coma de costum, l’aufric timidaments era man.
Tostemp hège aguest movement damb timiditat.
A viatges, autanplan deishaue de hèr- lo, en crànher qu’eth refusèsse era sua man, pr’amor que li semblaue que Rodia la cuelhie ara fòrça.
En quauques ues des sues visites quitament daue mòstres d’anug e non badaue boca mentre era ère ath sòn costat.
I auie dies qu’era joena tremolaue dauant deth sòn amic e se n’anaue d’eth, prigondaments enquimerada.
Aguest còp, peth contrari, es sues mans s’estèren longaments entrelaçades.
Rodia li dirigic a Sonia ua rapida guardada e baishèc es uelhs sense prononciar ua paraula.
Qu’èren solets.
Arrés les podie veir.
Eth garda s’auie aluenhat.
Còp sec, sense encuedar-se’n de çò que hège e coma possat per ua fòrça misteriosa, Raskolnikov se lancèc as pès dera joena, s’abracèc as sòns jolhs e s’estarnèc a plorar.
En prumèr moment Sonia s’espauric.
Mortauments esblancossida, se metec de pès en un bot e lo guardèc, tremolosa.
Mès, de seguic ac comprenec tot e ua felicitat infinita ludec enes sòns uelhs.
Rodia l’estimaue: òc, que non i auie cap de dobte.
L’estimaue damb amor infinit.
Er instant tan longaments demorat qu’auie arribat.
Volien parlar, mès non poderen prononciar ua soleta paraula.
Es lèrmes ludien enes sòns uelhs.
Es dus estauen prims e palles, mès en aqueri ròstres auriolencs ludie era auba d’ua naua vida, era auròra d’ua resurreccion.
Er amor les ressuscitaue.
Eth còr de cadun d’eri ère ua hònt de vida inagotabla entar aute.
Decidiren demorar damb paciéncia.
Les calie passar sèt ans en Siberia.
Quini crudèus patiments e tanben quina prigonda felicitat, aumplirie aqueri sèt ans!
Raskolnikov qu’ère regenerat.
Se’n sabie, ac sentie en tot eth sòn èsser.
Per çò de Sonia, sonque viuie entada eth.
En escurir, quan es presoèrs sigueren embarradi enes sòns dormitòris, Rodia, estirat ena sua jaça de campanha, pensèc en Sonia.
Autanplan l’auie semblat qu’aqueth dia toti aqueri companhs qu’abantes auien estat enemics sòns, lo guardauen de ua auta manèra.
Eth les auie dirigit era paraula, e toti l’auien contestat amistosaments.
Ara s’en brembèc d’aguest detalh, mès que non sentec eth mendre estonament.
Dilhèu non auie cambiat tot ena sua vida?
Pensaue en Sonia.
Se didie, ada eth madeish, que l’auie hèt patir fòrça.
Rebrembaue era sua palla e prima careta.
Mès aguesti rebrembes non desvelhauen en eth cap racacòr, donques que se’n sabie qu’a truca d’amor compensarie longaments es patiments que l’auie costat.
Ath delà d’aquerò, qué importauen ja totes aguestes penes deth passat?
Enquia e tot eth sòn crim, enquia e tot era senténcia que l’auie enviat a Siberia, li semblauen eveniments luenhants que non l’afectauen.
Ath delà, aquera net se sentie incapable de reflexionar longaments, de concentrar eth pensament.
Sonque podie sénter.
S’auie impausat era vida.
Era regeneracion artenhie tanben ara sua ment.
Ena sua coishinèra i auie un evangèli.
Lo cuelhec maquinauments.
Eth libre tanhie a Sonia.
Qu’ère eth madeish qu’era l’auie liejut un còp era resurreccion de Latzèr.
Ath principi deth sòn captivèri, Raskolnikov demoraue que Sonia lo perseguirie damb es sues idies religioses.
S’imagiaue que li parlarie der Evangèli e l’aufririe libres pietosi de contunh.
Mès, damb grana suspresa sua, non s’auie passat arren d’aquerò: ne un solet còp l’auie prepausat era lectura deth Libre Sagrat.
Eth madeish l’ac auie demanat un temps abans dera sua malautia, e era l’ac auie hèt a vier sense hèr cap comentari.
Encara non l’auie dubèrt.
Tanpòc ara lo dauric.
Mès un pensament passèc rapid pera sua ment.
Se sentie tant erosa e auie recebut aguesta felicitat d’ua manèra tant inesperada, qu’experimentaue enquia e tot un cèrt terror.
Sèt ans!
Solet sèt ans!
Ena embriaguesa des prumèrs moments, que les manquèc pòc entà considerar aqueri sèt ans coma sèt dies.
Mès, aciu que comence ua auta istòria, era deth lent renauiment d’un òme, era dera regeneracion progressiua, deth sòn pas graduau d’un mon en aute e deth sòn coneishement escalonat d’ua realitat totafèt ignorada.
En tot aquerò que i aurie matèria entà ua naua narracion, mès era nòsta que s’a acabat.
Plan, donc, mon prince, Genova e Lucca ja non son que propietats, domenis dera familha Bonaparte.
Non.
Vos avisi que se non me didetz qu'èm en plia guèrra, se voletz adocir encara totes es infàmies, totes es asenades d'aguest Anticrist (e òc ma he, me pensi que n'ei), que no me’n volerè saber arren de vos, non vos considerarè amic mèn ne seratz jamès er esclau fidèu que didetz.
Vai, planvengut, planvengut.
Ja veigui que vos espaurisqui.
Seiguetz e parlem.
Damb aguestes paraules, Anna Pavlovna Scherer, dauna d’aunor e plan pròcha ara Emperairitz Maria Fedorovna, gessie ar encontre, en un dia de junhsèga de 1805, d’un important personatge cargat de titols, eth prince Vasili, prumèr en arribar ena sua recepcion.
Anna Pavlovna tossie hège ja quauqui dies.
Se tractaue d’ua grippe, coma didie era, (grippe alavetz qu'ère ua paraula naua e plan pòc tenguda).
Totes es cartes d’invitacion que peth maitin auie manat a trauèrs d'un lacai de librea ròia didien, sense distincion:
Annette Scherer.
Mon Diu, quina gessuda mès impetuosa!, repliquèc, sense hèr-se'n d'aguesta acuelhuda, eth prince.
S'apressèc a Anna Paulovna, li punèc era man, en tot presentar-li era sua perhumada e ludenta tèsta, e tranquillaments se seiguec en divan.
Prumèr de tot, didetz-me se com vos va, estimada amiga.
Solatjatz a un amic, didec sense alterar era votz e damb un ton que, darrèr dera convenença e simpatia, amagaue ua indiferéncia lèu ironica.
Com voletz qu’arrés se posque trapar ben quan se patís morauments?
Ei possible víuer tranquil enes nòsti tempsi, s’un a sentiments?, repliquèc Anna Pavlovna.
Supausi que vos estaratz aciu tota era cauhada, è?
E era hèsta dera Ambaishada anglesa?
Aué qu’ei dimèrcles.
Era mia hilha vierà a me quèrrer aciu.
Me pensè qu’aguesta hèsta s’anullarie.
Se s’auesse sabut eth vòste desir, era hèsta que s’aurie anullat, repliquèc eth prince, que, coma de costum, madeish qu’un relòtge en marcha, didie causes que ne eth madeish volie que se credessen.
Non me tormentetz cap.
Vos qu’ac sabetz tot.
Qué voletz que vos diga?, responec eth prince damb votz hereda e cansada.
Qu’a-t-on decidé?
On a decidé que Bonaparte a brulè ses vaissaux, et je crois que nous sommes en train de bruler es notres.
Eth prince Vasili parlaue tostemp guiterosaments, coma un actor que declame eth sòn papèr en ua comèdia plan sabuda.
Ça que la, Anna Pavlovna Scherer, maugrat es sòns quaranta ans, se mostraue plia de coratge e fervor.
Qu’èster afogada s’auie convertit entara dauna en ua vertadèra posicion sociau e enquia e tot, a viatges, sense voler, solet entà non decéber es esperances des que la coneishien, se hège a veir entosiasta.
Eth contengut arridolet que ludie tostemp en ròstre d’Anna Pavlovna, encara que non s’avièsse as traits envielhidi deth sòn ròstre, exprimie, coma enes mainatges mimadi, era permanenta consciéncia deth sòn graciós defècte, que d’eth, ne volie, ne podie, ne trapaue eth besonh de corregir-se.
Ath miei dera convèrsa politica, Anna Pavlovna s’aluguèc:
Ò!, non me parletz d’Austria!
Dilhèu jo non compreni arren, mès me semble qu’Austria non desire era guèrra ne l’a desirat jamès.
Que mos hè traïcion.
Solet Russia li cau sauvar a Euròpa.
Eth nòste benfactor se’n sap pro ben dera sua nauta mission e li serà fidèu: sonque en aquerò fidi.
Ath nòste estimat e bontadós Emperaire li serà confiada era mission mès granosa deth mon e eth ei tan vertuós que Diu non l’abandonarà, pr’amor que se complisque eth sòn naut destin: estronharà era idra dera revòuta, mès terribla encara en èster amiada per aqueth maufactor e assassin.
Nosati solet mos cau redimir era sang deth just… e jo vos demani…
En qui podem fidar?
Anglatèrra damb eth sòn esperit comerciau, non comprenerà ne poirà compréner jamès era sublima nautada morau der Emperaire Alexandre.
Que s’a remit a evacuar Malta.
Vò veir clar e cèrque pertot eth motiu secret des nòsti actes.
Qué an dit de Novosiltsov?…
Arren.
Que non an comprenut, non pòden compréner era abnegacion deth nòste Emperaire, que non vò arren entada eth madeish e ac vò tot entath ben deth mon.
E qué an prometut?
Arren.
E çò que prometeren non ac compliràn!
Prusia a declarat ja que Bonaparte ei invencible e qu’arren pòt hèr Euròpa sancera contra eth…
E jo non creigui ne ua soleta paraula ne de Hartlenberg ne de Haugwitz.
Cette fameuse neutralité prussienne, ce n’est qu’un piège.
Non creigui qu’en Diu e en sublim destin deth nòste gran Emperaire.
Eth sauvarà a Euròpa!…
E aciu s’interrompec còp sec Anna Pavlovna, damb un arridolet ironic, en tot trufar-se’n dera sua pròpia afogadura.
Me pensi, comentèc eth prince arrint, que se vos auessen manat a vos en sòrta deth nòste simpatic Wintzingerode, auríetz arrincat eth consentiment deth rei de Prusia.
Be n’ètz d’eloquenta!
Mès non m’aufritz tè?
Ara madeish!
A prepaus, higec en tot padegar-se de nauèth, aué qu’aurè ena mia casa a dus òmes plan interessants: le vicomte de Montemart, il est allié aux Montmorency par le Rohan.
Ua des mielhores familhes de França.
Qu’ei un des autentics e vertadèrs emigradi.
Ath delà, vierà l’abbé Morio.
Coneishetz ad aguesta ment privilegiada?
A estat recebut per Emperaire.
Lo coneishetz?
Que ne serè encantat, didec eth prince; e higec damb negligéncia, coma s’en aqueth moment se’n brembèsse de quauquarren desparièr, quan precisaments çò qu’anaue a preguntar ère er objècte principau dera sua visita.
Çampar qu’aguest Baron ei un praube òme.
Eth prince Vasili volie entath sòn hilh aqueth nomentament, que i auie un interès particular entà autrejar-l’ac ath Baron a trauèrs dera Emperairitz Maria Fedorovna.
Anna Pavlovna cluquèc a penes es uelhs, hènt veir que ne era ne arrés podie criticar aquerò que compladie ara Emperairitz.
Quan Anna Pavlovna nomentèc ara Emperairitz eth sòn ròstre aqueric era expression prigonda e sincèra d’ua barreja de devocion, estima e tristor, çò que l’arribaue tostemp qu’ena convèrsa se parlaue dera sua protectritz.
Higec que Sa Majestat auie volut mostrar ath baron Funke beaucoup d’estime, e, un còp mès, es sòns uelhs se velèren de tristor.
Eth prince carèc en tot hèr veir indiferéncia.
Anna Pavlovna, damb era sua abiletat de hemna e dauna de Cort e damb era rapiditat dera sua intuicion femenina, volec castigar ath prince per çò qu’auie gausat díder sus ua persona recomandada ara Emperairitz, en tot padegar-lo ath còp.
Mès a propos de votre famille, higec.
Vo’n sabetz qu’era vòsta hilha dès qu’a entrat en societat, ei eth delèri de toti?
Toti que la trapen tan beròia coma eth dia.
Eth Prince s’inclinèc en senhau de respècte e gratitud.
Pensi soent (contunhèc Anna Pavlovna après un brac silenci e apressant-se ath Prince en tot arrir-li trendaments, mostrant-li damb aquerò qu’era convèrsa politica s’auie acabat e que se balhaue ja lòc ara convèrsa intima), pensi soent ena enòrma injustícia que se repartís era felicitat ena vida.
Per qué era fortuna vos a balhat a vos dus hilhs (que non compdi ath mendre, Anatol, que non me shaute), higec damb votz decidida, en tot arroncilhar es celhes, dus hilhs tant excellents?
Sincèraments, vos que les apreciatz mens que nosati, pr’amor que non vo’les meritatz.
E tornèc a arrir damb era sua mès afogada arridalha.
Qué li vam a hèr!
Deishatz-vos de badinades.
Que voi parlar damb vos seriosaments.
Sabetz que sò plan maucontenta deth vòste hilh mendre?
Entre nosati, (e eth sòn ròstre aqueric ua trista expression), se n’a parlat d’eth a Sa Majestat e se vos a planhut a vos…
Eth Prince no responec, mès era, en silenci, lo guardaue damb interès, en tot demorar era responsa.
Eth prince Vasili arroncilhèc leugèraments es celhes.
E qué voletz que hèsca?, didec a tot darrèr.
Ja sabetz qu’è hèt tot çò qu’è podut entà educar-les, e es dus son uns pècs.
Ipolit, aumens, qu’ei un pèc agradiu, e Anatòli, ça que la, un pèc rambalhaire.
Aquerò qu’ei tot; aguesta qu’ei era soleta diferéncia que i a entre es dus, higec, damb un arridolet encara mès imperatiu e ua animositat encara mès estranha, tant que, dissimuladaments, e enes plecs que se mercauen ath torn dera boca campaue claraments quauquarren grossièr e hastigós.
Per qué an hilhs es òmes coma vos?
Que jo sò eth vòste fidèu esclau e ad arrés mès qu’a vos ac posqui cohessar.
Es mèns hilhs que son eth trebuc dera mia vida, era mia crotz.
Jo que m’ac expliqui atau, se qué voletz!, e carèc, exprimint damb ua potèla era sua somission ara crudèu fortuna.
Anna Pavlovna se demorèc cogitosa.
Non auetz pensat bèth còp a maridar ath vòste hilh prodig, a Anatol?
E higec: diden qu’es celibatàries ont la manie des mariages.
Que non ei que senta jo aguesta feblesa, mès qu’è ena mia ment a ua petite personne que non s’ac passe guaire ben damb sa pair, une parente a nous, une princesse Bolkonskaia.
Eth prince Vasili non responec, maugrat que cuelhec era sua prepausa, gràcies ara memòria e rapiditat de comprension pròpies d’òmes de mon, e atau l’ac hec a veir damb un movement de cap.
Ò!, sabetz qu’aguest Anatol me còste quaranta mil robles ar an?, didec sense poder evitar, çampar, eth cors des sòns tristi pensaments.
Dempús carèc de nau.
Qué se passarà laguens de cinc ans s’es causes contunhen coma ara?
Voilà l’avantage d’ètre père.
Ei rica aguesta princessa?
Sa pair ei ric e aganit.
S’està en camp.
Qu’ei eth famós prince Bolkonsky, queigut en desgràcia enes tempsi deth defuntat Emperaire e que cridauen “rei de Prusia”.
Qu’ei un òme fòrça intelligent, mès maniatic e dificil.
La prauve petite est malheureuse comme les pierres.
A un frair que se maridèc recentaments damb Lisa Meinen.
Ei ajudant de camp de Kutuzov e aué vierà en çò de mèn.
Ecoutez, chère Annette, didec eth prince, en tot cuélher de ressabuda era man dera sua interlocutritz e hèr-la baishar incomprensiblaments entà baish.
Arrangez-moi cette afaire e je suis votre plan fidèu esclau a tout jamais.
Era gojata ei de bona familha e rica.
Que non è besonh d’arren mès.
E damb aqueri movements aisits, familhars e graciosi que lo distinguien, cuelhec de nauèth era man dera dauna d’aunor, la punèc e dempús de punar-la l’agitèc en aire un instant e se calèc en fautulh en tot dirigir es sòns uelhs entà un aute lòc.
Attendez, didec Anna Pavlovna.
Aué madeish parlarè damb Lisa, era femme du jeune Bolkonsky.
Dilhèu arribem a un acòrd.
Ce sera dans votre famille que je ferai mon apprentissatge de vieille filie.
Eth salon d’Anna Pavlovna s’anaue aumplint de man en man.
Era nauta societat de Sant Petersburg venguie ada eth, ei a díder, persones de diuèrses edats e caractèrs, mès totes apertientes, plan que òc, ath madeish miei: ère aquiu era hilha deth prince Vasili, era beròia Elena, que venguie a quèrrer a sa pair pr’amor d’amiar-lo ena hèsta que se celebraue ena Ambaishada; ludie un vestit de balh qu’en eth se destacaue er emblèma des daunes d’aunor.
Dempús, era joena princessa Bolkonskaia, coneishuda coma era hemna mès seductritz de Sant Petersburg, maridada er iuèrn passat (ara, per çò dera sua prenhessa, non podie vier enes granes receptions e frequentaue solet es petites cauhades); tanben auie vengut eth prince Ipolit, hilh deth prince Vasili, acompanhat de Mortemart, presentat per eth; e er abat Morio e fòrça d’auti.
Non auetz vist a ma tante o non la coneishetz encara?, preguntaue Anna Pavlovna as convidadi qu’arribauen.
E damb fòrça solemnitat les amiaue dauant d’ua vielheta jargada damb un vestit plan ornat de cintes, qu’auie gessut de ua auta estança tanlèu es convidadi comencèren a arribar.
Anna Pavlovna les ac presentaue, prononciant es sòns nòms e virant doçaments es uelhs dès eth convidat entà ma tante.
Dempús s’aluenhaue.
Toti es nauèth vengudi compliren era ceremònia de saludar ara desconeishuda tia, que per era arrés s’interessaue e que non sentien cap de curiosèr.
Anna Pavlovna, damb aspècte solemne e trist, seguie es salutacions, en tot aprovar-les en silenci.
Ma tante, parlaue a cadun, damb identiques paraules, sus era sua pròpia salut, era der interlocutor, que, gràcies a Diu, estaue mielhor.
Toti es que s’apressauen pr’amor de saludar ara vielha non mostrauen, per educacion, cap de prèssa entà hèr-se enlà e se retirauen damb ua sensacion d’aleujament per auer complit un déuer penible e non tornar en tota era cauhada.
Era joena princessa Bolkonskaia s’auie hèt a vier era sua labor en un petita saca de velot ornada en aur.
Eth sòn polit pòt superior, ombrejat de leugèra pelhaçon, ère, en comparèr as sòns dents, massa cuert, çò que li balhaue ua màger gràcia, madeish en quilhar-se qu’en descéner sus eth pòt inferior.
Coma se passe tostemp damb es hemnes francaments atrasentes, es sòns defèctes (un pòt massa cuert e era boca tostemp miei dubèrta) semblauen èster ua vertadèra e particulara beresa, exclusiua dera sua possessora.
Qu’ère entà toti un plaser guardar ara beròia futura mama, plia de salut e vitalitat, capabla de tier eth sòn estat tant aisidaments.
As vielhs e as joeni engüejadi e caradi les semblaue qu’ath cap de pòc temps de parlar damb era tanben eri aquerien aguestes qualitats.
Quinsevolh que li parlèsse e vedesse en cada paraula eth sòn arridolet alègre e es ludenti dents se considerarie particularaments engenhós aqueth dia.
E atau pensauen toti.
Era menuda princessa, damb pas brac seguit, hec eth torn ara taula damb era sua saca de labor ena man; e, en tot ajustar-se alègraments eth vestit, cuelhec sèti en un divan près deth samovar d’argent, coma se tot çò que hège siguesse une partie de plaisir entada era e entà toti es que l’enrodauen.
J’ai apporté mon ouvrage, didec, daurint era saca e dirigint-se a toti ath madeish temps.
Guardatz, Annette, ne me jouez pas un mauvais tour, higec en tot dirigir- se ara patrona dera casa.
Vous m’avez ecrit que c’etai une toute petite soirée; voiyez comme je suis attifée.
E estenec es braci, pr’amor d’amuishar eth sòn elegant vestit gris, ornat damb dentèles e ajustat jos eth pièch damb ua ampla cinta.
Pavlovna.
Vous sabez, mon mari m’abandone, seguic dident damb eth madeish ton, en tot virar-se de cap a un generau.
Il va se faire tuer.
Dites-moi, pourquoi cette vilaine guèrre?
Se dirigie ara ath prince Vasili, e sense demorar responsa, comencèc a blagar damb era hilha deth prince, era beròia Elena.
Ara seguida dera pichona princessa, entrèc ena sala un joen corporent, gròs, de peus cuerts, mericles, caucetes clares, sivans era mòda dera epòca, cochèr naut d’entèles e frac de color castanha.
Aqueth joen gròs qu’ère eth hilh naturau d’un celèbre dignitari enes tempsi de Catalina II, eth comde Bezujov, que precisaments alavetz ère enes pòrtes dera mòrt en Moscòu.
Encara non auie tengut cap de cargue, e tornaue der estrangèr, a on s’auie educat; per prumèr viatge venguie en ua recepcion.
Anna Pavlovna l’acuelhec, damb era salutacion sauvada entàs òmes de mendre categoria jerarquica, en sòn salon.
Mès, a maugrat dera salutacion hèta coma a ua persona inferiora, en veir entrar a Pierre, eth ròstre d’Anna Pavlovna hec veir era inquietud e eth temor que s’experimente quan un se trape dauant d’ua causa grana e dehòra deth sòn lòc.
Plan que òc, Pierre ère mès corporent que quinsevolh des auti òmes que se trapauen aquiu; mès era cranhença dera anfitriona que se podie costar solet pera intelligenta guardada d’observaire franc e timid ath còp, que lo distinguie des auti convidadi.
Pierre gasulhèc ues paraules inintelligibles e seguic cercant a quauquarrés damb es sòns uelhs.
Arric alègraments en saludar ara menuda princessa coma a ua intima coneishuda e s’apressèc ara tia.
Que non èren en bades es temors d’Anna Pavlovna, pr’amor que Pierre non escotèc qu’eth finau dera frasa dera tia sus era salut de Sa Majestat e s’aluenhèc dera senhora.
Anna Pavlovna, espaurida, l’arturèc, en tot dider-li:
Non coneishetz ar abat Morio?
Ei un òme plan interessant…
Ac credetz atau?…
Mès Pierre cometec ua auta incorreccion.
Abantes non auie atengut ara tia, en tot deishar-la de cornèr; ara entretenguie damb era sua convèrsa ara anfitriona, que li calie complir damb es sues obligacions.
Damb eth cap clin, desseparades es sues longues cames, hège veir a Anna Pavlovna se per qué, sivans eth, es projèctes der abat èren ua quimèra.
Ne parlaram dempús, arric Anna Pavlovna.
E en tot hèr-se enlà deth joen, que non auie era mendre coneishença deth mon, tornèc enes sues ocupacions de mestrèssa: guardar e escotar, prèsta a hèr vier ajuda aquiu a on era convèrsa s’aflaquie.
Coma eth patron d’ua filatura, que, après auer plaçat enes sòns lòcs as obrèrs, camine d’un costat en aute deth sòn talhèr, e vedent a on i a un fus parat o eth bronit insolit e massa fòrt de un aute, les amie de nauèth en soquèr, atau Anna Pavlovna, passejant peth sòn salon, s’apressaue ara en un rondèu massa silenciós, ara en un aute massa charraire, e damb ua soleta paraula, damb un escambi de persones, remetie eth mecanisme dera convèrsa e lo deishaue un aute còp ath sòn ritme regular e corrècte.
Mès, autanplan ath miei d’aguesti suenhs, se notaue eth sòn especiau temor per Pierre.
Non lo deishèc de uelh quan s’apressèc a escotar a Mortemart o quan se filèc de cap ath grop qu’ère er abat.
Aquera cauhada ère era prumera que vedie en Russia Pierre, educat en estrangèr.
Non ignoraue qu’aquiu i ère amassada tota era intellectualitat de Sant Petersburg; e es sòns uelhs, coma es d’un mainatge en ua botiga de jogalhes, anauen d’un costat en aute.
Cranhie pèrder quinsevolh convèrsa apassionanta que i podesse auer.
E en tot campar es segures e esberades expressions enes ròstres des persones aquiu amassades, demoraue enténer en tot moment quauquarren extraordinariaments intelligent.
Fin finau s’apressèc a Morio.
Era convèrsa li semblaue interessanta e se posèc en grop der abat, ara demora de bèra escadença entà exprimir eth sòn pròpi pensament, coma les shaute hèr as joeni.
Era cauhada d’Anna Pavlovna qu’ère ja en marcha.
Es fusi trabalhauen regularaments enes sòns desparièrs lòcs e bronzinauen de contunh.
En tot exceptar a ma tante, qu’ath sòn costat i auie ua senhora de cèrta edat e ròstre prim e plorós, coma dehòra de lòc en aquera ludenta reunion, es convidadi formauen tres grops.
Er abat qu’ère eth centre d’un, compausat d’òmes ena sua majoritat.
En aute, format pes joeni, s’i trapaue era beròia princessa Elena, hilha deth prince Vasili, e era polida e rosada, encara qu’un sinhau grasseta pera sua edat, princessa Bolkonskaia.
E eth tercèr grop ère format per Mortemart e Anna Pavlovna.
Eth vescomte ère òme joen e atrasent, de fisomia e manères agradiues; sense cap de dobte se consideraue ua celebritat, encara que pera bona educacion permetie modèstaments qu’era societat que se trapaue podesse profitar-se’n d’eth.
Qu’ère evident qu’Anna Pavlovna l’aufrie as sòns convidadi.
Coma un bon maitre d’hotel mos servís coma plat extraordinari e esquist aqueth tròç de carn qu’arrés se’l minjarie se lo trapèsse en ua codina lorda, atau, aquera net, Anna Pavlovna “mestraue” as sòns convidadi (prumèr ath vescomte, e dempús ar abat) coma un minjar rafinat e extraordinari.
En grop de Mortemart se parlèc de seguit der assassinat deth duc d’Enghien.
Eth vescomte tenguie qu’eth duc auie estat victima dera sua pròpia magnanimitat e que la colèra de Bonaparte aubedie a causes especiaus.
A!, voyons.
Contez-nous celà, vicomte.
Eth vescomte s’inclinèc en senhau d’aubediéncia e arric cortesaments.
Anna Pavlovna hec rondèu ath torn deth vescomte e convidèc a cadun a escotar-lo.
Le vicomte a eté personnellement connu de Montseigneur, gasulhèc, a un, Anna Pavlovna.
Le vicomte est un parfait conteur, li didec a un aute.
Comme on voit ; l’homme dera bonne compangie!, l’assegurèc a un tresau.
E atau, eth vescomte siguec mestrat as presents en aspècte mès elegant e vantaire entada eth, coma un roast beef en sièta cauda, acompanhat de verdugalhs.
Eth vescomte, prèst a començar era sua istòria, arrie cortés.
Era princessa Elena arrie, se lheuèc damb eth madeish invariable arridolet de hemna plan beròia qu’auie entrat en salon.
Damb eth leugèr carrinclar deth vestit de balh, blanc, ornat de velot; ludent pera blancor des espatles, era lusor des peus e diamants, s’auancèc entre es òmes que li daurien eth pas, dreta, sense guardar a degun mès arrint a toti, coma se regalèsse eth dret a admirar era beresa dera sua portadura, des sòns braci viradi, des escòts d’espatla e pièch (sivans era mòda dera epòca).
S’apressèc entà Anna Pavlovna tau que s’amièsse damb era tot er esplendor dera hèsta.
Quelle belle personne!
Comentauen toti es que la vedien.
E eth vescomte, coma impressionat per quauquarren extraordinari, secodic es espatles e baishèc es uelhs tant que era se seiguie ath dauant e l’illuminaue damb et sòn immudable arridolet.
Era princessa apuèc ena tauleta eth braç nud e non vedec de besonh díder ua soleta paraula.
Lo guardaue arridolenta, demorant.
Pendent tota era narracion s’estèc dreta, guardant, ja eth braç nud, ja eth pitrau encara mès polit sus eth quau ludie eth colar de diamants; a viatges apraiaue es plecs deth vestit e, quan era narracion impressionaue as auditors, guardaue a Anna Pavlovna e cuelhie era madeisha expression qu’era dauna d’aunor, entà tornar de seguit ara sua pròpia cauma e ara sua beròia arridalha.
Darrèr d’Elena s’apressèc tanben era joena princessa, en tot abandonar era taula deth tè.
Attendez-moi, je vais prendre mon ouvrage, didec.
Apportez-moi mon reticule.
Arridolenta e parlant damb toti, era princessa hec cambiar de lòc as auti e s’acomodèc alègraments.
Eth prince Ipolit, que l’auie portat era saca, apressèc fòrça eth sòn fautulh e se seiguec ath cant dera joena.
Le charmant Hippolyte cridaue era atencion pera extraordinaria retirada damb era sua fraia e, mès que mès, perque, maugrat aguesta retirada, ère estonadaments lèg.
Es sòns traits qu’èren es madeishi qu’es dera sua fraia; mès tant qu’en era èren illuminadi peth sòn arridolet alègre, satisfèt, joen, invariable, e pera beresa classica deth còs, en frair, ça que la, eth madeish ròstre ère coma escurit pera pegaria e exprimie tostemp ua mala encolia presumptuosa; eth sòn còs ère prim e fèble.
Es uelhs, eth nas e era boca semblauen arropidi en ua indefinida potèla d’engüeg, e es sòns braci e cames jamès campauen ena sua posicion naturau.
Ce n’est pas un histoire de revenants?, didec, en tot sèir-se ath cant dera princessa e hèr-se a vier de seguit enes uelhs es lunetes, coma se non podesse parlar sense aguest esturment.
Mais non mon chair, didec eth narrador, estonat e arroncilhant es espatles.
Per çò dera seguretat que parlaue, arrés podec compréner se çò qu’auie dit ère plan intelligent o ua solemna pegaria.
Vestie frac verd escur, damb cauceta de color cuisse de nymphe effrayée, sivans era sua pròpia frasa, miches de seda e sabates de fivèla.
Le vicomte condèc damb fòrça gràcia era anecdòta alavetz de mòda: eth duc d’Enghien s’auie filat secretaments de cap a París pr’amor de trapar-se damb mademoiselle George, e ena casa dera senhora coïncidic damb Bonaparte, que tanben gaudie des favors dera famosa actritz.
En aquera escadença, Napoleon, per edart, qu’auie patit un estavaniment d’aqueri que li solien arribar, çò que lo metec a mans deth duc, mès aguest non se n’auie profitat dera situacion e, plan per aguesta amabilitat, Bonaparte se resvengèc, en tot condemnar-lo a morir.
Eth raconde resultaue divertit e interessant, sustot en aquera part que se hège allusion ar encontre d’ambdús rivaus; es daunes semblèren esmoigudes.
Charmant, gasulhèc era petita princessa, en tot arturar-se ena sua labor e amuishar atau qu’er interès e er encantament deth raconde l’empachauen contunhar.
Eth vescomte aprecièc aquera silenciosa laudança e, arrint arregraït, contunhèc.
Mès en aqueth moment, Anna Pavlovna, que guardaue tostemp ath, entada era, temible Pierre, en veir qu’ère ara parlant arderosaments e damb votz massa fòrta damb er abat, decidic vier en ajuda d’aqueth punt menaçat.
Plan, Pierre auie artenhut establir convèrsa damb er abat sus er equilibri politic, e er abat, visiblaments interessat pera sincèra afogadura deth joen, l’expausaue era sua idia favorita.
Escotauen e parlauen entre eri damb massa animacion e espontaneïtat e ère aquerò çò que non shautèc a Anna Pavlovna.
Es mejans son er equilibri europèu e eth droi de gens, didie er abat.
Qu’ei pro qu’un estat tan poderós coma Russia, tengut enquia ara coma barbar, se cale desinteressadaments ath cap d’aguesta aliança, qu’era sua fin ei sauvar er equilibri d’Euròpa, e sauvarà eth mon!
E com traparà tau equilibri?, comencèc a díder Pierre.
Mès en aqueth moment s’apressèc Anna Pavlovna que, guardant sevèraments a Pierre, preguntèc ar italian se com l’anaue eth clima de Sant Petersburgo.
Era fesomia der italian se mudèc de ressabuda: cuelhec era expression faussaments caramelizada, afabla e atentiua que, çampar, l’ère de costum en conversar damb es daunes.
Que sò tant impressionat pera espiritualitat e cultura d’aguesta societat, e mès que mès dera sua part femenina, qu’en era è auut er aunor d’èster recebut, qu’encara non è auut eth temps de pensar en clima, repliquèc.
Anna Pavlovna, sense deishar ja ar abat e a Pierre, pr’amor d’auer-les sus era sua vigilància, les hec a vier entath grop comun.
En aqueth moment un nau convidat entrèc en salon.
Se tractaue deth joen prince Andrei Bolkonsky, marit dera petita princessa.
Eth prince Bolkonsky ère un joen de talha mejana, plan beròi, de ròstre energic, traits secs e plan accentuats.
Tot en eth qu’ère un viu contrast damb era sua petita esposa, plia de vida, dès era sua guardada fatigada e engüejada enquiath sòn pas lent e unifòrme.
De toti aqueri ròstres, eth que li costaue mès tedi, çampar, ère eth dera sua beròia esposa.
Se hec enlà d’era damb ua potèla qu’enlaidie eth sòn polit ròstre, punèc era man d’Anna Pavlovna e miei clucant es uelhs guardèc as auti.
Vous vous enrolez pour la guèrre, mon prince?, li preguntèc Anna Pavlovna.
Et Lise, votre femme?
Vierà en camp.
Non vos semble un pecat privar-mos dera preséncia dera vòsta beròia esposa?
André, didec Lisa, parlant ath sòn marit damb eth madeish ton afectuós que se dirigie as estranhs, se sabesses quina istòria mos a condat eth vescomte sus mademoiselle George e Bonaparte!
Eth prince Andrei cluquèc es uelhs e se hec enlà.
Pierre, que dès era entrada deth prince Andrei non l’auie deishat de uelh, s’apressèc e lo cuelhec deth braç.
Eth prince, sense virar-se, arroncilhèc eth ròstre en ua potèla qu’exprimie maucontentament entà qui lo tenguie deth braç, mès en veir eth ròstre arridolent de Pierre li corresponec damb un arridolet inesperadaments bontadós e agradiu.
Com?, tanben tu en gran mon?…li didec.
Me’n sabia que vieríetz, contestèc Pierre; e higec en votz baisha, pr’amor de non desengustar ath vescomte que seguie damb era sua narracion: Vierè en çò vòste entà sopar.
Posqui?
Non, que non pòs, didec eth price Andrei, arrint e sarrant-li era man, entà hèr-li veir qu’aquerò non se preguntaue.
Volie híger quauquarren, mès en aqueth instant eth prince Vasili se lheuèc damb era sua hilha e es òmes se meteren de pès pr’amor de deishar-les pas.
Me desencusaratz, estimat vescomte, didec eth prince Vasili ath francés, en tot tirassar-lo corauments dera manja entara cagira pr’amor de qué non se lheuèsse.
Aguesta malerosa hèsta der ambaishador me prive d’un plaser e l’interromp, e en tot virar-se entà Anna Pavlovna: me hè dò abandonar tant agradiua cauhada.
Era sua hilha, era princessa Elena, tient-se a penes era coa deth vestit, s’esguitlèc entre es cagires e un arridolet miralhèc encara mès eth sòn beròi ròstre.
Quan passèc per dauant de Pierre e virant-se entà Anna Pavlovna, didec:
Adondatz-me ad aguest os.
Hè ja un mes que s’està damb jo e ei eth prumèr còp que lo veigui en societat; arren ei mès de besonh entà un joen qu’era companhia de hemnes intelligentes.
Anna Pavlovna, arrint, prometec ocupar-se de Pierre, que, coma era sabie, ère parent deth prince Vasili pera linha pairau.
Era senhora de mejana edat seiguda ath cant de ma tante se lheuèc ara prèssa e venguec ar encontre deth prince Vasili, en tot artenher-lo en vestibul.
Eth sòn ròstre non exprimie ara era simulacion d’un interès inexistent: aqueth ròstre bontadós, qu’en eth auien deishat tralha es lèrmes, hège veir solet inquietud e temor.
Prince, se qué me didetz deth mèn Boris?, li preguntèc tanlèu se trapèc apròp (prononciaue Boris damb un accent especiau sus era o), que non posqui estar-me mès temps en Sant Petersburg.
Didetz-me quines naues li posqui hèr a vier ath mèn praube hilh.
Encara qu’eth prince Vasili l’escotaue de mau voler, lèu damb descortesia, balhant mòstres d’impaciéncia, era senhora l’arrie damb trendesa e d’ua manèra esmoventa.
Lo tenguie deth braç, coma entà evitar que se n’anèsse.
Credetz-ne que harè tot çò de possible, princessa, responec eth prince Vasili, mès que m’ei de mau hèr demanar-l’ac ar Emperaire; vos conselharia que vos dirigíssetz a Rumiantsev a trauèrs deth prince Golitsin; aquerò que serie çò de mès sensat.
Era senhora de mejana edat ère era princessa Drubetskaia, apertienta a ua des mielhores familhes de Russia, mès qu’ère prauba, s’estaue retirada dera societat, de fòrça temps a, e auie perdut es sues ancianes amistats.
Auie acodit en aquera escadença sonque entà obtier un nomentament ena Garda entath sòn solet hilh.
Sonque damb era fin de trapar ath prince Vasili hec er esfòrç d’assistir ena cauhada d’Anna Pavlovna, e solet per açò auie seguit d’aurelha era istòria deth vescomte.
S’espauric en enténer es paraules deth prince.
Eth sòn ròstre, beròi en d’auti tempsi, miralhèc era colèra per un instant; mès que non se tardèc guaire.
Un còp mès arric e tenguec damb mès fòrça eth braç deth prince.
Escotatz, prince, li didec, jamès vos sò demanat arren, ne tornarè a demanar-vos arren mès; que non vos sò rebrembat era amistat que vos autregèc eth mèn pair.
Mès ara, en nòm de Diu, vos conjuri tà qu’ac hescatz peth mèn hilh e vos considerarè eth mèn benfactor, higec ara prèssa.
Non, non vos emmalicietz, prometetz-m’ac.
Que me sò dirigit ja a Golitsin e s’a remit.
Soyez le bon enfant que vous avez eté, acabèc, en tot esdegar-se entà arrir, tant qu’es sòns uelhs s’aumplien de lèrmes.
Era influéncia en mon qu’ei un capitau que mos cau susvelhar entà que non se’n vage des nòstes mans.
Ac sabie pro ben eth prince Vasili e comprenie que s’intercedie a favor de toti es que l’ac sollicitauen vierie a non sollicitar arren entada eth.
Aquerò lo forçaue a tier solet de man en man era sua influéncia.
Mès en cas dera princessa Drubestkaia, après era darrèra exortacion, sentec coma un remors de consciéncia.
L’auie rebrembat era vertat: es sòns prumèri passi ena carrèra les ac deuie ath pair d’aquera dauna.
Ath delà d’açò, endonviaue ena sua manèra d’actuar qu’ère ua d’aguestes hemnes, mès que mès se son mairs, que quan s’encabòrnien en quauquarren non hèn enlà era sua idia enquia que la ven realizada e, en cas contrari, son prèstes a tornar ara carga cada dia e en totes es ocasións, en tot arténher a costar scènes.
Aguesta darrèra consideracion lo hec trantalhar.
Chère Anna Mijailovna, didec damb era sua acostumada familiaritat e damb un cèrt tedi ena votz, que m’ei lèu impossible hèr çò que me demanatz, mès entà mostrar se guaire vos estimi e eth respècte que sauvi ara memòria tostemp viua deth vòste pair, harè çò d’impossible.
Eth vòste hilh passarà ara Garda.
Balhatz- me era man.
Ètz contenta?
Amic mèn, eth mèn benfactor!
Que non demoraua ua auta causa de vos, sabent era vòsta bontat (eth prince sagèc de partir).
Demoratz, dues paraules…une foix passé aux Gardes… se posèc un instant; vos qu’auetz bones relacions damb Mijail Ilarionovic Kutuzov dès que siguec nomentat comandant en cap dera Armada.
Recomatz-li a Boris coma ajudant de camp.
Alavetz estarè tranquilla e…
Eth prince Vasili arric.
Aquerò non vos ac prometi.
Ignoratz se com assètgen a Kutuzov dès que siguec nomentat comandant en cap dera Armada.
Qu’eth m’a dit que totes es daunes de Moscòu s’an confabulat entà balhar-li es sòns hilhs coma ajudants de camp.
Prometetz-m’ac; non vos deisharè partir, eth mèn estimat benfactor.
Papa, repetic damb eth madeish ton era bèra hilha, que vieram tard.
Plan, au revoir, adishatz.
Ja vedetz…
Alavetz, haratz era recomanacion ar Emperaire deman madeish?
Plan que òc.
Mès çò de Kutuzov non vos ac prometi.
Non, prometetz-m’ac, prometetz-m’ac, Vasili, didec ja ena sua esquia Anna Mijailovna damb un arridolet de joena catarineta que li deuec èster abituau en d’auti tempsi mès qu’ara non ère cossent damb eth sòn ròstre fatigat.
Desbrembaue evidentaments era sua edat e metie en jòc, per costum, toti es sòns ancians recorsi femenins.
A penes gessec eth prince, eth sòn ròstre cuelhec era madeisha expression hereda e simulada d’abantes.
Tornèc entath rondèu a on eth vescomte contunhaue es sues narracions, e simulèc de nauèth que l’escotaue, demorant era escadença entà anar-se’n, donques qu’eth motiu dera sua visita ja ère complit.
Anna Pavlovna didie:
E Qué pensatz d’aguesta darrèra comèdia du sacré de Milan?
Et la novelle comedie des peuples de Genes et de Lucques, qui viennent presenter leur voeux a M. Bonaparte?
M. Bonaparte assis sus un trone, e exauçant les voeux des nations!
Adorable!
Non, mais c’est a en devenir folle!
On dirait que le monde entier a perdu era tete.
Eth prince Andrei arric ironic, guardant fixaments a Anna Pavlovna.
On dit qu’il a eté tres beau en prononçant ces paroles, higec; e les repetic en italian: “Dio me la donna, guai a qui la tocca”.
J’espère enfin, seguic Anna Pavlovna, que ça a eté la goutte d’eau que ferà deborder le verre.
Les souverains ne peuvent plus supporter cet homme, qui menace tout.
Les souverains?
Je ne parle pas de la Russie, didec desolat e educadaments eth vescomte.
Les souverians, madame!
Qu’ont-ils fait pour Louis XVI, pour la reine, pour madame Elisabeth?
Rien, seguic en tot encoratjar-se.
E croyez-moi ils subissen la punition pour leur trahison de la cause des Borbons.
Les souverains?
Ils envoient des ambassadeurs complimenter l’usurpateur.
E damb ua alendada de mensprètz cambièc era postura.
Eth prince Ipolit, que ja hège temps qu’observaue ath vescomte a trauèrs des sues lunetes, se virèc en aguest instant entara petita princessa e li demanèc ua agulha, entà mostrar-li, diboishant sus era taula, er escut des Condé.
Grèuments, l’anèc explicant aqueth escut, coma s’era l’ac auesse demanat.
Baton de gueules, engrelé de gueules d’azur; maison Condé, didec.
Era princessa escotaue arrint.
Se Bonaparte seguís un an mès en tron de França, (gessec eth vescomte damb er aspècte d’un òme que non escote as auti, senon que, en un ahèr que coneish mielhor qu’arrés e seguís solet eth cors des sues idies), es causes vieràn massa luenh.
Damb era intriga, era violéncia, eth despatriament, es execusions, era societat (parli dera bona societat francesa) demorarà esbauçada entà tostemp, e alavetz…
Quilhèc es espatles e dauric es braci.
Pierre volec díder quauquarren, pr’amor qu’era convèrsa l’interessaue, mès era susvelhanta Anna Pavlovna l’ac empedic.
Er emperaire Alexandre, didec damb era tristor que tostemp acompanhaue es sues paraules quan parlaue dera familha imperiau, a declarat que deisharà qu’es francesi alisten era sua forma de govèrn e jo pensi que sens cap de dobte tota era nacion, desliurada der usurpaire, se lançarà enes braci deth rei legitim, higec, procurant èster amable damb er emigrat realista.
Qu’ac dobti, didec eth prince Andrei.
Monsieur le vicomte cre, e damb tota era rason, qu’es causes an arribat ja massa luenh.
Me pensi que serà de mau hèr tornar entath passat.
Pierre.
Ara qu’ei dificil conéisher era opinion sociau de França.
Bonaparte l’a dit, repoteguèc eth prince Andrei damb un arridolet.
Qu’ère evident qu’eth vescomte non li shautaue e, encara que non lo guardèsse, es sues paraules anauen dirigides ada eth).
Ils n’en ont pas voulu; je les ai ouvert mes antichambres, ils se sont precipité en foule…” Je ne sais pas a quel point il a eu le droit de le dire.
Aucun, responec eth vescomte.
Après er assassinat deth duc enquia es òmes mès parciaus deishèren de veir en eth a un eròi.
Si meme s’a eté un heros pour certains gents, contunhèc, en tot virar-se de cap a Anna Pavlovna, depuis l’assassinat du duc il y a un martyr de plus dans le ciel, un heros de moins sus era terre.
Encara non auie auut temps Anna Pavlovna e es auti d’apreciar damb un arridolet es paraules deth vescomte quan Pierre hec irrupcion de nauèth ena convèrsa.
Anna Pavlovna, autanplan prevedent qu’eth joen anaue a díder quauquarren incorrècte ja non podec detier-lo.
Era execucion deth duc Enghien, didec Pierre, qu’ère un besonh d’Estat; a on jo veigui granor d’amna ei precisaments en hèt de qué Napoleon non age auut era cranhença de cargar, eth solet, damb tota era responsabilitat.
Dieu!
Mon Dieu!, gasulhèc espaurida Anna Pavlovna.
A!, Ò!, sorrisclèren diuèrses votzes.
Eth vescomte se limitèc a arroncilhar es espatles.
Pierre guardaue trionfauments as auditors per dessús des sues lunetes.
Que digui aquerò, seguic damb desesperada decision, pr’amor qu’es Borbons an hujut dera revolucion en tot deishar ath pòble autrejat ara anarquia; sonque Napoleon sabec compréner era revolucion e vencer-la.
Per aquerò, e peth ben comun, non podie posar-se dauant dera vida d’un solet òme.
Non voletz passar en aguesta auta taula?
Didec Anna Pavlovna.
Mès, sense respóner, Pierre contunhèc eth sòn discurs, cada viatge mès alugat.
Que non ac podie hèr.
Eth pòble li balhèc eth poder entà que lo desliurèsse des Borbons e perque vedie en eth a un gran òme.
Era revolucion siguec ua grana entrepresa, contunhèc Pierre, en tot hèr veir damb aguesti concèptes audaciosi e provocadors era sua extrèma joenesa e eth desir d’exprimir çò de mès lèu possible tot çò que pensaue.
Era revolucion e eth regicidi ua grana entrepresa?…
Dempús d’aquerò…
Contrat social!, didec, damb un tranquil arridolet, eth vescomte.
Que non parli deth regicidi.
Parli des idies.
Plan que òc, que sigueren excèssi.
Mès era revolucion que non ei solet aquerò.
Çò d’important son es drets der òme, era desaparicion des prejudicis, era egaletat des ciutadans.
E Napoleon a sauvat integrauments aguestes idies.
Libertat e egalitat (didec menspredosaments eth vescomte coma se se decidisse ara fin a demostrar ath joen era simplicitat des sues paraules), que son paraules retronantes, en entredit dès hè ja fòrça temps.
Qui non estime era egalitat e era libertat?
Eth nòste Salvador predicaue era libertat e era egalitat.
Qu’ei que dempús dera revolucion es òmes son mès erosi?
Ath contrari.
Nosati volíem era libertat e Bonaparte l’a esbauçada.
Eth prince Andrei guardaue arridolent, ara a Pierre, ara ath vescomte, ara ara patrona dera casa.
Ara prumeria, Anna Pavlovna, a maugrat des sòns costums sociaus, se demorèc espaurida dauant es escometudes de Pierre, mès quan vedec qu’a despièch d’aguestes sacrilègues paraules eth vescomte non s’emmaliciaue, e quan se convencèc de qué non ère possible modificar çò que s’auie dit, cuelhec vams e decidic hèr front comun damb eth vescomte e atacar a Pierre.
Mais, mon cher monsieur Pierre, didec, com cridatz gran, a un òme qu’a hèt aucir ath duc, non ja coma duc, senon coma ua persona, sense cap de colpa e sense anar per justícia?
Jo li preguntaria, higec eth vescomte, se com explique monsiuer eth 18 de Brumario.
Non ei, dilhèu, ua enganha?
C’est un escamotatge qui ne ressemble nullement a la manière d’agir d’un grand homme.
E es presoèrs d’Africa que ordenèc aucir?, didec era petita princessa.
C’est un roturier, vous aurez beau dire, sentencièc eth prince Ipolit.
Pierre non sabie a qui respóner, guardaue a toti arrint.
Mès eth sòn arridolet non ère madeish qu’es des auti òmes, que se hon damb quauquarren desparièr der arrir.
Ath contrari, quan eth arrie, despareishie era expression seriosa e un shinhau forena deth sòn ròstre en tot balhar lòc a un aute arridolet mainadenc e bontadós, dilhèu un shinhau ingenú, que semblaue demanar perdon.
Eth vescomte, que lo vedie per prumèr còp, comprenec qu’aqueth jacobin non ère tan terrible coma es sues paraules.
Toti sauvauen silenci.
Com voletz que vos respona a toti ar ensems, comentèc eth prince Andrei.
Ath delà, enes actes d’un òme d’Estat mos cau diferenciar es der òme privat, es de cap militar e es der Emperaire.
Atau m’ac semble a jo.
Plan que òc, plan que òc, didec Pierre, en tot alegrar-se’n dera ajuda prestada.
Non se pòt remir, contunhèc eth prince Andrei, que Napoleon, coma òme, siguec plan gran en pònt d’Arcola e en espitau de Jaffa, a on sarrèc era man des empestadi, mès… que i a d’auti actes que dificilaments se pòden justificar.
Eth prince Andrei, qu’evidentaments volie adocir es impertinéncies de Pierre, se lheuèc entà gésser e hec un senhau ara sua esposa.
Alavetz, eth prince Ipolit se botèc de pès, arturèc a toti, les demanèc damb un gèst que se seiguessen e didec:
A!, aujourd’hui on m’a raconté une charmante anecdote moscovite; il faut que je vous en regale.
Vous m’excusez, vicomte, il faut que je la raconte en russe.
Autrement on ne sentira pas le sel de l’histoire.
E eth prince Ipolit se metec a parlar en rus, damb er accent des francesi qu’an demorat un an en Russia.
E autanta ère era vivacitat e insisténcia que demanaue atencion que toti s’arturèren.
En Moscòu i é ua senhora plan aganida, une dame.
L’auien de seguir dus valets de pied darrèr era carròça, e andús de bona estatura; atau li shautaue.
Tanben auie ua femme de chambre encara mès nauta.
Didec…
Aciu eth prince Ipolit se parèc a pensar; se vedie que se trapaue damb trebucs.
Eth prince Ipolit s’estarnèc en aguest moment en ua arridalhada abantes qu’es sòns auditors trapèssen motius entà arrir-se’n, çò que costèc ua impression desfavorabla entath narrador.
A maugrat de tot, quauques persones, entre eres era senhora d’edat e Anna Pavlovna, arriren.
Gessec era dauna.
Es sòns peus longui s’esperluèren…
Non se podec tier mès e acabèc damb arridalhades convulsades:
E toti s’en saberen…
Atau acabèc era anecdòta.
E encara qu’arrés comprenie eth perqué l’auie de condar precisaments en rus, Anna Pavlovna e es auti aprecièren eth tacte mondan deth prince Ipolit, que botèc un finau agradiu as desagradiues e pòc amables opinions de Pierre.
Es convèrses dempús era anecdòta, quedèren en brèus e desparièrs comentaris sus eth balh o espectacle passat e futur, e sus eth lòc e dia que tornarien a trapar-se.
Es convidadi comencèren a retirar-se, en tot arregraïr a Anna Pavlovna la charmante soirée.
Pierre ère maladreit, gròs, d’ua estatura superior ara normau, ample, damb enòrmes mans ròies; que non sabie entrar en un salon e mens encara gésser d’eth, non sabie díder ues paraules especiauments amables abantes de dider-se adiu.
Ath delà, ère distrèt.
En lheuar-se cuelhec, en tot confoner-lo damb eth sòn chapèu, er emplumat tricòrni d’un generau e lo tenguec, tirassant des plumes, enquia qu’eth sòn patron li demanèc que l’ac entornèsse.
Mès aguestes distraccions e eth non saber se com entrar en un salon ne comportar-se en eth, qu’èren compensadi en Pierre pera sua expression de bontat, simplicitat e modèstia.
Anna Pavlovna se virèc entada eth pr’amor d’exprimir-li damb cristiana doçor eth sòn perdon pes opinions exprimides e li didec adiu dident:
Pierre non badèc boca, s’inclinèc e amuishèc a toti eth sòn arridolet que non volie díder arren, o dilhèu exprimie que “es opinions son opinions, mès toti vedetz que sò un excellent e simpatic gojat”.
E toti, autanplan Anna Pavlovna, ac compreneren enquia e tot contra era sua volentat.
Eth prince Andrei gessec en vestibul.
Tant qu’aufrie era esquia ath lacai que li botaue era capa, seguie d’aurelha damb indiferéncia es badinades dera sua hemna e eth prince Ipolit, que tanben gessien.
Eth prince Ipolit ère ath cant dera polida princessa prenhs e la guardaue tu per tu a trauèrs des sues lunetes.
C’est arreté, higec en votz baisha.
Anna Pavlovna auie artenhut a parlar damb Lisa deth sòn projècte de maridatge entre Anatòl e era cunhada dera petita princessa.
Que compdi damb vos, estimada, didec Anna Pavlovna tanben en votz baisha.
Escriuetz-li e ja me dideràtz comment le père envisagera la chose.
Au revoire, e abandonèc eth vestibul.
Eth prince Ipolit s’apressèc ara petita princessa, e en tot inclinar eth ròstre près d’era, gasulhèc quauques paraules.
Dus lacais, eth sòn e eth dera princessa, demorauen damb un abric e un chal, a que venguessen de parlar e escotauen era convèrsa en francés, incomprensible entada eri, coma se la comprenessen, mès sense voler demostrà’c.
Coma tostemp, era princessa parlaue sense deishar d’arrir e escotaue arrint.
Sò content de non auer anat ena hèsta der Ambaishador, didie eth prince Ipolit.
Son plan engüegiues…
Polida cauhada, vertat?
Diden qu’eth balh resultarà preciós, repliquèc era princessa en tot lheuar eth sòn pòt superior leugèraments ombrejat peth pelhasson.
Que i seràn es daunes mès beròies dera societat.
Que non totes, non totes, pr’amor que vos non i seratz, didec eth prince Ipolit, arrint alègraments; dempús, cuelhent eth chal des mans deth lacai, l’ac botèc eth madeish ara princessa.
Per distraccion o de bon voler (arrés ac podie saber) alonguèc pendent un temps aqueth gèst, sense retirar es sues mans, dempús de botar-li eth chal: que semblaue que l’abraçaue.
Era princessa se hec enlà graciosaments sense deishar d’arrir, se virèc e guardèc ath sòn marit.
Eth prince Andrei qu’auie es sòns uelhs cargadi: semblaue cansat e somnolent.
Ja ètz prèsta?, preguntèc ara sua hemna, en tot entornejar-la totafèt damb era sua guardada.
Eth prince Ipolit se botèc ara prèssa er abric, que sivans era mòda d’alavetz l’arribaue enquias talons, en tot endrabar-lo, e baishèc ath mès córrer era escala, darrèr dera princessa, qu’un lacai ajudaue a pujar en coche.
Era princessa, recuelhent eth sòn vestit, se perdec ena escurina dera carròça; eth sòn marit s’ajustèc eth sabre.
Eth prince Ipolit, damb era desencusa d’ajudar, shordaue a toti.
Te demori, Pierre, higec dempús, era madeisha votz mès afabla e corau.
Eth menaire tirassèc es regnes e eth car se metec en movement.
Eth prince Ipolit arrie convusiuaments en portau tant que demoraue ath vescomte, que l’auie prometut amiar- lo en çò de sòn.
E bien, mon cher, votre petite princesse est tres bien, tres bien, didec eth vescomte en tot acomodar-se en coche.
Mais tres bien, e se punèc era punta des dits.
Et tout a fet française.
Ipolit alendèc e se metec a arrir.
Et savez-vous que vous est terrible avec voste petit air inconscient, seguic eth vescomte.
Je plain le prauve marit, ce petit oficier, qui se donne des airs de prince regnant.
Ipolit tornèc a alendar e didec sense deishar d’arrir:
Eth vous disiez que les dames russes ne valaint pas les dames françaises.
Pierre, qu’auie arribat eth prumèr, entrèc en burèu deth prince Andrei coma persona de confiança e de seguit, coma n’auie eth costum, s’estirèc en divan, cuelhec dera estatgèra eth prumèr libre que li venguec ena man (èren es Comentaris de Cesar), lo dauric pera mitat e, apuant-se enes codes, se calèc a liéger.
Qué as hèt damb mademoiselle Scherer?
Solide que vierà malauta de vertat!, didec eth prince Andrei, en tot entrar en burèu ath còp que heregaue es sues mans blanques e delicades.
Pierre se virèc de manèra tan brusca que hec carrinclar eth divan; campèc alègraments ath prince Andrei, arric e botgèc era man.
Non; er abat ère plan interessant, mès que non compren es causes coma cau…
Me pensi qu’era patz perpetua ei possibla, mès sabi pas se com ac díder… en tot cas, non damb er equilibri politic…
Qu’ère evident qu’ath prince Andrei non l’interessaue guaire aquera convèrsa abstracta.
Mon cher, que non se pòt díder tostemp e pertot çò qu’un pense.
Plan, as decidit quauquarren?
Entraràs ena cavalaria o seràs diplomatic?, preguntèc eth prince après un moment de silenci.
Pierre se seiguec en divan, sus es sues cames doblegades.
Podetz creir qu’encara non me’n sai: deguna des dues causes me shaute.
Mès te calerà decidir per quauquarren.
Ta pair ac demore.
Pierre auie estat enviat ar estrangèr tàs dètz ans, acompanhat d’un abat coma preceptor, aquiu s’estèc enquias vint; e ara sua tornada en Moscòu, sa pair licencièc ar abat e li didec ath joen: “Ara vete’n entà Sant Petersburg, guarda ben e alista: qu’ac acceptarè tot; aciu qu’as ua carta entath prince Vasili e sòs; escriu-me peth menut e t’ajudarè en çò que sigue”.
Pierre amiaue tres mesi alistant carrèra, mès que non se decidie per deguna.
D’aguesta causida li parlaue ara eth prince Andrei.
Pierre se passèc era man peth front.
Mès solide deu èster masson, didec en tot referir-se ar abat dera cauhada.
Tot aquerò que son quimères, lo talhèc de nauèth eth prince Andrei.
As estat ena cavalaria?
Eth prince Andrei se limitèc a arroncilhar es espatles dauant es mainadenques paraules de Pierre; li volie hèr a compréner qu’a ua tau pegaria non se podie respòner.
En realitat qu’ère de mau hèr respòner de ua auta manèra a tant ingenua opinion.
Se toti hessen es guèrres solet per conviccion, que non i aurie guèrres.
E aquerò serie formidable!, higec Pierre.
Eth prince Andrei arric.
Òc, qu’ei possible que siguesse formidable, mès non se passarà jamès…
Didetz-me, preguntèc Pierre, per qué vatz ara guèrra?
Per qué?
Sabi pas.
Qu’ei de besonh.
Ena estança pròcha s’entenec ua heregada de ròba femenina.
Eth prince Andrei s’espauric coma se venguesse de desvelhar-se e eth sòn ròstre cuelhec era expression qu’auie ena casa d’Anna Pavlovna.
Pierre treiguec es cames deth divan.
Era princessa entrèc en burèu.
Ara amiaue un vestit de casa, fresc, mès autant elegant coma er aute.
Eth prince Andrei se lheuèc e l’apressèc cortesaments un fautulh.
Era princessa parlèc, coma tostemp, en francés, tant que s’acomodaue diligenta e ara prèssa en fautulh.
Me demani soent se per qué non s’aurà maridat Annette.
Be ne son de pècs toti es òmes, messieurs, per non auer-se maridat damb era!
Desencusatz-me, mès que non auetz ne idia des hemnes…
Quina afogadura auetz vos damb es discussions, monsieur Pierre!
Òc, e autanplan damb eth vòste marit non hèsqui que discutir.
Que non compreni eth sòn vam d’anar entara guèrra, didec Pierre en tot dirigir-se ara princessa sense cap trebuc (tau que se passe de contunh damb es òmes joeni quan parlen damb ua hemna madeish joena).
Era princessa s’aluguèc.
Es paraules de Pierre, evidentaments, la tocauen en çò de mès viu.
Jo me demani çò de madeish, didec.
Non posqui compréner se per qué es òmes son incapables de víuer sense guèrra.
E per qué nosates, es hemnes, non volem arren ne auem besonh d’arren?
Plan, donc, jutjatz vos madeish; jo tostemp l’ac digui…
Aciu Andrei ei ajudant de camp der oncle; qu’a ua brilhanta posicion, coma cap auta; toti lo coneishen e l’estimen.
Precisaments aguesti dies, en çò des Apraksin, entení díder a ua senhora: “Ei aguest eth famós prince Andrei?” Ma parole d’honneur, e s’estarnèc d’arrir.
Lo receben ben pertot.
Que pòt arribar, aisidaments, a èster ajudant de camp der Emperaire!
Sa Majestat li parle damb fòrça deferéncia.
Annette comentèc damb jo que serie plan de bon hèr d’artenhè’c.
Se qué vos semble?
Pierre guardèc ath prince Andrei e, en veir qu’era convèrsa non li shautaue, se tenguec de respòner.
Quan partitz?, preguntèc.
Ah!, ne parletz pas de ce depart, ne me’n parlez pas.
Je ne veux pas en entendre parler, didec era princessa en un ton capriciós e bofon que damb eth parlaue damb eth prince Ipolit en salon e que non hège entad aqueth cercle familhar, que Pierre semblaue èster un membre mès.
Aué, en tot pensar que me cau interrómper totes aguestes relacions tant agradiues… e ath delà, sabes Andrei?, era princessa hec un senhau significatiu entath sòn marit, j’ai peur, j’ai peur gasulhèc, en tot estrementir-se.
Eth marit la guardèc coma se siguesse estonat en avertir que, ath delà de Pierre, i auesse ua auta persona ena estança, e damb hereda deferéncia preguntèc ara sua hemna:
De qué as pòur, Lisa?
Non compreni…
Be n’ètz d’egoïstes toti es òmes!
Toti, toti ètz egoïstes.
Qu’ei madeish, soleta, sense es mèns amics…
E vò que non cuelha pòur.
Eth ton dera sua votz s’auie hèt foreno e eth cuert pòt, en lheuar-se, non comunicaue ja ath ròstre era sua acostumada expression arridolenta; qu’ère mèsalèu era expression d’ua bestionha, d’un esquiròu.
Era princessa sauvèc silenci, coma se siguesse un inconvenent parlar dera sua prenhessa dauant de Pierre, quan precisaments tot viraue ath torn d’aquerò…
Que contunhi sense compréner de quoi vous avez peur, didec doçaments eth prince, sense deishar de uelh ara sua esposa.
Era princessa se rogic, estornejant desesperadaments es braci.
Non, Andrei, je dis que vous avez tellement, tellement changé…
Era princessa non responec arren; s’estrementic de pic eth sòn pòt ombrejat de pelhasson; eth prince Andrei se lheuèc e, arroncilhant es espatles, se passegèc peth burèu.
Pierre, estonat (guardaue damb ingenuitat peth dessús des sòns mericles, ja ath prince, ja ara sua hemna), siguec a man de lheuar-se, mès reflexionèc e se demorèc seigut.
Que m’ei parièr que sigue aciu monsieur Pierre, didec de ressabuda era petita princessa, e eth sòn polit ròstre se contreiguec, còp sec, en ua potèla lermosa.
Que ja hè fòrça temps que t’ac volia demanar, Andrei: per qué as cambiat tant damb jo?
Qué te sò hèt?
Te’n vas entara guèrra e non te planhes de jo.
Per qué?
Lisa!, se limitèc a díder eth prince Andrei.
En aguesta paraula i auie ath còp suplica, menaça e mès que mès era certitud de qué era madeisha se’n penaïrie de çò qu’auie dit.
Mès era princessa contunhèc precipitadaments:
Me tractes coma un malaut o coma un mainatge.
Qu’ac veigui tot.
Pierre, cada viatge mès nerviós ath long d’aguesta convèrsa, se lheuèc e s’apressèc ara princessa.
Semblaue que non podie tier veir es lèrmes e trapar-se a mand de plorar eth tanben.
Solatjatz-vos, princessa.
Vos asseguri qu’aguestes causes non son que cranhences vòstes, mès… jo sai… perque… perque…
Mès, desencusatz-me: es estranhs que son sobrèrs…
Padegatz-vos…
Adishatz…
Eth prince Andrei l’arturèc, en tot agarrar-lo deth braç.
Non, demora, Pierre.
De pic era ràbia, aguesta retirada damb er esquiròu en polit ròstre dera princessa, se transvirèc en ua expression de temor que costaue sentiments de pietat e compassion; damb es sòns polidi uelhs campèc d’arrèuelh ath sòn marit e eth sòn ròstre miralhèc era umiliada e timida actitud d’un gosset que volude damb rapiditat, mès fèblaments, era coa entre es sues pautes.
Andús amics demorèren silenciosi.
Ne era un ne er aute començauen era convèrsa.
Pierre guardaue ath prince Andrei, que se heregaue eth front damb era sua petita man.
Vam a sopar, didec damb ua alendada, en tot lheuar-se e dirigir-se entara pòrta.
Entrèren en minjador, apraiat damb mòbles naui, suntuosi e elegants.
Tot, dès es tovalhes enquia es cobèrts d’argent, es porcelanes e era cristalaria, auie aguest aspècte de nau, tan soent enes larèrs des nauèth maridadi.
Tara mitat deth sopar, eth prince Andrei s’emparèc damb es codes ena taula; amuishaue ua nerviosa irritacion que Pierre non auie observat jamès en eth e, coma òme que, de temps a, amie quauquarren clauat en còr e se decidís a tot darrèr a aleujar-se, didec:
Non te marides jamès, jamès, amic mèn; t’ac conselhi.
Non te marides abantes de qué pogues dider-te a tu madeish qu’as hèt tot çò de possible pr’amor de deishar d’estimar ara hemna alistada, se non l’as vist tau qu’ei; autaments t’enganharàs crudèuments, sense remèdi… marida-te solet quan sigues un vielh inutil…
Se non, tot çò que i a en tu de bon e de nòble morirà; tot que s’espargerà en menudalhes sense importància.
Òc, òc, òc!
Non me guardes tant estonat.
Mès, per qué parlar!…
Pierre se treiguec es lunetes, çò que hec cambiar eth sòn ròstre, que miralhaue encara mès bontat, e campèc estonat ath sòn amic.
Era mia esposa, contunhèc eth prince Andrei, ei ua hemna excellenta: ua des pòques hemnes que damb eres non perilhe er aunor d’un; mès, mon Diu, guaire balharia jo per èster celibatari!
Qu’ès era prumera persona e era soleta que li digui aquerò, e ac hèsqui pr’amor que t’estimi.
En parlar atau, eth prince Andrei se retiraue encara mens ath Bolkonsky d’abantes, estirat enes fautulhs d’Anna Pavlovna, dident, entre dents e damb es uelhs miei clucadi, frases en francés.
Ara cada muscle deth sòn ròstre prim vibraue de nerviosa agitacion e es uelhs, abantes apatics e indiferenti miralhauen ua lutz plan viua.
Qu’ère evident que coma mès inchalhenta semblaue ena sua vida vidanta, màger energia amuishaue enes moments d’irritacion.
Tu que non pòs compréner se per qué parli atau, seguic, e ça que la, ei era istòria sancèra dera vida.
Parlaues de Bonaparte e dera sua carrèra, higec, encara que Pierre non s’auie referit a Bonaparte.
Parlaues de Bonaparte, mès quan Bonaparte trabalhaue, quan auançaue pas a pas entara sua meta, ère liure e non auie ath sòn dauant ua auta causa qu’eth sòn objectiu, e l’artenhèc.
Mès tanlèu t’estaques a ua hemna, pèrdes tota era libertat, coma un presoèr estacat as sues cadies.
Tot çò qu’ei en tu d’esperança e d’energia t’oprimís, e eth penaïment te tormente.
Recepcions, parlòtes, balhs, vanitats, nullitat; vaquí eth cercle viciós que jo non posqui gésser.
Ara me’n vau entara guèrra, entara màger guèrra qu’a existit jamès, e non sai arren, non servisqui entad arren.
Je suis tres aimable e tres caustique, contunhèc eth prince Andrei, e ena casa d’Anna Pavlovna m’escoten.
E aguesta pèga societat, que sense era non pòt víuer era mia esposa, aguestes hemnes…
Se podesses saber se com son toutes les femmes distinguées e, en generau, totes es hemnes!
Qu’a rason eth mèn pair: er egoïsme, era vanitat, era estupiditat, era nullitat en tot, aciu qu’as as hemnes quan se mòstren coma son en realitat.
Quan se les ve en societat semble que valen quauquarren, mès, en realitat, non valen arren, arren, arren.
Non te marides, amic mèn, non te marides, acabèc eth prince.
Que tot ac auetz peth dauant.
E vos…
Non acabèc era frasa, mès era sua votz indicaue en quina consideracion auie ath sòn amic e guaire demoraue d’eth en avier.
Pierre auie admirat tostemp es aptituds deth prince Andrei, era sua manèra tranquilla de tractar as òmes de quinsevolh condicion, era sua extraordinària memòria e çò de molt qu’auie liejut (ac liegie tot, ac sabie tot e auie ua idia de totes es causes) e, mès que mès, eth sòn assopliment entà autrejar-se ath trabalh e apréner.
E s’en escadences cridaue era sua atencion era incapacitat deth prince entara filosofia idealista (que per era sentie Pierre especiau aclinament), aquerò non li semblaue un defècte, senon ua fòrça.
Enes mielhores relacions, autanplan es mès amistoses e simples, era vantaria e era laudança son tan de besonh coma eth seu enes eishi des arròdes entà que viren.
Je suis un homme fini, didec eth prince Andrei.
Per qué parlar de jo?
Parlem mèsalèu de tu, higec; e se demorèc en silenci, arrint as sues pròpies consoladores idies.
En un virament de uelhs, eth ròstre de Pierre miralhèc un arridolet.
Entà qué parlar de jo?, didec Pierre, estirant es pòts per un arridolet despreocupat e alègre.
Qui sò jo?
Je suis un batard!, se rogic en didè’c.
Qu’auie hèt, plan, un gran esfòrç entà prononciar aguesta paraula.
Sans nom… sans fortune…
En realitat… mès non acabèc era frasa.
Ara sò liure e me senti perfèctaments, mès que non sai per a on començar.
Volia, de vertat, demanar- vos conselh.
Eth prince Andrei lo guardèc corauments.
Mès autanplan en aguesta guardada d’amistat e afeccion prevalie era consciéncia dera pròpia superioritat.
T’estimi, mès que mès, pr’amor qu’ès eth solet èsser viu en tot eth nòste mon.
Entà tu que tot ei aisit, pòs alistar çò que volgues, qu’ei parièr.
Pertot seràs brave, t’estongues a on t’estongues… mès que voi dider-te ua causa… deisha d’anar damb Kuraguin e d’amiar aguesta vida.
Es orgies e sarabats que non hèn damb tu e…
Que voulez vous, mon cher?, didec Pierre arroncilhant era espatla.
Non compreni, repliquèc Andrei.
Pierre s’estaue ena casa deth prince Vasili Kuraguin e participaue dera vida dissolvuda deth sòn hilh, Anatol, era vida d’aqueth que, entà amiar-lo en soquèr, volien maridar damb era fraia deth prince Andrei.
Sabetz?, didec Pierre, coma se de pic li venguesse un pensament erós.
Seriosaments, que hè temps qu’ac pensi; damb aguesta vida non posqui decidir arren, non posqui reflexionar, è mau de cap, me manque sòs…
Que m’a convidat aué, mès non i anarè.
Balha-me era tua paraula d’aunor de qué non i anaràs mès.
Paraula d’aunor!
Qu’ère mès dera ua quan Pierre gessie dera casa deth sòn amic.
Ère ua clara net de junh, tipica de Sant Petersburg.
Pierre cuelhec un coche damb er in de vier entà çò de sòn, mès coma mès s’apressaue ara casa mès sentie era impossibilitat de dromir en ua net qu’abantes semblaue crepuscul o trincada deth dia.
Era vista l’arribaue entà luenh enes desèrti carrèrs.
Ja en camin, Pierre se’n brembèc de qué ena casa d’Anatol Kuraguin les calie amassar-se aquera net es sòns companhs de jòc de costum, que darrèr d’aquerò vierie er acostumat sarabat, qu’acabaue tostemp damb un des divertiments preferidi de Pierre.
Mès de seguit se’n brembèc dera paraula d’aunor, balhada ath price Andrei, de non frequentar-lo mès.
Mès, de ressabuda, coma les sòl passar as òmes sense volentat, sentec tan viui desitges de gaudir un còp mès d’aquera vida depravada, tan ben coneishuda, que decidic acodir.
E de seguit pensèc qu’era paraula balhada non auie validitat, pr’amor qu’abantes de hèr era promesa ath prince Andrei l’auie balhat ath prince Anatol era sua paraula de vier damb eth.
Semblables rasonaments, qu’esbauçauen en eth totes es decisions e totes es suposicions, qu’èren frequentes en Pierre.
Se filèc, donc, de cap ara casa de Kuraguin.
Pierre deishèc eth coche quan arribèc ena neira dera grana casa, damb eth portau illuminat, a on viuie Kuraguin ath cant dera casèrna dera Garda Montada; era pòrta ère dubèrta e seguic entà dauant.
En vestibul non i auie arrés; tot qu’ère ua confusion de botelhes uedes, capes e pantofles; flairaue a vin e, de luenh, s’entenie rumor de convèrses e sorriscles.
Que ja auien acabat eth jòc e eth sopar, mès es convidadi encara non auien partit.
Pierre se treiguec era capa e entrèc ena prumèra sala, a on se trapaue es rèstes deth sopar e un lacai, en creir qu’arrés lo vedie, escuraue furtivaments es veires.
Dera tresau sala arribaue un gran bronit; arridolets, crits de votzes coneishudes e eth gronhament d’un os.
Ueit joeni uishinauen preocupadi ath cant dera hièstra dubèrta, e d’auti tres jogauen damb un osardet, qu’un d’eri arrossegaue damb ua cadia, en tot espaurir as auti.
Jo jògui per Dolojov, didec un tresau.
Barra eth tracte Kuraguin!
Me jògui cent robles per Stievens, cridaue un.
Compde, non s’a de tier!, sorrisclèc un aute.
Deishatz ja ar os.
Atencion ara jòga.
Tot d’ua glopada; se non, pèrdes, cridèc eth quatau.
Yakov, hè-te a vier ua botelha, Yakov!, cridec ath sòn torn eth patron dera casa, un joen naut e polit, que, damb era camisa fina descordada, s’estaue ath miei deth grop.
Senhors: aciu que i é eth nòste estimat amic Petrusha, didec dempús, en tot virar-se entà Pierre.
Ua auta votz, era d’un òme de mejana estatura e clars uelhs blus, qu’era sua fermetat e serenitat èren estonantes entre es votzes trantalhantes peth vin, cridaue dera hièstra estant:
Vene aciu, sigues er arbitre dera jòga.
Dolojov ère un oficiau deth regiment de Semionovski, plan coneishut jogaire e espadassin que s’estaue damb Anatol.
Pierre arrie, guardant alègraments ar entorn.
Non compreni arren.
De qué se tracte?
Demoratz.
Que non ei embriac.
Prumèr de tot, beu.
Pierre uedec en redon un veire darrèr de un aute; guardaue as embriacs que s’arremassauen ath cant dera hièstra en tot seguir d’aurelha era sua convèrsa.
Anatol seguie mestrant-li vin e li condaue que Dolojov auie jogat damb un anglés, Stievens, oficiau de marina, aquiu present, qu’ère capable de uedar ua botelha de ròm seigut en ua hièstra deth tresau estatge, damb es cames entà dehòra.
Tè!, acaba era botelha!, didec Kuraguin, en tot mestrar-li eth darrèr veire.
Dolojov tenguie ar anglés deth braç e expausaue claraments es condicions dera jòga, en tot dirigir-se, mès que mès, a Anatol e a Pierre.
Dolojov ère un joen de mejana estura, peus cargolhadi e clars uelhs bluencs.
Qu’aurie uns vint-e-cin ans, non tenguie mostacha, coma toti es oficiaus d’infantaria, per çò qu’era sua boca (eth trait mès caracteristic dera sua cara) campaue desnishada deth tot.
Era corbadura sinuosa des pòts ère plan manifèsta; en centre, eth pòt superior baishaue decididaments en còn agudent sus er inferior, mès gròs, e enes comissures se formaue de contunh quauquarren semblable a dus arridolets, un en cada costat; tot er ensemble, sustot era sua guardada fèrma, gausada e intelligenta, costaue tau impression que de mau hèr podie passar inavertit eth sòn ròstre.
Dolojov ère mancat de fortuna, de tota relacion sociau damb es nautes esfères, mès, encara qu’Anatol degalhaue milèrs de robles, sabec, a maugrat de víuer damb eth, hèr-se a respectar de tau sòrta que toti es amics estimauen mès a Dolojov qu’a Anatol.
Dolojov jogaue a tot e guanhaue lèu tostemp.
E encara que beuie abondosaments, jamès perdie era luciditat dera sua ment.
Kuraguin e Dolojov èren alavetz dues celebritats en mon des rambalhaires dissolvudi de Sant Petersburg.
Se hec a vier ua botelha de ròm; dus lacais, estavanidi e espauridi, ensordidi pes sorriscles e conselhs des senhors que les entornejauen, desmontauen er encastre dera hièstra, qu’empachaue sèir-se ena parabanda exteriora.
Anatol, damb mina imperiosa, s’apressèc ena hièstra.
Que volie trincar quauquarren.
Hec enlà as lacais e tirassèc deth marc, que se resistic; alavetz trinquèc es veires.
A veir, tu, forçut, li didec a Pierre.
Pierre agarrèc es trauèrses de casse, tirèc d’eres e les desencaishèc damb gran tapatge.
Trei-les deth tot; se non, se pensaràn que me tengui, didec Dolojov.
Er anglés se’n fòt, è?, està ben aquerò?, didie Anatol.
Plan, didec Pierre, en tot guardar a Dolojov, que, damb una botelha de ròm ena man, s’apropaue ena hièstra, que dès d’era se vedie eth cèu clar honut damb es lutzes deth vrespe e dera auba.
Dolojov damb era botelha de ròm ena man, sautèc ena hièstra e cridèc as que s’estauen ena sala:
Atencion!
Toti carèren.
Jògui (parlaue en francés entà qu’er anglés l’entenesse, e eth non dominaue guaire aguesta lengua), jògui cinquanta imperiaus, e cent se voletz, higec en tot virar-se entar anglés.
Non, cinquanta, didec aguest.
Plan: cinquanta imperiaus que me beuerè tota era botelha sense desseparar-la dera boca seigut ena hièstra de cap a dehòra, aciu (s’inclinèc e senhalèc un gessent en declive deth mur, dehòra dera hièstra), e sense tier-me ad arren… ei atau?
Atau ei, didec er anglés.
Anatol se virèc entar anglés, lo cuelhec per un boton deth frac e, en tot guardar-lo de naut (ère de baisha estatura), li repetic en sòn idiòma es condicions dera jòga.
Demora, cridèc Dolojov, en tot picar damb era botelha ena hièstra per çò de cridar era atencion.
Demora Kuraguin.
Escotatz: se bèth un hè çò de madeish, li balhi cent imperiaus.
D’acòrd?
Er anglés assentic damb eth cap, sense que se podesse compréner s’auie o non era intencion d’acceptar era naua jòga.
Anatol non deishaue ar anglés e, encara qu’aguest, hènt senhaus d’afirmacion, volesse hèr veir qu’ac auie comprenut tot, l’anèc revirant es paraules de Dolojov.
Un joen prim, damb unifòrme d’ussar dera Garda, qu’auie perdut toti es sòns sòs aquera net, se filèc ena hièstra, s’inclinèc e guardèc de cap a baish.
Ò…ò…ó…!, sorrisclèc, guardant es labades deth trepader.
Dolojov metec era botelha ena dubertura dera hièstra, pr’amor de poder agarrar-la aisidaments, e pòc a pòc, damb prudéncia, pugèc ena hièstra.
Baishèc es cames e, en tot apuar-se damb es mans enes extrèms dera hièstra, observèc eth lòc, deishèc anar es mans, se seiguec, se botgèc a dreta e quèrra e cuelhec era botelha.
Anatol se hec a vier dus candelabres e les botèc ena parabanda, encara qu’era net ère fòrça clara.
Era esquia de Dolojov, damb era sua camisa blanca e eth peu cargolhat, apareishie illuminada pes dus costats.
Toti s’arremassèren ath cant dera hièstra.
Er anglés ère ath dauant; Pierre arrie en silenci.
Un des assistents, eth de mès edat, s’auancèc encolerit e espaurit e volec tier a Dolojov dera camisa.
Anatol l’arturèc.
Non lo tòques; lo pòs espaurir e queirie…
E alavetz, qué?…
Dolojov se virèc e s’acomodèc de nauèth, en tot apuar-se enes mans.
Comprenut?
E dit aquerò se virèc de nauèth, deishèc anar es mans, cuelhec era botelha, se la hec a vier enes pòts, metec eth cap entà darrèr e quilhèc eth braç liure pr’amor de hèr contrapés.
Un des lacais, que començaue a recuélher es veires, se posèc, tau qu’ère inclinat, sense deishar de uelh era hièstra e era esquia de Dolojov.
Anatol, dret, auie es uelhs plan dubèrts.
Er anglés alongadi es pòts, guardaue de costat.
Eth qu’auie sajat de detier a Dolojov s’estimèc mès refugiar-se en un cornèr dera sala e estirar-se en un divan, damb era cara virada entara paret.
Pierre se curbic era cara damb es mans e enes sòns pòts quedèc fix un arridolet fèble, encara que lo senhoregèsse era pòur e er orror.
Toti carauen.
Pierre desseparèc es sues mans des uelhs.
Dolojov seguie seigut ena madeisha posicion encara qu’auie eth cap botat tant entà darrèr qu’es cargolhadi peus deth cogòt heregauen eth cochèr dera camisa; era man que tenguie era botelha se quilhaue mès e mès, estrementida per esfòrç.
Era botelha se uedaue sensiblaments, ath còp qu’eth cap s’inclinaue cada viatge mès entà darrèr.
Li semblaue que s’auie passat mès de mieja ora.
De pic, Dolojov hec entà darrèr era sua esquia e era sua man tremolèc nerviosaments.
Aquera tremoladera qu’aurie podut èster pro entà desequilibrar tot eth còs, que repausaue sus eth gessent inclinat dera hièstra; se desplacèc tot eth còs, era man e eth cap tremolèren mès encara per çò der esfòrç.
Lheuèc ua man entà agarrar-se ena parabanda, mès la tornèc a baishar.
Pierre cluquèc es uelhs e cuelhec era intencion de non guardar mès.
Alavetz sentec que tot se viraue ath sòn entorn.
Guardèc: Dolojov ère seigut ena dubertura dera hièstra, damb eth ròstre esblancossit e alègre.
Ueda!
E lancèc era botelha entar anglés, que l’agarrèc damb adretia.
Dolojov sautèc dera hièstra.
Alendaue un fòrt aulor a ròm.
Òsca!
Magnific!
Quina jòga!
Er anglés treiguec era borsa e compdèc es sòs.
Dolojov, damb es celhes arroncilhades, s’estaue en silenci.
Pierre pugèc ena hièstra.
Senhors!
Qui vò jogar-se quauquarren damb jo?
Harè madeish qu’eth, cridèc.
E sense jòga tanben.
Que me hèsquen a vier ua botelha.
Jo ac harè, que me la hèsquen a vier.
Deishatz-lo, deishatz-lo, arric Dolojov.
T’as tornat hòl?
Te penses que te vam a deishar?
Que me la beuerè!
Lo tengueren des braci, mès ère tan fòrt que lançaue a grana distància a toti es que sajauen apressar-se.
Non, atau que non poiram damb eth, didec Anatol.
Escota: accèpti era jòga, mès tà deman, e ara anem-mo’n toti a…
Anem!, cridèc Pierre.
Eth prince Vasili auie complit era paraula que balhèc ara princessa Drubetskaia ena cauhada d’Anna Pavlovna: intercedir a favor deth sòn solet hilh, Boris.
S’informèc ar Emperaire e coma gràcia especiau lo heren subtenent dera Garda en regiment de Semionovsky.
Mès, maugrat toti es passi e sollicituds d’Anna Mijailovna, Boris non siguec nomentat ajudant de camp ne ingressèc en Estat Major de Kutuzov.
Pòc dempús d’aquera cauhada, Anna Mijailovna tornèc entà Moscòu e se filèc dirèctaments de cap a casa d’uns parents rics, es Rostov, a on solie demorar-se quan venguie en Moscòu, e entre es quaus, dès era mainadesa, auie viscut e creishut eth sòn adorable hilh, que nauèth promoigut a subtenent d’infantaria passaue alavetz ena Garda.
Eth dètz d’agost era Garda auie gessut de Sant Petersburg, e Boris, que se demorèc en Moscòu pr’amor de premanir er equipatge, li calie incorporar-se ara sua unitat peth camin entà Radzivilov.
En larèr des Rostov se celebraue eth sant de dues Natalies: era mair e era hilha mendre.
Dès eth maitin, e sense pòsa, arribauen e partiuen nombroses carròces, damb visitaires, ena grana casa (coneishuda per tot Moscòu) dera comdessa Rostova, en carrèr Povarskaia.
Era comdessa, damb era sua beròia hilha màger, recebie en salon as visitaires qu’anauen passant de contunh.
Qu’ère era comdessa ua hemna d’uns quaranta cinc ans, de mina orientau, damb eth ròstre prim, visiblaments estropiada pes sòns nombroses jasilhes; qu’auie auut dotze hilhs.
Era lentor des sòns movements, atau qu’eth sòn pausat biaish de parlar, per çò dera feblesa des sues fòrces, l’autrejauen un aire grèu que costaue respècte.
Era princessa Anna Mijailovna Drubetskaia, coma persona dera casa, se trapaue tanben en salon e ajudaue a recéber as visitaires e a tier era convèrsa damb eri.
Es joeni èren enes crambes posteriores e non credien de besonh participar ena recepcion.
Eth comde gessie ar encontre des visites e les didie adiu, en tot convidar a toti a dinar.
Que li sò plan arregraït, ma chere, o mon cher (didie ma chere o mon cher sense distincion ne nuança deguna, ja siguessen persones superiores o inferiores ada eth), li sò plan arregraït en mèn nòm e en nòm des estimades omenatjades.
Non manquetz ath dinar, me harie dò, mon cher.
Vos ac demani en nòm de tota era familha, ma chere.
Damb era madeisha expression en ròstre, plen, alègre, suenhosaments arrasat, damb era madeisha fòrta sarrada de mans e era madeisha salutacion plan brèu e tostemp parièra, repetie aguestes paraules a toti sense excepcion e sense cambiar arren.
E de nauèth, damb gèst cansat, mès, fèrm en compliment des sòns déuers, acompanhaue a un aute visitaire, en tot estirar-se ena tèsta es pòqui peus grisi, e de nauèth lo convidaue a dinar.
A viatges, en tornar deth vestibul, passaue pera galaria de flors e deth office entà ua sala grana de parets de marme, a on se premanie ua taula entà ueitanta persones, e, en tot observar as crambèrs qu’amiauen es cubèrts d’argent e era porcelana, dispausauen es taules e desplegauen es damassades tovalhes, cridaue a Dmitri Vasilievic, un nòble que se tenguie de toti es ahèrs deth comde.
Saja, Mitenka, li didie, que tot vage ben.
Plan, plan… repetie, guardant damb plaser era enòrma e alongada taula.
Çò de mès important qu’ei eth servici.
Atau ei… e damb un alend de satisfaccion tornaue entara sala.
Era comdessa reflecionèc tant que cuelhie un shinhau de rapé d’ua capsa de tabac d’aur ornada damb un retrait deth sòn marit.
Es visites que m’an deishat renduda, didec.
La receberè, mès que serà era darrèra.
Qu’ei plan capinauta.
Hètz-les a passar, didec ath vailet damb ua votz trista, coma se didesse: “Aucís-me”.
Damb bronit de pèlhes entrèren en salon ua senhora nauta, gròssa, de portadura capinauta, e ua gojata de cara redona e arridolenta…
Chère comtesse il y a si longtemps…
Elle a eté alitée, le prauve enfant…
Au bal des Razoumovsky…
E la comtesse Apraksine…
J’ai eté si heureuse…
Comencèc er animat mormolh de votzes femenines que s’interrompien mutuauments, confonudes damb eth rumor de vestits e eth bronit de cagires.
Qu’ère ua d’aguestes convèrses que solet se tien en demora d’ua pausa entà lheuar-se, damb fru-fru de vestits e díder: je suis charmée… la santé de maman… et la comtesse Aparaksine… e de nauèth, damb es madeishi rumors, passar entath vestibul, cuélher er abric de pèth o era capa e anar-se’n.
Era convèrsa viraue sus era grana nauetat deth dia, era malautia deth plan ric e vielh comde Bezujov, un des òmes mès atrasents ena epòca de Catalina, e sus eth sòn hilh naturau, Pierre, que tant indecentaments s’auie comportat ena cauhada d’Anna Pavlovna Scherer.
Qu’ei aguesta era educacion modèrna!
Eth joen s’estèc abandonat ada eth madeish en estrangèr e ara a cometut taus errors en Sant Petersburg, sivans diden, qu’a estat expulsat pera policia.
De vertat?, preguntèc era comdessa.
Que s’amassaue damb males companhies, intervenguec era princessa Anna Mijailovna.
Eth hilh deth comde Vasili, eth e un tau Dolojov, an hèt, çampar, sabi pas se quines causes.
As dus les an castigat.
A Dolojov damb era degradacion e eth hilh de Bezujov siguec deportat entà Moscòu.
Per çò d’Anatol Kugarin… sa pair que podec méter tèrra ar ahèr, mès, totun aquerò, tanben ei expulsat de Sant Petersburg.
Mès se qué an hèt?, preguntèc era comdessa.
Que son uns perfècti brigands, mès que mès aguest Dolojov, assegurèc era visitaira.
Ei hilh de Maria Ivanovna Dolojova, ua dauna plan respectabla, e aciu que l’auetz!
Imaginatz-vos qu’es tres artenhèren a hèr-se damb un os, l’amièren en coche e vengueren ena casa d’ues actritzes.
Que li calèc intervier ara policia pr’amor de padegar-les.
Alavetz agarrèren a un comissari de barri, l’estaquèren ar os, esquia contra esquia, e lancèren ar os entath Moika; er os comencèc a nadar damb eth comissari ath dessús.
Ma chère!
Quin orror!, que non ei entà arrir, comde!
Mès que tanben es hemnes arriren maugrat tot.
Damb grani trabalhs artenhèren sauvar ath malerós, contunhèc era visitaira.
E ei eth hilh deth comde Kiril Vladimirovic Bezujov que se divertís d’aguesta sòrta!, higec.
Didien qu’ère tan ben educat e qu’ère tant intelligent… ja vedetz a on amie era educacion en estrangèr.
Demori qu’aciu non lo recebe arrés, a maugrat dera sua fortuna.
M’ac voleren preguntar mès me remí en redon…
Qu’è hilhes!
Mès, per qué diden qu’aguest joen ei tan ric?, preguntèc era comdessa en tot hèr- se enlà des joenes, que heren veir de seguit que non escotauen.
Eth comde sonque a hilhs naturaus… e semble que tanben Pierre ei hilh naturau.
Era visitaira hec un gest menspredós.
Me pensi qu’a vint hilhs naturaus.
Era princessa Anna Mijailovna intervenguec ena convèrsa, desirant, visiblaments, hèr notar es sues relacions e era sua coneishença des ahèrs mondans.
Que ja vos ac explicarè, didec damb aire d’importància, tanben a mieja votz.
Ja coneishetz era reputacion deth comde Kiril Vladimirivic…
Ne tan solet eth se’n sap des hilhs qu’a, mès aguest Pierre qu’ei eth sòn preferit.
Ara qu’a cambiat fòrça, didec Anna Mijailovna.
Petersburg) arrés se’n sap a on anirà a parar aguesta enòrma fortuna, a Pierre o ath prince Vasili.
Quaranta mil sirvents e diuèrsi milions.
Plan que me’n sai, pr’amor que m’ac a dit eth prince Vasili.
Ath delà, Kiril Vladimirovic ei oncle segon mèn per part de sa mair; qu’ei eth pairin de Boris, higec, coma se non li balhèsse cap importància ath hèt.
Eth prince Vasili arribèc ager en Moscòu.
Òc, mès, entre nous, higec era princessa, qu’ei ua desencusa; en realitat, qu’a vengut pr’amor d’estar-se ath costat deth prince Kiril Vladimirovic, qu’ei fòrça grèu.
Totun aquerò, ma chère, ei ua badinada divertida, intervenguec eth comde; e en veir qu’era visitaira non l’escotaue se virèc de cap as senhoretes: m’imagini era cara deth policièr.
Simulèc es movements deth policièr, estornejant es braci, e s’estarnèc un aute còp en ua arridalha sonora e prigonda que secodic eth sòn gròs còs; atau sòlen arrir es persones que tostemps an minjat ben e begut encara mielhor.
Non desbrembetz, se vos platz, que vos demoram entà dinar, acabèc.
Toti demorèren en silenci.
Era comdessa guardaue ara visitaira damb un arridolet amable, sense amagar, ça que la, que non se’n harie guaire se se n’anèsse.
Era hilha s’ajustaue ja eth vestit, en tot guardar interrogatiuaments ara mair, quan ena cramba pròcha s’entenec córrer entara pòrta deth salon a diuèrses persones e eth sarabat d’ua cagira artenhuda e hèta quèir en solèr.
Se calèc en salon ua mainada de tretze ans, apuprètz, qu’amiaue quauquarren estropat ena sua cuerta pelha de mossolina, e s’arturèc ath miei dera estança.
Qu’ère evident qu’auie arribat aquiu per pur edart, per non auer calculat era possada dera carrèra.
Lèu ath madish temps campèren ena pòrta un estudiant damb eth sòn unifòrme de cochèr color jordon, un oficiau dera Garda, ua joeneta de quinze ans e un gojatet grasset, roienc que vestie giqueta de mainatge.
Eth comde se botèc de pè e, balançant-se, dauric es braci pr’amor d’acuélher ara mainada qu’entrèc ath mès córrer.
Aciu que l’auetz!, sorrisclèc arrint.
Ma chère, il y a un temps pour tout, didec era comdessa, hènt veir qu’ère emmaliciada.
Tu que la mimes massa, Eli, higec, en tot virar-se entath sòn marit.
Bonjour, ma chère, je vous felicite, didec era visitaira.
Era mainada, mèsalèu lèja, mès fòrça esdegada, auie es uelhs neri, era boca grana e amiaue nudes es espatles de mainada, gessudes deth corsatge per tòrt dera rapida carrèra, qu’auie esperluat es sòns cargolhs neri en tot hèr-les a vier entà darrèr; es braci, nudi, tanben èren prims e es sues cames emboishades en pantalons de dentela deishauen ath descubèrt uns pès cauçadi damb escarpins; qu’ère en aquera edat encantadora qu’era joeneta ja non ère ua mainada e era mainada non ère encara ua joena.
Evitant a sa pair, se dirigic de cap ara sua mair e, sense hèr-ne cabau des sues sevères observacions, amaguèc eth ròstre rogit enes assemblatges dera sua mantilha e se metec a arrir.
Arrie per bèra causa, parlant entre arridalhes dera pipa que venguie de trèir de dejós era pelha.
Vedetz?…
Mimí… guardatz, e non podent díder arren (tan comica li semblaue era situacion), Natasha queiguec sus era sua mair, e s’estarnèc en ua arridalhada tan fòrta e sonora que toti, enquia e tot era ceremoniosa visitaira, arriren.
Natasha, lheuèc pendent un moment eth ròstre dera mantilha de sa mair, la guardèc de naut, damb es uelhs plei de lèrmes pes arridalhades, e lo tornèc a amagar.
Era visitaira, obligada a presenciar aquera scèna familhara, credec oportun participar en era.
Ditz-me, estimada, preguntèc a Natasha, qué n’ès tu d’aguesta Mimí?
Que non agradèren a Natasha eth ton indulgent e era pregunta puerila, e sense respòner guardèc seriosaments ara dauna.
Mentretant, toti aqueri joeni auien entrat en salon, en tot esdegar-se visiblaments per contier enes limits dera bona educacion era animacion e era alegria que miralhauen es sòns ròstres: Boris, oficiau, hilh dera princessa Anna Mijailovna; Nikolai, estudiant, hilh màger dera comdessa; Sonia, neboda deth comde, de quinze ans, e eth petit Petrusha, eth hilh mendre.
Podie endonviar-se qu’aquiu, enes crambes qu’auien gessut damb tant de rambalh, era convèrsa ère mès alègra qu’era que s’auie tengut aciu sus es petòfies dera ciutat, eth temps e la comtesse Apraksine.
De quan en quan se guardauen es uns as auti e damb grana dificultat se tenguien er arrir.
Es dus joeni, er estudiant e er oficiau, èren dera madeisha edat, amics dera mainadesa, andús beròis, mès de beresa desparièra.
Boris, naut e ròi, de traits fini, regulars e sereni.
Nikolai non ère naut, auie eth peu cargolhat e sus eth pòt superior pistaue un leugèr pelhasson.
En sòn ròstre, de guardada franca, se liegie era impetuositat e era passion.
Nikolai se rogic en entrar en salon.
Qu’ère evident que cercaue quauquarren entà díder, sense trapà’c.
Boris, peth contrari, se padeguèc de seguit e condèc tranquillaments, en ton de badinada, que coneishec ara pipa Mimí quan encara ère joena e non auie eth nas trincat, mès qu’en cinc ans auie envielhit enquia demorar damb eth cap plen de henudes.
Dempús de condà’c, guardèc a Natasha; era lo deishèc de uelh, guardèc ath sòn frair petit, que damb es uelhs lèu clucadi tremolaue d’arrir, silenciós, e incapable de tier-se mès, hec un bot e hugec dera estança damb era rapiditat pròpia des sues leugères cames.
Boris non arric.
Me semble que tanben vos, mama, voletz partir.
Òc, ve-te’n e ordena que lo premanisquen, responec era arrint.
Boris gessec sense bronit darrèr de Natasha.
Eth gojatet grasset correc emmaliciat ath sòn darrèr, coma desengustat per auer estat shordat enes sues ocupacions.
Sense compdar ara hilha màger dera comdessa (qu’auie quate ans mès qu’era sua fraia e se consideraue ja tota ua hemna) e era hilha dera visitaira, solet demorèren en salon dus joeni: Nikolai e Sonia.
Era neboda deth comde ère ua joena, bruna, petita, de ròstre doç e guardada ombrejada per longues pestanhes; ath entorn deth cap li hège dues virades ua trena nera, e era pèth dera cara, deth còth e des braci nuds e prims, encara que musculosi e graciosi, ère d’un ton d’oliva.
Pera armonia des sòns movements, era agilitat e gràcia des sòn membres e manères un shinhau astutes e reservades, se retiraue a ua polida gateta, encara non formada, que prometie èster preciosa.
Credie avient mostrar damb eth sòn arridolet que cuelhie partida ena convèrsa comuna; mès, totun aquerò, es uelhs, jos es pestanhes longues e espesses guardauen ath cousin, que partie entara armada, damb ua adoracion tan juvenila e apassionada qu’eth sòn arridolet non podie enganhar ad arrés; qu’ère evident qu’era gateta sonque s’auie arraulit entà poder sautar e jogar encara mès damb eth sòn cousin, tan lèu auessen gessut deth salon Boris e Natasha.
Òc, ma chère, didec eth vielh comde en tot virar-se entara visitaira e senhalar ath sòn hilh Nikolai.
Eth sòn amic Boris qu’a estat promoigut a oficiau e, per amistat, non vò èster mens qu’eth.
Abandone era Universitat, dèishe solet ad aguest vielh e se’n va entara armada, ma chère.
E aquerò quan eth sòn nomentament entara Direccion des archius ja ère acabat.
Non ei aquerò amistat?, preguntèc eth comde.
Se ditz que ja a estat declarada era guèrra, didec era dauna.
Òc, qu ja hè temps que se ditz aquerò, repliquèc eth comde, se ditz, se ditz, e dempús es causes demoren tostemp parièr.
Ma chère, aquerò òc qu’ei amistat, repetic.
Que va a èster ussar.
Era visitaira, en non saber se qué díder, assentic damb eth cap.
Que non ac hèsqui per amistat, sorrisclèc Nikolai en tot rogir-se tot e deféner-se coma se siguesse objècte d’ua vergonhosa calomnia.
Que non ei per amistat.
Ac hèsqui pr’amor que senti vocacion peth servici des armes.
Se virèc entara sua cosia e era hilha dera visitaira; ambdues lo guardauen damb un arridolet d’aprobacion.
Aué dine damb nosati Schubert, eth coronel deth regiment d’ussars de Pavlograd.
Qu’ère aciu de permís e se lo hè a vier damb eth.
Qué posqui hèr?, didec eth comde arroncilhant es espatles e cuelhent a trufaria quauquarren que li costaue un prigond dolor.
Ja li sò dit a papa, repliquéc eth hilh, que se non me balhe eth permís me demorarè.
Mès me’n sai que non valgui entà ua auta causa qu’eth servici militar.
Non sò diplomatic ne foncionari.
Sò incapable d’amagar es mèns sentiments, higec en tot guardar a Sonia e ara auta senhoreta damb era fatuitat deth que se sap joen e de bon pòrt.
Era gateta, tachadi es uelhs en eth, semblaue prèsta e méter en jòc, en quinsevolh moment, tota era sua natura felina.
Au, que ja està ben, didec eth vielh comde.
De seguit s’afògue…
Aguest Bonaparte amie capviradi a toti; toti pensen en com arribèc de soslòctenent a Emperaire.
Plan, que Diu volgue… higec, sense avertir er arridolet burlesc dera visitaira.
Era gent grana se metec a parlar de Bonaparte.
Julie, era hilha de madame Karaguina, se virèc entath joen Rostov.
Eth joen, vantat, s’apressèc a Julie, damb un arridolet juvenil seductor e comencèc un dialòg damb era, tanben arridolenta, sense encuedar-se’n que plagaue damb eth guinhauet dera gelosia eth còr de Sonia, que s’auie rogit sense abandonar era sua pròpia arridalha simulada.
Mès, ara mitat dera convèrsa, virèc es uelhs entada era.
Sonia li lancèc ua guardada rabiosa e passionada e, tient-se damb dificultat es lèrmes, tostemp damb aguesta forçada arridalha, se lheuèc e abandonèc eth salon.
Tota era animositat de Nikolai despareishec.
Demorèc era prumèra pausa ena convèrsa e, transvestit eth ròstre, gessec ara cèrca de Sonia.
Be n’ei de vertat qu’es secrets de tota aguesta joenesa son cosudi en hiu blanc!, didec Anna Mijailovna senhalant a Nikolai, que gessie en aguest instant.
Cousinage, dangereux voisinage, higec.
Òc, assentic era comdessa, quan er arrai de solei qu’auie penetrat ena sala damb era joena generacion despareishec.
Mès guairi patiments, guaires inquietuds mos cau suportat entà sénter ara era alegria de guardar-les!
E totun, ara que son mès es temors qu’es alegries; que tostemp, ua, a pòur…
Ei ua edat tan perilhosa entàs gojates e entàs joeni… higec, coma responent a ua pregunta qu’arrés li hège, mès que la preocupaue de contunh.
Que tot depen dera educacion, didec era visitaira.
Òc, qu’auetz rason.
Enquia aué, gràcies a Diu, sò era amiga des mèns hilhs e gaudisqui dera sua mès completa confiança, responec era comdessa, en tot repetir era errança de tanti pairs que se pensen qu’es sòns hilhs non an secrets entada eri.
Sai que tostemp serè era prumèra confidenta des mies hilhes e que s’eth mèn hilh Nikolai, per çò deth sòn impetuós temperament, cometesse quauqua asenada (causa que se passe soent enes joeni), non serie coma era d’aguesti senhors de Sant Petersburg.
A, plan, que son bravi gojats, bravi gojats!, repetic eth comde, que resolvie tostemp es qüestions complicades en tot trapà’c tot coma cau.
Ja vedetz: vò èster ussar.
Qué podem hèr, ma chère?
Be n’ei de deliciosa era vòsta petita creatura!, didec era visitaira.
Òc, coma era povora, repetic eth comde.
Se retire a jo.
E quina votz qu’a!
Encara que sigue era mia hilha, diderè era vertat, que serà ua cantaira, ua naua Salomoni.
Auem un professor italian que li balhe classe.
Mès, non ei massa lèu?
Ò, non, que non n’ei!, responec eth comde.
Ara qu’ei encamardada de Boris.
Qué vos semble?, didec era comdessa, arrint doçaments e guardant ara mair de Boris.
Dempús, coma responent ath pensament que la preocupaue tostemps, seguic: ja vedetz, se l’auessa tenguda, se la frenèssa…
Diu se’n sap se qué harie d’amagat (era comdessa hège a veir que se punarien).
Atau que sò ath pas de cada paraula sua.
Era madeisha vie ena mia cramba pes nets e m’ac conde.
Dilhèu la mima, mès me pensi qu’atau ei mielhor.
Ara màger que l’è tractada damb mès severitat.
Mès, ath contrari de çò que se sòl passar, er arridolet non apolidie eth ròstre de Vera, semblaue pòc naturau e plan per açò desagradiu.
Vera, era màger, ère beròia, esdegada, siguec ua bona escolana e ère ben educada; era sua votz resultaue agradiua, tot çò que didie ère senat e avient.
Mès, causa estranha, ambdues, era visitaira e era comdessa, la guardèren coma estonades per auer parlat d’aguesta sòrta e se senteren violentes.
Per qué amagà’c, ma chère?
Era comdessa se depassaue damb Vera, didec eth comde.
Mès, plan, a maugrat de tot, ei ua gojata excellenta, higec en tot guinhar un uelh a Vera en senhau d’aprobacion.
Es visitaires se lheuèren e se dideren adiu, en tot prométer tornar entath dinar.
Vai, quines formes!
Quan Natasha gessec, ath córrer, deth salon, arribèc solet enquiara sèrva.
Se posèc aquiu en tot escotar es convèrses e demorar a Boris.
Començaue ja a despacientar-se, pataquegèc eth solèr damb eth pè a mand d’estarnar-se de plorar pr’amor que non venguie lèu, quan entenec es passi deth joen, ne lents ne rapids, senon regulars.
Natasha s’amaguèc ath mès córrer darrèr des tèsti.
Boris s’arturèc ath miei dera sèrva, hec ua guardada ar entorn, secodic ua posca dera manja deth sòn unifòrme, s’apressèc en miralh e s’estèc guardant era sua imatge.
Natasha lo contemplaue sense botjar-se deth sòn amagader, espiant çò qu’anaue a hèr.
Boris s’estèc ua estona dauant deth miralh, arric e se filèc de cap ara pòrta de gessuda.
Natasha lo volec cridar, mès s’empenaïc.
Tan lèu gessec Boris, campèc Sonia pera auta pòrta, plan esmoiguda e gasulhant entre somics paraules airoses.
Natasha reprimic eth sòn prumèr impuls de dirigir-se ada era e s’estèc en sòn guardadèr, campant, coma se quauquarren magic la hesse invisibla, çò que se passaue.
Experimentaue un plaser nau e especiau.
Sonia gasulhaue quauquarren, damb era guardada virada de cap ara pòrta deth salon.
En portau apareishec Nikolai.
Qué te cau, Sonia?
Ei possible aquerò?, didec en tot córrer entada era.
Arren, arren, dèisha-me.
Sonia petèc en somics.
Non: que ja sai de qué se tracte.
Donques s’ac sabetz, perfècte, anatz-vo’n damb era.
Sonia, ua soleta paraula!
Nikolai en tot balhar-li era man.
Sonia non la retirèc e deishèc de plorar.
Natasha, sense botjar-se, e lèu sense alendar, guardaue deth sòn amagader damb uelhs ludents.
Sonia, arren deth mon m’impòrte: tu qu’ac ès tot entà jo, didie Nikolai.
Non me shaute que parles atau.
Plan, donc, non ac harè bric mès.
Perdona-me, Sonia.
La tirassèc entada eth e la punèc.
E quan Sonia e Nikolai gesseren dera sèrva, les seguic e cridèc a Boris.
Boris!, vietz aciu, didec damb aire d’importància e malícia.
Aciu, aciu.
L’amièc entara sèrva, en madeish lòc des tèsti qu’auie estat amagada.
Boris la seguie arridolent.
De quina causa se tracte, preguntèc.
Era se trebolèc; guardèc ar entorn, e en tot veir era sua pipa, lançada en un tèst, la cuelhec damb es mans.
Punatz-la, didec.
Boris, damb uelhs atentius e coraus, guardèc eth ròstre animat dera gojata e non responec.
Non voletz?
Alavetz vietz aciu, e calant-se entre es flors, lancèc era pipa.
Mès apròp, mès apròp, gasulhaue.
Agarrèc ar oficiau peth revés des manges; en sòn ròstre rogit se liegie era solemnitat e eth temor.
E a jo, me voletz punar?, mormolhèc damb votz plan baisha, guardant-lo d’arréuelh, arrint e a mand de plorar pera emocion.
Boris se rogic.
Era sautèc sus un tèst, de tau sòrta que se trapèc mès nauta qu’eth joen, e, en tot entornejar-lo damb es braci prims e nuds, damb un movement deth cap botèc entà darrèr era cabeladura e lo punèc enes pòts.
S’esguitlèc dempús entres es tèsti, entara auta part des plantes, e, damb eth cap clin, s’arturèc.
Natasha, didec Boris, vos sabetz que vos estimi, mès…
Ètz encamardat de jo?, didec era.
Òc, sò encamardat… mès vos demani… que non tornem a hèr çò qu’auem hèt…
Demorem quate ans…
Alavetz demanarè era vòsta man.
Natasha reflexionèc.
Plan!, decidit?
Tretze, catorze, quinze, setze… didec compdant damb es sòns escanaulidi ditets.
E un arridolet de tranquillitat e felicitat illuminèc eth sòn animat ròstre.
Decidit, didec Boris.
Entà tostemp?, higec.
Enquiara mòrt?
E agarrant-lo deth braç, damb eth ròstre enludernat de felicitat, gessec lentaments entara sala des divans.
Era comdessa ère tan cansada des visites que balhèc era orde de non recéber ad arrés mès, e eth portièr siguec er encargat de convidar a dinar a guairi venguessen a felicitar- la.
Que desiraue era comdessa parlar soleta damb era sua amiga dera mainadesa, era princessa Anna Mijailovna, que non auie tornat a veir dès qu’aguesta tornèsse de Sant Petersburg.
Anna Mijailovna, damb eth sòn ròstre atrasent, macat pes lèrmes, s’apressèc mès ath fautulh dera comdessa.
Anna Mijailovna guardèc a Vera e s’arturèc.
Era comdessa sarrèc era man dera sua amiga.
Vera, didec, en tot virar-se entara sua hilha màger, que non ère evidentaments era preferida, qu’ei que non te n’encuedes d’arren; non ves qu’aciu ès sobrèra?
Ve-te’n damb es tues fraies o…
Era polida Vera arric menspredosaments, mès que non semblèc ofensada.
Mès quan trauessèc eth salon des divans vedec ath cant de cada hièstra dues parelhes simetricaments seigudes.
Se posèc e arric damb mensprètz.
Sonia ère plan près de Nikolai, que copiaue entada era uns vèrsi, es prumèrs que compausaue.
Boris e Natasha seigudi près dera auta hièstra carèren en entrar Vera: Sonia e Natasha la guardèren damb cares colpables e eroses.
Qu’ère esmovent e divertit contemplar aguestes gojatetes enamorades, mès era sua vista non agradèc a Vera.
Guairi còps vos sò demant que non toquètz çò qu’ei mèn?, didec.
E cuelhec eth tintèr que se servie Nikolai.
Un moment, un moment, didec eth, banhant era pluma.
Que non sabetz hèr arren coma cau, contunhèc Vera.
Encara que çò que didie ère just (o dilhèu pr’amor que n’ère) arrés repliquèc, e es quate se guardèren.
Vera s’arturèn ena cramba damb eth tintèr ena man.
Quini secrets i pòt auer ena vòsta edat entre Natasha e Boris e entre vosati?
Mès, a tu qué t’impòrte, Vera?, didec Natasha damb votz doça coma intercedint.
Aqueth dia se sentie mès bontadosa e corau damb toti que jamès.
Qu’ei ua grana pegaria, repetic Vera, m’avergonhi de vosati.
Li diderè a mama se com te compòrtes damb Boris.
Deishatz-ac, Boris, ètz tan diplomatic… (era paraula diplomatic ère plan de mòda entre es gojats, que li dauen un sens especiau).
Enquia e tot resulte engüegiu, didec Natasha, damb votz tremolosa e ressentida, per qué non me deisharà tranquilla?
Tu que non ac compreneràs jamès, seguic virant-se entà Vera, perque jamès as estimat ad arrés.
Que non as còr, non ès qu’ua Madame de Genlis (aguest fausnòm, que considerauen plan ofensiu, l’ac auie botat Nikolai) e eth tòn màger plaser ei shordar as auti.
Hè era cocarèla damb Berg tant que volgues, acabèc rapidaments.
Solide que jo non corri darrèr d’un joen quan i a visites…
Vai!, ja as artenhut çò que volies!, intervenguec Nikolai.
Anem entath quarto des mainatges.
Es quate coma ua volada d’audèths espauridi, se lheuèren e gesseren dera estança.
Era beròia Vera, qu’a toti costaue era madeisha hastigosa impression, arric sense semblar ofensada per arren de tot çò que l’auien dit.
S’acostèc ath miralh, s’apraièc eth chal e es peus.
Era vista deth sòn beròi ròstre la tornèc encara mès hereda e mès tranquilla.
Era convèrsa contunhaue en salon.
A!, chère, didie era comdessa, que tanpòc ena mia vida ei tot de color de ròsa…
Dilhèu non veigui que du train que nous allons era nòsta fortuna non se tardarà guaire?
Eth tòrt de tot que lo tien eth club e era sua tolerància.
Dilhèu viuem e repausam quan gessem en camp?
Teatres, cacilhes, e Diu se’n sap de quines causes mès.
Mès non parlem de jo.
Ditz-me, com ac as artenhut?
Annette, de qué ara tua edat vengues soleta en un coche de Moscòu entà Sant Petersburg e de qué visites a toti es ministres, a toti es personatges; que te sabes hèr damb toti.
Ditz-me, com ac as artenhut?
Jo que non ac poiria hèr.
Ai, amiga mia!, responec era princessa Anna Mijailovna.
Que Diu non volgue que te’n sàpies se com n’ei de dur demorar-se veuda, sense empara, damb un hilh qu’estimes damb vertadèra passion.
Que s’apren tot, contunhèc damb cèrt orgulh.
Eth plaid m’ensenhèc.
Se me cau veir a bèth personatge escriui ua nòta: Princesse une telle, desire veir a fulano, e jo madeisha en coche de loguèr vau tres, quate viatges, enquia qu’artenhi çò qu’è de besonh.
Que non m’impòrte çò que posquen pensar de jo.
Mès com ac as hèt?
A qui as parlat de Boris?, preguntèc era comdessa.
Ja ves, eth tòn hilh ei oficiau dera Garda, tant que Nikolai non passe de cadet.
Que non i a qui s’encargue de gestionà’c.
A qui l’ac as demanat?
Ath prince Vasili.
Siguec fòrça amable.
Accedic sense hèr-me a pregar e lo recomanèc ar Emperaire, didec damb afogadura era princessa Anna Mijailovna, sense hèr veir deguna des umiliacions que li calèc passar entà arténher eth sòn prepaus.
A envielhit eth prince Vasili?, preguntèc era comdessa.
Que non lo sò vist dès es foncions de teatre que dèrem ena casa des Rumiantsev.
Supausi que non se’n brembe de jo.
Il me faisait la court, rebrembèc era princessa arrint.
Que contunhe a èster eth madeish, repliquèc Anna Mijailovna.
Amable, obsequiós.
Les grandeurs ne lui ont pas tourné la tete du tout.
Òc, qu’ei un òme excellent, un bon parent.
Tu, Nathalie, te’n sabes der amor que li hè ath mèn hilh.
Sabi pas se qué haria pera sua felicitat.
Mès es mèns ahèrs van tan mau, contunhèc Anna Mijailovna damb tristor, baishant era votz, tan mau, que me trapi en ua situacion vertadèraments terribla.
Eth mèn malerós plaid consumís tot çò qu’è, e non auance.
Me pòs creir, mès a la lettre, non è ne dètz kòpeks e ne tansevolhe sai se com vau a pagar er equipament de Boris (treiguec eth mocador e s’estarnèc a plorar).
Qu’è besonh de cinc cents robles e sonque è un bilhet de vint-e-cinc: en aguesta situacion me trapi…
Ara era mia soleta esperança ei eth comde Kiril Vladimirovic Bezujov.
Se non vò ajudar ath sòn hilhòu (ei pairin de Boris) e autrejar-li bèra soma, toti es mèns afans auràn estat en bades.
Que non poirè hèr-li er equipament.
Era comdessa vessèc ues lèrmes e reflexionèc en silenci.
Soent pensi, e dilhèu ei un pecat, contunhèc Anna Mijailovna, mès pensi tostemp qu’eth comde Kiril Vladimirovic Bezujov, s’està solet… damb tant immensa fortuna…
Entà qué viu?
Entada eth era vida qu’ei penibla, e ça que la, entà Boris, era vida que comence.
Ei fòrça probable que dèishe quauquarren entà Boris, didec era comdessa.
Diu t’ac age, chère amie.
Aguesti grani senhors son tant egoïstes!
Que pensen de jo çò que volguen, m’ei parièr quan ei en jòc er avier deth mèn hilh (era princessa se botèc de pès).
Que son ja es dues e vosati dinatz tàs quate, aurè temps entà anar-i.
E damb es formes d’ua dauna practica de Sant Petersburg que sap profitar eth temps, Anna Mijailovna manèc cercar ath sòn hilh e gessec damb eth ena anticramba.
Adishatz, estimada, didec ara comdessa, que l’acompanhaue enquiara pòrta.
Desira-me capitada, higec a mieja votz pr’amor de qué non l’entenesse eth sòn hilh.
Vatz ena casa deth comde Kiril Vladimirovic Bezujov, ma chère?, preguntèc eth comde que gessie deth minjador.
Se se trape mielhor, didetz-li a Pierre que lo convidi a dinar.
Qu’a viatges me tenguie ua visita e baraue damb es mainades.
Non vo’n desbrembetz de convidar-lo, ma chère.
Ben, anem a veir se com se lutz Taràs aué.
Ditz qu’ena casa deth comde Orlov non i auec jamès un minjar semblable ath qu’auram nosati.
Mon cher Boris, didec era princessa Anna Mijailovna quan eth coche dera comdessa Rostova que les amiaue crotzèc eth carrèr caperat de palha e entraue en ample pati deth comde Kiril Vladimirovic Bezujov, mon cher Boris, repetic era mair, en tot trèir era man deth sòn rosigat abric e botar-la damb timid e corau gèst en braç deth sòn hilh, sigues afectuós e atentiu; eth comde Kiril Vladimirovic ei eth tòn pairin e d’eth depen eth tòn futur.
Non te’n desbrembes, mon cher, sigues tot çò d’amable que pogues, coma tu ne sabes èster…
Mès qu’è prometut hè’c e ac harè per vos.
Encara que i auie ua carroça arturada dauant dera escala de gradons, eth portièr examinèc de cap a pès ara mair e ath hilh (que sense hèr-se anonciar entrauen directaments en vestibul des veirines, entre dues ringlères d’estatues plaçades enes sues cavitats des parets) e en veir eth vielh abric d’Anna Mijailovna les preguntèc a qui desirauen veir: s’as comdesses o ath comde.
En responer-les eri qu’ath comde, informèc que Sa Excelléncia estaue pejor e non recebie ad arrés.
Podem partir, didec Boris en francés.
Boris carèc e, sense treir-se er abric, guardèc a sa mair damb gèst interrogatiu.
Amic, contunhèc Anna damb votz plan trenda, en tot virar-se entath portièr, me’n sai qu’eth comde Kiril Vladimirovic ei fòrça malaut… qu’ei per aquerò que sò venguda.
Sò parenta sua e non lo shordarè, amic… mès è besonh de veir ath prince Vasili Sergueievic; ei alotjat aciu.
Anoncia-me, se te platz.
Eth portièr, de mala encolia, tirèc dera campaneta e se hec enlà.
Era princessa Drubetskaia entath prince Vasili Sergueievic, cridèc ath sirvent vestit de frac, miches e sabates de fibèla, qu’acodic en soleret superior e guardaue de naut estant dera escalera.
Era mair apraièc çò de mielhor que podec es plecs deth sòn vestit de seda tintada, se guardèc en gran miralh de Venecia penjat ena paret e, damb coratge, damb es sòns rosigades sabates, auancèc peth tapís dera escala.
Mon cher, vous m’avez promis… didec de nauèth ath sòn hilh, tocant-li eth braç.
Boris la seguie tot doç, damb es uelhs entà baish.
Entrèren ena sala, qu’ua des sues pòrtes amiaue entàs crambes destinades ath prince Vasili.
Quan mair e hilh, arribadi en centre dera estança, anauen a preguntar eth camin ath vielh sirvent que s’auie botat de pès en veder-les entrar, virèc era maneta de bronze d’ua des pòrtes e eth prince Vasili, jargat de manèra casolana damb ua giqueta de velot e ua soleta decoracion, gessec acompanhant a un senhor de bon pòrt, de peus neri.
Qu’ère Lorrain, eth celèbre mètge de Sant Petersburg.
C’est, donc, positif?, preguntèc eth prince.
C’est bien, c’est bien…
E en veir a Anna Mijailovna e ath sòn hilh, eth prince Vasili, damb ua salutacion, se didec adiu deth mètge e, en silenci, mès damb un gèst d’interrogacion, s’apressèc ada eri.
Boris notèc qu’es uelhs de sa mair exprimiren de ressabuda un prigond dolor e arric leugèraments.
En quines tristes circonstàncies mos trapam, prince…
Didetz-me, com li va ath nòste estimat malaut?, preguntèc Anna Mijailovna coma se non se n’encuedèsse dera guardada hereda e ofensiua tachada en era.
Eth prince Vasili la guardèc interrogatiu, coma perplèx, e se virèc dempús entà Boris, que lo saludèc educadaments.
Sense respóner ara salutacion, eth prince Vasili se virèc de nauèth entà Anna Mijailovna e responec ara sua pregunta damb un movement de cap e pòts que volie díder.
Ei possible?, sorrisclèc Anna Mijailovna.
Ò, qu’ei terrible.
Me hè pòur pensar… e higec, en tot senhalar a Boris: qu’ei eth mèn hilh.
Li volie arregrair personauments…
Un viatge mès Boris saludèc correctaments.
M’alègri d’auer-vos podut complàder, estimada Anna Mijailovna, didec eth prince Vasili ajustant eth plastron dera camisa e balhant-se plan mès importància dauant era sua protegida aciu en Moscòu qu’ena cauhada d’Annette Scherer en Sant Petersburg.
Sajatz de servir fidèuments e èster digne dera carrèra des armes, higec sevèraments, en tot virar-se entà Boris.
M’alègri… ètz aciu de permís?, preguntèc damb eth sòn ton indiferent.
Excelléncia, demori ordes entà dirigir-me tath mèn nau destin, responec Boris sense mostrar desengust peth ton rude deth prince ne desirs de començar cap convèrsa, mès damb tau tranquillitat e respècte qu’eth prince lo guardèc fixaments.
Viuetz damb era vòsta mair?
Viui ena casa dera comdessa Rostova, repliquèc Boris.
E higec: Excelléncia.
Mijailovna.
Ja ac sai, ja ac sai, didec eth price Vasili damb monotòna votz.
Je n’ai jamais pu concevoir comment Nathalie s’est decidé a epouser cet ours mal leché!
Un personnage completament stupid et ridicul.
Eth joueur, a ce qu’on dit.
Mès tres brave homme, mon prince, observèc Anna Mijailovna, arrint trendaments, coma hènt veir qu’eth comde Rostov meritaue aguesta opinion, mès qu’era demanaue indulgéncia entath praube vielh.
Qué diden es mètges?, preguntèc era princessa dempús un brèu silenci, tant qu’eth sòn ròstre lermós exprimic de nauèth un prigond dolor.
Pòques esperances, didec eth prince.
E jo qu’auria volut arregrair, un còp mès, ath mèn oncle tot eth ben que mos a hèt a Boris e a jo!
C’est son filleul, higec, coma se credesse qu’aguesta notícia alegrarie extraordinariaments ath prince.
Eth prince Vasili reflexionèc pendent uns instants e arroncilhèc es celhes.
Anna Mijailovna comprenec que cranhie trapar-se damb un rivau entath testament deth comde Bezujov e s’esdeguèc a tranquillizar-lo.
Se non siguesse peth mèn sincer afècte e devocion per oncle… didec en tot accentuar aguestes darrères paraules damb fermetat e descuedadaments; me’n sai deth sòn nòble caractèr, tan dret, mès es comdesses que demoren solet damb eth… son encara tan joenes… baishèc eth cap e didec a mieja votz: a complit es sòns darrèrs dèuers, prince?
Be ne son de polidi aguesti darrèrs moments!
Aquerò que non li harà mau; qu’ei de besonh premanir-lo s’ei qu’està tan mau.
Nosates es hemnes, prince (e arric damb trendesa) sabem tostemp se com parlar d’aguestes causes.
Ei de besonh que lo veiga, encara que sigue trist entà jo, mès que ja sò avedada a patir.
Eth prince comprenec, coma ac auie comprenut ena cauhada d’Annette Scherer, que serie dificil desliurar-se d’Anna Mijailovna.
Non serà penibla entath malaut, estimada Anna Mijailovna, aguesta entrevista?
Demorem enquiath ser, eth mètge anóncie ua crisi.
Mès, prince, que non se pòt demorar quan s’arribe a taus extrèms.
A!, c’est terrible, les devoirs d’un chretien…
Se dauric era pòrta d’ua des crambes interiores e apareishec ua des princesses nebodes deth comde.
Qu’auie un aspècte ombriu e hered e eth sòn còs, deth còth enquiara cintura, estonaue pera sua longada comparada damb es cames.
Eth prince Vasili se virèc entada era.
Com li va?
Madeish.
Anna Mijailovna coma a ua desconeishuda.
A!, chère, je ne vous reconnaisais pas!, gessec damb un erós arridolet Anna Mijailovna, en tot apressar-se damb leugèri passi entara neboda deth comde.
Je viens d’arriver e je suis a vous pour vous aidé a soigner “mon oncle”…
J’imagine combien vous avez souffert, higec, en tot lheuar es uelhs entath cèu plei de pietat.
Era princessa non responec, ne tansevolhe arric, en tot retirar-se de seguit.
Anna Mijailovna se treiguec es gants e damb gèst de venceira cuelhec sèti en un fautulh e convidèc ath prince Vasili a sèir-se ath sòn costat.
Boris, didec damb un arridolet ath sòn hilh, jo passarè a veir ath comde, eth mèn oncle, e tu, mon ami, ve-te’n, mentretant, damb Pierre e non t’en desbrembes dera invitacion des Rostov.
Lo conviden a dinar.
Supausi que non i anarà, li didec ath prince.
Ath contrari, repliquèc eth prince, qu’ère visiblaments emmaliciat.
Je serais tres content si vous me debarrassez de ce jeune homme… que non hè arren aciu.
Eth comde non a preguntat per eth ne un solet viatge.
Arroncilhèc es espatles, un vailet acompanhèc a Boris entath vestibul e per ua auta escala l’amièc entara cramba de Pierre Kilirovic.
Pierre non auie auut temps de trapar un lòc ath sòn gust en Sant Petersburg e siguec expulsat d’aquiu per anament turbulent.
Era istòria racondada en salon dera comdessa de Rostov qu’ère vertadèra.
Pierre auie ajudat a tier ath comisari ena esquia der os.
Venguie d’arribar en Moscòu hège uns dies e, coma de costum, se lotjaue ena casa de sa pair.
A maugrat que ja supausaue qu’er escandal ère coneishut en Moscòu e qu’es daunes qu’entornejauan a sa pair, tostemps de mala encolia contra eth, profitarien era ocasión entà punchar ath comde, eth dia dera sua arribada se filèc de cap as crambes pairaus.
En entrar ena sala a on normauments s’amassauen es princesses saludèc as joenes, seigudes damb es sues labors, tant qu’ua d’eres liegie un libre en votz nauta.
Qu’èren tres: era màger, plan apolidida, de nauta cintura e mina sevèra, era madeisha que gessec ar encontre d’Anna Mijailovna, ère era encargada de liéger.
Es mendre, ambdues de rosades caròles e polides, que se distinguien entre eres solet per un luèr qu’ua d’eres amiaue sus eth pòt, en tot balhar-li mès atrait, brodauen en encastre.
Pierre siguec recebut coma un mòrt o un empestat.
Era màger des princesses interrompec era lectura e se demorèc guardant-lo sense badar boca damb es uelhs espauridi.
Era dusau (era que non amiaue luèr) cuelhec era madeisha expression.
Era mès joena, era deth luèr, de caractèr mès alégre e trufaire, s’inclinèc sus era sua labor pr’amor de dissimular er arrir, solide costat per aquera scèna qu’eth sòn cant comic endonviaue.
Tirassèc, peth dejós deth bastidor, es hius e s’inclinèc coma s’anèsse a campar eth diboish, en tot reprimir a penes eth sòn arridolet.
Bonjour, ma cousine, saludèc Pierre.
Vous ne me reconnaissez pas?
Vos reconeishi plan ben, massa ben.
Com està eth comde?
Posqui veir ath comde?, repetic Pierre.
Vai…!
Se voletz acabar d’aucir-lo, aucir-lo deth tot, que lo podetz veir.
Olga, ve-te’n a veir s’eth brolhon der oncle ei prèst; que ja comence a èster era ora deth sòn repais, higec hènt veir atau a Pierre qu’eres èren plan ocupades en atier a sa pair, tant qu’eth non hège que mortificar-lo.
Olga gessec.
Pierre s’estèc pendent uns moments de pè, guardèc as fraies e didec, en tot dider-se adiu:
Alavetz tornarè entara mia cramba.
Quan lo posca veir m’avisatz.
Gessec e entenec ena sua esquia ua arridalhada sonora, mès non fòrta, dera fraia deth luèr.
A londeman arribèc eth prince Vasili, que se lotgèc ena casa deth comde.
Hec a vier a Pierre e li didec:
Mon cher, se vous vous conduisez ici comme a Petersburg, vous finirez tres mal; c’est tout ce que je vous dis.
Eth comde ei fòrça, fòrça mau, e non te cau veder- lo entad arren.
D’alavetz ençà arrés se n’auie ocupat de Pierre; e s’estaue es dies sancers solet ena sua cramba en estatge de naut.
Quan Boris entrèc, Pierre recorrie a longues calhamardades era cramba, en tot posar-se de quan en quan en un cornèr, hège un gèst menaçaire guardant era paret, coma se volesse trauessar damb era espada a quauque enemic invisible, guardaue sevèraments peth dessús es sues lunetes e tornaue a caminar, prononciant vagues paraules, arroncilhant es espatles e desseparant es braci.
L’Anglaterre a vecu, didie arroncilhant es celhes e coma se senhalèsse a quauquarrés damb eth dit.
M. Pitt, comme traitre a la nation e au droit des gens, es condamné a…
Que non auec temps de prononciar era sua senténcia contra Pitt (en aqueth moment li semblaue èster, eth madeish, Napoleon, s’imaginaue qu’en companhia deth sòn eròi auie hèt era perilhosa trauèssa deth pas de Calais e conquistat Londres) pr’amor que vedec ena sua cramba a un joen oficiau, estirat e beròi.
S’arturèc.
Pierre auie deishat a Boris quan encara ère un mainatge de catorze ans e non lo rebrembaue.
Mès damb era sua espontaneïtat caracteristica li sarrèc era man e arric amistosaments.
Vo’n brembatz de jo?, didec Boris damb tranquillitat e un arridolet corau.
Qu’è vengut damb ma mair entà tier-li ua visita ath comde.
Semble que non està ben de salut.
Òc, semble que se trape mau.
Boris se n’encuedaue de qué Pierre non l’arreconeishie mès que non credec de besonh presentar-se, e sense cap de trebuc lo guardèc fixaments enes uelhs.
A!, eth comde Rostov!, didec Pierre alègraments.
Alavetz, ètz vos eth sòn hilh Ilia?
Guardatz qu’ara prumeria non vos auia arreconeishut.
Vo’n brembatz quan anàuem de passèg en Vorobiovy Gori damb madame Jacquot…?
Hè ja tant de temps…
Vos enganhatz, responec tot doç Boris damb un arridolet gausat e burlesc.
Que sò Boris, eth hilh dera princessa Anna Mijailovna Drubetskaia.
Qu’ei eth pair de Rostov que se cride Ilia; eth sòn hilh ei Nikolai, e jo non coneishi a cap madame Jacquot.
Pierre botgèc e eth cap coma acaçat per ua broma de mosquits o d’abelhes.
A, com vau!
Qu’ac confoni tot.
È autants de parents en Moscòu!
Vos ètz Boris… a tot darrèr mos auem podut enténer.
Qué ne pensatz dera expedicion de Boulogne?
Es anglesi ac passaràn mau se Napoleon trauèsse eth canau.
Me pensi qu’ei plan possible.
Pro que Villeneuve non hèsque meuca!
Boris non sabie arren dera expedicion de Boulogne, non liegie es jornaus e entenie per prumèr viatge eth nòm de Villeneuve.
Aciu, en Moscòu, mos tiem mès as petòfies e as minjars qu’ara pòlitica, didec damb votz fleumosa e burlesca.
Que non sai arren ne pensi arren sus aguest ahèr.
Moscòu s’ocupe de rumors, repetic, e ara precisaments non se parle que de vos e deth comde.
Pierre arric damb era sua bravassa arridalha, coma se cranhèsse qu’eth sòn interlocutor siguesse a mand de díder quauquarren de qué dempús se n’auesse d’empanaïr.
Mès Boris parlaue precisa e claraments, secaments, sense deishar-lo de uelh.
En Moscòu non se hè que parlotejar, contunhèc.
Toti se demanen a qui deisharà eth comde era sua fortuna, encara que dilhèu eth mos acògue a toti, causa que li desiri de tot còr.
Òc, tot aquerò ei penible, plan penible… mormolhèc Pierre.
Seguie cranhent qu’er oficiau se metesse, sense encuedar-se’n, en ua convèrsa incomòda entada eth.
E vos auetz de pensar, afirmèc Boris rogint-se leugèraments, mès sense variar era sua votz e portadura, que toti s’esdeguen entà recéber quauquarren d’un òme tan ric.
Èm plan praubi, mès, aumens jo, precisaments pr’amor qu’eth vòste pair ei ric, non me considèri parent sòn, e ne era mia mair ne jo demanaram jamès arren ne acceptaram arren d’eth.
Pierre se tardèc ua estona a comprèner, mès quan vedec clar eth sens des sues paraules sautèc deth divan, cuelhec era man de Boris e damb maganha, en tot rogir-se plan mès qu’eth, comencèc a parlar damb un sentiment mixte de vergonha e hàstic:
Be n’ei d’estranh!…
Dilhèu jo…
Mès qui s’ac podie imaginar…
Boris l’interrompec de nauèth:
Que m’alègri d’auè’c dit tot; dilhèu a estat desagradiu entà vos, mès desencusatz-me (didec, padegant a Pierre, en sòrta d’èster padegat per eth).
Demori non auer-vos ofensat.
Qu’è per principi díder damb sinceritat es causes…
Ara, qué me cau díder dera vòsta part?
Vieratz a dinar damb es Rostov?
Boris tanlèu complic eth sòn penible déuer, sauvada era dificila situacion e auent plaçat en era ath sòn interlocutor, se hec de nauèth tant agradiu coma abantes.
Mès, escotatz, didec Pierre, en tot revier era tranquillitat.
Qu’ètz estonant.
Tot çò que vietz de díder està ben… plan ben.
Plan que òc, non me coneishetz.
Hè tant de temps que non mos vedem…!
Qu’èrem dus mainatges…
Podetz creder-me que jo…
Ac compreni, ac compreni plan ben.
Jo que non haria ua causa atau; me mancarie vam, mès qu’està plan ben.
M’alègri fòrça d’auer-vos coneishut.
Ei estranh çò que supausàuetz de jo!, higec arrint dempús un brèu silenci.
E plan, mos coneishem mielhor, e sarrèc era man de Boris.
Dempús didec: encara non è pogut veir ath comde ne un solet viatge.
Que non m’a cridat… me hè dò coma uman… mès se qué i posqui hèr?
Pierre comprenec que Boris volie cambiar de convèrsa e, coma qu’eth tanben ac volie, comencèc a explicar es auantatges e dificultats dera empresa de Boulogne.
Un lacai venguec entà cridar a Boris de part dera princessa.
Sa mair se n’anaue.
Pierre prometec vier en dinar pr’amor d’assolidar era sua amistat damb Boris, li sarrèc damb fòrça era man, en tot guardar-lo enes uelhs corauments a trauèrs des sues lunetes…
Quan Boris gessec, Pierre contunhèc pendent ua longa estona passejant pera cramba, mès ja sense herir damb era espada ar enemic invisible senon arrint dauant eth rebrembe d’aqueth joen simpatic, intelligent e decidit.
Tau que sòl passar ena prumèra joenesa, mès que mès quan un ei solet, sentie ua trendesa instintiua per Boris e se prometie tier damb eth ua bona amistat.
Mentretant, eth prince Vasili didie adiu ara princessa Anna Mijailovna, que non separaue eth sòn mocador des uelhs; eth sòn ròstre qu’ère negat de lèrmes.
Ei terrible, terrible!, didie.
Mès, per tant que me còste, complirè eth mèn déuer.
Vierè a passar era net; que non se pòt deishar-lo atau; cada menuta ei preciosa.
Non comprenni a qué demoren es princeses.
Diu m’ajudarà a trapar era manèra de premanir-lo…!
Adieu, mon prince, que le bon Dieu vous soutienne!…
Adieu, ma bonne, responec eth prince Vasili en tot hèr-se enlà d’era.
A!, qu’ei en un estat terrible, didec era mair ath hilh, quan se vederen en coche.
Lèu non coneish ad arrés.
Eth testament qu’ac diderà tot, amic; tanben era nòsta sòrt depen d’eth…
Mès, per qué pensatz que mos deisharà quauquarren?
Ai, amic!
Eth ei tan ric e nosati tan praubi…
Mès, maman, aquerò que non ei pro…
Ò!, Mon Diu!
Mon Diu!
Be n’està de mau eth praubet!, repetie era mair.
Quan Anna Mijailovna gessec damb eth sòn hilh entara casa deth comde Kiril Vladimirovic Bezujov, era comdessa Rostova s’estèc seiguda, soleta, en tot hèr-se a vier eth mocador enes uelhs.
A tot darrèr, hec sonar era campaneta.
Se non voletz atier-me que vos traparè un aute lòc.
Era comdessa ère entristesida peth dolor e era umilianta praubetat dera sua amiga.
Qu’ère per aquerò era mala encolia que se mostraue tostemp cridant “estimada” ara crambèra e tractant-la de vos.
Perdon, didec era sirventa.
Didetz-li ath comde que lo demori.
Eth comde, balançant-se, s’apressèc ara sua hemna damb mina un shinau colpabla, coma tostemp.
Plan, comdesseta: quin sauté au madere de grandoles vam a tier aué, ma chère!
Ac è tastat.
Non en bades pagué mil robles per Taràs, que les vau.
Se seiguec ath cant dera sua esposa, e damb es codes galhardaments emparadi enes jolhs comencèc a bolegar-se eth peu gris.
Qué mane era comdesseta?
Donques, veiràs, amic mèn…
Mès quina plapa ei aguesta?, didec en tot senhalar eth justet deth sòn marit.
Solide qu’ei deth sauté… higec arridolenta.
Çò que se passe, comde, ei qu’è besonh de quauqui sòs.
Eth sòn ròstre s’entristic.
Ò, comdesseta!, e eth comde s’esdeguèc a trèir eth sòn portamoneda.
Ara… ara…
Qui i é aquiu?, cridèc damb era votz que solet tie era gent segura de qué era persona que criden vierà ara prèssa ara crida.
Que vengue Mitenka!
Mitenka, aqueth hilh de nòble familha elevat ena casa deth comde, qu’es sòns ahèrs amiaue ara, entrèc damb pas brac ena cramba.
Guarda, estimat… didec eth comde ath joen, qu’auançaue respetuosaments.
Hè- me a vier… s’arturèc cogitós, sèt cents robles.
Ei aquerò.
Excelléncia, quan manatz que vo’les hèsca a vier, preguntèc Mitenka.
Ja sabetz que…
Mès non vos preocupètz, rectifiquèc, en veir qu’eth comde començaue a alendar rapidaments e damb dificultat, senhau segur d’un principi de colèra.
Me’n desbrembaua que… voletz que vo’les hèsca a vier ara madeish?
Òc, òc, atau ei, hè-les-me a vier.
E les ac balhes ara comdessa.
Qu’ei ua jòia aguest Mitenka!, comentèc arrint eth comde.
Non i a arren impossible entada eth.
Qu’è en òdi ad aguesta paraula.
Tot qu’a d’èster possible.
E aguesti sòs me hèn fòrça manca…
Quan Anna Mijailovna tornèc dera sua visita a Bezujov, ja auie era comdessa es sòs sus era taula, dejós d’un mocador, tot en bilhets naui.
Anna Mijailovna avertic en era un cèrt trebolament.
Com te va, amiga mia?, preguntèc era comdessa.
A!, en quin terrible estat se trape!
Que non l’arreconeisheries.
Solet l’è vist un moment e non è pugut díder ne dues paraules…
Annette, t’ac demani per Diu, non refuses aquerò, didec de pic era comdessa, rogint-se, çò que li balhaue un aspècte estranh ath sòn ròstre ja non joen, prim e grèu, en tot trèir es sòs de dejós eth mocador.
Anna Mijailovna comprenec de seguit de qué se tractaue e s’inclinèc pr’amor de poder abraçar comòdaments ara comdessa en moment precís.
Qu’ei entà Boris, entath sòn equipament, dera mia part…
Anna Mijailovna ja l’abraçaue plorant e tanben plorèc era comdessa.
Ambdues plorèren pr’amor qu’èren amigues, pr’amor qu’èren braves; perque eres, amigues dera mainadesa es dues, les calie tier-se a ua causa tant ignòbla coma es sòs.
Plorauen era sua joenesa passada…
Mès qu’èren lèrmes agradiues entà ua e entara auta.
Era comdessa Rostova, es sues hilhes e un bon grop des sòns convidadi èren ja en salon.
Eth comde auie amiat as òmes en sòn burèu pr’amor d’amuishar-les era sua colleccion de pipes turques.
De man en man gessie entà preguntar: “Non ei venguda?” que demorauen a Maria Dmitrievna Ajrosimova, qu’en societat la cridauen le terrible dragon, dauna famosa pera rectitud deth sòn esperit, pera sua simplicitat e franquesa, encara que non pes sòns titols e pera sua fortuna.
Era familha imperiau coneishie a Maria Dmitrievna; la coneishie tot Moscòu e tot Sant Petersburg, e en ambdues ciutats se l’admiraue, encara que, d’amagat, se burlauen dera sua rudesa e abondauen es anecdòtes a compde sòn.
Ça que la, toti, sens excepcion, l’estimauen e cranhien.
En burèu, plen de hum, se parlaue dera guèrra, declarada en un manifèst, e sus eth recrutament.
Arrés auie liejut encara eth manifèst, mès toti se’n sabien dera sua publicacion.
Eth comde ère seigut en ua otomana, entre dus humaires que discutien entre se.
Eth comde ne humaue ne discutie, mès inclinaue eth cap, ja entà un costat, ja entar aute, guardaue as humaires damb evident plaser e seguie d’aurelha era convèrsa entre dus vesins sòns qu’eth auie embrancat entre se.
Un d’eri qu’ère un civil, damb eth ròstre regat d’arrupes, arrasat, biliós e secalh, ja près ara vielhesa, encara que vestit coma un joen, ara darrèra mòda.
Seigut ena otomana sus es sues cames, damb era portadura d’un familhar dera casa, amiaue era pipa d’ambre metuda prigondaments en un angle dera boca e aspiraue convulsiauments eth hum, clucant es uelhs.
Qu’ère eth vielh celibatari Shinshin, cosin dera comdessa, de lengua de serpiu coma didien d’eth en toti es salons de Moscòu.
Quan parlaue semblaue baishar ath nivèu deth sòn interlocutor.
Er aute qu’ère un oficiau dera Garda, joen, de pèth rosada, impecablaments net, cordat e pientat.
Mantenguie era sua pipa d’ambre precisamens ath miei des sòns pòts rosadi e a penes aspiraue eth hum, en tot deishar-lo anar, dempús era sua polida boca en forma de cercles minisculs.
Qu’ère eth lòctenet Berg, oficiau deth regiment de Semionovski, que damb eth auie de partir Boris pr’amor d’incorporar-se ara sua destinacion e que damb eth Natasha embromaue a Vera, era sua fraia màger, cridant a Berg eth sòn nòvi.
Eth comde, seigut entre es dus, escotaue damb atencion.
Era diversion preferida deth comde, dempús deth boston, que li shautaue fòrça, ère era d’estar d’audidor quan artenhie acarar a dus blagaires.
De sòrta, pairet, mon tres honorable Alphonse Karlic, didec Shinshin burlesc, en tot júnher (qu’ère era peculiaritat dera sua manèra de parlar) es expressions russes mès populares damb es mès escuelhudes frases franceses, que vous comptez vous faire des rentes sus l’Estat, obtier ua renda a cargue dera vòsta companhia?
Non, Piotr Nikolaievic, que voi hèr veir solet qu’ena cavalaria s’an fòrça mens auantatges qu’ena infantaria.
Consideratz, Piotr Nikolaievic, era mia situacion…
Berg parlaue tostemp damb grana precision, de forma repausada e corrècta.
Era sua convèrsa viraue de contunh sus eth madeish; quan se parlaue de quauquarren que non siguesse restacat ara sua persona, caraue tranquillament.
E caraue, encara qu’aguesta situacion se tardèsse ores sanceres, sense experimentar ne hèr veir as auti eth mès lèu trebuc.
Mès s’era convèrsa lo tocaue personauments, que parlaue fòrça e damb evident plaser.
Consideratz era mia situacion, Piotr Nikolaievic: en cavalaria non receberíetz que dus cents robles per trimèstre, autanplan damb eth grad de lòctenent: ara ne crubi dus cent trenta, didec, campant a Shinshin e ath comde damb un arridolet alègre e corau, pr’amor que li semblaue evident qu’era sua capitada siguesse tostemp er objectiu principau de toti.
Ath delà, en tot passar ara infantaria tostemp ei un mès ara vista e es vacants son plan mès frequentes.
E damb es dus cents trenta robles me les apraii entà economizar e manar quauquarren ath mèn pair, acabèc, lançant ua voluta de hum.
La balance y est… comme dit le proverbe: er aleman harie eth bàter enquia damb er revés dera destrau, comentèc Shinshin en tot passar era pipa d’ambre en aute costat dera boca e guinhant un uelh ath comde, que s’estarnèc en ua arridalhada.
Es auti convidadi, en veir que Shinshin ère en tot conversar, s’apressèren entà escotar.
Berg, sense hèr-ne cabau ne dera indiferéncia ne dera ironia, seguic explicant qu’eth pas ara Garda li balhaue ja un grad d’auantatge sus es sòns companhs de còs, donques qu’ena guèrra ère possible qu’aucissen ath capitan, e alavetz eth, qu’ère eth mès antic dera companhia, lo poirie remplaçar aisidaments, pr’amor que toti l’estimauen en regiment e sa pair ère plan content d’eth.
Berg sentie un extraordinari plaser en explicar aguestes causes e ne tansevolhe podie sospechar qu’es auti podessen auer tanben es sòns pròpis interèssi.
Mès tot çò que condaue ère tan simpatic e innocent, era ingenuitat deth sòn egoïsme jovenil resultaue tant evidenta, que desarmaue as sòn auditors.
Plan, estimat, autant ei era cavalaria coma era infantaria, en toti es lòcs vos dauriratz camin, vos ac prometi, resumic Shinshin, en tot hèr-li un copet de man ena espatla e retirar es cames deth divan.
Berg arric erós.
Eth comde, seguit des sòns convidadi, se filèc de cap ara sala.
Qu’èren en aguesti moments que precedissen a un dinar de gala, quan toti es convidadi amassadi ara demora d’èster cridadi entàs entremesi non comencen granes convèrses mès considèren de besonh botjar-se e parlar pr’amor de non hèr veir impaciéncia per sèir-se ena taula; moments qu’es patrons dera casa guarden de quan en quan era pòrta e dempús se guarden entre se e es convidadi sagen d’endonviar en aguestes guardades a qui o qué demoren encara: dilhèu un parent important que s’a arreculat o bèth plat qu’encara non ei prèst.
Pierre arribèc un shinhau abantes de passar en minjador e s’auie seigut en prumèr fautulh que trapèc, just ath miei deth salon, en tot barrar eth pas a toti.
Era comdessa s’esdegaue a hèr-lo parlar, mès eth se limitaue a guardar candidaments ar entorn, coma s’a trauèrs des sues lunetes cerquèsse a quauquarrés, e responie damb monosilabs a totes es preguntes dera dauna.
Destorbaue e ère eth solet que non se n’encuedaue d’aquerò.
Era majoritat des convidadi, que coneishien era istòria der os, guardauen ad aqueth joen gran, corpurent e tranquil e s’estonauen, en veder-lo tan maladret e modèst, de qué siguesse er autor dera badinada damb eth comissari.
Oui, madame, contestèc Pierre sense deishar de guardar ath sòn entorn.
Encara non auetz vist ath mèn marit?
Non, madame, e arric sense vie a compde.
Me pensi que vos siguéretz recentaments en París.
Plan interessant.
Era comdessa guardèc a Anna Mijailovna, que, en tot compréner que li demanaue qu’entrenguesse a Pierre, se seiguec ath sòn costat e li parlèc de sa pair.
Mès aguest, madeish qu’ara comdessa, non responie que damb monosilabs.
Es convidadi conversauen entre eri.
Vous etes bien bonne…
La comtesse Apraksine…”, s’entenie pertot.
Era comdessa se lheuèc e auancèc entara sala…
Maria Dmitrievna!, se l’entenec díder en votz nauta.
Totes es senhoretes, e, enquia e tot es senhores, exceptat es de màger edat se lheuèren.
Se posèc Maria Dmitrievna ena pòrta e, de naut dera sua macissa figura, quilhat eth cap damb es sòn retortilhs grisi deth peu, passèc revista as convidadi e, coma rebussant-se, ajustèc doçaments es amples manges deth sòn vestit.
Maria Dmitrievna, que ja auie complit es cinquanta ans, parlaue tostemp en rus.
Es mies felicitacions entà tu, estimada, e entàs tòns hilhs, didec damb votz fòrta que dominaue quinsevolh aute son.
E tu, vielh pecador, didec en tot referir-se ath comde, que li punaue era man, supausi que t’engüeges en Moscòu: aciu que non pòs hèr córrer as gossets…
Qué vòs pairet!
Aguesti audereths que van creishent, e senhalèc as gojates, e de boni o maus talents les cau cercar nòvis…
Qué tau està eth mèn cosac?
Maria Dmitrievna cridaue atau a Natasha, que s’auie apressat ada era alègraments e sense temor pr’amor de punar-li era man.
Treiguec dera sua bossa de man ues plendengues de robís de forma ovalada e les ac autregèc ara rosada e radianta Natasha; ath còp, se desseparèc d’era e se dirigic entà Pierre:
E damb gèst menaçaire se rebussèc de nauèth.
Pierre s’apressèc, guardant-la innocentaments a trauèrs des sues lunetes.
Apressa-te, apressa-te, estimat!
Carèc.
Toti sauvauen silenci, demorant çò qu’auie de vier, pr’amor que presentien qu’aquerò non ère qu’era introduccion.
Bona pèça, qu’es comentaris son sobrèrs, bon gojat…
Sa pair ei enes pòrtes dera mòrt e eth se divertís estacant a un comissari ena esquia d’un os.
Qu’ei ua vergonha, ua vergonha, estimat!
Que serie mielhor que partisses entara guèrra.
Se hec enlà de Pierre e autregèc eth sòn braç ath comde, que lèu non se podie estar d’arrir.
Dmitrievna.
Eth comde e era nauèth venguda entamenèren era marcha, seguidi dera comdessa, deth braç d’un coronel des ussars, un òme plan de besonh, pr’amor que Nikolai auie d’arténher eth sòn regiment amiat per eth.
Seguien dempús, Anna Mijailovna e Shinshin.
Berg balhaue eth braç a Vera.
Nikolai acompanhaue ara arridolenta Julie Karaguina.
Seguien d’autes parelhes ath long dera sala e, fin finau, darrèr de toti, es mainatges, es sòns preceptors e intitutritzes.
Es crambèrs se meteren en marcha, se produsic un esclafit de cagires e es convidadi, as acòrds dera musica que començaue a sonar ena galaria nauta, se seigueren ena taula.
Ara musica dera orquestra deth comde li seguic eth rumor de forquilhes e guinhauets, era convèrsa des comensaus e eth caminar discret des crambèrs.
En un des caps dera taula s’auie seigut era comdessa; auie ena sua dreta a Maria Dmitrievna e ara quèrra a Anna Mijailovna e a d’auti convidadi.
En aute extrèm, eth comde auie ara sua quèrra ath coronel e ara sua dreta a Shinshin, seguidi de d’auti senhors.
En un costat dera longa taula s’estauen es joeni de mès edat: Vera damb Berg, Pierre e Boris, amassa; en aute costat, es mainatges, es preceptors e es institutritzes.
Eth comde guardaue, per dessús es copes de cristau de ròca, botelhes e frutièrs, ara sua hemna, tocada damb ua nauta còfa de cintes blues; s’esdegaue a servir eth vin as sòns convidadi, sense desbrembar-se’n d’eth madeish.
Ena part femenina era convèrsa ère tranquilla e regulara; ena des òmes, s’entenien votzes cada còp mès fòrtes, mès que mès era deth coronel d’ussars, que minjaue e beuie sense mida, cada viatge mès roienc, autant, qu’eth comde lo botaue d’exemple as auti.
Berg, damb trende arridolet, asseguraue a Vera qu’er amor non ère un sentiment terrenau, senon divin.
Boris li didie ath sòn nauèth amic Pierre es nòms des convidadi, e escambiaue guardades damb Natasha, que s’auie seigut ath dauant.
Pierre parlaue pòc, campaue es ròstres desconeishudi e minjaue fòrça.
Dès es dues sopes, que d’eres alistèc la tortue, e dès eth pastís enquia es ortegas, que non deishèc passar un solet plat, ne ua classa de vins que damb era botelha estropada damb eth tovalhon hège surgentar misteriosaments eth majordòm, per dessús dera espatla deth vesin, dident:
Apressaue era prumera copa que li venguie ena man des quate qu’auie ath dauant deth cubèrt, damb er anagrama deth comde, beuie damb vertadèr plaser e se demoraue contemplant as convidadi damb mès satisfaccion encara.
Natasha, qu’ère ath dauant, guardaue a Boris coma sòlen guardar es gojatetes de tretze ans ath gojat qu’an punat per prumèr viatge e que son encamardades.
De quan en quan, era madeisha guardada se posaue en Pierre, qu’en veir es uehs d’aquera gojateta divertida e alègra sentie, eth tanben, talents d’arrir sense saber per qué.
Nikolai ère seigut luenh de Sonia, ath cant de Julie Karaguina, que, damb era madeisha arridalha involuntaria, condaue quauquarren.
Sonia s’esdegaue en arrir, mès era gelosia la tormentaue visiblaments: tanlèu s’esblancossie coma se rogie e botaue tota era sua atencion en seguir d’aurelha era convèrsa entre Nikolai e Julie.
Era intitutritz dirigie ar entorn guardades intranquilles, coma se se premanisse a refusar un atac, se per edart, bèth un volesse shordar as petits.
Eth preceptor aleman hège esfòrci pr’amor de gravar ena memòria es nòms des plats, es dessèrts e es vins per çò de poder-les descríuer peth menut quan escriuesse as sòns, que s’estauen en Alemania, e se sentie plan ofensat quan eth majordòm, damb era botelha estropada en un tovalhon, passaue sense arturar-se.
Er aleman arroncilhaue es celhes e sajaue hèr veir as auti qu’eth non desiraue aqueth vin; que s’ère emmaliciat ère pr’amor qu’arrés semblaue compréner que s’auie besonh d’aqueth vin non ère entà satisfèr era sua set, ne per golardia, senon peth desir d’ampliar es sues coneishences.
Entre es òmes era convèrsa s’animaue cada viatge mès.
Eth coronel condaue qu’eth manifèst damb era declaracion de guèrra auie estat publicat ja en Sant Petersburg e qu’un corrèu auie manat un exemplar ath generau en cap, qu’eth madeish auie vist.
E per qué caralh mos cau declarar era guèrra a Bonaparte?, didec Shinshin.
Il a dejà rabattu le caquet a l’Autriche.
Je crains que cette fois ce ne soit notre tour.
Eth coronel, un aleman robust, naut, de temperament sanguin, veteran militar e patriòta, se sentec ofensat per aguestes paraules.
Pr’amor qu’er Emperaire, plan senhor mèn, didec damb un fòrt accent aleman en un rus defectuós, sap se qué li cau hèr.
E a dit en manifèst que non pòt guardar damb indiferéncia eth perilh que menaçe a Russia, era seguretat der emperi, era sua dignitat e era santetat des aliances, en tot accentuar, mès que mès, era paraula aliances coma s’en era s’estèsse tot eth sens dera question.
E damb era infatigabla memòria oficiau que lo distinguie, repetic es prumères linhes deth manifèst:
Aciu qu’auetz es rasons, plan senhor mèn, acabèc sentenciant, uedant en redon eth veire de vin e sollicitant deth comde ua guardada d’aprobacion.
Conessez vous le proverbe?
Eroma, Eroma, demora-te en casa e suenha es tòns fusi, didec Shinshin arroncilhant es celhes e arrint.
Cela nous convien a merveille.
A Suvorov, maugrat èster Suvorov, lo derrotèren a piate couture, e a on son es Suvorov ara?.
Je vous demande un peu, acabèc, en tot passar de contunh deth rus ath francés.
Que mos cau pelejar enquiara darrèra gota de sang, repetic eth coronel, pataquejant era taula, e morir per Emperaire: sonque alavetz es causes anaràn ben.
E ra-so-nar çò de mens possible, non ei vertat senhor comde?
Atau ac pensam es vielhs ussars.
E vos, joen e ussar, qué pensatz, ara se dirigie a Nikolai, qu’en enténer a parlar dera guèrra auie abandonat ara sua interlocutritz e ère tot uelhs e aurelhes, atentiu as paraues deth coronel.
Que sò totafèt cossent damb vos, responet Nikolai enventit, hènt a virar eth plat e cambiant de lòc es veires damb aire resolvut e decidit, coma s’en aqueth moment corresse un grèu perilh.
Que sò convençut de qué es russi mos cau véncer o morir, higec, en tot encuendar-se’n de seguit, madeish qu’es auti, de qué es sues paraules èren massa afogades e exaltades entad aqueth moment e, per tant, inoportunes.
C’est bien beau ce que vous venez de dire, alendèc Julie ath sòn costat.
Sonia tremolaue, en tot rogir-se enquias celhes, eth còth e es espatles, tant que Nikolai parlaue.
Pierre parèc era aurelha as paraules deth coronèl e botgèc eth cap en senhau d’aprobacion.
Aquerò òc qu’està ben.
Eth joen qu’ei un vertadèr ussar!, sorrisclèc eth coronèl, pataquejant de nauèth era taula.
Per qué pataquèges era taula?, li didec ar ussar.
Contra qui ès enventit?
Plan que òc que deu èster contra es francesi, non?
Que digui era vertat, responec arrint eth coronel.
Era guèrra, tostemp era guèrra, cridèc eth comde d’un extrèm en aute dera taula.
Eth mèn hilh se’n va entara guèrra, Maria Dmitrievna; que mos dèishe.
Donques jo qu’è quate hilhs ena armada e non me planhi.
Tot qu’ei enes mans de Diu.
Que n’a qui se morís arraulit ath cant dera codinèra e n’a qui Diu les entorne sans e en bona santat dera batalha, se deishèc enténer, sense cap d’esfòrç, era grèu votz de Maria Dmitrievna der aute extrèm dera taula.
Atau ei.
Es convèrses se concentrèren de nauèth: es daunes per un costat e es cavalièrs per aute.
Òc, que l’ac demanarè!, responec Natasha.
Eth sòn ròstre s’auie rogit en cuélher ua decision tan fèrma e divertida.
Se lheuèc; guardèc a Pierre dauant d’era, coma demanant-li que l’escotèsse, e se virèc entara sua mair:
Mama!, era sua votz mainadenca e prigonda ressonèc sus era taula.
Qué vòs?, preguntèc era comdessa, espaurida.
Mès, en tot endonviar en ròstre dera sua hilha que se tractaue d’ua coquinaria, botgèc negatiuaments era man damb un sevèr gèst de menaça e reprobacion.
Es convèrses se padeguèren.
Era comdessa volec emmaliciar-se, mès que non podie.
Maria Dmitrievna lheuèc un dit gròs e menaçaire.
Cosac!, didec sevèraments.
Era majoritat des convidadi guardauen as de mès edat per çò de non saber se com cuelher-se aquera ocurréncia.
Que ja veiràs tu… gessec era comdessa.
Sonia e eth gròs Petia dissimulauen er arrir.
Pierre, que guardèc de nauèth.
Natasha comprenec que non li calie crànher arren, per çò que non s’espauric ne tansevolhe dauant de Maria Dmitrievna.
Maria Dmitrievna, de qué ei eth gelat?
De crèma non me chaute.
De carròta.
Que non ei vertat…
Maria Dmitrievna, de qué ei eth gelat?
Maria Dmitrievna e era comdessa s’estarnèren d’arrir, non pera responsa de Maria Dmitrievna, senon pera extraordinària audàcia e assopliment d’aquera mainada que podie e gausaue comportar-se atau damb Maria Dmitrievna.
Natasha non se posèc enquia que li dideren qu’eth gelat ère d’ananàs.
Abantes deth gelat se mestrèc champanha; era musica sonèc un aute còp, eth comde punèc ara comdessa e es convidadi, en tot lheuar-se, la felicitèren er un darrèr er aute e brindèren dempús damb eth comde, damb es mainatges e es uns damb es auti.
De nauèth se meteren en marcha es crambèrs, se produsic un aute còp eth tapatge de cagires e, en madeish orde, mès damb es ròstres mès alugadi, es convidadi tornèren en salon e entath burèu deth comde.
Se premaniren es taules de jòc; s’organizèren jòcs de boston e es convidadi deth comde s’espargeren pes dus salons, peth burèu deth comde e pera bibliotèca.
Eth comde, damb es cartes botades ena man coma un ventalh, pelejaue fòrt contra eth costum de dormir era meddiada e se n’arrie de tot.
Es joeni, encoratjadi pera comdessa, se placèren ar entorn deth clavicòrdi e dera arpa.
Julie, era prumèra, dauant es demanes de toti, joguèc ues variacions ena arpa, e, amassa damb d’autes senhoretes demanèc a Natasha e a Nikolai, qu’es sues abiletats musicaus èren coneishudes de toti, que cantèssen bèra causa.
Natasha, qu’ada era se dirigien coma a ua persona màger, se mostraue plan capinauta per aquerò, encara qu’ath còp se sentie intimidada.
Qué cantaram?, preguntèc.
Era hont, responec Nikolai.
Plan, va. Boris, ven, didec Natasha.
A on ei Sonia?
Se virèc e, en non veir ara sua amiga, l’anèc a cercar.
Non la trapèc ena sua cramba e passèc ena cramba des mainatges.
Que tanpòc i ère aquiu; alavetz, Natasha comprenec que Sonia deuie estar en correder, seiguda ena mala.
Aquera mala ère eth lòc a on era joena generacion dera casa Rostov vessaue es sues tristors.
Plan que òc, Sonia, sense suenhar massa eth sòn vaporós vestit de mossolina ròsa, s’auie estirat sus eth plumon raspat e lord dera noirissa, plaçat sus era mala; e damb eth ròstre amagat enes sues mans menudes, somicaue voludant convulsiuaments es brusques espatles nudes.
Eth ròstre de Natasha, animat e alègre tot eth dia, cambièc de ressabuda: es sòns uelhs se tachèren fixi, tremolèc eth sòn còth e s’abaishèren es comissures des pòts.
Que te cau, Sonia… qué te cau?
E Natasha, en tot daurir deth tot era sua boca grana e hèr-la francaments lèja, s’estarnèc a plorar coma un mainatge, sense cap de rason, solet perque vedie plorar ara sua amiga.
Sonia volie lheuar eth cap, respóner, mès que non ac artenhie e acabèc amagant eth sòn ròstre cada còp mès.
Natasha, plorant, seiguda en plumon blu abracèc ara sua amiga.
A tot darrèr, hènt un esfòrç, Sonia se lheuèc, se sequèc es lèrmes e comencèc a condar:
Nikolai se’n va d’aciu ua setmana.
Que ja ei… balhada… era orde.
M’ac a dit eth madeish…
Mès, totun açò, jo non ploraria, e li mostrèc un papèr qu’amiaue ena man: èren uns vèrsi escrits per Nikolai.
Non ploraria…
Mès tu non pòs… arrés pòt compréner… quina amna a…
E, en rebrembar qu’aquera amna ère tan beròia, plorèc de nauèth.
Tu ès erosa… non t’envegi…
T’estimi e estimi a Boris, didec en tot esforçar-se un aute còp, qu’ei simpatic… entà vosati que non i a cap de trebuc.
E ath delà, se mama… (Sonia consideraue ara comdessa coma sa mair, e atau la cridaue).
Diderà qu’arroïni era carrèra de Nikolai, que sò ua desarregraïda… que non è còr, e jo… ac juri (e hec eth senhau dera crotz) l’estimi tant ada era coma a toti vosati…; solet a Vera…
Per qué, se qué li sò hèt jo?
Estongui tant arregraïda de toti, que me senteria erosa de sacrificà’c tot… mès que non è arren…
Sonia non podec contunhar parlant e de nauèth amaguèc eth ròstre entre es mans e er plumon.
Natasha comencèc a padegar-se, mès ena expression deth sòn ròstre s’endonviaue que comprenie tot eth dolor dera sua amiga.
Sonia!, didec còp sec, coma intuint era vertadèra causa d’aqueth dolor.
Òc, Nikolai auie escrit aguesti versi e jo ne copié uns auti; Vera les trapèc sus era tauleta dera mia cramba e m’a dit que les ac mostrarie a mama… e que sò ua ingrata e que mama non permeterà jamès que Nikolai se maride damb jo, e que se maridarà damb Julie.
Ja ves se com s’està damb era tot eth dia…
Per qué, Natasha?
Ara ploraue mès qu’abantes.
Natasha la lheuèc; l’abracèc e, arrint entre lèrmes, hec tot çò de possible entà solatjar-la.
Sonia, non la creigues, estimada, non la creigues.
Te’n brembes de çò que parlèrem damb Nikolenka ena sala des divans, te’n brembes, dempús de dinar?
Alavetz decidírem tot çò que s’auie de passar.
Jo que ja non me’n brembi, mès tu te’n brembaràs com tot resultaue ben e com tot ère possible.
Ja ves: eth frair der oncle Shinshin s’a maridat damb ua cosia carnau, e nosati èm cosins segons.
Boris ditz qu’ei perfèctaments possible.
L’ac è condat tot.
Ei tant intelligent e tan brave!, seguic Natasha.
Non plores mès, estimada Sonia, preciosa mia, e la punèc arrint.
Vera ei dolenta, non li hèsques cabau.
Que tot gesserà ben, ja veiràs se com non ditz arren a mama.
Eth madeish Nikolai l’ac diderà abantes… pr’amor que ne tansevolhe pense en Julie.
E Natasha contunhaue punant-la en cap.
Sonia se lheuèc e era gateta cuelhec vida, luderen es sòns uelhets e, çampar, ja ère prèsta a blandir era sua coa, a sautar sus es sues pautes-ressòrt e a jogar de nauèth damb era madeisha, coma l’ère avient.
Tu cres?
De vertat?
E es dues se botèren a arrir.
Plan, ara anem a cantar Era hont.
Anem.
Sabes?, aguest gròs Pierre, qu’ère seigut ath mèn dauant, me hè arrir, didec de pic Natasha, posant-se.
O!, que me divertisqui fòrça!
E se metec a córrer peth correder.
Sonia se secodic era pilosèla, amaguèc es vèrsi en corset, plan près des gessentes clavicules, e correc darrèr de Natasha entara sala des divans damb pas leugèr, alègre e festiu e eth ròstre alugat.
A demana des convidadi, es joeni cantèren a quate votzes Era hont, que choquèc fòrça a toti; dempús, Nikolai cantèc ua romança que venguie d’apréner:
Er aimant erós sónie:
Que pense en tu!
Te cride, clame per tu.
Ja mòrt estarà.
A penes auec acabat es darrères paraules deth cant, quan ja es joeni se premanien entath balh, e, es musicians estornejauen es pès e s’escurauen era gòrja.
Pierre s’estaue seigut en salon, a on Shinshin auie començat ua convèrsa damb eth, coma recent arribat der estrangèr; tractaue de politica e Pierre s’engüejaue, encara qu’acodiren d’auti convidadi.
Quan comencèc era musica, Natasha entrèc en salon, s’apressèc dirèctaments a Pierre e arrint tota rogida li didec:
Mama m’a manat qu vos convida a barar.
Tant qu’es parelhes se premanien entath balh e es musicians afinauen es sòns esturments, Pierre se seiguec ath cant dera sua petita dauna.
Baraue damb ua persona grana que venguie d’arribar der estrangèr, dauant de toti, e parlaue damb eth coma se ja siguesse grana.
Amiaue ena man un ventalh que l’auie deishat cèrta senhoreta pr’amor que lo tenguesse, e en tot hèr veir era postura mès mondana (Diu s’en sap se quan e a on l’auie aprenut) se ventaue e arrie darrèr deth ventalh, parlant damb era sua parelha…
Tè, qué vos semble?
Natasha se rogic tota.
Ò!, mama, se per qué ac didetz?…
Tara mitat dera tresau “escocesa”, en burèu deth comde i auec bronit de cagires.
Maria Dmitrievna e era majoritat des convidadi (es mès importants e vielhi) se meteren de pès, estirèren es cames dempús tanta estona seigudi, entornèren es monedèrs e portamonedes enes sues pòches e entrèren en salon.
Maria Dmitrievna e eth comde, ambdús damb alègre continent, daurien era marcha.
Eth comde, damb cortesia jogaira, coma hènt veir un pas de ballet, dobleguèc eth braç pr’amor d’aufrir-là’c a Maria Dmitrievna.
Se lheuèc de nauèth; illuminaue eth sòn ròstre un arridolet singular, astut e galhard, e quan acabèc era darrèra figura deth balh, aplaudic as musicians e cridèc, en tot virar-se entath prumèr violon:
Semion!
Ara, Daniel Kupor.
Te’n brembes?
Qu’ère eth balh preferit deth comde, que ja lo baraue ena sua joenesa.
Daniel Kupor ère en realitat ua figura dera “anglesa”.
Guardatz a papa, cridèc Natasha, que semblaue que se n’auie desbrembat que baraue damb ua persona grana, en tot inclinar entàs sòns jolhs eth cargolhat capet e estarnar ua arridalha sonora qu’aumplic tot eth salon.
Plan que òc, toti es presents guardauen damb alègre arridolet ath brave vielh que se botjaue ath cant dera sua impausanta parelha, mès nauta qu’eth; doblegaue es braci, sivans eth ritme, apitaue es espatles, viraue, hège virolets damb es pès, balhant leugèrs còps de talon damb un arridolet cada viatge mès dubèrt, coma se premanisse as espectadors d’açò qu’encara auie d’arribar.
Tant lèu s’enteneren es nòtes alègres e mogudes de Daniel Kupor, tan semblables as de cèrtes dances russes, totes es pòrtes deth salon s’aumpliren d’alègres ròstres de servents: en un costat es òmes e en aute es hemnes que s’apressauen arridolentes pr’amor de veir com se divertie eth sòn senhor.
Qu’ei ua agla eth nòste pairet!, didec en votz nauta era vielha neuriça ena nèira dera pòrta.
Ua agla!
Eth comde baraue ben, e se’n sabie; mès era sua dauna non sabie ne volie barar.
Tot çò qu’exprimie era figura deth comde se reflectie en ròstre de Maria Dmitrievna, ena alada deth sòn nas e un arridolet cada còp mès ample.
Mès, s’eth comde, enventit peth balh, cautivaue as espectadors damb es sòns virolets agils e inesperadi e es guimbets leugèrs des sòns rapids pès, non ère mendre era expectacion que desvelhaue Maria Dmitrievna, que damb eth minim esfòrç botjaue es espatles, arredondie es braci enes virades e talonaue.
Toti arreconeishien eth sòn merit, en tot tier en compde era sua complexion e era sua severitat de costum.
Eth balh ère cada viatge mès animat.
Es parelhes qu’auien ath dauant non artenhien cridar era atencion e ne tansevolhe ac sajauen.
Toti èren pendents deth comde e de Maria Dmitrievna.
Natasha tirassaue dera manja e deth vestit a toti, que non auien besonh d’aguest senhau entà tier es uelhs tachadi enes dançaires, e les demanaue que guardèssen a sa pair.
Eth comde, enes intervaus dera dança, alendaue prigondaments, estornejaue era man e cridaue as musicians que toquèssen damb mès vam.
E damb mès e mès vam e assopliment viraue eth comde, ja sus es puntes des pès, ja sus es talons ar entorn de Maria Dmitrievna; e, a tot darrèr, l’amièc ena sua cagira e, en tot hèr eth darrèr pas, quilhèc damb adretia ua cama entà darrèr e damb un arridolet inclinèc eth ròstre sudorós e virèc en redon eth braç dret ath miei d’ua explosion d’aplaudiments e arridalhes, mès que mès, per part de Natasha.
Ambdus dançaires se posèren, alendant fatigosaments, e se sequèren damb es sòn mocadors de batista.
Atau se baraue enes nòsti tempsi, ma chère, didec eth comde.
Tant qu’ena sala des Rostov se contunhaue barant era siesau “anglesa”, ath son d’ua orquèstra que començaue a desafinar per çò deth cansament des musicians, e es crambèrs e codinèrs premanien eth sopar, eth comde Bezujov patic eth sòn siesau atac.
Es mètges dideren que non i auie cap esperança de garison.
Se liegeren ath malaut es oracions dera confession, se l’administrèren es sacraments, se heren es preparacions entara extremoncion e era confusion e inquetud pròpies de semblables moments se senhoregèren dera casa.
Dehòra, en aute costat deth portau, s’amagauen, entre carruatges qu’arribauen, es emplegats de pompas funèbres, damb era esperança d’un luxuós acogament.
Eth generau governador de Moscòu, qu’a trauèrs des sòns ajudants non deishèc d’informar-se der estat deth comde, aquera tarde se dirigic personauments a díder eth sòn adiu ath comde Bezujov, eth celèbre dignatari de Catarina II.
Era somptuosa sala de recepcion qu’ère plia.
Toti se lheuèren damb respècte quan eth generau governador, après auer-se estat mieja ora solet damb eth malaut, gessec dera cramba; responec a penes as salutacions e sagèc de passar çò de mès lèu possible dauant es mètges, prèires e parents qu’auien es uelhs tachadi en eth.
Eth prince Vasili, qu’en aqueri dies s’auie amagrit, mès palle que de costum, l’acompanhaue dident-li quauquarren en votz baisha.
Dempús d’auer acompanhat ath generau governador, eth prince Vasili se seiguec ena sala damb es cames crotzades, desseparat de toti, eth code emparat en jolh e es uelhs amagadi darrèr era man; atau s’estèc pendent un cèrt temps; dempús se lheuèc e, damb passi rapids non abituaus en eth, en tot dirigir ar entorn guardades inquietes, trauessèc un long correder e passèc ena part deth darrèr dera sala, a on demoraue era màger des princesses.
Es que s’estauen ena sala fèblaments iluminada gasulhauen nerviosaments entre se e carauen, guardant damb uelhs inquisidors e ansiosi era pòrta qu’amiaue entara cramba deth moribond, que se daurie damb bronit amendrit tostemp que gessie o entraue quauquarrés.
Era vida qu’a arribat ath sòn finau e non se pòden trauessar es sòns limits, didie un prèire vielhet a ua senhora que, seiguda ath sòn cant, l’escotaue candidaments.
Qui ère aguest?
Be ne semble de joen!…
Donques ja passe des seishanta.
E diden qu’eth comde ja non coneish ad arrés…
M’en sai d’un senhor que l’ac administrèren sèt còps.
Era dusau des princesses gessec dera cramba deth malaut damb es uelhs plei de lèrmes e cuelhec sèti ath cant deth doctor Lorrain, que, en gentil postura, damb eth code emparat en ua taula, ère seigut jos eth retrait de Caterina II.
N’est-ce pas?, alendèc era princessa.
Alavetz, pòt béuer?
Lorrain s’estèc cogitós.
A cuelhut era medecina?
Eth mètge guardèc eth sòn relòtge.
Be n’auie de bon pòrt hè pas guaire temps!, didec er ajudant de camp.
Que ja camparàn es volentaris, repliquèc arrint er aleman.
Se virèren toti entara pòrta, que se dauric de nauèth entà balhar pas ara dusau princessa, que se hège a vier entath malaut era pocion ordenada per Lorrain.
Eth doctor aleman s’apressèc a Lorrain.
Arribarà enquia deman peth maitin?, preguntèc parlant malament en francés.
Lorrain sarrèc es pòts e estornegèc nerviosa e negatiaments un dit dauant eth nas.
Aguesta net çò de mès tardar, gasulhèc en votz baisha, damb un discret arridolet que hège veir era sua satisfaccion per compréner e exprimir claraments era situacion deth malaut.
E s’aluenhèc.
Mentretant, eth prince Vasili daurie era pòrta dera cramba dera princessa.
Era estança estaue en penombra, solet dues lampes ahlamauen dauant es icònes; flairaue agradiuaments a encens e misharnons.
Tota era cramba ère plia de mòbles petits, tauletes e armaris; darrèr d’un paravent se vedie era blanca vana d’un lhet plan naut e mòfle.
Ganholèc un gosset.
A!, ètz vos, mon cousin?
Era princessa se lheuèc, s’apraièc es peus, que tostemp, enquia e tot ara, amiaue alisadi, coma se siguessen apegadi ena tèsta e caperadi de vernís.
S’a passat quauquarren?, preguntèc.
Sò tant espaurida…
Non, arren; seguís madeish.
Sò vengut a parlar damb tu d’un ahèr seriós, Catiche, didec eth prince damb mina cansada en tot sèir-se en fautulh deishat per era.
Quina calor!
Tè, sè-te aciu, causons.
Me pensè que s’auie passat quauquarren, didec era princessa.
E, damb era sua invariable expression de peirenca severitat, cuelhec sèti ath cant deth prince, prèsta a escotar.
Me shautarie dormir, cousin, mès que non posqui.
Evidentaments, aqueth “qué se passe?” ère restacat a fòrça causes qu’ambdús comprenien ben, sense besonh de paraules.
Era princessa, damb eth sòn pitrau sec e long en comparèr damb es cames, guardaue dirècta e heredaments ath prince damb es sòns uelhs gessents e grisi.
Botgèc eth cap, alendèc, e se virèc entàs icònes.
Eth sòn gèst podie exprimir tristor e devocion o espisament e esperança d’un pròplèu repaus.
Eth prince Vasili vedec en eth un senhau d’espisament.
E te penses que tot aquerò ei mès aisit entà jo?
Eth prince Vasili carèc.
Es sues caròles tremolèren nerviosaments, ja entà un costat ja entar aute çò que li balhèc ua impression desagradiua que non se le coneishie en mon des salons.
Tanpòc es sòns uelhs èren coma de costum: ja guardaue damb ironica insoléncia, ja damb temor.
Era princessa, qu’amorassaue damb es sues mans seques e primes eth gosset arraulit enes sòns jolhs, guardaue dirèctaments ath prince Vasili; mès qu’ère evident que non trincarie eth silenci damb ua pregunta encara que li calesse demorar enquiath maitin.
Que ja vedetz, estimada princessa e cosina Catarina Semionovna, seguic eth prince Vasili, non sense esfòrç, repilhant eth hiu des sues paraules: en moments coma aguest, que mos cau pensar en tot.
En avier, en vosates…
Que vos estimi a totes coma as mèns hilhs, tu que ja te’n sabes.
Era princessa contunhaue guardant-lo damb era madeisha guardada opaca e immobila.
Plan, que me cau pensar tanben ena mia familha, seguic eth prince Vasili emmaliciat, sense guardar-la, e hènt enlà nerviosaments era tauleta.
Tu, Catiche, sabes que vosates, es tres fraies Mamontov, e era mia hemna ètz es eretères dirèctes deth comde.
Ja sai, ja sai que te resulte penible pensar e parlar d’aguestes causes; tanpòc entà jo ei aisit; mès, estimada amiga, ja passi des cinquanta e me cau estàr prest entà tot.
Sabes qu’è manat a cridar a Pierre pr’amor qu’eth comde senhalant eth sòn retrait, exigic que venguesse?
Eth prince guardèc ara princessa coma preguntant-li, mès non podec compréner s’ac auie entenut o se simplaments l’estaue guardant…
Òc, aquerò està ben, està ben, contunhèc despacientat eth prince Vasili, heregant-se era calvícia e hènt-se a vier era tauleta qu’abantes auie hèt enlà.
Mès, plan… de çò que se tracte, tu ja ac sabes, ei qu’eth passat iuèrn eth comde hec un testament que dèishe toti es sòns bens a Pierre, en prejudici des sòns eretèrs dirèctes e de nosati…
Mès non pòt legar arren entà Pierre.
Qu’ei un hilh illegitim.
Ma chère, didec de ressabuda eth prince Vasili, apressant entada eth era tauleta, encoratjant-se e començant a parlar mès rapid; mès, e s’a escrit ar Emperaire en tot demanar-li era autorizacion tà reconéisher a Pierre?
Compren-ac: sivans es merits deth comde, era sua demana que serà atenguda…
Era princessa arric coma ac hèn es que se pensen que saben mès qu’aqueth que parlen.
Te diderè mès, higec eth prince Vasili, en tot cuelher-li era man.
Era carta qu’ei escrita, e maugrat que non a estat enviada encara, er Emperaire se’n sap d’era.
Çò d’important ei saber s’a estat destruïda.
Se non, quan tot s’age acabat, eth prince alendèc, hent a veir se qué pretenie díder damb aguestes paraules de tot s’age acabat, se dauriràn es papèrs deth comde, eth testament e era carta seràn autrejadi ar Emperaire e solide se respectarà eth sòn desir.
Pierre, coma hilh legitim, ac receberà tot.
Mais, ma pauvre Catiche, c’est clair comme le jour.
Pierre serà eth solet eretèr legau de tot e vosates non receberatz absoludaments arren.
Te cau saber, estimada, s’eth testament e era carta an estat escrits o s’an estat destruïts.
E se per quinsevolh motiu auessen estat desbrembadi, tu te cau saber a on son e trapar-les, pr’amor que…
Sonque me mancaue aquerò!, l’interrompec era princessa damb sarcastica arridalha e sense variar era expression des sòns uelhs.
Que sò hemna e, sivans vosati, totes es hemnes èm estupides, mès que sai pro ben qu’un hilh illegitim non pòt eretar…
Un batard, higec, en creir qu’arrevirant aguesta paraula convencerie ath prince dera sua asenada.
Com non ac comprenes, Catiche?
Tant intelligenta qu’ès!
Com non comprenes que s’eth comde a escrit ar Emperaire ua carta sollicitant era legitimacion deth sòn hilh Pierre, aguest ja non serà Pierre, senon eth comde Bezujov, e alavetz, cossent damb eth testament, tot serà entada eth?
E s’eth testament e era carta non despareishen, arren restarà entà tu, senon era consolacion d’auer estat vertuosa et tout ce que s’en suit.
Qu’atau ei.
Sai qu’eth testament ei escrit, mès sai tanben que non ei valid, e me semble que me cuelhetz per ua vertadèra estupida, mon cousin, didec era princessa damb eth ton dera hemna qu’ei segura d’auer dit quauquarren engenhós e ofensiu.
Estimada princessa Caterina Semionovna, repliquèc damb impaciéncia eth prince Vasili, que non sò vengut aciu entà escambiar paraules desagradiues damb tu, senon entà parlar-te coma a ua dera familha, ua brava e vertadèra parenta; entà parlar des tòns pròpis interèssi.
Te torni a díder, per dètzau viatge, que s’era carta ar Emperaire e eth testament a favor de Pierre se trapen entre es papèrs deth comde, tu, palometa mia, e es tues fraies non receberatz arren; e se non me cres a jo, cre, aumens, as persones que se’n saben d’aguesti ahèrs; vengui de parlar damb Dmitri Onufrich (ère er avocat dera familha) e m’a dit çò de madeish.
Bèra causa semblèc cambiar ena ment dera princessa.
Es sòns primi pòts s’esblancossiren (es uelhs seguien estant es madeishi d’abantes) e era sua votz se hec tant entrecopada qu'èra madeisha s’estonèc.
Sonque mos mancarie aquerò!, didec era princessa.
Lancèc des sòns jolhs at gosset e s’apraièc era pèlha.
Atau s’arregraís as persones qu’ac an dat tot per eth, contunhèc.
Fantastic!
Que jo non è besonh d’arren, prince.
Òc, mès que tu non ès soleta; qu’as fraies, repliquèc eth prince Vasili.
Mès era princessa non l’escotuae.
Òc, me’n sabia de beth temps a; mès me’n desbrembaua de qué arren se pòt demorar d’aguesta casa senon baishesa, enveja, intriga e ingratitud, era mès nera ingratitud…
Vo’n sabetz d’a on ei eth testament?
Òc, èra ua estupida, encara credia enes èssers umans; les estimaua e me sacrificaua per eri.
Mès sonque es dolents e vils, gessen entà dauant.
Ja sai d’a on vie aguesta intriga.
Era princessa se volec lheuar, mès eth prince Vasili la cuelhec dera man.
Catarina auie er aspècte d’ua persona que ven de pèrder en ua menuta era sua confiança ena umanitat sancera; campaue encolerida ath sòn interlocutor.
Encara èm a temps.
Tu, Catiche, tie en compde que tot aquerò s’a hèt per edart, en un moment de colèra, de malèster, mès dempús s’a desbrembat.
As persones qu’ac an sacrificat tot per eth, acabèc era princessa, en tot sajar de nauèth de lheuar-se; mès eth prince non l’ac permetec, encara qu’eth jamès se n’encuedèc.
Non, non mon cousin, higec damb ua alendada, tostemps rebrembarè qu’en aguest mon non mos cau demorar cap de recompensa, qu’en aguest mon non i a ne aunor ne justícia… qu’en aguest mon mos cau èster dolents e intrigants.
Plan, voyons.
Solatja-te.
Coneishi eth tòn brave còr.
Non, eth mèn còr que ja non ei brave.
Coneishi eth tòn còr, repetic eth prince, e me’n sai dera tua amistat e me shautarie qu’auesses de jo era madeisha opinion que jo de tu.
Padega-te e parlons raison, encara èm a temps; dilhèu vint-e-quate ores, dilhèu ua… conda- me tot çò que sapies deth testament, e sustot a on se trape, tu qu’ac deues saber.
Lo treiram ara madeish e l’ac mostraram ath comde.
Qu’ei evident que desbrembec era sua existéncia e lo volerà destruir.
Tu ja comprenes qu’eth mèn solet desir ei complir fidèuments era sua volentat: solet per aquerò sò aciu.
Que non sò vengut senon entà ajudar-lo ada eth e a vosates.
Ara ac compreni tot, didec era princessa.
Que non se tracte d’aquerò, amiga mia.
Ne perdons point de temps.
Non, non me digatz!
Eth passat iuèrn aguesta hemna s’introdusic en aguesta casa e condèc ath comde taus orrors sus totes nosates e mès que mès sus Sophie (non posqui ne repetir-les) qu’eth comde emmalautic e s’estèc dues setmanes sense voler veder-mos.
Siguec alavetz, ac sai pro ben, quan escriuec aguest infame papèr…
Mès jo me pensaua que non aurie cap de validitat.
Nous y voilà.
Per qué non m’ac as dit abantes?
Qu’ei ena bossa de pèth repossada que sauve jos era sua coishinèra.
Ara ac sai, didec era princessa sense respóner.
Òc, s’è bèth pecat, un gran pecat, ei er òdi entad aguesta miserabla, seguic era princessa lèu cridant, totafèt cambiada.
Qué cèrque aciu?
Mès que l’ac diderè tot, tot.
Ja vierà era ora!
Tant qu’ena sala de recepcion e ena cramba dera princessa auien lòc taus convèrses, eth coche qu’amiaue a Pierre (que manèren a cercar) e a Anna Mijailovna, que credec de besonh acompanhar-lo, entraue en pati deth comde Bezujov.
Quan es arròdes deth coche virèren silencioses sus era palha escampilhada jos es hièstres, Anna Mijailovna dirigic ath sòn companh paraules de coratge mès, en encuedar-se’n de qué pendent eth trajècte s’auie adormit en un cornèr dera carròça, lo desvelhèc.
Desvelhat, Pierre gessec deth carruatge darrèr d’Anna Mijailovna e solet alavetz pensèc en encontre que lo demoraue damb sa pair moribond.
Notèc qu’era carròça non s’arturèc ena entrada principau, senon dauant dera destinada ath servici.
En baishar vedec a dus òmes vestidi coma artesans que se heren enlà ara prèssa, en tot profitar era escurina des parets.
Pierre se posèc, e ath miei dera neror qu’entornejaue era casa per andús costats aubirèc a diuèrsi òmes semblables as qu’auie vist abantes, mès ne Anna Mijailovna, ne eth lacai, ne eth menaire que les auien d’auer vist, heren cabau d’eri.
Per tant, pensèc Pierre, que li calie èster atau.
Seguic a Anna Mijailovna que, damb pas seguit pujaue pera estreta e fèblaments iluminada escala de pèira e presssaue a Pierre, qu’anaue ath darrèr sense compréner encara se per qué li calie veir ath comde e mens encara eth besonh d’entrar pera escala de servici.
Pensèc, per çò dera resolucion e era prèssa d’Anna Mijailovna, qu’atau auie d’èster.
Ena mitat dera escala lèu les heren quèir uns òmes que baishauen caushigant fòrt damb uns ferrats.
Se sarrèren contra era paret pr’amor de deishar passar a Pierre e a Anna Mijailovna e non s’estonèren de veder-les.
Son aciu es crambes des princesses?, preguntèc a un d’eri, Anna Mijailovna.
Dilhèu eth comde non m’a cridat, didec Pierre quan arribèren en soleret.
Anna Mijailovna s’arturèc pr’amor de demorar a Pierre.
A, mon ami!, didec damb era madeisha votz e gèst que peth maitin auie parlat ath sòn hilh.
Croyez que je souffre autant que vous, mais soyez homme, higec, heregant era man de Pierre.
A, mon ami, oubliez les torts qu’on a pu avoir envers vous, pensez que c’est votre père…peut-etre a l’agonie, alendèc.
Je vous ai tout de suit aimé comme mon fils.
Fiez-vous a moi, Pierre.
Je ne oublierai pas vos interets, responec ara sua guardada; e auancèc mès ara prèssa peth correder.
Pierre, que non comprenie arren, se convencèc encara mès de qué tot auie d’èster atau e seguic docilaments a Anna Mijailovna que ja daurie era pòrta.
Era pòrta daue entath correder que corresponie ara entrada deth servici.
En un cornèr i auie un vielh vailet des princesses, en tot hèr cauceta.
Pierre non auie estat jamès en aquera part dera casa e ne tansevolhe sospechaue dera existéncia de taus estances.
Anna Mijailovna preguntèc a ua mossa que l’auancèc, damb ua botelha sus ua plateta (cridant- la “estimada” e “paloma mia”), se com estauen es princesses e amièc a Pierre mès enlà, per un correder de briques.
Era prumèra pòrta ara quèrra deth correder amiaue entàs crambes des princesses.
Era sirventa dera botelha, damb era prèssa, (en aqueri moments tot se hège ara prèssa ena casa), non auie barrat era pòrta e, en passar, Pierre e Anna Mijailovna guardèren sense voler en interior dera estança, a on conversauen, seigudi plan près er un dera auta, era màger des princesses e eth prince Vasili, que, arreconeishent as que passauen, hec un gèst d’impaciéncia e se calec entà darrèr; era princessa, damb un desesperat gèst, barrèc era pòrta damb tota era sua fòrça.
Aqueth gèst ère en tant desacòrd damb era tranquilla forma d’èster dera princessa, e era pòur reflectida en ròstre deth prince Vasili corresponie tan pòc ara sua digna actitud de tostemp, que Pierre se posèc e guardèc interrogant, a trauèrs des lunetes, ath sòn guida.
Anna Mijailovna non semblèc estranhar-se: se limitèc a arrir leugèraments e alendèc, coma dident qu’era demoraue tot çò que se passaue.
Pierre sense compréner se qué se passaue e mens encara se qué significaue aquerò de veiller a vos interets, contunhaue pensant que tot auie d’èster atau.
Eth correder les amièc entà ua sala miei escura que daue tath salon de recepcion deth comde.
Qu’ère ua d’aqueres sales heredes e luxuoses que ja coneishie Pierre, maugrat que tostemp i auie arribat pera entrada principau.
Ath miei d’ua d’eres i auie ua banhèra ueda e eth tapís ère espocat d’aigua.
Quan entrèren, un vailet e un sacristan, qu’amiaue un encensièr, gessien de puntetes, sense encuedar-se’n des nauèth arribadi.
Entrèren en salon de recepcion, ja coneishut de Pierre, damb dus hiestraus d’estil italian que comunicauen damb eth jardin d’iuèrn e fistonat damb un gran bust e un retrait de mida naturau dera emperairitz Caterina.
En salon i auie es madeishes persones d’abantes, enes madeishes postures, e seguien mormolhant.
Totes carèren entà guardar a Anna Mijailovna, damb eth sòn ròstre palle e plorós, e ath corporent Pierre, que la seguie docilaments damb eth cap clin.
Eth ròstre d’Anna Mijailovna exprimie era conviccion de qué er instant definitiu auie arribat.
Entrèc damb er aspècte d’ua hemna petersburguesa ocupada, sense deishar a Pierre, e encara mès decidida que peth maitin.
Auie era presentida que amiant damb era ara persona qu’eth moribond volie veir serie ben recebuda.
Recorrèc damb ua rapida lucada as presents e en veir ath confessor deth comde s’apressèc ada eth damb pas brac seguit, coma arropida o coma s’auesse amendrit era sua mida e recebec respectuosaments era sua benediccion e dempús era de un aute prèire.
Diu mo’n age!
Arribam a temps!, li didec ath prèire.
Toti es parents auíem tanta pòur…
Aguest joen qu’ei eth hilh deth comde, higec baishant eth ton.
Quin moment mès terrible!
Prononciades aguestes paraules s’apressèc ath doctor.
Chèr docteur, li didec, ce heune homme est le fils du comte…y a-t-il d’espoir?
Eth doctor, en silenci, quilhèc es uelhs e es espatles damb gèst rapid.
Anna Mijailovna hec eth madeish movement.
Dempús, lèu clucant es uelhs, alendèc, se hec enlà deth doctor e s’apressèc a Pierre.
Se dirigic ada eth damb singular respècte e melancolica trendesa.
Ayez confiance en sa misericorde, gasulhèc, e senhalant-li un petit divan pr’amor de qué se seiguesse aquiu e la demorèsse, se filèc, sense hèr bronit, de cap ara pòrta que toti guardauen e despareishec tanben, lèu sense bronit, darrèr d’era.
Pierre, decidit a aubedir en tot ara sua guida, se dirigic entath divan senhalat.
Tant lèu auie despareishut Anna Mijailovna, Pierre avertic que totes es guardades èren tachades en eth, damb quauquarren mès que curiosèr e pietat.
Notèc que toti gasulhauen quauquarren, en tot senhalar-lo damb es uelhs, damb un cèrt temor e enquia obsequiosaments.
L’aufrien un respècte que, enquia alavetz, arrés l’auie mostrat.
Ua dauna, que non coneishie e que parlaue damb eth prèire, se lheuèc deth sòn sèti pr’amor d’aufrir-l’ac.
Er ajudant de camp recuelhec deth solèr un gant que Pierre auie deishat quèir sense voler e l’ac autregèc.
Es mètges carèren damb respècte e se heren enlà entà deishar-li lòc.
Pierre volec, ara prumeria, sèir-se en un aute lòc pr’amor de non shordar ara senhora, volec recuélher eth gant per eth madeish e evitar as mètges, que, plan, non li barrauen eth pas; mès se n’encuedèc de qué non aurie estat corrècte e que, a compdar d’aquera net, ère ua persona restacada a un rituau terrible, previst per toti, e que plan per açò li calie resignar-se a recéber e a acceptar favors de toti.
Cuelhèc sense badar boca eth gant que l’aufrie er ajudant de camp, se seiguec en lòc dera senhora, botèc es sues granes mans sus es jolhs, plaçadi simètricaments ena ingenua postura d’ua estatua egipciana, e se didec que tot aquerò li calie èster atau precisaments, e que, entà mantier- se en sòn lòc e non cométer estupiditats, non auie d’actuar aquera net damb iniciatiua pròpia senon abandonar-se totafèt ara volentat des que lo guidauen.
Non s’auien passat mès de dues menutes quan eth prince Vasili, d’unifòrme, damb tres decoracions en pièch, eth cap dret e era portadura majestuosa, entrèc en salon.
Semblaue que s’auie amagrit dempús eth maitin; es sòns uelhs, mès agranidi que de costum, passèren revista ath public.
En encuedar-se’n dera preséncia de Pierre s’apressèc ada eth, li cuelhec era man (çò qu’enquia alavetz non auie hèt jamès) e la secodic vigorosaments entà baish, coma entà verificar era sua resisténcia.
Courage, courage, mon ami.
Il a demendé a vous voir.
Mès Pierre credec de besonh preguntar-li:
Com està?…
Il a eu encore un coup, il y a une demi-heure.
Courage, mon ami…
Pierre ère tan confonut que, en enténer era paraula coup, se pensèc qu’auie estat pataquejat e guardèc damb estupor ath prince Vasili; sonque dempús comprenec qu’eth coup se referie ara malautia.
Eth prince Vasili se dirigic ath doctor Lorrain entà dider-li quauquarren, e dempús anèc de puntetes entara pòrta.
Coma que non sabie caminar atau eth resultat sigueren uns guimbets que heren tremolar tot eth sòn còs.
Dempús passèc era màger des princesses e, darrèr d’era, es prèires, sacristans e sirvents.
Der aute costat dera pòrta s’entenie un gran movement; fin finau, damb eth madeish ròstre esblancossit, mès, fèrma en compliment deth sòn dèuer, gessec Anna Mijailovna, que li didec a Pierre, heregant-li era man:
La bonté divine est inepuisable.
Venez.
Pierre crotzèc eth portau, caushigant eth mòfle tapís, e notèc qu’er ajudant de camp, era dauna desconeishuda e quauquarrés dera servidumbre entrauen dempús, coma s’ara non auessen besonh de permís entà penetrar en aquera estança.
Pierre coneishie pro ben aquera grana cramba, dividida per ua vòuta, colomnes e revestida de tapisi perses.
En ua part dera cramba, darrèr es colomnes, i auie un naut lhet d’acajó caperat per ridèus de seda; e ena auta part un enòrme retaule damb icònes.
Tota aguesta part ère illuminada intensaments, coma es glèises pendent es oficis nueitius.
Jos era resplendanta cornissa deth retaule i auie un long fautulh qu’en sòn dorsièr campauen uns coishins de blancor de nhèu, sense arrupes, qu’evidentaments venguien de mudar.
En aqueth fautulh, caperada enquiara cintura per ua hlaçada d’un verd intens, jadie era majestuosa figura que tan ben coneishie Pierre: sa pair, eth comde Bezujov.
Qu’ère eth, damb era madeisha cabeladura leonina de color gris sus er ample front, es madeishes prigondes arrupes, tan caracteristiques e nòbles en sòn polit ròstre de color coeire.
Que l’auien plaçat exactaments dejós es icònes.
Es sues mans, gròsses e granes, repausauen sus era hlaçada.
Ena dreta, damb eth paumet entàs baish, entre eth dit guinhaire e pòdo auie un ciri que l’ajudaue a sostier-lo un vielh vailet inclinat darrèr eth dorsièr.
Ar entorn i auie es prèires, damb es sues vestimentes resplendentes e es sòns longui peus; tenguien es sòns ciris alugadi e oficiauen repausada e solemnaments.
Un shinhau mès endarrèr i èren es dues princesses menores, damb mocadors enes mans, e, ath sòn dauant, era màger, Catiche, damb mina maligna e decidida, que non deishaue de uelh es icònes coma se les didesse a toti que non se hège responsable d’era madeisha, se guardaue de cap a un aute costat.
Anna Mijailovna, damb gèst tranquil de tristor e benvolença entà toti, e era dauna desconeishuda se posèren ath cant dera pòrta.
Eth prince Vasili s’auie plaçat en un aute costat, près deth fautulh, darrèr d’ua cagira hargada e damb forradura de velot qu’eth sòn dorsièr auie virat de cap ada eth e emparaue era man quèrra, que damb era tenguie eth ciri, tant que damb era dreta se senhaue, lheuant es uelhs tostemps que se hège vier es dits en front.
Eth sòn ròstre exprimie ua tranquilla pietat e absoluda somission ara volentat divina.
Darrèr deth prince i auie er ajudant de camp, eth doctor e eth servici masculin; madeish qu’ena glèisa, es hemnes formauen un grop desseparat des òmes.
Reinaue eth silenci, toti se senhauen; s’entenie solet era lectura des psalms e eth cant contengut pastós e grèu; e quan es votzes se posauen, un movement de pès e alends.
Anna Mijailovna, damb er aspècte important de qui se’n sap de çò que li cau hèr, trauessèc tota era cramba pr’amor d’amassar-se damb Pierre e balhar-li un ciri.
Eth joen l’aluguèc, mès, distrèt pes sues observacions sus es presents, se senhèc damb era man que l’auie agarrat.
Sofia, era princessa mès joena, aquera deth luèr, tan prèsta ara arridalha, lo guardaue.
Arric, amaguèc eth ròstre en mocador e lo tenguec atau pendent ua estona.
Dempús, campant de nauèth a Pierre, siguec a mand de meter-se a arrir.
Çampar, non podie guardar-lo sense arrir, e coma que non podie deishar de guardar-lo, entà evitar era temptacion s’amaguèc discrètaments darrèr d’ua colomna.
De ressabuda, es votzes carèren ara mitat der ofici.
Es prèires escambièren ues paraules entre se.
Anna Mijailovna s’auancèc e, en tot inclinar-se sus eth malaut, hec un senhau a Lorrain.
Eth doctor francés emparat en ua colomna, non amiaue eth ciri e tenguie era actitud respectuosa der estrangèr qu’amuishe se com, maugrat era sua religion desparièra, compren tota era importància der acte que se realize e l’apròve.
Damb es silenciosi passi der òme ena plenitud dera edat, s’apressèc ath malaut, tenguec damb es sòns dits blanqui e fini era man liura que repausaue sus era hlaçada verda e, en tot virar-se, cerquèc eth pos deth moribond.
Se demorèc cogitós.
Mestrèren ath comde ua beuenda, i auec ua cèrta agitacion ath sòn entorn e dempús cadun tornèc entath sòn sèti e contunhèc er ofici.
Pendent era interrupcion, Pierre observèc qu’eth prince Vasili abandonaue eth dorsièr dera cagira e, damb gèst de saber çò que hège (e plan pejor entàs auti se non ac comprenien), passèc dauant deth malaut sense posar-se e s’apressèc ara màger des princesses, que damb era se dirigic dempús entath hons dera estança, entà eth naut lhet caperat per ridèus de seda.
D’aquiu, eth prince e era princessa despareisheren pera pòrta deth hons.
Abantes d’acabar er ofici èren de nauèth enes sòns sètis.
Pierre non li balhèc mès importància ad aguest detalh qu’as autes causes, donques que seguie convençut de qué tot çò que se passaue aqueth dia ère absoludaments de besonh.
Cessèren es cants religiosi e s’entenec era votz d’un prèire que felicitaue respectuosaments ath malaut per auer recebut es sacraments.
Eth comde seguie immovil, coma privat de vida.
Toti s’estornegèren ath sòn entorn, s’entenien passi e mormolhs, que sus eri senhorejaue eth d’Anna Mijailovna.
Pierre entenec que didie:
Qu’ei de besonh amiar-lo entath lhet, aciu que non serie possible…
Es mètges, es princesses e es vailets entornegèren ath malaut, de tau manèra que Pierre ja non aubiraue eth ròstre de color coeire e era cabeladura grisa que non auie deishat de uelh pendent tot eth rituau, encara que tanben vedie d’autes cares.
Pierre, endonvièc per çò des movements cautelosi des persones qu’enrodauen eth fautulh, que quilhauen e cambiauen de plaça ath moribond.
Cuelh-te ath mèn braç… atau lo deisharàs quèir, arribaue enquia Pierre eth gasulhar espaurit d’un vailet, per baish… encara un aute… contunhauen es votzes.
Era respiracion forçada, es còps de talon se hègen cada viatge mès precipitadi, coma s’eth còs pesèsse massa entàs que l’amiauen.
Tanben Anna Mijailovna ère entre es portaires; pendent ua segonda, entre es caps e es espatles des òmes, campèren dauant de Pierre er ample e robust pitrau nud, es gròsses espatles deth malaut, quilhat per gent que lo tenguien per dejós es braci, e dempús eth cap leonin de peu gris retortilhat.
Aqueth cap, de front extraordinàriaments ample, pometes mercades, boca beròia e sensuau, guardada majestuosa e hereda, non se mostraue alterada pera proximitat dera mòrt.
Qu’ère madeish qu’eth qu’auie vist tres mesi abantes, quan eth comde lo manèc entà Sant Petersburg; mès aguest cap se balançaue deishat d’anar ath pas desparièr des portaires, e era guardada inexpresiua, indiferenta, non sabie en qué fixar-se.
Que i auec us moments de revolum ath torn deth naut lhet; es òmes que l’auien amiat s’aluenhèren.
Anna Mijailovna toquèc eth braç de Pierre e li didec: Venez.
Pierre s’apressèc damb era entath gran lhet a on, d’evident acòrd damb es sacraments que venguien d’administrar-li, auien botat ath malau en solemna postura.
Uns quants coishins tenguien quilhat eth sòn cap e auie es mans simètricaments plaçades sus era vana de seda verda.
Quan Pierre s’apresèc, eth comde lo guardaue dirèctaments, damb ua d’aguestes guardades qu’eth sòn sens e importància non pòt compréner er òme.
Que podie non significar arren senon eth solet besonh de tachar es uelhs en quauquarren, o dilhèu significaue massa.
Pierre se posèc sense saber se qué hèr e damb gèst interrogant se virèc entà Anna Mijailovna, que l’auie amiat enquia aquiu.
Era li hec un rapid senhau damb es uelhs, en tot indicar-li era man deth malaut e hèr eth gèst de punar-la.
Pierre estenec prudentaments eth cap pr’amor de non aganchar era vana, seguic eth conselh e botèc es sòns pòts sus era man ampla e carnosa.
Mès, ne era man ne tansevolhe un solet muscle deth comde se botgèren.
Pierre guardèc de nauèth ara sua mentora, preguntant damb es uelhs se qué mès li calie hèr.
Damb un nau gèst, Anna Mijailovna li senhalèc eth fautulh que i auie ath cant deth lhet.
Pierre se seiguec dòcilaments e seguic preguntant damb era guardada s’auie hèt çò que li calie.
Anna Mijailovna hec un gèst d’aprobacion damb et cap.
Pierre entornèc ena sua postura ingenua e simetrica d’estatua egipciana, deplorant, dilhèu, qu’eth sòn còs voluminós e bastrús ocupèsse tant de lòc, e hège toti es esfòrci possibles entà non semblar tan corporent.
Guardèc ath comde; eth comde guardaue entath lòc a on s’estaue Pierre quan se trapaue de pès.
Anna Mijailovna exprimie ena sua portadura que comprenie era esmoventa importància d’aguest darrèr encontre entre pair e hilh.
Tot aquerò se tardèc dues menutes qu’a Pierre li semblèren ua ora.
De pic, ua estrementida contreiguec es muscles e arrupes en ròstre deth malaut, estrementida que se hec mès intensa, e torcèc era boca beròia que d’era brotoauen sons confusi e rangolhosi (tan solet alavetz comprenec Pierre çò de près qu’ère sa pair dera mòrt).
Anna Mijailovna guardaue fixaments es uelhs deth malaut, sajant d’endonviar es sòns desirs.
Tant lèu senhalaue a Pierre coma ara beuenda, prononcièc en un mormolh eth nòm deth prince Vasili e senhalèc era vana.
Mès es uelhs e eth ròstre deth malaut exprimien impaciéncia.
Hège esfòrci contunhadi entà guardar ath vailet que, immobil, non se desseparaue deth cabeç.
Pierre se lheuèc entà ajudar-lo.
Tant que virauen ath comde, un des sòns braci queiguec entà darrèr e eth hec un esfòrç van entà botjar-lo.
Sigue pr’amor que se n’encuedèsse dera guardada de temor que Pierre tachèc sus aqueth braç sense vida, sigue per quauque aute pensament que l’auesse acodit ena sua ment, eth comde guardèc era sua man rebèl, era expression temorosa deth ròstre de Pierre, de nauèth eth braç, e en sòn ròstre campèc un fèble arridolet dolorit, que non hège damb es sòns traits e semblaue burlar-se’n dera sua pròpia impoténcia.
Dauant aqueth inesperat arridolet, Pierre sentec qu’eth sòn còr se sarraue, ua picor en nas e es lèrmes li velèren es uelhs.
Un viatge virat entara paret eth malaut, alendèc.
Il est assoupi, didec Anna Mijailovna a Pierre en veir qu’ua princessa s’apressaue a substituir-la.
Allons.
Pierre gessec.
Que ja non auie arrés ena sala de recepcion, exceptat eth prince Vasili e era màger des princesses; seigudi jos eth retrait de Caterina II, parlauen animadaments.
En veir a Pierre e Anna Mijailovna carèren de seguit.
Pierre credec avertir qu’era princessa sauvaue quauquarren gasulhant:
Que non posqui veir ad aguesta hemna.
Catiche a fair donner du the dans le petit salon, didec eth prince Vasili a Anna Mijailovna.
Allez, ma pauvre Anna Mijailovna, prenez quelque chose, autrement vous ne suffirez pas.
A Pierre non li didec arren, mès li sarrèc eth braç peth dejós era espatla damb sentiment.
Pierre e Anna Mijailovna passèren en petit salon.
Il n’y a rien qui restaure, comme un tasse de cet excellent the russe apres une nuit blanche, didie Lorrain damb animositat contenguda, de pès en petit salon circular, dauant era taula damb eth servici de tè e un sopar hered.
Eth mètge beuie en ua plan fina tassa de porcelana chinesa sens ansa.
Ath torn dera taula s’auien amassat entà restaurar es sues fòrces toti es que sigueren aquera net ena casa deth comde Bezujov.
Pierre rebrembaue pro ben aqueth petit salon circular damb es sòns miralhs e tauletes.
Quan i auie bèra hèsta ena casa deth comde, Pierre, que non sabie barar, s’estimaue mès sèir-se en aquera saleta pr’amor de veir se com es daunes, en vestit de net, damb diamants e pèrles enes escòts nuds, quan trauessauen era estança esplendidaments illuminada se guardauen enes miralhs, que reflectien diuèrsi còps es sues figures.
Ara, en aguesta madeisha sala, a penes illuminada per dues candèles, auien botat en desorde, sus ua taula, eth servici de tè e diuèrsi plats ordinaris.
Es persones amassades aquiu, diferentes e damb aspècte pòc festiu, parlauen en votz baisha e tenguien compde d’exprimir en cada movement, en cada paraula, qu’arrés desbrembaue çò que se passaue e çò que s’anaue a passar ena cramba deth malaut.
Pierre non volec minjar, encara qu’auie hame.
Se virèc entara sua mentora pr’amor de cercar conselh e vedec que se filaue, de puntetes, de cap ara sala pròcha a on s’auien demorat eth prince Vasili e era princessa Catiche.
Pierre, en tot pensar qu’aquerò tanben ère de besonh, après uns moments, seguic es sòns passi.
Anna Mijailovna ère ath cant de Catiche e ambdues parlauen ath còp e en votz baisha, mès damb ton alterat.
Permetetz-me, princessa; que sai çò que cau e çò que non cau hèr, didie era màger des princesses, tan pòc dauna d’era madeisha coma quan, pòc abantes, auie barrat era pòrta dera sua cramba.
Eth prince Vasili ère seigut ena sua actitud familhar, damb ua cama sus era auta; es sues caròles tremolauen violentaments e quan baishauen semblauen agranir-se; ça que la, semblaue qu’ère pòc interessat ena convèrsa entre ambdues daunes.
Voyons, ma bonne Anna Mijailovna, laissez fair Catiche.
Sabi pas se qué ditz aguest papèr, didec era princessa en tot virar-se entath prince Vasili e mostrant era bossa de pèth repossada qu’amiaue ena man.
Sonque sai qu’eth sòn vertadèr testament ei en sòn burèu; aquerò que non ei qu’un papèr hòraviat…
Catiche sagèc d’evitar-la, mès Anna Mijailovna li barrèc de nauèth eth pas.
Que ja ac sai, estimada e brava princessa, didec Anna Mijailovna, en tot cuélher era bossa damb tanta fòrça que non se vedie era possibilitat de qué la deishèsse aisidaments.
Estimada princessa, vos ac demani… ajatz pietat d’eth… je vous en conjure…
Era princessa carèc.
Non s’entenie qu’eth rumor der esfòrç pr’amor de senhorejar-se dera bossa.
Ère evident que, s’auesse dit quauquarren, es sues paraules non aurien estat flatoses entà Anna Mijailovna.
Aguesta tenguie fòrtaments era bossa, mès a maugrat de tot, era sua votz sauvaue era melosa cauma e suavitat de costum.
Pierre, apressatz-vos, amic mèn.
Per qué caratz, mon cousin, sorrisclèc inesperadaments Catiche, damb votz tan fòrta que s’entenec ena sala pròcha, espaurint a toti.
Per qué caratz quan Diu se’n sap de qui se permet barrejar-se enes nòsti ahèrs e non s’està en provocar scènes en lumedar dera cramba d’un moribond?
Intriganta!, exclamèc en votz baisha, tirassant rabiosaments dera bosa damb totes es sues fòrces.
Anna Mijailovna hèc uns passi entà non abandonar era bossa e artenhec retier-la.
Ò!, sorrisclèc eth prince Vasili damb ua votz plia d’indignacion e estonament.
Se lheuèc.
C’est ridicul.
Voyons, deishatz aguesta bossa.
Que vos ac digui as dues.
Era princessa Catiche abandonèc era presa.
E vos tanben!
Mès Anna Mijailovna non ne hec cabau.
Deishatz-la, li didec.
Jo assumisqui era responsabilitat de tot.
Jo… e damb aquerò n’auratz pro.
Mais, mon prince, repliquèc Anna Mijailovna, dempús de tan solemne sacrament, autrejatz-li ua menuta de repaus.
Pierre, didetz era vòsta opinion, se dirigic ath joen, que s’apressèc, en tot guardar damb estonament eth ròstre dera princessa, desbrembada de quinsevolh decéncia, e es caròles deth prince, senhorejades pera tremoladera.
Que non sabetz se qué hètz.
Infama!, cridèc era princessa Catiche, en tot lançar-se còp sec sus Anna Mijailovna e agarrar-li era bossa.
Eth prince baishèc eth cap e dauric es braci.
En aqueth moment era pòrta, era terribla pòrta qu’autant guardaue Pierre e que normauments se daurie doçaments, se dauric damb un gran esclafit e tustèc contra era paret.
Era dusau des princesses campèc en lumedar estornejant es braci.
Se qué hètz?, cridèc desesperada.
Il s’en va eth vous me laissez seule.
Catiche deishèc anar era bossa.
Anna Mijailovna s’inclinèc rapidaments e en tot apoderar-se der objècte disputat correc entara cramba deth comde.
Era màger des princesses e eth prince Vasili se remeteren e la seguiren.
Ath cap d’ua estona, Catiche, damb eth ròstre palle e sec, gessec mossegant-se eth pòt inferior.
En veir a Pierre aqueth ròstre exprimic ua incontenguda colèra:
Que ja podetz èster content, didec.
Ei çò que demoràuetz.
E, somicant, amaguèc eth ròstre en mocador e gessec dera estança.
Darrèr dera princessa apareishec eth prince Vasili.
Anèc trantalhant enquiath divan a on s’auie seigut Pierre e se deishèc quèir ath sòn costat, amagant eth ròstre entre es mans.
Pierre vedec qu’ère palle e qu’era maishèra inferiora li tremolaue coma s’auesse fèbre.
Ò, amic mèn!, gasulhèc, en cuélher eth braç de Pierre; ena sua votz i auie ua franquesa e ua feblesa que Pierre jamès auie observat en eth.
Be n’èm de pecadors e mentidors!
E, a tot darrèr, entà qué?
Que ja vau de cap as seishanta, amic mèn, e ja…
Que tot s’acabe damb era mòrt, tot.
Era mòrt ei terribla, e petèc en somics.
Anna Mijailovna gessec era darrèra.
Tot doç, damb passi silenciosi, s’apressèc a Pierre.
Pierre!, didec.
Eth la guardèc, interrogador.
Era princessa punèc ath joen en front, banhant-lo damb es sues lèrmes.
Acompanhèc ath joen entath salon, enfonsat ena penombra.
Pierre ère content de qué arrés li podesse veir era cara.
Anna Mijailovna se hec enlà d’eth e, quan tornèc, Pierre dormie prigondaments damb eth cap emparat en braç.
Londeman peth maitin, Anna Mijailovna li didec a Pierre:
Oui, mon cher, qu’ei ua grana pèrta entà toti.
Que non parli de vos.
Mès Diu vos balharà fòrces: ètz joen e, sivans demori, vos trapatz damb ua immensa fortuna.
Encara non s’a daurit eth testament: vos coneishi pro entà saber-me’n qu’aquerò non vos harà a perder eth cap.
Mès vos impause dèuers, et il faut etre homme.
Pierre caraue.
Dilheu mès tard vos diga que se jo non i auessa estat, Diu se’n sap se qué s’aurie passat.
Sapiatz qu’eth mèn oncle, eth comde, delàger, me prometie non desbrembar a Boris.
Mès que non a auut temps.
Demori, amic mèn, qu’escotaratz eth desir deth vòste pair.
Pierre non comprenie arren; timid, rogit, guardaue ara princessa Anna Mijailovna.
Dempús dera sua convèrsa damb Pierre, Anna Mijailovna anèc a hèr jadilha en çò des Rostov.
Peth maitin, condèc ad aguesti e a toti es sòns coneishudi es detalhs dera mòrt deth comde Bezujov.
Didie qu’eth comde auie morit coma era madeisha volerie morir, qu’eth sòn finau auie estat non solet esmovent senon exemplar, e qu’era darrèra entrevista deth pair e deth hilh auie estat tant esmoventa que non podie rebrembar-la sense plorar, e que non sabie se qui des dus s’auie comportat mielhor en aqueri moments terribles: s’eth pair, qu’enes darrèrs instants se’n brembaue de toti e li didie ath hilh paraules esmoventes, o Pierre, que hège dò veder-lo tant afectat, encara que sagèsse d’amagar era sua pena entà non desengustar ath moribond.
Per çò que tanh as accions dera princessa e deth prince Vasili, tanben les condaue, sense aprovar-les, mès sigillosaments e en secret.
En Lisie-Gori, era propietat deth prince Nikolai Andreievic Bolkonski, se demoraue d’una dia ar aute era arribada deth joen prince Andrei e dera sua esposa.
Mès era demora non auie perturbat eth sevèr orde que governaue era vida dera mansion deth vielh prince.
Eth generau en cap, prince Nikolai Andreievic, qu’era societat cridaue damb eth subernòm de rei de Prusia, non se botjaue de Lisie-Gori, a on s’estaue damb era sua hilha, era princessa Maria, e era sua senhoreta de companhia mademoiselle Bourienne, dès que, jos Pau I, siguesse deportat ena sua propietat deth camp.
E maugrat qu’ara prumeria deth sòn reinatge se li permetie tornar ena capitau, eth prince Nikolai non volec deishar era sua propietat, en tot díder que se quauquarrés l’auie de besonh podie recórrer es cent cinquanta quilomètres que desseparaue Moscòu de Lisie-Gori, pr’amor qu’eth non auie besonh d’arrés ne d’arren.
Didie que solet i auie dues causes des vicis umans: eth lèser e era supersticion, e solet dues vertuts, era activitat e era intelligéncia.
Eth madeish s’ocupaue dera educacion dera sua hilha e, entà desvolopar ena joena ambdues vertuts capitaus, li balhaue leçons d’algèbra e geometria e auie organizat era sua vida en ua sòrta de prètzhèts ininterrompudi.
Eth prince, dera sua part, tostemp ère ocupat: ja en escríuer es sues memòries, ja en resòlver problèmes de matematiques superiors, en hèr tabaquères ath torn, trabalhar en jardin, o susvelhar, enes sues possessions, es sempitèrnaus òbres.
E coma era condicion fondamentau dera activitat ei er orde, aguest auie estat quilhat enquiath darrèr grad d’exactitud.
Damb era gent que l’entornejaue, dès era sua hilha enquias vailets, eth prince ère brusc e tostemp exigent, e plan per açò, sense èster crudèu, suscitaue un temor e un respècte que dificilaments poirie arténher er òme mès crudèu.
Maugrat víuer retirat e sense cap influéncia enes ahèrs d’Estat, quinsevolh governador dera província que tanhie ara propietat deth prince consideraue un dèuer sòn presentar-se ada eth, e madeish qu’er arquitècte, eth jardinèr o era princessa Maria, demoraue docilaments era ora fixada qu’eth prince recebie ena sala.
Guairi demorauen en aguesta sala experimentauen eth madeish sentiment de respècte e autanplan de temor quan se daurie era pòrta ampla e nauta deth burèu e campaue damb era sua polsosa cabeladura era menuda figura der ancian, damb es sues mans petites e seques, es celhes grises e queigudes que velauen, quan les arroncilahue, era ludentor d’uns uelhs plei d’intelligéncia e joenesa.
Eth maitin qu’auien d’arribar es joeni princes entrèc era princessa Maria, ara ora exacta de tostemp, ena sala de demora entara salutacion maitiau acostumada; hec damb temor eth signe dera crotz e preguèc interioraments.
Cada dia, en entrar aquiu, pregaue pr’amor qu’era entrevista se passèsse erosaments.
Eth vielh vailet, polsós, qu’ère ena sala, se lheuèc sense bronit e didec ara princessa en votz baisha:
Que podetz passar.
En aute costat s’entenie eth son ritmic d’un torn.
Era princessa possèc damb timiditat era pòrta, que se dauric aisidaments e silenciosaments, e s’arturèc en lumedar.
Eth prince trabalhaue en torn; virèc eth cap entà veder-la e seguic damb eth sòn prètzhèt.
Er enòrme burèu qu’ère plei d’objèctes que, evidentaments, èren tengudi de contunh.
Era longa taula, que sus era i auie libres e plans, es granes estatgères enveirades, damb es sues claus botades, eth naut pupitre avient entà escríuer de pè, que sus eth i auie un quadèrn dubèrt, eth torn damb es utisi premanidi e es lacets esparjudi pertot, tot que hège veir ua activitat incansabla, diuèrsa e ordenada.
Pes movements d’un pè, mèsalèu petit, cauçat damb ua bòta tartara brodada damb argent, e era fèrma pression dera man prima e rameluda s’endonviaue encara, en prince, era energia tenaça d’ua saludabla vielhesa.
Après auer hèt uns quants torns, er ancian retirèc eth pè deth pedau, netegèc era aisina e la botèc en ua bossa de coèr ath cant deth torn; dempús, en tot apressar-se ena taula, cridèc ara sua hilha.
Jamès benedie as sòns hilhs; se tenguec, donc, a presentar ara joena es sues caròles, aspres, encara sense arrasar, e didec, guardant-la damb severitat, trendesa e atencion ath còp:
Com te va?…
Tè, sè-te.
Cuelhec eth quadèrn de geometria, escrit deth sòn punh e letra, e apressèc eth sòn fautulh damb eth pè.
Era princessa s’inclinèc sus eth quadèrn.
En veir era envolòpa eth ròstre dera princessa, se rogic tot.
Lo cuelhec de seguit.
Òc, qu’ei de Julie, contestèc era princessa guardant-lo e arrint timidaments.
Cranhi qu’escriuetz fòrça pegaries.
Liegerè era tresau.
Era tresau, qu’è dit era tresau, repliquèc eth prince, refusant era carta.
E, apuant- se ena taula, apressèc eth quadèrn plen de figures geometriques.
Plan, senhoreta, comencèc er ancian, en tot inclinar-se, ath cant dera princessa, de cap ath quadèrn, e botant un braç sus eth dorsièr deth sèti, de sòrta que se sentie entornejada de pertot damb era flaira deth tabac e er alend agre dera vielhesa, qu’era coneishie de fòrça temps a.
Plan, senhoreta, aguesti triangles son semblables: guarda er angle a-b-c.
Era princessa guardaue damb pòur es uelhs ludents deth pair tan pròchi ada era; eth sòn ròstre ère caperat de mascares ròies e ère evident que non comprenie arren e qu’era pòur l’empachaue compréner es explicacions deth pair, per clares que siguessen.
De qui ère eth tòrt, deth mèstre o dera escolana?
Cada dia se repetie era scèna: se l’embromaue era vista, deishaue de veir e d’enténer; solet sentie, pròche, eth ròstre secalh deth sòn sevèr professor, eth sòn alend e era sua flaira, e non pensaue qu’en gésser çò de mès lèu possible deth burèu e tornar entara sua cramba pr’amor de compréner eth problèma.
Er ancian perdie era paciéncia, retiraue damb sarabat era sua cagira qu’ère seigut, deishaue anar insults, e a viatges lançaue en solèr eth quadèrn.
Era princessa s’enganhèc en balhar era responsa:
Non ès qu’ua estupida!, cridèc eth prince, hènt enlà eth quadèrn e virant-se rapidaments; mès se lheuèc, hec uns passi pera estança, botèc ua man sus es peus dera sua hilha e se tornèc a sèir.
S’apressèc ada era e contunhèc era sua explicacion.
Que non pòt èster aquerò, princessa, non pòt èster, didec tanlèu era princessa auec barrat eth quadèrn e ère ja prèsta a partir.
Es matematiques que son ua grana causa, estimada mia.
Que non voi que te retires as nòstes pègues domaisèles.
T’i avedaràs e acabaràn agradant-te, l’amorassèc es caròles.
Se te n’anaràn es pegaries deth cap.
Era princessa volie retirar-se, mès eth pair l’arturèc damb un gèst e cuelhec deth dessús dera taula nauta un libre nau, non dubèrt encara.
Aciu que i é: era tua Eloïsa te mane tanben Era clau deth Mistèri; qu’ei un libre religiós.
Jo non me meti damb deguna religion…
Que li sò hèt un còp de uelh: cuelh-lo.
E ara ve-te’n, ve-te’n.
Li hec un copet de man ena espatla e, eth madeish, barrèc ath sòn darrèr era pòrta.
Era princessa Maria tornèc ena sua cramba damb era expression trista e espaurida que raraments l’abandonaue e qu’enlaidie encara mès eth sòn pòc graciós ròstre malautís.
Cuelhec sèti dauant eth sòn escritòri plen de fòtos, miniatures, quadèrns e libres.
Era princessa ère tan desordenada, coma n’ère sa pair d’ordenat.
Deishèc eth quadèrn de geometria e dauric ara prèssa era carta.
Qu’ère dera sua amiga mès intima dera mainadesa, d’aquera Julie Karaguina qu’assistec ena hèsta des Rostov.
Julie escriuie en francés:
Per mès que me digui qu’era mitat dera mia existéncia e felicitat ès tu, e que, maugrat era distància que mos dessepare, es nòsti còrs son amassadi damb ligams indissolubles, eth mèn se rebèle contra eth destin e, a maugrat deth plaser e des distraccions que m’enròden, que non posqui véncer ua cèrta tristor que senti amagada ath hons deth mèn còr dès que mos desseparèrem.
En arribar en aguesta part dera carta, era princessa Maria alendèc e se guardèc en miralh que i auie ena sua dreta.
Eth miralh reflectie eth sòn còs lèg e fèble e un ròstre prim.
E hènt enlà es sòns uelhs deth miralh, contunhèc era lectura.
Es uelhs, tostemp tristi, guardauen eth miralh damb particular desespèr, sustot ara.
Ça que la, Julie non la vantaue.
En realitat es uelhs dera princessa, grani, prigonds e luminosi (coma se lancèssen arrais de lum cauda), èren tan beròis que, soent, maugrat era lejor deth sòn ròstre, resultauen mès atrasents que quinsevolh beresa.
Mès era princessa non se n’auie encuedat jamès dera expression des sòns uelhs; era expression qu’auie quan non pensaue en era madeisha.
Coma se passe damb toti, eth sòn ròstre, a penes se guardaue en miralh, aquerie ua disposicion artificiau, forçada.
Seguic era lectura:
Un des mèns frairs ei ja en estrangèr e er aute damb era Garda, que s’endralhe ja de cap ara frontèra.
Eth nòste estimat Emperaire a gessut de Sant Petersburg, çò que s’interprète coma eth desir d’expausar era sua pròpia existéncia as risques dera guèrra.
Que Diu volgue qu’eth monstre còrs qu’esbauce era patz en Euròpa sigue abatut per àngel qu’er Omnipotent ena Sua misericòrdia mos a balhat coma sobeiran.
Sense parlar des mèns frairs, aguesta guèrra me prive d’ua persona plan estimada entà jo, que parli deth joen Nikolai Rostov, que, damb era sua afogadura, non a podut tier era inaccion e a abandonat era Universitat pr’amor de vier ena armada.
Te cohessarè, estimada Maria, que maugrat era sua joenesa, era partida de Nikolai entara armada a estat entà jo un gran dolor.
Eth joen, que d’eth te parlaua aguest ostiu, a tanta noblesa e tan vertadèra joenesa coma raraments se trape ja entre es nòsti vielhs de vint ans; que tie, mès que mès, tau sinceritat e còr e ei de tau sòrta blos e poetic, qu’es mies relacions damb eth, encara que passatgères, an estat ua des mès doces alegries deth mèn praube còr, que ja a patit fòrça.
Bèth dia te condarè eth nòste adiu e tot çò que parlèrem eth dia dera sua partida.
Que son causes encara massa recentes…
A, estimada mia!
Erosa tu que desconeishes aguestes alegries e aguestes penes tant nafrantes!
Erosa tu, pr’amor qu’es darrères son, ordinàriamants, mès fòrtes qu’es prumères!
Pro que sai qu’eth comde Nikolai ei encara massa joen entà que pogue èster entà jo, bèth còp, quauquarren mès qu’un amic, mès aguesta doça amistat, aguesta afeccion tan poetica e blosa, que son ja un besonh entath mèn còr.
Mès non parlem d’aquerò.
Era grana notícia deth dia, qu’ocupe tot Moscòu, ei era mòrt deth vielh comde Bezujov e eth sòn eretatge.
Guarda qu’as tres princesses a penes les a corresponut arren, ath prince Vasili arren en absolut, e qui ac a recebut tot ei Pierre, qu’ath delà, a estat reconeishut coma hilh legitim e, per tant, comde Bezujov e possessor dera mès esplendida fortuna de Russia.
Se ditz qu’eth prince Vasili a auut ua trista part en aguesta istòria e qu’a tornat pro avergonhat entà Sant Petersburg.
Te cohèssi que enteni pòca causa en aquerò de legats e testaments; era soleta causa que sai ei que, dès qu’aguest joen que coneishíem per Pierre s’a convertit en comde Bezujov e possessor d’ua des mès granes fortunes de Rússia, me divertís fòrça campar eth cambi de ton e d’actitud des mairs cargades de hilhes maridadoires e enquia e tot des madeishes senhoretes, respècte ad aguest senhor, que, entre parentèsi, tostemp me semblèc un praube diable.
E, coma de dètz ans ençà, era gent se divertís en tot atribuir- me prometudi, que fòrça viatges ne tansevolhe coneishi, era cronica matrimoniau de Moscòu ja me hè comdessa Bezujov.
Ja compreneràs que non ac desiri en absolut.
E a prepaus de maridatges, te cau saber que hè uns dies era “tia universau”, Anna Mijailovna, m’a fidat damb eth màger secret un projècte matrimoniau entà tu.
Se tracte, ne mens ne mès, que d’eth hilh deth prince Vasili, Anatol, que vòlen plaçar en tot maridar-lo damb ua persona rica e distinguida; e sus tu qu’a requeigut era alistada des parents.
Sabi pas se com ves era causa, mès m’a semblat un dèuer avertir-te.
Diden qu’ei fòrça beròi e plan mala persona: qu’ei tot çò qu’è podut trèir sus eth, mès que ja n’auem pro de parlòta.
Acabi era dusau huelha e mama me cride pr’amor de vier a dinar en çò des Apraksin.
Lieg eth libre mistic que te mani e que còste furor aciu.
Encara qu’age causes incompresibles entara fèbla ment umana, ei un libre admirable, qu’era sua lectura padegue e enautís era amna.
Adishatz.
Mes respects a monsieur votre père e mes compliments a mademoiselle Bourienne.
Je vous embrasse comme je vous aime.
P.S.
Era princessa reflexionèc un moment, arric cogitosa (eth sòn rostre, illuminat pes uelhs radianti, se transformèc complètaments).
Dempús se lheuèc e damb pas maladret s’apressèc en escritòri.
Cuelhec ua huelha de papèr e era sua man comencèc a córrer.
Era responsa que siguec aguesta:
Seguisses estimant-me, era mia poetica Julie.
Era abséncia de qué autant te planhes que non a costat en tu es sòns avedadi efèctes.
Te planhes dera abséncia, e qué poirè díder jo, se gausèssa planher-me, privada de toti aqueri que me son estimadi?
Ò!, se non auéssem era consolacion dera religion, era vida que serie plan trista!
Per qué supauses en jo ua sevèra guardada quan parli dera tua afeccion entad aguest joen?
En aguest aspècte sonque sò rigida entà jo madeisha.
Que compreni taus sentiments enes auti e, se non les posqui aprovar, que tanpòc les condemni, donques que jamès les sò experimentat.
Solet me semble qu’er amor crestian, er amor ath pròche e as enemics ei mès meritòri, mès doç, mès beròi que toti es sentiments que pòden inspirar es beròis uelhs d’un joen a ua gojata poetica e apassionada coma tu.
Era notícia dera mòrt deth comde Bezujov arribèc abantes qu’era tua carta e eth mèn pair quedèc plan afectat.
Ditz qu’ère er abans-darrèr representant deth gran sècle e qu’ara li tòque ada eth, mès que harà çò de possible entà arrecular eth sòn torn.
Que Diu mo’n desliure de tan terrible malastre!
Non sò cossent damb era tua opinion sus Pierre, que coneishí de mainatge.
Tostemp m’a semblat un còr excellent, e aguesta ei era qualitat que mès aprècii des persones.
Per çò deth sòn eretatge e dera part qu’en aquerò a auut eth prince Vasili, qu’ei ua causa plan trista entàs dus.
A!, estimada amiga, es paraules deth nòste divin Sauvador, qu’ei mès aisit qu’un camelh passe peth uelh d’ua agulha qu’un ric entre en reiaume de Diu, son terriblaments vertadères; planhi ath prince Vasili e planhi encara mès a Pierre.
Tan joen e ja aclapat damb tantes riqueses, guaires temptacions li calerà patir!
Se me demanèssen se qué ei çò que mès desiri deth mon, dideria qu’èster mès prauba qu’eth mès praube deth mon.
Mil gràcies, estimada amiga, peth libre que me manes e que còste tanta sensacion entre nosati.
E donques que dides qu’entre fòrça causes bones n’i a d’autes que non i pòt arribar era nòsta fèbla ment umana, me semble que serà inutil tier-se a ua lectura incomprensibla e que plan per açò non mos pòt autrejar cap de fruit.
Jamès è comprenut era passion que cèrtes persones an per confóner es sues idies balhant-se a certans libres mistics que non hèn que suscitar dobtes en esperit, imaginacion e dan un caractèr d’exaltacion absoludaments contrari ara simplicitat crestiana.
Liejam es Apostòls e es Evangèlis.
Non sagem de penetrar en çò qu’en eri i é de misteriós, pr’amor que, com gausaram nosati, miserables pecadors, terribles e sagradi secrets dera Providéncia, tant qu’amiem aguesta cobèrta carnau que met entre nosati e er Etèrn un impenetrable vel?
Tiem-mos, donc, a estudiar es sublimi principis qu’eth nòste sublim Sauvador mos a deishat coma guida aciu baish; sagem de conformar-mos damb eri e seguir-les, convencem-mos de qué, coma mens concessions l’autregem ath nòste fèble esperit uman, mès estimats seram de Diu, que refuse quinsevolh sciéncia que non vengue d’Eth; que coma mens sagem d’apregondir en çò qu’Eth a sostrèt des nòsti coneishements, abantes mos autrejarà desnishà’c a trauèrs deth sòn esperit divin.
Arren m’a dit eth mèn pair de pretendents, solet m’a dit qu’auie recebut ua carta e demoraue era visita deth prince Vasili.
Per çò deth projècte matrimoniau qu’a jo tanh, te diderè, estimada e brava amiga, qu’eth matrimòni, ena mia pensada, ei ua institucion divina que mos cau conformar.
Per mès penible que sigue entà jo aguest pas, s’eth Totpoderós m’impausèsse eth dèuer d’esposa e mair, sajaria de complir-lo çò de mès fidèuments que podessa, sense preocupar-me d’examinar es mèns sentiments entad aqueth que Diu volgue autrejar-me coma marit.
Qu’è recebut ua carta deth mèn frair, que m’anóncie era sua arribada en Lisie-Gori, en companhia dera sua hemna.
Que serà ua alegria de cuerta durada, donques que mos abandone pr’amor de formar partida en aguesta malerosa guèrra que mos vedem arrossegadi.
Diu se’n sap com e entà qué.
Non solet se parle de guèrra entre vosati, en centre madeish des negòcis e deth mon, senon tanben aciu, ath miei des trabalhs deth camp e dera cauma qu’es abitants dera ciutat acostumen imaginar en aguesti entorns, eth rumor dera guèrra comence a deishar-se sénter peniblaments.
Un convòi de recrutes gessudi d’aciu entara armada…
Que mos calie veir er estat d’animositat que se demorauen es mairs, es hemnes e es hilhs d’aguesti òmes que partien, e escotar es somics des uns e des auti.
Semble qu’era Umanitat a desbrembat es leis deth sòn divin Sauvador, que predicaue er amor e eth perdon des ofenses, e qu’ara eth màger merit des òmes solet s’està en aucir-se es uns as auti.
Adieu chère e bonne amie, que Notre Divin Sauveur e Sa tres Sainte Mere vous aide en leur sainte et puissante garde.
Marie.
A!, vous expediez le courièr, princesse; moi j’ai dejà expedié le mien.
J’ai ecrit a ma praube mere, didec ath mès córrer, damb votz agradiua e sonora, era arridolenta mademoiselle Bourienne, escampilhant damb era sua preséncia, en ambient trist e carat dera princessa Maria, un aire desparièr: frivòl, alègre e autocompladent.
Princesse, il faut que je vous previenne, higec baishant era votz.
Le prince a eu une altercation…(didec en tot complader-se d’escotar-se), une altercation avec Michel Ivanov, il est de tres mauvais humeur, tres morose.
Soyez prevenue, vous sabez…
A!, chère amie, l’interrompec era princessa Maria, je vous est priée de ne jamais me prevenir de l’humeur damb laquel se trouve mon pere.
Je ne me permet pas de le jutger e je ne voudrais pas que les autres le fassent.
Era princessa guardèc eth sòn relòtge e, en veir que ja s’auien passat quinze menutes dera ora que solie començar era classa de clavicordi, se filèc damb mina tremolosa entath salon.
De dotze a dues, sivans eth costum, eth prince repausaue e era princessa Maria li calie tocar eth clavicordi.
Eth peublanc ajuda de cramba, seigut ena sua cagira, cabecejaue atent ara roncadèra deth prince en sòn enòrme burèu.
Der aute costat dera casa, a trauèrs des pòrtes barrades, arribauen, repetidi per vintau viatge, es dificils passatges dera sonata de Dussek.
En aqueth moment s’arturèc dauant era pòrta principau ua carròça e ua carreta; dera carròça baishèc eth prince Andrei, qu’ajudèc a gésser ara sua hemna e la deishèc passar dauant.
Eth vielh Tijon campèc, damb era sua perruca, ena pòrta dera sala, anoncièc en votz baisha qu’eth prince dormie e barrèc rapidaments era pòrta.
Tijon sabie que ne era arribada deth hilh ne cap aute eveniment, autanplan eth mès extraordinari, deuien alterar er orde establit.
E eth prince Andrei, plan que òc, ac sabie tan ben coma Tijon, pr’amor que guardèc eth relòtge, coma entà verificar qu’es abits de sa pair non auien cambiat dès eth darrèr viatge que se vederen, e, convençut d’aquerò, se virèc entara sua hemna.
Se lheuarà en vint menutes, didec.
Anem a veir ara princessa Maria.
Era petita princessa s’auie engrassit darrèraments, mès es sòns uelhs e eth brac pòt arridolent, escurit d’un leugèr pelhasson, se quilhaue tostemp dera madeisha manèra alègra e graciosa.
Allons, vite, vite…
Guardaue, sense deishar d’arrir, a Tijon, ath sòn marit e ath crambèr que les acompanhaue:
C’est Marie qui s’exerce?
Allons doucement, il faut la surprendre.
Eth prince Andrei la seguic cortesaments, mès trist.
Qu’as envielhit, Tijon, didec, en passar, ath vielh, que li punèc era man.
Abantes d’arribar ena sala que gessien es nòtes deth clavicordi, apareishec per ua pòrta laterau era beròia e ròia francesa.
Mademoiselle Bourienne semblaue capvirada d’afogadura.
A!, quelle bonheur pour la princesse!, sorrisclèc.
En fin…
Non, non, de grace…
Vous etes mademoiselle Bourienne, je vous connais ja per l’amitié que vous porte ma belle-seur, repliquèc era princessa en tot punar-la.
Elle ne nous attend pas?
S’apressèren ena pòrta deth salon des divans qu’ath sòn darrèr s’entenie eth passatge repetit un e un aute còp.
Eth prince Andrei se posèc e arroncilhèc es celhes coma se demorèsse quauquarren desagradiu.
Era princessa entrèc.
Eth passatge musicau quedèc interromput e s’entenec un sorriscle e es passi pesants dera princessa Maria seguidi de sonors punets.
Quan eth prince Andrei entrèc, ambdues princeses, que non s’auien vist senon brèuments en moment dera nòça, èren abraçades estretaments, en lòcs qu’artenheren cuélher en prumèr moment.
Ath cant d’eres s’estaue mademoiselle Bourienne, damb es mans botades sus eth còr; arrie devòtaments, prèsta autant entà arrir qu’entà plorar.
Eth prince Andrei arropic es espatles e arroncilhèc es celhes, coma hèn es entenudi en musica quan perceben ua nòta faussa.
Ambdues hemnes se desseparèren e, coma se cranhèssen arribar tard, tornèren a cuelher-se es mans e a punar-se; un aute còp se desseparèren, s’amassèren e repetiren es punets e, causa que non se demoraue eth prince Andrei, comencèren a plorar sense deishar de punar-se.
Tanben mademoiselle Bourienne ploraue.
Eth prince Andrei qu’ère manifèstaments violent, mès as dues hemnes les semblaue tan naturau plorar que jamès s’aurien podut imaginar de ua auta manèra aqueth encontre.
A, chère!, a, Marie!… didien arrint ath còp.
J’ai revé cette nuit!…
A, Marie, vous avez maigri…
Et vous avez repris…
J’ai tout de suit reconnu Madame la princesse, intervenguec mademoiselle Bourienne.
E moi qui ne me dobtais pas!, exclamèc era princessa.
Eth prince Andrei punèc ara sua fraia en tot sarrar-li es mans e li didec que contunhaue estant era pleurnicheuse de tostemp.
Se virèc era princessa Maria entà sa frair e, a trauèrs des lèrmes, era guardada corau, trenda e cauda des sòns plan polidi uelhs, grani e luminosi en aqueri instants, se posèc en eth.
Era princessa Lisa parlaue sense pòsa, eth cuert pòt superior, ennerit de leugèr pelhasson, baishaue rapid a cada moment, tocant eth rosat pòt inferior, e se daurie en un arridolet que ludie enes sòns dents e uelhs.
Era princessa Lisa condèc un accident que se passèc en camp, ath cant deth monte Spasskoie e que, enes circonstàncies deth sòn estat, poirie auer auut tristes conseqüéncies.
De seguit didec qu’auie deishat toti es sòn vestits en Sant Petersburg e qu’aciu sonque Diu se’n sabie de qué se meterie; qu’Andrei auie cambiat fòrça; que Kitty Oddinzova s’auie maridat damb un vielh; qu’auie un pretendent pour tout de bon entara princessa Maria, mès que d’aquerò ne parlarien dempús.
Era princessa Maria guardaue en silenci ath sòn frair damb es sòns beròis uelhs plei encara d’amor e de tristor.
Qu’ère evident qu’es sues idies anauen independentes des dera sua cunhada.
Ath miei deth raconde des hèstes de Sant Petersburg, se virèc entà sa frair:
Te’n vas decididaments entara guèrra, Andrei?, preguntèc alendant.
Lisa alendèc tanben.
Deman madeish, repliquèc Andrei.
Il m’abandonne ici, et Dieu sait pourquoi, quand il aurait pu avoir de l’avancement…
Era princessa Maria, sense vier d’entener-la, seguie es sòns pròpis pensaments; se virèc entara sua cunhada, senhalant eth sòn vrente damb trendesa:
Ei segur?, preguntèc.
Eth ròstre dera princessa Lisa cambièc.
Òc, segur, responec damb ua alendada.
A, ei tan terrible…
Descenec eth sòn petit pòt, apressèc eth sòn ròstre ath dera cunhada e, còp sec, tornèc a plorar.
Qu’a besonh de repaus, didec eth prince Andrei arroncilhant es celhes.
Lisa?
Hè-la-te a vier en tòn quarto, jo anarè a veir a papa.
Seguís madeish?
Madeish.
Sabi pas se com lo traparàs tu, contestèc alègraments era princessa.
Es madeishes ores, es madeishi passègi pes avengudes deth park?
E eth tòrn?, seguic preguntant eth prince Andrei damb un imperceptible arridolet qu’indicaue que, a maugrat deth sòn amor e respècte peth pair, comprenie es sues debilitats.
Es madeishes ores, eth madeish tòrn e tanben es matematiques e es mies leçons de geometria, responec arrint era princessa Maria, coma s’es leçons de geometria siguessen ua des causes mès divertides dera sua vida.
Ja passades es vint menutes que mancauen entà que se lheuèsse eth vielh prince, se presentèc Tijon entà cridar ath prince joen.
Per çò dera arribada deth sòn hilh, er ancian hège ua excepcion enes sòns costums.
Manèc que lo hessen a vier ena sua cramba, tant que se vestie entath dinar.
Vestie eth prince ara moda anciana, damb caftan e esposcat eth cap.
Quan eth prince Andrei entrèc ena cramba de sa pair (eth sòn ròstre, eth sòn anament non hègen veir er engüeg e eth mensprètz qu’adopatue enes salons, senon era animositat que mostraue parlant damb Pierre), eth vielh qu’ère seigut dauant deth cabinet d’atrencadura en un fautulh de cuer, caperat per un penchenador, e aufrie eth sòn cap as suenhs de Tijon.
Òla, guerrèr!
Vòs conquistar a Bonaparte?, didec er ancian, en tot secodir er espocat cap tanlèu l’ac permeteren es mans de Tijon, que li trenaue eth peu.
A veir s’aumens tu l’estòves era codena: pr’amor que, se non, acabaram en tot convertir-mos en subjèctes sòns.
Bon dia!, e l’aufric era sua caròla.
Eth vielh se trapaue de bon umor, après auer dormit abantes de dinar.
Solie díder qu’eth sòn, dempús de dinar, ei argent, e abantes, aur).
Jos es sues espesses e queigudes celhes guardaue ath sòn hilh.
Eth prince Andrei s’apressèc e lo punèc en lòc indicat.
Non responec ath tèma dera convèrsa preferida der ancian: li shautaue burlar-se’n des militars deth moment, e, mès que mès, de Bonaparte.
Òc, pair, qu’è vengut damb era mia hemna, qu’ei prenhs, didec eth prince Andrei, seguint damb era guardada animada e respectuosa eth movement de cada trait deth ròstre de sa pair.
E vos, se com vatz?
Amic, toti es pècs e depravadi degalhen era sua salut; e tu ja me coneishes: deth maitin enquiara net sò ocupat en quauquarren, que sò moderat en tot, atau que sò ben.
Laudat sigue Diu!, responec eth hilh arrint.
Diu que non a arren a veir en aquerò.
E plan, ditz-me, higec en tot tornar entath sòn tèma preferit.
Conda-me se com vos an mostrat es alemans a lutar contra Bonaparte, sivans aguesta sciéncia naua vòsta, cridada estratégia.
Eth prince Andrei arric.
Permetetz-me, pair, que me remeta, eth sòn arridolet mostraue qu’es debilitats der ancian non l’empachauen estimar-lo e respectar-lo.
Encara non mos auem installat.
Que non ei vertat, non ei vertat, exclamèc eth vielh, secodint era sua trena entà verificar s’ère ben hèta, agarrant ath sòn hilh deth braç.
Es crambes dera tua hemna sòn ja prèstes; era princessa Maria s’encargarà d’amiar-la; qu’an parlòta entà estona, que per aquerò son hemnes.
Sò content de veder-la aciu.
Ara, sè-te e conda.
Compreni çò dera Armada de Mijelson e tanben çò que hè Tolstoi… eth desbarcament simultanèu…
Mès, se qué harà era Armada deth Sud?
Ja sai que Prusia mantie era neutralitat; e Austria qué?, didec eth vielh prince en tot lheuar- se deth sòn fautulh e passejar pera cramba seguit de Tijon, que l’anaue balhant es diuèrses pèces dera sua ròba.
E Suecia?
Com trauessaràn era Pomerania?
En tot veir eth tu per tu de sa pair, eth prince Andrei comencèc a contestar sense talents ara prumeria, mès s’anèc enventint cada viatge mès e passant, sense voler, ara mitat dera convèrsa, a barrejar, sivans eth sòn costum, eth rus damb eth francés, l’expausèc eth plan de campanha projectat.
Condèc qu’ua armada de 90.000 mil òmes auie de menaçar a Prusia, pr’amor de hèr-li abandonar era sua neutralitat e arrossegar-la entara guèrra; qu’ua partida d’aguesta armada s’amassarie en Stralsund damb era armada suèca; que 220.000 austrians, amassa damb 100.000 russi, operarien en Italia e en Rhin; que 50.000 russi e autrestanti anglesi desbarcarien en Napols, e que, en totau, ua armada de 500.000 òmes atacarie as francesi de diuèrsi lòcs.
Eth vielh prince non mostraue cap interès peth raconde deth sòn hilh; se poirie díder que ne l’entenie e seguie en tot vestir- se sense deishar es sòns va-e-veni; l’interrompec tres còps ara imprevista.
Eth prumèr viatge l’arturèc e didec:
Eth blanc, eth blanc!
Aquerò volie díder que Tijon non l’auie dat eth justet qu’eth volie; un aute còp s’arturèc a preguntar:
Amainadarà lèu?, e botjant eth cap higec damb repotec: que non està ben!
Contunha, contunha.
Eth tresau còp, quan eth prince Andrei acabaue eth sòn raconde, eth vielh cantussegèc damb votz senila e desentonada:
Malbrough s’en va-ten guerre.
Dieu sait quand reviendra…
Eth hilh se limitèc a arrir.
Plan, non m’as condat arren de nau, e eth vielh, cogitós, gasulhèc rapidaments:
Ve-te’n tath minjador.
Ara ora en punt, eth prince, espocat e pientat, entrèc en minjador, a on lo demorauen era ireua, era princessa Maria, mademoiselle Bourienne e er arquitète deth prince, que, per un estranh caprici sòn, ère admetut ena taula, encara que pera sua posicion sociau aqueth òme insignificant non podie preténer semblable aunor.
Eth prince, que tostemp caminaue de punta per çò de distinguir es condicions sociaus e raraments admetie ena sua taula ne tansevolhe a distinguidi foncionaries dera província, damb er arquitècte Mijail Ivanovic, que se sonaue timidaments damb eth sòn mocador a quadres en un cornèr, volie demostrar que toti es òmes son parions, e soent li didie ara sua hilha que Mijail Ivanovic non ère en absolut inferior ada eri madeishi.
E ena taula eth prince se viraue damb màger freqüéncia entath silencios Mijail Ivanovic qu’entàs auti.
En minjador, de tets plan nauts, coma totes es autes estances dera casa, es lacais e crambèrs, drets darrèr de cada cagira, demorauen era entrada deth prince; eth majordòm, damb eth tovalhon en braç, campaue es preparatius, hège senhaus as lacais sense deishar de botar inquietes guardades ath relòtge de paret e ara pòrta qu’auie d’aparéisher eth prince.
Eth prince Andrei examinaue un gran quadre damb marc daurat, nau entada eth, que representaue er arbe genealogic des Bolkonsky, plaçat dauant un aute quadre, tanben damb marc enòrme, que deuie èster eth retrait plan mau hèt (òbra evidentaments d’un pintor domestic) d’un prince coronat, solide un descendent de Rurik, iniciador deth linatge des Bolkonsky.
Eth prince Andrei, botjant eth cap e arrint, guardaue er arbe genealogic damb eth madeish gèst que se guarde un retrait ridicul, mès semblable.
Be l’arreconishi en tot açò!, didec ara princessa Maria, en tot apressar-se ada era.
Era princessa guardèc estonada a sa frair.
Non podie compréner de qué se n’arrie.
Tot çò que hège sa pair ère motiu entada era de veneracion e deishaue de cornèr quinsevolh critica.
Que toti an eth sòn talon d’Aquiles, seguic eth prince Andrei.
Era princessa Maria, incapable de compréner eth gosat rasonament de sa frair, ère a mand de contestar-li quan ressonèren en burèu es passi demoradi.
Eth prince entraue tostemp damb rapiditat e alegria (atau ac hège en cada escadença), coma se volesse contrapausar es sòns pressadi movements ath sevèr orde que reinaue ena casa.
Ath còp, eth gran relòtge de pendul dèc dues campanades e eth dera sala vesia responec damb era sua delicada veueta.
Eth prince se posèc; jos es abondoses celhes, es uelhs animadi, sevèri e ludents, guardèren as convidadi e se tachèren ena plan joena princessa Lisa.
Era, en aqueth instant, experimentèc era sensacion d’un cortesan quan èntre era familha reiau: aguest madeish sentiment de temor e respècte impausaue eth vielh prince a guairi se l’apressauen.
Amorassèc eth cap dera joena princessa e damb era man maubiaishuda li balhèc uns copets en cogòt.
Que sò content, sò content, didec, en tot guardar-la fixaments un aute còp enes uelhs; dempús seguic entà dauant e se seiguec en sòn sèti.
Seiguetz, seiguetz.
Mijail Ivanovic: seiguetz.
Senhalèc ara sua ireua un lòc ath sòn costat.
Eth crambèr botèc ua cagira entada era.
Ò!, ò!
Se metec a arrir: ua arridalha hereda, seca, desagradiua (atau arrie tostemp), tan solet damb era boca e non damb es uelhs.
Que cau passejar fòrça, fòrça, coma mès mielhor, comentèc.
Era princessa Lisa non escotaue o non volie escotar es sues paraules.
Sauvaue silenci e semblaue confonuda.
Eth prince li preguntèc per sa pair e era princessa gessec de parlar, arridolenta.
Li hec preguntes sus es amistats comunes, e era princessa, encoratjant-se encara mès, li condèc ath prince es eveniments e mormoracions dera ciutat e li transmetec es salutacions des coneishudi.
Mès, a mida que s’alugaue mès e mès, eth prince la guardaue damb mès severitat e, de ressabuda, coma se ja l’auesse estudiat pro entà tier ua idia clara dera sua personalitat, se virèc entà Mijail Ivanovic.
Donques òc, Mijail Ivanovic: eth nòste Bonaparte ac passarà mau.
Eth prince Andrei (parlaue tostemp deth sòn hilh en tresau persona) m’a condat es fòrces que s’amassen contra eth.
E nosati que tostemp lo consideràuem coma ua nullitat!
Mijail Ivanovic, qu’ignoraue en absolut que nosati auien parlat de Bonaparte en semblable sens, comprenec qu’eth ère de besonh entà començar era convèrsa preferida; guardèc estonat ath joen prince sense saber se qué vierie dempús d’açò.
E era convèrsa tornèc a virar ath torn de Napoleon, e des generaus e òmes d’Estat deth moment.
Eth vielh prince semblaue convençut non solet de qué es actuaus governants èren uns gojatets desconeishedors des rudiments der art militar e estatau, e de qué Bonaparte non passaue d’èster un franceset menspredable que trionfaue pera soleta rason de non auer- se acarat jamès damb un Potemkin o un Suvorov: ère convençut de qué non auie en Euròpa cap dificultat ne cap guèrra, e que toti aqueri eveniments non deishauen d’èster ua comèdia qu’es actuaus governants representasuen entà passar eth temps.
Andrei tenguie alègre es burles de sa pair sus era gent d’ara e experimentaue un vertadèr plaser d’excitar-lo e seguir-lo d’aurelha.
Que tostemp semblen bones es causes d’abantes, didec.
Suvorov en param que lo metec Moreau, e non sabec gésser d’eth?
Qui t’a dit aquerò?, qui?, sorrisclèc eth prince.
Suvorov!
E hec enlà damb violéncia eth sòn plat, que Tijon cuelhec ath córrer.
Suvorov?…
Pensa, prince Andrei, non n’auec que dus: Federic e Suvorov…
Moreau!.
Moreau aurie queigut presoèr se Suvorov auesse auut es mans liures; mès qu’auie ath dessús d’eth Hof-Kriegs-Wurst-Schnaps-Rat, es deth naut comandament dera saucissa e er aiguardent.
Ja veiràs se qué son aguesti Hof-Kriegs-Wurst-Schnaps-Rat.
Suvorov non podec damb eri, com poirà, donc, damb eri Mijail Kutuzov?
Que non, amic mèn: contra Bonaparte que non ei pro es vòsti generaus.
Mos cau acodir as francesi que non arreconeishen as sòns e quèn sus es sòns.
Qu’auem enviat a un aleman, Pahlen, en Nova York, en America, ara cèrca deth francés Moreau, didec, hent mencion ar aufriment hèt aqueth an a Moreau pr’amor de qué entrèsse ath servici des russi.
Sonque mos mancaue aquerò!
Dilhèu èren alemans es Petemkin, es Suvorov, e es Orlov?
Non amic; o vosati auetz pertut eth cap toti, o lo sò perdut jo.
Que Diu vos age, mès ja ac veiram.
Bonaparte s’a convertit entà vosati en un gran capitan!
Ummm!
Jo non digui que totes es mesures cuelhudes son bones, didec eth prince Andrei.
Era soleta causa que non compreni ei com se pòt jutjar atau a Bonaparte.
Arritz tot çò que volgatz, mès Bonaparte, qu’ei un gran capitan.
Mijail Ivanovic!, cridèc eth vielh prince ar arquitècte, que, entretengut en repaish, fidaue que l’auessen desbrembat.
Qu’ei que non vos sò dit que Bonaparte ei un gran tactic?
Tanben eth ac ditz.
Plan que òc, Excelléncia, repliquèc er arquitècte.
Eth prince arric un còp mès damb era sua arridalha hereda.
Bonaparte que neishec damb era camisa botada.
Es sòns soldats son excellents e ara prumeria non hec era guèrra qu’as alemans.
Qui ei que non a derrotat as alemans?
Dès qu’eth mon existís, toti an derrotat as alemans, e eri ad arrés, senon ada eri madeishi.
Per tòrt d’eri ei coma Bonaparte a guanhat era sua fama.
E eth prince comencèc a díder, peth menut, es errors que, ena sua pensada, auie cometut Bonaparte enes diuèrses campanhes e enquia enes ahèrs d’Estat.
Eth sòn hilh non lo contradidie, mès qu’ère evident que, a maugrat de totes es rasons en contra, ère tant incapable coma eth vielh prince de cambiar de pensada.
Eth prince Andrei escotaue sense interrómper, e non gessie deth sòn estonament de qué aqueth ancian, relegat pendent tanti ans en camp, se’n sabesse e critiquèsse tant peth menut es eveniments militars e politics d’Euròpa enes darrèri ans.
Te penses qu’un vielh coma jo non compren bric era situacion actuau?, acabèc.
Donques que tot ac tengui aciu!
Pes nets non dormisqui.
Plan, a on ei eth tòn gran capitan?
A on a hèt veir que n’ei?
Que serie long d’explicar, responec eth hilh.
Donques ve-te’n damb eth tòn Bonaparte.
Mademoiselle Bourienne, voilà encore un admirateur deth votre goujat d’empereur, cridèc en un excellent francés.
Vous sabez que je ne suis pas bonapartiste, mon prince.
Era petita princessa Lisa s’estèc en silenci pendent tota era discussion e era rèsta deth dinar, guardant espaurida ja ara princessa Maria, ja ath suèr.
Quan s’aueren lheuat toti dera taula, cuelhec ara sua cunhada deth braç e l’amièc entara sua cramba.
Comme c’est un homme d’esprit, votre pere, didec.
Ò!, ei tan brave!, responec era princessa Maria.
Eth prince Andrei partie era tarde deth dia a vier.
Sa pair sense cambiar entad arren eth sòn costum, se retirèc dempús eth dinar.
Era princessa Lisa ère damb era sua cunhada.
Eth prince Andrei, vestit damb era sua ròba de viatge, sense insignes, premanie damb er ajudant de cramba es maletes en apartament sauvat entada eth.
Dempús d’inspecctar, eth madeish, eth coche e eth plaçament der equipatge, balhèc era orde de premanir es shivaus.
Ena cramba non restèren qu’es objèctes qu’eth prince se harie a vier damb damb eth: ua arqueta, un estug d’acondiciament, d’argent, dues pistòles turques e ua espada, present de sa pair, procedent d’Ochakov.
Eth prince Andrei suenhaue cuedosaments aguesti objèctes: tot qu’ère nau, net, sauvat enes sòns emboishi de tela e estacat damb cintes.
En moment dera partida o d’un cambi de vida, es òmes capables de reflexionar sus es sòns actes se senten mèsalèu senhorejadi per pensaments grèus.
En semblables circonstàncies s’examine normauments eth passat e se hèn plans entar avier.
Eth ròstre deth prince Andrei en aquera escadença ère trende e cogitós.
Damb es mans ena esquia, caminaue rapidaments pera sua cramba, d’un costat en aute, guardant ath sòn dauant e botjant abstrèt eth cap.
L’ère penible anar entara guèrra?
L’ère penible abandonar ara sua hemna?
Dilhèu ua e ua auta causa, mès que non desiraue, plan que òc, que l’agarrèssen en tau estat.
Quan entenec passi en vestibul separèc ara prèssa es mans, se posèc ath cant dera taula, coma se siguesse en tot barrar er emboish dera arqueta, e sauvèc era sua expression, fleumosa e impenetrabla.
Qu’ère era princessa Maria damb eth sòn pesant anament.
Que m’an dit qu’as manat atalar, didec sense alend (per çò que semble auie corrut enquia aquiu), e jo que volia parlar fòrça damb tu solets.
Diu se’n sap se guaire temps seram desseparadi.
T’emmalície qu’aja vengut?
Qu’as cambiat fòrça, Andriusha!, higec, coma entà justificar era sua pregunta.
En díder era paraula “Andriusha”, arric.
Evidentaments li resultaue estranh pensar qu’aqueth òme de bon pòrt, de mina sevèra, ère aqueth “Andriusha”, eth gojat prim e coquin qu’auie estat eth sòn companh ena mainadesa.
Ei tan cansada que s’a adormit en sofà deth men quarto.
A!, André, quel tresor de femme vous avez!, didec, tant que se seiguie sus eth divan, dauant deth sòn frair.
Qu’ei ua vertadèra mainada, ua mainada graciosa e alègra.
Que li sò cuelhut fòrça afècte!
Eth prince Andrei sauvèc silenci, mès que non passèc desapercebuda entara sua fraia era expression ironica e menspredosa que se diboishèc en sòn ròstre.
Que mos cau èster indulgents damb es petites debilitats, Andrei.
Qui non les tie?
Non desbrembes qu’a estat educada e a viscut en un ambient mondan e qu’era sua situacion ara non ei de color de ròsa.
Mos cau botar en lòc des auti; tout comprendre, c’est tout pardonner.
Pensa se guaire trist a d’èster entara praubeta, dempús aguesta vida qu’ère avedada, desseparar-se deth marit e estar-se soleta en camp e enes sues condicions.
Qu’ei fòrça dur.
En campar ara sua fraia, eth prince Andrei arrie coma arrim quan entenem parlar a ua persona que coneishem ath hons.
Tu que t’estàs en camp e non te semble bric terribla aguesta vida, didec.
Jo que sò ua auta causa.
Entà qué parlar de jo!
Que non desiri ua auta vida, ne la posqui desirar, pr’amor que solet coneishi aguesta.
Mès, guarda, Andrei, çò que pòt èster entà ua persona joena, mondana, embarrar-se en camp pendent es ans mès beròis dera sua vida, e soleta, pr’amor que papa se tie solet de jo… tu me coneishes… que sò prauba en ressources pr’amor d’entretier a ua hemna acostumada ara mielhor societat.
Solet mademoiselle Bourienne…
Andrei.
Ò!, non, qu’ei plan brava, plan corau… e sustot, ei tan malerosa!
Que non a ad arrés, çò que se ditz ad arrés.
En realitat que non n’è besonh, mèsalèu me shorde.
Tu que ja ac sabes, tostemp sò estat un shinhau seuvatica e ara mès.
Me shaute era soletat…
Mon père l’estime fòrça…
Era e Mijail Ivanovic que son dues persones que damb eres tostemp ei brave e corau, pr’amor qu’ambdús an causes entà arregraïr-li.
Sivans Sterm, estimam as òmes mès peth ben que les hèm que peth que ne demoram d’eri.
Mon père la recuelhec orfanèla, sur le pavé; qu’ei plan brava.
A papa li shaute era sua manèra de liéger.
Pes nets li lieg damb votz nauta; que lieg fòrça ben.
De vertat, Marie, me pensi a viatges se te hè a patir eth caractèr de papa, didec ara imprevista eth prince Andrei.
Era princessa Maria ara prumeria s’estonèc, dempús auec pòur d’aqueres paraules.
A jo…?
A jo…?
Patir jo?, didec.
Tostemp siguec dur, mès qu’ara me semble que n’ei mès, contunhèc eth prince Andrei damb eth prepaus deliberat de desconcertar o méter a pròva ara sua fraia parlant tan leugèraments deth pair.
Tu qu’ès brave en toti es sens, André; mès qu’as ua ment capinauta e aquerò ei un pecat grèu, didec era princessa, seguint mès eth cors des sòns pròpis pensaments qu’eth dera convèrsa.
Dilhèu se pòt jutjar a un pair?
E s’aquerò siguesse pòssible, pòt existir un sentiment que non sigue de veneracion entà un òme coma mon père?
Jo me senti tan contenta, tant erosa damb eth!
Solet voleria que toti siguessen autant erosi coma jo.
Eth frair hec un gèst d’incredulitat.
Ua soleta causa me hè dò, André; vau a dider-te era vertat: son es idies religioses de papa.
Non compreni se com un òme deth sòn talent non veigue çò qu’ei clar coma era lum deth dia e s’enganhe d’aguesta manèra.
Qu’ei eth mèn solet dolor.
E totun aquerò, enes darrèri tempsi aubiri ua leugèra mielhora.
Es sues ironies ara que son mens mordentes, e enquia a recebut a un monge e a parlat longaments damb eth.
A!, mon ami, que non hè que demanar a Diu e demori que m’escote, didec timidaments; e dempús higec après un brèu silenci: me cau demanar-te ua causa.
Qué ei estimada mia?
Promete-me que non te remiràs, non te costarà cap esfòrç ne ei arren indigne de tu, e entà jo que serà ua consolacion.
Promete-lo-me, Andriusha, didec, en tot calar era man ena bossa de man e cuélher quauquarren, mès sense monstrà’c encara, maugrat qu’ère er objècte dera sua demana, coma s’abantes d’obtier era promesa non podesse trèir aquerò dera bossa.
Dirigic entath frair ua guardada timida e suplicanta.
Pensa çò que volgues.
Me’n sai qu’ès coma eth mèn pair.
Pensa çò que volgues, mès hè’c per jo, t’ac supliqui.
Eth pair deth nòste pair, eth pairin, se lo hec a vier en totes es campanhes… e seguie sense trèir dera bossa çò qu’auie en era.
Alavetz m’ac prometes?
Plan que òc.
De qué se tracte?
M’ac prometes?
Se non pese massa, ne me tirasse deth còth… entà balhar-te gust… didec eth prince Andrei, mès se n’empenaïc de seguit, en avertir eth dolor que miralhaue eth ròstre dera sua fraia per tòrt dera badinada.
Que me senti erós, plan erós, estimada, higec.
Encara que non ac volgues, te sauvarà e t’ajudarà a trapar-te a tu madeish, pr’amor que solet en Eth s’està era vertat e era patz, didec damb votz tremolosa pera emocion, en tot mostrar a sa frair, damb un gèst solemne, ua vielha imatge ovau deth Sauvador, damb eth ròstre ennerit, marc d’argent e cadia finament hargada tanben en argent.
Maria hec eth senhau dera crotz, punèc era imatge e se l’autregèc a sa frair.
Hètz-ac per jo, André, t’ac demani…
Es sòns grani uelhs miralhauen arrais de bontat e doçor.
Aguesti uelhs illuminauen eth ròstre prim e malautís e lo hègen plan beròi.
Eth volec cuélher era imatge, mès era l’arturèc.
Andrei comprenec: se senhèc e punèc era midalha.
Eth sòn ròstre exprimie ath còp trendesa e burla, mès en realitat ère esmoigut.
Merci, mon ami.
Maria lo punèc en front e se seiguec de nauèth en divan.
Sauvèren silenci.
Abantes te didia, Andrei, que siguesses brave e generós, coma n’as estat tostemp; non sigues sevèr damb Lisa.
Ei tan brava a agradiua, e era sua situacion ei tan penibla ara…
Me semble, Masha, que non te sò dit arren dera mia hemna; ne de qué li repoteguessa quauquarren, ne de qué siguessa emmaliciat damb era.
Se per qué me dides, donc, aquerò?
Eth ròstre dera princessa se caperec de taques ròies e carèc coma se se sentesse colpabla.
Jo que non te didí arren…
E ça que la, ja t’an parlat e aquerò m’entristís.
En front, enes caròles e en còth dera princessa se heren mès intenses es taques ròies.
Volie díder quauquarren, mès que l’ère impossible parlar.
Eth frair ac auie endonviat: era princessa Lisa, dempús de dinar, auie plorat en tot expausar es sòns sentiments restacadi a ua jasilha malerosa, cranhie era jasilha e se planhie dera sua sòrt, deth suèr e deth marit.
Dempús de plorar se demorèc dormida.
Eth prince Andrei sentec pietat dera sua fraia.
Te cau saber, Masha, que jamès è repotegat, ne repotègui ne repotegarè arren ara mia esposa; mès tanben te posqui díder que tanpòc è arren entà repotegar- me a jo respècte d’era; atau serà tostemp, quinsevolhe que siguen es circonstàncies.
Mès se vòs saber era vertat… se vòs saber se sò erós…
Non!
Que non ne sò.
Ei erosa era?
Tanpòc.
Per qué?
Jo non ac sai…
E dit aquerò, s’apressèc ara sua fraia e inclinant-se la punèc en front.
Es sòns beròis uelhs luderen damb ua lum intelligenta e bontadosa, causa pòc abituau en eth, mès non guardaue ara sua fraia, aqueri uelhs se perdien ena escurina dera pòrta dubèrta, peth dejós deth cap de Maria.
Anem a veder-la.
Me cau dider-li adiu.
O, mielhor, vè-i tu abantes.
Desvelha-la.
Jo vierè de seguit.
Petrushka!, cridèc ath sòn ajudant de cramba.
Vene aciu.
Hè- te a seguir aguestes causes; aquerò ac metes en sièti, e aquerò aute, ena dreta.
Era princessa Maria se filèc de cap ara pòrta.
Aquiu se posèc.
Òc, dilhèu, responec Andrei.
Vè-te’n, Masha, jo vierè de seguit.
Quan se dirigic entàs crambes dera sua fraia, eth prince Andrei se trapèc damb mademoiselle Bourienne ena galaria qu’unie es dues parts der edifici.
Mademoiselle Bourienne li hec un arridolet admiratiu e ingenú.
Qu’ère eth tresau viatge que estramuncaue damb aqueth arridolet en diuèrsi lòcs dera casa.
Eth prince Andrei la guardèc damb severitat; eth sòn ròstre reflectic un sentiment de colèra.
Non li didec arren, mès tachèc es uelhs en front e enes peus dera hemna, sense guardar-li es uelhs, damb tau mensprètz, qu’era francesa, alugades es caròles, s’aluenhèc sense badar boca.
Quan eth prince Andrei arribèc enes crambes dera sua fraia, Lisa s’auie ja desvelhat e deishaue enténer era sua alègra veueta que parlaue sense pòsa, coma entà recuperar eth temps perdut dempús de tan long silenci.
Non, mais figurez-vous, la vieille comtesse Zouboff avec de fausses boucles et la bouche pleine de fausses dents, comme si elle voulais defier es années…a,a,a Marie!
Cinc còps auie entenut ja ara sua hemna parlar dera comdessa Zubova e tostemps damb es madeishes arridalhes.
Entrèc ena estança sense hèr bronit.
Era princessa, petita, rogida e gròssa, damb era sua labor ena man, ère seiguda en un fautulh e parlotaue de contunh, en tot evocar es rebrembes de Sant Petersburg e enquia quauques des frasses entenudes aquiu.
Eth prince Andrei s’apresèc ada era, l’amorassèc eth cap e li preguntèc s’auie repausat deth viatge.
Era responec e seguic damb era sua convèrsa.
Era veitura, damb ua tirada de sies shivaus, ère premanida ath cant dera grana escala.
Ère ua escura serada de tardor; ath menaire l’ère de mau hèr veir ne tansevolhe era lança deth veïcul.
Ena grana escala deth palai anauen e venguien gents damb fanaus.
Es hiestraus dera enòrma casa deishauen passar era lum interiora.
Ena antecramba s’arremassauen es vailets que desirauen dider-li adiu ath prince e es familhars s’auien amassat ena sala: que i ère aquiu Mijail Ivanovic, mademoiselle Bourienne, era princessa Maria e era princessa Lisa.
Eth prince Andrei auie estat cridat per sa pair, que desiraue parlar damb eth solets.
Toti les demorauen.
Quan eth prince Andrei entrèc en burèu de sa pair, er ancian prince ère seigut dauant der escritòri jargat damb era sua bata blanca, que damb era non recebie ad arrés exceptat deth sòn hilh, e amiaue botades es lunetes.
Escriuie ena sua taula.
Virèc eth cap:
Te’n vas?, e seguic escriuent.
Que vengui entà dider-me adiu.
Puna-me aciu, didec er ancian, en tot indicar-li ua caròla.
Gràcies, gràcies!
Per qué me balhes es gràcies?
Pr’amor que non pèrdes eth temps, pr’amor que non t’apegues ara hauda dera tua hemna; pr’amor que botes eth servici dauant de tot.
Gràcies, gràcies (e seguic escriuent damb movements tan nerviosi, que dera pluma sautauen esposcs de tinta).
S’as bèra causa entà dider-me, parla: que posqui atier-te e escríuer ath còp, higec.
Qu’ei sus era mia esposa…
Me hè dò deishar-vos aguesta carga…
Dèisha-te de pegaries.
Tè, ditz çò qu’as de besonh.
Eth vielh prince s’arturèc e guardèc sevèraments ath sòn hilh coma se non comprenesse.
Sai qu’arrés poirà ajudar-la s’era natura non ac hè, didec eth prince Andrei, confonut çampar.
Que sò d’acòrd que d’un milion de casi non n’arribe qu’un de malerós, mès aguest qu’ei eth sòn desir e tanben eth mèn.
L’an condat tantes causes… a auut sòmis e li hè pòur.
Umm, umm, gasulhèc eth pair, sense deishar d’escríuer.
Ac harè atau.
Signèc era carta; dempús se virèc ara prèssa entath sòn hilh e se botèc a arrir:
Que van mau es causes, è?
A qué vos referitz, pair?
Ara tua hemna!, sentencièc brèu e energicaments eth vielh prince.
Non ac compreni, didec Andrei.
Que non as remèdi, hilh, totes son madeish, un que non pòt desmaridar-se.
Ad arrés diderè arren.
E tu… tu ja ac sabes.
Cuelhec ena sua petita e uassuda man era deth hilh, la secodic, en tot guardar fixaments es uelhs damb ua guardada que semblaue trauessar-lo, e de nauèth se metec a arrir damb eth sòn arridolet hered.
Eth hilh alendèc, admetent atau qu’eth pair ac auie comprenut.
Eth vielh, sense deishar d’escríuer e doblegar es cartes, tant lèu cuelhie era cera damb era sua rapiditat de costum coma la deishaue, madeish qu’eth sagèth e eth papèr.
Qué li vam a hèr!
Ei plan beròia!
Andrei sauvèc silenci.
L’agradaue e li desagradaue ath còp senter-se comprenut per sa pair.
Eth vielh se lheuèc e autregèc ua carta ath sòn hilh.
Escota, li didec: non te preocupes pera tua hemna: haram çò que sigue per era.
Ara, guarda: aguesta carta ei entà Mijail Ilarionovic.
Li demani que te balhe un bon lòc e non te retengue pendent guaire temps coma ajudant de camp: qu’ei un mau destin.
Ditz-li que me’n brembi d’eth e l’estimi.
Escriu-me entà veir se com t’acuelh: se t’acuelh ben seguís ath sòn servici.
Eth hilh de Nikolai Andreievic Bolkonsky que non pòt servir ad arrés per caritat.
Ara vene aciu.
Parlaue tant de prèssa que non acabaue era mitat des paraules; mès eth hilh ja i ère acostumat e ac comprenie.
L’amièc enquiar escritòri, dauric era tapa e treiguec un quadèrn escrit damb era sua letra sarrada e ponchenta.
Çò de normau ei que jo me morisca abantes que tu; donques, ben, aciu que i son es mis memòries, quan me morisca les cau enviar entar Emperaire.
E aguesti son es mies nòtes; lieg-les quan jo m’aja morit; que i traparàs causes utiles.
Andrei non li didec a sa pair que seguraments viuerie encara molti ans.
Sabie que non ère de besonh.
Ac harè tot, pair, li didec.
Ben.
Alavetz, adishatz, li dèc era man entà punar e l’abracèc.
Bremba-te’n prince Andrei, que se t’aucissen serà fòrça dolorós entà jo, que sò ja un vielh… hec ua pausa e seguic damb votz agudenta; mès se me’n sabessa que non t’auies comportat coma correspon ath hilh de Nikolai Bolkonsky, senterè… vergonha, acabèc lèu cridant.
Que non vos calie díder aquerò, pair, arric Andrei.
Er ancian carèc.
Voleria demanar-vos ua causa, pair; se m’aucissen e auessa un hilh, que se demore damb vos, coma vos didí ager; que s’eduque ath vòste costat… se vos platz.
Que non l’ac autrège ara tua hemna?, arric er ancian.
Qu’èren er un dauant er aute, silenciosi.
Es uelhs viui deth pair s’estauen tachadi enes deth hilh.
Era part inferiora deth ròstre der ancian s’estrementic.
Que ja mos auem dit adiu…
Vè-te’n!, didec de ressabuda.
Vè-te’n!, cridèc emmaliciat, en tot daurir era pòrta.
Qué se passe?, preguntèren es princeses en veir ath prince Andrei e a sa pair, que campèc un moment, cridant, coma emmaliciat, damb era sua bata blanca, sense perruca e es lunetes botades.
Eth prince Andrei alendèc sense respòner.
Eth l’abracèc.
Lisa deishèc anar un sorriscle e queiguec estavanida sus era sua espatla.
Andrei la hec enlà doçament, guardant-la ena cara, e la placèc damb suenh en un fautulh.
Adieu, Marie, didec a mieja votz ara sua fraia.
Era princessa Lisa se demorèc en fautulh, damb mademoiselle Bourienne, que li heregaue es possi.
Deth burèu s’entenie, coma se siguessen trets, damb quina frequéncia e fòrça se sonaue eth vielh prince.
Quan eth prince Andrei ja auie gessut, se dauric bruscaments era pòrta deth burèu e campec en lumedar era sevèra figura deth vielh, damb era sua bata blanca.
Se n’a anat?
Plan, donc… didec, guardant sevèraments ara estavanida princessa.
Botgèc eth cap damb repotec e balhèc un còp de pòrta.
En octobre de 1805 era armada russa ocupaue es ciutats e bordalats der archiducat d’Austria: e es naui regiments vengudi de Russia, que s’establien ath cant dera fortalesa de Braunau, constitusien ua grèu carga entàs estatjants d’aqueres regions.
Braunau qu’ère era Casèrna Generau deth comandant en cap Kutuzov.
Er onze d’octobre de 1805 un des regiments d’infantaria, recentaments arribat en Braunau, s’estaue format a miei quilomètre dera ciutat, ara demora d’ua visita d’inspeccion deth comandant en cap.
Maugrat qu’eth país e eth paisatge arren auien a veir damb Russia (uarts d’arbes frutièrs, barralhes de pèira, losats de teules, montanhes e gents non russes que guardauen as soldats damb curiosèr), eth regiment qu’auie tot er aspècte d’un de tants regiments russi que demoren ua revista en quinsevolh lòc dera Russia Centrau.
En quèir era tarde deth dia anterior, quan èren en tot curbir era darrèra marcha, arribèc era orde de qué eth comandant en cap anaue a passar revista as tropes en campanha.
Que non semblèc massa clara era orde ath comandant deth regiment: qu’auie dobtes sus er unifòrme que les calie vestir as sòns òmes, s’eth de campanha o non.
Mès eth conselh des caps de batalhon decidic que tot eth regiment se presentèsse en unifòrme de parada, donques que tostemp ei mielhor pecar per excès que per defècte.
E es soldats, dempús d’ua jornada sense clucar un uelh, se passèren era net netejant e apraiant es sues causes.
Es ajudants e caps de companhia ac calculauen e dispausauen tot, de sòrta qu’ath londeman, en sòrta d’ua tropa desordenada coma era qu’auie arribat aquiu après era darrèra marcha, eth regiment ère ua corrècta formacion de dus mil òmes; toti coneishien eth sòn lòc, es sues atribucions, e cada boton, cada correja, èren en sòn lòc e ludien de netetat.
E non solet ère çò d’exterior, pr’amor que s’eth comandant en cap auesse examinat as sòns òmes, jos er unifòrme aurie trapat camises netes e en toti es morralets es efèctes reglamentaris complets: “era lesena e eth savon”, coma solien díder es soldats.
Sonque i auie un motiu d’intranquillitat entà toti: eth caucèr.
Mès dera mitat des òmes auien es bòtes estarnades.
Mès aquerò que non ère eth tòrt deth cap deth regiment, pr’amor que, a maugrat des sues repetides demanes, era intendéncia austriana non les aprovedie çò de besonh e eth regiment auie recorrut ja mès de mil quilomètres.
Eth cap deth regiment ère un òme ja auançat en ans, de temperament sanguin, celhes e pursères grises, corporent, mès ample deth pièch entara espatla que d’ua espatla ara auta.
Vestie un unifòrme nau, encara damb es plecs mercadi, li grossien es muscles ja per se vigorosi.
Eth sòn aspècte ère eth d’un òme que complís erosaments un des actes mès solemnes dera sua vida.
Recorrie era formacion, oscillant a cada pas e acorbaishant un shinhau era esquia.
E ben, estimat Mijail Mitrich, didec a un des caps de batalhon, que se l’apressèc arridolent (ambdús se mostrauen erosi) era net siguec dura, mès semble qu’eth regiment non ei des dolents, è?.
Comprenec eth cap de batalhon era ironia alègra e se metec a arrir.
Que non mos harien enlà ne dera plaça d’armes de Tsaritsin.
Qué didetz?, preguntèc eth comandant.
En aguest instant, peth camin que venguie dera ciutat, a on èren plaçadi es portabandères, apareisheren dus cavalièrs.
Qu’ère un ajudant de camp seguit d’un cosac.
Er ajudant de camp auie estat enviat per Estat Major Centrau pr’amor de precisar çò que non demoraue clar ena orde deth dia anterior: ei a díder, qu’eth comandant en cap desiraue veir ath regiment tau coma anaue hènt es marches: damb capòt, es armes emboishades e sense cap preparatiu especiau.
Eth dia anterior auie arribat de Viena, pr’amor d’entrevistar-se damb Kutuzov, un membre deth Conselh Superior de Guèrra austrian, damb era prepausa e exigéncia de qué s’aliguèssen çò de mès lèu possible ara armada der archiduc Fernando e de Mack: mès Kutuzov non credie auantatjosa semblabla union.
Entre d’auti arguments qu’emparauen era sua pensada auie era intencion de mostrar ath generau austrian eth trist estat qu’arribauen es tròpes de Russia.
Precisaments damb aguesta fin desiraue gésser ar encontre deth regiment, de sòrta que coma pejor siguesse er aspècte des tropes, mès satisfèt auie de mostrar-se Kutuzov.
E encara qu’er ajudant de camp ignorèsse aguesti detalhs, transmetec ath cap deth regiment es ordes taxatiues deth comandant en cap: es soldats les calie estar en unifòrme de campanha; en cas contrari eth comandant en cap demorarie maucontent.
En enténer taus paraules, eth cap deth regiment inclinèc eth cap, arroncilhèc es espatles en silenci e estenec es braci damb un gèst nerviós.
Que l’èm hèta bona!, comentèc.
Que ja m’ac semblaue, Mijail Mitrich: unifòrme de campanha pr’amor qu’èm en campanha, didec damb ton de repotec en tot virar-se entath comandant de batalhon.
Ai, mon Diu!, gasulhèc.
E auancèc decididaments: senhors caps de companhia!, cridèc damb votz acostumada a manar: sergents!…
Vierà lèu?, preguntèc ar ajudant de camp.
E enes sues paraules i auie eth ton cortés e respectuós degut ara persona que mentaue.
Me semble que laguens ua ora.
Auram eth temps entà qu’es òmes se càmbien d’unifòrme?
Sabi pas, generau…
Eth comandant se dirigic en persona entàs files e ordenèc eth cambi d’unifòrme.
Es caps de companhia s’espargèren ara prèssa pes companhies: es sergents s’agitèren freneticaments (es capòts èren en plan mau estat) e, en un virament de uelhs, es quadres de formacion, abantes silenciosi, comencèren a descompausar-se e a agitar-se damb eth sord rumor des convèrses e es crits.
Pertot anauen e venguien soldats, en tot trèir-se eth morralet peth dessús eth cap e treiguent d’eth eth capòt lheuauen es braci empossant damb es espatles pr’amor de meter-les enes manges.
Mieja ora dempús tot qu’ère madeish qu’abantes; solet qu’es grani quadres dera formacion en sòrta de neri èren grisi.
Eth cap deth regiment, damb pas trantalhant, se placèc de nauèth dauant eth regiment e lo campèc de luenh.
E aquerò se qué ei?, cridèc arturant-se.
Eth cap dera tresau companhia que se presente ath generau!”… s’entenie entre es files; e un ajudant correc ara cèrca der oficiau, que se tardaue.
Quan es esdegades votzes que cridauen ath cap dera tresau companhia arribèren en sòn destin, convertides en “eth generau dera tresau companhia”, campèc er oficiau cercat, e encara que ja ère òme d’edat e non guaire avedat a córrer, se dirigic ara prèssa, estramuncant soent, enquia a on se trapaue eth generau.
Eth ròstre deth capitan exprimie era inquietud der escolan que se l’exigís qu’explique ua leçon mau aprenuda.
Ath torn deth nas roienc (mòstra evidenta de manca de sobrietat) apareisheren taques deth madeish color; es sòns pòts tremolauen.
Eth comandant deth regiment guardaue ath capitan, de cap a pès, tant qu’er oficiau auançaue, tot sufocat, alentint era marcha cossent anaue arribant.
Lèu lèu vestiratz as vòsti soldats damb sarafanes, capitan!
Qué vò díder aquerò?, cridèc eth comandant deth regiment, alongant era sua maishèra inferiora e senhalant a un soldat dera tresau companhia, qu’eth sòn capòt ère, pera sua qualitat e color, desparièr deth des auti soldats.
A on vos auíetz botat?
Qu’èm demorant ath comandant en cap e abandonatz eth vòste lòc!
Que ja vos mostrarè se com s’an de vestir es soldats entà ua revista!…
Eth capitan, sense deishar de uelh ath sòn superior, sarraue cada còp mès es dits contra era visèra dera sua casqueta, coma s’en aguest contacte trapèsse en aqueri moments era sua pròpia sauvacion.
Per qué caratz?
Excelléncia…
Deishatz-vos d’Excelléncia!, Excelléncia!, Excelléncia!
Excelléncia, se tracte deth degradat Dolojov…, didec en votz baisha eth capitan.
Ben, mès se l’a degradat o se l’a ascenut a mariscau de camp?
Excelléncia, vos madeish l’autorizèretz a vestir atau pendent es marches.
Autorizat!
Autorizat!
Tostemp se passe madeish damb es joeni, didec eth comandant deth regiment, en tot solatjar-se un shinhau.
Autorizat!
Se les ditz quinsevolh causa… e carèc un moment.
Se les ditz quauquarren e… qué?, s’emmalicièc de nauèth.
Vestitz as vòsti soldats d’ua manèra decenta!…
E eth cap deth regiment, guardant de reuelh ar ajudant de camp, se filèc damb pas seguit entath regiment.
Qu’ère evident qu’era sua colèra li shautaue e que cercaue quinsevolh auta desencusa entà prolongar-la.
Dempús de repréner a cèrt oficiau pr’amor qu’amiaue un emblèma pòc net e a un aute peth mau alinhament des sòns soldats, s’apressèc ara tresau companhia.
Quina postura!
A on ei eth pè?
A on?, cridèc eth comandant de regiment damb votz adolorida a Dolojov, que vestie capòt blu, quan encara lo desseparauen d’eth cinc òmes.
Dolojov endrecèc tot doç era cama doblegada e damb uelhs clars e insolents guardèc era cara deth generau.
Per qué amies capòt blu?
Dehòra!…
Sergent!
Enes files non se parle!…
Non se parle!…
Non se parle!
Es uelhs deth generau e deth soldat se trapèren, eth generau suavèc silenci e tirassèc emmaliciat dera sua ajustada faisha:
Hètz eth favor de trèir-vos aguest capòt… se vos platz, didec en tot aluenhar-se.
Que ja vie!, cridèc un portabandèra.
Eth comandant deth regiment, alugat, correc entath sòn shivau: agarrèc er estriu damb ua man tremolosa, montèc ena sera, se quilhèc, desgainèc era espada e damb eth ròstre erós e decidit, dubèrta era boca d’un costat, se premanic a balhar era votz de comandament.
Eth regiment se botgèc coma un audèth que secodisse es plumes e se demorèc quiet.
Per ample camin, entornejat d’arbes, auançaue rapidaments, damb un leugèr carrinclar de ressòrts, ua veitura vienesa de color blu clar atalada per shivaus.
La seguie ath galaup era acompanhada e ua escoltada de croates.
Ath cant de Kutuzov i anaue un generau austrian, d’unifòrme blanc, que resaltaue mès entre es unifòrmes neri des russi.
S’arturèc era veitura de shivaus près deth regiment; Kutuzov e eth generau austrian parlauen en votz baisha e eth prumèr, en tot emparar-se pesadaments en estriu dera veitura, arric coma se siguessen presents es dus mil òmes que, damb era respiracion bracada, auien es uelhs tachadi en eth e en cap deth regiment.
Sonèc de nauèth era votz de comandament.
Tota era tropa s’estrementic un aute còp en presentar armes.
Ath miei d’un prigond silenci s’entenec era votz fèbla deth generau en cap saludant as tropes.
Tot eth regiment sorrisclèc: “Visca Sa Excelléncia!”, e de nauèth se demorèc tot en silenci.
Kutuzov non se botgèc deth lòc tant qu’era tropa desfilaue; dempús, a pè e acompanhat deth generau uniformat de blanc e de tota era acompanhada, comencèc a recórrer es files.
Pera manèra qu’eth comandant deth regiment saludaue ath generau en cap, sense deishar-lo de uelh, pera sua manèra de caminar, lançat entà dauant entre es files, en tot contier a penes es sòns movements sautejants, atentiu as mès petiti gèsti de Kutuzov, sajant de captar cada paraula e cada movement deth generau en cap, ère evident que complie damb mès plaser encara es dèuers d’inferior que de superior.
Gràcies ara severitat e ara afogadura deth sòn cap, eth regiment se tenguie en un perfècte estat, en comparèr damb es qu’auien arribat ath còp en Braunau.
Que non auie que dus cents dètz-e-sèt entre malauts e longanhes, e tot s’estaue ara ora, exceptat eth caucèr.
Kutuzov recorrec es files; de quan en quan s’arturaue pr’amor de dider-les ues paraules amables as oficiaus que coneishie dera guèrra de Turquia e tanben a bèth soldat.
En veir eth caucèr des òmes botgèc eth cap diuèrsi còps damb tristor e l’ac mostraue ath generau austrian, coma eth que non repotègue ad arrés mès que non pòt passar-se sense avertí’c.
E cada viatge, se l’apressaue eth comandant deth regiment ara prèssa, pr’amor de non perder-se ua paraula deth generau en cap restacada damb es sòns òmes.
Darrèr de Kutuzov, a ua distància que permetie enténer cadua des sues paraules, autanplan es prononciades a mieja votz, caminauen es vint oficiaus dera acompanhada.
Parlauen entre eri e arrien a còps.
Eth mès pròche ath generau en cap ère un ajudant de camp de bon pòrt, eth prince Bolkonski, qu’ath sòn costat caminaue eth sòn collèga Nesvitski, oficiau d’Estat Major, naut e extrèmaments gròs, de ròstre arridolent e agradós e uelhs tostemp umidi.
Lèu non se podie tier er arrir Nesvitski, en veir ath brun oficiau d’ussars qu’auie ath costat.
Er oficiau d’ussars, plan seriós, sense cambiar era expression dera sua cara, contemplaue damb uelhs grèus era esquia deth comandant deth regiment e imitaue cadun des sòns movements.
Cada viatge qu’eth comandant deth regiment s’estrementie e s’inclinaue entà dauant, er oficiau d’ussars hège madeish.
Nesvitski arrie e tiraue era atencion des auti pr’amor de qué guardèssen ath trufaire oficiau.
Kutuzov auançaue damb pas doç e lent dauant es milèrs de uelhs que gessien des orbites entà guardar-lo.
En arribar ena nautada dera tresau companhia se posèc de ressabuda.
Era acompanhada, que non se demoraue tau arturada, siguec a mand de meter-se ath dessús d’eth.
Quan eth comandant deth regiment repoteguèc a Timojin, aguest s’auie quilhat de tau manèra que semblaue impossible lheuar-se mès; ça que la, quan eth generau en cap se dirigic ada eth, eth capitan Timojin s’estirèc de tau forma que, evidentaments, non aurie podut tier-se en semblable postura pendent guaire temps.
Semblèc que n’ère cossent Kutuzov e, coma que volie çò de mielhor entath capitan, s’esdeguèc a guardar entà un aute costat.
En sòn gautut ròstre, defigurat per ua creta, se diboishèc un arridolet a penes perceptible.
Aguest, miralhat tostemp coma en un miralh per oficiau des ussars, auancèc entà Kutuzov e didec:
Òc, plan content, Excelléncia.
Eth comandant deth regiment s’espauric, coma s’eth n’auesse eth tòrt, e no responec arren.
En aqueth moment er oficiau d’ussars observèc eth ròstre deth capitan, damb eth nas roienc e eth vrente en.honsat, e imitèc tan ben era sua expression e postura que Nesvirtski non se podec tier d’arrir.
Kutuzov se virèc.
Mès er oficiau d’ussars, per çò que semble, senhorejaue ben es muscles dera sua cara e quan se virèc Kutuzov auec temps de hèr un esfòrç e eth sòn ròstre exprimic era mès absoluda seriositat, respècte e innocéncia.
Era tresau companhia ère era darrèra e Kutuzov se demorèc cogitós, coma se sagèsse de rebrembar quauquarren.
Eth prince Andrei se destaquèc dera acompanhada e damb votz baisha, li didec:
A on ei Dolojov?, preguntèc Kutuzov.
Dolojov, vestit ja damb eth sòn capòt gris de soldat, non demorèc que lo cridèssen.
Un soldat de bon pòrt, de uelhs clars bluencs, gessèc dera fila.
S’apressèc ath generau en cap e presentèc armes.
As bèth planh?, preguntèc Kutuzov en tot arroncilhar es celhes leugèraments.
Qu’ei Dolojov, didec eth prince Andrei.
A!, didec Kutuzov.
Demori qu’aguesta leçon te corregirà.
Emperaire ei magnanim e non te desbrembarà se t’ac merites.
Es clars uelhs bluencs de Dolojov guardèren ath generau en cap damb era madeisha audàcia que s’auien tachat en comandant deth regiment, en tot semblar esbauçar, damb aquera expression, es distànices que tant aluenhauen ath generau deth sòn soldat.
Solet demani ua causa, Excelléncia, didec damb votz sonora, pausada e fèrma, que se me balhe ua escadença de reparar era mia fauta e provar era mia devocion a Sa Majestat er Emperaire e a Russia.
Kutuzov se hec enlà.
En sòn ròstre campèc un leugèr arridolet semblable ath qu’auie reflectit en tot dessepar-se deth capitan Timojin.
Arroncilhèc es celhes, coma se volesse díder que, de bèth temps a, se’n sabie de çò que didie o podesse díder Dolojov, que tot aquerò ja ac tenguie aborrit e non ère, ne plan mens, çò de precís.
Se hec enlà, donc, e se filèc entath sòn coche.
Eth regiment s’acorropèc per companhies e auencèc entàs casèrnes designades, non luenh de Braunau, a on demoraue recéber caucèr e ròba e repausar des fatigues dera marcha.
Que non s’aurà cap emmaliciat damb jo, vertat, Projor Ignatic?, preguntèc eth comandant deth regiment, en tot apressar-se ath capitan Timojin, qu’auançaue ath cap dera tresau companhia.
Eth ròstre deth comandant deth regiment exprimie ua irrepressibla alegria après eth bon resultat dera revista.
Ath servici deth Tsar… un que non pòt…
Enes files, a viatges, un que dèishe anar…
Que sò prèst a presentar es mies desencuses eth prumèr, ja vo’n sabetz…
Eth comandant en cap me felicitèc.
E balhèc era man ath capitan.
Mès, generau, se com podia jo gausar… repliquèc eth capitan; eth sòn nas se rogic encara mès e arric en tot mostrar eth uet de dus dents que li sautèren d’un còp de culassa en Ismail.
Didetz-li ath senhor Dolojov que non lo desbrembarè, que s’estongue tranquil.
E didetz-me, se vos platz…
Tostemp volia preguntar-vos se com ei eth sòn anament.
Qué voletz díder damb aquerò deth caractèr?, preguntèc eth comandant.
Qu’a dies, Excelléncia, responec eth capitan; aué se mòstre rasonable, intelligent e cortés e deman ei ua fèra; en Polonia, entath vòste coneishement, siguec a mand d’aucir a un judiu…
Coneish a gent importanta… atau que vos…
Plan, plan, qu’ei aquerò.
Eth comandant deth regiment cerquèc entre es files a Dolojov e arturèc eth sòn shivau.
Ena prumèra accion, es espatletes, didec.
Dolojov lo guardèc sense respóner arren e sense cambiar era sua expression arridolenta e ironica.
Plan, plan, didec eth comandant deth regiment.
E higec pr’amor d’èster entenut per toti es soldats: Vodka entà toti, dera mia part.
Gràcies a toti.
Laudat sigue Diu!
E, en tot deishar aquera companhia s’apressèc entà ua auta.
Damb eth que se pòt servir!
Era bona disposicion des caps, après era revista, se comuniquèc as soldats.
Toti auançauen alègres, e pertot s’entenien es votzes dera tropa.
Qui didie que Kutuzov ère guèrch?
Donques plan que n’ei.
Non… amic, que ve mielhor que tu.
Quan me guardèc es pès me pensè que…
E er aute, er austrian qu’anaue damb eth, semblaue caperat de ges, blanc coma era haria.
Que les deuen netejar, me pensi jo, coma se siguessen materiau de guèrra!
Ep, Fedoshka!…
Diden qu’eth madeish Bonaparte ei en Braunau.
Bonaparte!
Aquerò que son mentides!
Non sabes se qué dides.
Ara que son es prusians que luten, es austrians semble que vòlen someter-les, e quan ac artenhen començarà era guèrra contra Bonaparte.
E tu gesses damb que Bonaparte ei en Braunau!
Be n’ès de pèc!
Que te valerie mès escotar çò que se ditz.
Maudits caporals!
Tè, frair, balha-me ua galeta!
E tu, me balhères tabac ager quan t’ac demanè?
Be n’èrem de ben quan es alemans mos amiauen en veitures de shivaus!
Tà dauant es cantaires!, sorrisclèc eth capitan.
E des diuèrses files gesseren uns vint òmes que se botèren ath cap de toti es autes.
Eth tambor, que dirigie er cor, se virèc entada eri, hec un senhau damb era man e entonèc ua lenta cançon qu’es soldats cantauen pendent es marches:
Començaue era cançon e acabaue atau:
Non ei eth solei que hè dia?
Aguesta cançon, compausada ena campanha turca, sonaue ara en Austria, sonque qu’en sòrta de “pairet Kamenski” se didie “pairet Kutuzov”.
Quan eth tambor, un soldat prim e de bon pòrt d’uns quaranta ans, venguec de cantar es darrères paraules damb fòrça vam, guardèc sevèraments as auti cantaires damb es celhes arroncilhades.
Un còp convençut de qué toti es uelhs èren tachadi en eth, lheuèc damb es dues mans e fòrça suenh en objècte preciós mès invisible peth dejós deth cap, lo tenguec pendent diuèrsi segons e de pic lo lancèc violentaments, e gessec de cantar:
A!, era mia casa, eth mèn larèr!
E eth que picaue damb es culhères, a maugrat dera sua carga, se virèc d’esquia e auancèc dançant dauant dera companhia, secodint es espatles e menaçant damb tumar ara a un, ara a un aute damb es sues culhères.
Es soldats auançauen a longues calhamardades, en tot botjar es braci ath compàs dera cançon.
Darrèr dera companhia s’entenec sorrolh d’arròdes, de ressòrts, de cascos de shivau.
Kutuzov e era sua acompanhada entornauen entara ciutat.
Eth generau en cap manèc que toti es soldats contunhèssen era sua marcha a discrecion, e eth sòn ròstre, madeish qu’eth des oficiaus, exprimic era satisfaccion que li costaue escotar es cançons, veir ath soldat dançaire e eth pas alègre des soldats.
Ena dusau linha, ara dreta, subergessie, autanplan sense voler, un soldat de uelhs blus, Dolojov, caminaue damb ua gràcia particulara en tot seguir eth ritme dera cançon e guardaue de cara as que passauen coma planhent-les de non marchar damb era companhia.
Un alferez d’ussars, dera acompanhada de Kutuzov (eth qu’abantes imitaue ath comandant deth regiment), se demorèc entà darrèr e s’apressèc a Dolojov.
Aguest oficiau, Zherkov, qu’auie pertanhut pendent bèth temps ath turbulent cercle presidit per Dolojov en Sant Petersburg.
En estrangèr, Sherkov, s’auie trapat damb Dolojov, ja degradat, mès que non credec de besonh arreconeisher-lo.
Ara, dempús era convèrsa de Kutuzov damb eth degradat, s’apressèc entà Dolojov damb eth plaser que s’experimente trapar-se de nauèth damb un vielh amic.
Ja ves, responec Dolojov damb heredor.
Era alègra cançon des soldats higie un ton especiau ara desenferonada alegria de Sherkov e ara volentària heredor des responses de Dolojov.
Com te va damb es tòns superiors?, preguntèc de nauèth Sherkov.
Fòrça ben; que son bona gent.
En comission de servici, d’oficiau de garda.
Major?
Carèren es dus.
Deishèren anat ath falcon, lançat damb era dextra…
Era convèrsa dilhèu aurie estat desparièra se non auesse estat acompanhada deth cant.
Ei vertat qu’an estovat era codena as autrians?, preguntèc Dolojov.
Eth diable s’en sap!
Que diden aquerò…
Donques m’alègri, comentèc Dolojov, categoric e clar, coma exigie era cançon.
Vene a tier-mos ua visita bèra serada, que haram ua partida, didec Sherkov.
Vos sobre es sòs?
Tu vene.
Non.
Aquerò, qu’ei era prumèra accion…
Ja veiram.
Carèren de nauèth.
Vene s’as besonh de quauquarren, en Estat Major d’ajudaram.
Non te’n hèsques.
Dolojov arric ironicaments.
S’è besonh de quauquarren, que non ac demanarè, ac cuelherè jo madeish.
Jo t’ac didia… per…
E jo tanben… per…
Adishatz.
Diu te n’age…
Sherkov esperonèc ath shivau, que, afogat, caushiguèc era tèrra damb es sues pautes tres còps sense saber damb quina li calie meter-se a caminar e, en decidí’c, galaupèc tanben ath ritme dera cançon, s’auancèc ara companhia e s’amassèc ara acompanhada dera veitura de shivaus.
En tornar dera revista, Kutuzov, acompanhat peth generau austrian, entrèc en sòn burèu; cridèc ar ajudant de camp e li demanèc quauqui documents restacadi ar estat des tropes qu’anauen arribant e tanben es cartes recebudes der archiduc Fernando, que comandaue era armada de avantgarda.
Eth prince Andrei Bolkonski entrèc en burèu deth comandant en cap damb es documents demanadi.
Dauant un mapa estenut sus era taula èren seigudi Kutuzov e eth generau austrian, membre deth comandament suprèm dera armada austriana.
Solet ua causa vos posqui díder, generau, didec Kutuzov damb ua elegància en viro dera frasa e era tonalitat qu’obligaue a escotar damb atencion cadua des sues paraules pausades.
Qu’ère evident que Kutuzov s’escotaue ada eth madeish damb plaser.
Solet ua causa vos diderè, generau: s’es causes depenessen de jo personauments, s’aurie complit hè ja temps era volentat de Sa Majestat er emperaire Francés; que m’auria junhut hè ja temps ar archiduc; e, credetz-me, jos paraula d’aunor, que serie entà jo un gran aleujament poder transméter ath comandament suprèm dera armada a un generau mès expèrt e adreit que jo, d’aqueri qu’autant abonden en Austria, e demorar liure d’ua responsabilitat tan pesanta.
Mès enquia aué, generau, es circonstàncies sòlen èster mès fòrtes que nosati.
E Kutuzov arric coma dident: “Qu’auetz eth pefècte dret a non creder-me, e m’ei parièr que me credatz o non; mès non auetz cap de motiu entà dider-m’ac, e aquerò ei çò de mès important”.
Eth generau austrian se mostraue maucontent, mès qu’ère obligat a respóner en madeish ton.
Ath contrari, rondinèc damb votz irritada, en evidenta contradiccion damb es vantaires paraules que didie, ath contrari; era participacion de Sa Excelléncia ena entrepresa comuna qu’ei fòrça apreciada per Sa Majestat; mès credem qu’era actuau lentor prive as glorioses armades russes e as sòns caps, des laurèrs qu’acostumen a recuélher enes camps de batalha, acabèc, damb paraules que, plan que òc, les amiaue premanides.
Kutuzov s’inclinèc sense cambiar eth sòn arridolet.
E jo sò conveçut, en tot basar-me ena darrèra carta que m’a aunorat Sa Altesa er archiduc Fernando, qu’es tropes austrianes, damb eth comandament d’un cap tant adreit coma eth generau Mack, auràn artenhut ja ua victoria decisiua e non auràn besonh dera nòsta ajuda.
Eth generau arroncilhèc es celhes.
Encara que non auien notícies cèrtes dera derrota des austrians, que i auie massa circonstàncies que verificauen es votzes pessimistes que corrien; atau, era alusion de Kuzutov ara victòria des austrians semblaue mèsalèu ua burla.
Mès Kutuzov arrie tranquillaments, tostemp damb era madeisha expression, en tot amuishar eth sòn irrefutable dret a pressupaus’ac.
En realitat, era darrèra carta recebuda dera armada de Mack anonciaue era victòria e mentaue era favorabla posicion estrategica dera armada.
Balha-me aguesta carta, didec Kutuzov ath prince Andrei.
Aciu que l’auetz; la podetz liéger, e Kutuzov, damb ua burlesca arridalha ena comissura des pòts, liegec en aleman ath generau austrian aguest fragment dera carta der archiduc Fernando: “Totes es nòstes fòrces, en nombre de lèu 70.000 òmes, an estat concentrades de sòrta que pogam atacar e destruir ar enemic s’un cas trauèsse eth Lech.
Coma qu’ath delà auem ocupat Ulm, podem sauvar er auantatge de senhorejar es dues arribes deth Danubi e, se non crotze eth Lech, passar eth Danubi, lançar-mos sus es sues linhes de comunicación, tornar a passar eth Danubi mès entà baish e, s’er enemic sagèsse de tornar a lançar es sues fòrces contra es nòsti aligadi, empachar es sòns prepausi.
Acabat aguest paragraf, Kutuzov alendèc prigondaments e guardèc damb atencion e afeccion ath membre deth Conselh Superior de Guèrra d’Austria.
Mès ja vo’n sabetz, Excelléncia, era sabenta norma que prescriu supausar tostemp çò de pejor, didec eth generau austrian, que, plan que òc, desiraue méter eth punt e finau as badinades e amiar a tèrme tan grèu ahèr.
Maucontent, hec ua guardada ar ajudant de camp.
Perdonatz, generau, l’interrompec Kutuzov, e tot virar-se tanben entath prince Andrei.
Guarda, estimat, demana-li a Kozlovski toti es infòrmes des nòsti espions.
Cuelh aguestes dues cartes deth comde Nostitz, era carta der archiduc Fernando e aquerò tanben, higec en tot hèr-li a vier diuèrsi papèrs, e damb tot aquerò hè, en francés, un memorandum, en tot arremassar guaires notícies ajam restacades as movements dera armada austriana.
Dempús, l’ac balhes tot a Sa Excelléncia.
Eth prince Andrei inclinèc eth cap, hènt a veir que, dès eth prumèr moment, non solet auie comprenut çò que li didie Kutuzov, senon tanben tot çò que li volie díder damb es sues paraules.
Cuelhec es documents, saludèc e, caminant sense hèr bronit sus eth tapís, gessec dera estança.
Encara qu’eth prince Andrei auie gessut hège pòc de Russia, qu’ère fòrça cambiat.
Tot eth sòn aspècte ère eth d’un òme que non a guaire temps entà pensar en efècte que còste as auti, tengut coma n’ère en ua òbra agradiua e interessanta.
Se lo vedie plan satisfèt d’eth madeish e de guairi l’entornauen; era su arridalha e guardada qu’èren mès alègres e aculhentes.
Kutuzov, qu’eth prince Andrei s’auie junhut en Polonia, l’auie recebut damb grana afeccion, en tot prometer-li que non lo desbrembarie; e dempús, en tot hèr damb eth ua excepcion respècte as auti ajudants de camp, se lo hec a vier damb eth entà Viena e li fidaue missions mès importantes.
De Viena estant escriuec Kutuzov ath sòn vielh companh, eth pair deth prince Andrei:
En Estat Major de Kutuzov, entre es sòns companhs e en generau ena armada, madeish que se passaue ena societat petersburguesa, eth prince Andrei auie dues reputacions totafèt desparières: es uns (era minoritat) lo considerauen un èsser diferent des auti, demorauen d’eth granes capitades, l’escotauen, l’admirauen e l’imitauen; damb eri, eth prince Andrei qu’ère simple e amable.
D’auti (era majoritat), non l’estimauen, lo considerauen capinaut, hered e desagradiu.
Mès eth prince Andrei auie sabut impausar- se enquiath punt qu’autanplan aguesti l’apreciauen e enquia lo cranhien.
En gésser deth burèu de Kutuzov, eth prince Andrei, damb es documents ena man, s’apressèc entà un companh, er ajudant de cap de servici, Kozlovski, que damb un libre entre es mans ère seigut ath cant d’ua hièstra.
Qué se passe, prince?, preguntèc Kozlovski.
An manat que premanim ua nòta explicant es rasons pes quaus non auançam.
Entà qué?
Eth prince Andrei arroncilhèc es espatles.
Non auem notícies de Mack?, preguntèc Kozlovski.
Non.
Se siguesse vertat que l’an derrotat, se saberie quauquarren.
Dilhèu òc, didec eth prince Andrei en tot dirigir-se entara pòrta de gessuda.
Mès en aguest moment entrèc ara prèssa, après auer barrat era pòrta damb fòrça, un generau austrian naut, damb levita, çampar nauèth vengut, bendat eth cap damb un mocador nere e era crotz de Maria Teresa en còth.
Eth prince Andrei se posèc.
Eth generau en cap Kutuzov?, preguntèc de seguit eth generau, damb un mercat accent aleman, guardant entà quèrra e dreta e auançant sense arturar-se entara pòrta deth burèu.
A qui me cau anonciar?
Eth desconeishut generau guardèc damb mensprètz, de naut en baish, a Kozlovski, que non ère naut, estonat, çampar, de qué non l’arreconeishessen.
Eth generau en cap qu’ei ocupat, repetic tranquillaments Kozlovski.
Eth ròstre deth generau s’embaranèc, s’arroncilhèren e tremolèren es sòns pòts; treiguec un quadèrn de nòtes e escriuec ara prèssa damb creion quauques paraules; arrinquèc era huelha, l’autregèc a Kozlovski, s’apressèc ena hièstra, se deishèc quèir en ua cagira e passèc revista as que s’estauen ena sala, coma preguntant-se se per qué lo guardauen.
Dempús quilhèc eth cap, estirèc eth còth, coma prèst a díder quauquarren, mès deishèc anar uns sons estranhs que se braquèren còp sec.
Se dauric era pòrta deth burèu e apareishec Kutuzov.
Eth generau deth cap bendat, acorbaishat e damb longui passi des sues primes cames, s’apressèc entà Kutuzov, coma se hugesse d’un perilh.
Vous voyez le malheureux Mack, didec damb votz entrebracada.
Kutuzov, pauhicat en lumedar dera pòrta deth sòn burèu, s’estèc quauqui instants immovil.
Ua ondada semblèc recórrer eth sòn ròstre en tot tranquillizar-lo, s’estirèc eth front, inclinèc respectuós eth cap, cluquèc es uelhs e en silenci hec a passar a Mack, barrant era pòrta ath sòn darrèr.
Que se confirmauen es rumors sus era derrota des austrians e era capitulacion de tota era armada d’Ulm.
Ath cap de mieja ora sigueren manadi aquiu e delà ajudants de camp damb es ordes entà qu’es tropes russes, enquia ara inactiues, siguessen premanides entà acarar-se ar enemic.
Eth prince Andrei ère un des pòqui oficiaus der Estat Major que s’interessaue de vertat pera marcha generau dera guèrra.
En veir a Mack e escotar es detalhs dera derrota, comprenec que s’auie perdut era mitat dera campanha, qu’era armada russa demoraue en ua situacion deficila e s’imaginèc viuaments çò que demoraue ara armada e eth papèr qu’ada eth li corresponie.
Sense volè’c, experimentaue un sentiment d’esmoventa e gaujosa alegria per opròvi des capinauti austrians e dauant era idia de qué, dilhèu en ua setmana, aurie lòc eth prumèr encontre entre russi e francesi, dempús de Suvorov; encontre, qu’en eth, eth madeish i participarie.
Mès cranhie eth gèni de Bonaparte, que podie èster superior a tot eth valor dera armada russa; e ath madeish temps, non podie adméter era vergonha d’ua derrota entath sòn eròi.
Esmoigut e nerviós per semblables idies, eth prince Andrei se filaue de cap ara sua cramba pr’amor d’escríuer a sa pair, tau que hège cada dia.
En correder trapèc a Nesvitski, que s’estaue damb eth, e ath trufaire Zherkov; ambdús arrien coma tostemp.
Que non i a motius entà alegrar-se, repliquèc Bolkonski.
Tant qu’eth prince Andrei se posaue damb Nesvitski e Sherkov, der aute costat deth correder venguie ath sòn encontre eth generau austrian Strauch, agregat ar Estat Major de Kutuzov pr’amor d’atier er avitalhament dera armada russa, e un membre deth Conselh Superior de Guèrra d’Austria, arribat eth dia abantes.
Eth correder qu’ère pro ample entà que ambdús generaus podessen passar liuraments, encara que se trapèssen aquiu es tres oficiaus.
Mès Sherkov, en tot hèr enlà damb era man a Nesvistki, sorrisclèc afogat:
Que ja vien!, ja vien!…
Es generaus semblauen desirosi d’evitar es aunors excessiui.
En ròstre de Sherkov campéc de pic ua estupida arridalha d’irrepressibla alegria.
E inclinèc eth cap tant que damb un gèst bastrús, coma un mainatge qu’apren a dançar, lo saludaue amassant es talons autant d’ua cama coma dera auta.
Eth generau membre deth Conselh Superior de Guèrra d’Austria lo contemplèc sevèraments; mès en veir era seriositat d’aquera arridalha estupida non podec deishar de prestar-li un moment d’atencion.
Cluquèc es uelhs en un gèst d’escotar-lo.
Qu’è er aunor de felicitar-vos.
Eth generau arroncilhèc es celhes, li dèc era esquia e seguic eth sòn camin.
Gott, wie naïve!1, sorrisclèc emmaliciat dempús de hèr-se enlà uns passi.
Nesvitski abracèc arrint ath prince Andrei, mès Bolkonski, encara mès esblancossit, mès airós eth sòn aspècte, lo refusèc e se virèc entà Sherkov.
Era irritacion nerviosa costada pera vista de Mack, era naua dera sua derrota e era idia de çò que demoraue ara armada russa desboquèren en ua explossion de colèra contra era inoportuna badinada de Sherkov.
Se vos, senhor mèn, didec damb votz talhanta e damb un leugèr tremolum dera sua maishèra inferiora, voletz hèr de bofon, jo non vos ac posqui empedir; mès vos avertisque que se gausatz comportar-vos coma un palhassa ena mia preséncia vos mostrarè se com vos cau comportar.
Nesvitski e Sherkov se demorèren tant susprenudi que se limitauen a guardar-lo damb uelhs d’estonament.
Mès se non hi que felicitar-lo!, didec Sherkov.
Caratz, se vos platz, que non sò badinant damb vos!, cridèc Bolkonski; e agarrant d’un braç a Nesvitski s’aluenhèc de Sherkov, que se demorèc sense sabèr se qué díder.
Mès, qué te cau, frair?, preguntèc Nesvitski en tot sajar de padegar-lo.
Qué me cau?, didec eth prince Andrei, qu’era agitacion l’empedic seguir entà dauant.
Compren-ac: o èm oficiaus ath servici deth Tsar e dera pàtria, e mos cau alegrar damb era capitada comuna e entristir-mos damb eth fracàs comun, o èm lacais qu’arren les impòrten es ahèrs deth sòn senhor.
Quarante mille hommes massacrés et l’armée de nos alliés detruit, e vous trouvez là le mot pour rire, higec en francés, coma se damb aquerò arrefortilhèsse çò que didie.
C’est bien pour un garçon de rien comme cet individu dont vous avez fait votre ami, mais pas pour nous, pas pour nous…
Solet uns mainatges se’n pòden trufar d’aguesta sòrta, seguic en rus eth prince Andrei, encara que prononcièc era paraula “mainatges” damb accent francés, pr’amor que se n’encuedaue que Sherkov encara podie seguir-les d’aurelha.
Demorèc qu’er alferes responesse quauquarren, mès Sherkov se virèc e gessec deth correder.
Eth regiment d’ussars de Pavlograd ère encasernat a dues miles de Braunau.
Er esquadron a on servie Nikolai Rostov coma cabdet ocupaue eth bordalat aleman de Saltzeneck.
Eth mielhor lotjament ère sauvat entath capitan der esquadron, Denisov, qu’en tota era division de cavalaria se coneishie damb eth nòm de Vaska Denisov.
Dès qu’eth cabdet s’amassèc ath regiment en Polonia, s’estaue damb eth comandant der esquadron.
Er onze d’octobre, eth madeish dia qu’era Casèrna Generau siguec enventida pera naua deth desastre de Mack, era vida de campanha se desvolopaue en esquadron tan tranquilla coma tostemp.
Denisov, que s’auie passat tota era net hènt as cartes, non auie apareishut encara quan Rostov, plan d’ora, tornaue a shivau d’un servici d’aprovediment de ferratge.
Rostov, damb unifòrme de cabdet, s’apressèc ath vestibul e damb un movement adreit e juvenil quilhèc es cames en tot emparar-se enes estrius, coma se non volesse desseparar-se dera sua encavalcadura, s’estèc atau uns instants, desmontèc ara fin en un saut, e cridèc ar assistent.
Balha-li un passèg.
Parlaue damb era afeccion frairau, trenda e amistosa pròpia de joeni de bon còr quan se senten erosi.
Guarda, un bon passèg!
Un aute ussar s’auie precipitat tanben entath shivau, mès Bondarenko tenguie ja es brides.
Qu’ère evident qu’eth cabdet autrejaue estrees plan abondoses entath vodka e qu’ère profitós estar-se ath sòn servici.
Rostov amorassèc eth crin deth sòn shivau, dempús era gropa, e s’arturèc en pòrge.
Er aleman patron dera casa, damb justet de flanèlla e casqueta en cap, contemplaue era scèna der estable estant, en tot tier ena man era horca qu’auie recuelhut es hiems.
Eth ròstre der aleman s’aluguèc en veir a Rostov.
Arric alègraments e li guinhèc un uelh:
Schon fleissig!, didec Rostov damb eth corau arridolet que jamès abandonaue eth sòn ròstre alègre.
Hoch Ostreicher!
Hoch Russen!
Visca Austria!
Visca Russia!
Visca er Emperaire!
Er aleman se metec a arrir, gessec der estable e, en tot trèir-se era casqueta, l’agitèc sus era sua tèsta, cridant:
Encara que non auesse cap de motiu especiau entara alegria, autant entar aleman que netejaue era sua bòrda, qu’entà Rostov, que venguie d’aprovedir eth ferratge entar esquadron, aqueri dus òmes, damb alègre in e amor frairau, se guardèren er un ar aute, botgèren eth cap en senhau de recipròca afeccion e se desseparèren arrint: er aleman entà tornar ena bòrda e Rostov entà entrar ena isba a on s’estaue damb Denisov.
Que non a tornat aguesta net.
Solide qu’a perdut, reponec Lavrushka.
Lo coneishi pro ben: quan guanhe torne de seguit entà presumir, e quan non torne enquia londeman ei senhau de qué l’an pelat e vie de mala encolia.
Voletz préner cafè?
Òc, balha-lo-me.
Ath cap de dètz menutes Lavrushka se hège a seguir eth cafè.
Que ja vie, didec.
Que me’n demore ua de bona!
Rostov campèc pera hièstra e vedec a Denisov que s’apressaue ena casa.
Denisov ère petit, de ròstre roienc, uelhs neri e ludents, es peus esperluadi e mostacha nera.
Amiaue era guerrèra desbotoada, pantalons de gòlf e era casqueta d’ussar cachada e inclinada enquiath cogòt.
S’apressaue damb eth ròstre seriós e eth cap clin.
Lavrushka!, cridèc damb votz fòrta e ronca.
Trè-me ja aquerò, pèc!
Qu’ei çò que hèsqui!, responec Lavrushka.
A, ja t’as lheuat?, didec Denisov, en tot entrar ena cramba.
E ja hè temps, repliquèc Rostov.
Fraulein Mathilde.
Vai, donques jo, frair, tota era net è estat perdent coma un hilh de puta, sorrisclèc Denisov.
Un malastre!
Ua vertadèra mala sòrt!…
Ep!, hè-me a vier tè!
Denisov, damb un gèst que semblaue un arridolet, mostrant es sòns dents petiti e fòrts, en.honsèc es sòns cuerti dits des dues mans entre es peus neri e cargolhadi coma un bòsc.
Qu’ei eth diable que m’a hèt a vier ena casa d’aqueth arrat!, higec, en tot referir- se a cèrt oficiau e passar-se es mans peth front e era cara.
Guarda, que ne ua soleta carta, ne ua de soleta m’a vengut en tota era net!
Cuelhec era pipa alugada que li balhaue er assistent, la sarrèc damb eth punh, deishant quèir eth huec, pataquegèc damb era eth solèr e seguic cridant:
Simples guanhes, dobles pèrdes!
Te dèishe es simples, t’aucís as dobles!
Li queiguec era rèsta deth tabac, trinquèc era pipa e la lancèc.
Dempús cessèc enes sòns idòls e damb es sòns ludents uelhs neri guardèc alègraments a Rostov.
S’aumens i auesse hemnes!
Mès era soleta causa qu’un pòt hèr aciu ei béuer!
S’aumens lutèssem lèu…
Èp!, qui ei aquiu, cridèc en enténer ues peades fòrtes, bronit d’esperons e ua respectuosa tossiquèra.
Denisov arropic encara mès eth ròstre.
Que vam mau!, didec, en tot lançar-li a Rostov ua bosseta damb quauques monedes d’aur.
Hès eth favor de compdar çò que i é aciu laguens e bota-lo jos era coishinèra.
Gessec a veir ath sergent.
Rostov cuelhec era bossa e, apilerant maquinauments es monedes d’aur naues e vielhes, se metec a compdar-les.
Òla, Telianin!
Bon dia!
A on?
Ena casa de Bikov?
Ena casa der arrat?…
Ja m’ac pensaua, responec en votz agudenta; ara seguida ena cramba qu s’estaue Rostov entrèc un oficiau deth sòn esquadron, eth lòctenent Telianin.
Rotov sauvèc era bosseta jos era coishinèra e sarrèc era man petita e umida que l’estenie eth recent vengut.
Telianin, pòc abantes dera campanha, li dèren eth viatge dera Garda per motius que se desconeishien.
Eth sòn comportament en regiment qu’ère excellent, mès non lo volien, mès que mès, Rostov non podie amagar era repulsion, sense motiu, qu’aqueth oficiau li costaue.
Com te va joen cavalièr?
Eth lòctenent no guardaue jamès de cara ath sòn interlocutor, es sòns uelhs vagauen sense pòsa d’un objècte en aute.
L’è vist quan passaue…
Que non està mau, ei un bon shivau, responec Rostov, a maugrat qu’aqueth shivau, que per eth auie pagat sèt cents robles, non valie ne era mitat.
Que comence a coishejar un shinhau dera quèrra deth dauant, higec.
Òc, òc, se vos platz, acceptèc Rostov.
Ac harè, ac harè, que non ei cap secret.
E demoraratz content deth shivau.
Telianin.
E gessèc entà balhar era orde.
En vestibul, Denisov, damb ua pipa ena boca, s’estaue seigut en lumedar, parant era aurelha ar infòrme deth sergent.
En veir a Rostov, Denisov arropic es celhes e, en tot senhalar era cramba que s’auie demorat Telianin, hec ua potèla de desengust e repulsion.
Rostov arroncilhec es espatles coma dident: “Jo tanpòc, mès qué li vam a hèr?”, e dempús de balhar es ordes tornèc a amassar-se damb Telianin.
Telianin tenguie era madeisha postura indolenta d’abantes, quan gessec Rostov, e se heregaue es sues petites e blanques mans.
Alavetz anem.
L’a recebut, Denisov?
Non, encara non.
Tà on anatz?
Que voi mostrar ad aguest joen se com se bote un rèble, repliquèc Telianin.
Gesseren en pati e passèren ena bòrda.
Eth lòctenent mostrèc a Rostov era manèra de hè’c e se n’anèc.
Quan Rostov entornèc ena sua cramba, i auie sus era taula ua botelha de vodka e saucisses.
Denisov ère seigut e escriuie hènt carrinclar era pluma sus eth papèr.
Campèc a Rostov damb mina de preocupacion.
Que l’escriui ada era, didec.
Apuèc es codes sus era taula, damb era pluma ena man, e, content de poder explicar de paraula tot çò que pensaue escríuer, expausèc peth menut a Rostov eth contengut dera sua carta.
Ja ves, amic, comentèc, qu’èm coma adormits quan non estimam.
Èm hilhs der arren…
Mès quan mos encamardam qu’èm diu, blosi coma eth prumèr dia dera creacion…
Qui ei ara?.
Que se’n vage a pèisher!
Non è temps?, cridèc a Lavrushka, que se l’apressaue sense cap de temor.
Mès…
Lo manèretz vier vos madeish!
Ei eth sergent que vie entà çò des sòs.
Denisov arroncilhèc es celhes, volec sorrisclar quauquarren, mès que non artenhèc a hè’c.
Mau ahèr, didec entath sòn laguens.
Sèt monedes naues e tres vielhes.
Mala causa!
Se qué hès aciu pèc?
Non, non me shaute demanar prèst des amics, mormolhèc Denisov.
Se non accèptes aguesti sòs coma un bon amic, m’ofensarè.
A on l’as botat, Rostov?
Jos era dusau coishinèra.
Donques non i é.
Denisov lancèc es dus coishins en solèr.
Era bossa que non campaue.
Be n’ei d’estranh!
Demora, non t’aurà queigut?
Madeish hec damb era vana, mès era bossa que non apareishie.
M’aurè desbrembat a on la botè?
La metí aciu, sabes?
E preguntèc a Lavrushka:
Jo que ne tansevolhe entrè aciu…
Que deuen èster a on les deishèretz.
A on ei?
Donques non i é.
Tostemps se passe madeish.
Guardatz-vos es pòches.
Lavrushka des.heiguec tot eth lhet, guardèc dejós, cerquèc per tota era cramba e fin finau se posèc ath miei dera estança.
Lavrushka, e quan aguest hec un gèst d’estonament, coma explicant qu’era bossa seguie sense aparéisher, guardèc fixaments a Rostov.
Rostov, dèisha ja de jogar…
Rostov que sentie sus eth era guardada de Denisov, lheuèc es uelhs, mès les abaishèc de seguit.
Tota era sang que li venguie ena gòrja l’invadic es uelhs e eth ròstre.
A penes podie alendar.
En aguesta cramba solet i an estat eth lòctenent e vos.
E tu, mala bèstia, botja-te e cèrca!, cridèc de pic Denisov frenetic, en tot vier damb gèst menaçaire de cap ar assistent.
Trapa era bossa o te harè foetejar enquia que morisques!
Vos foetejarè a toti!
Rostov, sense guardar a Denisov, se cordèc era guerrèra, cuelhec eth sabre e se metec era casqueta.
Dèisha-lo, Denisov.
Denisov s’arturèc; reflexionèc un instant e, comprenent a qui se referie Rostov, l’agarrèc deth braç.
Pegaries!, e es venes deth còth e deth front se li tibèren coma còrdes.
Te digui que t’as tornat hòl.
Non ac permeterè.
Era bossa qu’ei aciu, arrincarè era pèth d’aguest brigand e apareisherà.
Mès Rostov se des.heiguec d’eth damb eth madeish furor que refusarie ath sòn pejor enemic e lo guardèc fixaments enes uelhs.
Comprenes çò que dides?, sorrisclèc damb era madeisha votz tremolosa.
Atau, donc, se sò enganhat…
Non podec acabar e gessec dera cramba.
Rostov.
D’aciu se filèc de cap ara casa de Telianin.
Eth senhor que non ei en casa; qu’ei anat entar Estat Major, didec er assistent.
E higec, en tot guardar damb estonaments er esblancossit ròstre deth joen oficiau: s’a passat quauquarren?
Non, arren.
Lèu l’auetz trapat aciu, comentèc er assistent.
Er Estat Major ère a uns tres quilomètres de Saltzeneck.
Sense passar per casa, Rostov montèc a shivau e partic entà aquiu.
En bordalat a on s’auie installat er Estat Major i auie ua auberja que solie èster frequentada pes oficiaus; Rostov s’endralhèc entà aquiu e ath cant deth pòrge vedec eth shivau de Telianin.
En ua sala reservada s’estaue er oficiau seigut ena taula dauant un plat de saucisses e ua gèrra de vin.
Òla!, tanben vos per aciu, joen?, arric arcant fòrça es celhes.
Òc, didec Rostov, prononciant damb gran esfòrç aguesta paraula.
Ambdús sauvèren silenci.
Ena madeisha sala i auie dus alemans e un oficiau rus.
Toti carauen e non s’entenie qu’eth bronit des guinhauets sus es siètes e eth des maishères deth lòctenent en mastulhar.
Acabat eth sòn repaish, Telianin treiguec dera sua pòcha ua bossa dobla.
Separèc es anèths damb es sòns petiti dits blanqui doblegadi enes puntes, treiguec ua moneda d’aur e, quilhant damb mina despreocupada es celhes, l’ac autregèc ath mosso.
Hè lèu, se te platz, li didec.
Era moneda ère naua.
Rostov se lheuèc e s’apressèc entà Telianin.
Permetetz-me veir era vòsta bossa, didec damb votz a penes perceptibla.
Damb era sua hugidissa guardada, mès tostemp damb es celhes arcades, Telianin l’estenec era bossa.
Òc, qu’ei ua bossa polida… òc, òc, didec en tot esblancossir-se de pic.
Rostov cuelhec era bossa; l’examinèc e guardèc es sòs que i auie ath laguens.
Dempús lheuèc es uelhs entà Telianin.
Eth lòctenent, coma de costum, guardaue ath sòn entorn e semblaue de ressabuda plan content.
S’arribam en Viena, aquiu que se demorarà tot; mès aciu, en aguesti bordalats miserables, un que non sap se qué hèr damb es sòs.
Plan, balhatz-la-me, joen, que me’n vau.
Rostov sauvèc silenci.
Auetz vengut tanben a dinar?
Estirèc era man e cuelhec era bossa.
Ua lum, coma ua bua electrica, passèc des vistons de Telianin entàs de Rostov e des de Rostov entàs de Telianin; e atau, un còp e un aute, tot en un instant.
Vietz aciu, didec Rostov, agarrant a Telianin d’un braç, en tot arrossegar-lo entara hièstra.
Aguesti sòs son de Denisov: les auetz couelhudi vos?…
Qué?…
Qué?..
Com gausatz?, exclamèc Telianin.
Mès es sues paraules sonèren coma ua desesperada suplica que demanaue perdon.
A penes entenec Rostov era votz de Telianin, despareishec dera sua amna eth dobte que lo tenguie.
Se sentec erós e planhèc ath còp ath malerós qu’auie ath dauant; mès qu’ère de besonh arribar enquiath finau.
Mos cau tier ua explicacion…
Me’n sai pro ben de çò que digui e ac posqui provar, didec Rostov.
Tremolaue tot eth ròstre palle e espaurit de Telianin; es sòns uelhs vagauen mès que jamès, mès guardauen entath solèr, sense lheuar-se entath ròstre de Rostov; eth cabdet l’entenec somicar.
Comde!…
Non arroïnetz era mia vida, sò joen… aciu qu’auetz aguesti maudits sòs…
Cuelhetz-les, e les lancèc sus era taula.
Eth mèn pair ei ja vielh… era mia mair…
Rostov agarrèc es sòs, en tot evitar era guardada de Telianin, e sense badar boca s’endralhèc de cap ara pòrta; mès ja a mand de gésser, se virèc entath lòctenent:
Mon Diu!, didec damb es uelhs plei de lèrmes.
Comde!, didec Telianin, en tot apressar-se ada eth.
Non me toquetz!, sorrisclèc Rostov, hènt repè.
E lançant-li era bossa, gessec dera auberja.
Aquera madeisha net, ena cramba de Denisov, es oficiaus der esquadron discutien animadaments.
Donques jo vos digui, Rostov, que deuetz presentar desencuses ath coronèl, didec un capitan segon de cavalaria a Rostov, qu’ère rogit coma era grana e nerviós.
Aguest capitan segon ère Kirsten, òme plan naut, de peublanqui, grana mostacha e faccions fòrça accentuades en ròstre, plen d’arrupes.
Dus viatges degradat per questions d’aunor, es dus viatges auie recobrat es sues insignes.
Que non permeterè qu’arrés me digue que mentisqui!, cridèc Rostov.
Que m’a dit mentidèr e jo li didí qu’eth mentidèr ère eth.
Atau demoraràn es causes.
Que pòt botar-me servici cada dia, arrestar-me, mès arrés m’obligarà a demanar-li desencuses, pr’amor que s’eth, coma cap deth regiment, considère indigne balhar-me satisfaccion, alavetz…
A veir, amic, demoratz…
Escotatz, l’interrompec eth capitan, damb votz de baish, tant que s’amorassaue delicadaments era sua mostacha.
Dauant de d’auti oficiaus li didetz ath coronèl qu’un oficiau a panat…
Qu’ei que n’è jo eth tòrt de qué es auti siguessen ath dauant?
Ei possible que non siguesse convenent parlar dauant de d’auti oficiaus, mès jo que non sò diplomatic.
Entrè enes ussars pr’amor que me pensaua qu’aciu non importauen es subtilitats; e eth me ditz que mentisqui…
Que me deu, donc, ua satisfaccion…
Tot aquerò qu’està pro ben.
Arrés pense que vos ètz un covard, mès que non se tracte d’aquerò.
Preguntatz-li a Denisov s’ei convenent qu’un cabdet demane satisfaccion ath cap deth regiment.
Denisov, carat, se mossegaue era mostacha, atentiu ara convèrsa.
Qu’ère evident que non desiraue intervier.
Ara pregunta deth capitan segon, botgèc negatiuaments era tèsta.
Vos que venguéretz a parlar d’aguesta fantonejada ath cap deth regiment dauant de d’auti oficiaus, seguic eth capitan segon, e Bogdanic, atau cridauen ath coronèl, vos amièc en soquèr.
Non, que non m’amièc en soquèr.
Me didec que mentia.
Òc, e vos li didéretz fòrça pegaries e vos cau desencusar.
Per arren deth mon!, sorrisclèc Rostov.
Que non me demoraua aquerò de vos, repliquèc eth capitan seriosaments.
Non voletz desencusar-vos, amic, e ètz colpable non solet dauant d’eth, senon dauant de tot eth regiment, dauant de toti nosati.
S’ac auéssetz pensat o auéssetz demanat conselh abantes d’obrar…
Mès que non, deishèretz anar tot çò que voléretz dauant d’un grop d’oficiaus.
Qué li cau hèr ara ath coronèl?
Manar a un oficiau dauant un conselh de guèrra e desaunorar atau a tot un regiment?
Ei aquerò çò que voletz?
Nosati non pensam atau.
Bogdanic hec ben a dider-vos que mentíetz.
Ei desagradiu, mès que li vam a hèr?
Vos madeish que vos auetz metut en endrabader.
E ara que toti ac vòlen deishar anar, vos, per orgulh, vos remitz a presentar desencuses e pretenetz condà’c tot.
A vos vos aufense que, coma castig, vos impausen servicis complementaris, mès, se qué vos empedís desencusar-vos dauant d’un oficiau vielh e aunorat?
Sigue çò que sigue, Bogdanic ei un vielh ussar e un valerós coronèl; vos vos agreujatz, mès non vos impòrte desaunorar ath regiment (era votz deth capitan segon començaue a tremolar).
Vos, amic, vietz d’arribar en regiment; aué ètz aciu e deman seratz ajudant en quinsevolh aute lòc.
Pòc vos importarà que se digue: “Entre es oficiaus deth regiment de Pavlograd i a lairons”.
Mès a nosati plan que mos impòrte.
Vertat, Denisov?
Que non mos ei parièr.
Denisov seguie carat e immobil; de quan en quan es sòns uelhs ludents e neri se tachauen en Rostov.
Vos que non vedetz qu’eth vòste orgulh e non voletz presentar desencuses, contunhèc eth capitan; mès nosati, es ancians, es vielhs, es qu’auem creishut e solide moriram, se Diu vò, en regiment, entà nosati er aunor deth regiment ei sagrat e Bogdanic ac sap.
Be n’ei de sagrat!
Çò que vos hètz que non està ben, dilhèu non vos shaute entenè’c, mès jo tostemp digui era vertat.
Non està ben.
Eth capitan segon se lheuèc e virèc era esquia a Rostov.
Qu’a rason, diables!, cridèc Denisov en tot lheuar-se tanben.
Va, Rostov, va…
Rostov tan lèu ròi coma palle, guardaue ja a un, ja a un aute oficiau.
Non, senhors, non…
Non credatz que…
Ac compreni pro ben e non deuetz pensar de jo que… jo… entà jo… jo tostemp defenerè er aunor deth regiment.
Qu’ac demostrarè damb hèts, e tanben er aunor dera bandèra…
Tè, era vertat ei que sò colpable… (es uelhs se l’aumpliren de lèrmes).
Òc, sò colpable, colpable en toti es sens!…
Qué voletz mès?
Rostov li hec uns copets damb era sua ampla man.
Ja t’ac didia jo qu’aguest ei un gojat excellent!, cridèc Denisov.
Òc, òc, aquerò que me semble mielhor, comde, repetic Kirsten, en tot balhar-li eth titol coma recompensa pera sua confession.
Vietz e presentatz desencuses, Excelléncia.
Senhor, harè çò que sigue de besonh; arrés entenerà ua paraula mia, supliquèc Rostov.
Mès que non posqui demanar desencuses.
Vos ac juri que non posqui!
Que non posqui demanar perdon coma se siguesse un mainatge.
Denisov se metec a arrir.
Pejor entà vos.
Vos asseguri que non ei testudaria.
Aquerò qu’ei causa vòsta, didec eth capitan.
Ditz qu’ei malaut.
Kirsten.
Denisov.
Zherkov entrèc ena cramba.
Qué te cau?, li preguntèren es oficiaus.
En marcha, senhors.
Mack s’a rendut damb tota era sua armada!
Que non ei vertat!
L’è vist damb es mèns pròpis uelhs.
En marcha!
En marcha!
Era notícia merite ua botelha.
E com ei qu’estàs aciu?
Que m’an hèt a tornar en regiment.
Eth tòrt ei d’aguest diable de Mack.
Un generau austrian se planhèc de jo.
Que l’auia felicitat pera arribada de Mack…
E qué te cau a tu, Rostov?
Sembles recent gessut deth banh.
Qué dides?
Qu’as vist a Mack en persona?
Damb braci e cames?
Amic, que non sabes eth rambalh qu’auem format dempús ager.
Er ajudant deth coronèl entrèc, confirmant era notícia que s’auie hèt a vier Zherkov.
Venguie de receber-se era orde de meter-se en marcha londeman.
En marcha, senhors!
Gràcies a Diu!
Que ja amiàuem massa temps aciu.
Kutuzov s’auie retirat entà Viena, esbauçant ath sòn pas es pònts sus er Inn (en Braunau) e sus eth Traun (en Linz).
Eth 23 d’octobre era armada russa crotzèc er arriu Enns en plen dia, desfilant en ua longa cordiòla es convòis, era artilheria e era tropa.
Qu’ère ua jornada plojosa e cauda de tardor.
Dès es nautades a on s’installèren es bateries russes que curbien eth pònt se vedie un extens panorama, ja amagat per un vel de ploja inclinada, ja inesperadaments net, enquiath punt de poder-se distinguir, precisi ara lum deth solei, es objèctes luenhants coma se siguessen revestidi de laca.
En un nivèu inferior se vedie era ciutat damb es sues cases blanques damb losats ròis, era catedrala e eth pònt, que pes sòns costats s’aubirauen es embarcacions, era ièrla e eth castèth damb un parc entornejat d’aigua; tanben ère visibla era rocalhosa arriba quèrra deth Danubi, caperada de pinarres que se perdien ena misteriosa luenhor de cimalhs verds e carisi bluencs.
En un costat pistauen es tors d’un monastèri, darrèr d’ua pineda que semblaue seuvatica, e mès luenh encara, dauant, sus era montanha, en aute costat der arriu, se vedien es patrolhes enemigues.
Ath miei des canons, plaçadi ena nautada, ère eth generau que comandaue era reiregarda, que, acompanhat d’un oficiau dera sua seguida, campaue tot aquerò damb era ajuda d’un alongavistes; un shinhau darrèr, Nesvitski, enviat entara reiregarda peth generau en cap, s’estaue seigut ena curenha d’un canon.
Eth cosac que l’acompanhaue l’auie autrejat un petit morralet e ua botelha; Nesvitski obsequiaue as auti oficiaus damb coquilhons e un autentic Kummel doble.
Es oficiaus l’enrodauen alègraments, uns de jolhs e es auti seigudi ara turca sus era èrba umida.
Plan que òc, que non deuie èster un estupid eth prince austrian que bastic aci eth sòn castèth.
Be n’ei de polit eth lòc!
Mès, per qué non minjatz, senhors?, didie Nesvitski.
Gràcies, prince, responec un des oficiaus, encantat de poder blagar damb un personatge tant important der Estat Major.
Un lòc excellent.
Quan passèrem per dauant deth parc vedérem un parelh de cèrvis; e tanben era casa ei magnifica.
Guardatz, prince, didec un aute, qu’auie er in de minjar un coquilhon mès e non gausaue, en tot hèr veir damb aquerò que campaue eth paisatge.
Guardatz, es nòsti soldat que ja son aquiu baish; en prat de dempús eth pòble se’n ve tres qu’arrossèguen quauquarren.
Que van a uedar eth palai, didec damb un gèst de visibla aprobacion.
Donques òc… didec Nesvitki.
Mès ara çò que me shautarie mès, contunhèc, tant que hège desparéisher un aute coquilhon entre es sòns pòts umidi e ben formadi, ei arribar aquiu.
Senhalaue eth monastèri qu’es sues tors pistauen naut de tot dera montanha.
Arric, luderen es sòns uelhs miei clucadi.
Que serie fantastic, vertat, senhors?
Es oficiaus arriren.
Pro que siguesse aumens entà balhar un espant as monges!
Balharia cinc ans dera mia vida.
Ath delà, que son engüejades, arric er oficiau mès audaciós.
Mentretant, er oficiau dera acompanhada, qu’ère ath dauant des auti, senhalaue quauquarren ath generau.
Aguest campèc damb er alongavistes.
Òc, òc, qu’ei aquerò, didec emmaliciat, hènt enlà er alongavistes e arropint es espatles.
Qu’ei aquerò, ataquèren eth pònt.
Mès se per qué s’entretien tant aquiu?
En aute costat, e a vista de nas, se vedie ar enemic e er emplaçament d’ua bataria, que d’era gessec un plumalh de hum blanc leitós.
Ath hum lo seguic un esclafit luenhant.
Se podec veir se com es tropes russes s’esdegauen a crotzar eth pònt.
Nesvitski se lheuèc, alendèc e s’apressèc arrint ath generau.
Non voletz préner quauquarren, Excelléncia?
Es causes que se boten mau, comentèc eth generau sense responer.
M’aprèssi, Excelléncia?, preguntèc Nesvitski.
Òc, ètz eth favor d’apressar-vos, responec eth generau.
E repetic peth menut era orde ja balhada: didetz as ussars que crotzen es darrèrs e usclen eth pònt, tau que les manè; e qu’inspeccionen un aute còp es materiaus inflamables.
Perfèctaments, didec Nesvitski.
Cridèc ath cosac qu’auie eth sòn shivau, li hec a cuélher eth morralet e era carabassa e pugèc damb agilitat eth sòn pesant còs sus era sera.
Plan, capitan; vam a veir enquia a on arribe, didec eth generau, en tot virar-se entath capitan d’artilheria.
Esdegatz-vos un shinhau pr’amor de desbrembar er engüeg.
Artilhèrs, entàs pèces!, ordenèc er oficiau.
En un virament de uelhs, es servidors deishèren es fogairons, correren entàs sòns lòcs e carguèren eth canon.
Numèro un!, cridèc er oficiau.
Era pèça numèro un hec un rapid repè.
Es ròstres des sodats e oficiaus semblèren alegrar-se en enténer aguest bronit; se meteren toti de pès pr’amor d’observar es movements des tropes russes, visibles coma se siguessen en paumet dera man, e es der enemic que s’apressaue.
En aqueth madeish instant pistèc definitiuaments eth solei entre es bromes e eth polit tron d’aquera solitària canonada se honec damb eth resplendor radiant dera lum en ua sensacion de coratge e alegria.
Dues granades enemigues auien passat sus eth pònt, a on i auie grana confusion.
Eth prince Nesvitski, de pè, ena mitat deth pònt, auie estat possat contra era barramenta.
De quan en quan se viraue arridolent entath cosac que s’estaue ath darrèr amiant es dus shivaus pes brides.
Cada viatge qu’eth prince Nesvitski volie auançar, es soldats e es cars entornauen eth sòn gròs còs contra era barralha; mès er arridolet non l’abandonaue.
Ep, amic!, didec eth cosat a un soldat qu’amiaue un forgon e metie arròdes e shivaus sus es aglomeracions dera infantaria.
Be n’ès!
Non te pòs demorar?
Non ves qu’eth generau vò passar?
Mès eth menaire deth forgon, sense hèr-ne cabau deth titol de “generau”, cridèc as soldats que l’empachauen eth pas:
Tè, paisans!
Hètz-vos enlà entara quèrra!
Mès es paisans, code damb code, seguien auançant coma ua massa compacta entre un revolum de baionetes aganchades entre eres.
Eth prince Nesvistki guardèc dès era barralha deth pònt es aigües der Enns, que, petites, rapides e tumultuoses, entorauen es es pilars e tornauen, en tot auançar-se es ues as autes.
Mès quan guardaue entath pònt vedie soldats, parièrs es uns as auti, casquetes, quepis, morralets, baionetes, longui fusilhs e, jos es quepis, ròstres, damb caròles en.honsades e amples pometes qu’exprimien cansament e indiferéncia, pès que se botjauen ena limacosa hanga apilerada enes hustes deth pònt.
De quan en quan subergessie sus era massa de soldats quauque oficiau damb capa, de ròstre desparièr des auti, coma un esposc de blanca esgluma.
A viatges, es ondades dera infantaria se hègen a vier peth pònt, madeish que vire un lacet enes aigües, a un ussar a pè, un ordenança o un vesin deth pòble; en d’autes escadences qu’ère era veitura de shivaus dera companhia o de bèth oficiau, plan ad arràs e caperat damb pèths, eth que trauessaue eth pònt entornejat d’aigua pertot, madeish qu’un soc enrodat per arriu.
Ne restatz encara molti?
Darrèr venguie un soldat ja vielh.
Tanben aguest vielh soldat passèc.
Darrèr, sus ua carreta, ne venguie un aute.
Tanben eri passèren.
Venguien ara seguida uns soldats alègri, evidentaments begudi.
E passèren tan rapidaments que Nesvitski non se’n podec saber a qui l’auien tumat ena boca ne se qué volie díder aquerò deth camalhon.
Be n’ètz de pressadi!
An tirat damb bales de salva e vos pensatz que vos van a aucir a toti, ara que parlaue un suboficiau, que repotegaue emmaliciat as sòns òmes.
Quan era granada passèc tant apròp, pairin, que me demorè miei mòrt, comentaue un joen soldat, d’enòrma boca, en tot tier-se a penes er arrir.
Te juri que m’espaurí de vertat, e semblaue que se’n fotie dera sua pròpia pòur.
Tanben aguest passèc.
Darrèr venguie un car desparièr des auti.
Qu’ère un car aleman tirassat per dus shivaus e semblaue qu’amiaue ath laguens ua casa sancera.
Darrèr eth car, amiat per un aleman, i auie ua vaca de braguèr enòrme.
Laguens eth car, seigudes sus un matalàs, ua anciana e ua robusta gojata alemana de ròstre roienc.
Aguesti paisans auien artenhut evidentaments un permís especiau entà passar damb es tropes.
Es uelhs de toti es soldats èren tachadi enes hemnes, e tant qu’eth car auançaue doçaments, pas a pas, toti es comentaris se referien ada eres.
En toti es ròstres vagaue eth madeish arridolet, ahiscat pes licenciosi pensaments que costaue era hemna.
Guarda!, tanben partís eth “saucissa”.
Ven-me ara mair!, didec soslinhant era darrèra paraula, un soldat ar aleman, que, damb es uelhs en solèr, auançaue a granes calhamardades, plen de colèra e de pòur.
Diables!
Be ne va de benjargada!
Qu’auries de lotjar-te ena sua casa, Fedotov.
Que ja ne sò vistes moltes, amic.
Er aleman cluquèc es uelhs en tot hèr veir que non comprenie.
La vòs?
Sauva-la-te!, didec er oficiau, en tot esténer era poma entara gojata.
Coma se sòl passar, ena gessuda deth pònt s’auien botat testudi es shivaus d’un car de companhia e toti les calec demorar.
Per qué s’arturen ara?, que non i a cap orde!, cridauen es soldats.
Per qué posses?
Macareu!
Non te pòs demorar?
Que serà pejor que calen huec ath pònt.
Qu’ètz en tot estronhar a un oficiau!, cridauen de diuèrsi lòcs, en tot guardar-se es uns as auti e possar toti entara gessuda deth pònt.
Nesvitski s’auie virat entà guardar es aigües der Enns quan entenec de pic un sorrolh nau entada eth, de quauquarren voluminós, que s’apressaue ath mès córrer… e queiguec esposcant ena aigua.
Era catèrva de gent se botèc en marcha de nauèth.
Nesvitski comprenec qu’ère un tret de canon.
Ep, cosac, eth shivau!, cridèc.
Vosati, hètz-vos enlà, hètz-vos enlà!
Arribèc damb gran esfòrç ath sòn shivau e, sense deishar de cridar, auancèc entre es soldats.
Aguesti s’apressauen entà balhar-li pas, mès de nauèth lo tornauen a empossar; sentec dolor en ua cama; e non n’auien eth tòrt es pròches, qu’ath còp èren sarradi damb mès fòrça encara pes que venguien darrèr.
Nesvitski!
Nesvitski!
Escota, cara lèja!, cridèc ath sòn darrèr ua votz ronca.
Se virèc Nesvitski e vedec a quinze canes d’eth, entre era massa d’infantaria en movement, a Vaska Denisov, ròi, nere, damb eth peu esperluat, era casqueta sus eth cogòt e era perissa botada de quinsevolh manèra sus ua espatla.
Mana ad aguesti diables que dèishen passar!, cridaue encolerit Denisov; es sòns uelhs inquiets ludien, neri coma eth carbon; damb era sua petita man, ròia madeish qu’era cara, estornejaue eth sabre engainat.
Ep, Vaska, qué te cau?, responec alègraments Nesvitski.
Er esquadron que non pòt passar, sorrisclèc Vaska Denisov, amuishant rabiosaments es sòns blanqui dents e esperonant ath sòn polit polin nere, Beduino, que, entre possades e baionetes, botjaue es aurelhes e pataquejaue damb es cascos era husta deth pònt, bohan e esposcant d’esgluma a guairi l’entornejauen, prèst a sautar era barralha s’eth sòn patron l’ac auesse permetut.
Qué ei aquerò?, semblen anhèths, vertadèrs anhèths!
Dehòra!…
Pas!…
Acabarè damb toti a còps de sabre!, cridaue Denisov.
E sense demorar mès, desgainèc eth sabre e comencèc a brandir-lo peth dessús des soldats.
Aguesti, espauridi, se sarrèren encara mès e Denisov se podec amassar damb Nesvitski.
Denisov.
Que non te balhen temps ne entà béuer, responec Vaska Denisov.
Tot eth dia qu’ei eth regiment d’un lòc en aute.
Se mos cau lutar, comencem; pr’amor qu’atau ne eth diable se’n sap de çò que hèm.
Denisov e es embastaments deth sòn shivau.
Denisov arric; treiguec dera bossa un mocador perhumat e l’apressèc en nas de Nesvitski.
Se qué vòs que hèsca?
Er aspècte imponent de Nesvitski, acompanhat deth sòn cosac, e era energia de Denisov, que seguie cridant e brandint eth sabre, heren tau efècte que poderen arribar ath finau deth pònt e detier ara infantaria.
Ath cant dera gessuda, Nesvitski trapèc ath coronèl que li calie comunicar es sues ordes; e, un còp hèt aquerò, hec repé.
Ja desliurat eth camin, Denisov s’arturèc ena entrada deth pònt.
Tenguec sense cap d’esfòrç eth polin qu’endilhaue impacient per apressar-se as sòns, e campèc ar esquadron que venguie ath sòn encontre.
Eth bronit metallic des cascos ressonèc sus es hustes deth pònt, coma se quauqui shivaus auancèssen ath galaup, e er esquadron, damb es sòns oficiaus ath cap e es òmes en files de quate, s’estenec sus eth pònt e comencèc a gésser.
Es d’infantaria, obligadi a posar-se, sarradi sus eth revolum de hanga des hustes, guardauen a ussars, de bon pòrt, nets, elegants, que desfilauen galhardi, damb aqueth sentiment de dolenteria, luenhor e burla tan soent quan se trapen desparières armes dera armada:
Guarda qué elegants vien aguesti gojats!, comentauen.
Aguesti que non servissen entad arren.
Que te calerie hèr dues marches damb eth morralet ena esquia!
Ja veiries en qué se demoraue era tua presuncion!, responec eth soldat, en tot netejar-se damb era manja era hanga dera cara.
Guardatz-lo, que non ei un òme, ei un audèth!
Se te botes un pau entre es cames, qu’auràs un shivau, higec er ussar.
Era rèsta dera infantaria trauessèc eth pònt ara prèssa en tot sarrar-se en cunh entara entrada.
Fin finau passèren toti es cars, es sarrades s’acabèren e eth darrèr batalhon podec entrar en pònt.
En aute costat, dauant er enemic, solet demorauen es ussars de Denisov.
Es francesi qu’èren visibles dera montanha deth dauant, mès non deth pònt, donques que dès era paishèra per a on corrie er arriu, er orizon ère limitat a miei quilomètre de distància per un ticolet.
S’estenie dauant un espaci desèrt, qu’en eth se botjauen patrolhes de cosacs.
Còp sec, enes nautades der aute costat deth camin, apareisheren tropes vestides damb capòta blua, e artilheria.
Qu’èren es francesi.
Era patrolha descenec ath mès córrer.
Toti es soldats e oficiaus der esquadron de Denisov, per mès que sagèssen de distreir-se parlant de dautes causes e guardant entà un aute costat, non deishauen de pensar en çò que i auie en ticolet e virauen un e un aute còp es uelhs entàs taques que campauen en orizon e qu’idenficauen coma tropes enemigues.
Tàs dotze eth cèu s’auie esclarit de nauèth e eth solei ludie net sus eth Danubi e sus es montanhes escures que l’entornejauen.
Tot qu’ère tranquil, e dera auta montanha arribauen de quan en aquan es sons des trompetes e es sorriscles der enemic.
Entre es francesi e er esquadron non i auie arrés, exceptat quauques patrolhes isolades.
Les separaue un uet d’uns sies cents mètres que demoraue desèrt.
Er enemic auie cessat es trets e se podie campar mielhor aquera linha terribla, menaçaira, rigurosa e imperceptibla que dividie as dues armades enemigues.
E qué auem aquiu, qué auem darrèr d’aguest camp, darrèr aguest arbe, d’aqueth losat illuminat peth solei?
Arrés ac sap, mès que volerien sabè’c.
Qu’ei terrible crotzar aguesta linha, mès ac volerien hèr.
Arrés ignòre que tard o d’ora li calerà crotzar-la e conéisher alavetz se qué i a aquiu delà, en aute costat dera partison; madeish que bèth dia aurà de saber fatauments se qué i a mès enlà, en aute costat dera mòrt.
E totun aquerò un que se sent fòrt, san, alègre e excitat, entornejat per d’autes persones que se senten tanben fòrtes, alègres e excitades”.
Se non s’ac pense atau, aumens ac sent atau quinsevolh òme ara vista der enemic, e aguesta sensacion còste ua ludentor especiau e ua alègra rudesa a totes aqueres impressions que se succedissen en aguesti instants.
Ua brometa blanca surgentèc deth ticolet a on ère er enemic e un projectil passèc fiulant sus es caps der esquadron d’ussars.
Es oficiaus que s’estauen amassa, se desseparèren entà ocupar es sòns lòcs; es ussars alinhèren ara prèssa es shivaus.
En esquadron se hec un gran silenci.
Toti guardauen dauant d’eri ar enemic e ath cap der esquadron, en tot demorar es sues ordes.
Se succediren un dusau e un tresau tret.
Plan que òc, disparauen sus es ussars; mès es projectils, damb eth sòn fiulet unifòrme, passauen per dessús er esquadron e queiguien enes sues esquies.
Es soldats, sense virar eth cap, se guardauen de reuelh, encuriosidi per efècte qu’auie costat enes sòns companhs.
En totes es cares, dès Denisov enquiath trompeta, qu’ère aisit campar, ath cant des pòts e era maishèra, un trait comun: esperit combatiu, tension nerviosa e emocion.
Eth suboficiau de lotjament arropie es celhes guardant as soldats, coma menaçant-les damb bèth castig.
Eth cabdet Mironov s’inclinaue ath pas de cada projectil.
Rostov, en flanc quèrre, montat sus eth sòn Grachik, que, maugrat era fatiga, sauvaue era sua beròia estampa, amuishaue er aspècte radiant d’un escolan cridat a examen dauant d’un gran public e segur de subergésser ena pròva.
Guardaue a toti damb clara e serena expression coma demanant que se fixèssen en çò de tranquil qu’ère dauant er esclatament des obusi.
Mès ena sua boca apareishie, a maugrat sòn, un nau gèst de gravetat.
Qui salude per aquiu?
Aquerò que non està ben, Mironov.
Guarda-me a jo!, cridèc Denisov, que non podie posar-se e anaue e venguie damb eth sòn shivau per dauant er esquadron.
Vaska Denisov, damb era sua cabeladura de peus neri, eth sòn petit nas camús e era sua proporcionada figura, agarrant damb era man regada de venes, de cuerts e borrassudi dits, eth sabre desgainat, estaue tant arrogant coma solie estar-ne tostemp, mès que mès en escurir, dempús d’auer begut un parelh de botelhes.
Qu’estaue, plan, un shinhau mès rogit que de costum, e era sua tèsta de cabeladura abondosa se quilhaue coma era des audèths quan beuen.
Tachèc sense pietat es esperons enes costats deth sòn nòble Beduino e, tau que se queiguesse entà darrèr, se filèc entar aute costat der esquadron pr’amor de cridar damb votz ronca as sòns òmes que revisèssen ben es pistolets.
S’apressèc entà Kirsten.
Eth capitan segon s’apropèc ath pas sus era sua grana e pesanta ègua.
Damb era sua mostacha poderosa, Kirsten s’estaue seriós e grèu coma tostemp, encara qu’es sòns uelhs ludien mès de çò de costum.
Qué se passe?, li didec a Denisov.
Que non arribaram as mans.
Eth diable se’n sap de çò que hèn!, idolèc Denisov.
Fin finau vas a entrar en huec.
E arric damb gèst d’aprobacion, evidentaments erós pera alegria deth cabdet.
Rostov se sentec pliaments erós.
En aqueth moment pistèc en pònt un generau.
Denisov galaupèc entada eth.
Excelléncia, me permetetz que les escometa?
Les harè arrecular.
Que non èm entà escometudes!, didec eth generau damb votz indiferenta, en tot hèr potèles coma se sagèsse de trèir-se ua mosca inoportuna.
Per qué ètz aciu?
Non vedetz qu’es flanquejaires se retiren?
Hètz repè damb er esquadron.
Er esquadron, plan, tornèc a crotzar eth pònt enquia plaçar-se dehòra deth radi d’accion des projectils, sense patir ua soleta baisha.
Ara seguida, passèc un dusau esquadron, qu’ère en cadia, e gesseren es darrèrs cosacs.
Dus esquadrons deth regiment de Pavlograd, dempús de trauessar eth pònt, un darrèr er aute, se filèren de cap ara montanha.
Eth coronèl Karl Bogdanic Schubert s’apressèc ar esquadron de Denisov e botec eth sòn shivau ath pas, non luenh de Rostov, que non li dirigic ua soleta guradada encara que se vedien per prumèr viatge dempús era discussion costada peth panatòri de Telianin.
E ara Rostov, qu’aquiu enes files se sentie jos eth poder d’aqueth òme qu’ath sòn dauant se consideraue colpable, non deishaue de uelh era sua esquia atletica, eth sòn ròi cap e còth ròi.
A viatges li semblaue qu’eth coronèl Bogdanic s’auie apropat pr’amor de mostrar-li eth sòn pròpi valor, que començarie un inesperat atac solet entà castigar-lo ada eth; o que, après er atac, que d’eth gesserie herit, eth coronèl se l’apressarie entà sarrar-li era man, damb un magnanim gèst de reconciliacion.
Era siloeta de Sherkov, d’espatles fòrça quilhades, ben coneishuda pes ussars (qu’auie estat baisha recentaments en regiment), s’apressèc entath coronèl.
En veder-se dehòra der Estat Major hec tanben per anar-se’n deth regiment; que non ère tan pèc, sivans didie, coma entà passar fatigues en front quan enes Estats Majors se guanhauen mès decoracions sense tant de trabalh; e atau artenhèc hèr-se nomentar oficiau d’ordes deth prince Bragation.
Ara arribaue enquiath sòn ancian superior damb ua orde deth cap de rèiregarda.
Qu’amii era orde de parar e usclar eth pònt.
Qui ordenar?, preguntèc ombriuaments eth coronèl.
Sabi pas, coronèl, qui ordenar, repliquèc Sherkov damb era madeisha seriositat, mès eth prince me didec: “vè e ditz-li ath coronèl que se retiren lèu es ussars e calen huec ath pònt”.
Darrèr de Sherkov, un oficiau dera escota s’apressèc ath coronèl d’ussars damb era madeisha orde, e sus un shivau cosac qu’a penes podie damb eth, arribèc ath galaup eth corporent Nesvitski.
Mès qué se passe coronèl?, sorrisclèc enquia e tot abantes de frenar.
Vos didí qu’uscléssetz eth pònt.
E ara quauquarrés a confonut es ordes.
Aquiu naut toti estàn capviradi e arrés s’enten.
Eth coronèl arturèc sense prèssa eth regiment e se virèc entà Nesvitski:
Com, pairet, didec Nesvitski, en tot trèir-se era casqueta e alisant-se damb era sua grosseta man es peus umidi peth sudor, non vos didí qu’ère de besonh usclar eth pònt un còp botades es matèries inflamables?
Jo non èster pairet sòn, senhor oficiau d’Estat Major, e vos non me didéretz arren d’usclar eth pònt!
Coneishi pro ben es mies obligacions e auer costum de complir peth menut es ordes que recebi.
Vos didéretz que “se calarie huec ath pònt”, mès qui ac auie de hèr?, jo non sò Espiritu Santo tà sabè’c tot…
Tostemp madeish, didec Nesvitski, e arropint es espatles se virèc entà Sherkov:
Que sò vengut entà çò de madeish.
Mès tu qu’ès totafèt banhat.
Vos díder, senhor oficiau… contunhèc eth coronèl damb ton ofensat.
Eth coronèl campèc en silenci ar oficiau dera escota, ath gròs oficiau der Estat Major, a Sherkov e arroncilhèc es celhes.
Jo usclar pònt, didec damb votz solemna, coma volent exprimir que, a despièt de toti es desengusti que l’auien costat, eth harie çò qu’ère de besonh.
E esperonant ath shivau damb es sues longues e musculoses cames, coma s’eth tòrt de tot çò que se passaue siguesse der animau, eth coronèl se filèc entath cap deth segon esquadron, qu’en eth servie Rostov jos eth comandament de Denisov, e balhèc era orde de tornar entath pònt.
Se li sarrèc eth còr e era sang li pugèc en ròstre.
Un aute còp campèc enes ròstres animadi des soldats era madeisha expression de gravetat de quan èren jos eth huec des canons.
Rostov guardaue fixaments ath sòn enemic, eth coronèl, damb er in de trapar verificades, en aqueth ròstre, es sues pròpies suposicions.
Mès eth coronèl non se virèc ne un solet còp entà Rostov e, coma tostemp que se trapaue en sòn lòc ath dauant des tropes, guardaue damb sevèra solemnitat.
Lèu, lèu, cridèren près d’eth, quauques votzes.
Es ussars botèren es pès en solèr en un endrabament de brides e de sabres e gran sarabat d’esperons, sense saber de cèrt se qué les calie hèr; se senhèren.
Rostov ja non guardaue ath coronèl, que non auie tamps entad açò.
Sentie pòur, eth sòn còr batanaue ara prèssa peth temor de restar arreculat des ussars.
Era sua man tremolaue quan autregèc eth shivau ar encargat, e sentec se com afluie era sang en sòn còr.
Denisov, metut entà darrèr, passèc a shivau peth sòn dauant, cridant.
Rostov non vedie ja senon es ussars que corrien per un costat e per aute, aganchant-se damb es esperons e provocant un gran tarrabastòri damb es sabres.
Un baiard!, cridèc ath sòn darrèr ua votz.
Rostov non pensèc se qué significaue era demana d’un baiard; corrie solet damb era idia d’èster eth prumèr d’arribar.
Non guardaue eth solèr, e ja près deth pònt hec un mau punt e queiguec de bocadents ena hanga limacosa.
Es auti seguiren entà dauant.
Rostov se limpièc es mans en pantalon, guardèc ath sòn enemic e volec auançar mès qu’eth, en tot pensar que, guaire mès auancèsse, mielhor serie tot.
Mès encara que Bogdanic non lo guardaue, ne sabie se qui ère, cridèc encolerit.
Qui córrer en miei deth pònt?
Tara dreta, cabdet, tara dreta!
Entà darrèr!, e se virèc entà Denisov, que, en ua ostentacion de valor auie entrat en pònt a shivau.
Tà qué vier aguesta imprudéncia, capitan?
Que haríetz mielhor de desmontar!
Mentretant, Nesvitski, Sherkov e er oficiau dera escota se trapauen amassa, dehòra de posita des projectils, e guardauen tan lèu ad aguest redusit grop d’òmes damb quèpis auriòs, perisses verdes brodades e pantalons de montar blus que uishinauen en pònt, coma entàs capòtes blues que s’apressauen ena luenhor, e a d’auti qu’amiauen shivaus e canons aisidaments arreconeishibles.
Qui arribarà prumèr?
Artenheràn usclar-lo abantes qu’es francesi s’aprèssen a tret de canon e les escampen a toti?” Aguestes preguntes se hègen es escassi grops de soldats que, ara clara lum deth crepuscul, contemplauen espauridi eth pònt qu’entà eth, der aute costat auançauen es capòtes blues damb es sues baionetes e es sòns canons.
A!, qu’ac passaràn mau es ussars!, didec Nesvitski, que son a tret de mitralha.
Que non deuec manar-i a tanta gent, comentèc er oficiau d’escota.
Plan que òc, comentèc Nesvitski, que n’auie pro damb dus valents…
A!, Excelléncia!, intervenguec Sherkov, sense deishar de uelh as ussars, encara que tostemp damb aqueth gèst ingenú qu’empachaue comprèner se parlaue de trufaria o seriosaments.
A!, Excelléncia!, se qué didetz?
Enviar a dus soldats?
Qui mos autrejarie alavetz era crotz de Sant Vladimir?
Atau, encara que les deimen, se poirà prepausar a tot er esquadron entà ua recompensa, e enquia a nosati mos pòt arribar bèra banda.
Eth nòste Bogdanic que sap ben çò que hè.
Que van a tirar damb mitralha!, sorrisclèc er oficiau d’escota.
En camp enemic a on se trapauen es canons, campèc un bromassa de hum, dempús ua auta e ua tresau lèu de forma simultanèa; e en moment que s’entenie er espetec deth prumèr tir apareishec era quatau.
Dus espetecs, un darrèr er aute e un tresau.
Guardatz, n’a queigut un, a queigut, a queigut!
Me semble que son dus.
Es canons francesi sigueren cargadi ara prèssa de nauèth; era infantaria des capòtes blues correc entath pònt.
Un aute còp, mès a intervaus desparièrs de temps, se vederen es hums, e era mitralha pataquegèc sus eth pònt.
Aguest còp Nesvitski non podec veir se qué se passaue aquiu baish: ua densa fumadissa ac auie estropat tot.
Es ussars auien artenhut usclar eth pònt e es bateries franceses non tirauen ja entà empedí’c, ac hègen pr’amor qu’es canons èren emplaçadi e i auie ua diana que tirar sus era.
Es francesi artenheren tirar tres salves de mitralha abantes qu’es ussars entornèssen entàs sòns shivaus.
Dues d’eres non heren capitada, mès era tresau e darrèra queiguec ath miei des ussars e costèc tres baishes.
Rostov, preocupat sus qué podie pensar Bogdanic, se posèc en pònt sense saber se qué hèr.
Que non i auie arrés entà herir damb eth sabre (tau que tostemp s’auie imaginat quan pensaue en combat) ne podie ajudar en encendi deth pònt, donques que non amiaue un braçat de palha coma es auti soldats.
Ère de pè e guardaue ar entorn quan de pic l’arribec un bronit coma de nòdes en tocar en solèr, e un des ussars, eth mès pròche, queiguec sus era barralha gemegant.
Rostov e bèth aute vengueren entada eth.
De nauèth quauquarrés cridèc: “eth baiard!”, e quate òmes cuelheren ar ussar queigut e se lo heren a vier.
Ò!, deishatz-me!
En nòm de Crist!, deishatz-me!, panteishèc eth herit.
Nikolai Rostov se virèc coma cercant quauquarren e guardèc ena luenhor, entàs aigües deth Danubi, entath cèu e entath solei.
Be n’ère de pòlit eth cèu tan bluenc, tan seren, tan prigond!
Be n’ère de ludent eth solei ena còga!
E be ludie, regda e cristallina era aigua deth Danubi!
Mès beròies èren encara es montanhes blues, darrèr der arriu, eth monastèri e es misteriosi carisi, es bòsqui de pins estropadi en broma baisha enquiath cim…
Tot, aquiu, qu’ère patz e felicitat…”Arren desiraria, arren desiraria se siguessa aquiu, pensèc Rostov.
Laguens de jo e en aguest solei i a tanta felicitat e aciu… panteishi, patiments, pòur, incertitud, prèsses…
De nauèth sorrisclen quauquarren, de nauèth tornen toti, ath mès córrer… e jo corri coma eri e era… era mòrt qu’ei apròp, m’entornege…
En aqueth moment eth solei comencèc a amagar-se darrèr ues bromes, apareisheren ath sòn dauant d’auti baiards.
E era pòur ara mòrt e as baiards e er amor ath solei e ara vida, tot se confonec en ua soleta e enquimeranta impression d’inquietud.
Es ussars correren entàs shivaus; es votzes se heren mès fòrtes e tranquilles; es baiards despareisheren dera sua vista.
Com te va, frair?, as flairat era povora?, li didec Denisov plan près d’eth.
E alendant prigondaments recebec des mans deth sòn assistent eth shivau e montèc.
Qué ère aquerò?
Mitralha?, preguntèc a Denisov.
E dera bona!, sorrisclèc Denisov.
Que s’a trabalhat ben!
E aquerò qu’er ahèr non ère agradiu.
Er atac en camp dubèrt qu’ei ua auta causa: descarregues eth sabre quan vòs; mès aciu, diables!, tiren sus tu madeish coma se siguesses era diana.
E Denisov s’aluenhèc entath grop que formauen eth coronèl, Nesvitski, Sherkov e er oficiau d’escota.
E atau ère, arrés se n’auie encuedat, pr’amor que qu’experimentaue un cabdet novèl quan vie en huec per prumèr viatge.
Informatz ath prince que siguí jo que usclar eth pònt, didec eth coronèl en ton solemne e festiu.
E se demane pes baishes?
Pòca causa!, repliquèc, damb votz de baish, eth coronèl; dus heridi e un mòrt sul pic, higec damb visibla alegria, sense poder tier un arridolet erós en prononciar era polida frase sul pic.
Perseguit per ua armada francesa de cent mil òmes, comandada per Bonaparte, botjant- se en un país ostil, mancat de fidança enes sòns aligadi autant coma de viures, possat a actuar dehòra de çò de previst en ua guèrra, era armada de trenta mil russi, comandada per Kutuzov, arreculaue ara prèssa pes arribes deth Danubi en tot posar-se quan l’artenhie er enemic e defener-se damb combats de rèiregarda, solet çò de besonh entà evitar era pèrta deth bagatge.
S’auien produsit encontres en Lambach, Amstetten e Molk; e maugrat era fermetat e eth valor mostrat pes russi, arreconeishudi enquia e tot per enemic, eth resultat que se tradusie en ua retirada cada còp mès rapida.
Es tropes austrianes que s’auien escapat dera capitolacion d’Ulm e s’amassèren a Kutuzov en Braunau s’auien desseparat dera armada russa, e Kutuzov dispausaue solet des sues pròpies fòrces, fèbles e espisades.
Qu’ère impossible pensar ena defensa de Viena.
En sòrta d’ua guèrra d’atac, concebuda sivans es leis dera naua sciéncia, era estratégia, e qu’eth sòn plan auie estat presentat a Kutuzov, pendent era sua estança en Viena, peth Conselh Superior de Guèrra austrian, eth solet objectiu, ja lèu inaccessible, qu’ara se l’aufrie a Kutuzov consistie en non pèrder era sua armada, coma Mack en Ulm, e amassar-se damb es tropes que venguien de Russia.
Eth 28 d’octobre, Kutuzov passaue damb era sua armada en cant quèrre deth Danubi e se posaue per prumèr còp, desseparat des fòrces franceses per ample arriu.
Eth dia 30 ataquèc e des.heiguec era division de Mortier qu’ère ena madeisha aurèra.
En aguesta accion se capturèren es prumèrs trofèus: bandères, canons e dus generaus enemics.
Per prumèr viatge, après dues setmanes de retirada, era armada russa se posaue en un lòc e non solet sauvaue eth camp de batalha senon que hège enlà d’eth as francesi.
Encara qu’es tropes èren mau aprovedides, trincades e redusides a un tèrç pes retardadi, herits, malauts e mòrts; autanplan s’es malauts e heridi auessen estat abandonadi ena auta arriba deth Danubi, damb ua carta de Kutuzov qu’en era eth cap rus apelaue as sentiments umanitaris der enemic, e per mès qu’es grani espitaus e es cases de Krems, transformades en lazarets, non podessen acuélher tanti heridi e malauts, a maugrat d’aquerò, era arturada en Krems e era victòria sus Mortier aueren era vertut de quilhar notablaments era morau dera tropa.
Per tota era armada e autanplan pera Casèrna Generau corrien rumors, autant alègri coma sense fondament, sus ua victòria des austrians, damb era subsequenta retirada d’un espaurit Bonaparte.
Pendent eth combat, eth prince Andrei siguec ath costat deth generau austrian Schmidt, mòrt ena accion.
Eth shivau deth prince auie estat herit e ua bala li hereguèc eth braç.
Per gràcia especiau deth generau en cap, siguec er encargat d’amiar era notícia dera victòria ena Cort austriana, que ja non s’estaue en Viena, menaçada pes francesi, senon en Brunn.
Brunn.
Semblabla mission, ath delà des decoracions, supausaue un gran pas entara promocion.
Era net ère escura e estelada.
Eth camin semblaue ua cinta nera ath miei dera nhèu queiguda eth dia anterior ara batalha.
Eth prince Andrei, montat en un coche de pòsta, pensaue en combat, ena impression que costarie era notícia dera victòria, rebrembaue er adiu deth generau en cap e des sòns companhs.
Experimentaue es sentiments der òme que dempús ua longa demora arribe arténher, ara fin, era tan desirada felicitat.
E a penes clucaue es uelhs, tornauen a ressonar enes sues aurelhes es descargues des fusilhs e des canons, confonudes damb eth carrinclar des arròdes e es crits de victòria.
A viatges, s’imaginaue as russi en plia hujuda e ada eth madeish enes pòrtes dera mòrt.
Mès que non se tardaue a desvelhar, en tot senter-se erós, coma se de nauèth se n’encuedèsse qu’es causes non sigueren atau, que, plan que òc, èren es francesi es qu’auien hujut.
Repassaue un aute còp es detalhs dera victòria, eth seren valor pendent eth combat; e, padegat, tornaue a esclipsar-se…
Ara net escura e estelada li succedic un maitin clar e alègre; era nhèu se honie ath calor deth solei; es shivaus galaupauen rapids e, a dreta e quèrra seguien passant bòsqui, bordalats e camps.
En ua des estacions artenhèc un convòi de heridi russi.
Er oficiau rus que lo dirigie, estirat sus eth prumèr car, cridaue e repotegaue a un soldat dera manèra mès grossièra.
Cadua des granes carretes alemanes, que bassacauen peth camin peiregós, amiauen, aumens, sies heridi, esblancossidi, lordi e mau bendadi.
Quauqui uns parlauen (s’entenien quauques convèrses en rus), d’auti minjauen pan; es mès grèus guardauen en silenci, damb atencion pacienta e malautissa, eth corrèu que passaue ath galaup, ath cant.
Eth prince Andrei dèc era orde de parar e preguntèc a un des soldats en quina accion auien estat heridi.
Eth prince Andrei treiguec era sua bossa e balhèc ath soldat tres monedes d’aur.
Entà toti, li didec ar oficiau que s’apressaue ada eth.
Bones!
Endauant!, cridèc ath postilhon, e seguic eth sòn camin.
Que ja auie escurit quan eth prince Andrei entrèc en Brunn; se vedec enrodat de nautes cases, de lutzes des comerci, des hièstres des cases e des fanaus des veitures de shivaus que recorrien es carrèrs, e de tota aguesta atmosfèra de gran ciutat que resulte tostemp tant atrasenta entath militar, après era vida de campanha.
Rebrembaue viuaments es detalhs dera batalha, non confusi, senon precisi e concrets, ena exposicion que in mente hège ja dauant er emperaire Francés.
Prevedie es preguntes que li podien hèr e es responses avientes.
Supausaue que l’amiarien de seguit dauant er Emperaire.
Mès ath cant dera grana pòrta principau deth palai, s’apressèc ada eth un foncionari, qu’en veir que se tractaue d’un corrèu se lo hec a vier entà ua auta pòrta.
Seguitz eth correder, a dreta, Excelléncia, traparatz ar ajudant de camp dera garda der Emperaire, li didec eth foncionari.
Eth vos amiarà dauant eth ministre dera Guèrra.
Er ajudant de camp de servici preguèc ath price Andrei que se demorèsse e se dirigic entà informar ath ministre dera Guèrra.
Tornèc ath cap de cinc menutes e, en tot inclinar-se damb grana cortesia dauant eth prince Andrei, li cedic eth pas e lo seguic ath long deth correder enquiath burèu deth ministre.
Damb tant extremada cortesia, er ajudant semblaue prevenir-se contra quinsevolh assag de familiaritat deth sòn collèga rus.
Era alègra sensacion deth prince Andrei auie amendrit considerablaments en apressar-se ena pòrta deth burèu deth ministre.
Se sentie ofensat e eth sòn estat d’animositat, sense encuedar-se’n completaments, cambièc entà un sentiment d’injustificat mensprètz.
Eth sòn agudent engenh l’aufric de seguit consideracions que l’autorizauen a menspredar ar ajudant de camp e ath madeish ministre.
Cluquèc es uelhs damb mensprètz e entrèc damb deliberada lentor en burèu.
Aguesti sentiments aumentèren en veder-se dauant eth ministre, seigut dauant ua grana taula, qu’enes prumères dues menutes non se dignèc prestar-li cap atencion.
Eth ministre dera Guèrra, de tèsta cauveta damb possi grisi, liegie entre dues candèles uns papèrs, soslinhant, de quan en quan, damb creion.
Dèc per acabada era lectura, sense lheuar eth cap, en daurir- se ua pòrta e escotar rumors de passi.
Eth prince Andrei avertic que, de totes es causes qu’ocupauen ath ministre dera Guèrra, es accions dera armada de Kutuzov èren es que mens li podien interessar; o que, aumens, ère de besonh hè’c a compréner atau ath corrèu rus.
Eth ministre botèc en orde es auti papèrs, e sonque dempús d’aquerò lheuèc eth cap.
Eth sòn ròstre ère energic e intelligent, mès quan se virèc entath prince Andrei aguesta expression d’energia e intelligéncia cambièc de bon voler, coma pera fòrça deth costum; eth sòn ròstre cuelhec aguest arridolet convencionau e estupid, incapable d’amagar era sua faussetat, der òme que recep, un darrèr er aute ua seguida contunha de sollicitants.
Deth mariscau Kutuzov?, preguntèc.
Supausi que bones notícies, vertat?
Victòria?
Que ja ère ora!
Cuelhec eth comunicat dirigit ath sòn nòm e se metec a lieger-lo damb expression de crebacòr.
Valguem Diu!
Mon Diu!
Schmidt!, didec en aleman.
Quin malastre!
Liejut ath mès córrer eth comunicat, lo deishèc sus era taula e guardèc ath prince Andrei en tot ordenar, çampar, es sues idies.
Quin malastre!…
Didetz qu’era accion ei decissiua?
S’arturèc a pensar.
Sò plan content de qué ajatz amiat bones notícies, a maugrat qu’era victòria s’age artenhut ath prètz plan naut dera mòrt de Schmidt.
Sa Majestat desirarà, solide, veder-vos, mès non aué…
Gràcies, anatz-vo’n a repausar.
Siguetz present deman ath pas de Sa Majestat, dempús dera desfilada.
Ça que la, l’avisarè.
Er arridolet estupid, qu’auie despareishut pendent es sues paraules, tornèc en ròstre deth ministre.
Entà ua auta.
Vos sò fòrça arregraït.
Ara gessuda deth palai eth prince Andrei sentec esbugassar-se tot er interès e era alegria vengudi damb era victòria; les auie deishat enes mans indiferentes deth ministre dera Guèrra e eth sòn cortés ajudant.
Totes es sues idies auien cambiat de ressabuda e era batalha non ère qu’un rebrembe luenhant e distant.
En Brunn, eth price Andrei se lotgèc ena casa d’un coneishut, eth diplomatic rus Bilibin.
Eth mèn estimat prince!
Que non podia auer un òste mès agradiu, didec Bilibin en tot gésser ar encontre deth prince Andrei.
Frank, hè-te a vier er equipatge deth prince ena mia cramba, ordenèc ath vailet qu’acompanahue a Bolkonski.
Que vietz de messatgèr dera victòria, è?
Magnific.
Donques jo, coma vedetz, que sò malaut.
Un viatge s’auec lauat e cambiat de vestit, eth prince Andrei entrèc en luxuós burèu deth diplomatic e se seiguec dauant eth sopar, que ja ère mestrat.
Bilibin ocupèc tranquillaments un lòc dauant dera humeneja.
Eth prince Andrei, privat dempús eth viatge e, mès que mès, dempús era campanha, deth mendre element de comoditat e igiena, experimentèc ua agradia sensacion de benéster en aqueth luxe, que n’ère acostumat dera sua mainadesa; ath delà, l’ère agradiu, après era acuelhuda des austrians, blagar ua estona, encara que non siguesse en rus (pr’amor que parlauen en francés), damb un compatriòta que, aumens atau s’ac pensaue, deuie participar dera aversion generau des russi entàs austrians, sentiment qu’en prince, ara, ère mès viu que jamès.
Bilibin qu’ère un celibatàri de trenta cinc ans, educat ena madeisha societat que pertanhie eth prince Andrei.
Se coneishien de Sant Petersburg, mès es sues relacions vengueren a èster mès intimes dès era darrèra estança deth prince en Viena, quan auie vengut aquiu damb Kutuzov.
Dera madeisha manèra qu’eth prince ère un joen que prometie vier plan luenh ena carrèra des armes, Bilibin semblaue aufrir encara mès esperances ena diplomàcia.
Qu’ère joen encara, mès non inexperimentat, pr’amor que tàs setze ans auie ingressat ja ena carrèra, en tot auer estat en París, dempús en Copenhagen e darrèraments en Viena, a on ocupàue ja un lòc fòrça important.
Eth cancelièr e er ambaishador rus en Viena lo coneishien e l’apreciauen.
Que non pertanhie ad aguest gran nombre de diplomatics que solet les cau possedir, entà èster tengudi per plan boni, qualitats negatiues: abstier-se de cèrts actes e parlar en francés.
Qu’ère d’aguesti auti que les shaute era profession e que saben trabalhar; a maugrat dera sua guitèra, se passaue a viatges nets sanceres dauant era taula deth sòn burèu; e quin que siguesse eth trabalh, tostemp lo hège de manèra satisfasenta.
Non l’importaue er “entà qué”, senon solet eth “com”.
L’ère indiferent saber de qué se tractaue, mès experimentaue un vertadèr plaser en elegant e suenhat redigit d’ua comunicación quinsevolha, d’un memorandum o d’un infòrme.
Ath delà deth sòn assopliment entà escríuer, s’apreciaue a Bilibin ua adretia especiau de comportar-se e parlar enes nautes esfères.
Li shautaue era convèrsa autant coma eth trabalh, mès solet quan era convèrsa podie èster eleganta e engenhosa.
Era convèrsa de Bilibin ère tostemps esposcada de frases engenhoses e originaus, ben bastides e d’interès generau.
Frases premanides en sòn laboratòri interior que dotaue de caractèr portatiu, de sòrta qu’era gent de segona fila les podessen rebrembar aisidaments e hèr-les-se a vier d’un salon en aute.
E plan que òc, les mots de Bilibine se colportaient dams les salons de Vienne e soent influíen enes atau cridadi ahèrs d’importància.
Eth sòn ròstre, prim, auriolenc e agotat, regat de prigondes arrupes, rebrembaue per çò d’un persistent e conscienciós lauatge, es polpes des dits après eth banh.
Es movements d’aguestes arrupes constitusien eth jòc principau dera sua fesomia.
Ja se li formauen en front, en arcar es celhes, ja se l’agropauen dejós, enes caròles, quan deishaue d’arcar- les.
Es sòns uelhs, petiti e en.honsadi, guardauen tostemp sincèrs e alègri.
Plan, condatz ara es nòstes hètes.
Bolkonski, damb grana modestia e sense hèr mencion entad arren ada eth madeish, racondèc eth combat dera vesilha e era acuelhuda deth ministre dera Guèrra.
Ils m’ont reçu avec ma nouvelle comme un chien dans un jeux de quilles, concludic.
Bilibin arric ironic destibant es sues arrupes.
Cependent, mon cher, malgré la haute estime que je professe pour l’armée russe “orthodoxe”, j’avoue que votre victoire n’est pas des plus victorieuses, didec, en tot guardar-se de luenh es ungles e arropint era pèth jos eth uelh quèr.
Contunhèc parlant en francés, dident en rus solet aqueres paraules que sajaue adjudicar ua nuança menspredosa.
Atau, donc, que damb tota era armada ataquen ad aguest malerós Mortièr, que solet compdaue damb ua division.
E Mortièr hug des vòstes mans!
A on ei era victòria?
Per qué non auetz hèt presoèr a un mariscau, a un, aumens?
Pr’amor que non totes es causes gessen coma se prepausen e en camp non ei coma ena parada militara.
Ja vos didia, auíem era intencion d’ocupar era rèiregarda enemiga tàs sèt deth maitin e non i arribèrem ne tàs cinc dera tarde.
E per qué non arribèretz tàs sèt deth maitin?
Qu’ère de besonh arribar tàs sèt deth maitin.
Que ja sai, interrompec Bilibin, vos vos pensatz qu’ei plan aisit capturar mariscaus quan s’ei seigut en un divan, ath cant deth larèr.
Ei vertat; e totun, per qué non l’agarréretz?
Guardèc fixaments ath prince Andrei e destibèc de pic era pèth arropida deth sòn front.
Ara, amic mèn, m’arribe eth torn des “perqués”, didec Bolkonski.
Vos cohèssi que non ac compreni; dilhèu existissen subtilitats diplomatiques superiores ara mia fèbla intelligéncia, mès non ac compreni.
Mack pèrd tota ua armada, es archiducs Fernando e Carles non balhen senhaus de vida e cometen error darrèr error, solet Kutuzov artenh, ara fin, ua victòria reau, esbauce eth charme des francesi e eth ministre dera Guèrra non sent eth mendre interès entà saber-se’n des detalhs.
Precisaments per aquerò, amic mèn.
Voyez-vous, mon cher.
Òsca peth Tsar, per Rússia, e pera fe!
Tout ça est bel e bon, mès, qué li pòt importar ara Cort austriana era notícia des vòstes victòries?
Se vos auéssetz hèt a seguir quinsevolh notícia sus era victòria des archiducs Fernando o Cales (un archiduc vaut l’autre, coma sabetz) sus ua companhia de pompièrs de Bonaparte, que serie ua auta causa; alavetz retronirien es canons.
Mès es vòstes notícies semblen amiades a prepaus entà emmaliciar-les.
Er archiduc Carles non hè arren; Fernando se curbís d’opròbri.
Vosati abandonatz Viena sense defener-la, comme si vous nous disiez: Diu qu’ei damb nosati e a vosati que Diu vos age, damb era vòsta capitau.
Amiatz entara mòrt a Schmidt, un generau que toti estimàuem e vietz a balhar-mos era bona naua pera victòria… arreconeishetz que non se pòt endonviar arren mès irritant qu’aguesta notícia que vos auetz hèt a vier.
C’est comme un fait expres, comme un fait expres.
Ath delà, encara qu’auéssetz artenhut ua victòria reauments importanta, o autanplan s’eth vencedor siguesse er archiduc Carles, qué cambiarie aquerò deth cors des causes?
Qu’ei ja massa tard quan Viena ei ocupada pes tropes franceses.
Ocupada?
Viena ocupada?
Bolkonski, après era fatiga e es impressions deth viatge, dera acuelhuda austriana e sustot, après eth sopar, se n’encuedaue dera sua incapacitat entà compréner era transcendéncia d’aguestes paraules.
Bilibin contunhèc:
Aguest maitin siguec aciu eth comde Lichtenfels; me mostrèc ua carta qu’en era se conden detalhs dera desfilada des francesi en Viena.
Le prince Murat eth tout le tremblement…
Ja vedetz qu’era vòsta victòria non ei ua naua agradiua e que vos non podetz èster recebut coma un salvador…
En realitat, tot que m’ei parièr, absoludaments tot, didec eth prince Andrei, que començaue a compréner qu’era victòria de Krems ère pòca causa en comparèr des eveniments tan grèus coma era ocupacion dera capitau d’Austria pes francesi.
Com a queigut Viena?
E eth pònt?
E era famosa tete de pont?
Mos auien arribat rumors qu’eth prince Auersperg defenie Viena.
Eth prince qu’ei en aguest costat der arriu e seguís en tot defener-mos; me pensi qu’ac hè fòrça mau, mès mos defen.
E Viena se trape en aute costat.
Non, eth pònt encara non a queigut e demori que non queigue, pr’amor qu’ei minat, e se dèc era orde de hèr-lo volar.
Se non siguesse per aquerò, hè ja temps que seríem enes montanhes de Bohemia e vos e era vòsta armada passaríetz un mau quart d’ora entre dus huecs.
Andrei.
Donques jo me pensi que n’ei.
E madeish pensen es personatges importants d’aciu, encara que non gausen didè’c.
Se passarà çò que jo vaticinè ath començament dera campanha: que non va a èster eth vòste echauffourée de Durrenstein ne era povora es que decidisquen er ahèr, senon es que l’endonvièren, didec tot doç Bilibin, en tot repetir un des sòns mots e destibar es celhes.
Ara era question s’està en saber qué resultarà dera entrevista de Berlin entre er emperaire Alexandre e eth rei de Prusia.
Se Prusia entre ena aliança, on forcera la main a l’Autriche e i aurà guèrra; se non, era causa se redusís a meter- se d’acòrd sus a on redigir es preliminars d’un nau Camp Formi.
Be n’a de sòrt aguest òme!
Buonaparte?, preguntèc Bilibin, en tot arroncilhar eth front e deishant pressentir un des sòns mots.
Buonaparte?, higec, accentuant especiauments era “u”.
Me semble que il faut li fair grace de l’u, ara que dicte leis a Austria de Schoenbrunn estant.
Que sò prèst a acceptar era nauetat e cridar-lo Bonaparte tout court.
Trufaries a despart, didec eth prince Andrei.
Vos diderè çò que pensi: Austria se cre burlada, non ei acostumada ad aquerò e se resvenjarà.
E se demorèc burlada pr’amor qu’es províncies son ena roïna (on dit qu’era armada ortodòxa russa ei terrible pour le pillage.
Era armada ei esbauçada e era capitau ocupada per enemic; e tot pour les beaux yeux de sa majestat eth rei de Cerdenha.
Per aquerò, entre nous, mon cher, sospechi que mos enganhen; sospechi que i a relacions damb França e projèctes sus ua patz secreta, a despart de Russia.
Impossible!
Que serie massa vil, sorrisclèc eth prince Andrei.
Quan eth prince Andrei se vedec ena cramba que l’auien premanit, damb un lhet de linçòs nets e naui, e s’ajacèc sus un matalàs de plumes emparant eth sòn cap sus era coishinèra tèba e perhumada, sentec que cada còp ère mès luenhana era sensacion dera batalha qu’es sues naues s’auie hèt a vier en Brunn.
Cluquèc es uelhs, mès en aguest madeish instant ressonèren enes sues aurelhes es canonades, es fusilhades, eth tapatge des arròdes deth coche; un còp mès vedie as fusilhèrs baishant des montanhes, tant qu’es francesi tirauen; eth prince Andrei sentec qu’eth sòn còr batanaue damb fòrça, s’apressaue ena prumèra linha ath costat deth generau Schmidt e es bales fiulauen alègraments ath sòn entorn; experimentaue er intens sentiment d’alegria per víuer coma non ac rebrembaue dès era sua mainadesa.
Se desvelhèc.
Se desvelhèc tard.
Sagèc de rehèr es sues impressions deth dia anterior e se’n brembèc sustot que li calie presentar-se ar emperaire Francés.
Pensèc en ministre dera Guèrra, en cortés ajudant de camp austrian, en Bilibin e era convèrsa de delànet.
Entà acodir en palai se botèc er unifòrme de gran gala, que hège temps que non auie amiat.
Fresc, encoratjat e de bon pòrt, damb ua man benada, entrèc en burèu de Bilibin.
Aquiu i auie quate cavalièrs deth còs diplomatic.
Bolkonski coneishie ja ath prince Ipolit Kuraguin, secretari dera embaishada.
Bilibin li presentèc as auti.
Es diplomatics, òmes de mon, joeni, rics e alègri, formauen en Viena e en Brunn un cercle a despart, que Bilibin, qu’ère eth sòn cap, cridaue es nòsti, “les notres”.
Aguest cercle, integrat lèu exclusiaments per diplomatics, non s’interessaue bric pera guèrra o era politica, senon pes persones dera nauta societat, per cèrtes relacions femenines e pera paperalha des oficines.
Damb extraordinària sollicitud acuelheren en sòn cercle ath prince Andrei coma sòn (aunor que non solien prodigar).
Per cortesia e per entrar en convèrsa, li heren quauques preguntes sus era armada e era batalha, mès lèu lèu comencèren es badinades e es petòfies, tot aquerò sense cap orde.
Çò de mielhor, comentaue un, en tot referir-se ara meuca de cèrt collèga diplomatic, çò de mielhor ei qu’eth cancelièr li didec francaments qu’eth sòn nomentament entà Londres ère un ascens e qu’eth l’auie de considerar coma tau.
Imaginatz-vos era sua cara en entenè’c!…
Mès qu’encara i a quauquarren pejor, senhors; vau a desnishar eth secret de Kuraguin: eth sòn companh què en malastre e aguest terrible Don Juan se’n profite d’aquerò!
Eth prince Ipolit s’auie acomodat en un fautulh, damb es cames crotzades sus eth braç deth fautulh.
Parlez-moi de ça, didec arrint.
Ò!, Don Juan!
Ò, serpent!, sorrisclèrent toti.
Non sabetz, Bolkonski, didec Bilibin ath prince Andrei, que toti es orrors dera armada francesa (lèu digna dera russa), non son arren en comparèr damb çò qu’aguest òme hè entre es hemnes.
Bilibin e es nòsti s’estarnèren d’arrir, guardant a Ipolit.
Eth prince Andrei vedec qu’aqueth Hipòlit, que d’eth lèu auie auut gelosia (li calie cohessar-s’ac), non ère senon eth bofon deth grop.
Me cau hèr es aunors de Kuraguin, didec Bilibin en votz baisha a Bolkonski.
Qu’ei deliciós quan parle de politica.
Que mos cau veir se damb quina seriositat ac hè!
Se seiguec ath cant de Ipolit e, arremassant es arrupes en front, comencèc a blagar de politica damb eth.
Eth prince Andrei e es auti les entornegèren.
Le cabinet de Berlin ne peut exprimer un sentiment d’alliance, comencèc Ipolit, guardant a toti damb aire d’importància, sans exprimer…comme dans sa derniere note…vous comprenez…vous comprenez…et puis si Sa Majesté l’Empereur ne deroge pas au principe de notre alliance…
Attendez, je n’ai pas fini, didec ath prince Andrei en tot agarrar-lo deth braç.
Je suppose que l’intervention sera plus forte que la non-intervencion.
Et…, sauvèc silenci, on ne pourra pas imputer a la fin de non-recevoir notre depeche du 28 d’octobre.
Voilà comment cela finirà.
E deishèc anar eth braç de Bolkonski, en tot hèr veir atau que ja ac auie dit tot.
Toti arriren, e Ipolit mès qu’arrés.
Er arrir l’estofaue, mès que non podie senhorejat aquera explossion d’ilaritat sauvatge que destibaue eth sòn ròstre tostemp immobil.
Va, senhors, didec Bilibin, Bolkonski ei eth mèn òste en casa e aciu en Brunn, e li voi aufrir toti es esvagaments possibles dera vida locau.
En Viena qu’aurie estat aisit, mès aciu, dans ce vilain trou morave i a mès dificultats e me cau damanar-vos ajuda a toti.
Il faut lui fair les honneurs de Brunn.
Vos, vo’encuedaratz deth teatre, jo dera societat, e vos Ipolit, plan que òc, des hemnes.
Mos cau presentar-li a Amelie.
Entà on?
Entà veir ar Emperaire.
Ò!, ò!, ò!
Plan, donc, entà ua auta, Bolkonski.
Entà ua auta, prince.
Vietz lèu a dinar.
Guaire mès parletz, mielhor.
Ara gessuda deth palai, er emperaire Francesc guardèc fixaments ath prince Andrei, qu’ère en lòc senhalat, entre un grop d’oficiaus austrians, e lo saludèc damb ua inclinacion dera sua alongada tèsta.
Dempús, er ajudant de camp dera vesilha comuniquèc cortèsaments a Bolkonski eth desir der Emperaire d’autrejar-li audiéncia.
Er emperaire Francés lo recebec de pès, ena mitat dera sala.
Abantes de començar era convèrsa eth prince Andrei se demorèc estonat en veir er embarràs der Emperaire, que semblaue trebolat, sense saber se qué díder; eth sòn ròstre s’auie rogit.
Didetz-me, quan comencèc era batalha?, preguntèc precipitadaments.
Eth prince Andrei responec.
Era prumèra pregunta siguec seguida de d’autes madeish de superficiaus.
Quan gessec de Krems?”, eca.
Er Emperaire parlaue coma s’eth sòn solet objectiu siguesse hèr un cèrt nombre de preguntes, qu’es responses, plan que òc, non podien interessar-li.
A quina ora comencèc eth combat?, tornèc a preguntar.
Que non poiria díder-li a Sa Majestat era ora que comencèc era batalha en front, mès en Durrenstein, a on jo èra, er atac comencèc tàs sies dera tarde, didec Bolkonski en tot encoratjar-se e pensar que poirie hèr era descripcion vertadèra, tau que l’amiaue premanida, de çò que sabie e auie vist.
Mès er Emperaire l’interrompec damb un arridolet.
Guairi miles?
D’a on enquia on, Majestat?.
De Durrenstein enquia Krems.
Tres miles e mieja, Majestat.
Abandonèren es francesi era arriba quèrra?
I a pro ferratge en Krems?
Que non ne heren a vier en pro quantitat…
L’interrompec er Emperaire:
A quina ora siguec mòrt eth generau Schmidt?
Me pensi que tàs sèt.
Tàs sèt?, qu’ei plan trist, plan trist…
Er Emperaire li balhèc es gràcies e saludèc.
Eth prince Andrei gessec e de seguic se vedec enrodat de cortesans.
Toti lo guardauen damb uelhs coraus e li parlauen damb paraules amables.
Er ajudant de camp dera vesilha li repoteguèc que non s’auesse demorat en palai e l’aufric era sua casa.
Eth camarlenc dera Emperairitz li comuniquèc que tanben era desiraue veder-lo, madeish qu’era archiduquesa.
Bolkonski non sabie a qui respóner e, pendent ues segondes, se posèc pr’amor d’orientar-se.
Er ambaishador rus l’amièc deth braç entà ua hièstra entà parlar damb eth.
Ath contrari de çò que vaticinèsse Bilibin, es notícies qu’amiaue sigueren acuelhudes damb gòi.
S’auie ordenat era celebracion d’un tedeum.
A Kutuzov se l’autrejaue era gran crotz de Santa Teresa, e i auie distincions entà tota era armada.
Bolkonski recebie ua invitacion darrèr ua auta e pendent tot eth maitin li calec visitar as nauti dignataris austrians.
Passades es quate, quan acabèren es visites, tornèc entara casa de Bilibin, en tot meditar peth camin ena carta qu’escriuerie a sa pair sus era batalha e eth sòn viatge entà Brunn.
Ath cant deth lumedar dera casa de Bilibin i auie ua veitura de shivaus, miei plia d’objèctes; Franz, eth vailet de Bilibin, campèc arrossegant damb dificultat ua maleta.
Abantes de dirigir-se entara casa de Bilibin, eth prince Andrei auie entrat en ua libraria, ara cèrca de libres entath temps dera campanha, e s’auie posat aquiu massa temps.
Ach, Erlaucht, repliquèc Franz, en tot pujar damb dificultat era maleta en coche.
Wier ziehen noch weiter.
È?, se qué dides?, preguntèc eth prince Andrei.
Bilibin gessec ath sòn encontre.
Eth sòn ròstre, de costum tranquil, semblaue alterat.
Non, non, avouez que c’est charmant, cette histoire du pont de Thabor.
Eth prince Andrei seguie sense compréner arren.
Mès d’a on vietz entà non saber çò que ja saben toti es menaires dera ciutat?
Que vengui de visitar ara archiduquesa.
Aquiu non è entenut arren d’aquerò.
E non auetz vist que pertot se premanissen entà partir?
Non…
Mès de qué se tracte?, preguntèc impacient eth prince Andrei.
De qué se tracte?
Donques de qué es francesi an trauessat eth pònt defenut per Auersperg.
Eth pònt non a volat e Murat cor ara entà Brunn.
Aué, coma mès tard deman, serà aciu.
Aciu?
Mès com ei que non an hèt a volar eth pònt s’ère minat?
Aquerò madeish vos pregunti jo a vos.
Bonaparte.
Bolkonski arroncilhèc es espatles.
Mès, s’an trauessat eth pònt, didec, era armada qu’ei perduda; demorarà isolada.
Que mos cau anar encara mès luenh.
Aguest brigand ei en tot estalonar-mos.
Que se tracte d’aquerò, didec Bilibin.
Guardatz.
Coma vos didí, es francesi entrèren en Viena.
Enquia aciu plan ben.
Mès a londeman, ei a díder, ager, es senhors mariscaus Murat, Lannes e Belliard monten a shivau e s’endralhen entath pònt.
Guardatz qu’es tres son gascons).
Mès coma qu’ath nòste emperaire Napoleon li shautarie fòrça que cuelhéssem aguest pònt, vieram nosati tres e lo conquistaram”.
E vien e cuelhen eth pònt, lo passen, e ara, damb tota era sua armada, son en aguest costat deth Danubi e auancen entà aciu, entà nosati, entà vos es vòstes notícies.
Deishetz-vos de badinades, didec seriosa e tristaments eth prince Andrei.
Era naua li resultaue penibla e agradiua ath còp.
A penes se’n sabec dera situacion desesperada que se trapaue era armada russa, pensèc que l’auie estat reservada era sòrt de sauvar-la; qu’aquera ère era sua escadença, ère eth sòn Toulon que, d’oficiau desconeishut, lo poirie ennautir peth gran camin dera glòria.
En tot enténer a Bilibin calculaue ja se com, de tornada ena armada, amiarie en Conselh de Guèrra era soleta prepausa dabla entà sauvar era armada.
E se li fidarie ada eth solet era metuda en marcha deth sòn plan.
Deishetz-vos de badinades, didec.
Que non hèsqui badinades, seguic Bilibin.
Arren i a mès trist e vertadèr.
Aguesti tres senhors vien en pònt solets, entornegen es sòns mocadors blanqui e asseguren que s’a signat er armistici e qu’eri, es mariscaus, vien entà parlar damb eth prince Auersperg.
Er oficiau de garda les dèishe passar ena tete de pont e li conden un pilèr de gasconades: diden qu’era guèrra s’a acabat, qu’er emperaire Francés va a entrevistar-se damb Bonaparte e qu’eri vòlen veir ath prince Auersperg, eca.
Er oficiau mane cercar a Auersperg.
Aguesti senhors abracen as oficiaus, hènt trufaries, se sèn enes canons e, mentretant, un batalhon francés s’aprèsse sense èster avertit, lancen ena aigua es saques que contien es explossius e artenh era tete de pont.
A tot darrèr arribe eth lòctenent generau en persona, eth nòste estimat prince Auersperg, totafèt sedusit pera rapida amistat des mariscaus francesi, tant enludernat pera capa e plumalh de Murat, qu’il n’y voit que du feu e oublie celui qu’il devait faire sur l’ennemi.
Maugrat era vivacitat deth discurs, Bilibin non se descuedèc arturar-se un moment dempús d’aguest mot, pr’amor de balhar temps tà qu’eth prince ac aprecièsse.
Eth batalhon francés se cale ena tete de pont, claue es canons e eth pònt vie enes sues mans.
Mès, çò de mielhor, contunhèc, en tot padegar era sua agitacion per çò der interès deth sòn pròpi raconde, çò de mielhor ei qu’eth sergent plaçat en canon qu’auie de balhar eth senhau d’espetadura, en veir as tropes franceses córrer entath pònt, volie tirar, mès Lannes arturèc era sua man.
Murat se n’encuedèc qu’era causa ère perduda s’eth sergent seguie parlant.
Alavetz, damb estonament simulat (coma un autentic gascon), didec a Auersperg: "Qué s’a passat damb era disciplina austriana, tan famosa en tot eth mon?
Com permetetz qu’un inferior vos parle atau?”.
C’est genial.
Le prince d’Auersperg se pique d’honneur eth fait mettre le sous-officier aux arrets.
Non, mais avouez que c’est charmant toute cette histoire du pont de Thabor.
Ce n’est ni betise, ni lacheté…
C’est trahison, peut-etre, didec eth prince, en tot imaginar-se de forma plan reau es capòtes grises, es herides, eth hum dera povora, es canons e era glòria que lo demoraue.
Non plus.
Cela met la cour dans de trop mauvais draps, seguic Bilibin.
Ce n’est trahison, ni lacheté, ni betise; c’est coma en Ulm…se posèc cercant era expression avienta.
C’est…c’est du Mack.
Nous sommes mackés, acabèc, en tot èster conscient de qué auie tengut un mot originau, un mot que lèu se repetirie.
Es arrupes que li regauen eth front pendent tot eth raconde se destibèren alavetz de plaser e damb un leugèr arridolet se campèc es ungles.
Me’n vau.
A on?
Entara armada.
Mès non pensàuetz demorar-vos dus dies mès?
Mès ara que me’n vau ath mès córrer.
E eth prince Andrei, dempús auer balhat es ordes entara partida, se retirèc ena sua cramba.
Estimat amic, li didec Bilibin, en tot arremassar-se damb eth.
Per qué partitz?
E entà mostrar qu’es sues rason èren indiscutibles, totes es arrupes deth sòn ròstre despareisheren.
Eth prince Andrei guardèc inquisidor ath sòn interlocutor, mès non responec arren.
Per qué partitz?
Plan, qu’ac sai… credetz qu’eth vòste déuer ei incorporar-vos ena armada quan era armada ei en perilh.
Ac compreni, mon cher, c’est de l’heroïsme.
Arren d’aquerò, repliquèc eth prince Andrei.
Mès, vos qu’ètz un filosòf.
Siguetz-ne enquiath finau, guardatz es causes dès un aute punt d’enguarda e veiratz qu’eth vòste déuer, peth contrari, s’està en sauvar era vòsta persona.
Deishatz aquerò entad aqueri que non servissen entà ua auta causa…
Arrés vos a ordenat que entornètz e arrés vos a balhat eth permís entà partir d’aciu.
Diden que partim entà Olmutz, qu’ei ua polida ciutat.
Que podem vier tranquillaments es dus en mèn coche.
Pro de trufaries, Bilibin, didec Bolkonski.
Vos parli francaments e coma un amic.
Reflexionem.
A on anatz e per qué partitz ara que vos podetz demorar aciu?
Que pòden passar dues causes (e eth pos quèr se li curbic d’arrupes): ua, qu’abantes d’arribar ena armada s’age signat era patz; ua auta, era derrota e era vergonha damb tota era armada de Kutuzov.
E Bilibin estirèc es sues arrupes e arric satisfèt, en tot hèr veir era impecabilitat deth sòn dilèma.
Jo que non sò arrés entà discutir aquerò, repliquèc heredaments eth prince Andrei.
E higec mentauments: “Vau a sauvar era armada”.
Vous etes un heros, mon cher, didec Bilibin.
Aquera madeisha net, dempús de dider-se adiu deth ministre dera Guèrra, Bolkonski partic entà incorporar-se ena armada, sense saber ne tansevolhe a on la poirie trapar e cranhent quèir, en camin de Krems, enes mans des francesi.
En Brunn tota era cort hège es maletes e manaue es bagatges pesants entà Olmutz.
Près d’Etzelsdorf, eth prince Andrei gessec en camin que per eth se retiraue era armada russa a tota marcha e en màger desorde.
Ère tant endrabat de cars qu’ère totafèt impossible seguir entà dauant damb eth coche.
Eth prince Andrei demanèc ath cap des cosacs un shivau e a un des sòns òmes coma escota e, ahaimat e alassat, contunhèc era sua marcha, en tot auançar as trens des regiments ara cèrca deth comandant en cap e d’eth sòn coche.
Corrien peth camin es mès espauridors rumors sus era sòrt dera armada, e era mina d’aguesta madeisha armada, que hugie en desorde, confirmaue es rumors.
Que moriram, s’ei de besonh, e ac saberè hèr non pejor qu’es auti”.
Eth prince Andrei guardaue damb mensprètz era interminabla cordiòla de veïculs, de cars, de parcs, de pèces d’artilharia, de forgons e mès forgons de tota sòrta que s’auançauen es uns as auti e que, de tres en tres o de quate en quate, s’apilerauen barrant eth pas en lord camin.
Pertot, peth darrèr e peth dauant, enquia a on se podie enténer, arribaue un tarrabast d’arròdes, cars, canons e cascos de shivau, esclafits de soriacs, planhs, renecs des soldats, assistents e oficiaus.
Se succedien, en andús costats deth camin, shivaus mòrts, espelats e sense espelar, cars esbauçats qu’ath sòn costat, ara demora de qui sap se qué, se seiguien soldats solitaris; d’auti, desseparadi des sues companhies, anauen en revolum entàs bordalats pròches, e tornauen d’eri damb garies, anhèths, èrba seca e saques plies de quauquarren.
Enes pujades e baishades era multitud s’apileraue encara mès e ensordie damb eth sòn clamor ininterromput.
En.honsadi ena hanga enquias jolhs, es soldats possauen canons e cars; fiulauen es soriacs, s’eslissauen es shivaus, se trincauen es paishons e es sorriscles semblauen esbocinar es pièchs.
Es oficiaus que dirigien era retirada passauen entre es cars e a penes s’entenien es sues votzes en miei deth clamor generau; o era expression des sòns ròstres hège a veir que que non auien cap esperança de botar tèrme a tau desorde.
Desiraue preguntar a quauqu’un d’aqueri òmes a on ère possible trapar ath generau en cap, e damb aguest in, s’apressèc entà un grop de cars.
Exactaments ath sòn dauant auançaue un estranh veïcul tirassat per un solet shivau (obra evidenta der engenh popular), que semblaue quauquarren intermèdi entre car, cabriolet o calesa.
Eth veïcul ère amiat per un soldat e, seiguda jos era capòta, i auie ua hemna estropada en chals.
S’apressèc eth prince Andrei e ja ère a mand de preguntar ath soldat, quan era sua atencion siguec tirada pes crits desesperats que balhaue era hemna seiguda en veïcul.
Er oficiau qu’anaue ath dauant d’aqueth grop de cars pataquejaue ath soldat qu’amiaue eth car dera hemna per auer sajat d’auançar-se as auti.
Eth soriac pataquejaue era cubèrta der estranh veïcul e era hemna sorrisclaue desesperadaments.
En veir ath prince Andrei, era hemna pistèc eth cap e, en tot trèir es primes mans deth chal, lo cridèc estornejant- les:
Ajudant!, senhor ajudant!…
En nòm de Diu!…
Defenetz-mos!…
Que sò era esposa deth mètge deth setau de caçaires…
Non mos dèishen passar…
Mos auem arreculat, auem perdut as nòsti…
Te vau a hèr brigalhs!
Entà darrèr!, cridaue er oficiau, furiós, ath soldat.
Defenetz-mos, senhor ajudant!
Deishatz passar aguest coche.
Aguest lo guardèc sense contestar, e virant-se de nauèth entath soldat cridèc:
Tu que vas a crubar!…
Entà darrèr!
E tu se qui ès?, se l’acarèc er oficiau embriac de ràbia.
Qui ès?
Qu’ès tu eth que mane aciu?
Qui mane aciu sò jo, non tu, e soslinhaue especiauments eth “tu”.
Entà darrèr!, li repetic ath soldat.
Te vau a hèr brigalhs!
Aguesta expression semblaue que li shautaue ar oficiau.
Pro que l’a arturat es pès ar ajudantet, comentèc ua votz ena sua esquia.
Eth prince Andrei se n’encuedèc qu’er oficiau ère en aguest paroxisme de furor qu’es òmes non saben ja çò que diden.
Vedec qu’era sua intervencion a favor dera hemna deth veïcul anaue a desbocar en aquerò qu’eth mès cranhie en aguest mon, aquerò que se cride ridicule, mès eth sòn instint li didie quauquarren desparièr.
Abantes qu’er oficiau acabèsse es darrères paraules, eth prince Andrei, damb eth ròstre desfigurat pera ràbia, se l’apressèc en tot blandir eth foet:
Ajatz era bontat de deishar-la passar!
Er oficiau hec un gèst damb era man e s’aluenhèc ara prèssa.
Aguesti oficiau der Estat Major qu’an eth tòrt de tot eth desorde, idolèc.
Eth prince Andrei, sense lheuar es uelhs, s’aluenhèc a tot córrer dera hemna, que non deishaue de cridar-lo eth sòn salvador, e en tot repassar damb repugnància es mendre detalhs d’aquera scèna umilianta, galaupèc entath bordalat a on, sivans l’auien dit, se trapaue eth generau en cap.
Un còp arribat, baishèc en un bot damb er in de repausar uns moments, minjar quauquarren e ordenar er ensems de penibles e umiliants pensaments que lo tormentauen; “aquerò qu’ei ua banda de brigands, non ua armada”, pensaue, pròche ja ara hièstra dera prumèra casa, quan entenec que lo cridaue ua votz coneishuda.
Se virèc: ena petita hièstra pistaue eth ròstre beròi de Nesvitski que masculhaue quauquarren e lo cridaue estornejant es mans.
Ep, Bolkonski, Bolkonski!
Qu’ei que non m’entenes?
Vene, rapid!, cridaue.
Eth prince Andrei entrèc ena casa a on minjauen Nesvitski e un aute ajudant de camp.
Se virèren ara prèssa entada eth, preguntant se sabie quauquarren de nau.
Enes ròstres d’aqueri òmes, que tan ben coneishie, eth prince Andrei liegec trebolament e inquietud, visible, mès que mès, ena cara abituauments alègra de Nesvitski.
A on ei eth generau en cap?, preguntèc Bolkonski.
Aquiu, en aquera casa, responec er ajudant.
Ei vertat qu’auem capitulat e se signe era patz?, preguntèc Nesvitski.
Madeish vos pregunti jo.
Donques, aciu, amic, era causa qu’ei terribla.
Me cohèssi colpable: hègem burla de Mack e ara mos estam en ua situacion pejor qu’era sua, didec Nesvitski.
Mès, sè-te, minja quauquarren.
Ara, prince, non traparatz ne coche ne arren; e eth vòste Piotr…
A on està era Casèrna Generau?
Qu’èm jadilha en Znaim.
Donques jo, responec Nesvitski, è cargat tot çò qu’auia de besonh en dus shivaus; que me heren uns basti magnifics.
Coma entà húger enquia pes bòsqui de Bohèmia.
Aquerò que va mau, amic.
Mès, qué te cau?
Que deus èster malaut quan tremoles d’aguesta sòrta, preguntèc Nesvitski en encuedar-se’n qu’eth prince Andrei s’estrementie coma s’auesse tocat ua botelha de Leyden.
Que non me passe arren, responec eth prince Andrei.
Qué hè aciu eth generau en cap, preguntèc.
Non compreni arren, didec Nesvitski.
Donques jo solet compreni ua causa: que tot ei abominable, abominable e abominable, acabèc eth prince Andrei, e gessec entara sala a on se lotjaue eth generau en cap.
En tot deishar entà darrèr eth coche de Kutuzov, es agotadi shivaus dera acompanhada e es cosacs que parlauen en votz nauta entre eri, eth prince Andrei entrèc en lumedar dera isba a on, sivans l’auien dit, se trapaue Kutuzov.
Plan, qu’ère aquiu, damb eth prince Bagration e Weyrother, eth generau austrian substitut de Schmidt.
En lumedar, eth petit Kozlovski ère miei ajulhat dauant d’un escriveire, que, damb es papèrs estenudi sus un barril, escriuie ara prèssa, rebussades es manges der unifòrme.
Eth ròstre de Kozlovski hège veir agotament; qu’ère evident que tanpòc eth auie dormit aquera net.
Guardèc ath prince Andrei e ne tansevolhe lo saludèc damb eth cap.
La dusau linha…
As escrit?, seguie dictant.
En aqueth instant, darrèr era pòrta, s’entenec era votz maucontenta e excitada de Kutuzov, ara qu’interrompie ua auta votz desconeishuda.
Deth timbre d’aqueres votzes, dera negligéncia que l’auie campat Kozlovski, dera manca de respècte der alasat escriveire, dera manère qu’un e un aute s’estauen en solèr tant apròp deth generau en cap, ath cant d’un barril, e enquia des fòrtes arridalhes des cosacs que susvelhauen es shivaus jos es hièstres dera isba, eth prince Andrei dedusic que quauquarren important e nefast ère per arribar.
Bolkonski hec persutantes preguntes a Kozlovski.
De seguit, prince.
Qu’ei era orde d’operacions entà Bagration.
Que non i a capitulacion.
S’an dictat ordes entara batalha.
I a capitulacion?
Eth prince Andrei se filèc de cap ara pòrta que gessien es votzes; mès quan l’anaue a daurir, deishèren de sonar.
Se dauric era pòrta e apareishec Kutuzov damb eth sòn nas d’agla e eth sòn gròs ròstre.
Eth prince Andrei ère dauant de Kutuzov; mès pera expression deth solet uelh deth generau en cap s’endonviaue qu’es sòns pensaments e preocupacions lo negauen enquia tau punt que ne tansevolhe vedie çò qu’auie ath dauant.
Se demorèc guardant ath sòn ajudant de camp, sense arreconeisher-lo.
Qué, as acabat?, preguntèc a Kozlovski.
Ara madeish, Excelléncia.
Bagration, joen encara, prim e de mejana estatura, de ròstre fèrm e inexpressiu de tipe orientau, campèc darrèr deth comandant en cap.
A, de Viena?
Plan ben.
Dempús, dempús…
Kutuzov s’endralhèc entara gessuda, seguit de Bagration.
Plan, prince, adishatz, li didec.
Que Crist vos acompanhe.
E eth ròstre de Kutuzov s’adocic de ressabuda.
Es uelhs se l’aumpliren de lèrmes.
Damb era man quèrra se hec a vier a Bagration e ena dreta, qu’en era se vedie un anèth, damb un gèst ja abituau hec sus eth, eth senhau dera crotz; dempús l’aufric era gròssa caròla, mès Bagration artenhec punar-lo en còth.
Que Crist t’acompanhe!, repetic Kutuzov, e se dirigic entath sòn coche.
Puja, ordenèc Kutuzov.
E encuedant-se dera trantalhada de Bolkonski, higec:
Pugèren en coche.
Seguic un silenci de diuèrses menutes.
Que i aurà d’autes escadences, comentèc Kutuzov damb perspicàcia senila, coma s’endonvièsse çò que se passaue ena amna de Bolkonski.
Se deman torne era dètzau part deth sòn destacament, balharè gràcies a Diu higec coma parlant damb eth madeish.
Eth prince Andrei guardèc a Kutuzov e atau, en ua distància tan cuerta, se fixèc enes conturns des cretes qu’eth generau amiaue enes possi, rebrembe dera bala qu’en Ismail l’auie trauessat eth crani, en tot uedar-li un uelh.
Qu’ei per aquerò que vos demani que m’envietz damb aguestes tropes, didec.
Kutuzov non responec.
Demoraue cogitós, coma desbrembat de tot çò qu’auie dit abantes.
Cinc menutes dempús, entre es leugères secodides des ressòrts dera veitura, Kutuzov se virèc entath prince Andrei.
En sòn ròstre non restaue deguna tralha d’emocion.
Demanèc damb fina ironia detalhs dera sua entrevista damb er Emperaire, de çò que se didie ena Cort sus era accion de Krems e s’interessèc per quauqua amistat femenina comuna.
Eth prumèr de noveme Kutuzov recebec deth sòn explorador ua informacion qu’era armada as sues ordes se trapaue en ua situacion lèu desesperada.
Sivans aguest infòrme, es francesi auien trauessat damb un gran nombre de fòrces eth pònt de Viena e se dirigien entara linha de comunicación de Kutuzov damb es tropes qu’arribauen de Russia.
Se Kutuzov se decidie a demorar-se en Krems, es cent cinquanta mil òmes dera armada de Napoleon les bracarien quinsevolh possibilitat de comunicacion e er enemic enrodarie as sòns quaranta mil òmes agotadi, en tot botar-les ena madeisha situacion qu’a Mack en Ulm.
Se se decidie a abandonar era linha de comunicacion damb es tropes que venguien de Russia, li calerie penetrar en un parçan sense camins e desconeishut, enes montanhes de Bohèmia, en tot defener-se contra un rivau plan superior en nombre, e deishar de cornèr quinsevolh esperança d’amassar-se damb Buxhowden.
Fin finau, se Kutuzov se decidie a arrecular peth camin de Krems entà Olmutz, pr’amor d’amassar-se as tropes que venguien de Russia, se riscaue a que se l’auancèssen es francesi qu’auien trauessat eth pònt de Viena e se veirie obligat a combàter pendent era marcha, damb toti es bagatges e impedimenta, contra ua armada tres còps superiora que l’entornejaue per dus costats.
Kutuzov alistèc çò darrèr.
Es francesi, tau qu’ac anonciauen es exploradors, auien trauessat er arriu en Viena e s’endralhauen ath mès córrer entà Znaim, a mès de cent quilomètres deth camin qu’auie d’arrecular Kutuzov.
Arribar en Znaim abantes qu’es francesi qu’ère entàs russi ua grana esperança de sauvacion; deishar qu’es francesi arribèssen abantes equivalie, plan que òc, a botar era armada russa dauant ua vergonha semblabla ara de Ulm, o ath sòn anequeliment generau.
Mès auançar-se as francesi damb tota era armada qu’ère impossible.
Eth camin des francesi de Viena enquia Znaim qu’ère mès cuert e mielhor qu’eth des russi dès Krems.
Era madeisha net que recebec era notícia Kutuzov ordenèc qu’era avantgarda de Bagration, quate mil soldats, deishèssen eth camin de Krems entà Znaim e cuelhessen eth de Viena entà Znaim, en tot calar-se dirèctaments pes montanhes.
Bagration li calie contunhar aguesta marcha sense pòsa, de cap entà Viena e d’esquia entà Znaim; e s’artenhie auançar-se as francesi, li calerie entretier-los çò de mès possible.
Kutuzov, dera sua part, damb era majoritat dera armada e era impedimenta, auançarie entà Znaim.
Dempús d’auer hèt en ua net tempestosa, damb soldats ahaimadi e descauci, quaranta cinc quilomètres a trauèrs des montanhes, per terrens sense camins, deishant-se en darrèr un tèrç d’arreculadi, Bagration artenhec Hollbrun, en camin de Viena entà Znaim, ores abantes qu’es francesi, que, dès era capitau austriana, auançauen entath sòn encontre.
Kutuzov li calie marchar vint-e-quate ores mès damb es sòns convòis entà arribar en Znaim.
Pr’amor de sauvar ara armada, Bagration li calie entretier damb mens de quate mil òmes a totes es fòrces enemigues en Hollbrun.
Mès era capriciosa fortuna hec que çò d’impossible siguesse possible.
Era capitada dera estratagèma qu’auie botat en mans des francesi eth pònt de Viena, sense luta, possèc a Murat a sajar d’enganhar dera madeisha manèra a Kutuzov.
En trapar-se damb eth grop de Bagration en camin de Znaim, Murat se pensèc qu’aqueth destacament ère tota era armada de Kutuzov.
Entà acabar damb un solet còp damb er enemic, decidic demorar era arribada des arreculadi qu’auançauen peth camin de Viena e, atau, proposèc un armistici de tres dies damb era condicion de qué ambdúes armades non auancèssen ne un solet pas.
Murat afirmaue qu’auien començat es negociacions de patz e prepausaue er armistici pr’amor d’evitar un inutil vessament de sang.
Eth generau austrian, comde Nostitz, qu’ère enes prumères linhes, credec enes paraules der emisari de Murat e hec repè en tot deishar ath descubèrt eth destacament de Bagration.
Un aute emisari se dirigic entàs tropes russes amiant era madeisha notícia dera proximitat dera patz e prepausant as tropes russes tres dies d’armistici.
Bagration responec que non ère autorizat entà acceptar ne refusar era trèva e envièc ath sòn ajudant de camp entà informar a Kutuzov dera prepausa hèta.
Entà Kutuzov er armistici ère solet un miei de guanhar temps, de perméter un repaus ar espisat destacament de Bagration e d’aprovedir as forgons e a d’auti trens des regiments (qu’eth sòn movement ignorauen es francesi) d’ua jornada mès, aumens, entà Znaim.
Era prepausa d’armistici se hège a vier era soleta e inesperada possiblitat de sauvar ara armada.
En recéber era notícia, Kutuzov manèc de seguit a Wintzongerode, generau ajudant de camp, entath campament enemic: li calie non solet acceptar er armistici, senon autanplan prepausar condicions de capitulacion; mentretant, Kutuzov envièc as sòns ajudant pr’amor qu’accelerèssen tot çò de possible eth movement des convòis peth camin de Krems entà Znaim; solet er ahaimat e agotat grop de Bagration li calie estar-se immobil dauant der enemic, ueit còps mès fòrt, en tot curbir eth movement des trens des regiments e de tota era armada.
Es previsions de Kutuzov se confirmèren, autant per çò dera capitulacion prepausada (que non obligaue ad arren e podie balhar temps entà que passèsse ua bona part des convòis) coma tanben ena sua conjectura de qué era errança de Murat non se tardarie a desnishar.
A penes auec recebut Bonaparte, que se trapaue en Schcenbrunn, a vint-e- cinc quilomètres de Hollbrun, er infòrme de Murat e eth projècte d’armistici e capitulacion, se n’encuedèc dera enganha e escriuec a Murat era següenta carta:
Au prince Murat:
Que non trapi es paraules avientes entà esprimir-vos eth mèn maucontentament.
Vos non manatz mès qu’era mia avantgarda, e non auetz poders entà concludir un armistici sense es mies ordes.
Que me hètz pèrder eth fruit de tota ua campanha.
Trincatz ath mès córrer er armistici e marchatz contra er enemic.
Didetz-les qu’eth generau que signèc era capitulacion non auie facultats entà hè’c, e que sonque n’auem un que les age: er Emperaire de Russia.
Quan er emperaire de Russia ratifique aguest convèni, ac harè jo tanben; mès aquerò que non ei senon ua enganha.
Auançatz, destruitz ara armada russa… qu’ètz en condicions d’agarrar eth sòn bagatge e era sua artilharia.
Er ajudant de camp der emperaire de Russia ei un…
Es oficiaus que non son arren quan non an podèrs; e aguest non les auie…
Es austrians se deishèren enganhar en pas deth pònt de Viena e vos vos deishatz enganhar per un ajudant de camp der Emperaire.
Er ajudant de camp de Bonaparte correc a tot galaup damb aguesta terribla carta entà Murat.
Napoleon, ath còp, sense confiança enes sòns generaus, se metec en marcha damb tota era sua garda entath camp de batalha cranhent que se l’escapèsse era victima qu’auie a man.
Es quate mil òmes de Bagration alugauen alègraments huecs, se secauen, se cauhauen, premanien era parva per prumèr còp en tres dies.
E degun d’eri sospechaue çò que s’anaue a passar.
Passades es tres dera tarde, eth prince Andrei, qu’auie persutat ena sua demana, arribaue en Grunt e se presentaue a Bagration.
Er ajudant de camp de Napoleon encara non auie arribat en destacament de Murat e era batalha ère per començar.
En campament de Bagration non se’n sabien arren de çò que se passaue; se parlaue de patz, mès sense creir ena sua possibilitat.
Se parlaue dera batalha, qu’eth sòn començament tanpòc se vedie.
Bagration, que coneishie a Bolkonski coma er ajudant de camp preferit e òme de confiança deth generau en cap, lo recebec damb especiau distincion e benvolença.
L’expliquèc que probablaments era batalha se liurarie aqueth madeish dia o londeman e lo deishèc liure entà poder demorar-se damb eth, pendent era accion, o ena rèiregarda, entà susvelhar er orde pendent era retirada, “çò que tanben ei plan important”.
Bolkonski.
S’ei un oficiau valent, me serà util”, pensaue Bagration.
Eth prince Andrei non repliquèc arren e demanèc permís entà recórrer era linha e examinar era disposicion des tropes pr’amor de, en cas d’atac, saber a on ère de besonh acodir.
Er oficiau de servici, òme de bon pòrt, vestit damb elegància, qu’amiaue un anèth ornat damb un diamant en dit guinhaire e parlaue mau, mès de boni talents, eth francés, s’aufric entà acompanhar ath prince Andrei.
Pertot se vedien oficiaus damb era ròba calada e ròstres ombrius, coma cercant quauquarren, e soldats que se hègen a vier deth bordalat pòrtes, bancs e barralhes.
Ja ac vedetz, prince; que non podem treir-mos deth dessús ad aguesta gent, didec er oficiau senhalant as soldats.
Es caps que son massa fèbles.
Guardatz, e li mostraue era tenda d’un cantinèr, aquiu s’amassen e passen eth temps.
Aguest maitin les sò hèt enlà a toti, e de nauèth ei plen.
Mos i cau apressar, prince, e hèr-les un crit; qu’ei sonque un moment.
Per qué non m’ac auetz dit, prince?
Auria compartit damb vos eth pan e era sau.
Descavalguèren e entrèren ena tenda deth cantinèr.
Quauqui oficiaus, seigudi enes taules, damb es ròstres alugadi e alassadi, minjauen e beuien.
Qué signifique aquerò, senhors, didec er oficiau d’Estat Major damb eth ton repotegaire deth que ja a repetit era causa massa viatges.
Que non podetz abandonar es vòsti lòcs.
Eth prince a ordenat que non i age arrés aciu.
Non vos hè vergonha, capitan Tushin?, seguic er oficiau d’Estat Major.
Me pensi que vos, coma artilhèr, auríetz de balhar exemple… e vos, sense bòtes.
Qu’ac passaríetz ben, descauç, se sonèsse era alarma!
Er mentat arric.
Entàs vòsti lòcs, senhors!…
Eth prince Andrei arric sense voler, guardant ath capitan segon Tushin, que, sense badar boca, mès tanben arrint, en tot tier-se alternatiuaments en un e en aute pè descauç, guardaue damb es sòns uelhs grani, intelligents e bontadosi, ara ath prince, ara ar oficiau d’Estat Major.
Mès encara non auie acabat quan ja se n’encuedèc qu’era sua badinada non queiguie ben e qu’arren auie de graciosa.
Alavetz s’aclapèc deth tot.
Eth prince Andrei guardèc un còp mès ath petit artilhèr.
Qu’auie en eth quauquarren especiau, plan pòc militar e un shinhau comic, mès fòrça atractiu.
Er oficiau d’Estat Major e eth prince Andrei tornèren a montar e s’aluenhèren.
Ena gessuda deth bordalat, dempús de crotzar-se damb soldats e oficiaus de diuèrses armes, vederen ara sua quèrra es fortificacions que se daurien en un terren de tèrragila ròia: es soldats de quauqui batalhons, en manges de camisa, a maugrat deth vent hered, uishinauen coma blanques hormigues; peth darrèr deth tèrraplen, mans invisibles lançauen sense pòsa palades de tèrra ròia.
S’apressèren ena fortificacion, l’inspectèren e seguiren entà dauant.
Darrèr d’era trapèren quauques dotzèes de soldats que s’alternauen sense pòsa e baishauen ath mès córrer.
Que les calec tapoar-se eth nas e botar ath galaup as shivaus pr’amor de húger çò de mès lèu possible d’aquera atmosfèra pestilenta.
Voilà l’agrement des camps, monsieur le prince, didec er oficiau de servici.
Gesseren ena montanha opausada, que d’era ja se vedien es francesi.
Eth prince Andrei s’arturèc entà observar.
Aciu qu’auem ua bateria nòsta, didec er oficiau d’Estat Major, en tot senhalar eth punt mès naut; que la mane aqueth tipe extravagant qu’ère descauç.
D’aquiu estant, se ve tot.
Anem, prince.
Non vos shordetz mès, se vos platz.
S’aluenhèc er oficiau e eth prince Andrei se demorèc solet.
A mida que s’apressaue entar enemic, mès ordenat e alègre ère er aspècte des tropes.
Peth maitin auie passat peth dauant de Znaim, a dètz quilomètres des francesi, e ac auie trapat desordenat, aclapat.
Tanben en Grunt se podie campar ua cèrta inquietud e temor.
Mès ara, coma mès apròp èren es francesi, mès segures semblauen es tropes russes.
Es soldats, damb es sues capòtes, èren formadi en files, e eth sergent e eth capitan compdauen as sòns òmes plaçant eth dit en pièch deth darrèr de cada seccion en tot manar-li que lheuèsse eth braç.
D’auti soldats, esparjudi per tot er espaci, amiauen armes e hustes entà bastir es sues cabanes; qu’ac hègen entre arridalhes e alègri comentaris; ath cant des fogairons, es uns vestidi e es auti despolhadi, reparauen eth caucèr e es capòtes o secauen camises e michons, en tot apropar-se ath cant des marmites e des codinèrs.
En ua companhia eth repaish qu’ère ja prèst e es soldats campauen damb in es humejanti caudèrs, demorant qu’er oficiau, seigut sus un soc dauant dera sua cabana, tastèsse eth ranxo qu’eth sergent furrièr l’auie hèt a vier en ua escudèla de husta.
En ua auta companhia, mès afortunada pr’amor que non totes auien vodka, es soldats entornejauen a un corporent furrièr, gravat de picòta, que, en tot inclinar eth barrilet, vessaue enes tapes des escudèles que l’anauen metent dejós, era racion fixada.
Es soldats apressauen damb gòi es pòts, uedauen era tapa e dempús, en tot rinçar-se era boca, se netejauen damb era manja dera capòta e s’aluenhauen alègres deth furrièr.
En toti es ròstres i auie era madeisha tranquilitat, coma se tot aquerò non se hesse ara vista der enemic e abantes d’ua accion qu’en era miei destacament, aumens, auie de morir, senon en bèth lòc de Russia damb era perspectiua d’un tranquil repaus.
Dempús de recórrer eth regiment de caçaires e es files de granadèrs de Kiev, autrejadi toti as mès pacifics prètzhèts, eth price Andrei, non luenh deth gran barracòt deth comandant deth regiment, que subergessie entre es auti, se trapèc damb ua seccion de granadèrs, qu’ath sòn dauant jadie un òme damb era esquia nuda.
Dus soldats lo tenguien e uns auti dus, quilhant es flexibles lates, pataquejauen ritmicaments era sua esquia nuda.
Eth castigat cridaue d’ua manèra que non semblaue naturau.
Un comandant corporent anaue d’un costat en aute e repetie, sense hèr-ne cabau des crits:
Qu’ei vergonhós qu’un soldat pane.
Mès!
Mès!
E contunhauen es còps des lates flexibles e es crits ponhents.
Mès, simuladi.
Mès!
Mès!, didie eth comandant.
Un joen oficiau se hec enlà damb gèst de perplexitat e dolor dauant aquera scèna e se virèc entà Bolkonski damb ua guardada interrogadoira.
Eth prince Andrei, arribat ja enes auançades, seguic ath long dera linha deth front.
Ath delà des soldats qu’ocupauen es sòns lòcs, en un e un aute costat, i auie grops de curiosi que guardauen arridolents ad aqueth enemic tant estranh e rar.
Ja dès prumères ores deth maitin, e maugrat era proïbicion d’apressar-se enes linhes, es oficiaus non se podien desliurar d’aguesti curiosi.
Es soldats des auançades, tau eth qu’obsèrve quauquarren originau, ja non se fixauen enes francesi senon que guardauen as grops de curiosi e demorauen engüegius qu’arribèsse era ora deth relèu.
Eth prince Andrei se posèc pr’amor de campar ar enemic.
Guarda, guarda, li didec un soldat a un aute, en tot senhalar a un fusilhèr rus qu’acompanhat d’un oficiau s’apressaue ena linha e parlaue animadaments damb un granadèr francés.
Vai, se com parle!
Ne tansevolhe eth francés lo podec seguir.
A veir, tu, Sidorov!
Demora, dèisha-me escotar.
Eth soldat que senhalauen ère Dolojov.
L’arreconeishec eth prince Andrei e parèc era aurelha ad açò que didie.
Dolojov venguie enes auançades damb eth sòn capitan dès eth flanc quèr, a on ère eth sòn regiment.
Non dèishes de parlar, se te platz!
Qué ditz?
Dolojov non responec ath capitan; discutie apassionadaments damb eth granadèr francés.
Tractauen, plan que òc, dera campanha.
Eth francés confonie as russi damb es austrians e afirmaue qu’es russi s’auien rendut e hugien d’Ulm.
Dolojov l’asseguraue qu’es russi jamès s’auien rendut e que, peth contrari, batien as francesi.
Se mos manen que vos hèm enlà d’aciu, qu’ac haram, didie Dolojov.
Qu’est-ce-qu’il chante?, preguntèc un francés.
De l’histoire ancienne, responec en tot creir que se tractaue de guèrres passades.
L’Empereur va lui faire voir a votre Souvara, comme aux autres…
Bonaparte… comencèc a díder Dolojov; mès eth francés l’interrompec.
Que non i é tau Bonaparte!
Qu’ei er Emperaire!
Sacré nom… cridèc furiós.
Qu’eth diable se hèsque a vier ath vòstre Emperaire!
E Dolojov higec en rus grossières injúries pròpies d’un soldat.
Dempús, quilhant eth sòn fusilh s’aluenhèc d’aquiu.
Anem-mo’n, Ivan Lukic, li didec ath capitan.
Que s’explique plan ben en francés, dideren quauqui soldats.
Tè, tu, Sidorov.
Sidorov guinhèc un uelh e en tot virar-se de cap as francesi comencèc a lançar ara prèssa ua sòrta d’incomprensibles paraules.
Ha, ha, ha, ha!
Vai!
Vai!, arriren es soldats damb tan franca ilaritat qu’era arridalhada trauessèc era linha e contagièc as madeishi francesi, qu’après aquerò, solet restaue, çampar, descargar es armes, volar es cargues e anar-se’n çò de mès lèu possible entà casa.
Mès es fusilhs s’estèren cargadi, es guardadères des cases e des trencades seguiren guardant autant menaçaires coma abantes e es canons, retiradi der armon, èren prèsti a tirar es uns contra es auti.
Dempús d’auer recorrut tota era linha dès eth flanc dret enquiath quèr, eth prince Andrei pugèc ena bataria que d’era, sivans l’indiquèc er oficiau der Estat Major, se podie veir tot eth futur camp de batalha.
Descavalguèc e se posèc ath cant d’un des quate canons, qu’èren en cimalh.
Dauant des pèces hège era garda un sentinèla, que se demorèc fèrm en veir ar oficiau; mès, un senhau d’aguest, hec que seguisse eth sòn passèg monotòn e engüegiu.
Darrèr des pèces èren es armons e, mès enlà encara, es shivaus e es fogueirons des artilhèrs.
Ara quèrra, près deth canon plaçat en extrèm, i auie ua petita cabana recent quilhada que d’era arribauen es votzes animades des oficiaus.
Plan, dès era bataria se podie contemplar lèu era totalitat des linhes russes e ua bona partida des enemigues.
Precisaments dauant des canons surgentaue, sus un ticolet, eth pòble de Schoengraben.
A drèta e quèrra deth lòc, entre eth hum des fogueirons, se vedie en tres lòcs era majoritat des tropes franceses; çampar, era màger part d’eres s’estauen en madeish bordalat e darrèr era montanha.
Mès entara quèrra, entre eth hum, i auie quauquarren semblable a ua bataria, mès, a còp de uelh, non se podie distinguir guaire ben, eth flanc dret rus ère plaçat sus ua nautada pro abrupta que dominaue es posicions franceses e era infantaria russa ère prèsta en çò de mès naut; en extrèm se vedien es dragons.
En centre, a on ère era bataria de Tushin, que d’era examinaue eth prince Andrei es posicions, eth penent qu’ère mès leugèr e amiaue dirèctaments en arriuet que desseparaue as russi de Schoengraben.
Ara quèrra, es tropes russes èren près deth bòsc, qu’es sòns arbes copauen es fantassins entà hèr lenha.
Era linha francesa, mès ampla qu’era russa, permetie supausar qu’es francesi la poirien depassar aisidaments per ambdús costats.
Darrèr es linhes russes, un barranc prigond e abrupte dificultaue quinsevolh retirada dera cavalaria e dera artilheria.
Eth prince Andrei, emparat en canon, auie trèt eth sòn quadèrn de nòtes e traçaue, entada eth, era disposicion des tropes.
En dus lòcs hec diuèrses anotacions a creion, damb era intencion de comunicar- les-ac a Bagration.
Pensèc, sustot, concentrar tota era artilheria en centre e dempús hèr qu’era cavalaria arreculèsse entara auta part de barranc.
Eth prince Andrei, que tostemp auie estat ath cant deth generau en cap e seguit es movements des masses e es disposicions generaus, en tot tier-se ara descripcion istorica des combats, solet vedie, ena accion que s’apressaue, es linhes generaus des operacions futures.
Solet concebie dus grani edarts: “S’er enemic comence er atac peth flanc dret (se didie), eth regiment de granadèrs de Kiev e eth de caçaires de Podolsk les calerà mantier es sues posicions enquia qu’es resèrves deth centre arriben ena sua ajuda.
En aguest cas, es dragons poiràn atacar eth flanc e bàter ar enemic.
S’er atac se produsís peth centre, plaçaram en aguesta nautada era bataria centrau, e jos era sua proteccion, concentraram eth flanc quèr e arrecularam en forma escalada enquiath barranc”.
De pic arribèc eth resson d’ua votz de tons tan coraus que sense encuedar-se’n parèc era aurelha.
Non, amic, didie aguesta votz agradiua e que li semblèc coneishuda ath prince Andrei.
Que jo digui que se siguesse possible saber se qué i a dempús era mòrt, degun de nosati aurie pòur de morir.
Qu’ei atau, estimat.
Ua auta votz, mès juvenila, l’interrompec:
Qu’un age pòur o non, ei madeish, non se pòt evitar.
Ça que la, tostemp se sent pòur!, interrompec ua votz encara mès energica.
Vosati es artilhèrs, be n’ètz de sabents, e n’ètz pr’amor que podetz hèr-vos a vier de tot, vodka e aperitius.
E eth dera votz energica, çampar un oficiau d’infantaria, s’estarnèc d’arrir.
E totun, que s’a pòur, contunhèc era prumèra votz.
Pòur ad açò de desconeishut, qu’ei aquerò.
Per mès que diguen qu’era amna vierà en cèu…
Pro que sabem que non i a cèu, que tot ei atmosfèra…
De nauèth interrompec era votz energica:
Plan, donc, convida-mos ath tòn vodka, Tushin.
Aquerò òc que pòt èster, didec Tushin.
Mès compréner era vida futura…
Un fiulet, que se hège cada còp mès rapid e fòrt tau que s’apressaue, crotzèc er aire, e un projectil, coma se non auesse dit tot çò de besonh, s’en.honsèc, près dera cabana en tèrra, en tot hèr-la gemegar damb eth sòn terrible espet.
En aguest madeish moment eth petit Tushin, damb era pipa ath cant dera boca, gessec ath mès córrer, eth prumèr de toti, dehòra dera cabana.
Eth sòn ròstre bontadós e intelligent, ère un shinhau esblancossit.
Darrèr gessec eth dera votz energica, un oficiau d’infantaria de bon pòrt, que correc entara sua companhia cordant-se er unifòrme peth camin.
Eth prince Andrei, a shivau, se demorèc ena bataria, campant eth hum deth canon qu’auie tirat eth projectil.
Es sòns uelhs recorreren eth vast orizon.
Vedec qu’es tropes franceses, immobils enquia alavetz, se botjauen ara, e que, ena quèrra, i auie, plan que òc, ua bataria.
Eth hum deth tir non s’auie esbugassat encara.
Dus cavalièrs francesi, possiblaments dus ajudants de camp, galaupauen pera montanha.
Ath pè d’era, seguraments entà arrefortilhar es auançades, marchaue ua petita colomna enemiga claraments visibla.
Encara non auie despareishut eth hum deth prumèr tir que ja se vedie un aute hum e s’entenie era dusau canonada.
Començaue era batalha.
Eth prince Andrei hec repè e se filèc ath galaup peth camin de Grunt ara cèrca deth prince Bagration.
Ena sua esquia non deishauen d’entener-se es canonades, cada viatge mès fòrtes e frequentes.
Ath dejós, ena part per a on crotzèren es parlamentaris, s’entenie huec de fusilhs.
Lemarrois venguie d’autrejar a Murat era menaçanta carta de Bonaparte, e Murat, avergonhat e damb er in de reparar eth sòn error, auancèc de ressabuda es sues tropes, dès eth centre, pr’amor de depassar es dus flancs, damb era esperança d’estronhar, abantes d’escurir e de qué venguesse er Emperaire, er insignificant destacament qu’auie ath dauant.
Que ja èm en tot combàter!”, pensèc eth prince Andrei, sentent qu’era sang li pataquejaue damb fòrça eth sòn còr.
Tant que passaue per dauant des companhies, qu’un quart d’ora abantes auie vist as soldats minjant eth sòn repaish e beuent vodka, vedec pertot es madeishi rapids movements, es soldats formauen files e cuelhien es fusilhs; en toti es ròstres ludie era madeisha excitación que sentie eth sòn còr: “Qu’a començat!
Èm en tot combàter!
Ei terrible e alègre ath còp!”, semblaue díder eth ròstre de cada soldat e de cada oficiau.
Abantes d’arribar en paredau en construccion vedec, ara lum d’aqueth brumós dia de tardor, a diuèrsi cavalièrs que se l’apressauen.
Eth prumèr d’eri, damb capa de feutre caucasian e casqueta de pèth, montat en shivau blanc e, arreconeishent a Bolkonski lo saludec damb un movement de cap.
Seguic damb es uelhs tachadi ath sòn dauant tant qu’eth prince Andrei li hège tarlat de çò qu’auie observat.
Era expression de “a començat, èm en tot combàter” se diboishaue tanben en ròstre bronzat deth prince Bagration; qu’auie es uelhs miei clucadi e trebli, coma se non auesse dormit ben.
Eth prince Andrei guardèc aqueth ròstre immobil damb curiosèr inquiet; qu’aurie volut saber s’aqueth òme sentie e pensaue madeish qu’eth, en aqueth moment.
Eth prince Bagration inclinèc eth cap en senhau d’assentiment ad açò qu’explicaue eth prince Andrei e didec: “plan ben”, coma hènt a veir que tot aquerò que li condaue e tot aquerò que se passaue ère precisaments çò qu’eth se demoraue.
Bagration, damb eth sòn accent georgian, ac hège damb extrèma lentor, sajant de manifestar, dilhèu, que non i auie motius entà precipitar-se.
Botèc, ça que la, eth sòn shivau ath galaup entara bataria de Tushin.
Eth prince Andrei lo seguic damb es oficiaus dera acompanhada: er ajudant personau deth prince, Zherkov, ordenança, er oficiau deth servici der Estat Major, que montaue un magnific polin anglés, e un foncionari civil, un auditor, que, botjat peth curiosèr, auie demanat permís pr’amor d’assistir ena batalha.
Er auditor, un senhor gròs, de ròstre tanben gròs, arridalha alègra e ingenua, guardaue ar entorn, balancejant-se sus eth sòn shivau, damb eth sòn abric de camelòt.
Montat sus ua sera militara, resultaue estranh entre es unifòrmes des ussars, cosacs e ajudants de camp.
Ja vedetz, que vò veir ua batalha, didec Zherkov a Bolkonski, en tot senhalar-li ar auditor, e ja li hè mau era boca der estomac.
Tè, pro de badinades, arric resplendent er auditor, ingenú e maliciós ath còp, coma se se sentesse vantat per èster objècte des badinades de Zherkov o s’esdeguèsse a èster mès estupid de çò qu’en realitat ère.
Tres drole, mon monsieur prince, didec en francés er oficiau de servici der Estat Major.
Rebrembaue qu’eth titol de prince se didie en francés d’ua manèra especiau, mès que non endonviaue era formula).
Quan s’apressauen ena bataria de Tushin, ath sòn dauant queiguec un projectil.
Qué a queigut aquiu?, preguntèc er auditor arrint candidaments.
Que son galetes franceses, responec Sherkov.
A!, e damb aquerò aucissen?, preguntèc er auditor.
Quina pòur!
Semblaue radiant de gòi.
A penes auec prononciat aguestes paraules quan per dusau viatge s’entencec un orrible e inesperat fiulet coma s’eth projectil queiguesse en quauquarren liquid e eth cosac qu’anaue ara dreta, un shinhau darrèr der auditor, s’abausonèc damb era sua cavaladura.
Sherkov e er oficiau de servici, en tot doblegar-se sus es sues seres, desvièren es shivaus.
Er auditor s’arturèc ath cant deth cosac e lo guardaue damb atentiu curiosèr.
Eth cosac qu’ère mòrt, mès eth shivau s’estornejaue encara.
Eth prince Bagration guardèc clucant es uelhs e, en veir era causa de çò que s’auie passat, virèc eth cap damb gèst d’indiferéncia, coma dident: “Non s’ac vau de preocupar-se d’aguestes petiteses”.
Arturèc eth shivau, damb trait de bon cavalièr, s’inclinèc un shinhau e tirassèc era espada que se l’auie aganchat ena capa.
Se tractaue d’ua espada anciana, desparièra des qu’alavetz s’amiauen.
Andrei rebrembèc auer entenut que Suvorov, en Italia, auie regalat era sua espada a Bagration, e aguest rembrembe, en aqueth instant, li siguec especiauments agradiu.
S’apressèren ena bataria que d’era Bolkonski auie examinat eth camp de batalha.
Preguntaue “qui mane aguesta companhia”, mès en realitat çò que preguntaue ère: “Non auetz pòur per aciu?”.
Atau ac comprenec eth suboficiau.
En aqueth moment aguest canon tirèc, ensordint a Bagration e ara sua acompanhada.
Entre eth hum se podec veir as artilhèrs que lo possauen damb grani esfòrci entà hèr-lo a vier en sòn lòc.
Eth servidor, numèro un, d’amples espatles, que tenguie er escobillon, se placèc ath costat dera arròda damb es cames plan dubèrtes; eth numèro dus, damb es mans tremoloses, metie era carga ena boca deth canon; e un òme cargat d’espatles, eth petit oficiau Tushin, estramuncant en afust dera pèça, auancèc sense veir ath generau e se demorèc guardant, hènt visèra damb era sua man.
Ahig ues autes dues linhes e vierà just, cridèc damb era sua fina votz, sajant de balhar-li ua galhardia que non hège damb era sua persona.
Pèça numèro dus!, higec.
Huec, Medvediev!
Bagration cridèc.
Tushin, que damb un movement timid e maladret, saludèc, non coma saluden es militars senon coma benediden es prèires, s’apressèc entath generau, en tot hèr-se a vier tres dits ena visèra.
Encara qu’es canons èren destinadi a tirar sus eth talvèg, Tushin curbie de bombes incendiaries eth bordalat de Schoengrabe, d’a on gessien es francesi en grani grops.
Arrés auie ordenat a Tushin entà on, ne damb quini projectils, li calie tirar, mès eth, après auè’c consultat damb eth sergent major Zajarchenko, qu’auie en grana estima, decidic que serie convenent usclar eth bordalat.
Es francesi s’apressauen cada viatge mès peth flan dret.
Ath pè deth ticolet se trapaue eth regiment de Kiev; en talvèg s’entenie fòrça tirs de fusilh; e plan mès entara dreta, luenh d’a on se trapauen es dragons, un oficiau dera acompanhada senhalèc ath prince ua colomna francesa que depassaue eth flanc rus.
Ara quèrra er orizon qu’ère limitat per un bòsc plan pròche, eth prince Bagration dèc ordes as dus batalhons deth centre pr’amor de qué venguessen a arrefortilhar eth flanc dret.
Er oficiau dera acompanhada gausèc objectar que se partien es dus batalhons es bataries demorarien ath descubèrt.
Eth prince Bagration se virèc e se demorèc guardant-lo en silenci damb es sòns uelhs inexpressius.
Ath prince Andrei li semblaue justa e indiscutibla era observacion der oficiau.
Mès en aguest instant arribèc er ajudant deth cap deth regiment, apostat en talvèg, damb era notícia de qué enòrmes masses de tropes franceses auançauen pera part baisha e qu’eth regiment, en desorde, se retiraue entàs granadèrs de Kiev.
Eth prince Bagration inclinèc eth cap en senhau d’aprobacion e assentiment.
Se dirigic, ath pas, entara dreta e envièc entàs dragons un ajudant de camp damb era orde d’atacar as francesi.
Plan ben, didec Bagration.
Tant que s’aluenhaue dera bataria, entara quèrra s’enteneren tanben tirs en bòsc, e coma era distància enquiath flanc quèr ère massa grana tà poder arribar a temps, eth prince Bagration envièc a Zherkov damb er encargue de dider-li ath generau que lo manaue (eth madeish qu'en Braunau presentèc eth regiment a Kutuzov) que se retirèsse çò de mès lèu pòssible darrèr deth barranc, donques qu’era ala dreta non poirie, probablaments, retier ar enemic pendent guaire temps.
Tushin e eth batalhon que curbie era sua bataria demorauen desbrembadi.
Eth prince Andrei seguie damb atencion es convèrses deth prince Bagration, damb es caps, e es ordes que balhaue.
Se demorèc fòrça estonat de qué eth prince non balhèsse en realitat cap orde e de qué solet sagèsse de hèr creir que tot çò que se passaue pera fòrça des circonstàncies, per edart o per iniciatiua des caps subordinadi ada eth, non passaue per orde sua, mès qu’ère tot cossent, aumens, damb es sues pròpies intencions.
Gràcies ath tacte que mostraue eth prince Bagration, Bolkonski se n’encuedèc que, a maugrat dera fatalitat des hèts e dera sua independéncia respècte ara volentat deth cap, era sua preséncia artenhie grani resultats.
Es oficiaus superiors que s’apressauen entà Bagration damb es ròstres alteradi, entornauen mès sereni; soldats e oficiaus lo saludauen damb alegria; ena sua preséncia cuelhien coratge e, çampar, presumien ath sòn dauant dera sua valentia.
Quan eth prince Bagration e era sua acompanhada artenheren eth punt mès naut deth flanc dret comencèren era devarada entà a on s’entenie eth huec de granades, e eth hum de povora non deishaue veir arren.
Coma mès s’apressauen en barranc, mendre ère era visibilitat e mès se notaue era proximitat deth vertadèr camp de batalha.
Comencèren a trapar herits; dus soldats n’amiauen a un aute, agarrat pes braci, damb era tèsta sagnosa.
Escopie e deishaue anar rangolhosi brams.
Era bala, que l’auie degut entrar pera boca o peth còth; un aute caminaue solet, damb pas decidit e sense fusilh; se planhie a crits e eth dolor li hège estornejar eth braç, que d’eth gessie fòrça sang sus era sua capòta.
En sòn ròstre que i auie mès espant que patiment; venguie d’èster herit.
Trauessèren eth camin e se filèren pala enjós per un rapid penent; aquiu jadien quauqui òmes.
Se crotzèren damb un grop de soldats; bèth un d’eri non ère herit.
Es soldats pujauen damb grana fatiga e, maugrat era preséncia deth generau, seguiren parlant a granes votzes, estornejant fòrça es braci.
Dauant, entre eth hum, vederen capòtes grises alinhades e er oficiau, en encuedar-se’n dera preséncia de Bagration, correc, cridant, entàs soldats que pujauen en revolum e les ordenèc que tornèssen.
Bagration s’apressèc enes files a on se succedien es tirs, qu’estofauen es votzes de comandament der oficiau.
Tot er aire ère negat peth hum dera povora.
Es ròstres des soldats, enneridi, semblauen esdegadi.
Quauqui uns netejauen es fusilhs damb es gafetes; d’auti lançauen povora e treiguien es cargues dera cartochièra; quauqui uns tirauen.
Mès arrés se’n sabie sus qui tirauen; qu’ère impossible veir ar enemic per çò deth hum que cap vent esclarie.
Ère soent eth fiulet agradiu e eth bronzinar des projectils.
Que non ei ua auançada en orde dubèrt, donques que son apileradi.
Eth comandant deth regiment, un vielhet prim, fèble en aparença, de paupetes queigudes que lèu li caperauen era mitat des uelhs senils, balhant ara sua guardada ua cèrta doçor, apressèc eth sòn shivau ath de Bagration e lo recebec corauments, tau qui recep eth patron d’ua casa a un òste estimat.
Informèc ath prince qu’es francesi auien lançat era cavalaria sus eth sòn regiment; qu’er atac auie estat refusat, mès qu’era mitat des soldats queigueren mòrts o heridi.
Eth comandant didie qu’er atac auie estat refusat, en tot aplicar aguest tèrme militar a tot çò que s’auie passat en sòn regiment; mès, en realitat, eth madeish ignoraue çò que s’auie passat pendent aquera mieja ora enes tropes fidades ada eth, ne podie díder damb seguretat s’er atac auie estat refusat o s’er atac auie esbauçat ath sòn regiment.
Sonque sabie que, ara prumeria, projectils e granades auien queigut sus eth sòn regiment e aucit a fòrça òmes; que dempús, quauquarrés cridèc: “Era cavalaria!”, e es sòns soldatz auien començat a tirar.
Encara tirauen, mès non sus era cavalaria, qu’auie despareishut, senon sus es infants francesi que deth barranc estant tirauen sus es russi.
Eth prince Bagration inclinèc eth cap, hènt veir que tot ère tau qu’eth desiraue e supausaue.
Se virèc entath sòn ajudant de camp e li dèc ordes entà que hesse baishar dera montanha es dus batalhons deth 6au.
Eth prince Andrei se demorèc impressionat peth cambi costat en ròstre de Bagration: ara exprimie era decision concentrada e erosa der òme que, en un dia caud, a mand de lançar-se ena aigua, cuelh ara prèssa eth darrèr impuls.
Que ja non auie era acostumada guardada somnolenta ne es uelhs inexpressius, ne eth gèst simuladaments reflexiu.
Es sòns uelhs redons, decididi, uelhs de uhon, guardauen entà dauant damb entosiasme e un shinhau menspredosi sense arturar-se en arren, mès es sòns movements sauvauen era lentor unifòrme d’abantes.
Eth comandant deth regiment supliquèc ath prince Bagration que se hesse enlà d’aqueth lòc massa perilhós.
Parlaue damb era votz suplicanta e repotegaira d’un hustèr quan ve ath patron manejant era destrau: “Nosati que ja i èm acostumadi, mès a vos vos gesseràn duretats enes mans”.
Parlaue coma s’es bales non lo podessen aucir ada eth e es uelhs miei clucadi higien as sues paraules ua màger persuasion.
Er oficiau d’Estat Major higec es sues pròpies exortacions as deth comandant deth regiment, mès eth prince Bagration non responec; se limitèc a ordenar eth cessament deth huec e que deishèssen pas as dus batalhons que ja s’apressauen.
Tant que parlaue, un vent inesperat, coma ua man invisibla, arrosseguèc, de dreta a quèrra eth ridèu de hum, en tot deishar desnishat eth barranc e era montanha opausada damb tropes franceses en movement.
Toti es uelhs se tachèren alavetz ena colomna francesa qu’auançaue de cap as linhes russes, serpant entre es gessents deth terren.
Se podien veir ja es casquetes de pèth des soldats e es unifòrmes des oficiaus; tanben ère visibla era bandèra, qu’ondejaue en aire.
Marchen ben, comentèc quauquarrés ena seguida de Bagration.
Eth cap dera colomna enemiga baishaue ja entath barranc.
Era tustarrada s’auie de dar en aquera part deth penent…
Era rèsta deth regiment rus formèren a tot córrer e se heren enlà entara dreta.
Darrèr, daurint-se pas entre es arreculadi, venguien en perfècte orde es dus batalhons deth 6au de caçaires.
Non auien artenhut encara eth lòc a on ère Bagration, mès ja s’entenien es caushigades cadenciades, pesantes e fòrtes d’aquera massa d’òmes.
Ara quèrra deth flanc quèr, plan près de Bagration, passèc un cap dera companhia, òme de bon pòrt, de ròstre redon e expression estupida e erosa, eth madeish qu’auie gessut precipitadaments dera cabana d’oficiaus.
Qu’ère evident qu’en aqueth moment solet pensaue en desfilar bravaments dauant eth sòn cap.
Damb era satisfaccion de bon militar desfilèc marciauments, botjant es musculoses cames coma se nadèsse; se quilhaue sense cap d’esfòrç e aguesta leugeresa lo distinguie deth pesant pas des soldats, qu’auançauen sajant d’ajustar era sua marcha ara deth comandant.
Amiaue apegat ena cama eth sabre desgainat (un petit sabre corbat, que se retiraue pòc a ua arma) e guardant ja ath cap, ja as sòns soldats, sense pèrder eth pas, viraue damb agilitat eth sòn vigorós còs, coma concentrant totes es poténcies dera sua amna entà desfilar dauant eth generau en cap damb era màger marcialitat.
E ath compàs d’aguesta cadéncia, era massa de soldats, damb eth pes des morralets e es fusilhs, auançaue e, en mercar eth pas, semblaue repetir-se mentauments: “Un, dus…; un, dus…”.
Un comandant gròs passèc alendant, sense endonviar a mercar eth pas e evitant cada bartàs que trapaue en camin; s’auancèc, corrent, un arreculat, alendant damb fatiga e damb eth temor dera fauta cometuda diboishada ena sua cara.
Un projectil de canon, en tot héner er aire damb eth sòn fiulet, passèc peth dessús deth cap deth prince Bagration e era sua acomapanhada e, ath compàs de, “un, dus…; un, dus…”, queiguec sus era colomna.
Es soldats seguiren entà dauant, sajant d’entornejar eth lòc a on auie crebat eth projectil.
Un suboficiau decorat damb era crotz de Sant Jòrdi, que s’auie arturat en lòc que restèren es mòrts, s’amassèc ara tropa, cambièc eth pas e, tan lèu ac hec, virèc eth cap emmaliciat.
Bravi, gojats!, sorrisclèc eth prince Bagration.
A!, la…, ò, ò, ò!, cridèren enes files.
Un soldat d’expression ombriua, que desfilaue ena quèrra, guardèc a Bagration coma dident: “Que ja mo’n sabem”.
Un aute sense virar-se, pr’amor de non pèrder eth pas, tanben cridaue en passar.
Se dèc era orde de parar e de trèir-se es morralets.
Bagration passèc revista as files e baishèc deth shivau.
Autregèc es brides a un cosac, se treiguec era capa, estirèc es cames e s’apraièc era casqueta.
Era colomna francesa, damb es sòns oficiaus ath dauant, se hec visibla ath pè dera montanha.
Diu vos age!, cridèc Bagration damb votz decidida e clara.
Pendent un moment se virèc entàs soldats, agitèc leugèraments es braci e damb eth maladret pas deth cavalièr, aparentaments dificultós, auancèc eth prumèr per aqueth terren desparièr.
Eth prince Andrei notèc qu’ua fòrça irresistibla lo possaue entà dauant e experimentaue ua felicitat immensa.
Es francesi èren ja apròp.
Eth prince Andrei, qu’auançaue ath cant de Bagration, distinguie pro ben es correges, es ròies espatletes e enquia es ròstres des soldats.
Vedec pro ben a un vielh oficiau francés que damb es cames calades enes sues garramaches pujaue fatigosaments pera montanha agarrant-se as martassi.
Eth prince Bagration non daue naues ordes e, silenciosaments, seguie auançant ath cap des sòns òmes.
De ressabuda, en camp francés sonèc un tir, seguit de un aute e un tresau…; es desordenades linhes der enmic se curbiren de hum e comencèren es descargues de fusilh; queigueren quauqui òmes, e entre eri er oficiau de ròstre redon que tant alègre e marciauments desfilaue.
En madeish moment que sonèc eth prumèr tir, Bagration se virèc entàs tropes e cridèc.
Un “òsca” alongat li responec per totes es files.
E deishant endarrèr ath prince Bagration e auançant-se es uns as auti, trincada era formacion, mès, plei de coratge e de jòia, es soldats russi se lancèren rapids sus es francesi, qu’es sues files auien demorat descompausades.
Er atac deth 6au.
En centre, era accion dera desbrembada bataria de Tushin, qu’auie artenhut usclar eth bordalat de Schoengraben, arturèc eth movement des tropes franceses.
Es francesi les calèc amortar eth huec, espandit peth vent, e dèren atau temps entà organizar era retirada, amiada peth centre, a trauèrs deth barranc, damb precipitacion e sarabat, encara qu’es tropes se retirauen en orde; mès en flanc quèr, format pes regiments d’infantaria d’Azov e Podolsk e pes ussars de Pavlograd, es armes russes auien estat atacades e depassades pes tropes franceses plan superiores, jos eth comandaments de Lannes, e era sua situacion ère plan critica.
Bagration envièc a Zherkov entath generau comandant deth flanc quèr damb era orde d’arrecular de seguit.
Zherkov, sense trèir era man dera visèra, esperonèc airosaments eth shivau e partic ath mès córrer.
Mès, pòc dempús d’aluenhar-se de Bagration, l’abandonèren es fòrces, lo neguèc ua pòur invencibla e li siguec impossible auançar entath perilh.
En arribar ena nautada des tropes deth flanc quèr non seguic entà on sonaue era fuselhada, senon que se predèc a cercar ath generau e as comandaments en lòcs que non s’i podien trapar, e plan per açò li siguec impossible comunicar era orde qu’amiaue.
Eth comandament deth flanc quèr li corresponie per antiguitat ath comandant deth regiment que Kutuzov auie passat revista en Braunau e qu’en eth, Dolojov, servie coma simple soldat, mès era punta extrèma deth flanc quèr auie estat encomanada ath cap deth regiment de Pavlograd, a on servie Rostov, çò que costèc un malentendut.
Ambdús caps èren desengustadi entre eri, e, tant qu’en flanc dret hège temps que se combatie e es francesi auien començat ja er atac, perdien eth temps en repotegades mutuaus damb eth solet in d’ofensar-se er un ar aute.
Autant eth regiment de cavalaria coma eth d’infantaria èren pòc premanidi entara accion.
Toti, dès eth soldat enquiath generau, semblauen plan dehòra d’ua batalha que non demorauen e s’entretenguien en ahèrs pro pacifics: es de cavalaria, en balhar eth minjar as bèsties, e es d’infantaria, en bracar lenha.
Qu’ei superior ara mia gradacion, didec, rogit, eth coronèl aleman d’ussars ar ajudant de camp que li manauen.
Que hèsquen çò que volguen, mès jo non posqui sacrificar as mèns ussars.
Trompeta!
Toca retirada!
Mès era causa se botaue seriosa.
Es descargues de fuselhada e es canonades se confonien retronint ena dreta e en centre, e es capòtes franceses des tiraires de Lannes trauessauen era restanca dera mòla e formauen en aute costat, a dus tirs de fusilh.
Eth coronèl d’infantaria, damb pas nerviós, s’apressèc ath shivau, montèc e en tot hèr-se de pic plan naut se filèc dret entath comandant deth regiment de Pavlograd.
Ambdús caps se trapèren e saludèren corrèctaments, dissimulant era sua colèra.
Coronèl, vos ac torni a díder; que non posqui deishar era mitat des mèns òmes en bòsc, didec eth generau.
Vos prègui, vos prègui, repetic, ocupar era posicion e premanir er atac.
Se siguéssetz vos de cavalaria…
Vietz enes auançades e verificaratz qu’aguesta linha non servís entad arren.
Non sabetz se qué didetz, coronèl.
Eth generau acceptèc era invitacion deth coronèl entad aqueth torneg de valor; damb eth pièch quilhat e es celhes arroncilhades venguec damb eth, entà inspectar es linhes.
Coma se totes es divergéncies anèssen a desparéisher aquiu baish, enes auançades, jos eth huec des descargues.
Arribadi enes auançades, diuèrses bales fiulèren sus es sòns caps; es dus caps s’arturèren en silenci.
Que non auie arren entà guardar, pr’amor que dès eth lòc qu’èren abantes s’avertie ja claraments qu’en aqueth terren, entre matarrassi e barrancs, ère impssible que podesse manobrar era cavalaria.
E qu’es francesi depassauen era ala quèrra.
Eth generau e eth coronèl se guardèren damb mina sevèra e grèu, coma dus pothi que se premanissen entara luta, demorant en vaganaut un indici de covardia deth contrari.
Ambdús gesseren airosi dera pròva.
Coma que non auien arren entà dider-se e ne er un ne er aute desiraue autrejar ath contrari un pretèxt entà díder que siguec eth prumèr a evitar es bales, aurien estat atau pendent fòrça temps, en tot sajar-se mutuauments eth valor, s’en aguest instant, en bòsc, lèu ena sua esquia, non auessen sonat tirs de fusilh e quauqui crits confusi.
Es francesi auien atacat as soldats que recuehien lenha.
Es ussars ja non podien arrecular damb era infantaria.
Ena quèrra, era retirada ère bracada pes auançades enemigues.
Ara, maugrat es dificultats deth terren, les calie atacar entà daurir-se pas.
Er esquadron de Rostov, qu’a apenes aie auut eth temps entà montar enes shivaus, se vedec arturat per enemic.
De nauèth, coma en pònt d’Enns, non auie arren entre er esquadron e es francesi; arren, exceptat aquera terrible rega de çò desconeishut e dera pòur, semblable ara frontèra que dessepare as viui des mòrts.
Toti sentien aguesta rega e a toti les enquimeraue era madeisha pregunta: poiràn o non poiràn trauessar-la, e com la trauessarien?
Eth coronèl s’apressèc ara sua tropa, responec airós as preguntes des oficiaus e, coma un òme que seguís estacat ara sua idia, dèc ua orde.
Arrés didie arren concret, mès en esquadron d’espargec eth rumor d’un atac imminent.
Se dèc era orde de formar; dempús s’entenc eth bronit des sabres en èster desgainadi.
Mès arrés se botjaue encara.
Gojats!
Damb era ajuda de Diu!…
Ath galaup!
Ena prumèra hilada ondulèren es grupes des shivaus.
Grachik tirèc des rendes e eth madeish se metec en marcha.
Ena dreta, Rostov vedie es prumères hilades des ussars e, un shinhau mès endauant, ua franja escura que non podie definir pro ben, mès que li semblaue qu’ère er enemic.
S’entenien trets, mès de luenh.
Galaup long!, ordenèc era votz de comandament.
Presentie es movements deth sòn shivau e aquerò l’alegraue cada còp mès.
Avertic peth dauant un arbe solitari.
Prumèr, aguest arbe li semblèc botat ath miei dera rega qu’eth se pensaue tan terribla.
E quan la deishèc en darrèr se n’encuedèc de qué non ère bric terribla, senon que tot se hège cada còp mès alègre e animat.
Òsca!
Ressonèren es votzes.
Ath dauant ja se vedie ar enemic.
De ressabuda, quauquarren coma ua immensa escampa pataquegèc ar esquadron.
Rostov quilhèc eth sabre, dispausat a herir, mès en aguest moment eth sodat Nikitenko, que galaupaue dauant, se desseparèc d’eth, e Rostov sentec, coma en un sòn, que seguie corrent damb inusitada rapiditat e, totun, non se botjaue deth lòc qu’ère.
Un ussar coneishut, Bandarchuck, se li calèc ath dessús e lo guardèc emmaliciat.
Eth shivau de Bandarchuck se hec entath costat e seguic entà dauant.
Per qué non auanci?
Dilhèu è queigut, dilhèu sò mòrt”, se demanèc e responec en un instant Rostov.
Qu’ère, solet, ath miei deth camp.
En sòrta de shivaus ara carrèra e esquies des ussars non veidie ath sòn entorn que tèrra immobil e es rastolhs.
Dejós d’eth surgentau ua sang tèba.
Grachick sagèc quilhar-se sus es sues pautes deth dauant e tornèc a quèir, aganchant era cama deth cavalièr.
Gessie era sang deth cap e era prauba bèstia se debatie sense poder-se lheuar.
Tanben Rostov volec meter-se de pès, mès tornèc a quèir; era sua bossa de pèth se demorèc aganchada ena sera.
Non sabie se a on eren es sòns, ne tanpòc es francesi.
Ath sòn entorn que non i auie arrés.
Artenhèc trèir era cama e se lheuèc.
Quauquarren dolent m’a arribat… e qué me cau hèr en aguesti casi?”, se preguntèc tant que se lheuaue; en aguest moment avertic que quauquarren pesant lo tirassaue deth braç quèr: ère insensible.
Li semblaue que non ère sòn.
L’examinèc mès que non i auie tralha de sang.
M’ajudaràn”, pensèc aleugerit, en veir que corrien entada eth diuèrsi òmes.
Dauant venguie un soldat uniformat damb un estranh shacò e capòta blua, de cara bronzada e nas d’agla.
Darrèr lo seguien uns auti dus e dempús un grop mès nombrós.
Un d’eri parlèc en un lengatge estranh, que non ère rus.
Entre aqueri òmes, toti damb eth madeish shacò, venguie un ussar rus.
Lo tenguien agarrat pes braci; darrèr amiauen ath sòn shivau.
Tanben a jo me pòden agarrar.
Quina gent ei aguesta?”, pensaue Rostov sense creir çò que vedie.
Guardaue as francesi que se l’apressauen, e a maugrat qu’ues segontes abantes auançaue pr’amor d’artenher-les e descargar eth sòn sabre sus eri, era sua proximitat li semblaue ara quauquarrem tan terrible que non podie creir as sòns uelhs.
Per qué corren atau?
Entà aucir- me?
A jo, que tant estimen toti?” Rebrembèc er amor de sa mair, dera familha, des amics, e era intencion des enemics, d’aucir-lo, li semblèc impossible.
Eth francés deth nas d’agla, eth prumèr deth grop, se trapaue ja tan pròche qu’ère aisit veir era expression deth sòn ròstre.
E aqueth ròstre, alugat, estranh, der òme que damb era baioneta calada e tient era alend auançaue sense esfòrç entada eth l’espauric.
Treiguec era pistòla e en sòrta de tirar la lancèc contra eth francés e gessec corrent tant qu’es cames l’en volien entàs matarrassi.
Que non corrie ara damb aqueth sentiment d’incertitud e desirs de luta qu’experimentaue en pònt de Enns, senon damb eth dera lèbe acaçada pes gossets.
Tan solet eth temor pera sua vida joena e erosa aumplie tot eth sòn èsser, sautant aquiu e delà entre es tèrmes damb era rapiditat que corrie quan ena sua mainadesa jogaue ara amagadera, semblaue volar sus eth camp, virant de quan en quan eth sòn ròstre palle, bontadós e juvenil; un caudheired de terror li recorrie eth còs.
Mès en arribar ath cant des arbilhons se virèc un còp mès.
Es francesi s’auien demorat entà darrèr e, precisaments en moment que Rostov guardaue, eth qu’amiaue eth grop auie passat deth galaup ath pas e se viraue pr’amor de cridar ues paraules a un aute que lo seguie.
Rostov se posèc.
Eth braç quèr li seguie pesant coma s’auesse penjada en eth ua carga de trenta quilòs.
Non podie vier mès luenh.
Eth francés s’arturèc tanben e tirèc.
Rostov cluquèc es uelhs e s’ajoquèc.
Ua bala darrèr dera auta passèren peth dessús bronzinant.
Alavetz, damb un gran esfòrç, Rostov se tenguec eth braç quèr damb era man dreta e correc entàs arbilhons.
Entre es arbilhons i auie un grop de fusilhèrs russi.
Es regiments d’infantaria, susprenudi pes enemics, hugien deth bòsc, e es companhies, barrejades es ues damb es autes, arreculauen en gran desorde.
Un soldat, cuelhut peth panic, cridèc ua frasa sense sens, mès, terribla ena guèrra: “Qu’èm perdudi!”, e era frasa, junhuda a un sentiment de terror, correc per tota era tropa.
Qu’èm perdudi!
Mos an copat era retirada!
Èm perdudi!, cridauen es que hugien.
Quan eth cap deth regiment entenec aqueri crits e es tirs des fusilhs, comprenec que quauquarren terrible se passaue en sòn regiment; e era idia de qué eth, oficiau modèl, damb tanti ans de servici sens auer-se hèt creditor de cap repotec podesse èster colpable dauant des sòns superiors de negligéncia o manca d’iniciatiua l’aclapèc de tau manèra que, en tot desbrembar eth aqueth instant ar indomdat coronèl de cavalaria e era prestància que li cau sauvar un generau, e desbrembant totafèt eth perilh e er instint de conservacion, esperonèc ath shivau e galaupèc entàs sòns òmes entre ua ploja de bales que passauen sus eth, sense herir-lo erosaments.
Solet desiraue ua causa: saber qué se passaue, ajudar as sòns soldats e corregir, tu per tu, era errança qu’auesse podut cométer, pr’amor de sauvar eth sòn nòm d’oficiau modèl que servie ena armada sense plapa, hège ja vint-e-dus ans.
Esquivant erosaments as francesi, s’apressèc en camp, darrèr deth bòsc per a on corrien es russi, que, sense parar era aurelha as votzes de comandament, baishauen pala enjós.
Qu’auie arribat aguesta menuta de trantalhament morau que decidís era sòrt d’ua batalha.
Aubedirie aqueth revolum de soldats desordenadi era votz deth sòn cap o dilhèu, en tot virar-se entà guardar-lo, hugirien encara mès luenh?
A maugrat des desesperats crits deth generau, abantes tan redoptables entàs soldats, a maugrat deth sòn ròstre rogit, furiós, desgahonat, e dera manèra com agitaue eth sòn sabre, es soldats seguiren corrent, cridant e tirant ar aire, sense aubedir es sues ordes.
Aguest trantalhament morau que decidís era sòrt d’ua batalha s’inclinaue, plan que òc, en favor dera pòur.
Eth generau, rangolhós de tant cridar e estofat peth hum dera povora, s’arturèc desesperat.
Tot que semblaue perdut.
Mès en aqueth instant, es francesi qu’auançauen sus es russi comencèren a arrecular sense causa aparenta, e, en un virament de uelhs, despareisheren des confinhs deth bòsc, en tot deishar pas as tiradors russi.
Era companhia de Timojin que, soleta en bòsc, auie mantengut er orde e que, amagada enes henerecles darrèr des arbes, atacaue as francesi de manèra absoludaments imprevista.
Timojin se lancèc contra er enemic damb crits tan sauvatges e damb tau hòla audàcia, armat solet damb eth sòn sabre, qu’es francesi, abantes de remeter-se, lancèren es sues armes e hugeren.
Dolojov, que corrie ath cant de Timojin, aucic a un francés e agarrèc deth còth a un oficiau que se rendie.
Es resèrves artenheren amassar-se e es hugitius s’arturèren.
Eth cap deth regiment ère ath cant deth pònt damb eth comandant Ekonomov campant eth pas des companhies en retirada, quan se l’apressèc un soldat, tirèc der estriu deth sòn shivau e lèu s’empare en eth.
Eth soldat, damb eth cap bendat, amiaue ua capòta de tela blua, mès non auie ne shacó ne morralet; crotzant-li eth pièch, li penjaue ua cartochèra francesa; dera madeisha procedéncia ère era espada d’oficiau que emponhaue.
Eth soldat estaue fòrça palle, es sòns uelhs guardauen atrevits ath cap tant qu’es sòns pòts arrien.
Encara qu’eth comandant deth regiment ère ocupat en balhar ordes, non podec estar-se’n de guardar ad aqueth soldat.
Hi presoèr a un oficiau e arturè ara companhia.
Dolojov alendaue damb fatiga; es sues frases gessien entrebracades.
Tota era companhia ac pòt testificar.
Excelléncia!
Ekonomov.
Mès Dolojov non s’aluenhaue.
Se treiguec eth mocador qu’amiaue en cap e mostrèc era sang resseca enes peus.
Qu’ei ua herida de baioneta.
Mès me sò tengut enes files…
Excelléncia.
Demorèc desbrembada era bataria de Tushin, e solet tath finau dera batalha, coma que contunhauen entenent-se es canonades en centre, eth prince Bagration manèc ar oficiau d’Estat Major de servici e dempús ath prince Andrei pr’amor d’ordenar que retirèssen era bataria çò de mès lèu possible.
Es soldats que curbien es canons de Tushin auien estat retiradi en plia batalha.
Mès era bataria seguie tirant e non auie queigut en mans des francesi pr’amor qu’er enemic non podie imaginar-se que quate canons, sense cap defensa, auessen era audàcia de tirar.
Peth contrari, per çò der energic huec d’aquera bataria, er enemic supausèc qu’aquiu, en centre, s’auien concentrat es principaus fòrces des russi; dus viatges sagèc de conquistar aqueth punt e es dus siguec refusat pera mitralha des quate canons, solitaris en lòc.
Pòc dempús dera marcha de Bagration, Tushin artenhèc ahlamar Schoengraben.
Com se botgen!
Quin hum!
Òsca!
Usclen!
Toti es canons, sense demorar ordes, tirauen entath lòc der incendi.
Es soldats dera bataria cridauen a cada tir: “Òsca!
Atau, atau!
Mès apròp!…
Er incendi, ahiscat peth vent, s’estenie rapidaments.
Per çò dera alegria mainadenca que desvelhaue en eri era vista der incendi e er entosiasme pera capitada contra es francesi, es artilhèrs russi non se n’encuedèren dera bataria plaçada per enemic, enquia que dus projectils, e ara seguida uns aute quate, queigueren entre es canons de Tushin, aucint a dus shivaus e deishant sense ua cama a un des sirvents.
Er entosiasme, un còp desligat, non s’aflaquic per açò, cambièc solet eth sòn caractèr.
Es shivaus mòrts sigueren substituidi per d’auti de tir de reserva, se retirèc as heridi e Tushin virèc es sòns quate canons contra es dètz dera bataria francesa.
Un oficiau, camarada de Tushin, queiguec mòrt ath començament dera batalha, dètz-e- sèt des quaranta sirvents dera bataria sigueren balhats de baisha, mès es artilhèrs seguien animadi e contenti.
Pendent dus còps campèren que dejós, non luenh d’eri, apareishien francesi e lançauen mitralha sus eri.
Eth petit oficiau de movements incèrts e maladrets se viraue de contunh entath sòn assistent, en tot demanar-li ua auta pipa en recompensa e, dispersant en aire eth huec, corrie entà dauant pr’amor d’observar as francesi, hènt pantalha damb era sua petita man.
Entornejat de hum, ensordit pes contunhs trets, que l’estrementien cada viatge, Tushin, sense abandonar era sua pipa, corrie d’un canon en aute, ja anotant, ja compdant es cargues, ja balhant ordes de substituir es shivaus mòrts o heridi; balhaue tostemp es ordes damb era sua votz fina, leugèra e indecisa.
Eth sòn ròstre s’animaue cada còp mès.
Solet quan bèth un des sòns òmes ère aucit o herit arroncilhaue es celhes e, en tot hèr-se enlà deth queigut, cridaue emmaliciat as soldats, que, coma tostemp, non s’esdegauen entà retirar-lo.
Es soldats, ena sua majoritat grani gojats (e, coma se sòl passar entre es artilhèrs, amples d’espatles e dus pams mès nauti qu’eth sòn cap), lo guardauen coma mainatges en ua situacion rambolhosa, e era expression deth ròstre de Tushin se miralhaue tostemp enes sòns.
Eth terrible tapatge, es crits e eth besonh d’èster tostemp atentiu e actiu hègen que Tushin non experimentèsse eth mendre temor; ne tansevolhe pensaue que podien aucir- lo o herir-lo; peth contrari, se sentie cada còp mès content.
Li semblaue que s’auie passat ja fòrça temps dès qu’auie vist ar enemic e auie hèt eth prumèr tir, e qu’aqueth petit trocet de tèrra que se trapaue l’ère plan coneishut e familhar.
Encara qu’ac rebrembèsse e ac calculèsse tot e hesse tot çò que li calie hèr ath mielhor oficiau en sòn lòc, se trapaue en un estat semblable ath delèri febril o ara embriaguesa.
Ena sua imaginacion es canons der enemic non èren canons, senon pipes, que d’eres un invisible humaire hège gésser espiraus de hum.
Torna a humar!, se didie Tushin en votz baisha, tant que, dera montanha, gessie ua fumadissa arrossegada peth vent entara quèrra.
Ara a demorar eth balon entà entornar-lo-se.
Arren, ua granada… responec.
Ena sua imaginacion, “Matveievna” qu’ère eth gran canon ancian plaçat en un extrèm.
Es francesi, ath cant dera sua bataria, li semblauen hormigues.
Un artilhèr, de bon pòrt e embriac, eth numèro un deth dusau canon, ère ena sua fantasia er oncle; Tushin lo guardaue mès soent qu’as auti e cadun des sòns movements l’alegraue.
Eth tapatge des fusilhs ath pè dera montanha, uns viatges fèble e d’auti intens, li semblaue eth ritme d’ua respiracion.
Damb atencion concentrada seguie es pauses successiues d’aqueri sons.
Se vedie ada eth madeish coma un gigant que damb es dues mans lançau es projectils sus er enemic.
Capitant Tushin!
Capitan!
Tushin se virèc espaurit.
Qu’ère aqueth oficiau der Estat Major que l’auie hèt enlà dera cantina de Grunt.
Lo cridaue damb votz sufocada:
Vos auètz tornat hòl?
Dus viatges vos an ordenat que vos retiretz e vos…
Jo…, didec en votz nauta, en to hèr-se a vier es sòns dits ena visèra.
Mès eth coronèl non podec acabar era sua frasa.
Un projectil queigut enes entorns l’obliguèc a inclinar-se sus eth sòn shivau.
Carèc, e quan volec parlar de nauèth, ua auta explossion l’arturèc.
Hec repè e s’aluenhèc ath galaup.
Que se retiren!
Que se repleguen toti!, cridèc de luenh.
Es soldats se meteren a arrir.
Ara seguida, venguec un ajudant de camp damb era madeisha orde.
Qu’ère eth prince Andrei.
Çò de prumèr que vedec en arribar en lòc ocupat pes canons de Tushin siguec un shivau desenganchat damb ua pauta trincada, qu’endilhaue peniblaments ath cant des tiratges des pèces.
Era sang li gessie coma d’ua hònt.
En miei des armons i auie quauqui cadavres.
Mentre s’apressaue, diuèrsi projectils li passèren peth dessús; ua estrementida nerviosa recorrec era sua esquia.
Mès sonque pensar que podie auer pòur lo remetec de seguit.
Dèc era orde e non abandonèc era bataria.
Qu’auie decidit que se retirèssen es canons ena sua preséncia.
Amassa damb Tushin, caminant entre es cadavres e jos eth huec terrible des francesi, se tenguie a dispausar es pèces entara retirada.
Vos que non ètz coma eth d’abantes; a vengut un coronèl e se n’a tornat ath mès córrer, didec eth suboficiau ath prince Andrei.
Que non ètz coma sa Excelléncia.
Eth prince Andrei non parlaue damb Tushin, qu’èren es dus tant ocupadi que, çampar, ne s’auien vist.
Dempús d’auer gafonat es dus canons intactes sus es sòns armons, comencèren era baishada (en tot abandonar es autes dues pèces, ja inservibles).
Alavetz Bolkonski s’apressèc entà Tushin.
Plan, entà ua auta, didec sarrant era man der artilhèr.
Entà ua auta, estimat, responec Tushin.
Eth vent s’auie padegat.
Es bromes neres e baishes, immobilizades sus eth camp de batalha, se confonien en orizon damb eth hum dera povora.
Escurie e se hègen mès visibles es resplendors der dus incendis.
Amendrien es canonades, mès seguie era intensitat des fusilhades, darrèr e ara dreta, cada viatge mès fòrta e pròcha.
Quan Tushin, que non auie cessat d’arténher e auançar a grops de heridi, gessec der airau de huec e arribèc damb es sòns canons a pè deth barranc, se trapèc damb es caps e ajudants de camp, qu’entre eri i auie er oficiau d’Estat Major e Zherkov, enviat dus còps entara bataria de Tushin, sens auer-i arribat ne un solet viatge.
Toti, en tot interromper-se es uns as auti, li transmeteren ordes sus çò que li calie hèr e entà on anar, hènt-li observacions e repotecs; Tushin se limitèc a sauvar silenci, pr’amor que cada còp que sajaue parlar, sense saber perqué, li gessien es lèrmes.
Atau, carat, seguic entà dauant, en sòn shivau.
Encara qu’auie balhat era orde de deishar as heridi, molti seguien ara tropa e demanauen que se les deishèsse pujar sus es canons.
Er elegant capitan d’infantaria qu’abantes dera batalha auie gessut ath mès córrer dera cabana de Tushin jadie damb ua bala en vrente, sus eth bastiment de husta de “Matveievna”.
Ena pòsa, un cabdet d’ussars, fòrça palle, en tot tier-se ua man damb era auta, s’apressèc entà Tushin e li preguèc que lo deishèsse sèir.
Capitan, per Diu, qu’è ua contusion en braç, didec timidaments.
Per Diu!
Qu’ère evidant qu’auie demanat permís mès d’un còp pr’amor d’acomodar-se en quinsevolh lòc e l’ac auien remit.
Seguic demanant damb votz timida e trantalhanta.
Manatz que me permeten pujar, per Diu!
Deishatz-lo pujar, deishatz-lo, ordenèc Tushin.
A on ei er oficiau herit?
Que l’auem retirat.
Ère mòrt, responec quauqu’un.
Deishatz que se sèigue…
Sè-te, amic, sè-te.
Esten era capòta, Antonov.
Eth cabdet qu’ère Rostov.
Damb ua man se tenguie era auta.
Ère plan esblancossit e un tremor febril l’agitaue era maishèra inferiora.
Lo seigueren sus “Matveievna”, eth madeish canon qu’auien retirat er oficiau mòrt.
Ena capòta qu’esteneren i auie sang, que taquèc es pantalons e es mans de Rostov.
Rostov.
Qu’ei solet ua contusion.
Alavetz, d’a on ei era sang des pantalons?
Damb granes dificultats, e gràcies ara ajuda dera infantaria, auien artenhut pujar pala ensús damb es canons, e quan arribèren en bordalat de Guntersdorf, s’arturèren.
Ère tant escur qu’ère impossible distinguir a dètz passi es unifòrmes des soldats.
Es fusilhades comencèren a amendrir.
De ressabuda, plan près, entara dreta, sonèren de nauèth sorriscles e trets.
Ena escurina resplendien es ahlames des armes.
Qu’ère eth darrèr atac des francesi, qu’ada eth responeren es soldats plaçadi enes cases deth bordalat.
Toti deishèren eth bordalat, mès es canons de Tushin non se podien botjar, e es artilhèrs, eth sòn capitan e eth cabdet d’ussars se guardauen en silenci, ara demora dera sua destinacion.
Era fusilhada amendric; d’un carrèr pròche venguec era animada convèrsa de dus soldats.
Ès sancer, Petrov?, preguntaue un.
Que l’auem hèta bona, frair.
Ara ja non tornaràn mès, responie un aute.
Non se ve arren!
Com s’an fregit entre eri!
Vai, quina escurina, frairs!
Es francesi auien estat refusadi per darrèr viatge.
De nauèth, ena escurina mès absoluda, es canons de Tushin, enquadradi peth confús clamor dera infantaria, se meteren en marcha.
Semblaue que rajaue, ath miei dera escurina, un arriu invisible, fosc, en ua soleta direccion entre mormolhs, votzes e sorrolhs de cascos e arròdes.
Entre eth revolum generau, çò que sonaue mès fòrt e clar èren es gemecs e es votzes des heridi: semblauen aumplir era escurina qu’enrodaue ara armada.
Es gemecs e era escurina dera net qu’èren ua soleta e madeisha causa.
Ath cap d’un moment se produsic ua cèrta agitacion entre era multitud: quauquarrés passèc sus un shivau blanc, seguit dera sua acompanhada, e didec quauquarren en passar.
Qué a dit?
A on ara?
Mos cau arturàr?
Dèc es gràcies o qué?, sigueren fòrça es preguntes ansioses que se hègen de pertot e era massa umana en movement comencèc a pressionar sus era madeisha (es qu’anauen dauant, çampar, s’auien arturat) e s’espargec eth rumor de qué auien balhat era orde de parar.
Toti se posèren de seguit ath miei d’un lord camin.
S’aluguèren fogairons e era convèrsa se hec mès perceptibla.
Eth capitan Tushin balhèc es sues ordes ara companhia e manèc que cerquèssen ua pòsta de secors o un mètge entà atier ath cabdet; dempús se seiguec ath cant deth huec premanit en camin pes soldats.
Tanben Rostov s’apressèc coma podec en fogairon.
Tot eth sòn còs s’estrementie damb tremor febril peth dolor, eth hered e era umiditat.
Eth desir de dormir ère irresistible, mès eth torment d’aqueth braç adolorit que non sabie a on botar-lo l’ac empachaue.
Ja clucaue es uelhs, ja les tachaue enes ahlames roienques e caudes, ja ena figura acorbaishada e fèbla de Tushin, seigut, ara turca, ath sòn costat.
Es grani, intelligents e bontadosi uelhs de Tushin calauen en eth ua guardada pietosa e corau.
Se n’encuedaue de qué Tushin lo volie ajudar de tot còr, mès que non auie mejans entà hè’c.
Pertot arribauen rumors de passi e votzes de soldats que passauen sigue a pè, sigue a shivau e s’installauen ar entorn.
Eth ressonar d’aguesti passi e votzes, eth chambotadís des shivaus ena hanga, eth crepitar luenhant e pròche dera lenha des fogairons se honien en un solet bronit confús e trantalhant.
Ja non ère coma abantes un arriu invisible enes tenebres, senon un tenebrós mar que s’acomòde encara estrementit après era tormenta.
Rostov guardaue e seguie d’aurelha tot çò que passaue ath sòn dauant e enes entorns, sense comprenè’c.
Un soldat d’infantaria s’apressèc en fogairon, se seiguec d’agrovat, apropèc es mans en huec e guardèc a Tushin.
Me permetetz, Excelléncia?, preguntèc.
Quin malastre!
Damb eth soldat s’auie apropat un oficiau d’infantaria, qu’amiuae ua caròla bendada, e, en tot dirigir-se a Tushin, li demanèc que hesse botjar un shinhau es canons pr’amor de deishar pas a un car.
Darrèr deth cap dera companhia vengueren dus soldats.
S’escridassauen herotjaments e se pelejauen en tot sajar de trèir-se er un ar aute ua bòta.
Dempús arribèc un soldat esblancossit e prim qu’amiaue eth còth bendat damb un liròt plapat de sang e damb votz emmaliciada exigic aigua as artilhèrs.
Dilhèu me cau morir coma un gosset?, didec.
Tushin manèc que li hessen a vier aigua.
Un moment dempús s’apropèc un soldat de bon umor, demanant huec entàs d’infantaria.
Un shinhau de huec caudet entara infantaria!
Que Diu vos age, paisans!
Gràcies peth huec, vo l’entornaram damb revengut, didec en tot hèr-se a seguir ena escurina un tidon alugat.
Quate soldats qu’amiauen un objècte fòrça pesant passèren peth cant deth fogairon.
Un d’eri estramunquèc.
Aguesti diables qu’an deishat socs ath miei deth camin!, idolèc.
Per qué vo’lo hètz a vier s’ei mòrt?, preguntèc quauqu’un.
Mau pericle vos quèigue!, e de seguit despareisheren ena escurina.
Tushin li preguntèc en votz baisha a Rostov:
Vos hè mau?
Òc, que hè mau.
Excelléncia, vos cride eth generau, didec un artilhèr apressant-se entà Tushin.
Qu’ei aquiu, ena isba.
I vau de seguit.
Tushin se botèc de pès e s’aluenhèc deth fogairon, en tot cordar-se ath còp era capòta.
Non guaire luenh deth fogairon des artilhèrs, ena isba premanida entada eth, eth prince Bagration ère seigut en ua taula parada entà sopar, en tot parlar damb quauqui caps d’unitat amassadi damb eth.
Aquiu i ère eth vielhet des uelhs miei clucadi, que rosigaue avidaments un uas d’anhèth; eth generau des vint-e-dus ans de servici, ròi ara peth vodka e eth sopar; er oficiau d’Estat Major damb eth sòn polit anèth; Zherkov, que guardaue inquiet a toti, e eth prince Andrei, palle, dambs es pòts sarrats e es uelhs que ludien damb ludentor febrila.
En un cornèr dera isba i auie ua bandèra cuelhuda as francesi; er auditor civil de ròstre ingenú paupaue era tela dera bandèra e botjaue eth cap estonat, dilhèu pr’amor que l’interessaue vertadèraments era tela o pr’amor que li resultaue penible, damb era hame que sentie, assistir en un repaish que non i cuelhie part per manca de cubèrt.
Un coronèl francés, hèt presoèr pes dragons qu’ère installat en ua isba pròcha.
Es oficiaus s’acorropauen entà veder-lo.
Eth prince Bagration balhèc es gràcies a quauqui caps, demanèc detalhs dera batalha e des pèrtes patides.
Eth comandant deth regiment presentat en Braunau informaue ath prince de qué en començar era accion se retirèc deth bòsc, arremassèc as soldats que bracauen lenha, deishèc passar as francesi e les ataquèc damb dus batalhons damb era baioneta calada en tot hèr-les húger.
Quan me n’encuedé, Excelléncia, de qué eth prumèr batalhon ère derrotat, m’arturè en camin e pensè: “Deisharè que passen aguesti e receberè ar enemic damb huec de granades”, e atau ac hi.
Auie desirat autant, eth comandant deth regiment, amiar a tèrme aqueth movement de tropes e se planhie tant de non auer-lo podut realizar que venguec de convencer-se de qué es causes s’auien passat coma eth pensaue; dilhèu auie succedit atau.
Qu’ei que se podie discernir, en semblabla confusion e desorde, çò que s’auie hèt e çò que non s’auie hèt?
Tanben me cau expausar a sa Excelléncia, seguic en tot rebrembar era convèrsa entre Dolojov e Kutuzov, e eth sòn darrèr encontre damb eth degradat, qu’eth soldat degradat Dolojov, dauant es mèns pròpis uelhs, capturèc a un oficiau francés e s’a distinguit particularaments.
Precisaments en aguest moment, Excelléncia, vedí er atac deth regiment de Pavlograd, intervenguec Zherkov, guardant ath sòn entorn damb inquietud; aqueth dia non auia vist en absolut as ussars e non auíem mès notícies sus eri qu’es entenudes a un oficiau d’infantaria.
Se heren a vier dus quadres, Excelléncia.
Quauqui uns arriren dauant es paraules de Zherkov, pensant que, coma tostemp, se tractaue d’ua badinada.
Mès en avertir qu’eth sòn raconde contribusie ara glòria des Armes russes e d’aquera jornada, cuelheren de nauèth ua expression grèu, maugrat que molti sabien plan ben qu’era afirmacion de Zherkov ère ua mentida sense cap de fondament.
Eth prince Bagration se virèc entar ancian coronèl.
Vos balhi es gràcies a toti, senhors.
Totes es Armes, era infantaria, era cavalaria e era artilheria, s’an comportat eroïcaments.
Mès, per qué an demorat abandonadi dus canons en centre?, preguntèc, cercant a quauqu’un damb es uelhs (eth prince Bagration non se referie as canons deth flanc quèr, donques que sabie que, aquiu, ath començament dera accion, sigueren abandonadi toti es canons).
Creigui rebrembar que vos demanè investigà’c, didec ar oficiau d’Estat Major de servici.
Un demorèc esbauçat, repliquèc er oficiau de servici; er aute, que non ac compreni; jo madeish siguí aquiu lèu tot eth temps e balhè es ordes… venguia de partir…
Era verat ei qu’era causa estaue lèja, concludic damb modestia.
Bèth un didec qu’eth capitant Tushin ère aciu madeish, en bordalat, e que l’auien manat a cercar.
Plan que, vos tanben i siguéretz, didec eth prince Bagration a Bolkonski.
Andrei.
Toti sauvèren silenci.
En lumedar campèc Tushin en tot daurir-se pas timidaments peth darrèr des esquies des generaus ena estreta isba.
Confús, coma tostemp que se trapaue dauant es sòns caps, Tushin non reparèc ena asta dera bandèra e estramunquèc damb era.
Quauqui uns arriren.
Per qué s’a abandonat un canon?, preguntèc Bagration arroncilhant es celhes, non tant contra eth capitan coma contra es qu’arrien, qu’entre eri subergessie Zherkov.
Ara, dauant eth sòn temible superior, Tushin pensèc per prumèr viatge en orror dera sua fauta e ena vergonha de pèrder dus canons estant, eth, damb vida.
Autantes auien estat es sues emocions qu’enquiad aguest instant non auec temps de pensar en aquerò.
Es arridalhes des oficiaus lo trebolèren encara mès.
Se mantenguie fèrm dauant de Bagatrion, e era maishèra inferior li tremolaue.
A penes podec díder:
Sabi pas…
Excelléncia… que non auia pro òmes, Excelléncia.
Que les podíetz auer cuelhut des tropes de proteccion.
Tushin non didec que non i auie tropes de proteccion, encara que siguesse vertat.
Se pensaue que, dident aquerò, comprometie a bèth aute cap e, en silenci, damb es uelhs tachadi, guardaue a Bagration tau que guarde er escolan as uelhs deth sòn professor quan non sap se qué respóner.
Aqueth silenci s’alonguèc pro.
Eth prince Bagration, que, plan que òc, non volie mostrar-se sevèr, non sabie se qué díder e es auti non gausauen intervier ena convèrsa.
Eth prince Andrei guardaue a Tushin de reuelh e estornejaue nerviós es dits.
Excelléncia, gessec Bolkonski damb era sua votz talhanta, vos vos dignèretz enviar-me ena bataria deth capitan Tushin; i anè, plan, e trapè mòrts a dus tèrci des òmes e des chivaus, dus canons estronhadi e cap tropa de proteccion.
Eth prince Bagration e Tushin guardauen ara damb era madeisha fixacion a Bolkonski, que parlaue damb mesura e emocion.
E se me permetetz, Excelléncia, ua opinion, seguic, diderè qu’era capitada d’aguesta jornada l’ac deuem en grana partida ad aguesta bataria e ara fermetat eroïca deth capitan Tushin e dera sua companhia.
Sense demorar responsa, eth prince Andrei se lheuèc e se hec enlà dera taula.
Eth prince Bagration guardèc a Tushin, qu’ère clar que non volie dobtar dera opinion fèrma de Bolkonski e que, ath còp, l’ère de mau her balhar-li absoluda fe, inclinèc eth cap e li didec a Tushin que podie retirar-se.
En prince Andrei gessec darrèr eth capitan.
Ò, amic, gràcies!
Que m’auetz trèt d’un endrabader!, li didec Tushin.
Bolkonski lo guardèc e s’aluenhèc sense badar boda; ère trist, afligit.
Tot çò que se passaue ère tant estranh, tan desparièr de çò qu’eth s’auie demorat.
Qué hèn aciu?
Qué an de besonh?
Quan s’acabarà tot aquerò?, pensaue Rostov, guardant es ombres que s’agitauen ath sòn dauant.
Eth dolor en braç se hège cada còp mès agudent.
Eth dromilhon lo senhorejaue; cercles ròis dançauen dauant es sòns uelhs; era impression des votzes e des cares e eth sentiment de solitud se confonien damb era sensacion de dolor; qu’èren eri, aguesti soldats heridi e non heridi, es que li sarrauen e retortilhauen es nèrvis, es que cremauen era carn deth sòn braç trincat e dera espatla.
Entà desliurar-se d’eri cluquèc es uelhs.
S’esclipsèc pendent un instant, mès en aguestes cuertes menutes de dromilhon vedec en sòmis multitud d’imatges desparières: vedec a sa mair, damb era sua longa man blanca, es primes espatles de Sonia, es uelhs e era arridalha de Natasha; vedec a Denisov, damb era sua grana votz e era sua mostacha, vedec a Telianin e era sua istòria damb eth e Bogdanic.
Tota aguesta istòria se honie damb eth soldat dera votz brusca, e, autant aquera coma eth soldat tenguien de contunh eth sòn braç en tot costar-li ua dolor agudenta, lo sarrauen e tirauen d’eth tostemp ena madeisha direccion.
Sajaue dessepar- se d’eri, mès ne peth mau de morir artenhie qu’abandonèssen eth sòn braç e era sua espatla.
Que non aurie patit tant, estarie ben, se non tirassèssen atau d’eth; mès que l’ère impossible desliurar-se d’eri.
Dauric es uelhs e campèc entà naut.
Eth nere vel dera net baishaue lèu enquias madeishes brases deth fogairon.
Illuminada peth huec, era nhèu queiguie en povàs menut.
Tushin encara non auie tornat.
Eth mètge tanpòc apareishie.
Qu’ère solet.
Ath sòn dauant, un soldat, totafèt nud, cauhaue ath cant deth fogairon eth sòn còs prim e auriolenc.
Arrés vie a socorrer-me ne a padegar-me.
E en çò de mèn viuia estimat de toti, fòrt, alègre e estimat!”.
Alendèc, e damb era alendada gessec des sòns pòts un involentari gemiment.
Te hè mau quauquarren?, li preguntèc eth soldat, secodint era camisa sus eth huec, e sense demorar responsa, gargalhèc e higec: Guairi n’a queigut aué!
Quin espant!
Rostov non escotaue es paraules deth soldat.
Guardaue era nhèu que volaue sus eth huec e s’en brembèc der iuèrn rus, dera sua casa tèba e luminosa, deth sòn abric de pèths, es luges rapides, eth sòn còs vigorós, tot er amor e es suenhs dera familha.
Londeman es francesi non renauiren es atacs e era rèsta deth destacament de Bagration se podec incorporar ena armada de Kutuzov.
Eth prince Vasili non meditaue es sòns plans.
Ne mens encara pensaue hèr mau a d’auti pr’amor d’arténher quauque auantage.
Ère, ne mens ne mès, un òme dera nauta societat que, en auer obtengut tostemp capitada en mon, ère avedat a tier-la.
Sivans es circonstàncies e es sues relacions damb es auti, combinaue diuèrsi plans e calculs que d’eri ne tansevolhe eth madeish n’auie consciéncia, encara que constitusien tot er interès dera sua vida.
Que non se tractaue d’un plan ne de dus, senon de desenats d’eri; bèth un non hège qu’esboçar-se ena sua ment, d’auti aquerien realitat e era rèsta s’anulauen.
Per exemple, eth prince Vasili jamès se didie: “Tau personatge a, ara, grana influéncia; me cau conquistar era sua amistat e fidança pr’amor d’arténher, gràcies ada eth, ua ajuda financèra”.
Ne tanpòc pensaue: “Pierre ei ric, me cau tirassar-lo entà jo, maridar-lo damb era mia hilha e arténher aguest prèst de quaranta mil robles que n’è besonh”.
Mès, se se trapaue damb eth personatge influent, eth sòn instint precís li suggerie de seguit qu’aguesta persona li podie èster utila, e eth prince Vasili se hège amic der individú en question e ena prumèra escadença avienta, instintiuaments, sense cap de preparacion, lo vantaue, lo tractaue damb familiaritat e li parlaue de çò que l’ère precís.
A Pierre, en Moscòu, que l’auie a man, e trapèc era manèra de hèr-lo nomentar gentilòme de cramba, çò qu’alavetz equivalie ath rang de conselhèr d’Estat, e l’ahisquèc entà que se trasladèsse damb eth en Sant Peterburg e se lotgèsse ena sua casa.
Coma se non pensèsse en aquerò, mès damb era absoluda seguretat de qué ère precís, eth prince Vasili hège çò de besonh entà maridar a Pierre damb era sua hilha.
S’eth prince Vasili auesse premanit per auança es sòns plans, non aurie podut manifestar-se d’aguesta sòrta tan simpla e familhar en totes es sues relacions damb es persones plaçades per dessús o per dejós d’eth.
Quauquarren l’atirassaue tostemp entath mès poderós e eth mès ric, e auie era rara adretia d’alistar er instant oportun entà trèir partit de toti.
Pierre, convertit inesperadaments en un òme plan ric e en comde, après era solitud e despreocupacion de pòc abantes, se vedie ara enquia tau punt ocupat e entornejat de gent que sonque en lhet se podie demorar solet damb eth madeish.
Li calie signar documents restacadi damb oficines publiques qu’eth sòn significat non l’auie bric clar, preguntar sus ua e ua auta causa ath sòn prumèr intendent, visitar es sues propietats enes entorns de Moscòu e recéber a un revolum de persones que pòc abantes non volien saber arren, ne tansevolhe, dera sua existéncia e ara se considerarien ofensades e desengustades s’eth nau milionari non les recebesse.
Qu’èren gents plan desparières: òmes de negòcis, parents, coneishudi; toti madeish de coraus e ben dispausadi entath joen eretèr.
Toti, aquerò ère evident e indiscutible, se mostrauen convençudi des granes qualitats de Pierre.
Autanplan persones abantes malicioses e ostils èren ara, damb eth, doces e coraus.
Era màger des princesses, tan seriosa tostemp damb eth sòn long còs e es sòns estirats peus de pipa, entrèc ena cramba de Pierre dempús es funeralhes deth vielh comde.
Damb es uelhs baishi e rogint-se en cada moment, li didec que li hège fòrça dò er equivòc qu’auie auut entre eri, e que non se sentie damb eth dret de demanar arren, exceptat eth permís (après eth malastre d’aquera mòrt) d’estar-se quauques setmanes en ua casa que tant estimaue e a on auie hèt tanti sacrificis.
En díder aquerò non podec tier-se e s’estarnèc de plorar.
Esmoigut per tau evolucion en aquera hemna, hereda coma ua estatua, Pierre li cuelhec era man e li demanèc perdon, sense saber-se’n de qué l’auie de perdonar.
A compdar d’aqueth dia, era màger des princesses comencèc a téisher un tapaboques de lan a règues entà Pierre e cambièc totafèt eth sòn anament entada eth.
Hètz-ac per era, mon cher.
A patit tant peth vòste defuntat pair!, li didec eth prince Vasili en tot presentar-li un document a favor dera princessa pr’amor que lo signèsse.
Eth prince Vasili auie creigut convenent e de besonh lançar aqueth uas ara princessa (ua orde de pagament de trenta mil robles) pr’amor de qué non se l’acodisse treir era sua participacion en cas dera bossa de cuèr repussat.
Pierre signèc, e d’alavetz ençà era princessa li mostrèc encara mès afeccion.
Tanben es autes fraies li mostrauen màger afeccion, mès que mès era mès joena e beròia, era deth luèr.
Soent botaue a Pierre en situacions incomòdes damb es sues arridalhes e eth sòn trebolament quan lo vedie.
Li semblèc tan naturau a Pierre que toti l’estimèssen e tant antinaturau que quauquarrés non l’estimèsse que non podie dobtar dera sinceritat des persones que l’entornejauen.
Ath de là, non li restaue temps entà preguntar-se se èren sincères o ipocrites; jamès auie temps entad arren, non podie gésser d’aqueth estat d’embriaguesa, alègre e tranquil.
Se vedie coma eth centre d’un movement generau e important; sabie que tostemp se demoraue quauquarren d’eth e que, se non hège cèrtes causes, aurie desengustat a molti, les privarie de çò que demorauen, mentre que tot se passarie ben se les hesse.
Atau, donc, complie tot çò que li sollicitauen, encara que çò de bon que d’eth se demoraue tostemps restèsse per arribar.
Eth qu’ara prumeria s’ocupèc mès des ahèrs de Pierre e d’eth madeish, siguec eth prince Vasili.
Dempús era mòrt deth comde Bezujov se podie díder que non auie deishat dera sua man ath joen.
Eth prince Vasili auie er aspècte d’un òme aclapat de trabalh, cansat e rendut, mès que, per pietat, non podie abandonar ar edart deth destin e as influéncies des brigands ad aqueth joen sens defensa hilh deth sòn, après tout, amic, e patron d’ua immensa fortuna.
Plan, donc, amic mèn, ara fin partim deman, li didec un viatge, clucant es uelhs e pataquejant damb es dits en braç de Pierre, en tot tier un ton coma s’aquerò ère convengut entre es dus de fòrça temps a, e non podie èster de ua auta manèra.
Deman partim, vos dèishi lòc en mèn coche.
Sò plan content.
Aciu çò de mès important que ja ei hèt; e jo auria d’auer tornat hè ja temps.
Guardatz se qué è recebut deth cancelhèr…
Li parlé de vos, vos an agregat ath còs diplomatic e auetz estat nomentat gentilòme de cramba: ara que se vos daurís era carrèra diplomatica.
A maugrat dera expression de cansament e de seguretat qu’eth price Vasili parlaue, Pierre (qu’auie reflexionat longaments sus eth sòn avier) sagèc de méter quauqua objeccion; mès eth prince lo braquèc damb aquera votz roconanta e abaritonada que semblaue excludir quinsevolh possibilitat d’interrómper es sues paraules, ton que d’eth se servie en quauqui casi d’extrèm besonh de persuasion.
Mès, estimat, qu’ac hi per jo, m’ac dictaue era mia pròpia consciéncia; que non te cau arregraïr-m’ac.
Arrés s’a planhut jamès de qué se l’estimèsse massa; e ath delà, ès liure, ac pòs deishar tot deman madeish…
En Sant Peterburg poiràs decidir.
E que ja ei ora de qué t’aluenhes un shinhau d’aguesti rebrembes terribles (eth prince Vasili alendèc).
Qu’ei aquerò, amic mèn.
Eth mèn ajuda de cramba vierà ena tua carròça.
A!, m’en desbrembaua!, higec.
Ja sabes, estimat, que ta pair e jo auíem uns compdes pendents.
Que sò crubat çò de Riazan e me demori damb aquerò; tu que non n’as besonh.
Dempús haram es compdes.
Çò qu’eth prince Vasili cridaue “çò de Riazan” èren uns quants milèrs de robles dera renda d’aquera propietat qu’eth s’empochaue.
En Sant Petersburg, madeish qu’en Moscòu, enrodèc a Pierre un ambient de persones coraus e amables.
Eth joen comde non podie refusar eth cargue o, mielhor dit, eth titol (donques que non li calie hèr arren) que l’auie artenhut eth prince Vasili; ath delà, Pierre establic tantes coneishences, recebec tantes invitacions, li manquèc tant de temps, que, mès encara qu’en Moscòu, non l’abandonaue era sensacion de trapar-se en centre d’un remolin qu’anonciaue un pròplèu benèster que jamès arribaue.
Des sòns ancians amics celibataris, ne demoraue pòqui en Sant Petersburg.
Era Garda ère en campanha; Dolojov auie estat degradat; Anatòl prestaue servici militar en províncies; eth prince Andrei se trapaue en estrangèr.
Atau, donc, Pierre non podie passar ja es nets, tau que li shautaue passar-les en passat; ne espacejar de quan en quan es sòns sentiments enes convèrses damb eth sòn amic màger, eth mielhor e mès estimat.
Eth temps se l’esguitlaue en sopars e balhs, sustot ena casa deth prince Vasili, en companhia dera gròssa princessa, era sua hemna, e dera plan beròia Elena.
Er anament d’Anna Pavlovna Scherer damb Pierre cambièc coma eth de tota era societat.
Abantes, Pierre sentie de contunh que quinsevolh causa que didesse dauant d’Anna Pavlovna resultaue inconvenenta e inoportuna, e qu’es arguments qu’eth pensaue intelligents quan les pensaue se convertien en vertadères pegaries tan lèu les exprimie en votz nauta, mentre qu'es mès pègues paraules d’Ipolit passauen per originalitats encantadoires.
Ara prumeria der iuèrn de 1805-1806 Pierre recebec er acostumat bilhet d’Anna Pavlovna (ua invitacion de color ròsa) qu’en eth auie hijut: “Vous trouverez chez moi la belle Helene qu’on non se lasse jamais de voir”.
En liéger aguesta frase, Pierre se n’encuedèc per prumèr viatge de qué, entre eth e Elena, s’auie establit un cèrt ligam arreconeishut pes auti; e aguesta idia, que l’espaurie per çò que semblaue impausar-li ua obligacion qu’eth non volie contrèir, l’agradaue ath còp coma ua suposicion divertida.
Era cauhada en çò d’Anna Pavlovna qu’ère coma era anteriora, damb era diferéncia de qué era nauetat qu’era dauna aufrie as sòns òstes non ère Mortemart, senon un diplomatic vengut de Berlin, coneisheire des mès recents detalhs sus era estança der emperaire Alexandre en Postdam e era indissoluble aliança qu’aquiu auien signat es dus augusti amics, en tot compremeter-se a deféner era causa justa contra er enemic deth gènre uman.
Pierre siguec recebut per Anna Pavlovna damb ua nuança de tristor que, plan que òc, se referie ara recenta pèrta patida per eth damb era mòrt de sa pair, eth comde Bezujov (toti se vedien ahiscadi a persuadir a Pierre de qué ère fòrça afligit, pera mòrt d’aqueth pair, qu’a penes auie coneishut).
Mès era tristor d’Anna Pavlovna qu’ère semblabla en tot ad aquera que hège ostentacion quan parlaue de Sa Majestat I. Feodorovna.
Pierre se sentec fòrça vantat per aquerò.
Anna Pavlovna distribuïe en sòn salon es grops damb era sua acostumada abiletat.
Eth grop màger (damb eth prince Vasili e es generaus) auie era sòrt de compdar damb eth diplomatic.
Un aute ère seigut pròche ara taula deth tè.
Pierre auie er in d’amassar-se damb eth prumèr, mès Anna Pavlovna, excitada coma eth cap d’ua armada en camp de batalha, que se l’acodissen milèrs d’idies qu’a penes a temps entà realizar-les, lo toquèc en braç.
Attendez, jai des vues sur vous pour ce soir, guardèc a Elena e arric.
Ma bonne Helena, il faut que vous soyez charitable pour ma pauvre tante, qui a une adoration pour vous.
Allez lui tenir compagnie pour dix minutes.
E entà que non s’engüege guaire, eth nòste amable comde non se remirà a seguir-la.
Era beròia Elena se filèc entara tia, mès Anna Pavlovna retenguec encara a Pierre, coma se li calesse balhar es darrères instruccions.
Vertat qu’ei preciosa?, didec ath comde en tot senhalar-li ara joena, que s’aluenhaue majestuosaments.
Et quelle tenue!
Quin tacte entà ua gojata tan joena, quin temperament mès esplendid!
Aquerò que vie deth còr.
Erós er òme qu’ada eth apertengue.
Me shautarie conéisher era vòsta pensada, e en díder aquerò Anna Pavlovna lo deishèc partir.
Pierre, damb absoluda franquesa, auie responut afirmatiuaments ara pregunta d’Anna Pavlovna sus Elena.
Se se l’acodie pensar en era, pensaue precisaments ena sua beresa e ena tranquilla e extraordinària capacitat de mostrar-se digna e silenciosa enes salons.
Era tia acuelhec as dus joeni en sòn cornèr, encara que mèsalèu volie amagar era sua adoracion per Elena e exprimir mèsalèu era pòur que sentie per Anna Pavlovna.
Guardaue ara sua neboda coma preguntant se qué li calie hèr damb es dus joeni.
En retirar-se, Anna Pavlovna toquèc de nauèth damb eth sòn dit eth braç de Pierre e li didec:
J’espere que vous ne direz plus qu’on s’ennuie chez moi, e guardèc a Elena.
Aguesta arric, coma dident que non admetie era possibilitat de qué arrés la vedesse sense sentir-se afogat.
Era tia tossic un shinhau, avalèc saliuera e didec en francés qu’ère plan contenta de veir a Elena.
Dempús se virèc entà Pierre damb era madeisha salutacion e es madeishes expressions.
Pendent era convèrsa, engüegiua e entrebracada, Elena guardèc a Pierre e li hec un arridolet damb aquera polida e clara arridalha que tenguie damb toti.
Pierre ère tant avedat ad aguesta arridalha, significaue tan pòc entada eth, qu’a penes li prestèc atencion.
Era tia comencèc a parlar dera colleccion de tabaquères deth pair de Pierre, eth comde Bezujov, e mostrèc era sua.
Era princessa Elena l’ac demanèc pr’amor de veir eth retrait deth marit dera tia, pintat aquiu.
Solide deu èster un trabalh de Vinesse, didec Pierre, en tot hèr mencion d’un miniaturista plan coneishut.
S’inclinèc sus era taula entà cuélher era tabaquèra, sense deishar d’aurelha era covèrsa que se tenguie ena taula vesia.
S’incorporèc entà virar-se, mès era tia l’estenec era tabaquèra per darrèr madeish dera gojata; s’inclinèc Elena pr’amor de deishar espaci e se virèc arrint.
Coma tostemp enes cauhades, amiaue un vestit fòrça descoletat, autant peth dauant coma pera esquia, sivans era mòda dera epòca.
Eth sòn pitrau, qu’a Pierre li semblaue tostemp de marme, ère tan près deth joen que sense voler avertic damb es sòns uelhs miòps era viua fascinacion des espatles e còth, tan pròches as sòns pòts que non aurie auut senon inclinar-se un shinhau entà heregar-les.
Sentec eth calor deth sòn còs, era flaira deth sòn perhum e eth carrinclar deth corset en cada movement.
Non vedie ja aquera beresa de marme que formaue un ensems damb eth vestit de net; vedie e sentie tota era seduccion deth sòn còs, amagat solet peth vestit.
E un còp vist atau, que non ac podie veir de ua auta manèra, madeish que non podem quèir ena enganha un còp se mos a explicada.
Elena semblaue dider-li: “Qu’ei que non vo n’auíetz encuedat de çò de beròia que sò?
Non sabíetz que sò ua hemna?
Plan, donc, sò ua hemna que pòt apertier a quinsevolh, e tanben a vos”.
E en aqueth moment Pierre sentec qu’Elena non solet podie èster era sua hemna senon que li calie que ne siguesse e que non podie èster de ua auta manèra.
Se’n sabec damb tanta seguretat coma se ja siguesse en autar damb era.
Com arribarie?
Quan?
Ac ignoraue.
Tanpòc podie saber s’estarie ben (mèsalèu li semblaue que non), mès n’ère solide fòrça qu’aquerò se passarie.
Pierre baishèc es uelhs e la guardèc de nauèth; que desiraue veder-la d’autrú ada eth, ua beresa tan luenhana coma n’ère abantes cada dia.
Mès que ja non podie èster atau, non podie, madeish qu’un òme qu’ena broma baisha confon un manat de males èrbes damb un arbe, non pòt, quan a vist qu’ei èrba, contunhar credent qu’ei un arbe.
La vedie terriblaments pròcha; se sentie ja jos eth sòn poder.
Entre es dus que non i auie mès obstacles qu’es botadi pera sua pròpia volentat.
Pierre, en tot sajar de rembrembar s’auie hèt quauquarren inconvenent, campèc ath sòn entorn rogit.
Li semblaue que toti sabien, madeish qu’eth, çò que s’auie passat.
Ath cap d’uns moments, quan Pierre s’apressèc en grop gran, Anna Pavlovna li didec:
On dit que vous embellisez votre maison de Petersburg.
E ère vertat.
Er arquitècte l’auie dit qu’ère de besonh hè’c, e Pierre, sense saber perqué, auie començat a restaurar era immensa casa de Sant Petersburg).
C’est bien, mais ne demenagez pas de chez les pince Basile.
Il est bon d’avoir un ami comme le prince.
J’en sais quelque chose.
N’est-ce pas?, e se virèc arrint entath prince Valisi.
E vos ètz tan joen; auetz besonh de conselh…
Non vos emmaliciètz se tengui es mèns privilègis de vielha.
Carèc, coma hèn tostemp es hemnes que demoren un compliment quan parlen dera sua edat.
Se vos maridatz, que ja serà ua auta causa.
E amassèc ambdús en ua guardada.
Pierre non guardaue a Elena, ne era ada eth; ça que la, la sentie terriblaments pròcha.
Gasulhèc Pierre ues paraules e se rogic.
Ja en casa, se tardèc a agarrar eth sòn, pensant en tot aquerò que l’auie arribat.
Mès, qué l’auie arribat?
Arren.
Solet comprenie qu’ua hemna, que coneishie dès era mainadesa, que d’era auie dit sense cap entosiasme: “òc, ei beròia”, quan es auti ponderauen era sua beresa, li podie ara apertie.
Que i a quauquarren de pervèrs e de enebit en aguest sentiment qu’a desvelhat en jo.
È entenut a díder que sa frair Anatol ère encamardat d’era, e era d’eth, tota ua istòria, e plan per aquerò les a calut aluenhar a Anatol.
Ipolit ei frair sòn…, sa pair ei eth prince Vasili…
Aquerò que non està ben”.
E un còp mès vedie non ara hilha deth prince Vasili, senon tot eth sòn còs caperat solet peth vestit gris.
Rebrembaue es paraules d’Elena, es sues guardades, atau coma es paraules e guardades d’aqueri que les auien vist amassa; es d’Anna Pavlovna, quan li parlaue dera sua casa, e milenats d’allusions deth prince Vasili e de d’auti.
Se sentec orrificat, non ère ja obligat a amiar a tèrme un acte reprochable que non auie de hèr?
Mès, tant que repetie taus reflexions, en aute cornèr dera sua amna surgentaue era imatge d’Elena damb tota era sua femenina beresa.
En noveme de 1805 eth prince Vasili li calec gésser de viatge d’inspeccion en quate províncies.
S’auie procurat aguesta comission pr’amor de visitar, ath còp, es sues propietats en estat roïnós e pr’amor de vier damb eth sòn hilh Anatol (que recuelherie ena ciutat a on ère de garnison) entara casa deth prince Nikolai Andreievic Bolkonski entà maridar-lo damb era hilha d’aqueth vielh tant amonedat.
Mès abantes de gésser, eth prince Vasili volie decidir çò de Pierre.
Qu’ère vertat qu’enes darrèri tempsi se passaue Pierre ores sanceres ena casa deth prince Vasili (a on se lotjaue), e dauant d’Elena se mostraue risible, trebolat e estupid tau que correspon a un encamardat.
Mès encara non auie hèt era demana.
Que Diu l’age!, pensaue eth prince Vasili, erós de senter-se tan bontadós.
Mais il faut que ça finisse.
Deman passat, aniversari d’Elena, convidarè a uns quants amics, e se non compren se qué li cau hèr, ac harè jo.
Òc; qu’ei causa mia.
Auie passat un mes e miei dès era cauhada d’Anna Pavlovna e dès era agitada net d’insomni quan decidic qu’eth maridatge damb Elena serie un malastre, per çò que li calie evitar-la e partir; Pierre, dempús d’aguesta decision, non auie deishat encara era casa deth prince Vasili e sentie damb crebacòr que, dauant es uelhs de toti, cada dia s’estacaue mès a Elena; que non podie pensar en era coma abantes e que ne tansevolhe podie desseparar-se d’era; que serie quauquarren terrible, mès li calie estacar era sua sòrt ara d’era.
Dilhèu aurie podut tier-se aluenhat, mès que non passaue un dia sense qu’eth prince Vasili (qu’ena sua casa èren, normauments, pro rares es hèstes) non endonvièsse quauqua cauhada qu’ada era li calie assistir Pierre, se non volie frustrar eth plaser de toti e decéber es sues esperances.
Eth prince Vasili, enes pòqui moments que se trapaue en casa, quan passaue ath cant de Pierre li sarraue era man, tirassant-la de cap a baish, l’aufrie era caròla arrasada e arropida entà que li balhèsse un punet e didie “entà deman”, “vierè entara ora de sopar, donques que se non, jamès te veigui”, “me demori per tu”, eca.
Mès encara qu’eth prince Vasili se demoraue per eth (sivans didie), a penes li dirigie dues paraules.
Pierre non auie coratge de frustrar es sues esperances.
Cada dia se didie çò de madeish: “Ei de besonh que la comprena e sapia se com ei.
M’enganhaua abantes, o m’enganhi ara?
Non, que non ei ua estupida; ei ua magnifica gojata, pensaue; jamès s’enganhe ne ditz pegaries; parle pòc e tot çò que ditz ei clar e simple.
Plan per açò non ei estupida; jamès s’a trebolat ne se trebole.
Que non ei, donc, ua mala hemna!”.
Fòrça viatges començaue a parlar damb era, en tot amuishar-li es sòns pensaments, e tostemp Elena li responie o damb ua rason brèu e oportuna, hènt veir qu’aquerò non l’interessaue, o damb un silenciós arridolet e ua guardada que mostrauen a Pierre, mès que quinsevolh auta causa, era sua superioritat.
Era qu’auie rason en jutjar coma mainadencs toti es rasonaments en comparèr damb aguest arridolet.
Li parlaue tostemp damb un arridolet alègre, confiat, que se dirigie tan solet ada eth; auie en eth quauquarren mès significatiu qu’en arridolet estereotipat qu’ornaue normauments eth sòn ròstre.
Pierre se’n sabie que toti demorauen d’eth ua paraula, un pas mès enlà de cèrt limit; e sabie tanben que, lèu o tard, li calerie hè’c.
Mès un terror incomprensible l’aclapaue dauant era idia d’aqueth pas terrible.
Mil viatges, pendent aqueth mes e miei que se sentie arrossegat entar abisme qu’autant cranhie, s’auie dit: “Mès se qué ei aquerò?
Me cau auer decision!…
Dilhèu non n’è?”.
Volie decidir-se, mès sentie, orrificat, qu’en aguesta escadença li mancaue tota era energia qu’eth ère conscient de tier e que tenguie de hèt.
Pierre qu’ère un d’aguesti òmes que sonque se senten segurs quan an blossa era consciéncia; e dès eth dia qu’experimentèc aqueth desir, tant qu’examinaue era tabaquèra ena casa d’Anna Pavlovna, un inconscient sentiment de colpa paralisaue en eth quinsevolh decision.
Eth dia dera onomastica d’Elena eth prince Vasili convidèc a un redusit nombre de persones, es mès intimes, coma didie era princessa: parents e amics.
A toti les auie hèt a compréner qu’aqueth dia se decidirie era sòrt d’aquera que se hestejaue.
Es convidadi s’auien seigut ena taula.
Era princessa Kuraguina, hemna gròssa e corporenta, beròia en d’auti tempsi, presidie era taula.
Ath cant sòn se seiguien es persones mès importantes: un ancian generau damb era sua esposa e Anna Pavlovna Scherer.
Tath finau dera taula s’auien plaçat es joeni, es familhars e es convidadi de mendre categoria.
Pierre e Elena èren amassa.
Eth prince Vasili non sopaue; d’excellent umor passejaue ath torn dera taula, s’apressaue autant entà un coma entà un aute convidat e a toti les didie ua paraula amabla e superficiau, exceptat d’Elena e Pierre, que semblaue que non les vedesse.
Eth patron dera casa animaue a toti; es candèles usclauen luminoses, ludien er argent e eth cristau; es vestits de net des senhores e er aur e er argent des insignes militares reludien ena lum.
Ath torn dera taula se botjauen es liurèes ròies des sirvents.
Eth sorrolh de guinhauets, veires e sietes se junhie ath rumor d’ua animada convèrsa.
En un extrèm dera taula, un ancian camarlenc juraue amor apassionat a ua vielha barona, qu’arrie en entener-lo.
En aute se parlaue deth fracàs de cèrta Maria Viktorovna.
En centre, eth prince Vasili auie concentrat era atencion de diuèrsi audidors.
Damb ua burlèsca arridalha condaue as senhores era darrèra session, deth dimèrcles, en Conselh d’Estat, pendent era quau eth nau governador de Sant Petersburg, eth generau Serguei Kuzmic Vaizmitinov, auie liejut er alavetz famós escrit der emperaire Alexandre Pavlovic, manat dera armada d’operacions: eth Tsar didie que de pertot l’arribauen naues dera devocion deth pòble e qu’era declaracion de Sant Petersburg l’auie shautat especiauments, que se sentie capinaut de trapar-se ath cap d’ua nacion atau e que tostemp sajarie èster digne d’era.
E ei cèrt que non passèc de “Serguei Kuzmic”?, preguntèc ua senhora.
Tau qu’ac entenetz: ne ua soleta letra mès, responec arrint eth prince Vasili.
De pertot Serguei Kuzmic”…
Eth praube Viazmitinov non podec passar d’aquiu.
Treiguie eth mocador e tornaue a liéger “Serguei Kuzmic”, e “de pertot”, e tornada enes lèrmes; enquia e tot l’aueren de demanar a un aute que liegesse er escrit.
Kuzmic… de pertot… e lèrmes, repetic quauquarrés arrint.
Non sigatz dolents, didec Anna Pavlovna, menaçant damb eth dit der aute costat estant dera taula; c’est un si brave et excellent homme, notre bon Viazmitinov…
Toti arrien de boni talents; enes lòcs d’aunor regnaue ua alegria generau, toti se trapauen ahiscadi pes influéncies mès diuèrses.
Solet Pierre e Elena s’estauen silenciosi lèu en extrèm dera taula.
Enes sues cares ludie un arridolet radiant, qu’arren auie a veir damb Serguei Kuzmic, arridolet de pudor pes sòns sentiments.
A maugrat de totes aqueres paraules, arridalhes e badinades, e per mès qu’escometèssen damb apetit eth vin deth Rhin, era carn sautejada, eth glacet e evitèssen guardar ara joena parelha, per plan que sagèssen de mostrar indiferéncia e desinterès, es guardades qu’a viatges les lançauen venguien a verificar qu’era anecdòta sus Serguei Kuzmic, es arridalhes e era parva èren coma un pretèxt, e que tota era atencion d’aquera gent ère concentrada tan solet en Pierre e Elena.
Eth prince Vasili imitaue es somics de Serguei Kuzmic e, ath còp, lançaue rapides guardades ara sua hilha; e, tant qu’arrie, era expression deth sòn ròstre semblaue díder: “Vai, vai, aquerò que va ben; aué se decidirà tot”.
Anna Pavlovna menaçaue per çò de notre bon Viazmitinov, e enes sòns uelhs, qu’en aqueth moment venguien de lançar-li ua guardada furtiva a Pierre, eth prince Vasili liegie ja es congratulacions per tau gendre e pera felicitat dera sua hilha.
Era vielha princessa aufrie vin ara sua vesia damb un trist alend, guardaue emmaliciada ara sua hilha e semblaue díder: “Òc, estimada, a nosati non mos rèste ua auta causa que béuer vin doç.
Ara qu’ei eth moment d’aguesti joeni e dera sua insultanta felicitat”.
E eth diplomatic pensaue, guardant es ròstres erosi des enamoradi: “Be n’ei de pèc tot sò que sò en tot condar!
Coma s’importèsse quauquarren!
Entre tanti interèssi mesquins, petiti e artifiosi qu’estacauen aquera societat, auie surgentat eth sentiment simple dera mutuau atraccion de dus èssers, un òme e ua hemna, joeni, beròis e plei de santat.
E aguest sentiment uman qu’ac superaue tot, senhorejant aquera artificiau parlòta.
Es trufaries que non auien alegria, es nauetats non èren interessantes, ne era animacion sincèra.
E non solet es convidadi, enquia e tot eth servici semblaue sénter eth madeish interès e desbrembar es sòns déuers, guardant ara plan beròia Elena e eth sòn radiant arridolet, e eth ròstre alugat, gròs, erós e inquiet de Pierre.
Autanplan es ahlames des candèles semblauen concentrades en aqueri dus èssers erosi.
Pierre se n’encuedaue qu’ère eth centre de tot aguest interès, e aquerò li costaue un pilho-malho d’alegria e trebuc.
Se trapaue ena situacion d’un òme negat en quauquarren plan important.
Mès com a arribat aquerò?
E tan lèu!
Ara compreni que non ei solet per era e per jo, senon per toti, que forçosaments aquerò s’a de hèr.
Toti son per aquerò, son convençudi de qué a de passar e non posqui, non posqui deceber- les.
Com se passarà?
Non ac sai, mès se passarà”.
E tant que pensaue atau, es sòns uelhs se tachauen enes beròies espatles qu’auie ath cant des sòns uelhs.
A viatges, ça que la, sentie vergonha per quauquarren.
Que l’ère violent atirar era atencion de toti, èster tant afortunat as uelhs des auti, qu’eth, damb eth sòn lèg ròstre, siguesse coma París que cuelhec a Elena.
Mès, se qué è hèt jo entà que se passe atau?
Quan a començat tot?
Gessí de Moscòu damb eth prince Vasili.
Alavetz encara non i auie arren.
Dempús, per qué me demorè en çò de sòn?
È hèt as cartes damb era, è recuelhut era sua bossa, auem patinat amassa; mès, quan comencèc tot aquerò?
Quan arribèc?” E ara ère seigut ath cant d’era coma eth sòn prometut; l’entenie, la vedie, sentie era sua proximitat, eth sòn alend, es sòns movements, era sua beresa.
O dilhèu pensaue que non ère era extraordinàriaments beròia, senon eth madeish, e plan per aquerò lo guardauen toti; e alavetz, erós per desvelhar aquera admiracion generau, holaue eth pièch, lheuaue eth cap e s’alegraue d’èster erós.
De pic, ressone ua votz, era votz de quauquarrés coneishut que repetís dus còps era madeisha causa.
Mès Pierre ei tat embadoquit que non compren çò que li diden:
Be n’ès de distrèt, estimat!
Eth prince Vasili arrís, e Pierre ve que toti arrissen en tot guardar-lo ada eth e a Elena.
Donques ben, ei vertat”.
E arric damb eth sòn tranquil arridolet mainadenc.
Tanben Elena arrie.
Mès quan la receberes?
E responec damb ua alendada:
Òc, de d’Olmutz estant.
Après eth sopar, Pierre amièc ara sua parelha, seguint as auti, entath salon.
Comencèren es adius e quauqui uns partiren sense dider-se adiu d’Elena; d’auti, que non volien hèr- la enlà dera sua importanta ocupacion, s’apressauen un moment e se n’anauen de seguit, sense perméter que les acompanhèsse.
Eth diplomatic abandonèc eth salon trist e en silenci.
Comparaue tota era vanitat dera sua carrèra damb era felicitat de Pierre.
Eth vielh generau responec emmaliciat ara sua hemna quan li preguntèc per estat dera sua cama.
Elena Vasilievna serà ua beresa encara as cinquanta ans”.
Me semble que vos posqui felicitar, gasulhèc Anna Pavlovna ara princessa, en tot abraçar-la e punar-la damb fòrça.
Se non siguesse peth mau de cap, me demoraria.
Era princessa non responec, la tormentaue era enveja pera felicitat dera sua hilha.
Tant qu’es convidadi se didien adiu, Pierre s’estèc solet damb Elena ena petita sala a on s’auien seigut.
Enes darrères setmanes es dus joeni auien estat solets fòrça temps, mès jamès auien parlat d’amor.
Ara eth sentie qu’ère de besonh de hè’c, mès que non gausaue a hèr eth prumèr pas.
Experimentaue vergonha e li semblaue qu’aquiu, ath cant d’Elena, ocupaue eth lòc de un aute.
Qu’ei entad aqueri que non tien çò que tu”.
Mès li calie díder quauquarren, e gessec de parlar.
Li preguntèc s’ère contenta dera hèsta.
E Elena responec damb simplicitat, tau qu’ac hège tostemp, qu’auie estat entada era ua des mès agradiues.
En salon gran restauen encara quauqui parents pròchi.
Eth prince Vasili, damb pas indolent, s’apressèc entà Pierre.
Pierre se lheuèc e didec qu’ère fòrça tard.
Eth prince Vasili lo guardèc damb inquisidoira severitat, coma s’es sues paraules resultèssen tant estranhes qu’a penes podessen comprener-se; mès de seguit despareishec aquera expression sevèra e eth prince tirassèc deth braç a Pierre, lo hec a sèir de nauèth e li hec un arridolet corau.
E qué, Elena?, se virèc entara sua hilha, damb eth ton de costum, despreocupat e trende, pròpi des pairs que dès era mainadesa parlen corauments damb es sòns hilhs, mès qu’en cas deth prince non ère senon un desir d’imitar as auti pairs.
Dempús se dirigic un aute còp entà Pierre:
Pierre arric, comprenent que non ère era anecdòta de Kuzmic çò qu’alavetz interessaue ath prince Vasili; e eth prince comprenec que Pierre ac entenie atau.
Gasulhèc quauquarren e gessec dera estança.
A Pierre li semblèc qu’eth madeish prince Vasili ère trebolat, e aguest trevolament deth prince, veteran òme de mon, esmoiguec a Pierre.
Se virèc entà Elena, que tanben semblaue confusa e li didie damb era guardada: “Tot eth tòrt qu’ei tòn”.
Tornèc a parlar de causes indiferentes, de Serguei Kuzmic, e li demanèc que li condèsse era anecdòta, pr’amor que non l’auie entenut.
Elena responec, damb un arridolet, que tanpòc la sabie.
Quan eth prince Vasili entrèc en gran salon, era princessa parlaue damb ua dauna de cèrta edat; de Pierre, plan que òc.
Naturauments, c’est un parti tres brillant, mais le bonheur, ma chere…
Les maridages se font dans les cieux, responec era dauna.
Eth prince Vasili, coma s’auesse entenut as senhores, se retirèc en un cornèr e cuelhec sèti en un divan.
Cluquèc es uelhs e semblèc demorar-se esclipsat.
Hec un còp de cap e se desvelhèc.
Alline, allez voir ce qu’ils font, li didec ara sua hemna.
Era princessa s’apressèc ena pòrta e damb afectada indiferéncia hec ua lucada ena gessuda.
Pierre e Elena seguien coversant madeish qu’abantes.
Tot qu’ei parièr, didec era princessa ath sòn marit.
Eth prince Vasili arroncilhèc es celhes, torcèc era boca e era maishèra li tremolèc en tot balhar-li aguesta expression desagradiua e vulgar que l’ère pròpia; se lheuèc, quilhèc eth cap e damb pas brac decidit passèc per dauant des senhores e entrèc ena petita sala.
Ara prèssa e damb gèst alègre, s’apressèc entà Pierre.
Eth ròstre deth prince mostraue tant extraordinària solemnitat, que Pierre en veder-lo se lheuèc espaurit.
Laudat sigue Diu!, sorrisclèc eth prince.
Era mia hemna que m’ac a dit tot!
Damb un braç estaquèc a Pierre e damb er aute ara sua hilha.
Estimat amic, Elena…
Sò tan content!, era sua votz trantalhèc.
Que Diu vos benedisque!
Abracèc ara sua hilha, dempús abracèc de nauèth a Pierre e lo punèc damb aquera boca senila.
Qu'auie es caròles banhades de lèrmes.
Princessa, vene!, cridèc.
Era princessa entrèc e tanben se petèc en somics.
Era dauna d’auançada edat se shugaue es uelhs damb eth mocador.
Punèren a Pierre, que, ath sòn còp, punèc diuèrsi viatges era man d’Elena.
Uns moments dempús les tornèren a deishar solets.
Que non cau preguntar-se, donc, s’està ben o mau.
Qu’està ben pr’amor que tot a acabat e ja non existís era trebolanta incertitud d’abantes”.
Pierre, en silenci, retenguie era man dera sua prometuda e guardaue com eth sòn polit pitrau se quilhaue e baishaue damb era respiracion.
Elena, didec en votz nauta, e se posèc.
Guardèc eth ròstre dera joena; era se l’apressèc tota rogida.
Ò, treiguetz-vos aguestes… com se criden?…
Pierre se les treiguec, e es sòns uelhs, ath delà dera expression especiau qu’aquerisssen quan son avedadi as lunetes, auien ua guardada espaurida e interroganta.
Volec inclinar- se sus era sua man entà punar-la, mès era, damb un movement rapid e brusc deth sòn cap, amassèc es sòns pòts as d’eri.
Pierre se demorèc estonat pera expression deth ròstre d’Elena: perplèxa e desagradiua.
Je vous aime, didec, rebrembant ara fin çò que li calie díder en aqueth cas.
Mès aguestes paraules resultèren tan praubes que s’avergonhèc d’eth madeish.
Un mes i miei dempús se maridaue, patron erós, coma didien toti, d’ua hemna fòrça beròia e damb fòrça milions.
Pierre e Elena s’installèren en Sant Petersburg, ena mansion, totafèt renauida, des comdes Bezujov.
En deseme de 1805, eth vielh prince Nikolai Andreievic Bolkonski recebec ua carta deth prince Vasili en tot anonciar-li era sua arribada en companhia deth sòn hilh.
Eth mèn Anatòl m’acompanhe pr’amor d’amassar-se ara armada e demori que li permeteratz exprimir personauments eth respècte prigond que, seguint er exemple de sa pair, sent per vos”.
Vai, que non cau presentar a Mary en societat; es pretendents, que la vien a cercar, comentèc imprudentaments era petita princessa quan se’n sabec dera notícia.
Eth prince Nikolai Andreievic torcèc eth gèst e non didec arren.
Dues setmanes dempús de recebuda era carta, tath ser, arribèren es vailets deth prince Vasili, e londeman, eth madeish damb eth sòn hilh.
Eth vielh prince Bolkonski non auie auut jamès un gran concèpte sus eth caractèr deth prince Vasili; e mens encara darrèraments, quan jos eth regnat des tsars Pau e Alexandre auie auançat tant en cargues e aunors.
Ara, pes allusions dera carta e es paraules dera petita princessa, eth prince Nikolai Andreievic comprenec de qué se tractaue, e era prauba opinion que d’eth auie se convertic en un sentiment d’ostilitat e mensprètz.
Tostemp bohaue quan parlaue d’eth.
Eth dia dera arribada deth prince Vasili, Nikolai Andreievic mostraue ua particulara mala encolia.
Que non se podie endonviar s’aquera mala encolia ère deguda ara arribada deth prince Vasili o ath hèt de qué eth sòn descontentament e mala encolia coïncidissen damb era sua arribada.
En tot cas, eth sòn estat d’animositat ère fòrça dolent e Tijon, ja peth maitin, persuadic ar arquitècte entà que non entrèsse a presentar eth sòn informe ath prince.
Escota se com camine, didec Tijon, hènt parar era aurelha ar arquitècte en rumor des passi deth prince.
Caushigue damb tota era planta, e ja mo’n sabem de se qué aquerò vò díder…
Maugrat tot, apuprètz tàs nau, coma de costum, eth prince, damb eth sòn abric de velot e cochèr de pèth, damb casqueta dera madeisha pèth, gessec tà hèr eth sòn passèg.
Era tarde anteriora qu’auie nheuat.
Eth caminòu seguit peth prince Nikolai Andreievic entara sarra ère net; se vedien sus era nhèu es tralhes dera escampa, e ua pala ère tachada ena nhèu, apilerada en costat deth camin.
Eth prince trauessèc era sarra, es patis e es servicis, damb es celhes arroncilhades e silenciós.
Eth prince joquèc eth cap e s’apressèc ena escala.
Qu’ère de mau hèr, passar, Excelléncia, higec.
Eth prince se virèc entar administrador e tachèc en eth ua guardada colerica.
Qué?
Un ministre?
Quin ministre?
Qui ac a manat?, didec damb votz dura e estridenta.
Non an netejat eth camin entara princessa, era mia hilha, e lo netègen entà un ministre…
Aciu que non i a ministres!
Excelléncia… jo me pensaua…
Tu te pensaues!, cridèc eth prince, que parlaue cada viatge mès de prèssa e damb votz mens intelligibla.
Tu pensaues!…
Brigands!
Miserables!…
Ja t’ensenharè jo a pensar.
E quilhant eth paishon menacèc a Alpatic, e l’aurie pataquejat s’er administrador non s’auesse hèt enlà instintiuaments.
Tu pensaues!…
Brigands!, sorrisclèc de nauèth.
E encara qu’Alpatic, espaurit deth sòn atreviment per auer evitat eth còp, s’apressaue ena escala damb eth cap calvet clin, o dilhèu precisaments per aquerò, eth prince seguic cridant:
Brigands!…
Que capèren, ath mès córrer eth camin, de nhèu!
Mès non quilhèc de nauèth eth baston, e entrèc corrent ena casa.
Ara ora de dinar, en saber-se’n dera mala encolia deth prince, era princessa Maria e mademoiselle Bourienne lo demorauen de pès.
Mademoiselle Bourienne mostraue un ròstre radiant que semblaue díder: “Non sai arren, sò era de tostemp”, era princessa Maria ère esblancossida, espaurida, damb es uelhs entà baish.
Çò de mès penible entara princessa Maria ère saber qu’en aguesti casi li calie comportar-se coma mademoiselle Bourienne; mès que non ac podie hèr.
Eth prince guardèc eth ròstre espaurit dera sua hilha e deishèc anar ua bohada.
Im… o pèga!, idolèc.
Que ja l’auràn enventit damb eth conde”.
A on ei era princessa?
S’amague?…, preguntèc.
Non vierà aué…
Qu’ei normau, en sòn estat.
Umm, umm!…
Era sièta non li deuec semblar pro neta; senhalèc ua plapa e la lancèc.
Tijon la cuelhec ath vòl e l’ac autregèc ath crambèr.
Non ei qu’era petita princessa siguesse malauta; mès li hège tau pòur eth prince que, en saber-se’n dera sua mala encolia, auie decidit non gésser des sues crambes.
Diu sap se qué pòt passar se m’espaurisqui”.
Era joena princessa s’estaue en Lisie-Gori en un estat de pòur perpetua e d’antipatia peth vielh prince, causa aguesta que lèu non se n’encuedaue, pr’amor qu’era sua cranhença subergessie autant que ne tansevolhe podie perceber-la.
Tanben dera part deth prince i auie antipatia, mès senhorejada peth mensprètz.
Era princessa, en Lisie-Gori, auie cuelhut especiau afeccion per mademoiselle Bourienne.
Se passaue damb era dies sancers, li demanaue que dormisse ena sua pròpia cramba e plan soent li parlaue deth sòn suèr entà criticar-lo.
Il nous arrive du mond, mon prince, didec mademoiselle Bourienne, en tot desplegar damb es sues petites e rosades mans eth tovalhon blanc coma era nhèu.
Son Excellance le prince Kouraguine avec son fils, a ce que j’ai entendu dire?, didec a manèra de pregunta.
Aguest Excellence ei un mainatge…
Jo madeish lo hi a vier en ministèri, responec eth prince ofensat.
E per qué se hè a vier ath hilh?
Que non ac compreni.
Dilhèu ac sàpien era princessa Elizaveta Karlovna e era princessa Maria…
Jo que non sai se per qué se hè a vier eth hilh.
Jo non n’è besonh entad arren, e contunhèc, guardant ara sua hilha que s’anaue rogint.
Qué te cau?
Non, mon père.
Encara que mademoiselle Bourienne non auie endonviat alistar eth tèma de convèrsa, non s’arturèc e seguic parlotejant sus era sarra, sus era beresa dera naua flor que s’auie daurit, e, atau, eth prince, après era sopa, se solatgèc un shinhau.
Acabat eth dinar pugèc pr’amor de veir ara sua ireua.
Era petita princessa ère seiguda dauant ua petita taula e parlaue damb era puncèla Masha.
Perdec era sang dera cara quan vedec ath prince.
Qu’ère plan cambiada.
Mès lèja ara que beròia, es sues caròles queiguien mofles, auie eth pòt superior mès quilhat e es uelhs en.honsadi.
Non as besonh d’arren?
Non… merci, mon père.
Plan ben, plan ben.
Gessec dera estança e passèc ena avant cramba.
Aquiu que i ère Alpatic damb eth cap clin.
Auetz metut nhèu en camin?
Òc, Excelléncia.
Desencusatz-me, per Diu.
Qu’a estat ua pegaria…
Eth prince l’interrompec e se metec a caminar damb eth sòn arridolet forçat.
Plan ben, plan ben.
L’aufric era man, qu’Alpatic punèc, e passèc en sòn burèu.
Eth prince Vasili arribèc tath ser.
Es menaires e es sirvents gesseren ath sòn encontre ena avenguda e, entre grani crits, amièren es luges entara pòrta, peth camin caperat de bon voler pera nhèu.
Diuèrses crambes auien estat reservades entath prince Vasili e eth sòn hilh Anatòl.
Anatòl, en manges de camisa, e damb es mans enes anques, s’auie seigut dauant ua taula e damb es sòns grani e polidi uelhs guardaue distrait un angle deth mòble.
Tota era vida ère entada eth ua ininterrompuda hèsta que quauquarrés sense saber-se’n deth motiu, s’encargaue de proporcionar-li.
Dera madeisha manèra consideraue ara eth viatge ena casa d’aqueth vielh repotegaire e dera sua lèja e rica eretèra.
Cossent damb es sues idies, tot aquerò podie convertir-se en ua excellenta e divertida aventura.
Es sòs que jamès son sobrèrs”, pensaue Anatòl.
S’arrasèc e perhumèc damb eth detalh e suenhs acostumadi, e damb er aire conquistador e bontadós que l’ère innat, quilhèc eth sòn espledid cap e passèc entara cramba de sa pair.
Es ajudes de cramba èren en tot vestir ath prince Vasili.
Aguest guardaue animadaments ath sòn entorn, e quan entrèc eth sòn hilh lo saludèc alègre, coma dident- li: “Atau, atau ei coma te cau presentar”.
E ara sense trufaries, pair.
Non digues pegaries!
Se me ditz bèra causa inconvenenta, me’n vau, didec Anatòl.
Rebremba qu’entà tu d’aquerò depen tot.
Mentretant, entre es hemnes non solet se coneishie era arribada deth prince Vasili damb eth sòn hilh Anatòl, senon que se comentaue tota sòrta de detalhs sus ambdús.
Per qué me parlèc d’aquerò Lisa?
S’aquerò ei impossible!, se didie, en tot guardar-se en miralh.
Com vau a presentar-me ara ena sala?
Encara que me shautèsse, non poiria comportar-me damb naturalitat”.
Solet era idia de com la guardarie sa pair l’aumplie de terror.
Era petita princessa e mademoiselle Bourienne auien recebut ja tota sòrta d’infòrmes a trauèrs de Masha: qu’eth hilh deth “ministre” ère de bon pòrt e joen e qu’auie es celhes neres.
Qu’eth pair a penes podie arrossegar es pès pera escala e qu’Anatòl, rapìd coma ua agla, auie pujat es gradons de tres en tres.
Possessores d’aguestes notícies era petita princessa e mademoiselle Bourienne, qu’es sues votzes animades s’entenien ja deth correder estant, entrèren ena cramba dera princessa Maria.
Ils son arrivés, Marie, didec era petita princessa en tot deishar-se anar pesadaments sus un fautulh.
Vo’n sabetz?
Que ja non amiaue era blòda simpla que vestie peth maitin; s’auie botat un des sòns mielhors vestits.
Era sua cabeladura ère suenhosaments pientada e eth sòn ròstre plen d’animacion, non artenhie esfaçar, ça que la, er escambi arribat enes sues faccions.
Damb aqueth vestit que solie amiar enes hèstes de Sant Petersburg s’avertie encara mès guaire s’auie enlaidit.
Mademoiselle Bourienne, ath sòn torn, auie hèt quauqui discrets apraiaments en un des sòns vestits, çò que li balhaue encara mès seduccion ath sòn ròstre fresc e polit.
E bien, e vous restez comme vous etes, chere princesse?, didec.
On va venir annoncer que ces monsieurs sont au salon; il faudrà descendre e vous ne faites pas un brin de toilette.
Era petita princessa se lheuèc, cridèc ara puncèla e, damb alegria esdegada, se metec a alistar un vestit entara sua cunhada.
Era princessa Maria se sentie ofensada ena sua dignitat peth hèt de qué era arribada deth pretendent la trebolèsse d’aquera manèra, e encara mès pr’amor qu’era petita princessa e mademoiselle Bourienne supausèssen que non podie èster de ua auta manèra.
Dider-les qu’auie vergonha d’era madeisha e d’eres, qu’ère tradir era sua pròpia emocion; ath delà, remir-se a cambiar de vestit, coma li didien, qu’aurie suscitat es trufaries e era persutanta porfiança d’ambdues.
Se rogic, s’amortèren es sòn polidi uelhs, era sua cara se caperèc de plapes, e damb era pòc agradiua expression de victima, qu’en era ère çò de mès frequent, se botèc enes mans de mademoiselle Bourienne e dera sua cunhada.
Ambdues èren decidides sincèraments a apolidir-la.
Ère tan lèja que deguna des dues podie pensar ne tansevolhe que podesse competir damb eres; atau, donc, se premaniren plan sincèraments a vestir-la damb aguesta seguretat ingenua e fèrma de qué un vestit polit pòt hèr beròi eth ròstre.
Non, non, ma bonne amie, aguest vestit non t’està ben, didie Lisa guardant de luenh e de costat ara princessa.
Non.
Mana que te hèsquen a vier eth ròi escur.
Que t’ac digui de vertat.
Dilhèu se decidís era sòrt dera tua vida.
Aguest qu’ei massa clar…
Non, non t’està ben.
E non ère çò deth vestit qu’estaue mau, senon tota era figura dera princessa, començant peth sòn ròstre.
Non ac vedien atau mademoiselle Bourienne e Lisa; que se pensauen qu’en tot méter ua cinta blua entre es peus, recuelhudi entà naut, o baishant eth chal blu sus eth vestit marron, eca, tot anarie ben.
Desbrembauen qu’ère impossible cambiar aqueth ròstre espaurit e tot er aspècte, e que, a maugrat de toti es tòcs deth marc, era figura seguirie estant penibla e lèja.
Dempús de dus o tres pròves, qu’ada eres era princessa se sometie moishaments, e quan siguec pientada damb es peus recuelhudi entà naut, que li transformaue e enlaidie encara mès eth ròstre, quan estèc damb eth sòn vestit escur e eth chal blu, era princessa hec dus torns sus era madeisha, ajustant damb es sues mans era pelha, alisant aquiu e delà eth chal e guardant, damb eth cap clin, ja entà un costat, ja entà un aute.
Non, impossible, didec decididaments, en tot hèr de nauèth uns còpets de man.
Non, decididament, Marie, cela ne vous va pas.
Je vous aime mieux dans votre petite robe grise de tous les jours.
Non, de grace, faites cela pour moi, e se virèc de cap ara puncèla: Katia, hè-te a vier eth vestit gris dera princessa.
Ja veiratz, mademoiselle Bourienne, se com apraiï aquerò, didec damb un arridolet d’auançada complacéncia estetica.
Mès quan Katia se hec a vier eth vestit gris, era princessa Maria, quieta dauant deth miralh, guardant-se en eth, notèc qu’es sòns uelhs èren plei de lèrmes e qu’era boca li tremolaue a mand de somicar.
Voyons chere princese, encore un petit effort, didec mademoiselle Bourienne.
Lisa cuelhec eth vestit des mans dera puncèla e s’apressèc entara princessa Maria.
Ara qu’ac deisharam tot simple e agradiu.
Era sua votz, era de mademoiselle Bourienne e era de Katia, qu’arrie per quauquarren, se honien en un alègre balbucejadís semblable ara ramatjada d’audèths.
Non, laissez-moi, didec era princessa.
Era sua votz exprimie tau gravetat e patiment qu’era ramatjada d’audèths cessèc ath còp.
Vederen enes sòns uelhs, grani, polidi e prigondi, plei de lèrmes, ua expression tan claufida de suplica que compreneren qu’aurie estat inutil e enquia crudèu persutar.
Au moins, changez de coiffure, didec Lisa.
Je vous le disais bien, virant-se damb ton de repotec entà mademoiselle Bourienne.
Marie a une de ces figures auxquelles ce genre de coiffure non va pas du tout.
Mais du tout, du tout.
Changez, de grace.
Era princessa Maria, atau apraiada, estaue plan lèja, pejor que tostemp, e autant era petita princessa que mademoiselle Bourienne les calec arreconeishè’c.
Mès que ja ère tard.
Era les guardaue damb aquera expression que ja coneishien, cogitosa e trista, que non inspiraue temor (era princessa jamès inspiraue tau sentiment), mès se’n sabien que quan aguesta expression campaue en sòn ròstre es decisions cuelhudes èren irrevocables, encara qu’a penes ne parlaue d’eres.
Vous changerais, n’est-ce pas?, preguntèc Lisa.
Era princessa Maria non responec e Lisa gessec dera cramba.
Era princessa se demorèc soleta.
Non atenguec eth desir de Lisa, non cambièc eth sòn pientat e ne tansevolhe guardèc eth miralh.
Damb es braci queigudi e es uelhs baishi, se quedèc negada enes sòns pensaments.
S’imagiaue ath sòn espós, un òme, un èsser fòrt e fòrça atrasent, que de ressabuda l’amiaue en sòn mon, en un univèrs totafèt desparièr e plen de felicitat.
Dempús se vedie damb eth sòn prumèr mainatge, ath cant deth sòn pitrau, un mainatge coma eth qu’auie vist era vesilha ena casa dera hilha dera sua hilhuquèra.
Eth marit campaue trendaments ara mair e ath hilh.
E pensèc: “Ei impossible; sò massa lèja”.
Darrèr dera pòrta sonèc era votz dera puncèla:
Eth tè ei servit e eth prince va a gésser.
Se remetec e s’orrifiquèc des sòns pensaments.
Abantes de baishar, s’apressèc en oratòri e tachant es uelhs en un grana imatge nera deth Salvador, illuminada damb ua petita lampa, junhec es mans e se recuelhec atau uns moments.
Un dobte ponchent tormentaue era amna dera princessa Maria.
L’ère reservada era alegria der amor, der amor terrenau per un òme?
Pensant en maridatge, era princessa Maria soniaue damb era felicitat familhar, es hilhs, mès eth sòn saunei principau, eth mès intens e amagat, ère er amor terrenau.
Aguest sentiment ère autant mès gran coma mès sajaue d’amagar-lo as auti o quitament ada era madeisha.
Com aluenhar es maishantes temptacions entà tostemp, pr’amor de complir tranquillaments era vòsta volentat?” E tant lèu ac auec preguntat li semblèc que Diu li constestaue ath hons deth sòn pròpi còr: “Non desires arren entà tu, non cèrques arren, non t’enquimères, non ages enveja.
Er avier des òmes e eth tòn destin t’an d’èster desconeishudi, mès viu tostemp premanida entà tot.
Se Diu te vò provar damb es déuers deth matrimòni, te cau èster prèsta a complir era sua volentat”.
Damb aguest pensament tranquillizador (mès tanben damb era esperança deth sòn saunei terrenau enebit) era princessa Maria, alendant, se senhèc e gessec d’aquiu sense pensar mès en vestit ne en pientat, ne en com se presentarie o qué li calerie díder.
Qué podie importar aquerò en comparèr damb es dessenhs de Diu, que sense era sua volentat non què ne un solet peu deth cap der òme!
Quan era princessa Maria entrèc ena sala ja ère aquiu eth prince Vasili e e eth sòn hilh, que parlauen animadaments damb era petita princessa Lisa e mademoiselle Bourienne.
Quan s’apressèc Maria damb era sua forma de caminar pesada, emparant-se enes talons, es òmes e mademoiselle Bourienne se lheuèren e era petita princessa didec:
Voilà Marie!
Era princessa Maria vedec a toti peth menut.
Vedec eth ròstre deth prince Vasili, que per un instant se demorèc seriós ara vista dera princessa, mès qu’arric de seguit.
Vedec ara petita princessa que, per cusiosèr, liegie en ròstre des òmes era impression que les costaue era sua cunhada.
Vedec a mademoiselle Bourienne, damb era sua cinta e era sua cara polida, e es uelhs, mès animadi que de costum, tachadi en eth, mès ada eth non lo podec veir.
Sonque vedec quauquarren gran, luminós e beròi que gessie ath sòn encontre quan era entrèc ena sala.
Eth prince Vasili se l’apressèc prumèr; era princessa punèc aqueth cap cauvet que s’inclinaue dauant era sua man e responec as sues paraules dident que se’n brembaue plan ben d’eth.
Dempús s’apressèc Anatòl.
Era princessa Maria seguic sense veder-lo.
Sentec ua man doça que sarraue damb fòrça era sua; a penes hereguèc eth sòn front blanc, que sus eth ressautauen es sòns polidi peus ròis ludents de pomada.
En guardar-lo se demorèc estonada dera sua beresa.
Anatòl damb eth pòdo dera man dreta darrèr d’un boton cordat der unifòrme, holat eth pièch, dreta era esquia, botjaue ua cama un shinhau desseparada e guardaue dirèctaments ara princessa, un shinhau virada era tèsta, sense díder arren, e ère evident que ne peth mau de morir pensaue en era.
Anatòl non ère engenhós ne escarrabilhat, ne eloquent ena convèrsa, mès, ça que la, auie ua vertut preciosa en societat: era cauma e ua seguretat imperturbabla.
S’un òme timid care, en èster presentat a bèth un per prumèr viatge, e comprenent qu’eth sòn silenci non ei avient, cèrque e s’esdegue entà trapar quauquarren tà díder, aguest òme que fracasse.
Mès Anatòl caraue e balancejaue era cama, campant alègraments eth pientat dera princessa.
Qu’ère evident que podie sauvar silenci pendent fòrça temps e estar-se tranquil.
Ath delà, enes sues relacions damb es hemnes, Anatòl possedie çò que mès inspire eth curiosèr femenin, eth sòn temor e enquia eth sòn amor: era consciéncia menspredanta dera sua superioritat.
Tot eth semblaue díder: “Vos coneishi, vos coneishi pro ben, quin interès posqui auer en estar-me damb vosates?
Be vo n’alegraríetz!”.
Dilhèu non pensaue atau damb eth sòn tracte damb es hemnes (e plan probablaments non, donques que pensaue molt pòc), mès eth sòn anament e era sua aparença semblauen qu’ac didie.
Era princessa ac sentec atau e, coma desirant balhar-li a compréner que non auie gausat pensar ena possibilitat d’interessar-li, se virèc entath vielh prince.
Era convèrsa ère generau e animada, gràcies ara votz de Lisa e ath sòn petit e ombrejat pòt que se quilhaue sus es dents blanqui.
Aguest se predèc gustós ad aguest ton.
Era petita princessa hec que participèsse ena evocacion d’aqueri hèts agradius que jamès auien existic; tanben Anatòl, qu’a penes coneishie.
Mademoiselle Bourienne compartie taus rebrembes comuns e enquia era princessa Maria participaue damb plaser ena divertida evocacion.
Aumens ara, estimat prince, podem gaudir complètaments dera vòsta companhia, didec Lisa, en francés, coma de costum, en tot dirigirse entath prince Vasili.
Non coma enes cauhades d’Annette, des que tostemps vos escapàuetz.
Vo’n brembatz de cette chere Annette?
Ò, supausi que non me parlaratz de politica coma Annette.
E era nòsta taula de tè?
A, òc.
Per qué non venguíetz jamès enes cauhades d’Annette?, preguntèc Lisa a Anatòl.
Que ja ac sai, ja ac sai, contunhèc en tot guinhar un uelh.
Eth vòste frair Ipolit m’a parlat de cèrtes coquinaries, e lo menacèc damb eth dit.
Me’n sai enquia e tot des vòstes aventures en París.
E non vos a condat Ipolit?, didec eth prince Vasili, cuelhent era man dera petita princessa, coma s’era sagèsse d’escapar e eth la retenguesse.
Non vos a dit se com eth madeish se consomie d’amor per ua encantadora princessa e elle le mettait a la porte?…
Ò, c’est la perle des femmes, princesse, higec en tot virar- se entà Maria.
Mademoiselle Bourienne, ath sòn torn, non deishèc de rebrembar mil causes quan era convèrsa tractèc de París.
Se permetec preguntar a Anatòl se hège temps qu’auie deishat París e quina impression l’auie costat era ciutat.
Anatòl, arrint, responec gustosaments ara pregunta, e sense deishar de uelh ara polida mademoiselle Bourienne, seguic parlant damb era, dera sua patria.
Sonque veder-la, Anatòl comprenec que tanpòc s’engüejarie en Lisie-Gori.
Demori que quan era auta se maride damb jo, se la hèsque a vier damb era.
La petite est gentille.
Eth vielh prince se vestie tranquillaments ena sua cramba, arroncilhat e meditant en çò que li calie díder.
Lo contrariaue era arribada de dus òstes.
Eth prince qu’ei un òme vanitós e superficiau, e eth sòn hilh que deu èster madeish”.
Lo contrariaue qu’era sua venguda li plantegèsse un problèma latent qu’ath sòn laguens non lo tenguie encara madur, un problèma que sus eth, eth vielh prince tostemp sajaue d’enganhar-se ada eth madeish: se decidirie bèth còp a desseparar-se dera princessa Maria e balhar-li un marit?
Entath prince Nikolai Andreievic (encara que semblèsse qu’estimaue pòc ara sua hilha) era vida li resultaue incomprensibla sense era princessa Maria.
Serie malerosa solide.
Aquiu que i é Lisa e Andrei (e me semble qu’ara ei de mau hèr trapar un marit mielhor qu’eth), e dilhèu ei contenta Lisa damb era sua sòrt?
Ath delà, qui se vò maridar damb Maria per amor?
Qu’ei lèja e maujargada.
Se maridaràn damb era, pera sua posicion e pes sòns sòs.
Qu’ei que non pòt víuer en tot èster celibatària?
Mès erosa encara”.
Atau reflexionaue, tant qu’acabaue de vestir-se, eth prince Nikolai Andreievic; mès era pregunta, tostemp evitada, exigie ua responsa immediata.
Eth prince Vasili s’auie hèt a vier at sòn hilh damb er evident prepaus de demanar era man de Maria e dilhèu aqueth madeish dia o londeman li calerie balhar ua responsa definitiua.
Plan, donc, jo que non i meterè trebucs, se didec eth prince, mès li cau èster digne d’era.
Aquerò es çò que rèste per veir, didec en votz nauta.
Çò que rèste per veir.
E coma tostemp, entrèc ena sala damb pas decidit, abastèc damb ua rapida guardada a toti; avertic eth vestit nau dera petita princessa, era cinta de Bourienne e er òrre pientat dera sua hilha, es arridolets de mademoiselle Bourienne e d’Anatòl e er isolament dera sua hilha ena convèrsa generau.
Que non a vergonha.
S’apressèc ath prince Vasili:
Bona tarde, bona tarde.
Sò plan content de veder-te.
Que non i a distàncies quan se tracte de veir a un vielh amic, didec eth prince Vasili rapidaments, damb era fermetat e familiaritat de tostemp.
Aguest qu’ei eth mèn hilh mendre.
Vos prègui que lo tractetz damb simpatia e benvolença.
Era guardada escrutaira deth prince se tachèc en Anatòl.
Bon gojat, bon gojat.
Vai, vene a balhar-me un punet, e l’aufric era gauta.
Anatòl punèc ar ancian e lo guardèc damb tranquil curiosèr, dilhèu demorant ua d’aqueres excentricitats que sa pair l’auie parlat.
Eth prince Nikolai Andreievic se seiguec en sòn sèti de costum, en cormèr deth divan, apressèc un fautulh entath prince Vasili e, en tot senhalar-l’ac, li demanèc infòrmes e notícies sus era situacion politica.
Semblaue prestar atencion as paraules deth prince Vasili, mès non deishaue de uelh ara princessa Maria.
Vasili, e, dident atau, de pic se lheuèc entà apressar-se ara sua hilha.
Atau t’as apraiat entà recéber as nòsti òstes?
Qu’estàs beròia, plan beròia!
Entara visita t’as pientat d’ua manèra naua, e dauant d’eri t’avertisqui qu’a compdar d’ara non ac tornes a hèr sense eth mèn permís.
Eth tòrt qu’ei mèn, mon pere, didec rogint-se Lisa.
E entornèc entath sòn lòc, sense preocupar-se dera sua hilha, qu’ère a mand de plorar.
Vasili.
Eth prince Nikolai Andreievic se virèc entà Anatòl:
Plan, amic, joen prince…
Com vos cridatz?
Vene, vene entà aciu…
Ben, estimat.
Diden que vos auetz educat en estrangèr.
Que non vos a passat coma a nosati, eth vòste pair e jo, qu’aprenèrem es letres d’un sacristan.
Didetz- me, estimat, servitz ena Garda montada?, preguntèc eth prince guardant a Anatòl fixaments e d’apròp.
Non, sò passat entara Armada, repliquèc Anatòl, qu’a penes podie tier-se d’arrir.
Vai, aquerò qu’està ben!
Atau, donc, vòs servir ar Emperaire e ara patria…
Qu’èm en guèrra e un bon gojat atau li cau servir…
Ès en servici actiu?
Non, prince.
Eth mèn regiment ja ei en campanha, mès jo sò agregat…
Donques be ne servitz de ben!
A qué sò agregat?
Nikolai Andreievic.
Anatòl s’estarnèc d’arrir encara damb mès fòrça.
De ressabuda, eth prince Nikolai Andreievic arroncilhèc es celhes:
Plan, que te’n pòs anar, li didec a Anatòl.
E Anatòl se virèc de nauèth entàs daunes damb un arridolet enes pòts.
Eth vielh Bolkonski se dirigic entath prince Vasili.
Les as educat en estragèr, vertat?
Òc, aué que ja se sap, tot ei diferent, tot ei nau.
Un valent gojat!
Un valent gojat!
E ara anem entath mèn burèu, cuelhec ath prince deth braç e gessec damb eth.
Tant lèu se vederen solets eth prince Vasili expausèc ath prince Bolkonski es sòns desirs e esperances.
Qué ne penses?, didec aspraments eth vielh Bolkonski.
Cres que la retengui, que non posqui desseparar-me d’era?
Aquerò ei çò que s’imaginen, idolèc.
Sonque te diderè que voi conéisher mielhor ath mèn futur gendre.
Ja coneishes es mèns principis: es cartes de cara amont.
Deman, ena tua preséncia, preguntarè ara mia hilha se consentís a maridar-se; alavetz, qu’eth se demore aciu uns dies; que se demore; atau jo veirè (eth prince deishèc anar ua bohada).
Que se mariden!
A jo que m’ei parièr!, cridèc damb eth madeish ton estrident qu’auie dit adiu ath sòn hilh.
Sincèraments vos ac digui, prince: vos coneishetz pro ben as òmes, didec eth prince Vasili coma se siguesse convençut dera inutilitat dera astúcia dauant era perpicàcia deth sòn interlocutor.
Anatòl non ei un gèni, mès ei un bon gojat e un hilh exemplar.
Plan, plan, ja ac veiram.
Coma se passe tostemp qu’es hemnes viuen isolades sense companhia masculina, era aparicion d’Anatòl hec a comprèner as tres hemnes dera casa de Nikolai Andreievic qu’era sua vida enquia alavetz non auie estat vida.
En un virament de uelhs se multipliquèc en eres era facultat de pensar, de sénter e d’observar; aquera existéncia comuna, enquia alavetz negada en ua penombra, semblèc aumplir-se, còp sec, d’ua naua lum vivificanta, plia de sens.
Era princessa Maria ja non pensaue en sòn ròstre ne en sòn pientat, les auie desbrembat.
Eth ròstre beròi e sincèr d’aqueth òme que podie vier a èster eth sòn marit, tirèc tota era sua atencion.
Li semblaue brave, valent, decidit, viril e magnanim.
Que n’ère solide fòrça.
Milèrs de sauneis ar entorn dera sua vida de familha surgentauen de contunh ena sua imaginacion.
Mès les hège enlà e sajaue d’amagar-les.
Sagi de controtlar-me pr’amor qu’ath hons dera mia amna me senti ja massa pròcha ada eth.
Mès eth que non sap tot çò que jo pensi e pòt imaginar-se que m’ei desagradiu”.
E era princessa Maria sajaue e non sabie mostrar-se amabla damb eth joen.
Elle est diablement laide!”, pensaue Anatòl.
Tanben mademoiselle Bourienne, excitada en punt de naut pera arribada d’Anatòl, se tenguie a pensar, mès de manèra desparièra.
Joena, polida, sense posicion definida, sense parents, sense amics e enquia sense patria, non pensaue dedicar tota era sua vida ath servici deth prince Nikolai Andreievic, a lieger-li libres e contentar-se damb era amistat dera princessa Maria.
Mademoiselle Bourienne demoraue hège temps qu’un prince rus capable d’apreciar era sua evidenta superioritat sus es princesses russes, lèges, maujargades, s’encamardèsse d’era e se la hesse a vier.
E aguest prince rus, fin finau, auie arribat.
Mademoiselle Bourienne se’n sabie d’ua istòria qu’auie entenut de joena a ua tia sua e qu’ara completaue damb era sua pròpia imaginacion, en tot complader-se en repetir-la mentauments.
Qu’ère era istòria d’ua joena sedusida, ara que se presentaue era sua prauve mere entà repotegar-la per auer-se autrejat a un òme sense maridar-se damb eth.
Mademoiselle Bourienne s’esmoiguie enquiath punt de plorar condant, ena sua imaginacion, aguesta istòria ada eth, ath seductor.
Se la harie a vier damb eth, vierie dempús ma prauve mere e acabarien en tot maridar-se.
Atau s’imaginaue mademoiselle Bourienne era sua istòria futura tant que parlaue damb eth, de París.
Que non ère eth calcul çò que la guidaue (a penes reflexionèc un instant en çò que li calie hèr); mès tot ère prèst, de fòrça temps a, en era, e ara convergie entà Anatòl, ath qu’estimaue e sajaue agradar çò de mès possible.
Era princessa Lisa, coma un vielh shivau de batalha qu’enten eth son des trompetes, desbrembaue inconscientaments eth sòn pròpi estat e se predaue ath galaup dera cocarèla de costum, sense cap intencion, possada tan solet per ua alegria frivòla e ingenua.
E maugrat qu’en preséncia des hemnes Anatòl tenguie ordinàriaments era mina d’un òme cansat dera sua capitada damb es hemnes, experimentaue un vanitós plaser en campar era sua infuéncia sus es tres hemnes de Lisie-Gori.
Ath delà, començaue a experimentar pera polida e incitanta mademoiselle Bourienne aqueth sentiment apassionat e bestiau que en un virament de uelhs s’senhorejaue d’eth e lo possaue entàs actes mès grossièrs e atrevits.
Dempús deth tè passèren en un salon e convidèren ara princessa tà que toquèsse eth clavicordi.
Anatòl se placèc dauant d’era, ath cant de mademoiselle Bourienne, e es sòns uelhs arridolents e alègri guardauen ara princessa Maria, que, damb baticòr erós e dolorós ath còp, sentie era sua guardada.
Era sonata favorita la transportaue entà un mon intim e poetic e aqueri uelhs que sentie sus era higien encara mès poesia ad aguest univèrs.
Mès era guardada d’Anatòl, encara que botada en Maria, non s’interessaue per era, senon pes movements deth petit pè de mademoiselle Bourienne, que heregaue en aqueth instant damb eth sòn per dejós deth clavicordi.
Tanben mademoiselle Bourienne guardaue ara princessa, que liegec enes sòns polidi uelhs ua naua expression d’alegria temerosa e d’esperança.
Qué erosa posqui arribar a èster damb ua amiga e un marit atau!, pensèc era princessa Maria e se repetic: Marit?”, sense gausar guardar-lo e sentent era sua guardada tachada en era.
Pera net, après eth sopar, en desseparar-se, Anatòl punèc era man dera princessa.
Ne era madeisha sabec se com auec eth coratge de guardar de cara eth beròi ròstre que s’auie apressat as sòns uelhs miòpes.
Dempús, Anatòl punèc era man de mademoiselle Bourienne (qu’ère ua inconvenença, mès ac hec damb tanta seguretat e simplicitat!
Dilhèu Amelie, atau se cridaue mademoiselle Bourienne, se pense que sò gelosa e non aprècii era sua trendesa e devocion per jo”, pensèc era princessa Maria.
E s’apressèc entà mademoiselle Bourienne pr’amor d’abraçar-la corauments.
Anatòl volec punar era man de Lisa.
Non, non, non!
Quand votre pere m’ecrirà que vous vous conduisez bien, je vous donnerai ma main a baiser.
Pas avant, didec era petita princessa Lisa, e, quilhant un dit, gessec arridolenta dera sala.
Se desseparèren e, exceptat d’Anatòl, que s’esclipsèc de seguit, toti se tardèren a cuélher eth sòn aquera net.
Òc, plan, aquerò ei çò de mès important”, pensaue era princessa Maria; e la cuelhec ada era ua pòur coma pòqui viatges l’auie sentut.
Qu’auie pòur de virar eth cap; li semblaue que i auie quauquarrés darrèr eth paravent, en cornèr escur.
E aguest quauquarrés ère eth, eth diable, e eth, aguest òme de front blanca, celhes neres e pòts rosadi.
Cridèc ara puncèla e li demanèc que dormisse ena sua cramba.
Aquera net mademoiselle Bourienne passegèc pendent long temps ena sarra, demorant en bades a quauquarrés, uns còps arrint, d’auti esmoiguda enquias lèrmes pes imaginàries paraules dera “prauve mere” que li repotegaue era sua queiguda.
Era petita princessa pelejaue ara puncèla pr’amor que non auie premanit pro ben era sua jaça.
Non podie ajaçar-se ne d’esquia ne de costat; quinsevolhe posicion que cuelhesse sentie ua desagradiua pesantor.
La shordaue eth vrente.
Tot la shordaue ara, mès que jamès, pr’amor qu’era preséncia d’Anatòl la transportaue entàs dies que non ère prenhs e tot ère aisit e agradiu.
Ère seiguda en un fautulh, damb un simple chal e ua còfa de dormir; Katia, miei adormida, damb era trena liura, secodie e reviraue per tresau viatge eth pesant matalàs de plumes, gasulhant quauquarren.
Ja te didia que tot ei plen de bonhes e clòts, repetie Lisa.
Qu’è dromilhon e non posqui dormir; non ei eth mèn tòrt… e era sua votz tremolaue coma era d’un mainatge a mand de plorar.
Tanpòc eth vielh prince dormie.
Tijon l’entenie caminar e rebohar encolerit.
Eth prince se sentie ofensat non per eth, senon pera sua hilha; e ère ua ofensa mès dolorosa pr’amor que non se tractaue d’eth madeish, senon dera hilha, qu’estimaue mès qu’ada eth madeish.
Se repetie que li calie repassar tot aqueth ahèr e decidir çò que li convenguesse e siguesse just, mès que non ac artenhie e s’irritaue cada còp mès.
Cor, càmbie de pientat, hè era cocarèla, semble ua auta.
Qu’ei contenta de deishar a sa pair!
E sabie que jo me n’encuedaria.
Fr…fr…fr…!
Non ve qu’aqueth pèc non guarde qu’ara Bourienne?
Com pòt auer tan pòc orgulh entà non comprenè’c?
Se non ac hè per era madeisha, aumens qu’ac hèsque per jo.
Me cau hèr-li veir qu’aqueth pèc ne tansevolhe pense en era, senon ena Bourienne.
Se demorèc tranquil damb aguesta pensada; cridèc a Tijon e comencèc a despolhar-se.
Jo que non les sò cridat.
Ath diable!, sorrisclèc tant qu’era camisa de dormir li curbie eth cap.
Tijon coneishie aguest costum deth prince d’exprimir, a viatges, en votz nauta es sòns pensaments; per aquerò tenguec damb ròstre impassible era guardada colerica e inquisidoira que campèc dessús dera camisa de dormir quan aguesta s’esguitlèc peth còs.
S’an ajaçat?, preguntèc eth prince.
Tijon, coma bon lacai, coneishie per instint era direccion des pensaments deth sòn patron, e endonvièc que se tractaue deth prince Vasili e deth sòn hilh.
Òc, Excelléncia.
Que ja s’an ajaçat e an amortat es sues lutzes.
Que non ère de besonh… non ère de besonh… gasulhèc ara prèssa eth prince.
E calant es sòns pès enes simbosses e es braci enes manges dera bata, s’apressèc en divan que dormie.
Encara qu’arrés s’auessen dit, eth prince Anatòl e mademoiselle Bourienne s’auien comprenut pro ben per çò dera prumèra part dera novèla, enquiath moment que campe ma prauve mere.
Comprenien qu’auien fòrça causes tà dider-se en secret e, plan per açò, londeman sagèren de veder-se solets.
Tant qu’era princessa ara ora de costum anaue entath burèu de sa pair, mademoiselle Bourienne s’amassaue damb Anatòl ena sarra.
Aqueth dia era princessa s’apressèc ena pòrta deth burèu damb un temor especiau.
Li semblaue que toti sabien non solet qu’aqueth dia s’anaue a decidir era sua sòrt, senon tanben çò qu’era pensaue.
Liegec aguesta expression en ròstre de Tijon e en der ajuda de cramba deth prince Vasili, que trapèc en correder quan amiaue aigua cauda entath sòn patron e que la saludèc damb ua prigonda reveréncia.
Eth vielh prince ère aqueth maitin estraordinàriaments atentiu e corau damb era sua hilha.
Era princessa Maria coneishie pro ben aguesta expression de generositat; qu’ère era madeisha que campaue en sòn ròstre quan sarraue furiosaments es sòns punhs pr’amor qu’era princessa non comprenie quauque problèma d’aritmetica; s’aluenhaue alavetz d’era, e, en votz baisha, repetie un e un aute còp es madeishes paraules.
Sense pèrder un moment, cuelhec eth tèma, en tot tractar de vosté ara sua hilha.
Que m’an hèt ua proposicion que se referís a vosté, didec damb un arridolet artificiau.
Que m’an hèt ua proposicion que se referís a vosté, e donques que coneish es mèns principis, a vosté l’ac remeti.
Com comprener-me!, cridèc embestiat.
Eth prince Vasili te trape ath sòn gust coma ireua e te demane coma esposa entath sòn educant.
Aquerò ei çò que cau compréner.
Com?
Aquerò que sò jo que t’ac demane.
Jo que non sai, mon pere, çò que vosté… gasulhèc era princessa Maria.
E qui sò jo?
A jo dèishe-me a despart.
Jo que non sò qui va a maridar-se.
Aciu çò qu’interèsse ei saber se qué pense vosté?
Era princessa se n’encuedèc que sa pair vedie damb maus uelhs aquera demana, mès pensèc tanben qu’alavetz anaue a decidir-se entà tostemp eth sòn avier.
Baishèc era guardada pr’amor de non veir es uelhs que jos era sua influéncia se sentie incapabla de pensar, e as que non sabie hèr ua auta causa qu’aubedir, e didec:
Solet voi ua causa: hèr era vòsta volentat.
Non podec acabar.
Eth prince l’interrompec:
Perfèctaments!, didec.
Era serà era sua hemna e tu…
Eth prince se posèc en avertir era impression que costauen aguestes paraules ena sua hilha: era princessa baishèc eth cap, prèsta a plorar.
Tè, tè…
Que non ei qu’ua trufaria, didec.
Encueda-te’n de quin ei eth mèn principi: ua hilha qu’a eth plen dret a escuélher.
E tu ès liura entà hè’c.
Rebremba ua causa: era tua felicitat depen d’aguesta decision.
En jo que non te cau pensar.
Mès, jo non sai… mon pere.
Non ne parlem mès!
Ada eth li manen que se maride e se maride; ac harie, non solet damb tu, senon damb qui que siguesse…
Mès tu, tu ès liura entà alistar… ve-te’n entara tua cramba e medita.
Torna laguens ua ora e, ena sua preséncia, ditz òc o non.
Ja sai que vas a pregar.
Plan: prèga, se vòs, mès creigui que haries mielhor en pensar-t’ac.
Ara, ve-te’n.
E tant qu’era princessa gessie deth burèu coma negada en ua espessa broma baisha, trantalhant, eth prince cridèc ara sua esquia:
Òc o non!
Òc o non!
Òc o non!
Qu’era sòrt dera princessa ja ère lançada, e d’ua manèra erosa.
Mès era allusion a mademoiselle Bourienne enes pòts de sa pair resultaue òrra.
En to supausar que non siguesse cèrta, que non deishaue d’èster terribla.
Non podie deishar de pensar en aquerò.
Lheuèc es uelhs e vedec, a dus canes, a penes, d’era, a Anatòl, qu’abraçaue ara francesa e li gasulhaue quauquarren.
Anatòl, damb ua terribla expression en sòn beròi ròstre, se virèc entara princessa, mès non deishèc de sarrar enes prumers instants era cinta de mademoiselle Bourienne, qu’encara non auie vist ara princessa Maria.
Entà qué?
Demoratz!”, semblaue díder eth ròstre d’Anatòl.
Era princessa Maria les guardèc en silenci.
Non artenhie a compréner.
Fin finau, mademoiselle Bourienne lancèc un crit e comencè a córrer.
Anatòl, damb un alègre arridolet, saludèc ara princessa, coma convidant-la a arrir-se’n d’aqueth estranh eveniment, e, arroncilhant es espatles, se filec de cap ara pòrta qu’amiaue entàs sues crambes.
Ua ora dempús se presentèc Tijon entà cridar ara princessa Maria.
Li demanaue que venguesse en burèu deth prince, e higec qu’eth prince Vasili Sergueievic ère ja en madeish lòc.
Quan Tijon entrèc ena cramba dera princessa Maria, aguesta s’estaue seiguda en divan e auie entre es sòns braci a mademoiselle Bourienne, damb totes es lèrmes des sòns uelhs, e l’amorassaue eth cap doçaments.
Es plan polidi uelhs dera princessa, radiants e tranquils, guardauen damb amor trende e pietat eth beròi ròstre de mademoiselle Bourienne.
Pourquoi?
Ce n’est que ma prauve mere…
Je comprends tout, didec era princessa, arrint tristaments.
Solatjatz-vos, amiga mia.
Vau a veir ath mèn pair.
E gessec.
Quan entrèc era princessa Maria, eth prince Vasili ère seigut, crotzades es sues longues cames e damb era tabaquèra ena man; un arridolet trende ludie en sòn ròstre e semblaue fòrça esmoigut; tau que se planhesse e se burlèsse dera sua pròpia sensibilitat, se hec a vier en nas un pecic de tabac.
Ah, ma bonne, ma bonne!, didec lheuant-se e cuelhent es mans dera princessa.
Dempús alendèc e higec: Le sort de mon fils est en vos mains.
Decidez, ma bonne, ma chere, ma douce Marie, que j’ai toujours aimée coma ma fille.
Se desseparèc d’era.
Ua lèrma vertadèra pistèc enes sòns uelhs.
Fr…, fr…!, gasulhèc eth prince Nikolai Andreievic.
Eth prince te demane coma esposa deth sòn educant… deth sòn hilh…
Vòs èster era esposa deth prince Anatòl Kuraguin, òc o non?, e repetic cridant: ditz òc o non.
Jo que me sauvi dempús eth dret d’exprimir era mia pensada.
Òc o non?
Eth mèn desir, mon pere, ei non abandonar-vos jamès, non desseparar era mia vida dera vòsta.
Que non me voi maridar, didec era princessa decididaments, guardant damb es sòns beròis uelhs ath prince Vasili e a sa pair.
Tè!, pegaries, pegaries!, exclamèc eth prince Nikolai Andreievic arroncilhant es celhes.
Cuelhec ara sua hilha dera man, la tirassèc entada eth, mès non la punèc; apressèc eth sòn front ath d’era e sarrèc autant era sua man qu’era princessa non podec evitar un sorriscle.
Eth prince Vasili s’auie lheuat.
Ma chere, je vous dirai que c’est un moment que je n’oublierài jamais; mais, ma bonne, est-ce que vous ne nous donnerez pas un peu d’esperance de toucher ce coeur si bon, si genereux?
Dites que peut-etre…
L’avenir est si grand.
Dites peut-etre.
Prince, çò qu’è dit ei tot çò que i é en mèn còr.
Tè, s’acabèc, estimat mèn.
Que sò plan content de veder-te, plan content, didec eth vielh prince.
Ara, princessa, ve-te’n entara tua cramba…
Sò content, plan content de veder-te, repetic en tot abraçar ath prince Vasili.
Era mia vocacion s’està en èster erosa damb era felicitat des auti, era felicitat der amor e deth sacrifici.
E òc ma hè, harè era felicitat dera prauva Amelia.
L’estime tant apassionadaments, ei tan sincèr eth sòn penaïment!
Harè tot çò de besonh entà que se maride damb era.
S’eth non ei ric, li balharè mejans; demanarè ath mèn pair; demanarè a Andrei.
Ei tan malerosa, està tan soleta, sense era ajuda d’arrés!
Me sentirè erosa quan sigue era sua hemna.
E com lo deu estimar, mon Diu, entà auer-se desbrembat d’era madeisha enquia aguest extrèm!
Hège temps qu’era familha Rostov non auie naues de Nikolai.
Solet entara picada der iuèrn arribèc ua carta, qu’ena sua envolòpa arreconeishec eth comde era letra deth sòn hilh.
Damb era carta ena man, espaurit, eth comde correc de puntetes entath sòn burèu, e aquiu s’embarrèc pr’amor de lieger-la solet.
Anna Mijailovna, en saber-se’n dera arribada d’ua carta (sabie tot çò que se passaue ena casa), entrèc silenciosaments en burèu deth comde e se lo trapèc damb era carta enes mans, plorant e arrint.
Encara qu’es sòns ahèrs èren ja en orde, Anna Milailovna seguie demorant damb es Rostov.
Mon bon ami?, preguntèc tristaments, tostemp prèsta a compartí’c tot.
Eth comde somiquèc damb mès fòrça.
Nikolenhka…
Ua carta… herit, ma chere… qu’a estat herit!
Eth mèn petit… era comdessa… a estat promoigut entà oficiau…
Laudat sigue Diu!
Com l’ac diderè ara comdessa?
Anna Mijailovna cuelhec sèti ath sòn cant e damb un mocador sequèc es lèrmes deth comde, era carta umida e es sues pròpies lèrmes; liegec era carta, solatgèc ath comde e assegurèc qu’abantes der esdejoar e dera ora deth tè aurie premanit ara condessa, que dempús deth tè l’ac condarie tot, damb era ajuda de Diu.
Pendent eth repaish Anna Mijailovna parlèc des rumors que corrien sus era guèrra e de Nikolai; preguntèc dus viatges quan s’auie recebut era darrèra carta (encara que pro se’n sabie) e didec qu’ère plan possible qu’aqueth madeish dia arribèssen naues sues.
A caduna d’aguesta allusions, quan era comdessa començaue a mostrar-se intranquilla e guardaue inquieta, ja ath comde, ja a Anna Mijailovna, aguesta desviaue damb adretia era convèrsa entà tèmes de pòca importància.
Natasha, qu’entre toti es dera familha ère qui mès captaue es nuances d’intonacion, dera guardada e deth ròstre, parèc era aurelha dès eth començament deth repaish e se n’encuedèc de qué entre sa pair e Anna Mijailovna auie quauquarren restacat a sa frair Nikolai, e qu’Anna Mijailovna volie premanir eth terren.
E a maugrat dera sua audàcia (Natasha sabie pro ben era sensibilitat que reaccionaue sa mair dauant de tot çò que tanhie a Nikolai), non gausèc preguntar arren pendent eth repaish; a penes tastèc un mòs e non deishèc de voludar-se ena cagira, sense hèr-ne cabau des observacions dera sua institutritz.
Acabat et repaish, correc entà Anna Mijailovna, qu’artenhèc en burèu de sa pair, e se li lancèc en còth.
Tieta!, estimada.
Didetz-me çò que se passe!
Arren, estimada.
Non, tieta, palometa, amna mia, tresaur, non vos deisharè.
Anna Mijailovna secodic eth cap.
Vous etes une fine mouche, mon enfant, li didec.
I a carta de Nikolenhka?
Òc que i é!, sorrisclèc Natasha, en tot liéger era responsa afirmatiua en ròstre d’Anna Mijailovna.
Mès, per Diu, sigues prudenta.
Ja sabes era impression que li pòt costar a mama.
Que seré prudenta, tieta, ne serè, mès condatz-me.
Anna Mijailovna l’expliquèc brèuments eth contengut dera carta, damb era condicion de qué non ac didesse ad arrés.
Paraula d’aunor, didec era mainada senhant-se.
Non l’ac diderè ad arrés.
E correc ara seguida ara cèrca de Sonia.
Nikolenhka… herit… carta!, didec damb solemnitat e alegria.
Nikolai!, sorrisclèc Sonia, damb era sang dera cara perduda.
Natasha, en avertir era impression que costaue en Sonia era naua dera herida de sa frair, comprenec per prumèr viatge tot er aspècte dolorós d’aquera notícia.
Se deishèc anar entà Sonia e l’abracèc entre somics.
Qu’ei ua herida sense importància… e l’an ascenut a oficiau.
Ja se ve que totes es hemnes ètz ues ploraires, didec Petia, que se passejaue pera cramba a granes calhamardades.
Jo, ça que la, sò plan content de qué eth mèn frair s’age distinguit atau.
Qu’ètz ues ploraires e non comprenetz arren!
Natasha arric a trauèrs des sues lèrmes.
Tu non as liejut era carta?, preguntèc Sonia.
Non, mès me didec que tot s’auie ja passat e qu’ei ja oficiau.
Gràcies a Diu!, se senhèc Sonia.
Mès dilhèu t’a enganhat.
Vam a veir a mama.
Petia seguie es sòns passi pera cramba.
Se jo siguessa en lòc de Nikolenhka, auciria encara mès francesi, didec.
N’auciria tanti que haria ua montanha.
Cara, Petia!
Ès un pèc.
Eth pèc non sò jo, senon vosates, que ploratz per quinsevolh fotesa.
Te’n brembes d’eth?, preguntèc de pic Natasha, après un brac silenci.
Sonia arric.
Se m’en brembi de Nikolenhka?
Non, que non ei aquerò.
Te’n brembes ben, deth tot?, damb eth sòn gèst volie balhar-li un significat mès seriós as sues paraules.
Tanben jo me’n brembi de Nikolenhka, ça que la, de Boris non rebrembi arren.
Qué dides?
Non rebrembes a Boris?, preguntèc Sonia estonada.
Que non ei que non me’n bremba.
Me’n sai de com ei, mès non lo rebrembi coma a Nikolenhka…
Ada eth lo veigui tant lèu cluqui es uelhs.
A Boris, non, e cluquèc es uelhs coma entà confirmar çò que didie.
Non, arren.
Ò, Natasha!, exclamèc apassionadaments Sonia, guardant damb seriositat ara sua amiga, coma se non la considerèsse digna d’escotar çò que volie díder e coma se l’ac didesse a quauqu’un que damb eth non se podesse hèr trufaria.
Estimi ath tòn frair entà tostemp, e, se passe çò que sigue entre nosati, non deisharè d’estimar-lo pendent tota era mia vida.
Natasha guardaue damb uelhs estonadi e curiosi a Sonia e non didec arren.
Sentie qu’era sua amiga didie era vertat e qu’existie aguest amor que parlaue Sonia; mès era encara non auie experimentat quauquarren parièr.
Credie que podie existir, mès non ac comprenie.
L’escriueràs?, li preguntèc.
Sonia se demorèc cogitosa.
Escríuer a Nikolai?
Ère de besonh?
Aguestes preguntes la tormentauen.
Ara qu’ère ja oficiau e eròi herit en combat, estarie ben aquerò de hèr-se presenta, coma entà rebrembar-li es sues promeses?
Sabi pas… s’eth escriu, tanben ac harè jo, didec rogint-se.
E non te harà vergonha escriuer-li?
Sonia arric.
Non.
A jo me harie vergonha escríuer a Boris.
Non ac harè.
Per qué?
Sabi pas; mès semble que non està ben.
Me senteria incomòda, auria vergonha.
Jo sai se per qué aurie vergonha, didec Petia, ofensat pera prumèra observacion de Natasha.
Perque siguec encamardada d’aqueth rabassòt damb lunetes.
Petia cridaue atau ath sòn omonim, eth nau comde Bezujov.
Ara qu’ei encamardada deth cantant (se referie ath professor italian de cant).
Qu’ès un pèc, Petia, didec Natasha.
Era comdessa ère ja premanida entàs allusions d’Anna Mijailovna pendent eth dinar.
Anna Mijailovna, damb era carta ena man, s’apressèc de puntetes ena pòrta dera sua cramba e s’arturèc.
Eth comde apressèc era aurelha en uelh deth pan.
Prumèr entenec eth rumor de paraules indiferentes; dempús era votz d’Anna Mijailovna, que parlèc soleta pendent fòrça temps.
A tot darrèr, un sorriscle, seguit de silenci, e de nauèth es dues votzes que parlauen ath còp damb alègra intonacion; ara seguida s’entenèren passi e Anna Mijailovna dauric era pòrta.
Eth sòn ròstre auie era orgulhosa expression deth cirurgian que, en auer acabat erosaments ua dificila amputacion, convide ath public entà qu’admire eth sòn art.
C’est fait, didec ath comde, senhalant damb solemne gèst ara sua esposa, qu’auie ena man era tabaquèra damb era miniatura de Nikolenhka e ena auta era carta e se hège a vier enes sòns pòts ja a ua ja ara auta.
En veir ath comde l’estirèc es braci, abracèc era sua cauveta tèsta e peth dessús d’era tornèc a guardar era carta e eth retrait, en tot hèr enlà leugèraments eth cap deth comde pr’amor de poder-les punar de nauèth.
Vera, Natasha, Sonia e Petia entrèren ena cramba de sa mair e comencèc era lectura dera carta.
Nikolai descriuie en era brèuments era campanha e es dues batalhes qu’auie cuelhut partida; dempús parlaue dera sua promocion entà oficiau e higie que punaue es mans de sa pairs e demanaue era sua benediccion: punaue a Vera, Natasha e Petia.
Dempús, manaue es sues salutacions entath senhor Scheling, entara senhora Chosse e entara anciana hilhuquèra; fin finau, demanaue que punèssen ara estimada Sonia, que seguie estimant e rebrembant.
En enténer aguestes paraules, Sonia se rogic tota e li gesseren es lèrmes; sense fòrces entà tier totes es guardades virades entada era, hugec deth salon, hec uns torns enquia qu’eth vestit se li holec coma un glòb e, ròia e arridolenta, se seiguec en solèr.
Mentretant, era comdessa ploraue.
Per qué ploratz, mama?, preguntèc Vera.
Qu’ère ua observacion plan justa; mès autant sa pairs que Natasha la guardèren damb mina de repotec: “A qui aurà gessut?”, pensèc era comdessa.
Cent viatges liegeren era carta de Nikolai, e guairi sigueren jutjats digni d’entener-la, les calec apressar-se ara condessa, que non se desseparaue d’era.
Acodiren es preceptors e es hilhuquères, Mitinhka, diuèrsi coneishudi dera comdessa, que la liegie e tornaue a liéger damb renauit gòi, en tot desnishar cada viatge mès naues vertuts deth sòn Nikolenhka.
Tota era universau experiéncia de sègles que mòstre qu’es mainatges dès era cunhèra se van hènt insensiblaments òmes que non supausaue arren entara comdessa.
Eth creishement d’aqueth hilh ère entara sua mair, en cada fasa, un eveniment extraordinari, coma se milions e milions d’òmes non s’auessen desvolupat dera madeisha manèra.
Atau coma vint ans abantes non auesse creigut qu’aqueth petit èsser que viuie en era, jos eth sòn còr, començarie lèu a cridar e a popar deth sòn piech e a parlar, atau ara li resultaue de mau hèr convencer-se de qué aqueth èsser s’auesse convertit en un òme fòrt e valerós, eth hilh e òme modèu que revelaue era sua carta.
Quin estil!
Qué ben descriu!, comentaue, tornant a liéger era part descriptiua dera carta.
Quina amna!
D’eth madeish que non ditz arren…
Arren!
Parle d’un tau Denisov e sò segura qu'eth ei eth mès valent de toti.
Arren ditz des sòns patiments.
Quin còr!
Que l’arreconeishi, ei eth de tostemp.
Se’n brembe de toti; non a desbrembat ad arrés.
Que ja ac didia jo tostemp, tostemp, quan eth ère encara atau…
Pendent mès d’ua setmana, en tota era casa s’escriueren brolhons e se passèren en net cartes entà Nikolai.
Jos era vigilància dera comdessa e era sollicitud deth sòn marit se recuelheren es causes de besonh e es sòs entar unifòrme deth nau oficiau.
Anna Mijailovna, coma hemna practica, auie sabut arténher ua recomanacion entada era e eth sòn hilh tanben entara correspondéncia.
Qu’auie era oportunitat de manar es cartes entara direccion deth gran duc Constantin Pavlovic, comandant dera Garda.
Es Rostov supausauen qu’ère pro escríuer Garda rusa en estrangèr, e s’ua carta arribaue entath gran duc, comandant dera Garda, que non auie rason entà que non arribèsse enquiath regiment de Pavlograd, que deuie èster per aquiu près.
Plan per aquerò, decidiren manar cartes e sòs, per miei deth corrèu deth gran duc, entà Boris, que, ath còp, les remeterie entà Nikolai.
Qu’èren cartes deth vielh comde e dera comdessa, de Petia, de Vera, de Natasha e Sonia, ath delà de 6.000 robles entar equipament e quauques autes causes qu’eth comde manaue ath sòn hilh.
Eth 12 de noveme, era armada de Kutuzov, campada près d’Olmutz, se premanie entara revista des dus Emperaires, eth rus e er austrian, qu’aurie lòc eth dia a vier.
Era Garda, recent venguda de Russia, bivaquèc a quinze quilomètres d’Olmutz e, londeman, tàs dètz deth maitin, arribèc en camp de manòbres, prèsta entara revista.
Nikolai Rostov venguie de recéber ua nòta de Boris en tot informar-lo de qué eth regiment Izmailovski harie jadilha a quinze quilomètres d’Olmutz e que lo demoraue pr’amor d’autrejar-li es cartes e es sòs.
Rostov auie besonh de sòs ara, sustot dempús dera campanha, quan es tropes èren acornerades près d’Olmutz, a on es cantinèrs e es judius austrians, qu’aumplien eth campament, fòrça avitalhadi, aufrien es objèctes mès temptadors.
Entre es oficiaus deth regiment de Pavlograd se succedien tota sòrta de hèstes entà hestejar es decoracions e recompenses obtengudes ena campanha, atau coma nombrosi viatges de plaser entà Olmutz, a on Carolina, era Ongresa, auie daurit un restaurant mestrat per hemnes.
Rostov venguie de hestejar eth sòn ascens e l’auie crompat a Denisov eth sòn shivau Beduino.
Qu’ère, donc, endeutat ath maximum damb es sòns camarades e es cantinèrs.
Tan lèu recebec er avís de Boris, partic entà Olmutz damb un amic.
Mingèc, beuec ua botelha de vin e se filèc de cap ath campament dera Garda ara cèrca deth sòn amic dera mainadesa.
Rostov non auie auut encara eth temps entà hèr-se er unifòrme; amiaue ua vielha guerrèra de cabdet, damb era cortz de Sant Jòrdi, pantalon de montar madeish rosigat e un sabre d’oficiau; montaue un shivau deth Don, crompat a un cosac pendent era campanha, e eth sòn shacò d’ussar ère un shinhau decantat entà darrèr.
Tant que s’apressaue en regiment Izmailovski, anaue pensant ena suspresa de Boris e es sòns companhs dera Garda en veir eth sòn aspècte marciau, d’òme ja experimentat en batalhes.
Entara Garda, era campanha auie estat un vertadèr passèg, qu’en eth auie presumit des sòns elegants unifòrmes e dera sua disciplina exemplara.
Es marches qu’èren cuertes; es soldats auien deishat es sòns morralets enes cars e, en cada etapa, es autoritats austrianes aufrien as oficiaus magnifics repaishi.
Es regiments entrauen e gessien des ciutats entre musica, e tota era marcha, per orde deth gran Duc (que d’açò n’èren orgulhosi es oficiaus dera Garda), se hec mercant eth pas e damb es oficiaus enes sòns pròpis lòcs.
Boris hec tot eth recorrut e hec jadilha damb Berg, ascenut a cap de companhia.
En sòn nau cargue, Berg, tostemp complidor e puntuau en servici, s’auie conquistat era confiança des sòns superiors e auie artenhut apraiar plan auantatjosaments es sòns ahèrs economics.
Boris auie trapat pendent era marcha a fòrça persones que li podien èster utiles e, gràcies a ua carta que li dèc Pierre, coneishec ath prince Andrei Bolkonski, que per eth, demoraue arténher un nomentament entar Estat Major deth gran generau.
Berg e Boris, nets e apolididi, s’estauen en sòn apartament e descansauen dera darrèra marcha, en tot hèr as escacs sus ua taula redona.
Berg tenguie entre es cames ua pipa alugada.
A veir se com gessetz d’aguesta, didec.
Sajaram de gésser-ne, responec Berg, tocant ua pèça, mès deishant-la de seguit.
En aqueth moment se dauric era pòrta.
Vai!, fin finau te trapi!, sorrisclèc Rostov.
Ep, e Berg tanben!
Mon Diu, com as cambiat!
Volec abraçar ath sòn amic, mès Nikolai l’esquivèc damb aguesta afogadura juvenila d’evitar es camins rotinèrs e exprimir es sòns sentiments ara sua manèra, per çò de non imitar as adults, qu’a viatges simulen.
Nikolai desiraue hèr quauquarren nau en veir ath sòn amic: per exemple, hèr-li ua pecigada o ua possada, mès non abraçar-lo e punar-lo coma hèn toti.
Ça que la, Boris, tranquilla e amistosaments, abracèc e punèc tres còps a Rostov.
Que hège lèu sies mesi que non se vedien e, coma ei normau en aguesta edat quan eth joen hè es prumèri passi ena vida, ambdús se trapèren fòrça cambiats dilhèu pera influéncia totafèt naua des ambients qu’auien balhat aguesti prumèri passi.
Es dus auien eth vam de mostrar çò de mès lèu possible es sues pròpies transformacions.
Qu’ètz uns maudits petimetres!
Tostemp nets e fresqui, coma se tornéssetz de passèg, e non coma nosati, es malerosi dera armada!, didie Rostov damb inflexions de baritòn ena votz, naues entà Boris, e anaments brusqui, senhalant eth sòn pròpi pantalon, lord de hanga.
Era patrona dera casa, ua alemana, campèc ena pòrta atirada pes votzes de Rostov.
Qué, ei beròia?, preguntèc guinhant un uelh.
Per qué crides tant?
Que la vas a espaurir, didec Boris.
Non te demoraua aué, higec; ager l’autregè ues linhes entà tu a un ajudant deth generau Kutuzov, que coneishi, eth prince Bolkonski.
E non me pensè que te les harie a vier tan lèu…
Ben, com te va?
Ja as entrat en huec?
Rostov, sense respóner, estornegèc era crotz de Sant Jòrdi qu’amuishaue en sòn pièch, mostrèc eth braç en espòrla e, arrint, guardèc a Berg.
Ja ac ves, didec.
Òsca, òsca, didec Boris arrint.
Tanben nosati auem hèt ua marcha esplendida.
Sens dobte te’n sabes de qué eth tsarevic ei tostemp en nòste regiment, de sòrta que gaudim de totes es comoditats e auantatges.
Quin aculhiment en Polonia!
Quini sopars e quini balhs!
Qu’ei impossible condà’c tot.
E eth tsaveric siguec plan corau damb toti es nòsti oficiaus.
E comencèren a condar-se: er un es sarabats des ussars e era vida de campanha, e er aute es plasers e es auantatges qu’a eth servici jos eth comandament de tan grani personatges, eca.
Ò!, era Garda!, exclamèc Rostov.
Plan, mana que mos hèsquen a vier vin.
Boris hec ua potèla.
Plan… se vòs…
S’apressèc en sòn lhet, treiguec ua bossa deth dejós dera neta coishinèra e dec ordes de qué se hessen a vier vin.
A!, me cau balhar-te es sòs e es cartes, higec.
Rostov cuelhec es cartes, deishèc es sòs sus eth divan e emparant-se sus era taula se metec a liéger.
Liegec ues linhes e guardèc a Berg damb ira; es sues guardades se trapèren e Rostov amaguèc eth sòn ròstre darrèr era carta.
Que vos an manat pro, didec Berg guardant era pesada bossa lançada sus eth divan.
Ça que la, nosati, comde, viuem dera nòsta soldada.
Per çò que hè a jo vos diderè…
Guardatz, estimat Berg, didec Rostov, quan recebatz carta dera vòsta casa e vos trapetz damb un amic intim que volgatz preguntar fòrça causes, e jo siguesse aquiu, me n’anaria entà un aute lòc entà non shordar.
Se vos platz, anatz-vo’n entà quinsevolh lòc, entà on volgatz… ath diable!, venguec de cridar; mès ara seguida lo tenguec dera espatla e guardant-lo corauments, pr’amor de solatjar era violéncia des sues paraules, higec: desencusatz-me, estimat; vos parli atau qu’ac senti, coma a un vielh coneishut.
Ò, per favor, comde!
Anatz-vo’n damb es patrons dera casa, vos an convidat, higec Boris.
Berg se botèc ua giquèta plan neta; s’apolidic dauant eth miralh es pursères entà naut, ar estil der emperaire Alexandre e, convençut pera guardada de Rostov, de qué era sua giqueta costaue efècte, gessec dera estança vantariòu e arridolent.
Be ne sò d’animau!, exclamèc Rostov, negat ena sua lectura.
Per qué?
Que sò un porcèth per non auer-les escrit abantes ne un solet còp e balhar-les aguest espant.
Quin porcèth!, repetic rogint-se, Rostov.
Plan, tè, crida a Gavrillo.
Que mos hèsque a vier un shinhau de vin e beueram.
Entre es cartes dera familha ne venguie ua entath prince Bagration; qu’ère ua recomanacion artenhuda pera comdessa (seguint es conselhs d’Anna Pavlovna) a trauèrs de bères amistats; la manaue entath sòn hilh pr’amor de qué se’n servisse d’era.
Quina pegaria!
Per qué la lances?, preguntèc Boris.
Ua carta de recomanacion.
Ath diable damb era!
Per qué ath diable?, didec Boris, que l’auie recuelhut e liegie eth destinatari.
Aguest carta que l’as plan de besonh.
Que non è besonh d’arren ne voi èster ajudant d’arrés.
Mès, per qué?, preguntèc Boris.
Qu’ei un mestièr de lacai.
Ja veigui que seguisses estant eth madeish soniaire, didec Boris, botjant eth cap.
E tu eth diplomatic de tostemp.
Mès que non se tracte d’aquerò…
Ja ac ves.
Enquia ara tot se passe ben, mès cohèssi que me shautarie èster ajudant e non estar-me en files.
Per qué?
Vai!, didec Rostov, çampar pensant en ua auta causa.
Guardaue fixa e inquisitiuaments ath sòn amic, coma cercant en eth era responsa a ua pregunta.
Eth vielh Gavrilo se hec a vier eth vin.
Non serà mielhor cridar a Alfons Karlovic?, persutèc Boris.
Beuerà damb tu.
Plan, plan, ve-te’n a cercar-lo.
Rostov damb un arridolet menspredós.
Qu’ei un òme excellent, aunèst e agradiu, responec Boris.
Rostov guardèc de nauèth fixaments a Boris e alendèc.
Tornèc Berg, e, dauant era botelha de vin, era convèrsa des tres s’aluguèc de seguit.
Es oficiaus dera Garda condauen a Rostov es sues marches, es hèstes que les auien aufrit en Russia, en Polonia e en estrangèr.
Condèren hèts e paraules deth sòn cap, eth gran duc, anecdòtes sus era sua bontat e es sues explossions de colèra.
Berg, coma de costum, sauvaue silenci mentre era convèrsa non se referisse ada eth madeish, mès a prepaus des anecdòtes sus era mala encolia deth gran duc, condèc de bon voler se com en Galitzia auie auut era fortuna de parlar damb eth, quan eth gran duc recorrie es regiments e se mostraue airós pera irregularitat des movements.
Damb un arridolet corau, Berg, condèc se com eth gran duc, plan emmaliciat, s’auie apressat ada eth dident: “Arnaute!” (expression favorita deth gran duc quan ère encolerit) e demanant que se presentèsse eth cap dera companhia.
Ac crederatz, comde?
Non auia cap de pòur, pr’amor que sabia qu’auia rason.
Sense vantaria vos posqui assegurar que me sai de memòria es ordes deth dia e es reglaments; les sai coma eth parenòste.
Plan per açò, ena mia companhia non i auie cap irregularitat, amiaua era consciéncia tranquilla.
Berg se lheuèc, e hec veir se com s’auie presentat ath gran duc damb era man ena visèra; plan que òc, ère dificil trapar un aute ròstre mès respectuós e mès satisfèt d’eth madeish).
Comencèc a cridar e a menaçar-me damb tot çò de divin e d’uman, a negar-me d’injúries.
Es paraules “arnaute”, “diables” e “entà Siberia” ressonèren diuèrsi còps, didie Berg arrint significatiuaments.
Mès jo non li responí: sabia qu’auia rason e per aquerò sauvè silenci.
Qué vos semble, comde?, “ès mut?”, sorrisclèc.
Mès jo seguia carat.
E qué vos pensatz?
Londeman, ena orde deth dia, non se condaue arren de çò que s’auie passat.
Vaquí çò que signifique non pèrder eth cap, acabèc Berg, alugant era sua pipa e lançant espiraus de hum.
Òc, aquerò està ben, arric Rostov.
Mès Boris, en tot avertir que Rostov auie era intencion d’arrir-se’n de Berg, cambièc de convèrsa damb adretia.
S’interessèc pera herida de Rostov e li preguntèc a on e com s’auie passat.
Rostov ère un joen sincèr; jamès aurie mentit a consciéncia.
E comencèc eth sòn raconde damb era intencion de condar es causes tau que s’auien passat; mès, sense encuedar-se’n, de manèra inevitabla e involontària comencèc a mentir.
S’auesse dit era vertat ad aqueri que coma eth, auien entenut fòrça còps racondes de batalhes e s’auien hargat ua idia de se com ère ua atac, o non l’aurien creigut o, çò de pejor, aurien pensat qu’eth pròpi Rostov ère colpable de qué non l’arribèsse çò que tostemp arrribe as que parlen de cargues de cavalaria.
Non podie condar que simplaments toti auien anat ath galaup, qu’auie queigut deth shivau e s’auie desmangoriat eth canèth; ne qu’auie hujut ath mès córrer des francesi, enquia refugiar-se en un bòsc.
Condar era vertat qu’ère plan de mau hèr e son pòqui es joeni capables de hè’c.
Ath delà, entà racondar tot tau que s’auie passat l’aurie calut hèr un vertadèr esfòrç sus eth madeish.
Es sòns companhs demorauen que Rostov les condèsse se com, afebrit e cuelhut de furor, s’auie lançat madeish qu’ua tempèsta, repartint còps de sabre a dreta, e a quèrra, e com daurie era carn des sòns enemics e com, a tot darrèr, extenuat, auie queigut.
E Rostov les condèc tot aquerò.
En çò de mielhor deth raconde, quan didie: “Non pòs imaginar-te quina sòrta d’estranh sentiment de ràbia s’experimente pendent er atac”, entrèc ena estança eth prince Andrei Bolkonski, que Boris demoraue.
Eth prince Andrei, que li shautaue eth papèr de protector des joeni e se sentie vantat tostemp que quauqu’un acodie ada eth, se mostraue plan dispausat entà Boris, qu’era vesilha auie sabut èster-li simpatic, e desiraue ajudar- lo.
Manat damb un document de Kutuzov entath gran duc, arribaue damb era esperança de trapar solet a Boris.
Quan, en entrar ena cramba, se trapèc damb aqueth ussar que condaue aventures militares (qu’ère eth tipe de persones que non podie tier), arric corauments a Boris, arroncilhèc es celhes e miei cluquèc es uelhs entà guardar a Rostov e, après ua brèu salutacion, cuelhec sèti en divan damb mina cansada e indolenta.
Lo desengustaue auer queigut ath miei de tan desagradiua companhia.
Rostov ac endonvièc e se rogic; que l’importaue pòc aqueth estranh, mès guardant a Boris, li semblèc que tanben eth s’avergonhaue dera sua companhia.
A maugrat deth gèst burlèsc e desagradiu tengut peth prince Andrei, e a maugrat deth mensprètz generau que Rostov sentie entà toti es ajundantets der Estat Major, qu’entre eri evidentaments i auie eth nauèth vengut, se sentec confonut e sauvèc silenci.
Boris preguntèc pes naues der Estat Major e (se non ère indiscrecion) pes plans entath futur.
Berg profitèc era escadença entà preguntar damb especiau cortesia, se balharien, coma s’auie dit, dobla racion de ferratge as caps dera companhia.
Eth prince Andrei, arrint, repliquèc qu’eth non podie opinar sus tan grèu question d’Estat, qu’ad açò Berg arric alègraments.
Deth vòste ahèr, didec dempús Bolkonski a Boris, ne parlaram mès tard, e guardèc a Rostov.
Vietz a cercar-me dempús era revista e harè tot çò de possible entà complader-vos.
E recorrent damb ua guardada tota era estança, se virèc entà Rostov, sense dignar-se observar eth en sòn infantil e invencible trebuc, que s’anaue transformant en colèra.
Me semble que parlàuetz dera batalha de Schoengraben.
I siguéretz?
Bolkonski se n’encuedèc der estat d’animositat der ussar e li semblèc diverttit.
Arric damb un leugèr mensprètz.
Òc, ara que se conden fòrça istòries sus aguesta batalha.
Òc, istòries!, didec Rostov en votz nauta, guardant damb uelhs plei d’ira, ja a Bolkonski, ja a Boris.
Òc, fòrça istòries, mès era istòria des que siguérem jos eth huec enemic, qu’a ua cèrta importància, màger qu’era des joenets der Estat Major, que receben recompenses sense hèr arren.
Ena amna de Rostov coïncidic un sentiment de ràbia e de respècte entara tranquillitat d’aqueth òme.
Que non parli de vos, didec.
Parli en generau des der Estat Major.
Donques jo que vos posqui díder aquerò, l’interrompec damb tranquilla autoritat en ton dera sua votz eth prince Andrei: voletz ofensar-me, e sò prèst a reconéisher qu’ei plan aisit de hè’c, se non auetz pro respècte entà vos madeish; mès arreconeishetz que ne eth temps ne eth lòc son es avients.
En uns dies mos veiram toti encaborniadi en un düel fòrça mès seriós; ath delà, Drubetskoi, que ditz èster un vielh amic vòste, non n’a eth tòrt de qué era mia fesomia non vos sigue agradiua.
Ath delà d’aquerò, didec en tot lheuar-se, sabetz eth mèn nòm e a on me podetz trapar; mès non desbrembetz, higec, que jo non me considèri ofensat ne me pensi que vos n’ajatz estat tanpòc, e eth mèn conselh d’òme de màger edat que vos ei que deishètz aguest ahèr atau, sense mès conseqüéncies.
A vos, Drubetskoi, vos demori diuèndres, après era revista.
Adishatz, acabèc eth prince Andrei; e gessec saludant a un a un aute.
Sonque quan auec despareishut eth prince Bolkonski, Rostov se l’acodic çò que l’auie d’auer responut; encara l’emmalicièc mès eth hèt de non aué’c hèt.
De ressabuda, ordenèc que li hessen a vier eth sòn shivau e, en tot dider-se adiu secaments de Boris, gessec tanben.
A viatges pensaue damb ira en plaser de veir era pòur d’aqueth òme petit, fèble e capinaut, botat a posita dera sua pistòla; d’auti còps, damb vertadèr estupor, sentie que, de toti es òmes qu’auie coneishut, non desiraue auer coma amic senon ad aqueth ajudantet de camp qu’autant odiaue.
Londeman dera visita de Rostov a Boris, auec lòc era anonciada revista des tropes austrianes e russes, quauques ues recent vengudes de refresc de Russia e d’autes qu’auien cuelhut partida ena campanha damb Kutuzov.
Es dus Emperaires, eth de Russia damb eth tsarevic e eth d’Austria damb er archiduc, passauen revista ara armada aliada, formada per ueitanta mil òmes.
A punta deth dia, es tropes comencèren a concentrar-se, damb unifòrme de galà, en camp plaçat dauant dera fortalesa.
Milèrs de pès e de baionetes, damb es sues bandères desplegades, s’arturauen as ordes des oficiaus, virauen, anauen formant, sauvant es distàncies, deishant pas a d’auti grops d’infantaria uniformada damb colors desparièrs; o ben ère eth ritmic tròt dera cavalaria, damb es sòns polidi unifòrmes blus, ròis e verds, precedida de musicians de brodada vestidura, sus polins neri, clars e baiards; o mès enlà, entre eth gran tarrabast de bronzadi canons, nets e ludents, que tremolauen sus es afusts, venguie era artilheria, darrèr dera infantaria e dera cavalaria, entà ocupar es lòcs que les auien estat assignadi.
Que non èren solet es generaus damb es sòns unifòrmes de grana galà, sarrades enquiara exageracion es cintures gròsses o primes, damb eth ròstre congestionat peth cothèr der unifòrme, pes sues bandes e decoracions; non èren solet es oficiaus pimpalhadi e elegants, senon cada soldat, damb eth ròstre fresc, net e recent arrasat, damb es correges reludentes, es shivaus estrelhadi, damb era pèth coma de satin e es crinères pientades e alisades peu a peu; toti auien era sensacion de qué se passaue quauquarren plan important e solemne.
Cada generau e cada soldat se n’encuedauen dera sua petitesa, comprenien que non èren senon un gran de sable en aqueth mar uman e, ath còp, sentien era sua poténcia coma part d’aqueth enòrme ensems.
En trincar eth dia auien començat eth movement e es preparatius, e tàs dètz tot ère prèst e en orde avient.
Era formacion ocupaue un immens espaci; era armada ère estenuda en tres grani còssi: dauant, era cavalaria; dempús, era artilheria, e, a darrèr de tot era infantaria.
Entre cada arma i demoraue ua sòrta de carrèr.
Se disguinguien plan ben es tres parts dera armada: es foguejades fòrces de Kutuzov (qu’eth sòn flanc dret, en prumèra linha, ocupaue eth regiment de Pavlograd), es regiments de linha e dera Garda, vengudi de Russia, e era armada austriana.
Mès toti formauen amassa, jos eth madeish comandament e en madeish orde.
S’enteneren votzes nervioses e era agitacion des darrèrs preparatius secodic a tota era tropa.
D’Olmutz, auie gessut, plan, un nombrós grop qu’auançaue entara tropa.
E en aqueth moment, encara qu’eth dia ère tranquil, ua leugèra bohada recorrec tota era armada, estornejant leugèraments es galhardets des lances e es bandères desplegades.
Era armada semblaue exprimir damb aqueth leugèr movement tota era sua alegria dauant era arribada des Emperaires.
Sonèc era votz de “atencion!”, que siguec repetida coma eth cant des pothi ena maitiada, ath long des formacions.
Tot se demorèc quiet.
En aqueth silenci de mòrt solet s’entenie eth tròt des shivaus.
Non semblauen trompetes, senon era madeisha armada qu’emetie aguesti sons, erosa pera preséncia deth Sobeiran.
Se podec distinguir claraments era votz juvenila e afabla der emperaire Alexandre.
Dirigic ua salutacion as tropes e li responec ath còp eth prumèr regiment damb un “òsca!”, tant eishordós, prolongat e alègre qu’es madeishi òmes s’espauriren dera fòrça e deth nombre dera multitud qu’eri constitusien.
Rostov se trapaue enes prumères hilades des tropes de Kutuzov, qu’ada eres s’apressèc prumèr er Emperaire.
Sentie madeish qu’es auti: desbrembe dera sua persona, era capinauta consciéncia de poder e ua afogadura apassionada per aqueth qu’ère era causa d’aquera solemnitat.
Sentie qu’ua soleta paraula d’aguest òme serie pro entà que tota era massa (e eth damb era, coma ua estera) se lancèsse ath huec o ena aigua, entath crim o entara mòrt, o entath mès gran des eroïsmes; per aquerò non podie tier era estrementida e era emocion dauant d’aguesta paraula ja pròcha.
Abantes d’apressar-se er Emperaire, cada regiment, immobil e silenciós, semblaue un còs sense vida; mès tanlèu aguest arribaue ara sua nautada, era tropa reviuie e somaue es sòns clams as idòls dera rèsta dera formacion que dauant es sues linhes ja auie passat.
Entornejadi per ensordidor tarrabastòri d’aqueres votzes, entre es masses dera tropa immobila e coma petrificada enes sòns quarrats, auançauen tranquils, mès en orde e, sustot, liuraments, un centenat de cavalièrs dera acompanhada, e, dauant d’eri, dus òmes: es Emperaires.
En eri se concentraue era apassionada e contenguda atencion de tota aquera massa umana.
Eth beròi e joen emperaire Alexandre, damb unifòrme dera Garda montada e eth tricòrni un shinhau inclinat, atiraue damb eth sòn ròstre simpatic e era sua votz afabla e ben timbrada es guardades de toti.
Rostov ère près des trompetes, e ja, de luenh, es sòns uelhs penetranti arreconeisheren ar Emperaire e lo seguiren tant que s’apressaue.
E quan eth Sobeiran siguec a vint canes e Nikolai podec distinguir enquia es mès petiti detalhs deth sòn beròi, juvenil e erós ròstre, experimentèc un sentiment de trendesa e afogadura coma jamès ac auie sentut.
Cada trait, cada movement der Emperaire, tot, li semblaue admirable.
En tot arturar-se dauant eth regiment de Pavlograd, Alexandre didec quauquarren en francés ar emperaire d’Austria e arric.
Dauant aguest arridolet, Nikolai arric sense voler e sentec ua naua ondada d’amor entath Sobeiran.
Qu’aurie desirat mostrar eth sòn amor de bèra manèra, mès se’n sabie de qué non ère possible e a mand siguec de plorar.
Alexandre cridèc ath comandant deth regiment e li didec quauques paraules.
Er Emperaire se virèc entàs oficiaus.
Be se n’aurie sentut d’erós Rostov de morir en aqueri moments peth sòn Tsar!
Qu’auetz meritat es bandères de Sant Jòrdi e seratz digni d’eres!
Er Emperaire higec quauquarren que Rostov non artenhec a enténer e es soldats cridèren “òsca!” damb totes es fòrces des sòns paumons.
Tanben Rostov cridèc damb fòrça, en tot inclinar-se sus era sua sera.
Desiraue qu’aguest sorriscle li costèsse dolor, pr’amor d’amuishar atau tota era sua afogadura peth monarca.
Er Emperaire s’estèc ues segondes dauant eth regiment de Pavlograd, coma trantalhant.
E dempús, aquera madeisha trantalhada li semblèc majestuosa e encantadoira, coma tot çò que hège eth Sobeiran.
Era indecision d’Alexandre non se tardèc qu’un instant.
Eth sòn pè, cauçat damb bòta ponchenta, sivans se tenguie alavetz, hereguèc eth costat dera ègua baiarda anglesa que montaue; era sua man, enguantada de blanc, tirassèc des brides e auancèc, acompanhat pera trebolada mar des sòns ajudants.
Ara s’aluenhaue cada còp mès, pr’amor d’arturar- se dauant de d’auti regiments, e lèu lèu Rostov non distinguic qu’eth sòn plumalh blanc, per dessús dera acompanhada qu’enrodaue as Emperaires.
Entre es persones dera seguida, Rostov distinguic a Bolkonski, que montaue damb diligéncia e assopliment.
Rostov rebrembèc er incident dera vesilha e se preguntèc se li calie provocar-lo.
Qué pòden significar es nòstes peleges e ofenses ath cant d’aguesti sentiments d’amor, d’entosiasme e de sacrifici?
Ara qu’estimi e perdoni a toti”.
Quan er Emperaire auec passat revista a lèu toti es regiments, es fòrces desfilèren dauant des Sobeirans en colomna d’aunor.
Rostov, montat en sòn Beduino recent crompat a Denisov, passèc barrant era marcha deth sòn esquadron, solet e plan ara vista deth Sobeiran.
Abantes d’apressar-se ar Emperaire, Rostov, coma bon cavalièr, esperonèc ath shivau e li hec cuélher aqueth tròt furiós qu’artenhie Beduino quan ère excitat; damb era boca escumosa inclinada entath pièch, era coa arquejada e tocant a penes eth solèr, coma s’anèsse a volar, Beduino passèc magnificaments, quilhant plan naut, damb gràcia e alternatiuaments es pautes, coma s’eth tanben se n’encuedèsse dera preséncia der Emperaire.
Rostov, ath sòn còp, damb es cames estirades entà darrèr, arropit eth vrente coma se se sentesse honut damb eth sòn shivau, desfilèc dauant er Emperaire damb ròstre grèu, mès beatific, coma diable, sivans Denisov.
Òsca pes ussars de Pavlograd!
Sorrisclèc eth Sobeiran.
Acabada era revista, es oficiaus recent vengudi de Russia e es de Kutuzov s’amassèren en grops e comencèren a blagar sus es decoracions, es austrians e es sòns unifòrmes, eth front de batalha, Bonaparte e çò de mau qu’ac passarie ara, mès que mès, quan arribèsse eth còs d’Essen e se Prusia se metesse de part des russi.
Mès enes grops se parlaue sustot der emperaire Alexandre, se repetien es sòns gèsti e paraules e toti mostrauen eth madeish entosiasme peth Sobeiran.
Non desirauen qu’ua causa: marchar çò de mès lèu possible contra er enemic.
As ordes der Emperaire qu’ère impossible non véncer, siguesse qui siguesse eth contrari; atau pensauen dempús dera revista Rostov e era majoritat d’oficiaus.
Toti, acabada era revista, èren mès segurs de véncer de çò que n’aurien podut èster dempús de dues batalhes victorioses.
IX Londeman dera revista, Boris, jargat damb eth sòn mielhor unifòrme e acompanhat des boni desirs deth sòn companh Berg, s’apressèc entà Olmutz pr’amor de veir a Bolkonski damb era finalitat de trèir-ne partit des sues bones disposicions e plaçar-se çò de mielhor possible; l’agradaue mès que mès veder-se ajudant de camp de quauque gran personatge.
Aquerò li semplaue çò de mès digne d’ambicionar ena armada.
Que non trapèc aqueth dia ath prince Andrei en Olmutz.
Mès er aspècte dera ciutat, a on ère era Casèrna Generau e eth còs diplomatic e a on se trapauen es dus Emperaires damb es sues acompanhades avientes (cortesans e familhars), aumentèc encara mès en joen es talents de penetrar en aqueres esfères superiores.
Non coneishie ad arrés e, a maugrat deth sòn elegant unifòrme d’oficiau dera Garda, totes aqueres persones que desfilauen pes carrèrs damb es sòn magnifics coches, plumalhs, bandes e decoracions, cortesans e militars, semblauen èster tan peth dessús d’eth, simple oficiau dera Garda, que non solet non volien, senon que tanpòc podien encuedar-se’n dera sua existéncia.
Ena casèrna generau de Kutuzov, a on venguec a cercar a Bolkonski, toti aguesti ajudants de camp, e enquia es assistents, lo guardèren coma hènt-li a veir qu’èren molti es oficiaus coma eth que venguien per aquiu e que toti resultauen madeish inoportuns.
A maugrat d’aquerò, o dilhèu plan per aquerò, londeman, eth 15, tath ser, tornèc en Olmutz e, entrant ena casa ocupada per Kutuzov, preguntèc per Bolkonski.
Eth prince Andrei ère aquiu e Boris siguec amiat en ua espaciosa sala a on solide s’auie dançat en d’auti tempsi; ara i auie cinc lhets e quauqui mòbles esparjudi: ua taula, diuèrses cagires e un clavicòrdi.
Près dera pòrta, seigut ena taula, escriuie un ajudant de camp, jargat damb ua bata pèrsa.
Un aute, ròi e gròs, Nesvitski, ère estirat en un des lhets, damb es mans jos eth cap, e arrie damb er oficiau seigut ath sòn costat.
Eth tresau tocaue un vals vienés en clavicòrdi.
Un quatau, emparat sus er esturment, cantaue a mieja votz.
Degun d’eri cambièc era postura en encuedar-se’n dera preséncia de Boris.
Eth qu’escriuie, qu’ada eth se dirigic Boris, se virèc damb gèst emmaliciat e li didec que Bolkonski ère de servici, qu’entrèsse, s’auie besonh de veder-lo, pera pòrta dera quèrra, ena sala de recepcion.
Boris li balhèc es gràcies e se filèc de cap ara sala.
I auie aquiu ua dotzena d’oficiaus e generaus.
En moment d’entrar Boris, eth prince Andrei, miei clucadi menspredosaments es uelhs (damb aguesta especiau expression de cansada cortesia que ditz dubèrtaments: “Non parlaria damb vos se non auesse era obligacion de hè’c”), escotaue a un vielh generau rus damb fòrça decoracions que, lèu de puntetes, estirat, damb eth ròstre rogit e ua lèu umila expression obsequiosa, informaue de quauquarren ath prince Andrei.
Plan ben…
Ajatz era bontat de demorar, didec ath generau en rus, mès damb prononciacion francesa, que tenguie quan volie exprimir mensprètz; en encuedar-se’n dera preséncia de Boris, deishèc d’atier ath generau (que seguie suplicant-li que l’escotèsse) e lo saludèc alègraments.
En aqueth instant Boris comprenec damb tota claretat çò que presentie deth començament: qu’ena armada, ath delà dera subordinacion e era disciplina escrita enes reglaments, ensenhada en regiment e tan coneishuda per eth, i auie ua auta subordinacion mès essenciau: era qu’obligaue ath generau de ròstre vermelh e holat, a demorar respectuosaments, tant qu’un capitan, eth prince Andrei, trapaue mès avient, entà satisfaccion pròpia, blagar damb eth soslòctenent Drubetskoi.
Ara mès que jamès Boris hec eth fèrm prepaus d’aubedir aguesta subordinacion non escrita, e non era redigida enes reglaments.
Se’n sabec en aqueth moment qu’eth hèt d’èster recomanat ath prince Andrei lo hège superior ad aguest generau que, en d’autes circonstàncies, en front, aurie podut anequelir a un soslòctenent dera Garda.
Eth prince Bolkonski s’apressèc entà Boris e li sarrèc era man.
Qu’ei malastre que no me trapèssetz ager.
Me calec passar tot eth dia damb es alemans; siguí damb Weyrother entà revisar eth compliment dera orde d’operacions, e quan es alemans se meten en plan minuciós, que non acaben jamès.
Boris arric coma se comprenesse es allusions deth prince, mès enquia aqueth moment non auie entenut a parlar de Weyrother ne dera orde d’operacions.
Atau, donc, amic mèn, voletz èster ajudant de camp?
Òc, jo auia pensat, didec Boris en tot rogir-se, sollicitar que m’admetessen d’ajudant deth generau en cap; eth qu’a recebut ua carta deth prince Kuraguin parlant-li de jo; ac volia, higec, coma desencusant-se, pr’amor que cranhi qu’era Garda non èntre en combat.
Plan, plan, parlaram de tot, didec eth prince Andrei.
E tant qu’eth prince Andrei anèc a complir era sua mission: anonciar ath generau de ròstre vermelh, aguest, que plan que òc non compartie es idies de Boris sus es auantatges dera subordinacion non escrita, guardèc de tau manèra ar atrevit soslòctenent qu’auie gausat interròmper era sua convèrsa damb eth prince Andrei, que Boris se sentec trebolat.
S’aluenhec un shinhau e demorèc damb impaciéncia qu’eth prince Andrei gessesse deth burèu deth generau en cap.
Guardatz çò que pensi, didec Bolkonski quan entrèren ena gran sala deth clavicòrdi.
Qu’ei inutil que vengatz a veir ath generau en cap; vos diderà un pilèr de gentileses, vos convidarà a sopar (“non estarie mau deth tot, deth punt d’enguarda d’aguesta subordinacion”, pensèc Boris), mès que non passarà d’aquiu.
Lèu seram un batalhon d’ajudants de camp e d’oficiaus d’ordes.
Vam a hèr aquerò: jo è un bon amic, eth generau ajudant prince Dolgorukov, un òme excellent; e encara que dilhèu vos ac ignoretz, ne Kutuzov damb tot eth sòn Estat Major ne degun de nosati significam arren en aguest moment; tot qu'ei concentrat enes mans der Emperaire.
Atau, donc, anem a veir a Dolgorukov; tanben jo è besonh d’entrevistar-me damb eth.
Ja li è parlat de vos; veiram se i a possibilitat de plaçar-vos damb eth o en quinsevolh aute lòc, mès près deth solei.
Eth prince Andrei s’encoratjaue d’ua manèra plan particulara quan auie era escadença d’orientar e dirigir a un joen pr’amor de trionfar sociauments.
Se tenguie plan gustosaments de Boris e amassa anèren ara cèrca deth prince Dolgorukov.
Escurie ja quan arriberen en palai d’Olmutz, residéncia des Emperaires e es sues acompanhades.
Aqueth madeish dia s’auie amassat eth Conselh Superior de Guèrra damb era assisténcia de toti es sòns membres e es dus Sobeirans.
En aguest Conselh, contra era pensada de toti es vielhs, Kutuzov e eth prince Schwarzenberg, s’auie decidit començar immediataments era ofensiua e presentar batalha generau a Bonaparte.
Venguie d’acabar eth Conselh quan eth prince Andrei e Boris arribèren en palai pr’amor d’entrevistar-se damb Dolgorukov.
Toti es personatges dera Casèrna Generau èren encara jos era agradiua impression deth Conselh, favorable ath partit des joeni.
Es votzes des que conselhauen demorar, abantes de cuélher era ofensiua, auien estat estofades damb tanta unanimitat e es sues objeccions refusades damb arguments tant evidents sus es auantatges d’ua accion immediata qu’era question tractada en Conselh (era futura batalha e era victòria indobtabla) semblaue non apertier ja ar avier, senon ath passat.
Es aliats dispausauen de toti es auantatges.
Fòrces enòrmes que solide superauen as de Napoleon, auien estat concentrades en un solet punt.
Es tropes se sentien encoratjades pera preséncia des Emperaires e auien talents de combàter.
Eth lòc estrategic que deuie dar-se era batalha ère perfèctaments coneishut peth generau austrian Weyrother, que dirigie es armades (ua erosa coïncidéncia auie hèt qu’es fòrces austrianes hessen est an passat es manòbres precisaments en lòc escuelhut entà dar era batalha as francesi); era region ère senhalada enes mapes enquia enes detalhs mès menuts, e Bonaparte, visiblaments aflaquit, non entamenaue cap accion.
Dolgorukov, un des mès afogats partidaris dera ofensiua, venguie de vier deth Conselh, cansat, rendut, mès desbordant animositat e orgulh pera capitada.
Eth prince Andrei li presentèc ath sòn protegit e Dolgorukov li hec ua sarrada de mans fòrta e cortesa, sense dider-li arren: evidentaments ère incapable de tier-se e non exprimir es idies qu’ocupauen era sua ment en aqueri moments.
Quina batalha venguem de tier!, didec en francés ath prince Andrei.
Volgue Diu qu’era que vam a auer coma conseqüéncia d’era sigue madeish de victoriosa.
Ça que la, estimat (higec animadaments, damb paraules entrebracades), me cau cohessar eth mèn tòrt dauant es austrians e, mès que mès, dauant de Weyrother.
Quina axactitud, quina precision, quin coneishement deth terren!
Quina manèra de preveir es possibilitats, totes es condicions, enquiath mès menut detalh!
Plan que òc, amic mèn, ne hèt de bon voler poiríem endonviar arren mès auantatjós qu’era situacion que mos trapam.
Qu’auem era exactitud alemana amassa damb eth valor rus, qué mès podem desirar?
Alavetz, era ofensiua ei totauments decidida?, preguntèc Bolkonski.
Sabetz, amic?
Me semble que Bonaparte a perdut era sua sabença.
Vai!
E qué ditz?, preguntèc eth prince Andrei.
Qué voletz que digue?
Que s’aquerò, que se çò d’aute, que çò de mès enlà; tot entà guanhar temps.
Vos asseguri qu’ei enes nòstes mans.
Mès çò de mès divertit, arric bravaments Dolgorukov, ei qu’arrés sabie a qui dirigir era responsa.
Méter consul, que non hège ath cas e, plan, fòrça mens, emperaire; ena mia pensada s’aurie de dirigir entath generau Bonaparte.
Bonaparte, entà jo qu’ei diferent, didec Bolkonski.
Qu’ei per aquerò, interrompec arrint Dolgorukov.
Vos coneishetz a Bilibin, vertat?
Ei un òme plan intelligent.
Donques ben: proposaue que dirigíssem era responsa “ar usurpaire e enemic deth genre uman”.
Dolgorukov arric alègraments.
Arren mens?, observèc Bolkonski.
Bilibin, totun, a trapat ua formula seriosa.
Qu’ei un òme engenhós e intelligent.
Quina ei?
Dolgorukov.
Vertat qu’aquerò està ben?
Plan ben, òc; mès ada eth non li shautarà bric, objectèc Bolkonski.
Bric!.
Eth mèn frair lo coneish, a minjat diuèrsi còps damb eth en París, abantes de qué siguesse emperaire, e sivans eth, jamès vedec un diplomatic mès sagaç e astut, ja sabetz: er assopliment francés amassat damb er istrionisme italian.
Coneishetz es sues anecdòtes damb eth comde Markov?
Solet eth comde Markov lo sabie tractar.
Coneishetz era istòria deth mocador?
Qu’ei formidabla.
E eth loquaz Dolgorukov, virant-se, ara a Boris, ara ath prince Andrei, condèc se com Bonaparte, desirós de hèr a temptar ar embaishador rus, comde Markov, deishèc quèir de bon voler eth sòn mocador dauant d’eth, e se posèc en tot guardar-lo, demorant solide qu’eth comde lo cuelhesse.
Mès Markov deishèc quèir eth sòn, lèu ath cant deth der Emperaire e lo cuelhec deishant eth de Bonaparte.
Charmant!, didec Bolkonski.
Ei que…
Eth prince Andrei non podec acabar; un ajudant de camp venguie d’entrar entà cridar a Dolgorukov de part der Emperaire.
Ò, quin malastre!, didec Dolgorukov, en tot lheuar-se ath mès córrer e sarrar es mans de Bolkonski e Boris.
Que harè damb plaser tot çò que depene de jo per vos e per aguest simpatic joen, ja vo’n sabetz, e sarrèc de nauèth era man de Boris damb ua expression corau, bontadosa, sincèra, mès superficiau.
Mès ja vedetz…
Enquia ua auta!
Boris ère esmoigut de senter-se en aqueri moments tan près deth poder suprèm.
Se vedie en contacte damb es ressòrts que regien toti es enòrmes movements des masses, qu’eth, en sòn regiment, ère ua part infima e mofla.
Gesseren en correder darrèr deth prince Dolgorukov e se trapèren damb un òme d’estatura baisha que venguie de gésser dera madeisha estança que Dolgorukov entraue.
Er òme que gessie dera estança der Emperaire anaue vestit de paisan, auie aspècte intelligent e era sua proeminenta maishèra, luenh de balhar ath sòn ròstre ua aparença desagradiua, l’autrejaue ua rara vivacitat e ua expression d’astúcia.
Saludèc a Dolgorukov coma a un òme dera casa e, damb guardada fixa e hereda, auancèc entath prince Andrei, demorant visiblaments qu’aguest lo saludèsse e li cedisse eth pas.
Mès Bolkonski non hec ne ua causa ne era auta; eth ròstre deth desconeishut non podec reprimir ua expression de colèra e, desviant-se, seguic entà dauant peth correder.
Qui ei?, preguntèc Boris.
Un des òmes mès notables e, ena mia pensada, mès antipatics.
Qu’ei eth ministre d’Ahèrs Exteriors, prince Adam Chartorizhky.
Aguesti son es òmes que decidissen era sòrt des pòbles, didec Bolkonski, damb ua alendada que non podec tier, quan gessien de palai.
Londeman es tropes se meteren en marcha e, abantes dera batalha d’Austerlitz, Boris ja non podec veir de nauèth ath prince Andrei ne a Dolgorukov; de moment contunhèc en regiment Izmailovski.
X A punta de dia deth dia 16, er esquadron de Denisov, qu’en eth servie Rostov e que se trapaue agregat ath destacamant deth prince Bragation, lheuèc eth camp entà dirigir-se, sivans se didie, entara linha de combat.
Dempús d’auançar lèu un quilomètre, darrèr de d’autes colomnes, recebec era orde d’arturar-se ena carretèra generau.
Rostov vedec desfilar as cosacs, ath prumèr e dusau esquadron d’ussars, e diuèrsi batalhons d’infantaria damb artilharia; passèren a shivau es generaus Bragation e Dolgorukov, damb es sòns ajudants.
Tota era pòur, que coma ena auta ocasión, auie sentut dauant eth combat, tot er esfòrç interior entà vencer-lo e toti es sòns sauneis de com se distinguirie ena accion, sigueren en bades.
Eth sòn esquadron demorèc en resèrva e era jornada se passèc trista e engüegiua.
Tàs nau deth maitin entenec ena luenhor descargues de fusilharia e “òsques” des soldats; vedec quauqui heridi, pas guairi, qu’èren evacuats, e fin finau, entre un centenat de cosacs, un destacament complet de cavalaria francesa.
Era accion, evidentaments de pòca importància, mès coronada damb capitada, s’auie acabat.
Es soldats e oficiaus, de tornada, parlauen d’ua victòria brilhanta, dera conquista dera ciutat de Wischau e dera captura de tot un esquadron francés.
Dempús dera leugèra gibrada nueitiua eth maitin ère clar e solelhat, e era alègra lum dera tardor coïncidie damb era notícia dera victòria, verificada non solet peth raconde de toti es que i auien participat, senon tanben pera erosa expression des soldats e des oficiaus, des generaus e ajudants de camp que passauen en ua o ua auta direccion per dauant de Rostov.
Eth dolor de Nikolai ère mès intens per auer experimentat en vaganaut tota era pòur que precedís ara batalha e veir passar tota aquera jornada ena inactivitat.
Vene, aciu, Rostov.
Es oficiaus heren rondèu ar entorn de Denisov, minjant e blagant animadaments.
Ve-ne-me eth shivau!, cridèc Denisov ath cosac.
Damb plaser, Excelléncia.
Es oficiaus se lheuèren e enrodèren ath cosac e ath dragon, un joen alsacian que parlaue eth francés damb accent aleman.
Semblaue estofat pera emocion; eth sòn ròstre ère rogit e en enténer parlar en francés expliquèc ara prèssa as oficiaus, ja a un, ja a un aute, que non l’aurien agarrat, que non ère sòn eth tòrt de qué l’agarrèssen, senon deth caporau que l’auie manat ara cèrca d’uns trastes, a maugrat qu’eth madeish l’auie dit qu’es russi èren aquiu.
A cada paraula higie: “Mais qu’on ne fasse pas de mal a mon petit cheval”, ath còp que l’amorassaue.
Qu’ère evident que non comprenie era sua situacion.
Uns còps se desencusaue d’auer estat hèt presoèr; d’auti, en tot imaginar-se que se trapaue dauant des sòns superiors, se vantaue dera sua diligéncia en compliment deth déuer.
Se hège a vier damb eth, ena rèiregarda russa, era atmosfèra pròpia dera armada francesa, tant estranha entàs tropes russes.
Es cosacs veneren eth shivau per dus luises, e Rostov, que damb sòs recents ère eth mès ric des oficiaus, l’aqueric.
Rostov, damb un arridolet, padeguèc ath dragon e l’autregèc bèri sòs.
Er Emperaire!
Er emperaire!, s’entenec alavetz entre es ussars.
Toti correren ara prèssa; Rostov vedec que peth camin s’apressauen quauqui cavalièrs damb plumalh blanc en chapèu.
En un virament de uelhs toti demorauen plaçadi enes sòns lòcs.
Rostov correc entath sòn lòc e montèc en sòn shivau lèu sense encuedar-se’n de çò que hège.
Era pena per non auer participat ena batalha, era mala encolia per trapar-se tostemp damb era madeisha gent, toti es pensaments sus eth madeish, auien despareishut.
Lo shurlaue ara eth sentiment de felicitat pera proximitat der Emperaire: solet aquerò lo recompensaue dera pèrta dera jornada; se sentie erós coma un aimant que venguesse d’arténher era cita desirada.
En fila, sense gausar virar es uelhs, era sua apassionada exaltacion li hège sénter era proximitat deth Sobeiran non peth bronit des cascos des shivaus, senon perque, a mida que s’apressaue, ath sòn entorn se hège tot mès clar, mès alègre, gran e solemne; qu’ère coma se s’apressèsse eth solei vessant arrais de lum agradiua e esplendida, qu’en eri ja se sentie entornejat.
Anaue a enténer era sua votz, aquera votz amorassanta, tranquilla, majestuosa e ath còp tan simpla.
Se hec un silenci de mòrt, coma Rostov presentie que se passarie, e en aguest silenci ressonèc era votz der Emperaire:
Es ussars de Pavlograd?, preguntèc.
Er Emperaire se posèc en arribar ena nautada de Rostov.
Eth ròstre d’Alexandre ère encara mès beròi que tres dies abantes, pendent era revista.
Ludie en eth era alegria e era joenesa, ua joenesa tant innocenta que se retiraue ara vivacitat d’un gojat de catorze ans, sense deishar d’èster, ath còp, eth majestatic ròstre d’un Emperaire.
Recorrent damb era guardada er esquadron, es uelhs der Emperaire se posèren per edart enes de Rostov, a penes dues segondes.
Comprenec eth Sobeiran çò que se passaue ena ment deth joen ussar?
Rostov creiguec qu’ac comprenie tot).
Siguesse çò que siguesse, es uelhs blus s’arturèren en ròstre de Rostov.
Rajaue d’eri ua lum agradiua.
Dempús, inesperadaments, quilhèc es celhes, esperonèc ath shivau damb un còp brusc deth pè quèr e seguic entà dauant ath galaup.
Eth joen Emperaire non podec renonciar ath desir d’assistir ath combat; e maugrat es observacions des cortesans, tà meddia abandonèc era tresau colomna que damb era auançaue e galaupèc entara avantgarda.
Abantes d’apressar-se as ussars, quauqui ajudants de camp l’auien hèt a vier era naua dera erosa capitada dera accion.
Era batalha, limitada ara captura d’un esquadron francés, siguec presentada coma ua brilhanta victòria sus er enemic; plan per aquerò, autant er Emperaire qu’era armada sancera crederen, mès que mès abantes de qué s’esbugassèsse eth hum dera batalha, qu’es francesi auien estat derrotadi e hègen repè en contra dera sua volentat.
Minutes dempús de qué passèsse er Emperaire se hec auançar ara unitat d’ussars de Pavlograd.
Rostov tornèc a veir ar Emperaire en Wischau, ua petita ciutat alemana.
Ena plaça, a on pòc abantes d’arribar eth Sobeiran i auec ua balestada plan intensa, jadien quauqui mòrts e heridi que non auien auut eth temps de recuelher-les.
Er Emperaire, enrodat dera sua acompanhada militara e civila, montaue un shivau bai desparièr deth que montèsse ena revista militara e, leugèraments inclinat, hènt-se a vier damb gràcia eth monocul d’aur enes sòns uelhs, guardaue a un soldat queigut de bocadents, sense shacò e damb eth cap sagnós.
Eth soldat estaue tan lord e hastigós que Rostov se sentec ofensat de qué siguesse tan près der Emperaire.
Vedec qu’es espatles deth Sobeiran s’estrementien coma se, de pic, sentesse hered e eth sòn pè quèr esperonaue tu per tu ath shivau, que, ben adondat, guardaue es causes damb indiferéncia, sense botjar-se.
Un ajudant de camp baishèc en un bot en solèr, s’apressèc entath herit e tient-lo per dejós es braci lo placèc en un baiard.
Eth soldat hec un panteish.
Doçaments, doçaments…
Non se pòt hèr mès leugèraments?, preguntèc er Emperaire, que semblaue que patie mès qu’eth pròpi soldat moribond; ara seguida, s’aluenhèc.
Rostov se n’encuedèc qu’es uelhs der Emperaire èren plei de lèrmes e l’entenec díder a Chartorizhki tant que s’aluenhaue:
Quelle terrible chose que la guerre!
Es fòrces dera avantgarda se trapauen desplegades per dauant de Wischau, ara vista dera auançada enemiga que, pendent tot eth dia, auie anat cedint terren dauant era mès petita escometuda.
Se les hec a vier er arregraïment der Emperaire, se prometeren decoracions e es soldats receberen dobla racion de vodka.
Es fogueirons deth bivac luderen mès qu’es dera vesilha e es cançons des soldats sonèren damb màger alegria.
Aquera net Denisov hestejaue eth sòn ascens a comandant, e Rostov, que ja auie begut pro, ath finau der hestau, proposèc un brinde ara salut der Emperaire, mès “non de Sa Majestat er Emperaire, coma se ditz enes taulejades oficiaus, didec, senon ara salut deth Sobeiran brave, encantador e gran.
Beuam ara sua salut e pera victòria segura sus es francesi”.
Se ja auem pelejat abantes, contunhèc, se non auem cedit dauant es francesi, coma en Schoengraben, qué succedirà ara qu’eth va ath front?
Toti moriram gustosaments per eth!
Vertat, senhors?
Dilhèu non m’exprimisqui pro ben, qu’è begut fòrça, mès ac senti atau, e toti vosati madeish.
Ara salut d’Alexandre Prumèr!
Òsca!
Òsca!, repetiren es votzes afogades des oficiaus.
Eth vielh Kirsten, cap der esquadron, cridèc damb eth madeish entosiasme e madeisha sinceritat qu’aqueth joen oficiau de vint ans.
Quan es oficiaus aueren begut e trincat es veires, Kirsten n’aumplic d’auti e, en manja de camisa, eth veire ena man, s’apressèc entàs fogueirons des soldats e en postura majestuosa, era man entà naut, se posèc dauant un fogueiron damb era sua longa mostacha grisa e era camisa dubèrta, qu’ara lum deth huec deishaue veir un piech blanc.
Gojats!
Ara salut de Sa Majestat er Emperaire!
Pera victòria sus es enemics!
Òsca!, cridèc eth vielh ussar damb era sua votz de baritòn ja non tan joen, mès vibrant a maugrat des ans.
Es ussars l’entornegèren e responeren sorrolhosaments.
Auançada era net, quan ja toti s’auien desseparat, Denisov pataquegèc damb era sua man cuerta era espatla deth sòn favorit, Rostov.
En campanha non i a de qui encamardar-se e tu t’encamardes deth Tsar, didec.
Non hèsques badinades damb aquerò, Denisov, exclamèc Rostov.
Te creigui, te creigui, amic mèn.
Tanben jo lo senti e i sò d’acòrd…
Non, tu que non ac comprenes!
E Rostov se lheuèc e anèc d’un fogueiron en aute, soniant damb era felicitat de morir, non entà sauvar era vida der Emperaire (non gosaue soniar en aquerò), senon simplaments entà morir dauant es sòns uelhs.
Qu’ère, plan, encamardat deth Tsar, dera glòria des armes russes e dera esperança d’un pròplèu trionf.
Non ère solet en experimentar semblable sentiment en aqueri memorables dies que precediren ara batalha d’Austerlitz.
Eth nauanta per cent dera armada ère madeish encamardat, encara que damb mens exaltacion, deth sòn Tsar e dera glòria des armes russes.
XI Londeman er Emperaire s’arturèc en Wischau.
Eth mètge de cramba, Villiers, siguec cridat diuèrsi còps.
Ena Casèrna Generau e entre es fòrces mès pròches correc era notícia de qué er Emperaire se sentie indispausat.
Es mès restacadi a Sa Majestat assegurauen que non auie minjat arren e auie dormit mau aquera net.
Era indisposicion der Emperaire ère deguda ara fòrta impression que costèc ena sua amna sensibla era vista des herits e des mòrts.
A punta de dia deth dia 17 siguec amiat entà Wischau un oficiau francés que, protegit damb era bandèra blanca, s’auie apressats enquias prumères linhes en tot demanar èster recebut per Emperaire de Russia.
Er oficiau ère Savary.
Er Emperaire venguie de dormir-se e Sabary li calec demorar.
Tà meddia siguec introdusit ena preséncia der Emperaire e ua ora mès tard tornaue entàs auançades franceses acompanhat peth prince Dolgorukov.
Se didie que Savary auie vengut entà prepausar ar Emperaire ua entrevista damb Bonaparte.
Era entrevista auie estat refusada, entara alegria e orgulh de tota era armada.
E en lòc der Emperaire, se manaue a Dolgorukov, eth venceire de Wischau, pr’amor de negociar damb Napoleon, s’ei qu’aguestes negociacions, contra tota esperança, responien a un desir reau de patz.
Pera tarde, tornèc Dolgorukov e passèc dirèctaments a veir ar Emperaire, que damb eth s’estèc longues ores solet.
Eth 18 e 19 de noveme, es tropes russes auancèren ues autes dues etapes e, après leugères escometudes, es avantgardes enemigues heren repè.
Enes nautes esfères dera armada se produsic, tà meddia deth 19, ua plan viua agitacion que se tardèc enquiath maitin deth dia a vier, eth 20, data dera memorabla batalha d’Austerlitz.
Enquiath meddia deth 19, eth movement e es convèrses animades, es va-e-vei e eth manament d’ajudants de camp s’auien limitat ara Casèrna Generau des Emperaires; mès a compdar d’aguest moment era agitacion passèc ena Casèrna Generau de Kutuzov e enes estats majors des caps de colomna.
En escurir, era commocion, a trauèrs des ajudants, se propaguèc entà totes es unitats dera armada e ena net deth 19 tath 20 aquera massa de ueitanta mil òmes dera armada aliada abandonèc es sòns campaments, s’aumplic de votzes e comencèc era marcha en tot estener-se, ondulanta, coma un linçò enòrme de nauanta quilomètres.
Eth concentrat movement, qu’auie començat peth maitin ena Casèrna Generau des Emperaires e auie possat ulteriores ondades, se retiraue ath prumèr movement dera arròda centrau d’un relòtge de tor.
Doçaments se botge ua arròda, dempús era dusau e era tresau e fin finau totes comencen a botjar-se, cada viatge damb mès rapiditat, madeish qu’es pesi, es pinhons e es èishi; comencen a tocar es carilhons, sauten es figures e es agulhes inícien era sua peculiara marcha, indicant eth resultat de tot aqueth movement.
Coma eth mecanisme d’un relòtge, era maquina militara, un còp començat eth movement, non se pòt arturar enquia qu’arribe ath sòn tèrme; e dera madeisha manèra, abantes de qué les arribe eth torn, es pèces que non an estat botades en marcha se tien immobiles.
E coma en relòtge, qu’eth sòn complicat movement d’incompdables arròdes e èishi non produsís qu’er esguitlament imperceptible e regular dera agulha que senhale eth temps, eth resultat de toti es complicats movements umans d’aqueri cent setanta mil russi e francesi (damb totes es sues passions, vams, racacòrs, umiliacions, patiments, exaltacions d’orgulh, de pòur e d’entosiasme) venguec a èster solet era pèrta dera batalha d’Austerlitz, cridada era batalha des tres Emperaires: ei a díder, un lent desplaçament dera agulha dera istòria universau sus era esfèra dera istòria dera umanitat.
Eth prince Andrei ère aqueth dia de servici e non s’auie desseparat deth generau en cap.
Pòc dempús des cinc dera tarde arribèc Kutuzov ena Casèrna Generau des Emperaires e, après ua brèu audiéncia damb eth sòn Sobeiran, passèc a entrevistar-se damb eth gran mariscau dera Cort, comde Tolstoi.
Bolkonski profitèc era escadença entà apressar-se a Dolgorukov e obtier notícies peth menut dera situacion.
Eth prince Andrei se n’encuedaue de qué Kutuzov ère de mala encolia e decebut e de qué ena Casèrna Generau èren maucontents damb eth; vedie que toti es personatges pròches ath Tsar li parlauen damb un ton pròpi des que saben quauquarren qu’es auti ignòren; per aquerò volie parlar damb Dolgorukov.
Tè, mon cher, didec Dolgorukov, qu’ère en tot préner eth tè damb Bilibin.
E eth vòste vielh?
Ei de mala encolia?
Ja l’escotèren en Conselh de Guèrra e lo tornaràn a escotar quan parle senadaments.
Mès qu’ei impossible deishar passar eth temps en tot demorar sabi pas qué, quan çò que mès cranh Bonaparte ei ua batalha generau.
Vos l’auetz vist?, didetz-me, com ei Bonaparte?
Òc, l’è vist e sò convençut de qué cranh, mès qu’arren en mon, ua batalha generau, repetic Dolgorukov, que, çampar, balhaue grana importància ad aguesta conclusion sua, dempús era sua entrevista damb Bonaparte.
Se non auesse pòur, a qué vie demanar aguesta entrevista damb er Emperaire, iniciar negociacions e, mès que mès, a qué vie aguesta retirada tan contraria ara sua manèra de hèr era guèrra?
Credetz-me, qu’a pòur; a pòur d’ua batalha generau.
A sonat era sua ora, vos ac asseguri.
Mès, didetz-me, com ei eth?, preguntèc un còp mès eth prince Andrei.
Qu’ei un òme de levita grisa, que li shautarie fòrça que lo cridèssen “majestat” e que, damb gran desengust dera sua part, non li balhè cap de titol tant que parlàuem.
Qu’ei atau, ne mès ne mens, didec, guardant a Bilibin damb un arridolet.
A maugrat era mia prigonda estima peth vielh Kutuzov, contunhèc, que la haríem bona se demorèssem, balhant-li atau era ocasión de retirar-se e d’enganhar-mos, mentre qu’ara ei segur enes nòstes mans.
Credetz-me, ena guèrra, era energia des joeni ei soent ua guida mielhor que tota era experiéncia des vielhs tardièrs.
Mès, en quina posicion escometeram as francesi?
Qu’auie talents d’expausar dauant de Dolgorukov eth plan d’atac qu’eth auie dessenhat.
Bè!, aquerò que non a cap importància, didec rapidaments Dolgorukov, tant que se lheuaue e estenie un mapa sus era taula.
Que son previstes totes es possibilitats; s’ei près de Brunn…
E eth prince Dolgorukov, damb paraules rapides mès confuses, expliquèc eth movement deth flanc de Weyrother.
Bolkonski hec quauques objeccions e expausèc eth sòn pròpi plan, que podie èster tan bon coma eth de Weyrother, encara qu’auesse eth defaut de qué eth plan de Weyrother ère ja aprobat.
Tant lèu eth prince Andrei comencèc a expausar es inconvenents deth plan Weyrother e es auantatges deth sòn, eth prince Dolgorukov deishèc d’escotar-lo e guardèc distrèt, non ath mapa, senon ath ròstre deth sòn interlocutor.
Atau ac harè, responec Bolkonski, en tot hèr-se enlà deth mapa.
De qué vos preocupatz, senhors?, gessec Bilibin, que damb un alègre arridolet auie seguit d’aurelha era convèrsa d’ambdús e que, çampar, se dispausaue e hèr trufaria.
Qu’eth dia de deman mos demore ua victòria o ua derrota, era glòria dera armada russa qu’ei assegurada.
Exceptat eth vòste Kutuzov, non i a ne un solet rus entre es caps de colomna.
Es comandants son: Herr Generau Wimpien, eth comde de Langeron, eth prince de Liechtenstein, le prince de Hohonlohe, et enfin Prsch…
Prsch… et ainsi de suite, comme tous le noms polonais.
Taisez-vous, mauvais langue, didec Dolgorukov.
Aquerò non ei vertat, donques que i a dus russi: Miloradovic e Dojturov, e n’aurie un tresau, eth comde Arakcheiev, mès qu’a es nèrvis aflaquidi.
Me pensi que Mijail Ilarionovic a gessut ja, didec eth prince Andrei.
E gessec, après auer sarrat es mans de Dolgorukov e Bilibin.
Pendent eth camin de tornada eth prince Andrei non podec tier-se e preguntèc a Kutuzov, qu’ère seigut ath sòn costat en silenci, qué ne pensaue dera batalha de londeman.
Kutuzov guardèc damb severitat ath sòn ajudant de camp e, dempús un silenci, responec:
Pensi que perderam era batalha; atau l’ac didí ath comde Tolstoi e l’è demanat qu’ac hèsque a saber ar Emperaire.
Sabes se qué m’a responut?
Aguesta a estat era sua responsa.
Tàs dètz dera net Weyrother arribèc damb es sòns plans ena casèrna de Kutuzov, a on s’auie d’amasssar eth Conselh de Guèrra.
Qu’èren aquiu, ara ora indicada, toti es caps de colomna, exceptat eth prince Bagration, que se remic a acodir.
Weyrother, qu’ère eth gran organitzador dera futura batalha, aufrie, pera sua animositat e impaciéncia un fòrt contrast damb Kutuzov, desengustat e somnolent, que, plan a maugrat sòn, li calie hèr de president e director deth Conselh de Guèrra.
Qu’ère evident que Weyrother se sentie ath cap d’un movement que ja non se podie arturar.
Ère coma un shivau atalat en un car que cor pala enjós.
Arrossegaue eth o ère possat?
Ac ignoraue, mès seguie auançant a ua velocitat de vertige, sense temps ja de pensar entà on l’amiarie aqueth movement.
Per dus còps auie anat Weyrother aquera tarde a inspectar es auançades enemigues e per dus còps s’auie entrevistat damb es Emperaires, eth rus e er austrian, pr’amor de comunicar-les es sues impressions; dempús, venguec en sòn burèu entà dictar en aleman era orde des operacions.
Rendut, arribaue ara ena casèrna de Kutuzov.
Ère tan preocupat, que desbrembaue enquia e tot eth respècte degut ath generau en cap.
L’interrompie e parlaue ara prèssa e confusaments, sense guardar era cara deth sòn interlocutor e sense respóner as preguntes que li hègen.
Plen de hanga, auie ua mina de pena: lord, nerviós, agotat pera fatiga, mès, ath còp, presumptuós e capinaut.
Kutuzov ocupaue un petit castèth enes entorns d’Ostralitz.
En gran salon, abilitat entà burèu deth generau en cap, i èren Kutuzov, Weyrother e es membres deth Conselh de Guèrra.
Beuien tè e non demorauen qu’era arribada de Bagration entà començar.
Un oficiau d’ordes deth prince Bagration les hec a vier, tàs ueit, era notícia de qué eth generau non podie acodir.
Eth prince Andrei entrèc entà comunicar-l’ac a Kutuzov, e, en tot tier eth permís qu’abantes li balhèsse eth generau en cap, se demorèc en salon.
Donques qu’eth prince Bagration non vie, podem començar, didec Weyrother, en tot lheuar-se ara prèssa deth sòn sèti e apressar-se ena taula que sus era s’auie estenut un gran mapa des entorns de Brunn.
Kutuzov, qu’eth sòn gròs còth depassaue era guerrèra descordada, s’estaue seigut, damb es sues mans grosetes e seniles botades simètricaments enes braci deth fautulh; semblaue que s’auie esclipsat.
En enténer era votz de Weyrother dauric damb esfòrç eth sòn solet uelh.
S’ara prumeria es membres deth Conselh pensèren que Kutuzov hège veir que dormie, ara es bohades qu’acompanhèc era lectura des documents evidenciauen qu’entath generau en cap se tractaue en aqueth instant de quauquarren plan mès important qu’eth desir de manifestar eth sòn mensprètz peth plan de batalha o de quinsevolh auta causa.
Que se tractaue de satisfèr er invencible besonh uman de dormir e s’auie adormic efectiuaments.
Eth tèxte en aleman ère plan complicat e de mau hèr.
Didie atau:
En tot considerar qu’er enemic empare eth sòn flanc quèr en montanhes caperades de bòsqui e esten eth flanc dret ath long de Kobelnitz e Sokolnitz, per darrèr des restanques d’aguesta region, e era nòsta ala quèrra rebasse era sua, mos serà auantatjós atacar aguesta darrèra ala enemiga, mès que mès, s’ocupam abantes es bordalats de Sokolnitz e Kobelnitz, çò que mos plaçarà en condicions d’atacar ar enemic de costat e perseguir-lo enquiara planhèra entre Schlapanitz e eth bòsc de Thurass, evitant eth carís entre Schlapanitz e Bielovitz, qu’ei cubèrt peth front enemic.
Entà arténher aguest objectiu, ei de besonh…
Era prumèra colomna marche…, era dusau colomna marche…, era tresau colomna…, eca.
Es generaus, çampar, seguien d’aurelha damb maucontentament eth complicat plan.
Eth generau Buxhowden, naut e ròi, ère de pè, damb era espada apuada ena paret e es uelhs tachadi enes candèles alugades; semblaue non escotar arren; s’aurie dit que non volie qu’es auti sabessen qu’escotaue.
Dauant de Weyrother, damb era sua guardada ludenta tachada en eth, Miloradovic, damb es sues rosades caròles, es sues ponhentes mostachas e espatles quilhades, s’estaue en postura marciau, emparadi es codes enes jolhs.
Caraue tu per tu, guardant a Weyrother, e tan solet desseparaue d’eth es uelhs quan eth cap der Estat Major austrian hège ua pausa.
En aguest instant Miloradovic viraue era sua guardada damb aire significatiu entàs auti generaus.
Mès çò que transmetie aguesta guardada significatiua non permetie compréner s’aprovaue o non es disposicions liejudes e s’estaue o non satisfèt d’eres.
Eth mès pròche a Weyrother ère eth comde Langeron; damb un subtil arridolet que despareishec deth sòn ròstre de francés meridionau enquiara fin dera lectura, contemplaue es sòns primi dits, que hègen virar rapidaments ua tabaquèra d’aur damb un retrait.
Pendent un des periòdes mès longui, arturèc era rotacion dera tabaquèra, lheuèc eth cap e, damb cortesia ofensanta visibla enquias comissures des sòns fini pòts, interrompec a Weyrother e sagèc de díder quauquarren.
Mès eth generau austrian, sense deishar de liéger, arroncilhèc emmaliciat es celhes e botgèc es codes, coma dident: “Dempús, dempús poiratz expausar-me es vòstes idies; ara guardatz eth plan e escotatz”.
Langeron, perplèx, lheuèc era vista, guardèc a Miloradovic coma demanant ua explicacion, mès en trapar-se damb aquera expression tan significatiua que non volie díder arren, la baishèc tristaments e tornèc a hèr a virar era sua tabaquèra.
Prebyzhevski, damb cortesia respectuosa e digna, tenguie era man apegada ena aurelha en direccion tà Weyrother, damb era mina d’aqueth qu’a absorbida tota era sua atencion.
Dojturov, baish d’estatura, ère seigut dauant de Weyrother, damb aspècte atentiu e modèst; inclinat sus eth mapa, estudiaue de bona fe era disposicion dera armada e aquera region entada eth desconeishuda.
Weyrother que repetisse es paraules que non auie comprenut ben e es dificils nòms des bordalats.
Weyrother satisfège es sòns desirs e Dojturov cuelhie nòta d’eri.
Quan acabèc era lectura, que se tardèc mès d’ua ora, Langeron arturèc de nauèth era rotacion dera sua tabaquèra e, sense guardar a Weyrother ne ad arrés en concret, comencèc a díder çò de mau hèr que serie amiar a tèrme semblable plan d’operacions que supausaue coneishuda era posicion der enemic, quan en realitat aguesta posicion poirie èster plan desparièra, donques qu’er enemic ère en contunh movement.
Es observacions de Langeron èren acertades, mès ère evident que sajaue de hèr veir ath generau Weyrother (qu’auie liejut eth plan damb era sufisença d’un mèstre dauant un grop d’escolans) que non estaue entre pècs, senon entre òmes que podien balhar-li tanben classes ada eth en questions militares.
Quan eth monotòn bronzinadís dera votz de Weyrother cessèc, Kutuzov dauric es uelhs, tau qu’eth molinèr se desvelhe ara prumèra interrompcion deth rumor soporific des arròdes dera mòla.
Escotèc uns instants es observacions de Langeron e semblèc díder: “encara contunhen damb aguestes pegaries”; s’esdeguèc a clucar de nauèth es uelhs e joquèc encara mès eth cap.
Esforçant-se pr’amor de herir çò de mès possible a Weyrother en sòn amor pròpi coma autor deth plan d’atac, Langeron demostraue que Bonaparte podie passar aisidaments ar atac, en sòrta d’èster atacat, hènt atau inutil tot eth dispositiu.
A totes aguestes objeccions, Weyrother responie damb un arridolet fèrm e menspredós, premanit, plan que òc, ja per auança contra tota objeccion, quina que siguesse.
Se podesse atacar-mos, qu’ac aurie hèt ja aué, didec.
Alavetz pensatz que non a fòrces?, preguntèc Langueron.
Atau, donc, cèrque era derròta en demorar eth nòste atac, didec Langeron damb un arridolet ironic, guardant de nauèth a Miloradovic pr’amor d’obtier era sua empara, donques qu’aguest ère eth mès pròche.
Mès en aqueth moment Miloradovic pensaue en quinsevolh auta causa mens ena discussion d’ambdús generaus.
Ma foi, didec, ac veiram deman en camp de batalha.
Er arridolet ironic de Weyrother hège veir que trapaue estranh e ridicul qu’es generaus russi li metessen trebucs ada eth e li calesse demostrar ua causa que d’era, non solet eth, senon es dus Emperaires n’èren pliaments convençudi.
Er enemic a amortat es huecs e s’enten un interromput mormolh en sòn camp, didec.
Qué vò díder açò?
O que se’n va, e aquerò ei era soleta causa que mos cau crànher, o que càmbie de posicion, e arric ironic.
Mès, autanplan qu’ocupèsse posicions en Thurass, solet artenherie evitar-mos fòrça trabalhs, e es plans d’atac serien es madeishi, enquia es sòns mendre detalhs.
Kutuzov se desvelhèc, tossic pesadaments e guardèc as generaus.
Senhors, eth plan d’operacions entà deman, mielhor dit, entà aué (pr’amor que passen des dotze), non pòt èster modificat, didec.
E abantes dera batalha, arren i a de mès important… (carèc un moment), que dormir ben.
Kutuzov hec eth gèst de lheuar-se; es generaus saludèren e se retirèren.
Ère ja passada era mieja net.
Eth prince Andrei abandonèc eth salon deth Conselh.
Eth Conselh qu’eth prince Andrei non podec expausar es sòns punts d’enguarda coma ère era sua intencion, li deishèc ua impression confusa e enquimeranta.
Qui auie rason?
Dolgorukov e Weyrother, o Kutuzov, Langeron e guairi non aprovauen eth plan expausat?
Ac ignoraue.
Non podie hèr-se tot aquerò de ua auta manèra?
Dilhèu per simples consideracions cortesanes e personaus se pòden riscar milèrs de vides e entre eres era mia, era mia?”, pensaue eth prince Andrei.
E, de pic, dauant era idia dera mòrt, surgentèren ena sua imaginacion es rebrembes mès intims e luenhants.
Se’n brembaue deth darrèr adiu de sa pair e dera sua hemna, e es prumèri tempsi deth sòn amor; se’n brembèc tanben dera prenhetat dera sua esposa.
Sentec pietat d’era e d’eth madeish, e esmoigut, prigondaments esmoigut, gessec dera isba a on se lotjaue damb Nevitski e comencèc a passejar dauant dera casa.
Era net ère bromosa e a trauèrs dera broma baisha se filtraue era lum misteriosa dera lua.
S’imaginaue era batalha, era derrota, ua terribla luta concentrada en un punt, es trantalhades, era confusion de toti es caps.
En aqueth moment erós, aqueth Toulon que hège tant de temps que demoraue, l’arribaue a tot darrèr.
Expause damb fermetat e claretat es sòns punts d’enguarda a Kutuzov, a Weyrother, as Emperaires.
Toti se demoren estonadi dera exactitud des sues consideracions, mès arrés se compromet a amiar-les ena practica.
Alavetz, eth, cuelh eth comandament d’un regiment o d’ua division, bote coma condicion qu’arrés se cale enes sues disposicions, guide as sòns òmes entath punt decisiu e, eth solet, artenh era victòria.
E era mòrt e es patiments?, ditz ua auta votz.
Mès eth prince Andrei non respon ad aguesta votz e contunhe es sues capitades.
Eth plan dera pròplèu batalha qu’ei òbra sua.
Oficiauments, seguís agregat a Kutuzov, mès ara ac hè tot eth solet.
Guanhe era batalha seguenta; Kutuzov quède destituit e se nomente ada eth, a Bolkonski…
E dempús?, repetís era auta votz.
Dempús, s’abantes d’arténher açò non quès herit dètz viatges o mòrt, se tot aquerò non ei ua enganha… qué haràs dempús?
Sò, dilhèu, colpable de non voler ua auta causa, de non víuer senon entad açò?
Òc, solet entad açò!
Ad arrés l’ac cohessarè jamès, mès, mon Diu, qué posqui hèr se non desiri qu’era glòria e er amor des òmes?
Era mòrt, es herides, era pèrta dera familha, arren m’espaurís!
Kutuzov.
Qu’èren es assistents, que hègen es equipatges; ua votz, solide d’un menaire, se divertie a cargue deth vielh codinèr de Kutuzov, Tito, qu’eth prince Andrei coneishie:
Tito!, Tito!, cridaue era votz.
Qué?, responie eth vielh.
Tito, Tito, ve-te’n a escariar, didie eth badinaire.
Ve-te’n a pèisher!, idolaue er aute, entre es arridolets des assistents.
Rostov damb eth sòn peloton passèc aquera net enes auançades de flanc, dauant deth destacament de Bagration.
Es sòns ussars èren repartidi en parelhes e eth recorrie aguesta linha, sajant de véncer eth dromilhon que lo senhorejaue.
Darrèr se vedie un gran espaci cubèrt pes fogueirons dera armada russa, qu’usclauen damb confús replendor entre era broma baisha.
Dauant s’estenie era neror dera net.
Per mès que Rostov s’esforcèsse pr’amor de dinstinguir quauquarren ena luenhor, non vedie arren.
Quauqui viatges li semblaue aubirar, enes lòcs que deuie ocupar er enemic, ja ua claretat grisa, ja quauqua bonha nera o ben era lum des fogueirons; a viatges pensaue que tot ère pura illusion dera sua vista.
Se li clucauen es uelhs e ena sua imaginacion se succedien es figures der Emperaire e Denisov o es rembrembes de Moscòu; ara prèssa les tornaue a daurir e vedie plan près d’eth eth cap e es aurelhes deth shivau que montaue, o es neres siloètes des ussars que gessien a penes a sies passi, e, mès enlà, era madeisha escurina e broma baisha d’abantes.
Se pòt passar pro ben qu’er Emperaire me trape e me balhe ua orde, coma l’ac poirie dar a quinsevolh aute oficiau, e me digue: ve-te’n e encueda-te de çò que se passe aquiu”.
Se conden fòrça casi de qué per edart coneish a un oficiau e dempús lo bote ath sòn servici.
S’a jo m’arribèsse çò de madeish!
Ò, com lo protegiria, com li dideria tota era vertat, com denonciaria ad aqueri que l’enganhen!” E Rostov, entà representar-se mès viuaments era sua leiautat e devocion ar Emperaire, s’imaginaue a bèth enemic, o bèth aleman traïdor que non solet aucirie gustosaments, senon que l’estovarie era codena dauant es uelhs der Emperaire, còp sec lo desvelhèc un sorriscle luenhant.
S’estrementic e dauric es uelhs.
A!, òc, enes auançades!
Era consigna ei “timon, Olmutz”.
Malastre qu’eth nòste esquadron sigue deman de resèrva…, pensèc.
Demanarè que me manen ena linha de huec.
Dilhèu sigue era soleta escadença de veir ar Emperaire.
Òc, que ja rèste pòc entath relèu.
Harè ua auta ronda e tanlèu torna l’ac demanarè ath generau”.
Se lheuèc ena sera e esperonèc ath shivau pr’amor d’inspectar un còp mès as ussars.
Li semblèc que clarejaue.
Ara quèrra se vedie un leugèr penent fèblaments illuminat e, dauant, un ticolet plan escur que semblaue tant abrupte coma un mur.
Sus eth ticolet i auie ua plapa blanca qu’a Rostov li semblèc inexplicabla.
Ère ua clarulha deth bòsc illuminada pera lua o rèstes de nhèu o un grop de cases blanques?
Enquia e tot s’imaginèc que se botjaue quauquarren en aquera plapa blanca.
O dilhèu non ei une tache…
Natasha, era mia fraia, uelhs neri…
Na… tasha (com s’estonarà en saber-se’n qu’è vist ar Emperaire!
Rostov quilhèc eth cap, inclinat ja enquias crinères deth shivau, e s’arturèc près der ussar.
Un saunei lèu mainadenc se senhorejaue d’eth de manèra invencibla.
Non me cau desbrembar…
Com li parlarè ar Emperaire?
Non, aquerò non.
Deman.
Òc, òc, Natasha…
Mos van a atacar.
A qui?
As ussars.
Es ussars… es mostachas.
Aqueth ussar de granes mostachas que passaue peth carrèr Tverskaia…
Que pensaua en eth vedent-lo dauant dera casa de Guriev…
Ò, qué bon gojat ei Denisov!…
Mès tot aquerò que son foteses.
Çò d’important ei qu’ara er Emperaire ei aciu.
Com me guardèc!
Volec díder quauquarren, mès que non gausèc…
Mès non, que siguí jo que non gausèc.
Òc, que son foteses.
Çò d’important ei non desbrembar çò que pensaua.
E de nauèth li queiguie eth cap entà eth còth deth shivau.
Còp sec, li semblèc que disparauen contra eth.
Qué?
Qué se passe?
Qui tire?, sorrisclèc desvelhant-se.
Ar atac!
Tanlèu dauric es uelhs entenec ath sòn dauant, entà on ère er enemic, crits prolongadi de milèrs de votzes.
Eth sòn shivau e eth der ussar que venguie ath sòn cant quilhèren es aurelhes.
Aquiu a on s’enteneren es crits apareishec e s’amortèc ua lum, e la seguit ua auta ath long de tot eth ticolet; enes linhes franceses surgentauen aqueres lums, tant qu’aumentaue eth tarrabastòri.
Rostov entenie quauques paraules franceses, mès non podie comprener-les.
Que i auie massa votzes.
Solet s’entenien crits e sorrolhs non articuladi, coma Aaaaa!…
Rrrrr!
Qué ei aquerò?
Qué ne penses?…
Er ussar non responec.
Qu’ei que non entenes?, persutèc Rostov, demorant en vaganaut era responsa.
Qui ac sap, Excelléncia, repliquéc sense vams er ussar.
Pera posicion, que li cau èster er enemic, repetic Rostov.
Pòt èster, didec er ussar.
E pòt èster que non; se passen tantes causes ena net!
Quiet!, cridèc ath sòn shivau, que començaue a despacientar-se.
Tanben eth shivau de Rostov ère inquiet, pataquejaue damb era pauta eth solèr gelat, atentiu as crits e as lums.
Eth sarabat aumentaue cada còp mès, enquia confoner-se en un clamor generau e que solet podie provie d’ua armada de milèrs d’òmes.
Es lums se propagauen pertot, ath long, probablaments, dera linha deth campament francés.
Rostov ja non sentie dromilhon.
Es crits alègri e trionfants deth camp enemic l’excitauen: “Vive l’Empereur, l’Empereur!”, entenec claraments ara.
Er ussar, emmaliciat, non responec, se limitèc a alendar e tossir.
Ena linha des ussars s’escotèc eth bàter des cascos des shivaus.
De ressabuda, des ombres nueitiues gessec, coma se siguesse un elefant enòrme, era figura d’un suboficiau ussar.
Excelléncia, es generaus!, cridèc a Rostov en tot apressar-se.
Rostov, sense deishar de uelh es lutzes e crits der enemic, s’apressèc damb er oficiau entà un grop d’ombres que venguien ath long dera linha.
Eth prince Bagration, que montaue un shivau blanc, eth prince Dolgorukov e es sòns ajudants acodien pr’amor d’observar er estranh fenomèn des lutzes e es crits en camp enemic.
Rostov s’apressèc entà Bagration, li balhèc eth comunicat e s’amassèc damb es ajudants, atentiu ad açò que didien es generaus.
Que non ei senon ua estratagèma, credetz-me, didie Dolgorukov a Bagration.
Se retire e a ordenat ara rèiregarda qu’aluguen aguestes lutzes e criden, entà enganhar-mos.
Que non ne sò segur, comentèc Bagration.
Aguesta tarde les sò vist sus aqueth ticolet.
Se se retirèssen aurien auut de partir tanben d’aquiu.
Senhor oficiau, se virèc entà Rostov.
I a encara lòcs auançadi?
Aguesta tarde qu’èren aquiu, mès ara non ac sai, Excelléncia.
Bagration se posèc sense respóner, e sagèc de veir eth ròstre de Rostov a trauèrs dera broma baisha.
Plan ben.
Anatz, didec dempús un silenci.
As vòstes ordes.
Rostov esperonèc eth sòn shivau, cridèc ath suboficiau Fedchenko, a dus ussars mès e, en tot ornenar-les que lo seguissen, baishèc ath tròt entàs incessanti sorrolhs.
Rostov sentie pòur e gòi en veder-se solet, damb es tres ussars, auançant entad aquera bromosa luenhor, negada de mistèri e perilh, a on arrés auie estat abantes qu’eth.
De naut estant Bagration li cridèc que non passèsse der arriuet, mès Rostov hec veir que non ac entenie e, sense arturar-se, seguic entà dauant, enganhant-se a cada pas; cuelhie es arbilhons per arbes e es henudes per òmes e non cessaue d’explicar-se es sues enganhes.
En arribar ara fin deth penent deishèc de veir es fogueirons des russi e es der enemic, encara qu’entenie cada còp damb mès claretat es crits des francesi.
En talvèg credec veir quauquarren semblable a un arriuet, mès en apressar-se se n’encuedèc de qué ère un camin.
En arribar-i arturèc trantalhant era sua cavaladura.
Li calie seguir-lo o ère mielhor trauessar-lo e contunhar pes neri camps enquiath ticolet opausat?
Mens perilhós ère seguir eth camin, que resaltaue ath miei dera broma baisha, perque poirie desnishar- se abantes a quinsevolhe que venguesse per eth.
Excelléncia, que son aquiu!, didec ena sua esquia un des ussars.
Non auie auut temps Rostov d’avertir cèrta bonha nera entre era broma baisha quan ja ludie un bualh, sonaue era balestada e eth fiulet dera bala, coma un panteish, sonèc en aire, perdent-se dempús ena escurina.
Ludec un dusau bualh, mès non i auec balestada.
Rostov virèc en redon e hec repè ath galaup.
Encara s’enteneren quate trets mès damb diuèrsi intervaus e tonalitats; es bales fiulèren entre era broma baisha.
Rostov tirèc des brides deth shivau, autant excitat coma eth, e seguic ath pas.
Mès que ja non i auec mes trets.
En apressar-se a Bagration, Rostov lancèc de nauèth eth sòn shivau ath galaup e, damb era man ena visèra, s’apropèc entath generau.
Dolgorukov pertusaue ena sua pensada de qué es francesi aurien arreculat e s’alugauen es lums ère entà enganhar as russi.
Qué pròve tot aquerò?, didie quan Rostov s’apressèc.
Bagration.
Evidentaments non se n’an anat toti encara.
Excelléncia, eth piquet seguís madeish qu’ager pera tarde naut de tot deth ticolet, informèc Rostov, inclinat entà dauant e damb era man ena visèra, incapable de reprimir un arridolet de gòi pera carrèra, e mès que mès, peth fiulet des bales.
Plan ben, plan ben.
Gràcies, senhor oficiau, didec Bagration.
Excelléncia… permetetz-me ua demana.
De qué se tracte?
Com vos cridatz?
Comde Rostov.
Ben… demoratz-vos damb jo, coma oficiau d’ordes.
Ètz vos hilh d’Ilia Andreievic?, preguntèc Dolgorukov.
Mès Rostov non contestèc.
Alavetz, posqui fidar-me’n, Excellencia?
Balharè es ordes avientes.
Eth motiu des lutzes e es crits en camp enemic qu’ère aguest: tant qu’enes files se liegie era proclamacion de Napoleon, eth, en persona, recorrie a shivau eth campament.
Es soldats, ara vista der Emperaire, alugauen fanaus de palha e corrien darrèr sòn ath crit de “Vive l’Empereur!”.
Era proclamacion der Emperaire ère redigida en aguesti tèrmes:
Soldats!
Auetz dauant vòste ara armada russa, que vò resvenjar ara armada austriana de Ulm.
Son es madeishi batalhons qu’anequelíretz en Hollbrun e que dempús auetz perseguit enquia aciu.
Es posicions que mos estam son magnifiques, e tant qu’eri auancen entà depassar-me pera dreta, me deisharàn ath descubèrt eth sòn flanc.
Soldats!
Jo madeish dirigirè es vòstes batalhons.
Me tierè aluenhat deth huec se vosati, damb eth vòste valor de costum, amiatz tath desorde e tara confusion es files enemigues.
Mès s’era victòria se tie incèrta, encara que sigue solet un moment, veiratz ath vòste Emperaire expausar-se as prumèrs trets der enemic, pr’amor que non podem trantalhar dauant era victòria, mès que mès en aguest dia, quan se met en jòc er aunor dera infantaria francesa, tant de besonh entar aunor dera nòsta nacion.
Que non se trinquen es files damb era desencusa de retirar as heridi!
Cadun li cau s’avenir ben damb era idia de qué ei de besonh véncer ad aguesti mercenaris d’Anglatèrra, ahiscadi de tant de òdi contra era nòsta nacion.
Aguesta victòria meterà finau ara campanha e poiram entornar entàs nòstes casèrnes d’iuèrn, a on mos demoren naues tropes que de contunh se formen en França; e alavetz era patz que signa serà digna deth mèn pòble, de vosati e de jo.
Napoleon.
Tàs cinc dera maitiada encara era escurina ère complèta.
Es tropes deth centre, es resèrves e era ala dreta de Bagration s’estauen immobiles.
Mès en flanc quèr es colomnes d’infantaria, cavalaria e artilharia, qu’auien d’èster es prumères a descéner des nautades entà atacar era ala dreta des francesi e refusar-la (sivans eth plan d’atac) entàs montes de Bohemia, començauen es sòns preparatius.
Eth hum des fogairons, qu’en eri s’auie lançat tot çò qu’ère inutil e molèst, irritaue era vista.
Eth hered ère intens e era net barrada encara.
Es oficiaus beuien ara prèssa eth tè e esdejoauen.
Es soldats mastulhauen pan sec, pataquejauen en solèr damb es pès pr’amor d’entrar en calor e s’amassauen ar entorn des fogairons, qu’eth sòn huec alugauen damb es rèstes des cabanes, cagires, taules, arròdes, botes e tot aquerò que non se podien hèr a vier damb eri.
Es guides austrians anauen e venguien entre es tropes russes e era sua preséncia anonciaue era marcha.
A penes un soldat austrian s’apressaue ena tenda d’un comandant, eth regiment començaue a botjar-se; es soldats deishauen es fogairons, botauen es sues pipes ena tija dera sua bòta, apilerauen es bosses enes cars, cuelhien es sòns fusilhs e acodien a ocupar eth sòn lòc ena formacion.
Es oficiaus se cordauen es guerrères, ajustauen es sabres ena cinta, cargauen es sòns morralets e recorrien es files balhant ordes.
Es soldats des utisi deth regiment e es assistents aparelhauen es bèsties e asegurauen es cars.
Es ajudants e es caps de batalhon e de regiment montauen a shivau, se senhauen, balhauen es darrères ordes e instruccions as que se demorauen enes forgons e començaue a entener-se eth rumor monotòn de milèrs de pès que se metien en marcha.
Es colomnes se botjauen sense saber ne veir entà on anauen, sense qu’arrés podesse distinguir, per tòrt dera massa umana que l’enrodaue, deth hum e dera broma baisha, qu’aumentaue, ne eth lòc qu’abandonaue ne aqueth que se dirigie.
Un còp en marcha, eth soldat demore entorat, limitat e arrossegat peth sòn pròpi regiment, madeish qu’eth marinèr ena nau que l’amie.
Per luenh que posque anar, entà quinsevolh latitud estranha, per desconeishuda e perilhosa que sigue, ath sòn entorn que ve tostemp as madeishi companhs, as madeishes files, ath madeish sergent Ivan Mitrich, ath madeish goset Zhuchka, as madeishi caps; eth marinèr, tanben eth, tostemp ve es madeishi pònts, es madeishi paus, es madeishi utisi.
Pòqui viatges desire eth soldat conéisher era latitud a on se trape era sua nau; mès eth dia dera batalha, Diu se’n sap com e perqué, ena animositat des tropes sone ua nòta grèu, comuna entà toti, en tot anonciar era proximitat de quauquarren solemne e decisiu, desvelhant enes òmes un infrequent curiosèr.
Eth dia dera batalha es soldats sagen de quilhar-se per dessús des interèssi deth sòn regiment; escoten, obsèrven e interroguen damb adretia sus tot aquerò que se passe ath sòn entorn.
Era broma baisha ère tant espèssa que, maugrat auer hèt dia, non se vedie a quate canes de distància.
Es arbilhons semblauen arbes enòrmes, e es planhères, peridèrs e arribents.
En quinsevolh lòc, pertot, podien estramuncar damb un enemic invisible.
Es colomnes marchèren pendent ua longa estona, tostemp negades ena broma baisha, baishant e pujant ticolets, deishant entà darrèr tàpies de uarts e de jardins, per un parçan nau, desconeishut, sense trapar ar enemic per nunlòc.
Mès, en un costat e en aute, darrèr o dauant, es soldats sabien que d’autes colomnes russes marchauen ena madeisha direccion.
Cada soldat se sentie mès encoratjat en saber-se’n que d’auti molti, madeish qu’eth, auançauen entath madeish lòc, ei a díder, entà a on non sabien.
Guarda, es de Kursk an passat tanben, didien enes files.
Qu’ei formidable, amic, era fòrça que s’a amassat!.
Ager, tath ser, quan s’aluguèren es fogairons deth campament, non se les vedie era fin, coma se siguesse Moscòu.
Encara que degun des caps de colomna s’apressèsse as soldats e parlèsse damb eri (es caps, coma se vedec en Conselh de Guèrra èren de mala encolia e, maucontenti pera operacion, se limitauen a complir es ordes, sense preocupar-se d’encoratjar as soldats), es òmes marchauen alègres, coma tostemp que se participaue en ua accion, sustot se se tractaue d’ua ofensiua.
Mès après ua ora de camin, tostemp en.honsadi ena broma baisha, era màger part des tropes les calèc posar-se e pes files se propaguèc eth desagradiu sentiment de qué regnaue era confusion e eth rambalh.
Ei difícil saber se com se propague semblabla impression, mès çò qu’ei segur ei que s’escampilhe segura e rapidaments coma era aigua per un talvèg.
S’era armada russa auesse estat soleta, sense aliadi, solide s’aurie auut de besonh fòrça temps entà qu’aguest sentiment se convertisse en ua certitud generau.
Mès ara, quan se podie colpar deth desòrdre, damb particular plaser e coma quauquarren logic, as estupids alemans, toti n’èren convençudi dera existéncia d’ua confusion nociua, per tòrt d’aqueri avaladors de saucisses.
Per qué mos arturam?
Ei barrat eth pas?
O an campat es francesi?
Non, non s’enten arren.
Se siguessen aquiu, tirarien.
Be ne son de bastrussi!
Jo les meteria ath cap de tot.
Tostemp s’ac apraien entà demorar es darrèrs.
Ja veiratz, mos deisharàn aué damb era bodena ueda.
Se botgen per aquiu, o non?, preguntèc un oficiau.
Aguesti esconjuradi alemans!
De quina division ètz vosati?, cridèc, apressant-se, un ajudant.
Dera dètz-e-ueit.
Alavetz, se qué ètz aciu?
Qu’auríetz d’èster mès auançadi.
Quines ordes tant estupides!
Dempús passèc un generau que deishèc anar ues paraules coleriques, non en rus.
Tafa lafa.
Jo fusilharia a toti aguesti brigands!
Vai, quines ordes!, se repetie pertot.
E era energia que s’auie botat ena marcha s’anèc convertint pòc a pòc en despieit e ràbia contra es ordes asenades e contra es alemans.
Era causa de tanta confusion qu’ère aguesta: tant que se botjaue era cavalaria austriana, que li calie ocupar eth flanc quèr, eth naut comandament auie ordenat que tota era cavalaria passèsse tara dreta, en tot considerar qu’eth centre des tropes russes ère plan desseparat deth flanc dret.
Milèrs de cavalièrs les calec passar per dauant dera infantaria, e es d’a pè se vederen obligadi a demorar.
Ath delà, i auec ua discussion entre eth guida austrian qu’acompanhaue ara cavalaria e un generau rus.
Aguest cridaue, exigint qu’era cavalaria s’arturèsse, e er austrian sajaue de demostrar qu’eth non n’auie eth tòrt, senon es caps superiors.
E ara demora d’ua solucion, es tropes se tenguien de pès, engüejades e perdent eth coratge.
Ua ora dempús se remetie era marcha e comencèren a baishar peth ticolet.
Era broma baisha s’anaue esbugassant naut de tot, mès se hège encara mès espèssa ena planhèra a on descenie era armada; dauant, ath miei dera bromassa, sonèren quauqui trets, prumèr a intervaus irregulars: trrr…ta ta, dempús mès ordenadi e abondosi.
E sus eth Goldbach, un petit arriuet, comencèc era batalha.
Es russi, que non pensauen trapar-se ar enemic baish de tot, ath cant der arriu, en estramuncar sense pensar damb eth, ena broma baisha responeren sense talents as francesi, sense auer recebut ua soleta paraula de coratge de part des sòns caps superiors, convençudi lèu toti de qué auien arribat tard; e, sustot, en non veir ad arrés dauant ne enes entorns per tòrt deth bromadís, auançauen sense vams, s’arturauen de nauèth ara demora d’ordes que jamès arribauen, perque es caps e ajudants de camp anauen d’un lòc en aute perdudi ena broma, en aquera region desconeishuda e sense trapar es sues tropes.
Atau entrèren en accion era prumèra, dusau e tresau colomnes, qu’auien descenut enquiath pè deth ticolet; era quatau colomna, qu’en era venguie Kutuzov, s’estaue enes nautades de Pratzen.
Baish, a on era accion auie ja començat, era broma baisha se mantenguie espèssa.
Naut de tot s’auie esclarit, mès encara non se vedie çò que se passaue ath dauant.
Èren totes es fòrces enemigues a dètz quilomètres coma s’auie supausat?
O èren aquiu madeish ena linha dera broma.
Enquias nau arrés ac podec saber.
Tàs nau deth maitin era broma baisha s’estenie per baish, coma un mar, mès en bordalat de Schlapanitz, ena nautada a on se trapaue Napoleon entornejat des sòns mariscaus, era claretat ère perfècta.
Dessùs d’eri s’estenie un cèu net e blu, e er enòrme disc solar, coma un gigantesc gavitèl ròi, se crossaue sus era immensa superfícia leitosa dera broma.
Tota era armada francesa, includidi Napoleon e eth sòn Estat Major, non se trapaue ena auta arriba der arriu, mès enlà des bordalats Sokolnitz e Schlapanitz, que darrèr d’eri auien era intencion es russi de cuélher posicions e començar eth combat, senon en aguesta auta arriba, tan pròcha ar enemic que Napoleon podie distinguir a còp de uelh a un soldat d’infantaria d’un de cavalaria.
Napoleon, un shinhau desseparat des sòns mariscaus, montaue un petit shivau arab gris e amiaue era madeisha capòta blua que tenguesse ena campanha d’Italia.
Silenciós, guardaue fixaments entàs ticolets qu’anauen campant deth mar de bromassa e qu’en eri, de luenh, se botjauen es tropes russes e s’entenie er sarabat des descargues de fusilh en talvèg.
Non s’estrementie ne ua soleta fibra deth sòn ròstre, encara prim en aquera epòca.
Es sòns uelhs ludents se tenguien tachadi en un punt.
Es sues conjectures qu’èren acertades; ua part des fòrces russes auien descenut ja en barranc, enes badines e lacs, e ua auta part deishaue es nautades de Pratzen, qu’eth auie era intencion d’ocupar e que consideraue posicions clau.
A trauèrs dera broma baisha podie veir er auanç des tropes russes près de Pratzen que, damb es sues baionetes ludentes, descenien peth carís de dues montanhes enquias parts baishes dera val.
Aqueres colomnes s’anauen en.honsant, ua darrèr era auta ena broma baisha.
Mès qu’encara non se decidie a començar.
Aqueth qu’ère entà Napoleon un dia solemne: er aniversari dera sua coronacion.
Abantes de hèr-se dia auie dormit ues ores, e ara, tranquil, alègre, descansat, en aguesta erosa disposicion d’animositat qu’en era tot semble possible e tot s’artenh, auie montat a shivau pr’amor de filar-se de cap ath camp de batalha.
S’estaue immobil, guardant entàs ticolets que s’anauen desliurant dera broma; eth sòn ròstre hered miralhaue aquera nuança particulara de seguretat en eth madeish, era seguretat de meritar era felicitat que solet se trape en arridolet deth gojat encamardat e erós.
Es mariscaus s’estauen ath sòn darrèr sense gausar distrèir era sua atencion.
Er Emperaire contemplaue, ja es nautades de Pratzen, ja eth solei qu’emergie entre era broma.
Quan er astre auec remontat era broma e comencèc a lùder damb resplendor brilhant sus es camps, Napoleon, coma se non demorèsse ua auta causa entà començar era accion, se treiguec eth gant dera sua polida man blanca, hec un gèst as mariscaus e balhèc era orde de començar era batalha.
Es mariscaus, acompanhadi pes ajudants de camp, galaupèren en diuèrses direccions, e pòques menutes dempús era majoritat dera armada francesa auançaue entàs nautades de Pratzen, cada còp mès abandonades pes tropes russes que baishauen pera quèrra entath talvèg.
XV Tàs ueit, Kutuzov entraue a shivau en Pratzen, ath cap dera quatau colomna de Miloradovic, qu’auie de remplaçar es colomnes de Prebyzhevski e Langeron, que ja auien descenut ena planhèra.
Saludèc as soldats deth prumèr regiment e balhèc es ordes d’iniciar era marcha, hènt veir atau qu’auie era intencion d’amiar, eth madeish, aguesta colomna.
En arribar en bordalat de Pratzen s’arturèc.
En prince Andrei ère ath darrèr deth comandant en cap, entre eth gran nombre de persones dera sua acompanhada.
Bolkonski se sentie esmoigut, excitat e, ath còp, decidit e tranquil, coma er òme que ve arribar eth moment, hè fòrça temps demorat.
Ère fèrmaments convençut de qué aqueth dia serie eth sòn Toulon e eth sòn Pont d’Artola.
Non sabie se com succederie, mès n’ère convençut de qué succederie atau.
Coneishie eth terren e era disposicion des tropes, ei a díder, tot çò que d’aquerò se podie saber ena armada russa.
Auie desbrembat eth sòn pròpi plan estrategic (qu’ara non podie pensar en amiar ena practica) e, en tot adaptar-se ath plan de Weyrother, reflexionaue sus es eventualitats que podessen surgentar e que hessen de besonh es sues rapides decisions e era sua energia.
Ara quèrra, s’entenie eth tarrabastalh dera fusilharia entre es armades que non se vedien.
Eth prince Andrei non podie guardar damb indiferéncia es bandères des batalhons que passauen.
En veder-les pensaue: “Dilhèu damb aguesta me calerà anar dauant des tropes”.
Era bromassa dera net auie deishat caperades es nautades d’aiguatge, que s’anaue convertint en arrosada; en talvèg, ça que la, era broma baisha s’estenie encara coma un mar blancós.
Tot semblaue invisible aquiu baish, sustot ena quèrra, entà on baishauen es tropes russes e d’a on arribauen es esclafits des descargues.
Sus es ticolets reludie eth cèu non clar deth tot, e ara dreta surgentaue er enòrme glòb deth solei.
Dauant, ena luenhor, en aute costat deth mar de broma baisha, a on pistauen es boscosi ticolets e deuie trapar-se era armada enemiga, semblaue que se vedie quauquarren.
Ara dreta, era Garda penetraue en airau bromós deishant ath sòn darrèr un sonor rumor de passi e d’arròdes; de quan en quan ludien es baionetes.
Ara quèrra, darrèr deth bordalat, masses de cavalaria s’apressauen entà dempús calar-se ena broma.
Per dauant e per darrèr venguie era infantaria.
Eth generau en cap s’estaue ena gessuda deth bordalat deishant pas as tropes que desfilauen ath sòn dauant.
Kutuzov semblaue fatigat e emmaliciat aqueth maitin.
Era infantaria s’arturèc sense qu’arrés auesse balhat era orde entad aquerò; qu’ère evident que quauquarren les empedie eth pas.
Didetz-les ja que formen en colomnes de batalhon e entornègen eth pòble, ordenèc airós, Kutuzov, a un generau que se l’apressaue.
Non comprenetz, Excelléncia, senhor mèn, que non podem alongar tant era formacion peth carrèr d’un bordalat, quan se marche contra er enemic?
Kutuzov s’estarnèc d’arrir damb acrimonia.
Qu’ei ua excellenta idia desplegar es fòrces dauant der enemic!
Er enemic ei encara luenh, Excelléncia.
Sivans era orde d’operacions…
Era orde d’operacions!, cridèc Kutuzov, encolerit.
Qui vos a dit aquerò?…
As vòstes ordes!
Andrei.
Un oficiau austrian, damb plumalh vert en chapèu e unifòrme blanc, s’apressèc a Kutuzov e li demanèc, en nòm der Emperaire, s’era quatau colomna auie ja entrat en accion.
Kutuzov se virèc sense responer-li e es sòns uelhs se tachèren per edart en prince Andrei, qu’ère ath sòn costat.
En veir a Bolkonski, era sua irritada e mordenta expression s’adocic, coma arreconeishent qu’eth sòn ajudant de camp non n’auie eth tòrt de çò que se passaue.
E sense respóner ath generau austrian, se dirigic a Bolkonski:
Allez voir, mon cher, si la troisieme division a depassé le village.
Eth prince Andrei ère a mand d’a anar-i, mès Kutuzov l’arturèc:
Et demandez-lui si les tirailleurs son postés, higec.
Eth prince Andrei s’aluenhèc entà complir es ordes.
S’auancèc as batalhons que venguien dauant, hèc arturar ara tresau division e verifiquèc que non i auie tiraires dauant des nòstes colomnes.
Ath comandant deth regiment qu’anaue ath dauant l’estonèc era orde de dispersar as tiraires, balhada peth generau en cap.
Ère absoludaments convençut de qué auie ath sòn dauant tropes russes e credie qu’er enemic ère, aumens, a dètz quilomètres de distància.
Plan que òc, dauant non se vedie qu’ua zòna desèrta que descenie pòc a pòc, caperada pera broma baisha.
Dempús d’auer transmetut es ordes deth generau en cap, eth prince Andrei entornèc entath sòn lòc.
Kutuzov seguie aquiu, esbauçat eth sòn gròs còs sus ua sera, badalhant damb es uelhs clucadi.
Es tropes non se botjauen e s’estauen en posicion de repaus.
Plan ben, plan ben, didec Kutuzov ath prince Andrei; e se virèc entath generau, que, damb eth relòtge ena man, li didie qu’ère era ora de meter-se en marcha, donques que totes es colomnes dera quèrra ja auien baishat.
Que i a temps, Excelléncia, responec Kutuzov entre badalh e badalh.
En aqueth moment ena esquia de Kutuzov comencèren a entener-se es aclamacions des regiments e aqueth clamor s’anèc propagant ara prèssa per tota era longa linha de colomnes russes.
Aqueth que saludauen li calie passar ath mès córrer per dauant es tropes.
Quan es soldats deth regiment dirigit per Kutuzov comencèren a cridar, eth, se hèc enlà e campèc ath sòn entorn damb es celhes arroncilhades.
Sus eth camin de Pratzen semblaue auançar un esquadron sancer de cavalièrs damb unifòrmes de diuèrsi colors.
Dus d’eri venguien dauant ath galaup.
Un vestie unifòrme nere damb plumalh blanc e montaue un shivau anglés bai; er aute, d’unifòrme blanc, montaue un shivau nere.
Qu’èren es dus Emperaires damb es sues acompanhades.
Tota era sua persona e anament cambièren en un virament de uelhs.
Ara qu’auie er aspècte d’un subaltèrn que pense damb un respècte exagerat, causa que semblèc desagradar ar emperaire Alexandre; s’apressèc e saludèc.
Eth ròstre der Emperaire, juvenil e radiant, campèc coma ua broma qu’embarane un cèu net e dempús despareish.
Après era sua recenta indisposicion, estaue mès prim qu’en camp d’Olmutz, a on Bolkonski l’auie vist per prumèr viatge dehòra dera pàtria; mès enes sòns beròis uelhs grisi e enes sòns pòts prims regnaue era madeisha encantadora possibilitat d’esprimir diuèrses emocions de majestat e benvolença.
Ena revista d’Olmutz s’auie mostrat mès majestuós; aciu semblaue mès energic e alègre.
Eth sòn ròstre ère un shinhau alugat après ua galaupada de tres quilomètres; en arturar eth shivau alendèc, a plen paumon, e se virèc entà guardar es ròstres, tan juvenils e animadi coma eth sòn, des òmes dera sua acompanhada.
Chartorizhky, Novosiltov, eth prince Bolkonski, Stroganov e es auti, toti eri joeni, alègri, ricaments vestidi, cavalièrs en magnifiques cavaladures, leugèraments sudoroses dempús era carrèra, parlauen animadaments e arrien acorropadi darrèr deth Sobeiran.
Er emperaire Francés, joen, de ròstre rogit e long, s’estaue quilhat sus eth sòn polin nere, guardant sense prèssa ath sòn entorn damb ua cèrta inquietud.
Cridèc a un des sòns blancs ajudants de camp e li preguntèc quauquarren, “dilhèu li demane a quina ora an gessut”, pensèc eth prince Andrei, observant ath sòn vielh coneishut, damb un arridolet que non podec tier en rebrembar era sua audiéncia.
Ena acompanhada de Sas Majestats i auie oficiaus dera Garda russa e autriana e d’auti dera armada; tot çò de mès granat dera joenesa.
Es palafrenèrs amiauen es magnifics shivaus de resèrva des Emperaires, caperadi damb beròies ahlaçades brodades.
Coma se per ua hièstra dubèrta entrèsse, de pic, er aire blos des camps en ua sala estofanta, atau actuèc sus eth trist Estat Major de Kutuzov era joenesa, energia e seguretat ena capitada d’aquera ludenta cabaucada.
Kutuzov, guardant educadaments ath còp ar emperaire Francés.
Demori, Majestat, responec Kutuzov, en tot inclinar-se respectuosaments.
Er Emperaire se hec a vier era man ena aurelha e arroncilhèc leugèraments es celhes, hènt veir que non auie entenut ben.
Demori, Majestat, repetic Kutuzov (eth prince Andrei observèc ua tremor anormau en pòt superior de Kutuzov quan didie “demori”).
Que non son amassades encara totes es colomnes, Majestat.
Er Emperaire ac entenec, mès que non semblèc que li shautèsse era responsa.
Arropic es espatles, un shinhau acorbaishades, guardèc a Novosiltsov, qu’ère ath sòn costat, e en aguesta guardada semblèc que i auie un planh contra Kutuzov.
Que non èm en un camp de manòbres, Mijail Ilarionovic, a on non se comence damb era parada enquia que toti es regiments son amassadi, didec er Emperaire, guardant de nauèth ar emperaire Francés, coma convidant-lo, se non a cuélher partida ena convèrsa, a escotar, aumens, es sues paraules.
Mès er emperaire Francés seguic guardant ath sòn entorn sense hèr-ne cabau.
Precisaments per aquerò non comenci, Majestat, didec Kutuzov damb votz sonora e clara, coma entà evitar era possibilitat de non èster entenut; e de nauèth i auec ua tremor en sòn ròstre.
Per aquerò non comenci, Majestat, perque non èm en un camp de manòbres ne en ua parada.
Entre es dera acompanhada, que se guardèren rapidaments es uns as auti, totes es cares cuelheren era expression de maucontentament e repotec.
Er Emperaire se demorèc guardant atentiuaments e fixaments a Kutuzov, demorant quauqua auta paraula enes sòns pòts; mès, dera sua part, eth generau, jocant damb respècte eth cap, semblaue tanben demorar.
Aguest silenci se tardèc lèu ua menuta.
Mès se vòsta Majestat ac ordene… didec Kutuzov lheuant eth cap.
E un còp mès tornaue a parlar damb eth ton d’un generau testut, que non rasone, mès qu’aubedís.
Esperonèc ath shivau e cridant ath cap dera colomna, Miloradovic, l’ordenèc auançar.
Se botgèren de nauèth es tropes e dus batalhons deth regiment de Novgorod e un deth regiment d’Apsheron desfilèren dauant er Emperaire.
Quan passèren es d’Apsheron, Miloradovic, plan rogit, sense capòta, damb es decoracions en sòn ludent unifòrme e era sua casqueta d’enòrmes plumes inclinada, hec auançar eth sòn shivau e, damb ua salutacion marciau, l’arturèc dauant der Emperaire.
Diu vos age, generau!, exclamèc er Emperarie.
Ma foi, Sire, nous ferons ce qui sera dans notre possibilité, cridèc alègraments Miloradovic, costant, ça que la, un burlesc arridolet entre es oficiaus dera acompanhada pera sua mala prononciacion francesa.
Eth generau hec virar eth sòn shivau e venguec a plaçar-se darrèr deth Sobeiran.
Es soldats deth regiment d’Apsheron, enventidi pera preséncia der Emperaire, desfilèren damb pas energic dauant de ses majestats e era acompanhada.
Gojats!, cridèc Miloradovic damb votz fòrta e alègra, excitat ath maximum peth resson des descargues de fusilharia, era perpectiua dera batalha e era marcialitat des òmes deth regiment d’Apsheron, companhs sòns dès er epòca de Senvorov, que tan galhardaments desfilèren que desbrembèc era sua preséncia.
Gojats!
Que non ei eth prumèr bordalat que conquistatz.
Òsca!, cridèren es soldats.
Eth shivau der Emperaire hec un bot, espaurit pera immensa clamor.
Qu’ère eth madeish shivau des parades militares en Russia; e ara, en camp d’Austerlitz, amiaue ath sòn senhor e recebie es distrèts còps de talon deth pè quèr deth Sobeiran; quilhaue es aurelhes dauant es trets, coma en Camp de Mart, sense compréner ne eth significat des balestades, ne era proximitat deth nere polin der emperaire Francés ne arren de tot çò que didie, pensaue o sentie eth sòn cavalièr en aqueth dia extraordinari.
Er Emperaire se virèc arrint entà un des sòns cortesans, les senhalèc as bravi òmes deth regiment d’Apsheron e les didec bèra causa en votz baisha.
Kutuzov, acompanhat des sòns ajudants de camp, seguic, ath tròt deth sòn shivau, darrèr des fusilhèrs.
Dempús d’auer recorrut apuprètz miei quilomètre darrèr dera colomna, s’arturèc près d’ua casa solitària e abandonada (dilhèu i auie auut aquiu ua aubèrja) que se lheuaue en horcalh de dus camins que baishauen pera montanha; es tropes auançauen autant per un coma per aute.
Començaue a esbugassar-se era broma; a uns dus quilomètres èren visibles ja es fòrces enemigues sus es ticolets deth dauant.
Ena quèrra, era fusilharia se hège cada còp mès clara.
Kutuzov s’arturèc, parlant damb un generau austrian.
Eth prince Andrei, un shinhau endarrèr, non les deishaue de uelh.
Desirós de saber se qué passaue ena luenhor, demanèc es sòns alongavistes a un des ajudants.
Son francesi!
Ambdús generaus e es ajudants de camp cuelheren es alongavistes, que se treiguien es uns as auti.
Toti aqueri ròstres cambièren còp sec e miralhèren terror.
Credien qu’es francesi èren a dus quilomèstres e vaquí que apareishien de ressabuda dauant d’eri.
Er enemic?…
Non!…
Eth prince Andrei vedec a còp de uelh, tara dreta, ua colomna nombrosa d’enemics que se filaue de cap ath regiment d’Apsheron, a penes a cinc cents passi deth lòc que se trapaue Kutuzov.
Aguesta ei era mia ora!”, pensèc Bolkonski, e, esperonant ath sòn shivau, s’apressèc entà Kutuzov.
Qu’ei de besonh arturar ath regiment d’Apsheron, Excelléncia.
Mès en aqueth moment, tot, aquiu baish, demorèc amagat peth hum dera fusilharia; es trets arribauen de lòcs plan pròches e ua ingenua e espaurida votz cridèc a dus canes deth prince Andrei: “S’a acabat, frairs, qu’èm perdudi!”.
S’aurie dit qu’aquera votz ère ua orde.
Toti comencèren a córrer.
Un revolum confús de gent, barrejada e tostemp en aument, hège repè, entath madeish lòc a on cinc menutes abantes auien desfilat e aclamat as emperaires.
Non solet ère de mau hèr arturar ad aquera massa umana, senon qu’ère lèu impossible non èster arrossegat per era.
Bolkonski sajaue de resistir era ondada e guardaue ath sòn entorn, bocabadat, sense compréner qué passaue dauant es sòns uelhs.
Nesvitski, damb eth ròstre alugat e dehòra de se, cridaue a Kutuzov que, se non se n’anaue de seguit, vierie irremissiblaments presoèr.
Mès eth generau s’estaue en sòn lòc e, sense respóner, treiguec eth sòn mocador.
Li sagnaue ua caròla.
Eth prince Andrei podec daurir-se pas entada eth.
Ètz herit?, preguntèc, tient com podie era tremor dera sua maishèra inferiora.
Era herida que non ei aciu senon aquiu, didec Kutuzov, sarrant eth punh contra era caròla e senhalant as que hugien.
Arturatz-les!, sorrisclèc; e, ath còp, comprenent que ja ère impossible arturar ad aquera multitud fotèc ua foetada ath shivau e se dirigic entath camin dera dreta.
Ua naua ondada de hugitius l’entornegèc, en tot hèr-lo arrecular.
Es tropes corrien formant ua massa tan compacta qu’ère dificil gésser quan quauquarrés queiguie ath sòn laguens.
Un cridaue: “Seguís, per qué t’artures?” Un aute, en tot virar- se, tiraue entar aire; un tresau pataquejaue ath shivau qu’anaue Kutuzov.
A truca de grani esfòrci, Kutuzov artenhèc a desseparar-se dera multitud e, damb mens dera mitat dera sua acompanhada, virèc entara quèrra de cap as canons que sonauen pròches.
Eth prince Andrei, que tanben auie gessut d’entre era multitud de hugitius sajaue de non desseparar-se de Kutuzov; a mieja penent vedec, entre eth hum, ua bataria russa qu’encara tiraue e as francesi que corrien entada era.
Mès entà naut, un regiment d’infantaria russa s’estaue immobil, sense decidir-se a prestar ajuda ara bataria ne seguir as hugitius.
Un generau montat en sòn shivau s’apressèc ar encontre de Kutuzov.
Solet quate òmes restauen dera acompanhada deth generau en cap.
Toti auien era sang dera cara perduda e se guardauen en silenci.
Mès alavetz, coma un castig as sues paraules, es bales volèren coma ua volada d’audèths sus eth regiment e sus era acompanhada de Kutuzov.
Es francesi qu’atacauen era bataria auien vist a Kutuzov e tirauen contra eth.
Eth comandant deth regiment se hec a vier es mans ena cama, diuèrsi soldats queigueren heridi e eth soslòctenent qu’amiaue era bandèra la deishèc quèir.
Era ensenha trantalhèc e queiguec, dempús, sus es fusilhs des soldats pròches.
Sense demorar cap orde, es soldats comencèren a tirar.
Ò!, gemeguèc Kutuzov desesperat.
Se virèc.
Bolkonski!, gasulhèc damb votz tremolosa, conscient dera sua pròpia feblesa senila.
Bolkonski!, repetic, senhalant ath desorganizat batalhon e ar enmic.
Se qué ei aquerò?
Mès abantes de qué auesse acabat, eth prince Andrei, usclada era gòrja per lèrmes de colèra e vergonha, metie en un bot eth pè en solèr e corrie entara bandèra.
Entà dauant, gojatz!, cridèc damb votz penetranta e juvenila.
Plan près, queigueren quauqui soldats.
Òsca!, cridèc eth price Andrei, agarrant a penes damb es sues mans era pesada bandèra.
E se filèc de cap endauant, damb era seguretat de qué tot eth batalhon lo seguirie.
E plan que òc, non hec qu’uns pòqui passi solet; lo seguic un soldat, dempús un aute e, a tot darrèr, tot eth batalhon, que l’auancèren entre crits afogadi.
Dauant vedec as artilhèrs russi: es uns combatien e es auti acodien ath sòn encontre deishant es canons.
Eth prince Andrei ère ja damb es sòns òmes a vint passi des pèces.
Entenie er interromput fiulet des bales; a dreta e quèrra queiguien es soldats entre gemecs.
Li preocupaue solet çò que se passaue aquiu, ena bataria.
Vedie ja claraments a ar artilhèr peuròi, damb eth chacò de costat, que tirassaue d’un extrèm der atacador, tant qu’un soldat francés tirassaue der aute costat.
Eth prince Andrei podie veir, ja, era expression de perplexitat e, ath còp, de ràbia d’ambdús òmes, que, evidentaments, non auien consciéncia de çò que hègen.
Per qué non hug aguest peuròi, se ja a perdut eth canon, e per qué eth francés non tie eth fusilh?
Tanlèu sage d’escapar, eth francés li clauarà era baioneta”.
Efectiuament, un aute soldat francés, damb eth fusilh de costat, corrie de cap as dus concurrents; que s’anaue a decidir era sòrt der artilhèr peuròi, que seguie sense veir çò que lo demoraue e, trionfant, auie artenhut hèr-se damb er atacador.
Mès eth prince Andrei non podec veir se com acabaue aquerò.
Li semblèc que bèth soldat pròche li fotie un terrible còp de pau ena tèsta.
Eth dolor non siguec gran, mès li costèc ua sensacion desagradiua pr’amor que lo distreiguie e l’empachaue veir aquerò que desiraue.
Quèigui?
Es cames me trantalhen”, pensèc; e queiguec d’esquia.
Dauric es uelhs, damb era esperança de veir com acabaue era luta des francesi e es artilhèrs; desiraue saber s’eth peuròi auie mòrt o non, s’es canons èren en poder der enemic o auien estat sauvadi.
Mès que non vedec arren.
Sus eth non auie qu’eth cèu, un cèu naut, non net, mès infinitaments naut, que sus eth s’esguitlauen ues bromes grises.
Com non m’auia fixat abantes en aguesta prigondor deth cèu?
Be me’n senti d’erós de saber-me’n, fin finau!
Òc, tot qu’ei uet e enganhós, mens aguest cèu infinit.
Non i a arren senon eth.
Mès tan solet aquerò existís.
Non i a que patz, repaus.
Tàs nau, en flanc dret, comandat per Bagration, era luta encara non auie començat, maugrat era insisténcia de Dolgorukov.
En tot voler deishar de costat quinsevolh responsabilitat, Bagration prepausèc a Dolgorukov eth manament d’un oficiau entath generau en cap ara cèrca d’ordes.
Se’n sabie Bagration que, per çò dera distància de lèu dètz quilomètres que desseparauen un flanc der aute, encara en cas que non aucissen ar enviat (qu’ère çò de mès probable) e enquia e tot qu’arribèsse enquiath generau en cap (causa pro dificila), er enviat non tornarie abantes deth ser.
Bagration guardèc as dera sua acompanhada damb es sòns uelhs inexpressius e miei adormidi.
Çò prumèr que cridèc era sua atencion siguec eth ròstre mainadenc de Rostov, embargat pera emocion e era esperança.
Lo manèc ada eth.
Rostov damb era man ena visèra.
Après auer estat relevat enes auançades, Rostov auie podut dormir ues ores; se sentie ara alègre, coratjós, decidit, plen d’entosiasme e de seguretat ena sua sòrt: en aqueth estat d’animositat que tot semble possible, alègre e aisit.
Aguest maitin se complien toti es sòns desirs.
S’anaue a dar ua batalha campala, qu’en era eth cuelhie partida; ath delà, ère oficiau d’ordes deth mès valerós des generaus; e fin finau, se l’encomanaue ua mission dauant de Kutuzov e dilhèu dauant der Emperaire en persona.
Eth maitin ère clar; eth shivau, excellent; era sua animositat, alègra e erosa.
A penes recebuda era orde, se filèc a shivau ath long dera linha.
Prumèr deishèc endarrèr as tropes de Bagration, qu’encara non auien entrat en combat e s’estauen quietes; se calèc dempús en terren ocupat pera cavalaria d’Uvarov, e comencèc a notar movements e senhaus de preparacion entar atac; passada era cavalaria d’Uvarov, entenec sense cap de dobte es canonades des bataries e era descarga des fusilhs.
Eth tarrabastalh deth combat creishie cada còp mès.
En frescolenc ambient deth maitin ja non sonauen coma abantes dus o tres trets a intervaus irregulars, senon qu’enes ticolets, dauant de Pratzen, es descargues de fusilharia e es trets des canons èren constants e tan frequents que, a viatges, se honien en un tarrabast comun.
Ath long des ticolets se vedien es bromes de hum des fusilhs, que semblauen córrer era ua darrèra era auta, e es que costauen es canons, arremolinades, gròsses e escures que s’estenien enquia honer-se en ua massa comuna.
Qu’èren visibles, pera ludentor des baionetes entre eth hum, es masses d’infantaria en movement e es estretes bandes dera artilharia damb es sòns caishons verdi.
Pendent un moment Rostov arturèc eth sòn shivau en ua nautada, pr’amor de veir mielhor çò que se passaue.
A maugrat de tota era sua atencion, non podec veir ne compréner arren.
Mès encara!
Mès!, se didie en enténer es trets.
E seguic ath galaup pera linha, en tot auançar cada còp mès e entrar ja entre es fòrces que lutauen.
Qu’anaue lèu per prumèra linha.
Quauqui cavalìers se l’apressauen ath galaup.
Qu’èren es ulani dera Garda, qu’es sues files esbauçades tornauen d’un atac.
Rostov les deishèc ath darrèr; en passar se n’encuedèc qu’un des ulani sagnaue.
Non auie recorrut qu’uns centenats de passi quan ara sua quèrra surgentèc sus tota era linha deth camp ua enòrma massa de cavalièrs d’unifòrme blanc enludernant e shivaus neri que trotauen entada eth.
Rostov lancèc eth sòn shivau a tot galaup pr’amor de crotzar eth terren liure abantes qu’es cavalièrs, e ac aurie artenhut s’aguesti auessen seguit era madeisha marcha; mès eri aumentèren eth sòn ritme e se lancèren ath galaup.
Rostov entenie que s’apressaue eth bronit des cascos e eth tumar des armes, vedie damb mès netetat es sòns shivaus e figures, e enquia e tot distinguie es sòns ròstres.
Qu’ère era Garda montada qu’auançaue ar encontre dera cavalaria francesa.
Es cavalièrs dera Garda galaupauen ja, mès travant encara as shivaus.
Rostov vedie es sòns ròstres e escotaue es votzes de “entà dauant, entà dauant”, balhades a crits per un oficiau que volaue en sòn pura sang.
Cranhent èster desquilhat e que li calèsse participar en atac, Rostov seguie ath long deth front, lançant ath galaup ath sòn shivau.
Mès, maugrat tot, non artenhec evitar er encontre.
Eth cavalièr qu’auançaue en extrèm dera formacion, un òme gigantesc, gravat de picòta, arroncilhèc encolerit es celhes en veir a Rostov (que se sentie insignificant e fèble en comparèr damb aqueri òmes e shivaus enòrmi), que, inevitablaments aurien desquilhat e lançat en solèr s’aguest non auesse auut era idia d’agitar eth fust dauant es uelhs der oficiau dera Garda.
Eth nere e pesant shivau hec un saut e baishèc es aurelhes; mès eth cavalièr gravat de picòta en.honsèc es esperons en costat deth shivau e aguest, secodint era coa e estirant eth còth, s’endralhèc entà dauant damb mès velotitat encara.
A penes aueren passat es dera Garda, Rostov entenec es “osca” des soldats e, en tot virar-se, vedec qu’es sues prumères files se barrejauen damb d’auti cavalièrs damb espatletes ròies, solide cavalièrs francesi.
Que non podec veir arren mès, pr’amor que de seguit es canons comencèren a tirar e tot se caperèc de hum.
Quan era Garda montada passaue ath cant de Rostov e despareishie en hum, aguest trantalhèc de seguir-la o contunhar entà on l’auien enviat.
Ère aquera brilhanta carga dera Garda que costèc estonament as madeishi francesi.
Mès tard, Rostov, se’n sabec, espaurit, que de tot aqueth revolum de magnifics guerrèrs, oficiaus e cabdets, toti joeni e rics, que montauen preciosi shivaus, après er atac non ne restèc que dètz-e-ueit.
M’arribarà eth torn, e ara dilhèu artenha veir ar Emperaire”, pensèc Rostov.
E seguic eth sòn galaup.
Quan arribèc enes posicions dera infantaria dera Garda es bales de canon regauen er aire ath sòn entorn.
Se n’encuedèc d’eres, non solet peth bronit des projectils senon pera inquietud que se reflectie enes ròstres des soldats; enes oficiaus era expression ère solemna, marciau e afectada.
En passar per un des regiments dera infantaria dera Garda entenec que quauqu’un lo cridaue:
Rostov!
Qué?, responec eth, sense arreconéisher a Boris.
Qu’èm en prumèra linha…
Eth nòste regiment se n’a anat ar atac!, didec Boris damb aquera mina erosa des joeni que participen per prumèr viatge en ua batalha.
Rostov s’arturèc.
Non te pòs imaginar…
E condèc se com era Garda, en arribar en punt mercat, vedec tropes ath sòn dauant e les cuelhec per tropes austrianes, mès per çò des canonades que lançauen se’n saberen qu’èren en prumèra linha e les calec entrar en combat ara imprevista.
Rostov, sense escotar enquiath finau a Boris, esperonèc ath sòn shivau.
Tà on vas?, preguntèc Boris.
Qu’amii ua mission entà Sa Majestat.
E li senhalèc ath gran duc, qu’a cent passi d’eri, damb casco e unifòrme de cavalièr dera Garda, quilhades es espatles e damb gèst escur, cridaue quauquarren a un oficiau austrian, blanc d’unifòrme e de cara.
Comde!
Comde!, cridèc Berg, que semblaue tant animat coma Boris e s’apressaue dès er aute costat.
Comde!
Que sò herit ena man dreta, didec mostrant eth punh sagnós e embenat damb un mocador.
Mès m’è tengut enes files…
Comde!, me calec sostier era espada damb era quèrra…
Ena nòsta familha toti es Von Berg qu’an estat boni cavalièrs.
Berg seguic parlant, mès Rostov seguic entà dauant sense acabar d’entener-lo.
Trauessada era Garda e un espaci uet, Rostov, entà non trapar-se de nauèth en prumèra linha coma l’auie arribat quan er atac des cavalièrs, se filèc de cap as tropes de resèrva, en tot dessepar-se deth lòc a on es trets e es canonades èren mès abondiues.
De pic, ath sòn dauant e ara esquia des tropes russes, a on non podie supausar de cap des manères que i auesse enemics, comencèren a tirar.
Er enemic ena nòsta esquia?
Ei impossible!” e sentec espant per eth madeish e pera sòrt dera batalha.
Era nera presentida qu’auie cuehut a Rostov, ère cada còp mès justificada a mida que s’en.honsaue en un terren ocupat per masses de tropes que pertanhien a diuèrses armes, darrèr eth bordalat de Pratzen.
Qué se passe?
Qué ei aquerò?
Contra qui descarguen?
Qui descargue?, preguntèc Rostov as prumèrs soldats russi e austrians qu’en un pilho-malho hugien amolonadi e li barrauen eth pas.
Eth diable qu’ac sap!
Que morisquen es alemans!, cridèc quauquarrés.
Qu’eth diable se les hèsque a vier, son uns traïdors!
Zum Henker diesse Russen6… idolèc un austrian.
Diuèrsi heridi venguien peth camin.
Injuries, crits e somics se confonien en un clamor generau.
Cessèren es canonades.
Rostov se’n sabec dempús qu’èren es madeishi russi e austrians que disparauen es uns contra es auti.
E aquerò se passe aciu quan d’un moment en aute pòt arribar er Emperaire, e vedè’c…!
Aquerò passarà, aquerò non pòt èster.
Mès me cau hèr enlà d’aciu çò de mès lèu possible”.
Era sua ment non podie adméter era possibilitat d’ua derrota e ua hugida.
Encara que vedie sodats e canons francesi sus es nautades de Pratzen, precisaments en lòc a on l’auien manat entà trapar ath generau en cap, non podie ne s’ac volie creir.
Rostov auie ordes de cercar a Kutuzov o ar Emperaire près deth bordalat de Pratzen.
Mès aquiu non i restaue ne un solet cap e sonque se vedien grops esparjudi de tropes desorganizades.
Esperonèc ath shivau, ja rendut, pr’amor d’auançar lèu a tota aquera gent, mè coma mès auançaue, màger ère eth desorde.
Ena carretèra s’apilerauen es coches de totes es classes, soldats russi e austrians de totes es armes, heridi e en bona santat.
Tot aguest revolum de gent se botjaue e se voludaue jos eth sinistre bronzinar des projectils manadi pes bataries franceses, plaçades enes nautades de Pratzen.
A tot darrèr, agarrant a un soldat peth cochèr dera guerrèra, l’obliguèc a parlar.
Ep, amic!
Rostov deishèc anar ath soldat, que, çampar, ère embriac; arturèc eth shivau d’un que deuie èster assistent o palafrenèr de quauquarrés important e lo podec interrogar.
Sivans er assistent, ua ora abantes auie passat que aquiu er Emperaire ena sua carròça, grèuments herit.
Que non ei possible, que deu èster bèth aute, didec Rostov.
L’è vist jo madeish, assegurèc er assistent damb ua cèrta sufisença burlesca.
Me semble que coneishi pro ben ar Emperaire.
Be l’è vist fòrça viatges en Sant Petersburg atau de près!
Anaue ena sua carròça blanc coma un papèr.
Mair mia!, se com passèren es sòns quate shivaus neri per dauant de nosati!
Me’n sai pro ben des shivaus deth Tsar e d’Illia Ivanovic, eth sòn menaire.
Toti saben qu’Ilia non amie ad arrés senon ar Emperaire.
Rostov deishèc eth shivau der assistent e volec seguir eth sòn camin.
Un oficiau herit se l’apressèc.
A qui cercatz?, li preguntèc.
Ath generau en cap?
Qu’ei mòrt…
Non, que non ei mòrt…
Està herit, rectifiquèc un aute oficiau.
Mès qui?
Kutuzov?, preguntèc Rostov.
Non, Kutuzov non.
Un aute, non me’n brembi deth sòn nòm.
Mès aquerò qu’ei parièr.
Lèu arrés s’a demorat damb vida.
Anatz entà aquiu, entad aqueth bordalat; ei a on s’an amassat toti es caps, didec er oficiau, senhalant eth bordalat de Hosjeradek, e seguic entà dauant.
Rostov anaue ara ath pas, sense saber entà on dirigir-se ne a qui cercar.
Er Emperaire ère herit.
Era batalha, perduda.
Ara que ja non podie trantalhar.
Rostov seguic era direccion senhalada per oficiau, en tot orientar-se pera tor dera glèisa que se vedie ena luenhor.
Entà qué esdegar-se?
Qué li diderie ara ar Emperaire o a Kutuzov, encara que siguessen sans e en bona santat?
Anatz per aqueth camin, Excelléncia… per aquiu vos auciràn, li cridèc un soldat.
Qué dides?, intervenguec un aute.
Per a on vòs que vage?
Per aquiu vos auciràn.
Rostov reflexionèc e cuelhec de bon voler era direccion que, sivans l’auien dit, l’aucirien.
Per qué me cau guardar per jo s’er Emperaire ei herit?”, pensèc.
S’auie calat en camp a on i auec mès victimes des que hugien de Pratzen.
Es francesi non l’ocupauen encara e es russi que restèren salvi l’auien abandonat hège ja temps.
Sus era planhèra, coma en un camp d’esquèrris de bona sèga, s’ajaçauen grops d’enquia dètz o quinze òmes heridi o mòrts per cada acre.
Es heridi s’arrossegauen de dus en dus o de tres en tres, sense deishar de cridar e planhèr-se, encara qu’a còps li semblaue a Rostov qu’es sòns gemecs èren simuladi.
Entà non veir ad aguesti òmes que patien, Rostov metec ath tròt ath sòn shivau; e sentec pòur.
Qu’auie pòur non pera sua vida, senon de pèrder era valor que l’ère de besonh e que (eth se’n sabie) non se sostierie ara vista d’aqueri malerosi.
Es francesi auien deishat de tirar sus aqueth terren caperat de mòrts e heridi, dilhèu pr’amor que non vedien cap èsser viuent.
Mès en veir ad aguest ajudant de camp, filèren entada eth un canon e lancèren diuèrsi projectils.
Eth sentiment costat per aqueri terribles fiulets e es cadavres que jadien en entorn se honec en Rostov en ua impression d’orror e pietat per eth madeish.
Rebrembec era darrèra carta de sa mair: “Qué senterie se me vedesse ara en aguest camp, damb es canons filant contra jo?”.
En bordalat de Hosjeradek i auie tropes russes que, encara que barrejades, s’auien retirat mès ordenadaments, deth camp de batalha; se trapauen ja dehòra dera posita des bataries contràries e eth bronit des trets semblaue luenhant.
Aquiu se vedien es causes mès clares e toti didien qu’era batalha ère perduda.
Per mès que Rostov preguntèsse, arrés li podie díder a on se trapaue er Emperaire o Kutuzov.
Es uns didien qu’eth Sobeiran ère herit, d’auti ac remien e atribusien aqueth rumor enganhós ath hèt de qué ena carròça der Emperaire, auie passat ath mès córrer, quitant eth camp de batalha, eth gran mariscau dera Cort, comde Tolstoi, esblancossit e espaurit, que venguie ena acompanhada d’Alexandre.
Un oficiau assegurèc a Rostov qu’auie vist entara quèrra, depassat eth poblòt, a diuèrsi caps importants.
Rostov se filèc de cap aquiu; non per çò dera esperança de trapar ad arrés, senon pr’amor de tranquilizar era sua consciéncia.
Dempús d’auer recorrut uns tres quilomètres e depassat es darrères tropes russes, près d’un uart entornejat per ua trencada vedec a dus cavalièrs; er un, damb un gran plumalh blanc, non li semblèc desconeishut; er aute, sus un shivau bai magnific, shivau que Rostov credec conéisher, s’apressèc ena trencada, esperonèc ara bestia e, destibant es retnes, sautèc aisidaments er obstacle.
Uns sarpats de tèrra, remoigudi pes pautes deth darrèr der animau, queigueren ath hons.
Hec a virar eth shivau, tornèc a sautar era trencada e se dirigic respectuosaments entath deth plumalh blanc en tot prepausar-li, plan que òc, que hesse madeish.
Eth cavalièr, qu’eth sòn ròstre credie arreconéisher Rostov e que tiraue tota era sua atencion, hec damb eth cap e era man un gèst negatiu, que per eth coneishec Rostov, de seguit, ath sòn plorat e estimat Emperaire.
Mentretant, Alexandre auie virat eth cap e Rostov arreconeishec es traits estimadi que tan prigondaments s’auien calat ena sua memòria.
Er Emperaire ère palle; es sues caròles e es sòns uelhs, en.honsadi, mès eth ròstre auie encara mès doçor e encantament.
Rostov se sentec erós en verificar qu’es rumors sus era herida der Emperaire, non auien cap de fondament.
Se sentie erós d’auer-lo trapat.
Sabie que podie, e mès encara, li calie, dirigir-se dirèctaments ada eth e comunicar-li tot çò que Dolgorukov l’auie encomanat.
Mès tau qu’un joen encamardat que, esmoigut e tremolós, non gause díder aquerò que sónie pes nets e guarde espaurit entà un e un aute costat, cercant ua ajuda o era possibilitat d’arrecular eth moment de veder-se solet damb era sua estimada o de húger quan se ve dauant d’era, atau Rostov, ara qu’auie enes sues mans çò que mès desiraue deth mon, non sabie se com apressar-se ar Emperaire, e s’imaginaue mil rasons que per eres non ac podie hèr, que serie inoportun, dehòra de lòc e impossible.
E en aguest moment d’angónia pòt èster penible e desagradiu, entada eth, veir a un desconeishut.
Ath delà, qué li posqui díder ara, quan ja solet en veder-lo me tremòle eth còr e se me sèque era gòrja?”.
Cap des nombrosi discursi qu’abantes s’auie imaginat li venguie ara ena memòria.
Aqueri discursi les auie pensat entà d’autes circonstàncies; imaginaue prononciar-les enes moments de victòria, en plia capitada e, sustot, en sòn lhet de mòrt, a on sucombie as herides tant qu’er Emperaire l’arregraïe es sòns actes d’eroïsme e eth, en morir, li testimoniaue eth sòn amor, provat damb era sua vida.
Non, que non me cau apressar ada eth, non me cau trebolar era sua meditacion.
Abantes morir mil viatges que meritar ua guardada sua desaprovadoira o costar-li mala impression”, decidic Rostov; e damb eth còr claufit de tristor e amargor s’aluenhèc, sense deishar de guardar ath Sobeiran, que s’estaue ena sua madeisha actitud indecisa.
Tant que Rostov s’abandonaue a semblables consideracions e s’aluenhaue tristaments der Emperaire, arribaue per edart en madeish lòc eth capitant Von Toll; en encuedar- se’n dera preséncia deth Sobeiran, se filèc entada eth dirèctaments, l’aufric es sòns servicis e l’ajudèc a crotzar era trencada a pè.
Er Emperaire se sentie mau e, desirant repausar, se seiguec jos ua pomèra; Toll s’estèc ath sòn costat.
De luenh, Rostov vedie damb enveja e empenaïment que Toll parlaue longaments e animadaments damb Alexandre que, çampar, s’estarnèc de plorar e se curbic es uelhs damb ua man, tan qu’estiraue era auta entà Toll.
E tient-se a penes es lèrmes que l’inspiraue era sòrt der Emperaire, prigondaments desolat, seguic entà dauant sense saber entà on, ne qué hèr.
Era sua desesperacion ère encara mès intensa pr’amor que comprenie qu’era sua pròpia feblesa auie estat era causa dera sua pena.
Qu’aurie podut… aurie auut d’apressar-se ar Emperaire.
Ère ua ocasión unica entà mostrar-li era sua leiautat.
E non l’auie profitat… “Qué è hèt?”, pensaue; e hènt repè entornèc entath lòc a on auie vist ar Emperaire.
Mès ath cant dera trencada ja non i auie arrés.
Solet vedec ua hilada de carrètes e carròces.
Rostov se’n sabec per un des sòns menaires qu’er Estat Major de Kutuzov ère près deth lòc a on se dirigien es cars.
Rostov les seguic.
Ath sòn dauant venguie eth palafrenèr de Kutuzov, qu’amiaue quauqui shivaus protegidi damb hlaçades.
Un car les seguie e barraue era marcha un vielh sirvent de cames arquejades, casqueta de visèra e perissa.
Tito!, ep, Tito!, cridèc eth palafrenèr.
Qué?, responec distrèt eth vielh.
Tito!, ve-te’n a pèisher!
Pèc!, s’encoleric er aute gargalhant damb ràbia.
Passèren ues menutes, que mentretant marchèren en silenci; dempús se repetic era madeisha badinada.
E atau un e un aute còp.
Abantes des cinc dera tarde era batalha ère perduda en toti es punst.
Mès de cent canons auien queigut ja enes mans des francesi.
Prebyzhevsky e eth sòn còs dera armada auien liurat es armes; es autes colomnes, redusides ara mitat, se retirauen en desbandada.
Era rèsta des tropes de Langeron e Dojturov, barrejades, se sarrauen sus es restanques ath cant de estanhs e es vòres pròches ath poblòt d’Augezd.
Tàs sies, solet contra aguest lòc contunhauen es canonades des francesi, qu’auien plaçat nombroses bataries enes pales de Pratzen e dirigien eth huec contra es russi en retirada.
Ena rèiregarda, Dojturov e d’auti arremassauen es batalhons e se defenien contra era cavalaria francesa que les acaçaue.
Escurie.
Près dera estreta restanca d’Augezd, a on pendent tanti ans s’auien seigut tranquillaments eth vielh molièr damb era sua casqueta e era lata de pescar tant qu’eth nebotet, rebussada era camisa, en.honsaue es mans en ua regadora e jogaue damb es pèishi argentadi e tremolosi; en aguesta madeisha restanca, ara, entre forgons e canons, jos es shivaus e es arròdes, se sarraue un revolum de gent alhocardida pera pòur ara mòrt; se cachauen es uns as auti, morien, passauen sus es moribonds e s’aucien solet entà que, uns mètres mès enlà, morissen madeish.
Cada dètz segondes, trincant er aire, ath miei d’aquera multitud, queiguie un projectil o crebaue ua granada, aucint e esposcant de sang as que se trapauen apròp.
Dolojov, herit en braç, a pè, damb ua dotzea d’òmes dera sua companhia (ère ja oficiau) e eth comandant deth sòn regiment, a shivau, èren es solets suberviuents dera sua unitat.
Arrossegadi pera multitud, sarradi contra era entrada dera restanca e empossadi de pertot, les calec arturar-se pr’amor qu’ath sòn dauant un shivau auie queigut jos un canon e lo retirauen.
Un projectil aucic a quauquarrés ena sua esquia; un aute queiguec dauant e plapèc de sang a Dolojov.
Era multitud, desesperada, se filèc de cap a dauant, se sarrèc encara mès, hec uns passi e se posèc de nauèth.
Dolojov, qu’ère ath miei dera gentada, se dauric pas violentaments entar extrèm dera restanca, hec quèir a dus soldats e artenhec eth cant resquilhós deth gèu que caperaue er estanh.
Hètz repè!, cridèc corrent peth gèu que carrinclaue jos es sòns pès.
Eth gèu que se tie!…
Eth gèu se tenguie, mès carrinclaue e se corbaue.
Qu’ère evident que s’anaue a trincar, non solet jos eth pes deth canon e dera multitud, senon jos eth sòn pròpi pes.
Es auti lo guardauen e se sarrauen ena aurèra, sense decidir-se a sautar sus eth gèu.
Eth cap deth regiment, que seguie a shivau, quilhèc era man e badèc boca en tot dirigir-se a Dolojov; en tot aquerò, un projectil fiulèc tan baish sus era multitud que toti s’ajoquèren.
Quauquarren tumèc contra un còs mòfle e eth generau queiguec deth shivau en miei d’ua badina de sang.
Arrés lo guardèc ne tansevolhe, arrés pensèc a quilhar-lo.
Tath gèu!
Tath gèu!
Hètz repè!
Un des darrèrs canons se virèc entath gèu.
Nombrosi soldats correren dès era restanca entath gelat estanh.
Jos eth pes d’un des prumèrs soldats, era superficia gelada se trinquèc e ua des sues cames s’en.honsèc ena aigua.
Volec lheuar-se, e s’en.honsèc enquiara cintura.
Es mès pròches s’arturèren trantalhant; eth qu’amiaue eth canon arturèc eth sòn shivau, mès darrèr contunhauen cridant: “Entath gèu!
Per qué s’arturen?
Entà dauant!”, e se repetien entre era multitud es crits d’orror.
Es soldats qu’entornejauen eth canon ahiscauen as shivaus pr’amor d’obligar-les a auançar.
Es animaus arrinquèren.
Era superfícia gelada que sostenguie as infants se trinquèc en un ample espaci e uns quaranta òmes, qu’èren sus eth gèu, se meteren a córrer entà dauant e entà darrèr, en tot calar-se ena aigua es uns e es auti.
Es projectils, mentretant, fiulauen damb regularitat e queiguien sus eth gèu e era aigua, mès sustot entre era multitud que caperaue era restanca, er estanh e era aurèra.
Eth prince Andrei seguie enes nautades de Pratzen, en madeish lòc a on auie queigut, damb era asta dera bandèra ena man e perdent sang, e sense qu’eth madeish se n’encuedèsse, gemicaue fèblaments, coma un mainatge malaut.
En escurir deishèc de planher-se e se demorèc quiet.
Mès tard dauric es uelhs.
Ignoraue guaire s’auie tardat eth sòn estavaniment.
De ressabuda se n’encuedèc qu’ère viu e qu’un mau fòrt violent semblaue estarnar-li eth cap.
Òc, enquia ara non sabia arren, arren…
Mès, a on sò?”.
Se metec a escotar e entenec eth tròt de quauqui shivaus que s’apressauen e, dempús, es votzes d’uns òmes que parlauen en francés.
Dauric es uelhs.
Ath dessús se vedie de nauèth eth naut cèu, damb es bromes bolegadisses, encara mès luenhanes, qu’entre eres pistaue eth blu infinit.
Non virèc eth cap ne vedec as òmes que, per çò deth rumor des passi e pes sues votzes, s'apressauen ada eth e s’arturauen.
Es cavalièrs qu’èren Napoleon e dus ajudants de camp.
Bonaparte, ath temps que recorrie eth camp de batalha, balhaue es darrères ordes entà arrefortilhar es bataries que tirauen contra era restanca d’Augezd e se posaue pr’amor de contemplar es mòrts e es heridi qu’auien quedat en camp de batalha.
De beaux hommes!, didec Napoleon en tot guardar eth cadavre d’un granadèr rus queigut capenjós, damb eth ròstre en.honsat ena tèrra e eth cogòt ennerit.
Un braç, ja regde, ère plan desseparat deth còs.
Faites avancer celles de la reserve, ordenèc Napoleon.
E en tot aluenhar-se un shinhau se posèc dauant eth prince Andrei, que jadie d’esquia damb era asta dera bandèra ath cant (era bandèra auie estat cuelhuda coma trofèu pes francesi).
Voilà une belle mort, didec guardant a Bolkonski.
Eth prince Andrei comprenec que parlaue Napoleon e qu’es sues paraules se referien ada eth.
Entenec que cridauen Sire ar òme que les auie prononciat.
Mès ac percebie tot coma eth bronzinament d’ua mosca.
Non l’interessauen ne se fixaue en eres e les desbrembaue de seguit.
L’usclaue eth cap.
Sentie que se sanguejaue doçaments e vedie ath dessús eth cèu luenhant, naut e etèrn.
Sabie qu’ère Napoleon, eth sòn eròi; mès, en aqueth moment, Bonaparte li semblaue un èsser plan petit e insignificant en comparèr damb çò que l’arribaue ena sua amna e eth naut cèu infinit a on se resquilhauen es bromes.
En aqueth instant non l’importaue bric que se posèssen ath sòn cant, ne çò que podessen díder d’eth; ère, plan, content de qué quauquarrés ac hesse, e eth sòn solet desir ère qu’aguesta gent l’ajudèsse a tornar en ua vida que li semblaue tant beròia, ara que la comprenie de ua auta manèra.
Arremassèc totes es sues fòrces entà botjar-se e articular bèth son.
Estornegèc fèblaments ua cama e deishèc anar un gemec fèble e planhós que l’esmoiguec ada eth madeish.
A!, qu’ei viu!, didec Napoleon.
Napoleon seguic entà dauant, ar encontre der mariscau Lannes, que s’apressaue desencoat e arridolent ar Emperaire pr’amor de felicitar-lo.
Eth prince Andrei non rebrembaue se qué s’auie passat dempús.
S’estavanic peth terrible dolor patit quan lo placèren en baiard, damb es bassacades peth camin e pendent era exploracion dera herida ena pòsta de secors.
Non se remetec qu’entath finau dera jornada, quan l’amiauen entar espitau damb d’auti oficiaus russi heridi e presoèrs.
Pendent eth transpòrt se sentec un shinhau mielhor e podec campar ath sòn entorn e artenhec parlar.
Çò prumèr qu’entenec en desvelhar-se, siguec ua frasa der oficiau francés encargat deth convòi, que didie ath mès córrer:
Ça que la… diden qu’aguest ei eth comandant dera Garda der Emperaire, seguic dident eth prumèr oficiau, en tot senhalar a un oficiau herit damb er unifòrme blanc de cavalièr dera Garda.
Bolkonski arreconeishec ath prince Repnin, qu’auie trapat enes salons de Sant Petersburg.
Ath sòn costat i auie un joen de dètz-e-nau ans, tanben oficiau dera Garda e madeish herit.
Bonaparte, qu’arribaue ath galaup, arturèc eth sòn shivau.
Quin ei er oficiau de màger graduacion?, preguntèc en veir as presoèrs.
Li balhèren eth nòm deth coronèl, prince Repnin.
Comandaua un esquadron, repliquèc Repnin.
Eth vòste regiment a complit nòblaments eth sòn déuer.
Era mielhor recompensa entath soldat ei er elògi d’un gran capitan.
Vo l’ac balhi damb plaser, didec Bonaparte.
Eth prince Repnin didec qu’ère eth lòctenent Sujtelen.
Lo guardèc Napoleon e comentèc damb un arridolet:
Il est venu bien jeune se frotter a nous.
Era joenesa non empache èster valent, didec Sujtelen damb votz entrebracada.
Polida responsa!, comentèc Napoleon.
Vos qu’arribaratz luenh, joen!
Eth prince Andrei, plaçat tanben dauant de tot, entà completar er espectacle, tornèc a cridar era atencion der Emperaire.
Napoleon, çampar, rebrembèc auer-lo vist en camp de batalha e se filèc entada eth tient eth madeish adjectiu d’abantes (joen) que damb eth, Bolkonsk, s’auie demorar ena memòria eth prumèr còp que lo vedec.
Et vous, jeune homme?
Com vos trapatz, mon brave?
Encara que cinc menutes abantes eth prince Andrei auie podut díder quauques paraules as soldats que lo transportauen, ara, damb es uelhs tachadi en Napoleon, sauvèc silenci…
En aqueth moment li semblauen tan mesquins toti es interèssi qu’embargauen a Napoleon; vedie ath sòn eròi tan menut, damb aguesta ridicula vanitat e eth gòi dera victòria, en comparèr damb eth cèu naut, just e brave qu’eth auie campat, que comprenec que non podesse respòner arren.
Tot que li semblaue inutil e mesquin comparat damb eth sevèr e majestuós orde d’idies qu’auie vengut entada eth damb er agotament des sues fòrces peth dolor, era pèrta de sang e era demora d’ua mòrt pròcha.
Tachada era guardada enes uelhs de Napoleon, eth prince Andrei pensaue ena fotesa des grandeses e dera vida, d’ua vida qu’eth sòn sens arrés podie compréner; ena fotesa, encara màger, dera mòrt, qu’eth sòn significat cap viuent podie discernir ne explicar.
Er Emperaire, sense demorar responsa, se virèc e, en anar-se’n, didec a un des sòns oficiaus:
Entà ua auta, prince Repnin.
E s’aluenhèc ath galaup, damb eth ròstre ludent de satisfaccion e gòi.
Es soldats qu’auien transportat ath prince Andrei l’auien trèt era petita imatge d’aur botada en sòn còth pera princessa Maria.
Ara, en veir era afabilitat der Emperaire damb eth presoèr, s’esdeguèren a entornar-la-se.
Eth prince Andrei non vedec se qui l’ac botèc en còth ne com; mès en sòn pitrau, sus er unifòrme, apareishec era midalheta estacada a ua prima cadia d’aur.
Qué polit serie saber a on trapar ajuda en aguesta vida e saber qué ei çò que mos demore dempús, mès enlà dera mòrt!
Qué erós e tranquil me consideraria ara se podessa díder: Senhor, ajatz pietat de jo!…
Mès a qui l’ac vau a díder?
Ara fòrça indefinida, inconcebibla que non posqui acodir, ne posqui tansevolhe exprimir en paraules, qu’ei tot o arren (se didie eth prince Andrei) o dilhèu ath Diu qu’a cosut aciu, en aguest escapolari que m’autregèc era mia fraireta?
Lheuèren eth baiard.
Cada secodida li costaue un dolor insuportable.
Aumentaue era fèbre e comencèc a delirar.
Era imatge de sa pair, de sa fraia, dera sua hemna, eth hilh desconeishut e demorat, era trendesa qu’experimentèc pera net, era vesilha dera batalha, era figura deth petit e insignificant Napoleon e, peth dessús de tot aquerò, eth cèu naut, ère çò que vedie enes sues allucinacions febrius.
S’imaginaue era tranquilla e placida vida familhar de Lisie-Gori, gaudie ja d’aguest benèster, quan, de pic, campaue eth petit Napoleon, damb era sua guardada indiferenta, limitada e erosa damb eth malastre des auti e tornauen es dobtes, es patiments, e solet eth cèu prometie serenitat.
Tath maitin, toti es sòmis se honeren en un caòs, ena penombra deth desbrembe e deth deliri que, sivans eth dictamen de Larrey, mètge de Napoleon, l’auien d’amiar entara mòrt mès qu’entara garison.
C’est un sujet nerveux e bilieux, il n’en rechappera pas, sentencièc Larrey.
Eth prince Andrei, damb quauqui auti heridi qu’auien estat desengatjadi, siguec fidat as suenhs des abitants dera region.
Elsingor, esplanada dauant deth palai reiau.
Net escura.
Francesc ei en tot passejar, hènt de sentinèla.
Bernard s’aprèsse entada eth.
Non; responetz-me vos a jo.
Qui ei aquiu?
Visca eth rei.
Ès Bernard?
Eth madeish.
Tu qu’ès eth mès puntuau en vier ara ora.
Qu’an tocat ja es dotze; que ja te pòs retirar.
Mil gràcies peth relèu.
As hèt era tua garda tranquillament?
Ne un solet arrat s’a botjat.
Plan ben.
Bona net.
Se trapes a Horaci e a Marcèl, es mèns companhs de garda, ditz-les que venguen lèu.
Me semble que sò en tot entener-les.
Haut aquiu!
Qui ei?
Amics d’aguest país.
Ò, aunèst soldat!.
Que te vage be.
Qui te relevèc dera garda?
Bernard, que s’està en mèn lòc.
Bona net.
S’en va Francesc.
Òla, Bernard!
Qui ei aquiu?
Ès Horaci?
Un tròç d’eth.
Planvengut, Horaci; Marcèl, plavengut.
E qué, a tornat a campar aquera causa aguesta net?
Jo que non è vist arren.
Horaci ditz qu’ei apreension nòsta, e non se vò creir arren de çò que l’è dit d’aguest espaventós hantauma que ja auem vist en dues escadences.
Plan per aquerò l’è demanat que vengue damb nosati coma sentinèla, pr’amor de qué s’aguesta net torne er apareishut, posque creir çò qu’an vist es nòsti uelhs, e li parle s’ac vò.
Que non vierà.
Seiguem-mos ua estona, e dèisha qu’assautem de nauèth es tues aurelhes damb er eveniment qu’autant refusen enténer, e qu’en dues nets seguides auem ja presenciat nosati.
Plan ben; seiguem-mos, e escotem çò que mos conde Bernard.
Era net passada, quan aguesta madeisha estela qu’ei en occident deth pòl auie hèt ja era sua carrèra entà illuminar aqueth espaci deth cèu a on ara lutz, Marcèl e jo, ath còp qu’eth relòtge tocaue era ua…
Shiiiiit!
Cara; guarda per a on vie un aute còp.
S’apareish en un extrèm deth teatre era ombra deth rei Hamlet armat damb totes es armes, damb un mantèl reiau, casc en cap, e era visèra quilhada.
Damb era madeisha figura qu’amiaue eth defuntat rei.
Horaci, tu qu’ès òme d’estudis, parla-li.
Non se retire deth tot ath rei?
Guarda-lo, Horaci.
Que s’i retire fòrça…
Era sua vista me trebòle damb pòur e estonament.
Que deu voler que li parlen.
Parla-li, Horaci.
Se file de cap a on ei era ombra) Qui ès tu, qu’atau l’agarres HORACI aguest temps ara net, e aguesta preséncia nòble e guerrèra qu’auec un dia era majestat deth sobeiran dinamarqués que jatz en sepulcre?
Parla: peth cèu t’ac demani.
Semble qu’ei emmaliciat.
Ves?
Se’n va coma en tot mespredar-mos.
Pòs-te, parla-mos.
Jo t’ac mani, parla.
Que ja se n’a anat.
Que no vò responer-vos.
E qué, Horaci?
Tremòles e as perdut era color.
Non ei aquerò quauquarren mès qu’apreension?
Qué te semble?
Non ei totafèt semblable ath rei?
Coma tu a tu madeish.
E atau ère er arnesc qu’amiaue quan pelegèc damb er ambiciós rei de Noruega; e atau li vedí eth front arroncilhat quan en ua alteracion colerica hec a quèir ath de Polonia sus eth gèu, d’un solet còp…
Be n’ei d’estranha aguesta aparicion!
Donques, d’aguesta sòrta e ad aguesta madeisha ora dera net, s’a passejat dus còps damb anament guerrèr dauant dera nòsta garda.
Jo non compreni era fin particulara d’aquerò; mès ena mia ruda pensada, pronostique quauqua extraordinària mudança tara nòsta nacion.
Plan, donc.
Seiguem-mos (se sèn); e didetz-me, qui que sigue de vosati que s’en sàpie, per qué fatiguen totes es nets as vassals damb aguestes gardes tan penoses?
Entà qué ei aguesta fondaria de canons de bronze, e aguest aclapament estrangèr d’armes de guèrra?
Entà qué aguesta multitud de hustèrs de marina, tengudi a un prètzhèt shordaire, que non distinguís eth dimenge de cap aute dia dera setmana?
Quines causes i pòt auer entà qu’eth trabalhador esdegat amasse es nets damb es dies?
Qui de vosati m’ac pòt díder?
Jo que t’ac diderè, o aumens es rumors que corren sus tot aquerò.
Eth nòste darrèr rei (qu’era sua imatge ven de apareisher-mos) siguec ahiscat ath combat, coma ja sabetz, per Fortimbràs de Noruega, possat aguest pera mès orgulhosa emulacion.
En aqueth desfiament, eth nòste valerós Hamlet (que tau renòm cuelhec ena part deth mon que coneishem) aucic a Fortimbràs, que per çò d’un contracte sagerat e ratificat sivans eth fòr des armes, autrejaue ath vencedor (en cas que morisse ena peleja) toti aqueri païsi qu’èren jos eth sòn domeni.
Eth nòste rei s’obliguèc tanben a cedir-li ua part equivalenta, qu’aurie passat a mans de Fortimbràs, coma eretatge sòn, s’auesse vençut; dera madeisha manèra, per çò d’aqueth convengut e des articles avients, requeiguèc tot en Hamlet.
Ara et joen Fortimbràs, d’un caractèr enventit, mancat d’experiçéncia e plen d’orgulh, a anat recuelhent aciu e delà pes termières de Noruega un revolum de gent decidida e perduda, qu’eth besonh de minjar les posse a sajar accions que demanen valor; e sivans vedem claraments, era sua fin non ei ua auta que recuperar damb violéncia e pera fòrça des armes aqueri païsi que perdec sa pair.
Aguest qu’ei, ena mia pensada, eth motiu principau des nòstes prevencions, e eth d’aguesta garda que hèm, e era vertadèra encausa dera agitacion e movement que s’està tota era nacion.
Se non ei aguesta, ja non artenhi a veir se quina pòt èster…
E de bèra manèra ac confirme era vision espaventosa que s’a presentat armada en nòste lòc damb era figura deth rei que siguec e ei encara er autor d’aguestes guèrres.
Qu’ei, plan que òc, ua plapa que trebòle es uelhs der enteniment.
Ena epòca mès gloriosa e erosa de Roma, pòc abans qu’eth poderós Cesar queiguesse, demorèren uets es sepulcres, e es cadavres vagueren pes carrès dera ciutat panteishant en votz confusa; esteles luderen damb alugades coes, queiguec ploja de sang, qu’amaguèc eth solei entre cèus de colors funèsti, e er umid planeta, qu’era sua influéncia govèrne er emperi de Neptun, venguec a esclipsar-se, coma s’auesse arribat era fin deth mon.
Qu’auem vist ja semblables anóncies d’eveniments terribles, qu’avisen des futurs destins: eth cèu e era tèrra amassa les an manifestat ath nòste país e ara nòsta gent…
Mès… silenci…
Vedetz?…
Aquiu…
Un aute còp torne… (torne a gésser era ombra per aute costat.
Se lhèuen es tres e agarren es lances.
Pòs-te, hantauma.
Se pòs articular sons, s’ei qu’as votz, parla- me.
S’aquiu a on ès pòs recéber quauque benefici entath tòn repaus e eth mèn perdon, parla-me.
Se t’en sabes des destins que menacen ath tòn país, que se se preven pòden evitar-se, ai!, parla…
O se dilhèu pendent era tua vida acumulères enes entralhes dera tèrra tresaus mau tengudi, que per aquerò se ditz que vosati, malerosi esperits, dempús dera mòrt vagatz enquimeradi, declara’c… pòs-te e parla…
Marcèl, artura-lo…
Li foterè damb era mia lança?
Òc, heris-lo, s’ei que non vò arrestar-se.
Qu’ei aquiu.
Aquiu.
Se n’a anat.
Nosati que l’ofensam, en tot èster eth un sobeiran, quan hèm demostracions de violéncia.
Encara que, çampar, ei invulnerable coma er aire, e es nòsti esfòrci en bades e causa de burla.
Qu’anaue a parlar quan cantèc eth poth.
Ei vertat, e de pic s’estrementic coma eth delinqüent acaçat damb terrible precèpte.
Jo è entenut a díder qu’eth poth, trompeta deth maitin, hè desvelhar ath diu deth dia damb era nauta a agudenta votz dera sua gòrja sonora, e qu’ad aguesta anóncia quinsevolh estranh esperit errant sus era tèrra o sus eth mar, sus eth huec o sus er aire, hug entath sòn centre; e eth hantauma qu’auem vist ven de confirmar era vertat d’aguesta opinion.
Plan que òc, despareishec en cantar eth poth.
Quauqui uns diden que quan s’aprèsse eth temps que se celèbre eth neishement deth nòste Redemptor, aguest audèth deth maitin cante tota era net, e qu’alavetz degun esperit gause gésser deth sòn ostau; es nets son saludables, cap planeta influís sinistrament, cap malefici còste efècte, ne es faitilhières an poder entàs sòns encantaments: autant de sagradi son e autant d’erosi aqueri dies!
Jo tanben m’ac pensi atau, e de bèra manèra m’ac creigui.
Mès guardatz ja se com eth maitin, caperat damb era tunica de color ròsa, caushigue era arrosada d’aqueth naut monte orientau.
Acabem era garda, e ena mia pensada mos cau dider-li ath joen Hamlet çò qu’auem vist aguesta net; donques que jo vos prometi qu’aguest esperit parlarà damb eth, encara qu’entà nosati a estat mut.
Non vos semble que li podem balhar aguesta notícia, indispensabla entath nòste zèl e tan pròpria dera nòsta obligacion?
Òc, òc, mos ac cau hèr.
Jo sai a on lo traparam aguest maitin damb mès seguretat.
Salon de palai.
Encara qu’era mòrt deth mèn estimat frair Hamlet ei encara tan recenta ena nòsta memòria, qu’obligue a tier ena tristor as nòsti còrs, e que solet se veigue en tot eth reiaume era imatge deth dolor, totun aquerò, autant a combatut en jo era rason ara natura, qu’è sauvat un prudent sentiment dera sua pèrta, amassa damb era memòria de çò que mos deuem a nosati.
Plan per aquerò è recebut coma esposa ad aquera qu’en bèth temps siguec era mia fraia e aué regne damb jo, companha en tron d’aguesta nacion guerrèra; encara qu’aguestes alegries son imperfèctes, pr’amor qu’en eres s’a amassat era felicitat damb es lèrmes, es hèstes damb es pompes funèbres, es cants de mòrts damb epitalamis de maridatges, s’an mesurat en parièra balança eth plaser e era afliccion.
No auem deishat de seguir es dictats dera vòsta prudéncia, qu’en aguesta escadença a actuat damb absoluda libertat, causa que vos arregraïsqui fòrça.
Ara me manque dider-vos qu’eth joen Fortimbràs, en tot tier-me per pòca causa, o pensant- se qu’era recenta mòrt deth mèn frair estimat aurà costat en reiaume tresvirament e desunion, fidat en aguesta soniada superioritat, non a cessat de shordar-me damb messatges, en tot demanar-me que l’entorna aqueres tèrres que perdec sa pair, e aqueric eth mèn valerós frair damb totes es formalitats dera lei.
Qu’ei pro ja çò que d’eth è dit.
Per çò que tanh a jo, e per çò der ahèr qu’aué mos amasse, aciu que l’auetz: escriui ath rei de Noruega, oncle deth joen Fortimbràs, que malaut e calat en lhet a penes a notícia des projèctes deth sòn nebot, pr’amor que l’empedisque amiar-les endauant; donques qu’è ja infòrmes exactes dera gent que quilhe contra jo, dera sua qualitat, deth sòn nombre e dera sua fòrça.
Prudent Cornèli, e tu, Voltiman, vosati saludaratz en mèn nòm ar ancian rei; encara que non vos autregi cap facultat personau entà acordar, damb eth, cap convengut que depasse es limits exprimidi en aguesti articles.
Les autrege ues cartes) Que Diu vos age, e demori que demostraratz damb era vòsta diligéncia er in de servir-me.
Non ac dobtarè.
Que Diu vos age.
Claudi, Gertrudis, Hamlet, Polòni, Laertes.
E tu, Laertes, se qué demanes?
Que m’as parlat d’un desir: non CLAUDI me dideràs se quin ei?
En quinsevolh causa justa que demanes ath rei de Dinamarca, eth prèc que non serà en bades.
E qué poiràs demanar-me que non sigue mès un aufriment mèn qu’ua demana tua?
Que non ei mès associat ath cap eth còr, ne mès prèsta era man tà servir ara boca, que çò que n’ei eth tron de Dinamarca entath tòn pair.
Plan, donc, se qué demanes?
Respectable sobeiran, demani era gràcia deth vòste permís entà tornar en França.
D’aquiu sò vengut de bon voler en Dinamarca pr’amor de manifestar-vos era mia leiau afeccion, damb motiu dera vòsta coronacion; mès que, ja complit aguest deute, me cau cohessar-vos qu’es mies idies e es mies inclinacions me criden de nauèth entad aqueth país, e demori dera vòsta bontat aguest permís.
As obtengut ja eth permís de ta pair?
Qué dides, Polóni?
A truca d’importunacions qu’a artenhut arrincar eth mèn tardiu consentiment.
En veder-lo tant inclinat, signè darrèrament era licéncia tà que se n’anèsse, a maugrat mèn, e vos demani, senhor, que l’ac autregetz.
Alista eth temps que te semble mès avient entà gésser, e hè tot çò que volgues e sigue mès avient entara tua felicitat.
E tu, Hamlet, eth mèn parent, eth mèn hilh!
Quauquarren mès que parent e mens qu’amic.
Quines ombres de tristor te capèren tostemp?
Ath contrari, senhor: que sò massa ena lum.
Eth mèn estimat Hamlet, que non mòstre afliccion eth GERTRUDIS tòn ròstre d’aguesta sòrta; que se veigue en eth ar amic de Dinamarca: e non cerques damb paupetes abatudes entre eth povàs ath tòn generós pair.
Tu qu’ac sabes, donques que les arribe a toti, qu’eth viu li cau morir, en tot passar dera natura entara eternitat.
Òc, senhora, qu’ei ua causa comuna a toti.
Hèr a veir?
Non, senhora, jo que non sai enganhar.
Ne eth color nere d’aguesta capa, ne eth vestit acostumat enes dòus solemnes, ne es interrompudi somics, ne un abondós arriu enes uelhs, ne era dolorosa expression deth ròstre, amassa damb es formules, es gèsti, es exterioritats deth sentiment, seràn pro per eri solets, estimada mair, entà manifestar era vertadèra afeccion qu’ocupe era mia animositat.
Aguesti senhaus hèn a veir, ei vertat, que son accions qu’un òme pòt simular…
Aciu (tocant-se eth pièch), aciu laguens qu’è çò qu’ei quauquarren mès qu’aparença: era rèsta non ei ua auta causa qu’ornaments deth dolor.
Qu’ei bon e laudable qu’eth tòn còr pague a un pair aguest lugubre deute.
Hamlet: ta pair perdec un pair, tanben, e aqueth perdec eth sòn.
Qui suberviu limite era filiau obligacion dera sua tristor enquia un cèrt tèrme; mès contunhar en interminable dòu qu’ei ua conducta d’obstinacion impia.
Ne ei naturau en òme tan permanenta afeccion, que mòstre ua volontat rebèl as decrets dera Providéncia, un còr fèble, ua amna indocila, un talent limitat e mancat de lums.
Estarà ben que patisque eth còr, en tot voler pègament resistir ad aquerò qu’ei inevitable?, ad aquerò qu’ei tan comun coma quinsevolh des causes que mès soent herissen es nòsti sentits?
Qu’ei aguest un delicte contra eth cèu, contra era mòrt, contra era madeisha natura; qu’ei hèr ua injúria absurda ara rason, que mos balhe ena mòrt des nòsti pairs era mès freqüenta des sues leçons, e que mos ditz deth prumèr enquiath darrèr des òmes que morís aué: “mortaus, vaquí era vòsta irrevocabla sòrt”.
Padega, donc, t’ac demani, aguesta inutila tristor; considèra qu’as en jo a un pair, donques que li cau saber ath mon que tu ès era persona mès immediata ath mèn tron, e que t’estime damb era afeccion mès blossa que pòt auer un pair entath sòn hilh.
Era tua decision d’entornar enes estudis de Witemberg qu’ei era mès opausada ath mèn desir, e mèsalèu te pregam que la dèishes de cornèr, en tot estar-te aciu, estimat e aimat dauant des nòsti uelhs coma eth prumèr des mèns cortesans, eth mèn parent e eth mèn hilh.
Jo t’ac prègui, Hamlet, non te’n vages entà Witemberg: demora-te damb nosati.
Que non siguen en vaganaut es supliques de ta mair.
Aubedir-vos en tot serà tostemp era mia intencion.
Per aguesta plausibla e afectuosa responsa voi que sigues un CLAUDI aute jo en emperi danés.
Vietz, senhora.
Era sincèra e fidèu condescendéncia de Hamlet a aumplit d’alegria eth mèn còr.
En per d’aguest eveniment non celebrarà Dinamarca aué hestius brindes, sense qu’ac anóncie enes bromes eth canon robust, e eth cèu retronisque fòrça còps es aclamacions deth rei, en tot repetir eth tròn dera tèrra.
Vietz.
Ò, s’aguesta solida massa de carn podesse moflar-se e liquidificar-se dissolvuda en pluja de lèrmes, o eth Poderós non fotesse eth canon contra er omicida de jo madeish!
Ò Diu!
Ò mon Diu!
Guaire, fatigat ja de tot, creigui shordaires, alapi e inutils es plasers d’aguest mon!
Arren, arren voi d’eth: qu’ei eth camp èrm e rude, que solet ei abondiu en fruts grossièrs e amargants.
Qu’aquerò s’age passat tàs dus mesi qu’eth a mòrt!…
Non, ne tant; encara non hè dus mesi.
Aqueth excellent rei que siguec, comparat damb aguest, coma damb un satir, Hiperion; tant aimant de ma mair, que ne enquia e tot as aires celèstes les permetie vier gausadi enquiath sòn ròstre.
Ò cèu e tèrra…!
Per qué sauvi era memòria?
Era, que se li mostraue tant amorosa coma s’ena possession auessen creishut es sòns desirs.
E ça que la, en un mes… a!
Fragilitat, tu qu’as eth nòm de hemna!
En brac espaci d’un mes, e enquia e tot abans de trincar es sabates que, madeish que Niobe, banhada en lèrmes, acompanhèc eth còs deth mèn trist pair… òc, era, era madeisha…
Cèus!, ua fèra, incapabla de rason e discurs, auesse mostrat afliccion mès durabla.
Que s’a maridat, a tot darrèr, damb eth mèn oncle, frair deth mèn pair; mès que non mès semblable ada eth, que ne sò jo de Hercules.
En un mes… rogidi encara es uelhs damb es perfids plors, se maridèc.
A, delinqüenta precipitacion, vier a ocupar damb tau diligéncia un jaç incestuós!
Ne aquerò ei bon, ne pòt costar arren de bon.
Mès brigalha-te, còr mèn, pr’amor qu’era mia lengua li cau reprimir-se.
Bon dia, senhor.
Sò content de veder-te en bona santat…
Ès Horaci, o me sò desbrembat deth mèn vailet?
Que sò jo, e tostemp eth vòste fidèu vailet.
Eth mèn brave amic, jo que que voi escambiar damb tu aguest titol que m’autreges.
Tà qué as vengut de Witemberg?…
A, Marcèl!
Senhor.
Que m’alegri fòrça de veder-te en santat, tanben.
Mès, era vertat, tà qué as vengut de Witemberg?
Senhor… desirs d’esdegar-me.
Que non voleria enténer dera boca deth tòn enemic ua auta causa; ne poiràs forçar era mia audida tà qu’admeten ua desencusa que t’ofense.
Jo sai que non ès guiterós.
Mès, ditz-me, quini ahèrs as en Elsingor?
Aciu t’ensenharam a èster un bon beuedor abans que te’n vages.
Que sò vengut tà veir es funeralhas de ta pair.
Non vos trufetz de jo, per Diu, senhor condiscípol.
Jo me pensi qu’auràs vengut per çò des nòces de ma mair.
Qu’ei vertat: coma que s’an celebrat tant ara pressa!
Economia, Horaci, economia.
Encara non s’auien heredat es minjars premanidi entara taulejada deth dòu, que se serviren enes taules dera nòça…
Ò, jo voleria auer-me trapat en cèu damb eth mèn màger enemic abans qu’auer vist aqueth dia.
Eth mèn pair!…
A on, senhor?
Damb es uelhs dera mia amna, Horaci.
Bèth còp lo vedí.
Qu’ère un bon rei.
Qu’ère un òme tan coma cau en tot, que non demori trapar-ne cap aute de parièr.
Senhor, jo me pensi que lo vedí anet.
Lo vederes?
A qui?
Ath rei, vòste pair.
Ath rei, eth mèn pair?
Tietz-me atencion, abandonant ua estona era vòsta admiracion, tant que vos condi aguest cas meravilhós, emparat en testimòni d’aguesti cavalièrs.
Òc, per Diu, ditz-m’ac.
Aguesti dus senhors, Marcèl e Bernard, l’auien vist dus còps en tot trapar-se de sentinèles, entara picada dera prigonda net.
Ua figura semblabla ath vòste pair, armada sivans eth solie de cap a pès, se les botèc ath dauant, caminant grèu, doç e majestuós per aquiu a on eri s’estauen.
Tres còps passèc d’aguesta manèra dauant des sòns uelhs, que sarraue era pòur, apressant-se enquia aquiu a on eri podien artenher damb es sues lances; mès fèbles e lèu geladi pera pòur, s’estèren muts sense gausar parlar-li.
M’autregeren relat d’aguest secret orrible; Venguí ena garda damb eri era tresau net, e aquiu trapè qu’ère cèrt tot çò que m’auien dit, autant ena ora coma ena forma e circonstàncies d’aquera aparicion.
Era ombra tornèc, plan que òc.
Jo arreconeishí ath vòste pair, e se retiraue tant ada eth coma se retiren entre eres aguestes dues mans mies.
A on siguec aquerò?
Ena muralha de palai, a on èrem de sentinèles.
E non li parléretz?
Òc, senhor, jo li parlè, mès que non me balhèc cap responsa.
Ça que la, un còp me semblèc que lheuèc eth cap en tot hèr damb eth un movement, coma se m’anèsse a parlar; mès, ath còp, s’entenec era agudenta votz deth poth maitiau, e dauant d’aguest son hugec ara prèssa, despareishent dera nòsta vista.
Qu’ei ua causa plan admirabla!
E tàn cèrta coma era mia existéncia.
Òc, amics, òc… mès aquerò que non m’auplís de trebolament.
Ètz de sentinèla aguesta net?
Òc, senhor.
Didetz qu’anaue armat?
Òc, senhor, armat.
De cap a pès?
Òc, senhor, de cap a pès.
Per tant, non li vedéretz eth ròstre.
Lo vedérem pr’amor qu’amiaue era visèra quilhada.
E qué, semblaue qu’ère emmaliciat?
Qu’anonciaue mès eth sòn ròstre eth dolor qu’era ira.
Esblancossit o alugat?
Non, plan esblancossit.
E tachaue es sòns uelhs en vosati?
De contunh.
Qu’auria volut trapar-me aquiu.
Vos aurie costat fòrça pòur.
Plan, ei vertat, plan…
E s’i estèc fòrça temps?
Mès, que i siguec mès.
Quan jo lo vedí non.
Era barba blanca, è?
Òc, senhor, tau que jo l’ac auia vista, quan viuie, d’un color de cendre.
Voi vier aguesta net damb vosati en lòc dera garda, per s’un cas torne.
Òc, plan, vierà, ne sò solide fòrça.
S’eth se me presente ena figura deth mèn nòble pair, jo li parlarè, encara qu’eth madeish lunfèrn daurint es sues entralhes, m’impausèsse silenci.
Jo vos demani a toti, que dera madeisha manèra qu’auetz carat enquia ara çò que vedéretz, a compdar d’aué ac amaguetz encara mès; e sigue quin que sigue er eveniment d’aguesta net, fidatz-lo ath pensament, non ara lengua.
Jo saberè pagar eth vòste in.
Que Diu vos age, amics.
Entre onze e dotze vierè a cercar-vos ena muralha.
Era nòsta obligacion s’està en servir-vos.
Òc, sauvatz-me eth vòste amor, e siguetz-ne segurs deth mèn.
Adishatz.
S’en van es tres) Er esperit deth mèn pair… damb armes… que non ei bon aquerò.
Sospechi quauqua mauvestat.
Ò, s’auesse arribat ja era net!
Demorem-la tranquillament, amna mia.
Es accions dolentes, encara que les amague tota era tèrra, se desnishen, ara fin, ara vista umana.
Que ja è tot eth mèn equipatge a bòrd.
Adishatz, fraia, e quan es vents siguen favorables e eth pas deth mar segur, non te’n desbrembes de balhar-me naues de tu.
Ac pòs dobtar?
Per çò que tanh ath frivòl present de Hamlet, t’ac cau considerar coma ua simpla cortesia, un borir deth sang, ua violeta qu’ena primauera juvenila dera natura s’auance tà víuer, e non se i està guaire; qu’ei polida, non durabla; perhum d’un moment e arren mès.
Arren mès?
Me pensi que non; pr’amor que non solet ena nòsta joenessa s’aumenten es fòrces e era mida deth còs, senon que tanben es facultats interiores deth talent e dera amna creishen amassa damb eth temple qu’en era demore.
Que pòt èster qu’eth t’estime ara damb sinceritat, sense cap tipe de plapa ena puretat dera sua intencion; mès te cau crànher en considerar era sua grandesa, que non a volontat pròpria, e que viu estacat a obrar sivans correspon ara sua neishença.
Eth que non pòt, coma ua persona vulgara, escuélher per eth madeish, donques que dera sua eleccion depen era santat e era prosperitat de tot un règne; e vaquí se per qué aguesta eleccion li cau apraiar-se ara condescendéncia unanima d’aqueth còs que d’eth n’ei eth cap.
Atau, donc, quan eth te digue que t’estime, serà prudent en tu que non ne hesques cabau, pensant en naut lòc qu’ocupe, arren de çò que promet pòt complir, senon sonque aquerò que tengue eth consentiment dera part mès importanta de Dinamarca.
Pensa quina pèrta patirie eth tòn aunor se damb massa credulitat avedèsses era tua aurelha ara sua votz vantaira, perdent era libertat deth còr, o facilitant as sues instàncies impetuoses eth tresaur dera tua aunestetat.
Cranh, Ofelia, cranh, fraia mia estimada; qu’era tua inclinacion non sigue leugèra; hug deth perilh, cala-te dehòra dera afustada des amorosi desirs.
Era puncèla mès aunèsta ei liura en excès, se desnishe era sua beresa ara lum dera lua.
Era madeisha vertut non se pòt desliurar des còps dera calomnia.
Qu’ei convenent, donc, non ométer cap precaucion, donques qu’era màger seguretat s’està en temor prudent.
Era joenessa, encara qu’arrés la combate, trape en era madeisha ath sòn pròpri enemic.
Jo sauvarè coma defensa deth mèn còr es tòns saludables conselhs.
Mès, estimat frair, guarda de non hèr tu çò que hèn quauqui regdes pastors, en tot mostrar aspre e espinosi eth camin deth cèu, tant que coma impius e deishadi d’anar caushiguen eri era corsèra florida des plasers sense tier compde de practicar era sua pròpria doctrina.
Non te cau pòur.
Jo que me pòsi massa; mès aquiu que ven eth mèn pair: donques qu’era escadença ei favorabla, me diderè adiu d’eth un aute còp.
Era sua benediccion repetida serà ua naua consolacion entà jo.
Encara ès aciu?
Be n’ès de pògavergonha!
A bòrd, a bòrd; eth vent que posse ja de popa es veles, e sonque manques tu.
Recep era mia benediccion, e saja de calar ena memòria aguesti pòqui precèptes: non publiques facilament çò que penses, ne hèsques cap òbra que non sigue ben premeditada.
Te cau èster afable, encara que non vulgar, en tracte.
Junh ara tua amna damb vincles d’acèr aqueri amics que cuelheres dempús d’auer examinat ben eth sòn anament; mès non amorasses damb man prodiga ad aqueri que vien de gésser dera clòsca e encara son sense plumes.
Hug tostemp des discusions, mès se te cales en eres, actua de sòrta qu’eth tòn contrari huge de tu.
Seguís d’aurelha a toti, mès parla a pòqui damb era tua votz.
Escota es censures des auti; mès sauva-te era tua pròpria opinion.
Qu’eth tòn vestit sigue deth prètz que te permeten es tues facultats, mès que non sigue estranh ena sua confeccion; ornat, non extravagant; pr’amor qu’eth vestit ditz normaument se com ei eth que lo pòrte, e es cavalièrs e principaus senhors francesi an eth gust fòrça delicat en aguesta matèria.
Tie compde de non dar ne demanar prestat ad arrés; pr’amor qu’eth que prèste sòl pèrder ath còp es sòs e er amic, e aqueth que s’acostume a demanar prestat manque ar esperit dera economia e deth bon orde que mos ei tant util.
Mès subertot, tie era ingenuitat damb tu madeish, e atau non poiràs èster faus damb es auti: conseqüéncia tan de besonh coma qu’era net seguisque ath dia.
Adishatz, que Diu permete qu’era mia benediccion hèsque fructificar es mèns conselhs en tu.
Umilament vos demani eth vòste permís.
Òc, eth temps te convide, e es tòns vailets demoren; vè-te’n.
Adishatz, Ofelia (s’abracen Ofelia e Laertes) e bremba-te’n de çò que t’è dit.
Qu’ei sauvat ena mia memòria, e tu madeish auràs era clau.
Adishatz.
E qué ei çò que t’a dit, Ofelia?
S’ac voletz saber, causes restacades ath prince Hamlet.
Plan ben pensat, de vertat.
M’an dit que d’ençà bèth temps t’a visitat diuèrsi viatges privadament, e que tu l’as admetut damb fòrça complasença e libertat.
S’aquerò ei atau (tau que m’ac an assegurat, pr’amor de qué te prevenga deth risque), me cau avertir-te que non t’as comportat damb aquera delicadesa que correspon a ua hilha mia e ath tòn pròpri aunor.
Qué s’a passat entre vosati dus?
Ditz-me era vertat.
A tot darrèr m’a declarat eth sòn amor damb fòrça trendesa.
Amor!
Tu que parles coma ua gojateta hòla e sense experiéncia en ahèrs tan perilhosi.
Trendesa lo crides!
E tu te cres aguesta trendesa?
Jo, senhor, sabi pas se qué me cau hèr.
Pro se ve qu’ei atau, e jo t’ac voi mostrar.
Pensa ben, qu’ès ua mainada, qu’as recebut coma vertadèra paga aguesta trendesa que non ei moneda correnta.
Estima-te mès a tu madeisha; pr’amor que se t’aprècies en mens de çò que vales (per çò de seguir era començada allusion), haràs que pèrda er enteniment.
Òc, plan; aparença lo pòs cridar.
E ben?
Seguís.
E emparèc tot çò que me didie damb es mès sagradi juraments.
Òc, aguesti son es hilats entà cuélher catles.
Jo sai pro ben, quan eth sang borís, damb guaira prodigalitat prèste era amna juraments ara lengua; mès que son relampits, hilha mia, que balhen mès lum que calor: aguesti e aqueri s’escandissen lèu, e non les as de cuélher coma huec vertadèr ne enquia e tot en moment madeish que te semble qu’es sues promeses se van a complir.
En resumit, Ofelia, non te creigues es sues paraules, que son de pòca fe, ne ei vertadèr eth color que semble; que son intercessores de profans desirs; e se semblen sagradi e pietosi vòts, ei solet entà enganhar mielhor.
Fin finau, t’ac digui clarament, a compdar d’aué non voi que pèrdes eth temps en parlar e mantier convèrses damb eth prince.
Tie compde de hè’c atau; jo t’ac mani.
Ve-te’n tara tua cramba.
Atau ac harè, senhor.
Esplanada dauant deth palai.
Net escura.
Er aire ei frescolenc e massa subtil.
Plan que òc, ei agudent e penetrant.
Quina ora ei?
Me semble qu’encara non son es dotze.
Non, que ja an tocat.
Non les è entenut.
Pr’amor qu’en aguest cas ja ei apròp eth temps qu’eth mòrt sòl passejar-se.
Mès, se qué ei aguest rambalh, senhor?
Aguesta net eth rei se solatge, en tot passar-la desvelhat en ua taulejada damb granes votzes e estramuncades d’embriaguesa; e a cada copa deth Rhin que beu, es tambors e trompetes anóncien damb tarrabast es sòns victoriosi brindes.
S’acostume a hèr aquerò aciu?
Òc que s’acostume, mès encara que sò neishut en aguest país e sò hèt as sòns estils, me semble que serie mès elegant trincar aguest costum que seguir-lo.
Un tau excès, enlordís er enteniment, mos autrege mala fama as uelhs de d’autes nacions dès d’orient enquia occident.
Mos criden embriacs; taquen eth nòste nòm damb aguesta dita afrontosa, e de vertat qu’era soleta, per mès que quilhem tà naut d’autes bones qualitats, ei pro entà entelar eth lustre dera nòsta reputacion.
Atau les passe abituaument as òmes.
Vedetz, senhor?
S’apareish era ombra deth rei Hamlet ath hons deth teatre.
Angels e ministres de pietat, defenetz-mos!
Ja sigues amna erosa o condemnada vision, amies damb tu un baran celestiau o lardors deth lunfèrn, sigue mauvada o benefica era tua intencion, de tau manèra te me presentes, que me cau parlar-te.
Òc, me cau parlar-te…
Hamlet, eth mèn rei, eth mèn pair, sobeiran de Dinamarca…
Ò!, respone-me, non me tormentes damb eth dobte.
Ditz-me, per qué es tòns venerables uassi, ja sepultadi, an trincat era sua vestimenta funèbra?
Per qué eth sepulcre, a on t’autregérem hòssa pacifica, t’a hèt enlà d’eth, en tot daurir es sòns laguens que barrauen pesadi marmes?
Quina pòt èster era encausa de qué eth tòn defuntat còs, armat complètament, entorne un aute còp tà veir es arrais palles dera lua, en tot ahíger orror ara net?
Parla, per qué tot aquerò?
Vos hè senhaus tà que lo seguigatz, coma se volesse comunicar-vos quauquarren solet.
Guardatz damb quin expressiu gèst vos indique que l’acompanhetz entà un lòc mès luenh; mès que non mos cau anar damb eth.
Non, de cap des manères.
Se non vò parlar aciu, me calerà seguir-lo.
Non hescatz tau causa, senhor.
E per qué non?
Qué me cau pòur?
Jo non estimi era vida en arren, e ara mia amna se qué li pòt hèr, en èster coma eth madeish causa immortau?…
Un aute còp me cride…
Vau a seguir-lo.
Vai!
Vos veiratz se qué hètz.
Eth lòc solet inspire idies melancoliques a quinsevolh que guarde era enòrma distància d’aqueth cim estant entath mar, e sente ena prigondor eth sòn bram raucós.
Encara me cride…
Camine.
Que ja te seguisqui.
Era ombra harà es movements qu’indique eth dialòg.
Non, senhor, non i anaratz.
Deishatz-me.
Credetz-me, non lo sigatz.
Eth mèn destin m’amie e prèste ara mendre fibra deth mèn còs era nerviosa fòrça deth leon de Nemea.
Encara me cride…
Senhors, hètz enlà aguestes mans… per Diu… o quedarà mòrt enes mies aqueth que m’arture…
Un aute còp te digui que camines, que vau a seguir-te.
Era sua enventida imaginacion lo cuelh.
Vam a seguir-lo, qu’en aquerò non mos cau aubedir-lo.
Òc, anem at sòn darrèr…
Quin serà eth finau d’aguest eveniment?
Bèth mau grèu s’amague en Dinamarca.
Es cèus dirigiràn era capitada.
Anem, seguim-lo.
Part luenhana apròp deth mar campada de luenh deth palai Elsingor estant.
Tà on me vos amiar?
Parla, jo que non passi d’aciu.
Guarda-me.
Que ja te guardi.
OMBRA sulfurèes e tormentadores ahlames.
Ò, amna malerosa!
OMBRA a revelar.
Parla, jo te prometi èster atentiu.
Dempús que m’entenes, prometeràs resvenja.
Per qué?
OMBRA Jo que sò era amna de ta pair, destinada pendent bèth temps a vagar de nets, e presoèra en huec pendent eth dia, enquia qu’es ahlames purifiquen es colpes que cometí en mon.
Ò!, se non me siguesse enebit mostrar es secrets dera preson que m’estongui, te poiria díder causes qu’era mendre d’eres serie pro enta esbocinar eth tòn còr; gelar era tua sang joena; es tòns uelhs alugadi coma esteles, gésser des sues orbites; es tòns cargolhadi peus desseparar-se, quilhant-se coma es pues deth coleric espin.
Mès aguesti etèrns mistèris que non son entàs aurelhes umanes.
Escota, tie atencion.
S’ei qu’aueres amor entath tòn trende pair…
Ò, Diu…
OMBRA atròç.
Omicidi?
OMBRA crudèu, eth mès injust e eth mès traïdor.
Conda-m’ac lèu, entà qué damb ales velòces coma era fantasia, o damb era rapiditat des pensaments amorosi, me cala ena resvenja.
Ja veigui guaire prèst te trapes, e encara que siguesses ERA OMBRA tant insensible coma es matarrassi que se poirissen sense cultivar enes arribes deth Leteo, non deisharie d’esmover-te çò que te vau a díder.
Escota-me ara, Hamlet.
S’escampilhèc era votz de qué en tot estar-me en jardin esclipsat me mosseguèc ua sèrp.
Totes es aurelhes de Dinamarca sigueren enganhades grossièrament damb aguesta fabulosa invencion; mès tu te cau saber, joen generós, qu’era sèrp que mosseguèc a ta pair, aué cenh era sua corona.
Que m’ac didie eth còr.
Eth mèn oncle!…
OMBRA Òc, aqueth incestuós, aqueth mostre adultèr, en tot tier eth sòn talent diabolic, en tot tier traïdors presents… (ò, talent e presents maudits, que tau poder auetz entà sedusir!
Ò, Hamlet, be ne siguec de grana era sua queiguda!
Jo, qu’auí un amor pur entada era… jo, tostemps tan fidèu as solemnes juraments qu’enes nòstes nòces li hi, jo siguí auut en òdi, e se rendec ad aqueth miserable, qu’es sòns atractius èren de vertat fòrça inferiors as mèns.
Mès atau coma era vertut serà incorruptibla encara qu’eth vici sage d’excitar-la jos forma divina, atau era incontinéncia, encara que viuesse junhuda a un àngel radiant, profanarà damb opròbri eth lhet celestiau…
Mès que ja me semble que percebi er ambient deth maitin.
Me cau èster brèu.
Dormia jo ua tarde en mèn jardin, coma de costum.
Eth tòn oncle me susprenec en aquera ora de quietud, e en tot hèr-se a vier damb eth un saler de licor verinós, vèsse ena mia aurelha era verinosa destilacion, que de tau manèra ei contrària ara sang der òme, que semblable ena subtilesa ath mercuri, s’esparg per totes es entrades e conductes deth còs, e l’ocupe damb sobta fòrça, en tot colistrar era mès pura e robusta sang, coma era lèit damb es gotes acides.
Aguest efècte costèc de seguit en jo, e era pèth holada, comencèc a despegar-se a tròci, coma ua espècia de lepra, en aspres e hastigoses crostes.
Atau siguec, qu’en èster esclipsat perdí a mans deth mèn pròpri frair era mia corona, era mia esposa e era mia vida ath còp.
Ò, mauvestat orribla, orribla!…
S’entenes era votz dera natura, non tengues, non, qu’eth talamus reiau de Dinamarca sigue era jaça dera luxúria e abominable incèst.
Mès de quinsevolh manèra que dirigisques era accion, non taques damb cap delicte era tua amna, en tot tier-li ofenses a ta mair.
Dèisha aguest suenh entath cèu; dèisha qu’aqueres agudentes puntes que tie fixes en sòn pièch, la herisquen e tormenten.
Adishatz.
Qu’era ludèrna, amortesint eth sòn aparent huec, mos anóncie era proximitat deth dia.
Adishatz, adishatz.
Bremba-te’n de jo.
Ò, vosati, armades celestiaus!
Ep!, non…
Pòs-te, còr mèn, pòs-te; e vosati, es mèns nèrvis, non vos aflaquigatz atau en un moment, tietz-me damb fòrça…
Brembar-me’n de tu!
Òc, amna malerosa, tant qu’age memòria en aguest agitat mon.
Brembar-me’n de tu!
Òc, jo me’n brembarè e jo delirè dera mia fantasia toti es rebrembes frivòls, es senténcies des libres, es idies e es impressions deth passat qu’era joenessa e era observacion estampèren en era.
Eth tòn solet mandat, sense barreja de ua auta causa mens digna, viuerà escrit en libre deth mèn enteniment.
Òc, que t’ac juri peth cèu…
Ò, hemna, era mès delinqüenta!
Ò malapèsta, malapèsta!
Que me cau que jo anòta en aguest libre… (Trè un libre de memòries e escriu en eth) Òc…
Qu’un òme pòt vantar e arrir, e èster un malapèsta: aumens ne sò segur qu’en Dinamarca i a un òme atau, e aguest ei eth mèn oncle…
Òc, qu’ès tu…
Jo qu’è jurat brembar-me’n.
Òla, amics, au!
Que Diu l’age.
Ò, qu’ac hèsque atau.
Òla!
Ep!, senhor.
Qué s’a passat?
Ò, meravilhoses!
Eth mèn estimat senhor, didetz-les.
Non, qu’ac condaríetz.
Non, vos prometi que non harè tau causa.
Ne jo tanpòc.
Vos pensatz vosati que i porie càber en còr uman…?
Mès, sauvaratz eth secret?
Òc, senhor, vos ac juri.
Que non existís en tota Dinamarca un infame… que non sigue un gran marrit.
Mès que non li calie, senhor, a un mòrt que gessesse deth sòn sepulcre entà convencer-mos d’aguesta vertat.
Òc, plan, qu’auetz rason; e plan per aquerò, sense tractar mès der ahèr, qu’estarà ben dider-mos adiu e desseparar-mos; vosati entà aquiu a on es vòsti negòcis e inclinacions vos amien, siguen quini siguen; e jo, ja ac sabetz, entath mèn trist exercici: pregar.
Totes aguestes paraules, senhor, non an cap de sens ne orde.
Que me hè dò auer-vos ofensat damb eres; òc, plan, que me he dò.
Ò, senhor, que non ei cap ofensa.
Òc, per Sant Patrici que n’ei, e fòrça grana, Horaci…
Per çò que hè ara aparicion… qu’ei un defuntat venerable… òc, vos ac asseguri…
Mès tietz tot çò que pogatz eth desir de saber se qué s’a passat entre eth e jo.
A, es mèns bravi amics!
Jo vos demani, donques qu’ètz es mèns amics e companhs d’estudi e d’armes, que m’autregetz ua cuerta gràcia.
Damb fòrça plaser, senhor; didetz se quina ei.
Que jamès revelaratz ad arrés çò qu’auetz vist aguesta net.
Ad arrés l’ac dideram.
Que vos ac cau jurar.
Vos autregi era mia paraula de qué non ac diderè.
Jo vos prometi çò de madeish.
Sus era mia espada.
Vedetz que ja ac auem prometut.
Òc, òc, sus era mia espada.
Juratz-ac.
S’entenerà era votz dera ombra, que sone a cèrta distància dejós dera tèrra.
A, aquerò dides?…
Ès aquiu, òme de ben?.
Tè, que ja l’auetz entenut parlar dera prigondor estant.
Voletz jurar?
Prepausatz era formula.
Que jamès dideratz çò qu’auetz vist.
Juratz-ac pera mia espada.
Juratz-ac.
Hic et ubique?
Mos cambiaram de lòc.
Senhors, apressatz-vos aciu, botatz un aute còp es vòstes mans sus era mia espada, e juratz per era que jamès dideratz arren de çò qu’auetz vist e entenut.
Juratz-ac pera sua espada.
Qu’ac as dit ben, bohèra vielha, qu’ac as dit ben…
Mès, com pòs traucar tan rapid es sens dera tèrra, adreit minaire?
Cambiem-mos un aute còp de lòc, amics.
Ò, Diu dera lum e des tenèbres, be n’ei d’estranh aguest prodigi!
Plan per aquerò l’auetz d’ostatjar coma a un estranh e tier-lo amagat.
Aquerò vò díder, Horaci, qu’en cèu e ena tèrra i a mès de çò que pòt soniar era tua filosofia.
Juratz-ac: atau enes vòsti besonhs vos age eth favor de Diu.
Juratz-ac.
Juratz-ac.
Repausa, repausa, agitat esperit.
Senhors, jo m’encomani a vosati damb era màger instància, e credetz que per mès malerós que Hamlet se trape, Diu volerà que non li manquen mejans entà mostrar-vos era sua estimacion e amistat que vos profèsse.
Anem-mo’n.
Botatz eth dit ena boca, vos ac prègui…
Era natura qu’ei en desorde…
Iniquitat execrabla!
Vietz, anem-mo’n amassa.
Sala ena casa de Polòni.
Reinald, autreja-li aguesti sòs e aguestes cartes.
Atau ac harè, senhor.
Que serie un admirable còp de prudéncia, qu’abans de veder-lo t’informèsses dera sua conducta.
Qu’ei çò que pensaua.
Òc, qu’ei ua bona idia, plan bona; guarda, prumèr de tot te cau saber guairi dinamarquesi i a en París, e com, en quines circonstàncies, damb qui e a on s’estan, damb qui tracten, quines despenes an; e en saber- te’n per aguesti torns e preguntes indirèctes que coneishen ath mèn hilh, alavetz tira dret de cap ath tòn objectiu, en tot filar entada eth en particular totes es tues recèrques.
Hè coma se lo coneishesses de luenh, en tot díder: òc, coneishi a sa pair, e a quauqui amics sòns, e enquia e tot ada eth un shinhau…
Ac as comprenut?
Òc, senhor, fòrça ben.
Òc, lo coneishi un shinhau; mès… (te cau ahíger alavetz) mès non l’è tractat.
S’ei eth que jo me pensi, a fe de Diu qu’ei pro coquin; inclinat a tau o quau vici… e dempús dideràs d’eth tot çò que volgues simular; vai, mès que non siguen causes tan fòrtes que lo posquen desonorar.
Compde damb aquerò.
Parla sonque d’aqueres coquinaries, aqueres lhocaries e desviacions comunes a toti, que ja se reconeishen coma companhs inseparables dera joenessa e dera libertat.
Coma eth hèt de jogar, è?
Òc, eth jogar, eth béuer, manejar era espada, jurar, disputar, putejar…
Enquia e tot aquerò pòs deishar anar.
E damb aquerò que n’a pro entà treir-li er aunor.
Non, plan; ath delà que tot depend dera manèra que l’acuses.
As d’insinuar es sòns defèctes de tau manèra que semblen foteses costades per manca de contròtle, e non ua auta causa, desviaments d’ua imaginacion arderosa, vams neishudi dera efervescéncia generau dera sang.
Mès, senhor…
Me shautarie sabè’c.
Donques, senhor, era mia fin qu’ei aguesta e me pensi qu’ei actuar d’ua manèra pro senada.
En tot cargar aguestes petites fautes sus eth mèn hilh (coma leugères taques d’ua òbra preciosa), guanharàs mejançant era convèrsa era confiança d’aqueth que sages d’arténher informacion.
S’eth ei convençut de qué eth gojat a es mentadi vicis que tu l’imputes, sigues fòrça segur de qué eth sigue d’acòrd damb era tua opinion, dident: senhor mèn, o amic, o cavalièrs, en fin, segontes eth titol o dictat dera persona e deth país…
Òc, que ja i sò.
Alavetz eth ditz… ditz…
Qué anaua a díder jo ara?…
Qu’anaua a díder quauquarren.
A on èrem?
En qué eth acabarà dident ar amic o cavalièr…
Òc, acabarà dident… ei vertat… atau te diderà precisament.
Ei vertat, jo coneishi ad aguest gojat, ager lo vedí, o quinsevolh aute dia, o en tau o quau escadença, damb aguest o damb aqueth subjècte; e aquiu, coma auetz dit, lo vedí que jogaue, aquiu lo trapè en ua taulejada, aquiu delà en ua batalha sus eth jòc de pilòta, e… (pòt èster que hige) l’è vist entrar en ua casa publica, videlicet, en un bordèl, o ua causa atau.
Ac entenes ara?
Damb er am dera mentida pescaràs era vertat, coma nosati es qu’auem talent e prudéncia sabem arténher a trauèrs d’indirèctes era fin corrècta, tient artificis e simulacions.
Atau ac haràs damb eth mèn hilh, segontes era intruccion e avertiments que vengui de balhar-te.
M’as comprenut?
Òc, senhor, qu’ac è comprenut.
Donques adishatz.
Qu’ages un bon viatge.
Senhor…
Examina tu madeish es sues inclinacions.
Ac harè atau.
En tot deishar-lo qu’actue liurament.
Plan ben, senhor.
Adishatz.
E ben, Ofelia.
Qué i a de nau?
Ai, senhor, qu’è auut un espant fòrça gran!
Damb quin motiu?
Per Diu, ditz-m’ac.
Jo qu’èra en tot hèr labor en mèn quarto, quan eth prince Hamlet, era ròba maujargada, sense chapèu ena sua tèsta, lordes es garramaches, sense ligar, queigudes enquias pès, esblancossit coma era sua camisa, es cames tremolant, eth ròstre trist coma s’auesse gessut deth lunfèrn entà anonciar orror… se presente dauant de jo.
Lhòco, plan, pes tòns amors, non?
Jo, senhor, que non ac sai; mès, plan que òc, ac cranhi.
E qué te didec?
Me cuelhec ua man e me la sarrèc fòrtament.
Se hec enlà dempús ara distància deth sòn braç, e botant atau era auta man sus eth sòn front, tachèc era guardada en mèn ròstre en tot campar-lo damb atencion, coma se lo volesse retratar.
D’aguesta manèra s’estèc ua estona, enquia que, a tot darrèr, secodint-me leugèrament eth braç, e botjant tres còps eth cap de naut en baish, alendèc prigonda e tristament, de tau sòrta que semblèc que se li des.heiguie eth còs a bocins e qu’arribaue era fin dera sua vida.
Hèt aquerò, me deishèc e damb eth cap quilhat comencèc a caminar, sense tier es uelhs entà endonviar eth camin; gessec dera pòrta sense veder- la e en passar per era tachèc es sòns uelhs en jo.
Vene damb jo; que voi veir ath rei.
Aquerò qu’ei un vertadèr extasi d’amor, que tostemp fatau tada eth madeish, en un excès violent, incline era volontat entà ahèrs temeraris, mès que non i a cap auta passion jos era capa deth cèu que combate era nòsta natura.
Que me hè fòrça dò aguest accident.
Mès ditz-me, l’as tractat damb duretat aguesti darrèri dies?
E aquerò qu’ei pro entà auer-lo capvirat atau.
Me sap degrèu non auer jutjat damb mès capitada era sua passion.
Jo cranhí qu’ère solet un artifici sòn entà perder-te…
Sospecha indigna!
Tan pròpri semble dera edat anciana anar mès enlà de çò de just enes sues conjectures, coma n’ei ena joenessa era manca de prevision.
Anem a veir ath rei.
Que li cau saber- se’n.
Se l’amagui aguest amor serie mès gran eth sentiment que podesse costar-li en tot tier-lo amagat, qu’eth desengust que receberà en saber-se’n.
Anem.
Planvengut, Guilhèm; e tu tanben, estimat Ricard.
Ath delà de çò que se tarde eth hèt de veder-vos, eth besonh que n’è de vosati m’a hèt a decidir demanar era vòsta venguda.
Qu’auratz entenut ja quauquarren dera transformacion de Hamlet.
Atau ac posqui díder, pr’amor que ne en exterior ne en interior se retire bric ath qu’ère abans; ne posqui imaginar quina causa l’age pogut privar atau dera rason, se ja non ei era mòrt de sa pair.
Jo vos demani a ambdús, pr’amor que dera mainadesa vos auetz elevat damb eth, e i a entre vosati aquera intimitat neishuda dera egalitat enes mainatge e en geni, que vos arturetz, se vos platz, pendent quauqui dies ena mia cort.
Dilhèu eth vòstre tracte restablirà era sua alegria.
E en tot profitar es escadences que se presenten, sabetz-vo’n de quina ei era ignorada afliccion que lo consumís, pr’amor qu’en desnishar-la pogam botar-i remèdi.
Eth qu’a parlat fòrça de vosati, mèns bravi senhors, e ne sò solide fòrça de qué non i a dues persones qu’eth profèsse mès estimacion.
Se tanta siguesse era vòsta bontat, que voléssetz passar damb nosati bèth temps entà contribusir a arténher era capitada dera mia esperança, era vòsta assisténcia que serà remunerada coma correspon ar arregraïment d’un rei.
VV.MM.
Er un e er aute aubediram, e metem as vòsti pès, damb era mès blossa afeccion, er in de servir-vos que mos anime.
Fòrça gràcies, cortés Guilhèm.
Gràcies, Ricard.
Que vos arregraïsqui fòrça, senhors, e vos demani que veigatz coma abans milhor ath mèn dolorit hilh.
As vailets).
Qu’un de vosati amie ad aguesti cavalièrs aquiu a on se trape Hamlet.
Volgue eth cèu qu’era nòsta companhia e es nòsti assagi posquen èster-li agradius e utils.
Amen.
Que tostemps as estat, tu, pair de bones notícies.
E vos posqui assegurar, venerable senhor, qu’es mies accions e eth mèn còr non an cap aute objècte qu’eth servici de Diu e deth mèn rei; e s’aguest talent mèn non a perdut totafèt aquera segura sentida que damb era sabec tostemp mautar ahèrs politics, pensi auer desnishat ja era vertadèra encausa dera holia deth prince.
Donques ditz-la-mos, que ja sò impacient de saber-la.
Qu’estarà ben que prumèr balhetz audiéncia as embaishadors: era mia informacion servirà de dessèrt d’aguesta grana taulejada.
Tu madeish pòs anar a complimentar-les e introdusir-les.
S’en CLAUDI va Polòni).
Ditz qu’a desnishat, estimada Gertrudis, era encausa vertadèra dera indisposicion deth tòn hilh.
Jo que saberè examinar-lo.
Planvengudi, amics.
Correspon damb era mès sincèra amistat as vòstes atencions e ath vòste prèc.
Tanlèu arribèrem manèc suspéner es armaments que hège eth sòn nebot, simulant qu’èren preparatius contra eth polac; mès un còp informat dempùs, trapèc qu’ère cèrt que se premanien contra vos.
Emmaliciat de qué abusessen atau dera impoténcia que l’a redusit era sua edat e es sues malauties, manèc ordes estrictes a Fortimbràs, que, en tot someter-se lèu lèu as repotecs deth sòn oncle, l’a jurat que jamès cuelherà es armes contra V. M. Satisfèt d’aguesta decision, er ancian rei, l’autrege seishanta mil escuts annaus, e li permet tier contra Polonia es tropes qu’auie premanit.
Damb aguesta finalitat vos prègue que balhetz pas liure pes vòsti estats ara armada premanida entad aguest ahèr, jos es condicions de recipròca seguretat, exprimides aciu.
Fòrça ben: liegerè ath sòn moment es sues proposicions, e pensarè çò que me cau respóner en aguest cas.
Mentretant vos balhi es gràcies per erós compliment dera vòsta encomana.
Repausatz.
Tath ser seratz damb jo ena taulejada.
Qu’aurè eth gust de veder-vos.
Aguest ahèr que s’a acabat fòrça ben.
Claudi hè un gèst, e se retire era acompanhada).
Sobeiran mèn, e vos, senhora: explicar çò qu’ei era dignitat d’un monarca, es obligacions deth vassal, per qué eth dia ei dia, net era net, e temps eth temps.
Atau donc, coma qu’era breuetat ei era amna deth talent, e qu’arren i a mès shordant qu’es torns e perifrasis… serè brèu.
Eth vòste nòble hilh qu’ei hòl; e lo cridi hòl, pr’amor que, se s’examine peth menut, quina auta causa ei era holia senon èster un totafèt hòl?
Mès deishant a despart aquerò…
Ath cas, Polòni, ath cas, e mens artificis.
Jo vos prometi, senhora, que non tengui cap artifici; qu’ei cèrt qu’eth ei hòl!, ei cèrt qu’ei un malastre, e ei malastre que sigue vertat; mès deishem de cornèr mainadenques antitèsis, que non voi tier artificis.
Acordem, donc, qu’ei hòl, e ara mos manque desnishar era encausa d’aguest efècte, o entà didè’c atau, era encausa d’aguest defècte; pr’amor qu’aguests efècte defectuós, neish d’ua encausa, e atau cau considerar era rèsta.
Jo qu’è ua hilha… que la è tant que sigue mia: qu’en pròva deth sòn respècte e somission… guardatz se qué vos digui….
Trè ua carta e lieg en era es tròci que senhale eth dialòg) Ara resumitz es hèts e treiratz era conseqüéncia.
Qu’ei ua frasa nauta…
Ua nauta frasa sense parièr….
Qu’ei ua nauta frasa, mès entenetz çò d’aute: Aguestes letres destinades a qu’eth tòn blanc e polit pièch les sauve: aguestes…
E aguesta carta l’a manat Hamlet?
Plan que òc!
Demoratz un moment, que serè fidèu.
Aguesti vèrsi aumenten eth mèn dolor, estimada Ofelia; non sai tanpòc exprimir es mies penes damb art; mès cre que t’estimi enquiar extrèm, damb eth màger extrèm possible.
Adishatz.
Que sò tostemp tòn, adorada mainada, tant qu’aguesta maquina existisque.
HAMLET.
Era mia hilha, per çò dera sua aubediéncia, m’a hèt a veir aguesta carta e, ath delà, m’a condat es sollicituds deth prince, sivans s’a passat, damb totes es circonstàncies deth temps, deth lòc e dera manèra.
E era, com a recebut eth sòn amor?
En quina opinion m’auetz?
Ena d’un òme aunèst e veraç.
E me compladi en demostrar-vos que ne sò.
Mès, se qué auríetz pensat de jo, se quan è vist que cuelhie enventida aguest arderòs amor… donques que vos posqui assegurar qu’abans de qué era mia hilha me parlèsse, ja ac auia jo notat?…
Se, en hèr-me violéncia a jo madeish m’auessa estat silenciós e mut, guardant-ac damb indiferéncia, qué auríetz pensat de jo?
Non, senhor, jo qu’è anat de dret entar ahèr, e li didí ara mainada, ne mès ne mens: hilha, eth senhor Hamlet ei un prince plan superior ara tua esfèra…
Aquerò non a d’anar entà dauant.
E dempús li manè que s’embarrèsse ena sua cramba sense adméter messatges ne recéber presents.
Era qu’a sabut profitar es mèns precèptes, e eth prince… (entà escuerçar era istòria) en veder-se mespredat, comencèc a patir malenconies, dempús inapeténcia, dempús dejunis, dempús aflaquiment, dempús trebolament, e dempús (per ua gradacion naturau) era holia que lo trè de se, e que toti nosati ploram.
Cres, senhora, qu’aquerò s’a passat atau?
Que me semble pro probable.
Qu’ei que s’a passat quauque viatge… (me shautarie saber- me’n) que jo aja dit positiuament: “ei aquerò”, e que s’age passat çò de contrari?
Non m’en brembi.
Donques desseparatz aguesta d’aguest (senhalant era tèsta e eth còth) se ua auta causa i auesse en ahèr…
E com te semble que poiríem hèr naues recèrques?
Qu’ei vertat, atau ac sòl hèr.
Donques quan eth vengue jo harè qu’era mia hilha li gesque ar encontre.
Vos e jo mos amagaram darrèr des ridèus, pr’amor de campar çò que hèsque en veder-la.
S’eth non l’estime e non ei aguesta era encausa d’auer perdut eth sen, hètz-me enlà deth vòste costat e dera vòsta cort, e manatz-me entà ua bòrda tà amiar un arair.
Òc, qu’ac voi descurbir.
Mès, vedetz?
Quin malastre!
Com te va, eth mèn brave senhor?
Força ben, gràcies a Diu.
Me coneishetz?
Perfèctament.
Tu que venes peishi.
Non, senhor.
Pro que siguésses aunèst.
Aunèst, didetz?
Óc, senhor, qu’ac digui.
Èster aunèst, sivans va eth mon, qu’ei madeish qu’èster escuelhut un entre dètz mil.
Tot aquerò qu’ei vertat.
S’eth solei genère vèrmes en un gosset mòrt, e encara que sigue un diu, alugue benigne damb es sòns arrais a un cadavre corromput…
Non auetz ua hilha?
Òc, senhor, que la è.
Donques non la dèishes passejar ath solei.
Era concepcion qu’ei ua benediccion deth cèu, encara que non dera manèra qu’era tua hilha poirà concéber.
Tie fòrça compde d’aquerò, amic.
Mès, qué voletz díder damb aquerò?
Tostemp ei en tot pensar ena mia hilha.
Ça que la, ara prumeria non me reconeishec…
Ditz que veni peishi…
Qu’ei capvirat, capvirat!..
E de vertat que jo tanben, en èster joen, me vedí plan capvirat per amor… lèu autant coma eth.
Li voi parlar un aute còp).
Qué liegetz?
Paraules, paraules, tot paraules.
E de qué se tracte?
Entre qui?
Digui que de qué tracte eth libre que liegetz.
De calomnies.
Aciu ditz eth marrit satiric qu’es vielhs amien era barba blanca, era cara damb rupes, que vèssen des sòns uelhs ambre abondós e goma de prua, que patissen grana feblesa de cames e fòrça manca d’enteniment.
Tot aquerò, senhor mèn, encara que jo ac creiga plia e eficaçament, totun, non me semble ben trapà’c afirmat en taus tèrmes; pr’amor qu’a tot darrèr, vos seríetz tan joen coma jo, se vos siguesse possible caminar entà darrèr coma eth cranc.
Voletz vier, senhor, entà aquiu a on non vos tòque er aire?
Entà on?
Entara sepultura?
Qu’ei vertat qu’aquiu non i tòque er aire.
Damb quina intelligéncia respon tostemp!
Aguesti còps erosi que son freqüents ena holia, quan en estat de santat e de rason dilhèu non se trapen.
Lo vau a deishar; e premanir de seguit er encontre damb era mia hilha).
Senhor, se me datz permís entà anar-me’n…
Non me podetz demanar ua auta causa que vos autreja damb mès plaser, exceptat era vida, aquerò òc, exceptat era vida.
Adishatz, senhor.
Hastigosi e extravagants vielhs!
Bon dia, senhor.
Diu age a V.E.
Eth mèn venerable prince.
Ò, bravi amics!
Qué vos cau?
Guilhèm, Ricard, beròis gojats!
Qué vos cau?
Qué i a de nauèth?
Arren, senhor: que passam ua vida plan indiferenta.
Mos credem erosi en non èster massa erosi.
Non, non servim de plumalh ath chapèu dera forturna.
Ne de sòles entath sòn caucèr?
Ne ua causa ne era auta.
Atau, donc, deuetz èster plaçaci ena sua cintura: aquiu s’està eth centre des favors.
Cèrt, coma privadi sòns.
Donques aquiu en çò mès amagat…
A!, qu’ac dides ben, aquiu s’està ua ua prostituta…
Qué i a de nauèth?
Arren, solet que ja es òmes se hèn bravi de man en man.
Senhau de qué eth dia deth Judici vierà lèu.
Mès es vòstes naues non son cèrtes…
Permetetz-me que vos pregunta mès particularament: per quini delictes vos a amaiat enquia aciu era vòsta mala sòrt entà víuer ena preson?
Ena preson didetz?
Òc, Dinamarca qu’ei ua preson.
Tanben ne deu èster eth mon.
E plan grana, damb fòrça sentinèles, embarraments e crotons; e Dinamarca qu’ei un des pejors.
Nosati que non èrem d’aguesta pensada.
Entà vosati dilhèu non ne serà, pr’amor qu’arren ei bon o dolent senon pera fòrça dera nòsta fantasia.
Entà jo qu’ei ua vertadèra preson.
Que serà era vòsta ambicion que vo’lo hè veir atau: era amplada deth vòste anim lo traparà estret.
Ò, mon Diu!
Jo poiria èster embarrat ena crospa d’un nòde, e creder-me sobeiran d’un estat immens…
Mès aguesti sòmis terribles me hèn malerós.
Toti aguesti sòmis son ambicion, e tot çò qu’agite ar ambiciós non ei qu’era ombra d’un sòmi.
Eth sòmi en eth madeish non ei qu’ua ombra.
Plan que òc, e jo tengui ara ambicion per tan leugèra e vana, que me semble era ombra d’ua ombra.
D’a on se passe qu’es gandiaires son còssi, e es monarques e eròis gigants, ombres des gandiaires…
Anem ua estona entara cort, senhors, pr’amor que de vertat non è eth cap entà discutir.
Vos anaram servint.
Ò, que non se tracte d’aquerò.
Non vos voi confóner damb es mèns vailets que, a fe de Diu, me servissen indignament.
Mès, didetz-me, pera nòsta anciana amistat: se qué hètz en Elsingor?
Senhor, qu’auem vengut solet tà veder-vos.
Tan praube sò, qu’enquia e tot de gràcies ne sò escàs: ça que la, arregraïsqui era vòsta sensibilitat…
Pro que vos posqui assegurar qu’es mies gràcies, encara que se paguen a sò horadat, se paguen fòrça.
E qui vos a manat vier?
Ei liura aguesta visita?
Me la hètz de bon voler?
Tè, parlatz- me damb franquesa; va, didetz-m’ac.
E qué vos auem de díder, senhor?
Tot aquerò que i age sus er ahèr.
Jo m’en sai de qué eth brave deth rei e tanben era reina vos an manat que vengatz.
Mès, entà qué?
Aquerò ei çò que m’auetz de díder.
Mès vos demani pes drets dera nòsta amistat, pera conformitat des nòsti ans de joenessa, pes obligacions dera nòsta non interrompuda afeccion, que me digatz damb simplicitat era vertat.
Vos an manat vier o non?
Guardant a Guilhèm) Se qué dides tu?
Ja vos è dit qu’ac veigui enes vòsti uelhs: se m’estimatz de vertat, non vos cau desmentir-les.
Donques, senhor, qu’ei cèrt; mos an manat vier.
E jo vos vau a díder eth perqué: atau m’auançarè ara vòsta pròpria confession, sense qu’era fidelitat que li deuetz ath rei e ara reina sigue ofensada per vosati.
Jo qu’è perdut de bèth temps ençà, sense saber- ne era encausa, tota era mia alegria, en tot desbrembar es mies obligacions diadères; e aguest accident a estat tan funèst entara mia santat, qu’era tèrra, aguesta divina maquina, me semble un molon esteril; aguest baldaquin des cèus, aguest polit fermament que vedetz sus vosati, aguest tet majestuós semiat de daurades lums, non me semble ua auta causa qu’ua desagradiua e pudesenca multitud de bugassi.
Be n’ei d’admirabla era fabrica der òme!
Be n’ei de nòbla era sua rason!
Be ne son d’infinites es sues facultats!
Be n’ei d’expressiu e meravilhós ena sua forma e enes sòns movements!
Be n’ei de semblable a un àngel enes sues accions!
E en sòn esperit, be n’ei de semblable a Diu!
Eth, qu’ei, plan que òc, eth mès beròi dera tèrra, eth mès perfècte de toti es animaus.
Totun aquerò, qué pensatz qu’ei ena mia estimacion aguest purificat povàs?
Er òme non me divertís… ne mens encara era hemna… pro que veigui en vòste arridolet qu’aprovatz era mia pensada.
De vertat, senhor, que non auetz endonviat es mies idies.
Donques, per qué te n’arries quan didí que non me divertís er òme?
Me n’arrí, en considerar, pr’amor qu’es òmes non vos divertissen, quini minjars de Quaresma balharatz as comics qu’auem trapat en camin, e que son en tot desirar tier-se ath vòste servici.
Aqueth que hè de rei serà planvengut; S.M.
E qui son aguesti comics?
Es que mès vos shauten normaument.
Era companhia tragica dera nòsta ciutat.
E per qué vaguen per aquiu?
Non serie mielhor entara sua reputacion e es sòns interèssi establir-se en bèth lòc?
Me pensi qu’es darrèrs reglaments les ac empedissen.
Son aué tan ben recebudi coma quan jo èra ena ciutat?
Acodís tostemps eth madeish nombre de gent?
Non, senhor, non, plan.
E en qué s’està?
Qu’ei que s’an deishat d’anar?
Non, senhor.
Eri qu’an procurat seguir tostemp eth sòn acostumat metòde; mès que i a aciu un ensem de mainatges, parrats cridaires, que cridant ena declamacion dehòra de mida, son per aquerò madeish aplaudidi enquiar excès.
Aguesta qu’ei era diversion deth dia; e autant an denigrat es espectacles ordinaris (coma eri les criden), que fòrça cavalièrs, d’espada ena cinta, espauridi pes plumes d’auca d’aguest teatre, pòqui còps gausen botar es pès enes auti.
Donques que son gojats?
E qui les empare?
Quina sodada les autregen?
Abandonaràn er exercici quan pèrden era votz entà cantar?
E quan les calgue hèr-se comics normaus, coma probablament se passarà, se non an d’auti mejans, non dideràn alavetz qu’es sòns compositors les an damnatjat, en hèr-les declamar contra era madeisha profession que les a calut abraçar dempús?
Çò de cèrt ei que s’an patit ja fòrça desengusti per ambdues parts, e era nacion ve sense racacòr que seguisque era discòrdia entre eri.
Qu’a auut temps, qu’en eth, es sòs des pèces non se crubauen enquia qu’eth poèta e eth comic se pelejauen e se fotien boets.
Ei posibble?
Ò, òc que n’ei!
Coma que ja a auut fòrça caps trincadi.
E qué, es gojats an vençut en aguestes peleges?
Plan que òc, e s’aurien burlat deth madeish Hercules damb era massa e tot.
Que non ei estranh.
Ja vedetz ath mèn oncle, rei de Dinamarca.
Es que se burlauen d’eth tant que viuie eth mèn pair, ara balhen vint, quaranta e enquia e tot cent ducats peth sòn retrait de miniatura.
En aquerò que i a quauquarren qu’ei mès que naturau, s’ac podesse descríuer era filosofia.
Que ja son aquiu es comics.
Donques, cavalièrs, planvengudi a Elsingor; apressatz-vos aciu, sarratz-me es mans.
Es senhaus d’ua bona acuelhuda s’estan normauments en ceremònies e compliments; mès permetetz que vos tracte atau, pr’amor que vos cau saber que jo recebi fòrça ben as comics en exterior, e non voleria qu’es distincions que les hèsca ada eri semblèssen màger qu’es que jo vos autregi a vosati.
Planvengudi…
Mès eth mèn oncle pair, e era mia mair tia, a fe de Diu, que s’enganhen fòrça.
En qué, senhor?
Jo que non sò hòl, senon quan bohe eth nordèst; mès quan cor eth sud, distinguisqui fòrça ben un ueu d’ua castanha.
Que Diu vos age, senhors.
Escota aciu, Guilhèm, e tu tanben… un auditor en cada costat.
Vedetz aguest vielh rapapiaire que ven d’entrar?
Donques encara non a gessut dera borrasseta.
O dilhèu i aurà tornat, pr’amor que sivans se ditz, era vielhesa ei segona mainadesa.
Apostarè que vie a parlar-me des comics, tietz compde…
Tu as, donc, rason, senhor; aquerò siguec deluns peth maitin, sense cap de dobte.
Senhor, è de balhar-vos ua notícia.
Senhor, è de balhar-vos ua notícia.
Imitant era votz de Polòni).
Quan Roscio ère actor de Roma…
Senhor, es comics an vengut.
Tuh!
Coma que sò òme de ben, qu’an vengut.
Alavetz cada actor vie a shivau d’un saumet…
Aguesti son es mès excellents actors deth mon, autant ena tragèdia coma ena comèdia, istòria o pastorau, en çò de comic-pastorau, istoric-pastorau, scèna indivisibla, poèma illimitat…
Qué!
Entada eri ne tansevolh Seneca ei massa grèu, ne Plauto massa leugèr, e per çò des règles de composicion e dera franquesa comica, aguesti son es unics.
Ò Jefté, jutge d’Israel!…
E quin tresau ère eth sòn, senhor?
Quin tresaur?
A despart) Tostemp pensant ena mia hilha.
Qu’ei que non è rason, ancian Jefté?
Ò!, que non ei aquerò çò que seguís.
Donques qué seguís, senhor?
Aquerò:
E dempús ja sabes:
Que non i a mès sòrt que Diu, ne mès destin.
Que guaire mos arribe Eth ac a previst.
Lieg era prumèra linha d’aquera devòta cançon, e era soleta te mostrarà çò d’aute.
Mès, vedetz, aquiu que vien d’auti a parlar per jo.
Planvengudi, senhors; m’alègri de veder-vos a toti tan ben.
Planvengudi…
Ò!, Ò ancian camarada!, que se t’a rufat era cara deth darrèr còp que te vedí.
Vies en Dinamarca entà hèr-me a veir vielh a jo tanben?
E tu, era mia mainada, tè!
Que ja ès ua senhoreta; pera Vèrge que ja ei V.M.
Diu volgue qu’era vòsta votz, semblabla a ua pèça d’aur faussa, non se descurbisque en lançar-la en crusòl.
Senhors, planvengudi toti.
Mès, amics, jo que vau de dret entath cas, e corri darrèr deth prumèr objectiu que se me presente, coma er falconèr francés.
Jo que voi de seguit ua declamacion.
Òc, veigam ua pròva dera vòsta abiletat.
Be n’ei d’afectuós eth passatge.
Me’n brembi d’auer entenut en d’auti tempsi ua declamacion que jamès s’a presentat ath public, o coma molt un solet còp…
Òc, e me’n brembi tanben que non agradaue ara gent; que non ère, plan, minjar entara plèba.
Mès a jo me semblèc, alavetz, e enquia e tot a d’auti, qu’era sua opinion ei superiora ara mia, ua pèça excellenta, fòrça ben dispausada era fabula, e escrita damb elegància e beresa.
Non manquèc, totun, qui didec que non i auie enes vèrsi tota era sau de besonh entà amanir er ahèr, e que çò d’insignificant der estil anonciaue pòca sensibilitat en autor, encara que non deishaue d’auer-la per çò dera òbra escrita damb metòde, instructiua e eleganta, e mès brilhanta que delicada.
Particularament me shautèc fòrça en era ua relacion qu’Eneas hè a Dido, e mès que mès quan parle dera mòrt de Priamo.
Se l’as ena memòria… comença per aqueth vèrs… e ja, ja… veirè se me’n brembi.
Pirro herotge coma eth hircana tigre…
Que non ei aguest; mès comence damb Pirro… a!…
Seguís tu.
Fòrça ben declamat, a fe mia!
Ath moment lo ve lutant, resisténcia brèu!
Pirro…
Lo vedetz?
Ò fortuna falaç!…
Qu’ei massa long.
Madeish diderà des tues barbes eth barbèr.
Seguís.
Ad aguest solet l’agrade veir dançar o enténer condes de petofièrs, o se non s’esclipse.
Seguís damb aquerò de Hecuba.
Mès qui vedesse, ò vista dolorosa!, ara mau cenhuda reina…
Ara mau cenhuda reina!
Aquerò qu’ei bon, mau cenhuda reina, qu’ei bon!
Mès qui vedesse, ò vista dolorosa!
Vedetz se com mude de color, e l’an sautat es lèrmes.
Non, non contunhetz.
Qu’ei pro.
Lèu me dideràs çò que manque.
Senhor mèn, mos cau hèr qu’aguesti comics s’establisquen, ac entenes?
Eri son, plan que òc, eth compendi istoric des sègles, e mès te valerà auer dempús de mòrt un mau epitafi qu’ua mala reputacion entre eri tant que visques.
Jo, senhor, les tractarè cossent damb es sòns merits.
Quin cap aguest!
Non, senhor, fòrça mielhor.
S’as òmes les auéssem de tractar segontes se meriten, qui s’escaparie d’èster foetejat?
Tracta-les coma correspon ara tua noblesa e ath tòn pròpri aunor; coma mendre sigue eth sòn merit, màger sigue era tu bontat.
Acompanha-les.
Vietz, senhors.
Amics, anatz damb eth.
Deman que i aurà comèdia.
Escota aciu tu, amic, ditz-me, non poiríetz representar Era Mòrt de Gonzago?
Donques deman tath ser voi que se hèsque.
E non poiríetz, se siguesse de besonh, apréner de memòria dotze o setze vèrsi que voi escríuer e inserir ena pèça?
Poiratz?
Senhor…
Plan ben; vè-te’n, donc, damb aqueth cavalièr, e compde de non hèr burla d’eth.
Amics, enquiath ser.
Passatz-vos-ac ben.
Que Diu vos age.
Que ja sò solet.
Be ne sò d’abatut e d’insensible!
Non ei admirable qu’aguest autor, en ua fabula, en ua ficcion, posque dirigir tant ath sòn plaser era animositat, qu’atau s’agite e desfigure eth ròstre ena declamacion, vessant lèrmes des sòns uelhs, era votz aflaquida, e totes es accions tant acomodades ad aquerò que vò exprimir?
E aquerò per arrés: per Hecuba.
E qui ei Hecuba entada eth, o eth entada era, qu’atau plore es sòns malurs?
Donques, qué ei çò que non harie s’auesse es tristi motius de dolor que jo è!
Negarie eth teatre de lèrmes, eth sòn terrible accent trebolarie a toti es que l’entenessen, aumplirie de desesperacion ath colpable, de temor ar innocent, ar ignorant de confusion, e susprenerie damb estonament ara facultat des uelhs e des aurelhes.
Mès jo, miserable, sense vam e estupid, sónii esclipsat, m’estongui mut, e guardi damb tau indiferéncia es mèns escarnis!
Qué, arren se merite un rei que damb eth se cometec eth mès atròç delicte entà trèr-li era corona e era vida?
Sò covard jo?
Qui gause cridar-me plebèu, o insultar-me ena mia preséncia, arrincar- me era barba, bohar-la-me entara cara, agarrar-me eth nas, o hèr-me avalar leishiu enquia que m’arribe en paumon?
Qui gause a tant?
Seria jo capable de tiè’c?
Òc, que non ei possible se non ei que jo siga coma era paloma, que li manque eth hèu, incapabla d’accions crudèus; se non siguesse per aquerò, ja s’aurien acarnassit es corbàssi der aire enes rèstes d’aqueth indigne, desaunèst, omicida, perfid seductor, herotge malapèsta, que viu sense racacòr dera sua colpa.
Mès, per qué me cau èster tan pèc?
Serà generós eth mèn anament, que jo, hilh d’un estimat pair (qu’era sua mòrt traïdora eth cèu e eth lunfèrn me demanen resvenja), afemelit e fèble, aleugerisca damb paraules eth còr, m’esclata en execracions vanes coma ua prostituta vila o coma un coquin de codina?
A!, non, ne solet imaginà’c!
Ep!…
Jo è entenut que dilhèu en tot assistir en ua representacion òmes força colpables, an estat heridi ena amna damb tau violéncia pera illusion deth teatre, que dauant de toti an declarat es sòns delictes; qu’era colpa, encara que sense lengua, tostemp se mostrarà per mejans meravilhosi.
Jo harè qu’aguesti actors representen dauant deth mèn oncle bèth passatge que se retire ara mòrt deth mèn pair.
Jo lo heriré en çò de mès viu deth còr, observarè era sua guardada; se mude de color, se s’estrementís, ja sai se què me cau hèr.
Era aparicion que vedí que poirie èster un esperit deth lunfèrn.
Jo que vau a trapar pròves mès solides, e aguesta representacion a d’èster eth laç qu’en eth s’embolhe era consciéncia deth rei.
E non vos siguec possible investigar ena convèrsa qu’auéretz damb eth, d’a on vie aqueth desorde d’esperit que tan crudèument altère era sua quietud damb turbulenta e perilhosa deméncia?
Eth madeish arreconeish es desviacions dera sua rason, mès que non a volut mostrar-mos era origina d’eres.
Ne lo trapèrem prèst a èster examinat, pr’amor que tostemp hug dera qüestion damb un trait de holia, tanlèu ve que l’amiam en punt de desnishar era vertat.
Siguéretz ben recebudi per eth?
Damb fòrça cortesia.
Mès que se li notaue ua cèrta subjeccion.
Preguntèc pòc, mès responie a tot lèu lèu.
L’auetz convidat entà bèra diversion?
Òc, senhora, pr’amor que per edart auíem trapat a ua companhia de comics peth camin: l’ac didérem, e mostrèc complasença en entenè’c.
Que ja son ena cort, e me pensi qu’an era orde de representar-li aguesta net ua pèça.
Atau ei, e m’a encargat de suplicar a VV.
Damb plaser: me shaute fòrça saber qu’a tau inclinacion.
Vosati, senhors, ahiscatz-lo ada era, e aplauditz era sua propension ad aguesta sòrta de plasers.
Atau ac haram.
Tu, era mia estimada Gertrudis, te n’auràs tanben d’anar, pr’amor qu’auem dispausat que Hamlet en vier aciu, coma se siguesse per edart, trape a Ofelia.
Sa pair e jo, es testimònis mès avients entada aguesta fin, mos plaçaram a on pogam veir sense èster visti: atau poiram jutjar de çò que se passe entre ambdús, e enes accions e paraules deth prince mo’n poiram saber s’ei passion d’amor eth mau que patís.
Que vau a aubedir-vos; e dera mia part, Ofelia, ò!
Alavetz jo me calerie demorar qu’es tòns tresaurs amables podessen, entara vòsta mutuau felicitat, restituir-li era salut perduda.
Jo, senhora, tanben voleria que siguesse atau.
Passeja-te per aquiu, Ofelia.
S’a V. M. li semble ben que ja mos podem amagar.
Hè veir que lieges en aguest libre (l’autrege un libre): aguesta ocupacion desencusarà era solitud deth lòc…
Causa qu’auem, plan, fòrça entà acusar-mos!
Guairi còps damb mina de devocion e damb era aparença d’accions pietoses enganham ath madeish diable!
Qu’ei massa cèrt… (a despart) Guaire crudèument a herit aguesta reflexion era mia consciéncia!
Eth ròstre dera gaudimèla, apolidida per art, non ei mès lèg despossedit des ornaments, que n’ei eth mèn delicte dissimulat en paraules traïdores.
Ò!, be n’ei de pesada era carga que me sarre!
Ja l’enteni arribar, senhor; mos cau retirar.
Hamlet diderà aguest monològ, en tot creder-se solet.
Èster o non èster, vaquí era qüestion.
Quina ei mès digna accion der anim: patir es trets penetrants dera fortuna injusta, o opausar es braci ad aguest torrent de malastres, e dar-les punt finau damb gausada resisténcia?
Morir qu’ei dormir.
Sonque?
E per un sòmi, dideram, s’acabèren es afliccions e es dolors sense nombre, auviatge dera nòsta fèbla natura?…
Aguest qu’ei un tèrme que mos calerie sollicitar damb in.
Morir qu’ei dormir… e dilhèu soniar.
Òc, e vaquí eth gran obstacle; pr’amor qu’en considerar quini sòmis pòden arribar en silenci deth sepulcre quan ajam abandonat aguest còs mortau, qu’ei motiu pro poderós entà arturar- mos.
Aguesta ei era consideracion que hè eth nòste malastre tan long.
Qui, s’aquerò non siguesse, tierie era lentor des tribunaus, era insoléncia des emplegats, es abusi que recep pacific eth merit, des òmes mès indignes, es angonies d’un mau pagat amor, es escarnis e deterioracions dera edat, era violéncia des tirans, eth mensprètz des supèrbi, quan aqueth que patís aquerò podesse arténher era sua quietud sonque damb un punhau?
Qui poirie tier tanta opression, sudant, panteishant jos eth pes d’ua vida shordaira, se non siguesse qu’eth temor de qué existís quauqua causa mès enlà dera mòrt (aqueth país desconeihsut que des sòns limits cap caminaire entorne) mos embarrasse en dobtes e mos hè a patir es maus que mos enròden, abans qu’anar a cercar a d’auti que d’eri non n’auem un coneishement segur?
Aguesta prevision que mos hè a toti covards: atau era naturau capa de valor s’aflaquís damb eth vernís palle dera prudéncia; es empreses de màger importància per aguesta soleta consideracion càmbien eth camin, non s’executen, e se redusissen a desirs vans.
Mès… era beròia Ofelia!
Graciosa mainada, demori qu’es mèns defèctes non seràn desbrembadi enes tues oracions.
Com vos auetz sentut, senhor, pendent toti aguesti dies?
Fòrça ben, gràcies.
Non, jo que non t’è dat jamès arren.
Pro vo’n sabetz, senhor, que vos digui era vertat…
E damb eri m’autregéretz paraules formades de tan doç alend, que neuriren enquiar extrèm eth sòn valor; mès que ja esbugassat aguest perhum, recebetz-les, pr’amor qu’ua amna generosa considère coma vils es mès opulents presents, s’arribe a heredar-se era afeccion d’aqueth que les balhèc.
Aciu que les auetz.
Li presente quauques jòies.
Ès aunèsta?
Senhor…
Ès beròia?
Qué voletz díder damb aquerò?
Que s’ès aunèsta e beròia, non as de consentir qu’era tua onestetat tracte damb era tua beresa.
Pòt dilhèu auer era beresa mielhor companha qu’era onestetat?
Plan que òc.
Eth poder dera beresa convertirà ara onestetat en ua petofièra, abans qu’era onestetat artenhe balhar ara beresa era sua semblança.
En d’auti tempsi se tenguie aquerò coma ua paradòxa; mès aué en dia qu’ei causa provada…
Jo t’estimaua abans, Ofelia.
Atau m’ac hèges veir.
E tu non auries d’auer-me creigut, pr’amor que jamès pòt era vertut calar-se tan perfèctament en nòste enduresit tronc, que mos trèigue aqueth prudor originau…
Jo que non t’è estimat jamès.
Pro n’èra d’enganhada.
Guarda, vé-te’n en un convent.
Entà qué te cau expausar a èster mair de hilhs pecadors?
Jo que sò mejanament brave; mès en considerar quauques causes que d’eres me posqui acusar, que serie mielhor qu’era mia mair non m’auesse amainadat.
Jo que sò plan supèrb, venjatiu, ambiciós, damb mès pecats sus era mia tèsta que pensaments entà explicar- les, fantasia entà dar-les forma, ne temps entà amiar-les en execucion.
Toti qu’èm insignes marrits: non creigues a cap de nosati; vè-te’n, vè-te’n en un convent…
A on ei ta pair?
Qu’ei en casa, senhor.
Donques que barren ben totes es pòrtes, pr’amor de qué se vò hèr lhocaries les hèsque laguens dera sua casa.
Adishatz.
Ò, mon Diu!
Ajudatz-lo!
Se te marides, voi autrejar-te aguesta malediccion coma dòt.
Encara que sigues un gèu ena castetat, encara que sigues tan pura coma era nhèu, non te poiràs desliurar de calomnia.
Vè-te’n en un convent.
Adishatz.
Mès… escota: s’as besonh de maridar-te, marida-te damb un pèc; pr’amor qu’es òmes esdegadi saben pro ben que vosates les convertitz en fères…
Tath convent, lèu.
Adishatz.
Qu’eth cèu damb eth sòn poder l’ajude!
Qu’è entenut a parlar fòrça des vòsti ornaments e embelinaments.
Era natura vos autregèc ua cara, e vosates vo’n hètz ua auta de desparièra.
Damb aguesti guimbets, aguestes gambades cuertes, aguesta manèra de parlar mainadenca, passatz coma innocentes e convertitz en gràcia enquia e tot es vòsti defèctes.
Mès que non parlem mès d’aguesta matèria que m’a hèt a pèrder era rason…
Sonque digui que d’aué endauant non aurà mès maridatges; es que ja son maridadi (exceptat de dus) s’estaràn atau; es auti demoraràn celibatàris…
Vè-te’n en un convent, vè-te’n.
Ò!, quin capvirament a patit aguesta amna generosa!
Era perspicacitat deth cortesan, era lengua deth sabent, era espada deth guerrèr, era esperança e es delícies der estat, eth miralh dera cultura, eth modèu dera gentilesa qu’estudiauen es mès entenuts, tot, tot que s’a anequelit.
E jo, era mès desconsolada e malerosa des hemnes, que tastè bèth còp era mèu des sues promeses doces, veigui ara ad aqueth nòble e sublim enteniment desgahonat, coma era campana sonora que se hen; aquera incomparabla preséncia, aqueth ròstre de florida joenessa, alterat damb era frenesia.
Guaire, guaire ei eth mèn malastre per çò d’auer vist çò que vedí, entà veir ara çò que veigui!
Amor!
Que non van per aguest camin es sues afeccions; ne en aquerò qu’a dit, encara que mancat d’orde, i a arren que se retire a holia.
Bèra idia deu auer en anim que capère e ahisque era sua malenconia, e cranhi qu’a d’èster un mau eth frut que produsisque.
Pr’amor d’evità’c, è decidit que gesque lèu lèu entà Anglatèrra pr’amor de demanar en nòm mèn es tributs arreculadi.
Dilhèu eth mar e es païsi diferents poiràn, damb era varietat d’objèctes, aluenhar aguesta passion que l’ocupe, sigue quina sigue, que sus era era sua imaginacion de contunh lo pataquège.
Qué te semble?
Qu’ei çò de mielhor.
Mès jo me pensi, totun, qu’era origina e principi dera sua afliccion provien d’un amor mau corresponut.
Tu, Ofelia, non cau que mos condes çò que t’a dit eth prince, que ja ac auem entenut tot.
Hètz çò que vos semble, senhor; mès s’ac credetz oportun, que serie bon qu’era reina, retirada soleta damb eth, tanlèu acabe er espectacle, l’ahisque tà que li manifèste es sues penes, en tot parlar-li damb complèta libertat.
Jo, s’ac permetetz, me plaçarè en lòc a on posca enténer tota era convèrsa.
Se non artenh era sua mair desnishar aguesta arcana, manatz-lo entà Anglatèrra o despatriatz-lo a on vos dicte era vòsta prudéncia.
Atau se harà.
Era holia des poderosi li cau èster examinada damb escrupulosa atencion.
Salon de palai (Eth salon serà illuminat; i aurà sètis que formen semicercles entara gent qu’a d’assistir ar espectacle.
Dideràs aguest passatge ena manèra que l’è declamat jo: damb lengua destacada, non damb votz desentonada, coma ac hèn fòrça des nòsti comics; que valerie mès, alavetz, dar es mèns vèrsi ath trompetaire entà que les didesse.
Ne agites atau es mans guinhauetejant er aire; moderacion en tot, pr’amor qu’enquia e tot en torrent, ena tempèsta, e mielhor dit encara, en auragan des passions, s’a de sauvar aquera moderacion que hè doça e eleganta era expression.
A jo me desgahone en extrèm veir a un òme fòrça caperat eth cap damb era sua cabeladura, qu’a truca de crits estròpie es efèctes que vò exprimir, e trinque e estarne es aurelhes dera ruda plèba, que solet l’agraden es gesticulacions insignificantes e er rambalh; Heròdes de farsa, mès furiós qu’eth madeish Heròdes.
Evita, evita aguest vici.
Ne sigues tanpòc massa hered; era tua pròpria prudéncia t’a de guidar.
Era accion que s’a de correspóner damb era paraula, e aguesta damb era accion, en tot tier compde tostemp de non hèr a cuélher era simplicitat dera natura.
Que non i a cap defècte que s’opause mès ara finalitat dera representacion, pr’amor que, deth principi enquia ara, a estat e ei aufrir ara natura un miralh qu’en eth veigue era vertut era sua pròpria forma, eth vici era sua imatge, e cada nacion e cada sègle es sòns principaus caractèrs.
S’aguesta pintura s’exagère o s’aflaquís, ahiscarà er arridolet des ignorants; mès que non pòt mens de desengustar as òmes de bona rason, qu’era sua censura li cau èster entà nosati de màger pes qu’eth de tota era multitud qu’aumplís eth teatre.
Jo qu’è vist representar a quauqui comics, que d’auti aplaudien damb afogadura, per non díder damb escandal, que non auien accent ne figura de cristians, ne de gentils, ne d’òmes; qu’en veder-les holar-se e bramar non les jutgè dera espècia umana, senon uns simulacres rudes d’òmes, hèti per quauque mau aprendís.
Tan iniquament imitauen ara natura.
Corregitz-lo deth tot, e tietz compde tanben de qué aqueri que hèn de campanhards non ahigen arren ad açò qu’ei escrit en sòn papèr; pr’amor que quauqui uns d’eri, entà hèr arrir as audidors mès esquius, comencen a hèr arridalhades quan er interès deth drama aurie d’ocupar tota era atencion.
Aquerò qu’ei indigne, e manifèste enes pècs qu’ac practiquen eth ridicul entestament de hèr-se a veir.
Anatz a premanir-vos.
E plan, Polòni, li shautarà ath rei enténer aguesta pèça?
Òc, senhor, solide, e ara reina tanben.
Vè-te’n a dider-les as comics que s’esdeguen.
Voletz anar vosati a pressar-les?
Damb plaser.
Qui ès?…
A!, Horaci.
Vaquí , senhor, que sò as vòstes ordes.
Tu, Horaci, un òme qu’eth sòn tracte m’a agradat tostemp.
Ò, senhor!…
Non te penses que voi vantar-te; quines causes posqui demorar jo de tu, qu’exceptat es tues bones qualitats, non as d’autes rendes entà neurir-te e vestir-te?
I a bèth un que vante ath praube?
Non…
Aqueri qu’an midonada era lengua, que se’n vagen a lecar damb era ara granesa estupida, e que pleguen es relhes des sòns jolhs, aquiu a on era vantaria trape prèmi.
M’as comprenut?
Dès qu’era mia amna siguec capabla de conéisher as òmes e de poder-les alistar, tu sigueres er alistat e mercat per era; pr’amor que tostemp, o malerós o erós, as recebut damb eth madeish ròstre es prèmis e es còps dera fortuna.
Erosi aqueri qu’eth sòn temperament e sen se combinen de manèra tant acòrda, que non son, entre es dits dera fortuna, ua flaüta prèsta a sonar coma ada era li platz.
Balha-me un òme que non sigue esclau des sues passions, e jo lo plaçarè en centre deth mèn còr: òc, en còr deth mèn còr, tau qu’ac hèsqui damb tu.
Mès que m’esteni massa en aquerò.
Aguesta net se represente un drama dauant deth rei, ua des scènes contie circonstàncies plan semblables as dera mòrt deth mèn pair, que d’aquerò ja te’n parlè.
T’encargui que quan se represente aguesta scèna obsèrves ath mèn oncle damb era mès viua atencion dera amna; s’en veir ua d’aqueres amagades accions eth sòn amagat delicte non se desnishe per eth solet, solide fòrça qu’eth qu’auem vist ei un esperit infernau, e son totes es mies idies mès neres qu’es hargues de Vulcano.
Examina-lo suenhosament: jo tanben tacharè era mia vista en sòn ròstre, e dempús amassarem es nòstes observacions entà jutjar çò qu’eth sòn exterior mos digue.
Qu’està ben, senhor, e se pendent er espectacle artenh panar ara nòsta investigacion eth mendre secret, jo que pagui eth panatòri.
Ja vien tara foncion; vau a tornar a hèr veir que sò hòl, e tu cerca sèti.
Com te va, eth mèn estimat Hamlet?
Fòrça ben, senhor; me tengui der aire coma eth camaleon, engrassisqui es mies esperances.
Que non poiratz engrassir vos atau as vòsti capons.
Non compreni aguesta responsa, Hamlet, ne taus rasons son entà jo.
Ne tanpòc entà jo.
Non didies que bèth còp representères ena universitat?
Òc, senhor, atau ei; e siguí reputat coma plan bon actor.
E qué heres?
Eth papèr de Juli Cesar.
Bruto m’assassinaue en Capitòli.
Plan bèstia siguec eth que cometec en Capitòli tan gran delicte.
Son ja prèsti es comics?
Òc, senhor, e demoren solet es vòstes ordes.
Gertrudis e Claudi se sèn ath sòn costat ena pòrta per a on an de gésser es actors.
Seguissen ara seguida es daunes e es cavalièrs.
Non, senhora; aciu que i a ua asimant mès atractiu entà jo.
Vo n’auetz encuedat d’aquerò?
Me permeteratz que me bota sus es vòsti jolhs?
Non, senhor.
Voi díder, emparar eth mèn cap enes vòsti jolhs?
Òc, senhor.
Vos pensatz que voleria cométer bèra indecéncia?
Non, que non pensi arren d’aquerò.
Be n’ei de doça era causa…!
Qué didetz, senhor?
Arren.
Pro se ve qu’ètz de hèsta.
Qui, jo?
Òc, senhor.
Qu’ac hèsqui sonque entà divertir-vos.
E a tot darrèr, qué li cau hèr a un òme senon víuer alègre?
Guardatz ara mia mair se guaire contenta s’està, e eth mèn pair moric ager.
Tant ja?
Ò!, donques voi vestir-me tot d’eraud, e que se hèsque a vier eth diable eth dòu.
Mon Diu!
Dus mesi hè que moric, e encara s’en bremben d’eth?
D’aguesta manèra ja se pòt demorar qu’era memòria d’un gran òme lo subervisque lèu miei an; pro que li calie auer estat fondador de glèises, pr’amor que se non, pera Santa Vèrge, non i aurà arrés que se’n brembe d’eth, coma deth shivau de pau que d’eth diden aqueth epitafi:
Sonen trompetes, e comence era scèna muda.
Gessen eth duc e era duquessa, qu’ac haràn es comics prumèr e dusau; en trapar-se se saluden e abracen afectuosament; era s’ajulhe mostrant eth màger respècte; eth se lhèue e apue eth cap sus eth pièch dera sua esposa.
S’ajace eth duc sus un lhet de flors, e era se retire en veder-lo esclipsat.
Ges Luciano damb dus o tres que l’acompanhen, e hè senhaus de dolor; mane retirar eth cadavre, e demorant-se solet damb era duquessa, la sollicite e l’aufrís presents; era se resistís un shinhau e lo mesprède, mès, fin finau, admet eth sòn amor.
Se’n van).
Qué vò díder aquerò, senhor?
Aquerò qu’ei un assassinat amagat, e anóncie grani malastres.
Çampar, era scèna muda contie er argument deth drama.
Ara mo’n saberam per çò que digue aguest actor; es comics non pòden carar un secret, qu’ac conden tot.
Mos diderà aguest çò que signifique era scèna qu’auem vist?
Òc, plan, e quinsevolh auta scèna que li digatz.
Se non vos avergonhatz de representar-l’ac, eth non s’avergonharà de dider-vos çò que signifique.
Be n’ètz, be n’ètz de dolent!
Ei aquerò prològ, o un fausnòm d’anèth?
Be n’a estat de cuert!
Huec de palha, coma er amor de hemna.
Mès qu’ei era mia pena inconsolabla en veder-vos, dolorós, trist e tan desparièr ad d’aqueth que siguéretz…
Timida que maufidi…
Mès tota era mia afliccion bric vos trebole; qu’en pièch femenin arribe enquiar excès eth temor e er amor.
Aquiu s’estan ena madeisha proporcion ambdues afeccions, o non n’a deguna, o se combinen aguesta e aquera damb eth màger extrèm.
Guaire n’ei de gran er amor qu’a vos m’incline, es pròves ac dideràn, que les è balhades; donques que tau ei eth mèn temor.
S’un fin aimant, sense motiu, dilhèu visque en temor, era qu’en veder-vos atau tota era son temors, fòrça gran amor amiarà en sòn pièch.
Dilhèu alavetz un digne espós…
Donques, non serien traïson colpabla en jo taus afeccions?
Jo un nau espòs?
Non, era que s’autrege ath dusau senhor, aucic ath prumèr.
Aquerò qu’ei chuc d’absinti.
Es desirs der òme que son sometudi ara memòria, que neish actiua e s’aflaquís lèu lèu.
Atau penge dera arrama eth frut, e atau madur, sense possada d’autú, se despenge dempùs.
Quan dera afliccion e dera alegria se padeguen es impulsi violents, damb eri s’esbugassen es idies que dèren lòc, e eth mès leugèr dobte mude eth plaser en desirs, e en arridalhes es planhs.
Amor, coma era sòrt, qu’ei inconstant: qu’en aguest mon, a tot darrèr, arren i a etèrn, e encara s’ignore s’eth mane ara fortuna, o aguesta cedís ar emperi der amor.
S’eth poderós deth lòc sublim què, l’abandonen dempús toti es que gaudiren deth sòn favor; s’eth praube puge ena prosperitat, aqueri que sigueren es sòns enemics procuren era sua amistat (e er amor seguís ara fortuna en aquerò) que jamès li manquen amics ath venturós, ne ath praube decepcions e mensprètz.
Per camin desparièr se filen eth destin der òme e es sues afeccions, e solet en eth era volontat ei liura, encara que non era execucion; e atau er eveniment esbugasse toti es nòsti projèctes.
Tu me prometes non rénder a ua nauèra joata era tua libertat…
Aguestes idies, ai!, moriràn tanlèu me veigues mòrt.
S’era non complisse çò que promet…
Permet que quauqua part l’autreja ath saunei des shordaires ores.
E ben, senhora, qué vos semble era pèça?
Me semble qu’aguesta hemna promet massa.
Òc, mès ac complirà.
Vo’n sabetz ben der argument?
A bèra causa que posque herir?
Non, senhor, non.
Que tot aquerò ei pura ficcion; un podom… simulat; mès mau exemple, tè!, non, senhor.
Com se titole aguest drama?
Eth Param.
Plan que òc… qu’ei un titol metaforic.
En aguesta pèça se tracte d’un omicidi cometut en Viena… eth duc se cride Gonzago, e era sua hemna Baptista…
Que ja, ja ac veiratz de seguit…
Qu’ei un embolh maudit!
E qué se passe?
A V. M. e a jo, que non amiam colpable er anim, non mos pòt incomodar, ath rossin qu’ei plen de nafres li harà dar còps de pè; mès erosament nosati non auem eth lomb nafrat.
Aguest que ges ara se cride Luciano, nebot deth duc.
Vos que suplitz perfèctament era manca deth cor.
E enquia e tot poiria servir d’interprèt entre vos e eth vòste aimant, se vedessa botadi en accion ambdues mariòtes.
Vai, qu’auetz ua lengua que talhe!
Damb ua bona alendada que balhetz, se li trè eth talh.
Qu’ei aquerò; tostemp de mau en pejor.
Atau hètz vosates ena eleccion deth marit: de mau en pejor…
Comença, assassin…
Dèisha de méter aguest gèst de condemnat, e comença.
Au…!
Eth corbàs grailaire que ja cride resvenja.
Tu, extrèt dera prigonda net en silenci, atròç podom compausat de mortaus èrbes (invocada Proserpina); infectades tres còps, e d’auti tres còps exprimides dempús, servís ath mèn assag; pr’amor qu’ara tua activitat magica, orribla, era fòrça vitau cedís tan prèst.
Vedetz?
Ara l’empodoe en jardin pr’amor de panar-li era corona.
Eth duc se cride Gonzago…
Qu’ei ua istòria vertadèra e vie escrita en plan bon italian.
Lèu vieratz se com era hemna de Gonzago s’enamore der assassin.
Se lhèue Claudi plen de ràbia.
Eth rei se lhèue.
Qué, li hè pòur un huec aparent?
Qué vos cau, senhor?
Non passetz tà dauant, deishatz-ac.
Hètz-vos a vier lums.
Anem-mo’n d’aciu.
Lums!
Lums!
Hamlet cante aguesti vèrsi en votz baisha, e represente es que seguissen dempús.
E didetz-me, senhor mèn: s’en futur era fortuna me tractèsse mau, damb aguesta gràcia qu’è entara musica e un bòsc de plumes en cap, un parelh de laci provençaus enes mies sabates ralhades, non poiríetz hèr-me lòc en un cor de comediants?
Papèr regular.
Regular?
Excellent.
Pro qu’auries pogut sauvar era consonància.
Ò!, eth mèn brave Horaci, guaire aqueth esperit didec ei massa cèrt.
Ac as vist ara?
Òc, senhor, pro qu’ac è vist.
Quan se tractèc deth podom?
Pro, pro qu’ac observè alavetz.
Que voleria un shinhau de musica (As comics): hètz-me a vier ues flaütes…
S’ath rei non li shaute era comèdia, serà, solide, pr’amor que… pr’amor que non li shaute.
Que vengue un shinhau de musica.
Senhor, permeteratz que vos diga ua paraula?
E enquia e tot ua istòria.
Eth rei…
Plan ben, qué li cau?
Peth vin, non?
Non, senor, pera colèra.
Que s’a retirat en sòn quarto damb fòrça inquietud.
Non serie mès avient anar a condar-l’ac ath mètge?
Non vedetz que se jo me boti en aquerò de hèr-li purgar aguest umor biliós, pòt èster que se l’aumente?
Ò, senhor, balhatz bèth sens ad aquerò que didetz, sense hèr veir que non vo n’encuedatz de çò que vengui a dider-vos.
Qu’èm d’acòrd.
Contunha, donc.
Era reina, vòsta mair, plia de gran afliccion, me mane a cercar- vos.
Que sigatz planvengut.
Aguesti compliments que non an arren de sinceritat.
Se voletz balhar-me ua responsa senada, complirè er encargue dera reina; se non, que serà pro retirar-me e demanar-vos perdon.
Donques, senhor, que non posqui.
Com?
Me demanes ua responsa, e era mia rason qu’ei un shinhau aflaquida: ça que la, responerè dera manèra que posca a guaire me preguntes, o milhor dit ad aquerò qu’era mia mair me pregunte.
Atau, donc, que non i a arren a híger ad aquerò.
Anem ath cas.
Tu as dit qu’era mia mair…
Senhor, çò que ditz ei qu’eth vòste anament l’a aumplit de suspresa e estonament.
Ò meravilhós hilh, qu’atau a pogut aclapar ara sua mair!
Mès, ditz-me, aguest estonament non s’a hèt a vier ua auta conseqüéncia?
Non i a quauquarren mès?
Solet que desire parlar-vos ena sua cramba abans que vos retiretz.
L’aubedirè, que siguec dètz viatges era mia mair.
Amies cap aute negòci entà tractar damb jo?
Senhor, jo me’n brembi de qué en d’auti tempsi m’estimàuetz fòrça.
E ara tanben.
T’ac juri per aguestes mans menspredables.
Mès, quin pòt èster eth motiu dera vòsta indisposicion?
Aquerò, plan, ei barrar vos madeish es pòrtes ara vòsta libertat, en non voler comunicar damb es vòsti amics es malurs que sentetz.
Que sò fòrça arreculat.
Com ei possible, quan auetz eth vòt deth rei madeish entà succedir-li en tron de Dinamarca?
Òc, mès tant que creish era èrba…
Que ja ei un shinhau vielh eth tau arrepervèri.
Que ja son aciu es flaütes.
Deishatz-me que ne veiga ua…
Entà qué m’i cau anar aquiu?
Guilhèm e Ricard s’aprèssen a Hamlet damb gèst obsequiós, en tot seguir-lo entà aquiu a on va, enquia qu’en veir eth sòn anug se hèn enlà) Semble que me vòs hèr quèir en un param, segontes me cerques pertot.
Ja veigui, senhor, que s’eth desir de complir damb era mia obligacion me hè gausat, dilhèu er amor que vos tengui me hè grossièr tanben e inoportun.
Que non compreni aquerò.
Vòs tocar aguesta flaüta?
Jo que non posqui, senhor.
De vertat que non posqui.
T’ac supliqui.
Mès, qu’ei non sai arren de tot aquerò….
Qu’ei mès aisit qu’estirar-se en tèrra.
Guarda, bota eth pòdo e es auti dits segontes convengue sus es traucs, boha damb era boca, e veiràs quin son mès polit que ges.
Ves?
Aguesti que son es punts.
Plan ben, mès se non les sai tier entà produsir armonia…
Qu’ei que non m’en sai d’aguest art…
Guarda, donc, en quina baisha opinion me ties.
Tu me vòs tocar, presumisses de conéisher es mèns registres, sages de trèir çò de mès intim des mèns secrets, vòs hèr que sone deth mès grèu enquiath mès agudent des mèns tons; e vaquí aguest petit esturment, capable d’excellentes votzes e d’armonia, que tu non pòs hèr sonar.
E te penses que se me pòt tocar a jo de manèra mès aisida qu’ua flaüta?
Non, da-me eth nòm der esturment que volgues: per mès que lo maneges e te fatigues, jamès artenheràs hèr-li produsir eth mendre son.
Que Diu t’age.
Senhor, era reina volerie parlar-vos de seguit.
Non ves aquiu aquera broma que se retire a un camèl?
Plan, atau ena mida que semble un camèl.
Donques ara que me semble ua panquèra.
Plan que òc, ara se retire a ua panquèra.
O a ua balena.
Ei vertat, òc, a ua balena.
Donques de seguit vierè a veir ara mia mair.
Autant haràn aguesti, que me haràn tornar hòl de vertat.
Que vierè, vierè de seguit.
Atau l’ac diderè.
De forma facila se ditz: de seguit vierà…
Deishatz-me solet, amics.
Aguest qu’ei er espaci dera net avient entàs maleficis.
Aguesta qu’ei era ora que se daurissen es cementèris, e eth lunfèrn alende contagis entath mon.
Ara poiria jo béuer sang cauda; ara poiria executar taus accions, qu’eth dia s’estrementisse en veder-les.
Mès que vau a veir ara mia mair.
Ò, còr!
Dèisha-me èster crudèu, mès non parricida.
Eth punhau que l’a de herir que sigue enes mies paraules, non ena mia man; que dissimulen eth còr e era lengua; siguen quines siguen es execracions que pronóncia contra era, jamès, jamès era mia amna sollicitarà que se complisquen.
Non, que non lo voi aciu, ne ei convenent entara nòsta seguretat deishar liure eth camp ara sua holia.
Premanitz-vos, donc, e harè que de seguit vos ac apraien entà qu’eth vos acompanhe entà Anglatèrra.
Er interès dera mia corona non permet ja expausar-me a un risque tant immediat, que creish cada moment enes sòns accèssi de deméncia.
De seguit premaniram era nòsta marcha.
Eth mès sant e religiós temor qu’ei aqueth que procure era existéncia de tanti individús qu’era sua vida depen de V. M.
S’ei era obligacion d’un particular deféner era sua vida de quinsevolh ofensa, mejançant era fòrça e er art, guaire mès ne serà sauvar aquera que s’està era felicitat publica?
Quan arribe a mancar eth monarca, non se morís eth solet, senon que ara manèra d’un torrent se hè a vier damb eth tot çò que l’entornege, coma ua grana arròda plaçada en çò de mès naut deth monte, qu’as sòns enòrmes arrais i son estacades nombroses pèces menores, que s’arribe a quèir, non i a cap d’eres, ne enquia e tot era mès petita de totes, que non patisque madeish en esbauçament totau.
Jamès eth sobeiran exale un alend, sense ahiscar ena sua nacion un planh generau.
Vos prègui que vos premanigatz sense demora entath viatge.
Que voi estacar aguest temor, qu’ara camine massa liure.
Que vam a aubedir-vos ath mès córrer.
Senhor, que ja se file entath quarto de sa mair.
Vau a amagar- me darrèr des ridèus entà veir er eveniment.
Qu’ei segur qu’era lo repotegarà fòrtament; e coma vos madeish auetz observat plan ben, qu’ei convenent que i sigue, entà enténer era convèrsa, quauquarrés mès que sa mair, que naturauments l’a d’èster parciau, coma les passe a totes.
Estatz- vos, adishatz; jo tornarè a veder-vos abans que vos retiretz, pr’amor de dider-vos çò que s’age passat.
Gràcies, estimat Polòni.
Ò, era mia colpa qu’ei atròça!
Era sua flaira que puge entath cèu amiant, damb era, era malediccion mès terribla; era mòrt d’un frair.
Que non posqui retirar-me a pregar, encara qu’ac saja de hèr ara valenta; qu’ei mès fòrt qu’era mia volontat eth delicte que l’esbauce.
Coma er òme que criden dues obligacions, me posi a considerar per quina començarè prumèr, e non me decidisqui per deguna…
Mès s’aguest braç execrable siguesse encara mès tacat ena sang frairau, mancarà enes cèus pietosi pro ploja entà tornar-lo candid coma era nhèu madeisha?
De qué servís era misericòrdia, se se remís a veir eth ròstre deth pecat?
Qué i a ena oracion senon aquera duplicada fòrça, capabla de sostier-mos quan vam a quèir, o d’aquerir-mos eth perdon quan auem queigut?
Òc, lheuarè es mèns uelhs entath cèu, e quedarà esfaçada era mia colpa…
Mès, quina sòrta de pregària me calerà tier?
Desbremba, Senhor, desbremba er orrible omicidi que cometí…
A!, que serà impossible, tant que visca tient es objèctes que me determinèren ara malesa: era mia ambicion, era mia corona, era mia esposa…
Poirà meritar-se eth perdon quan encara existís era ofensa?
En aguest mon maumetut se passe soent qu’era man delinquenta, vessant er aur, aluenhe ara justícia e corromp damb presents era integritat des leis; non atau en cèu, qu’aquiu non i a enganha, aquiu campen es accions umanes tau qu’eres son, e mos vedem possadi a manifestar totes es nòstes fautes sense desencusa, sense cap trebuc…
Plan, donc, se qué me cau hèr?…
Sagem çò que pòt hèr era penedença… e qué non poirà?…
Mès qué a de poder damb aqueth que non se pòt empenaïr?
Ò situacion malerosa!
Ò, consciéncia, ennerida damb ombres de mòrt!
Ò amna mia empresoada!
Angels, ajudatz-me!
Sajatz en jo eth vòste poder.
Que se doblen es mèns jolhs fòrts; e tu, còr mèn de fibres d’acèr, hè-te mofle coma es nèrvis d’un mainatge que ven de néisher.
Tot, tot se pòt apraiar.
Aguesta qu’ei era escadença avienta.
Ara ei en tot pregar, ara l’aucisqui…
Trè era espada, hè quauqui passi en un gèst de herir-lo; s’arture, e se retire un aute còp entara pòrta) E atau se n’anarà entath cèu… e ei aguesta era mia resvenja?.
Non, reflexionem.
Un marrit assassine ath mèn pair, e jo, eth sòn solet hilh, l’asseguri ath maufactor era glòria; non ei aquerò, en sòrta de castig, un prèmi e ua recompensa?
Eth susprenec ath mèn pair acabadi es desordes dera taulejada, caperat de mès colpes que flors en mes de Mai…
Qui sap, senon Diu, er estret compde que li calec balhar?
Mès, sivans concep era nòsta rason, era senténcia qu’aurà estat terribla.
E demorarè resvenjat autrejant-li ad aguest era mòrt, precisament quan purifique era sua amna, quan se premanís entara partença?
Non, espada mia, torna entath tòn lòc, e demora ua auta escadença entà executar mès terrible còp.
Quan sigue ocupat en jòc, quan renegue coleric, o dormisque embriac, o s’abandone as plasers incestuosi en lhet, o comete accions contràries ara sua sauvacion, heris-lo alavetz; que quèigue precipitat ena prigondor e qu’era sua amna quede nera e maudita, coma eth lunfèrn que l’a de recéber.
Engaine era espada).
Era mia mair me demore.
Marrit, aguesta medecina, que te retarde era malautia, non evitarà era tua mòrt.
Es mies paraules pugen entath cèu, es mies afeccions demoren CLAUDI ena tèrra.
Se lhèue damb agitacion) Paraules sense afeccions jamès arriben enes aurelhes de Diu.
Qu’arribarà de seguit.
Mostratz-li fermetat; didetz-li qu’es sues holies an estat massa gausades e intolerables, qu’era vòsta bontat l’a protegit, en tot hèr intercession entre eth e era injusta indignacion que costèc.
Jo, mentretant, retirat aciu, sauvarè silenci.
Parlatz-li damb libertat, vos ac prègui.
Cridant de laguens estant) Mair!
Mair!
Retira-te.
Atau vos ac prometi; que non cranhi arren.
Qué manatz, senhora?
Hamlet, que ties plan ofensat a ta pair.
Mair, que tietz plan ofensat ath mèn.
Que vengui, que vengui aquiu… e vos me preguntatz damb lengua pervèrsa.
Qué vò díder aquerò, Hamlet?
E qué vò díder aquerò, mair?
Te’n desbrembes de se qui sò?
Non, pera crotz benedida que non m’en desbrembi.
Ètz era reina, maridada damb eth frair deth vòste prumèr espòs, e… pro que non siguesse atau!…
Qu’ètz era mia mair.
Plan ben.
Vietz (Hamlet, cuelhent dera man a Gertrudis la hè a sèir), seiguetz, e non gesseratz d’aciu, non vos botjaratz, sense que vos meta un miralh ath dauant qu’en eth veigatz çò de mès amagat dera vòsta consciéncia.
Cèus!
Qué sages de hèr ara?
Me vòs aucir?…
Qui m’ajudarà?
En veir Gertrudis era extraordinària agitacion de Hamlet en sòn ròstre e enes sues accions, cranh que la va a aucir, e cride espaurida demanant ajuda.
Polòni vò gésser d’aquiu a on ei amagat, e dempús s’arture.
Hamlet se n’encuede de qué es ridèus se botgen, sospeche que Claudi ei amagat ath sòn darrèr, trè era espada, da dues o tres estocades sus era bonha que trape, e seguís parlant damb sa mair).
Ajuda, demana ajuda…ò!…
Qué ei aquerò?…
Un arrat…
Moric…
Un ducat que ja ei mòrt.
Ai de jo!
Qué as hèt?
Arren…
Jo qué me sai?…
Quina accion tan precipitada e sagnosa!
Qu’ei vertat, mair mia, accion sagnosa, e lèu tant orribla coma era d’aucir a un rei e maridar-se dempús damb eth sòn frair.
Aucir a un rei?
Òc, senhora, aquerò è dit.
Lhèue eth ridèu, e apareish Polòni mòrt en solèr.
E tu, miserable, temerari, endravat hòl…
Adishatz.
Jo t’auí per ua auta persona de mès consideracion.
Guarda eth prèmi qu’as guanhat; vaquí eth risque qu’a eth massa curiosèr… (Tornant a parlar damb Gertrudis, que la hè a sèir de nauèth).
Non, non torçatz es vòstes mans…
Seguitz aciu, e deishatz que jo vos tòrça eth còr.
Atau m’ac cau hèr, s’ei que non l’auetz format damb impenetrabla pasta, o s’es costums maudits non l’an convertit en un mur de bronze opausat a tota sensibilitat.
Ua accion que mascare era pèth porporada dera modéstia, e autrege nòm d’ipocresia ara vertut; agarre es flors deth beròi front d’un innocent amor, plaçant un vesicatòri en era; que hè mès perfids es vòts conjugaus qu’es promeses deth trichaire; ua accion qu’esbauce era bona fe, amna des contractes, e convertís era inefabla religion en ua complicacion frivòla de paraules; fin finau, capabla d’alugar en ira eth ròstre deth cèu, e transformar damb orrible desorde aguesta solida e artificiosa maquina deth mon, coma se s’apressèsse eth sòn finau temut.
Ai de jo!
Vaquí quanta gràcia i auie en aqueth ròstre!
Es peus deth solei, eth front coma eth madeish de Jupiter, era sua guardada imperiosa e menaçaira coma era de Mart, era sua gentilesa semblabla ara deth messatgèr Mercuri quan campe sus ua montanha qu’eth sòn cimalh arribe enquiath cèu.
Polida combinacion de formes, a on cadun des dius estampèc eth sòn caractèr, pr’amor de qué eth mon admirèsse tantes perfeccions en un òme solet.
Aguest que siguec eth vòste espós.
Vaquí, ara, ath que seguís.
Aguest qu’ei eth vòste espós, que coma eth cabelh damb mascaron destrusís era santat deth sòn frair.
Lo vedetz ben…?
Ne lo podetz cridar amor, pr’amor qu’ara vòsta edat es bolhs dera sang son ja tèbes e aubedients ara prudéncia; e quina prudéncia baisharie d’aqueth estat enquiad aguest?
Sentits pro que n’auetz, que se non siguesse atau, non auríetz afeccions; mès aguesti sentits que deuen patir ua letargia prigonda.
Era deméncia madeisha non poirie calar-se en tant error; ne era frenesia tiranize damb tau excès es sensacions que non rèste pro sen entà saber causir entre dus objèctes qu’era sua diferéncia ei tan visibla…
Quin esperit infernau vos podec enganhar e eishorbar atau?
Es uelhs sense eth tacte, eth tacte sense es uelhs, era sentida solet, ua fèbla porcion de quinsevolh sentit aurie estat pro entà empedir tau estupiditat…
Ò modéstia!
Infèrn rebèl!
Ò, Hamlet, non seguisques…
Es tues rasons me hèn a calar era vista ena mia consciéncia, e veigui aquiu es mès neres e grossières taques que dilhèu jamès se poiràn esfaçar.
E estar-se atau entre eth pudesenc sudor en un lhet incestuós, avilida en corrupcion, prodigant amorasses d’amor en aquera sentina impura!
Qu’ei pro, estimat Hamlet.
Un assassin… un marrit… vil… inferior mil còps ath vòste defuntat espós… escarni des reis, panaire der emperi e deth comandament, que panèc era preciosa corona, e se la sauvèc ena pòcha.
Qu’ei pro.
Un rei de carnaval…
Ò, esperits celestiaus!
Se qué vòs, venerada ombra?
Vietz dilhèu a inculpar era negligéncia deth tòn hilh, qu’aflaquit pera pietat e er endarreriment, desbrembe era importanta execucion deth tòn terrible mandat?…
Parla.
Non te’n desbrembes.
Que vengui a ahiscar de nauèth ERA OMBRA eth tòn fervor lèu escandit.
Mès, ves?
Guarda com as aumplit d’estonament a ta mair.
Bota-te entre era e era sua amna agitada, e traparàs qu’era imaginacion actue damb màger violéncia enes còssi mès fèbles.
Parla-li, Hamlet.
En qué pensatz, senhora?
Tota era tua amna s’a passat enes tòns uelhs, que se botgen orribles; e es tòns peus, que penjauen, en tot aquerir vida e movement, se quilhen e lhèuen coma eth soldat que desvelhe ua sobta alarma.
Hilh dera mia amna!
A qui guardes?
Ada eth, ada eth…
Vedetz quina esblancossida lum hè a veir?
Eth sòn aspècte e eth sòn dolor serien pro entà esmòir es pèires….
Ai!, non me guardes atau; non se passe qu’aguest malerós ròstre esbauce es mèns destins crudèus, non sigue qu’en excecutar-les enganhe es mejans e en sòrta de sang se vèssen lèrmes.
A qui li dides aquerò?
Non vedetz arren aquiu?
Arren, e veigui tot çò que i a.
Ne entenéretz arren, tanpòc?
Arren mès que çò que parlam nosati.
Guardatz, aquiu…
Lo vedetz?…
Ara se’n va…
Eth mèn pair… damb eth vestit madeish que vestie…
Vedetz per a on va?…
Ara qu’arribe en portau.
Tot qu’ei un efècte dera fantasia.
Desorde?
Eth pos, coma eth vòste, bategue damb intervau regular, e anóncie madeisha salut enes sons compassi…
Arren de çò qu’è dit ei holia.
Hètz-ne era pròva, e veiratz com vos repetisqui guaires idies e paraules vengui de proferir, e un hòl non ac pòt hèr.
A, mair mia!
Damb aguesta medecina artenheratz sonque irritar era part herida, aumentant era nafra pudesenca qu’interiorament la corromp…
Cohessatz ath cèu era vòsta colpa, ploratz eth passat, previetz eth futur, e non estenetz eth benefici sus es males èrbes entà que prospèren fòrtes.
Desencusatz aguest aleujament ara mia vertut, pr’amor qu’en aguesta delinqüenta edat era vertut madeisha li cau demanar perdon ath vici, e enquia e tot entà hèr-li ben lo vante e li prègue.
Ai, Hamlet!
Tu qu’esbocines eth mèn còr.
De vertat?
Donques hètz enlà de vos aquera part mès damnatjada, e viuetz damb era que quede mès innocenta.
Bona net…
Mès non tornetz entàh lhet deth mèn oncle.
Se non auetz vertut, aumens hètz a veir que l’auetz.
Eth costum, aqueth monstre qu’esbauce es inclinacions e afeccions dera amna, s’en tot çò d’aute ei un dimòni, dilhèu ei un àngel quan sap autrejar as bones accions ua cèrta facilitat que damb era insensiblament les hè a semblar innates.
Tietz-vos aguesta net; aguest esfòrç vos harà mès aisida era pròplèu abstinéncia, e era que vengue dempús la traparatz encara mès aisida.
Eth costum qu’ei capable d’esfaçar era madeisha impression dera natura, reprimir es males inclinacions e aluenhar-les de nosati damb meravilhós poder.
Bona net, e quan aspiretz de vertat ara benediccion deth cèu, alavetz jo vos demanarè era vòsta benediccion…
Jo l’amiarè entà on convengue e saberè justificar era mòrt que li balhè.
Qu’ei pro.
Bona net.
Pr’amor que sò pietós, me cau èster crudèu; vaquí eth prumèr mau cometut, mès encara ei màger eth que dempús s’a d’executar…
A!, escotatz ua auta causa.
Quina ei?
Qué me cau hèr?
Non hèr arren de tot çò que vos è dit, arren.
Permetetz qu’eth rei, holat damb eth vin, vos amie de nauèth entath lhet, e aquiu vos amorasse sarrant lasciu es vòstes caròles, e vos tempte eth pièch damb es sues marrides mans, e vos pune damb boca nera.
Arregraïda, alavetz, declaratz-li tot çò que hè ath cas: didetz-li qu’era mia holia non ei vertadèra, que tot ei un artifici…
Òc, didetz-l’ac; pr’amor que com serie possible non dider-l’ac?
Anatz, e a maugrat dera rason e deth secret, dauritz era gàbia sus eth tet dera casa e hètz qu’es audèths vòlen; e madeish qu’eth monard (tant amic de hèr experiéncies), botatz eth cap en param, damb eth risque de perir en eth madeish.
Non, non te cau pòur; pr’amor que s’es paraules se formen der alend e aguest anóncie vida, non i a vida ne alend en jo entà repetir tot çò que m’as dit.
Sabetz que me cau anar entà Anglatèrra?
Òc, qu’ei causa decidida.
Me n’è sabut de qué i a cèrtes cartes sagerades, e qu’es mèns dus condisciples (que d’eri me fidarè coma de vibòra verinosa) son es encargadi d’amiar eth messatge, facilitar-me era marcha e amiar-me entath precipici.
Mès jo les deisharè hèr, qu’ei fòrça agradiu veir volar ath minaire damb eth sòn pròpri hornèu, e mau anaràn es causes o jo hotjarè un pam sonque dejós des sues mines, e les harè sautar enquiara lua.
Ò, qu’ei fòrça agradiu quan un coquin estramunque damb un que se’n sap!…
Aguest òme que me hè a èster ara eth sòn portaire… (Vò amiar en braça eth cadavre, e en non podè’c hèr aisidament, l’agarre d’un pè, e se lo hè a vier arrosegant-lo) l’amiarè arrossegant-lo entara cramba immediata.
Mair, bona net…
Per cèrt, qu’eth senhor conselhèr (que siguec en vida un charraire impertinent) ei ara ben repausat, ben seriós e taciturn.
Anem, amic, que me cau trèir-vos d’aciu e acabar damb aquerò.
Bona net, mair.
Aguestes alendades, aguesti prigonds somics, que deuen auer bèra causa; ditz quina ei, qu’ei bon que me’n sàpia… a on ei eth tòn hilh?
Guilhèm).
A, senhor, ço qu’è vist aguesta net!
Deishatz-mos solets un instant.
Qué a estat, Gertrudis?
Qué hè Hamlet?
Emmaliciat ei coma eth mar e eth vent quan pelegen GERTRUDIS entre eri entà veir se qui ei eth mès fòrt.
Trebolat damb era deméncia que l’agite, entenec quauque bronit darrèr deth ridèu; trè era espada, cride: un arrat, un arrat; e ena sua illusion frenetica aucic ath brave ancian que se trapaue amagat.
Funèst accident!
Madeish aurie hèt damb jo s’auessa estat CLAUDI aquiu.
Aguesta desmesura insolenta menace a toti: a jo, a tu madeisha, a toti fin finau.
Que mo l’imputaràn, plan que òc, a nosati, pr’amor qu’era nòsta autoritat aurie auut de reprimir ad aguest joen hòl, en tot botar-lo en un endret a on ad arrés podesse ofensar.
Mès er excessiu amor que l’auem mos a empedit hèr çò que mès convenguie; madeish qu’aqueth que patís ua malautia vergonhosa, que per non declarar-la, permet que l’avale prumèr era substància vitau.
E a on a anat?
A retirar d’aquiu ath defuntat còs, e ath miei dera sua holia plore er error qu’a cometut.
Atau er aur mòstre era sua puretat, encara que barrejat dilhèu damb metaus vils.
Anem, Gertrudis, e tanlèu tòque eth solei eth cimalh des montes harè que s’embarque e se’n vage; mentretant mos calerà tier tota era nòsta autoritat e era nòsta prudéncia entà amagar o desencusar un hèt tant indigne.
Ò, Gilhèm, amics!
Anatz ambdús damb bèth un que vos ajude…
Hamlet, cèc de frenesia, a aucit a Polòni, e l’a trèt arrossegant-lo deth quarto de sa mair.
Anatz a cercar-lo; parlatz-li damb doçor; e hètz-vos a vier eth cadavre ena capèla.
Non vos arturetz.
Se’n van Ricard e Guilhèm).
Anem, que pensi cridar as nòsti mès prudents amics pr’amor de hèr-les a saber aguest imprevist malastre, e aquerò qu’è decidit hèr.
D’aguesta manèra era calomnia (qu’eth sòn rumor ocupe era extension deth mon, e afuste es sòns verinosi trets damb era eficàcia deth canon ena sua diana) errant aguest viatge eth còp, deisharà eth nòste nòm intacte e herirà solet ath vent insensible.
Anem-mo’n d’aciu… era mia amna qu’ei plia d’agitacion e terror.
Plaçat ja en lòc segur…
Mès…
De laguens estant) Hamlet!
Senhor!
Quin rambalh ei aguest?
Qui cride a Hamlet?
Que ja son aciu.
Senhor, qué n’auetz hèt deth cadavre?
Que ja ei entre eth povàs, que d’eth n’ei parent pròche.
Didetz-mos a on ei, entà que mo’lo pogam hèr a vier entara capèla.
Qué ei çò que non mos cau creir?
Que jo posca sauvar eth vòste secret, e vos revela eth mèn…
E ath delà, qué a de respóner eth hilh d’un rei as preguntes d’un nasejaire palatin?
Nasejaire me didetz?
Òc, senhor, nasejaire; que coma un esponga lèque deth favor deth rei es riqueses e era autoritat.
Mès aguesta gent ath finau dera sua carrèra ei quan mielhor servissen ath prince; pr’amor qu’aguest, madeish qu’eth monard, se les bote en un cornèr dera boca; aquiu les sauve, e eth prumèr qu’entrèc ei eth darrèr que s’avale.
Quan eth rei age de besonh çò que tu (qu’ès ua esponga) l’ages lecat, te cuelh, t’exprimís, e te quedes sec un aute còp.
Non compreni çò que didetz.
Me shaute fòrça.
Es rasons suprèmes son roncaments entàs aurelhes pègues.
Senhor, çò que cau ei que mos digatz a on ei eth còs, e vengatz damb nosati a veir ath rei.
Eth còs qu’ei damb eth rei; mès eth rei non ei damb eth còs.
Eth rei vie a èster ua causa, coma…
Quina causa, senhor?
Ua causa que non vau arren…
Mès guarda.
Pau…
Anem a veder-lo.
L’è hèt a cridar, e è manat cercar eth cadavre.
Be n’ei de perilhós deishar en libertat ad aguest gojat!
Que tanpòc ei possible exercir en eth era severitat des leis.
Qu’ei plan estimat pera fanatica multitud qu’era sua afeccion se ve enes uelhs, non ena rason, e qu’en aguesti casi considère eth castig deth delinqüent, e non eth delicte.
Qu’ei convenent, entà mantier era tranquillitat, qu’aguesta sobta abséncia de Hamlet apareishe coma causa ja determinada e resolvuda per auança.
Es maus desesperadi, o son incurables, o s’aleugerissen damb desesperadi remèdis.
Qué?
Qué s’a passat?
Que non auem pogut arténher que mos digue a on s’a hèt a vier eth cadavre.
Mès eth, a on ei?
Se demorèc dehòra damb gent que lo sauve, en tot demorar es vòstes ordes.
Amiatz-lo ena mia preséncia.
Guilhèm, que vengue eth prince.
Plan, Hamlet, a on ei Polòni?
Que se n’a anat a sopar.
A sopar?
A on?
Non aquiu a on minge, senon aquiu a on ei minjat, entre ua nombrosa congregacion de vèrmes.
Eth vèrme qu’ei eth monarca suprèm de toti es minjaires.
Nosati engrassim as auti animaus pr’amor d’engrassir- mos, e mos engrassim entà qu’eth verme mos minge dempús.
Eth rei gras e eth praube escanaulit son dus plats desparièrs, encara que se mèstren en ua madeisha taula.
Aquerò qu’ei tot.
Dilhèu un òme pòt pescar damb eth vèrme que s’a minjat a un rei, e minjar-se dempús eth peish que se neuric d’aqueth vèrme.
E qué vòs díder damb aquerò?
Solet mostrar com un rei pòt passar progressiuament en vrente d’un praube.
A on ei Polòni?
En cèu.
Manatz a quauqu’un tà qu’ac veigue, e s’eth vòste enviat non lo trape aquiu, alavetz podetz, vos madeish, vier a cercar-lo en bèth aute lòc.
Encara que, se non lo trapatz en tot aguest mes, lo flairaratz sense dobte en pujar es escales dera galaria.
Anarè a cercar-lo.
Non, eth non se botjarà d’aquiu enquia que lo vagen a cercar.
Aguest eveniment, Hamlet, exigís que te tengues ara tua pròpria seguretat, qu’a jo m’interèsse autant coma ac demòstre eth sentiment que me còste era accion qu’as hèt.
Te cau gésser d’aciu lèu lèu.
Premanís-te, donc.
Era nau qu’ei ja avisada e eth vent ei favorable, es companhs te demoren, e tot ei prèst entath tòn viatge entà Anglatèrra.
Entà Anglatèrra?
Òc, Hamlet.
Plan ben.
Òc, que t’a de semblar plan ben, s’ei qu’as comprenut era fin que perseguissen es mèns desirs.
Jo veigui un àngel que les ve…
Mès, anem entà Anglatèrra.
Adishatz, estimada mair!
E eth tòn pair que t’estime, Hamlet?
Mair mia…
Pair e mair que son marit e hemna, marit e hemna que son ua madeisha carn, atau, donc… mair mia…
Anem entà Anglatèrra.
Seguitz-lo de seguit; pressatz rapid eth sòn embarcament, que non se tarde bric.
Voi veder-lo dehòra d’aciu aguesta net.
Partitz.
Tot ço que cau entad aguesta comission qu’ei ja sagerat, lèu.
Anatz-vo’n, non vos arturetz.
Se’n van Ricard e Guilhèm) E tu, Anglatèrra, s’estimes pro era mia amistat (que dera sua importància t’avise eth mèn poder), donques qu’encara guardes sagnoses es herides que receberes der acèr dinamarqués, e en docil temor me pagues tributs, non dèishes heredar-se era execusion dera mia suprèma volontat, que per cartes escrites entad aguesta fin te demane tu per tu era rapida mòrt de Hamlet.
Era sua vida qu’ei entà jo coma ua fèbre ardenta, e tu soleta ès qui me pòt aleugerir.
Hè’c atau, Anglatèrra, e enquia que me’n sàpia qu’as descargat eth còp, per mès erosa que sigue era mia sòrt, non se remeteràn en mèn còr era tranquillitat ne era alegria.
Anatz, capitan, saludatz en mèn nòm ath monarca danés; didetz-li que gràcies ara sua licéncia, Fortimbràs demane eth pas liure per sòn regne, sivans l’a prometut.
Ja sabetz eth lòc dera nòsta reünion.
Se S. M. vò comunicar-me quauquarren, hètz-li saber que sò prèst a vier de seguit, en persona, a autrejar-li espròves deth mèn respècte.
Atau ac harè, senhor.
E vosati caminatz damb pas seguit.
Cavalièr, d’a on son aguestes tropes?
De Noruega, senhor.
E didetz-me, contra qui van?
Contra ua part de Polonia.
Qui les comande?
Fortimbràs, nebot der ancian rei de Noruega.
Se filen contra tota Polonia, o sonque contra quauqua part des sues termières?
Entà dider-vos francament era vertat, que vam a aquerir ua porcion de tèrra, que d’era (exceptat er aunor) cap auta utilitat se pòt demorar.
Se me la balhèssen arrendada per cinc ducats, non la cuelheira, ne me pensi que còste mès interès ath de Noruega ne ath polac, encara que la venessen en public enquant.
Solide qu’eth polac non sajarà de resistir?
Mèsalèu a botat ja en era tropes que la defenen.
D’aguesta sòrta eth sacrifici de dus mil òmes e vint mil ducats non decidiràn era possession d’un objècte tan frivòl.
Aguest qu’ei un apostèma deth còs politic, neishut dera patz e dera excessiua abondor que crèbe en interior, sense qu’en exterior se veigue era rason pera quau er òme perís.
Vos balhi es gràcies pera vòsta cortesia.
Que Diu vos age.
Voletz contunhar eth camin?
Que vos agarrarè lèu.
Anatz un shinhau entà dauant.
Guairi accidents se passen, toti m’acusen, ahiscant ara resvenja eth mèn adormit alend.
Qué ei er òme que base era sua màger felicitat, e tie tot eth sòn temps solet en dormir e alimentar-se?
Qu’ei ua bèstia e arren mès.
Non.
Aqueth que mos formèc dotadi de tant extens coneishement que damb eth podem veir eth passat e eth futur, non mos autregèc cèrtament aguesta facultat, aguesta rason divina, entà que siguesse damb nosati sense usatge e bastrussa.
Sigue, donc, brutau negligéncia, sigue timid escrupul que non gause a penetrar es casi futurs (causa qu’en era i a mès covardia que prudéncia), jo non sai entà qué existisqui, en tot díder tostemp: rason, volontat, fòrça e mejans entà executar-la.
Pertot trapi grani exemples que m’ahisquen.
Qu’ei pro era pròva d’aguesta grana armada nombrosa e fòrta amiada per un prince joen a delicat, qu’eth sòn esperit possat per ambicion generosa mesprède era incertitud des eveniments, e expause era sua existéncia fragila e mortau as còps dera fortuna, ara mòrt, as perilhs mès terribles, e tot per un objectiu de ta leugèr interès.
Er èster gran non consistís, plan, en actuar solet quan se passe un gran motiu, senon en saber trapar era rason plausibla de combat, encara qu’era causa sigue petita, quan se tracte d’aquerir aunor.
Com, donc, m’estongui jo en òci indigne, mòrt eth mèn pair traïdorament, era mia mair envilida… incitacions capables d’ahiscar era mia rason e eth mèn coratge, que jaden adormidi?
Tant qu’entara mia vergonha veigui era destruccion immediata de vint mil òmes, que per un caprici, ua esterila glòria van entath sepulcre coma entàs sòns lhets, lutant per ua causa qu’era gent ei incapabla de compréner, per un terren qu’encara non ei sufisent entà sepultar a tants cadavres…
Ò!, a compdar d’aué, o non existirà en jo cap tipe de fantasia, o totes es que forma seràn sagnoses.
Non, que non li voi parlar.
Era persute per veder-vos.
E qué vò?
Qué ditz?
Parle fòrça de sa pair: ditz qu’enten de contunh qu’eth mon ei plen de malesa; somique, se pique eth pièch, e, emmaliciada, da còps de pè a tot çò que trape.
Ditz rasons equivòques qu’a penes an cap sentit; mès era madeisha extravagància d’eres botge as que les entenen a retier-les, en tot examinar era fin entà que les ditz, e dar as sues paraules ua combinacion arbitrària, segontes era idia de cadun.
En observar es sues guardades, es sòns movements de cap, era sua gesticulacion expressiua, arriben a creir que i pòt auer en era bèra part de rason; mès que non i a arren de certan senon que se trape en estat mès maleròs.
Qu’estarà ben parlar-li, abans qu’eth mèn refús esparge conjectures fataus en aqueri anims que tot ac interpreten sinistrament.
Hè-la a vier.
Se’n va Horaci) Eth mès frivòl eveniment, li semble ara mia damnajada consciéncia presagi de bèth grèu desastre.
Qu’ei pròpria dera colpa aguesta maufidança.
Tan plen ei de maufidança eth delinqüent, qu’eth temor d’èster descubèrt hè dilhèu qu’eth madeish se descurbisque.
A on ei era beròia reina de Dinamarca?
Com te va, Ofelia?
Ò, estimada mia!
E a qué vie aguesta cançon?
Aquerò didetz…?
Hètz atencion ad aguesta:
Òc, mès, Ofelia…
Escotatz, escotatz.
Blanques borrassetes lo vestien…
Malerosa!
Vedetz aquerò, senhor?
Com te va, graciosa mainada?
Que sò ben: que Diu vos ac age…
Diden qu’eth chot siguec abans ua puncèla, hilha d’un hornèr…
Sabem se qué èm ara.
Mès non çò que podem èster…
Diu vierà a tier-mos ua visita.
Referéncia a sa pair.
Mès non, non parlem mès d’aquerò; e se vos pregunten se qué signifique, didetz:
E eth respon alavetz:
Graciosa Ofelia!
Ai, prauba!
Cèus!
Turpitud, plebèua!
Guaire hè qu’ès atau?
Demori que tot se passarà ben…
Mos cau auer paciéncia… (S’entristís e plore) Mès jo que non posqui mens que plorar en considerar que l’an deishat sus era tèrra hereda…
Eth mèn frair se’n saberà… solide…
E jo vos balhi es gràcies pes vòsti sabents conselhs… (Damb fòrça vivacitat e alegria) Va, era carròça.
Bona net, senhores, bona net.
Amiguetes, bona net, bona net, bona net.
T’ac prègui.
Ò!, tot qu’ei er efècte d’un prigond dolor, tot ven dera mòrt de sa pair; e ara veigui, Gertrudis, que quan vien es maus, non vien esparjudi coma espions, senon amassa damb esquadrons.
Eth sòn pair mòrt, eth tòn hilh absent (en tot auer balhat eth madeish just motiu entath sòn despatriament), eth pòble alterat en tumult damb nafrades idies e mormoracions sus era mòrt deth brave Polòni, qu’eth sòn acogament amagat a estat imprudéncia non leugèra de part nòsta; era malerosa Ofelia dehòra de se, trebolada era sua rason, que sense era èm vani simulacres, comparables solet damb es bèsties, e fin finau (e aquerò non ei mens essenciau qu’era rèsta), eth sòn frair, vengut secretament de França, e en miei de tant estranhs casi, entre ombres misterioses, sense que li manquen lengües maudidentes qu’empodoen es sues aurelhes en parlar-li dera mòrt de sa pair.
Ne en taus discursi, a manca de notícies segures, deisharam d’èster mentats de contunh de boca en boca.
Toti aguesti delèris amassadi, estimada Gertrudis, coma ua maquina destructota que se descargue, me balhen fòrça mòrts ath còp.
Ai Diu!
Quin rambalh ei aguest?
A on ei era mia garda?…
Acoditz…
Defenetz es pòrtes…
Qué ei aquerò?
CAVALIÈRAnatz-vo’n, senhor.
Er Ocean, dehòra de mida, que non s’avale es planhères damb fòrça mès espaventosa, qu’era que manifèste eth joen Laertes cèc de furor, vencent era resisténcia que li boten es vòsti soldats.
Era pleba lo cride senhor; e coma s’ara comencèsse a existir eth mon, era antiquitat e eth costum (empara e seguretat de tot bon govèrn) se desbremben e se desconeishen.
Criden pertot: “Nosati causírem coma rei a Laertes” Es chapèus lançadi en aire, es mans e es lengües l’aplaudissen, en tot arribar enquias bromes era votz generau que repetís: “Laertes serà eth nòste rei.
Que ja an trincat es pòrtes.
A on ei eth rei?
Non, entrem.
Jo vos demani que me deishetz.
Plan ben, plan ben.
Gràcies, senhors.
Vigilatz es pòrtes… e tu, indigne prince, autreja-me ath mèn pair.
Mens, mens afogadura, estimat Laertes.
S’auesse en jo ua gota de sang damb mens afogadura, me declararia coma hilh bastard, acusaria de cornut ath mèn pair, e estamparia sus eth front net e cast dera mia plan aunèsta mair era nòta infama de gaudimèla.
Mès, Laertes, quina ei era encausa de tan terribla rebellion?…
Dèisha-lo, Gertrudis, non l’artures… non cranhes arren contra jo.
Que i a ua fòrça divina que defen as reis; era traïson non pòt, coma volerie, calar-se enquiada eri, e maumet era execucion de toti es sòns projèctes…
Ditz-me, Laertes, per qué ès tant enrabiat?…
Dèisha-lo, Gertrudis…
Parla tu.
A on ei eth mèn pair?
Moric.
Mès que non l’aucic eth rei.
Dèisha-li preguntar çò que volgue.
E com a estat era sua mòrt?…
Ep!, non, a jo non se m’enganhe.
Que se’n vage entath lunfèrn era fidelitat, que se hèsque a vier eth mès nere dimòni es juraments de vassalatge, que s’acògue era consciéncia, era esperança de sauvacion en mès prigond abisme…
Sonque desiri, e aguest ei eth punt que persuti, sonque desiri dar complèta resvenja ath mèn defuntat pair.
E qui t’ac pòt empedir?
Sonque era mia volontat, e non tot er univèrs; e per çò des mieis que me cau tier, jo saberè economizar-les, de manèra qu’un petit esfòrç còste grani efèctes.
Brave Laertes, se vòs saber era vertat sus era mòrt deth tòn estimat pair, ei dilhèu escrit ena tua resvenja qu’ages de cuélher a amics e enemics, colpables e innocents sense distincion?
Non, solet as mèns enemics.
Voleràs, plan que òc, coneisher-les?
Ò!, as mèns bravi amics jo les receberè damb es braci dubèrts, e madeish qu’eth pelican amorós les alimentarè, se siguesse de besonh, damb era mia pròpria sang.
Ara parlères coma un bon hilh e coma cavalièr.
Laertes, ne sò colpable dera mòrt de ta pair, ne degun a sentut coma jo eth sòn malastre.
Aguesta vertat te cau que li sigue tan clara ara tua rason, coma as tòns uelhs era lum deth dia.
Deishatz-la entrar.
Quina naua…
Quin rambalh ei aguest?
Claudi, Gertrudis, Ofelia, Laertes, acompanhada.
Ò, calor actiu, uscla eth mèn cervèth!
Lèrmes en extrèm caustiques, consumitz era poténcia e era sensibilitat des mèns uelhs!
Peth cèu te juri qu’aguesta deméncia tua serà pagada per jo damb tau excès, qu’eth pes deth castig tòrce era agulha e hèsque baishar era balança…
Ò, ròsa de Mai!
Amabla mainada!
Era mia estimada Ofelia!
Era mia doça fraia!…
Ò, cèus!, e ei possible qu’er enteniment d’ua trenda joena sigue tan fragil coma era vida der òme decrepit?…
Mès era natura ei plan fina en amor e quan aguest arribe enquiar excès, era amna se des-hèigue dilhèu de quauqua preciosa part d’era madeisha, pr’amor d’autrejar-la coma present ar objècte estimat.
Ai non non, ai non non.
Ai non non, ai non non.
Adishatz, estimat mèn, adishatz.
S’en usatge dera tua rason m’ahisquèsses ara resvenja, non poiries impressionar-me tant.
Auetz de cantar aquerò de:
Qu’ei aquiu baish:
Vai, be n’ei d’avient er estriuet…!
Eth coquin deth majordòm siguec qui panèc ara senhoreta.
Aguestes paraules vanes encara còsten mès efècte en jo, qu’eth mès estudiat discurs.
Aciu me hèsqui a vier romanin, qu’ei bon entara memòria (A OFELIA Laertes) Cuelhetz, amic, entà que vo’n brembetz…
E aciu que i a flor dera trinitària, que son entàs pensaments.
Enquia e tot ath miei deth sòn deliri vò hèr enlà es pensaments que l’agiten e es sòns rebrembes tristi.
A Gertrudis) Aciu qu’auetz fenolh entà vos, e jolverd e OFELIA ruda… entà vos tanben, e aguesta petita part qu’ei entà jo…
Nosati la podem cridar èrba santa deth dimenge… vos la tieretz damb eth nòm que volgatz… (A Claudi) Aguesta qu’ei ua margarida…
Pro que voleria autrejar-vos quauques violetes; mès que se passiren totes quan se moric eth mèn pair.
Diden qu’auec un bon finau.
Idies funèstes, afliccion, passions terribles, es orrors deth madeish lunfèrn, tot ena sua boca ei graciós e doç.
Ada eth e a totes es amnes cristianes.
Que Diu ac volgue…
Ep, senhors, adishatz!
Vedetz aquerò, mon Diu!
Jo me cau cuélher partida dera tua afliccion, Laertes: non me remisques aguest dret.
Escota-me a despart.
Alista entre es mès prudents des tòns amics, aqueri que te semblen ben.
Que mos escoten as dus, e que jutgen.
Se per tòrt mèn o per man autú sò colpat, eth mèn reiaume, era mia corona, era mia vida, tot çò que posca cridar mèn, tot t’ac darè entà satisfèr- te.
Se non i a colpa en jo, aurè de compdar un aute còp damb era tua aubediéncia, e amassa ambdús, cercaram es mieis entà aleugerir eth tòn dolor.
Que se hèsque çò que didetz…
Era sua sobta mòrt, eth sòn escur funerau, sense trofèus, sense armes, sense escuts sus eth cadavre, ne sense es aunors degudi, ne digna pompa; tot, tot qu’ei en tot clamar, deth cèu enquiara tèrra, per un examen que sigue eth mès rigorós.
Vene damb jo.
Qui son es que me vòlen parlar?
Uns marinèrs, que segontes dident, vos hèn a vier cartes.
Hè-les a entrar (se’n va eth vailet).
Sabi pas de quina part deth mon m’a d’escríuer quauquarrés, s’ei que non sigue Hamlet, eth mèn senhor.
Que Diu vos age.
E a vosati tanben.
Atau ac harà, s’ei era sua volontat.
Aguestes cartes der embaishador que s’embarquèc entà Anglatèrra, que van dirigides a vos, s’ei que vos cridatz Horaci coma mos an dit.
Lieg era carta) ”Horaci: Dempús qu’ages liejut aguesta, HORACI manaràs ad aguesti òmes entath rei, qu’entada eth les è balhat ua carta.
A penes amiàuem dus dies de navegacion quan comencèc a acaçar-mos un vaishèth pirata plan ben armat.
En veir qu’era nòsta nau ère pòc rapida, mos calec apelar ath valor.
Arribèrem ar abordatge: jo sautè eth prumèr ena embarcacion enemiga, qu’ath còp artenhec desseparar-se dera nòsta, e per tant me trapè solet e presoèr.
Eri s’an comportat damb jo coma lairons pietosi; mès que ja sabien se qué volien e les ac è pagat fòrça ben.
Hè qu’eth rei recebe es cartes que te mani, e tu vene a veder-me damb tanta diligéncia coma se hugesses dera mòrt.
Qu’è ues quantes paraules que t’è de díder ena aurelha, que te deisharàn estonat, encara que totes eres non seràn pro entà exprimir era importància deth cas.
Aguesti bravi òmes t’amiaràn enquia aciu.
Guilhèm e Ricard seguiren eth sòn camin entà Anglatèrra.
Qu’è fòrça causes tà dider-te sus eri.
Adishatz.
Tostemp tòn.
Anem.
Jo vos introdusirè entà qué presentetz aguestes cartes.
Que mos ac cau hèr lèu lèu, pr’amor de qué m’amietz dempús a on s’està eth que vo’les autregèc.
Gabinet deth rei.
Sense cap de dobte era tua rectitud aprovarà eth mèn descargament, e me haràs un lòc en tòn còr coma a un amic, dempús qu’as entenut damb espròves evidentes qu’eth tuaire deth tòn nòble pair conspiraue contra era mia vida.
Que se ve fòrça clar…
Mès didetz-me: per qué non actuatz contra excèssi tan grèus e colpables, quan era vòsta prudéncia, era vòsta granesa, era vòsta pròpria seguretat, totes es consideracions amassa vos aurien d’ahiscar de manèra particulara a reprimir-les?
Per dues rasons, qu’encara que dilhèu les ages per fèbles, entà CLAUDI jo an estat fòrça poderoses.
Ua ei qu’era reina, sa mair, viu lèu pendent des sues guardades, e ath còp (sigue malastre o felicitat mia) tant estretament junhec er amor era mia vida e era mia amna ara dera mia esposa, qu’atau coma es astres non se botgen senon laguens dera sua pròpria esfèra, atau en jo non i a cap movement que non depene dera sua volontat.
Era auta rason que per era non posqui actuar contra er agressor publicament, ei era gran estima qu’eth pòble li tie; eth quau, coma era hònt qu’es sues aigües muden es socs en pèires, banhant ena sua afeccion es fautes deth prince, convertís en gràcies totes es sues errades.
Es mies flèches non pòden tirar-se damb tau violéncia, de sòrta que resistisquen a un auracan tan fòrt; e sense tocar eth punt que se dirigissen, haràn repè un aute còp entar arc.
Òc, e mentretant jo è perdut a un illustre pair, e trapi a ua fraia ena mès deplorabla situacion…
Era mia fraia, qu’eth sòn merit (s’artenh er elògi ad aquerò que ja non existís) se lheuèc sus çò de mès sublim deth sòn sègle, per çò des rares qualitats qu’en era s’admirèren amassa… qu’arribarà, arribarà eth temps dera mia resvenja.
Aguest pensament non t’a d’interrómper eth sòn, ne as de presumir de qué jo siga format de matèria tant insensibla e dura, que me dèisha reméter era barba e agarrar-m’ac coma ua hèsta…
Lèu t’informarè de çò d’aute: Qu’ei pro dider-te qu’estimè a ta pair, que nosati mos estimam tanben, e que demori balhar-te a conéisher era…
Mès…
Quines notícies amies?
De Hamlet!
Qui se les a hèt a vier?
Diden qu’uns marinèrs, jo non les è vist.
Enteneràs çò que diden, Laertes.
Deishatz-mos solets.
Lieg ua carta) “Gran e poderós senhor: vos hèsqui a saber se CLAUDI com è arribat despolhat en vòste regne.
Deman vos demanarè permís entà vier era vòsta preséncia reiau; e alavetz, mejançant eth vòste perdon, vos diderè era causa dera mia estranha e sobta tornada.
Qué vò díder aquerò?
Auràn tornat tenben es auti, o i a bèra enganha, o dilhèu tot ei faus?
Coneishetz era letra?
Examinant damb atencion era carta) Òc, ei de Hamlet…
Despolhat… e en ua esmenda que i a aciu ditz, ditz… solet…
Qué pòt èster aquerò?
Sabi pas…
Mès deishatz-lo vier, que senti alugar-se en naues ires eth mèn còr…
Òc, jo viuerè, e li diderè ena sua cara: tu ac heres, e siguec d’aguesta manèra.
Vos deishar guidar-te per jo, Laertes?
S’ei qu’ei vertat…
Vai!
Com ei possible!…
Òc, senhor, se non ei que voléssetz inclinar-me entara patz.
Entara tua pròpria patz, non entà cap auta.
S’eth vie ara desengustat de tau viatge e refuse començar-lo de nauèth, jo lo tierè ocupat en ua empresa que pensi qu’en era perirà sense cap de dobte.
Aguesta mòrt non ahiscarà eth baran mès leugèr d’acusacion, enquia e tot sa mair acceptarà eth hèt en creder-lo edart.
Seguirè peth menut es vòstes idies, e encara mès se diciditz que siga jo eth que les execute.
Tot se passe ben…
Dempús que partíretz s’a parlat fòrça de tu dauant de Hamlet, per çò d’ua abiletat que diden que subergesses.
Es autes que ties non botgèren tant era sua enveja coma aguesta soleta, qu’ena mia pensada ocupe eth darrèr lòc.
E quina abiletat ei, senhor?
Non ei qu’un laç en chapèu dera joenessa, mès que l’ei fòrça de besonh; pr’amor qu’atau son pròpris dera joenessa es ornaments leugèrs e alègres, coma dera edat madura es ròbes e pèths que damb eres se vestís per abric e decéncia…
Dus mesi hè que siguec aciu un cavalièr de Normandia… coneishi as francesi fòrça ben, qu’è lutat contra eri, e son, plan, boni cavalièrs; mès eth galan que parli qu’ère un prodigi en aquerò.
Semblaue auer neishut sus era sera, e hège executar ath sòn shivau tant admirables movements coma s’eth, e eth sòn valent shivau, siguessen un solet còs; e autant depassèc es mies idies, que totes es formes e actituds que jo posca imaginar-me non arribèren ad aquerò qu’eth hec.
Didetz qu’ère normand?
Òc, normand.
Que deu èster Lamond, plan.
Eth madeish.
Lo coneishi ben, e ei era jòia mès preciosa dera sua nacion.
Donques aguest, en tot parlar de tu publicament, t’aumplie d’elògis pera tua intelligéncia e per exercici dera escrima, e era bontat dera tua espada ena defensa e en atac; autant, que didec un viatge que serie un espectacle admirable veder-te bregar damb un aute de parièr merit, s’ei que se podesse trapar; pr’amor que, sivans asseguraue eth madeish, es mès adretis dera sua nacion mancauen d’agilitat entàs estocades e es parades quan tu manejaues eth floret damb eri.
Aguest infòrme quilhèc era enveja de Hamlet, e non pensèc en arren d’alavetz ençà qu’en sollicitar tu per tu era tua tornada pr’amor de lutar damb tu.
Dehòra d’aquerò…
E qué i a dehòra d’aquerò, senhor?
Per qué m’ac preguntatz?
Non pr’amor que pensa que non estimaues a ta pair, senon pr’amor que sai qu’er amor ei estacat ath temps, e qu’eth temps escandís eth sòn lardor e es sòns bualhs, segontes m’ac hè veir era experiéncia des eveniments.
Guaire mos prepausam hèr s’aurie d’executar en madeish moment qu’ac desiram, pr’amor qu’era volontat s’altère aisidament, s’aflaquís e se paralise, sivans es lengües, es mans e es accidents que se trauèssen; e alavetz aqueth estèrle desir se retire a ua alendada que còste mau en sorta d’aleugerir…
Mès toquem en çò de viu dera herida.
Hamlet torne…
Quina accion entamenaries tu pr’amor de manifestar mès damb es accions que damb es paraules qu’ès digne hilh de ta pair?
Que harè?
Li talharè eth cap en madeish temple.
Cèrt que non aurie un omicida de trapar refugi enlòc, ne reconéisher limits ua justa resvenja; mès, brave Laertes, hè çò que te vau a díder: Esta-te amagat en tòn quarto; quan arribe Hamlet, s’en saberà de qué tu as vengut; jo lo harè acompanhar de quauqui uns que laudant era tua adretia autregen un nau lustre as elògis que de tu hec eth francés.
Fin finau, arribaratz a veder-vos; se haràn apòstes en favor d’un e der aute… eth, qu’ei distrait, generós, incapable de quinsevolh malícia, non reconeisherà es florets; de sòrta que te serà fòrça facil, damb pòca subtilesa que tengues, e en quinsevolh des jogades cuélher satisfaccion dera mòrt de ta pair.
Atau ac harè, e damb aguesta finalitat voi empodoar era espada damb un enguent que crompè a un vendeire de carrèr, de qualitat tan mortifèra, que banhant un guinhauet en eth, a on que sigue que i age sang introdusís era mòrt sense que i age remèdi eficaç que la posque evitar, per mès que contengue totes es medecines que creishen jos era lua.
Jo banharè era punta dera mia espada damb aguest podom, entà que, a penes lo tòque morisque.
Pensaram mès sus aquerò…
Examinem quina ocasión, quini mejans seràn mès oportuns entara nòsta enganha, pr’amor que se dilhèu se maumet, e mancada era execucion se desnishen es fins, que valerie mès non auer començat.
Conven, donc, qu’aguest projècte vage sostengut damb un aute dusau, capable d’assegurar eth còp se non s’artenh damb eth prumèr.
Demora…
Dèisha-me veir se…
Haram ua apòsta solemna sus era vòsta adretia e …
Òc, que ja m’en sai deth qué.
Mès, cara…
Quin bronit s’escote?
Qué te cau, estimada reina?
Laertes, era tua fraia ven d’estofar-se.
Estofada!…
A on?…
Cèus!
A on traparatz un saüc que creish ara vòra d’aguest arriuet, miralhant enes aigües cristallines era imatge des sues huelhes palles.
Entà aquiu se filèc ridiculament ornada d’arrametes, ortigues, margarides e longues flors porporades, qu’entre es campanhards se criden damb ua denominacion grossièra, e es anutjoses puncèles criden dits de mòrt.
Arribada que siguec, se treiguec era garlanda, e en voler pujar entà suspener-la enes arrames, se trinque un soc envejós, e quèn en torrent fatau era e totes es sues garnidures rustiques.
Era ròba ueda e estenuda l’amièc pendent ua estona sus es aigües, madeish qu’ua sirena, e, mentretant, anaue cantant bocins de cançons ancianes, coma sense saber-se’n deth sòn malastre, o coma sirventa e neishuda en aqueth moment.
Mès que non ère possible qu’atau se tardèsse pendent guaire temps…
Es vestits, pesadi ja damb era aigua que les chaupauen, cuelheren ara malerosa, en tot interrómper eth sòn cant plan doç era mòrt, plia d’angónies.
Qué, fin finau s’estofèc?
Malastre!
Òc, s’estofèc, s’estofèc.
Malerosa Ofelia!
Encara qu’a maugrat de toti es nòsti esfòrci, imperiosa, era natura seguís eth sòn costum, encara qu’eth valor s’avergonhe…
Mès dempús que se vèssen aguesti plors, arren quedarà en jo de femenin ne de covard….
Adishatz, senhors…
Es mies paraules de huec usclarien en ahlames, se non les amortèssen aguestes lèrmes imprudentes.
Vam a seguir-lo, Gertrudis, que dempús d’auer-me costat amortesir era sua colèra, cranhi ara qu’aguest malastre non l’ahisque un aute còp.
Mos conven seguir-lo.
Eth jutge a reconeishut ja eth cadavre, e a dispausat que se l’acògue en lòc sagrat.
Jo non sai se com va aquerò…
Atau an jutjat que siguec.
Tè!…
Mès que m’escote ara er oncle Socaba.
Non, dèisha, ja t’ac diderè jo.
Guarda, aciu que i é ENTERRAIRE 1èr era aigua.
Ben.
Aciu que i é er òme.
Plan ben…
Donques, senhor, s’aguest òme va e se met laguens dera aigua, s’estofe ada eth madeish; pr’amor que per fas o per nefas, aquerò ei çò que va…
Mès, atira era atencion en aquerò que vau a dider-te.
S’era aigua ven entada eth e lo suspren e l’estofe, alavetz non s’estofe ada eth madeish…
Compaire Rasura, aqueth que non desire era mòrt non s’escuerce era vida.
E qué, i a leis entad aquerò?
Guarda, donc, s’era defuntada non siguesse ua senhora, ne sò solide fòrça de qué non l’acogarien en lòc sagrat.
Anem aquiu damb era aishada… (Se boten es dus a daurir ua sepultura ath miei deth teatre, en tot trèir era tèrra damb tistèrs, e entre era calaveres e uassi) Aquerò vò díder que non i a cavalièrs de noblesa mès anciana qu’es jardinèrs, enterraires e hotjaires, que son es qu’exercissen era profession d’Adam.
Qué, donc, Adam siguec cavalièr?
Coma que siguec eth prumèr qu’amièc ENTERRAIRE 1èr armes…
Mès te vau a hèr ua pregunta, e se non me respones coma cau, as de cohessar qu’ès un…
Endauant.
Qu’ei un bon edifici era horca; mès com ei de bon?
Ei bon entad aqueri que hèn mau: ara plan, tu hès mau de díder qu’era horca ei fabrica mès fòrta qu’ua glèisa; atau, donc, era horca poirie èster bona entà tu…
Tornem ara pregunta.
Òc, ditz-ma’c, e ges ja der embolh.
Ja ves que t’ac digui.
Va, donc.
Donques non ac posqui díder.
Tu qu’ès un saumet nèci que non gesserà deth sòn pas per mès que lo foetegen.
Quan te hèsquen aguesta pregunta, te cau respóner: “er enterraire”.
Au, vè-te’n aquiu en casa de Joanet, e hè-me a vier ua copa d’aiguardent.
Qué pòc sent aguest òme çò que hè, donques que daurís ua sepultura e cante!
Eth costum que l’a avedat ja ad aguesta ocupacion.
Atau ei.
Era man que mens trabalhe qu’a mès delicat eth tacte.
Aquera calavera qu’aurie lengua en d’auti tempsi, e damb era poirie tanben cantar…
Com la lance en solèr eth coquin!
Coma se siguesse era maishèra que damb era hec Cain eth prumèr omicidi.
E aguesta qu’ei en tot mautractar ara aguest bastrús, poirie èster plan ben eth cap de quauque estadista, que dilhèu sagèc d’enganhar ath cèu madeish.
Non te semble?
Que pòt èster.
O era de quauque cortesan que diderie: “plan erosi dies, senhor excellentissim; com li va era santat ath mèn venerat senhor?” Aguesta que pòt èster era deth cavalièr Tau, que hège grani elògis deth popenc deth cavalièr Quau entà demanar-se-lo prestat dempús.
Non pòt èster atau?
Òc, senhor.
Ò!, plan, per cèrt; e ara ei en poder deth senhor vèrme maumetuda e esbocinada damb era aishada d’un enterraire….
Granes revolucions se hèn aciu, s’auesse entre nosati mieis entà campar-les…
Mès costèc dilhèu tan pòc era formacion d’aguesti uassi ara natura, qu’agen de servir entà qu’aguesta gent se divertisque enes sues tricharies damb eri?
Es mèns que s’estrementissen en considerà’c.
E aguesta auta, per qué non poirie èster era calavera d’un letrat?
A on se n’anèren es sues enganhes e subtilitats, es sòns plaids, es sues interpretacions, es sòns embolhs?
Per qué patís ara qu’aguest brigand grossièr lo pataquege contra era paret damb era aishada plia de hanga?…
E non diderà ua soleta paraula sus aguest hèt criminau!…
Aguest serie, dilhèu, mentre visquèc, un gran crompaire de tèrres, damb es sues obligacions, arreconeishements, seguretats mutuaus, pagaments, recebuts…
Vaquí er arrendament des sòns arrendaments, e eth crubament des sòns crubaments: tot s’a convertit en ua calavera plia de hanga.
Es titols des proprietats que tenguec caberien dificilament en sòn taüt, e ça que la, totes es fidances e seguretats recipròques des sues aquisicions non l’an pogut assegurar ua auta possession qu’un espaci petit, capable de caperar-se damb un parelh des sues escritures….
Qu’ei vertat, senhor.
Non se hè eth pergamin de pèth de mardan?
Òc, senhor, e de pèth de vedèra tanben.
Donques te digui, que son mès irracionaus qu’es mardans e vedères aqueri que boten era sua felicitat ena possession de taus pergamins…
Vau a conversar damb aguest òme.
Ar enterraire) De qui ei aguesta sepultura, bona pèça?
Mia, senhor.
Òc, me pensi qu’ei tua pr’amor qu’ès ara laguens d’era… mès era sepultura qu’ei entàs mòrts, non entàs vius: atau, donc, as mentit.
Entà quin mòrt hotges aguesta sepultura?
Que non ei òme, senhor.
Plan, donc, entà quina hemna?
Que tanpòc ei aquerò.
Donques se qué ei çò qu’as d’acogar aciu?
Que Diu la perdone.
Be n’ei d’astut!
Parlem-li clara e simplament, pr’amor que se non, ei capable de confoner-mos damb equivòcs.
De tres ans ençà è observat guaire se va subtilizant era edat que viuem…
A fe de Diu, Horaci, que ja eth plebèu seguís tan d’apròp ath cavalièr, que lèu l’estalonarà…
Guaire temps hè qu’ès enterraire?
Tota era mia vida, se pòt díder.
E guaire temps deu auer?
Non ac sabetz?
Escotatz!
E per qué se n’a anat entà Anglatèrra?
Per qué?
E com s’a passat aquerò de tornar-se hòl?
D’ua manèra plan estranha, sivans diden.
De quina manèra?
En tot auer perdut eth sen.
Mès, quina causa dèc lòc ad aquerò?
Eth lòc?
Guaire temps pòt estar acogat un òme sense corromper-se?
Se se passe qu’eth non se corrompie ja en vida ENTERRAIRE 1èr (coma mos arribe cada dia damb fòrça còssi afrancesadi, que non sabem per a on cuelher-les), se poirà tardar entre ueit e nau ans.
Un adobaire se tardarà nau ans solide.
Donques, qué a eth mès que un aute quinsevolh?
Vaquí ua calavera qu’a estat jos era tèrra vint-e-tres ans.
De qui ei?
Jo, com ac è de saber?
Màger hilh de puta, hòl!…
Un còp me lancèc un salèr de vin deth Rhin peth cap…
Plan, senhor, aguesta calavera ei era calavera de Yorick, eth bofon deth rei.
Aguesta?
Era madeisha.
Ai, praube Yorick…!
Jo lo coneishí, Horaci…
Qu’ère un òme fòrça graciós, dera mès fecunda imaginacion.
M’en brembi qu’en èster jo mainatge m’amièc mil còps sus es sues espatles… e ara era sua vista me còste orror, e se me sarre eth pièch…
Aciu sigueren aqueri pòts a on jo balhè punets sense nombre…
Qué se passèc damb es tues trufaries, es tòns guimbets, es tòns cants e aqueres facècies sobtes que normaument animauen era taula damb alègre rambalh?
Ara, mancat ja deth ton des muscles, ne tansevolh pòs arrir-te’n dera tua pròpria deformitat…
Vè-te’n entath cabinet d’atrencadura d’ua des nòstes daunes, e ditz-li, entà ahiscar era sua arridalha, que per mès que se bote un poce de potingues en ròstre, a tot darrèr aurà d’experimentar aguesta transformacion… (Lance era calavera en molon de tèrra immediata ara sepultura) Ditz-me ua causa, Horaci.
Quina, senhor?
Cres tu qu’Alexandre, botat dejós de tèrra, aurie aguesta forma?
Plan que òc.
E exalarie aguesta madeisha flaira?…
Sense cap diferéncia.
Er enterraire 1èr, acabada era excavacion, ges dera sepultura e se passège enquiath hons deth teatre.
Com mos auem de veir, Horaci!…
E per qué non poirie era imaginacion seguir es illustres cendres d’Alexandre enquia trapar-les caperant era boca de quauqua bota?
A fe de Diu, que serie excessiu curiosèr vier a examinà’c.
Non, non plan.
Que non mos cau senon seguir-lo enquia amiar-lo aquiu damb probabilitat e sense cap violéncia.
Coma se didéssem: Alexandre moric, Alexandre siguec acogat, Alexandre venguec a èster povàs, eth povàs ei tèrra, dera tèrra hèm hanga…
E per qué, damb aguesta hanga, que ja s’a convertit, non auràn pogut caperar ua bota de cervesa?
Er emperaire Cesar, mòrt e convertit en tèrra, pòt caperar un clòt entà empedir que passe er aire…
E aquera tèrra que tenguie aterrit eth mon, servirà dilhèu entà reparar es henudes d’un tenhat contra eth tempèri der iuèrn…
Mès carem… deishem-ac de cornèr, que…
Òc… aciu que vie eth rei, era reina, es grani…
A qui acompanhen?
Be n’ei d’incomplèt aguest ceremoniau!…
Tot aquerò me hè a veir qu’eth defuntat qu’amien dèc fin ara sua vida damb man desesperada…
Plan que òc deuie èster persona de qualitat.
Amaguem-mos un shinhau e observa.
Amien entre quate òmes eth cadavre d’Ofelia, vestida damb tunica blanca e coronada de flors.
Darrèr seguís eth prèire e toti es que hèn eth dòu, trauessant eth teatre a pas doç, enquia arribar a on ei era sepultura.
Sone eth tòc des campanes.
Quina auta ceremònia manque?
Guarda, aqueth qu’ei Laertes, joen fòrça illustre.
Quina ceremònia manque?
Que ja s’an celebrat es sues funeralhas damb tota era decéncia possibla.
Era su mòrt hè veir fòrça dobtes, e se non s’auesse interpausat era suprèma autoritat, que modifique es leis, qu’aurie estat plaçada en lòc profan; aquiu s’estarie enquia que sonèsse era trompeta finau, e en sòrta d’oracions pietoses, aurien queigut sus eth sòn cadavre calhaus, pèires e tarcums.
Ça que la, se l’an concedit es vestidures e ornaments virginaus, eth trinhonar des campanes e era sepultura.
Donques que non s’a de hèr arren mès?
Arren mès.
Profanaríem es aunors sagradi des defuntats, en cantar un requiem pr’amor d’implorar eth repaus dera sua amna, coma se hè per aqueri que partissen d’aguesta vida damb mès cristiana disposicion.
Tè!…
Era beròia Ofelia!
Doci presents entara mia doça amiga.
Esparg flors sus GERTRUDIS eth cadavre).
Adishatz…
Jo desiraua qu’auesses estat era esposa deth mèn Hamlet, graciosa puncèla, e demoraua caperar de flors eth tòn lhet noviau… mès non eth tòn sepulcre.
Ò!, un e mil còps sigue maudit aqueth qu’era sua accion inumana te privèc a tu deth mès sublim enteniment…!
Qui ei aqueth que da as sues penes idiòma tant enfatic, aqueth qu’atau invòque ena sua afliccion as esteles errantes, en tot hèr-les arturar- se admirades en entener-lo…?
Aqueth que sò jo, Hamlet, eth prince de Dinamarca.
Trauessant peth miei de toti, entara sepultura, entre en era, e luten eth e Laertes e se foten còps de punh.
Qu’eth diable se hèsque a vier era tua amna.
Que non ei just çò que demanes…
Trè aguesti dits deth mèn còth; pr’amor qu’encara que non sò precipitat ne coleric, bèth risque i a d’ofensar-me, e s’ès prudent te cau evità’c….
Trè aguesta man d’aciu.
Desseparatz-les.
Hamlet!
Hamlet!
Senhors!
Padegatz-vos, senhor.
Non; per causa tan justa lutarè damb eth, enquia que barre es mies paupetes era mòrt.
Quin motiu i pòt auer, hilh mèn?
Jo qu’è estimat a Ofelia, e quate mil frairs amassa non poiràn damb tot eth sòn amor depassar eth mèn…
Qué vòs hèr per era?
Ditz.
Laertes, tie compde qu’ei hòl.
Per Diu, Laertes, dèisha-lo.
Ditz-me çò que sages de hèr (Es enterraires aumplissen era sepultura de tèrra e la caushiguen) Vòs plorar, combàter, remir-te a minjar, hèr-te brigalhs, bèuer tot er Esil, avalar-te un caiman?
Jo qu’ac harè tanben…
Vies aciu entà plànher era sua mòrt, entà insultar-me en tot precipitar-te en sòn sepulcre, entà èster acogat viu damb era?
Se me parles damb supèrbia, jo tierè un lenguatge tan capinaut coma eth tòn.
Tot qu’ei efècte dera sua frenesia, qu’era sua violéncia lo poirà agitar bèth temps, mès dempús, madeish qu’era moisheta paloma quan sent animats es sòns pichons, lo veiratz sense movement e mut.
Escota-me: quin ei eth motiu d’obrar atau damb jo?…
Tostemp t’è estimat fòrça…
Mès…
Qu’ei parièr.
Encara qu’eth madeish Hercules, damb tot eth sòn poder, volesse empedí’c, eth gat miaularà e eth gosset quedarà vencedor.
Horaci, vè-te’n, non l’abandones…
Laertes, era nòsta convèrsa de’anet assolidarà era tua paciéncia mentre premanisqui çò qu’impòrte en moment present…
Estimada Gertrudis, que serà bon que quauqu’un s’encargue dera vigilància deth tòn hilh…
Aguesta sepultura s’ornarà damb un monument durable…
Demori que gaudiram en brèu d’ores mès tranquilles; mès, mentretant mos cau patir.
Salon de palai, eth madeish que servic entara representacion, damb sètis que s’an d’ocupar ena scèna IX.
Qu’ei pro damb aquerò qu’è dit sus aguest ahèr.
Ara voleria informar-te sus çò d’aute; mès, te’n brembes ben de totes es circonstàncies?
Pro que me’n brembi, senhor.
Atau, donc, te’n saberàs, amic, qu’agitat, totafèt, eth mèn còr, en ua sòrta de combat, non me deishaue clucar un uelh pes nets, e en aguesta situacion me hèja mès malerós qu’eth delinqüent cargat de presons.
Ua temeritat…
Pro que m’ac cau arregraïr ad aguesta temeritat, donques qu’existisqui gràcies ada era…
Òc, cohessem qu’a viatges era nòsta indiscrecion mos pòt èster utila, ath còp qu’es plans concertadi damb era màger sagacitat s’esbaucen; espròva evidenta de qué era man de Diu amie entath sòn fin totes es nòstes accions, encara qu’er òme les ordene d’ua manèra intelligenta.
Atau ei, de vertat.
Gesqui, donc, dera mia cabina, maujargat damb un vestit de marinèr; a paupes, afavorit pera escurina, arribi enquia a on eri s’estauen.
Artenhi eth mèn desir, m’apoderi des sòns papèrs, e me’n torni entath mèn quarto.
Aquiu, desbrembant es mies mesfidances quinsevolh consideracion, gausè daurir es sòns escrits, e en eri trapi, amic, ua traïson deth rei.
Ua orde precisa, emparada en diuèrses rasons de qué ère important entara tranquillitat de Dinamarca e enquia e tot entara d’Anglatèrra, e… ò!
Ei possible?
Guarda era orde aciu (li mòstre un papèr, e se lo torne a sauvar), que la poiràs liéger en mielhor escadença.
Mès, vòs saber çò que jo hi?
Òc, se vos platz.
Ja ves se com enrodat atau de traïsons, ja auien començat eri eth drama enquia e tot abans de qué jo auessa comprenut eth prològ.
Totun aquerò, me sèigui en burèu, m’imagini ua orde desparièra, e l’escriui ara seguida de bona letra…
Jo credí pendent bèth temps (coma toti es grani senhors) que çò d’escríuer ben ère un descredit, e non deishè de hèr fòrça esfòrci entà desbrembar aguesta abiletat; mès ara me’n sai, Horaci, guaire util m’a estat eth hèt d’auer-la.
Vòs saber çò que contenguie er escrit?
Òc, senhor.
Ua suplica deth rei dirigida damb granes instàncies ath d’Anglatèrra, coma a un aubedient mandatari, en tot dider-li qu’era sua recipròca amistat florirà coma era planta robusta; qu’era patz coronada de cabelhs mantierie era patz entre ambdús emperis, en tot amassar-les en amor durable, amassa damb d’autes expressions non mens afectuoses; demanant-li, a tot darrèr, que tanlèu auesse liejut aguesta carta, sense cap aute examen, hèsse perir damb rapida mòrt, as dus messatgèrs, sense autrejar-les eth temps ne tansevolh entà cohessar eth sòn delicte.
E com la podéretz sagerar?
Autanplan aquerò semble tanben qu’ac dispausèc eth cèu; pr’amor qu’erosament amiaua damb jo eth sagèth deth mèn pair, que damb eth se hec eth qu’aué tie eth rei.
Barri era envolòpa dera madeisha manèra qu’era anteriora, li boti era madeisha adrèça, eth madeish sagèth, l’amii sense èster vist entath madeish lòc, e arrés nòte eth cambiament…
Londeman se passèc eth combat navau: çò qu’arribèc dempús, que ja ac sabes.
D’aguesta sòrta, Guilhèm e Ricard caminen de dret entara mòrt.
Ja ves qu’eri an sollicitat aguest encargue; era mia consciéncia non m’acuse per çò deth sòn castig…
Eri madeishi s’an hèt a vier eth sòn malastre…
Qu’ei fòrça perilhós entar inferior meter-se entre es puntes des espades, quan dus enemics poderosi luten.
Quina sòrta de rei ei aguest!
Cres tu que non sò obligat a contunhar çò que manque?
Non serà colpa en jo consentir qu’existisque aguest monstre entà que comete, coma enquia ara, mauvestats atròces?
Òc, lèu se’n saberà; mès, mentretant, eth temps qu’ei mèn, e entà trèir-li a un òme era vida, qu’ei pro un moment…
Solet me desenguste, amic Horaci, er ahèr arribat damb Laertes, qu’en desbrembar- me’n deth mèn pròpri, non vedí en mèn sentiment era imatge e semblança deth sòn.
Procurarè era sua amistat, òc…
Mès, cèrtament, aqueth ton menaçaire que balhaue as sòns planhs irritèc en excès era mia colèra.
Caratz…
Qui vie aciu?
En bona ora age tornat V.A.
Fòrça gràcies, cavalièr…
Coneishetz ad aguest tavan?
Non, senhor.
Non te’n hèsques, pr’amor que coneisher-lo ei pòc agradiu.
Aguest qu’ei senhor de fòrça tèrres e plan fertiles, e per mès qu’eth sigue ua bèstia que mane sus d’auti tan bèsties coma eth, que ja se sap, a era grèpia fixa ena taula deth rei…
Qu’ei eth chot mès charraire qu’è vist ena mia vida; mès, coma ja t’è dit, qu’a ua grana quantitat de povàs.
Que sò prèst a escotar-la damb era màger atencion…
Mès tietz eth chapèu sivans er usatge que li siguec destinat.
Eth chapèu que se hec entath cap.
Fòrça gràcies, senhor…
Eth temps qu’ei caud.
Non, mèsalèu ei hered.
Eth vent qu’ei deth Nòrd.
Cèrt, qu’è pro hered.
Mèsalèu jo me pensi… aumens per çò dera mia complexion, que hè ua calor qu’uscle.
Donques, senhor, eth rei me mane que vos informa de qué a hèt ua grana apòsta en per vòste.
Aguest qu’ei er ahèr.
Tietz en compde qu’eth chapèu se…
Ò!, senhor… qu’ac hèsqui per comoditat… cèrt…
Pr’amor ENRIC qu’eth cas ei que Laertes ven d’arribar ena cort…
Ò!, qu’ei un perfècte cavalièr, plan que òc.
Excellentes qualitats, un tracte plan doç, estimat per toti…
Plan, parlant sense passion, me cau cohessar qu’ei eth floret dera noblèsa, donques qu’en eth se trapen guaires qualitats se pòt veir en un cavalièr.
Eth diboish que hètz d’eth que non desmerite arren ena vòsta boca, encara que me pensè qu’en hèr er inventari des sues vertuts se confonerien era aritmetica e era memòria, e ambdues non serien pro entà ua soma tan longa.
Mès sense exagerar eth sòn elògi, jo l’è per un òme de gran esperit e de tan particulara e extraordinària natura, que (parlant damb tota era exactitud possibla) non se traparà era sua semblança senon en sòn madeish miralh; pr’amor qu’eth que presumisque cercar-la en un aute lòc solet traparà esbòci infòrmes.
V.A.
Òc, mès que cau saber entà quin prepaus mos enrauquim ara, en tot calar ena nòsta convèrsa es laudances d’aguest galan.
Com didetz, senhor?
Non serie mielhor que li parléssetz damb mès claretat?
Jo me pensi, senhor, que non vos serie bric dificil.
Digui que, a qué vie ara parlar d’aguest cavalièr?
De Laertes?
Òc, senhor, d’aguest madeish.
Jo creigui que vo’n deuetz saber de…
Voleria que non m’auéssetz per ignorant; encara qu’era vòsta opinion non m’ahigerie un gran concèpte…
E ben, qué mès?
Didia, que non podetz ignorar eth merit de Laertes.
Jo non gausarè cohessà’c pr’amor de non egalar-me damb eth, en èster sabut qu’entà conèisher ben a un aute, cau coneisher-se ben ada un madeish.
E quina arma ei era sua?
Espada e daga.
Aguestes que son dues armes…
Vai, endauant.
Donques, senhor, eth rei a apostat, contra eth, sies shivaus barbars, e eth a impausat ath sòn torn (sivans me n’è sabut) sies espades franceses damb es sues dagues e garnidures corresponentes, coma cinturon, penjants, e atau d’aguesta sòrta…
Tres d’aguestes pèces, particularament, son era causa mès ben hèta que se pòt trapar.
Pèces coma eres…!
Ò!, qu’ei òbra de fòrça gust e delicadesa.
E a quina causa cridatz pèces?
Senhor, per pèces enteni jo, atau, es… es cinturons…
Era expression serie plan mès pròpria, se podéssem amiar ath costat un canon d’artilharia; mès tant qu’aguest usatge non s’introdusisque, les cridaram cinturons…
Plan, donc, anem entar ahèr.
Sies shivaus barbars contra sies espades franceses damb es sòns cinturons, e entre eri tres pèces delicades…
Atau, donc, aquerò ei çò qu’apòste eth francés contra eth dinamarqués?
E damb quina finalitat s’an impausat (coma vos didetz) totes aguestes causes?
Eth rei a apostat que se pelejatz damb Laertes, en dotze jogades non passaràn de tres còps de baston qu’eth vos balharà; e eth ditz, qu’enes madeishes dotze vo’n balharà nau, aumens, e desire qu’aquerò se jutge de seguit, s’auetz eth plaser de respóner.
E se responi que non?
Voi díder, s’admetetz era partida que vos prepause.
Donques, senhor, me cau passejar encara per aguesta sala; pr’amor que se S. M. non lo tie coma anug, aguesta ei era ora critica que jo acostumi a respirar er ambient.
Que se hèsquen a vier aciu es florets, e s’aguest cavalièr ac vò atau e eth rei se mantie en çò qu’a dit, li harè guanhar era apòsta, se posqui; e se non posqui, çò que jo guanharè serà vergonha e còps.
Atau, donc, l’ac diderè damb aguesti tèrmes?
Aguesta qu’ei era substància, dempús ac podetz apolidir damb totes es flors deth vòst engenh.
Senhor, balhi de nauèth es mèns respèctes a V. A.
Tostemp vòste, tostemp.
Que hè plan ben de recomanar-se ada eth madeish; pr’amor que se non, non ne sò segur de qué un aute ac hesse per eth.
Aquerò se retire a un parrat que comencèc a volar e piular damb era crospa apegada enes plumes.
Òc, e enquia e tot abans de popar hège ja compliments ara popa…
Aguest qu’ei des molti que son estimadi ena nòsta corrompuda edat, sonque pr’amor que se saben acomodar ath gust deth dia damb aguesta aparença amaganhadora e obsequiosa… e damb era dilhèu saben suspréner era afeccion des òmes prudents; mès se retiren massa ara esgluma, que per mès que creishe e borisque, en hèr ua bohada se ve de seguit çò qu’ei; es botelhes uedes se des.hèn e non rèste arren en veire.
Senhor, semble que S M. vos manèc ua encomana damb eth joen Enric, e aguest a tornat en tot díder que demoràuetz en aguesta sala.
Eth rei me mane entà saber se voletz lutar damb Laertes ara seguida, o se voletz que se tarde un shinhau.
Jo que sò constant ena mia decision, e la tengui ara volontat deth rei.
S’aguesta ora siguesse comòda entada eth, tanben n’ei entà jo: atau, donc, que se hèsque ar instant o quan volgue, damb era condicion de qué me trapa ena madeisha disposicion qu’ara.
Eth rei e era reina baishen damb tota era cort.
Plan ben.
Era reina volerie abans de començar era batalha, que li parléssetz a Laertes damb doçor e expressions d’amistat.
Qu’ei un avertiment plan prudent.
Cranhi que vatz a pèrder, senhor.
Non, jo me pensi que non.
Dempús qu’eth partic entà França, non è deishat d’entrainar-me, e me pensi qu’aurè auantatge…
Mès… non te pòs imaginar quina angónia è aciu en mèn còr…
E sus qué?…
Que non i a cap motiu…
Totun aquerò, senhor…
Illusions vanes!…
Sòrta de presentides capables solet de trebolar ua amna femenina.
Se sentetz ath laguens quauqua repugnància, que non cau que HORACI vos entestetz.
Jo m’auançarè entà trapar-les, e les diderè qu’ètz indispausat.
Non, non…
M’en trufi jo de taus presentides.
Autanplan ena mòrt d’un audereth intervie ua providéncia irresistibla.
S’era mia ora ei arribada, que non cau demorar-la; se non a de vier ja, qu’ei senhau de qué ei era ora; e se non siguesse era ora ara, que serà dempús: tot s’està en trapar-se prèst entà quan vengue.
S’er òme en acabar era sua vida ignore tostemp çò que poirie arribar dempús, qué impòrte que la pèrde tard o d’ora?
Que sàpie morir.
Vene, Hamlet, vene e recep aguesta man que t’aufrisqui.
Laertes, s’ètz ofensat per jo, vos demani perdon.
Perdonatz-me coma cavalièr.
Guairi se trapen aciu presents saben, e enquia e tot vos madeish ac auratz entenut, eth desorde que patís era mia rason.
Guaire aja hèt insultant era trendesa deth vòste còr, era vòsta noblesa o eth vòste aunor, quinsevolh accion, fin finau, capabla d’emmaliciar-vos, declari solemnament en aguest lòc qu’a estat causa dera mia holia.
Pòt Hamlet auer ofensat a Laertes?
Non.
Hamlet non a estat, pr’amor qu’ère dehòra de se; e s’en tau escadença (qu’en era eth se desconeishie ada eth madeish) ofensèc a Laertes, que non siguec Hamlet er agressor, donques que Hamlet ac blaime e desmentís.
Donques, qui pòt èster?
Solet era sua deméncia…
En èster atau aquerò, eth malerós Hamlet qu’ei partidari der ofensat, ath còp qu’ena sua pròpria holia reconeish ath sòn màger contrari.
Permetetz, donc, que dauant d’aguesta assemblada me justifica de tota sinistra intencion, e demori deth vòste anim generós eth desbrembe des mies errades.
Que tiraua era lança sus es murs d’aguest edifici; e per error herí ath mèn frair.
Eth men còr, qu’es sòns impulsi naturaus èren es prumèrs a demanar-me en aguest cas resvenja, que demore satisfèt.
Eth mèn aunor non me permet passar entà dauant, ne adméter cap tipe de reconciliacion, enquia que, examinat eth hèt per ancians e vertuosi arbitres, se declare qu’eth mèn aunor ei sense taca.
Tant que s’arribe aquerò, accèpti damb afeccion recipròca era que m’anonciatz, e vos prometi non ofensar-la.
Jo recebi damb sincèra gratitud aguest aufriment, e per çò dera batalha que va començar-se, lutarè damb vos coma s’eth mèn competidor siguesse eth mèn frair…
Au!, balhatz-mos es florets.
Òc, anem…
Un entà jo.
Era victòria non vos serà dificila: era vòsta adretia luderà sus era mia ignorància, coma ua estela brilhanta entre es tenèbres dera net.
Non vo’n trufetz, senhor.
Non, non m’en trufi.
Balhatz-les es florets, joen Enric.
Hamlet, ja sabes quines son es condicions.
Òc, senhor.
E de vertat qu’auetz apostat peth mès fèble.
Se hèn a vier es vailets ua taula, e en era, quan ac mane Claudi, boten gèrres e copes d’aur qu’aumplissen de vin.
Claudi e Gertrudis se sèn ath cant dera taula, e toti es auti, segontes era sua classa, ocupen es auti sètis.
Non cranhi pèrder.
Jo vos è vist manejar era espada a ambdús, e encara qu’eth age auançat dempús, plan per aquerò eth prèmi ei màger ath vòste favor.
Aguest qu’ei fòrça pesant.
Deishatz-me veder-ne un aute.
Enric presente diuèrsi florets.
Aguest que me va ben…
Son toti egals?
Òc, senhor.
Caperatz aguesta taula damb copes plies de vin.
Se Hamlet da era prumèra o era dusau estocada, o ena tresau sòrt da ua parada ath contrari, que tiren toti es canons dera muralha.
Eth rei beuerà ara santat de Hamlet, en tot lançar ena copa ua pèrla mès preciosa qu’era qu’an auut ena sua corona es quate darrèrs sobeirans danesi…
Hètz-vos a vier es copes, e eth tambor que digue as trompetes, es trompetes ar artilhèr luenhant, es canons ath cèu, e eth cèu ara tèrra: ara que brinde eth rei de Dinamarca ara santat de Hamlet…
Començatz, e vosati, qu’auetz de jutjar-les, observatz atentiuament.
Anem.
Non.
Que jutgen.
Ua estocada, que non i a dobte.
Plan; entà ua auta.
Demoratz…
Balhatz-me de bèuer.
Beu.
Claudi lance ua pèrla ena copa e l’aufrís dempús a Hamlet, e eth refuse prener-la.
Sone ena luenhor rambalh de trompetes e canons) Hamlet, aguesta pèrla qu’ei entà tu.
Balhatz li era copa.
Demoratz un shinhau (Tornen a lutar) Que voi dar aguesta estocada prumèr.
Ua auta estocada.
Qué didetz?
Òc, que m’a tocat: ac cohèssi.
Ò!, eth noste hilh vencerà.
Qu’està gras e se fatigue massa.
Vene aciu, Hamlet, cuelh aguest mocador e neteja-te era cara…
Era reina brinde pera tua bona fortuna, estimat Hamlet.
Fòça gràcies, senhora.
Non, non beuatz.
Ò!, senhor, desencusatz-me, jo me cau bèuer.
A despart) Era copa verinosa!…
Mès…
Non, ara non beui, demoratz un instant.
Vene, hilh mèn, te netejarè era sudor deth ròstre.
Senhor, ara que lo vau a tocar.
Laertes parle damb Claudi en votz baisha, tant que Gertrudis netege damb un mocador era sudor de Hamlet.
Jo me pensi que non.
A despart) Sabi pas quina repugnància senti en vier a executar-lo.
Anem de cap ara tresau, Laertes…
Mès, pro que se ve que vos ac cuelhetz a hèsta: lutatz, se vos platz, damb mès vam.
Cranhi que vos burletz de jo.
Aquerò vos pensatz, senhor?
Anem.
Arren: ne er un ne er aute.
Ara… aguesta…
Tornen a lutar, s’enforismen, Laertes herís a Hamlet, mès en aguest conflicte hèn un escambi d’espades e Hamlet herís a Laertes.
Horaci e Enric les desseparen damb dificultat; Gertrudis què moribunda enes braci de Claudi.
Tot qu’ei terror e confusion.
Semble que s’escauhen massa…
Desseparatz-les.
Non, non.
Anem-i un aute còp.
Guardatz se qué l’arribe ara reina…
Cèus!
Ambdús heridi!
Qué ei aquerò, senhor?
Com s’a passat, Laertes?
Aquerò qu’ei auer queigut en param que premaní… justament morisqui victima dera mia pròpria traïson.
Qué l’a arribat ara reina?
Qu’a auut ua malagana en veder-vos heridi.
Non, non…
Era beuenda!…
Estimat Hamlet!…
Que m’an empodoat.
Ò!, quina traïson!…
Barratz era pòrta…
Traïson…
Cercatz pertot…
Non, qu’eth traïdor ei aciu.
Diderà aquerò emparat en Enric) Hamlet, tu qu’ès mòrt…
Non i a medecina que te posque sauvar: viueràs a penes mieja ora…
Ena tua man qu’ei er esturment traïdor, banhada damb podom era sua punta agudenta…
Que se virèc contra jo era trama indigna!…
Vaquí que sò postrat entà non lheuar-me mès…
Era tua mair qu’a begut un podom… non posqui seguir…
Eth rei, eth rei qu’ei eth delinqüent.
Claudi vò húger.
Hamlet cor entada eth enrabiat, e lo trauèsse damb era espada.
Cuelh era copa empodoada, e se la hè avalar ara fòrça.
Ei empodoada aguesta punta?
Donques, podom, còsta es tòns efèctes.
Traïson!
Traïson!
Amics, que sò herit… defenetz-me.
Malapèsta, incestuós assassin!
Beu aguest podom…
Ei aciu era pèrla?
Òc, tè, acompanha ara mia mair.
Just castig!…
Eth madeish premanic era pocion mortau…
Deishem-ac tot de cornèr, generós Hamlet, e…
Qu’eth cèu te perdone…
Jo vau a seguir-te…
Jo me morisqui, Horaci…
Adishatz, reina malerosa… (Abraçant eth cadavre de Gertrudis).
Vosati, qu’assistitz esblancossidi e muts peth temor ad aguest eveniment terrible…
Se jo auessa temps… (Comence a mostrar aflaquiment e angónies de mòrt.
Ua part des manifestants l’acompanhen e lo sostien.
Horaci hè manifestacions de dolor.
Era mòrt qu’ei un ministre inexorable que non dilate era execucion…
Jo poiria dider-vos… mès que non ei possible.
Horaci, me morisqui.
Tu, que viueràs, conda era vertat e es motius deth mèn anament ad aqueth que les ignore.
Víuer?
Non vos ac pensetz.
Jo qu’è amna romana, e encara a restat aciu part deth podom.
Cèrque ena taula eth veire deth podom, met ua part d’eth en ua copa, va a bèuer.
Hamlet vò empedir-l’ac.
Es vailets li trèn a Horaci era copa, l’agarre Hamlet e la lance en solèr.
Balha-me aguesta copa… lèu… per Diu t’ac demani.
Ò, estimat Horaci!, s’aquerò s’està amagat, be ne serà de tacada era reputacion que deisharè dempùs dera mia mòrt!
Se bèth còp auí un lòc en tòn còr, arrecula un shinhau mès aguesta felicitat que desires, alonga pendent bèth temps era fatigosa vida en aguest mon plen de misèries, e esparg per eth era mia istòria…
Quin ramblah militar ei aguest?
CAVALIÈREth joen Fortimbràs, que torne vencedor de Polonia, salude damb era salva marciau qu’entenetz, as embaishadors d’Anglatèrra.
Jo qu’expiri, Horaci; er actiu podom estofe eth mèn alend…
Que non posqui víuer entà saber-me’n des naues d’Anglatèrra, mès gausi anonciar que Fortimbràs serà escuelhut per aquera nacion.
Jo, moribond, l’autregi eth mèn vòt…
Ditz-l’ac tu, e conda-li tot çò que ven d’arribar…
Entà jo sonque rèste ja… silenci etèrn.
A tot darrèr, s’a trincat aguest gran còr!…
Adishatz, adishatz, estimat prince.
Li pune es mans e hè senhaus de dolor) Es cors angelicaus t’acompanhen entath celèste repaus!…
Mès, com s’aprèsse enquia aciu aguest sarabat de tambors?
A on ei aguest espectacle?
Qué cercatz aciu?
Se non voletz veir malastres espaventosi, non passetz tà dauant.
Aguest desastre demane sagnosa resvenja…
Supèrba mòrt, quin hestau premanisses ena tua casa infernau, qu’atau as herit damb un solet còp a tantes victimes illustres?
Qu’auem arribat tard damb es messatges d’Anglatèrra.
Es aurelhes que mos calie dirigir-les son ja insensibles.
Es sues ordes sigueren executades peth menut.
Ricard e Guilhèm perderen era vida….
Mès, qui mos balharà es gràcies dera nòsta aubediéncia?
Que non les receberíetz dera sua boca encara que siguesse viu, donques qu’eth jamès dèc era orde dera sua mòrt.
Mès, donques que vos, vient victoriós dera guèrra contra Polonia, e vosati, enviadi d’Anglatèrra, vos trapatz amassa en aguest lòc, e jo vos veigui desirosi de conéisher aguest eveniment tragic, dispausatz qu’aguesti cadavres s’expausen sus ua hòssa quilhada entara vista publica, e alavetz harè saber ath mon, qu’ac ignore, eth motiu de taus malastres.
M’enteneratz parlar (pr’amor que tot ac condarè fidèument) d’accions crudèus, barbares, atròces: senténcies que dictèc er edart, malastres imprevisti, mòrts executades damb violéncia e traïdora astúcia, e a tot darrèr projèctes esbauçadi qu’an hèt perir as sòns pròpris autors.
Desiri damb impaciéncia entener-vos, e serà convenent que s’amasse damb aguesta fin era noblesa dera nacion.
Que non posqui guardar sense orror es dons que m’aufrís era fortuna; Mès qu’è drets ancians entad aguesta corona, e en tau escadença qu’ei just reclamar-les.
Tanben posqui parlar d’aguest ahèr, en tot declarar eth vòt que prononcièc aquera boca que ja non harà cap de son…
Mès ara qu’es anims son en perilhós movement, que non se dilate era execucion ne un solet instant, pr’amor d’evitar es maus que podessen costar era malignitat o er error.
Quate des mèns capitans qu’amien entara hòssa eth còs de Hamlet damb es insignes corresponentes a un guerrèr.
S’eth auesse ocupat eth tron, solide aurie estat un excellent monarca…
Que resone era musica militara per a on passe era pompa funèbra, e que se hèsquen toti es aunors dera guèrra…
Treiguetz, treiguetz d’aquiu aguesti cadavres.
Espectacle sagnós mès avient d’un camp de batalha que d’aguest lòc…
E vosati hètz que salude damb canonades tota era armada.
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Pendent eth dia eth pavon e era pavona, cercauen tranquillament eth sòn aliment, e en arribar era net se filauen naut de tot der arbe mès espés, entà non temptar es desirs de bèth vesin que siguesse pòc escrupulós ena sua admiracion entara beresa dera pavona.
E èren erosi d’aguesta sòrta, en tot benedir ath Benfactor, que les deishaue víuer ena patz e ena doçor.
Mès un dia eth pavon convidèc ara sua esposa a que l’acompahèsse entà ua isla que se vedie des dera plaja, e d’aguesta manèra poirien cambiar d’aires e de perspectiues.
Era pavona li responec escotant e aubedint, se meteren a volar es dus, e arribèren ena isla.
Aquera isla ère caperada d’arbes cargadi de fruts, e adaiguada per multitud d’arriuets.
Eth pavon e era sua esposa quedèren extraordinàriament encantadi deth sòn passeg per aquera frescor, e s’i estèren bèth temps entà tastar totes es frutes e béuer aquera aigua tan doça e tan fina.
Quan ja èren prèsti entà tornar ena sua casa, vederen vier entada eri a ua auca, que bategaue es ales tota espaurida.
E tremolant-li totes es plumes, venguec a demanar-les ajuda e proteccion.
E eth pavon e era sua esposa la receberen plan coraument, e era pavona, en tot parlar-li damb tota era sua afabilitat, li didec.
Alavetz era auca comencèc a padegar-se, e eth pavon, plan convençut de qué era istòria dera auca serie ua istòria vertadèrament estonanta, li preguntèc: “Qué t’a arribat e quina ei era causa deth tòn espauriment?” E responec era auca: “Encara sò malauta per çò que ven d’arribar-me e peth terror òrre que m’inspire Ibn-Adam.
E eth pavon, plan aclapat, didec: “Padega-te, brava auca mia, padega-te!” E preguntèc era pavona: “Com ei possible qu’aguest Ibn-Adam age pogut arribar en aguesta isla?
Des dera plaja non se pòt sautar.
E non i a cap auta manèra de trauessar tant d’espaci d’aigua.” Alavetz exclamèc era auca: “Benedit sigue eth que vos a botat en mèn camin entà padegar es mèns temors e reméter era patz en mèn còr!” E era pavona didec: “Ò fraia mia!
Mès anet, quan èra en tot dormir damb eth cap dejós dera ala, vedí que se m’apareishie en sauneis aguest Ibn-Adam, que volec entamenar ua convèrsa damb jo.
L’anaua a respóner, mès entení ua votz que me cridaue: “Compde, tie fòrça compde!
Maufida d’Ibn-Adam e dera doçor des sues paraules, donques qu’amaguen es sues perfídies!
E non desbrembes aquerò que didec eth poèta:
Te harà agradar era doçor que i a ena punta dera sua lengua, entà susprener-te còp sec coma eth vop!
Qu’ei tan perfid, que, en èster tan fèble, sap véncer ar elefant e tier- lo coma servent sòn e arrincar-li es hulhals entà fabricar-se damb eri es sues armes.
Alavetz me desvelhè plan espaurida, e hugí sense guardar entà darrèr, alongant eth còth e desplegant es ales.
Seguí corrent enquia qu’es fòrces m’abandonèren.
Dempús, coma qu’auia arribat as pès d’ua montanha, m’amaguè darrèr d’ua ròca.
E eth mèn còr batanaue de pòur e de cansament, cuelhut peth temor que m’inspiraue Ibn-Adam.
E coma que non auia minjat ne begut, me tormentauen era hame e era set!
Mès que non sabia se qué hèr ne gausaua botjar-me, quan aubirè ath mèn dauant, ena entrada d’ua tuta, un leon ròi, de guardada doça, qu’inspiraue confiança e simpatia.
E aqueth leon, qu’ère plan joen, hec veir ua grana satisfaccion en veder-me, encantat dera mia timiditat, donques qu’eth mèn aspecte l’auie sedusit.
Atau, donc, me cridèc d’aguesta manèra: “Ò petita gentila, apressa-te e vene a conversar damb jo ua estona!” E jo, plan arregraïda dera sua invitacion, m’apressè ada eth plan umilament.
E eth me didec: “Com te crides e de quina raça ès?” E li responí: “Me criden auca e sò dera raça des audèths”.
Alavetz li condè guaire auia vist e entenut enes mèns sauneis.
E s’estonèc fòrça, e exclamèc: “Jo tanben è auut un sòmi semblable, e quan l’ac condè ath mèn pair me didec qu’auessa compde de Ibn-Adam, en tot dider-me que maufidèsse des sòns ardits e perfidies.!
En enténer aguestes paraules s’aumentèc eth mèn espauriment, e li didí rapidament ath leon: “Non trantalhem en hèr aquerò que mos conven.
Qu’a arribat eth moment d’acabar damb aguesta plaga, e a tu, ò hilh deth sultan des animaus!
Gessec alavetz dera tuta, e me didec que lo seguissa.
E jo anaue ath sòn darrèr.
E eth leon auançaue capinaut, jo ath sòn darrèr sense lèu poder-lo seguir, enquia que vedérem ena luenhor ua grana povassèra, e quan s’esbugassèc apareishec un saumet, sense aubarda ne cabeste, que sautaue, pernejaue, se lançaue en solèr e se voludaue en povàs, damb es quate pautes ar aire.
En veir aquerò, eth mèn amic eth leon se quedèc plan estonat, donques qu’es sòns pairs lèu non l’auien permetut enquia alavetz gésser dera tuta.
E eth leon cridèc ath saumet: “Ep, tu, vene aciu!” E er aute s’esdeguèc a aubedir-lo.
E eth leon li didec: “Per qué hès aquerò, lhòco animau?
Quina sòrta d’animau ès?” E contestèc er aute: “Ò senhor mèn, que sò eth saumet, tòn esclau, dera espècia des saumets.” E eth leon preguntèc: “Per qué corries entà aciu?” E eth saumet responec: “Ò hilh deth sultan des animaus!
Alavetz eth joen leon se metec a arrir, e didec: “Com, damb aguesta nautada tan respectabla e aguesta amplada, cranhes a Ibn-Adam?” E eth saumet, botjant era coa, didec: “Ò hilh deth sultan!
Se lo cranhi non ei perque desire era mia mòrt, pr’amor qu’es sues intencions encara son pejores.
Eth mèn terror ven deth mau tracte que me harie patir.
Te cau saber que hè que lo servisca de cavaucadura, e entad aquerò me bote en lomb ua causa que criden aubarda; dempús me sarre era pancha damb ua auta causa que criden cingla, e dejós dera coa me met un anèth qu’eth sòn nòm non m’en brembi ara, mès que herís crudèument es mies parts delicades.
Fin finau, me met ena boca un tròç de hèr que me hè sang ena lengua e en paladar, e que lo criden bocada.
Alavetz me monte, e entà hèr-me caminar mès ara prèssa, me pique en còth e en cu damb ua poncha.
E s’eth cansament me hè arrecular era marcha, dèishe anar contra jo es mès espaventoses malediccions e es paraules mès òrres, que me hèn estrementir, a maugrat d’èster un saumet, pr’amor que me cride dauant de toti:
E se per malastre dèishi anar un pet, entà aleugerir-me un shinhau eth pièch, alavetz era sua ràbia ja non a limits, e vau mès, per consideracion a tu, ò sultan mèn!
Atau ei que sagi non espandir-me atau, se non ei que se trape luenh e è era seguretat de qué sò solet!
Mès encara i a mès causes!
Quan jo arriba a vielh, me venerà a quinsevolh aiguadèr, que botant sus eth lomb un bast de husta, me cargarà de pesadi pelhòts e enòrmes cantres d’aigua, enquia que, non podent suportar mès es maus tractes e es privacions, creba miserablament.
E alavetz lançarà era mia esqueleta as gossets que vaguen pes tarcumèrs!
E tau ei era sòrt que me resèrve Ibn-Adam.
I aurà entre totes es creatures ua que sigue mès malerosa que jo?
Alavetz, ò senhors mèns, sentí ua estrementida d’orror e de pietat, e ar arràs dera emocion, der espauriment e dera tremoladera, exclamè: “Ò senhor mèn leon!
Vertadèrament eth saumet ei plan malerós.
Pr’amor que jo, sonque d’entener-lo, me morisqui de compassion!” E eth joen leon, vedent ath saumet prèst a anar-se’n, li didec: “Non ages prèssa, companh!
Demora-te un shinhau, donques que reaument m’interèsses!
Eth saumet responec: “Mè hè dò, senhor mèn!
Mès m’estimi mès botar entre ambdús era distància d’ua bona jornada de camin, donques que lo deishè ager quan se filaue entad aguest lòc.
E ara cerqui un lòc segur entà amagar-me des sues perfídies e dera sua astúcia.
E dites aguestes paraules, eth saumet deishèc anar un bram long, qu’ada eth seguiren tres cents pets magnifics, que deishèc anar en tot pernejar.
Se voludèc dempús pera èrba pendent ua bona estona, e ara fin se lheuèc.
Alavetz, coma vedesse ua povassèra que se lheuaue ena luenhor, quilhèc ua aurelha, dempús era auta, guardèc atentiuament, e se metec a córrer e despareishec.
Un còp esbugassada era povassèra, apareishec un shivau nere, damb eth front mercat per ua taca blanca coma un dracma de plata, beròi, capinaut, ludent, e damb es pautes ornades per ua corona de peus blanqui.
Venguie entà nosati endilhant d’ua manèra plan arroganta.
E quan vedec ath mèn amic eth joen leon, se posèc en aunor sòn, e volec retirar-se discrètament.
Mès eth leon, encantat dera sa elegància, e sedusit peth sòn aspècte, li didec: “Qui ès, beròi animau?
E er aute contestèc: “Ò rei des animaus!
Que sò un shivau entre es shivaus!
Eth leon, en enténer aguestes paraules, arribèc ath limit der estonament, e li didec ath shivau: “Non parles atau, ò shivau!
Guarda-me!
Jo no sò tan gran coma tu, e ça que la, l’è prometut ad aguesta auca gentila desliurar-la entà tostemp des sòns temors, aucint a Ibn-Adam e avalar-me-lo complètament.
Quan eth shivau entenec aguestes paraules deth mèn amic, lo guardèc damb un arridolet trist, e li didec: “Aluenha de tu aguesti pensaments, ò hilh deth sultan des animaus!
Mès encara i a mès causes!
Quan me vò montar, me bote sus eth lomb ua causa que criden sera, me sarre eth vrente damb sues cingles plan dures que me mortifiquen, e me bote ena boca un tròç d’acèr, deth quau tirasse mejançant ues correges que damb eres me dirigís entà on vò.
E montat en jo, me punche e me trauque es costats damb es puntes des sòns esperons, e me sagne tot eth còs.
Mès que non s’acabe tot aciu!
Quan sò vielh, e eth mèn lomb ja non ei pro flexible e resistent, ne es mèns muscles pòden amiar-lo ara prèssa qu’eth vò, me ven a quauque molinèr que me hè rodar pendent tot eth dia e tota era net era mòla, enquia qu’arribe era mia complèta decrepitud.
Alavetz m’autrege ar aucidor, que m’esgòrge, e m’espele, e ven era mia pèth as adobadors e eth mèn crin as fabricants de crins, tapissi e sedaci!
Alavetz eth joen leon, plan emocionat damb aquerò que venguie d’escotar, li didec ath shivau: “Veigui qu’ei de besonh desliurar ara creacion d’aguest marrit èsser que toti criden Ibn-Adam.
Ditz-me amic: Quan e a on as vist a Ibn-Adam?” E eth shivau didec: “Hugí d’eth entath meddia.
E ara m’acace en tot córrer ath mèn darrèr!” E a penes venguie de díder aguestes paraules, se lheuèc ua grana povassèra que l’inspirèc un temor terrible, e sense auer temps entà desencusar-se hugec ath galaup.
E vedérem ath miei dera povassèra aparéisher e vier entà nosati, a longues camalhardades, un camelh plan espaurit qu’arribaue alongant eth morre e bramant desesperadament.
En veir ad aguest animau tan gran e tan desmesuradament colosau, eth leon se pensèc que deuie èster Ibn-Adam e arrés mès qu’eth e sense consultar-me, se lancèc contra eth camelh, e anaue a hèr un bot e estofar-lo, quan li cridè damb tota era mia votz: “Ò hilh deth sultant, tè-te!
Que non ei Ibn-Adam, senon un praube camelh, eth mès inofensiu des animaus.
Alavetz eth joen leon s’arturèc plan estonat, e li preguntèc ath camelh: “Mès de vertat cranhes tu tanben ad aguest èsser cridat Ibn-Adam, ò animau prodigiós?
Entà qué te servissen es tòns pès enòrmes se non lo pòts estronhar damb eri?” E eth camelh lheuèc tot doç eth cap, e damb era guardada horaviada coma en ua malajadilha, repliquèc tristament: “Ò hilh deth sultan!
Guarda es hièstres deth mèn nas.
Encara son traucades e henudes per anèth de crin que me botèc Ibn-Adam entà adondar-me e dirigir-me, e aguest anèth que vès aciu ère subjectat a ua còrda qu’Ibn-Adam fidaue ath mès petit des sòns hilhs, eth quau, montant ath mèn dessús, podie guidar-me ath sòn gust, a jo e a tota ua còlha de camelhs plaçadi en fila!
Guarda eth mèn lomb!
Encara sauve es herides costades pes hardèus que me carguen des de hè sègles!
Guarda es mies pautes!
Son calhoses e moludes pes longues corses e es viatges forçadi a trauèrs dera arena e des pèires!
Mès encara i a mès causes!
Entenudes aguestes paraules deth camelh, eth joen leon sentec ua ràbia sense limits, e rugic, engarrapèc eth solèr damb es garres, e dempús li didec ath camelh: “Esdega-te a dider-me a on as deishat a Ibn-Adam!” E eth camelh responec: “Vie en tot cercar-me, e non se tardarà a presentar-se.
Atau, donc, ò hilh deth sultan, dèisha-me hùger entà d’auti païsi, çò de mès luenh que posca anar.
Alavetz eth leon li didec: “Ò brave camelh, demora un shinhau, e veiràs se com esbauci a Ibn-Adam, e trinqui es sòns uassi, e me beui era sua sang!” Mès eth camelh, estrementit per espauriment, responec: “Desencusa-me, ò hilh deth sultan!
Que m’estimi mès húger, donques que ja ac didec eth poèta:
Se jos era madeisha tenda que t’albergue e en tòn madeish país arribe a abitar un ròstre desagradiu, sonque te cau cuélher ua determinacion: dèisha-li era tua tenda e eth tòn país e hè lèu a anar-te’n!
E dempús de recitar aguesta estròfa tant acertada, eth brave camelh punèc era tèrra entre es mans deth leon, se lheuèc, e lo vedérem partir, trantalhant ena luenhor.
A penes auec despareishut, se presentèc un vielhet, d’aspècte plan aflaquit e de pèth arropida, amiant ena esquia un tistèr damb aisines de hustèr, e sus eth cap ueit hustes granes.
En veder-lo, ò senhors mèns!
Ça que la, eth leon, plan divertit damb er aspècte d’aqueth vielh tant estranh, se l’apressèc entà examinar-lo de mès apròp.
E eth hustèr se postrèc alavetz dauant d’eth, e li didec arridolent damb un accent plan umil: “Ò poderós rei, plen de glòria, que ties eth prumèr lòc ena creacion!
Te desiri ores plan eroses, e prègui a Allà que te laude encara mès en respècte der univèrs, en tot aumentar es tues fòrces e vertuts!
Jo que sò un malerós que vie a demanar-te ajuda e proteccion enes desgràcies que lo perseguissen per part d’un gran enemic!” E se metec a plorar, a gemegar e a planhèr-se.
Alavetz eth joen leon, plan esmoigut damb es lèrmes e er aspècte de malerós d’aqueth òme, adocic era sua votz e didec: “Qui te perseguís d’aguesta sòrta?
Er aute responec: “Ò senhor des animaus!
A, senhor leon!
Allà te sauve des perfídies d’Ibn-Adam!
En enténer aguestes paraules, eth joen leon sentec ua rabia enòrma; rugic, sautèc, rebohèc, deishèc anar esgluma e es sòns uelhs lancèren bualhs; e exclamèc: “Mès, a on ei aguest Ibn-Adam?
Eth leon didec: “Mès tu, ò animau hustèr!
Quan eth joen leon entenec aguestes paraules, cuelhec enveja deth leopard, e li didec ath hustèr: “Per vida mia!
Extremada audàcia serie per part deth visir deth mèn pair voler que s’executen es sòns encargues abans qu’es nòsti!
Te vas a posar aciu, lheuant entara mia defensa aguesta cabana!
Mès eth hustèr, hènt veir que se n’anaue, responec: “Ò hilh deth sultan!
E alavetz te bastirè, non ua cabana, senon un palai!” Mès eth leon non volec hèr-ne cabau, e enquia e tot s’emmalicièc, e se lancèc contra eth hustèr pr’amor d’espaurir-lo, e a manèra de trufaria l’apuèc ua pauta en pièch.
E solet damb aquera amorassa, eth petit òme perdec er equilibri, e queiguec en solèr damb es sues hustes e aisines.
E eth leon se metec a arrir en veir eth terror e era mina aclapada d’aqueth òme.
E aguest, encara que plan mortificat peth laguens, non ac hec veir e comencèc a arrir, e umil e covardament comencèc eth sòn trabalh.
Cuelhec, donc, es mesures deth leon en totes es direccions e en pòqui moments bastic un calaish solidament armat, ath quau sonque li deishèc ua dubertura estreta; e clauèc en interior grani claus qu’es sues puntes èren virades entà laguens, de dauant entà darrèr; e se deishèc espaciadi uns traucs non massa grani.
Hèt aquerò, convidèc ath leon respectuosament a cuélher possession dera sua proprietat.
Mès eth leon trantalhèc ara prumeria, e li didec ar òme: “Era vertat ei qu’aquerò me semble molt estret, e sabi pas se com poirè entrar aquiu!” E eth vielhet repliquèc: “Ajoca-te e entra arrossegant-te, pr’amor qu’un còp ath laguens te traparàs plan a gust!” Alavetz eth leon s’ajoquèc, e eth sòn cos flexible s’esguitlèc en interior, sense deishar dehòra arren mès qu’era coa.
Mès eth vielh s’esdeguèc a enrotlar aquera coa, e a meter-la de seguit damb tot çò d’aute, e en un virament de uelhs barrèc era dubertura e la clauèc damb solidesa.
Alavetz eth leon sagèc de botjar-se e arrecular, mès es puntes ahilades des claus li penetrèren ena carn, e lo punchèren pertot.
E se metec a rugir de dolor, e exclamèc: “Ò hustèr!
Entenudes aguestes paraules, er òme deishèc anar un sorriscle de capitada, e comencèc a sautar e a arrir, e li didec ath leon: “Que son es puntes d’Ibn-Adam!
Ò gosset deth desèrt!
E dites aguestes espaventoses paraules, eth miserable aluguèc ua tèda, amolonèc lenha ar entorn deth calaish, e li calec huec.
E jo, mès paralisada que jamès de terror, vedí ath mèn praube amic usclar viu, en tot morir damb era mòrt mès crudèu.
E eth maudit Ibn- Adam, sense auer-me vist, pr’amor qu’èra estirada en solèr, s’aluenhèc trionfant.
Alavetz, dempús de bèth temps, me podí lheuar e m’aluenhè damb era anma plia d’espant.
E atau podí arribar enquia aciu, a on eth Destin hec que vos trapèssa, ò senhors mèns!
Quan eth pavon e era pavona aueren entenut eth relat dera auca…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan eth pavon e era pavona aueren entenut eth relat dera auca, s’emocionèren enquiath limit dera emocion, e era pavona li didec ara auca: “Fraia, aciu qu’èm segurs, demora-te damb nosati tot eth temps que volgues, enquia qu’Allà t’entorne era patz en tòn còr, solet ben estimable dempús dera salut!
Mès era auca didec: “Qu’è fòrça pòur, fòrça pòur!” Era pavona responec: “ Donques non te cau auer-la!
Se vòs desliurar-te dera sòrt qu’ei escrita, hè a temptar ath Destin!
Aguest qu’ei eth mès fòrt!
E aquerò qu’ei escrit en nòste front s’a de complir!
Non i a cap deute que non se pague!
De sòrta que se se mos a mercat ua fin, non i a cap fòrça que la posque anequelir!
E mentre parlauen d’aguesta sòrta, croishiren es rames deth sòn entorn, e s’entenec un bronit de passi que trebolèc de tau sòrta ara prauba auca, que despleguèc freneticament es ales, e se lancèc en mar, cridant: “Tietz compde, tietz compde!
Mès aquerò ère ua faussa alarma, pr’amor qu’entre es rames campèc eth cap d’un pòlit cabiròu de uelhs umidi.
E era pavona li cridèc ara auca: “Fraia mia, non t’espaurisques atau!
Torna de seguit!
Qu’auem un nau òste!
Ei un polit cabiròu, dera raça des animaus, atau coma tu n’ès des audèths!
E non minge carn sagnosa, senon èrbes e plantes!
Alavetz tornèc era auca botjant es ales, e eth cabiròu, dempús des salutacions de costum, les didec: “Aguest qu’ei eth prumèr còp que vengui per aciu, e non è vist tèrra mès fertila, ne plantes ne èrbes mès fresques e temptadores!
Permetetz-me, donc, que vos acompanha e que gaudisca damb vosati es beneficis deth Creador!” E es tres li responeren: “Sus es nòsti caps e sus es nòsti uelhs, ò cabiròu plen de cortesia!
E toti se meteren a minjar, a béuer e a gaudir d’aqueth clima tan leugèr pendent fòrça temps.
Mès jamès deishèren de pregar es sues oracions peth maitin e pera tarde, exceptat dera auca, que segura ja dera patz, desbrembaue es sòns deuers entath Distribuidor dera tranquillitat constanta.
Non se tardèc a pagar damb era sua vida aquera ingratitud entà Allà!
Un maitin, un vaishèth ara deriva venguec a parar ena còsta; es sòns tripulants abordèren era isla, e en veir eth grop format peth pavon, era sua esposa, era auca e eth cabiròu, s’apressèrent rapidament.
Alavetz es dus pavons volèren luenh en tot amagar-se enes copes des arbes mès espessi, eth cabiròu sautèc, e en uns quants bots se metec dehòra der accès d’eri.
Solet era auca se demorèc aquiu, donques qu’encara que sagèc de córrer l’enrodèren de seguit e la cuelheren, en tot minjar-se-la en prumèr minjar que heren ena isla.
Per çò deth pavon e dera pavona, abans de deishar era isla entà entornar en sòn bòsc, vengueren d’amagat a saber-se’n dera sòrt dera auca, e la vederen en moment que l’esgorjauen.
Alavetz cerquèren pertot ar amic cabiròu, e dempús des mutuaus salutacions e felicitacions per auer-se escapat deth perilh, li heren saber ath cabiròu deth malastre dera prauba auca.
E es tres plorèren fòrça en rebrembe sòn, e era pavona didec: “Qu’ère plan doça, e modèsta e gentila!” E eth cabiròu exclamèc: “Qu’ei vertat!
Mès a darrèra ora deishaue de cornèr es sòns deuers damb Allà, e desbrembaue balhar-li es gràcies pes sòns beneficis!” Alavetz didec eth pavon: “Ò hilha deth mèn soèr, e tu, cabiròu pietós, preguem!” E es tres punèren era tèrra entre es mans d’Allà, e exclamèren:
Benedit sigue eth Just, eth Retribuidor, eth Patron Sobeiran deth Poder, er Omniscient, eth Plan Naut!
Glòria ath Creador de toti es èssers, ath Vigilant de cada un des èssers, ath Retribuidor de cada un sivans es sòns merits e capacitats!
Laudat sigue Aqueth qu’a desplegat es cèus, e les a arredonit, e les a illuminat; aqueth qu’a botat era tèrra en cada costat des mars, e l’a vestit e ornat damb tota era sua beresa!
Alavetz, dempús d’auer condat aguesta istòria, Schahrazada se carèc un moment.
E eth rei Schahriar exclamèc: “Be n’ei d’admirabla aguesta oracion, e be ne son de ben dotadi aguesti amimaus!
Mès, ò Schahrazada!
Non sabes arren mès sus eri?” E Schahrazada responec: “Ò rei plen de generositat!
E eth rei preguntèc: “Donques qué demores entà seguir?” Schahrazada didec: “Abans de seguir era istòria des animaus, te voi condar, ò rei!
Conden qu’en ua montanha entre es montanhes deth país musulman i auie un pastor dotat d’un gran sen e d’ua fe constanta.
Aguest pastor amiaue ua vida pacifica e retirada, en tot contentar-se damb era sua sòrt, e víuer damb era lèit e era lan, productes dera sua vegada.
E aguest pastor ère tan doç e amassaue tantes benediccions, qu’es bèsties herotges jamès atacauen era sua vegada, donques que lo respectauen fòrça, e quan lo vedien de luenh lo saludauen damb crits e udòls.
Aguest pastor seguic viuent atau pendent fòrça temps, sense interessar-se, entara sua màger felicitat e tranquillitat, d’arren de çò que se passaue enes ciutats der univèrs.
Mès uan dia, Allà, eth Plan Naut, volec hèr a temptar eth grad deth sòn sen e eth valor des sues vertuts, e non trapèc cap temptacion mès fòrta que manar-li era beresa dera hemna.
L’encarguèc, donc, a un des sòns angels que se desguisèsse de hemna, e non estauvièsse cap des enganhes femenines entà hèr pecar ath sant pastor.
Un dia qu’eth pastor, trapant-se malaut, ère estirat ena usa tuta, e glorificaue ena sua anma ath Creador, vedec entrar de pic ena sua casa, alègra e gentila, a ua joena de uelhs neri, que podie cuélher tanben coma un gojat.
E quan entrèc se perhumèc era sua tuta, e eth pastor sentec que s’estrementie era sua carn de vielh.
Mès arroncilhèc eth ròstre, e s’arraulic en un cornèr, e li didec ara intrusa: “Qué vies a hèr aciu, ò hemna desconeishuda?
Era joena s’apressèc alavetz, se seiguec ath cant deth vielh, e li didec: “Guarda-me!
Mès er ancian exclamèc: “Ò temptadora deth lunfèrn, aluenha-te!
Alavetz era joena botgèc doçament es flexibilitats dera sua cintura, guardèc ath vielh, que sajaue d’arrecular, e alendèc:
Per qué non m’estimes?
Te hèsqui a vier ua anma submissa e un còs a mand de honer-se de desir!
Guarda s’eth mèn pièch non ei mès blanc qu’era lèit des tues oelhes.
E s’era mia nudesa non ei mès fresca qu’era aigua dera tèrra!
Tòca era mia cabeladura, ò pastor!
Qu’ei mès sedosa qu’eth pelhaçon der anhèth quan ges deth vrente dera sua mair!
Es mies anques son fines e esguitladores, e a penes se diboishen ena mia prumèra eflorescéncia!
E es mie popes, que comencen a holar-se, s’estrementerien solet que les hereguesse leugèrament era tua man!
Vene!
Es mèns pòts, que ja senti vibrar se honeràn ena tua boca!
Vene, qu’era mia mèu ei prèsta a quèir gota a gota de toti es pors deth mèn còs!
Mès eth vielh, encara que li tremolauen toti es peus dera barba, exclamèc: “Hug, ò dimòni!
Alavetz era joena celestiau li botèc es braci en còth, e li gasulhèc ena aurelha: “Que sò un frut esquist; minja-te-lo e te guariràs!
Coneishes eth perhum deth gensemin…?
Mès er ancian exclamèc: “Eth perhum dera pregària ei eth solet que perdure!
Dehòra d’aciu miserabla seductora!” E la refusèc damb es dus braci.
Alavetz era joena se lheuèc, se treiguec rapidament era ròba e se quedèc dreta, tota despolhada, blanca, solet banhada pes ondades des sòns peus.
E era muda crida, ena solitud d’aquera tuta, ère mès terribla que toti es crits deth delèri.
E eth vielh non podec deishar de gemegar, e entà non veir ad aqueth liri viuent se caperèc eth cap damb eth sòn mantèl, e exclamèc:
Des deth començament deth mon qu’ès era encausa des nòstes calamitats!
Perderes as òmes des prumères edats e sémies era discòrdia entre es hilhs deth mon!
E eth vielh amaguèc encara mès eth cap entre es plecs deth sòn mantèl.
Mès era joena repliquèc: “Qué dides des ancians?
Es mès sabents entre eri m’adorèren, e me cantèren es mès sevèrs!
E era mia beresa non les hec desviar deth camin dret, senon qu’illuminèc es sòns passi e siguec era delícia des sues vides!
Eth vertadèr sen, ò pastor!
Torna ara sabença!
Alavetz eth vielh se virèc deth tot entara paret, e exclamèc: “Hè repè, engendre de marridesa!
T’è en òdi e te refusi!
A guairi òmes bravi les as tradit e a guairi marridi les as protegit!
E era tua beresa ei faussa!
Autraments, aqueth que sap pregar se l’apareish ua beresa que jamès poiràn veir es que te guarden!
Entenudes aguestes paraules, era joena exclamèc: “Ò pastor sant!
E era vision despareishec.
Alavetz, de toti es punts dera montanha, acodiren entath pastor es animaus silvèstres, que punèren era tèrra entre es sues mans entà demanar-li era sua benediccion.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada s’arturèc, e eth rei Schahriar, plan trist, li didec.
E sabi pas se çò de milhor entà jo serie retirar-me en ua tuta, e húger entà tostemp des preocupacions deth mèn règne, e non auer mes ocupacion que péisher oelhes!
Era didec:
Se conde en un des mèns libres ancians, ò rei afortunat!
Donques qu’aguest ère eth mestièr que li permetie guanhar-se era vida e alimentar as sòns hilhs, e lo tenguie sense guitèra, en tot desvolopar aunèstament era sua profession.
E mentre susvelhaue d’aguesta sòrta eth mendre remolin e era ondulacion mès leugèra, vedec esguitlarse peth dauant d’eth, e arturar-se contra era ròca qu’ère en tot obsevar, un còs mòrt dera raça umana.
Dempús lheuèc es ales e saludèc ath Retribuidor, dident: “Benedit sigue Aqueth que hè servir as dolents dempús de mòrts entath benèster des bravi sirvents!” E se premanic a precipitar-se sus eth còs entà arrincar-li quauqui bocins, e hér-se-les a vier entàs sues cries, e minjar-se-les ena sua companhia.
Mès de seguit vedec qu’eth cèu s’escurie per dessús d’eth per ua broma de grani audèths rapinaires, coma voltons e esparvèrs, que comencèren a hèr torns en grani cèrcles, en tot apressar-se cada còp mès.
En veir aquerò, eth bluet se sentec cuelhut peth temor de qué se l’avalèssen aqueri lops der aire, e s’esdeguèc a anar-se’n volant luenh d’aquiu.
E passades fòrça ores se posèc ena copa d’un arbe que se trapaue ath miei der arriu, entara sua desbocadura, e demorèc aquiu qu’eth corrent arrosseguèsse entad aqueth lòc eth còs flotant.
E plan entristit se metec a pensar enes vicissituds e ena inconstància dera sua sòrt.
E se didie: “Vaquí que me veigui obligat a aluenhar-me deth mèn país e dera vòra que me vedec néisher, e qu’en era i son es mèns hilhs e era mia esposa.
A, be n’ei de van eth mon!
E guaire mès van ei encara, aqueth que se dèishe enganhar peth sòn exterior, e fidant ena bona sòrt viu ath dia, sense preocupar-se deth deman!
Se jo auessa estat mès prudent auria sauvat viures entàs dies de besonh coma aué, e es lops der aire non m’aurien espaurit quan vengueren a disputar-me es mèns guanhs!
Mès eth sabent mos conselhe era paciéncia en aguesti moments!
E mentre pensaue d’aguesta manèra, vedec a ua tortuga que, gessent dera aigua e nadant doçament, auançaue entar arbe qu’eth se trapaue.
Er audèth respònec:
E jo, ò brava tortuga!
Quan era tortuga entenec aguestes paraules, li didec ath bluet:
Alavetz, eth bluet:
Compreni que vau a plorar d’emocion dauant dera sinceritat dera tua ofèrta!
Guaires gràcies te balhi!
Pr’amor que reaument, qué serie era vida sense amics, e sense es convèrses damb es amics e sense es arridalhes e es cançons damb es amics?
Eth sabent ei aqueth que sap trapar amics d’acòrd damb eth sòn temperament, donques que non se pòt considerar amics as èssers que damb eri s’a de tractar per çò deth mestièr, coma jo tractaua damb es bluets dera mia espècia, que m’auien enveja per çò dera mia pesca e des mies trobalhes!
Atau ei qu’ara deuen èster plan contents damb era mia abséncia aguesti tristi companhs, que sonque saben manifestar es sòns mesquins interèssi mès jamès pensen en lheuar era sua anma entath Dador!
Tostemp son damb eth bèc virat entara tèrra.
E an ales, mès que non les tien!
Plan per aquerò era majoritat d’eri non poirien volar encara que volessen!
Solet se submergissen e a viatges se demoren ath hons dera aigua!
En enténer aguestes paraules, era tortuga, qu’escotaue silenciosa, exclamèc: “Ò bluet!, baisha entà que t’abraça!” E eth baishèc der arbe e era tortuga lo punèc entre es uelhs, e li didec:
Mès eth bluet li didec: “Fòrça gràcies, fraia tortuga, mès, e es mainatges?
Era tortuga responec:
Mos ajudarà a transportar-les enquia aciu, e passaram dies tranquils e liures de tota desgràcia!” En entener-la, eth bluet didec: “Ò tortuga, balhem es dus amassa gràcies ar Optim, qu’a permetut que mos amassèssem!” E exclamèc:
Qu’autrege riqueses a uns e praubetat as auti.
Es sòns designis son sabents e ben calculadi.
Glòria ath Nòste Senhor!
Guairi praubi son rics en arridalhes!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Alavetz eth rei Schahriar didec: “Ò Schahrazada!
E Schahrazada prometec condar-les era pròplèu net.
Schahrazada didec:
Te cau saber, ò rei afortunat!
Dempús hec un bot d’alegria, pr’amor que se l’auie acodit ua idia que li semblaue era solucion.
E de seguit correc ara cèrca deth lop, en tot trapar-lo ara fin damb eth peu quilhat, eth morre contreigut e de fòrça mala encolia.
Deth lòc mès luenh que lo podec veir, punèc era tèrra, arribèc umilament dauant d’eth, e demorèc damb eth cap clin que l’interroguèsse.
Eth lop cridèc: “Qué t’arribe, hilh de gosset?” E eth vop didec: “Perdona, ò senhor!
Eth lop cridèc.
Alavetz eth vop didec: “Qu’è notat, ò senhor!
Per tot eth bòsc non se ve que params e laci de tota sòrta!
Se seguim atau, eth bòsc vierà a èster inabitable.
En enténer aguestes paraules, eth lop exclamèc: “Te digui qu’ès un gausat en tot preténer era mia aliança e era mia amistat, faus, aflaquit e miserable vop!
Tè!, per çò dera tua insoléncia!” E li fotec un còp de pè que lo hec quèir en solèr, miei mòrt.
Eth vop se lheuèc ranquejant, mès que non mostrèc cap racacòr; ath contrari, cuelhec er aspècte mès arridolent e corau, e li didec ath lop: “Senhor, perdona ath tòn esclau era manca de tacte e pòc tracte sociau!
Qu’arreconeishi es mies fautes, que son fòrça granes!
Eth lop, un shinhau padegat pera actitud deth vop, li didec.
Eth vop responec: “Be n’as de rason!
Que ja ac ditz eth sabent: “Non parles ne condes arren abans de qué t’ac demanen, e non contestes abans de qué te pregunten.
E non te tengues qu’ad aquerò que t’interèsse.
Qu’èren aguestes es paraules qu’eth vop li dirigie ath lop, encara que peth laguens pensaue: “Ja m’arribarà eth torn, e aguest lop me pagarà eth deute enquiath darrèr detalh pr’amor qu’era arrogància, era insoléncia e er orgulh pèc an a tot darrèr eth sòn castig!
Mos cau umiliar, donc, enquia que sigam poderosi!” Dempús eth vop didec: “Ò senhor lop mèn!
Eth madeish Allà perdone ath colpable empenaït.
Ara plan; eth mèn crim ei enòrme, que ja ac sai, mès eth mèn empenaïment non ei mendre, pr’amor qu’aguest còp tan doloròs qu’as auut era bontat de foter-me, m’a espatracat eth còs mès m’a apraiat era anma e aquerò ei entà jo un motiu d’alegria.
Que ja ac didec eth sabent:
E eth vop, sense trantalhar, s’ajulhèc e adorèc ath lop, en tot dider-li: “Allà te hèsque trionfar e assolide eth tòn domèni!” Alavetz, eth lop didec.
E se ves quauquarren entà caçar, m’ac dides de seguit.” Eth vop responec escotant e aubedint, e s’esdeguèc a marchar dauant.
Quan arribèren en un terren plantat de vinhes, non se tardèc a veir quauquarren que li semblèc sospechós, donques qu’auie tot er aspècte d’un param, e entà evitar-lo hec un gran torn, dident ath sòn laguens:
Ath delà, era mia experiéncia enes params d’Ibn-Adam m’a de botar tostemp ara demora.
Per exemple, se vedessa ua figura de vop en ua vinha, en sòrta d’apressar-me me meteria a córrer, donques que solide serie ua enganha botada aquiu pera perfídia d’Ibn-Adam!
E ara m’estone veir en aguesta vinha quauquarren que non me semble de bona lei!
E dempús de rasonar atau, eth vop comencèc a auançar tot doç, arreculant de quan en quan e flairant a cada pas.
S’arrossegaue e avedaue eth vèrme dera aurelha, auançaue e arreculaue cautelosament, e atau acabèc arribant enquiath limit d’aqueth lòc tan sospechós.
E hec ben, pr’amor que podec veir qu’ère un horat prigond, caperat de fèbles ramatges dissimuladi damb tèrra.
Dempús, pensant qu’eth lop queirie aquiu de cap, se metec a dançar damb alegria, coma se s’auesse embriagat damb toti es arradims dera vinha.
E entonèc aguest cant:
Lop herotge!
Era tua hòssa ei dubèrta, e era tèrra prèsta a tapar-la!
Lop maudit!
E de seguit hec repè, e venguec a cercar ath lop, ath quau li didec: “T’anóncii ua bona naua!
Era tua fortuna ei grana, e era felicitat qu’ei sus tu, sense pòsa!
Eth lop exclamèc: “Qué m’anóncies?
E per qué aguestes exageracions?” Eth vop didec: “Era vinha qu’ei beròia aué.
Tot qu’ei jòia, pr’amor qu’eth patron dera vinha ei mòrt, e estirat ath miei deth camp, dejós d’ues rames que lo capèren!” Eth lop cridèc: “Qué demores, donc, vil tafanèr!
E eth vop s’esdeguèc a guidar-lo enquiath centre dera vinha, e en tot mostrar-li eth lòc sabut, li didec: “Aciu que i è!” Alavetz eth lop lancèc un udòl, e en un bot sautèc entàs rames, que cediren ath sòn pes.
Quan eth vop vedec quèir ath sòn enemic, se sentec tan content, qu’abans de córrer entath horat pr’amor de gaudir deth sòn trionf, se metec a sautar, e ar arràs dera alegria, recitèc entada eth aguestes estròfes:
Alegra-te, anma mia!
Era arrogància, era supremacía e tota era glòria dera autoritat, seràn mies en bòsc!
E hènt bots arribèc ath cant deth horat, batanant-li eth còr.
E quina serie era sua alegria en veir ath lop plorant pera sua queiguda e planhent-se dera sua perdicion irremediabla!
Alavetz eth vop se metec tanben a plorar e a gemegar, e eth lop lheuèc eth cap e lo vedec plorar, e li didec.
Be n’ès de brave quan plores atau damb jo!
Ja sai que quauqui viatges siguí injust damb tu!
Alavetz eth vop li didec: “A, marrit!
Ès tant estupid que te penses que vèssi aguestes lèrmes per tu?
Tè, miserable!
Se plori, ei pr’amor qu’enquia ara podies víuer sense trebucs, e se me planhi tant amarament ei perque aguesta calamitat non t’age arribat abans!
Moris-te, donc, maudit!
Entenudes aguestes paraules, eth lop pensèc: “Que non ei eth moment des menaces, donques qu’ei eth solet que me pòt trèir d’aciu!” E li didec: “Ò companh!, hè un instant me juraues fidelitat e me balhaues pròves dera màger submission.
A qué vie, donc, aguest cambiament?
Ja sai que t’è tractat un shinhau bruscament, mès non me sauves rancura, e rebremba aquerò que ditz eth poèta:
Sèmia generosament es grani dera tua bontat, enquia e tot enes terrens que te semblen estèrles!
Lèu o d’ora, eth semiaire cuelherà es fruts deth sòn gran, en tot depassar es sues esperances!
Mès eth vop li didec bruscament: “Ò eth mès insensat de toti es lops e de toti es animaus!
As desbrembat era tua conducta tant odiosa?
Per qué non prectiquères aguest conselh tan sabent deth poeta?
Non oprimisques, pr’amor que tota opression còste era resvenja, e tota injustícia era represalha!
Pr’amor que se dormisses dempús dera injustícia, er oprimit non dormís que damb un solet uelh, e damb er aute ei ara demora de contunh!
E eth uelh d’Allà non se barre jamès!
Alavetz et lop didec: “Ò vop prudent, d’idies fertiles e d’engenh endonviaire!
Qu’ès superior as tues paraules, e solide non les deues de pensar, donques que les dides de trufaria!
E en vertat, eth cas non ei entad aquerò!
Mès eth vop se metec a arrir, e li didec: “Tranquil, ò lop!, traquil!
Prumèr gesserà era tua anma e dempús eth tòn còs!
E es pèires e còdols que damb eri te vam a peiregar realizaràn perfèctament aguesta separacion!
Ò animau grossièr!
Alavetz eth vop li didec ath lop:
Tant qu’èra aquiu, ara ombra deth huelhatge, vedí precipitar-se de naut de tot des aires a un gran falcon sus ua perditz.
Mès era perditz artenhec a desliurar-se des garres deth falcon, e correc ara prèssa a meter-se en sòn amagader.
Alavetz eth falcon, que l’auie perseguit sense poder agarrar-la, se posèc dauant deth horat que li servie d’entrada ena casa, e li didec ara perditz: “Pèga que huges de jo!
Qu’ei que non te’n sabes de çò de molt que t’estimi?
Eth solet motiu que me possèc a cuelher-te siguec eth saber qu’ères ahaimada, e te volia dar es grani qu’è arremassat entà tu; vene, donc, perditz gentila, ges deth tòn amagader sense pòur e vene a minjar eth gran!
Quan era perditz entenec aguest lenguatge, gessec confiada deth sòn amagader, mès de seguit eth falcon se lancèc sus era, li clauèc es terribles garres enes sues carns, e d’ua picada l’esboderèc.
E era perditz, abans de morir, didec: “Ò maudit traïdor!
E moric.
Per çò que hè ath falcon, se l’avalèc en un virament de uelhs, mès de seguit l’arribèc eth castig per volontat d’Allà; pr’amor qu’a penes arribec era perditz en vrente deth traïdor, aguest vedec que li queiguien totes es plumes, coma per efècte d’ua ahlama interiora, e queiguec inanimat en solèr.
Alavetz eth lop li didec ath vop: “Ò companh, ajuda-me!
Dèisha de cornèr toti aguesti exemples que me mentes, e desbrembem eth passat.
Pro castigat que sò, donques que me trapi aciu en un horat, qu’en eth è queigut damb eth risc de trincar-me ua pauta e espatracar-me es uelhs!
Sagem de gésser d’aguest mau pas, donques que ja sabes qu’era amistat mès fèrma ei aquera que neish dempús d’un malastre, e qu’er amic vertadèr ei mès apròp deth còr qu’un frair!
Mès eth vop se metec a arrir damb talents, e li didec ath lop: “qu’ignòres es PARAULES DES SABENTS!” E eth lop, estonat, li preguntèc: “Quines paraules e a quini sabents te referisses?” E eth vop didec:
E guaire vertadèr ei aquerò qu’a tu te concernís!
Çò qu’as dit sus era amistat ei plan exacte; mès, com t’enganhes quan ac vòs aplicar ara tua anma de traïdor!
Pr’amor que, ò estupid lop!
E s’ès de vertat tan poderós coma dides, saja de sauvar era tua anma d’ua mòrt segura!
E eth vop didec:
E aquero l’empedie trabalhar.
E cansat ja de sajar guariments, manèc cridar a un òme que se credie versat en sciéncies mediques.
Eth sabent venguec ena casa deth malaut, damb ua benda en un uelh.
E eth malaut li preguntèc: “Qué te passe en aguest uelh, ò mètge?” E aguest responec: “Un tumor que non me dèishe veir.” Alavetz eth malaut exclamèc: “Ties aguest tumor e non lo guarisses?
E ara venes a guarir eth mèn?
E tu, ò lop de malediccion!
Alavetz eth lop se metec a plorar, e abans de desesperar-se complètament, li didec ath vop: “Ò companh!
E m’agarrarè ada era e gesserè deth horat!
E alavetz, prometi dauant d’Allà empenaïr-me’n de totes es mies malahètes passades!, e me limarè es garres, e me trincarè es dents, entà non sénter era temptacion d’atacar as mèns vesins!
Mès eth vop, luenh d’atrendir-se, li didec ath lop: “E des de quan se pòt cambiar tant aisidament de natura?
Qu’ès lop, e seràs lop en avier, e non è d’ester jo eth que creigue en tòn empenaïment!
E ath delà, qu’auria d’èster plan innocent entà fidar-te era mia coa!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
En enténer aguestes paraules, eth lop, plen de ràbia e de desesperacion, se mosseguèc ua pauta, mès adocint encara mès era votz, didec: “Ò vop!
Era raça que pertanhes ei famosa entre toti es animaus dera tèrra, per çò des sues esquistes manères, era sua eloqüéncia, era sua subtilesa e era doçor deth sòn temperament.
Mès eth vop, en enténer aguestes paraules, se metec a arrir damb tant de talents, que s’estavanic.
Non se tardèc en remeter-se, e li didec ath lop: “Ja veigui, ò meravilhos animau!
Mès que non è temps entà tier-me a semblable trabalh, e me contentarè, abans de qué crèbes, damb hèr entrar enes tues aurelhes quauques paraules des sabents.
Te cau saber, donc, que tot a remèdi, mens era mòrt; mès tot se pòt corrómper, mens eth diamant; qu’un se pòt desliurar de tot, mens deth Destin!
Per çò que hè a tu, m’as parlat hè un moment, sivans me pensi, de recompensar-me en gésser deth clòt e d’autrejar-me era tua amistat.
Sospèchi que te retires ad aquera sèrp qu’era sua istòria non deues connéisher, vista era tua ignorància.” E coma qu’eth lop coheissèsse que la desconeishie, eth vop didec:
E aguesta sèrp, non avedada a caminar per çò d’auer estat pendent tant de temps enrotlada en ua saca, s’arrossegaue peniblament peth solèr e solide aurie estat estronhada, s’un passejaire caritatiu non l’auesse vist, e pensant-se qu’ère malauta, cuelhut pietat, l’agarrèc e li balhèc calor.
E çò prumèr que hec era sèrp en recuperar era vida siguec vier a quèrrer eth lòc mès delicat deth còs deth sòn salvador e clauar en eth eth sòn dent cargat de podom.
E er òme queiguec mòrt en un virament de uelhs.
Que ja ac didec eth poèta:
Maufida e saja de húger quan era vibòra s’enrotle mimosament!
Se va a estirar, e eth sòn podom entrarà ena tua carn damb era mòrt!
E tanben, ò lop!
Quan un mainatge age estat corau damb tu, e tu lo tractes mau, non t’estones de qué te sauve rancura ath hons deth sòn hitge, ne de qué se resvenge bèth dia, quan ja age peus enes braci!
E eth vop, en tot virar-se d’esquia, s’apuèc damb es pautes deth darrèr en cant deth horat, e hec plòir sus eth morre deth lop çò de besonh entà onher-lo e perhumar-lo enquias sòns darrèrs moments.
E hèt aquerò, pugèc naut de tot deth talús, e comencèc a sorrisclar cridant as patrons e as gardes, que non se tardèren a acodir.
E quan s’apressèren, s’amaguèc eth vop encara que pro apròp entà poder veir es pèires enòrmes qu’aqueri lancèren en horat e enténer es udòls d’agonia deth sòn enemic eth lop.
Quan arribèc en aguest punt, Schahrazada s’arturèc un moment entà béuer un veire de sorbet que l’aufrie era petita Doniazada.
Eth rei Schahriar exclamèc: “Usclaua d’impaciéncia entà saber-me’n dera mòrt deth lop!
I auie ua hemna qu’eth sòn mestièr non ère aute que descrostar sesam.
E un dia li heren a vier ua quantitat de sesam de prumèra qualitat, en tot dider-li: “Eth mètge l’a manat a un malaut que se neurisque exclusivament damb sesam.
Era hemna lo cuelhec, se metec de seguit mans ara òbra, e quan acabèc eth dia l’auie netejat e pelat complètament.
E hège gòi veir ad aqueth sesam tan blanc!
Atau, donc, ua panquèra qu’ère per aquiu, se vedec plan temptada, e arribada era net, se tenguec a transportar-lo, des dera plata qu’ère calat, entara sua tuta.
E ac hec tan ben, que peth maitin non restaue ena plata qu’ua quantitat plan petita de sesam.
E amagada era panquèra, podec jutjar er estonament e era ira dera mondadora en veir aquera plata lèu neta de contengut.
E l’entenec exclamar: “A, se podessa trapar ath panaire!
Que non pòden èster qu’aqueri arrats qu’infècten era casa dès que se moric eth gat!
Quan era panquèra entenec aguestes paraules, se didec: “Me cau, entà amagar-me dera resvenja d’aguesta hemna, auer de confirmar-li es sues sospeches, per çò que tanh as arrats.
E de seguit venguec ara cèrca der arrat, e li didec: “Ò frair!
Cada vesin se deu a cada vesin!
E er arrat responec: “Ben n’ei de vertat aquerò, brava amiga!
Plan per aquerò, encara que hè pòqui dies qu’ès aciu, sò plan content des bones intencions que manifèstes!
Volgue Allà que toti es vesins siguen tan bravi e tan simpatics coma tu!
Que se l’an minjat enquia assadorar-se entre era e es sòns hilhs, e sonque n’an deishat un sarpat.
Entenudes aguestes paraules, er arrat se n’alegrèc tant, que comencèc a sautar e a botjar era coa.
E sense tier-se a reflexionar, ne encuedar-se’n dera mina ipocrita dera panquèra, ne tachar era guardada ena hemna qu’ère ara demora, ne preguntar-se tansevolh eth motiu que possaue ara panquèra a hèr semblable acte de generositat, correc hòlament e se precipitèc ath miei dera plata, a on ludie eth sesam esplendid e pelat.
E s’aumplic, gormand, era boca.
Mès en aqueth moment gessec era hemna de darrèr dera pòrta, e d’un còp de pau li henec eth cap ar arrat!
E atau, eth praube arrat, per çò dera sua imprudenta confiança, paguèc damb era sua vida es culpes d’autrú!
En enténer aguestes paraules, eth rei Schahriar exclamèc: “Ò Schahrazada!
Quina leçon de prudéncia i a en aguest conde!
Se l’auessa coneishut abans, m’auria sauvat fòrça ben de méter ua confiança sense limits ena mia esposa, aquera libertina qu’aucí damb es mies pròpries mans, e non auria creigut enes miserables eunucs neri qu’ajudèren ara traïdora.
Sabes dilhèu bèra istòria tanhenta ara amistat fidèu?” E Schahrazada didec:
Me n’è sabut de qué un corbàs e un gat d’Algalia auien cuelhut ua amistat fèrma e se passauen es ores heregant-se e jogant a diuèrsi jòcs.
E un dia que parlauen de causes vertadèrament interessantes, donques que non se n’encuedauen de çò que se passaue ath sòn entorn, sigueren entornadi ara realitat peth rugit espaventós d’un tigre, que ressonaue en bòsc.
En un virament de uelhs, eth corbàs, qu’ère en soc d’un arbe ath cant deth sòn amic, s’esdeguèc a pujat enes rames mes nautes.
Per çò que hè ath gat, ère tant espaurit que non sabie a on amagar-se, pr’amor qu’ignoraue eth lòc d’a on venguie de gésser eth rugit deth tigre.
Ath miei d’aguest trebuc, li didec ath corbàs: “Qué me cau her, amic mèn?
Ditz-me se me pòs senhalar bèth mejan o me pòs prestar bèra ajuda eficaça.” Eth corbàs didec: “Qué non haria jo per tu, ò amic?
Que sò prèst a acarar-me damb tot entà trèir-te deth trebuc; mès abans d’acodir ena tua ajuda, dèisha-me rebrembar-te çò que ditz eth poèta:
Era vertadèra amistat ei era que mos possèc a lançar-mos entath perilh pr’amor de sauvar er objècte estimat, en tot riscar-mos a perir!
Qu’ei era que mos hè abandonar es bens, era familha e es pairs, entà ajudar ath frair dera nòsta amistat!
De seguit eth corbàs s’esdeguèc a volar entà ua vegada que passaue per aquiu, susvelhada per enòrmes gossets, mès imponents qu’es leons.
E venguec de dret entà un des gossets, se precipitèc sus eth sòn cap e li fotec ua fòrta picada.
Dempús se lancèc sus un aute gosset e hec madeish; e en auer excitat atau a toti es gossets, se metec a volar a ua nautada sufisenta entà que lo podessen perseguir, mès sense que l’artenhessen es sòns dents.
E coacaue damb tota era sua votz, coma entà burlar-se’n d’eri.
De sòrta qu’es gossets l’anèren perseguint cada còp mès furiosi, enquia que se les hec a vier en interior deth bòsc.
E quan es udòls aueren sonat per tot eth bòsc, eth corbàs supausèc qu’eth tigre, espaurit, auie hujut.
Alavetz eth corbàs remontèc eth vòl, e en auer-lo deishat de uelh es gossets, entornèren entara vegada.
Eth corbàs venguec a cercar ath sòn amic eth gat, qu’auie sauvat d’aqueth perilh, e s’estèc damb eth damb patz e felicitat.
E ara voi condar-te, ò rei afortunat!, seguic Schahrazada, era istòria deth corbàs e deth vop.
Se conde qu’un vop vielh, qu’era sua consciéncia ère cargada de non pòques malahètes, s’auie retirat en ua montanha rica en caça, en tot hèr-se a vier damb eth ara sua esposa.
E seguic en tot hèr tanti estralhs qu’acabèc per despoblar complètament era montanha, e entà non morir-se de hame comencèc en tot minjar-se as sòns pròpris hilhs e a estofar ua net de forma traïdora ara sua esposa, que s’avalèc en un virament de uelhs.
E hèt aquerò ja non li restèc arren a on calar es dents.
Qu’ère massa vielh entà cambiar de residéncia e non ère pro agil entà caçar lebres e cuélher ath vòl es perditzes.
Mentre ère pensant en tot aquerò, que l’ennerie eth mon dauant deth sòn morre, vedec posar-se ena copa d’un arbe a un corbàs que semblaue plan cansat.
E de seguit pensèc: “Se me podessa hèr amic d’aguest corbàs, serie era mia felicitat!
Qu’a bones ales que li permeten hèr aquerò que non pòden es mies pautes baldades!
Atau, me harie a vier er aliment, e ath delà me harie companhia en aguesta solitud que ja comence a èster pesada entà jo!” E atau dit atau hèt, auancèc enquiath pè der arbe qu’ère posat eth corbàs, e dempús des salutacions acostumades, li didec: “Ò vesin mèn!
Non ignòres que tot brave musulman a dus merits entath sòn vesin: eth d’ester musulman e èster eth sòn vesin!
Que veigui en tu aguesti dus merits, e me senti emocionat pera atraccion invencibla dera tua gentilesa e per totes es tues bones disposicions d’amistat frairau que supausi en tu!
En enténer aguestes paraules, eth corbàs se metec a arrir de boni talents enquiath punt que li manquec pòc entà quèir der arbe.
Dempús didec.
Des de quan, ò vop!
E com a entrat era sinceritat en tòn còr, quan solet siguec ena punta dera tua lengua?
Des de quan dues races tan desparières pòden honer-se tan perfèctament, en èster tu dera raça des animaus e jo dera raça des audèths?
E sustot, ò vop!
T’estones?
Donques que non i a cap motiu!
Alavetz eth vop exclamèc: “Ò corbàs senat, guaire perfèctament rasones!
Mès te cau saber qu’arren ei impossible entad Aqueth que formèc es còrs des sues creatures, e a engendrat en jo aguest generós sentiment entà tu.
E eth vop la condèc d’aguesta manèra:
Ara plan, ua net, eth pude, hart de shurlar era sang agra deth gat dera casa, sautèc en lhet a on auie estirada era esposa deth mercadèr, s’esguitlèc entre era ròba, se metec per dejós dera camisa enquia arribar enes cueishes, e d’aquiu estant sautèc enquiath plec dera ingle, precisament en lòc mes delicat.
E vedec reaument qu’aqueth lòc ère plan delicat, plan suau, plan blanc e lis a gust de boca que non auie rufes ne peus indiscrets.
Ath contrari, ò corbàs amic!
E se passèc qu’eth pude se calec en aqueth endret e se metec a shurlar era sang deliciosa dera hemna enquia assadorar-se.
Ça que la, botèc tan pòca consideracion en sòn trabalh, qu’era hemna se desvelhèc en sénter era picada, e metec era man rapidament en lòc que li picaue, e aurie estronat ath pude s’aguest non s’auesse esguitlat adreitament pes cauces, corrent a trauèrs d’innombrables plecs d’aguesta prenda especiau des hemnes, e sautant d’aciu en solèr pr’amor de refugiar-se en prumer horat que trapèc.
Aquerò per çò que hè ath pude!
Per çò dera hemna, coma qu’auie deishat anar un sorriscle de dolor que hec acodir a totes es esclaues, avertides aguestes dera encausa deth patiment dera sua senhora, s’esdeguèren e rebussar-se es braci e a cercar eth pude entre era ròba.
Dues esclaues s’encarguèren des pèlhes, ua auta dera camisa, e es autes dues des amples cauces, qu’es sòns plecs examinèren escrupulosament un darrèr der aute.
Mentretant, era hemna se trapaue complètament nuda, e ara lum des candelèrs se vedie era part deth dauant mentre qu’era esclaua favorita escorcolhaue era part deth darrèr peth menut.
E seguic d’aguesta sòrta:
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Qué cerques aciu, ò parasit!
E eth pude responec: “Ò arrat ospitalari entre es arrats!
E tot aquerò per un shinhalet de sang que l’è shurlat!
Qu’ei vertat qu’ei de prumèra qualitat, doça, tèba e de meravilhosa digestion!
Que vengui, donc, aciu, fidat ena tua bontat, pr’amor de demanar-te que m’ages ena tua casa enquia que s’age passat eth perilh.
Luenh de tormentar-te e obligar-te a húger deth tòn domicili, te demostrarè ua gratitud tan senhalada que balharàs gràcies a Allà per auer-me admetut ena tua companhia!” Alavetz, convençut er arrat per çò der accent sincèr deth pude, didec: “Se reaument ei atau, ò pude!
Que seràs eth mèn companh ena prospèra e advèrsa fortuna!
E per çò dera sang beguda ena cueisha dera hemna, non te’n hèsques!
Digeritz-la damb gòi ena patz deth tòn còr e damb delícia!
Cada un trape eth sòn aliment a on pòt, e non i a arren en aquerò de reprensible; e s’Allà mos a balhat era vida, non a estat entà que mos deishem morir de hame ne de set!
E cossent damb aquerò, vaquí uns vèrsi qu’entení recitar un dia pes carrèrs a un sant:
Arren è ena tèrra que me tengue: ne mòbles, ne esposa que me pelege ne casa!
Ò còr mèn, be n’ès de liure!
Un tròç de pan, ua glopada d’aigua e un shinhau de sau son pro entara mia alimentacion, donques que sò complètament solet!
Ua rosigada pèlha me servís de vestit, e encara m’ei sobrèr!
Cuelhi eth pan aquiu a on lo trapi, e accèpti eth destin dera manèra que vie!
Arren me pòden trèir!
Aquerò qu’agarri as auti entà víuer, ei çò que les ei sobrèr!
Ò còr mèn, be n’ès de liure!
Quan eth pude entenec aguest discors der arrat, se sentec plan emocionat; e li didec: “Ò arrat, frair mèn!
Allà aprèsse eth moment que posca arregraïr es tues bontats!
E aguest moment non se tardèc a arribar.
Plan que òc, era madeisha net, er arrat, qu’auie anat a hèr un torn pera casa deth mercadèr, entenec un rumor metallic, e vedec ath mercadèr que compdaue un per un es nombrosi dinnars sauvadi en ua petita saca; e quan acabèc eth recompde, les amaguèc jos eth coshin, s’estirèc en lhet, e s’esclipsèc.
En enténer aguestes paraules, eth pude siguec a man d’estavanir-se d’emocion, per çò de gran que li semblèc aquerò, e exclamèc damb tristesa.
Com posqui amiar jo un dinnar, quan mil pudes amassa non poirien ne tansevolh botjar-lo?
Er arrat exclamèc: “Qu’ès de vertat un pude excellent, e non me n’auia encuedat d’aquerò enquia ara!
Era mia tuta ei pro grana entà embarrar tot er aur, e è dubèrt setanta pòrtes entà poder gésser en cas de qué me volessen embarrar en era!
Alavetz eth pude, hènt sauts, se metec en lhet que dormie eth mecadèr, se n’anec dret entath cu, e en eth li piquèc coma jamès auie picat cap pude en un cu uman.
Eth mercadèr, en sénter era picada e er agudent dolor, se lheuèc ara prèssa, en tot her-se a vier era man en aunorat lòc, que d’eth ja s’auie pressat a aluenhar-se eth pude.
E eth mercadèr comencèc a lançar mil malediccions, que ressonauen en uet dera casa silenciosa.
Dempús de hèr mil torns, sagèc de tornar-se a esclipsar.
Mès que non compdaue damb eth sòn enemic!
En veir qu’eth mercadèr s’entestaue en seguir ajaçat, eth pude tornèc ara carga damb mès ràbia qu’abans, e aguest còp li piquèc damb totes es sues fòrces en sensible lòc que se cride perinèu.
Alavetz eth mercadèr, capvirat e rugint, hec enlà es hlaçades e era ròba, e baishèc ath mès córrer en loc a on ère eth potz, e aquiu se banhèc tu per tu en aigua hereda, pr’amor de padegar era piquèra.
E ja non volec tornar ena sua cramba, senon que s’estirèc en un banc deth pati entà passar era rèsta dera net.
D’aguesta sòrta er arrat podec transportar ena sua tuta sense cap dificultat tot er aur deth comerciant e quan trinquèc eth dia ja non i auie un solet dinnar ena saca.
E d’aguesta sòrta podec arregraïr eth pude era ospitalitat der arrat, en tot recompensar-lo ar arràs!
Mès eth corbàs didec: “Vertadèrament, ò senhor mèn vop!
A tot darrèr cada un pòt liurament hèr o deishar de hèr eth ben, mès que mès quan aguest ben menace en convertir-se en causa de diuèrses calamitats.
E aguest ei et cas present.
Hè fòrça temps qu’ès famós pes tues perfídies e per incompliment dera paraula autrejada.
Com m’a d’inspirar cap confiança un èsser coma tu, de mala fe, e qu’a sabut darrèrament tradir e hèr perir ath sòn cosin eth lop?
Pr’amor que, ò traïdor entre es traïdors!
De sòrta que se te prestères a sacrificar a un, que se non ère dera tua espècia ère dera tua raça, se l’as tradit dempús de tractar-lo coma amic pendent tant de temps e de vantar-lo de mil manères, solide qu’entà tu serà un jòc era perdicion de quinsevolh aute animau que sigue de raça desparièra ara tua!
E eth corbàs didec: “Era deth voltor!” Alavetz exclamèc eth vop: “Non coneishi arren d’aguesta istòria deth volor.
E eth corbàs parlèc d’aguesta sòrta:
Non se sabie de cap audèth, ne petit ne gran, que siguesse liure des sues vexacions.
Qu’auie semiat eth terror entre toti es lops der aire e dera tèrra, e de tau sòrta lo cranhien, qu’es animaus mès herotges, en veder-lo vier, deishauen anar çò qu’amiauen e hugien espauridi deth sòn bèc formidable e des sues plumes quilhades.
Mès arribèc eth temps qu’es ans, apiladi sus eth sòn cap, l’ac desplumèren deth tot, li rosiguèren es garres e li heren quèir a tròci es maishères menaçadores.
Eth tempèri ajudèc tanben a deishar-li eth còs baldat e es ales sense vertut.
Alavetz se convertic en tau objècte de pietat, qu’es sòns ancians enemics non volèren entornar-li era sua tirania e solet lo tractèren damb mesprètz.
E entà minjar li calie contentar-se damb es sobres que deishauen es audèths e es animaus!
E vaquí, ò vop!
Que vòs, vielh e impossibilitat coma ès, aliar-te damb jo que, gràcies ara bontat deth Creador, sauvi intacte er impuls des mies ales, era agudentor dera via vista e çò d’esmolat deth mèn bec.
E eth corbàs didec:
Ralhaue era tèrra damb eth bec seguint as anhèths, quan de pic vedec qu’ua agla enòrma se precipitaue sus un petit anhèth, se lo hège a vier enes garres e despareishie damb eth ena luenhor.
Eth parrat en senter-se cuelhut d’ua extrèma arrogància, estenec es ales tengut pera vanitat, e didec entada eth: “Jo tanben sai volar, e per tant poirè agarrar un anhèth des mès grani.” De seguit alistèc er anhèth mès gròs que podec trapar entre toti: auie abondosa lan, e per dejós deth vrente, banhada damb era aurina dera net, non ère senon ua massa pegosa e pudesenca.
Eth parrat se lancèc sus eth lomb der anhèth, e volec hér-se-lo a vier.
Mès ath prumèr impuls, es pautes se li quedèren embolhades enes flòcs de lan, e alavetz siguec eth, que se quedèc presoèr.
Acodic eth pastor, s’apoderèc d’eth, l’arrinquèc es plumes des ales, e estancant-li ua pauta damb ua còrda, l’autregec as sòns hilhs entà que joguèssen damb eth, e les didec: “Guardatz ben ad aguest audèth!
E tu, ò vop invalid!
Comprenec alavetz et vop qu’ère inutil voler enganhar a un individú tant escarrabilhat coma eth corbàs.
E cuelhut pera ràbia, comencèc a carrinclar es dents de tau sòrta que s’en trinquec un.
E dites aguestes paraules eth vop s’esdeguèc a anar-se’n entà amagar-se.
E atau ei, ò rei afortunat!, seguic Scharazada, era istòria deth vop e eth corbàs.
Dilhèu age estat un shinhau longa; mès me prepausi, s’Allà m’autrege vida entà deman, e ages en aquerò eth gust tu, condar-te era istòria dera beròia Schamsennahar damb eth prince Ali ben-Bekar.
E eth rei Schahriar exclamèc: “Ò Schahrazada!
E se ne sabesses d’autes, m’agradarie entener-les, encara que solet siguesse per çò que me poirien servir!
En aqueth moment, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e li demanèc ath rei que se demorèsse enquiath dia a vier.
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Qu’ère probablament eth mès beròi e afable e eth mès ricament vestit de toti es mercadèrs deth Gran Mercat.
Atau, donc, auie estat alistat peth cap des eunucs de palai entà aprovedir as favorites de totes es causes, teles o peireries que podessen necessitar.
E aguestes daunes se tenguien cegament ath sòn bon gust e mès que mès ara sua discrecion, fòrça viatges hèta a temptar enes encargues que les hègen.
Jamès deishaue de servir tota sòrta de refresqui as eunucs que l’anauen a hèr-li es encargues, ne desbrembaue obsequiar-les damb un present avient ath lòc qu’ocupauen près des sues patrones.
Atau ei qu’eth joen Abalhassan ère adorat per totes es hemnes e per toti es esclaus deth palai, e de tau sòrta l’apreciauen, qu’eth madeish califa se n’encuedèc.
E tanlèu lo vedec, l’aprecièc tanben per çò des sues bones manères e pera sua beresa agradiua e simpla.
Li balhèc eth permís d’entrar en palai a quinsevolh ora deth dia e dera net; e coma qu’eth joen Abalhassan amassaue as sues qualitats et don deth cant e dera poesia, eth califa, que non trapaue qui depassèsse era beròia votz e beròia diccion d’aguest poèta, li manaue soent que l’acompanhèsse enes minjars pr’amor de qué improvisèsse vèrsi de perfècte ritme.
De sòrta qu’era botiga d’Abalhassan ère era mès coneishuda de guairi joeni auie en Bagdad, hilhs d’emirs e de notables, e tanben la coneishien es hemnes de nòbles dignataris e camarlencs.
Un des mès assidús concurrents ara botiga ère un joen que s’auie hèt fòrça amic d’Abalhassan, per çò de beròi e atrasent qu’ère.
Se cridaue Ali Ben-Bekar, e descendie des ancians reis de Persa.
Era sua portadura encantaue, es sues caròles èren rosades e fresques, es celhes perfèctament traçades, era dentadura arridolenta e era parla deliciosa.
Un dia qu’eth prince Ali ben-Bekar ère seigut ena botiga ath cant deth sòn amic Abalhassan ben-Taher e ambdús conversauen e arrien, vederen arribar a dètz gojates, beròies coma lues, e escortant a ua joena montada en ua mula qu’amiaue ornaments de brocat e estrius d’aur.
Aguesta joena anaue caperada damb un vestit de seda de color ròsa, sarrat ara cintura damb cinturon brodat d’aur e de cinc dits d’ample, incrustat de granes pèrles e peireria.
Eth sòn ròstre lo caperaue un vel transparent, e es sòns uelhs campauen esplendidi a trauèrs deth vel!
Era sua portadura e es sues formes podien endonviar-se coma meravilhoses, a maugrat de çò de pòc que d’eres se podie veir.
Quan era comitiva arribèc ena pòrta dera botiga baishèc era joena, en tot apuar-se enes espatles des esclaues.
Entrèc ena botiga, li desirèc era patz a Abalhassan, que l’entornèc era salutacion damb eth mès prigond respècte, e s’esdeguèc a apraiar eth divan e es coishins entà convidar-la a sèir-se.
Dempús arreculèc uns passi entà recéber es sues ordes.
E era joena se metec a causir tranquillament ues teles de hons d’aur, quauqui objèctes d’orfebreria e diuèrsi veires d’esséncia de ròses.
E coma que non cranhie que la shordèssen ena casa d’Abalhassan, se lheuèc un moment eth vel dera cara, e ludec sense cap obstacle tota era sua beresa.
A penes eth joen prince Ali ben-Bekar vedec aqueth ròstre tan beròi, quedèc estonat d’admiracion, e ua passion immensa s’aluguèc ath hons deth sòn hitge.
Dempús, discrètament, hec veir que s’aluenhaue, e alavetz era beròia joena, que s’auie fixat en eth e tanben s’auie sentut esmoiguda, li didec a Abalhassan damb ua votz admirabla: “Que non voi costar que se’n vagen es tòns parroquians.
Convida ad aguest joen a que se demore!” E arric admirablament.
En enténer aguestes paraules, eth prince Ali ben-Bekar arribèc ath limit dera alegria, e en non voler èster mens galant, li didec ara joena: “Per Allà!, ò senhora mia!
Ò tu, que guardes ath solei!
Non ves que demore en nautades que cap guardada umana poirà mesurar?
Penses poder artenher-lo sense ales o te penses, ò ingenú!
Quan era joena entenet era estròfa, recitada damb un ton amargant, quedèc impressionada peth sentiment que i auie en era, e la sedusic er aspècte deth sòn enamorat.
Er aute contestèc: “Qu’ei eth prince Ali ben-Bekar, descendent des reis de Pèrsia.
Tan nòble coma beròi.
E non t’estones, ò Abalhassan!
Alavetz era joena se botèc de nauèth eth vel ena cara e gessec, deishant ath sòn darrèr eth subtil perhum dera ròba sauvada entre gensemin e sandal.
E Ali ben-Bekar, dempús de gésser era joena, s’estèc pendent ua estona sense saber se qué didie, enquiath punt de qué Abalhassan l’auec d’avertir qu’es parroquians notauen era sua agitacion e començauen a estranhar-se.
E Alí ben-Bekar responec: “Ò ben-Taher!
Dempús higec: “Ò ben-Taher!
Se te platz!
Qui ei aguesta joena que semble que coneishes?
E Abalhassan responec: “Qu’ei era favorita predilecta der Emir des Credents!
Se cride Schamsennahar!
Solei d’un Dia Beròi).
Eth califa la tracte damb consideracions qu’a penes s’autregen ara madeisha Sett Zobeida, era sua legitima esposa.
Qu’a un palai pròpri, qu’en eth govèrne coma patrona absoluda, sense que la susvelhen es eunucs, donques qu’eth califa tie en era ua grana confiança.
A penes venguie Abalhassan de dar aguestes explicacions ath sòn amic Ali ben-Bekar, quan entrèc ua esclaua plan joena que, apressant-se a Abalhassan, li didec ara aurelha: “Era mia senhora Schamsennahar vos cride a tu e ath tòn amic!” De seguit Abalhassan se lheuèc, li hec un senhau a Ali ben-Bekar, e dempús de barrar era pòrta dera botiga seguiren ara esclaua, que les guidèc entath palai de Harun Al-Raschid.
E alavetz eth prince Alí se credec transportat ena madeisha casa des gènis, a on totes es causes son tan beròies qu’era lengua der òme crearie peus abans de poder-les descríuer.
Mès era esclaua, sense dar-les temps entà exprimir eth sòn encantament, hec un còp de paumet damb es mans e apareishec ua nera, cargada damb ua grana plata plia de minjar e de frutes, e la placèc sus un escabèl.
Solet eth perhum qu’exalauen ère ja un baume admirable entath nas e entath còr.
Era esclaua se metec a mestrar-les damb extrèma consideracion, e quan ja èren assadorats, les presentèc ua palangana e ua gèrla d’aur plia d’aigua perhumada entà que se lauèssen es mans; dempús les presentèc ua gèrla meravilhosa incrustada de rubís e de diamants, e plia d’aigua de ròses, les botèc aigua en ua e auta man entara barba e eth ròstre e dempús les hec a vier eth perhum d’aloè en un caçoleta d’aur, e les perhumèc eth vestit, sivans eth costum.
E hèt aquerò, dauric ua pòrta e les preguèc que la seguissen.
E les hec passar en un salon d’ua arquitectura enludernanta.
E ena copòla auie pintadi sus eth hons d’aur uns diboishi de color e coma viuents, que representauen es madeishi ornaments qu’es deth gran tapís que caperaue era sala.
Entre es espacis des colomnes, i auie gèrles de flors, o simplament granes anfòres, beròies damb era sua pròpria beresa e era sua carn de jaspe, agata o cristau.
E aquera sala daue entà un jardin, qu’era sua entrada reproduie, damb còdols de colors, es madieshi diboishi deth tapís; de sòrta qu’era copòla, eth salon e eth jardin se contunhauen jos eth cèu tranquil e blu.
E mentre eth prince Alí ben-Bekar e Abalhassan admirauen aguesta delicada combinacion, vederen seigudes en rondèu, damb es pièchs turgents, es uelhs neri e es caròles rosades, a dètz gojates qu’amaiuen cada ua ena man un esturment de còrda.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E a un senhau dera esclaua favorita, aqueres joenes toquèren ath còp un preludi plan doç.
E eth prince Alí, qu’eth sòn còr ère plen de rembrebes de Schamsennhar, sentec qu’es uelhs se l’aumplien de lèrmes.
E li didec ath sòn amic Abalhassan: “A, frair mèn, guaire emocionada senti era mia anma!
Abalhassan didec: “Joen senhor mèn!
E, plan que òc, un còp Abalhassan auec prononciat aguestes paraules, es dètz hemnes se lheuèren ath còp, e ues polsant es còrdes e agitant d’autes ritmicament es sòns tamborets, entonèren aguest cant:
Blu, mos guardes damb arridolet de felicitat!
E vaquí qu’era lua lhèue es sòns vels de broma, entà velar-se confonuda!
E eth solei, vencedor, hug tanben e non lutz!
E eth còr s’arturèc demorant era responsa, que cantèc ua des dètz joenes:
Vaquí era nòsta lua qu’auance!
E vie pr’amor qu’eth solei mos a visitat, un solei jovenil e principesc, qu’a vengut a render-li tribut a Schamsennahar!
Alavetz eth prince Alí, que representaue ad aguest solei, guardèc entara part opausada, e vedec apressar-se a dotze neres joenes, qu’amiauen enes sues espatles un tron de plata massissa, caperat damb un baldaquin de velot, qu’en eth ère seiguda ua joena caperada damb un gran vel de seda que flotaue per dauant deth tron.
Alavetz ua man hec enlà eth vel de seda, e luderen uns uelhs en un ròstre de lua: qu’ère Schamsennhar.
Amiaue un gran mantèl blu en hons d’aur, constellat de pèrles, diamants e robins, tot aquerò d’ua qualitat e d’un prètz incalculables.
Desseparades es cortines deth tron, Schamennahar se treiguec complètament eth vel de seda, e guardèc, arrint, ath prince Alí, e inclinèc leugèrament eth cap.
E eth prince Alí, alendant, la guardèc, e damb eth lenguatge mut des uelhs se dideren en un instant mès causes des que s’aurien pogut díder en fòrça temps.
Schamsennahar podec fin finau separar era sua guardada des uelhs d’Alí ben-Bekar, entà ordenar as sues damaisèles que cantèssen.
Alavetz ua d’eres s’esdeguèc a templar eth laüt, e cantèc:
Ò Destin!
Quan dus aimants, atiradi entre eri, se trapen dignes er un der aute e s’amassen en un punet, qui n’a eth tòrt senon tu?
E era aimanta ditz: Ò còr mèn, balha-me un aute punet!
Te l’entornarè damb eth madeish calor qu’eth tòn!
E se volesses qu’auesse mès calor, be ne serie d’aisit de complader-te!
Alavetz Schamsennahar e Alí ben-Bekar alendèren; e ua auta joena cantèc, aubedint a un senhau dera beròia favorita:
Ò plan estimat!
Lum qu’illumines er espaci que son es flors, coma es uelhs deth plan estimat!
Ò carn que filtres era beuenda des mèns pòts, ò carn tan doça entàs mèns pòts!
Ò plan estimat!
Aciu que l’as!
Qu’a estat modelat pes dits divins!
Qu’ei ua amorassa, ei coma un brodat magnific!
En enténer aguesti versi, eth prince Alí ben-Bekar e era beròia Schamsennahar se guardèren pendent longa estona, mès ja ua tresau cantaira didie:
Es ores eroses, ò joeni!
Credetz-me enamoradi, non demoretz mès!
Profitatz era felicitat!
Es sues promeses son fugaces!
Profitatz era beresa des vòsti ans e eth moment que vos amasse!
Quan era cantaira auec acabat era sua estròfa, eth prince Alí exalèc ua longa alendada, e sense poder tier mès temps era sua emocion, s’estarèc en somics.
De seguit Alí ben-Bekar correc ena madeisha direccion, e en arribar darrèr des cortines que caperauen era pòrta se trapèc damb era sua estimada.
Siguec tan grana era emocion en punar-se e tant intens eth sòn delèri, que s’estavaniren un enes braci der aute; e solide aurien queigut en solèr se non les auessen agarrat es damaisèles qu’auien seguit a cèrta distància ara sua patrona.
Es esclaues s’esdeguèren a amiar-les en un divan, a on les heren remeter-se a truca d’esposcar-les damb aigua e flors e damb perhums vivificants.
E Schamsennhar, en remeter-se, arric erosa quan vedec ath sòn amic Alí ben-Bekar; mès coma que non vedesse a Abalhassan ben-Taher, preguntèc ansiosament per eth.
E Abalhassan, per discrecion, s’auie retirat d’aquiu cranhent es conseqüéncies desagradiues que podessen arribar s’eth coneishement d’aquera aventura se s’escampilhaue peth palai.
Mès quan se’n sabec de qué era favorita preguntaue per eth, auancèc respectuosament e s’inclinèc dauant d’era.
E Schamsennahar didec: “Ò Abalhassan!
Com poirè arregraïr-te era tua ajuda?
Gràcies a tu è coneishut çò mès digne d’èster estimat que i a entre es creatures, e è gaudit d’uns instants incomparables damb era anma plia de felicitat!
E Abalhassan s’inclinèc prigondament dauant dera favorita, demanant a Allà que l’autregèsse toti es desirs que podesse sénter era sua anma.
Alavetz Schamsennahar se virèc entath sòn amic Alí ben-Bekar, e li didec: “Ò senhor mèn!
Mès ai!
Alí ben-Bekar responec: “Ò senhora mia!
E dit aquerò, es lèrmes neguèren coma ua ploja es caròles deth prince Alí e es de Schamsennahar.
Mès Abalhassan s’apressèc ada eri discrètament, e les didec: “Per Allà!
Non compreni arren d’aguesti plors, ara qu’ètz amassa!
Qué se passarie se siguéssetz separadi?
E era beròia Schamsennahar convidèc a Abalhassan a sèir-se ath sòn costat duant d’ues siètes d’aur ciselat a on apareishien es frutes redones e madures e es saborosi pastissi.
E damb es sues pròpries mans, era favorita se metec a mestrar-les de cada sièta, e botaue es bocades enes pòts deth sòn amic Alí ben-Bekar.
Quan aueren minjat, s’esdeguèren es vailets a hèr-se a vier es plates d’aur, e les presentèren ua gèrla d’aur fin en ua palangana de plata ciselada, e se lauèren es mans damb era aigua perhumada que les lancèren.
Dempús se seigueren de nauèth, e es esclaues neres les aufriren copes d’agata de diuèrsi colors plies d’un vin esquist, qu’alegraue es uelhs e dilataue era anma.
Se lo beueren doçament guardant-se pendent longa estona, e quan ja es copes èren uedes, Schamsennahar les didec adiu a totes es sues esclaues, demorant-se solet es cantaires e tocadores d’esturments.
Alavetz, sentent desirs de cantar, era favorita manèc a ua des sues esclaues que preludièsse eth ton, e era esclaua templèc eth laüt, e cantèc doçament:
Anma mia, com t’agotes!
Es mans der amor t’agitèren en toti es sensi, escampilhant entà toti es vents eth tòn mistèri!
Anma mia!
Te sauvaua delicadament en mèn pièch, e t’escapes entà córrer entad aqueth que te hè patir!
Corretz, lèrmes mies!
Vos escapatz des mies paupetes, entà córrer entath crudèu!
Lèrmes mies, vosates ètz enamorades deth mèn plan estimat!
Alavetz Schamsennahar estirèc eth braç, aumplic ua copa, beuec d’era, e dempús l’ac aufric ath prince Alí que beuec tanben, en tot botar es pòts en madeish lòc qu’auien tocat es pòts dera sua amiga…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E Schamsennahar li hec un aute senhau a ua des cantaires pr’amor de qué cantèsse quauquarren.
E era esclaua cantèc:
Es mies caròles son negades de contunh peth licor des mèns uelhs!
Es copes que boti es mèns pòts s’aumplissen mès damb es mies lèrmes, que damb et vin de copa!
Per Allà!
Ò còr mèn, beu d’aguest licor!
Te cuelherà era mia anma que s’escape des mèns uelhs!
En aguest moment Schamsennahar se sentec dominada complètament pes emocionantes nòtes des cançons, e cuelhent un laüt des mans d’ua des esclaues cluquèc es uelhs, e tota era sua anma cantèc aguestes estròfes admirables:
Ò lum des mèns uelhs!
Ò beresa dera gasèla joena!
Se t’aluenhes me morisqui, se t’aprèsses m’embriagui!
Que viui usclant, e gaudint m’acabi!
Era flairosa brisa neishec d’ua bohada deth tòn alend, deth tòn alend qu’embaume es nets deth desèrt e es tebes nets jos es palmères admirables!
Ò brisa qu’es encamardada deth sòn contacte estimat!
Qu’è gelosia d’aguest punet que panes ara piga dera sua barbeta e en clotet des sues caròles!
Pr’amor qu’era tua amorassa ei tant intensa que tota era sua carn s’estrementís!
Gensemins deth sòn vrente jos eth sòn leugèr vestit, gensemins dera sua pèth doça e blanca coma ua pèira de lua!
Saliua dera sua boca qu’estimi, capuret des sòn pòts rosadi!
Es caròles umides e es uelhs clucadi dempús dera abraçada d’amor!
Ò còr mèn!
Te horàvies enes deliciosi plecs d’ua carn de peireria!
Compde!
Er amor qu’ei ara demora e es sues flèches son premanides!
Quan Alí ben-Bekar e Abalhassan ben-Taher enteneren aguest cant de Schamsennahar, se senteren transportadi per extasi; e dempús s’estrementiren de plaser, e exclamèren: “Ò Alla!
Ò Allà!” E arriren e plorèren ath còp.
Eth prince Alí, ar arràs dera emocion, cuelhec un laüt e l’ac balhèc a Abalhassan, en tot pregar-li que l’acompanhèsse, donques qu’anaue a cantar.
E barrèc es uelhs, e damb eth cap clin e apuat ena man, cantèc a mieja votz, ar estil deth sòn país:
Escota o botelhèr!
Ei tan beròi eth mèn amor, que se jo siguessa eth patron de totes es ciutats, les autrejaria de seguit, per tocar un solet còp damb es mèns pòts era piga dera sua caròla ingrata!
Eth sòn ròstre ei tan beròi, qu’enquia e tot era piga l’ei sobrèra!
Donques qu’a tau beresa pròpria, que ne es ròses ne eth velot d’ua borra jovenila li higerien un nau encantament!
E ac didec eth prince Alí ben-Bekar damb ua votz admirabla.
E quan s’acabaue aqueth cant, era esclaua favorita acodic tremolant e cautelosa e li didec a Schamsennahar: “Ò senhora mia!
En enténer aguestes paraules s’espauriren eth prince Alí, Abalhassan e totes es esclaues, e enquia cranheren per sua vida.
Mes Schamsennahar, era soleta que sauvaue era cauma, arric tranquillament e les didec a toti: “Non vos cau pòur!
E deishatz-me a jo!” Dempús l’ordenèc ath sòn confident: “Saja d’entretier a Massrur a Afif e as auti, en tot dider-les que mos balhen temps entà receber-les coma se meriten!” E ordenèc as esclaues que barrèssen totes es pòrtes e passèssen suenhosament es cortines.
Hèt aquerò, convidèc ath prince e a Abalhassan a que non se botgèssen d’aquiu e que no cranhessen arren.
Dempús gessec damb es sues esclaues pera pòrta que daue tath jardin, en tot manar-la barrar ath sòn darrèr, e anèc a sèir-se en tron qu’auie ordenat que botèssen jos era ombra des arbes.
Ordenèc a ua des esclaues joenes que li hèsse un massatge e as autes que se hessen enlà un shinhau, mentre enviaue a ua esclaua nera entà que daurisse era pòrta e hesse passar a Massrur e as auti qu’auien vengut damb eth.
Alavetz Massrur, Afif e vint eunucs auancèren de luenh acorbaishadi enquiath solèr, damb era espada desgainada ena man e eth còs sarrat per ample cinturon, e saludèren ara favorita damb es màger mòstres de respècte.
E Schamsennahar didec.
E Massrur contestèc: “Inschala!
Ò senhora mia!” E en tot apressar-se ath tron dera favorita, seguic: “Er Emir des Credents te mane ua salutacion de patz, e te ditz que desire arderosament veder-te!
E te hè saber qu’aguest dia l’ac an anonciat coma plen d’alegria e benediccions entà toti; e lo vò acabar ath tòn costat, entà que sigue admirable totafèt.
Entenudes aguestes paraules, s’incorporèc Schamsennahar, s’inclinèc e punèc era tèrra, en senhau de qué consideraue coma ua orde eth desir deth califa, e responec: “Que sò era esclaua submissa e erosa der Emir des Credents!
Alavetz eth cap des eunucs e era sua acompanhada s’esdeguèren a retirar-se, e Schamsennahar correc de seguit entath salon que se trapaue eth sòn enamorat, e damb lèrmes enes uelhs lo sarrèc contra eth sòn pièch e lo punèc trendament, madeish qu’eth ada era; e dempús l’exprimic era sua pena per dider-se adiu d’eth abans de çò que se demoraue.
E ambdús se meteren a plorar er un enes braci der aute.
E eth prince Alí podec ara fin dider-li ara sua estimada: “Ò senhora mia!, se te platz, dèisha-me sarrar-te e senter-te ath mèn costat e gaudir deth tòn contacte adorable, donques que ja ei pròche eth moment dera separacion fatau.
Sauvarè ena mia carn aguest contacte estimat e ena mia anma eth tòn rebrembe!
Que serà ua consolacion ena abséncia e adocirà era mia tristesa!” Era responec: “Ò Alí!
Per Allà!
A jo soleta me cuelh era tristesa, donques que me demori soleta en aguest palai sense arren mès qu’eth tòn rebrembe!
Tu qu’auràs toti es mercats entà esvagar-te e es joenes deth carrèr!
Es sues gràcies e es sòns uelhs alongadi te haràn desbrembar ad aguesta desconsolada Schamsennahar, era tua enamorada!
Eth sorrolh des braçalets d’aguestes joenes esbugassarà enquia e tot era tralha dera mia imatge dauant des tòns uelhs!
Ò estimat mèn!
Com poirè resistir es esclafits deth mèn dolor, ne reprimir es crits dera mia gòrja en tot remplaçar-les damb es cançons que me demane er Emir des Credents?
Com poirà articular era mia lengua es paraules armonioses?
Damb quina arridalha lo poirè recéber, quan ès tu solet eth que pòt aleugerir era mia anma?
Quines guardades tant ansioses me calerà tachar en lòc qu’ocupaues tu ath mèn costat, ò Alí!?
E mès que mès, com poirè, sense que me còste era vida, amiar entàs mèns pòts era copa que m’aufrisque er Emir des Credents?
En aguest moment, quan Abalhassan ben-Taher se dispausaue a consolar-les, apareishec era esclaua confidenta entà avisar ara sua patrona de qué s’apressaue eth califa.
E Schamsennahar, damb totes es lèrmes des sòns uelhs, non auec temps qu’entà dar-li eth darrèr punet ath sòn estimat, e li didec ara confidenta: “Amia-les ena galaria que dar entath Tigris, e quan era net sigue ben barrada, hè-les gésser damb adretia pera part der arriu!” E dites aguestes paraules, Schamsennahar reprimic es somics que l’estofauen, pr’amor de córrer ar encontre deth califa, qu’auançaue per aute costat.
Ath sòn torn era esclaua guidèc ath prince Alí e a Abalhassan entara galaria sabuda, e se retirèc dempús d’auer barrat suenhosament era pòrta.
Es dus joeni se trapèren ena màger escurina, mès ath cap d’un moment, a trauèrs des hièstres calades, entrèc ua grana claror e poderen veir ua comitiva formada per cent joeni eunucs qu’amaiuen enes mans halhes alugades; e darrèr d’aguesti cent eunucs seguien uns auti cent eunucs vielhs qu’amiauen ena man ua espada desgainada; e fin finau, a vint passi d’eri anaue magnific, precedit peth cap des eunucs e enrodat per vint esclaues joenes, blanques coma era lua, eth califa Arun Al-Raschid.
Eth califa anauae precedit per Massrur, amiaue ara dreta a Afif, dusau cap des eunucs, e ara quèrra ar aute dusau cap, Wassif.
E ère, de vertat, arrogant e beròi per eth madeish e per tot eth resplendor que projectauen sus eth es halhes des esclaus e es peireries des damaisèles!
E atau arribèc enquia Schamsennahar, que s’auie ajulhat as sòn pès.
Er Emir s’esdeguèc a ajudar-la a lheuar-se, en tot balhar-li ua man, qu’era se hec a vier enes pòts.
Dempús, plan content de tornar-la a veir, li didec: “Ò Schamsennahar, es atencions deth mèn règne m’empedien tachar era mia guardada en tòn ròstre!
Dempús venguec a sèir-se en tron de plata, mentre era favorita se seiguie ath sòn dauant, e es autes vint hemnes formauen un rondèu ath sòn entorn damb sètis plaçadi ara madeisha distancia es uns des auti.
Es jogaires d’esturments e es cantaires formèren un aute grop apròp dera favorita, mentre qu’es eunucs, joeni e vielhs, s’aluenhauen, sivans eth costum, enquia arribar dejós des arbes, en tot tier tostemp es halhes alugades, illuminant de luenh, damb era fin de qué eth califa podesse deleitar-se comòdament damb era fresca dera net.
Er Emir les hec un senhau as cantaires, e de seguit ua d’eres, acompanhada pes autes, entonèc aguestes estròfes, qu’eth califa preferie a totes es que cantaue, per çò dera beresa deth sòn ritme e era rica melodia des finaus:
Ò mainatge!
Mès es tòns uelhs…!
Es tòns uelhs son era neta hònt que m’a d’amortar longament era set que sent eth calitz des mèns pòts!
E era tua boca…!
Era tua boca, ò joen amic, ei er abelhèr de pèrles d’a un rage ua mèu envejada pes abelhes!
E acabades aguestes meravilhoses estròfes damb ua votz apassionada, era cantaira se carèc.
E Schamsennahar li hec un senhau ara sua favorita, que sabie er amor que l’auie inspirat eth prince Alí; e era esclaua cantèc aguesti vèrsi, que se hègen perfèctament as sentiments dera sua senhora:
Quan era joena beduina trape en sòn camin a un beròi cavalièr, es sues caròles se rogissen coma era flor deth laurèr que creish en Arabia!
Ò joena aventurèra!
Amorta aguest huec qu’alugue es tòns colors!
Sauva ara tua anma d’ua passion que la consumirie!
Esta-te tranquilla en tòn desèrt, donques qu’eth hèt de hèr patir d’amor ei causa de cavalièrs beròis!
Quan era beròia Schamsennahar entenec aguesti vèrsi, sentec ua emocion tan viua, que se lancèc entà darrèr, e queiguec estavanida entre es braci des hemnes qu’auien acodit ena sua ajuda.
En veder-lo eth prince Alí, que guardaue era scèna darrèr dera hièstra, se sentec cuelhut per un dolor tant intens…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Se sentec cuelhut per un dolor tant intens, que queiguec tanben estavanit enes braci deth sòn amic Abalhassan ben-Taher.
Alavetz Abalhassan s’espauric fòrça per çò deth lòc que se trapauen, e quan cercaue un shinhau d’aigua entre aquera escurina entà esposcar-li era cara ath sòn amic, vedec daurir-se ua des pòrtes dera galaria, e apareishec era esclaua confidenta de Schamsennahar, que didec damb votz plan espaurida: “Vos vau a trèir d’aciu, donques que s’a format un rambalh e cranhi qu’age arribat eth nòste dia fatau!
Mès Abalhassan repliquèc: “Ò caritativa joena!
Quan era esclaua vedec ath prince Alí estavanit sus eth tapís, correc entà ua taula que i auie diuèrsi flascons, ne cuelhec un que contenguie aigua de ròses, e refresquèc eth ròstre deth joen, que non se tardèc en remeter-se.
Alavetz Abalhassan lo cuelhec pes espatles e era joena pes pès, e entre es dus lo transportèren dehòra dera galaria, enquiath pè deth palai, ara vòra deth Tigris.
Lo deishèren en un banc, hec uns copets de man era joena, e de seguit apareishèc per arriu ua barca damb un solet remèr, que s’esdeguèc a atracar.
E sense badar boca, a un senhau dera esclaua, cuelhec en braça ath prince Alí e se lo hec a vier ena embarcacion, a on s’esdeguèc a sautar tanben Abalhassan.
Per çò dera esclaua, se desencusèc per non acompanhar-les mès enlà, e damb votz plan trista les didec adiu e les desirèc era patz, tornant de seguit en palai.
Quan era barca arribèc en aute costat der arriu, Alí ben-Bekar, ja totafèt remetut gràcies ara frescor dera aigua e dera brisa, podec desembarcar, tengut peth sòn amic.
Mès lèu li calec sèir-se sus ua pèira, pr’amor que sentie qu’era anma lo deishaue.
E Abalhassan, non sabent se qué hèr, li didec: “Ò amic mèn!
Dempús li didec: “En nòm d’Allà!” e ajudèc ath sòn amic a lheuar-se e comencèc damb eth, tot doç, eth camin dera casa sabuda, qu’ena sua pòrta non se tardèc en arribar.
Alavetz, a maugrat de çò d’intempestiu dera ora, piquèc en aquera pòrta, e de seguit quauquarrés venguec a daurir; e a penes se dec a conéisher Abalhassan, siguec recebut immediatament plan coraument, madeish qu’eth sòn amic.
E botèc coma desencusa un motiu quinsevolh entà explicar era sua arribada a ua ora tant irregulara.
E en aquera casa, a on era ospitalitat se practiquèc segontes es mès admirables precèptes, passèren era rèsta dera net, sense que se les shordèsse damb preguntes indiscrètes.
E es dus, dera sua part, patien: Abalhassan pr’amor que non ère acostumat a dormir dehòra de casa, e l’enquimerauen es inquietuds dera sua familha; e eth prince Alí pr’amor qu’auie dauant des sòns uelhs era imatge de Schamsennahar, esblancossida e estavanida de dolor enes braci des sues damaisèles, as pès deth califa.
De sòrta que quan trinquèc eth dia se dideren adiu deth sòn òste e partiren entara ciutat, e a maugrat dera dificultat que caminaue Alí ben-Bekar, non se tardèren a arribar en carrèr qu’èren es sues cases.
Mès coma qu’era prumèra qu’arribèren siguec era d’Abalhassan, aguest convidèc ath sòn amic a repausar ena sua casa, en non voler deishar-lo solet en un estat tan lamentable.
E didec as sòns sirvents que li premanissen era milhor cramba e estirèssen en soler uns magnifics matalassi que se sauvauen ben enrotladi enes armaris entad aqueres ocasions.
E eth prince Alí, tan cansat coma s’auesse caminat dies sancers, solet auec fòrces entà deishar-se quèir enes matalassi, e podec dormir pendent ues ores.
Quan se desvelhèc hec es sues ablucions, complic es sòns deuers dera pregària e se vestic, prèst a gésser; mès Abalhassan l’arturèc: “Ò senhor mèn!
Arribada era net, Abalhassan, dempús d’auer passat eth dia conversant damb eth sòn amic, manèc cridar as cantaires mès famoses de Bagdad, mès qu’arren podec distrèir a Alí ben-Bekar des sòns tristi pensaments; ath contrari, es cantaires solet artenheren aumentar eth sòn mau e eth sòn dolor.
Se decidic, donc, a acompanhar-lo entara sua casa, dempús d’auer-lo ajudat a montar en ua mula qu’es esclaus deth prince auien amiat der estable.
E quan l’auec autrejat as sòns sirvents e ne siguec segur de qué ja non li calie era sua preséncia, se didec adiu d’eth damb paraules consoladores, en tot prometer-li tornar lèu lèu.
Dempús gessec de casa e se filèc entath mercat, a on tornèc a daurir era botiga, qu’auie estat barrada pendent tot aqueth temps.
E a penes auec acabat d’apraiar es causes dera botiga e s’auec seigut entà demorar as parroquians, vedec arribar…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Aguesta li desirèc era patz, e Abalhassan l’entornèc era salutacion, e notèc qu’eth sòn aspècte ère plan trist e preocupat, e qu’eth còr li batanaue mès de prèssa que de costum.
E li didec: “Guaire m’alègri de qué ages vengut, ò caritativa joena!
Era responec: “Te suplique que comences per balhar-me naues deth prince Alí, que me calèc deishar d’aquera manèra!” E Abalhassan li condèc tot aquerò qu’auie vist deth dolor deth sòn amic.
E quan auec acabat, era confidenta se botèc encara mès trista, e lancèc granes alendades, e damb votz emocionada li didec a Abalhassan: “Be n’ei de gran eth nòste malastre!
Te cau saber, ò ben-Taher!
Mès te vau a condar çò que se passèc quan gesseres damb eth tòn amic, quan era mia senhora queiguec estavanida as pès deth califa, que, plan aclapat, non sabec explicar-se tan sobtat accident.
Vaquí!
Quan vos deishè jos era custòdia deth barquèr, tornè fòrça espaurida ath costat de Schamsennahar, que trapè encara estavanida e plan esblancossida, en tot quèir-li es lèrmes gota a gota entre era sua cabeladura deishada d’anar.
Er Emir des Credents, ar arràs dera afliccion, ère seigut ath sòn costat, e a maugrat des suenhs que li balhaue non artenhie que se remetesse.
E totes nosates sentíem ua desolacion immensa; e as ansioses preguntes que mos hège eth califa entà saber-se’n dera causa d’aqueth mau tan brusc, non responíem que damb lèrmes e lançant-mos en solèr entà punar era tèrra entre es sues mans, mès sense revelar-li eth secret.
E aguesta angonia inexprimibla s’alonguèc enquiara mieja net.
Alavetz, a truca de refrescar-la damb aigua de ròses e aigua de flors e de hèr-li aire damb es ventalhs, auérem, fin finau, era alegria de veder-la remeter-se pòc a pòc.
Mès de seguit s’estarnèc en somics, damb gran estonament deth califa, qu’acabèc per plorar coma era.
E tot aquerò ère plan trist e extraordinari.
E quan eth califa vedec que li podie parlar ara sua favorita, li didec: “Schamsennahar, lum des mèns uelhs, ditz-me era causa deth tòn mau entà que posca consolar-te!.
Alavetz Schamsennahar hec un esfòrç entà punar es pès deth califa, que non l’ac permetec, donques que li cuelhec es mans e la seguic interrogant damb doçor.
Alavetz era li didec: “Ò Emir des Credents!
E eth califa preguntèc: “Mès, qué as minjat, ò Schamsennahar?” Era didec: “Dus citrons acids, sies pomes agres, un gran tròç de pastís; e ath delà, coma qu’auia fòrça hame ua sièta d’alfonsics saladi, grani de cojardet e cigrons confitadi damb sucre e nauèth gessudi deth horn!” Alavetz eth califa exclamèc: “Ò imprudenta Schamsennahar!
Que sò plan estonat!
E eth califa, que generaument ei tant escàs en paraules e amorasses entàs autes hemnes, li seguic parlant ara sua favorita damb fòrça suenhs, e la velhèc enquiath maitin.
Mès en veir qu’eth sòn estat non milhoraue, manèc cridar a toti es mètges deth palai e dera ciutat, que, coma ère normau, sigueren fòrça luenh d’endonviar era vertadèra malautia que patie era mia patrona, qu’eth sòn empejorament ère degut a çò d’aclapada qu’ère dauant der emir.
E es taus sabents precriueren ua recèpta tan complicada, qu’a maugrat dera mia bona volontat, ò ben-Taher!
Fin finau, eth califa, seguit des mètges e de toti es auti, acabèc per retirar-se e alavetz me podí apressar ara mia patrona, e li caperè de punets es mans, e li didí taus paraules de consolacion, en tot assegurar-li que me n’encargaua jo madeisha de tornar a hèr-li a vier ath prince Alí ben-Bekar, qu’acabèc per deishar que la suenhèssa.
Li hi béuer un veire d’aigua fresca damb aigua de flors, que l’anèc fòrça ben.
E desbrembant-se d’era madeisha, me manèc que corressa ena tua casa entà saber-me’n deth sòn estimat, qu’eth sòn gran dolor li referí peth menut.
Entenudes aguestes paraules, Abalhassan ben-Taher exclamèc: “Ò joena!
Ara que ja non me rèste arren que dider-te sus er estat deth nòste amic, hè lèu a tornar damb era tua patrona, balha-li es mies salutacions de patz, e ditz-li qu’è experimentat fòrça pena en saber-me’n de çò que s’a passat, e ditz-li tanben que non dèishi d’arreconéisher qu’a estat ua pròva plan dura, mès que li conselhi paciéncia, e sustot resèrva en paraules, non sigue qu’es causes acaben mau se se’n sap eth califa!
Alavetz era joena li balhèc es gràcies pes sues paraules e per totes es sues atencions, e lo deishèc.
E Abalhassan se passèc era rèsta deth dia ena botiga, encara que la barrèc mès lèu de çò acostumat entà vier ena casa deth sòn amic ben-Bekar.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E piquèc ena pòrta, qu’eth portèr venguec a daurir, e quan entrèc trapèc ath sòn amic enrodat d’un gran cercle de mètges de totes es classes, e de parents e d’amics.
E uns li cuelhien eth pos, d’auti li prescriuien un remèdi desparièr, e es vielhes discutien en tot tachar as mètges guardades de reuelh, de tau sòrta qu’eth joen sentie que se li sarraue era anma d’impaciéncia; e ja sense fòrces, entà non veir ne enténer arren, botèc eth cap dejós des hlaçades tapant-se es aurelhes damb es mans.
Mès en aqueth moment, Abalhassan auancèc entath sòn cabeçau, e li didec arrint: “Era patz sigue damb tu!” Eth joen responec: “E damb tu era patz e es beneficis d’Allà damb es sues benediccions!
Alavetz Abalhassan, que non volie parlar dauant de toti aqueri visitaires, se contentèc damb guinhar-li un uelh; e quan se n’anèc tota era gent l’abracèc e li condèc tot çò que l’auie dit era esclaua.
E higec: “Ne pòs èster segur, ò frair mèn!
E Abalhassan accedic ath sòn desir, e se quedèc damb eth, recitant-li poèmes d’amor.
Vèrsi dedicadi ar amic, e vèrsi referents ara estimada.
E vaquí, entre d’autes mil, es vèrsi en aunor dera estimada:
Trauessèc damb er acèr dera sua guardada era visèra deth mèn casco, e estaquèc entà tostemp era mia anma ara flexibilitat dera sua cintura!
Complètament blanca s’apareish as mèns uelhs damb eth gran de musc qu’orne eth canfre dera sua barba!
Se tremòle, espaurida còp sec, eth corau des sues caròles, cuelh eth pallitge des pèrles o eth mat deth sucre cande!
S’alende aclapada emparant era man en pièch nud, ò uelhs mèns!, condatz er espectacle que vedetz!
Que vedem, diden es mèns uelhs, un beròi lac que d’eth brotoen cinc canes qu’era sua punta ei ornada damb corau de ròsa!
Ò guerrèr!
Que non a lança entà trauessar-te, mès te cau crànher era sua cintura dreta!
Harie de tu, en un virament de uelhs, eth mès umil des sòns esclaus!
E aguesti auti vèrsi:
Eth sòn còs ei un nhòc d’aur; es sòns pièchs dues copes redones e transparentes que repausen, boca enjós!
Es sòns pòts de milgrana son perhumadi damb eth sòn alend!
Mès alavetz Abalhassan, en veir ath sòn amic excessiuament impressionat damb aguesti vèrsi, li didec: “Ò Alí!
Pro que te dèishen un baume ena tua herida!
Escota, donc, amic mèn, aguestes paraules meravilhoses deth poèta:
Er aur dera copa ei admirable jos eth robin d’aguest vin, ò botelhèr!
Esparg totes es penes deth passat sense pensar en londeman, cuelh aguesta copa qu’en era se beu eth desbrembe e embriaga-te complètament!
Tu solet as neishut entà comprener-me!
Vene e te revelarè es secrets d’un còr que s’amague maufidat!
Mès hè lèu!
Aboca-me aguesta origina d’alegria, aguest licor de desbrembe!
Mèstra- me-lo, mainatge de caròles mès doces qu’eth punet des vèrges!
En enténer aguest cant, eth prince Alí se sentec en tau estat de pena pes rebrembes que li venguien ena memòria, que se metec a plorar.
E Abalhassan non sabec se qué dider-li entà padegar-lo, e passèc tanben aquera net ath cant deth cabeçau velhant-lo, sense clucar un uelh.
Pet maitin se decidic a partir, entà daurir era botiga, que tant auie deishat de cornèr aqueri dies.
E siguec aquiu enquia escurir.
Er aute responec: “Ò joena esclaua!
Non me preguntes pera sua salut, pr’amor qu’era mia responsa serie plan trista!
Non dormís, non minge, non beu!
Es vèrsi son era soleta causa que lo padeguen!
E era esclaua didec: “Quin malastre tan gran a queigut sus nosati!
Era mia patrona tanben ei fòrça malauta, e m’a autrejat entada eth aguesta carta qu’amii amagada en peu.
E m’a encargat que non torna sense era responsa.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
E quan arribèren ena casa de ben- Bekar, li didec ara joena, en tot convidar-la a sèir-se en tapís dera entrada: “Demora-me aciu un moment!
E entrèc ena casa de ben-Bekar e li guinhèc un uelh.
Ben-Bekar comprenec eth senhau e les didec ad aqueri que l’enrodauen: “Damb eth vòste permís!
E comprenent çò que volie díder, se retirèren dempús des salutacions, deishant-lo solet damb Abalhassan.
E quan se n’anèren, Abalhassan correc ara cèrca dera esclaua, e l’ac presentèc ath sòn amic.
E aguest, solet en veir ara que li rebrembaue a Schamsennahar, se sentec mès encoratjat, e didec: “Ò deliciosa emissària!
Era joena s’inclinèc balhant-li es gràcies e l’autregèc era carta de Schamsennahar.
Ben- Beker la cuelhec, se la hec a vier enes pòts e en front, e coma qu’ère massa aflaquit entà liéger, l’ac balhèc a Abalhassan, que trapèc en era, escrit pera man dera favorita, uns vèrsi qu’en eri se narrauen, enes tèrmes mès emocionants, totes es sues penes d’amor.
E coma qu’Abalhassan supausèc que tau lectura agreujarie er estat deth sòn amic, se tenguec a resumir era carta damb quauques frases, e higec:
E atau ac hec.
E abans de dider-se adiu, l’encarguèc ara esclaua que condèsse ara senhora eth dolor que l’auie trapat.
Dempús l’autregèc era responsa, en tot negar-la de lèrmes, e era confidenta s’emocionèc tant que s’estarnèc en somics, e fin finau se retirèc en tot desirar-li era patz deth còr.
E Abalhassan gessec tanben entà acompanhar ara esclaua, e non la deishèc enquia arribar ena botiga, a on se didec adiu dera confidenta, e se n’anèc entà casa.
E quan arribèc en era, se metec a reflexionar per prumèr viatge ena situacion, e seigut en divan, se parlèc d’aguesta manera: “Ò Abalhassan!
Ja ves qu’era causa comence a botar-se mau!
Qué passarie s’eth califa se’n sabesse d’aguest ahèr?
Qué passarie?
Mès pensa, ò Abalhassan!
Quin malastre les poiries costar damb era tua imprudéncia!
Aquerò non pòt èster!
Deman madeish vierè a cercar a ben-Bekar e sajarè de dissuadir-lo d’un amor que pòt auer conseqüéncies tan deplorables!
E eth responec: “Pejor que jamès!” E Abalhassan li didec: “Ena mia vida è entenut a parlar d’ua aventura semblabla ara tua, ne coneishut a un enamorat mès estranh que tu!
Sabes que Schamsennahar t’estime tant coma tu ada era, e a maugrat d’aguesta seguretat, eth tòn estat ei pejor cada dia!
Qué se passarie s’era tua estimada non compartisse era tua afeccion e siguesse coma era majoritat des hemnes, qu’estimen sus totes es causes era enganha e era intriga?
Mès, sustot, ò Alí!
E non serie estranh que se’n sabesse, pr’amor qu’es va-e- veni dera confidenta desvelharàn era atencion des eunucs e eth curiosèr des esclaues; e alavetz, solet Allà poirà saber eth limit des nòstes calamitats!
Cre-me, Alí: persutar en aguest amor sense gessuda, t’expause a perder-te a tu madeish, e ath delà a Schamsennahar!
Mès ben-Bekar, balhant es gràcies ath sòn amic peth sòn conselh, li didec qu’era sua volontat non li pertanhie, a maugrat de toti es malastres que li podessen arribar.
Alavetz Abalhassan, en veir que totes es paraules serien en bades, se didec adiu deth sòn amic, e cuelhut de granes preocupacions sus er avier, se filèc de cap ara sua casa.
Entre es amics que visitauen a Abalhassan i auie un joen joièr, plan amable, cridat Amin, qu’era sua discrecion auie pogut apreciar fòrça viatges.
E justament venguec a visitar-lo eth joièr quan Abalhassan, apuat en uns coishins, ère plan perplèx.
E dempús des salutacions de costum, se seiguec ath sòn costat en divan, e coma qu’ère eth solet que se’n sabie d’aquera intriga amorosa, li preguntèc: “Ò Abalhassan!
Qu’Allà mos age misericòrdia!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Cranhi qu’arren de bon m’amien!
E eth joen joièr didec: “Que pòs parlar damb tota confiança, ò Abalhassan!
E Abalhassan didec: “Qu’è pensat, ò Amin!
Pr’amor que, ò Amin!
En enténer aguestes paraules, responec et joen joièr: “Plan que òc, ò Abalhassan!
Qu’Allà te mòstre eth milhor camin entà gésser d’aguest mau pas!
Amin responec: “Per çò que hè ath palai, ja è auut era escadença de véner jòies aquiu, precisament mejançant era ajuda dera joena confidenta de Schamsennahar.
E per çò d’Alí ben-Bekar, arren me serà mès aisit que coneisher-lo e inspirar-li confiança.
Padega-te, donc, e se te’n vòs anar non te cau preocupar de çò d’aute, donques qu’Allà, coma patron de totes es pòrtes, sap daurir quan vò totes es entrades!” E dites aguestes paraules, eth joièr Amin se didec adiu d’Abalhassan, e seguic eth sòn camin.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E vaquí qu’as tres dies se dispausèc a visitar-lo, mès trapèc era casa totafèt ueda.
Comprenec alavetz qu’Abalhassan auie acabat cedint as sòns temors, e auie creigut mès prudent desparéisher per s’un cas era aventura amorosa arribaue as aurelhes deth califa.
E vaquí qu’ara prumeria non sabec Amin se qué ère çò mès convenent, enquia qu’a tot darrèr se filèc entara casa d’Alí ben-Bekar.
Aquiu preguèc a un des sòns esclaus que l’amièsse ena preséncia deth patron, e er esclau lo hec entrar en salon a on ère ben- Bekar estirat en uns coishins e plan esblancossit.
Li desirèc era patz, e ben-Bekar l’entornèc era salutacion.
Alavetz li didec: “Ò senhor mèn!, encara qu’es mèns uelhs non agen auut eth gust de coneisher-te enquia ara, vengui prumèr de tot a demanar-te perdon per non auer vengut abans entà saber-me’n dera tua salut.
E ben-Bekar, tremolant d’emocion, li preguntèc: “Per Allà!
Quines causes mès desagradius me pòden suspréner ara?” E eth joen didec: “Te cau saber, ò senhor mèn” qu’è estat eth confident deth tòn amic Abalhassan, e que jamès m’amagaue çò que l’arribaue.
E vaquí que hè tres dies, Abalhassan, que normaument venguie a veder-me totes es nets, a despareishut.
En enténer aguestes paraules, eth praube ben-Bekar arribèc ath limit mès extrèm deth pallitge, de tau sòrta, que lèu perdec eth coneishement.
Ara fin podec díder: “Donques tanben entà jo ei ua naua notícia!
Non sabia que se n’auie anat ben-Taher.
Mès se manèssa a un des mèns esclaus a preguntar per eth, dilhèu saberíem era vertat.” E alavetz ordenèc a un esclau: “Vè-te’n ena casa d’Abalhassan ben-Taher, e pregunta s’ei de viatge.
Er esclau gessec ara cèrca de notícies, e tornèc ath cap d’ua estona, e li didec ath sòn patron: “Es vesins m’an condat qu’Abalhassan se n’a anat entà Bassra.
E de seguit entrèc era joena, e ben-Bekar arreconeishec ara confidenta de Schamsennahar.
Era esclaua s’apressèc, e dempús des acostumades salutacions, li didec ara aurelha quauques paraules que l’illuminèren e l’escuriren eth ròstre successiuament.
Alavetz eth joen joièr pensèc qu’ère avient prononciar quauques paraules, e didec: “Ò, senhor mèn, e tu, joena esclaua!
Sabetz-vo’n que Abalhassan abans de partir, m’a revelat tot aquerò que sabie, e m’a exprimit tot eth sòn terror de pensar qu’er ahèr podesse arribar ena audida deth califa.
Mès jo, que non è hemna, ne hilhs, ne familha sò prèst damb tota era mia anma a remplaçar-lo ath vòste costat, donques que m’an emocionat prigondament es detalhs que m’a condat sus es vòsti amors malerosi.
S’acceptatz es mèns servicis, vos juri peth nòste Sant Pair (siguen entada eth era pregària e era patz) que vos serè tan fidèu coma eth mèn amic ben-Taher, mès fèrm e constant encara.
E se non acceptèssetz eth mèn aufriment, non cranhetz que non sapia carar eth secret que m’a fidat.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Ath contrari, s’es mies paraules an artenhut convencer-vos, non i a cap sacrifici que non siga prèst a hèr entà èster agradiu damb vosati, pr’amor que me tierè tot çò que poga a proporcionar-vos era satisfaccion que desiretz; e enquia e tot vos aufrisqui era mia casa entà que pogatz recéber en era, ò senhor mèn!
Quan et joen joièr auec dit aguestes paraules, eth prince Alí sentec tau alegria que notèc qu’es fòrces l’encoratjauen era anma, e en tot incorporar-se punèc ath joièr, e li didec.
Plan per aquerò me fidi de tu complètament e solet demori era mia sauvacion des tues mans.” Li tornèc a balhar es gràcies, e se didec adiu d’eth plorant d’alegria.
Alavetz eth joièr se retirèc damb era joena.
L’amièc ana sua casa, e li didec qu’en avier aurien aquiu es sues estrevistes es dus, madeish qu’era entrevista que projectaue entre eth prince Alí ben-Bekar e Schamsennahar.
E era joena dempús d’auer aprenut eth camin dera casa, non volec ajornar mès temps çò que l’auie de hèr a saber ara sua senhora.
Prometec, donc, ath joièr tornar a londeman damb era responsa de Schamsennahar.
E plan que òc, a londeman venguec ena casa d’Amin, e li didec: “Ò Amin!
Eth joièr, en enténer aguestes paraules, en sòrta de mostrar prèssa entà satisfèr eth desir dera favorita, se sentec cuelhut d’ua grana tremoladera, s’esblancossic, e acabèc dident- li ara joena: “Ò fraia mia!
Desbrembatz que sò un òme vulgar, e que non è era amistat qu’auie Abalhassan damb es eunucs de palai.
Jo non coneishi en absolut es costums d’aguesta gent.
Com è de gausar vier en palai, quan me quedaua estonat en enténer es relats des visites d’Abalhassan?
Que me manque valor entà acarar aguest perilh.
Mès coma qu’era joena lo convidaue entà que la seguisse, e enquia e tot ja l’auie hèt decidir a lheuar-se, li cuelhec de pic ua tremoladera que se li plegauen es cames.
E alavetz era esclaua l’auec d’ajudar entà que se seiguesse de nauèth, e li hec béuer un veire d’aigua fresca pr’amor de qué se padeguèsse.
E quan vedec qu’ère imprudent persutar, era esclaua didec: “Qu’as rason!
Qu’ei milhor, en interès de toti, que vengue Schamsennahar aciu.
Ac vau a sajar, e solide me la harè a vier.
E tau qu’ac auie previst, tanlèu era confidenta manifestèc ara favorita era impossibilitat que se trapaue eth joièr de vier en palai, Schamsennahar se lheuèc, e caperant-se damb un gran vel de seda, seguic ara sua esclaua, desbrembant era feblesa qu’enquia alavetz l’auie paralisat entre es coishins.
E eth responec: “Que viui solet aciu, damb ua nera vielha que m’apraie era casa.” Era didec: “Totun aquerò, mos cau evitar qu’entre aciu ara!” E era madeisha anèc barrant totes es pòrtes, e correc dempús a cercar ara favorita.
Schamsennahar entrèc, e quan passaue pes sales e pes correders s’aumplien aguesti deth perhum des sòns vestits.
E sense badar boca ne guardar ath sòn entorn, se seiguec en divan, e s’apuèc enes coishins qu’eth joen joièr s’esdegaue a botar darrèr d’era.
E atau s’estèc immobila, pendent ua bona estona, plan aflaquida e sense poder a penes alendar.
Fin finau, quan auec descansat d’aquera longa caminada, se podec lheuar eth vel e trèir- se eth mantèl.
E eth joen joièr, enluderntat, credec qu’eth madeish solei auie entrat ena sua casa.
Schamsennahar lo guardèc un instant e li preguntèc ara escclaua ena aurelha: “Ei aguest eth joen que m’as parlat?” E quan era esclaua li responec afirmatiuament, era favorita li hec ua expressiua salutacion ath joièr.
E aguest responec: “Laudat sigue Allà!
Era li preguntèc: “Ès maridat o fradint?” Eth responec: “Per Allà!
Fradint, ò senhora mia!
E non è pair, ne mair, ne cap parent.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Te cau saber, ath delà, que boti complètament ara tua disposicion, entàs tues entrevistes damb ben- Bekar, ua casa que me pertanh, a on non demore arrés, e qu’ei plaçada dauant d’a on jo demori.
Alavetz Schamsennahar li balhèc es gràcies, e li didec:
Que saberè demostrar-te bèth dia que coneishi eth prètz dera amistat!, guarda ara mia confidenta, ò Amin!
E Amin guardèc ara joena, e li semblèc qu’ère plan agradiua, e que, ath delà d’uns uelhs totafèt beròis, auie ues anques absoludament meravilhoses.
Schamsennahar seguic: “Qu’è en era ua seguretat illimitada!
Non cranhes fidar-li guaire te digue eth prince Alí.
E Schamsennahar, dites aguestes causes ath joièr, se retirèc seguida dera sua confidenta, que se didec adiu deth sòn nau amic damb un arridolet.
Quan s’aueren aluenhat, eth joièr Amin correc entara sua botiga e treiguec totes es gèrles, totes es copes ciselades e totes es tasses de plata, e se les hec a vier ena casa a on s’auien de trapar es aimants.
Dempús visitèc as sòns coneishudi, e a uns le demanèc tapissi e a d’auti coishins de seda e vaishères e plates.
E atau acabèc de moblar magnificament era casa.
Dempús d’ordenà’c tot, e quan s’auec seigut un moment entà contemplà’c, vedec entrar ara sua amiga era confidenta de Schamsennahar.
Aguesta se l’apressèc botjant elegantament es anques, e li didec dempús des salutacions: “Ò Amin!
M’encargue ath delà qu’avises ath sòn aimant de qué eth califa se n’a anat deth palai e era poirà vier aciu aguesta net.
Dites aguestes paraules, era joena se treiguec dera hauda ua borsa plia de dinnars e l’ac balhèc a Amin, en tot dider-li: “Era mia patrona te prègue que despenes tot çò que calgue, sense estauviar arren.” Mès Amin refusèc era borsa, dident: “Valgui tan pòc as uelhs dera tua patrona, ò joena esclaua!
Ditz-li qu’Amin ja ei pro pagat damb er aur des sues paraules e damb era guardada des sòns uelhs.” Alavetz era joena se sauvèc era borsa, plan satisfèta peth desinterès demostrat per Amin, e correc a condar-l’ac a Schamsennahar e a avisar-la de qué tot ère ja premanit.
Dempús l’ajudèc a banhar-se, pientar-se, perhumar-se e vestir-se damb es sòns milhors vestits.
Dera sua paret, eth joièr Amin venguec a avisar ath prince ben-Bekar, dempús d’auer botat flors fresques enes gèrles e aumplit es plates damb minjar de tota sòrta, pastissi, doci e beuendes, e plaçat ordenadament ath costat dera paret es laüts, guitarres e es auti esturments.
Entrèc ena casa deth prince Alí, que trapèc mès animat damb era esperança que l’auie botat en sòn còr.
E era alegria deth joen siguec plan grana en saber-se’n qu’en un arren veirie ara estimada causanta des sues lèrmes e dera sua felicitat.
Ath sòn torn, Amin l’ajudèc a vestir-se magnificament, e dempús, en senter-se tan fòrt coma se jamès auesse estat enes pòrtes dera mòrt, se filèc amassa damb eth joièr entara casa.
Quan entrèren en era, Amin s’esdeguèc a convidar ath prince a sèir-se, e li botèc darrèr dera esquia uns coishins plan mofles, e ath sòn costat, a dreta e quèrra, ues beròies gèrles de cristau plies de flors, e li metec entre es dits ua ròsa.
E ambdús parlèren traquilllament, en tot demorar era arribada dera favorita.
A penes se passèren uns instants, piquèren ara pòrta e Amin correc a daurir, e tornèc en un virament de uelhs seguit de dues hemnes, ua des quaus anau totafèt caperada damb un espés vel de seda nera.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E ère era ora dera crida ara pregària, enes minarets, en cogar-se eth solei.
E quan dehòra era votz extatica des mujaidins invocaue es benediccions d’Allà sus era tèrra, Schamsennahar se lheuèc eth vel dauant des uelhs de ben-Bekar.
E en veder-se ambdús aimants, queigueren estavanidi; e se tardèren ua ora a remeter-se.
Quan fin finau dauriren es uelhs, se guardèren silenciosa e longament, sense arribar a poder exprimir de cap auta manèra era sua passion.
E quan ja aueren pro domèni sus eri madeishi entà poder parlar, se dideren paraules tan doces, qu’era esclaua e eth joen Amin non poderen mens que plorar en sòn cornèr.
Mès que non se tardèc eth joièr a supausar qu’ère ora de mestrar as sòns òstes, e ajudat pera esclaua s’esdeguèc a hèr-les a vier en prumèr lòc es perhums agradius, que les premaniren entà tastar era parva, es frutes e es beuendes, qu’èren abondoses e de prumèra qualitat.
Dempús Amin les botèc aigua enes mans e les autregèc es tovalhòles de franges de seda.
E alavetz, complètament remetudi dera sua emocion, poderen començar a gaudir reaument dera felicitat de vedcr-se amassa.
E Schamsennahar li didec ara esclaua: “Da-me aguest laüt, entà que canta era passion immensa que cride laguens dera mia anma!” E era confidenta li presentèc eth laüt, Schamsennahar se metec de jolhs, e dempús d’auer-lo templat rapidament, comencèc ua melodia.
E er esturment, manejat pes sòns dits, ploraue e arrie, coma se parlèsse era sua anma, extasiant a toti.
E damb era guardada perduda entre es uelhs deth sòn amic, Schamsennahar cantèc:
Ò còs mèn d’enamorada, t’as hèt diafan demorant ath plan estimat!
Mès que ja ei aciu!
Eth calor des mies caròles, jos es lèrmes s’adocís damb era brisa dera sua arribada!
Ò net benedida ath cant deth mèn amic, autreges ath mèn còr mès doçor que totes es nets deth mèn destin!
Ò net que demoraua!
Eth mèn plan estimat m’entrelace damb eth sòn braç dret e jo damb eth quèr l’enròdi alègra!
L’enròdi, e damb es mèns pòts shurli eth vin dera sua boca, mentre es sòns pòts me ueden completament!
Quan enteneren aguest cant, senteren es tres un gòi tan gran, que cridèren deth hons deth sòn pièch: “Ya leil!
Ya salam!
Dempús eth joièr Amin, supausant qu’era sua preséncia ja non ère de besonh, e ar arràs deth plaser en veir as dus aimants un enes braci der aute, se decidic a deishar-les solets ena casa pr’amor de non expausar-se a shordar-les, e se retirèc discrètament.
S’endralhèc entara sua casa, e damb era animositat totafet tranquilla s’ajacèc pensant ena felicititat des sòns amics e dormic enquiath maitin.
Mès en desvelhar-se vedec ath sòn dauant ara sua esclaua nera, damb era cara capvirada d’espant.
E quan dauric era boca entà preguntar-li se que l’auie arribat, era nera li senhalèc silenciosament a un vesin qu’ère ena pòrta demorant que se desvelhèsse.
Eth vesin s’apressèc a un senhau d’Amin, e dempús de saludar-lo, li didec: “Ò vesin mèn, vengui a consolar-te per çò dera espaventosa desgràcia qu’a queigut aguesta net sus era tua casa!” Eth joièr exclamèc: “Per Allà!
Per çò dera casa, es panaires l’an saquejat complètament, sense deishar un solet tapís ne un solet coishin.
En enténer aquerò, eth joen Amin lheuèc es braci plen d’amarum: “Quin malastre mès gran!
E capvirat, descauç e en camisa, correc entara sua dusau casa, seguit d’apròp peth sòn vesin, que sajaue de padegar-lo.
E vedec, plan que òc, qu’es crambes ressonauen coma en ua casa ueda.
Eth vesin responec…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament coma tostemp.
Era didec:
Eth vesin responec: “Me pensi, Amin, que çò de milhor ei cuélher era desgràcia damb paciéncia e demorar era captura des panaires, que lèu o d’ora seràn agarrats, donques qu’es gardes deth governador ja son en tot cercar-les, non sonque per aguest panatòri, senon per d’autes malahètes qu’an cometut en pòc de temps.
E eth praube joièr exclamèc: “Ò Abalhassan ben-Taher, varon prudent!
Be ne siguec de bona era tu idia de retirar-te tranquillament en Bassra!
Mès aquerò qu’ei escrit a d’arribar!” E Amin tornèc a cuélher eth camin dera sua casa, ath miei dera gentada que se n’auie sabut de tota era istòria, e se planhie d’eth en veder-lo passar.
E quan arribèc ena pòrta dera sua casa, eth joen Amin vedec en sòn vestibul un òme que non coneishie, e que lo demoraue.
E er òme, en veder-lo, se lheuèc e li desirèc era patz, e Amin l’entornèc era salutacion.
Amin, estonat, li preguntèc: “Mès, com ei que non te coneishi, e tu me coneishes a jo, e sabes qu’è dues cases?” Eth desconeishut arric e didec: “Ja t’ac explicarè tot.
E s’Allà ac vò, sajarè de consolar-te.” Alavetz Amin gessec damb eth desconeishut, e arribèc ena dusau casa, mès aquiu eth sòn acompanhant li hec observar a Amin qu’es panaires auien esbauçat era pòrta, e per tant, non podien èster liures d’indescrèts.
Alavetz er òme se metec a caminar, e Amin venguec ath sòn darrèr, en tot seguir-lo d’un carrèr en aute, d’un mercat en aute, d’ua pòrta en auta, enquia escurir.
E de seguit se les apressèc un barquèr, gessut sabi pas d’a on, e abans de qué Amin podesse encuedar-se’n, ère ja damb er aute ena barca, e damb uns vigorosi còps de rem se vederen ena vòra opausada.
Eth desconeishut ajudèc a Amin a baishar, en tot agarrar- lo dera man, lo guidèc a trauèrs d’uns carrèrs estrets, e eth joièr, plan intranquil, pensaue: “Ena mia vida è botat es pès aciu!
Arribèren dauant d’ua pòrta de hèr, e eth desconeishut, en trèir deth cinturon ua enòrma clau rovilhada, la metec ena sarralha, que carrinclèc terriblament, e era pòrta se dauric.
Eth desconeishut entrèc damb eth joièr, e dempús barrèc era pòrta.
E se calèren per un correder, que s’auie de passar a quate pautes; e ath finau deth correder trapèren ua sala qu’ère alugada per ua soleta lampa penjada en centre.
En veder-les, Amin, qu’ère ja rendut per çò de tant caminar, se sentec complètament estavanit, e queiguec en solèr.
Alavetz er òme que l’auie amiat l’esposquèc damb aigua, e d’aguesta manèra lo remetec.
Dempús, coma qu’era taula ère ja parada, es dètz òmes parièrs se premanirenn entà minjar, non sense auer convidat a Amin a compartir eth sòn sopar, toti damb era madeisha votz.
E a maugrat deth sòn terror, s’apressèc e mingèc enquia assadorar-se, coma ahaimat qu’ère des deth maitin.
Eth responec: “Non, per Allà!” Es dètz dideren: “Qu’èm es panaires qu’aguesta net passada auem saquejat era tua casa e raptat as tòns òstes, ath joen e ara gojata que cantaue.
Alavetz Amin exclamèc: “Per Allà sus toti vosati!
Senhors mèns, se vos platz, didetz- me eth lòc que se trapen es mèns dus òstes!
E padegatz era mia anma tormentada coma òmes generosi qu’auetz assadorat era mia hame.
E Allà vos dèishe gaudir en patz de guaire m’auetz panat.
Alavetz es panaires estirèren eth braç, toti ath còp, entà ua pòrta barrada e dideren: “Non te cau crànher pera sua sòrt!
Que son mès segurs damb nosati que damb eth governador, e tu, plan que òc, madeish!.
Alavetz eth joièr Amin se padeguèc fòrça, e non pensèc qu’en guanhar-se era simpatia des panaires, e les didec: “Ò senhors mèns!
E non mens clar veigui tanben que quan un tracte damb persones tant de fidar e tan generoses coma vosati, era manèra milhor e mès segura de cuélher era sua confiança ei non amagar-les arren dera vertat!
E eth joièr Amin les condèc as panaires tota era istòria de Schamsennahar e Alí ben- Bekar, e es sues relacions damb eri, sense desbrembar cap detalh, des deth principi enquiath finau.
Mès que non mos cau repetir-la.
Quan es panaires aueren entenut era estranha istòria, quedèren, plan que òc, fòrça estonadi e exclamèren: “Reaument ei un gran aunor entara nòsta casa ostatjar en aguest moment ara beròia Schamsennahar e ath prince Alí ben-Bekar.
Mès, ò joièr!
Son reaument eri?” E Amin responec: “Per Allà, ò senhors mèns!
E era vertat ei que s’esdeguèren a entornar-me es objèctes preciosi embolhadi en un gran paquet, e jo, en desbrembà’c tot, non deishè de balhar-les es gràcies pera sua generositat.
Alavetz mos dideren as tres: “Ara ja non volem tier-vos aciu, s’ei que non voletz aunorar-mos damb era vòsta preséncia entre nosati.” E de seguit se meteren ara nòsta disposicion, en tot hèr-mos prométer solet que non les delataríem e que desbrembariem es estones desagradiues passades.
Mos amièren, donc, ena vòra der arriu, e encara non pensàuem en comunicar-mos es nòstes inquietuds, donques qu’eth temor encara mos auie deishat sense alend, e mos inclinàuem a creir que toti aqueri eveniments mos arribauen en sòmis.
Dempús, damb grani senhaus de respècte, es dètz mos ajudèren a meter-mos ena barca e se meteren toti a remar damb tau fòrça qu’en un virament de uelhs arribèrem ena auta vòra.
Mès a penes auérem desembarcat, quin serie eth nòste terror quan mos vedérem enrodadi pes gardes deth governador, e capturadi immediatament.
Es panaires, coma que s’auien demorat ena barca, auérem temps de húger d’eri a fòrça de rems.
Cuelhudi pera pòur, mos quedèrem muts, çò qu’aumentèc encara mès era maufidança deth cap des gardes, que mos didec: “Me vatz a condar categoricament totes es causes, o se non, mos mani estacar de pès e mans, e se vos haràn a vier es mèns òmes!
Didetz-me, donc, a on demoratz, en quin carrèr e en quin barri!” Alavetz, en voler sauvar tu per tu era situacion, comprení qu’auia de parlar, e responí: “Ò senhor!
Mès eth cap des gardes me guardèc sevèrament, e me didec: “Que non auetz mina de cantaires e me semblatz massa espauridi e inquieti entà èster persones que vien de gésser d’ua hèsta.
E era vòsta companha, damb tan bones jòies, tanpòc a mina de dançaira!
Gardes!
En enténer aguestes paraules Schamsennahar decidic intervier personaument e apressant-se ath cap des gardes, lo cridèc a despart e li didec ena aurelha quauques paraules, que li heren tau efècte, qu’arreculèc uns passi e s’inclinèc enquiath solèr, gasulhant paraules plan respectuoses d’omenatge.
E de seguit balhèc era orde ara sua gent de qué apressèssen dues barques, e ajudèc a Schamsennahar a entrar en ua, mentre jo me metia en ua auta damb eth prince Alí ben-Bekar.
Dempús ordenèc as barquèrs que mos amièssen a on les manèssem.
E de seguit cada barca seguic ua direccion desparièra.
Schamsennahar entath sòn palai, e nosati entath nòste barri.
Per çò que hè a nosati, a penes auérem arribat ena casa deth prince, quan lo vedí, ja sense fòrces e agotat per tantes emocions, quèir sense coneishement en braça des sòns sirvents e des hemnes dera casa…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Pr’amor que, segontes me didec peth camin, dempús de çò que s’auie passat, perdie tota esperança d’auer ua auta entrevista damb era sua amiga Schamsennahar.
Alavetz, mentre es hemnes e es sirvents se tenguien a hèr tornar at prince deth sòn estavaniment, era sua familha se pensèc que jo deuia èster eth causant de totes aqueres desgràcies que non comprenien, e me volec obligar a dar-les tota sòrta de detalhs.
Mès que jo me sauvè pro ben d’explicar-les arren.
E erosament entà jo, eth prince se remetec en aqueth instant, e es sòns parents ja non gausèren persutar en interrogatòri dauant d’eth.
E jo, cranhent naues preguntes, e ja un shinhau tranquil respècte der estat de ben-Bekar, cuelhí eth mèn paquet e partí entara mia casa.
Quan arribè me trapè ara nera que hège sorriscles desesperadi e se picaue ena cara, e toti es vesins l’enrodauen pr’amor de consolar-la dera mia pèrta, qu’era se pensaue segura.
Atau, donc, en veder-me, era esclaua se lancèc enes mens pès, e me volec tanben sométer a un nau interrogatòri.
Mès metí punt e finau a tot aquerò dident-li que çò qu’auia en aqueth moment ère talents de dormir; e me deishè quèir, agotat, enes matalassi, e botant era cara en coishin m’esclipsè enquiar aute dia.
Alavetz era nera se m’apressèc e me hec preguntes e jo li didí: “Balha-me ua bona tassa” Me la hec a vier, me la beuí en ua glopada, e coma qu’era nera persutaue, li didí: “Que s’a passat çò que s’a passat!” Alavetz se n’anèc.
E jo me tornè a esclipsar, e aqueth viatge non me desvelhè enquia passadi dus dies e dues nets.
E quan me podí incorporar, me didí: “Era vertat ei que me cau cuélher un banh en hammam!” E partí de seguit, encara que plan preocupat pera situacion de ben-Bekar e Schamsennahar, que d’eri arrés m’auie hèt a vier notícies.
Anè, donc, en hammam a on cuelhí un banh, e me dirigi de seguit entara mia botiga; e quan treiguia era clau dera pòcha entà daurir era pòrta, ua man me toquèc era espatla, e ua votz me didec: “Ya Amin!” Alavetz me virè, e arreconeishí ara mia joena amiga, era confidenta de Schamsennahar.
Mès en sòrta d’alegrar-me de veder-la, sentí ua gran pòur de qué me vedessen es vesins parlant damb era, donques que toti sabien qu’ère era confidenta dera favorita.
M’esdeguè a meter-me era clau ena pòcha, e sense virar era cara me metí a córrer, complètament capvirat, sense hèr-ne cabau des votzes dera joena, que corrie ath mèn darrèr, en tot pregar-me que m’arturèssa.
E atau arribè ena pòrta d’ua mesquita solitària, me calè ath laguens, dempús d’auer deishat ena pòrta es baboches, me filè entath cornèr mès escur, e cuelhí de seguit era actitud d’oracion.
Alavetz, mès que jamès, pensè en çò de grana qu’auie estat era senada deth mèn ancian amic Abalhassan ben-Taher, qu’auie hujut de totes aqueres complicacions, en retirar-se traquillament en Bassra.
A penes auia arribat en aqueth cornèr escur quan se m’amassèc…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
A penes auia arribat en aqueth cornèr escur, quan se m’amassèc era confidenta, e ja alavetz me decidí a parlar damb era, donques que non i auie testimònis.
Li responí: “Perfèctament de salut.
Era seguic: “Qué dideries se te’n sabesses der estat que se trape era mia senhora?” A, Ya Rabbi!
M’estavanisqui solet de rebrembar eth moment que la vedí tornar en palai.
Jo podí arribar abans, en tot húger pera terraça, e lançar-me entath solèr des dera darrèra casa.
Se l’auesses vist arribar!
Qui aurie pogut creir qu’aquera cara tant esblancossida coma era d’un cadavre desenterrat ère era de Schamsennahar, era luminosa?
Atau, donc, en veder-la m’estarnè en somics, lançant-me as sòns pès e punant-les.
Era me manèc autrejar-li ath barquèr mil dinnars d’aur peth sòn trabalh, e dempús l’abandonèren es fòrces e queiguec estavanida enes nòsti braci.
L’amièrem entath lhet, e comencè a esposcar-la damb aigua de ròses; li shuguè es uelhs, li lauè es pès e es mans, e la mudè de ròba.
Qu’Allà sigue sus tu!
Era responec: “Era mia fidèu confidenta!
Que ja non i a ena tèrra arren que me convide ara vida.
Mès abans de morir voi auer notícies deth mèn estimat.
E era confidenta m’alonguèc un paquet plan pesant qu’amiaue, e que deuie contier mès de cinc mil dinnars d’aur, que d’aquerò, plan, me’n podí assegurar dempús.
Que podia remir-li çò que demanaue coma un favor, e a maugrat dera mia fèrma decision de non meter-me mès en aquera aventura perilhosa, li didí qu’aquera net, ena mia casa, li balharia notícies sus eth prince.
E dempús de pregar-li ara joena qu’anèsse ena mia botiga entà deishar eth paquet, gessí dera mesquita e m’endralhè de cap ara casa deth prince Alí ben-Bekar.
E aquiu me’n sabí de qué toti, hemnes e sirvents, èren en tot demorar-me hège ja tres dies, e non sabien se qué hèr entà padegar ath prince Alí, que me reclamaue de contunh, exalant prigondes alendades.
E lo trapè damb es uelhs lèu amortadi e damb mès aspècte de mòrt que de viu.
Alavetz m’apressè ada eth damb lèrmes enes mèns uelhs, e lo sarrè contra eth mèn pièch…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E ordenèc as esclaus qu’ac transportèssen tot ena mia casa.
Ara seguida didec: “Te cau saber, amic mèn, qu’en aguest mon totes es causes an eth sòn finau.
Malerós aqueth que non artenhe eth sòn finau en amor, donques que non li rèste qu’era mòrt.
E se non siguesse peth mèn respècte ara lei deth Profèta (sigue damb eth era patz!
Se te’n sabesses des patiments que s’amaguen jos es mies costelhes!
Alavetz li didí qu’era confidenta me demoraue en casa entà saber notícies sues, enviada damb aguesta finalitat per Schamsennahar.
E anè ara cèrca dera joena entà condar-li era desesperacion deth prince, e qu’auie era presentida deth sòn finau, e deisharie era tèrra sense mès pena qu’era de veder-se separat dera sua estimada.
Ath cap d’uns moments d’auer arribat ena mia casa vedí entrar ara confidenta plia d’emocion e capvirada, e des sòns uelhs brotoauen lèrmes abondoses.
E jo, cada pòc mès alarmat, li preguntè: “Per Allà!
Qué se passe ara?
Era me responec tremolant: “Que ja mos a queigut ath dessíús aquerò que tant cranhíem!
Qu’èm perdudi sense remèdi, des deth prumèr enquiath darrèr.
Eth califa se n’a sabut de tot aquerò que s’a passat.
Per çò dera indiscrecion d’ua des sues esclaues, eth cap des eunucs comencèc a sospechar e a interrogar ua per ua a totes es damaisèles de Schamsennahar.
E a maugrat des sues negatiues, trapèc era tralha e ac desnishèc tot.
L’ac condèc de seguit ath califa, que manèc cridar ara favorita, ordenant que l’acompanhèssen, contra eth sòn costum, vint eunucs de palai.
De sòrta que toti èm ath limit der espant!
E jo è pogut amagar-me un moment entà avisar-te deth perilh que mos menace.
Vè-te’n, donc, a previer ath prince entà que cuelhe es precaucions de besonhs.” E dit aquerò, era joena tornèc ath mès córrer entath palai.
Alavetz eth mon s’enneric dauant des mèns uelhs, e exclamè: “Que non i a poder ne i a fòrça senon en Allà, eth Plan Naut e Omnipotent!” Qué mès podia díder dauant deth Destin?
Decidí tornar ena casa deth prince, encara que hège pòqui moments que l’auia deishat e sense dar-li temps a demanar-me ua explicacion, li didí: “Ò Alí, que non as mès remèdi que seguir-me, o se non te demore era mòrt mès ignominiosa!
Eth califa se’n sap de tot, e en aguest moment ja aurà ordenat agarrar-te.
E de seguit, en nòm deth prince, ordenè as esclaus que carguèssen tres camelhs damb es objèctes mès valuosi e damb viures sufisents entath camin.
Ajudè ath prince a montar en un aute camelh, qu’en eth tanben montè jo ath sòn darrèr.
E per çò deth prince se didec adiu dera sua mair e mos metérem en marcha, cuelhent eth camin deth desèrt…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament, coma tostemp.
Era didec:
Mès tot aquerò qu’ei escrit s’a de complir, es destins, jos un cèu o un aute, s’an de complir!
E plan que òc, es nòsti malastres auien de seguir, pr’amor qu’en tot húger d’un perilh, mos calàuem en un aute pejor encara.
Vaquí qu’en escurir, mentre anàuem peth desèrt camin d’un oasi, qu’eth sòn minaret sebergessie sus es palmères, vedérem gésser de pic a quèrra nòsta, un grop de bandolèrs, qu’en un virament de uelhs mos enrodèren.
E coma que sabíem plan ben qu’eth solet remèdi entà sauvar era vida ère non sajar cap tipe de resisténcia, mos deishèrem desarmar e panar.
Es bandits mos cuelheren es bèsties de carga, e enquia e tot era ròba qu’amiàuem ath dessús, en tot deishar-mos en camisa.
Hèt aquerò s’aluenhèren, sense preocupar-se dera nòsta sòrt.
Eth mèn praube amic eth prince non ère qu’ua causa entre es mies mans, donques que l’auien anequelit complètament tantes emocions repetides.
Ça que la, lo podí ajudar a arrossegar-se pòc a pòc enquiara mesquita que i auie en oasi e entrèrem aquiu entà passar era net.
Eth prince se lancèc en solèr e me didec.
Ena mesquita i auie un òme pregant que, en acabar es sues devocions, mos guardèc un moment, s’apressèc a nosati, e mos didec damb bontat: “Ò joeni!
Solide ètz forastèrs e vietz a passar era net aciu?” Li responí: “Ò jeique!
En enténer aguestes paraules, er ancian cuelhec pietat, e mos didec: “Demoratz un moment e lèu serè damb vosati.” Gessec e tornèc de seguit, en tot acompanhar-lo un gojat qu’amiaue un paquet.
Eth jeique treiguec d’aquiu uns vestits e mos preguèc que mo’les botèssem, e dempús didec: “Vietz ena mia casa, a on seratz milhor qu’en aguesta mesquita, donques que deuetz auer hame e set.” E mos obliguèc a acompanhar-lo ena sua casa, qu’en era non arribèc eth prince senon entà estirar-se sense alend en un tapís.
E alavetz, ena luenhor, coma se venguesse damb era brisa que bohaue per oasi a trauèrs des palmères, se deishec enténer era votz de bèra prauba que cantaue planhosament aguesti versi tristi:
Ploraua jo en veir apressar-se era fin dera mia joenessa!
Mès shuguè lèu aqueres lèrmes entà non plorar mès que pera separacion deth mèn amic!
S’eth moment dera mòrt li semble amargant ara mia anma, non ei perque sigue dur de deishar ua vida d’amarums senon per anar-se’n luenh des uelhs der amic!
A penes Alí ben-Bekar auie començat a enténer aqueth cant, lheuèc eth cap e se metec a escotar coma capvirat.
E quan era votz s’amortèc lo vedérem tornar a quèir exalant ua prigonda alendada.
Qu’auie expirat.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Qu’auie expirat.
En veir aquerò, er ancian e jo mos metérem a plorar, e passèrem atau tota era net; e li condè entre lèrmes aguesta trista istòria.
E en arribar eth maitin li fidè eth cadavre enquia qu’era familha, avisada per jo, venguesse a cercar-lo.
Me didí adiu d’aqueth òme tan brave e me filè rapidament entà Bagdad, en tot profitar era gessuda d’ua caravana que i anaue.
Tanlèu arribè, corrí ena casa deth prince, sense cambiar-me de ròba e me presentè dauant dera sua mair.
Quan era mair de ben-Bekar me vedec arribar solet, sense eth sòn hilh, e vedec era mia tristesa, comencèc a tremolar, e jo li didí: “Ò venerabla mair d’Alí, Allà ei qui mane, e era creatura li cau someter-se!
Quan se li dirigís a ua anma er escrit de crida, era anma li cau presentar-se sense demora dauant deth sòn patron.
En enténer aquerò era mair d’Alí deishèc anar un sorriscle, e queiguent de morre en solèr, exclamèc: “Quin orror!
Jo baishè es uelhs sense poder prononciar ua soleta paraula.
E vedí se com era prauba mair, estofada pes somics, cuelhie ua malagana.
E m’estarnè a plorar damb totes es lèrmes des mèns uelhs, mentre es hemnes aumplien era casa damb es sues lamentacions.
Quan fin finau me podec enténer era mair d’Alí, li condè es detalhs dera mòrt e li didí: “Qu’Allà reconeishe era granesa des sòns merits, ò mair d’Alí!
Alavetz era me preguntèc: “Mès non a deishat cap encargue entà que me lo transmetesses?” E jo responí: “Me didec que se morie ère eth sòn gran desir que lo transportèssen entà Bagdad.” Era mair deth prince se tornèc a estarnar en somics, esquinçant-se es sòns vestits, e didec que de seguit anarie damb ua caravana a recuélher eth cadavre deth sòn hilh.
E en tot deishar-la autrejada as preparatius dera marcha, tornè ena mia casa, pensant: “Ò prince Alí, malerós aimant!
E quan arribè ena mia casa, quan metí era man ena pòcha entà trèir era clau, me toquèren eth braç; me virè, e vedí ara confidenta de Schamsennahar vestida de dòu, e damb era cara plan trista.
Volí escapar-me, mès era joena m’obliguèc a entrar ena casa damb era.
E sense parlar mos estarnèren en somics er un e er aute.
Dempús li didí; “Te’n sabes ja deth malastre?” Era responec: “A quin te referisses, Amin?” Jo li didí: “Ara mòrt deth prince Alí.” E en veder-la plorar de nauèth comprení que non sabie arren, e l’ac didí ath miei de grani plors.
Dempús era me preguntèc: “E tu te’n sabes deth mèn malastre?” E jo exclamè: “Qu’ei qu’a perit Schamsennahar per orde deth califa?” Era responec: “Schamsennahar a mòrt, mès non coma supauses.
Ò malerosa senhora mia!.
Quan Schamsennahar arribèc, acompanhada pes vint eunucs ena preséncia deth califa, aguest les didec adiu a toti, s’apressèc ada era, l’ordenèc sèir-se ath sòn costat, e damb votz plia de bontat li didec: “Ò Schamsennahar!
Qu’as enemics en palai e aguesti enemics an volgut calomniar-te en tot deformar es tues accions e presentar-les jos un aspècte indigne de tu e de jo!
Te cau saber que t’estimi mès que jamès, e entà provà’c dauant de tot eth palai è balhat ordes entà que se t’aumente eth tòn benèster, eth nombre des tòns esclaus, e es tues despenes.
Te prègui, per tant, qu’abandones aguesta afliccion que m’afligís tanben a jo.
Ara seguida entrèren es jogaires d’esturments e es cantaires.
Es esclaus arribèren cargadi damb granes plates plies de saborós contengut.
E quan tot ère prèst, eth califa, seigut ath costat de Schamsennahar, qu’a maugrat de tanta bontat se sentie cada còp mès aflaquida, ordenèc as cantaires que comencèssen.
E ua d’eres, ath son des laüts, tocats pes dits des sues companhes, comencèc aguest cant:
Ò lèrmes, que hètz traïson as secrets dera mia anma, en non deishar que sauva entà jo soleta un dolor cultivat en silenci!
Qu’è perdut ar amic estimat peth mèn còr!
En enténer aquerò, Schamsennahar, exalèc ua grana alendada, e queiguec d’esquia.
Eth califa, plan esmoigut, s’inclinèc entada era rapidament, en creir que s’auie estavanit, mès la lheuèc mòrta!
Alavetz lancèc era copa qu’amiaue ena man, hec quèir es plates, e mentre dàue crits espaventosi mos manèc gésser a totes en tot ordenar-mos que trinquèssem es guitarres e es laüts dera hèsta.
Jo siguí era soleta que permetec que m’estèssa en salon.
Er emir se placèc a Schamsennahar ena hauda, e atau seguic plorant pendent tota era net, en tot ordenar-me que non deishèssa entrar ad arrés.
A londeman fidèc eth còs as planhiues as lauadores, e ordenèc que se li hessen es funeralhes de hemna legitima, e encara mès grani.
Dera mia part, plorè damb era joena era mòrt de Schamsennahar, e ambdús mos metérem d’acòrd entà qu’Alí ben-Bekar siguesse acogat ath costat de Schamsennahar.
E demorèrem era tornada dera mair, e quan tornèc, li hérem ath cadavre deth prince ues solemnes funeralhes e artenhérem que se l’acoguèsse ath costat dera hòssa de Schamsennahar.
E Schamsennahar favorita deth califa Harun Al-Raschid.
Alavetz era petita Doniazada, en non poder tier-se mès temps s’estarnèc en somics, en.honsant eth cap en tapís.
E eth rei Schahriar exclamèc: “Ò Schahrazada!
E eth rei Schahrair contestèc: “Ò Schahrazada!
E era petita Doniazada lheuèc eth cap, e exclamèc: “Ò fraia mia Schahrazada!
Mès Schahrazada didec: “De tot còr, e coma omenatge degut ad aguest rei de bona portadura e bones manères.
Mès que non serà enquiara pròplèu net!” E coma vedie aparéisher eth maitin, Schahrazada, discrètament, se carèc.
Era petita Doniazada, que ja non podie tier mès era sua impaciéncia, se lheuèc deth coishin qu’ère arraulida, e li didec a Schahrazada: “Ò fraia mia!
Alavetz eth rei Schahriar, qu’aquera net s’auie esdegat a hèr era causa damb Schahrazada ara prèssa, per çò deth desir qu’auie d’escotar tau istòria, didec:
E de seguit Schahrazada condèc era istòria següenta:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Un dia se decidic a botar ath gran visir ath corrent des sues penes amagades, e en auer- lo hèt cridar, li didec: “Ò visir mèn, sabi pas a qué atribuir aguesta esterilitat que me hè patir enòrmament.” E eth gran visir reflexionèc pendent ua ora, e fin finau lheuèc eth cap e li didec ath rei: “Ò rei, reaument ei aguesta ua question plan delicada, e solet la pòt resòlver Allà Totpoderós!
Cre-me que, dempús d’auer reflexionat ben, non veigui qu’ua solucion.” E eth rei li preguntèc: “E quina ei?” Eth visir responec: “Aciu que l’as!
Aguesta net, abans d’entrar en harem, tie compde de complir peth menut es deuers ordenadi peth rite; hè es tus ablucions damb fervor e somet mejançant era oracion era tua volontat a Allà Benfactor.
En enténer aguestes paraules deth sòn visir, eth rei exclamec: “Ò visir de prudenta paraula, que vies d’indicar-me un remèdi admirable!
E li balhèc es gràcies ath visir peth conselh, e l’autregèc ua tunica d’aunor.
Arribada era net, entrèc en departament des hemnes, non sense auer complit peth menut es deuers deth rite, e alistèc ara mès joena des hemnes, ara qu’auie es anques mès somptuoses, qu’ère vèrge de raça, e se calèc en era aquera net.
E la fecundèc en madeish instant e ora.
E ath cap de nau mesi, dia per dia, amainadèc era joena a un baron, ath miei de hestaus e ath son de flaütes, pifres e tamborins.
Qu’ac calec comprovar especiaument quan arribèc ara adolescéncia, e era beresa espargec sus es sòns quinze ans totes es flors qu’encanten ara vista des umans.
Damb era edat, aqueres perfeccions arribèren ath limit; es sòns uelhs s’auien hèt mès magics qu’es des angels Harut e Marut; es sues guardades mès seductores qu’es de Taghut, e es sues caròles mès agradiues qu’es anemones.
Per çò dera sua cintura, s’auie hèt mès flexibla qu’era cana de bambó e mès fina qu’un hiu de seda.
Mès per çò que hège as anques, èren tan pesades que podien cuelher-se per ua montanha d’arena en movement, e es rossinhòls se botauen a cantar en veder-les.
Atau, arren auie d’estranh qu’era sua cintura tan delicada se planhèsse a viatges deth pes enòrme que la seguien, e qu’a viatges, cansada deth pes, s’anugèsse damb es anques.
Ça que la, sauvaue tanta frescor coma es ròses, e ère tan delicat coma era brisa dera tarde.
E precisament es poètes dera sua epòca sagèren d’exprimir d’ua manèra cadenciosa era beresa que les estonaue, e li cantèren en vèrsi nombrosi coma es que seguissen entre d’auti mil:
Quan es umans lo ven, exclamen: Es mèns uelhs pòden lièger aguestes paraules qu’era beresa a escrit sus eth sòn front!
Afirmi qu’ei eth solet beròi!
Calcedònis son es sòns pòts quan arrissen; era sua saliua ei mèu honuda; es sòns dents un colhar de pèrles; es sòns peus s’entortilhen entre es sòns possi en retortilhs neri, coma es escorpius que mossèguen eth còr des enamoradi!
D’un retalh des sues ungles se hec eth quatau dera lua!
Mès era sua gropa fastuosa que tremòle, es clotets des sues anques e era flexibilitat dera sua cintura, depassen ja tota expression!
Qu’estimaue fòrça eth rei Schahraman ath sòn hilh, enquia tau punt, que non podie saparar-se d’eth un solet moment.
E coma qu’auie de dissipar damb excèssi es sues qualitats e era sua beresa, desiraue fòrça non morir-se sense veder-lo maridat, e gaudir atau dera sua posteritat.
E un dia qu’ère mès preocupat que de costum manifestèc aguesta idia ath sòn gran visir, que li didec: “Era idia qu’ei excellenta!
E tanlèu er eunuc li transmetec era orde a Kamaralzaman se presentèc dauant deth sòn pair, e dempús d’auer-li desirat era patz respectuosament, punèc era tèrra entre es sues mans damb es uelhs baishi e en actitud modèsta, coma li cau hèr a un hilh submís damb eth sòn pair…
En aguest moment dera narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e coma qu’ère discrèta carèc.
Era didec:
En enténer aguestes paraules deth sòn pair, Kamaralzaman se rogic tot, e responec damb votz alterada: “Te cau saber, ò pair!
Donques qu’ath delà dera aversion instintiua qu’è contra eres, è liejut enes libres des sabents tanti exemples des sues marrideses e perfídies, qu’abans m’estimi mès morir qu’era sua proximitat.
E ath delà, ò pair mèn!
Malerós aqueth qu’eth sòn destin li balhe ua hemna!
Qu’ei perdut, encara qu’entà embarrar-se bastisque mil fortaleses de pèires junhudes damb ganchos d’acèr!
Coma canes les batanaràn es ardits d’aguetes creatures!
Malerós aqueth òme!
Era perfídia a uelhs beròis, alongadi damb khol nere, e beròies trenes abondoses, mès li harà passar per erbèr tantes penes, que li bracaràn er alend!
Me preguntatz sus aguestes creatures que cridatz hemnes!
Qué vos diderè, ò joeni!…?
Hugetz d’eres!
Ja vedetz qu’eth mèn cap s’a tornat peublanc!
Que ja podetz endonviar se quin siguec et resultat deth sòn amor!
Un aute ditz:
E un aute a dit:
Enquia e tot era vèrge que se cride naua, non ei senon un cadavre que ne es voltors volerien!
De nets cres que la possedisses, pr’amor qu’a gasulhat ath tòn costat mimosament secrets que non ne son!
Quina enganha!
Deman apertieràn a un aute es sues cueishes e es sues parts milhor sauvades!
Cre-me, ò amic mèn!
Entra en era s’ac vòs, mès a londeman ges e vè-te’n sense virar eth cap.
Dèisha entà d’auti eth lòc qu’ath sòn torn auràn d’abandonar, se son pro senadi!
Quan eth rei Schahraman entenec aguestes paraules deth sòn hilh, quedèc ar arràs dera confusion e fòrça aclapat, e era lum se convertic en tenèbres dauant des sòns uelhs.
Mès coma qu’estimaue sense limit ath sòn hilh, e desiraue non costar-li cap pena, se contentèc en tot dider-li: “Kamaralzaman, que non è de persutar sus un ahèr que, per çò que veigui, non t’agrade.
E aqueth dia non tornèc a parlar der ahèr, senon que lo mimèc e li hec fòrça presents, e actuèc dera madeisha manèra damb eth pendent un an.
Alavetz Kamaralzaman s’inclinèc dauant deth rei, eth sòn pair, e li didec: “Ò pair mèn!
Entenudes aguestes paraules, eth rei Schahraman comprenec que serie dolent persutar mès e obligar-lo ara fòrça ad aqueth hilh estimat.
Mès era sua pena siguec tan grana, que se lheuèc desolat e ordenèc cridar a despart ath sòn visir, ath quau li didec: “Ò visir mèn!
Be ne son de hòls es pairs que desiren auer hilhs!
Sonque dan penes e decepcions!
Vaquí que Kamaralzaman està encara mès decidit qu’er an passat a húger des hemnes e deth matrimòni!
Quin malastre eth mèn, ò visir!
E com i botaram remèdi?
Alavetz eth visir inclinèc eth cap e reflexionèc pendent ua bona estona.
E dempús lheuèc eth cap e li didec ath rei: “Ò rei deth sègle!
E alavetz non gausarà desaubedir-te dauant dera respectabla assemblada e te responerà escotant e aubedint…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Autant l’agradèc ath rei aguest discors deth visir, qu’exclamèc: “Per Allà!
E mostrèc era sua alegria en tot aufrir ath visir ua des sues beròis tuniques d’aunor.
E dempús auec paciéncia pendent eth temps indicat, e manèc amassar alavetz ara assemblada, en tot ordenar qu’assistisse ada era eth sòn hilh Kamaralzaman.
E eth joen entrèc ena sala, illuminant-la damb era sua preséncia.
E quina piga ena sua barbeta!
E quin perhum, ò Allà!
E quan se vedec dauant deth sòn pair, punèc tres còps era tèrra entre es sues mans, e se quedèc de pès demorant qu’eth sòn pair li dirigisse era paraula.
Eth rei didec: “Ò hilh mèn!
E se hec de seguit.
E un des gardes se demorèc ena pòrta entà susvelhar ath prince, e acodir de seguit en cas de besonh.
Quan Kamaralzaman se vedec embarrat d’aquera manèra, s’entristic fòrça, e didec entada eth: “Dilhèu aurie estat milhor aubedir ath mèn pair e maridar-me contra eth mèn gust entà complader-lo.
Aumens auria evitat dar-li aguesta pena, e que m’embarrèssen en aguesta sòrta de croton, naut de tot d’aguesta tor vielha!
A, maudides hemnes!
Aquerò per çò que hè a Kamaralzaman.
Mès per çò que tanh a Schahraman, se retirèc enes sues crambes, e en pensar qu’eth sòn hilh, que tant estimaue, ère en aqueth moment solet, trist e embarrat, e dilhèu desesperat, comencèc a planher-se e a plorar.
Donques qu’eth sòn amor ath hilh ère tan gran que li hège desbrembar era insoléncia qu’en public l’auie hèt er acusat.
E s’enforismèc fòrça contra eth visir, que siguec eth que l’ahisquec a amassar era assemblada, per çò que lo manèc cridar e li didec.
Se non auesse estat peth tòn maudit conselh, non m’auria vist obligat a èster rigorós damb eth mèn hilh!
Au, parla!
Qué m’as de respóner?
E ditz-me qué mos cau hèr en futur.
E eth visir didec: “Plan que òc!” Alavetz eth rei exalèc quauques alendades, e anèc a estirar-se en sòn lhet, e passèc ua net d’insòmia, per çò dera grana pena deth sòn còr.
E dormic mens, pr’amor qu’ère acostumat a qu’eth sòn hilh dormisse ath sòn costat, en madeish lhet e a botar-li eth sòn pròpri braç coma coishin, en tot velhar-li atau personaument eth sòn saunei.
De sòrta qu’aquera net, per mès torns e torns que hec entà toti es costats, non podec clucar un uelh.
Aquerò per çò que hè ath rei Schahraman.
E tornem entath prince Kamaralzaman.
En quèir era net, er esclau encargat de susvelhar era pòrta entrèc damb un candelèr alugat que deishèc as pès deth lhet, donques qu’auie auut compde de premanir en aquera cramba un lhet ben acondicionat entath hilh deth rei; e verificat aquerò, se retirèc.
Alavetz Kamaralzaman se lheuèc, hec es sues ablucions, recitèc quauqui capitols deth Koran, e pensèc en despolhar-se entà passar era net.
Se treiguec, donc, tota era ròba, sense deishar arren mès qu’era camisa sus eth sòn còs, e se botèc en cap un mocador de seda blua.
E mès que jamès semblaue atau tan beròi coma era lua dera net 14.
Mès que non sabie, ne s’ac podie imaginar, çò que l’arribarie aquera net, en aquera tor vielha, freqüentada pes gènis der aire e dera tèrra.
Efectivament…
Era didec:
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Plan que òc, era tor qu’en era s’auie embarrat a Kamaralzaman ère abandonada de hège força ans, e dataue des temps des ancians romans; e ath pè dera tor i auie un potz, tanben molt ancian e de construccion romana.
E aqueth potz ère precisament eth que servie de cramba a ua efrita joena, cridada Maimuna.
Era efrita Maimuna, dera descendéncia d’Eblis, ère hilha deth poderós efrit Domriatt, cap principau des gènis sosterranhs.
Maimuna ère ua efrita plan agradiua, credenta, submissa, illustra entre totes es hilhes des gènis per çò des sues pròpries vertuts e es dera sua ascendéncia famosa enes regions de çò desconeishut.
Tàs dotze d’aquera net, era efrita Maimuna gessec deth potz, coma solie hèr, a cuélher era fresca, e volèc leugèra entàs estats deth cèu, pr’amor de filar-se des d’aquiu entath lòc que se sentesse tirada.
E quan passèc apròp dera teulada dera tor, s’estonèc de veir lum en un lòc que des de hège ans jamès auie vist arren.
Didec, donc, entada era: “Solide qu’aguesta lum ei aquiu per bèra causa!
Alavetz hec un rondèu e entrèc ena tor, e vedec ar esclau estirat ena pòrta; mès sense arturar-se passèc per dessús e entrèc ena cramba.
E quina serie era sua suspresa quan vedec ath joen qu’ère estirat ath miei, despolhat, en lhet.
Comencèc en tot passar de puntetes, e entà veir milhor, s’apressèc silenciosament, dempús d’auer-se baishat es ales, que li shordauen un shinhau en aquera cramba tant estreta.
E lheuèc complètament era vana que caperaue era cara deth joen, e se demorèc estonada per çò dera sua beresa.
Madeish harà quan se presenten casi semblables.
Plan que òc, pro se li podien aplicar aguesti vèrsi deth poèta:
Ath contacte des mèns pots vedí que s’ennerien es sòns vistons, que son era mia lhocaria, e se rogien es sues caròles, que son tota era mia anma!
E exclamè: Ò còr mèn!
Ditz-les ad aqueri que gausen motejar era tua passion: Ò sensors, mostratz-me un objècte tan beròi coma eth mèn ben estimat!
Dempús pensèc: “E com es pairs d’aguest adolescent pòden separar-se d’eth entà embarrar-lo solet en aguesta tor rosigada?
Non cranheràn es maleficis des gènis dolents dera mia raça qu’abiten enes dèishes e enes lòc desèrts?
Dempús s’inclinèc sus Kamaralzaman, e lo punèc enes pòts damb grana delicadesa, e enes paupetes, e en ambdues caròles, en tot tornar a caperar-lo damb era vana, sense desvelhar-lo, e dauric es ales, volant pera nauta hièstra entath cèu.
Mès en arribar ena region mieja entà cuélher era fresca, e quan ja se cernie tranquillament, pensant en joen adormit, de pic, e non guaire luenh, entenec un bronit de precipitat bategament d’ales que la hec virar-se entad aqueth costat.
E vedec qu’er autor deth bronit ère er efrit Dahnasch, gèni de mala espècia, un des rebèls que non aubedissen ne reconeishen era supremacía de Soleiman ben-Daud.
E aguest Dahnasch ère hilh de Schamhurasch eth mès rapid des gènis enes corses aerianes.
Quan Maimuna vedec ath dolent Dahnasch, cranhèc qu’eth brigand vedesse era claror dera tor e hesse aquiu quinsevolh malahèta, per çò que se lancèc sus eth damb ua escometuda semblabla ara deth voltor e anaue a artenher-lo e a atacar-lo, quan Dahnasch li hec un senhau de qué se rendie a discrecion, e li didec tremolant de pòur: “Ò poderosa Maimuna, hilha deth rei des gènis!
Alavetz Maimuna li didec a Dahnasch, hilh de Shamhurasch: ”Que sigue atau!
M’avengui a perdonar-te.
Mès ditz-me de seguit d’a on vies ad aguestes ores e qué hès aciu e entà on penses anar!
Alavetz er efrit didec.
Mès promet-me aumens deishar-me anar en patz se satisfèsqui eth tòn desir e da-me un salconduit qu’en avier me sauve dera mala volontat de toti es gènis, des mèns enemics der aire, deth mar e dera tèrra, donques qu’ès era hilha deth rei de toti nosati, Domriatt eth formidable.” Atau parlèc er efrit Dahnasch, hilh deth rapid Schamhurasch.
Alavetz Maimuna, hilha de Domriatt, didec: “T’ac prometi pera gèma gravada damb eth sagèth de Soleiman ben-Daud (sus eri era pregària e era patz!).
Mes, parla, ara fin, donques qu’è era presentida de qué era tua aventura ei fòrça estranha.” Alavetz Dahnasch escuercèc era corsa, virèc sus eth madeish, e venguec a plaçar-se ath costat de Maimuna.
Dempús li condèc d’aguesta manèra era sua aventura:
E aquiu an vist es mèns uelhs era causa mès beròia de toti es mèns viatges, era sua soleta hilha, El-Sett Budur!
E coma que l’ei impossible ara mia lengua pintar-te era beresa d’aguesta princessa, me contentarè damb enumerar-te simplament es sues qualitats d’ua manèra aproximada.
Escota, donc, ò Maimuna!.
Te parlarè dera sua cabeladura!
Dempús te descriuerè eth sòn ròstre!
Dempús es sues caròles, dempús es sòns pòts, era sua saliua, era sua lengua, era sua gòrja, es sòns pièchs, eth sòn vrente, es sues anques, es sues cueishes, eth sòn centre, es sòns muscles, e fin finau es sòns pès, ò Maimuna!
Bismilah!
Ò era sua cabeladura, senhora mia!
Ei tant escura que resulte mès nera qu’era separacion des amics.
E quan se repartís en tres trenes, que baishen enquias sòn pès, me pensi veir tres nets ath còp.
E eth sòn ròstre!
Ei tan blanc coma eth dia que se trapen es amics.
Se lo guardi en moment de lúder era lua plia, que veigui dus lues ath còp.
Es sues caròles son formades per ua anemona dividida en dues coròlles; es sues maishères se retiren ara madeisha porpra des vins, e eth sòn nas ei mès dret e mès fin qu’ua huelha d’acèr escuelhut.
Es sòns pòts son agata colorejada e corau; era sua lengua, quan la botge, segrègue era eloqüéncia; e era sua saliua ei mès desirabla qu’eth chuc des arradims; amorte era set mes uscladora.
Tau ei era sua boca.
Mès eth sòn pièth!
Benedit sigue eth Creador!
Qu’ei ua seduccion viuenta.
Sostie dues popes bessones der evòri mès pur, redones, e que caben enes cinc dits dera man.
Eth sòn vrente qu’a traucs plei d’ombra e plaçadi damb tanta armonia coma es caractèrs arabs en sagèth d’un escrivan còpte d’Egipte.
E aguest vrente balhe neishement a ua cintura elastica, ya Allà!
Mès, es sues anques!
Es sues anques, ò!, ò!
Que son ua massa tan pesanta, qu’obliguen ara sua patrona a sèir-se quan se lhèue e a lheuar-se quan s’ajace.
Vertadèrament, ò patrona mia!
Qu’a un cu enòrme e fastuós, que li calerie ua cintura mens fragila qu’aquera qu’ei suspenut!
Tau ei eth sòn cu!
E d’eth baishen dues cueishes glorioses, de marme blanc, solides, amassades naut de tot per ua corona.
Dempús arriben es cames, e es pès gentils, e tan petits, que m’estone com pòden sostier tanti pesi suberpausats.
Per çò que hè ath sòn centre, ò Maimuna!
De moment sonque aquerò te pòt revelar era mia lengua, e ne tansevolh damb senhaus te poiria hèr-te veir totes es sues somptuositats.
E atau ei, mès o mens, ò Maimuna!
En aguest punt deth sòn relat, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma ère discrèta, ajornèc era seguida entath dia a vier.
Era didec:
Mès tanben me cau dider-te, ò Maimuna!
Mès coma que passat eth temps ja se l’auien agotat totes es distraccions possibles, pensèc en dar-li alegries desparières, bastint entada era palais meravilhosi.
Comencèc eth conjunt mejançant eth bastiment de sèt palais, cada un d’un estil desparièr e de diuèrsa matèria preciosa.
E eth rei Ghayur non deishèc d’ordenar que cada palai s’ornèsse dera manèra mes avienta ar estil dera sua construccion: amassèc en eri totes es atraccions que podessen hèr eth sòn usatge encara mès encantador, suenhant, per exemple, e sustot, era beresa des sòns estanhs e jardins.
E entà distrèir ara sua hilha Budur la hec demorar en aguesti palais, mès solet un an en cada un, pr’amor de qué non auesse temps de cansar-se e eth plaser succedisse sense fatiga ath plaser.
Qu’ei normau qu’ath miei de tantes causes beròies era beresa dera joena s’aumentèsse, e qu’arribèsse a tot darrèr ar estat suprèm que m’encantèc.
De tau sòrta, que non t’estonaràs, ò Maimuna!
Mès me cau esdegar a padegar-te per çò que hè ara sua virginitat, pr’amor qu’enquia ara refusèc damb orror es proposicions que l’auie transmetut eth sòn pair, e se contentaue en tot responer-li: “Que sò era mia pròpria reina e era mia soleta patrona!
E eth rei Ghayur, que s’aurie estimat mès morir-se que contrariar a Budur, non trapaue arren entà poder replicar, e se vedie forçat a non atier es proposicions des reis vesins sòns e des princes que per aguest motiu venguien en sòn règne dès es païsi mès luenhants.
E un dia qu’un rei joen, mès beròi e poderós qu’es auti, se presentèc dempús d’auer enviat fòrça presents, eth rei Ghayur li parlèc d’eth a Budur, que, anujada aguest còp, s’estarnèc en reconvencions, e exclamèc: “Ja veigui que non me rèste qu’ua manèra d’acabar damb aguest torment contunh!
Vau a cuélher aguesta espada que veigui aquiu, e me la vau a clauar en còr entà que me gèsque pera esquia!
Per Allà!
Non è mès remèdi!” E coma se dispausaue de vertat a tier era violéncia contra era madeisha, eth rei Ghayur s’espauric de tau sòrta, que treiguec era lengua, e secodic era man, e botèc es uelhs en blanc; e dempús s’esdeguèc a fidar a Budur a dètz vielhes plan escarrabilhades e plies d’experiéncia, qu’ua d’eres ère era pròpria hilhuquèra de Budur.
E des d’alavetz es dètz vielhes non la deishèren un solet moment e susvelhauen era pòrta dera sua cramba.
E vaquí, ò senhora Maimuna!
E jo non cèssi, plan que òc, de vier cada net a contemplar era beresa dera princessa e a espandir es mèns sensi vedent es sòns esplendors.
E pòs entar-te segura de qué non me manquen temptacions de caucar-la e deleitar-me damb eth sòn cu; mès me pensi que serie un malastre atemptar, contra era volontat dera sua proprietària, contra ua somptuositat tan ben sauvada.
Ça que la, ò Maimuna!
Te conjuri, donc, ò Maimuna!
Anem, ò Mairuna!
Atau parlèc er efrit Dahnasch, hilh deth rapid Schamhurasch.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ère discrèta, se carèc.
Era didec:
Atau parlèc er efrit Dahnasch, hilh deth rapid Schamhurasch.
Quan era joena efrita Maimuna entenec aguesta istòria, en sòrta de contestar, arric burlescament, li fotec un còp d’ala en vrente der efrit, e en tot escopir-li ena cara, li didec: “Be n’ès d’estupid damb era tua gojata pishaira!
E er efrit exclamèc, netejant-se era cara: “Mès, ò senhora mia!
Alavetz Maimuna li cridèc: “Vos carar, estupid maudit?
E Dahnash preguntèc: “Mès a on ei e qui pòt èster?” Maimuna didec: “Ò brigand!
Mès non te hèsques era illusion de qué lo vages a veir sense jo, donques que ja me’n sai des tues pegaries, e non te fidaria ne tansevolh era vigilància deth cu d’un santon.
Ça que la, sò d’acòrd en mostrar-te-lo, entà saber-me’n dera tua opinion, mès t’avertisqui que s’as era audàcia de mentir, parlant contra era realitat de çò que veigues, t’arrinqui es uelhs e te convertisqui en mès miserable des gènis!
E Dahnasch exclamèc: “Accèpti era condicion!
Alavetz Dahnasch responec: “Escoti e aubedisqui!” E ambdús baishèren en linha dreta de naut de tot des aires enquiara teulada dera tor, e entrèren pera hièstra ena cramba de Kamaralzaman.
Alavetz Maimuna li didec ar efrit Dahnasch: “Non te botges, e sustot sigues corrècte!” Dempús s’apressèc ath joen dormit, e lheuèc eth linçò que lo caperaue en aqueth moment.
E se virèc entà Dahnasch e li didec: “Guarda, ò maudit!
E Dahnasch estirèc eth cap, e arreculèc estonat; dempús estirèc de nauèth eth cap, e inspeccionèc ua estona era cara e eth còs deth beròi joen, e a tot darrèr botgèc eth cap e didec: “Ò, senhora mia Maimuna!
En enténer aguestes paraules, Maimuna se lancèc sus Dahnasch e li fotec un còp d’ala en cap, de tau sòrta que li trinquèc ua còrna, e li didec: “Ò tu, eth mès vil des gènis!
Vè- te’n de seguit entath palai de Sett Budur, en aguest país deth rei Ghayur, e hè-te a vier ara princessa des d’aquiu enquia aciu, donques que non me voi pas shordar acompanant- te ena casa d’aguesta gojata; tanlèu te l’ages hèt a vier, l’ajaçaram ath costat deth mèn joen amic, e compararam damb es nòsti pròpris uelhs.
E hè lèu, Dahnasch, o te trinqui eth còs e te lanci coma peishèu as iènes e as corbassi.” Alavetz er efrit Dahnash recuelhec era còrna deth solèr e se n’anèc damb mina lamentabla, en tot gratar-se eth cu.
Dempús trauessèc er espaci coma ua sagèta, e non se tardèc a tornar, passada ua ora, damb era sua carga ena espatla.
E era princessa, esclipsada en braça de Dahnashc, non amiaue botada qu’era camisa, e eth sòn còs batanaue ena sua blancor.
E enes amples manges dera camisa i auie brodadi aguesti vèrsi que s’entrelaçauen agradiuament:
Tres causes l’empedissen autrejar as umans ua guardada que digue: “Òc”: eth temor a çò desconeishut, er orror a çò coneishut, e era sua beresa!
Alavetz Maimuna li didec a Dahnasch: “Me semble que t’auràs entretengut en camin damb aguesta joena, donques que t’as arreculat, e a un bon efrit non li hè ua bèra manca despéner ua ora en vier d’eth país de Khaledan ath darrèr dera China e tornar peth camin mès dret.
Plan!
E er efrit Dahnasch, damb infinites precaucions, placèc doçament en lhet ara princessa, e li treiguec era camisa.
Vertadèrament era princessa ère plan beròia e tau coma l’auie descrit er efrit Dahnasch.
Li didec, donc, a Dahnasch: “Veigui que se pòt trantalhar un moment sus era preferéncia deguda a un o ar aute des nòsti amics.
Mès s’aurie d’èster cèc o insensat coma tu, entà non reconéisher qu’entre es dus joeni de parièra beresa, en èster un baron e era auta femèla, eth baron ei superior ara femèla.
Qué dides ad aquerò, maudit?” Mès Dahnasch responec: “Dera mia part, sabi çò que sabi, e veigui çò que veigui, e eth temps non me harie creir çò contrari que ven es mèns uelhs.
Mès, ò senhora mia!
Quan era efrina Maimuna entenec aguestes paraules, se metec a arrir, e en veir que jamès se poirie méter d’acòrd damb eth temardut Dahnasch, solet mejançant un examen, li didec: “Dilhèu i a ua forma de saber qui de nosati a rason, e ei recórrer ara nòsta inspiracion.
Aqueth que digue es milhors vèrsi en aunor deth sòn preferit, serà eth que sigue en çò de certan.
N’ès d’acòrd?
Mès er efrit Danasch exclamèc: “Qu’ei aquerò precisament, ò senhora mia!
Pr’amor qu’eth mèn pair Schamburasch m’ensenhèc es normes dera construccion poetica e er art des vèrsi leugèrs de ritme perfècte.
Alavetz Maimuna s’apressèc a Kamaralzaman, adormit, e en tot inclinar-se enquias sòns pòts, les punèc doçament; dempús l’amorassèc eth front, e damb era man ena sua cabeladura, didec, guardant-lo:
Ò còs clar, ath quau es rames an autrejat era sua flexibilitat e es gensemins era sua fragància!
Quin còs de vèrge vau çò que vau era tua flaira?
Uelhs qu’eth diamant botèc era sua lum e era net es sues esteles, quini uelhs de hemna artenheràn eth tòn huec?
Punet dera tua boca, mès doç qu’era mèu aromatica, quin punet femenin artenherie era tua frescor?
Amorassar era tua cabeladura e estrementir-me damb tota era mia carn sus era tua carn, e dempús veir gésser es esteles enes tòns uelhs!
Quan er efrit Dahnasch entenec aguesti vèrsi de Maimuna, s’extasièc enquiath limit der extasi, e dempús convulsèc enquiath limit dera convulsion, autant entà rénder omenatge ath talent dera efrita coma entà exprimir era emocion que l’auie costat ritmes tan afinadi; mès que non se tardèc a apressar-se ara sua amiga Budur, entà inclinar-se entàs sòns pièchs nudi e depositar en eri ua amorassa; e inspirat pes sòns encantaments, didec en tot guardar-la:
Es murtres de Damasc, ò joena!
Es ròses de Bagdad, alimentades damb era claror dera lua e dera arrosada, m’embriaguen era anma quan arrissen; mès es tòns pòts nudi…!
Quan arrissen es tòn pòts nudi e era tua beresa florida, ò estimada mia!
E despareish tot çò d’aute!
Tanlèu Maimuna auec entenut aguesta òda tan deliciosa, s’estonèc en grana manèra en trapar…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Era didec: “Tè!” E d’un còp d’ala li holèc un uelh.
En enténer aguestes paraules, Maimuna, doblament irritada, volec lançar-se sus Dahnasch e trincar-li quauqua part dera sua figura; mès, Dahnasch, qu’ac auie previst, de pic se convertic en piuda e s’amaguèc silenciosament en lhet dejós des dus joeni; e coma que Maimuna cranhie desvelhar-les, se vedec obligada, entà resòlver aqueth cas, a jurar-li a Dahnasch que ja non li harie cap mau; e Dahnasch, entenut eth jurament, recuperèc era sua forma, encara que s’estèc ara demora.
Alavetz Maimuna piquèc damb eth pè en solèr, que se dauric e gessec un efrit espaventós, immensament orrible.
En cap auie sies còrnes, cada ua de 4.430 codes de longada; auie tres coes entortilhades non mens extenses.
Un des sòns braci auie 5.555 codes de longada, e er aute miei code sonque; qu’ere coish e gibós, e es sòns uelhs èren plaçadi en centre dera cara e en sens longitudinau; es mans mès amples que caudèrs, acabauen en garres de leon; es cames, acabades damb cascos lo hègen ranquejar; e eth sòn penis, quaranta còp mès gran qu’eth d’un elefant, li daue eth torn pera esquia e gessie trionfaire.
Se cridaue Kaschkasch ben-Atraseh, dera descendéncia de Eblis Abbu-Hanfasch.
Era didec: “Que voi, ò Kaschkasch, que sigues jutge ena discusion entre aguest maudit Dahnasch e jo!
Se passe tau e quau causa.
Alavetz Kaschkasch se virèc entath lhet a on es dus joeni dormien tranquillament e despolhadi, e en veder-les, siguec tau era sua emocion, que s’agarrèc damb era man quèrra era verga que li pujaue per dessús deth cap, e se metec a dançar, agarrant damb era man dreta era tripla coa en forma de horqueta.
Dempús d’aquerò li didec a Maimuna e a Dahnasch: “Per Allà!
Ben pensat, me semblen es dus parièrs en beresa e desparièrs solet en sèxe.
Maimuna didec: “Qu’as pòc de temps entad aquerò.
Era responec: “Canta, totun, tostemp qu’es vèrsi siguen ben mesuradi e brèus.” Alavetz Karshkasch cantèc aguesti vèrsi escurs e complicadi:
Adolescent, me rebrembes qu’en consagrar-te a un solet amor, eth suenh e era desgràcia estofarien eth fervor!
Sigues prudent, còr mèn!
Tasta eth sucre des punets enes pòts virginaus; mès entà qu’er avier te sigue favorable, non dèishes que se rovilhe era pòrta de gessuda!
Eth gust a sau ei deliciós enes pòts mens aisits!
Alavetz Maimuna didec: “Que non voi sajar de compréner.
Mès ditz-mos lèu era manèra de saber se qui acèrte!” E er efrit Kaschkasch didec: “Era mia opinion ei qu’era soleta manèra que s’a de tier s’està en desvelhar-les successiuament, mentre nosati tres mos demoram invisibles.
Entenudes aguestes paraules der efrit Kaschkasch…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ère discrèta, se carèc.
Era didec:
Entenudes aguestes paraules des efrit Kaschkasch, Maimuna exclamèc: “Admirabla idia!” E Dahnasch tanben exclamèc: “Me semble fòrça ben!” E de seguit se convertic un aute còp en piuda, mès aguest viatge entà picar-li en còth ath beròi Zamaralzaman.
En sénter era picada, que siguec terribla, Kamaralzaman se desvelhèc espaurit e se hec a vier era man rapidament en lòc picat; mès que non podec agarrar arren, pr’amor qu’eth velòç Dahnasch, que s’auie resvenjat un shinhau ena pèth der adolescent de totes es escometudes de Maimuna, suportades en silenci, lèu recuperèc era sua forma d’efrit visible entà èster testimòni de çò qu’anaue a arribar.
Plan que òc, Zamaralzaman, encara miei adormit, deishèc quèir era man que non auie pogut caçar era piuda, e era man anèc a tocar precisament era cueisha nuda dera joena.
Aquera sensacion li hec daurir es uelhs, e de seguit les tornèc a barrar, enludernat e esmoigut.
E sentec ath sòn costat aqueth còs mès trende qu’eth boder e aqueth alend mès agradiu qu’eth perhum deth musc.
De sòrta qu’eth sòn estonament siguec gran, encara que non desaprovedit d’atractius, e acabèc per lheuar eth cap e admirar era incomparabla beresa dera desconeishuda que dormie ath sòn costat.
Emparèc, donc, eth code enes coishins, e en tot desbrembar-se’n, en aqueth moment, dera aversion qu’experimentèc damb er aute sèxe enquia alavetz, comencèc a tachar guardades de delèit sus es perfeccions dera joena.
Prumèr la comparèc mentaument damb ua beròia ciutadèla coronada per ua copòla, dempús damb ua pèrla, dempús damb ua ròsa, pr’amor qu’ath prumèr còp de uelh non podie establir comparacions massa exactes, donques que tostemp s’auie remit a guardar as hemnes, e ère totafèt ignorant des sues formes e des sues gràcies.
Mès que non se tardèc a compréner qu’era sua darrèra comparacion ère era mès precisa, e era mès cèrta era penultima.
E per çò que hè ara prumèra, lèu lo hec arrir.
De sòrta que Kamaralzaman s’inclinèc entara ròsa, e vedec qu’eth perhum dera sua carn ère tan deliciós, que passèc eth nas per tota era sua superfícia.
E passegèc es dits per toti es cantons dera pèrla, e comprovèc qu’aqueth contacte l’usclaue eth còs, e li costaue movements e batècs de diuèrses parts dera sua persona; de tau sòrta, qu’experimentèc un violent desir de deishar anar liure aqueth instint naturau tant espontanèu.
E exclamèc: “Tot se passe pera volontat d’Allà!” E se premanic entara copulacion.
Cuelhec, donc, ara joena, pensant: “Guaire m’estone que sigue sense cauces!” E li dèc torns e mès torns, e la paupèc, e dempús didec meravilhat: “Ya Allà!
Quin cu tan gròs!” Dempús l’amorassèc eth vrente, e didec: “Qu’ei ua meravilha de trendesa.
Non è mès remèdi que desvelhar-la entà poder hèr ben es causes!
E aquerò qu’empedie desvelhar-se ara joena ère era volontat der efrit Dahnasch que l’auie negat en aqueth saunei tàn pesant pr’amor de facilitar era accion de Kamaralzaman.
E Kamaralzaman botèc es pòts enes dera princessa, e li hec un prolongat punet; e coma que non se desvelhaue, li hec un aute punet, e un tresau, sense qu’era semblèsse encuedar-se’n.
Alavetz comencèc a parlar-li, dident: “Ò còr mèn!
Uelhs mèns!
Hitge mèn!
Desvelha- te!
Que sò Kamaralzaman!” Mès era joena non hec eth mendre movement.
Alavetz, Kamaralzaman, en veir era inutilitat des sues paraules, didec entada eth: “Per Allà.” Ja non posqui tier-me mès!
Tot me posse a entrar en era!
A veir s’ac posqui arténher mentre dormís!” E s’estirèc sus era joena.
A tot aquerò, Maimuna, e Dahnasch e Karshkarsh guardauen.
E Maimuna començaue a alarmar-se e s’esdegaue ja, en cas de consumar-se er acte, a díder qu’aquerò non valie.
Kamaralzaman s’estirèc, donc, sus era joena, que dormie capensús…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ère discrèta, se carèc.
Era didec:
Kamaralzaman s’estirèc, donc, sus era joena, que dormie capensús, sense cap aute vestit qu’era sua cabeladura desgatjada, e l’entrelacèc enes sòns braci; e anaue a practicar eth prumèr assag de çò que pensaue hèr, quan de pic s’estrementic, se deslacèc e pensèc botjant eth cap: “Solide deu èster eth rei, eth mèn pair, qu’a ordenat amiar ara joena en mèn lhet pr’amor d’experimentar er efècte deth contacte damb es hemnes.
E atau deu èster darrèr d’aguestes parets damb es uelhs caladi en bèth trauc, pr’amor de veir s’aquerò ges ben.
E deman entrarà aciu e me diderà: “Kamaralzaman, didies que te costaue orror eth matrimòni e es hemnes!
A, Kamaralzaman!
Que vòs fornicar secretament, mès te remisses a maridar-te, encara que sàpies se guaire erós me harie veir era mia descendéncia assegurada e eth mèn tron transmetut as mèns hilhs!” E alavetz me consideraràn faus e mentidèr.
Que vau mès que m’abstenga aguesta net de fornicar, a maugrat deth talents que n’è, e demorar enquia deman.
E alavetz li demanarè ath mèn pair que me maride damb aguesta beròia adolescenta.
E de seguit, damb grana alegria de Maimuna, qu’auie començat a sénter terribles inquietuds, e damb gran desengust de Dahnasch, que contrariament s’auie pensat que copularie eth prince e ja s’auie metut a dançar content, Kamaralzaman s’inclinèc un aute còp entà Sett Budur e dempús d’auer-la punat ena boca, li treiguec deth dit ponin un anèth ornat damb un beròi diamant, e se lo botèc en sòn pròpri dit ponin, enta demostrar que des d’aqueth moment disputaue ara joena coma esposa; e dempús d’auer botat en dit dera joena eth sòn pròpri anèth, virèc era esquia, encara que damb gran pena, e non se tardèc a esclipsar-se un aute còp.
Alavetz Maimuna se convertic de seguit en piuda, e sautèc ena cueisha de Sett Budur; e d’aquiu pugèc en melic, arreculant dempús coma uns quate dits, e s’arturèc precisament en cim deth petit mon que domine era val des ròses; e aquiu, damb ua soleta picada, qu’en era metec tota era sua gelosia e era sua resvenja, hec sautar de dolor ara joena, que dauric es uelhs e s’incorporèc en un virament de uelhs, en tot meter-se es mans dauant.
Mès de seguit lancèc un crit de terror e d’estonament quan vedec ath sòn costat a un joen estirat.
Mès ena prumèra guardada que li tachèc, non se tardèc a passar der espant ara admiracion, e dera admiracion ath plaser, e deth plaser a un afogament d’alegria que lèu arribèc ath delèri.
Plan que òc; dempús deth prumèr espant, didec entada era: “Malaurada Badur, vaquí que seràs comprometuda entà tostemp.
En tòn lhet i a un estranh que non as vist jamès.
Quina audàcia era tua!
Vau a cridar as eunucs, entà qu’acodisquen e lo lancen pera hièstra entar arriu!
E ça que la, ò Budur!
Guarda-lo, ò Budur!
E siguec alavetz quan Budur li tachèc ua guardada ath joen, e damb aqueth rapid examen se quedèc enludernada pera sua gentilesa, e exclamèc: “Ò còr mèn!
Be n’ès de beròi!” E des d’aguest madeish instant quedèc tan complètament captivada que s’inclinèc entada aquera boca qu’arrie en sauneis, e li balhèc un punet enes pòts, exclamant: “Be n’ei de doç!
Per Allà!
Ad aguest plan que l’estimi coma espós.
Dempús cuelhec tremolant era man deth joen e se la sauvèc entre es sues, e li parlèc afablament enta desvelhar-lo, dident: “Gentil amic!
Ò lum des mèns uelhs!
Ò anma mia!
Lhèua-te, lhèua-te!
Vene a punar-me, ò estimat mèn, vene, vene!
Mès coma que Kamaralzaman, per çò der encantament que l’auie sometut era venjativa Maimuna, non hège cap movement indicador de qué se desvelhèsse, era beròia Budur supausèc qu’ère per tòrt sòn, que non lo cridaue damb pro ardor.
E sense hèssen de se la guardauen o non, entredauric era camisa de seda qu’ara prumeria s’auie botat ath dessús, e s’esguitlèc çò mès apròp possible deth joen, e l’enrodèc damb es sòns braci, e amassèc es sues cueishes damb es d’eth, e li didec freneticament ena aurelha: “Tè!
Cuelh-me tota!
Veiràs guaire aubedienta e aimabla sò!
Vaquí es narcisi des mies popes e eth jardin deth mèn vrente, qu’ei plan suau, guarda!
Vaquí eth mèn melic, qu’estime era amorassa delicada; vene a gaudir d’eth!
Dempús saboraràs es premícies dera fruta que possedisqui!
Era net non serà pro longa entàs nòsti jòcs.
E gaudiram enquia que sigue de dia…!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ère discrèta, li calec carar.
Era didec:
Mès coma que Kamaralmazan, cada còp mès esclipsat, seguie sense contestar, era beròia Budur credec per un moment qu’ère ua ficcion d’eth entà susprener-la mès encara, e arrint, li didec: “Au!
Qu’ei qu’eth mèn pair t’a balhat aguestes instruccions entà véncer eth mèn orgulh?
Qu’ei en bades eth trabalh!
Mès coma que Kamaralzaman seguie quiet, Sett Budur, cada còp mès enamorada, higec: “Ò senhor dera beresa, guarda!
Jo que sò tanben beròia; ath mèn entorn toti admiren es mèns encantaments, hereds e sereni.Tu sigueres eth solet qu’a artenhut alugar eth desir ena guardada tranquilla de Budur.
Per qué non te desvelhes, adorable joen?
Per qué non te desvelhes, ditz!?
Que sò aciu!
E era joena amaguèc eth cap dejos deth braç deth prince, e li mosseguèc mimosament en còth e ena aurelha, mès sense cap resultat.
Alavetz, coma ja non podie resistir era ahlama alugada en era, per prumèr viatge, comencèc a cercar damb es mans entre es cames e es cueishes deth joen, e les trapèc tan lises e redones que non podec evitar qu’era man s’esguitlèsse pera sua superfícia.
Alavetz, coma per edart, trapèc peth camin, e entre eres, un objècte tan nau entada era, que lo guardèc damb es uelhs dubèrts, e vedec qu’entre es sues mans cambiaue de forma en cada moment.
Ara prumeria s’espauric fòrça; mès de seguit comprenèc eth sòn usatge particular; donques qu’atau coma eth desir ei fòrça mès intens enes hemnes qu’enes òmes, era sua intelligencia ei tanben mès rapida entà apreciar es relacions entres es organs encantadors.
Dempús d’aquerò, Sett Budur caperèc de punets ath sòn amic adormit, sense deishar un lòc que non i botèsse es pòts.
Dempús, un shinau padegada, li cuelhec es mans e les punèc ua darrèr dera auta en paumet; dempús lo lheuèc e se lo botèc ena hauda, e l’enrodèc eth còth damb es braci, e atau entrelaçadi, còs contra còs, barrejant es sòns alends, s’esclipsèc arrint.
E aquerò siguec tot!
E mentretant, es tres gènis seguien invisibles, sense perder-se un detalh.
Consumada era causa tan lèu, Maimuna depassèc eth limit dera alegria, Dahnasch arreconeishec sense dificultat que Dubur auie arribat plan mès enlà enes manifestacions deth sòn ardor e l’auie hèt pèrder era apòsta.
Mès Maimuna, segura ja dera victòria, siguec magnanima, e li didec a Dahnasch: “Per çò dera apòsta que me deues, te la perdoni, ò maudit!
E enquia e tot te vau a balhar un salconduit, qu’en avier t’assegurarà era tranquillitat.
Dempús d’aquerò era joena efrita se virèc entà Kaschkasch, e li didec amablament: “Kaschkasch, te balhi mil gràcies peth tòn conselh!
Dempús higec: “Ara, auançatz es dus e cuelhetz ad aguesta joena, e transportatz-la lèu ath palai deth sòn pair Ghayur, senhor de E-Budur e El-Kussur.
En veir es rapids progrèssi que vengui de veir dauant des mèns uelhs, l’autregi era mia amistat, e è ja complèta confiança en sòn avier.
E es dus gènis responèren: “Inschalah!” e dempús…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E es dus gènis responeren: “Inschalah!” E dempús s’apressèren en lhet, cuelheren ara joena, que se meteren ena espatla, e volèren damb era entath palai deth rei Ghayur, a on non se tardèren a arribar e la deishèren doçament ena sua jaça e partiren de seguit cada un per un costat.
Per çò de Maimuna, tornèc en sòn potz, dempús d’auer punat es uelhs deth sòn amic.
Aquerò per çò que tanh as tres.
Per çò que hè a Kamaralzaman, peth maitin se desvelhèc deth saunei damb eth cervèth encara trebolat pera sua aventura nueitiua.
E se virèc entara dreta e entara quèrra; mès, coma ère normau, sense trapar ara joena.
Alavetz didec entada eth: “Pro endonviè qu’ère eth mèn pair qu’auie premanit tot aquerò entà provar-me, e possar-me ath matrimòni.
Dempús cridèc ar esclau estirat ena pòrta, en tot dider-li: “Ep, pigre, lhèua-te!” E er esclau se lheuèc espaurit, e miei adormit encara s’esdeguèc a hèr-li a vier ath sòn patron era gèrla e era palangana.
E Kamaralzaman cuelhec era gèrla e era palangana, e se n’anèc entath lavabo pr’amor de hèr es sòns besonhs, verificant dempús es sues ablucions suenhosament, e tornèc entà complir era sua pregària deth maitin, e mingèc ua bocada, e liegec un verset deth Koran.
Aguest didec lheuant era votz: “T’ordeni, ò brigand!
E ath delà, arrés a pogut entrar aciu, en èster jo estirat dauant dera pòrta!” Kamaralzaman cridèc: “Eunuc, maudit!
A maudit, que t’an ensenhat ardits e mentides!
Per darrèr viatge te mani que me digues era vertat!” Alavetz er esclau lheuèc es braci entath cèu, e exclamèc: “Allà qu’ei eth solet gran!
Alavetz Kamaralzaman li cridèc: “Aprèssa-te, maudit!” E en auer-se apressat er eunuc, l’agarrèc deth còth e lo lancèc en solèr, e li fotec còps de pè damb tanta fòrça, qu’er eunuc deishèc anar un pet.
Alavetz Kamaralzaman seguic pataquejant-lo enquia que lo deishèc miei mòrt.
E coma qu’er eunuc, coma tota explicacion, lançaue crits sense articular, Kamaralzaman li didec: “Demora un shinhau!” e correc a cercar era còrda de cambe que servie entà trèir aigua deth potz, l’ac passèc ar esclau per dejós des aishères, l’estaquèc fòrtament, e l’arrosseguèc enquiath horat deth potz, en tot despenjar-lo enquia que se submergic deth tot ena aigua.
E coma qu’ère iuèrn, e era aigua ère plan desagradiua e hège fòrça hered, er eunuc comencèc a estornudar e a demanar perdon.
Mès Kamaralzaman lo submergic diuèrsi viatges, cridant cada còp: “Non gesseràs enquia que coheisses era vertat!
Alavetz er eunuc pensèc: “Solide qu’ac va a hèr.” E dempús cridèc: “Patron Kamaralzaman, trè-me d’aciu e te diderè era vertat.
Alavetz eth prince lo treiguec, e lo vedec que tremolaue coma ua cana ath vent, e carrinclaue es dents de hered e de pòur, e presentaue un aspècte hastigós, rajant aigua e baishant-li sang peth nas.
E Kamaralzaman li didec: “Vè-te’n, mès non pèrdes temps.
En aqueth moment eth rei Schahraman conversaue damb eth sòn gran visir, dident: “Ò visir mèn!
Mès eth visir li responec: “Padega-te, per Allà!
Arren l’a d’arribar aquiu!
Ara seguida se presentèc er eunuc en estat que l’auien botat, e queiguec enes pès deth rei, e exclamèc: “Ò senhor nòste e sultan!
Eth malastre qu’a entrat ena tua casa!
Eth mèn patron Kamaralzaman ven de desvelhar-se totafèt lhòco.
E entà dar-te ua pròva dera sua holia, te cau saber que me didec tau e quau causa, e me hec tau e quau auta.
E jo, per Allà!
Entenudes aguestes paraules, eth rei Schahraman ja non auec cap dobte sus era sua presentida, e cridèc ath sòn visir: “Maudit!
Tu que n’as eth tòrt!
Tu me suggerires era idia calamitosa d’embarrar ath mèn hilh, ara ahlama deth mèn còr!
A, hilh de gosseta!
Gessec eth gran visir, acompanhat der eunuc, e se filèc de cap ara tor, demanant detalhs, que li dèc er esclau, e fòrça espauridors.
Atau, donc, eth visir non entrèc ena cramba sense precaucions infinites, botant de man en man, prumèr eth cap e dempús eth còs.
E quina siguec era sua suspresa en veir a Kamaralzaman seigut tranquillament en lhet e liegent damb attencon eth Koran…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Kamaralzaman seigut tranquillament en lhet e liegent damb atencion eth Koran.
S’apressèc ada eth, e dempús dera salutacion mès respectuosa, se seiguec en solèr ath cant deth lhet, e li didec: “Com mos a espaurit aguest eunuc de betum!
E Kamaralzaman didec: “Vertadèrament, non vos aurà shordat mès de çò que m’a shordat a jo!
Mès, ò visir deth mèn pair, m’alegrarie fòrça saber çò que vos podec condar.” Et visir responec: “Allà sauve era tua joenessa!
Aluenhe de tu es accions non mesurades e desliure ara tua lengua des paraules sense sau!
Aguest hilh de puta afirme que t’as tornat lhòco còp sec, e l’as parlat d’ua joena que passèc era net damb tu, e que dempús t’emmalicières damb d’autes asenades semblables, e qu’as acabat fotent-li còps e lançant-lo en potz.
Ò Kamaralzaman!
Entenudes aguestes paraules, Kamaralzaman arric damb mina de superioritat, e li didec ath visir: “Per Allà!
T’avertisqui que s’ara madeish non me dides çò qu’eth mèn pair e tu auetz hèt damb era mia aimanta, era joena de beròis uelhs neri e caròles fresques e rosades, me pagaràs es tues astúcies encara mès cares qu’er eunuc.” Alavetz, cuelhut eth visir per ua inquietutd sense limits, se lhèuc caminant entà darrèr, e didec: “Eth nòm d’Allà sus tu e sus es tòns entorns!
Kamaralzaman, per qué parles d’aguesta manèra?
S’ei qu’as soniat aquerò per tòrt d’ua mala digestion, esdega- te se te platz a esbugassar eth saunei.
E li fotec un còp de cap en vrente que lo hec quèir en solèr, e dempús l’agarrèc pes barbes qu’èren plan longues e les enrodèc ar entorn deth sòn punet e, segur ja de qué non podie escapar-se, comencèc a foter-li còps pendent tot eth temps que l’ac permeteren es sues fòrces.
Eth malerós gran visir, en veir que perdie es barbes peu a peu, e que tanben era anma ère a mand de dider-se adiu, se didec entada eth: “Ara que me cau mentir!
Per tant, li didec: “Ò senhor mèn!
Te prègui que me perdones per auer-te enganhat.
Eth tòrt qu’ei deth tòn pair, que m’encarguèc, tu per tu, e sus pena de horca immediata, que non te revelèssa encara eth lòc qu’ei era joena mentada.
Mès se me vòs deishar anar, vau de seguit a suplicar-li ath rei, eth tòn pair, que te treigue d’aguesta tor, e li harè a vier eth tòn desir de maridar-te damb era joena.
Tanlèu eth visir se vedec liure, se precipitèc dehòra dera cramba, tient compde de barrar era pòrta damb dus torns de clau, e correc, tot capvirat, e damb era ròba hèta tròci, entara sala deth tron.
En veir eth rei Schahraman ath sòn visir en aqueth estat lamentable, li didec: “Te veigui fòrça aclapat e sense turbant.
E sembles plan mortificat!
Aguest preguntèc: “Alavetz, donc, qué ei”?
Dauant d’aguestes paraules, eth rei vedec qu’era lum se convertie en tenèbres dauant des sòns uelhs, e didec: “Allà m’age!
Ditz-me lèu era forma de lhocaria qu’escomet ath mèn hilh!” E eth visir responec: “Escoti e aubedisqui!” E li condèc ath rei toti es detalhs dera scèna, sense desbrembar se com s’escapèc des mans de Kamaralzaman.
Alavetz eth rei s’emmalicièc fòrça, e didec: “Ò eth mès calamitós des visirs!
Aguesta naua que m’anóncies que vau eth tòn cap!
Per Allà!
S’ei reaument aguest er estat deth mèn hilh, te manarè crucificar dessús deth minaret mès naut, pr’amor d’ensenhar-te a non dar-me conselhs tan detestables coma es que sigueren era prumèra causa dera mia desgràcia.” E se precipitèc entara tor, e seguit deth visir entrèc ena cramba de Kamaralzaman.
Quan Kamaralzaman vedec entrar ath sòn pair, se lheuèc rapidament en aunor sòn, e sautèc deth lhet, e se quedèc respectuosament coma un brave hilh.
E eth rei, plan content de veir at sòn hilh tan tranquil, dauant d’eth, damb es braci crotzadi dempús d’auer-li punat era man, li botèc es braci damb trendesa en còth, e lo punèc entre es dus uelhs, plorant d’alegria.
Dempús lo hec sèir ath sòn costat, sus eth lhet, e se virèc anujat entath visir, e li didec: “Ja ves se com ès eth darrèr des darrèrs entre es visirs!
Dempús seguic: “E deman, Kamaralzaman, quin dia serà?
Ac sabes?” Eth prince responec: “Òc, plan…!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ère discrèta, se carèc.
Era didec:
Que serà dimenge, e dempús deluns, dempús dimars, dimercles, dijaus e fin finau diuendres, dia sant.” E eth rei ar arràs dera felicitat, exclamèc: “Ò hilh mèn!
Ò Kamaralzaman!
Luenh de tu tot mau auguri!
Mès ditz-me tanben se com se ditz en arab eth mes qu’èm.” Eth prince responec: “Se ditz en arab mes de Zul-Kiidat.
Alavetz eth rei arribèc ar arràs dera alegria.
E eth rei de seguit li didec ath sòn hilh: “Hilh mèn, guarda qu’aguest visir e aguest eunuc de betum an vengut a condar-me taus e quaus paraules que les auies dit sus ua joena qu’auie passat era net damb tu.
En enténer aguestes paraules Kamaralzaman arric amarament, e li didec ath rei: “Ò pair mèn!
Se te platz, estauvia-me tau mortificacion, e non digues mès paraules sus aquerò, donques que veigui que se m’an secat fòrça es umors damb tot aquerò que m’as hèt passar.
Ça que la, ò pair mèn!
En enténer aguestes paraules deth sòn hilh, eth rei exclamèc: “Eth nòm d’Allà sigue sus tu e sus eth tòn entorn!
Qu’Eth te sauve des maleficis e dera lhocaria!
A, hilh mèn, quina malajadilha as auut entà tier semblable lenguatge?
Quini minjars mès pesants t’avalères ager entà que te costèssen tan funest mau en tòn cervèth?
Se te platz, hilh mèn, padega-te!
Que non te vau a contrariar ja mès en tot era mia vida!
E maudits siguen eth matrimòni, e era ora deth matrimòni, e guairi me tornen a parlar de maridatge!” Alavetz Kamaralzaman li didec ath sòn pair: " Es tues paraules siguen sus eth mèn cap, ò pair mèn!
E eth rei Schahraman exclamèc: “T’ac juri pera vertat deth sant nòm d’Allà, diu de Muza e d’Ibrahim, qu’envièc a Mohamed entre es creatures coma donada de patz e de sauvacion.
E Kamaralzaman seguic: “Se bèth un, ò pair mèn!
Alavetz jo, encara que sense voler trauessar-lo, hi inconscientament un movement que possèc era mia espada entath sòn vrente nud.
E peth maitin me desvelhè e vedí qu’era espada ère aquiu, plan que òc, tacada de sang e d’esgluma.
Qué dideries, ò pair mèn!
Alavetz Kamaralzaman didec: “Ò pair mèn!
Mès coma pròva mès convincenta encara, vaquí er anèth dera joena!
Per çò que hè ath mèn anèth, qu’a despareishut, coma pòs veir.
En enténer aquerò, eth rei correc entath lavabo e vedec, plan que òc, era palangana mentada que contenguie…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E lo cuelhec, e li hec torns e mès torns, e dempús l’ac entornèc a Kamaralzaman, en tot dider-li: “Qu’ei ua pròva que me confon totafèt.” E s’estèc ua ora sense badar boca.
Mès eth visir queiguec enes pès deth rei, e jurèc, peth libre Nòble e pera Fe, que non s’auie botat en arren de tot aquerò.
E er eunuc hec eth madeish jurament.
Alavetz eth rei, que cada còp ac comprenie mens, li didec ath sòn hilh: “Solet Allà mos pòt aclarir aguest mistèri!” Mès Kamaralzaman plan emocionat, exclamèc: “Ò pair mèn!
Eth rei se metec a plorar, e li didec ath sòn hilh: “Ya Kamaralzaman!
Solet Allà ei gran e solet Eth se’n sap de çò desconeishut!
De seguit eth rei, plan desconsolat, cuelhec dera man ath sòn hilh e se lo hec a vier des dera tor enquiath palai, a on s’embarrèc damb eth.
E se remic a tier-se as ahèrs deth règne entà quedar-se plorant ath cantt de Kamaralzaman, que s’auie calat en lhet plen de desesperacion per estimar a ua joena desconeishuda, que dempús de pròves tan clares d’amor, auie despareishut.
Dempús eth rei, entà veder-se mès liure encara des causes e dera gent de palai, e non preocupar-se que de suenhar ath sòn hilh, que tant estimaue, ordenèc bastir ath miei deth mar un palai, junhut solet damb era tèrra per ua esculhèra de vint codes d’amplada, e lo hec moblar entath sòn usatge e eth deth sòn hilh.
E ambdús l’abitauen solets, luenh deth mon e des preocupacions, entà non pensar qu’ena sua desgràcia.
E damb era fin de consolar-se un shinhau, Kamaralzaman non trapaue arren coma era lectura de boni libres sus er amor e recitar vèrsi des poètes inspiradi, coma aguesti entre d’auti mil:
Ò guerrèra abila en combat des ròses!
Era sang delicada des trofèus qu’ornen eth tòn front trionfau tinte de porpra era tua cabeladura, e eth jardin natau de totes es tues flors s’incline entà punar es tòns pès mainadencs!
Tan doç ei, ò princessa!
Tan beròia ei era tua cintura, ò hurí!
Mès es tues cames subtiles, qu’es sòns cauilhars son enrodadi de cascavèls, hèn croishir d’enveja as braçalets des tons punhets!
Tot aquerò per çò que hè a Kamaralzaman e ath sòn pair eth rei Schahraman.
Anem ara damb era princessa Budur.
Quan es dus gènis la deishèren en sòn lhet deth palai deth sòn pair eth rei Ghayur, lèu auie passat ja era net.
E tàs tres ores campèc era auròra, e Budur se desvelhèc.
Arrie encara ath sòn estimat e s’estiraue de gust, en aqueth moment deliciós de miei saunei ath costat der aimant, que se pensaue qu’ère aquiu.
E quan estirèc eth braç entà enrodar- li eth còth abans de daurir es uelhs, non trapèc qu’eth uet.
Alavetz se desvelhèc deth tot e ja no vedec ath beròi joen qu’auie estimat aquera net, e li tremolèc eth còr enquia lèu pèrder eth sen, e deishèc anar un crit agudent que hec acodir as dètz hemnes encargades de susvelhar-la, e entre eres ara sua hilhuquèra.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ere discrèta, se carèc.
Era didec:
Budur exclamèc: “M’ac preguntes coma se non te’n sabesses, hemna plia d’astúcia!
Era hilhuquèra, escandalizada enquiath limit, estirèc eth còth pr’amor d’enténer milhor, e didec: “Ò princessa, Allà te desliure de totes es causes inconvenentes!
Aguestes paraules non son es que tu acostumes a díder.
En enténer aguestes paraules, era hilhuquèra li semblèc qu’eth mon sancer s’aflaquie dauant des sòns uelhs; se piquèc e se lancèc en solèr, madeish qu’es autes dètz vielhes; e totes comencèren a cridar coma hòles: “Be n’ei de nere aguest maitin!
Quina enormitat!
Mès era hilhuquèra, sense deishar de planher-se, preguntèc: “Ya Sett Budur!
Per Allà!
Quan era hilhuquèra e es autes dètz hemnes enteneren semblables paraules, lheuèren es braci entath cèu e exclamèren: “Ò Confusion!
Ò senhora nòsta, que te veigues liura de holia e des atacs malignes e deth mau de uelh!
E era hilhuquèra, picant-se eth pièch, didec: “Ò senhora mia Budur, quin lenguatge ei aguest?
Se semblables badinades arribèssen ena audida deth rei, mos deisharie sense anma de seguit.
Mès Sett Budur, damb es pòts tremolant, cridèc: “Per darrèr viatge te pregunti se vòs o non dider-me a on se trape eth beròi joen qu’es sues tralhes è encara en còs!” E Budur hec un gèst d’entredaurir-se era camisa.
Mès aguestes paraules anugèren autant a Budur, que despengèc dera paret ua espada e se lancèc contra es hemnes entà trauessar-les.
E eth rei exclamèc: “Quina barbaritat!
Mès vederes reuament s’a perdut aquerò qu’a perdut?” E era hilhuquèra se tapèc era cara damb es mans, e didec plorant: “Qu’ac è vist!
I auie molta sang!” Alavetz eth rei didec: “Aquerò qu’ei ua asenada!” E encara qu’en aqueth moment ère descauç e damb eth turbant de net en cap, se precipitèc entara cramba de Budur.
Eth rei guardèc ara sua hilha damb mina plan sevèra, e li didec: “Ei vertat, Budur, qu’aguesta net as dormit damb un, e amies ath dessús es tralhes deth sòn pas?
E as perdut çò qu’as perdut?” Era responec: “Òc, pair mèn!
Alavetz eth rei, pair de Budur, que ja s’auie pensat qu’era sua hilha ère miei hòla, didec entada eth: “Qu’a arribat ar arràs dera holia!” E li didec: “Budur, me vòs díder fin finau se qué vò díder aguesta conducta estranha e tan pòc digna dera tua posicion?” Alavetz Budur ja non podec tier-se, e s’esquincèc era camisa de naut en baish, e se metec a somicar, en tot foter-se còps ena cara.
Quan vedec aquerò eth rei ordenèc as eunucs e as vielhes que l’agarrèssen es mans entà que non se hesse mau, e en cas de reïncidéncia, que l’encadenèssen, e li botèssen en còth un anèth de hèr, e l’estaquèssen ena hièstra dera cramba.
Dempús eth rei Ghayur, desesperat, se retirèc enes sues crambes, pensant enes mieis que tierie entà obtier era garison d’aquera holia que supausaue ena sua hilha.
Mès, a maugrat de tot, seguie en tot estimar-la damb tanta afeccion coma abans e non podie acostumar- se ara idia de qué s’auesse tornat lhòca entà tostemp.
Amassèc, donc, en sòn palai a toti es sabents deth sòn règne, mètges, astrològs, mags, òmes versadi en libres ancians, e droguèrs, e les didec a toti: “Era mia hilha Sett Budur ei en tau e quau estat.
L’ac balharè coma esposa ad aqueth de vosati que la guarisque, e lo nomentarè eretèr deth mèn tron quan jo me morisca.
Dempús ordenèc pregonar çò madeish per tota era ciutat, e envièc corrèus entà toti es sòns estats entà promulgà’c.
E se presentèren fòrça mètges, sabents, astrològs, mags e droguèrs.
Mès ua ora mès tard se vedien sus era pòrta deth palai es sòns caps talhadi.
E en pòc de temps s’amassèren quaranta caps ath long dera façada deth palai.
Alavetz es auti pensèren: “Mau senhau!
Mès per çò que hè a Budur, auie un frair de lèit, hilh dera sua hilhuquèra, cridat Marzauan.
E Marzauan, encara que musulman ortodòxe e bon credent, auie estudiat era magia e era bruisheria, es libres des indis e des egipcis, es caractèrs talismatics e era sciéncia des esteles; e dempús, coma que ja non auie arren entà aprèner des libres, s’auie tengut a viatjar, e auie recorrut es parçans mès luenhants, consultant as òmes mès expèrts enes sciéncies secretes, e d’aguesta manèra s’auie negat en toti es coneishements umans.
E alavetz se metec en camin entà tornar en sòn país, qu’ada eth auie arribat en bona salut.
E çò prumèr que vedec Marzauan quan entrèc ena ciutat siguec es quaranta caps talhadi des mètges, penjadi sus era pòrta deth palai.
E en preguntar as caminaires, l’expliquèren tota era istòria e era ignorància clara des mètges justament executadi…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz Marzauan entrèc ena casa dera sua mair, e dempús des abraçades dera tornada li demanèc detalhs dera qüestion; e era sua mair li fidec tot çò qu’auie sabut, qu’entristic fòrça a Marzauan, donques que s’auie elevat damb Budur e l’estimaue damb ua afeccion màger qu’era que sòlen auer es frairs damb es fraies.
Reflexionèc pendent ua ora, e dempús lheuèc eth cap e li didec ara sua mair: “Me poiries hèr entrar ena sua cramba secretament entà que saja de veir se coneishi era origina deth sòn mau e s’a remèdi o non?” E era sua mair li didec: “Qu’ei dificil, ò Marzauan!
Ça que la, donques qu’ac vòs, esdega-te a vestir-te de hemna e a seguir-me.” E Marzauan se premanic de seguit, e desguisat de hemna, seguic ara sua mair entath palai.
Quan arribèren ena pòrta dera cramba, er eunuc de garda li volec enebir era entrada ara hemna que non coneishie, mès era vielha, l’esguitlèc ena man un bon present, e li didec: “Ò cap deth palai!
Era princessa Budur, qu’ei malauta, m’a exprimit eth sòn desir de veir ad aguesta hilha mia, qu’ei era sua fraia de lèit.
Dèisha-mos passar, donc, ò pair dera cortesia!” E er eunuc, tan vantat per aguestes paraules coma satisfèt peth present, responec: “Entratz lèu, mès non vos entretengatz!” E entrèren ambdús.
Quan Marzauan arribèc ena preséncia dera princessa, se lheuèc eth vel que li caperaue eth ròstre, se seiguec en solèr, e treiguec de dejós dera ròba un astrolabi, libres de bruisheria e ua candèla; e se premanie a trèir er oroscòp de Budur abans d’interrogar-la, quan de pic, era joena se lancèc en sòn còth e lo punèc damb trendesa, donques que l’auie arreconeishut de seguit.
Desenganha-te, Marzauan!
Qu’ei que non sabes çò que didec eth poèta?
Escota aguestes paraules e reflexiona sus era sua importància:
Qu’an dit: Ei lhòca!
Jo les digui: “Erosi es lhòcos!
Quan Marzauan entenec aguesti vèrsi, comprenec de seguit que Budur ère simplament encamardada, e qu’aguesta ère era sua malautia.
E li didec: “Er òme sagaç solet li cau un senhau entà encuedar-se’n.
Alavetz Budur li condèc peth menut tota era aventura, que non mos cau repetir-la.
E s’estarnèc en somics, dident: “Vaquí era mia trista sòrt, ò Marzauan!
Entenudes aguestes paraules, Marzauan, baishèc eth cap entà reflexionar, e pendent ua ora se neguèc enes sòns pensaments.
Dempús lheuèc eth cap, e li didec ara desolada Budur: “Per Allà!
Veigui clar qu’era tua istòria ei exacta e vertadèra; mès m’ei dificil de compréner.
Ça que la, è esperances de guarir eth tòn còr en tot balhar-te era satisfaccion que desires.
Mès, per Allà!
E dit aquerò, Marzauan se retirèc, còp sec, dera cramba dera princessa, era sua fraia de lèit, e eth madeish dia partic entara ciutat deth rei Ghayur.
Dehòra ja des muralhes, Marzauan viatgèc pendent un mes sancer de ciutat en ciutat e d’isla en isla, e per tot non entenie ara gent parlar en totes es convèrses que dera istòria estranha de Sett Budur.
Mès ath cap d’un mes de viatge, Marzauan arribèc en ua grana ciutat, plaçada ara vòra deth mar, e que se cridaue Tarab, e deishèc d’entener ara gent parlar de Sett Budur; mès, totun, non se tenguien qu’a parlar dera istòria estonanta d’un prince, hilh deth rei d’aqueth parçan, que se cridaue Kamaralzaman.
E Marzauan hec que li condèssen es detalhs d’aquera aventura, e les trapèc tan parièrs as que sabie de Sett Budur, que se’n volec saber damb exactitud deth lòc que se trapaue aqueth hilh de rei.
Li dideren qu’aqueth lòc ère fòrça luenh, e que dus camins amiauen entada eth: un per tèrra e er aute per mar; per tèrra se tardaue sies mesi en arribar en país de Khaledan, qu’en eth se trapaue Kamaralzaman; per mar non se tardaue qu’un mes.
Alavetz Marzauan, sense trantalhar, alistèc era via maritima, en tot embarcar-se en un vaishèth que gessie precisament entàs isles deth rei de Khaledan.
Eth vaishèth que s’auie embarcat Marzauan auec vent favorable pendent tota era trauersada; mès eth madeish dia qu’arribèc ara vista dera capitau deth règne, ua tormenta formidabla lheuèc es ondades deth mar e projectèc en aire eth vaishèth, que virec sus eth madeish e naufraguèc sense remèdi entra un malh talhat.
Mès Marzauan, entre d’autes qualitats, auie era de saber nadar ara perfeccion e de toti es passatgèrs siguec eth solet que se podec sauvar en tot agarrar-se ath pau màger qu’auie queigut en mar.
E era fòrça deth corrent arrosseguèc precisament entara lengua de tèrra qu’ère bastit eth palai qu’abitaue Kamaralzaman damb eth sòn pair.
E volec eth Destin qu’en aqueth moment eth gran visir, qu’auie gessut a balhar-li compdes ath rei der estat deth règne, siguesse guardant pera hièstra que daue entath mar, e en veir ad aqueth joen qu’arribaue de tau sòrta, manèc as esclaus qu’anèssen a ajudar- lo, e que se lo hessen a vier, non sense auer-li proporcionat ròba entà mudar-se e dar-li un veire de sorbet entà padegar eth sòn esperit.
Dempús d’uns moments, Marzauan entrèc ena sala qu’ère eth visir.
E coma qu’ère ben format e d’aspècte gentil, l’agradèc de seguit ath gran visir, que se metec a interrogar-lo, e lèu se n’encuedèc de qué auie grani coneishements e ère plan senat.
E didec entada eth: “Solide que deu èster versat ena medecina!” E li didec: “Allà t’a guidat entà aciu pr’amor de sauvar a un malaut qu’eth sòn pair estime fòrça…!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Entenudes aguestes paraules, Marzauan didec entada eth: “Eth Destin m’afavorís mès de çò que desiraua!” Dempús li preguntèc ath visir: “E quina ei era malautia que patís eth hilh deth rei?” Eth visir didec: “Jo me pensi simplament qu’ei hòl.
Mès eth sòn pair afirme que l’an balhat mau de uelh o bèra caussa semblabla.
E ei a mand de creder-se ua istòria estranha qu’eth sòn hilh l’a condat.” E eth visir li condèc a Marzauan era istòria sancera des dera sua origina.
Quan Marzauan entenec eth relat, arribèc ar arràs dera alegria, donques que ja n’ère segur de qué eth prince Kamaralzaman ère eth joen qu’auie passat era net damb Sett- Budur deishant-li ara sua estimada un rebrembe tan viu.
Mès que non l’ac expliquèc ath visir, e solet li didec: “Ne sò solide fòrça de qué quan veiga ath joen li poirè autrejar abans eth tractament corrècte, e lo guarirè, s’Allà ac vò!” E eth visir se lo hec a vier sense demora entar apartament de Kamaralzaman.
Çò prumèr que cridèc era atencion de Marzauan quan guardèc ath prince siguec era sua retirada extraordinària damb Sett-Budur.
E tant estonat se demorèc, que non podec mens qu’exclamar: “Ya Allà!
En entèner aguestes paraules, Kamaralzaman, que se trapaue estirat en lhet e damb es uelhs miei barradi, les dauric complètament e avedèc era aurelha.
Mès Marzauan, en tot profitar aquera atencion deth prince, improvisaue ja aguesti vèrsi, entà hèr-li saber d’ua manèra generau çò que ne eth rei Schahraman ne eth visir podien compréner:
Sajarè de cantar es merits d’ua beresa, causanta des mèns patiments entà hèr revíuer eth rebrembe des sòns ancians encantaments!
Me didec: Ò tu, eth herit dera flècha d’amor, lhèua-te!
Vaquí era copa plia e era guitarra entà alegrar-te!
Jo les digui: Còm poirè alegrar-me s’estimi?
I a mager alegria qu’era der amor e era de patir per amor?
Estimi autant ara mia amiga, qu’è gelosia enquia e tot dera camisa que tòque es sues anques quan era camisa se sarre massa as sues anques beròies, benedides e suaus!
Estimi autant ara mia amiga, qu’è gelosia dera copa que tòque es sòns pòts gentils quan era copa heregue pendent molt de temps es sòns pòts creadi entà punar!
Non me repoteguetz per estimar-la tant apassionadament; pro que patisqui damb eth mèn pròpri amor!
A, se t’en sabesses des sòns merits!
Qu’ei tan seductora coma Jusèp ena casa deth Faraon, tan melodiosa coma David dauant de Saül, tan modèsta coma Maria, mair de Crist!
E jo me veigui tan trist coma Jacob separat deth sòn hilh, tan malerós coma Jonàs ena balena, tan provat coma Job ena palha, tant aclapat coma Adam perseguit per àngel…!
Arren me guarirà se non ei era tornada dera mia amiga!
Quan Kamaralzaman entenec aguesti vèrsi, sentec coma se penetrèsse en eth un gran frescor que li padegaue era anma, e li hec un senhau ath sòn pair entà qu’invitèsse ath joen a sèir-se ath sòn costat e les deishèssen solets.
E eth rei, encantat de veir qu’eth sòn hilh s’interessaue en bèra causa, s’esdeguèc a convidar a Marzauan a sèir-se ath costat de Kamaralzaman, e gessec dera sala dempús de guinhar-li un uelh ath visir entà indicar-li que lo seguisse.
Alavetz Marzauan s’inclinèc entara aurelha deth prince, e li didec: “Allà m’a guidat enquia aciu pr’amor de servir de mediador entre tu e aquera qu’estimes.
E higec: “Aguesta joena se cride Budur e ei hilha deth rei Ghayur, senhor de El-Budur e El-Kussur.
Mès Marzauan li didec: “Qu’ei fòrça luenh, e prumèr t’as de reméter complètament.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discretament.
Era didec:
Alavetz, eth rei, ahiscat de curiosèr, tornèc ena sala e vedec eth ròstre radiant deth sòn hilh.
Ara seguida eth rei se lancèc en còth de Marzauan e lo punèc, sense pensar ne tansevolh preguntar-li de quina recèpta o remèdi s’auie servit entà poder obtier en tan pòc de temps un resultat atau.
E dempús d’aumplir a Marzauan de presents e d’aunors, manèc illuminar era ciutat en senhau d’alegria, distribuic ua grana quantitat de tuniques d’aunor e de presents a toti es sòns dignataris e a tota era servitud de palai, e ordenèc daurir totes es presons e botar en libertat as presoèrs.
E d’aguesta manèra tota era ciutat e tot eth règne s’aumpliren d’alegria e de gòi.
Quan a Marzauan li semblèc qu’era salut deth prince ère complètament restablida, lo cridèc a despart e li didec: “Qu’a arribat eth moment de partir, donques que ja non te pòs tier mès.
Eth prince responec: “Mès eth mèn pair non me deisharà partir, pr’amor que m’estime tant, que jamès se decidirà a separar-se de jo.
E Allà!
Quina serà era mia desolacion!
Solide me costarà ua grèu requeiguda!” Mès Marzauan responec: “Que ja è previst aguesta dificultat, e m’aprairè de sòrta que non i age retard; ja veiràs quin ardit è pensat entà artenhè’c.
Li dideràs ath rei qu’as talents d’alendar er aire liure en ua caça de quauqui dies damb jo, donques que te sentes aclapat eth pièch des de que non gesses de casa.
En entèner aguestes paraules, Kamaralzaman s’alegrèc fòrça, e anèc de seguit a demanar-li ath sò pair eth permís, que, plan que òc, entà non afligir-lo non gausèc remir- se.
Mès li didec: “Sonque ua net!
Dempús d’aquerò, eth rei abracèc ath sòn hilh Kamaralzaman e a Marzauan; e plorant les encarguèc que se suenhessen mutuament, e dempús der adiu mès emocionant les deishèc aluenhar-se dera ciutat damb tota era sua acompanhada.
Dehòra ja des muralhes, es dus camarades simulèren caçar tot eth dia entà enganhar as palafrenèrs e as conductors, e en escurir armèren es tendes e mingèren, beueren e dormiren enquiara mieja net.
Alavetz Marzauan desvelhèc sigilosament a Kamaralzaman, e li didec: “Mos cau profitar eth saunei d’aguesta gent entà anar-mo’n.” Cada un montèc en un des shivaus de refresc, e se meteren en camin sense cridar era atencion.
Atau caminèren a pas seguit enquiar auba.
En aqueth moment, Marzauan arturèc eth shivau e li didec ath prince: “Artura-te tanben, e baisha!” E quan baishèc didec: “Trè-te lèu era camisa e es pantalons!” E Kamaralzaman, sense badar boca, se treiguec es pantalons e era camisa.
E Marzauan li didec: “Ara autreja-me-les e demora un instant!” E cuelhec es dues pèces e se n’anèc entà un lòc deth camin que formaue ua crotzada.
Alavetz cuelhec un shivau qu’auie auut era precaucion de hèr-lo a vier darrèr, e lo botèc en centre d’un bòsc qu’arribaue enquia aquiu, e l’esgorgèc, e banhèc damb sang era camisa e es pantalons.
Dempús d’aquerò tornèc en lòc qu’eth camin se dividie e lancèc es pèces entre eth povàs deth camin.
Mingèren e beueren, e Marzauan li didec dempús ath prince: “A veir!
Quan eth rei se n’encuede de qué s’a passat dus dies e non as tornat, e quan es conductors li diguen que partírem tara mieja net, manarà de seguit ara nòsta recèrca a gent que non deisharà de veir ena crotzada era tua camisa e es tòns psntslond banhadi de sang, e languens d’eri è auut era precaucion de botar-i quauqui tròci de carn de shivau e es aussi trincadi.
E atau arren dobtarà de qué ua fèra se t’a avalat e de qué jo è hujut tot espaurit.” E dempús higec: “Plan que òc aguesta noticia serà un còp terrible entath tòn pair; mès, ça que la, be ne serà dempús de grana era sua alegria quan se’n sàpie de qué ès viu e maridat damb Sett-Budur!” Kamaralzaman arren auec que replicar ad aquerò, e didec: “Ò Marzauan!
Mès com mos apraiaram entàs despenes?” Marzauan responec: “Non te’n hèsques!
E atau seguiren viatjant pendent fòrça temps, enquia qu’ara fin vederen era ciutat deth rei Ghayur.
Lancèren alavetz ath galaup as shivaus e passèren es murs, e entrèren pera pòrta principau des caravanes.
Kamaralzaman volec anar de seguit en palai; mès Marzauan li didec qu’auesse un shinhau de paciéncia e se lo hec a vier en ostau, a on parauen es rics estrangèrs, e aquiu sigueren pendent tres dies sancers entà repausar ben des fatigues deth viatge.
E Marzauan profitèc eth temps entà ordenar fabricar entar usatge deth prince un artefacte complèt d’astrològ, tot d’aur e de matèries precioses; e dempús se lo hec a vier en hammam, e dempús deth banh lo vestit damb un vestit d’astrològ, e en auer balhat es instruccions avientes, lo guidèc enquiath pè deth palai deth rei, e lo deishèc aquiu entà anar a visitar ara sua mair, era hilhuquèra, pr’amor de qué aguesta avertisse ara princessa Budur.
Per çò de Kamaralzaman, arribèc enquiath portau deth palai…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Que sò er astrològ illustre, eth mag digne de memòria!
Sò era còrda que lhèue es vels mès espèssi e es libres dera bruisheria!
Sò era man qu’esparg era arena endonviaira e trè era garison deth hons des tintèrs!
Sò eth que balhe es sues vertuts as talismans e mejançant era paraula artenh totes es victòries!
Desvii entàs depuratius totes es malauties; non tengui inflamatòris, ne vomitius, ne esternudatòris ne infusòris, ne bofigatòris!
Non tengui oracions, jaculatòris, ne paraules evocadores ne formules propiciatòries, e atau artenhi garisons rapides e meritòries!
Que sò eth mag famós, digne d’èster rebrembat; vietz toti entà jo!
Quan es abitants dera ciutat, es gardes e es portèrs enteneren era proclama, se demorèren estonadi; pr’amor que des dera execucion sumària des quaranta mètges, se pensauen que tau raça s’auie acabat, mès que mès, pr’amor que non auien tornat a veir mètges ne mags.
Atau, donc, toti enrodèren ath joen astrològ, e en veir era sua beresa, eth sòn ròstre plan fresc, e es autes perfeccions, quedèren encantadi e desconsoladi ath còp, pr’amor que cranhien que patisse era madeisha sòrt qu’es sòns predecessors.
E aqueri qu’èren mès apròp deth car caperat de velot, qu’en eth se lo vedie de pès, li supliquèren que s’aluenhèsse deth palai, e li dideren: “Senhor mag, per Allà!
Non sabes se qué te demore se t’estàs fòrça temps per aguesti lòcs?
Malerós!
Mès dauant d’aguesti conjurs, contestaue Kamaralzaman cridant mès fòrt:
Sò eth mag illustre digne de rebrembe!
Non tengui seringues ne fumigacions!
Ò, vosati toti, vietz a veder-me!
Alavetz toti es presents, encara que convençudi dera sciéncia der astrològ seguien cranhent que hesse meuca contra aquera malautia sense remèdi.
E eth visir complic de seguit era orde.
Quan Kamaralzaman arribèc ena sala deth tron, punèc era tèrra entre es mans deth rei, e comencèc en tot dirigir-li aguest ditirambic:
En tu son amassades es ueit qualitats qu’obliguen a inclinar eth cap ath mès sabent!
Era sciéncia, era fòrça, eth poder, era generositat, era eloqüéncia, era sagacitat, era fortuna e era victòria.
Eth rei Ghayur quedèc encantat quan entenec taus laudances e guardèc atentiuament ar astrològ.
Dempús li didec.
E m’alegraria fòrça de maridar-te damb era mia hilha s’artenhesses guarir-la.
Mès me pensi que non ac artenheràs.
E coma qu’è jurat qu’arrés sauvarà era vida dempús d’auer vist era cara dera princessa, se non ei que l’artenhe coma esposa, me veria obligat, contra era mia volontat, a hèr-te patir era madeisha sòrt qu’es quaranta que t’an precedit.
Entenudes aguestes paraules, Kamaralzaman didec:
Que vengui de molt luenh en aguest país prospèr entà exercir eth mèn art e non entà carar.
Alavetz ambdús vengueren ena cramba dera princessa, e er eunuc, en veir qu’eth joen esdegaue eth pas, didec: “Malerós!
Te penses de vertat qu’arribaràs a èster gendre deth rei?” Kamaralzaman didec: “Atau m’ac pensi!
Kamaralzaman didec: “Encara qu’eth desir de veir ara princessa, qu’a d’èster era mia esposa, me botge a entrar precipitadament ena sua cramba, m’estimi mès obtier era sua garison en tot demorar-me darrèr des cortines deth quarto.
Alavetz Kamaralzaman se seiguec en solèr, darrèr des cortines deth quarto de Sett- Budur, treiguec deth cinturon un tròç de papèr e utisi entà escríuer e redigic era següenta carta…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
A Sett-Budur, hilha deth rei Ghayur, senhor de El-Budur e El-Kussur entà exprimir-li es sues penes d’amor.
Se t’auessa de díder, ò princessa!
Mès te cau saber, ò adorabla!
Laguens d’aguesta envolòpa i a er anèth que te pertanhie.
Te la mani coma pròva cèrta de qué sò er usclat pes tòns uelhs; er auriò coma eth safran, eth bolh coma eth volcan, eth pataquejat pes malastres e per uaragan, que cride antà tu Aman, signant damb eth sòn nòm, Kamaralzaman.
Escrita ja era carta, Kamaralzaman la pleguèc, en tot botar en era, damb adretia, er anèth; la barrèc e l’ac autregèc ar eunuc, qu’anèc de seguit a balhar-la ara princèssa Sett-Budur, en tot dider-li: “Aquiu darrèr dera cortina, senhora mia!
E tau siguec era sua alegria, qu’alavetz plan que li manquèc pòc entà tornar-se lhòca de vertat.
Se lancèc en còth deth sòn aimant, e ambdús se punèren coma dues palomes separades de hège temps.
En veir aquerò, er eunuc anèc ath mès córrer a avisar ath rei de çò que venguie de passar, en tot dider-li: “Aguest astrològ joen ei eth mès sabent de toti es astrològs.
Alavetz eth rei se filèc de seguit entath quarto dera sua hilha, e vedec que, plan que òc, ère ua realitat çò dit.
E s’alegrèc tant que punèc ara sua hilha entre es dus uelhs, pr’amor que l’estimaue fòrça, e punèc tanben a Kamaralzaman, e dempús li preguntèc de quina tèrra ère.
Kamaralzaman li contestèc: “Des isles de Khaledan e sò eth pròpri hilh deth rei Schahraman” E li referic ath rei Ghayur tota era sua istòria damb Sett-Budur.
Quan l’entenec exclamèc eth rei: “Per Allà!
Ara seguida ordenèc cridar ath kadi e as testimònis, entà que se redigisse sense demora eth contracte de maridatge de Sett-Budur damb Kamaralzaman.
E manèc ornar e illuminar era ciutat pendent sèt dies e sèt nets; e se mingèc, se beuèc, e se gaudic; e Kamaralzaman e Set-Budur arribèren ar arràs des sòns desirs e s’estimèren recipròcament pendent fòrça temps entre hèstes, en tot benedir a Allà eth Benfactor.
Mès ua net, dempús d’un hestau qu’en eth auien estat convidadi es personatges principaus des isles exteriores e interiores, e quan Kamaralzaman auie gaudit de manèra encara mès agradiua de çò acostumat damb es somptuositats dera sua esposa, auec, ja adormit, un saunei qu’en eth vedec ath sòn pair, eth rei Schahraman, que se l’apareishie damb era cara banhada de lèrmes, e li didie tristament:
Guarda!
Alavetz Kamaralzaman se desvelhèc espaurit, e desvelhèc tanben ara sua esposa e comencèc a alendar prigondament.
E Sett-Budur, ansiosa, li preguntèc: “Que te cau, uelhs mèns!
Se te hè mau eth vrente, te harè de seguit un coseson d’anis e fenolh.
E se te hè mau eth cap te meterè en front pelhes de vinagre.
E s’as minjat massa aguesta net, te botarè dessús der estomac un panet caud enrodat en un tovalhon, e te darè entà béuer un shinhau d’aigua de ròses barrejada damb chuc de d’autes flors…
En aguest moment dera sua narracion, Schaharazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Kamaralzaman responec: “Qu’auem de partir deman, ò Budur!
Budur responec: “Escoti e aubedisqui” E encara qu’ère de nets, se lheuèc de seguit e anèc a cercar ath sòn pair, eth rei Ghayur, qu’ère en harem, e que li manèc er encargue a trauèrs der eunuc, de qué volie parlar-li.
Eth rei Ghayur, en campar eth cap der eunuc en aqueres ores, se quedèc estonat, e li didec: “Quin malastre vies a anonciar-me, ò cara de quitran!
Er eunuc responec: “Era princessa Budur desire parlar damb tu”.
Era responec: “Ò pair mèn!
E en hèr dia èren ja hèti es preparatius, ateladi es shivaus e cargadi es dromedaris e camelhs.
Alavetz eth rei Ghayur se didec adiu dera sua hilha Budur e l’ac recomanèc fòrça ath sòn espós, e les hec molti presents d’aur e de diamants e les acompanhèc pendent un cèrt temps.
Dempús d’aquerò entornèc entara ciutat, non sense auer-les encomanat, plorant, que se suenhessen fòrça, e les deishèc seguir eth sòn camin.
Alavetz Kamaralzaman e Sett-Budur, dempús des lèrmes der adiu, non pensèren qu’ena alegria de veir ath rei Schahraman.
E viatgèren eth prumèr dia, e eth dusau e eth tresau e atau successiuament enquiath trentau.
Arribèren dempús en un prat plan agradiu que les shautèc enquiath punt de qué ordenèren armar eth campament aquiu entà descansar un o dus dies.
E tanlèu siguec prèsta e armada era tenda de Sett-Budur, ath costat d’ua palmèra, aguesta entrèc, cansada, en era, prenec ua bocada e non se tardèc a esclipsar- se.
Quan Kamaralzaman acabèc de dar ordes e de manar armar es autes tendes plan mès luenh entà que eth e Budur podessen gaudir deth silenci e dera solitud, entrèc tanben ena tenda, e vedec esclipsada ara sua esposa.
E en veder-la se’n brembèc dera prumèra net miraculosa que passèc damb era ena tor.
Pr’amor qu’en aqueth moment Sett-Budur apareishie estirada en tapís dera tenda, plaçat eth cap en un coishin de seda escarlata.
Non amiaue ath dessús qu’ua camisa de color clar, de gasa fina, e es amples cauces de tela de Mosul.
E de quan en quan era brisa lheuaue enquiath melic era leugèra camisa.
E tot eth beròi vrente se vedie blanc coma era nhèu, en tot ostentar enes lòcs mès delicadi traucs petits, mès pro amples entà contier en eri ua onza de nòde muscada.
E Kamaralzaman, encantat, non podec deishar de rebrembar aguesti vèrsi deliciosi deth poèta:
Quan dormisses ena porpra eth tòn ròstre clar ei coma era auròra, e es tòns uelhs coma es cèus maritims!
Quan eth tòn còs vestit de narcisi e ròses se quilhe o s’alongue flexiblament, non l’egalarie era palmèra que creish en Arabia!
Quan era tua fina cabeladura, qu’en era usclen es peireries, què macissa o se desplègue leugèra, non i seda que valgue çò qu’eth sòn teishut naturau!
Dempús rebrembèc tanben aguest poèma admirable, qu’acabèc d’amiar-lo ar arràs der extasi:
Dormenta!
Qu’ei magnifica era ora qu’es palmères dubèrtes beuen era claror.
Meddia sense alend!
Un abelhard d’aur aspire ua ròsa aflaquida!
Sónies!
Arrisses!
Non te botges!
Non te botges!
Era tua delicada pèth daurada tinte damb es sòns reflèxi era gasa diafana; e es arrais deth solei, vencedors des paumes, te penetren, ò diamant!
Non te botges!
Non te botges!
Dèisha alendar atau es tues popes, que se quilhen e baishen coma es ondades deth mar!
Es tues popes nheuades!
Que voi aspirar-les coma era esgluma marina e era sau blanca!
Dèisha alendar as tues popes!
Dèisha alendar as tues popes!
Er arriuet alègre reprimís es sòns arridolets; er abelhard interromp eth sòn bronzinament ena flor; e era mia guardada uscle es dus arradims color ròi des tòns pièchs!
Dèisha qu’es mèns uelhs usclen!
Dèisha qu’es mèns usclen!
Dempús d’auer recitat aguesti vèrsi, Kamaralzaman sentec un arderós desir dera sua hemna adormida, que d’era non podie cansar-se, atau coma eth sabor fresc dera aigua blossa ei tostemp deliciosa entath paladar der assedegat.
S’inclinèc, donc, entada era, e li desliguèc eth cordon de seda que li tenguie es cauces; e ja ère en tot estirar era man entara ombra cauda des cueishes, quan notèc qu’un petit còs dur li rodaue entre es dits.
E Kamaralzaman se demorèc plan estonat e didec entada eth: “S’aguesta cornalina non auesse vertuts extraordinàries, e non siguesse un objècte plan estimat de Budur, non l’aurie sauvat damb tant de suenh, ne l’aurie amagat precisament en lòc mès preciós deth sòn còs.
Que deu èster entà non desseparar-se d’eth.
Dempús Kamaralzaman, sense seguir es amorasses començades, sentec tau temptacion d’examinar milhor era pèira, que desliguèc era seda que la tenguie, la treiguec, e gessec dera tenda entà guardar-la ara lum.
E vedec qu’era cornalina, talhada en quate cares, ère gravada damb caractèrs talismatics e figures desconeishudes.
E en botar-la ara nautada des uelhs pr’amor d’examinar milhor es sòn detalhs, un audèth gran se precipitèc de pic de naut des aires, e en un virament de uelhs, l’ac treiguec des mans…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéiser eth maitin, e coma qu’ère discrèta, se carèc.
Era didec:
Dempús anèc a posar-se, un shinhau mès luenh, ena copa d’un arbe naut, e lo guardèc, immobil e burlesc, tient damb et bèc eth talisman.
Dauant d’aguest desastrós accident, er estonament de Kamaralzaman siguec tan gran, que dauric era boca e s’estèc ua estona sense poder botjar-se, donques que vedec tot eth dolor que li costarie a Budur en saber-se’n dera pèrta d’ua causa que plan que òc deuie estimar fòrça.
Atau, donc, Kamaralzaman, remetut deth sòn estonament, non trantalhèc un solet instant.
Agarrèc ua pèira e correc entar arbe que se trapaue posat er audèth.
Arribèc a ua distància avienta entà lançar-li era pèira ath lairon, e ja lheuaue era man en tot afustar-lo, quan er audèth sautèc der arbe e venguec a posar-se en un aute mès luenhant.
Alavetz Kamaralzaman lo perseguic e er audèth volèc e anèc en un tresau arbe.
E Kamaralzaman didec entada eth: “Qu’aurà vist qu’è ena man ua pèira!
La vau a lançar entà que se pense que non li voi hèr cap mau.” E lancèc era pèira luenh.
Quan er audèth vedec que Kamaralzaman auie lançar era pèira, sautèc en solèr, mès tient-se a ua cèrta distància.
E Kamaralzaman sautèc ath sòn darrèr, e er audèth sautèc e Kamaralzaman sautèc e er audèth suatèc.
E atau successiuament, ores e ores, de val e val e de ticò en ticò, enquia qu’escuric.
Alavetz Kamaralzaman exclamèc: “Que non i a mès remèdi qu’Allà Totpoderós.” E s’arturèc sense alendar.
E er audèth tanben s’arturèc, mès encara mès luenh, en cim d’un ticolet.
En aqueth moment Kamaralzaman notèc umiditat en front, mès de desesperacion que de cansament, e pensèc que dilhèu serie milhor tornar entath campament.
Mès didec entada eth: “Era mia estimada Budur serie capabla de morir-se de pena se l’anoncièssa era pèrta irremediabla d’aguest talisman de vertuts desconeishudes entà jo, mès qu’entada era deuen èster essenciaus.
E ath delà, se tornèssa ara qu’es tenèbres son tant espesses, poiria perder-me, o que m’ataquèssen es bèsties nueitiues.” Negat, donc, en pensaments tan desconsoladors, non sabie se quina decision cuélher, e s’estirèc en solèr, en tot arribar ar arràs der anequeliment.
Ça que la, non deishèc d’observar ar audèth, qu’es sòns uelhs ludien d’ua manèra estranha entre era ombra; e cada còp que hège un gèst o se botjaue pensant en agarrar- lo, er audèth secodie es ales e hège un sorriscle coma entà avisar-lo de qué lo vedie.
De sòrta que Kamaralzaman, vençut peth cansament e era emocion, se deishèc dominar peth saunei enquiath maitin.
Quan se desvelhèc, decidic agarrar tu per tu ar audèth panaire, e comencèc a acaçar-lo: e se repetic era madeisha corsa, damb madeish resultat qu’era vesilha.
E Kamaralzaman, quan escuric, comencèc a pataquejar-se, exclamant: “L’acaçarè mentre me rèste un alend de vida!” E cuelhec quauques plantes e èrbes, entà neurir-se damb eres.
E s’esclipsèc en tot espiar ar audèth, e espiat eth tanben pes uelhs que ludien entre era ombra.
A londeman se hec era madeisha persecucion e atau seguiren enquiath dètzau dia, des deth maitin enquiara net; mès ena auba der onzau dia, atrèt de contunh peth vòl der audèth, Kamaralzaman arribèc enes pòrtes d’ua ciutat plaçada ath costat deth mar.
En veir aquerò, Kamaralzaman se sentec cuelhut per ua tau ràbia, que se lancèc en solèr de bocadents, e plorèc pendent bèth temps, secodit pes sorriscles.
Passades quauques ores en tau estat d’angonia, se decidic a lheuar-se, e anèc enquiar arriuet que corrie près d’aquiu pr’amor de lauar-se es mans e era cara e hèr es ablucions.
Dempús se filèc de cap ara ciutat, pensant en dolor dera sua estimada Budur e en totes es suposicions que deuie hèr sus era sua desaparicion e era deth talisman.
E se recitaue poèmes sus era separacion e es penes d’amor, coma eth següent, entre d’auti mil:
Entà non escotar as envejosi que me censurauen e me didien: patisses pr’amor qu’estimes a un èsser massa beròi!
Aqueth qu’ei tan beròi coma aguest èsser, s’auance a quinsevolh amor!
Entà non escotar-les me sò caperat es aurelhes, e les è dit: l’è alistada entre mil, ei vertat!
Quan eth Destin mos tie sus eth sòn poder, perdem era vista e hèm era causida entre tenèbres!
Dempús Kamaralzaman passèc es pòrtes e entrèc ena ciutat.
Comencèc a caminar pes carrèrs, sense que cap des sòns nombrosi abitants que se crotzaue era guardada lo guardèssen damb afabilitat, coma acostumen a hèr es musulmans damb es estrangèrs.
Seguic, donc, eth sòn camin, e arribèc atau ena pòrta opausada dera ciutat que per era se gessie entà vier enes jardins.
Coma que trapèc era pòrta dubèrta d’un jardin mès gran qu’es auti, entrèc en eth, e vedec que se l’apressaue eth jardinèr, que siguec eth prumèr que lo saludèc, segontes era formula des musulmans.
E Kamaralzaman corresponec as sòns desirs de patz e alendèc a gust en enténer parlar en arab.
Eth brave ancian responec: “Benedit sigue Allà, hilh mèn, per auer-te trèt sense detriment des sues mans!
Es que demoren en aguesta ciutat son invasors procedents de païsi neri d’Occident; qu’arribèren un dia per mar en tot desembarcar ara imprevista, e auciren a toti es musulmans que demorauen ena nòsta ciutat.
Adòren causes extraordinàries e incomprensibles; parlen en un lenguatge escur e barbar, e mingen causes poirides que flairen mau, coma eth hormatge poirit e era caça poirida; e non se lauen jamès, pr’amor qu’en nèisher, uns òmes plan lègi e vestidi de nere les banhen eth cap damb aigua, e aguesta ablucion, acompanhada de gèsti estranhs, les liure de quinsevolh auta ablucion pendent era rèsta des sòns dies.
De sòrta qu’aquesta gent, entà non sénter jamès era temptacion de lauar-se, comencèren per esbauçar eth hammam e totes es hònts publiques, e enes lòcs qu’ocupauen bastiren botigues mestrades per vops, que venen coma beuenda un liquid auriò damb esgluma que deu èster orina fermentada, o bèra causa pejor encara.
Per çò que hè as sues hemnes, ò hilh mèn!
Tanpòc se lauen, madeish qu’es òmes; mès se tinten es cares de blanc damb caudea amortada, e clòsques de ueu polverizat; ath delà tanpòc amien bata ne pantalon que les desliure per dejós deth povàs deth camin; atau, donc, ei pestilenciau apressar-se ada eres, e tot eth huec deth lunfèrn non serie pro entà netejar-les.
Vaquí, hilh mèn, entre quin tipe de gent acabi ua existencia que me costèc gran trabalh de sauvar deth desastre: pr’amor que sò eth solet musulman que rèste viu!
Dites aguestes paraules, eth jardinèr se figurèc, per çò der aspècte cansat deth joen, que deuie auer hame; l’amièc entara sua modèsta casa, ath hons deth jardin, e damb es sues pròpries mans li balhèc minjar e béuer.
Dempús d’aquerò l’interroguèc discrètament pera causa dera sua arribada…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Kamaralzaman, plen d’arregraïment ath vielh jardinèr, non l’amaguèc arren dera sua istòria, e acabèc eth sòn relat estarnant-se en somics.
Eth vielh hec tot çò que podec entà padegar-lo, e li didec:
Aciu ena mia casa traparàs ua bona acuelhuda, asil e repaus, enquia que bèth dia Allà envie un vaishèth que te posque transportar ena isla mès pròcha d’aciu, que se cride era isla d’Ebèn.
E alavetz, coma que dera isla d’Ebèn enquia Khaledan era distància non ei guaire grana, traparàs fòrça vaishèths entà arribar aquiu.
Atau, donc, a compdar d’aué vierè cada dia en pòrt enquia que trapa un mercadèr que volgue hèr eth viatge damb tu entara isla d’Ebèn pr’amor qu’entà trapar-ne un que volguesse vier en país de Khaledan, s’aurien de passar fòrça ans.
E eth jardinèr non deishèc de hèr cada dia çò qu’auie dit; mès se passèren dies e mesi sense que podesse trapar un vaishèth que anèsse entara isla d’Ebèn.
Aquerò per çò que hè a Kamaralzaman.
Per çò que tanh a Sett-Budur, l’arribèren causes tant estonantes e meravilhoses, ò rei afortunat!
Guarda!
Plan que òc, quan Sett-Budur se desvelhèc, eth sòn prumèr movement siguec daurir es braci entà sarrar entre eri a Kamaralzaman.
E eth sòn estonament siguec plan gran quan non lo trapèc ath sòn costat, e extraordinària era sua suspresa en saber-se’n de qué es cauces se l’auien desligat e eth cordon de seda auie despareishut damb era cornalina talismatica.
Mès se pensèc que Kamaralzaman, qu’encara non l’auie vist, se l’aurie hèt a vier dehòra pr’amor de guardar-lo milhor.
E demorèc pacientament.
Quan, dempús d’ua bona estona, vedec que Kamaralzaman non tornaue, comencèc a espaurir-se e lèu la cuelhec ua afliccion inconcebibla.
E quan arribèc era net sense qu’auesse tornat Kamaralzaman ja non sabec se qué pensar d’aquera desaparicion, mès didec entada era: “Ya Allà!
Quina causa tant extraordinària l’aurà obligat a Kamaralzaman a aluenhar-se, quan non pòt passar ua ora aluenhat de jo?
Mès per qué s’aurà hèt a vier eth talisman?
Maudit talisman!
Tu qu’ès era causa deth nòste malastre!
Mès quan Sett-Budur vedec que passadi dus dies non tornaue eth sòn espós, en sòrta d’aclapar-se, coma ac aurie hèt quinsevolh hemna en taus circonstàncies, trapèc laguens deth malastre ua fermetat que d’era non sòlen èster aprovedides es persones deth sòn sèxe.
Arren li volec díder ad arrés d’aguesta desaparicion, cranhent qu’e sues esclaues la tradissen o la servissen mau; amaguèc eth sòn dolor ath sòn laguens, e li proïbic ara daimasèla que l’acompanhaue que didesse ua soleta paraula d’aquerò.
Dempús, coma sabie que se retiraue a Kamaralzaman, abondonèc eth sòn vestit de hemna, cuelhec d’un calaish era ròba de Kamaralzaman, e comencèc a tier-la.
Çò prumèr que se botèc siguec ua tunica ralhada, ben ajustada ara cintura, e que deishaue eth còth ar aire; se sarrèc un cintuton de filigrana d’aur, qu’en eth placèc un punhau damb mange de jade, incrustat de robin; s’enrodèc eth cap damb un mocador de seda de molti colors, que se sarrèc en front damb ua tripla còrda de peu sedós de camelh joen, e dempús d’aguesti preparatius cuelhec un foet, e manec ara sua esclaua que se vestisse damb era ròba de Budur que venguie de trèir-se e que caminèsse darrèr d’era.
Gessec alavetz dera tenda, e dèc eth senhau de partida.
Sett-Budur, desguisada de Kamaralzaman, se metec a viatjar, seguida pera sua escòta, pendent dies e nets, enquia qu’arribèc en ua ciutat plaçada ara vòra deth mar.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparèishier eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz Sett-Budur li manèc un corrèu ath rei Armanos damb ua carta, pr’amor d’anonciar-li era sua arribada.
E aguesta carta la signaue coma prince Kamaralzaman hilh deth rei Schahraman, senhor deth país de Khaledan.
Quan eth rei Armanos se’n sabec d’aguesta notícia, coma que tostemp auie mantengut relacions damb eth poderós rei Schahraman, s’alegrèc fòrça de poder hèr es aunors dera sua ciutat ath prince Kamaralzaman.
Ara seguida, seguit d’ua acompanhada formada pes principaus dera sua cort, venguec entàs tendes ar encontre de Sett-Budur, e la recebec damb toti es condicionaments e aunors que se pensaue aufrir ath hilh d’un rei amic.
E a maugrat des dobtes de Budur, que sagèc de non acceptar eth lotjament que graciosament l’aufrie en palai, eth rei Armanos la hec decidir a acompanhar-lo.
E heren amassa era sua entrada solemna ena poblacion.
E pendent tres dies obsequièren a tota era cort damb magnifiques hèstes d’ua somptuositat extraordinària.
E dempús eth rei Armanos s’amassèc damb Sett-Budur pr’amor de parlar-li deth sòn viatge e preguntar-li se qué pensaue hèr.
E aqueth dia, Sett-Budur, tostemp desguisada de Kamaralzaman, auie anat en hammam deth palai, qu’en eth non volec acceptar es servicis de cap massatgista.
Eth rei Armanos, donc, se seiguec ath costat de Sett-Budur e parlèc damb era pendent longt temps.
E autant l’impresionèren es sòns encantaments e era sua eloqüéncia, que li didec: “Ò hilh mèn!
Vòs, hilh mèn, balhar-me aguesta satisfaccion, en tot acceptar eth maridatge damb era mia soleta hilha Hayat-Alnefus?
Que non i a en mon arrés mès digne que tu des sòns destins e dera sua beresa.
Acabe d’arribar ena adolescéncia donques qu’eth mès passat complic es quinze ans.
Qu’ei ua flor esquista, e jo voleria que l’aspirèsses.
Semblabla proposicion, tan generosa e espontanèa, botèc en un embolh molèst ara princessa Budur.
Ara prumeria non sabec se qué hèr entà dissimular eth trebolament que l’agitaue: baishèc es uelhs e reflexionèc pendent ua bona estona, mentre qu’era sua sudor hereda li gelaue eth front.
E pensèc: “Se contesti coma Kamaralzaman que ja sò maridat damb era princessa Sett-Budur, me responerà qu’eth Libre permet enquia quate hemnes legitimes; se li digui era vertat sus eth mèn sèxe, ei capable a obligar-me a maridar-me damb eth; e toti s’en saberàn, e me harie molta vergonha; se refusi aguesta ofèrta pairau, era sua afeccion entà jo se convertirie en òdi herotge, e tanlèu aja abandonat eth sòn palai ei capable de premanir-me ua emboscada entà trèir-me era vida.
Atau, donc, vau mès acceptar era sua proposicion e deishar que se complisque eth Destin.
E qui sap çò que m’amague aqueth Destin?
Vertadèrament, en ocupar eth tron, aurè aquerit un règne plan beròi pr’amor de cedir-l’ac a Kamaralzaman quan torne.
E per çò de consumar et matrimòni damb era mia esposa, era joena Hayat-Alnefus, dilhèu trapa bèth remèdi.
Aguestes paraules transportèren ath rei Armanos enquiath limit dera satisfaccion, e volec qu’era ceremònia dera nòça se hesse eth madeish dia.
Comencèc en tot abdicar deth tron en favor de Kamaralzaman dauant de toti es sòns emirs, personatges, oficiaus e camarlencs; ordenèc que s’anoncièsse aguest eveniment a tota era ciutat mejançant es pregonèrs, e despachèc corrèus a tot eth sòn Empèri entà que se’n sabessen d’aquerò es poblacions.
Alavetz organizèc en un virament de uelhs ua hèsta sense precedents en palai e ena ciutat, e entre crits d’alegria e ath son de pifres e tambors, se redigic eth contracte de matrimòni deth nau rei damb Hayat-Alnefus.
Sett-Budur, que seguien pensant qu’ère Kamaralzaman.
Sett-Budur, en sòn aspècte de rei adolescent, auancèc gentilament entara sua esposa, e per prumèr viatge li lheuèc eth vel deth ròstre.
Alavetz, toti es presents, en veir ua parelha tan beròia, quedèren captivadi, e perderen era sang dera cara de plaser e d’emocion.
Acabada era ceremònia, era mair de Hayat- Alnefus e totes es damaisèles, dempús d’auer exprimit milèrs de desirs de felicitat e d’auer alugat toti es candelèrs, se retirèren prudentament e deishèren solets ena cramba noviau as nauèth maridadi…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Sett-Budur quedèc encantada der aspècte plen de frescor dera joena Hayat-Alnefus, e en ua rapida guardada la jutgèc vertadèrament desirabla, per çò des sòns grani uelhs neri espauridi, eth sòn ròstre clar, es sues popes que se diboishauen infantiles dejós dera gasa.
E Hayat-Alnefus arric timidament per auer agradat ath sòn espós, encara que tremolaue d’emocion reprimida e baishaue es uelhs sense gausar a penes botjar-se jos es sòns vels e peireries.
E tanben auie pogut notar era beresa sobeirana d’aqueth joen de caròles vèrges de peu, que li semblaue mès perfècte que totes es joenes mès beròies de palai.
De sòrta que s’emocionèc tot eth sòn èsser quan lo vedec apressar-se tot doç e sèir-se ath sòn costat, en gran matalàs estenut ath dessús deth tapís.
Sett-Budur cuelhec damb es sues mans es dera joena, e s’inclinèc doçament, e la punèc ena boca.
E Hayat- Alnefus non gausèc entornar-li aqueth punet tan deliciós; mès cluquèc es uelhs complètament e deishèc anar ua alendada de prigonda felicitat.
E Sett-Budur li botèc eth cap entre es sòns braci, l’apuèc contra eth sòn pièch, e a mieja votz li cantèc vèrsi d’un ritme tan pròpri entà dormir, qu’era joena s’esclipsèc lèu damb un aridolet de felicitat enes pòts.
Quan se desvelhèc Sett-Budur, que s’auie ajaçat lèu complètament vestida, e enquia e tot damb eth turbant botat, s’esdeguèc a hèr rapidament ablucions superficiaus, donques qu’ath delà cuelhie nombrosi banhs en secret entà non descurbir-se; s’ornèc damb es sòns atributs reiaus, e venguec ena sala deth tron enta recéber es omenatges de tota era cort, despachar es negòcis, suprimir abusi, nomentar e destituir.
Entre d’autes destitucions que li semblèren urgentes, abolic es consums, es doanes e es presons, e repartic grani presents as soldats, ath pòble e as mesquites.
Plan per aquerò l’estimèren fòrça es sòn naus subdits, e heren vòts entara sua prosperitat e longa vida.
M’a punat ena boca e m’è adormit enes sòns braci ath ritme des sues cançons!
A, be n’ei d’amable!” Alavetz Armanos li preguntèc: “E non s’a passat arren mès, hilha mia?” Era responec: “Arren mès!” E era mair li preguntèc: “Alavetz, ne tansevolh t’as despolhat deth tot?” Era responec: “Plan que non!” Alavetz eth pair e era mair se guardèren, mès non dideren arren e se n’anèren.
Aquerò per çò que hè ada eri.
Per çò de Sett-Budur, ja despachadi es ahèrs, tornèc ena sua cramba a cercar a Hayat- Arnefus, e li preguntèc: “Qué t’an dit, ò plan estimada!
Ja t’ajudarè.” E pèça a pèça li treiguec era ròba, enquiara darrèra camisa, e la cuelhec nuda entre es sòn braci e s’estirèc damb era en matalàs.
Alavetz Budur li hec un punec plan doç enes beròis uelhs dera joena, e li preguntèc: “Hayat-Arnefus, anhèth mèn!
Mès que m’an dit, que solet son òmes a mieges.
Qué les manque entà èster complèts?” Budur responec: “Precisament aquerò madeish que te manque a tu, uelhs mèns!” Hayat-Alnefus, estonada, contestèc: “A jo?
En enténer taus paraules, Hayat-Alnefus, espaurida, hec un crit estofat, e treiguec es mans de dejós deth linçò e estenec es dètz dits, en tot guardar-les damb uelhs dilatadi peth terror.
Mès Budur la sarrèc contra eth sòn pièch, e li punèc eth peu, e li didec: “Per Allà!
Ya Hayut-Alnefus, qu’ei tot ua badinada!” E seguic caperant-la de punets enquia que la padeguèc complètament.
Alavetz li didec: “Ò estimada mia, puna-me!” E Hayat- Alnefus apressèc es sòns fresqui pòts enes pòts de Budur, e ambdues, atau entrelaçades, s’esclipsèren enquiath maitin…
En aguest moment dera sua narracion.
Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ère discrèta, se carèc.
Era didec:
Alavetz Budur gessec a despachar es ahèrs deth règne; e eth pair e era mair de Hayat-Alnefus entrèren entà saber notícies dera sua hilha.
Eth rei Almaros siguec eth prumèr a preguntar: “Plan, hilha mia, benedit sigue Allà!
Encara ès en lhet!
Non ès renduda?” Era responec: “Arren d’aquerò!
Qu’è descansat fòrça ben enes braci deth mèn beròi espós, qu’aguest còp me deishèc complètament despolhada, e me punèc tot eth còs damb punets molt deliciosi!
Ya Allà!
Be n’ère de deliciós aquerò!
Per tot eth còs sentí eth hormigueg e es estrementides.
Ça que la, un còp m’espauric en tot dider-me que me mancaue un dit.
Mès que siguec ua badinada!
Alavetz era mair li preguntèc: “A on son es tavalhòles?
En enténer aguestes paraules, eth pair e era mair, ar arràs dera desesperacion se piquèren, en tot dider-se: “Ò vergonha e malastre entà nosati!
Dempús eth rei s’anèc emmaliciat progressiuament, e se retirèc en tot cridar-li ara sua esposa pro fòrt entà que l’entenesse era joena: “S’aguesta net non complís Kamaralzaman eth sòn déuer en tot trèir-li era virginitat ara nòsta hilha e sauvant eth nòste aunor, que saberè castigar era sua indignitat!
Lo harè enlà de palai, dempús de hèr-lo baishar deth tron que l`è balhat, e sabi pas se lo vau a castigar encara mès terriblament.” E dites aguestes paraules, eth rei Armanos gessec der apartament dera sua hilha, seguit dera sua esposa, qu’eth sòn nas se l’auie alongat enquias pès.
E quan arribèc era net e Sett-Budur entrèc ena cramba de Hayat-Alnefus, la trapèc fòrça trista, damb eth cap metut entre es coishins, e estarnada en somics.
S’apressèc ada era, en tot punar-la en front e secar-li es lèrmes, e quan li preguntèc eth motiu dera sua pena, Hayat-Alnefus li didec damb votz emocionada: “Ò, eth mèn estimat senhor!
Eth mèn pair te vò despossedir deth règne que t’a autrejat, e hèr-te enlà de palai, e sabi pas se qué vòlen hèr mès damb tu!
E tot aquerò pr’amor que non vòs treir-me era virginitat, sauvant atau er aunor deth sòn nòm e dera sua raça.
E s’a entestadit qu’aquerò se hèsque aguesta madeisha net.
E jo, ò senhor estimat!
Pr’amor que tot eth dia eth mèn pair pense causes contra tu.
A!, se te platz, hè lèu a trèir-me era virginitat, e hètz-ac de manèra, sivans ditz era mia mair, qu’es tovalhòles blanques se boten totes ròies.
Jo me’n fidi totafèt de tu, e boti tot eth mèn còs e era mia anma enes tues mans.
En enténer aguestes paraules, Sett-Budur didec entada era: “Qu’ei arribat eth moment.
Ja veigui que non i a mès manèra d’ajornar es causes!
E ath còp, damb un gèst rapid, se dauric era ròba des deth còth enquiara cintura e hec gésser dues popes enludernants coronades damb es sues ròses; dempús didec: “Ja ves que sò ua hemna coma tu, estimada mia!
Alavetz se seiguec de nauèth, se botèc ara joena ena hauda, e li condèc tota era sua istòria, des deth principi enquiath finau, mès que non mos cau repetir-la.
Quan Hayat-Alnefus entenec era istòria, arribèc enquiath limit der estonament, e coma que seguie seiguda ena hauda de Sett-Budur, li cuelhec es maishères entre es sues mans, e li didec: “Ò fraia mia!
Qu’Allà prèsse era sua arribada, entà qu’era nosta felicitat sigue complèta!” E Budur li didec: “Qu’Allà t’escote, estimada mia!
E atau gaudiram es tres dera felicitat mès perfècta.” Dempús se balhèren longui punets, e heren a mil jòcs, e Hayat-Alnefus se meravilhaue de toti es detalhs de beresa que trapaue en Sett-Budur.
E li cuelhie es popes, e didie: “Ò fraia mia, be ne son de beròis es tòns pièchs!
Te semble que creisheràn?” E la guardaue pertot e l’interrogaue sus es descorbiments que hège.
E Budur, entre mil punets, li responie, en tot instruir-la clarament, e Hayat-Alnefus exclamaue: “Ya Allà!
Ara ac compreni!
Entà què servís aquerò?, guinhauen eth uelh, mès non responien.
D’auti còps, damb gran ràbia dera mia part, espetauen era lengua, mès non contestauen.
Dempús seguiren es dues parlant e hènt mil lhocaries, de tau sòrta, que peth maitin a Hayat-Alnefus non li restaue arren entà apréner e se n’auie sabut dera mission encantadora qu’en avier les corresponerie a toti es sòns organs delicadi…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz, coma que s’apressaue era ora qu’es pairs anauen a entrar, Hayat-Alnefus li didec a Sett-Budur: “Fraia mia, qué l’è de díder ara mia mair, quan me demane que li mòstra era sang dera mia virginitat?” Budur arric, e didec: “Era causa qu’ei aisida!” E anèc d’amagat a agarrar un poret e l’aucic, e taquèc damb era sua sang es cueishes dera joena e es tovalhòles, e li didec: “Non te cau que mostrar-les aquerò.
Alavetz entrèren a veir ara hilha eth rei e era reina, prèsti a estarnar-se de ràbia contra era e contra eth sòn espós se non s’auesse consumat tot.
Mès en veir era sang, e es cueishes rogides, s’alegrèren es dus, e s’espandiren, e dauriren de land en land es pòrtes der apartament.
Alavetz entrèren totes es hemnes e ressonèren crits d’alegria, e eth “lu lu lu” deth trionfs, e era mair, ar arràs der orgulh, placèc en un coishin es tavalhòles ròies, e seguida de tota era comitiva, hec atau eth torn per tot eth harem.
E toti se’n saberen atau deth faust eveniment; e eth rei balhèc ua gran hèsta, e ordenèc sacrificar entàs praubi un nombre considerable d’anhèths e camelhs petiti.
Per çò dera reina e des convidades, tornèren ena cramba de Hayat-Alnefus, ara quau punèren totes entre es uelhs, e s’estèren damb era enquiara net, dempús d’auer-la amiat en hammam, enrodada en sedes, entà que non passèsse hered.
E Sett-Budur seguic en tot sèir-se cada dia en tron dera isla d’Ebèn, en hèr-se estimar pes sòns subdits, que se pensauen qu’ère òme, e li desirauen longa vida.
Mès quan arribaue era net anaue a cercar damb alegria ara sua amiga Hayat-Alnefus, la cuelhie en braça, e s’estiraue damb era en matalàs.
E ambdues, entrelaçadades enquiath maitin, coma esposa e espós, se consolauen damb tota sòrta de jòcs e esvagaments delicadi, demorant era tornada de Kamaralzaman: Aquerò per çò que hè ada eres.
E vam ara damb Kamaralzaman.
S’auie demorat ena casa deth jardinèr musulman, plaçada dehòra dera ciutat abitada pes invasors lords, procedents des païsi d’Occident.
E eth sòn pair, eth rei Schahraman, enes isles Khadelan, en veir en bòsc es despolhes sagnoses, ja non auec cap dobte sus era pèrta deth sòn estimat Kamaralzaman; e se metec de dòu, madeish que tot eth règne; e ordenèc bastir un monument funerari, qu’en eth s’embarrèc, pr’amor de plorar en silenci era mòrt deth sòn hilh.
Dera sua part, Kamaralzaman, a maugrat dera companhia der ancian jardinèr, que hège tot çò que podie entà distrèir-lo mentre arribaue un vaishèth que l’amièsse ena isla d’Ebèn, viuie trist, e rebrembaue damb dolor es beròis temps passadi.
Lheuèc eth cap entar arbe que d’eth venguie eth bronit, e vedec ua peleja a còps de bèc, engarrapades e còps d’ala.
Mès lèu queiguec sense vida, precisament dauant d’eth, un des audèths, mentre qu’eth vencedor se n’anaue volant.
E vaquí qu’en madeish moment, dus audèths plan mès grani, qu’auien vist eth combat posadi en un arbe vesin, baishèren a plaçar-se ath costat deth mòrt; un se botèc en cap e er aute enes pès, e dempús ambdús baishèren tristament eth còth, e se meteren a plorar.
En veir aquerò, Kamaralzaman s’emocionèc ar arràs, e pensèc ena sua esposa Budur, e dempús, per simpatia damb es audèths, se metec tanben a plorar.
Ath cap d’ua estona, Kamaralzaman vedec as dus audèths daurir damb es ungles e damb es bècs un clòt, e enterrar ath mòrt.
Dempús se n’anèren volant, e ath cap d’un moment tornèren a on i auie eth clòt, mès amiant agarrat, un dera pauta e er aute d’ua ala, ar audèth aucidor, que hège grani esfòrci entà húger e deishaue anar crits espaventosi.
Lo placèren sense deishar-lo sus eth clòt deth mòrt, e damb pòques e rapides picades l’esboderèren entà resvenjar atau eth sòn crim, l’arrinquèren es entralhes, e se n’anèren volant, deishant-lo en solèr tremolant e agonizant…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ère discrèta, se carèc.
Era didec:
Aquerò siguec tot!
E Kamaralzaman s’auie estat quiet, estonat, dauant d’un espectacle tant extraordinari.
Dempús, quan es audèths se n’anèren, ahiscat de curiosèr, s’apressèc en lòc que jadie er audèth criminau sacrificat, e en guardar eth cadavre, vedec en estomac esbocinat ua causa colorada que li cridèc fòrça era atencion.
S’inclinèc, en en auer-la recuelhut, queiguec estavanit dera emocion.
Venguie de trapar era cornalina talismatica de Sett- Budur!
Quan se remetec, sarrèc contra eth sòn cor eth preciós talisman, causa de tant patiment, malastre, pena e dolor, e exclamèc: “Volgue Allà que sigue aguest un presagi de felicitat e eth senhau de qué tanben traparè lèu ara mia estimada Budur.” Dempús, punèc eth talisman e se lo hec a vier en front, e de seguic l’estropèc suenhosament damb un tròç de tela, e se l’estaquèc ar entorn deth braç, pr’amor d’evitar qe se li perdesse un aute viatge.
E comencèc a sautar d’alegria.
Quan se padeguèc, se’n brembèc de qué eth brave jardinèr l’auie encargat que desarriguèsse un carrobièr vielh que ja no daue cap frut.
Se sarrèc, donc, eth cinturon de cambe, se rebussèc es manges, cuelhec ua aishada e un tistèr, e se metec mans ara òbra, fotent-li grani còps ara arraïc der arbe a ras de tèrra.
Separèc alavetz, de seguit, era tèrra e es calhaus, en tot deishar ath descubèrt ua grana placa de bronze, que s’esdeguèc a trèir.
Alavetz vedec ua escala de dètz gradons fòrça nauts dubèrta ena ròca.
Lheuèc era tapa dera prumèra, e vedec qu’ère plia de barres d’aur ròi; lheuèc alavetz era dusau tapa, e vedec qu’era dusau tenalha ère plia de povàs d’aur.
E dauric es autes dètz-e-ueit, e les trapèc plies alternatiuament de barres e povàs d’aur.
Remetut dera sua suspresa, Kamaralzaman gessec alavetz dera tuta, tornèc a botar era placa, acabèc eth trabalh, adaiguèc es arbes, sivans eth costum aquerit d’ajudar ath jardinèr, e non acabèc enquiara net, quan tornèc eth sòn ancian amic.
Es prumères paraules qu’eth jardinèr li didec a Kamaralzaman sigueren entà dar-li ua bona notícia.
Li didec atau: “Ò hilh mèn!
Qu’è trapat, plan, un vaishèth naulejat per mercadèrs rics que se harà ara vela en tres dies.
È parlat damb eth capitan qu’ei d’acòrd en dar-te passatge enquiara isla d’Ebèn.” En enténer aguestes paraules, Kamaralzaman s’alegrèc fòrça, e punèc era man deth jardinèr, e li didec: “Ò pair mèn!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Vene damb jo en jardin, e te mostrarè, ò pair mèn!
Se hec a vier alavetz ath jardinèr en lòc que i auie eth carrobièr desarrigat, lheuèc era placa, e sense reparar ena suspresa e espant deth sòn amic, lo hec baishar ena tuta, e destapèc dauant d’eth es vint tenalhes d’aur en barres e povàs.
Eth brave jardinèr, coma empeguit, lheuaue es mans e daurie extremadament es uelhs dauant de cada tenhalha, dident: “ya Allà!” Dempús Kamaralzaman li didec: “Vaquí ara era tua ospitalitat recompensada peth Dador!
Era madeisha man qu’er estrangèr t’alongaue entà que l’ajudèsses ena adversitat, damb eth madeish gèst hè córrer pera tua casa er aur!
En enténer aguestes paraules, er ancian jardinèr, que non podie badar boca, se metec a plorar, e es lèrmès s’esguitlauen silencioses pera sua barba e enquia e tot peth sòn pièch.
Fin finau, podec parlar: “Hilh mèn, qué vòs que hèsque un vielh coma jo damb tot aguest aur e aguestes riqueses?
E aguest còp li toquèc plorar a Kamaralzaman.
Dempús li didec ath vielh: “Ò pair dera sabença!
Ò jeique de mans perhumades!
Era santa solitud que passes es ans pacifics esface dauant des tòns uelhs es leis que dictèc era vegada d’Adam sus aquerò qu’ei just e injust, faus o vertadèr.
Mès jo è de tornar a víuer entre es umans herotges, e non posqui desbrembar taus leis, se non voi èster avalat.
Atau, donc, se vòs, ac podem repartir.
Ne cuelherè era mitat e tu era auta mitat.
Alavetz er ancian jardinèr responec:”Hilh mèn!, era mia mair m’amainadèc aciu madeish hè nauanta ans, e dempús moric; eth mèn pair moric tanben.
E eth uelh d’Allà a seguit es mèns passi, e è creishut ara ombra d’aguest jardin e è escotat eth rumor der arriuet natau.
Qu’estimi aguest jardin e aguest arriuet, ò hilh mèn!
Tot aquerò parle damb jo, ò hilh mèn!.
T’ac digui entà que te’n sàpies d’era rason que me tie aciu e m’empedís partir ena tua companhia entàs païsi musulmans.
Que sò eth solet musulman d’aguest país qu’en eth viueren es mèns ancessors.
Atau parlèc er ancian des mans tremoloses.
Dempús higec: “Per çò d’aguestes tenalhes precioses que te preocupen, cuelh, s’ac vòs, es dètz prumères e dèisha es autes dètz ena tuta.
Que seràn eth prèmi entad aqueth qu’acògue eth susari que jo me dormisca.
Mès encara i a mès causes; çò de dificil non ei aquerò, senon embarcar es tenalhes en vaishèth sense cridar era atencion ne ahiscar era cobesença des òmes d’anma nera que demoren ena ciutat.
Ara plan, en mèn jardin i a olivèrs cargadi de fruts e en lòc entà on vas, ena isla d’Ebèn, es olives son causa plan estranha e fòrça estimada.
De sòrta qu’ara madeish vau a crompar vint tenhales granes, qu’aumpliram a mieges de barres e povàs d’aur, e les acabaram d’aumplir damb es olives deth mèn jardin.
Aguest conselh siguec seguit rapidament per Kamaralzaman, que se passèc eth dia premanint es tenalhes crompades.
E quan ja non li quedaue qu’ua entà aumplir, didec entada eth: “Aguest talisman miraculós non ei pro segur, estropat en mèn braç; me lo pòden panar mentre dormisqui o perder-se de ua auta manèra.
Acabat eth trabalh, li preguèc ath sòn ancian amic qu’avisèsse as òmes deth vaishèth entà que venguessen a londeman entà recuélher es tenalhes.
E eth vielh complic de seguit er encargue, e tornèc ena casa plan fatigat, e s’ajacèc damb un shinhau de febre e quauqui caudheireds.
A londeman, er ancian jardinèr, qu’ena sua vida auie estat malaut, notèc que se l’aumentaue eth mau dera vesilha, mès que non li volec díder arren a Kamaralzaman, entà non entristir-li era gessuda.
Se quedèc en lhet, cuelhut per ua grana feblesa e comprenec qu’anaue a arribar eth sòn darrèr moment.
Pendent eth dia, es òmes deth vaishèth vengueren en jardin entà recuélher es tenalhes, e li dideren a Kamaralzaman, que les auie daurit era pòrta, que les didesse çò qu’auien de recuélher.
Eth joen les amièc entara rèisha e les mostrèc es vint tenalhes, ben plaçades, en tot dider-les: “Que son plies d’olives de prumèra qualitat.
E cuelheren es tenalhes e partiren…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz Kamaralzaman entrèc ena cramba deth jardinèr e lo trapèc esblancossit, encara que plan seren.
Li preguntèc se com se trapaue, e alavetz se’n sabec de qué ère malaut, e a maugrat des paraules qu’er aute li didie entà padegar-lo, non deishèc d’espaurir-se fòrça.
Li hec préner diuèrses coccions d’èrbes verdes, mès sense massa resultat.
Dempús l’acompanhèc pendent tot eth dia, e lo velhèc pera net, e podec veir qu’eth mau s’agreujaue.
E peth maitin, eth brave jardinèr qu’a penes auie fòrça entà cridar-lo en sòn cabeçau, lo cuelhec dera man e li didec: “Kamaralzaman, hilh mèn, escota!
Que non i a mès Diu qu’Allà!
Alavetz Kamaralzaman s’estarnèc en somics, e siguec fòrça temps plorant ath sòn costat.
Se lheuèc dempús, li barrèc es uelhs, li rendec eth darrèr tribut, li hec un susari blanc, dauric ua hòssa e acoguèc ath darrèr musulman d’aqueth país queigut entre infidèus.
E alavetz pensèc en embarcar-se.
Crompèc quauqui viures, barrèc era pòrta deth jardin, se hec a vier era clau, e corrèc ara prèssa entath pòrt, quan eth solei ère ja plan naut; mès que siguec entà veir qu’eth vaishèth, a tota vela, anaue ja aubedint ath vent favorable entà nauta mar.
Que siguec gran eth dolor de Kamaralzaman en veir aquerò, mès que non ac manifestèc, entà que non se n’arrissen d’eth era gentada deth pòrt.
E tornèc a cuélher tristament eth camin deth jardin, que d’eth ère ja eth solet eretèr e proprietari per çò dera mòrt der ancian.
E quan arribèc ena petita casa, se deishèc quèir en un matalàs, e plorèc per eth madeish, e pera sua estimada Budur, e peth talisman qu’acabaue de pèrder per dusau viatge.
Ça que la, acabèc en tot exclamar: “Que non i a mès recors qu’Allà eth Plan Naut!” Dempús se lheuèc, e entà non expausar-se a pèrder es autes dètz tenalhes qu’èren eth tresòr josterranh, anèc a crompar d’autes vint tenalhes; botèc en eres es barres e eth povàs e les acabèc d’aumplir damb olives enquia naut de tot, dident entada eth: “Atau ja seràn premanides eth dia qu’Allà volgue que m’embarca.” E tornèc a adaiguar es legums e es arbes frutèrs, en tot recitar vèrsi plan tristi restacadi ath sòn amor entà Budur.
Aquerò per çò que hè a Kamaralzaman.
Per çò deth vaishèth, auec vents favorables, e non se tardèc a arribar ena isla d’Ebèn, e anèc a ancorar precisament dejós deth cai que se quilhaue eth palai abitat pera princessa Budur damb eth nòn de Kamaralzaman.
En veir aqueth vaishèth nau qu’entraue a tota vela e ancoraue en cai, Sett-Budur sentec desirs de vier a veder-lo, mès que mès pr’amor que tostemp auie era esperança de trapar bèth dia ath sòn espós Kamaralzaman embarcat en quauqu’un des vaishèths que venguien de luenh.
Ordenèc a quauqui uns des camarlencs que l’acompanhèssen, e pugèc a bord deth vaishèth, que d’eth li dideren, que venguie cargat de riques mercaderies.
En arribar a bord, manèc cridar ath capitan, e li didec que volie veir eth vaishèth.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan era princessa Budur entenec nomentar es olives, que l’agradauen damb delèri, interrompec ath capitan, e li preguntèc ludent-li es uelhs de desir: “A!
Ditz-m’ac.
E an tanben olives des que se criden farcides, ei a díder, des que les an trèt es uassi entà remplaçar-lo damb taperes acides, e que jo m’estime plan mès qu’aqueres qu’an uas.
E cridèc: “Holà!
Sett-Budur ordenèc lheuar era tapa, e l’agradèc tant er aspècte admirable d’aqueres olives “d’audèth”, qu’exclamèc: “Voleria crompar es vint tenalhes.
Sett-Budur les didec as camarlencs: “Pagatz-li ath capitan mil dracmes per cada tenalha!” E higec: “Quan tornes en país deth mercadèr, li pagaràs aquerò pes olives.” E se n’anèc, seguida des que cargèren es tenalhes des olives.
Era prumèra diligéncia de Sett-Budur en arribar en palai siguec entrar en apartament dera sua amiga Hayat-Alnefus entà avisar-la dera arribada des olives.
E quan es olives sigueren amiades en interior deth harem, segontes es ordes balhades, Budur e Hayat- Anelfus, ar arràs dera impaciéncia, ordenèren amiar era màger plata des que se hèn servir entàs doci, e ordenèren as esclaues que lheuèssen suenhosament era prumèra tenalha e uederen en era eth sòn contengut, en tot formar un molon ben apraiat, qu’en eth se podessen distinguir es olives damb uas des qu’èren sense.
E vaquí eth meravilhos estonament de Budur e dera sua amiga quan vederen barrejadi damb es olives, barres e povàs d’aur!
Budur ordenèc amiar d’autes plates e uedar es autes tenalhes, ua darrèr dera auta, enquiara vintau.
Mès quan es esclaues aueren uedat eth darrèr, e campèc eth nòm de Kamaralzaman ena basa, e ludec eth talisman ath miei des olives, Budur hec un sorriscle, s’esblancossit tota, e queiguec estavanida en braça de Hayat-Alnefus.
Acabaue d’arreconéisher era cornalina qu’amièc en d’auti tempsi estacada ath nud de seda des cauces.
En remeter-se, gràcies as suenhs de Hayat-Alnefus, Sett-Budur cuelhec era cornalina talismatica e se la hec a vier enes pòts, alendant de felicitat; dempús, entà qu’es esclaues non se’n sabessen deth sòn desguisament, les hec enlà a totes, e li didec ara sua amiga.
Ara seguida manèc cridar ath capitan deth vaishèth, que venguec, e punèc era tèrra entre es sues mans e demorèc que li preguntèssen.
Alavetz Budur li didec: “Me pòs díder, ò capitan!
E aguest maudit codinèr s’escapèc, cranhent que lo castiguèssen per auer perjudicat a un vailet en sajar d’amorassar-lo d’ua manèra plan dura e pòc proporcionada.
Per tant, te cau tornar e hèr-me a vier çò mès lèu possible ad aguest ajudant de jardinèr, donques que sospèchi fòrça qu’ei eth mèn codinèr, autor der esquinçament deth sòn delicat vailet.
E te recompensarè fòrça se complisses es mies ordes damb diligéncia; e se non, non te permeterè tornar en mèn règne; e se tornèsses te manaria aucir, madeish qu’ara tua tripulacion…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparèisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
En enténer aguestes paraules, eth capitan non podec respóner senon escotant e aubedint, e a maugrat deth perjudici qu’ua gessuda tan rapida li podesse costar as sues mercaderies, pensèc qu’ena tornada l’indemnizarie eth rei, e se hec ara vela.
E li permetec Allà ua navegacion tant erosa, qu’arribèc en pòqui dies ena ciutat infidèu, e desembarquèc de nets damb es marinèrs mès robusti dera tripulacion.
En aqueth moment, Kamaralzaman, qu’auie acabat eth trabalh deth dia, ère seigut plan trist, e damb lèrmes enes uelhs recitaue vèrsi sus era abséncia.
Eth capitan simulant ua votz trincada, didec: “Un praube d’Allà!” En entener aguesta suplica, dita en arab, Kamaralzaman, qu’eth sòn còr bateguèc de pietat, dauric.
Mès de seguit siguec cuelhut e estacat, e es marinèrs invadiren eth jardin, e en veir es vint tenalhes plaçades coma eth prumèr viatge s’esdeguèren a agarrar-les.
Dempús tornèren toti en vaishèth, e sarpèren immediatament.
Alavetz, eth capitan, enrodat pes sòns òmes, s’apressèc a Kamaralzaman e li didec: “A, donques qu’ès tu er afeccionat a gojats, qu’estarnères ath mainatge ena codina deth rei?
Quan arribe eth vaishèth traparàs eth pau prèst entà hèr-te madeish, s’ei que non t’estimes mès que te hèsquen ua repassada aguesti gojats d’aciu!” E li senhalèc as marinèrs, que li guinhauen eth uelh en guardar-lo, donques que les semblaue plan ben divertir-se atau.
En enténer aguestes paraules, Kamaralzaman, qu’encara qu’ère ja liure de ligams, des de qué arribec en vaishèth non auie badat boca, en tot deishar-se amiar peth Destin, non podec tier aguesta imputacion, e exclamèc.
Non te hè vergonha parlar d’aguesta manèra, ò capitan!?
Prèga peth profèta!” Eth capitan responec: “Que siguen damb Eth e damb toti es sòns era benediccion d’Allà e era pregària.
En enténer aguestes paraules, Kamaralzaman exclamèc un aute còp: “Me refugi en Allà!” Eth capitan repliquèc: “Qu’age Allà misericòrdia damb nosati!
E Kamaralzaman repliquèc: “Vos juri a toti vosati pera vida deth Profèta (siguen damb eth era pregària e era patz), que non compreni arren de semblabla acusacion, e que jamès è botat es pès en aguesta isla d’Ebèn qu’ada era m’amiatz, ne en palai deth sòn rei!
Mès eth capitan didec: “De sòrta que jamès as estat codinèr ne as picat a cap mainatge ena tua vida?” Kamaralzaman, ar arràs dera indignacion, escopic en solèr, e didec: “Me refugi en Allà!
Hètz de jo çò que volgatz, donc, per Allà!
Era mia lengua non se botjarà ja mès entà contestar a taus causes!” E ja non volec díder arren mès.
Alavetz eth capitan didec: “Jo vau a complir eth mèn déuer d’autrejar-te ath rei.
Alavetz eth vaishèth arribec ena isla d’Ebèn erosament.
E eth capitan amièc de seguit a Kamaralzaman entath palai, e demanèc veir ath rei.
E coma que ja lo demorauen, lo heren passar ena sala deth tron.
E Sett-Budur, entà non delatar-se, peth sòn interès e peth de Kamaralzaman, auie premanit un plan fòrça avient, mès que mès entà èster pensat per ua hemna.
E quan vedec ad aqueth qu’amiaue eth capitan, ath prumèr còp de uelh arreconeishec ath sòn adorat Kamaralzaman e se quedèc esblancossida e auriòla coma eth safran.
Era lo guardèc fòrça temps sense poder parlar, mentre Kamaralzaman, damb eth sòn vielh vestit de jardinèr, auie arribat ath limit dera confusion e dera tremoladera.
E ère fòrça luenh d’imaginar-se que se trapaue en preséncia d’aquera que per era auie vessat tantes lèrmes e experimentat tantes penes, malastres e maus tractes.
Fin finau, se podec dominar Sett-Budur e se virèc entath capitan, e li didec: “Coma prèmi pera tua fidelitat, de demoraràs damb es sòs que t’aufrí pes olives!” E eth capitan punèc era tèrra, e didec: “E es autes vint tenalhes d’aguest darrèr viatge que son encara en cobèrta?” Budur didec: “Se t’as hèt a vier ues autes vint tenalhes, hè lèu a manar-me- les.
E te pagarè mil dinnars d’aur.
Dempús se virèc entà Kamaralzaman, qu’ère damb eth cap clin, e les didec as camarlencs: “Cuelhetz ad aguest joen e amiatz-lo en hammam…!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Dempús lo vestiratz somptuosament, e me lo tornaratz a presentar deman peth maitin, a prumèra ora, en divan!” E aquerò qu’ordenèc s’executèc de seguit.
Sett-Budur anèc a cercar ara sua amiga Hayat-Alnefus, e li didec: “Amia mia, eth nòste adorat ja a tornat!
Per Allà!
E ei un plan que se s’escriuesse damb ua agulha en cornèr interior deth uelh, servirie de leçon as afeccionadi a instruir-se.
E Hayat-Alnefus se botèc tan contenta, que se lancèc enes braci de Budur e ambdues aquera net sigueren plan formaus, entà premanir-se a recéber ar estimat deth sòn còr.
E peth maitin amièren en divan a Kamaralzaman, somptuosament vestit.
E eth hammam l’auie entornat ath sòn ròstre tot eth sòn esplendor, e eth vestit leugèr e ben sarrat reauçaue era sua figura fina e es sues anques montanhoses.
E toti es emirs, personatges e camarlencs non s’estonèren en enténer ath rei que li didie ath gran visir: “Autrejaràs ad aguest joen cent esclaus entà que lo servisquen, e li balharàs a compde deth Tresòr emoluments que siguen digni deth cargue que li vau a conferir ara madeish.” E lo nomentèc visir entre es visirs, e li balhèc casa e shivaus, e muls e camelhs, sense compdar es arques e armaris plei.
Dempús se retirèc.
A londeman, Sett-Budur, tostemp damb era aparença de rei dera isla d’Ebèn, manèc comparéisher ath nau visir e destituic dera sua foncion ath gran visir, e dempús nomentèc a Kamaralzaman gran visir, ath sòn lòc; e Kamaralzaman entrèc de seguit en Conselh, e era assemblada siguec dirigida pera sua autoritat.
Ça que la, quan se lheuèc era session en divan, Kamaralzaman comencèc a reflexionar prigondament, e se didec entada eth: “Es aunors que m’autrege aguest joen rei e era amistat que m’aunore deuen auer segurament bèra explicacion.
Mès quina?
Es marinèrs me cuelheren e me heren a vier aciu, acusat d’auer picat a un maintage quan supausauen qu’èra jo un excodinèr deth rei.
E aguest, en sòrta de castigar-me, me mane entath hammam, me balhe un naut cargue e tot çò d’aute.
Ò Kamaralzaman!
Reflexionèc ua auta estona, e dempús exclamèc: “Per Alla!
Que ja ac sai, mès que sigue confunut Eblis!
Solide aguest rei, qu’ei plan joen e beròi, se deu pensar que sò afeccionat as mainatges, e solet me mòstre tanta amabilitat per aquerò.
Mès, per Allà!
E me cau saber clarament es sòns projèctes.
E Kamaralzaman venguec de seguit a veir ath rei, e li didec: “Ò rei afortunat!
Entenudes aguestes paraules, Sett-Budur arric e guardèc a Kamaralzaman damb uelhs languits, e li didec: “ Plan que òc, beròi visir mèn, tot aquerò qu’a ua explicacion, e ei era afeccion qu’era tua beresa a alugat còp sec en mèn hitge.
Mès Kamaralzaman didec: “Qu’Allà alongue es dies deth rei!
Mès eth tòn esclau a ua esposa qu’estime, e que per era plore totes es nets des d’ua aventura estranha que l’aluenhèc d’era.
Plan per aquerò, ò rei!
Mès Sett-Budur cuelhec era man deth joen, e didec: “Ò, eth mèn beròi visir!, sè-te!
Per qué vies a parlar-me de viatge e de partida?
Demora-te aciu, ath costat deth qu’uscle pes tòns uelhs e ei prèst, se volesses compartir era sua passion, a hèr-te regnar damb eth, en aguest tron.
Donques que te cau saber que jo tanben siguí nomentat rei per çò dera afeccion qu’eth rei vielh me manifestèc, e per çò d’amable qu’è estat entada eth.
Sabe- te’n ja, ò joen plan gentil!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Eth nòste sègle se retire ad aqueri tempsi delicadi que viuie eth venerable Lot, parent d’Abrahan, er amic d’Allà!
Er ancian Lot auie ua barba coma era sau, que servie de marc entà un ròstre jovenil qu’en eth alendauen es ròses!
Ena sua ciutat ardenta, visitada pes angels, ostatjaue as angels, e a cambi autrejaue es sues hilhes ara gent!
Eth madeish cèu lo desliurèc dera sua antipatica hemna, en tot immobilizar-la, calhant- la en sau hereda e sense vida!
De vertat vos digui qu’aguest sègle encantador pertanh as joeni!
Quan Kamaralzaman entenec aguesti vèrsi e comprenec eth sòn significat, se quedèc plan trebolat e se rogiren coma brases es sues caròles; dempús didec: “Ò rei!
En enténer aguestes paraules, Sett-Budur se metec a arrir a arridalhades, e dempús li didec a Kamaralzaman: “Vertadèrament, ò joen delicios, sabi pas se per qué t’espaurisses!
Escota çò que me cau dider-te sus aguest ahèr: o ès un adolescent o ès ua persona grana.
S’ès çò de prumèr, o non as arribat ena edat dera responsabilitat, arren te poiràn repotegar.
Pr’amor que non s’an de censurar ne considerar damb guardada dura e violenta es accions sense importància des menors; s’as ua edat responsabla, e atau me semble qu’ei, per çò d’entener-te discutir damb tant de sen, per qué as de trantalhar o espaurir-te donques qu’ès eth patron deth tòn còs e lo pòs tier entar usatge que te semble, e çò qu’ei escrit arribe tostemp?
Mès que mès, pensa que sò jo eth que s’aurie d’espaurir, donques que sò mès petit que tu; mès jo m’apliqui aguesti vèrsi tan perfèctes deth poèta:
En èster en tot guardar-me eth mainatge, eth mèn penis se botgèc.
Eth repliquèc: “Esdega-te a mostrar-me eth sòn eroïsme e era sua resisténcia.” Mès jo li didí: “Aquerò non ei licit.” Eth me repliquèc: “Entà jo qu’ei plan licit!
Quan Kamaralzaman entenec aguestes paraules e vèrsi, vedec qu’era lum se convertie en tenèbres dauant des sòns uelhs, e baishèc eth cap, e li didec a Sett-Budur: “Ò rei plen de glòria!
Per qué te cau abandonar tot aquerò solet per jo?
Un a dit:
Eth dusau a dit:
Un aute a dit:
Un aute a dit:
Mès Sett-Budur arric, clucant a mieges es uelhs e guardant-lo de reuelh, e dempús contestèc: “Arren mès cèrt que çò que dides, ò prudent visir tan beròi!
Mès, se qué hèr, quan era nòsta afeccion càmbie de desir, quan es nòsti sensi s’afilen o se transformen, e quan càmbie era natura deth nòste umor?
Mès deishem aguesta discusion que non amie entà nunlòc e escotem çò que diden sus aquerò es nòsti poètes mès estimadi.
Escota quauqui uns des sòns vèrsi:
Vaquí es lòcs apetissents en mercat des frutèrs!
Trapes en un costat, ena plata de palma, es higues gròsses, de cu escur e simpatic!
Mès guarda era plata grana en lòc de preferéncia!
Vaquí es fruts deth sicomòr, es fruts petiti, de cu ròi, deth sicomòr!
Pregunta ara joena se per qué, quan es popes se l’endurissen e eth frut les madure, s’estime mès eth sabor acid des citrons qu’es melons d’aigua doci e qu’es milgranes!
Ò era mia soleta beresa!
Ò gojatet!
Qu’ei entà jo era religion preferida de totes es credences!
Per tu è deishat as hemnes, enquiath punt qu’es mèns amics se n’an encuedat d’aguesta abstinéncia, e an supausat, ignorants!, que m’auia hèt monge religiós!
Ò Zeinab, de pièchs bruns, e tu, Hind, de trenes tintades damb art!
Non sabetz se per qué hè tant de temps que despareishí?
È trapat es ròses, es que se sòlen veir enes caròles de joenes, è trapat aguestes ròses, non enes caròles d’ua joena, ò Zeinab!
Vaquí se per qué, ò Hind!
Tie compde de non parlar mau d’aguest cèrvi joen, en tot comparar-lo simplament, pr’amor qu’ei imbèrbe, damb ua hemna.
Que s’a d’èster un marrit entà pensar o díder semblabla causa.
Que i a diferéncia!
Plan que òc, quan t’aprèsses a ua hemna, ei pera part deth dauant; e plan per aquerò te pune ena cara.
Mès eth cèrvi joen, quan t’aprèsses ada eth, li cau inclinar-se, e d’aguesta manèra, guarda!, pune era tèrra.
Que i a diferéncia!
Un aute a dit:
Un aute a dit:
Ò beròi mainatge, ères eth mèn esclau, e te desliurè entà tier-te en atacs infeconds!
Pr’amor que tu, aumens, non pòs elevar ueus en tòn sen!
Plan que òc, be ne serie d’espaventós entà jo apressar-me a ua hemna vertuosa d’amples anques!
Quan la cauquèssa, me balharie tanti hilhs que non caberien en tot eth parçan!
Era mia esposa me tachèc tantes guardades picaresques e se metec a botjar es anques damb tanta elasticitat, que me deishè arrossegar entath nòste lhet, tant de temps evitat.
Mès non podec arténher que se desvelhèsse er estimat mainatge que demanaue!
Alavetz me cridèc furiosa: “Se non l’obligues de seguit a endurir-se entà complir es sòns deuers e penetrar, non t’estomes se deman, en desvelhar-te, te veigues cornut!
Un aute a dit:
Un aute a dit:
Generaument se demane a Allà, gràcies e beneficis en tot lheuar es braci.
Mès es hemnes son de ua auta manèra!
Eth gèst ei solide mès meritòri, donques que se dirigís as sues prigondors!
Fin finau, un aute a dit:
Be ne son d’ingenues a viatges es hemnes!
Coma qu’an un bon cu se pensen que mo´lo pòden aufrir en cas de besonh, per analogia!
L’è demostrat a ua d’eres guaire s’enganhaue!
Aguesta joena a vengut a cercar-me damb ua vulva, de vertat, era mès excellenta possibla.
Era me responec: “Òc, ja ac sai, aguest sègle abandone era mòda anciana!
Mès qu’ei parièr!
Que sò ath cas!” E se virèc e presentèc ara mia guardada un trauc tan vast coma er abisme deth mar!
Mès jo didí: “Te balhi es gràcies de vertat senhora mia, te balhi mil gràcies!
Veigui qu’era tua ospitalitat ei fòrça ampla!
Quan Kamaralzaman entenec toti aguesti vèrsi, comprenec que non i auie manèra d’enganhar-se sus es intencions de Sett-Budur, que seguie tient coma rei, e vedec que non li servirie d’arren resistir-se mès; autraments, tanben sentie curiosèr de saber a qué tier-se sus aquera mòda naua que parlaue eth poèta…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
De sòrta que didec: “Ò rei deth sègle!
E se consentisqui te cau saber qu’ei entà demostrar-te de seguit qu’ei milhor tornar ara mòda anciana.
E Sett-Budur exclamèc.
Dempús higec:
Era gent, ò amic mèn, mos acuse de causes que mos son desconeishudes, e ditz de nosati tot çò de mau que pense!
Vene, amic!
Sigam pro generosi entà balhar era rason as nòsti enemics, e donques que sospèchen ua causa, la vam a hèr aumens un còp!
Dempús mos empenaïram, se te semble!
Vene, amic doç, a trabalhar damb jo pr’amor de deishar en patz era consciéncia des nòsti acusadors!
E Sett-Budur se lheuèc ara prèssa, e l’arrosseguèc entàs amples matalassi estiradi en tapís, mentre eth sajaue de defener-se un shinhau e botjaue eth cap damb mina resignada, alendant: “Que non i a mès recors qu’en Allà!
Tot arribe per orde sòn!” E coma que Sett-Budur l’ahiscaue impacientament entà que hesse lèu se treiguec es amples pantalons de gòlf, dempús es calçotets de hiu, e se vedec lançat, còp sec, sus es matalassi, peth rei, que s’estirèc ath sòn costat e lo cuelhec entre es sòns braci.
E li metec es dues cames ath torn des cueishes, e li didec.
Alavetz Kamaralzaman notèc qu’eth contacte damb es cueishes deth rei ère plan agradiu, e mès doç que tocar eth boder, e mès suau que tocar seda.
E aquerò l’agradèc fòrça, e l’ahisquèc a explorar de naut en baish enquia qu’era sua man arribèc ena copòla que trapèc plan botjadissa e vertadèrament plia de benediccions.
Mès, per mès que cerquèc pertot, non podec trapar eth minaret.
E didec entada eth: “Ò Allà, be ne son de misterioses es tues òbres!
Com se pòt hèr ua copòla sense minare?
En enténer aguestes paraules, Sett-Budur s’estarnèc d’arrir, e li manquèc pòc entà estavanirse…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Sett-Budur s’estarnèc d’arrir, e li manquèc pòc entà estavanir-se.
Dempùs se metec seriosa de pic, e recobrèc era sua anciana votz, doça e cantaira, e li didec a Kamaralzaman: “Ò espòs tant estimat que lèu as desbrembat es nòstes beròies nets passades!” E se lheuèc rapidament, e lançant luenh eth sòn vestit e eth turbant qu’anaue desguisada, apareishec complètament despolhada e era cabeladura desgatjada ath long dera esquia.
En veir aquerò, Kamaralzaman arreconeishec ara sua esposa Budur, hilha deth rei Ghayur, senhor de El-Budur e de El-Kussur.
E la punèc, e era lo punèc ada eth, e eth la sarrèc, e era lo sarrèc ada eth, e dempús, ambdús plorant d’alegria, se confoneren en punets dessús deth divan.
E era, entre d’auti mil, recitèc aguesti vèrsi:
Vaquí ath mèn estimat!
Qu’ei eth dançaire de còs armoniós!
Guardatz se com auance damb pè flexible e leugèr!
Aciu que l’auetz!
Non vos pensetz qu’es sues cames se planhen deth pes enòrme que les precedís, e que serie ua bona carga entà un camelh!
Vaquí ath mèn estimat!
En ròstre deth mèn estimat, ò hilhes d’Arabia!
Com desbrembar es sòns encantaments e era sua doçor…?
Dempús d’aquerò, era reina Budur li condèc a Kamaralzaman tot çò que l’auie arribat des deth principi enquiath finau.
Madeish hec eth, e dempús la repoteguèc, e li didec: “Qu’ei reauament ua asenada çò qu’as hèt aguesta net damb jo!” Era responec: “Per Allà!
Alavetz era reina Budur s’amassèc damb eth rei Armanos, pair de Hayat-Alnefus, li condèc era vertat dera sua istòria, e li revelèc qu’era sua hilha, era joena Hayat-Alnefus, ère encara tant complètament vèrge coma abans.
Quan eth rei Armanos, patron dera isla d’Ebèn, entenec aguestes paraules de Budur, hilha deth rei Ghayur, se meravilhèc ath limit der estonament, e ordenèc qu’ua istòria tan prodigiosa s’escriuesse damb letres d’aur en pergamins illustres.
Dempùs se virèc entà Kamaralzaman e li preguntèc: “Ò hilh deth rei Schahraman!
Kamaralzaman responec: “Abans ac voi consultar damb era mia esposa Sett-Budur, qu’ada era li deui respècte e amor.” E se virèc entara reina Budur, e li preguntèc: “Me balhes eth tòn consentiment entà cuélher a Hayat-Alnefus, coma dusau esposa?” Budur responec: “Plan que òc; donques que jo madeisha te l’è reservat entà hestejar era tua tornada.
En enténer aguestes paraules, eth rei Armanos s’entosiasmèc enquiath limit mès extrèm der entosiasme, e de seguic manèc cridar as kadis, testimònis e caps principaus, e a redigir eth contracte de matrimòni de Kamaralzaman damb Hayat-Alnefus.
E se sacrifiquèren milèrs d’anhèths entàs praubi e malerosi e i auec liberalitat entà tot eth pòble e tota era armada.
E non quedèc arrés en règne que non li desiresse longa vida ath rei Kamaralzaman e as sues dues esposes Sett-Budur e Hayat-Alnefus.
E Kamaralzaman, ath sòn torn, se vantèc dera sua justícia autant entà governar eth sòn règne coma entà contentar as sues dues esposes, donques que passaue ua net damb cada ua, alternatiuament.
Per çò que hè a Sett-Budur e a Hayat-Alnefus, viueren tostemp damb perfècta armonia, en tot hèr-li gaudir es nets ath sòn espòs, e gaudint eres amassa pendent es ores deth dia.
Dempús d’aquerò, Kamaralzaman li manèc corrèus ath sòn pair, eth rei Schahraman, pr’amor de comunicar-li toti aqueri erosi eveniments e dider-li que pensaue vier a tier-li ua visita tanlèu auesse reconquistat era ciutat ara vòra deth mar qu’es infidèus auien desrabat as musulmans.
Mentretant, era reina Budur e era reina Hayat-Alnefus, fecondades per Kamaralzaman, li balhèren cada ua ath sòn espós, un hilh baron, beròi coma era lua.
E toti viueren damb perfècta felicitat enquiath fin des sòns dies.
E tau ei era istòria meravilhosa de Kamaralzaman e era princessa Budur.
E Schahrazada, arrint, se carèc.
Mès era petita Doniazada, era des caròles tostemps blanques, s’auie rogit tota, mès que mès quan s’acabèc era istòria e es uelhs se l’auien agranit de plaser, de curiosèr e tanben de confusion, e auie acabat en tot tapar-se era cara damb es mans, encara que guardant a trauèrs d’eres.
E mentre Schahrazada, entà remeter-se dera votz, se banhaue es pòts en ua copa de coccion gelat de panses, Doniazada, picant de mans, exclamèc: “Ò fraia, quin malastre qu’ua istòria tan meravilhosa s’acabe tan lèu!
Qu’ei era prumèra d’aguest gènre qu’enteni des tòns pòts.
E Schahrazada, dempús de hèr ua glopada, arric ara sua fraia damb era coa deth uelh, e li didec.
En enténer aguestes paraules, Doniazada sautèc d’alegria e d’emocion, e exclamèc: “Ò fraia, se te platz!
Alavetz eth rei Schahriar, qu’era sua tristesa auie despareishut dauant dera istòria de Sett-Budur, que seguic d’aurelha atentiuament, didec: “Ò Schahrazada!
De sòrta que s’enes istòries que mos prometes s’explique aguesta mòda damb d’auti detalhs desconeishudi entà jo, pòs començar de seguit.
Mès en aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta coma tostemps, se carèc.
E eth rei Schahriar didec entada eth: “Per Allà!
Doniazada didec: “Ò Schahrazada!
E Schahrazada arric ara sua fraia e dempús, virant-se entath rei Schahriar, li didec:
Se ditz (mès Allà ei mès sabent) que i auie ena ciutat de Kufa un òme que se compdaue entre es vesins mès rics e consideradi, e se cridaue Primauèra.
Ath prumèr an deth sòn matrimòni, eth mercadèr Primauèra sentec quèir sus era sua casa era benediccion deth Plan Naut damb eth neishement d’un hilh plan beròi qu’arribèc en mon arrint.
E plan per aquerò lo cridèren Erós-Beròi.
Tath setau dia de néisher eth sòn hilh, eth mercadèr Primauèra anèc en mercat des esclaus pr’amor de crompar ua sirventa entara sua hemna.
Eth mercadèr Primauèra pensèc alavetz: “Allà qu’ei generós!” E s’apressèc ath corredor e li didec: “Guaire vau aguesta esclaua damb era sua hilha?” Eth corredor didec: “Cinquanta dinnars, ne mès ne mens!” Primauèra didec: “ La crompi.
Redigís eth contracte e cuelh es sòs.” Dempús de hèr aguesta formalitat, eth mercadèr Primauèra li didec doçament ara hemna: “Seguis-me, sirventa mia.” E se la hec a vier ena sua casa.
Quan era hilha deth sòn soèr vedec arribar a Primauèra damb era esclaua, li preguntèc: “Ò hilh deth mèn soèr!
Per qué as hèt aguesta despena inutila?
Jo, tanlèu me remeta dera jasilha, poirè atier era casa coma abans.” Eth mercadèr Primauèra responec content: “Ò hilha deth mèn soèr!
Alavetz era esposa de Primauèra se virèc entara sirventa, e li preguntèc coraument: “Com te crides?” Era responec: “Me criden Prosperitat, ò senhora mia!” Ara esposa deth mercadèr l’agradèc fòrça aqueth nòm, e li didec: “Que t’està fòrça ben, per Alla!
E era tua hilha, com se cride?” Era esclaua contestèc: “Fortuna!” Alavetz era esposa de Primauèra, ar arràs dera alegria, didec: “Pro qu’acertes!
Dempús d’aquerò, se virèc entath sòn espós Primauèra, e li preguntèc: “Donques qu’ei costum de qué es patrons balhen eth nòm as esclaus que crompen, com penses cridar ara mainada?” Primauèra responec: “Coma tu volgues!” E era sua esposa responec: “Cridem-la Erosa-Beròia!” E Primauèra didec: “Atau se cridarà.
E atau siguec se com se cridèc era mainada Erosa-Beròia e se l’elevèc amassa damb Erós-Beròi, exactament damb es madeishes condicions.
Quan Erós-Beròi arribèc as cinc ans, pensèren en celebrar era sua circoncision.
S’alistèc entad aquerò era hèsta deth neishement deth Profèta (sigue damb eth era pregària e era sauvacion!
Per tant, se hec solemnament era circoncision de Erós-Beròi, qu’en sòrta de plorar, semblèc que trapaue aquerò deth sòn gust, e arric gentilament, causa que, ça que la, solie hèr tostemp.
Se formèc ua acompanhada impausanta e nombrosa, formada per toti es parents, amics e coneishudi de Primauèra e dera hilha deth sòn soèr; dempús, precedidi de bandères, desfilèc per toti es carrèrs de Kufa.
E Erós-Beròi anaue montat en un palanquin ròi, sus ua mula ricament ornada de brocat, e ath sòn costat i auie seiguda era petita Erosa-Beròia, que li hège aire damb un mocador de seda.
Quan tornèren en casa, es convidadi vengueren un darrèr der aute a felicitar ath mercader Primauèra, dident abans de retirar-se: “Que siguen entà tu es benediccions e era alegria!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Dempús passèren tempsi erosi, e es dus mainatges arribèren a complir es dotze ans d’edat.
Alavetz Primauèra venguec a cercar ath sòn hilh Erós-Beròi, que jogaue a matrimònis damb Erosa-Beròia, e lo cridèc a despart e li didec: “Vaquí, ò hilh mèn, que vies de complir dotze ans, gràcies ara benediccion d’Allà.
De sòrta que des d’aué ja non auràs de cridar a Erosa-Beròia, fraia tua, pr’amor qu’ara me cau dider-te que Erosa-Beròia ei hilha dera nòsta esclaua Prosperitat, encara que l’auem elevat damb tu en madeish breç e l’auem tractat coma hilha nòsta.
Ath delà, a compdar d’ara li cau caperar-se era cara damb eth vel, pr’amor qu’era tua mair m’a dit que Erosa-Beròia arribèc era setmana passada ara epòca de nubilitat.
Alavetz Erós-Beròi anèc a cercar ara sua mair, e li punèc era man, que se hec a vier en front; dempús li didec: “Que voi maridar-me en secret damb Erosa-Beròia, hilha dera nòsta esclaua Prosperitat.” E era mair de Erós-Beròi responec: “Erosa-Beròia te pertanh, hilh mèn!
Ara seguida correc Erós-Beròi a cercar a Erosa-Beròia, e la cuelhec dera man, e l’estimèc, e era l’estimèc ada eth, e era madeisha net dormiren amassa, coma esposi erosi.
Dempús, sense deishar tau estat de causes, viueren ambdús ar arràs dera felicitat pendent cinc ans benedidi.
E en tota era ciutat de Kufa non auie ua joena mès beròia, ne mès doça, ne mès deliciosa qu’era hemna deth hilh de Primanuèra.
Ne l’auie tanpòc de tant instruida ne tan sabenta.
Efectiuament, Erosa-Beròia auie consagrat toti es moments d’òci a apréner eth Koran, es sciéncies, es beròies escritures, era cufica e era correnta, es beròies letres e era poesia, e er usatge des esturments musicaus.
Atau, donc, Erós-Beròi e era sua esclaua Erosa-Beròia, fòrça viatges, enes ores de calor, se seiguien en sòn jardin sus eth marme nud qu’enrodaue er estanh, a on era frescor dera aigua e dera pèira les aumplien de delícies.
Aquiu minjauen melons d’aigua esquisti, de polpa fusibla e leugèra, e amelhes e auerassi, eth gran torrat e salat, e d’autes mil causes admirables.
E deishauen de minjar entà alendar ròses e gensemins o entà recitar-se poèmes encantadors.
E alavetz Erós-Beròi li pregaue ara sua esclaua que preludièsse, e Erosa-Beròia agarraue era guitara de còrdes dobles, que d’era sabie trèir sons sense parièr, e ambdús cantauen cançons coma aguesta, entre d’autes mil meravilhoses:
Ò joen, que plò flors e audèths!
Anem damb eth vent entara cauda Bagdad, de rosades copòles!
Non emir mèn!
Demorem-mos encara en jardin ath costat des ahlamantes palmes d’aur, e, ò delícia, damb es mans, en cogòt soniem!
Vene, ò joen!
Que plò diamants enes huelhes blues, e sus eth blu, ei beròia era corva des rames.
Lhèua-te, ò leugèra, e secodís es gotes furtiues que ploren enes tòn peus!
Non emir mèn, sè-te aciu e inclina eth cap enes mèns jolhs.
Embriaga-te entre era mia ròba damb tot eth perhum des mèns pièchs floridi… e dempús escota era suau brisa que cante eth Creador!
D’auti viatges, ambdús joeni modulauen vèrsi coma es següents, en tot acompanhar-se damb eth dalf:
Ò pòts, hètz mès doci es vòsti triolets sus es flaütes!
Guitarres, arturatz-vos jos es dits entà escotar era cançon des palmères!
Es palmères son de pès!
Coma es joenes, mormolhen en sordina ena net clara, e es retortilhs des sues cabeladures melodioses responen ara brisa musicau!
Sò erosa e leugèra coma ua agila dançaira!
Esposa encantadora e perhumada!
En enténer es nòtes dera tua votz, es pèires se lhèuen dançant, e vien ordenadament a bastir un edifici armoniós!
Qu’aqueth que creèc era beresa der amor mos autrege era ventura, esposa encantadora e perhumada!
Ò neror des mèns uelhs!
Per tu vau a dar eth color blu as mies paupetes damb era vergueta de cristau, e a tacar es mies mans damb era pasta d’oliva!
Atau te semblaràn es mèns dits fruts deth ginjolèr, o s’ac preferisses, datils fini!
Dempús me perhumarè es pièchs, eth vrente e tot eth còs damb encens delicat, entà qu’era mia pèth se delisque ena tua boca damb suavitat, ò neror des mèns uelhs!
E d’aguesta sòrta eth hilh de Primauèra e era hilha de Prosperitat passauen es nets e es maitins en ua vida deliciosa…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carec discrètament.
Era didec:
Mès, ai!
Tau siguec era causa de qué Erós-Beròi e Erosa-Beròia auessen d’experimentar pendent cèrt temps es vicisituds dera sòrt.
Mès, totun aquerò, era natiua benediccion qu’auien hèt a vier ena tèrra les auie de desliurar des malastres irremediables.
Efectiuament, eth governador dera ciutat de Kufa auie entenut a parlar ath califa dera beresa de Erosa-Beròia, esposa deth hilh deth mercadèr Primauèra.
E didec entada eth: “Me cau trapar era manèra d’apoderar-me d’aguesta Erosa-Beròia qu’es sues perfeccions e art entà cantar me lauden tant.
Per tant, eth governador de Kuta decidic un dia executar eth sòn projècte, e damb aguesta finalitat manèc cridar a ua vielha molt astuta, que normaument ere encargada d’aquerir e instruir especiaument as esclaues joenes.
E li didec: “Te prègui que vages ena casa deth mercadèr Primauèra, e coneishes ara esclaua deth sòn hilh, era joena Erosa-Beròia, que d’era se ditz qu’ei plan versada en art deth cant, e qu’ei plan beròia.
E era vielha responec: “Escoti e aubedisqui.” E partic de seguit entà hèr es preparatius de besonh.
A prumèra ora deth maitin se vestic d’estamina, e se metec en còth un enòrme rosari de milèrs de compdes, s’estaquèc ua coja ena cintura, cuelhec ua muleta, e se filèc damb pas brac seguit entara casa de Primauèra, en tot arturar-se en cada moment entà alendar plan devòta: “Laudat sigue Allà!
Que non i a mès Diu qu’Allà!
Solet a Allà mos cau recórrer!
Allà ei eth mès Gran!” E non deishèc d’actuar dera madeisha manèra pendent tot eth camin, damb grana admiracion de caminaires, enquia qu’arribec ena pòrta dera casa que demoraue Primauèra.
Piquèc e didec: “Allà ei generós!
Ò Autrejador!
Alavetz venguec a daurir-la eth portèr, qu’ère un ancian respectable, ancian sirvent de Primauèra.
Vedec ara vielha devòta, e dempús d’examinar-la non li semblèc era sua mina massa tranquillizadora, senon ath revés.
E dera sua part, eth tanpòc l’agradèc guaire ara vielha, que li tachèc ua guardada trauessada.
E eth portèr sentec instintiuament era guardada, e tanben instintiuament, entà conjurar eth mau de uelh, formulèc damb eth pensament: "Es mèns cinc dits en tòn uelh quèr!” Dempús, e en votz nauta, li preguntèc: “Qué vòs vielha senhora?” Era responec: “Que sò ua prauba vielha que non pense qu’en pregar.
Eth brave portèr s’anugèc, e li didec bruscament: “Vè-te’n!
Aguesta casa non ei ua mesquita ne un oratòri, senon eth larèr deth mercadèr Primauèra e deth sòn hilh Erós- Beròi!” Era vielha responec: “Que ja ac sai.
Mès i a ua mesquita o oratòri mès digne entara pregària qu’era casa benedida de Primauèra e deth sòn hilh Erós-Beròi?
Te cau saber tanben, ò portèr de cara seca!, que sò hemna plan coneishuda en Damasc, en palai der Emir des Credents.
Mès eth portèr responec: “Qu’està ben que sigues ua devòta, mès aquerò non ei cap motiu entà qu’entres aciu.
En enténer aguestes paraules, Erós-Beròi arric, segontes eth sòn costum, e li preguèc ara vielha qu’entrèsse.
Alavetz era vielha lo seguic e venguec damb eth ena cramba de Erosa-Beròia.
E li desirèc era patz, dera manèra mès sentuda, e ath prumèr còp de uelh quedèc estonada dera sua beresa.
Quan Erosa-Beròia vedec entrar ara vielha, s’esdeguèc a lheuar-se en aunor sòn, e l’entornèc era sua salutacion damb respècte, e li didec: “Que sigue de bon auguri entà nosati era tua arribada, brava mair!
Digna-te repausar.” Mès era responec: “Vien d’anonciar era ora dera oracion, hilha mia.
Dèisha-me pregar!” E se virèc de seguit en direccion ara Meca, e s’ajulhèc en actitud de pregar.
E atau s’estèc tota era net sense botjar-se, e arrés gausaue interrómper era sua augusta foncion.
E ath delà semblaue tan negada en extasi, que non ne hège cabau de çò que se passaue ath sòn entorn.
Fin finau, Erosa-Beròia gausèc, e s’apressèc timidament ara santa, e li didec damb votz doça e respectuosa: “Mair mia, balha-les repaus as tòns jolhs, encara que non sigue qu’ua ora.” Era vielha responec: “Aqueth que non fatigue eth còs en aguest mon non pòt aspirar ath repaus reservat as purs e escuelhuts en futur.” Erosa-Beròia, prigondament deïficada, responec: “Se te platz, ò mair nòsta!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz Erosa-Beròia anèc a cercar ath sòn patron, e li didec: “Ò senhor mèn!
Que ja è ordenat que li premanisquen ua cramba damb eth sòn lhet, e un tapís nau, e era sua gèrla, e era sua palangana.
Per çò dera vielha, se passèc tota era net pregant e liegent en votz nauta eth Koran.
Dempús, a punta de dia, se lauèc e anèc a cercar a Erós-Beròi e ara sua amiga, e les didec.
Allà vos sauve!” Mès Erós-Beròi li didec: “Ò mair nòsta!
E era vielha responec: “Allà vos sauve as dus e vos balhe es sues benediccions e es sues gràcies!
Donques qu’era caritat musulmana ocupe un lòc d’aunor en vòste còr, m’alègri fòrça de qué m’ostatge era vòsta ospitalitat.
Mès vos demani solet que li digatz ath vòste portèr, qu’a ua cara tan seca, que non s’opause mès a deishar-me entrar aciu quan venga.
Ara madeish vau a visitar es sants lòcs de Kufa, qu’en eri harè vòts a Allà entà que vos pague sivans es vòsti merits.
Dempús tornarè a adocir-me damb era vòsta ospitalitat.” Ara seguida les deishèc, mentre qu’ambdús se cuelhien es mans e se les hègen a vier enes pòts e en front.
Ò prauba Erosa-Beròia!
Se te’n sabesses deth motiu qu’aguesta vielha de betum a entrat ena tua casa e es neri destins que tramaue contra era tua felicitat e era tua tranquillitat!
Era maudida vielha gessec, e se filèc entath palai deth governador, e se presentèc de seguit ath sòn duant.
Alavetz aguest li preguntèc: “Qué as hèt, ò desembolhaira de telaranhes?
Ò astuta sublima e subtila!” Era vielha didec: “Hèsca çò que hèsca, ò senhor mèn!
Escota.
Qu’è vist ara joena Erosa-Beròia, esclaua deth hilh de Primauèra.
Jamès eth vrente dera feconditat modelèc beresa semblabla.” Eth governador exclamèc: “Ya Allà!” E seguic era vielha: “Qu’ei hèta de delícies!
Batèc deth mèn còr!” Era vielha higec: “Qué dideries s’entenesses eth timbre dera sua votz, mès fresca qu’eth rumor dera aigua dejós d’ua vòuta sonora?
Eth governador exclamèc: “Non poiria hèr qu’admirar-la damb tota era mia admiracion, donques que te torni a díder que la sauvi entath nòste patron eth califa.
Hè lèu, donc, a trionfar!” Era vielha didec: “Te demani entad aquerò un mes sancer.!
E eth governador responec: “D’acòrd, tostemp que balhe resultat!
E en jo traparàs ua generositat que te deisharà satisfèta.
E era vielha se sauvèc es mil dinnars en cinturon, e a compdar d’aqueth dia comencèc a visitar regularament a Erosa-Beròia e a Erós-Beròi ena sua casa, e eri, dera sua part, li mostrauen cada dia mès delicadeses e consideracions.
E atau es causes, era vielha arribèc a èster era conselhèra inseparabla d’aquera casa.
E un dia li didec a Erosa-Beròia: “Hilha mia, era feconditat non a visitat encara es tues anques joveniles.
Vòs vier damb jo a demanar-li era benediccion as sants ascètes, as jeiques estimadi d’Allà, as santons e walís que son en contacte damb eth Plan Naut?
Coneishi ad aguesti walís, hilha mia, e m’en sai der immens poder qu’an entà hèr miracles e realizar es causes mès prodigioses en nòm d’Allà.
Guarissen as cècs e as invalids, ressusciten as mòrts, vòlen per aire, naden pera aigua.
Per çò dera fecondacion des hemnes, qu’ei eth privilègi mès aisit que les autregèc Allà.
En enténer aguestes paraules dera vielha, Erosa-Beròia sentec agitar-se ena sua anma eth desir dera feconditat, e li didec ara anciana: “Me cau demanar-li eth permís ath mèn patron Erós-Beròi entà gésser.
Demorem qu’arribe.” Mès era vielha responec: “Qu’ei pro d’avisar ara sua mair.” Alavetz era joena anèc a cercar ara mair de Erós-Beròi e li didec: “Te supliqui, per Allà, ò senhora mia!
E te prometi tornar abans de qué arribe eth mèn espós Erós-Beròi.” Alavetz era esposa de Primauèra contestèc: “Hilha mia, pensa en desengust qu’aurie eth tò patron se tornèsse e non te trapèsse!
Me diderie: “E com a pogut gésser Erosa-Beròia sense eth mèn permís?
En aguest moment intervenguec era vielha, e li didec ara mair de Erós-Beròi: “Per Allà, que haram un rapid torn pes sants lòcs, non la deisharé ne que se seigue a descansar, e me la harè a vier sense demora.” Alavetz era mair de Erós-Beròi balhèc eth sòn consentiment, encara qu’alendant a maugrat sòn.
Era vielha se hec a vier, donc, a Erosa-Beròia e la guidèc dirèctament entà un pabilhon isolat deth jardin de palai.
Aquiu la deishèc un moment soleta, e correc a comunicar-li era sua arribada ath governador, que venguec de seguit en pabilhon…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan Erosa-Beròia vedec entrar aqueth òme desconeishut, s’esdeguèc a tapar-se era cara, s’estarnèc en somics, e cerquèc damb era guardada un lòc entà húger, mès que siguec en bades.
Alavetz, coma qu’era vielha non apareishie, Eroea-Beròia ja non dobtèc dera traïson dera maudida, e se’n brembèc de cèrtes paraules deth portèr que l’auie dit respècte es uelhs plei d’astúcia d’aquera hemna.
Per çò deth governador, segur de qué Erosa-Beròia ère era madeisha qu’auie ath dauant, tornèc a gésser, barrant era pòrta, a anèc a balhar rapidament quauques ordes: l’escriuec ua carta ath califa Abd El-Malek ben Meruan, e fidèc era carta e era joena ath cap des gardes, en tot ordenar-li que partisse de seguit entà Damasc.
Alavetz eth cap des gardes se hec a vier ara fòrça a Erosa-Beròia, la botèc sus un dromedari, se metec dauant d’era, e partic ara prèssa entà Damasc, seguit per quauqui esclaus.
Per çò de Erosa-Beròia, pendent tot eth camin se tapèc era cara damb eth vel, e plorèc en silenci, indiferenta as arturades, as secodides, as repausi e as marches.
E eth cap des gardes non li podec trèir ua soleta paraula ne un solet gèst, e atau seguic enquiara arribada en Damasc.
Eth cap se filèc sense demora entath palai der Emir des Credents, l’autregèc era esclaua e era carta ath cap des camarlencs, recebec era responsa que li balhèren, e tornèc entà Kufa dera madeisha manèra qu’auie vengut.
A londeman, eth califa entrèc en harem e li manifestèc ara sua esposa e ara sua fraia era arribada dera naua esclaua, en tot dider-li: “Eth governador de Kufa ven de manar-me coma present ua esclaua joena; e m’a dit per carta qu’aguesta esclaua, crompada per eth, ei hilha d’un rei, agarrada en sòn país per mercadèrs d’esclaus.” E era sua esposa li responec: “Allà aumente es tòns gòis e es tòns beneficis!” E era fraia deth califa preguntèc: “Com se cride?
Alavetz era fraia deth califa, cridada Sett Zahia, qu’ère de còr trende, s’apressèc ara joena e li preguntèc: “Per qué plores, fraia mia?
Non sabes qu’a compdar d’ara era tua vida serà segura e se passarà sense preocupacions?
Entà on poiries anar a parar milhor qu’en palai der Emir des Credents?” En enténer aguestes paraules, era hilha de Prosperitat lheuèc es uelhs estonada, e preguntèc: “Mès, ò senhora mia!
Non ac sabies?
E eth mercadèr que te venec non t’a avertit qu’ac hège per compde deth califa Abd El-Malek ben-Meruan?
Donques que ja ac sabes, fraia, ès proprietat der Emir des Credents, qu’ei eth mèn frair.
Alavetz entrèc eth califa, auancèc entà Erosa-Beròia arrint coraument, se seiguec ath sòn costat, e li didec: “Trè-te eth vel dera cara, ò joena!” Mès Erosa-Beròia, en sòrta de trèir-se eth vel, s’espauric solet de pensà’c, e se tapèc complètament damb era tela enquiath dejós dera barbeta, damb man tremolosa.
E eth califa non volec anujar-se per ua accion tant extraordinària e li didec a Sett Zahia: “Te fidi ad aguesta joena, e demori qu’en pòcs dies l’ages acostumat a tu, e l’encoratges, e artenhes que sigue mens timida.” Dempús li tachèc ua auta guardada a Erosa-Beròia e non podec veir arren, dehòra des fini punhets.
Mès aquerò siguec pro entà que l’estimèsse ar arràs dera estimacion; punhets tant admirablament modeladi non podien pertànher qu’a ua perfècta beresa.
E se retirèc.
Alavetz Sett Zahia se hec a vier a Erosa-Beròia, e l’amièc entath hammam deth palai, e dempús deth banh la vestic damb ua ròba plan beròia, e li botèc ena cabeladura diuèrses classes de pèires e peireria, e dempús l’acompanhèc pendent era rèsta deth dia, en tot sajar d’acostumar-la ada era.
Mès Erosa-Beròia, encara que plan confonuda per çò des atencions que li balhaue era fraia deth califa, non podie deishar de plorar, ne volie tanpòc revelar era causa des sues penes pr’amor que pensaue que damb aquerò es causes non cambiarien.
Se sauvèc, donc, entada era aqueth dolor agudent, e seguic en tot consumir-se dia e net, de tau sòrta que, en pòc de temps queiguec grèument malauta; e non se pensauen sauvar-la dempús d’auer experimentat damb era tota era sciéncia des mètges mès famosi de Damasc.
Mès, per prumèr viatge, arrés responec.
Alavetz se lheuèc, còp sec, e cridèc de nauèth: “Ò Erosa-Beròia!” Mès arrés responec, pr’amor que totes es esclaues s’auien amagat, e deguna d’eres gausaue a botjar-se.
Alavetz Erós-Beròi anèc en apartament dera sua mair, entrèc ara prèssa, e trapèc ara sua mair seiguda, plan trista, damb era man enes maishères e calada enes sòns pensaments.
Mès era esposa de Primauèra non contestèc senon damb lèrmes, e dempús alendèc: “Allà mos protegisque, ò hilh mèn!
Erosa-Beròia, ena tua abséncia a vengut a demanar- me permís entà gésser damb era vielha, e anar, sivans me didec, a visitar a un sant walí que hè miracles.
A, hilh mèn, eth mèn còr non siguec tranquil jamès des de qué aguesta vielha entrèc ena nòsta casa.
Tostemp è auut era presentida de qué aguesta vielha mos auie d’amiar mala sòrt damb es sues oracions plan longues e es sues guardades tant astutes!” Mès Erós-Beròi interrompec ara sua mair entà preguntar: “A quina ora exactament a gessut Erosa-Beròia?” E era mair responec: “Aguest maitin, d’ora, dempús d’auer partit tu entath mercat.” E Erós-Beròi exclamèc: “Ja ves, mair mia, de qué mos servís cambiar es nòsti costums e autrejar as nòstes hemnes libertats que d’eres non saben se qué hèr, e que les seràn funèstes.
A, mair mia!
Per qué la deishères gésser?
Qui pòt saber a o ei, o s’a queigut ena aigua, o se la sepultèc un minaret que s’age esbauçat?
E Erós-Beròi, capvirat, correc entath palai, e eth governador lo recebec sense hèr-lo demorar, per consideracion damb eth sòn pair Primauèra qu’ère ua des persones mès notables dera ciutat.
E Erós-Beròi, sense tier-se as formules obligatòries des salutacions, li didec ath governador: “Era mia esclaua a despareishut dera nòsta casa aguest maitin en companhia d’ua vielha ara quau auem ostatjat.
Que vengui a demanar-te que m’ajudes a cercar-la.” Eth governador, cuelhent un ton plen d’interès, responec: “De seguit, hilh mèn!
Que sò prèst a tot per consideracion ath tòn digne pair.
Vè-te’n a cercar dera mia part ath cap dera garda, e conda-li eth cas.
Eth cap dera garda, qu’ère seigut en tapís, damb es cames crotzades, alendèc dus o tres còps, e ara fin preguntèc: “Damb qui se n’a anat?” Erós-Beròi responec: “Damb ua vielha qu’es sues senhes son aguestes e aguestes.
E era vielha va vestida d’estamenha e amie en còth un rosari damb milèrs de compdes.” E eth cap dera garda didec: “Per Allà!
Dauant d’aguestes preguntes, Erós-Beròi responec: “Mès qué me sai a on ei era vielha!
Se me’n sabessa ja non vieria aciu!” Eth cap dera garda cambièc de postura, en tot plaçar es cames ath revés, e didec: “Hilh mèn!
Er aute responec: “Que pòs hèr tot çò que volgues.
De seguit Erós-Beròi tornèc ena casa deth governador, e li didec: “Qu’è anat a veir ath cap dera garda e s’a passat tau e quau causa!” E eth governador didec: “Non ei possible!
Ep, gardes anatz a cercar ad aguest hilh de gosset!” E quan arribèc eth cap, eth governador didec: “Te mani que hèsques era cèrca mès detalhada entà trapar ara esclaua de Erós-Beròi, hilh de Primauèra!
Dempús se virèc entà Erós-Beròi, e li didec: “Per çò que hè a tu, hilh mèn!
E se per s’un cas, donques que tot pòt arribar, non se trape ara esclaua, jo madeish t’autrejarè ath sòn lòc dètz vèrges dera edat des hurís, de popes dures e anques fèrmes coma eth granit!
E obligarè tanben ath cap dera garda a balhar-te, deth sòn harem, dètz esclaues joenes tant intactes coma es mèns uelhs.!
Mès padega era tua anma, pr’amor qu’eth Destin t’autrejarà tostemp aquerò que t’ei reservat, e ath delà, jamès artenheràs aquerò que non t’age destinat era sòrt…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E a londemat li calec estar-se en lhet, cuelhut per un gran aflaquiment e per ua fèbre que creishec de dia en dia, a mida que perdie era esperança que li restaue sus es investigacions ordenades peth sòn governador.
Alavetz, arribèc ena ciutat de Kufa un persan plan versat en medecina, art de drògues, sciéncia des esteles e arena endonviaira.
E eth mercadèr Primauèra s’esdeguèc a cridar- lo ena casa deth sòn hilh.
E eth sabent persan, dempús d’auer estat tractat per Primauèra damb es màger consideracions, s’apressèc a Erós-Beròi e li didec: “Da-me era man!” E li cuelhec era man, li paupèc et pos pendent ua bona estona, li guardèc damb atencion era cara, dempús arric, e se virèc entath mercadèr Primauèra, dident: “Era malautia deth ton hilh s’està en sòn còr!” E Primauèra responec: “Per Allà!, qu’ei vertat, ò mètge!” Eth sabent seguic: “E era causa d’aguesta malautia ei era desaparicion d’ua persona estimada.
E dites aguestes paraules, eth persan s’ajoquèc, treiguec d’ua saca un paquet d’arena, que desliguèc e l’estenec dauant d’eth; dempús botèc ath miei dera arena cinc calhaus blanqui e tres calhaus neri, dues verguetes e ua ungla de tigre; les placèc en un plan, dempús en dus plans, e dempús en tres plans; les guardèc, en tot prononciar quauques frases en lengua persana, e didec: “Ò vosati que m’entenetz!
Sabetz-vo’n de qué era persona se trape en aguest moment en Bassra!” Dempús reflexionèc e didec: “Non!
En entèner aguestes paraules, Primauèra exclamèc: “E qué mos cau hèr, ò venerable mètge?
Se te platz, illumina-mos, e non t’auràs de plànher dera avarícia de Primauèra.
Pr’amor que, per Allà!
E eth persan didec: “Ara ja è sòs entà curbir es despenes, e me vau a méter en camin entà Damasc en tot hèr-me a vier damb jo ath tòn hilh.
E s’Allà ac vò, tornaram damb era sua estimada!” Dempús se virèc entath joen estirat en lhet, e li preguntèc: “Ò hilh deth notable Primauèra!
E Erós-Beròi, ahiscat, còp sec, peth bon impuls deth mètge, se lheuèc e se seiguec.
E eth mètge seguic: “Assolida era tua animositat e eth tòn valor.
Non ne hèssques cabau d’arren.
Minja, beu e dormís!
E en ua setmana, tanlèu remetes es tues fòrces tornarè a cercar-te entà hèr eth viatge damb tu.” E se didec adiu de Primauèra e de Erós-Beròi, e se n’anèc entà hèr tanben es sòns preparatius deth viatge.
Alavetz Primauèra l’autregèc ath sòn hilh uns auti cinc mil dinnars, e li crompèc camelhs qu’ordenèc cargar de riques mercaderies e d’aqueres sedes de Kufa, de colors tan beròis, e li balhèc shivaus entada eth e entàs sòns acompanhants.
E ath cap d’ua setmana, coma que Erós-Beròi auie seguit es recomanacions deth sabent e s’auie remetut admirablament, Primauèra supausèc qu’eth sòn hilh podie entamenar sense cap inconvenient eth viatge entà Damasc.
De sòrta que Erós-Beròi se didec adiu deth sòn pair, dera sua mair, de Prosperitat e deth portèr e acompanhat de toti es boni desirs qu’es braci des sòns invocauen sus eth sòn cap, gessec de Kufa damb eth sabent persan.
E Erós-Beròi auie arribat en aqueri moments ena perfeccion dera joenessa, e es sòns dètz-e-sèt ans l’auien dat ua sedosa borra as sues caròles leugèrament rosades, çò que hège mès seductors encara es sòns encantaments, de sòrta qu’arrés lo podie guardar sense quedar extasiat.
E eth sabent persan non se tardèc a experimentar er efècte deliciós des encantaments deth joen, e l’estimèc damb tota era sua anma, plan de vertat, e se privèc pendent tot eth viatge de totes es comoditats pr’amor de qué eth les profitèsse.
E quan lo vedie content, s’alegraue ar arràs dera alegria…
En aguest moment dera sua narracion.
Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
En aguestes condicions, eth viatge siguec agradiu e bric fatigant, e atau arribèren en Damasc.
De seguit eth sabent persan anèc damb Erós-Beròi en mercat, e loguèc ua grana botiga, que restaurèc complètament.
Dempús ordenèc hèr estatgères tapissades de velot, e en eres botèc per orde es sòns flascons de valor, es sòns dictams, es sòns baumes, es sòns povassi, es sòns siròps esquisti, es sues barreges fines sauvades en aur pur, es sues terrines de porcelana damb reflèxi metallics, a on madurauen es annadides pomades compausades de chucs de tres centes èrbes estranhes, e entre es flascons grani, es alambics e es veires, placèc er astrolabi d’aur.
Dempús d’aquerò se botèc eth sòn vestit de mètge e eth gran turbant de sèt torns, e premanit tanben a Erós-Beròi qu’auie d’èster eth sòn ajudant, despachant recèptes, trissant en mortèr, hènt es petites saques e escriuent es remèdis qu’eth li dictèsse.
Entad aquerò lo vestic damb ua camisa de seda blua e un gisclet de caishmir, e li passèc ath torn des anques un devantau de seda de color ròsa damb franges d’aur.
Dempús li didec: “Ò Erós-Beròi!
A penes se dauric era botiga qu’eth persan destinaue ara consulta, acodiren de pertot en grops, es vesin, uns entà expausar çò que les passaue, d’auti sonque entà admirar era beresa deth joen, e toti entà quedar estonadi e encantadi, ath còp, quan entenien a Erós- Beròi parlar damb eth mètge en lengua persana, qu’eri non coneishien, e les semblaue deliciosa enes pòts deth joen ajudant.
Mès çò qu’amièc ar arràs der estonament as abitants de Damasc siguec era manèra d’endonviar es malauties deth mètge persan.
Efectiuament, eth mètge guardaue en blanc des uelhs pendent ues menutes ath malaut qu’acodie ada eth, e dempús li presentaue ua grana gèrla de cristau e li didie: “Pisha!” E eth malaut pishaue ena gèrla, e eth persan quilhaue era gèrla enquiara nautada des sòns uelhs e l’examinaue, e dempús didie: “Te passe tau e quau causa!” E eth malaut exclamaue tostemp: “Per Allà” Qu’ei vertat!” Damb era quau causa toti lheuauen es braci, dident: “Ya Allà!
Be n’ei de prodigiós aguest sabent!
Jamès auem vist ua causa semblabla!
Que non ei, donc, estranh qu’eth mètge persan aquerisse fama en pòqui dies per çò dera sua sciéncia extraordinària entre totes es persones notables e acomodades, e qu’eth resson de toti es sòns prodigis arribèsse enes madeishes aurelhes deth califa e dera sua fraia El-Sett Zahia.
Eth persan se lheuèc de seguit sollicit, correc a dar-li era man, e li preguèc que se seiguesse, ath còp que Erós-Beròi, arrint discrètament, li presentaue un coishin.
Era didec: “Arrés ei esclau senon d’Allà!
Te cau saber, donc, ò mèstre sublim dera sciéncia!
Es mètges d’aguest país non an pogut endonviar era causa dera malautia que la tie ajaçada des deth dia qu’arribèc en palai.
Entenudes aguestes paraules, didec eth mètge: “Ò senhora mia!
Alavetz eth mètge se botèc a escríuer en un tròç de papèr qu’auie a man, nombrosi calculs, uns damb tinta ròia e d’auti damb tinta verda.
Dempús somèc es numèros verds e numèros ròis, e didec: “Ò senhora mia!
Que ja me’n sai dera malautia!
Qu’ei ua afeccion coneishuda damb eth nòm de “tremoladera des ventalhs deth còr.” Ad aguestes paraules, era dauna responec: “Per Allà!
Qu’ei vertat!
Pr’amor qu’es ventalhs deth sòn còr tremolen tant, que les podem enténer!” Eth mètge seguic: “Mès abans de prescriuer es remèdis me cau saber de quin país ei era.
E aquerò ei plan important, pr’amor que d’aguesta sòrta descurbirè, quan hèsca es mens calculs, era influéncia dera leugeresa e dera pesantor der aire enes ventalhs deth sòn còr.
Ath delà, entà jutjar er estat que se trapen aguesti ventalhs delicadi, me cau saber tanben eth temps que hè qu’ei en Damasc e era sua edat exacta.” Era dauna contestèc: “S’a elevat, per çò que semble, en Kufa, ciutat der Irak; e a setze ans, pr’amor que neishec, segontes mos a dit, er an der incendi deth mercat de Kufa.
Per çò dera sua residéncia en Damasc, qu’ei causa sonque de pòques setmanes…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz era dauma se virèc entar adolescent, que comencèc a guardar damb màger atencion, entà dider-li ara seguida: “Per Allà!
Era malauta se retire fòrça a tu, e eth tòn ròstre ei tan beròi e doç coma eth sòn.” Dempús li didec ath sabent: “Dizt-me, ò nòble persan!
Dempús d’aquerò, sagerèc era caisha e escriuec ena tapa eth sòn nòm e era direccion dera sua casa damb caractèrs cufics, illegibles entàs abitants de Damasc, mès deschifrables entà Erosa-Beròia, que coneishie plan ben es escritures cufiques, madeish qu’er arab corrent.
E era dauna cuelhec era caisha, deishèc dètz dinnars d’aur en taulatge deth mètge, se didec adiu des dus, e gessec entà vier dirèctament en palai e esdegar-se a pujar ena cramba dera malauta.
La trapèc damb es uelhs miei clucadi e banhadi en lèrmes, coma èren tostemp.
S’apressèc ada era e li didec: “Hilha mia!
Pro qu’aguesti remèdis t’aleugerisquen autant coma e gaudit jo quan è vist ad aqueth que les a hèt.
Qu’ei un joen tan beròi coma un àngel, e era botiga que se trape ei un lòc deliciós.
Vaquí era caisha que m’a autrejat entà tu.” Alavetz Erosa-Beròia, entà non refusar era ofèrta, cuelhec era caisha, e damb ua guardada indiferenta examinèc era tapa, mès de pic se rogic tota en veir ena tapa aguestes paraules escrites en cufic: “Que sò Erós-Beròi, hilh de Primauèra, de Kufa.” Ça que la, se tenguec pro entà non estavanir-se ne descurbir-se.
E arrint, li preguntèc ara anciana: “Atau, donc, se tracte d’un joen beròi?
E com ei?” E era dauna contestèc: “Qu’ei un ensems de delícies que me resulte impossible de descríuer!
Quini uelhs!
E quines celhes!
Ya Allà!
Quan entenec aguestes paraules, Erosa-Beròia ja non auec cap de dobte dera autenticitat deth sòn estimat patron e li didec ara anciana dauna: “Donques qu’ei atau, pro que sigue de bon auguri aguest ròstre!
Balha-me es remèdis.” E les cuelhec, e arrint se les prenec d’ua glopada.
En aguest moment vedec era nòta, que dauric e liegec.
Alavetz sautèc deth lhet e didec: “Mair mia!
Aguesti remèdis son miraculosi.
Ò quin dia mes benedit!” E era dauna exclamèc: “Òc, per Allà!
Alavetz era anciana, dempús d’auer ordenat as esclaus que mestrèssen ara Erosa-Beròia plates cargades de tota sòrta d’aguisats, frutes e beuendes, s’esdeguèc a visitar ath califa, pr’amor d’anonciar-li era garison dera esclaua pera sciéncia inaudida deth mètge persan.
E eth califa didec: “Hè lèu a amiar-li mil dinnars dera mia part!” E era anciana s’esdeguèc a complir era orde, non sense auer passat abans pera cramba de Erosa-Beròia que l’autregèc un aute present entà Erós-Beròi, en ua caisha sagerada.
Quan era dauna arribèc ena botiga, l’autregèc es mil dinnars ath mètge de part deth califa e era caisha a Erós-Beròi que la dauric e liegec eth sòn contengut.
Mès alavetz siguec tau era sua emocion, que s’estarnèc en somics e queiguec estavanit pr’amor que Erosa-Beròia ena sua carta li condaue tota era sua aventura, e eth sòn rapte per orde deth governador e eth sòn manament coma present ath califa Abd El-Malek, de Damasc.
En veir aquerò, era brava anciana li didec ath mètge: “Per qué s’a estavanit de ressabuda eth tòn hilh, dempús d’estarnar-se en somics?” Eth mètge responec: “Com non a d’èster atau, ò venerabla!
E era nòsta venguda en Damasc non auie mès objècte que cercar ara joena Erosa- Beròia, que despareishec un dia agarrada per ua maudida vielha de uelhs traïdors.
Atau ei que, ò mair nòsta!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E s’apressèc ada era, arridolenta, e li didec: “Hilha mia, per qué non as auut des deth començament confiança ena tua mair?
Ça que la, be n’auies de rason de plorar damb totes es tues lèrmes en veder-te separada deth tòn patron, eth beròi e doç Erós-Beròi, hilh de Primauèra, de Kufa!” E en veir er estonament dera joena, se pressèc a dider-li: “Que pòs compdar, hilha mia, damb tota era mia discrecion e tota era mi volontat mairau damb tu.
Te juri que t’amassarè damb eth tòn espós, encara que me costèsse era vida!
Abandonèc dempús a Erosa-Beròia, que li punaue es mans plorant d’alegria, e anèc a hèr un paquet qu’en eth botèc ròba de hemna, jòies e toti es accessòris de besonh entà un complèt desguisament, e tornèc ena botiga deth mètge, e li hec un senhau a Erós- Beròi entà parlar a despart damb eth.
Alavetz Erós-Beròi se la hec a vier ena rebotiga, darrèr d’ua cortina, e se’n sabec per era des sòns projèctes, que li semblèren perfèctament combinadi e se deishèc guidar peth plan qu’era lo sometec.
Alavetz vestic a Erós-Beròi damb ròba de hemna que s’auie hèt a vier, e l’alonguèc es uelhs damb kohl, e l’agranic e estirèc era piga dera caròla, e dempús li botèc braçalets enes punhets, e li metec jòies ena cabeladura caperada d’un vel de Mosul, e fin finau li tachèc ua darrèra guardada, e li semblèc qu’ère encantador e plan mès beròi que totes es hemnes amassa deth palai deth sultan.
Alavetz li didec: “Laudat sigue Allà enes sues òbres!
Ara, hilh mèn, te cau caminar coma es joenes encara vèrges, a pas brac seguit, botjant era anca dreta e e arcant entà darrèr era quèrra, sense deishar de hèr leugères secodides as tues anques delicadament.
Alavetz Erós-Beròi se metec a assajar ena botiga es gèsti sabudi, e ac hec tan ben, qu’era brava dauna didec: “Maschalah!
Que ja pòden deishar de laudar-se es hemnes!
Be ne son de meravilhosi es movements d’anques e quin botjament d’arnelhs tant esplendid!
Totun, entà qu’era causa vengue a èster complètament admirabla, te cau que l’autreges ara tua cara ua expression mès languida, inclinant eth còth un shinhau e guardant pera coa deth uelh.
Atau!
Perfècte!
Ja me pòs seguir.” E partic damb eth entà palai.
Quan arribèren ena pòrta d’entrada deth pabilhon reservat ath harem, auancèc eth cap des eunucs e didec: “Cap persona estranha pòt entrar sense eth permís der Emir des Credents.
Entà darrèr, donc, damb aguesta hemna, e se vòs, entra tu soleta!” Mès era dauna anciana didec: “Qué t’a arribat en tòn sen, ò corona des gardes!?
E tu, que normaument ès era madeisha delícia dera urbanitat, cuelhes ara un ton que li va tan mau ath tòn aspècte tant esquist?
Qu’ei que non sabes, ò dotat de nòbles manères!
E tu madeish auràs estat d’aguesta sòrta eth causant deth tòn malastre!
Dempús era dauna se virèc entà Erós-Beròi, e li didec: “Vene, esclaua, desbremba totafèt aguesta manca de consideracion deth nòste cap, e sustot non l’ac digues ara tua senhora.
Au, anem!” E lo cuelhec dera man e lo hec entrar; mentre Erós-Beròi s’inclinaue mimosament a dreta e quèrra, hènt-li un arridolet damb es uelhs ath cap des eunucs, que botjaue eth cap.
Ja en pati deth harem, era dauna li didec a Erós-Beròi: “Hilh mèn, t’auem sauvat ua cramba en interior deth harem, e t’estaràs aquiu tu solet.
Entà trapar era cramba, entra per aguesta pòrta, cuelhes era galaria que trapes dauant, vires entara quèrra, e dempús entara dreta, e un aute còp entara dreta; compda alavetz cinc pòrtes, e daurisses era siesau, qu’ei era dera cramba que se t’a sauvat, e qu’ada era vierà a cercar-te Erosa- Beròia, qu’ara la vau a avisar.
Alavetz Erós-Beròi, entrèc ena galaria, e en sòn trebolament, s’enganhèc de camin; virèc tara dreta, e dempúst ara quèrra per un correder parallèl ar aute, e entrèc ena siesau cramba…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth matin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Arribèc, donc, en ua sala nauta, coronada per ua beròia copòla, e qu’e sues parets èren ornades damb versets en caractèrs d’aur que s’estenien pertot, enlaçadi en mil linhes perfèctes; es parets eren tapissades damb seda de color ròsa; es hièstres tapissades damb fines cortines de gasa, e eth solèr caperat damb immensi tapissi de Khrassan e Caishmir; e enes tamborets apareishien plaçades copes damb fruts, e sus es tapissi s’estenien plates caperades damb ua tela protectora, que deishauen endonviar, pes sues formes e es sòns perhums admirables, aguesta famosa pastisseria, delícia des gòrges mès exigentes, e que solet Damasc, entre totes es ciutats d’Orient e der univèrs sencer, sabie dotar de qualitats tant esquistes.
E Erós-Beròi ère plan luenh d’imaginar-se que lo demorauen en aquera sala es poders desconeishudi.
Ath miei dera sala i auie un tron caperat de velot; eth solet visible; E Erós-Beròi, sense gausar arrecular, per pòur de qué lo trapèssen vagant pes correders, se seiguec en tron, e demorèc eth sòn destin.
A penes amiaue aquiu uns instants, quan arribèc enes sues aurelhes un mormolh de seda que ressonaue ena vòuta, e vedec entrar per ua des pòrtes lateraus a ua joena d’aspècte reiau, sense mès ròba qu’era interiora, sense vel ena cara ne mocador ena cabeladura e la seguie ua esclaua plan beròia, damb es pès descauci, qu’amiaue flors en cap e ena man un laüt de husta de sicomòr.
E aquera dauna non ère ua auta que Sett Zahia, fraia der Emir des Credents.
Quan Sett Zahia vedec aquera persona tapada que s’auie seigut ena sala s’apressèc ada era afablament e li preguntèc: “Qui ès, ò estrangèra que non coneishi?
Per qué amies calat eth vel en harem, a on arrés te pòt veir?” Mès Erós-Beròi que s’auie esdegat a meter-se de pès, non gausèc prononciar ua soleta paraula e cuelhec era determinacion de simular qu’ère mut.
E Sett Zahia li preguntèc: “Ò joena de uelhs beròis, per qué non me contestes?
Se per edart ès bèra esclaua despachada de palai peth mèn frair er Emir des Credents, hè lèu a dider-ma’c, e intercederè per tu, pr’amor que jamès me remís arren.” Mès Erós-Beròi non gausèc contestar.
E Sett Zahia se pensèc qu’aqueth silenci ère degut ara preséncia dera esclaua qu’ère aquiu damb es uelhs plan dubèrts, guardant estonada ad aquera persona velada e tan timida.
Vertadèrament te trapi deliciosa, hilha mia!” E Sett Zahia, que l’agradauen fòrça es vèrges blanques e delicades, abans de qué li responesse, cuelhec ara joena pera cintura, en tot tirar-la entada era, e li hec a vier es mans enes popes pr’amor d’amorassar-les, mentre li desbotoaue eth vestit damb era auta man.
Mès se quedèc estonada en veir qu’eth pièch dera joena ère tan lis coma eth d’un gojat.
E prumèr arreculèc, mès dempús s’apressèc e li volec lheuar era hauda entà aclarar er ahèr.
Quan Erós-Beròi endonvièc aquera intencion, credec mès prudent parlar, e cuelhec era man de Sett Zahia e en tot hèr-se-la a vier enes pòts, didec: “Ò senhora mia!, m’autregi complètament ara tua bontat e me boti jos es tues ales demanant-te proteccion!” Sett Zahia didec: “Te l’autregi, plan que òc.
Parla.” E eth didec: “Ò senhora mia!, jo que non sò ua hemna; me cridi Erós-Beròi e sò hilh de Primauèra, de Kufa.
E s’è arribat enquia aciu, en tot riscar era mia vida, a estat entà poder tornar a veir ara mia esposa, Erosa- Beròia, era esclaua qu’eth governador de Kufa me panèc entà enviar-la coma present ar Emir des Credents.
Pera vida deth nòste Profèta!, ò senhora mia!, cuelh pietat d’aguest esclau e dera sua esposa!” E Erós-Beròi s’estarnèc en somics.
Sett Zahia s’esdeguèc a cridar ara sua esclaua e li didec: “Cor de seguit entara cramba de Erosa-Beròia, e ditz-li: “Era mia patrona Zahia te cride!” Dempús se virèc…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E mentretant, era brava anciana auie anat a cercar a Erosa-Beròia e l’auie dit: “Hè lèu, hilha mia!
Eth tòn estimat espós ei ena cramba que l’è sauvat.” E la guidèc, esblancossida dera emocion, entara cramba a on se pensaue trapar a Erós-Beròi.
E eth sòn dolor siguec plan gran, e non mendre eth sòn terror, quan non lo vedec aquiu; e era vielha didec: “Solide s’aurà perdut pes correders!
E alavetz siguec quan era esclaua entrèc ena cramba de Erosa-Beròia, que trapèc tremolant e damb era sang dera cara perduda, e li didec: “Ò Erosa-Beròia!
Alavetz era fraia deth califa, ajudada pera esclaua, les esposquèc damb aigua de ròses, les hec recuperar eth coneishement e les deishèc solets.
Tornèc ath cap d’ua ora, e les trapèc seigudi, abraçant-se fòrtament, e damb es uelhs plei de lèrmes de felicitat e gratitud pera sua bontat.
Alavetz les didec.
E beueren, e Sett Zahia les didec: “Que vos estimatz fòrça, ò hilhs mèns!
Deuetz saber vèrsi admirables sus er amor e cançons beròies sus es aimants.
Me shautarie que me cantèssetz quauquarren!
Alavetz Erós-Beròi e Erosa-Beròia punèren es mans dera fraia deth califa, e templant eth laüt, cantèren alternatiuament aguestes meravilhoses estròfes:
Te hèsqui a vier flors jos eth mèn vel de Kufa, e frutes encara empovassades damb er aur deth solei!
Tot eth aur deth Sudan ei ena tua pèth, estimada mia!
Es arrais deth solei son enes tòns peus, e eth velot de Damasc, enes tòns uelhs!
Que sò aciu!
Vengui a cercar-te pendent era ora qu’es nets tebes son propícies…!
Er aire ei leugèr, era net se hè sedosa e transparenta, e entà nosati arribe eth mormolh des huelhes e dera aigua!
Que sò aciu!, ò gasèla des mèns nets!
Es tòns uelhs an enludernat as tenèbres.
Que voi negar-me enes tòns uelhs, coma er audèth s’embraigue sus eth mar!
Aprèssa-te mès e cuelh enes mèns pòts es sues ròses!
Dèisha-me dempús gésser doçament deth mèn calitz e acabar de despolhar-me entà tu, des des espatles enquias cauilhars!
Ò estimada mia!
Que sò aciu!
Eth secret dera mia carn de lua qu’a era forma de datil madur!
Vene…!
Se t’apareisherà tot eth mar, eth mar plen d’ondades qu’en eres es audèths s’embriaguen!
A penes auien acabat aguestes darrères nòtes d’aqueth cant enes pòts de Erosa-Beròia, estavanida de felicitat, quan de ressabuda se passèren es cortines e eth califa en persona entrèc ena sala.
En veder-lo, se lheuèren es tres ara prèssa, e punèren era tèrra entre es sues mans.
E eth califa les hec un arridolet a toti, e se seiguec ath miei d’eri en tapís, e manèc ara esclaua que li hesse a vier vin e aumplisse es copes.
Dempús didec: “Vam a béuer entà celebrar era tornada de Erosa-Beròia ena sua salut!” E beuec lentament.
Alavetz eth califa lheuèc eth vel dera supausada esclaua e se quedèc estonat dera sua beresa.
Efectiuament, Erós-Beròi encara non auie peus ena cara, senon solet un leugèr pelhaçon que balhaue ua ombra adorabla ara sua blancor, sense compdar damb era piga de musc qu’arrie beròiament ena sua barbeta.
E eth califa, ar arràs der encantament, didec: “Per Allà!
Ò Zahia!
E Sett Zahia responec: “Qu’ei cèrt, ò frair mèn, qu’aguesta joena ei ua bocada digna de tu!” Dempús higec; “Ara precisament m’en brembi d’ua interessanta istòria qu’è liejut en un libre escrit per un des nòsti sabents.
Sett Zahia didec: “Te cau saber, ò emir des Credents!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Qu’ère patron d’ua esclaua plan beròia, qu’estimaue, e qu’era l’estimaue tanben, pr’amor qu’ambús les auien elevat amassa en madeish breç, e s’auien possedit des des prumèrs tempsi dera pubertat.
E sigueren erosi pendent ans sancers, enquia qu’un dia eth temps se virèc contra eri, en tot trèir-les a un der aute.
Ua vielha siguec era que servic d’esturment deth malastre ath destin herotge.
Raptèc ara esclaua e l’ac autregèc ath governador dera ciutat, que s’esdeguèc a enviar-la coma present ath rei d’aqueth temps.
Mès eth hilh de Primauèra, en saber-se’n dera desaparicion dera qu’estimaue, non descansèc enquia que la trapèc en madeish palai deth rei, ath miei deth harem.
Mès en aqueth moment qu’ambdús s’alegrauen de veder-se amassa e vessauen lèrmes d’alegria, eth rei entrèc ena sala que se trapauen, e les susprenec amassa.
Era sua ràbia arribèc ar arràs, e sense sajar de méter en clar er ahèr les manèc talhar eth cap.
Ara plan, seguic Zahia, coma qu’eth sabent qu’escriuec aguesta istòria non balhe era sua opinion sus eth procediment, voleria preguntar-te, ò emir des Credents!
Er Emir des Credetns, Abd El-Malek ben-Meruan, responec sense trantalhar: “Aguest rei non auie d’auer-se precipitat a obrar atau, e aurie estat milhor que perdonèsse as dus joeni, per tres motius: eth prumèr, perque ambdús s’estimauen de vertat e de fòrça temps abans; eth dusau, perque èren en aqueth moment es òstes deth rei, donques qu’èren en sòn palai; e eth tresau, perque un rei non a d’actuar senon damb prudéncia e mesura.
En enténer aguestes paraules, Sett Zahia se lancèc enes pès deth sòn frair, e exclamèc: “Ò Prince des Credents!, sense saber-te’n vies de jutjar-te a tu madeish en acte que vas a realizar.
E eth califa, plan estonat, li didec ara sua fraia: “Que pòs parlar damb tota confiança!
Mes, lhèua-te!” E era sua fraia se lheuèc, e se virèc entàs dus joeni, e les didec: “Metetz- vos de pès!” E se meteren de pès.
E Sett Zahia li didec ath sòn frair: “Ò Emir des Credents!
E Erosa-Beròia ei era que s’elevèc damb eth, e mès endauant siguec era sua esposa.
E eth sòn raptor non ei senon eth governador de Kufa, cridat Ben Yussef El-Thekafi.
Qu’a mentit quan te didec ena sua carta qu’auie crompat era esclaua per dètz mil dinnars.
Te demani que lo castigues, e que perdones ad aguesti dus joeni tant innocents.
Dauant d’aguestes paraules dera sua fraia, eth califa responec: “Plan que òc!
Dempús se virèc entà Erosa-Beròia e li preguntèc: “Ò Erosa-Beròia!
Declares qu’aguest ei eth tòn espós Erós-Beròi?” Era responec: “Tu madeish ac as dit, ò Prince des Credents!” E eth califa didec: “Vos entorni er un entar aute!”.
Erós-Beròi responec: “Ò Emir des Credents!
Eth califa quedèc fòrça estonat, e volec veir ath mètge de Persa qu’auie hèt ua intervencion tan prodigiosa, e lo nomentèc mètge de palai en Damasc, e l’aumplic d’aunors e de consideracions.
Dempús ostagèc a Erós-Beròi e a Erosa-Beròia en sòn palai pendent sèt dies e sèt nets, e balhèc, en aunor sòn, grani hestaus, e les envièc entà Kufa cargadi de presents e d’aunors.
E destituic ath governador e nomentèc en sòn lòc a Primauèra, pair de Erós-Beròi.
E atau toti viueren ar arràs dera felicitat pendent ua longa e deliciosa vida.
Quan Schahrazada acabèc de parlar, eth rei Schahriar exclamèc: “Ò Schahrazada!, m’a encantat aguesta istòria, e sustot, es vèrsi m’an exaltat enquiath darrèr limit.
E Schahrazada arric leugèrament, e didec: “Ò rei afortunat!
E eth rei Schahriar exclamèc: “Qué dides, ò Scharazada!
Per Allà!
Qu’è gran interès d’escotar era Istòria de Gran-de-Beresa!
Mès en aguest moment, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e deishèc era istòria entà un aute dia.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Tot eth mercat lo respectaue per çò dera sua aunestetat, peth sòn lenguatge mesurat, pera sua riquesa e peth nòmbre des sòns esclaus e sirvents.
Se cridaue Schamseddin.
Un diuendres, abans dera pregària, anèc en hammam, e entrèc dempús ena barberia, a on, sivans es prescripcions sagrades, ordenèc que li braquèssen era mostacha precisamant ar arràs deth pòt superior e que l’arrasèssen damb suenh eth cap.
Dempús d’aquerò, cuelhec eth miralh que l’aufrie eth barbèr e se guardèc, non sense auer recitat er acte de fe, entà preservar-se d’ua complacéncia massa senhalada pes sues faccions.
E comprovèc damb infinita tristesa qu’es peus blanqui dera sua barba èren fòrça mès nombrosi qu’es neri, e que calie parar atencion entà veir es neri escampilhadi entre es flòcs blanqui.
E pensèc: “Era barba peublanca ei un shenhau de vielhesa e era vielhesa ei un avertiment dera mòrt.
Praube Schamseddim!
Vaquí que ja ès apròp dera hòssa, e encara non as succession!
Desapareisheràs coma se jamès auesses existit!” Dempús, complètament pauhicat damb tant aclapadors pensaments, se filèc entara mesquita pr’amor de pregar, e d’aquiu tornèc ena sua casas a on era sua esposa, que sabie es ores acostumades dera sua arribada, s’auie premanit a receber-lo, en tot banhar-se e perhumar-se e brossar-se damb fòrça suenh.
Mès eth sindic, sense entornar era salutacion ara sua esposa, li didec en ton agre: “De quina felicitat me parles?
Pòt auer felicitat entà jo?” Era sua esposa, estonada, li didec: “Eth nòm d’Allà sigue sus tu e sus eth tòn entorn!
Per qué hès aguestes suposicions nefastes?
Qué te manque entà èster erós?
E quina ei era causa dera tua pena?” Eth responec: “Tu soleta n’ès era causa!
Escota-me, ò hemna!
Pensa ena pena e en amarum qu’experimenti tostemp que vau entath mercat.
Veigui enes botigues as mercadèrs seigudi ath costat des sòns hilhs, que creishen dauant des sòns uelhs, siguen dus, siguen quate.
E son capinauts dera sua descendéncia.
E a viatges desiri era mòrt, entà desliurar-me d’aguesta vida tan desconsolada.
Mès eth mercadèr cridèc: “Jamès!
Que non voi minjar ne béuer, e sustot, non voi acceptar, a compdar d’ara, arren des tues mans!
E tu soleta n’ès era responsabla dera nòsta esterilitat.
E ja s’an passsat quaranta ans des que mos maridèrem, e sense cap profit.
E tostemp m’as empedit cuélher d’autes esposes, e coma qu’ès ua hemna interessada te n’as profitat deth flaquitge dera mia carn ena prumèra nèt dera nòsta nòça, entà hèr-me jurar que non me haria a vier ua auta esposa en aguesta casa, ena tua preséncia, e que non m’ajaçaria senon damb tu.
E jo t’ac prometí innocentament.
E çò pejor ei qu’è complit era mia promesa, e que tu, en veir qu’ères estèrla, non as auut era generositat de desliurar-me deth mèn jurament.
Mès per Allà!
Ara te juri que m’estimi mès talhar-me eth penis qu’autrejar-te-lo mès.
Ne tansevolh te vau a amorassar damb eth, donques que ja veigui qu’ei temps perdut trabalhar damb tu.
Que treirè madeish en.honsant era mia verga en trauc d’ua ròca que sajar de fecondar ua tèrra tan seca coma era tua.!
Per Allà!
Quan era hemna deth sindic entenec tant agressiues paraules vedec qu’era lum se convertie en tenèbres dauant des sòns uelhs.
E damb er accent mès agre que li podec autrejar er anuèg, li cridèc ath sòn espós eth sindic: “A vielh gelat!
Perhuma-te era boca entà parlar damb jo!
Eth nòm d’Allà sigue sus jo e sus eth men entorn!
Que me sauve de tota lejor e fausa imputacion!
Te penses que des dus ne sò jo era colpabla?
Desenganha- te, ò malerós vielh!
Eth tòrt ei tòn e des tòns hereds colhons!
Per Allà!
Es tòns colhons son hereds e segreguen un liquid massa clar e sense vigor!
Crompa bèra causa entà espessir e cauhar eth sòn chuc.
Era sua esposa li responec: “Traparàs ena casa de quinsevolh droguèr era barreja qu’espessís es colhons des òmes e les balhe aptitud entà fecondar ara hemna…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéihser eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
En enténer aguestes paraules, eth sindic pensèc: “Per Allà!
E a londeman, a penes se dauric eth mercat, eth sindic cuelhec ua tassa ueda, e anèc ena drogueria e li didec ath droguèr: “Qu’era patz sigue damb tu!” E eth droguèr l’entornèc era salutacion e li didec: “Ò maitin benedit que me hè a vier un prumèr parroquian!
Ditz-me!” Eth sindic didec: “Que vengui a demanar-te que me venes ua onça de barreja qu’espessís es colhons des òmes!” E l’alonguèc era tassa de porcelana.
Quan entenec aguestes paraules, eth droguèr se metec a pensar, e didec entada eth: “Eth nòste sindic, normaument tan formau, qu’a talents de trufaria; li vau a respóner, donc, en madeish ton.” E li didec: “Per Allà!
Alavetz eth sindic, anèc ena casa deth dusau droguèr, e dempús ena casa deth tresau, e dempús totes es drogueries deth mercat, e toti li didien es madeishes paraules, en tot arrir-se’n ath sòn laguens de tant extraordinària demana.
Quan et sindic vedec qu’es sues gestions non l’autrejauen cap resultat, tornèc ena sua botiga, e se seiguec, plan cogitós e hastigat dera vida.
E mentre passaue tan mala estona, vedec que s’arturaue ena sua pòrta eth jeique des corredors, eth màger avalador de haishish, embriac, humaire d’òpi, modèu des perdudi e dera gent dolenta deth mercat, que se cridaue Sesam.
Eth corredor Sesam respectaue fòrça ath sindic Schamseddin, e jamès passaue per dauant dera sua botiga sense saludar-lo, en tot inclinar-se enquiath solèr e tier es mès corrèctes manères.
E aqueth maitin non deishèc de tributar es acostumades consideracions ath brave sindic, mès que non podec deishar de correspóner ara sua salutacion en un ton de mala encolia.
E Sesam, que se n’encuedèc, li preguntèc: “Quin malastre t’a arribat entà trebolar atau era tua anma, ò venerable sindic nòste!” Aguest responec: “Guarda, Sesam, sè-te aciu e escota es mies paraules.
E veiràs s’è motiu entà afligir-me.
Guarda, Sesam, que hè quaranta ans que me maridè e encara non è auut ne era ombra d’un mainatge.
E an acabat en tot dider-me qu’eth tòrt ei mèn, pr’amor que, per çò que semble, es mèns colhons son transparents e eth mèn chuc fòrça clar e sense vigor.
E m’an conselhat que cerca enes drogueries era barreja qu’espessís es colhons.
Mès cap droguèr l’a ena sua botiga.
Que jo è aquerò que te cau.” E eth sindic li preguntèc: “Per Allà!
Ei possible?
Ò Sesam!
Te cau saber que se m’ajudes en aguest ahèr era tua fortuna qu’ei hèta.
T’ac juri pera vida deth Profèta!
E entà començar, cuelh aguesti dus dinnars en sòrta d’un!” E li botèc ena man dues monedes d’aur e l’autregèc era tassa.
Alavetz, Sesam, er embriac fabulós, se mostrèc en aquera ocasión mès superior en sciéncia a toti es droguèrs deth mercat.
Efectiuament, tornèc ena sua casa, dempús d’auer crompat en mercat tot çò que li calie, e de seguit se metec a premanir era següenta barreja:
Cuelhec dues onces de chuc de copaia chinesa, ua onça d’extracte de greish de cambe jonic, ua de cariofillina fresca, ua de cinamon ròi, dètz dracmes de cardamom mofle de Malabar, cinc de gengibre indi, cinc de peberòt blanc, cinc de peberòt des isles, ua onça de bòies estelades de badiana dera India e mieja onça d’èrbafina des montanhes.
Ac barregèc tot damb adretia, dempús de brigalhà’c e passà’c peth sedaç, li botèc mèu pura, e atau formèc ua pasta plan compacta, qu’ada era li higec cinc grans de musc e ua onça de ueus de peish brigalhades.
Li higec tanben ua pocion leugèra d’aigua de ròsa, e ac metec tot ena tassa de porcelana.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Dempús higec: “Te cau préner aguesta pasta dues ores abans der acte sexuau.
Mès es tres dies anteriors t’as de limitar a minjar solet coloms fregidi plan amanidi damb espècies, peishi mascles damb es sues lèitetes, e fin finau testicles de moton leugèrament fregidi.
E dites aguestes paraules, l’autregèc ath sindic era tassa de porcelana e se’n anèc.
Alavetz eth sindic pensèc: “Aguest Sesam, que se passe era vida en libertinatge, solide que s’en deu saber des drògues enduridores.
Dempús d’aquerò, Schamseddin seguic escrupulosament pendent tres dies eth regim prescrit per Sesam, e acabèc en tot minjar-se era mentada pasta, que li semblèc excellenta.
Alavetz notèc qu’era sang se li cauhaue fòrça, coma enes tempsi dera sua mainadesa, quan apostaue damb mainatges dera sua edat.
E s’apressèc ara sua esposa e la cauquèc; e era li corresponec; e a ambdús les meravilhèc eth resultat per çò que hè ara sua duracion, repeticion, calor, gisclet, intensitat e consisténcia.
E aquera net era esposa deth sindic quedèc fecondada, plan que òc, que d’aquerò n’auec era certitud complèta quan comprovèc que se li passèren atau tres mesi.
Er embarràs seguic eth sòn cors normau, e tàs nau mesi, dia per dia, era hemna amainadèc damb felicitat, encara que damb moltes dificultats, pr’amor qu’eth mainatge que neishec ère gran coma s’auesse un an.
E era lheuadora declarèc dempús des invocacions acostumades, qu’ena sua vida auie vist un mainatge tan fòrt ne tan beròi.
Era quau causa non ei estranha se rebrembam era pasta meravilhosa de Sesam.
Era lheuadora recuelhec ath maintage e lo lauèc, en tot invocar eth nòm d’Allà, de Mohammed e d’Alí, e li recitèc ena aurelha er acte de fe musulman.
L’estropèc e l’ac autregèc ara sua mair que li balhèc era popa enquia que quedèc assadorat e dormit.
E era lheuadora passèc uns auti tres dies ath costat dera mair, e non se n’anèc enquia que siguec segura de qué tot anaue ben e dempús d’auer-se repartit entre es vesies es lecaries premanides per aguest motiu.
Tath setau dia lancèren sau ena cramba, e alavetz entrèc eth sindic a felicitar ara sua esposa.
Dempús li preguntèc: “A on ei eth present d’Allà?” De seguit era li mostrèc ath nauèth vengut.
E eth sindic Schamseddin quedèc meravilhat dera beresa d’aqueth mainatge de sèt dies, que semblaue qu’auie un an, e qu’era sua cara ère mès ludenta qu’eth plen dera lua.
E li preguntèc ara sua esposa: “Com lo vas a cridar?” E era responec: “Se siguesse ua mainada ja l’auria botat eth nòm.
E en aqueth moment ua des esclaues qu’estropauen ath mainatge plorèc d’emocion e plaser en avertir ena anca quèrra deth mainatge ua polida taca escura coma un gran de musc, que ressautaue pera sua forma e color sus era blancor de tot çò d’aute.
E en cada ua des dues caròles deth mainatge tanben i auie ua polida piga nera e velotada.
Se cridèc, donc, Alaeddin Gran-de-Beresa; mès coma qu’aquets nòm ère massa long, sonque lo cridauen Gran-de-Beresa.
E a Gran-de-Beresa l’aleitèren pendent quate ans dues hilhuquères desparières e era sua mair; atau, donc, arribèc a èster fòrt coma un leonet, e blanc coma eth gensemin, e rosat coma es ròses.
Quan eth pair e era mair de Gran-de-Beresa vederen guaire admirat e mimat ère eth sòn hilh, cranheren eth mau de uelh, e decidiren sauvar-lo de tan maligna influéncia.
E damb aguesta finalitat, en sòrta de hèr coma es auti pairs, que dèishen qu’es mosques e eth lorditge capèren era cara des sòns hilhs, entà que semblen mens beròis e non atiren eth mau de uelh, es pairs de Gran-de-Beresa embarrèren ath mainatge en un sosterranh plaçat dejòs dera casa e l’elevèren aquiu luenh des guardades dera gent.
E Gran-de- Beresa s’elevèc d’aguesta manèra, ignorat de toti, encara qu’enrodat des suenhs incessants d’esclaus e eunucs.
E quan siguec màger li balhèren mèstres plan instruidi que l’ensenhèren eth Koran, es sciéncies e a escríuer ben.
E arribèc a èster tan sabent coma beròi e ben format.
E es sòns pairs decidiren non treèir-lo deth sosterranh enquia qu’es barbes li creishessen tant que l’arrosseguèssen.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma qu’ère discrèta, se carèc.
Era didec:
E un dia, un esclau qu’amiaue a Gran-de-Beresa ues plates damb minjar, non se’n brembèc de barrar en gésser era pòrta deth sosterranh; e Gran-de-Beresa, en veir dubèrta era pòrta, qu’en era jamès s’auie fixat per çò d’ample qu’ère eth sosterranh, plen de tapissi e cortines, s’esdeguèc a gésser e pujar en estatge que se trapaue era sua mair enrodada per diuèrses daunes aristocratiques qu’auien vengut a tier-li ua visita.
Alavetz, Gran-de-Beresa s’auie convertit en un elegant e meravihós joen de catorze ans, beròi coma un àngel, damb es caròles velotades coma ua fruta, e es sues pigues en ambdús costats des pòts, sense compdar era que non se vedie.
De sòrta que quan es daunes vederen entrar de pic ad aqueth beròi joen, que non coneishien, s’esdeguèren plan espaurides a tapar-se eth ròstre damb es vels e li dideren ara esposa de Schamseddin: “Per Allà!
Non te hè vergonha hèr-te a vier entre nosates a un estranh?
Mès era mair de Gran-de-Beresa responec: “Invocatz eth nòm d’Allà, ò convidades mies!
Qu’ei eth uelh dera sua mair e er orgulh deth sòn pair.
Ei Gran-de-Beresa!
E es esposes des emirs e des mercadèrs rics contestèren: “Eth nòm d’Allà sus tu e sus eth tòn entorn!
Mès, ò mair de Gran-de-Beresa!
Alavetz, era esposa de Schamseddin comencèc en tot lheuar-se, e punèc ath sòn hilh enes uelhs, e li didec adiu entà que non shordèsse mès as convidades, e dempús les didec: “Eth sòn pair ordenèc elevar-lo en sosterranh dera nòsta casa entà desliurar-lo deth mau de uelh.
E a determinat non mostrar-lo enquia que l’age creishut era barba, per çò dera pòur de qué venguen sus eth, perilhs e males influéncies.
Entenudes aguestes paraules, es convidades felicitèren fòrça ara esposa deth sindic per auer un hilh tan beròi, e li desirèren es benediccions deth Plant Naut, e dempús partiren.
Alavetz, Gran-de-Beresa venguec ath costat dera sua mair, e en veir qu’es esclaus arnescauen ua mula, preguntèc: “Entà qui ei aguesta mula?” Era responec: “Entà vier a cercar ath tòn pair en mercat.” Eth preguntèc: “E quin ei eth mestièr deth mèn pair?” Era didec: “Eth tòn pair, ò uelhs mèns!
E entà que te hèsques ua idia dera importància deth tòn pair, te cau saber qu’es crompadors non se dirigissen ada eth senon entàs grani negòcis, qu’eth sòn impòrt depasse es mil dinnars; mès s’eth negòci ei mendre, encara que sigue de 999 dinnars, se tien ada eth es emplegats deth tòn pair, sense shordar-lo.
E non i a mercaderia ne cargament que posque entrar en Eth Caire ne gésser, sense qu’abans se’n sàpie eth tòn pair e li demanen era sua opinion.
Allà l’a autrejat ath tòn pair, ò hilh mèn!
Gran-de-Beresa contestèc: “Òc, Glòria a Allà, que m’a hèt néisher hilh deth sindic des mercadèrs!
E plan per aquerò ja non voi passar era vida embarrat luenh de totes es guardades, e a compdar de deman voi anar entath mercat damb eth mèn pair.” E era mair responec: “Allà t’escote, ò hilh mèn!.
E quan tornèc Schamseddin, era sua esposa li condèc çò que venguie de passar, e li didec: “Que ja ei temps de qué eth nòste hilh vage damb tu en mercat.” Eth sindic responec: “Ò mair de Gran-de-Beresa!
Ignòres qu’eth mau de uelh ei ua realitat des mès amargantes e lamentables e que non se pòt hèr trufaria damb causes tan serioses?
Non te’n brembes dera sòrt deth hilh deth nòste vesin e dera de d’auti molti, victimes de mau de uelh?
Era hemna deth sindic responec: “Ò pair de Gran-de-Beresa!
Reaument eth destin der òme ei estacat ath sòn còth!
Com a de poder desliurar-se d’eth?
E era causa qu’ei escrita non se pòt esfaçar, e eth hilh seguirà eth madeish camin qu’eth sòn pair en vida e mòrt.
E aquerò qu’existís aué, non existirà deman!
Plan que òc, quan dempús d’ua vida que te desiri longa e tostemp benedida, t’ages mòrt, arrés volerà arreconèisher ath nòste hilh coma eretèr legitim des tues riqueses e proprietats, donques qu’enquia aué, eth mon ignòre era sua existéncia!
E d’aguesta manèra, eth Tresòr der Estat s’apoderarà de toti es tòns bens e les treirà deth tòn hilh sense remèdi.
E encara qu’invoca jo eth testimòni des ancians, es ancians auràn de díder: “Jamès mo n’auem sabut de qué eth sindic Schamseddin auesse cap hilh ne cap hilha.” Paraules tan senades heren reflexionar ath sindic, que contestec ath cap d’ua estona: “Per Allà!
Qu’as rason, ò hemna!
Dempús se virèc entà Gran-de-Beresa, capvirat d’alegria per aquera notícia, e li didec: “ Ja sai que t’encante vier damb jo.
Mès te cau saber, ò hilh mèn!
A londeman, eth sindic Schamseddin, abans d’amiar ath sòn hilh entath mercat, lo hec entrar en hammam…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Dempús d’aquerò, ambdús heren ua mossegada e beueren un veire de sorbet, e ja refrescadi, gesseren deth hammam.
Eth sindic cavauquèc en ua mula blanca que tenguien es esclaus, e metec ena gropa ath sò hilh Gran-de-Beresa, qu’era frescor deth sòn ròstre s’auie hèt encara mès notabla e es sòns uelhs ludents aurien sedusit as madeishi angels.
Dempús, montadi es dus ena mula e seguidi pes esclaus, qu’amiauen ua tunica naua, cuelheren eth camin deth mercat.
En veder-les, toti es mercadèrs dera plaça e toti es crompadors e venedors quedèren meravilhadi, e se didien es uns as auti: “Ya Allà!
Qu’ei coma era lua dera net catorzau.” E d’auti didien: “Qui deu èster aguest mainatge deliciós qu’ei darrèr deth sindic Schamseddin?
Mentre gessien taus exclamacions ath pas dera mula montada peth sindic e Gran-de- Beresa, passèc eth corredor Sesam peth mercat, e vedec tanben ath gojat.
E Sesam, a truca de libertinatge e d’excèssi d’òpi e aishish, auie acabat perdent totafèt era memòria, e ne tansevolh se’n brembaue dera garison qu’auie artenhut en d’auti tempsi mejançant era miraculosa barreja a basa de musc, copaiba e tantes autes causes excellentes.
E en veir ath sindic en companhia d’aqueth beròi joen, comencèc a arrir-se’n damb trufaria e a hèr badinades picantes sus eri, en tot dider-les as mercadèrs que l’entenien: “Guardatz ath vielh de barba blanca!
Qu’ei madeish qu’eth gosset!
Blanc per dehòra e verd peth laguens!” E anaue d’un mercadèr en aute repetitnt totes es sues trufaries e badinades, enquia que non ne quedèc degun en mercat que non auesse era certitud de qué eth sindic Schamseddin auie ena sua botiga a un joen mameluc entath sòn plasèr.
Quan aguesti rumors arribèren ena audida des notables e des principaus mercadèrs, se hec ua reünion des mès grani e mès respectadi entre eri, entà jutjar eth cas deth sindic.
E ath miei dera assemblada peroraue Sesam e hège grani gèsti d’indignacion, e didie: “Que ja non volem auer coma cap, coma sindic deth mercat, ad aguesta barba viciosa que se heregue en secret damb es gojats!
E a compdar d’aué vam a abstier-mos de vier a recitar, abans de daurir es botigues, segontes solíem hèr cada maitin, es sèt versets sagrats dera Fatilha, en preséncia deth sindic.
E quan eth brave Schamseddin vedec que passaue era ora sense qu’es mercadèrs e corredors venguessen a recitar dauant d’eth es versets rituaus dera Fatilha, non sabec a qué atribuir aqueth descuet tan grèu e tan contrari ara tradicion.
E coma vedesse ath famós Sesam, que lo guardaue pera coa deth uelh, li hec un gèst entà que s’apressèsse, entà dider-li dues paraules.
E Sesam, que solet demoraue aqueth gèst, s’apressèc, mès tot doç, arrossegant es pès, e non sense dirigir a dreta e quèrra arridolets d’inteligéncia as botiguèrs, que non lo deishauen de uelh, donques qu’eth curiosèr les tenguie en aire e les hège desirar era solucion d’aguest ahèr qu’entada eri ère plan important.
E Sesam, en veir que totes es guardades se tachauen en eth, arribèc botjant es anques enquia emparar-se en taulatge dera botiga; e Schamseddin li preguntèc: “Ditz-me Sesam, com ei qu’es mercadèrs, damb eth jeique en cap, non an vengut a recitar dauant de jo es versets deth prumèr capitol deth Koran?” Sesam responec: “Que non ac sai!
I a rumors que corren peth mercat, rumors… com ac poiria explicar…?
En enténer aguestes paraules, eth brave Schamseddin perdec era sang dera cara, e en ton mesurat e grèu, preguntèc: “E me pòs díder aumens en què se base aguesta decision?” Sesam li guinhèc un uelh, botgèc es anques, e responec: “Ò ancian jeique mèn, non digues badinades.
Qu’ac sabes tu milhor qu’arrés!
Aguest beròi joen qu’as ena botiga non s’estarà aquiu entà espaurir es mosques!
Totun aquerò, te cau saber que jo, a maugrat de tot, è estat eth solet que te defenec ena asemblada, e les didí que non ères afeccionat as gojats, causa que jo auria estat eth prumèr de saber-me’n, donques qu’è relacions amistoses damb toti es que se tien damb preferéncia ad aguest sèxe acid.
E, ath delà, è hijut qu’aguest joen deuie èster bèth parent dera tua esposa o eth hilh de bèth un des tòns amics de Tantah, Mansurah o Bagdad, qu’aurie vengut ena tua casa pr’amor de hèr negòcis.
Allà ei eth mès gran, ò jeique!.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
En enténer aguestes paraules de Sesam, eth sindic Schamseddin ja non podec tier-se mès e exclamèc: “Ò, tu, eth mès corromput des libertins!
Non sabes qu’ei eth mèn hilh?
A on ei era tua memòria, consumador de aishish?” Mès Sesam responec: “A jo non m’enganhes!
Qu’ei qu’a gessut deth vrente dera sua mair ara, tau coma ei aguest gojat de catorze ans?” Schamseddin repliquèc: “Mès, ò Sesam!
Per Allà!
Gràcies ada era podí conéisher era feconditat e Allà m’a autrejat un hilh!
E tu jamès tornères a demanar-me notícies d’aquera garison.
Per çò que hè a jo, per pòur deth mau de uelh, è elevat ad aguest mainatge en sosterranh dera nòsta casa e aguest ei eth prumèr viatge que ges damb jo.
Donques qu’encara que jo non volia que gessesse enquia que s’auesse pogut agarrar era barba damb es sues mans, era sua mair m’a hèt a decidir que l’amièssa damb jo pr’amor d’ensenhar-li eth mestièr e meter-lo ath pas des negòcis en prevision deth furur.” Dempús higec: “Per çò que hè a tu, Sesam, m’alègri de trapar-te, a tot darrèr, e poder pagar eth mèn deute.
Quan Sesam entenec aguestes paraules, ja non dobtèc dera vertat, e correc a desenganhar a toti es mercadèrs, que de seguit s’esdeguèren a acodir, prumèr entà felicitar ath sòn sindic, e dempús entà desencusar-se deth retard ena oracion de dubertura, que de seguic recitèren entre es sues mans.
Dempús d’aquerò Sesam cuelhec era paraula en nòm de toti, e didec: “Ò venerable sindic nòste!
Qu’Allà sauve entara nòsta afeccion et tronc e es rames.
E que florisquen es rames ath còp, e balhen frut flairós e daurat!
Mès, ò sindic nòste!
Eth sindic Schamseddin responec: “De tot còr, donques que non desiri cap auta causa!
Non vos aufrirè solet un caudèr de hariat, senon un gran hestau ena mia casa de camp, enes pòrtes de Eth Caire, ath miei des jardins!
Vos convidi a toti, amics mèns, a vier deman en mèn jardin, que ja coneishetz.
Entad aquerò tenguec a totes es esclaues dera casa, adreites en art dere pastissaria, e a toti es pastissèrs e confitèrs deth carrèr Zeini.
E era vertat ei qu’era taulejada, dempús de tant de trabalh, arren deishaue que desirar.
A londeman, fòrça d’ora, Schamseddin se filèc entath jardin damb eth sòn hilh Gran-de- Beresa e ordenèc qu’es esclaus botèssen dus mantèls immensi en dus lòcs separadi e a distància er un der aute.
Dempús cridèc a Gran-de-Beresa, e li didec: “Hilh mèn, è ordenat botar, coma pòs veir, dus mantèls desparièrs: un qu’ei reservat entàs òmes e er aute entàs gojats dera tua edat que venguen damb es sòns pairs.
Jo receberè as òmes damb barba e tu t’encargaràs de recéber as joeni imbèrbes.” Mès Gran-de-Beresa, estonat, li preguntèc ath sòn pair: “Per qué aguesta separacion e es dus servicis desparièrs?
Aquerò non se pòt hèr qu’entre òmes e hemnes.
Qué an de crànher es joeni coma jo des òmes barbudi?” Eth sindic responec: “Hilh mèn, es joeni imberbes se traparàn mès liures solets e s’esvagaràn entre eri milhor qu’en preséncia des sòns pairs.” E Gran-de-Beresa, que non ère maliciós, siguec d’acòrd damb aguesta responsa.
Quan arribèren es convidadi, Schamseddin se tenguec as persones granes, e Gran-de- Beresa as mainatges e joeni.
E se mingèc e se beuec, e se cantèc, e i auec ua grana diversion; e era alegria e eth gòi luderen en totes es cares, e se aluguèren enes candelèrs encens e perhums.
Dempús, acabat eth hestau, es esclaus repartiren entre es convidadi copes plies de sorbet ara nhèu.
E aqueth siguec entàs òmes eth moment de parlar agradiuament, mentre es gojats, en aute costat, s’autrejauen a mil jòcs divertidi.
E entre es convidadi i auie un cèrt mercadèr qu’ère un des milhors parroquians deth sindic; mès que tanben ere un famós pederasta, que non auie deishat indemne des sues hètes a cap beròi joen deth barri.
Se cridaue Mahmud, encara que toti lo coneishien damb eth fausmòm de “Al-Bilaterau”.
Quan Mahmud-Al-Bilaterau entenec es crits que hègen es gojats en aute costat…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e interrompec eth relat autorizat peth rei Schahriar.
Era didec:
Quan Mahmud-Al-Bilaterau entenec es crits que hègen es gojats en aute costat, s’aluguèc ar arràs, e pensèc: “Solide i deu auer bèra causa bona en aute costat!” E en tot profitar eth descuet generau entà lheuar-se e hèr veir qu’anaue a satisfèr bèra necessitat urgenta, s’esguitlèc silenciosament entre es arbes enquia a on se trapauen es gojats, e se quedèc ara demora des sòns graciosi movements e polides cares.
Non se tardèc guaire en encuedar-se’n qu’eth mès beròi entre es mès beròis ère Gran-de-Beresa.
E comencèc a hèr mil causes entà poder-li parlar e amiar-lo a despart, e pensèc: “Ya Allà!
Sonque que se dessepare un shinhau des sòns companhs!” E eth Destin satisfec es sòns desirs ar arràs.
Efectiuament, en ua escadença, excitat Gran-de-Beresa peth jòc e rogides es caròles peth movement, sentec eth besonh de pishar.
E a truca de gojat ben elevat, non volec ajocar-se dauant de toti, e se n’anèc entàs arbes.
De seguit didec entada eth Al- Bilaterau: “Se m’apressèssa ada eth ara, segurament s’espauririe.
Vau a sajà’c de ua auta manèra.!
E gessec deth darrèr der arbe que l’amagaue, e se presentèc en rondèu des gojats, que lo coneishien, e comencèren a fiular-lo corrent entre es sues cames.
E eth, plan content, les deishaue her aquerò, arrint, e dempús acabèc dident-les: “Escotatz-me, hilhs mèns!
Vos prometi balhar-vos deman a cada un un vestit nau e sòs entà satisfèr es vòsti capricis, s’artenhetz a desvelhar en Gran-de-Beresa era passion pes viatges e eth desir d’aluenhar-se de Eth Caire!” E es gojats responeren: “Ò Bilaterau, aquerò qu’ei plan aisit!” Alavetz les deishèc e tornèc a sèir-se entre es òmes barbudi.
Quan Gran-de-Beresa acabèc de pishar e tornèc en sòn lòc, es sòns companh se guinhèren eth uelh mutuaument, e eth mès eloqüent deth grop se dirigic a Gran-de- Beresa, e li didec: “Pendent era tua abséncia auem estat parlant des meravilhes des viatges e des magnifics païsi luenhants, e de Damasc, e Alepo, e Bagdad.
Tu, ò Gran- de-Beresa!
Mès Gran-de-Beresa responec: “Jo?
Mès, qu’ei non sabetz que m’an elevat en un sosterranh e que enquia agèr non auie gessut d’eth?
Com auia de viatjar damb semblables condicions?
Alavetz eth madeish gojat repliquèc: “Praube Gran-de-Beresa, t’an privat des alegries mès delicioses e des plasers mès purs!
Se sabesses, ò amic mèn!
Toti es poètes an cantat a tot poder es delícies de viatjar; escota ua mòstra o dues des vèrsi que sus aquerò mos an transmetut:
Viatjar, qui diderà es tues meravilhes?
Ò amics mèns, totes es causes beròies les shaute viatjar!
En enténer aguesta estròfa, Gran-de-Beresa didec: “Que serà atau!
Mès eth repaus en casa tanben a es sòns encantaments!” Alavetz un des gojats se metec a arrir e les didec as sòns companhs: “Guardatz se qué ditz Gran-de-Beresa!
Qu’ei coma es peishi, que se morissen tanlèu les trèn dera aigua!
E er aute, mès exagerat encara, didec: “Qu’ei que deu crànher marcir es ròses des sues caròles!” E un tresau higec: “Non vedetz qu’ei coma es hemnes?
Non pòden hèr un pas soletes quan les dèishen gésser en carrèr!” E un aute, a tot darrèr, didec: “Ò Gran-de-Beresa!
En enténer totes aguestes paraules, Gran-de-Beresa quedèc tan mortificat qu’abandonèc còp sec as sòns convidadi, e cavaucant en ua mula se filèc de cap ara ciutat, e plen de ràbia eth còr e de lèrmes es uelhs, arribèc ath cant dera sua mair, que s’espauric en veder-lo en aqueth estat.
E higec: “Ves aguest guinhauet?
Dauant d’aquera decision tant inesperada, era prauba hemna non podec hèr mès qu’avalar-se es sues lèrmes e consentir en aqueth projècte, per çò que li didec a Gran- de-Beresa: “Hilh mèn, prometi ajudar-te damb totes es mies fòrces.
Ara seguida era esposa de Schamseddin li manèc a un esclau daurir un des depausi de mercaderies reservades, e qu’és embaladors hessen es hardèus sufisents entà cargar dètz camelhs.
Per çò deth sindic Schamseddin, tanlèu se n’anèren es convidadi, cerquèc en bades peth jardin ath sòn hilh, e acabèc saber-se’n de qué se n’auie anat per auança entara sua casa.
E eth sindic, espaurit en pensar que li podie arribar ath sòn hilh un malastre peth camin, metec era mula ath galaup e arribèc sense alend en pati, a on padeguèc era sua emocion en saber-se’n peth portèr dera arribada sense cap novetat de Gran-de-Beresa.
Mès siguec màger era sua suspresa quan vedec en pati hardèus e hardèus prèsti a èster cargadi e damb etiquetes que didien en letres granes es sòns desparièrs destins: Alepo, Damasc, Bagdad…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
S’esdeguèc alavetz a pujar enes crambes dera sua esposa, que li didec tot çò que venguie de passar e deth grèu inconvenent que podie contrariar a Gran-de-Beresa.
E eth sindic didec: “Totun aquerò, vau a sajar de dissuadir-lo.” E cridèc a Gran-de-Beresa e li didec: “Ò hilh mèn!
Allà t’illumine e te separe d’aguest projècte tan funèst!
Non sabes se qué a dit eth nòste Profèta?
Gran-de-Beresa contestèc: “Sabe-te’n, ò pair mèn!
Quan vedec eth sindic qu’eth sòn hilh ère decidit a partir tu per tu, renoncièc a contrariar eth sòn projècte, e li didec: “Alavetz, ò hilh mèn!
En eres traparàs es mercaderies avientes entàs besonhs de cada ua des ciutats qu’entres; pr’amor que non s’a de sajar de véner en Alepo, per exemple, es genres que s’estimen mès es abitants de Damasc; que serie ua mala decision.
Vè-te’n, donc, hilh mèn, e qu’Allà te protegisque e t’aleugerisque eth camin.
E Gran-de-Beresa contestèc: “Es eveniments bons o dolents vien dera man d’Allà!
Coma que non se podie replicar taus paraules, eth sindic non didec arren mès; mès era sua esposa non descansèc enquia hèr mil vòts, e prométer cent anhèths as santons, e botar ath sòn hilh jos era santa proteccion de El-Sayed Abd El-Kader El-Guilani, avocat des viatgèrs.
Dempús d’aquerò, eth sindic, acompanhat deth sòn hilh, que li costèc fòrça trabalh d’escapar-se des braci dera sua mair, que vessaue sus eth totes es lèrmes deth sòn còr, anèc a cercar era caravana ja prèsta.
E cridèc a despart ar ancian mokaddem des camelhèrs e mulatèrs, eth jeique Kamal, e li didec: “Ò venerable mokaddem, te fidi ad aguest mainatge, viston des mèns uelhs, e lo boti jos era ala d’Allà e jos era tua custòdia!
E tu, hilh mèn, li didec a Gran-de-Beresa, guarda ad aqueth qu’a de hèr es foncions de pair ena mia abséncia.
Aubediz-lo e non hèsques jamès arren sense consultar-lo.” Dempús li balhèc mil dinnars d’aur a Gran-de-Beresa, e coma darrèr encargue li didec: “Te balhi aguesti mil dinnars, hilh mèn, entà que posques tier-les e demorar damb paciéncia eth moment mès auantatjós entara venda des tues mercaderies, donques que non les as de véner quan siguen ara baisha; te cau profitar era ocasión qu’es teles e d’auti genres vagen ara auça pr’amor de plaçar-les ena milhor des condicions.” Dempús des adius, era caravana se metec en marcha e non se tardèc en veder-se dehòra dera ciutat de Eth Caire.
E ara anem entà Mahmud-Al-Bilaterau.
En saber-se’n dera partida de Gran-de-Beresa, se premanic tanben ara prèssa, e en poques ores auec a mand mules e camelhs cargadi e enseradi.
E sense pèrder temps se metec en camin e artenhèc ara caravana a pòques miles de Eth Caire.
E didie entada eth: “Ara, en desèrt, ò Mahmud!
De sòrta que, des dera prumèra etapa, eth Bilaterau manèc armar es sues tendes ath costat des de Gran-de-Beresa e l’encarguèc ath codinèr d’aguest que non se cuelhesse eth trabalh d’alugar eth huec, pr’amor qu’auie convidat eth, a Gran-de-Beresa a minjar ena sua tenda.
Efectivament, Gran-de-Beresa anèc ena tenda deth Bilaterau, mès acompanhat deth jeique Kamal, mokaddem des camelhèrs.
E aquera net eth Bilaterau non ne treiguec cap profit.
Mès quan arribèren en Damasc, a on eth Bilaterau auie, madeish que en Eth Caire, Alepo e Bagdad, casa pròpria entà recéber as amics…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e interrompec eth relat.
Era didec:
E Gran-de-Beresa responec: “Demora que li pregunta era sua opinion ath jeique Kamal.” Mès eth mokaddem des camelhèrs arropic es celhes en entener era proposicion, e contestèc: “Non, hilh mèn, t’ac cau refusar!” E Gram-de-Beresa refusèc era invitacion.
Era estança en Damasc siguec de cuerta durada, e lèu se meteren en camin entà Alepo; e quan arribèren, eth Bilaterau tornèc a convidar a Gran-de-Beresa; mès eth jeique Kamal l’aconselhèc era abstencion, coma en Damasc, e Gran-de-Beresa, sense saber se per qué ère tan sevèr eth mokaddem, non volec contrariar-lo.
E aqueth còp tanben perdec eth viatge e eth trabalh eth Bilaterau.
Mès dempús de gésser d’Alepo, eth Bilaterau jurèc qu’ena prumera escadença es causes non serien madeish.
E ena prumèra arturada en direccion entà Bagdad, ordenèc hèr es preparatius d’ua taulejada sense comparèr, e anèc personaument a convidar a Gran-de- Beresa.
E aqueth còp Gran-de-Beresa se vedec obligat a acceptar, per çò de non veir cap motiu entà remir-se, e comencèc en tot vier ena tenda entà vestir-se damb un vestit a prepaus.
Alavetz venguec a cercar-lo eth jeique Kamal, e li didec: “Be n’ès d’imprudent!, ò Gran-de-Beresa!
Per qué as acceptat era invitacion de Mahmud?
Non coneishes es sues intencions?
Non sabes eth motiu que lo criden eth Bilaterau?
Ça que la, auries d’auer preguntat era opoinion a un ancian coma jo, que d’eth an dit es poètes:
Li preguntè ath vielh: “per qué vas acorbaishat?” Me responec: “Perdí era mia joenessa ena tèrra umida!
E m’è acorbaishat entà cercar-la.
Mès Gran-de-Beresa responec: “Ò venerable mokaddem!
Que non estarie ben refusar era invitacion deth nòste amic Mahmud, que non sai se per qué lo criden eth Bilaterau.
E ath delà, ignòri se qué posqui pèrder en tot acompanhar-lo.
Se t’avalarà!
En enténer aquerò, Gran-de-Beresa deishèc anar ua arridalhada e s’esdeguèc a vier ena casa de Bilaterau, que lo demoraue damb impaciéncia.
E ambdús anèren ena tenda qu’ère premanida era taulejada.
E de vertat, eth Bilaterau non auie estauviat arren entà recéber coma se meritaue eth meravilhós joen, e tot semblaue prèst entà encantar es guardades e vantar es sensi.
De sòrta qu’eth minjar siguec alègre e plen d’animacion.
E ambdús mingèren damb gran apetís, e beueren ena madeisha copa enquia assadorar-se.
E quan eth vin fermentèc enes caps e es esclaus se retirèren discrètament, eth Bilaterau, embriac de vin e de passion, s’inclinèc entà Gran-de-Beresa, e cuelhent-li es caròles damb es dues mans volec punar- les.
Mès Gran-de-Beresa, plan trebolat, lheuèc instintiuament era man, e eth punet de Bilaterau non trapèc qu’eth paumet dera man der adolescent.
Alavetz Mahmud li metec un braç at torn deth còth e damb er aute l’enrodèc era cintura, e coma que Gran-de-Beresa li preguntèsse: “Mès se qué vòs hèr damb jo?” Li responec: “Simplament, sajar d’explicar-te aguesti vèrsi deth poèta entà meter-les ena practica:
Ò es mies estrementides quan es guardades des sòns uelhs me secodissen era anma!
Ò delícies deth prumèr desir que hole es sòns colhons mainadencs!
Guarda, ò uelhs mèns!
Cuelh tot aquerò que pogues cuélher, lhèua tot aquerò que pogues lheuar, cuelh un sarpat, o dus, o tres e hè-lo entrar un pam o mès!
Mès sense que te hèsque mau!
Te cau obrar damb prudéncia!
Dempús d’auer dit aguesti vèrsi ara sua manèra, Mahmud se premanic a explicar-les de manèra practica.
Mès eth joen Gran-de-Beresa, sense encuedar-se’n exactament dera situacion, se sentie shordat damb aqueri gèsti e movements e se’n volec anar.
E eth Bilaterau lo tenguec e acabèc en tot hèr-li compréner de qué se tractaue.
Quan Gran-de-Beresa se’n sabec ben des intencions deth Bilaterau e comprenec era sua demana…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Que non veni aguesta mercaderia!
E a maugrat des supliques de Bilaterau, Gran-de-Beresa non volec estar-se un solet moment mès ena tenda; gessec d’era de ressabuda, e tornèc en campament, a on, fòrça inquiet, demoraue era sua tornada eth mokaddem.
E quan Kamal vedec entrar a Gran-de-Beresa damb aquera mina estranha, li preguntèc: “Per Allà!
E eth jeique des camelhèrs didec: “Ja t’ac auia dit, hilh mèn.
Mès me cau avertir-te que serie molt perilhós viatjar solets.
Que vau mès seguir en ua madeisha caravana, tau qu’èm ara, pr’amor de poder resistir es atacs des bandolèrs beduins qu’infèsten aguestes tèrres.” Mès Gran-de-Beresa non volec hèr-ne cabau, e ordenèc era marcha.
Per tant, era petita caravana se metec en marcha soleta e non deishèc de viatjar dera madeisha manèra, enquia qu’un dia, ara còga deth solei, arribèc a pòques miles des pòrtes de Bagdad.
Eth mokaddem des camelhèrs venguec a cercar alavetz a Gran-de-Beresa e li didec: “Que serà milhor, hilh mèn, seguir enquia Bagdad aguesta madeisha net, sense arturar- mos a acampar aciu.
Pr’amor qu’eth lòc qu’èm ei eth mès perilhós de tot eth viatge!
Qu’ei era val des Gossets!
I a risc de qué mos ataquen se mos estam aciu pendent era net.
Hèm lèu, donc, a arribar entà Bagdad abans de que barren es pòrtes.
Pr’amor que te cau saber, ò hilh mèn!
Gran-de-Beresa, que non l’agradaue era proposicion, responec: “Non, per Allà!
Que non voi entrar de nets ena ciutat, pr’amor que desiri gaudir der espectacle de Bagdad quan gesque eth solei!
E er ancian mokaddem li calec inclinar-se, encara que deplorant era perilhosa testuderia deth hilh de Shamseddin.
Per çò de Gran-de-Beresa, prenec ua bocada, e dempús, quan es esclaus se n’anèren a dormir, gessec dera tenda, s’aluenhèc un shinau dera val e venguec a sèir-se ath costat d’un arbe ara lum dera lua.
E se’n brembèc des lectures des sòns mèstres en sosterranh, e inspirat peth lòc, avient entara meditacion, comencèc aguest cant deth poèta:
Reina d’Irak, deliciosament beròia!
Ò Bagdad, ciutat des califes e des poètes!
Mès còp sec, abans d’acabar era darrèra estròfa, entenec ara sua quèrra un rumor espaventós, e galaupar de shivaus, e exclamacions de cent boques ath còp, e en virar-se vedec invadit eth campament per un nombrós grop de beduins que gessien de pertot coma se gessessen de dejós dera tèrra.
Aqueth espectacle tan nau entada eth lo deishèc clauat en solèr, e atau podec veir eth mortalatge generau dera caravana, qu’auie volut defener-se, e eth saquejament de tot eth campament.
E quan es beduins comprovèren qu’arrés quedaue de pès, s’apoderèren de camelhs e muls, e en un virament de uelhs desapareisheren per a on auien vengut.
Quan s’esbugassèc un shinhau er estonament que l’auie dominat, Gran-de-Beresa baishèc entath lòc que se trapaue eth campament e podec veir assassinada a tota era sua gent.
E ne eth jeique Kamal, mokaddem des camelhèrs, a maugrat dera sua edat respectabla, auie estat tractat milhor qu’es auti, e jadie mòrt, trauessat eth pièch per nombroses lances.
Atau, donc, Gran-de-Beresa non podec tier aguest espectacle tant espauridor, e hugec sense gausar guardar entà darrèr.
Corrent de tau sòrta tota era net, e entà non excitar era covesença de bèth aute bandit, se treiguec complètament eth sòn ric vestit, lo lancèc luenh, e non se quedèc mès que damb era camisa.
E atau, miei despolhat, entrèc en Bagdad quan hège dia.
Alavetz, rendut peth cansament e sense poder tier-se de pès, se posèc dauant dera prumèra hònt publica que trapèc ena entrada dera poblacion.
Se lauèc es mans, era cara e es pès; pugèc ena plataforma que coronaue era hònt, s’estirèc en era ath long, e non se tardèc a esclipsar- se.
Per çò de Mahmud eth Bilatrerau, tanben s’auie botat en camin, mes auie cuelhut ua corsèra per un aute costat, e podec evitar er encontre damb es bandits, e ath delà, arribèc enes pòrtes de Bagdad precisament quan Gran-de-Beresa les trauessaue e s’adormie ena hònt.
En passar apròp dera hònt, eth Bilaterau s’apressèc ath beurader de pèira, plen d’aigua entàs animaus, e volec que beuesse en eth eth sòn shivau assedegat.
Mès er animau vedec era ombra que projectaue er adolescent adormit, e arreculèc alendant.
Alavetz eth Bilaterau lheuèc es uelhs entara plataforma, e li manquèc pòc entà quèir deth shivau en arreconéisher a Gran-de-Beresa en aqueth joen miei despolhat que dormie ena pèira…
En aguest moment dera sua narracion,.
Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
De seguit baishèc deth shivau, pugèc ena plataforma, e quedèc immobil d’admiracion dauant de Gran-de-Beresa, estirat, qu’eth sòn cap s’emparaue en un braç, ena tranquillitat deth saunei.
E per prumèr viatge li siguec possible contemplar sense vels es perfeccions d’aqueth còs juvenil e cristalin, qu’en eth es pigues escures ressautauen d’ua manèra tan beròia sus era blancor de tot çò d’aute.
E non se podie imaginar per quin edart se trapaue en sòn camin, e esclipsat en aquera hònt, aqueth àngel, que per amor ada eth auie començat aqueth viatge.
E sense saber quina decision cuélher, se didie entada eth: “Que serà milhor?
Desvelhar-lo?
Hèr-lo-me a vier en mèn shivau e húger damb eth entath desèrt?
Acabèc per cuélher aguesta darrèra decision, e en tot sèir-se as pès deth joen ath cant dera hònt, demorèc que se desvelhèsse, en tot banhar-se es uelhs ena netedat rosada qu’eth solei botaue sus aqueth còs mainadenc.
Cansat ja de dormir, Gran-de-Beresa, estirèc es cames e dauric es uelhs, e en madeish instant Mahmud lo cuelhec dera man, e damb votz doça li didec: “Non te cau pòur, mainatge!
Qu’ès segur ath mèn costat!
Alavetz Gran-de-Beresa s’incorporèc e encara qu’un shinhau shordat pera preséncia deth sòn admirador, li condèc era aventura damb toti es sòns detalhs.
E Mahmud li didec: “Laudat sigue Allà!, amic mèn, que t’a panat era fortuna, mès t’a sauvat era vida!
Pr’amor que ditz eth poèta:
Quan se sauve eth cap, era fortuna perduda solet ei ua retalhada d’ungla sense hèr cap de mau!
Ath delà, ne tansevolh era fortuna s’a perdut, pr’amor que tot çò que possedisqui, te pertanh.
Vene damb jo ena casa entà banhar-te e vestir-te, e a compdar d’aguest moment pòs considerar toti es bens de Mahmud coma tòns, e era vida de Mahmud ei ara tua disposicion!” E li seguic parlant tan pairaument a Gran-de-Beresa, que se decidic a acompanhar-lo.
Baishèc prumèr, e l’ajudèc de seguit a botar-se darrèr d’eth, en shivau, e se filèc de cap ara sua casa en tot estrementir-se de plaser en notar eth contacte deth còs caud e nud deth gojat que s’agarraue a Mahmud entà tier-se.
Era sua prumèra diligéncia siguec amiar a Gran-de-Beresa en hammam e banhar-lo atau, sense ajuda de massatgistes ne de cap aute vailet, e dempús d’auer-lo vestit damb ròba de grana valor se lo hec a vier ena sala qu’en era solie recéber as amics.
Qu’ère ua sala fresca e d’ombra deliciosa, alugada solet per dus beròis reflèxi d’esmalts e porcelanes e dera ludentor que de naut queiguie des esteles.
Ua flaira a encens cuelhie e transportaue era anma entà jardins de saunei.
En centre mormolhaue eth gisclet d’ua hònt.
Eth repaus qu’ère perfècte e segur aquiu, e se podie arribar enquiar extasi.
Se seigueren ambdús en tapis, e Mahmud l’aufric a Gran-de-Beresa un coishin entà apuar es braci.
Mingèren era parva que les mestrèren enes plates, e beueren es vins selecti qu’embarrauen es botelhes.
En aqueth moment, eth Bilaterau, qu’enquia alavetz non s’auie mostrat guaire gausat, non podec tier-se mès, e s’estarnèc recitant aguesta estròfa deth poèta:
Desir!
Ne es amorasses delicades des uelhs ne eth punet des pòts purs te pòden padegar!
Ò desir mèn!
Que sentes gravitar sus tu eth pes d’ua passion que non s’a d’arturar enquia qu’esclate!
Mès Gran-de-Beresa, que, ja acostumat as vèrsi de Bilaterau, se n’encuedaue deth sòn sens, a viatges escur, se lheuèc immediatament e li didec ath sòn ostajaire: “De vertat que non compreni era tu insisténcia en çò de madeish.
Non posqui hèr que repetir-te çò que ja te didí.
Eth dia que vena a d’auti aguesta mercaderia per sòs, a tu te la balharè a gratis.” E sense voler atier a d’autes explicacions de Bilaterau, lo deishèc còp sec e se n’anèc.
En veder-se dehòra, comencèc a vagar pera ciutat.
Mès que ja auie escurit, e coma qu’ère forastèr en Bagdad e no sabie a on dirigir-se, decidic passar era net en ua mesquita que vedec en camin.
Entrèc, donc, en pati, e quan s’anaue a trèir es sandales entà entrar en interior dera mesquita, vedec que se l’apressauen dus òmes precedidi des sòns esclaus, qu’anauen damb lantèrnes alugades.
Se hec enlà entà deishar-les passar; mès eth mès vielh des dus se posèc dauant d’eth, e dempús de guardar-lo damb molta atencion, li didec: “Era patz sigue damb tu!” E Gran-de-Beresa l’entornèc era salutacion.
Er aute higec: “Ès forastèr, hilh mèn?” Eth joen responec: “Que sò de Eth Caire.
En enténer aguestes paraules, er ancian se virèc entath sòn companh e li didec: “Allà mos favorís mès de çò que demoràuem!
Que non demoràuem trapar tan lèu ath forastèr que cercàuem e que mos a de trèir der embolh…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Te vam a demanar un favor que te pagaram liberaument, autrejant-te cinc mil dinnars, efèctes per valor de mil dinnars e un shivau de mil dinnars.
Guarda!
Non ignòres, hilh mèn, que, segontes era nòsta lei, quan un musulman a repudiat per prumèr viatge ara sua esposa, la pòt recuperar sense formalitats as tres mesi e dètz dies; e se se divòrcie per dusau viatge, tanben la pòt recuperar dempús deth tèrme legau.
E alavetz ei quan eth prumèr espós la pòt recuperar coma hemna legitima.
Donques qu’aguest ei eth cas deth joen qu’ei damb jo.
Er aute dia se deishèc anar d’un accès de mala encolia e li cridèc ara sua esposa, qu’ei era mia hilha: “Vè-te’n dera mia casa!
Que ja non te coneishi!
Te repúdii per tresau còp!” E de seguit era mia hilha, qu’ei era sua esposa, se metec eth vel ena cara dauant deth sòn espós, qu’ère ja un estranh entada era, recuelhec era sua dòt e tornèc eth madeish dia ena mia casa.
Mès ara eth sòn marit, qu’ei aguest, desire arderosament recuperar-la.
A vengut a punar-me es mans e a pregar-me que la reconcilièssa damb era sua esposa.
E jo è anat entada era.
E de seguit auem gessut ara cèrca d’un òme que l’a de servir de successor temporau pendent ua net.
E t’auem trapat aciu a tu, hilh mèn.
Er estat d’indigéncia que se trapaue Gran-de-Beresa li hec acceptar de boni talents era proposicion, e didec entada eth: “Vau a crubar cinc mil dinnars, e recéber efèctes per mil dinnars e un shivau de mil dinnars e, ath delà, vau a fornicar tota era net.
Per Allà!
Qu’accèpti!” E les didec as dus òmes, que demorauen ansiosament era responsa: “Per Allà!
Alavetz, er espós dera repudiada, qu’encara non auie parlat, se virèc entà Gran-de- Beresa e li didec: “Mos tres d’un gran embolh, pr’amor que me cau dider-te qu’estimi ara mia esposa extrèmament.
Mès cranhi que deman peth maitin sigue plan deth tòn gust era mia esposa, que non la volgues repudiar e que te remisses a entornar-me-la.
Era lei, en aguest cas, te favorís.
Per tant, ara, dauant deth kadi, te comprometeràs a autrejar- me dètz mil dinnars d’indemnizacion se per malastre non volesses consentir en divorciar-te a londeman!” E Gran-de-Beresa acceptèc era condicion, per èster decidit a non dormir qu’ua soleta net damb era hemna mentada.
Partiren, donc, es tres, entara casa deth kadi, e dauant d’eth formalizèren eth contracte enes condicions legaus.
E eth kadi s’afoguèc en veir a Gran-de-Beresa e l’estimèc fòrça.
E ja tornaram a trapar-lo ath long d’aguesta istòria.
E hèt eth contracte gesseren dera oficina deth kadi, e eth pair dera divorciada se hec a vier a Gran-de-Beresa e lo hec entrar ena sua casa.
Li preguèc que se demorèsse en vestibul e de seguic anèc a avisar ara sua hilha, en tot dider-li: “Estimada hilha, qu’è trapat un gojat plan ben format, e que, ena mia pensada, t’a d’agradar.
Te lo recomani damb tota era fòrça dera recomanacion.
Passa damb eth ua net encantadora e no te prives d’arren.
Que non cada net se pòt auer entre es braci a un joen tan meravilhós.” E en auer conselhat ara sua hilha atau, eth brave pair se n’anèc plan content a cercar a Gran-de-Beresa entà dider-li çò madeish.
Per çò deth prumèr espós, anèc a cercar de seguit a ua vielha plan astuta que l’auie elevat, e li didec: “Te prègui, brava mair, que penses bèra estratagèma entà evitar qu’eth Desliurador qu’auem trapat s’apresse ara mia hemna divorciada, aguesta net.” E era vielha responec: “Pera tua vida!
Arren mès aisit!” E se caperèc damb eth vel…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E se caperèc damb eth vel e venguec ena casa dera divorciada, a on vedec a Gran-de- Beresa en vestibul.
Lo saludèc e li didec: “Que vengui a cercar ara joena divorciada, enta onher-li eth còs damb pomades, coma hèsqui cada dia, pr’amor de guarir-li era lepra que l’a atacat.
E Gran-de-Beresa exclamèc: “Allà me desliure!
Com ei, brava hemna!
Aguesta joena ei malauta de lepra?
E jo que m’auie d’ajaçar damb era aguesta net!
Pr’amor que sò eth Desligador alistat peth sòn anterior espós.” E era responec: “Ò hilh mèn, qu’Allà sauve era tua beròia joenessa!
Cre-me!
Que haràs ben d’abstier-te de copular.” E lo deishèc confonut, e entrèc a veir ara divorciada, ara quau convencèc de çò madeish respècte ath joen que l’auie de servir de Desliurador.
E li conselhèc era abstinéncia, pr’amor d’evitar eth contagi.
E dempús se n’anèc.
Per çò de Gran-de-Beresa seguic demorant un senhau dera joena entà entrar ena sua cramba.
Mès se passèc fòrça temps sense que se presentèsse arrés mès qu’un esclau damb ua plata de minjar.
Mingèc e beuec, e dempús, enta passar eth temps, recitèc ua surà deth Koran, e dempús comencèc a cantussejar quauques estròfes damb votz mès doça qu’era deth joen David en preséncia de Saül.
Quan era joena entenec de laguens estant aquera votz, pensèc: “Com aurà mentit aguesta marrida vielha!
Pòt un lepròs auer ua votz tan beròia?
Per Allà!
Vau a cridar-lo e a saber-me’n per jo madeisha s’era vielha a mentit.
Mès abans li vau a contestar.” E cuelhec un laüt indi, que templèc damb adretia, e damb votz capabla de parar eth vòl des audèths en cèu, cantèc:
Estimi a un cèrvi de doci uelhs tranquils!
Ei tant eleganta era sua cintura, qu’es rames flexibles aprenen a ondejar quan la ven balancejar-se!
Quan Gran-de-Beresa entenec es prumères nòtes d’aqueth cant, deishèc de cantussejar e escotèc damb afogada atencion.
E didec entada eth: “Qué me didie era vielha venedora de pomades?
Per Allà!
Qu’aurà mentit!
Ua votz tan beròia non pòt èster d’ua leprosa!” E de seguit, cuelhent eth ton des darrères nòtes que venguie d’enténer, cantèc damb ua votz capabla de hèr dançar as ròques:
Era mia salutacion va entara fina gasèla que s’amague deth caçador e amie eth mèn tribut as ròses esparjudes peth jardin des sues caròles!
E Gran-de-Beresa s’estonèc dera sua beresa, dera sua elegància e dera sua joenessa.
Mès que non gausaue apressar-se ada era, assetjat peth temor deth possible contagi.
Mès de pic, era joena, sense badar boca, se treiguec en un virament de uelhs era camisa e es cauces, que lancèc luenh, e campèc complètament nuda, tan neta coma era plata vèrge, e tan fèrma e eleganta coma eth tronc d’ua palmèra joena.
En veder-la, Gran-de-Beresa notèc que se li botjaue era eréncia deth sòn venerable pair, era verga encantadora qu’amiaue entre es cueishes.
E coma que percebie tanben era sua urgenta crida, volec autrejar-la, entà que se padeguèsse, ara joena, que ja deuie saber a on plaçar-la.
Mès era li didec: “Non t’aprèsses!
Cranhi que me contàgies era lepra qu’as en tòn còs!"
En enténer aguestes paraules, Gran-de-Beresa, sense respóner, se treiguec era ròba, e dempús la camisa e es calçotets, que lancèc luenh, e campèc perfèctament nud, tan net coma era aigua dera montanha e tant intacte coma eth uelh d’un mainatge.
Alavetz era joena ja non dobtèc de qué era astuta vielha auie tengut ua estratagèma a demana deth sòn prumèr espós, e enludernada pes encantaments deth joen, correc entada eth, l’enrodèc enes sòns braci, e se lo hec a vier en lhet qu’en eth queigueren amassa.
E alendant de desir, li didec: “Saja es tues fòrces, ò jeique Zacaries!
Dauant d’aquesta crida tan formau, Gran-de-Beresa cuelhec pes anques ara joena, e li fotec eth robust nèrvi en direccion ara pòrta des trionfs e en tot possar-lo entath correder de cristau, lo hec arribar rapidament ena pòrta des victòries.
Dempús lo treiguec deth camin non reiau e lo possèc damb fòrça pera corsèra entara pòrta deth montador; mès coma qu’eth nèrvi trantalhaue dauant dera estretesa d’aquera pòrta amuralhada, forcèc eth pas treiguent era tapa deth flascon, e se trapèc alavetz ena sua casa, coma s’er arquitècte auesse cuelhut es mesures pes dus costats ath còp.
Dempús seguic era excursion en tot visitar lentament era plaça deth deluns, eth mercat deth dimars, eth bazar deth dimercles e es lòcs deth dijaus.
E en tot auer desligat atau tot çò qu’auie de desligar, descansèc, coma bon musulman, ena entrada deth diuendres.
E tau siguec eth viatge de pròva de Gran-de-Beresa e dera sua verga peth jardin dera gojata…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E tau siguec eth viatge de pròva de Gran-de-Beresa e dera sua verga peth jardin dera gojata.
Dempús d’aquerò, Gran-de-Beresa, coma un mainatge estavanit de felicitat, s’abracèc trendament ara joena des camins maumetudi, e s’esclipsèren enquiath maitin.
Desvelhat ja, Gran-de-Beresa li preguntèc ara sua esposa transitòria: “Com te crides, estimada mia?” Era responec: “Zobeida.” E eth didec: “Plan, donc, Zobeida, me hè fòrça dò veder-me obligat a deishar-te.” E era li preguntèc, emocionada: “E per qué m’as de deishar?” Li responec: “Ja sabes que non sò qu’eth Desligador.” Era exclamèc: “Non, per Allà!
Me n’auia desbrembat!
E ena mia felicitat me pensaua qu’ères un present meravilhós que me hège eth mèn bon pair entà remplaçar ar aute.” E eth li didec: “Donques, òc, encantadora Zobeida, sò un desligador alistat peth tòn pair e peth tòn prumèr espós.
E en tot preveir ua mala volontat dera mia part, ambdús se n’an encargat de hèr-me signar un contracte dauant deth kadi, que m’obligue a pagar-les dètz mil dinnars s’aguest maitin non te repúdii.
E sabi pas se com posqui pagar-les aguesta fabulosa quantitat, en tot auer ne un solet dracma ena pòcha.
Era exclamèc: “Ya Allà!
Jamès è vist un òme mès ben format!
Plan, donc, estimat mèn, ò Gran-de-Beresa!
Guarda.
Lèu vierà eth mèn pair a cercar-te e t’amiarà ena casa deth kadi pr’amor de complir es estipulacions deth contracte.
Alavetz t’apressaràs gentilament ath kadi e li dideràs: “Que non me voi divorciar!” E eth te preguntarà: “Com!
Refuses es cinc mil dinnars que te van a autrejar, e es efèctes per valor de mil dinnars e eth shivau de mil dinnars, entà seguir damb ua hemna?” Tu responeràs: “Compreni que cada peu d’aguesta hemna vau mil dinnars!
Plan per aquerò me sauvi ara proprietària de tau preciada cabeladura.” Alavetz eth kadi te diderà: “Que n’as eth dret!
Er ancian kadi, encara qu’ei un òme excellent, li shauten damb lhocaria es gojats.
Gran-de-Beresa exclamèc: “De sòrta que te penses que tanben eth kadi ei bilaterau?” Zobeida se metec a arrir e didec: “Plan que òc!
E eth li didec: “Qu’ei escrit que tota era sua vida, Gran-de-Beresa, li cau anar d’un bilaterau en aute.
Mès, ò subtila Zobeida!
Non m’anaràs a conselhar que li venga era mia mercaderia!” Era didec: “Non!
E seguic: “Quan eth kadi t’age dit: “Te cau pagar dètz mil dinnars”, lo guardaràs atau, d’ua cèrta manèra, e botjaràs es anques gentilament, non d’ua manèra excessiua, mès òc de manèra que li treigues era emocion en tapís.
E solide te balharà un tèrme entà pagar eth deute.
Alavetz, Gran-de-Beresa, se lheuèc, se vestic, e anèc a cercar ath pair de Zobeida.
E Ambdús, dempús d’auer-se-les amassat en carrèr eth prumèr marit, anèren ena oficina deth kadi.
E es previsions de Zobeida se compliren ath pè dera letra.
Mès tanben mos cau díder que Gran-de-Beresa sagèc de seguir escrupulosament es precioses indicacions qu’era l’auie dat.
E eth kadi, absoludament anequelit pes guardades de reuelh que li dirigie Gran-de- Beresa, non solet autregèc er ajornament de tres dies que reclamaue modèstament eth joen, senon qu’acabèc era sua senténcia d’aguesta manèra: “Es nòstes leis religioses e era nòsta jurisprudéncia non pòden hèr obligatòri eth divòrci.
E es nòsti quate rites ordòxes son complètament d’acòrd en aguest punt.
Ath delà, eth Desligador, convertit en marit de hèt, se’n profitèc d’un ajornament per çò dera sua condicion de forastèr.
Alavetz Gran-de-Beresa punèc respectuosament era man deth kadi, que didie entada eth: “Per Allà!
Aguest beròi adolescent pro vau dètz mil dinnars!
Jo madeish les ac prestaria de boni talents!” Dempús, Gran-de-Beresa se didec adiu afablament e correc a cercar ara sua esposa, era astuta Zobeida…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E Zobeida, illuminat eth ròstre pera alegria, recebec a Gran-de-Beresa en tot felicitar-lo peth resultat obtengut, e li balhèc cent dinnars entà que premanisse entàs dus ua taulejada que se tardèsse tota era net.
E Gran-de-Beresa, damb es sòs dera sua hemna, ordenèc premanir de seguit eth hestau mentat.
E ambdús se meteren a minjar e a béuer enquia assadorar- se.
E alavetz, alègres enquiath limit dera alegria, copulèrenn d’ua manèra prolongada.
Non ei estranh, donc, que de ressabuda s’entenessen còps ena pòrta exteriora dera casa.
E Zobeida, que siguec era prumèra en entener-les, li didec a Gran-de-Beresa: “Vè-te’n a veir se qui pique ena pòrta.” E Gran-de-Beresa anèc de seguit a daurir.
Ara plan; aquera net, eth califa Harun Al-Rachid, en sénter aclapat eth sòn pièch, l’auie dit ath sòn visir Giafar, ath sòn garda Massrur e ath sòn poèta favorit, eth deliciós Abu- Nowas: “Que senti eth pièch plan aclapat.
Anem a passejar-mos un shinhau pes carrèrs de Bagdad a veir se s’espandissen es umors!” E es quate s’auien desguisat de derviches perses e s’auien metut a recórrer es carrèrs de Bagdad, demorant trapar bèra divertida aventura.
E atau auien arribat dauant dera casa de Zobeida e en enténer cantar e tocar es esturments, auien picat ena porta, sivans es costums des derviches.
Quan les vedec Gran-de-Beresa, coma que non ignoraue es deuers dera ospitalitat, e ath delà ère en excellentes disposicions, les recebec coraument, les hec passar en vestibul, e les dèc minjar.
Mes eri refusèren es aliments, en tot díder: “Per Allà!
Es esperits delicadi non les cau minjar guaire entà alegrar es sensi!
Que n’an pro damb era armonia.
E precisament èm en tot veir qu’es acòrds qu’enteníem des de dehòra s’an acabat quan auem entrat nosati.
Gran-de-Beresa responec: “Non, senhors, qu’ei era mia pròpria hemna!” E les condèc era sua istòria, des deth principi enquiath finau, sense deishar cap detalh.
Alavetz, eth cap des derviches, qu’ère eth madeish califa, li didec a Gran-de-Beresa que li semblaue tot deliciós e que sentie ua sobta afeccion per eth: “Hilh mèn, que pòs èster tranquil per çò que hè as dètz mil dinnars que li deues ar ex marit dera tua esposa.
Jo que sò eth cap dera tekké des derviches de Bagdad, que compde damb quaranta mil membres, e gràcies a Allà èm fòrça acomodadi; dètz mil dinnars que non son entà nosati cap sacrifici.
Te prometi que les auràs abans de dètz dies.
Mès vé-te’n a dider-li ara tua esposa que cante quauquarren darrèr des cortines entà exaltar-mos era anma.
Gran-de-Beresa non se hec pregar mès, e era sua esposa Zobeida s’avenguec a cantar entàs derviches; de sòrta qu’era alegria d’aguesti siguec extrèma, e passèren ua net deliciosa, ja escotant eth cant e contestant: A!
En hèr-se dia, se lheuèren es faussi derviches, e eth califa, abans de partir, placèc dejós deth coshin, qu’ère apuat, ua pòcha damb cent dinnars d’aur, entà començar, e qu’èren es solets qu’en aqueth moment amiaue ath dessús.
Tath meddia, Gran-de-Beresa, que Zobeida l’auie autrejat es cent dinnars d’aur trapadi dejós deth coishin, volec gésser entà anar en mercat a hèr quauques crompes, quan, en daurir era pòrta vedec paradi dauant dera casa cinquanta muls pesadament cargadi de hardèus de teles, e en ua mula ricament ornada, a un joen esclau abisini, de faccions encantadores e còs brun, qu’amiaue ena man ua carta estropada.
En veir a Gran-de-Beresa, eth gentil esclau baishèc rapidament, punèc era tèrra dauant deth joen, e en tot autrejar-li era carta, li didec: “Ò senhor mèn Gran-de-Beresa!
Vengui d’arribar ara madeish de Eth Caire, enviat peth tòn pair, eth mèn patron Schamseddin, sindic des mercadèrs dera ciutat.
Te hèsqui a vier cinquanta mil dinnars en mercaderies de valor e un paquet qu’embarre un present deth tòn pair dedicat ara tua esposa Zobeida, e qu’ei ua gèrla d’aur enriquida damb peireria e ua palangana d’aur ciselat…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Gran-de-Beresa quedèc tant estonat e content ath còp damb aqueth eveniment miraculós, que non pensèc senon en saber-se’n deth contengut der carta.
La dauric, e liegec aquerò que seguís:
Te cau sabèr, ò hilh mèn, qu’eth rumor deth desastre patit pera tua caravana e era pèrta des tòns bens, a arribat enquia jo.
De seguit è ordenat premanir ua naua caravana de cinquanta muls cargadi de mercaderies per valor de cinquanta mil dinnars d’aur.
Ath delà, era tua mair te mane un vestit preciós qu’a brodat era madeisha, e coma present entara tua esposa ua gèrla e ua palangana, que demoram que t’agraden.
Plan que òc, mo’n sabérem damb estonament qu’as servit coma Desligador d’un divòrci ligat pera formula dera Repudiacion per Tres.
Mès, donques qu’era hemna ei ath tòn gust dempús dera pròva, qu’as hèt ben en conservar-la.
E atau, es mercaderies que t’enviam jos era custòdia deth petit abisini Salim te serviràn plan comòdament entà pagar es dètz mil dinnars que li deues coma indemnizacion ath prumèr marit.
Era tua mair e toti es nòsti, son contents e en bona santat, demorant era tua pròcha tornada e te manen es sues salutacions afectuoses e era màger expression de trendesa.
Aguesta carta e era arribada inesperada d’aqueres riqueses aluguèren de tau sòrta a Gran-de-Beresa que non pensèc ne un solet moment en çò d’inversemblable der eveniment.
Pugèc ena cramba dera sua esposa e li hec saber tot çò passat.
Encara non auie acabat es sues explicacions, piquèren ena pòrta, e eth pair de Zobeida e eth prumèr marit entrèren en vestibul.
Venguien entà sajar de convéncer a Gran-de-Beresa de qué se divorcièsse de bon voler.
E eth pair de Zobeida li didec a Gran-de-Beresa: “Hilh mèn, cuelh pietat deth mèn prumèr gendre, qu’estime fòrça ara sua ex esposa.
Allà t’a enviat riqueses que te permeteràn crompar es esclaues mès beròis deth mercat, e maridar-te tanben, en legitimes nòces, damb era hilha deth mès important des emirs.
Mès Gran-de-Beresa contestèc: “Precisament m’a enviat Allà totes aguestes riqueses entà remunerar damb liberalitat ath mèn antecessor.
Alavetz eth pair entrèc ena cramba de Zobeida e li preguntèc: “Qué?
Contentisses en tornar damb eth tòn anterior marit?” E era responec, en tot hèr grani gèsti: “Ya Allà!
Ya Allà!
Se jamès s’en sabec des camins deth mèn jardin e tostemp s’arturèc a mitat deth camin!
Non, per Allà!
Quan eth prumèr espós s’assegurèc de qué li calie pèrder tota esperança, lo cuelhec tau pena, que li crebèc eth hitge còp sec, e moric.
Per çò de Gran-de-Beresa seguic gaudint dera encantadora e astuta Zobeida; e totes es nets, dempús dera taulejada, de multiples copulacions e causes semblables, organizaue damb era un concèrt capable de hèr dançar es ròques e de suspéner ath hons deth cèu eth vòl des audèths.
Tas dètz dies de maridat, se’n brembèc de pic dera promesa que l’auie hèt ath cap des derviches d’enviar-li es dètz mil dinnars, e li didec ara sua esposa: “Guarda quin cap de mentidèrs!
S’auessa jo d’auer auut de demorar era realizacion dera sua promesa, m’auria mòrt de hame ena preson!
Per Allà!
Se lo torni a trapar li diderè çò que ne pensi dera sua mala fe!” E dempús, coma que ja escurie, manèc alugar es lums dera sala de recepcions, e ja se dispausaue a organizar eth concèrt, coma cada net, quan piquèren ena pòrta.
Que volec daurir eth madeish e s’estonèc fòrça en veir as quate derviches dera prumèra net.
Se metec a arrir dauant d’eri, e les didec: “Planvengudi siguen aguesti mentidèrs, òmes de mala fe!
Mès, totun, vos convidi a entrar, pr’amor qu’Allà m’a desliurat d’auer en avier besonh des vòsti favors.
E ath delà, encara que mentidèrs e ipocrites, ètz plan agradius e ben educadi!” E les hec passar en salon des recepcions, e li preguèc a Zobeida que les cantèsse quauquarren des de darrèr deth tapís.
E era ac hec de manèra capabla d’alugar era rason, de hèr dançar as pèires e de suspéner ath hons deth cèu eth vòl des audèths.
En un moment determinat, eth cap des derviches se lheuèc e s’absentèc pr’amor d’evacuar un besonh.
Alavetz, un des faussi derviches, qu’ère eth poèta Abu-Nowas, s’inclinèc entara aurelha de Gran-de-Beresa, e li didec…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Permet-me que te hèsca ua pregunta.
Com as poguc creir un moment qu’eth tòn pair Schamseddin t’envièsse es cinquanta muls cargadi de riqueses?
Vam a veir!
Er aute contestèc: “Quaranta cinc”.
Gran-de-Beresa exclamèc: “Per Allà!
Era mia alegria siguec tan grana que non podi pensar tot aquerò!
Mès, ditz-me, alavetz, ò derviche!
Qui a escrit aguesta carta?
D’a on vie er enviament?” Abu-Nowas contestèc: “A, Gran-de-Beresa!
Entenudes aguestes paraules, Gran-de-Beresa arribèc ar arràs deth sòn estonament e confusion, e preguntèc timidament: “Mès, ò gran poèta Abu-Nowas!
Quin ei eth merit que m’a hèt arribar tanti beneficis deth califa?”Abu-Nowas arric, e didec: “Era tua beresa!” E higec: “Dauant des sòns uelhs eth merit màger ei èster joen, simpatic e beròi.
Alavetz eth califa tornèc ja en sòn sèti en tapís, e alavetz Gran-de-Beresa s’inclinèc entre es sues mans e li didec: “Ò Emir des Credents!
Allà te sauve ath nòste respècte e ath nòste amor, e jamès mos prive des beneficis dera tua generositat!” E eth califa arric e l’amorassèc leugèrament es caròles, e li didec: “Deman te demori en palai.” Dempús se lheuèc eth califa e seguit de Giafar, Massrur e Abu-Nowas, que l’encarguèc a Gran- de-Beresa que non desmbrebèsse çò qu’auie passat, se n’anèc.
E pugèc en divan, e botant eth còfre as pès deth califa, li dirigic coma compliment aguesti vèrsi ben rimadi, e li didec: “Ò Emir des Credents!
Eth nòste benedit Profèta (siguen damb eth era patz e era pregària!
Encantat eth califa dera atencion deth joen, li didec: “Qu’ei massa present entà jo, ò Gran-de-Beresa!
Sigues planvengut en mèn palai; aué madeish t’autrejarè un bon emplèc.” E de seguit destituic deth sòn cargue ath sindic des mercadèrs de Bagdad, e nomentèc entà tau lòc a Gran-de- Beresa.
Dempús, entà que toti se’n sabessen deth nomentament, eth califa escriuec un document damb eth decret corresponent e lo manèc autrejar ath wali, que lo balhèc a un pregonèr, que lo promulguèc per toti es mercats e carrèrs de Bagdad.
Per çò de Gran-de-Beresa, des d’aqueth moment comencèc a veir regularament ath califa que ja non podie estar-se sense eth.
E coma que non auie temps entà véner personaument es sues mercaderies, ordenèc daurir ua beròia botiga, qu’ath sòn cap botèc ar esclau brun, que desvolopec meravilhosament tau delicat mestièr.
A penes s’auien passat dus o tres dies, quan l’anoncièren ath califa era sobta mòrt deth sòn gran botelhèr.
E eth califa nomentèc de seguit a Gran-de-Beresa coma botelhèr deth califa, e li regalèc ua tunica d’aunor, avienta entà tan naut cargue, e l’assignèc somptuosi emoluments.
E d’aguesta sòrta ja non se separaue d’eth.
Ath cap de dus dies, en èster Gran-de-Beresa ath costat deth califa, entrèc eth gran camarlenc, punèc era tèrra dauant deth tron, e didec: “Sauve Allà es dies der Emir des Credents, e les aumente autrestanti coma era mòrt ven d’agarrar ath governador de palai!” E higec: “Ò Emir des Credents!
Eth governador de palai ven de morir!” Er Emir des Credents didec: “Qu’Allà l’age ena sua misericòrdia!” E ara seguida nomentèc a Gran-de-Beresa governador de palai en sòrta deth defuntat, e l’assignèc emoluments mès somptuosi encara.
E d’aguesta sòrta Gran-de-Beresa li calie èster de contunh ath costat deth califa.
Hèt aguest nomentament e comunicat a tot eth palai, eth califa lheuèc era session en tot botjar eth mocador coma de costum…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E d’alavetz ençà, Gran-de-Beresa passèc toti es dies en palai, e non tornaue ena sua casa enquia ben auançada era net, e s’ajaçaue erós damb era sua esposa, ara quau condaue toti es eveniments deth dia.
Era afeccion deh califa entà Gran-de-Beresa s’anèc aumentant cada dia, enquiath punt qu’ac aurie sacrificat tot abans de deishar sense satisfèr eth mendre desir deth joen coma ac demòstre aguest hèt:
Eth califa aufrie un concèrt, qu’ada eth assistien es sòns amics de tostemp: Giafar, eth poèta Abu-Nowas, Massrur e Gran-de-Beresa.
Darrèr deth tapís cantaue era pròpria favorita deth califa, era mès beròia e perfècta des sues concubines.
Mès, de pic, eth califa guardèc fixament a Gran-de-Beresa, e li didec: “Amic, que sò en tot liéger enes tòns uelhs que t’agrade era mia favorita.” E Gran-de-Beresa responec: “Aquerò qu’agrade ath patron l’a d’agradar ar esclau.” Mès eth califa exclamèc: “Peth mèn cap e pera hòssa des mèns ancessors!
Gran-de-Beresa, te pertanh era mia favorita des d’aguest moment!” E cridèc de seguit ath cap des eunucs, e li didec: “Hè-te a vier ena casa deth governador totes es proprietats e es quaranta esclaues dera mia favorita Delicia-des- Còrs, e dempús l’amies tanben ena sua casa ada era en ua cagira de mans!” Mès Gran- de-Beresa didec: “Per vida tua, ò Prince des Credents!
Ei probable qu’era tua esposa age gelosia dera mia ex favorita.
Que se demore aciu, donc, en palai!” Dempús se virèc entath sòn visir Giafar, e li didec: “Ò Giafar as d’anar de seguit en mercat des esclaus, pr’amor qu’aué ei dia de mercat e crompar per dètz mil dinnars era esclaua mes beròia de tota era plaça.
Giafar se lheuèc de seguit, partic entath mercat des esclaus, e li preguèc a Gran-de- Beresa que l’acompanhèsse pr’amor de qué l’indiquèsse era preferida.
E eth wali dera ciutat, emir Khaled, auie anat tanben en mercat aqueth dia entà crompar-li ua esclaua ath sòn hilh, qu’acabaue d’arribar ena edat dera pubertat.
Pr’amor qu’eth wali dera ciutat auie un hilh.
Mès aguest hilh ère un gojat tan lèg, que harie avortar a ua parturienta; contrahèt, pudesenc, de mau alend, de uelhs trauessadi e de boca tant ampla coma era vulva d’ua vaca vielha.
Plan per aquerò lo cridauen Gròs- Holat.
Precisament era vesilha pera net auie complit Gròs-Holat es catorze ans, e era sua mair ère espaurida hège bèth temps per çò de non observar en eth cap simptòma de virilitat reau.
Mès non se tardèc a padegar-se quan notèc, eth maitin d’aqueth dia, qu’eth sòn hilh Gròs-Holat auie copulat en sauneis, deishant en lhet tralhes evidentes.
Aguesta obervacion auie afogat ar arràs ara mair de Gròs-Holat, e l’auie hèt a visitar de seguit ath sòn espós, ath quau li comuniquèc era erosa naua, en tot obligar-lo a anar-se’n immediatament en mercat, acompanhat deth sòn hilh, pr’amor de crompar-li ua beròia esclaua que l’anèsse ben.
E eth Destin.
Dempús des salutacions acostumades, s’amassèren en un grop e ordenèren que desfilèssen per dauant d’eri es corredors, cada un damb es sues esclaues blanques, brunes o neres qu’auesse.
Atau, donc, vederen un quantitat enòrma de gojates grègues, abisinies, chines o perses, e ja s’anauen a retirar sense auer-ne causit a deguna, quan eth madeish cap des corredors passèc eth darrèr, amiant dera man a ua joena damb era cara destapada, mès beròia qu’era lua deth mes deth Ramadan.
Alavetz Giafar li preguntèc ara joena: “Com te crides, ò esclaua gentila?” Era responec: “Ò senhor mèn!
E l’ac autregèc a Gran-de-Beresa.
En veir aquerò, Gròs-Holat queiguec en tot picar ar aire damb mans e pès e desconsolant ath sòn pair er emir Khaled, que l’auie amiat entath mercat sonque entà complàder ara sua hemna, donques que l’auie en òdi per pèc e lèg.
Per çò de Gran-de-Beresa, dempús de dar-li es gràcies ath visir Giafar, se hec a vier a Jazmina, e l’estimèc e era l’estimèc tanben.
E dempús d’auer-la presentat ara sua esposa Zobeida, que la trapèc simpatica e lo felicitèc pera sua eleccion, se junhec ada era legitimament, en tot cuelher-la coma dusau esposa.
E dormic damb era pendent tota era net, e la fecondèc, coma veiram mès endauant.
E anem ara entà Gròs-Holat.
Quan a truca de promeses e amorasses artenheren hèr-se-lo a vier entà casa, se lancèc sus eth divan, e non volec lheuar-se entà minjar ne béuer, e ath delà, semblaue qu’auie perdut eth sen.
Mentre totes es hemnes dera casa, espaurides, enrodauen ara mair de Gròs-Holat, qu’auie arribat ar arràs dera perplexitat, entrèc ua vielha, qu’ère era mair d’un panaire famós, sentenciat alavetz a preson perpetua, e qu’ère coneishut en tota era ciutat de Bagdad damb eth fausnòm d’Ahmed-era-Tinha.
Aguest Ahmed-era-Tinha ère tant adreit en art de panar, qu’entada eth ère causa de jogar apoderar-se d’ua pòrta dauant deth nas deth portèr e hèr-la desparéisher en un moment coma se se l’auessen avalat; o traucar es parets dauant d’un ostalèr simulant pishar; o arrincar-li es pestanhes a un individú sense que se n’encuedèsse, o netejar de khol es uelhs d’ua hemna sense qu’ac notèsse.
Era mair d’Ahmed-era-Tinha entrèc en apartament dera de Gròs-Holat, e dempús des salutacions, li peguntèc: “Quina ei era causa dera tua afliccion, ò senhora mia!?
E quin mau patís eth mèn joen patron, eth tòn hilh, ath quau Allà sauve?” Alavetz era mair de Gròs-Holat li condèc ad aquera vielha, que hège temps l’aprovedie de sirventes, era contrarietat que les botaue e toti en tau estat.
E era mair d’Ahmed-era-Tinha exclamèc: “Ò senhora mia!
Sonque eth mèn hilh vos pòt trèir d’aguest mau pas; qu’ac juri pera tua vida!
Saja de qué lo treiguen dera preson, e ja se’n saberà de bèth miei de hèr-se a vier ara beròia Jazmina enes braci deth nòste joen patron, eth tòn hilh.
Pr’amor que ja sabes qu’eth mèn hilh ei encadenat e amie enes pès un anèth de hèr, qu’en eth son gravades aguestes paraules: “Cadia perpetua” E tot aquerò per auer fabricat moneda faussa.” E era mair de Gròs-Holat prometec protegir-lo.
Efectiuament, aquera madeisha net, quan eth sòn espós eth walí tornec ena sua casa, e anèc a cercar-la dempús de sopar, era s’auie apraiat e perhumat, en tot cuélher un aspècte amable.
E er emir Khaled, qu’ère un òme plan brave, non podec tier eth desir que costaue en eth era contemplacion dera sua hemna, e la volec possedir; mès era se resistic, dident: “Jura-me peth divòrci que m’autrejaràs aquerò que te demana!” E eth l’ac jurèc.
Alavetz era l’atrendic en tot parlar-li deth malastre dera anciana mair deth panaire, e artenhèc d’eth era promesa de qué lo deisharien anar.
E alavetz deishèc qu’eth sòn espòs la cauquèsse.
E a londeman, er emir Khaled, dempús des ablucions e dera pregària, partic entara preson qu’ère embarrat Ahmed-era-Tinha, e li preguntèc: “Qué, bandit, t’empenaïsses des tues passades malahètes?” E er aute responec: “Me n’empenaïsqui, e ac proclami damb era paraula atau coma ac pensi damb eth còr.” Alavetz eth walí lo treiguec dera preson e se lo hec a vier dauant deth califa, que se quedèc estonat en veder-lo viu encara, e li preguntèc: “Com ei qu’encara ès viu, bandit?” Er aute responec: “Per Allà!
Alavetz Ahmed punèc era man deth califa e de seguic comencèc a exercir es sues foncions.
E entà celebrar alègrament era sua libertat e eth sòn nau cargue, comencèc en tot vier ena tauerna regida peth judiu Abraham, testimòni des sues passades hètes, uedant dus o tres flascons dera sua beuenda favorita, un vin jonic excellent.
E quan era sua mair venguec a cercar-lo entà parlar-li dera gratitud que l’auie de manifestar tostemp ara esposa der emir Khaled e mair de Gròs-Holat qu’auie estat era causanta dera sua libertat, lo trapèc miei embriac e tirassant-li era barba ath judiu que non gausaue protestar per respècte ath cargue temible der ancian Ahmed-era-Tinha, e ara actuau cap de vigilància.
Ça que la, era vielha artenhèc treir-lo d’aquiu, e en tot parlar-li reservadament, li condèc guaires incidéncies costèren era sua libertat, e li didec qu’auie de pensar de seguit bèra causa entà trèir-li era esclaua a Gran-de-Beresa, governador de palai.
Entenudes aguestes paraules, Ahmed-era-Tinha li didec ara sua mair: “Se harà aguesta madeisha net, donques qu’ei plan aisit.” E la deishèc entà vier a premanir eth còp…
Ena aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E mos cau avertir qu’aquera net eth califa auie entrat en apartament dera sua esposa pr’amor qu’ère eth prumèr dia deth mes, e se sauvaue regularament aqueth dia entà parlar damb era sus es ahèrs corrents, e preguntar-li era sua opinion sus totes es qüestions generaus e particulars der Empèri.
Efectiuament, auie botat en era ua grana confiança, e l’estimaue per èster senada e pera sua beresa inacababla.
Mès tanben mos cau díder qu’abans d’entrar ena cramba dera sua esposa eth califa auie eth costum de deishar en vestibul, sus ua tauleta especiau, un rosari de compdes alternadi d’ambre e turqueses, era sua espada dreta, damb punh de jade incrustat de robins ròis coma ueus de paloma, eth sòn sagèth reiau e ua petita lampa d’aur ornada damb peireria, que l’alugaue quan pes nets inspeccionaue secretament eth palai.
Ahmed-era-Tinha se’n sabie de toti es detalhs, que li serviren entà realizar eth sòn plan.
Demorèc es tenèbres dera net e eth saunei des esclaus entà penjar ua escala de còrda ath long deth mur deth pabilhon que li servie d’apartament ara esposa deth califa, pujar per era e entrar silenciosament coma ua ombra en vestibul.
Un còp aciu, s’apoderèc des quate objèctes preciosi, e s’esdeguèc a baishar per a on auie pujat.
D’aquiu correc entara casa de Gran-de-Beresa e dera madeisha manèra entrèc en pati, e sense hèr eth mendre bronit treiguec ua des rajòles de marne deth pasiment, dauric rapidament un clòt, e metec aquiu es objectes panadi.
E dempús d’auè’c deishat tot en orde, despareishec entà seguir beuent ena tauèrna deth judiu Abraham.
Ça que la, Ahmed-era-Tinha, a truca de perfècte panaire, non auie pogut resistir eth desir d’apropiar-se d’un des objèctes preciosi.
Atau, donc, s’auie hèt a vier era petita lampa d’aur, e en sòrta d’enterrar-la damb tot çò d’aute en clòt, se l’auie metut ena pòcha, dident entada eth: “Que non acostumi deishar de crubar comission!
E tornant ath califa, siguec grana era sua suspresa quan peth maitin ja non trapèc ena tauleta es quate objèctes preciosi.
E quan, interrogadi es eunucs, se lancèren en solèr protestant pera sua ignorància, l’entrèc ath califa ua colèra sense limits, de tau sòrta, que se botèc rapidament era terribla tunica deth furor.
Era tau tunica ère tota de seda ròia, e quan se la botaue eth califa ère senhau segur de malastre e de calamitats espaventoses sus eth cap des que l’enrodauen.
Revestit eth califa damb era tunica ròia, entrèc en divan e se seiguec en tron, solet, en salon.
E toti es camarlencs e visirs entrèren un a un e se ajulhèren dauant sòn damb era cara contra eth solèr, e s’estèren en aguesta postura, exceptat de Giafar, qu’encara qu’esblancossit, ère de pès, damb es uelhs tachadi enes pès deth califa.
Mès en aqueth moment entrèc eth walí, acompanhat d’Ahmed-era-Tinha.
E eth califa li didec: “Apressa-te, emir Khaled!
Eth walí, pair de Gròs-Holat, contestèc: “Era tranquillitat ei perfècta en Bagdad, ò Emir des Credents!” Eth califa exclamèc: “Mentisses!” E coma qu’eth wali, capvirat, encara non sabie era origina d’aquera ira, Giafar, qu’ère ath sòn costat, li deishèc anar ena aurelha en dues paraules eth motiu, en tot acabar d’aclapar-lo.
Entenudes aguestes paraules, eth walí punèc era tèrra entre es mans deth califa, e exclamèc: “Ò Emir des Credents!
E ath delà, permet dider-li ath tòn esclau qu’eth solet responsable a d’èster eth comandant especiau encargat dera vigilància e qu’ath delà coneish un per un a toti es panaires de Bagdad e der Empèri.
Alavetz s’auancèc Ahmed-era-Tinha, comandant de vigilància, e, dempús des omenatges degudi, li didec ath califa: “Ò Emir des Credents!
Descurbiram ath panaire!
Escuelh!
Entenudes aguestes paraules, Ahmed-era-Tinha, damb eth document ena man, se retirèc e anèc a cercar a dus gardes deth kadi e a d’auti dus deth wali, e comencèc de seguit es sues investigacions en tot visitar era casa de Giafar e era deth kadi e era deth wali, e arribèc dempús ena de Gran-de-Beresa qu’encara ignoraue guaire acabaue d’arribar.
Ahmed-era-Tinha, damb eth document ena man e ua pesada barra de coeire ena auta, entrèc en vestibul e l’expliquèc era situacion a Gran-de-Beresa, e li didec: “Jo me sauvaria plan ben, senhor, d’amiar a terme escorcolhs ena casa deth confident deth califa.
Gran-de-Beresa didec: “Allà te desliure de tot aquerò!
Te cau complir eth tòn déuer enquiath finau!” Alavetz Ahmed-era-Tinha didec: “Qu’ac vau a hèr solet per rotina.” E damb mina negligenta gessec en pati e comencèc a hèr-li torns, pataquejant en cada rajòla de marme damb era pesada barra de coeire, enquia qu’arribec ena rajòla sabuda, qu’en recéber eth còp sonèc uet.
En enténer aquerò, Ahmed-era-Tinha exclamèc: “Ò senhor, per Allà!
Me semble qu’aciu dejós i deu auer un sosterranh qu’embarre un tresòr de tempsi passadi!” E Gran- de-Beresa les didec a quate gardes: “Sajatz, donc, de trèir era rajòla entà que pogam veir se qué i a ath dejós.” E de seguit es gardes heren penetrar es sòns utisi enes juntures dera rajòla de marme e la lheuèren.
E ara vista de toti campèren tres des objèctes panadi: era espada, eth sagèth e eth rosari!
En veder-les cridèc Gran-de-Beresa: “En nòm d’Allà!” E queiguec estavanit.
Alavetz Ahmed-era-Tinha manèc cridar ath kadi, e ath wali, e as testimònis que cuelheren de seguit acta deth descurbiment; e toti meteren eth sòn sagèth en document e eth kadi en persona anèc a autrejar-l’ac at califa mentre es gardes s’apoderauen de Gran- de-Beresa.
Quan eth califa auec entre es sues mans es tres objèctes panadi, mens era petita lampa, e se’n sabec de qué les auien trapat ena casa d’aqueth que consideraue eth sòn mès fidèu confident e intim amic, ath quau auie aumplit de presents, en tot botar en eth illimitada confiança, s’estèc pendent ua ora sense badar boca e dempús se virèc entath cap des gardes e didec: “Que lo pengen!” De seguit gessec eth cap des gardes e ordenèc pregonar era senténcia per toti es carrèrs de Bagdad e anèc ena casa de Gran-de-Beresa, qu’agarrèc, e qu’es sòns bens e hemnes confisquèc ath moment.
Es bens ingressèren en Tresòr Public e es hemnes anauen a èster subastades en mercat coma esclaues; mès alavetz eth walí, pair de Gròs-Holat declarèc que se’n hège a vier ua qu’ère era esclaua crompada per Giafar, e eth cap des gardes hec amiar ena sua pròpria casa ara auta, qu’ère Zobeida, era dera votz beròia.
E aguest cap de gardes ère precisament eth milhor amic de Gran-de-Beresa e l’auie consagrat ua afeccion pairau que jamès s’auie desmentit.
E encara qu’auie d’executar en public es terribles penes dictades peth califa contra Gran-de-Beresa, se proposèc sauvar eth cap deth sòn hilh adoptiu, e comencèc metent segura laguens dera sua casa a ua des sues esposes, ara beròia Zobeida, anequelida peth malastre.
Aquera madeisha net auie d’èster penjat Gran-de-Beresa, encadenat alavetz ena preson.
Mès eth cap des gardes ère per eth.
Se hec a vier, donc, ath presoèr, e ara ora senhalada entath suplici l’autregèc ath borrèu, que de seguit, e dauant dera immensa multitud congregada ena plaça, e dempús des formalitats pietoses acostumades, li metec era còrda en còth deth supausat Gran-de- Beresa, e damb ua possada lo lancèc penjat, entà naut.
Hèt aquerò, eth cap des gardes demorèc qu’escurisse entà vier a trèir dera preson a Gran-de-Beresa e hèr-se-lo a vier d’amagat ena sua casa.
E alavetz li didec çò que venguie de hèr per eth, e li didec: “Mès, per Allà!
En enténer aguestes paraules, Gran-de-Beresa queiguec estavanit d’emocion, e quan se remetec, a truca de suenhs, exclamèc: “Peth Nòm august e peth Profèta, ò pair mèn!
Mès non pòs contunhar en Bagdad donques que non en bades s’a un rei per enemic.
Dempús, sense dar-li temps a Gran-de-Beresa entà dider-se adiu dera sua esposa Zobeida, se lo hec a vier, en tot dider-li: “Ara madeish partim entath pòrt d’Ayas, en mar salat, entà embarcar-mos de cap a Iskandaria, a on demoraràs es eveniments, viuent tanquillament, pr’amor qu’aguesta ciutat d’Iskandaria, ò hilh mèn!
E de seguit ambdús se meteren en camin, de nets, e lèu se vederen dehòra de Bagdad.
Mès que non auien cavalcadures, e ja non sabien se com se les podien proporcionar, quan vederen a dus judius cambistes de Bagdad, òmes plan rics e coneishudi deth califa.
Alavetz eth cap des gardes cranhec que li condèssen ath califa que l’auien vist damb Gran-de-Beresa viu.
Arribadi en Ayas, li fidèren es mules ath proprietri der ostau qu’en eth auien descansat, en tot encargar-li que les suenhèsse fòrça, e a londeman cerquèren amassa un vaishèth que gessesse entà Iskandaria.
Ne trapèren un qu’ère a mand de partir.
Alavetz, eth cap des gardes, dempús d’autrejar a Gran-de-Beresa toti er aur que l’auien trèt as judis, li conselhèc tu per tu que demorèsse en Iskandaria tranquillament es notícies que non deisharie de manar-li des de Bagdad, e que demorèsse era sua arribada en Iskandaria, que d’aquiu lo tornarie a amaiar entà Bagdad, dempús de descurbir ath colpable.
Dempús l’abracèc, plorant, e lo deishèc quan eth vaishèth ja holaue es veles.
E tornèc entà Bagdad.
E vaquí tot çò que desnishèc:
A londeman de penjar ath supausat Gran-de-Beresa, eth califa, plan capvirat encara, cridèc a Giafar e li didec: “As vist, ò visir mèn!
Eth visir Giafar, òme plan senat, que non podie apreciar es motius d’ua conducta tant illogica, se contentèc responent: “Ò Emir des Credents!
Es accions mès estranhes solet son estranhes pr’amor que non comprenem es sues causes.
Totun aquerò, tot çò que podem jutjar son es efèctes dera accion.
E aguest efècte a estat pro malerós entar autor, donques que l’a amiat ena horca!
Ça que la, ò Prince des Credents!
Entenudes aguestes paraules, eth califa siguec, pendent ua ora, reflexionant, e dempús li didec a Giafar: “Totun aquerò, voi anar a veir eth còs deth colpable balancejant-se ena horca!” E se desguisèc e gessec damb Giafar, e arribèc en lòc qu’eth faus Gran-de- Beresa penjaue entre eth cèu e era tèrra.
Eth còs ère estropat en un susari que lo caperaue complètament.
E Giafar li treiguec eth susari e eth califa guardèc, mès hec repè de seguit, estonat, en tot exclamar: “Ò Giafar!
Aguest non ei Gran-de-Beresa!” Giafar examinèc eth còs, e vedec que, efectiuament, non ère Gran-de-Beresa, mès que non ac hec veir, e preguntèc tranquillament: “En qué ac coneishes, ò Emir des Credents!
Giafar responec: “Aguesta que non ei ua pròva.
Es penjadi s’alonguen.” Eth califa didec: “Eth governador de palai auie dues pigues enes caròles, e en aguest non i son.” Giafar expliquèc: “Era mòrt transforme e càmbie era fesomia.” Mès eth califa didec: “Mès guarda, ò Giafar!
Dauant d’aguesta comprovacion, Giafar didec: “Solet Allà coneish eth mistèri des causes!” Dempús tornèren ambdús en palai e eth califa ordenèc qu’enterrèssen aqueth còs.
E des d’aqueth dia hec enlà dera sua memòria enquia e tot eth rebrembe de Gran- de-Beresa.
Per çò dera esclaua, dusau esposa de Gran-de-Beresa, siguec amiada per ermir Khaled entath sòn hilh Gròs-Holat.
E aguest, que non s’auie botjat deth lhet des deth dia dera venda se lheuèc rebohant e volec apressar-se ada era e cuelher-la en braça.
Mès era beròia esclaua, irritada e hastiada per aspècte òrre deth pèc, treiguec de seguit un punhau deth cinturon, e exclamèc lheuant eth braç: “Hè-te enlà o t’aucisqui damb aguest punhau e dempús me lo claui en pièch!” Alavetz era mair de Gròs-Holat s’auancec, estirant es braci, e didec: “Com gauses resistir es desirs deth mèn hilh, ò esclaua insolenta!
E d’alavetz ençà, trabalhèc ena codina; mès non se tardèc en hèr-se a vier es simpaties des autes esclaues, que non la deishauen tier-se en arren e li hègen eres tot eth trabalh.
Per çò de Gròs-Holat, en veir que non podie arténher ara beròia esclaua Jazmina, se metec un aute còp en lhet e non se tornèc a lheuar.
Mos cau rebrembar que Jazmina, siguèc fecondada per Gran-de-Beresa: e ath cap de pòqui mesi d’arribar ena casa deth wali, amainadèc a un hilh baron, tan beròi coma era lua, ath quau cridèc Aslan, plorant damb totes es lèrmes des sòns uelhs, autant era coma es autes esclaues, pr’amor que non ère aquiu eth sòn pair entà balhar-li eth nòm ath sòn hilh.
Era sua mair l’aleitèc pendent dus ans, e arribèc a èster robust e plan fòrt.
E quan ja sabie caminar solet, volec eth sòn destin qu’un dia mentre era sua mair ère ocupada, pugèsse es gradons dera escala dera codina e arribèsse ena sala a on se trapaue pregant eth sòn rosari d’ambre er emir Khaled, pair de Gròs-Holat.
Mentretant, era esclaua Jazmina se n’encuedèc dera abséncia deth mainatge; lo cerquèc pertot capvirada, e a maugrat des costums, se decidic a entrar, damb era guardada perduda, ena sala que se trapaue er emir Khaled.
E vedec ath mainatge Aslan enes jolhs deth wali, en tot entretier-se en méter es petits dits entre es barbes venerables der emir.
Mès en veir ara sua mair, eth mainatge se metec a córrer estirant es braci, e er emir Khalec lo tenguec, e li didec a Jazmina damb bontat: “Aprèssa-te, ò esclaua!
Ei hilh tòn aguest mainatge?” Era responec: “Òc, patron mèn, qu’ei eth frut deth mèn còr.” E eth preguntèc: “E qui ei eth sòn pair?
Ei quauqu’un des mèns sirvents?” E era esclaua didec entre un torrent de lèrmes: “Eth sòn pair ei eth mèn espós, Gran-de-Beresa.
Mès ara, ò patron mèn!
E eth wali, plan emocionat, li didec ara esclaua: “Per Allà!
Tu qu’ac as dit!
Alavetz er emir Khaled s’encarguèc, coma vertadèr pair, deth hilh de Gran-de-Beresa e li balhèc ua educacion plan suenhada, e lo botèc en mans d’un mèstre plan sabent, qu’ère un caligraf de prumèr orde e l’ensenhèc a escríuer fòrça ben, eth Koran, era geometria e era poesia.
E quan eth joen Aslan siguec gran, eth sòn pair adoptiu, er emir Khaled, l’ensenhèc personaument a montar a shivau, a manejar es armes, a justar damb era lança e a lutar enes tornègi.
E de tau sòrta, quan complic es catorze ans ère ja tot un cavalìer e siguec quilhat peth califa ath titol d’emir, coma eth sòn pair eth walí.
E eth Destin dispausèc que se trapèsse damb eth, Ahmed-era-Tinha, ena pòrta dera botiga deth judiu Abraham.
E Ahmed-era-Tinha convidèc ath hilh der emir a préner un refresc.
Quan s’aueren seigut, Ahmed-era-Tinha comencèc a béuer, coma de costum, enquia embriagar-se.
Alavetz se treiguec dera pòcha era petita lampa d’aur ornada damb peireria qu’auie panat en d’auti tempsi, e l’aluguèc, pr’amor qu’auie escurit.
Alavetz, Aslan li didec: “Ya Ahmed!
Da-me-la!” Eth cap de vigilància repliquèc: “Allà me desliure!
Com te vau a dar u objècte qu’a perdut ja tantes anmes?
Alavetz Ahmed-era-Tinha li condèc tota era istòria des deth principi enquiath finau, en tot vantar-se ath miei dera sua embriaguesa d’auer estat er autor dera hèta.
Quan eth joen Aslan tornèc ena sua casa, li condèc ara sua mair Jazmina era istòria que l’auie referit Ahmed-era-Tinha, e li didec qu’era lampa ère encara en poder d’aqueth marrit.
En enténer aquerò, Jazmina deishèc anar un agudent sorriscle e queiguec estavanida…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec apareisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
En enténer aquerò, Jazmina deishèc anar un agudent sorriscle e queiguec estavanida.
E quan se remetec, s’estarnèc en somics e se lancèc en còth deth sòn hilh Aslan e li didec entre lèrmes: “Ò hilh mèn!
Allà acabe de hèr lúder era vertat.
Que ja non posqui carar eth secret!
Te cau saber, ò Aslan!
Per tant, hilh mèn, te cau anar a cercar de seguid un ancian amic deth tòn pair, eth venerable cap de garda deth califa, e condar-li çò que vies de descurbir.
E dempús li dideràs: “Te prègui per Allà que me resvenges der aucidor deth mèn pair Gran-de-Beresa!”.
Ara seguida eth joen Aslan anèc a cercar ath cap des gardes de palai, ath madeish qu’auie sauvat era vida de Gran-de-Beresa, e li didec çò que Jazmina l’auie encargat que didesse.
Alavetz eth cap des gardes, ar arràs der estonament e dera alegria, li didec a Aslan: “Benedit sigue Allà, qu’estarne es vels e hè brotoar era claror entre es tenèbres!” E higec: “Deman madeish, ò hilh mèn!
E plan que òc, eth califa aqueth dia daue un torneg qu’en eth auien de justar toti es emirs e es milhors cavalièrs de Bagdad, e s’auie d’organizar ua partida de pilòta a shivau.
E eth joen Aslan ère entre es jogaires de pilòta.
E s’auie botat era sua còta de malha e montaue eth milhor shivau des estables deth sòn pair adoptiu er emir Khaled.
E reaument estaue esplendid e enquia e tot eth califa s’enamorèc deth sòn continent e dera sua viua joenessa.
E volec que siguesse eth sòn companh.
E comencèc eth jòc.
E d’un costat es jogaires despleguèren gran art enes sòns movements e meravilhosa adretia entà lançar era pilòta damb era maça a tot galaup des shivaus.
Mès còp sec, un des jogaires deth costat opausat ath que dirigie eth califa en persona lancèc era pilòta dret de cap eth cap deth califa, damb un còp tan perfècte e vigorós, que solide eth califa aurie perdut un uelh o dilhèu era vida, s’eth joen Aslan, damb admirabla adretia, non auesse arturar era pilòta ath vòl damb era sua maça.
E l’entornèc tan terriblament ena direccion contrària que toquèc ena esquia ath cavalièr que l’auie lançat, e li hec pèrder es estrius e se trinquèc era esquia.
E eth califa baishèc de seguit, dempús de dar per finalizat eth torneg, e amassèc as emirs e a toti es cavalièrs qu’auien cuelhut part en jòc, e cridèc ath joen Aslan, e dauant de toti es presents, didec: “Ò valerós hilh deth walí de Bagdad, voi que me digues tu madeish era recompensa que merite ua hèta coma era tua!
Que sò prèst a accedir a totes es peticions tues!
Alavetz eth joen Aslan punèc era tèrra entre es mans deth califa, e didec: “Demani era resvenja ar Emir des Credents!
En enténer taus paraules, eth califa arribèc ar arràs der estonament, e exclamèc: “Qué dides, ò Aslan!
Mès s’eth tòn pair, er emir Khaled, ei ath mèn costat, plan viu gràcies a Allà!” Mès Aslan responec: “Ò emir des Credents!
Er emir Khaled a estat eth mèn pair adoptiu, eth milhor de toti!
Quan eth califa entenec aguestes paraules vedec qu’era lum se convertie en tenèbres dauant des sòns uelhs, e didec damb votz alterada: “Hilh mèn, non sabes qu’eth tòn pair siguec traïdor ath Prince des Credents?” Mès Aslan exclamèc: “Sauve Allà ath mèn pair d’auer estat er autor dera traïson!
Eth traïdor qu’ei ara tua quèrra, ò Emir des Credents!
Qu’ei eth cap de vigilància, Ahmed-era-Tinha!
En enténer aquerò, eth califa cambièc de color e se botèc auriò coma eth safran, e damb votz espaventosa cridèc ath cap dera garda e li didec: “Escorcolha dauant de jo ath cap de vigilància!” Alavetz eth cap des gardes, er intim amic de Gran-de-Beresa, s’apressèc a Ahmed-era-Tinha e l’escorcolhèc es pòches en un virament de uelhs, e treiguec de pic era lampa d’aur panada ath califa.
Alavetz aguest, sense poder tier-se, li didec a Ahmed-era-Tinha: “Vene!
D’a on as trèt aguesta lampa?” Er aute responec: “La crompè, ò Prince des Credents!” E eth califa didec as gardes: “Fotetz-li ara madeish còps enquia que coheisse!” E de seguit Ahmed- era-Tinha siguec cuelhut pes gardes, despolhat e repassat a còps, enquia que coheissec e condèc tota era istòria des deth principi enquiath finau.
Eth califa se virèc dempús entath joen Aslan e li didec: “Ara te tòque a tu!
Lo vas a penjar damb es tues pròpries mans!” E de seguit es gardes li meteren era còrda en còth a Ahmed-era-Tinha e Aslan lo cuelhec damb es dues mans, e ajudat peth cap des gardes quilhèc ath bandit naut de tot dera horca, lheuada ath miei deth camp de corses.
Quan s’auec hèt justícia, eth califa li didec a Aslan: “Hilh mèn, encara non m’as demanat ua gràcia pera tua hèta!” E Aslan responec: “Ò Prince des Credents!
En enténer aquerò, eth califa se metec a plorar, plan esmoigut, e dempús gasulhèc: “Mès, non sabes hilh mèn, qu’eth tòn pair moric penjat per çò d’ua senténcia injusta?
O mèsalèu ei probable que morisse, mès que non ei segur.
Alavetz eth cap de gardes s’auancèc enquiara preséncia deth califa e didec: “Balha-me era tua paraula de seguretat.” E eth califa responec: “Era seguretat qu’ei damb tu.
Parla!” E eth cap des gardes didec.
Eth califa exclamèc: “Ei vertat aquerò que dides?” Eth cap des gardes responec: “Pera vida deth tòn cap, te juri qu’ei vertat!
Que siguí jo que sauvè a Gran-de-Beresa, ordenant penjar ath sòn lòc a un sentenciat que se li retiraue fòrça, coma un frair se retire a un aute frair.
En enténer aquerò, eth califa, se metec plan content, e li didec ath cap des gardes: “Cau que vages a cercar-lo e hèr-te-lo a vier aciu çò mès lèu possible!” E eth cap des gardes responec: "Escoti e aubedisqui!” Alavetz eth califa ordenèc que l’autregèssen dètz mil dinnars entàs despenes deth viatge, e eth cap des gardes se metec en camin entà Iskandaria, a on lo traparam s’Allà ac vò.
E ara veiràs çò que l’arribèc a Gran-de-Beresa.
Eth vaishèth qu’auie cuelhut arribèc en Iskandaria dempús d’au excellenta trauessia que l’auie destinat Allà (que sigue benedit!).
Gran-de-Beresa desembarquèc rapidament e quedèc encantat der aspècte d’Iskandaria, que non auie vist jamès, a maugrat d’auer neishut en Eth Caire.
E anèc de seguit entath mercat, a on loguèc ua botiga ja premanida e que se metie ara venda en aqueth estat, segontes anonciaue eth pregonèr.
Qu’ère ua botiga qu’eth sòn patron acabaue de morir-se de ressabuda.
Ère moblada damb divans, coma ei costum, e es sues mercaderies consistien en objèctes entara gent de mar, coma veles, còrdes, cordilhs, arques fòrtes, saques entà causes sense importància, armes de totes fòrmes e prètzi, e mès que mès ua quantitat enòrma de hèr e còses ancianes plan estimades pes capitans de marina, que les crompauen aquiu entà vener-les ara gent d’Occident, donques qu’es d’aguest país estimen fòrça es causes ancianes, càmbien es sues hemnes e hilhes per un tròç de husta poirida, per exemple, o per ua pèira talismanica, o per un sabre vielh e rovilhat.
Non mos cau, donc, estonar de qué Gran-de-Beresa pendent es longui ans deth sòn despatriament de Bagdad, auesse plan bona sòrt en sòn comèrç e guanhèsse dètz per un, donques que non i a arren tan productiu coma era venda d’antiquitats, que se crompen, per exemple, per un dracma e se revenen per dètz dinnars.
Quan Gran-de-Beresa auec venut tot aquerò que i auie ena botiga e se premanie a revener-la ueda, vedec de pic en ua des sues estatgères un objecte ròi e ludent.
Lo cuelhec e comprovèc, ar arràs der estonament, qu’ère ua grana gema talismatica, talhada en sies cares e penjada en ua cadia d’aur vielh.
E enes cares i auie gravats nòms damb caractèrs desconeishudi que se retirauen fòrça a hormigues o a insèctes dera madeisha mida.
E la guardaue damb extraordinària atencion, en tot calcular guaire podie valer, quan vedec dauant dera sua botiga a un capitan mercant que s’auie arturat entà veir mès d’apròp aqueth objècte que s’auie vist des deth carrèr.
Eth capitan, dempús de saludar, li didec a Gran-de-Beresa: “Ò senhor mèn!
Gran-de-Beresa, en enténer aquerò, pensèc: “Per Allà!
Aguesta gema que deu èster fabulosament preciosa!
Vau a hèr veir que non i sò d’acòrd!” E responec: “Non digues trufaries, ò capitan!
Donques que, per Allà, a jo me còstèc cent mil dinnars!” Er aute didec: “Alavetz, me la vòs balhar per cent mil?” Gran-de-Beresa didec: “Plan, per èster tu qui ès!” E eth capitan li balhèc es gràcies, e li didec: “Que non è ath dessús tant de sòs.
Alavetz Gran-de-Beresa se lheuèc, barrèc damb clau era pòrta dera botiga e seguic ath capitan.
E aguest li demanèc que lo demorèsse en cobèrta, e se n’anèc a cercar es sòs.
Mès non tornèc a campar.
E de pic es veles se despleguèren complètament e eth vaishèth se calèc en mar coma un audèth.
Quan Gran-de-Beresa se vedec presoèr ena aigua, siguec fòrça gran eth sòn estonament.
Mès que non podie recórrer ad arrés, mès que mès, pr’amor que non vedie a cap marinèr que li podesse dar explicacions, e eth vaishèth volaue sus eth mar coma se lo possèsse ua fòrça invisibla.
Mentre se trapaue perplèx e espaurit, vedec per fin qu’arribaue eth capitan, que s’amorassaue era barba e lo guardaue damb ua guardada burlesca, e acabèc en tot dider- li: “Ès reaument musulman, Gran-de-Beresa, hilh de Schamseddin de Eth Caire, qu’as estat en palai deth califa?” Er aute responec: “Jo que sò eth hilh de Schamseddin.” E eth capitan didec: “Plan, donc, lèu arribaram en Genoa, en nòste país cristian.
E ja veiràs, musulman, era vida que te demore!” E se n’anèc.
E plan que òc, dempús d’ua erosa navegacion, eth vaishèth arribèc en pòrt de Genoa, ciutat des cristians d’Occident.
E de seguit ua vielha, acompanhada per dus òmes, pugèc a bord a cercar a Gran-de-Beresa que ja non sabie se qué pensar d’aguesti eveniments.
Ça que la, en tot fidar-se deth Destin, dolent o bon que lo dirigie, seguic ara vielha, que trauessant era ciutat, l’amièc entà ua glèisa que pertanhie a un convent de monges.
Arribadi ena pòrta dera glèisa, era vielha se virèc entà Gran-de-Beresa, e li didec: “A compdar d’ara t’as de considerar coma vailet d’aguesta glèisa e d’aguest convent.
Dempús crivelaràs eth horment, lo moleràs, haràs era massa deth pan, lo coderàs en horn, cuelheràs ua mesura de lentilhes, les moleràs, les fregiràs, e aumpliràs damb eres tres centes setanta tasses, qu’autrejaràs ua per ua as tres cents setanta monges deth convent; mès tard uedaràs es orinaus que son enes crambes des monges; e a tot darrèr, acabaràs era faena en tot adaiguar eth jardin e aumplir es quate estanhs e es tonèls plaçadi ath long dera paret.
E aguest trabalh li cau èster acabat abans de meddia, pr’amor que totes es tardes les as de tier a obligar as caminaires entà que, volguen o non, entren ena glèisa pr’amor d’escotar eth sermon.
E se se remissen, vaquí ua maça coronada per ua crotz de hèr, que damb era les auciràs per orde deth rei.
Atau non quedaràn ena ciutat senon cristians fervents que vieràn aciu entà qu’es monges les benedisquen.
Dites aguestes praules, era vielha lo guardèc en tot guinhar-li un uelh, e se n’anèc.
Alavetz Gran-de-Beresa didec entada eth: “Per Allà!
Aquerò qu’ei impossible!” E en non saber se qué decidir, entrèc ena gleisa, complètament desèrta en aqueth moment, e se seiguec en un banc entà sajar de reflexionar sus aqueri eveniments tant estranhs que l’anauen arribant.
Atau s’estèc pendent ua ora, quan entenec arribar entada eth, per dejós des pilars, ua votz doça de hemna, que l’escotèc damb extasi, desbrembant es sòns trebucs.
E autant l’emocionèc aquera votz, que toti es audèths dera sua anma se meteren a cantar immediatament ath còp e notèc que baishaue sus eth era frescor benedida qu’era melodia solitària balhe ar esperit.
E ja se lheuaue entà cercar era votz, quan aguesta carèc.
Mès, còp sec, entre es colomnes apareishec plan caperada ua figura de hemna que s’auancèc entada eth e li didec damb votz tremolosa: “A Gran-de-Beresa!
Guaire temps hège que pensaua en tu!
Benedit sigue Allà, qu’a permetut fin finau que mos amassem.
En enténer semblables paraules, Gran-de-Beresa exclamèc: “Que non i a mès Diu qu’Allà!
Solide tot çò que m’arribe ei un saunei.
E tanlèu eth saunei s’esbugasse, me traparè de nauèth ena mia botiga d’Iskandaria.” Mès era joena didec: “Non, ò Gran-de- Beresa!
Ès ena ciutat de Genoa, qu’ada era t’è hèt transportar, a maugrat tòn, damb era ajuda deth capitan qu’ei as ordes deth mèn pair, eth rei de Genoa.
Te cau saber, plan que òc, que sò era princessa Hosn-Mariam, hilha deth rei dera ciutat.
Era bruisheria, qu’aprení de petita, m’a revelat era tua existència e era tua beresa, e m’è encamardat tant de tu qu’enviè ath capitan a cercar-te en Iskandaria.
E aciu en mèn còth i a era gema talismatica que trapères ena botiga e qu’auie estat plaçada en ua estatgèra peth madeish capitan pr’amor de hèr-te a vier en vaishèth.
E en pòqui moments veiràs clar eth poder meravilhós que m’autrege aguesta gema.
Mès prumer t’as de maridar damb jo.
E dempús quedaràn satisfèts toti es tòns desirs.” Gran-de-Beresa li didec: “Ò princessa!
A penes prononciades aguestes paraules, se placèc dauant deri un lhet de viatge damb es sòns linçòs e coishins.
L’ocupèren es dus e s’estirèren comòdament.
A penes auec dat era orde eth lhet se lheuèc solet per aire, sense secodides, pugèc enquiara copòla, gessec pera hièstra mès grana e rapida coma er audèth mès rapid, henec er espaci damb meravilhosa regularitat, e en mens temps qu’eth de besonh entà orinar les deishèc en Iskandaria.
E en madeish moment que baishauen, vederen arribar ena sua direccion a un òme que se filaue entada eri, vestit ara mòda de Bagdad, que Gran-de-Beresa arreconeishec de seguit: qu’ère eth cap des gardes.
Venguie de desembarcar en aqueth moment entà meter-se ara cèrca deth sentenciat.
Se lancèren un enes braci der aute e eth cap des gardes anoncièc a Gran-de-Beresa era notícia deth descurbiment deth colpable e dera sua execucion, li condèc toti es eveniments que s’auien passat en Bagdad pendent catorze ans e tanben li comuniquèc eth neishement deth sòn hilh Aslan, qu’auie arribat a èster eth cavalièr mès beròi de Bagdad.
E Gran-de-Beresa, dera sua part, li condèc ath cap des gardes totes es sues aventures, des deth principi enquiath finau.
Er aute contestèc: “Plan que òc!
Alavetz eth cap des gardes pugèc damb eri en lhet qu’en un moment les transportèc en Eth Caire, precisament en carrèr Auriò a on ère era casa de Shamseddin.
E piquèren ena pòrta.
E era alegria dera mair siguec immensa, pr’amor que de hège molti ans s’auie botat de dòu, e queiguec estavanida enes braci deth sòn hilh.
E ath venerable Schamseddin l’arribèc madeish.
Quan aueren repausat tres dies ena casa, pugèren toti amassa en lhet, que per orde dera princessa Hosn-Mariam les transportèc sans e en bona santat, entà Bagdad, a on eth califa recebec a Gran-de-Beresa en tot abraçar-lo coma a un hilh, e l’aumplic de cargues e aunors, atau coma ath sòn pair Schamseddin e ath sòn hilh Aslan.
Dempús d’aquerò, Gran-de-Beresa se’n brembèc de qué, en resumit, eth prumèr promotor dera sua fortuna ère Mahmud-eth-Bilaterau, que l’auie obligat a viatjar damb tant d’engenh, e mès tard l’auie recuelhut desaprovedit de tot ena plataforma dera hònt publica.
E ordenèc cercar-lo pertot, e acabèc en tot trapar-lo seigut en un jardin ath miei de gojats, que damb eri cantaue e beuie.
E li preguèc que venguesse en palai e lo nomentèc, per mès bilaterau que siguesse, cap de vigilància de Bagdad, en sòrta de Ahmed-era-Tinha.
Complit aguest dèuer, Gran-de-Beresa, eròs de trapar un hilh tan beròi e valent coma eth joen Aslan, li balhèc gràcies a Allà pes sòns fagors.
E viuec ans e ans en Bagdad ar arràs dera ventura entre es sues tres esposes, Zobeida, Jazmina e Hosn-Mariam, enquia que siguec visitat pera Destructora de delícies e Separadora d’amics.
E Schahrazada, en acabar aguesta istòria, se sentec un shinhau cansada, e carèc.
Alavetz eth rei Schahriar, qu’auie estat immobil pendent tot aqueth temps, exclamèc: “Aguesta istòria de Gran-de-Beresa, ò Schahrazada!
Mès cau exprimir-te eth mèn estonament de veir tan pòqui poèmes en aguesta istòria, donques que ja èra acostumat as vèrsi esplendidi.
En enténer çò qu’auie dit eth rei Schahriar, Schahrazada arric leugèrament e guardèc ara sua fraia Doniazada, que trapèc plan divertida e dempús li didec ath rei: “Ara qu’aguesta mainada ac pòt enténer tot, ò rei afortunat!
E era petita Doniazada se lheuèc deth tapís qu’en eth ère arraulida, e correc a lançar-se enes braci dera sua fraia, que l’abracèc trendament, e li didec: “Ò, se te platz, Schahrazada, comença de seguit.
Series tant amabala de hè’c atau, ò fraia mia!
Mès coma vedesse aparéisher eth maitin, Schahrazada, tostemp discrèta, deishèc eh relat entà londeman.
Era didec:
Era petita Doniazada demorèc que Schahrazada auesse acabat era sua causa damb eth rei Schahriar, e lheuant eth cap, exclamèc: “Ò fraia mia!
Alavetz era petita Doniazada se lheuèc en un bot, e correc a abraçar ara sua fraia, en tot dider-li: “Te prègui que mos hèsques saber çò que hec!
Mès eth rei Schahriar, virant-se entà Schahrazada, li didec: “Reauament, Schahrazada, me shautarie enténer ua o dues d’aguestes aventures que supausi que son delicioses.
Mès me cau hèr-te a saber qu’aguesta net me tirassen mès quauqui nauti pensaments e me trapi prèst a enténer dera tua boca quauques paraules de sabença.
Atau, donc, se t’en brembes de quauqua istòria que me posque ensenhar naui precèptes en pensament e qu’eth mèn esperit se’n profite dera experiéncia des prudents e des sabents, non te penses que deishaire d’interessar-me.
Ath contrari!
En enténer taus paraules deth rei Schahriar, Schahrazada s’esdeguèc a respóner: “Precisament, ò rei afortunat!
E exclamèc eth rei Schahriar: “Per Allà!
Non te tardes mès en meter-me ath pas de çò que m’anóncies!
Pr’amor qu’arren ei mès agradiu qu’escotar dòctes paraules dites per joenes beròies.
Alavetz Schahrazada reflexionèc pendent un instant, e dempús de lheuar un dit, didec:
Se conde, mès Allà ei mès intruit en totes es causes, qu’auie en Bagdad un comerciant plan ric, qu’era sua casa amiaue un trafic immens.
Gaudie d’aunors, de consideracions, de prerogatiues e privilègis de tota sòrta; mès que non ère erós pr’amor qu’Allà non botaue sus eth era sua benediccion enquiath punt d’autrejar-li un descendent encara que siguesse deth sèxe femenin.
Plan per aquerò, auie arribat a vielh negat ena tristesa e vedie se com de man en man es sòns uassi se tornauen transparents e s’inclinaue era sua esquia, sense poder obtier de cap des sues nombroses esposes un resultat consolador.
Mès un dia qu’auie distribuit moltes aumòines, e visitat a molti santons, e dejunat e pregat fervorosament, s’ajacèc damb era mès joena des sues esposes, e gràcies ath Plan Naut, aqueth còp la deishèc fecondada en tau ora e tau instant.
En arribar en nauau mes, dia darrèr dia, era esposa deth comerciant amainadèc erosament un mainatge baron, tan beròi que se diderie un tròç de lua.
Ena sua gratitud entath Donador, non se li desbrembèc ath comerciant de complir es promeses qu’auie hèt, e pendent sèt dies sancers ajudèc esplendidament as praubi, as veudes e as orfanèls; dempús, en maitin deth setau dia, pensèc en autrejar-li un nòm ath sòn hilh, e lo cridèc Abul-Hassan.
Eth mainatge s’elevèc en braci de hilhuquères e de beròies esclaues, e coma se siguesse ua causa preciosa lo suenhèren hemnes e sirvents enquia qu’arribèc ena edat d’estudiar.
Alavetz lo fidèren as mèstres mès sabents, que l’ensenhèren a liéger es paraules sublimes deth Koran e l’ensenhèren era escritura beròia, era poesia, eth calcul, e mès que mès er art de disparar er arc.
Per tant, era sua instrucción depassèc ad aquera qu’ère normau ena sua generacion e en sòn sègle; mès que non siguec tot!
Pr’amor qu’as sòns diuèrsi coneishements higie un encantament magic e ère d’ua beresa perfècta.
E vaquí en quini tèrmes es poètes deth sòn temps descriueren es sues gràcies juveniles, era frescor des sues caròles, es flors des sòns pòts e eth neishent pelhaçon que les ornaue:
Ves en jardin des sues caròles aguesti botons de color ròsa que sagen de daurir-se, encara qu’era primauèra passèc ja pes rosèrs?
Non t’estone veir encara florir era ròsa e apuntar eth pelhaçon en clòt oimbriu des sòns pòts coma es violetes jos es huelhes?
Eth joen Abul-Hassan siguec, donc, era alegria deth sòn pair e es delícies des sòns vistons pendent eth temps qu’eth Destin li merquèc per auança.
Mès quan er ancian sentec apressar-se eth tèrme que se l’auie fixat, hec sèir-se ath sòn hilh entre es sues mans, e li didec: “Hilh mèn, s’aprèsse eth mèn finau, e ja sonque me rèste premanir-me entà comparéisher dauant deth Patron Sobeiran.
Te lègui grani bens, fòrça riqueses e proprietats, pòbles sancers e fertiles tèrres a abondosi uarts, que seràn pro entà víuer non solet tu, senon tanben es tòns hilhs e es hilhs des tòns hilhs.
Sonque te recomani que sàpies profitar-te’n d’aquerò sense abusar e balhant gràcies ath Retribuidor e damb eth respècte que l’ei degut.” Dempús moric dera sua malautia eth vielh comerciant, e Abul- Hassan, fòrça aclapat, e quan acabèren es funeralhes, siguec de dòu e s’embarrèc en sòn dolor.
Mès non se tardèren es sòns camarades a distrèir-lo e a aluenhar-lo des sues penes, en tot obligar-lo a entrar en hammam entà que se refresquèsse e se cambièsse de vestits dempús; e li dideren, damb er in de consolar-lo complètament: “Aqueth que se reprodusís en hilhs, coma tu, non morís!
Atau, donc, Abul-Hassan desbrembèc de man en man es conselhs deth sòn pair, e acabèc en tot convencer-se de qué èren inagotables era felicitat e es riqueses.
E non deishèc de satisfèr es sòns capricis, autrejant-se a toti es plasers, visitant es cantaires e tocadores d’esturments, minjant cada dia ua grana quantitat de porets, gaudint en destapar es botelhes de licors enervants e d’enténer es tin tin des copes que se tumen entre eres, deteriorant aquerò que se pòt deteriorar, arroïnant aquerò que se pòt arroïnar e capvirant aquerò que se pòt capvirar, enquiath punt de qué se desvelhèc un dia sense arren, exceptat dera sua persona.
E de toti es sirvents e hemnes que l’auie legat eth sòn pair, non li restaue qu’ua esclaua entre es nombroses esclaues.
Mès encara li calèc admirar era seguida erosa dera sòrt, que volec que siguesse precisament era pròpria meravilha de totes es esclaues des parçans d’Orient e d’Occident, era que demoraue ena sua casa, ja sense lustre, deth prodig Abul-Hassan, hilh deth defuntat comerciant.
Efectiuament, aguesta esclaua se cridaue Simpatia, e de vertat que jamès cap nòm l’estaue milhor as sues qualitats.
Era esclaua Simpatia ère ua adolescenta tan dreta coma era letra aleph, d’estatura proporcionada, e tant eleganta e delicada que podie desfisar ath solei entà que prolonguèsse en solèr era sua ombra; meravilhoses èren era beresa e elegancia deth sòn ròstre; totes es sues faccions mostrauen damb claretat era tralha dera benediccion e d’un bon auguri.
Era sua boca semblaue sagerada damb eth sagèth de Soleiman, coma entà sauvar precisament eth tresòr de pèrles qu’embarraue; qu’èren es sòns dents colhars dobles e parièrs; es dues milgranes deth sòn pièch apareishien separades peth intervau mès encantador, e eth sòn melic ère pro ample e prigond entà contier ua onça de boder muscat.
Per çò dera sua gropa monumentau remontaue finament era finor dera sua cintura, e deishaue prigondament imprimit en divans e matalassi eth uet creat pera importància deth sòn pes.
E ada era se referie aguesta cançon deth poèta:
Ei solar, ei lunar, ei vegetau coma era tilha deth rosèr; ei tan luenh deth color dera tristesa, coma ne son eth solei, era lua, e era tilha deth rosèr!
Quan apareish, emocione prigondament es còrs ena sua preséncia, e quan s’aluenhe es còssi queden anequelidi!
Eth cèu ei en sòn ròstre, sus era sua tunica s’estenen es graneses der Eden, entre es quaus cor er arriuet dera vida, e era lua lutz jos eth sòn mantèl!
En sòn còs encantador s’armonizen toti es colors: eth ròi des ròses, eth blanc ludent dera plata, eth nere dera baia madura e eth color deth santal!
E ei tan grana era sua beresa qu’enquia e tot eth desir se defen!
Benedit sigue eth que despleguèc sus era era beresa!
Erós er aimant que posque saborar es delícies des sues paraules!
Tau ère era esclaua Simpatia, solet tresòr que possedie encara eth prodig Abul- Hassan…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher et maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E vaquí que, en encuedar-se’n de qué eth sòn patrimòni s’auie esbugassat irremediablament, Abul-Hassan quedèc negat en un estat de desolacion tan gran, que li treiguec era sòn e er apetís.
E s’estèc tres dies e tres nets sense minjar, ne béuer, ne dormir, en tot espaurir ara esclaua Simpatia, que se pensaue que se morie, e decidic sauvar-lo tu per tu.
Se vestic damb es sòns vestits mès dignes entà exibir-se e damb es jòies e ornaments que li restauen, e se presentèc ath sòn patron, en tot dider-li, mentre li mostraue enes sòns pòts un arridolet de bon auguri.
Entad aquerò serà pro que m’amies dauant deth nòste senhor er Emir des Credents, Harun Al-Raschid, cincau descendent d’Abbas, e me venes ada eth, demanant-li coma prètz dètz mil dinnars.
Se li semblèsse massa car aguest prètz, ditz-li: “Ò Emir des Credents, aguesta adolescenta vau mès encara, coma ac poiràs veir se la cuelhes a pròva.
Alavetz se lheuarà dauant des tòns uelhs, e veiràs que non a egal o rivau e que vertadèrament ei digna de servir ath nòste senhor eth califa.” Dempús, era esclaua, persutant fòrça, li recomanèc que non rebaishèsse eth prètz.
Abul-Hassan, qu’enquia aqueth moment, per negligéncia, non s’auie preocupat d’observar es qualitats e talents dera sua beròia esclaua, non ère en situacion d’apreciar per eth madeish es merits qu’era podesse possedir.
Sonque li semblèc qu’era idia non ère dolenta e qu’auie probabilitats de capitada.
Se lheuèc, donc, de seguit, e en tot hèr-se a vier a Simpatia ath sòn darrèr l’amièc dauant deth califa, ath quau li repetic es paraules qu’era l’auie recomanat que didesse.
E eth li didec: “Ò Simpatia!
Era li responec: “Ò senhor, estudiè era sintaxi, era poesia, eth dret civil e eth dret generau; era musica, era astronomia, era geometria, era aritmetica, era jurisprudéncia deth punt d’enguarda des successions, e er art de desnishar era escritura magica e es instruccions ancianes.
E s’a viatges boti en eri escurina ei entà fixar mès era atencion e vantar ar esperit, que desplegue a tot darrèr era sua trama subtila e fragila; en resumit, aprení fòrça causes e me’n brembi de totes eres.
Ath delà, sai cantar perfèctament e dançar coma un audèth, e tocar eth laüt e era flaüta, manejant tanben toti es esturments de còrda, e ac hèsqui de cinquanta manères desparières.
Per tant, quan canti e danci se condenen aqueri que me ven e m’entenen; se camini en tot balancejant-me, ornada e perhumada, les aucisqui; se botgi eth mèn cu, les hèsqui quèir; se guinhi un uelh, les trauèssi; s’agiti es mèns braçalets les esbleugisqui; se tòqui, autregi era vida, e se m’aluenhi, hèsqui morir!
Quan eth califa Harun Al-Raschid auec entenut aguestes paraules, s’estonèc e s’entosiasmèc de trapar tau eloqüéncia amassada a ua tau beresa, tant de sabença e joenessa ena que s’estaue ath sòn dauant, damb es uelhs respectuosament baishi.
Se virèc entà Abul-Hassan e li didec: “Voi que venguen de seguit toti es mèstres dera sciéncia entà que meten a pròva ara tua esclaua, e assegurar-me’n mejançant un examen public e decisiu se reaument ei tant instruida coma beròia.
Se gessesse victoriosa dera pròva, non solet te daria dètz mil dinnars, senon que t’aumpliria d’aunors per çò d’auer- me hèt a vier tau meravilha!
Dempús, ara seguida, eth califa hec cridar ath màger sabent d’aquera epòca, Imraim ben-Sayar qu’auie apregondit en toti es coneishements umans; ordenèc qu’acodissen tanben toti es poètes, es gramatics, es filosòfs, es lectors deth Koran, es mètges, es astronòms, es jurisconsults e es doctors en teologia.
E s’esdeguèren a vier toti en palai e s’amassèren ena sala de recepcion, sense saber eth motiu dera convocatòria.
Quan ac ordenèc eth califa, toti se seigueren en rondèu sus eth tapís, ath miei deth quau era adolescenta Simpatia s’estaue en ua cagira d’aur, a on la hec plaçar eth califa, damb eth ròstre caperat per un vel leugèr, e a trauèrs d’eth ludien es sòns uelhs e se li vedien en sòn arridolet es dents…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan en aquera assemblada s’establic un silenci tan complèt que s’auie pogut enténer eth bronit d’ua agulha que queiguesse en solèr, Simpatia les hec a toti ua salutacon plia de gràcia e de dignitat, e damb un forma de parlar vertadèrament esquista, li didec ath califa:
Dauant d’aguestes paraules, Simpatia se tenguec quauqui instants damb eth cap clin, reflexionant; dempús lheuèc eth front e didec: “Ò vosati toti, mèstres mèns!
Qui ei eth mès versat entre vosati en Koran e enes tradicions deth Profèta?
E preguntèc eth sabent lector deth Koran:
Era didec: “Era rason ei un don doble: innat e aquerit.
Era rason innata ei era que botèc Allà en còr des sirvents escuelhudi entà hèr que caminèssen peth camin dera vertat.
Eth higec: “Plan ben!
Era responec: “En nòste còr!
Eth didec: “Perfècte!
Mès me pòs díder com apreneres a conéisher ath Profèta?
Didec eth: “Plan ben.
Era responec: “Ena nòsta religion i a cinc deuers indispensables: era profession de fe: Non i a mès Diu qu’Allà, e Mohamed ei er enviat d’Allà!
Eth didec: “Plan ben contestat!
Eth exclamèc: “Ya Allà!
Excellenta responsa!
Era contstèc: “Plan que òc!
Ei solet eth laç espirituau entre era creatura e eth sòn Senhor.
E tau orde implique era observacion de dotze condicions plan precises, que son:
Prumèr, prononciar era formula iniciau: “En nòm d’Allà!”, lauar-se es paumets des mans abans de submergir-les ena palangana; glopejar era boca; lauar-se eth nas, cuelhent aigua ena pauma dera man e shurlant; heregar-se tot eth cap e heregar-se es aurelhes der exterior e der interior damb ua auta aigua; pientar-se era barba damb es dits, retortilhar-se es dits des mans e des pès, hènt-les carrinclar; tier eth pè dret abans qu’eth quèr; repetir cada ablucion tres còps; prononciar er acte de fe dempús de cada ablucion, e fin finau, un còp acabades es ablucions, recitar aguesta formula pietosa: “Ò Diu mèn!
Compda-me en nombre des empenaïts, des purs e des fideus sirvents.
Glòria a Diu!
Coheissi que non i a mès Diu que Tu!
Tu es eth mèn refugi; de Tu demani eth perdon des mies colpes plen d’empenaïment!
Eth sabent didec: “De vertat qu’as contestat d’ua manèra excellenta!
Simpatia responec: “Quan er òme se premanís a hèr es ablucions, es angels se placen ara sua dreta e es dimònis ara sua quèrra; mès, tanlèu a prononciat era formula iniciau: “En nòm d’Allà!”, es dimònis hugen e es angels s’aprèssen ada eth, en tot desplegar sus eth sòn cap un dossièr luminós de forma quadrada que sostien pes quate puntes e canten laudances a Allà e demanen eth perdon des pecats d’aqueth òme.
Mès se s’en dresbrembe eth d’invocar eth nòm d’Allà o dèishe de prononciar-lo, es diables tornen…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Eth sabent didec: “Plan ben contestat!
Era responec: “Era ablucion cridada tayamuin ei era purificacion damb arena e povàs.
Se hè aguesta ablucion enes sèt casi establidi segontes era practica deth Profèta.
E se hè seguint es quate indicacions previstes per ensenhament dirècte deth Libre.
Es sèt casi que permeten aguesta ablucion, son: era manca d’aigua; era pòur a agotar er aprovediment d’aigua; eth besonh d’aguesta aigua entà béuer; eth temor de pèrder ua part d’era en transportament; es malauties que còsten aversion ara aigua; es fractures qu’an besonh de repaus entà soldar-se; es herides que non s’an de tocar.
Per çò des quate condicions necessàries entà complir aguesta ablucion damb arena e povàs, son: Prumèr de tot obrar de bona fe; dempús agarrar arena o povàs damb es mans e hèr eth gèst de heregar-se damb era eth ròstre; dempús hèr eth gèst de heregar-se tanben es braci enquias codes e secar-se es mans.
Eth sabent didec: “Fòrça ben!
Era repliquèc: “Es accions requerides entà hèr era pregària constituissen autrestantes colomnes que la sostien.
Aguestes colomnes dera pregària son: prumèra, era bona intencion; dusau, era formula deth Takbir, que s’està en prononciar aguestes paraules: “Allà ei eth mès gran!”; tresau, recitar era Fatiha, qu’ei eth capitol que daurís eth Koran; quatau, estirar-se damb era cara en tèrra; cincau, lheuar-se; siesau, hèr era profession de fe; setau, sèir-se sus es talons; ueitau, hèr vòts peth Profèta, dident: “Que siguen damb eth era patz e era pregaria d’Allà!”; nauau, tier-se tostemp ena madeisha intencion pura.
Eth sabent didec: “De vertat qu’as reponut perfèctament.
Era responec: “Se pòt pagar eth dèime dera aumònia de catorze manères: en aur, en plata, en camelhs, en vaques, en anhèths, en horment, en civada, en milh, en milhòc, en habes, en cèdes, en arròs, en panses e en datils.
Per çò que hè ar aur, se solet s’a ua soma inferiora a vint dracmes d’aur dera Meca non s’a de pagar cap dèime; se passe d’aguesta soma, s’autrege eth tres per cent.
Madeish se passe damb era plata ena proporcion corresponenta.
Per çò que hè ath bestiar, eth que possedís cinc camelhs pague un anhèth; eth que ne possedís vint-e-cinc ne pague un coma dèime; e atau successiuament ena madeisha proporcion.
Per çò que hè as anhèths e saumets, de cada quaranta se’n balhe un.
Eth sabent didec: “Perfèctament!
Parla-me ara deth dejun.” Simpatia responec: “Eth dejun s’està en abstier-se de minjar, de béuer e de gòis sexuaus pendent eth dia e enquiara còga deth solei, pendent tot eth mes de Ramadan, des de qué ges era lua naua.
Era responec: “Plan que òc, i a causes que non hèn inutil eth dejun.
Son es pomades, es baumes e es engüents; eth khol entàs uelhs e es coliris; eth povàs deth camin, era accion d’avalar saliua; es ejaculacions nueitiues e diurnes de licor viril quan son involontàries, es guardades tachades a ua estrangèra que non sigue musulmana, era sang o es ventoses simples o escarificades.
Didec eth sabent: “Fòrça ben!
Didec era: “Era retirada espirituau ei ua estança longa en ua mesquita, sense gésser jamès se non ei entà satisafèr un besonh e renonciant ath comerç damb es hemnes e ar usatge dera paraula.
Didec eth sabent: “Admirable!
Era responec: “Era peregrinacion ara Meca ei un déuer que tot brave musulman li cau complir, aumens un còp ena vida, quan arribe ena edat dera rason.
Entà complir-lo, cau observar diuèrses condicions.
S’a de méter un era capa de peregrin o ihram, sauvar-se d’auer relacions damb hemnes, arrasar-se eth peu, talhar-se es ungles e tapar-se eth cap e era cara.
Eth sabent didec: “Perfèctament!
Era responec: “Era guèrra santa ei era que s’amie a tèrme contra es infidèus quan er Islam ei en perilh.
Non s’a de hèr senon entà defener-se e jamès s’a de cuélher era iniciatiua.
Simpatia contestèc: “Era crompa e era venda s’an de hèr damb libertat per ambdues parts, e enes casi importants, demostrant eth consentiment e era acceptacion.
Mès que i a quauques causes proïbides pera Sunna ena crompa e ena venda.
Atau, per exemple…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan eth sabent comentador deth Libre auec entenut aguestes responses de Simpatia, non podec mens de pensar que sabie autant coma eth e non se volec declarar impotent entà cuelher-la en fauta.
Decidic, donc, hèr-li preguntes mès subtiles, e l’interroguèc:
Preguntèc eth: “E anar de peregrinacion?
Dauant d’aguestes paraules se lheuèc sus es sòns pès eth sabent e exclamèc: “De vertat qu’entada era es mies preguntes e arguments non an cap importància.
Mès Simpatia arric leugèrament e l’interrompec: “Jo, li didec, voleria hèr-te ua pregunta.
Me pòs díder, ò sabent lector!
Eth sabent s’estèc ua estona pensant e fin finau non podec respóner.
Quan eth califa Harum Al-Raschid auec entenut aguesta responsa, ordenèc que de seguit li treiguessen eth mantèl ath sabent e l’ac autregèssen a Simpatia, causa que se hec lèu lèu, dauant dera confusion deth sabent que gessec dera sala damb eth cap clin.
Alavetz se lheuèc un dusau sabent, famós pera sua sagacitat e coneishements teologics, e que toti designauen damb es uelhs entà qu’auesse er aunor d’interrogar ara joena.
S’acarèc damb Simpatia e li didec:
Era responec: “Prumèr lauar-se es mans, invocant eth nòm d’Allà en accion de gràcies.
Eth sabent preguntèc: “Me pòs díder ara, ò esclaua!
Eth higec: “Qu’ei atau!
Era responec: “Era fe s’està en quate lòcs: en còr, en cap, ena lengua e enes membres.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E quan li balhèren eth consentiment li preguntèc ath sabent:
Ad aguesta pregunta non sabec se qué respóner eth sabent, e era joena s’esdeguèc a trèir-li eth mantèl e se balhèc ada era madeisha aguesta responsa:
Dempús d’aquerò, Simpatia se virèc entara assemblada e l’interroguèc damb ua guardada, qu’ada era responec un cèrt sabent, qu’ère un des òmes mès celèbres deth sègle e que non n’auie de parièr en coneishement deth Koran.
Se lheuèc e li didec a Simpatia:
Era responec: “Eth Koran ei format per cent catorze surates o capitols, que d’eri setanta se dictèren ena Meca e quaranta quate en Medina.
Se dividís en sies centes vint-e-ua divisions cridades “aschar”, e en sies mil dus cents trenta sies versets.
Includís setanta nau mil quate centes trenta nau paraules e tres centes vint-e-tres mil sies centes letres, cada ua des quaus a dètz vertuts especiaus.
En eth se mente eth nòm de vint-e-cinc profètes: Adam, Noè, Ibrahim, Isaac, Uacub, Yussef, El-Yosh, Yunés, Loth, Hud, Schoaib, David, Soleiman, Zo-Kefel, Edris, Elies, Yahia, Zacharia, Ayub, Mussa, Harun, Issa e Mohamed.
Eth jeique didec: “Meravilhosa era tua exactitud.
Era responec: “Qu’ei eth verset a on se trapen aguestes paraules: “es judius diden que son enganhadi es cristians, es cristians diden qu’es judius ignòren era vertat”.
Quan entenec eth jeique aguestes paraules, se declarèc plan satisfèt, mès volec interrogar-la encara.
Atau, donc, li preguntèc:
Era didec: “Quate: Abdalah Ben-Massud, Alei ben-Tabet, Abu Obeida ben-Al-Djerrar e Othman ben-Alfan (Allà les age ena sua gràcia as quate!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan entenec eth sabent aguestes responses de Simpatia, non podec mens d’exclamar: “Certifiqui, ò Emir des Credents!
Alavetz Simpatia demanèc permís entà hèr-li ua pregunta ath jeique, e li didec:
Estonat quedèc eth sabent, sense poder hèr era mendre referéncia ad aquerò; e dempús de trèir-li eth mantèl, Simpatia s’esdeguèc a indicar per era madeisha, entre era generau e estupefaccion des presents, es versets demanats.
Alavetz se lheuèc ath miei dera assemblada un mètge famós per çò des sòns coneishements e qu’auie publicat libres molt estimats.
S’acarèc a Simpatia e li didec:
Era responec: “Eth nòm d’Adam, ven dera paraula araba adim, que signifique era pèth, era superfícia dera tèrra, e se cridèc atau ath prumèr òme perque siguec creat d’ua barreja de tèrra de diuèrses parts deth mon.
Efectiuament, eth cap d’Adam se formèc damb tèrra d’Orient, eth sòn pièch damb tèrra de Kaaba, e es sòns pès damb tèrra d’Occident.
En còs dispausèc Allà sèt pòrtes d’entrada e dues de gessuda: es dus uelhs, es dues aurelhes, es dus horats deth nas e era boca, e dera auta part, ua gessuda peth dauant e ua peth darrèr: eth cu.
Dempús, entà balhar-li un temperament a Adam, eth Creador amassèc en eth es quate elements: aigua, aire, huec e tèrra.
E vaquí se per qué eth temperament biliós a era natura deth huec, qu’ei caud e sec; eth temperament nerviós a era natura dera tèrra, qu’ei seca; eth linfatic a era natura dera aigua, qu’ei hereda e umida; e eth temperament sanguinenc era natura der aire, qu’ei caud e sec.
Dempús d’aquero, Allà acabèc de construir eth còs uman.
Botèc en eth tres cents setanta conductes e dus cents quaranta uassi.
Li balhèc tres instints: er instint dera vida, er instint dera reproduccion e er instint der apetís.
Dempús li botèc eth còr, ua mèlsa, uns paumons, sies tripes, un hitge, dus arnelhs, un cervèth, dus colhons, un nèrvi e ua pèth.
Lo dotèc de cinc sensi guidadi per sèt esperits vitaus.
Per çò der orde des organs, Allà botèc eth còr en costat quèr deth pièch, e dejós d’eth estenec er estomac, botèc tanben es paumons entà que li servissen de ventalh ath còr; eth hitge ara dreta entà que siguesse coma eth garda deth còr, e fin finau er entrelaçament des intestins e era articulacion des costelhes.
Eth sabent mètge non podec dissimular era sua suspresa; dempús higec: “Mos pòs parlar ara des simptòmes des malauties?” Era responec: “Es simptòmes des malauties son extèrns e intèrns e servissen entà indicar era classa de mau e eth sòn grad de gravetat.
Efectiuament, er òme adreit en sòn art, sap endonviar eth mau sonque cuelhent-li eth pos ath malaut; d’aguesta sòrta endónvie eth grad de sequèra, de calor, de duretat, de hered e d’umiditat; sap tanben que s’a un òme se li tornen auriòs es uelhs ei pr’amor que deu auer bèth mau en hitge e que s’a bèth aute se l’incline era esquia, ei perque deu auer grèument atacadi es paumons.
Era responec: “Eth mau de cap ei degut mès que mès ara nutricion, quan se cargue de nauèth er estomac abans qu’es prumèrs aliments s’agen digerit; tanben ei degut as minjades hètes sense apetís.
Era goludesa ei era causa de totes es malauties qu’assòlen era tèrra.
Aqueth que volgue alongar era sua vida, donc, a de practicar era sobrietat, e ath delà, lheuar-se d’ora, evitar es velhades, non hèr excèssi damb era hemna, non abusar dera sangarrèra ne des escarificacions, e fin finau li cau susvelhar eth sòn vrente.
Entad aquerò li cau dividir eth sòn vrente en tres parts que d’eres n’aumplirà d’aliments ua, damb aigua era auta e damb arren era tresau, deishant-la liura entara respiracion e entà que posque era anma estar-se aquiu.
Era responec: “Era ictericia o jaunura febrila se caracterise per un color auriò que l’arribe ara pèth, per amarum ena boca, pes vertiges, pera freqüéncia deth pos, pes vomècs e pera aversion as hemnes.
Eth didec: “Perfèctament!
Eth didec: “Veigui qu’era tua sciéncia arren a entà desirar.
Era responec: “Era aigua pura e fresca contenguda en un recipient porós heregat per quinsevolh perhum excellent o simplament perhumat damb bugàs d’encens.
Non s’a de béuer que dempús des minjars.
Era responec: “Era premanida pera man dera hemna, sense qu’age tengut massa preparatius, e quan se minge damb còr alègre.
Era didec: “Damb era carn d’anhèth, son er aliment mès san.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Simpatia responec ara pregunta deth mètge: “Com pòs interrogar-me sus eth vin quan eth Libre ei tant explicit sus aguest ahèr?
A maugrat des sues nombroses vertuts, ei proïbit pr’amor que trebole era rason e ahisque es umors.
Eth didec: “Prudenta ei era tua responsa.
Era contestèc: “Era sagnada ei necessària entà guaires persones an massa sang.
S’a de practicar en dejun, un dia de primauèra sense bromes, ne vent, ne ploja.
Quan aguest dia què en dimars, era sagnada produsís es sòns milhors efèctes, mès que mès se tau dia ei eth dètz-e-setau deth mes.
Eth sabent meditèc un instant e didec: “Enquia ara as responut perfèctament, mès te voi hèr encara ua pregunta importanta, que mos demostrarà s’era tua sabença arribe a totes es causes essenciaus ena vida.
Quan entenec era joena tau pregunta, se rogic tota e baishèc eth cap, çò que li hec creir ath califa qu’ère incapabla de respóner.
Mès non se tardèc en lheuar eth cap, e acarant- se damb eth califa, li didec: “Per Allà!
Alavetz didec era dòcta Simpatia:
Qu’ei ua causa excellenta e son nombrosi es sons beneficis e es sues vertuts.
Era copulacion aleugerís eth còs e er esperit, aluenhe era malenconia, padegue eth calor dera passion, atire er amor, alègre eth còr, consòle dera abséncia e hè reméter eth saunei perdut.
Plan que òc, mos referim ara copulacion d’un òme damb ua hemna joena; mès s’era hemna ei vielha, se passe tot çò de contrari, pr’amor qu’alavetz non i a malahèta qu’aguest acte non posque engendrar.
Copular damb ua vielha ei expausar-se a maus sense finau, entre d’auti, es afeccions dera vista, eth dolor d’arnelhs, eth dolor de cames e eth dolor d’esquia.
En resumit, qu’ei perilhós!
Qu’ei convenient, donc, húger d’aquerò coma d’un podom sense remèdi.
Entad aguest acte s’a d’escuélher a ua hemna expèrta que comprene ath prumèr còp de uelh, que parle damb ès e mans e que desencuse ath sòn pròprietari d’auer jardins e partèrres floridi.
A tota copulacion complèta li seguís era umiditat.
Aguesta umiditat se produís ena hemna per çò dera emocion que senten es sues parts aunorables, e en òme per çò deth chuc que segrèguen es sòns dus ueus.
Aguest chuc va per un camin plan complicat: Pr’amor qu’er òme possedis ua vena gròssa que d’era neishen es autes venes.
Era sang qu’adaigue totes aguestes venes, qu’eth sòn nomnbre ei de tres centes setanta, acabe en tot canalizar-se per un tuèu qu’acabe en ueu quèr.
En aguest ueu quèr, era sang, en tot agitar-se, acabe clarificant-se e transformant-se en un liquid blanc, que s’espessís gràcies ath calor deth ueu e qu’era sua flaira se retire ara dera lèit de palmèra…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Eth sabent exclamèc: “Damb quina sagacitat as responut!
Mès encara me cau hèr-te dues preguntes.
Me pòs díder quin èsser viuent non viu senon empresoat e morís tanlèu alende er aire liure?
Quan entenec eth mètge totes aguestes responses dera beròia Simpatia, non podec mens que declarar-se incapable de cuelher-la en un error scientific, e se filèc a ocupar eth sòn lòc.
Mès l’ac empedic un gèst de Simpatia, e li didec: “Me cau hèr-te, ath mèn torn, ua pregunta:
Dempús d’aquerò, se lheuèc entre es venerables jeiques un astronòm qu’ère eth mès famòs entre es astronòms deth règne e que lo guardèc arrint era beròi Simpatia, segura per auança de qué eth li traparie es uelhs mès enigmatics que totes es esteles deth cèu.
Er astronòm se seiguec dauant dera joena e dempús der acostumat preambul, li preguntèc:
Era responec: “Te cau saber qu’eth solei ges des hònts d’Orient, e desapareish enes hònts d’Occident.
Cent ueitanta son aguestes hònts.
Eth solei ei eth sultan deth dia, coma era lua ei era sultana dera net.
E didec Allà en Libre: “Jo sò qui autrege era sua lum ath solei e eth sòn esplendor ara lua e qui les assignèc lòcs matematics que permeten conéisher eth calcul des dies e des ans.
Jo sò qui fixèc un limit ara carrèra des astres e proïbic ara lua que jamès demorèsse ath solei, atau coma qu’era net s’auancèsse ath dia.
Eth sabent astronòm contestèc: “Quines responses mès meravilhoses e precises!
Mès, adolescenta!
Era responec: “S’auessa de parlar de toti es astres me calerie consagrar ad aquerò mès d’ua session.
Sonque diderè, donc, pòques paraules.
Ath delà deth solei e dera lua, i a d’auti cinc planetes, que son: Ultared, El-Zohrat, El-Merriht, El-Muschtari e Zhojal.
Era lua, hereda e umida, de bona influéncia, ei en Càncer, eth sòn apogèu ei Taure, a coma inclinacion a Escorpion e coma perigèu a Capricòrn e Leo.
Jupiter, d’influéncia benigna, ei en Tauro, a coma apogèu a Piscis, coma inclinacion a Libra e coma perigèu a Aries e a Escorpion.
Mercuri, d’influéncia uns còps benigna e d’auti maliga, ei en Geminis, a coma apogèu a Virgo, coma inclinacion a Piscis e coma perigèu a Tauro.
Quan er astronòm auec entenut aguesta responsa admirèc fòrça era prigondor des coneishemens dera joena Simpatia.
Ça que la, sagèc de trebolar-la damb bèra pregunta mès dificila e li preguntèc:
En escotar semblabla pregunta, era dòcta Simpatia joquèc eth cap e reflexionèc pro temps, çò que hec qu’eth califa supausèsse que se reconeishie incapabla de contestar.
Mès non se tardèc a lheuar eth cap, e li didec ath califa: “Non parlarè, ò Emir des Credents!
Aguestes paraules heren arrir ath califa e a toti es presents dera assemblada.
Mès Simpatia seguic: “Te cau saber, ò astronòm!
Er astronòm arric e li didec: “Que non te hi aguesta pregunta que coma ua pròva.
Era responec: “Eth dimenge ei eth dia consagrat ath Solei.
Quan comence er an en dimenge ei senhau de qué es pòbles auràn de patir fòrça tiranies e vexacions per part des sòns sultans, des sòns reis e des sòns governants; i aurà sequèra, non anaràn ben es lentilhes, s’agriràn es arradims e se liuraràn combats fòrts entre es reis.
Mès sus tot aquerò, Allà encara ei mès sabent!
Eth deluns ei eth dia consagrat ara Lua.
Mès Allà ei eth mès sabent!
Pòt començar er an en dimars, dia consagrat a Mart.
Queiràn heridi de mòrt es grani e es poderosi, pujarà eth prètz deth granatge, ploirà pòc, i aurà escassetat de peish, era mèu serà de molt bon prètz, es lentilhes se veneràn en arren, es grans de lin seràn cars, i aurà ua cuelheta excellenta de civada.
Mès se vessarà molta sang e ua epidèmia deimarà es saumets, qu’eth sòn prètz pujarà fòrça.
Mès Allà ei eth mès sabent!
Eth dimèrcles ei eth dia de Mercuri.
Quan comence er an en dimèrcles ei senhau de granes catastròfes marines, de fòrça dies de tempèsta e de relampits, de manca de granatge e de qué es cotiledòns e es cebes pujaran fòrça de prètz, sense compdar ua epidèmia qu’atacarà as mainatges.
Mès Allà ei eth mès sabent!
Eth dijaus ei eth dia consagrat a Jupiter.
Se daurís er an, ei senhau de concòrdia entre es pòbles, de justícia enes governants e visirs, d’integritat enes kadis e de grani beneficis entara umanitat, entre d’autes, abondància de ploges, de fruts, de gran, de coton, de lin, de mèu, d’arradims e de peish.
Mès Alla`ei eth mès sabent!
Eth diuendres ei eth dia consagrat a Venus.
Se daurís er an, ei senhau de qué era arrosada sera abondosa e era primauèra molt beròia.
Neisherà ua enòrma multitud de mainatges d’ambdús sèxes, e i aurà fòrça cornishons, melons d’aigua, carabasses, aubergines e tomates, e tanben truhes.
Mès Allà ei eth mès sabent!
Eth dissabte, fin finau, ei eth dia de Saturn.
Maladit sigue er an que comence en tau dia!
Maladit tau an!
I aurà ua avarícia generau deth cèu e dera tèrra, era hame succedirà ara guèrra, es malauties ara hame, e es abitants d’Egipte e de Siria se planheràn jos era opression qu’an de patir e jos era tirania des governants.
Quan er astronòm entenec tau responsa, esclamèc: “Guaire admirablament responeres a tot!
Simpatia contestèc: “Plan que òc!
Dempús higec Simpatia: “Ara te vau a interrogar jo…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Ara te vau a interrogar jo.
En bades meditèc eth sabent, lheuant es uelhs entath cèu, pr’amor que non podec gésser deth compromís.
Dauant d’aguestes paraules, er astronòm se declarèc plan inferior ara beroia adolescenta en consishements e se retirèc dera sala.
Alavetz, per orde deth califa, lo succedic un filosòf, que venguec a botar-se dauant de Simpatia, e li preguntèc:
Era responec: “Que voi responer-te ad aquerò damb es pròpries paraules deth Profèta (siguen damb eth era patz e era pregària!
Era infidelitat circule entre es hilhs d’Adam, coma circule era sang pes venes, encara que se dèishen arrossegar eth blasfèmi contra era tèrra, e es fruts dera tèrra, e es ores dera tèrra.
Eth filosòf exclamèc: “Sublimes e definitues son aguestes paraules!
Eth li didec: “Perfèctament!
Eth didec: “Vas a explicar-me eth següent cas: un òme guarde peth maitin a ua esclaua e comet damb era un acte illicit; guarde ad aguesta madeisha esclaua tath meddia, e eth hèt ei licit alavetz; la guarde pendent era meddiada, e de nauèth ei illicit; ara còga deth solei l’ei permetut guarda-la e se l’enebís de hè’c ara net, e ath maitin der aute dia pòt perfèctament apressar-se ada era damb tota libertat.
Era responec: “Qu’ei plan simpla era explicacion.
Peth maitin un òme tache es sues guardades en ua esclaua que non ei sua, causa qu’ei illicita, segontes eth Libre.
Mès la crompe tà meddia e alavetz la pòt guardar e gaudir-la tot çò que volgue; ara ora dera meddiada, pera causa que sigue, l’entorne era libertat e plan per aquerò ja non a eth dret de dirigir-li es uelhs ada era.
Didec eth filosòf: “Qu’ei atau!
Era responec: “Eth maitin!
Eth didec: “Ditz-me tot çò que sàpies sus aguest problèma; ua volada d’audèths se cale sus era copa d’un arbe; uns se meten enes rames superiores e uns auti enes inferiors.
Es audèths que se trapen naut de tot der arbe les diden as de baish: “Se s’amassèsse damb nosati un de vosati eth nòste grop serie eth doble deth vòste; mès se baishèsse un de nosati entà vosati, mos egalaríetz eth nombre.
Era responec: “I auie un totau de dotze audeths.
Plan que òc, sèt naut de tot der arbe e cinc enes rames inferiores.
S’un des audèths de baish s’amassèsse damb es de naut, eth nombre d’aguesti serie de ueit, qu’ei eth doble de quate; mès s’un des de naut baishèsse entà amassar-se damb es de baish serien sies en cada lòc.
En enténer eth filosòf es diuèrses responses cranhèc que l’interroguèsse era adolescenta e entà sauvar eth sòn mantèl, hugec ath mès córrer e despareishec.
Era responec: “Eth Tron, er Arbe deth Paradís, er Eden e Adam!
Òc, pes pròpries mans d’Allà se creèren aguestes quate causes mentre qu’entà crear totes es autes, didec: “Que siguen!
E sigueren”.
Era responec: “Eth mèn pair en Islam ei Mohamed (siguen damb eth era pregaria e era patz!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E era clau d’aguest aute enigma?
Era responec: “Era vertat ei qu’as talents de tier paraules excessiues entà hèr-me saber que se tracte deth ueu.
Preguntèc eth: “Me pòs díder ara guairi còps a eth dret a intercedir per cada credent eth Profèta?
Dauant d’aguesta pregunta, plan insidiosa, se n’encuedèc Simpatia de qué eth sabent sajaue de trèir-li ua responsa comprometedora; pr’amor que se li daue era preferéncia a Ali, gendre deth Profèta, desengustarie ath califa, qu’ère descendent d’Abbas, oncle de Mohamed.
Prumèr se rogic, dempús s’esblancossic e dempús d’un instant de reflexion, repliquèc:
Tanlèu eth califa auec entenut aguestes paraules, arribèc ar arràs dera afogadura, e quilhant-se sus es sòns pès, exclamèc: “Peth Senhor dera Kaaba!
Mès eth sabent seguic: “Me pòs díder de qué tracte aguest enigma?
Didec eth: “Encara me cau hèr-te quauques preguntes, e ac vau a hèr rapidament.
Pòs dider-me en pòques paraules: “Qué i a mès doç qu’era mèu?
Qué i a mès talhant qu’era destrau?
Qué i a mès rapid qu’eth podom enes sòns efèctes?
Quin ei eth gòi d’un instant?
Quina ei era felicitat que se tarde tres dies?
Quin ei eth dia mès erós?
Quina ei era alegria d’ua setmana?
Quin ei eth suplici que mos acace enquiara hòssa?
Quina ei era alegria deth còr?
Quin ei eth patiment der esperit?
Quina ei era desolacion dera vida?
Quin ei eth mau que non a remèdi?
Quina ei era vergonha que non pòt esfaçar-se?
Alavetz eth califa Al-Raschid li didec a Simpatia: “Qu’as rason.
E didec era: “Er amor des mainatges ei mès doç qu’era mèu.
Era lengua ei mès talhanta qu’era destrau.
Eth mau de uelh ei mès rapid qu’eth podom.
Eth gòi der amor solet se tarde un instant.
Era felicitat que se tarde tres dies ei era qu’experimente eth marit enes epòques menstruaus dera sua hemna, pr’amor qu’alavetz repause.
Eth dia mès erós ei eth deth guanhs d’un negòci.
Era alegria que se tarde ua setmana ei era dera nòça.
Eth deute que li cau pagar a tota persona ei era mòrt.
Era alegria deth còr ei era hemna submissa ar espós.
Eth patiment der esperit ei un sirvent dolent.
Era praubetat ei era desolacion dera vida.
Eth mau caractèr ei eth mau sese remèdi.
Era vergonha que non se pòt esfaçar ei eth desaunor d’ua hilha.
Dauant de tanta sagacitat e sabença, eth califa Harun Al-Raschid se sentèc ar arràs divinizat, e ordenèc ath sabent Ibrahim ben-Sayar que li balhèsse eth sòn mantèl ara adolescenta.
Dempús d’auer-li autrejat eth mantèl, lheuèc era man dreta eth sabent, e manifestèc publicament qu’era joena l’auie superat en coneishements e qu’ère era meravilha entre es meravilhes deth sègle.
Alavetz preguntèc eth califa a Simpatia: “Sabes tocar esturments armonics e cantar en tot acompanhar-te?” Era responec: “Plan que òc!” Ara seguida se hec a vier un laüt en un estug de satin clar, acabat damb un bordon de seda auriòla barrat damb un boton d’aur.
Simpatia treiguec der estug eth laüt e liegec en eth aguesti vèrsi gravadi damb caractèrs entrelaçadi e floridi:
Èra jo encara ua rama verda, e ja m’ensenhauen cançons es audèths enamoradi!
Enes jolhs des joenes, ara ressoni jos es dits e canti coma es audèths!
Alavetz lo sarrèc entada era, s’inclinèc coma ua mair entath sòn hilh, treiguec der esturment acòrds de dotze manères desparières, e ath miei der entosiasme generau cantèc damb ua votz que esmoiguec a toti es còrs e arrinquèc lèrmes d’emocion en toti es uelhs.
Quan acabèc era, se lheuèc sus es dus pès eth califa, e exclamèc: “Qu’Allà aumente en tu es sòns dons!, ò Simpatia!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Simpatia punèc era tèrra entre es mans deth califa e contestèc: “Qu’Allà estene es sues gràcies sus eth nòste patron eth califa!
Luenh de mostrar-se ofensat per aguesta preferéncia, eth califa accedic immediatament ara sua demana, en tot hèr que l’autregèssen coma present mil dinnars mès, e li didec: “Que poiràs dilhèu èster tant expèrta en amor coma n’ès en coneishements espirituaus.” Dempús volec encara méter punt e finau ara sua magnificéncia, en tot designar a Abul Hassan entà tier un naut cargue en palai, e l’admetec en nombre des sòns favorits intims.
Dempús lheuèc era session.
Dempús, en veir Schahrazada qu’eth rei Schahriar arroncilhaue es celhes e meditaue d’ua manèra inquietanta, s’esdeguèc a abordar es Aventures deth poèta Abu-Nowas, e comencèc eth relat de seguit, mentre Doniazada, miei adormida enquia alavetz, se desvelhaue estonada còp sec, quan entenec prononciar eth nòm d’Abu-Nowas, e, tota aurelhes, se premanie a escotar.
Era didec:
Se conde, mès Allà ei mès sabent, qu’ua net entre es nets, cuelhut per insòmia e damb er esperit plan preocupat, eth califa Harun Al-Raschid gessec entà distrèir eth sòn engüeg.
D’aguesta sòrta arribèc dauant d’un pabilhon qu’era sua pòrta ère dubèrta, mès en lumedan se trauessaue eth còs d’un eunuc nere adormit.
Eth califa sautèc sus eth còs der esclau, entrant ena soleta sala que se compausaue eth pabilhon, e çò prumèr que vedec siguec un lhet damb cortines passades e illuminat a dreta e quèrra per dues granes halhes.
I auie ath costat deth lhet ua tauleta qu’en era i auie ua plata damb un cantre de vin, ath quau servie de tapa un veire plaçat boca enjós.
S’estonèc eth califa de trapar en aqueth pabilhon aqueres causes que non n’auie idia e en tot auançar entath lhet lheuèc es cortines e se quedèc estonat dera beresa que s’aufrie ara sua vista.
Qu’ère ua joena esclaua, tan beròia coma eth plen dera lua, e qu’eth solet vel s’estaue ena sua cabeladura deishada d’anar.
Ara sua vista, eth califa, encantat ar arràs, cuelhec eth veire que coronaue eth còth deth cantre, l’aumplic de vin e formulèc ena sua anma: “Pes ròses des tues caròles, ò joena!” E se lo beuec tot doç.
Dempús s’inclinèc sus eth beròi ròstre e deishèc un punet sus era piga qu’arrie des dera comissura des pòts.
Mès encara que siguec plan leugèr, aqueth punet desvelhèc ara joena, que, en arreconéisher ar Emir des Credents, s’incorporèc en lhet viuament espaurida.
Mès eth califa la padeguèc e li didec: “Apròp de tu i a un laüt, ò joena esclaua!
Alavetz cuelhec eth laüt era joena, e dempús de templar-lo, treiguec d’eth, sons admirables, en tot hè’c de vint-e-ua fòrma desparièra, e damb tanta adretia qu’ath califa s’exaltèc enquiath limit dera exaltacion.
En encuedar-se’n d’aquerò era joena, non deishèc de profitar-se’n d’aquerò.
Atau, donc, li didec era: “Que patisqui es rigors deth Destin, ò Comanador des Credents!” Eth califa preguntèc: “E per qué?” Era didec: “Eth tòn hilh El-Amin, ò Comanador des Credents!
Quan eth califa auec entenut aguestes paraules, se sentèc fòrça anujat e li prometec ara joena que li balharie a londeman un palai entada era soleta, damb ua casa digna dera sua beresa.
Dempús, après ua cuelhuda de possession, gessec ara prèssa, desvelhant ar eunuc adormit, en tot ordenar-li que de seguit anèsse a avisar ath poèta Abu-Nowas entà que se presentèsse de seguit en palai.
Qu’ère costum deth califa, plan, manar que cerquèssen ath poèta quan l’assautauen preocupacions, damb er in de distrèir-se entenent-li improvisar poèmes o méter en vèrs quinsevolh aventura que li condèsse.
Er eunuc venguec ena casa d’Abu-Nowas, e coma que non lo trapèc aquiu, gessec a cercar-lo per toti es lòc publics de Bagdad, e lo trapèc a tot darrèr en cèrta tauèrna de mala fama, entath finau deth barri dera Pòrta Verda.
Abu-Nowas se metec a arrir, e contestèc: “Com vòs, ò pair de blancors!
Mentre parlauen eri d’aguesta sòrta, eth petit pistèc era sua polida tèsta pera pòrta entredaurida e Abu-Nowas, senhalant-lo, exclamèc: “S’era rama se balancège, be ne serà d’armoniós eth cant des audèths qu’en era niden…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz acabèc d’entrar eth joen ena sala.
Plan que òc, ère çò de mès beròi possible, e anaue vestit damb tres tuniques superpausades e de colors desparièrs: era prumèra, complètament blanca; era dusau, ròia; era tresau, nera.
Quan Abu-Nowas lo vedec vestit de blanc, sentec carrinclar en sòn esperit eth huec dera inspiracion, e improvisèc aguesti vèrsi en auor sòn:
Se mostrèc vestit damb un lin de blancor leitosa, e es sòns uelhs languien jos es sues paupetes blues, e es ròses trendes des sues caròles benedien ad Aqueth que les auec creat!
En enténer eth joen aguesti vèrsi, arric, e se treiguec era tunica blanca entà aparéisher totafèt ròi.
En veder-lo, sentec Abu-Nowas que lo cuelhie complètament era emocion poetica, e ara seguida improvisèc aguesti auti vèrsi:
Se mostrèc vestit damb ua tunica ròia coma eth sòn crudèu anament!
En enténer aguesti vèrsi, eth petit lancèc damb un gèst era sua tunica ròia e apareishec vestit damb tunica nera, qu’amiaue dirèctament sus era pèth, e resautaue damb precision era cintura cenhuda per un cinturon de seda.
E Abu-Nowas, en veder-lo, arribèc ar arràs dera exaltacion, e improvisèc aguesti auti vèrsi en aunor sòn:
Se mostrèc vestit damb ua tunica nera coma era net, e non se dignèc tachar-me era guardada!
E li didí: “Non ves qu’es mèns enemics e aqueri que m’an enveja, s’alègren der abandonament que me ties?
Quan er enviat deth califa vedec ath joen e escotèc aguesti vèrsi, desencusèc de tot còr a Abu-Nowas, e tornèc de seguit en palai, a on botèc ath califa en coneishement sus era aventura que l’auie arribat a Abu-Nowas, e l’expliquèc qu’eth poèta s’auie constituit en ostatge ena tauèrna per non poder pagar era soma prometuda ath beròi gojat.
Alavetz, eth califa, divertit ath còp qu’anujat, autregèc ar eunuc era soma necesària entath rescat der ostatge, e l’ordenèc qu’anèsse a treir-lo d’aquiu de seguit, entà hèr-se-lo a vier, de bon grat o ara fòrça, ena sua preséncia.
S’esdeguèc er eunuc a executar era orde, e non se tardèc a tornar tient damb dificultat ath poèta, que trantalhaue per çò d’auer begut massa.
E eth califa lo repoteguèc damb ua votz que sagèc que siguesse furiosa; dempús, en veir qu’Abu-Nowas se metie a arrir, s’apressèc ada eth, l’agarrèc dera man, e ena sua companhia se filèc de cap ath pabilhon a on se trapaue era esclaua.
Quan Abu-Nowas vedec seiguda en lhet e vestida tota de satin blu, e damb eth ròstre caperat per un leugèr vel de seda blua, ad aquera joena de grani uelhs neri que l’arrien ena sua cara, li passèc era embriaguesa, e se sentec alugat d’entosiasme, e de pic improvisèc aguesta estròfa en aunor sòn:
Ditz-li ara beròia de vel blu que li supliqui qu’age pietat de quauquarrés qu’uscle en desir dera sua beresa!
Quan auec acabat era sua improvisacion Abu-Nowas, era esclaua li presentèc ua plata damb beuendes ath califa, que, entà divertir-se, convidèc ath poèta a que se beuesse eth solet tot eth vin dera copa.
Abu-Nowas accedic de boni talents, e non se tardèc a sénter de nauèth en sòn còr es efèctes deth licor enervant.
En aqueth moment se l’acodic ath califa lheuar-se còp sec, pr’amor d’espaurir a Abu-Nowas, e damb era espada ena man, se precipitèc sus eth coma se l’anèsse a talhar eth cap.
En veir aquerò, Abu-Nowas, espaurit, se metec a córrer pera sala cridant; e eth califa l’acaçaue per toti es cornèrs, en tot punchar-lo damb era punta dera espada.
Finaument, li didec: “Ara torna en tòn lòc a béuer ua auta glopada!” E ath madeish temps li hec un senhau ara joena entà qu’amaguèsse era copa, causa que hec de seguit era en tot amagar-la damb eth sòn vestit.
Mès, a maugrat dera sua embriaguesa, se n’encuedèc Abu-Nowas, e improvisèc aguesta estròfa:
Quina aventura mès estranha ei era mia aventura!
Ua candida joena se transforme en lairona e me cuelh era copa entà amagar-la jos eth sòn vestit, en un cèrt loc a on jo voleria veder-me amagat!
Se tracte d’un lòc que non nomenti per respècte ath califa!
En enténer aguesti vèrsi, se metec a arrir eth califa, e li didec a Abu-Nowas de trufaria: “Per Allà!
A compdar d’ara voi designar-te entà un naut emplec.
En avier seràs titolat cap des petofièrs de Bagdad!” E de seguit responec Abu-Nowas en ton de burla: “En aguest cas, ò Comanador des Credetns!
Dauant d’aguestes paraules, s’emmalicièc eth califa terriblament, e cridèc ar eunuc entà qu’avisèsse de seguit a Massrur eth borrèu, executor dera sua justícia.
E lèu lèu arribèc Massrur, e eth califa l’ordenèc que li treiguesse era ròba a Abu-Nowas…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E responec Massrur: “Escoti e aubedisqui!” E de seguit se metec a executar era orde deth califa.
Arrosseguèc a Abu-Nowas, que pensaue qu’ère totafèt inutil sajar d’eludir era ràbia deth califa, e dempús de botar-lo coma auíem dit, comencèc a passejar-lo doçament per dauant des diuèrsi pabilhons, qu’eth sòn nombre ère parièr as dies der an.
E vaquí qu’Abu-Nowas, qu’era sua reputacion de trufaire ère universau en palai, non deishèc d’atirar-se era simpatia de totes es hemnes, que, entà manifestar era sua pietat, comencèren a caperar-lo d’aur e de jòies, e acabèren en tot amassar-se e seguir-lo prodigant-li paraules de consolacion.
E alavetz et visir Giafar Al-Barmaki, que passaue peth dauant deth grop entà vier en palai, reclamat per un ahèr urgent, en veir ath poèta plorant e planhent-se, s’apressèc ada eth e li didec: “Mès, ès tu, Abu-Nowas?
Er aute responec: “Per Allà, non è cometut ne era ombra d’un crim!
Coma qu’en aqueth moment se trapaue plan près d’eri eth califa, amagat darrèr des cortines d’un pabilhon, non podec mens qu’estarnar-se d’arrir quan escotèc era responsa d’Abu-Nowas.
Lo perdonèc, autrenjant-li ua tunica d’aunor e ua fòrta soma de sòs, e seguic, coma abans, hènt d’eth eth sòn companh inseparable enes moments de mala encolia.
Quan Schahrazada acabèc de condar aguesta aventura deth poèta Abu-Nowas, era petita Doniazada, cuelhuda per un atac d’arrir qu’en bades sajaue de sufocar contra eth tapis que se trapaue seiguda, correc entara sua fraia, e li didec.
Mès exclamèc eth rei Schahriar: “Que m’ei fòrça antipatic eth tau Abu-Nowas e se non vòs que te talhen de seguit eth cap, non te cau senon seguir eth relat des sues aventures!
Ça que la, me pòs condar quauqua istòria de viatges entà esvagar-me era rèsta dera net; pr’amor que m’è afeccionat ad aquerò que tanh a viatges instructius des deth dia que hi ua excursion entà païsi luenhants damb eth mèn frair Schahzaman, rei de Samarkanda Al-Ajam, dempús d’aquerò que se passèc damb era mia maudida hemna, que li hi talhar eth cap.
En enténer deth rei Schahriar taus paraules, s’esdeguèc a díder era discrèta Schahrazada: “Justament es mès estonantes e agradiues entre totes es istòries que coneishi son es istòries de viatges.
De seguit ac poiràs jutjar, ò rei afortunat!
E ara seguida comencèc a narrar Schahrazada:
Me n’è sabut, qu’en temps deth califa Harun Al-Raschid, demoraue ena ciutat de Bagdad un òme cridat Sindbad eth Cargador.
Qu’ère de condicion prauba, e entà guanhar-se era vida solie transportar paquets en sòn cap.
Un dia entre es dies, li calec amiar en cap ua carga plan pesanta.
E aqueth dia precisament hège ua calor tant excessiua, que sudaue eth cargador, aclapat peth pes qu’amiaue ath dessús.
Era temperatura s’auie hèt ja intolerabla, quan eth cargador passèc per dauant dera pòrta d’ua casa que deuie pertànher a bèth mercadèr ric, en veir un solèr ben escampat e adaiguat ar entorn damb aigua de ròses.
Bohaue aquiu ua brisa plan agradiua, e près dera pòrta i auie un ample banc entà sèir-se.
En veder-lo, eth cargador Sindbad deishèc era sua carga sus eth banc mentat, damb er in de descansar e alendar aqueth aire tant agradiu.
De seguit se n’encuedèc de qué des dera pòrta arribaue entada eth un aire pur barrejat damb ua deliciosa flaira.
E tant l’agradèc, que se seiguec en un extrèm deth banc.
Distinguic, entre d’auti, accents de tortores, de rossinhòls, de mèrles, de palomes de colhar e de perditzes domestiques.
Se meravilhèc fòrça, e ahiscat peth plaser enòrme que tot aquerò li costaue, pistèc eth cap pera ua henuda dera pòrta e vedec ath hons un jardin immens, a on s’apilauen sirvents joeni, e esclaus, e vailets, e gent de tota sòrta, e i auie aquiu causes que non se traparien senon en castèths de reis e sultans.
Dempús d’aquerò l’arribèc ua bohada de minjars reaument admirables e deliciosi, qu’ada era se barrejaue tota sòrta de fragàncies esquistes procedentes de diuèrsi viures e beuendes de bona qualitat.
Alavetz non podec mens d’alendar, e lheuèc es uelhs entath cèu e exclamèc:
Sense calcular, repartisses guairi dons vòs, ò Diu mèn!
Mès non te penses que clami a tu entà demanar-te compdes des tòns actes o entà preguntar-te sus era tua justícia e era tua volontat, donques qu’ara creatura l’ei proïbit interrogar ath sòn patron omnipotent.
Non hèsqui ua auta causa qu’observar.
Glòria a tu!
Enriquisses o aflaquisses, ennautes o umilies, sivans es tòns desirs, e tostemp ac hès damb logica, encara qu’a viatges non la pogam compréner.
Vaquí ath patron d’aguesta casa…
Qu’ei erós enquias limits extrèms dera felicitat.
Gaudís es delícies d’aguestes flaires encantadores, d’aguestes fragàncies agradiues, d’aguesti viures saborosi, d’aguestes beuendes delicioses.
Dempús apuèc eth cargador era sua man ena maishèra, e damb tota era sua votz cantèc es següents vèrsi qu’anaue improvisant:
Sòl passar qu’un malerós sense casa, se desvelhe de pic ara ombra d’un palai creat peth sòn destin!
Mès, ai!, jo cada maitin me desvelhi mès miserable qu’era vesilha!
Per moments s’aumente eth mèn malastre coma era carga qu’ena mia esquia pese fatigosa, mentre d’auti viuen erosi e contents en sen des bens qu’era sòrt les autrege!
Carguèc jamès eth Destin era esquia d’un òme damb carga parièra ara tenguda pera mia esquia…?
Ça que la, non dèishen d’èster es mèns semblables, auti que son claufidi d’aunors e de repaus!
E encara que non dèishen d’èster es mèns semblables, entre eri e jo, botèc era sòrt bèra diferéncia, en tot retirar-me jo ada eri coma eth vinagre amargant e ranci se retire ath vin!
Mès non te penses que t’acusi bric, ò Senhor mèn!
Qu’ès gran, magnanim e just, e pro me’n sai de qué jutges damb sabença!
Plan aclapat, eth cargador sagèc de trapar ua desencusa entà non seguir ath joen esclau, mès en bades.
Deishèc, donc, eth sòn cargament en vestibul e entrèc damb eth mainatge en interior dera casa.
Vedec ua casa esplendida, plia de persones grèus e respectuoses, e en centre dera quau se daurie ua gran sala, a on lo heren passar.
Se trapèc aquiu dauant d’ua gran assemblada formada per personatges que semblauen aunorables, e deuien èster convidadi d’importància.
Tanben trapèc aquiu flors de tota sòrta, perhums, confitures seques de totes es qualitats, lecaries, amelhes, frutes meravilhoses e ua gran quantitat de plates cargades damb anhèths rostits e parves somptuoses, e mès plates cargades de beuendes trètes des chucs des arradims.
Trapèc tanben esturments armoniosi que tenguien enes sòns jolhs ues esclaues plan beròies, seigudes ordenadamen en lòc assignat a cada ua.
Ath miei dera sala, entre es auti convidadi, aubirèc eth cargador a un òme de ròstre imponent e digne, qu’era sua barba blanquejaue per çò des ans, qu’es sues faccions èren corrèctes e agradiues ara vista, e qu’era sua fesomia denotaue gravetat, bontat, noblesa e granesa.
En veir tot aquerò, eth cargador Sindbad…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
En veir tot aquerò, eth cargador Sindbad quedèc aclapat, e se didec: “Per Allà!
Aguesta casa deu èster un palai deth país des gènis poderosi, o era residéncia d’un rei plan illustre o d’un sultan.” Dempús s’esdeguèc a cuélher era actitud que requerien era cortesia e es formes mondanes, les desirèc era patz a toti es assistents, hec vòts per eri, punèc era tèrra entre es sues mans, e acabèc tient-se de pès, damb eth cap clin, demostrant respècte e modéstia.
Alavetz eth patron dera casa li didec que s’apressèsse, e lo convidèc a sèir-se ath sòn costat, dempús de desirar-li era planvenguda damb accent fòrça amable; l’aufric minjar, eth mès delicat e eth mès deliciós, e eth milhor condimentat de toti es qu’auie enes plates.
E non deishèc Sindbag eth Cargador de hèr aunor ara invitacion, dempús de prononciar era formula invocadora.
Mingèc, donc, enquia assadorar-se; dempús balhèc es gràcies a Allà, dident: “Laudat sigue Eth entà tostemp!” Dempús d’aquerò, se lauèc es mans e arregraïc a toti es convidadi era sua amabilitat.
Solet alavetz li didec eth patron dera casa ath cargador, en tot seguir eth costum de non perméter hèr preguntes ar òste enquia que se l’age mestrat eth minjar e eth béuer: “Sigues planvengut, e actua damb tota libertat!
Qu’Allà benedisque es tòns dies!
E contestèc er aute: “Ò senhor, me cridi Sindbad eth Cargador, e era mia profession s’està en transportar paquets sus eth mèn cap crubant per aquerò ua sodada.” Arric eth patron dera casa e li didec: “Te cau saber, ò cargador!
Dempús seguic: “Te cau saber tanben, ò cargador!
Alavetz se rogic eth cargador, e didec.
Mès Sindbad eth Marin li didec a Sindbad eth Cargador: “Non t’avergonhes de çò que cantaues, ne te treboles, pr’amor qu’a compdar d’ara seràs eth mèn frair.
Sonque te demani que cantes lèu lèu aguestes estròfes qu’escotè e que me meravilhèren força.” Alavetz cantèc eth cargador es estròfes en qüestion, que shautèren en extrèm a Sindbad eth Marin.
Tanlèu acabèren es estròfes, Sindbad eth Marin s’acarèc damb Sindbad eth Cargador, e li didec: “Ò cargador!
T’explicarè, donc, totes es aventures que m’arribèren e totes es pròves que patí abans d’arribar en aguesta felicitat e d’abitar aguest palai.
E veiràs alavetz eth prètz de tan terribles e estranhs trabalhs, es calamitats, es maus e es malastres que gràcies ada eri aquerí aguestes riqueses qu’ara me ves gaudir ena mia vielhesa.
Solide ignòres es sèt viatges extraordinaris qu’è hèt, e com cada un d’aguesti viatges constituís per eth solet ua causa tan prodigiosa, que sonque pensar en era quède un aclapat e ath limit de toti es estupors.
Quan arribè ara edat d’òme, cuelhí possession de tot aquerò, e me tenguí a minjar parves extraordinàries e a béuer beuendes extraordinàries, alternant damb era gent joena, e presumint de vestits excessiuament cars e cultivant eth tracte d’amics e camarades.
Qu’èra convençut de qué aquerò auie de durar tostemp, entà màger auantatge mèn.
Seguí viuent fòrça temps atau, enquia qu’un dia, guarit des mèns errors e remetuda era mia rason, vedí qu’es mies riqueses s’auien esbugassat, era mia condicion auie cambiat e es mèns bens auien hujut.
Alavetz me desvelhè complètament dera mia inanicion, en tot senter-me cuelhut peth temor e per espant d’arribar ara vielhesa un dia, sense auer arren entà botar-me.
Tanben alavetz me vengueren ena memòria aguestes paraules qu’eth mèn defuntat pair se compladie en repetir, paraules deth noste Senhor Soleiman ben-Daud:
I a tres causes preferibles a d’autes tres: eth dia que se morís ei mens penible qu’eth dia que se neish, un gosset viu vau mès qu’un leon mòrt,e era hòssa ei milhor qu’era praubetat.
Tanlèu me vengueren aguesti pensaments, me lheuè, amassè tot aquerò que me restaue de mòbles e de vestits, e sense pèrder un moment ac vení tot ena moneda publica damb era rèsta des mèns bens, proprietats e tèrres.
D’aguesta sòrta artenhí era soma de tres mil dracmes…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Es penes hèn mès beròia encara era glòria que s’aquerís!
Era glòria des umans ei era hilha inmortau de fòrça nets passades sense dormir!
Qui desire trapar eth tresòr sense parièr des pèrles deth mar, blanques, grises o rosades, li cau hèr-se cabusaire abans d’artenher-les!
Arribarie ara mòrt ena sua vana esperança, aqueth que volesse arténher era glòria sense esfòrç!
Atau, donc, sense demora, corrí entath mercat, a on sagè de crompar diuèrses mercaderies e causes de tota sòrta.
En Bassra eth vaishèth dirigic era vela entath mar, e alavetz naveguèrem pendent dies e nets, atracant en isles e isles, e entrant en un mar dempús de un aute mar, e arribant a ua tèrra dempus de ua auta tèrra.
E en cada lòc que desembarcàuem veníem ues mercaderies entà crompar-ne d’autes e hègem escambis plan auantatjosi.
Un dia que navegàuem sense veir tèrra de hège diuèrsi dies, vedérem gésser deth mar ua isla que per çò dera sua vegetacion mos semblèc bèth jardin meravilhós entre es jardins der Eden.
En veder-la, eth capitan deth vaishèth volec atracar en era, en tot deishar-mos desembarcar tanlèu toquèrem tèrra.
Baishèrem toti es comerciants, amiant damb nosati guairi viures e utisi de codina mos calie.
Es uns se tengueren a alugar eth huec, e premanir eth minjar, e lauar era ròba, mentre qu’es auti passegèren, se divetiren e descansèren des fatigues marines.
Jo siguí des que preferiren passejar e gaudir des bereses dera vegetacion que caperaue aqueres còstes, sense desbrembar-me de minjar ne de béuer.
Mentre descansàuem d’aguesta sòrta, sentérem còp sec que tremolaue era isla tota damb tau fòrta secodida que siguérem lançadi a quauqui pès de nautada sus eth solèr.
En aqueth moment vedérem aparéisher ena proa deth vaishèth ath capitan, que mos cridaue damb ua votz terribla e gèsti espauridors: “Sauvatz-vos lèu!
Pujatz de seguit a bord!
Deishatz-ac tot!
Abandonatz en tèrra es vòstes causes e sauvatz es vòstes anmes!
Hugetz der abisme que vos demore!
Pr’amor qu’era isla que vos trapatz non ei ua isla, senon ua balena gigantesca qu’alistèc ath miei d’aguest mar era sua casa des de temps ancians, e gràcies ara arena deth mar creisheren arbes en sòn lomb!
Que l’auetz desvelhat ara deh sòn saunei, treboléretz eth sòn repaus, ahisquéretz es sues sensacions en tot alugar huec en sòn lomb e vaquí qu’ei en tot desvelhar-se!
Sauvatz- vos, se non vos negarà en mar, que vos avalarà sense remedi!
Sauvatz-vos!
En enténer aguestes paraules deth capitan, es passatgèrs, espauridi, deishèren totes es sues causes, vestis, utisi e hornèus, e se meteren a córrer entath vaishèth, que ère en tot lheuar era ancla.
Quauqui uns lo poderen arténher a temps; d’auti non poderen.
Pr’amor qu’era balena s’auie metut ja en movement, e dempús d’uns quants sauts espaventosi se submergie en mar damb tot aquerò qu’amiaue en lomb, e es ondades, que tumauen entre eres se barrèren entà tostemp sus era e sus eri.
Jo siguí des que quedèren abandonadi sus era balena e s’auien d’estofar.
Mès Allà eth Plan Naut velhèc per jo e me desliurèc d’estofar-me, en tot meter-me a posita dera mia man ua sòrta de cubeta grana de husta, qu’es passatgèrs auien amiat aquiu entà lauar era ròba.
M’agarrè prumèr ad aqueth objècte, e dempús me podí méter, cama aciu cama enlà, sus eth, gràcies as esfòrci extraordinaris que me dauen eth perilh e era estimacion que jo auia pera mia anma, que m’ère plan preciosa.
Alavetz me metí a bàter era aigua damb es mens pès coma se siguessen rems, mentre es ondades jogaeun damb jo en tot hèr-me tresvirar a dreta e quèrra.
Per çò que hè ath capitan, s’esdeguèc a aluenhar-se a tota vela damb aqueri que se poderen sauvar, sense preocupar-se des que encara sobrenadauen.
Non se tardèren a perir aguesti, mentre jo hèja tot çò que podia entà servir-me des mèns pès e arténher eth vaishèth, que me calec seguir damb es uelhs enquia que despareishec dera mia vista, e era net queiguec sus eth mar, en tot balhar-me era certitud dera mia perdicion e deth mèn abandonament.
Pendent ua net e un dia sancer siguí lutant contra er abisme.
Eth vent e es corrents m’arrosseguèren ara vòra d’ua isla escabrosa caperada de plantes escalaires que baishauen ath long des malhs en tot en.honsar-se en mar.
M’agarrè as rames, e ajudant- me damb pès e mans artenhí pujar enquia naut de tot deth malh.
En auer-me escapat de tau sòrta d’ua perdicion segura, pensè alavetz en examinar eth mèn còs, e vedí qu’ère plen de còps e auia es pès holadi e damb tralhes de mossegades de peishi que s’auien aumplit eth vrente damb es mies extremitats.
Ça que la, non sentia cap tipe de dolor, de tau insensibilizat qu’èra pera fatiga e eth perilh que corrí.
Me lancè de bocadents, coma un cadavre, en solèr dera isla, e m’estavaní, negat en un anequeliment totau.
Siguí dus dies en aqueth estat, e me desvelhè quan queiguie sus jo en solei.
Volí lheuar- me, mès es mèns pès holadi e doloridi se remiren a ajudar-me, e tornè a quèir en solèr.
Plan aclapat alavetz per estat que me trapaua, m’arrosseguè, a quate pautes uns còps e de jolhs d’auti ara cèrca de bèra causa entà minjar.
Arribè, fin finau, en ua planhèra caperada d’arbes frutaus e adaiguada per hònts d’aigua pura e excellenta.
E aquiu repausè pendent diuèrsi dies minjant fruts e beuent enes hònts.
Era mia anma non se tardèc a remeter-se, madeish qu’eth mèn còs aflaquit, qu’artenhèc ja botjar-se aisidament e recuperar er usatge des membres, encara que non deth tot, donques que me calec encara fabricar-me, entà caminar, un parelh de muletes entà emparar-me en eres.
D’aguesta sòrta podí passejar-me tot doç entre es arbes, minjant fruts, e me passaua fòrça estones admirant aqueth país e extasiant-me dauant dera òbra deth Totpoderós.
Un dia que me passejaua pera ribèra, vedí aparéisher ena luenhor ua causa que me semblèc un animau sauvatge o bèth monstre entre es monstres deth mar.
Autant m’intriguèc tau causa que, a maugrat des sentiments que s’agitauen en jo, m’apressè ada era, ja auançant, ja arreculant.
E vedí fin finau qu’ère ua ègua meravilhosa estacada en un pau.
Tan beròia ère, que sagè d’apressar-me mès, entà veder-la de mès apròp, quan, còp sec, m’espauric un crit espaventós, en tot deishar-me clauat en solèr, encara qu’eth mèn desir ère húger çò mès lèu possible; e en madeish moment gessec de dejós dera tèrra un òme, qu’auancèc a granes calhamardades entà on jo èra, e exclamèc: “Qui ès?
E d’a on vies?
Jo responí: “Ò senhor!
Que sò un estrangèr qu’anaue a bord d’un vaishèth e naufraguè damb d’auti passatgèrs.
Quan entenec es mies paraules, me cuelhec dera man e me didec.
Alavetz me hec baishar en ua tuta sosterranha e m’obliguèc a entrar en ua sala, qu’en sòn lòc d’aunor me convidèc a sèir-me e me hec a vier quauquarren de minjar, pr’amor qu’auia hame.
Mingè enquia assadorar-me e padegar era mia animositat.
Alavetz me preguntèc sus era mia aventura, e l’ac condè des deth principi enquiath finau; e s’estonèc prodigiosament.
Dempús higí: “Per Allà sus tu!
Non t’anuges massa per çò que vau a preguntar-te.
Eth me didec: “Te cau saber qu’èm diuèrsi es que mos estam en aguesta isla, plaçadi en lòcs desparièrs…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Toti es mesi, quan arribe era lua naua, cada un de nosati se hè a vier aciu a ua ègua de pura raça, vèrge encara, l’estaque ena ribèra e de seguit s’amague ena tuta sosterranha.
Atirat alavetz pera aulor de femèla, ges dera aigua un shivau entre es shivaus marins, que guarde a dreta e quèrra, e quan non ve ad arrés saute sus era ègua e la capère.
Dempús, quan a acabat era sua causa damb era, abaishe es sues anques e sage de hèr-se-la a vier damb eth.
Mès era non lo pòt seguir, pr’amor qu’ei estacada ad aguest pau; alavetz eth endilhe plan fòrt e li fot còps de cap e pernades e endilhe cada viatge mès fòrt.
L’entenem nosati e comprenem que ja a acabat de caperar-la; alavetz gessem de toti es costats, e correm entada eth hènt crits que l’espaurissen e l’obliguen a entrar en mar de nauèth.
Per çò dera ègua, quede prenhs e jasilhe a un potro o ua potra que vau un tresòr, e que non pòt auer parièr en tota era tèrra.
E precisament aué a de vier eth shivau marin.
E te prometi qu’un còp acabada era causa, t’amiarè damb jo entà presentar-te ath rei Mihrajan e mostrar-te eth nòste país.
En enténer taus paraules, balhè es gràcies ath susvelhant dera ègua, e seguí conversant damb eth, mentre eth shivau marin gessie dera aigua, sautant sus era ègua entà caperar- la.
E quan auec acabat çò qu’auie d’acabar, baishèc de dessús d’era e volec hèr-se-la a vier; mès era non podie desligar-se deth pau, e s’encabraue e endilhaue.
Alavetz toti es susvelhants, cada un damb era sua ègua, s’amassèren ath mèn entorn e me prodiguèren mil amabilitats e dempús de hèr-me a vier encara mès minjar e de minjar damb jo, m’aufriren ua bona cavaladura, e per çò dera invitacion que me hec eth prumèr garda, me proposèren que les acompanhèssa a veir ath sòn rei.
Acceptè, plan que òc, e partírem toti amassa.
Quan arribèrem ena ciutat, s’auancèren es mèns companhs entà mèter ath pas ath sòn senhor de çò que m’auie arribat.
Dempús d’aquerò tornèren a cercar-me e m’amieren entath palai; e hènt servir eth permís que se m’autregèc, entrè ena sala deth tron e me botè entre es mans deth rei Mihrajan, ath quau li desirè era patz.
En tot correspóner as mèns desirs de patz, eth rei me dec era benvinguda e volec enténer dera mia boca eth relat dera mia aventura.
Aubedí de seguit, e li condè guaire m’auie arribat sense deishar cap detalh.
En escotar semblabla istòria, eth rei Mihrajan se meravilhèc, e me didec: “Per Allà, hilh mèn!
Mès balha-li gràcies a Allà pera tua liberacion!” E encara me prodiguèc fòrça mès frases benevòles, e me volec adméter ena sua intimitat en avier, e pr’amor de balhar-me un bon testimòni des sues bones intencions entà jo, e de çò de molt qu’estimaue es mèns coneishements deth mar, me nomentèc, a compdar d’alavetz, director des pòrts e rades dera sua isla, e interventor des arribades e gessudes de toti es vaishèths.
Que non m’empediren es mies naues foncions presentar-me en palai cada dia entà complimentar ath rei, que de tau manèra s’acostumèc a jo, que me preferic a toti es sòns intims, en tot demostrar-m’ac diadèrament damb grani presents.
Plan per aquerò auí tanta influéncia sus eth, que totes es peticions e toti es ahèrs deth règne èren intervengudes per jo, entath ben generau des abitants.
Mès aguesti suenhs non me heren desbrembar eth mèn país ne pèrder era esperança de tornar ada eth.
Atau, jamès deishaua jo d’interrogar a guairi viatjaires e guairi marinèrs arribauen ena isla, en tot preguntar-les se coneishien Bagdad, e entà quin costat ère plaçada.
Mès degun me podie respóner, e toti m’assegurauen que jamès auien entenut a parlar de tau ciutat, ne sabien a on se trapaue.
E s’aumentaue era mia pena de man en man en veder-me condemnat a víuer en ua tèrra estrangèra, e arribaue ar arràs era mia perplexitat dauant d’aguesta gent que, non solet ignorauen eth camin qu’amiaue ena ciutat, senon que ne tansevolh se’n sabien dera sua existéncia.
Pendent era mia estança en aquera isla, auí ocasión de veir causes estonantes, e vaquí quauques ues d’eres entre mil.
Un dia qu’anè a visitar ath rei Mihrajan, coma ère eth mèn costum, me trapè damb uns personatges indis que, dempús des salutacions, se prestèren gustosi ath mèn curiosèr e m’ensenhèren qu’ena India i a un gran nombre de castes, entre eres es dues principaus era casta des kchatryas, formada per òmes nòbles e justi que jamès cometen exaccions o actes reprensibles, e era casta des bracmans, òmes purs que jamès beuen vin e son amics dera alegria, dera doçor enes formes, des shivaus, deth luxe e dera beresa.
Aqueri sabents indis m’ensenhèren tanben qu’es castes principaus se dividissen en d’autes setanta dues castes que non an entre eres cap relacion.
Causa que m’estonèc enquiath limit der estonament.
En aquera isla auí tanben era ocasión de visitar ua tèrra que pertanhie ath rei Mihrajan e que se cridaue Cabil.
Cada net s’entenie en era ressonar es tambors e es timbales.
E podí observar qu’es sòns abitants èren molt fòrts en matèria de silogismes e èren fertils en beròis pensaments.
D’aciu qu’èren plan reputadi entre viatjaires e mercadèrs.
En aqueri mars luenhants vedí un dia un peish de cent codes de longada, e d’auti peishi qu’eth sòn ròstre se retiraue ath ròstre des uhons.
De vertat, ò amics!
Me limitarè a híger que me demorè encara en aquera isla eth temps de besonh entà apréner fòrça causes, e enriquir-me damb diuèrsi cambiaments, vendes e crompes.
Un dia, sivans eth mèn costum, èra jo de pès ara vòra deth mar, en tot exercir es mies foncions, e m’estaua emparat ena mia muleta, coma tostemp, quan vedí entrar ena rada un vaishèth enòrme plen de mercadèrs.
Demorè a qu’eth vaishèth auesse ancorat e deishat anar era sua escala, entà pujar a bord e cercar ath capitan pr’amor d’incríuer eth sòn cargament.
Me responec: “Encara queden, ò senhor mèn!
Emocionat alavetz enquiath limit der a emocion, exclamè: “E com se cridaue aguest mercadèr, ò capitan!
Dauant d’aguestes paraules guardè suenhosament ath capitan, e arreconeishí en eth ath patron deth vaishèth que se vedec obligat a deishar-mos sus era balena.
Dempús higí: “Quan se botèc en movement era balena per çò deth huec qu’aluguèren en sòn lomb, jo siguí des que non poderen arténher eth tòn vaishèth e queigueren ena aigua.
Mès me sauvè gràcies ara cubeta de husta qu’auien transportat es mercadèrs pr’amor de lauar aquiu era ròba.
E li condè ath capitan se com m’auia sauvat e toti es eveniments que m’auien arribat, enquia arténher er exercici des nautes foncions de’escrivan marin ath costat deth rei Mahrajan.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Que non i a recorsi ne poders senon en allà eth Plan Naut, er Omnipotent!
Ja non quede consciéncia ne aunestetat en cap creatura d’aguest mon.!
Com gauses afirmar qu’ès Sindbad eth Marin, ò escrivan astut!
Alavetz li responí: “Qu’ei cèrt, ò capitan!, qu’era mentida ei era renda des brigands!
Mès escota-me, pr’amor que te vau a demostrar que sò Sindbad er estofat.” E li condè ath capitan diuèrsi incidents que solet eth e jo coneishíem, e que se passèren en aquera trauessia maudida.
Eth capitan alavetz non dobtèc ja dera mia identitat e cridèc as qu’anauen en vaishèth e toti me felicitèren pera mia sauvacion e me dideren: “Per Allà!
Dempús d’aquerò s’esdeguèc eth capitan a tornar-me es mies mercaderies, que jo hi transportar entath mercat de seguit, dempús d’assegurar-me de qué non mancaue arren e de qué encara i auie enes fardades eth mèn nòm e eth mèn sagèth.
Un còp en mercat, daurí es mies fardades e vení es mies mercaderies damb un benefici deth cent per un; mès que siguí per sauvar-me entà jo quauqui objèctes de valor, que m’esdeguè a aufrir coma present ath rei Mihrajan.
Li condè era arribada deth capitan deth vaishèth, e eth rei s’estonèc fòrça d’aguest eveniment inesperat, e coma que m’estimaue molt, non volec èster mens amable que jo, e ath sòn torn me hec presents inestimables que contribuiren a enriquir-me complètament.
Pr’amor que jo hi lèu a véner tot aquerò, en tot hèr atau ua fortuna considerabla que transportè a bord deth madeish vaishèth qu’auia començat eth viatge.
Hèt aquerò, anè en palai pr’amor de dider-me adiu deth rei Mihrajan e balhar-li es gràcies per totes es sues generositats e pera sua proteccion.
Me hi a vier tanben damb jo es perhums qu’ètz en tot aspirar aciu: husta d’aloè, canfre, encens e santal, productes d’aquera tèrra luenhana.
Pugè de seguit a bord e ara seguida se hec ara vela eth vaishèth damb era autorizacion d’Allà.
Donques que mos favoric era Fortuna e mos ajudèc eth Destin en aquera trauessia, que se tardèc dies e nets, e a tot darrèr, un maitin, arribèrem damb santat ara vista de Bassra, a on non mos arturèrem senon pendent escàs temps, entà pujar per arriu e entrar, ara fin, damb era anma alègra, ena ciutat dera patz, Bagdad, era mia tèrra.
Cargat de riqueses e damb era man prèsta entàs donacions, arribè atau en mèn carrèr, e entrè ena mia casa, a on tornè a veir damb salut ara mia familha e as mèns amics.
E de seguit crompè grana quantitat d’esclaus d’un e de un aute sèxe, mamalik, hemnes beròies, neri, tèrres, cases e proprietats, coma jamàs auia auut, enquia e tot quan moric eth mèn pair.
Damb aguesta naua vida desbrembè es penes passades, e es perilhs patits, era tristesa deth despatriament, es malastres e fatigues deth viatge.
Auí amics nombrosi e deliciosi, e pendent fòrça temps viuí ua vida plia de plasers e exempta de preocupacions e molèsties, gaudint damb tota era mia anma d’aquerò que me shautaue e minjant parves admirables e beuent beuendes delicioses.
E tau ei eth prumèr des mèns viatges!
E Sindbad eth Marin s’acarèc entà Sindbad eth Cargador e li preguèc que sopèsse damb eth.
E contestèc Sindbad eth Cargador: “Per dessús deth mèn cap e des mèns uelhs!
Aubedisqui damb respècte!
Gessec alavetz d’aquiu, dempús de balhar es gràcies e hèr-se a vier eth present que venguie de recéber, e tornèc ena sua casa, en tot meravilhar-se enquiath limit dera meravilha.
E pensèc pendent tota era net en aquerò qu’acabaue d’escotar e d’experimentar.
Atau ei que quan hec dia s’esdeguèc a tornar ena casa de Sindbad eth Marin…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E coma que ja auien arribat es auti convidadi, comencèren a sèir-se ar entorn deth mantèl qu’auie estenut entà botar sus eth es anhèths rostidi e es porets farcidi deliciosament damb pastes de pistaches, de nòdes e d’arradims.
E mingèren, e beueuren, e se divertiren, e s’autregèren er esperit e era audida en tot escotar cantar as esturments jos es dits d’expèrts tocadors.
Quan acabèren, parlèc Sindbad d’aguesta sòrta, ath miei deth silenci des convidadi:
Reaument gaudia dera vida mès saborosa, quan un dia entre es dies m’assautèc era idia des viatges pes parçans des òmes; e de nauèth sentec era mia anma er in de recórrer e gaudir damb era vista er espectacle de tèrres e isles, e guardar damb curiosèr causes desconeishudes, sense desbrembar jamès era venda e crompa per diuèrsi païsi.
Me calè en aguest projècte e me premaní a executar-lo de seguit.
Anè en mercat, a on, mejançant ua importanta quantitat de sòs, crompè mercaderies avientes ath comerç que sajaua de hèr; les botè en paquets solids e les transportè ara vòra dera aigua, non tardant a desnishar un vaishèth beròi e nau, aprovedit de veles de bona qualitat e plen de marinèrs, e d’un ensems imponent de maquinària de totes es formes.
Eth sòn aspècte m’inspirèc confiança, e transportè en eth toti es mèns paquets, en tot seguir er exemple de d’auti nombrosi mercadèrs coneishudi mèns, e que damb eri non me desengustaue hèr eth viatge.
Partírem aqueth madeish dia, e auérem ua navegacion excellenta.
Viatgèrem d’isla en isla e de mar en mar, dies e nets; e en cada escala anàuem ara cèrca des mercadèrs dera localitat, e des notables, e des venedors e crompadors, e veníem e crompàuem, e hègem escambis beneficiosi.
E d’aguesta sòrta seguíem navegant, e eth nòste destin mos guidèc entà ua isla plan beròia, caperada de ramuts arbes, abondiua en frutes, rica en flors, abitada peth cant des audèths, adaiguada per aigües pures, mès absoludament vèrge de cases e d’èssers umans.
Eth capitan accedic ath nòste desir d’arturar-mos ues ores aquiu, e lancèc era ancla ath costat de tèrra.
Desembarquèrem de seguit, e anèrem a alendar es aires agradius enes pradères ombrejades per arbes, a on se divertien es audèths.
En tot hèr-me a vier aprovediments de boca, anè a sèir-me ara vòra d’un arriuet d’aigua neta, sauvat deth solei per rames luxuriantes, e auí eth gran plaser de minjar ua bocada e de béuer aquera aigua deliciosa.
Atau, donc, m’estirè en solèr, e deishè que s’apoderèsse de jo eth saunei ath miei dera frescor e des flaires der ambient.
Quan me desvelhè no vedí ja a cap des passatgèrs e eth vaishèth auie partit sense qu’arrés se n’encuedèsse dera mia abséncia.
Que siguec en bades guardar a dreta e quèrra, dauant e darrèr, pr’amor que non vedí en tota era isla ua auta persona que jo madeish.
Ena luenhor se n’anaue ua vela peth mar que lèu perdí de vista.
Alavetz quedè negat en un estupor sense parièr e insuperable, e sentí qu’era mia veishiga ère a mand de crebar de tant dolor e tanta pena.
Pr’amor que, qué serie de jo en aquera isla, en tot auer deishat en vaishèth toti es mèns efèctes e toti es mens bens?
Quin malastre m’arribarie en aguesta solitud desconeishuda?
Dauant de taus desconsoladors pensaments, exclamè: “Que pèrde tota esperança Sindbad eth Marin!
Alavetz m’estarnè en somics, gemegant, deishant anar crits espaventosi, enquia qu’era desesperacion me cuelhec totafèt eth mèn còr.
Me piquè alavetz eth cap damb es dues mans, e exclamè encara: “Quin besonh n’auies de viatjar, ò miserable!, quan en Bagdad viuies entre delícies?
Non auies viures excellents, beuendes excellentes e vestits excellents?
Qué te mancaue entà èster erós?
Non siguec prospèr eth tòn prumèr viatge?” Alavetz me lancè de bocadents en solèr, plorant era mia pròpria mòrt e dident: “Pertanhem a Allà e auem de tornar ada Eth!” E aqueth dia me pensè que me tornaua lhòco.
Mès, coma qu’a tot darrèr comprení qu’ère inutil lamentar-se e empanaïr-se’n massa tard, me conformè damb eth mèn destin.
Me lheuè sus es mies cames, e dempús d’auer caminat bèth temps sense rumb, cuelhí pòur d’un possible encontre desagradiu damb quinsevolh animau sauvatge e damb un enemic desconeishut, e pugè ena copa d’un arbe, des d’a on me metí a observar damb atencion a dreta e quèrra; mès que non podí distinguir ua auta caua qu’eth cèu, era tèrra e eth mar, es arbes, es audèths, era arena e es ròques.
Ça que la, en tachar era guarada en un punt der orizon, me semblèc distinguir un hantauma blanc e gigantesc.
Alavetz baishè der arbe, ahiscat de curiosèr, mès, paralizat de pòur, anè auançant tot doç e damb fòrça cautèla entad aqueth lòc.
Quan me trapè près dera massa blanca, vedí qu’ère ua immensa copòla, de blancor reludenta, ampla de basa e molt nauta.
M’apressè encara mès ada era e l’enrodè complètament; mès non desnishè era pòrta d’entrada que cercaua.
Alavetz volí acimelar-me naut de tot, mès ère tan lisa e esguitlosa, que non auí pro adretia, ne agilitat, ne possibilitat de pujar.
Me calec contentar, donc, damb mesurar- la; botè un senhau sus era tralha deth mèn prumèr pas ena arena e de nauèth li balhè eth torn compdant es mèns passi.
D’aguesta manèra me’n sabí de qué era sua circonferéncia ère de cinquanta passi, mès lèu mès, que mens.
Mentre reflexionaua sus qué me calerie her entà trapar ua pòrta d’entrada o de gessuda dera tau copòla, avertí que de pic despareishie eth solei e qu’eth dia se tornaue a net escura.
Prumèr me pensè qu’ère perque ua broma auie passat peth dauant deth solei, encara qu’aquerò siguesse impossible en plen ostiu.
Lheuè, donc, eth cap, entà guardar ara broma que tant m’estonaue, e vedí un audèth enòrme, d’ales formidables, que volaue per dauant des uelhs deth solei, escampilhant era escurina sus era isla.
Eth mèn estonament arribèc alavetz as limits extrèms, e me’n brembè de çò qu’ena mia joenessa m’auien condat viatjaires e marinèrs sus un audèth de mesura extraordinària, que se cridaue “rokh”, que se trapue en ua isla plan luenhana, que podie enquia e tot quilhar a un elefant.
Arribè alavetz ara conclusion de qué er audèth que jo vedia deuie èster eth “rokh”, e era copòla blanca qu’ath sòn pè me trapaua deuie èster un ueu entre es ueus deth “rokh”.
Mès tanlèu me cuelhec aguesta idia, er audèth baishèc sus eth ueu e se metec ath dessús coma entà coar-lo.
Efectiuament, estenec sus eth ueu es sues ales immenses, deishèc descansant es sues pautes en tèrra, en ambdús costats, e s’adormic ath dessús (benedit Aqueth que non dormís en tota era eternitat!
Alavetz jo, que m’auia calat de bocadents en solèr, e precisament me trapaua dejós d’ua des sues pautes, que me semblèc encara mès gròssa qu’eth tronc d’un arbe ancian, me lheuè rapidament, desvolopè era tela deth mèn turbant…
Era didec:
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
L’estaquè fòrtament ara mia cintura e junhí es dues puntes damb un nud resistent a un dit der audèth.
Pr’amor que didí entath mèn laguens: “Aguest audèth enòrme acabarà remontant eth vòl, e atau me treirà d’aguesta solitud e me transportarà entà quinsevolh aute lòc a on posca veir èssers umans.
Aquerò siguec tot!
E a maugrat des mèns movements, er audèth non se n’encuedèc dera mia preséncia, coma se siguessa ua mosca sense cap importància o ua prauba hormiga que se passegèsse per aquiu.
Atau siguí pendent tota era net, sense clucar un uelh per pòur de qué er audèth se metesse a volar e me m’amièsse a jo adormit.
Mès non se botgèc enquia que hec dia.
Solet alavetz gessec deth dessús deth sòn ueu, lancèc un crit espaventós e remontèc eth vòl, en tot amiar-me a jo damb eth.
Se posèc en un lòc escalabrós, e jo, de seguit, sense demorar mès, m’esdeguè a desligar eth turbant, damb ua gran pòur d’èster quilhat un aute còp abans de qué auessa temps de desliurar-me des mies ligadures.
Mès artenhí desliurar-me sense dificultat, e dempús d’estirar es membres e apraiar-me eth vestit, m’aluenhè ara prèssa enquia trapar-me dehòra de man der audèth, que de nauèth vedí lheuar-se pes aires.
Amiaue alavetz enes sues garres un enòrme objècte nere, que non ère ua auta causa qu’ua sèrp d’immensa longada e de forma detestabla.
Non se tardèc a desparéisher en tot filar eth sòn vòl entath mar.
Cuelhut ar arràs per çò que venguie d’arribar-me, tachè ua guardada ath mèn entorn e me quedè immobil d’espant.
Pr’amor que me trapaua en ua val ampla e prigonda, enrodada pertot de montanhes tan nautes, qu’entà mesurar-les damb era vista me calec quilhar de tau sòrta eth cap que rodèc pera mia esquia eth turbant enquiath solèr.
Ath delà, èren tant escalabroses aqueres montanhes qu’ère impossible pujar per eres e me semblèc inutil sajar de hè’c.
En encuedar-me’n d’aquerò non auec limits era mia desolacion e era mia desesperacion, e me didí: “A, guaire mès aurie valgut non abandonar era isla desèrta que me trapaua e qu’ère mil viatges milhor qu’aguesta solitud desolada e seca, a on non i a arren entà minjar ne béuer!
Aquiu, aumens, i auie frutes qu’aumplien es arbes e arriuets d’aigua deliciosa; mès aciu sonque i a ròques ostils e nudes, entà morir de hame e de set.
Quin malastre!
Que non i a recors ne poder qu’en Allà er Omnipotent!
De seguit me lheuè deth lòc que me trapaua e recorrí aquera val entà explorar-la un shinhau, en tot veir qu’ère complètament creada damb ròques de diamant.
Per toti es costats d’eth mèn entorn apareishie eth solèr semiat de diamants despenuts des montanhes e qu’en cèrts lòcs formauen molons dera nautada d’un òme.
Ja començaua a guardar-les damb un cèrt interès, quan me paralisèc de terror er espectacle mès espaventós de toti es orrors experimentadi enquia alavetz.
Entre es ròques de diamants vedí circular as sòns gardes, qu’èren innombrables sèrps neres, mès gròsses qu’es palmères, e que cada ua d’eres se podie avalar plan ben a un elefant.
En aqueth moment començauen a calar-se enes sues tutes pr’amor que pendent eth dia s’amagauen entà que non les agarrèsse eth sòn enemic er audèth “rokh”, e sonque gessien de nets.
E cuelhut per un ensems de temors, seguí eth mèn camin sense rumb pera val des diamants, descansant de quan en quan enes lòcs que me semblauen mès segurs, e atau siguí enquia que venguec era net.
Pendent tot aqueth temps me n’auia desbrembat totafèt de minjar e de béuer, e non pensaua qu’en gésser deth trebuc e sauvar es sèrps dera mia anma.
E vaquí qu’acabè desnishant ath costat deth lòc que me deishè quèir, ua tuta qu’era sua entrada ère plan estreta, encara que sufisenta entà que jo la poguessa trauessar.
Auancè, donc, e entrè ena tuta, tient compde de tapar era entrada damb ua gran ròca qu’artenhí arrossegar enquia aquiu.
Anaua a ajaçar-me, quan me n’encuedè qu’aquerò qu’auia cuelhut a prumèr còp de uelh per ua ròca enòrma nera, ère ua espaventosa sèrp entortilhada sus es sòns ueus entà coar-les.
Sentec alavetz era mia carn tot er orror de semblable espectacle, e era pèth se m’arropic coma ua huelha seca e tremolèc en tota era sua superfícia; e queiguí en solèr estavanit e m’esté en tau estat enquiath maitin.
Alavetz, en convencer-me de qué encara non auia estat avalat, auí talents entà esguitlar- me entara entrada, hèr enlà era ròca e lançar-me entà dehòra, coma embriac, e sense qu’es mies cames podessen tier-me per çò d’agotat coma me trapaua pera manca de saunei e de minjar e per çò d’aqueth terror sense pòsa.
Guardè ath mèn entorn, e còp sec vedí quèir a quauqui passi deth mèn nas un gran bocin de carn, que tumèc contra eth solèr damb gran tarrabast.
Espaurit ara prumeria, lheuè es uelhs dempús entà veir se qui volerie pataquejar-me damb aquerò, mès que non vedí ad arrés.
Alavetz me’n brembè de cèrta istòria entenuda de boca des mercadèrs, viatjaires e exploradors dera montanha de diamants, que d’era se condaue que, coma es cercaires de diamants non podien baishar en aguesta val inaccessibla, tenguien un sistèma curiós entà procurar-se aguestes pèires precioses.
Aucien uns anhèths, les talhauent a tròci e les lançauen ath hons dera val, a on queiguien sus es puntes des diamants, que s’inscrustauen en eri prigondament.
Alavetz se lançauen sus aquera presa es “rokh” e es agles gigantines, en tot trèir-la dera val entà hèr-se-la a vier enes sòns nins naut de tot des ròques e que servisse de minjar entàs sues cries.
Es cercadors de diamants se lançauen alavetz sus er audèth hènt gèsti e lançant crits entà obligar-lo a deishar era presa e entamenar eth vòl de nauèth.
Escorcolhauen alavetz es tròci de carn e cuelhien es diamants que i auie apegadi.
M’assautèc alavetz era idia de qué podia sajar encara de sauvar era mia vida e gésser d’aquera val que pensaua qu’anaue a èster era mia hòssa.
M’incorporè, donc, e comencè a apilar ua grana quantitat de diamants, alistant es mès gròssi e es mès beròis.
Me les sauvè pertot, aumplí damb eri es pòches, me les calè entre eth vestit e era camisa, aumplí eth men turbant e es mèns pantalons, enquia e tot ne metí en quauqui plecs dera mia ròba.
Dempús d’aquerò, desvolopè era tela deth mèn turbant, coma eth prumèr viatge…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Libre prumèr: Waterloo.
I.- Çò que se trape en vier de Nivelles.
En un polit maitin deth mes de mai der an 1861, un viatjaire (precisaments eth que referís aguesta istòria) venguie de Nivelles e se dirigie entà Era Hulpe.
Anaue a pè.
Caminaue entre dues hilères d’arbes, per ua carretèra ampla e empeirada, ondulant per ticolets qu’a viatges lhèuen eth camin e a viatges lo dèishen quèir, en tot formar pujades e baishades enòrmes.
Que ja auie passat Lillois e Bois-Seigneur-Isaac; entà cogant vedie eth campanau de lausa de Braine l’Alleud, qu’a era forma d’un veire capenjós; auie deishat ath darrèr un monte arbrat; e en angle d’un camin de trauèssa, ath costat d’ua sòrta d’estaca querada peth temps, qu’en era i auie aguesta inscripcion: Anciana Barralha num.
Miei quart de lèga mès enlà d’aguesta tauèrna, arribèc en centre d’ua petita val a on era aigua passe per dejós d’un arc hèt en tèrraplen deth camin.
Eth nhòc d’escassi arbes, encara que fòrça verds, que capere era val per un costat dera carretèra, s’escampilhe per aute enes prats, e seguís damb gràcia e coma en desòrdre entà Braine d’Alleu.
Aquiu, ena dreta e ath cant deth camin, i auie ua aubèrja, ua carreta de quate arròdes dauant dera pòrta, un gran hèish d’estaques, un arair, un pilèr d’arrames seques près d’un bartàs viu, caudea que humejaue en ua sòrta de quadre hèt en solèr, e ua escala apuada en un cubèrt qu’es sues parets èren de palha.
Ua joena hotjaue en un camp a on s’agitaue ath vent un gran pannèu auriolenc, probablaments era anóncia de bèth espectacle deth temps de hèira.
En angle dera aubèrja, e ath costat d’ua lacuna a on nadauen uns quants lits, i auie un caminòu mau empeirat que despareishie entre eth matarràs.
Eth viatjaire entrèc en eth.
Ua façada sevèra senhorejaue aguesta pòrta; ua paret perpendiculara ara façada lèu la tocaue e la costejaue damb un brusc angle rècte.
En prat, e dauant dera pòrta i auie tres arrastèths, qu’ath sòn trauèrs possauen barrejades totes es flors de mai.
Era pòrta qu’ère barrada damb dues huelhes espatracades, ornades damb un picapòrt vielh e rolhat.
Eth solei qu’ère magnific; es arrames auien aguesta doça estrementida deth florit mes, que semble vier des nins, mès encara que deth vent.
Un auderèth, solide encamardat, aumplie er aire damb es sòns triolets d’un arbe frondós estant.
Eth viatjaire s’inclinèc e examinèc ena pèira dera quèrra, en extrèm inferior deth costat quèr dera pòrta ua excavacion ampla e redona, semblabla ar alveòl d’ua esfèra.
En aqueth moment se dauric era pòrta e gessec ua campanharda.
Reparèc en viatjaire e observèc çò que guardaue.
Aquerò qu’ac a hèt ua bala francesa, li didec.
E higec:
Com se cride aguest lòc?, preguntèc eth viatjaire.
Hougomont, didec era campanharda.
Eth viatjaire s’incorporèc, hec quauqui passi, e venguec a guardar peth dessús deth bartàs.
Vedec en orizon, a trauèrs des arbes, ua sòrta de ticolet, e en aguest ticolet ua causa que de luenh se retiraue a un leon.
Qu’ère en camp de batalha de Waterloo.
II.- Hougomont.
Hougomont qu’ère un lòc funèbre; eth principi der obstacle, era prumèra resisténcia que trapèc en Waterloo aguest gran boscassièr d’Euròpa que cridauen Napoleon; eth prumèr nud jos eth talh dera sua destrau.
Qu’ère un castèth; ja non ei senon ua casa de pagès.
Hougomont entar antiquari qu’ei Hugomons.
Aguesta residéncia siguec bastida per Hugo, senhor de Somerel, eth madeish que dotèc era siesau capelhania dera abadia de Villers.
Çò de prumèr que cridèc era sua atencion siguec ua pòrta deth sègle XVI; simulant eth uelh d’un pònt, e tot deishat d’anar ath sòn entorn.
Er aspècte monumentau que nèish fòrça cops des pardies.
Près d’aguesta pòrta que n’a ua auta damb claus deth temps d’Enric IV, en tot deishar veir es arbes d’un uart.
Ath cant d’aguesta pòrta i a un horat entàs hiems, pales e shades, quauqui carriòts, un potz damb era sua husta e un torn de hèr, un polin que saute, un piòc que hè era arròda, ua capèra coronada per un petit campanau, un perièr en flor e en trelha, emparat ena paret dera capèra; tau ei eth pati qu’era sua conquista siguec un sòmi de Napoleon.
S’auesse pogut cuélher aguest cornèr de tèrra, que l’aurie balhat dilhèu eth mon.
Es garies lhèuen eth povàs damb eth sòn bec.
S’enten un idòl; qu’ei eth gosset que mòstre es dents e qu’a remplaçat as anglesi.
Hougomont, vist en mapa en plan geometric, en tot includir es tancats e es edificis, presente ua sòrta de rectangle irregular que d’eth s’aurie estropiat un angle.
En lòc d’aguest angle se trapaue era porta meridionau, sauvada per aquera paret que la fusilhe a boca de canon.
Hougomont qu’a dues pòrtes: era pòrta meridionau, qu’ei era deth castèth, e era pòrta septentrionau, qu’ei era dera bòrda.
Napoleon manèc contra Hougomont ath sòn frair Jeronim; es divisions Guilleminot, Foy e Bachelu tumèren contra aquiu; lèu tot eth còs de Reille siguec manat entad aguest punt, mès en vaganaut, e enquia es bales de Kellermann s’agotèren en aqueri murs eroïcs.
Eth pati qu’ei limitat peth sud pes edifics dera bòrda.
Un tròç dera pòrta deth nòrd, trincada pes francesi, penge dera paret, e ei compausada de quate hustes clauades e dues trauèsses a on se distinguissen es tarrabastalhs der atac.
Era pòrta septentrionau, forçada pes francesi, e que l’an botat ua pèça entà remplaçar eth tròç que penge dera paret, se miei daurís en aute costat deth pati; qu’ei bracada en quadre en un mur de pèira, per dejós, e de malons, per dessús, que barre eth pati pera part deth nòrd.
Qu’ei ua simpla pòrta de carrèr coma es qu’existissen en totes es bòrdes compausada de dues amples huelhes, hètes de hustes rustiques: en aute costat son es prats.
Aguesta entrada que siguec disputada furiosaments.
Fòrça temps dempús, se vedien encara ena part de naut dera pòrta un pilèr de tralhes de mans sagnoses.
Aquiu siguec a on auciren a Bauduin.
En aguest pati i é, encara, eth tèrratrem deth combat, er orror qu’ei encara visible; era confusion e era revòuta generau, que s’an petrificat aquiu; aguest que viu, aqueth que morís; semble que siguec ager.
Es murs agonizen, es pèires quèn, es henerecles criden, es traucs son herides, es arbes inclinadi e coma estrementidi, semble que hèn un esfòrç entà húger.
Aguest pati, en 1815, auie mès edificis qu’aué.
Es anglesi se protegiren aquiu, es francesi entrèren, mès que non poderen tier-se.
Ath cant dera capèra existís encara, de pè, ua ala deth castèth, soletes pardies que rèsten dera casa de Hougomont.
Eth castèth servic de tor, era capèra de fortificacion.
Que i auec ua exterminacion generau.
Es francesi, cosudi a trèts de pertot, de naut des graèrs, darrèr des parets, deth hons des tutes, per totes es hièstres, per toti es guardadèrs, per totes es henerecles des pèires, amassèren e se heren a vier hèishi d’arrames, e calèren huec as murs e as òmes; era mitralha qu’auec coma responsa ath huec.
Encara se ven ena ala esbauçada, a trauèrs des hièstres protegides damb barres de hèr, es quartos desmanteladi d’un còs d’edifici bastit damb malons; en aguesti quartos s’auie emboscat era garnison anglesa; era espirau dera escala, miei espatracada, der embaish enquiath tet, apareish coma er interior d’ua cauquilha hèta tròci.
Uns dètz gradons existissen encara encaishadi ena paret; en prumèr que i a gravat un trident.
Aguesti gradons, inaccesibles, demoren encara solids en sòn encaish; era rèsta dera escala se semble a ua maishèra desdentada.
Dus arbes seculars que i son encara; un que s’a secat, er aute qu’ei herit en pè e reverdís en abriu.
Dempús 1815 qu’a començat a possar a trauèrs dera escala.
Ena capèra tanben i auec un gran masèl: çò d’interior, ja mès tranquil, que presente totun un aspècte estranh.
Dempús aquera epòca que non s’a tornat a díder missa en era.
Ça que la, s’a conservat er autar qu’ei de husta basta, sarrat a ua paret de pèira ruda.
Quate parets emblanquides de caudea, ua pòrta dauant der autar, dues hiestretes cintrades, un gran crucific de husta sus era pòrta; peth dessús deth crucific ua lucana quarrada, caperada damb un hèish d’èrba seca, e en solèr un encastre vielh d’ua veirina, tot trincat; tau ei aguesta capèra.
Ath costat der autar qu’ei clauada ua estatua de husta deth sègle XV, que represente a santa Anna; ua bala de canon se hec a vier et cap deth mainatge Jesús.
Es francesi, senhors un moment dera capèra e deslotjadi dempús, la usclèren.
Es ahlames aumpliren aqueth recinte, era capelha se convertit en horn, era pòrta s’usclèc, eth solèr s’usclèc tanben; eth Crist de husta non s’ahlamèc.
Eth huec venguec a rosigar-li es pès, que d’eri non se ve senon es monhons enneridi, e dempús s’arturèc.
Miracle, sivans es abitants deth país.
Eth mainatge Jesús decapitat, que non auec era sòrt deth Crist.
Es parets son caperades d’inscripcions.
Ath cant des pès deth Crist se lieg aguest nòm: Henquinez.
Dempús aguesti auti: Comde de Rei Màger, marqués e marquesa d’Almagro (Habana).
Que i a nòms francesi damb admiracions, signes de colèra.
En 1849 se tornèren a emblanquir es parets pr’amor d’esfaçar es escarnis que se dirigien mutuauments es nacions.
Aguest cadavre ère eth deth sosloctenent Legros.
En gésser dera capèra, ena quèrra, se ve un pòtz.
En aguest pati que n’a dus.
Se pregunte: “Per qué non i a farrat ne carrèla en aguest potz?” “ Per qué ja non se trè aigua d’eth?” “E per qué non se trè aigua?” “Perque ei plen d’esqueletes”.
Eth darrèr que treiguec aigua d’aguest potz se cridaue Guilhèm Van Kylsom.
Ère un campanhard que demoraue en castèth de Hougomont, qu’en eth ère jardinèr.
Era sua familha li calec húger eth 18 de junh de 1815, e se n’anèc a amagar-se enes bòsqui.
Era sèuva qu’enròde era abadia de Villers siguec pendent fòrça dies e fòrça nets er asil d’aguestes maleroses poblacions escampilhades.
Qu’encara n’auem tralhes, coma es troncs uscladi, que per eri se coneish eth lòc d’aqueri praubi campaments qu’es espauridi hugitius formèren ena espessor deth bòsc.
Guilhèm Van Kylsom s’estèc en Hougomont “entà sauvar eth castèth” e s’amaguèc en ua tuta, a on lo trapèren es anglesi.
Lo treigueren deth sòn amagader a còps de sabre e l’obligueren a que les mestrèsse.
Qu’auien set e Guilhem les daue de béuer.
D’aguest potz se treiguie era aigua.
Fòrça beueren aquiu per darrèr viatge.
Aguest pòtz, a on beueren tanti mòrts, que li calie morir tanben.
Dempús dera accion s’esdeguèren a acogar es cadavres.
Era mòrt qu’a ua manèra fòrça peculiara de perseguir ara victòria e hèr-se a vier, darrèr dera glòria, era pèsta.
Eth tifus que va tostemp amassa damb era victòria.
Eth potz ère prigond, e se hec d’eth un sepulcre en tot lançar-se ath sòn laguens tres cents mòrts, dilhèu massa precipitadaments.
Èren mòrts toti?
Era legenda ditz que non.
Semble qu’eth dia a vier d’auer-les acogat, enteneren gésser deth potz fèbles e planhoses votzes que demanauen ajuda.
Aguest potz qu’ei isolat ath miei deth pati.
Tres parets miei esbauçades, mitat malon, mitat pèira, replegades coma es huelhes d’un paravent, e simulant ua petita tor quarrada, l’entornègen per tres costats; er aute qu’ei dubèrt.
Per aquiu se treiguie era aigua.
Era paret deth centre a coma ua sòrta de lucana infòrme, dilhèu eth horat d’ua bala d’obús.
Aguesta petita tor auie un tet, que solet ne rèste es bigues.
Eth hustatge que sostenguie era paret dera dreta forme eth diboish d’ua crotz e en inclinar-se entath potz, era guardada se pèrd en un cilindre prigond, hèt de malons, a on regnen era escurina e es tenèbres.
Era part baisha dera òbra, ar entorn deth pòtz, despareish entre es ortigues.
Aguest potz non a per grasa era ampla lausa que servís de devantau a toti es de Belgica.
Que non i a ja ne farrat, ne cadia, ne carrèla; mès que sauve, encara, eth com a on se vessaue era aigua.
Aquiu s’arremasse era aigua dera ploja, e de quan en quan vien a beuer-la es audèths dera sèuva vesia.
En aguestes pardies existís encara era casa dera bòrda, qu’ei abitada.
Era pòrta d’aguesta casa da tath pati.
Ath costat d’ua beròia placa de sarralha gotica que i a en aguesta pòrta, un picapòrt de hèr que servís entà picar.
En moment de vier a cuélher aguest picapòrt eth lòctenent hannoverian Wilda, entà refugiar-se ena bòrda, un sapaire francés li talhèc era man d’un còp de destrau.
Era familha qu’ocupaue era casa qu’a coma pairin ar ancian jardinèr Van Kylsom, que moric hè ja fòrça temps.
Ua hemna qu’amiaue tot eth peu blanc, mos didec: “Jo qu’èra aciu, auia tres ans.
Era mia fraia màger auie pòur e ploraue.
Mos heren a vier entàs bòsqui.
Era mia mair m’amiaue en braça e de quan en quan calaue era aurelha sus eth solèr pr’amor d’escotar.
Ua pòrta deth pati, tara quèrra, ja ac auem dit, daue tath uart.
Eth uart qu’ei terrible.
Ei dividit en tres parts, lèu poiríem díder en tres actes.
Era prumèra part ei un jardin, era dusau eth uart e era tresau un bòsc.
Aguestes tres parts qu’an ua tanca comuna; peth costat dera entrada que i a es edificis deth castèth e dera bòrda, ena quèrra un romegàs, ena dreta ua paret, e ath hons, ua auta paret.
Era dera dreta qu’ei de malons e era deth hons de pèira.
Prumèr s’entre en jardin que forme pala e ei plantat d’agrassionèrs, plen de vegetacion silvestra e barrat damb un pòst de pèira hargada damb balustres de doble grossor.
Qu’ère un jardin senhoraiau, deth prumèr estil francés que precedic a Lenotre, e aué convertit en arrominguères e pardies.
Es colomnes acaben en uns glòbs que semblen bales de pèira.
Se pòden compdar encara quaranta tres balustres de pè, es autes son totes per tèrra.
Lèu toti son grivelhadi pes bales dera fusilharia.
En aguest jardin, mès baish qu’eth uart, siguec a on, en auer penetrat sies tiraires deth 1.0 de leugèrs, e, en non poder ja gésser, agarradi e caçadi coma ossi ena sua tuta, acceptèren eth combat contra dues companhies hannoverianes, que d’eres ua anaue armada damb carabines.
Es de Hannover enrodauen es balustres e tirauen de naut estant.
Se pugen quauqui gradons e dès eth jardin se passe entath uart, pròpiament dit.
Aquiu, en quauques toeses quarrades moriren, en mens d’ua ora, mil cinc cent òmes.
Eth mur semble lèu tornar a començar eth combat.
Encara existissen aquiu es trenta ueit arquères dubèrtes pes anglesi en nautades irregulars.
Dauant dera setzau i a dues hòsses angleses bastides de pèira de granit.
Solet i a arquères en mur deth sud, donques qu’er atac principau venguie d’aquera part.
Aguest mur qu’ei amagat exterioraments per un gran romegàs; es francesi arribèren, en tot creir que non auien de véncer mès obstacle qu’eth romegàs, lo trauessèren, mès que se trapèren en mur er obstacle e era emboscada, pr’amor que darrèr i èren es tropes angleses e es trenta ueit arquères que hègen huec ath còp; que siguec aquera ua vertadèra tormenta de bales e de mitralha; Aquiu acabèc era brigada de Soye.
Atau comencèc Waterloo.
Ça que la, eth uart que siguec cuelhut.
Non i auie escales, e es francesi pugèren damb es ungles.
Se lutèc còs a còs jos es arbes.
Tota era èrba qu’ère banhada de sang.
Un batalhon de Nassau, compausat per sèt cents òmes, siguec exterminat aquiu.
Era part exteriora deth mur, que contra èra se lancèren dues bataries de Kellermann, qu’ei grivelhada tota pera mitralha.
Eth uart se vestís de galà, coma quinsevolh aute, en mes de mai.
Qu’a es sòns botons d’aur e es sues glandetes; era èrba qu’ei fòrça creishuda, e es shivaus des ahèrs agricòles pèishen aquera èrba; còrdes de crin entà secar era ròba son estacades d’arbe en arbe e hèn a baishar eth cap as caminaires, que tanben les cau tier compde, en caminar, de non méter eth pè enes horats des bohères.
Ath miei dera èrba s’i trape un soc desarraïtzat, lançat per tèrra e verd encara.
Eth major Blackman s’apuèc en eth entà morir.
Ath pè d’un arbe gran, ath costat d’aguest, queiguec eth generau aleman Duplat, originari d’ua familha francesa, refugiada quan era revocacion der edicte de Nantes.
Ath cant d’aguest arbe que i a un pomèr vielh e malautís, que l’an botat un bendatge de palha e tèrragila.
Lèu toti es pomèrs quèn de vielhs.
Que non n’a ne un de solet que non sigue traucat per ua bala de fusilh o de canon.
En aguest uart abonden es troncs d’arbes secs.
Es corbassi vòlen de rama en rama e ath hons i a un bòsc plen de violetes.
III.- Eth 18 de junh de 1815.
Tornem entà darrèr (qu’ei un des drets deth narrador) e placem-mos en an 1815 e autanplan un shinhau abantes dera epòca que comence era accion referida ena prumèra part d’aguest libre.
Se non auesse ploigut ena net deth 17 ath 18 de junh de 1815, er avier d’Euròpa qu’aurie cambiat.
Quauques gotes d’aigua, mès o mens, heren quèir a Napoleon.
Entà que Waterloo siguesse era fin d’Austerlitz, era Providéncia non auec besonh que d’un shinhau de ploja; e ua broma trauessant eth cèu en sentit contrari ara sason, siguec pro entar esbauçament deth mon.
Era batalha de Waterloo, e aquerò dèc a Blucher pro temps entà arribar, non podec començar senon tàs dotze e mieja deth maitin.
Per qué?
Perque era tèrra ère banhada.
Li calec demorar que se sequèsse un shinhau entà que podesse manobrar era artilharia.
Napoleon ère oficiau d’artilharia e se ressentie d’aquerò.
Toti es sòns plans de batalha qu’èren hèts entath projectil.
Hèr convergir era artilharia sus un punt determinat, tau ère era sua clau de victòria.
Tractaue era estratégia deth generau enemic coma ua ciutadèla e la batie de cara.
Ablasigaue damb era mitralha eth punt mès fèble, atacaue e començaue es batalhes damb eth canon.
En sòn gèni que i auie afustatge.
Destrantalhar es quadres, polverizar es regiments, trincar es linhes, escampar e dispersar es masses, tot, entada eth, que consistie en aquerò; esbauçar, esbauçar, esbauçar tostemp, e encomanaue aguest prètzhèt as bales.
Metòde temible que, amassa damb er engenh, hec invencible pendent quinze ans ad aqueth ombriu atleta deth pugilat dera guèrra.
Eth 18 de junh de 1815 compdaue damb mès rason damb era artilharia, donques qu’era sua ère mès nombrosa.
Wellington solet auie cent cinquanta nau boques de huec; Napoleon n’auie dues centes quaranta.
Imaginatz-vos era tèrra seca, e era artilharia podent rodar, e era accion aurie començat tàs sies deth maitin.
Era batalha s’aurie guanhat e s’aurie acabat tàs dues, tres ores abans dera peripecia prusiana.
Quin tòrt n’auec Napoleon ena pèrta dera batalha?
Era decadéncia fisica evidenta de Napoleon, se complicaue en aguesta epòca damb un cèrt amendriment interior?
Se hègen sénter desagradiuaments en capitan es defèctes deth veteran?
En resumit, s’esclipsaue aguest gèni, coma s’an pensat fòrça istorians digni de consideracion?
Se holaue entà amagar-se ada eth madeish era sua decadéncia?
Començaue a oscillar jos era pèrta d’ua bohada d’aventura?
Se tornaue, causa grèu en un generau, ignorant deth perilh?
Entad aguesta sòrta d’òmes grani que se pòt cridar es gegants dera accion, i a ua edat entara miopia deth gèni?
Era vielhesa que non hè dralha enes gènis ideaus; entàs Dante, es Miquèu Angel, envielhir qu’ei créisher; entàs Anibal e es Bonaparte, ei amendrir?
Auie perdut Napoleon eth sentit dirècte dera victòria?
Ère ja en aqueth cas de conéisher eth trebuc, de non endonviar eth param, de non distinguir ja era penent der abisme?
Non prevedie es catastròfes?
Eth, qu’en d’auti tempsi auie coneishut toti es camins deth trionf, e que dera nautada deth sòn car enludernador les senhalaue damb eth dit sobeiran, auie ara eth sinistre aclapament d’amiar entar espatlader es sues tumultuoses garnidures de legions?
Se vedie atacat as quaranta sies ans d’ua lhocaria suprèma?
Aguest menaire titanic deth car deth destin, non ère ja mès un immens vantariòu, un simple guinhauetejador?
Que non mos ac pensam.
Eth sòn plan de batalha ère, sivans confession de toti, ua òbra mèstra.
Vier de dret entath centre dera linha aliada, hèr ua clariana en enemic, dividir-lo en dus, empossar era mitat britanica entà Hal e era mitat prusiana entà Tongres, hèr de Wellington e de Blucher dus tròci, apoderar-se de Mont-Saint-Jean, cuélher Bruselles, lançar ar aleman en arriu, e ath mar ar anglés.
Tot aquerò entà Napoleon entraue en plan d’aguesta batalha.
Dempús ja veirie se qué li calerie hèr.
Que non mos ac cau díder, que non sajam de hèr era istòria de Waterloo; ua des scènes fondamentaus deth drama que referim qu’ei unida ad aguesta batalha; mès, era istòria que non ei nòste objectiu; ath delà, aguesta istòria qu’ei hèta, e hèta magistrauments, jos eth punt d’enguarda de Napoleon e jos eth punt d’enguarda de Charras.
IV.- A.
Aqueri que volguen auer ua idia exacta dera batalha de Waterloo, non an senon imaginar-se pintada en solèr ua A majuscula.
Era cama quèrra ei eth camin de Nivelles; era cama dreta eth camin de Genappe; eth pau transversau dera A ei eth camin baish d’Ohain entà Brainel’Alleud.
Eth cim dera A ei Mont-Saint-Jean: aquiu que i é Wellinton; era punta quèrra inferiora ei Hougomont: aquí que i é Reille damb Jeronim Bonaparte; era punta dreta inferiora ei era Bèra Aliança: aquiu que i é Napoleon.
Un shinhau mès entà baish deth punt a on eth pau transversau dera A trape e braque era cama dreta, ei era Haie-Sainter.
Ath miei d’aguest pau i a precisaments eth punt a on se didec era darrèra paraula dera batalha.
Aquiu se i an plaçat eth leon, simbòl involontari deth suprèm eroïsme dera Garda imperiau.
Eth triangle que s’està en cim dera A, entre es dues cames e eth pau transversau, ei era planhèra de Mont-Saint-Jean.
Era disputa d’aguesta planhèra que siguec tota era batalha.
Genappe e de Nivelles; Erlon hè cara a Picon, e Reille hè cara a Hill.
Per çò dera planhèra en era madeisha, que s’imagine eth lector un vast terren ondulant; cada plèc domine ath que ven, e totes es ondulacions pugen entà Mont-Saint-Jean e van a parar ena seuva.
Dues armades enemigues en un camp de batalha son dus atlètes que luten a tota fòrça.
Cadun d’eri sage de hèr quèir ar aute; ambdús s’agarren a çò de prumèr que trapen; un matarràs qu’ei un punt d’empàra; er angle d’un mur un punt de defensa; un regiment arrecule a viatges per manca d’un punt de refugi quinsevolh; eth penent d’ua planhèra, un terren movedís, un caminòu transversau, un bòsc, un barranc, poden arturar era planta d’aguest colós que se cride armada e empedir-li qu’arrecule.
Eth que ges deth camp qu’ei derrotat.
D’aquiu eth besonh, entath cap responsable, d’examinar enquia eth mendre espessor des arbes e aprigondir en tot.
Es dus generaus auien estudiat peth menut era planhèra de Mont-Saint- Jean, cridada aué era planhèra de Waterloo.
En aguest terren, e entad aguest düel, eth 18 de junh, auie Wellington er auantatge e Napoleon eth desauantatge.
Era armada anglesa qu’ère plaçada en ua nautada, e era armada francesa ère a baish.
Que mos semble avient diboishar aciu er aspècte de Napoleon, a shivau, damb eth sòn alongavistes ena man, enes nautades de Rossomme, a punta deth dia deth 18 de junh de 1815.
Abantes de diboishar-lo, que ja l’an vist toti.
Eth sòn perfil tranquil jos eth petit chapèu dera escòla de Brienne, eth sòn unifòrme verd damb es virades blanques amagant era placa, era sua levita ampla, amagant es espatletes, er extrèm deth cordon ròi jos eth justet, eth pantalon de pèth, eth shivau blanc damb era sua ahlaçada de velot violeta ena gropa, damb N coronodes e agles enes puntes, es sues bòtes de montar sus miches de seda, es sòns esperons d’argent, era espada de Marengo, tota aguesta figura deth darrèr César qu’ei presenta en totes es imaginacions, vantada per uns, guardada sevèraments pes auti.
Aguesta figura que s’a estat fòrça temps en tot er apogèu dera sua ludentor; que consistís aquerò en un cèrt escuriment novelesc, qu’era màger part des eròis espargen ath sòn entorn e que tostemp amague era vertat, pendent mès o mens temps; mès aué, era istòria e era lum s’an dubèrt camin.
Aguesta claror (era istòria) qu’ei implacabla; qu’a d’estranh e de divin que per mès lum qu’esparge, e precisaments perque ei lum, sòl botar ombres a on i auie resplendor; deth madeish òme que hè dus hantaumes desparièrs, er un ataque ar aute en tot hèr-li justícia, e es tenèbres deth despòta luten damb era ludentor deth capitan.
D’aciu ua mesura mès vertadèra ena apreciacion definitiua des pòbles.
Babilonia violada, rebaishe a Alexandre; Roma encadiada, amendrís ath César; Jerusalem mòrta, amendrís era granor de Tito.
Era tirania seguís ath tiran.
Qu’ei malastre entà un òme deishar ath sòn darrèr era ombra qu’a era sua forma.
V.- Eth “quid obscurum” des batalhes.
Toti coneishen era prumèra fasa d’aguesta batalha; començament confús, incèrt, trantalhant, menaçaire entàs dues armades; plan mès encara entàs anglesi qu’entàs francesi.
Tota era net qu’auie ploigut; era tèrra qu’ère chaupada d’aigua e autanplan s’auien format badines; en bèri punts arribaue era aigua enquias èishi des cars deth tren; es cingles des animaus d’atelatge gotejauen hanga liquida; s’es horments e es blats, caperadi per aguesta immensa ringlèra de cars en marcha non auessen hèt lhet jos es arròdes, tapant es clòts, qu’aurie estat impossible quinsevolh movement, mès que mès pes vals deth costat de Papelotte.
Era accion comencèc tard; Napoleon, ja ac auem dit, acostumaue a auer tota era artilharia ena sua man coma se siguesse ua pistòla, afustant, ara en un punt, ara en aute dera batalha, e auie volut demorar qu’es bataries aganchades podessen rodar e galaupar liuraments: entad aquerò qu’ère de besonh qu’eth soleil campèsse e sequèsse era tèrra.
Mès eth soleil non campèc.
Que non ère ja era cita d’Austerlitz.
Quan se descarguèc era prumèra canonada, eth generau anglés Colville guardèc eth sòn relòtge e vedec qu’èren es dotze e trenta cinc menutes deth maitin.
Era accion comencèc damb furia, damb mès furia, dilhèu, qu’era qu’er emperaire auesse volut, pera ala quèrra francesa, sus Hougomont.
Ath còp, Napoleon ataquèc eth centre en tot precipitar ara brigada Quiot sus era de Haie-Sainte, e Ney amièc era ala dreta francesa contra era ala quèrra anglesa, que s’emparaue en Papelotte.
Er atac a Hougomont qu’auie quauquarren de simulat; eth sòn objectiu qu’ère hèr a vier entà aquiu a Wellington e hèr-lo bascular entara quèrra.
Aguest plan qu’aurie dat boni resultts s’es quate companhies de gardes angleses e es afogadi bèlgues dera divison Perponcher non auessen defenut solidaments era posicion; Wellington, en sòrta de concentrar-se aquiu damb molta fòrça, se podec limitar a enviar coma tot refòrç ues autes quate companhies de gardes e un batalhon de Brunswick.
Braine-l’Alleud, d’aquiu entà Hal: arren mès simple.
Exceptat de quauqui incidents, aguest atac qu’auec bona capitada.
Papelotte siguec cuelhut e era Haie-Sainte tanben.
Mos cau senhalar un detalh.
Auie ena infantaria anglesa, sustot ena brigada de Kempt, fòrça recrutes.
Aguesti soldats nauèths dauant dera nòsta temibla infantaria se portèren coma valents; era sua inexperiéncia gessec intrepidaments deth pas; mès que mès hèren un excellent servici de guerrilha; eth soldat en guerrilha, autrejat de bèra manèra ada eth madeish, vie a èster, entà didè’c atau, eth sòn pròpi generau e aguesti recrutes mostrèren quauquarren dera invencion e dera bravesa francesa.
Aguesta infantaria nauèra qu’auec moments d’inspiracion, çò que desagradèc a Wellington.
En aguesta jornada, des dotze enquias quate era tarde, que i a un escur intervau; era part mieja d’aguesta batalha a penes se distinguís, e participe de çò d’ombriu dera luta; eth crepuscul que s’esten sus era.
En aguest bromadís que i a vastes fluctuacions, ua sòrta d’illusion vertiginosa, er aparelh de guèrra d’alavetz, lèu desconeishut aué, es cascos damb ahlama, es dorsièrs flotants, es correges crotzades, es cartochères de granades, es abrics des ussars, es bòtes roies de mil plecs, es pesants shacòs ornadi de cordons, era infantaria lèu nera de Brunswick, barrejada damb era infantaria de color escarlata d’Anglatèrra, es soldats anglesi amiant per espatletes grani rodets blancs circulars, era cavalaria leugèra hannoveriana damb era sua casqueta de cuer oblong damb filets de coeire e crins ròis, es escocèsi damb es jolhs nudi e es sues ahlaçades a quarrats, es granes garramaches des nòsti granadèrs; quadres, non linhes estrategiques; çò que conven ath pincèu de Salvador Rosa, non ei çò que conven ath de Gribeauval1.
Damb ua batalha se barrège tostemp ua cèrta quantitat de tempèsta: Quid obscurum, quid divinum.
Cada istorian tracte de bèra manèra es perfils que li shauten en aguesta confusion.
Gribeauval, engenher, o'ciau d’ar+lharia e especialista en mines.
Era linha de batalha flòte e serpentege coma un hiu, es tralhes de sang corren ilogicaments, es fronts des armades ondegen, es regiments entren o gessen formant caps o gòlfs; toti aguesti trebucs se renauissen de contunh er un darrèr der aute; en lòc a on ère era infantaria arribe era artilharia; a on se trapaue era artilharia se ve ara ara cavalaria; es batalhons son colomnes de hum.
Guardam entà un punt a on mos imaginàuem veir quauqua causa, la cercam damb era vista e ja a despareishut; es clarulhes muden de lòc, es plecs ombrius auancen e arreculen; ua sòrta de vent deth sepulcre posse, arrossègue, dilate e dispèrse tota aguesta tragica gentada.
Qué ei ua batalha?
Ua oscillacion.
Era immobilitat d’un plan matematic exprimís ua menuta, non un dia.
Entà pintar ua batalha que s’a besonh d’un pintor poderós qu’age un shinhau de caòs en sòn pincèu; Rembrandt que vau mès que Van der Meulen.
Van der Meulen, exacte, tàs dotze, que mentís tàs tres.
Era geometria qu’enganhe; solet er auragan ei vertadèr.
Aquerò ei çò que balhe a Folard eth dret de contradíder a Polibio.
Ahigem que i a tostemp un cèrt instant qu’era batalha degenère en combat, se particularize e se dividís en innombrables petiteses que, sivans era expression deth madeish Napoleon, “pertanhen mès ara biografia des regiments qu’ara istòria dera armada”.
Er istorian, en aguest cas, qu’a eth dret evident de resumir.
Sonque pòt apoderar-se des traits principaus dera luta, e non l’ei autrejat a cap narrador, per seriós que sigue, fixar absoludaments era forma d’aguesta broma orribla que se cride ua batalha.
Aquerò, qu’ei cèrt quan se tracte de totes es granes escometudes des armades, ei particularaments aplicable a Waterloo.
VI.- Es quate dera tarde.
Tàs quate, era situacion dera armada anglesa qu’ère grèu.
Eth prince d’Orange comandaue eth centre, Hill era ala dreta e Picton era ala quèrra.
Eth prince d’Orange, desgahonat e intrepid, cridaue as belga-olandesi: Nassau!
Brunswick!
Non hescatz repè jamès!
Hill, aflaquit, se filaue entà apuar era sua esquia en Wellington, Picton qu’auie mòrt.
En moment madeish qu’es anglesi agarrauen as francesi eth drapèu deth regiment 105 de linha, es francesi aucien ath generau anglés Picton d’un tret en cap.
Era batalha qu’auie entà Wellington dus punts d’empara, Hougomont e era Haie-Sainte; Hougomont se tenguie encara, mès usclaue; era Haie-Sainte auie estat agarrada.
Deth batalhon aleman que la defenie solet n’auie restat quaranta dus òmes; toti es oficiaus, exceptat cinc, auien queigut mòrts o presoèrs.
Tres mil combatents s’auien assassinat en aguesta granja.
Un sergent dera garda anglesa, eth prumèr boxaire d’Anglatèrra, tengut coma invulnerable pes sòns companhs, auie estat mòrt per un tamborinaire francés.
Baring auie estat desnidat dera sua posicion; Alten auie estat guinhauetejat.
S’auien perdut fòrça drapèus, un dera division d’Alten e un aute deth batalhon de Lunebourg qu’amiaue eth prince dera familha de Deux-Ponts.
Es escocèsi grisi, que ja non existien; es corpurents dragons de Ponsonby auien estat esbocinadi.
Aguesta valenta cavalaria auie estat arrossegada pes lancèrs de Bro e es cuirassadi de Travers; de mil dus cents shivaus, sonque ne restauen sies cents; des tres lòctenents coronèls, dus qu’èren estiradi en tèrra; Hamilton herit e Mater mòrt.
Ponsonby auie queigut trauessat per sèt lances.
Gordon auie mòrt, Marsh tanben.
Es divisions cincau e siesau qu’èren esbauçades.
Lèu agarrat Hougomont, e agarrada era Haie-Sainte, non restaue senon un nud, eth centre, que seguie resistint.
Wellington lo reforcèc.
Cridèc a Hill, qu’ère en Merbe-Braine, e a Chassé, qu’ère en Braine-l’Alleud.
Eth centre dera armada anglesa, un shinhau concau, fòrça dens e compacte, qu’ère plan ben plaçat.
Ocupaue era planhèra de Mont-Saint- Jean, en tot amiar ena sua esquia eth bordalat e dauant era penent, alavetz fòrça aspra.
S’emparaue ena casa de pèira qu’en aquera epòca ère domeni senhoriau de Nivelles, e que mèrque era interseccion des camins, edifici deth sègle XVI, autant inexpugnable que refusaue es bales sense patir cap deterioracion.
Era sua artilharia qu’ère emboscada darrèr deth romegàs.
Aguest trabalh punic, autorizat sense condicions pera guèrra, qu’admet es estratagèmes, ère tan ben hèt, que Haxo, enviat per emperaire tàs nau deth maitin entà arreconéisher es bataries enemigues, non auie vist arren e auie tornat entà dider-li a Napoleon que no i auie cap de trebuc, exceptat es dues barralhes qu’obstruien eth camin de Nivelles e de Genappe.
Qu’ère era epòca qu’es semiats son ja plan creishudi; un batalhon dera brigada de Kempt, eth 95, armat de carabines, s’auie ajaçat entre eth horment, ara vòra dera planhèra.
Eth perilh d’aguesta posicion ère era seuva de Soignes, ath costat, alavetz, deth camp de batalha, e talhada pes estanhs de Groenendael e de Boitsfort.
Ua armada non aurie pogut arrecular aquiu sense disolver-se; es regiments s’aurien escampilhat de seguit: Era artilharia s’aurie perdut enes restanques.
Era retirada, sivans era pensada de fòrça òmes competents, encara qu’ei cèrt que refusada per d’auti, aurie estat ua dispersion generau.
Wellington ahigec en aguest centre ua brigada de Chassé, que li treiguec ara ala dreta, ua auta brigada de Wincke, que treiguec dera ala quèrra, ath delà dera division de Clinton.
As sòns anglesi, as regiments de Halkett, ara brigada de Mitchell e as gardes de Maitland, les balhèc coma empara e refòrç era infantaria de Brunswick, e eth contingent de Nassau, es hannoverians de Kielmansegge e es alemans d’Ompteda.
Tot amassa, vint- e-sies batalhons.
Era ala dreta, coma ditz Carras, siguec refusada entà darrèr deth centre.
Ua bataria enòrma ère amagada per saques de tèrra en lòc a on s’està aué çò que se cride “eth Musèu de Waterloo”.
Wellington auie, ath delà, en ua pòst deth terren es gardes dragons de Somerset, mil quate cents shivaus.
Qu’ère era auta mitat d’aguesta cavalaria anglesa tan justaments celèbra.
Esbauçat Ponsonby, restaue Somerset.
Era bataria, qu’acabada aurie estat lèu un reduch, ère plaçada darrèr deth mur d’un jardin plan baish, revestit ara prèssa damb un ridèu de saques de sable, e damb un ample pòst de tèrra.
Aguesta òbra qu’ère per acabar; que non auie auut temps entà entornejar-la d’estaques.
Enquimerat Wellington, encara qu’impassible, ère a shivau, e tot eth dia s’estèc ena madeisha actitud, un shinhau dauant dera mòla vielha de Mont- Saint-Jean qu’encara i é, e jos un olm blanc, qu’un anglés, vandal afogat, crompèc dempús per dus cents francs, lo hec a ressegar e se lo hec a vier.
Wellington se mostrèc aquiu heredaments eroïc.
Ploiguien es bales.
Er ajudant de camp Gordon venguie de quèir ath sòn costat.
Lord Hill, en tot senhalar-li un obús, que venguie d’èster lançat, li didec: “Milord, quines son es vòstes instruccions, e quines ordes mos deishatz se vos aucissen?” “Hètz madeish que jo”, responec Wellington.
A Clinton li didec laconicaments: “estatz-vos aciu enquia pèrder eth darrèr òme”.
Era jornada qu’anaue mau, plan que òc.
Wellingotn cridaue as sòns ancians de Vitoria, de Talavera e de Salamanca: “Boys!, dilhèu pensatz húger?
Tàs quate, era linha anglesa se botgèc entà darrèr.
De pic, non se vedec ja ena cresta dera planhèra senon era artilharia e es tiraires; era rèsta auie despareishut; es regiments, possadi pes obusi e pes bales franceses, se repleguèren entath hons, qu’encara aué talhe eth caminòu dera granja de Mont-Saint-Jean; que i auec un movement d’arreculada, despareishec eth front de batalha anglés, e Wellington arreculèc.
VII.- Napoleon de bona encolia.
Napoleon, encara que malaut e incomodat a shivau per un dolor locau, non auie estat jamès de tan bona encolia coma aqueth dia.
Dempús eth maitin, era sua impenetrabilitat se n’arrie.
Eth 18 de junh de 1815, aquera amna prigonda, caperada d’ua masca de marme, miralhaue cègaments.
Er òme qu’auie estat ombriu en Austerlitz siguec alègre en Waterloo.
Toti es predestinadi celèbri qu’an aguestes contradiccions.
Es nòstes alegries non son senon ombra.
Er arridolet suprèm qu’apertie a Diu.
Ridet Caesar, Pompeius flebit, didien es soldats dera legion Fulminanta.
Aguest còp non li calie plorar a Pompeio; mès çò de cèrt ei que Caesar arrie.
Dempús era ua dera net anteriora, en tot explorar a shivau damb Bertrand, entre era ploja e era tempèsta, es ticolets pròchi de Rassomme, satisfèt en veir era longa linha des huecs anglesi qu’illuminaue tot er orizon de Frischemont enquia Braine-l’Alleud, l’auie semblat qu’eth destin, botat per eth entà un dia fix en camp de Waterloo, ère exacte ara cita; auie arturat ath sòn shivau e s’auie estat immobil pendent bèth temps, en tot guardar es relampits e escotar eth tron, e s’auie entenut mormolhar ad aqueth fatalista aguesta paraula misteriosa: “Qu’èm d’acòrd”.
Napoleon s’enganhaue.
Que ja non èren d’acòrd eth destin e eth.
Non auie clucat un uelh, ne tansevolh ua menuta; toti es instants d’aquera net s’auien senhalat entada eth damb ua alegria.
Auie recorrut tota era linha des auançades en tot arturar-se en quauqui punts pr’amor de parlar damb es sentinèles de cavalaria.
Tàs dues e mieja, près deth bòsc de Hougomont, auie entenut eth pas d’ua colomna en marcha e pendent un moment se pensèc que se retiraue Wellington.
Alavetz li didec a Bertrand: “qu’ei era rèiregarda anglesa que se premanís entà lheuar eth camp.
Harè presoèrs as sies mil anglesi que vien d’arribar en Ostende”.
Parlaue damb expansion: qu’auie tornat a trapar aguesta inspirada eloqüencia deth desbarcament der 1 de mars, quan presentaue ath gran mariscau ath campanhard afogat deth gòlf Jean, exclamant: “E plan, Bertrand, que ja auem refòrç!”.
Era net deth 17 ath 18 de junh se burlaue de Wellington, en tot díder: “Aguest angleset qu’a besonh d’ua leçon.” Era ploja redoblaue; tant qu’er emperaire parlaue, tronaue.
Tàs tres e mieja dera maitiada auie perdut ua illusion; quauqui oficiaus, manadi entà explorar eth camp, l’auien anonciat qu’er enemic non hège cap movement.
Arren se botjaue, ne un solet fogairon deth campament s’auie amortat.
Era armada anglesa dormie.
Eth silenci ena tèrra qu’ère prigond, solet en cèu i auie rambalh.
Tàs quate li heren a vier des auançades a un campanhard qu’auie servit de guida ara cavalaria anglesa, probablamens ara brigada Vivian, qu’anaue a cuélher posicion en bordalat d’Ohain, en extrèm quèr.
Tàs cinc, es desertors bèlgues l’auien referit que venguien de deishar eth sòn regiment e qu’era armada anglesa demoraue era batalha: “M’alègri!, sorrisclèc Napoleon.
Que m’estimi mès derrotar-les que hèr-les arrecular”.
Per çò dera ploja dera net es convòis de viures, ensorradi enes camins plei de clòts, non auien pogut arribar peth maitin; es soldats non auien dormit, èren caladi d’aigua enquias auassi, e en dejun, çò que non empachèc que Napoleon li didesse alègraments a Ney: “Qu’auem nauanta nau probabilitats contra ua”.
Tàs ueit li heren a vier er esdejoar ar emperaire, qu’auie convidat a fòrça generaus.
Mentre esdejoauen, s’entretenguec condant que Wellington auie assistit hège dus dies ath balh qu’auec lòc en Brusselles, ena casa dera duquesa de Somerset, e Soult, rude guerrèr damb mina d’arquebisbe, auie dit: “Eth balh qu’ei aué”.
Er emperaire se n’auie burlat damb Ney, que didie: “Wellington non serà pro pèc entà demorar a vòsta majestat”.
Que tau ère, ça que la, eth sòn costum; se’n burlaue aisidaments, ditz Fleury de Chamboulon.
Aguestes alegries de gigant que s’ac vau de persutar en eres.
Cridaue as sòns granadèrs “rondinaires”; les pecigaue es aurelhes, e les tirassaue es mostaches.
Qui arrís d’aguesta manèra qu’ei familiarizat damb es eveniments.
Napoleon auie auut fòrça atacs d’aguesta arridalha pendent er esdejoar de Waterloo.
Dempús d’esdejoar, se demorèc cogitós pendent un quart d’ora, e dempús se seigueren dus generaus en hèish de palha damb ua pluma ena man, ua huelha de papèr sus es jolhs, e er emperaire les dictèc es ordes entara batalha.
De nau tà dètz e mieja, tota era armada, çò que semble incredible, auie cuelhut posicion e s’auie ordenat en sies linhes, formant, entà repetir era expression der emperaire, “era figura de sies V”.
Segur dera capitada, auie encoratjat damb eth sòn arridolet en passar peth sòn dauant, ara companhia de sapaires deth còs designat per eth madeish entà hèr-se fòrt en Mont-Saint-Jean tanlèu coma siguesse agarrat eth bordalat.
Aguesta serenor sonque siguec trebolada per ua paraula d’altiva pietat; en veir ara sua quèrra, en un lòc a on i a aué ua grana hòssa, apilerar- se damb es sòns magnifics shivaus es admirables escocesi grisi, didec: “qu’ei malastre”.
Brusselles, que siguec era sua dusau estacion pendent era batalha.
Era tresau estacion, era des sèt dera tarde, entre era Bèra-Alliança e era Haie- Sainte, ei terribla; qu’ei ua nautada pro elevada qu’existís encara e qu’ath sòn darrèr s’auie agropat era garda en ua declivitat dera planhèra.
Ar entorn d’aguest ticolet rebotauen es bales sus er empeirat dera cauçada enquia Napoleon.
Coma en Brienne, auie sus eth sòn cap eth fiulet des bales e des granades.
Lèu en lòc a on botèc es pès eth shivau, s’an recuelhut bales rolhades, lames de sabre vielhes e projectils infòrmes plei de òxid: scabra rubigine.
Hè quauqui ans se desenterrèc d’aqueth madeish lòc un obús de setanta, encara cargat, qu’era sua boca s’auie trincat ath ras dera bomba.
En aguesta darrèra estacion siguec a on er emperaire li didec ath sòn guida Lacoste, campanhard enemic, que venguie estacat, tremolant, ena sera d’un ussar, virant-se en cada descargament de mitralha, e sajant d’amagar-se darrèr de Napoleon: “Pèc, aquerò qu’ei ua vergonha.
Te vas a hèr aucir pera esquia”.
Eth qu’escriu aguestes linhes a trapat ena resquilhosa declivitat d’aguest ticolet, revirant eth sable, es rèstes deth còth d’ua bomba, lèu des-hètes per oxid de quarante sies ans, e tròci de hèr vielh que se trincauen entre es sòns dits coma barres de saüc.
Es ondulacions des planhères inclinades de forma desparièra, a on auec lòc er encontre de Napoleon e Wellington, non son ja, coma arrés ignore, es qu’èren eth 18 de junh de 1815.
En agarrar en aguest camp funèbre es materiaus entà fabricar aquiu un monument, l’an trèt era sua vertadèra forma, e era istòria, desconcertada, ja non l’arreconeish.
Entà glorificar-lo, que l’an desfigurat.
En tornar a veir Wellington Waterloo, dus ans dempús, exclamèc: “Que m’an cambiat eth mèn camp de batalha”.
A on i a ara era gran piramida de tèrra coronada damb un leon, i auie un ticolet petit qu’entàth camin de Nivelles baishaue en rampa practicabla, mès que pera part dera cauçada de Genappe ère plan rocalhosa.
Encara aué se pòt mesurar era nautada d’aguest arribent pera nautada des ticolets des dues granes sepultures qu’encaishen eth camin de Genappe entà Brusselles; era ua, era hòssa anglesa, ei ara quèrra; era auta, qu’ei era alemana, ena dreta.
Que non i a hòssa francesa.
Entà França tota aguesta planhèra qu’ei un sepulcre.
Era sua pala ère tant inclinada, qu’era granja, plaçada ath hons dera val, centre deth combat, demoraue plan per dejós deth tret des canons anglesi.
Eth 18 de junh de 1815, es ploges auien format barrancs en aqueres asprors, eth lim dificultaue era pujada e non solet se pujaue mau, senon que s’en.honsauen ena hanga es que se riscauen a pujar-les.
Ath long dera cresta dera elevada planhèra corrie ua sòrta de fossat impossible d’endonviar entà un observaire luenhant.
Quin fossat ère aguest?
Qu’ac vam a díder.
Braine-l’Alleud ei un bordalat de Belgica, Ohain n’ei un aute.
Aguesti bordalats, amagadi ambdús enes ondulacions deth terren, son amassadi per un camin de lèu lèga e mieja, que trauèsse ua planhèra ondulanta, e fòrça còps entre e s’en.honse coma un soquèr entre es ticolets, çò que hè qu’eth camin en diuèrsi punts sigue un barranc.
En 1815, coma aué, aguest camin talhaue era cresta dera planhèra nauta deth Mont-Saint-Jean, entre es dues cauçades de Genoppe e de Nivelles, sonque qu’aué ei ath madeish nivèu dera planhèra e alavetz qu’ère un fonzau.
Que l’an agarrat es dues declivitats entà formar eth petit ticolet monumentau.
Aguest camin ère, e ei encara, ua trencada ena màger part deth sòn trajècte; trencades a viatges de dotze pès, e qu’es sues declivitats massa rocalhoses s’esbaucen per diuèrsi lòcs, sustot en iuèrn, en temps de ploja.
Que ja auie auut quauqui accidents en aqueth lòc.
Eth camin ère tant estret ena entrada de Braine-l’Alleud, qu’un viatjaire siguec estronhat per un car, coma ac mòstre ua crotz de pèira quilhada ath cant deth cementèri a on se lieg eth nòm deth que moric, eth senhor Bernard de Brye, comerçant en Brusselles e era data der accident, hereuèr de 1637.
Ère tan prigond tanben pera part dera planhèra nauta de Mont-Saint-Jean, qu’un campanhard, cridat Mateo Nicaise, auie estat estronhat en 1783 per en.honsament dera declivitat, coma ac mostraue ua auta crotz de pèira, qu’es sòns braci despareisheren en desboscament que i auec; mès qu’eth sòn pedestau queigut se ve aué encara ena penent dera potja ara quèrra dera cauçada, entre er Haie-Sainte e era granja de Mont-Saint-Jean.
En un dia de batalha, aguest camin prigond e palunós, que dera sua existéncia arren ne hege senhau, entornejant era cresta de Mont-Saint-Jean, formant ua trencada en madeish cim der arribent, un param amagat entre es èrbes, ère invisible, ei a díder, formidable.
VIII.- Er emperaire hè ua pregunta ath guida Lacoste.
Atau, donc, en maitin de Waterloo, Napoleon qu’ère content.
Napoleon qu’ère avedat a campar era guèrra fixaments; non hège jamès numèro per numèro era soma dolorosa des detalhs; es numèros que non l’importauen bric, damb era condicion que balhèssen aguest resultat: era victòria.
S’eth començament gessie mau, que non s’alarmaue per aquerò, donques que se credie senhor e possessor deth finau; sabie demorar en tot meter-se coma dehòra dera question, e tractaue ath destin de parièr a parièr.
Semblaue que li didie ara sòrt: “Que non gausaries”.
Miei lum e miei ombra, Napoleon se credie protegit peth ben, e tolerat peth mau.
Auie, o se pensaue qu’auie, ath sòn favor, ua connivéncia, lèu se poirie díder ua complicitat, des eveniments, equivalenta ara invulnerabilitat anciana.
Ça que la, en tot auer ath sòn darrèr ath Beresina, a Leipzig e a Fontainebleau, semble que i auie motius entà mesfidar-se de Waterloo.
Un misteriós arroncilhament de celhes se torne en aguest cas visible ath hons deth cèu.
En moment que Wellington arreculèc, Napoleon s’estrementic.
Vedec que se desnissaue era planhèra de Mont-Saint-Jean còp sec, e despareishie eth front dera armada anglesa.
Se remetie, mès s’amagaue.
Er emperaire, miei s’incorporèc sus es sòns estrius.
Qu’auie entrevist era ludentor dera victòria.
Wellington, arrossegat enquiara seuva de Soignes, e esbauçat, significaue era derrota definitiua d'Anglatèrra per França; Qu’ère era resvenja des derrotes de Crecy, Poitiers, Malplaquet e Ramillies.
Er òme de Marengo reabilitaue a Azincourt.
Meditant alavetz er emperaire sus era terribla peripecia, dirigic per darrèr còp es sòns alongavistes entà toti es punts deth camp de batalha.
Era sua garda, repausant sus es armes ath sòn darrèr, l’observaue de baish estant damb ua espècia de respècte religiós.
Napoleon meditaue, examinaue es vessants, observaue es penents, escorcolhaue er ensems d’arbes, eth quadre de blat, eth caminòu; semblaue que compdaue cada matarràs.
Vedec ath cant d’aguesta barricada era anciana capelha de Sant Nicolai, pintada de blanc, qu’ei en angle dera trauessèra entà Braine-l’Alleu.
S’inclinèc e parlèc a mieja votz ath guida Lacoste.
Aguest hec un senhau negatiu damb eth cap, probablaments perfid.
Er emperaire tornèc a incorporar-se e reflexionèc.
Wellington auie arreculat.
Napoleon qu’ère un d’aguesti gènis d’a on ges eth tron.
Venguie de trapar eth pericle.
IX.- Çò inesperat.
Qu’èren tres mil cinc cents e formauen un front d’un quart de lèga.
Èren òmes gigants montadi en shivaus colossaus.
Èren vint-e-sies esquadrons e amiauen ath darrèr, entà ajudar-les, era division de Lefebvre-Desnouettes, es cent sies gendarmes escuelhudi, es caçadors dera Garda, mil cent nauanta sèt òmes, e es lancèrs dera Garda, ueit centes ueitanta lances.
Amiauen casco sense crin e coirassa de hèr batut, pistòles en arçon dera sera e un long sabre-espada.
Peth maitin tota era armada les auie admirat, quan tàs nau, tocant es clarins e entonant totes es bandes de musica er imne velhem pera suavacion der emperi2, auien vengut en colomna barrada, damb ua des bataries en sòn flanc e era auta en centre a desplegar-se en dues ringlères entre era cauçada de Genappe e Frischemont, e ocupar eth sòn lòc de batalha ena poderosa dusau linha, tan sabiaments dispausada per Napoleon, qu’era, en auer en sòn extrèm quèr es coirassadi de Kellermann e en sòn extrèm dret es coirassadi de Milhaud, auie, entà didè’c atau, dues ales de hèr.
Er ajudant de camp Bernard les hec a vier era orde der emperaire.
Ney treiguec era sua espada e se botèc ath cap de tot.
Es enòrmes esquadrons se meteren en movement.
Alavetz se vedec un espectacle formidable.
Tota aguesta cavalaria, damb es sabres desgainadi, damb es flotants banderins, autrejant ath vent es ressons des trompetes, formada en colomna per divisions, baishèc damb un madeish movement, e coma un solet òme, damb era precision d’un boçon de bronze que daurís ua clatenera, eth ticolet dera Bèra-Alliança; se calèc en fonzal temible a on auien queigut ja tanti òmes, despareishec entre es bromes de hum; dempús, gessec d’aguesta ombra, tornèc a campar per aute costa dera val, tostemp compacta e amassada, e gessec a tròt long, trauessant ua broma de metralha que ploiguie sus era, era espaventosa penent de hanga dera planhèra de Mont- Saint-Jean.
Pujauen grèus, menaçaires, imperturbables aqueri òmes, e enes intervaus de huec de fusilharia e d’artilharia, s’entenie eth colossu tapatge que hègen es shivaus marchant.
Semblaue, de luenh, qu’auançauen entara cresta dera planhèra dues immenses sèrps d’acèr.
Aquerò trauessèc era batalha coma un prodigi.
Dempús era cuelhuda deth gran reduch deth Moskowa pera cavalaira pesanta, non s’auie vist arren de parièr; Murat mancaue aquiu, mès que i ère Ney.
Semblaue qu’aquera massa d’òmes auie vengut a èster un monstre e non auie senon ua amna.
Cada esquadron ondejaue e se dilataue coma es anèths d’un polip.
Se les vedie a trauèrs d’ua immensa broma de hum, trincada aciu e delà.
Barrejada confusion de cascos, de crits, de sabres, sauts auratjosi des gropes des shivaus en enténer er esclafit deth canon e eth son des clarins, disciplinat e terrible revolum de gent, e dempús, peth dessús de tot, es coirasses coma es escates sus era èrba.
Aguesta narracion, que semble pròpia de ua auta epòca.
Ua causa semblabla ad aguesta vision se vedie, plan que òc, enes ancianes epopèies orfiques que se referien as òmes-shivau, as ancians ipantròps, aguesti titans de ròstre uman e de pièch de shivau qu’escalèren a tot galaup er Olimpo, orribles, invulnerables, sublimi; dius e bèsties.
Per ua capriciosa coïncidéncia numerica, vint-e-sies batalhons anauen a recéber ad aguesti vint-e-sies esquadrons.
Darrèr dera cresta dera planhèra nauta, ara ombra dera bataria amagada, era infantaria anglesa, formada en tretze quadres, dus batalhons per quadre, e en dues linhes, sèt ena prumèra, sies ena dusau, damb era culassa deth fusilh emparada en muscle afustant as qu’anauen a vier, demoraue tranquilla, immobila, muda.
Non vedie as coirassadi, ne es coraissadi la vedien; mès s’entenie pujar aquera marèa d’òmes.
S’entenie aumentar eth tapatge des tres mil shivaus, es caushigades alternatiues e simetriques des cascos a tròt long, eth carrinclar des coirasses, eth contacte des sabres e ua sòrta de panteish immens e herotge.
I auec un silenci terrible, dempús, còp sec, campèc peth dessús dera cresta ua longa hilèra de braci quilhadi brandint es sabres, e es cascos, e es trompetes, e es banderins, e tres mil caps de grises mostachas cridant: “Visca er emperaire!” Tota aquera cavalaria desboquèc ena planhèra e siguec coma eth principi d’un tremor de tèrra.
De ressabuda, causa tragica!, ara quèrra des anglesi, ara nòsta dreta, eth cap dera colomna de coraissadi s’arturèc, en tot lançar un sorriscle orrible.
Qu’ère eth fonzal d’Ohain.
Aqueth instant siguec espaventós.
Aquiu i ère eth barranc inesperat, dubèrt a pic jos es pès des shivaus, damb ua prigondor de dues toeses entre es sues dues declivitats; era dusau hilèra possèc entath barranc ara prumèra e era tresau ara dusau; es shivaus s’encabrauen, hègen repè, queiguien sus es sues gropes, estirauen en aire es quate pautes, en tot apilerar e lançar as cavalièrs; que non i auie forma d’arrecular, tota era colomna non ère senon un projectil, era fòrça agarrada entà destruir as anglesi destruic as francesi; eth barranc inexorable solet plen se rendie; cavalièrs e shivaus rodèren aquiu en ua confusion barrejada e orribla, en tot estronhar-se es uns as auti, no formant senon ua soleta carn en aqueth abisme; e quan era trencada siguec plia d’òmes viui, comencèren a caminar peth dessús, e passèren es auti.
Lèu ua tresau part dera brigada Dubois queiguec en abisme.
Aguest que siguec eth principi dera pèrta dera batalha.
Conde ua tradicion locau, exagerada sens dobte, que mil cinc cents òmes e dus mil shivaus sigueren sepultadi en barranc d’Ohain.
Aguest nombre abaste solide toti es auti cadavres que sigueren lançadi aquiu londeman deth combat.
Abantes de manar Napoleon era carga des coraissadi de Milhaud, auie estudiat eth terren, mès que non podec veir aguest fonzal que non formaue ne ua arrupa ena superfícia dera planhèra nauta.
Totun aquerò, avertit e metut en garda pera petita capelha blanca que mèrque er angle ena cauçada de Nivelles, auie hèt, probablaments ena eventualitat de qué i auesse bèth obstacle, ua pregunta ath guida Lacoste.
Aguest responec que non.
Lèu se poirie díder que d’aguest movement de cap d’un campanhard depenec era catastròfa de Napoleon.
D’autes fatalitats les calie sorgir encara.
Ère possible que Napoleon guanhèsse aguesta batalha?
Nosati responem que non.
Per qué?
Per çò de Wellington?
Per çò de Blucher?
Non.
Per çò de Diu.
Que ja non ère ena lei deth sègle XIX que Bonaparte vencesse en Waterloo.
Ua auta seria de hèts se premanie, qu’en eri Napoleon ja non auie un lòc.
Era contrarietat deth destin s’auie anonciat hège ja temps.
Qu’ère ja eth temps de qué aguest òme immens queiguesse.
Eth sòn excessiu pes en destin uman trebolaue er equilibri.
Aguest individú pesaue, eth solet, mès qu’eth grop universau.
Aguestes pletòres de tota era vitalitat umana concentrada en ua soleta persona, eth mon pujant en cervèth d’un solet òme, tot aquerò serie mortau entara civilizacion se se tardaue.
Ara incorruptibla equitat suprèma l’auie arribat eth moment d’intervier.
Probablaments èren heridi es principis e es elements de qué depen era gravitacion regulara, atau en orde morau coma en materiau.
Era sang que humege, es cementèris plei, es mairs vessant lèrmes, que son avocats temibles.
Quan era tèrra patís un excès de carga, que i a ena ombra panteishi misteriosi e les enten er abisme.
Shordaue a Diu.
Waterloo que non ei ua batalha, ei eth cambi de cara der univers.
X.- Era planhèra nauta de Mont-Saint-Jean.
Ath còp qu’eth barranc, s’auie desnishat era bataria.
Seishanta canons e es tretze quadres fulminèren a boca de canon as coirassadi.
Er intrepid generau Delord saludèc militaraments ara bataria anglesa.
Tota era artilharia volant anglesa qu’auie entrat ath galaup enes quadres.
Es coirassadi non aueren un solet instant de pòsa.
Eth desastre deth barranc les auie deimat, encara que non descoratjat.
Qu’èren d’aqueri òmes que quan amendrissen en nombre creishen en coratge.
Solet era colomna de Wathier auie patit en desastre; era colomna Delord, que Ney auie hèt desviar tara quèrra, coma s’auesse era presentida dera emboscada, auie arribat sancera.
Es coisassadi se precipitèren sus es quadres anglesi.
Que i a moments enes batalhes qu’er estat dera amna endurís ar òme enquiath punt de cambiar ath soldat en estatua, e que tota aguesta carn vie a èster granit.
Es batalhons anglesi, terriblaments escometudi, non se botgèren.
Alavetz se passèc ua causa terribla.
Toti es fronts des quadres anglesi sigueren atacadi ath còp e se vederen estropadi en un remolin frenetic.
Era infantaria anglesa s’estèc hereda, impassibla.
Era prumèra hilèra, damb eth jolh en solèr, recebie damb era baioneta as coirassadi, era dusau les fusilhaue; darrèr dera dusau hilèra, es artilhèrs cargauen es canons, eth front deth quadre se daurie, deishaue passar un torrent de metralha e se tornaue a barrar.
Es coirassadi responeien estronhant as sòns enemics.
Es sòns grani shivaus s’encabrauen, passauen per dessús des ringlères, sautauen sus es baionetes e queiguien coma gigants ath miei d’aqueri quate murs viuents.
Es bales hègen clarulhes entre es coirassadi, es coirassadi hègen clateneres enes quadres.
Ringlères d’òmes despareishien arrossegades, pataquejades jos es pès des shivaus.
Es baionetes se calauen enes vrentes d’aqueri centaures.
Amendridi es quadres per aguesta cavalaria deliranta, se sarrauen sense arrecular.
Inagotables en metralha, se produsie era explossion en centre madeish des atacants.
Era forma d’aguest combat qu’ère monstruosa: es quadres non èren ja batalhons, qu’èren cratèrs; es coirassadi non èren ja era cavalaria, qu’èren ua tempèsta.
Cada quadre ère un volcan atacat per ua broma; era lava combatie ath pericle.
Eth quadre extrèm dera dreta, eth mès expausat de toti, donques qu’ère isolat per aquera part, siguec lèu anequelit dempús es prumèrs patacs.
Qu’ère format peth regiment 75 de Highlanders.
Eth corneta en centre, tant que s’exterminauen ath sòn entorn, en tot baishar damb inatencion prigonda era sua guardada melancolica, plia deth reflèxi des bòsqui e des lacs deth sòn montanhós país, seigut en un tambor damb eth sòn pibroch jos eth braç, tocaue es aires dera montanha.
Aqueri escocesi morien pensant en Ben Lothian, coma es grècs brembant-se’n d’Argos.
Eth sabre d’un coirassat, en tot lançar en solèr eth pibroch e eth braç que l’amiaue, hec cessar eth cant en tot aucir ath praube cantaire.
Es coirassadi, pòc nombrosi relatiuaments, e amendridi pera catastròfa deth barranc, auien contra eri lèu a tota ua armada anglesa, mès que se multiplicauen; cada òme valie per dètz.
Ça que la, quauqui batalhons hannoverians les calec hèr repè.
Wellington ac vedec, e pensèc ena sua cavalaria.
Se Napoleon tanben en aqueth moment auesse pensat ena sua infantaria, qu’aurie guanhat era batalha.
Aguest desbrembe siguec era sua fauta grèu e fatau.
De ressabuda, es coirassadi agressors se vederen atacadi.
Era cavalaria anglesa ère ena sua esquia.
Ath sòn dauant es quadres, darrèr Somerset; Somerset qu’èren es mil quate cents gardes dragons.
Somerset auie ara sua dreta a Dornberg damb era cavalaria leugèra alemana, e ara sua quèrra a Trip damb es carabinèrs bèlgues: escometudi es coirassadi peth costat e de cara, peth dauant e peth darrèr, pera infantaria e pera cavalaria, les calèc hèr carat a toti es costats.
Que les ère parièr.
Qu’èren eth remolin.
Eth sòn coratge aumentèc enquia un punt inexplicable.
Ath delà, auien ath sòn darrèr era bataria que seguie vomegant huec.
Tot aquerò ère de besonh entà qu’aqueri òmes siguessen heridi pera esquia.
Ua des sues coirasses, traucada per ua bala de canon ena omoplata quèrra, se sauvaue ena colleccion deth musèu de Waterloo.
Entà uns francesi atau, que calie, arren mens, qu’uns anglesi coma aqueri.
Ja non siguec ua batalha, siguec ua ombra, ua furia, ua ira vertiginosa que se confonien es amnes e eth valor, ua tempèsta d’espades flamejantes.
En un moment, es mil quate cents gardes dragons non sigueren senon ueit cents.
Fuller, eth lòctenent coronèl, queiguec mòrt.
Ney acodic damb es lancèrs e es caçadors de Lebrebvr e Desnouettes.
Era planhèra de Mont- Saint-Jean siguec cuelhuda, perduda e tornada a cuélher.
Es coirassadi deishauen ara cavalaria entà tornar ena infantaria, o entà didè’c mielhor, tota aquera formidaba confusion de combatents s'agarrauen er un ar aute, deth còth, sense deishar-se.
Es quadres s’estauen encara de pès.
Que i auec dotze assauts.
A Ney l’auciren quate shivaus que montèc successiuaments.
Era mitat des coirassasi quedèc ena planhèra.
Era luta se tardèc dues ores.
Era armada anglesa auec pèrtes immenses.
Sense cap de dobte que s’es coraissadi non s’auessen aflaquit en sòn prumèr patac peth desastre deth barranc, qu’aurien derrotat ath centre e decidit era victòria.
Aquera extraordinària cavalaria petrifiquèc a Clinton, qu’auie estat en Talavera e en Badajoz.
Es coirassadi esbaucèren sèt quadres de tretze; agarrèren o clauèren seishanta canons, e se heren a vier sies drapèus des regiments anglesi, que tres coirassadi e tres caçadors dera Garda anèren a amaiar-les ar emperaire dauant dera granja dera Bèra-Alliança.
Era situacion de Wellington qu’auie empejorat.
Aguesta estranha batalha se retiraue a un düel entre dus herits encarnassidi que van perdent tota era sua sang sense deishar, totun, de pelejar e de resistir-se mutuauments.
Quin des dus queirà prumèr?
Era luta dera planhèra contunhaue.
Enquia a on anèren es coirassadi?
Arrés ac poirie díder.
Çò de cèrt ei qu’a londeman dera batalha campèren mòrt a un coirassat e eth sòn shivau entre es bigues dera bascula de pesar veitures de shivaus en Mont-Saint-Jean, en punt madeish que se dividissen e se trapen es quate camins de Nivelles, de Genappe, de Era Hulpe e de Brusselles.
Eth cavalìer qu’auie trauessat es linhes angleses.
Un des òmes que lheuèc eth cadavre, viu encara en Mont- Saint-Jean.
Se cride Dehaze.
Auie alavetz dètz-e-ueit ans.
Wellington se’n sabie de qué s’anaue amendrint.
Era crisi s’apressaue.
Apropiadi toti dera planhèra, arrés en realitat la possedie, encara qu’en darrèr resultat es anglesi sauvauen era màger part d’era.
Wellington ocupaue eth bordalat e era planhèra mès nauta; Ney non auie senon era cresta e eth penent.
Ambdues parts semblaue qu’auien calat arraics en aqueth funèbre solèr.
Mès er aflaquiment des anglesi semblaue irremediable.
Era emorràgia d’aquera armada qu’ère orribla.
Kemp reclamaue refòrç ena ala quèrra.
Que morisque en sòn lòc!” Lèu ath còp, coïncidéncia singulara que pinte er agotament des fòrces des dues armades!, Ney demanue infantaria a Napoleon, e Napoleon exclamaue: “Infantaria!
D’a on vò que la treiga?
Ça que la, era armada anglesa ère eth malaut de mès perilh.
Es furioses escometudes des grani esquadrons de coirasses de hèr e pièchs d’acèr auien brigalhat ara infantaria.
Quauqui òmes ar entorn d’ua bandèra mercauen eth lòc a on i auec un regiment; i auie quauque batalhon que non ère comandat senon per un solet capitan o per un lòctenent; era division Alten, tan maumetuda ena Haie-Sainte, qu’ère lèu destruida; es intrepids bèlgues dera brigada Van Kluze caperauen damb es sòns còssi eth horment ath long deth camin de Nivelles; non restaue degun d’aqueri granadèrs olandesi que, en 1811, amassadi en Espanha as nòstes hiles, combatien contra Wellington, e qu’en 1815, combatien contra Napoleon.
Era pèrta d’oficiaus qu’ère considerabla.
Lord Uxbridge, qu’eth dia a vier hec acogar era sua cama, auie eth jolh trincat.
Se, dera part francesa, ena carga des coraissadi quedèren dehòra de combat Delord, Lheritier, Colbert, Dnop, Travers e Blancard, dera part des anglesi, Alte qu’ère herit, Barne tanben, Delancey auie mòrt e tanben Van Merlen e Ompteda.
Tot er estat major de Wellington auie estat deimat e Anglatèrra amiaue era pejor part en aguest sagnós equilibri.
Eth dusau regiment de gardes d’infantaria auie perdut a cinc lòctenents coronèls, quate capitans e tres abanderadi; eth prumèr batalhon deth 30 d’infantaria perdec vint-e-quate oficiaus e cent dotze soldats; eth 79 de montanha auie vint-e-quate oficiaus heridi, dètz-e-ueit oficiaus mòrts e quate cents cinquanta soldats mòrts tanben.
Es cars, es animaus, es bagatges, es furgons plei de heridi, en veir as francesi que guanhauen terren e s’apressauen ena seuva, se precipitèren en era; es olandesi, guinhauetejadi pera cavalaria francesa, cridauen: “as armes!” Dempús Vert-Coucou enquia Groenendael, en ua logitud de lèu dues lègues en direccion entà Brusselles, i auie, sivans diden testimònis qu’encara viuen, tau multitud de fugitius que non se podie hèr un pas.
Eth panic siguec tan terrible que se comuniquèc ath prince de Condé en Malines e a Loís XVIII en Gant.
Exceptat era fèbla resèrva escalonada darrèr der espitau de campanha, establit ena granja de Mont- Saint-Jean, e des brigades Vivian e Vandeleur que costejauen era ala quèrra, Wellington non auie ja cavalaria.
Fòrça bataries qu’èren desmontades.
Aguesti hèts qu’an estat coheissadi per Siborne; e Pringel, exagerant eth desastre, enquia e tot a arribat a díder qu’era armada anglo-olandesa auie quedat redusida a trenta o quaranta mil òmes.
Eth duc de hèr s’estaue seren, mès es sòns pòts auien vengut lividi.
Eth comissari austrian Vincent, e eth comissari espanhòu Alava, presents ena batalha, en estat major anglés, credien perdut ath duc.
Vaquí era peripecia d’aguest drama gigantesc.
XI.- Mau guida entà Napoleon, bon entà Bülow.
S’eth pastoret que servie de guida a Bülow, lòctenent de Blucher, l’auesse conselhat que gessesse pera seuva ath dessús de Frischemont en lòc de gésser mès enjós de Plancenoit, era forma deth sègle XIX dilhèu serie desparièra.
Napoleon qu’aurie guanhat era batalha de Waterloo.
Per quinsevolh aute camin peth dessús de Plancenoit, era armada prusiana anaue a gésser en un barranc intransitable entara artilharia, e Bülow non aurie arribat.
Plan que, eth generau prusian Muffling ac a declarat atau; se Blucher s’auesse tardat ua ora, non aurie trapat a Wellington de pès; “era batalha qu’ère perduda”.
Atau, donc, que ja ère era ora de qué arribèsse Bülow.
Ath delà d’aquerò, auie trapat fòrça trebucs ena sua marcha: auie repausat aquera net en Dion- le-Mont, e s’auie tornat a meter en marcha en trincar deth dia.
Mès es camins qu’èren impracticables e es sues divisions s’auien metut ena hanga enquias jolhs, en tot arribar era hanga, enes clòts, enquia es cubs des arròdes des canons.
A mès, qu’auie auut de passar eth Dyle per estret pònt de Wavre; eth carrèr que da that pònt auie estat usclat pes francesi; es arques e es furgons d’artilharia en non poder passar entre dues ringlères de cases usclant, les calec demorar a que s’amortèsse er encendi.
Èren es dotze, e era avantgarda de Bülow non auie pogut entrar encara en Chapelle- Saint-Lambert.
S’era accion auesse començat dues ores abans s’aurie acabat tàs quate, e Blucher aurie arribat en camp de batalha en tot trapar-la ja guanhada per Napoleon.
Que taus son aguesti edarts immensi, autrejadi a un infinit que non ei a posita nòsta.
Tàs dotze, er emperaire siguec eth prumèr que, damb eth sòn alongavistes, vedec en extrèm der orizont quauquarren que cridèc era sua atencion, e didec:
Aquiu baish veigui ua broma que me semble que son tropes.
Dempús preguntèc ath duc de Dalmacia: Soult, se qué vedetz entà Chapelle-Saint- Lambert?
Eth mariscau, dirigint entad aguest lòc eth sòn alongavistes responec:
Quate o cinc mil òmes, senhor.
Plan que òc, qu’ei Grouchy.
Ça que la, arren hège veir qu’aquerò se botgèsse.
Toti es alongavistes der estat major auien estudiat “era broma” senhalada per emperaire.
Quauqui uns dideren: “Son colomnes que hèn pòsa”.
D’auti, e sigueren es que mès: “Son arbes”.
Era vertat ei qu’era broma non se botjaue.
Er emperaire manèc entà reconéisher aguest punt escur ara division de cavalaria leugèra de Domon.
Plan que òc, Bülow non s’auie botjat.
Era sua avantgarda qu’ère pla aflaquida e non podie hèr arren.
Li calie demorar era majoritat deth còs dera armada, e auie era orde de concentrar-se abans d’entrar en linha; mès, tàs cinc, en veir eth perilh de Wellington, manèc Blucher a Bülow qu’ataquèsse, e didec aguesta frasa notable: “Que mos cau balhar aire ara armada anglesa”.
Ara seguida, es divisions de Losthin, Hiller, Hacke e Ryssel se desplegauen dauant deth còs de Lobau, era cavalaria det prince Guilhem de Prusia gessie deth bòsc de París, Plancenoit usclaue e es bales prusianes comencèren a ploir enes ringlères dera Garda de resèrva darrèr de Napoleon.
XII.- Era Garda.
Que ja mo’n sabem de tot çò d’aute: Era irrupcion d’ua tresau armada, era batalha desmargada, ueitanta sies boques de huec tronan còp sec, Pirch I acodint damb Bülow, era cavalaria de Zieten dirigida per Blucher en persona, es francesi refusadi, Marcognet escampat dera planhèra de Ohain, Durutte hèt enlà de Papelotte, Dolzelot e Quiot arreculant, Lobau guinhauetejat, ua auta batalha menaçant tara serada as nòsti regiments desmanteladi, tota era linha anglesa tornant a cuélher era ofensiua e auançant entà nosati, era gigantesca clatenèra dubèrta ena armada francesa, era mitralha anglesa e era mitralha prusiana ajudant-se mutuauments, era extermininacion, eth desastre en front, eth desastre enes flancs, era garda entrant ena linha jos aqueth espaventós e generau en.honsament.
En veir qu’anaue a morir, cridèc: “Visca l’emperaire!!
Eth cèu auie estat embromat pendent tot eth dia.
De pic, en aguest moment madeish, èren es ueit dera tarde, es bromes der orizon se heren enlà, e deishèren passar a trauèrs des casses deth camin de Nivelles, er immens e sinistre resplendor deth solei que se cogaue.
Que se l’auie vist gésser en Austerlitz.
Entad aguest finau, cada batalhon dera Garda venguie comandat per un generau.
Friant, Michel, Roguet, Herlet, Mallet e Poret de Morvan qu’èren aquiu.
Quan es elevades casquetes de peu des granadèrs dera Garda, damb era ampla placa qu’ère escultada era agla, campèren entre era broma d’aqueth agitat mar, simetriques, tranquilles, alinhades, er enemic sentec respècte pera França, credec veir entrar vint victòries en camp de batalha damb es ales desplegades, e es qu’èren venceires heren repè en tot creder- se vençudi; mès Wellington cridèc: “De pè, Gardes, e bona afustada!” Eth regiment vermelh de gardes anglesi que se trapaue estirat darrèr deth romegàs se lheuèc e ua broma de metralha crivilhèc era bandèra tricolor qu’ondejaue ar entorn des nòstes agles; toti se precipitèren es uns contra es auti e comencèc eth masèl.
Que non auec ne trantalhants ne timids.
Eth soldat en aguest còs qu’ère tant eròi coma eth generau.
Ne un solet òme tremolèc dauant deth suicidi.
Aterrit Ney d’estupor, mès gran damb tot er orgulh dera mòrt acceptada, s’aufrie a toti es còps en aquera tormenta.
Aquiu moric eth cincau shivau que montaue.
Chaupat de sudor, es uelhs treiguent bualhs, es pòts treiguent esgluma, er unifòrme descordat, ua des sues espatletes miei talhada peth còp de sabre d’un garda a shivau, damb era sua placa dera grana agla bonhada per ua bala, plen de sang, de hanga, magnific, damb ua espada trincada ena man, didie: “Vietz a veir se com morís un mariscau de França en camp de batalha!” Mès en vaganaut; que non moric.
Qu’ère furiós e indignat.
Dirigic a Drouet de Erlon aguesta pregunta: “Non te hès aucir?” Ath miei d’aquera artilharia, qu’esbauçaue a un punhat d’òmes, cridèc: “Non i a arren entà jo?
Ò!, voleria que totes aguestes bales angleses entrèssen en mèn pièch!” Malerós, qu’ères reservat entàs bales franceses!
XIII.- Era catastròfa.
Era derrora que deishèc ath sòn darrèr era Garda que siguec lugubra.
Era armada arreculèc precipitadaments, pertot, ath còp: de Hougomont, dera Haie-Sainte, de Papelotte e de Plancenoit.
Eth crit “traïson!” siguec seguit deth crit: “Que se sauve eth que posque!”.
Ua armada que se desbande qu’ei coma un desgèu generau.
Tot se rend, cedís, crèbe, flote, ròde, què, tume, posse, se precipite.
Dispersion inausida.
Ney demane un shivau prestat, monte en eth, e sense chapèu, sense corbata, sense espada, se lance pera cauçada de Brusselles, en tot arturar ath còp as anglesi e as francesi.
Sage d’arturar ara armada, la cride, l’insulte, vò hèr-li hèr repè, mès en bades; es ondades des hugitius passen dauant.
Es soldats hugen d’eth, cridant: “Visca eth mariscau Ney!” Dus regiments de Durutte van e vien espauridi e amiadi d’un costat en aute entre es sabres des ulans e eth huec de fusilharia des brigades de Kempt, de Best, de Pack e de Ryland; eth pejor des masèls qu’ei era derrota; es amics s’aucissen es uns as auti entà húger, es esquadrons e es batalhons tusten entre eri, e se dispersen es uns contra es auti; enòrma esgluma dera batalha.
Lobau en un extrèm, coma Reille en aute, se ven arrossegadi pera ondada.
En bades hè Napoleon ua muralha damb aquerò que li rèste dera Garda; en bades emplegue entath darrèr esfòrç es sòns esquadrons de servici.
Quiot arrecule dauant de Vivian, Kellerman dauant de Vandeleur, Lobau dauant de Bülow, Morand dauant de Pirch, Domon e Subervic dauant deth prince Guilhèm de Prusia.
Guyot, qu’a amiat ara carga as esquadrons der emperaire, què as pès des dragons anglesi.
Napoleon cor ath galaup darrèr des hugitius, les encoratge, les sarre, menace e suplique.Totes es boques que cridauen peth maitin visca er emperaire s’estàn dubèrtes, mès a penes l’arreconéishen.
Era cavalaria prusiana nauèth venguda, se lance, vòle, guinhauetège, estarne, aucís, extermine.
Es trets dera artilharia ròden impetuosaments; es canons quèn en solèr; es soldats deth tren desatalen es arçons e cuelhen es shivaus entà húger; furgons queigudi capensús dificulten eth camin e servissen d’escadença entà cométer assassinats.
Es hugitius s’estrossègen, s’oprimissen, caminen per dessús des mòrts e des vius.
Un revolum de gent aumplís es camins, es caminòus, es pònts, es planhères, es ticolets, es artigues, es bòsqui, atapidi per aguesta evasion de quaranta mil òmes.
En Genappe sagèren tornar, tier cara e mantie en linha ar enemic.
Lobau arremassèc tres cents òmes que se fortifiquèren ena entrada deth bordalat; mès, ara prumèra descarga dera mitralha prusiana toti hugeren, e Lobau siguec hèt presoèr.
Encara se ven es tralhes dera mitralha calades ena paret d’ua casa vielha bastida de malons ara dreta deth camin, pòc abans d’arribar en Genappe.
Es prusians se lancèren contra Genappe, furiosi sens dobte d’èster venceires tant aisidaments.
Era persecucion que siguec monstruosa.
Blucher ordenèc er extermini; Roguet auie balhat eth lugubre exemple de menaçar de mòrt quinsevolh granadèr francés que l’amièsse un presoèr prusian.
Blucher anèc mès enlà de Roguet.
Eth generau dera garda naua, Duhesme, acornerat ena porta d’ua aubèrja de Genappe, autregèc era sua espada a un ussar dera mòrt que cuelhec era espada e aucic ath presoèr.
Era victòria acabèc damb er assassinat des vençudi.
Castiguem, donques qu’èm era istòria: eth vielh Blucher se desonorèc.
Tau ferocitat balhèc arràs ath desastre.
Era derrota desesperada trauessèc Genappe, Quatre-Bras, Sombreffe, Frasnes, Thuin, Charleroi, e non s’arturèc enquiara frontèra.
A!, qui hugie d’aguesta sòrta?
Era gran armada.
Dilhèu deishèc d’auer encausa aguest vertige, aguest terror, aguesta queiguda deth mès naut valor qu’a admirat era istòria?
Era ombra d’ua linha dreta enòrma se projècte sus Waterloo.
Qu’ei era jornada deth destin.
Ua fòrça superiora ar òme costèc aqueth dia.
D’aciu er espant de toti; d’aciu totes es granes amnes autrejant era sua espada.
Es qu’auien vençut a Euròpa queigueren espauridi, sense auer ja arren entà hèr o entà díder, en tot sénter ena ombra ua preséncia terribla.
Hoc erat in fatis.
Aqueth dia que cambièc era perspectiua deth gènre uman.
Waterloo ei eth gahon deth sègle XIX.
S’auie besonh dera desaparicion deth gran òme entar adveniment deth gran sègle.
D’amiar-la a tèrme se n’encuedèc un qu’arrés li replique.
Eth panic des eròis qu’a era sua explicacion.
Ena batalha de Waterloo que i a quauquarren mès qu’ua broma, i a un meteòr.
Diu qu’auie passat per aquiu.
Qu’ère Napoleon que sajaue encara vier entà dauant, somnambul immens d’aqueth sòn esbugassat.
XIV.- Eth darrèr quadre.
Quauqui quadres dera Garda, arturadi en torrent dera derrota, coma arròques en un torrent d’aigua, s’estèren fèrms enquiara net.
Quan arribèc era net, acompanhada dera mòrt, demorèren aguesta dobla ombra e se deishèren estropar en era damb pè fèrm.
Cada regiment, isolat des auti, e sense auer ja cap de ligam damb era armada des.hèta pertot, morie peth sòn compde.
Entà amiar a tèrme aguesta darrèra accion, cadun qu’auie cuelhut es sues posicions; es uns s’auien plaçat enes nautades de Rossomme, e d’auti ena planhèra de Mont-Saint-Jean.
Aquiu, abandonadi, vençudi, terribles, aqueri quadres ombrius agonizauen formidablaments.
Ulm, Wagram, Jena, Friedland, morien en eri.
Ara ora deth crepuscul, tàs nau dera net, solet ne restaue un ena part baisha dera planhèra de Mont-Saint-Jean.
En aguesta val funèsta, ath pè deth penent qu’auien pujat es coirassadi, negada ara pes masses angleses, lutaue aguest quadre jos es huecs convergents dera artilharia enemiga victoriosa, e jos ua terribla densitat de projectils.
Lo comandaue un escur oficiau cridat Cambronne.
A cada desgarga amendrie eth quadre, e responie.
Reponie ara mitralha damb era fusilharia, en tot estretir-se de contunh es sòns quate murs.
Es hugitius se posauen ena luenhor entà cuélher alend e escotauen enes tenèbres aqueth tron ombriu qu’amendrie per moments.
Quan era legion se vedec redusida a un escabòt d’òmes, quan era sua bandèra non siguec senon un liròt, quan es sòns fusilhs agotadi de bales non sigueren que bastons, quan eth molon de cadavres siguec màger qu’eth grop viu, i auec entre es venceires ua sòrta de terror sagrat ar entorn d’aqueri moribonds, e era artilharia anglesa carèc e cuelhec alend.
Que siguec ua espècia de trèva.
Es combatents auien ath sòn entorn coma un hormiguèr d’espèctres, siluetes d’òmes a shivau, eth nere perfil des canons, eth cèu bluenc, vist a trauèrs des arròdes e des curenhes; Eth colossau cap de mòrt qu’es eròis entreven tostemp en hum, ath hons dera batalha, auançaue entada eri e les guardaue.
XV.- Cambronne.
Eth respècte qu’exigís eth lector, que non aurie d’arribar enquiath punt de qué non posque era istòria repetir era paraula, dilhèu mès sublima, qu’a prononciat un francés.
Aquerò equivalerie a enebir ara istòria consignar es tralhes sublimes.
Entre aqueri gigants i auec un titan, que siguec Cambronne.
Plan que òc, díder aguesta paraula e morir de seguit, quina causa mès grana!
Pr’amor que voler morir, qu’ei morir, e non siguec eth sòn tòrt se, enquia e tot mitralhat, suberviuec.
Er òme que guanhèc era batalha de Waterloo, que non siguec Napoleon vençut; non siguec Wellington arreculant tàs quate, desesperat tàs cinc; non siguec Blucher que non combatec: er òme que guanhèc era batalha de Waterloo, que siguec Cambronne.
Fulminar damb ua tau paraula ath tron que vos aucís, qu’ei véncer.
Dar aguesta responsa ara catastròfa, díder aquerò ath destin, dar aguesta basa ath leon futur, lançar aguesta replica ara ploja dera net, ath mur taïdor de Hougomont, ath barranc d’Ohain, ara tardança de Grouchy, ara arribada de Blucher; èster era ironia en sepulcre; demorar d’aguesta sòrta de pès après auer queigut, estofar en dues sillabes ara coalicion europèa, aufrir as reis aqueres letrines ja coneishudes des cesars, convertir era darrèra des paraules ena prumèra, en tot balhar-li era ludentor dera França, barrar mespredosaments era scèna de Waterloo damb ua frasa de carnavau, completar a Leonides damb Rabelais, resumir aquera victòria en ua paraula suprèma, impossible de prononciar, pèrder terren e sauvar eth nòm ena istòria, en tot méter dera sua part er arridolet deth public dempús de tau masèl, tot aquerò qu’ei immens.
Qu’ei er insult ath pericle; ei arribar en ua granesa esquiliana.
Era frasa de Cambronne còste er efècte d’ua fractura.
Qu’ei era fractura deth pièch peth mensprètz: ei er desbordament dera agonia que crèbe.
Qui vencec?
Siguec Wellington?
Non.
Sense Blucher qu’ère perdut.
Siguec Blucher?
Non.
Se Wellington non auesse començat, Blucher non aurie pogut acabar.
Cambronne, aguest viatjaire dera darrèra ora, aguest soldat deconeishut, aguest atòm dera guèrra, se’n sap de qué i a ua mentida en ua catastròfa, doblaments ponchenta; e en moment que crèbe de ràbia se l’aufrís aguesta trufaria: era vida!
Be li calie sautar!
Aquiu que son toti es reis d’Euròpa, es generaus erosi, es Jupiter tonants, qu’an cent mil soldats victoriosi, e darrèr des cent mil, un milion; es sòns canons, damb es mèques alugades, demoren; qu’an jos es sòns pès ara Garda imperiau e ara gran armada; vien de derrotar a Napoleon e non rèste senon Cambronne, non rèste entà protestar qu’aqueth vèrme.
Eth protestarà.
Alavetz cèrque ua paraula tau que se cèrque ua espada; li vie era saliuèra enes pòts e aguesta esgluma qu’ei era paraula: dauant d’aquera victòria prodigiosa e mejana, dauant d’aquera victòria sense venceires, Cambronne, desesperat, lhèue eth cap, se somet as sues enòrmes conseqüéncies; mès hè a veir era sua nullitat, hè quauquarren mès qu’escopir sus era, e aclapat peth nombre, pera fòrça e pera matèria, trape ena sua ment ua expression que li pòt aplicar: er excrement.
Qu’ac tornam a díder; hèr aquerò, díder aquerò, trapar aguesta paraula, qu’ei èster eth venceire.
Er esperit des grani dies inspirèc ad aguest òme desconeishut en aqueth moment fatau.
Cambronne endonvièc era frasa de Waterloo, coma Rouget de l’Isle endonvièc Era Marselhesa per inspiracion deth cèu.
Ua bohada dera tempèsta divina què e vie a parar ena ment d’aqueri òmes; s’agiten ena sua inspiracion e, er un entone eth cant suprèm e, er aute alende eth crit terrible.
Aguesta paraula de mensprètz titanic, lançada per Cambronne, non se dirigie solet ara Euròpa en nòm der emperi; aquerò qu’aurie estat pòc: se dirigie ad açò passat en nòm dera revolucion.
En entener-la, se coneish que Cambronne possedís era amna anciana des gigants.
Semble qu’ei Dalton que parle, Kleger que rugís.
En enténer a Crambonne, er anglés responec: “Huec!” Es bataries lancèren ahlames, eth ticolet tremolèc, de totes aqueres boques de bronze gessec un darrèr e espaventós vòmit de mitralha, se formèc ua vasta broma de hum blanquinejat pera argentada lum dera lua, e quan s’esbugassèc ja non auie arren.
Era rèsta formidabla auie estat ja anequelida; era Garda auie perit.
Es quate murs d’aqueth reduch viu jadien per tèrra, e a penes s’avertie entre es cadavres quauqu’un que s’estrementie damb es convulsions dera mòrt.
XVI.- Quot libras in duce?
Era batalha de Waterloo qu’ei un enigma; autant escur entàs que la guanhèren, coma entath que la perdec.
Entà Napoleon que siguec un orror; Blucher non vedec en era senon huec; Wellington non comprenec arren, coma ac mòstren es sues comunicacions oficiaus.
Es bulletins èren confusi, es comentaris embolhadi.
Aguesti non hèn senon gasulhar, aqueri quequegen.
Jomini dividís era batalha de Waterloo en quate moments; Muffling la separe en tres peripecies; sonque Charras, encara qu’en quauqui punts ajam ua opinion desparièra dera d’eth, ei eth qu’aprecièc damb un bon còp de uelh es alinhaments caracteristics d’aquera catastròfa deth gèni uman en luta damb er edart divin.
Es auti istorians s’an enludernat, de bèra manèra, e en aguest enludernament, caminen a paupes.
Jornada fulguranta, plan que òc; en.honsament dera monarquia militara que damb gran estupor des reis arrosseguèc ath sòn darrèr a toti es reiaumes; queiguda dera fòrça, derrota dera guèrra.
Trèir a Wellington o a Blucher era fama de Waterloo, ei, dilhèu trèir quauquarren a Anglatèrra e a Alemania?
Non.
Ne era illustra Anglatèrra ne era augusta Alemania an arren a veir damb eth problèma de Waterloo.
Gràcies ath cèu, es pòbles son grani sense besonh des lugubres aventures dera espada.
Ne Alemania, ne França, ne Anglatèrra depenen d’ua espada.
En aguesta epòca que Waterloo non ei qu’un bronit de sabres, era Alemania peth dessús de Blucher qu’a a Goethe e era Anglatèrra per dessús de Wellington qu’a a Byron.
Ena auròra d’aguest vast solei gessent d’idies, pròpi deth nòste sègle, qu’an un esplendor magnific Anglatèrra e Alemania.
Son majestuoses pr’amor que pensen.
Era elevacion de nivèu que li hèn a vier ara civilizacion qu’ei intrinseca ada eres, vie d’eres madeishes e non d’un accident.
Çò qu’an de grandesa en sègle XIX non arreconeish a Waterloo coma origina.
Solet es pòbles barbars an sobtes creishudes dempùs d’ua victòria.
Qu’ei era vanitat passatgèra des torrents claufidi damb era tormènta.
Es pòbles civilizadi, mès que mès en temps qu’èm, ne se rebaishen, ne se quilhen pera bona o mala fortuna d’un capitan.
Eth sòn pes especific en gènre uman ven de quauquarren mès que d’un combat.
A viatges, ua batalha perduda ei un progrès conquistat.
Guaire mens glòria, mès libertat.
Eth tambor care, e era rason cuelh era paraula.
Qu’ei eth jòc deth ganhe-pèrd.
Parlem, donc, de Waterloo heredaments per ambdues parts.
Balhem ar edart çò qu’ei der edart e a Diu çò qu’ei de Diu.
Qué siguec Waterloo?
Ua victòria?
Non.
Un escut d’armes.
Escut guanhat per Euròpa e pagat per França.
Que non s’ac valie de mèter aciu un leon.
Ath delà, Waterloo ei er encontre mès estranh que i a ena istòria: Napoleon e Wellington.
Que non son enemics, senon contraris.
Diu, que se complatz enes antitèsis, jamès formèc un contrast mès notable e ua confrontacion mès extraordinària.
D’un costat, era precision, era prevision, era geometria, era prudéncia, era retirada assegurada, es reserves profitades, ua sang hereda obstinada, un metòde imperturbable, era estrategia que se profite deth terren, era tactica qu’equilibre es batalhons, era carnissaria tirassada damb còrda, era guèrra apraiada damb eth relòtge en man, sense deishar arren voluntariaments ar edart, er ancian valor classic, era correcccion absoluda; de un aute, era intuicion, era divinacion, çò d’extraordinari enes mesures militares, er instint suberuman, eth còp de uelh ahlamejant, eth sabi pas se qué, que guarde coma era agla e que herís coma er pericle, un art prodigiós ath miei d’ua impetuositat menspredosa, toti es mistèris d’ua amna prigonda, era associacion damb eth destin; er arriu, era planhèra, era seuva, eth ticolet, assabentadi e obligadi de bèra manèra a creir; eth despòta qu’arribe, enquia e tot, a tiranizar eth camp de batalha; era fe ena estela barrejada damb era sciéncia estrategica, en tot agranir-la, mès trebolant-la.
Wellington qu’ère eth Barreme3 dera guèrra, Napoleon eth sòn Miquèu Angel, e aguest còp eth gèni siguec vençut pèth calcul.
Per ambdues parts se demoraue a quauqu’un.
Eth calculador exacte siguec eth que vencec a Napoleon.
Napoleon demoraue a Grouchy, e non arribèc; Wellington demoraue a Blucher, e siguec exacte.
Wellington qu’ei era guèrra classica que cuelh era sua resvenja.
Bonaparte ena sua auròra l’auie trapat en Italia e derrotat magnificaments.
Eth vielh ihon hugec dauant dera naua agla blanca.
Era tactica anciana non solet demorèc esbauçada, senon escandalizada.
Qui ère aguest còrs de vint- e-sies ans, qué significaue aguest ignorant esplendid que, en tot auè’c tot contra eth e arren ath sòn favor, sense viures, sense municions, sense canons, sense sabates, lèu sense armada, damb un sarpat d’òmes contra masses sanceres, se precipituae sus era Euròpa coaligada, e guanhaue absurdaments victòries impossibles?
Qui ère aguest nau vengut dera guèrra qu’auie era insoléncia de campar coma un astre?
Era escòla academica militara l’excomunicaue en tot húger d’eth.
D’aquiu era implacabla rancura deth vielh cesarisme contra eth nau, deth sabre corrècte contra era espada ahlamada e deth taulèr contra eth gèni.
Eth 18 de junh de 1815, aguesta rancura qu’auec era sua resvenja, e dejós de Lodi, de Montebello, de Montenotte, de Mantua, de Marengo e d’Arcole, escriuec: Waterloo.
Trionf des vulgars, de naut prètz entàs milhors.
Eth destin consentic en aguesta ironia crudèu.
Napoleon, ena sua decadéncia, tornèc a trapar ath sòn dauant a Suvarov joen.
Wellington.
Çò que s’a d’admirar dera batalha de Waterloo ei era Anglatèrra, era fermetat anglesa, era resolucion anglesa, era sang anglesa; çò qu’Anglatèrra auec de magnific, didem-ac a maugrat sòn, siguec era madeisha.
Que non siguec eth sòn capitan, siguec era sua armada.
Wellington capriciosaments ingrat, declare en ua carta a lord Bathurst, qu’era sua armada, era armada que combatec eth 18 de junh de 1815, ère “ua armada plan dolenta”.
Qué ne pense d’aguesta frasa aguest escur molon de uassi sepultadi jos es socs de Waterloo?
Anglatèrra a estat massa modèsta en tot tractar-se de Wellington.
Agranir a Wellington qu’ei hè petita a Anglatèrra.
Wellington non ei senon un eròi coma quinsevolh aute.
Wellington siguec tenaç; aguest que siguec eth sòn merit, e nosati non l’ac treiguem; mès, eth darrèr des sòns soldats d’infantaria e des sòns cavalièrs siguec autant testud qu’eth.
Eth soldat de hèr, que vau tant coma eth duc de hèr.
Per çò que hè a nosati, tota era nòsta glorificacion se dirigís entath soldat anglés, entara armada anglesa, entath pòble anglés.
Se i auec trofèus, Anglatèrra les meritèc entada era.
Era colomna de Waterloo serie mès justa s’en lòc dera figura d’un òme tenguesse ena sua cima era estatua d’un pòble.
Mès Anglatèrra s’anujarà per çò que didem aciu.
Sauve encara, dempús deth sòn 1688 e deth nòste 1789, era illusion feudau.
Cre en dret der eretatge e ena jerarquia.
Aguest pòble, superior a toti en poder e en glòria, s’estime coma nacion, non coma pòble.
Coma pòble se subordine espontanèaments e se pense qu’un lord ei tostemp un cap ben organizat e capable de manar; trabalhador, se somet ath mensprètz; soldat, se somet ath castig des paus.
Encara rebrembam qu’ena batalha d’Inkermann, un sergent que segontes semble auie sauvat ara armada, no podec èster mentat per lord Reglan pr’amor qu’era jerarquia militara anglesa non permet mentar en un comunicat a cap eròi inferior ath grad d’oficiau.
Çò qu’admiram sustot en un encontre deth genre deth de Waterloo ei era prodigiosa adretia deth dilhèu.
Ploja nueitiua, mur de Hougomont, carís d’Ohain, Grouchy sord ath canon, eth guida de Napoleon que l’enganhe, e eth guida de Bülow que lo dirigís ben; tot aguest cataclisme siguec amiat meravilhosaments.
Didem-ac d’un còp: en Waterloo i auec mès masèl que combat.
De totes es batalhes ordenades, era de Waterloo ei era qu’a eth front mès petit respècte ath nombre de combatents; Napoleon auie tres quarts de lèga; Wellington mieja lèga; setanta dus mil combatents per cada costat.
D’aguesta espessor que venguec era carnissaria.
S’an format eth calcul e era proporcion que seguís.
Pèrta d’òmes: En Austerlitz, francesi eth catorze per cent; russi, eth trenta per cent; austrians, eth quaranta quate per cent.
En Wagram: francesi, eth trenta per cent, austrians, eth catorze.
En Moscòu: francesi, eth trenta sèt per cent; russi, eth quaranta quate.
En Bautzen: francesi, eth tretze per cent; russi e prusians, eth catorze.
Totau, respècte a Waterloo, quaranta un per cent.
Cent quaranta quate mil combatents; setanta mil mòrts.
Ça que la, de nets, ua espècia de broma fantastica se despen d’eth, e se bèth viatjaire lo recor, se guarde, s’escote, se medite coma Virgilio enes funèstes planhères de Filipos4, s’apodère d’eth era allucinacion dera catastròfa.
Reviu eth terrible 18 de junh; era faussa montanha monumentau s’esbugasse, eth leon se dissipe, e eth camp de batalha torne a cuélher era sua realitat; linhes d’infantaria ondegen ena planhèra, galaups furiosi crotzen er orizon; er estrementit soniador ve era ludentor des sabres, eth resplendor des baionetes, er ahlamat esclaire des bombes e eth monstruós crotzament des trons; enten coma ua espècia d’arranguilh que ges deth hons d’ua hòssa, eth vague clamor dera batalha hantauma; aguestes ombres son es granadèrs, aguesti resplendors son es coirassadi; aquera esqueleta ei Napoleon; aqueth aute ei Wellington; tot aquerò, que ja non existís, e totun, encara se tume e se combat, e es barrancs se tinten de sang, e es arbes s’estrementissen, e enquia e tot es bromes alenden resvenja; e quan arribe era ora des tenèbres, totes aqueres nautades herotges, Mont-Saint-Jean, Hougomont, Frischemont, Papelotte e Plancenoit, apareishen coronades confusaments per revolums d’espèctres que s’exterminen.
XVII.- Siguec bon eth resultat de Waterloo?
Que i a ua escòla liberau plan respectabla que non a en òdi Waterloo.
Nosati non tanhem ada era.
Entà nosati, Waterloo non ei qu’era data atupida dera libertat: qu’ua agla coma aguesta age gessut d’un ueu coma aqueth, aquerò ei cèrtaments estonant e inesperat.
Waterloo, se se lo considere deth punt d’enguarda culminant dera question, ei intencionauments ua victòria contra era revolucion.
Qu’ei Euròpa contra França; Sant Petersburg, Berlin e Viena contra París, eth statu quo contra era iniciatiua, eth 14 de junhsèga de 17895 escometut a trauèrs deth 20 de mars de 18156, ei eth ramblah des monarquies contra era indomdable revòuta francesa.
Amortar d’un còp eth volcan d’aguest vast pòble en erupcion pendent vint-e-sies ans; aquest qu’ère er objectiu.
Solidaritat des Brunswick, des Nassau, des Romanoff, des Hohenzollern, des Hamburgs damb es Borbons.
Waterloo amie ena gropa eth dret divin.
Qu’ei cèrt qu’en auer estat despotic er emperi pera naturau reaccion des causes, era monarquia tradicionau li calie èster, ara, fòrça liberau, e que de Waterloo gessec un orde constitucionau, encara que forçat, damb gran sentiment des vencedors.
Mès era revolucion non pòt èster reauments vençuda, e en èster providenciau e absoludaments fatau, torne a aparéisher tostemp; abans de Waterloo, damb Bonaparte, qu’esbauce es trons decrepits; dempús de Waterloo, damb Loís XVIII, qu’autrege e patís ath còp era carta constitucionau.
Bonaparte bote un postilhon en tron de Napols, e un sergent en tron de Suècia en tot tier era inegalitat entà demostrar era egalitat; Loís XVIII en Saint-Ouent signe era declaracion des drets der òme.
Volem explicar-mos se qué ei era Revolucion?
Cridem-la Progrès; mos volem explicar se qué ei eth progrès?
Cridem-lo eth deman.
Eth deman execute eth sòn prètzhèt irresistiblaments, e l’execute dès aué: arribe tostemps en sòn objectiu d’ua manèra extraordinària.
Se servís de Wellington entà hèr de Foy un orador, que non ère senon un soldat.
Foy què en Hougomont e se lhèue ena tribuna.
Atau actue eth Progrès.
Entad aguest obrèr que non i a aisina dolenta.
Ajuste ath sòn trabalh divin, sense desconcertar-se, ar òme qu’a trauessat es Aups, e ath malaut e trantalhant ancian deth pair Elisi.
Madeish se servís deth gotós que deth conquistador; deth conquistador, exterioraments; deth gotós, interioraments.
Eth militarisme s’acabèc, e les arribèc eth sòn lòc as pensaires.
Eth sègle que Waterloo volie arturar, marchèc peth sòn dessús e seguic eth sòn camin.
Aguesta victòria sinistra siguec vençuda pera libertat.
En resumit, e incontestablaments, çò que trionfaue en Waterloo, çò qu’arrie darrèr de Wellington, çò que l’amiaue toti es sòns paishons de mariscau d’Euròpa, çò que hège redolar alègraments es carretades de tèrra plies de uassi entà quilhar eth ticolet deth leon, çò que hec inscríuer trionfauments en aguest pedestau era data: 18 de junh de 1815; çò qu’encoratjaue a Blucher a guinhauetejar e a acabar damb era derrota, çò que de naut de tot dera planhèra de Mont-Saint-Jean s’inclinaue sus era França coma sus ua prenuda, qu’ère era contrarevolucion.
Era contrarevolucion siguec que gasulhèc aguesta paraula infama: desmembrament.
En arribar en París, vedec eth crater d’apròp, sentec qu’es sòns cendres li cremauen es pès e cambièc de pensada.
Tornèc en quequejadís d’ua carta costitucionau.
Que non auem de veir en Waterloo senon çò que reauments i a en Waterloo.
E per çò des intencions liberaus que non n’auie deguna.
Era cotrarevolucion ère, sense voler, liberau, madeish que Napoleon per un fenomèn analòg ère revolucionari contra era sua volentat.
Eth 18 de junh de 1815, Robespierre, a shivau, perdec es estrius.
XVIII.- Recrudescéncia deth dret divin.
Acabada era dictadura, tot un sistèma europèu s’esbaucèc.
Er emperi s’en.honsèc en ua ombra semblabla ara deth mon roman expirant.
Se tornèc a veir er abisme coma enes temps des barbars.
Solet que, era barbaria de 1815, que cridaram peth sòn fausnòm, era contrarevolucion, non auie ne nèrvi ne nhac, se cansèc lèu lèu e s’arturèc.
Er emperi, mos cau co.hessà’c, siguec plorat, e plorat per uelhs d’eròis.
S’era glòria s’està ena espada convertida en sceptre, er emperi qu’auie estat era glòria madeisha.
Auie esparjut pera tèrra tota era lum que pòt autrejar era tirania, lum ombriua; plan mès, lum escura.
En comparèr damb era deth dia vertadèr, qu’ei era escurina dera net.
Mès era desaparicion d’aguesta net costèc er efècte d’un eclipsi.
Loís XVIII entornèc en Paris.
Es balhs deth 8 de junhsèga esfacèren era afogadura deth 20 de mars.
Eth còrs se virèc ena antitèsi deth bearnés.
Era bandèra dera cima des Tulheries siguec blanca; eth despatriament se seiguec en tron.
Era taula d’auet de Hartwell se placèc dauant deth fautulh de flor de lis de Loís XIV.
Se parlèc de Bouvines e de Fontenoy coma se siguesse delàger, en tot auer envielhit Austerlitz.
Er autar e eth tron fraternizèren majestuosaments.
En França e en continent s’establic ua des formes mès incontestades dera sauvacion dera societat en sègle XIX.
Euròpa cuelhec era cocarda blanca.
Trestaillon se hec celèbre.
Era dita non pluribus impar tornèc a campar en arrais de pèira, simulant un solei ena façada deth quartèr deth cai d’Orsay.
A on i auie auut un garda imperiau, i auec ua Casa Ròia.
Er arc deth Carrousel, cargat de victòries ja insuportables, dehòra deth sòn lòc en aguestes nauetats, e un sinhau vergonhat, dilhèu, de Marengo e d’Arcole, se’n gessec damb era estatua deth duc d’Angulema.
Eth cementèri dera Magdalena, temibla hòssa comuna deth 93, se caperèc de marme e de jaspe, en tot repausar en aguest povàs es uassi de Loís XVI e de Maria Antonieta.
Ena hòssa de Vincennes se lheuèc dera tèrra un monument sepulcrau entà rebrembar qu’eth duc d’Enghien s’auie mòrt eth madeish mes que siguec coronat Napoleon.
Eth Papa Pius VII, qu’auie hèt aguesta consagracion lèu ath còp d’arribar aquera mòrt, benedic tranquillaments era queiguda tau qu’auie benedit era quilhada.
I auec en Schoenbrunn un mainatge de quate ans, ombra malerosa qu’ère sediciós cridar rei de Roma.
Er an de 1815 que siguec ua espècia d’abriu lugubre.
Es vielhes realitats nociues e verinoses se caperèren de naues aparences.
Era mentida se maridèc damb 1789; eth dret divin s’estropèc damb ua Carta; es farses se heren constitucionaus; es preocupacions, es supersticions e es pensaments amagats, damb er article 14 en còr, se curbiren damb eth vernís de liberalisme.
Que siguec eth cambi de pèth des serpents.
Er òme s’auie hèt gran e petit, madeish que Napoleon.
Çò d’ideau, jos aguest reinatge dera matèria esplendida, recebec er extranh nòm d’ideologia: grèu imprudéncia d’un gran òme ridiculizar er avier.
Es pòbles, ça que la, aguesta carn de canon tant encamardada der artilhèr, lo cercauen damb era guardada.
A on ei?
Qué hè?
Be que lo coneishetz!” Es imaginacions deïficauen ad aqueth òme queigut.
Dempús de Waterloo, eth hons d’Euròpa siguec tenebrós.
Pendent fòrça temps i auec un gran uet, costat pera abséncia de Napoleon.
Es reis se placèren en aguest uet.
Era vielha Euròpa se profitèc d’eth entà reformar-se.
I auec ua Santa Aliança.
Bèra Aliança, auie dit per auança eth camp fatau de Waterloo.
En preséncia e, cara a cara dera anciana Euròpa remetuda, se diboishèren es traits d’ua França naua.
Er avier ridiculizat per emperaire hec era sua entrada solemna en tot amiar en front era estela dera libertat.
Es uelhs afogadi des generacions joenes se virèren entada eth.
Causa singulara, s’encamardèren ath còp der avier Libertat, e deth passat Napoleon.
Era derrota, qu’auie lheuat ath vençut: Bonaparte queigut, semblaue mès naut que Napoleon de pès.
Es qu’auien trionfat, qu’aueren pòur.
Anglatèrra lo hec susvelhar per Hudson Lowe, e França lo hec espiar per Montchenu.
Es sòns braci crotzadi alarmèren as trons.
Alexandre lo cridaue era mia insòmnia.
Aguest espant que venguie dera quantitat de revolucion qu’amie en eth madeish, çò qu’explique e desencuse eth liberalisme bonapartista.
Eth hantauma hège tremolar ath vielh mon.
Es reis regnèren damb un cèrt malèster tant qu’aueren era ròca de Santa Elena en orizont.
Tant que Napoleon agonizaue en Longwood, es setanta mil òmes que queigueren en camp de Waterloo jadien en tot cangrenar-se tranquillaments e quauquarren dera sua patz s’escampilhèc peth mon.
Eth Congrès de Viena hec es sòns tractats de 1815, e Euròpa cridèc ad aquerò era Restauracion.
Aquerò siguec Waterloo.
Mès, qué ei aquerò en comparèr damb er infinit?
Tota aguesta tempèsta, tota aguesta broma, aguesta guèrra, e dempús aguesta patz, tota aguesta ombra non trebolèc bric era lum dera immensa guardada, qu’ath sòn dauant un pesolh sautant de huelha en huelha ei parièr ar agla que vòle de campanau en campanau enes tors de Nòsta Senhora.
XIX.- Eth camp de batalha de nets.
Qu’ei un besonh d’aguest libre qu’entornem en aguest camp de batalha.
Eth 18 de junh de 1815 qu’ère eth plen.
Aquera claretat afavoric era herotge persecucion de Blucher, denoncièc es tralhes des hugitius, autregec aqueres masses desastroses ara cavalaria prusiana e ajudèc ath masèl.
Era net se complatz a viatges en èster testimòni d’aguestes orribles catastròfes.
Jean quedèc desèrta.
Es anglesi aucupèren eth campament des francesi; qu’ei era pròva de costum dera victòria, ajaçar-se en lhet deth vençut.
Establiren eth sòn bivac en aute costat de Rossomme.
Es prusians, contunhant era persecucion, seguiren entà dauant.
Wellington venguec en bordalat de Waterloo pr’amor de redigir eth sòn comunicat entà lord Bathurst.
Se bèth còp a estat aplicable eth sic vos non vobis, qu’ei solide ad aguest bordalat de Waterloo.
Waterloo non hec arren e ei plaçat a mieja lèga des lòcs que se dèc era accion.
Mont-Saint-Jean siguec canonejat, Hougomont siguec usclat, Papelotte tanben, Plancenoit madeish, era Haie-Sainte siguec cuelhuda ar assaut, era Bèra-Aliança vedec era abraçada des vencedors.
Ça que la, aguesti nòms an demorat lèu desconeishudi e Waterloo, que non hec arren ena batalha, auec entada eth toti es aunors.
Que non èm vantaires dera guèrra; quan se presente era escadença, li didem es vertats.
Era guèrra qu’a bereses orribles que non auem amagat; mès, èm d’acòrd qu’a tanben causes fòrça lèges.
Ua des mès estonantes ei eth rapid panatòri des mòrts dempús dera victòria.
Era auba que seguís a ua batalha campe tostemp entà alugar cadavres nuds.
Qui hè tot aquerò?
Qui taque atau eth trionf?
Quina hastigosa man furtiua ei aguesta que se cale ena pòcha dera victòria?
Qué panaires son aguesti que balhen es sòns còps darrèr dera gloria?
Quauqui filosòfi, Voltaire entre eri, afirmen que son precisaments aqueri qu’an conquistat era glòria.
Que son es madeishi, diden; non i a auut cap de cambiament, es que son de pès saquegen as que son en solèr.
Er eròi deth dia ei eth vampir dera net.
A tot darrèr, qu’a eth dret a desvalisar un cadavre qu’a hèt eth madeish.
Per çò que tanh a nosati, que non mos ac credem.
Recuélher laurèrs e panar es sabates a un mòrt, que mos semble impossible qu’ac hèsque ua madeisha man.
Çò de cèrt ei que, generauments, darrèr des vencedors vien es panaires.
Mès botem ath soldat, mès que mès ath soldat contemporanèu, dehòra dera question.
Quinsevolh armada qu’a ua coa, e ei ad aguesta que mos cau acusar.
Èssers arrata-caudes, entre bandits e mossos, totes es espècies de parpalhòles crepusculares que jete aguesta escurina que se cride era guèrra, menaires d’unifòrmes que non combaten, supausadi malauts, espeats temibles, cantinèrs, contrabandèrs, a viatges enquia e tot damb es sues hemnes, trotant en carretes e panant çò que tornen a véner, mendicants que s’aufrissen coma guides as oficiaus, coquins, sautabaranhes, tot aquerò (que non parlam deth temps present) seguie darrèr des armades en d’auti tempsi, de tau sòrta que, en lengatge especiau militar se criden “es arreculadi”.
Cap armada, ne cap nacion ère responsable d’aguesti èssers; parlauen italian e seguien as alemans; parlauen francés e seguien as anglesi.
Un d’aguesti miserables, un “arreculat” espanhòu que parlaue francés, siguec eth qu’enganhèc ath marqués de Fervacques damb era sua parlòta, que en cuelher-lo per un des nòsti, se fidèc d’eth, e siguec mòrt a traïson e panat en madeish camp de batalha era net que seguic ara victòria de Cerisoles.
Deth sautabaranhes neishie eth coquin.
Era detestabla dita: “Víuer a cargue der enemic”, costaue aguesta lepra, que solet podie guarir ua disciplina rigorosa.
Que i a fames qu’enganhen, quaqui còps non se sap se per qué certans generaus, grani, ça que la, an estat tan populars.
Turena qu’ère adorat des sòns soldats pr’amor que toleraue eth pilhatge; eth mau consentut, que forme partida dera bontat; Turena ère tan brave que deishèc méter a sang e huec eth Palatinat.
Darrèr des armades, se vedien mès o mens sautabaranhes sivans era màger o mendre severitat deth cap.
Hoche, Marceau non auien arreculadi; Wellington (li hèm de bon voler aguesta justícia), n’auie pòcs.
Totun aquerò, ena net deth 18 ath 19 de junh se desvalisèc as mòrts.
Wellington siguec regde; dèc era orde de passar pes armes a tot aqueth que siguesse agarrat en flagrant delicte.
Mès era rapina qu’ei tenaça.
Es sautabaranhes panauen en un extrèm dera batalha mentre fusilhauen en aute.
En aguesta planhèra era lua qu’ère sinistra.
Tàs dotze vagaue un òme, o mielhor dit, caminaue en tot arrossegar-se pera part deth barranc d’Ohain.
Segontes semblaue, ère un des que viem de caracterizar, ne anglés, ne francés, ne soldat, ne campanhard, mens òme que ièna; tirat pera aulor des mòrts, tient eth panatòri per victòria, e acodint a saquejar en Waterloo.
Amiaue ua blòda qu’auie quauquarren de capòta, e, inquiet e atrevit, marchaue tà dauant tant que guardaue entà darrèr.
Qui ère aqueth òme?
Probablaments era net lo coneishie mès qu’eth dia.
Non amiaue saca; mès, plan que òc, amiaue jos era sua capòta amples pòches.
De quan en quan s’arturaue, examinaue era planhèra ath sòn entorn, coma entà veir se quauquarrés l’observaue, s’inclinaue còp sec, remenaue ena tèrra ua causa silenciosa e immobila e dempús se quilhaue e se n’anaue d’aqueth lòc.
Eth sòn pas de vop, era sua actitud, eth sòn gèst rapid e misteriós lo retirauen ad aguestes larves crepusculares que frequenten es pardies qu’es ancianes legendes criden es Caminaires.
Certans audèths nueitius formen figures d’aguesta sòrta enes paluns.
Quinsevolh qu’auesse guardat damb atencion tota aguesta broma aurie pogut notar a cèrta distància, parat e coma amagat darrèr d’un casalon qu’entornege era cauçada de Nivelles er angle deth camin de Mont-Saint- Jean entà Braine-l’Alleud, ua espècia de car petit de vendeire, damb tendolet de vime enquitranat, que d’eth tirassaue un aganit rossin, qu’en aqueth moment peishie es ortigues a trauèrs deth travader e sus eth car ua espècia de hemna seiguda dessús de còfres e paquets.
Dilhèu i auie un ligam d’union entre aguest car e eth sautabaranhes.
Era escurina ère serena.
Ne una soleta broma embaranaue eth net blu der orizon.
Qu’ei parièr qu’era tèrra se tinte de ròi s’era lua s’està blanca.
Aguesta qu’ei era indiferéncia deth cèu.
Es arrames des arbes trincades pera mitralha, mès encara sense quèir, e estacades ara escòrça se balancejauen ena pradèra trendaments ara bohada leugèra deth vent dera net.
Un tèune alend, lèu ua respiracion, botjaue eth romegàs.
Qu’auie ena èrba ua cèrta estrementida que se retiraue ara des amnes quan abandonen es còssi.
Hougomont e era Haie-Sainte seguien cremant, formant, er un en autan e er aute en cogant, dus grani fogairons, qu’ada eri s’amassaue coma un collar de robíns destacat, damb dues pèires enes extrèms, eth cordon de huec deth campament anglés que s’estenie en immens semicercle pes ticolets der orizon.
Auem racondat era catastròfa deth camin de Ohain.
A on auie arribat aguest lamentable desastre regnaue tanben un prigond silenci.
Era caisha deth camin qu’ère plia de shivaus e de cavalièrs apileradi inextricablaments: terribla amalgama.
Que ja non i auie declivitat, es cadavres anivelauen eth camin damb era nauta planhèra, e l’auien ar arràs coma ua mieja faneca de civada ben mesurada.
Un modelhon de mòrts ena part nauta, e un arriu de sang ena part baisha; atau ère aguest camin era net deth 18 de junh de 1815.
Era sang corrie enquiara cauçada de Nivelles e aquiu s’estenie en ua ampla lacuna dauant dera tala d’arbes que barraue eth pas ara cauçada, en un lòc qu’encara aué se mòstre.
Sivans rebrembarà eth lector, en punt opausat entara cauçada de Genappe siguec a on se passèc eth desastre des coirassadi.
Era multitud de cadavres ère en proporcion ara prigondor dera clòta.
Ath miei, entath lòc a on s’egalaue damb era planhèra e per a on auie passat era division Delord, era capa de mòrts ère mès prima.
Eth vagabond nueitiu, que viem de hèr entreveir ath lector, anaue per aguest costat observant aquera immensa hòssa, guardant, passant sabi pas quina hastigosa revista de mòrts, e en.honsant-se es pès enes badines de sang.
De pic, s’arturèc.
A quauqui passi deth sòn dauant, en camin, e en punt a on acabaue eth modelhon de cadavres, de dejós d’aquera massa confusa d’òmes e de shivaus, gessie ua man dubèrta alugada pera lua.
Aguesta man qu’auie en dit ua causa que ludie, e qu’ère un anèth d’aur.
Non se tornèc a lheuar precipitadaments; s’estèc en ua actitud herotja e temerosa, virant era esquia ath modelhon de mòrts, examinant er orizon, de jolhs, damb eth còs inclinat entà dauant e apuant en solèr es dus guinhaires, treiguent eth cap per dessús dera vòra deth camin.
Es quate pautes deth chacal que son avientes a cèrtes accions.
Dempús, cuelhent es sues causes, se lheuèc.
En aqueth moment auec ua espècia de subersaut.
Un òme aunèst qu’aurie auut pòur.
Aguest se metec a arrir.
Bè!, didec.
Ei eth mòrt.
Ça que la, era man s’anèc destibant e lo deishèc.
Vai!, didec eth vagabond.
Serà viu aguest mòrt?
Vam a veir.
S’inclinèc de nauèth, comencèc a desseparar es obstacles que l’empachauen arribar enquiara man, e ja desseparadi, l’agarrèc, cuelhec eth braç, separèc eth cap, treiguec eth còs e uns instants dempús arrossegaue ena escurina deth camin a un òme inanimat, o aumens estavanit.
Qu’ère un coirassat, un oficiau, e enquia e tot oficiau de cèrta categoria; per dejós dera coirassa gessie ua espatleta gròssa d’aur; aguest oficiau que non amiaue ja casco.
Un còp de sabre furiós l’auie esbocinat era cara, qu’en era solet se vedie sang.
Es sòns uelhs èren clucadi.
Sus era sua coirassa amiaue era crotz d’argent dera Legion d’Aunor.
Ara seguida, paupèc era pòcha deth justet der oficiau, qu’en era notèc un relòtge e lo cuelhec.
Dempús examinèc era auta pòcha, trapèc en era ua borsa e la cuelhèc.
Enquia aguest punt arribaue era ajuda que prestaue ath moribond, quan er oficiau dauric es uelhs.
Gràcies, didec sense vams ne fòrça.
Eth vagabond non responec.
Lheuèc eth cap.
Er oficiau gasulhèc, encara que damb votz agonizanta:
Qui a guanhat era batalha?
Es anglesi, responec eth vagabond.
Er oficiau seguic:
Que non i a arren.
M’an panat, didec er oficiau, e me hè dò.
Qu’aurie estat entà vos.
Es passi dera patrolha s’entenien cada còp mès claraments.
Er oficiau, lheuant eth braç damb dificultat, l’arturèc.
M’auetz sauvat era vida.
Qui ètz?
Eth vagabond responec rapidaments e en votz baisha:
Jo pertanhia coma vos ara armada francesa.
Me cau deishar-vos, se m’agarrèssen me fusilharien.
Vos è sauvat era vida.
Ara apraiatz-vos coma pogatz.
Quina ei era vòsta gradacion?
Sergent.
Com vos cridatz?
Thenardier.
Non desbrembarè aguest nòm, didec er oficiau.
Me cridi Pontmercy.
Libre dusau: Eth vaishèth “Orion”.
I.- Eth numèro 24601 se convertís en numèro 9430.
Jean Valjean qu’auie estat capturat de nauèth.
Eth lector mos arregraïrà que passem ara prèssa pes detalhs dolorosi.
Sonque vam, donc, a reprodusir dues informacions publicades pes jornaus d’aquera epòca, pòqui mesi dempús des susprenents eveniments que se passèren en M… ara vòra deth M…
Un òme estranh ath departament, e cridat M. Magdalena auie balhat un gran impuls de quauqui ans ençà, gràcies a procediments naui, a ua anciana indústria locau: era fabricacion de jaiets e collarets de granadura neri.
En era auie hèt era sua fortuna e, entà díder era vertat, era deth departament.
En justa retribucion pes sòns servicis se l’auie nomentat alcalde.
Era policia a descubèrt qu’eth tau Magdalena non ère senon un ancian forçat escapat dera preson, condemnat en 1796 per panatòri, e cridat Jean Valjean.
Aguest a estat enviat de nauèth ena preson.
Semble qu’abantes dera sua preson auie artenhut trèir de casa deth senhor Laffitte era quantitat de mès de miei milion de francs qu’auie plaçat en aquera casa, e que, de un aute costat, sivans se ditz, auie guanhat plan legitimaments en sòn comèrci.
Non s’a pogut saber a on auie amagat aguesta soma Jean Valjean dempús dera sua entrada ena preson de Tolon”.
París ena madeisha data.
Ditz atau:
Aguest criminau auie artenhut enganhar era vigilància dera policia; auie cambiat de nòm e auie artenhut hèr-se nomentar alcalde d’ua des nòstes petites poblacions deth Nord a on auie establit un comèrci de fòrça consideracion.
Auie de concubina a ua hemna publica, que s’a mòrt de terror en moment deth sòn empresonament.
Aguest miserable, dotat d’ua fòrça erculenca, auie trapat mejans entà húger, mès tres o quate dies dempús dera sua hujuda, era policia artenhec agarrar-lo de nauèth en madeish París, en moment de pujar en un d’aguestes veitures de shivaus que hèn eth trajècte dera capitau entath bordalat de Montfermeil (Sena e Oise).
Se ditz que se profitèc der intervau d’aguesti tres o quate dies de libertat entà retirar ua soma considerabla plaçada per eth en casa d’un des nòsti principaus banquèrs e qu’era sua soma puge a sies cents o sèt cents mil francs.
Se mos cau creir era acta d’acusacion, que la deu auer amagat en un lòc coneishut per eth solet, e non l’an pogut trapar; ça que la, eth tau Jean Valjean vie de comparéisher dauant deth tribunau deth departament deth Var coma acusat de panatòri en un despoblat cometut a man armada, hè ja uns ueit ans, ena persona d’un d’aguesti aunoradi mainatges que coma didec eth patriarca de Ferney en vèrsi immortaus:
Er abil e eloquent organ deth ministèri public a provat qu’eth panatòri siguec cometut amassa damb d’auti complices, e que Jean Valjean formaue part d’ua banda de panaires establida en Meddia.
Plan per aquerò, Jean Valjean, declarat acusat, a estat condemnat ara pena de mòrt; e, en non auer volgut botar eth recurs de cassacion, era senténcia s’aurie executat s’eth rei, ena sua inagotabla bontat, non s’auese dignat commutar-li era pena en cadia perpetua.
Jean Valjean a estat amiat de seguit entara preson de Tolon”.
Non s’aurà desbrembat que Jean Valjean auie en M… ara vòra deth M… costums religioses.
Quauqui jornaus, entre eri Eth Constitucionau, presentèren aguesta commutacion de pena coma un trionf deth partit clericau.
Jean Valjean cambièc eth sòn numèro ena preson.
Se cridèc eth 9430.
Ath delà d’aquerò, mos ac cau díder d’un còp entà tostemp, era prosperitat de M… ara vòra deth M… despareishec damb eth senhor Magdalena; tot çò qu’auie previst ena sua net de dobtes e de fèbre se realizèc; en mancar eth, manquèc era amna d’aquera poblacion.
Es lòctenents se coronen reis; es contramèstres se improvisèren coma fabricants.
Surgentèren es rivalitats envejoses.
Se barrèren es vasti talhèrs de Magdalena; es edificis s’arroïnèren, es obrèrs se dispersèren.
Es uns deishèren eth país, es auti deishèren eth mestièr.
D’alavetz ençà, tot se hec en petit en sòrta de hèr-se en gran; en sòrta de hèr-se entà ben, se hec entath lucre.
Que ja non auec centre; era competéncia e es escometudes campèren pertot.
Magdalena ac dominaue e dirigie tot.
Queigut eth, cadun se n’anèc peth sòn costat; er esperit de luta succedic ar esperit d’organizacion, era aspror ara cordialitat, er òdi d’un contra er aute, ara benvolença deth fundador entà toti; es hius estacats peth senhor Magdalena s’embolhèren e se trinquèren; se faussifiquèren es procediments, s’aviliren es productes, s’aucic era confiança, amendriren es exportacions, i auec mens comandes, baishèc era sodada, se barrèren es talhèrs, e lèu arribèc era falhita.
E dempús, arren entàs praubi.
Tot s’esbugassèc.
Er estat madeish se n’encuedèc de qué quauquarrés auie estat arroïnat en bèth lòc.
En mens de quate ans, dempús dera senténcia deth tribunau establint era identitat de Magdalena e de Jean Valjean e, en tot amiar-lo ena preson, s’auien duplicat es despenes de percepcion der impòst en districte de M… ara vòra deth M… coma observèc M. de Villele ena tribuna, en mes de hereuèr de 1827.
II.- A on se liegeràn dus vèrsi que son dilhèu deth diable.
Abantes de vier mès luenh, que serà bon racondar peth menut un hèt singular que tara madeisha epòca se passèc en Montfermeil, e que non dèishe d’auer era sua coïncidéncia damb certanes conjectures deth ministèri public.
Que i a en país de Montfermeil ua supersticion fòrça anciana, autant curiosa e preciosa coma era manèra qu’ua supersticion populara enes banlègues de París ei coma un aloès en Siberia.
Èm d’aqueri que respècten tot çò que se trape en estat de planta estranha.
Era supersticion de Montfermeil s’està a creir aquiu qu’eth diable, de temps de memòria peduda, a escuelhut era seuva pròcha entà amagar en era es sòns tresaurs.
Es bones hemnes afirmen que non ei estranh trapar, en hèr-se de nets, enes lòcs amagadi deth bòsc, un òme nere, damb mina de manòbra de camins o de lenhaire, cauçat damb esclòps, vestit damb pantalon e mès que mès damb teishut de lin e facil d’arreconéisher pr’amor qu’en sòrta de casqueta o de chapèu amie dues còrnes immenses en cap.
Plan, aquerò que deu servir fòrça entà arreconeisher-lo.
Aguest òme ei normauments tengut en hèr clòts en solèr.
Que i a tres manères de trèir-ne benefici der encontre.
Era prumèra qu’ei apressar ar òme e parlar-li.
Alavetz se ve qu’eth praube òme non ei senon un campanhard que semble nere pr’amor qu’ei era ora deth crepuscul; que non hè tau clòt en solèr, senon que talhe èrba entàs sues vaques, e que çò que s’auie cuelhut coma còrnes non ei qu’ua forqueta entà remòir es hièms, qu’amie ena esquia, e qu’es sòns dents, per çò dera perspectiua dera net semblaue que gessien deth sòn cap.
Torne un en çò de sòn e se morís ath cap d’ua setmana.
Eth dusau metòde qu’ei observar-lo, demorar a qu’age hèt eth sòn clòt, a que l’age tornat a tapar e que se n’age anat; dempús, vier ara prèssa en clòt, destapar-lo e cuélher eth “tresaur” qu’er òme nere a botat en eth, plan que òc.
En aguest, un que se morís ath cap d’un mes.
Fin finau, eth tresau metòde ei non parlar ar òme nere, non guardar-lo e meter-se a córrer ara prèssa.
Alavetz se morís un ath cap d’un an.
Coma qu’es tres metòdes an es sòns inconvenents, eth dusau, qu’aufrís aumens quauqui auantatges, entre d’auti eth de possedir un tresaur, encara que non sigue senon pendent un mès, qu’ei eth que generauments se tie.
Semble qu’era causa non a artenhut grani resultats, aumens se mos auem de creir era tradicion, e sustot es dus vèrsi enigmatics en latin barbar qu’a deishat sus aguest ahèr un mau fraire normand, un shinhau bruishòt, cridat Trifon.
Aguest Trifon ei embarrat ena abadia de Sant Jòrdi de Bocherville près de Ruan, e sus era sua hòssa jaden gripauds.
Que se hèn, donc, enòrmi esfòrci, donques qu’aguesti clòts son generauments fòrça prigonds; se sude, se hotge, se trabalhe tota era net, pr’amor que de net ei quan s’execute tot aquerò; se chaupe era camisa de sudor, se despen tota era lum, s’esbereque era aishada; e quan s’arribat, fin finau, ath hons deth clòt, quan s’a metut era man sus eth “tresaur”, qué ei çò que se trape?
Qué ei eth tresaur deth diable?
Un sòu, a viatges un escut, ua pèira, ua esqueleta, un cadavre destillant sang, en escadences un espèctre plegat en quate coma un plec de papèr en ua cartèra; d’auti còps, arren.
Aquerò ei çò que çampar anóncien as curiosi indiscrèts es vèrsi de Trifon:
Semble qu’aué en dia se trape tanben en aguesti clòts, ja sigue un salèr de povora damb bales, ja sigue un ensems vielh de cartes greishoses e mascarades que plan que òc an servit as diables.
Trifon non consigne aguestes dues trobalhes, donques que viuie en sègle XII, e non semble qu’eth diable age auut era intelligéncia d’endonviar era povora abans que Roger Bacon, ne es cartes abans que Carles VI.
Ath delà, eth que jògue damb aguestes cartes pòt estar segur de qué perderà tot çò que possedís, e per çò dera povora que i a en salèr a era propietat de hèr crebar eth fusilh en ròstre.
Plan per aquerò, pòc temps dempús dera epòca que li semblèc ath ministèri public qu’eth licenciat de preson Jean Valjean, pendent era sua evasion d’uns dies, auie vengut vagant pes entorns de Montfermeil, se notèc en aguest bordalat a un vielh manòbra de camins cridat Boulatruelle qu’auie estat ena preson; qu’ère sometut a ua cèrta vigilància dera policia, e coma que non trapaue trabalh en nunlòc, era admistracion l’emplegaue per un petit jornau coma manòbra de camin de Gagny enquia Lagny.
Aguest Boulatruelle ère guardat de reuelh pera gent deth país; massa respectuós, massa umil, prèst a trèir-se era casqueta dauant de toti, tremolant e arrint dauant des gendarmes, ère afiliat probablaments a quauqua partida de maufactors, sivans se didie; e enquia e tot auie sospeches de qué s’emboscaue ena queiguda dera net en espessor des bòsqui.
Non auie ath sòn favor senon era circonstància d’èster embriac.
Guardatz se qué se credie auer notat.
Hège bèth temps que Boulatruelle deishaue plan d’ora eth sòn trabalh de botar pèira e d’apraiar eth camin e partie damb era sua aishada entara seuva.
En escurir se lo trapaue enes clarulhes mès desèrtes, entre eth romegàs mès ombriu, en tot cercar, çampar, bèra causa, e d’autes escadences, hotjant clòts.
Es comaires que passauen lo cuelhien per Belcebú; dempús arreconeishien a Boulatruelle e non se demorauen mès tranquils per aquerò.
Taus encontres semble qu’incomodauen fòrça a Boulatruelle, çò qu’ère senhau evident de qué sajaue amagar-se e de qué i auie mistèri en çò que hège.
Plan, qu’eth diable s’a apareishut.
Didien en bordalat:
Es volterians higien:
Serà Boulatruelle qui agarre ath diable, o eth diable a Boulatruelle?
Es vielhes s’estauen tot eth dia en tot hèr eth senhau dera crotz.
Ath cap de pòc temps cessèren es va-e-veni de Boulatruelle en bòsc e entornèc en sòn trabalh de manòbra de camins, plan per aquerò se parlèc de ua auta causa.
Totun aquerò, eth curiosèr de quauques persones non s’auie satisfèt, en creir qu’en tot aquerò i auie probablaments non es fabulosi tresaurs dera legenda, senon quauqua bona quantitat mès seriosa e mès paupabla qu’es bilhets de banc deth diable, e qu’eth sòn secret auie estonat, plan que òc.
A estat ena preson?, didie.
Com pòt èster!
Ua net afirmaue eth mèstre dera escòla qu’en d’auti tempsi era justícia aurie desnishat çò que Boulatruelle anaue a hèr en bòsce l’aurie hèt a parlar pr’amor qu’en cas de besonh se l’aurie sometut ath torment, e non aurie pogut resistir, per exemple, era question dera aigua.
Que li balharam era question deth vin, didec Thenardier.
Se meteren ara òbra e heren béuer ath vielh manòbra.
Boulatruelle beuec sense mesura e parlèc pòc.
Combinèc damb ua adretia admirabla e en ua proporcion magistrau, era set d’un golut damb era discrecion d’un jutge.
Ça que la, a truca de tornar ara sua e júnher e armonizar es pòques paraules escures que se l’escapèren, Thenardier e eth mèstre dera escòla crederen compréner çò que seguís:
Un maitin, en vier Boulatruelle en sòn trabalh, a penes hège dia, se susprenec en veir en un marrèc deth bòsc, entre eth matarràs, ua pala e ua aishada, coma se ditz, amagades.
Totun, se pensèc que probablaments serien era aishada e era pala der oncle Six-Fours, eth portaire d’aigua, e non tornec a pensar en aquerò.
Mès, en escurir deth madeish dia auie vist, sense que lo vedesse ada eth, donques qu’ère amagat darrèr d’un arbe, “a un individú que non ère deth país; que se filaue deth camin entà çò de mès espés deth bòsc, e qu’eth, Boulatruelle, coneishie pro ben”.
Traduccion de Thenardier: un companh de preson.
Boulatruelle s’auie remit tu per tu a díder eth sòn nòm.
Aguest individú amiaue un paquet, ua causa coma quarrada, semblabla a ua caisha grana, o a un còfre petit.
Suspresa de Boulatruelle.
Totun aquerò, enquia passadi sèt o ueit menutes non se l’acodic era idia de seguir ath “subjècte”.
Mès qu’ère ja massa tard; er individú s’auie calat en çò de mès espés deth bòsc; era net venguec ath dessús, e Boulatruelle non l’auie pogut trapar.
Alavetz cuelhec era decision d’observar ena entrada deth bòsc.
Boulatruelle lo deishèc passar e non se l’acodic era idia d’apressar-se ada eth pr’amor que se didec, ath sòn laguens, qu’er aute ère tres còps mès fòrt e, armat, ath delà coma anaue, d’ua aishada e ua pala l’aurie en.honsat d’un còp de punh probablaments, en arreconeisher-lo e veder-se arreconeishut.
Trenda efusion de dus camarades ancians que se tornen a trapar.
Ara plan, eth còfre ère massa petit entà contier un cadavre; deuiue contier, donc, sòs.
D’aciu es sues investigacions.
Boulatruelle explorèc, sondegèc e escorcolhèc tota era seuva e campèc pertot a on li semblèc qu’auien remoigut nauèraments era tèrra; mès que siguec en bades.
Que non auie “pescat” arren.
Arrés tornèc a pensar sus aquerò en Montfermeil.
Sonque i auec quauques comaires que dideren: “Solide qu’eth manòbra de camins de Gagny a montat, per bèra causa, tot aguest rambalh; solide qu’a vengut eth diable”.
III.- De com era cadia der anèth gròs de metau li calie auer patit bèra operación preparatòria entà trincar-se atau d’un còp de martèth.
Tà finaus d’octobre deth madeish an 1823, es abitants de Tolon vederen entrar en sòn pòrt, per tòrt d’un temperi, e entà apraiar ues avaries, ath vaishèth Orion que siguec, dempús, tengut en Brest coma escòla de navigaires, e qu’alavetz formaue partida dera esquadra deth Mediterranèu.
Aguest vaishèth, avariat e tau qu’ère, donques qu’eth mar l’auie mautractat, costèc un gran efècte en entrar ena rada.
Amiaue sabi pas se quin drapèu que li valec ua salutacion reglamentària d’onze canonades, entornades per eth ua a ua: vint-e-sies en totau.
S’a calculat qu’en salves, cortesies reiaus e militares, escambi de bronits cortesi, senhaus d’etiqueta, formalitats de rades e de ciutadèles, salves hètes diadèraments per totes es fortaleses e toti es vaishèths de guèrra en gésser e cogar-se eth solei, ena dubetura e clausura de pòrts, eca, eca, eth mon civilizat despen en povora, en tota era terra, cada vint-e-quate ores, cent cinquanta mil trets de canon, inutils.
A sies francs cada tret, puge enquia nau cents mil francs cada dia, tres cents milions ar an, que vien en hum.
Aquerò que non ei senon un detalh.
Mentretant es praubi se morissen de hame.
Aguesta guèrra amiaue en era fòrça eveniments en un de solet, e fòrça singularitats; un gran ahèr de familha entara casa de Borbon; era rama de França ajudant e protegint ara de Madrid, ei a díder, executant un acte de primogenitura; ua tornada aparenta entàs nòstes tradicions nacionaus, complicada damb servitud e dependéncia des gabinets deth Nord; eth duc d’Angulema, cridat pes jornaus liberaus, er eròi d’Andujar, sarrant, en ua actitud trionfau, un shinhau contrariada pera sua mina pacifica, ath vielh terrorisme massa reau deth Sant Ofici en luta contra eth terrorisme quimeric des liberaus; es sans-culottes ressuscitadi damb gran terror des veudes dera noblesa ereditària eth nòm de descamisats; eth monarquisme opausant-se ath progrès, qualificat d’anarquia; es teories deth 89 interrompudes de ressabuda en sòn trabalh de sapa; un qu’ei pro!
Qu’auec era trista sòrt de non rebrembar ne era grana guèrra, ne era grana politica.
Quauqui hèts d’armes sigueren de consideracion; era cuelhuda deth Trocadero, entre d’auti, siguec ua bona accion militara; mès en resumit, ac tornam a díder, es trompetes d’aguesta guèrra toquèren un son trincat; er ensems siguec sospechós; era istòria repotegue era conducta de França, qu’acceptèc damb fòrça dificultat aguest trionf faus.
Semble evident que certans oficiaus espanhòus encargadi dera resisténcia cediren damb massa facilitat, en tot quèir dera victòria era idia de corrupcion; semblaue que se guanhaue mèsalèu generaus que batalhes, e eth soldat venceire tornèc umiliat.
Guèrra, plan que òc, qu’en sòrta d’agranir hège mès petits as venceires, e a on se pòt liéger Banc de França enes plecs dera bandèra.
Soldats dera guèrra de 1808, que sus eri queiguèc Saragossa formidablaments, arroncilhauen es celhes en 1823 dauant dera aisida dubertura des ciutadeles, e trapauen mens a Palafox.
Que s’estime mès eth gèni de França auer ath sòn dauant a Rostopchin qu’a Ballesteros.
Jos un punt d’enguarda mès grèu encara, e qu’en eth convie persutar tanben, aguesta guèrra, que hège mau en França ar esperit militar, indignaue ar esperit democratic.
Qu’ère ua empresa d’esclavatge.
En aguesta campanha, er objectiu deth soldat francés, hilh dera democràcia, qu’ère era conquista d’ua joata entà un aute pòble; hastigós contrasentit.
Eth destin de França qu’ei desvelhar er esperit des pòbles, non estofar-les.
Era guèrra de 1823, aguest atemptat ara generosa nacion espanhòla, siguec, donc, ath còp, un atemptat ara Revolucion francesa.
França cometèc aguesta monstruosa agression, ara valenta; pr’amor que, exceptat des guèrres desliuradores, tot çò que hèn es armades, ac hèn ara valenta.
Era paraula aubediéncia passiua qu’ac indique.
Ua armada ei ua estranha òbra mèstra de combinacion, qu’en era era fòrça resulte d’ua enòrma soma d’impoténcia.
Atau s’explique era guèrra hèta pera umanitat contra era umanitat, a maugrat dera umanitat.
Per çò que hè as Borbons, era guèrra de 1823 que siguec fatau entada eri.
La cuelheren per un trionf.
Non vederen eth perilh que i a en hèr morir ua idia mejançant ua consigna.
S’enganhèren ena sua ingenuitat enquiath punt d’introdusir en sòn establiment, coma mejan de fòrça, era immensa feblesa d’un crim.
Ena sua politica entrèc er esperit de param: e 1830 germièc en sen de 1823.
Era guèrra d’Espanha venguec a èster enes sòns conselhs un argument en favor des còps de fòrça e des aventures deth dret divin.
En tot restablir França eth rei net en Espanha, pro que poirie restablir eth rei absolut ena sua pròpia casa.
Queigueren en terrible error de cuélher era aubediéncia deth soldat peth consentiment dera nacion.
Aguesta confiança perdec as trons.
Que non ei bon adormir-se ena ombra d’un pomèr ne ena ombra d’ua armada.
Tornem entath vaishèth Orion.
Pendent es operacions dera armada comandada peth prince, eth plan generau, trauessaue ua esquadra eth Mediterranèu.
Viem de díder qu’er Orion pertanhie ad aguesta esquadra e li calèc vier en Tolon per avaries en mar.
Era preséncia d’un vaishèth de guèrra en un pòrt, qu’a tostemp un sabi pas qué qu’atrè e ocupe ara multitud.
Ei gran e era multitud estime çò qu’ei gran.
Un vaishèth de linha se compause ath còp de çò mès pesant e çò mès leugèr, pr’amor que li cau suportar ath madeish temps es tres formes dera substància: era solida, era liquida e era fluida, e li cau lutar contra totes tres.
Era sua respiracion ges pes sòns cent trenta canons coma per enòrmes clarons, e respon ath pericle damb orgulh.
Er ocean sage de hòraviar-lo ena orribla semilitud des sues ondades; mès eth vaishèth qu’a era sua amna, era sua bossòla, que lo conselhe e l’indique tostemp eth nòrd.
Enes nets escures es sòns fanaus suplissen as esteles.
Atau, donc, contra eth vent qu’a era còrda e era tela; contra era aigua, era husta; contra era arròca, eth hèr, eth coeire e eth plomb; contra era ombra, era lum; contra era immensitat, ua agulha.
Se se vò cuélher ua idia de totes es proporcions gigantesques, qu’eth sòn conjunt constituís eth vaishèth de linha, non cau mès qu’entrar en ua des cales caperades de sies estatges des pòrts de Brest o de Tolon.
Es vaishèths en construccion que son aquiu, entà didè’c atau, jos ua campana.
Aquera biga colossau qu’ei ua verga; aquera gròssa colomna de husta botada en tèrra enquia perder-se de vista, qu’ei eth pau màger.
En tot mesurar-lo deth hons deth casco, a on comence, enquiara sua punta, que se hon damb es bromes, a de longada seishanta toeses, e tres pès de diamètre ena sua basa.
Eth pau màger anglés se quilhe a dus cents dètz-e-sèt pès per dessús dera linha d’aigua.
Era marina des nòsti pairs tenguie cables, era nòsta que tie cadies.
Eth simple pilèr de cadies d’un vaishèth de cent canons a quate pès de nautada, vint de longada e ueit d’amplada.
E entà hèr aguest vaishèth, guaire husta s’a de besonh?
Tres mil mètres cubics.
Qu’ei ua seuva flotanta.
Ath delà, notatz ben aquerò, aciu solet se tracte deth vaishèth de guèrra de hè quaranta ans, deth simple vaishèth de vela; eth vapor, alavetz ena mainadesa, qu’ a hijut dempús naui miracles ad aguest prodigi cridat vaishèth de guèrra.
Aué, per exemple, eth vaishèth de vapor d’eliça ei ua maquina susprenenta amiada per un velatge de tres mil mètres quarrats de superfícia e per ua caudèra dera fòrça de dus mil cinc cents shivaus.
Sense parlar d’aguestes meravilhes naues, era anciana nau de Cristofol Colom e de Ruyter ei ua des granes òbres mèstres der òme, que, inagotable en fòrces coma en vams er infinit, magasème eth vent enes sues veles, le tie en direccion fixa ena immensa difusion des ondades, flote e regne.
Cada còp que se desplegue ua fòrça immensa entà acabar en ua immensa feblesa, semblable resultat hè a pensar enes òmes.
D’aquiu es curiosi qu’abonden enes pòrts de mar ar entorn d’aguestes meravilhoses maquines de guèrra e de navegacion, sens qu’eri madeishi s’expliquen perfèctaments eth perqué.
Cada dia, donc, dès eth maitin enquiara net, es cais e era plaja deth pòrt de Tolon se vedien caperadi d’ua multitud d’ociosi e de pècs, coma se ditz en París, ocupadi solet en guardar er Orion.
Er Orion ère un vaishèth avariat hège ja fòrça temps.
Enes sues navegacions anteriores s’auien apilerat sus era sua quilha espessi celhs de causes deth mar, enquiath punt de hèr-li pèrder era mitat dera sua velocitat; L’auien botat en sec er an anterior entà rascar-li es causes de mar apegades e dempús auie estat botat ena aigua de nauèth.
Mès aguesta gratada auie alterat toti es bolons dera quilha.
Ara nautada des Balears era part deth vaishèth jos era linha de flotacion s’auie cansat e daurit, e coma qu’era forradura non se hège alavetz de coeire, eth vaishèth hège aigua.
Arribèc ua violenta ventada d’equinocco que trinquèc a babòrd era ròda e ua portalera, e hec a maubé eth pau dera vela; e per tòrt d’aguestes avaries, er Orion li calec entornar entà Tolon.
Atraquèc près der arsenal, e se sagèc d’armar-lo e apraiar-lo.
Eth casco non auie patit bric en tribòrd, mès s’auien desclauat quauqui listons des costats, sivans costum, entà qu’er aire podesse entrar ena carcassa.
Es tripulants èren ocupadi en envergar es veles.
Eth gabièr encargat de cuélher eth mastelèr de gabia pera part de tribòrd, perdec er equilibri.
Se lo vedec trantalhar, era multitud amassada en cai lancèc un crit, eth cap podec mès qu’eth còs; er òme hec torns ar entorn dera verga, damb es mans estenudes entar abisme; cuelhec ath pas, damb ua man prumèr, e dempús damb era auta, er estriu, e quedèc suspenut d’eth.
Auie eth mar ath dejós a ua prigondor vertiginosa.
Er òme anaue e venguie agarrat ad aguesta còrda coma era pèira a ua gorona.
Ajudar-lo qu’ère córrer un risque orrible.
Degun des marinèrs, pescadors toti dera còsta, que hège pòc auien entrat en servici, s’atrevie a aventurar-se ad aquerò.
Mentretant eth malerós gabièr se cansaue; non se podie veir era angónia deth sòn ròstre, mès en toti es sòns membres se coneishie er agotament.
Es sòns braci se torçauen en un estirament orrible.
Cada esfòrç que hège entà pujar non servie d’arren senon entà aumentar es oscilacions der estriu.
Non cridaue per pòur de pèrder era fòrça.
Era multitud demoraue veder-lo, en ua menuta, deishar anar era còrda e toti virauen eth cap pr’amor de non veir era sua mòrt.
I a moments qu’era punta d’ua còrda, d’un pau, era arrama d’un arbe, qu’ei era vida madeisha; e ei ua causa orribla veir a un èsser viu que se destaque e què coma un frut madur.
De pic se vedec a un òme que pujaue per aparelh damb ua agilitat de tigre.
Aguest òme anaue vestit de ròi, ère un presoèr; amiaue ua casqueta verda, senhau de condemnat a cadia perpetua.
Tanlèu arribèc ara nautada dera gabia, un còp de vent li treiguec era casqueta e deishèc veir eth sòn cap complètaments blanc: que non ère un joen.
Plan que òc, un individú que pertanhie a ua còla de presoèrs, emplegada a bòrd, auie corrut dès eth prumèr moment entar oficiau de quarto, e ath miei deth trebolament e dobte dera tripulacion, mentre toti es marinèrs tremolauen e arreculauen, l’auie demanat permís entà riscar era sua vida pr’amor de sauvar ath gabièr.
Dauant d’un senhau afirmatiu der oficiau trinquèc d’un còp de martèth era cadia estacada ar anèth de hèr deth sòn pè, cuelhec dempús ua còrda e se lancèc entàs aubans.
Arrés se n’encuedèc en aqueri instants der assopliment que siguec trincada era cadia.
Enquia dempús non se’n brembèren.
En un virament de uelhs siguec ena verga.
S’arturèc quauques segondes e semblèc que la mesuraue damb era vista.
Aguestes segondes, que mentretant eth vent balancejaue ath gabièr en extrèm d’un hiu, semblèren sègles as que guardauen.
A tot darrèr, eth presoèr lheuèc es uelhs entath cèu e hec un pas entà dauant.
Era multitud alendèc.
Se lo vedec recórrer pendent un instant era verga.
Se retiraue a ua aranha qu’anaue a agarrar a ua mosca; sonque qu’aciu era aranha amiaue era vida e non era mòrt.
Dètz mil guardades èren fixes en grop.
Ne un sorriscle, ne ua paraula, era madeisha estrementida arroncilhaue totes es celhes.
Totes es boques tenguien eth sòn alend, coma s’auessen cranhut híger era mendre bohada ath vent que secodie ad aqueri dus malerosi.
Mentretant, eth presoèr auie artenhut baishar plan près deth marinèr.
I auie encara temps; ua menuta mès tard, er òme, cansat e desesperat s’aurie deishar quèir en abisme; eth presoèr l’auie estacat solidaments damb era còrda qu’ada era s’agarraue damb ua man, tant que trabalhaue damb era auta.
Fin finau, se lo vedec pujar sus era verga e tirassar deth marinèr enquia que l’auec tanben en era: aquiu lo tenguec pendent un instant entà deishar-li recuperar es fòrces, dempús lo cuelhec enes braci, e l’amièc caminant sus era verga enquiar escabèl, e d’aquiu entara gabia a on lo deishèc enes mans des sòns camarades.
En aguest instant aplaudic era multitud; quauqui uns dera gentada plorauen, es hemnes s’abraçauen en cai e s’entenec cridar a toti damb ua espècia de furor atrendit: “Perdon, perdon entad aguest òme!”.
Aguest, mentretant, s’auie premanit entà baishar immediataments pr’amor d’amassar-se ara còla que pertanhie.
Entà arribar mès lèu, se deishec esguitlar, e se metec a córrer per ua antena de vela baisha.
Totes es guardades lo seguien.
De pic, les cuelhec era pòur; sigue que siguesse cansat, sigue que se marejaue, se credec que trantalhaue e que dobtaue.
De ressabuda era multitud lancèc un crit: eth presoèr venguie de quèir en mar.
Era queiguda ère perilhosa.
Era fragata Algeciras ère atracada ath cant der Orion, e eth praube presoèr auie queigut entre es dus vaishèths, e ère de crànher qu’aiue anat a parar dejós der un o der aute.
Quate òmes sautèren ara prèssa en ua embarcacion.
Era multitud les encoratjaue e era ansietat auie tornat a campar en toti es ròstres.
Er òme non auie pujat ena superfícia.
Auie despareishut en mar sense deishar tralha, coma s’auesse queigut en ua bota d’òli.
Se cabussèren e enquia se cerquèc en hons.
Tot que siguec en bades.
Se cerquèc enquia que siguec de nets; mès que non se trapèc ne tansevolhe eth còs.
A londeman, eth jornau de Tolon imprimie aguestes linhes: “17 de noveme de 1823.
Un presoèr que se trapaue trabalhant damb era sua còla a bòrd der Orion, en vier de secórrer ager a un marinèr, queiguec en mar e s’estofèc.
Eth sòn cadavre non s’a pogut trapar.
Se cre que s’aurà demorat aganchat enes estaques dera punta der arsenal.
Aguest òme ère inscrit en registre damb eth numèro 9430 e se cridaue Jean Valjean”.
I.- Era question dera aigua de Montfermeil.
Montfermeil ei plaçat entre Livry e Chelles, ena aurèra meridionau dera nauta planhèra que separe eth Ourque deth Marne.
Aué qu’ei ua vila plan grana, ornada tot er an de casetes de camp bastides de ges e eth dimenge d’alègri e aunèsti ciutadans.
En 1823 non i auie en Montfermeil ne tantes cases blanques ne tants ciutadans satisfèts: que non ère senon un bordalat entre bòsqui.
Solie veder-se, de quan en quan, ua casa d’esvagament deth darrèr sègle, de bon conéisher peth sòn aspècte aristocratic, es sòns balcons de hèr retortilhat e es sues longues hièstres, qu’es sòns veires verds agarrauen nuances tan desparières sus eth color blanc des lumedans barradi.
Mès non per aquerò deishaue Montfermeil d’èster un bordalat.
Es mercadèrs de ròba retiradi e es afeccionats a ostiuar que non l’auien desnishat encara.
Ère un lòc tranquil e alègre, que non ère de pas entà nunlòc; se viuie en eth economicaments, e se passaue aguesta vida campanharda tant abondiua e tan de bon hèr.
Era soleta manca qu’auie ère qu’ère escassa era aigua per çò dera elevacion dera planhèra.
Les calie vier a cercar-la pro luenh.
Er extrèm deth bordalat, qu’ei deth costat de Gagny s’aprovedie d’aigua enes magnifics estanhs que i a en aqueri bòsqui; er aute extrèm, qu’entornege era glèisa, e qu’ei entath costat de Chelles, non trapaue aigua potabla senon en ua petita hònt que i auie ena mitat dera pala, près deth camin de Chelles, a un quart d’ora de Montfermeil.
Atau, donc, er aprovediment d’aigua qu’ère un trabalh rude entà totes es cases.
Es cases granes, era aristicràcia (e era tauèrna de Thenardier) pagauen miei sòu per cada ferrat d’aigua a un òme qu’auie aguest mestièr, e que guanhaue damb aquerò uns ueit sòus ath dia; mès aguest òme solet trabalhaue enquias sèt dera tarde en ostiu, e enquias ueit en iuèrn, e quan se hège de nets, quan se barrauen es hièstres des estatges baishi, qui non auie aigua entà béuer, o l’anaue a cercar, o s’estaue sense era.
Aquerò ère çò qu’espaurie ara prauba creatura, ara petita Cosette, qu’eth lector non aurà desbrembat.
Mo’n brembaram que Cosette ère utila as Thenardier de dues manères; se hègen pagar pera mair e se hègen servir pera hilha.
Atau, quan era mair deishèc complètaments de pagar, pes motius expausadi enes capitols anteriors, es Thenardier se demorèren damb Cosette.
Era prauba mainada les servie de mossa, e coma tau, era ère que li calie vier a cercar era aigua quan ne mancaue.
Atau, donc, espaurida pera idia de vier ena hònt de nets, sajaue de qué non li manquèsse jamès era aigua.
Eth nadau de 1823 que siguec plan brilhant en Montfermeil.
Eth començament der iuèrn auie estat suau e non auie gibrat ne nheuat.
Es charlatans e firaires qu’auien arribat de París obtengueren deth senhor alcalde eth permís entà plaçar es sues botigues en carrèr ample deth bordalat e ua còla de mercaders ambulants botèc es sòns taulatges damb eth madeish permís ena plaça dera glèisa, e enquia e tot en carreron deth Boulanger, a on ère plaçada, coma se rebrembarà, era tauèrna des Thenardier.
Tota aquera gent aumplie es aubèrges e tauèrnes, e daue ath país, normauments tranquil, ua vida alègra e rambalhosa.
Enquia mos cau díder, pr’amor d’èster fidèus istorians, qu’entre es curiositats expausades ena plaça, i auie ua espècia de cabana qu’en era uns orribles sauta-en- banqui vestiti de pelhòts, e que venguien sabi pas d’a on, mostrauen as campanhards de Montfermeil un d’aguesti terribles ihons blancs deth Brasil qu’eth nòste reiau Musèu non possedic enquia 1845, e qu’an coma uelh ua cocarda tricolora.
Es naturalistes criden ad aguest audèth, sivans me pensi, Caracarà Polyborus; ei der orde des apicides e dera familha des ihons.
Quauqui soldats vielhs, bonapartistes, retiradi en bordalat, venguien a veir ad aguest animau damb devocion.
Es charlatans presentauen era cocarda tricolora coma un fenomèn unenc e creat exprèssaments per Diu entara sua colleccion d’animaus estranhs.
Ena net madeisha de Nadau, fòrça carretèrs e traginèrs se trapauen seigudi e beuien ar entorn d’ua taula damb quate o cinc candèles de seu ena sala baisha dera tauèrna des Thenardier.
Era sala se retiraue a totes es sales dera tauèrna: taules, cantres d’estanh, botelhes, beuedors, humadors, pòca lum e fòrça rambalh.
Era data der an 1823 se vedie, ça que la, indicada per dus objèctes que i auie sus era taula e qu’ère alavetz era mòda dera classa mieja, ei a díder: un caleidoscòpi e ua lampa de lhauna violeta.
Thenardier susvelhaue eth sopar que se codinaue en un bon huec.
Eth marit beuie damb es sòns clients e parlaue de politica.
Ath delà des convèrses politiques, qu’auien coma objècte principau era guèrra d’Espanha e eth duc d’Angulema, s’entenie, entre eth bronit, parentèsis complètaments locaus coma aguest:
Pera part de Nanterre e de Suresnes qu’a balhat fòrça eth vin.
A on auien dètz gèrles se n’a obtengut dotze.
Eth truèlh a balhat mès chuc de çò que se pensaue.
Mès, es arradims que non deuien èster madurs.
Ei, donc, un vin leugèr?
Mès leugèr encara qu’es de per aciu.
Les cau vrenhar en verd.
Eca.
A viatges sorrisclaue un molièr:
Dilhèu èm es responsables de çò que i a enes saques?
Trapam en eri ua porcion de grans que non mos podem entretier e netejar, e que mos cau deishar passar pes arròdes coma era arraja, er anèula, eth tidon, era caròbia, eth canam, era coa de vop e ua auta infinitat de drògues, sense compdar damb es pèires qu’abonden en certans horments, mès que mès, enes horments bretons.
A jo que non me shaute mòler horment breton, dera madeisha manèra qu’as ressegadors de long non les shaute ressegar bigues qu’agen claus.
Imaginatz-vos eth maudit povàs que formarà tot aquerò ena haria dempús dera moluda; e dempús se planhen dera haria.
S’era haria non ges neta que non ei eth nòste tòrt.
En espaci comprenut entre es hièstres, un segador, parlant damb un propietari que botaue prètz ath trabalh d’un prat que li calie segar ena primauèra, didie:
Qu’ei parièr qu’era èrba sigue banhada.
Atau se talhe mielhor; era arrosada qu’ei bona; mès, a maugrat tot, era vòsta èrba ei plan naua e dificila de segar.
I a lòcs qu’era dalha non va. Eca.
Cosette se trapaue en sòn lòc de costum, seiguda ena trauèrsa dera taula dera codina ath cant dera humeneja; era prauba mainada ère vestida de pelhòts; amiaue es pès nudi caladi en esclòps, e ara lum deth huec s’entretenguie a hèr miches de lan entàs mainades de Thenardier.
Ena cramba pròcha s’entenien dues votzes fresques e mainadenques qu’arrien e charrauen: qu’èren es d’Eponina e Azelma.
En un cornèr dera humeneja i auie ues disciplines penjades d’un clau.
De quan en quan, entre eth bronit dera tauèrna, s’entenie entar interior dera casa eth crit d’un mainatge de plan trenda edat.
Ère ua creatura qu’era hemna de Thenardier auie amainadat en un des iuèrns anteriors (“sense saber se per qué, sivans era didie, per efècte deth hered”), que deuie auer uns tres ans.
Era mair l’auie criat, mès que non l’estimaue.
Quan eth clamor acarnissat deth mainatge venguie inoportun, didie Thenardier ara mair:
Eth tòn hilh plore, vè-te’n a veir se qué vò.
Bè!, responie era.
Que me shòrde.
E eth praube abandonat seguie plorant ena escurina.
II.- Dus retraits complets.
En aguest libre non s’a vist encara as Thenardier senon de perfil; qu’ei arribat eth moment de campar er entorn d’aguest matrimòni e guardar-lo de toti es costats.
Thenardier venguie de complir es cinquanta ans; era sua esposa s’estaue enes quaranta, que son es cinquanta dera hemna, de sòrta qu’entre era hemna e eth marit se trapaue equilibrada era edat.
Es lectors an conservat dilhèu, dès era sua prumèra aparicion, quauque rebrembe dera hemna de Thenardier, nauta, ròia, colorada, gròssa, musclada, quarrada, enòrma e agila; ja auem dit que venguie dera raça d’aguestes sauvatges colossaus qu’enes hèires quilhen deth solèr granes pèires damb es peus.
Era qu’ac hège tot ena casa; es lhets, es quartos, era ruscada, era codina, era ploja, eth bon temps, eth diable.
Coma soleta sirventa auie a Cosette, un petit arrat ath servici d’un elefant.
Tot tremolaue ath son dera sua votz, es veires, es mòbles e era gent.
Era sua cara ampla, crivilhada de pigues ròies, semblaue ua escumadora.
Auie barba.
Qu’ère er ideau d’un brigand deth mercat, vestit de hemna.
Renegaue coma un carretèr e se vantaue de trincar un nòde d’un còp de punh.
Se non auesse estat pes novèles qu’auie liejut, e que de quan en quan li costauen er efècte extravagant de presentar ad aquera giganta jos er aspècte d’ua mainada lanfiosa, jamès se l’aurie acodit ad arrés era idia de díder d’era: “Qu’ei ua hemna”.
Ère eth producte d’un empeut de senhoreta en ua verdurèra.
Quan se l’entenie parlar se didie: “Qu’ei un gendarme” Quan se la vedie béuer, se didie: “Qu’ei un carretèr”.
Quan se la vedie pataquejar a Cosette, se didie: “Qu’ei eth borrèu”.
Quan dormie, dera boca li gessie un dent.
Thenardier ère un òme petit, prim, esblancossit, angulós, uassut, escanaulit, que semblaue malautís, e se conservaue plan ben; aciu començaue eth sòn patrifassi.
Arrie damb compde normauments, e ère lèu atentiu damb toti, enquia e tot damb eth mendicant que li remie ua aumoina.
Auie era guardada d’un vop e er aspècte d’un letrat.
Se retiraue fòrça as retraits der abad Delille.
Era sua vantaria s’estaue a béuer damb es traginèrs; e arrés auie artenhut a embriagar-lo jamès.
Humaue en ua pipa plan grana, amiaue ua blòda e ath dejós un frac nere fòrça vielh; auie pretensions literàries e materialistes.
Agustin.
Afirmaue tier “sistèma”.
Per çò d’aute, ère un engusaire, mès, engusaire per principis e règles scientifiques, nuança qu’existís.
Rebrembaratz que pretenie auer servit ena armada; condaue damb un cèrt luxe qu’en Waterloo, estant sergent en un 6 o en un 9 o de quinsevolh de leugèrs, solet contra un esquadron d’ussars dera Mòrt, auie caperat damb eth sòn còs e sauvat a trauèrs dera mitralha, “a un generau perilhosaments herit”.
D’aquiu venguien entath lumedan dera sua pòrta era flamanta mòstra, e entara tauèrna, en país, eth nòm de “Tauèrna deth sergent Waterloo”.
Qu’ère liberau, classic e bonapartista.
S’auie soscrit entath camp d’Asil, e en bordalat se didie qu’auie estudiat entà capelhan.
Nosati credem qu’auie estudiat simplaments en Olanda entà èster ostalèr.
Aguest coquin der orde compausat, ère, sivans es probabilitats, quauque flamenc de Lila en Flandes, francés en París, belga en Brusselles, en tot auer un pè en cadua des dues frontères.
Que ja auem dit en qué auie consistit era sua hèta en Waterloo, e seratz d’acòrd que l’exageraue un shinhau.
Eth flux e eth reflux, es peripecies, es aventures, qu’èren er element dera sua existéncia; ua consciéncia estarnada còste tostemp ua vida descosuda; e probablaments ena tempestosa epòca deth 18 de junh de 1815 pertanhie Thenardier ad aguesta varietat de tauernèrs panaires qu’auem parlat, que corrien es camins, venent as uns, panant as auti, e romant en familha, er òme, era hemna e es mainatges, en bèth carreton vielh darrèr des tropes en marcha damb er in d’agregar-se tostemp ena armada vencedora.
Acabada era campanha, e en auer, coma didie, cum quibus auie dubèrt ua tauèrna en Montfermeil.
Aguest quibus, compausat des pòches e des relòtges, des anèths d’aur e des crotzes d’argent, cuelhudi en temps dera vrenha enes soquèrs plei de cadavres, non formaue un totau guaire naut, e non auie hèt auançar guaire ath vividor vengut en tauernèr.
Thenardier auie enes traits sabi pas se qué de dret, que quan renegaue rebrembaue eth quartèr e quan hège eth senhau dera crotz rebrembaue ath seminari.
Charraue fòrça e se se credie un sabent.
Ça que la, eth mèstre dera escòla auie observat que cometie errades gramaticaus.
Hège es compdes des despenes des viatjaires damb superioritat; mès es uelhs escarrabilhats trapauen quauqui viatges en eri fautes d’ortografia.
Ère coquin, golard, guiterós e abil.
Non menspredaue as sues mosses, per çò qu’era sua hemna non les auie.
Aguesta giganta qu’ère gelosa.
Ath delà de tot aquerò, Thenardier, òme d’astúcia e d’equilibri, ère un brigand deth gènre moderat.
Aguesta espècia qu’ei era pejor, donques qu’a molt d’ipocrita.
Aquerò non vò díder que Thenardier non siguesse en escadences capable d’emmaliciar-se aumens tant coma era sua hemna; mès aquerò qu’ère plan estranh; e en aqueri moments, coma qu’auie en òdi a toti, coma auie en eth madeish ua prigonda dòsi d’òdi, coma qu’ère des que se resvengen perpetuaments, des qu’atribuissen era colpa quan què sus eri a toti es que son ath sòn dauant, e des que son tostemp prèsti a lançar sus eth prumèr qu’arribe coma legitim escarni eth totau des decepcions, falhites e calamitats dera sua vida; e coma tot aguest lhèute se revoutaue en eth e li borie ena boca e enes uelhs, en aguesti moments, didem, qu’estaue espaventós.
Malerós deth qu’alavetz passaue a posita dera sua fúria!
Ath delà de totes es sues qualitats, qu’auie Thenardier era d’èster atentiu e penetrant, silenciós e charlatan, sivans era ocasión, e tostemp damb ua elevada intelligéncia.
Qu’auie quauquarren dera guardada des marins avedadi a guinhar eth uelh enes alongavistes.
Thenardier qu’ère un òme d’Estat.
Quinsevolh nauèth vengut qu’entraue ena tauèrna didie en veir ara hemna de Thenardier: “Aguesta qu’ei eth patron dera casa”.
Un error.
Non ère ne tan solet era patrona: eth patron e era patrona qu’èren eth marit.
Era hège, eth creaue.
Ac dirigie tot mejançant ua sòrta d’accion magnetica invisibla e contunha.
Ua soleta paraula qu’ère pro, a viatges un senhau; e eth mastodont aubedie.
Thenardier ère entara sua hemna, sense qu’era podesse explicar-se era encausa, ua espècia d’èsser particular e sobeiran.
Qu’auie es vertuts deth sòn anament; ena vida aurie era dissentit en un detalh “deth senhor Thenardier”, ipotèsi, ça que la, inadmisibla, ne l’aurie trèt era rason ath sòn marit publicaments per arren deth mon.
Jamès aurie cometut “dauant d’estranhs” aguesta fauta que tan soent cometen es hemnes, e qu’en lengatge parlamentari se cride: deishar ath descubèrt era corona.
Encara qu’era sua conformitat e mutuau acòrd non auesse coma resultat senon eth mau, que i auie ua cèrta contemplacion ena somission dera Thenardier ath sòn marit.
Campat aguest matrimòni peth sòn costat mesquin e grossièr, se vedie en eth eth gran fenomèn universau dera adoracion dera matèria per esperit; pr’amor que certanes lejors an era sua rason d’èster enes prigondors madeishes dera beresa etèrna.
En Thenardier i auie quauquarren de çò desconeishut; d’aciu er emperi absolut d’aguest òme sus era sua hemna.
En bèri moments lo vedie aguesta coma ua lum alugada; en d’auti, lo sentie coma era garra d’ua fèra.
Aguesta hemna ère ua creatura formidabla que non estimaue senon as sues hilhes e non cranhie senon ath sòn marit.
Qu’ère mair, pr’amor qu’ère mamifèra.
Per çò d’aute, era sua maternitat non passaue des sues hilhes, e, coma veiram mès endauant, non s’estenie as varons.
Eth, er òme, non auie qu’un pensament: enriquir-se.
E non ac artenhie.
Ath sòn gran talent li mancaue un teatre digne.
Thenardier s’arroïnaue en Montfermeil, s’ei qu’ei possible arroïnar-se a zèro; e totun aquerò, aguest perdut aurie vengut a èster milionari en Suissa o enes Pirinèus; mès, er ostalèr li cau víuer aquiu a on la sòrt lo place.
En madeish an de 1823, Thenardier se trapaue empenhat en uns mil cinc cents francs, de deutes de pagament urgent, çò que l’amiaue en ua situacion delicada.
Quinsevolh que siguesse entada eth era injustícia tenaç deth destin, qu’ère un des òmes que mielhor comprenien, damb mès prigondor e dera manèra mès modèrna, aguesta causa qu’ei ua vertut enes pòbles barbars, e ua merça enes pòbles civilizadi: era ospitalitat.
Ath delà d’aquerò, qu’ère un gran caçaire furtiu, e pertot se lo mentaue peth sòn bon afustatge.
Auie ua cèrta arridalha hereda e pacifica qu’ère particularaments perilhosa.
Quauqui viatges gessien d’eth, a manèra de relampits, es sues teories d’ostalèr.
Qu’auie repervèris professionaus que sajaue de calar en anim dera sua hemna.
Tant qu’eth marit reflexionaue e combinaue, era hemna non pensaue enes creditors absents, ne s’enquimeraue peth passat ne per avier en tot víuer solet e exclusiauments entath present.
Atau èren aguesti dus èssers.
Cosette se trapaue entre eri patint era sua dobla pression coma ua creatura que se vedesse ath còp estrissada per ua pèira de mòla e esbocinada per ues estenalhes.
Er òme e era hemna qu’auien cadun era sua manèra desparièra de martirizar.
Se Cosette se vedie ablasigada a còps, qu’ère causa dera hemna; s’anaue descauça en iuèrn, qu’ère causa deth marit.
Cosette pujaue, baishaue, lauaue, espolsetaue, heregaue, escampaue, caminaue, sudaue, cargaue damb es causes mès pesades, e malauta e fèbla s’ocupaue enes trabalhs mès durs.
Que non i auie pietat entada era; auie ua patrona herotge, e un patron verinós.
Era tauèrna de Thenardier ère coma ua telaranha a on Cosette ère aganchada, e tremolaue.
Er ideau dera opression se vedie realizat en aguesta domesticitat sinistra.
Qu’ère ua causa semblabla ara mosca que servís as aranhes.
E era prauba mainada patie e caraue.
Diu, quan se trapen atau dès que neishen, petites e nudes entre es òmes?
III.- Vin entàs òmes e aigua entàs shivaus.
Qu’auien arribat quate naui viatjaires.
Cosette pensaue, donc, qu’ère escur, plan escur, que l’auie calut de pic aumplir es gèrres e es botelhes enes quartos des viatjaires nauèth vengudi, e que non i auie ja aigua ena hònt.
Çò que la padegaue un shinhau ère qu’ena casa des Thenardier non se beuiue guaira aigua.
Non mancauen persones qu’auien set, mès qu’ère d’aguesta set que se solatge mès damb eth vin que damb era aigua.
Qui auesse demanat un veire d’aigua entre es deth vin, aurie estat guardat coma un sauvatge per aqueri òmes.
I auec, ça que la, un moment qu’era prauba mainada tremolèc; era hemna de Thenardier lheuèc era cubertèra d’ua caceròla que borie en huec, dempús cuelhec un veire e s’apressèc ath córrer ena hònt.
Virèc era shèta.
Era mainada auie quilhada era tèsta e seguie toti es sòns movements.
Solet gessec un prim arrai d’aigua, qu’aumplic eth veire enquiara mitat.
Macarèu!, didec.
Ja non i a aigua!
Dempús i auec un moment de silenci.
Era mainada non alendaue.
Que n’aurà pro damb aquerò.
De quan en quan un des beueires guardaue entath carrèr, e exclamaue:
Qu’ei escur coma era boca d’un lop!
Solet es gats vierien peth carrèr sense lum en aguestes ores!
E Cosette s’estrementie.
Ath mèn shivau que non l’an balhat aigua.
Òc, plan que òc, didec era hemna de Thenardier.
Vos digui que non, brava hemna, responec eth mercadèr.
Cosette auie gessut de dejós dera taula.
Ò!, òc, senhor!, didec.
Aquerò non ère vertat.
Cosette mentie.
Vai, ua mainada que non ei mès nauta qu’eth code, e que ditz ues mentides coma ua casa, didec eth mercadèr.
Te digui que non a begut, pegonha.
Quan non beu qu’a ua manèra de rebohar que me’n sai perfèctaments.
Pro qu’a begut!
E plan ben!
Cosette se tornèc a botar dejós dera taula.
Dempús, guardant ath sòn entorn.
Plan ben, a on ei aguesta?
Vòs vier!, cridèc era Thenardier.
Cosette gessec d’aquera sòrta de horat que s’auie metut.
Senhoreta machòta, vietz a dar-li de béuer ad aguest shivau.
Mès, senhora, repliquèc Cosette, que non i a aigua.
Era Thenardier dauric de land en and era pòrta deth carrèr.
Plan, donc, ve-te’n a cercar-la.
Ena hònt que n’a: bon remèdi.
Aciu qu’as ua monèda de quinze sòus.
Semblaue demorar que la venguessen a ajudar.
Non as entenut que i vages!, cridèc era Thenardier.
Cosette gessec.
Era pòrta se tornèc a barrar.
IV.- Entrada en scèna d’ua pipa.
Se rebrembarà qu’era ringlèra de botigues en aire liure que començaue ena glèisa, arribaue enquiara tauèrna de Thenardier.
Aguestes botigues, qu’es sòns patrons demorauen eth pas de fòrça gent que i calie anar ena missa deth poth, èren alugades per candèles de seu qu’usclauen en cornets de papèr, çò que, coma didie eth mèstre dera escòla de Montfermeil, seigut en aqueth moment ath cant d’ua taula ena casa de Thenardier, “costaue un efècte magic”.
Totun, non se vedie ne ua soleta estela en cèu.
Era darrèra d’aguestes barraques, plaçada precisaments dauant dera pòrta des Thenardier, qu’ère ua botiga de jogalhes tota ludenta d’ornaments, de collarets e de magnifiques caishes de lhauna.
En prumera linha, e dauant de tot, i auie botat eth botiguèr, sus un hons de tovalhons blanqui, ua immensa pipa de cera de dus pès de nautada, vestida damb un vestit de crespon color ròsa, apolidida damb cabelhs d’aur en cap, e damb un peu vertadèr e uelhs d’esmalt.
Aguesta meravilha auie estat pendent tot eth dia objècte d’admiracion entàs nasejaires de mens de dètz ans, sens que s’auesse trapat en Montfermeil ua mair pro rica e pro genrosa entà crompar-la-se entara sua hilha.
Eponina e Azelma auien passat ores sanceres en tot contemplar- la, e enquia e tot era madeisha Cosette, encara que furtiuaments, auie gosat guardar-la.
En moment que Cosette gessec damb eth sòn farrat ena man, per ombriua e ablasigada que siguesse, non podec mens que lheuar era vista entara prodigiosa pipa, entara senhora, coma la cridaue.
Era prauba mainada se quedèc petrificada.
Que non auie vist encara tant d’apròp coma alavetz ara pipa.
Tota era botiga li semblaue un palai; era pipa que non ère ua pipa, ère ua vision.
Era alegria, er esplendor, era riquesa, era felicitat, que campauen coma ua sòrta de ludentor quimerica dauant d’aqueth petit èsser, relegat tan prigondaments a ua miseria funèbra e hereda.
Cosette mesuraue, damb aguesta sagacitat candorosa e trista dera mainadesa, er abisme que la separaue dera pipa.
Se didie que li calie èster reina, o aumens princessa, entà auer ua “causa” atau.
Consideraue eth beròi vestit de color de ròsa, es magnifics peus alisadi, e se didie ath sòn laguens: “Be ne deu èster d’erosa aguesta pipa!” Es sòns uelhs non podien separar-se d’aguesta botiga fantastica; Guaire mès la guardaue, mès s’enludernaue; se pensaue que vedie eth paradís.
De pic era votz ronca dera Thenardier la hec a revier.
Tè!, briganda!
Encara non as partit!
Demora!
Aquiu que vengui!
Qué te cau hèr aciu?
Cosette se metec a córrer, damb eth sòn farrat, a tota marcha.
V.- Era mainada complètaments soleta.
Coma qu’era tauèrna de Thenardier se trapaue ena part deth bordalat qu’ei près dera glèisa, li calie vier Cosette a cercar era aigua ena hònt deth bòsc qu’ère peth costat de Chelles.
Ja non guardèc ua soleta botiga de jogalhes.
Tant que siguec en carreron deth Boulanger, e pes entorns dera glèisa, es lums des botigues illuminauen eth camin; mès, lèu despareishec era darrèra lum dera darrèra barraca, e era prauba mainada se trapèc ena escurina mès complèta.
Se calèc en era; mès coma que la cuelhie ua cèrta emocion en sòn anim, ath còp que caminaue, agitaue tant que podie era ansa deth farrat e aguest bronit li servie de companhia.
Coma mès caminaue, mès espesses se tornauen es tenèbres.
Que non i auie ua amna en carrèr.
Ça que la, trapèc a ua hemna, que se virèc en veder- a passr, e que s’estèc quieta gasulhant entre era:
Tà on deu anar aguesta mainada?
Ei bèth holet?
Cara!, didec, s’ei era Lauseta!
Atau passèc Cosette eth laberint de carrèrs torçadi e desèrts, que damb eri acabaue pera part de Chelles eth bordalat de Montfermeil.
Mentre vedie cases e enquia parets pes dus costats deth camin anèc pro animada.
De quan en quan vedie lums a trauèrs des henerecles d’ua hièstra: qu’èren era lum e era vida, aquiu i auie gent e aquerò la padegaue.
Totun, a mida qu’auançaue anaue amendrint eth pas maquinauments.
Quan auec passat era cantoada dera darrèra casa, s’arturèc.
Vier mès enlà dera darrèra botiga qu’auie estat de mau hèr; mès, passar mès enlà dera darrèra casa, qu’ère impossible.
Deishèc en tèrra eth farrat, se hec a vier era man en peu e se metec a rascar-se tot doç, gèst pròpi des mainatges espauridi e indecisi.
Que ja non ère Montfermeil qu’auie ath dauant, ère eth camp, er espaci escur e desèrt.
Campèc damb desesperacion aquera escurina a on ja non i auie arrés, a on non i auie qu’animaus, a on i auie dilhèu apareishudi.
Campèc ben; entenec as animaus que peishien era èrba, e vedec claraments es amnes en pena que se botjauen entre es arbes.
Alavetz tornèc a agarrar eth farrat; era pòur que l’encoratgèc.
Bè!, didec.
Li diderè que ja non i auie aigua!
E se virèc decididaments entà Montfermeil.
A penes auec caminat cent passi s’arturèc e tornèc a rascar-se eth cap.
Alavetz qu’ère era Thenardier que se l’apareishie; era hastigosa Thenardier, damb era sua boca de ièna e es sòns uelhs lançant bualhs de colèra.
Era mainada lancèc ua guardada planhosa entà dauant e entà darrèr.
Qué harie?
Entà on anarie?
Qu’auie ath dauant er espèctre dera Thenardier; darrèr, toti es hantaumes dera net e des bòsqui; arreculèc dauant dera Thenardier: Tornèc a cuélher eth camin dera hònt e se metec a córrer.
Gessec deth bordalat a tot córrer, entrèc en bòsc corrent, sense guardar ne escotar arren.
Non s’arturèc enquia que li manquèc era respiracion, encara que non per aquerò interrompec era sua marcha.
Marchaue entà dauant coma estavanida.
Ath còp que corrie, qu’auie talents de plorar.
Que ja non pensaue, ja non vedie.
Era immensa escurina dera net se tenguie de cara ad aqueth èsser tan petit; d’un costat qu’èren totes es tenèbres; der aute un atòm.
Dera aurèra deth bòsc enquiara hònt solet i auie sèt o ueit menutes.
Cosette se’n sabie deth camin per auer-lo hèt de dia fòrça viatges.
Causa estranha, non se hòravièc: ua rèsta d’instint l’amiaue vagaments.
Ça que la, non dirigie era guardada ne tara quèrra ne tara dreta, per pòur de veir causes orribles enes arrames e entre es sègues.
Atau arribèc ena hònt.
Qu’ère un estret potz naturau dubèrt pera aigua en ua tèrra argilosa, d’ua prigondor de lèu dus pès, entornejat de mossa e d’aguesta èrba cridada gorgèra d’Enric IV, e empeirat grossièraments.
Gessie d’aquiu un arriuet en tot hèr un bronit suau e tranquil.
Cosette non cuelhec aire ne enquia alendar.
Ère plan escur, mès era qu’auie eth costum de vier en aquera hònt.
Cerquèc ena escurina damb era man quèrra ua ausina joena inclinada entara hònt, que normauments li servie coma punt d’empara, trapèc ua arrama, s’agarrèc ada era, s’inclinèc e metec eth farrat ena aigua.
S’estaue en ua situacion d’animositat tan violenta que s’auien triplicat es sues fòrces.
Tant que se trapaue inclinada atau, non parèc era atencion en qué era pòcha deth sòn devantau se uedaue ena hònt.
Era moneda de quinze sòus queiguec ena aigua.
Cosette non la vedec ne l’entenec quèir.
Treiguec eth farrat lèu plen, e lo botèc sus era èrba.
Ara seguida, se trapèc aclapada de cansament.
Pro qu’aurie volgut tornar entà casa de seguit; mès er esfòrç que hec entà aumplir eth farrat auie estat tau que li siguec impossible hèr un pas.
Se vedec, donc, obligada a sèir-se.
Se deishèc quèir ena èrba, e aquiu s’arraulic.
Cluquèc es uelhs, dempús les tornèc a daurir, sense saber se per qué, mès que non podie actuar de ua auta manèra.
Ath sòn costat auie eth farrat, qu’era sua aigua agitada formaue cercles que se retirauen a sèrps de huec blanc.
Ath dessús deth sòn cap apareishie eth cèu caperat de vastes bromes neres formant coma masses de hum.
Era tragica masca dera ombra semblaue inclinar-se vagaments sus era mainada.
Eth planeta Jupiter arribaue ara sua còga ena prigondor der orizon.
Era mainada guardaue damb era vista hòraviada aqueth gran planeta que non coneishie, e que li hège pòur.
Jupiter, plan que òc, se trapaue en aqueth moment plan près der extrèm der orizon, e trauessaue ua espessa capa de broma baisha que li daue un color roienc orrible.
Era broma, lugubraments tintada de violeta, dilataue ar astre, en tot balhar-li er aspècte d’ua herida luminosa.
Un vent hered venguie dera planhèra.
Eth bòsc ère tenebrós, sense cap d’aqueres estrementides agradiues des huelhes, sense ne un solet d’aqueri vagues e fresqui resplendors der ostiu.
En un e en aute costat se lheuauen grani ramatges.
Entre es clarulhes fiulaue eth vent enes matarrassi miserables e difòrmes.
Era èrba nauta hormiguejaue, a impulsi deth vent hered, e se botjaue coma un gran pilèr de serpents.
Es arromingueres se torçauen coma braci enòrmes, armadi de garres, cercant ua pressa.
Quauques huelhes e èrbes seques possades peth vent passauen rapidaments e semblaue que hugien espaurides de quauquarren que les acaçaue.
Pertot regnaue era escurina.
Era escurina qu’ère vertiginosa: er òme qu’a besonh de claretat, eth que se cale enes tenèbres se sent damb eth còr sarrat.
Quan era guardada ve escurina, er esperit que ve turbiditat.
En eclipsi, ena net, ena opacitat fuliginosa que i a ansietat, enquia e tot enes mès fòrts.
Arrés camine solet de nets pera seuva sense ua sòrta de tremolor.
Ombres e arbes que son dues espessors terribles.
Ena prigondor indistinta campe ua realitat quimerica.
Se ve flotar en espaci, o en nòste pròpi cervèth, quauquarren de vague e d’impaupable, coma es sòmis de flors adormides.
En orizon i a actituds herotges.
S’aspiren es efluvis deth gran uet tenebrós.
S’a pòur e desirs de guardar entà darrèr.
Contra es cavitats dera net, contra toti es objèctes, que se hèn esglasiants, contra perfils caradi que se desdiboishen quan s’auance, contra es imatges escures quilhades, contra çò de lugubre miralhat sus çò de funèbre, contra era immensitat sepulcrau deth silenci, contra es èssers desconeishudi e possibles, era inclinacion misteriosa des arrames, era espaventosa torcedura de quauqui arbes e era estrementida de quauqui quadres d’èrba, que non i a defensa possibla, ne audàcia que non se convertisque en terror e que non age era presentida dera angónia pròcha.
S’experimente ua causa orribla, coma s’era amna s’amalgamèsse ena ombra.
Aguesta penetracion des tenèbres ei inexplicablaments sinistra en ua creatura.
Cosette, sense explicar-se çò que li passaue, sentie que s’apoderaue d’era aguesta enormitat escura dera natura.
Que non ère ja solet terror çò qu’experimentau, qu’ère quauquarren mès terrible qu’eth terror madeish.
Era prauba mainada s’estrementie.
Manquen expressions entà díder çò qu’auie d’estranh aguesta estrementida que li gelaue enquia eth hons deth sòn còr.
Era sua guardada se perdie.
Credie sénter que dilhèu li calerie tornar aquiu era net a vier, tara madeisha ora.
Alavetz, per ua sòrta d’instint entà gésser d’aqueth singular estat que non comprenie, mès que l’espaurie, se metec a compdar en votz nauta ua, dues, tres, quate, enquia dètz, e quan auec acabat tornèc a començar.
Aquerò l’entornèc era percepcion vertadèra des causes que l’entornejauen.
Sentec hered enes mans, que se l’auien banhat en trèir era aigua, e se lheuèc.
Era pòur se senhoregèc d’era un aute còp, ua pòur naturau e insuperabla.
Que non auec senon un pensament; húger, húger ara prèssa a trauèrs deth bòsc, peth miei deth camp, enquias cases, enquias hièstres, enquias lums alugades.
Era sua guardada se tachèc en farrat qu’auie ath dauant.
Tau ère eth terror que l’inspiraue era Thenardier que non gausèc húger sense eth farrat d’aigua.
Cuelhec era ansa damb es dues mans e li costèc fòrça quilhar-lo.
Atau caminèc uns dotze passi, mès eth farrat ère plen, pesaue fòrça, e li calec deishar-lo en solèr.
Alendèc un instant, dempús tornèc a cuélher era ansa e comencèc a caminar; Aguest còp caminèc un sinhau mès.
Mès que se vedec obligada a arturar-se de nauèth.
Dempús de quauques segondes de repaus seguic eth sòn camin.
Caminaue inclinada entà dauant e damb eth cap clin coma ua vielha; eth pes deth farrat li botaue es sòns primi braci regdes e tibants.
Era ansa de hèr venguie a paralisar e gelar es sues manetes banhades; de quan en quan se vedie obligada a posar-se; e cada viatge que se posaue era aigua hereda que li gessie deth farrat queiguie sus es sues cames nudes.
Aquerò se passaue ath hons d’un bòsc, de nets, en iuèrn, luenh de tota umana guardada, a ua mainada de ueit ans; en aqueth moment solet Diu vedie aguesta scèna tan trista.
Ai!, plan que òc, sa mair tanben!
Pr’amor que i a causes que hèn a daurir es uelhs as mòrts ena sua hòssa.
Alendaue damb dolorosa dificultat; es somics li sarrauen era gòrja, mès que non gosaue plorar, autanta ère era pòur qu’auie ara Thenardier, autanplan de luenh.
S’imaginaue tostemp qu’era Thenardier ère aquiu.
Totun, non podie caminar guaire en aguest estat, e anaue damb fòrça lentor.
Volie escuerçar era durada des arturades en tot caminar entre cadua d’eres eth màger temps possible.
Pensaue damb angónia que li calerie mès d’ua ora entà tornar en Montfermeil e qu’era Thenardier la tustarie.
Aguesta angónia venguie amassa damb era pòur de veder-se soleta, de nets, en bòsc.
Qu’ère ablasigada de fatiga, e encara non auie gessut dera seuva.
En arribar près d’un vielh castanhèr que coneishie, hec ua arturada màger qu’es auti còps entà repausar ben; dempús arremassèc totes es sues fòrces, tornèc a cuélher eth farrat e se metec a caminar valerosaments.
Ça que la, eth praube èsser desesperat non podec mens de sorrisclar:
Ò, mon Diu, mon Diu!
En aguest moment sentec de pic qu’eth farrat ja non pesaue bric.
Ua man, que li semblèc enòrma, venguie de cuélher era ansa e lo quilhaue vigorosaments.
Cosette lheuèc eth cap e vedec ua grana figura nera, dreta e nauta, que caminaue ath sòn costat ena escurina.
Qu’ère un òme qu’auie arribat darrèr d’era, sense auer-lo vist.
Cosette.
Que i a instints entà toti es accidents dera vida.
Boulatruelle.
Ena tarde deth madeish dia de Nadau de 1823, s’estèc en tot passejar un òme, pendent fòrça temps, pera part mès desèrta deth baloard des Espitau de París.
Semblaue que cercaue ua cramba, e s’arturaue preferentaments enes cases mès modèstes dera maumetuda aurèra dera banlèga de Sant Marcel.
Dempús veiram qu’auie logat, plan, un quarto en aguest barri isolat.
Aguest òme, atau pes sòns vestits, coma pera sua persona, se retiraue ath tipe de çò que poiríem cridar un mendicant de bona societat, ei a díder, era extrèma misèria combinada damb era extrèma neteja.
Qu’ei ua barreja pro estranha qu’inspire as còrs intelligents aguest doble respècte que se sent entad aqueth qu’ei plan praube, e entad aqueth qu’ei plan digne.
Amiaue un chapèu redon fòrça vielh e fòrça espolsetat; ua levita rosigada enquiath hiu, de tela celha de color òcra, qu’en aquera epòca non auie arren d’extravagant; un justet damb pòches de forma seculara; pantalon nere, vengut gris pes jolhs; miches de lan nera e sabates gròsses damb fivèles de coeire.
S’aurie dit qu’ère un preceptor ancian de bona casa, nauèth vengut dera emigracion.
A jutjar pes sòns peus blanqui, eth sòn front plen d’arrupes, es sòns pòts livids, eth sòn ròstre, qu’en eth tot alendaue er aclapament e eth cansament dera vida, se l’aurie hèt plan mès de seishanta ans; mès, pera sua manèra de caminar, fèrma, encara que lenta, e eth vigor singular que metie a toti es sòns movements, que se l’aurie dat a penes cinquanta.
Es arrupes deth front qu’èren ben plaçades, e aurien possat a favòr sòn a quinsevolhe que l’auesse observat damb atencion.
Es sòns pòts se contreiguien damb un plec estranh, que semblaue sevèr, e ère umil.
Ath hons dera sua guardada amiaue ua espècia de lugubra serenor.
Amiaue ena man quèrra un petit paquet estropat en un mocador, e damb era dreta s’emparaue en ua sòrta de baston talhat d’ua tampadura.
Aguest baston auie estat trabalhat damb suenh e non auie mau aspècte; er autor qu’auie trèt capitada des nuds e l’auie format un mange de coralh damb cera vermelha; ère un pau, e semblaue un baston.
Pòca gent passège per aguest baloard, sustot en iuèrn; mès, aqueth òme, encara que sense afectacion, semblaue qu’en sòrta de cercar-la, hugie d’era.
Ena epòca que parlam, eth rei Loís XVIII anaue cada dia entà Choisy-le- Roi, qu’ère un des sòns passègi favorits.
Lèu invariablaments, tàs dues, se vedien era veitura e era escota reiau passar peth baloard der Espitau ath mès córrer.
Aquerò que servie de relòtge entàs praubi deth barri, que didien.
Es uns corrien e es auti se metien en hilèra entà demorar-lo, pr’amor qu’un rei que passe, còste tostemp revolum.
Ath delà d’aquerò, era aparicion e desaparicion de Loís XVIII costaue un cèrt efècte enes carrèrs de París.
Era scèna qu’ère rapida, mès majestuosa.
Aqueth rei espeat li shautaue fòrça anar ath galaup; en non poder caminar, que volie córrer; en non poder hèr usatge des sues cames, de boni talents aurie hèt, s’auesse estat possible, qu’es relampits tirassèssen dera sua veitura.
Passaue pacific e sevèr, en miei des sabres desgainadi.
Era sua massissa berlina, tota daurada, damb espesses arrames de liris pintades enes costats, rodaue rambalhosaments, e a penes i auie temps entà hèr ua guardada en interior.
En angle dera testèra, ara dreta, sus coishins de satin blanc, se vedie ua cara ampla, fèrma e vermelha; un front nauèth empovassat coma un audèth reiau; ua guardada fèra, dura e hereda; un arridolet de letrat; dues espatletes gròsses de canòles retortilhades, flotant sus un frac de paisan; eth toison d’aur, era crotz de Sant Loís, era crotz dera Legion d’Aunor, era midalha d’argent der Esperit Sant; un vrente plan holat, e un gròs cordon blu; qu’ère eth rei.
Dehòra de París amiaue eth sòn chapèu damb plomes blanques, descansant sus es jolhs entoradi en nautes garramaches angleses; quan entornaue entara ciutat, se botaue eth chapèu sus era tèsta, saludant pòc a pòc, heredaments, ath pòble, que li pagaue damb era madeisha moneda.
Quan campèc per prumèr viatge en barri de Sant Marcel, tota era sua capitada siguec aguesta frasa d’un vesin dera banlèga ath sòn companh: “Aguest gròs que vie aciu, qu’ei eth govèrn”.
Salpetriere, eth nòste òme semblèc estonat e lèu aterrit.
Qu’ère solet, en carrèr des arbes, e s’amaguèc ara prèssa darrèr dera cantoada d’ua paret, çò que non empedic que lo vedesse eth duc de Havre.
Aguest, coma capitan dera garda de servici d’aqueth dia, anaue seigut ena veitura cara a cara damb eth rei.
Li didec, donc, a sa Majestat: “Aguest òme qu’a mala mina”.
Es agents de policia que susvelhauen era carretèra qu’auie de passar eth rei tanben l’observèren, e un d’eri recebec era orde de seguir-lo.
Mès er òme se calèc enes carrerons solitaris dera banlèga; e coma qu’eth dia començaue a declinar, er agent perdec es sues tralhes, sivans cònste en un comunicat dirigit aquera madeisha net ath comde Anglés, ministre dera reiau casa e prefècte de policia.
Quan er òme dera levita auriòla se hèc a perder de vista der agent, doblèc eth pas, non sense auer-se virat diuèrsi còps entà assegurar-se de que non ère seguit.
Tàs quate e quart, ei a díder, ja de nets, passaue peth dauant deth teatre dera Pòrta de Sant Martin, a on se representaue aqueth dia eth drama Es dus presoèrs.
Eth pannèu, illuminat pes reverberacions deth teatre li cridèc era atencion, plan que òc, pr’amor que, encara qu’anaue de prèssa, s’arturèc entà lieger-lo.
Un instant dempús se trapaue en carreron sense gessuda dera Planchette, e entrèc en “Sièta d’estanh”, a on i auie alavetz eth burèu dera veitura de Lagny.
Aguesta veitura gessie tàs quate e mieja.
Es shivaus èren ataladi e es viatjaires, cridadi peth menaire, pujauen ara prèssa era escala de hèr deth cupé.
Er òme preguntèc: Auetz un sèti?
Un de solet, ath mèn costat, en sèti, didec eth majorau.
Lo cuelhi.
Pujatz.
Anatz entà Lagny?, preguntèc.
Òc, didec er òme, e paguèc enquia Lagny.
Partiren.
Dempús s’estropèc ena sua capa.
Que hège hered; er òme, totun, semblaue non sénter arren; e atau passèren per Gournay e Neuilly deth Marne.
Tàs sies dera net qu’èren ja en Chelles.
Eth majorau s’arturèc entà balhar repaus as shivaus, dauant dera aubèrja de Trajineros, establida enes vielhs edificis dera abadia reiau.
Aciu que baishi, didec er òme.
Cuelhec eth sòn baston e eth sòn paquet, e sautèc dera veitura.
Un instant dempús auie despareishut.
Que non auie entrat ena aubèrja.
Lagny, non lo trapèc en carrèr major de Chelles.
Eth majorau se virèc entàs viatjaires der interior.
Aguest òme que non ei d’aciu, pr’amor que non lo coneishi, les didec.
Semble que non a un sòu, e ça que la, non l’impòrte pèrder sòs; pague enquia Lagny, e solet vie entà Chelles.
Ei de nets, totes es cases son barrades, non entre ena aubèrja e non lo tornem a veir.
Se l’aurà avalat era tèrra?
Era tèrra non se l’auie avalat; eth nòste òme s’auie pressat ena escurina, per tot eth carrèr de Chelles, e dempús auie cuelhut ara quèrra, abans d’arribar ena glèisa, eth camin vesiau que va entà Montfermeil, coma qui se’n sap deth país e a estat ja en eth.
Seguic aguest camin ara prèssa.
En lòc a on lo talhe era anciana albareda que va de Gagny a Lagny, entenec que venguie gent; s’amaguèc rapidaments en ua trencada e demorèc que s’aluenhèssen es que passauen.
Era precaucion, de un aute costat, qu’ère lèu superflua, pr’amor que, coma ja auem dit, ère ua net de deseme plan escura, e a penes se vedien dues o tres esteles en cèu.
En aguest punt, que comence era pujada deth ticolet.
Er òme non tornèc a entrar en camin de Montfermeil, cuelhec ara dreta, a trauèrs deth camp, e se calèc en bòsc precipitadaments.
Quan siguec en eth, escuercèc eth pas e s’arturèc entà guardar suenhosaments toti es arbes, auançant pòc a pòc, coma se cerquèsse quauquarren, e seguint ua adreça misteriosa, coneishuda solet d’eth.
Que i auec un moment que semblèc que s’auie perdut, e se posèc trantalhant.
Fin finau, arribèc a paupes en ua clarulha a on i auie un molon de pèires granes e blancoses.
Se filèc damb afogadura entàd aguestes pèires e les examinèc atentituaments a trauèrs der broma dera net, coma se siguesse en tot passar- les revista.
A quauqui passi des pèires i auie un arbe corpurent caperat d’aguestes excrescéncies que son es vorrugues dera vegetacion.
S’apressèc ada eth e botèc era man en tronc, coma se sagèsse arreconéisher e compdar es vorrugues.
Dauant d’aguest arbe, qu’ère un herèisho, i auie un castanhèr, malaut d’era escòrça, que se l’auie botat a manèra de bendatge ua rengada de zinc clauada.
Se lheuèc sus es puntes des pès e toquèc era rengada de zinc.
Dempús anèc paupant en solèr damb es pès pendent quauque temps en espaci comprenut entre er arbe e es pèires, coma aqueth que s’assegure de qué era tèrra non a estat nauèraments remoiguda.
Aguest òme qu’ère eth que venguie de trapar a Cosette.
Caminant pera espessor en direccion entà Montfermeil, auie vist aquera petita ombra que se botjaue gemegant, que deishaue era sua carga en solèr, que la tornaue a cuélher, e seguie caminant.
S’apressèc e vedec qu’ère ua mainada plan petita cargada damb un enòrme farrat d’aigua.
Alavetz s’auie dirigit entara mainada e l’auie cuelhut silenciosaments era ansa deth farrat.
VII.- Cosette ena escurina ath cant de çò desconeishut.
Que ja ac auem dit, Cosette non auie auut pòur.
Er òme li dirigic era paraula.
Parlaue damb ua votz grèu e lèu baisha.
Hilha mia, çò que pòrtes aciu ei plan pesant entà tu.
Cosette lheuèc eth cap, e responec:
Òc, senhor.
Tè, seguic er òme.
Jo l’amiarè.
Cosette deishèc eth farrat.
Er òme se metec a caminar ath cant d’era.
Plan, ei massa pesant, didec entath sòn laguens.
Ueit ans, senhor.
E vies de guaire luenh atau?
Dera hònt qu’ei en bòsc.
E vas plan luenh?
A un quart d’ora long d’aciu.
Er òme s’estèc un moment sense parlar; dempús didec de pic:
Non as mair?
Sabi pas, responec era mainada.
E abans qu’er òme auesse auut temps entà cuélher era paraula, higec:
Que non m’ac pensi; es autes, òc; mès que jo non l’è.
Er òme s’arturèc, deishèc eth farrat en solèr, s’inclinèc e botèc es dues mans enes espatles dera mainada, en tot hèr un esfòrç entà guardar-la, e veir eth sòn ròstre ena escurina.
Com te crides?, didec er òme.
Cosette.
Er òme sentec coma ua bassacada electrica.
Ath cap d’un instant preguntèc:
A on t’estàs, mainada?
En Montfermeil, se vo’n sabetz.
Ei aquiu entà on anam?
Òc, senhor.
Que i auec encara ua pausa, e dempús seguic:
Qui t’a manat ad aguesta ora a cercar aigua en bòsc?
Era senhora Thenardier.
Qui ei aguesta senhora Thenardier?
Qu’ei era mia patrona, didec era mainada.
A ua aubèrja.
Ua aubèrja?, didec er òme.
Amia-me.
Anem entà aquiu, didec era mainada.
Er òme marchaue ara prèssa.
Era mainada lo seguie sense cap esfòrç; que ja non sentie eth cansament; de quan en quan lheuaue es uelhs entada eth damb ua espècia de tranquillitat e d’abandon inexplicables.
Jamès l’auien ensenhat a dirigir-se ara Providéncia e a pregar; totun, sentie en era ua causa semblabla ara esperança e ara alegria, e que se filaue de cap ath cèu.
Passèren quauques menutes.
Er òme seguic:
Non i a sirventa ena casa d’aguesta senhora Thenardier?
Non, senhor.
Ès tu soleta?
Òc, senhor.
Se tornèc a hèr ua auta interrupcion.
Cosette lheuèc era votz.
Ei a díder, que i a dues mainades.
Quines mainades?
Ponina e Zelma.
Qui son Ponina e Zelma?
E qué hèn?
Ò!, didec era mainada.
Jòguen e se divertissen.
Tot eth dia?
Òc, senhor.
E tu?
Jo que trabalhi.
Tot eth dia?
Òc, senhor.
Après ua menuta de silenci contunhèc:
Com te divertisses?
Coma posqui.
Me dèishen; mès jo que non è guaire joguets.
Ponina e Zelma non vòlen que jòga damb es sues pipes, e non è senon un sabre plan petit de plom, atau de long.
Era mainada senhalaue eth dit ponin.
E que non talhe?
Òc, senhor, didec era mainada; talhe laitugues e caps de mosca.
Arribèren en bordalat; Cosette guidèc ath desconeishut pes carrèrs.
Passèren peth dauant dera hornaria, mès Cosette non se’n brembèc deth pan qu’auie de crompar.
Er òme auie deishat de preguntar-li, e sauvaue alavetz un silenci ombriu.
Quan aueren deishat darrèr era glèisa, en veir er òme totes aqueres botigues ar aire liure preguntèc a Cosette:
I a hèira aciu?
Non, senhor, qu’ei Nadau.
Quan ja s’apressauen ena tauèrna, Cosette li toquèc eth braç timidaments.
Senhor!
Qué, hilha mia?
Que ja èm ath cant dera casa.
E plan?
Voletz que cuelha jo eth farrat ara?
Per qué?
Pr’amor que s’era senhora ve que me l’an portat, me picarà.
Er òme l’entornèc eth farrat.
Cosette non podec mens de lançar ua guardada de reuelh entara pipa grana que seguie expausada ena botiga de jogalhes.
Dempús truquèc; se dauric era pòrta, e campèc era Thenardier damb ua candèla ena man.
A!, qu’ès tu, brigandonha?
Gràcies a Diu; que t’as tardat fòrça:
Era Thenardier escambièc de seguit era sua mina rondinosa per un gèst amable, escambi visible, plan cossent damb es ostalèrs, e cerquèc avidaments damb era guardada ath nauèth vengut.
Ei eth senhor?, didec.
Òc, senhora, responec er òme en tot hèr-se a vier era man en chapèu.
Es viatjaires rics que non son tant atentius.
Aguest gèst e era inspeccion deth vestit e der equipatge deth forastèr, qu’era Thenardier passèc revista en ua lucada, heren desaparéisher era amabla potèla e hèr tornar a aparéisher era cara de vinagre.
Li didec, donc, secaments:
Entratz, bon òme.
Eth “bon òme” entrèc.
Era Thenardier li tachèc ua auta guardada; examinèc mès que mès eth sòn leviton que non podie estar mès rosigat, e eth sòn chapèu un shinhau bonhut; e, damb un movement de cap, un arroncilhament deth nas e ua guinhada de uelhs, consultèc ath sòn marit, que seguie en tot béuer damb es traginèrs.
Eth marit responec damb aguesta imperceptibla agitacion deth dit guinhaire, qu’amassa damb era dilatacion des pòts, signifique en semblable cas: “Que non mos hè ua bèra manca”.
Recebuda aguesta responsa, era Thenardier exclamèc:
Me hè dò, bon òme, mès que non i a cramba.
Botatz-me a on volgatz, didec er òme; en granèr o en corrau.
Me balharatz quaranta sòus.
Quaranta sòus?
D’acòrd.
A truca truquet.
Quaranta sòus!, didec en votz baisha un traginèr ara Thenardier.
Jo que non admeti praubi per mens.
Mentretant, er òme, dempús d’auer deishat sus eth banc eth sòn hardèu e eth sòn baston, s’auie seigut ath cant d’ua taula, qu’en era Cosette s’esdeguèc a méter ua botelha de vin e un veire.
Eth traginèr qu’auie demanat eth farrat d’aigua, anèc eth madeish a hér-lo-se a vier ath sòn shivau.
Cosette tornèc a ocupar eth sòn lòc jos era taula dera codina, e se metec a brocar.
Cosette ère lèja, encara que, s’auesse estat erosa, aurie pogut èster beròia.
Que ja auem esboçat era sua petita figura ombriua: ère prima e esblancossida, auie lèu ueit ans e a penes ne pareishie sies.
Es sòns grani uelhs, en.honsadi en ua sòrta d’ombra, estauen lèu amortadi a truca de plorar.
Es extrèms dera sua boca auien aguesta corbadura dera angónia abituau que s’obsèrve enes condemnats e enes malauts desengatjadi.
Auie es mans, coma auie endonviat sa mair, “perdudes de sidoles”.
Eh huec que l’illuminaue en aqueth moment mostraue ath descubèrt es angles des sòns uassi, e hège era sua primesa orriblaments visibla.
Coma tostemp ère en tot tremolar, auie eth costum de sarrar es dus jolhs er un contra er aute.
Tot eth sòn vestit s’estaue en un pelhòt qu’aurie hèt pena en ostiu, e qu’inspiraue orror en iuèrn.
Era tela que vestie ère plia de traucs, non auie ne un mau mocador de lan.
Se li vedie era pèth per diuèrsi lòcs, e pertot se vedien plapes blues o neres qu’indicauen eth lòc a on era Thenardier l’auie trucat.
Es sues cames nudes qu’èren primes e d’un color alugat, er en.honsament des sues clavicules que hège vier es lèrmes.
Tota era persona d’aguesta creatura, era sua portadura, era sua actitud, eth son dera sua votz, es sòns intervaus entre ua e ua auta paraula, era sua guardada, eth sòn silenci, eth sòn mendre gèst, exprimien e revelauen ua soleta idia: era pòur.
I auie ath hons deth sòn viston un lòc estonat a on se nidaue eth terror.
Aguest ère tau que, en arribar, banhada e tot, coma venguie, non auie gosat vier a secar-se en huec, e s’auie botat un aute còp a trabalhar silenciosaments.
Era expression dera guardada d’aguesta mainada de ueit ans ère normauments tan trista, e a còps tan tragica, qu’en bèri moments semblaue que s’anaue a tornar ua pèga o un dimòni.
Er òme deth leviton auriò non deishaue de uelh a Cosette.
De ressabuda exclamèc era Thenardier:
Ara plan, e eth pan?
S’auie desbrembat deth pan complètaments.
Mentic.
Senhora, era hornaria ère barrada.
Per qué non truquères?
Que truquè, senhora.
E qué?
Non dauric.
Deman me’n saberè de s’ei vertat, didec era Thenardier, e se mentisses veiràs çò que te demore.
Mentretant, balha-me era moneda de quinze sòus.
Cosette metec era man ena pòcha deth sòn devantau, e se botèc livida.
Va!, didec era Thenardier, m’as entenut?
Cosette virèc era pòcha deth revés; que non i auie arren.
Qué s’auie hèt des sòs?
Era malerosa mainada non trapèc ua soleta paraula entà explicà’c.
Ère petrificada.
As perdut, dilhèu es quinze sòus?, idolèc era Thenardier.
Aqueth gèst terrible dèc a Cosette fòrces entà cridar:
Perdonatz-me, senhora, que non ac harè mès!
Era Thenardier despengèc es disciplines.
Mentretant, er òme deth leviton auriò auie metut es sòns dits ena pòcha deth sòn justet, sense qu’arrés lo vedesse, donques qu’èren ocupadi es auti viatjaires en béuer o hèr as cartes sense hèr-ne cabau d’arren.
Cosette se reviraue damb angonia en cornèr dera humeneja, sajant d’arremassar es sòns pelhòts, e desliurar en çò de possible des patacs as sòns praubi membres miei nudi.
Era Thenardier quilhèc eth braç.
Perdonatz, senhora, didec er òme; mès qu’è vist quèir, ara madeish, ua causa dera pòcha deth devantau d’aguesta mainada, e a vengut redolant enquia aciu.
Dilhèu sigue era moneda.
Ath còp s’ajoquèc e semblèc que cercaue en solèr pendent un instant.
Aciu que i é justaments, contunhèc en tot lheuar-se.
E li balhèc ua moneda d’argent ara Thenardier.
Òc, qu’ei aguesta, didec era.
Que non ère aquera, senon ua moneda de vint sòus; mès era Thenardier gessie guanhant.
Se la sauvèc ena pòcha, e se limitèc a lançar ua guardada herotja ara mainada, en tot díder-li:
Tie compde de qué non te passe un aute còp!
Cosette se tornèc a calar en çò qu’era Thenardier cridaue eth sòn “horat”, e era sua guardada, fixa en viatjaire desconeishut, comencèc a cuélher ua expression que non auie auut jamès.
Non ère encara senon ua admiracion ingenua barrejada damb ua espècia de confiança atupida.
A prepaus, voletz sopar?, preguntèc Thenardier ath viatjaire.
Aguest que non responec.
Semblaue que meditaue prigondaments.
Qui deu èster aguest òme?, didec era entre dents.
Quauque praube hastigós.
Que non a un sòu entà sopar.
Me pagarà aumens era cramba?
Alavetz se dauric era pòrta e entrèren Azelma e Eponina.
Qu’èren reauments dues mainades plan beròies, vestides coma dera classa mejana, e non coma campanhardes, ambdues encantadores, ua damb trenes color castanha, plan ludentes, e era auta damb longui peus neri, que li queiguien sus era esquia; ambdues, animades, netes, gròsses, fresques e sanes, de sòrta que hege gòi veder-les.
Anauen ben vestides, mès damb tau art mairau, que çò de gròs des teles non treiguie arren ara coquetaria qu’èren hèti es vestits.
Er iuèrn qu’ère previst sense que despareishesse era primauèra.
Aguestes dues mainades deishauen anar arrais de lum; ath delà, qu’èren reines.
En sòn vestit, ena sua alegria, en bronit que hègen i auie ua cèrta soberania.
Quan entrèren les didec era Thenardier en un ton de mala encolia plen d’admiracion:
A, qu’ètz vosates!
Dempús hènt a sèir as dues sus es sòns jolhs, alisant-les es peus, estacant es sòns laci e deishant-les anar de seguit d’aguesta manèra tan doça pròpia des mairs, exclamèc:
Be n’ètz de mau vestides!
Se seigueren ath calor deth huec.
Auien ua pipa, que li balhauen torns e mès torns sus es sòns jolhs, jogant e cantant.
De quan en quan, lheuaue Cosette era vista deth sòn trabalh e les guardaue damb mina lugubra.
Eponina e Azelma non guardauen a Cosette: qu’ère entada eres coma un gosset.
Aguestes mainades, qu’entre es tres non auie vint-e-quate ans, representauen ja tota era societat des òmes; per un costat era enveja, per aute eth mensprètz.
Era pipa des fraies Thenardier qu’ère ja fòrça maumetuda, plan lorda, e trincada; mès a maugrat de tot non deishaue d’èster admirabla entà Cosette, que jamès auie auut ua pipa, ua vertadèra pipa, entà servir-mos d’ua expression que toti es mainatges compreneràn.
En un virament de uelhs, era Themardier, enes sòns va-e-veni dera sala, se n’encuedèc de qué Cosette se distreiguie, e qu’en sòrta de trabalhar guardaue as mainades que jogauen.
A!, ara que non m’ac remiràs!, sorrisclèc.
Qu’ei atau coma trabalhes!
Ara te vau a hèr trabalhar jo a còps de disciplina!
Eth desconeishut, sense deishar era sua cagira, se virèc entara Thenardier.
Senhora, didec arrint, damb mina lèu umila.
Au!, deishatz-la jogar!
En boca de quinsevolh aute viatjaire, qu’auesse minjat un bon tròç de carn e begut dues botelhes de vin en sòn sopar, e non auesse semblat un praube hastigós, aguest desir qu’aurie estat ua orde.
Mès, qu’un òme qu’amiaue aqueth chapèu gausèsse auer un desir, e qu’un òme que tenguie aqueth leviton se permetesse auer ua volentat, ei çò que non auie de tolerar era Thenardier.
Repliquèc, donc, damb acrimonia:
Qu’ei de besonh que trabalhe, donques que minge.
Mès, qué ei çò que hè?, contunhèc eth desconeishut damb ua doça votz que contrastaue estranhaments damb eth sòn vestit de mendicant e es sues espatles de guanhapan.
Era Thenardier se dignèc respòner:
Qu’ei en tot brocar.
Er òme guardèc es pès violeta dera prauba Cosette, e seguic:
E quan acabarà aguest parelh de debassi?
Era guiterosa que n’a encara entà tres o quate dies.
E quan deu costar eth parelh de debassi, dempús de hèt?
Era Thenardier li lancèc ua guardada menspredosa.
Aumens trenta sòus.
Lo balharíetz per cinc francs?, repliquèc er òme.
Cinc francs!
Plan que òc… donques digui… cinc bales!
Thenardier credec que li calie cuélher era paraula.
Nosati que non sabem remir arren as viatjaires.
Dempús se virèc entà Cosette.
Ara eth tòn trabalh qu’ei mèn.
Jòga, hilha mia.
E non ei faussa!
Qu’ei de vertat!, exclamèc en tot examinar-la.
Era Thenardier non auie arren tà replicar.
Mentretant, Cosette tremolaue.
Gausèc preguntar:
Ei vertat, senhora?
Posqui jogar?
Jòga!, didec era Thenardier damb ua votz terribla.
Gràcies, senhora, didec Cosette.
Thenardier s’auie botat de nauèth a béuer.
Qui deu èster aguest òme d’auriò?
Cosette auie deishat eth sòn brocat, mès que non auie gessut deth sòn lòc.
Era prauba mainada se botjaue tostemp çò de mens possible.
Auie cuelhut d’ua caisha qu’auie ath darrèr quauqui liròts vielhs e un petit sabre de plom.
Eponina e Azelma non botauen atencion a çò que se passaue.
Venguien d’executar ua operación importanta, s’auien apoderat deth gat.
Auien lançat en tèrra era pipa, e Eponina, qu’ère era màger, estacaue ath gat, a maugrat des sòns miaus e des sues contorsions damb ua sòrta de liròts e cintes vermelhes e blues.
Guarda, fraia mia, aguesta pipa qu’ei mès divertida qu’era auta.
Se botge, cride e non se dèishe vestir.
Tè, fraia, joguem damb era.
Que serà era mia hilha.
Jo serè ua senhora.
Jo vieria a veder-te e tu la guardaries.
De man en man veiries era sua mostacha, e t’estonaries.
Veiries es sues aurelhes e veiries era sua coa, e t’admiraries.
E me dideries: “Ai, mon Diu!” E jo te dideria: “Òc, senhora, qu’ei ua mainada qu’è atau.
Azelma escote a Eponina damb admiracion.
En tot aquerò, es beuedors s’auien metut a cantar ua cançon obscèna que d’era se n’arrien enquia hèr a tremolar eth solèr de naut.
Thenardier les encoratjaue e les acompanhaue.
Atau coma es audèths hèn un nin damb quinsevolh causa, es mainatges hèn ua pipa damb quinsevolh causa.
Mentre Eponina e Azelma estropauen ath gat, Cosette, ath còp, auie estropat eth sabre.
Hèt aquerò, l’auie ajaçat enes sòns braci e cantaue doçaments entà hèr-lo adormir.
Era pipa qu’ei un des mès imperiosi besonh, e ath còp un des mès encantadors instints dera mainadesa femenina.
Cuedar, vestir, ornar, tornar a despolhar, tornar a vestir, ensenhar, bramar un shinhau, crossar, mimar, adormir, imaginar-se que quinsevolh causa ei quauquarrés; tot er avier dera hemna qu’ei aquiu.
Ath madeish temps que pense e parle, ath madeish temps que hè paquets petits e petites mantilhes, corsets e justets, era mainada vie joena, era joena se hè maridadoira e era joena maridadoira vie a èster hemna.
Eth prumèr hilh, qu’ei era continuacion dera darrèra pipa.
Cosette s’auie hèt, donc, ua pipa damb eth sabre.
Era Thenardier s’auie apressat ar òme auriò.
Venguec, donc, ena taula, e apuèc es sòns codes en era, en tot díder:
Senhor…
En enténer aguesta paraula, senhor, se virèc er òme.
Ja vedetz, senhor, seguic mostrant era sua mina agredoça, qu’encara ère mès hastigosa qu’era sua mina herotja; jo pro que voi qu’era mainada jògue, que non m’opausi ad aquerò; mès aquerò qu’ei bon entà un viatge, pr’amor qu’ètz generós.
Era que non a arren, que li cau trabalhar.
Non ei vòsta aguesta mainada?
Ò!, mon Diu!, non, senhor; qu’ei ua praubeta qu’auem recuelhut per caritat: ua sòrta de pèc.
Que deu auer aigua ena tèsta.
L’a fòrça gròssa coma vedetz.
Nosati hèm per era çò que podem pr’amor que non èm rics.
Per mès qu’auem escrit ath sòn país, hè sies mesi que non mos contesten.
Dilhèu mos cau creir que sa mair s’a mòrt.
A!, didec er òme, e tornèc a demorar-se cogitós.
Que non ère ua bona causa sa mair, higec era Thenardier.
Abandonaue ara sua hilha.
Pendent tota aguesta convèrsa, Cosette, coma s’eth sòn instint l’auesse avertit que se parlaue d’era, non deishaue de uelh ara Thenardier.
Seguie d’aurelha vagaments, e entenie de quan en quan quauques paraules.
Es beuedors, mentretant, embriacs ena sua majoritat, repetien eth sòn immond estriuet aumentant eth bronit e era alegria.
Qu’ère un estriuet licenciós, que se barrejaue era Vèrge e eth mainatge Jesús.
Era Thenardier auie vengut e cuélher era sua part enes arridalhades.
Cosette, jos era taula, guardaue eth huec que reverberaue ena sua guardada fixa, s’auie tornat a méter de nauèth a crossar era espècie de pipòt qu’auie hèt, e ath còp que lo crossaue cantaue en votz baisha:
Era mia mair a mòrt!
Era mia mair a mòrt!
Era mia mair a mòrt!
Qué vò eth senhor?
Pan e hormatge, didec er òme.
De ressabuda, deishèc de cantar Cosette.
Venguie de virar-se e de veir era pipa des mainades dera Thenardier, abandonada per tòrt deth gat e deishada en solèr a pòqui passi dera taula dera codina.
Alavetz deishèc quèir eth sabre que solet la satisfège a mieges, e dempús passegèc lentaments era guardada ath torn dera sala.
Era Thenardier parlaue en votz baisha damb eth sòn marit, e compdaue sòs, Eponina e Azelma jogauen damb eth gat, es viatjaires minjauen o beuien, o cantauen, e arrés se fixaue en era.
Que non auie cap moment entà pèrder; gessec de dejós era taula, arrossegant-se sus es jolhs e sus es mans, s’assegurèc de nauèth de qué arrés la pistaue, venguec damb rapiditat entara pipa e la cuelhec.
Un instant dempús ère ja en sòn lòc, seiguda, quieta, virada solet de manèra que balhèsse ombra ara pipa qu’auie enes sòn braci.
Eth gòi de jogar damb ua pipa qu’ère entada era ua causa tant estranha qu’auie tota era violéncia d’un delèit.
Aguesta alegria se tardèc lèu un quart d’ora.
Mès, per mès precaucion qu’auie cuelhut Cosette, non vedec qu’un des pès dera pipa subergessie, e qu’eth huec dera humeneja l’illuminaue damb fòrça claretat.
Aqueth pè rosat e luminós que gessie dera ombra, tirèc sobtaments era atencion d’Azelma, que li didec a Eponina:
Guarda, fraia!
Es dues mainades se posèren estonades.
Dèisha-me, didec era mair.
Se qué vòs?
Mair, didec era mainada, guarda!
E senhalaue a Cosette damb eth dit.
Aguesta, autrejada ar extasi dera possession, non vedie ne entenie arren.
Eth ròstre dera Thenardier cuelhec aguesta expression particulara qu’ei formada per çò de terrible unit a çò d’insignificant enes menudalhes dera vida e qu’a hèt dar ad aguesta classa de hemnes eth nòm de megeras.
Aguest còp er orgulh herit exasperaue mès era sua colèra.
Cosette auie depassat toti es limits, auie atemptat contra era pipa des “senhoretes”.
Ua tsarina, en veir a un mujic provar-se eth gran cordon blu deth sòn imperiau hilh, que non aurie botat ua auta cara.
Cridèc damb votz ronca pera indignacion:
Cosette!
Cosette!, repetic era Thenardier.
Cuelhec Cosette era pipa e la botèc doçaments en solèr damb ua espècia de veneracion e de dolorós temor; e sense deishar-la de uelh, crotzèc desesperadaments es mans, e, çò qu’ei orrible de díder en ua mainada d’aguesta edat, se les retorcec; dempús, es lèrmes que non auien pogut arrincar-li deguna des emocions deth dia, ne era corsa peth bòsc, ne eth pes deth farrat d’aigua, ne era pèrta des sòs, ne era vista des disciplines, ne enquia era ombriua paraula qu’auie entenut díder ara Thenardier, acodiren enes sòns uelhs e s’estarnèc a plorar e somicar.
En aguest intermèdi eth viatjaire s’auie lheuat.
Qué ei aquerò?, li didec ara Thenardier.
E plan, qué?, repliquec er òme.
Tant de rambalh entad aquerò!, didec er òme.
Que l’a tocat damb es sues mans lordes!, seguic era Thenardier.
Damb es sues orribles mans!
Aciu redoblèc Cosette es somics.
Vòs carar?, cridèc era Thenardier.
Er òme se filèc dret de cap ara pòrta deth carrèr, la dauric e gessec.
A penes auec gessut se profitèc era Thenardier dera sua abséncia entà flocar-li a Cosette un còp de pè peth dejós dera taula, que la hec pujar un crit en cèu.
Era pòrta se tornèc a daurir e entrèc un aute còp er òme; amiaue ena sua man era fabulosa pipa qu’auem parlat, e que toti es mainatges deth bordalat auien contemplat damb admiracion dès eth maitin, e la botèc de pès dauant de Cosette en tot díder:
Cuelh, entà tu.
Plan que òc ena ora e mieja que hège qu’ère aquiu auie notat confusaments, a maugrat dera sua meditacion, era botiga de jogalhes illuminada damb lampes e candèles de seu tant esplendidaments, qu’ath trauèrs des pòrtes de veire dera aubèrja semblaue ua illuminacion.
Cosette lheuèc es uelhs; vedec que venguie er òme entada era damb era pipa coma s’auesse estat eth solei; entenec es paraules inausides: “entà tu”; lo guardèc, guardèc ara pipa, dempús arreculèc tot doç e anèc a amagar-se en aute extrèm dejós dera taula, ath cant deth cornèr dera paret.
Que ja non ploraue ne cridaue; semblaue que ja non gosaue alendar.
Era Thenardier, Eponina e Azelma qu’èren ues autes estatues.
Es madeishi beuedors auien carat.
En tota era tauèrna i auie un silenci solemne.
Era Thenardier, petrificada e muda, tornaue a començar es sues conjecturas: “Qui ei aguest vielh?
Ei un praube?
Ei un milionari?
Dilhèu sigue es dues causes, ei a díder, un panaire”.
Era cara deth marit presentèc aguesta arrupa expressiua que trauèsse eth front uman cada viatge qu’er instint dominant apareish en ròstre damb tot eth sòn poder de bèstia.
Eth tauernèr examinaue alternatiuaments ath viatjaire e ara pipa e semblaue flairar ad aqueth òme coma aurie flairat ua saca d’argent.
Tot aquerò non se tardèc qu’eth temps d’un relampit.
S’apressèc ara sua hemna e li didec en votz baisha:
Aguesta maquina còste aumens cent francs.
Anem, Cosette, didec era Thenardier damb ua votz que volie adocir, e que se compausaue d’aguesta mèu agra des hemnes dolentes; non cuelhes era tua pipa?
Cosette gausèc gésser deth sòn horat.
Cuelh-la qu’ei tua.
Cosette guardaue era pipa meravilhosa damb ua espècia de terror.
Çò que sentie en aqueth moment ère ua causa semblabla a çò qu’aurie sentut se l’auessen dit còp sec: “Hilha mia, ès era reina de França”.
Li semblaue que se tocaue aquera pipa gesserie d’era eth tron.
Thenardier la pelejarie e la tustarie.
Ça que la, capitèc era atraccion.
Posqui, senhora?
Macarèu!, didec era Thenardier.
De vertat, senhor?, repliquèc Cosette.
Ei vertat?
Ei mia era senhora?
Eth desconeishut semblaue auer es uelhs plei de lèrmes e auie vengut en aguest extrèm d’emocion qu’en eth non se parle entà non plorar.
Hec un senhau damb eth cap a Cosette, e botèc enes sues manetes era man dera “senhora”.
Cosette retirèc viuaments era sua man coma s’era dera “senhora” l’ac usclèsse e se metec a guardar en solèr.
Que mos cau híger qu’en aqueth instant treiguie era lengua d’ua manèra desmesurada.
De pic, se virèc e cuelhec era pipa damb fòrça.
La cridarè Caterina, didec.
Que siguec un espectacle estranh aqueth qu’es pelhòts de Cosette se trapèren e se sarrèren damb es cintes e fresques mossolines de color ròsa dera pipa.
Senhora, seguic, la posqui méter en ua cagira?
Òc, hilha mia, responec era Thenardier.
Jòga, donc, Cosette, didec eth desconeishut.
Ò!, que ja jògui, responec era mainada.
Aguest estranh, aguest desconeishut, que semblaue ua visita qu’era Providéncia hège a Cosette, ère en aqueth moment çò qu’era Thenardier auie mès en òdi en mon.
Es emocions que sentie èren mès des qu’era podie suportar, per mès avedada que siguesse a dissimular, ara manèra deth sòn marit, en totes es sues accions; ça que la, li calie tier-se.
S’esdeguèc, donc, a manar ajaçar-se as sues hilhes, dempús li demanèc ar òme auriò permís entà que se retirèsse Cosette, qu’aué s’a cansat fòrça, higec damb aire mairau.
E Cosette se n’anec a ajaçar-se en tot hèr-se a vier a Caterina en braça.
Era Thenardier venguie de quan en quan en aute extrèm dera sala a on ère eth sòn marit, pr’amor de solatjar un shinhau eth sòn còr, sivans didie, e escambiaue damb eth quauques paraules, autant mès furioses, coma que non gosaue dider-les en votz nauta.
Maudit vielh!
Quin caprici l’aurà arribat?
Vier a incomodar-mos aciu!
Voler que jògue aguest montre!
Dar-li pipes!
Dar pipes de quaranta francs a ua gosseta, que jo balharia per quaranta sòus!
E se l’apuressen dilhèu e tot la cridarie vòsta majestat coma era duquesa de Berry.
A bèth sentit aquerò?
Ei hòl o rabiós aguest misteriós viatjaire?
Per qué?
Qu’ei plan simple, replicaue eth marit.
Aquerò lo divertís.
A tu te divertís qu’era mainada trabalhe, e ada eth lo divertís que jògue.
Que n’a eth dret.
Un viatjaire hè çò que vò quan pague.
S’aguest vielh ei un filantròp, qué t’impòrte?
S’ei un pèc, tanpòc t’interèsse.
Per qué te metes en arren, donques qu’a sòs?
Er òme s’auie emparat ena taula en tot cuélher de nauèth era sua actitud cogitosa.
Es auti viatjaires, traginèrs e heiraires s’auien aluenhat un shinhau e ja non cantauen.
Lo campauen a cèrta distància damb ua espècia de temor respectuós.
Aqueth viatjaire tan praubaments vestit que treiguie dera sua pòcha es arròdes deth darrèr damb tanta facilitat, e qu’autrejaue pipes gigantes a mainades damb pelhòts, qu’ère certaments un bon òme, magnific e temible.
Atau se passèren quauques ores.
De quan en quan deishaue descansar un braç en tot apuar-se en aute code, e ad aquerò se redusien toti es sòns movements.
Mès que non auie dit ua soleta paraula dès que Cosette se n’auie anar a ajaçar-se.
Solet es Thenardier s’estauen ena sala, entà quedar ben, e per curiosèr.
Se pensarà passar era net atau?, idolaue era Thenardier.
En aqueth moment toquèren es dues dera maitiada; era Thenardier se declarèc vençuda, e li didec ath sòn marit: Me’n vau entath lhet.
Hè d’eth çò que volgues.
Atau se passèc ua ora longa.
Eth digne tauernèr auie liejut aumens tres còps eth Jornau Francés dès era data deth numèro enquia eth nòm der impressor.
Eth desconeishut non se botjaue.
Thenardier se botgèc, estosseguèc, gargalhèc, se sonèc eth nas, hec bronit damb era sua cagira: eth forastèr seguie immobil.
Er òme que non dormie, mès arren lo podie desvelhar.
Eth senhor non vò descansar?
Díder: non vò ajaçar-se , li semblaue excessiu e massa familhar.
Descansar flairaue a luxe e ère mès respectuós.
Aguestes paraules qu’an era propietat misteriosa e admirabla d’aumentar ath dia a vier, peth maitin, eth totau deth compde.
Un quarto entà ajaçar-se còste vint sòus; un quarto a on se descanse còste vint francs.
Vai!, qu’auetz rason, didec eth desconeishut.
Senhor, didec Thenardier damb un arridolet, vos i vau a amiar.
Cuelhec era lum, cuelhec er òme eth sòn baston e eth sòn hardèu, e Thenardier l’amièc en un quarto deth prumèr estatge, ornat damb un luxe esplendid, damb mòbles acajó e un lhet en forma de vaishèth damb damasses de percala vermelha.
Que signifique aquerò?, didec eth viatjaire.
Qu’ei era nòsta cramba noviau, didec er ostalèr.
Era mia esposa e jo que dormim ara en ua auta.
Aciu que non se i entre senon tres o quate còps ar an.
E aquerò se qué ei?, seguic eth desconeishut.
Delà d’aquerò, Thenardier mentie.
Quan cuelhec, de loguèr, aquera casòta entà convertir-la en tauèrna, trapèc aqueth quarto moblat d’aquera sòrta, e crompèc es mòbles e es flors de color iranja, en tot pensar qu’aquerò projectarie ua graciosa ombra sus era “sua esposa”, e balharie ara sua casa çò qu’es anglesi criden respectabilitat.
Quan eth desconeishut se virèc, ja auie despareishut Thenardier, en to retirar-se discrètaments sense gausar dar era bona net, non volent tractar damb ua cordialitat pòc respectuosa a un òme que se proposaue espelar reiaument a londeman.
Er ostalèr se retirèc en sòn quarto.
Quan entenec entrar ath sòn marit, se virèc e didec:
Sabes que deman boti a Cosette ath miei der arriuet?
Thenardier responec heredaments:
Que t’ac as agarrat massa ara valenta.
Eth viatjaire, ath sòn torn, auie metut en un cornèr eth sòn baston e eth sòn hardèu.
Dempús se treiguec es sabates, cuelhec ua des dues candèles, amortèc era auta, dauric era pòrta e gessec deth quarto, guardant ath sòn entorn coma cercant quauquarren.
Passèc un correder e arribèc enquiara escala.
Aquiu entenec un bronit plan leugèr, semblable ara respiracion d’un mainatge.
Se deishec amiar per aguest bronit e arribèc en ua sòrta de uet triangular hèt dejós dera escala, o mielhor dit, format pera madeisha escala.
Aguest uet non ère ua auta causa que çò que restaue naturauments jos es gradons.
Aquiu, entre tota sòrta de tistèrs e trastes vielhs, entre eth povàs e es telaranhes, i auie un lhet, se se pòt cridar lhet a ua jaça plia de horats que mostrauen era palha, e ua vana traucada que deishaue veir era jaça.
Non auie linçòs e ère estenut peth tèrra.
En aguest lhet dormie Cosette.
S’apressèc er òme e la guardèc un instant.
Cosette dormie prigondaments e ère vestida.
Estaue abraçada ara pipa qu’es sòns grani uelhs dubèrts ludien ena escurina.
De quan en quan deishaue anar un long alend, coma se s’anèsse a desvelhar, e sarraue era pipa enes sòns braci lèu convulsiuaments.
Ath costat deth sòn lhet non i auie senon un esclòp.
Ua pòrta que i auie ath cant deth horat de Cosette deishaue veir un quarto escur, pro gran.
Eth desconeishut se calèc en eth.
Ath hons, a trauèrs d’ua pòrta de veire, se vedien dus lhets bessons fòrça blanqui.
Qu’èren es d’Azelma e Eponina.
Darrèr deth lhet s’aubiraue ua cunhèra sense damassi a on dormie un mainatjon qu’auie estat cridant tota era net.
Es desconeishut concludic qu’aguest quarto comunicaue damb es des esposi Thenardier.
Ère a mand de retirar-se quan se n’encuedèc dera humeneja, ua d’aguestes vastes humeneges d’aubèrja, a on tostemp i a pòc de huec, quan n’a, e que hè hered solet veder-les.
En aquera non i auie huec, ne quitament cendre, çò que cridèc, totun, era atencion deth viatjaire.
I auie, plan, dues sabatetes de mainada, de forma beròia, e desparières en granor; eth desconeishut rebrembèc eth graciós e immemoriau costum des mainatges, que boten eth sòn caucèr ena humeneja era net de Nadau demorant aquiu enes tenèbres quauque present d’ua brava hada.
Eponina e Azelma non auien mancat ad aguest costum, e cadua auie botat ua des sues sabates ena humeneja.
Eth viatjaire s’inclinèc entada eri.
Era hada, ei a díder, era mair auie hèt era sua visita, e se vedie lúder en cada sabata ua magnifica moneda de dètz sòus, plan naua.
Se tornec a lheuar er òme, e ja se n’anaue, quan vedec en cornèr mès escur dera humeneja, un aute objècte.
Guardèc e vedec qu’ère un esclòp, un orrible esclòp dera husta mès basta, miei trincat, e tot caperat de cendre e de hanga seca.
Qu’ère er esclòp de Cosette.
Cosette, damb aguesta trenda confiança des mainatges que pòt enganhar-les tostemp, sense descoratjar- les jamès, auie botat tanben eth sòn esclòp ena humeneja.
En esclòp que non i auie arren.
Dempús entornèc de puntetes entara sua cramba.
IX.- Thenardier manobrant.
Londeman, aumens dus quarts d’ora abans que hèsse dia, Thenardier, seigut ath cant d’ua taula ena sala der embaish dera tauèrna, damb ua pluma ena man, e illuminat pera lum d’ua candèla, compausaue eth compde deth viatjaire deth leviton auriò.
Era hemna, de pès, miei inclinada entada eth, lo seguie de uelh.
Non badaue boca.
Que i auie, d’un costat, ua meditacion prigonda; der aute, aguesta admiracion religiosa que se ve néisher e desvolopar ua meravilha der esperit uman.
Ena casa s’entenie un bronit; qu’ère era Lauseta qu’escampaue era escala.
Thenardier costèc era òbra mèstra:
Servici ère escrit servisi.
Thenardier, coma toti es grani artistes, non ère content damb era sua òbra.
Bè!, didec.
Thenardier, qu’as rason, que deu aquerò, gasulhèc era hemna que pensaue ena pipa autrejada a Cosette dauant des sues hilhes; qu’ei just, mès qu’ei massa.
Non ac volerà pagar.
Thenardier arric heredaments e didec:
Pagarà.
Aguest arridolet ère era expression suprèma dera conviccion e dera autoritat.
Çò que se didie atau, que li calie passar infaliblaments.
Era hemna non persutèc.
Se metec a aprair es taules; eth marit comencèc a passejar pera sala.
Un moment dempús higec:
Jo, ça que la, deui mil cinc cents francs!
A!, seguic era hemna; non desbrembes qu’aué boti a Cosette en carrèr: monstre!
Que se me minge eth còs damb era sua pipa!
M’estimaria mès maridar-me damb Loís XVIII qu’auer-la en casa un dia mès!
Thenardier aluguèc era sua pipa e responec entre dues bohades de hum:
Li balharàs ar òme aguest compde.
Dempús gessec.
A penes auec metut eth pè dehòra dera sala qu’entrèc eth viatjaire.
Er òme auriò amiaue ena man eth sòn baston e eth sòn hardèu.
Vai!
Tan lèu de pès!, didec era Thenardier.
E ath còp que parlaue, daue torns ath compde qu’amiaue entre es dits, en tot hèr-li plecs damb es ungles.
Eth sòn ròstre dur presentaue ua expression que l’ère abituau, era dera timiditat e der escrupul.
Presentar semblable compde a un òme qu’amiaue tan perfèctaments era mina “d’un praube” li semblaue ua causa impròpia.
Eth viatjaire estaue cogitós e distrèt.
Responec:
Òc, senhora, me’n vau.
Eth senhor, seguic aguesta, non auie ahèrs en Montfermeil?
Non; que passi per aciu, e arren mès.
Senhora, higec, guaire li deui?
Era Thenardier, sense respòner, l’autregèc eth compde plegat.
Senhora, contunhèc, hètz boni negòcis en Montfermeil?
Atau, atau, senhor, responec era Thenardier en tot admirar-se de non veir ua auta classa d’explossion.
E contunhèc damb accent elegiac e planhós: Ai!
E, ath delà, auem tan pòqui senhors per aciu.
Ja ac vedetz, tota aguesta gent, mès o mens.
Se non venguesse a còps viatjaires generosi e rics coma eth senhor!
Auem tantes despenes!
Guardatz, aguesta mainada mos còste es uelhs dera cara.
Quina mainada?
Ja sabetz, Cosette!
Era Lauseta coma la criden en país.
A!, didec er òme.
Era Thenardier contunhèc:
Be ne son de bèsties aguesti campanhards damb es sòns maunòms!
Que semble mèsalèu ua arrata-cauda qu’ua lauseta.
Ja vedetz, senhor!
Nosati non demanem caritat, mès que tanpòc la podem balhar.
Non guanham arren, e mos cau pagar fòrça!
Era patent, es impòsti, era contribucion de pòrtes e hièstres, era de sòs addicionaus!
Ja sabetz qu’eth govèrn demane fòrça sòs.
E ath delà, è as mies hilhes.
Que non è besonh de criar as hilhs de d’auti.
E se vos la treiguessen?
A qui?
Ara Cosette?
A, senhor!
Eth mèn bon senhor!
Cuelhetz-la, bon apetit, cuelhetz-la, sauvatz-la-vos damb sucre, damb truhes neres; beuetz-la-vos, minjatz-la- vos e sigatz benedit dera Vèrge Maria e de toti es sants deth paradís.
Qu’ei hèt.
De vertat?
Vo’la hètz a vier?
Que me la hèsqui a vier.
Ara?
Ara madeish.
Cridatz-la.
Cosette!, cridèc era Thenardier.
Mentretant, contunhèc er òme, vau a pagar-vos eth mèn compde.
Guaire ei?
Hèc ua lucada en compde e non podec reprimir un movement de suspresa:
Vint-e-tres francs!
Guardèc ara tauernèra, e repetic:
Vint-e-tres francs?
Era Thenardie qu’auie auut temps de premanir-se entath patac.
Macareu!
Òc, senhor!, vint-e-tres francs.
Anatz a cercar ara mainada, didec.
En aguest moment Thenardier s’auancèc ath miei dera sala e didec:
Eth senhor non deu senon vint-e-sies sòus.
Vint-e-sies sòus!, didec era hemna.
Vint sòus peth quarto, contunhèc heredaments Thenardier, e sies sòus peth sopar.
Per çò que hè ara mainada que me cau parlat un shinhau damb eth senhor.
Dèisha-mos solets.
Era Thenardier experimentèc ua d’aguestes alugades que còsten es traits imprevisti de talent.
Se’n sabec qu’eth gran actor entraue en scèna; non badèc boca e gessec dera sala.
Tanlèu sigueren solets, Thenardier l’aufric ua cagira ath viatjaire.
Aguest se seiguec; Thenardier s’estèc de pès e eth sòn ròstre cuelhec ua expression singulara de bontat e simplicitat.
Eth viatjaire li tachèc es uelhs.
Quina mainada?
Thenardier seguic:
Qu’ei ua causa singulara!
Mès un que non i pot hèr arren: quan un s’apassione per ua persona… ja ac vedetz.
Qué m’impòrten toti aguesti sòs?
Sauvatz-vos es vòstes monedes de cent sòus.
Que non voi balhar ara mainada.
A qui non voletz balhar?, preguntèc eth viatjaire.
Que ja ac vedetz, ara nòsta petita Cosette.
Non volíetz hèr-la-vos a vier?
Donques plan, que parli francaments; tan cèrt coma qu’ètz un òme aunèst, que non posqui consentir en aquerò.
Aguesta mainada que me mancarie.
Coma que sò en tot manejar-la de petita.
Qu’ei vertat que mos còste sòs; qu’ei vertat qu’a defèctes e que non èm rics, e qu’è pagat mès de quate cents francs en medecines sonque que per ua des sues malauties.
Mès que me calie hèr quauquarren, per Diu!
Non a pair ne mair, jo l’è criada.
Qu’è pan entada era e entà jo.
Plan, donc, jo qu’estimi ad aguesta mainada.
Ja ac comprenetz, un que cuelh afeccion as persones; jo qu’è mès còr que cap, l’estimi; era mia hemna qu’a eth gèni viu, mès que tanben l’estime.
L’auem coma hilha nòsta.
Non podem renonciar a enténer era sua parlòta mainadenca ena nòsta casa.
Eth desconeishut seguie campant-lo fixaments.
Thenardier contunhèc:
Perdonatz, senhor, mès que non se balhe un hilh, atau coma atau, ath prumèr que vie.
Non ei vertat qu’è rason?
Ath delà, non digui que non; qu’ètz ric, semblatz brave, e se siguesse entara sua felicitat…
Mès jo que voleria saber… me comprenetz?
Supausem, ei ua supausicion, que jo la deishèssa partir, e me sacrifiquèssa; que voleria saber entà on l’amiatz; voleria non deishar-la de uelh, saber en quina casa s’està, pr’amor de vier a veder-la de quan en quan e que se’n sabesse de qué eth sòn bon pair que l’a criat velhe per era.
Plan, que i a causes que non son possibles.
Jo ne tansevolh me’n sai deth vòste nòm.
Se vo’la héssetz a vier dideria: “Era Lauseta?
A on ei?” Aumens auria besonh de veir bèth tròç de papèr, ua mòstra aumens deth vòste passapòrt.
Eth desconeishut sense deishar de guardar-lo damb aguesta guardada que se cale, entà didè’c atau, enquiath hons dera consciéncia, li responec damb accent grèu e fèrm:
Senhor Thenardier, entà vier a cinc lègues de París que non cau passapòrt.
Se me hèsqui a vier a Cosette, me la harè a vier, e arren mès.
Vos que non vo’n saberatz deth mèn nòm, ne dera mia cramba, ne a on a anat a parar, e era mia intencion ei que non vos torne a veir ena sua vida.
Trinqui eth ligam qu’a en pè e se’n va. Vos conven?
Òc o non?
Aquerò siguec coma ua sòrta d’intuicion; comprenec aquerò damb era sua prestesa clara e sagaça.
Era vesilha, ath còp que beuie damb es traginèrs, tant que humaue, tau que cantaue coples obscènes, auie passat era net campant ath viatjaire, espiant-lo coma a un gat, e estudiant-lo coma un matematic.
L’auie espiat ath còp peth sòn compde, per plaser e per instint, espiat coma se l’auessen pagat per aquerò.
Non se l’auie escapat ne un gèst, ne un movement der òme deth leviton auriò.
Enquia e tot abans de qué eth desconeishut mostrèsse tan claraments eth sòn interès per Cosette, Thenardier ac auie endonviat.
Qu’auie susprenut es guardades prigondes deth vielh tachades tostemp ena mainada.
Qui ère aguest òme?
Per qué damb tant de sòs ena sua borsa amiaue un vestit tan miserable?
Preguntes que se hège sense poder responer-les, e que l’irritauen.
Tota era net auie estat pensat en aquerò.
Non poirie èster eth pair de Cosette?
Serie eth sòn pairin?
Alavetz per qué non se daue a conéisher de seguit?
Quan un a un dret, que hè usatge d’eth.
Evidentaments aqueth òme non auie eth dret sus Cosette.
Qui ère, donc?
Thenardier se perdie en supausicions.
Entrevedie tot e non vedie arren.
Siguesse çò que siguesse, entamenant convèrsa damb aqueth òme, segur coma n’ère de qué i auie un secret en tot aquerò, segur de qué er òme ère interessat en estar-se d’incognit, se sentie fòrt; ara responsa clara e fèrma deth viatjaire, quan vedec qu’eth misteriós personatge ère simplaments misteriós, se sentec fèble.
Non se demoraue ua causa atau.
Que siguec era derrota des sues conjectures.
Arremassèc es sues idies, pesèc tot aquerò en ua segonda.
Thenardier qu’ère un d’aguesti òmes que jutgen ua situacion en un còp de uelh.
Calculèc qu’ère eth moment de vier dret e rapid en ahèr.
Hec coma es grani capitans en aguest instant decisiu que solet eri coneishen; desnishèc de ressabuda era sua bataria.
Senhor, didec, qu’è besonh de mil cinc cents francs.
Eth viatjaire cuelhec dera sua pòcha d’un des costats, ua cartèra vielha de coeire nere, la dauric e treiguec d’era tres bilhets de banc que botèc sus era taula.
Dempús apuèc eth sòn ample dit pòdo sus aguesti bilhets e li didec ath tauernèr:
Hètz a vier a Cosette.
Mentre se passaue aquerò, qué hège Cosette?
Cosette, en desvelhar-se, auie corrut a veir eth sòn esclòp.Trapèc en eth era moneda d’aur.
Que non ère un napoleon, ère ua d’aguestes monedes de vint francs, plan naua, deth temps dera Restauracion, qu’era sua efigia, era còla prusiana, auie remplaçat ara corona de laurèr.
Cosette quedèc enludernada; eth sòn destin començaue a embriagar-la.
Non sabie se qué ère ua moneda d’aur, non l’auie vista jamès, e se l’amaguèc de seguit ena sua pòcha, coma se l’auesse panat.
Ça que la, coneishie qu’aquera moneda ère totauments sua; endonviaue d’a on li venguie eth present, mès sentie ua sòrta d’alegria plia de pòur.
Qu’ère contenta; ère, mès que mès, atupida.
Aqueres causes tan magnifiques e tan polides non li semblauen reaus.
Era pipa li hège pòur, era moneda d’aur li hège pòur.
Tremolaue vagaments dauant d’aguestes magnificéncies.
Sonque eth desconeishut non l’espaurie; ath contrari, la padegaue.
Dès era vesilha, a trauèrs dera admiracion e, ath miei deth sòn saunei, pensaue en sòn esperit de mainada en aqueth òme que semblaue vielh, e praube, e tanben trist, e qu’ère tan ric e brave.
Dès que l’auie trapat en bòsc tot auie cambiat entada era.
Mens erosa qu’era mès petita irongla, non auie sabut jamès çò que ei refugiar-se ara ombra d’ua mair e jos es sues ales.
Hège cinc ans, ei a díder, tan luenh coma podien arribar es sòns rebrembes, qu’era prauba mainada non hège senon tremolar e estrementir-se.
Auie estat tostemp nuda jos eth rude vent deth malastre; ara li semblaue qu’ère vestida.
En d’auti tempsi, era sua amna auie hered; ara sentie calor.
Cosette non auie ja tanta pòur ara Thenardier, que ja non ère soleta, n’auie un que velhaue per era.
S’auie botat de seguit a trabalhar coma toti es maitins.
Aqueth loís qu’auie damb era, ena madeisha pòcha deth sòn devantau, d’a on eth dia anterior l’auie queigut era moneda de quinze sòus, la tenguie distrèta.
Non gausaue tocar-lo; mès se passaue a viatges cinc menutes contemplant-lo, e, que mos ac cau díder, damb era lengua dehòra.
Escampaue era escala e de quan en quan se posaue e s’estaue quieta, en tot desbrembar era sua escampa e er univèrs sancer, ocupada en veir lúder aqueth astre ath hons dera sua pòcha.
En ua d’aguestes contemplacions s’apressèc ada era era Thenardier.
Per orde deth sòn marit auie vengut a cercar-la.
Cosette, didec damb doçor, vene ara madeish.
Un instant dempús entraue Cosette ena sala der embaish.
Eth desconeishut cuelhec eth hardèu qu’auie amiat e lo desliguèc.
Aguest hardèu contenguie un vestidet de lan, un devantau, un gilet de fustani, ua samarreta, un mocador, cauces de lan, sabates, un vestit complet entà ua mainada de sèt ans: tot de color nere.
Hilha mia, didec er òme, cuelh aquerò e ve-te’n a vestir-te de seguit.
Hège dia quan es abitants de Montfermeil, que començauen a daurir es sues pòrtes, vederen passar peth carrèr de París a un òme vestit praubaments qu’amiaue dera man a ua mainada vestida de dò damb ua pipa de color ròsa enes braci.
Se filauen de cap tara part de Livry.
Qu’èren eth nòste òme e Cosette.
Cosette se n’anaue.
Damb qui?
Ac ignoraue.
Entà on?
Non ac sabie.
Tot çò que comprenie ère que deishaue ath sòn darrèr era tauèrna de Thenardier.
Arrés auie pensat a dider-se adiu d’era, ne era de dider-se adiu d’arrés.
Gessie d’aquera casa, odiant e odiada.
Cosette caminaue grèuments, daurint es sòn grani uelhs e contemplant eth cèu.
Auie botat eth loís ena pòcha deth devantau nau.
De quan en quan s’ajocaue e li calaue ua guardada; dempús guardaue ath brave òme.
Sentie ua causa coma s’auesse estat près de Diu.
X.- De com qui cèrque çò de mielhor pòt trapar çò de pejor.
Era Thenardier, sivans eth sòn costum, auie deishat qu’eth sòn marit hèsse çò que volesse.
Demoraue grani eveniments.
Dempús qu’er òme e Cosette auessen partit Thenardier deishèc passar un quart d’ora long; dempús la cridèc a despart e li mostrèc es mil cinc cents francs.
Sonque aquerò!, didec era hemna.
Eth còp que siguec acertat.
En realitat qu’as rason, didec Thenardier; que sò un pèc.
Pleguèc es tres bilhets de banc, se les sauvèc ena pòcha e gessec ath mès córrer; mès s’enganhèc de camin e cuelhec eth prumèr ara dreta.
Quauqui vesins, que s’informèc, li heren apraiar eth sòn error; qu’auien vist ara Lauseta e ar òme cuéher era direccion de Livry.
Seguic aguesta indicacion, marchant ara prèssa e parlant damb eth madeish.
Aguest òme qu’ei evidentaments un milionari vestit d’auriò, e jo que sò un animau.
Prumèr a balhat vint sòus, dempús cinc francs, dempús cinquanta francs, ara seguida mil cinc cents, e damb eth madeish assopliment.
Qu’aurie balhat quinze mil francs; mès jo que l’agarrarè de nauèth.
E dempús, aguest hardèu de ròba premanit per auança entara mainada.
Tot aquerò qu’ère singular; que i auie fòrça misteris aquiu, e eth que cuelh un secret non lo dèishe tant aisidaments.
Es secrets des rics son esponges plies d’aur que mos cau saber exprimir.
Toti aguesti pensaments borien en sòn cervèth.
Quan se ges de Montfermeil e s’arribe ath marrèc que hè eth camin que va entà Livry, se ve desvolopar-se aguest camin plan luenh pera planhèra.
En arribar aquiu, Thenardier calculèc que ja li calie veir ar ome e ara mainada.
Campèc tan luenh coma era vista l’artenhie, e non vedec arren.
Tornèc a informar-se; totun, que perdie temps.
Quauqui caminaires li dideren qu’er òme e era mainada que cercaue s’auien endralhat de cap as bòsqui pera part de Gagny.
Pressèc, donc, era marcha en aguesta direccion.
Ath delà coneishie plan ben eth país.
Qu’auia d’auer agarrat eth fusilh!, exclamèc.
Thenardier qu’ère ua d’aguestes natures dobles que trapam quauqui viatges entre nosati sense saber-mo’n, e que despareishen sense que les ajam coneishut, pr’amor qu’eth destin non les a mostrat senon per un costat.
Era sòrt de fòrça òmes qu’ei víuer atau, miei negadi ena ombra.
En ua situacion tranquilla e normau, Thenardier qu’auie tot çò que s’auie de besonh entà representar, non digam entà èster, çò que s’a convengut a cridar un comerciant aunèst, un bon ciutadan.
Ath còp, dades aguestes circonstàncies, e vient cèrtes secodides quan se quilhen es capes inferiores dera sua natura, qu’auie tot çò de besonh entà èster un criminau.
Ère un botiguèr qu’en eth i auie quauquarren de monstre.
Satanàs deuie ajocar-se en bèri moments en quauque cornèr deth trauc a on viuie Thenardier, e reflexionar dauant d’aquera òbra mèstra de perversitat.
Dempús de trantalhar un instant: “Bè, pensèc; qu’aurien temps entà húger”.
Plan, donc, quan passèc es estanhs e trauessèc oblicuaments era grana clarulha deth bòsc qu’ei ara dreta dera albareda de Bellevue, en arribar en carrèr de potja qu’entornege lèu tot eth ticolet, e que capère era vòuta der ancian canau des aigües dera abadia de Chelles, vedec ath dessús d’un matarràs un chapèu que sus eth ja auie hèt fòrça conjectures.
Qu’ère eth chapèu der òme.
Eth romegàs ère baish: Thenardier coneishec qu’er òme e Cosette èren seigudi aquiu.
No se vedie ara mainada, per çò de petita qu’ère, mès se vedie eth cap dera pipa.
Thenardier non s’enganhaue.
Er òme s’auie seigut aquiu entà deishar descansar un shinhau a Cosette.
Eth tauernèr cuelhec eth carrèr deth romegàs e campèc còp sec dauant des que cercaue.
En parlar atau entornaue ath viatjaire es tres bilhets de banc.
Er òme lheuèc es uelhs.
Qué signifique aquerò?
Thenardier responec respectuosaments:
Senhor, aquerò vò díder que me torni a demorar damb Cosette.
Cosette s’estrementic, e se sarrèc mès e mès contra er òme.
Tornatz entà demorar-vos damb Cosette?
Òc, senhor, la torni a cuélher.
Q’ac è pensat ben.
Jo, francaments, que non è eth dret de balhar-la-vos.
Sò un òme aunèst, ja ac vedetz.
Aguesta mainada que non ei mia, senon de sa mair.
Sa mair me la fidèc, e non posqui autrejar-la senon ada era.
Me dideratz: “Mès era mair a mòrt”.
Plan, donc, en aguest cas, sonque posqui autrejar era mainada a ua persona que me hèsque a vier un papèr signat pera mair, qu’en eth se me mane autrejar era mainada ad aguesta persona.
Aquerò qu’ei clar.
Er òme, sense respòner, metec era man ena pòcha.
Eth tauernèr sentec un caudheired d’alegria.
Tiem-mos fèrms.
Me va a crompar!” Abans de daurir eth viatjaire era cartera, hèc ua guardada ath sòn entorn.
Eth lòc qu’ère totafèt desèrt: non i auie ua amna en bòsc ne ena val.
Dauric er òme era cartera e treiguec d’era, non eth paquet de bilhets de banc que demoraue Thenardier, senon un simple papèr que despleguèc e presentèc ath tauernèr en tot dider-li:
Qu’auetz rason; liegetz.
Cuelhec eth papèr Thenardier, e liegec:
M… ara vòra de M…, 25 de marsde 1823.
Senhor, Thenardier: Autrejaratz a Cosette ath portador.
Qu’è er aunor d’enviar-vos toti es mèns respèctes.
Arreconeishetz aguesta signatura?, seguic er òme.
Qu’ère, plan, era signatura de Fantina.
Thenardier l’arreconeishec.
Que non i auie arren entà replicar.
Sentec dus despièchs violents, eth despièch de renonciar ara corrupcion que demoraue, e eth de veder-se vençut.
Er òme higec:
Que podetz sauvar aguest papèr entara vòsta descarga.
Thenardier hec repè en bon orde.
Aguesta signatura qu’ei pro ben imitada, gasulhèc entre dents.
Dempús sagèc un esfòrç desesperat.
Senhor, didec, qu’està ben, donques qu’ètz era persona manada per sa mair.
Mès qu’ei de besonh pagar-me tot çò que se me deu que non ei pòc.
Senhor Thenardier, en gèr era mair compdaue que vos deuie cent vint francs; en hereuèr l’auetz manat un compde de cinc cent francs; tà finaus de hereuèr n’auetz recebut tres cents francs, e uns auti tres cents a començaments de mars.
D’alavetz ençà qu’an passat nau mesi, qu’a quinze francs, sivans eth prètz convengut, son cent trenta cinc francs.
Auíetz recebut cent francs de mès; vos restaue tà entornar, per tant, trenta cinc francs, e per eri vo n’è dat mil cinc cents.
Hec coma eth lop, floquèc ua secodida.
Senhor Fulano, didec decididaments, e deishant aguest còp de cornèr quinsevolh respècte.
Me tornarè a demorar damb Cosette o me balharatz mil escuds.
Eth viatjaire didec tranquillaments.
Vene, Cosette.
Thenardier notèc era enormitat deth baston e era soletat deth lòc.
Ça que la, non se dec per vençut.
Fantina, e ua consolacion, es mil cinc cents francs.
Er òme se hège a vier a Cosette ena direccion de Livry e de Bondy.
Caminaue tot doç, damb eth cap clin, en actitud reflexiua e trista.
Er iuèrn auie deishat eth bòsc tan despolhat de huelhes, que Thenardier, a maugrat de vier a pro distància, non les deishaue de uelh.
De quan en quan se viraue er òme e campaue se lo seguien.
Còp sec, vedec a Thenardier e entrèc, de ressabuda, damb Cosette en ua espessor, a on es dus se podien amagar.
Macareu!, didec Thenardier, e s’esdeguec ena marcha.
Era espessor deth romegàs l’auie obligat a apressar-se ada eri.
Quan er òme siguec en çò de mès espés, se virèc.
Thenardier sagèc d’amagar-se entre es arrames, mès que non podec empedir que lo vedesse er òme.
Aguest li lancèc ua guardada inquieta, dempús arroncilhèc es espatles e seguic eth sòn camin.
Eth tauernèr se metec a seguir-lo.
Atau caminèren dus cents o tres cents passi.
Ara seguida, era òme virèc era cara entà darrèr e vedec ath tauernèr.
Mès aguest còp lo guardèc damb aspècte tant ombriu que Thenardier credec “inutil” vier mès enlà e s’entornèc entà casa.
Jean Valjean que non auie mòrt.
En quèir en mar, o mielhor dit, en lançar-se en eth, qu’ère, coma ja s’a vist, sense cadies ne orsets.
Nadèc entre dues aigües enquia arribar en un vaishèth ancorat, qu’ada eth i auie amarrada ua barca, e trapèc era manèra d’amagar-se en aguesta embarcacion enquiara net.
Alavetz se metec a nadar de nauèth e gessec en tèrra a pòca distància deth cap Brun.
Aquiu, coma que non li mancauen sòs, se podec crompar un vestit en ua tauèrna des entorns de Balaguier, qu’ère alavetz eth vestiari comun des forçats escapadi, ua especulacion lucratiua.
Dempús, coma que toti aguesti hugitius que sagen de burlar era vigilància dera lei e dera fatalitat sociau, seguic un itinerari escur e tortuós.
Trapèc prumèr aubèrja enes Pradeaux, près de Breausset; dempús se filèc de cap a Grand-Villard, apròp de Briançon, enes Nauts Aups: hujuda escura e angoishanta per camins de bohères, qu’es sòns ramaus son desconeishudi.
Dempús se podec trapar quauqua tralha deth sòn pas per Ain, en territòri de Civrieux, pes Pirenèus, en Accons, en lòc cridat dera Granja de Doumecq, ath cant deth casalon de Chavailles, e pes entorns de Perigueux, en Bruines, canton de Chapelle- Gonaguet.
Atau arribèc en París, e viem de veder-lo en Montfermeil.
Ath delà d’aquerò, se lo credie mòrt, circonstància qu’aumentaue de bèra manèra era escurina que l’enrodaue.
En París venguec en poder sòn un des jornaus que consignauen eth hèt, que damb aquerò se demorèc mès tranquil e lèu en patz, coma se s’auesse mòrt reauments.
Era madeisha net que treiguec a Cosette des urpes des Thenardier, entrèc en París, a on arribèc quan hège nets, damb era mainada, pera barralha de Monceaux.
Aquiu pugèc en un coche de loguèr, que l’amièc entara esplanada der Observatòri.
Baishèc, paguèc ath menaire, cuelhec a Cosette dera man, e ambdús, ath miei dera escurina dera net, pes desèrti carrèrs pròchi a Lourcine e era Glaciere, se filèren de cap ath baloard der Espitau.
Non se planhie, mès qu’ère cansada, e Jean Valjean se n’encuedèc ena sua man qu’era prauba mainada tirassaue d’eth en caminar; alavetz la cuelhec en braça; Cosette, sense deishar a Caterina, botèc era sua tèsta sus era espatla de Jean Valjean e s’esclipsèc.
Libre quatau: Era casa de Gorbeau.
I.- Maese Gorbeau.
Eth passejaire solitari que hè quaranta ans s’aventuraue a vier pes barris hòraviadi dera Salpetriere, e a pujar peth baloard enquiara barralha d’Italia, arribaue en lòcs a on s’aurie pogut díder que despareishie París.
Aqueri lòcs non èren desèrti, donques que i auie caminaires; non èren camp, donques que i auie carrèrs e cases; non èren ua ciutat, donques qu’es carrèrs auien clòts coma enes carretères e en eri possaue era èrba; non èren un bordalat, donques qu’es cases auien ua cèrta nautada.
Qué èren donc?
Qu’èren lòcs abitadi, a on non i auie quauquarrés; èren lòcs desèrti, a on i auie gent; èren un baloard dera grana ciutat, un carrèr de París, mès espaventós, pendent era net, qu’ua seuva; mès trist, pendent eth dia, qu’un cementèri.
Qu’ère er ancian barri deth Mercat de Cavalaria.
Se se riscaue eth caminaire a vier mès enlà des quate parets caduques d’aguest Mercat; se consentie tansevolhe en passar eth carrèr deth Petit Banquièr; dempús d’auer deishat ara sua dreta un corrau barrat per tanques nautes; dempús un prat a on se quilhauen modelhons de matèries adobadores, semblables as barraques de vibres gigantesqui; dempús un barratge plen de husta de construccion damb pilèrs de socs, brens de ressèga e limalhes, que sus eres ganholaue un enòrme gosset; dempús ua longa tàpia baisha, tota esbauçada, damb ua porteta nera e endolada, plia de mossa, que s’aumplie de flors ena primauèra; dempús, fin finau, en çò de mès desèrt, un orrible e carcavielh edifici, qu’ena sua façada se liegie en letres gròsses: “ENEBIT BOTAR AFICHES”; aguest caminaire aventurèr arribaue ena cantoada deth carrèr des Vignes-Sant-Marcel, latituds pòc coneishudes.
Aquiu, ath cant d’ua ferrataria, e entre dues tàpies de jardin, se vedie en aqueth temps ua casa que, a prumèr còp de uelh, semblaue petita coma ua cabana e qu’en realitat ère grana coma ua catedrau.
Era façada que daue tara via publica corresponie ara part laterau der edifici e d’aciu era sua exigüitat aparenta.
Lèu tota era casa ère amagada.
Solet se vedien era pòrta e ua hièstra.
Aguesta casa non auie senon un estatge.
En examinar-la, aquerò que cridaue era atencion ère qu’aquera pòrta non auie pogut èster jamès senon era pòrta d’ua tuta, tant qu’era hièstra, s’auesse estat dubèrta ena madeisha pèira, en sòrta d’èster-ne en reblatge, aurie pogut èster era hièstra d’un palai.
Era pòrta non ère qu’un conjunt de hustes querades, grossièraments amassades mejançant trauèsses, semblables a tròci de troncs mau quarradi.
Aguesta pòrta daue tà ua escala aspra, damb gradons nauti, plei de hanga, de ges e de povàs, e dera madeisha amplada qu’era; escala que se vedie, deth carrèr estant, que pujaue tota dreta e despareishie ena ombra entre dues parets.
Eth lumendan infòrme d’aguesta pòrta ère caperat per ua estreta husta, qu’ath miei i auie un horat triangular que servie ath còp de lucana e de hiestron quan era pòrta ère barrada.
En tohut que formaue aguesta darrèra s’auie traçat damb tinta e damb dus còps de bròssa eth numèro 52, e dessús deth hiestron era madeisha bròssa auie escrit eth numèro 50; de manèra qu’eth caminaire non sabie pro ben a on se trapaue.
Se guardaue tath lumedan dera pòrta se pensaue que se trapaue en numèro 50; se guardaue eth uet interior, vedie eth numèro 52.
Diuèrsi liròts indefinibles, de color de povàs, penjauen coma damasses deth horat triangular.
Era hièstra ère ampla e pro nauta e ère ornada de persianes e grani veires quarradi; solet qu’aguesti veires auien diuèrses herides que s’amagauen e se mostrauen ath còp mejançant un bendatge engenhós de papèr; e es persianes, desgahonades e separades, mès menaçauen as caminaires que protegien as logatèrs.
Mancauen en diuèrsi lòcs es hustetes orizontaus, candidaments remplaçades per hustes clauades en posicion perpendiculara; de sòrta qu’aqueth objècte començaue estant persiana e acabaue per èster hiestron.
Aquera pòrta, qu’auie un aspècte immond, e aquera hièstra, qu’auie un aspècte decent, encara que deteriorat, vistes atau ena madeisha casa, costauen er efècte de dus mendicants desparièrs qu’anessen amassa un ath costat der aute, damb dus traits diferents jos es madeishi pelhòts, en tot auer estat er un tostemp mendicant e er aute enes sòns tempsi cavalièr.
Era escala amiaue entà un còs d’edifici plan vast que se retiraue a un cubèrt que d’eth n’auessen hèt ua casa.
Aguesti quartos recebien era lum des patis des entorns.
Toti èren escurs, esblancossidi, tristi, melancolics, sepulcraus, e toti recebien arrais de lum hereds, e geladi vents, sivans es henerecles siguessen en solèr de naut o ena pòrta.
Ua particularitat interessanta e pintoresca d’aguesta sòrta de crambes ei era enòrma magnitud des aranhes.
Ara quèrra dera pòrta d’entrada, que daue tath baloard, e ara nautada d’un òme, un humarau que s’auie tapiat, formaue un horat quarrat plen de pèires qu’es mainatges lançauen en passar per aquiu.
Ua part d’aguest edifici a estat esbauçada darrèraments.
Mès, per çò que rèste d’eth se pòt jutjar çò qu’auie estat.
Eth tot, en sòn ensems, solet deuie auer cent ans; cent ans que son era joenessa d’ua glèisa o era vielhesa d’ua casa.
Semble qu’era cramba der òme participe dera sua breuetat e era casa de Diu dera sua eternitat.
Expliquem era procedéncia d’aguest nòm.
Es compiladors d’eveniments menuts, que se hèn erborizants d’anecdòtes, e que fixen damb ua esplinga ena sua memòria es dates fugaces, se’n saben de qué i auie en París, en darrèr sègle, tar an 1770, dus procuradors de Chatellet, cridadi er un Corbeau, e er aute Renard: es dus nòms previsti enes sues faules per Lafontaine.
Era escadença qu’ère massa bona entà non dar lòc ara burla e ara trufaria.
Era parodia correc de seguit pes galaries deth Palai de Justícia, encara que damb vèrsi un shinhau coishi:
D’un procès ena rama, plan ufan e content, executòria en pic ère eth senhor Corbàs.
Dera flaira tirassat un Vop plan mèstre… eca.
Es dus aunèsti agents, incomodadi pes epigrames, e heridi ena sua vanitat pes arridalhades que pertot les seguien, decidiren des.hèir-se des sòns cognòms, e cuelheren era decision de dirigir-se entath rei.
Eth rei, qu’ère de bona encolia, seguic arrint: passèc, plan que òc, des dus personatges qu’era cronica mente, entàs dus curials, e hec en ambdús gràcia des sòns nòms, o lèu lèu.
S. M. li permetec a maese Corbeau que higesse ua coa ara sua iniciau e que se cridèsse maese Gorbeau; per çò de maese Renard, que siguec mens erós; non podec obtier senon era licéncia de botar ua P dauant dera sua R, e cridar-se Prenard; de sòrta qu’eth dusau nòm non se prestaue mens ar epigrama qu’eth prumèr.
Plan, donc, sivans era tradicion locau, maese Gorbeau auie estat propietari der edifici numèr 50-52 deth baloard der Espitau e encara ère er autor dera hièstra monumentau.
D’aquiu eth hèt d’auer-li botat eth nòm de casa de Gorbeau.
Dauant deth numèro 50- 52 destacaue entre es plantacions deth baloard un gran olm, mòrt enes sues tres quataus parts; lèu dauant començaue eth carrèr dera barralha des Gobelinos, carrèr alavetz sense cases e sense empeirar, plantat d’arbes mesquins, verd o hangós, sivans era sason e que gessie justaments en mur qu’enrodaue París.
Des losats d’ua fabrica pròcha gessien bohades de hum que deishauen anar ua flaira de coparòs.
Era barralha ère plan pròcha.
Era barralha madeisha bohaue entath laguens idies funèstes: qu’ère eth camin de Bicetre.
En temps dera Restauracion e der Emperi tornauen a entrar en París per aquiu es condamnadi a mòrt eth dia dera execucion.
Aquiu siguec a on en 1829 se cometec eth misteriós assassinat cridat dera “Barralha de Fontainebleau”, qu’es sòns autors non podec descurbir era justícia; problèma funèbre qu s’a estat entorat enes ombres deth mistèri; enigma orrible que non s’a desnishat.
Quauqui passi mès enlà se trape eth carrèr fatau de Croulebarbe, a on Ulbach li dec fòrça punhalades ara crabèra de Yvry en miei deth bronit deth tron coma en un melodrama.
Hè trenta sèt ans, en tot deishar de cornèr era plaça de Saint-Jacques, qu’ère coma predestinada, e qu’a estat tostemp orra, eth punt mès trist dilhèu, de tot aguest trist baloard, qu’ère eth lòc, tan pòc atrasent encara aué, a on se trapaue era casa numèro 50-52.
Es cases dera classa mieja non comencèren a bastir-se aquiu enquia vint- e-cinc ans dempús.
Eth lòc qu’ère lugubre: pes idies funèbres que desvelhaue, eth visitaire coneishie que se trapaue entre era Salpetreire, qu’era sua copòla vedie, e Bicetre, qu’era sua barralha lèu tocaue; ei a díder, entre era holia dera hemna e era holia der òme.
Per mès luenh que campèsse era vista, non se vedien qu’es aucidèrs, eth mur de ciconvallacion e quauques rares façades de fabriques semblables a quartèrs o a monastèris; pertot barraques e casalòts de ges, parets neres coma susaris, o naues e blanques; pertot hilères d’arbes parallels, edificis hèti en linha, construccions unifòrmes, longues linhes heredes, e era tristor lugubra des angles rèctes, sense qu’interrompesse aguesta monotonia, ne un accident deth terren, ne un caprici dera arquitectura, ne un plec.
Qu’ère un conjunt glaciau, regular, òrre.
Arrès sarre tant eth còs coma era simetria; qu’ei qu’era simetria ei er engüeg, e er hàstic ei eth hons madeish dera tristor: era desesperacion badalhe.
Se pòt soniar encara ua causa mès terribla qu’un lunfèrn a on se patisque, e ei eth lunfèrn a on eth condamnat s’engüege.
S’existisse semblable lunfèrn, aguest tròç deth baloard der Espitau qu’aurie pogut èster eth camin que s’entrèsse en eth.
Mès que mès, en escurir, en moment qu’era claretat despareish, sustot en iuèrn, ara ora qu’eth vent crepuscular arrinque des olms es sues darrères huelhes auriòles, quan era escurina ei prigonda e non i a ua soleta estela, o quan era lua e eth vent formen clarulhes enes bromes, aqueth baloard qu’ère espaventós.
Es linhes neres se calauen e se perdien enes tenèbres coma se siguessen infinites; e en passar, non podien mens que rebrembar-se des innombrables tradicions patibulàries d’aqueth lòc.
Era solitud deth barri a on s’auien cometut tanti crims, qu’auie quauquarren d’orrible.
Eth passejaire credie presentir ligams estenudi ena ecurina; totes es formes confuses dera ombra semblauen sospechoses; e es longues trencades quarrades que se vedien entre cada arbe, semblauen sepultures dubèrtes.
De dia, eth conjunt qu’ère lèg; tara serada, ère lugubre; de net, sinistre.
En ostiu, ara ora deth crepuscul, se vedien, aciu e enlà, quauques vielhes seigudes ath pè des olms, en bancs hlorits pera ploja.
Aqueres braves vielhes demanauen caritat quan venguie era escadença.
Ath delà d’aquerò, eth barri, que semblaue mèsalèu envielhit qu’ancian, tendie ja dès aquera epòca a transformar-se, e li calie pressar-se tà veder-lo qui volesse examinar eth sòn estat; pr’amor que cada dia despareishie quauque detalh d’aguest conjunt.
Aué, e de hè ja vint ans, era gara deth camin de hèr d’Orleans ei ath cant d’aguesta banlèga vielha e influís ena sua situacion; donques qu’ua gara, a on sigue que se place, còste era mòrt d’ua banlèga, e da neishença a ua ciutat.
Semble qu’ar entorn d’aguesti grani centres deth movement des pòbles, ar entorn d’aguestes poderoses maquines, ara bohada d’aguesti monstruosi shivaus dera civilizacion, que mingen carbon e vomeguen huec, era tèrra, plia de gèrmes, tremòle e se daurís entà shurlar es ancians abitatges des òmes, e dèishe possar as modèrni.
Dès qu’era gara deth camin de hèr d’Orleans a invasit es terrens dera Salpetriere, es ancianes cases estretes pròches as Hòsses-Saint-Victor e ath jardin botanic se balancegen, trauessades violentaments tres o quate còps ath dia per aguesti corrents de diligéncies, de coches e d’omnibus, qu’ath cap de cèrt temps hèn arrecular es cases a dreta e quèrra; pr’amor que i a causes que semblen paradogiques, e que son rigorosaments exactes; e atau coma se pòt díder damb exactitud qu’enes granes ciutats eth solei hè vegetar e créisher es façades des cases tath Meddia, dera madeisha manèra se pòt afirmar vertadèraments qu’eth pas soent des veitures amplifique es carrèrs.
Es simptòmes d’ua vida naua que son aquiu evidents.
En aqueth barri provincian e antiquat, e enes sues mès desèrtes sinuositats, se comence a veir er empeirat; e es trepaders comencen a pistar e a alongar-se, enquiath lòc per a on non passe arrés encara.
Un maitin, maitin memorable, en junhsèga de 1845, se vederen humejar aquiu, de ressabuda, es neres caudères der asfalt; que se pòt díder qu’aqueth dia era civilizacion auie arribat en carrèr de Lourcine, e que París auie entrat ena banlèga de Sant Marcèl.
II.- Nin entà ihon e capnere.
Dauant dera casa de Gorbeau siguec a on s’arturèc Jean Valjean.
Cerquèc ena pòcha deth leviton e treiguec ua sòrta de clau mèstra; dauric era pòrta, entrèc, la barrèc dempús damb compde e pugèc era escala damb Cosette en braça.
Naut de tot dera escala treiguec dera sua pòcha ua auta clau que damb era dauric ua auta pòrta.
Eth quarto qu’entrèc, e que tornèc a barrar de seguit, qu’ère ua espècia de humarau pro espaciós moblat damb ua taula, quauques cagires e un matalàs en solèr.
En un cornèr i auie un horneth de cauhatge alugat, qu’es sues brases se vedien.
Es fanaus deth baloard enlumenauen vagaments aguesta prauba cramba.
Dauant dera pòrta i auie ua petita cramba damb un petit lhet.
Jean Valjean botèc ara mainada en aguesta jaça, en tot plaçar-la en era sense desvelhar-la.
Metec lenha e aluguèc ua candèla de seu; tot ère, sus era taula, premanit per auança; e coma ac auie hèt era vesilha, se metec a contemplar a Cosette damb ua guardada extatica a on era expression de bontat e de trendesa arribaue enquiath maximum.
Era mainada, damb aguesta confiança tranquilla que solet pertanh ara fòrça extrèma e ara extrèma feblesa s’auie esclipsat sense saber damb qui ère e seguie dormint sense saber a on ère.
S’inclinèc Jean Valjean e punèc era man dera mainada.
Eth madeish sentiment dolorós, religiós, ponchuc, aumplie eth sòn còr.
S’ajulhèc ath cant deth lhet de Cosette.
Qu’ère ja plan de dia e era mainada dormie encara.
Un palle arrai deth solei de deseme entraue pera hièstra deth humarau, en tot espàrger peth solèr de naut arrais d’ombra e de lum.
De pic, ua carreta de carretèr plan cargada que passaue pera cauçada deth baloard estrementic eth casalon coma se siguesse un long tron, e lo hec tremolar de naut en baish.
Òc, senhora!, cridèc Cosette en tot desvelhar-se espaurida.
Ja i vau!
Ai, mon Diu!
Era mia escampa, didec.
Dauric es uelhs e vedec eth ròstre alègre de Jean Valjean.
A!, Cara!, qu’ei vertat, didec era mainada.
Bon dia, senhor.
Cosette vedec a Caterina ath pè deth sòn lhet, l’agarrèc, e tant que jogaue, li hège cent preguntes a Jean Valjean: A on ère?
Ère gran París?
Ère plan luenh era senhora Thenardier?
La tornarie a veir?, eca, eca.
De pic, sorrisclèc:
Be n’ei de polit aquerò!
Qu’ère un orrible humarau; mès era mainada se vedie liura.
Me cau escampar?, preguntèc fin finau.
Jòga, didec Jean Valjean.
Eth dia se passèc atau.
Cosette, sense enquimerar-se, encara que non comprenie arren de çò que l’auie arribat, se consideraue inexplicablaments erosa entre aquera pipa e aqueth brave òme.
III.- Dus malastres entrelaçadi còsten felicitat.
Londeman, a punta de dia, se trapaue un aute còp Jean Valjean ath cant deth lhet de Cosette.
Aquiu demoraue, immobil, en tot guardar com se desvelhaue.
Ena sua amna, qu’entraue ua causa naua.
Jean Valjean non auie estimat jamès.
Hège vint-e-cinc ans qu’ère solet en mon.
Jamès auie estat pair, aimant, marit ne amic.
Ena preson qu’ère dolent, ombriu, cast, ignorant, herotge.
Eth còr deth vielh forçat, qu’ère plen de virginitat.
Era sua fraia, e es hilhs dera sua fraia non l’auien deishat senon un rebrembe vague e luenhant qu’auie acabat per esbugassar-se lèu completaments.
Auie hèt toti es esfòrci entà tornar a trapar-les e en non auè’c artenhut les auie desbrembat.
Era natura umana qu’ei atau.
S’auec es autes emocions trendes dera sua joenesa, qu’auien queigut en un abisme.
Quan vedec a Cosette, quan l’auec cuelhut e desliurat, sentec qu’es sues entralhes s’estrementien.
Tot çò que i auie en eres d’afogat e d’afectuós se desvelhèc en eth e venguec a parar en aguesta mainada.
Venguie ath cant deth lhet que dormie e tremolaue d’alegria, sentie escometudes de mair e non sabie se què èren donques qu’ei ua causa plan escura e plan doça aguest estranh movement d’un còr que se bote a estimar.
Praube còr, vielh e totafèt nau ath còp!
Solet que, coma qu’auie cinquanta cinc ans e Cosette n’auie ueit, tot er amor qu’auesse pogut tier ena sua vida se honèc en ua sòrta de claretat inefabla.
Qu’ère era dusau aparicion candida que trapaue.
Er avesque auie hèt que se quilhèsse en sòn orizon era auba dera vertut; Cosette hège gésser d’eth era auba der amor.
Es prumèrs dies se passeren en aguest enludernament.
Cosette, ath còp, venguie tanben ua auta, encara que sense saber-se’n era!
Ère tan petita quan la deishèc sa mair que ja non se’n brembaue d’era.
Coma toti es mainatges, semblables ath nau rebrot dera vinha que s’agarre a tot, auie sajat estimar, mès que non ac auie pogut arténher.
Toti l’auien refusat; es Thenardier, es sues hilhes, e es auti mainatges.
Auie estimat ath gosset, e eth gosset s’auie mòrt; dempús non l’auie estimat arrés ne arren.
Causa lugubra de díder coma ja ac auem indicat.
Que non ère eth sòn tòrt, pr’amor que non ère era facultat d’estimar que li mancaue; qu’ère, ai!, era possibilitat.
Atau, deth prumèr dia se metec a estimar ad aguest òme damb tota era fòrça deth morir.
Sentie çò que jamès auie sentut, ua expansion dera animositat extraordinària.
Eth brave òme que non li semblaue ja vielh ne praube.
Valjean beròi, tau que l’auie semblat beròi eth humarau.
Aguesti son es efèctes dera auròra, dera mainadesa, dera joenesa, dera alegria.
Era nauetat dera tèrra e dera vida contribusís tanben ada eri de bèra manèra.
Arren ei tant encantador coma eth reflèx qu’acolorís era felicitat en un humarau.
Toti nosati qu’auem tanben un humarau bluenc ena nòsta vida passada.
Era natura, e cinquanta ans d’intervau, auien establit ua separacion prigonda entre Jean Valjean e Cosette; aguesta separacion l’esfacèc eth destin.
Eth destin amassèc bruscaments e estaquèc damb eth sòn irresistible poder aqueres dues existéncies desarraïtzades, desparières pera edat e semblables peth malastre.
Plan, era ua que completaue ara auta.
Er instint de Cosette cercaue un pair, coma er instint de Jean Valjean cercaue ua hilha.
Meter-se en contacte que siguec trapar-se mutuauments.
En moment misteriós que se toquèren es sues dues mans, se sòudèren.
Quan se vederen aguestes dues amnes s’arreconeisheren coma de besonh era ua entara auta e s’abracèren sarradaments.
En tot cuélher es paraules en un sens mès comprensiu e absolut, se poirie díder que separadi de tot per un mur de hòssa, Jean Valjean ère eth veude, atau coma Cosette ère era orfanèla.
Aguesta situacion hec que Jean Valjean venguesse a èster d’ua manèra celèsta eth pair de Cosette.
E en vertat, era impression misteriosa costada en Cosette, ath miei deth bòsc de Chelles, pera man de Jean Valjean cuelhent era sua ena escurina, non ère ua illusion, senon ua realitat.
Era entrada d’aqueth òme en destin d’aguesta mainada qu’ère era arribada de Diu.
Ath delà d’aquerò, Jean Valjean auie escuelhut ben eth sòn asil.
Era cramba damb ua recramba, qu’ocupaue damb Cosette, ère aquera qu’era sua hièstra daue tath baloard.
Er embaish deth numèro 50-52, espècia de losat miei esbauçat, servie de corrau as ortalans e non auie cap comunicación damb eth prumèr estatge.
Qu’ère desseparat d’eth pet solèr de naut, que non auie trampa ne escala, e qu’ère coma eth diafragma dera casa.
Eth prumèr estatge contenguie, coma ja auem dit, fòrça crambes e quauqui humaraus, que d’eri un de solet ère ocupat per ua vielha qu’auie compde dera cramba de Jean Valjean.
Tot çò d’aute qu’ère desabitat.
Aguesta vielha, ornada damb eth nòm de logatària principau, e en realitat encargada des foncions de portièra, ère qui l’auie logat era cramba eth dia de Nadau.
S’auie dat a conéisher coma un rendista arroïnat pes bons de tresaur d’Espanha, que venguie a estar-se aquiu damb era arrehilha.
Auie pagat per auança sies mesi, e l’auie encargat ara vielha que moblèsse eth quarto e eth quartet petit coma auem vist.
Aguesta brava hemna siguec era qu’aluguèc eth horneth e ac premanit tot era net dera sua arribada.
Se passèren es setmanes.
De punta de dia, se metie Cosette a arrir, a parlar e a cantar.
Arribaue quauqui còps que Jean Valjean li cuelhie es manetes roienques e crivilhades de sidoles, e les punaue.
Era prauba mainada, avedada solet a recéber patacs, non sabie se qué volie díder aquerò e se retiraue tota avergonhada.
Quauqui moments se metie seriosa e cogitosa, e examinaue eth sòn vestit nere.
Cosette non vestie ja pelhòts; vestie de dò.
Gessie dera misèria e entraue ena vida.
Jean Valjean s’auie metut a ensenhar-li a liéger.
Quauqui viatges, sense deishar de hèr letrejar ara mainada, pensaue qu’eth auie aprenut a liéger ena preson damb era idia de hèr mau.
Aguesta idia s’auie convertit ena d’ensenhar a liéger a ua mainada.
Alavetz, eth vielh forçat arrie damb er arridolet cogitós des angels.
Que vedie en aquerò ua premeditacion deth cèu, ua volentat de quauqu’un que non ei er òme e se perdie en meditacions.
Es boni pensaments qu’an es sòns abismes tau qu’es dolents.
E dempús li parlaue de sa mair e la hège pregar.
Cosette lo cridaue pair e non sabie cridar-lo damb cap aute nòm.
Passaue es ores guardant-la vestir e despolhar ara sua pipa, e entenent-la bresilhar.
En aqueri moments se li presentaue era vida plia d’interès, es òmes li semblauen bravi e justi, non acusaue ad arrés enes sòns pensaments e non vedie cap de rason entà non envielhir enquia ua edat plan auançada, donques qu’aquera mainada l’estimaue.
Vedie ath sòn dauant tot un avier illuminat per Cosette, coma per ua lum beròia.
Es mielhors òmes que non son exemptadi d’un pensament egoïsta; e atau, en quauqui moments, Jean Valjean pensaue, damb ua sòrta de jòia, que Cosette serie lèja.
Aguesta que non ei senon ua opinion personau; mès, s’auem de díder çò que pensam, ena situacion qu’auie vengut Jean Valjean, quan se metec a estimar a Cosette, non ei provat que non auesse besonh d’aguest refòrç entà perseverar en ben.
Venguie de veir jos naui aspèctes era marridesa des òmes e era misèria dera societat, aspèctes incomplets, e que non mostrauen fatauments senon un costat dera vertat: era sòrt dera hemna resumida en Fantina, era autoritat publica personificada en Javert.
Aguest còp auie tornat ena preson per auer obrat ben; auie avalat naui amarums; era repugnància e eth cansament s’apoderauen d’eth; eth rebrembe madeish der avesque arribaue a esclipsar-se pendent un moment, encara que dempús tornaue a campar mès luminós e trionfant; mès, a tot darrèr, aguest rebrembe sagrat s’aflaquie.
Ve-te’n a saber se JeanValjean non ère a mand de descoratjar-se e tornar a quèir.
Estimèc e remetec es sues fòrces.
Ai!, que non ère mens fèble que Cosette.
La protegie e era l’arrefortie.
Gràcies ada eth, Cosette podec marchar peth camin dera vida; gràcies ada era, podec eth seguir en camin dera vertut.
Que siguec era empara d’aquera mainada, e era mainada siguec eth sòn punt d’empara.
Ò mistèri insondable e divin des equilibris deth destin!
IV.- Es observacions dera logatària principau.
Jean Valjean auie era prudéncia de non gésser jamès de dia.
Totes es tardes, en escurir, se passejaue ua o dues ores, quauqui viatges solet, d’auti damb Cosette, en tot cercar es carrèrs d’arbes separadi des baloards mès solitaris, e entrant enes glèises en escurir.
Venguie, damb fòrça plaser, en Sant Medardo, qu’ère era glèisa mès pròcha.
Quan non se hège a vier a Cosette, s’estaue aguesta damb era vielha; mès era alegria dera mainada qu’ère gésser damb eth brave òme.
Enquia e tot s’estimaue mès ua ora damb eth que totes es convèrses damb Caterina.
Jean Valjean l’amiaue dera man en tot dider-li causes doces.
Atau, donc, Cosette estaue plan alègra.
Viuien sòbriaments, en tot auer tostemp un shinhau de huec, mès coma es persones plan necessitades.
Jean Valjean non auie cambiat arren des mòbles deth prumèr dia; solet auie hèt remplaçar era pòrta de veires deth quarto de Cosette per ua auta de husta.
Seguie damb eth sòn leviton auriò, es sues garramaches neres e eth sòn chapèu vielh.
En carrèr lo tenguien per un praube.
Se passaue a viatges que quauques hemnes caritatiues se virauen e li balhauen un sò; Jean Valjean recebie eth sò e hège ua salutacion prigonda.
En d’autes escadences trapaue a quauque mendicant demanant caritat; alavetz guardaue entà darrèr per s’un cas lo vedie quauquarrés, s’apressaue furtiuaments ath malerós, li botaue ena man ua moneda, fòrça còps d’argent, e s’aluenhaue ara prèssa.
Aquerò qu’auie es sòns inconvenents.
En barri començauen a cridar-lo damb eth nòm de mendicant que hè caritat.
Era logatària principau, vielha morruda, e que guardaue ath pròche damb tota era atencion des envejosi, examinaue fòrça a Jean Valjean, sense qu’aguest se’n sabesse.
Qu’ère un shinhau sorda, çò que la hège charraira.
Solet li restauen dus dents, un naut e er aute baish, que tostemp estramuncauen er un damb er aute.
L’auie hèt mil preguntes a Cosette, qu’en non saber arren, solet auie pogut díder que venguie de Montfermeil.
Un maitin, era vielha, qu’ère ara demora, vedec entrar a Jean Valjean en ua des crambes desabitades dera casa damb un aspècte qu’ada era li semblèc especiau.
Jean Valjean, plan que òc, entà ua màger precaucion, s’auie metut d’esquia ad aguesta pòrta.
Era vielha lo vedec calar-se era man ena pòcha e trèir un estug, hiu e estalhants; dempús se metec a descóser era forradura d’ua des haudes deth sòn leviton, e treiguec d’aquiu un tròç de papèr auriolenc que despleguèc.
Era vielha notèc damb estonament qu’ère un bilhet de mil francs.
Qu’ère eth dusau o tresau que vedie dès qu’ère en mon.
Hugec tota espaurida.
Un moment dempús, Jean Valjean s’apressèc ada era, e li demanèc que venguesse a escambiar eth mentat bilhet de mil francs, en tot híger qu’ere eth semèstre dera sua renda qu’auie crubat era vesilha.
Non a gessut enquias sies dera tarde e era caisha deth govèrn non ei dubèrta ad aguesta ora, plan que òc”.
Era vielha anèc a escambiar eth bilhet en tot hèr es sues conjectures.
Eth bilhet de mil francs, comentat e multiplicat, costèc infinitat de convèrses e d’exclamacions entre es comaires deth carrèr de Vignes-Saint-Marcel.
En un des dies a vier, se passèc que Jean Valjean, en manges de camisa, se metec a ressegar husta en correder.
Era vielha ère en tot apraiar era cramba d’aguest.
Se trapaue soleta; Cosette ère ocupada en admirar era husta que se ressegaue; era vielha vedec eth leviton penjat d’un clau, e l’examinèc peth menut.
Era forradura s’auie tornar a cóser.
Era brava hemna lo paupèc damb atencion e credec sénter entre era forradura e era tela coma papèrs plegats.
D’auti bilhets de mil francs, plan que òc!
Notèc ath delà que i auie fòrça causes desparières enes pòches: non solet es agulhes, estalhants e eth hiu qu’auie vist, senon ua cartera plan grossida, un guinhauet plan gran, e (detalh sospechós) fòrça perruques de diuèrsi colors; cada pòcha deth leviton semblaue contier diferents objèctes entà eveniments imprevisti.
Es abitants dera casa arribèren atau as darrèrs dies der iuèrn.
V.- Ua moneda de cinc francs que què en solèr hè sorrolh.
I auie près de Sant Medardo un praube que se seiguie sus eth grasairon d’un potz des entorns, cegat, e que Jean Valjean daue aumoina soent.
Tostemp que passaue peth dauant d’aqueth òme li balhaue quauque sò, e a viatges entamenaue ua convèrsa damb eth.
Es envejosi d’aqueth praube didien qu’ère dera policia.
Qu’ère un vielh de setanta cinc ans, qu’auie estat galinaire e tostemp ère gasulhant oracions.
Ua net que Jean Valean passaue per aquiu e que non amiaue damb eth a Cosette vedec ath mendicant en sòn lòc de costum, jos eth fanau que venguien d’alugar.
Er òme, coma tostemp, semblaue pregar, e ère tot acorbaishat; Jean Valjean s’apressèc ada eth e li botèc ena man era aumòina de costum.
Eth mendicant quilhèc de ressabuda es uelhs, guardèc fixaments a Jean Valjean e dempús joquèc eth cap.
Aguest movement que siguec coma un relampit; Jean Valjean s’estrementic; Li semblèc que venguie de veir, ara lum deth fanau, non eth ròstre tranquil e beat deth vielh galinaire, senon un ròstre espaventós e coneishut.
Recebec ua impression parièra ara qu’aurie auut en trapar-se de pic ena escurina, cara a cara, damb un tigre.
Arreculèc aterrit e petrificat, non gosant alendar, ne parlar, ne demorar-se, ne hùger, en tot examinar ath mendicant qu’auie jocat eth cap caperat damb un liròt e semblaue ignorar qu’er aute siguesse aquiu.
En aqueth moment estranh, un instint, dilhèu er instint misteriós dera conservacion, hec que Jean Valjean non prononcièsse ua soleta paraula.
Eth mendicant auie era madeisha estatura, es madeishi pelhòts, era madeisha aparença de cada dia.
Bè!, didec Jean Valjean.
Que sò hòl, que sónii, ei impossible!.
E entrèc en çò de sòn, prigondaments trebolat.
En escurir deth dia a vier tornèc entà aquiu.
Eth mendicant lheuèc eth cap e responec damb votz doluda:
Gràcies, bon senhor.
Qu’ère reauments eth vielh galinaire.
Jean Valjean se padeguèc deth tot.
Se metec a arrir.
D’a on diables è trèt qu’aguest òme podesse èster Javert?, didec.
E non pensèc mès en aquerò.
Quauqui dies dempús, serien es ueit dera tarde, ère en sòn quarto e hège letrejar a Cosette en votz nauta, quan entenec daurir e dempús tornar a barrar era pòrta dera casa.
Aquerò li semblèc estranh.
Era vielha, soleta persona que s’estaue aquiu damb eth, s’ajaçaue tostemp d’ora, pr’amor de non auer d’alugar era lum.
Jean Valjean hec senhaus a Cosette entà que carèsse.
Entenec que pujauen era escala: en realitat que poirie èster era vielha que dilhèu s’auie botat mau e aurie vengut ena farmàcia.
Jean Valjean parèc era aurelha.
Es passi qu’èren pesants e sonauen coma es d’un òme; mès era vielha tenguie sabates gròsses e arren se retire tant as passi d’un òme coma es d’ua vielha.
Ça que la, Jean Valjean hec ua bohada ara lum.
Qu’auie manat a Cosette meter-se en lhet, en tot dider-li en votz baisha: “cala-te en lhet en silenci”, e tant que la punaue en front, es passi s’auien arturat.
Jean Valjean s’estèc en silenci, quiet, virat d’esquia ara pòrta, seigut ena sua cagira, que d’era non s’auie botjat, e tient era sua respiracion ena escurina.
Ath cap de pro temps, en non enténer ja arren, se virèc sense hèr sorrolh e en lheuar era vista entara pòrta deth sòn quarto vedec ua lum peth uelh dera clau.
Era lum formaue ua sòrta d’estela sinistra ena part escura dera pòrta e dera paret.
Qu’ère evident que i auie quauquarrés qu’amiaue ua lum ena man e escotaue.
Passèren quauqui menutes e era lum despareishec.
Solet que non entenec bronit de passi, e aquerò poirie indicar qu’eth qu’auie vengut a escotar ena pòrta s’auie trèt es sabates.
Jean Valjean se calèc en lhet vestit, e non cluquèc un uelh en tota era net.
Es passi s’apressauen.
Baishèc deth lhet e metec un uelh ena sarralha, qu’ère pro grana, demorant veir ath còp ar èsser qu’ena net anteriora s’auie introdusit ena casa e auie escotat ena sua pòrta.
Plan, qu’ère un òme, que passèc, mès aguest viatge sense posar-se, per dauant deth quarto de Jean Valjean.
Eth correder ère massa escur entà que se podesse distinguir eth sòn ròstre; mès quan er òme arribèc ena escala, un arrai de lum dera part deth dehòra hec ressautar eth sòn perfil e Jean Valjean lo vedec d’esquia complètaments.
Er òme ère de nauta estatura, damb un leviton long e un pau jos eth braç.
Qu’ère era portadura formidabla de Javert.
Mès que l’auie calut daurir-la, e non gausèc.
Ère evident qu’aqueth òme auie entrat damb ua clau e coma ena sua casa.
Qui l’auie dat aguesta clau?
Qué significaue aquerò?
Tàs sèt deth maitin, quan era vielha entrèc pr’amor d’apraiar eth quarto, Jean Valjean li tachèc es uelhs, mès que non l’interroguèc.
Era brava hemna hec coma tostemp.
Tant qu’escampaue, li didec:
Auetz entenut, dilhèu, a bèth un qu’a entrat aguesta net?
En aquera epòca, e en baloard, es ueit dera net qu’ère net barrada.
Quí ère?
Ei, didec era vielha, un nau logatari que i a ena casa.
E com se cride?…
Sabi pas de cèrt.
Dumont o Daumont.
Un nòm atau.
E qué ei aguest senhor Dumont?
Era vielha l’examinèc damb es sòns uelhets de vop e responec:
Un rendista coma vos.
Valjean credec que l’auien.
Quan era vielha s’auec retirat, hec un rotlèu d’uns cent francs qu’auie en un armari, e se lo sauvèc ena pòcha.
Per mès precaucions que cuelhec entà hèr aguesta operación sense que se l’entenesse remenar es sòs, se l’escapèc dera man ua moneda de cent sòus e rodolèc peth solèr hènt fòrça bronit.
En escurir baishèc e guardèc damb atencion eth baloard per toti es costats.
Non vedec ad arrés: eth baloard semblaue complètaments desèrt.
Qu’ei vertat que darrèr des arbes poirie amagar-se quinsevolh.
Tornèc a pujar.
Vene, li didec a Cosette.
La cuelhec dera man e gesseren es dus amassa.
I.- Es marregades dera estrategia.
Hè fòrça ans qu’er autor d’aguest libre, obligat aué a parlar de París, ei absent d’aguesta poblacion; e, dès que l’abandonèc, París que s’a transformat: a neishut ua naua ciutat desconeishuda enquia cèrt punt der autor.
Mès li cau exprimir era afeccion qu’a per París: París qu’ei era patria deth sòn esperit.
Per çò des esbauçaments e rebastiments, eth París dera sua joenesa, eth París que sauve tan religiosaments ena sua memòria, ei ara eth París ancian.
Deishatz-me, donc, parlar d’aqueth París coma s’encara i siguesse.
Qu’ei plan possible enes punts a on va a èster amiat eth lector, en díder “en tau carrèr i a tau casa” ja non i age tau casa ne tau carrèr.
Es lectors verificaràn aguestes cites se vòlen hèr-se a vier semblable trabalh.
Per çò que tanh ar autor, desconeish eth nau París: qu’escriu damb er ancian París dauant es sòns uelhs, coma dauant d’ua cara illusion; donques qu’ei ua consolacion creir qu’existís darrèr d’eth quauquarren de çò que vedie quan ère ena sua patria, e que non tot a despareishut.
Mentre un viu en sòn país natau, se pense qu’es carrèrs li son indiferents; qu’es hièstres, es losats e es pòrtes non signifiquen arren; qu’es parets li son estranhes; qu’es arbes son coma quinsevolh auti; qu’es cases qu’eth lumedan non se caushigue son inutiles; qu’eth solèr que se caushigue ei solet pèira.
Mès dempús, quan s’a abandonat era patria, un se’n sap de qué aqueri carrèrs son objècte d’afeccion; se sent era manca d’aqueres hièstres, d’aqueri losats e d’aqueres pòrtes; se ve qu’aqueres parets son de besonh; qu’aqueri arbes son estimadi; qu’en aqueres cases qu’eth sòn lumedan non se caushigaue, s’entraue cada dia, e qu’eth despatriat a deishat era sua sang e eth sòn còr en aqueth solèr.
Permetetz-mos, donc, parlar deth passat entath present.
Jean Valjean auie abandonat de seguit eth baloard, e s’auie perdut pes carrèrs, traçant es linhes mès corbes que podie, e tornant entà darrèr fòrça viatges pr’amor d’assegurar-se de qué arrés lo seguie.
Aguesta manòbra qu’ei pròpia deth cèrvi acaçat.
Enes terrens que se mèrque ben era peada, aguesta manòbra qu’a, entre d’auti auantatges, eth d’enganhar as caçaires e as gossets damb es peades en sens contrari.
Aquerò ei çò qu’ena mautada se cride emboscada faussa.
Qu’ère ua net deth plen.
Jean Valjean non ac sentie.
Era lua, encara que pròcha ar orizon, mercaue enes carrèrs grani espacis d’ombra e de lum: Jean Valjean podie esguitlar-se ath long des cases e des parets peth canton escur e observar eth canton illuminat.
Non pensaue dilhèu qu’era ombra s’anarie hènt mendre.
Enes carrerons desèrts que desbocauen en carrèr de Poliveau, credec estar-ne segur de qué arrés lo seguie.
Cosette caminaue sense preguntar arren.
Es patiments des sies prumèrs ans dera sua vida l’auien balhat ua cèrta passivitat ara sua natura.
Ath delà d’aquerò, que ja auram era escadença de tornar a hèr aguesta observacion: que s’auie acostumat sense saber-se’n as causes estranhes deth brave òme e as capricis deth destin.
Ath delà, en èster ath sòn costat, se credie segura.
Jean Valjean non sabie, mès que Cosette, entà on anaue, e botaue era sua confiança en Diu, atau coma Cosette la botaue en eth.
Li semblaue qu’amiaue agarrat dera man quauquarren mès gran qu’ua mainada; credie sénter un èsser invisible que lo guidaue.
Non amiaue cap idia meditada, cap plan, cap projècte.
Tanpòc n’ère segur de qué siguesse Javert que lo perseguie, e enquia e tot podie èster Javert sense que se’n sabesse de qué eth ère Jean Valjean.
Non anaue desguisat?
Non lo credie mòrt?
Ça que la, hège quauqui dies que l’arribauen causes estranhes.
Que non auie besonh d’arren mès.
Qu’auie decidit non entornar ena casa de Gorbeau.
Tau qu’er animau hèt enlà dera sua tuta, cercaue un horat tà passar era net, demorant trapar a on lotjar-se.
Combinèc de diuèrses manères, enes sabentes linhes estrategiques, eth carrèr de Censier e eth carrèr Copeau, eth carrèr de Battoir-Saint-Victor e eth carrèr de Puits-l’Ermite.
Qu’auie aquiu aubèrges, mès que non entraue en eres, pr’amor que non trapaue era que li convenie.
Ei a díder, dobtaue de qué se lo cercauen auessen perdut era tralha.
Quan sonèren es onze en Sant Esteve deth Mont, trauessaue eth carrèr de Pantoise per dauant deth comissariat de policia qu’ère en numèro 14.
Quauqui instants dempús, er instint de qué auem parlat abans hec que se virèsse; e vedec claraments, gràcies ath fanau deth comissari que les venie, a tres òmes que lo seguien d’apròp, que passauen successiuaments peth dejós deth fanau peth cant escur deth carrèr.
Un d’aguesti òmes entrèc en portau dera casa deth comissari.
Eth que venguie dauant li semblec decididaments sospechós.
Pontoise.
Hec un aute torn, entornegèc eth passatge des Patriarques, qu’ère barrat per çò dera ora, mesurèc damb es sòns passi eth carrèr dera Espada de Husta e eth carrèr dera Arbalete, e se calèc en carrèr de Postas.
Diguem de passa, qu’eth carrèr Nau de Santa Genoveva ei un carrèr plan vielh, e qu’en dètz ans non passe ua cagira de pòsta peth carrèr Postas.
Aguest carrèr de Postas ère abitat en sègle XIII per terralhèrs e eth sòn vertadèr nòm ei carrèr des Pòts.
Era lua illuminaue claraments era horcalhada.
JeanValjean s’amaguèc en tohut d’ua pòrta, en tot calcular que s’aqueri òmes encara lo seguien, non poirie mens de veder-les quan trauessèssen aquera claretat.
Plan, donc, encara non auien passat tres menutes qu’apareisheren es òmes.
Alavetz èren quate; toti nauts, vestidi damb longui levitons escurs, damb chapèu redon e gròssi bastons ena man.
Que non èren mens sospechosi pera sua grana nautada e es sòns grani punhs, que pera sua marcha sinistra enes tenèbres.
Se retirauen a quate hantaumes desguisadi d’òmes.
S’arturèren ath miei dera horcalhada e formèren un grop coma de gent que se consulte.
Semblauen trantalhants.
En moment qu’eth prumèr se virèc, era lua l’illuminèc eth ròstre.
Jean Valjean arreconeishec a Javert.
S’acabèc era incertitud entà Jean Valjean; mès, erosaments se tardaue entada aqueri òmes.
Profitèc era sua trantalhada que siguec temps perdut entada eri e guanhat entada eth.
Gessec dera pòrta que s’auie amagat e entrèc en carrèr de Pòstas de cap ath costat deth Jardin Botanic.
Cosette començaue a cansar-se; la cuelhec en braça e l’amièc.
Que non i auie ua soleta amna per aquiu; ne s’auien alugat es fanaus per çò dera lua.
S’esdeguèc ena marcha.
Aciu se trape era fabrica de Goblet, hilh, a on i a florèrs, cantres, tuèus, malons.
Tot s’encastre, dès es malons basti enquias fines copes.
Deishèc ath sòn darrèr eth carrèr dera Clef, e dempús eth dera hònt de Sant Victor; entornegèc eth Jardin Botanic pes carrèrs baishi e arribèc enquiath cai.
Aquiu se virèc.
Eth cai qu’ère desèrt; es carrèrs èren desèrts; era net lo seguie.
Alendèc.
Arribèc en pònt d’Austerlitz.
En aquera epòca encara se pagaue peatge.
Entrèc en quarto deth garda e paguèc un sòu.
Que son dus sòus, didec er espeat deth pònt.
Pagatz pes dus.
Paguèc, desengustat de qué eth sòn cas auesse dat lòc a ua observacion.
Era hujuda que li cau èster inavertida.
Ath còp qu’eth, passaue eth Sena ena madeisha direccion ua voluminosa carreta.
Aquerò li servic de molt, pr’amor que podec passar tot eth pònt ara sua ombra.
Tara mitat deth pònt, Cosette, qu’amiaue es pès holadi, volec caminar.
Quan passèc eth pònt, desnishèc, un shinhau entara dreta, es magasèms de husta e se filèc entà aquiu.
Mès, entà arribar-i li calie trauessar un espaci pro gran, descubèrt e illuminat.
Que non trantalhèc.
Aqueri que l’acaçauen solide auien perdut era tralha, e Jean Valjean se credie dehòra de perilh.
Cercat òc, mès seguit non.
Entre es dus magasèms enrodadi de tàpies se daurie eth carreron deth Camin verd e Sant Antòni.
Aguest carrèr qu’ère estret, escur e coma hèt a mida entada eth.
Mès abans d’entrar guardèc entà darrèr.
Deth lòc estant vedie en tota era sua extension eth pònt d’Austerlitz.
Quate ombres venguien d’entrar en pònt.
Aguestes quate ombres qu’èren es quate òmes.
Jean Valjean s’estrementic dera fèra descubèrta.
Mès encara li restaue ua esperança; aqueri òmes dilhèu non auien entrat encara en pònt ne l’auien vist quan auie trauessat eth gran espaci illuminat amiant a Cosette dera man.
En aguest cas, entrant en carreron qu’auie ath dauant, s’artenhie arribar enes magasèms, es uarts, es semiats e es terrens que non i auie cases, poirie escapar-se.
III.- Vedetz eth plan de París de 1727.
Ath cap de tres cents passi arrivèc en un punt que se bifurcaue eth carrèr en d’auti dus, un entara dreta e er aute entara quèrra.
Jean Valjean auie, donc, ath sòn dauant dus camins coma es dus braci d’ua Y. Quin li calie cuèlher?
Que non dobtèc: entara dreta.
Per qué?
Mès qu’anaue a plaser.
Eth pas de Cosette escuerçaue eth sòn.
La tornèc a cuélher en braça.
De quan en quan se viraue e guardaue, en tot tier compde d’estar-se tostemp en cant escur deth carrèr, que seguie dret ath sòn dauant.
Es dus o tres viatges que se virèc non vedec arren; eth silenci qu’ère prigond, e seguic era sua marcha mès tranquil.
Mès un còp, se virèc e credec veir ena part deth carrèr que venguie de passar, ena luenhor, ua causa que se botjaue.
Mès arribèc en ua paret.
Aguesta, ça que la, que non ère ua impossibilitat entà seguir mès enlà; qu’ère ua paret que costejaue un carreron transversau qu’en eth acabaue eth qu’auie seguit.
Guardèc tara dreta; eth carrèr s’alongaue talhat per entre dues bastisses qu’èren cubèrts o bòrdes e dempús acabaue en un carreron sense gessuda.
Se vedie claraments eth hons deth carreron, qu’ère ua nauta paret blanca.
Guardèc tara quèrra.
Eth carrèr ère dubèrt per aguest costat e a uns tres cents passi acabaue en un aute que d’eth ère afluent.
Per aqueth costat que i auie era sauvacion.
Mès, precisaments quan Jean Valjean anaue a virar entara querra pr’amor d’entrar en carrèr que i auie ath finau deth carreron, vedec, ena cantoada que se dirigie, ua espècia d’estatua nera, quieta.
Jean Valjean arreculèc.
Eth punt de París que se trapaue, plaçat ena banlèga de Sant Antòni e era Rapée, qu’ei un des qu’an estat transformadi complètaments, en tot enlaidir-les, sivans es uns, e apolidint-les sivans es auti.
Es semiats, es magasèms e es edificis ancians an despareishut.
Aué i a aquiu grani carrèrs naui, balhs, circs, ipodroms, gares de tren, e ua preson, era de Mazas; ei a díder, eth progrès damb eth sòn correctiu.
Hè miei sègle en aquera lengua populara formada pera tradicion, qu’encara s’encabòrnie en cridar ar institut es Quate Nacions, e ara opèra comica Feydeau; en aguest lengatge, donc, eth lòc qu’auie arribat Jean Valjean, se cridaue eth Petit Picpus.
Era Pòrta de Santiago, era de París, era barralha des Sergents, des Porcherons, era Galiota, es Celestins, es Capuchins, eth Mail, eth Bourbe, er Arbe de Cracovia, era Polonia petita, eth petit Picpus, que son es nòms der ancian París que floten en nau.
Era memòria deth pòble flote sus es rebrembes deth passat.
Eth petit Picpus, qu’ath delà a penes a existit, non siguec jamès qu’ua ombra de barri; e auie er aspècte monacau d’ua ciutat d’Espanha.
Es camins qu’èren pòc suenhadi, es carrèrs pòc empeiradi: Exceptat es dus o tres carrèrs que vam a parlar, tot qu’èren tàpies e solitud: non i auie ne ua soleta botiga, ne ua veitura; a penes se vedie aciu e delà quauqua lum en ua hièstra; totes es lums s’amortauen tàs dètz.
Tot qu’èren jardins, convents, magasèms de husta, uarts, cases baishes e granes tàpies tan nautes coma es cases.
Qu’atau ère er estat d’aguest barri en darrèr sègle.
Era revolucion lo mautractèc; era republica l’esbaucèc, lo trauessèc, lo trauquèc.
S’establiren aquiu depaus de ges.
Hè trenta ans comencèc a desparéisher aguest barri jos eth traçat de naues construccions.
Aué qu’ei despareishut complètaments.
Joan Grin, carrèr Merciere, ena Prudence.
Eth petit Picpus auie çò que venguem de cridar ua Y de carrèrs, formada peth deth Camin verd de Sant Antòni, en tot separar-se en dues branques que cuelhien, ara quèrra eth nòm de carreron de Picpus, e ara dreta eth de carrèr de Polonceau.
Es dus braci dera Y s’amassauen en sòn cim coma per ua barra.
Aguesta barra se cridaue carrèr de Droit-Mur.
Eth carrèr Polonceau desbocaue aquiu; eth de Picpus seguie mès enlà e pujaue entath mercat de Lenoir.
Vient deth Sena s’arribaue en extrèm deth carrèr Polonceau, e s’auie ena quèrra eth carrèr Droit-Mur, que viraue bruscaments en angle rècte; dauant dera paret d’aguest carrèr, e ara dreta, ua prolongacion torçada deth carrèr Droit-Mur, sense gessuda, cridada eth carreron de Genrot.
Aquiu ère a on se trapaue Jean Valjean.
Coma acabam de díder, en desnishar eth perfil nere der espion plaçat ena cantoada deth carrèr Doit-Mur e deth carreron de Picpus, arreculèc.
Que ja non auie cap de dobte.
Qu’ère susvelhat per aqueth hantauma.
Se qué hèr?
Ja non auie temps entà hèr repè.
Çò qu’auie vist botjar-se ena ombra, a bèra distància ath sòn darrèr, ère, plan que òc, Javert e era sua escota; Javert, qu’estarie ja en principi deth carrèr, qu’en sòn extrèm se trapaue.
Eth policièr que, sivans totes es aparences, coneishie aguest laberint, auie cuelhut es sues precaucions, enviant a un des sòns òmes a sauvar era gessuda.
Aguestes conjectures, tan semblables ara evidéncia, virèren, coma un sarpat de povàs qu’arrossègue ua volada de vent, en dolorit cervèth de Jean Valjean.
Examinèc eth carreron Genrot; aquiu i auie era paret.
Examinèc eth carreron Picpus; aquiu i auie un sentinèla.
Vedie destacar-se era sua figura ombriua sus era claretat qu’era lua illuminaue eth solèr.
Auançar qu’ère quèir enes mans d’aguest òme.
Hèr repè qu’ère lançar-se enes braci de Javert.
Jean Valjean se sentie cuelhut en un hilat qu’es sòns hius se sarren lentaments.
Campèc entath cèu damb desesperacion.
IV.- Assagi d’evasion.
Entà compréner çò que seguís mos cau formar ua idia exacta deth carrèr Droit-Mur, e sustot der angle que se deishaue ena quèrra quan se gessie deth carrèr Polonceau entà entrar en aguest.
Eth carrèr Droit-Mur ère lèu tot costejat ara dreta, enquiath carreron Picpus, per cases de prauba aparença; ara quèrra i auie un solet edifici de sevèr aspècte, compausat de diuèrsi còssi qu’auien graduauments un estatge o dus mès, a mida que s’apressauen ath carreron Picpus, de sòrta qu’aguest edifici, fòrça elevat peth costat deth carreron Picpus, ère plan baish peth costat deth carrèr Polonceau.
Aquiu, en angle qu’auem parlat, descenie enquiath punt de non èster qu’ua petita tàpia.
Aguesta paret non arribaue dret entath carrèr, diboishaue un plan rebaishat qu’amagaue es sòns dus angles a dus obervaires que siguessen, er un en carrèr Polonceau, e er aute en Droit- Mur.
A compdar d’aguesti dus angles, era paret s’alongaue peth carrèr Polonceau, enquia ua casa qu’amiaue eth numèro 49, e peth carrèr Droi- Mur, a on era sua extension ère plan mès cuerta, enquiar edifici ombriu qu’auem parlat, e qu’era sua façada talhaue formant en carrèr un nau angle entrant.
Aguesta façada qu’ère de trist aspècte; non se vedie en era qu’ua hièstra, o mielhor dit, dus contravents revestidi d’ua capa de zinc e tostemp barradi.
Er angle rebaishat ère caperat d’ua causa semblabla a ua pòrta colossau e miserabla.
Qu’ère ua vasta massa infòrme de hustes orizontaus, es de naut mès amples qu’es de baish, junhudes per longues anères gròsses de hèr transversaus.
Ath costat i auie ua pòrta-cochera de dimensions normaus e qu’era sua construccion non se remontaue solide a mès de cinquanta ans.
En imminent perilh que se trapaue Jean Valjean, aqueth edifici ombriu auie quauquarren de desabitat e de solitari que lo tirassaue.
Lo recorrèc avidaments damb es uelhs.
Se didie ath sòn laguens que s’artenhie penetrar en eth, dilhèu se sauvarie; concebec, donc, ua idia e ua esperança.
Ena part mieja dera façada d’aguest edifici que daue tath carrèr Droit-Mur i auie en totes es hièstres des diuèrsi estatges canòles en forma d’embuts de plom.
Es variadi crotzaments des canòles, que anauen d’ua canòla centrau entad aguesti embuts, diboishauen sus era paret ua espècia d’arbe.
Aguestes ramificacions des tuèus damb es sòns cent codes imitauen es arrominguères des.huelhades que se quilhen torçades dauant dera façada d’ua casa de camp.
Aguesta capriciosa trelha d’arrames, de plomb e de hèr siguec eth prumèr objècte que tirèc era atencion de Jean Valjean.
Seiguec a Cosette damb era esquia emparada en un sauvacanton, en tot dider-li que s’estèsse carada, e correc entath lòc a on eth conduch arribaue en solèr.
Dilhèu per aquiu poirie escalar-se era paret e entrar ena casa.
Mès eth conduch ère esbauçat e inutil e a penes auie sòudadures.
Ath delà, es hièstres d’aquera part der edifici, e enquia e tot es humaraus, auien espesses barres de hèr.
A mès, era lua illuminaue complètaments era façada e l’aurie pogut veir escalar er òme que l’espiaue der aute extrèm deth carrèr.
E qué aurie de hèr damb Cosette?
Com la pujarie en ua casa de tres estatges?
Quan arribèc en plan der angle qu’auie deishat a Cosette, observèc que d’aquiu arrés lo podie veir.
S’amagaue, coma viem de díer, a totes es guardades de quinsevolh costat que venguessen.
Ath delà, ère ena ombra.
Auie tanben aquiu dues pòrtes, e poirie forçar-les.
Era paret que per dessús d’era vedie eth telh e era gèdra daue evidentaments entà un jardin a on poirie amagar-se aumens, encara qu’es arbes non auien huelhes, e passar aquiu era rèsta dera net.
Eth temps corrie mentretant.
Que li calie decidir-se lèu per quauquarren.
S’apressèc ena auta pòrta damb mès esperança.
Ère fòrça maumetuda, era sua madeisha immensitat que la hège pòc solida; es hustes èren poirides; non auie que tres anères de hèr rolhades.
Li semblèc possible traucar aquera barralha querada.
Mès, en examinar-la mès atentiuaments, desnishèc qu’aquera pòrta non ère ua pòrta.
Ne auie gahons, ne relhetes, ne sarralha, ne huelhes.
Pes henerecles des hustes entrevedec tarcums e pèires grossièraments cimentades, qu’es caminaires podien veir encara hè dètz ans.
Se vedec, donc, obligat a conéisher, encara que plen de consternacion, qu’aquera aparença de pòrta ère simplaments un ornament de husta dera paret qu’ère unida.
Qu’ère aisit arrincar ua husta, mès se traparie damb era paret.
V.- Aventura que serie impossible damb era enlumenada de gas.
En aguest moment comencèc a entener-se a ua cèrta distància un bronit sord e acompassat.
Jean Valjean aventurèc ua guardada per dehòra dera cantoada deth carrèr.
Un peloton de sèt o ueit soldats venguie de desbocar en carrèr Polonceau.
Vedec lúder es baionetes que se dirigien entada eth.
Aguesti soldats, qu’ath sòn dauant se vedie era nauta figura de Javert, auançauen tot doç e damb precaucion.
S’arturauen soent; qu’ère evident qu’explorauen es cornèrs dera paret e toti es uets des pòrtes.
Es dus acolits de Javert anauen ath sòn costat.
Ath pas qu’anauen, e damb es arturades que hègen, les calie emplegar un quart d’ora entà arribar en lòc qu’ère Jean Valjean.
Que siguec aqueth un moment orrible.
Solet quauqui menutes separauen a JeanValjean d’aqueth espaventós precipici que se daurie ath sòn dauant per tresau viatge.
Era preson, ara, que non ère ja solet era preson; qu’ère pèrder a Cosette entà tostemp, ei a díder, ua vida plan semblabla ar interior d’ua hòssa.
Sonque restaue ua causa possibla.
Jean Valjean qu’auie ua particularitat, se podie díder qu’amiaue biaces de dues saques; en ua sauvaue es pensaments d’un sant, ena auta era temibla astúcia deth forçat; e cercaue en ua e ena auta sivans era escadença.
Entre d’auti recorsi e gràcies as sues repetides evasions dera preson de Tolon, auie, sivans auem dit ja, eth d’èster un mèstre avedat en art de lheuar-se, sense escala, sense ganchos, sonque pera fòrça musculara, emparant-se en cogòt, enes espatles, enes anques e enes jolhs, e ajudant-se des mès petites inegalitats dera pèira, per angle rècte d’ua paret, enquia un siesau estatge, se siguesse de besonh; art qu’a hèt tan temible e tan celèbre er angle deth pati dera Conserjaria de París, per a on s’escapèc, hège vint ans, eth condemnat Battemolle.
Jean Valjean mesurèc damb era vista era paret, que peth dessús vedie eth telh.
Auie uns dètz-e-ueit pès de nautada.
Aguest preservatiu ei fòrça tengut enes cornèrs des carrèrs de París.
Eth prisma qu’auie cinc pès de nautada.
Era tàpia ère coronada per ua pèira lisa sense losat.
Eth problèma qu’ère Cosette, que non sabie escalar ua paret.
Jean Valjean non pensèc en absolut en abandonar-la, mès pujar damb era qu’ère impossible.
Entà hèr aguestes ascencions son de besonh totes es fòrces d’un òme; eth mendre pes li harie pèrder eth centre de gravetat e lo precipitarie.
Qu’auie besonh d’ua còrda.
Non l’auie.
E a on podie trapar ua còrda a mieja net e en carrèr Polonceau?
Plan que òc, s’en aguest moment Jean Valjean auesse auut un reiaume que l’aurie autrejat per ua còrda.
En aquera epòca non auie encara enlumenada de gas enes carrèrs de París.
En quèir era net s’alugauen fanaus plaçadi a ua cèrta distància er un der aute, que se pujauen e baishauen mejançant ua còrda que trauessaue eth carrèr de costat a costat e que s’ajustaue ena ranura d’un modilhon triangular.
Eth torniquet que s’enrotlaue era còrda ère tengut ena paret dejós deth fanau en un tohut damb tapa de hèr, qu’era clau amiaue er alugaire e era còrda estaue tanben protegida per un tuèu de metau.
Jean Valjean, damb era energia d’ua luta suprèma, trauessèc eth carrrèr en un bot, hec sautar era sarralha deth calaishet damb era punta deth guinhauet e tornèc de seguit a on ère Cosette.
Que ja auie era còrda.
Aguesti ombrius manòbrèrs, que hèn lèu es sues operacions lutant contra era fatalitat.
Ja auem dit qu’aquera net non èren alugadi es fanaus.
Eth deth carreron Genrot ère amortat coma es auti e se podie passar peth sòn costat sense veir que non ère ath sòn lòc.
Mès era ora, eth lòc, era escurina, er estat de Jean Valjean, es sòns gèsti particulars, tot començaue a enquimerar a Cosette.
S’entenie cada còp mès claraments eth bronit dera patrolha que s’apressaue.
Pair, didec en votz baisha, me cau pòur.
Qui vie?
Shiiist!, responec eth malerós.
Qu’ei era Thenardier.
Cosette s’estrementic.
Non parles, dèisha-me actuar, higec.
Thenardier t’agarrarà.
Que ven a cuelher-te.
Alavetz, sense precipitacion, mès sense pèrder temps, damb ua precision fèrma e brèu, plan mès notabla en aqueth moment, pr’amor qu’era patrolha de Javert podie arribar d’un moment en aute, se treiguec er corbata, la passèc ar entorn deth còs de Cosette per dejós des eishères, en tot tier compde de non hèr-li mau ara mainada; estaquèc era corbata en un extrèm dera còrda en tot hèr eth nud qu’es marinèrs criden nud d’irongleta, cuelhec er aute extrèm damb es dents, se treiguec es sabates e es garramaches, e les lancèc per dessús dera tàpia, pugèc en prisma de maçonaria e comencèc a quilhar-se per angle dera tàpia e dera façada damb era madeisha seguretat que s’apuèsse enes escales es pès e es codes.
Mens de mieja menuta se tardèc en botar-se de jolhs sus era tàpia.
Cosette lo guardaue damb estupor sense badar boca.
JeanValjean e eth nòm dera Thenardier l’auien deishat gelada.
Dempús entenec era votz de JeanValjean que li didie en votz baisha.
Apressa-te ena paret.
Era aubedic.
Non parles ua soleta paraula ne ages pòur.
Cosette sentec que se quilhaue deth solèr.
Jean Valjean la cuelhec, se la botèc en braça, en tot tier-li es sues mans damb era quèrra, se metec capenjós e s’arrosseguèc per naut dera paret enquiar angle rebaishat.
Coma auie sospechat i auie aquiu un cubèrt qu’eth sòn losat començaue naut de tot der acabament dera husta e baishaue enquia près deth solèr, per un plan leugèraments inclinat tocant en telh.
Erosa disposicion, pr’amor qu’era tàpia per aguest costat ère plan mès nauta que peth deth carrèr.
Jean Valjean vedie eth solèr ath sòn dejós, e fòrça prigond.
Venguie d’arribar en plan inclinat deth losat, e encara non auie abandonat çò de naut dera partet quan un bronit violent anoncièc era arribada dera patrolha.
S’entenec era votz cridaira de Javert.
Escorcolhatz eth carreron.
Vos asseguri qu’ei en carreron.
Es soldats se precipitèren en carreron Genrot.
Jean Valjean s’esguitlèc ath long deth losat, tient a Cosette, arribèc en telh e sautèc en solèr; Cosette non auie badat boca, ja siguesse per valentia ja per pòur.
Qu’auie es mans un shinhau espelades.
VI.- Començament d’un enigma.
Jean Valjean se trapèc en ua sòrta de jardin plan gran e de singular aspècte: en un d’aguesti tristi jardins que semblen hèts entà èster guardadi ua net d’iuèrn.
Auie ua forma oblonga e un carrèr de grani pibos blanqui ath hons, arberada pro nauta enes angles, un espaci sense ombra ath miei, a on se vedie un gran arbe isolat, e dempús quauqui arbes frutèrs torçadi e eriçadi coma gròssi matarrassi, quadres de legums, un melonar, qu’es sues campanes ludien ara lum dera lua, e un vielh potz.
Aciu e enlà i auie quauqui bancs de pèira que semblauen neri, damb era mossa.
Es carrèrs èren talhadi damb arbilhons ombrius e drets.
Era èrba auie invasit era mitat e ua sòrta de mossa verda caperaue era rèsta.
Jean Valjean auie en un costat eth cubèrt, qu’eth sòn losat servic entà baishar, un modelhon de hèishi de lenha, e darrèr, apuada ena paret, ua estatua de pèira, qu’era sua cara mutilada non ère senon un masca infòrme que campaue vagaments ena escurina.
Eth gran edifici deth carrèr Droit-Mur, qu’enrodaue eth carreron Picpus, auie entad aguest jardin dues façades en esquaire.
Aguestes façades interiores èren plan mès lugubres que per exterior.
Totes es hièstres auien reishes.
Non se vedie cap de lum.
Enes estatges superiors i auie lucanes coma enes presons.
Ua des façades projectaue era sua ombra sus era auta e queiguie en jardin coma ua immensa tela nera.
Non se vedie cap auta casa.
Eth hons deth jardin se perdie ena broma e ena net.
Ça que la, se distinguien confusaments tàpies que se bracauen coma se i auesse d’auti jardins mès enlà e es losats baishi deth carrèr Polonceau.
Qu’ei impossible imaginar-se arren mès espaventós e mès solitari qu’aguest jardin.
Non i auie en eth arrés, çò qu’ère normau pera ora; mès semblaue qu’ère hèt entà qu’arrés caminèsse per eth, ne autanplan tà meddia.
Era prumèra causa que hec Jean Valjean siguec cercar es sues sabates e cauçar-se, e dempús entrar en cubèrt damb Cosette.
Eth que hug, que non se cre jamès pro amagat.
Era mainada seguie pensant ena Thenardier e participaue d’aguest desir d’amagar-se çò de mès posssible.
Cosette tremolaue e se sarraue ada eth.
S’entenie eth bronit tumultuós dera patrolha qu’escorcolhaue eth carreron e eth carrèr, es còps des culasses contra es pèires, es votzes de Javert que cridaue as espions qu’auie botat e es sòns renecs barrejadi damb paraules que non se distinguien.
Jean Valjean non alendaue.
Auie botat era sua man doçaments sus era boca de Cosette.
Era solitud que se trapaue ère tant estranhaments prigonda qu’aqueth orrible bronit, tan furiós e tan pròche, a penes l’arribaue coma era ombra d’un bronit.
Semblaue qu’aqueri murs èren bastidi damb es pèires mès sordes de qué parlaue era Escriptura.
De ressabuda, ath miei d’aguesta cauma prigonda, s’entenec un aute bronit; un bronit celestiau, divin, inefable, tan doç coma òrre ère er aute.
Qu’ère un imne que gessie des tenèbres, un arrai d’oracion e d’armonia en escur e terrible silenci dera net; votzes de hemnes, mès votzes compausades ath còp der accent pur des vèrges e der accent simple des mainatges; d’aguestes votzes que non son dera tèrra, e que se retiren as qu’entenen encara es nauèth neishudi e as qu’entenen ja es moribonds.
Aguest cantic gessie der ombriu edifici que dominaue eth jardin.
En moment que s’aluenhaue eth tapatge des diables semblaue que s’apressaue un cor d’angels.
Cosette e Jean Valjean queigueren de jolhs.
Qu’ère coma un cant subernaturau en un ostau desabitat.
Tant que cantauen, Jean Valjean non pensaue en arren.
Non vedie era net, vedie un cèu blu.
Semblaue que sentie daurir-se es ales que toti amiam ath nòste laguens.
Eth cant s’amortèc.
Es ores d’extasi que son tostemp ua menuta.
Tot auie entornat en silenci.
Arren s’entenie en carrèr, arren en jardin.
Tot auie despareishut, autant aquerò que menaçaue coma aquerò qu’inspiraue confiança.
Eth vent heregaue naut de tot dera tàpia quauques èrbes seques que costauen un sorrolh leugèr e lugubre.
VII.- Seguís er enigma.
S’auie quilhat era brisa maitiau, çò qu’indicaue que ja deuien èster era ua o es dues deth maitin.
Era prauba Cosette non didie arren.
S’auie seigut ath sòn costat e auie inclinat eth cap sus eth.
Jean Valjean se pensaue qu’ère adormida.
Se joquèc e la campèc; Cosette auie es uelhs totafèt dubèrts, e ua mina cogitosa, que li costèc ua dolorosa impression a Jean Valjean.
Era malerosa tremolaue de contunh.
As dromilhon?, didec JeanValjean.
Qu’è fòrça hered, responec.
Ath cap d’un moment higec:
Ei encara aquiu?
Qui?, didec Jean Valjean.
Era senhora Thenardier.
A!, didec.
Que ja se n’a anat!
Ja non cranhi arren.
Era mainada alendèc coma se li treiguessen un pes deth pièch.
Valjean se treiguec eth leviton e abriguèc a Cosette.
As mens hered, atau?, didec.
Ò, òc, pair!
Plan, donc, demora-me un instant.
Qu’ara torni.
Trapèc diuèrses pòrtes, mès qu’èren barrades.
Quan passèc er angle interior der edifici vedec qu’es hièstres èren cintrades e desnishèc quauqua claror.
Se quilhèc sus era punta des pès, e guardèc per ua des hièstres.
Totes dauen entà ua grana sala, caperada de granes lòses, talhades per arcs e pilars; non se vedie qu’ua fèbla lum e fòrça ombres.
Era lum venguie d’ua lampa alugada en un cornèr.
Era sala ère desèrta; arren se botjaue en era.
Qu’ère estirada capenjós, eth ròstre contra eth solèr, es braci en crotz, ena immobilitat dera mòrt.
S’aurie dit qu’ère ua sòrta de serpent que s’arrossegaue peth solèr, e qu’aquera figura sinistra amiaue era còrda en còth.
Jean Valjean auie dit dempús, diuèrsi còps, que maugrat qu’auie presenciat ena sua vida fòrça espectacles lugubres, jamès n’auie vist un de tan glaciau e terrible coma aquera figura enigmatica, costant un mistèri desconeishut en aqueth lòc ombriu e entrevist de nets.
Qu’ère orrible supausar qu’aquerò ère mòrt; mès, encara mès orrible pensar qu’ère viu.
Totun aquerò, auec eth valor de calar eth front en veire, e campar se se botjaue.
Atau s’estèc ua estona que li semblèc plan longa: era figura que non hec cap movement.
De ressabuda se sentec cuelhut per un terror inexplicable e se metec a córrer entath cubèrt sense gausar guardar entà darrèr.
Se pensaue que se viraue eth cap veirie ad aquera figura ath sòn darrèr, en tot seguir-lo a granes calhamardades e agitar es braci.
Arribèc alendand ena roïna.
A on ère?
Quina casa tant estranha ère aquera?
Edifici plen des mistèris dera net, que cridaue as amnes ena ombra damb era votz des angels, e quan acodien, les aufrie bruscaments aquera espaventosa vision; les prometie daurir era pòrta radianta deth cèu e daurie era pòrta orribla dera hòssa.
E aquerò ère un edifici, ua casa qu’auie eth sòn numèro en carrèr!
Que non ère un sòmi!
Li calie tocar es pèires entà creir.
Eth hered, era ansietat, era inquietud, es emocions d’aquera net, li costauen ua vertadèra fèbre; e totes aguestes idies se tustauen en sòn cervèth.
S’apressèc a Cosette; Cosette dormie.
VIII.- Se duplique er enigma.
Era mainada auie apuat eth sòn cap en ua pèira e s’auie esclipsat.
Valjean se seiguec ath sòn costat e se metec a contemplar-la; de man en man, a mida que la guardaue s’anaue padegant, e aquerint era plia possession deth sòn esperit.
Se’n sabie pro ben qu’ena sua vida, tant qu’era visquesse, tant que siguesse damb eth, non aurie cap aute besonh ne cap temor senon per era.
Non sentie ne tansevolhe hered dempús d’auer-se trèt eth leviton entà abrigar-la.
Mès a trauèrs dera meditacion qu’auie queigut, entenie, hège ua estona, un estranh bronit, coma eth d’ua campaneta o esquelha.
Aguest bronit gessie deth jardin e s’entenie fèble, encara que claraments.
Se retiraue ara vaga armonia que còsten es esquelhes des vegades pendent era net quan caminen peishent.
Guardèc e vedec que i auie quauquarrés en jardin.
Un èsser semblable a un òme caminaue per miei des campanes deth melonar, lheuant-se, ajocant-se, arturant-se, damb un movement regular, coma s’arrosseguèsse e espargesse bèra causa peth solèr.
Aguest èsser que semblaue espeat.
Jean Valjean tremolèc damb era tremolor contunha des criminaus.
Tot que les ei ostil e sospechós: se maufiden dera lum, donques que servís entà veder-les; dera net, donques que servís entà susprener-les.
Hège un moment tremolaue perque eth jardin ère desèrt; ara tremolaue, perque i auie quauquarrés.
Des temors quimerics venguec enes temors reaus.
Pensèc que Javert e es sòns espions non se n’aurien anat dilhèu, qu’aurien deishat en carrèr gent en observacion, e que s’aguest òme lo descurbie en jardin, cridarie en pensar-se qu’ère un lairon e l’autrejarie.
Cuelhec, donc, doçaments a Cosette que seguie adormida e se la hec a vier darrèr d’un molon de mòbles vielhs en cornèr mès desseparat deth cubèrt.
Cosette non se botgèc.
Quan aguest s’apressaue, s’apressaue tanben eth bronit; quan s’aluenhaue, s’aluenhaue eth bronit: se hège bèth movement precipitat, l’acompanhaue un tremulo d’esquelha; se se posaue, cessaue eth bronit.
Semblaue, donc, evident qu’era esquelha ère junhuda ar òme; mès, qué podie significar aquerò?
Qué ère aqueth òme qu’amiaue ua esquelha, madeish qu’un buèu o un anhèth?
En hèr-se aguestes preguntes, toquèc es mans de Cosette.
Mon Diu!, didec.
E la cridèc en votz baisha.
Cosette!
Era mainada non dauric es uelhs.
La secodic bruscaments.
Non se desvelhèc.
Tremolaue de cap a pès.
Es idies mès orribles passèren confusaments peth sòn esperit.
Que i a bèth moment qu’es suposicions mès òrres mos assetgen coma ua cohòrt de furies e mos fòrcen violentaments es nèrvis deth nòste cervèth.
Quan se tracte des persones qui’estimam era nòsta prudéncia endónvie es temors mès lhòcos.
Jean Valjean rebrembèc qu’eth sòmi pòt èster mortau en ua net hereda en aire liure.
Com entornar-li eth calor?
Com desvelhar-la?
Se lancèc dehòra deth cornèr.
Qu’ère de besonh qu’abantes d’un quart d’ora Cosette auesse huec e lhet.
IX.- Er òme e era esquelha.
Er òme auie eth cap clin e non lo vedec apressar-se.
Cent francs!
Er òme hec un bot e lheuèc era vista.
Cent francs se me balhatz asil aguesta net!, didec Jean Valjean.
Era lua illuminaue eth sòn espaurit ròstre.
Guarda!
Qu’ètz vos, senhor Magdalena!, didec er òme.
Que s’ac demoraue tot, mens aquerò: Eth que li parlaue ère un vielh espeat e acorbaishat, vestit coma un campanhard, en jolh quèrre amiaue ua genolhièra de cuer, que d’era penjaue ua esquelha.
Non se distinguie eth sòn ròstre qu’ère ena ombra.
Er òme s’auie trèt era casqueta e didie tremolant:
A!, mon Diu!, com ei qu’ètz aciu, senhor Magdalena?
Per a on auetz entrat?
Jesús!
Vietz deth cèu?
Mès aquerò que non ei estranh; se bèth còp queiguetz, que serà d’eth cèu.
Mès, com ei aquerò?
Non amiatz corbata, ne chapèu, ne levita?
Sabetz que auríetz hèt a cuélher pòur a qui non vos coneishesse?
Sense levita!
Senhor, mon Diu!
S’an tornat hòls es sants?
Mès com auetz entrat aciu?
Er òme parlaue damb ua volubilitat que non desnishaue cap inquietud; es sues paraules s’artenhien es ues damb es autes, parlaue en ua barrèja d’estonament e de simpla aunestetat.
Qui ètz?, quina ei aguesta casa?, preguntèc Jean Valjean.
Macareu!
Aquerò òc qu’ei gran!, didec et vielh.
Que sò eth qu’a estat emboishat aciu per vos, aguesta casa ei era casa que m’auetz plaçat.
Se qué!
Non m’arreconeishetz?
Non, didec Jean Valjean.
Com me coneishetz a jo?
M’auetz sauvat era vida, didec er òme.
A!, didec Jean Valjean.
Qu’ètz vos?
Plan, que vos coneishi.
M’alègri fòrça, didec eth vielh en ton de repotec.
E qué hètz aciu?, preguntèc Valjean.
Que sò caperant es mèns melons.
Plan que òc, er oncle Fauchelevent auie ena man, en moment que Jean Valjean s’apressèc ada eth, era punta d’un tapís qu’anaue estenent sus eth melonar; e n’auie ja plaçat fòrça d’auti en ua ora que hège qu’ère en jardin.
Aguesta operación l’obligaue a hèr es movements particulars qu’auie observat Jean Valjean deth cubèrt estant.
Eth vielh contunhèc:
De seguit higec guardant a Jean Valjean e arrint:
Qu’auríetz hèt plan ben en hèr damb era vòsta persona madeish!
JeanValjean, en veir qu’aguest òme lo coneishie, aumens peth senhor Magdalena, solet auançaue damb precaucion.
Multiplicaue es preguntes.
Causa estranha!
Es papèrs qu’èren cambiadi!
Er intrús qu’ère eth qu’interrogaue.
E quina campaneta ei aguesta qu’amiatz en jolh?
A!, didec Fauchelevent.
Qu’ei entà qu’eviten era mia preséncia.
Er oncle Fauchelevent guinhèc un uelh de manèra inexplicabla.
En aguesta casa non i a senon hemnes; que i a fòrça joenes e semble qu’era mia preséncia ei perilhosa.
Era esquelha les avise, e quan m’aprèssi s’aluenhen.
Quina casa ei, donc, aguesta?
Pro que vo’n sabetz.
Non, que non me’n sai.
Donques qu’ei que non m’auetz plaçat aciu de jardinèr?
Responetz-me coma se non sabessa arren.
Plan, donc; aguest qu’ei eth convent deth petit Picpus.
Jean Valjean anaue coordinant es sòns rebrembes.
Er edart, ei a díder, era Providéncia, l’auie amiat precisaments en convent de Sant Antòni que per recomanacion sua auie estat admetut hège dus ans er oncle Fauchelevent, espeat ena queiguda dera sua carreta.
Repetic, donc, coma parlant damb eth madeish:
Eth convent deth petit Picpus!
Mès, viem ath cas, didec Fauchelevent.
Com dimònis auetz entrat aciu, senhor Magdalena?
Per mès sant que sigatz qu’ètz òme e es òmes non entren aciu.
Donques com ei que vos i estatz?
Que non i a arrés mès que jo.
Ça que la, didec Jean Valjean, me cau demorar aciu.
A!, mon Diu!, exclamèc Fauchelevent.
Jean Valjean s’apressèc ada eth e li didec en votz grèu:
Oncle Fauchelevent, vos è sauvat era vida.
Jo qu’è estat eth prumèr de rebrembà’c, responec Fauchelevent.
Fauchelevent cuelhec enes sues arropides e tremoloses mans es dues robustes de Jean Valjean e s’estèc quauqui moments coma se non podesse parlar.
A tot darrèr, didec:
Ò!, que serie ua benediccion de Diu que jo podessa hèr quauquarren per vos!
Jo, sauvar-vos era vida!
Senhor alcalde, dispausatz d’aguest praube vielh.
Qué voletz que hèsca?, preguntèc.
Ja vos ac diderè.
Auetz ua cramba?
Aquiu que i a tres crambes.
Plan, didec Jean Valjean.
Ara me cau demanar-vos dues causes.
Quines son, senhor alcalde?
Era prumèra ei que non digatz ad arrés çò que sabetz de jo.
Coma volgatz: me’n sai de qué non podetz hèr arren que non sigue bon; e que tostemp seratz un òme de ben.
Ath delà, vos que m’auetz emboishat aciu; que sò vòste; que sò as vòstes ordes.
Plan ben.
Ara vietz damb jo.
Anem a cercar ara mainada.
A!, didec Fauchelevent.
Que i a ua mainada!
Jean Valjean s’auie tornat a botar era corbata e er abric e auie trapat eth chapèu lançat per dessús dera tàpia.
Mentre Jean Valjean se botaue era levita, Fauchelevent s’auie trèt era genolhièra damb era esquelha, que penjada d’un clau, près d’un tistèr, ère un ornament dera paret.
Es dus òmes se cauhauen emparadi es codes en ua taula, qu’en era Fauchelevent auie botat un bocin de hormatge, pan de civada, ua botelha de vin e dus veires.
Eth vielh li didie a Jean Valjean en tot botar-li era man en jolh:
Vai, senhor Magdalena!
Que non m’auetz arreconeishut de seguit!
Sauvatz era vida dera gent e dempús la desbrembatz!
Ò!, aquerò està mau.
Eri s’en bremben de vos!
Qu’ètz un ingrat!
X.- A on s’explique se com Javert auie espiat en vaganaut.
Quan Jean Valjean, ena madeisha net qu’eth dia que Javert l’agarrèc ath cant deth lhet mortuari de Fantina, s’escapèc dera preson municipau de M… ara vòra deth M…, era policia supausèc que s’auie filat de cap a París.
Pr’amor que París ei un mare magnum a on tot se pèrd, e tot despareish en sen deth mon, coma en sen deth mar.
Que non i a espessor qu’amague a un òme autant coma era multitud.
Es que s’amaguen se’n saben pro ben, e vien en Paris coma en un abisme: que i a abismes que sauven.
Era policia qu’ac sap tanben, e atau, donc, cèrque en París, çò qu’a perdut en un aute lòc.
Cerquèc, donc, aquiu ar exalcalde de M… ara vòra deth M…
Javert siguec cridat en París pr’amor de qué ajudèsse ara policia ena persecucion, e eth gelós inspector ajudèc, plan que òc, fòrça ena persecucion de Jean Valjean.
Eth senhor Chabouillet, secretari dera Prefectura en temps deth comde Anglés, se fixèc ena afogadura e intelligéncia de Javert, que ja auie protegit, e artenhec que siguesse incorporat ena policia de París; en era se hec, diuèrsi viatges, (diguem-ac, encara qu’era paraula semble estranha) aunorablaments util.
Que ja non se’n brembaue de Jean Valjean, (aguesti gossets, tostemp ara demora, desbremben eth lop d’ager peth lop d’aué) quan en mes de deseme de 1823 liegec un jornau, causa que non acostumaue a hèr; mès, coma òme monarquic, volec saber-se’n des detalhs dera entrada trionfau deth “prince generalissim”en Baiona.
Quan acabèc er article que l’interessaue, cridèc era sua atencion ena darrèra plana, un nòm, eth nòm de Jean Valjean.
Eth jornau anonciaue qu’eth forçat Jean Valjean auie mòrt; e publicaue era notícia damb tau formalitat que Javert non dobtèc un moment de creder-la, en tot limitar-se a díder: “Aguest qu’ei eth mielhor registre”.
Dempús deishèc eth jornau e non tornèc a pensar mès en aquerò.
Bèth temps dempús, era Prefectura deth Sena e Oise passèc ara Prefectura de París ua nòta sus eth panatòri d’ua mainada, verificat, sivans se didie, damb circonstàncies particulares, en pòble de Montfermeil.
Aguesta nòta passèc pera man de Javert e lo hec reflexionar.
Eth nòm de Fantina l’ère plan coneishut; e rebrembaue que Jean Valjean l’auie hèt arrir en demanar-li un tèrme de tres dies entà vier a cercar ara hilha dera malauta.
Se’n brembèc de qué Jean Valjean auie estat detengut en París en moment que pujaue ena diligéncia de Montfermeil; e quauqui indicis auien hèt a pensar qu’ère eth dusau còp que pujaue en aquera diligéncia e qu’eth dia abans auie hèt ua excursion pes entorns de Montfermeil, donques que non auie estat vist peth bordalat.
Qué auie de hèr en Montfermeil?
Non s’auie pogut saber; mès Javert ac endonvièc alavetz.
Aquiu i ère era mainada de Fantina.
Jean Valjean que l’auie vengut a cercar.
Aguesta mainada venguie d’èster panada per un desconeishut.
Qui podie èster aguest desconeishut?
Serie Jean Valjean?
Jean Valjean auie mòrt.
Javert, sense díder ua soleta paraula ad arrés, cuelhec era veitura deth Plat d’estanh, carreron de Planchette, e hec un viatge entà Montfermeil.
Se pensaue que traparie aquiu ua grana claretat e trapèc ua grana escurina.
Enes prumèrs dies, es Thenardier, desesperadi, auien charrat.
Era desaparicion dera Lauseta qu’auie formar rambalh ena poblacion, e s’auien hèt mil versions dera istòria qu’auie acabat per presentar-se coma era istòria deth rapte dera mainada.
D’aciu venguec era nòta dera policia.
Ça que la, passada era prumèra impression, Thenardier damb eth sòn admirable instint auie comprenut de seguit que non ère convenent shordar massa ath fiscau de sa Majestat, e qu’es sues queishes sus eth rapte de Cosette aurien coma prumèr resultat atirar sus eth, e sus fòrça negòcis trebles qu’amiaue, era penetranta guardada dera justícia.
Es uhons non vòlen jamès que se les aprèsse ena lum.
Com se justificarien es mil cinc cents francs qu’auie recebut?
Hec, donc, mieja virada, li metec ues mordasses ara sua hemna, e se hec er estonat quan li parlauen de panatòri dera mainada.
Eth que non sabie arren; qu’ei vertat que s’auie planhut en moment de qué “li treiguien” tanlèu ara mainada tant estimada: qu’aurie volut auer-la damb eth, aumens dus o tres dies mès; mès, coma qu’eth sòn “pairin” auie vengut a cercar-la, arren i auie de mès naturau en mon.
Auie hijut qu’eth pairin hège ben.
Aguesta siguec era istòria qu’entenec Javert quan arribèc en Montfermeil.
Dauant dera figura deth pairin s’esbugassèc era idia de Jean Valjean.
Javert, ça que la, hec quauques preguntes, a manèra de sondes, ena istòria de Thenardier.
Qui ère e com se cridaue eth pairin?
Thenardier responec damb simplicitat:
Qu’ei un ric campanhard.
Lambert qu’ei un bon nòm, plan tranquillizant.
Javert entornèc en París.
Començaue ja a desbrembar aguesta istòria, quan en mars de 1824 entenec parlar d’un estranh personatge que s’estaue ena parròquia de Sant Medardo e ère coneishut coma “eth mendicant que balhaue aumòina”.
Qu’ère, sivans se didie un rendista qu’arrés sabie eth sòn nòm, que s’estaue solet damb ua mainada de ueit ans, que tanpòc se sabie d’era madeisha grana causa, senon qu’auie vengut de Montfermeil.
Montfermeil!
De nauèth aguesta paraula sonant enes aurelhes de Javert.
Un vielh mendicant e policièr, qu’auie estat galinaire, ath que balhaue aumòina eth desconeishut, autregèc quauqui naui detalhs.
Eth rendista ère un òme plan foreno; non gessie senon de nets; non parlaue damb arrés; sonque de quan en quan as praubi; non permetie qu’arrés se l’apressèsse.
Vestie un leviton lèg, vielh e auriolenc que valie fòrça milions, pr’amor qu’ère folrat de bilhets de banc.
Tot aquerò ahisquèc eth curiosèr de Javert; e per çò de veir d’apròp era cara d’aguest òme extraordinari, sense espaurir-lo, se botèc un dia eth vestit deth galinaire e ocupèc eth lòc qu’er espion s’arraulie totes es tardes, gasulhant oracions e espiant a trauèrs des prècs.
Totun, era escurina l’auie pogut enganhar; era mòrt de Jean Valjean qu’ère oficiau.
Li quedauen, donc, a Javert, grani dobtes, e, en dobte, Javert, òme escrupulós non agarraue ad arrés.
Seguic ath sòn òme enquiara casa de Gorbeau e hèc “cantar” ara vielha, causa que non ère de mau hèr.
Aguesta li confrmèc çò deth leviton folrat de milions, e li condèc er episòdi deth bilhet de mil francs.
Era qu’ac auie vist!
Era qu’ac auie tocat!
Javert loguèc un quarto e aquera madeisha net s’establic en eth.
A londeman, Jean Valjean se n’anèc dera casa.
Mès eth bronit dera moneda de cinc francs que deishèc quèir siguec notada pera vielha, que, en enténer sonar sòs, s’en sabec que s’anaue a mudar, e s’apressèc tà avisar a Javert.
Pera neth, quan gessec Jean Valjean, lo demoraue Javert darrèr des arbes deth baloard damb dus òmes.
Javert auie demanat ajuda ara Prefectura, mès que non auie dit eth nòm der individú que pensaue agarrar.
Aguest qu’ère eth sòn secret, e se l’auie sauvat per tres rasons; prumèra, perque era mendre indiscrecion poirie desvelhar es sospeches de Jean Valjean; dusau, perque aganchar a un ancian forçat hujut, e tengut per mòrt, a un condamnat classificat entà tostemp pera justícia entre es maufactors dera pejor espècia, solide es ancians policièrs de París non l’ac deisharien a un nauèth vengut coma Javert, e cranhie que li treiguessen ath sòn ex forçat; e tresau, perque Javert ère artista, e auie eth gust de çò d’imprevist.
Auie en òdi ad aguesti resultats anonciats que pèrden eth sòn merit parlant d’eri abans de temps.
Li shautaue elaborar ena ombra es sues granes òbres e mostrar-les dempús, de còp.
Javert auie seguit a Jean Valjean d’arbe en arbe, dempús de cantoada en cantoada, e non l’auie deishat de uelh un solet instant, ne autanplan enes moments que Jean Valjean se credie ena màger seguretat.
Mès, per qué non l’arrestaue?
Perque encara dobtaue.
Mos cau rebrembar qu’en aquera epòca, era pòlicia non obraue damb plia libertat: era premsa liura l’auie en rega.
Quauques detencions arbitràries denonciades pes jornaus, auien arribat enquias Crambes, e auien intimidat ara Prefectura.
Atemptar contra era libertat individuau qu’ère un hèt plan grèu.
Es agents cranhien enganhar-se, pr’amor qu’eth Prefecte les cargaue de responsabilitats e un error qu’ère ua destitucion.
Que dobtaue.
Jean Valjean viraue era esquia e marchaue ena escurina.
Era tristor, era inquietud, era ansietat, eth cansament, eth nau malastre de veder-se obligat a húger de nets, e a cercar ar edart un asil en París entà Cosette e entada eth, eth besonh d’apraiar eth sòn pas ath d’ua mainada, tot aquerò auie cambiat er anament de Jean Valjean, e auie dat ath sòn còs tau aspècte de senectud qu’era policia, encarnada en Javert, podie enganhar-se, e s’enganhèc.
Era impossibilitat d’apressar-se molt, eth sòn vestit de preceptor emigrat, era declaracion de Thenardier que lo hège pairin de Cosette e era credença dera sua mòrt ena preson, aumentauen era incertitud que creishie en esperit de Javert.
Qu’auec un moment era pensada de detier a Jean Valjean, còp sec, e demanar-li es sòns documents.
Mès, s’aqueth òme non ère Jean Valjean; se non ère un aunèst rendista, serie probablaments quauque brigand prigondaments versat ena escura trama des crims de París, quauque cap d’ua banda perilhosa que balhaue aumòina entà amagar es sues causes, costum ja ancian.
Qu’aurie, plan, amics, complices e refugis entà amagar- se.
Es torns e revirades que balhaue semblauen indicar que non ère un bon òme.
Agarrar-lo de pic, qu’ère “aucir era garia des ueus d’aur”.
Ath delà d’aquerò, quin inconvenent i auie en demorar?
Javert n’ère solide fòrça de qué non se l’escaparie.
Que i a en mon dus classes d’èssers que s’estrementissen prigondaments:
En aqueth moment Javert sentec aguesta estrementida prigonda.
Tanlèu ne siguec segur de qué aqueth òme ère Jean Valjean, eth terrible forçat, observèc qu’ena sua persecucion non l’acompanhauen que dues persones, e demanèc refòrci ath comissari de policia deth carrèr Pontoise.
Abans de cuélher un pau d’arrominguera qu’ei de besonh botar-se es gants.
Eth temps que se tardèc entad aquerò, e ua estona que hec pòsa ena horcalhada de Rollin pr’amor de dar instruccions as sòns agents li heren pèrder era pista.
Mès se’n sabec de seguit que Jean Valjean sajarie de méter er arriu entre eth e es sòns persecutors.
Damb dues paraules qu’escambièc damb eth garda se metec ath pas.
Auetz vist passar a un òme damb ua mainada?
Li sò hèt a pagar dus sòus, didec eth garda.
Javert entrèc en pònt en moment avient entà veir a Jean Valjean en aute costat der arriu, trauessant, damb Cosette dera man, un espaci illuminat pera lua.
Lo vedec entrar en carrèr deth camin verd de Sant Antòni; se’n brembèc deth carreron sense gessuda de Genrot, botat aquiu coma un param e dera soleta gessuda deth carrèr de Droit-Mur entath carrèr de Picpus.
Li cuelhec es virades, coma diden es caçaires, e envièc de seguit a un des sòns agents tà que sauvèsse aguesta gessuda.
Vedec a ua patrolha qu’anaue tath còs de garda der Arsenau, li demanèc ajuda e se hec escotar per era.
En aguest jòc, soldats que son atots; es soldats que son entà tot.
Entà enrodar ath sanglar que cau sciència de mautada e fòrça gossets.
Combinat tot d’aguesta sòrta, en auer a Jean Valjean agarrat entre eth carreron pera dreta, eth sòn agent pera quèrra e eth peth darrèr, prenec un povàs de tabac.
Dempús se botèc a gaudir.
Qu’auec un moment d’alegria infernau; deishèc anar ara sua presa ath sòn dauant, confiat de qué l’auie segura; desirant arrecular tot çò de possible eth moment d’agarrar-la, gaudint d’auer-la cuelhuda e veder-la liura, e caperant-la damb era guardada voluptuosa dera aranha que dèishe volar era mosca e deth gat que dèishe córrer er arrat.
Era ungla e era garra qu’an ua sensualitat terribla, gaudís damb es movements confusi dera bèstia agarrada enes sues estialhes.
Be n’ei de plasenta aguesta opression!
Javert gaudie en aqueth moment.
Es hius deth sòn malhum qu’èren solidaments unidi.
Auie era seguretat dera capitada, ja non auie de hèr senon sarrar era man.
Quan arribèc en centre deth hilat non trapèc ar audèth.
Podetz calcular era sua desesperacion.
Preguntèc ath sentinèla qu’auie botat ena gessuda des carrèrs Droit-Mur e Picpus; aguest policièr, que s’auie estat quiet en sòn lòc, non auie vist passar ad arrés.
Se passe ena cacèra que fòrça còps un cèrvi s’escape, enquia e tot auent era canhada ath dessús, e alavetz es caçaires non saben se qué díder; alavetz, Duvivier, Ligniville e Desprez se demoren quiets.
En un d’aguesti casi exclamèc Artonge: “Que non ei un cèrvi, ei un bruishòt”.
Javert qu’aurie dit de boni talents madeish.
Atau coma Napoleon cometec errors ena guèrra de Russia, Alexandre ena de India, Cesar ena d’Africa, Ciro ena de Escitia, Javert les cometec en aguesta campanha contra Jean Valjean.
S’enganhèc dilhèu en trantalhar que siguesse Jean Valjean; que damb era prumèra guardada n’auie auut d’auer pro.
Hec mau en non agarrar-lo ena sua casa.
Hec mau en non agarrar-lo pura e simplaments quan l’arreconeishec en carrèr Pontoise.
Hec mau en meter-se d’acòrd damb era sua gent ena horcalhada Rollin, illuminada pera lua.
Es conselhs e es indicis son fòrça utils, qu’ei bon conéisher es des gossets de mòstra; mès eth caçaire non cuelherà jamès massa precaucions quan maute animaus tant astuts coma eth lop e er ex forçat.
Javert, tient massa temps e compde en apostar as detectius, esforièc ara fèra, en tot hèr- li a vier eth vent de cara, e la horabandic.
Hec mau sustot quan en auer trapat era tralha en pònt d’Austerlitz se predèc a seguir un jòc seriós e mainadenc, en tot auer a un òme semblable estacat damb un hiu.
Se pensèc que valie plan mès, pensèc, poder jogar as arrats damb un leon, e ath còp se jutgèc massa fèble quan demanèc refòrci.
Precaucion fatau, pèrta de temps preciosa.
Javert cometec totes aguestes fautes, e ère, ça que la, un des espions mès astuts e prudents qu’an existit.
Qu’ère, parlant en propietat, çò que se cride gosset vielh.
Mès, qui ei perfècte?
Es grani estratègs qu’an eth sòn moment d’allucinacion.
Es granes pegueries se hèn fòrça còps coma es còrdes, de fòrça hius.
Cuelhetz un cable hiu a hiu, cuelhetz separadaments es motius determinants, les trincaratz ausidaments er un darrèr er aute e dideratz: “Aquerò que non vau arren”.
Occident; Anibal, que descanse en Capua; Danton, que s’adormís en Arcis der Aube.
Sigue çò que sigue, en moment que Javert coneishec que se l’escapaue Jean Valjean, non se trebolèc.
En èster segur de qué eth forçat escapat non podie trapar-se plan luenh, botèc susvelhants, organizèc params e emboscades, e hec ua mautada peth barri pendent tota era net.
Çò prumèr que vedec siguec era còrda trincada deth fanau, indici preciós, mès que lo hòravièc encara mès, donques que li hec dirigir totes es sues investigacions entath carreron de Genrot.
Qu’auie en aguest carreron diuèrses tàpies pro baishes que dauen tà jardins qu’es sues barralhes acabauen en immensi terrens èrms.
Per aquiu auie degut anar-se’n Jean Valjean; e plan que òc, s’auesse penetrat un shinhau mès entà dauant deth carreron ac aurie hèt probablaments, e s’aurie perdut, pr’amor que Javert escorcolhèc aqueri jardins e aqueri terrens coma eth que cerque ua agulha.
A punta de dia, deishèc a dus òmes intelligents en observacion, e tornèc entara Prefectura de policia avergonhat coma un policièr que l’auesse hèt presoèr un lairon.
Libre siesau: Eth petit Picpus.
I.- Carreron Picpus, numèro 62.
Arren i auie mès semblable, hè miei sègle, a quinsevolh pòrta-cochera, qu’era pòrta-cochera deth numèro 62 deth carreron de Picpus.
Aguesta pòrta, normauments miei dubèrta dera manèra mès atrasenta, deishaue veir causes bric funèbres; un pati entornejat de tàpies caperades d’arradimères e era fesomia d’un portièr qu’estaue guiterós.
Peth dessús dera paret deth hons se vedien grani arbes.
Quan un arrai de solei illuminaue eth pati, quan un veire de vin illuminaue ath portièr, qu’ère de mau hèr passar per dauant deth numèro 62 deth carrèr Picpus sense recéber ua idia alègra.
Ça que la, çò que se vedie qu’ère un lòc ombriu.
Eth solei arrie; era casa pregaue e ploraue.
Se s’artenhie depassar era portaria, çò que non ère aisit, e lèu impossible entà toti, donques que i auie un Sesamo, dauris-te, que calie saber; se se depassaue era portaria s’entraue ena dreta en un vestibul petit, que daue tà ua escala sarrada entre dues parets, e tant estreta que non podie passar per era senon ua persona ath còp; S’un non se deishaue espaurir pera mascaradura de color auriò-canari damb sòcle de chicolate que caperaue era escala; s’un gausaue pujar, passaue per un prumèr soleret, e dempús per un aute, e s’arribaue en prumèr estatge e en un correder qu’era pintura auriòla e era plinta chicolate acaçauen ath qu’entraue, damb pacific acarnament.
Escala e correder qu’èren illuminadi per dues beròies hièstres.
Eth correder hège un marrèc e ère escur.
Se se viraue aguest tròç, dempús de hèr quauqui passi s’arribaue en un pòrta, autant mès misteriosa pr’amor que non ère barrada.
Empossant-la s’entraue en ua cramba petita d’uns sies pès quarradi, enrajolada, neta, hereda, caperada de papèr de color de malon damb floretes verdes, d’a quinze sòus era pèça.
Ua lum blanca e de color carbassa penetraue per ua grana hièstra de veires petiti qu’ère ena quèrra, e auie tota era amplada deth quarto.
Se guardaue, non se vedie arren; se paraue era aurelha, non s’entenie ne un solet pas ne un mormolh uman.
Era paret ère despolhada d’ornaments; eth quarto non ère moblat; non i auie ne ua cagira.
Se se tornaue a guardar se vedie ena paret deth dauant dera pòrta un trauc quarrat, coma d’un pè quarrat, caperat d’ua rèisha de hèr de barres crotzades, neres, nudoses, fòrtes, que formauen quarrats, mielhor dit, hilats, de mens de pecic e miei de diagonau.
Es floretes verdes deth papèr auriò arribauen en orde enes barres de hèr, sense qu’aguest contacte funèbre les espaurisse, ne les estrementisse.
En tot supausar qu’un èsser viuent auie estat tant excessiuaments prim qu’auesse pogut sajar d’entrar o de gésser per aqueth trauc quarrat, era rèisha que l’ac aurie empachat.
Non deishaue passar eth còs, mès que deishaue passar es uelhs, ei a díder, er esperit.
Mès semblaue qu’enquia e tot en aquerò s’auie pensat, donques qu’ère folrada de huelha de hèr calada ena paret, un shinhau mès entà laguens, e trauessada per mil traucs mès petiti qu’es d’un colador.
Peth dejós d’aguesta huelha i auie ua dubertura plan semblabla a ua boèta.
Un cordon de hiu, junhut a un viro-viro de campaneta, penjaue ena dreta d’aguest horat enreishat.
Qui ei?, preguntaue era votz.
Qu’ère ua votz de hemna, ua votz doça, tan doça coma lugubra.
Aciu que tanben cau saber ua paraula magica.
Se sabie era paraula, era votz responie:
Entratz pera dreta.
E alavetz se vedie ua pòrta coronada per ua hièstra de veires e pintada de gris.
Se quilhaue eth picapòrt, se passaue era pòrta e se sentie absoludaments era madeisha impression que quan s’entre en ua lòtja barrada damb suenh, abans qu’aguesta s’age baishat e s’age alugat era aranha.
S’entraue, donc, en ua sòrta de lòtja de teatre illuminada a penes pera lum dera pòrta de veires, estreta, moblada damb dues cagires vielhes e damb un tapís rosigat, vertadèra lòtja damb era sua parabanda a ua nautada regulara qu’auie ua tauleta de husta nera.
Passades quauques menutes, quan era vista començaue a avedar-se ara escurina d’aqueth quarto, se sajaue de trauessar era rèisha non podie passar mès enlà de sies pecics.
Aquiu se trapaue ua barralha de contravents neri, arrefortilhadi e asseguradi per trauèsses de husta pintades d’auriò.
Tostemp èren barradi.
Que sò aciu.
Se qué voletz?
Qu’ère ua votz estimada, en escadences ua votz adorada.
Non se vedie ad arrés.
A penes s’entenie eth bronit der alend.
Semblaue ua evocacion que cridaue a trauèrs dera tapa dera hòssa.
S’eth qu’arribaue auie cèrtes condicions exigides, plan rares, se daurie era estreta huelha d’un contravent e era evocacion venguie a èster ua aparicion.
Darrèr dera rèisha, e darrèr deth contravent, se vedie, autant coma deishaue veir er enreishat, un cap que d’eth solet se desnishaue era boca e era barba; era rèsta qu’ère caperat d’un susari nere.
Aqueth cap vos parlaue, mès que non vos guardaue, ne arrie jamès.
Era lum qu’entraue peth darrèr ère dispausada de tau sòrta qu’eth visitaire vedie blanca aquera aparicion, e era lo vedie nere.
Aguesta lum qu’ère un simbèu.
Era vista se calaue avidaments pera dubertura hèta en aqueth lòc barrat a totes es guardades.
Ua vaga penombra entornejaue aquera figura endolada.
Es uelhs escorcolhauen aquera penombra e sajauen de separar-la dera aparicion.
Ath cap de pòc temps se coneishie que non se vedie arren; donques que çò que se vedie ère era net, eth uet, es tenèbres, ua broma d’iuèrn barrejada damb un bugàs dera hòssa, ua espècia de patz orribla, un silenci qu’en eth non se recuelhie arren, ne tan solet es alendades, ua ombra qu’en era non se distinguie arren, ne autanplan es hantaumes.
Çò que se vedie ère er interior d’un claustre.
Ère er interior d’aguesta casa trista e sevèra que se cridaue eth convent des Bernardes dera Adoracion Perpetua.
Aquera lòtja qu’ère eth locutòri.
Era votz qu’auie parlat prumèr ère era votz dera tornèra, qu’ère tostemp seiguda, quieta e silenciosa, en aute costat dera paret, près dera dubertura quarrada, defenuda pera rèisha de hèr e pera placa de mil trauquets coma per ua dobla visera.
Era escurina venguie de qué eth locutòri auie ua hièstra deth costat deth mon, e non n’auie deguna deth costat deth convent.
Es uelhs profans non auien de veir arren d’aqueth lòc sagrat.
Mès, mès enlà d’aguesta ombra, que i auie quauquarren; i auie ua lum; ua vida en aquera mòrt.
Encara qu’aqueth convent ère eth mès amagat de toti, sajaram de penetrar en eth e de hèr entrar en eth ath lector, e dider-li, sense desbrembar era discrecion, causes qu’es narradors non an vist, e plan per aquerò arrés a condat.
II.- Era règla de Martin Vargas7.
Picpus, ère ua comunautat de bernardes dera règla de Martin Vargas.
Aguestes bernardes depenien, donc, non de Claraval, coma es bernards, senon deth Cister, coma es benedictins.
En autes paraules: seguien era règla, non de Sant Bernard, senon de Sant Benet.
Qui que sigue qu’age huelhetejat quauqui libres ancians se’n sap de qué Martin Vargas fondèc en 1425 ua congregacion de bernardes benedictines, qu’auien coma caplòc dera ordre a Salamanca, e coma sucursal a Alcalá.
Aguesta congregacion auie hèt arraïcs en toti es païsi catolics d’Euròpa.
Aguesti empeuts d’ua ordre en auta que non an arren d’extraordinari ena Glèisa latina.
Entà non parlar mès que dera ordre de Sant Benet dideram qu’ada era pertanhien, sense compdar era règla de Martin Vargas, quate congregacions: dues en Italia, era de Montecassino e Santa Justina de Padua; dues en França, Cluny e Sant Mauro; e nau ordres, Valambrosa, Grammont, es celestins, es camadulensi, es cartrosi, es umiliadi, es der olivèr, es silvestrins e, fin finau, es cistercencs; pr’amor qu’eth madeish Cister, encara que soc de d’autes ordres, non ère senon ua rama de Sant Benet.
Cister siguec fondat per Sant Robèrt, abad de Molesmes ena diocèsi de Langres, en 1098.
En an 1529 eth diable, que s’auie retirat entath desèrt de Subiaco (ère vielh; s’aurie hèt eremita?
Dempús dera règla des carmelites, qu’amiauen es pès descauci, un aspre cordon de vime en còth e non se seiguien jamès, era mès dura qu’ère era des bernardes benedictines de Marin Vargas.
Anauen vestides de nere damb un plastron, que sivans era prescripccion exprèssa de Sant Benet arribaue enquiara barba.
Ua tunica de tela grossièra, de manja ampla, un gran vel de lan, eth plastron que pujaue enquiara barba e era tòca que baishaue enquias uelhs, talhada en quadre sus eth pièch, compausauen eth sòn abit.
Tot ère nere, exceptat era tòca qu’ère blanca.
Es novícies amiauen eth madeish abit, encara que blanc.
Es profèsses amiauen un rosari ath costat.
Reformèc era ordre deth Cister entà entornar-la ara sua praubetat e rec+tud primi+ues.
Es bernardes benedictines de Martin Vargas practicauen era Adoracion Perpetua, coma es benedictines cridades senhores deth Sant Sacrament, qu’ath principi d’aguest sègle auien en París dues cases, era ua en Temple e era auta en carrèr Nau de Santa Genoveva.
Per çò d’aute, es bernardes benedictines deth petit Picpus, qu’anem parlant, èren ua ordre totafèt desparièra dera que seguien es senhores deth Sacrament, que s’estauen en carrèr Nau de Santa Genoveva e en Temple.
Que i auie fòrça diferéncies ena règla, e tanben en abit.
Es bernardes benedictines deth petit Picpus amiauen eth plastron nere, e es benedictines deth Sacrament deth carrèr Nau de Santa Genoveva l’amiauen blanc, e ath delà, en pièch, un Santissim Sacrament d’uns tres pecics de naut, e d’argent daurat o de coeire.
Es religioses deth petit Picpus non amiauen ath Santissim Sacrament.
Era Adoracion Perpetua, comuna ath petit Picpus e ath convent deth Temple, permetie, totun, que siguessen desparières es dues ordres.
Solet se retirauen en aguesta practica entre es senhores deth Sacrament e es bernardes de Martin Vargas, madeish que l’auie en estudi e glorificacion de toti es mistèris restacadi damb era mainadesa, era vida e era mòrt de Jesucrist e araVèrge, entre dues ordres separades, e autanplan enemigues en escadences: era der Oratòri d’Italia, establida en Florencia per Felip Neri, e era der Oratòri de França, fondada en París per Pèir de Berulle.
Er Oratòri de París volie era primautat, pr’amor que Berulle ère cardenau, e Felip non ère senon sant.
Mès tornem ena sevèra règla espanhòla de Martin Vargas.
Es bernardes benedictines d’aguesta règla mingen de diuendres tot er an, dejunen tot eth Quareme e fòrça d’auti dies, se lheuen en prumèr sòn, dera ua enquias tres, pr’amor de liéger eth breviari e cantar maitines, s’ajacen entre linçòs de tela grossièra en totes es sasons, e sus era palha, non se banhen, ne aluguen jamès huec, se disciplinen toti es diuendres, obsèrven era norma deth silenci, non parlen entre eres senon enes ores de léser, que son plan braques, e vestissen camises de bura sies mesi, deth 14 de seteme, qu’ei era exaltacion dera Santa Crotz, enquiara Pasca.
Aguesti sies mesi que son ua gràcia, era règla ditz que tot er an; mès, aguesta camisa de bura, insuportabla en ostiu, costaue fèbres e espasmes nerviosi e les calec limitar eth sòn usatge.
Autanplan damb aguesta modificacion, eth 14 de seteme, quan es monges se boten era camisa, qu’an fèbre tres o quate dies.
Era prioressa ei elegida cada tres ans pes mairs que se criden vocaus, pr’amor qu’an votz en capitol.
Ua prioressa solet pòt èster elegida dus còps, de sòrta qu’eth sòn mandat non pòt tardar-se mès de nau ans.
Que non ven jamès ath prèire celebrant, que s’està amagat darrèr un ridèu, de nau pès de nautada.
Enes sermons, quan eth predicador ei ena cadièra, se baishen eth vel tapant-se eth ròstre.
An de parlar tostemp en votz baisha, caminar damb eth cap clin e es uelhs baishi.
Solet un òme pòt entrar en convent: er arquebisbe diocesan.
Un aute pòt entrar tanben, qu’ei eth jardinèr, mès tostemp ei un vielh; e per çò d’estar-se de contuh solet en jardin, e de qué es religioses posquen evitar era sua preséncia, amie ua campaneta o cascavèl en jolh.
Son sometudes ara prioressa damb somission absoluda e passiua: damb somission canonica en tota era sua abnegacion.
Viuen coma ara votz de Crist, ut voci Christi, ath gèst, ath prumèr senhau, ad nutum, ad primum signum; la seguissen damb alegria damb perseverància damb cèrta aubediéncia cèga, prompte, hilariter, perseveranter, et caeca quadam obedientia, coma era lima ena man deth menestrau, quasi lima in manibus fabri; non pòden ne liéger ne escríuer arren sense demanar permís, legere vel scribere non addiscerit sine expressa superioris licentia.
Totes s’altèrnen en çò que se cride era reparacion.
Era reparacion qu’ei era oracion per toti es pecats, per totes es fautes, per toti es desordes, per totes es violacions, per totes es iniquitats, per toti es crims que se cometen ena superfícia dera tèrra.
Pendent dotze ores seguides, des quate dera tarde enquias quate deth maitin, o des quate deth maitin enquias quate dera tarde, era fraia qu’ei de reparacion s’està de jolhs sus eth solèr dauant deth Santissim Sacrament, damb es mans junhudes e ua còrda en còth.
Quan eth cansament se hè insuportable, s’ajòque estenuda, damb eth ròstre en solèr e es braci en crotz: aguest qu’ei tot eth sòn repaus.
En aguesta actitud prègue per toti es pecadors der Univèrs.
Aquerò, qu’ei gran; artenh çò de sublim.
Aguesta practica se hè dauant d’un pau, qu’ath sòn extrèm superior lutz un ciri, e se ditz indistintaments hèr era reparacion o èster en pau.
Es monges s’estimen mès, per umilitat, aguesta darrèra expression, qu’enròde ua idia de suplici e d’umiliacion.
Era reparacion qu’ei un acte qu’absorbís tota era amna.
Era fraia que lo practique non se virarie, enquia e tot se li queiguesse un pericle ena esquia.
Ath delà, i a tostemp ua auta monja de jolhs dauant deth Santissim Sacrament.
Aguesta estacion que se tarde ua ora, e s’altèrnen coma es soldats que hèn de sentinèla.
Aguesta qu’ei era Adoracion Perpetua.
Es prioresses e es mairs tien tostemp nòms d’ua gravetat particulara, cuelhudi generauments non de sanst o de martirs, senon de moments dera vida de Jesucrist, coma era mair Nadau, era mair Concepcion, era mair Presentacion, era mair Passion.
Ça que la, que non son enebidi es nòms de sants.
Quan se les ve, non se ve senon era sua boca.
Totes an es dents auriòs: jamès a entrat en convent ua bròssa de dents.
Limpiar-se es dents qu’ei eth darrèr limit d’ua escala, mès enlà dera quau non i a qu’ua causa: era perdicion dera amna.
Jamès diden mèn; donques que non an arren sòn, ne an d’auer afeccion per arren.
Diden tostemp nòste.
Atau: eth nòste vel, eth nòste rosari; e se parlèssen dera sua camisa, diderien era nòsta camisa.
A viatges s’aficionen a quinsevolh causeta, a un libre d’oracions, a ua reliquia, a ua midalha benedida; mès tanlèu se n’encueden de qué comencen a aficionar-se ad aguest objècte, l’an d’autrejar.
Rebremben es paraules de Santa Teresa, que li didie ua grana senhora quan entrèc ena sua ordre: “Permetetz-me, mair mia, que mana a cercar ua santa biblia qu’è en fòrça apreci”.
Que les ei enebit embarrar-se e auer un mèn quarto, ua mia cèla.
Viuen en cèles dubèrtes.
Quan se trapen, ditz ua: “Bendit e laudat sigue eth Santissim Sacrament der autar”.
E conteste era auta: “Que sigue entà tostemp laudat e benedit”.
Paraules que se repetissen quan ua tuste ena pòrta dera auta.
A penes a tocat era pòrta, que ja deth laguens s’enten ua votz doça que ditz: “Entà tostemp”.
Es monges dera Visitacion diden en entrar: “Ave Maria”, e era qu’ei ath aguens respon: “Gratia plena”.
Aguesta qu’ei era sua salutacion, qu’ei “plia de gràcia”, plan que òc.
En cada ora deth dia hè tres còps supletòris era campana dera glèisa deth convent.
Ad aguest senhau, prioressa, mairs vocaus, profèsses, convèrses, novícies, postulantes, interrompen çò que diden, o çò que hèn, o çò que pensen, e diden totes ath còp, se son es cinc, per exemple: “tàs cinc e tà totes es ores sigue benedit e laudat eth Santissim Sacrament der autar”.
Se son es ueit: “ tàs ueit e tà totes es ores… eca”.
E atau tostemp, segontes era ora.
Aguest costum qu’era sua fin ei trincar eth pensament e dirigir-lo entà Diu, existís en fòrça comunautats: sonque càmbie era formula.
Atau, ena deth Mainatge Jesús se ditz: “En aguesta ora e en quinsevolh auta, qu’er amor de Jesús alugue eth mèn còr”.
Es benedictines bernardes de Martin Vargas, que viuien hè cinquanta ans en petit Picpus, canten es oficis psalmodiant grèuments cant planèr pur, e en votz nauta tot eth temps que se tarde er acte.
Quan trapen un asterisc en missau, hèn ua pòsa, e diden en votz baisha: “Jesús, Maria, Jusèp”.
En ofici de difunts canten en un ton tan baish, que semble impossible que posque baishar tan baish era votz de hemna; que d’aquerò resulte un efècte tragic e susprenent.
Es monges deth petit Picpus auien manat hèr ua cripta, jos er autar major, entara sepultura dera comunautat.
Eth govèrn, coma eres didien, non permetie que s’enterrèssen aquiu es còssi.
Gessien, donc, deth convent quan morien; çò que les aclapaue e consternaue coma se siguesse ua infraccion.
Ça que la, auien artenhut èster acogades a ua ora especiau, e en un cornèr especiau der ancian cementèri Vauginard, qu’ocupaue un terren qu’auie estat dera comunautat.
Es dijaus assistien, coma es dimenges, ara missa major, as vrespres e a toti es oficis.
Observauen escrupulosaments totes es hèstes petites, desconeishudes des mondans, qu’era Glèisa prodigaue antigaments en França, e prodigue encara en Espanha e en Italia.
Eth temps que s’estauen ena capelha qu’ère interminable.
Eth capitol hè rendetz-vos un còp per setmana; lo presidís era prioressa e i assistissen es mairs vocaus.
Cada fraia vie, ath sòn torn, a ajulhar-se ena pèira, e cohèsse en votz nauta, en preséncia de totes, es fautes e pecats qu’a cometut ena setmana.
Es mairs vocaus delibèren dempús de cada confession e impausen, tanben en votz nauta, era peniténcia.
Ath delà dera confession en votz nauta, qu’entada era se resèrven totes es fautes un shinhau grèus, qu’an entàs fautes veniaus çò que criden era colpa.
Hèr era colpa qu’ei ajocar-se pendent era missa capenjós dauant dera prioressa, enquia qu’aguesta, que non criden jamès senon que mair nòsta, avise ara pacienta que se pòt lheuar, mejançant un còp ena husta dera cagira.
Que se hè era colpa per causes plan petites: per trincar un veire, per estarnar un vel, per retardar-se sense voler en vier en missa, per cantar mau ua nòta ena glèisa, eca.
Aquerò qu’ei motiu sufisent entà auer era colpa.
Era colpa qu’ei voluntària: era colpada (aguesta paraula s’use aciu etimologicaments) se jutge e se castigue ada era madeisha.
Es dimenges e dies de hèsta i a quate mairs cantaires que psalmodien es oficis dauant d’un cantussièr de quate pupitres.
Un dia, ua mair cantaira entonèc un psalm que començaue per Ecce, e en sòra de Ecce, didec en votz nauta aguestes tres nòtes: do, si, sol.
Pera sua distraccion, hec ua colpa que se tardèc tota era foncion.
Çò qu’agreugèc enòrmaments era colpa siguec qu’eth capitol s’auie metut a arrir.
Quan cridauen ath locutòri a ua monja, encara que siguesse era prioressa, se baishaue eth vel de sòrta, sivans auem dit ja, que solet deishaue veir era boca.
Sonque era prioressa podie parlar damb es estranhs; es autes non podien veir senon ara sua familha, e aquerò pòqui còps.
Se per edart volie quauquarrés veir a ua monja qu’auie coneishut o estimat en mon, li calie hèr lèu lèu un expedient.
S’ère ua hemna podie, en bèri casi, autrejar-li-se era autorizacion: era monja anaue entath locutòri e parlaue entre es contravents, que solet se daurien entà ua mair o ua fraia.
Que non mos cau díder qu’aguest permís se remie tostemp as òmes.
Tau ère era règla de Sant Benet, rigorizada per Martin Vargas.
Aguestes monges que non èren alègres, rosades, fresques coma ne son es de d’autes ordres religioses.
Èren esblancossides e grèus.
De 1825 a 1830 n’auec tres que se capvirèren.
III.- Rigors.
Es joenes les cau èster aumens dus ans postulantes; soent quate; e uns auti quate novícies.
Qu’ei plan estranh que posque prononciar-se eth vòt definitiu abans des vint-e-tres o vint-e-quate ans.
Es bernardes benedictines de MartinVargas que non admetien veudes ena sua ordre.
Eth dia que profèsse ua novícia la vestissen damb es sòns mès polidi vestits, li ornen eth cap damb blanques ròses, la perhumen e crespen es peus, e dempús se prostèrne: s’esten sus era un gran vel nere, e se cante er ofici de difunts.
Alavetz es religioses se dividissen en dues ringlères, e passen era ua darrèr era auta dident damb planhós accent: “Era nòsta fraia qu’ei mòrta”, e era auta hilèra respon: “Mès que viu en Jesucrist”.
Ena epòca que se passe aguesta istòria i auie annèx ath convent un collègi de mainades nòbles, riques era màger part, qu’entre eres se distinguien es senhoretes de Sainte-Aulaire e de Belissen, e ua anglesa qu’amiaue eth nòm catolic de Talbot.
Aguestes joenes, educades pes religioses entre quate parets, creishien ena pòur ath mon e ath sègle.
Ua d’eres mos didie un dia: “Veir er empeirat deth carrèr ei ua causa qu’estrementís de cap a pès”.
Anauen vestides de blu, damb chapèu blanc, e un Esperit Sant d’argent daurat peth dessús o damb coeire, en pièch.
En certans dies de hèsta, e mès que mès eth dia de Santa Marta, se les autrejaue, coma extraordinària gràcia e felicitat suprèma, vestir-se de monges e complir es practiques de Sant Benet pendent tot eth dia.
Enes prumèri tempsi, es religioses les deishauen es sòns vestits neri; mès dempús, en semblar aquerò ua profanacion, siguec enebit pera prioressa; e solet se permetec aguest prèst entàs novicies.
Ei plan notable qu’aguestes representacions tolerades plan que òc, e afavorides en convent per un secret esperit de proselitisme, e entà dar ad aguestes mainades quauqua pròva, per auança deth sant abit, siguessen un plaser reau e ua diversion entàs educandes, que simplaments se divertien.
Ère ua causa naua, ua variacion.
Innocents motius dera mainadesa, que non pòden hèr compréner as mondans eth plaser d’auer ena man un isòp e estar-se de pès ores sanceres cantant a cor dauant d’un cantussièr.
Es educandes, a excepcion dera austeritat, se conformauen damb totes es practiques deth convent.
Que i auec quauqua joena que, en entornar en mon, autanplan fòrça ans dempús de maridada, non podec pèrder eth costum de díder en votz nauta cada còp que picauen ena sua pòrta: “Entà tostemp”.
Es educandes, madeish qu’es monges, solet vedien ara sua familha en locutòri.
Ne tansevolhe es sues mairs les podien abraçar!
Enquia aguest punt arribaue era severitat.
Un dia siguec visitada ua joena per sa mair acompanhada d’ua germaneta de tres ans.
Era mainada ploraue pr’amor que volie abraçar ara sua fraia.
Impossible.
Alavetz supliquèc qu’aumens se li permetesse ara mainada passar era maneta entre es hèrs pr’amor de punar-la-se.
Tanben aquerò li siguec remit lèu damb escandal.
IV.- Alegries.
A cèrtes ores era mainadesa ludie en aquera clausura.
Sonaue era ora deth léser; se daurie ua pòrta e es audèths didien: “Plan!
Que ja son aciu es mainades!” Un torrent de joenesa negaue aqueth jardin talhat per ua crotz, coma un susari.
Fesomies radiantes, fronts blanqui, uelhs innocents plei d’alègra lum, auròres de tota sòrta s’espargien per aqueres tenèbres.
Dempús des pregàries, des campanes, des tòcs, des clamors, des oficis, s’estarnaue de pic eth bronit que hègen es mainades, bronit mès doç qu’eth des abelhes.
Se daurie eth grinhon dera alegria e cadua amiaue era sua mèu.
Jogauen, se cridauen, s’amassauen, corrien; polidi dents blanqui parlauen enes cornèrs; es vels, de luenh estant, susvelhauen es arridalhes, es ombres vigilauen es arrais; mès, qu’ei parièr!
Ludien e arrien.
Aqueres quate lugubres tàpies qu’auien era sua menuta d’alegria; e assistien, vagaments illuminades peth reflèx de tant de plaser, ad aguest bronzinadís der eishame.
Qu’ère aquerò coma ua ploja de ròses ath miei deth dòu.
Es mainades alhocardien jos era guardada des religioses; era guardada impecabla que non incomodaue ara innocéncia.
Gràcies ad aguestes mainades, entre tantes ores d’austeritat i auie un esvagament.
Es petites sautauen e es granes dançauen.
En aqueth claustre eth jòc ère barrejat damb eth cèu; e non i auie arren mès trende e sublim qu’aqueres amnes innocentes divertint-se.
Homero qu’aurie arrit damb Perrault, i auie en aqueth nere jardin joenesa, santat, tapatge, crits, estavordiment, plaser, pro felicitat entà desarropir eth front de totes es mairies, atau dera epopeia coma deth conde, atau deth tron coma dera cabana, dès Hecuba enquiara mair Grand.
En aguesta casa s’an entenut, mès qu’en cap auta part, dilhèu, aguestes pensades mainadenques que hèn tanta gràcia e hèn arrir damb tanta meditacion.
Entre aqueres quate funèbres parets didie bèth dia ua mainada de cinc ans:
Mair!
Quina alegria!
Aquiu tanben s’entenec aguest dialòg memorable: UA MAIR VOCAU: per qué plores, hilh mia?
MAIR: Se com ei aquerò, hilha mia?
E qué?
Que non a contestat.
A veir, se qué l’as preguntat?
Quina pregunta ère?
Qu’ei plan polida!
M’acusi, pair, d’auer estat avariciosa.
M’acusi, pair, d’auer estat adultèra.
I auie tres porics que s’estauen en un país a on i auie fòrça flors; cuelheren es flors e se les meteren ena pòcha.
E dempús cuelheren es huelhes e les botèren enes sues jogalhes.
E i auie un lop en aquera tèrra e fòrça bòsqui; eth lop qu’ère en bòsc, e se mingèc as porics.
E aguest aute poèma:
Se passèc que Polichinela li fotèc un còp ath gat.
E non ac hec ben, senon mau.
Alavetz ua senhora metec ena preson a Polichinela.
Aquiu tanben didec ua mainada abandonada, recuelhuda peth convent e educada per caritat, aguesta frasa trenda e dolorosa.
Entenie parlar as autes des sues mairs, e didie en un cornèr:
Era mia mair que non ère aquiu quan jo neishí.
I auie ua tornèra plan gròssa que caminaue tostemp precipitada pes correders damb eth sòn manat de claus, e que se cridaue sor Agata.
Es granes, granes, (de mès de dètz ans) la cridauen Agatocles8.
Eth refectòri ère ua sala grana, longa, rectangulara que solet recebie era lum per un claustre de vòutes ath nivèu deth jardin; qu’ère escur e umid, e coma didien es mainades “ère plen d’animaus”.
Toti es lòcs deth costat l’aprovedien deth sòn contingent d’insèctes; e cadun des quate angles auie recebut, en lengatge des educandes, un nòm particular e expressiu.
I auie eth cornèr des aranhes, eth cornèr des erugues, eth cornèr des babaus e eth cornèr des grilhs.
Eth cornèr des grilhs ère près dera codina e ère eth mès cercat pr’amor qu’aquiu hège mens hered qu’enes auti.
Deth refectòri auien passat es nòms ath collègi e servien entà distinguir, coma en ancian collègi de Mazarino, quate nacions.
Cada educanda qu’ère ua d’aguestes quate nacions, sivans eth cornèr deth refectòri que se seiguie ara ora de minjar.
Un dia, eth senhor arquevesque, hènt era visita pastorau, vedec entrar ena classa, per a on passaue, ua mainada plan ròia damb beròis peus ròis e preguntèc a ua educanda, bruna, embelinaira, de fresques caròles, qu’ère ath sòn costat:
Qui ei aguesta?
Qu’ei ua aranha, senhor.
E aguesta auta?
Ei un grilh.
E aguesta?
Ua eruga.
De vertat?, e vos?
Jo que sò un babau, monsenhor.
Cada casa d’aguest gènre qu’a es sues particularitats.
En Ecouen, entà cuèlher sèti ena processon deth Corpus, se distinguie entre es vèrges e es floristes.
I auie tanben “palis” e “encensèrs”; aqueres amiauen es cintes deth pali, e aguestes encensauen eth Santissim Sacrament.
Es flors corresponien per dret as floristes.
Dauant anauen “quate vèrges”.
En aguest dia tan festiu, peth maitin non ère estranh enténer preguntar en dormitòri.
Qui ei vèrge?
Era senhor Campan mente aguesta anecdòta d’ua “petita”de sèt ans a ua “grana” de setze qu’anaue ath cap dera processon, tant qu’era se demoraue ena coa:
Tu qu’ès vèrge; mès, a!, jo que non ne sò!
V.- Distraccions.
Ath dessús dera pòrta deth refectòri i auie escrita en gròsses letres neres aguesta oracion, que cridauen eth Pater-Noster blanc, e auie era vertut de guidar es amnes de dret entath paradís.
Pera net, en vier a ajaçar-me, è trapat tres angels en mèn lhèt estiradi, un as pès, e dus en cabeç, e ara Santa Vèrge Maria ath miei, que me didec que m’ajacèssa, e que d’arren me n’encuedèssa.
Eth bon Diu qu’ei eth mèn pair, era santa Vèrge ma mair, es tres apostòls es mèns frairs, e es tres vèrges es mies fraies.
Era camisa que Diu neishec, entorèc aguest mèn còs; era crotz de Santa Margarida en mèn pièch è escrita.
Era santa senhora Vèrge que pes camps se n’a anat, plorant ath sòn hilh estimat, ath senhor sant Joan a trapat.
En 1827 auie desparesishut aguesta oracion, tan caracteristica, dera paret, jos ua triple capa de pintura auriòla; e ven d’esfaçar-se en aguest moment dera memòria de quauques joenes alavetz, e vielhes ara.
Un gran crucific penjat dera paret completaue era ornamentacion deth refectòri, qu’era sua soleta pòrta, sivans credem auer dit, daue tath jardin.
Dues taules estretes damb dus bancs ath long de cada ua formauen dues linhes paralleles d’un extrèm en aute deth refectòri.
Es parets èren blanques, es taules neres; colors ambdús de dò, que son eth solet ornament des convents.
Es minjars qu’èren frugals, e enquia e tot eth regim des mainades fòrça sevèr.
Un solet plat de carn e legums barrejades, o de peish salat, qu’ère tot eth luxe.
Aguest plat ordinari, reservat solet entàs educandes, qu’ère ua excepcion dera règla.
Es mainades minjauen e carauen jos era inspeccion dera mair qu’ère de setmana, que de quan en quan daurie e barraue damb sorrolh un libre de husta quan quauqua mosca sajaue de volar o de bronzinar contra era règla.
Eth silenci qu’ère adobat damb quauque tròç dera vida d’un sant, leijut en votz nauta dera cagièra estant, plaçada dejós eth crucific.
Era lectora qu’ère ua des educandes de mès edat e s’estaue en cargue ua setmana.
Aguesti gibrelhs se cridauen es cercles d’aigua.
Era educanda que trincaue eth silenci “hège ua crotz damb era lengua”, a on?
En solèr.
Lecaue era tèrra.
Eth povàs, finau de totes es alegries s’encargaue de castigar ad aguestes praubes huelhes de ròsa, colpades de mormolh.
Qu’auie en convent un libre, que d’eth non s’auie imprimit senon un exemplar unenc, e qu’ère enebit liéger.
Ère era règla de Sant Benet; mistèri que non deuie penetrar cap uelh profan.
Nemo regulas, seu constitutiones nostras externis communicabit.
Es educandes artenheren un dia cuélher eth libre e se meteren a liéger, avidaments, en tot interrómper era lectura per pòur d’èster susprenudes, çò que les hège barrar eth libre precipitadaments.
Mès de tota aguesta pòur non ne treigueren qu’un mejan plaser.
Es educandes jogauen en un carrèr deth jardin format d’arbes frutèrs.
A maugrat dera extremada vigilància e dera severitat des castigs, quan eth vent auie secodit es arbes, quauques ues podien cuèlher ua poma verda, o un albricòt macat, o ua pèra damb vermes.
Ara que vau a deishar parlar a ua carta qu’è ath dauent, escrita hè vint-e-cinc ans per ua antiga educanda, qu’aué ei duquessa de… e ua des hemnes mès elegantes de París.
Còpii textuauments:”S’amague era pèra o era poma coma se pòt, e quan pujam a deishar eth vel sus eth lhet e demorar era ora de sopar, aquera que l’a cuelhut l’amague jos eth coishin, e pera net se la minge en lhet, e quan ne tansevolh aquerò ei possible, en privat”.
Aguest qu’ère un des plasers mès grani.
Un viatge, en èster de visita er arquevesque, ua des educandes, era senhoreta Bouchard, qu’auie quauques relacions de parentiu damb es Montmorency, apostèc a que li demanarie un dia de hèsta; demana extraordinària en ua comunautat tant austèra.
Era escomesa siguec acceptada, mès deguna des que l’auien apostat s’ac credie.
Era senhoreta Bouchard ère fresca e nauta, e auie era cara ròsa mès beròia deth mon: Er arquevesque arric, e didec: “Tè, hilha mia, un dia de hèsta!
Tres dies se vòs; t’autregi tres dies”.
Era priorèssa que non podie hèr arren: auie parlat er arquevesque.
I auec escandal en convent, e grana alegria en collègi.
Jutjatz er efècte.
Aguest claustre tan sevèr non ère, totun, tan barrat qu’era vida des passions deth mon, eth drama, e enquia era novèla non entrèssen en eth.
Entà demostrà’c mos limitaram a consignar aciu e a indicar brèuments un hèt reau e incontestable que, ça que la, arren a a veir damb era istòria qu’anem condant.
Mentam aguest hèt entà completar era fesomia deth convent.
En aguesta epòca viuie en convent ua hemna misteriosa que non ère monja e ère tractada damb un gran respècte; se cridaue era senhora Albertina.
Non se sabie d’era senon qu’estaue hòla, e que passaue per mòrta en mon.
I auie, sivans se didie, jos eth vel d’aguesta istòria, apraiaments d’interèssi de besonh entà un gran maridatge.
Aguesta hemna, qu’a penes auie trenta ans, bruna, fòrça beròia, guardaue vagaments damb es sòns grani uelhs neri.
Vedie?
Que non se sabie de cèrt.
S’esguitlaue mèsalèu que caminaue; non parlaue jamès, e non ère segur qu’alendèsse.
Auie eth nas picat e livid, coma dempús de deishar anar era darrèra alendada; tocar era sua man qu’ère tocar era nhèu.
Qu’auie ua gràcia estranha e sepulcrau; a on entraue, se sentie hered.
En passar un dia ath cant d’ua fraia, didec aguesta:
Passe per mòrta.
Dilhèu n’ei, responec ua auta.
Se hègen mil suposicions sus era senhoreta Albertina, qu’ère er etèrn tema de curiosèr des educandes.
I auie ena capelha ua tribuna que se cridaue dera lucana; en aguesta tribuna, que non auie senon un horat circular, ua lucana, qu’ère a on era senhora Albertina assistie as actes deth culte.
Aquiu solet entraue era, pr’amor que en èster plaçada en prumèr estatge se podie veir ath predicador e ath celebrant, çò qu’ère enebit as religioses.
Qu’ère eth prumèr còp que predicaue eth duc de Rohan en convent deth petit Picpus.
Era senhora Albertina assistie ordinàriaments as sermons e as oficis damb perfècta cauma e completa immobilitat.
Aqueth dia, en veir ath duc de Rohan, miei se lheuèc e didec en votz nauta que s’entenec ath miei deth silenci dera capelha: “Cara!, August!” Tota era comunautat, plia d’estonament, virèc eth cap; eth predicador lheuèc es uelhs, mès era senhora Albertina auie tornat ja ara sua immobilitat.
Per aquera figura amortada, gelada, auie passat còp sec ua bohada deth mon exterior, un relampit dera vida, dempús tot que s’esbugassèc: era hòla tornèc a convertir-se en mòrta.
Aguestes dues paraules, ça que la, heren a parlar tot çò que se podie parlar en convent.
Guairi mistèris, guaires revelacions embarraue aqueth “Cara!
August!”.
Eth duc de Rohan se cridaue plan que òc August.
Qu’ère ja evident qu’era senhora Albertina procedie dera nauta societat, donques que coneishie ath duc Rohan; que viuie en sègle en nauta posicion donques que parlaue familiaraments de tan gran senhor, e qu’auie damb eth relacions de parentiu, dilhèu, mès plan intimes probablaments, pr’amor que lo cridaue damb eth sòn nòm de batièg.
Dues senhores fòrça austères, es duquesses de Choiseul e de Serent visitauen soent ara comunautat, qu’en era entrauen sens dobte per çò deth privilègi de Magnates mulieres, e costauen grana pòur en collègi.
Quan passauen es dues vielhes totes es educandes tremolauen e baishauen es uelhs.
Eth duc de Rohan ère, totun, sense saber-se’n, er objècte deth curiosèr des joenes.
Venguie d’èster nomentat coma escala entar arquevescat de París, e auie per costum vier a cantar es oficis ena capelha deth petit Picpus.
Deguna des recluses lo podie veir per çò deth ridèu de vime, mès qu’auie ua votz doça e un shinhau prima que ja coneishien e distinguien perfèctaments.
Auie estat mosquetèr, se didie qu’ère plan elegant, que se pientaue damb suenh es sòns beròis peus castanhi formant retortilhs ar entorn deth front, qu’amiaue un gran cinturon de seda, e qu’era sua sotana nera ère talhada plan elegantaments.
Tot aquerò hège qu’ocupèsse era atencion d’aqueres imaginacions de setze ans.
En convent non se calaue cap bronit exterior.
Ça que la, un an s’entenec eth son d’ua flaüta; eveniment que se’n bremben encara es educandes d’aqueth temps.
Quauque vesin tocaue aquera flaüta, que tostemp repetie eth madeish ritme, un ritme desbrembat ja aué: Zetulbe mia, vie a regnar en mèn pièch, e que s’entenie dus o tres còps ath dia.
Es joenes se passauen es ores escotant, es mairs vocaus èren dehòra de se, es imaginacions trabalhauen, ploiguien es castigs.
Aquerò se tardèc quauqui mesi.
Es educandes èren totes, quina mès, quina mens, encamardades deth musician desconeishut: cadua d’eres se credie Zetulbe.
Era musica venguie deth costat deth carrèr Droit-Mur.
Es educandes qu’ac aurien dat totac, aurien comprometut, ac aurien sajat tot entà veir, autanpan per ua segonda, pr’amor de entreveir, d’aubirar, ath “joen” que tocaue tan deliciosaments era flaüta, e sense saber-se’n, esmoiguie ath còp a toti aqueri còrs.
N’auec quauques ues que s’escapèren per ua pòrta amagada e pugèren en tresau estatge deth carrèr Droit-Mur entà sajar de veir a trauèrs des clarulhes des rèishes.
Impossible.
Ua arribèc enquiath punt de botar eth braç per dessús deth cap a trauèrs dera reisha e agitar eth sòn mocador blanc.
D’autes dues sigueren encara mès atrevides: trapèren era manèra de pujar enquiath losat, se risquèren, e artenheren veir ath “joen”.
Qu’ère un vielh emigrat, cèc a arroïnat que tocaue era flaüta en sòn humarau entà padegar-se.
VI.- Eth convent petit.
I auie en recinte deth petit Picpus tres edificis complètaments desparièrs; eth convent gran a on abitauen es religioses, eth collègi que s’estauen es educandes e eth convent petit.
Aguest qu’ère un departament damb jardin, a on viuien en comun totes es religioses de diuèrses ordres, rèstes des claustres esbauçadi pera revolucion; amassa de toti es abits neri, grisi e blanqui, de totes es comunautats e de totes es varietats possibles qu’ère çò que poiríem díder, se mos permetessen ua estranha combinason de paraules, un convent-arlequin.
Deth temps der Emperi s’auien permetut ad aguestes maleroses, esparjudes e despatriades, acuelher-se jos era proteccion des benedictines bernardes, a on recebien ua cuerta pension deth govèrn.
Es religioses deth petit Picpus les auien acuelhut fòrça ben.
Qu’ère, donc, aquerò, ua confusion estranha.
Cadua seguie era sua règla.
A viatges se permetie as educandes, coma en un léser, tier-les ua visita; e aguestes joenes an sauvat, entre d’auti rebrembes, es dera mair Santa Basilia, dera mair Santa Escolastica e dera mair Jacob.
Ua d’aguestes religioses lèu podie díder qu’ère en çò de sòn.
Auie apertengut ara ordre de Santa Aura e ère era soleta que suberviuie dera sua comunautat.
Er ancian convent de Santa Aura ocupaue, de principis deth sègle XVIII, precisaments era madeisha casa deth petit Picpus, que dempús apetenguec as benedictines de Martin Vargas.
Aguesta monja, massa prauba entà poder amiar er abit magnific dera sua ordre, qu’ère un mantèl blanc damb escapulari escarlata, auie vestit, damb eth, un manequin que mostraue a toti damb satisfaccion, e que leguèc ara casa quan moric.
Ath delà d’aguestes dignes monges, i auie quauques vielhes deth sègle, qu’auien obtengut eth permís dera mair prioressa, coma era senhora Albertina, entà retirar-se en convent petit.
Ad aguest nombre apertenguien era senhora Beauford de Haupolt e era marquessa de Dufresne.
N’auie ua auta que solet ère coneishuda en convent peth formidable tapatge que formaue en sonar-se eth nas.
Es educandes la cridauen era senhora Entrepitini.
Entà 1820 o 1821, era senhora Genlis, que publicaue un jornau, titolat Intrepid, demanèc permís entà víuer en convent deth petit Picpus.
La recomanèc eth duc d’Orleans.
Aquerò costèc un gran bronzinadís en brinhon; es mairs vocaus tremolauen: era senhora Genlis auie escrit romans; mès declarèc qu’ère era prumèra a condemnar-les.
Ah delà auie arribat en punt qu’era devocion se hè intransigenta; e plan, damb era ajuda de Diu e era deth prince, entrèc; mès se n’anèc ath cap de sies o sèt mesi, en tot dar coma rason qu’eth jardin non auie ombres.
Es religioses se n’alegrèren fòrça.
Era senhora Genlis, encara qu’ère ja vielha, tocaue era arpa fòrça ben.
En partir, deishèc un rebrembe ena cèla.
Qu’ère supersticiosa e latina, que damb aquerò eth lector se pòt hèr ua idia sus era, pròcha ara realitat.
Hè quauqui ans se vedien encara aganchadi en interior d’ua limanda a on se sauvaue es sòs e es jòies, aguesti cinc vèrsi latins, redigidi pera sua pròpia man damb tinta ròia en papèr auriò; vèrsi qu’ena sua opinion auien er in d’enquimerar as panaires:
Imparibus meritis pendent tria corpora ramis; Dismas et Gesmas, media est divina potestas; Alta petit Dusmas, infelix, infima, Germas.
Nos et res nostras conservet summa potestas.
Hos versus dicas, ne tu furto tua perdas.
Aguesti vèrsi escriti en latin deth sègle VI, prebotgen era question de s’es dus lairons deth Calvari se cridauen, coma se cre abituauments, Dimas e Gestas, o Dismas e Gesnas.
Aguesta ortografia qu’aurie pogut contrariar es pretensions qu’auie en sègle passat eth viscomde de Gestas de descéner deth mau lairon.
Ath delà d’aquerò, era vertut benefica que s’atribuís ad aguesti vèrsi qu’ei un article de fe ena ordre des ospitalàries.
Mès que tot ère premanit de manèra que deguna des que viuien en claustre podesse veir un ròstre des de dehòra.
Pense eth lector ua glèisa qu’eth sòn cor auesse estat cuelhut pera man d’un gigant e plegat de manèra que formèsse, non coma totes es glèises, ua prolongacion darrèr der autar, senon ua espècia de sala o tuta escura ena dreta, dauant deth celebrant; aguest espaci ère barrat per un ridèu de sèt pès de nautada, que ja n’auem parlat; e aquiu, negades ena ombra deth ridèu, en sètis de husta, es religioses deth cor ara quèrra e es educandes ara dreta, es convèrses e novícies en centre, assistien ath culte divin.
Aguesta tuta, que se cridaue eth cor, se comunicaue damb eth clautre per un correder.
Era glèisa recebie era lum deth jardin.
Quan es monges assistien as foncions qu’era sua règla manaue silenci, eth public solet notaue era sua preséncia peth patat des tauletes des sètis, que lheuauen e baishauen damb sorrolh.
VII.- Quauqui perfils d’aguesta ombra.
Enes sies ans que i a de 1819 tà 1825 auie estat prioressa deth petit Picpus era senhoreta de Blemeur, qu’en religion se cridaue era mair Innocenta.
Qu’ère dera famiha de Margarida Blemeur, autora dera Vida des sants dera ordre de Benet, auie estat reelegida en sòn cargue.
Ère ua hemna de seishanta ans, baisha, gròssa, “que cantaue coma ua ola macada”, sivans ditz era carta qu’auíem mentat.
Ath delà d’aquerò, ère ua hemna excellenta, era soleta alègra que i auie en convent, per çò qu’ère estimada per toti.
Era mair Innocenta se retiraue en quauquarren ara sua pairsénher Margarida, era Dacier dera ordre.
Ère instruida, erudita, competenta, sabenta, istoriana curiosa, claufida de latin, plia de grec e plia d’ebrèu; e mèsalèu benedictin que benedictina.
Es mès notables entre es mairs vocaus èren: era mair Santa Honirina, tresaurèra; era mair Santa Gertrudis, prumèra mèstra de novícies; era mair Sant Angel, dusau mèstra; era mair Anonciacion, sacristana; era mair Sant Agustin, infermièra (era soleta que non auie bona santat en convent); era mair Santa Mectilde (senhoreta Gauvain, plan joena, damb ua admirabla votz); era mair des Angels (senhoreta Drouet, qu’auie estat en convent des hilhes de Diu, e en eth deth Tresaur, entre Gisors e Magny; era mair Sant Jusèp (senhoreta de Cogolludo); era mair Santa Adelaida (senhoreta d’Auverny); era mair Misericòrdia (senhoreta de Cifuentes, que no podec tier tanta austeritat); era mair Pietat (senhoreta de Miltiere, qu’entrèc en convent tàs seishanta ans, a maugrat de çò que dispausaue era règla, e qu’ère plan rica); era mair Providéncia (senhoreta de Laudiniere); era mair Presentacion (senhoreta de Sigüenza, que siguec prioressa en 1847); e, fin finau, era mair Santa Cecilia (fraia der escultor Caracchi) que se capvirèc; e era mair Chantal (senhoreta de Suzon) que tanben se capvirèc.
I auie, ath delà, entre es mès beròies, ua encantadora joena, de vint-e-tres ans qu’ère dera isla de Borbon, descendenta deth cavalièr Roze, que se cridèc en mon senhoreta Roze e en claustre mair Assumpcion.
Es fraies convèrses qu’estimauen mès es educandes, èren sor Santa Eufrasia, sor Santa Margarida, sor Santa Marta, qu’ère ua mainada, e sor Sant Miquèu, qu’eth sòn long nas ère tostemp motiu d’arrir.
Totes aguestes hemnes èren amables entàs mainades; solet èren sevères damb eres madeishes.
Non s’alugaue huec senon en collègi; e eth sòn minjar, en comparèr damb eth deth convent, ère fòrça superior.
Ath delà d’aquerò, auien damb es educandes mil detalhs.
Solet quan ua mainada passaue ath cant d’ua monja e li parlaue, era monja non responie jamès.
Aguesta règla deth silenci auie costat un efècte estranh en convent; era paraula que se remie as creatures umanes s’autrejaue as objèctes inanimats.
Uns còps parlaue era campana dera glèisa, d’auti era campaneta deth jardinèr.
Un timbre plan sonor qu’era tornèra auie ath son costat e s’entenie en tota era casa, indicaue damb diuèrsi còps, qu’ère ua sòrta de telegrafia acustica, toti es actes dera vida materiau que les calie executar, e cridaue entath locutòri quan ère de besonh, a tau o quau abitant dera casa.
Cada persona e cada causa qu’auie eth sòn tòc particular.
Era prioressa un e un; era viceprioressa un e dus; sies e cinc cridauen a classa; de sòrta qu’es educandes non les calie entrar en classa jamès, senon tàs sies e cinc.
Quate e quate qu’ère eth tòc que responie era senhora Genlis; e s’entenie soent: “qu’ei eth diable a quate”, didien es qu’auien pòca caritat.
Dètz-e-nau campanades anonciauen un gran eveniment: era dubertura dera pòrta dera clausura, enòrma pòrta de hèr, claufida de barrulhs que solet viraue sus es sòns gahons dauant der arquevesque.
Aguest e eth jardinèr, sivans auem dit ja, èren es solets òmes qu’entrauen en convent.
Es educandes ne vedien a d’auti dus: eth capelhan, qu’ère er abat Banes, vielh e lèg, e que podien contemplar, deth cor estant, a trauèrs d’ua rèisha, e eth professor de diboish, senhor Ansiaux, cridat ena carta que n’auem copiat quauques linhes, senhor Anelot, e qualificat de orrible vielh gibós.
Toti es òmes èren, donc, escuelhudi.
Qu’atau ère aguesta curiosa casa.
VIII.- Post corda lapides.
Dempús d’auer diboishat era figura morau deth convent, que mos cau parlar en brèus paraules dera configuracion materiau; eth lector que ja n’a quauqua idia d’era.
Eth convent deth petit Picpus de Sant Antòni ocupaue, lèu totafèt, eth vast trapèci que formauen es interseccions des carrèrs Polonceau, Droit-Mur, eth petit de Picpus, e deth carreron condemnat, qu’enes ancians plans se cridaue carrèr Aumarais.
Aguesti quate carrèrs enrodauen eth trapèci coma se siguessen ua prigonda trencada.
Eth covent se compausaue de diuèrsi edificis e un jardin.
Er edifici principau, ena sua totalitat, qu’ère ua juxtaposicion de bastisses ibrides, que guardades a vista d’audèth semblauen un esquaire plaçat en solèr.
Eth braç màger d’aguest esquaire ocupàue tot eth tròç deth carrèr Doit-Mur comprenut entre eth carrèr de Picpus e eth carrèr Polonceau; eth braç mendre ère ua façada nauta, grisa, sevèra, damb rèishes, que daue entath carrèr Picpus: ena sua extremitat i auie era pòrta-cochera, numèro 62.
Tath miei d’aguesta façada, eth povàs e eth cendre auien emblanquit ua porteta vielha, corbada, qu’en era es aranhes trabalhauen era sua tela e que solet se daurie ua ora o dus es dimenges e en aqueres rares escadences que gessie deth covent eth taüt de quauqua religiosa: qu’ère era entrada publica dera glèisa.
Er angle der esquaire ère ua sala quarrada que servie entà sauvar eth servici, e qu’es religioses cridauen era recodina.
En braç màger i auie es cèles des mairs e des fraies, e eth noviciat: en mendre, es codines, eth refectòri entornejat deth claustre e era glèisa.
Entre era pòrta numèro 62 e er extrèm deth carreron Aumarais i auie eth collègi, que non se vedie de dehòra.
Era rèsta deth trapèci formaue eth jardin, qu’ère a plan mès baish nivèu deth carrèr Polonceau, çò que hège qu’era tàpia siguesse plan mès nauta peth laguens que peth dehòra.
Eth jardin, leugèraments convèx, auie en centre d’ua petita nautada un polit auet agudent e conic, que d’eth partien coma dera punta centrau d’un escut quate grani carrèrs, e d’auti ueit de menors, plaçadi dus a dus entre es prumèrs, de manèra que s’eth recinte auesse estat circular, eth plan geometric d’aguesti carrèrs aurie semblat ua crotz botada sus ua arròda.
Toti es carrèrs anauen a acabar enes tàpies irregulares deth jardin; e per tant, èren de desparièra longitud.
Qu’èren caperades d’agrassòls.
Abantes d’arribar en convent petit se trapaue çò que se cridaue eth jardinet.
Mos cau ahíger ad aquerò un pati, infinitat d’angles desparièrs, formadi pes crambes interiores; parets de preson, e per tota perspectiua e vesiat era nera e extensa linha des losats que corrie en aute costat deth carrèr Polonceau, e se poirà auer ua idia completa de çò qu’ère hè quaranta cinc ans eth convent de bernardes deth petit Picpus.
Aguesta santa casa auie estat bastida precisaments en lòc qu’ocupaue un jòc de pilòta celèbre deth sègle XIV ath XVI, e cridat eth jòc des onze mil diables.
Toti aguesti carrèrs qu’èren des mès ancians de París.
Es nòms Droit-Mur e Aumarais son plan vielhs; mès es carrèrs que les amiauen, encara èren mès vielhs.
Eth carreron Aumarais se cridèc abantes eth carrèr Maugout, e eth carrèr Droit-Mureth, carrèr des Rosèrs silvestri pr’amor que Diu daurie es flors abantes qu’er òme laurèsse es pèires.
IX.- Un sègle jos ua tòca.
Donques qu’èm en tot balhar detalhs de çò qu’ère en d’aute temps eth convent deth petit Picpus e qu’auem gausat daurir ua hièstra en aguest discret asil, eth lector mos permeterà encara ua cuerta digression, autú ath hons d’aguest libre, encara que caracteristica e utila, pr’amor de demostrar qu’enquia e tot eth claustre a es sòns tipes originaus.
I auie en convent petit ua hemna centenària qu’auie vengut aciu dera abadia de Fontevrault.
Abantes dera revolucion auie viscut en mon.
Parlaue fòrça deth senhor Miromesnil, sauva-sagèths de Loís XVI, e d’un tau Duplat, president, qu’auie coneishut plan ben.
Tota era sua vantaria, tot eth sòn plaser, qu’ère rebrembar aguesti nòms en cada moment.
Condaue meravilhes dera abadia de Fontevrault, qu’ère coma ua ciutat e qu’auie carrèrs laguens deth monastèri.
Parlaue damb un accent picard qu’embelinaue as educandes.
Cada an renauie solemnaments es sòns vòts, e en moment de hèr eth jurament, li didie ath prèire: “Monsenhor, Sant Francés de Sales lo hec dauant de monsenhor Sant Julian; monsenhor Sant Julian lo hec dauant de monsenhor Sant Eusebi; monsenhor Sant Eusebi, dauant de monsenhor Sant Procopi, eca, eca; atau, jo lo hèsqui dauant vòste, pair mèn”.
E es educandes se n’arrien jos eth vel.
Encantadores e estofades arridalhes que hègen arroncilhar es celhes as mairs vocaus.
D’auti viatges, era centenària racondaue istòries.
Didie qu’ena sua joenesa es bernardi non cedien as mosquetèrs.
Qu’ère un sègle parlant; mès qu’ère eth sègle XVIII.
Descriuie eth costum des quate vins de Champanha e Borgonha abans dera revolucion.
Tostemp que passaue pes ciutats d’aguestes províncies un gran personatge, un mariscau de França, un prince, un duc o un par, er ajuntament lo vantaue e li presentaue quate sanches d’argent plies de quate vins desparièrs.
Ena prumèra se liegie aguesta inscripcion: vin de monard; ena dusau, vin de leon; ena tresaue, vin de mardan; ena quatau, vin de porcèth.
Aguestes quate inscripcions exprimien es quate grads que passe er embriac: eth prumèr alègre, eth dusau irrite, eth tresau geine, eth quatau enlordís.
Auie en un armari, barrat damb clau, un objècte misteriós, que li professaue fòrça afècte.
Era règla de Fontevrault non l’enebie.
Non lo volie mostrar ad arrés.
S’entenie passi en correder, barraue er armari tan lèu coma podien es sus aflaquides mans.
E tanlèu se parlaue d’aquerò, caraue; era, qu’ère tan charraira!
Es mès curioses se vederen decebudes dauant d’aguest silenci, es mès tenaces dauant dera sua obstinacion.
Qu’ère, donc, aguest objècte un motiu de comentaris entà totes aqueres qu’èren esvagades o engüejades en convent.
Qué podie èster aguesta causa tan preciosa, tan sauvada, qu’ère eth tresaur dera centenària?
Serie, dilhèu, quauque libre sant?
Quauqui rosari unenc?
Quauqua reliquia experimentada?
Totes se perdien en suposicions.
Quan moric era prauba hemna, vengueren ara prèssa en armari e lo dauriren.
Trapèren er objècte estropat en un triple teishut de lin coma ua patena benedida.
Qu’ère ua sièta de porcelana, qu’es sues figures representauen uns amors que hugien perseguidi per uns sirvents de potecari armadi d’enòrmes seringues.
Era persecucion ère abondosa en gèsti e en comiques postures.
Un des amors qu’ère ja calat.
Pelege, agite es sues ales e sage de volar; mès eth sòn caçaire arrís sarcasticaments.
Moralitat; er amor vençut pera colica.
Aguesta sièta, plan curiosa ath delà, e qu’a eth merit dilhèu d’auer dat ua idia a Molière, existie autaplan en seteme de 1845 e ère ara venda ena casa d’un vendeire de ròba vielha en baloard Beaumarchais.
X.- Origina dera Adoracion Perpetua.
Eth locutòri lèu sepulcrau que venguem de mentar qu’ei un hèt locau que non a era madeisha severitat enes auti convents.
En eth deth carrèr deth Temple, qu’ère de ua auta ordre, ei vertat, es contravents neri èren remplaçadi per petiti ridèus escurs, e eth madeish locutòri qu’ère un salon ben moblat qu’es sues hièstres auien ridèus de mossolina blanca e qu’es sues parets admetien tota sòrta de quadres: un retrait d’un benedictin damb era cara descubèrta, florèrs e enquia un cap de turc.
En jardin deth convent deth carrèr deth Temple i auie aqueth castanhèr d’indies que passaue coma eth mès polit e mès gran de França, e qu’amiaue fama, en pòble bravàs deth sègle XVIII, d’èster eth pair de toti es castanhèrs deth reiaume.
Ja auem dit qu’eth convent deth Temple ère ocupat pes benedictines dera Adoracion Perpetua, desparières des que depenien deth Cister.
Aguesta ordre dera Adoracion Perpetua non ei guaire antiga: compde solet uns dus cents ans.
En 1649 siguec profanat dus còps eth Santissum Sacrament, damb pòqui dies d’intervau, en dues glèises de París; en Sant Sulpici e en Sant Joan en Greve, sacrilègi orrible e rar qu’esmoiguec a tota era poblacion.
Eth senhor prior, vicari màger de Sant German des Prados, dispausèc ua solemna processon de tot eth sòn clergat, qu’en era oficièc eth nunci deth Papa.
Mès aguesta expiacion non semblèc pro a dues dignes hemnes, era senhora Courtin, marquesa de Boics, e era comdessa de Chateauvieux.
Er escarni hèt ar “august sacrament der autar” encara que passatgèr, non se borraue dera amna d’aguestes dues santes hemnes e crederen que non se podie reparar senon per ua “Adoracion Perpetua” en quauqui convents de monges.
E ambdues, era ua en 1652 e era auta en 1653 heren donacion de granes somes ara mair Caterina de Bar, cridada deth Santissm Sacrament, religiosa benedictina, entà fondar damb aguesta fin pietosa un monastèri dera ordre de Sant Benet.
Eth prumèr permís entad aguesta fondacion s’autregèc ara mair Caterina de Bar peth senhor avesque de Metz, abat de Sant German, “damb era condicion de qué non se podesse adméter deguna joena que non amièsse tres centes liures de renda, que hèn sies mil liures de capitau”.
Dempús der abat de Sant German eth rei autregèc reiaus cedules; e tot amassa, es licéncies abaciaus e es reiaus se registrèc en 1654 en Tribunau de Compdes e en Parlament.
Aguesta siguec era origina e era consagracion legau der establiment des benedictines dera Adoracion Perpetua deth Santissim Sacrament en París.
Eth prumèr convent se “bastic de nauèth”en carrèr Cassette, damb es donacions des senhores de Boucs e Chateauvieux.
Aguesta règla, donc, qu’ère desparièra dera que seguien es benedictines cridades deth Cister e depenien der abat de Sant German des Prados, dera madeisha manèra qu’es monges deth Sagrat Còr depenen deth generau des jesuïtes, e es fraies dera Caritat deth generau des latzèristes.
Qu’ère tanben desparièra dera ordre des bernardes deth petit Picpus, qu’eth sòn interior viem de descríuer.
En 1657, eth Papa Alexandre VII autorizèc, mejançant un brèu especiau, as bernardes deth petit Picpus a practicar era Adoracion Perpetua coma es benedictines deth Santissum Sacrament.
Mès es dues ordres, no per aquerò, deishèren d’èster mens desparières.
XI.- Era fin deth petit Picpus.
Eth convent deth petit Picpus ère en tot agonizar dès eth principi dera Restauracion, coma ua part dera mòrt generau dera ordre, que va despareishent coma totes es autes, a compdar deth sègle XVIII.
Era contemplacion ei, madeish qu’era oracion, un besonh uman; mès que se transformarà, coma tot aquerò qu’a tocat era revolucion, e se convertirà d’ostil ath progrès, en favorable.
Era casa deth petit Picpus se despoblaue ara prèssa.
En 1840, eth convent petit e eth collègi auie ja despareishut; que non abitauen ja es sòns claustres ne es vielhes, ne es joenes; Es ues auien mòrt e es autes se n’auien anat.
Volaverunt.
Era règla dera Adoracion Perpetua qu’ei d’ua rigidesa espaventosa, qu’ath sòn dauant es vocacions arreculen e era ordre non trape novícies.
En 1845 auie encara esparjudes quauques religioses convèrses; de cor, deguna.
Hè quaranta ans i auie mès de cent religioses; hè quinze ans non n’auie que vint-e-ueit.
Guaires n’a aué?
En 1847, era prioressa ère joena, encara non auie quaranta ans, senhau de qué era eleccion s’auie hèt en un cercle plan petit.
A mida qu’amendrís eth nombre, qu’aumente eth trabalh, eth servici de cadun qu’ei mès penible e se demoraue d’alavetz eth moment que ja non serien qu’ua dotzena de muscles adoloridi e corbaishadi entà amiar tot eth pes dera terrible ordre de San Benet.
Era carga qu’ei plan pesanta; e ei era madeisha entà pòqui o entà multi.
Eth sòn pes estronhe; es monges morissen.
En tot víuer er autor d’aguest libre en París ne moriren dues; ua de vint-e-cinc ans, era auta de vint-e-tres.
Aguesta que pòt díder coma Julia Alpinula: Hic jaceo.
Vixi annos viginti et tres.
Per tòrt d’aguesta decadéncia eth convent a renonciat ara educacion de mainades.
Que non auem pogut passar dauant d’aguesta casa extraordinària, desconeishuda, escura, sense entrar en era, e sense hèr a entrar taben as que mos acompanhen e que mos entenen aué racondar dilhèu damb utilitat entà quauqui uns, era istòria melancolica de Jean Valjean.
Mos auem calat en aquera comunautat, qu’es sues ancianes practiques mos semblen aué plan naues; aquiu que i é eth jardin barrat: hortus conclusus.
Auem parlat d’aguest lòc singular peth menut, mès damb respècte, aumens enquiath punt qu’es detalhs e eth respècte son conciliables.
Hosanna de Jusèp de Maistre qu’arribe enquiara consagracion deth borrèu e dera burla de Voltaire, qu’arribe enquiar acarnissament deth Crucific.
Manca de logica de Voltaire, mos ac cau díder, pr’amor qu’auesse defenut a Crist coma defenec a Calas.
Qué represente eth Crucific encara entàs madeishi que remissen era Encarnacion suberumana?
Eth sabent assassinat.
Era idia religiosa qu’a passat ua grana crisi en nòste sègle.
Se desbrenben fòrça causes; e està ben, se en tot desbrembar-les se n’apren de naues.
Eth còr uman refuse eth uet.
Qu’ei bon hèr quauques demolicions, mès damb era condicion de qué les seguissen naues construccions.
Mentretant, estudiem es causes que ja non existissen.
Que mos cau coneisher-les encara que non sigue qu’entà evitar-les.
Es faussificacions deth passat cuelhen nòms faussi, e se senhoregen entada eres er avier; eth passat qu’ei un viatjaire que pòt faussificar eth passapòrt: sigam prevengudi, maufidem-mos.
Eth passat qu’a ua fesomia, era supersticion; ua masca, era ipocresia.
Denonciem era fesomia e arrinquem era masca.
I.- Eth convent coma idia abstracta.
Aguest libre qu’ei un drama, qu’eth sòn prumèr personatge ei er infinit.
Er òme qu’ei eth dusau.
En aguesta suposicion, en auer trapat un convent en nòste camin, mos a calut calar-mos en eth.
Per qué?
Pr’amor qu’eth convent, tan pròpi der orient coma der occident, dera antiquitat coma dera epòca modèrna, deth paganisme, deth budisme e deth mahometisme, coma deth cristianisme, qu’ei un d’aguesti esturments d’optica qu’er òme dirigís entar infinit.
Que non ei aguest eth lòc avient entà desvolopar extensaments certanes idies; ça que la, sauvant era nòsta reserva, es nòstes restriccions e enquia e tot era nòsta indignacion, dideram, pr’amor que mos ac cau díder, que tostemp que trapam en òme er infinit, ben o mau comprenut, mos sentem possedidi de respècte.
I a ena sinagòga e ena mesquita, ena pagòda e en wigwam, un costat òrre qu’execram, e un costat sublim qu’adoram.
Quina contemplacion entar esperit!
Eth reflèx de Diu ena paret umana!
II.- Eth convent coma hèt istoric.
Es monastèris, quan abonden en ua nacion, son trebucs entara circulacion, establiments qu’obstruissen, centres de guitèra botadi aquiu a on aurie d’auer lòcs de trabalh.
Es comunautats monastiques son, respècte dera grana comunautat sociau, çò qu’eth vesc entara ausina; çò qu’era vorruga entath còs uman.
Era sua prosperitat e eth sòn apogèu son er apraubiment deth país.
Eth regim monastic, bon ena mainadesa dera civilizacion, util ena òbra de dominacion dera brutalitat menjançant çò d’espirituau, qu’ei dolent entara virilitat des pòbles.
Ath delà, quan se rosigue e entre en periòde de desordre, coma que seguís estant d’exemple, ei dolent pes madeishes rasons que lo hèn salutós enes periòdes de puretat.
Es claustres qu’an acabat era sua mission.
Utils entara prumèra educacion dera civilizacion modèrna, an estat un obstacle entath sòn creishement, e son damnatjosi entath sòn desvolopament.
Coma institucion, coma manèra de formacion entar òme, es monastèris, bons en sègle X, de discutibla utilitat en sègle XV, que son detestables en sègle XIX.
Era lepra monacau a querat, lèu enquiara esqueleta, a dues granes nacions, Espanha e Italia, esplendor era ua e lum era auta d’Euròpa pendent sègles.
Enes nòsti tempsi aguesti dus pobles illustri comencen a guarir-se gràcies solet ara sana e vigorosa igiena de 1789.
Eth convent, er ancian convent de monges especiauments, coma existie encara a començament deth sègle en Italia, en Austria e en Espanha ei ua des mès ombriues concrecions dera edat mejana.
Eth claustre, aguest claustre, qu’ei eth punt d’interseccion des terrors.
Eth claustre catolic pròpiaments dit, qu’ei plen der ombriu esplendor dera mòrt.
Eth convent espanhòu ei funèbre, mès que toti.
Es diamants e es robins semblen banhadi, e hèn a plorar, dejós, ena ombra, a èssers caperadi damb un vel qu’an eth còs martirizat damb eth cilici e es disciplines de hiu de hèr, eth pièch espelat damb es canisi, es jolhs espelats damb era oracion, a hemnes que se cren esposes, a espèctres que se cren serafins.
Pènsen dilhèu aguestes hemnes?
Non.
Volen quauquarren?
Non.
Estimen?
Non.
Viuen?
Non.
Es sòns nèrvis an vengut a èter uassi; es sòns uassi an vengut a èster pèira.
Eth sòn vel ei ua net teishuda.
Eth sòn alend jos eth vel semble ua tragica respiracion dera mòrt.
Taus èren es ancians monastèris d’Espanha.
Era Espanha romana ère mès catolica qu’era madeisha Roma; eth convent espanhòu ère eth convent per excelléncia; es castigs impausadi as maleroses que bèth còp mancauen as sòns vòts èren terribles; er in pace venguie a sepultar-les.
Aué es defensors deth passat, en non poder remir aguestes causes, an cuelhut era decision d’arrir.
Que s’a metut de mòda ua manèra comòda e estranha de suprimir es revelacions dera istòria, d’aflaquir es comentaris dera filosofia, d’esfaçar toti es hèts desvaforables e totes es questions ombriues.
Matèria de declamacions, diden es adreits; declamacions, repetissen es pècs.
Joan Jacobo ère un declamador; Diderot un declamador; Voltaire, en tractar-se de Calas, Labarre e Sirvent, declamadors.
Sabi pas se qui a descubèrt darrèramenst que Tacit ère un declamador, que Neron ère ua victima, e que vertadèraments auríem de planher-mos de ”aguest praube Holofernes”.
Es hèts, totun, qu’ac desconcèrten tot e son plan testudi.
Er autor d’aguest libre a vist damb es sòns pròpis uelhs a ueit lègues de Brusselles, un rebrembe dera edat mejana, que toti pòden tocar, ena abadia de Villers: eth horat d’ua capa en miei deth prat que siguec pati deth convent; e ara vòra deth Dyle, quate crotons de pèira, era mitat jos era tèrra e era auta mitat jos era aigua.
Qu’ère es in pace.
Cadun d’aguesti crotons a encara tralhes d’ua pòrta de hèr, un privat e ua lucana enreishada que per dehòra ei a dus pès der arriu, e per laguens a sies pès jos eth solèr.
Quate pès d’aigua corren per dehòra dera paret.
Eth solèr qu’ei tostemp banhat.
Eth que viuie en in pace auie coma jaça aguest solèr.
Aquiu se botaue un èsser uman damb ua lausa ath dessús.
Qu’èren atau; encara se ven; encara se tòquen.
Aguesti in pace, aguesti crotons, aguesti gahons de hèr, aguestes aneres, aguesta lucana qu’ath sòn nivèu cor er arriu, aguesta caisha de pèira barrada damb ua lausa madeish qu’ua hòssa damb era soleta diferéncia de qué eth mòrt ère un viu, aguest solèr de hanga, aguest horat deth privat, aguestes tàpies regolejades, qué declamadors!
III.- Jos quines condicions se pòt respectar çò de passat.
Eth monaquisme, tau qu’existie en Espanha, e tau qu’existís en Tibet, qu’ei ua espècia de tisi entara civilizacion; arture era vida.
D’un patac, despòble sense mès ne mès.
Claustracion qu’ei madeish que crestacion.
Eth monaquisme a estat eth foèt d’Euròpa.
Ad aguest mau li cau ahíger era coaccion exercida soent sus es consciéncies, es vocacions forçades, eth feudalisme apuant-se en un claustre; er eretatge embarrant en claustre er excès de familha; es rigors atròci que viem de parlar, es in pace, es boques mudes, es cervèths tapiadi e tantes maleroses intelligéncies embarrades ena hòssa des vòts etèrns, sometudes ara cuelhuda der abit, acogaments des amnes viues.
Ahigetz es suplicis individuaus damb era degradacion nacionau, e tremolaratz, quinsevolh que siguen es vòstes idies, dauant dera capucha e deth vel, dus susaris d’invencion umana.
E, ça que la, en quauqui punts, e en quauqui lòcs, a maugrat dera filosofia e deth progrès, persistís er esperit deth claustre ena mitat deth sègle XIX, e estone ath mon civilizat ua estranha recrudescéncia ascetica.
Era testudaria que manifèsten en perpetuar-se es institucions envielhides se retire ara obstinacion deth perhum ranci que vò embaumar es nòsti peus, ara pretencion deth peish poirit que vò ocupar un lòc ena taula; ara persecucion des borrassetes deth mainatge que vò vestir-se coma òme; ara trendesa des cadavres que tornen entà abraçar as vius.
Vos è protegit contra eth mau temps.
Per qué non mos tietz?”.
A tot aquerò non i a qu’ua responsa: “Òc, en d’auti tempsi”.
Pensar ena prolongacion indefinida des causes que ja s’an mòrt, e en govèrn des òmes per embaumament; restaurar es principis antics en mau estat; daurar de nauèth es urnas; emblanquir es claustres; tornar a benedir es relicaris; remoblar es supersticions; balhar aliment ath fanatisme; agarrar eth mange des aspersors e des sabres; rebastir eth monaquisme e eth militarisme; creir ena sauvacion dera societat mejançant era multiplicacion des parasits; impausar eth passat sus eth present, que son causes plan estranhes.
E i a, totun, teorics que tien aguestes teories.
Aguesti teorics, òmes intelligents, plan que òc, qu’an un sistèma plan simple.
Es aruspici la practicauen.
Heregauen damb greda blanca un vedèth nere, e didien: “qu’ei blanc”.
Bos creatus.
Per çò que tanh a nosati, respectam en quauqui punts e perdonam en tot açò de passat, damb era condicion de que s’estongue mòrt.
Se vò víuer, l’escometem e sajam d’aucir-lo.
Supersticions, ipocresia, devocion simulada, copacaps; aguestes larves, per mès larves que siguen, vòlen víuer tu per tu; qu’an ungles e dents ena sua ombra e ei de besonh destrusir-les còs a còs, e hèr-les era guèrra sense pòsa, pr’amor qu’ua des fatalitats dera umanitat ei víuer condemnada ara luta etèrna damb hantaumes.
Qu’ei de mau hèr cuélher ara ombra peth còth e amorrar-la en solèr.
Un convent en França, ath miei deth sègle XIX, qu’ei un collègi de ihons que hèn cara ath dia.
Un claustre en flagrant delicte d’ascetisme en miei dera ciutat de 1789, de 1830, e de 1848; Roma, en demorar laguens de París, qu’ei un anacronisme.
En tempsi normaus, entà dissòler un anacronisme e hèr-lo desparéisher non mos cau senon hèr letrejar er an d’ua moneda.
Mès ara, que non èm en tempsi normaus.
Lutem.
Lutem; mès distingam.
Eth caractèr pròpi dera vertat s’està en non èster jamès extremat.
Quin besonh n’auem d’exagerar?
I a causes que les cau esbauçar; i a causes que solet les cau illuminar e examinar.
Er examen benevòl e grèu, quina fòrça tant immensa!
Non apressem era ahlama a on solet i manque lum.
En èster, donc, en sègle XIX, mos opausam, coma tèsi generau, en toti es pòbles, autant en Asia coma en Euròpa, ena India coma en Turquia, ara claustracion ascetica.
Díder convent, qu’ei madeish que díder restanca.
Era sua putrefaccion ei evidenta; eth sòn estancament mausan, era sua fermentacion emmalautís as pòbles e les passís; era sua multiplicacion qu’ei era plaga d’Egipte.
Non podem pensar, sense estrementir-mos, en aguesti païsi qu’es faquirs, es bonzes, es santons, es caloièrs, es morabits, es talapons e es dervichi hormiguègen coma un molon de vèrmes.
Dit aquerò, mos rèste encara era question religiosa.
Aguesta question qu’a un cèrt costat misteriós, lèu temible.
Permetetz-mos de guardar-lo cara a cara.
IV.- Eth convent jos eth punt d’enguarda des principis.
Uns quants òmes s’amassen entà víuer en comunautat.
Damb quin dret?
Damb eth dret dera associacion.
Viuen embarradi.
Damb quin dret?
Damb eth dret qu’a quinsevolh òme entà daurir o barrar era sua pòrta.
Non gessen jamès.
Damb quin dret?
Damb eth dret qu’a quinsevolh òme entà anar e vier liuraments, çò qu’implique eth dret de demorar-se ena sua casa.
E ena sua casa, se qué hèn?
Parlen en votz baisha; baishen es uelhs, trabalhen.
Renóncien ath mon, ara vida des granes poblacions, ara sensualitat, as plasers, as vanitats, ar orgulh, ar interès.
Van jargadi damb teles e ròbes rustes.
Arrés possedís arren.
Eth ric se hè praube en entrar aquiu, pr’amor que çò que possedís ac autrege a toti.
Eth qu’ère çò que cridam nòble, cavalièr e senhor, qu’ei parièr ath que se cride campanhard.
Era cèla, qu’ei parièra entà toti.
Toti passen pera madeisha tonsura, amien era madeisha capucha, mingen eth madeish pan nere, dormissen ena madeisha palha, morissen en madeish cendre, amien era madeisha saca ena esquia, era madeisha correja ena cintura.
Se decidissen anar descauci, toti van descauci.
Entre eri que i poirà auer un prince; mès aguest prince serà ua ombra coma es auti.
Aquiu que non i a titols; enquia es cognòms de familha despareishen; solet son coneishudi peth nòm.
Toti son acorbaishadi jos era egalitat deth nòm de batièg.
Qu’an dissòlut era familha carnau e an bastit ena sua comunautat ua familha espirituau.
Es sòns parents son toti es òmes; ajuden as praubi e suenhen as malauts; escuelhen ad aqueri que les cau prestar aubediéncia e es uns as auti se criden frairs.
Aguesta ei era rason de qué en libre anterior aja parlat d’un convent damb respècte.
A on i a comunautat, que i a associacion; a on i a associacion, que i a dret.
Eth monastèri qu’ei eth producte dera formula: egalitat, fraternitat.
Ò!, be n’ei de grana era libertat!
Be ne son d’esplendides es transfiguracions que realize!
Era libertat qu’ei pro entà convertir eth monastèri en republica.
Seguim.
Mès aguesti òmes o aguestes hemnes que viuen embarradi entre quate parets, que se jarguen rudes baietes, que son egals, que se criden frairs, hèn quauquarren mès?
Qué?
Qué vò díder aquerò?
V.- Era oracion.
Preguen.
A qui?
A Diu.
Pregar a Diu; qué vò díder aguesta paraula?
I a un infinit dehòra de nosati?
Aguest infinit, ei unenc, immanent, permanent; de besonh substanciau donques qu’ei infinit, e se li manquèsse era matèria, aguesta serie ua limitacion; de besonh intelligent pr’amor qu’ei infinit, e se le manquèsse quauquarren d’intelligéncia, serie finit?
En d’autes paraules: ei çò d’absolut, qu’ath sòn respècte èm nosati çò de relatiu?
Ath còp que i a un infinit dehòra de nosati, non i a un aute infinit laguens de nosati?
Aguesti dus infinits (estonat plurau!
Eth dusau infinit, non ei, entà didè’c atau, subjacent ath prumèr?
Non ei eth sòn miralh, eth sòn reflèx, eth sòn resson, abisme concentric de un aute abisme?
Ei intelligent tanben aguest dusau infinit?
Pense?
Estime?
S’es dus infinits son intelligents, cadun d’èri qu’a un principi volent, en cadun i a un jo, atau en infinit superior coma en inferior.
Eth jo d’aguest mon qu’ei era amna; eth jo de naut qu’ei Diu.
Non treiguem arren ar esperit uman; pr’amor que trèir tostemp ei dolent.
Çò que mos cau hèr ei reformar e transformar.
Cèrtes facultats der òme se dirigissen entà çò desconeishut: eth pensament, era meditacion, era oracion.
Çò deconeishut qu’ei un ocean.
E quina ei era bossòla d’aguest ocean?
Era consciéncia.
Eth pensament, era meditacion e era oracion son treslusi misteriosi.
Respectem-les.
Entà on van aguestes irradiacions majestuoses dera amna?
Entara ombra, ei a díder, entara lum.
Era granor dera democràcia s’està en non remir arren, en non renegar d’arren dera umanitat.
Près deth dret der Òme, aumens ath sòn costat, place eth dret dera Amna.
Non mos limitem a prosternar-mos dauant der arbe Creacion e a contemplar es sues immenses arrames claufides d’esteles.
Qu’auem un déuer mès naut: trabalhar en per dera amna umana, deféner eth vertadèr mistèri contra eth faus miracle, adorar çò d’incomprensible e refusar çò d’absurd, non adméter en matèria de causes inexplicables senon çò que sigue de besonh, purificar era credença, escampar es supersticions sus era religion, netejar de vèrmes era idia de Diu.
VI.- Bontat absoluda dera oracion.
Barratz eth libre que liegetz e calatz-vos en infinit.
Sabem que i a ua filosofia que remís er infinit; mès que tanben i a ua filosofia, classificada patologicaments, que remís eth solei.
Aguesta filosofia se cride ceguetat.
E çò de mès curiós ei era mina capinauta, de superioritat e de pietat que cuelh, dauant dera filosofia que ve a Diu, aguesta filosofia que camine a cègues.
Sabem que i a illustri e poderosi atèus; mès ath hons, encaminadi entara vertat peth sòn pròpi poder, non ne son segurs d’èster atèus; era question vie a èster lèu de nòm, e en tot cas, se non cren en Diu, demòstren qu’existís en èster òmes de talent.
Seguim.
Que non ei mens admirabla era facilitat que molti se’n hèn de sues paraules.
Ua escòla metafisica deth nord, un shinhau nebulosa, s’a pensat que hège ua revolucion en enteniment uman en tot substituir era paraula Fòrça damb era parala Volentat9.
Díder: era planta vò, en sòrta de díder era planta creish, serie ua frasa fecunda, se se ahigesse: er Univèrs vò.
Pr’amor que d’aciu se dedusís que s’era planta vò, pr’amor qu’a un jo, er univèrs vò; Alavetz, donc, qu’a un jo, qu’ei Diu.
Nosati, que contrariaments ad aguesta escòla, non remim arren a priori, credem qu’adméter ena planta ua volentat, coma hè aguesta escòla, ei plan mès dificil qu’adméter era volentat que remís er univèrs.
Damb eth niilisme non i a cap discussion possibla; pr’amor que s’eth niilista ei logic, remís qu’eth sòn interlocutor existisque e tanpòc n’ei segur dera sua pròpia existéncia.
Ad aguest monosilab sonque se pòt respóner damb un òc.
Eth niilisme que non a cap de transcendéncia.
E er arren non existís, eth zèro non existís.
Er òme viu d’afirmacions mès que de pan.Veir e ensenhar que non ei pro.
Era filosofia li cau èster un poder viu, e li cau auer per esfòrç e per efècte eth melhorament der òme.
Socrates a d’entrar en Adan e costar a Marco Aurelio; en d’autes paraules, li cau hèr der òme dera felicitat, er òme dera sabença: transformar er Eden en Licèu10.
Era sciéncia a d’èster corau.
Sonque gaudir!
Quin objècte tan trist!
Quina ambicion tan petita!
Es bèsties gaudissen.
Mès pensar!
Aguest qu’ei eth vertadèr trionf der esperit.
Era mission dera filosofia reau ei hèr córrer eth pensament a posita dera set des òmes; autrejar-les a toti, en elixir, era nocion de Diu; júnher frairauments en eri era consciéncia e era sciéncia, e hèr-les justi mejançant aguesta union misteriosa.
Era morau qu’ei un floret de vertats e era contemplacion mos amie entara accion.
Çò d’absolut li cau èster practic; çò d’ideau, li cau èster respirable, potable, comestible ar esperit uman.
Solet çò d’ideau pòt díder: Cuelhetz, aguesta ei era mia carn; cuelhetz, aguesta ei era mia sang.
Era sabença ei ua comunion sagrada.
Sonque jos aguesta condicion dèishe d’èster un amor estèrle dera sciéncia entà convertir-se en biais unenc e sobeiran dera union umana, e passar d’èster filosofia a èster religion.
Era filosofia non a d’èster un edifici bastit sus eth mistèri entà guardar-lo aisidaments sense cap aute resultat qu’ua distraccion deth curiosèr.
Eth progrès qu’ei era fin; çò d’ideau, ei eth tipe.
Qué ei çò d’ideau?
Diu.
VII.- Precaucions que s’an de cuélher en condemnar.
Era istòria e era filosofia qu’an dèuers etèrns, encara que simples, entà complir: Combàter a Caifàs, pontifex; a Dracon, jutge; a Trimalcion11, legislador; a Tibèri, emperaire.
Aquerò qu’ei clar, dirècte, explicit, e non aufrís era mendre escurina; Mès eth dret de víuer a despart, autanplan damb es sòns inconvenents e es sòns abusi, a d’èster arreconeishut e respectat.
Eth cenobitisme qu’ei un problema uman.
Quan se parle des convents, d’aguesti lòcs d’error, mès d’innocéncia; de desviacion, mès de bona volentat; d’ignorància, mès de sacrifici; de suplici, mès de martiri, que mos cau lèu tostemp díder òc e non.
Un convent qu’ei ua contradiccion.
A coma fin era sauvacion mejançant eth sacrifici; ei eth suprèm egoïsme que da coma resultat era suprèma abnegacion.
Er emblèma deth monaquisme semble èster: abdicar entà regnar.
En claustre se patís entà gaudir.
Se vire ua letra de cambi sus era mòrt.
Se descompde ena net dera tèrra era lum celèsta; s’accèpte eth lunfèrn per auança, demorant er eretatge deth paradís.
Cuélher eth vel o er abit ei un suicidi que se pague damb era eternitat.
Mos semble, donc, qu’aquerò non ei causa de burla.
Er òme just arroncilhe es celhes, mès que non arrís de dolenteria.
Comprenem era colèra, non era malignitat.
VIII.- Era fe, era lei.
Digam encara quauques paraules.
Hèm colpabla a ua religion quan ei saturada d’intrigues; menspredam çò d’espirituau quan s’opause a çò de materiau; mès aunoram pertot ar òme que medite.
Saludam ath que s’ajulhe.
Era fe qu’ei de besonh entar òme.
Malerós aqueth que non l’age!
Contemplar, qu’ei trabalhar; pensar qu’ei hèr.
Es braci crotzadi trabalhen, es mans sarrades actuen.
Era guardada que se dirigís entath cèu qu’ei ua òbra.
Tales s’estèc quate ans immobil.
Tales fondèc era filosofia.
Pensar ena ombra qu’ei ua causa grèu.
Sense amendrir en arren tot aquerò qu’auem dit, credem qu’ei convenent entàs viui un perpetuau rebrembe dera hòssa; e en aguest punt eth prèire e eth fisosòf son d’acòrd.
Morir qu’auem.
Eth fondador dera Trapa responec a Horacio.
Es persones irreflexiues e leugères se diden:
Qué ei çò que hèn?
A!, en preséncia dera escurina que mos enròde e que mos demore; sense saber çò que harà de nosati era dispersion immensa que mos demore, les responem: non i a dilhèu ua causa mès sublima qu’era que hèn aguesti èssers.
E ahigem: non i a dilhèu un trabalh mès util.
Que hèn ua bèra manca es que preguen tostemp pes que non preguen jamès.
Entà nosati, donc, tot s’està ena quantitat de pensament qu’entre ena oracion.
Leibnitz pregant qu’ei gran; Voltaire adorant qu’ei magnific.
Voltaire.
Èm partidaris dera religion en contra des religions.
Credem ena misèria dera pregària e ena sublimitat dera oracion.
Ath delà d’aquerò, en aguest moment que trauessam en mon, moment qu’erosaments non estamparà eth sòn sagèth ath sègle XIX; en aguest moment, que tanti òmes amien eth front umiliat, e era amna pòc mens; entre tanti òmes qu’an coma norma morau eth plaser e tien compde solet des causes peribles e defòrmes dera matèria, eth que se despàtrie ada eth madeish deth mon mos semble venerable.
Eth monastèri ei un gran despatriament; e eth sacrifici que mos amie entar error, non dèishe d’èster un sacrifici.
Cuélher coma déuer un error austèr ei ua enganha qu’alende granesa.
Eh monastèri, condiderat en eth madeish e ideauments, e guardat jos toti es sòns aspèctes entà hèr un examen imparciau, mès que mès eth convent de monges (pr’amor qu’ena nòsta societat era hemna patís mès e hè ua sòrta de protèsta en despatriament deth claustre), eth convent de monges, didem, a sense cap de dobte ua cèrta majestat.
Era vida deth claustre, tant austèra e tan monotòna, sivans auem hèt a veir en quauques pincelades, non ei era vida, pr’amor que non ei era libertat; non ei era hòssa, pr’amor que non ei era plenitud; qu’ei eth lòc estranh a on se desnishe, coma de naut dera montanha estant, en un costat er abisme que demoram e en aute er abisme que queiram; qu’ei er estret e bromós limit que separe dus mons, illuminat e escurit pes dus ath còp, eth punt que se confonen eth pericle aflaquit dera vida e eth pericle ombriu dera mòrt; ei era penombra dera hòssa.
I.- A on se tracte de com se pòt entrar en un convent.
Fauchelevent.
Auie sautat pera paret deth jardin que formaue er angle deth carrèr Polonceau; er imne angelic qu’auie entenut ath miei dera net qu’ère eth cant de maitines des monges; era sala qu’auie vist ena escurina, ère era capelha; eth hantauma estirat en solèr, qu’ère era fraia en acte de reparacion e era campaneta qu’eth sòn bronit l’auie estonat tant, qu’ère era esquera deth jardinèr ajustada ara cama der oncle Fauchelevent.
Ajaçada ja Cosette, Jean Valjean e Fauchelevent auien sopat, coma auem dit, un bocin de hormatge e ua copa de vin ath cant d’un bon huec; e coma eth solet lhet ère ocupat per Cosette s’auien estirat cadun en un hèish de palha.
Jean Valjean abans de clucar es uelhs auie dit: “Me cau demorar aciu”, e aguestes paraules auien estat rodant tota era net en cervèth de Fauchelevent.
En realitat, ne er un ne er aute auien dormit.
Jean Vajean, en veder-se descubèrt e perseguit per Javert, comprenie qu’autant Cosette coma eth, èren perduts se tornauen a entrar enes carrèrs de París.
Donques qu’eth còp de vent que l’auie possat l’auie amiat en aqueth claustre, que non auie senon un solet pensament: demorar-se aquiu.
Entà un malerós ena sua posicion eth convent qu’ère ath còp eth refugi mès perilhós e mès segur: eth mès perilhós pr’amor que, en non poder entrar aquiu cap òme, s’ère desnishat ne serie en flagrant delicte, e non li calerie demorar entà vier ena preson; eth mès segur, perque s’artenhie demorar-se, qui l’auie de vier a cercar aquiu?
Víuer en un lòc inaccessible qu’ère era sauvacion.
Fauchelevent, ath sòn torn, se copaue eth cap, e acabaue reconeishent que non comprenie ua soleta paraula de çò que se passaue.
Com ei que se trapaue aquiu eth senhor Magdalena en tot auer eth jardin tant inaccessible apròp?
Es parets que non se sauten.
Com ei qu’amiaue ad aquera mainada?
Ua paret verticau non s’escale damb ua mainada en braça.
Qui ère aquera mainada?
D’a on venguien es dus?
Dès que Fauchelevent entrèc en convent non auie entenut a parlar de M… ara vòra deth M…e non sabie arren de çò que s’auie passat.
Eth senhor Magdalena auie un aspècte qu’evitaue totes es preguntes; e, ath delà, Fauchelevent se didie: “a un sant que non se li pregunte”, pr’amor qu’er alcalde auie sauvat tot eth sòn prestigi entath jardinèr.
Sonque per bères paraules que se l’auien escapat a Jean Valjean, eth jardinèr credec poder dedusir qu’eth senhor Magdalena auie hèt falhita e que lo perseguien es sòns creditors o que s’auie comprometut en quauque ahèr politic e li calie amagar-se, çò que non repugnaue a Fauchelevent que, coma lèu toti es campanhards deth nord de França, auie un hons bonapartista.
En amagar-se, donc, eth senhor Magdalena auie cercat un asil en convent, e ère normau que volesse demorar en eth.
Mès çò d’inexplicable, çò que venguie a parar tostemp Fuchelevent, çò que li copaue eth cap, ère qu’auesse entrat aquiu damb era mainada.
Fauchelevent les vedie, les tocaue, les parlaue e non s’ac credie.
Çò d’incomprensible s’auie assetat tu per tu ena cabana de Fauchelevent, qu’anaue a paupes ath miei de suposicions, e solet vedie clar qu’eth senhor Magdalena l’auie sauvat era vida.
Aguesta certitud unenca que l’ère pro, e ère, entada eth, rason sufisenta.
Se didec ada eth madeish: “Ara que me tòque a jo” E higec ena sua consciéncia: “Eth senhor Magdalena non s’ac pensèc tant quan se metec jos era carreta entà sauvar-me”.
Decidic, donc, que sauvarie ath senhor Magdalena.
Aquerò non siguec cap trebuc entà que se hesse quauques preguntes, e se balhèsse era responsa: “Dempús de çò que hec per jo, se siguesse un lairon, lo sauvaria?
Plan que òc.
Se siguesse un assassin, lo sauvaria?
Exactaments madeish.
Donques en èster un sant, lo sauvarè?
Madeish”.
Mès, demorar-se en convent, be n’ère de mau hèr!
Dauant d’aguesta possibilitat, lèu irrealizabla, non arreculèc Fauchelevent, praube companhard picard, sense mès mejans qu’era sua intencion e bona voluntat, e quauquarren d’aguesta astúcia de campanhard botada aqueth còp ath servici d’ua intencion generosa: se prepausèc escalar es impossibilitats deth claustre e es dures asprors dera règla de Sant Benet.
Que podem híger tanben qu’er aire qu’alendaue ja hège bèth temps en aqueth convent auie esbauçat era sua personalitat e auie acabat per hèr-li de besonh ua bona accion, quina que siguesse.
Cuelhec, donc, era sua resolucion: consagrar-se ath senhor Magdalena.
Venguem de cridar-lo praube campanhard, e aguesta qualificacion ei justa, mès incompleta.
En punt qu’èm en aguesta istòria ei plan facil dar quauqua idia fisiologica der oncle Fauchelevent.
Ère campanahard, mès auie estat curiau, çò que barrejaue era astúcia curiau damb era sua naturau astúcia e cèrta penetracion damb era sua simplicitat.
En auer demorat mau en sòn destin, per tòrt de diuèrses causes, passèc de curiau a petit industriau e dempús a carretèr e a bracèr.
Ça que la, deishant de cornèr es juraments e foetades qu’an de besonh es shivaus, per çò que semble, ath sòn laguens auie seguit estant curiau.
Qu’auie bèth talent naturau; non didie “anca” ne “hujam”; tenguie ua convèrsa, causa estranha en pòble, e es sòns paisans didien d’eth: “Parle lèu coma un senhor de levita”.
E plan segur, Fauchelevent apertenguie ad aguesta classa qu’eth vocabulari impertinent e superficiau deth passat sègle lo cridaue entre mercé e vilan e qu’es metafòres que queiguien deth palau entara cabana qualificauen de un shinhau vilan e un shinhau ciutadan; sau e pebe.
Fauchelevent encara que fòrça provat, e autanplan rosigat pera sòrt, esperit usat que mostraue ja era trama, qu’ère un òme capable d’un prumèr movement, e plan espontanèu; qualitat preciosa qu’empedís èster tostemp dolent.
Es sòns defèctes e es sòns vicis, pr’amor que les auie, qu’èren suberpausadi; en resumit, era sua fesomia ère d’aqueres que d’apròp simpatizauen damb er observador.
Eth sòn ròstre non auie deguna d’aguestes arrupes sinistres, naut de tot deth front, qu’indiquen mauvestat o brutalitat.
A punta de dia, dempús d’auer meditat fòrça temps, er oncle Fauchelevent dauric es uelhs e vedec ath senhor Magdalena, que seigut sus eth sòn hèish de palha guardaue com dormie Cosette.
Fauchelevent, s’incorporèc e li didec:
E ara qu’ètz aciu, com vos ac haratz entà entrar?
Es dus òmes celebrèren ua sòrta de conselh.
Auetz de començar, didec Fauchelevent, per non botar es pès dehòra d’aguest quarto, ne vos ne era mainada.
Un pas en jardin que mos perderie.
Qu’ei vertat.
Senhor Magdalena, seguic Fauchelevent, auetz arribat en un moment fòrça bon, voi díder, fòrça dolent: que i a ua monja malauta de gravetat, çò que serie encausa de qué non se passègen guaire per aguest costat.
Semble que s’està morint; que son en tot pregar es quaranta ores; tota era comunautat ei en suspens, e non pense senon en aquerò.
Era que se va a morir qu’ei ua santa; non ei estranh, donques qu’aciu toti n’èm; era diferéncia entre eres e jo solet s’està en qué eres diden: “era nòsta cèla”, e jo digui: “era mia cabana”.
Ara se va a díder era oracion des agonizants e dempús era des mòrts.
Aué que podem èster tranquils; mès que non sai se qué arribarà deman.
E jo ahigi ad aquerò qu’es monges non s’aprèssen jamès aciu.
Alavetz?…, didec Jean Valjean.
Ad aquerò responec Fauchelevent:
Mès que i a es mainades.
Era religiosa qu’a mòrt, didec.
Aguest qu’ei eth clamor.
E hec un senhau a JeanValjean entà qué parèsse era aurelha.
Alavetz sonèc ua naua campanada.
Qu’ei eth clamor, senhor Magdalena.
Era campana seguirà tocant de menuta en menuta pedent vint-e-quate ores enquia que treiguen eth còs dera glèisa.
Per çò des mainades, ja vo’n sabetz que les cau jogar.
Que sòn uns dimònis aguesti querubins.
Quini?, preguntèc JeanValjean.
Es mainades.
Vos desnisharien de seguit, e cridarien: “Un òme!”.
Mès aué, que non vos cau pòur, donques que non i a léser.
Eth dia s’aumplirà de pregàries.
Entenetz era campana?
Coma vos è dit, balharà ua campanada per menuta.
Qu’ei eth clamor.
Ja’c compreni, oncle Fauchelevent; que i a collegiales.
Jean Valjean pensèc: “Atau traparè educacion entà Cosette” Fauchelevent exclamèc:
Redena, be n’a de collegiales!
E pro que cridarien en veder-vos!
E que non hugirien!
Pr’amor qu’aciu èster òme ei madeish qu’èster empestat.
Ja vedetz qu’a jo me hèn a hèr a portar ua campaneta ena cama coma ua fèra.
Jean Valjean seguie meditant cada còp mès prigondaments.
Aguest convent que poirà èster era nòsta sauvacion, gasulhèc.
E dempús lheuèc era votz e didec:
Òc; çò de mau hèr ei demorar-se.
Non, didec Fauchelevent, çò de mau hèr qu’ei gésser.
Jean Valjean sentec que li venguie era sang en còr.
Gésser!
E dempús d’auer deishat passar ua campanada, seguit:
Que non podetz seguir aciu atau.
D’a on vietz?
Entà jo qu’auetz queigut deth cèu, pr’amor que vos coneishi; mès entàs religioses ei de besonh que s’entre pera pòrta.
S’entenec en aguest moment un tòc pro complicat de ua auta campana.
A!, didec Fauchelevent, criden as fraies vocaus a capitol.
Tostemp que morís quauqu’ua criden a capitol.
Que s’a mòrt de maitiada, qu’ei era ora que se sòl morir.
Mès, non podetz gésser per a on auetz entrat?
A veir, e non ac digui per preguntar, per a on auetz entrat?
Jean Valjean s’esblancossic.
Solet era idia de tornar en aqueth carrèr temible lo hège tremolar.
Gessetz d’ua sèuva de tigres, e en èster ja dehòra pensatz en efècte que vos balharie un conselh d’amic que vos convidèsse a entrar un aute còp.
JeanValjean se figuraue veir a tota era policia escorcolhant eth barri, as agents observant, sentinèles pertot, orribles garres estenudes entath sòn còth, e ath madeish Javert en extrèm dera horcalhada.
Impossible!, didec.
Òc, ja m’ac pensi, m’ac creigui, responec Fauchelevent.
Que non vos cau dider-m’ac.
Diu vos aurà cuelhut dera man entà guardar-vos d’apròp e dempús vos aurà deishat.
Solet que, solide, deuie voler deishar-vos en un convent d’òmes e s’a enganhat.
Tè, un aute tòc.
Aguest qu’ei entà dider-li ath portièr que vage a tier-li ua visita ara municipalitat tà que vage a avisar ath mètge des mòrts pr’amor de qué vengue a veir eth cadavre.
Tot aquerò qu’ei ua ceremònia de besonh entara mòrt, mès ad aguestes senhores non les shauten guaire aguestes visites.
Un mètge non cre en arren.
Ven, lhèue eth vel e a viatges ua auta causa.
Quina prèssa an auut aguest còp entà avisar ath mètge!
Per qué deu èster?
Era vòsta mainada dormís.
Com se cride?
Cosette.
Ei hilha vòsta?
O çò qu’ei madeish, ètz eth sòn pairin?
Ada era que li serà aisit gésser d’aciu.
I a ua pòrta amagada que da tath pati.
Truqui, eth portièr daurís; jo amii eth mèn tistèr ena espatla; era mainada vie laguens e gèsqui.
Er oncle Fauchelevent que ges damb eth sòn tistèr, aquerò qu’ei plan simple.
Li dideratz ara mainada que s’estongue quieta jos era tapa.
Dempús la dèishi eth temps que calgue ena casa d’ua vielha frutèra, amiga mia, sorda, que s’està en carrèr Camin Verd, a on a un petit lhet.
Li diderè ara aurelha qu’ei ua neboda mia, que la tengue aquiu enquia londeman; e dempús era mainada entrarà damb vos; donques que jo facilitarè era entrada.
Qu’aurà d’ester atau.
Mès, com gesseratz?
Jean Valjean botgèc eth cap.
Tot s’està en qu’arrés me veigue, oncle Fauchelevent.
S’entenec un tresau tòc.
Eth mètge des mòrts se’n va, didec Fauchelevent.
Qu’aurà guardat e aurà dit: “qu’ei mòrta, tè”.
Tanlèu eth mètge a dat eth passapòrt entath paradís, era administracion de pompes funèbres envie un taüt.
S’eth mòrt ei ua mair, l’enlençòlen es mairs, s’ei ua fraia, l’enlençòlen es fraies e dempús claui jo era caisha.
Aquerò que forme part des mies obligacions de jardinèr, pr’amor que jardinèr a quauquarren d’enterraire.
Se bote eth cadavre en ua sala baisha dera glèisa que da tath carrèr, e a on non pòt entrar cap òme senon eth mètge des mòrts; donques que non compdi coma òmes as enterraires e a jo.
En aguesta sala ei a on claui era caisha.
Es enterraires vien a cuelher-la, e entà dauant, menaire!
Se hèn a vier ua caisha ueda, e aciu s’aumplís.
Ja vedetz se qué ei un enterrament.
De profundis.
Un arrai de lum orizontau illuminaue eth ròstre de Cosette dormida, que daurie vagaments era boca e semblaue un àngel beuent era lum.
Jean Valjean se metec a contemplar-la.
Que ja non escotaue a Fauchelevent.
Eth hèt de non èster escotat que non ei rason entà carar-se.
Que hèn eth clòt en cementèri Vaugirard, que, sivans diden, serà suprimit.
Ei un cementèri plan ancian, qu’està dehòra des reglaments, que non a unifòrme e va a cuélher era retirada, e ei un malastre pr’amor qu’ei fòrça comòde.
Qu’è aquiu a un amic, er oncle Mestienne, er enterraire.
Es monges d’aguest convent qu’an eth privilègi d’èster acogades en escurir.
I a un decret dera Prefectura balhat exprèssaments entada eres.
Mès, be n’a arribat d’eveniments dès ager!
Qu’a mòrt era mair Crucifixion.
Eth senhor Magdalena a…
Qu’ei acogat, didec Jean Valjean, arrint tristaments.
Fauchelevent hec un bot en enténer aguesta paraula.
Diable!
Reauments se vos demoratz aciu ei coma se vos acoguèssen.
S’entenec alavetz un quatau tòc.
Aguest còp eth tòc ei entà jo.
Me cride era mair prioressa.
Vai, m’è punchat damb era punta dera fibèla.
Que i a bèra nauetat.
S’auetz hame, aquiu traparatz vin, pan e hormatge.
Ues dètz menutes dempús, er oncle Fauchelevent, qu’era sua campaneta metie en hujuda as religioses, trucaue leugèraments en ua pòrta; ua votz doça responec: Tà tostemp, tà tostemp; ei a díder, entratz.
Aguesta pòrta qu’ère era deth locutòri reservat ath jardinèr entàs besonhs deth servici, qu’ère ath costat dera sala capitulara.
Era prioressa, seiguda ena soleta cagira qu’auie en locutòri demoraue a Fauchelevent.
II.- Fauchelevent en preséncia dera dificultat.
Er aire agitat e grèu enes escadences critiques qu’ei plan pròpi de cèrti caráctèrs e de cèrtes professions, e especiauments de prèires e fraires.
En moment qu’entrèc Fauchelevent qu’ère estampat aguest doble senhau dera meditacion ena fesomia dera prioressa qu’ère era embelinaira e illustrada senhoreta de Blemeur, mair Innocenta, qu’ère lèu tostemp alègra.
Eth jardinèr hec ua salutacion timida e s’arturèc en lumedan dera cèla.
Qu’ètz vos, oncle Fauven?
Tau ère era abreviacion tenguda en convent.
Oncle Fauvent, vos è cridat.
Que sò acium reverenda mair.
Me cau parlar-vos.
Era prioressa lo guardèc.
A!, m’auetz de díder quauquarren?
Ua suplica.
Plan, donc, parlatz.
Eth brave de Fauchelevent, ex-curiau, pertanhie ara categoria de campanhards qu’an fòrça seguretat.
Ua cèrta ignorància qu’ei ua fòrça: non se maufide d’era e enganhe.
Pendent es dus ans e quauquarren mès que Fauchenlevent amiaue en convent s’auie guanhat er afècte dera comunautat.
Tostemp solitari e tostemp autrejat ath sòn jardin, non li calie en realitat hèr senon èster curiós.
Ara distància qu’ère de totes aqueres hemnes, qu’anauen e venguien caperades damb eth sòn vel, non vedie ath sòn dauant senon ua agitacion d’ombres.
A truca d’atencion e de penetracion auie arribat a supausar era carn en toti aqueri hantaumes, e atau aqueri cadavres viuien entada eth.
Qu’ère coma un sord qu’era sua vista s’alongue, o coma un cèc qu’era sua aurelha se hè mès agudenta.
S’auie tengut a compréner eth significat de quauqui tòcs, e ac auie artenhut; de sòrta qu’aqueth claustre enigmatic e taciturn non auie arren amagat entada eth: aquera esfinx li didie ara aurelha toti es sòns secrets.
Aguest qu’ère eth sòn sistèma.
Tot eth convent lo hège estupid, gran merit en religion.
Es mairs vocaus hègen cabau d’eth.
Qu’ère un mut curiós; bohaue confiança.
Ath delà ac hège tot damb fòrça regularitat; e non gessie jamès senon entàs besonhs demostrats deth jardin e deth uart.
Aguesta discrecion de gessudes se l’auie fòrça en compde.
Non per aquerò auie deishat de hèr a parlar a dus òmes; en convent, ath portièr, que per eth se’n sabie des particularitats deth locutòri; e en cementèri, ar enterraire, que per eth se’n sabie des particuaritats dera sepultura; de sòrta qu’auie, respècte as religioses, ua dobla lum, era ua sus era vida e ua auta sus era mòrt.
Mès que non abusaue d’arren.
Era congregacion l’estimaue.
Vielh, coish, lèu cèc, probablaments un shinhau sord, quines qualitats!
Deficilaments se l’aurie pogut remplaçar.
Eth praube, damb era seguretat de senter-se apreciat, comencèc cara a cara dera reverenda prioressa ua arenga de campannhard, pro difusa, e plan prigonda.
Parlèc longaments dera sua edat, des sues malauties, deth pes des ans en tot compdar-les dobles des exigéncies, coma era darrèra, per exemple, qu’auie auut de caperar damb tapisi es melons pr’amor d’evitar es efèctes dera lua e acabèc dident qu’auie un frair (era prioressa hec un movement, encara que movement de tranquillitat); que se se lo permetie porie vier a víuer damb eth e ajudar-lo; qu’ère un excellent jardinèr; qu’era comunautat se poirie profitar des sòns bons servicis, mès utils qu’es sòns; que de ua auta manèra, se non s’admetie ath sòn frair, eth, qu’ère eth màger e se sentie ablasigat e inutil entath trabalh se veirie obligat a anar-se’n, e qu’eth sòn frair auie ua mainada que se harie a vier damb eth, e s’educarie ena casa de Diu, e poirie, dilhèu, èster monja bèth dia.
Quan auec acabat, era prioressa interrompec eth pas des compdes deth rosari entre es dits, e li didec:
Vos poiríetz hèr-vos a vier d’aciu enquiara net ua barra fòrta de hèr?
Entà qué?
Enà que servisque de palanca.
Òc, reverenda mair, responec Fauchelevent.
Era prioressa, sense badar boca, se lheuèc e entrèc en quarto deth costat qu’ère era sala de capitol qu’estauen amassades probablaments es mairs vocaus.
Fauchelevent se demorèc solet.
III.
Era mair Innocenta.
Passèc apuprètz un quart d’ora.
Es dus interlocutors semblauen cogitosi.
Oncle Fauvent.
Reverenda mair.
Coneishetz ben era capelha?
Qu’è en era ua sòrta de horat entà audir era missa e assistir as oficis.
Auetz entrat en cor quauque viatge?
Dus o tres còps.
Se tracte de quilhar ua pèira.
Pesanta?
Era lausa deth solèr qu’ei ath cant der autar.
Era que barre era vòuta?
Qu’ei un trabalh qu’entada eth mos calerie dus òmes.
Era mair Ascension, qu’ei fòrta coma un òme, vos ajudarà.
Ua hemna jamès ei un òme.
Que non auem senon ua hemna entà ajudar-vos.
Cadun hè çò que pòt.
Perque Mabillon amie quate centes dètz-e-sèt epistòles de Sant Bernard e Merlonius non n’amie que tres centes seishanta sèt, jo que non mensprèdi a Merlonius Horstius.
Ne jo tanpòc.
Eth merit s’està en trabalhar sivans es fòrces.
E ua hemna non ei un òme.
Eth mèn frair òc que n’ei de fòrt!
Ath delà auratz ua palanca.
Òc, aguesta ei era soleta clau que va ben entad aguestes pòrtes.
Era pèira qu’a un anèth.
Passarè per eth era palanca.
Era pèira ei plaçada de sòrta que se pòt virar.
Plan ben, reverenda mair, daurirè era vòuta.
Es quate mairs cantaires vos ajudaràn.
E quan sigue dubèrta era tuta?
Que serà de besonh tornar-la a barrar.
Arren mès?
Balhatz-me es vòstes ordes, reverenda mair.
Fauchelevent, qu’auem confiança en vos.
Que sò aciu entà aubedir.
E entà carar.
Òc, reverenda mair.
Quan sigue dubèrta era vòuta…
La tornarè a barrar…
Mès abans…
Qué, reverenda mair?
Que vos calerà baishar quauquarren.
I auec un moment de silenci.
Oncle Fauvent?
Reverenda mair?
Sabetz qu’aguest maitin a mòrt ua mair?
Non.
Non auetz entenut era campana?
En jardin que non s’enten arren.
De vertat?
A penes enteni jo eth mèn tòc.
Que s’a mòrt en trincar eth dia.
Ath delà, aguest maitin eth vent que m’ère contrari.
Qu’a estat era mair Crucifixion, ua benedida.
A!, òc; ara enteni eth clamor, reverenda mair.
Es mairs l’an amiat entath depaus des mòrts que da tara glèisa.
Que ja me’n sai.
Cap òme senon vos pòt, e li cau, entrar en depaus.
Susvelhatz ben.
Que serie bon veir entrar a un òme en depaus des mòrts!
Damb mès feqüéncia…
Damb mès feqüéncia!
Qué didetz?
Digui que damb mès freqüéncia!
Damb mès feqüéncia que qué?
Non vos compreni.
Per qué didetz damb mès freqüéncia?
Entà díder madeish que vos, reverenda mair.
Mès jo que non è dit damb mès freqüéncia.
Non ac auetz dit; mès ac è dit jo entà díder madeish que vos.
En aguest moment sonèren es nau.
Sacrament der autar, didec era prioressa.
Era ora sonèc oportunaments e braquèc eth “damb mès feqüencia”.
Qu’ei plan probable que damb aguesta interrupcion era prioressa e Fauchelevent non aurien desendravat jamès aguesta madèisha.
Fauchelevent se shuguèc eth front.
Oncle Fauvent, era comunautat qu’a estat benedida ena mair Crucifixion.
Sens dobte que non ei entà toti morir coma eth cardenau de Berulle, celebrant era santa missa, e autrejar era amna a Diu prononciant aguestes paraules: Hanc igitur oblationem.
Mès sense demorar tanta felicitat, era mair Crucifixion a auut ua bona mòrt.
Qu’a conservat eth coneishement enquiath darrèr moment; mos parlaue a nosates, e dempús parlaue as angels; que mos a balhat es sues darrères ordes.
S’auèssetz mès fe e auéssetz estat ena sua cèla, vos aurie guarit era cama sonque tocant-la.
Non hège qu’arrir; se’n sabie qu’auie de ressuscitar en Diu.
Era sua mòrt qu’a estat ua glòria.
Fauchelevent credec qu’acabaue ua oracion e didec:
Amen.
Oncle Fauvent, mos cau complir era volontat des mòrts.
Era prioressa passèc uns quants compdes deth sòn rosari.
Era seguic:
È consultat sus aguest punt a fòrça gleisèrs que trabalhen ena vinha deth Senhor, que se tien ar exercici dera vida clericau e recuelhen fòrça fruits.
Ath delà d’aquerò, aguesta qu’ei mès qu’ua mòrta, ei ua santa.
Coma vos, reverenda mair.
Eth que coronèc ar em… a Bonaparte.
Entà un òme esdegat coma Fauchelevent, aguest rebrembe ère plan malerós.
Erosaments era prioressa, autrejada as sòns pensaments, non l’entenec.
Oncle Fauvent?, li didec.
Reverenda mair?
Sant Diodor, arquevesque dera Capadòcia, volec qu’ena sua sepultura solet s’escriuesse aguesta paraula: Acarus, que vò díder vèrme de tèrra; e se hec atau, non ei vertat?
Òc, reverenda mair.
Qu’ei vertat.
Terenci, avesque de Porto, ena desbocadura deth Tibet, demanèc que s’escultèsse en sòn sepulcre eth signe que botauen ena sepultura des parricides, damb er in de qué es caminaires escopissen ena sua hòssa.
E atau se hec.
Que mos cau aubedir as mòrts.
Amen.
Eth còs de Bernard Guidonis, francés, naturau de Roche-Abeille, siguec, sivans auie dispausat, e maugrat ara oposicion deth rei de Castelha, transportat ena glèisa des dominics de Limòges, encara que Bernard Guidonis auie estat avesque de Tuy en Espanha.
Se pòt díder çò de contrari?
Non, reverenda mair.
Eth hèt, qu’ei testificat per Plantavit de la Fosse.
Tornèren a passar quauqui compdes deth rosari silenciosaments.
Era prioressa seguic:
Qu’ei just.
Ei ua continuacion deth saunei.
L’embarrarè en aguest taüt e la clauarè?
E deisharam enlà era caisha de pompes funèbres?
Plan que òc.
Que sò as ordes dera plan reverenda comunautat.
Es quate mairs cantaires vos ajudaràn.
A clauar era caisha?
Que non me hèn cap manca.
Non; a baishar-la.
A on?
Ara cripta.
Quina cripta?
Dejós der autar.
Fauchelevent hec un bot.
Ara cripa de dejós der autar!
Dejós der autar.
Mès…
Amiaratz ua barra de hèr.
Òc; mès…
Quilharetz era pèira metent era barra de hèr en anèth!
Mès…
Mos cau aubedir as mòrts.
Eth desir suprèm dera mair Crucifixion a estat d’èster enterrada ena cripta, dejós der autar dera capèra, non anar en tèrra profana; demorar mòrta en madeish lòc qu’a pregat en vida.
Atau mos ac a demanat, ei a díder, mos ac a manat.
Mès aquerò qu’ei proïbit.
Proïbit pes òmes; manat per Diu.
E se s’arribe a saber?
Qu’auem confiança en vos.
Ò, jo sò coma ua pèira d’aguesta paret.
S’a amassat eth capitol.
Es mairs vocaus, que vengui de consultar, e que delibèren encara, an decidit que, d’acòrd damb es sòns desirs, era mair Crucifixion sigue enterrada en sòn taüt e dejós der autar.
Guardatz, oncle Fauvent, se s’arribésse a hèr miracles aciu!
Quina glòria, en Diu, entara comunautat!
Es miracles que gessen des sepulcres.
Mès, reverenda mair, s’er inspector dera comission de salubritat…
Pogonato.
Ça que la, eth comissari de policia…
Chonodemaire, un des sèt reis alemans qu’entrèren enes Gallies jos er empèri de Constanci, arreconeish exprèssaments eth dret des religiosi d’èster enterradi en religion, ei a díder, jos er autar.
Mès er inspector dera Prefectura…
Eth mon que non ei arren dauant dera crotz.
Martin, onzau generau des cartrossi, balhèc aguesta nòrma ara sua ordre: Stat crux dum volvitur orbis.
Eth que s’a estat sense parlar fòrça temps qu’a besonh de quinsevolh auditòri.
Quan eth retoric Gymnastoras gessec dera preson, amiant en còs milenats de dilèmes e silogismes arcaïcs, s’arturèc dauant deth prumèr arbe que trapèc, l’arenguèc e hec grani esfòrci entà convencer-lo.
Era prioressa, estacada tostemp ath tribut deth silenci, auie eth còs massa plen e se lheuèc e exclamèc damb ua loquacitat pròpia d’ua martelièra que se quilhe:
Ara mia dreta qu’è a Benet e ara mia quèrra a Bernard.
Qui ei Bernard?
Eth prumèr abad de Claraval.
Fontaines en Borgonha qu’ei un país benedit per auer-lo vist nèisher.
Sa pair se cridaue Tecelino, e sa mair Alethe.
Comencèc en Cister entà arribar en Claraval; siguec ordenat abad per avesque de Chalons deth Saona, Guilhèm de Champeaux; auec sèt cents novicis e fondèc cent seishanta monastèris; en.honsèc a Abelardo en concili de Sens en 1140, madeish qu’a Pèir de Bruys e Enric eth sòn disciple, e a ua auta sècta de hòraviadi que se cridauen es apostolics; confonec a Arnald de Brescia; hec sucombir ath monge Raul, aucidor de judius; dominèc en 1148 eth concili de Reims; hec condemnar a Gilbert dera Porée, avesque de Poitiers, e a Eon dera Estela; apraièc es diferéncies des princes; illuminèc ath rei Loís eth Joen; conselhèc ath Papa Eugeni III; apraièc eth Temple; prediquèc era crotzada, hec dus cents cinquanta miracles en vida, e trenta nau en un solet dia.
Qui ei Benet?
Eth patriarca de Montecassino, eth dusau fondador dera santetat claustrau, eth Basili d’occident.
Dera sua ordre an gessut quaranta papes, dus cents cardenaus, cinquanta patriarques, mil sies cents arquevesques, quate mil cinc cents avesques, quate emperaires, dotze emperairitzes, quaranta sies reis, quaranta ua reines, tres mil sies cents sants canonizadi, e perdure encara, dempús de mil quate cents ans.
D’un costat Sant Bernard, der aute er agent dera salubritat!
D’un costat Sant Benet, der aute er inspector des carrèrs!
Quinsevolh s’indignarie en veir se com mos tracten.
Ne tansevolh auem eth dret de balhar es nòsti cendres a Jesucrist.
Era vòsta salubritat qu’ei ua invencion revolucionaria.
Diu subordinat ath comissari de policia!
Atau ei eth sègle!
Silenci, Fauvent!
Fauchelevent, jos aguest torrent, que non ère guaire a gust.
Era prioressa seguic:
Eth dret deth monastèri ara sepultura que non ei dobtós entad arrés.
Non pòden remir-lo senon es fanatics e es hòraviats.
Viuem en uns tempsi d’orribla confusion.
S’ignòre çò que cau saber, e se sap çò que calerie ignorar.
Dominen era ignorància e era impietat.
Que i a en aguesta epòca persones que non distinguissen entre eth plan gran Sant Bernard e eth Bernard cridat des praubi catolics, malerós gleisèr que viuie en sègle XIII.
D’auti renèguen enquiath punt de comparar eth cadafalc de Loís XVI damb era crotz de Jesucrist.
Loís XVI non ère qu’un rei.
Tiem compde damb Diu.
Non i a ja arren just ne injust.
Mo’n sabem deth nòm de Voltaire, e non mo’n sabem deth de Cesar Bus.
E totun açò, Cesar de Bus ei un benaurat e Voltaire un malerós.
Eth darrèr arquevesque, eth cardenau de Perigord, ne tansevolh sabie que Carles de Condren succedic a Berulle, e Francés de Bourgoin a Condren, e Joan Francés Senault a Bourgoin, e eth pair Santa Marta a Joan Francés Senault.
Se sap eth nòm deth pair Coton, non perque siguec un des fondadors que contribusiren ara fondacion der Oratòri, senon perque siguec encausa de juraments entath rei uganaut Enric IV.
Era encausa de qué Sant Francés de Sales semblèsse amable ara gent deth sègle ei que sabie hèr jòcs de mans.
Ath delà, s’ataque ara religion.
E per qué?
Perque i a auut maus prèires; perque Sagitari, avesque de Gap, ère frair de Salone, avesque d’Embrun, e ambús seguiren a Mommol.
E qué se passe damb aquerò?
Dilhèu empedís que Guilhèm de Tours siguesse un sant, e autregèsse era mitat dera capa a un praube?
Se perseguís as sants, se barre es uelhs ara vertat; se hè des tenèbres un costum.
Es animaus mès herotges son es que non viuen.
Arrés pense en lunfèrn entad arren de bon.
Ò, coquin pòble!
Peth rei signifique aué pera revolucion.
Non se sap se qué se deu as viui ne qué as mòrts.
Qu’ei enebit morir santaments.
Eth sepulcre qu’ei un ahèr civil.
Aquerò que còste orror.
Gautier, avesque de Chalons, s’opausèc en aguesta question a Othon, duc de Borgonha.
Era anciana magistratura qu’ère d’acòrd damb aquerò.
En d’auti tempsi auíem votz en capitol, enquia e tot enes causes deth sègle.
Er abad deth Cister, generau dera ordre, qu’ère conselhèr nat deth parlament de Borgonha.
Hègem des nòsti mòrts çò que volíem.
Donques qué, eth còs deth madeish Sant Benet non ei en França, ena abadia de Henry, cridada de Sant Benet deth Loira, encara que moric en Italia en Montesasio eth dissabte 21 de mars der an 543?
Tot aquerò qu’ei incontestable.
Qu’è en òdi as eretges, mès auria mès en òdi ath que sostenguesse çò de contrari.
Qu’ei pro liéger a Arnald Wion, a Gabriel Bucelin, a Tritemio, a Maurolico e a Lucas de Achery.
Era prioressa cuelhec alend, e virant-se entà Fauchelevent, li didec:
Oncle Fauvent, està dit?
Està dit, reverenda mair.
Posqui compdar damb vos?
Aubedirè.
Plan ben.
Que sò consagrat complètaments ath convent.
Donques que ja èm apraiadi.
Barraratz eth taüt, es fraies l’amiaràn entara capèra; pregaràn er ofici de difunts e dempús tornaràn en claustre.
Tàs onze e mieja vieratz damb era vòsta barra de hèr, e tot se harà damb eth màger secret.
Ena capelha non i aurà arrés mès qu’es quate mairs cantaires, era mair Ascension e vos.
E era monja que sigue en pau.
Non se virarà.
Mès entenerà.
Non escotarà.
Ath delà, çò que sap eth claustre ac ignòre eth mon.
I auec ua pausa, era prioressa contunhèc:
Vos treiratz era campaneta.
Reverenda mair?
Qué, oncle Fauvent?
A hèt ja era sua visita eth mètge des mòrts?
La harà aué tàs quate.
S’a balhat eth tòc que mane cridar-lo.
Sonque ne hèsqui cabau deth mèn.
Plan ben, oncle Fauvent.
Reverenda mair, s’a besonh d’ua palanca d’aumens sies pès.
D’a on la treiratz?
A on i a rèishes que non manquen barres de hèr.
Tres quarts d’ora abans dera mieja net, non vo’n desbrembetz.
Reverenda mair?
Qué?
Qu’ei un atleta!
Ac haratz çò de mès lèu possible.
Jo que non posqui anar guaire rapid.
Que sò coish.
Èster coish non ei un malastre; qu’ei dilhèu ua benediccion.
Er emperaire Enric II que combatèc ar antipapa Gregori, e restablic a Benedicte VIII, qu’a dus subernòms: eth Sant e eth Coish.
Oncle Fauvent, me pensi que mos cau cuélher ua ora sancèra e encara non serà pro.
Seratz ath costat der autar major damb era barra de hèr tàs onze.
Er ofici començarà a mieja net e vos cau que tot sigue hèt un quart d’ora abans.
Qu’ac harè tot entà demostrar era mia estimacion pera comunautat.
Qu’ei dit.
Clauarè eth taüt e tàs onze en punt serè ena capelha.
Seràn aquiu es mairs cantaires e era mair Ascension.
Dus òmes que serie plan mielhor.
Mès, plan, qu’ei parièr; me harè a vier era mia palanca.
Dauriram era vòuta, baisharam eth taüt e tornaram a barrar era vòuta.
E dempús s’acabèc; non rèste cap de tralha.
Eth govèrn ne ac sospecharà.
Reverenda mair, tot ei apraiat d’aguesta sòrta?
Non.
Donques qué manque?
Manque era caisha ueda.
Aquerò costèc ua pausa.
Fauchelevent meditaue, era prioressa meditaue.
Oncle Fauvent, qué ne haram deth taüt?
L’acogaram.
Uet?
Un nau silenci.
Reverenda mair, jo sò eth que li cau clauar era caisha en depaus dera glèisa; arrés pòt entrar aquiu senon jo, e taparè eth taüt damb era tela mortuària.
A, dim…!, exclamèc Fauchelevent.
Era prioressa comencèc a senhar-se e guardèc fixaments ath jardinèr.
S’esdeguèc a improvisar ua gessuda pr’amor de hèr desbrembar eth renec.
Qu’auetz rason.
Era tèrra e er òme son ua madeisha causa.
Ac harè.
Era fesomia dera prioressa, enquia alavetz trebolada e ombriua, se padeguèc.
Hec ath jardinèr eth senhau deth superior que ditz adiu der inferior e aguest se filèc de cap ara pòrta.
Quan ère a mand de gésser era prioressa lheuèc doçaments era votz.
Oncle Fauven, que sò contenta de vos.
Deman, dempús er entèrrament, hètz-me a vier ath vòste frair e didetz-li que l’acompanhe era mainada.
IV.- De com semble que Jean Valjean auie liejut a Agustin Castillejo.
Es passi d’un coish son coma es guardades d’un guèrch; que non arriben lèu lèu en lòc que se dirigissen.
Ath delà, Fauchelevent ère trebolat.
Ath delà Fauchelevent ère perplèx.
Se tardèc lèu un quart d’ora ena arribar ena cabana deth jardin.
Cosette s’auie desvelhat, Jean Valjean l’auie seigut près deth huec; e quan entrèc Fauchelevent li mostraue eth tistèr deth jardinèr, que penjaue dera paret, e en tot dider-li:
Escota-me ben, mainada.
Auem de gésser d’aguesta casa; mès, entornaram en era e i seram fòrça ben.
Er amic que s’està aciu te portarà sus era esquia aquiu laguens.
Tu me demoraràs ena casa d’ua senhora, a on vierè a cercar-te.
Se non vòs que t’agarre era Thenardier, aubedís e non digues arren!
Cosette hec un movement de cap grèuments.
Valjean.
E qué?
Tot qu’ei apraiat, e arren ei apraiat, responec Fauchelevent.
Qu’è ja eth permís entà entrar-vos; mès abans qu’ei de besonh que gescatz.
Aciu que i é eth trebuc.
Per çò dera mainada qu’ei aisit.
L’amiaratz?
Cararà?
Jo que ne responi.
Mès, e vos, senhor Magdalena?
E dempús un silenci plen d’ànsia, exclamèc:
Mès gessetz per a on auetz entrat!
Jean Valjean, coma eth prumèr viatge, se limitèc a díder:
Impossible!
Que i a ua auta causa que m’enquimère.
E ja compreneratz, senhor Magdalena, qu’es agents deth govèrn se’n saberàn.
Jean Valjean lo guardèc atentiuaments, pensant que deliraue.
Fauchelevent seguic:
Com, macareu, vatz a gésser?
E cau que sigue tot hèt, deman!
Pr’amor que deman vos è de presentar; era prioressa vos demore.
Alavetz expliquèc a Jean Valjean qu’aquerò ère ua recompensa per un servici qu’eth, Fauchelevent, li hège ara comunautat.
Qu’enes sues atribucions i entraue quauquarren d’enterraire; que clauaue eth taüt e ajudaue ar enterraire deth cementèri; qu’era religiosa qu’auie mòrt peth maitin auie demanat èster enterrada en taüt que li servie de lhet, e sepultada ena vòuta de dejós der autar dera capèra; qu’aquerò ère enebit pes reglaments de policia, mès qu’era religiosa ère ua d’aguestes mòrtes qu’arren se les remís; qu’era prioressa e es mairs vocaus credien que les calie complir es desirs dera defuntada, e que tan pejor entath govèrn; qu’eth clauarie eth taüt ena cèla, quilharie era lausa dera capèra e baisharie eth còs ena vòuta; qu’entà recompensar-lo, era prioressa admetie ath sòn frair de jardinèr, e ara mainada d’educanda; qu’eth sòn frair ère eth senhor Magdalena, e era neboda, Cosette; qu’era prioressa l’auie dit que l’amiesse ath sòn frair a londeman pera tarde dempús deth faus enterrament en cementèri.
Mès, que non se podie hèr a vier de dehòra ath senhor Magdalena s’eth senhor Magdalena non ère abans dehòra.
Aciu que i auie era prumèra dificultat; mès dempús que n’auie ua auta: eth taüt uet.
Qué ei aquerò deth taüt uet?, preguntèc Jean Valjean.
Fauchelevent responec:
Eth taüt dera admistracion.
Quin taüt?
De quina administracion?
Quan se morís ua monja vie eth mètge der ajuntament e ditz: “S’a mòrt ua monja”.
Eth govèrn envie un taüt; e eth dia a vier un car funèbre e enterraires, que cuelhen eth taüt e l’amien entath cementèri.
Vieràn es enterraires e lheuaràn era caisha e non i aurà arren ath laguens.
Donques metetz-i quinsevolh causa.
Un mòrt?
Non.
Donques qué?
Un viu.
Quin?
Vos?
E per qué non?
Sabetz, Fauchelevent, qu’auetz dit: “era mair Crucifixion a mòrt.” E que jo e ahijut: “e eth senhor Magdalena ei acogat”.
Donques qu’ei aquerò.
A!, vo n’arritz; que non parlatz formauments.
Que parli plan formau.
Non me cau gésser d’aciu?
Plan que òc.
Vos è dit que cerquetz entà jo un tistèr e ua tapa.
E qué?
Eth tistèr serà de pin, e era tapa ua tela nera.
Non, ua tela blanca.
Es monges s’acòguen damb ua tela blanca.
Anatz a cercar ua tela blanca.
Qu’ètz un òme coma es auti, senhor Magdalena.
Fauchelevent, dauant d’aguesta pensada qu’ère un des sauvatges e temeraris projèctes dera preson, en gésser des causes pacifiques que l’enrodauen, e barrejar-se damb aquerò qu’eth cridaue “era monotonia dera vida deth convent”, sentie un estupor comparable ath d’un passejaire que vedesse ua gaveta metent eth bec entà pescar en arriuet deth carrèr Sant Dionisi.
Mès abans, didetz-me.
Com se hè tot?
A on ei aguest taüt?
Jean Valjean seguic:
Eth qu’ei uet?
Aquiu, en lòc que se cride era sala des mòrts.
Quina longada a era caisha?
Sies pès.
E qué ei era sala des mòrts?
Qu’ei ua cramba der embaish qu’a ua hièstra damb ua rèisha entath jardin e ei barrada peth laguens, damb un contravent e dues pòrtes, ua que da tath convent e era auta tara glèisa.
A quina glèisa?
Ara glèisa deth carrèr.
Ara glèisa de toti.
Auetz es claus d’aguestes dues pòrtes?
Non.
E quan daurís aguesta pòrta eth portièr?
Solet entà deishar entrar as enterraires que vien a cercar eth taüt.
Quan eth taüt ges se barre era pòrta.
Qui claue era caisha?
Qui met era tela ath laguens?
Vos solet?
Atau ei escrit ena paret.
Non.
A quina ora vierà deman eth car entà cuélher eth taüt?
Tàs tres dera tarde.
Que non ei apròp.
Serè amagat en quartet des utisi tota era net e tot eth maitin.
Qu’aurè hame.
Ja vos manarè quauquarren.
Me podetz vier e embarrar en taüt tàs dues.
Fauchelevent arreculèc hènt petar es dits.
Mès aquerò qu’ei impossible!
Cuélher un martèth e clauar uns claus en ua husta!
Çò que semblaue extraordinari entà Fauchelevent qu’ère plan simple, didem, entà Jean Valjean qu’auie trauessat pejors estrets.
Qui a estat ena preson que se’n sap der art d’arropir-se, sivans eth diamètre que permet era evasion.
Eth forçat, qu’ei estacat ara hujuda coma eth malaut ara crisi que lo sauve o lo pèrd.
Ua evasion qu’ei ua garison.
E qué ei çò que non se hè entà guarir-se?
Deishar-se embarrar e amiar en un calaish coma un hardèu, víuer en ua caisha, trapar aire a on non n’a, estauviar era respiracion ores sanceres, saber estofar-se sense morir; tot aquerò qu’ère un des ombrius talents de Jean Valjean.
Ath delà d’aquerò, un taüt damb un òme viu ei ua estratagèma de forçat, mès tanben d’emperaire.
S’auem de creir ath monge Agustin Castillejo, aguesta siguec era manèra que tenguec Carles V entà veir per darrèr viatge ara Blomberg, dempús dera sua abdicacion, entà hèr-la entrar e gésser en monastèri de Yuste.
Fauchelevent, un shinhau mès tranquil, preguntèc:
Mès, com poiratz respirar?
Que ja respirarè.
En aquera caisha!
Plan!
E se vos acodís eth tossir o esternudar?
Eth que s’escape non tossís ne esternude.
Fauchelevent, vos cau decidir: o èster descubèrt aciu, o gésser en car.
Toti auram observat era afeccion des gats a posar-se, en passar entre es huelhes d’ua pòrta miei dubèrta.
Qui non a dit a un gat: “Tè, entra, animau!” I a òmes que quan an un incident dubèrt ath sòn dauant tanben an era tendéncia a estar-se trantalhants entre dues resolucions, en tot crànher que les estronhe eth destin se barren còp sec era aventura.
Es mès prudents, per mès gats que siguen, e precisaments perque son gats, corren bèth còp mès perilh qu’es audaci.
Fauchelevent qu’ère d’aguesta natura indecisa.
Era vertat ei que non i a ua auta manèra.
Jean Valjean repliquèc:
Era soleta causa que m’enquimère ei çò que se passarà en cementèri.
Donques aquerò ei precisaments çò que a jo non me preocupe bric, didec Fauchelevent.
S’auetz era seguretat de poder gésser dera caisha, jo la tengui entà trèir-vos dera hòssa.
Er enterraire, qu’ei un embriac amic mèn: er oncle Mestienne; un vielh de viua soca.
Er enterraire bote as mòrts en clòt e jo boti ar enterraire ena mia pòcha.
Vau a dider-vos se qué se passarà.
Arribam un shinhau abans dera net: tres quarts d’ora abans de qué barren eth brescat deth cementèri.
Eth car arribe enquiara sepultura e jo lo seguisqui pr’amor qu’ei era mia obligacion.
Me harè a vier un martèth, un cisèl, e estialhes ena pòcha.
S’arture eth car; es mossos estaquen ua còrda ath taüt e vos baishen ena sepultura.
Eth prèire ditz es oracions, hè eth senhau dera crotz, lance era aigua benedida e se’n va. Me demori jo solet damb er oncle Mestienne, qu’ei amic mèn, coma ja vos è dit.
E alavetz se passe ua de dues causes: o ei embriac, o non n’ei.
Se non ei embriac li digui: “Vene a hèr ua copa, tant qu’encara ei dubèrt eth Bon Codonh”.
Me lo hèsqui a vier, e li hèsqui cuélher ua peta; que non ei de mau hèr embriagar ar oncle Mestienne, pr’amor que tostemp ei ja miei embriac; lo dèishi jos era taula, li trèigui era sua cedula entà poder entrar en cementèri, e entorni solet.
Alavetz ja non vos cau auer arren damb degun, senon damb jo.
S’ei embriac, li digui: “Tè, jo harè eth trabalh”.
Se’n va, e vos trèigui deth clòt.
Qu’ei convengut, oncle Fauchelevent.
Tot se passarà ben.
Be ne serie d’orrible!”.
V.- De com non ei pro èster embriac entà èster immortau.
Londeman, quan se cogaue eth solei, es pòqui passejaires deth baloard deth Maine se treiguien eth chapèu ath pas d’un car funèbre ancian, ornat de esqueletes, tibias e lèrmes.
Aguest car amiaue un taüt caperat d’ua tela blanca qu’en era ludie ua grana crotz nera semblabla a ua esqueleta damb es dus braci penjant.
Un coche endolat que i anauen un prèire damb sobrepelís e un escolan damb sotana ròia seguie ath car, qu’as sòns costats anauen dus enterraires vestidi de gris damb ornaments neri.
Darrèr venguie un vielh damb vestit de pòble e coishejant.
Era acompanhada se dirigie entath cementèri de Vaugirard.
Eth cementèri de Vaugirard ère ua excepcion entre es auti de París.
Auie, entà didè’c atau, es sòns costums particulars, madeish qu’auie era sua pòrta-cochera e pòrta petita, cridades en barri, pes vielhs, tostemp aganchadi as paraules vielhes, era pòrta nòbla e era pòrta plebèua.
Es bernardes benedictines deth petit Picpus auien artenhut, coma auem dit ja, eth privilègi d’èster enterrades en un lòc a despart, en un terren qu’auie apertengut ara sua comunautat, e pendent era tarde.
Es enterraires auien tanben ua disciplina particulara entath sòn servici en cementèri, pera tarde en ostiu, e de nets en iuèrn.
Es cementèris de París se barrauen en aquera epòca ena còga; e, en èster aguesta ua mesura d’orde municipau, i ère sometuda ada era eth cementèri de Vaugirard madeish que quinsevolh aute.
Era porta nòbla e era pòrta plebèua èren dus brescats contigús plaçadi enes cants d’un pabilhon bastit per arquitècte Perronet, a on s’estaue eth garda deth cementèri.
Aguesti brescats virauen inexorablaments sus es sòns gahons en moment qu’eth solei despareishie deth darrèr dera copòla des Invalids.
Se s’auie demorat ath laguens bèth enterraire, que non auie ua auta manèra de gésser que presentar era sua cedula d’enterraire autrejada pera administracion de pompes funèbres.
En un contravent dera casa deth garda i auie ua sòrta de boèta coma es de corrèus; er enterraire metie aquiu era sua cedula; eth garda l’entenie quèir, tiraue d’ua còrda e daurie era pòrta plebèua.
Er enterraire gessie; mès, pagaue quinze francs de multa.
Aguest cementèri, que damb es sòns privilègis trincaue era simetria administratiua, siguec suprimit pòc dempús de 1830.
Eth cementèri de Monte Parnaso, cridat tanben der Orient, lo succedic, e eretèc era famosa tauèrna qu’ère ath sòn costat, qu’auie ua aficha damb un codonh pintat e formaue angle, per un costat, damb es taules des beuedors e, per aute, damb es hòsses, en tot hèr veir aguesta inscripcion: Tath bon codonh.
Eth cementèri Vaugirard qu’ère çò que podie cridar-se un cementèri rosigat.
Auie queigut en desuetud.
L’invadie era èrba e l’abandonauen es flors; es persones dera classa mieja tenguien compde de qué non les enterrèssen en Vaugirard: flairaue a praube.
Eth cementèri deth pair Lachaise, que ja ère ua auta causa!
Èster enterrat en cementèri deth pair Lachaise qu’ère coma auer mòbles d’acajó.
En aquerò se vedie era elegància.
Eth cementèri Vaugirard qu’ère un recinte venerable, plantat coma es ancians jardins francesi, damb carrèrs drets, boisi, cipresièrs, grèfols, sepulcres ena ombra de quauqui telhs e era èrba plan nauta.
Era net ère impausanta en aqueth lòc qu’auie fòrça aspèctes lugubres.
Encara non s’auie cogat eth solei quan eth car funèbre dera tela blanca e era crotz nera entrèc ena albareda deth cementèri Vaugirard.
Eth coish que lo seguie ère Fauchelevent.
Er enterrament dera mair Crucifixion ena cripta de dejós der autar, era gessuda de Cosette e era entrada de Jean Valjean ena sala des mòrts s’auien executat sense cap de trebuc e arren auie gessut mau.
Digam, coma de passa, qu’er enterrament dera mair Crucifixion dejós der autar ei, entà nosati ua fauta plan veniau.
Qu’ei ua d’aguestes fautes que se retiren fòrça a un déuer.
Es religioses l’auien complit, non solet sense temor, senon damb aplaudiment dera sua consciéncia.
En claustre çò que se cride “eth govèrn” non ei qu’ua intrusion dera autoritat, intrusion tostemp discutibla.
Çò de prumèr ei era règla; per çò que tanh ath còdi, que ja se veirà.
Òmes, hètz totes es leis que volgatz, mès sauvatz-les entà vosati.
Eth tribut que se pague ath Cesar non ei senon era rèsta de çò que se pague a Diu.
Un prince non ei arren dauant d’un principi.
Fauchelevent anaue coishejant fòrça content darrèr deth car.
Era serenor de Jean Valjean qu’ère ua tranquillitat poderosa que se comunicaue as auti.
Fauchelevent non dobtaue deth trionf, donques que çò que restaue entà hèr, ja non ère arren.
En dus ans auie embriagat dètz còps ar enterraire, ath brave der oncle Mestienne, qu’ère un praube òme.
Que hège d’eth çò que volie.
L’ornaue eth cap ath sòn gust; e eth cap de Mestienne s’ajustaue ara casqueta de Fauchelevent.
Era sua confiança ère, donc, completa.
Quan eth convòi funèbre entrèc en camin qu’amiaue dret entath cementèri, Fauchelevent, plen de satisfaccion, guardèc eth car, e didec a mieja votz heregant es sues gròsses mans.
Vai, quina trufaria!
S’arturèc eth car qu’auie arribat en brescat.
Coma que les calie mostrar era licéncia entar enterrament, er encargat dera pompa funèbre s'auancèc e parlèc un moment damb eth portièr.
Pendent aguest collòqui que costèc ua arturada de dues o tres menutes, apareishec un desconeishut e venguec a plaçar-se darrèr deth car, ath cant de Fauchelevent; semblaue un trabalhador, amiaue ua blòda damb granes pòches e ua aishadon jos eth braç.
Fauchelevent tachèc es uelhs en eth.
Qui ètz?, li preguntèc.
Er òme responec: Er enterraire.
Er enterraire!
Vos?
Er enterraire qu’ei er oncle Mestienne.
Ère.
Com qu’ère!
Qu’ei mòrt.
Fauchelevent ac auie previst tot, exceptat que podesse morir un enterraire.
Mès tanben se morissen es enterraires; a truca de hotjar hòsses entàs auti hotgen era sua.
Eth praube òme se demorèc estonat.
Aquerò que non ei possible!
Mès n’ei.
Er enterraire, didec fèblaments, ei er oncle Mestienne.
Gribier; aguest ei eth mèn nòm, companh.
Fauchelevent perdec era sang dera cara e examinèc a Gribier.
Ère un òme naut, prim, livid, totafèt funèbre.
Fauchelevent se metec a arrir.
A!, didec.
Pro que s’apraie eth coquin mon!
Er oncle Mestrienne a mòrt; a mòrt, mès que viu en oncle Lenoir.
Sabetz se qui ei er oncle Lenoir?
Qu’ei era bota de vin des dotze: ei era bota de Surena, macareu!, deth vertadèr Surena de París.
Eth praube Mestienne s’a mòrt!
Me hè dò, qu’ère un bon gojat; mès vos tanben n’ètz.
Non ei vertat amic?
Vieram amassa a hèr ua copa de seguit.
Er òme responec:
Jo è estudiat quate ans, e non beui jamès.
Er enterraire anaue dauant.
Fauchelevent examinèc de nauèth ar inesperat Gribier.
Qu’ère un d’aguesti òmes qu’en tot èster joeni semblen vielhs e que son plan fòrts a maugrat dera sua primesa.
Camarada!, didec Fauchelevent.
Er òme se virèc.
Que sò er enterraire deth convent.
Qu’ètz eth mèn collega, didec er òme.
Atau, donc, que moric er oncle Mestienne?, didec.
Enquias ungles.
Fauchelevent repetic maquinauments:
Diu…
Pair Etèrn e entàs jacobins er Èsser Suprèm.
Seram amics?
Que ja n’èm.
Vos ètz provincian e jo sò parisien.
Dus non son amics enquia que beuen amassa.
Eth que uede eth sòn veire, uede eth sòn còr.
Vieratz a béuer damb jo.
Ad aquerò arrés se remís.
Prumèr qu’ei era obligacion.
E ahigec damb era satisfaccion deth qu’endónvie ua dita:
Era sua hame qu’ei enemiga dera mia set.
Eth car hec eth torn a ua plantada de cipresièrs, deishèc eth carrèr ample, ne trauessèc un aute de mès estret, entrèc en un terren sense cultivar e dempús en un matarràs.
Aquerò indicaue era proximitat immediata dera sepultura.
Fauchelevent amendric encara mès eth sòn pas, mès que non podie arturar eth car.
Erosaments era tèrra remoiguda e banhada pes ploges der iuèrn s’apegaue as arròdes a arreculaue era marcha.
Fauchelevent s’apressèc ar enterraire e li didec en votz baisha:
Que i a plan bon vin en Argenteuil.
Provincian, didec er òme, jo non auria d’èster enterraire.
Eth mèn pair qu’ère portièr en Pritaneo.
Me tenguia ara literatura; mès qu’auem auut fòrça malastres: eth mèn pair auec quauques pèrtes ena borsa e m’a calut renonciar a èster autor.
Ça que la, sò encara escrivan public.
Ua causa que non empache era auta.
Me tengui as dues professions.
Anem a béuer, li didec.
Aciu mos cau hèr ua observacion.
Fauchelevent, per mès inquiet que siguesse, convidaue a béuer; mès que non auie pensat en un punt: qui li calie pagar?
Lèu tostemp convidaue eth e pagaue er oncle Mestienne.
Mès aquera invitacion ère evidentaments un resultat dera naua situacion creada peth nau enterraire; l’ère de besonh convidar-lo; mès, eth vielh jardinèr deishaue ena ombra, non sense intencion, eth proverbiau quart d’ora de Rabelais.
Fauchelevent, a maugrat dera sua emocion, non se n’encuedaue de pagar.
Er enterraire responec damb un arridolet de superioritat:
Que mos cau minjar.
È acceptat eth cargue de successor der oncle Mestienne.
Quan un a acabat lèu es sòns estudis, qu’ei filosòf.
È ahijut ath trabalh dera man eth deth braç, e è un paravent de memorialista en mercat deth carrèr Sevres.
Sabetz a on ei?
En mercat des Paraigües.
Totes es mosses dera Crotz Ròia que vien entà jo; e jo les escriui es sues declaracions entàs nòvis.
Peth maitin escriui cartes amoroses e pera tarde daurisqui sepultures.
Tau ei era vida, provincian.
Eth car auançaue.
Era aishada me maumet era man.
Eth car funèbre s’arturèc.
Er escolan baishèc deth coche, e darrèr d’eth eth prèire.
Vai, quina badinada!, didec Fauchelevent, consternat.
VI.- Entre quate hustes.
Qui i auie en taüt?
Jean Valjean.
Jean Valjean que s’auie colocat entà poder víuer aquiu laguens, e a penes podie respirar.
Qu’ei, plan que òc, estranh considerar enquia quin punt mos balhe seguretat de tot era seguretat dera consciéncia.
Era combinacion pensada per Jean Valjean anaue pro ben dès era vesilha.
Jean Valjean compdaue, coma Fauchelevent, damb er oncle Mestienne, e non auie cap de dobte sus eth finau dera aventura.
Qu’ei impossible trapar ua situacion mès critica e ua cauma mès completa.
Es quate hustes deth taüt alendauen ua patz orribla.
Jean Valjean qu’auie quauquarren deth repaus dera mòrt.
Pòc dempús d’auer clauat Fauchelevent era tapa deth taüt, sentec Jean Valjean que l’amiauen e que dempús rodaue.
Se’n sabec tanben pera suavitat deth movement que passaue der empeirat entath sable, ei a díder, que gessie des carrèrs e entraue en camin; en enténer un bronit sord e endonvièc que trauessaue eth pònt d’Austerlitz; ena prumèra arturada coneishec qu’entraue en cementèri; ena dusau se didec: “Aciu que i é eth clòt”.
Sentec que cuelhien bruscaments era caisha e entenec un aspre heregament enes hustes; coneishèc qu’estacauen un còrda ath taüt entà baishar-lo ena hòssa.
Dempús auec ua sòrta de vertige.
Probablaments es sepulturèrs e er enterraire auien hèt oscillar eth taüt e auie baishat eth cap abans qu’es pès.
Se remetec de seguit, vedec qu’ère en posicion orizontau e immobil.
Qu’auie arribat ath hons deth clòt.
Sentec ua sòrta de heired.
Entenec ua votz glaciau e solemna sus eth sòn cap e escotèc com passauen tan lentaments que les podie enténer, paraules en latin que non comprenec:
Ua votz infantila responec:
De profundis.
Era votz grèu seguic:
Requiem aeternam dona ei, Domine.
Era votz infantila responec:
Et lux perpetua luceat ei.
Qu’ère probablaments aigua senhada.
Alavetz se didec: Qu’ei a mand d’acabar tot aquerò.
Un shinhau mès de paciéncia.
Ara partirà eth caperan; Fauchelevent se harà a vier a béuer a Mestienne; me deisharàn; dempús vierà Fauchelevent solet e gesserè d’aciu.
Era votz grèu tornèc a díder:
Requiescat in pace.
E era votz mainadenca:
Amen.
Qu’ère ua palada de tèrra que queiguie sus eth taüt.
Dempús n’entenec ua auta.
Un des traucs qu’alendaue demorèc tapat.
Dempús queiguec ua auta palada.
Dempús ua auta.
Que i a causes mès fòrtes qu’er òme mès fòrt.
Jean Valjean.
Tanlèu partic eth car, e eth prèire e er escolan pugèren en coche e partiren tanben, Fauchelevent, que non deishaue de uelh ar enterraire lo vedec ajocar-se e agarrar era pala qu’ère clauada verticauments en molon de tèrra.
Alavetz Fauchelevent cuelhec ua resolucion suprèma.
Se metec entre era hòssa e er enterraire, crotzèc es braci, e li didec:
Que jo pagui!
Er enterraire lo guardèc estonat e li responec:
Eth qué?
Eth vin.
Quin vin?
Eth d’Argenteuil.
A on ei aguest Argenteuil?
En Bon Codonh.
Dèisha-me en patz, didec er enterraire.
E lancèc ua palada de tèrra sus eth taüt, que deishèc anar un sorrolh raucós; Fauchelevent se sentec aflaquit e a mand de quèir ena hòssa e cridèc damb ua votz que damb era barrejaue era opression dera angonia:
Companh!, abans que barren eth Bon Codonh!
Er enterraire cuelhec ua naua palada de tèrra.
Fauchelevent seguic:
Que pagui jo!
E agarrèc deth braç ar enterraire.
Escotatz-me, camarada, sò er enterraire deth convent e vengui pr’amor d’ajudar-vos.
Aquerò qu’ac podem hèr ena net; comencem per béuer un horrup.
E quilhèc era palada.
Fauchelevent l’arturèc.
Argenteuil de sies.
A!, didec er enterraire, qu’ètz campanèr.
Anatz-vo’n, anatz-vo’n a tocar.
E lancèc ena hòsa era dusau palada.
Fauchelevent arribèc en aqueth moment qu’un òme ja non sap se qué ditz.
Anem a béuer, cridèc; que sò jo eth que pague.
Dempús qu’ajam enterrat ara joena, didec er enterraire.
E lancèc era tresau palada.
Dempús clauèc era pala en solèr, e higec:
Eth solei non s’auie encara cogat en orizont; i auie encara pro lum entà que podesse distinguir-se ua causa blanca ath hons d’aquera pòcha dubèrta.
Se l’acabaue d’acodir ua idia.
Sense qu’er enterraire, ocupat solet en aumplir era pala, se n’encuedèsse, li metec era man ena pòcha peth darrèr e treiguec era causa blanca que contenguie.
Er enterraire lancèc ena hòssa era quatau palada.
A prepaus, nauèth vengut, auetz era cedula?
Er enterraire se demorèc parat.
Quina cedula?
Eth solet s’agògue.
E qué?
Se meterà era còfa de dormir.
Barraràn eth brescat deth cementèri.
E qué?
Auetz era cedula?
A!, era mia cedula!, didec er enterraire.
E la cerquèc ena pòcha.
Non, didec, que non è era cedula.
Me l’aurè desbrembat.
Quinze francs de multa, didec Fauchelevent.
Er enterraire se metec verd: eth verd ei eth pallitge des fesomies livides.
Ai, Jesús, mon Diu!, exclamèc.
Quinze francs de multa!
Tres napoleons, didec Fauchelevent.
Er enterraire deishèc anar era pala.
Que l’auie arribat eth moment a Fauchelevent.
A!, didec, nauèthvengut, que non mos cau desesperar; non se tracte de suicidar-mos, ne de profitar aguesta hòssa.
Quinze francs son quinze francs e encara podetz non pagar-les.
Jo que sò vielh en mestièr; vos ètz nauèth, e me’n sai a on les dan e a on les cuelhen.
Vos vau a balhar un conselh d’amic: Que i a mès que mès ua causa evidenta qu’eth solei se cògue, que tòque ja ena copòla, e qu’eth cementèri se barrarà en cinc menutes.
Qu’ei vertat, didec er enterraire.
En cinc menutes que non auetz eth temps entà aumplir era hòssa qu’ei prigonda coma un dimòni e arribar ara ora abans de qué barren eth brescat.
Qu’ei vertat.
En aguest cas pagaràtz quinze francs de multa.
Quinze fancs!
Mès qu’auetz temps entà…
A on demoratz?
Vaugirard, numèro 87.
Donques qu’auetz temps, en tot lheuant es pès, entà gésser de seguit.
Ei vertat.
Un còp dehòra deth brescat, corretz entara vòsta casa, cuelhetz era cedula, entornatz, eth garda vos daurirà; e coma que amiatz era cedula, non i a multa.
Enterratz ath mòrt, e jo me demori susvelhant-lo pr’amor de qué non s’escape.
Que vos deui era vida, provincian.
Deishatz-me liure eth camp.
Er enterraire, plen de arregraïment, li sarrèc era man e partic ara prèssa.
Tanlèu auec despareishut en matarràs, Fauchelevent entenec qu’es sòns passi s’aluenhauen, dempús s’inclinèc entara hòssa e didec en votz baisha:
Senhor Magdalena!
Arrés responec.
Fauchelevent tremolèc.
Ètz aciu?
Seguic eth silenci ena hòssa.
Fauchelevent, privat lèu dera respiracion pera tremoladera que sentie, treiguec eth cisèl e eth martèth e hec sautar era tapa dera caisha.
Eth ròstre de Jean Valjean apareishec en crepuscul, palle e damb es uelhs barradi.
Fauchelevent sentec que se li chinauen es peus; se metec de pès, e s’emparèc d’esquia ena paret dera hòssa, lèu queiguent sus eth taüt.
Guardèc a Jean Valjean.
Jean Valjean jadie immobil e esblancossit.
Fauchelevent gasulhèc en ua votz baisha coma ua alendada:
Qu’ei mòrt!
Bona manèra qu’è auut entà sauvar-lo!, didec.
Alavetz er òme se metec a somicar e a parlar.
Er oncle Mestienne que n’a eth tòrt.
Per qué s’a mòrt aguest pèc?
Per qué s’auie de morir quan hège mès manca?
Eth, qu’a costat era mòrt ath senhor Magdalena.
Senhor Magdalena!
Ei en taüt; tot s’a acabat.
Ei aquerò auer sen?
Ai!, mon Diu!
Qu’ei mòrt!
Qué diderà era frutèra?
Mès, ei possible, mon Diu, qu’un òme coma aguest morisque atau?
Quan m’en brembi se com se metec dejós dera mia carreta!
Senhor Magdalena!
Senhor Magdalena!
Que s’a estofat, pro qu’ac didia jo; mès que non me volec creir.
Quina coquinada è hèt, tè!
Que s’a mòrt aguest brave òme, eth mielhor òme que i auie entre es bravi de Diu!
E era sua mainada!.
Jo que torni aquiu!
Jo me demori aciu!
Hèr ua causa atau!
Arribar en aguesta edat entà èster dus vielhs lhòcos!
Mès, com entrèc en convent?
Per aquiu comencèc tot.
Que non se pòden hèr aguestes causes.
Senhor Magdalena!
Senhor Magdalena!
Senhor Magdalena!
Senhor alcalde!
Com gesseram ara d’aguesta!
E se tirassaue es peus.
Qu’ère eth brescat dethh cementèri que se barraue.
Fauchelevent s’inclinèc sus Jean Valjean e arreculèc còp sec tot çò que se pòt arrecular en ua sepultura.
Jean Valjean auie es uelhs dubèrts e lo guardaue.
Veir ua mòrt qu’ei ua causa orribla, mès que veir ua resurreccion non n’ei mens.
Fauchelevent se demorèc petrificat, palle, confús, rendut per excès des emocions, sense saber s’auie de tier-se damb un mòrt o damb un viu, e guardant a Jean Valjean que lo guardaue.
Que me sò esclipsat, didec Jean Valjean; e se seiguec.
Fauchelevent queiguec de jolhs.
Santa Vèrge!, exclamèc.
Quin subersaut m’auetz dat!
Jean Valjean qu’ère estavanit.
Er aire liure lo remetec.
Non auetz mòrt!
Ò, guaire coratge qu’auetz!
Vos è cridat tant que vos auetz desvelhat.
Quan vos vedí damb es uelhs barradi didí: “Plan, que s’a estofat”.
Ò, auria vengut hòl; mès hòl furiós, hòl d’estacar; m’auria hèt a vier a Bicetre.
Qué pòdia hèr jo s’auéssetz mòrt?
E era vòsta mainada!
Era frutera non aurie sabut arren!
Se li dèishe era mainada enes braci e eth pairin s’a mòrt!
Quina istòria!
Sants deth cèu, quina istòria!
A!, mès que viuetz.
S’a acabat tot.
Qu’è hered, didec Jean Valjean.
Aguestes paraules rebrembèren a Fauchelevent era realitat, qu’ère pressanta.
Aqueri dus òmes, encara que remetudi, amiauen, sense saber per qué, trebolat er esperit; sentien ua causa estranha qu’ère eth reflèx deth sinistre lòc que se trapauen.
Gescam lèu d’aciu, didec Fauchelevent.
Metec era man ena pòcha e treiguec ua carabassa que s’auie aprovedit.
Çò de prumèr ua gorjada!, didec.
Era carabassa acabèc çò qu’era brisa auie començat.
Gessec deth taüt e ajudèc a Fauchelevent a clauar era tapa.
Tres menutes dempús qu’èren dehòra deth clòt.
Fauchelevent qu’ère tranquil, ath delà.
Auie calculat ben eth temps.
Eth cementèri ère barrat e non li calie crànher era arribada der enterraire Gribier.
Eth “recruta” serie en çò de sòn en tot cercar era cedula sense trapar-la, donques que l’amiaue Fauchelevent ena pòcha.
E sense cedula non podie entrar en cementèri.
Quan siguec plia era hòssa, didec Fauchelevent:
Tè, amiatz era pala jo que me hèsqui a vier era aishada.
Barraue ja era net.
Jean Valjean trapèc quauqua dificultat en botjar-se e caminar; en taüt s’auie heredat e auie cuelhut quauquarren de cadavre.
Era anquilòsi dera mòrt l’auie agarrat entre quate hustes e li calec, entà didè’c atau, desgelar- se deth sepulcre.
Qu’estatz regde, didec Fauchelevent.
Bè!, responec Valjean.
Partiren peth madeish camin qu’auie vengut eth car funèbre.
Quan arribèren en brescat, ja barrat, e en quarto deth garda, Fauchelevent, qu’amiaue era cedula der enterraire, la lancèc ena caisha, eth garda tirèc dera còrda, se dauric era pòrta e gesseren.
Tot se passe ben!
Magdalena!, didec Fauchelevent.
Trauessèren era barralha Vaugirard dera manèra mès aisida deth mon.
Enes entorns d’un cementèri ua pala e ua aishada que son dus passapòrts.
Eth carrèr de Vauginard ère desèrt.
Senhor Magdalena, didec Fauchelevent, sense deishar de caminar e lheuant era vista entàs cases, qu’auetz mielhor vista que jo.
Mostratz-me eth numèro 87.
Aciu que i é, precisament.
Non i a arrés en carrèr, responec Fauchelevent.
Fauchelevent entrèc en numèro 87.
Pugèc en prumèr estatge, guidat per instint qu’amie tostemp ath praube entath losat, e truquèc ena escurina ena pòrta d’un humarau.
Ua votz responec:
Tà dauant.
Qu’ère era votz de Gribier.
Fauchelevent possèc era pòrta.
Eth quarto der enterraire ère, coma totes aguestes maleroses crambes, ua lucana sense moblar e plia de trastes.
Un calaish (dilhèu un taüt), li servie de comòda; ua gèrra de boder hège de plata; un tapís de lhet; eth solèr hège era foncion de cagires e de taules.
En un cornèr, sus un pelhòt, qu’ère un retalh vielh de tapís, i auie ua hemna prima, enrodada de mainatges, que formauen un grop confús.
Tota era cramba indicaue un gran desorde: semblaue que s’auie passat un tèrratrem.
Es tàpies èren dubèrtes, es pelhòts escampilhadi, eth cantre trincat, era mair auie plorat, es hilhs auien recebut bèth còp probablaments; tralhes tot, d’un escorcolh peth menut e extraordinari.
Se vedie qu’er enterraire auie cercat en bades era sua cedula e auie hèt responsable d’aguesta pèrta a toti, ena casa, dès eth cantre enquiara hemna.
Gribier semblaue desesperat.
Entrèc, donc, e didec:
Vos hèsqui a vier era pala e era aishada.
Gribier lo guardèc estonat.
Qu’ètz vos, provincian?
Deman traparatz era cedula ena casa deth garda deth cementèri.
E deishèc era pala e era aishada en solèr.
Qué vò díder aquerò?, preguntèc Gribier.
Vò díder qu’auetz deishat quèir era cedula dera pòcha; que la trapè en solèr en moment que partíretz; qu’è enterrat ath mòrt e caperat era hòssa; que è hèt eth vòste trabalh; qu’eth garda vos balharà era cedula e que non pagaratz quinze francs.
Qu’ei tot, recruta.
Gràcies, provincian, exclamèc Gribier alugat d’alegria.
VIII.
Interrogatòri d’erosi resultats.
Ua ora dempús, ena escurina dera net, dus òmes e ua mainada se presentèren en numèro 62 deth carrèr Picpus.
Eth mès vielh des dus agarrèc eth picaport e truquèc.
Qu’èren Fauchelevent, Jean Valjean e Cosette.
Es dus òmes auien anat a cercar a Cosette ena casa dera frutèra deth carrèr Camin Verd, a on l’auie deishat Fauchelevent era vesilha.
Cosette s’auie estat aguestes vint-e-quate ores sense compréner arren e tremolant silenciosaments.
Tremolaue tant que non auie plorat.
Non auie minjat ne dormit.
Era prauba frutèra l’auie hèt mil preguntes sense arténhe mès responsa qu’ua guardada trista, tostemp madeisha.
Cosette non auie deishat veir arren de çò qu’auie entenut e vist enes darrèri dies.
Endonviaue que trauessaue ua crisi e coneishie que li calie èster “prudenta”.
Qui ei que non a experimentat eth terrible poder d’aguestes tres paraules prononciades en un cèrt ton ena aurelha d’un mainatge espaurit.
Non digues arren!
Era pòur qu’ei muda.
Ath delà d’aquerò, arrés sauve un secret coma un mainatge.
Sonque quan dempús d’aguestes vint-e-quate ores auie tornat a veir a Jean Valjean auie lançat tau crit d’alegria que quinsevolh òme cogitós aurie endonviat en eth era gessuda d’un abisme.
Fauchelevent ère deth convent e se’n sabie deth senhau.
Atau se resolvec eth doble e dificil problèma: gésser e entrar.
Eth portièr, qu’auie ja es sues instruccions, dauric era porteta que comunicaue eth pati e eth jardin, e que hè vint ans se vedie encara deth carrèr estant, ena paret deth hons deth pati, dauant dera pòrta-cochera.
Eth portièr hec passar as tres per aguesta pòrta e d’aquiu passèren entath locutòri reservat, a on eth dia anterior auie cuelhut Fauchelevent es ordes dera prioressa.
Era prioressa, damb eth rosari ena man, les demoraue ja.
Ath sòn costat ère, de pès, damb eth vel plaçat, ua mair vocau.
Ua discreta espelma illuminaue, o mielhor dit, hège veir qu’illuminaue eth locutòri.
Era prioressa examinèc a Jean Valjean.
Dempús li preguntèc:
Ètz eth frair?
Óc, reverenda mair, responec Fauchelevent.
Com vos cridatz?
Fauchelevent responec:
Qu’auie auut, plan, un frair cridat Darrèr, que s’auie mòrt.
D’ a on ètz?
Fauchelevent responec:
De Picquigny, près d’Amiens.
Quina edat auetz?
Fauchelevent responec:
Cinquanta ans.
Quin mestièr?
Fauchelevent responec:
Jardinèr.
Ètz bon cristian?
Fauchelevent responec:
Toti ne son ena nòsta familha.
Ei vòsta aguesta mainada?
Fauchelevent responec: Òc, reverenda mair.
Ètz sa pair?
Fauchelevent responec:
Eth sòn pairin.
Era mair vocau didec alavetz ara prioressa, en votz baisha:
Que respon ben.
Jean Valjean non auie prononciat ua soleta paraula.
Que serà lèja.
Oncle Fauvent, cercaratz ua auta genolhèra damb campaneta.
Efectiuaments, a londeman s’entenien es dues campanetes en jardin, e es religioses non podien tier eth desir de lheuar ua punta deth vel.
Ath hons deth jardin, e jos es arbes, se vedie hotjar as dus òmes, Fauchelevent e er aute, un extraordinari eveniment.
Se trinquèc eth silenci e vengueren a díder en votz baisha:”Ei un ajudant deth jardinèr”.
Es mairs vocaus higien: “Ei un frair der oncle Fauvent”.
Jean Valjean s’auie ja installat formauments, amiaue era sua genolhèra de cuèr e era sua campaneta; qu’ère ja ua causa oficiau: se cridaue Darrèr Fauchelevent.
Tot aquerò qu’ei fòrça logic.
Encara que non i age miralhs en convent, es hemnes an era consciéncia dera sua fesomia; e es joenes que se cren beròies non se dèishen hèr monges aisidaments.
Era vocacion voluntària que s’està en relacion invèrsa ara beresa, e plan per aquerò se demore mès des lèges que des beròies.
D’aciu vie ua viua afeccion as lejors.
Era aventura qu’auem referit agranic ath brave vielh Fauchelevent, qu’artenhec ua capitada tripla: era de Valjean, que sauvèc e li balhèc asil; era der enterraire Gribier, que se didie: “m’a desliurat de pagar era multa”; era deth convent, que gràcies ada eth, sauvant eth còs dera mair Crucifixion, auie pogut evitar eth pagament deth tribut ath Cesar, e complir era volentat dera defuntada.
I auec un taüt damb cadavre en petit Picpus, e un taüt sense cadavre en cementèri de Vaugirard; er orden public se trebolèc, plan, prigondaments, mès arrés se n’encuedèc.
Per çò que hè ath convent, era sua gratitud entà Fauchelevent siguec fòrça grana, de sòrta que venguec a èster eth milhor des sirvents e eth milhor des jardinèrs.
Ena prumèra visita der arquevesque, era prioressa l’ac condèc tot a sa Illustrissima, en tot cohessar-se un shinhau colpabla, mès glorificant-se tanben.
Er arquevesque, en gésser deth convent, parlèc d’aquerò damb vantaria e en secret ath senhor Latil, confessor deth frair deth rei e dempús ath cardenau arquevesque de Reims.
Qu’auem vist ua carta dirigida peth Papa regnant alavetz, Leon XII, a un parent sòn dera nunciatura de París, cridat, coma eth, Della Genga, qu’en era se didie çò que seguís: “Semble que i a en un convent de París un excellent jardinèr, qu’ei un sant varon, cridat Fauvent.” Mès cap notícia d’aguesta capitada arribèc ena cabana de Fauchelevent, que seguic empeutant, hotjant e caperant es sòns melons, sense auer-ne era mès mendre idia dera sua excelléncia e santetat.
Non auie dera sua glòria mès notícies qu’es que podie auer dera sua eth bò de Durham o de Surrey, qu’eth sòn retrait se publiquèc en Illustrated London News damb aguesta inscripcion: Bò qu’a guanhat eth prèmi dera exposicion d’animaus de còrnes.
IX.- Clausura.
Cosette contunhèc sauvant silenci en convent.
Se credie simplaments hilha de Jean Valjean; e coma que non se’n sabie d’arren, arren podie condar, e en tot cas non aurie desnishat arren.
Auem dit ja qu’arren ensenhe eth silenci as mainatges autant coma eth malastre, e Cosette auie patit tant que tot ac cranhie, enquia era sua votz e era sua respiracion.
Guaire còps ua paraula auie hèt quèir sus era un lauèg!
Mès auie començat a padegar-se dès qu’ère damb Jean Valjean.
S’acostumèc lèu lèu ath convent; solet trapaue mens a Caterina, mès que non gausaue didè’c.
Ça que la, un viatge li didec a Jean Valjean:
Pair se me n’auessa sabut me l’auria hèt a vier damb jo.
Cosette, en entrar d’educanda, li calie cuélher eth vestit des collegiales dera casa.
Jean Valjean artenhèc que l’entornèssen es vestits que deishèc, ei a díder, eth madeish vestit de dò que la vestic quan la treiguec des garres des Thenardier.
Eth vestit non ère encara guaire usat.
Jean Valjean sauvèc eth vestit, es cauces de lan e es sabates, damb fòrça canfre e d’autes aròmes qu’abonden enes convents, en ua petita mala que podec procurar-se; ac botèc sus ua cagira ath costat deth sòn lhet e amiaue tostemp era clau damb eth.
Er oncle Fauchelevent, ath delà dera glòria que venguem de díder, e qu’eth ignorèc, siguec recompensat pera sua bona accion.
Prumèr de tot, auec era satisfaccion dera sua consciéncia e, ath delà, auec mens trabalh, en tot dividir-lo damb JeanValjean.
Fin finau, coma que li shautaue fòrça eth tabac, en estar-se ath cant deth senhor Magdalena ne prenie ua quantitat dobla qu’abans, e damb fòrça mès plaser, pr’amor qu’ère eth senhor Magdalena qui pagaue.
Eth convent ère entà Jean Valjean coma ua isla enrodada d’abismes: aqueri quate murs qu’èren eth mon entada eth.
Auie pro cèu entà èster tranquil e auie a Cosette entà èster erós.
Comencèc, donc, entada eth ua vida plan agradiua.
S’estaue damb er oncle Fauchelevent ena cabana deth jardin, cabana de mortèr de caudea qu’existie encara en 1845, e ère formada, coma auem dit, per quate pèces totafèt desmoblades que solet auien es parets.
Er oncle Fauchelevent l’auie cedit era principau ath senhor Magdalena, encara que Jean Valjean s’auie remit ad aquerò.
Era paret d’aguest quarto, ath delà deth clau destinat a penjar era genolhèra e eth tistèr que tenguie Fauchelevent, ère ornada damb un papèr moneda reialista de 1783, apegat ena paret peth dessús dera humeneja.
Aguest assignat12 vendean13, auie estat botat aquiu peth jardinèr precedent, ancian chuan qu’auie mòrt en convent, e qu’auie succedit Fauchelevent.
Jean Valjean trabalhaue cada dia en jardin e ère fòrça util.
Qu’auie estat ena sua joenesa podador e non desconeishie era jardineria.
Eth lector rebrembarà que coneishie tota sòrta de recèptes e de secrets de cultiu e ne treiguec profit d’eri.
Lèu toti es arbes deth jardin èren sauvatges; les empeutèc e les hec dar excellents fruits.
Cosette auie eth permís entà passar cada dia ua ora ath sòn costat.
Coma qu’es fraies èren tostemp tristes e Jean Valjean ère tant amable, era mainada comparaue e l’adoraue.
Ara ora en punt corrie entara cabana; e quan entraue ena casòta s’aumplie d’alegria.
Jean Valjean se solatjaue e sentie créisher era sua jòia damb era de Cosette.
Era alegria qu’inspiram qu’a eth doble encantament de qué luenh d’aflaquir-se damb eth reflèx, entorne entà nosati mès intensa.
Enes ores de léser, Jean Valjean guardaue de luenh se com jogaue e arrie Cosette, e distinguie era sua arridalha dera arridalha des autes.
Pr’amor que Cosette ja arrie.
Era figura dera mainada enquia e tot s’auie cambiat de bèra manèra.
Qu’auie perdut çò d’ombriu.
Er arridolet ei eth solei, esparg es bromes dera fesomia.
Quan acabaue eth léser e tornaue entath convent, Jean Valjean guardaue es hièstres dera classa, e de nets se lheuaue entà guardar es hièstres deth dormitòri.
Mès Diu qu’a es sòns camins: eth convent contribusie, coma Cosette, a mantier e completar en Jean Valjean era òbra der avesque.
Qu’ei vertat qu’era vertut per un costat arribe enquiar orgulh; solet ei desseparada d’eth per un petit pònt hèt peth diable.
Jean Valjean qu’ère dilhèu près d’aguest pònt, quan era Providéncia l’amièc entath petit Picpus.
Tant que non s’auie comparat senon damb er avesque, s’auie creigut indigne, e auie estat umil; mès dès que, hège bèth temps, se comparaue damb es òmes, auie començat a néisher en eth er orgulh.
Qui se’n sap se dilhèu, e pòc a pòc, aurie acabat tornant entar òdi?
Eth convent l’arturèc en aguest penent.
Qu’ère aqueth eth dusau lòc de cautivitat que vedie.
Ena sua joenesa, en çò qu’auie estat entada eth eth principi dera vida, e dempús nauèraments encara, auie vist un aute lòc òrre, terrible, qu’es sòns rigors auie considerat coma era iniquitat dera justícia, e coma eth crim dera lei.
En aquera escadença, dempús dera preson vedie eth claustre; e pensant qu’auie estat ena preson, e qu’ère espectador deth claustre, les comparaue damb ansietat ena sua imaginacion.
Se’n brembaue des sòns ancians companhs e dera sua grana misèria; se lheuauen a punta de dia e trabalhauen enquiara net; a penes les permetien dormir; s’ajaçauen en lhets de campanha e solet les tolerauen un matalàs de dus pecics de celh, en sales que non auien huec mès qu’enes mesi mès durs der an; vestien ua orribla giqueta ròia e se les permetie usar, de gràcia, un pantalon de tela enes grani calors, e ua ahlaçada de lan enes hereds excessiui; non beuien vin, ne minjauen carn, senon quan anauen entath “trabalh”.
Dempús, eth sòn esperit se filaue entàs èssers qu’auie ara vista.
Aguesti èssers viuien tanben damb es peus talhadi, es uelhs baishi, era votz baisha, non ena vergonha, mès òc en miei dera burla deth mon, non damb era esquia herida de foetades, mès òc maumetuda pes disciplines.
Tanben aguesti èssers auien perdut eth sòn nòm entre es òmes; solet èren coneishudi per austèrs subernòms.
Jamès minjauen carn, jamès beuien vin, fòrça dies s’estauen en dejun enquiara net.
Amiauen, non ua giqueta ròia, senon un susari nere de lan, pesant en ostiu, leugèr en iuèrn, e non li podien trèir ne ahiger arren; que non auien ne tansevolh eth recurs dera tela e dera lan: sies mesi der an vestien camises de bural, que les costauen fèbres.
Viuien, non en sales, cauhades solet es dies de rigorós iuern, senon en cèles a on jamès s’alugaue eth huec; dormien, non en matalassi de dus pecics de celh, senon sus era palha.
Fin finau, ne tansevolhe se les permetie dormir; totes es nets, dempús d’un dia de trabalh les calie desvelhar-se en cansament deth prumèr saunei; quan començauen a dormir e a cauhar-se s’auien de lheuar e pregar en ua capelha gelada e ombriua, de jolhs sus era pèira.
Quauqui dies, cadun d’aguesti èssers s’estaue, ath delà, dotze ores seguides ajulhat sus eth marme o prosternat damb era cara en solèr e es braci en crotz.
Es auti qu’èren òmes; aguesti qu’èren hemnes.
E qué auien hèt aqueri òmes?
Auien panat, violat, saquejat, aucit, assassinat.
Èren bandits, fausaris, envenenairi, incendiaris, assassins, parricides.
E qué auien hèt aguestes hemnes?.
Arren.
D’un costat, eth brigandatge, era fraudaria, era enganha, era violéncia, era lubricidad, er omicidi, toti es sòrtes de sacrilègi, totes es varietats deth crim.
Der aute costat, ua soleta causa: era innocéncia.
D’un costat, confidéncies de crims que se hèn en votz baisha.
Der aute, era confession de fautes hèta en vòtz nauta.
E quini crimens!
Quines fautes!
D’un costat, miasmes; der aute, inefable perhum.
Aquiu, es tenèbres; aciu, era ombra; mès ua ombra plia de claror e ua claror plia de treslusor.
Es dus èren lòcs d’esclavitud; mès en prumèr ère possible era redempcion; auie un limit legau tostemp demorat, e ath delà era evasion.
En dusau, era perpetuitat, e per tota esperança, ena extremitat luenhana der avier, aguesta lum de libertat qu’es òmes criden era mòrt.
En prumèr, er òme ère solet encadeat per ua cadea; en dusau, pera fe.
Qué gessie deth prumèr?
Ua immensa malediccion, eth cruishiment de dents, er òdi, era perversitat desesperada, un crit de ràbia contra era societat umana, un sarcasme contra eth cèu.
Qué gessie deth dusau?
Era benediccion e er amor.
En aguesti dus lòcs, tan semblables e tan diuèrsi, aguestes dues classes d’èssers realizauen ua madeisha causa: expiacion.
Jean Valjean comprenie plan ben era expiacion des prumèrs; era expiacion personau, era expiacion per eth madeish: Mès que non comprenie era auta, era d’aqueres creatures sense taca e se preguntaue tremolant: "expiacion de qué?
Aciu mos sauvam quinsevolh teoria personau: que non èm senon narradors; mos metem jos eth punt d’enguarda de Jean Valjean e reviram es sues impressions.
Qu’auie ath sòn dauant eth cim sublim dera abnegacion, eth cim mès naut dera vertut, era innocéncia que perdone es fautes des òmes e les expie ath sòn lòc: era servitud practicada, era tortura acceptada, eth suplici reclamat pes amnes que non an pecat, entà desliurar d’eth, as amnes que l’an cometut: er amor dera umanitat, queiguent en amor de Diu; mès en tot èster desparièr e suplicant: fèbles èssers qu’amassen era misèria des condemnats ar arridolet des escuelhudi.
E alavetz s’en brembaue qu’auie gausat planher-se!
E, causa estranha que lo hège meditar prigondaments coma un avís en votz baisha dera madeisha Providéncia!, toti es esfòrci qu’auie hèt entà gésser der aute lòc dera expiacion, era escalada, era gessuda dera preson, eth perilh acceptat, enquia e tot era mòrt, era ascension dificila e brusca, les auie calut hèr madeish entà entrar en aguest dusau lòc.
Ère dilhèu aguest eth simbòl deth sòn destin?
E, ça que la, jamès se l’auie acodit aguesta comparança.
Vedie rèishes, barrolhs, barres de hèr.
Entà qué?
Entà sauvar angels.
Aqueth qu’ère un lòc d’expiacion e non de castig; mès, non per açò ère mens austèr, mens lugubre, mens inexorable qu’er aute.
Aqueres vèrges caminauen mès oprimides qu’es presoèrs.
Un vent hered e rude, eth vent qu’auie gelat era sua joenesa, trauessaue eth focus enreishat e encadiat des ihons; ua brisa mès aspra e mès dolorosa bohaue ena gàbia des palomes.
Per qué?
Quan pensaue en aguestes causes s’en.honsaue eth sòn esperit en mistèri dera sublimitat.
En aguestes meditacions despareishie er orgulh.
Hec tota sòrta de torns sus eth madeish e se’n sabec de qué ère dolent e plorèc fòrça viatges.
Tot aquerò qu’auie sentut era sua amna en sies mesi l’amiaue de nauèth entàs santes maximes der avesque: Cosette per amor, eth convent pera umilitat.
Quauqui còps, en barrar era net, en crepuscul, ara ora qu’eth jardin ère desèrt, se lo vedie de jolhs ath miei deth passèg qu’entoraue era capelha, dauant dera hièstra per a on auie guardat era prumèra net, virat de cap ath lòc que sabie qu’era fraia que hège era reparacion ère prosternada en oracion.
Pregaue ajulhat dauant d’aguesta monja.
Semblaue que non gausaue ajulhar-se dirèctaments dauant de Diu.
Ath delà, rebrembaue que precisaments dues cases de Diu l’auien acuelhut enes moments critics dera sua vida; era prumèra, quan totes es pòrtes se li barrauen e lo refusaue era societat umana; era segona, quan era societat umana lo tornaue a perseguir e era preson lo tornaue a reclamar; sense era prumèra, aurie queigut en crim; sense era segona, en suplici.
Eth sòn còr se des.hège en arregraïment e estimaue cada còp mès.
Fòrça ans se passèren atau; Cosette anaue creishent.
Schahrazada li didec ath rei Schahriar:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Qu’ère formidable en poder; auie vençut a toti es Cosroes possibles e dominat a toti es Cesars imaginables.
Tant ardent ère, qu’eth huec abrasador non l’usclaue.
Arrés lo podie egalar enes lutes, ne en camp des corses.
Se s’emmaliciaue gessien ahlames ludentes des hièstres deth sòn nas.
Qu’auie conquistat toti es parçans e estenut eth sòn domèni per toti es pòbles e ciutats.
Damb era ajuda d’Allà auie sometut a totes es creatures e auie amiat ara sua armada victoriosa enquias tèrres mès luenhanes.
Qu’ère jos era sua soberania er Orient e er Occident.
E entre toti es païsi, era India, eth Sindh, era China, eth Hedjaz, era Abisinia, eth Sudan, era Siria, era Grècia e es províncies de Diarbekr, atau coma totes es isles deth mar e guairi arrius illustri i a ena tèrra, coma Seihun e Djihan, eth Nil e er Eufrates.
Auie manat corrèus as limits mès amagats dera tèrra, entà hér-les a veir era sua vertat e eth sòn empèri.
E toti es corrèus auien tornat entà anonciar-li qu’eth mon sancer ère sometut ada eth, e que toti es senhors arreconeishien respectuosament era sua supremacía.
E a toti les auie hèt arribar es beneficis dera sua generositat, e en tot negar- les enes ondades deth sòn magnanim esplendor, auie hèt regnar entre eri era doça concòrdia e era patz fecondadora, donques que de vertat ère magnanim e d’elevada anma.
Atau, donc, de pertot arribauen entath sòn tron presents, coma es tributs dera tèrra, ath long der ample mon.
Pr’amor qu’ère just e estimat ar arràs.
Ara plan, eth rei Omar Al-Neman auie un hilh cridat Scharkan.
E Scharkan se cridaue atau perque se revelaue coma un prodigi entre es prodigis d’aqueth temps, e depassaue en valor as eròis mès coratjosi, esbauçadi per eth enes tornegi.
Manejaue meravilhosament era lança, era espada e era flècha.
Plan per aquerò l’estimaue eth sòn pair damb un amor sense parièr, e lo designaue coma successor sòn en tron deth règne.
E ère causa segura que, a penes arribat ena edat adulta, aqueth estonant Scharkan, que solet auie vint ans, auie vist, damb era ajuda d’Allà, inclinar-se toti es caps dauant dera sua glòria.
Tau ère eth sòn eroïsme e era sua temeritat, e tant illuminaue damb er esplendor des sues hètes.
Donques que ja auie cuelhut en assaut moltes places fòrtes e auie redusit molti parçans.
E en estener-se era sua fama per tota era superfícia der univèrs, creishie sense pòsa eth sòn poder e era sua beròia arrogància.
Mès eth rei Omar Al-Neman non auie cap aute hilh.
E ath delà d’aqueres quate hemnes legitimes que demorauen damb eth en palai, auie eth rei Omar tres centes concubines, tantes coma es dies der an copte.
E cada ua d’aqueres hemnes ère de raça desparièra.
Les auie dat a cada un apartament reservat e independent, e aguestes crambes èren agropades en dotze edificis, tants coma es mesi der an, bastides totes en recinte deth palai.
E cada un d’aguesti edificis auberjaue trenta concubines, cada ua ena sua cramba, de sòrta qu’auie tres centes crambes reservades.
E eth rei Omar, plan equitatiu, auie dedicat ua net der an a cada ua des sues concubines, de sòrta que s’ajaçaue ua soleta net damb cada concubina, que non tornaue a veir enquiar an a vier.
E non deishèc d’actuar d’aguesta sòrta pendent tot eth temps e pendent tota era sua vida.
Plan per aquerò ère famós pera sua sabença admirabla e era sua provada virilitat.
Ara plan; un dia, damb eth permís der Ordenador de totes es causes, ua des concubines deth rei Omar quedèc prenhs, e era sua prenhesa siguec coneishuda rapidament en tot eth palai.
Arribèc era naua enquiath rei, que s’alegrèc enquiath limit dera alegria, e exclamèc plan erós: “Volgue Allà que tota era mia descendéncia sigue solet de hilhs barons!” Dempús manèc inscríuer en un registre era data dera prenhesa, e comencèc a satisfèr ara sua concubina damb tota sòrta de consideracions e presents.
Mentretant, Scharkan, eth hilh deth rei…
En aqueth moment dera sua narracion, Schahrazada vedec apressar-e eth maitin, e discrètament, deishèc eth relat entath dia a vier.
Era didec:
Mentretant, Scharkan, eth hilh deth rei, s’en sabec dera prenhesa dera concubina, e sentec ua gran pena, mès que mès en pensar qu’eth nauèth vengut li poirie disputar era possession deth tron.
E decidic suprimir ath hilh dera concubina, s’aguest siguesse baron.
Aquerò per çò de Scharkan.
Per çò que hè ara concubina, mos cau díder qu’ère ua joena grèga cridada Safia2.
Qu’auie estat manada coma present ath rei Omar peth rei des grècs Kaissaria, amassa damb ua grana quantitat de presents magnifics.
Entre totes es esclaues deth palai, ère cèrtament era mès beròia, damb un ròstre incomparable, ua eleganta cintura e fòrta de muscles e d’espatles.
Ath delà, ère dotada d’ua intelligéncia pòc comuna e de qualitats extraordinàries.
Pendent es nets, qu’ara passaue eth rei Omar damb era, li sabie díder paraules plan doces, que l’encantauen es sensi e la vantauen fòrça; paraules penetrantes, fòrça doces e expressiues.
E non deishèc de hè’c atau, enquia qu’arribèc eth finau dera prenhesa.
E Allà l’escotèc, plan que òc, e de seguit.
Dera sua part, eth rei Omar l’encarguèc a un eunuc que venguesse a anonciar-li sense demora eth neishement dera creatura e eth sòn sèxe.
E dera sua part, Scharkan tanpòc deishèc de hèr eth madeish encargue a un aute eunuc.
A penes amainadèc Safia, quan es comaires cuelheren ara creatura e l’examinèren, e en veir qu’ère ua mainada, s’esdeguèren a anoncià’c a toti es concurrents e eunucs, cridant: “Qu’ei ua mainada!
E er eunuc deth rei correc a tot pèrder entà anonciar-l’ac ath sòn patron.
E er eunuc de Scharkan correc tanben a anonciar era naua.
E Scharkan s’alegrèc ar arràs.
Mès a penes aueren gessut es eunucs, Safia les didec as comaires: “Demoratz!
Senti qu’es mies entralhes tien ua auta causa!” E comencèc a exalar naui gemècs, e a sénter naui dolors de jasilha, e dempús, damb era ajuda d’Allà, acabèc amainadant un dusau hilh.
E es comaires s’inclinèren rapidament e examinèren ara creatura; e ère un baron que se retiraue ath plen dera lua, damb un front qu’enludernaue de blancor e ues caròles coma ròses florides.
Atau, donc, s’alegrèren fòrça es esclaues, es daimasèles e toti es qu’èren aquiu, e tanlèu amainadèc Safia, totes es hemnes aumpliren eth palai damb crits d’alegria, crits penetrants qu’arribauen enquiara nòta mès agudenta.
E de tau sòrta, que totes es autes concubines l’enteneren e lo compreneren.
E totes s’aflaquiren d’enveja e malèster.
Per çò que hè ath rei Omar, a penes se’n sabec dera notícia, balhèc es gràcies a Allà, e acodic ena cramba de Safia, s’apressèc ada era, li cuelhec eth cap damb es mans e li punèc eth front.
Dempús s’inclinèc entath nauèth neishut e lo punèc, e de seguit totes es esclaues pataquegèren es tamborins, e es tocadores d’esturments pulsèren es còrdes armonioses, e es cantaires entonèren cançons pròpries deth cas.
Hèt aquerò, manèc eth rei que se cridèsse eth nauèth neishut Daul’makan (lum deth lòc) e era mainada Nozhatú-zaman (delícies deth temps).
E toti s’inclinèren entà díder: “Escoti e aubedisqui” Ara seguida alistèc as hilhuquères e as sirventes entàs dus mainatges, atau coma es esclaues e es damaisèles.
E fin finau, manèc repartir entre tota era gent de palai, vins, beuendes, perhums e tantes autes causes qu’era lengua serie incapable de mentar.
Quan es abitants de Bagdad s’en saberen deth doble neishement, ornèren e illuminèren era ciutat e heren granes demostracions d’alegria.
Dau’makan e dera sua hilha Nozhatú-zaman.
E eth rei les balhèc es gràcies, e les autregèc vestits d’aunor, e les aumplic de favors e de presents, e obsequièc a toti es presents damb grana generositat, autant as notables coma ara plèba.
E atau seguic enquia que se passèren quate ans.
E pendent tot aguest temps non deishèc passar ne un solet dia sense auer naues de Safia e des mainatges.
E non cessèc d’enviar-li a Safia gran quantitat d’aur e de plata, jòies, orfebraria, vestits, sedes e d’autes meravilhes.
E tenguec compde de fidar era educacion des mainatges e era sua custòdia as mès addictes e adreits des sòns sirvents.
E aquerò siguec tot!
Per çò de Scharkan, quan ère plan luenh guerrejant e combatent, cuelhent ciutats, caperant-se de glòria enes batalhes e vencent as eròis mès valerosi, non se n’auie sabut que d’eth neishement dera sua fraia Nozhatú-zaman.
Mès eth neishement deth sòn frair Daul’makan, que se passèc dempùs dera gessuda der eunuc, arrés auie pensat en comunicar-l’ac.
Un dia entre es dies, en tot èster seigut en sòn tron eth rei Omar Al-Neman, entrèren es camarlencs de palai, punèren era tèrra entre es sues mans, e li dideren: “Ò rei, vaquí que vien, enviadi peth rei Afridonis, sobeiran des rumís e de Constantinopla era Grana, e solliciten èster recebudi en audiéncia entà presentar-te es sòns omenatges.
De sòrta que s’ac permetes les deisharam entrar, e se non, era tua negatiua harà carar es sues repliques.” E eth rei les dèc eth permís.
Quan entrèren es enviadi, eth rei les recebec damb bontat, les manèc apressar-se, les demanèc notícies sus era sua santat, e les interroguèc per çò deth motiu dera sua visita.
Alavetz punèren era tèrra entre es sues mans e dideren:
Te cau saber qu’eth que mos a enviat entà tu ei eth rei Afridonis, senhor deth país de Grècia e de Jonia e de totes es armades des parçans cristians, e qu’era sua residéncia ei eth tron de Constantinopla.
Mos a dat er encargue de qué t’avisem que ven de començar ua guèrra terribla contra un tiran herotge, eth rei Hardobis, patron de Kaissaria.
Era causa d’aguesta guèrra ei aguesta: un cap des tribús arabs auie trapat, en un país nauèth conquistat, un tresòr des edats ancianes, deth temps d’El-Iskandar eth des Dus Còrnes3.
Aguest tresòr auie riqueses incalculables, qu’era sua evaluacion mos serie impossibla; pr’amor que, entre d’autes meravilhes, auie tres gemes tan gròsses coma ueus d’estruci, peireries sense fauta e sense defècte, e que rivalizen en beresa e en valor damb totes es peireries dera tèrra e deth mar.
Aguestes tres gemes precioses son traucades peth centre entà que se poguen en.hilar e penjar en còth.
Qu’an inscripcions misterioses gravades en caractèrs jonics, mès sabem qu’amien damb eres nombroses vertuts, e un des sòns mendre efèctes ei preservar, a quinsevolh persona que se’n bote ua d’eres en còth, de totes es malauties, e mès que mès de fèbres e irritacions.
Es nauèth neishudi que son es mès sensibles ad aguestes vertuts.
Per tant, quan eth cap arab se n’encuedèc d’aguesti efèctes meravilhosi e sospechèc es autes vertuts misterioses, pensèc qu’aquera ère era milhor escadença entà cuélher era bona volontat deth nòste rei Afridonis, e s’esdeguèc de seguit a enviar-li coma present es tres gemes precioses, atau coma ua grana part deth tresòr.
Ordenèc, donc, premanir dus vaishèths, un cargat de riqueses, damb es tres gemes precioses destinades coma present ath nòste rei, e un aute tripulat per òmes qu’anauen coma escòrta d’aqueth preciós tresòr, entà defener-lo des atacs de panaires o d’enemics.
Ça que la, n’ère segur de qué arrés gausarie atacar-lo, ne ada eth dirèctament ne as causes enviades per eth e destinades ath nòste rei Afridonis, donques qu’eth camin qu’auien de seguir es vaishèths ère per mar, qu’ath sòn extrèm se trape Constantinopla.
Plan per aquerò, a penes sigueren prèsti es dus vaishèths, sarpèren e quilhèren es veles entath nòste país.
Mès un dia qu’auien atracat en ua baia, non luenh dera nòsta tèrra, les assautèren còp sec uns soldats grècs deth nòste subordinat eth rei Hardobis de Kaissaria, e les panèren tot çò que s’auie apilerat aquiu de riqueses, tresòrs e causes meravilhoses, e entre eres es tres gemes precioses.
E dempús auciren a toti es òmes e s’apoderèren des vaishèths.
Quan aquerò venguec en coneishement deth nòste rei, envièc de seguit contra eth rei Hardobis un còs d’armada que siguec anequelit.
De seguit n’envièc un aute, que tanben siguec anequelit.
Alavetz eth nòste rei Afridonis s’anugèc fòrça, e jurèc que se meterie personaument ath cap de totes es sues armades e non tornarie enquia qu’auesse esbauçat era ciutat de Kaissaria, assolant tot eth règne de Hardobis e arroïnant complètament toti es pòbles que d’eth depenessen.
E ara, ò sultan plen de glòria!
E se mos ajudes damb totes es tues fòrces e soldats, plan que òc aumentaràs era tua glòria e t’illustraràs damb naues hètes.
Dites aguestes paraules, es enviadi carèren e s’aluenhèren e punèren eth tèrra entre es mans deth rei Omar Al-Neman.
E vaquí en qué consistien aqueri presents deth rei Afridonis, senhor de Constantinopla…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec campar eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Vaquí en qué consistien aqueri presents deth rei Afridonis, senhor de Constantinopla:
I auie cinquanta gojates vèrges, beròies entre es mès beròies des hilhes de Grècia.
I auie cinquanta gojats, es milhor formats deth país des rumís, e cada un d’aqueri meravilhosi joeni amiaue ua ampla tunica d’amples manges, tot de seda damb diboishi d’aur e figures de colors, e un cinturon d’aur damb ciseladures de plata, qu’ada eth anaue junhuda ua dobla hauda de brocat e velot, e enes aurelhes uns plendengues d’aur damb ua pèrla redona e blanca que valie mès de mil dinnars titoladi d’aur.
E, ath sòn torn, es gojates amiauen tanben incalculables magnificéncies.
Atau, donc, eth rei Omar les acceptèc plan compladut, e ordenèc que se tractèsse as embaishadors damb totes es consideracions degudes.
E manèc reünir as visirs entà saber-se’n dera sua opinion per çò dera ajuda demanada peth rei Afridonis de Constantinopla.
Alavetz, d’entre es visirs se lheuèc un ancian venerable, respectat per toti e estimat tanben per toti.
Qu’ère eth gran visir, cridat Dandan.
E eth gran visir, cridat Dandan, didec:
Aqueth, que contra eth demane ajuda, ei tanben un infidèu e un descredent.
Atau, donc, es sòns ahèrs solet ada eri les tanhen, e non pòden interessar ne ahiscar as credents.
Mès, totun aquerò, t’ahisqui a autrejar era tua aliança ath rei Afridonis e a enviar-li ua armada, qu’ath sòn dauant botaràs ath tòn hilh Scharkan, que precisament ven de vier des sues expedicions glorioses.
E aguesta idia que te prepausi ei bona per dus motius: eth prumèr, qu’eth rei des rumís, en tot enviar-te as sòns embaishadors damb es presents qu’acceptères, te demane ajuda e proteccion; e era dusau, que coma non auem arren a crànher d’aguest rei de Kaissaria, ajudant ath rei Afridonis contra eth sòn enemic obtieràs excellents resultadi e te consideraràn coma eth vertadèr vencedor.
E aguesta hèta serà coneishuda de toti es païsi, e arribarà enquia Occident.
Quan eth sultan Omar Al-Neman auec entenut es paraules deth gran visir Dandan, exprimic ua grana jòia, les trapèc plan dignes d’aprobacion, e li balhèc ua tunica d’aunor, en tot dider-li: “Qu’as neishut entà èster inspirador e conselhèr de reis!
Plan per aquerò era tua preséncia ei absoludament de besonh ath cap dera armada.
E eth rei ordenèc cridar de seguit ath sòn hilh Scharkan, e l’informèc de tot çò qu’auie dit as enviadi e auie prepausat eth gran visir Dandan, e l’encarguèc que hesse es sòns preparatius de partida.
E tanben l’encarguèc que non desbrembèsse distribuir entre es soldats, damb era generositat de tostemp, es donacions acostumades.
E Scharkan se sometec respectuosament as paraules deth sòn pair Omar Al-Neman.
Dempús se lheuèc e venguec a alistar dètz mil cavalièrs entre es milhors.
Repartic generosament aur e riqueses, e didec: “Ara vos balhi tres dies sancers de repaus e libertat!” E es dètz mil capinauts cavalièrs, sometudi ara sua volontat, punèren era tèrra entre es sues mans e gesseren, plei de presents, entà equipar-se entara marcha.
Scharkan venguec dempús en salon a on èren es arques deth Tresòr e eth depaus d’armes e municions, e alistèc es armes mès beròies, es nieladas d’aur, damb inscripcions d’ivòri e ebèn.
E atau cuelhec tot çò que volie eth sòn gust e era sua preferéncia.
Partic dempús entàs escudaries, a on se vedie toti es shivaus mès beròis de Nedjed e d’Arabia, cada un d’eri amiaue era sua genealogia aganchada en còth en ua petita saca de trabalhs de seda e aur ornat damb ua turquesa.
Aquiu alistèc es shivaus des races mès famoses, e entada eth alistèc un baiard escur, de pèth lustrosa, uelhs a flor de cara, amples cascos, coa supèrbiament nauta e aurelhes fines coma es des gasèles.
E passadi es tres dies, s’amassèren es soldats dehòra dera poblacion.
E eth rei Omar Al- Neman gessec entà dider-se adiu deth sòn hilh Scharkan e deth gran visir Dandan.
E s’apressèc a Scharkan, que punèc era tèrra entre es sues mans, e li hec donacion de sèt arques plies de monedes, e l’encarguèc que se conselhèsse deth sabent visir Dandan.
E Scharkan l’escotèc damb respècte, e atau l’ac prometec ath sòn pair.
E Scharkan montèc en sòn shivau seglauijedran, e manèc desfilar as caps dera sua armada e as sòns dètz mil cavalièrs.
Dempús punèc era man deth rei Omar Al-Neman, e acompanhat deth visir Dandan, lancèc eth sòn shivau ath galaup.
E toti partiren entre es redoblaments des tambors de guèrra, ath son des pifres e clarins.
Per dessús d’eri se desplegauen es estendards e ondejauen ath vent es bandères.
Anauen dauant, coma guida, es embaishadors.
Seguiren caminant pendent tot eth dia, e dempús tot eth dia a vier, e d’auti mès, e atau pendent vint dies.
E solet s’arturèren de nets entà repausar.
E arribèren en ua val caperada de bòsqui e d’arriuets.
E coma qu’ère de nets, Scharkan dèc era orde d’acampar e hec saber qu’eth repaus se tardarie tres dies.
E desmontèren es cavalièrs, armèren es tendes e s’escampilhèren pertot.
E eth visir Dandan manèc plaçar era sua tenda en centre dera val, e ath sòn costat es tendes des enviadi peth rei Afridonis de Constantinopla.
Per çò que hè a Scharkan, tanlèu coma s’escampilhèren es sòns soldats, manèc as sòns gardes que lo deishèssen solet e anèssen a on se trapaue eth visir.
E non deishèc de galaupar enquia que s’auec passat era quatau part dera net.
Alavetz eth dromilhon li queiguec pesadament sus es paupetes e se vedec impossibilitat de galaupar.
E coma qu’auie eth costum de dormir sus eth shivau, deishèc qu’eth shivau anèsse ath pas, e atau s’esclipsèc.
E eth shivau seguic caminant enquia mieja net, arribèc ath miei dera seuva, s’arturèc, e pataquegèc violentament eth solèr damb es sòns cascos.
E Scharkan se desvelhèc ath miei dera seuva, qu’ère illuminada en aqueth moment pera claror dera lua.
S’espauric en trapar-se en aqueth lòc desconeishut e solitari, mès didec en nauta votz es paraules que vivifiquen: “Que non i a poder ne fòrça qu’en Allà eth Plan Naut!” E de seguit se remetec era sua anma.
E ja non cranhie as bèsties herotges deth bòsc.
E era lua miraculosa illuminaue eth clar deth bòsc, tan beròi, que semblaue arrincat deth Paradís.
E Scharkan entenec, apròp d’eth, ua votz deliciosa.
E arridolets.
Mès quins arridolets!
Se les auessen entenut es umans, s’aurien alhocardit peth desir de beuer-se- les ena madeisha boca e morir.
De seguit Scharkan sautèc deth shivau e se calèc entre es arbes ara cèrca dera votz.
E caminèc enquiara vòra d’un arriu blanc, d’aigües transparentes e cantaires.
E ath cant dera aigua responie era votz des audèths, eth planh des gasèles e eth concèrt parlat de toti es animaus.
E amassa formauen un cant armoniós, plen d’esplendor.
E en solèr s’estenie eth brodat de flors e de plantes, coma ditz eth poèta:
Solet ei beròia era tèrra, ò holia mia!
Solet ei beròia era aigua quan s’amasse damb es flors!
Ua ath costat des autes!
Glòria ath que creèc era tèrra, es flors e es aigües, e te metec en solèr, ò holia mia!
E Scharkan vedec ena vòra opausada, illuminada pera lua, era façada d’un monastèri blanc coma ua tor nauta que trincaue es aires.
Aguest monastèri banhaue era sua planta enes aigües der arriu.
Dauant d’eth s’estenie ua pradèra qu’en era i auie seigudes dètz esclaues, en tot enrodar a ua joena.
E eren coma lues.
Anauen vestides damb vestits amples e leugèrs.
Èren vèrges, e amassauen es meravilhes que parle eth poèta:
Vaquí qu’era pradèra lutz!
Pr’amor que i a en era blanques joenes de carn ingenua, joenes ingenues e blanques de meravilhós resplendor!
E era pradèra tremole e s’estrementís!
Beròies e subernaturaus joenes!
Ua cintura prima e flexibla.
Un ardor galhard e melodiós.
E era pradèra tremole e s’estrementís!
Estirada era cabeladura, qu’invadís eth còth coma un arradim sus eth cep!
Ròies o brunes, arradims ròis, arradims bruns!
Ò gracioses cabeladures!
Joenes atrasentes e seductores!
Quin encantament eth des vòsti uelhs!
Era temptacion des vòsti uelhs, es flèches des vòsti uelhs, parlen dera mia mòrt!
E era joena qu’enrodauen es dètz esclaues blanques, qu’ère eth plen dera lua.
Es celhes se l’arquejauen esplendidament; eth sòn front ere coma era prumèra claror deth maitin; es sues paupetes ostentauen era corba des pestanhes de velot, e era sua cabeladura s’enrodaue enes possi damb retortilhs deliciosi.
Ère tant admirabla qu’eth poèta la pinte damb aguesti vèrsi:
Capinauta m’a guardat, mès quines guardades tan delicioses!
Era sua cintura ei dreta e dura!
Lances dretes e dures, corbatz-vos contuses dauant d’era!
Que s’auance!
Qu’ei aciu!
Guardatz es sues maishères, es flors rosades des sues caròles!
Me’n sai dera sua doçor e de tot eth sòn frescor!
Guardatz eth retortilh nere deth sòn peu sus eth candor deth sòn front!
Qu’ei era ala dera net que repause ena serenor deth maitin!
E aquera votz l’auie entenut Scharkan.
E les didie en arab as esclaues qu’èren damb era: “Peth Messies!
Qu’ètz ues desvergonhades; açò qu’auetz hèt ei ua causa dolenta e òrra.
Se quauqu’ua ac torne a hèr, l’estacarè damb eth cinturon, e li foetarè es cueishes.” Dempús se metec a arrir, e didec: “Vam a veir quina de vosates me pòt véncer ena luta!
E ua des joenes se lheuèc e volec lutar damb era sua patrona, mès de seguit siguec lançada en solèr; dempús, era dusau; dempús era tresau e totes es autes.
E quan capitèc de totes es esclaues, gessec de ressabuda deth bòsc ua vielha que, en tot dirigir-se ath grop, didec: “Te penses auer artenhut ua gran capitada en tot hèr quèir aguestes praubes gojates que non an cap fòrça?
Se de vertat sabes lutar, atrevis-te a hè’c damb jo.
Que sò vielha, mès encara posqui èster era tua mèstra!
Mès era joena tenguec era sua ràbia, e li didec arrint ara vielha: “Ò respectabla Mair de totes es Calamitats!
Peth Messies!
Era vielha responec: “Arren d’aquerò!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz era joena vencedora repliquèc: “Ò, senhora mia, Mair de totes es Calamitats!
Se de vertat te rèsten fòrces entà lutar, vaquí que lèu se’n saberàn es mèns braci.” E auancèc entara vielha, que s’estofaue de ràbia, e toti es peus deth sòn orrible còs s’auien quilhat, coma espies d’eriçon.
E didec era vielha: “Peth Messies!
Que non auem de lutar senon nudes!” E se treiguec tota era sua ròba, se desliguèc eth pantalon, lo lancèc luenh, e s’enrodèc era cintura damb un mocador, en tot estacar-se-lo sus eth melic.
E atau campaue damb tota era sua òrra lejor, e se retiraue a ua sèrp damb taques blanques e neres.
Alavetz era joena se treiguec era ròba, e tanben eth pantalon de seda immaculada.
E ath sòn dejós, coma modelats en marme, campèren es cueishes damb tota era sua glòria, e sus eres un molonet doç e esplendorós, coma de lèit e cristau, redon e cultivat, un vrente aromatic damb rosadi trauquets, qu’exalaue ua delicadesa de musc, coma vergèr d’anemones, e un pièch damb dues milgranes bessones, fòrça holades, coronant-les deliciosi cimerons.
E còp sec s’entrelacèren es dues lutadores.
Que siguec tot!
Scharkan se n’arrie dera lejor dera vielha, ath còp qu’admiraue es perfeccions dera joena, de membres armoniosi.
E lheuèc eth cap entath cèu, e demanèc fervorosament a Allà era victòria dera joena sus era vielha.
E vaquí qu’en prumèr assaut era joena lutadora capitèc de seguit.
Agarrèc ara vielha peth còth, en tot tier-la damb era man quèrra, fotec era auta man ena ranura des cueishes, la quilhèc entà naut e la lancèc enes sòns pès en solèr.
E era vielha queiguec pesadament d’esquia, en tot retortilhar-se.
E eth còp li hec lheuar es cames en aire, demorant ath descubèrt, damb tota era sua ridicula lejor, es detalhs peludi dera sua pèth arropida.
E deishèc anar dus terribles pets, un des quaus quilhèc ua broma de povàs, e er aute pugèc coma ua colomna de hum entath cèu.
E de naut estant, era lua illuminaue era scèna!
Mentretant, Scharkan se n’arrie silenciosament enquiath limit dera arridalha, de tau sòrta, que queiguec d’esquia.
Mès se lheuèc e didec: “Reaument, aguesta vielha merite eth nòm de Mair de totes es Calamitats.
Que ja veigui qu’ei ua cristiana, madeish qu’era joena victoriosa, e es autes dètz hemnes.” E s’apressèc ath lòc dera luta, e vedec ara joena lutadora que caperaue damb un vel de seda plan fina es nudeses dera vielha, e l’ajudaue a botar-se era ròba.
E li didie: “Ò senhora mia, Mair de totes es Calamitats!
S’è lutat damb tu, a estat solet perque tu m’ac demanères.
Que non n’è eth tòrt de çò que s’a passat, pr’amor que se queigueres d’aguesta manèra, siguec per auer-te esguitlat d’entre es mies mans.
E era vielha, plia de confusion, s’aluenhèc rapidament, sense badar boca, e despareishec en monastèri.
E solet restèren ena pradèra es dètz joenes enrodant ara sua patrona.
E Scharkan pensèc: “Sigue quin sigue eth Destin, tostemp ei beneficiós!
Qu’ère escrit que m’auia d’esclipsar sus eth shivau, entà desvelhar-me aciu.
E montèc en sòn shivau seglauijedran, e auancèc entad aqueth lòc damb era espada desgainada.
E eth shivau corrie rapid coma ua flècha lançada per ua man poderosa.
E era joena se lheuèc rapidament, correc entara vòra der arriu, qu’auie sies braces d’ample, e en un saut se metec en aute costat.
E d’aquiu estant cridèc damb votz energica: “Qui ès tu entà gausar perturbar era nòsta retira?
Com t’atrevisses a lançar-te contra nosates brandint era espada, coma un soldat entre es soldats?
Ditz-me d’a on vies e entà on vas!
E non volgues enganhar-me, donques qu’era mentida serie era tua perdicion.
Te cau saber qu’ès en un lòc qu’en eth non te serà aisit de gésser ben.
Que me serie pro cridar entà que venguessen de seguit quate mil guerrèrs cristians guidadi pes sòns caps.
Ditz-me, donc, se qué vòs.
S’ei que t’as horaviat peth bòsc, te senhalaram de nauèth eth camin.
E Scharkan responec damb aguestes paraules ara seductora lutadora: “Que sò un musulman entre es musulmans.
Non m’è horaviat, donques qu’acertè eth mèn camin!
Que vengui ara cèrca de butin de carn joena que refresque aguesta net, ara lum dera lua, eth huec deth mèn desir!
E vaquí a dètz joenes esclaues que me convien fòrça, e qu’ada eres satisfarè complètament!
Alavetz era joena didec: “Insolent soldat!
Te cau saber qu’aguesta pastura que parles non ei prèsta entà anar a parar enes tues mans!
E Scharkan responec: “Ò senhora mia!
Era didec: “Peth Messies!
Qu’auria de cridar as guerrèrs entà que t’agarrèssen!
Mès que sò pietosa damb es estrangèrs, mès que mès quan son atrasents e joeni coma tu.
Parles de pastura entàs tòns desirs?
Plan, donc!
Que sò d’acòrd.
Mès damb era condicion de qué baishes deth shivau e jures pera tua fe que non te serviràs des tues armes contra nosates e consentiràs en hèr damb jo un singular combat.
Se me vences, jo e totes aguestes joenes seram tues, e enquia e tot me poiràs amiar en tòn shivau damb tu; mès s’ès vençut, tu seràs eth mèn esclau.
Dempús didec: “Te prometi ò joena!
Se quedèssa vençut, qu’è pro sòs entà pagar eth mèn rescat; mès se te vencessa, auria damb era tua possession un butin digne de rei!
Juri, donc, actuar atau pes merits deth Profeta!
E Scharkan hec eth jurament.
Alavetz era joena passèc er arriu en un aute saut, e tornèc ena arriba, ath costat d’aqueth joen desconeishut.
E en tot hèr-li un arridolet, li didec: “Me hè dò que t’en vages, ò senhor mèn!
E com poiries resistir as mèns guerrèrs, quan ua soleta des mies hemnes te vencerie?” E dit aquerò, era joena lutadora volec aluenhar-se entath monastèri, sense hèr cap luta.
E Scharkan arribèc ar arràs der estonament; mès sagèc d’arturar ara joena, e li didec: “Ò patrona mia!
Dèisha anar, se vòs, eth hèt de lutar damb jo, mès se te platz, non t’aluenhes atau.
Non abandones ar estrangèr plen de còr!” E era, arrint, responec: “Se qué vòs, joen estrangèr?
E Scharkan didec: “Dempús de cauishigar eth solèr deth tòn país, ò senhora mia!
Vaquí que sò convertit en un esclau entre es tòns esclaus!”.
E era responec, apuant es sues paraules damb un arridolet incomparable: “Qu’ei vertat, ò joen estrangèr!
Eth còr que remís era ospitalitat, ei un còr infame.
Accepta, donc, era mia ospitalitat, e eth tòn lòc serà sus eth mèn cap e sus es mèns uelhs.
Monta de nauèth en shivau, e seguis-me pera vòra der arriu.
Alavetz Scharkan, plen d’alegria, montèc a shivau, e se metec a caminar ath costat dera joena, seguit de totes es autes, enquia arribar en un pònt levadís de husta d’albar, botat dauant dera pòrta principau deth monastèri, que pujaue e baishaue mejançant cadies e carrèles.
Alavetz baishèc Scharkan.
E Scharkan l’ac arregraïc ara joena: “Ò sobeirana dera beresa!
Vòs hèr repè e acompanhar-me entà Bagdad, era mia ciutat, en país des musulmans a on veiràs causes meravilhoses e guerrèrs admirables?
Alavetz saberàs se qui sò jo.
E era beròia repliquèc: “Peth Messies!
Te hèja mès senat, ò joen!
Pretenes amiar-me entà Bagdad, a on queiria enes mans d’aguest terrible rei Omar Al- Neman, qu’a tres centes seishanta concubines en dotze palais, precisament sivans eth nombre des dies e des mesi.
E abusarie herotjament dera mia joenessa, donques que li serviria entà satisfèr es sòns desirs pendent ua net, e dempús m’abandonarie.
Que tau ei eth costum entre vosati es musulmans!
Non parles, donc, atau, ne demores convencer- me.
Encara que siguesses Scharkan en persona, eth hilh d’Omar, qu’es sues armades invadissen eth nòste territòri, non ne haria cabau!
Te cau saber qu’en aguest moment dètz mil cavalièrs de Bagdad, guidadi per Scharkan e eth visir Dandan, trauèssen es nòstes frontères entà amassar-se damb era armada deth rei Afridonis de Constantinopla.
E se volessa, vieria jo en sòn campament e auciria a Scharkan e ath visir Dandan, pr’amor que son es nòsti enemics.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth dia, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E Scharkan, en entener-la, se sentec extraordinàriament mortificat per çò dera enemistat qu’auie aquera joena entà eth, entath visir Dandan e entà toti es sòns.
E s’auesse seguit ua mala inspiracion aurie agarrat ara joena; mès l’ac empediren es deuers dera ospitalitat, e mès que mès er encantament d’aquera beresa, e recitèc aguesta estròfa:
Ò joena!
Encara que cometesses toti es delictes, qu’ei aciu era tua beresa entà esfaçar- les e convertir-les en ua delícia mès!
E era trauessèc doçament eth pònt levadís, e se filèc entath monastèri.
E Scharkan, qu’anaue ath sòn darrèr, vedie botjar-se es sues anques somptuoses que se botjauen coma es ondades deth mar.
E se planhec de qué eth visir Dandan non siguesse aquiu entà meravilhar-se tanben d’aqueth esplendor.
E pensèc en aguesti vèrsi deth poèta:
Contempla er encantament des sues anques platejades, e veiràs aparéisher dauant des tòns uelhs era lua plia!
Guarda era rondor des sues anques benedides, e veiràs dues mieges lues amassades en cèu!
E arribèren en un gran lumedan damb arcades de marme transparent.
E entrèren per ua longa galaria que corrie ath long de dètz arcades damb colomnes de porfir.
E ath miei de cada arcada penjaue ua lampa de cristau de ròca, ludent coma eth solei.
Aquiu demorauen ara sua patrona es joenes damaisèles damb candelèrs que deishauen anar ua aromatica fragància.
E amiauen cenhut eth front damb cintes de seda e peireries de toti es colors.
Se meteren dauant, en tot amiar as joenes entara sala principau.
E Scharkan vedec uns magnifics coishins alinhadi ath cant dera paret, ar entorn de tota era sala.
E enes pòrtes e hièstres penjauen granes cortines, coma ua gran corona d’aur.
Tot eth solèr ère tapìssat damb precioses rajòles d’alègres colors.
Ath miei dera sala se daurie eth tasson d’ua hònt damb vint-e-quate gisclets d’aur; e era aigua queiguie musicaument, damb bualhs de metau e de plata.
E ath hons dera sala i auie un lhet caperat de sedes, coma solet se ven enes palais des reis.
E era joena li didec a Scharkan: “Puja en aguest lhet, ò senhor!
E era dauna gessec dera sala, e deishèc a Scharkan entre es joenes esclaues qu’es sòns fronts èren coronadi de peireria.
Mès coma qu’era joena se tardèsse en tornar, preguntèc Scharkan as esclaues a on auie anat, e aguestes li responeren: “Que se n’a anat a dormir.
E nosates èm aciu entà servir- te, segontes mos ordenes.” E Scharkan non sabec se qué pensar.
Mès es gojates li heren a vier tota sòrta de parva esquista, en tot aufrir-l’ac en granes plates ornades, e Scharkan mingèc enquia assadorar-se.
Dempús li presentèren era gèrla e era palangana d’aur damb relèus de plata, e deishèc que corresse pes sues mans era aigua perhumada de ròses e flor d’irangèr.
Mès de pic comencèc a preocupar-se pera sòrt des sòns soldats, qu’auie deishat solets.
E se repoteguèc per çò d’auer desbrembat es conselhs deth sòn pair.
Mès s’aumentaue era sua pena en non saber arren dera joena, ne deth lòc que se trapaue.
E recitèc alavetz aguestes estròfes deth poèta:
S’è perdut era mia fòrça e eth mèn valor, ei leugèra era mia colpa, pr’amor que m’an enganhat e tradit de tantes manères!
Desliuratz-me, ò amics mèns!
Vaquí qu’eth mèn còr, horaviat per çò der amor, s’a horaviat e s’a delit!
S’a delit, e sabi pas entà qui lançar eth mèn crit d’angonia!
Quan Scharkan acabèc de recitar aguestes estròfes, s’esclipsèc e non se desvelhèc enquiath maitin.
E vedec entrar ena sala un molon de bereses, vint joenes coma lues qu’enrodauen ara sua patrona.
E aguesta, ath miei des autes, semblaue era lua entre es esteles.
Anaue vestida damb magnifiques sederies ornades damb diboishi e figures; era sua cintura encara semblaue mès fina e es sues anques mès somptuoses dejós deth cinturon que les tenguie captives.
Aguest cinturon qu’ère d’aur filigranat, damb peireria.
E damb aguesta cintura e aguestes anques, semblaue era joena ua taula de cristau diafan qu’ath sòn centre se plegaue doçament ua fina rama de plata.
Es pitraus èren mès supèrbis e gessents.
Subjectaue era sua cabeladura un hilat de pèrles damb tota sòrta de peireria.
E enrodada des vint damaisèles a dreta e quèrra, que l’amiauen era coa deth sòn supèrb vestit, caminaue meravilhosa, en tot voludar-se.
E en veder-la, sentec Scharkan escurida era sua rason; e se’n desbrembèc des sòns soldats, e deth visir, e enquia e tot des conselhs deth sòn pair.
E se botèc de pès, atirat per aqueri encantaments, e recitèc aguestes estròfes:
Poderosa d’anques, inclinada e vibranta!
Es tòns membres son flexibles e leugèrs, era tua gòrja resquilhosa e daurada!
Amagues, ò plan beròia!
Jo qu’è uelhs agudents que trauèssen totes es opacitats.
Alavetz era joena s’apressèc ada eth, e lo guardèc longament, longament.
Dempús li didec: “Qu’ès Scharkan!
Ne sò segura.
Ò Scharkan, hilh d’Omar Al-Neman!
Ò eròi magnanim!
Vaquí qu’illumines aguesta casa e l’onores.
Ditz-me, ò Scharkan!
Parla-me!
Quan Scharkan entenec aguestes paraules, comprenec que non servirie d’arren remir, e responec: “Ò tu, era plan doça!
Que sò Scharkan Omar Al-Neman!
Sò aqueth que patís pr’amor qu’eth Destin lo lancèc sense defensa enes tues mans.
Hè de jo çò que volgues, ò desconeishuda des uelhs neri!” Alavetz era joena baishèc un shinhau es uelhs entath solèr, coma se meditèsse.
Dempús, guardant a Scharkan, li didec: “Padega era tua anma e adocís es tues guardades!
As desbrembat qu’ès eth mèn òste?
As desbrembat que i a auut entre tu e nosati eth pan e era sau?
As desbrembat tanben qu’auérem mès d’ua convèrsa amistosa?
A compdar d’ara seràs jos era mia proteccion e auràs eth benefici dera mia leiautat.
Non cranhes arren, peth Messies!
Didec, e venguec a sèir-se gentilament ath sòn costat e se metec a parlar-li damb eth mès doç arridolet.
Dempús cridèc a ua des sues esclaues e li parlèc en lengua grèga, e era esclaua gessec, entà tornar acompanhada de d’autes qu’amiauen granes plates de parva de tota sòrta, e d’autes damb gèrles de beuenda.
Mès Scharkan non gausaue tastar aquera parva, e era joena, en encuedar-se’n, li didec:
Sospeches bèra traïson.
Desbrembes qu’ager t’auria pogut aucir?” E s’esdeguèc a alongar era man e cuélher un shinhau de cada sièta.
E Scharkan s’avergonhèc des sues sospeches, e comencèc a minjar, e era damb eth, enquia que s’assadorèren.
Dempús d’auer-se lauat es mans, botèren es flors e manèren que les hessen a vier era beuenda, en granes gèrles d’aur, plata e cristau; e n’auie de toti es colors e des milhores classes.
E era joena aumplic ua copa d’aur, e siguec era prumèra a béuer; e dempús l’aumplic de nauèth e l’ac aufric a Scharkan, que beuec, e era li didec: “Ò musulman!
En aguest moment dera sua marracion, Schahrazada vedec aparéisher eth dia, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Gessec pendent un instant, e tornèc acompanhada d’ues joenes qu’amiauen un laüt de Damasc, ua citara de Tartaria e ua viòla d’Egipte.
E era joena cuelhec eth laüt, lo templèc damb adretia, e acompanhada per d’autes daimasèles que s’auien seigut en tapís, polsèc un moment es còrdes vibrantes.
E damb ua votz plia de delícies, mès doça qu’era brisa e mès agradiua e pura qu’era aigua dera sèrra, cantèc aquerò que seguís:
Es victimes des tòns uelhs, ò estimada mia!
Es flèches que lancen es tòns uelhs e que vèssen era sang des còrs, ne sabes eth sòn nombre?
Mès erosi es còrs que patissen per çò des tòns uelhs!
E mil còps erosi es tòns esclaus d’amor!
E acabat aguest cant, se carèc era joena.
Alavetz ua des gojates qu’acompanhaue damb es esturments, entonèc en lengua grèga ua cançon que non comprenec Scharkan.
E era sua joena senhora responie de quan en quan damb eth madeish ton.
Mès, be n’ère de doç aqueth cant alternat e planhós!
E era joena li didec a Scharkan: “Ò musulman entre es musulmans!
Era arric, e didec: “E ara, Scharkan, se te didessa un cant arab, qué haries?” E eth responec: “Pèrder solide era rason qu’encara me rèste.” Alavetz era joena cambièc eth ton e era clauilha deth laüt, lo polsèc un moment, e cantèc aguestes paraules deth poèta:
Eth sabor dera separacion ei un sabor plen d’amarum.
I a bèth remedi entà patir-lo damb paciéncia?
Que m’an dat entà alistar tres causes: er aluenhament, era separacion e er abandonament, tres causes plies d’espant.
Com alistar, quan sò complètament vençut per amor d’ua beresa que m’a conquistat e que me somet a dures pròves?
Quan Scharkan entenec aguesta cançon, coma qu’auie begut fòrça, quedèc sense sens, complètament embriac.
E quan se remetec ja non ère aquiu era joena.
E Scharkan les preguntèc as esclaues:
E es esclaues dideren: “Que se n’a anat ena sua cramba entà dormir, donques que ja ei de nets.” E Scharkan, encara que molt contrariat, didec: “Qu’Allà l’age sus era sua proteccion!” Mès a londeman, Gran de Corau, era esclaua preferida, lo venguec a cercar quan se desvelhèc, pr’amor d’amiar-lo entara madeisha cramba qu’era senhora.
E trauessèc ua pòrta tota d’evòri, incrustada de perles e peireria.
E se trapèc en ua gran sala, tota caperada de sederia e de tapissi de Khirasan.
E ère illuminada per granes hièstres que dauent entà un jardin luxuriant e trauessat per arriuets.
Ath costat des parets dera sala, i auie ua hilèra d’estatues vestides coma persones e que botjauen es braci e es cames d’ua manèra estonanta, e ath sòn laguens i auie un mecanisme que les hège cantar e parlar coma vertadèrs hilhs d’Adam.
Mès quan era patrona dera casa vedec a Scharkan, se lheuèc, s’apressèc ada eth, e lo cuelhec dera man.
E lo hec sèir ath sòn costat, e li preguntèc damb interès se com auie passat era net, e li hec d’autes preguntes, qu’ada eres balhèc Scharkan responses avientes.
Dempús se meteren a conversar, e era li preguntèc: “Te’n sabes des paraules des poètes sus es enamoradi e sus es esclaus der amor?” E eth responec: “Òc, ò senhora mia!
E eth didec: “Vaquí çò qu’er eloquent e delicat Kuzair didie per çò dera perfèctament beròia Izzat, ara quau estimaue:
Ò non!
Jamès desnisharè es encantaments d’Izzat!
Jamès parlarè deth mèn amor per Izzat!
M’a obligat a tanti juraments e a tantes promeses!
Se se sabessen toti es encantaments d’Izzat!
Es ascètes que ploren entre eth povàs e que tant se protegissen contra es penes der amor, s’entenessen eth mormolh que jo coneishi, acodirien a ajulhar-se dauant d’Izzat entà adorar-la!
Se sabessen guairi son es encantaments d’Izzat!
E era joena exclamèc: “De vertat, era eloqüencia siguec un don d’aguest admirable Kuzair, que didie:
Se dauant d’un jutge digne d’era e dera sua beresa se presentèsse Izzat en tot competir damb eth sòn rivau eth doç solei deth maitin, solide serie Izzat era preferida!
E ça que la, quauques hemnes malicioses an gausat criticar era sua beresa.
Allà les confone, e hèsque des sues caròles un tapìs entàs sòles d’Izzat!
E era joena higec: “Guaire estimada siguec Izzat!
Ò era mès gentila des enganhaires!
Sonque desires era mia mòrt; entada era se filen toti es tòns plans!
E Scharkan higec: “Pr’amor que te cau saber, ò senhora mia!
E seguiren beuent enquia qu’arribèc era auròra.
Ara seguida se lheuèc era joena e despareishec.
Alavetz se lheuèc Scharkan, e gessec damb es esclaues, que tocauen es esturments.
E arribèc en ua dusau sala, plan mès meravilhosa qu’era prumèra, a on i auie estatues e pintures que figurauen animaus, audèths, e fòrça d’autes causes que depassarien quinsevolh descripcion.
E quedèc encantat de tot aquerò que vedie, e es sòns pòts cantèren aguestes estròfes:
Cuelherè era estela que puge entre es fruts d’aur der Arquèr des Sèt Esteles!
Qu’ei era pèrla nòbla qu’anóncie es aubes platejades.
Era gota d’aur dera constellacion.
Qu’ei eth uelh d’aigua que des.hè es trenes de plata.
Era ròsa de carn des sues caròles!
Un topaci allugat!
Es sòns uelhs balhen eth color ara violeta, es sòns uelhs enrodadi de kohl blu!
E era joena se lheuèc, venguec a cuélher era man de Scharkan, lo hec sèir-se ath sòn costat, e li didec: “Ò prince Scharkan!
En bades me planhi!
Que sò martirizat per amor!
Non posqui amortar era set ena sua boca erosa, ne alendar era vida en tot beuer-la enes sòns pòts.
Que non ei que me mesprede, ne que me manquen es sues atencions, ne que desbremba es escacs entàr distrèir-me; mès, dilhèu era mia anma a set de distraccions ne de jòcs?
E ath delà, com poiria lutar contra era, quan eth huec dera sua guardada me fascine, era guardada des sòns uelhs que se cale en mèn hitge?
E era joena se metec a arrir, mès apressèc es escacs e comencèc a jogar.
E Scharkan, cada còp que li tocaue jogar, en sòrta d’atier ath jòc guardaue ara joena, e jogaue de quinsevolh manèra, botant ath shivau en lòc der elefant e er elefant en lòc deth shivau.
E era, arrint, li didec: “Peth Messies!
Be n’ei de prigond eth tòn jòc!” Mès eth responec: “Aguesta qu’ei era prumèra partida!
Ja sabes que non represente arren.” E premaniren eth jòc de nauèth.
Mès era lo vencec un aute viatge, e eth tresau, e eth quatau e eth cincau viatge.
Dempús li didec: “Vaquí qu’en toti ès vençut!” E eth didec: “Ò sobeirana mia!
Alavetz era joena manèc botar eth mantèl, e mingèren e se laueren es mans, e non deishèren de béuer de totes es beuendes.
E era joena cuelhec ua arpa, e damb adretia preludièc ues nòtes doces e melodioses.
E cantèc aguestes estròfes:
Arrés s’escape deth sòn Destin, atau s’ei amagat coma se non, atau age eth ròstre seren o amargant.
Desbremba’c tot, ò amic mèn!
Que sò era beresa que cap hilh dera tèrra pòt guardar damb indiferéncia!
Carèc e solet era arpa sonèc jos es fini dits d’evòri.
E Scharkan, capvirat, se sentie perdut en infinits desirs.
Alavetz, dempús d’un nauèth preludi, era joena cantèc:
Era vertadèra amistat non pòt tier er amarum dera separacion!
Enquia e tot eth solei s’esblancossís quan li cau deishar era tèrra!
Mès, a penes cessèc aguest cant, enteneren un enòrme tarrabastalh e ua grana cridadissa.
En enténer Scharkan aguestes paraules, pensèc de seguit en ua traïson, en tot filar-se es sues sospeches contra era joena.
Mès quan se virèc entà on ère era, prèst ja a repotegar- la, la vedec lançar-se dehòra, plan esblancossida.
E era joena arribèc dauant des guerrèrs, e les didec: “Se qué voletz?” Alavetz s’auancèc eth cap des guerrèrs, e li contestèc, dempús d’auer punat era tèrra entre es sues mans: “Ò reina plia de glòria!
Ò era mia nòbla senhora Abriza, era pèrla mès nòbla entre es pèrles des aigües!
E era reina Abriza responec: “De qui parles?” E eth didec: “Parli d’aqueth que criden mèstre d’eròis, eth destructor de ciutats, eth terrible Scharkan Omar Al-Neman, aqueth que non a deishat ua tor sense esbauçar, ne ua fortalesa sense hèr-la quèir.
Ara plan, ò reina Abriza!
Donques qu’era Mair de totes es Calamitats l’a dit ath rei qu’a vist a Scharkan en bòsc, quan venguie entad aguest monastèri.
Atau, donc, ò reina!
Alavetz, era joena reina Abriza, hilha deth rei Hardobis, senhora de Kaissaria, guardèc plan indignada ath cap des guerrèrs e li didec:
E era li didec: “E com ei que t’as atrevit, ò insolent Massura!
Non sabes qu’aguesta Mair de totes es Calamitats ei ua mentidèra?
Peth Messies!
Aciu que i a un òme, mès que non ei eth Scharkan que parles, senon un estrangèr qu’a vengut a demanar-mos ospitalitat, e de seguit l’ac auem autrejat generosament.
E ath delà, enquia e tot se siguesse Scharkan, es deuers dera ospitalitat me manen protegir-lo contra toti.
Jamès se diderà qu’Abriza a traït ar òste, dempús d’auer compartit damb eth eth pan e era sau!
Atau, donc, çò que te cau hèr, ò patrici Massura!
Eth patrici Massura didec: “Reina Abriza, que non posqui tornar damb eth rei Hardobis, eth tòn pair, sense hèr-me a vier ath presoèr, coma mos a manat.” Era, ar arràs dera colèra, didec: “Qui te bote en aguestes causes, ò guerrèr!
Sonque as de combàter quan pogues, donques que te paguen entà combàter.
Mès compde de calar-te enes ahèrs que non t’interèssen.
Ath delà, se gauses atacar a Scharkan, ac pagaràs damb era tua vida e damb era vida de toti es guerrèrs que son damb tu.
E eth patrici Massura didec: “Ò quin malastre eth mèn!
Pr’amor que se me desliuri dera tua colèra, queirè ena deth tòn pair, eth nòste rei.
E Abriza exclamèc: “Que parles massa entà èster un guerrèr, ò patrici Massura!
E es tues paraules depassen un shinhau era pretension e era insoléncia!
Dilhèu non sabes qu’ètz cent contra un?
S’eth tòn patriciat non te treiguec enquia e tot era tralha deth valor, luta damb eth d’òme a òme.
E s’ès vençut tu, un aute ocuparà eth tòn lòc, e atau successiuament, enquia que Scharkan quèigue enes nòstes mans.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E eth patrici Massura repliquèc: “Peth Messies!
Era didec: “Demora, donc, que vau a avisar-lo e a saber era sua responsa.
S’accèpte, se harà atau; se se remís, serà, a maugrat de tot, er òste protegit.” E Abriza s’esdeguèc a vier a cercar a Scharkan, e lo metec ath pas de tot, exceptat de se qui ère era.
E Scharkan comprenec qu’auie jutjat mau en dobtar dera generositat dera joena, e s’avenguèc fòrça, e damb mès motiu per çò d’auer-se enganhat en jutjar ara joena e auer-se calat imprudentament ath miei deth país des rumís.
E dempús didec: “Ò senhora mia!
Didec, e se metec de pès en un bot, e se filèc ar encontre des guerrèrs cristians.
E amiaue ena man era sua espada e eth sòn escut.
Quan eth patrici Massura vedec que s’apressaue Scharkan, sautèc sus eth en un bot, e l’ataquèc furiosament; mès Scharkan parèc eth còp que li fotie, e se lancèc contra eth sòn adversari coma un leon.
E li fotec ena espatla un talh tan terrible, qu’era espada gessec ludent pera anca, dempús d’auer-li trauessat eth vrente e es intestins.
Dempús se virèc entàs soldats, e les didec: “Qué demoratz entà seguir eth combat?
Non pensatz en resvenjar era mòrt deth patrici?” Alavetz auancèc a granes calhamardades un gegant d’aspècte formidable, e qu’era sua cara alendaue ua grana energia.
Qu’ère eth pròpri frair deth patrici Massura.
Mès Scharkan non li dèc temps entà arren mès, donques que li fotec eth talh ena espatla, qu’era sua espada gessec ludent pera anca, dempús d’auer-li trauessat eth vrente e es intestins.
Alavetz auancèren d’auti guerrèrs, un a un, mès Scharkan les hège patir era madeisha sòrt, e entara sua espada ère un jòc eth hèt de hèr volar es sòns caps.
E d’aguesta sòrta n’aucic a cinquanta.
Quan es auti cinquanta que restauen vederen era sòrt qu’auien passat es sòns companhs, s’amassèren en un solet grop, e se lancèren toti amassa contra Scharkan, mès aquerò les perdec.
Scharkan les demoraue damb tota era sua valentia deth sòn còr, mès dur qu’era ròca, e les escarrièc coma s’escarrien es grans ena aira, e les escampilhèc ada eri e as sues anmes entà tostemp.
Alavetz era reina Abriza cridèc as sues damaisèles: “I a mès òmes en monastèri?” E eres responeren: “Non rèsten senon es portèrs.” Alavetz era reina Abriza auancèc ar encontre de Scharkan, lo sarrèc entre es sòns braci, e lo punèc damb fervor.
Dempús compdèc eth nombre de mòrts, e se’n trapèc ueitanta.
Per çò des auti vint combatents, artenheren húger, a maugrat deth sòn estat, e auien despareishut.
E Scharkan pensèc alavetz en netejar era lama sagnosa dera sua espada.
E tirassat per Abriza, tornèc en monastèri, en tot recitar aguestes estròfes belliques:
Contra jo s’an lançat furiosament entà combater-me eth dia dera mia valentia!
E è lançat as sòns capinauts shivaus coma pastura as leons, as mèns frairs es leons.
Desliuratz-me deth pes dera mia ròba, se voletz!
En dia dera mia valentia non è hèt que passar, e vaquí a toti es guerrèrs estiradi en solèr usclador deth mèn desèrt!
E coma que ja auien arribat en salon, Abriza, arridolenta de plaser cuelhec era man de Scharkan e se la hec a vier enes pòts.
Dempús se lheuèc eth vestit, e campèc per dejós ua vestidura de malha e ua espada d’acèr fin dera India.
E Scharkan, estonat, preguntèc: “Entà qué son, ò senhora mia!
Era didec: “Sospechi qu’auetz volut perder-me e costar era mòrt deth mèn òste!
E preguèc a Scharkan que les braquèsse eth cap, e Scharkan les braquèc eth cap.
Dempús se virèc entà Scharkan, e exclamèc: “Vaquí, ò Scharkan!
E didec atau:
E è coma enemiga inexorabla ara vielha Mair de totes es Calamitats, qu’a estat era hilhuquèra deth mèn pair e ei plan temuda e respectada en palai.
E era causa dera enemistat entre era e jo, ei ua causa que me desencusaràs que te conda, pr’amor qu’intervien ues joenes en aguesta istòria, e ja te’n saberàs damb eth temps de toti es detalhs.
Atau ei qu’era Mair de totes es Calamitats harà tot çò que pogue entà perder-me, mès que mès ara que sò estat era causa dera mòrt deth cap des patricis e des guerrèrs.
E li diderà ath mèn pair qu’è abraçat era vòsta causa.
Atau ei qu’era soleta decision que posqui cuélher, mentre era Mair de totes es Calamitats me perseguisque, ei partir luenh dera mia familha e deth mèn país.
En enténer aguestes paraules, Scharkan sentec qu’era alegria li hège pèrder eth sen, e qu’eth sòn pièch se dilataue, e se dilataue tot eth sòn èsser, e didec: “Per Allà!
Qui gausarà apressar-se a tu, mentre era mia anma sigue en mèn còs?
Mès, poiries tier reaument veder-te aluenhada deth tòn pair e des tòns?
E era responec: “Plan que òc.” Alavetz Scharkan la hec jurar, e era jurèc.
E dempús era didec: “Eth mèn còr ja s’a padegat.
Mès me cau dider-te ua auta suplica.” E Scharkan didec: “E quina ei era auta suplica?” E era responec: “Que tornes en tòn país damb toti es tòns soldats.” Mès eth didec: “Ò senhora mia!
Eth mèn pair Omar Al-Neman m’a enviat en aguest país des rumís entà combàter e véncer ath tòn pair, que contra eth mos a demanat ajuda eth rei Afridonis de Constantinopla.
Pr’amor qu’eth tòn pair a ordenat confiscar un vaishèth cargat de riqueses, entre eres tres gemes precioses que possedissen admirables vertuts.” Alavetz Abriza responec: “Padega era tua anma e adocís es tòns uelhs!
Pr’amor que vaquí que te vau a díder era vertadèra istòria dera nòsta ostilitat damb eth rei Afridonis:
E cada an en aguesta data acodissen toti es reis cristians de toti es parçans, atau coma es nòbles e es grani comerciants.
E tanben vien es hemnes e es hilhes des reis e des auti; e aguesta hèsta se tarde sèt dies complèts.
Ara plan; un an siguí jo ua des visitaires, e aquiu ère tanben era hilha deth rei Afridonis de Constantinopla, que se cridaue Safia, e qu’ara ei concubina deth tòn pair, eth rei Omar Al-Neman, e mair des sòns hilhs.
Mès en aqueth moment ère encara damaisèla.
Quan acabèc era hèsta e arribèc eth setau dia, qu’ère eth dia dera partida, Safia didec: “Que non voi tornar per tèrra entà Constantinopla, senon per mar.” Alavetz li premaniren un vaishèth, qu’en eth s’embarquèc damb es sues companhes, e manèc embarcar totes es causes que li pertanhien; e lheuèren era vela, e sarpèren.
Mès, a penes s’auec aluenhat eth vaishèth, se quilhèc vent contrari, que lo hec desviar dera sua rota.
E era Providéncia volec que i auesse precisament en taus entorns un gran vaishèth plen de guerrèrs cristians dera isla de Kafur, en nombre de cinc cents afrangins (afrangin: nòm que se balhaue as europèus).
E toti anauen armadi e folradi de hèr.
E solet demorauen ua escadença coma aquera entà arténher butin, donques que ja hège temps qu’anauen peth mar.
De sòrta que tanlèu vederen ath vaishèth que i auie Safia, l’abordèren, li lancèren es croquets e s’apoderèren d’eth.
Dempús se meteren de nauèth a navegar en tot amiar-lo a remòrca.
Mès se lheuèc ua furiosa tempesta que les lancèc enes nòstes còstes, deishadi d’anar.
Alavetz se lancèren sus eri es nòsti òmes, auciren as pirates, e cuelheren ath còp as setanta joenes qu’entre eres se trapaue Safia.
Tanben cuelheren totes es riqueses apilerades enes vaishèths.
Vengueren a aufrir es setanta joenes coma present ath mèn pair eth rei de Kaissaria, e se sauvèren es riqueses.
Eth mèn pair alistèc entada eth es dètz joenes mès beròies e distribuic era rèsta entre era sua acompanhada.
Dempús n’alistèc cinc des mès beròies, e les manèc coma present entath tòn pair, eth rei Omar Al-Neman.
E entre aguestes cinc i auie precisament Safia, hilha deth rei Afridonis: mès nosati non ac sabien, donques qu’arrés ne tanpòc era mos auien revelat era sua condicion e eth sòn nòm, e vaquí, ò Scharkan!
E, ath delà, li siguec manada damb d’auti molti presents, coma sederies, teles e brodats de Grècia.
Mès ath començament d’aguest an, eth rei pair mèn recebec ua carta deth rei Afridonis, pair de Safia.
E en aguesta carta i auie causes que non te saberia repetir.
Mès didie aquerò:
Enquia ara non me n’è sabut, ò rei Hardobis pr’amor que non m’as dit arren.
Aquerò ei era màger ofensa e eth màger opròbi entà jo e entath mèn entorn.
Per tant, tanlèu recebes era mia carta, se non vòs èster eth mèn enemic, m’entornaràs ara mia hilha Safia, intacta e intègra.
Se demores eth sòn enviament, te tractarè coma te merites, e era mia colèra e eth mèn ressentiment cuelheràn represalhes terribles contra tu.
Tanlèu eth mèn pair liegec aguesta carta, se quedèc plan estonat e espaurit, donques qu’era joena Safia auie estat amiada coma present ath tòn pair, eth rei Omar Al-Neman, e non i auie cap probabilitat de qué siguesse intacta e intègra, donques que ja l’auie hèt mair eth rei Omar Al-Neman.
Comprenérem alavetz qu’aquerò ère ua grana calamitat.
E eth mèn pair non auec mès remèdi qu’escriuer-li ua carta ath rei Afridonis, qu’en era l’explicaue era situacion, e se desencusaue per çò dera ignorància qu’auie auut dera personalitat de Safia, en tot jurar- l’ac mil viatges.
En recéber era carta deth mèn pair, eth rei Afridonis s’anugèc d’ua manèra tragica; se lheuèc, se seiguec, escopic, e didec: “Ei possible qu’era mia hilha, qu’era sua man se disputauen toti es reis cristians, age vengut a èster ua esclaua entre es esclaues d’un musulman?
Ei possible que s’age rendut as sòns desirs e compartit eth sòn lhet sense cap contracte legau?
Peth Messies!
E alavetz siguec quan eth rei Afridonis pensèc manar embaishadors ath tòn pair damb riqui presents, e hèr-li creir qu’ère en guèrra contra nosati, e demanar-li ajuda.
Mès en realitat ère entà hèr-te quèir a tu, ò Scharkan!
Per çò des tres gemes meravilhoses que tien tantes vertuts, existissen reaument.
Qu’èren proprietat de Safia, e queigueren en mans des pirates, e dempús enes deth mèn pair, que me les autregèc.
E jo les è, e ja te les mostrarè.
En enténer Scharkan aguestes paraules, cuelhec era man d’Abriza e se la hec a vier enes pòts.
E dempús didec: “Glòria a Allà e as creatures d’Allà!
Glòria ad aqueth que t’a botat en mèn camin entà que sigues causa dera mia sauvacion e dera sauvacion des mèns companhs!
Mès, ò deliciosa e caritatiua reina!
Jo non me posqui separar de tu dempús de tot çò que s’a passat, e non permeterè que te demores aciu soleta, donques que sabi pas se qué te pòt arribar.
Mès Abriza, que ja auie auut temps entà reflexionar, li didec: “Ò Scharkan!
Agarra as enviats deth rei Afridonis, que son enes sues tendes, obliga-les a coheishar era vertat, e d’aguesta manèra comprobaràs es mies paraules.
Dempús se lheuèc, s’apressèc ada eth, li cuelhec eth cap damb es dues mans, e lo punèc.
E Scharkan hec madeish.
E era reina ploraue damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
E es sòns plors èren capables de delir es pèires.
Scharkan, en veir plorar ad aqueri uelhs, s’atrendic mès encara, e plorant recitèc aguestes dues estròfes:
Me didí adiu d’era, e era mia man dreta secaue es mies lèrmes, tant qu’era mia man quèrra enrodaue eth sòn còth!
E me didec temerosa: “Non cranhes comprometer-te dauant des hemnes dera mia tribú?” E li didí: “Non me cau pòur!
E Scharkan se separèc d’Abriza, e gessec deth monastèri.
Montèc de nauèth en sòn shivau, qu’es sues brides tenguien dus òmes, e partic.
Passèc eth pònt de cadies d’acèr, se calèc entre es arbes dera seuva, e acabèc per arribar en clar plaçat ath centre deth bòsc.
E a penes auec arribat, vedec a tres cavalièrs ath sòn dauant, qu’auien arturat còp sec eth galaup des sòns shivaus.
E Scharkan treiguec era sua rutilanta espada, e se caperèc damb era, prèst ar atac.
Mès de ressabuda les arreconeishec e eri l’arreconeisheren, donques qu’es tres cavalièrs èren eth visir Dandan e es dus emirs principaus dera sua acompanhada.
Alavetz es tres cavalièrs baishèren de seguit, e li desirèren respectuosament era patz ath prince Scharkan, e l’exprimiren tota era angonia que per çò dera sua abséncia auie sentut era armada.
E Scharkan les condèc era istòria peth menut, des deth principi enquiath finau, e era pròcha arribada dera reina Abriza, e era traïson parada pes embaishadors d’Afridonis.
E les didec: “Qu’ei probable que se n’agen profitat dera vòsta abséncia entà húger e avisar ath sòn rei.
E qui sap s’era armada enemiga aurà destruit ara nòsta!
Correm, donc, ath cant des nòsti soldats!
Ath galaup des sòns shivaus arribèren ena val a on èren es tendes.
E aquiu regnaue era tranquillitat, mès es embaishadors auien despareishut.
Se lheuèc ara prèssa eth camp, partiren entà Bagdad, e ath cap de quauqui dies arribèren ena frontèra, a on ja èren segurs.
E toti es abitants d’aqueri parçans s’esdeguèren a hèr-les a vier viures entada eri e entàs sòns shivaus.
E descansèren un shinhau.
E dempús seguiren era marcha.
Mès Scharkan fidèc era direccion dera avantgarda ath visir Dandan, e se quedèc ena rèiregarda damb cent cavalièrs, qu’alistèc un a un entre es milhors de toti es cavalièrs.
E deishèc qu’era armada se l’auancèsse tot un dia e dempús se metec en marcha damb cent guerrèrs.
E quan ja auie recorrut près de dus parasanges (10 km) arribèren en un congòst molt estret plaçat entre dues montanhes nautes.
E a penes aueren arribat, vederen qu’en aute costat deth congòst se lheuaue ua povassèra enòrma.
E aqueri cavalièrs, a penes sigueren a posita dera votz, cridèren: “Desmontatz, ò musulmans!
E Scharkan, en enténer aguestes paraules, vedec qu’eth mon s’escurie ara sua vista.
E didec, rogides es sues caròles e deishant anar es sòns uelhs relampits de colèra: “Ò gossets cristians!
Com gausatz menaçar-mos dempús d’auer auut era audàcia d’auer trauessat es nòstes frontères e cauishigat eth nòster solèr?
Didec, e cridèc as sòns guerrèrs: “Ò credents!
E Scharkan siguec eth prumèr de lançar-se sus er enemic.
Alavetz es cent cavalièrs de Scharkan queigueren sus es cent cavalièrs enemics a tot galaup des sòns shivaus, e ambdues masses d’òmes, damb còrs mès durs qu’era ròca, se barregèren.
E es acèrs tumèren damb es acèrs, e es espades damb es espades, e comencèren a plòir còps.
E crepitant, es còssi s’entrelaçauen damb es còssi e es shivaus s’encabrauen entà quèir pesadament sus es shivaus, e non s’entenie un aute bronit qu’er esclafit des armes e eth patac deth metau contra eth metau.
Eth combat se tardèc enquia près dera net.
E solet alavetz se separèren ambdús grops, e poderen compdar-se.
Scharkan comprovèc que non i auie entre es sòns òmes cap herit grèu e exclamèc:
E es soldats de Scharkan responeren: “Ò prince Scharkan!
Mès te cau saber qu’eth cap d’aguesti guerrèrs ei eth mès admirable de toti e eth mès eroïc.
En enténer aguestes paraules, se quedèc plan perplèx Scharkan, mès dempús didec: “Deman mos botaram en hilèra e les atacaram atau, donques qu’èm cent contra cent.
E demanaram era victòria ath Senhor deth Cèu!” E fidadi en aguesta resolucion, s’esclipsèren toti aquera net.
Per çò que hè as cristians, vaquí qu’enrodèren ath sòn cap, e exclamèren: “Auer non auem pogut hèr capitada damb aguesti musulmans.” E eth cap didec: “Mès deman mos botaram en hilèra e les haram quèir un darrèr der aute.” E fidadi en aguesta resolucion, s’esclipsèren toti tanben.
Atau, donc, quan ludec eth maitin, s’illuminèc eth mon damb era sua lum, e gessec eth solei entà enlumenar indistintament era cara des pacifics e era des guerrèrs.
Mohamed, ornament de totes es causes beròies, e eth prince Scharkan montèc en sòn shivau, e auancèc entre es dues hilères des sòns guerrèrs e les didec: “Vaquí qu’es nòsti enemics son en orde de batalha.
Lancem-mos, donc, sus eri, mès un contra un.
De moment, que gesque deth reng un de vosati e convide en votz nauta a un des guerrèrs cristians entà un combat singular.
E un des cavalièrs de Sharkan gessec dera sua hila, esperonèc ath sòn shivau entar enemic, e cridèc: “Ò toti vosati!
A penes auec prononciat aguestes paraules, gessec d’entre es cristians un cavalièr totafèt caperat d’armes e de hèr, de seda e d’aur.
Montaue un shivau bai, era sua cara ère roienca, damb es maishères vèrges de peu.
Amièc ath sòn shivau enquiara mitat dera liça, e damb era espada quilhada se precipitèc contra eth campion musulman; e d’un rapid còp de lança li hec pèrder es arçons e l’obliguèc a render-se ar enemic.
E se lo hec a vier presoèr, entre es crits de victòria e de jòia que lançauen es guerrèrs cristians.
De seguit gessec des files un aute cristian e auancèc enquiara mitat dera liça, ar encontre de un aute musulman que ja ère en era e qu’ère eth frair deth presoèr.
E ambdús campions se calèren ena luta, que non se tardèc a acabar damb era victòria deth cristian, pr’amor qu’en tot profitar-se’n d’un descuet deth musulman, que non s’auie pogut protegir, li fotec un aute còp damb era lança que lo hec quèir, e se lo hec a vier presoèr.
E atau seguiren amidant es sues armes, e cada còp s’acabaue era luta damb era derrota d’un musulman, vençut peth cristian.
E atau siguec enquia que venguec era net, demorant presoèrs vint guerrèrs musulmans.
Scharkan s’impressionèc fòrça en veir aguest resultat, e amassèc as sòns companhs.
E les didec: “Non ei reaument extraordinari çò que mos ven d’arribar?
Demàn auançarè jo solet contra er enemic, e provocarè ath cap d’aguesti cristians.
E dempús de vencer-lo me’n saberè dera rason que l’a botjat a violar eth nòste territòri e atacar-mos.
E se se remís a explicar-se, l’auciram;: mès s’accèpte es nòstes proposicions, haram es patzes damb eth.” E cuelhuda aguesta resolucion, s’esclipsèren toti enquiath maitin.
E arribat eth maitin, Scharkan montèc a shivau entàs files des enemics; e vedec auançar, ath miei de cinquanta guerrèrs qu’auien baishat deth shivau, a un cavalièr, que non ère un aute qu’eth cap des cristians en persona.
Amiaue ena espatla ua capa de satin blu que flotaue per dessús dera vestidura de malha; brandie nuda ua espada d’acèr e montaue un shivau nere qu’amiaue en front ua estela blanca dera mida d’un dracma de plata.
E aguest cavalièr auie ua cara de mainatge, damb caròles fresques e rosades e vèrges de borra.
E tan beròia ère que semblaue era lua que ges gloriosament per orizon orientau.
Mès ja Scharkan, damb eth còr plen de ràbia, semblable ath leon enforismat, auie lançat eth sòn shivau contra eth cristian.
E tumèren er un contra er aute en un patac eroïc, ressonant es còps.
E s’aurie pensat veir eth patac de dues montanhes, o era barreja rambalhosa de dus ars que se trapen.
E non cessèren de combàter des deth maitin enquia que siguec complètament de nets.
E alavetz se separèren.
E cada un tornèc damb es sòns.
Dempús Scharkan les didec as sòns companhs: “Ena mia vida è trapat a un combatent coma aguest!
E çò de mès extraordinari ei que cada viatge que ve ath sòn adversari que quede descubèrt, en sòrta de herir-lo se limite a tocar-lo leugèrament en lòc descubèrt damb era viròla dera lança.
E a londeman seguic era luta dera madeisha manèra e damb parièr resultat.
E ath tresau dia, ath miei deth combat, eth beròi joen lancèc eth shivau ath galaup e l’arturèc còp sec, encara que tirassant bastrussament des brides.
Alavetz eth shivau s’encabrèc, e eth joen se deishèc quèir, e venguec en solèr, mès coma d’ua forma naturau.
E Scharkan sautèc deth shivau e se precipitèc contra eth sòn enemic damb era espada quilhada, prèst a trauessar-lo.
E eth beròi cristian exclamèc: “Ei atau coma actuen es eròis?
Mane era galantaria tractar atau as hemnes?” En enténer aguestes paraules, Scharkan guardèc ath joen cavalièr, e en tot auer-lo campat ben, arreconeishec ara reina Abriza, que damb era s’auie passat en monastèri çò que s’auie passat.
E Scharkan lancèc era sua espada, e s’ajulhèc dauant dera joena, e punèc era tèrra entre es sues mans, e li didec: “Per qué as actuat atau, ò reina?” E era didec: “Qu’è volgut experimentar-te en camp de batalha e veir quin ère eth tòn valor.
Pr’amor que te cau saber que toti es mèns guerrèrs qu’an combatut damb es tòns son es mies daimasèles, e son joenes coma jo e vèrges.
E Scharkan, arrint, didec: “Glòria a Allà que mos a junhut, ò reina Abriza, sobeirana des tempsi!” E era reina balhèc de seguit era orde de partida, e l’entornèc a Scharkan es vint presoèrs, un darrèr der aute.
E toti vengueren a ajulhar-se dauant dera reina, e punèren era tèrra entre es sues mans.
Dempús se lheuèren es campaments, e es dus cents cavalièrs entamenèren amassa eth camin de Bagdad, e caminèren atau sies dies complèts, qu’ath sòn finau vederen lúder es mesquites glorioses dera ciutat dera patz.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Vederen lúder ena luenhor es mesquites glorioses dera ciutat de patz.
E Scharkan li preguèc ara reina Abriza e as sues companhes que se treiguessen es armadures e les cambièssen pes sòns vestits femenins.
E atau ac heren.
Dempús ordenèc que s’auancèssen quauqui uns des soldats e l’anoncièssen ath sòn pair Omar Al-Neman era sua arribada e era dera reina Abriza pr’amor de qué gessesse a receber-les un digne cortègi.
Quan escuric baishèren en tèrra, s’armèren es tendes, e dormiren enquiath maitin.
E en hèr-se dia, eth prince Scharkan e es sòns cavalièrs, e era reina Abriza e es sues amazònes, tornèren a montar enes sòns shivaus, e cuelheren eth camin dera ciutat.
E vaquí que gessec dera poblacion, vient ath sòn encontre, eth gran visir Dandan damb ua acompanhada de mil cavalièrs; e s’apressèc ara joena reina e ath valerós Scharkan, e punèc era tèrra entre es sues mans, e dempús toti amassa entrèren ena ciutat.
E Scharkan siguec eth prumèr que pugèc en palai.
E eth rei Omar Al-Neman se lheuèc entà vier ath sòn encontre, l’abracèc e li demanèc notícies.
E Scharkan li condèc tota era sua istòria damb era hilha deth rei Hardobis de Kaissaria, e era perfidia deth rei de Constantinopla, e eth sòn ressentiment per çò dera esclaua Safia, qu’ère era madeisha hilha deth rei Afridonis, e li condèc tanben era ospitalitat e es boni conselhs d’Abriza, e era sua darrèra hèta, damb totes es sues qualitats de beresa e de valor.
Quan eth rei Omar Al-Neman entenec aguestes darrères paraules, sentec gran desir de veir ara joena meravilhosa, e tot eth sòn èsser s’aluguèc en enténer aguesti detalhs.
E pensèc enes delícies d’auer en sòn lhet era solidesa e era elegància armoniosa d’un còs de daimasèla tant aguerrida, vèrge de baron, e tant estimada pes sues companhes de guèrra.
E tanpòc mespredèc ad aguestes madeishes amazònes, qu’es sòns ròstri, jos es vestits guerrèrs èren es d’un mainatge damb caròles fresques, sense bric de peu e borra.
Pr’amor qu’eth rei Omar ère un ancian admirable, damb es muscles mès exercitadi qu’es des joeni.
E non cranhie es lutes de virilitat, e gessie tostemp victoriós d’entre es braci des hemnes mès arderoses.
Mès coma que Scharkan non podie imaginar-se qu’eth sòn pair li hesse guardades ara joena reina, s’esdeguèc a cercar-la e l’ac presentèc.
E eth rei ère seigut en sòn tron, e les auie dit adiu as camarlencs e a toti es sòns esclaus, exceptat des eunucs.
E era joena Abriza arribèc entà eth, punèc era tèrra entre es sues mans, e li parlèc damb un lenguatge d’ua puretat e elegància delicioses.
De sòrta qu’eth rei Omar Al-Neman arribèc ath limit der estonament, li balhèc es gràcies, la glorifiquèc per çò qu’auie hèt damb eth sòn hilh eth prince Scharkan, e la convidèc a sèir-se.
Mès tan gran enludernament, qu’eth rei Omar Al-Neman siguec a mand de pèrder eth sen. E de seguit manèc que premanissen entada era e entàs sues companhes eth mès somptuós apartament, e li senhalèc un servici digne dera sua categoria.
E alavetz siguec quan l’interroguèc respècte as tres gemes precioses plies de vertuts.
E Abriza li didec: “Aguestes tres gemes meravilhoses, ò rei deth temps!
Ordenèc que li hessen a vier ua caisha, e treiguec d’era un petit còfre, e d’eth un estug d’aur ciselat.
E quan lo dauric apareisheren es tres gemes, radiantes, blanques, esquistes.
E Abriza les cuelhec, e se les hec a vier enes pòts ua darrèr dera auta, e les aufric ath rei Omar Al-Neman coma present per çò dera ospitalitat que l’autrejaue.
E hèt aquerò, gessec.
Eth rei Omar Al-Neman comprenec qu’eth còr se n’anaue darrèr d’era.
Mès coma qu’es gemes èren aquiu, ludent, ordenèc cridar ath sòn hilh Scharkan e l’autregèc ua d’eres.
En enténer aguestes paraules que li parlauen deth sòn frair Daul’makan, qu’era sua existéncia ignoraue complètament, quedèc Scharkan desagradiuament estonat, pr’amor que solet se’n sabie deth neishement de Nozhatú.
E en tot virar-se entath rei Omar Al- Neman, li didec: “Ò pair!
Alavetz Scharkan, capvirat per aquera naua, sarrèc es mans e se sarrèc era ròba per çò deth despièch, mès, totun, se tenguec.
E eth sòn pair qu’auie vist era sua agitacion e eth sòn despièch, li didec: “Ò hilh mèn!
Per qué te botes atau?
Non sabes qu’era succession deth tron te correspon solet a tu quan jo morisca?
Mès Scharkan non se vedec en disposicion de responer-li, e non volent contrariar ne aclapar ath sòn pair, gessec deth salon deth tron damb eth cap clin.
E se filèc entar apartament d’Abriza; e Abriza se lheuèc de seguit entà receber-lo, e li balhèc es gràcies per çò qu’auie hèt per era, e li preguèc que se seiguesse ath sòn costat.
Dempús, en veder-lo trist e aclapat, li hec trendes preguntes.
E Scharkan li condèc eth motiu dera sua pena, e higec: “Mès çò que mès me preocupe, ò Abriza!
Qué dides ad aquerò?” E era responec: “Que pòt estar tranquilla era tua anma, ò Scharkan!
Non n’a pro damb es tres centes setanta hemnes e enquia e tot totes es autes, que d’aguesta sòrta cobege era mia virginitat, que non ei entàs sòns dents?
Dempús manèc hèr a vier viures e beuenda, e ambdús mingèren e beueren.
E Scharkan, que seguie damb era anma aclapada, partic entara sua casa pr’amor de dormir aquera net.
Aquerò per çò que hè a Scharkan.
Mès per çò deth rei Omar Al-Neman, a penes gessec Scharkan, anèc a cercar ara sua esclaua Safia, en tot hèr-se a vier enes sues mans es dues gemes precioses, penjades cada ua d’ua cadia d’aur.
E en veder-lo entrar, Safia se metec de pès, e non se seiguec enquia que s’auec seigut eth rei.
E alavetz se l’apressèren es dus mainatges, Nozhatú e Daul’makan.
E eth rei les punèc, e les pengèc en còth de cada un ua des precioses gemes.
E es dus mainatges s’alegrèren fòrça; e era sua mair li desirèc ath rei prosperitats e felicitat.
Alavetz eth rei li didec: “Ò Safia, qu’ès era hilha deth rei Afridonis de Constantinopla, e jamès m’ac auies dit.
Per qué m’ac as amagat?
E Safia li didec: “Ò rei generós!
Alavetz eth rei Omar Al-Neman quedèc plan encantat damb aquera responsa, que trapèc delicada e deliciosa, e plia de bon gust e cortesia.
E manèc autrejar a Safia un palai fòrça mès beròi qu’eth prumèr, e aumentèc considerablament eth servici dera sua casa e era sua consignacion entà despenes.
Dempús tornèc en sòn palai entà jutjar, e nomentar, e destiuir, sivans eth costum.
Mès seguie damb er esperit e eth còr tormentadi peth rebrembe dera joena reina Abriza.
Atau, donc, passaue es nets ena sua cramba parlant damb era e dirigint-li indirèctes.
Mès Abriza li balhaue tostemp era madeisha responsa: “Ò rei deth temps!
Alavetz manèc cridar ath sòn visir Dandan, e li desnishèc tot er amor que sentie eth sòn còr pera admirabla Abriza, que non auie obtengut cap resultat ne cap esperança entà possedir-la.
Quan eth visir entenec aguestes paraules, li didec ath rei: “Vaquí eth mèn plan; en hèr-se de nets, cuelh un sarpat de banj, narcotic segur, e vè-te’n a cercar a Abriza.
E començaràs a béuer damb era, e li meteràs ena copa uns tarròcs de banj.
E quan quèigue en lhet, tu seràs eth sòn patron; e poiràs hèr damb era tot çò que volgues entà satisfèr eth tòn desir e padegar es tòns ardors.
Alavetz se lheuèc e anèc entà un des sòns armaris; e treiguec un sarpar de banj tan blos e tan fòrt, que solet era flaira ja aurie hèt adormir un an sancer a un elefant.
Se lo sauvèc ena pòcha e demorèc qu’arribèsse era net.
Alavetz venguec a cercar ara reina Abriza, que se lheuèc entà receber-lo, e non se seiguec enquia qu’eth rei se seiguec e li balhèc permís.
E se metec a minjar damb era, e exprimic eth desir de bèuer, e de seguit ordenèc era qu’amièssen beuendes en granes copes d’aur e de cristau, e toti es acompanhaments, coma frutes, amelhes, auerassi, pistaches e d’autes causes.
E ambdús se meteren a bèuer enquia qu’era embriaguesa comencèc a capvirar eth cap d’Abriza.
En encuedar-se’n, treiguec eth rei es tarròcs de banj e se les amaguèc ena man.
Dempús aumplic ua copa, se’n beuec era mitat, metec en era discrètament eth narcotic, e l’ac aufric ara joena.
E li didec: “Ò regia joena!
E dus grani candelèrs ère plaçadi un en cabeçau e un aute enes pès deth lhet.
Alavetz eth rei Omar Al-Neman s’apressèc a Abriza, e comencèc per desligar-li es cordons de seda deth sòn ample pantalon, e non li deishèc dessús dera pèth senon era fina camisa.
Lheuèc era borrassa dera camisa e apareishèc dejós, entre es cueishes, ben alugat pera lum des candelèrs, quauquarren que li treiguec er esperit e era rason.
Mès qu’auec fòrces entà tier-se e treir-se tanben era ròba e es calçotets.
E alavetz podec deishar-se amiar liurament der excessiu ardor que lo possaue.
E en tot lançar-se sus aqueth còs juvenil, lo caperèc complètament.
Mès, qui poirie díder tot çò que se passèc alavetz!
E vaquí se com despareishec e com s’esfacèc era virginitat dera joena reina Abriza.
E eth rei Omar Al-Neman, a penes hec aquerò, se lheuèc e se n’anèc ena cramba deth costat ara cèrca dera esclaua preferida d’Abriza, era fidèu Gran de Corau, e li didec: “Cor entara cramba dera tua patrona, qu’a besonh de tu.” E Gran de Corau s’esdeguèc a entrar ena cramba dera sua patrona, e la trapèc estirada e maumetuda, damb era camisa quilhada, es cueishes tacades de sang e era cara esblancossida.
E Gran de Corau comprenec qu’ère plan urgent suenhar-la.
E de seguit cuelhec un mocador, que damb eth netegèc delicadament era causa mès onorabla dera sua patrona.
Dempús cuelhec un aute mocador, e li sequèc suenhosament eth vrente e es cueishes.
De seguit li lauèc era cara, es mans e es pès, e l’esposquèc damb aigua de ròses, e li lauèc es pòts e era boca damb aigua d’irangèr.
Alavetz era reina Abriza dauric es uelhs, e de seguit s’incorporèc.
E en veir ara sua esclaua Gran de Corau, li didec: “Gran de Corau!
Qué m’a arribat?
Vaquí que me senti aflaquida.” E Gran de Corau non podec hèr que condar-li er estat que l’auie trapat, estirada d’esquia e vessant era sang entre es cueishes.
E tan gran siguec eth sòn dolor, que manèc a Gran de Corau que remisse a toti era entrada ena sua cramba.
E quan se’n sabèc eth rei Omar Al-Neman, comencèc a manar-li cada dia esclaus cargadi damb granes plates plies de viures e beuenda, e terrinas damb frutes e confiteria, e tanben tasses de porcelana damb crèmes e doci.
Mès era seguie embarrada en sòn apartament, enquia qu’un dia notèc que li creishie eth vrente, que se dilataue era sua cintura e que segurament ère prenhs.
Alavetz s’aumentèc era sua desesperacion e s’escuric eth mon dauant des sòs uelhs.
E non volec escotar a Gran de Corau, que sajaue de padegar-la.
Dempús li didec: “Ò Gran de Corau!
E vaquí qu’ara senti hàstic de jo madeisha e dera mia vida!
Damb era mia virginittat è perdut tota era mia energia, donques qu’era mia prenhesa m’incapacite entà resistir eth patac d’un mainatge.
E ne tansevolh poiria amiar eth ramau deth mèn shivau, jo qu’abans me sentia plia d’entosiasme e de fòrça.
E qué harè ara?
S’amainadi en palai, serè motiu d’arrir entà totes es musulmanes, que se’n saberàn de com è perdut era mia virginitat.
E se torni ena casa deth mèn pair, com gausarè guardar-lo?
Guaire vertadères son es paraules deth poèta!
Amic, te cau saber qu’enes malastres non traparàs ja ne parents, ne pàtria, ne casa que te brinde ospitalitat!
Alavetz Gran de Corau li didec: “Ò patrona mia!
Ordena-me!” E era reina responec: “Alavetz, ò Gran de Corau!
Qu’ei absoludament de besonh que jo gèsca d’aciu sense qu’arrés se’n sàpie.
Que voi tornar, a maugrat de tot, ena casa deth mèn pair e dera mia mair, pr’amor que s’eth cadavre potz, l’an de tier es sòns.
E jo ja non sò qu’un còs sense vida.
E dempús d’aquerò se passarà çò que Diu volgue.” E Gran de Corau responec: “Ò reina!
E les calec demorar ua escadença favorabla, que se les presentèc lèu, e que siguec era partida deth rei entara caça e era gessuda de Scharkan entàs frontères der Empèri, a on li calie escorcolhar es fortaleses.
Mès pendent aguest retard, s’apressaue eth dia dera jasilha, e Abriza li didec a Gran de Corau: “Mos cau partir aguesta madeisha net!
Arren podem hèr contra eth Destin que m’a mercat en front e qu’a senhalat era mia jasilha entà tres o quate dies.
Anem, donques qu’ac preferisqui tot, mens amainadar en aguest palai.
E Gran de Corau responec: “Ò patrona mia!
L’è hèt molti favors, e ath delà m’a dit qu’en d’auti tempsi siguec bandolèr e panaire de camins.
Alavetz Abriza exclamèc: “Ò Gran de Corau!
Ara seguida Gran de Corau venguec a cercar ath nere, e li didec: “Ò Moroso!
E entad aquerò serà pro que hèsques tot çò que te demane era mia patrona.
Vene, donc!” E cuelhent-lo dera man, l’amièc entara cramba dera reina Abriza.
E eth nere Moroso, a penes vedec ara reina, s’auancèc e punèc era tèrra entre es sues mans.
E era notèc que lo refusaue eth sòn còr e qu’eth sòn aspècte la desagradaue fòrça.
E a maugrat de tot er orror que sentie, li parlèc d’aguesta sòrta: “Ò Moroso!
E eth nere Mososo, qu’en veir a Abriza auie sentut alugar-se eth sòn còr, didec: “Ò senhora mia!
E que mos hèsques gésser d’aciu a jo e ad aguesta esclaua, Gran de Corau.
E te prometi que quan arribem en mèn país te maridarè damb era grèga mès beròia que tu alistes.
E t’aumpliram d’aur e de riqueses.
En enténer eth nere aguestes paraules, se dilatèc eth sòn còr d’ua manèra considerabla, e exclamèc: “Ò patrona mia!
Vos servirè damb es mèns dus uelhs.
Vau a premanir es shivaus e tot çò que calgue!” E gessec de seguit.
E eth nere pensaue: “Quina sòrt era mia!
Vau a gaudir e a deleitar-me damb era carn d’aguestes dues lues!
E se bèra ua me refuse, l’aucirè!
E les panarè totes es sues riqueses!” E decidit a obrar d’aguesta manèra, hec toti es preparatius de besonh.
E a maugrat der estat dera reina Abriza, es tres poderen gésser sense qu’arrés les vedesse.
Mès era reina Abriza, que ja patie es dolors de jasilha, se vedec obligada a interrómper eth viatge eth quatau dia.
E coma que non podie tier-se mès, li didec ath nere: “Ò Moroso!
Alavetz, coma que ja non podie tier-se mès, la treiguec ar aire e s’apressèc ara joena, que siguec a mand d’estavanir-se de ràbia e d’orror.
En aguest moment Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e, discrèta coma tostemp, deishèc era seguida deth relat entà un aute dia.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E era reina, indignada, responec: “Ò nere, hilh de nere, hilh d’esclaus!
Gauses exibir-te d’aguesta sòrta?
Quina desesperacion veder-me sense defensa, enes mans deth darrèr des esclaus neri!
Miserable!
Qu’eth Senhor m’ajude a gésser der estat que me trapi, e a guarir es mies flaqueses femenines que me tien impotenta, e castigarè era tua insoléncia damb es mies pròpries mans!
Abans de deishar-me tocar per tu, m’estimaria mès morir e acabar atau damb es mèns patiments.
E recitèc aguestes estròfes:
Ò tu, que non cèsses de perseguir-me!
Quan acabaràs?
Que ja è tastat massa er amarum des pròves que m’a sometut era mia sòrt.
Fidi qu’eth Senhor me desliurarà des bèsties violadores.
Per qué persutes?
Non t’è dit que senti orror dauant deth libertinatge?
Dèisha de guardar damb era aviditat d’aguesti uelhs d’ahaimat miserable!
E non demores tocar-me, s’abans non me talhes a tròci damb era tua espada, de lama templada en Yemen.
E non desbrembes que sò ua des mès pures, ua des mès nòbles e ua des mès sublimes de sang!
Com gauses, ò insolent esclau!
Quan er nere Moroso auec entenut aguesti vèrsi, era sua cara se rogic d’òdi, es sues faccions s’agitèren convulsivament, es sòns nassi se holèren, es sòns pòts s’arropiren, e tot eth sòn èsser tremolèc de ràbia.
E recitèc aguestes estròfes:
Ò hemna, non me refuses atau, donques que sò victima deth tòn amor, e m’an aucit es tues guardades capinautes!
Eth mèn còr s’a het brigalhs demorant-te!
Eth mèn còs ei complètament fatigat, madeish qu’era paciéncia qu’è auut enquia ara!
Era tua votz, solet d’entener-la me captive.
Mès t’avertisqui ò implacabla!
Jo saberia béuer era aigua que d’era ne sò privat, era aigua que amortarà era mia set.
En enténer aguesti vèrsi, Abriza, que ploraue de ràbia, exclamèc: “Indecent esclau!
Ò gosset maudit!
Te penses que totes es hemnes son parières?
Gauses seguir en tot parlar- me d’aguesta manèra?” E eth nere, en veir qu’Abriza lo refusaue complètament, ja non podec tier mès era sua ràbia.
E en tot lançar-se sus era, damb era espada ena man, l’agarrèc pera cabeladura, e li trauessèc eth còs d’ua estocada.
E a mans d’aqueth nere moric, d’aguesta manèra, era reina Abriza.
Alavetz eth nere Moroso s’esdeguèc a apoderar-se des mules cargades de riqueses damb es bens d’Abriza, e en tot hèr-se-les a vier per dauant, hugec rapidament entàs montanhes.
Per çò dera reina Abriza, en expirar, auie amainadat un hilh entre es mans dera fidèu Gran de Corau, que, en sòn dolor, s’auie caperat de povàs eth cap, e s’esquinçaue era ròba, e se pataquejaue es caròles, enquia hèr gésser sang.
E exclamaue: “Ò era mia malerosa senhora!
Mès a penes Gran de Corau auec acabat de planher-se, vedec ua broma de povàs que caperaue eth cèu e que s’apressaue rapidament.
E de pic, aguesta broma s’esbugassèc.
E apareisheren soldats e cavalièrs, toti vestidi ar estil de Kaissaria.
E ère, plan, era armada deth rei Hardobis, pair d’Abriza, pr’amor que se n’auie sabut dera hujuda d’Abriza e auie amassat es sues tropes.
E cuelhent eth comandament, s’auie botat camin de Bagdad; e atau arribèc en lòc qu’acabaue de morir era sua hilha.
E en veir eth còs sagnós, eth rei se lancèc deth shivau, e abraçant eth cadavre s’estavanic.
E Gran de Corau comencèc a plorar e a planher-se damb mès pena.
Dempús, quan eth rei se remetec, li condèc tota era istòria, e li didec: “Eth qu’a aucit ara tua hilha ei un des neri deth rei Omar Al-Neman, aguest rei plen de lubricitat qu’a hèt çò qu’a hèt damb era tua hilha!” E eth rei Hardobis, en enténer aguestes paraules, vedec que tot eth mon s’escurie, e decidic cuélher ua resvenja terribla.
Mès s’esdeguèc a demanar un baiard, qu’en eth placèc eth còs dera sua hilha.
E li calec tornar entà Kaissaria, entà complir es deuers d’acogament e des funeralhes.
Quan eth rei Hardobis arribèc en Kaissaria, entrèc en sòn palai e ordenèc cridar ara sua hilhuquèra, era Mair de totes es Calamitats, e li didec: “Vaquí çò qu’an hèt es musulmans damb era mia hilha!
Eth rei l’a panat era virginitat, e un esclau nere, en non poder forçar-la, l’a aucit!
E d’era a neishut aguesta creatura que Gran de Corau a suenhat.
Mès, juri peth Messies que l’è de resvenjar e è de lauar er opròbi que m’an caperat!
Se non siguesse atau, m’estimaria mès aucir-me a jo madeish damb es mies pròpries mans.” E se metec a plorar damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Alavetz era Mair de totes es Calamitats li didec: “Non t’en hèsques, ò rei!
Pr’amor que l’aucirè ada eth e as sòns hilhs, e d’ua manèra que servirà fòrça entàs istòries que se conden en avier per toti es parçans dera tèrra.
Mès me cau qu’escotes ben çò que te vau a díder, e qu’ac executes fidèument.
Vaquí: Te cau cridar en tòn palai as cinc damaisèles mès beròies de Kaissaria, es de pièchs mès beròis e de virginitat intacta.
E auem de cridar, ath madeish temps, as sabents mès illustres e as literats mès famosi des parçans musulmans qu’an confinhs damb eth tòn règne.
E les balharàs era orde ad aguesti sabents musulmans de qué eduquen as joenes sivans eth sòn metòde.
E les ensenharàn tanben era lei musulmana, era istòria des arabs, es annaus des califes e totes es hètes des reis musulmans.
Ath delà, les ensenharàn era cortesia, era manèra de parlar e er art de comportar-se damb es reis, era manèra de hèr-les companhia en tot servir-les beuendes, e apreneràn tanben es vèrsi mès beròis, era manèra mès agradiua de recitar-les, era manèra de compausar es poèmes e es discorsi, atau coma er art des cançons.
E mos cau qu’aguesta educacion sigue complèta encara que s’age de tardar dètz ans; pr’amor que mos cau tier paciéncia, coma la tien es arabs deth desèrt, que diden:
Era resvenja se pòt realizar, encara que s’agen passat quaranta ans.
Pr’amor qu’era resvenja que jo prepari non ei realizabla senon damb era educacion complèta d’aguestes joenes; e entà convencer-te, te diderè qu’era gran aficion d’aguest rei musulman ei era de copular damb es sues esclaues, que d’eres n’a ja tres centes setanta, ath delà des cent amazònes qu’aquiu a deishat era nòsta reina Abriza, e des presents de hemnes que l’amien coma tribut de pertot.
De sòrta que jo lo harè perir per çò dera sua incorregibla passion.
En enténer aguestes paraules, s’alegrèc eth rei Hardobis enquiath limit dera alegria, e punèc eth cap dera Mair de totes es Calamitats, e ordenèc que se cridèsse de seguit as sabents musulmans e as joenes de pièchs redons e intacta virginitat.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carec discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E aumplic as sabents de consideracions e de presents, e les recebec damb grana generositat.
Dempús les fidèc as beròies joenes, alistades ua a ua, e les encarguèc que les balhèssen era educacion musulmana mès complèta.
E es sabents e es poètes aubediren, e heren exactament çò qu’eth rei les auie manat.
Aquerò per çò que hè ath rei Hardobis.
Mès en çò que tanh ath rei Omar Al-Neman, a penes tornèc dera caça, en entrar en palai, se’n sabec dera hujuda d’Abriza e dera sua desaparicion, se’n hec fòrça, e exclamèc: “Com ei qu’ua hemna pòt gésser deth mèn palai sense qu’arrés se’n sapìe?
S’eth règne ei tan ben susvelhat coma eth mèn palai, era nòsta perdicion qu’ei assegurada!
E mentre parlaue de tau manèra, vaquí que Scharkan tornèc dera sua expedicion, e se presentèc dauant deth sòn pair, que l’informèc dera desaparicion dera reina Abriza.
E Scharkan, a compdar d’aqueth dia, non podec suportar estar-se en palai deth sòn pair, mès que mès pr’amor qu’es mainatges Nozhatú e Daul’makan èren objècte des suenhs mès assidús deth rei.
E s’entristic mès cada dia, e de tau sòrta qu’eth rei li didec: “Qué te cau, ò hilh mèn?
Per qué era tua cara ei auriolenca e eth tòn còs s’aflaquís?” E Scharkan li didec: “Ò pair mèn!
Te vau a demanar, donc, coma favor, que me nomentes governador de quinsevolh plaça fòrta entre es places fòrtes, e aquiu vierè a enterrar-me entara rèsta dera mia vida!” Dempús recitèc aguestes estròfes deth mèstre des provèrbis:
Er aluenhament ei entà jo mès doç qu’era estança.
Es mèns uelhs non veiràn ne es mies aurelhes enteneràn es causes que me rebremben ara doça amiga perduda!
E eth rei Omar Al-Neman, en compréner es causes deth dolor deth sòn hilh Scharkan, lo volec consolar, e li didec: “Ò hilh mèn!
E coma qu’eth punt mès important deth mèn Empèri ei era ciutat de Damasc, vaquí que te nomenti governador de Damasc, a compdar d’aguest moment!” E de seguit manèc cridar as escrivans de palai e a toti es grani deth règne, e ena sua preséncia nomentèc a Scharkan governador dera província de Damasc.
E eth decret deth sòn nomenament siguec escrit e promulgat de seguit; e se premanic tot çò de besonh entara partida.
E Scharkan se didec adiu deth sòn pair, e dera sua mair, e deth visir Dandan, ath quau hec es sòns darrèrs encargues.
E dempús d’auer acceptat es omenatges des emirs, visirs e notables deth règne, se botèc ath cap des sòns òmes, e non deishèc de viatjar enquia qu’arribèc en Damasc.
E es abitants lo receberen ath son de pifres e timbals, trompetes e clarins.
E ornèren en aunor sòn era ciutat e l’illuminèren.
E vengueren toti ath sòn encontre formant ua gran cortègi, en dues hilères ben alinhades, es uns ara dreta e es auti ara quèrra.
Aquerò per çò que hè a Scharkan.
Mès per çò deth rei Omar Al-Neman, pòc temps dempús dera partida de Scharkan coma governador de Damasc, recebec era visita des sabents qu’auie encomanat era educacion des sòns dus hilhs, Nozhatú e Daul’makan.
E es sabents li dideren ath rei: “Ò senhor nòste, te viem a anonciar qu’es tòns hilhs an acabat es sòns estudis, e saben perfèctament es precèptes dera sapiéncia e dera cortesia, es bones letres e era manèra de comportar-se.” E quan ac entenec, eth rei Omar Al- Neman sentec qu’era satisfaccion e era alegria dilatauen eth sòn pièch, e les hec magnifics presents as sabents.
Daul’makan, ja d’edat de catorze ans, se hège mès graciat e mès beròi cada còp, e se compladie enes practiques religioses e enes òbres de pietat, e estimaue as praubi atau coma era companhia d’òmes versadi ena jurisprudéncia e en Coran.
E toti es abitants de Bagdad, òmes e hemnes, l’estimauen fòrça e desirauen entada eth es benediccions d’Allà.
Mès arribèc un dia, qu’ère eth que passauen per Bagdad es peregrins d’Irak, que se filen entara Meca entà complir es deuers deth hadj annau, e van dempús entà Medina pr’amor de visitar era hòssa deth Profèta (sigue entada eth era glòria e era patz d’Allà).
E quan Daul’makan vedec era santa comitiva, s’aluguèc era sua devocion, e correc ara cèrca deth rei, eth sòn pair, e li didec: “Vengui a trapar-te, ò pair mèn!
Mès a Daul’makan li semblèc excessiu aqueth ajornament, e correc ara cèrca dera sua fraia Nozhatú, qu’en aqueth instant ère prèsta a pregar era sua oracion.
Deishèc qu’acabèsse, e dempús li didec: “Ò Nozhatú,!
E era mia fin ara ei aprovedir-me de bèri sòs e anar-me’n d’amagat damb era peregrinacion, mès sense dider-li arren ath nòste pair.” Alavetz, Nozhatú, afogada, exclamèc: “Per Allà!
Te prègui, ò frair mèn!
Vene a cercar-me quan hèsque nets.
E tara mieja net se lheuèc Nozhatú, se vestic d’òme, en tot desguisar-se damb era ròba que l’auie hèt a vier eth sòn frair, qu’ère dera madeisha estatura e dera madeisha edat.
Cuelhec quauqui sòs e se filèc entara pòrta deth palai.
Aquiu la demoraue eth sòn frair Daul’makan damb dus camelhs.
E ajudèc ara sua fraia a montar en un d’eri, obligant ar animau a ajocar-se, e dempús pugèc eth en dusau camelh.
Se lheuèren es animaus e se meteren a caminar, e es dus frairs poderen amassar-se damb es peregrins e barrejar-se damb eri, sense qu’arrés se n’encuedèsse dera sua arribada.
E tota era caravana d’Irak gessec de Bagdad, en tot endralhar-se de cap ara Meca.
E Allà auie escrit era sua bona sòrt, de sòrta que non se tardèren en arribar sense cap tipe de trebuc ena Meca Santa.
E Daul’makan e Nozhatú arribèren ath limit dera alegria quan se vederen en mont Arafat e quan compliren es obligacion rituaus.
E be ne siguec de grana era sua jòia quan heren eth torn ara Kaaba!
Mès que non poderen contentar-se en tot hèr era visita ara Meca, e amièren era sua devocion enquiath punt de vier en Medina pr’amor de venerar era hòssa deth Profèta (que siguen damb eth era oracion e era patz).
E quan ja era peregrinacion ère prèsta a tornar ena sua tèrra, Daul’makan li didec a Nozhatú: “Ò fraia mia!
E après un viatge plan penible, acabèren en tot arribar en Jerusalem; mès peth camin patiren accèssi de fèbres.
E era joena Nozhatú acabèc per guarir-se ath cap d’uns dies; mès, Daul’makan seguic malaut, e eth sòn estat s’anèc agreujant, de sòrta qu’en Jerusalem les calec logar ua cramba en ostau.
E Daul’makan s’estirèc en un cornèr, vençut pera malautia, e era malautia empejorèc de manèra tan grèu, que Daul’makan acabèc perdent deth tot eth coneishement, e entrèc en ua fasa de delèri.
E era brava Nozhatú non lo deishèc un solet moment, e ère plan preocupada de veder-se soleta en un país estrangèr, sense arrés que les ajudèsse.
E coma qu’era malautia seguie, e se tardaue fòrça temps, Nozhatú acabèc per agotar es sòns darrèrs recorsi e ja non li restèc un dracma enes sues mans.
Alavetz manèc entath mercat a un des vailets der ostau, pr’amor de qué li venesse un des sòns vestits e l’amièsse es sòs.
E eth vailet ac hec atau.
E Nozhatú seguic venent cada dia quauqu’un des sòns efèctes entà poder suenhar ath sòn frair, e d’aguesta sòrta agotèc complètament tot çò qu’auie.
E es solets bens que li restauen èren era ròba vielha qu’anaue vestida e eth tapís vielh que li servie de lhet ada era e ath sòn frair.
E en veder-se en tau indigéncia, era prauba Nozhatú plorèc en silenci.
Mès aquera madeisha net Daul’makan recuperèc eth coneishement, per volontat d’Allà, e se sentec un shinhau milhor; e virant-se entara sua fraia li didec: “Nozhatú!
Com ac haram entà crompar carn?
Donques que non gausi demanar aumòina.
Mès non te’n hèsques, que deman me botarè a servir ena casa de bèth ric e guanharè çò que mos cau.
Era soleta causa que me hè dò ei que t’aurè de deishar solet tot eth dia; mès, qu’ei parièr.
Non i a fòrça ne poder senon en Allà eth plan Naut!
E solet Eth mos pòt hèr tornar en nòste país!” E dites aguestes paraules, Nozhatú s’estarnèc en somics.
E a londeman se lheuèc a punta de dia, e se caperèc eth cap damb un vielh mantèl de pèth de camelh que les auie balhat un camelhèr, vesin sòn en ostau.
E punèc ath sòn frair, li lancèc es braci en còth, e plorant gessec hèta un mar de lèrmes, sense saber exactament entà on anar.
Daul’makan demorèc tot eth dia era tornada dera sua fraia.
Mès arribèc era net, e Nozhatú non auie tornat.
E la demorèc tota era net sense clucar un uelh, e Nozhatú non tornèc.
E a londeman, e ar aute dia se passèc madeish.
Alavetz Daul’makan se vedec cuelhut d’un temor fòrça gran en pensar ena sua fraia, e eth sòn còr comencèc a tremolar.
E coma qu’amiaue dus dies sense minjar, s’arrosseguèc peniblament enquiara pòrta dera cramba, e se metec a cridar ath vailet der ostau, qu’a tot darrèr l’entenec.
E eth vailet se lo botèc enes espatles, e se lo hec a vier en mercat, e lo deishèc ath costat d’ua botiga miei esbauçada, e se n’anèc.
E toti es caminaires e mercadèrs deth mercat l’enrodèren, e en veir eth sòn estat d’aflaquiment, comencèren a planher-se e a cuélher pietat d’eth.
E Daul’makan que ja non auie fòrces entà parlar, les didec per senhaus qu’ère ahaimat.
Alavetz heren ua collècta a favor sòn, en tot passar ua plata entre es mercadèrs, e li crompèren minjar.
E coma qu’era collècta auie arribat a trenta dracmes, se discutic se qué serie mès convenent en interès deth malaut.
E un brave ancian deth mercat didec: “Çò milhor serie logar un camelh pr’amor de transportar entà Damasc ad aguest praube joen, e amiar-lo en espitau dedicat as malauts per caritat deth califa.
Pr’amor qu’aciu se morirà solide se se demore abandonat en carrèr.” E a toti les semblèc ben, mès coma qu’ère ja de nets, s’ajornèc era causa entà londeman.
E deishèren ath costat de Daul’makan, un cantre d’aigua e viures.
E en barrar-se es pòrtes deth mercat, toti tornèren enes sues cases, en tot planher-se dera sòrt deth praube malaut.
Daul’makan passèc tota era net sense clucar un uelh, preocupat pera sòrt dera sua fraia Nozhatú.
E coma qu’ère tant aflaquit, a penes podec minjar e béuer.
Eth dia a vier, era brava gent deth mercat loguèren un camelh, e li dideren ath menaire: “Ò camelhèr!
Dempús hec ajocar ath camelh e botèc en eth ath malaut.
E caperat de benediccions pera gent deth mercat, li parlèc ath sòn camèlh, tirèc era brida, e eth camèlh se lheuèc e se metec en camin.
Mès a penes auec trauessat uns carrèrs, eth camelhèr s’arturèc, e coma qu’auie arribat ath costat dera pòrta d’un hammam, agarrèc ath praube malaut, que s’auie estavanit, lo deishèc sus un molon de lenha que servie entà escauhar eth banh e partic ara prèssa.
Atau ei qu’en hèr-se dia, quan arribèc er encargat deth hammam entà escauhar eth banh, se trapèc damb aqueth còs qu’ère estirat e lèu inanimat.
E didec entada eth: “Qui aurà deishat aciu ad aguest cadavre en sòrta d’acogar-lo?” E se premanie a possar eth cadavre luenh dera pòrta, quan Daul’makan hec un movement.
E er encargat exclamèc: “Que non ei un mòrt, senon bèth afeccionat ath aishish, qu’aurà queigut aguesta net sus eth molon de lenha.
Ò consumidor d’aishish, vè-te’n.” E en tot inclinar-se entà dider- l’ac ara cara, vedec qu’ère un joenet, sense bric de borra enes caròles, e d’ua grana distincion e grana beresa, a maugrat deth sòn flaquitge e des estralhs dera malautia.
E cuelhent ua gran pietat entada eth, exclamèc: “Que non i a fòrça ne poder senon en Allà!
E sense trantalhar un solet moment, se carguèc ath joen, tornèc ena sua casa, entrèc ena cramba dera sua hemna e lo deishèc entre es sues mans, en tot encargar-li que lo suenhesse.
Alavetz aquera hemna estirèc un tapìs en solèr, botèc ath dessús deth tapís un coishin net, e ajacèc suenhosament ar òste malaut.
E anèc ena codina entà alugar era lum, e escauhèc aigua entà lauar-li es mans, es pès e era cara.
Dera sua part, er encargat deth hammam anèc entath mercat entà crompar perhums e sucre, e esposquèc damb aigua de ròses era cara deth joen, e li hec béuer sorbet damb sucre e siròp de ròses.
Dempús treiguec dera arca ua camisa plan neta, perhumada damb flors de gensemin, e l’ac botèc.
E damb aguesti suenhs, notèc Daul’makan que lo cuelhie un gran aleugeriment e lo vivificaue coma ua brisa deliciosa.
E en aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E podec lheuar un shinhau eth cap e apuar-se enes coishins.
En veder-lo, se sentec erós er encargat deth hammam, e exclamèc: “Laudat sigue Allà pera tornada dera santat!
Ò Senhor!
E pendent tres dies, aqueth hec vòt entara sua garison, e li hège béuer tisanes refrescantes e aigua de ròses, en tot balhar-li fòrça suenhs.
E es fòrces comencèren a circular de man en man peth còs deth malaut.
E fin finau podec daurir es uelhs ara lum e alendar sense cap trebuc.
Precisament en instant que se sentie milhor, entrèc er encargat deth hammam, e lo trapèc seigut en lhet, plan encoratjat, e li didec: “Com te va, hilh mèn?” E Daul’makan responec: “Que me senti damb fòrça e damb bona santat.” E er encargat deth hammam balhèc gràcies a Allà, correc entath mercat, crompèc dètz porets, es milhors deth mercat, e les hec a vier ara sua hemna, e li didec: “Ò hilha deth mèn soèr!
E de seguit era hemna der encargat deth hammam n’aucic a un; lo botèc a còder, e l’ac amièc ath joen, en tot hèr que se beuesse eth caldo.
E quan auec acabat, li presentèc aigua cauda entà que se lauèsse es mans.
Dempús repausèc tranquillament emparat enes coishins, en tot caperar-se ben entà que non se constipèsse.
E atau s’esclipsèc enquiara mitat dera tarde.
Alavetz era hemna der encargat deth hammam se metec a còder eth dusau poret, l’ac amièc dempús d’auer-lo trocejat, e li didec: “Minja, hilh mèn!
E se seiguec en cabeçau deth lhet, e li didec ath joen: “Com te va, hilh mèn?” E eth responec: “Gràcies a Allà, me trapi damb fòrça e damb bona santat!
E pro que te recompense Allà pes tòns beneficis!” E er encargat de hammam, en enténer aguestes paraules, sentec ua grana alegria.
E se n’anèc entath mercat, e se hec a vier siròp de violetes e aigua de ròses, e hec que se les beusse.
Ara plan; aqueth òme solet guanhaue cinc dracmes diadèrs en hammam.
E d’aguesti cinc dracmes ne tenguie dues entà Daul’makan, pr’amor de crompar-li porets, sucre, aigua de ròses e siròp de violetes.
E atau seguic, despenent d’aguesta sòrta, pendent un mes sancer, qu’alavetz se remetec complètament Daul’makan, en tot desparéisher quinsevolh tralha de malautia.
Alavetz er encargat e era sua esposa s’alegrèren fòrça.
E er encargat li didec a Daul’makan: “Hilh mèn!
E comencèc a heregar-li eth còs a Daul’makan, començant pes pès.
E alavetz entrèc eth massatgista deth hammam, e quedèc confonut en veder-lo practicar es sues foncions, e se desencusèc peth retard qu’auie arribat.
Mès er encargat didec: “Ò companh!
E er encargat lo hec pujar en ua estrada, li botèc ua bona camisa, ua tunica des sues, un turbant plan polit, e l’ajustèc era cintura damb un cinturon plan beròi, de lan de colors.
E atau tornèc a amiar entara sua casa ath joen montat en saumet.
Precisament era sua hemna ac auie premanit tot entà receber-lo, e era casa ère totafèt neta, es tapissi plan nets, madeish qu’es palhets e es coishins.
E er encargat hec que s’ajacèsse Daul’makan, e li balhèc un sorbet damb sucre e aigua de ròses; e dempús l’aufric un des porets, en tot auer trocejat entada eth es milhors bocins.
E Daul’makan li balhèc es gràcies per çò deth restabliment dera sua santat e li didec ar encargat: “Guaire gran ei eth mèn agraïment pes tues bones accions e suenhs!” Mès er encargat repliquèc: “Dèisha’c, hilh mèn!
Alavetz er encargat deth hammam li didec a Daul’makan: “Te trapè abandonat sus un molon de lenha dauant dera pòrta deth hammam, un maitin que venguia a trabalhar.
E non me n’è sabut de qui te deishèc aquiu, e te recuelhí ena mia casa.
En enténer aguestes paraules, Daul’makan exclamèc: “Aunor ad Aqueth que l’entorne era vida ara ossamenta sense vida!
E eth tòn pair, pair mèn, sap ara que non as afavorit a un ingrat, e demori que lèu lèu n’auras era pròva d’aquerò.
Mès te prègui que me digues en quin país sò.” E er encargat didec: “Qu’ès ena ciutat santa de Jerusalem.” E Daul’makan li calec lamentar amarament la luenhor que se trapaue, e mès que mès, eth hèt de veder-se separat dera sua fraia Nozhatú.
E non podec deishar de plorar.
Dempús condèc era sua aventura ar encargat, mès sense revelar-li era noblesa dera sua neishença.
E recitèc aguestes estròfes:
M’an botat sus es espatles ua carga que non posqui amiar, e eth sòn pes m’aclape e m’estofe.
E digui ara mia amiga, causa deth mèn dolor, ad aquera qu’ei tota era mia anma: “Ò senhora mia!
Non poiràs auer un shinhau de paciéncia entà demorar era separacion irremediabla?
E era me didec: “Per qué parles de paciéncia?
E Daul’makan preguntèc: “Quina distància mos separe de Damasc?” E quan li dideren que sies dies de viatge, mostrèc eth sòn gran desir de partir.
Mès er encargat li didec: “Ò joen, com è de deishar que vages solet entà Damasc en auer tan pòca edat?
Se persutes t’acompanharè e veiram se tanben mos acompanhe era mia hemna.
Per çò que, en tot dirigir-se ara sua esposa: “Ò hilha deth mèn soèr!
Vòs acompanhar- me entad aguesta deliciosa ciutat de Damasc, eth país de Scham, o t’estimes mès estar- te aciu e demorar era mia tornada?
E era hemna der encargat didec: “Que vos acompanharè de bon voler”.
E er encargat se n’alegrèc fòrça, e didec: “Laudat sigue Allà, que mos bote d’acòrd, ò hilha deth mèn soèr!” E recuelhec es efèctes e es mòbles dera casa, coma tapissi, coishins, caceròles, caudèrs, mortèrs, plates e matalassi, e se lo hec a vier tot entath mercat des pregonèrs, e ac subastèc.
E de tot ne treiguec cinquanta dracmes, que comencèc a despéner en tot logar un saumet entath viatge…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E eth e era sua esposa caminèren darrèr deth saumet, enquia qu’aubirèren era ciutat de Damasc.
E entrèren en era en hèr-se de nets, en tot vier a lotjar-se en un ostau.
E er encargat s’esdeguèc a anar entath mercat pr’amor de crompar viures e beuenda entàs tres.
E atau seguiren es causes, en tot víuer toti en ostau, enquia qu’ath cincau dia era hemna se sentec malauta, agotada peth cansament deth viatge, e cuelhec ues febres, que per tòrt d’eres moric en pòqui dies.
E moric ena gràcia e misericòrdia d’Allà.
Daul’makan se’n hec fòrça, pr’amor que s’auie acostumat ad aquera caritativa hemna, que l’auie servit damb tanta abnegacion.
E amièc dòu ena sua anma, e se virèc entath praube encargat, que ploraue era sua pena, e li didec: “Non t’aclapes, ò pair!
E pro qu’un dia convertisque en alegries es nòstes penes e hèsque enlà de nosati es amarums!
Ça que la, entà qué aclapar-mos pendent tant de temps, quan tot ei escrit?
Anem, donc, recorram es mercats e es carrèrs de Damasc.
E acabèren en tot arribar dauant d’un edifici, a on i auie es estables de shivaus deth walí.
E ena pòrta vederen gran nombre de shivaus e mules, e fòrça camelhs ajulhats qu’es camelhèrs cargauen de coishins, matalassi, hardèus, caishes e tota sòrta de cargament.
E i auie ua multitud d’esclaus e servidors joeni e vielhs.
E tota aquera gent cridaue, e parlaue, e hège un gran rambalh.
E l’ac preguntèc a un des sirvents, que li didec: “Qu’ei un present deth walí de Damasc entath rei Omar Al-Neman.
E Daul’makan sentec qu’es sòns uelhs se l’aumplien de lèrmes, e recitèc en votz baisha aguestes estròfes:
S’es amics que son luenh m’acusen per çò deth mèn silenci e l’interpreten mau, com poirè responer-les?
S’era mia abséncia a aucit en eri era anciana amistat, qué poirè hèr?
Se tengui es mies penes damb paciéncia, quan ac è perdut tot, poirè seguir responent dera paciéncia que me rèste?
Dempús acodiren ena sua memòria aguesti vèrsi:
Lheuèc era sua tenda e se n’anèc plan luenh, en tot húger des mèns uelhs, que l’adorauen.
Hugec des mèns uelhs, que l’adorauen, quan totes es mies entralhes s’estrementien en veder-lo.
Que se n’a anat plan luenh eth beròi.
Ò vida mia!
Mès eth mèn desir ei aciu e non se n’a anat!
Ai de jo!
Te tornarè a veir?
E alavetz, guairi repotects me calerà hèr-te?
E Daul’makan, rebrembant aguestes estròfes, plorèc fòrça.
E er encargat li didec: “Ò, hilh mèn, sigues rasonable!
Que ja sabes guaire t’a costat recuperar era tua santat, e ara vas a tornar a quèir damb totes aguestes lèrmes que vèsses!
Padega-te e non plores mès, donques qu’era mia pena ei plan grana!” Mès Daul’makan non podie tier-se, e rebrembant ara sua fraia Nozhatú e ath sòn pair, recitèc aguesti vèrsi:
Gaudís dera tèrra e dera vida, pr’amor que s’era tèrra se quede, era vida se’n va.
Estima era vida e gaudís dera vida, e entad aquerò te cau pensar qu’era mòrt ei inevitabla.
Gaudís, donc, dera vida!
Era felicitat non a qu’eth sòn temps mercat!
Esdega-te a gaudir-la!
E pensa que tot çò d’aute non vau arren.
Pr’amor que tot çò d’aute non vau arren.
E dehòra der amor ara vida arren recuelheràs ena tèrra!
Pr’amor qu’eth mon li cau èster coma era cramba deth cavalièr viatjaire.
Amic, sigues eth cavalièr viatjaire dera tèrra!
Quan acabèc de recitar aguesti vèrsi, qu’er encargat deth hammam auie entenut damb aurelha extasiada, e que sagèc d’aprener-les en tot repetir-les diuèrsi còps, Daul’makan se quedèc plan cogitós.
Alavetz er encargat, encara que non lo volie shordar, acabèc per dider-li: “Ò joen senhor mèn!
Alavetz er encargat deth hammam didec: “Jo vierè damb tu!
Alavetz er encargat li preguèc a Daul’makan que montèsse en saumet.
E didec: “Anaràs montat tot eth temps que volgues, e quan sigues cansat d’aguesta postura, poiràs, s’ac vòs, baishar e caminar un shinhau.” E Daul’makan li balhèc es gràcies.
E li didec: “Reaument, çò que hès per jo non ac hè eth frair ath sòn frair!” E dempús demorèren que se coguèsse eth solei e arribèsse era fresca dera net, entà meter-se en camin damb era caravana e gésser de Damasc rumb entà Bagdad.
E aquerò siguec çò que se passèc per çò que hè a Daul’makan e ar encargat deth hammam.
Mès per çò que hè ara joena Nozhatú, fraia bessona de Daul’makan, vaquí qu’auie gessut der ostau de Jerusalem ara cèrca d’un emplec entà servir ena casa de bèth notable, e guanhar quauqui sòs entà suenhar ath sòn frair, e crompar-li es bocins d’anhèth codinat que desiraue.
E s’auie caperat eth cap damb eth vielh mantèl de pèth de camelh, e auie començat a recórrer es carrèrs, sense saber entà on anar.
Mès eth sòn esperit e eth sòn còs èren plan preocupadi pera malautia deth sòn frair e pera luenhor que se trapaue era sua familha e era sua tèrra.
E lheuaue eth sòn pensament entà Allà Misericordiós, rebrembant aguesti vèrsi:
Es tenèbres se condensen entà enrodar complètament era mia anma.
Era ahlama inexorabla me consumís.
Eth desir cride en jo dolorosament e hè que se diboishen ena mia cara es patiments interiors.
Eth dolor dera separacion viu despietosament enes mies entralhes e me mortifique.
Qu’ei ua passion que non trape cap esperança.
Er insòmi ei eth mèn companh e eth desir eth mèn aliment.
Com poirè carar eth secret dera mia anma?
Que non coneishi er art ne es mieis d’amagar tot eth dolor que i a en mèn còr.
En aguest còr consumit pes ahlames der amor, qu’eth sòn corrent me nègue.
Ò net!
Vè-te’n a dider-li coma messatgèra ad aqueth que se’n sap dera intensitat deth mèn dolor, qu’ena cauma des tues ores non me vederes james clucar es uelhs enes tòns braci.
E mentre era joena Nozhatú caminaue pes carrèrs, vaquí que se l’apressèc eth cap des beduins, que l’acompanhauen quate òmes.
E aguest cap la guardèc pendent ua estona, e sentec un violent desir de possedir ara beròia joena, qu’era sua cara caperaue un tròç de mantèl vielh e qu’es sòns encantaments aumentauen jos aquera tela lorda e esquinçada.
E era joena Nozhatú responec: “ Ò senhor, non me hèsques preguntes qu’aumenten eth mèn dolor e era mia desgràcia.” E eth beduin repliquèc: “Ò joena!
E voleria trapar a ua joena que li hesse companhia ara mia hilha e l’ajudèsse a passar eth temps agradiuament.
Quan Nozhatú entenec aguestes paraules, se quedèc plan confonuda, e didec: “Ò jeique!
Hedjaz.
E accèpti vier ena tua casa entà acompanhar ara tua hilha, mès damb era condicion de quedar en libertat entà tornar pes nets a on s’està eth mèn frair.” E eth beduin didec: “Qu’ac accèpti, ò joena!
Haràs companhia ara mia hilha pendent eth dia, e pera net suenharàs ath tòn frair.
E se vòs mo’lo haram a vier ena nosta casa, entà que non se trape jamès solet.” E tant parlèc eth beduin, que decidic era joena acompanhar- lo.
Mès eth marrit solet pensaue en sedusir-la, donques que non auie hilhs, ne casa.
E non se tardèc en arribar damb Nozhatú e es auti quate beduins enes entorns dera ciutat, a on èren es camelhs ja cargadi e es botes plies d’aigua.
E eth cap des beduins pugèc en sòn camelh, hec que Nozhatú montèsse damb eth ena gropa, e dèc eth senhau de partida.
E s’aluenhèren ara prèssa.
Alavetz era prauba Nozhatú comprenec qu’eth beduin l’auie enganhat complètament.
E comencèc a planher-se e a plorar per era e peth sòn frair abandonat e sense ajuda.
Mès eth beduin, sense hèr-se’n des sues supliques, caminèc tota era net sense arturar-se enquiara auba, e acabèc arribant en un lòc segur, aluenhat de totes es cases, en plen desèrt.
Alavetz eth beduin arturèc ara sua comitiva, e baishèc deth camelh.
E coma que Nozhatú seguie plorant, s’apressèc ada era plan furiós, e li didec: “Ò maudida, de còr de lèbe!
Vòs acabar de plorar, o t’estimes mès que t’aucisca a còps de foet?” E en enténer aguestes paraules brutaus, era prauba Nozhatú desirèc era mòrt entà acabar d’un còp, e exclamèc: “Maudit cap des bandids deth desèrt, tidon deth lunfèrn!
Alavetz eth beduin s’apressèc ada era damb eth foet quilhat, e cridèc: “Ja veigui que vòs sénter es foetades en tòn cu!
Se non cèssen es tòns plors e seguisses damb es tues insoléncies, t’arrincarè era lengua e te la foterè en aguesta causa qu’as entre es cueishes!
E dauant d’ua menaça tant òrra, era prauba joena, non acostumada a taus brutalitats, se metec a tremolar e se caperèc era cara damb eth vel, alendant aguestes estròfes:
Qui podesse tornar ena casa estimada que jo abitaua!
Com poiria arténher qu’arribèssen es mies lèrmes ath sòn destinatari?
Ai de jo!
Poirè tier mès temps era mia desgràcia en aguesta vida plia d’amarum e de dolor?
Ai de jo!
Auer viscut pendent tant de temps erosa e mimada, entà quèir ara en aguest estat de misèria pietadosa!
Qui podesse tornar ena casa estimada que jo abitaua!
Com poiria arténher qu’arribèssen es mies lèrmes ath sòn destinatari?
En enténer aguesti vèrsi, admirablament rimadi, eth beduin, qu’adoraue instintivament era poesia, se sentec esmoigut de pietat entara beròia joena malerosa, e s’apressèc ada era, li sequèc es lèrmes, li dèc ua galeta de civada, e li didec: “Un aute viatge non me respones quan siga emmaliciat, pr’amor qu’era mia ràbia non ac pòt tier.
E Nozhatú didec: “Que se hèsque era tua volontat.” E de seguit tornèren a montar enes camelhs, e seguiren era marcha, en tot dirigir-se entà Damasc.
E Nozhatú anaue montada ena gropa darrèr deth beduin.
Mès coma qu’era hame l’ahiscaue, se mingèc un tròç d’aquera galeta que l’auie dat eth sòn raptor.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E arribèren en Damasc, e vengueren a lotjar-se en ostau Sultani, plaçat près de Bab El-Malek.
E coma que Nozhatú ère plan trista e seguie plorant, eth beduin li didec molt furiós: “Se non dèishes de plorar, vas a pèrder era tua beresa, e ja non poirè vener-te senon a bèth judiu hastigós.
Pensa en aquerò, ò malerosa!
Dempús l’embarrèc en ua des crambes der ostau e s’esdeguèc a vier en mercat ara cèrca des mercadèrs d’esclaus; e les prepausèc era crompa dera beròia joena, en tot dider-les: “Vos posqui aufrir ua joena beròia que m’è hèt a vier de Jerusalem.
Qu’a un frair malaut, mès l’è deishat ena casa d’uns parents entà que lo suenhen ben.
De sòrta qu’eth que la volgue crompar l’aurà de díder, entà padegar-la, qu’eth sòn frair malaut ei fòrça ben suenhat en Jerusalem.
Alavetz se lheuèc un des mercadèrs, e didec: “Quina ei era edat d’aguesta esclaua?” E responec eth beduin: “Qu’ei fòrça joena, donques qu’encara ei vèrge, encara que ja nubila.
E ei beròia, intelligenta, educada e plia de perfeccions.
Mès coma que s’a aflaquit per çò dera malautia deth sòn frair, a perdut un shinhu dera plenitud des sues formes.
Alavetz didec eth mercadèr: “Vierè a veir aguesta esclaua, e s’ei coma dides, me demorarè damb era, mès te la pagarè quan l’aja revenut, donques que la voi destinar entath rei Omar Al-Neman, qu’eth sòn hilh, eth prince Scharkan, ei governador de Damasc, era nòsta ciutat.
E aguest prince me balharà ua carta de presentacion entath rei Omar Al-Neman, qu’a ua grana passion pes esclaues vèrges, e me la cromparà fòrça ben.
E se filèren entar ostau a on se trapaue embarrada Nozhatú, e eth beduin cridèc en votz nauta ara joena, qu’ère darrèr dera paret.
E li didec: “Ò Nahia!
E en entener-lo Nozhatú, se metec a plorar e non responec.
Alavetz eth beduin convidèc ath mercadèr a qu’entrèsse.
E eth mercadèr quedèc plan encantat, e pensèc: “Quina puretat de lenguatge!” E era guardèc ath mercadèr, e se didec entada era: “Aguest venerable ancian qu’a un accent plan simpatic.
Volgue Allà que me cuelhe coma esclaua, e atau me poirè desliurar d’aguest herotge beduin!
E eth mercadèr preguntèc: “Com te trapes, ò joena!
En enténer aguestes paraules, eth mercadèr s’estonèc ar arràs der estonament, e didec entada eth: “Ne sò segur qu’es sues faccions deuen èster embelinaires, coma eth sòn talent.
Qu’ei ua grana aquisicion entath rei Omar Al-Neman.” E virant-se entath beduin, exclamèc: “Aguesta esclaua ei admirabla!
Quan demanes per era?” E eth beduin s’emmalicièc e didec: “Com gauses cridar-la admirabla, quan ei era mès vila des creatures?
Vè-te’n, que ja non la veni.” E en tot compréner eth mercadèr qu’eth beduin ère un bastrús acabat, cuelhec un aute camin, e didec: “L’accèpti, ò jeique!
Mès eth beduin persutèc: “Qu’ès tu eth que li cau aufrir.” E alavetz, eth mercadèr, pensant qu’un bastrús coma aqueth beduin non saberie apreciar eth merit d’aquera joena, l’aufric dus cents dinnars, ath delà des arres e des drets de venda que corresponien ath Tresòr.
Mès eth beduin ac refusèc: “Que non autrejaria per dus cents dinnars ne un solet tròç dera serpelhèra que se capère!
E cridèc ara joena: “Vene aciu, poirida, que mo’n vam!” E coma que non se botjaue eth mercadèr, se virèc entada eth e exclamèc: “Peth mèn chapèu!
Qu’è dit que ja non veni arren!
E eth mercadèr didec entada eth: “Aguest beduin que jure peth sòn chapèu ei un bastrús extraordinari!
Mès li harè deishar era sua presa.” E en tot agarrar-lo pera capa, li didec:
Ja veigui que non ès acostumat a véner.
Que s’a besonh de molta paciéncia e molta adretia en aguesti ahèrs.
E eth beduin didec: “Guarda-la coma volgues, e bota-la se vòs despolhada, paupa-la e tòca-la pertot coma volgues!” Mès eth mercadèr lheuèc es mans entath cèu, e exclamèc: “Qu’Allà me desliure de botar-la nuda, coma as esclaues.!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth dia, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E eth, estonat, exclamèc: “Qu’ei qu’as un nòm nau e un d’ancian?” E era didec: “Òc, ò ancian!
Eth mèn nòm ancian ei Delícies deth Temps, e eth nau ei Opression deth Temps.” En enténer aguestes paraules plies d’amarum, eth mercadèr notèc qu’es lèrmes banhauen es sòn uelhs.
E era joena Nozhatú tanpòc poder tier es lèrmes, e recitèc aguestes estròfes:
Eth mèn còr te sauve, ò viatjaire!
Entà quines tèrres desconeishudes as partit, entà quini pòbles, en quines cases demores?
En quina hònt beues, ò viatjaire!
Jo que te plori, me neurisqui damb es ròses deth mèn rebrembe e amòrtii era set ena abondiua hònt des mèns uelhs.
Arren tan dur entath mèn pensament coma era tua abséncia, perque tot çò d’aute, en comparèr damb aquerò, ei entà jo causa d’arrir.
Mès ath beduin li semblèc qu’aquera convèrsa se tardaue massa, e s’apressèc a Nozhatú damb eth foet lheuat e li didec: “Entà qué parlar tant?
E eth mercadèr li parlèc d’aguesta sòrta ath beduin: “Aguesta joena qu’ei un trebuc entà tu.
E eth mercadèr didec: “Entà acabar d’un còp, t’aufrisqui cinquanta mil dinnars d’aur.” Mès aqueth bastrús temardut ac refusèc: “Allà mos age!
Aquerò non ei arren!” E eth mercadèr didec: “Seishanta mil dinnars!” Mès eth beduin persutèc: “Allà mos age!
Aquerò non arribe ne tansevolh ath capitau qu’è despenut en alimentar-la e crompar-li galetes de civada.
Donques que te cau saber, ò mercadèr!
Alavetz eth mercadèr, estabordit pes lhocaries d’aqueth bastrús, li didec: “Ne tu, ne era tua familha, ne toti es dera tua tribú, auetz minjat en tota era vòsta vida per valor de cent dinnars!
Mès te vau a hèr era darrèra oferta, e se la refuses, vierè a veir ath prince Scharkan e li balharè compde des maus tractes recebudi per aguesta joena, que solide as panat, ò miserable saquejaire!
T’aufrisqui cent mil dinnars.” Alavetz eth beduin didec: “Te cedisqui era esclaua ad aguest prètz, mès qu’ei pr’amor qu’è besonh d’anar en mercat entà crompar un shinhau de sau.” E eth mercadèr non podec mens d’arrir.
E toti partiren entara casa deth mercadèr, qu’autregèc ath beduin era quantitat acordada, dempús d’auer-la hèt pesar moneda a moneda.
E eth beduin montèc en sòn camelh e cuelhec eth camin de Jerusalem, dident: “S’era fraia m’a generat cent mil dinnars, eth frair me n’a de generar cent mil mès.
E efectiuament, en arribar en Jerusalem se metec a cercar a Daul’makan per toti es ostaus, mès coma que ja se n’auie anat damb er encargat de hammam, non lo podec trapar.
Aquerò per çò que hè ath beduin.
Per çò que hè ara joena Nozhatú…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Per çò que hè ara joena Nozhatú, vaquí qu’eth brave mercadèr se la hec a vier ena sua casa, l’autregèc vestits plan rics, es mès beròis qu’auie, e dempús venguec damb era en mercat des orfèbres e joièrs, entà qu’alistèsse es jòies que mès l’agradèssen, e les metec en ua borsa de seda, les amièc ena sua casa e les ac autregèc.
Dempús didec: “Ara te prègui que quan t’amia en palai non dèishes de dider-li ath prince Scharkan eth prètz que m’as costat, pr’amor de que non se’n desbrembe de mentà’c ena carta de recomanacion que desiri demanar-li entath rei Omar Al-Neman.
E en entener-lo, alendèc Nozhatú e es uelhs se l’aumpliren de lèrmes.
Alavetz eth mercadèr li didec: “Ò hilha mia!
Dilhèu as aquiu a bèth èsser estimat, un parent, o coneishes a bèth mercadèr?
Non cranhes de dider-m’ac, donques que coneishi a toti es mercadèrs de Bagdad e a toti es auti.” Alavetz Nozhatú didec: “Per Allà!
Era responec: “Que non ei aquerò, senon que me sò elevat en palai, damb era sua hilha.
E m’estimaue fòrça.
Atau, donc, se pretenes obtier d’eth, bèth favor, non te cau senon hèr-me a vier ua pluma, un tintèr e ua huelha de papèr, e t’escriuerè ua carta, que l’autrejaràs en pròpria man ath rei Omar Al-Neman, e li dideràs: “Era tua umila esclaua Nozhatú a patit es vicisituds dera sòrt e deth temps e es patiments des nets e des dies.
E a estat venuda e revenuda, a cambiat de patrons e de cases, e se trape ara ena casa deth tòn representant en Damasc.
En enténer aguestes paraules, eth mercadèr arribèc ath limit dera alegria e der estonament, e era sua afeccion entà Nozhatú aumentèc considerablament, e plen de respècte, li preguntèc: “Sense cap dobte, ò joena meravilhosa!
E Nozhatú didec: “Plan que òc, ò veneralbe jeique!
Que sò autora de diuèrsi libres sus eloqüéncia, retorica, aritmetica e logisme blos; coneishi es sciéncies espirituaus e divines, e me’n brembi de tot aquerò qu’è aprenut!
E eth praube mercadèr, complètament estabordit, exclamèc: “Ya Allà!
Ya Allà!
Erosa era casa que te servisque de lotjament!
Guaire erós eth qu’abite damb tu!” E l’amièc respectuosament es esturments d’escríuer damb es sòns accessòris.
E Nozhatú cuelhec era pluma, la banhèc ena tinta, la provèc ena ungla, e escriuec aguesti vèrsi:
Aguesta ei era carta dera pròpria man d’aquera qu’es sòns pensaments egalen eth revolum des ondades.
Aquera qu’es sues paupetes an usclat er insòmi e qu’era sua beresa an rosigat es cauhades.
Aquera qu’en sòn dolor ja non distinguís eth dia dera net e se retortilhe en solitari lhet.
E que non a mès confidents qu’es astres silenciosi ena solitud des nets.
Vaquí era mia quèisha, teishuda en vèrsi cadenciosi e de bona rima, ara memòria des tòns uelhs.
Non è entenut vibrar ena mia anma cap còrda des delícies dera vida.
Era mia joenessa non a gaudit de cap alegria, ne es mèns pòtz an arrit erosi en un dia de felicitat.
Pr’amor qu’era tua abséncia l’a ensenhat as mèns uelhs es cauhades e m’a panat entà tostemp eth saunei.
Per mès qu’aja fidat ara brisa es mies alendades, jamès les manèc entad aqueth que jo les dirigia.
Atau ei que sò desesperada e non gausi persutar.
Mès que voi signar aguesta quèisha damb eth mèn nòm.
Jo, era dolorosa, era separada dera sua familha e deth sòn país, era torturada de còr e d’esperit.
Nozhatú’Zaman.
Quan acabèc d’escríuer, botèc areneta, pleguèc suenhosament eth papèr, e l’autregèc ath mercadèr, que lo cuelhec plan respectuós e se lo hec a vier enes pòts e dempús en front.
En aguesti moments dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E dempús l’acompanhèc entath hammam, vient era dauant, amiant en ua borsa de velot era ròba qu’auie de vestir-se dempús deth banh.
E manèc cridar ara milhor massatgista deth hammam, e li didec: “Quan acabes, m’avises.” E mentre Nozhatú cuelhie eth banh, er ancian mercadèr anèc a crompar tota sòrta de fruts e sorbets, e les placèc ena estrada qu’en era auie de vier Nozhatú a vestir- se.
E quan acabèc eth banh, era massatgista acompanhèc a Nozhatú enquiara estrada, l’enrodèc entre ròba e tovalhòles perhumades, e se mingèren es fruts e beueren es sorbets, en tot autrejar aquerò que sobrèc ara garda deth hammam.
E en aguest moment arribèc eth mercadèr damb un petit còfre de santal, lo dauric invocant eth nòm d’Allà, e ajudat pera massatgista comencèc a vestir a Nozhatú, pr’amor de hèr-se-la a vier en palai deth prince Scharkan.
E comencèc per autrejar a Nozhatú ua banda d’aur entà caperar eth cap, e aguesta banda costaue mil dinnars.
Dempús ua hauda de moda turca, brodada de hius d’aur, e ues bòtes ròies perhumades damb musc, caperades de ludentors d’aur damb brodats de flors qu’amiauen incrustades pèrles e peireria.
Li botèc enes aurelhes ues plendengues de pèrles fines, que costaue cada ua mil dinnars e en còth un colhar enberit d’aur, e l’enrodèc es pièchs damb hilats de peireria.
Dempús l’ajustèc era cintura per dessús deth melic damb un cinturon de dètz hiles de bòles d’ambre e mieges lues d’aur, e en cada bòla d’ambre i auie incrustat un robin, e en cada mieja lua nau pèrles e nau diamants.
De sòrta qu’era joena Nozhatú amiaue ath dessús mès de cent mil dinnars en jòies e pèrles.
Eth mercadèr li demanèc que lo seguisse, e gessec damb era deth hammam, e anaue ath sòn dauant caminant grèu e ceremoniosament, en tot hèr enlà as caminaires.
E toti es caminaires s’estonauen d’aquera beresa, e exclamauen: “Glòria a Allà enes sues creatures!
Guaire erós er òme que la possedisque!” E eth mercadèr seguie caminant, e era ath sòn darrèr, enquia qu’arribèren en palai deth prince Scharkan.
E eth mercadèr s’auancèc entà entrar enes crambes de Sharkan, punèc era tèrra entre es sues mans, e didec: “Vaquí que te hèsqui a vier un present incomparable, era causa mès beròia e extraordinària d’aguesti tempsi, eth resumit de toti es encantaments e de toti es dons, era soma de totes es qualitats e de totes es delícies!” E eth prince Scharkan didec: “Hè lèu en mostrar-me-lo!” E eth mercadèr gessec de seguit e se hec a vier dera man a Nozhatú, en tot presentar-l’ac ath prince.
E eth prince Scharkan non podie arreconéisher en aquera meravilha ara sua fraia Nozhatú, que non auie vist jamès, per çò dera gelosia que sentec quan eth sòn neishement e eth deth sòn frair Daul’makan.
E arribèc ar arràs dera afogadura en veir aqueres formes tant elegants e esquistes.
E eth mercadèr didec: “Aguesta qu’ei era meravilha incomparabla, soleta en sègle.
Ath delà dera beresa, don naturau sòn, possedís totes es vertuts e ei versada en totes es sciéncies religioses, civiles, politiques, e matematiques.
E en entener-lo, didec eth mercader: “Ò prince valerós!
E eth tòn desir ei sus eth mèn cap e sus es mèns uelhs!
Mès, ça que la, te voi pregar solet que m’autreges a compdar d’ara, eth dret de franquícia entà totes es mies mercaderies e eth privilègi de non tornar a pagar cap tipe d’impòst.” E eth prince responec: “T’ac autregi.
E a mès, balha-li era milhor tunica d’aunor des mèns armaris.
Dempús eth prince Scharkan ordenèc cridar as quate grans kadís de Damasc e les didec…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E eth prince Scharkan non deishèc de repartir generosament entre es presents ua grana quantitat d’aur pr’amor de celebrar era sua alegria, e lancèc sarpats d’aur, que recuelheren es sirvents e es esclaus.
Dempús didec adiu a toti es presents, exceptat as quate kadís e ath mercadèr.
E virant-se entàs kadis, les didec: “Ara voi qu’escotetz es paraules que vos dirigirà aguesta joena, pr’amor de balhar-mos ua pròva dera sua eloqüéncia e dera sua sabença, e pr’amor de qué comprovetz es afirmacions d’aguest jeique.” E es kadís responeren: “Escotam e aubedim.” E eth prince Scharkan ordenèc esténer un tapís en centre dera sala e placèc darrèr d’eth ara joena, entà que non siguesse intimidada e podesse parlar sense que la vedessen estranhs.
E tanlèu s’estenec eth tapís, acodiren a enrodar ara sua naua patrona es daunes de servici, e l’ajudèren a plaçar-se mès comòdament e a aleugerir-se d’ua part des sòns vestits; e se meravilhauen des sues perfeccions, e ena sua alegria li punauen es mans e es pès.
Dera sua part, es esposes des emirs e des visirs s’esdeguèren a render-li omenatge, prèstes a enténer çò qu’anaue a díder ath prince Scharkan e as grani kadís de Damasc.
E abans de vier ath sòn costat, demanèren permís as sòns marits.
E exclamèren: “Ò senhora!
Mès en aguest moment Scharkan l’interpelèc des der aute costat deth tapís, e li didec: “Ò plan beròia joena, jòia d’aguesti tempsi!
E era joena Nozhatú, damb ua votz mès doça qu’eth sucre, responec: “Eth tòn desir ei sus eth mèn cap e sus es mèns uelhs!
E Nozhatú didec:
Vos cau saber, donc, qu’era vida a ua finalitat, e aguesta finalitat dera vida s’està en desvolopar eth fervor.
Ara plan; eth principau fervor a era sua forma ena passion, qu’ei beròia per çò dera sua fe.
Arrés artenherà eth fervor senon mejançant ua vida actiua, animada pera passion.
E aguesta vida se pòt víuer en quinsevolh des quate camins dera umanitat: Eth Govèrn, eth Comèrç, era Agricultura e es Mestièrs.
Per çò que hè ath Govern, ei de besonh qu’aqueri escassi òmes que son cridadi a governar eth mon, agen era sciéncia politica, ua subtilitat esquista e ua abiletat perfècta.
E en cap cas s’an de guidar peth sòn caprici, senon per un ideau naut, qu’eth sòn fin ei Allà, eth que tot ac pòt.
E se regulen era sua conducta entad aguesta finalitat, era justícia regnarà entre es umans e cessaràn es discòrdies ena superfícia dera tèrra.
Mès çò mès soent ei que seguisquen es sues inclinacions, e acaben en tot calar-se en errors irremediables.
Donques qu’un cap non ei util ath sòn país senon quan ei equitatiu e imparciau e quan empedís qu’es fòrts oprimisquen as febles e as petits.
Eth Sabent a dit: “Eth rei li cau èster eth garda dera fe, de tot aquerò qu’ei sagrat e des drets des sòns subdits.
E eth rei Ardechir, que siguec un gran conquistador, dividic eth sòn empèri en quate districtes, e ordenèc que li fabriquèssen quate sagèths en quate anèths.
Eth prumèr sagèth ère er anèth deth Districte maritim, e atau successiuament es auti tres.
E ac hec entà assegurar er orde en sòn règne.
E atau se seguic enquiara èra islamica.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E er arab higec: “Mès tie compde tanben de qué un caminaire non li dongue un pan ath tòn gosset, donques qu’eth gosset t’abandonarà entà seguir ath caminaire.” E Al-Mansur comprenec alavetz, e se’n profitèc der avís, e hec enlà ar arab dempús d’auer-lo obsequiat.
Parlen tanben es croniques de qué er admirable califa Omar ibn-Al-Kattam non cuelhie cap sirvent sense impausar-li aguestes quate condicions: non montar jamès en ua bèstia de carga; non apropiar-se jamès deth butin guanhat ar enemic; non vestir-se damb vestits somptuosi, e non arrecular-se jamès ena ora dera pregària.
Eth madeish Omar (qu’Allà l’age ena sua glòria) didec: “Compde damb es perfidies des hemnes, non les demanetz era sua opinion; mès non les oprimigatz, se non voletz que s’aumenten es sues astúcies e es sues traïsons.
Pr’amor qu’aqueth que non coneish era moderacion, se tòrne lhòco.
E quan Nozhatú anaue a seguir desvolopant aguest capitol, entenec as kadís que didien darrèr deth tapís: “Maschalah!
Jamès auem entenut paraules tant eloqüentes, mès voleríem enténer quauquarren sus es autes pòrtes.
E Nozhatú, damb ua transicion plan abila, didec.
E aguesta pòrta, ò prince deth temps!
Solet la pòden recórrer en tota era sua extension aqueri qu’an sus eth cap ua definicion natiua.
E en aguest moment dera sua narracion, Scharazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Un dia, un des camarlencs deth califa Moawiah venguec a anonciar-li qu’un plan graciós ranquilhós cridat Aba-Bahr ben-Kais ère en tot demorar ena pòrta.
E eth califa didec: “Hètz-lo entrar:” E eth ranquilhós entrèc, e eth califa Moawiah li didec: “Apressa-te entà que me deleite damb es tues paraules.” E li preguntèc: “Ò, Aba-Bahr!
Qué ne penses de jo?” E responec eth ranquilhós:
Te cau saber, ò emir des Credents!
E alavetz eth ranquilhós didec: “Era mia esposa, madeish que totes es hemnes, siguec creada dera darrèra costelha, qu’ei ua costelha de mala qualitat e tota torçada.” E eth califa didec: “Mès se qué hès quan te vòs ajaçar damb era?” E eth ranquilhós responec: “Li parli agradiuament entà premanir-la ben, dempús li balhi dus punets pertot, pr’amor d’excitar-la coma ei degut, e a penes ei ena disposicion que tu ja comprenes, l’ajaci d’esquia e la cauqui.
E alavetz, quan era gota de nacre s’a incrustat en sòn ciment, exclami: “Ò Senhor!
Modela-lo sivans era beresa!” Dempús me lhèui entà hèr es mies ablucions, cuelhi aigua damb es dues mans, la hèsqui passar peth mèn còs, e fin finau laudi a Allà per çò des sòns beneficis.
Alavetz eth califa exclamèc: “De vertat, qu’as responut deliciosament.
Atau, donc, demana-me bèra causa.” E Aba-Bahr eth ranquilhós didec: “Solet qu’era justícia sigue parièr entà toti!” E se n’anèc.
Quan regnaue eth califa Omar ibn-Al-Khattab, ère eth sòn tresorèr er ancian Moaikab…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Quan regnaue eth califa Omar ibn-Alkhattab, ère eth sòn tresorèr er ancian Moaikab, e coma que venguesse a visitar-lo eth joen hilh mendre d’Omar, acompanhat dera sua hilhuquèra, Moaikab li balhèc ath mainatge un dracma de plata.
Mès pòc temps dempús eth califa lo manèc cridar, e li didec: “Qué as hèt, ò Moaikab!?
Conden tanben qu’eth califa Omar gessec a passejar-se de nets acompanhat deth venerable Aslam Abu-Zeid.
En veir ena luenhor ua hoguèra, s’apressèc aquiu, e vedec a ua prauba hemna qu’alugaue ues rames dejós d’ua caceròla e auie ath sòn costat a dus mainatges plan aflaquidi que gemegauen d’ua forma lamentabla.
E Omar didec: “Era patz sigue damb tu, brava hemna!
E eth califa, qu’anaue desguisat, s’emocionèc prigondament e didec: “Mès te penses, ò hemna!
Eth califa carèc, e ordenèc ath venerable Aslam Abu-Zeid que lo seguisse.
E caminèc ara prèssa, enquia qu’arribèc ena casa deth sòn majordòm; e entrèc en magazèm dera casa deth majordòm e treiguec ua saca de haria entre es saques de haria e un cantre plen de greish de moton, e li demanèc a Abu-Zeid que l’ajudèsse a meter-se-lo ena esquia.
E obligèc a Abu-Zeid que li botèsse ath dessús era saca de haria e eth cantre de greish de moton.
E eth califa caminèc ara prèssa cargat d’aquera sòrta, enquia qu’arribèc ath costat dera prauba hemna.
E cuelhec haria, e cuelhec greish, e ac metec tot ena caceròla, e damb es sues pròpries mans premanic aqueth aliment.
E s’inclinèc entath huec pr’amor d’alugar-lo, e coma qu’auie ues barbes plan longues, eth hum dera lenha se hège camin entre era espessor d’aqueres barbes.
E a penes siguec premanit aqueth aliment, Omar l’ac aufric era hemna e as mainatges, que mingèren enquia assadorar-se, a mida qu’Omar l’anaue heredant damb es sues bohades.
Alavetz Omar les deishèc era haria e eth cantre de greish, e se n’anèc, en tot dider-li a Abu-Zeid: “Ò Abu-Zeid!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E li crompèc eth pastor ath sòn patron, e l’emancipèc de seguit.
Pr’amor qu’Omar pensaue:
Un aute dia, Hafsa, parent d’Omar, venguec a cercar-lo, e li didec: “Ò emir des Credents!
E Omar didec: “Ò Hafsa!
Allà m’a nomentat garda des bens des musulmans, e toti aguesti sòs son entath ben des musulmans.
E Nozhatú tornèc a enténer es exclamacions d’estonament que hègen es sòns audidors invisibles, mès deishèc de parlar un moment, e dempús didec:
E quauquarrés li preguntèc un dia a Safian: “Pòt èster vertuós un òme ric?” E Safian responec: “Ne pòt èster, e solide n’ei quan tie paciéncia des vicissituds dera vida e quan balhe es gràcies ar òme que damb eth ei generós, en tot dider-li: “Ò frair mèn!
E quan Abdalah ben Scheddad vedec apressar-se era mòrt, manèc cridar ena sua preséncia ath sòn hilh Mohammed, e li didec: “Vaqui, ò Mohammed!
E te cau saber, ò hilh mèn!
Mos conden tanben que quan eth pietós Omar ben-Abd El-Aziz arribèc a èster eth ueitau califa ommiad, amassèc a toti es membres era familha ommiada, qu’èren fòrça rics, e les obliguèc a autrejar-li totes es sues riqueses entath Tresòr Public.
Alavetz toti vengueren a cercar a Fatima, hilha de Meruan, tia deth califa, ara quau Omar respectaue molt, e li preguèren que les desliurèsse d’aqueth malastre.
Fatima venguec ua net a veir ath califa, e se seiguec en tapís sense badar boca.
E eth califa li didec: “Ò tia mia!
E ath delà, que ja ac sabes tot, enquia e tot eth motiu dera mia visita.” Alavetz Omar ben-Ad El-Sziz didec: “Allà eth Plan Naut envièc ath sòn profèta Mohammed (siguen damb eth era pregària e era patz) pr’amor de qué siguesse un baume entàs creatures e un consolament entà totes es generacions futures.
Alavetz Mohammed (siguen damb eth era patz e era pregària) amassèc tot çò que credec de besonh, mès les deishèc as òmes un arriu entà padegar era sua set enquiath finau des sègles.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz era sua tia Fatima li didec: “Ò Emir des Credents!
Alavetz Mosslim ibn-Abd El-Malek, un des presents, repliquèc: “Ò Emir des Credents!
No serie milhor aquerò que deishar totes es tues riqueses ath tòn successor?” Alavetz et califa, moribond en lhet, s’anugèc, e didec: “Ò Mosslim!
E eth madeish Mosslim ben-Abd El-Malek mos condèc çò que seguís: “Un dia, quan acabaua d’esclipsar-me en tornar der acogament d’un jeique, auí un saunei qu’en eth se m’apareishec aqueth venerable ancian, vestit damb ròba mès blanca qu’eth gensemin; e se passejaue per uns entorns deliciosi, negadi per arriuets e refrescat per ua brisa que s’auie perhumat enes citronèrs floridi.
E me didec: “Ò Mosslim!
E me n’è sabut de qué en règne d’Omar ibn-Abd El-Aziz un molhedor de oelhes venguec a tier-li ua visita a un pastor amic sòn, e l’estonèc veir ath miei deth bestiar dus gossets sauvatges.
E espaurit peth sòn aspècte, exclamèc: “Qué hèn aciu aguesti gossets tan terribles?” E eth pastor didec: “Que non son gossets, senon lops adondats.
E non li hèn cap mau ath bestiar, pr’amor que jo sò eth cap que dirigís.
E un dia eth madeish califa Omar li dirigic ath sòn pòble, de naut de tot d’ua cadièra de hanga, un sermon que se resumís en tres paraules.
E acabèc atau: “Que s’a mòrt Abd El- Malek, e tanben es sòns ancessors e successors.
Alavetz Mosslim didec: “Ò Emir des Credents!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E Khaled ben-Safuan venguec un dia a veir ath califa Hescham qu’ère ena tenda de campanha enrodat des sòns escrivans e des sòns sirvents, e quan arribèc ena sua preséncia, li didec: “Qu’Allà t’aumplisque des sues gràcies, ò Emir des Credents!
E eth califa Hescham responec: “Ditz çò qu’ages de díder, ò Ibn-Safuan!” E aguest didec: “Que i auec, ò Emir des Credents!
E aguest rei parlèc d’aguesta sòrta ad aqueri qu’èren seigudi ath sòn entorn: “Ò toti vosati!
Mès entre es presents i auie un òme santificat pera peregrinacion e dotat dera vertadèra sabença.
E aguest òme didec: “Ò rei!
Eth rei responec: “Qu’ei vertat, ò plan venerable jeique!
E qué me cau hèr ara?” Er òme didec: “Santificar-te.” Alavetz eth rei deishèc era sua corona, se vestic er abit de peregrin e partic entara Ciutat Santa.
E Nozhatú se posèc, e didec: “Aguesta PÒRTA DERA MORAU conten tau numèro d’exemples, qu’ei impossible narrar-les en ua soleta sesion, ò senhors mèns!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz exclamèren es quate kadís: “Ò prince deth Temps!
Reaument aguesta joena ei era meravilha deth sègle e de toti es sègles.
Dempús de parlar atau, se lheuèren toti, punèren era tèrra entre es mans deth prince, e se n’anèren peth sòn camin.
Alavetz Scharkan cridèc as sòn sirvents, e les didec: “Esdegatz-vos a hèr es preparatius dera nòça, e premanitz tota sòrta de viures e de doci entath hestau.” E es sirvents premaniren de seguit tot çò que les auie ordenat.
Scharkan convidèc as esposes des emirs e des visirs, en tot ahiscar-les a formar era comitiva dera nauèth maridada.
Atau, donc, a penes arribèc era pregària, comencèc eth hestau, se botèren es mantèls e se mestrèren totes es causes que podien satisafèr es sensi e alegrar era vista.
E es convidadi mingèren e beueren enquia assadorar-se.
Alavetz Scharkan cridèc as cantaires mès illustres e a totes es dançaires de palai.
E era nòça hec ressonar era sala deth hestau, e era alegria aumplic toti es pitraus.
E eth palai, en arribar era net, s’illuminèc des dera ciutadèla enquias pòrtes dera entrada, atau coma totes es albaredes, a dreta e quèrra deth jardin.
E a penes eth prince gessec deth hammam, acodiren es emirs e es visirs entà aufrir-les eth sòn omenatge e hèr vòts pera sua felicitat.
E de seguit venguec eth prince a sèir-se ena estrada dera nòça, e entrèren es daunes, doçament, formant dues hilères, precedint a Nozhatú qu’auançaue entre es sues dues mairies.
E dempús dera ceremònia de presentacion damb es diuèrsi vestits, se la heren a vier ena cramba noviau, a on la despolhèren.
E voleren procedir a ornar-la, mès ac deishèren en veir qu’ère inutil entad aqueth miralh immaculat e aquera carn d’encens.
E es mairies, en tot desirar-li tota sòrta de felicitats, li heren es recomanacions que hèn es mairies era net de nòces.
E en tot auer-li botat solet ua camisa plan fina, la deishèren en lhet.
Alavetz eth prince entrèc ena cramba noviau.
E ère fòrça luenh de sospechar qu’aquera meravilhosa joena siguesse era sua fraia Nozhatú; e aguesta ignoraue tanben qu’eth prince de Damasc ère eth sòn pròpri frair Scharkan.
Atau, donc, aquera net Scharkan entrèc en possession dera joena Nozhatú; e es delícies d’ambús sigueren plan granes; e heren tan ben es causes, que Nozhatú quedèc prenhs era prumèra net.
E non deishèc de revelar-l’ac a Scharkan.
Alavetz Scharkan se n’alegrèc fòrça, e quan arribèc eth maitin, ordenèc as mètges que cuelhessen nòta d’aqueth dia erós dera prenhesa.
E pugèc a sèir-se en tron entà recéber es felicitacions des sòns emirs, des sòns visirs e des grani deth règne.
Dempús cridèc ath sòn secretari, e li dictèc ua carta entath sòn pair Omar Al-Neman, en tot hèr-li saber que s’auie maridat damb ua esclaua plia de perfeccions e sabença, e que l’auie emancipat entà convertir-la ena sua esposa legitima; qu’era prumèra net auie quedat prenhs d’eth, e qu’auie era intencion de hèr-la a vier en Bagdad pr’amor de qué visitèsse ath sòn pair eh rei Omar Al-Neman; ara sua fraia Nozhatú e ath sòn frair Daul’makan.
E ja escrita aguesta carta, la sagerèc Scharkan e l’autregèc a un corrèu, que gessec de seguit entà Bagdad, e tornèc ath cap de vint dies damb era responsa deth rei Omar Al-Neman.
E era responsa, dempús dera invocacion d’Allà, ère concebuda d’aguesta forma…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E era responsa, dempús dera invocacion d’Allà, ère concebuda d’aguesta forma:
Des de que partires tu, sentí qu’eth palai queiguie sus eth mèn còr; e en non poder tier aguesta pena me n’anè de caça, cercant aleugerir eth mèn patiment.
E siguí de caça pendent un mes, e quan tornè en palai me’n sabí de qué eth tòn frair Daul’makan e era sua fraia Nozhatú se n’auien anat entath Hedjaz damb es peregrins dera Santa Meca.
E s’auien profitat dera mia abséncia entà anar-se’n, pr’amor que jo non les ac auia permetut per çò dera sua cuerta edat, en tot prometer-les que vieria damb eri er an a vier.
E non voleren auer paciéncia e s’escapèren d’aguesta manèra es dus, dempús d’auer cuelhut a penes çò de besonh pr’amor d’atier es despenes deth viatge.
E non è tornar a saber arren d’eri, donques qu’es peregrins an tornat solets, e arrés m’a pogut díder qué les a pogut arribar.
E vaquí qu’amii dòu, e sò negat en lèrmes e en dolor.
E non te tardes, hilh mèn!
Mès coma que ja auie amainadat a ua mainadeta, venguec en sòn apartament Scharkan, e comencèc a punar ara sua hilha.
E era sua esposa li didec: “Era mainada ven de complir sèt dies; de sòrta qu’aué l’as de balhar un nòm, segontes eth costum.” Scharkan cuelhec ara mainada en braça, e en guardar-la li vedec eth còth, que d’eth penjaue ua cadia d’aur, ua des tres meravilhoses gemes d’Abriza, era malerosa princessa kaissaria.
E Nozhatú s’anugèc en enténer que la cridaue esclaua, e didec:
Com gauses cridar-me esclaua, quan sò ua reina?
Que non posqui sauvar pendent mès temps eth mèn secret!
Que sò era tua reina, sò hilha de rei!
Quan Scharkan entenec aguestes paraules…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan Scharkan entenec aguestes paraules lo cuelhec ua tremoladera grana, joquèc eth cap espaurit e comencèc a esblancossir-se, enquia que queiguec estavanit.
E quan se remetec, non podie creir qu’aquerò siguesse cèrt, e li preguntèc a Nozhatú: “Ò senhora mia!
Era responec: “Que sò era sua hilha.” E Scharkan persutèc: “Era gema ei eth senhau de qué me dides era vertat, mès da-me d’autes pròves.” Alavetz Nozhatú condèc tota era sua istòria.
Mes que non mos cau repetir-la.
E Scharkan, complètament convençut, pensaue: Qué è hèt jo e com è pogut maridar-me damb era mia pròpria fraia Nozhatú?
Non i a mès remèdi que cercar-li de seguit un aute marit.
La maridarè damb un des mèns camarlencs, e s’era causa s’arribèsse a saber, dideria que me sò divorciat abans d’ajaçar-me damb era.” Alavetz, virant-se entara sua fraia, li didec: “Ò Nozhatú!
Quan Nozhatú entenec aguestes paeaules, deishèc anar un gran crit e queiguec estavanida.
Dempús, en remeter-se, comencèc a planher-se e a plorar.
E didec: “Auem cometut ua fauta terribla!
Qué haram ara?
E Scharkan didec: “Era milhor manèra d’apraià’c ei maridar-te damb eth mèn gran camarlenc, pr’amor que d’aguesta manèra poiràs elevar tranquillament era nosta hilha coma se siguesse d’eth, e arrés poirà sospechar çò que s’a passat.
Aguesta ei era milhor manèra de gésser d’aguesta situacion.
Vau a cridar ath mèn gran camarlenc, abans de qué s’escampilhe eth nòste secret.” E era didec: “Que sò d’acòrd damb tot, ò Scharkan!
De seguit s’esdeguèc a cridar ath sòn gran camarlenc, e lo maridèc damb Nozhatú, en tot comolar-lo de presents.
E aguest se hec a vier a Nozhatú ena sua casa, la tractèc damb totes es consideracions, e fidèc era mainada as suenhs de hilhuquères e sirventes.
E tot aquerò arribèc!
Per çò de Daul’makan e er encargat deth hammam, se premanien a partir entà Bagdad damb era caravana de Damasc.
E mentretant, arribèc un dusau corrèu deth rei Omar Al-Neman qu’amiaue ua dusau carta entath prince Scharkan.
E vaquí çò que didie dempús dera invocacion:
E quan tu recebes aguesta carta, saja d’enviar-me eth tribut dera província de Scham, e profitaràs era caravana entà que vengue era tua joena esposa, que desiri conéisher, e qu’era sua sciéncia e cultura voi comprovar.
Donques que me cau dider-te qu’ei arribada en palai, procedenta deth país des rumís, ua venerabla anciana acompanhada de cinc gojates de pièchs redons e de virginitat intacta.
E aguestes cinc gojates saben quan un òme pòt apréner ben sciéncies e coneishements umans.
E eth lenguatge non poirie escríuer es perfeccions d’aguestes joenes ne era sabença dera anciana, donques que son admirables.
Atau ei que les è cuelhut afeccion, e è volut tier-les a posita des mies mans, pr’amor que cap rei dera tèrra pogue ostentar semblable ornament en sòn palai.
A jo, per Allà!
Per tant, è acceptat, e demoren en mèn palai, mentre arribe eth tribut annau, qu’eth sòn enviament demori çò mès lèu possible, ò hilh mèn!
Pr’amor qu’era anciana se despaciente aciu e a prèssa entà tornar ena sua tèrra.
E sustot, ò hilh mèn!
Non desbrembes enviar-me ath còp ara tua esposa, qu’era sua sciéncia mos serà utila entà jutjar es coneishements des cinc joenes.
E te prometi, s’arribe era tua joena esposa a vencer-les en sciéncia e en engenh, enviar-te es joenes coma present entà tu, e ath delà regalar-te eth tribut annau dera ciutat de Bagdad.
Quan Scharkan liegec aguesta carta deth sòn pair…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan Scharkan liegec aguesta carta deth sòn pair, manèc cridar de seguit ath sòn cunhat eth camarlenc, e li didec: “Ordena enviar-me de seguit ara esclaua que t’è maridat.” E quan Nozhatú arribèc, Scharkan li didec:
Alavetz eth prumèr camarlenc responec: “Escoti e aubedisqui”.
E Scharkan ordenèc premanir entath camarlenc un bon baiard sus un beròi camelh e un aute baiard entà Nozhatú.
L’autregèc ua carta ath camarlenc entath rei Omar Al-Neman, e se didec adiu d’eri, en tot demorar-se, eth, damb era mainada Fòrça deth Destin, dempús d’assegurar-se de qué amiaue en còth, penjat d’ua cadia d’aur, ua des tres gemes dera malerosa Abriza.
E Nozhatú fidèc era mainada as hilhuquères e sirventes de palai; e quan vedec qu’ara sua hilha non li mancaue arren, se decidic a acompanhar ath sòn espós.
E ambús se meteren ath cap dera caravana.
Precisament er encargat deth hammam auie gessut damb Daul’makan a hèr un passeg enquiath palai deth governador de Damasc.
E en veir toti es preparatius dera caravana volec saber-se’n d’entà on anaue.
E li dideren: “Que va a amiar eth tribut dera ciutat de Damasc ath rei Omar Al-Neman.
Daul’makan se metec a plorar pensant en Nozhatú, e li didec ath sòn acompanhant: “Ò frair mèn!
E er encargat didec: “Non te deisharè solet dempús d’auer-te acompanhat des de Jerusalem enquia Damasc!” E premanic es causes, metec era aubarda en saumet, e ua biaça en era e viures ena biaça.
Dempús se lheuèc es haudes dera tunica e se les tiec damb eth cinturon, e hec montar a Daul’makan en saumet.
E Daul’makan didec: “Monta darrèr mèn.” Mès er encargat ac refusèc: “Que non ac voi hèr, pr’amor que voi èster tatafèt ath tòn servici.” E Daul’makan persutèc: “Aumens montaràs pendent ua ora entà descansar.” Alavetz exclamèc Daul’makan: “Ò frair mèn!
E coma qu’era caravana se metie en marcha, profitant era fresca dera net, la seguiren, marchant a pè er encargat e Daul’makan montat en saumet, mentre qu’eth gran camarlenc e era sua esposa Nozhatú, enrodadi dera nombrosa comitiva, anauen ath cap, montadi cada un en sòn dromedari.
E caminèren pendent tota era net enquiara gessuda deth solei.
E quan comencèc a sarrar era calor, eth camarlenc manèc hèr ua arturada ara ombra d’uns petits bòsqui de palmères.
E baishèren en tèrra, e dèren de béuer as camelhs e as bèsties de carga.
E descansèren.
Dempús se reprenec era marcha e caminèren ues autes cinc nets, enquia qu’arribèren en ua ciutat a on repausèren pendent tres dies.
Dempús seguic eth viatge, e fin finau, se trapèren enes entorns de Bagdad, segontes anonciaue era brisa perhumada que non podie vier que d’aquiu…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan Daul’makan alendèc aquera brisa deliciosa, pensèc de seguit ena abséncia dera sua fraia e en dolor des sòns pairs en veder-lo tornar solet, e se metec a plorar mentre recitaue aguestes estròfes:
Objècte qu’estimi!
Non poirè jamès apressar-me a tu?
Objècte qu’estimi!
Aguest silenci regnarà tostemp entre nosati?
Be ne son de cuertes es ores dera union!
Be ne son de longs es dies dera abséncia!
Vene; cuelh-me dera man!
Vaquí qu’eth mèn còs s’a honut en tot er ardor deth mèn desir!
Vene e non digues que te desbremba!
Non digues que me padega.
Eth mèn solet consolament serie senter-te entre es mèns braci!
Alavetz er encargat didec: “Hilh mèn, cèssa enes tues lamentacions.
Pensa que ja èm apròp dera tenda deth camarlenc e dera sua esposa.” Mès Daul’makan contestèc: “Non m’empedisques recitar aguesti poèmes, que pòden amortesir era ahlama deth mèn còr.” E sense hèr-ne cabau der encargat, virèc era cara entà Bagdad, ath miei dera claror dera lua.
En aqueth moment, Nozhatú, estirada ena tenda, non podie dormir en tot pensar enes absents, e entenec ua votz que cantaue apassionadament aguesti vèrsi:
Qu’a ludit pendent un instant eth relampit dera felicitat.
Mès dempús d’aguest relampit era net encara ei mès net.
Atau se transformèc en amarganta era doça copa qu’en era er amic me hec béuer es sues delícies.
Quan pistèc eth sòn ròstre eth Destin, s’aluenhèc era patz en mèn còr.
Era mia anma a mòrt abans dera union demorada damb eth plan estimat.
E a penes acabèc de cantar, Daul’makan queiguec en tèrra sense coneishement.
Per çò dera joena Nozhatú, esposa deth camarlenc, tanlèu entenec aqueth cant que se quilhaue entre era net, s’incorporèc ansiosa, e cridèc ar eunuc que dormie ena pòrta dera tenda, e li didec: “Vè-te’n a cercar ar òme qu’acabe de cantar aguesti vèrsi e hè-lo-me a vier aciu.” E er eunuc esclamèc: “Ò senhora mia!
Mès era didec: “Te cau cercar-lo.
Aqueth que trapes desvelhat serà solide aqueth qu’es sòns vèrsi vengui d’enténer.” E er eunuc non gausèc persutar mès, e gessec ara cèrca der òme des vèrsi.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz er eunuc non gausèc persutar mès, e gessec ara cèrca der òme des vèrsi.
Mès encara que guardèc pertot e caminèc en totes es direccions, solet trapèc desvelhat ar encargat deth hammam, pr’amor que Daul’makan ja s’auie estavanit.
Er encargat, en veir ar eunuc, ara lum dera lua, damb cara de mala encolia, cranhèc que Daul’makan auesse trincat eth sòn dera esposa deth camarlenc, e non gausèc botjar-se.
Mès que ja l’auie vist er eunuc, e li didec: “Ès tu eth que ven de cantar aguesti vèrsi qu’a entenut era mia senhora?” E er encargat, totafèt convençut de qué auien trebolat eth sòn dera esposa deth camarlenc, exclamèc: “Ò!
E er eunuc didec: “Alavetz qui a estat?
Solide l’auràs vist, pr’amor que non dormies.” E er encargat, plan espaurit, exclamèc: “Que non è entenut arren”.
Mès er eunuc l’increpèc: “Mentisses coma un desvergonhat!
Alavetz er encargat repliquèc: “Te vau a díder era vertat!
Eth que cantaue ère un nomada que ven de passar per aciu montat en un camelh.
E m’a desvelhat damb es sues maudides cançons.
E Nozhatú, desolada damb aquera contrarietat, guardèc silenciosament ar eunuc.
Mentretant, Daul’makan s’auie ja remetut, e en veir era lua naut de tot deth cèu, sentec en sòn esperit era brisa encantadora d’evocacions luenhanes.
E cantèc en sòn còr era votz d’innombrables audèths, e modulèren es flaütes invisibles des rebrembes.
Volec alavetz exprimir era sua emocion, e atau l’ac didec ar encargat:
Mès aguest li didec: “Que vas a hèr, hilh mèn?” E er aute repliquèc: “Vau a recitar quauqui vèrsi que padegaràn eth mèn còr!” Mès er encargat repliquèc: “Te cau saber qu’a estat aciu er eunuc, e a truca d’abiletat è artenhut sauvar-te.” E Daul’makan preguntèc: “De quin eunuc me parles?” E er encargat didec: “Ò patron mèn!
E jo li contestè: “Qu’a estat un nomada qu’anaue peth camin.” E er eunuc non semblèc guaire satisfèt, e me didec: “S’entenes de nauèth era votz apodera-te d’aguest òme enquia que jo me presente e lo posca amiar a on ei era mia patrona.
Alavetz Daul’makan s’anugèc prigondament, e didec: “Qui m’empedirà cantar aquerò que me shaute?
Que voi entonar es vèrsi que me consòlen.
Arren as de crànher, donques qu’ara èm ja plan apròp deth mèn país.” Mès eth praube encargat didec: “Ja veigui que te vòs pèrder sense remèdi!” E Daul’makan persutèc: “Cantarè sense crànher ad arrés.” Alavetz er encargat didec: “Non m’obligues a separar-me de tu!
M’estimi mès anar- me’n, que veir se com te martirizen!
Desbrembes, hilh mèn, que harà un an e miei qu’èm amassa?
Per qué vòs que mos separen?
Pensa que toti son rendudi de cansament e dormint tranquillament.
Per pietat!
Ò tempsi!
A on son es dies que mos afavoric eth Destin, aqueri dies qu’èrem amassadi ena casa estimada, ena inolvidabla pàtria?
Ò tempsi erosi!…
Guaire luenh son!
Guaire luenh aqueri dies e aqueres nets plei d’arridalhes!
A on son es dies que s’espandie eth còr de Daul’makan ath cant d’ua flor cridada Nozhatú’zaman?
E acabat aguest cant, queiguec estavanit de nauèth.
Alavetz er encargat s’esdeguèc a caperar-lo damb eth sòn mantèl.
A penes entenec Nozhatú aqueri vèrsi que mentauen eth sòn nòm e eth deth sòn frair e se hège referéncia as sòns malastres, se sentec estofada en somics e s’esdeguèc a cridar ar eunuc, e li didec: “Malerós!
Er òme que cantèc abans ven de cantar un aute còp, plan près d’aciu.
Se non me lo hès a vier de seguit, anarè a cercar ath mèn espós, e te foterà ua repassada.
Cuelh aguesti cent dinnars e autreja-les ad aguest cantaire, e convence-lo doçament entà que te seguisque.
E se se remisse, autreja-li aguesta auta borsa, que contie mil dinnars.
E s’a maugrat de tot non volesse vier, non persutes mès, mès investiga a on se lòtge, e qué hè, e d’a on ei, e torna de seguit entà dider-m’ac.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz er eunuc gessec dera tenda, e comencèc a caminar entre era gent dormida, en tot examinar-les un per un, mès que non trapèc ad arrés desvelhat.
E s’apressèc ar encargat, lo cuelhec deth braç e li didec:
E non me tormentes mès, se non auràs de balhar compdes d’aquerò en judici d’Allà.
E er eunuc didec: “Alavetz vene a condar-l’ac ara mia patrona, pr’amor que non me cre.” E er encargat didec: “Ò gran e admirable eunuc!
Alavetz er eunuc se deishèc convéncer, mès en sòrta de tornar a on ère era sua patrona, qu’ada era non gausaue presentar-se, hec miei torn e s’amaguèc apròp deth lòc qu’ère er encargat de hammam.
Mentretant, Daul’makan s’auie remetut, e er encargat li didec: “Lhèua-te que te vau a condar tot çò que m’a arribat per tòrt des tòns vèrsi!” E li condèc era causa.
E er encargat, espaurit, li didec: “Ò hilh mèn!
Com pòs èster tan tranquil, quan jo sò plen de pòur per tu e per jo?
Per Allà!
Te prègui que non cantes mès vèrsi enquia qu’arribem complètament ena tua tèrra.
Jamès t’auria hèt tan temardut, hilh mèn!
Mès Daul’makan, sense hèr-ne cabau des paraules der encargat, lheuèc era votz per tresau viatge, e cantèc aguestes estròfes damb tota era sua anma:
Luenh de jo!
Luenh de jo aguestes censures qu’amien era perturbacion ara mia anma e er insòmi as mèns uelhs!
Que m’an dit: Be n’ès d’aflaquit!
E jo les è responut: Encara non vo’n sabetz pro ben.
E eri m’an dit: Aquerò qu’ei er amor!
E jo les è preguntat: Er amor pòt anequelir d’aguesta sòrta?
E eri an persutat: Qu’ei er amor!
E jo è dit: Que non voi er amor, ne era copa der amor, ne es tristeses der amor!
A!, solet voi causes subtiles que padeguen, que servisquen de baume ath mèn còr tormentat!
Mès a penes Daul’makan venguie de cantar aguestes estròfes, campèc de ressabuda er eunuc ath sòn dauant.
E eth praube encargat de hammam s’espauric de tau sòrta, que hugec ara prèssa, e se metec a guardar de luenh.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat de qué er eunuc didec: “Era patz sigue damb tu!” E Daul’makan responec: “E sus tu, era patz, era misericòrdia d’Allà e es sues benediccions!” E er esclau didec: “Ò senhor mèn!
Mès Daul’makan responec: “Era tua patrona!
E qui ei aguesta gosseta qu’a era audàcia de manar-me a cercar?
Allà la confone e la maudide, e tanben ath sòn marit.
E er eunuc non volec respóner arren, pr’amor qu’era sua senhora l’auie encargat que non mautractèsse ath cantaire.
E Daul’makan s’esmoiguec, e consentic en acompanhar ar eunuc enquiara tenda, mentre eth praube encargat, tremolant per Daul’makan se decidic a seguir-lo de luenh, en tot díder ath sòn laguens: “Quin malastre eth sòn!
Solide lo penjaràn deman quan gesque eth solei!” E de pic l’espauric un pensament terrible, e se didec: “Qui sap se Daul’makan, entà desencusar-se, me darà eth tòrt e diderà qu’è estat jo eth qu’a cantat es vèrsi!
Daul’makan e er eunuc seguien auançant entre era gent adormida e entre es animaus qu’èren ajaçadi, mès acabèren per arribar ena tenda de Nozhatú.
E er eunuc li preguèc a Daul’makan que lo demorèsse, e entrèc a avisar ara sua senhora, en tot dider-li: “Vaquí que te hèsqui a vier ar òme que cercaues.
Qu’ei un joenet de plan beròia figura, e qu’eth sòn ròstre indique ua naua e plan nòbla origina.” Nozhatú, en enténer aquerò, sentec que s’aumentauen es batècs deth sòn còr, e didec apenadament ar eunuc: “Hè-lo seir ath cant dera tenda, e prèga-li que cante aguesti vèrsi, entà que les posca enténer jo d’apròp.
Alavetz gessec er eunuc, e li didec a Daul’makan: “Era mia senhora te prègue que li cantes quauqui vèrsi, pr’amor que t’escote dera tenda estant.
E desire tanben saber eth tòn nòm, eth tòn país e eth tòn estat.” E Daul’makan responec: “Damb tota era mia generositat e coma er omenatge degut!
Per çò que hè ath mèn nòm, que ja hè temps que s’esfacèc, dera madeisha manèra que se consumic eth mèn còr e s’espatraquèc eth mèn còs.
E era mia istòria ei digna d’escriuer-se damb ua agulha en un cornèr interior deth uelh.
E sò coma eth qu’abusèc tant deth vin, qu’a perdut era sua santat entà tota era sua vida!
E coma eth somnambul!
E er eunuc interroguèc a Daul’makan tau que l’auie manat era sua patrona.
E Daul’makan responec: “Ai de jo!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz, Daul’makan, seigut non guaire luenh dera tenda, apuèc era maishèra ena man, e mentre era lua illuminaue ara gent adormida, era sua votz se lheuèc en silenci:
Enes mèns vèrsi, de rimes melodioses, è cantat pro er amarum dera abséncia e deth trionf d’aquera crudèu que damb eth sòn aluenhament è patit tant.
Ara è junhut en un hiu d’aur es mèns vèrsi, admirablament elaboradi, e voi solet cantar es causes d’alegria e d’expansion dera anma.
Es jardins perhumadi de ròses, es gasèles de uelhs neri, es cabeladures des gasèles.
Era crudèu venguec en jardin des mies delícies, es sues maishères èren es ròses deth jardin, es sòns pièchs es peres e es milgranes, e era sua carn era mèu e era arrosada.
Mès a compdar d’ara, voi passar tranquillament era vida damb trendes vèrges, flexibles coma es rames naues, e entre bereses intactes coma pèrles que non s’an traucat.
Ath son des laüts melodiosi, beuent era copa de mans deth botelhèr, enes pradères de ròses e belines.
E aspirarè toti es perhums dera carn, e chimarè era delicada saliua des pòts, preferint es gròssi e de ròi escur.
E es mies guardades repausaràn enes sues guardades.
E mos seiram apròp dera aigua cantaira des mèns jardins!
Quan Daul’makan acabèc de cantar aguest poèma, Nozhatú que l’auie entenut extasiada, non podec tier-se mès, e lheuant era cortina, treiguec eth cap dehòra e guardèc ath cantaire ena claror dera lua.
E deishèc anar un gran sorriscle en arreconéisher ath sòn frair.
E correc entada eth damb es braci dubèrts, cridant: “Ò frair mèn!
E Daul’makan guardèc ara joena, e arreconeishec de seguit ara sua fraia Nozhatú.
E se lancèren er un enes braci der aute, se punèren, e dempús queigueren estavanidi es dus.
Er eunuc, en veir tot aquerò, arribèc ar arràs der estonament, en tot demorar-se complètament estupefacte.
Mès s’esdeguec a cuélher ua vana, e lancèc respectuosament sus es dus, pr’amor de protegir-les de guardades indiscrètes.
E demorèc que se remetessen.
Lèu se remetec Nozhatú, e dempús Daul’makan.
E Nozhatú, en aqueth moment desbrembèc totes es sues penes passades, e ar arràs dera felicitat, recitèc aguestes estròfes:
Qu’auies jurat, ò Destin!
E vaquí que t’è obligat a violar eth tòn jurament.
Pr’amor qu’ara era mia felicitat ei complèta, donques qu’er amic ei ath mèn costat.
E tu, Destin, seràs er esclau que mos serviràs, lheuant es haudes dera tua tunica…
En enténer aquerò, Daul’makan sarrèc ara sua fraia contra eth sòn còr, e entre lèrmes d’alegria qu’umetejauen es sues paupetes, recitèc aguestes estròfes:
Era felicitat a penetrat en jo tant intensament, qu’es lèrmes gessen des mèns uelhs.
Uelhs mèns, vos auetz acostumat as lèrmes; ager ploràuetz de pena, e aué ploratz de felicitat.
Alavetz Nozhatú, convidèc ath sòn frair a entrar ena tenda, e li didec: “Ò frair mèn!
E que non mos cau repetir.
Dempús higec: “Per çò que hè ath mèn espós eth camarlenc, lo coneisheràs en un moment; e te tractarà plan ben, donques qu’ei un brave òme.
Mès ara esdega-te a condar-me tot aquerò que t’a arribat dès que te deishè malaut en ostau dera ciutat santa.” E Daul’makan s’esdeguèc a condar-li er sua istòria, e acabèc d’aguesta sòrta: “E non me cansarè de dider-te çò de bon qu’a estat entà jo aguest brave òme, er encargat deth hammam, donques qu’a despenut en jo toti es sòns sòs qu’auie estauviat, m’a servit dia e net, e s’a comportat coma un pair, un frair o un amic plan estimat.
E a amiat eth sòn desinterès enquia privar-se deth sòn aliment entà autrejar-me-lo a jo, e m’a cedit eth sòn saumet entà que jo lo montèssa, mentre eth lo menaue e me tenguie.
De seguit cridèc ar eunuc, qu’acodic rapidament, e punèc era man de Daul’makan e se quedèc de pès dauant d’eth.
E Nozhatú li didec: “Donques qu’as estat eth prumèr en anonciar-me era bona naua, te vas a quedar damb era borsa des mil dinnars.
Alavetz er eunuc, plan content damb tot aquerò, s’esdeguèc a cridar ath sòn patron, que non se tardèc en presentar-se ena tenda dera sua esposa.
E arribèc ath limit der estonament en veir aquiu a un joen desconeishut, e mès que mès, ara mieja net.
Mès Nozhatú s’esdeguec a condar-li era sua istòria, des deth principi enquiath finau, e higec: “Atau, donc, ò camarlenc, espós mèn!
Quan eth gran camarlenc entenec aguesta historia extraordinària, qu’era sua veracitat non botèc en dobte ne un solet moment, arribèc ath limit dera satisfaccion en veder-se convertit en pròpri gendre deth rei Omar Al-Neman, e didec ath sòn laguens:
E eth camarlenc responec: “Que se hèsque era tua volontat.” Dempús gessec entà deishar-les en libertat, e les envièc candelèrs, siròps, frutes e tota sòrta de doci qu’auien cargat en dus muls e en un camelh abans de gésser de Damasc, pr’amor de repartir-les entre es personatges de Bagdad.
E li manèc a Daul’makan tres vestits des mès somptuosi, e que li premanissen un magnific dromedari ornat damb hlaçades molticolòrs.
E se metec a passejar de naut en baish e per dauant dera sua tenda, dilatat eth sòn pièch pera alegria, pensant en aunor que l’auie autrejat Allà e guaire ère era sua importància presenta e era sua granesa futura.
E arribat eth maitin, s’esdeguèc a vier ena tenda dera sua hemna pr’amor de saludar ath sòn cunhat.
E Nozhalú li didec: “Ò espós mèn!
Non desbrembem ar encargat deth hammam, ordena ar eunuc que li premanisque ua bona cavaucadura, e que se n’encargue de mestrar-li er esdejoar e eth dinar.
Ara seguida er eunuc en tot acompanhar-se de d’auti sirvents deth camarlenc, correc ara cèrca der encargat.
A tot darrèr lo trapèc en finau dera caravana, tremolant de pòur e enserant eth saumet entà huger.
Atau, donc, a apenes vedec ar eunuc e as esclaus que corrien ath sòn darrèr, se sentec morir, s’esblancossic, e es sòns jolhs tumauen er un contra er aute, e toti es sòns muscles s’estrementiren de terror.
E se pensèc que Daul’makan l’auie acusat entà desencusar-se, pr’amor qu’er eunuc lo cridèc: “Ò plan gran mentidèr…!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era dicec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Per qué dideres que non sabies qui auie cantat es vèrsi?
Que sabem qu’eth cantaire ere eth tòn companh.
En enténer tot aquerò, s’aumentèc era pòur d’aqueth òme, que pensaue: “Vaquí que m’a queigut ath dessús eth mès injust des castigs.” E er eunuc ordenaue mentretant as esclaus: “Balhatz-li aguest shivau e treiguetz-li eth saumet.” E a maugrat des lèrmes der encargat, li treigueren eth saumet e l’obliguèren a montar en un magnific shivau entre es shivaus deth camarlenc.
E er eunuc cridèc a despart as esclaus e les didec: “Vatz a servir ad aguest òme pendent tot eth viatge, e cada peu que pèrde eth sòn cap serà ua pèrta d’un de vosati!
Mès eth praube encargat, en veder-se enrodat d’aquera manèra per toti es esclaus, balhèc coma segura era sua mòrt.
E li didec ar eunuc: “Ò generós capitan!
E sò un praube encargat entre es encargats deth hammam, mès trapè ad aguest joen miei mòrt, e lo recuelhí per Allà!
Ça que la, en cada arturada lo convidaue a minjar damb eth ena madeisha sièta, e a béuer damb eth ena madeisha gèrla, dempús d’auer begut eth, prumèr.
Mès a maugrat de tot, es lèrmes non se secauen enes uelhs der encargat, que mès perplèx que jamès, non sabie arren de Daul’makan, pr’amor qu’er eunuc s’ac apraiaue entà non parlar d’eth.
Nozhatú, Daul’makan e eth camarlenc seguiren ath cap dera caravana.
E eth darrèr maitin, quan solet les restaue ua jornada de camin, vederen lheuar-se ath sòn dauant ua povassèra densa, qu’escuric eth cèu e creèc era net ath sòn entorn.
E eth camarlenc encarguèc as sòns que non se botgèssen, e eth auancèc damb cinquanta mamalik.
E ara seguida s’esbugassèc era povassèra e apareishec ua armada formidabla, que marchaue en orde de batalha ath son des tambors, damb es bandères e es estandards ath vent.
E de seguit se destaquèc dera rèsta dera armada un grop de cavalièrs, que venguec ath galaup, e cada mameluk deth camarlenc siguec enrodat per cinc cavalièrs.
En veir aquerò, plan estonat, eth camarlenc preguntèc: “Qui ètz entà actuar d’aguesta manèra damb nosati?” E responeren: “E vosati qui ètz, d’a on vietz e entà on anatz.” E eth camarlenc didec: “Que sò eth gran camarlenc deth prince Scharkan, emir de Damasc, hilh deth rei Omar Al-Neman, senhor de Bagdad e deth país de Hauran.
E en enténer aquerò, toti es cavalièrs treigueren còp sec es mocadors, se les heren a vier enes uelhs e se meteren a plorar.
E eth camarlenc se quedèc plan estonat.
E quan aueren acabat de plorar, eth sòn cap s’auancèc entath camarlenc, e li didec: “Guarda era nòsta desesperacion!
Eth rei Omar Al-Neman a mòrt!
Alavetz eth camarlenc non podec tier-se de plorar tanben, e exclamèc: “Ò, quin viatge tan malerós viem de hèr!” E toti anèren ara cèrca deth visir Dandan.
E eth camarlenc li hec saber era mission qu’amiaue, e li nomentèc es presents qu’amiaue entath rei Omar Al-Neman.
Mès eth gran visir, en enténer aguestes paraules que li rebrembauen ath sòn senhor, s’estarnèc en somics, e li didec ath camarlenc: “Te cau saber qu’eth rei Omar a mòrt empodoat, e ja te condarè es detalhs.
Pr’amor qu’ara me cau hèr-te saber çò que se passèc.
E ei aquerò:
E acabèren per someter-se ara opinion des quate grani kadís de Bagdad, que designèren coma successor ath prince Scharkan, governador de Damasc.
E amassè era armada entà vier entà Damasc e anonciar ath prince era mòrt deth sòn pair e era sua eleccion entath tron.
Alavetz eth camarlenc, encara que plan trist per çò dera mòrt d’Omar Al-Neman, s’alegrèc enquiath limit dera alegria en tot pensar ena probabilitat de qué Daul’makan arribèsse a èster rei de Bagdad e deth Khorasan.
Atau, donc, en tot dirigir-se ath gran visir Dandan, li didec…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitn, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E entà correspóner ara tua confiança, me cau anonciar-te ua naua qu’alegrarà eth tòn còr e acabarà damb totes es tues preocupacions.
Te cau saber, ò gran visir!
Quan entenec aquerò, eth visir Dandan experimentèc ua grana alegria, e exclamèc: “Ò venerable camarlenc!
Hè lèu a condar-me es detalhs d’aguesta notícia inesperada que me transpòrte ar arràs dera felicitat!” Alavetz eth camarlenc li condèc tota era istòria des dus frairs, e que s’auie maridat damb Nozhatú.
De seguit eth visir s’inclinèc entada eth, e li rendec toti es omenatges, en tot aufrir-li era sua leiautat.
Dempús hec que s’amassèssen es emirs, es caps dera armada e es grani deth règne qu’èren aquiu presents, e les informèc de tot.
E es uns e es auti vengueren de seguit a punar era tèrra entre es mans deth camarlenc, en tot render-li omenatge.
E lo felicitèren, celebrant en extrèm aqueth nau orde de causes, òbra deth Destin; que combinaue taus meravilhes.
Dempús eth camarlenc e eth gran visir ocupèren un sèti sus ua estrada, e amassant as notables, as emirs e as visirs, celebrèren conselh sus era situacion.
E eth conselh se tardèc ua ora, en tot decidir-se per unanimitat nomentar coma successor a Daul’makan, en sòrta de vier entà Damasc ara cèrca deth prince Scharkan.
E eth visir se lheuèc de seguit deth sòn sèti entà mostrar-li eth sòn omenatge ath camarlenc, que venguie a èster eth personatge principau deth règne.
E l’aufric magnifics presents, en tot desirar-li prosperitats, atau coma heren tanben toti es auti.
E en nòm de toti, didec: “Ò camarlenc venerable!
E eth camarlenc les aufric que damb era sua proteccion sauvarien es sòns cargues, e li demanèc ath visir abans de qué tornèsse damb era armada entà Bagdad que l’envièsse òmes e camelhs damb tendes somptuoses, e vestits reiaus, tapissi e ornaments.
E en tot filar-se de cap ara tenda des dus frairs, notaue eth camarlenc que se l’aumentaue eth sòn respècte entara sua esposa Nozhatú, e didie entada eth: “Quin viatge tan benedit e de tan bon auguri!” E en arribar ena tenda non volec entrar sense demanar-li permís ara sua esposa, que l’ac autregèc de seguit.
Alavetz entrèc ena tenda, e dempús des salutacions acostumades, li hec saber era mòrt deth rei Oman Al-Neman e era eleccion de Daul’makan, e didec: “Ara, ò rei generós!
E Daul’makan, plorant damb Nozhatú era mòrt deth sòn pair eth rei Omar, exclamèc: “Accèpti era orde deth Destin, pr’amor que non posqui desliurar-me d’era.
E es tues paraules, ò camarlenc!
Quina a d’èster era mia actitud damb eth mèn frair Scharkan?
Que me cau hèr per eth?” E eth camarlenc didec: “Era soleta solucion equitativa ei repartir er Empèri entre es dus, e que tu sigues sultan de Bagdad e eth tòn frair sultan de Damasc.
Tie aguesta solucion, que d’era non a de gésser que patz e concòrdia.” E Daul’makan acceptèc eth conselh deth sòn cunhat.
E de seguit eth camarlenc cuelhec eth vestit reiau que l’auie balhat eth visir e vestic damb eth a Daul’makan.
E l’autregèc eth gran sabre d’aur dera reialesa, punant era tèrra entre es sues mans.
E anèc immediatament a causir un lòc, qu’en eth hec lheuar era tenda reiau, qu’ère fòrça ampla, coronada per ua magnifica copòla, totafèt folrada damb diboishi de flors e d’audèths.
E manèc que s’estenessen grani tapissi, dempús d’auer adaiguat era tèrra ath sòn entorn.
E ara seguida venguec a pregar-li ath rei que s’instalèsse ena tenda.
E aquiu dormic eth rei aquera net.
A penes apareishec era auba, s’entenec ena luenhor eth clamor des tambors de guèrra e es sons des esturments musicaus.
E lèu se vedec gésser entre ua broma de povàs era armada de Bagdad, qu’ath sòn cap anaue eth gran visir, qu’acodie ara cèrca deth sòn rei, dempús d’auè’c premanit tot en Bagdad.
Alavetz eth rei Daul’makan…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz eth rei Daul’makan, vestit damb eth sòn vestit reiau, venguec a sèir-se en tron lheuat ath miei dera tenda, dejós dera nauta copòla.
E placèc entre es sòn jolhs eth gran sabre de comandament, apuèc es sues mans sus eth, e demorèc quiet.
Es mamalik de Damasc e es ancians gardes deth camarlenc se placèren ath sòn entorn damb era espada desgainada.
E eth camarlenc, respectuosament, se placèc de pès ara dreta deth tron.
Immediatament, complint es ordes deth camarlenc, comencèc er omenatge.
Entrèren es caps dera armada de dètz en dètz, començant pes grads inferiors, e prestèren jurament de fidelitat en mans deth rei e punèren silenciosament era tèrra.
E atau heren toti.
E ja non mancauen qu’es quate grani kadís e eth gran visir Dandan.
E es quate grani kadís entrèren e prestèren jurament de fidelitat e punèren era tèrra entre es mans deth rei.
Alavetz eth gran visir prestèc jurament sus eth Libre Nòble e punèc era tèrra entre es mans deth rei.
E mentre eth camarlenc gessie entà premanir eth hestau, en tot dispausar es mantèls, es minjars e eth servici d’abocadors de licors, eth rei li didec ath gran visir:
E enquia alavetz, ò gran visir!
E eth visir Dandan s’acomodèc as ordes deth rei, e les dèc tres dies de libertat as soldats entà que podessen divertir-se, e avisèc as sòns caps de qué eth rei non volie recéber ad arrés pendent aqueri tres dies.
Alavetz tota era armada hec vòts pera vida deth rei e pera prosperitat deth sòn règne.
E eth visir tornèc ena tenda deth rei.
Mès eth rei ja auie anat a cercar ara sua fraia Nozhatú, e l’auie dit:
Mo n’auem sabut dera mòrt deth nòste pair eth rei Omar, mès desconeishem encara era causa dera sua mòrt.
Vene damb jo, entà entener-la condar des pòts deth gran visir.” E se la hec a vier ena tenda, e l’amaguèc darrèr d’ua cortina de seda plaçada darrèr deth tron.
Alavetz eth rei li didec ath visir Dandan: “Ara, ò visir!
Un dia entre es dies, eth rei Omar Al-Neman, en tot senter-se aclapat peth dolor dera vòsta abséncia, mos auie cridat a toti entà que l’esvaguèssem, mès còp sec vedérem arribar a ua anciana de ròstre venerable acompanhada de cinc joenes de pièchs redons, virginitat intacta e beròies coma lues, tant admirablament beròies, que cap lenguatge poirie exprimir es sues perfeccions.
E ara sua beresa junhien cultura, donques que se sabien admirablament eth Coran, es libres dera sciéncia e es paraules de toti es sabents d’entre es musulmans.
Era venerabla anciana auancèc entre es mans deth rei, punèc respectuosament era tèrra, e didec: “Ò rei!
Eth rei Omar se quedèc encantat, ar arràs, en enténer aguestes paraules, e l’inspirèc un gran respècte er aspècte dera anciana, e contemplèc as cinc joenes, que l’agradauen infinitament.
E les didec as damaisèles…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Alavetz era prumèra joena, qu’èra sua guardada ère plan doça, s’auancèc, punèc era terra entre es mans deth rei, e didec:
E aguest instint dera vida a estat metut en òme entà que posque, damb era ajuda d’Allà, èster eth patron d’eth madeish e apropar-se a Allà eth Creador.
E era vida l’a estat autrejada ar òme entà que desvolope era beresa, botant-se per dessús des errors.
E es reis, que son es prumèrs entre es òmes, an d’èster es prumèrs en camin des vertuts e enes corsères deth desinterès.
E er òme senat, d’esperit cultivat, li cau tostemp procedir damb doçor e jutjar damb equitat.
E li cau sauvar-se prudentament des sòns enemics e alistar suenhosament as sòns amics, e quan les age alistat, ja non a d’intervier entre eri eth jutge, senon qu’ac a d’apraiar tot mejançant era bontat.
Pr’amor que, o a alistat as amics entre es que s’estan separadi deth mon e son dedicadi ara santat, e alavetz les a d’escotar respectuosament e atier-se ath sòn judici, o les a alistat entre es afeccionats as bens dera tèrra, e alavetz li cau velhar entà non herir-les enes sòns interèssi, ne contrariar es sòns costums, ne contradíder es sues paraules.
Era contradiccion capvire enquia e tot era afeccion entath pair e entara mair!
E un amic ei ua causa tan precisosa!
Pr’amor qu’er amic non ei coma era hemna, que d’era un se pòt divorciar entà substituir-la per ua auta.
Era herida costada a un amic non se cicatrize jamès, coma ditz eth poèta:
Pensa qu’eth còr d’un amic ei causa plan fragila, e que se l’a de suenhar coma tota causa fragila.
Eth còr der amic, un còp herit, ei coma eth cristau que un còp trincat, ja non se pòt recompausar.
Permet-me ara, que te rebremba quauques paraules des sabents.
E en cas de dobte, li cau reflexionar longament, e tornar a pensar es sòns rasonaments, e abstier-se se seguís calat en dobte.
Era justícia qu’ei eth prumèr des deuers, e tornar entara justícia, se s’a estat injust, ei fòrça mès nòble qu’auer estat tostemp just, e plan mès meritòri dauant deth Plan Naut.
E non mos cau desbrembar qu’Allà eth Plan Naut a botat as jutges ena tèrra solet entà jutjar es causes que se ven, donques que s’a sauvat entada Eth eth judici des causes secretes.
E ei un déuer deth kadí non sajar jamès d’arrincar confessions a un acusat en tot someter-lo ath torment o ara hame, pr’amor qu’aquerò ei indigne des musulmans.
E eth gran Al-Iskandar (Alexandre), eth des Dues Còrnes, amassèc un dia ath sòn kadí, ath sòn codinèr e ath sòn escrivan, e li didec ath sòn kadí: “T’è fidat era mès nauta e pesada des mies prerogatives reiaus.
Tie, donc, anma reiau!” E ath codinèr li didec: “T’è fidat eth suenh deth mèn còs, que depen dera tua codina.
Te cau saber tractar-lo damb art e damb prudéncia!” E li didec ath sòn escrivan: “Per çò que hè a tu, ò frair dera pluma!
E era joena, dites aguestes paraules, se tornèc a caperar damb eth vel, e arreculèc entàs sues companhes.
Alavetz s’auancèc era dusau joena, qu’auie…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Eth gran vidir Dandan seguic d’aguesta sòrta:
Alavetz s’auancèc era dusau joena, qu’auie ua guardada ludenta e ua cara plan fina, damb un etèrn arridolet.
Punèc sèt còps era tèrra entre es mans deth tòn defuntat pair eth rei Omar Al-Neman, e didec:
Te cau saber, ò rei afortunat!
Eth tiran patirà torments e expiarà es sues injustícies, a maugrat des vantades des cortesans, mentre qu’er oprimit, a maugrat des injustícies se sauvarà de quinsevolh torment.
Non tractes ara gent segontes aquerò que ditz, senon segontes aquerò que hè.
Es accions non valen mès que per çò des intencions que les inspiren, e cada òme serà jutjat pes sues intencions e non pes sues accions.
Te cau saber tanben, ò rei Omar!
E quan li preguntèren un dia a un sabent se quin ère eth pejor des òmes, responec: “Aqueth que dèishe qu’es maus desirs s’apodèren deth sòn còr, pr’amor qu’alavezt pèrd tota era sua integritat.” E eth poèta tanben ac didec:
Se conde qu’er ascèta Sabet plorèc tant, qu’emmalautiren es sòns uelhs.
E te cau saber tanben qu’era accion mès beròia ei era desinteressada.
Pr’amor que se conde qu’en Israel i auie dus frairs; e un d’eri li didec ar aute: “Quina ei era accion mès espaventosa qu’as cometut?” E er aute responec: “Qu’ei aguesta: en passar bèth dia apròp d’ua garièra, estirè eth braç, cuelhí ua garia, e dempús d’estofar-la, la lancè un aute còp ena garièra.
Aguesta ei era causa mès espaventosa dera mia vida.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
I a dues causes que te cau evitar tostemp: era idolatria entà Allà, e eth mau entath tòn pròche.
E dites aguestes paraules, era dusau joena arreculèc entàs sues companhes.
Alavetz era tresau joena, qu’amassaue en era es perfeccions des autes dues, s’auancèc entath rei Omar Al-Neman, e didec:
E, en tot auer dit aguestes frases, era joena arreculèc entàs sues companhes.
Alavetz s’auancec era quatau joena, qu’auie ues anques sublimes.
E jo, ò rei afortunat!
Alavetz li supliquèc un des presents: “Ò pair mèn!
Mòstra-me es vertats amagades e eth secret des causes.” Mès eth Descauç didec: “Ò hilh mèn!
E nosati non les podem méter a posita dera vegada.
E conde eth jeique Ibrahim: “Un dia vedí a un òme plan necessitat que venguie de pèrder ua monedeta de coeire.
M’apressè ada eth e li balhè un dracma de plata, mès er òme lo refusèc.
Se conde tanben qu’era fraia deth Descauç anèc un dia…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
De nets acostumi a velhar ena terraça, en tot hilar ara claror des lums que passen, pr’amor que non auem lum.
E de dia hèsqui es mies labors e premanisqui es aliments.
E eth sant iman se lheuèc, punèc era tèrra entre es mans dera joena, e didec: “Ò fraia deth mès perhumat entre es sants!
Se conde tanben qu’un sant entre es sants a dit aguestes paraules:
Tanben se sap que quan Malek ben-Dinar passaue pes mercats e vedie quauqua causa que li shautaue, se repotegaue d’aguesta manèra: “Ò anma mia!
E Mansur ben-Omar mos conde eth següent cas: “Anè en peregrinacion entara Meca, e passè pera ciutat de Kufa.
E ère ua net plia de tenèbres.
E ath miei dera net entení apròp de jo, sense saber d’a on gessie, ua votz que didie aguesta oracion: “Ò Senhor, plen de granesa!
Ça que la, en tempsi passadi è pecat, dilhèu grèument, e vengui a demanar eth tòn perdon, e era remission des mèns errors.
E acabada aguesta oracion, entení qu’un còs queiguie pesadament en solèr.
E non sabia se qué podie èster aquera votz, ne comprenia çò que significaue aquera oracion ath miei deth silenci, pr’amor qu’es mèns uelhs non podien distinguir era boca que la didie, ne podia endonviar se qué ère aqueth còs que queiguie en solèr pesadament.
Alavetz cridè: “Que sò Mansur ben-Omar, peregrin dera Meca!
Qui a besonh de qué l’ajuda?” E arrés responec.
E partí.
Mès a londeman vedí passar un acogament, e me metí entre era gent que formaue era comitiva, e dauant de jo anaue ua vielha aclapada de dolor.
E li preguntè: “Qui ei aguest mòrt?” Era responec: “Ager, eth mèn hilh, dempús de díder era oracion, recitèc es versets deth Libre Nòble que comencen damb aguestes paraules: “Ò vosati que credetz ena Paraula, arrefortitz es vòstes anmes… e quan eth mèn hilh auèc acabat es versets, aguest òme qu’ei ara en taüt, sentec que li crebaue eth hitge, e queiguec mòrt.
E era quatau joena, dempús d’aguestes paraules, arreculèc entàs sues companhes.
Alavetz s’auancèc era cincau joena, qu’ère era corona sus eth cap de totes es joenes, e didec:
Se conde que quan Muza (era patz sigue damb eth) ère ena hònt de Modain, arribèren dues pastores damb eth ramat deth sòn pair Schoaib.
E Muza (era patz sigue damb eth) les dèc a béuer as dues gojates e ath ramat, en beurader de troncs de palmèra.
Mès Muza, plan esmoigut, non volec seguir-la ath començament, encara que dempús se decidic.
E venguec darrèr d’era.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Mès Muza, cada còp que vedie eth cu nud, clucaue es uelhs entà non veder-lo.
E coma que cranhie qu’era temptacion siguesse massa fòrta, li didec ara gojata: “Dèisha-me anar dauant de tu.” E era joena, plan estonada, se metec a caminar darrèr de Muza.
E acabèren es dus arribant ena casa de Schoaib.
E quan Schoaib vedec entrar a Muza, se lheuèc en aunor sòn, e coma qu’eth minjar ère ja prèst, li didec: “Ò Muza!
Mès Muza responec: “Ò pair mèn!
E Schoaib repliquèc: “Ò joen!, qu’ès eth mèn òste, e acostumi a èster ospitalari e generós damb es mèns òstes; donques qu’aguest a estat eth costum des mèns ancessors.
Demora-te, donc, aciu e minja damb nosati.” E Muza se quedèc e mingèc damb eri.
E en acabar eth dinar, Schoaib li didec a Muza: “Ò eth mèn joen òste!
Demoraràs damb nosati e amiaràs a péisher eth bestiar.
Se conde qu’Ibn-Bitar li calèc trapar-se damb un des sòns amics, que li didec: “A on as estat pendent tant de temps que non t’è vist?” Ibn-Bitar repliquèc: “Que sò estat damb eth mèn amic Ibn-Scheab.
Lo coneishes?” E er aute contestèc: “Plan que lo coneishi!
Ei vesin mèn des de hè mès de trenta ans, mès jamès l’è dirigit era paraula.” Alavetz Ibn- Bitar didec: “Ò malerós!
Non sabes qu’ad aqueth que non estime as vesins non l’estime Allà?
Un dia Ibn-Adham li didec a un des sòns amics que tornaue damb eth dera Meca: “Com ei era tua vida”?
E er aute responec: “Quan è bèra causa entà minjar, mingi, e quan è hame e non è sòs, m’ac cuelhi damb paciéncia.” E Ibn-Adham responec: “En realitat, hès madeish qu’es gossets deth país de Bakh!
Alavetz er òme exclamèc: “Ò mèstre mèn!” E non didec arren mès.
E dites aguestes paraules, era cincau joena arreculèc entàs sues companhes.
Alavetz s’auancèc doçament era venerabla anciana.
Punèc nau còps era tèrra entre es mans deth tòn defuntat pair eth rei Omar Al-Neman e didec:
Ò rei Omar!
Acabes d’enténer es paraules edificantes d’aguestes joenes sus eth mesprètz entàs causes d’aciu baish, ena mesura qu’aguestes causes an d’èster mespredades.
Ara te vau a parlar de guaire sai respècte as hètes e as dites des mès grani entre es nòsti ancians.
Se conde qu’eth gran iman Al-Schafí (qu’Allà l’age ena sua gràcia) dividie era net en tres parts: era prumèra entar estudi, era dusau entath saunei, e era tresau entara oracion.
E tara fin dera sua vida, velhaue tota era net, sense sauvar arren entath saunei.
Eth madeish iman Al-Schafí (qu’Allà l’age ena sua gràcia) a dit: “Pendent dètz ans dera mia vida, non è volgut minjar tot eth pan de civada que desiraua.
Pr’amor que minjar massa ei damnatjós tu per tu.
Eth joen Ibn-Fuad mos conde: “Me trapaua un dia en Bagdad, quan abitaue aquiu er iman Al-Schaf.
E en tot auer anat ara vòra der arriu pr’amor de hèr es mies ablucions, passèc peth mèn costat un òme seguit d’ua gentada que caminaue silenciosament ath sòn darrèr e me didec: “Ò joen passejaire!
Tie compde des tues ablucions, e Allà tierà compde de tu.” E en veir qu’aqueth òme amiaue ues barbes plan longues e un ròstre senhalat pera benediccion, m’esdeguè a acabar es mies ablucions, e l’anè seguint.
Jo repliquè: “Ò venerable pair!
Desiri que m’ensenhes çò que solide as aprenut d’Allà eth Plan Naut.” E me didec: “Apren a coneisher-te!
E non actues enquia alavetz!
E actua alavetz segontes es tòns desirs, mès tient compde de non damnatjar ath vesin!” E seguic eth sòn camin sense díder arren mès.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Mès quan Abi-Hanifa se’n sabec dera intencion deth califa, preguèc era oracion deth maitin, se caperèc damb era sua tunica blanca e se seiguec sense badar boca.
Alavetz entrèc er enviat deth califa, entà dar-li per auança es dètz mil dracmes e anonciar-li eth sòn nomenament.
Mès Abi-Hanifa non responec ua soleta paraula ath discors der enviat.
E dites aguestes paraules, era anciana higec: “Qu’auria volut, ò rei!
Mès vaquí qu’era net s’aprèsse; ath delà, es dies d’Allà son nombrosi entàs sòns servidors!” E era santa anciana tornèc a meter-se eth vel sus es espatles, e arreculèc entath grop format pes cinc damaisèles.
Eth visir Dandan, en arribar en aguest punt, cessèc de parlar pendent un moment, mès ara seguida higec:
Quan eth rei Omar Al-Neman auec entenut aguestes paraules edificantes, comprenec qu’aqueres hemnes èren es mès perfèctes deth sòn sègle, ath còp qu’es mès beròies e es d’esperit e còs mès cultivat.
E non sabie se quines consideracions hèr-les que siguessen dignes d’eres, e quedèc totafèt encantat dera sua beresa, e les desirèc arderosament, ath còp que s’aumplie de respècte entara santa anciana que les guidaue.
E prumèr de tot les balhèc coma abitacle es apartaments reservadi qu’auien pertanhut en d’auti tempsi a Abriza, reina de Kaissaria.
E pendent dètz dies seguidi venguec personaument a saber- se’n d’eres e a veir per eth madeish se les mancaue bèra causa, e cada viatge que venguie trapaue ara vielha pregant, donques que se passaue es dies autrejada ath dejun e es nets ara meditacion.
E autant l’edifiquèc era sua santetat, qu’un dia me didec: “Ò visir mèn!
Quina benediccion auer en palai ua santa tant admirabla!
Eth mèn respècte entada era ei tan gran coma eth mèn amor entad aguestes joenes.
Anèrem, donc, de seguit, e eth tòn pair l’ac preguntèc ara anciana, que li didec: “Ò rei!
En enténer aguestes paraules, eth rei Omar se quedèc extraordinariament estonat, e li preguntèc: “Ò venerabla senhora!
Alavetz eth rei Omar quedèc estonat enquiath limit der estonament, e eth sòn respècte ara anciana ja non coneishec limits.
E s’esdeguèc a acceptar es sues condicions.
Mès era anciana li didec: “Dera mia part t’ajudarè damb es mies oracions e es mèns vòts entà suportar eth dejun.
Ara, hè-me a vier un ferrat de coeire.” E eth rei l’autregèc un ferrat de coeire, qu’era aumplic d’aigua blossa, e comencèc a recitar oracions en ua lengua desconeishuda e a mormolhar pendent ua ora frases que degun de nosati comprenérem.
Dempús caperèc eth ferrat damb ua tela transparenta, lo sagerèc, e l’ac autregèc ath tòn pair, en tot dider-li:
E ara m’en vau a cercar ara Gent de çò Invisible, que son es mèns frairs, donques que ja hè fòrça temps que non les è vist.
Tornarè en maitin der onzau dia.” E dites aguestes paraules, li desirèc era patz ath tòn pair, e se n’anèc.
Alavetz eth rei alistèc ua cramba complètament isolada deth palai, qu’en era non botèc mès mòbles qu’eth ferrat de coeire, e s’embarrèc aquiu entà autrejar-se ara meditacion e ath dejun pr’amor de hèr-se meritòri des còssi d’aqueres joenes.
Barrèc era pòrta peth laguens e se metec era clau ena pòcha e…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Barrèc era pòrta peth laguens, e se metec era clau ena pòcha, e comencèc de seguit eth dejun.
E en arribar er onzau dia, treiguec eth sagèth deth ferrat, se lo hec a vier enes pòts e se beuec era aigua en ua glopassada.
De seguit experimentèc un benèster generau e ua grana doçor enes sues entralhes.
E a penes auec begut, piquèren ena pòrta dera cramba.
En daurir-la, entrèc era anciana damb un paquet de huelhes fresques de platana.
E eth rei se lheuèc e li didec: “Plavenguda, venerabla mair!” E era responec: “Ò rei!
E t’envien aguest paquet, qu’amague jos es huelhes de platana ues delicades confitures qu’an premanit damb es sòns dits vèrges de neri uelhs deth paradís.
E tau qu’auie prometut, tornèc era anciana eth vintau dia, e li didec ath rei: “Ò rei!
Atau, donc, abans de deishar-les entre es tues mans, les vau a amiar entara casa dera Gent de çò Invisible, entà que les bohen eth sòn alend e les perhumen damb ua flaira tant agradiua que t’encantarà.
E eth rei li dèc es gràcies per toti es sòns favors, e li didec: “De vertat, qu’ei massa!
E per çò deth tresòr deth hons dera tèrra, me semble vertadèrament excessiu e cranhi abusar.” Mès era responec ad aquerò coma calie, e eth tòn pair li preguntèc: “E quan me l’amiaràs?” Era didec: “Eth maitin deth trentau dia, quan ages acabat eth dejun e t’ages purificat.
Alavetz eth rei, pair tòn, didec: “Guairi beneficis me cau agraïr-te!
Plan que òc, qu’è ua grèga cridada Salia, hilha deth rei Afridonis de Constantinopla, e Allà m’a dat d’era dus hilhs que, ai de jo!
Hè-te-la a vier, ò venerabla anciana!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz era anciana didec: “Ordena que criden ara reina Safia!” E eth rei ordenèc de seguit cridar ara tua mair era reina Safia, e l’ac fidèc ara anciana, que l’amièc de seguit a on èren es joenes.
Dempús anèc enes sues crambes, e tornèc damb ua copa sagerada, li balhèc era copa ath rei Omar, e li didec: “En maitin deth trentau dia, acabat eth tòn dejun, vieràs a cuélher un banh.
Dempús tornaràs ena tua cramba, e beueràs aguesta copa, que completarà era tua purificacion e te harà digne de sarrar contra eth tòn vrente as mies cinc joenes.
E era anciana partic acompanhada des sues cinc joenes e dera tua mair era reina Safia.
E eth rei seguic eth sòn dejun enquiath trentau dia.
E en arribar eth maitin deth trentau dia, eth rei se lheuèc, anèc en hammam, cuelhec eth banh e dempús tornèc ena sua cramba, en tot proïbir qu’arrés lo cridèsse.
Barrèc era pòrta per laguens damb era clau, cuelhec era copa, li treiguec eth sagèth, se la beuec e dempús s’estirèc entà descansar.
E coma que sabíem qu’ère eth darrèr dia deth dejun, demorèrem enquia escurir.
E dempús seguírem en tot demorar pendent tota era net e enquia era mitat deth dia a vier.
E pensàuem: “Que deu èster descansant!” Mès coma que non daurie era pòrta, mos apressèrem e cridèrem.
E arrés responec.
Alavetz, espauridi per aqueth silenci, esbaucèrem era pòrta e entrèrem.
Mès eth rei ja non ère aquiu.
Trapèrem es sues carns esbocinades e es sòns uassi enneridi.
E toti queiguérem estavanidi.
E quan mos remetérem, cuelhérem era copa, l’examinèrem, e dejós dera tapa trapèrem un papèr que didie:
Quinsevolh persona que liege aguest papèr se n’a de saber de qué tau ei eth castig deth que sedusís as hilhes des reis e les corromp.
Tau ei eth cas d’aguest òme!
Envièc ath sòn hilh Scharkan entà que li panèsse era hilha deth nòste rei, era malerosa Abriza!
E la cuelhec, e estant vèrge, hec d’era çò que hec.!
E dempús l’ac autregèc a un esclau nere, que la hec patir es pejors otratges e l’aucic!
E per çò d’aguesta accion, indigna d’un rei, a perit eth rei Omar Al-Neman.
E jo que l’è aucit, sabetz-vo’n que sò era animosa e resvenjadora, qu’eth sòn nòm ei Mair de totes es Calamitats.
E non solet, ò vosati infidèus que liegetz!
Dempús toti tornaram armadi, entà esbauçar es vòstes cases e acabar damb eth darrèr de vosati.
En lièger aguest papèr comprenérem tot eth nòste malastre, e mos piquèrem eth ròstre, e plorèrem pendent fòrça temps.
Mès, de qué mos servien es nòstes lèrmes, quan ja s’auie passat çò d’irreparable?
E siguec alavetz que siguérem en desacòrd, era armada e eth pòble, per çò dera eleccion deth successor.
E aguest desacòrd se tardèc un mes, ath cap deth quau, coma qu’arrés se’n sabie dera tua existéncia, se decidic alistar ath tòn frair.
Mès Allà te botèc en nòste camin, e succedic çò que succedic!
E tau ei era causa dera mòrt deth tòn pair eth rei Omar Al-Neman.” Quan eth gran visir acabèc eth sòn relat, treiguec eth mocador, se lo hec a vier enes uelhs, e comencèc a plorar.
E eth rei Daul’makan e era reina Nozhatú, que seguie darrèr dera cortina de seda, se meteren a plorar tanben, madeish qu’eth gran camarlenc e guairi èren presents.
Mès eth camarlenc siguec eth prumèr a díder: “Ò rei!
Ara te cau dar-li fermetat ath tòn còr entà velhar pes interèssi deth tòn règne.
Alavetz Daul’makan deishèc de plorar e se premanic entara prumèra session deth sòn règne.
Se seiguec en tron, eth camarlenc se quedèc de pès ath sòn costat, eth visir Dandan dauant d’eth, e es grani deth règne se placèren segontes era sua categoria.
Alavetz, en tot dirigir-se ath visir Dandan, li didec: “Auem de saber eth contengut des armaris deth mèn pair.” E eth visir responec: “Escoti e aubedisqui!” E anèc nomentant tot eth sòn contengut: sòs, riqueses, jòies; e l’autregèc ua lista peth menut.
E alavetz eth rei didec: “Ò visir deth mèn pair!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz eth camarlenc dauric es caishes que contenguien es riqueses amiades de Damasc, e non se quedèc damb arren en absolut, pr’amor que tot ac repartic entre es soldats, autrejant es milhores causes as caps dera armada.
E alavetz Daul’makan dèc eth senhau de marcha; se lheuèc eth camp, e eth rei, ath cap dera armada, hec era sua entrada en Bagdad.
E tota era ciutat ère ornada e es abitants amolonadi enes terraces.
E es hemnes cridauen d’alegria quan passaue eth rei.
E eth rei, a penes arribèc en palai, cridèc ath cap des escrivans e les dictèc ua carta entath sòn frair Scharkan, en tot condar-li tot çò que s’auie passat des deth principi enquiath finau, en tot acabar d’aguesta sòrta:
Dempús pleguèc era carta, la sagerèc, cridèc ath visir Dandan e l’ac autregèc, en tot dider-li: “Solet tu, ò gran visir!
Alavetz eth visir dispausèc eth viatge, e aquera madeisha net gessec entà Damasc.
Pendent era sua abséncia se passèren dues causes importantes: era prumèra siguec que Daul’makan manèc cridar ath sòn amic er encargat deth hammam, l’aumplic d’aunors e li balhèc un palai que manèc ornar damb es tapissi mès beròis de Persia.
Mès que ja ne parlaram mès extensament ath long d’aguesta istòria, d’aguest encargat deth hammam.
E era dusau causa siguec era següenta: “Eth rei Daul’makan recebec d’un des sòns subdits dètz esclaues blanques.
E ua d’aguestes joenes, qu’era sua beresa ère imponderabla, agradèc tant ath rei, que de seguit s’ajacèc damb era e la deishèc prenhs.
Mès que tornaram sus aquerò ath long d’aguesta istòria.
Per çò deth visir, non se tardèc en tornar, anonciant qu’eth prince Scharkan, cuelhent favorablament era demana, s’auie botat ath cap dera sua armada.
E gesseren a demorar- lo, e a penes aueren caminat ua jornada vederen a Scharkan damb era sua armada, precedit pes batedors.
E Daul’makan volec baishar deth shivau, mès Scharkan, de luenh, li preguèc que non ac hesse, e siguec eth prumèr en descavaugar entà precipitar-se enes braci de Daul’makan, que totun aquerò auie baishat deth shivau.
E s’abracèren longament, plorant; e dempús de dirigir-se paraules de consolament per çò dera mòrt deth sòn pair, tornèren amassa entà Bagdad.
E de seguit se convoquèc a tota era gent d’armes der empèri, qu’acodic ara prèssa per çò dera recompensa e deth butin que les aufrien.
E pendent un mes non deishèren d’arribar guerrèrs.
E Scharkan li condèc a Daul’makan tota era sua istòria; e Daul’makan li condèc era sua, mès persutant fòrça enes servicis der encargat deth hammam.
Atau, donc, Scharkan didec: “Solide qu’auràs recompensat era abnegacion vertuosa d’aguest òme.” E Daul’makan, responec:
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E Daul’makan responec: “Que non l’è recompensat encara coma se merite.
Mès, s’ac vò Allà, ac harè quan torna dera guèrra!” E alavetz Scharkan podec comprovar era vertat des paraules de Nozhatú, e li preguèc ath gran camarlenc que la saludèsse dera sua part.
E eth gran camarlenc, complit eth sòn encargue, li transmetec a Scharkab era salutacion de Nozhatú, que demanèc notícies dera sua hilha Fòrça deth Destin.
E en saber-se’n per Scharkan que se trapaue perfèctament, balhèc gracies a Allà per aquerò.
Quan totes es tropes sigueren amassades, es dus frairs se meteren ath cap d’eres.
E Daul’makan se didec adiu dera sua joena esclaua, dempús d’auer-la installat coma se meritaue.
Formauen era avantgarda dera armada es guerrèrs turcs, qu’eth sòn cap se cridaue Bahraman, e era rèiregarda es guerrèrs deth Deilam (província de Pèrsia) qu’eth sòn cap se cridaue Rustem.
Eth centre ère comandat per Daul’makan, era ala dreta peth prince Scharkan, er ala quèrra peth gran camarlenc, e eth gran visir siguec nomentat dusau cap generau dera armada.
Non cessèren de viatjar pedent un mes sancer, en tot descansar tres dies cada setmana, enquia qu’arribèren en país de rumís.
E es abitants hugeren espauridi, en tot refugiar-se en Constantinopla e comunicant ath rei Afridonis era invasion des musulmans.
Eth rei Afridonis manèc cridar ara Mair de totes es Calamitats, que venguie d’arribar damb era sua hilha Safia, e auie hèt decidir ath rei Hardobis que se junhesse damb eth entà resvenjar era mòrt dera sua hilha Abriza.
E eth rei Afridonis, a penes se presentèc era Mair de totes es Calamitats, li preguntèc detalhs dera mòrt d’Omar Al-Neman, e era s’esdeguèc a condar-les, e alavetz eth rei li didec: “E ara que s’aprèsse er enemic, que mos cau hèr, ò Mair de totes es Calamitats?” E aguesta didec: “Ò gran rei!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E vaquí eth plan que cau seguir entà anequelir-les:
Envia per mar cinquanta mil guerrèrs, que desembarquen ath pè dera Montanha Humejanta, a on acampen es musulmans.
E eth rei Afridonis didec: “Plan que òc, era tua idia ei ua grana idia, ò reina des ancianes e inspiradora des mès sabentes!” E acceptèc eth plan, e lo metec en execucion de seguit.
E es vaishèts despleguèren es veles, e desembarquèren ath pè dera Montanha Humejanta es guerrèrs, que se calèren silenciosament darrèr des nautes ròques.
E per tèrra auancèc era rèsta dera armada, que non se tardèc a arribar dauant der enemic.
Es fòrces combatentes èren aguestes: Era armada musulmana de Bagdad e eth Khorassan comprenie cent vint mil cavalièrs comandadi per Scharkan.
E era armada des impius cristians arribaue enquias sies cent mil combatens.
Atau, donc, quan queiguec era net sus es montanhes e sus es planhères, era tèrra semblaue ua hoguèra, damb toti es huecs que l’alugauen.
En aqueth moment, eth rei Afridonis e eth rei Hardobis amassèren as sòns emirs e as sòns caps dera armada, e decidiren començar era batalha a londeman: mès era Mair de totes es Calamitats, que les seguie d’aurelha, se lheuèc e didec:
Ò guerrèrs cristians!
Mès vaquí en qué consistie aguest suprèm encens des defecacions patriarcaus:
Quan eth gran patriarca de Constantinopla hège es sues defecacions, es prèires les recuelhien suenhosament en tovalhòles de seda e les secauen ath solei.
Dempús les barrejauen damb musc, ambre e resina balsamica, polverizauen era pasta, e quan ère complètament seca la metien en petites caishes d’aur, e les enviauen a totes es glèises e a toti es règnes cristians.
E aguest povàs des defecacions patriarcaus servie d’encens suprèm entà santificar as cristians en totes es ocasions solemnes, sustot entà benedir as nauèth maridadi, entà esposcar as nauèth neishudi e benedir a naui prèires.
Mès coma qu’es defecacions deth gran patriarca a penes èren pro entà dètz províncies, e non podien servir entà tants usatges en toti es païsi cristians, es prèires auien de fausificar aqueth povàs en tot barrejar-lo damb d’autes matèries fecaus mens santes, coma per exemple, es de d’auti patriarques menors e es des vicaris.
E mos cau sabèr qu’ère molt dificil de distinguir-les.
Per tant, aqueth povàs ère plan estimat per çò des sues vertuts, donques qu’aqueri lordi grècs, ath delà des fumigacions, lo tenguien en colliris entàs malauties des uelhs e en substàncies digestiues entàs intestins.
E aguest ère eth tractament que se sometien es reis e es reines mès granes.
Tot aquerò hège qu’eth sòn prètz siguesse fòrça naut, qu’eth pes d’un dracma se venesse a mil dinnars d’aur.
E vaquí çò que hè referéncia ar encens des defecacions patriarcaus…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Vaquí çò que hè referéncia ar encens des defecacions patriarcaus.
Mès per çò deth rei Afridonis e des cristians, guardatz se qué se passèc: En arribar eth maitin, eth rei Afridonis, seguint eth conselh dera Mair de totes es Calamitats, amassèc as caps principaus dera sua armada e a toti es sòns lòctenents, les hec punar ua gran crotz de husta, e les fumiguèc damb er encens ja descrit e qu’ère fabricat damb es defecacions autentiques deth gran patriarca, sense cap fausificacion.
Atau, donc, era sua flaira ère tan fòrta, qu’aurie aucit a un elefant des armades musulmanes, mès aqueri lordi grècs ja i èren acostumadi.
Alavetz era Mair de totes es Calamitats se lheuèc e didec: “Ò rei!
Qu’ei qui guide as soldats e qui les encoratge.
S’eth ei mòrt, queirà de seguit enes nòstes mans era armada musulmana.
Quan eth rei Afridonis entenec aguestes paraules, ordenèc cridar de seguit ath famós guerrèr Lucas, hilh de Camlutis, e damb era sua pròpria man lo fumiguèc damb er encens fecau.
Dempús cuelhec un shinhau d’aquera femsa, l’umitegèc damb era sua saliva, e li onhec es anhives, eth nas e es maishères; l’ac hec aspirar un shinhau e damb era rèsta li hereguèc es celhes e era mostacha.
E que la maudicion queigue sus eth!
Pr’amor qu’aqueth guerrèr Lucas ère eth mès espaventós de toti es guerrèrs des rumís, e cap cristian entre es cristians sabie lançar coma eth era arsagaia, ne herir damb era espada, ne trauessar damb era lança.
Mès eth sòn aspècte ère tant repulsiu coma gran ère eth sòn valor.
Era sua cara ère extraordiariament òrra, donques que se retiraue ara d’un saumet de mala condicion; mès guardat d’apròp se retiraue a un monard, e guardat encara damb mès suenh, ère coma un espaventós grapaud o coma ua sèrp entre es pejores sèrps, e apressar-se ada eth ère mès insuportable que separar-se der amic, donques qu’auie panat as latrines era mala aulor deth sòn alend.
E per totes aguestes rasons lo cridauen Espada de Crist.
Quan aguest maudit Lucas quedèc fumigat e onhut fecaument peth rei Afridonis, punèc es pès deth rei e se quedèc demorant.
E en auer-li hèt, eth rei, punar era crotz, Lucas partic e cavauquèc en un magnific shivau baiard caperat d’ua somptuosa ahlaçada ròia, damb ua sera de brocat incrustada de peireria.
E s’armèc damb ua longa arsagaia de tres puntes, e d’aguesta manèra se l’auirie cuelhut peth madeish Cheitan.
Dempús, precedit per eralds d’armes e un pregonèr, se dirigic entath campament des credents.
E eth pregonèr, precedint ath maudit Lucas, cridèc fòrtament en lengua araba: “Ò vosati es musulmans!
Qu’ei Lucas, er illustre hilh de Camlutis!
A penes se prononcièren aguestes paraules, s’entenec un gran tremolum en aire, un galaupar que hec estrementir eth solèr, en tot amiar er espant enquiath còr deth maudit descredent, en tot hèr que se virèssen es caps.
E amiaue capinaut era lança ena sua man, e recitaue aguesti vèrsi:
Eth shivau mès leugèr qu’era broma que regue er aire, ei eth mèn shivau!
Era lança de punta talhanta, ei era mia lança.
La brandisqui, e es sòns relampits ondegen coma es ondades!
Mès eth lord Lucas, qu’ère un barbar sense cultura procedent des païsi mès escurs, non comprenie ua soleta paraula d’arab, e non podie gustar era beresa d’aqueri vèrsi ne er ordenament des rimes.
Atau, donc, se contentèc damb tocar-se eth front qu’ère mercat damb ua grana crotz, e damb hèr-se a vier de seguit es mans enes pòts, per respècte ad aqueth signe.
E de ressabuda, mès hastigós qu’un porcèth, amièc eth shivau entà Scharkan.
Arturèc bruscament eth galaup e lancèc en aire, plan naut, era arma qu’amiaue, tan naut que despareishec des guardades.
Mès lèu tornèc a quèir.
E abans de qué auesse arribat en solèr, eth maudit Lucas la cuelhèc ath vòl coma un bruishòt.
E alavetz, damb tota era sua fòrça, lancèc era arsagaia de tres puntes contra Scharkan.
E era arsagaia partic rapida coma er arrai.
E ja ère perdut Scharkan!
Mès Scharkan, ath madeish temps qu’era arsagaia passaue fiulant e l’anaue a trauessar, estirèc eth braç e la cuelhec ath vòl.
Glòria a Scharkan!
E agarrèc era arsagaia damb man fèrma, e la lancèc ar aire, tan naut que despareishec des guardades.
E la tornèc a cuélher damb era man quèrra en un virament de uelhs.
E cridèc: “Per Aqueth que creèc es sèt estatges deth cèu!
Li vau a dar ad aguest maudit ua leçon etèrna!” E lancèc era arsagaia.
Alavetz eth lord gegant Lucas volec repetir era hèta realizada per Scharkan, e estirèc era man entà agarrar era arma voladora.
Mès Scharkan, en tot profitar eth moment qu’eth cristian se descurbic, li lancèc ua dusau arsagaia, que li fotec en front, en madeish lòc qu’amiaue tatoada ua crotz.
E er anma infidèu d’aqueth cristian li gessec peth cu, e venguec e en-honsar-se en huec deth lunfèrn…
En aguest moment e dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E era anma infidèu d’aqueth cristian li gessec peth cu, e venguec a en.honsar-se en huec deth lunfèrn.
Quan es soldats dera armada cristiana se’n saberen, des pòts des companhs de Lucas, dera mòrt deth sòn campeon, se planheren e se piquèren rabiosament, e se precipitèren sus es armes, hènt crits de resvenja.
E era batalha comencèc.
E es guerrèrs s’entrelaçauen damb es guerrèrs.
E era sang neguèc es semiats.
As crits succediren es crits, es còssi quedèren estronhadi jos es cascos des shivaus.
Es òmes, embriagadi, non de vin, senon de sang, trantalhauen coma embriacs.
Es mòrts s’apilerauen sus es mòrts, e es herits sus es herits.
Atau seguic era batalha, enquia que queiguec era net e separèc as combatents.
Alavetz Daul’makan, dempús de felicitar ath sòn frair per aquera hèta, qu’auie d’illustrar eth sòn nòm pendent sègles sancers, li didec ath visir Dandan e ath camarlenc: “Cuelhetz vint mil guerrèrs e anatz-vo’n entath mar, ath pè dera Montaha Humejanta, e quan vos balha eth senhau issant eth nòste estandard verd, vos lheuaratz entà dar era batalha decisiva.
Nosati haram veir que hugem, mos perseguiràn es infidèus e vosati queiràtz sus eri.
Nosati, en tot hèr repè, les atacaram, e atau se veiran enrodadi pertot; e degun d’eri se desliurarà dera nòsta espada quan cridem: Allà akbar!
Eth visir e eth gran camarlenc se meteren de seguit ara òbra.
E anèren a cuélher posicions ena val dera Montanha Humejanta, a on ara prumeria s’auien emboscat es guerrèrs cristians procedents deth mar, que dempús s’auien amassat damb era rèsta dera armada, çò que les auie de costar era sua pèrta, donques qu’eth plan dera Mair de totes es Calamitats ère eth milhor.
E peth maitin, es guerrèrs d’un e de un aute costat èren de pès e sus es armes.
E per dessús des tendes d’ambdús campaments ondejauen es estandards e ludien es crotzes.
E es guerrèrs comencèren a pregar es sues oracions.
Es credents enteneren era lectura deth prumèr capitol deth Coran, eth capitol dera Vaca; e es infidèus invoquèren ath Messies, hilh de Maria, e se purifiquèren damb es defecacions deth patriarca, solide fausificades, per çò dera grana quantitat de soldats fumigadi.
Mès tau fumigacion non les auie de sauvar dera espada!
E plan, balhat eth senhau, era luta tornèc a començar encara mès terribla.
Es caps volauen coma pilòtes; es membres tapissauen eth solèr, e era sang corrie a torrents, de tau sòrta qu’arribaue enquiath pièch des shivaus.
Mès de ressabuda, coma conseqüéncia de’un panic considerable, es musulmans, qu’enquia alavetz auien combatut coma eròis, virèren era esquia e hugeren toti, des deth prumèr enquiath darrèr.
En veir húger era armada musulmana, eth rei Afridonis de Constantinopla li manèc un corrèu ath rei Hardobis, qu’es sues tropes non auien format part encara dera batalha.
E li didie: “Vaquí que hug er enemic pr’amor que mos a hèt invencibles er encens suprèm des defecacions que damb eth mos auíem fumigat, en tot onher-mos es barbes e es mostaches.
Ara vos tòque a vosati completar era victòria, començant era persecucion d’aguesti musulmans e aucint-les enquiath darrèr!
E atau resvenjaram era mòrt deth nòste campeon Lucas…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Plan que òc, quan es soldats cristians manadi peth rei Hardobis arribèren enquias musulmans, aguesti s’arturèren, e Daul’makan les cridèc:
Pr’amor qu’eth paradís non se guanhe senon ara ombra des espades!” Alavetz se precipitèren coma leons, e aqueth dia non siguec entàs cristians eth dia dera vielhesa, donques que sigueren segadi sense auer auut temps entà hèr-se peublanc eth peu.
Mès es hètes realizades per Scharkan en aquera batalha depassauen a tota expression.
E mentre esbauçaue tot aquerò que se botaue ath dauant, Daul’makan ordenèc issar eth pabalhon verd, e volec calar-se tanben ena luta.
Mès Scharkan venguec rapidament ath sòn costat, e li didec: “Ò frair mèn!
E es guerrèrs musulmans comandadi peth visir e eth gran camarlenc se despleguèren en semicèrcle quan vederen eth senhau convengut, e braquèren ara armada cristiana quinsevolh probabilitat de sauvar-se embarcant-se enes sòns vaishèths.
De sòrta qu’era luta entamenada en taus circonstàncies non podie èster dobtosa.
E es cristians sigueren terriblament exterminadi pes musulmans, kurds, pèrses, turcs e arabs.
E sigueren plan pòqui es que poderen escapar.
Pr’amor que cent veint mil d’aqueri porcèths trapèren era mòrt, e es auti artenheren escapar en direccion entà Constantinopla.
Aquerò per çò que he as grègs deth rei Hardobis.
Mès per çò que hè ath rei Afridonis, non s’auien retirat enes nautades, segurs der extermini des musulmans, e guaire siguec eth dolor en veir era hujuda des sòns companhs!
Aqueth dia, ath delà dera victòria, es credents guanhèren ua enòrma quantitat de butin.
S’apoderèren de toti es vaishèths, exceptat de vint que poderen tornar entà Constantinopla pr’amor d’anonciar eth malastre.
Ath delà cuelheren totes es riqueses e toti es objèctes de valor apileradi en aqueri vaishèths.
Cinquanta mil shivaus damb es sòns garniment; es tendes, es viures, es armes e ua quantitat de causes que non poirien exprimir-se en numèros.
Aquerò per çò que hè as musulmans!
Per çò des hugitius, arribèren en Constantinopla, damb era anma tormentada peth corbàs des malastres.
E era ciutat quedèc negada ena afliccion, e en toti es edificis e enes glèises se botèren damassi de dòu.
Era poblacion se revoutèc, formant grops e lançant crits sediciosi.
S’aumentèc aquera desesperacion en veir que solet tornauen vint vaishèths e vint mil òmes de tota era armada.
Alavetz era poblacion acusèc de traïdors as sòns reis.
E era confusion deth rei Afridonis siguec tan grana, e tau eth sòn terror, qu’eth nas se l’alonguèc enquias pès, e er estomac se li tornèc…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Eth nas se l’alonguèc enquias pès, e er estomac se li virèc ath revés, e er intestin se li hloishèc, e eth contengut gessec.
Alavetz ordenèc cridar ara Mair de totes es Calamitats entà demanar-li conselh sus aquerò que li restaue de hèr.
E era vielha arribèc de seguit.
E era Mair de totes es Calamitats, causa reau de toti aguesti malastres, ère ua vielha òrra, astuta, hèta de malediccions; era sua boca ère un abocador; es sòns uelhs laganhósi; era sua cara nera coma era net; ronhós eth sòn còs; era sua cabeladura un lorditge; era sua esquia corbaishada e era sua pèth tot arrupes.
Ua plaga entre es pejores plagues, e ua vibòra entre es vibòres mès verinoses.
E aguesta vielha òrra passaue era màger part deth temps en palai deth rei Hardobis, per çò deth gran nombre d’esclaus joeni qu’aquiu i auie, autant barons coma hemnes.
Obligaue as esclaus a caucar-la; e li shautaue tanben caucar as esclaues; donques que s’estimaue mès que tot çò deth mon es gatalhèues d’aqueres vèrges e eth heregament d’aqueth còs juvenil damb eth sòn.
Qu’ère extraordinariament expèrta en aguest art des gatalhèues.
Sabie churlar-les coma un vampir es parts delicades, e estirar-les es cimerons agradiuament.
E entà hèr-les arribar en darrèr orgasme les sarraue era vulva damb safran premanit, çò que hège que se lancèssen enes sòns braci mòrtes de voloptuositat.
Atau, donc, les auie ensenhat eth sòn art a totes es esclaues deth palai, e en d’auti tempsi as damaisèles d’Abriza, mès que non auie artenhut conquistar ara eleganta Gran de Corau, e tanben auien fracassat toti es sòns artificis damb era capinauta Abriza, que l’auie en òdi per çò deth sòn alend pudesenc, pera flaira d’orina fermentada que brotoaue des sues eishères e des sòns engues, peth putrid despreniment des sòns nombrosi pets, mès pudesencs qu’er alh poirit, e pes arrupes dera sua pèth, peluda coma era der eriçon, e mès dura qu’es fibres dera palmèra.
Donques que pro se li podien aplicar aguestes paraules deth poèta:
Jamès era esséncia des ròses que se humetège era pèth, amortarà era pestiléncia des sòns pets silenciosi!
Mès mos cau díder qu’era Mair de totes es Calamitats ère plan generosa damb totes es esclaues que se deishauen conquistar per era, atau coma plan rancurosa damb aqueres que se li resistien.
E per çò d’auer-la refusat auie tant en òdi a Abriza aquera vielha.
Quan era Mair de totes es Calamitats entrèc en apartament deth rei Afridonis, aguest se lheuèc en aunor sòn, e madeish hec eth rei Hardobis.
E pensem mèsalèu en obrar ara lum dera vertadèra sabença.
Vaquí se com a d’èster aquerò: es musulmans s’endralhen a marches forçades entà assetjar era nòsta ciutat, e auem de manar eralds per tot er empèri convidant as abitants a que s’amassèn en Constantinopla e mos ajuden a refusar er assaut des assetjaires.
E qu’es soldats de totes es garnisons s’esdeguen a vier a embarrar-se en aguesti murs, donques qu’eth perilh ei imminent!
Per çò que hè a jo, ò rei!
Ara m’en vau entà Constantinopla.
Eth rei Afridonis s’esdeguèc a complir es conselhs dera Mair de totes es Calamitats, que, coma auie dit, gessec entà Constantinopla.
Ara plan; vaquí era estratagèma imaginada per aquera vielha tant astuta: gessec dera ciutat damb cinquanta des milhors guerrèrs, que coneishien era lengua araba, e era sua prumèra diligéncia siguec desguisar-les de mercadèrs musulmans.
Se hec a vier damb era cent muls cargadi de teles precioses, sedes d’Antioquia e de Damasc, satins de reflèxi metallics, brocats preciosi, e fòrça d’autes causes reiaus.
E s’auie hèt a vier damb era ua carta deth rei Afridonis coma salconduit, que didie aquerò:
E quan es cinquanta guerrèrs s’aueren vestit de mercadèrs, era marrida vielha se desguisèc d’ascèta musulman, en tot botar-se ua gran tunica de lan blanca; se hereguèc eth front damb un engüent premanit per era, que li daue ua ludentor e ua radiacion de santetat, e dempús hec que l’estaquèssen es pès de sòrta qu’es còrdes l’entrèssen ena carn enquia hèr-li sang, e deishèssen tralhes indelebils.
Alavetz les didec as soldats:
E non ajatz compassion, donques qu’eth besonh a es sues leis.
Ara seguida vos meteratz en marcha enquia qu’arribem en campament des musulmans, qu’eth sòn cap ei Scharkan.
A guairi volguen barrar-vos eth pas, les mostraratz era carta deth rei Afridonis, que vos presente coma mercadèrs de Damasc, e les demanatz poder veir ath prince Scharkan.
Quan sigatz ena sua preséncia e vos pregunte peth vòste mestièr e pes guanhs realizadi en pais des rumís, li dideratz:
Hège bèth temps qu’èrem en Constantinopla venent e crompant, quan ua net, mentre calculàuem es guanhs deth dia, vedérem aparéisher ena paret dera sala era imatge d’un òme, qu’es sòns uelhs èren plei de lèrmes, que corrien ath long des sues venerables barbes blanques.
E es pòts d’aqueth ancian se botgèren doçament, e prononcièren aguestes paraules: “Ò musulmans!
E en vòste camin, ath cap de tres jornades de marcha, traparatz un monastèri.
E en aguest monastèri, en tau lòc, de tau lòc, i a un sosterranh qu’en eth hè quinze ans ei embarrat un sant ascèta cridat Abdalah, qu’es sues vertuts son agradables a Allà eth Plan Naut.
E a queigut en mans des monges cristians, que l’an embarrat aquiu e lo tormenten orriblament, per òdi ara sua religion.
Atau, donc, eth rescat d’aguest sant serie entà vosati era accion mès meritòria dauant deth Plan Poderós.
E per era madeisha ja ei ua bona accion!
Non vos diderè arren mès.
E dit aquerò, era figura der ancian s’esfacèc de dauant des nòsti uelhs…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéiser eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz empaquetèrem totes es mercaderies que mos restauen e tot aquerò qu’auíem crompat en país des rumís, e gessérem de Constantinopla.
Ath cap de tres jornades de marcha, trapèrem eth monastèri ath miei d’un pòble.
Entà non cridar era atencion sus es nòsti projèctes, desempaquetèrem ua part des nòstes mercaderies ena plaça publica, d’acord damb es costums des mercadèrs, e mos metérem a véner enquia qu’arribèc era net.
E dempùs de repetir aguestes paraules as sòns soldats entà que les aprenèssen ben, era Mair de totes es Calamitats, desguisada d’ascèta, higec: “Alavetz jo m’encargarè der extermini de toti aguesti musulmans!” De seguit li foteren foetades enquia hèr-la sagnar, e l’embarrèren en un calaish, que botèren sus un mul, e se meteren en camin pr’amor d’executar eth plan d’aquera vielha maudida.
Per çò que hè ara armada des Credents, se repartic eth butin dempús dera derròta des cristians, e glorifiquèc a Allà pes sòns beneficis.
Daul-makan e Scharkan se sarrèren es mans entà felicitar-se, e Scharkan, plan content, didec: “Ò frair Daul’makan!
Qu’ei prudent que sense demora perseguigam as vençudi, abans de qué posquen remeter-se, e qu’anem a assetjar-les en Constantinopla e exterminar-les totaument dera superfícia dera tèrra.
Pr’amor que ja ac didec eth poèta:
Era delícia des delícies ei aucir damb era pròpria man as enemics, e senter-se cuelhut per un shivau afogat!
Era delícia mès pura ei era que vos hè a vier un messatgèr que vos mane era plan estimada, entà anonciar-vos era sua pròcha arribada!
Mès encara ei mès deliciosa era arribada dera estimada, abans de qué vo l’anóncie cap messatgèr!
Quina delícia aucir damb era pròpria man as enemics!
Quina delícia senter-se cuelhut per un shivau afogat!
Quan eth visir Dandan auec recitat aguesti vèrsi, es dus reis acceptèren era sua pensada, e balhèren eth senhau de partida.
E tota era armada se metec en marcha, damb es sòns caps ath dauant.
E caminèren sense pòsa, trauessèren granes planhères usclades peth solei, qu’en eres sonque creishie ua èrba auriolenca, soleta vegetacion d’aqueres solituds abitades pera preséncia d’Allà.
E ath cap de sies dies de marcha fatigosa per aqueri desèrts sense aigua, arribèren en un país benedit peth Creador.
Dauant d’eri s’estenien ues pradères plies de frescor, negades per arriuets nombrosi, e a on florien arbes frutèrs.
Aguest parçan, per a on corrien es gasèles e cantauen es audèths, se retiraue a un paradís damb es sòns grani arbes embriagadi d’arrosada, e qu’es sues rames èren claufides de flors qu’arrien, ara brisa, coma ditz eth poeta:
Escota, mainatge mèn!
Qu’ei un gran tapís d’esmeraldes, damb adorables reflèxi.
Cluca es uelhs, mainatge mèn!
Para era aurelha entà veir se com cante era aigua ath pè des canes!
A!, cluca es uelhs!
Jardins!
Vergèrs!
Arriuets!
Jo vos adori!
Ò arriuet estimat!
Jos es ombres des saücs inclinadi, ludes ath solei coma ua maishèra.
Aigua der arriuet que te sarres as tilhes des flors, es tues bambolhes formen cascavèls de plata!
E extasiat en aqueres delícies, Daul’makan li didec a Scharkan: “Ò frair mèn!
Non me pensi qu’ages vist en Damasc jardins tan beròis.
Descansem aciu dus o tres dies, entà qu’es nòsti soldats alenden aire blos e beuen aguesta aigua tan doça, pr’amor de que posquen lutar milhor damb es infidèus.” E a Scharkan li semblèc qu’ère ua idia excellenta.
E ath cap de dus dies, quan anauen a lheuar es tendes, enteneren votzes ena luenhor.
E les dideren qu’ère ua caravana de mercadèrs de Damasc que tornaue entara sua tèrra, e qu’es soldats volien castigar-les per çò d’auer comerciat damb infidèus.
Precisament en aqueth moment arribauen es mercadèrs, enrodadi pes soldats.
E treigueren eth salconduit deth rei de Constantinopla, e l’ac dèren a Daul’makan, que lo liegec, madeish que Scharkan.
E Scharkan didec: “Aquerò que vos agen panat vos ac entornaram de seguit.
Mès per qué auetz anat a comerciar damb infidèus?” Alavetz es fausi mercadèrs responeren: “Ò, senhor nòste!
En enténer aguestes paraules, Daul’makan e Scharkan amièren as mercadèrs entà ua tenda isolada.
Alavetz es mercadèrs…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E es dus fairs s’emocionèren prigondament en saber-se’n des suplicis deth sant ascèta e de com lo poderen sauvar deth sosterranh.
Mès les preguntèren as mercadèrs: “A on ei aguest sant ascèta?
E ara lo vam a méter enes vòstes mans.
E abans de húger deth monastèri, podérem comprovar qu’embarraue centenats e centenats d’aur, e de plata, e de peireries, e de jòies de tota sòrta.
Alavetz es mercadèrs s’esdegueren a descargar eth mul, dauriren eth calaish, e presentèren ath sant ascèta as dus frairs.
E apareishec tan nere coma un cassièr, per çò de molt que s’auie aflaquit e s’auie arropit.
E amiaue ena pèth es cretes des foetades, que semblauen tralhes de cadies en.honsades ena carn.
En veder-lo (en realitat ère era Mair de totes es Calamitats), es dus frairs se convencèren de qué auien ath dauant ath mès sant des ascètes, mès que mès quan vederen qu’eth sòn front ludie coma eth solei, gràcies ar engüent misteriós que s’auie onhut era pèth.
E s’auancèren entara vielha maudida e li punèren fervorosament es mans e es pès, en tot demanar-li era sua benediccion, enquia que se meteren a somicar, per çò de molt que les esmoiguien es patiments patidi peth que se pensauen qu’ère un sant ascèta.
Alavetz era Mair de totes es Calamitats les hec un senhau entà que se lheuèssen, e les didec: “Deishatz de plorar, e escotatz es mies paraules!” Es dus frairs aubediren de seguit, e era didec:
Que sigue benedit e glorificat!
Pr’amor qu’aqueth que non sap suportar es pròves deth Plan Brave, non arribarà jamès a gustar es delícies deth Paradís.
E s’ara m’alègri de veder-me liure, non ei perque s’agen acabat es mèns patiments, senon per veder-me ath costat des mèns frairs musulmans e perque fidi morir entre es guerrèrs que luten per Islam.
Alavetz es dus frairs tornèren a punar-li es mans fervorosament, e voleren ordenar que li balhèssen minjar, mès era se remic.
E les didec: “Sò en tot dejunar des de hè quinze ans.
En enténer aquerò ja non persutèren mès, mès en escurir ordenèren premanir minjar e se lo heren a vier personaument, mès era maudida se remic un aute còp, dident: “Que non ei ora de minjar senon de pregar ath Plan Poderós!” E de seguit hec veir que pregaue ath miei deth mihrab.
E atau s’estèc pendent tota era net, e madeish es dus dies a vier.
Alavetz es dus frairs senteren entada era ua grana veneracion, e seguien credent-la un òme, en tot cuelher-la per un sant ascèta.
E li balhèren ua tenda magnifica entada era soleta, damb sirvents especiaus e codinèrs.
E ath tresau dia, coma que persutèsse en non préner aliment, vengueren personaument es dus frairs a servir-la, e manèren amiar guaires causes agradables podien desirar era vista e era anma.
Mès era vielha maudida non volec tocar arren, e solet mingèc un tròç de pan e un shinhau de sau.
Daul’makan: “Aguest òme a renonciat a toti es gòis deth mon!
S’era guèrra non m’obliguèsse a combàter as descredents, me consagraria complètament ara sua devocion e lo seguiria tota era mia vida entà atirar es sues benediccions!
E es tres se filèren entara tenda qu’ère era Mair de totes es Calamitats.
E la trapèren calada en extasi dera oracion.
Alavetz demorèren qu’acabèsse.
Mès, coma que dempús de tres ores de demora, e a maugrat des somics e lèrmes que les arrincaue era sua admiracion, era seguie ajulhada e non ne hège cabau, s’apressèren umilament e punèren eth tèrra.
Alavetz era se lheuèc, les desirèc era patz, e les didec: “Qué vietz a hèr aciu en aguestes ores?” E eri responeren: “Ò sant ascèta entre es ascètes!
E eri dideren: “Viem, ò sant ascèta!
Pr’amor qu’es conseqüéncies d’aquerò, damb era ajuda d’Allà, seràn plan auantatjoses entà vosati.
E enquia e tot pensaua passar era rèsta des mèns dies dera madeisha manèra, entre era tranquillitat e eth compliment des deures pietosi e era patz d’ua vida sense incidéncies.
Mès que non compdaua damb eth Destin.
Me lancè ad aquerò decididament, e damb gran estonament mèn me tenguia sus era aigua, sense en.honsar- me ne banhar-me ne tansevolh es pès nudi.
E atau siguí passejant peth mar, pendent ua bona estona, dempús d’aquerò tornè entara vòra.
Alavetz, meravilhat d’aqueth don subernaturau qu’auia sense saber-me’n, me metí capinaut e didí: “Qui coma jo pòt caminar per dessús dera aigua?
A penes auí formulat aguest pensament, Allà me castiguèc per çò deth mèn orgulh, en tot botar en mèn còr era afeccion de viatjar.
E deishè es Sant Lòcs.
E d’alavetz ençà vaguè d’un lòc en aute, per tota era superfícia dera tèrra.
E vaquí qu’un dia que viatjaua peth país des rumís, complint rigorosament es deuers dera nòsta santa religion, arribè en ua nauta montanha, qu’ath sòn cim i a un monastèri cristian, qu’ère jos era susvelhança d’un monge.
Qu’auia jo coneishut ad aguest monge enes Sants Lòcs, e se cridaue Matruna.
Atau, donc, a penes me vedec, acodic respectuosament ath mèn encontre, e me convidèc a descansar.
Mès eth miserable maquinaue era mia perdicion, donques que quan entrè en monastèri me hec seguir ua longa galaria, ath finau dera quau se daurie ua pòrta ena escurina.
E de pic me possèc entath hons d’aquera escurina, estirèc era pòrta e m’embarrèc.
E me deishèc aquiu quaranta dies sense dar-me ne minjar ne béuer, volent aucir-me de hame, per òdi ara mia religion.
Mentretant arribèc en monastèri, de visita extraordinària, eth generau des monges, que, sivans costum, anaue acompanhat d’ua comitiva de dètz monges plan joeni e plan beròis, e d’ua gojata tan beròia coma es dètz monges.
E aguesta gojata anaue vestida damb un abit de monge que li sarraue era cintura e li hège ressautar es anques e es pièchs.
Solet Allà se’n sap des orrors que costaue aqueth cap des monges damb aquera gojata, que se cridaue Tamacil, e damb es sòns companhs es monges joeni.
Eth monge Matruna li condèc ath sòn cap eth mèn empresoament e era mia tortura de quaranta dies de hame.
E eth cap des monges, que se cridaue Dequianis, l’ordenèc que daurisse era pòrta e que treiguesse es mèns uassi entà lançar-les.
E didie: “Aguest musulman deu èster ja un esquelet tan descarnat, que ne tansevolh es audèths rapaci voleràn apressar-se ada eth.
Alavetz Matruna e es auti monges dauriren era pòrta, e me trapèren de jolhs, en actitud de pregar.
E en veder-me, eth fraire Matruna exclamèc: “A, maudit bruishòt!
Trinquem- li es uassi!” E toti se lancèren ath mèn dessús damb paus e foets, de tau sòrta, que me pensè perir.
E alavetz comprení qu’Allà me hège patir aqueres pròves entà castigar-me pera mia vantaria passada, donques que m’auia holat d’orgulh en veir que caminaua sus era aigua, quan non èra qu’un esturment en mans deth Plan Naut.
Eth cas ei que quan eth monge Matruna e es auti joeni, hilhs de gosseta, m’aueren botat en aqueth estat, m’estaquèren damb cadies e me tornèren a lançar ath hons deth sosterranh escur.
E aquiu m’auria mòrt de hame, s’Allà non auesse volut tocar eth còr ara joena Tamacil, que venguec secretament a dar-me un pan de civada e un cantre d’aigua pendent tot eth temps qu’eth generau des monges siguec en monastèri.
E siguec fòrça temps aquiu, pr’amor que se trapaue tant a gust qu’acabèc per alistar-lo coma residéncia normau, e quan se vedie obligat a abandonar-lo, deishaue en monastèri ara joena Tamacil, susvelhada peth monge Matruna.
D’aguesta sòrta siguí embarrat aquiu pendent cinc ans.
Era joena Tamacil aqueric tot er esplendor dera sua beresa e depassaue as gojates mès beròies deth sòn temps.
E vos posqui assegurar que ne en nòste país ne en país des rumís, n’a cap auta de parièra.
Mès que non ei aguesta era soleta jòia qu’embarre aqueth monastèri: s’an apilerat en eth tresòrs innombrables d’aur, de plata, de jòies e riqueses de tota sòrta, que non se pòt calcular.
Jo vos servirè de guida entà trapar es amagaders e es armaris, sustot eth gran armari deth generau des monges, qu’ei eth qu’embarre es mès beròis veires d’aur ciselat.
E vos autrejarè ath delà aguesta meravilha digna de reis, cridada Tamacil, que, ath delà dera sua beresa, possedís eth don deth cant, e coneish totes es cançons des ciutats e des beduins.
E vos harà passar dies luminosi, e nets de sucre e de benediccion.
Es dus frairs, en enténer aguesta istòria, s’alegrèren enquiath limit dera alegria, pensant en tot aquerò que s’apoderarien, e mès que mès ena joena Tamacil, que d’era didie era anciana qu’a maugrat dera sua joenessa ère mèstra en art des plasers.
Mès eth visir Dandan auie escotat aguesta istòria damb molta maufidança, e se non s’auie lheuat e se n’auie anat, siguec per respècte as dus reis, donques qu’es paraules d’aguest ascèta estranha èren fòrça luenh de convencer-lo.
Mès totun aquerò se carèc, e non volec díder arren per pòur d’enganhar-se.
Daul’makan volie gésser de seguit ath cap dera armada, mès era Mair de totes es Calamitats lo dissuadic, en tot dider-li: “Cranhi que Dequianis, eth generau des fraires, s’espaurisque en veir tants soldats, e s’escape deth monastèri en tot hèr-se a vier ara joena.” Alavetz Daul’makan manèc cridar ath gran camarlenc, ar Emir Rustem e ar Emir Bahraman, e les didec: “Deman, a penes hèsque dia, partiratz contra Constantinopla, a on non mos tardaram a amassar-mos damb vosati.
Tu, ò gran camarlenc!
Alavetz Daul’makan, Scharkan e eth visir alistèren cent guerrèrs entre es mès valerosi e cent muls cargadi de calaishi uets destinadi a embarrar es tresòrs deth monastèri.
E en tot hèr-se a vier ath cap era Mair de totes es Calamitats, era maudida vielha ara quan encara se pensauen qu’ère un ascèta estimat d’Allà, comencèren a hèr eth camin entath monastèri.
Per çò deth gran camarlenc e des tropes musulmanes…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada veiguec aparéisher eth maitin, e interrompec discrètament eth sòn relat.
Era didec:
Per çò deth gran camarlenc e des tropes musulmanes, a penes hec dia lheuèren es tendes e partiren camin de Constantinopla.
Mentretant, era Mair de totes es Calamitats, non perdie eth temps.
A penes partic era armada, treiguec un parelh de coloms messatges, e estaquèc ath còth de cada colom ua carta dirigida eth rei Afridonis, en tot hèr-li saber tot aquerò que venguie de hèr.
E li didie: “Per tant, cau manar de seguit entath monastèri a dètz mil guerrèrs entre es mès valents.
E quan agen arribat ath pè dera montanha que me demoren aquiu, donques que les autrejarè as dus reis, ath visir e as cent guerrèrs musulmans.
Mès me cau dider-te qu’era mia enganha non se pòt realizar sense que perisque eth monge Matruna, eth garda deth monastèri; de sòrta que lo sacrificarè entath ben comun des armades cristianes, pr’amor qu’era vida d’un fraire non ei arren en comparèr damb era sauvacion dera cristiantat.
Es coloms messatgèrs arribèren ena tor mès nauta de Constantinopla, e er adondaire cuelhec es cartes qu’amiauen penjades en còth, e anèc a autrejar-les ath rei Afridonis.
E a penes les liegec eth rei ordenèc que s’amassèssen dètz mil soldats, les balhèc a cada un un camelh de carrèra e un mul entà amiar eth butin que l’auien de guanhar ar enemic, e les manèc dirigir-se ara prèssa entath monastèri.
E arribèren en monastèri, escalèren es murs e sautèren en jardin.
En enténer eth rambalh acodic eth monge Matruna, e tot s’acabèc entada eth, pr’amor que Scharkan cridèc as sòns guerrèrs: “Mòrt ad aguest gosset maudit!” E de seguit lo trauessèren cent còps.
Era sua anma descreiguda s’exalèc peth cu, e venguec a submergir-se en huec deth lunfèrn.
De seguit es musulmans comencèren a saquejar eth monastèri.
Assautèren prumèr eth recinte sagrat a on dèishen es cristians es sues ofrenes, e trapèren aquiu, penjada deth mur, ua quantitat enòrma de jòies e objectes de valor, fòrça mès des qu’auie dit er ancian ascèta.
E aumpliren calaishi e saques, e les carguèren enes muls e enes camelhs.
Mès que non trapèren tralha dera joena Tamacil, ne des dètz joeni tant beròis coma era, ne deth lamentable Dequianis, generau des monges.
Pensèren, donc, qu’era joena aurie gessut a passejar-se o que serie amagada en bèra cramba, e escorcolhèren tot eth monastèri.
E coma que non la trapèren, sigueren en tot demorar-la pendent dus dies; mès era joena non apareishec.
Alavetz, impacient, Scharkan didec: “Ò frair mèn!
E Daul’makan didec: “Me pensi que mos cau renonciar ara joena Tamacil e as sòns companhs, pr’amor que ja les auem demorat pro.
E donques que ja auem cargat es nòsti muls e camelhs, mos cau contentar damb querò qu’Allà mos a volgut dar.
Alavetz anèren a cercar ar ascèta ath pè dera montanha e comencèren eth viatge entà amassar-se damb era armada.
Mès a penes aueren entrat ena val, apareisheren enes nautades es guerrèrs cristians, que lançant eth sòn crit de guerra, comencèren a baishar entada eri pr’amor d’enrodar-les.
Mès Scharkan didec: “Ò frair mèn!
E Daul’makan eclamèc: “S’ac auéssem previst auríem amiat màger nombre de soldats!” Alavetz didec eth visir Dandan: “Encara qu’auéssem dètz mil òmes, non mos servirien en aguesta estreta gòrja.
Mès Allà mos desliurarà d’aguest mau pas.
Pr’amor que quan lutèrem per aciu as ordes deth defuntat rei Omar Al-Neman, aprenérem totes es gessudes d’aguesta val.
E quan ja anauen a sauvar-se apareishec dauant d’eri er ascèta, e les cridèc: “Per qué hugetz dauant der enemic?
Non sabetz qu’era vòsta vida ei en mans d’Allà, eth solet que vo’la pòt trèir?
Aciu que m’auetz: m’embarrèren en un sosterranh, e è suberviscut pr’amor qu’Eth ac volec.
Endauant, donc, musulmans!
En enténer aguestes paraules senteren renéisher eth sò valor, e demorèren a pè fèrm ar enemic, que se precipitaue sus eri.
Solet èren cent tres es musulmans; mès, qu’ei que non vau mès un credent que mil infidèus?
E plan que òc, a penes sigueren es cristians a posita des sues lances e des sues espades, comencèc eth vòl de caps.
E Daul’makan e Scharkan en cada còp lançauen per aire cinc caps talhats.
Es infidèus se lancèren sus eri de dètz en dètz, e sautèren alavetz dètz caps en cada còp.
Hèren, donc, ua grana carnisseria, enquia qu’era net separèc as combatents.
Alavetz es Credetns e es sòns tres caps se retirèren en ua tuta, pr’amor de refugiar-se aquera net.
E cerquèren desesperadament ar ascèta; e dempús d’auer-se condat, vederen que solet èren quaranta cinc es superviuents.
Mès eth visir exclamèc: “Ò rei!
Mès alavetz se presentèc er ascèta ena entrada dera tuta, en tot agarrar deth peu un cap bracat qu’es sòns uelhs se botjauen convulsadi.
E ère eth cap deth generau en cap dera armada cristiana, guerrèr plan terrible.
Es dus frairs se meteren de pès, e cridèren: “Glòria a Allà, que t’a sauvat, ò sant ascèta!
Alavetz profitè aguesta confiança entà apressar-me ath sòn cap, e d’un solet còp, damb era ajuda d’Allà, li braquè eth cap!
E aguest cap vo’lo hèsqui a vier aciu, entà encoratjar-vos contra aguesta armada sense cap!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carec discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Arrefortitz, donc, era vòsta anma, e mentre arriben es vòsti frairs, escauhatz es vòstes espades damb era sang des infidèus, entà èster agradius ath Suprèm Senhor des armades!” E es dus frairs punèren era man der ascèta, li balhèren es gràcies pera sua abnegacion, e li dideren: “E com vas a gésser d’aciu, quan mos enròden complètament es cristians?” Mès era maudida vielha cotestèc: “Allà m’amagarà des sues guardades!
Alavetz Scharkan didec: “Es tues paraules son plies de vertat, sant ascèta!
Que t’è vist lutar eroicament ath miei deth combat, e cap d’aguesti gossets gausarie apressar-te a tu, ne tansevolh guardar-te.
Ara solet te rèste sauvar-mos d’entre es sues mans, e coma mès lèu te’n vages a cercar ajuda, milhor.
Vaquí qu’arribe era net.
Alavetz era maudida vielha sagèc de hèr-se a vier damb era a Daul’makan, pr’amor d’autrejar-lo as sòns enemics.
Mès eth visir Dandan que maufidaue des paraules der ascèta, li didec a Daul’makan çò que calie entà empedir-l’ac.
E era maudida vielha li calec partir soleta, en tot lançar-li guardades d’òdi ath visir.
Per çò que hè ath cap talhat deth generau cristian, era vielha auie mentit, donques que non auie hèt que talhar-li eth cap dempús de mòrt.
Eth generau cristian auie perit ath miei deth combat, a mans d’un des guerrèrs musulmans.
E aguest guerrèr auie pagat era sua hèta damb era vida, donques qu’a penes eth generau cristian auec autrejat era sua anma as dimònis deth lunfèrn, es cristians en veir mòrt ath sòn cap pera lança deth musulman, se precipitèren sus eth, e lo coseren a còps e lo destrocèren.
E era anma d’aqueth credent anèc de seguit entath Paradís, entre es mans deth Remunerador.
Per çò que hè as dus reis, eth visir e es quaranta cinc guerrèrs, qu’auien passat era net ena tuta, se desvelheren en hèr-se dia, e compliren es sòns deuers religiosi deth maitin, un còp hètes es ablucions prescrites.
Dempús se senteren encoratjadi entara luta, e ara votz de Daul’makan se precipitèren coma leons sus ua porcada.
E Scharkan e Daul’makan heren córrer tantes ondades de sang, qu’er arriu se desbordèc, e enquia despareishec era val jos es molons de cadavres.
De sòrta que quan queiguec era net…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
De sòrta que quan queiguec era net, es combatents les calec separar-se; e cada partit entornèc en sòn campament; e eth campament des musulmans seguie estant aqueth amagader dera tuta.
E un còp en era, comprovèren que trenta cinc des sòns auien quedat en camp de batalha, çò que redusie eth sòn nombre a dètz guerrèrs, ath delà des dus reis e deth visir, e les deishaue sense mès defensa qu’es sòns excellents acèrs e era ajuda deth Plan Naut.
E Scharkan non podec mès qu’exalar ua grana alendada, e exclamèc: “Com ac vam a hèr ara?” Mès toti es credents li responeren: “Solet se passarà çò qu’Allà dispause!” E Scharkan passèc tota era net sense dormir.
Mès en hèr-se dia desvelhèc as sòns companhs, e les didec: “Companhs, que ja non èm que tretze, compdant ath mèn frair e ath visir.
Me pensi qu’ua gessuda contra er enemic serie funèsta, donques que, a maugrat deth nòste valor, non poiríem resistir guaire temps ara canhada innombrabla des nòsti enemics, e cap de nosatiu tornarie damb era sua anma.
Per tant, mos plaçaram damb era espada ena man ena entrada dera tuta, e desfisaram ar enemic, e les poiram destroçar quan entren, pr’amor qu’èm mès fòrts qu’eri.
E toti responeren: “Era tua idia ei excellenta e la vam a realizar.” E cinc des guerrèrs gesseren dera tuta, e desfisèren a crits as cristians.
Ara seguida, en veir un destacament qu’auançaue entad aqueth lòc, se meteren ena tuta e se placèren ena entrada, en dues hilères.
E es causes se passèren tau qu’auie dit Scharkan: cada còp qu’es cristians volien passar era entrada dera tua, queiguien destroçadi, e cap podie gésser ja entà avisar as auti deth perilh.
De sòrta qu’eth mortalatge de cristians siguec encara màger qu’es auti dies, e non s’acabèc enquia qu’arribec era net.
E atau siguec se com Allà esbleugic as impius, entà reconfortar eth còr des sòns sirvents.
Mès a londeman es cristians celebrèren conselh, e dideren: “Aguesta luta non s’acabarà mentre non exterminem enquiath darrèr des musulmans.
E se quan se veiguen en aguest perilh se renden a discrecion, les agarraram presoèrs e mo’les haram a vier entath nòste rei Afridonis de Constantinola.
E dit aquerò, s’esdegueren a recuélher socs pes entorns dera tuta…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrètament deishèc eth sòn relat entà un aute dia.
Era didec:
S’esdegueren a apilerar lenha pes entorns dera tuta enquia ua nautada enòrma, e calèren huec.
Es musulmans acabèren per non poder resistir era calor, que s’aumentaue cada còp mès, e acabèc per hèr-les enlà, e en tot formar ua soleta massa se precipitèren entà dehòra toti, e rapidament dauriren un pas entre es ahlames.
Mès, ai!
Mès ac empedic eth cap des cristians, e les didec: “Per Crist!
Les estaquèren fòrtament e les deishèren jos era garda de quauqui guerrèrs.
Dempús, entà celebrar aquera cuelhuda, era armada cristiana se metec a minjar e a béuer, e autant beueren, que tara mieja net toti queigueren d’esquia coma mòrts.
E Daul’makan responec: “Ò frair mèn!
E li hec tau ràbia a Scharkan, e deishèc anar tan grana e desesperada alendada, qu’aqueth esfòrç considerable hec croishir e crebar es còrdes que l’estacauen.
E en veder-se liure se metec de pès en un bot e correc a desligar ath sòn frair e ath visir.
Se seguit s’apressèc ath cap dera garda cristiana, li treiguec es claus des cadies que damb eres èren subjectadi es dètz soldats musulmans, e les desliurèc tanben.
E sense pèrder temps, s’armèren damb es armes des cristians embriacs, s’apoderèren des sòns shivaus, e s’aluenheren silenciosament, balhant gràcies a Allà pera sua sauvacion.
E toti obrèren atau, coma auie conselhat Scharkan.
En enténer aqueres votzes que baishauen des montanhes, repetides mil còps enes tenèbres, es infidèus se lheuèren espauridi e se meteren ara prèssa es armadures, cridant: “Per Crist!
Tota era armada musulmana qu’ei aquiu!” E capviradi se lancèren es uns contra es auti, e heren entre eri madeishi ua grana carnisseria, non cessant enquiath maitin, quan es musulmans s’aluenhèren rapidament entà Constantinopla.
E mentre Daul’makan, Scharkan, eth visir e es guerrèrs seguien galaupant, vederen lheuar-se ath sòn dauant ua grana povassada plan densa….
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Vederen lheuar-se dauant d’eri ua povassèra plan densa, e enteneren cridar: “Alahú akbar!
Alajú akbar!” E de seguit vederen ara armada musulmana, damb es estandards desplegadi, qu’auançaue rapidament entada eri.
E jos es grani estandards i auie escrites es paraules dera fe: “Non i a mès Diu qu’Allà, e Mohammed ei eth profèta d’Allà!” apareisheren a shivau, ath cap des sòns guerrèrs, es emirs Rustem e Bahraman.
E darrèr, coma ondades infinites, auançauen es guerrèrs musulmans.
Tanlèu es emirs Rustem e Bahraman vederen ath rei Daul’makan, baishèren deth shivau e aneren a prestar-li omenatge.
E Daul’makan preguntèc: “Qué hèn es nòsti frairs musulmans?” E li responeren: “Son perfèctament dauant des murs de Constantinopla.
Alavetz Daul’makan preguntèc: “E com auetz sabut eth perilh que mos trapàuem?” E eri dideren: “Mos ac a anonciat eth venerable ascèta, dempús de caminar dia e net, entà pressar-mos entà que venguéssem de seguit.
Es dus frairs s’alegrèren fòrça en saber-se’n d’aguestes naues, balhèren gràcies a Allà perque eth sant ascèta auie arribat a temps en Constantinopla, e dempús les heren saber as dus emirs guaire les auie arribat des dera sua venguda en monastèri.
E les dideren: “Ara es infidèus, dempús d’auer-se amendrit aguesta anet, se veiràn espauridi en veir eth sòn error.
E toti es musulmans, jos es ordes de Daul’makan e Scharkan, se precipitèren coma un arrai des deth cim dera montanha, e queigueren sus eth campaments des infidèus, brandint era lança e era espada.
E tath finau deth dia, non quedèc ne un solet òme entre es infidèus que podesse vier a condar-li eth malastre ad aqueri qu’èren embarradi enes murs de Constantinopla.
Exterminadi es cristians, s’apoderèren es musulmans de tot eth butin e de totes es riqueses, e descansèren aquera net, en to celebrar eth trionf e balhar es gràcies a Allà pes sòns benficis.
E en arribar eth maitin, Daul’makan les didec as caps dera armada: “Partim de seguit entà Constantinopla pr’amor d’amassar-mos ath gran camarlenc, qu’ei en tot assetjar era ciutat damb un nombre redusit de fòrces.
Lheuèren eth camp, en tot partir ara prèssa entà Constantinopla, mentre Daul’makan, entà encoratjar as sòns guerrèrs, improvisèc es següentes estròfes:
Ò Senhor!
Non t’aufrisqui era mia laudança, pr’amor qu’ès era glòria e era laudança, e non as deishat d’amiar-me dera man peth dificil camin.
M’autregeres era riquesa e es bens, m’autregeres damb era tua gràcia un tron, e as armat eth mèn braç damb era poderosa espada des victòries.
M’autregeres un empèri qu’era sua ombra ei considerabla, e m’as claufit damb er excès dera tua generositat.
Me sostengueres estant estrangèr, enes païsi estrangèrs, e sigueres eth mèn garent quan èra tant escurit entre es desconeishudi.
Glòria a tu!
As ornat eth mèn front damb eth tòn trionf, auem esbauçat damb era tua ajuda as rumís, que remissen eth tòn poder, e les auem perseguit coma a ua vegada en dispersion.
Glòria a tu!
E se bèri uns des credents queiguec ena batalha, an artenhut era immortalitat e son seigudi jos es ombres eroses deth Paradís, ara vòra der arriu de mèu perhumada!
Quan Daul’makan acabèc de recitar aguesti vèrsi, pendent era marcha des tropes, se vedec ena luenhor ua povassèra nera, qu’en apressar-se…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Se vedec ena luenhor ua povassèra que, en apressar-se deishèc veir ara Mair de totes es Calamitats, tostemp jos er aspècte d’un ascèta.
E toti s’esdegueren a punar-li es mans.
E era plorant les didec:
E sustot, pressatz era marcha!
Daul’makan e Scharkan senteren qu’eth còr se les esbauçaue a truca de palpitacions, e ar arràs dera consternacion s’ajulhèren dauant deth sant ascèta, e li punèren es pès.
E toti es guerrèrs lancèren amares exclamacions de dolor.
Mès que non obrèc atau eth gran visir Dandan, donques que siguec eth solet que non baishèc deth shivau, ne punèc es pès ne es mans der ascèta.
E en votz nauta, e dauant des caps, didec: “Per Allà!
E me pensi qu’ei un des reprovadi que son despatriadi dera pòrta dera misericòrdia divina!
Refusatz ad aguest bruishòt maudit!
Credetz ar ancian companh deth defuntat Omar Al-Neman!
Mès Scharkan li didec ath visir: “Aluenha deth tòn esperit aguestes sospeches enganhades.
Pro se ve que non vederes, coma jo è vist, ad aguest sant ascèta ahiscar eth valor des musulmans pendent era luta e afrontar sense pòur es espades e es lances.
Saja, donc, de non calomniar ad aguest sant, pr’amor que ja sabes guaire censurables son era maldisença e er atac dirigit a quinsevolh òme de ben.
E dites aguestes paraules ordenèc Scharkan que li dèssen ar ascèta ua beròia mula somptuosament arnescada.
E li didec: “Monta en aguesta mula, ò pàir!
E non deishaue de recitar en votz nauta es versicles deth Coran ne de pregar ath Clement, enquia que fin finau se vedec vier ara rèsta dera armada que comandaue eth camarlenc.
Daul’makan volec conéisher aqueth malastre, e eth gran camarlenc, damb era anma tormentada, li condèc guaire s’auie passat.
Tot ac auie maquinat era Mair de totes es Calamitats.
Quan es emirs Rustem e Bahraman partiren entà ajudar a Daul’makan e a Scharkan, quedèc plan redusida era armada qu’acampaue ath pè des murs de Constantinopla.
E eth camarlenc non ne parlèc as sòns soldats, cranhent qu’entre eri i auesse un traïdor.
E didie atau:
E de seguit:
Ath rei Daul’makan ath sòn frair Scharkan e at gran visir Dandan les è presoèrs dempús d’auer destruit era tropa que saquegèren eth monastèri deth monge Matruna.
E ara è artenhut aflaquir as assetjaires en tot hèr que manèssen dus terci dera sua armada a ajudar as auti, e aguesti refòrci seràn destruidi solide pera armada victoriosa des soldats de Crist.
Per tant, sonque te cau hèr ua gessuda en massa contra es assetjaires, atacar-les en sòn campament, usclar es sues tendes, e hèr-les bocins enquiath darrèr, causa que te serà aisida damb era ajuda de Crist Nòste Senhor e dera sua mair era Vèrge!
Quan liegec aguesta carta eth rei Afridonis sentec ua grana alegria, e de seguit ordenèc cridar ath rei Hardobis, que s’auie embarrat en Constantinopla damb eth contingent de tropes de Kassaria, e li liegec era carta dera Mair de totes es Calamitats…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E li liegec era carta dera Mair de totes es Calamitats.
Alavetz eth rei Hardobis arribèc ath limit dera afogadura, e exclamèc: “Admira, ò rei!
Mos a estat mès utila qu’es armes des nòsti guerrèrs!
Era sua guardada lançada ara contra es nòsti enemics, còste mès terror que toti es dimònis deth lunfèrn en terrible dia deth Judici!” E eth rei Afridonis responec: “Pro que jamès mos prive Crist d’aguesta hemna inestimabla!
Dempús ordenèc as caps qu’avisèssen as soldats dera ora der atac.
E es guerrèrs vengueren de pertot, ahilèren es espades e invoquèren era crotz, jurèren, reneguèren, se botgèren e cridèren.
E fin finau, gesseren pera pòrta principau de Constantinopla.
En veder-les auançar en orde de batalha e damb era espada desgainada, comprenec eth camarlenc eth gran perilh que les menaçaue, e amassèc de seguit as sòns soldats, e les didec: “Ò musulmans!
Botatz era vòsta confiança ena nòsta fe.
S’arreculatz, qu’ètz perdudi; mès se resistitz fèrmament, trionfaratz.
Eth valor, non ei qu’era paciéncia d’un moment!
Que non i a causa per estreta que sigue, que non la posque ampliar Allà!
Quan es musulmans enteneren aguestes paraules, eth sòn valor ja non coneishec limits, e cridèren toti: “Non i a mès Diu qu’Allà!” E dera sua part, es cristians, ara votz des sòns prèires e des sòns monges, invoquèren a Crist, ara crotz e ath cordon.
E en tot barrejar-se aguesti crits, arribèren es armades as mans; era sang correc a ondades, e es caps volèren des còssi.
Alavetz es angels bravi se meteren deth costat des credents, e es angels dolents abracèren era causa des descredents; e se vedec a on èren es covards e a on èren es valents.
Es eròis sautauen ath miei dera luta.
E uns aucien, e es auti queiguien des sues seres.
E era batalha se hec sagnosa, en tot tapissar eth solèr es cadavres, apilerant-se enquiara nautada des shivaus.
Mès qué podie er eroïsme des credents contra er insuperable nombre des maudidi rumís?
Atau, donc, en escurir sigueren refusadi es musulmans, e saquejades es sues tendes, en tot apoderar-se er enemic deth campament.
Alavetz, en plia derrota, trapèren ara armada victoriosa deth rei Daul’makan, que tornaue dera val dempús d’auer destroçat as cristians deth monastèri.
E Scharkan cridèc ath camarlenc, e dauant de toti es caps amassadi lo felicitèc pera sua fermetat ena resisténcia, pera sua prudéncia ena retrirada e pera sua paciéncia ena derrota.
E toti es guerrèrs musulmans, amassadi ara en un solet grop, clamauen resvenja, e auancèren contra Constantinopla damb es estandards desplegadi.
Quan es cristians vederen apressar-se aquera armada formidabla que sus era ondejauen bandères damb es paraules dera fe, se planhèren e invoquèren a Crist, a Maria, a Hanna e ara crotz, e preguèren as sòn patriarques e as sòns maus prèires qu’intercedissen per eri près des sòns sants.
Mentretant, era armada musulmana auie arribat ath pè des murs de Constantinopla e se premanie entath combat.
E Scharkan s’auencèc entàth sòn frair, e li didec: “Ò rei deth temps!
E tu quedaràs jos era proteccion deth gran estándard entà susvelhar es movements, donques qu’ès era nòsta colomna e era nòsta esperança dempús d’Allà.
Daul’makan li balhèc es gràcies ath sòn frair pera sua abnegacion, e dispausèc que s’executèsse eth sòn plan.
Mès vaquí qu’entre es files des rumís se destaquèc un cavalièr, qu’auancèc rapidament entàs musulmans.
E quan siguec apròp se lo vedec cavaucar sus ua leugèra mula, qu’era sera ère de seda blanca caperada damb un tapís de Cachemira.
Eth cavalièr ère un capinaut ancian de barbes blanques e d’aspècte venerable, enrodat en un mantèl de lan blanca.
S’apressèc ath lòc qu’ère Daul’makan, e didec: “Vengui entà vosati entà her-vos a vier un messatge.
Alavetz Scharkan li didec: “Qu’es jos era nòsta proteccion.” Eth messatgèr baishèc, se treiguec era crotz que penjaue deth sòn còth, l’ac autregec ath rei, e didec: “Vengui entà vosati de part deth rei Afridonis, qu’a acceptat es mèns conselhs entà acabar aguesta guèrra desastrosa qu’anequile tanta creatura hèta a imatge de Diu.
Entenudes aguestes paraules, Scharkan didec: “Ò ancian!
E deman peth maitin, quan ajam descansat d’aguesta longa marcha, tumaràn es nòstes armes.
Alavetz er ancian venguec ath costat deth rei de Constantinopla e li didec era responsa.
E eth rei siguec a man de volar d’alegria quan se’n sabec, donques que n’ère plan segur d’aucir a Scharkan, e auie cuelhut totes es sues disposicions entad aquerò.
E passèc aquera net minjant, e beuent, e pregant, e dident oracions.
Quan arribèc eth maitin, auancèc a shivau d’un naut corsèr de batalha.
Vestie ua vestimenta de malha d’aur, qu’ath sòn centre ludie un miralh enriquit damb peireria.
Amiaue ena man un sabre gran e corbat, e s’auie metut ena espatla un arc fabricat ar estil occidentau.
E quan siguec plan près des files musulmanes, se lheuèc era visèra, e didec:
Aqueth que sàpie se qui sò, que se tengue as conseqüéncies; e aqueth qu’ignore se qui sò, ja me coneisherà lèu lèu.
Ò vosati toti!
Mès encara non auie acabat de parlar quan apareishec ath sòn dauant eth prince Scharkan, montant un beròi shivau que valie mès de mil monèdes d’aur, e qu’era sua sera ère de brocat, brodada damb pèrles e peireries.
Amiaue ena man ua espada india niquelada d’aur, qu’era sua huelha ère capabla de talhar er acèr e d’anivelar totes es causes.
Amièc ath sòn shivau apròp deth d’Afridonis, e didec:
Me cuelhs per un d’aguesti joenets, de pèth de damaisèla, qu’eth sòn lòc ei mèsalèu era jaça des prostitutes qu’eth camp de batalha?
E hènt virar era espada, li fotec un terrible còp ath sòn adversari, que solet se podec sauvar hènt ua virada en redon ath sòn shivau.
Dempús se lancèren er un contra er aute, en tot retirar-se a dues montanhes que tumèssen o a dus mars que s’abausonèssen.
E s’aluenahuen e s’apressauen entà separar-se e tornar a apressar-se un aute còp.
E non deishauen de foter-se còps e de parar-les.
Tot aquerò ara vista des dues armades, que tanlèu cridauen era victòria entà Scharkan coma entath rei des rumís.
E atau seguiren enquiara còga deth solei, sense cap resultat.
Mès quan er astre anaue a desparéisher, eth rei Afridonis cridèc còp sec a Scharkan:
Vaquí que te hèn a vier un shivau de refresc entà que lutes damb auantatge contra jo, que sauvi eth madeish!
Aguest costum ei d’esclaus e non de guerrèrs!
Per Crist!
En enténer aguestes paraules, Scharkan, ar arràs dera sua ràbia, se virèc entà veir se quin shivau ère aqueth que parlaue eth cristian; e non ne vedec degun.
Aquerò qu’ere ua estratagèma deth maudit cristian, que, en tot profitar-se’n d’aguest movement, que deishaue a Scharkan a posita sua, brandic era arsagaia e l’ac lancèc ena esquia.
Alavetz Scharkan deishèc anar un sorriscle terrible, un solet sorriscle, e queiguec sus er arçon dera sera.
E eth maudit Afridonis, en deishar-lo per mòrt, lancèc eth sòn crit de victòria, crit de traïson, e galaupèc entàs files des cristians.
Mès quan es musulmans vederen quèir a Scharkan damb era cara contra er arçon dera sera, acodiren a ajudar-lo, e es prumèrs qu’arribèren entada eth sigueren…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e coma de costum, interrompec eth sòn relat.
Era didec:
Es prumèrs qu’arribèren entada eth sigueren eth visir Dandan e es emirs Rustem e Bahraman.
Lo cuelheren en braça, e s’esdegueren a amiar-lo ena tenda deth sòn frair, qu’ère ar arràs deth dolor e dera indignacion, clamant resvenja.
De seguit cridèren as mètges, e les fidèren a Scharkan.
E toti es presents s’estarnèren en somics, e passèren era net ath costat deth lhet qu’ère estirat er eròi, que seguie estavanit.
Peth maitin arribèc eth sant ascèta, entrèc a on ère eth herit, liegec sus eth sòn cap quauqui versets deth Coran e l’impausèc es mans.
Alavetz Scharkan exalèc ua longa alendada e dauric es uelhs.
Es sues prumères paraules sigueren balhar gràcies ath Clement, que li permetie víuer.
Dempús se virèc entath sòn frair Daul’makan, e li didec: “Eth maudit m’a herit a traïson.
Mès gràcies a Allà, era herida non ei mortu.
E Daul’makan didec: “Qu’ei aciu, en tòn cabeç.” Alavetz Scharkan cuelhec es mans der ascèta e les punèc.
Daul’makan, qu’auie gessut un moment, tornèc ena tenda, punèc ath sòn frair Scharkan e es mans deth sant, e didec: “Ò frair mèn!
E Scharkan lo volec arturar, mès siguec en bades.
Eth visir, es dus emirs e eth camarlenc s’aufriren a vier a aucir ath traïdor, mès ja Daul’makan auie sautat sus eth sòn shivau, e cridaue: “Peth potz de Zamzam!
Jo solet me cau castigar ad aguest gosset!” E treiguec eth sòn shivau ath miei deth camp, e en veder-lo se l’aurie cuelhut peth madeish Antar ath miei dera luta, cavaucant en sòn shivau nere, mès rapid qu’eth vent e es relampits.
Dera sua part, eth traïdor Afridonis auie lançat tanben eth sòn shivau entath camp.
E es dus campeons tumèren, en tot cercar er un e er aute foter-se eth còp definitiu, donques qu’era luta non podie acabar aguest viatge que damb era mòrt.
E era mòrt acabèc herint ath maudit traïdor, pr’amor que Daul’makan, qu’es sues fòrces s’auien multiplicat per çò deth desir de resvenja, dempús de quauqui atacs infructuosi, acabèc artenhent ar enemic, e d’un solet talh li henec era visèra, era pèth deth còth e era colomna vertebrau, e hec volar eth sòn cap luenh deth còs.
En veder-lo es musulmans se precipitèren coma er arrai sus es files des cristians, e heren un mortalatge, pr’amor qu’enquia era queiguda dera net periren cinquanta mil rumís.
Mès es descredents poderen tornar de nets entà Constantinopla, e barrèren es pòrtes, entà qu’es musulmans victoriosi non podessen entrar ena ciutat.
E atau siguec com Allà autregèc era victòria as guerrèrs dera fe.
Es musulmans tornèren alavetz enes sues tendes cargadi damb es despolhes des rumís, e es caps felicitèren a Daul’makan, que li balhèc es gràcies ath Plan Naut pera victòria.
Dempús venguec eth rei ath cant deth lhet deth sòn frair, e l’anoncièc era bona naua.
E Scharkan sentec qu’eth sòn còr se desbordaue d’alegria, e li didec ath sòn frair: “Te cau saber, ò frair!
Mès era maudida vielha, en saber-se’n dera mòrt deth rei Afridonis e dera derrota dera sua armada, cambièc de color; era sua cara auriòla venguec a èster verda; e es plors l’estofauen.
Ça que la, artenhèc tier-se, e hec veir qu’aqueres lèrmes èren costades pera alegria dera victòria des musulmans.
E maquinèc era pejor des maquinacions entà usclar de dolor eth còr de Daul’makan.
Aqueth dia l’apliquèc, coma de costum es pomades e engüents enes herides de Scharkan, les guaric damb eth màger suenh, e demanèc que gessessen toti, pr’amor de deishar-lo dormir tranquillament.
Alavetz toti gesseren, e deishèren a Scharkan damb eth miserable ascèta.
Quan Scharkan siguec totafèt esclipsat…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta coma tostemp, se carèc enquiar aute dia.
Era didec:
Quan Scharkan siguec totafèt esclipsat, era òrra vielha, que lo gaitaue coma un lop herotge, o coma ua vibòra des pejores, se metec de pès, s’esguitlèc traïdorament enquiath cabeç deth lhet, e treiguec d’entre era sua ròba un punhau enverinat damb podom, que sonque que s’auesse metut sus eth granit s’aurie honut.
E lheuèc eth punhau era sua man calamitosa, e descargant-lo bruscament sus eth còth de Scharkan, li separèc eh cap deth tronc.
E atau moric, pera fòrça dera fatalitat e pes maquinacions d’Eblis, encarnat en aquera maudida vielha, eth que siguec campeon des musulmans, er incomparable eròi Scharkan, hilh d’Omar Al-Neman.
E satisfèta era sua resvenja, era vielha deishèc ath costat dera pòrta ua carta que didie:
Sabetz-vo’n, ò toti vosati!
E jo sò era qu’a costat era vòsta derrota e eth vòste extermini ena val deth monastèri.
Jo sò era que damb era sua pròpria man a talhat eth cap ath vòste cap Scharkan.
Pensatz ara vosati se vos conven estar-vos mès temps en nòste país e tornar en vòste.
E en auer deishat aguesta carta, s’esguitlèc dehòra dera tenda e partic entà Constantinopla entà condar-les as cristian es sues malahètes.
Dempús venguec ena glèisa, e se metec a pregar e a plorar pera mòrt deth rei Afridonis, e balhèc gràcies ath diable pera mòrt deth prince Scharkan.
Mès vaquí qu’ara madeisha ora que se cometie er assassinat deth prince, eth visir Dandan, en non poder dormir e senter-se inquiet, coma se toti queiguessen sus eth, se decidic a lheuar-se deth lhet e gésser dera sua tenda.
E mentre se passejaue, vedec ar ascèta que s’aluenhaue rapidament deth campament.
E quan entrèc ena tenda, çò prumèr que vedec siguec ua gran bassa de sang en solèr, e dempús, en lhet, eth còs e eth cap de Scharkan assassinat.
E deishèc anar un crit tan terrible, que desvelhèc a toti, e botèc de pès a tot eth campament, e a tota era armada, e taben ath rei Daul’makan, qu’acodic de seguit ena tenda.
E en veir ath visir Dandan que ploraue ath costat deth còs sense vida deth sòn frair, exclamèc: “Ò Allà!
E queiguec estavanit…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E queiguec estavanit.
Alavetz acodiren eth visir e es emirs, e li heren aire damb es mantèls.
E Daul’makan acabèc en tot remeter-se, e exclamèc: “Ò frair mèn Scharkan!
Ò eth mès gran des eròis!
Quin maudit dimòni t’a botat en aguest estat irremediable?” E se metec a plorar, e damb eth plorauen tanben eth visir, es emirs e eth gran camarlenc.
Còp sec, eth visir Dandan vedec era carta, l’agarrèc, e la liegec ath rei dauant de toti es presents.
E didec: “Ò rei!
E alavetz eth rei, sense deishar de plorar, exclamèc: “Per Allà!
Ara seguida dispausèc ues granes funeralhes en momòria deth sòn frair Scharkan.
E era comitiva lo seguic plorant damb totes es lèrmes des sòns uelhs, e anèren a acogar-lo ath pè d’un ticolet, jos ua grana copòla de marme e d’aur.
Dempús, pendent fòrça dies, seguic plorant, e autant plorèc, que venguec a èster era ombra deth madeish.
E eth visir Dandan, tient eth sòn pròpri dolor, venguec a cercar-lo, e li didec: “Ò rei saja un baume entath tòn dolor e seca-te es lèrmes.
Qu’ei que non sabes qu’eth tòn frair ei entre es mans deth Just Remunerador?
E ath delà, de qué servís tot aguest dòu per çò qu’ei irreparable, e quan totes es causes son escrites entà que se passen en sòn temps?
Lheua-te, ò rei!
E mentre eth visir encoratjaue d’aguesta sòrta ath rei, arribèc un corrèu de Bagdad qu’amiaue ua carta de Nozhatú entath sòn frair Daul’makan.
E aguesta carta didie concrètament çò que seguís:
Era tua esposa, era joena esclaua que deishères prenhs, a amainadat damb santat a un hilh baron, tan luminós coma era lua en mes de Ramadan.
Ara plan; es sabents e es astronòms prediden qu’aguest mainatge realizarà causes memorables, per çò des molti prodigis e meravilhes que s’an passat pendent eth sòn neishement.
Plan per aquerò non è deishat de pregar e de hèr vòts en totes es mesquites per tu, peth mainatge e pera tua capitada sus es enemics.
T’anóncii ath delà, que gaudim de complèta salut, mès que mès eth tòn amic, er encargat deth hammam, qu’ei ar arràs dera satisfaccion e dera patz, e desire arderosament, coma nosati, auer notícies tues.
Aciu aguest an es ploges an estat abondoses, e es cuelhetes s’anóncien coma excellentes.
Quan Daul’makan auec liejut era carta, alendèc amplament e didec: “Ara, ò visir!
Atau, donc, mos cau pensar en celebrar dignament era fin d’aguest dòu, segontes es nòsti costums.” E eth visir didec: “Era idia qu’ei plan justa!” E manèc lheuar es tendes ath torn dera hòssa de Scharkan, e en eres se placèren es lectors deth Coran e es imans.
S’immolèc un gran nombre de motons e de camelhs, e era sua carn se repartic entre es soldats.
E passèren aquera net pregant e recitant eth Coran.
Mès a londeman, Daul’makan auancèc entara hòssa de Scharkan, tapissada damb teles precioses de Pèrsia e de Cachemira, e dauant de tota era armada…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament enquiar aute dia.
Era didec:
Daul’makan auancèc entara hòssa deth prince Scharkan, tapissada damb teles precioses de Pèrsia e de Cachemira, e dauant de tota era armada vessèc abondoses lèrmes, e improvisèc aguestes estròfes en memòria deth defuntat:
Ò Scharkan!
Ò frair mèn!
Darrèr deth taüt, ò Scharkan!
E lançauen crits de dolor tan esquinçants coma eth crit de Muza en Jabal-Tor.
E arribam toti ena tua hòssa, ua hòssa qu’encara ei mès prigonda en còr des tòns soldats qu’ena tèrra que repauses, ò frair mèn!
Ai de jo, ò Scharkan!
Com podia imaginar-me que t’auia de veir jos es susari en baiard, e a espatles des menaires?
A on ès, astre de Scharkan?
Er abisme infinit dera tua hòssa, ò jòia preciada!
E enquia e tot eth susari que te capère, es plecs deth tòn susari, cuelheren vida ath tòn contacte e s’esteneren coma ales entà caperar-te!
E recitades aguestes estròfes, s’estarnèc en somics eth rei, e damb eth tota era armada.
Alavetz auancèc eth visir Dandan, se lancèc sus eth taüt, lo punèc, e damb votz estofada pes lèrmes, recitèc aguesti vèrsi:
Que vies de cambiar saviament es causes peribles pes immortaus.
Seguires er exemple des tòns ancessors ena mòrt.
Qu’as entamenat eth vòl entas nautades, aquiu a on es ròses formen tapissi perhumadi jos es pès des hurís.
Pro que te deleites aquiu damb totes es causes naues!
Volgue eth Patron deth Tron illuminat reservar-te eth milhor lòc deth sòn paradís, e botar a posita des tòns pòts es gòis reservadi as justi dera tèrra!
E atau siguec coma acabèc eth dòu per Scharkan.
Mès Daul’makan seguie molt trist en veder-se separat deth sòn frair, e plan mès perque er assetjament de Constantinopla menaçaue de prolongar-se.
E un dia se fidèc ath sòn visir, e li didec: “Qué poiria hèr, ò visir!
Eth visir responec: “Ò rei!
E era causa m’a d’èster plan aisida, donques que regnant eth tòn defuntat pair, eth rei Omar Al-Neman, l’esvagaua pendent es nets, en tot condar-li condes e recitar-li vèrsi des nòsti poètes e d’auti improvisadi per jo madeish.
De sòrta qu’aguesta net, quan sigue adormit eth campament, te condarè, s’Allà ac vò, ua istòria que te meravilharà, e te harà trapar fòrça cuert eth temps der assetjament.
En enténer aguestes paraules, eth rei Daul’makan sentec qu’eth sòn còr batanaue impacient, e non auec cap auta preocupacion qu’era arribada dera net entà poder enténer eth conde prometut, qu’eth solet titol lo hège estrementir de gust.
Atau, donc, a apenes comencèc a escurir, manèc que s’aluguèssen totes es lums dera tenda, e que se hessen a vier granes plates cargades de causes de minjar e de béuer, e pevetèrs cargadi d’encens, ambre e aromes.
E amassèc aquiu as emirs Bahraman, Rustem e Turkash e ath gran camarlenc, espós de Nozhatú.
E dempús manèc cridar ath visir Dandan, e li didec: “Ò visir mèn!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrètament, ajornèc eth sòn relat entar aute dia.
Era didec:
Eth rei Daul’makan li didec, donc, ath visir Dandan: “Ò visir mèn!
Te cau saber, ò rei afortunat!
Aciu que l’auetz:
E eth nòm d’aguesta ciutat ère era Ciutat Verda.
Eth rei d’aguesta ciutat se cridaue Soleiman Schah.
Ère dotat de granes qualitats de justícia, de generositat, de prudéncia e de sabença.
Atau, donc, de toti es parçans acodien viatgèrs ena sua ciutat, pr’amor qu’era sua fama s’auie estenut fòrça e inspiraue confiança as caravanes e as mercadèrs.
E eth rei Soleiman-Schah seguic governant d’aguesta sòrta, enrodat de prosperitats e dera afeccion de tot eth sòn pòble.
Mès sonque li mancaue entara sua felicitat ua hemna que li dèsse hilhs, donques qu’ère fradin.
E eth rei Soleiman-Schah auie un visir que se li retiraue fòrça, per çò dera sua liberalitat e pera bontat deth sòn còr.
E un dia qu’era sua solitud se l’auie hèt mès pesada que de costum, manèc eth rei cridar ath sòn visir, e li didec: “Ò visir mèn!
Donques que veigui ara qu’eth celibat non ei un estat naturau, mès que mès entàs reis qu’an de transméter un tron as sòns descendents.
Ath delà, eth nòste benedit Profèta (sigue damb eth era pregària e era patz) a dit: “Cardinatz e multiplicatz es vòsti descendents, perque eth vòste numèro a de glorificar-me dauant de totes es races eth dia dera Ressureccion!
Conselha-me, donc, ò visir mèn!
Alavetz eth visir didec: “Vertadèrament, ò rei!
Vau a sajar de satisfèr-te, sense gésser dera via prescrita.
Te cau saber, donc, ò rei!
E com poiries sauvar intacta era unitat de sang des sòns pròpris ancessors?
Non sabes qu’eth hilh que neishe de tau uniuon serie un bastard plen de vicis, mentidèr, sanguinari e maudit per Allà, per çò des sues abominacions futures?
Atau, donc, non demores deth tòn visir eth sevici de crompar-te ua esclaua, encara que siguesse era mès joena e beròia dera tèrra; pr’amor que non voi èster era origina de malastres, ne tier eth pes des pecats qu’eth sòn instigador serie aguest sirvent tòn.
Alavetz eth rei Soleiman-Schah exclamèc: “Ò visir!
E eth rei exclamèc: “Ya Allà!” E seguic eth visir: “Pr’amor que com poiria parlar-te dignament des sòns uelhs, des sues paupetes, dera sua cabeladura, deth sòn pòrt e dera sua cintura, tan fina que lèu non se ve?
Com descriuer-te es sues anques e aquerò que les sostie e les arredonís?
Per Allà!
Arrés pòt apressar-se-li sense quedar-se quiet, dera madeisha manèra qu’arrés la pòt guardar sense morir-se!
E d’era a dit eth poèta:
Ò vèrge de vrente d’armonia!
Era tua saliua ei mèu silvèstra!
Banha en era era copa, adocis eth vin, e da-me-lo dempús!
Ò hurí!
Entenudi aguesti vèrsi, eth rei s’estrementic de gust, e cridèc deth hons dera sua gòrja: “Ya Allà!” Mès eth visir seguic: “E atau, ò rei!
E l’encargaràs que tengue tota era sua persuasion en arténher qu’eth pair t’autrege ara joena.
E te maridaràs damb era, entà seguir es paraules deth nòste Profèta benedit (siguen damb eth patz e era pregària!
Que son uns corruptors!
Arren de celibat en Islam!
En enténer aguestes paraules, sentec eth rei Soleiman-Schah que se l’espandie eth còr, e li didec ath visir: “Quin òme saberà realizar milhor que tu aguesta mission tan delicada?
Tu seràs eth que vage a apraiar aquerò, tu solet, qu’ès claufit de sabença e de cortesia.
E s’esdeguèc a negociar çò qu’auie de negociar, e a abraçar ad aqueri qu’auie d’abraçar, e se metec a hèr toti es preparatius entara partida.
Se hec a vier tota sòrta de presents que podessen satisfèr as reis: jòies peireria, tapissi de seda, teles precioses, perhums, esséncia de ròses complètament pura, e totes es causes leugères de pes, encara que pesades per çò que hège ath valor e ath prètz.
Se hec a vier tanben dètz beròis shivaus des races mès pures d’Arabia; e armes molt riques ciselades d’aur, damb punhs incrustadi de rubís; e tanben armadures leugères d’acèr e vestimentes de malha daurades.
Tot aquerò sense compdar uns grani calaishi cargadi de causes somptuoses e tanben de causes agradiues ath paladar, coma convèrves de ròses, aubricòts laminadi en huelhes, doci secs perhumats, galetes d’amètles aromades damb benjuí des isles calides, e mil lecaries capables de dispausar favorablament as joenes.
Ordenèc cargar toti aguesti calaishi en muls e camelhs e se hec a vier cent mamalik, cent neri joeni e cent gojates, qu’en tornar formarien era acompanhada dera nòvia.
E eth visir responec: “Escoti e aubedisqui!” E partic damb tota era sua caravana, e caminèc de dia e de nets, trauessant montanhes, vals, arrius e torrents, planhères desèrtes e planhères fertiles, enquia que se trapèc a ua jornada dera Ciutat Blanca.
Alavetz s’arturèc a repausar ara vòra d’un arriuet, e envièc un corrèu entà qu’anoncièsse era sua arribada ath rei Zahr-Schah.
Ara plan; en moment qu’eth corrèu arribèc enes pòrtes dera ciutat, e quan anaue a entrar en era, lo vedec eth rei Zahr-Schah, que ère en tot cuélher era fresca en un des sòns jardins, e lo manèc cridar e li preguntèc se qui ère.
En saber-se’n d’aguesta naua, eth rei Zahr-Schah quedèc fòrça encantat, e ordenèc aufrir-li refresqui ath corrèu deth visir, e dèc as emirs era orde de gésser ar encontre deth gran enviat deth rei Soleiman-Schah, qu’era sua soberania ère respectada enquiàs païsi mès luenhants, e en madeish territòri dera Ciutat Blanca.
E eth corrèu punèc era tèrra entre es mans deth rei, en tot dider-li: “Deman arribarà eth visir.
E ara qu’Allà te seguisque autrejant es sòns favors, e age as tòns defuntats pairs ena sua gràcia e misericòrdia!” Aquerò per çò que hè ad aguesti.
Mès per çò que hè ath visir deth rei Soleiman, s’estèc descansant ara vòra der arriu enquiara mieja net.
Dempús se tornèc a méter en marcha, e quan gessec eth solei ja ère enes pòrtes dera ciutat.
En aguest moment s’arturèc un instant entà satisfèr ua necessitat urgenta.
E quan auec acabat, vedec vier ath sòn encontre ath gran visir deth rei Zahr-Schah damb es camarlencs e es grani deth règne, es emirs, e es notables.
Alavetz s’esdeguèc a autrejar a cada un des sòns esclaus era gèrla que venguie d’utilizat entà hèr es ablucions, e tornèc a pujar de seguit en shivau.
E en auer-se dirigit es uns e as auti es salutacions acostumades, entrèren ena Ciutat Blanca.
En arribar dauant deth palai deth rei, baishèc eth visir, e guidat peth gran camarlenc penetrèc en salon deth tron.
En aguest salon vedec un naut tron blanc de marme transparent, incrustat de pèrles e peireria, e sostengut per quate pès plan elevats, formadi cada un per un ulhal sancer d’elefant.
Dessús deth tron i auie un ample coishin de satin verd, brodat damb parpalhetes daurades e ornat damb franges e bòrles d’aur.
E ath dessús d’aguest tron i auie un cubricèl, que ludie damb es sues inscrustacion d’aur, pèires precioses e evòri.
E en aguest tron ère seigut eth rei Zahr-Schah…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta segontes eth sòn costum, se carèc.
Era didec:
E sus eth tau tron ere seigut eth rei Zahr-Schah, enrodat des principaus personatges deth règne e des gardes que, immobils, demorauen es sues ordes.
Eth visir sentec alavetz qu’era inspiracion illuminaue et sòn esperit e qu’era eloqüéncia li desligaue era lengua en paraules saboroses.
E damb un graciós gèst, se virèc entath rei e improvisèc aguestes estròfes en aunor sòn:
En veder-te, m’a abandonat eth mèn còr entà volar entà tu, e enquia e tot eth saunei se n’a anat des mèns uelhs, en tot deishar-me autrejat as mies tortures.
Ò còr mèn, donques que ja ès damb eth, queda-te a on ès!
T’abandoni en eth encara que sigues çò que mès estimi e çò que mès è de besonh!
Cap repaus mès agradiu as mies aurelhes qu’era votz d’aqueri que saben cantar es laudances de Zahr-Schah, rei des còrs!
E dempús d’auer-lo guardat, encara que sigue un solet còp, damb aquerò seria ric entà tostemp.
Ò toti vosati qu’enrodatz ad aguest rei tan magnific!
Sabetz-vo’n de qué se quauqu’un didesse que coneishie un rei superior a Zahr-Schah, mentirie e non serie un vertadèr credent.
Quan acabèc de recitar aguest poèma, eth visir se carèc, sense díder arren mès.
Dempús ordenèc parar era taula en aunor deth visir, e toti se seigueren a minjar e a béuer enquia assadorar-se.
Alavetz eth rei volec quedar-se solet damb eth visir, e toti gesseren, exceptat des principaus camarlencs e eth gran visir deth règne.
E eth visir deth rei Soleiman se botèc de pès, s’inclinèc ceremoniosament, e didec: “Ò gran rei, plen de munificéncia!
Vengui entà tu per çò d’un ahèr qu’eth sòn resultat entà toti nosati serà plen de benediccions, de fruts erosi e de prosperitat!
Er objècte dera mia mission ei demanar-te en maridatge ara tua hilha, plia d’estimacion e de gràcia, de noblesa e de modestia, entath mèn senhor e corona sus eth mèn cap, eth rei Soleiman- Schah, sultan gloriós dera Ciutat Verda e des montanhes d’Ispahan.
E entad aguesta finalitat, vengui entà tu amiant rics presents e causes somptuoses, pr’amor de demostrar-te era afogadura qu’eth mèn senhor desire poder cridar-te soèr.
Quan eth rei Zahr-Schah entenec aguest discors deth visir, se lheuèc e s’inclinèc enquiath solèr.
E es camarlencs e es emirs arribèren enquiath limit der estonament en veir ath rei manifestar tant de respècte entà un simple visir.
Mès eth rei seguic de pès dauant deth visir, e li didec: “Ò visir, dotat de tacte, de sabença, d’eloqüéncia e de granesa!
Me considèri coma un simple subdit deth rei Soleiman-Schah, e me semble eth màger aunor poder-me compdar entre es membres dera sua familha!
De sòrta qu’era mia hilha ja non ei a compdar d’ara, qu’ua esclaua entre es sues esclaues, e des d’aguest madeish instant ei era sua causa e era sua proprietat!
E de seguit manèc cridar as kadís e as testimònis, que redigiren eth contracte de maridatge dera hilha deth rei Zahr-Schah e eth rei Soleiman-Schah.
E eth rei, plan erós, se hec a vier eth contracte enes pòts, e recebec es felicitacions e es vòts des kadís e des testimònis, en tot aumplir a toti de favors.
Hec granes hèstes entà aunorar ath visir, e grani divertiments publics entà espandir eth còr e era vista de toti es abitants.
E repartic viures e presents, madeish as praubi qu’as rics.
Dempús dispausèc es preparatius entara marcha, e alistèc es esclaues dera sua hilha: grègues, turques, neres e blanques.
E manèc bastir entada era un gran palanquin d’aur massís damb incrustacions de pèrles e peireria, e ordenèc plaçar-lo en lomb de dètz muls ben alinhadi.
Dempús se metec en marcha tota era comitiva.
Eth palanquin semblaue, ena claror deth maitin, un gran palai entre es palais des gènis, e era joena, caperada damb es sòns vels, semblaue ua hurí entre es mès beròis hurís deth Paradís.
E eth rei Zahr-Schah acompanhèc ara comitiva pendent tres dies.
Dempús se didec adiu dera sua hilha, deth visir e des que l’acompanhauen, e tornèc entara sua ciutat ar arràs dera alegria, plen de confiança en futur.
Per çò que hè ath visir e ara comitiva…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrètament, ajornèc eth sòn relat entar aute dia.
Era didec:
Per çò que hè ath visir e ara comitiva, viatgèren sense cap trebuc, e arribadi a tres jornades dera Ciutat Verda, envièren un corrèu entà que les anoncièsse ath rei Soleiman- Schah.
Quan eth rei se’n sabec dera arribada dera sua esposa, s’estrementic de plaser, e li balhèc un beròi vestit d’aunor ath corrèu anonciaire.
E envièc ara sua armada ar encontre dera reina damb es estandards desplegadi, e es pregonèrs publics convidèren a tota era ciutat a formar part dera comitiva, de sòrta que non quedèsse en casa ua soleta hemna, ne ua soleta damaisèla, ne tansevolh ua soleta anciana, encara que siguesse caduca o impossibilitada pera edat.
E arrés deishèc de gésser ar encontre dera nòvia.
E quan tota era gent arribèc ar entorn deth palanquin, s’acordèc qu’era entrada ena ciutat se hesse pendent era net damb grana solemnitat.
Atau, donc, quan arribèc era net, es notables dera ciutat ordenèren illuminar peth sòn compde toti es carrèrs e tot eth camin qu’amiaue entath palai deth rei.
E se botèren en dues hilères ath long deth camin, e es soldats ocupèren era rota, formadi a dreta e quèrra, e en tot eth trajècte luderen en aire blos es illuminacions, es tambors heren sonar es sues rampelades mès prigondes, es trompetres toquèren en votz nauta, e es bandères ondegèren per dessús des caps, es perhums usclèren enes pebetèrs per carrèrs e places, e es cavalièrs joguèren damb lances e arsagaies.
E peth miei de toti, precedit de neri e mamalik e seguida pes sues esclaues, passèc era nauèth maridada, damb eth magnific vestit que l’auie autrejat eth sòn pair, e atau arribèc en palai deth sòn espós eth rei Soleiman.
Alavetz es esclaues desliguèren es muls, e entre crits d’alegria que deishaue anar eth pòble e era armada, cuelheren enes espatles eth palanquin e lo transportèren enquiara pòrta reservada.
De seguit es damaisèles e es sirvents ocupèren eth lòc des esclaues, e heren entrar ara nòvia en sòn apartament.
E de seguit s’illuminèc er apartament damb era claror des sòns uelhs, e s’esblancossiren es lums duant dera beresa deth sòn ròstre.
E ath miei de totes aqueres hemnes, semblaue era lua entre es esteles o era pèrla solitària ath miei deth colhar.
E eth rei Soleiman, trauessant era dobla hilèra formada per aguestes esteles viues, entrèc ena cramba e arribèc en lhèt d’evòri a on ère estirada era joena, tota ornada e perhumada.
E Allà ahisquèc alavetz ua grana passion en còr deth rei e li dèc er amor d’aquera vèrge.
E eth rei l’auec, e se deleitèc ena felicitat, desbrembant en aqueth lhet, entre cueishes e braci, totes es penes dera sua impaciéncia e dera sua ansia d’amor.
Eth rei s’estèc pendent tot un mes en apartament dera sua esposa, sense deishar-la un solet moment, per çò d’intima e adequada damb eth sòn temperament qu’ère aquera union.
E la deishèc prenhs era prumèra net.
E dempus d’aquerò venguec a sèir-se en tron dera sua justícia, e se tenguec as ahèrs deth règne entath ben des sòns subdits, e arribada era net, non deishaue de visitar era cramba dera sua esposa, e atau enquiath nauau mes.
E era darrèra net d’aguest nauau mes sentec era reina es dolors de jasilha, se seiguec ena cagira des parturientes, e en hèr dia, Allà li facilitèc era jasilha, e era reina amainadèc un baron mercat damb eth senhau dera sòrt e dera fortuna.
Quan se’n sabec eth rei deth neishement, s’espandic eth sòn pièch enquiath limit dera dilatacion, e s’alegrèc damb ua grana alegria, e li hec presents de grana riquesa ar anonciaire.
Dempús corrèc entath lhet dera sua esposa, e cuelhent en braça ath mainatge lo punèc entre es dus uelhs, se meravilhèc dera sua beresa e vedec guaire perfèctament l’estauen aguesti vèrsi deth poèta:
Des de que neishec, l’autregèc Allà era glòria e eth limit des nautades, e lo hec lheuar- se coma un astre nau!
Ò hilhuquères de hèts esplendidi e delicadi, non l’acostumetz ara corba dera vòsta cintura!
Pr’amor qu’era sua soleta cavaladura serà eth lomb fèrm des leons e des shivaus encabradi!
Ò hilhuquères de lèit plan doça e plan blanca, esdegatz-vos a despopar-lo!
Perque era sang des sòns enemics serà entada eth era beuenda mès deliciosa!
Alavetz es sirventes e es hilhuquères suenhèren ath nauèth neishut, e es comaires li braquèren eth cordon, e l’alonguèren es uelhs damb khol nere.
E coma qu’auie neishut d’un hilh de reis e d’ua reina hilha de reines, e ère tan beròi e tan magnific, lo cridèren Diadèma.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Lo cridèren Diadèma.
E s’elevèc entre punets e en sen des mès beròies.
E se passèren es dies, e se passèren es ans, e eth mainatge arribèc as sèt ans d’edat.
Alavetz eth sòn pair, eth rei Soleiman-Schah, ordenèc cridar as mèstres mès sabents e les manèc que l’ensenhessen era caligrafia, es bères letres e er art de comportar-se, atau coma es normes dera sintaxi e dera jurisprudéncia.
E a liéger eth Libre Sublim.
E aqueri mèstres dera sciéncia s’estèren damb eth mainatge enquia qu’arribèc as catorze ans.
Alavetz, coma que ja auie aprenut tot çò qu’eth sòn pair volie qu’apresesse, siguec considerat digne d’un vestit d’aunor.
E eth rei lo treiguec des mans des sabents e lo fidèc a un mèstre d’equitacion, que l’ensenhèc a montar a shivau, e a lutar damb era lança e era arsagaia, e a caçar eth dam damb er esparvèr.
E eth prince Diadèma arribèc a èster en pòc de temps eth cavalièr milhor, e ère tan perfèctament beròi, que quan gessie a pè o a shivau hège condemnar-se a guairi lo guardauen.
Quan complic es quinze ans èren taus es sòns encantaments, qu’es poètes li dediquèren es òdes mès apassionades, e es mès casti e mès purs pòts senteren qu’eth còr se les des.hège e eth hitge se les destroçaue per çò der encantament magic que i auie en eth.
E vaquí un des poèmes qu’un poèta enamorat auie compausat per amor as sòns uelhs:
Punar-lo ei embriagar-se damb eth musc qu’ei perhumada tota era sua pèth!
Abraçar- lo ei sénter doblegar-se eth còs, coma se doblegue ua rama banhada de brisa e d’arrosada!
Punar-lo ei embriagar-se sense tastar cap vin!
Pro que m’en sai, donques qu’en jo fermente cada net eth vin muscat dera sua saliua!
Era madeisha Beresa, en desvelhar-se peth maitin, se guarde en miralh e s’arreconeish vassala sua!
Ò holia mia!
Com poiràn es còrs desliurar-se dera sua beresa?
Per Allà!
S’artenhi víuer d’aguesta sòrta viuerè damb eth sòn usclament en mèn còr!
Mès s’arribèssa a morir peth sòn amor, serà era mia darrèra felicitat!
E tot aquerò quan solet auie quinze ans d’edat!
Mès quan arribèc as dètz-e-ueit, que ja siguec ua auta causa!
Alavetz ua borra jovenila velosèc eth gran rosat des sues caròles; er ambre nere botèc ua piga ena blancor dera sua barbeta, e perturbèc toti es sens, e panèc toti es uelhs, coma ditz eth poèta:
Era sua guardada!
Apressar-se ath huec sense usclar-se non ei causa tant estonanta coma era sua guardada!
Com ei que sò encara viu, ò encantador!
Es sues caròles!
S’es sues transparentes caròles son velosades, non ei de borra coma totes es autes, senon de seda esquista e daurada!
Era sua boca!
Que i a quauqui uns que vien a demanar-me ingenuament a on ei er elixir dera vida, e per quina tèrra cor er elixir de vida e era sua hònt!
E jo les digui: coneishi er elixir dera vida e era sua hònt!
Qu’ei era boca d’un joen elegant e doç, un dam joen damb eth còth trende e inclinat, un adolescent de cintura flexibla.
Qu’ei eth pòt umid deth mèn amic, prim e viu, joen de doci pòts d’un ròi escur!
Mès tot aquerò quan auie dètz-e-ueit ans, pr’amor que quan arribèc ena edat d’òme, eth prince Diadèma venguec a èster tant admirablament beròi, que siguec un exemple mentat en toti es païsi musulmans, ath long e ar ample.
E atau, eth nombre des sòns amics e des sòns intims siguec plan considerable.
E guairi l’enrodauen volien veder-lo regnar en país dera madeisha manèra que regnaue enes còrs.
En aguesta epòca, eth prince Diadèma s’apassionèc pera caça e pes expedicions enes bòsqui e enes seuves, a maugrat deth temor qu’es sues constants abséncies inspirauen ath sòn pair e ara sua mair.
E un dia ordenèc as sons esclaus que premanissen viures entà dètz dies, e partic damb eri entà ua caça a pè e damb lebrèrs.
E caminèren pendent quate dies, enquia qu’arribèren ara fin en un parçan abondiu en caça, caperat de bòsqui abitadi per tota sòrta d’animaus sauvatges e negada per ua multitud de hònts e d’arriuets.
E eth prince Diadèma dèc eth senhau entà començar era caça.
S’estenec er ample hilat de còrda ar entorn d’un gran espaci, e es esquivadors auancèren dera circonferéncia enquiath centre, en tot hèr-se a vier a toti es animaus alhocardidi, empossant-les d’aguesta sòrta entath centre.
E entà acaçar as animaus dificils de esquivar, se deishèren anar pantères, gossets e falcons.
E era caça damb lebrèrs artenhèc un gran nombre de gasèles, e tota sòrta de caça.
E siguec un gran hestau entàs pantères de caça, gossets e falcons.
Un còp acabada era caça, eth prince Diadèma se seiguec ath costat d’un arriu entà repausar un shinhau.
Dempús repartic era caça entre es sòns amics, en tot reservar-li era milhor part entath sòn pair eth rei Soleiman.
E ara seguida s’ajacèc en aqueth lòc enquiath maitin.
En desvelhar-se, vederen qu’auie acampat aquiu ua grana caravana arribada de nets, e vederen gésser des sues tendes e baishar entar arriu entà her es sues ablucions a un gran nombre de gent, esclaus neri e mercadèrs.
Alavetz eth prince Diadèma envièc a un des sòns òmes entà que se’n sabesse de qui èren e deth sòn país e condicion.
E eth corrèu tornèc, e li transmetec ath prince Diadèma çò que l’auie dit aquera gent: “Qu’èm mercadèrs qu’auem acampat aciu, atiradi pera verdor d’aguest bòsc e per aguesti arriuets deliciosi.
Sabem que non mos cau crànher arren, donques qu’èm enes tèrres segures deth rei Soleiman, qu’era sua sabença de govèrn ei coneishuda en toti es parçans e traquillize a toti es viatgèrs.
E eth prince Diadèma exclamèc: “Per Allà!
S’aguesti mercadèrs me hèn a vier causes beròies, per qué non anem a cercar-les?
Atau passaram alègrament eth maitin.” E eth prince, seguit des sòns amics es caçaires, se filèc entàs tendes dera caravana.
Quan es mercadèrs vederen arribar ath prince e endonvièren se qui ère, acodiren ath sòn encontre, lo convidèren a entrar enes sues tendes, e li lheuèren en aunor sòn ua magnifica tenda de satin ròi, damb figures multicolores, representant flors e audèths, tapissada de sedes dera India e brocats de Cachemira.
E placèren un preciós coishin sus un meravilhós tapís de seda, qu’ère enriquit damb diuèrses files d’esmeraldes.
E eth prince se seiguec en aguest tapís, s’apuèc en coishin, e les demanèc as comerciants que li mostrèssen es sues mercaderies.
E en auer-li mostrat es comerciants totes es sues mercaderies, alistèc era que mès l’agradaue, e a maugrat de qué se resistien, les obliguèc a acceptar eth sòn prètz, en tot pagar-les damb generositat.
Dempús ordenèc as esclaus que recuelhessen es crompes, e ère ja a mand de montar entà seguir era caça, quan de ressabuda vedec ath sòn dauant, entre es mercadèrs, a un joen…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e damb era sua acostumada discrecion, ajornèc et relat entath dia a vier.
Era didec:
Quan de pic, eth prince Diadèma vedec ath sòn dauant, entre es mercadèrs, a un joen d’ua estonanta beresa, d’un intens pallitge, vestit damb ua magnifica ròba e de bona portadura.
Aqueth ròstre tan palle e tan beròi, parlaue d’ua grana tristesa, era abséncia d’un pair, d’ua mair o d’un amic molt estimat.
E eth prince Diadèma non se’n volec anar sense saber se qui ère aqueth beròi joen qu’entada eth se sentie atirat.
E s’apressèc ada eth, li desirèc era patz, e li preguntèc se qui ère e perqué ère trist.
E eth beròi joen, en enténer aguestes paraules, solet podec díder: “Que sò Aziz!” E s’estarnèc en somics de tau sòrta, que queiguec estavanit.
Quan se remetec, eth prince Diadèma li didec: “Ò Aziz!
Ditz-me, donc, eth motiu des tues penes.” Mès eth joen Aziz, coma tota responsa, apuèc es codes en solèr, e cantèc aguesti vèrsi:
Evitatz era guardada magica des sòns uelhs, donques qu’arrés s’escape dera sua orbita!
Es uelhs neri son terribles quan guarden languidament perque trauèssen es còrs coma les trauèsse er acèr des espades mès ahilades!
E sustot, non escotetz era doçor dera sua votz, pr’amor que coma se siguesse un vin hèt de huec, l’eternizarie de doçor!
Be n’ei de nòbla era distància entre eth sòn cauilhar sarrat peth braçalet d’aur e es sòns uelhs cercadi de khol nere!
A on ei er aròma delicat des sòns vestits perhumats, deth sòn alend que flaire a esséncia de ròses?
Quan eth prince Diadèma entenec aguesta cançon, non volec persutar mès, de moment, e didec: “Ò Aziz!
Mès eth beròi Diadèma li didec ath beròi Aziz: “Per Allà!
Totun aquerò voi que me les mòstres.” E obliguèc ath joen Aziz a sèir-se en tapís de seda, ath sòn costat, e a presentar-li, pèça per pèça, totes es mercaderies.
E eth prince Diadèma, sense examinar es beròies teles, les crompèc totes, e li didec: “Ara, ò Aziz, se me condèsses eth motiu des tues penes…
Te veigui damb es uelhs plei de lèrmes e damb era anma plia d’afliccion.
Ara plan; se bèth un te perseguís saberè castigar as tòns opressors; e s’as bèth deute, pagarè de tot còr es tòns deutes.
Mès eth joen Aziz, en enténer aguestes paraules, se sentec de nauèth estofat pes somics, e non podec hèr mès que cantar aguestes estròfes:
Era elegància dera tua cintura dreta sus es tues anques ondulantes!
Eth vin des tòns pòts e era mèu dera tua boca!
Era corba des tòns pièchs e era èrba que les florís!
Demorar-te qu’ei mès doç entath mèn còr que çò que n’ei entath condemnat era esperança der indult!
Ò net!
E eth prince Diadèma, dempús d’aguesta cançon, volec distrèir ath joen e se metec a examinar ua a ua es beròies teles e es sederies.
Mès de ressabuda queiguec d’entre es teles un tròç de seda brocada, qu’eth joen Aziz s’esdeguèc a recuélher e la pleguèc tremolant, en tot botar-se-lo jos eth sòn jolh.
E exclamèc:
Ò Aziza, era mia estimada!
Mès aisides que tu son d’arténher es esteles des Pleyades!
A on anarè sense tu?
Com è de suportar era tua abséncia, que m’aclape, quan a penes posqui damb eth pes deth mèn vestit?
E eth prince, en veir aqueth movement deth beròi Aziz e en enténer es sòns darrèrs vèrsi, se quedèc plan estonat, arribant ath limit dera expectacion.
E exclamèc…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada, era hilha deth visir, vedec apressar- se eth maitin, e discrètament non volec abusar deth permís autrejat.
Alavetz era sua fraia, era joena Doniazada, qu’auie seguit d’aurelha tota aquera istòria tient er alend, exclamèc des deth lòc qu’ère clinada: “Ò fraia mia!
E Schahrazada arric, e li didec: “Òc, fraia mia!
E eth rei Schahriar didec entada eth: “Per Allà!
Dempús cuelhec a Schahrazada en braça.
E passèren era rèsta dera net entrelaçadi enquiath dia.
Dempús d’aquerò, partic eth rei Schahriar entara sala de justícia; e era sala s’aumplic dera multitud des emirs, visirs, camarlencs, gardes e sirvents de palai.
E eth gran visir arribèc tanben, amiant dejós deth braç eth susari entara sua hilha Schahrazada, que ja se pensaue qu’ère mòrta.
Mès eth rei arren li didec sus aquerò, e seguic jutjant, autrejant emplecs, destituint, governant e despachant es ahèrs pendents, e atau enquiath finau deth dia.
Dempús se lheuèc eth divan, e eth rei entrèc en palai.
Mès quan arribèc era net, eth rei Schahriar venguec a cercar a Schahrazada, e non deishèc de hèr damb era, era sua causa acostumada.
E quan s’acabèc era causa, era joena Doniazada se lheuèc deth tapís, e li didec a Schahrazada:
E Schahrazada, hènt un arridolet ara sua fraia Doniazada, li didec: “La condarè de tot còr e coma omenatge degut!
E Schahrazada didec:
Me n’è abut, ò rei afortunat!
E Aziz responec: “Ò senhor!
Qué harè ara?” E alendèc prigondament.
Mès autant persutèc eth prince Diadèma, e tan amables èren es sues paraules, qu’eth joen Aziz acabèc dident:
Pr’amor qu’es encantaments d’aqueres qu’autregeren aguestes dues teles jamès s’esfaçaràn des mèns uelhs.
Era que me balhèc era prumèra tela se cride Aziza.
Per çò dera auta, eth sòn nòm ei molt amargant de prononciar en aguest moment!
Pr’amor que siguec era damb era sua pròpria man era que me hec çò que sò.
Mès coma que ja è començat a parlar-te d’aguestes causes, te vau a condar es detalhs.
Dempús eth joen Aziz treiguec eth doble tròç de tela qu’auie amagat jos eth jolh, e lo despleguèc sus eth tapís qu’èren seigudi.
E eth prince Diadèma vedec qu’es dus tròci èren desparièrs: en un i auie brodat, damb hius d’aur ròi e hius de seda de toti es colors, ua gasèla; e en aute tròç i auie tanben ua gasèla, mès brodada damb hiu de plata, e amiaue ath còth un colhar d’aur ròi, que d’eth penjauen tres pèires de crisolit orientau.
En veir aguestes gasèles, tan meravilhosament brodades, exclamèc eth prince: “Glòria ad Aqueth que bote tant d’art ena anma des creatures!” E dempús, en tot dirigir-se ath beròi joen, seguic:
E eth beròi Aziz li didec ath prince:
Mès jo auia ua cosia que s’auie elevat damb jo ena casa deth mèn pair, pr’amor qu’eth sòn auie mòrt.
Mès abans de morir, eth mèn oncle l’auie hèt prométer ath mèn pair e ara mia mair que mos maridarien quan arribèssem ara edat convenenta.
Atau ei que mos deishauen amassa; e d’aguesta sòrta arribèrem a enamorar-mos er un der aute.
E de nets mos hègen dormir en madeish lhet, sense separa-mos un solet moment.
Qu’ei clar que nosati non mo n’encuedèrem alavetz des inconvenents que podie auer en tot aquerò, encara qu’era mia cosia, ère mès escarrabilhada que jo en aguesti ahèrs, e mès instruida e mès expèrta, coma me’n sabí dempús, en pensar ena sua manèra d’enrodar-me damb es sòns braci e de sarrar es cueishes quan dormie ath mèn costat.
A tot darrèr, coma qu’acabèrem de complir era edat requerida, eth mèn pair li didec ara mia mair: “Aguest an mos cau maridar ath nòste hilh Aziz damb era sua cosia Aziza.” E se metec d’acòrd damb era sus eth dia que se redigirie eth conttracte, e de seguit se metec a hèr es preparatius dera nòça.
E anèc a convidar a parents e amics, en tot dider- les: “Eth pròplèu diuendres dempús dera oracion, vam a redigir eth contracte de maridatge d’Aziz damb Aziza.” E era mia mair anèc a avisar a totes es hemnes que coneishie e as sòns parents.
Per çò deth mèn pair, anèc a encargar es pastissi e es doci, e premanic damb fòrça suenh es plates entàs beuendes.
E abans dera ora senhalada entà recéber as convidadi, m’envièc era mia mair en hammam entà que me banhèssa, e venguec un esclau darrèr mèn damb un vestit nau, eth milhor d’entre es vestits naui que m’auia de botar dempús de banhar-me.
Anè, donc, en hammam, e acabat eth banh, me botè eth somptuós vestit, qu’ère tan poderosament perhumat, qu’es caminaires s’arturauen entà flairar era sua aròma en aire.
E m’endralhè entara mesquita pr’amor d’assistir ara pregària qu’aqueth dia de diuendres auie de precedir ara ceremònia, mès peth camin me’m brembè d’un amic que m’auia desbrembat de convidar.
E comencè a caminar ara prèssa entà non arrecular-me, mès damb era precipitacion acabè en tot perder-me per un carreron que non coneishia.
E coma qu’èra umitejat de sudor per çò deth banh caud e peth vestit nau, qu’era sua tela ère plan regda, profitè era fresca deth carreron entà descansar en un banc encastrat ena paret.
Abans de sèir-me treiguí dera pòcha un mocador brodat d’aur, e l’estení dejòs mèn.
E era sudor seguie queiguent deth front, pera intensitat deth calor; e coma que non auia arren entà netejar-me-lo, donques qu’eth mocador ère dejós mèn, me hec dò, e aguest torment activaue encara mès era transpiracion.
E ja èra prèst a lheuar-me era tunica entà secar-me es gotes que me baishauen pes maishères, quan vedí quèir, leugèr coma era brisa, un mocador blanc de seda, qu’eth sòn perhum aurie guarit a un malaut.
Sonque de veder-lo se refresquèc era mia anma.
M’esdegué entà cuelher-lo, guardè entà naut entà veir d’a on auie queigut, e es mèns uelhs se trapèren damb es uelhs d’ua joena, era madeisha que m’auie de dar aguesta prumèra gasèla brodada.
La vedi…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
La vedí, arridolenta, pistant per ua hièstra dubèrta en estatge naut.
Non sajarè de descríuer era sua beresa, pr’amor qu’era mia lengua ei massa pèga entad aquerò.
Te cau saber sonque qu’a penes m’auec vist se metec eth dit ensenhador enes pòts.
Baishèc dempús eth dit còr, l’amassèc ath dit quèr, e se metec es dus entre es popes.
Ara seguida entrèc laguens, barrèc era hièstra e despareishec.
E totafèt estonat, e ahiscat peth desir, encara que guardè fòrça estona demorant veir de nauèth aquera aparicion que m’auie cuelhut era anma, seguit barrada era hièstra tu per tu.
E non desesperè enquia que, dempús d’auer estat demorant en banc enquiara còga det solei, desbrembant eth contracte de maridatge e ara nòvia, m’assegurè de qué decididament ère en bades demorar.
Alavetz me lheuè damb eth còr aclapat, e m’endralhè entara mia casa.
Peth camin despleguè aqueth adorable mocador, qu’eth sòn perhum m’auie deleitat tant intensament, e me pensè qu’èra en Paradís.
M’è volut queishar mejançant aguesta letra fina e complicada entà que coneishe era passion dera mia anma!
Pr’amor que totes es letres son era tralha dera anma que l’imagine!
Mès er amic me didec: “Per qué ei era tua letra tan fina e tan tormentada, que lèu despareish ara mia vista?
E responí: “Atau sò jo de tormentada!
E en aute costat deth mocador i auie escrits aguesti vèrsi, en caractèrs grani e regulars:
Es pèrles, er ambre e era alugada rojor des pomes jos es huelhes geloses, a penes poirien dider-te era claretat des sues caròles dejós deth pelhaçon!
E se cerquesses era mòrt, la traparies enes intenses guardades des sòns uelhs, qu’es sues victimes son innombrables!
Mès s’ei era embriaguesa aquerò que desires, dèisha es vins deth botelhèr!
Qu’ei que non as es ròies caròles deth botelhèr?
Alavetz jo, ò senhor mèn!
E trapè ara hilha dera mia tia, qu’ère en tot plorar; mès en veder-me se netegèc de seguit es uelhs, s’apressèc a jo, e m’ajudèc a despolhar-me.
E me preguntèc doçament sus eth motiu dera mia tardança, e me didec que toti es convidadi, es emirs, es grani mercadèrs e es auti, madeish qu’eth kadí e es testimònis, m’auien demorat pendent ua longa estona, mès qu’en non veder-me arribar mingèren e beueren enquia assadorar-se, e partiren toti amassa, cada un peth sòn camin.
Dempús higec: “Per çò que hè ath tòn pair, s’a enforismat fòrça, e a jurat qu’eth nòste maridatge s’ajornarà enquiar an a vier!
Alavetz li didí: “Que s’a passat tau e quau causa.” E li condè era aventura peth menut.
De seguit cuelhec eth mocador que l’aufria, e dempús d’auer liejut çò qu’ère escrit, vessèc abondoses lèrmes.
Jo responí: “Sonque damb senhaus, que d’eri arren è comprenut, e que voleria que me balhèsses era sua explicacion.” Era didec: “Ò estimat cosin mèn!
Te cau saber, donc, qu’entà entornar era tranquillitat ath tòn esperit sò prèsta a servir-te damb tota abnegacion, e a facilitar-te un encontre damb aguesta hemna que tant de preocupe, e que solide ei encamardada de tu.
Pr’amor qu’aguesti senhaus, qu’eth sòn mistèri lo coneishem nosates es hemnes, signifiquen que t’estime apassionadament e que te cite entà laguens de dus dies.
Es dits plaçadi entre es popes vòlen díder eth numèro dus, mentre qu’eth dit entre es pòts vò díder qu’ès entada era madeish qu’era sua anma, que l’autrege vida ath còs.
Li balhè es gràcies pera sua abnegacion e pes sòns boni aufriments, e m’estè pendent dus dies en casa demorant era ora dera cita.
E èra plan trist, e repausaua eth cap sus es jolhs dera mia cosia, que non deishaue d’encoratjar-me e d’ahiscar eth mèn còr.
Atau, donc, quan s’apressèc era ora dera cita, era mia cosia s’esdeguèc a botar-me eth vestit, e me perhumèc damb es sues mans…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Eth beròi Aziz seguic d’aguesta sòrta era sua istòria:
E me perhumèc damb es sues mans, usclèc benjuin entà qu’era mia ròba flairèsse, e m’abracèc trendament, dident: “Ò eth mèn estimat cosin!
Coratge!
Pr’amor que jo desiri era patz dera tua anma, e solet serè erosa se tu ès erós.
Torna lèu, donc, entà condar-me era aventura.
E guarda que i aurà beròis dies entà nosati, e beròies nets benedides!” Alavetz, padegant es batecs deth mèn còr e tient es mies emocions, me didí adiu dera mia cosia e gessí.
Quan arribè en carreron ombriu, me seiguí en banc, en sénter que s’apoderaue de jo ua excitación immensa.
E a penes siguí aquiu, vedí que s’entredaurie era hièstra; e de seguit me cuelhec un vertige per dauant des uelhs, mès me remetí, guardè entara hièstra, e vedí ara joena.
E en veir aqueth ròstre adorat, trantalhè e queiguí tremolant en banc.
Era joena seguie ena hièstra, en tot guardar-me damb tota era lum des sòns uelhs.
E amiaue ena man un miralh e un mocador ròi.
E sense badar boca, se lheuèc es manges e se descurbic es braci enquias espatles.
Dempús dauric era man, e estenent es dits, se toquèc es piechs.
Dempús alonguèc eth braç dehòra dera hièstra, agarrant eth miralh e eth mocador ròi; agitèc eth mocador tres còps, en tot lheuar-lo e tornar-lo a baishar.
Hec senhau de retòrcer eth mocador e de plegar-lo.
Inclinèc eth cap entà jo pendent ua longa estona; e dempús, en tot retirar-se ara prèssa, barrèc era hièstra e despareishec.
E aquerò siguec tot!
E sense prononciar ua soleta paraula.
Me deishèc atau, en ua perplexitat extrèma; e non sabia se demorar-me o anar-me’n; e mentre dobtaua, guardaua era hièstra ores e mès ores, enquiara mieja net.
Alavetz, en tot senter-me malaut de tan pensar, tornè entà casa e trapè ara mia prauba cosia demorant, damb es uelhs rogidi pes lèrmes e era cara plia de tristesa e resignacion.
E mancat de fòrces, me deishè quèir en solèr en un estat lamentable.
E era mia cosia, que s’auie esdegat a córrer entà jo, me recebec enes sòns braci, e me punèc enes uelhs, e me les sequèc damb era punta dera manja, e entà padegar eth mèn esperit, me dèc un veire de siròp perhumat damb aigua de flors; e acabèc interrogant-me doçament sus aqueth retard e sus era mia desesperacion.
Alavetz, encara que trincat peth cansament, la metí ath corrent de tot, en tot referir-li es senhaus dera beròia desconeishuda.
E era mia cosia didec: “Ò Aziz deth mèn còr!
Alavetz exclamè: “Ò hilha deth mèn còr!
Pro que siguen vertadères es tues paraules!
Pr’amor qu’è vist qu’ena cantoada deth carreron i a plan que òc era botiga d’un tintorèr judiu.” E dempús, sense poder tier era ondada des mèns rebrembes, m’estarnè en somics en sen dera mia cosia, qu’entà padegar-me m’aumplic de paraules doces e amorasses encantadores.
E didie: “Pensa, ò estimat mèn Aziz!
Mès jo, ò joen senhor!
Era cara se me botèc auriolenca, e es mies faccions se deteriorèren.
Pr’amor qu’ère eth prumèr viatge que sentia era passion, e gaudia d’un amor amargant e misteriós.
E atau, donc, pendent es cinc dies que siguí demorant, m’aflaquí enquiar extrèm, e era mia cosia, plan aclapada en veder-me d’aquera manèra, non me deishèc ne un solet instant, e passaue es dies e es nets seiguda en mèn cabeç en tot condar-me istòries d’enamoradi, e en sòrta de dormir, velhaue ath mèn costat, e bèth còp la susprení secant- se es lèrmes des sòns uelhs, que volie dissimular.
A tot darrèr, passadi es cinc dies, m’obliguèc a lheuar-me, m’escauhèc aigua e me hec entrar en hammam.
E dempús me vestic, e me didec: “Vè-te’n de seguit entara cita!
Hi lèu a gésser, e corrí ena casa deth tintorèr judiu.
Mès aqueth dia ère dissabte, e eth judiu non auie daurit era botiga.
Me seiguí, a maugrat de tot, dauant dera pòrta dera botiga, e demorè enquiara ora dera oracion e enquia qu’eth solei se coguèc.
E coma qu’era net auançaue sense cap resultat, me cuelhec eth temor e decidí tornar ena mia casa.
Arribè coma embriac, sense saber se qué hèja e qué didia.
E trapè ara mia cosia de pès, virada era cara entara paret, damb un braç emparat en un mòble e ua man sus eth còr.
E alendaue uns vèrsi plan tristi sus er amor malerós.
Mès, a penes se n’encuedèc dera mia preséncia, se sequèc es uelhs e correc ath mèn encontre, simulant arrir entà amagar-me eth sòn dolor.
E me didec: “Ò cosin mèn estimat!
Qu’Allà te hèsque duradora era tua felicitat!
Alavetz era mia prauba cosia, luenh d’emmaliciar-se pera mia brutalitat, non prononcièc ua soleta paraula d’indignacion, se lheuèc plan resignada, e anèc a usclar un bocin de esca, en tot aplicar- se-la sus era herida.
E quan s’auec bendat eth front damb un mocador, netegèc era sang que tacaue eth marme, e coma se non s’auesse passat arren, se virèc entà jo, arrint tranquillament, e me didec damb era màger doçor…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta coma tostemp, interrompec eth sòn relat enquiar aute dia.
Era didec:
E coma se non s’auesse passat arren, se virèc entà jo, arrint tranquillament, e me didec damb era màger doçor: “Ò hilh deth mèn oncle!
Alavetz li condè eth trebuc qu’auia patit e que non sabia arren dera desconaishuda.
E Aziz didec: “Ò Aziz des mèns uelhs!
E dit aquerò, me hec a vier era mia cosia ua plata de minjar, mès jo la refusè bruscament, e era vaishèra queiguèc e rodèc per tot eth tapís.
Que siguec era mia manèra d’exprimir que non volia minjar ne béuer.
Era mia prauba cosia recuelhec es trastos que caperauen eth solèr, netegèc eth tapís, e tornèc a sèir-se ath pè deth divan que jo èra estirat.
E jo pensaua: “Quina holia èster encamardat coma ne sò!” Ara fin, apareishec eth maitin, me lheuè ara prèssa, e partí entath carreron, dejós dera hièstra dera joena.
E a penes m’auia seigut en banc, era hièstra se dauric, e apareishec dauant des mèns uelhs enludernats era cara deliciosa qu’ère tota era mia anma.
E m’arrie damb totes es sues dents e damb un arridolet definitiuament saborós.
Despareishec pendent un moment, e tornèc damb ua saca ena man, un milralh, ua torreta de flors e ua lantèrna.
E prumèr de tot botèc eth miralh ena saca, l’estaquèc, e la lancèc laguens dera cramba.
Dempús, damb un gèst incomparable, se deishèc anar era cabeladura, que queiguec pesadament sus era sua espatla, e se caperèc damb era, pendent un moment, era cara.
De seguit botèc era lantèrna ena torreta, ath miei des flors, ac tornèc a cuélher tot e despareishec.
Era hiéstra se barrèc deth tot, e eth mèn còr volèc damb era joena.
E eth mèn estat ja non ère un estat.
E auie eth cap emparat en ua man, e gasulhaue plan doçament era armonia d’aguesti vèrsi:
Pensi tostemp en tu, ò Aziz!
Entà quina casa d’autrú as hujut?
Contesta, ò Aziz!
A on as trapat casa, ò viatgèr adorat?
Pensa en jo tanben!
Sabe-te’n de qué te posse entà on te posse eth Destin, gelós dera mia felicitat, non poiràs trapar eth calor que t’aufrís aguest praube còr d’Aziza!
Mès que non m’escotes, Aziz, e t’aluenhes!
Amorta era tua set ena netedat d’ua aigua blossa, mès dèisha qu’eth mèn dolor beue era sau d’aguestes tristes lèrmes, amagades enes mies orbites prigondes!
Plora, còr mèn, era abséncia deth plan estimat…!
Tostemp pensi en tu, ò Aziz!
A quina casa luenhana as hujut?
Contesta, ò Aziz!
A on as trapat aguesta casa, ò viatgèr adorat!
Acabadi aguesti vèrsi se virèc, e en veder-me volec amagar de seguit es sues lèrmes, e venguec entà jo, e s’estèc de pès, sense poder parlar.
Ara fin didec: “Ò cosin mèn!
Conda-me qué t’a arribat aguest còp.” E l’expliquè peth menut es misteriosi gèsti dera joena.
E Aziza didec.
Sabe-te’n de qué eth miralh botat ena saca represente eth solei que despareish.
Aguest senhau te convide a vier deman pera net ena sua casa.
Era cabeladura nera tapant era cara signifique era net caperant eth mon damb es sues tenèbres.
Aguest senhau ei ua confirmacion der anterior.
Era torreta de flors signifique que te cau entrar en jardin dera casa, plaçat darrèr deth carreron, e per çò que hè ara lantèrna dessús dera torreta, vò díder clarament que quan sigues en jardin te cau dirigir-te entà on veigues ua lantèrna alugada, e demorar aquiu era arribada dera tua aimanta.” Mès jo, ar arràs dera decepcion, exclamè: “Que ja m’as dat esperances massa còps, e dempús non s’an complit!
Allà!
Allà!
E era mia cosia, mès que de costum, non estauvièc es paraules doces e consoladores.
Mès que non gausèc botjar-se ne dar-me de minjar ne de béuer, per pòur as mèns accèssi d’impaciéncia massa expressius.
Ça que la, en escurir deth dia a vier me decidí a sajar era aventura, encoratjat per Aziza, que me balhaue tantes pròves deth sòn desinterès e deth sacrifici absolut dera sua persona, mentre que secretament ploraue damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Me lheuè, cuelhi un banh, e tostemp ajudat per Aziza me botè eth mèn vestit mès beròi.
Mès abans de deishar-me gésser, Aziza me lancèc ua guardada de desolacion, e damb votz plorosa me didec: “Ò hilh deth mèn oncle!
Alavetz li jurè recitar-les.
E Aziza, tranquillizada, me recitèc es vèrsi, e m’obliguèc a repetir-les abans d’anar-me’n, encara que jo non comprenia era sua intencion ne era sua posita futura.
Ò vosati es enamorats!
Didetz-me per Allà!
Dempús m’aluenhè ara prèssa, e arribè en jardin, qu’era sua pòrta trapè dubèrta, e ath hons i auie ua lantèrna alugada, qu’entada era me filè a trauèrs des ombres.
E en arribar en lòc qu’ère era lum, me demoraue ua grana suspresa, donques que me trapè un meravilhós salon damb era copòla d’evòri e d’eben, illuminada per immensi candelèrs d’aur e granes lampes de cristau penjades deth tet damb cadies daurades.
Ath miei dera sala i auie ua hònt damb incrustacions e diboishi admirables, e era musica dera aigua en quèir balhaue ua nòta de frescor.
Ath costat deth tasson dera hònt, sus un gran escabèl de nacre, i auie ua plata d’argent caperada damb un modador de seda, e sus eth tapís i auie ua gèrla envernissada, qu’eth sòn elegant còth sostenguie ua copa d’aur e de cristau.
Alavetz, ò senhor mèn!
E be n’èren de delicioses es causes que i auie aquiu!
Encara es mèns uelhs son en tot verder-les!
Plan que òc, i auie aquiu…
En aguest moment dera sua narracion Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e interrompec eth sòn relat enquiar aute dia.
Era didec:
Plan que òc, i auie aquiu quate porets fregidi, dauradi e flairosi, assasonadi damb espècies fines; i auie quate tassons que contenguien: eth prumèr, entremesi perhumadi, damb iranja e damb pistaches trocejadi e canèla; eth dusau, panses estovades, perhumades dirèctament damb ròses; eth tresau, ò eth tresau!
Pastís d’Orient en forma de huelhes e dividit en rombes d’ua suggestion infinita; eth quatau, pastissets de siròp espés, prèsti a crebar per çò deth farcit generós.
Ena auta mitat dera plata se vedien es mies frutes preferides: higues arropides pera maduretat, cidres, citrons, arradims fresqui e platanes.
E entre ua e ua auta causa se destacauen es flors: ròses, jasmins, tulipes, liris e narcisi.
M’encoratgè, en veir tot aquerò, ar arràs der encoratjament, e hi enlà es mies penes entà daurir solet eth camin dera alegria.
Mès me preocupaue non veir tralha de creatura viuenta entre es creatures d’Allà.
E coma que non vedia ne sirventa ne esclaua que venguesse a mestrar-me, non gausaua provar arren, e demorè pacientament a que venguesse era estimada deth mèn còr: mès se passèc era prumèra ora, e arren!, dempús era dusau e era tresau, e tanpòc arren!
Mès ara que n’èra segur dera capitada, me tornaue er apetís, pera gràcia d’Allà, e l’ac arregraí ara mia prauba Aziza, que m’ac auie anonciat, en tot explicar-me exactament eth mistèri d’aqueri senhaus.
Atau, donc, en non poder tier mès era hame, me lancè sus es adorables pastissi, que les preferia a tot, e vè-te’n a saber guaires me’n passè per erbèr, donques que semblauen pastadi damb perhums deth Paradís pes dits diafans des hurís.
Dempús me metí damb es rombes cruishents deth sucós Pastís d’Orient, e me mingè toti es que i auie; dempús m’avalè tota era copa d’entremesi esposcada de pistaches talhadi, e non podec èster mès fresca entath mèn còr.
Me decidí de seguit pes porets, e m’en mingè un, dus, tres, o quate, pr’amor qu’ère plan ben hèt eth farcit amagat ena sua cavitat, assasonat damb grani acids de milgrana, e dempús d’aquerò me dirigí entàs frutes pr’amor d’adocir-me, e amorassè eth mèn paladar alistant amplament entre totes eres.
Acabè de minjar, saborant ua, dues, tres o quate culherades de grani doci de milgrana, e glorifiquè a Allà pes sòns beneficis.
Botè punt e finau a tot, beuent ena gèrla envernissada, sense tier era copa, qu’ère sobrèra.
Qué passèc pendent aquera net…?
Sonque sai que peth maitin, en desvelhar-me es arrais deth solei, èra estirat, non enes magnifics tapissi, senon sus eth marme nud, e auia sus eth vrente un shinhau de sau e un sarpar de povàs de carbon.
Me lheuè de seguit, me secodí, guardè a dreta e quèrra, mès non vedí tralha de creatura vieuenta ath mèn entorn.
Atau ei qu’era mia perplexitat siguec tan grana coma era mia emocion.
E m’emmaliciè contra jo madeish, en tot empenaïr-me dera feblesa dera mia carn e dera mia escassa resisténcia ara fatiga.
E m’endralhè trist entara mia casa, a on trapè ara mia prauba Aziza, que se planhie umilament e recitaue plorant aguesti vèrsi:
Era brisa dançaira se lhèue e ven entà jo a trauèrs dera pradèra!
Abans de qué era sua amorassa se cale enes mèns peus, m’ac anóncie eth sòn perhum!
Ò brisa leugèra, vene entà jo!
Es audèths canten!
Tota passion seguirà eth sòn destin!
Se jo podessa, ò amor!
Adocís damb eth tòn alend er amarum d’aguesta anma, que se negue en dolor!
Dempús de partir tu, ò Aziz!
Qui me diderà s’eth còr deth mèn estimat ei coma eth mèn còr, usclat pera ahlama der amor?
En veder-me Aziza se lheuèc ara prèssa, se sequèc es lèrmes, e me dirigic paraules plan doces, en tot ajudar-me a trèir era ròba.
E dempús de flairar-la, me didec: “Ò Allà!
E m’esdegué a satisfèr-la.
Alavetz, plan preocupada, exclamèc: “Per Allà!
Ò Aziz!
Te cau saber qu’era sau lançada ena tua pèth signifique que te trape plan alap, per çò d’auer-te deishat dominar peth saunei.
E eth carbon signifique qu’Allà t’ennerisque era tua cara, donques qu’eth tòn amor ei mentida.
Atau, ò estimat Aziz!
En enténer aguestes paraules me piquè eth pièch, e exclamè: “Jo sò eth solet colpable!
E qué poirè hèr ara, ò hilha deth mèn oncle!?
E coma era mia prauba cosia Aziza m’estimaue de vertat, arribèc ar arràs der atrendiment en veder-me tant apenat…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrètament, ajornèc eth sòn relat entar aute dia.
Era li didec ath rei Schahriar:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E coma qu’era mia prauba cosia Aziza m’estimaue de vertat, arribèc ar arràs der atrendiment en veder-me tant apenat.
E responec: “Sus eth mèn cap e sus es mèns uelhs!
Mès ò Aziz!
Ça que la, deth moment que non posqui èster un laç d’union entre ambdús, te conselharè damb es mies paraules.
Torna aguesta net en madeish lòc, e resistís era temptacion deth saunei.
E entà artenhè’c evita eth minjar, pr’amor qu’er aliment engrepesís es sensi e les destibe.
Tie compde de non adormir-te, e veiràs arribar ara tua estimada tara mieja net.
E gessí dera casa.
Arribè en jardin, e trapè eth salon magnificament illuminat, damb es plates cargades de minjar, pastissi, frutes e flors.
E a penes es perhums des flors, deth minjar e de totes aqueres delícies me venguec en nas, non se podec tier era mia anma, e mingè de tot enquia assadorar-me, e beuí enquiara dilatacion complèta deth mèn vrente.
Me sentí fòrça alègre, comencè a parpalhejar, e en tot voler vence ath saunei sagè de daurir-me es uelhs damb es dits, mès que siguec en bades.
Alavetz me didí: “Vau a estirar-me un shinhau, eth temps just entà descansar e pro.
Mès que non m’esclipsarè!” E de seguit cuelhí un coishin e apuè en eth eth mèn cap.
Mès vaquí que me desvelhè a londeman quan hège dia, e me vedí estirat, non ena sala esplendida, senon en ua miserabla cramba que solide deuie servir entàs palafrenèrs.
E sus eth mèn vrente i auie un uas de pauta de moton, ua pilòta, uassi de datils e grani de garròfes; e ath costat de tot aquerò, près de jo, dus dracmes e un guinhauet.
De seguit me filè entara mia casa, a on trapè ara prauba Aziza, que recitaue aguestes estròfes:
Lèrmes des mèns uelhs!
Auetz destroçat eth mèn còr e anequelit eth mèn còs!
E eth mèn amic ei cada còp mès crudèu!
Mès non ei doç patir per amic quan ei tan beròi?
Ò estimat Aziz!
As aumplit de passion ers mia anma, e as daurit en era abismes de dolor!
Alavetz, plen de despièch, la cridè bruscament, en tot dirigir-li dues o tres injúries.
Mès ac tenguec damb paciéncia, se sequèc es uelhs, venguec entà jo, me lancèc es braci en còth, e me sarrèc damb tota era sua fòrça contra eth sòn còr, tant que jo sajaua de refusar-la, e me didec: “Ò eth mèn praube Aziz!
E coma que ja non podia mès me deishè quèir sus eth tapís, plan emmaliciat, e lancè luenh eth guinhauet.
Aziza cuelhec alavetz un ventalh, se seiguec ath mèn costat, e comencèc a ventar-me, en tot dider-me que tot s’apraiarie.
E a demana sua, li condè tot çò qu’auia trapat sus eth mèn còs quan me desvelhè.
E li didí: “Per Allà!
Mès jo l’interrompí: “Explica-me era significacion de tot aquerò.” E era didec: “Te cau saber qu’era pilòta represente…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e ajornèc eth sòn relat discrètament.
Era didec:
Mès tornè a interrómper: “Ò Aziza, desbrembes eth guinhauet e es dus dracmes.” E Aziza, tremolant, me didec: “Ò Aziz!
Es dus dracmes simbolizen es sòns dus uelhs.
E damb aquerò te vò díder: “Juri pes dus mèns uelhs que se tornes per aciu e t’adormisses, t’esgorjarè damb un guinhauet!” Ò hilh deth mèn oncle!
Guaira pòur me còste tot aquerò!
Com poiríem botar remèdi ad aguest mau?
E era responec: “Te cau conformar-te damb es mies paraules e te cau aubedir-les, pr’amor que se non, arren poiram hèr.” E jo didí: “Escoti e aubedisqui!
Alavetz Aziza, fidada ena mia promesa, m’abracèc e me didec: “Plan, donc, vaquí eth mèn plan.
Te cau dormir aciu pendent tot eth dia, e d’aguesta sòrta non te temptarà eth saunei aguesta net.
E quan te desvelhes te balharè minjar e béuer.
E atau non te calerà crànher arren.” E plan, Aziza m’obliguèc a ajaçar-me, e me hec un massatge, e jos era influéncia d’aguest massatge tan deliciós, non me tardè a esclipsar-me; e en desvelhar- me quan ja escurie, la trapè seiguda ath mèn costat, en tot hèr-me aire damb un ventalh.
E endonviè qu’auie estat plorant, pr’amor qu’era sua ròba ère banhada de lèrmes.
Alavetz Aziza s’esdeguèc a balhar-me de minjar, e era madeisha me botaue es bocins ena boca, e jo non auia de hèr qu’avalar-me-les.
E atau hi enquia que me quedè totafèt assadorat.
Dempús me dec ua tassa de ginjorles damb ròses e sucre, un refresc excellent.
Ara seguida me lauèc es mans, me les netegèc damb un tovalhon perhumat de musc, e m’esposquèc damb aigua de ròses.
Arribè en jardin, entrè ena sala, e me seiguí sus es plan riqui tapissi.
E coma ja èra assadorat, guardè indiferentament es plates, e me metí a velhar enquiara mieja net.
E non vedia ad arrés, ne entení cap bronit.
E me semblèc alavetz qu’aquera net ère era mès longa der an.
Mès qu’auí paciéncia, e demorè un shinhau mès.
E quan s’auien passat es tres quataus parts dera net, e ja començauen a cantar es pothi, comencèc a torturar-me era hame, e de mand en mand se hec tan fòrta era hame, que non podí resistir era temptacion dera plata e me botè de pès, treiguí era tela, mingè enquia assadorar-me, e beuí un veire, e dempús dus, e enquia dètz.
Me sentí dominat per un gran saunei, mès me defení energicament, me lheuè, e botgè eth cap entà totes es direccions.
E vaquí que quan m’anaue a véncer eth saunei entení un rumor d’arridolets e de sedes.
E a penes auí temps d’incorporar-me e lauar-me es mans e era boca, quan vedí qu’era gran cortina deth hons, se lheuaue.
E entrèc era, arridolenta e enrodada de dètz esclaues joenes, beròies coma esteles, E ère era pròpria lua.
Anaue vestida damb ua tunica de satin verd, brodada d’aur ròi.
E sonque entà que te’n hèsques ua idia d’era, ò joen senhor mèn!
Aciu que l’as!
Era magifica joena de guardada capinauta!
A trauèrs deth vestit verd, sense botons, se holen alègres es pièchs esplendidi!
Era sua cabeladura qu’ei destrenada!
E s’enludernat li demani eth sòn nòm, me ditz: que sò era qu’uscle es còrs en un huec immortau!
E se li parli des torments der amor, me conteste: Que sò era ròca sorda e er azur sense resson!
Ò joen innocent!
Se planh quauqu’un dera sordesa dera ròca e dera sordesa der azur?
E alavetz li didi: “Ò hemna!
Quan li recitè aguesti vèrsi, arric e me didec: “Qu’està fòrça ben!
Alavetz se virèc entàs sues esclaues, les guinhèc un uelh, e s’aluenhèren de seguit, en tot deishar-mos complètament solets ena sala.
E era venguec a sèir-se ath mèn costat, m’alonguèc eth sòn pièch, e me lancèc es braci en còth plan coraument.
E jo me precipitè alavetz contra era sua boca, e li shurlè eth pòt superior e era me shurlèc er inferior.
La cuelhí dempús pera cintura, e ambdús rodèrem amassa peth tapís.
M’esguitlè alavetz entre era delicada dubertura des sues cueishes, e li descordè tota era ròba.
E comencèrem a tocar-mos, escambiant punets e amorasses, pecics e mossegades, auçaments de cueishes e de cames e sautant hòls per tota era sala.
De tau sòrta qu’acabèc queiguent extenuada enes mèns braci, mòrta de desir.
E aquera net siguec ua net plan doça entath mèn còr, e ua grana hèsta entàs mèns sensi, segontes ditz eth poèta:
Alègra siguec era net entà jo, era mès deliciosa entre totes es nets deth mèn destin!
Era copa non deishèc un instant de veder-se plia!
Aquera net li didí ath saunei: Vè-te’n ò saunei!
E les didí as mies cames e as mèns muscles de plata: Apressatz-vos!
E en arribar eth maitin, quan volí dider-me adiu deth mèn amor, m’arturèc e me didec: “Demora un moment.
En aguest moment dera sua narracion , Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Aziz seguic d’aguesta sòrta era sua istòria:
M’arturèc e me didec: “Demora un moment.
Me cau revelar-te ua causa.” Alavetz, un shinhau estonat, me seiguí de nauèth ath sòn costat; e era despleguèc un mocador, treiguec d’eth aguesta tela quadrada qu’ei brodada aguesta gasèla que ves ath tòn dauant, ò joen senhor mèn!
Ac a brodat ua joena, plan amiga mia, e qu’ei princessa des isles deth Canfre e deth Cristau.
Aguest brodat a d’èster entà tu de grana importància.
E te rebrembarà tostemp ara que t’a hèt aguest present!” E ar arràs der estonament, li balhè expressiuament es gràcies e me didí adiu d’era.
Mès estonat damb tot aquerò que m’arribaue, non me’n brembè de recitar-li era estròfa que m’auie ensenhat Aziza.
En arribar en casa, trapè ara mia prauba cosia estirada en lhet, donques qu’ère malauta, mès en veder-me hec un esfòrç entà lheuar-se, e damb es uelhs plei de lèrmes, s’arrosseguèc entà jo, me punèc en pièch, e me sarrèc pendent ua longa estona contra eth sòn còr.
E jo, plan confonut, me calec responer-li: “Que l’è desbrembat per çò d’aguesta gasèla que ves aciu brodada.” E despleguè era tela.
Alavetz Aziza non podec tier-se mès, e s’estarnèc en somics, recitant entre lèrmes aguesti vèrsi:
A, praube còr mèn!
T’an ensenhat qu’eth cansament acompanhe era passion, e qu’eth trincament ei eth finau de tota amistat!
E higec: “Ò estimat mèn Aziz!
E arribada era net, me didec: “Vaquí era ora!
En arribar en jardin entrè ena sala, e trapè ara mia estimada qu’ère en tot demorar-me.
E de seguit me cuelhec, me punèc, me hec estirar ena sua hauda, e dempús d’auer minjat e begut ben, mos possedírem pliament.
Qu’ei inutil detalhar es nòsti transportaments, que se tardèren enquiath maitin.
Alavetz non me desbrembè de recitar-li era estròfa d’Aziza.
Ò vosati es enamoradi!
Didetz-me per Allà!
Non poiria exprimir-te, ò senhor mèn!
Aunor ara rivau d’anma magnanima!
Se’n sap de toti es secrets e les sauve silenciosament!
Ges damnatjada damb eth repartiment, e se care sense mormolhar!
Coneish er admirable valor dera paciéncia!
Alavetz aprení suenhosament aguesta estròfa entà repetir-se-la a Aziza.
E quan tornè ena casa trapè ara mia cosia estirada entre coishins, e ath sòn costat ara mia mair, e m’esdeguè a sèir-me ath sòn costat.
E era prauba Aziza auie eth ròstre esblancossit e semblaue estavanida.
Lheuèc dolorosament es sòn euelhs entà jo, e non podec hèr cap movement.
Alavetz era mia mair, plan severament, me didec.
Està ben abandonar atau ara prometuda?” E Aziza cuelhec alavetz es mans dera mia mair, e les punèc.
Dempús hec un gran esfòrç, e acabèc en tot preguntar-me: “Ò hilh deth mèn oncle!
As desbrembat eth mèn encargue?” E jo didí: “Padega-te, Aziza, l’è recitat era estròfa, e s’a esmoigut enquiath limit dera emocion, de tau sòrta que m’a recitat aguesta estròfa.” E li repetí es vèrsi que ja sabem.
E Aziza, en entener-les, plorèc en silenci, e gasulhèc aguestes paraules deth poèta:
Aqueth que non sap sauvar eth secret, ne practicar era paciéncia, non li cau hèr que desirar era mòrt.
Qu’è passat era vida sancera ena renonciacion!
E morirè privada des paraules der amic!
Quan morisca, transmetetz era mia salutacion ad aquera que siguec eth malastre dera mia vida.
Dempús higec: “Ò hilh deth mèn oncle!
En arribar era net tornè en jardin, segontes eth costum, e trapè ara mia amiga, qu’ère en tot demorar-me ena sala; e mos seigueren un ath costat der aute, mos metérem a minjar e a béuer, e mos divertírem de diuèrses formes.
Dempús mos ajacèrem de seguit e siguérem entrelaçadi enquiath maitin.
Alavetz, rebrembant era promesa, li recitè ara mia amiga es dues estròfes.
E a penes les auec entenut, deishèc anar un sorriscle, e arreculant espaurida, didec: “Per Allà!
Era persona qu’a dit aguesti vèrsi, ja deu èster mòrta en aguest moment!” E higec: “Desiri, per consideracion entà tu, qu’aguesta persona non sigue parenta tua, ne fraia, ne cosia.
E jo exclamè: “Qu’ei era mia prometuda, era pròpria hilha deth mèn oncle!” E era repliquèc: “Per qué mentisses d’aguesta manèra?
Aquerò que non pòt èster vertat!
E era responec: “E per qué m’ac amaguères?
Per Allà!
Jamès l’auria cuelhut ath sòn nòvi, se me n’auessa sabut d’aguesti laci!
Quin malastre tan gran!
E a estat era qui m’explicaue es senhaus que me hèges!
E se non auesse estat per era, jamès auria pogut arribar enquia tu!
Alavetz exclamèc: “Plan, donc, tu ès era encausa dera sua mòrt!
Pro volgue Allà que non non mautracte era tua joenessa, coma tu as mautractat era dera tua prauba prometuda!
Alavetz m’esdeguè a gésser, plan espaurit damb aquera mala maua.
E en arribar ena cantoada deth carrèr a on ei era nòsta casa, entení uns crits amargants de hemnes que se planhien.
Me precipitè laguens dera casa, e era prumèra persona que trapè siguec era mia mair, qu’exclamèc: “Tu n’as eth tòrt dera sua mòrt dauant d’Allà!
Eth pes dera sua sang pesarà sus eth tòn còth!
A hilh mèn!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Eth mèn pair comencèc alavetz a hèr es preparatius entàs funeralhas.
E quan toti es parents e amics sigueren amassadi, celebrèrem es funeralhas e hérem es ceremònies acostumades enes grani acogaments.
E mos estèrem cinc dies en ues tendes de campanha que se lheuèren ath costat dera hòssa entà recitar aquiu eth Libre Sublim.
Alavetz tornè entà casa, ath costat dera mia mair, e sentia eth mèn còr plen de pietat entara malerosa defuntada.
E era mia mair s’apressèc e me didec: “Hilh mèn, ditz-me quines causes as hèt contra era prauba Aziza entà hèr-li crebar eth còr?
Pr’amor que, ò hilh mèn!
E sustot, jamès prononcièc ua quèisha contra tu, pr’amor qu’enquiath darrèr moment non hec que benedir-te.
Atau, donc, damb Allà sus tu!
Mès era mia mair persutèc: “Quan Aziza ère a mand d’expirar, dauric un moment es uelhs, e me didec: “Ò hemna deth mèn oncle!
Jo li supliqui ath Senhor qu’ad arrés li demane compdes deth prètz dera mia sang, e que perdone ad aqueri qu’an torturat eth mèn còr!
E li didí: “Ò hilha mia!
Qu’Allà te guarisque lèu!” Mès era arrint tristament, me didec: “Ò hemna deth mèn oncle!
Te prègui que li transmetes ath tòn hilh Aziz eth mèn darrèr encargue, en tot suplicar-li que non lo desbrembe.
Quan vage entà on ei acostumat d’anar, que digue:
E higec: “D’aguesta sòrta li restarè arregraïda, e velharè per eth dempús de mòrta, coma velhè per eth en vida.” E lheuèc eth coishin, e treiguec de dejós d’eth un objècte entà tu, mès me hec jurar que non te l’autrejaria enquia que te vedesse plorar era sua mòrt.
Me sauvi, donc, aguest objècte, e non te lo balharè enquia que te veiga complir era condicion impausada:” E li didí ara mia mair: “Pro poiries mostrar-me aguest objècte.” Mès era mia mair se remic tu per tu, e se retirèc.
Que ja pòs endonviar, ò senhor mèn!
E en sòrta de plorar pera prauba Aziza, e amiar dòu ena anma, sonque pensaua en esvagar-me e divertir-me.
E arren ère mès deliciós entà jo que tier-li ua visita ara casa dera mia aimanta.
Atau, donc, a penes arribèc era net, m’esdegué a filar-me de cap ara sua casa; e la trapè tant impacienta coma s’auesse estat seiguda sus ues grasilhes.
E quan entrè, correc entà jo, se pengèc deth mèn còth e me demanèc naues sus era mia cosia; e quan li condè es detalhs dera sua mòrt e des funeraus, se sentec cuelhuda de pietat, e me didec: “Per qué non me n’è sabut abans dera sua mòrt e des molti favors que t’auie hèt e dera sua abnegacion admirabla?
E jo higí:
Quan era mia aimant entenec aguestes paraules, exclamèc: “Qu’Allà l’age ena sua misericòrdia!
Vaquí que te protegís enquia e tot dempús de mòrta!
Alavetz arribè ath limit der estonament, e didí: “Quines paraules son aguestes?
Com, en tot amassar-mos era afeccion, maquinaues era mia perdicion?
Era responec: “Ò mainautge ingenú!
Ja veigui que non coneishes es perfídies qu’èm capables es hemnes.
Mès que non vau a persutar.
Te cau saber solet qu’ara tua cosia li deues auer-te desliurat des mies mans.
Dèishi de cornèr eth mèn plan contra tu, mès damb era condicion de qué non parlaràs ne guardaràs a cap auta hemna, sigue joena o vielha.
Autraments, malerós de tu!
Compde, donc, de non desbrembar aguesta condicion!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéihser eth maitin, e discrèta coma tostemp interrompec eth sòn relat.
Era didec:
E jo, ath mèn torn, li didí: “Explica-me eth significat d’aguestes paraules: “Be n’ei de doça era mòrt, e guaire preferibla ara traïson!” Mès que non volec dider-me arren sus aquerò.
Peth maitin se lheuèc a prumèra ora, cuelhec ua grana borsa plia de dinnars, e didec: “Lhèua-te e amia-me ena sua hòssa!
Que li voi bastir ua copòla!” E jo didí: “Escoti e aubedisqui!” E gessérem, e era me seguie, repartint sòs as praubi pendent tot eth camin.
E didie cada còp: “Aguesta aumòina ei entath repaus dera anma d’Aziza!” E atau arribèrem ena sua hòssa.
Se lancèc sus eth marme, vessèc abondoses lèrmes, e dempús treiguec dera borsa de seda un cisèl de’acèr e un martèth d’aur.
E gravèc admirablament en marme aguesti vèrsi:
Un còp m’arturè dauant d’ua hòssa amagada en huelhatge!
Sèt anemones plorauen sus era, damb eth cap clin!
E didí: “A qui deu pertànher aguesta hòssa?” E era votz dera tèrra me contestèc: “Inclina eth front damb respècte!
Alavetz exclamè: “Ò tu, que t’a aucit er amor!
Ò, tu, enamorada que dormisses en silenci!
Malerosi enamoradi, vos abandonen enquia e tot dempús de mòrts, donques qu’arrés ven a netejar eth povàs des vòstes hòsses!
Jo plantarè aciu ròses e flors, e entà hèr-les florir milhor les adaiguarè damb es mies lèrmes!
Ara seguida se lheuèc, lancèc ua guardada d’adiu ara hòssa, e tornèrem a hèr eth camin entath sòn palai.
E se mostraue plan trenda.
E tostemp me recebie damb fòrça entosiasme e damb fòrça expansion.
E arren estauviaue entà dar-me gust.
Non sentia ne penes ne preocupacions, e enquia desbrembè, complètament, eth rebrembe dera prauba hilha deth mèn oncle.
En tau estat, vertadèrament deliciós, m’estè tot un an.
Mès vaquí qu’un dia, a començament der an nau, auia anat en hammam, e m’auia botat eth vestit milhor entre es milhors vestits.
E en gésser deth hammam m’auia prenut un sorbet e auia voloptuosament es flaires que se despenien dera mia ròba impregnada de perhums.
Me sentia mès content que de costum, e tot ac vedia blanc ath mèn entorn.
Eth sabor dera vida ère entà jo vertadèrament deliciós, e me sentia en tau estat d’embriaguesa, que m’aleugeria deth mèn pes, en tot córrer coma un òme embriac de vin.
E en tau estat me venguec eth desir de vier a vessar era anma dera mia anma en sen dera mia amiga.
Me filaua, donc, entara sua casa, quan en trauessar un carreron cridat eth Carreron dera Flaüta, vedí auançar entà jo a ua vielha qu’amiaue ena man un fanau entà alugar eth camin, e ua carta en un rotlèu.
M’arturè, e era anciana, dempús d’auer-me desirat era patz, me didec…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e non volec abusar des paraules permetudes.
Era didec:
E era anciana, dempús d’auer-me desirat era patz, me didec: “Hilh mèn, sabes liéger?” E jo responí: “Òc, brava hemna”.
Era me didec: “Alavetz te prègui que cuelhes aguesta carta e me lieges eth sòn contengut.” E me balhèc era carta.
Jo la cuelhí, la daurí e liegí eth contengut.
Didie qu’eth signatari d’era ère ben de salut, e l’amiaue rebrembes e ua salutacion ara sua fraia e as sòns parents.
En entener-lo lheuec era vielha es braci entath cèu, e hec vòts pera mia prosperitat, donques que l’anonciaua tan bona naua.
E exclamèc: “Volgue Allà aleugerir-te de totes es tues penes, dera madeisha manèra qu’as padegat tu es mies!” Dempús cuelhec era carta e seguic eth sòn camin.
Alavetz sentí un besonh urgent, e m’apressè en ua paret e hi es mies necessitats.
Me lheuè dempús, en tot auer-me secodit ben, e m’apraiè era ròba, prèst a seguir eth camin.
Mès alavetz vedí vier ara vielha, que me cuelhec era man, se la hec a vier enes pòts, e me didec: “Desencusa-me, ò senhor mèn!
Te demani que m’acompanhes apròp d’aciu, entà que lieges aguesta carta as hemnes dera mia casa, pr’amor que segurament non se’n fidaràn de jo, mès que mès era mia hilha, que l’a fòrça afeccion ath signatari d’aguesta carta, un frair sòn que mos deishèc hè dètz ans, e qu’era sua prumèra naua ei aguesta, des de que lo plorèrem coma mòrt.
Non me remisques aguest favor!
Non te calerà ne tansevolh entrar, donques que la poiràs lièger de dehòra estant.
Ja sabes es paraules deth Profèta (siguen damb eth era pregària e era patz!
Siguí d’acòrd, donc, ena sua peticion, e li didí: “Camina ath mèn dauant entà alugar e senhalar-me eth camin!” E era vielha me precedic, e de seguit arribèren ena pòrta d’un palai magnific.
Qu’ère ua pòrta monumentau, placada tota de bronze e d’aur ròi gravat.
M’arturè, e era vielha cridèc en lengua pèrsa.
De seguit, sense qu’auessa temps d’encuedar-me’n, per çò dera velocitat deth movement, se dauric era pòrta e vedí a ua joena gròsseta que m’arrie.
Amaie es pès descauci sus eth marme nauèth lauat, se tenguie damb es mans, per pòur de banhar-les, es plecs deth sòns pantalons, en tot lheuar-les enquia mieja cueisha.
E es manges les amiaue tanben rebussades enquia mès amont des eisheres, que se vedien ena ombra des braci blancs.
E non sabia se qué admirar mès, s’es sues cueishes coma colomnes de marme o es sòns braci de cristau.
Es sòns fini cauilhars èren cenhudi damb cascabèls d’aur e peireria; es sòns flexibles punhets ostentauen dus parelhs de pesadi e magnifics braçalets, amaiaue enes aurelhes meravilhoses plendengues de pèrles, ath còth ua tripla cadia de joies insuperables; e en cap un mocador, de plan fina tela, constelat de diamants.
Era sua beresa, e mès que mès es sues cueishes admirables, me dèren fòrça que pensar, e rebrembè aguestes paraules deth poèta:
Vèrge desirada, entà que jo endónvia es tòns tresòrs amagats, saja de lheuar-te era ròba enquiath neishement des tues cueishes, ò alegria des mens sensi!
Dempús, balha- me era copa fertila deth plaser!
Quan era joena me vedec, quedèc plan estonada, e damb eth sòn aspècte ingenú, es uelhs plan daurits e era sua votz gentila, mès delicioses que les qu’auia entenut ena mia vida, preguntèc: “Ò mair mia!
Ei aguest eth joen que mos va a liéger era carta?” E coma qu’era anciana responesse afirmatiuament, era joena m’alonguèc era carta que venguie d’autrejar-li era sua mair.
Mès quan m’inclinaua entada era entà recéber era carta, me sentí violentament possat entà laguens per un còp de cap ena esquia que m’auie fotut era vielha.
Me possèc entar interior deth vestibul, mentre qu’era, mès rapida qu’eth relampit, s’esdegaue a entrar darrèr mèn, e barrèc ara prèssa era pòrta deth carrèr.
E atau me vedí empresoat entre aqueres dues hemnes, sense saber se qué volien hèr de jo.
Mès que non me tardè guaire en saber-me’n.
Plan que òc…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament enquiar aute dia.
Era didec:
Plan que òc, quan èra ath miei deth correder, era joena me lancèc en solèr damb fòrça adretia, en tot hèr-me ua cambeta, e de seguit s’estirèc ath long e dessús de jo, sarrant- me entre es sòns braci pr’amor d’estofar-me.
E jo me pensaua que volie aucir-me e per aquerò m’empedie que cridèssa.
Mès que non i auie arren de tot aquerò.
Era joena, denpús de diuèrsi movements, se seiguec sus eth mèn vrente, e comencèc a heregar-me furiosament damb era man.
E tant hereguèc, e pendent tant de temps, e de manèra tant extraordinària, que perdí eth sens e barrè es uelhs coma un pèc.
Alavetz era joena se botèc de pès, m’ajudèc a lheuar-me, me cuelhec dera man, e seguida dera sua mair me hec trauessar sèt correders e sèt galaries, en tot hèr-me a vier enes sòns apartaments.
E jo la seguia coma un òme embriac, per çò der efecte que m’auien costat es sòns dits terriblament adreits.
Alavetz me manèc sèir, e me didec: “Daurís es uelhs!” E jo daurí es uelhs, e me vedí en ua sala immensa illuminada per quate granes arcades damb cristaus, e ère tant ampla, qu’aurie pogut servir de liça entà justes de cavalièrs.
Qu’ère tota pasimentada de marme, e es parets apareishien caperades de plaques de colors plan viui formant diboishi plan fini.
Es sòns mòbles èren d’ua forma molt agradiua e ornadi damb brocats e velot, madeish qu’es divans e qu’es coishins.
Ena testèra i auie ua ampla cramba, damb un gran lhet d’aur, incrustat de pèrles e peireria, reaument digna d’un rei coma tu, prince Diadèma.
Alavetz era joena me cridèc peth mèn nòm, damb gran estonament mèn, e me didec: “Ò Aziz!
Jo exclamè: “Non, per Allà!
Abans de maridar-me damb ua libertina dera tua classa m’estimi mès era mòrt!” E era didec: “Ò Aziz!
Marida-te damb jo, e atau des desliuraràs dera hilha de Dalila era Astuta!” E jo preguntè: “Mès se qui ei aguesta hilha de Dalila era Astuta?
Non coneihsi ad arrés que se cride atau.” Alavetz era se metec a arrir, e me didec: “Non coneishes ara hilha de Dalila era Astuta, e hè ja un an e quate mesi qu’ei era tua aimanta?
Praube Aziz!
Te cau crànher es perfídies d’aguesta miserabla, qu’a Allà la confone!
Que non i a ena tèrra cap persona mès corrompuda qu’era.
Non sabes guaires victimes an mòrt pera sua pròpria man.
Guairi crims a cometut contra es sòns nombrosi aimants!
En enténer aguestes paraules arribè ath limit der estonament, e didí: “Ò senhora mia!
Era responec: “Que la coneishi coma eth Destin coneish es sues decisions e es calamitats qu’embarre!
Mès abans d’explicar-me, voi saber des tòns pòts eth relat dera tua aventura damb era.
Alavetz li condè ara joena çò que m’auie arribat damb era mia enamorada deth jardin e damb era prauba Aziza, hilha deth mèn oncle; e era, en enténer eth nòm d’Aziza, cuelhec pietat dera mia cosia, enquia e tot se metec a plorar damb totes es lèrmes des sòns uelhs, e me didec: “Allà t’autrege es sòns beneficis, ò Aziz!
Veigui clarament que li deues era tua sauvacion d’entre es mans d’aguesta hemna ara intervencion dera prauba Aziza!
Ara qu’ès liure d’era, sauva-te ben des params d’aguesta miserabla.
E exclamè: “Tot aquerò ei, donc, çò que m’a arribat damb Aziza, e te cau saber qu’abans de morir m’encarguèc que li didessa ara mia estimada, que tu crides Dalila, aguestes parules: “Be n’ei de doça era mòrt, e guaire preferibla ara traïson!” A penes acabè de prononciar aguestes paraules, exclamèc era joena: “Ò Aziz!
Non traparàs ua auta hemna coma Aziza!
Viua o mòrta, seguís velhant per tu!
Mès deishem as mòrts, que son ena patz d’Allà, e atiem ath present.
Te cau saber qu’eth desir de qué sigues mèn m’a obsessionat totes es nets e toti es dies, e enquia aué non t’è pogut fóter man.
E ja ves qu’è artenhut eth mèn desir!
Mès qu’ès plan joen, e non coneishes es recorsi qu’ei capabla ua vielha coma era mia mair!
Resigna-te, donc, ath tòn destin, e dèisha-me actuar a jo.
Non auràs que laudances entara tua esposa, pr’amor que me voi júnher a tu per contracte legitim dauant d’Allà e deth sòn Profèta (sigue damb eth era pregària e era patz).
E toti es tòns desirs se veiràn totafèt satisfèts alavetz: riqueses, boni teishuts entara tua ròba, turbants immaculadi, tot ac auràs sense despéner arren; e non te permeterè daurir era pòcha, pr’amor qu’ena mia casa eth pan tostemp ei fresc e era copa tostemp plia.
En enténer aguesta pregunta, s’estarnèc d’arrir, de tau sòrta, que queiguec de cu.
E se metec a tremolar d’alegria, picant de mans.
Dempús didec: “Ei possible que non coneishes eth mestièr deth poth?” E jo responí: “Non, per Allà!
Que non coneishi aguest mestièr.
Quin ei?” Era didec: “Eth mestièr deth poth, ò Aziz!
E era responec: “Qu’ei eth milhor de toti es mestièrs.
Atau, donc, coratge Aziz!
Sarra-te eth cinturon!
E vedí entrar ara mair damb quate testimònis, cada un d’eri damb un candelèr alugat.
Auancèren, e dempús des reveréncies acostumades, se seigueren en rondèu.
Alavetz era joena se metec eth vel ena cara, sivans s’acostume, e s’estropèc en izar (vel gran).
E es testimònis redigiren eth contracte.
E era volec declarar generosament qu’auie recebut de jo ua dòt de dètz mil dinnars per çò des compdes arreculadi o futurs, e s’arreconeishec coma era mia deveira, sus era sua consciéncia e dauant d’Allà, de tau quantitat.
Dempús les dèc era acostumada gratificacion as testimònis, que hènt reveréncies, se n’anèren per a on auien vengut.
E era mair s’esclipsèc tanben.
E mos demorèrem es dus solets, ena gran sala des quate arcades de cristaus.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament enquiar aute dia.
Era didec:
E mos demorèrem es dus solets ena gran sala des quate arcades de cristaus.
E alavetz era joena se despolhèc, e venguec entà jo solet damb era fina camisa sus era pèth.
E quina camisa!
E quini brodadi!
Amiaue encara es cauces, mès s’esdeguèc a hèr- les esguitlar.
De seguit me cuelhec dera man, m’amièc entath hons dera ampla cramba, e se metec damb jo ena gran jaça d’aur.
E s’estirèc agilament, e me tirèc entada era.
Dempús hec ua grana alendada, seguida d’ua estrementida e de quauques causes plies de vantaria, en tot acabar per lheuar-se era camisa enquia mès naut des arnelhs.
Alavetz jo no podi frenar mès temps es mèns desirs, e dempús d’auer-li shurlat es pòts, tant que s’aflaquie, s’estiraue e barraue es uelhs, penetrè en era de part a part.
E atau comprovè era exactitud encantadora d’aguesti vèrsi deth poèta:
Quan era joena se lheuèc eth vestit, era mia guardada se podec esténer sense cap dificultat pera terraça deth sòn vrente!
Ò quini jardins!
E desnishè era sua entrada, qu’ère tan estreta e tan dificila coma era mia paciéncia e era mia vida!
Mès, totun aquerò, podí penetrar en era damb fòrça, encara que sonque a mieges!
Alavetz era exalèc ua grana alendada.
E jo didí:
Efectivament, tanlèu hérem precisament aquerò, me didec: “Actua coma volgues!
Sò era tua esclaua submisa!
Vene!
Cuelh-me!
Pera mia vida sus tu!
Da-me era verga milhor, entà que damb era mia man la hèsca penetrar en jo, e me padegue es entralhes!” E non cessèc enes sues alendades ne enes sòns gemiments, entre punets, tronspòrts, movements e copulacion, enquia qu’es nòsti crits s’esteneren per tota era casa e borrolèren tot eth carrèr.
Dempús d’aquerò mos esclipsèrem enquiath maitin.
Alavetz, quan anaua a partir, s’apressèc entà jo maliciosament, e me didec: “Entà on vas?
Te penses qu’era pòrta de gessuda ei dubèrta coma era pòrta d’entrada?
Tranquil, Aziz!
E, mès que ès, non me confones damb era hilha de Dalila era Astuta!
Hè lèu a aluenhar aguest injuriós pensament!
Bremba-te’n de qué ès junhut a jo legitimament mejançant un contracte, conformat pera Sunna!
A, estimat Aziz!
S’ès embriac, esdega-te e torna ena tua rason!
Te cau saber qu’era pòrta d’aguesta casa non se daurís qu’un còp ar an, e solet pendent un dia.
Alavetz me lheuè espaurit, m’endralhè entara pòrta principau, e dempús d’auer-la examinat peth menut, comprovè qu’ère barrada, clauada e condemnada, plan que òc.
E tornè entara joena, e li didí que vertadèrament era causa ère atau.
Era arric alavetz plan erosa, e me didec: “Ò eth mèn estimat Aziz!
Te cau saber qu’aciu auem en abondància haria, gran, frutes fresques e seques, milgranes dessecades, bodèr, sucre, doci, motons, porets e d’auti causes semblables, en pro quantitat entà un bon nombre d’ans.
Ne sò solide fòrça de qué t’estaràs aciu pendent un an, donques que non mos a de mancar arren de tot aquerò.
Alavetz alendè: “Que non i a fòrça ne poder senon en Allà!” E era didec: “Mès de qué te planhes, ò plan gran pèc!?
Per qué alendes d’aguesta sòrta quan m’as balhat pròves tan brilhantes entath tòn mestièr de poth que parlàuem ager?” E se metec a arrir.
E jo tanben me metí a arrir.
E alavetz l’auí d’aubedir e someter-me as sòns desirs.
M’estè, donc, en aquera casa desvolopant eth mèn mestièr de poth; minjant, beuent, e hènt era amor dura e secament, pendent un an sancer de dotze mesi.
Atau, donc, ath cap d’un an era joena ère pro fecondada, e amainadèc un mainatge.
E alavetz, per prumèr viatge, entení eth rumor dera pòrta, qu’es sòns gahons carrinclauen.
E era mia anma exalèc ua alendada prigonda “Ya Allà!” de redempcion.
Daurida era pòrta, vedí entrar un gran nombre de proveïdors qu’anauen cargadi d’aliments entà tot er an: un cargament de pastissi, haria, sucre, e d’auti provediments d’aguesta sòrta.
E en un bot volí guanhar eth carrèr e era libertat.
Mès era m’agarrèc dera tunica, e me didec: “Ò ingrat Aziz!
E non auia mès remèdi que complir, donques que li jurè pera Espada deth Profèta, siguen damb eth era patz e era pregària!, e peth Libre Nòble, e peth Divòrci.
Gessí fin finau, e me dirigí ara prèssa entara casa des mèns pairs, mès passant peth jardin dera mia amiga, aquera qu’era mia esposa cridaue era hilha de Dalila era Astuta.
E damb gran estonament, vedí qu’eth jardin ère dubèrt coma de costum, damb era lantèrna alugada ath hons des petits bòsqui.
Alavetz m’entristí prigondament, e tot enrabiat, didí entà jo…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta, segontes eth sòn costum, se carèc enquiar aute dia.
Era didec:
Alavetz m’entristí prigondament, e tot enrabiat, didí entà jo: “Hè un an que m’absentè d’aguesti lòcs, ara arribi de ressabuda, e ac trapi tot coma en tempsi passadi.
Plan, donc, Aziz!
Vè-te’n a saber qué s’aurà passat en tot aguest temps!” E auancè ath mès córrer entara sala de copòla d’ebèn e d’evòri, e en entrar en era trapè ara mia amiga seiguda, damb eth cap clin e apuada enes jolhs.
Mès guaire deteriorada me semblèc!
Es sòns uelhs se trapauen banhadi de lèrmes, e eth sòn ròstre non podie èster mès trist.
E en veder-me ath sòn dauant, s’espauric fòrça, sagèc de lheuar-se, mès era emocion la hec quèir de nauèth.
E jo me demorè fòrça confonut, e baishè eth cap dauant d’aquera alegria inconscienta des mies infidelitats, mès non me tardè a auançar entara mia amiga, e dempús de punar- la li didí: “Com as pogut endonviar que vieria aguesta net?” E era didec: “Per Allà!
Ignoraua era tua arribada.
Mès que hè un an que te demori aciu cada net, e plori en aguesta solitud e me consumisqui.
Guarda guaire deteriorada sò per çò des vigilies e d’insomi.
Aciu t’è estat demorant des de que te balhè era tunica de seda naua e te hí prométer que tornaries!
Alavetz, ò prince Diadèma, li condè ingenuament tota era mia aventura, e eth mèn maridatge damb era joena de beròies cueishes.
Era joena, a penes se’n sabec que m’auia maridat, s’esblancossic intensament e se quedèc muda d’indignacion.
E ara fin didec: “Qu’ès un miserable!
Sò era prumèra que coneisheres, e non m’autreges mès d’ua net, ne tanpòc l’ac autreges ara tua mair!
Te penses qu’è tanta paciéncia coma era prauba Aziza, qu’Allà sauve ena sua misericòrdia?
Te penses que vau a deishar-me morir de pena per çò des tues infidelitats?
A perfid Aziz!
Ara arrés te desliurarà des mies mans.
Que non è cap motiu entà perdonar-te, donques que ja non me servisses entad arren, pr’amor qu’es òmes maridadi me còsten orror, e sonque me deleiten es fradins!
E donques que ja non ès mèn, non voi que sigues d’arrés!
E dites aguestes paraules, damb un accent terrible e crebant-li es uelhs, me cuelhec eth temor de çò que me podie arribar.
E en un virament de uelhs, sense lèu encuedar-me’n, se precipitèren sus jo dètz esclaues joenes, mès robustes qu’es neri, e me lancèren en solèr e m’immobilizèren.
Alavetz era se lheuèc, cuelhec un espaventós punhau, e didec: “Te vam a esgorjar dera madeisha manèra que s’esgòrge as mardans quan son massa lascius!
E en tot resvenjar-me, resvenjarè tanben ara prauba Aziza, que li heres crebar eth sòn hitge de pena.
Que vas a morir, miserable traïdor!
Hè eth tòn acte de fe!” E en prononciar aguestes paraules apuaue eth jolh sus eth mèn front, mentre qu’es esclaues non me permetien ne tansevolh respirar.
Atau, donc, non dobtè dera mia mòrt, mès que mès…
En aguest moment dera sua narracion, Scharazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Atau, donc, non dobtè dera mia mòrt, mès que mès quan vedí çò que hègen es esclaues.
Dues d’eres se seigueren sus eth mèn vrente, ues autes dues m’agarrèrn des pès, e es autes dues se seigueren sus es mèns jolhs.
De seguit se lheuèc era joena, e ajudada per dues esclaues, comencèc a foter-me còps de balhon ena planta des pès, enquia que queiguí estavanit de dolor.
Alavetz deueren deishar de pataquejar-me.
En aguest madeish instant Allà me hec rebrembar es darrères paraules dera prauba Aziza.
E exclamè:
En enténer aguestes paraules, hec un gran crit d’espant, e clamèc dempús: “Qu’Allà age pietat dera tua anma, ò Aziza!
Ara seguida me guardèc fixament, e didec: “Per çò que hè a tu, encara que li deues era tua sauvacion ad aguestes paraules d’Aziza, non te penses qu’ès complètament liure, donques que me cau resvenjar-me de tu e d’aguesta marrida desvergonhada que t’a tengut luenh dera mia companhia.
E vaquí que vau a tier eth solet mèdi, eth vertadèr mèdi!” E en tot dirigir-se entàs sues esclaues, exclamèc: “Sarratz-lo ben, e empeditz que se botge; estacatz-li es pès.” E aquerò ac heren de seguit.
Alavetz se lheuèc era joena, e metec en huec ua padena de coeire ròi, e botèc en era òli e hormatge trende.
Demorèc a que se honesse eth hormatge en òli, e dempús tornèc entà jo, que seguia sarrat entà tèrra, estacat pes esclaues.
S’inclinèc e me treiguec es calçotets, e quan me toquèc sentí granes ondades de terror e de vergonha.
Qu’endonviaua çò qu’anaue a vier.
E era joena, en auer-se deishat eth vrente nud, me cuelhec es colhons, me les estaquèc damb ua còrda encerada, e les balhèc as esclaues es dus extrems dera còrda, en tot ordenar-les que tirèssen tot çò que podessen.
E era, mentretant, damb un guinhauet ahilat, me talhèc severament eth penis, d’un solet còp, en tot costar-me eth mèn malastre.
Guarda, ò prince Diadema!
Tot çò que sai dempús d’aquerò, ei que quan me remetí deth mèn estavaniment me trapè damb eth vrente tan lis coma eth d’ua hemna.
E es esclaues aplicauen ena mia herida er òli borint damb eth hormatge trende, causa que hec arturar era mia sangarrèra.
Hèt aquerò, se m’apressèc era joena, me dèc un veire de siròp entà padegar era mia set, e me didec mespredosament:
Eth mèn desir s’a complit!
Alavetz m’arrosseguè dolorosament enquiara casa dera mia esposa, e quan arribè ena pòrta, que trapè encara dubèrta, entrè silenciosament e anè a quèir capvirat sus es coishins deth salon.
De seguit acodic era mia esposa, qu’en veder-me tant esblancossit me guardèc atentiuament, en tot hèr que li condessa era mia desventura e que li mostrèssa era mia individualitat mutilada.
Mès que non podí tier eth veder-me atau, e tornè a quèir estavanit.
En remeter-me, me vedí estirat en carrèr, ath pè dera pòrta, donques qu’era mia esposa, en veder-me coma ua hemna, m’auie hèt enlà dera sua casa.
E en aqueth miserable estat m’endralhè entara mia casa, e me lancè enes braci dera mia mair, que me ploraue de hège temps, en tot creder-me perdut per bèth extrèm dera tèrra.
Me recebec somicant, e en veder-me damb aqueth extrèm pallitge e aflaquiment…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E en veder-me en aguest extrèm pallitge e aflaquiment, plorèc encara mès.
Alavetz me cuelhec eth rebrembe dera mia prauba e doça Aziza, mòrta de pena per tòrt mèn, e la trapè mèns per prumèr viatge, vessant per era lèrmes de desesperacion e d’empenaïment.
E quan m’auí padegat un shinhau, me didec era mia mair damb es uelhs plei de lèrmes: “Ò praube hilh mèn!
Peth maitin m’obliguèc a lhear-me era mia mair, e se seiguec ath mèn costat.
Mès jo èra coma clauat en mèn lòc, guardant eth cornèr a on acostumaue a sèir-se Aziza, e es lèrmes me corrien silencioses pes caròles.
E era mia mair me didec: “A hilh mèn!
E jo didí: “Ò mair!
Prauba Aziza!
Tant abandonada per jo, tu que m’estimaues de vertat!
Ara plan; era mia mair vedie era prigondor e eth vertadèr dolor deth mèn còr, mès seguie carant.
A tot darrèr, s’esdeguèc a guarir-me es herides e a hèr-me a vier ajuda entà recuperar es mies fòrces.
Dempús d’aguesti suenhs, seguic en tot prodigar-me es sues trendeses e velhaue ath mèn costat, dident-me: “Benedit sigue Allà, ò hilh mèn!
Un dia, dempús de dinar, era mia mair venguec a sèir-se ath mèn costat, e me didec: “Ò hilh mèn!
E guarda es vèrsi que s’entrelacen enes extrèms:
Dauant dera mia vista e dauant des batecs deth mèn còr, aueres sòmis estranhs ath mèn amor, quan eth mèn còr e es mèns uelhs se honien de desir per tu.
Per Allà, fraies mies!
En liéger aguestes estròfes, plorè damb totes es lèrmes des mèns uelhs, e me piquè es caròles.
E quan despleguè era tela, queiguec un papèr, qu’en eth campauen aguestes linhes, escrites pera man dera pròpria Aziza…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E quan despleguè era tela, queiguec un papèr, qu’en eth campauen aguestes linhes, escrites pera pròpria man d’Aziza:
Atau, donc, dempús dera mia mòrt seguirè pregant a Allà que te hèsque erós e que posques véncer a totes es qu’alistes.
Coneishi es molti malastres que t’a de costar era hilha de Dalila era Astuta!
Que te servisquen de leçon, e pro que posques aluenhar entà tostemp er amor nefast des hemnes infames!
Pro qu’aprengues a desliurar-te d’eres!
Benedit sigue Allà, que me hè a vier entada Eth abans que tu, pr’amor de non auer eth dolor de presenciar toti es tòns patiments!
Te prègui, per Allà!, que sauves coma rebrembe deth mèn adiu aguesta tela qu’en era campe brodada ua gasèla.
M’a acompanhat pendent totes es tues abséncies.
Me la manèc era hilha d’un rei, era princessa des isles Canfre e eth Cristau, cridada Sett- Donia.
Quan te veigues aclapat pes malastres, acodís ara cèrca dera princessa Donia, en règne deth sòn pair, enes isles Canfre e eth Cristau.
Mès te cau saber, ò Aziz!
Non t’alugues d’amor per era, pr’amor que non a d’èster entà tu qu’era causa que te trèigue des tues afliccions e bote fin as tribulacions dera tua anma.
En lièger aguesta carta d’Aziza, ò prince Diadèma!
Era mia mair plorèc damb jo, e aquerò se tardèc enquia que queiguec era net.
Que siguí pendent un an sancer negat en aguesta tristesa, sense trapar aleugeriment.
Alavetz pensè ena partida, prèst a cercar ara princessa Donia enes isles de Canfre e eth Cristau.
E era mia mair m’ahisquèc fòrça, en tot dider-me: “Aguest viatge te esvagarà, e harà que s’aluegerisquen es tues penes.
E vaquí que va a gésser dera nòsta ciutat ua caravana de mercadèrs qu’ei en tot premanir-se entara marcha.
Amassa-te, donc, ada era, crompa mercaderies, e vè-te’n.
E auràs desbrembat tot er amarum que pese sus eth tòn còr!
Hi, donc, çò que m’auie indicat era mia mair, e dempús de crompar excellentes mercaderies, m’amassè ara caravana, e viatgè pertot damb era, mès sense talents de mostrar eth mèn gènre.
Ath contrari!
Cada dia me seiguia a despart, e agarraua era tela, rebrembe d’Aziza, l’estenia ath mèn dauant, e la guardaua pendent fòrça temps, plorant.
E atau seguiren es causes, enquia que dempús d’un an arribèrem enes frontères que regnaue eth pair dera princessa Donia.
Qu’èren es sèt isles de Canfre e eth Cristau.
Ara plan, eth rei d’aguest país, ò prince Diadèma!
E ei, plan que òc, eth pair dera princessa Donia, que sap brodar damb tau art aguestes gasèles que les mane as sues amigues.
Mès quan arribè en aguest règne, pensè: “Ò Aziz!
De qué t’an de servir quan t’an deishat eth vrente tan lis coma eth d’ua hemna?
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta, segontes eth sòn costum, se carèc enquiath dia a vier.
Era didec:
Mès rebrembant es paraules d’Aziza, me decidí a hèr es investigacions de besonh, e a recuélher es donades que me podessen servir entà veir ara princessa.
Toti es mèns trabalhs sigueren en bades.
Arrés me sabec indicar eth mèdi que jo cercaua, e ja començaua a senter-me complètament desesperat, quan un dia, en tot passejar-me pes jardins qu’enrodauen era ciutat, volent desbrembar es mies penes damb er espectacle d’aqueth deliciós verdor, arribè ena pòrta d’un esplendid jardin d’arbes magnifics, qu’ena sua soleta contemplacion trapaue repaus era anma adolorida.
E ena estrada dera entrada i auie seigut eth garda deth jardin, un venerable jeique de simpatic aspècte, qu’en sòn ròstre s’endonviaue era benediccion.
Alavetz m’auancè entada eth, e dempús des salutacions acostumades, li didí: “Ò jeique!
E eth responec: “De Sett-Donia, era hilha deth rei.
Que pòs, ò beròi joen!
Mès non me poiries perméter, ò venerable jeique!
Eth didec: “Per Allà!
Aquerò non!” Alavetz deishè anar ua grana alendada.
E eth jeique me guardèc damb trendesa, me cuelhec dera man, e entrèc damb jo en jardin.
Atau caminèrem amassa enquia un lòc encantador que dauen ombra uns beròis arbes.
Cuelhec frutes des mès madures e des mès delicioses, e me les aufric d’aguesta manèra: “Refresca-te!
E t’avertisqui que solet era princessa Donia coneish eth sòn sabor!” Dempús didec: “Sè-te, qu’ara torni!” E me deishèc pendent un instant entà tornar cargat damb un anhèth codinat, e me convidèc a minjar damb eth, e talhaue entà jo es bocins mès saborosi, e me les aufrie damb era màger volontat.
E jo èra confonut damb tantes bontats, e non sabia se com balhar-li es gràcies.
Ara plan; mentre èrem en tot minjar e parlar amistosament, entenérem que se daurie era porta deth jardin.
E eth jeique s’esdeguèc a dider-me, plan espaurit: “Lhèua-te de seguit e amaga-te en aguest massís!
E sustot, non te botges!” E jo m’esdeguè a aubedir-lo.
A penes arribè en mèn amagader, vedí que pistaue pera pòrta eth cap d’un eunuc nere.
E preguntèc en votz nauta: “Ò jeique!
Pr’amor qu’arribe era princessa Donia!” E eth jeique didec: “Ò eth mèn brave eunuc!
Que non i a arrés en jardin!” E s’esdeguèc a daurir es dues huelhes dera pòrta.
Alavetz vedí arribar ara princessa Donia, e credí qu’ère era madeisha lua que baishaue ena tèrra.
Tau ère era sua beresa, que me quedè clauat en lòc, capvirat, sense movement, mòrt.
La seguia damb era guardada, sense poder respirar, a maugrat dera afogadura que sentia per parlar-li.
E m’estè quiet pendent tot eth passeg dera princessa, madeish qu’er assedegat deth desèrt què sense fòrces ara vòra deth lac e non pòt arrossegar-se enquiara ondada liquida.
Comprení alavetz, ò senhor mèn!
Demorè, donc, que s’aluenhèsse era princessa, me didí adiu deth jeique, e venguí ara cèrca des mercadèrs dera caravana, en tot díder ath mèn laguens: “Ò Aziz!
Qué an hèt de tu, Aziz?
Un vrente lis que ja non pòt adondar as enamorades!
Torna entara tua prauba mair, e aquiu poiràs morir en patz, ena casa ueda e sense patron!
Pr’amor qu’era vida ja non a cap sens entà tu!” E a maugrat des trabalhs qu’auia passat enquia arribar en aguest règne, siguec tau era mia desesperacion que non volí méter en practica es paraules d’Aziza, encara que m’auie assegurat formaument qu’era princessa Donia serie era causa dera mia felicitat.
Gessí, donc, damb era caravana, en tot filar-me de cap ara mia tèrra.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
E se hec a vier damb eth ath joen Aziz, que deth ja non volie separar-se.
Montèc un aute còp a shivau, e entamenèc de nauèth eth camin entara ciutat deth sòn pair eth rei Soleiman-Schah, senhor dera Ciutat Verda e des montanhes d’Ispahan.
Çò prumèr que hec siguec meter a disposicion deth sòn amic Aziz ua beròia casa que non ère mancada d’arren.
E quan s’assegurec de qué Aziz auie tot aquerò que l’ère de besonh, partic entath palai, s’embarrèc ena sua cramba, en tot remir-se a recéber ad arrés, e plorèc amarament.
Pr’amor qu’es causes que s’entenen impressionen autant coma es que se ven o se senten.
Quan eth sòn pair eth rei Soleiman-Schah lo vedec tan palle e tant aclapat, comprenec que Diadèma auie era anma plia de penes e angoishes.
E li preguntèc: “Qué te cau, ò hilh mèn!
E eth prince Diadèma li condèc qu’ère enamorat dera princessa Donia, prigondament enamorat, encara que non l’auie vist jamès, donques qu’entà ahiscar era sua passion ère pro eth relat d’Aziz quan li descriuec eth sòn graciós anament, es sues perfeccions, es sòns uelhs e eth sòn meravilhós art de brodar animaus e flors.
En recéber aguesta notícia, eth rei Soleiman-Schah arribèc ar arràs dera sua inquietud, e li didec ath prince: “Hilh mèn!
Vè-te’n, donc, en apartament des hemnes, e entre es cinc centes esclaues que veiràs aquiu, mès beròies qu’era lua, alista es que mès t’agraden.
E s’a maugrat de tot cap d’aguestes hemnes arribèsse a agradar-te, demanarè entà tu coma esposa a ua hilha entre es hilhes des reis des païsi vesins.
Mès eth prince persutèc: “Ò pair mèn!
Alavetz eth sòn pair, en veir qu’ère pejor amiar-li era contrària, li didec: “En aguest cas, ò hilh mèn, te cau auer un shinhau de paciéncia, e dar-me temps entà que posca enviar ath rei des isles Canfre e eth Cristau, ua diputacion que vage a demanar-li era man dera sua hilha, segontes eth ceremoniau que s’acostume des dera ancianitat, e que se hec damb jo quan me maridè damb era tua mair.
Dempús d’aquerò, eth rei manèc cridar ath joen mercadèr Aziz, amic de Diadèma, e li didec: “Coneishes eth camin des Isles deth Canfre e eth Cristau?” E er aute responec: “Lo coneishi”, e eth rei li didec: “M’agradarie qu’acompanhèsses ath mèn gran visir, que mani d’embaishador entath rei d’aqueth parçan.” E Aziz responec: “Ò rei deth temps!
Alavetz eth rei Soleiman cridèc ath gran visir, e li didec: “Apraia aguest ahèr coma te semble milhor, mès ei de besonh que vages enes Isles de Canfre e eth Cristau entà demanar ara princessa Donia coma esposa de Diadèma.” E eth visir responec escotant e aubedint.
E mentretant, eth prince se retirèc ena sua casa, en tot recitar aguesti vèrsi deth poèta sus es penes der amor:
Interrogatz ara net!
Vos diderà eth mèn dolor e vos cantarà era elegia plia de lèrmes que module en mèn còr era tristesa!
Interrogatz ara net!
Vos diderà que sò eth pastor qu’es sòns uelhs compden es esteles, mentre pes sues caròles quèn era granissa des plors!
Encara qu’eth mèn còr se desborde en desirs, me veigui solet en mon, coma era hemna d’anques fecondes que non trape eth seme de glòria!
E eth prince passèc era net plan cogitós, en tot remir-se a préner aliment e sense poder dormir.
Quan hec dia, s’esdeguèc eth rei a vier a cercar-lo, e en veir guaire desmilhorat ère, ordenèc hèr es preparatius dera marcha, en tot aumplir a Aziz e ath gran visir de riqui presents entath rei des Isles de Canfre e eth Cristau, e entà toti es dera sua comitiva.
E de seguit se meteren en camin.
E viatgèren dia e net, enquia qu’arribèren enes Isles de Canfre e eth Cristau.
Alavetz montèren es tendes ara vòra d’un arriu, e eth visir despachèc un corrèu entà anonciar-li ath rei era sua arribada.
E encara non auie acabat eth dia, quan vederen vier as camarlencs e as emirs deth rei, que dempús des salutacions de planvenguda, les acompanhèren entath palai.
E eth visir e Aziz entrèren en palai, e se presentèren ath rei en tot autrejar-li es presents deth sòn senhor Soleiman, e eth rei les aprecièc fòrça, en tot dider-les: “Les arregraïsqui damb tot eth còr d’amic, e sus eth mèn cap e es mèns uelhs!” E de seguit, segontes eth costum, se retirèren Aziz e eth visir, e passèren cinc dies en palai descansant des fatigues deth viatge.
A londeman deth cincau dia, eth visir se vestic damb vestit d’aunor, e se presentèc dauant deth tron deth rei, e li presentèc era demana deth sòn senhor eth rei Soleiman, en tot demorar respectuosament era responsa.
En enténer es paraules deth visir, eth rei se quedèc plan cogitós, baishèc eth cap inquiet e cogitós, e s’estèc ua longa estona sense saber qué contestar-li ar enviat deth poderós rei dera Ciutat Verda e des montanhes d’Ispahan.
Pr’amor que sabie per experiéncia qu’era sua hilha auie en òdi eth matrimòni, e qu’era demana serie refusada, coma ja n’auien estat d’autes que l’auien dirigit es principaus princes des règnes vesins e de totes es tèrres des entorns.
Fin finau eth rei acabèc lheuant eth cap, li hec un senhau ath cap des eunucs entà que s’apressèsse, e li didec: “Vète’n a cercar ara tua senhora era princessa Donia, presenta-li es respèctes deth visir e es presents que mos hè a vier, e repetis-li çò que vies d’enténer dera sua boca.” E er eunuc punèc era tèrra entre es mans deth rei, e despareishec.
Ath cap d’ua ora tornèc damb un nas tan long que l’arribaue enes pès, e didec: “Ò rei des sègles e deth temps!
En enténer aguestes paraules deth cap des eunucs…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrètament ajornèc eth relat entar aute dia.
Era didec:
Me n’è sabut, ò rei afortunat!
Transmet-li, donc, es mies salutacions ath rei Soleiman-Schah, e repetis-li çò que s’a passat, en tot dider-li qu’ara mia hilha l’orrifique eth matrimòni.
Alavetz eth visir e Aziz s’esdeguèren a tornar ena Ciutat Verda, e a explicar-li ath rei Soleiman-Schah çò que s’auie passat.
Aguesta notícia anugèc ath rei, que volec cridar as emirs e as camarlencs entà amassar es tropes e invadir immediatament es parçans dera Isla de Canfre e eth Cristau.
Mès eth visir demanèc permís entà parlar, e didec: “Ò sobeiran!
Er empediment vie d’era soleta.
E tanben eth pair ei autant contrariat coma nosati.
Quan eth rei Soleiman-Schah auec escotat ath visir, acabèc en tot balhar-li era rason e s’espauric quan pensèc enes menaces dera princessa.
Alavetz ordenèc cridar ath prince Diadèma, e plan aclapat per çò deth desengust que l’anaue a dar, lo metec ath pas de tot.
Mès eth prince Diadèma, luenh de desesperar-se, didec fèrmament: “Ò pair mèn!
Ac juri per Allà!
Sett-Donia serà era mia esposa!
E eth rei didec: “Alavetz, hè-te a vier damb tu a Aziz e ath visir.
E l’autregèc cent mil dinnars d’aur, shivaus, camelhs, muls e tendes somptuoses folrades de seda e de colors admirables.
Alavetz eth prince Diadèma punèc es mans deth sòn pair, se botèc era sua ròba de viatge, anèc a trapar ara sua mair e la punèc tanben enes mans.
E era sua mair li balhèc cent mil dinnars, e plorèc fòrça, e invoquèc sus eth era benediccion d’Allà, e hec vòts entara satisfaccion dera sua anma e entà qu’auesse ua bona tornada entre es sòns.
E es cinc centes joenes de palai, qu’enrodauen ara mair de Diadèma, se meteren a plorar tanben, en tot guardar-lo en silenci, damb respècte e trendesa.
E eth prince Diadèma gessec dera cramba dera sua mair, cridèc ath sòn amic Aziz e ar ancian visir, e dèc era orde de partida.
E coma Aziz se metesse a plorar, li preguntèc eth prince: “Per qué plores, frair Aziz?” E aguest didec: “Ò frair mèn, ja sai que non me posqui separar de tu, mès hè tant de temps que deishè ara mia mair!
E ara quan arribe era caravana sense jo, qué pensarà era mia mair en non veder-me entre es mercadèrs?” E eth prince didec: “Padega-te, frair Aziz!
Tornaràs ena tua tèrra tanlèu volgue Allà, dempús d’auer-mos facilitat es mieis d’arténher eth nòste objectiu.” E se meteren en camin.
E viatgèren en companhia deth sabent e prudent visir, que, entà esvagar-les e entà que Diadèma ac amièsse tot damb paciéncia, les condaue istòries admirables.
E tanben Aziz li recitaue a Diadèma inspiradi poèmes, e improvisaue vèrsi plei d’encantament, parlant der amor e des aimants.
Tau qu’aguesti, entre d’auti mil:
Que vengui a condar-vos era mia lhocaria, e com er amor m’a pogut hèr mainatge, en tot rejovenir era mia vida!
Tu, ath quau jo plori!
Era net ahisque ena mia anma eth tòn rebrembe!
Eth maitin brotoe sus eth mèn front, que non a coneishut eth saunei!
Quan arribarà era tornada dempús dera abséncia?
Ath cap d’un mes de viatge arribèren ena capitau dera Isla de Canfre e eth Cristau, e en entrar ena gran plaça des mercadèrs, vedec eth prince Diadèma que s’amendrien es sòns copacaps, en tot encoratjar-se eth sòn còr damb alègres batecs.
S’arturèren per conselh d’Aziz en gran ostau, e loguèren entada eri toti es magasems de baish e totes es crambes de naut, mentre eth visir anaue a cercar-les ua casa ena ciutat.
Placèren es hardèus en magasem, e dempús d’auer descansat pendent quate dies, anèren a tier-les ua visita as mercadèrs deth gran mercat dera seda.
E eth visir didec: “Era mia idia ei que, en sòrta de deishar es mercderies embarrades en ostau, a on es clients non les poiràn veir, daurim entà tu, ò prince!
E tu, en qualitat de mercadèr, te seiràs ena entrada dera botiga entà véner e mostrar es genres, mentre qu’Aziz serà ath hons entà dar-te totes es teles e entà destropar-les.
E d’aguesta manèra, coma qu’ès tan beròi, e coma qu’Aziz non n’ei mens que tu, vaquí qu’era botiga serà de seguit era mès visitada deth mercat.” E Diadèma responec: “Era idia qu’ei admirabla!” E vestit damb un magnific vestit de mercadèr, entrèc en mercat dera seda, seguit d’Aziz, deth visir e des sòns sirvents.
Quan les vederen passar es mercadèrs, quedèren complètament enludernadi pera sua beresa.
E toti deishèren d’atier as clients en aqueth moment.
Aqueri qu’èren en tot talhar teles se demorèren dambs es scisèus en aire.
Es que crompauen abandonèren es sues crompes.
E d’auti exclamauen en veder-lo: “Ya Allà!
Arribadi en centre deth mercat, preguntèren a on ere eth jeique des mercadèrs, e se filèren entara sua botiga.
E quan entrèren en era, se lheuèren en aunor sòn guairi èren seigudi aquiu.
E pensauen: “Aguest venerable ancian ei eth pair d’aguesti dus joeni beròis!” Eth visir, dempús de hèr es sues salutacions, preguntèc: “Ò mercadèrs!
Alavetz eth visir didec: “Ò jeique, eth mès amable de toti!
Hè ja ans que viatgi damb aguesti dus joeni per ciutats e parçans entà completar era sua instrucion, en tot mostrar- les es diuèrsi pòbles, pr’amor de qué aprenen a crompar e a véner, treiguent ath còp profit des diuèrsi usatges e costums.
E damb aguesta intencion viem a establir-mos en aguesta ciutat pendent un cèrt temps, donques que desiri qu’es mèns hilhs alègren era sua vista per totes es causes beròies que i a, e qu’aprenen, des que demoren en era, es bones formes e era cortesia.
E eth jeique responec: “Qu’aurè fòrça gust en satisfèr-vos.” Ara seguida, virant-se entàs joeni pr’amor d’examinar-les milhor, sentec un estonament sense limits, sonque damb aquera guardada, donques que tant l’auie estonat era sua beresa.
Pr’amor qu’aqueth jeique adoraue enquiara lhocaria e sense cap dobte es beròis uelhs des joeni, e era sua predileccion se filaue mès en amor entàs gojats qu’entath des gojates, e sustot s’estimaue fòrça er acid sabor des mainatges.
E se lheuèc, les servic mihor qu’un esclau as sòns patrons, e se metec totafèt as sues ordes, en tot esdegar-se a mostrar-les es botigues disponibles, e acabant per alistar entada eri ua qu’ère precisament en centre deth mercat.
Aquera botiga ère era mès beròia de totes, era mès clara, era mès ampla, era de milhor exposicion, e ère bastida damb molt d’art, en tot èster ornada de veirines de husta laurada e estatgères d’evòri, ebèn e cristau.
Eth carrèr ère ben adaiguat e escampat ath sòn entorn, e de nets se botaue ena sua pòrta eth garda deth mercat.
Alavetz eth visir ordenèc plaçar ena botiga es mercaderies de valor, es beròies sedes, es brocats, toti es tresòrs inestimables qu’auien sauvat enes armaris deth rei Soleiman- Schah.
E acabat aguest trabalh, se hec a vier as dus joeni a cuélher un banh en hammam, plan près dera pòrta deth mercat, e qu’ère famós pera sua neteja e pes sòns marmes ludents.
S’entraue en eth pujant tres gradons, a on se botauen ordenadament es esclòps de husta.
E es dus amics, acabat eth banh, non voleren demorar ath visir, donques qu’auien er in d’ocupar eth sòn lòc ena botiga.
Gesseren, donc, plan alegres, e era prumèra persona que se trapèren siguec eth jeique deth mercat, que les demoraue, plen de passion, enes gradons deth hammam.
E eth banh auie dat mès esplendor ara beresa des joeni, e mès frescor ath sòn ròstre, e…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E eth banh auie dat mès esplendor ara beresa des joeni e mès frescor ath sòn ròstre, e er ancian les comparèc, ath sòn laguens, damb dus petits cervis elegants e gentils.
E vedec guaire rosades èren ara es sues caròles, guaire s’auien escurit es sòns uelhs, e com s’auien illuminat es sòns ròstres.
E en contemplar-les tan trendes coma dues rames que les balhen color es sòns fruts, o coma dues lues blanques e delicades coma era lèit, pensèc en aguesti vèrsi deth poèta:
Sonque damb tocar era sua man m’estrementisqui, e toti es mèns sensi s’exciten!
Qué m’arribarie se vedessa eth sòn còs, a on s’amassen era neteja dera aigua e er aur dera lum?
Correc, donc, ath sòn encontre, e les didec: “Ò hilhs mèns!
Que jamès vos prive Allà d’eth, e que vo’lo renauisque etèrnament!”!
E eth prince en un gèst encantador e ua votz plan afabla, responec: “Que mos aurie anat ben compartir damb tu aguest plaser!” E ambdús l’atengueren respectuosament, e per deferéncia ara sua edat e ara sua categoria, anèren ath sòn dauant, en tot daurir-li camin e amiar-lo entara botiga.
Ara plan, coma qu’anauen dauant es dus joeni, eth jeique podec oberservar guaire graciosament caminauen, e com se botjauen es sues anques per dejós dera ròba, en tot estrementir-se ath compàs des passi.
Alavetz, en non poder reprimir es sues escometudes, li luderen es uelhs, alendèc, bohèc e recitèc aguestes estròfes de complicat sens:
Non ei estonant qu’en contemplar es formes qu’encanten ath noste còr, les veigam estrementir-se encara que siguen massisses!
Totes es esfères deth cèu vibren en virar, e toti es glòbs s’estrementissen damb eth movement!
Mès es dus joeni, encara qu’enteneren aguesti vèrsi, non podien endonviar eth sòn sens ne sospechar era luxuria deth jeique.
Ath contrari!
Se pensèren veir en eri ua delicada laudança as sues persones, e l’ac arregraïren fòrça, e ara fòrça lo voleren amiar damb eri entath hammam, per èster aquerò era màger mòstra d’amistat.
E eth vielh, dempús de méter per pura formula quauqui obstacles, acceptèc, en tot deishar anar bualhs de desir laguens dera sua anma, e cuelhec damb eri eth camin deth hammam.
Quan aueren entrat, les vedec eth visir, qu’ère en tot secar-se en ua des sales, e correc entar estanh, qu’en eth s’auien arturat, e convidèc ath jeique a entrar en sòn quarto.
Diadèma l’auien cuelhut dera man, e l’arrossegauen entara sala qu’auien reservat entada eri.
Alavetz eth visir non persutèc, e tornèc en sòn quarto entà secar-se.
Diadèma e Aziz, tanlèu se vederen solets, despolhèren ath venerable jeique, e eri se despolhèren tanben, e comencèren en tot hèr-li un energic massatge, mentre qu’eth vielh les dirigie furtives guardades.
Dempús jurèc Diadèma qu’ada eth li corresponie er aunor d’ensabonar-lo, e Aziz didec qu’ada eth li corresponerie lançar-li era aigua damb era petita gèrla de coeire.
E er ancian jeique, entre es dus, se credie transportat en paradís.
Non cessèren de heregar-lo, ensabonar-lo e lançar-li aigua enquia qu’eth visir venguec ath sòn costat, damb grana desolacion deth jeique.
Alavetz lo sequèren damb es tovalhòles caudes e perhumades, lo vestiren e lo seigueren ena estrada, a on l’aufriren sorbets de musc e aigua de ròses.
E eth jeique simulaue seguir damb gran interès era convèrsa deth visir, mès en realitat tota era sua atencion e totes es sues guardades non èren senon entàs dus joeni, qu’anauen e venguien plan sollicits entà servir-lo.
E quan eth visir li dirigic era salutacion de costum dempús deth banh, eth jeique responec: “Quina benediccion a entrat damb vosati ena nòsta ciutat!
Quina felicitat tan grana mos a costat era vòsta arribada!” E recitèc aguesta estròfa:
En arribar eri, an reverdit es nòsti ticòs!
Eth nòste solèr s’a estrementit e a autrejat naues flors!
E es tres li balhèren es gràcies pes sues bontats.
E eth jeique repliquèc: “Qu’Allà vos assegure a toti era vida mès agradiua!
E que sauve deth mau de uelh, ò mercadèr ilustre as tòns beròis hilhs!” E eth visir didec: “E qu’eth banh sigue entà tu, pera gràcia d’Allà, un aument de fòrça e de salut!
Pr’amor que, ò venerable jeique!
E guairi poèmes admirables a inspirat eth hammam as grani poètes!
E Diadèma s’esdeguèc a contestar: “Òc, me’n brembi; escotatz aguesti:
Vida deth hammam, qu’ei meravilhosa era tua doçor!
Ò hammam, guaire brèu ei era tua durada!
Per qué non poirà passar tota era mia vida en tòn sen?
Hammam admirable, hammam des mèns sensi!
Quan un te tie, li hès odiós enquia e tot eth madeish Paradís!
Se siguesses eth lunfèrn, damb quina alegria me precipitaria en eth!
Quan eth prince auec recitat aguest poèma, exclamèc Aziz: “Jo tanben sai vèrsi sus eth hammam!” E eth jeique didec: “Dèisha-mos que les saborem.” E Aziz recitèc es que seguissen:
Qu’ei un lotjament que panèc es sòns brodats as ròques florides!
Era sua calor te harie creir en un boca deth lunfèrn, se non experimentèsses de seguit es sues delícies, e non vedesses en sòn centre tantes lues e soleis!
Quan Aziz auec acabat aguestra estròfa, se seiguec ath costat de Diadèma.
Alavetz eth jeique, complètament meravilhat, exclamèc: “Per Allà!
Qu’auetz sabut amassar era eloqüéncia damb era beresa!
Deishatz-me ara que jo vos diga quauqui vèrsi esquisti.
E eth jeique emparèc era maishèra ena man, cluquèc es uelhs, botgèc eth cap, e cantèc acompausadament:
Ò huec deth hammam, era tua calor ei era nòsta vida!
Ò huec deth hammam, entornes era vida as nosti còssi, e aleugerisses es nòstes anmes, que se padeguen gràcies a tu!
Ò hammam!, ò amic!
Tebesa der aire, frescor dera pila, rumor dera aigua, lum de naut, marmes purs, sales ombriues, flaires d’encens e de còssi perhumadi, vos adòri!
Uscles coma ua ahlama que jamès s’amòrte, e t’estàs hered ena superfícia, e plen de doces tenèbres!
Qu’ès ombriu, hammam, a maugrat deth huec, coma es mèns desirs e coma era mia anma!
Ò hammam!
Dempús guardèc as joeni, deishèc qu’era sua anma vaguèsse un instant peth jardin dera sua beresa, e en tot inspirar-se en era les dediquèc aguestes dues estròfes:
Anè en sòn lotjament, e dera pòrta estant me receberen damb cara amabla e uelhs plei d’arridolets!
Tastè totes es delícies dera sua ospitalitat, e sentí era doçor!
Com non me cau èster esclau des tòns encantaments?
En enténer aguesti vèrsi e era cançon anteriora, quedèren meravilhadi der art deth jeique.
Li balhèren es gràcies, e coma que ja escurie, l’acompanhèren enquiara pòrta deth hammam, e encara que persutèc fòrça entà que venguessen a sopar ena sua casa, se desencusèren, e s’aluenhèren dempús de dider-se adiu, mentre qu’eth jeique s’estaue quiet guardant-les encara.
Arribadi ena casa, mingèren e s’ajacèren, totafèt erosi, enquia londeman.
Alavetz se lheuèren, heren es sues ablucions, compliren es deuers dera oracion, e quan se dauric eth mercat, anèren entara sua botiga e la dauriren per prumèr viatge.
Ara plan: es sirvents l’auien apraiat perfèctament, mostrant eth sòn bon gust.
L’auien tapissat damb teles de seda, en tot botar en milhor lòc dus reiaus tapissi que pro ben valerien cada un cent dinnars.
E enes estatgères de evòri, ebèn e cristau, campauen plan ben plaçades es mercaderies de valor e es tresòrs inestimables.
E es sirvents les enrodèren, prèsti a complir es sues ordes.
Atau, donc, aquera botiga se hec famosa lèu lèu, e es clients vengueren de pertot.
E toti s’entestauen en hèr-se a vier es sues crompes de man d’aqueth joen cridat Diadèma, qu’era sua beresa hège alhocardir a toti es caps e pèrder totes es rasons.
E eth visir, en auer comprovat qu’es negòcis anauen meravilhosament, conselhèc de nauèth a Diadèma e a Aziz ua grana discrecion, e tornèc ena sua casa a descansar tranquillament.
E aguesta situacion s’alonguèc bèth temps, acabat eth quau, Diadèma, en non veir aparéisher ad arrés que coneishesse ara princessa Donia, comencèc a despacientar-se e enquia a pèrder eth saunei.
Mès un dia, tant que parlaue des sues penes damb eth sòn amic Aziz ena pòrta dera sua botiga…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Un dia, tant que parlaue des sues penes damb eth sòn amic Aziz ena pòrta dera sua botiga, passèc per edart ua anciana, qu’anaue caperada plan dignament damb un mantèl de satin nere.
E non se tardèc a cridar-li era atencion era botiga meravilhosa, atau coma era beresa deth joen mercadèr seigut en tapís.
E siguec tanta era sua emocion que se li banhèren es cauces.
Dempús dirigic era sua guardada ath joen, e pensèc: “Aguest non ei un òme, senon un angel o un rei d’un país de sòmis.” Alavetz s’apressèc ara botiga e saludèc ath joen, que l’entornèc era salutacion, e Aziz la saludèc tanben deth hons dera botiga.
Dera sua part, eth prince se lheuèc, li hec ua arridalha damb eth sòn mès agradiu arridolet, la convidèc a sèir-se en tapís ath sòn costat, e se metèc a ventar-la enquia qu’auec descansat.
Alavetz era vielha li didec a Diadèma: “Ò, hilh mèn qu’amasses totes es perfeccions e totes es gràcies!
Ès d’aguest país?” E Diadèma, damb eta sua paraula gentila e atrasenta, responec: “Per Allà!
Ò sehora mia!.
Enquia eth present non auia hèt hangues en aguesti parçans, qu’en eri è vengut sense mès finalitat qu’esdegar-me en tot visitar-les.
Era vielha didec: “Planvengut sigue eth graciós òste dera nòsta ciutat!
E quines mercaderies de païsi luenhants mos as hèt a vier?
E enténer eth nòm d’aquera que tant estimaue, ja non podec tier era sua emocion Diadèma, e cridèc: “Aziz, hè-me a vier çò mès beròi e ric que i age entre es nòstes mercaderies!” E Aziz dauric un armari qu’en eth sonque i auie un paquet, mès quin paquet!.
Era envolopa extèrna ère de velot de Damasc, damb franges de bòles d’aur e brodats de colors representant flors e audèths, damb un elefant embriac que dançaue ath miei.
E d’aqueth paquet gessie un perhum qu’exalaue era anma.
Aziz l’ac autregèc a Diadèma, que lo desliguèc e treiguec d’eth era soleta tela qu’embarraue, hèta entà un vestit de bèra hurí o de bèra princessa meravilhosa.
Enumerar es peireries que damb eres ere enriquida, e es brodats jos es quaus despareishie era trama, sonque ac poirien hèr uns poètes inspiradi per Allà.
Eth possible prètz, sense era envolopa, poirie èster de mil dinnars d’aur.
Eth prince despleguèc tot doç era tela dauant der estonament dera vielha, que non sabie qué guardar preferentament, s’era magnificéncia d’aqueth teishut o es neri uelhs deth joen.
E vaquí qu’en guardar es jovenils encantamants deth mercadèr, notaue qu’era sua vielha carn s’estrementie, e qu’es sòns muscles se tornauen febrils, en tot sénter un gran desir de gratar-se aquerò que li picaue.
E quan podec parlar, li didec a Diadèma, en tot guardar-lo damb uelhs umidi pera passion: “Era tela me conven.
Guaire me cau balhar-te per era?” E eth, inclinant-se, responec: “Que ja m’as pagat pro sonque damb era alegria d’auer-te coneishut.” Alavetz era vielha exclamèc: “Ò joen adorable!
Erosa era hemna que te posque tier ena sua hauda e entrelaçar es sòns braci damb era tua cintura!
Mès a on son es hemnes que te merites?
Per çò que hè a jo sonque ne coneishi ua!
Ditz-me, joen petit cèrvi!
E eth contestèc: “Me cridi Diadèma.” Alavetz era vielha didec: “Mès s’aguest nòm sonque ei eth nòm de hilhs de rei!
Alavetz Aziz, que non auie badat boca s’esdeguèc a intervier entà treir ath sòn amic der embolh.
Era didec: “Vertadèrament, s’era beresa auesse d’alistar un rei, alistarie a Diadèma!
E sabe-te’n, ò Diadèma!
E Allà ei garent dera mia devocion entara tua persona!
Lèu te’n saberàs de çò que vau a hèr per tu.
Qu’Allà te protegisque e te sauve dera mala sòrt e des uelhs maudidi!” Dempús cuelhec eth preciós paquet, e se n’anèc.
E arribèc emocionada ena casa de Donia, ara quau auie aleitat e ara quau servie de mair.
E quan entrèc amiaue eth paquet dejós deth braç, plan solemnament.
Alavetz Donia li preguntèc: “Ò hilhuquera mia!
Quina auta causa me hès a vier?
Mòstra-me-la!
Era vielha didec: “Ò estimada mia Donia!
Alavetz Donia, enludernada d’alegria, exclamèc: “Ò era mia doça Dudú!
Aguesta tela non ei deth nòste país!” E era vielha didec: “De vertat qu’ei plan beròia!
Mès qué dideries se vedesses ath joen mercadèr que me l’a autrejat entà tu?
Be n’ei de grana era sua beresa!
Eth portèr Raduan se’n desbrembèc de barrar era pòrta der Eden entà deishar-lo gésser damb era fin de qué alègre eth hitge des creatures!
Ò senhora mia!
Mès Donia exclamèc: “Qu’ei pro!
Com gauses parlar-me d’un òme!
Quina umadissa escurís era tua rason?
Cara-te, per Allà!
E da-me aguest vestit entà examinar-lo d’apròp.” E cuelhent era tela, se metec a amorassar-la e a plegar-la sus era sua cintura.
E alavetz era hilhuquèra li didec: “Ò senhora mia!
Be n’ès de beròia atau!
Mès guaire mès preferible ei ua beròia parelha a ua soleta persona!
Ò gentil Diadèma!” Mès era princessa exclamèc: “Marrida Dudú!
Perfida Dudú!
Non me parles mes d’aquerò!
Era vielha se metec a arrir alavetz, e didec guinhant eth uelh: “Un desir!
Per Allà!
Qui ei que non desire arren?” E se lheuèc ara prèssa, e correc entara botiga deth prince.
En veder-la arribar, sentec eth prince qu’eth còr li crebaue d’alegria, e li cuelhec era man, la hec sèir ath sòn costat, e li mestrèc sorbets e doci.
Alavetz era vielha li didec: “Te vau a anonciar ua bona naua!
Era mia senhora, era princessa Donia, te salude e te ditz: “As onorat era ciutat damb era tua arribada e l’as illuminat.
E quan ac auec hèt Aziz, escriuèc aguesti vèrsi:
Aguest papèr t’amie, Ò Plan Nauta!
Es mil causes, es causes diuèrses qu’è trapat en un còr malaut per çò deth mau de demorar!
Ena tresau linha era mia vida e era mia paciéncia; ena quatau, eth mèn lardor sancer; ena cincau er extremat desir des mèns uelhs, era sua ansia d’alegria.
Ena siesau, era demana d’ua cita!
Dempus, ena part de baish, botèc a manèra de signatura çò que seguís:
Aguesta carta en vèrsi ara tua beresa ei de man der esclau des sons grani desirs, deth presoèr ena preson deth son dolor, deth malaut per çò des sòns torments, deth postulant des tues guardades.
Eth mercadèr Diadèma.
Tornèc a liéger era carta, li metec areneta, la pleguèc, la barrèc e l’ac autregèc ara vielha, en tot esguitlar-li ena man ua petita borsa damb mil dinnars coma pagament des sòns servicis.
E era vielha, desirant-li ua bona capitada, tornèc de seguit ath cant dera sua senhora.
E era princessa li preguntèc: “Ò era mia estimada Dudú!
E era vielha didec: “Ò senhora!
Quan era princessa l’auec liejut, exclamèc: “Be n’ei de pòcavergonha aguest mercadèr!
E era vielha, engenuament, preguntèc: “Qué a d’espaventós aguesta carta?
Alavetz ordenèc era princessa: “Da-me eth mèn escritòri e era mia pluma.” E escriuec aguest vèrsi:
Cèc des tues illusions, sollicites arribar ar astre coma se bèth mortau auesse pogut arténher ar astre dera net!
Que se gauses repetir eth tòn desvergonhament, te crucificaràn en ua husta talhada deth tronc de quauque arbe maudit!
E serviràs d’exemple as insolents!
Dempús d’auer barrat era carta, l’ac autregèc ara vielha.
E era vielha correc a autrejar- l’ac ath prince, que s’alugaue d’impaciéncia.
Eth prince s’esdeguèc a daurir era carta, e quan l’auec liejut, se sentec morir de pena, e li didec amarament ara vielha: “Me menace damb era mòrt, mès que m’ei parièr era vida quan ei tan penibla.
E era vielha exclamèc: “Pera tua vida, qu’ei tant estimada entà jo!
Que voi ajudar-te damb tot eth mèn poder, e compartir damb tu es perilhs!
E escruiec en un papèr es següentes estròfes:
E vaquí que per desirar era net, me menace Era damb eth dòu e era mòrt, sense saber qu’era mòrt ei eth repaus e qu’es causes non s’esbaucen se non ac senhale eth Destin!
Per Allà!
Era sua man pietosa s’aurie de dirigir entad aqueri que consagren eth sòn amor as plan nautes e plan pures, ad aqueres que non gausen guardar es uelhs umans!
Ò desirs mèns!
Mès vani desirs!
Non desiretz mès, e deishatz qu’era mia anma s’acògue ena passion sense esperança!
Mès tu, hemna de còr dur, non te penses que m’a de senhorejar era tirania!
Abans que patir ua vida sens objècte e dolorosa, deisharè qu’era mia ama vòle damb es mies esperances!
E damb lèrmes enes uelhs, balhèc era carta ara vielha, en tot dider-li: “Te shòrdi inutilament, ai de jo!
Compreni pro ben que sonque me rèste morir!” E era vielha didec: “Abandona aguestes tristes presentides, e contempla-te, ò beròi joen!
Qu’ei que non ès eth madeish solei?
E non ei era era lua?
Com dobtes que jo, que m’è passat era vida entre intrigues d’amor, non vau a saber júnher es vòstes bereses?
Padega era tua anma, e padega es malastres que t’afligissen!
E dites aguestes pareules, s’aluenhèc…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E dites aguestes paraules, s’aluenhèc; e dempús d’auer-se amagat era carta entre es sòns peus, anèc a cercar ara sua patrona.
Entrèc ena sua cramba, li punèc era man, e se seiguec sense badar boca.
Mès ath cap d’uns instants, didec: “Ò hilha mia plan estimada!
Mès era princessa exclamèc: “Ò era mia brava Dudú!
Mès alavetz queiguec era carta sus eth tapís.
E era princessa, estonada, s’esdeguèc a cuelher-la, mès era vielha exclamèc: “Ò hilha mia!, da-me aguest papèr.
Que se m’aurà embolhat ena cabeladura ena casa d’aguest mercadèr maudit!
Era princessa non ne hec cabau, e se metec a liéger eth sòn contengut.
Dempús, arroncilhant es celhes, exclamèc: “A maudida Dudú!
Mès qui aurà enviat ad aguest desvergonhat mercadèr?
De quina tèrra gausarà vier enquia jo?
Com poiria guardar ad aguest òme que non ei dera mia raça ne dera mia sang?
A, Dudú!
E era vielha didec: “Qu’ei reaument eth Cheitan!
Era sua audàcia ei ua audàcia deth lunfèrn!
Mès, ò hilha estimada mia!
E se non, que sigue sacrificat, e jo damb eth!” Alavetz era princessa Donia cuelhec era pluma, e ritmicament escriuec aguestes paraules:
Insensat que dormisses confiadament, quan eth malastre e eth perilh vòlen en aire que respires!
Ignòres que i a arrius qu’eth sòn corrent non se pòt remontar e que i a solituds que jamès cauishigarà cap èsser uman?
Penses tocar es esteles der infinit, quan toti es òmes amassa non poirien arribar enes prumèrs astres dera net.
Gausaries, enquia e tot en sauneis, amorassar entre es tòns braci era cintura des huris?
Non t’alugues, ò ingenú!
Crè e aubedís ara tua reina!
Dempús de plegar e sageràr eth papèr, l’ac autregèc ara vielha, qu’a londeman s’esdeguèc a autrejar-l’ac ath prince.
En lièger aguestes paraules tan dures, Diadèma comprenec qu’era esperança morie en sòn còr, e virant-se entà Aziz, li didec: “Ò frair Aziz!
E cuelhec un papèr, e escriuec en eth aguestes estròfes:
Senhor Diu!
Ajuda-me en aguest excès des mies penes, e aleugerís eth mèn còr ennerit pes malastres!
Coneishes eth secret qu’era sua ahlama m’uscle; coneishes tanben era tirania dera joena crudèu que me remís era sua misericòrdia!
Jòqui eth cap e barri es uelhs pensant ena adversitat que sò calat; sense cap esperança de redempcion!
Era mia paciéncia e es mies energies ja s’an acabat!
Que les a consumit eth desencantament d’un amor que me refuse!
Ò implacable!, era dera cabeladura coma era net!
Aziz li mostrèc era carta a Diadèma, e en tot auer-la recitat entà apreciar era tonalitat des vèrsi, se declarèc plan satisfèt, e li didec a Aziz: “Qu’ei excellenta era tua carta, ò frair mèn!” E l’ac autregèc era anciana, que correc a amiar-la ara princessa.
A penes l’auec liejut era princessa, sentec crebar era sua ira, e exclamèc: “Maudida Dudú de totes es calamitats!
Tu ès era soleta causanta d’aguestes umiliacions!
Ges lèu d’aciu, se non vòs que te destròcen es mies esclaues a còps de foet!
E era vielha gessec ath mès córrer, en veir que Donia se dispausaue plan que òc a cridar as esclaues.
E s’esdeguèc a vier a cercar as dus amics, pr’amor de condar-les çò que s’auie passat.
Diadèma se’n hec fòrça alavetz, e li didec ara vielha, en tot amorassar-li era barbeta: “Ò brava mair!
Mès era responec: “Padega-te, ò hilh mèn!
Pr’amor que jamès se diderà qu’un còp ena mia vida non è pogut júnher a dus enamorats.
E aguesta dificultat encoratge era mia astúcia entà arténher es tòns desirs!” Alavetz Diadèma preguntèc: “Mès quina ei era causa que posse ara princessa a sénter aguest orror a toti es òmes?” E responec era vielha: “Qu’ei un saunei qu’auec.” Diadèma exclamèc: “Un saunei?
E seguic era vielha: “Sonque aquerò, e vaquí eth saunei:
Ua net, dormint era princessa Donia, vedec en sòmis a un auderaire que lançaue es hilats en camp, e que dempús d’auer lançat grani de horment ath sòn entorn, se quedaue ara demora, pendent dera sua sòrt.
E de seguit, de toti es punts deth bòsc acodiren es audèths e se precipitèren sus es hilats.
E eth mascle, mentre piccassaue, li hège era aleta ara sua femèla, sense encuedar-se’n des laci que lo menaçauen.
E en un des sòns movements, se l’embolhèc ua pauta entre eth hilat, que se barrèc e lo heren presoèr.
E es audèths, espauridi pes sòns còps d’ala, volèren rambalhosament.
Alavetz era femèla, en tot abandonà’c tot, non auec mès in que desliurar-lo.
E autant trabalhèc e tan ben, qu’esbocinèc eth hilat damb eth sòn bec, e acabèc per desliurar ath colom, abans qu’er auderaire auesse temps entà agarrar-lo.
E era volèc damb eth, e volèren amassa entà tornar dempús a picassar es grani escampilhadi ar entorn des laci.
Eth mascle comencèc de nauèth a her-li era aleta ara femèla, qu’en arrecular entà evitar es sòns incansables calinhatges, s’apressèc, sense encuedar-se’n, enes hilats, qu’en eri quedèc presoèra.
E eth mascle, sense hèr-ne cabau dera sòrt dera companha, volèc rapid damb es auti audeèths, deishant qu’er auderaire s’apoderèsse dera captiva e que l’esgorgèsse.
Aguest saunei cuelhet fòrtament ara princessa, que se desvelhèc plorant a mars, e me cridèc entà condar-me, tremolant, era sua amara vision.” E me didec: “Toti es mascles se retiren, ò Dudú mia!
Alavetz eth prince Diadèma didec: “Mès, ò brava mair!
Era vielha responec: “Arren d’aquerò l’a pogut convéncer dempús.
S’està soleta, adorant sonque era sua beresa.
E eth prince didec: “Ò brava mair!
Veder-la, encara que solet sigue un còp, e que penetre ena mia anma ua soleta des sues guardades.
E era vielha didec: “Te cau saber, ò lum des mèns uelhs!
Vie aquiu un còp ath mes, acompanhada des sues esclaues, e entre per ua pòrta secreta entà evitar es guardades des caminaires.
Precisament en ua setmana baisharà en jardin, e alavetz vierè a servir-te de guida e a meter-te en preséncia der èsser estimat.
Me pensi qu’a maugrat de totes es sues prevencions, sonque en veder-te un còp la vencerà era tua beresa.
Alavetz Diadèma alendèc a gust, e li balhèc es gràcies ara vielha, e la convidèc, donques que ja non podie presentar-se ara sua senhora, a acceptar era ospitalitat dera sua casa.
E de seguit barrèc era botiga e partiren es tres entara casa deth prince.
E peth camin, Diadèma se virèc entà Aziz, e li didec: “Ò frair Aziz!
E arribèren ena casa, e li condèren ath visir tota era istòria, atau coma tanben eth saunei dera princessa e aquerò deth jardin qu’en eth s’auie de trapar.
E li demanèren era sua opinion sus er ahèr.
Alavetz eth visir reflexionèc pendent ua estona, e dempús lheuèc eth cap, e didec: “Que ja è trapat era solucion!
Anem ara entath jardin pr’amor d’examinar ben eth terren!” E deishèc ara vielha ena casa, e s’endralhèc acompanhat de Diadèma e d’Aziz entath jardin dera princessa.
Quan arribèren en eth, vederen seigut ena pòrta ath vielh garda, que saludèren.
Alavetz eth jeique responec: “Entratz, donc, òstes mèns!
E se seigueren en rondèu ara vòra d’un arriuet, e mingèren enquia assadorar-se.
Alavetz eth visir li didec ath garda: “Ò jeique, aguest palai que se ve aquiu se trape en fòrça mau estat.
Per qué non lo hèn apraiar?” E eth garda esclamèc: “Per Allà!
Qu’ei eth palai dera princessa Donia, que lo deisharie quèir a bocins abans d’ocupar-se’n d’eth.
E eth visir didec.
Aumens er estatge de baish l’aurien d’apraiar, donques qu’ei çò que mès se ve.
E eth garda s’esdeguèc a vier ara cèrca des paredèrs e deth pintor, as quaus eth visir les balhèc es instruccions necessàries.
E quan eth salon der estatge de baish siguec apraiat e ben blanquejat, eth pintor se metec a trabalhar, seguint es ordes deth visir.
E pintèc ua seuva damb uns hilats qu’en eri i auie agarrada ua coloma que daue còps d’ala.
E eth pintor executèc fidèument eth diboish, e dempús se n’anèc, generosament retribuit.
Alavetz eth visir, es dus joeni e eth garda, se seigueren un moment entà jutjar ben er efècte e era perspectiua.
E eth prince Diadèma seguie plan trist, e guardaue tot aquerò molt cogitós.
Dempús li didec a Aziz: “Ò frair mèn!
Eth mau d’amors non a cap aute remèdi qu’eth cant melodiós e era copa ben servida enes jardins!
È seguit es prescripcions d’Ibn-Sina, e non è tengut cap resultat, ai de jo!
Alavetz corrí entà d’auti amors, e vedí qu’eth Destin m’arrie e m’autrejaue era garison!
T’enganhères, donc, ò Ibn-Sina!
Era soleta medecina der amor, qu’ei era amor!
Alavetz Diadèma didec: “Que pòt èster qu’eth poèta age rason.
Mès, be n’ei de dificil aguest remèdi quan s’a perdut era volontat!” Dempús d’aquerò se lheuèren, saludèren ath vielh garda, e tornèren en casa, a on s’amassèren damb era anciana hilhuquèra.
Coma que s’auie passat ua setmana, era princessa volec, segontes eth costum, hèr eth sòn passeg peth jardin, e comprenec alavetz era manca que li hège era sua anciana hilhuquèra.
E desolada per aquerò, reflexionèc e se n’encuedèc de qué auie obrat fòrça mau damb aquera que l’auie hèt de mair.
De seguit manèc un esclau en mercat, e un aute esclau en totes es cases a on se poirie trapar Dudú.
E precisament era hilhuquèra, que venguie de repetir a Diadèma es recomanacions de besonh entar encontre en jardin, se filaue soleta entath palai.
Alavetz la vedec un des esclaus, e se l’apressèc entà demanar-li respectuosament, en nòm dera sua patrona, qu’anèsse a reconciliar-se damb era.
E hèta era reconciliacion, dempús de quauques dificultats de pura formula, era princessa li punèc es caròles, e Dudú li punèc es mans, e seguides des esclaues, passèren era pòrta secreta e entrèren en jardin.
Dera sua part, eth prince s’acordèc complètament as recomanacions dera sua protectora.
Alavetz eth visir e Aziz li botèren un vestit magnific, que solide deuie valer cinc mil dinnars, li sarrèren un cinturon d’aur filigranat, incrustat de peireria, damb ua fibèla d’esmeraldes e li botèren un turbant de seda blanca damb fini diboishi d’aur e un plumalh de brilhants.
Dempús invoquèren sus eth es benediccions d’Allà, e en tot auer- lo acompanhat enquiath jardin, se virèren, entà deishar-lo entrar solet.
Eth prince, en arribar ena porta, trapèc seigut ath vielh garda, qu’en veder-lo se lheuèc en aunor sòn, e l’entornèc era sua salutacion damb respècte e cordialitat.
E coma qu’ignoraue qu’era princessa Donia auesse entrat en jardin pera pòrta secreta, li didec a Diadèma: “Eth jardin qu’ei eth tòn jardin, e jo sò eth tòn esclau!” E dauric de seguit era pòrta, en tot pregar-li que passèsse.
La barrrèc dempús, e tornèc a sèir-se en lòc acostumat, laudant a Allà, que se guardaue en taus creatures.
E Diadèma hec tot aquerò qu’era vielha l’auie indicat, en tot amagar-se en un petit bòsc per a on auie de passar era princessa.
Aquerò per çò que hè ada eth.
Mès per çò que hè ara princessa Donia, vaquí çò que se passèc.
Era vielha, mentre passejauen, li didec: “Ò senhora mia!
E Donia didec: “Sò prèsta a escotar-te, era mia brava Dudú.” E era anciana responec: “Auries d’ordenar que se retirèssen totes es esclaues, entà que te dèishen gaudir liurament d’aguesta encantadora frescor.
Que son reaument un anuèg entà tu.” Donia didec: “Qu’as rason, hilhuquèra.” E didec adiu damb un gest as sues esclaues.
E atau, soleta damb era sua hilhuquèra, auancèc era princessa Donia entath petit bòsc qu’en eth ère amagat eth prince Diadèma.
E eth prince, en veder-la, quedèc tan cuelhut pera sua beresa, que s’estavanic còp sec.
E Donia seguic eth sòn camin, e arribèc ena sala qu’auie manat pintar eth visir era scèna der auderaire.
En veir aquera pintura, era princessa Donia arribèc ath limit dera perplexitat, e didec: “Guarda, brava Dudú!
Qu’ei eth mèn saunei de temps enlà, mès tot ath revés!
Be n’ei d’esmoiguda era mia anma!” E sarrant-se eth còr se seiguec en tapís, e didec: “Ò Dudú!
E era hilhuquèra didec: “Prauba hilha mia!
Mès anem a passejar, ara que ja baishe eth solei e era frescor ei mès doça.” E gesseren deth jardin.
E ja Diadèma, remetut, s’auie botat a passejar doçament, sivans l’auie encargat Dudú, coma se solet tachèsse era guardada ena beresa deth paisatge.
E en desembocar en ua albareda, era princessa lo vedec, e alavetz didec: “Ò hilhuquèra!
Guarda qué beròi ei aguest joen, qué naut, e qué elegant!
E era vielha responec: “Non lo coneishi, mès per çò deth sòn anament deu èster hilh de bèth rei.
A senhora mia!
E Sett-Donia repliquèc: “Ei extrèmament beròi!” E era vielha asentic: “Extrèmament!
Guaire erosa serà era sua estimada!” E d’amagat li hec senhaus ath prince entà que gessesse deth jardin e tornèsse ena sua casa.
E eth prince ac hec atau, metre qu’era princessa lo seguie damb era sua guardada, e li didie ara sua hilhuquèra: “Ves, ò Dudú!
Ei possible que jo posca patir tau trebolament en veir ad aguest òme?
E era vielha didec: “Confone Allà ath Temptador maudit!
Vaquí, ò senhora!
Mès reaument ei plan beròi eth joen que te va a desliurar d’eri.” E Donia didec: “Ò Dudú, era mia brava Dudú!
Non as mès remèdi que hèr-me a vier ad aguest beròi joen.
Que non lo voi recéber que des tues mans, estimada hilhuquèra!
Se te platz, vè-te’n a cercar-lo!
E vaquí mil dinnars entà tu e un vestit de mil dinnars.
E de seguit deishèc ara princessa, e gessec ara cèrca deth prince, que la recebec plen d’alegria e comencèc donant-li mil dinnars d’aur.
E era vielha li didec: “Que s’a passat tau e quau causa.” E li condèc era emocion patida per Donia e toti es sòns comentaris.
E partic ath mès córrer ara cèrca dera princessa Donia, que la demoraue plan impacienta, e li preguntèc: “Quines notícies me hès a vier, ò Dudu!” Era didec: “Qu’è artenhut trapar era sua tralha e parlar-li.
Deman te lo harè a vier dera man.” Alavetz era princessa arribèc ar arràs dera felicittat, e li balhèc ara hilhuquèra mil dinnars d’aur e presents per valor de d’auti mil dinnars.
A penes arribèc eth maitin, era vielha venguec ena casa deth prince, que la demoraue.
Desliguèc un paquet qu’auie amiat, treiguec d’eth ua ròba de hemna, e vestic damb era ath prince, en tot acabar per envolopar-lo damb eth gran issar, caperant-li era cara damb un espés vel.
Alavetz didec: “Ara imita es movements des hemnes; quan camines balanceja es anques a dreta e quèrra, e camina a pas brac, coma es joenes.
Gesseren es dus e se meteren a caminar enquiara pòrta deth palai, qu’eth sòn garda ère precisament eth cap des eunucs en persona.
E en veir ad aquera desconeishuda, eth cap des eunucs li preguntèc ara vielha: “Qui ei aguesta joena que jamès e vist?
Hè que s’aprèsse entà que la poga examinar, donques qu’es ordes son conclusentes.
Que l’è de paupar en toti es sensi, e l’è de despolhar, se cau, pr’amor que son jos era mia responsabilitat aguestes esclaues naues.
E coma qu’aguesta non la coneiishi, dèisha-me que la paupe damb es mies mans e que la guarde damb es mèns uelhs!” Mès era vielha s’escandalizèc e didec: “Qué dides, ò cap des eunucs!?
Non sabes…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta, segontes eth costum, non alonguèc mès eth relat aqueth dia.
Era didec:
Non sabes qu’aguesta esclaua a estat cridada pera princessa entà tier eth sòn art de brodadora?
Non sabes qu’ei ua des brodadores d’aguesti admirables diboishi dera princessa?
Mès er eunuc gasulhèc: “Que m’ei parièr aquerò des brodats!
En enténer aguestes paraules era vielha deishèc anar era sua ràbia, se metec dauant der eunuc, e didec: “Jo que t’auia coma modèl de cortesia e de bones manères!
Què t’a arribat!
E virant-se enta Diadèma, li didec: “Ò hilha mia, perdona ad aguest cap!
Que son badinades sues!
E guidat pera vielha, trauessèc un correder, dempús ua galaria, de seguit d’auti correders e d’autes galaries, e atau enquia arribar en ua sala que daue entà un gran pati e qu’auie sies pòrtes, qu’es sues amples cortines èren abaishades.
E era vielha didec: “Compda aguestes pòrtes ua darrèr dera auta e entra pera setau.
E traparàs, ò joen mercadèr!
Alavetz eth prince compdèc es pòrtes ua darrèr dera auta, e entrèc pera setau.
E en deishar quèir de nauèth era cortina, se lheuèc eth vel que li caperaue era cara.
Era princessa, en aqueth moment, ère en tot dormir sus un divan magnific.
E eth solet vestit ère era transparéncia dera sua pèth de gensemin.
De tota era regolejaue ua impacienta crida as amorasses desconeishudes.
Alavetz eth prince se treiguec ara prèssa era ròba que li shordaue, e sautèc entath divan, cuelhent en braça ara princessa adormida.
E eth crit d’espant dera joena, desvelhada ara imprevista, quedèc estofat per uns pòts que se l’avalauen.
Atau se verifiquèc aqueth prumèr encontre deth beròi prince Diadèma e dera princessa Donia, ath miei des cueishes que s’entrelaçauen e des cames que trepidauen.
E aquerò seguic dera madeisha manèra pendent un mes, sense que ne un ne er aute interrompesse er esclafit des punets, ne eth bresilhadís des arridalhes, que benedie er Ordenador de totes es causes beròies.
Aquerò per çò que hè ada eri.
Çò que tanh ath visir e a Aziz, vaquí que sigueren en tot demorar enquiara net era tornada de Diadèma.
E coma que vederen que non arribaue, comencèren a enquimerar- se seriosament.
E quan apareishec eth maitin, sense qu’auessen auut naues der imprudent prince, ja non dobtèren dera sua perdicion e quedèren complètament desconsertadi.
E ena sua dolor e perplexitat, non saberen se qué hèr.
E Aziz didec damb votz estofada: “Es pòrtes deth palai ja non tornaran a daurir-se entath nòste patron!
Qué vam a hèr ara?” E eth visir didec: “Demorar aciu, sense botjar-mos!” E atau s’estèren pendent tot eth mes, sense minjar ne dormir, planhent-se d’aqueth malastre irremediable.
E coma qu’ath cap d’un mes seguien sense saber arren deth prince, eth visir didec: “Ò hilh mèn!
Me pensi que çò milhor ei entornar ena nòsta tèrra e hèr-li saber ath rei aguest malastre, pr’amor que se non, mos repotegarie eth hèt d’auer deishat d’avisar-lo.” Heren, donc, es preparatius deth viatge, e partiren entara Ciutat Verda, qu’ère era capitau deth rei Soleiman-Schah.
A penes aueren arribat, s’esdeguèren a informar ath rei, en tot condar-li tota era istòria e eth finau malerós dera aventura.
E en acabar s’estarnèren en somics.
En enténer aquera naua tan terribla, eth rei Soleiman credec qu’eth mon sancer li queiguie ath dessús, e s’estavanic.
Mès de qué servien ja es lèrmes?
Atau ei qu’eth rei, en tot reprimir-se aqueth dolor que li rosigaue eth hitge e l’ennerie era anma e tota era tèrra ath sòn dauant, jurèc qu’anarie a resvenjar era pèrta deth sòn hilh damb ua resvenja sense precedents.
E de seguit dispausèc qu’es pregonèrs cridessen a toti es òmes capables de tier era lança e era espada, e a tota era armada damb es sòns caps.
Mentretant, en palai illuminat pera felicitat, es dus aimants s’adorauen cada còp mès e sonque se lheuauen des tapissi entà minjar e cantar amassa.
E aquerò se tardèc pendent sies mesi.
Mès un dia qu’er amor les cuelhec enquiath limit, Diadèma didec: “Ò adorada des mies entralhes!
Encara mos manque ua causa entà qu’eth nòste amor sigue complèt!” Era, estonada, repliquèc: “Ò Diadèma, lum des mèns uelhs!
Qué pòs desirar mès?
Non possedisses es mèns pòts, es mèns pièchs, es mies cueishes e tota era mia carn, e es mèns braci que t’abracen e era mia anma que te desire?
Se desires encara d’autes causes d’amor que jo non coneisha, per qué te tardes a parlar-me d’eres?
Diadèma didec: “Ò anma mia!, que non ei aquerò.
Dèisha-me revelar-te se qui sò.
Te cau saber, ò princessa!
E eth nòm deth mèn pair ei Soleiman, sobeiran de Ciutat Verda e des montanhes d’Ispahah.
E siguec aqueth qu’en d’auti tempsi envièc ath sòn visir entà demanar era tua man entà jo.
Non te’n brembes qu’alavetz refusères aguesta union e menacères ath cap des eunucs que te parlaue d’era?
Era princessa Donia, en enténer aguestes paraules, se lancèc mès alègra ath còth deth beròi Diadèma, e efusivament li responec: “Escoti e aubedisqui.” E ambús, aquera net, deishèren qu’eth saunei les vencesse per prumèr còp, pr’amor que pendent es dètz mesi passadi, era auba deth maitin les susprenie entre abraçades, punets e causes parières.
E mentre dormien es dus aimants, quan ja auie gessut eth solei, tot eth palai ère en movement, e eth rei Schahraman, seigut enes coishins deth sòn tron e enrodat pes emirs e pes grani deth règne, recebie ath grèmi de joièrs damb eth sòn cap ath dauant.
E eth cap des joièrs aufric coma omenatge ath rei un estug meravilhós que contenguie diamants, rubis e esmeraldes per valor de mès de cent mil dinnars.
E eth rei Schahraman, en auèr quedat plan satifèt der omenatge, cridèc ath cap des eunucs, e li didec: “Tè, Kafur, vè-te’n a amiar aquerò ara tua patrona era princessa Sett-Donia!
E de seguit er eunuc Kafur se filèc entath pabilhon reservat qu’en eth demoraue complètament soleta era princessa.
Mès, en arribar, er eunuc vedec estirada sus eth tapís, susvelhant era pòrta, ara hilhuquèra Dudí, e es pòrtes deth pabilhon èren totes barrades e es cortines baishades.
Dempús, coma que non gausaue presentar-se dauant deth rei sense auer complit era sua orde, sautèc per dessús dera vielha, possèc era pòrta, e entrèc ena sala.
En veir aquerò, er eunuc se’n brembèc des mautractaments que l’auie menaçat Sett- Donia, e pensèc ath sòn laguens er eunuc: “Atau ei coma a en òdi eth sèxe masculin?
E gessec silenciosament, barrèc era pòrta, e se presentèc ath rei Schahraman.
E eth rei, estonat, exclamèc: “Qu’ei qu’era mia hilha mesprède es peireries dera madeisha manèra que mesprède as òmes?” Mès eth nere didec: “Perdona, ò rei!
Alavetz eth rei didec: “Qu’ei vertadèrament enòrme!” E manèc ar eunuc que se hesse a vier dauant deth tron as dus colpables.
E er eunuc ac complic de seguit.
Quan es dus aimants sigueren dauant deth rei, aguest, plan sufocat, exclamèc: “Atau, donc, qu’ei vertat!” E non podec díder arren mès, donques qu’agarrèc damb es dues mans era espada, e volec lançar-se sus Diadèma.
Alavetz eth rei tornèc en sòn tron, ordenèc ar eunuc que se hesse a vier ara princessa ena sua cramba, e dempús li didec a Diadèma: “Qui ès tu, ò corromput maudit!
E qui ei eth tòn pair?
E com as gausat arribar enquiara mia hilha?
Alavetz Diadèma contestèc: “Sabe-te’n ò rei!
È cuelhut, coma ei escrit, aquerò que se m’auie remit!
En enténer aguestes paraules, eth rei quedèc perplèx, e consultèc ath sòn visir sus çò que li calie hèr.
Mès eth visir didec: “Non te creigues, ò rei!
Sonque era mòrt pòt castigar era malahèta que hec aguest hilh de puta!
En aguest moment dera sua narracion Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e segontes eth sòn costum, se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz eth rei ordenèc ath borrèu: “Talha-li eth cap!” E ja ère perdut et prince, s’en moment qu’eth borrèu se dispausaue a executar era orde non l’auessen anonciat ath rei era arribada des enviadi deth rei Soleiman que sollicitauen eth sòn permís.
Precisament aguesti dus enviadi precedien ath rei e a tota era armada.
E eren eth visir e eth joen Aziz.
De sòrta que quan les siguec autrejat eth permís d’entrar e vederen ath prince Diadèma, hilh deth sòn rei, les manquèc pòc entà estavanir-se d’alegria, e se lancèren as sòns pès e les punèren.
E Diadèma les obliguec a lheuar-se, e les abracèc, e en pòques paraules les expliquèc era situacion; e eri tanben li heren saber çò qu’auie passat, e l’anoncièren ath rei Schahraman era pròcha arribada deth rei Soleiman e des sues fòrces.
Quan eth rei Schahraman comprenec eth perilh qu’auie corrut en ordenar era mòrt deth joen Diadèma, qu’era sua identitat ère ja evidenta, lheuèc es braci e benedic a Allà, qu’auie arturat era man deth borrèu.
Dempús li didec a Diadèma: “Hilh mèn, perdona a un ancian coma jo, que non sabie se què hège.
Mès eth tòrt qu’ei deth mèn marrit visir, ath quau vau a manar penjar ara madeish.” Alavetz eth prince Diadèma li punèc era man, e li didec: “Tu qu’ès, ò rei!
Alavetz Aziz e eth visir intercediren entà arténher eth perdon der eunuc, qu’eth terror l’auie hèt pishar-se ath dessús.
E eth rei, per consideracion ath visir, perdonèc ar enunuc.
Alavetz avertic Diadèma: “Çò mès important ei padegar ara princessa Donia, qu’ei tota era mia anma!” E eth rei didec: “Ara madeish vau a veder-la.” Mès abans manèc as sòns visirs, emirs e camarlencs, qu’acompanhèssen ath prince Diadèma enquiath hammam, e li heren cuélher un banh que lo refresquèsse agradiuament.
Dempús correc entar apartament dera princessa, e la trapèc a punt de clauar-se en còr era punta dera espada qu’eth sòn punh ère apuat en solèr.
En veir aquerò, sentec eth rei que se l’escapaue era rason, e cridèc ara sua hilha: “Que s’a sauvat eth tòn prince!
En enténer aguestes paraules, era princessa Donia, lancèc era espada, punèc era man deth sòn pair, e alavetz eth rei l’ac condèc tot.
E eth rei, a penes gessec Diadèma deth hammam, s’esdeguèc a amiar-lo en apartament dera princessa, que se lancèc en sòn còth.
E mentre es dus aimants se punauen, eth rei s’aluenhèc, dempús de barrar discrètament era pòrta.
E se n’anèc entath palai, en tot tier-se a balhar es ordes necessàries entara recepcion deth rei Soleiman, ath quau s’esdeguèc a amiar ath visir e a Aziz, pr’amor de que l’anoncièssen er erós apraiament de totes es causes, e li manèc coma present cent shivaus magnifics, cent dromedaris de corsa, cent joenes, cent dasmaisèles, cent neri e cent neres.
E siguec alavetz quan eth rei Schahraman, acabadi aguesti ahèrs, gessec en persona ar encontre deth rei Soleiman-Schah, hènt que l’acompanhèssen eth prince Diadèma e ua nombrosa comitiva.
En veder-les apressar-se, eth rei Soleiman gessec ath sòn encontre, e exclamèc: “Glòria a Allà, qu’a hèt arténher ath mèn hilh es sòns prepausi!” Dempús s’abracèren afectuosament es dus reis, e Diadèma se lancèc en còth deth sòn pair plorant d’alegria, e eth sòn pair hec madeish.
E de seguit manèren cridar as kadís e as testimònis, e ara seguida s’escriuec eth contracte de matrimòni de Diadèma e Sett- Donia.
E damb aguest motiu s’obsequièc generosament as soldats e ath pòble, e pendent quaranta dies e quaranta nets s’ornèc e s’illuminèc era ciutat.
E ath miei de tota era alegria e de totes es hèstes, Diadèma e Donia poderen estimar-se a gust enquiath darrèr limit der amor.
Mès Diadèma non desbrembèc es servicis deth sòn amic Aziz, e dempús d’enviar-lo damb ua comitiva ara cèrca dera sua mair, que lo ploraue de hège fòrça temps, ja non volec separar-se d’eth.
E quan moric eth rei Soleiman, eretèc Diadèma eth sòn règne dera Ciutat Verda e es montanhes d’Ispahan, e nomentèc a Aziz gran visir, ath vielh garda, intendent generau deth règne, e ath jeique deth mercat, cap generau de toti es grèmis.
Quan acabèc de condar aguesta istòria d’Aziz e Aziza e era de Diadèma e Donia, eth visir Dandan li demanèc ath rei Daul’makan permis entà béuer un veire de siròp de ròses.
E eth rei Daul’makan exclamèc: “Ò visir mèn!
I a quauquarrés en mon tan digne coma tu de hèr-les companhia as princes e as reis?
Reaument aguesta istòria m’a encantat fòrça, per çò de deliciosa e agradiua!” E l’autregèc ath visir era milhor tunica d’aunor deth sòn tresòr reiau.
Per çò der assetjament de Constantinopla…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Per çò que hè ar assetjament de Constantinopla, ja hège quate ans que s’alongaue sense cap resultat decisiu.
Es soldats e es caps començauen a patir fòrça en veder-se tan luenh des sues familhes e des sòns amics, e era revòuta ère imminenta.
De sòrta qu’eth rei Daul’makan, prèst a cuélher ua decision immediata, cridèc as tres grans caps, Bahraman, Rustem e Turkash, en preséncia deth visir Dandan, e les didec: “Pro que sabetz çò que se passe: sabetz qu’era fatiga pese sus toti nosati per aguest maladit assetjament.
Coneishetz es plagues qu’era Mair de totes es Calamitats a hèt quèir sus es nòsti caps, autanplan era mòrt deth mèn frair, er eroïc Scharkan.
Alavetz es tres caps dera armada ajoquèren eth cap, reflexionèren pendent ua longa estona, e dideren dempús: “Ò rei!
Alavetz eth visir Dandan auancèc entath rei, e exclamèc: “Te cau saber, ò rei deth temps!
Prumèr de tot, tu madeish deues èster en tot desirar veir ath tòn hilh Kanmakan e ara tua neboda Fòrça deth Destin, hilha deth nòste defuntat prince Scharkan, era quau s’està en Damasc, en palai, ath suenh des sues esclaues.
E toti patim, coma tu, eth gran dolor de veder-mos aluenhadi deth nòste país e des nòstes cases.
E eth rei didec: “Vertadèrament, visir mèn, as responut cossent era mia pensada!” E de seguit ordenèc anonciar a tot eth campament, mejançant es pregonèrs, qu’en tres dies se verificarie era partida.
E plan que òc, ath tresau dia se lheuèc eth camp, e era armada cuelhec eth camin de Bagdad damb es bandères desplegades e hènt sonar es trompetes.
E dempús de dies e nets arribèc ena Ciutat de Patz, a on lo receberen damb grana alegria toti es sòns abitants.
Per çò que hè ath rei Daul’makan, çò prumèr que hec siguec abraçar ath sòn hilh Kanmakan, que ja auie sèt ans, e era dusau causa cridar ath sòn ancian amic, eth vielh encargat deth hammam.
E quan lo vedec, se lheuèc deth tron en aunor sòn, l’abracèc, lo hec sèir ath sòn costat, e lo laudèc fòrça dauant de toti es emirs e de toti es presents.
E pendent tot aqueth temps er encargat deth hammam s’auie botat desconeishut a truca de repaus e de minjar e de béuer, e s’auie engrassit enquiath limit dera grassesa.
Eth sòn còth se retiraue ath d’un elefant, eth sòn vrente ath d’ua balèna, e era sua cara ère tan reludenta coma un pan nauèth trèt deth horn.
Comencèc en tot desencusar-se per acceptar era invitacion deth rei, que l’ordenaue sèir- se ath sòn costat, e li didec: “Ò senhor mèn!
Mès eth rei Daul’makan li didec: “Aguesti temps an de tornar de nauèth entà tu, ò pair mèn!
Alavetz eth rei didec: “Voi que me demanes un favor, donques que sò prèst a autrejar-te çò que me demanes, encara que siguesse compartir damb tu eth règne!
E er ancian didec: “Es tues ordes son sus eth mèn cap!
En enténer aguestes paraules, eth rei e toti es presents arriren fòrça; e er encargat, pensant qu’era sua demana ère exorbitanta, se vedec en limit dera desolacion.
Mès eth rei didec: “Per Allà!
E er ancian didec: “Alavetz, ò rei deth temps!
Dempús eth rei exclamèc: “A veir, frair mèn!
E eth rei contestèc: “Arren ei impossible entà Allà!” E didec er ancian: “Nomenta-me, alavetz, sultan de Damasc, en lòc deth defuntat prince Scharkan!” E de seguit manèc escríuer eth decret, en tot balhar-li, coma nauèth rei, eth nòm de Zablakan El-Mujahed.
Dempús ordenèc ath visir Dandan qu’acompanhèsse ath nau sobeiran damb ua magnifica comitiva, e que quan tornèsse se hesse a vier ara hilha deth defuntat prince Scharkan, Fòrça deth Destin.
E abans de partir, se didec adiu der encargat deth hammam, e li recomanèc que siguesse brave e siguesse just damb es sòns subdits.
Dempús les didec as presents: “Toti aqueri que m’an en afeccion, que manifèsten era sua alegria ath sultan Zablakan damb presents!” E de seguit l’arribèren es presents ath nau rei, que siguec revestit peth madeish rei Daul’makan damb eth vestit reiau.
E quan acabèren toti es preparatius, li balhèc entara sua garda cinc mil joeni mamalik, e l’autregèc ath delà un palanquin reiau qu’ère daurat e ròi.
E era prumèra diligéncia deth nau rei siguec dispausar de seguit ua comitiva esplendida qu’acompanhèsse entà Bagdad ara joena princessa de ueit ans Fòrça deth Destin, hilha deth defuntat prince Scharkan.
E botèc ath sòn servici dètz damaisèles e dètz neri, e les autregèc fòrça presents, mès que mès, esséncia pura de ròses, doci d’aubricòts en caishes ben sauvades contra era umiditat, sense desbrembar es deliciosi pastissi, tan fragils, que solide non arribarien sancers en Bagdad.
E tanben les autregèc vint gèrles plies de datils cristallizadi damb siròp perhumat de clau, vint caishes de pastissi de pasta fulhuda, vint caishes de doci, encargadi especiaument enes milhores doceries de Bagdad.
E tot se carguèc en quaranta camelhs, sense compdar es grani hardèus de sedes e teles d’aur teishudes pes teishinèrs mès adreits deth país de Scham, e armes precioses, gèrles de coeire e d’aur, e brodats.
Acabadi aguesti preparatius, eth sultan Zablakan volec hèr un esplendid present en sòs ath visir, mès aguest didec: “Ò rei!
Encara ès nau en aguest règne, e te calerà hèr milhor usatge d’aguesti sòs.” Dempús se metec en marcha era comitiva, e ath cap d’un mes, pr’amor qu’Allà ac volec atau, arribèren toti en Bagdad damb bona santat.
Alavetz eth rei Daul’makan recebec damb grana alegria ara mainada Fòrça deth Destin, e l’ac autregèc ara sua mair Nozhatú e ath sòn espós eth gran camarlenc.
E li balhèc es madeishi mèstres qu’a Kanmakan; e ambdús mainatges arribèren a èster inseparables, e experimentèren er un entar aute ua afeccion qu’anèc creishent damb era edat.
E tau estat de causes se tardèc dètz ans, pendent es quaus eth rei non deishaue de uelh es armaments e es preparatius entara guèrra contra es descredents rumís.
Mès, per tòrt de totes es fatigues e totes es penes dera sua malerosa joenessa, era fòrça e era salut deth rei Daul’makan s’aflaquien diadèrament.
E coma qu’eth sòn estat empejoraue de manèra alarmanta, manèc cridar ath visir Dandan, e li didec: “Ò visir mèn!
E eth visir didec: “Qué ei, ò rei deth temps!” E didec eth rei: “Qu’è decidit abdicar en mèn hilh Kanmakan!
M’alegraue veder-lo regnar abans dera mia mòrt!
Eth visir Dandan punèc era tèrra entre es mans deth rei, e damb votz emocionada, didec.
E ara seguida ordenèc amassar as emirs, visirs e grani deth règne, e nomentèc ath gran camarlenc tutor deth sòn hilh Kanmakan, en tot encargar-li tu per tu que lo maridèsse damb Fòrça deth Destin quan arribèssen ena edat adulta.
Alavetz eth rei se virèc entath sòn hilh Kanmakan, e damb es uelhs negadi en lèrmes, li didec: “Ò hilh mèn!
Pr’amor que vaquí qu’endónvii que me’n vau d’aguest mon peridèr entara casa etèrna.
E eth joen Kanmazan contestèc: “Padega era tua anma, ò pair mèn!
Plan que òc, ath cap de pòc temps, coma tota creatura sometuda ara man que la creèc, tornèc a èster çò qu’auie estat en mès enlà insondable, e siguec coma se jamès auesse estat.
Pr’amor qu’eth temps ac sègue tot e arren rebrembe!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e discrèta coma tostemp, se carèc enquiar aute dia.
Era didec:
Pr’amor qu’eth temps ac sègue tot e arren rebrembe!
E aqueth que volesse saber eth destin deth sòn nòm en futur, qu’aprene a guardar eth destin d’aqueri que lo precediren ena mòrt!
Tau ei era istoria deth rei Daul’makan, hilh deth rei Omar Al-Neman e frair deth prince Scharkan.
Qu’Allà les age ena sua misericòrdia infinita!
Mès a compdar d’aqueth dia, e entà non desmentir eth provèrbi que ditz: “Qui dèishe descendéncia non morís!”, comencèren es aventures deth joen Kanmakan, hilh de Daul’makan.
Plan que òc, ò rei afortunat!, seguic Schahrazada, per çò que hè ath joen Kanmakan e ara sua cosia Fòrça deth Destin, guaire beròis s’auien hèt!.
Era armonia des sues faccions arribèc a èster mès esquista, es sues perfeccions germinèren ena sua plenitud; e reaument sonque se les podie comparar damb dues rames plies de fruts, e damb dues lues esplendoroses.
E entà parlar particularament de cada un d’eri, mos cau díder que Fòrça deth Destin amassaue tot çò de besonh entà hèr tornar lhòco a quinsevolh, donques qu’ena sua reiau solitut, e isolada de totes es guardades, era blancor deth sòn ròstre s’auie hèt sublima, era sua cintura s’auie aprimat precisament çò que li calie, e campaue dreta coma era letra aleph; es sues anques eren absoludament adorables ena sua massissa pompa, e per çò deth sabor dera sua saliua, ò lèit, ò vins, ò doci!
E entà díder quauquarren sus es sòns pòts, qu’èren deth color des milgranes, parlatz vosates, delícies des fruts madurs!
E per çò des sues caròles, es sues caròles!
Atau son vertadères aguestes paraules deth poèta en aunor sòn:
Embriaga-te, còr mèn!
Dançatz de jòia enes vòstes orbites, uelhs mèns!
Que l’auetz aciu!
Forme es delícies d’aqueth que la creèc!
Es sues paupetes desfisen en ostau ad aqueth que les hèsque mès escures!
Senti qu’es sues guardades trauèssen eth mèn còr, coma se siguessen era espada der Emir des Credents!
E es sòns pòts!
Ò chuc que gesses des arradims madurs abans de cauishigar-les!
Siròp que filtres jos era premsa des pèrles!
E vosates, ò palmères que secoditz ara brisa es arradims des vòsti pèus, vaquí era sua cabeladura!
Atau ère era princessa Fòrça deth Destin, hilha de Nozhatú.
Mès per çò que tanh ath sòn cosin eth prince Kanmakan, qu’ère ua auta causa.
Es exercicis e era caça, era equitacion e es tornegi damb lança e arsagaia, eth trait ar arc e es corses de shivaus, l’auien dat flexibilitat ath sòn còs, e auien aguerrit era sua anma, e s’auie convertit en cavalièr mès beròi des païsi musulmans, e en mès valent entre es guerrèrs des ciutats e des tribús.
E totun aquerò, eth sòn ròstre auie seguit tan fresc coma eth d’ua vèrge, e, era sua cara ère mès beròia ara vista qu’es ròses e es narcisi, coma ditz eth poèta quan parle d’eth:
A penes circoncit, era seda ornèc amorosament era doçor dera sua barbeta, entà que dempús, damb era edat, s’ombregèssen es sues caròles damb un velot nere de teishut sarrat!
Dauant des uelhs encantadi d’aqueri que lo guardauen, semblaue eth petit cèrvi qu’assage ua dança darrèr des passi dera sua mair!
Entàs anmes atentiues que lo seguien, es sues caròles, dispensadores dera embriaguesa, aufrien eth ròi color d’ua sang tan delicada coma era mèu dera sua saliua!
Mès a jo, que consagri era mia vida ara adoracion des sòns encantaments, çò que m’agarre era anma ei eth color verd des sòns calçotets!
Mos cau saber que hège bèth temps qu’eth gran camarlenc, tutor de Kanmakan, a maugrat des repotecs dera sua esposa Nozhatú, e des beneficis que li deuie ath pair de Kanmakan, s’auie apoderat complètament deth poder, e enquia e tot s’auie hèt proclamar successor de Kanmakan per ua cèrta part deth pòble e dera armada.
Mès era auta part deth pòble e dera armada, s’auie estat fidèu ath nòm e ath descendent d’Omar Al-Neman, e complie es sòns deuers jos era direccion der ancian visir Dandan.
Mès eth visir Dandan, dauant des menaces deth gran camarlenc, auie acabat per aluenhar-se de Bagdad, e s’auie retirat en ua ciutat vesia, demorant qu’eth Destin ajudèsse ar òrfanèl que se volie despossedir des sòns drets.
Atau, donc, eth gran camarlenc, sense auer arren a crànher, auie obligat a Kanmakan e ara sua mair a que s’embarrèssen enes sues crambes, e enquia e tot l’auie enebit a Fòrça deth Destin qu’auesse cap tipe de relacion damb eth hilh de Daul’makan; de sòrta qu’era mair e eth hilh viuien fòrça retiradi, demorant qu’Allà se dignèsse entornar es sòns drets ad aqueth que li corresponien.
Totun aquerò, a maugrat dera vigilància deth gran camarlenc, Kanmakan podie veir en escadences ara sua cosia, e enquia e tot parlar-li, mès solet d’amagat.
E un dia que non la podec veir, e qu’eth sòn amor li torturaue eth còr, cuelhec un tròç de papèr e l’escriuec aguesti vèrsi apassionadi:
Caminaues, ò estimada mia!
Quan passaues tu, es ròses se secauen d’enveja entre es sues tiges, en comparar-se damb es tues caròles!
Es liris guinhauen eth uelh dauant dera tua blancor; es camamilhes florides, arrien damb er arridolet des tòns dents!
Quan s’acabarà eth mèn despatriament; quan se guarirà eth mèn còr des dolors dera abséncia; quan es mèns pòts erosi s’apressaran fin finau as dera mia estimada?
Poirè saber fin finau s’ei possible era nòsta union encara que sonque siguesse pendent ua net, entà veir se compartisses es sensacions qu’en jo se desbòrden?
Autreja-me Allà paciéncia enes mens maus, coma eth malaut que supòrte eth captivèri, en tot pensar ena garison!
Barrada era carta, l’ac autregèc ar eunuc, qu’era sua prumèra diligéncia siguec botar-la a mans deth gran camarlenc.
Atau ei qu’en liéger aguesta declaracion, eth gran camarlenc jurèc que castigarie ath joen insolent.
Mès dempús pensèc qu’ère milhor non embolhar es causes, e parlar solet d’eres damb Nozhatú.
Anèc, donc, ara sua cèrca, e dempús d’auer-li dit adiu ara joena Fòrça deth Destin, en tot indicar-li que baishèsse a alendar er aire deth jardin, li didec ara sua esposa…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Eth gran camarlenc li didec ara sua esposa Nozhatú: “Te cau saber qu’eth joen Kanmakan a arribat ena pubertat hè ja temps, e sent inclinacion entara tua hilha Fòrça deth Destin.
Per tant, te cau separar-les a compdar d’ara, donques qu’ei perilhós apressar era lenha en huec.
Atau, donc, era tua hilha, non gesserà des crambes des hemnes, ne se desnisharà era cara, pr’amor que ja non ei en edat qu’es gojates posquen gésser descaperades.
Nozhatú, tanlèu se n’anec eth sòn marit, se metec a plorar, cerquèc ath sòn nebot Kanmakan, e l’ac condèc tot.
Dempús didec: “Te cau saber, ò nebot mèn!
Mès Kanmakan sentec que tota era sua anma se capviraue en enténer aquera notícia.
E exclamèc: “Non me demorarè ne un moment mès en un palai qu’en eth auria d’èster jo eth solet que governèsse!
E tanpòc patirè pendent mès temps qu’es pèires d’aguesta casa veiguen es mies umiliacions.” De seguit se treiguec eth sòn vestit, se caperèc eth cap damb ua casqueta de saalik, se metèc sus es sues espatles un mantèl vielh de nomada, e sense dider-se adiu dera sua mair e dera sua tia, se filèc ara prèssa entàs pòrtes dera ciutat.
E coma viures entath camin, sonque amiaue ena saca un pan de tres dies.
A penes se dauriren es pòrtes dera ciutat, siguec eth prumèr que les trauessèc e s’aluenhèc a pas seguit, en tot recitar aguestes estròfes a manèra de comjat:
Ja non te cranhi, còr mèn; que pòs bategar enquia trincar-te laguens deth mèn pièch; Es mèns uelhs ja non pòden atrendir-se, ne ena mia anma pòt auer sèti era pietat!
Còr aclapat per amor, era mia volontat, a maugrat tòn, non s’a de doblegar ne a d’acceptar mès umiliacions, encara que vedessa que se honie totafèt eh mèn còs!
Perdona-me!
Se cuelhessa pietat de tu, còr mèn, qué serie dera mia energia?
Aqueth que se dèishe vence pes uelhs deth huec, non poirà queishar-se de quèir herit de mòrt!
Que voi sautar liurament pera tèrra sense limits, era bona tèrra ampla e mairau, entà sauvar era mia anma de tot aquerò que podesse amortar eth sòn vigor!
Combaterè damb es eròis e damb es tribús, m’enriquirè damb eth butin cuelhut as vençudi, e poderós damb era mia glòria e era mia fòrça, tornarè trionfant e totes es pòrtes se me dauriràn soletes!
Pr’amor que, sabe-te’n ben, còr innocent!
Mentre eth joen Kanmakan hugie dera ciutat, era sua mair, en non auer-lo vist pendent tot eth dia, lo cerquèc pertot sense trapar-lo.
Alavetz se metec a plorar e demorèc impacienta era sua tornada, plan espaurida.
Mès se passèc eth prumèr dia, eth dusau, eth tresau e eth quatau e arrés auec notícies de Kanmakan.
Alavetz era sua mair s’embarrèc ena sua cramba entà plorar, e didie de çò mès prigond deth sòn dolor: “Ò hilh mèn!
Entà on dirigirè es mèns crits?
Entà quin país vierè a cercar-te?
Qué pòden hèr aguestes lèrmes que vèssi per tu?
E era prauba mair non volec minjar ne béuer, e eth sòn dolor siguec coneishut per tota era ciutat e compartit per toti es sòns abitants, qu’estimauen fòrça ath joen Kanmakan e ath rei, eth sòn defuntat pair.
E toti clamauen: “A on ès, ò praube Daul’makan!
Que s’a perdut eth tòn hilh, e degun des qu’aumplires de beneficis sap trapar era sua tralha!
Prauba descendéncia d’Omar Al-Neman!
E per çò de Kanmakan, vaquí que caminèc pendent tot eth dia, en tot neurir-se des plantes que cuelhie e béuer enes hònts e enes arriuets.
Ath cap de quate dies, arribèc en ua val caperada de bòsqui, a on corrien es aigües e cantauen es audèths e es coloms.
E aquiu s’arturèc, hec es sues ablucions e dempús era sua pregària, e en auer complit atau es sòns deuers, coma que venguie era net, s’estirèc jos un arbe e s’esclipsèc.
S’estèc adormit enquiara meija net.
Alavetz, ath miei deth silenci dera val gessec ua votz d’entre es ròques e lo desvelhèc.
E era votz cantaue:
Vida der òme!
Ò mòrt!
Que series desirabla s’es mèns dies s’auessen de passar tostemp luenh dera mia amiga, aquera que ne es menaces ne eth despatriament me harien desbrembar!
Ò alegria des amics que s’amassen ena pradèra entà béuer es vins esquisti de mans deth botelhèr!
Ò quina alegria era tua!
Com les uscle era passion quan agarren era copa de mans deth botelhèr!
Primauèra!
Es tues flors, en daurir-se ath costat dera estimada, guarissen ena mia anma es duretats passades, es dolors dera sòrt cèga!
Ò primauèra, es tues flors ena pradèra!…
E tu, amic, que beues eth licor ròi e perhumat, guarda!
Dejós dera tua man s’esten era tèrra, alegra damb es sues aigües, es sòns colors e era sua feconditat!
Dempús d’aguest cant admirable, que se quilhaue ena net, se lheuèc Kanmakan, e volec desnishar entre es tenèbres eth lòc d’a on auie gessut era votz; mès solet podec aubirar vagament es troncs des arbes que se retalhauen sus er arriu.
Baishèc enquiara madeisha vòra der arriu, e era votz se hec mès entenedora, cantant aguest poèma ath miei dera net:
Entre era e jo i a un jurament d’amor!
E plan per aquerò l’è pogut deishar ena tribú!
Era mia tribú ei era mès rica en shivaus velòces e en gojates de uelhs neri!
Qu’ei era tribú de Taim!
Brisa!
Era tua bohada arribe enquia jo vient d’entre es Beni-Taim!
Padegue eth mèn hitge e m’embriague!
Ditz-me, esclau Sabab: aquera qu’eth sòn cauilhar se sarre damb eth cascabèl sonor, se’n brembe bèth còp des mèns juraments d’amor?
E qué ditz?
Ò polpa deth mèn còr, un escorpiu m’a picat!
Vene, amiga!
Me guarirè damb er antidòt des tòns pòts, aspirant era tua saliua e era tua frescor!
Quan Kanmakan auec entenut per dusau viatge aguest cant misteriós, volec de nauèth veir enes tenèbres; mès coma no non podec, pugèc naut de tot d’un malh, e damb tota era sua votz, exclamèc…
En aguest moment dera sua narracion Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Dempús se carèc.
Se te platz!
Apressa-te aciu!
Que posca escotar jo era tua istòria, que se deu retirar ara mia!
Dempús de quauques menutes, era votz qu’auie cantat didec: “Ò tu que me crides!
Qui ès?
Òme dera tèrra o gèni sosterranh?
Entenudes aguestes paraules, Kanmakan se didec ath sòn laguens: “Pera mia anma, eth qu’a parlat ei un òme qu’era sua aventura se retire extraordinàriament ara mia!” E s’estèc aquiu sense botjar-se enquiara aparicion deth maitin.
Alavetz vedec auançar entada eth, a trauèrs des arbes deth bòsc, un òme vestit coma es beduins deth desèrt, naut e armat d’ua espada e d’un escut.
Se lheuèc e lo saludèc; e eth beduin l’entornèc era salutacion, e dempús des formes acostumades, li preguntèc eth beduin, estonat pera sua joenessa: “Ò joen ath quau non coneishi!
Se qui ès?
A quina tribú pertanhes?
Qui son es tòns parents entre es arabs?
Vertadèrament, ara tua edat non s’acostume a viatjar solet pera net e per aguesti parçans qu’en eri sonque se ven grops armadi.
Alavetz eth beduin didec: “Mès, com ei que en tot èster rei, hilh de rei!
Entenudes aguestes paraules, eth beduin se metec a arrir e didec: “Que parles, gojat, coma se siguesses un guerrèr invencible o un eròi famós per cent combats.
E entà demostrar-te era tua inferioritat, ara madeish me vau a apoderar de tu entà que me servisques d’esclau!
Kanmakan sentec alavetz qu’era sua ràbia li gessie des uelhs, e li didec ath beduin: “Per Allà!
Arrés pagarà eth mèn rescat se non sò jo madeish!
Compde, donc, beduin!
E Kanmakan se lancèc contra eth beduin, que, en tot pensar-se que vencer-lo ère causa de jòc, lo demoraue arridolent.
Mès be n’ère d’enganhat!
Plan que òc, Kanmakan s’auie quilhat, ben afermat sus es sues cames, mès solides que montanhes e mès segures que minarets.
E damb es sòns braci poderosi sarrèc contra eth ath beduin, enquia hèr-li croishir era ossamenta e uedar-li es entralhes.
E còp sec, lo lheuèc en aire, e en tot amiar-lo d’aguesta sòrta correc entar arriu.
E eth beduin espaurit en veir semblabla fòrça en un mainatge, exclamèc: “Mès qué vas a hèr?” Kanmakan responec: “Te vau a lançar en aguest arriu, que t’amiarà entath Tigris; eth Tigris t’amiarà entath Nahr-Issa; eth Nahr-Issa entar Eufrates, e er Eufrates entara tua tribú, pr’amor de que posques jutjar era tua valentia e eth tòn eroïsme!” E eth beduin, en moment que Kanmakan lo lheuaue encara mès en aire entà lançar-lo en arriu, exclamèc: “Ò joen eroïc!
Pes uelhs dera tua estimada Fòrça deth Destin te prègui que me perdones era vida!
Alavetz Kanmakan lo deishèc en solèr, e li didec: “Que m’as desarmat damb aguest jurament!” E se seigueren ambdús ara vòra der arriu.
Alavetz eth beduin treiguec dera sua biaça un pan de civada, l’esmiegèc, li balhèc era mitat a Kanmakan damb un shinhau de sau, e era sua amistat se consolidèc entà tostemp.
De seguit Kanmakan li preguntèc: “Companh: ara que sabes se qui sò, me vòs díder eth tòn nòm e eth des tòns pairs?” E eth beduin didec: “Que sò Sabah ben-Remah ben- Hemam, dera tribú de Taim, en desèrt de Scham.
E vaquí era mia istòria en pòques paraules:
Siguí cuelhut peth mèn oncle e elevat ena sua casa, amassa damb era sua hilha Nejma.
E m’enamorè dera mia cosia Nejma, e Nejma s’enamorèc de jo.
E quan auí era edat entà maridar-me, la volí coma esposa; mès eth sòn pair en veder-me praube e sense recorsi, non consentic era nòsta nòça.
Alavetz comprení qu’era soleta manèra d’arténher a Nejma ère gésser dera mia tribú e vier luenh entà atacar as mercadèrs e saquejar es caravanes.
E aguest ei eth motiu qu’anet siguessa en lòc a on m’enteneres cantar.
Mès, ò companh!
E dites aguestes paraules, carèc eth beduin.
Alavetz li didec Kanmakan: “Pro me’n sabia de qué era tua istòria se retiraue ara mia!
E quan acabèc de díder aguestes paraules, se lheuèc ena luenhor ua povassèra que s’apressèc de seguit; e ja esbugassada, apareishec dauant d’eri un cavalièr qu’era sua cara ère auriolenca coma era d’un moribond, e qu’eth sòn vestit ère tacat de sang.
E eth cavalièr exclamèc: “Ò musulmans!
Tietz- me, donques que vau a exalar era mia anma!
E plan que òc, eth shivau non auie pairèr entre toti es shivaus des tribús, e era sua perfeccion deishaue estonadi a guairi lo guardauen, donques qu’amassaue totes es qualitats d’un shivau deth desèrt.
E Kanmakan didec: “Ò cavalièr, da-me eth braç entà que t’ajuda a baishar.” E agarrant- lo lo botèc doçament sus era potja, e dempús li preguntèc: “Mès qué te passe e quina herida ei aguesta?” E eth cavalièr se treiguec eth vestit e mostrèc era esquia, qu’ère tota ua herida enòrma, que d’era gessien ondades de sang.
Alavetz Kanmakan s’inclinèc ath sòn costat, e li lauèc sollicitament es herides, en tot caperar-les damb èrbes fresques.
Dempús li dèc de béuer, e li didec: “Mès qui t’a botat atau, ò frair enes malastres!
E er òme didec: “Te cau saber, ò tu dera man caritativa!
Aguest shivau ei proprietat deth rei Afridonis, senhor de Constantinopla; e era sua fama auie arribat enquia nosati es arabs deth desèrt.
Mès un shivau d’aguesta classa non s’auie d’estar enes estables d’un rei descredent, e siguí designat pera tribú entà apoderar-me d’eth ath miei des gardes que lo suenhauen, velhant net e dia.
Partí de seguit e arribè de nets ena tenda a on sauvauen eth shivau.
Me hi amic des gardes, e profitè que me preguntauen era mia opinion sus eth, e que me pregauen que lo provèssa, entà montar en un bot e hèr-lo gésser ath galaut fotent-li foetades.
Dempùs deth sòn estonament, me perseguiren es gardes a shivau, en tot lançar-me flèches, que quauques ues me heriren ena esquia.
Mès eth mèn shivau seguie galaupant, mès rapid qu’es esteles errantes, e acabèc per meter-me totafèt dehòra de posita des mèns perseguidors.
Hè tres dies que vau montat en eth; mès è perdut era sang, e s’an agotat entà tostemp es mies fòrces, e senti qu’era mòrt me barre es paupetes!
E donques que m’as ajudat, eth shivau te correspon a tu quan me morisca.
Se cride El-Katul El-Majnun, e ei er exemplar mès beròi dera raça d’El-Ajuz.
En enténer aguestes paraules, didec Kanmakan: “Ò frair deth desèrt!
S’apressèc de seguit ar arab entà lheuar-lo, mès exalèc ua longa alendada, e didec: “Demoratz, se vos platz: cranhi qu’era anma se me sanguine, e vau a díder eth mèn acte de fe:” E barrèc es uelhs, estenec era man damb eth paumet entath cèu, e didec:
E dempús d’auer-se premanit entara mòrt, entonèc aguest cant, que sigueren es sues darrères paraules:
È recorrut eth mon a galaup deth mèn shivau, semiant peth camin era sang e era carnisseria!
È trauessat torrents e montanhes entà panar, entà aucir e entà divertir-me!
Que morisqui coma viuí, errant ath long des camins, herit per aqueri que vengui de véncer!
Abandoni eth frut des mèns trabalhs ara vòra d’un torrent, plan luenh deth mèn solèr natau!
E sabe-te’n, ò estrangèr!
A penes er arab auec acabat aguest cant, dauric convulsiuament era boca, exalèc un ranguilh prigond, e barrèc es uelhs entà tostemp.
E Kanmakan e eth sòn companh dauriren ua hòssa e enterrèren ath mòrt.
Dempús de pregar es oracions de costum, partiren amassa ara cèrca deth sòn destin peth camin d’Allà.
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e ajornèc entar aute dia era seguida deth sòn relat.
Era didec:
E Kanmakan auie montat en shivau Katul, e eth beduin Sabah s’auie contentat en tot seguir-lo a pè, per çò d’auer-se jurat amistat e submission, en arreconeisher-lo coma patron entà tostemp, e per auè’c jurat peth sant temple dera Kaaba, casa d’Allà.
Alavetz comencèc entada eri ua vida plia d’aventures, caces, viatges, lutes contra es fères, combats damb es bandolèrs, nets passades ara demora des bèsties suavatges, dies dedicadi a lutar contra es tribús e apilerar butin.
E a truca de molti perilhs amassèren atau ua incalculabla quantitat de vegades, shivaus, esclaus e tendes.
E Kanmakan l’auie encargat ath sòn companh Sabah era susvelhança de tot.
E quan se seiguien es dus a descansar, se condauen mutuaument es sues penes e es sues esperances, en tot parlar un dera sua cosia Fòrça deth Destin e er aute dera sua cosia Nejma.
E aguesta vida se tardèc pendent dus ans.
E vaquí, entre d’autes mil causes, ua des hètes deth joen Kanmakan:
Un dia, montat en sòn shivau Natul, anaue ara ventura, precedit peth sòn fidèu Sabah, que daurie era marcha damb era espada desgainada ena man, hènt terribles crits, daurint uns uelhs coma tutes, e rugint, encara qu’era solitud deth desèrt siguesse absoluda: “Dauritz camin!
Tara Dreta!
Tara quèrra!” E vaquí qu’auien acabat d’esdejoar, quan, en tot auer-se minjat entre es dus ua gasèla rostida, e begut aigua d’ua fresca hònt qu’ère pròcha.
Ath cap d’ua estona, arribèren en ua montanha qu’as sòns pès s’estenie ua val caperada de camelhs, camelhes, motons, vaques e shivaus; e mès enlà, en ua tenda, i auie uns esclaus qu’anauen armadi.
En veder-les, Kanmakan li didec a Sabah: “Demora-te aciu!
Vau a apoderar-me jo solet de tota era vegada e d’aguesti esclaus.” E dites aguestes paraules, metec ath galaup ath sòn shivau, coma er arrai sobtat d’ua broma que crèbe e se lance contra eri, entonant aguest imne guerrèr:
Qu’èm dera raça d’Omar Al-Neman, des òmes de grani projèctes, des eròis!
Qu’em senhors que herim en còr as tribús ostiles quan lutz eth dia deth combat!
Protegim as fèbles contra es poderosi!
Es caps des vençudi mos servissen entà ornar es nòstes lances!
Sauvatz es vòsti caps!
Vaquí as eròis, es des grani projèctess, es dera raça d’Omar Al- Neman!
Es esclaus, en veder-lo, comencèren a cridar, demanant ajuda, pensant que toti es arabs deth desèrt les atacauen ara imprevista.
Kanmakan, cridant: “Qu’ei eth panaire deth shivau Katul!
Que ja l’auem!
E s’ajoquèc enquias aurelhes de Katul, en tot parlar-li pr’amor d’encoratjar-lo; e Katul sautèc coma un ògre sus era sua presa.
E entà Kanmakan era victòria siguec un jòc, pr’amor qu’ath prumèr saut clauèc era lança en vrente deth prumèr que se presentèc, e la hec gésser per aute costat, damb un arnelh ena punta.
Dempús patiren era madeisha sòrt es auti dus cavalièrs.
E ar aute costat des sues espatles, un arnelh ornaue era lança perforadora.
Dempús se virèc entàs esclaus.
Mès quan aguesti vederen era sòrt patida pes sòns patrons, se calèren de bocadents en solèr, en tot demanar que les deishèssen damb vida.
E en tot hèr-se a vier per dauant animaus e esclaus, hec camin, en tot artenher-lo de seguit Sabah, que, segontes era orde recebuda, non s’auie botjat pendent eth combat.
E mentre caminauen atau, amiant peth dauant as esclaus e ara vegada, vederen que se lheuaue ena luenhor ua povassèra, qu’en esbugassar-se deishèc veir a cent cavalièrs armadi ara manèra des rumís de Constantinopla.
Alavetz Kanmakan li didec a Sabah: “Tie compde dera vegada e des esclaus, e dèisha- me que m’acara contra aguesti descredents!” E eth beduin se hec enlà de seguit, darrèr d’un ticolet, sense preocupar-se’n d’arren mès que de complir çò que se l’auie encargat.
E Kanmakan se lancèc eth solet ar encontre des cavalièrs rumís, que l’enrodèren de seguit pertot.
Alavetz eth sòn cap, auançant entada eth, li didec: “Qui ès tu, ò encantadora joena!
Aprèssa-te, que te puna es pòts, e dempús ja veiram.
Vene!
En enténer aguestes paraules, Kanmakan sentec ua grana vergonha, que li pujaue ena cara, e exclamèc: “Damb qui te penses que parles, ò gosset, hilh de gosseta!?
Alavetz eth cap des rumís s’apressèc a Kanmakan, e s’assegurèc que, plan que òc, a maugrat dera doçor e dera blancor dera sua cara, e de çò de velotat des sues maishères, vèrges de borra, ère, vedent es bualhs des sòns uelhs, un guerrèr dificil de dominar.
E eth cap li preguntèc a Kanmakan: “A qui pertanh aguesta vegada?
Entà on vas tu tan plen d’insoléncia e fanfarronaria?
Mès a penes auec arribat eth cavalier apròp de Kanmakan, quan d’un solet talh dera sua espada li braquèc en dus mitats eth turbant, eth cap e eth còs, atau coma era sera e eth vrente deth shivau.
Dempús patiren era madeisha sòrt eth dusau cavalièr qu’auancèc, e eth tresau e eth quatau.
En veir aquerò, eth cap des rumís ordenèc as sòns cavalièrs que se retirèssen, e auançant entà Kanmakan, li didec: “Era tua joenessa ei plan beròia, ò guerrèr!
Plan, donc, jo que sò Kahrudash, qu’eth sòn eroïsme ei famós en tot eth país des rumís, e te vau a perdonar era vida precisament per çò deth tòn valor!
Retira-te, donc, en patz, donques que te perdoni era mòrt des mèns òmes, per çò dera tua beresa!” Mès Kanmakan li cridèc: “Que m’ei parièr que sigues Kahrudash!
Çò que m’impòrte ei que cèsses ena tua parlòta e vengues a tastar era punta dera mia lança!
Alavetz eth rumí didec.
Me n’è sabut enes batalhes dera valentia deth tòn pair!
E tu as sabut júnher era fòrça deth tòn pair a ua elegància perfècta!
Retira-te, donc, hènt-te a vier tot eth butin!
Que voi que sigue atau!” Mès Kanmakan li cridèc: “Que non ei eth mèn costum, ò rumí, hèr virar es retnes ath mèn shivau!
Compde!”, didec, e amorassèc ath sòn shivau Katul, que comprenec eth desir deth sòn patron, e se precipitèc baishant es aurelhes e lheuant era coa.
E alavetz lutèren es dus guerrèrs, e es shivaus tumèren coma dus motons que s’embanen o dus taures que s’esbudèren.
E diuèrsi atacs terribles sigueren infructuosi.
Dempús, còp sec, Kahrudash, damb tota era fòrça, li dirigic era lança contra eth pièch de Kanmakan, mès aguest, damb ua virada rapida deth sòn shivau, sabec evitar-la a temps, e virant-se bruscament, estirèc eth braç, lança en rèst.
E damb aqueth bot trauquèc eth vrente deth cristian, hènt que li gessesse pera esquia eth hèr sagnós.
E Kahrudash deishèc entà tostemp de figurar entre eth nombre des guerrèrs descredetns.
En veir aquerò, es cavalièrs de Kahrudash se fidèren ara rapiditat des sòns shivaus, e despareisheren ena luenhor en ua bromadissa de povàs qu’acabèc per amagar-les.
Alavetz, Kanmakan, netejant era sua lança, seguic eth sòn camin, hènt un senhau a Sabah entà que seguisse tà duauant damb era vegada e es esclaus.
E dempús d’aguesta hèta, Kanmakan trapèc a ua nera molt vielha, erranta deth desèrt, que condaue de tribú en tribú istòries e condes ara lum des esteles.
E Kanmakan, qu’auie entenut a parlar d’era, li preguèc que s’arturèsse a repausar ena sua tenda e li condèsse quauquarren que li hesse passar eth temps e l’alegrèsse er esperit en tot padegar eth sòn còr.
E era vielha vagabonda contestèc: “Damb molta amistat e damb molt de respècte!” Dempús se seiguec ath sòn costat en tapís, e li narrèc era istòria der afeccionat ath aishish:
Te cau saber qu’era causa mès deliciosa qu’a alegrat es mies aurelhes, ò senhor joen mèn!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
De sòrta que coma qu’aguesta carn ei de prètz tan naut, mès que mès quan ei ben escuelhuda e per encargue, e coma que non i a cap fortuna que posque resistir indefinidament ues afeccions tan costoses, er òme mentat, que jamès se cansaue d’eres e se deishaue amiar pera intemperància des sòns desirs (pr’amor que solet er excès ei reprensible), acabèc per arroïnar-se complètament.
Un dia que, vestit damb eth vestit tot rosigat e descauç, anaue peth mercat demanant eth pan entà alimentar-se, l’entrèc un clau ena planta deth pè, e lo hec sagnar abondosament.
Alavetz se seiguec en solèr, sagèc d’arturar era emorràgia, e acabèc en tot bendar-se eth pè damb un tròç de pelhòt.
E venguec en hammam, e entrèc ena sala comuna que van es praubi, e qu’ère d’ua netetat esquista, en tot lúder de manèra encantadora.
E s’arraulic en estanh centrau e se metec a lauar eth pè.
Ath sòn costat i auie un òme que venguie de banhar-se e mastolhaue quauquarren damb es dents.
E eth herit se sentèc fòrça excitat pera masticacion der aute, e lo cuelhec ua ansia arderosa de mastolhar tanben aquerò.
E er aute responec en votz baisha, entà qu’arrés l’entenesse: “Cara-te!
Qu’ei aishísh!
Se vòs, t’en darè un bocin.
E coma que non ère acostumat ath aishish, tanlèu se produsic er efècte en sòn cervèth, per çò dera circulacion dera dròga, comencèc a sénter ua ilaritat extraordinària, e s’estarnèc en enòrmes arridalhades per tota era sala.
Ath cap d’un moment, se desplombèc sus eth marme e siguec cuelhut de diuèrses alucinacions, que d’eres te condarè era mès deliciosa:
Lo hègen virar e lo manipulauen en toti es sensi, clauant-li enes carns es sòns dits nudosi e infinitament adreits.
Dempús lo lauèren, a truca de lançar-li lauamans de coeire, e lo hereguèren damb fibres vegetaus.
Acabat eth banh, eth massatgista l’enrodèc eth cap, es espatles e es arnelhs damb tres teles mès blanques qu’eth gensemin, e li didec: “Ò senhor mèn!
Mès eth exclamèc: “Quina esposa ei aguesta?
Jo sò fradin!
T’aurà marejat er aishish entà parlar d’aguesta manèra?” Mès eth massatgista didec: “Pro de badinades!
Vam a veir ara tua esposa, qu’ei impacienta!” E li botèc ath dessús un gran vel de seda blanca, e dauric era marcha, mentre es dus neri lo tenguien pes espatles, en tot hèr-li de quan en quan gatalhèues en cu, solet per trufaria.
E eth arrie ar arràs.
Atau arribèren en ua sala escura e perhumada damb encens, e en centre i auie ua plata damb frutes, pastissi, sorbets e gèrles plies de flors.
E dempús d’auer-lo hèt sèir en un escabèl d’ebèn, eth massatgista e es dus neri li demanèren permís entà retirar-se, e despareisheren.
Alavetz entrèc un gojat, que se quedèc de pès demorant es sues ordes, e li didec: “Ò rei deth temps, que sò eth tòn esclau!” Mès eth, sense hèr-ne cabau dera gentilesa deth gojat, deishèc anar ua arridalhada que hec tremolar tota era sala, e exclamèc: “Per Allà!
Toti son afeccionadi ar aishish!
Vaquí qu’ara me criden rei!” E dempús li didec ath gojatet: “Vene, e talha-me era mitat d’un melon d’aigua ben ròi e ben trende.
Qu’ei çò que mès me shaute.
E eth gojatet li hec a vier eth melon d’aigua admirablament talhat en lesques.
Alavetz li didec: “Vè-te’n que non me servisses!
Ve-te’n a hèr-me a vier çò qu’ath delà deth melon d’aigua, m’agrade mès, ei a díder carn vèrge de prumèra.” E eth gojat despareishec.
E de pic entrèc ena sala ua gojata plan joena, qu’auancèc entada eth botjant es anques, qu’a penes se diboishauen per çò de mainadenques qu’eren encara.
E eth, en veder-la, se metec a alendar damb alegria, e cuelhec ara mainada en braça, se la metec entre es cueishes, e la punèc damb ardor.
E la hec esguitlar-se dejós d’eth; treiguec eth penis e l’ac botèc ena man.
E qui sap se qué anaue a hèr, quan jos era sensacion d’un hered plan intens se desvelhèc deth sòn saunei.
En aqueth moment, e dempús de pensar que tot aquerò non ère senon er efècte deth aishish en cervèth, se vedec enrodat de toti es banhistes, que lo guardauen burlèscament, arrint damb tota era sua anma, e daurint ues boques coma horns.
E li senhalauen damb eth dit eth sòn penis nud, que se quilhaue en aire enquiath limit dera ereccion, e semblaue tant enòrme coma eth d’un saumet o coma eth d’un elefant.
E li lançauen ath dessús grani farrats d’aigua hereda, en tot hèr-li burles coma es que se sòlen hèr en hammam.
E er òme se quedèc molt confonut, se botèc ua tovalhòla entre es cames, e didec amarament as qu’arrien: “Ò brava gent!
Per qué m’auetz trèt ara gojateta, quan èra prèst a méter es causes en sòn lòc?” E es auti en enténer aguestes paraules, piquèren de mans d’alegria e comencèren a cridar: “Non te hè vergonha díder semblables causes, ò embriac de aishish!
E Kanmakan, en enténer aguestes paraules dera nera, non podec tier-se mès e se metec a arrir de tau sòrta, que tremolèc d’alegria.
Dempús li didec ara nera: “Quina istòria tan deliciosa!
Tè-te se te platz a condar-me era seguida, que deu èster admirabla entara aurelha e esquista entar esperit!” E era nera didec: “Plan que òc, senhor mèn!
Mès quan era nèra se dispausaue a condar era seguida dera sua istòria, Kanmakan vedec arribar dauant dera sua tenda un corrèu a shivau que, en auer desmontat, li desirèc era patz.
E Kanmakan l’entornèc era salutacion.
Alavetz eth corrèu didec: “Ò senhor, que sò un des cent corrèus qu’eth gran visir Dandan a enviat pertot entà trapar era tralha deth prince Kanmakan, que hè tres ans partic de Bagdad.
Pr’amor qu’eth gran visir Dandan a artenhut revoutar a tota era armada e a tot eth pòble contra er usurpador deth tron d’Omar Al-Neman, e a hèt presoèr ar usurpador; e l’a embarrat jos tèrra en un croton prigond, de sòrta qu’ad aguestes ores era hame, era set e era vergonha l’auràn ja arrincat era anma.
Voleries dider-me, ò senhor!
Quan eth prince Kanmakan…
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin e se carèc discrètament.
Era didec:
Quan eth prince Kanmakan auec entenut aguesta naua tant inesperada, se virèc entath sòn fidèu Sabah, e damb votz plan tranquilla, li didec: “Ja ves, ò Sabah!
En enténer aguestes paraules eth corrèu comprenec que se trapaue en preséncia deth sòn nau rei, e de seguit s’inclinèc e punèc era tèrra entre es sues mans, madeish que Sabah e era nera.
E Sabah didec: “Permetetz-me alavetz, ò rei!
Dempús entà recompensar ath corrèu pera bona naua, li cedic, coma present, totes es tendes, tot eth bestiar e toti es esclaus qu’auie conquistat enes sues aventures de tres ans.
E coma qu’eth prince Kanmakan auie hèt que se l’auancèsse un dia eth sòn fidèu Sabah, aguest ahisquèc en pòques ores tota era ciutat de Bagdad.
E toti es abitants e tota era armada, damb eth visir Dandan e es tres caps Rustem, Turkash e Bahraman ath cap, auien gessut dehòra des pòrtes entà demorar era arribada d’aqueth Kanmakan que tant estimauen e ath quau auien cranhut non veder-lo jamès.
E hègen vòts entara prosperitat e entara glòria dera raça d’Omar Al-Neman.
De sòrta que quan apareishec eth prince Kanmakan a galaup deth sòn shivau Katul, es crits d’alegria arribèren en espaci, lançadi per milèrs d’òmes e de hemnes que l’aclamauen coma rei.
E eth visir Dandan, a maugrat dera sua auançada edat, baishèc de seguic, e venguec a dar-li era planvenguda e a jurar fidelitat ath descendent de tanti reis.
Dempús entrèren en Bagdad, mentre era nera, a shivau d’un camelh e enrodada d’ua multitud considerabla, condaue ua istòria entre es sues istòries.
E çò prumèr que hec Kanmakan en arribar en palai, siguec abraçar ath gran visir Dandan, eth mès fidèu ara memòria des sòns reis, e dempús as caps Rustem, Turkash e Bahraman.
E era dusau causa que hec Kanmakan siguec punar es mans dera sua mair, que ploraue d’alegria.
E era tresau causa siguec dider-li ara sua mair: “Ò mair mia!
E era sua mair responec: “Ò hilh mèn!
E alavetz siguec eth desbordament d’alegria, e se dideren es vèrsi mès beròis, entre mès de mil, es seguents:
Ò arridolet des perles enes pòts dera estimada, arridolet begut enes madeishes pèrles!
Caròles des aimants!
Guairi punets coneishéretz, guaires amorasses sus era vòsta seda!
Amorasses dera cabeladura des.heita peth maitin, amorasses des dits que hormiguegen nombrosi!
E tu, espada que ludes coma er acèr dehòra dera gaina, espada sense repaus, espada dera net…!
E coma damb ajuda d’Allà era sua felicitat arribèc ar arràs, arren mos cau díder d’era.
D’alavetz ençà es malastres s’aluenhèren dera casa que demoraue era descendéncia d’Omar Al-Neman, e anèren a quèir sus es qu’auien estat enemics sòns.
Efectiuament, eth rei Kanmakan, dempús de passar longui mesi de felicitat enes braci dera joena Fòrça deth Destin, convertida ena sua esposa, amassèc un dia en preséncia deth gran visir Dandan, a toti es emirs e caps de tropa e as principaus deth sòn empèri, e les didec: “Era sang deth pair non ei encara resvenjada, e ja a arribat et moment!
Vaquí que me n’è sabut dera mòrt d’Afridonis e Hardobis de Kaissaria, mès era vielha Mair de totes es Calamitats encara ei viua, e segontes diden es nòsti corrèus, ei era que regís e govèrne es païsi des rumís.
E er actau rei de Kaissaria se cride Rumzan, e non se li coneish ne pair ne mair.
Atau, donc, ò vosati toti, guerrèrs mèns!
E juri pera vida de Mohamed (siguen damb eth era patz e era pregària) que non tornarè ena nòsta ciutat de Bagdad enquia que l’aja arrincat era vida ara marrida vielha, e resvenjat a toti es nòsti frairs mòrts en combat!” Toti es presents mostrèren eth sòn acòrd.
E a londeman era armada se metec en marcha entà Kaissaria.
Arribadi as pès des muralhes enemigues e prèsti ar assaut, entà hè’c tot a sang e huec en aquera ciutat infidèu, vederen auançar entara tenda deth rei a un joen tan beròi que non podie èster qu’eth hilh d’un rei, e darrèr d’eth a ua hemna damb aspècte respectable e damb eth ròstre descubèrt.
En aquest moment èren ena tenda deth rei eth visir Dandan e era princessa Nozhatú, tia de Kanmakan, qu’auie volgut acompanhar ara armada des credents coma acostumada as fatigues des viatges.
E aqueth joen e aquera hemna demanèren audiéncia, que les siguec autrejada de seguit.
Mès, a penes aueren entrat, Nozhatú hec un gran crit e queiguec estavanida, e er hemna tanben hec un gran crit e queiguec tanben esvanida.
E quan se remeteren, se lancèren ua enes braci dera auta, punant-se, donques qu’era hemna non ère ua auta qu’era anciana esclaua dera princessa Abriza, era fidèu Gran de Corau.
De seguit Gran de Corau se virèc entath rei Kanmakan, e li didec: “Ò rei!
E era princessa Nozhatú n’amie ua auta tanben.
Rebrembaràs qu’era reina Abriza auie era tresau.
E era fidèu Gran de Corau, virant-se entath joen qu’auie entrat damb era, mostrèc, estacada en sòn còth, era tresau gema; e dempús, damb es uelhs ludents d’alegria, exclamèc: “Ò rei e tu era mia patrona Nozhatú!
Aguest joen ei hilh dera mia prauba senhora Abriza.
E jo l’è elevat des de que neishec.
E ei eth, ò toti vosati!
Pr’amor qu’ei Rumzan, hilh d’Omar Al-Neman.
Per tant, ei eth tòn frair, ò senhora mia Nozhatú!
En enténer aguestes paraules de Gran de Corau, eth rei Kanmakan e Nozhatú se lheuèren e abracèren ath joen rei Rumzan, plorant d’alegria.
E eth visir Dundan tanben abracèc ath hilh deth sòn senhor eth rei Omar Al-Neman (qu’Allà age ena sua misericòrdia!
Dempús eth rei Kanmakan preguntèc ath rei Rumzan, rei de Kaissaria: “Ditz-me, ò frair deth mèn pair!
Ès rei d’un país cristian e viues entre cristians?
Dempús Nozhatú preguntèc: “Mès com t’as pogut guidar peth camin dret, ò frair mèn!
Era s’auie convertit en ua brava musulmana, ath còp qu’era mia mair Abriza, pendent es dies que sigueren en Bagdad, en palai deth pair, eth rei Omar Al-Neman.
Entenudes aguestes paraules, Nozhatú ordenèc sèir a Gran de Corau ath sòn costat en tapís, e la volec guardar d’alavetz ençà coma fraia.
Per çò que hè a Kanmakan, li didec ath sòn oncle Ruzman: “Oncle, a tu te correspon, per dret de primogenitura, eth tron der empèri des musulmans.
Mès eth rei de Kaissaria didec: “Ò nebot mèn!
Com gausaria jo perturbar er orde establit per Ordenador?” En aguest moment intervenguec eth visir Dandan, que didec: “Ò reis!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
E eri responeren: “Era tua idia ei admirabla, ò venerable visir deth nòste pair!” E acordèren se com auie d’èster era causa.
Alavetz, entà hestejar aqueth dia tant erós, hec repè eth rei Ruzman e tornèc ena sua ciutat, qu’es sues pòrtes ordenèc daurir ara armada musulmana.
Dempús dispausèc qu’es pregonèrs publiquèssen qu’a compdar d’aqueth moment er Islam serie era religion oficiau d’aqueth pòble, mès qu’a toti es cristians se les permeterie perseverar en sòn error.
Mès degun des sòns abitants volec seguir estant descredent, e en un solet dia, er acte de fe se prononcièc per mil e mil naus credents.
Glòria entad Aqueth qu’envièc ath sòn profèta entà èster simbèu de patz entre totes es creatures d’Orient e d’Occident!
Ambdús reis heren granes hèstes e taulejades per aguest motiu, regnant alternativament un dia cada un.
E atau s’estèren pendent bèth temps en Kaissaria, ar arràs dera alegria e dera satisfaccion.
Qu’ei pro didè’c un solet còp entà demostar qu’un ei musulnman.
E arrés pensarà demanar d’autes demostracions.
Per çò dera circoncision, se recomane, mès non ei necessària entà hèr-se musulman.
Dempús pensèren en resvenjar-se dera vielha Mair de totes es Calamitats.
E entad aquerò, Ruzman, damb abséncia deth rei Kanmakan, s’esdeguèc a enviar un corrèu a Constantinopla, damb au carta entara Mair de totes es Calamitats, qu’ignoraue aqueth nau estat des causes e seguie credent qu’eth rei de Kaissaria ère cristian coma eth sòn pairin mairau, eth defuntat rei Hardobis, pair d’Abriza.
E aguesta carta didie çò que seguís:
De part deth senhor de Kaissaria, Ruzman, dera descendéncia de Hardobis eth Gran, de fama estenuda per Univèrs.
Vaquí, ò mair de toti nosati!
Demoram, donc, era tua arribada entre nosati entà hestejar amassa era nòsta victòria, e ordenar bracar, dauant de tu, eth cap ath rei Kanmakan, ath visir Dandan e a toti es caps musulmans.
E pòs vier entà Kaissaria sense escòrta nombrosa, pr’amor que des d’aué toti es camins son segurs, e totes es províncies pacificades des der Irak enquiath Sudan e des de Mossul e Damasc enquias limits extrèms d’Orient e d’Occident.
E non dèishes de hèr-te a vier damb tu ara reina Safia mair de Nozhatú, entà dar-li era alegria de tornar a veir ara sua hilha, ara quau s’aunore, coma hemna, en nòste palai.
Dempús signèc era carta, li botèc eth sòn sagèth reiau, e l’autregèc a un corrèu, que gessec de seguit entà Constantinopla.
E enquiath moment qu’arribèc era marrida vielha, se passèren quauqui dies, pendent es quaus es dus reis aueren eth gust de saldar compdes arreculadi.
Vaqui, plan, çò que se passèc:
Un dia qu’es dus reis, eth visir Dandan e era doça Nozhatú, que jamès se caperaue era cara dauant deth visir Dandan, ath quau consideraue coma un pair, èren seigudi parlant dera pròplèu arribada dera vielha calamitosa e dera sòrt que l’auien reservat, entrèc un des camarlencs entà anonciar as reis que i auie aquiu dehòra un ancian mercadèr qu’auien assautat uns bandolèrs, es quaus auien estat encadenadi dempús dera sua malahèta.
E eth camarlenc didec: “Ò reis!
Alavetz entrèc un ancian, qu’era sua cara aufrie es tralhes dera benediccion.
Punèc era tèrra entre es mans des reis e didec.
Es reis preguntèren: “Mès qué t’a arribat, ò respectable mercadèr!
E ua d’aguestes cartes, ò senhors mèns!
Alavetz es dus reis exclamèren: “Ò mercadèr!
Mès, a penes auec Nozhatú desligat era cinta que tenguie eth rotle e lançada ua guardada as dues cartes, deishèc anar un gran crit, se metec mès auriòla qu’eth safran, e queiguec estavanida.
Alavetz s’esdeguèren a esposcar-la damb aigua de ròses, e quan se remetec, se lheuèc de seguit, e plei es sòns uelhs de lèrmes, correc entath mercadèr, e en tot agarrar-lo dera man, l’ac punèc.
Alavetz toti es presents arribèren ath limit der estonament dauant d’aqueth acte tan contrari as costums des reis e des musulmans.
E er ancian mercadèr, plan emocionat, trantalhèc e siguec a mand de quèir d’esquia.
Era reina Nozhatú se pressèc a tier-lo, e amiant-lo dera man, lo hec entrar en madeish tapís qu’era ère seiguda, e li didec: “Ja non me coneishes, pair mèn?
En enténer aguestes paraules eth mercadèr se pensèc que soniaue, e exclamèc: “Coneishi era votz!
Mès ò senhora mia!
E era reina didec: “Ò pair mèn!
E quan eth mercadèr se remetec, es dus reis se lheuèren en aunor sòn, e l’abracèren; e ath sòn torn, eth punèc es mans dera reina Nozhatú e deth visir Dandan; e toti se felicitèren mutuaument per aqueth eveniment, e dèren gràcies a Allà que les auie amassat.
Dempús d’aquerò, es dus reis nomentèren ar ancian mercadèr jeique de toti es ostaus e mercats de Kaissaria e de Bagdad, e l’autregeren entrada liura en palai de net e de dia.
Dempús li dideren: “Mès qui son es que t’an atacat?” E eth mercadèr responec: “Uns bandits deth desèrt, d’aqueri que les panen as mercadèrs sense armes, m’assautèren ara imprevista.
Qu’èren mès de cent!
Mès es sòns caps son tres.
Un ei un nere òrre; un aute un kurd espaventós e eth tresau un beduin plan temardut!
M’auien estacat a un camelh e m’arrossegauen, quan volec Allà que les ataquèssen es vòsti soldats e les agarrèssen.
Entenudes aguestes paraules, es dus reis li dideren a un des camarlencs: “Qu’entre prumèr eth nere!” E eth nere entrèc.
Ère mès lèg qu’eth cu d’un monard, e es sòns uelhs mès herotges qu’es deth tigre.
E eth visir Dandan li preguntèc: “Com te crides?
Alavetz eth rei Ruzman hec un senhau, e de seguic auancèc eth borrèu, e d’un solet talh hec dus neri d’un.
Ara seguida es eunucs arrosseguèren eth còs pes pès e lo lancèren entàs gossets, sus es molons de lordèra, dehòra dera ciutat.
Dempús es reis dideren: “Qu’entre eth kurd!” E eth lurd entrèc.
Qu’ère mès auriolenc qu’un citron, e mès ronhós qu’un saumet de mòla, e solide mès polhós qu’un bufle que se passe er an sense submergir-se ena aigua.
E eth visir Dandan li preguntèc: “Com te crides?
E per qué ès bandolèr?” E er aute responec: “Jo qu’èra camelhèr de mestièr ena Ciutat Santa.
En enténer aguestes paraules, eth rei Kanmakan, e Nozhatú, e eth visir Dandan, sense dar-li tempe entà seguir, exclamèren: “Qu’ei eth camelhèr traidor qu’abandonèc ath rei Daul’makan sus eth molon de hièms ena pòrta deth hammam!” E de ressabuda eth rei Kanmakan se lheuèc, e didec: “Que mos cau entornar mau per mau, e duplicat encara!
Se non, s’aumentarà eth nombre d’impius e de maufactors que trinquen es leis!
E eth rei Kanmakan, damb era sua pròpria man, d’un solet talh hec d’un camelhèr dus.
Mès dempús ordenèc as esclaus qu’enterrèssen eth còs segontes es rites religiosi.
Alavetz es dus reis li dideren ath camarlenc: “Qu’entre eth beduin”!
En aguest moment dera sua narracion, Schahrazada vedec aparéisher eth maitin, e se carèc discrètament.
Era didec:
Alavetz es dus reis li dideren ath camarlenc: “Qu’entre ara eth beduin!” E entrèc eth beduin.
En enténer aguestes paraules, eth beduin didec: “Que sò Hamad!
E non te coneishi!” Alavetz Nozhatú se metec a arrir, e exclamèc: “Vertadèrament ei eth, donques que jamès se veirà un lhòco coma aguest!
Guarda-me, donc, ò beduin Hamad!
Quan eth beduin entenec aguestes paraules, exclamèc: “Per Allà, qu’ei era!
Eth mercadèr didec: “Qu’ei eth!
E ei mès lhòco que toti es lhòcos dera tèrra!” Alavetz didec Nozhatú: “Mès aguest beduin, a maugrat des sues brutalitats, auie ua qualitat bona: li shautauen es beròis vèrsi e es beròies istòries.” Ara seguida eth beduin exclamèc: “Ò senhora mia!
Qu’ei atau, per Allà!
E me’n sai d’ua istòria, fòrça estranha, que m’a arribat a jo.
Ara plan; se la condi e les agrade a toti es presents, me perdonaràs e m’autrejaràs er indult dera mia sang?” E era doça Nozhatú arric e didec: “Que sigue atau!
Alavetz eth beduin Hamad didec:
Mès era causa mès estonanta dera mia vida enes ciutats e en desèrt ei era que vatz a enténer:
Ua net qu’èra estirat sus era arena ath costat deth mèn shivau, sentí sarrada era mia anma peth pes des malefics encantaments des mies enemigues es bruishes.
Que siguec entà jo ua net terribla entre totes es nets, donques que tanlèu ganholaua coma un chacal, o rugia coma un leon, o me queishaua sordament, bauejant coma un camelh.
Quina net!
Damb quina impaciéncia demoraua jo era sua fin e era aparicion deth maitin!
A tot darrèr s’aclaric eth cèu e se padeguèc era mia inquietud.
E alavetz, entà desliurar-me des darrères tralhes d’aqueri sauneis maudidi, me lheuè de seguit, agarrè era espada, cuehí era mia lança, sautè sus eth mèn shivau e lo lancè ath galaup, mès rapid qu’era gasèla.
E mentre galaupaua de tau sòrta, vedí ath mèn dauant un estruci que me guardaue.
Qu’ère plantat plan tranquil dauant deth mèn shivau, e èra ja prèst a arribar sus eth; mès quan anaua a foter-li damb era lança, se virèc rapidament, dauric es sues granes ales, e gessec coma ua flècha a trauèrs deth desèrt.
Lo perseguí d’aquera manèra, e m’arrosseguèc enquia ua solitud desolada e plia d’espant, donques qu’aquiu non i auie mès preséncia qu’era d’Alla.
Sonque se vedien pèires pelades.
Non s’entenien qu’es fiulets des vibòres, es crits de gènis der aire e dera tèrra, e es sorriscles des vampirs que cerquen ua presa.
E er estruci despareishec coma per un trauc invisible e per bèth lòc que jo non podia veir.
E s’estrementic tota era mia carn!
Eth mèn shivau s’encabrèc de seguit, e arreculèc alendant!
Alavetz sentí ua inquietud e un terror plan grani, e volí hèr repè.
Mès entà on poiria anar quan era sudor brotoaue des costats deth mèn shivau, e eth calor de meddia ère insuportable?
Ua set terribla m’usclaue era gòrja e hège alendar ath shivau, qu’eth sòn vrente pujaue e baishaue coma ua pompa de harga.
E pensè: “Ò Hamad!
E era tua carn servirà d’aliments as canhòts des vampirs e des fères deth desèrt!
Aciu que i a era mòrt, ò beduin!” Mès quan me premania a díder eth mèn acte de fe e a morir, vedí diboishar-se ena luenhor ua linha de frescor, poblada de palmères.
E eth mèn shivau endilhèc, secodic eth cap e se lancèc entà dauant!
E en un galaup me vedí dehòra der orror e d’aqueth pelat e arderós desèrt de pèira.
E dauant de jo, apròp d’ua hònt que corrie ath pè des palmères, se lheuaue ua tenda magnifica, qu’ath sòn costat dues ègües supèrbes peishien era èrba umida e gloriosa.
M’esdegué a baishar e a abeurar eth mèn shivau, qu’eth sòn morre lançaue huec, e a béuer tanben aquera aigua neta e doça enquia hèr morir.
E hèt aquerò, m’ahisquèc eth curiosèr entara tenda entà veir se qué ère aquerò.
E vaquí çò que vedí: “Sus un tapís plan blanc i auie seigut un joen d’imbèrbes caròles, tan beròi coma era lua de quart creishent; e ara sua destra i auie damb tot er esplendor dera sua beresa ua joena, de cintura tan fina e flexibla coma era rama deth saüc.
En aguest madeish moment m’enamorè enquiath limit mès extrèm dera passion, mès que non sai exactament se de dera joena o der imbèrbe gojat.
Pr’amor que, per Allà!
E les didí: “Era patz sigue damb vosati!” E de seguit era gojata se caperèc eth ròstre, e eth joen se virèc entà jo, se lheuèc, e didec: “E entà tu era patz!” Alavetz seguí: “Que sò Hamad be-El-Fezari, dera tribú principau der Eufrates!
Eth guerrèr famòs, eth cavalièr formidable, aqueth qu’era sua valentia e temeritat vau coma cinc cents cavalièrs!
Alavetz eth joen se virèc entara gojata, e li didec: “Hè-li a vier minjar e béuer!” E era joena se lheuèc!
E caminèc!
E eth bronit armoniós des cascavèls d’aur des sòns cauilhars mercaue cada pas sòn!
E darrèr d’era, era sua cabeladura, deishada d’anar, la caperaue completament, e se balançaue pesadament enquiath punt de hèr-la estramuncar!
E jo, a maugrat des guardades deth joen, contemplè damb tota era mia anma ad aquera hurí, enquia non deishar-la ja de uelh.
E tornèc amiant ena sua man dreta ua gèrla plia d’aigua fresca, e ena quèrra ua plata damb datils, tasses de lèit e siètes de carn de gasèla.
Mès era passion me cuelhie de tau sòrta, que non podí alongar era man ne tocar cap d’aqueres causes.
Non sabí que guardar ara joena e recitar aguesti vèrsi:
Era nhèu dera tua pèth, ò joena incomparabla!
Era nera tintura de huelhes ei encara fresca enes tòns dits, e en paumet des tues mans!
Me pensi que veigui, dauant des mèns uelhs meravilhadi, qu’ena blancor des tues mans se diboishe era figura de bèth audèth ludent de nere plumatge!
Quan eth joen entenec aguesti vèrsi e notèc eth huec des mies guardades, se metec a arrir, de tau sòrta, que li manquèc pòc entà quèir.
Dempús me didec: “Veigui reaument qu’ès un guerrèr sense parièr e un cavalièr extraordinari!” E jo responí: “Que ne sò de vertat.
Mès tu, se qui ès?” E lheuè era votz entà espaurir-lo e hèr-me respectar.
E eth joen didec: “Que sò Ebad ben-Tamin ben-Thalaba, dera tribú des Bani-Thalaba, e aguesta joena ei era mia fraia.” Alavetz exclamè: “Tè-te a balhar-me ara tua fraia coma esposa, donques que l’estimi damb tot eth mèn amor e sò de classa nòbla!” Mès eth responec: “Te cau saber que ne era mia fraia ne jo mos maridaram jamès.
Entenudes aguestes paraules eth joen sautèc entath hons dera sua tenda, e me didec: “Compde, miserable, que desconeishes era ospitalitat!
Lutem, donc, a condicion de qué eth vençut quedarà a posita deth vencedor.” E despengèc era sua espada e eth sòn escut, mentre que jo corria ar encontre deth mèn shivau, sautaua ena sera e me metia en garda.
E eth joen montèc en sòn shivau, e se premanie a tier-lo quan apareishec era sua fraia damb es uelhs plei de lèrmes, e s’abracèc as sòns jolhs, recitant aguesti vèrsi:
Ò frair mèn!
Vaquí que per deféner ara tua fraia t’expauses ath perilh dera luta e as còps d’un enemic que desconeishes!
Qué posqui hèr senon demanar-li ar Ordenador des victòries que vences e me sauve intacta de tota taca, sauvant entà tu solet era sang deth mèn còr?
Mès s’eth herotge Destin t’agarre, non te penses que me veirà viua cap país, encara que sigue eth mès beròi de toti es païsi e s’apilèren en eth es productes de tota era tèrra!
E non te penses que te suberviuerè un instant!
Era hòssa embarrarà es nòsti còssi, amassadi autant ena mòrt coma ena vida!
Quan eth joen entenec aguesti vèrsi dera sua fraia, se l’aumpliren de lèrmes es uelhs, s’inclinèc entara damaisèla, lheuèc un moment eth vel que li caperaue era cara, e la punèc entre es uelhs.
Alavetz podí veir es faccions dera joena, tan beròies coma eth solei qu’apareish d’ua broma.
Dempús eth joen tenguec un instant ath sòn shivau, e recitèc aguesti vèrsi:
Padega-te, ò fraia mia!
E se non luti per tu, ò fraia mia!
Entà qué voi armes e shivau?
E se non luti entà defener-te, entà qué voi era vida?
S’arreculi quan era tua beresa ei en perilh, non serà eth senhau entà qu’es audèths rapinaires se lancen sus un còs des d’ara sense anma?
Per çò que hè ad aguest que se ditz formidable, e mos hè veir era fermetat dera sua animositat, li vau a fóter dauant de tu un còp que lo traucarà des deth còr enquias talons!
Dempús se virèc entà jo e didec:
E tu, que desires era mia mòrt, veiràs se com ath tòn còst realizi ua hèta qu’aumplirà es annaus deth futur!
Pr’amor que dempús de compausar aguesti vèrsi, te vau a arrincar era anma abans que posques encuedar-te’n!
E ahiscant ath sòn shivau contra eth mèn, eth prumèr còp lancèc era mia espada luenh, e sense dar-me temps entà esperonar ath mèn shivau e húger entath desèrt, me quilhèc dera sera coma se siguessa ua saca ueda, me fotec coma ua pilòta entar aire, e me recuelhec ath vòl damb era auta man.
E atau me tenguec damb eth braç estirat coma eth que ten en un dit un audèth adondat.
Jo non sabia ja se tot aquerò ère un saunei, o s’aqueth joen de caròles rosades ère un gèni que s’estaue en aquera tenda damb ua hurí.
E çò qu’arribèc dempús me hec pensar que deuie èster aquerò.
Plan que òc, quan era joena vedec era capitada deth sòn frair, se precipitèc sus eth, lo punèc en front, e se pengèc plan erosa deth còth deth sòn shivau, ath quau guidèc entara tenda.
É un còp aquiu, descabauquèc eth joen, en tot amiar-me jos eth braç coma se siguessa un paquet.
E me deishèc en solèr, me manèc botar-me de pès, e cuelhent-me dera man me hec entrar ena tenda.
Mès en sòrta d’estronhar-me eth cap damb eth pè, li didec ara sua fraia:
Tractem-lo damb doçor.” E me hec sèir en tapís, e era joena me botèc un coishin ath darrèr, pr’amor de que repausèssa milhor; e anèc a penjar en sòn lòc es armes deth sòn frair, e a hèr-li a vier aigua perhumada entà lauar-li era cara e es mans.
Dempús lo vestic damb ua tunica blanca, e li didec: “Qu’Allà, ò frair mèn!
E eth joen responec:
E era didec:
E repliquèc eth:
Era responec:
Ò fraia mia!
Aguest qu’ei eth mèn frair Ebad!
Toti es deth desèrt lo coneishen pes sues hètes, pera sua valentia e pera noblesa des sòns ancessors!
Hètz-vos enlà d’eth!
E jo, en veir tot aquerò e enténer taus vèrsi, me sentí plan confonut, e me n’encuedè dera mia insignificància e dera mia lejor en comparèr dera beresa d’aqueri dus joens.
E a maugrat de tot, jo seguia encantat, admirant era sua beresa incomparabla, sustot quan li mestraue eth minjar ath sòn frair, sense tier compde d’era madeisha, pr’amor de que non li manquèsse arren.
Alavetz, eth joen, en tot virar-se entà jo, me convidèc a compartir eth minjar, e alendè tranquillament, donques que ja n’èra segur de sauvar era vida.
Me hec a vier ua tassa de lèit e ua sièta de datils e aigua aromatizada.
Mingè e beuí damb eth cap clin, e li hi mil cinc cents juraments de qué seria eth mès fidèu des sòns esclaus e eth mès devòt entre eri.
E me hec un arridolet e li hec un senhau ara sua fraia, qu’anèc a daurir un calaish plan gran e treiguec d’eth ua darrèr dera auta dètz tuniques admirables, tan beròies es ues coma es autes.
Ne metec nau d’eres en un paquet, e m’obliguèc a acceptar-les.
E dempús m’obliguèc a botar-me era dètzau; e aguesta dètzau tunica, tan somptuosa e admirabla, ei era qu’en aguest moment me vedetz toti vosati!
E de seguit eth joen hec un aute senhau, e era fraia gessec entà tornar lèu; e ambdús m’aufriren ua camelha cargada de tota sòrta de viures e de presents, qu’è sauvat suenhosament enquia aué.
E en tot auer-me aumplit de tota sòrta de presents e consideracions, sense auer hèt arren entà meritar-les, ath contrari!, me convideren a tier era sua ospitalitat pendent tot eth temps que volessa.
Mès jo, sense voler abusar, me didí adiu d’eri punant sèt còps era tèrra entre es sues mans.
Dempús, montat en mèn shivau, cuelhí era camelha e me filè de cap ath desèrt, per a on auia vengut.
E alavetz, en auer arribat a èster eth mès ric dera mia tribú, m’erigí en cap d’ua banda de bandolèrs assautadors de camins.
E Arribec çò qu’arribèc.
Quan eth beduin Hamad acabèc era sua istòria, Nozhatú les didec as dus reis e ath visir Dandan.
Ara plan; aguest beduin ei irremediablament capvirat, mès mos cau perdonar-li es sues malahètes en atencion ara sua afogadura pes beròis vèrsi e pera sua memòria prodigiosa.” En enténer aguestes paraules, eth beduin se sentec tan prigondament emocionat, que se desplombèc en tapìs.
E arribèren es eunucs e lo cuelheren.
En enténer aguesta notícia, demorada de hège temps, es dus reis e eth visir s’estrementiren d’alegria, e li demanèren detalhs ath corrèu.
Alavetz eth visir Dandan se lheuèc, e les didec as dus reis: “Qu’ei mès prudent, entà burlar es perfídies e es params qu’encara podesse tier aguesta vielha descreiguda, qu’anem ath sòn encontre desguisats de cristians, en tot amiar damb nosati a mil guerrèrs vestidi tanben ara anciana manèra de Kaissaria.” E es dus reis heren çò que les conselhaue eth gran visir.
E Nozhatú, quan les vedec damb taus desguisaments, les didec: “Vertadèrament, que se non vos coneishessa vos haria rumís!” E gesseren ar encontre dera Mair de totes es Calamitats.
E aguesta apareishec lèu.
Alavetz Ruzman e Kanmakan li dideren ath visir Dandan que despleguèsse as guerrèrs en un gran rondèu, e les hesse auançar doçament, de sòrta que non podesse escapar-se degun des guerrèrs de Constantinopla.
E esperonèc ath sòn shivau.
E ath cap d’un moments siguec ath costat dera Mair de totes es Calamitats.
Alavetz Ruzman baishèc rapidament, e era vielha, en veder-lo, baishèc tanben e li lancèc es braci en còth.
E eth rei Ruzman, en tot sarrar-la entre es sòns braci, la guardèc damb es uelhs enes uelhs, e la sarrèc tan fòrt e pendent tant de temps, qu’era vielha deisshèc anar un pet formidablament sonor, donques que hec encabrar-se a toti es shivaus e sautar còdols deth camin en cap des cavalièrs.
En aguest moment es mil guerrèrs sarrèren ath galaup eth sòn rondèu, e cridèren as cent cristians que rendessen es armes; e en un virament de uelhs les capturèren enquiath darrèr.
Mentretant, eth visir Dandan s’apressaue ara reina Safia, e punant era tèrra entre es sues mans, li hec saber tot çò que s’auie passat.
Era vielha Mair de totes es Calamitats, agarrada fòrtament, vedec ara fin era sua perdicion, e comencèc a pishar-se fèrmament enes vestits.
Dempús toti entornèren entà Kaissaria, e d’aquiu partiren de seguit entà Bagdad, sense cap tipe de trebuc.
Es reis ordenèren illuminar tota era ciutat e convidèren as abitants, mejançant es pregonèrs, a amassar-se dauant deth palai.
E quan tota era plaça e toti es carrèrs sigueren envadidi pera multitud, hemnes e mainatges, gessec dera pòrta principau un saumet ronhós, e sus eth e guardant entara coa anaue cuelhuda era Mair de totes es Calamitats, damb eth cap caperat per ua tiara ròia e coronada de hièms.
E dauant d’era anaue un pregonèr, que nomentaue en votz nauta es malahètes d’aquera maudida vielha, causa de tantes calamitats sus Orient e Occident.
E quan totes es hemnes e toti es mainatges l’aueren escopit ena cara, la pengèren pes pès ena pòrta principau de Bagdad.
Era sòrt la tradic coma era auie tradit.
E aquerò siguec entà qu’era sua mòrt servisse de senhau dera cuelhuda de Constantinopla per part des credents e deth definitu e futur trionf en Orient der Islam sus era tèrra d’Allà, ath long e ar ample.
Per çò que hè as cent guerrèrs cristians, non voleren tornar en sòn país e s’estimèren mes abraçar era fe des musulmans.
E es reis e eth visir Dandan manèren as escrivans mès adreits qu’anotèssen peth menut enes annaus toti aguesti eveniments, damb era fin de qué podessen servir d’exemple salutós as generacions futures.
Dempús se carèc Schahrazada.
Alavetz eth rei Schahriar la guardèc per prumèr viatge damb trendesa, e li didec:
Be n’a de rason era tua fraia, era petita qu’ei en tot escotar-te, quan ditz qu’es tus paraules son delicioses per çò deth sòn interès e saboroses per çò dera sua frescor!
E era petita Doniazada se lheuèc deth tapís qu’auie estat escotant, e exclamèc: “Ò fraia mia!
Be n’ei d’admirabla aguesta istòria!
E com m’a encantat Nozhatú e es sues paraules, e es paraules des joenes!
E be ne sò de contenta damb era mòrt dera Mair de totes es Calamitats!
E Doniazada exclamèc: “A fraia mia!
Ditz-mos quauques paraules des animaus e des audèths!
E Schahrazada didec: “Damb tota era volontat deth mèn còr!
E eth rei Schahriar quedèc extraordinariament estonat, e preguntèc: “Mès qué pòden díder es animaus e es audèths?
En quina lengua parlen?” E Schahrazada didec: “Parlen en pròsa e en vèrs, en tot exprimir-se en arab blos.” Alavetz eth rei Schahriar exclamèc: “Ò Schahrazada!
Arren voi decidir encara sus era tua sòrt, sense que m’ages condat aguestes causes que desconeishi.
E coma qu’anaue passant era net, Schahrazada li preguèc ath rei que demorèsse enquia londeman.
E eth rei Schahriar, a maugrat dera impaciéncia que sentie, s’avenguec a dar- li eth sòn consentiment.
E cuelhent en braça ara beròia Schahrazada, s’entrelacèren enquia que ludec eth maitin der aute dia.
Ena aubèrja deth Molinillo, qu'ei ena termièra des famosi camps d'Alcudia, en tot vier de Castelha entà Andalosia, bèth dia des calorosi d'ostiu, se trapèren en era per edart dus gojats d'uns catorze o quinze ans: ne era un ne er aute depassauen solide es dètz-e-sèt; ambdús de bon pòrt, mès plan descosudi, trincadi e mautractadi; capa, que non n'auien; es pantalons èren de tela e es caucetes de carn.
Qu'ei vertat qu'ac apraiauen es sabates, pr'amor qu'es d'un èren espardenhes, fòrça usades, e es der aute traucades e sense sòles, de manèra que mès li servien de cepadèls que de sabates.
Er un que tenguie casqueta verda de caçaire, er aute un chapèu sense plecha, baish de copa e ample d'ala.
Ena esquia e sarrada peth pitrau amiaue er un ua camisa de color d'isard, embarrada e recuelhuda en ua manja; er aute venguie pelat e sense bagatge, encara qu'en vrente l'apareishie ua grana bonha, que, çò que dempús campèc, ère un còth des que criden valons, amidonat damb grèish, e tan des.hilat per trincat, que tot semblaue filfrós.
Qu'en eth venguien estropadi e sauvadi ues cartes de figura ovala, pr'amor que de tan hèr-les a servir se les auien rosigat es puntes, e entà que durèssen mès les ac talhèren e les deishèren d'aguesta sòrta.
Es dus qu'èren uscladi peth solei, es ungles arcades e es mans non guaire límpies; era un qu'auie ua mieja espada, e er aute un guinhauet de mange auriò, que les sòlen cridar vaquèrs.
De quina tèrra ei vòsta mercé, senhor gentilòme, e entà a on va?
Era mia tèrra, senhor cavalièr, responec eth preguntat, que non la sabi, ne entà a on vau, tanpòc.
Atau ei, responec eth mejan, totun jo è dit vertat en çò qu'è dit, pr'amor qu'era mia tèrra non ei mia, donques que non è en era qu'un pair que non me tie per hilh e ua mairastra que me tracte coma hilhastre; eth camin qu'amii ei era aventura, e que meteria punt e finau aquiu a on trapèssa qui me balhèsse çò de besonh entà passar aguesta miserabla vida.
E tie vòsta mercé bèth mestièr?, preguntèc eth gran.
E eth mendre responec:
Tot aquerò qu'ei plan bon, dable e profitós, didec eth gran, pr'amor que i aurà bèth sacristan que li balhe a vòsta mercé era aufrenda dera Martror, pr'amor de qué entà Dijaus Sant li talhe floretes de papèr entath monument.
Que non ei era mia forma de talhar d'aguesta manèra, responec eth mendre, senon que ma pair, pera misericòdia deth cèu, ei sarte e cauçatièr, e m'amuishèc a talhar cauces de cuer, que, coma vòsta mercé sap, son mieges cauces damb botines, que se sòlen cridar garramaches; e les talhi tan ben, que de vertat que me poiria examinar de mèstre, mès qu'era mala sòrt me tie acornerat.
Tot aquerò e mès se passe damb es mielhors, responec eth gran, e tostemp è entenut a díder qu'es bones abiletats son es mès perdudes, totun açò, encara vosta mercé tie edat entà emendar era sua sòrt.
Mès, se jo non m'enganhi e eth uelh non me mentís, d'autes gràcies tie vòsta mercé secretes, e non les vò mostrar.
Ad açò que responec eth gran:
Donques jo que vos vau a díder que sò un des mès secrets mossos qu'en lòc se posquen trapar; e, entà obligar a vòsta mercé a qué desnishe eth sòn còr e se descanse en jo, li vau a desnishar eth mèn prumèr; pr'amor que me pensi que non sense mistèri mos a amassat aciu era sòrt, e me pensi que mos calerà èster enquiath darrèr dia dera nòsta vida, vertadèrs amics.
Jo, nòble senhor, sò naturau de Fuenfrida, lòc coneishut e famós pes illustres caminaires que tostemp per aquiu passen; eth mèn nòm qu'ei Pedro del Rincón; eth mèn pair ei persona de qualitat, pr'amor qu'ei ministre dera Santa Crotzada: voi díder qu'ei bullaire, o buldaire, coma les cride era plèba.
Quauqui dies l'acompanhè en mestièr, e l'aprenguí de manèra, que m'auançaria en tot balhar es bulles a qui mès ne presumisse d'açò.
Mès, en auer-me estacat bèth dia mès as sòs des bulles qu'as madeishes bulles, m'agarrè era museta e acabè damb jo e damb era en Madrid, a on pes comoditats qu'aquiu s'aufrissen, en pògui dies li treiguí es entralhes ara museta e la deishè mès estropada qu'un mocador de maridat.
Que venguec darrèr mèn qui tenguie compde des sòs e, agarrant-me, non se planhèc de jo, encara que, en veir aqueri senhors era mia cuerta edat, se conformèren a apressar-me ena gacha e a tustar-me era esquia ua estona, e me forabandiren pendent quate ans dera Cort.
Qu'auí paciéncia, arropí es espatles, sostenguí era sòrta de tustarrades, e gessí a complir eth mèn despatriament, tan lèu, que non auí temps de cercar cavaladures.
Cuelhí çò que podí des mies jòies e es causes que me semblèren mès de besonh, e entre d'eres me hi a vier aguestes cartes, e en aguest moment desnishèc es que ja s'an mentat, qu'amiaue en còth, damb es quaus m'è guanhat era vida pes aubèrges e ostaus que i a dès Madrid enquia aciu, en tot hèr ath vint-e-un; e encara que vòsta mercé les veigui tant esquiçades e mautractades, que van pro ben entà qui se'n sap de hèr-les a tier, que non harà era quilhada sense que demore un as dejós.
E se vòsta mercé ei esdegat en aguest jòc, veirà se guaire auantatge amie qui se'n sapie de cèrt que tie un as ena prumèra carta, que li pòt servir d'un punt e d'onze; que damb aguest auantatge, en èster eth vint-e-un relançat, es sòs se demoren en casa.
Ath delà d'açò, aprení deth codinèr d'un cèrt embaishador bères enganhes de quinoles (amassada de quate cartes d'un pau) e d'arturar-se en jòc, que tanben criden er andaboba; qu'atau qu'era vòsta mercé se pòt examinar en talh des sues cauces de cuer, atau posqui jo èster mèstre ena sciéncia deth pòble.
Damb aquerò ne sò segur de non morir-me de hame, pr'amor que, encara qu'arribe en ua bòrda, trapi gent que vò passar eth temps en tot jogar ua estona e d'aquerò mos cau hèr era experiéncia es dus: parem eth hilat e veigam se què bèth audeth d'aguesti mulatèrs qu'aciu s'estan; voi díder que jogaram es dus ath vint-e-un, coma se siguesse de vertat; se bèth un vò hèr de tresau, eth serà eth prumèr que dèishe es sòs.
Me hartè dera vida estreta deth bordalat e era pòga afeccion dera mia mairastra.
Abandonè eth mèn vilatge, venguí en Toledo entà tier eth mèn mestièr, e en eth qu'è hèt meravilhes; pr'amor que non penge reliquiari de tòca ne i a pòcha dejós eth devantau tan amagada qu'es mèns dits non visiten ne es mies estialhes non talhen, encara que s'ac estonguen guardant damb uelhs d'Argos.
E, en quate mesi que m'estè en aquera ciutat, jamès siguí embarrat, ne espaurit, ne agarrat pes ajudant des usièrs, ne denonciat per cap espion.
Plan qu'ei vertat que hè causa de ueit dies qu'un espion doble balhèc notícia deth mèn assopliment ath Corregidor, que, estacat as mies bones manères, volie veder-me; mès jo, que, en èster umil, non voi hèr-me damb persones tan grèus, sagè de non veder-me damb eth, e atau, gessí dera ciutat tant ara prèssa, que non auí temps de hèr-me a vier cavaladures ne sòs, ne d'un tamborèu de retorn, o aumens d'un car.
Aquerò que s'esface, didec Rincon; e, donques que ja mos coneishem, que non an cap de sentit aguestes graneses ne arrogàncies: cohessem simplaments que non auem ne un sò ne tansevolh sabates.
Plan ben, responec Diego Cortado, qu'atau didec que se cridaue; e donques qu'era nòsta amistat, coma vòsta mercé, senhor Rincon, a dit, a d'èster entà tostemp, vam a començar-la damb santes e laudables ceremònies.
E, en tot lheuar-se, Diego Cortado abracèc a Rincon e Rincon ada eth, trenda e estretaments, e dempús se calèren es dus a jogar ath vint-e-un damb es ja mentades cartes, netes de povàs e de palha, mès non de greish e malícia; e, en pògues mans, quilhaue Cortado per as, autan ben que Rincon, eth sòn mèstre.
Tant qu'açò, gessec un mulatèr a refrescar-se en portau, e didec que volie hèr de tresau.
L'acuelheren ara valenta, e en mens de mieja ora li guanhèren dotze reiaus e vint-e dus maravedís, que siguec coma tachar-li dotze lances e balhar-li vint mil penes.
E, en creir eth mulatèr que pèr èster gojats non s'ac virarien, les volec cuélher es sòs; mès eri, en tot botar un era man ena sua mieja espada e er aute en mange auriò, li balhèren tant de trabalh, que, se non auessen gessut es sòns companhs, solide que s'ac aurie passat mau.
Alavetz, vengueren peth camin ua còlha de caminaires a shivau, qu'anauen a hèr era meddiada ena aubèrja der Alcalde, qu'ei mieja lègua mès endauant, es quaus, en veir er garrolha deth mulatèr damb es dus gojats, les padeguèren e les dideren que se de cas anauen entà Sevilla que venguessen damb eri.
Que viem, didec Rincon, e mestraram as vòstes mercés en tot çò que mos manèssen.
E sense demora, se botèren dauant es mules e se n'anèren damb eri, en tot deishar ath mulatèr, aufensat e embestiat, e ara ostalièra admirada dera bona astúcia des tafurèls, que les auie entenut era sua convèrsa sens qué eri se n'encuedèssen.
E, quan li didec ath mulatèr que les auie entenut a díder qu'es cartes qu'amiauen èren fausses, s'estiraue era barba, e volie anar entara aubèrja darrèr d'eri entà crubar-se es sòns bens, pr'amor que didie qu'ère un plan gran escarni, e encara mès, per çò de qué dus gojats auessen enganhat a un omenòt tan gran coma eth.
Es sòns companhs l'arturèren e li conselhèren que non i anèsse, mès que mès entà non hèr publica era sua inabilitat e pegaria.
Ben, que li balhèren taus rasons, que, encara que non lo padeguèren, l'obliguèren a demorar-se.
Mentretant, Cortado e Rincon cuelheren tan bona traça entà mestrar as caminaires, qu'ena màger part deth camin les amièren enes anques des animaus; e, a maugrat que se les arribèren bères escadences de temptar es valises des sòns miei patrons, non ac heren, entà non pèrder aquera bona ocasion deth viatge entà Sevilla, a on eri auien grani talents de veder-se.
Se dideren adiu abantes que descavalguèssen es qu'enquia aquiu les auien emparat, e un aute dia veneren es camises en mercat ambulant que se hè dehòra dera pòrta der Arenal, e d'eres ne treigueren vint reiaus.
Dempús, se n'anèren a veir era ciutat, e les admirèc era granor e somptuositat dera sua màger glèisa, era grana amassada de gent en arriu, pr'amor qu'ère en temps de cargament de flòta e auie en eth sies galères, qu'era sua vista les hec a alendar, e autanplan crànher eth dia qu'es sues colpes les amièssen a demorar en eres entà tostemp.
Campèren as fòrça gojats cabassejaires que per aquiu s'estauen; s'en sabèren d'un d'eri se quin mestièr ère aqueth, e s'ère de molt trabalh, e de quini guanhs.
Un gojat asturian, que siguec a qui èren era demana, responec qu'eth mestièr ère descansat e que non se pagaue cap impòst, e que bèri dies gessie damb cinc o sies reiaus de guanhs, damb es quaus minjaue e beuie e trionfaue a còs de rei, liure de cercar patron a qui balhar fidances e segur de minjar cada dia ara ora que volesse, pr'amor qu'a totes ores podie, en quinsevolh tavèrna dera ciutat.
Que non les semblèc mau as dus amics era relacion der asturianet, ne les desagradèc eth mestièr, pr'amor que les semblaue èster avient entà poder tier eth sòn damb cubertèra e seguretat, pera comoditat qu'aufrie d'entrar en totes es cases; e ara seguida, determinèren crompar es utisi de besonh entà usar-les, pr'amor que les podien tier sense examen.
E, en tot preguntar-li ar asturian se qué les calie crompar, les responec que dus sacs de serpelhèra petiti, límpios o naus, e cadun tres cabassi de palmièr, dus de grani e un de petit, enes quaus se repartie era carn, peish e fruta e, en sac, eth pan; e eth madeish les guidèc a on les venien, e eri, des sòs deth panatòri deth francés, ac crompèren tot e en dues ores se graduèren en nau mestièr, tant que les premanien es cabassi e s'assetauen es sacs.
Les didec eth guida es lòcs a on les calie anar: peth maitin, ena Carnisseria e ena plaça de San Salvador; es dies de peish ena Peishonaria e ena Costanilla; totes es tardes, en arriu; es dijaus, ena Hèira.
Alavetz, arribèren un miei estudiant e un soldat, e, ahiscadi pera netetat des sòns cabassi des dus nauèths, eth que semblaue estudiant cridèc a Cortado, e eth soldat a Rincon.
Que Diu sigue laudat, dideren es dus.
Ad açò que responec eth soldat:
Entà que se comence ben eth mestièr, didec Rincon, que vòsta mercé m'estree, senhor mèn.
Donques cargue vòsta mercé a plaser, que vam e fòrces ne tengui entà hèr-me a seguir tota aguesta plaça, e autanplan se siguesse de besonh que l'ajude a codinar-lo, ac harè damb boni talents.
S'alegrèc eth soldat dera bona gràcia deth mosso, e li didec que se volie mestrar, qu'eth lo treirie d'aqueth ablasigat mestièr.
Ad açò responec Rincon que, en èster aqueth eth prumèr dia que lo tenguie, non lo volie deishar d'anar tan lèu, enquia veir, aumens, çò qu'auie de mau e de bon; e se non lo contentèsse, eth li balhaue era sua paraula de qué li servirie ada eth abantes qu'a un canonge.
Arric eth soldat, lo carguèc pro ben, li mostrèc era casa dera sua damaisèla, entà que se'n sabesse d'ara endauant e eth non auesse besonh, quan un aute còp l'amièsse, d'acompanhar-lo.
Rincon prometec fidelitat e bon tracte.
Li balhèc eth soldat tres quarts, e en un virament de uelhs tornèc ena plaça entà non pèrder eth hiu; pr'amor que tanben d'aguesta diligéncia les avertic er asturiano, e de qué quan arribèsse peish mund (ei a díder: ables, o sardines o pegoses) be ne poirien cuélher bèri uns e hèr-se a vier es guanhs, aumens entàs despenes deth dia; mès qu'aquerò ac auien de hèr damb sagacitat e compde, entà que non perdessen eth credit, qu'ère çò que mès importaue en aqueth exercici.
A maugrat era rapiditat que tornèc Rincon, ja trapèc en madeish lòc a Cortado.
S'apressèc Cortado a Rincon, e li demanèc se com l'auie anat.
Rincon dauric era man e l'amuishèc es tres quarts.
Cortado calèc era sua en pitrau e treiguec ua petita bossa, que se vedie qu'auie estat hèta d'ambre en tempsi passadi; venguie un shinhau holat, e didec:
E, en auer-la-se balhat dejà secretaments, vaquí que torne er estudiant sudant e tresvirat de mòrt; e, en veir a Cortado, li didec se per edart auie vist ua petita bossa de taus e taus caracteristiques, que, damb quinze escuts d'aur en aur e damb tres reiaus d'a dus e tanti maravedís en quarts e ueitaus, li mancaue, e que li didesse se l'auie agarrat en tant qu'eth li crompaue.
Ad açò, coma s'arrén, sense hèr-se'n ne mudar-se'n, responec Cortado:
Çò de madeish me semble a jo, didec Cortado; mès que i a remèdi entà tot, mens entara mòrt, e çò qu'a vòsta mercé li cau hèr, prumèr de tot, ei auer paciéncia; que de mens mos a hèt Diu e un dia ven darrèr un aute, e tau haràs tau traparàs; e poirie èster que, damb eth temps, qui panèc era bossa s'en penaïsque e se l'entornèsse a vòsta mercé mascarada.
Era mascara que la perdonaríem, responec er estudiant.
E Cortado contunhèc dident:
E plan que òc, que cartes d'excomunicacion n'auem, paulines, e bona diligéncia, qu'ei era mair dera bona ventura; encara que, de vertat, non voleria jo èster eth portaire d'aguesta bossa; pr'amor que s'ei que vòsta mercé tengue bèra orde sagrada, que me semblarie a jo auer cometut quauque gran incèst, o sacrilègi.
E plan qu'a cometut sacrilègi!, didec ad açò eth dolut estudiant; que, encara que non sò prèire, senon sacristan d'ues monges, es sòs dera bossa èren deth tèrç d'ua caperania, que me balhèc a crubar un prèire amic mèn, e son sòs sagradi e senhadi.
Que s'ac hèsque coma pogue, didec Rincon en aguest punt; que non li passe arren; que dia de judici n'auem, a on tot gesserà ena bugada, e alavetz se veirà se qui siguec Callejas e er atrevit que gausèc cuélher, panar e degalhar eth tèrç dera caperania.
E guaire rend cada an?
Digue-me, senhor sacristan, se li platz.
Rend era puta que m'amainadèc!
Be sò jo ara entà díder se guaire rend!, responec eth sacristan tot enforismat.
Didetz-me, frairs, se vo'n sabetz de quauquarren; se non demoratz damb Diu, que jo la voi hèr anonciar publicaments.
Que non me semble mau remèdi aguest, didec Cortado, mès tengue compde era vòsta mercé de qué non se li desbremben es donades dera bossa, ne era quantitat puntuau des sòs que van en era; pr'amor que se s'enganhe en bèth ardit, non apareisherà bric mès, e d'aquerò ne balhi fe.
Treiguec alavetz, dera pòcha de dejós eth vestit un mocador de hiu damb dentèles entà secar-se era sudor, que queiguie deth sòn ròstre coma en un alambic; e, tan lèu lo vedec Cortado, que lo hec sòn.
E en tot auer partit eth sacristan, Cortado l'acacèc e l'atrapèc enes Gradas, a on lo cridèc e lo hec a vier a despart; e aquiu li comencèc a díder ua sòrta d'asenades, mèsalèu les poiríem cridar fanfarronades, sus eth panatòri e trobalha dera bossa, en tot balhar-li bones esperances, sense acabar jamès cap rason que comencèsse, qu'eth praube sacristan ère embadoquit en escotar-lo.
E coma que non venguie de compréner çò que li didie, hège que li repetisse era rason dus e tres viatges.
L'estaue guardant Cortado ena cara atentiuaments e non li trège es uelhs des sòns uelhs.
Eth sacristan lo guardaue dera madeisha manèra, penjat des sues paraules.
Aguest tan gran encantament hec que Cortado podesse concludir era sua òbra, e subtilaments li treiguec eth mocador dera pòcha de dejós eth vestit; e, en tot hèr-li adiu, li didec que tath ser sagèsse de veder-lo en aguest madeish lòc, pr'amor qu'eth ère qu'ère causa hèta qu'un gojat deth sòn madeish mestièr e dera madeisha nautada, qu'ère un shinhalet lairon, l'auie cuelhut era bossa, e qu'eth se comprometie a saber-se'n, en pògui o molti dies.
Damb aquerò se consolèc un shinhau eth sacristan, e se hec adiu de Cortado, que venguec a on ère Rincon, qu'ac auie campat tot un shinhau desseparat d'eth; e mès entà baish i auie un aute mosso, que vedec tot çò que s'auie passat e com Cortado balhaue eth mocador a Rincon; e, en tot apressar-se ada eri, les didec:
Diguen-me, senhors galants: vòstes mercés son de mala entrada, o non?
Non comprenem çò que didetz, senhor galant, responec Rincon.
Que non m'entenen, senhors murcios?
Non èm ne de Teba ne de Murcia, didec Cortado.
Non lo comprenen?, didec eth mosso.
Donques que jo vos ac harè compréner, e béuer, damb ua culhèra d'argent; que voi díder, senhors, se son vòstes mercés lairons.
Mès non sabi se per qué les demani aquerò, pr'amor que ja me'n sabi que ne son; mès didetz-me, se com non auetz anat ena doana deth senhor Monipodio?
Dilhèu se pague en aguesta tèrra impòst de lairons, senhor galant?, didec Rincon.
Se non se pague, responec eth mosso, aumens se registren dauant eth senhor Monipodio, qu'ei eth sòn pair, eth sòn mèstre e era sua empara; e atau, les conselhi que venguen damb jo a balhar- li aubediéncia, o se non, non gausen panar sense eth sòn permís, que les costarà car.
Jo me pensè, didec Cortado, qu'eth panar ère mestièr liure, desliurat de rapalhons e percentatges; e que se se pague, ei per tot amassa, en tot balhar gatges ara gargamèra e as espatles.
Mès, s'atau ei, e en cada tèrra tien eth sòn usatge, sauvem nosati eth d'aguesta, que, en èster era principau deth mon, serà eth mès oportun de tot eth.
E atau, volgue vòsta mercé guidar-mos entà a on ei aguest cavalièr que didetz, que ja è jo bèra referéncia, sivans ac è entenut a díder, de qué ei plan qualificat e generós, e, ath delà, adreit en mestièr.
Be n'ei de qualificat, adreit e sufisent!, responec eth mosso.
Autant n'ei, qu'en quate ans que hè que tie eth cargue d'èster eth nòster màger e pair, sonque quate an patit en finibusterrae, e causa d'uns trenta envesadi (còps enes espatles) e uns seishanta dus en gurapas (galères.
De vertat, senhor, didec Rincon, qu'atau comprenem aguesti nòms coma volar.
E atau, les anec dident e amuishant d'auti nòms, d'aguesti qu'eri ne diden frairaus o dera fraternitat, tant qu'exprimie es sues rasons, que non sigueren pògues, pr'amor qu'eth camin ère long; e didec Rincon ath sòn guida:
Ei vòsta mercé, dilhèu, panaire?
Ad açò que responec Cortado:
E responec eth mosso:
Diu.
Ei tan santa e bona, repliquèc eth mosso, que sabi pas se se poirà mielhorar en nòste art.
Eth tie manat que de çò que panèssem mos cau dar quauquarren o bèra aumòina entar òli dera lampa d'ua imatge plan devota qu'ei ena ciutat, e de vertat qu'auem campat granes causes pr'amor d'aguesta bona òbra; perque es dies passadi balhèren tres angoishes a un quatrèire qu'auie panat dus rosnos, e a maugrat d'èster aflaquit e damb febre, atau les patic sense cantar, coma s'arren.
E aquerò ac atribuïm es deth mestièr ara sua bona devocion, pr'amor qu'es sues fòrces non èren pro entà sostier eth prumèr desconcèrt deth borrèu.
E coma m'en sabi que me preguntaràn sus bèri mots des qu'è dit, me voi auançar entà les ac díder abantes que m'ac demanen.
Que sàpien vòstes mercés que quatrèire ei panaire de bestiar; angoisha qu'ei eth torment (foetades); rosnos, es polins, damb perdon; prumèr desconcèrt son es prumèrs torns de còrda que balhe eth borrèu.
E auem mès causes: que pregam eth rosari, repartit pendent tota era setmana, e quauqui uns de nosati non panam en diuèndres, ne parlam damb deguna hemna que se cride Maria eth dissabte.
Donques se qué tie de mau?, didec eth mosso.
Sodomita volerà díder vòsta merce, responec Rincon.
Aquerò è dit, didec eth mosso.
Que tot ei dolent, repliquèc Cortado.
Mès, donques que vòsta mercé a volut qu'entrem en aguesta confraria, vòsta mercé que s'esdegue un shinhau, qu'è talents de veder-me damb eth senhor Monipodio, que tantes vertuts se conden.
Lèu se complirà eth vòste desir, didec eth mosso, que ja d'aciu se desnishe era sua casa.
Vòstes mercés que se demoren ena pòrta, que jo entrarè entà veir s'ei desocupat, pr'amor qu'aguestes son es ores qu'acostume a balhar audiéncia.
Que sigue entà ben, didec Rincon.
E, en tot auançar-se un shinhau eth mosso, entrèc en ua casa non guaire bona, senon de plan mala aparença, e es dus s'estèren demorant ena pòrta.
Eth gessec lèu e les cridèc, e eri entrèren, e eth sòn guida les manèc demorar-se en un pati enrajolat, e de tan net e apolidit semblaue que vessaue carmin de çò de mès fin.
En un costat i auie un banc de tres pès e en aute costat un cantre desbocat damb ua petita gèrra ath dessús, non mens maumetuda qu'eth cantre; en ua auta part i auie un tapís de sanha, e ath miei un test, qu'en Sevilla criden maceta, de baselic.
Guardauen es mossos atentiuaments es jòies dera casa, tant que baishaue eth senhor Minipodio; e, en veir que tardaue, gausèc Rincon entrar en ua sala baisha, de dues estances petites qu'èren en pati, e vedec en era dues espades d'escrima e dus escuts de siure, penjats per quate claus, e ua arca grana sense cobèrta ne arren que la caperèsse, e uns auti tres tapisi de baselic estenudi en solèr.
Ena paret deth dauant i auie aganchada ua imatge de Nòsta Senhora, d'aguestes de mala estampa, e mès entà baish penjaue un cabasset de palma e, encaishada ena paret, un gibrelh blanc, d'a on concludic Rincon qu'eth cabasset servie de calaishon d'aumòines e eth gibrelh entà sauvar aigua senhada, e atau ère.
Mentretant, entrèren ena casa dus mossos d'uns vint ans cadun, vestits d'estudiants; e, ara seguida, dus cabassaires e un cèc; e, sense qu'arrés didesse arren, comencèren a passejar-se peth pati.
A lèu, entrèren dus vielhs damb vestits longs, damb lunetes que les hègen mès grèus e digni d'èster respectadi, damb un rosari cadun enes sues mans.
Darrèr sòn entrèc ua vielha haudada e, sense badar boca, se calèc ena sala; e, en auer cuelhut aigua senhada, damb plan molta devocion se placèc de jolhs dauant era imatge e, ath cap d'ua bona estona, en punar prumèr tres viatges eth solèr e quilhadi es braci e es uelhs entath cèu tanben tres còps, se lheuèc e metec era sua aumòina en cabasset, e gessec damb es auti en pati.
En resumit, en pòc d'espaci s'amassèren en pati enquia catorze persones de diuèrsi vestits e mestièrs.
Arribèren tanben, des darrèrs, dus coratjosi e valents gojats, de longues mostaches, chapèus de grana volada, cothèrs ara valona, cauces de color, ligues de gran volume, espades de mèrca, ua pistoleta cadun en lòc de dagues, e es sues broquetes penjades deth cinturon; es quaus, sonque entrar, tachèren es uelhs de trauèrs en Rincon e Cortado, per çò que les èren estranhs e non les coneishien.
E en apressar-se ada eri, les demanèren s'èren dera confraria.
Rincon responec que òc, e plan servidors de vòstes mercés.
Que venguec en aguest punt eth moment que baishèc eth senhor Monipodio, autant demorat que ben vist d'aquera vertuosa companhia.
Venguie en camisa, e pera dubertura deth dauant desnishaue ua sèuva: autant ère eth pelhasson qu'auie en pitrau.
Amiaue ua capa de tela de lan de mala qualitat que lo curbie lèu enquias pès, enes quaus portaue ues sabates empantoflades, li curbien es cames uns cambalets de tela, amples e longs enquiath cauilhar; eth chapèu ère des dera màfia, campanat de copa e tendut de hauda; lo trauessaue ua eissarpa pera esquia e pitraus d'a on penjaue ua espada ampla e cuerta, atau qu'es deth gosset (sòrta de sabre); es mans èren cuertes, peludes, e es dits gròssi, e es ungles amples e cuertes; es cames non se campauen, mès es pès èren extraordinàriaments ampli e ossudi.
Efectiuaments, representaue eth mès bast e difòrme barbar deth mon.
Baishèc damb eth guida des dus, e, agarrant-les des mans les presentèc a Monipodio, en tot díder:
Qu'ac harè de boni talents, responec Monipodio.
Que m'auia desbrembat de díder que, tanlèu Monipodio baishèc, ath còp, toti es que lo demorauen li heren ua prigonda e longa reveréncia, exceptat des dus valents, que, sense balhar-li importància, se descurbiren dauant d'eth en senhau de respècte, e dempús tornèren a passejar-se per un costat deth pati, e per aute se passejaue Monipodio, que demanèc as naui er exercici, era pàtria e pairs.
Ad açò Rincon responec:
Er exercici que ja ei dit, donques que viem dauant de vòsta mercé; era pàtria non me semble de guaira importància dider-la, ne tanpòc es pairs, pr'amor que non s'a de balhar informacion entà recéber bèth abit aunorat.
Ad açò responec Monipodio:
Rincon didec eth sòn e Cortado tanben.
Donques d'ara endauant, responec Monipodio, voi e ei era mia volentat que vos, Rincon vos cridetz Rinconete, e vos, Cortado, Cortadillo, que son nòms que s'avien coma un motle ara vòsta edat e as nòstes ordenances, dejós es quaus ei de besonh de saber es nòms des pairs des nòsti confraires, pr'amor qu'auem eth costum de hèr a díder quauques misses cada an pes amnes des nòsti defuntadi e benfactors, en tot trèir eth fondament entara aumòina de qui les ditz de bèra partida de çò que se raube; e aguestes taus misses, atau dites que pagades, diden que profiten as amnes per via de naufragi, e quèn dejós es nòsti benfactors: eth procurador que mos defen, eth goró que mos avise, eth borrèu que mos tie compassion, eth que, quan bèth de nosati hug peth carrèr e ath darrèr lo criden: "ath lairon, ath lairon"!
Aquiu a on vage lo punirà eth sòn pecat".
Que tanben son benfactoires nòstes, es secorreires, que mos secorren damb eth sòn sudor, atau enes verdes qu'enes madures; e tanben ne son es nòsti pairs e mairs, que mos heren a vier en mon, e er escrivan, que s'ei de bon tier, non i a cap delicte que sigue colpa, ne colpa que se li balhe guaira pena; e, per toti aguesti qu'è dit, hè era nòsta confraria cada an eth sòn adversari damb era màger pompa e solemnitat que podem.
Per cèrt, didec Rinconete, dejà confirmat damb aguest nòm, qu'ei òbra digna deth plan naut e prigond engenh qu'auem entenut que vòsta mercé, senhor Monipodio, tie.
Mès es nòsti pairs encara gaudissen dera vida; s'en era les artenhéssem, balharam dempús notícia ad aguesta plan erosa e intercessora confraria, pr'amor de qué se les hège entàs sues amnes aguest naufragi o tormenta o aguest adversari que vòsta mercé ditz, damb era solemnitat e pompa acostumada; s'ei que non se hèsque mielhor damb pompa e solitud, coma tanben insinuèc vòsta mercé enes sues rasons.
Atau se harà, o non demorarà de jo ne un solet tròç, repliquèc Monipodio.
E, en tot cridar ath guida, li didec:
Aprèssa-te, Ganchuelo: son premanidi es vigilants?
Jo, responec Rinconete, m'en sabi un shinhau deth floreo de Villan (params en jòc des cartes); que se me comprene ben era qüestion; qu'è bona vista entàs vantariòus; hèsqui plan ben ara sola, as deth quate e as deth ueit; que tanpòc se m'escape eth raspadillo, verrugueta e eth colmillo; que m'entrèc coma pera boca d'un lop coma s'arren, e gausaria a hèr un tèrç de gandesada abantes qu'un tèrç de Napols, e a fòter un esclafit ath mès pintat mielhor que dus reiaus prestadi.
Son principis, didec Monipodio, mès totes aguestes que son flors de lavanda vielhes, e tan tengudes, que non i a principiant que non les sàpie, e solet servissen entà quauqu'un que sigue tan blanc que se dèishe aucír de mieja net en baish; mès que se passarà eth temps e mos veiram: qu'assetant sus aguest fondament mieja dotzea de leçons, jo demori, per Diu, que ne gesseratz oficiau famós, e, autanplan mèstre.
Tot que serà entà servir a vòsta mercé e as senhors confraires, responec Rinconete.
E vos, Cortadillo, qué sabetz?, preguntèc Monipodio.
Jo, responec Cortadillo, sabi eth param que diden "mete-ne dus e trèi-ne cinc", e sabi balhar-li paupament a ua pòcha de dejós eth vestit damb plan rapiditat e assopliment.
Sabetz mès?, didec Monipodio.
Non, per tòrt des mèns grani pecats, responec Cortadillo.
Non vo'n hescatz, hilh, repliquèc Monipodio, qu'auetz arribat a pòrt e a estudi a on ne vos negaratz ne deisharetz de gésser plan ben aprofitat de tot aquerò que mès vos convenguesse.
E, en aquerò deth coratge, se com anatz, hilhs?
Com mos a d'anar, responec Rinconete, senon fòrça ben!.
Ja mo'n sabem, senhor Monipodio, se qué vò díder, aciu, tortures, e entà tot qu'auem coratge; pr'amor que non èm tant ignorants que non mos vengue entath cap que çò que ditz era lengua ac pague era gòrja; e fòrça mercés li balhe eth cèu ar òme atrevit, per non cridar-lo de ua auta manèra, que li dèishe ena sua lengua era sua vida o era sua mòrt, coma s'auesse guaires mès lètres un non que un òc!
Qu'ei pro, que non cau mès!, didec alavetz Monipodio.
Digui que solet aguesta rason me convenç, m'aubligue, me persuadís e me fòrce a qué vos assentetz coma confraires majors e que se vos exempte der an de noviciat.
Que jo sò d'aguesta pensada, didec un des valents.
E a ua soleta votz ac confirmèren toti es presents, qu'auien escotat tota era convèrsa, e li demanèren a Monipodio que, ath delà, les concedisse e permetesse gaudir des immunitats dera confraria, pr'amor qu'era sua preséncia agradiua e era sua convèrsa ac meritaue tot.
Eth responec que, pr'amor de dar contentament a toti, dès aqueth moment les ac concedie, en tot avertir-les que les estimèssen en molt, pr'amor qu'èren eth non pagar mieja part deth prumèr panatòri que hessen; non hèr servicis mendres en tot aqueth an, ei a díder: non amiar recaptacion de cap frair màger ena preson, ne ena casa, de part des sòns contribusents; pilhar eth turc blos (béuer vin coma cau); hèr taulejada quan, com e a on volessen, sense demanar permís ath sòn patron; entrar ath repartiment, solide, damb açò que panèssen es sòns frairs majors, coma se siguessen un mès d'eri, e d'autes causes qu'eri tengueren coma gràcia plan senhalada, e es auti, damb paraules mesurades, les arregraïren fòrça.
En tot açò, entrèc un gojat corrent e desalendat, e didec:
Er ussièr des gandiaires vie de cap ad aguesta casa, mès que non se hè a vier acompanhada.
Qu'arrés se'n hèsque, didec Monipodio, qu'ei amic e jamès vie entà hèr-mos mau.
Toti se tranquillizèren, que ja èren un shinhau espauridi, e Monipodio gessec en portau, a on trapèc ar ussièr, que s'estèren ua estona en tot blagar, e dempús tornèc a entrar Monipodio e preguntèc:
A qui li toquèc aué era plaça de San Salvador?
A jo, didec eth guida.
Donques com s'a passat, didec Monipodio, que non se m'a amuishat ua bossa d'ambre qu'aguest maitin en aqueth lòc acabèc damb quinze escuts d'aur e dus reiaus d'a dus e sabi pas se guairi quarts?
Tornèc a jurar eth mosso que non ne sabie arren d'era.
Qu'arrés se vante de trincar era mès minima causa dera nòsta ordre, que li costarà era vida!
Que se hèsque a veir era bossa; e se s'amague entà non pagar es drets, jo li balharè tot çò que li tanhe e botarè era rèsta dera mia casa; pr'amor que mès que mès li cau gésser content ar ussièr.
Que tornèc a jurar eth mosso e a maudider-se, en tot díder qu'eth non auie tocat era tau bossa ne l'auie vist damb es sòns uelhs; çò que siguec méter encara mès huec ara colèra de Monipodio, e costar que tota era Junta se tarabastèsse, en veir que se trincauen es sòns estatuts e bones ordenances.
En veir Rinconete tau sarabat e tarrabastòri, li semblèc que serie bon solatjar-lo e hèr content ath sòn major, que crebaue de ràbia; e, en tot conselhar-se deth sòn amic Cortadillo, damb eth convengut d'ambdús, treiguec era bossa deth sacristan e didec:
Que s'acabe er ahèr, senhors mèns, aciu qu'ei era bossa, sense mancar-li arren de çò qu'er ussièr manifèste; qu'aué eth mèn camarada Cortadillo se la hec a vier, amassa d'un mocador qu'ath madeish patron li panèc a mès a mès.
Dempús treiguec Cortadillo eth mocadoret e lo hec a veir; en tot veir aquerò, Monipodio didec:
Cortadillo eth Brave, qu'aguest titol e subernòm l'a de demorar d'aciu endauant, demore-se damb eth mocador e a compde mèn se demore era satisfaccion d'aguest servici; e era bossa li cau amiar-la ar ussièr, qu'ei d'un sacristan parent sòn, e conven que se complisque aqueth arrepervèri que ditz: "que non ei molt qu'ad aqueth que te balhe era garia sancera, tu li balhes ua pauta d'era".
Plan mès dissimule aguest bon ussièr en un dia, que nosati li pogam balhar en cent.
De comun acòrd aprovèren toti era cavalerositat des dus nauèths e era senténcia e opinion deth sòn major, que gessec a balhar era bossa ar ussièr; e Cortadillo se demorèc confirmat damb eth subernòm de Brave, tau que siguesse Alfonso Perez de Guzman, el Bueno, que lancèc eth guinhauet pes murs de Tarifa entà esgorjar ath sòn solet hilh.
En tornar, que tornèc, Monipodio, entrèren damb eth dues gojates, arrasadi es ròstres, plei de color es pòts e es pitraus de cerusa, caperades damb miei mantèls de lan trenada, plees de despreocupacion e desvergonhades: senhaus clars pes quaus, en veder-les Rinconete e Cortadillo, se'n saberen qu'èren dera casa ; e non s'enganhèren en arren.
E, atau qu'entrèren, vengueren damb es braci dubèrts, era ua entà Chaquiznaque e era auta entà Maniferro, qu'aguesti èren es nòms des dus valents; e eth de Maniferro ère pr'amor qu'amiaue ua man de hèr, en sòrta dera que l'auie estat talhada pera justícia.
Eri les abracèren damb grana alegria, e les preguntèren s'amiauen quauquarren entà banhar er erbèr.
E n'auie de mancar, dreitièr mèn?, responec era ua, que se cridaue era Gananciosa.
S'alegrèren toti damb era entrada de Silbatillo, e ath còp manèc trèir Monipodio un des tapisi de broa que i auie ena estança, e estender-lo ath miei deth pati.
E manèc, atau madeish, que toti se seiguessen en rotlèu; pr'amor que, en bracar-se era colèra, se tractarie de çò que mès convenguesse.
Alavetz, didec era vielha qu'auie pregat dauant era imatge:
Hilh Monipodio, jo que non sò entà hèstes, pr'amor qu'amii un mau de cap, hè ja dus dies, que me hè a vier lhòca; ath delà, abantes de meddia me cau anar a complir es mies devocions e plaçar es candeletes a Nòsta Senhora des Aigües e ath Sant Crucific de Sant Agustin, que non ac deisharia de hèr encara que nheuèsse e auesse torbeg.
Renegado e Centopiés me heren a vier en casa un tistèr de bugada, un shinhau mès gran qu'aguest, plen de ròba blanca; e per Diu e pera mia amna que venguie damb eth sòn cendre e tot, qu'es praubi non deueren auer temps de trèir-lo, e venguien en tot baishar-les es pisharretes dera sudor, que hège pena de veder-les entrar alendant e baishant era aigua pes sues cares, que semblauen uns angelets.
Me dideren que cercauen un elevaire qu'auie pesat uns quants motons ena Canisseria, entà veir se li podien hèr ua repassada en ua grana bossa de reiaus que portaue.
Non treigueren deth cabàs era ròba ne la compdèren, fidadi ena rectitud dera mia consciéncia; e atau me concedisque Diu es mèns desitges e mos liure a toti deth poder dera justícia, que non è tocat eth tistèr, e qu'ei tan sancer coma quan neishec.
Que mos ac credem tot, senhora mair, responec Monipodio, e que s'estongue aquiu eth tistèr, que jo vierè, a boca de net, e harè cala e cata (examinar) de çò que contie, e balharè a cadun çò que li tanhesse, ben e fidèuments, coma è eth costum.
Gananciosa.
E, en tot descaperar eth tistèr, apareishec ua bota a manèra de cuer, damb ues dues arròbes de vin e ua siata de siure que i podie càber plan ben e sense exagerar, enquia ua azumbre (mesura d'uns dus litres); e, en tot aumplir-la era Escalanta, se la botèc enes mans ara plan devòta vielha, que, agarrant-la damb es dues mans e auent bohat un shinhau era esgluma, didec:
Plan molt que ne hiquères, hilha Escalanta, mès que Diu balharà fòrces entà tot.
Qu'ei de Guadalcanal, e plan que tie un èster non èster de guish, eth senhoret.
Que Diu te solatge, hilha, qu'atau m'as solatjat; mès que cranhi que me hèsque mau pr'amor qu'encara non è esdejoat.
Non se passarà, mair, responec Monipodio, qu'ei vin de tres ans.
Atau ac demori jo ena Vèrge, responec era vielha.
E ahigec:
Guardatz, gojates, s'auetz bèth quart entà crompar es candeletes dera mia devocion, pr'amor que damb era prèssa e talents qu'auia de vier a balhar es naues deth tistèr, me desbrembè en casa era bossa.
Jo òc que n'è, senhora Pipota, qu'atau se cridaue era brava vielha, responec era Gananciosa; cuelhe, aciu li balhi dus quarts: d'un li demani que ne crompe ua entà jo, e la bote ath senhor Sant Miquèu; e se ne pòt crompar dues, bote era auta ath senhor Sant Blas, que son es mèns avocats.
Voleria que ne placèsse ua auta ara senhora Santa Lucia, que, per çò des uelhs, tanben li tengui devocion, mès que non è menudalha; dilhèu un aute dia poiram complir damb toti.
Plan ben haràs, hilha mia, e tie compde d'èster miserabla; qu'ei de fòrça importància amiar era persona es candèles dauant sòn, abantes que se morisque, e non demorar que les boten es eretèrs o es testamentaris.
Qu'ac ditz ben era mair Pipota, didec era Escalanta.
E, en hicar era man ena bossa, li balhèc un aute quart e l'encomanèc que placèsse ues autes dues candeletes as sants qu'ada era li semblèssen qu'èren des mès profitadi e arregraïdi.
Alavetz, se n'anèc era Pipota en tot díder-les:
E damb aquerò, partic.
Dejà partida era vielha se seigueren toti ath torn deth tapìs, e era Gananciosa estenec eth linçò coma servieta; e çò de prumèr que treiguec deth tistèr siguec un gran hèish d'arravets e enquia dues dotzèes d'iranges e citrons, e dempús ua coquèla grana plia de talhs de merluça fregida.
Hec a veir dempús miei hormatge de Flandes, e ua ola de famoses olives, e ua sièta de cambaròts, e ua grana quantitat de cranques, damb es sòns atrasentes taperes negades damb peberòts, e tres pans plan blanqui de Gandul.
Que serien uns catorze es der esdejoar, e degun d'eri deishèc de trèir eth sòn guinhauet de mange auriò, exceptat de Rinconete que treiguec era sua mieja espada.
As dus vielhs des vestits longs e ath guida les toquèc er escanciar damb eth siure de brinhon.
Mès, a penes auien començat er assaut as iranges, que les espauric a toti es còps que balhèren ena pòrta.
Les manèc Monipodio que se solatgèssen, e, en tot entrar ena sala baisha e despenjant un escut, plaçada era man ena espada, s'apressèc ara pòrta e, damb votz tohuda e espauridoira preguntèc:
Qui cride?
Responeren de dehòra:
Que sò jo, senhor Monipodio, que non se passe arren: sò Togarete, sentinèla d'aguest maitin, e vengui entà díder que vie aciu Juliana era Cariharta, tota esperluada e plorosa, que semble que l'a arribat bèth desastre.
Alavetz arribèc quina que didie, petant en somics, e, en entener-la Monipodio, dauric era pòrta e manèc a Togarete que s'entornèsse ath sòn lòc de gaita e que d'aciu endauant avisèsse de çò que vedesse damb mens tapatge e bronit.
Didec qu'atau ac harie.
Entrèc era Cariharta, qu'ère ua gojata dera mina des autes e deth madeish mestièr.
Venguie esperluada e era cara plia de bunhes, e, atau qu'entrèc en pati, queiguec en solèr estavanida.
Acodiren a la secórrer Gananciosa e Escalanta, e, en tot descordar-li eth pitrau, la trapèren tota plia de blaus e coma ablasigada.
Li lancèren aigua ena cara, e era se remetec, en tot díder sorrisclant:
Era justícia de Diu e deth Rei quèigue sus aqueth lairon desvergonhat, sus aqueth covard de baishes manères, sus aqueth tafurèl ronhós, qu'è trèt mès viatges dera horca que peus tie enes sues barbes!
Malerosa de jo!
Guardatz damb qui è perdut e maumetut era mia joenesa e eth floret des mèns ans, senon que per un mespredable sens còr, brigand e incorregible.
Pòsa-te, Cariharta, didec alavetz Monipodio, qu'aciu sò jo que te harè justícia.
Conda-mos eth tòn escarni, que mès t'estaràs tu a condar-lo que jo a tier-te resvenjada; ditz-me se a auut quauquarren restacat ath tòn aunor; que s'ei atau e vòs resvenja, non te cau que daurir era boca.
Quin aunor?, responec Juliana.
Respectada me veiga jo enes lunfèrns, que mès ne siguec aqueth leon damb es oelhes qu'er anhèth damb es òmes.
Damb aqueth auia jo de minjar mès a pan e guinhauet, e jàder en madeish lhet?
Prumèr me veiga jo minjada de chacals aguestes carns, que m'a deishat de manèra que vederatz.
D'aguesta sòrta m'a deishat aqueth desagraït de Repolido, en tot deuer-me mès qu'era mair que l'amainadèc.
E per qué vos pensatz qu'ac a hèt?
Coma i a mon, que li dè jo ocasion entad açò!
Non, per cèrt, non ac hec que pr'amor que, en èster jogant e perdent, m'envièc a demanar en çò de Cabrillas, eth sòn portaire, trenta reiaus, e non li'n hi a vier que vint-e-quate, qu'eth trabalh e er in que jo les auia guanhat pregui jo ath cèu que vage en descompde des mèns pecats.
Que d'aguesta vertadèra istòria ne son testimònis aguesti cardenaus que campatz.
Aciu que tornèc a lheuar era votz, aciu que tornèc a demanar justícia, e aciu que se la prometec tornamai Monipodio e toti es valents qu'aciu i èren.
Era Gananciosa li cuelhec era man entà padegar-la, en tot dider-li qu'era de boni talents balharie ua des mielhores jòies qu'auie pr'amor de qué l'auesse passat çò de madeish ath sòn estimat.
Pr'amor que, didec, voi que sàpies fraia Cariharta, se non ac sabes, qu'ad açò que s'estime ben se castigue; e quan aguesti brigands mos foten, tusten e pernegen, alavetz mos adoren; se non, ditz- me era vertat, pera tua vida: dempús que t'auec castigat e ablasigat Repolido, non te hec bèra bailina?
Se com ua?, responec era, plorosa.
Cent mil me'n hec, e aurie balhat un dit dera sua man pr'amor de qué venguesse damb eth ena sua aubèrja; e autanplan me semble que li sautèren es lèrmes des uelhs dempús d'auer-me molut.
Que non i a dobte d'açò, responec la Gananciosa.
E plorarie de pena de veir se com t'auie deishat; qu'en aguesti taus òmes, e en taus casi, encara non an acabat era colpa, que les ven eth penaïment; e tu veiràs, fraia, se non vie a cercar-te abantes que d'aciu partigam, e a demanar-te perdon de tot çò que s'a passat, en tot render-se coma un anhèth.
En vertat, repliquèc Monipodio, que non a d'entrar per aguesta pòrta eth covard convertit, se prumèr non hè ua manifèsta peniténcia deth delicte cometut.
L'auie eth de méter es mans ena cara dera Cariharta, ne enes sues carns, en èster ua persona que pòt rivalizar en netedat e ganància damb era madeisha Gananciosa qu'ei dauant, que non la posqui ennautir mès?.
Ai, didec ad açò era Juliana.
Non digue vòsta mercé, senhor Monipodio, mau d'aqueth maudit, qu'autant que n'ei de dolent, l'estimi mès qu'as teles deth mèn còr, e m'an tornat era amna en còs es rasons qu'a favor sòn m'a dit era mia amiga era Gananciosa, e de vertat que sò per anar a hèr- lo a vier.
Aquerò non haràs tu peth mèn conselh, repliquèc era Gananciosa, pr'amor que s'espargerà e agranirà e harà excuses en tu coma en còs mòrt.
Pòsate, fraia, qu'abantes de molt lo veiràs vier autant penaït coma è dit; e se non venguesse, l'escriueram un papèr, damb cançons, que l'amaren.
Aquerò si, didec era Cariharta, qu'è mil causes entà escriuer-li.
Jo serè eth secretari quan sigue de besonh, didec Monipodio; e, a maugrat que non sò bric poèta, encara, s'er òme se rebusse, gausarà a hèr dus milenats de cançons en un non arren, e quan non gessessen coma cau, jo tengui un amic barbèr, gran poèta, que mos holarà es mesures a totes ores; e en aguesta d'ara, acabem çò qu'auíem començat der esdejoar, que dempús tot s'apraiarà.
Estèc contenta era Juliana d'aubedir ath sòn major; e, atau, toti tornèren ath sòn gaudeamus, e en pòc de temps vederen eth hons deth tistèr e es escuralhes deth cuer.
Es vielhs beueren sine fine; es mossos adunia; es senhores es quiries.
Es vielhs demanèren permís entà partir.
Les ac balhèc Monipodio, en tot encomanar-les de vier a dar notícia damb puntualitat de tot aquerò que vedessen dable e convenent tara comunautat.
Responeren qu'eri ac tierien en compde e partiren.
Rinconete, qu'ère oishinaire de per se, en demanar prumèr perdon e licéncia, preguntèc a Monipodio se de qué servien ena confraria dus personatges tan peublanqui, tan grèus e acorsadi.
Ad açò que responec Monipodio qu'aqueri, en sòn argòt e manèra de parlar, se cridauen abelhards, e que servien d'anar tot eth dia pera ciutat oishinant en quines cases se podie balhar eth còp de nets, e en seguir as que trègen sòs dera Contratacion o Casa dera Moneda, entà veir entà a on l'amiauen, e a on lo plaçauen; e, en tot saber-se'n, paupauen eth celh deth mur dera tau casa e dessenhauen eth lòc mès avient entà hèr es guztaparos, que son horats, entà hè aisida era entrada.
E n'a d'eri tan moderadi, mès que mès aguesti dus que d'aciu se'n van ara, que se contenten damb plan mens de çò que pes nòsti dreits les tanh.
Uns auti dus que i a, son palanquins, que, coma que fòrça viatges càmbien cases, se'n saben des entrades e gessudes de totes es dera ciutat, e se quines pòden èster de profit e quines non.
Tostemp eth cèu afavorís es boni desirs, didec Monipodio.
Daurisque voamercé, senhor Monipodio, que sò eth Repolido.
Entenec aguesta votz Cariharta e, lheuant entath cèu era sua, didec:
Carpeya, ad aguest tigre d'Ocaña Non deishèc per açò Monipodio de daurir a Repolido; mès, en veir era Cariharta que lo daurie, se lheuèc ath córrer e entrèc ena sala des escuts e, barrant era pòrta darrèr sòn, de laguens a granes votzes didie:
Cariharta; mès coma que non lo deishauen, didec de dehòra:
Qu'ei pro!, embestiada mia; per vida tua, que te padegues, pro que te vedesses maridada!
Maridada jo, maligne?, responec era Cariharta.
Tè, guarda, a on va a parar!
Que ja voleries tu que ne siguessa damb tu, mès qu'abantes ne seria damb un traginèr que non pare jamès en casa, que damb tu!
Tè, pegonha, repliquèc Repolido, acabem ja, qu'ei tard, e compde non li pugen es hums per veder-me parlar tan doç e vier tan rendut; pr'amor que, per Diu, se me puge era colèra entath campanau, que serà pejor era requeiguda qu'era queiguda!
Umilie-se, e umiliem-mos toti, e non balhem minjar ath diable.
Ad açò didec Monipodio:
Ena mia preséncia non a d'auer excèssi: era Cariharta gesserà, non per menaces, senon per amor mèn, e tot se passarà ben; qu'es peleges entre es que ben s'estimen còsten un màger gost quan se hèn es patzes.
Va, Juliana!
Va, mainada!
Va, Cariharta mia!
Vene aciu dehòra peth mèn amor, que jo harè qu'eth Repolido te demane perdon de jolhs.
Quinsevolh qu'arrisse o se pensèsse arrir de çò qu'era Cariharta, o contra jo, o jo contra era auem dit o didérem, digui que mentís e mentirà toti es viatges que se n'arrisse, o lo pensèsse, atau qu'è dit.
Qu'èm plan segurs, responec Chiquiznaque, que non se dideren ne se dideràn taus monitòris entà nosati; que, se s'auesse imaginat que se didien, qu'ère eth tamborin enes mans des que lo sabien tocar.
Tanben aciu auem tamborin, senhor Chiquiznaque, repliquèc Repolido, e tanben, se siguesse de besonh, saberíem tocar es cascavèls, e ja è dit que qui se'n trufe mentís; e que qui auta causa pensèsse, que vengue, que damb un pam d'espada harà er òme que çò dit sigue mens dit.. E en tot díder aquerò, anaue a gésser dehòra dera pòrta.
Tenguetz-lo, que non s'en vage, que ne harà bèra ua des sues!
Judas Macarelo, en aquerò dera valentia?
Torna aciu, valerós deth mon e des mèns uelhs!
E apressant-se ada eth, lo cuelhec fòrtaments dera capa, e, acodint tanben Monipodio, lo retengueren.
Chiquiznaque e Maniferro non sabien s'embestiar-se o non, e s'estèren parats, en tot demorar çò que Repolido harie; eth quau en veder-se pregat pera Cariharta e Monipodio s'en tornèc dident:
Jamès es amics an de hèr enforismar as amics, ne hèr trufaria des amics, e mès que mès quan ven qu'aguesti amics s'embèstien per açò.
Ad açò didec Monipodio:
Totes vòstes mercés an parlat coma boni amics, e coma taus amics se balhen es mans d'amics.
Se les dèren de seguit, e era Escalanta, en trèir-se ua pantofla, comencèc a repicar damb era coma en un tamborin; era Gananciosa agarrèc ua escampa de palma naua, que dilhèu ère per aquiu, e, rascant-la, hec un son que, encara que rauc e aspre, se hège damb eth dera patofla.
Monipodio trinquèc ua sièta e hec dues castanhòles, que, hicades entre es dits e repicades damb grana leugerèsa, amiaue eth contrapunt ara pantofla e ara escampa.
S'espauriren Rinconete e Cortadillo dera naua invencion dera escampa, pr'amor qu'enquia ara non ac auien vist.
Se n'encuedèc Maniferro e les didec: S'estonen dera escampa?
Donques que hèn ben, pr'amor que musica mès rapida e mès alègra, ne mès de baish prètz, non s'a endonviat en mon; e de vertat qu'entení a díder er aute dia a un estudiant que ne eth Negrofeo, que treiguec ara Arauz deth lunfèrn; ne eth Marion, que pugèc sus eth daufin e gessec deth mar coma se venguesse cavalièr d'ua mula de loguer; ne er aute gran musician que hec ua ciutat qu'auie cent pòrtes e uns tanti hiestrons, jamès endonvièren mielhor sòrta de musica, tant aisida d'apréner, tan diferenta de tocar, tan sense trastes, clauilhes ne còrdes, e tan sense besonh de templar-se; e encara per Diu, que diden que l'endonvièc un galant d'aguesta ciutat, que se tie coma un Hector en açò dera musica.
Contunhèc era Gananciosa cantant:
E dempús Monipodio s'esdeguèc en manejament des sues castanhòles, e didec:
Que hège mina de non acabar lèu eth començat cant, se non auesse estat pr'amor que piquèren ena pòrta ara prèssa; e atau gessec Monipodio entà veir se qui ère, e eth sentinèla li didec se com ath cap deth carrèr auie pistat eth baile dera justícia, e que dauant d'eth venguien eth Tordillo e eth Cernialo, ajudants neutraus.
Ac enteneren es de laguens, e se tarabastèren toti de manèra qu'era Cariharta e Estalanta se caucèren es sues pantofles ath revés, deishèc era grèra Gananciosa, Monipodio es sues castanhòles, e demorèc en silenci tota era musica, amudic Chiquiznaque, s'estonèc Repolido e se suspenèc Maniferro; e toti, qui per un costat qui per aute, despareisheren, en tot pujar enes terrasses e losats, entà húger e passar ath sòn trauèrs en un aute carrèr.
Jamès ua arcabusa disparada dehòra de temps, ne pericle sobtat espauric atau ara volada de palomes descuedades, coma botèc en tarrabasttòri e espant a tota aquera recuelhuda companhia e brava gent, era venguda deth baile dera justícia.
Es dus novicis, Rinconete e Cortadillo, non sabien se qué hèr, e s'estèren quiets, en tot demorar a veir en qué paraue tota aquera tempèsta, que non anèc a mès pr'amor que tornèc eth sentinèla a díder qu'eth baile auie passat de long, sense hèr veir cap senhau de mala sospecha.
E, en tot díder aquerò a Monipodio, arribèc un cavalièr mosso ena pòrta, vestit, coma se sòl díder, de barri; Monipodio lo hec a vier damb eth, e manèc cridar a Chiquiznaque, a Maniferro e a Repolido, e que des auti non baishèsse degun.
Coma que s'auien demorat en pati, Rinconete e Cortadillo poderen enténer tota era convèrsa qu'auec Monipodio damb eth cavalièr nauèth vengut, que didec a Monipodio que per qué s'auie hèt tan mau çò que l'auie encomanat.
Monipodio responec qu'encara non se'n sabie de çò que s'auie hèt; mès qu'aciu s'estaue er oficiau qu'auie en cargue eth sòn negòci, e que balharie compde d'eth.
Quina?, responec Chiquiznaque.
Ei era d'aqueth mercadièr dera Encrucijada?
Qu'ei aguesta, didec eth cavalièr.
Mès çò que se passèc ei, responec Chiquiznaque, que jo m'estè ara demora ena pòrta de çò de sòn, e venguec abantes dera oracion; m'apressè ada eth, li tachè es uelhs en sòn ròstre, e vedí que l'auie tan petit qu'ère absoludaments impossible que i cabesse ua guinhauetejada de catorze punts; e, en non poder complir çò de prometut e hèr çò qu'amiaue ena mia destruicion…
Instruccion volerà díder vòsta mercé, didec eth cavalièr, e non destruicion.
Aquerò que volí díder, responec Chiquiznaque.
Digui qu'en veir qu'ena estretesa e pòga quantitat d'aqueth ròstre non i cabien es punts prepausadi, pr'amor de qué non siguesse era mia anada de gratis, li dè era guinhauetejada a un vailet sòn, que solide la pòden plaçar de bona mèrca.
Qu'auria volut mès que l'auesse balhat ath patron ua de sèt, qu'ath vailet ua de catorze.
En efècte, damb jo non s'a complit en aguest ahèr, mès qu'ei parièr; pòc mau me haràn es trenta ducats que deishè coma senhau.
Puni a vòstes mercés es mans.
Que vòsta mercé s'arture e complisque era sua paraula, pr'amor que nosati auem complit era nòsta damb fòrça onra e molt abantes: que mos manquen vint ducats, e non a de gésser d'aciu era vòsta mercé sense autrejar-les, o causa qu'ac valgue.
Que ben ei en ahèr eth senhor!, didec Chiquiznaque.
Donques se de quina manèra pòt vier a prepaus ací aguest arrepervèri?, repliquèc eth cavalièr.
E que non ei madeish, contunhèc Chiquiznaque, dider: "Qui mau vò a Bertran, mau vò ath sòn can"?
E atau, Bertran ei eth mercadièr, vòsta mercé lo vò mau, eth sòn vailet ei eth can; e tumant ath cant se tume a Bertran, e eth deute rèste liquid e amie aparelhada era execucion; per çò que non i a mès senon pagar lèu sense apercebuda d'acabament.
Aquerò juri jo pro ben, ahigèc Monipodio, que m'ac as trèt dera boca, Chiquiznaque amic, tot çò qu'enquia aciu as dit; e, atau, senhor galant, non se cale en pegaries damb es sòns sirvents e amics, senon cuelhe eth mèn conselh e pague lèu eth prètzhèt.
E se siguesse servit de qué se n'i balhe ua auta ath patron, dera quantitat que posque perméter eth sòn ròstre, hèsque compde de qué ja l'ac estan guarint.
Se siguesse atau, responec eth galant, de boni talents pagaria era ua e era auta ath complet.
Donques damb aguesta seguretat e promesa, responec eth cavalièr, que se cuelhe aguesta cadea en gatge des vint ducats endarreridi e de quaranta qu'aufrisqui pera pròplèu guinhauetejada.
Pese mil reiaus, e poirie èster que se demorèsse acabada, pr'amor qu'amii entre celhes que seràn de besonh uns auti catorze punts abantes de guaire.
Se treiguec, alavetz, ua cadea de torns menuts deth còth e l'ac balhèc a Monipodio, qu'ath color e ath pes plan ben que se n'encuedèc que non ère quincalha.
Monipodi la recebec plan content e alègre, pr'amor qu'ère plan ben elevat; era execucion demorèc a cargue de Chiquiznaque, que solet se dec eth tèrme d'aquera net.
Se n'anèc plan satisfèt eth cavalièr, e ara seguida cridèc eth Monipodio a toti es absents e espauridi.
Baishèren toti e, en tot plaçar-se Monipodio ath miei d'eri, treiguec un libre de nòtes qu'amiaue ena pocheta dera capa e se la dèc a Rinconete entà que liegesse, pr'amor qu'eth non sabie liéger.
DES GUINHAUETEJADES QUE S'AN DE BALHAR AGUESTA SETMANA Era prumèra, ath mercadièr dera Encrucijada: vau cinquanta escuts.
Executor, Chiquiznaque.
Non me pensi que n'age ua auta, hilh, didec Monipodio; passa entà dauant e guarda a on ditz:
DE PAUS.
Passèc era huelha Rinconete, e vedec qu'ena auta i auie escrit: MEMÒRIA DE PAUS E mès enjós didie: Ar encargat deth cerèr dera Alfalfa, dotze paus dera màger fòrça, a escut cadun.
Eth tèrme, sies dies.
Executor, Maniferro.
N'a mès, hilh?, didec Monipodio.
Òc, ua auta, responec Rinconete, qu'atau ditz:
Executor, eth Desmochado.
Que sò estonat, didec Monipodio, de com encara aguesta partida ei entà hèr.
Sense cap de dobte que deu èster mau dispausat eth Desmochado, pr'amor qu'an passat dus dies deth tèrme e non a balhat punt d'agulha en aguest ahèr.
Jo me lo trapè ager, didec Maniferro, e me didec que per èster retirat per malaut eth Gibós non auie complit damb eth sòn prètzhèt.
Aquerò que me pensi, didec Monipodio, pr'amor que tengui per tan bon oficiau ath Desmochado, que, se non siguesse per tan just trebuc, ja eth aurie amiat a tèrme d'autes empreses.
I a mès, gojat?
Non senhor, responec Rinconete.
D'ESCARNIS COMUNS.
Amièc entà dauant Rinconete, e ena auta huelha i trapèc escrit: MEMORIAU D'ESCARNIS COMUNS.
EI A DÍDER: HIGASSADES, GRAIS D'ÒLI, CLAUADA DE SAMBENITOS E CÒRNES, TARABASTÈLES, ESPANTS, SARABATS E GUINHAUETEJADES SIMULADES, PUBLICACION DE LIBELS, ECA…
Qué ditz mès enjós?, didec Monipodio.
Ditz, didec Rinconete:
Grais d'òli ena casa…
Que non se liege era casa que ja jo me'n sabi se a on ei, responec Monpodio, e jo sò eth tot e er executor d'aguesta mainadada, e i son balhadi a boncompde quate escuts, e eth principau ei ueit.
Atau ei era vertat, didec Rinconete, que tot aquerò ei aciu escrit; e encara mès enjós i ditz:
Que tanpòc se liege, didec Monipodio, era casa ne a on; qu'ei pro que se les hège er escarni, sense que se digue en public; qu'ei cargue de consciéncia.
Aumens, mès voleria jo calar cent còrnes e d'auti tanti sambenitos, tostemps que se me paguèsse eth mèn trabalh, que dider-lo solet un viatge, encara que siguesse ara mair que m'amainadèc.
Er executor d'aquerò, didec Rinconete, ei eth Narigueta.
Que ja ei aquerò hèt e pagat, didec Monipodio.
Guardatz se i a mès causes, que se non me'n brembi mau, li cau auer aquiu un espant de vint escuts; qu'ei balhada era mitat, e er executor ei era comunautat sancera, e eth tèrme ei tot eth mes que mos estam; e se complirà ath pè dera letra, sense que manque un accent, e serà ua des mielhors causes que s'agen passat en aguesta ciutat en molti ans.
Balhatz-me eth libre, gojat, que sabi que non i a arren mès, e sabi tanben qu'eth mestièr se tie aflaquit; mès dempús aguest temps ne vierà d'auti e mos calerà hèr mès de çò que voleríem; que non se botge era huelha sense era volentat de Diu, e non auem de hèr nosati que se resvenge arrés ara fòrça; mès que mès, que cadun ena sua causa sòl èster valent e non vò pagar es hèts dera òbra qu'eth se pòt hèr damb es sues mans.
Atau ei, didec ad açò eth Repolido.
Çò que mos cau hèr, didec Monipodio, ei que toti se'n vagen entàs sòns lòcs, e arrés se càmbie enquiath dimenge, que mos amassaram en aguest madeish lòc e se repartirà tot çò qu'auesse queigut, sense aufensar ad arrés.
A Rinconete eth brave e a Cortadillo se les da coma distrit, enquiath dimenge, dès era Torre del Oro, per dehòra dera ciutat, enquiath portau der Alcazar, a on se pòt trabalhar de costat damb es sues flors; que jo è vist a d'auti de mens assopliment qu'eri, gésser cada dia damb mès de vint reiaus en monedalha, ath delà der argent, damb un ensems solet de cartes, e aguest damb quate cartes mens.
Aguest districte que vo'lo mostrarà Ganchoso; e a maugrat que vos entendatz enquia San Sebastian e San Telmo, qu'ei parièr, pr'amor qu'ei justícia simple mista, qu'arrés vengue en territòri d'arrés.
Li punèren es mans es dus pera mercé que se les hège, e s'aufriren a hèr eth sòn mestièr ben e fidèuments, damb tota diligéncia e cautela.
Treiguec, alavetz, Monipodio un papèr revlincat dera pocheta dera capa, a on ère era lista des confraires, e didec a Rinconete que metesse aquiu eth sòn nòm e eth de Cortadillo; mès que, coma non auie tintèr, li dèc eth papèr entà que se lo hesse a vier, e en prumèr especièr les escriuesse, en méter: Rinconete e Cortadillo, confraires: noviciat, degun; Rinconete, florejar; Cortadillo, devarada; e eth dia, mes e an, carant pairs e pàtria.
Tant qu'açò, entrèc un des vielhs abelhards e didec:
Que vengui a dider-les a vòstes mercés se com ara madeish, ara madeish, trapè en Gradas a Lobillo eth de Malaga, e me ditz que vie mielhorat en sòn art, de tau manèra, que damb carta neta treirà es sòs ath madeish Satanàs; e que per vier mautractat non ven ara a registrar-se e a balhar era deguda aubediéncia; mès que dimenge serà aciu sense desencusa.
Tostemp è pensat, didec Monipodio, qu'aguest Lobillo auie d'èster unenc en sòn art, pr'amor que tie es mielhors e mès acomodades mans entad açò que se poguen desirar; que, entà qu'un sigue un bon oficiau en sòn mestièr, autant li calen es boni esturments que l'exercite, qu'er engenh que l'apren.
Tanben trapè, didec eth vielh, en ua aubèrja, en carrèr de Tintores, ath Judiu, en abit de clèrgue, qu'a vengut a auberjar-se aquiu per saber-se'n que dus terralhièrs viuen ena madeisha casa, e volie veir se podie hèr jòc damb eri, encara que siguesse de pòga quantitat, pr'amor que d'aciu poirie vier en molta.
Tanben ditz que dimenge non mancarà ena junta e balharà compde dera sua persona.
Aguest Judiu tanben, didec Monipodio, ei un gran serpiu e tie grana coneishença.
Que hè dies que non l'è vist, e non ei bon.
Pr'amor que, a fe de Diu, se non s'esmende, que jo li des.heirè era corona; que non tie mès ordes eth lairon que tie eth turc, ne sap mès latin qu'era mia mair.
Bèra causa mès?
Non, didec eth vielh, aumens que jo sàpia.
Pro ben, alavetz, didec Monipodio.
Vòstes mercés que prenguen aguesta misèria, e repartic entre toti enquia quaranta reiaus, e eth dimenge que non manque arrés, que non mancarà arren de çò que s'age corrut.
Toti li balhèren es gràcies.
Se tornèren a abraçar Repolido e era Cariharta, era Escalanta damb Maniferro e era Gananciosa damb Chiquiznaque, acordant qu'aquera net, dempús d'auer gessut dera casa, se vedessen ena dera Pipota, a on tanben didec que vierie Monipodio, ath registre deth tistèr dera bugada, e que dempús li calie anar a complir e quitar era partida deth grèish.
Abracèc a Rinconete e Cortadillo, e, en tot balhar-les era sua benediccion, les hec adiu, en tot conselhar-les que non auessen jamès aubèrja cèrta ne sèti, pr'amor qu'atau convenie entara salut de toti.
Les acompanhèc Ganchoso enquia mostrar-les es sòns lòcs, en tot rebrembar-les que non manquèssen dimenge, pr'amor que, sivans credie e se pensaue, Monipodi auie de liéger ua leçon de posicion sus es causes restacades ath sòn art.
Damb aquerò, partic, deishant as dus amics miralhadi de çò qu'auien campat.
Qu'ère Rinconete, encara que joen, de plan bon entendement, e auie un bon naturau; e, coma qu'auie anat damb sa pair en exercici des bulles, sabie quauquarren de bon parlar, e li hège arrir es paraules qu'auie entenut a Monipodio e as auti dera sua companhia e benedida comunautat e mès que mès quan en lòc de modum sufragii auie dit per mòde de naufragi; e que didien estupendo en sòrta d'estipendi, dera quau causa s'en vantaue; e quan era Cariharta didec qu'ère Repolido coma un marinèr de Tarpeya e un tigre d'Ocaña, en lòc de díder Hircania, damb autes mil impertinéncies ( mès que mès li queiguec en gràcia qu'eth trabalh que s'auie passat entà guanhar es vint-e-quate reiaus lo recebesse eth cèu en descompde des sòns pecats) ad aguestes e a d'autes pejors de parières; e, sustot, lo miralhaue era seguretat qu'auien e era confiança d'anar entath cèu se non mancauen es sues devocions, a maugrat d'èster plan plei de panatòris, e d'omicidis, e d'aufenses a Diu.
E se n'arrie dera auta brava vielha Pipota, que deishaue eth tistèr dera bugada panat, sauvat en çò de sòn e venguie a plaçar es candeletes de cèra enes imatges, e damb aquerò se pensaue anar entath cèu cauçada e vestida.
Non mens l'estonaue era aubediéncia e respècte que toti l'auien a Monipodio, en tot èster un òme barbar, rustic e sense còr.
Pensaue en çò qu'auie liejut en sòn libre de memòries e es exercicis que toti s'ocupauen.
A tot darrèr, cridaue era atencion era descuedada justícia qu'auie en aquera tan famosa ciutat de Sevilla, pr'amor que lèu sense amagar-se'n i demoraue, en era, gent tan perniciosa e tan contrària ara madeisha natura; e se prepausèc de conselhar ath sòn amic que non s'i estèssen guaire en aquera vida tan perduda e tan dolenta, tant inquieta, e tan liure e dissolvuda.
Mès, totun açò, per tòrt des sòns pògui ans e pòga experiéncia, se demorèren en era quauqui mesi, que l'arribèren causes que demanen mès longa escritura; e atau, se dèishe entà ua auta escadença racondar era sua vida e miracles, damb es deth sòn mèstre Monipodio, e d'auti ahèrs d'aquera infame acadèmia, que toti seràn de grana consideracion e que poiràn servir d'exemple e avís entàs que lo liegessen.
Libre prumèr: París estudiat en sòn atòm.
I.- Parvulus.
París qu’a un hilh, e era seuva un audèth.
Er audèth se cride parrat; eth hilh se cride tafurèl.
Amassatz aguestes dues idies que contien, era ua tot eth focus de lum, era auta tota era auròra; hètz que se tumen aguesti dus bualhs, París e era enfantesa, e resulte un petit èsser: Homuncio, coma diderie Plauto.
Aguest petit èsser ei plan alègre.
Non minge toti es dies e vie enes espectacles, se li va ben, totes es nets.
Que non a camisa sus es sues carns, ne sabates enes pès, ne losat sus eth cap; coma es audèths, que non an arren d’aquerò.
A de sèt a tretze ans, viu en bandes, pataquège er empeirat, demore en aire liure, vestís un vielh pantalon deth sòn pair que l’arribe mès enlà des talons, un vielh chapèu de quinsevolh aute pair, que se li cale enquias aurelhes, un solet betrèle d’òrle auriò; cor, espie, pregunte, pèrd eth temps, rosigue pipes, renègue coma un condemnat, frequente era tauèrna, coneish as lairons, tutège as hemnes dera vida, parle calò, cante cançons obscènes e non a mau còr.
Aquerò ei pr’amor qu’a ena amna ua pèrla: era innocéncia.
E es pèrles non se dissòlen ena hanga.
Tant qu’er òme ei mainatge, Diu que vò que sigue innocent.
Se se preguntèsse ad aguesta grana ciutat: “Qui ei aguest?” Responerie: “Qu’ei eth mèn hilh”.
II.- Senhaus particulars.
Eth petit tafurèl de París ei eth hilh nan d’ua giganta.
Non exageram; aguest querubin der arriuet vestís bèth còp camisa, mès que sonque, alavetz, n’a ua; qu’a quauqui còps sabates, mès que non sòlen auer sòla; a a viatgtes casa, e l’estime, perque en era trape a sa mair; mès que preferís eth carrèr, donques qu’en eth i trape era libertat.
Tie es sòns jòcs particulars, era sua malícia, que normauments ei er òdi as botiguèrs; es sues metafòres, morir se ditz en sòn lengatge minjar chicorèies pera arraïc; es sues ocupacions son proporcionar coches de loguèr, baishar er estriu des veitures, establir eth pas d’un trepader en aute es dies de ploja, çò que se cride hèr pònts des Arts, anonciar publicaments es discursi dera autoritat en per deth pòble francés, apregondir es juntures der empeirat.
Qu’a era sua pròpia moneda que se compause de toti es bocins de coeire que trape en carrèr.
Aguesta curiosa moneda, que cuelh eth nòm de loques, a un curs invariable e plan ben ordenat entre aquera redusida societat de gitanets.
Plan, donc, qu’a era sua fauna qu’observar suenhosaments enes cornèrs: era bèstia de Diu, eth pedolh de cap de mòrt, eth cambalong, eth “diable”, insècte nere que menace torçant era coa armada de dus còrnes.
Qu’a eth sòn monstre fabulós, damb escaumes en vrente sense èster un ludèrt, damb vertelhs ena esquia sense èster un grapaud, que s’està enes horats des horns vielhs de caudea e des potzi secs; nere, pelut, viscós, que s’arrossègue, ja lenta, ja rapidaments; que non cride, mès que guarde; tan terrible, qu’arrés l’a vist jamès.
Aguest monstre se cride salimana.
Cercar salimanes entre es pèires qu’ei un plaser extraordinari, e non mens n’ei eth quilhar er empeirat e veir es escrauats.
Cada region de París ei celèbra pes descurbiments interessants qu’en era se pòden hèr.
Enes magasèms des Ursulines que i a fissacòls; en Panteon, centcames; enes clòts deth camp de Mart, culhèrs.
Per çò des dites, es d’aguest mainatge non son mens notables qu’es de Telleyrand: non cedís ad aguest en cinisme, mès lo guanhe en aunestetat.
Qu’ei dotat de cèrta alegria imprevista; desconcèrte as botiguèrs damb era sua hòla arridalhada.
Eth sòn diapason recor toti es tons, dès er elevat drama enquiara scèneta.
Passe un enterrament; entre es qu’acompanhen ath mòrt i a un mètge:
Cara!, cride un tafurèl.
D’auti còps, ath miei dera gentada, un òme grèu, ornat damb lunetes e jòies, se vire indignat, e ditz:
Brigand, vies de cuélher “era cintura” dera mia hemna.
Jo, senhor?
Escorcolhatz-me!
III.- Se divertís.
De nets, er homuncio, gràcies a quauqui sòus que tostemp a era manèra de hèr-se a vier, entre en un teatre.
Tanlèu trauèsse aqueth lumedan magic se transfigure: qu’ère eth tafurèl e se transforme en un oistiti.
Es teatres son ua sòrta de vaishèth liure qu’a era cala naut de tot: en aguesta cala ei a on puge er oistiti.
Er oistiti ei ath tafurèl çò qu’era parpalhòla ara eruga; ei eth madeish èsser, mès volant e guaitant.
Qu’ei pro èster aquiu, vessant alegria damb eth sòn poderós entosiasme damb eth sòn picar de mans semblable ath picar d’ales, entà qué aquera cala estreta, fetida, escura, lèja, pòc sanitosa, repugnanta, abominabla, se cride eth Paradís.
Autrejatz a un èsser çò d’inutil e treiguetz-li çò de besonh e auratz a un tafurèl.
Eth tafurèl non ei mancat de cèrta intuicion literària.
Era sua tendéncia, ac didem damb tot eth dolor degut, que non serie eth gust classic, qu’ei per natura pòc academic.
Podem veir un exemple d’aquerò ena popularitat dera senhoreta Mars, popularitat qu’en aguest petit public de mainatges turbulents ère abonada damb quauquarren d’ironia.
Eth tafurèl la cridaue senhoreta Muche.
Aguest èsser cride, se’n burle, se botge, lute, amie parracs coma un mainatge petit, pelhòts coma un filosòf; pèsque enes aigües lordes, cace enes escoladèrs, trè alegria dera immondícia, foetège es carrèrs damb era sua loquacitat, flaire e mossègue, fiule e cante, aclame e sorriscle, entone er alleluia damb musica deth Mambrú, salmège toti es ritmes, dès eth De Profundis enquiara Mascarada, trape sense cercar, se’n sap de çò qu’ignòre, ei espartan enquiara avarícia, lhòco enquiara sabença, liric enquiara obscenitat, s’arraulirie en Olimp, se volude enes hiems, e ges caperat d’esteles.
Eth tafurèl de París qu’ei Rabelais en petit.
Non ei content damb es sòns pantalons se non an pòcha entath relòtge.
S’estone plan pòc, s’espaurís mens encara, convertís es supersticions en cançons, des.hole es exageracions, hè publics es mistèris, trè era lengua as apareishudi, desmonte as hantaumes, introdusís era caricatura enes iperbòles epiques.
E aquerò non vò díder qu’eth tafurèl sigue prosaïc; fòrça luenh d’aquerò; mès remplace era vision solemna pera farsa dera fantasmagoria.
Se se li presentèsse Adamastor li diderie: “Camina!
IV.- Que pòt èster util.
París comence en pèc e acabe en tafurèl; dus èssers que non pòt auer ua auta ciutat: era acceptacion passiua que se satisfè damb eth guardar e damb era iniciatiua inagotabla; Prudhome e Fouillou.
Sonque París a ad aguesti ena sua istòria naturau.
Eth pèc represente ara monarquia; eth tafurèl ara anarquia.
Eth palle hilh des banlègues de París viu e se desvolòpe, s’avitze e se “desavitze” en patiment, en preséncia des realitats sociaus e des causes umanes, coma un testimóni cogitós.
Se le cre indiferent; que non n’ei.
Guarde, prèst tostemp a arrir-se’n, mès prèst tanben a d’autes causes.
Copacaps, abusi, ignominia, opression, iniquitat, despotisme, injustícia, fanatisme, tirania, compde damb eth tafurèl indiferent!
Aguest mainatge que creisherà.
De quina pasta s’a hèt?
Dera prumèra hanga que s’a trapat.
Un sarpat de hanga e ua bohada, coma Adan.
Qu’ei pro que passi Diu; e tostemp a passat un Diu peth tafurèl.
Era fortuna trabalhe entad aguest petit èsser e entenem, erosaments, era aventura.
Aguest pigmèu pastat damb era grossièra tèrra comuna, ignorant, iletrat, trebolat, vulgar, populacièr, serà un joni o un beoci?
Demoratz, currit rota, er esperit de París, aguest dimòni que cree es hilhs der edart e es òmes deth destin, ath revés der terralhèr latin, hè deth cantre ua anfòra.
V.- Es sues frontères.
Eth tafurèl estime era ciutat e estime tanben era solitud; qu’a fòrça causes de sabent: urbis amator, coma Fusco; ruris amator, coma Flaco1.
Eth caminar errant soniant, entà un filosòf, qu’ei emplegar fòrça ben eth temps, mès que mès en aguesta sòrta de camp bastard pro lèg, mès estranh, e compausat de dues natures qu’entornègen quauques granes ciutats, e entre eres París.
Contemplar es banlègues, qu’ei contemplar un anfibi.
S’acaben es arbes e comencen es losats; s’acabe era èrba e comencen es empeirats; s’acabe eth soc e comencen es botigues; s’acaben es clòts e comencen es passions; s’acabe eth mormolh uman; e d’aguest contrast vie un interès extraordinari.
D’aciu es passègi sense cap objectiu, en aparença, deth soniaire per aguesti lòcs pòc atrasents e designadi tostemp peth passejaire damb er epitèt: tristi.
Eth qu’escriu aguestes linhes a estat pendent fòrça temps rondaire des barralhes de París, que son entada eth ua hònt de prigonds rebrembes.
Aquera potja talhada, aqueres corsères plies de pèira, aquera argila, aqueres marles, aqueri gesi, aquera aspra monotonia d’èrms e guarets, es plantades de frutèrs dorièrs des ortalans descubèrts còp sec ath hons, aquera barreja de çò de campanhard e çò d’urban, aqueri vasti cornèrs a on es tambors dera garda balhen de contunh rambalhoses leçons, en tot hèr ua sòrta de simulacre incomplet d’ua batalha, aqueri desèrts de dia e tutes de lairons de nets, era mòla deishada d’anar que vire possada peth vent, es aparelhs d’extraccion des pèires gròsses, es tauèrnes enes cantoades des cementèris, er encantament misteriós des granes tàpies ombriues que talhen a escuaire immensi e vagui terrens negadi de solei e plei de parpalhòles; tot aquerò que lo tirassaue.
Lèu arrés coneish aqueri lòcs singulars, es potzi dera nhèu, es barrancs, es tristi murs de Grenelle pintadi de trets, eth Mont Parnasso, eth Barranc des Lops, es Aubiers sus era pala deth Marne, eth monte der Arrat, era hòssa d’Issoire, era Pèira Plana de Chatillon, a on i a ua peirèra vielha agotada que solet se tie entà criar misharnons e que forme arràs de tèrra un param de hustes poirides.
Eth lòc qu’ua planhèra se junh a ua poblacion qu’a tostemp ua cèrta malenconia penetranta.
Era natura e era umanitat parlen ath còp e apareishen es originalitats locaus.
Eth qu’a caminat errant coma nosati per aguestes solituds pròches as nòstes banlègues, que se poirien cridar es limbs de París, an desnishat aciu e enlà, en cornèr mès abandonat, en moment mès inesperat, darrèr d’un terren pòc poblat o en angle d’ua lugubra paret, mainatges acorropadi confusaments, fetids, plei de hanga e de povàs, rosigadi, esperluadi, que hèn ath quilho, coronadi de floretes: son es mainatges de familhes praubes escapadi.
Eth baloard exterior qu’ei eth sòn miei respirable; es entorns les apertien e en eri an era sua escòla de vaquèrs; aquiu canten ingenuaments eth sòn repertòri de bastrusses cançons; aquiu estan, o mielhor dit, aquiu viuen luenh de tota guardada, jos eth doç solei de mai o de junh, ajulhadi ar entorn d’un clòt hèt ena tèrra, hèn as pèiretes, discutint per un sò, irresponsables, hujudi, deishadi d’anar, erosi; e quan vos ven, se’n bremben de qué an ua industria, de qué les manque guanhar-se era vida, e vos aufrissen en venda ua vielha cauceta de lan plia de sautareths o un manat de lilàs.
Er encontre d’aguesti mainatges ei ua des màger, encara que mès doloroses, gràcies des entorns de París.
Quauqui còps, en aqueth molon de gojats i a quauques mainades (dilhèu es sues fraies), ja lèu gojates, primes, nervioses, tocades peth solei e per aire, caperades de pigues, coronades de blat e babòls, alègres, esquiues, descauces; Quauques ues mingen cirères entre es horments; se les enten arrir pera tarde.
Aguesti grops viuaments illuminadi per ua lum deth meddia, o aubiradi en crepuscul, ocupen ath pensaire; e aguestes visions se barrègen damb es sòns pensaments.
París ei eth centre, eth sòn camp l’entornege; entad aguesti mainatges que non i a mès mon.
Jamès van mès enlà, non pòden gésser dera atmosfèra parisenca, dera madeisha manèra qu’es peishi non pòden gésser dera aigua.
Nanterre, Enghien, Noisy-le-sec, Nogent, Gournay, Drancy, Gonesse; aquiu que i é era fin der univèrs.
VI.- Un shinhau d’istòria.
Ena epòca lèu contemporanèa que se passe era accion d’aguest libre, non i auie, coma aué, agents dera policia en cada cantoada (benefici que non ei aguesta era ocasión de discutir); es gojats vagabonds abondauen en París.
Es estadistes balhen coma tèrme miei dus cents seishanta mainatges sense asil, recuelhudi alavetz annauments pes rondes de policia enes terrens dubèrti, enes cases en contruccion e jos es vòutes des pònts.
Un d’aguesti nins que se hec famós, a costat “es irongletes deth pònt d’Arcole”.
Mès aguest qu’ei eth mès desastrós des simptòmes sociaus; pr’amor que toti es crims der òme comencen ena ociositat des sòns prumèrs ans.
Totun aquerò, mos cau exceptuar a París, en creir qu’aguesta excepcion ei justa, a maugrat deth rebrembe que viem d’evocar.
Tant qu’en d’autes granes ciutats, un gojat vagabond ei un òme perdut; tant que, en lèu pertot, eth mainatge autrejat ada eth madeish està abandonat, de bèra manèra, a ua sòrta d’immersion fatau, enes vicis publics, qu’avale en eth era aunestetat e era consciéncia; eth tafurèl de París, didem, tan rosigat e tan corromput ena superfícia, se trape interioraments intacte.
E ei ua causa magnifica, que mos cau hèr veir aciu, e que lutz ena esplendida probitat des nòstes revolucions populares, era incorruptibilitat que vie dera idia, qu’ei en aire de París, coma era sau ena aigua der ocean.
Respirar er aire de París, que consèrve era amna.
Mès que non s’opause, de cap des manères, ara opression de còr que sent cada còp que se trape a un d’aguesti mainatges ar entorn des quaus semble que se ven flotar es hius trincadi dera familha.
Ena civilizacion actuau, tant incomplèta encara, non ei guaire estranha aguesta trincadura dera familha, perdent-se ena ombra, ignorant çò que les a arribat as hilhs e deishant quèir bocins deth sòn còr en carrèr.
D’aciu vien es destins desconeishudi; e aquerò se cride, donques qu’a eth sòn nòm, ”èster abandonat enes carrérs de París”.
Mos cau díder de passa qu’aguest abandon de mainatges non trapaue guaira oposicion ena anciana monarquia.
Quauqui costums d’Egipte e de Bohemia, enes baishes regions, ère ua causa que convenie as nautes esfères e as poderosi.
Er òdi ar ensenhament des hilhs deth pòble qu’ère un dògma.
De qué servissen es “mieges lums?”.
Tau ère era consigna.
Eth mainatge vagabond ère eth corollari deth mainatge ignorant.
Ath de là d’aquerò, era monarquia auie, repetidi viatges, besonh de gojats, e alavetz escorcolhaue es carrèrs.
En temps de Loís XIV, entà non vie mès luenh, eth rei volie, damb rason, crear ua esquadra.
Era idia qu’ère bona; mès veigam era manèra.
Que non podie auer esquadra s’ath cant deth bòsc de veles, jogalha deth vent, e entà remolcar-lo, sivans siguesse convenent, non se possedie eth vaishèth que va entà a on un vò, a fòrça de rem o de vapor; es galères èren alavetz ena marina, çò que son aué es vapors.
Mancaue, donc, galères, e coma es galères non se botgen sense galiòts, les calie tanben galiòts.
Colbert hège qu’auesse a trauèrs des intendents provinciaus e des tribunaus eth màger nombre possible de galiòts; e era magistratura se prestaue ad aquerò damb plaser.
Qu’amiaue un òme eth chapèu botat, tant que passaue ua processon; actitud d’ugonòt: tà galeres.
Se trapaue un gojat en carrèr, damb era condicion qu’auesse quinze ans, e non auesse a on ajaçar-se: tà galeres.
Gran reinatge; gran sègle.
En temps de Loís XV despareishien es mainatges de París; era policia les agarraue, non se sap entà quin misteriós destin.
Se gasulhaue damb pòur de monstruoses suposicions sus es banhs purpurèus deth rei.
Barbier parle simplaments d’aguestes causes.
Se passaue quauque còp qu’es exempts que perseguien as mainatges n’agarrauen a quauqu’un qu’auie pairs.
Es pairs desesperadi acodien as exempts.
Intervenguie alavetz eth tribunau, e manaue penjar, a qui?, as exempts?.
Non, as pairs.
VII.- De com eth tafurèl ocupe un lòc enes classificacions dera India.
Era coquinaria parisenca ei lèu ua casta.
Se poirie díder: eth tafurèl nèish.
Aguesta paraula tafurèl (gamin) s’estampèc per prumèr viatge, e passèc deth lengatge popular entath literari en 1834.
Apareishec en ua òbra titolada: Claudi Gueux (Claudi eth mendicant).
Er escandal que siguec gran; mès era paraula passèc, e s’acceptèc.
Es elements que constituissen era consideracion des tafurèls entre eri, que son plan diuèrsi.
Mo’n sabem d’un qu’ère fòrça respectat e admirat per auer vist quèir a un òme de naut dera tor de Nòsta Senhora; un aute per auer artenhut calar-se en pati interior a on èren temporauments botades es estatues dera copòla des Invalids, e auer “rapinat” un shinhau de plom.
Un aute per auer vist volcar ua diligéncia; un aute, perque “coneishie” a un soldat que lèu deishèc guèrch a un paisan.
Damb aquerò s’explique era seguenta exclamacion d’un tafurèl parisenc, epifonema prigond que se’n arrís eth vulgar sense comprenè’c: “Diu de Diu!
Be n’aurè jo de malastre!
Tanben ei notabla aguesta auta frasa d’un campanhard: “Oncle Tau, s’a mòrt era vòsta hemna dera sua malautia; per qué non auetz cridat ath mètge?” “Qué voletz, senhor!
Nosati es praubi mos morim solets”.
Mès s’en aguesta frasa se ve era passivitat deth pòble, ena seguenta se desnishe era anarquia liurepensaira deth tafurèl des banlègues.
Un condemnat a mòrt escote ath sòn confessor en camin deth suplici.
Eth hilh de París cride: “Que parle eth clergat.
Que li balhe importància ath tafurèl ua cèrta audàcia en matèria de religion; èster un esperit fòrt qu’ei çò que conven.
Era assisténcia as execucions qu’ei entada eth un déuer.
Mòstre era guilhotina e se n’arrís.
La cride de diuèrses manères: Finau deth sopar, Mòca, Era tia de çò de blu (eth cèu), Eth darrèr mòs, eca.
Entà non perder- se arren der espectacle escale es parets, se quilhe enes balcons, puge enes arbes, se penge des rèishes, s’abrace as humeneges.
Eth tafurèl que nèish lausaire, dera madeisha manèra que nèish marin.
Un losat non l’espaurís mès qu’un pau de vaishèth.
Que non i a cap hèsta qu’egale ara de Greve.
Sanson (eth borrèu) e er abad Montes (eth capelhan dera preson) son es vertadèrs nòms populars.
S’ahisque ath pacient entà encoratjar-lo: bèth còp se l’admire.
Lacenaire, quan ère tafurèl, didec, vedent morir damb valor ar atròç Dautun, aguesta frasa, qu’embarre un avier: “Que l’è enveja”.
Ena coquinaria non se coneish a Voltaire, mès se coneish a Papavoine.
Se confon ena madeisha legenda as “politics” e as assassins.
Se sauve per tradicion eth rebrembe deth darrèr vestit de toti.
Saben que Tolleron amiaue ua casqueta de fusada, Avril ua casqueta de lueira, Louvel un chapèu redon, qu’eth vielh Delaporte ère cauvet e venguec sense arren en cap; que Castaing ère vermelhenc e fòrça beròi; que Bories auie ua barba romantica; que Joan Martin conservaue es betrèles, e que Lecouffe e sa mair anauen pelejant.
Un aute, pr’amor de veir passar a Debacker, estant plan petit, pugèc en un fanau deth cai.
Un gendarme, qu’ère aquiu, arroncilhe es celhes.
E entà atrendir ara autoritat, hig: “Que non queirè”.
Ena coquinaria, un malastre memorable que s’aprècie fòrça.
S’arribe en cim dera consideracion se se passe qu’un se talhe “enquiath uas”.
Es punhs non son petits elements de respècte; ua des causes qu’eth tafurèl ditz mès a gust ei: “Jo que sò plan fòrt, tè!”.
Èster esquerrèr qu’ei envejable.
Èster guèrch, qu’ei massa.
VIII.- A on se liegerà ua bona pensada deth darrèr rei.
En ostiu que vie a èster ua gargolha; ena tarde, quan hè nets, dauant des pònts d’Austerlitz e de Jena, de naut des molons de carbon e des bancs de bogadères, se lance de cap entath Sena, desaubedint d’ua manèra estonanta totes es leis deth pudor e dera policia.
Ça que la, coma que son en tot susvelhar as agents, arribe ua situacion dramatica, que dèc lòc un viatge a un crit frairau e memorable; crit que siguec celèbre en 1830, e ei un avís estrategic d’un tafurèl a un aute: se mesure coma un vèrs de Homero, damb ua notacion lèu tant inexplicabla coma era melopea eleusiana des panatenèes2, trapant-se aciu reprodusit er ancian evohé3.
Qu’ei aguest: Ohé, Titi, Cheeé y a de la grippe, y a de la cogne, prends tes zardes eth va-t’en; passe par l’egout.
Quauqui uns d’aguesti mosquits, atau se criden ada eri madeishi, saben liéger; d’auti saben escríuer, e toti saben empastissar es parets.
Que non an cap de dobte a aquerir mejançant ua misteriosa ensenhança mutuau totes es abiletats que pòden èster dables entara causa publica: de 1815 enquia 1930 imitaue era clacada deth piòc; de 1830 enquia 1848 empastissaue ua pèra enes parets.
Ua tarde d’ostiu, Loís Felip, que tornaue entà palai a pè, vedec a un d’aguesti petitonhs que sudaue e se quilhaue entà pintar damb un carbon ua gigantesca pèra en un des pilars deth brescat de Neuilly; eth rei, damb aquera bontat qu’eretèc d’Enric IV, ajudèc ath coquinhon, acabèc de traçar era pèra e li balhèc un loís, en tot dider-li: “Aciu que i a tanben ua pèra”.
Ath tafurèl li shaute tanben eth rambalh; li shaute un estat violent.
Detèste as “prèires”.
Un dia, en carrèr dera Universitat, un d’aguesti tafurèls li hège un pam de nas ara pòrta-cochera deth numèro 69.
E, plan que òc, aquiu i demore eth Nunci.
Totun, quin que sigue eth volterianisme deth tafurèl, se li ven era escadença de hèr-se escolan, dilhèu l’accèpte, e alavetz ajude a missa damb consideracion.
Que i a dues causes qu’en eres se retire a Tantalo, e que desire tostemp, sense jamès artenher-les: esbauçar ath govèrn e que li cosen eth pantalon.
Eth tafurèl, en estat perfècte coneish a toti es agents de policia de París, e se’n sap, tostemp que ne trape bèth un, dar-li eth sòn nòm, donques qu’a es sòns nòms ena punta dera ungla.
Estúdie es sòns costums, e a anotacions particulares sus cadun d’eri: lieg coma en un libre dubèrt enes amnes dera policia; atau, vos poirà díder de seguit, e sense estramundar: “Tau ei un traïdor, Quau ei plan dolent; aguest ei gran, aqueth ridicul, e totes aguestes paraules: traïdor, dolent, gran, ridicul an enes sòns pòts un significat particular; aguest se pense qu’eth Pònt Nau ei sòn, e enebís ara gent passejar-se pera cornissa dehòra deth parapet; er aute a eth costum de tirassar es aurelhes as persones”, eca.
IX.- Eth vielh esperit des gals.
Aguesta sòrta de gojats existie en Poquelin (Molière), hilh des mercats; l’auem tanben en Beaumarchais.
Aguesta coquinaria qu’ei ua ombra der esperit gal.
Associada ath bon sens li balhe fòrça, coma er alcoòl ath vin.
Quauqui viatges qu’ei un defècte.
Homero repetís fòrça còps çò qu’è dit adès, ei vertat, e se pòt díder que Voltaire hè coquinaries.
Camil Desmoulins qu’ère des banlègues.
Championet, que tractaue brutauments es miracles, auie gessut des carrèrs de París; de petit auie negat es portaus de Sant Joan de Beauvais e de Sant Esteve deth Monte; auie tutejat era urna de Santa Genoveva entà, dempús, dar ordes en Napols ara fiòla de Sant Genaro.
Eth tafurèl de París ei respectuós, ironic e insolent.
Qu’a lègi dents pr’amor qu’ei mau neurit, e eth sòn estomac patís; e bons uelhs perque ei agudent.
Dauant de Jehovà sautarie a pès junts es gradons deth paradís.
Qu’ei fòrt entara luta a còps de sabata.
Toti es creishements li son possibles.
Jògue en arriuet e se lhèue enes revòutes; eth sòn cinisme persistís dauant dera mitralha; qu’ère un tafurèl, e ei un eròi; coma eth teban secodís era pèth deth leon: eth tambor Bara ère un tafurèl de París; cride: “Tà dauant!”, coma eth shivau dera escritura; ditz: “Va!”, e en ua menuta vie a èster de gojatet en gigant.
Qu’ei hilh de lim, e tanben de çò d’ideau.
Mesuratz aguesta escala que va de Molière enquia Bara.
En resumit, eth tafurèl ei un èsser que se divertís, pr’amor qu’ei malerós.
X.- Ecce París, ecce homo.
Entà resumí’c, ara, tot, mos cau díder qu’eth tafurèl de París, aué, coma eth graeculus de Roma en d’auti tempsi, ei eth pòble mainatge qu’a en front es arrupes deth mon vielh.
Eth tafurèl qu’ei ua gràcia dera nacion, e ath madeish temps ua malautia; malautia que mos cau guarir damb era lum.
Era lum guarís.
Era lum illumine.
Totes es generoses irradiacions sociaus vien dera sciéncia, des letres, des arts, dera educacion.
Formatz òmes, formatz òmes.
Illuminatz-les entà que non s’escauhuen.
Tard o lèu, era magnifica question dera instruccion universau s’establirà damb era irresistibla autoritat dera vertat absoluda e alavetz es que govèrnen jos era vigilància dera idia francesa auràn d’escuélher entre es hilhs de França o es tafurèls de París, entre es ahlames ena lum, o es huecs presomptuosi enes tenèbres.
Eth coquinhon represente a París e París represente ath mon.
Pr’amor que París ei un totau: ei era copòla deth gènre uman.
Aguesta prodigiosa ciutat qu’ei un resumit de toti es costums viui e mòrts.
Qui ve París, ve çò de prigond de tota era istòria damb eth cèu e es constellacions enes intervaus.
París qu’a un capitòli, er Hotel dera Ville; un Partenon, Nòsta Senhora; un Monte Aventino, eth barri de Sant Antòni; un Asinario, era Sorbona; un Panteon, eth Panteon; ua via sacra, eth baloard des italians; ua Tor des Vents, era opinion; e a remplaçat es Gemonias damb eth ridicul.
Eth sòn majo se cride eraud (faraud); eth sòn transiberian se cride banleguèr (faubourien); eth sòn hammal se cride eth fanfarron (le fòrt) deth mercat; eth sòn lazzarone se cride eth pègre; eth sòn cockney se cride eth guiterós (gandin).
En París se trape tot çò que i a en quinsevolh aute lòc.
Eth vin de Suresne paròdie eth vin d’Auba; eth veire plen de vin nere de Desaugiers s’equilibre damb era gran copa de Balatron; eth Pair Lachaise exale damb es ploges nueitiues es madeishi huecs pècs qu’es Esquilies, e era hòssa deth praube crompada entà cinc ans equival ath taüt logat der esclau.
Cercatz quauquarren que París non age.
Era cubeta de Trofonio non a arren que non se trape ena de Mesmer; Ergafilao resuscite en Cagliostro; eth braman Vasafanta s’encarne en comde de Sant German; eth cementèri de Sant Medardo hè tan boni miracles coma era mesquita Oomoumié de Damasc.
París qu’a un Esopo, qu’ei Mayeux, e ua Canidia, qu’ei era senhoreta Lenormand.
S’agite coma Delfos enes fosforescentes realitats dera vision; hè a virar es taules coma Dodona es trespès; Bote ara griseta en tron, dera madeisha manèra que Roma ara hemna dera vida; e ara fin, se Loís XV ei pejor que Claudi, era Dubarry vau mès que Mesalina.
París combine en un tipe inaudit, qu’a viscut, e qu’ath sòn costat auem passat, era nudetat grèga, era nafra ebraïca e era gràcia gascona.
Barrège a Diogenes, a Job e a Pallaisse; vestís un espèctre damb numèros vielhs deth Constitucionau, e cree a Chodruc Duclos.
Encara que Plutarco digue, eth tiran non envielhís, Roma, en tempsi de Sila e Domician, se resignaue e metie aigua en vin.
Vario Vibisco: Contra Gracchos Tiberim habemus.
Bibere Tiberim, id est seditionem oblivisci.
París beu un milion de litres d’aigua cada dia; mès aquerò non l’empedís en escadences tocar generala e tocasenh.
Per çò d’aute, París qu’ei un bon gojat: ac accèpte tot reiauments e non ei escrupulós ena eleccion de Venus; eth sòn Calipige ei hotentota; damb era condicion d’arrir-se’n tot ac perdone; era lejor lo divertís, era deformitat l’alègre, eth vici lo distrè; que se pòt èster coquin en èster badinaire; ne autanplan era ipocresia, aguest cinisme suprèm, l’incomòde; ei tan literari, que non se tape eth nas dauant de Basili, ne s’escandalize mès des paraules de Tartufo, que Horacio deth “sanglòt” de Priapo.
En París non manque cap faccion dera fesomia universau.
Eth balh de Mabile non ei era dança de molti imnes deth Janicula; mès en eth, era revendeira de vestits tire damb es sues guardades ara loreta, dera madeisha manèra qu’era recaptaira Estafila ère ara demora dera vèrge Planesia.
Era barralha deth combat non ei un colisèu; mès que i a aciu tanta ferocitat coma se la guardèsse César.
Era ostalèra siriaca a mès gràcia qu’era tia Saguet; mès, se Virgili frequentaue era tauèrna romana, David de Angers, Balzac e Charlet, s’an seigut en aubèrja parisenca.
París règne, es gènis luden en sòn recinte, es diables prospèren en eth.
Adonai passe per eth en sòn car de dotze arròdes de trons e relampits; Sileno hè era sua entrada en un saumet; Sileno, ei a díder, Ramponneau.
París qu’ei sinonim de Cosmòs; París ei Atenes, Roma, Sibaris, Jerusalem, Pantin; ei un compendi de totes es civilizacions, e tanben de totes es barbaries.
París senterie non auer era guilhotina.
Un shinhau de guilhotina qu’ei bon.
Qué serie aguesta hèsta etèrna sense aguesta saussa?
Es nòstes leis an aprovedit saviaments a tau besonh e gràcies ada eres eth talhant s’umidifique en aguest contunú carnaval.
XI.- Burlarse’n qu’ei regnar.
París que non a limits; cap auta ciutat a exercit aguesta dominacion qu’acarnisse bèth còp as que subjugue.
París hè quauquarren mès qu’era lei, hè era mòda; hè quauquarren mès qu’era mòda, hè era rotina.
Hè eth pèc quan vò, e quauque viatge qu’a aguest luxe; mès alavetz tot er univèrs hè eth pèc damb eth.
París reviu dempús, se herègue es uelhs e ditz: “Be ne sò de pèc!”, e dèishe anar ua arridalhada ena cara deth gènre uman.
Be n’ei d’admirabla aguesta ciutat!
Quina causa tant estranha condiderar que çò de grandiós e çò de burlesc hèsquen bona amistat; que çò de majestuós non se veigue estropat pera paròdia, e qu’era madeisha boca posque bohar aué ena trompeta de judici finau, e deman ena flaüta de talh de ceba.
París a ua gadalesa sobeirana; era sua alegria ei eth pericle; era sua farsa amie un sceptre; eth sòn auragan ges fòrça còps d’ua potèla; es sues explosions, es sues jornades, es sues òbres mèstres, es sòns prodigis, es sues epopèies arriben enquiara fin der univèrs e madeish enes sues pegaries.
Era sua arridalha ei era boca d’un volcan que esposque tota era tèrra; es sòns lazzi son bualhs.
Impause as pòbles es sues caricatures madeish qu’eth sòn ideau; es mès grani monuments dera civilizacion umana accèpten es sues ironies e prèsten era sua eternitat as sues tricharies.
Mès aquerò que non l’empache auer tafurèls e aguest gèni enòrme que se cride París, transfigurant eth mon damb era sua lum, pinte damb carbon eth nas de Bouginier ena paret deth temple de Teseo, e escriu enes piramides Credeville, lairon.
París ei en tot ensenhar tostemp es dents; quan non gronhe, arrís.
Atau ei París.
Es colomnes de hum des sues humeneges son es idies der univèrs.
París serà, se se vò, un modelhon de hanga e de pèires; mès peth dessús de tot, ei un èsser morau; qu’ei mès que gran, ei immens.
Per qué?
Perque ei audaç.
Era audàcia: solet ad aguest prètz s’obtie eth progrès.
Totes es conquistes sublimes son mès o mens era capitada dera gausardaria.
Entà qué se còste era revolucion, que non ei pro que la pressentisque Montesquieu, ne que Diderot la predique, ne que Beaumarchais l’anóncie, ne que Condorcet la calcule, ne que Voltaire la premanisque, ne que Rousseau la premedite; qu’ei de besonh que Danton age audàcia.
Eth crit Audàcia ei un fiat lux.
Qu’ei de besonh entà que progrèsse eth gènre uman que trape enes cims dera societat leçons permanentes e altives de valor.
Era temeritat enludèrne ara istòria, e ei ua gran lum entar òme.
Era auròra ei audaça quan apareish.
Sajar, desafisar, persistir, perseverar, èster fidèu a un madeish, lutar còs a còs damb eth destin, estonar ara catastròfa damb era pòca pòur que mos còste, ja en hèr front as poders injusti, ja en insultar era victòria plia d’embriaguesa, resistir e persistir, aguesti son es exemples qu’an besonh es pòbles; aguesta ei era lum que les electrize.
Eth madeish formidable relampit alugue madeish era tèda de Prometeo qu’era povora de Cambronn.
XII.- Er avier latent en pòble.
Per çò que tanh ath pòble parisenc, encara que sigue un òme hèt, tostemp ei eth tafurèl; pintar ath mainatge qu’ei pintar era ciutat; plan per aquerò auem estudiat aguesta agla en liure auderèth.
Enes banlègues ei a on especiauments se presente era raça parisenca; aquiu sauve era sua puretat de sang; aquiu que i é era sua fesomia vertadèra; aquiu eth pòble trabalhe e patís, e eth patiment e eth trabalh son es dues figures der òme.
Aquiu que i a quantitats immenses d’èssers desconeihuts qu’en eri hormiguègen es tipes mès estranhs, dès eth descargaire dera Rapée enquiar esgorjador de Montfaucon.
Fex urbis, ditz Ciceron; mob ahig Burke indignat; torba, multitud, plèba.
Aguestes paraules se pronóncien plan aisidaments.
Qu’està ben; mès qué impòrte?, qué impòrte que caminen damb es pès descauci?
Non saben liéger, e, pejor encara, les abandonaratz per aquerò?
Haratz deth sòn malastre ua malediccion?
Dilhèu era lum non pòt penetrar en aguestes masses?
Tornem en aguest crit: lum; calem es còrtes en eth: lum, lum!
Qui sap s’aguesti èssers opaqui vieràn a èster transparents?
Non son transfiguracions es revolucions?
Anatz, filosòfi, ensenhatz, illustratz, illuminatz, pensatz naut, parlatz naut, corretz alègri entath viu solei, fraternizatz damb es places publiques, anonciatz es bones naues, prodigatz es alfabets, proclamatz es drets, cantatz es Marselheses, semiatz er entosiasme, arrincatz verdes arrames dera ausina, hètz dera idia un revolum.
Era multitud que pòt arribar a èster sublima.
Sapiam utilizar aguest vast fogairon de principis e de vertuts que lugrege, crève, e se botge a cèrtes ores.
Aguesti pès descauci, aguesti braci nuds, aguesti pelhòts, aguesta ignorància, aguesta abjeccion, aguestes tenèbres, pòden emplegar-se entà conquistar er ideau.
Guardatz a trauèrs deth pòble e desnisharatz era vertat.
Aguesth vil sable qu’oprimís jos es pès lançatz-lo en horn, se honerà, se coderà, se harà un ludent cristau; e gràcies ada eth, Galileo e Newton descurbiràn astres.
XIII.- Eth mainatge Gavroche.
Uns ueit o nau ans dempús des eveniments qu’auem referit ena dusau part d’aguesta istòria se vedie en baloard deth Temple, e enes regions deth Chateau d’Eau, un gojatet d’onze a dotze ans qu’aurie realizat perfèctaments er ideau deth tafurèl qu’auem diboishat abans, se damb er arridolet pròpi dera sua edat enes pòts non auesse auut eth còr totafèt uet e opac.
Aguest mainatge ère estropat en un pantalon d’òme, que non ère de sa pair, e en ua camisa de hemna, que tanpòc ère de sa mair.
Quauques persones caritadoses l’auien ajudat damb pelhòts; e totun, auie un pair e ua mair; mès sa pair non pensaue en eth, ne sa mair l’estimaue.
Qu’ère un d’aguesti gojats que hèn pietat entre toti es qu’an pair e mair e son orfanèls.
Aguest gojat non se trapaue en cap de lòc tan ben coma en carrèr.
Er empeirat qu’ère entada eth mens dur qu’eth còr de sa mair.
Es sòns pairs l’auien lançat en mon damb un còp de pè.
Qu’auie començat a volar per eth madeish.
Ère un gojat amic de rambalh, esblancossit, escarrabilhat, esdegat, truand, de mina viua e malautissa.
Anaue, venguie, cantaue, hège ath chito, hargaue enes arriuets; panaue, mès pòc a pòc, coma es gats e es audèths, alègraments; arrie quan lo cridauen coquin, e s’incomodaue quan lo cridauen brigand; non auie casa, ne pan, ne huec, ne amor, mès qu’ère content pr’amor qu’ère liure.
Quan aguesti praubi èssers son ja òmes, lèu tostemp era arròda der orde sociau les trape e les brigalhe, mès, tant que son gojats s’escapen pr’amor que son petits.
Eth mendre horat les sauve.
Ça que la, per mès abandonat que siguesse aguest mainatge, quauqui viatges, cada dus o tres mesi, didie: “Tè!
Vau a veir a mama!” E alavetz deishaue eth baloard, eth Circ, era Pòrta de Sant Martin; baishaue en cai, passaue es pònts, entraue ena banlèga, arribaue en Salpetriere e se posaue precisaments en numèro 50-52, qu’eth lector ja coneish, ena casa de Gorbeau.
París, non auien cap de ligam ne relacion entre eri.
Toti apertenguien ad aguesta classa indigenta que comence en darrèr ciutadan atrapat, e que s’alongue de misèria en misèria pes capes mès inferiores dera societat, enquia aguesti dus èssers qu’acaben totes es causes materiaus dera civilizacion: eth posatèr que netege es escoladèrs e eth pelhaire qu’arremasse pelhòts.
Era “logatària principau” deth temps de Jean Valjean s’auie mòrt, e auie estat remplaçada per ua auta de semblabla.
Sabi pas quin filosòf a dit: “Jamès manque ua vielha”.
Aguesta naua vielha se cridaue era senhora Burgon, e non auie arren de notable ena sua vida senon ua dinastia de tres papagais qu’auien regnat successiauaments en sòn còr.
Es mès miserables, entre es que s’estauen ena casa, èren ua familha de quate persones, pair, mair e dues hilhes, ja pro granes; totes quate viuien en madeish humarau en ua d’aqueres cèles que ja n’auem parlat.
Aguesta familha non aufrie, d’entrada, arren de particular, senon era sua extrèma nudesa; eth pair, en logar eth quarto, didec que se cridaue Jondrette.
Bèth temps dempús dera mudança, quan auie apareishut alavetz, sivans ua expression memorabla dera logataria principau, ena entrada der arren, aguest Jondrette l’auie dit ara vielha que coma qu’era sua antecessora ère portièra, e escampaue era escala:
Aguesta familha qu’ère era familha der alègre tafurèl.
Venguie aquiu, trapaue era misèria, e çò qu’ei mès trist, non vedie ne un solet arridolet, eth hered ena casa, eth hered enes còrs.
Quan entraue li preguntauen:
D’a on vies?
E contestaue:
Deth carrèr.
Entà on vas?
E contestaue:
Quan se n’anaue li preguntauen:
Entath carrèr.
Sa mair li didie:
Donques entà qué vies aciu?
Aguest gojat, que viuie en ua manca totau d’afeccion coma aguestes èrbes palles que se crien enes tutes; mès que non se’n hège d’èster atau e non ne daue era colpa ad arrés; non n’auie cap idia de çò que les calie èster a un pair e a ua mair.
Sa mair estimaue as sues fraies.
Mo n’auem desbrembat de díder qu’en baloard deth Temple se cridaue ad aguest mainatge eth petit Gavroche.
Per qué se cridaue Gravroche?
Probablaments per çò de madeish que sa pair se cridaue Jondrette.
Semble qu’er instint de cèrtes familhes miserables ei trincar es hius qu’estaquen as sòns individús.
Eth quarto qu’es Jondrette abitauen ena casa de Gorbeau ère en extrèm deth correder.
Eth deth costat ère ocupat per un joen fòrça praube que se cridaue Mario.
Digam ara se qui ère aguest Mario.
Libre dusau: Eth nòble dera classa mieja.
I.- Nauanta ans e trenta dus dents.
Enes carrèrs de Boucherat, de Normandia e de Saintonge, i a encara quauqui vesins ancians qu’an sauvat eth rebrembe d’un brave òme cridat Gillenormand, e que parlen d’eth damb plaser.
Aguest senhor ère vielh quan eri èren joeni.
Eth sòn perfil, contemplat pes que guarden melancolicaments eth vague movement des ombres que se cride passat, non a despareishut encara deth laberint des carrèrs pròches ath Temple, qu’ada eri les balhèren, en temps de Loís XIV, es nòms de totes es províncies de França, atau coma aué enes nòsti dies les balhen as carrèrs deth nau barri de Tivoli es nòms de totes es capitaus d’Euròpa; progression, digam-m’ac de passa, qu’ei visible eth progrès.
Eth senhor Gillenormand qu’encara viuie en 1831, ère un d’aguesti òmes qu’ei curiós de veir pr’amor qu’an viscut fòrça temps, e que son estranhs, perque abans auien estat coma toti, e dempús non se retiren ad arrés.
Qu’ère un vielh particular, eth tipe de ua auta edat en tot eth sòn rigor, eth vertadèr òme dera classa mièja, un shinhau capinaut deth sègle XVIII, que viuie ena sua mejania damb eth madeish orgulh qu’un marqués viu damb eth sòn marquesat.
Auie complit nauanta ans e caminaue dret, parlaue naut, beuie vin pur, minjaue, dormie e roncaue.
Sauvaue es trenta dus dents; e solet se botaue lunetes entà liéger; Qu’ère fòrça afeccionat as aventures amoroses; mès afirmaue que hège ua dotzea d’ans qu’auie renonciat decididaments as hemnes.
Didie que ja non podie agradar, mès que non higie: “Sò plan vielh”, senon: “Sò plan praube, se non siguessa arroïnat… é?” Non li restaue, plan, senon ua renda d’ues quinze mil liures.
Eth sòn saunei daurat qu’ère possedir cent mil francs de renda entà auer amigues.
Non pertanhie, donc, ad aguesta varietat malautissa d’octogenaris, que, coma Voltaire, an estat moribonds çò que les restaue de vida; que non ère era sua ua longevitat maumetuda, aqueth galhard vielh qu’ère tostemp fòrt.
Ère superficiau, de viua mala encolia, airós.
S’emmaliciaue per quinsevolh causa e fòrça còps contra era vertat.
Quan lo contradidien quilhaue eth baston e pataquejaue ara gent, coma en gran sègle.
La tractaue coma s’auesse ueit ans.
Boetejaue energicaments as sues sirventes e les didie: “ A!
Se hège afaitar cada dia per un barbèr qu’auie estat hòl e que l’auie en òdi, perque auie gelosia deth senhor Gillenormand per çò dera sua hemna, beròia e cocarèla barbèra.
Eth senhor Gillenormand admiraue era sua pròpia intelligencia en tot, e se tenguie e declaraue per fòrça sagaç.
Ua des sues dites qu’ère: “È vertadèraments quauqua penetracion; posqui díder, quan me hisse un piude, de quina hemna vie” Es paraules que prononciaue mès soent èren: er òme sensible e era natura.
Mès que non balhaue ad aguesta darrèra paraula era accepcion que li balhe era nòsta epòca: la hège entrar ara sua manèra enes satires deth larèr.
Euròpa qu’a tipes d’Asia e d’Africa en miniatura.
Eth gat qu’ei un tigre de salon, eth ludèrt ei un cocodril de pòcha.
Es dançaires dera opèra son sauvatges de color ròsa.
Non se mingen as òmes, mès les lèquen; o dilhèu damb es sòns params les covertissen en ustres e se les avalen.
Es canibals non dèishen senon es uassi; eres non dèishen senon era clòsca.
Taus son es nòsti costums.
II.- A tau patron, tau casa.
Demoraue en Marais, carrèr des Hilhes deth Calvari, numèro 6.
Era casa qu’ère sua; e a estat ja esbauçada e rebastida; eth sòn numèro aurà cambiat tanben ena revolucion de numèros que passen es carrèrs de París.
Eth senhor Gillenormand ocupaue ua anciana e grana cramba deth prumèr estatge, plaçada entre eth carrèr e es jardins e ornada enquiath tet de tapissi de Gobelinos e de Beauvais que representauen ahèrs pastoraus e es diboishi deth tet e des trumèls èren repetidi en petit enes fautulhs.
Auie eth lhet enrodat d’un gran paravent de nau huelhes pintades damb laca de Coromandel.
Amples e longui ridèus penjauen des hièstres e des pòrtes, formant en quèir grani e magnifics plecs.
Eth jardin, qu’ère dejós d’aquestes hièstres comunicaue damb era qu’ère ena cantoada, mejançant ua escala de dotze o quinze gradons, qu’eth patron dera casa pujaue e baishaue alègraments.
Ath delà d’ua bibliotèca ath costat deth sòn quarto, auie un petit gabinet, que li shautaue fòrça; arrecès galant, caperat d’un tapís de color de palha flordelisada e plia de flors hèta enes galères de Loís XIV, e encargada peth senhor Vivonne as sòns forçats entara sua estimada.
Eth senhor Gillenormand l’auie eretat d’ua fraia deth sòn pairin mairau, hemna de mala encolia qu’auie mòrt centenària.
Eth senhor Gillenormand auie auut dues hemnes.
Eth sòn anament qu’ère un tèrme miei entre eth cortesan que non n’auie estat, e er òme de tòga que n’aurie pogut èster.
Ère alègre e corau quan ne volie èster.
Ena sua joenesa auie estat d’aqueri òmes qu’enganhen tostemp ara sua hemna, e non enganhen jamès ara sua aimanta, pr’amor que son, ath còp, es marits mès brusqui e es aimants mès fini.
Ère tanben entenut en pintura.
Auie en sòn quarto un magnific retrait que non sabie de qui ère, pintat per Jordaens, hèt a còps de bròssa, damb un milion de detalhs coma escuelhudi per edart.
Eth vestit deth senhor Gillenormand non ère eth de Loís XV, ne eth de Loís XVI; qu’ère eth vestit des incredibles deth Directòri.
S’auie tengut per joen enquia alavetz e seguie encara es mòdes d’aquera epòca.
Ère un frac de tela fina damb granes solapes, longa coa e grani botons d’acèr; garramaches cuertes e sabates de fibèla.
Tostemp amiaue es mans ena pòcha.
Didie damb autoritat: “Era revolucion francesa ei un esquèrri de bandits”.
III.- Lucas-Esperit.
Ara edat de setze ans, ua net ena opèra, auie auut er aunor de qué li dirigissen es alongavistes, ath còp, dues bereses, alavetz ja madures, celèbres e cantades per Voltaire: era Camargo e era Sallé.
Agarrat entre dus huecs, auie hèt ua retirada eroïca entà ua dançaira cridada Nahenry, qu’auie setze ans coma eth, forena coma un gat, e que n’ere enamorat.
Auie fòrça rebrembes, e didie: “Be n’estaue de polida aquera Guimard- Guimardina-Guimardeta eth darrèr viatge que la vedí en Longchamps, damb eth peu crespat ara manèra sentimentau, damb un vene-a-veder-me de turqueses, vestit de color de nauèth venguda, e manja d’agitacion!
Auie amiat ena sua adolescéncia ua giqueta de Nain-Londrin, que d’era ne parlaue damb gust e efusion.
Era senhora de Boufflers, que l’auie vist per edart quan auie vint ans, l’auie qualificat de “lhòco embelinaire”.
S’escandalizaue de toti es nòms qu’entenie sonar ena pòlitica e en poder, en tot creder-les baishi e vulgars.
Liegie es jornaus, es papèrs de notícies, es gacetes, coma didie eth, en tot estofar-lo er arrir.
Quina classa de gent!
Corbiere!
Humann!
Casimir Perier!
E aquerò ei un ministre.
M’imagini liéger en un jornau: “Eth senhor Gillenormand ministre!
Guarda quina comèdia!
E serien tan pècs qu’aquerò non les estonarie”.
Cridaue alègraments a totes es causes peth sòn nòm, bon o dolent, e non l’importaue que i auesse dauant senhores.
Didie fòrça grossieretats, obscenitats e porcaries damb cèrta tranquillitat e indiferéncia, qu’èren lèu elegantes.
Atau se hège en sòn sègle.
Mos cau hèr a notar aciu qu’eth temps des perifrasis en vèrs a estat eth temps deth lengatge mès liure en pròsa.
Eth sòn pairin auie predit que serie un òme de gèni e l’auie botat aguesti dus nòms significatius: Lucas-Esperit.
IV.- Aspirant a centenari.
Auie guanhat prèmis ena sua mainadesa en collègi de Moulins, qu’ère era sua patria, e auie estat coronat per man deth duc de Nivernais, a qui cridaue eth duc de Nevers.
Ne era Convencion ne era mòrt de Loís XVI, ne Napoleon, era tornada des Borbons, arren auie pogut esfaçar eth rebrembe d’aquera coronacion.
Eth duc de Nevers ère entada eth era gran figura deth sègle.
Qué ben l’estaue eth cordon blu!”.
As uelhs deth senhor Gillenormand, Catarina II auie reparat eth crim dera reparticion de Polonia, en tot crompar en tres mil robles eth secret der elixir d’aur a Bestuchef.
Aquerò l’afogaue.
Qui auesse volut capvirar-lo e meter-lo dehòra de se, non l’aurie calut que dider-li, qu’er elixir d’aur ei eth perclorur de hèr.
Eth senhor Gillenormand adoraue as Borbons, e auie en òdi a 1789; condaue de contunh de quina manèra s’auie escapat deth Terror, e com l’auie calut fòrça esperit e fòrça umor entà que non li talhèssen eth cap.
Se bèth joen hège ath sòn dauant elògi dera republica, se botaue blu e s’emmaliciaue enquiara malagana.
Quauqui viatges, en hèr allusion ara sua edat de nauanta ans, didie: “Me pensi que non veirè dus còps eth nauanta tres.” D’auti viatges didie que pensaue víuer cent ans.
V.- Vasco e Nicolaseta.
Qu’auie es sues teories; e ua d’eres ère aguesta: “Quan un òme s’enamore apassionadaments des hemnes e a ua hemna pròpia, que d’era se n’encuede pòc, lèja, de mau caractèr, legitima, plia de drets, que mente de seguit eth Còdi, gelosa, non i a qu’ua manèra de desliurar-se’n d’era e víuer en patz: qu’ei botar era pòcha ara sua disposicion.
Aguesta abdicacion lo hè liure.
Era hemna se tie alavetz, enquia e tot damb afogadura, ath manejament de tot, se taque es dits de verdet, cuelh ath sòn cargue era educacion des sirvents e era direccion des colons, convòque as procuradors, presidís as notaris, arengue as curials, visite as còthi midonadi, seguís es procèssi, repasse es escritures, dicte es contractes, coneish era sua soberania, ven, crompe, apraie, mane, promet e compromet, estaque e destaque, cedís, autrege e arrecule, ordene e desordene, arremasse e degalhe, hè campissades; felicitat magistrau e personau; e tot aquerò la solatge.
Mentre eth sòn marit la mensprède era qu’a era satisfaccion d’arroïnar ath sòn marit.” Eth senhor Gillenormand s’auie aplicat ada eth madeish aguesta teoria, qu’auie acabat en èster ena practica era sua istòria.
Era sua dusau hemna auie administrat de tau manèra es sòns bens, qu’eth dia erós que se quedèc veude, sonque auie çò de besonh entà víuer, botant-ac tot a renda vitalícia; ei a díder, uns quinze mil francs de renda, qu’es sues tres quataus parts s’auien d’extinguir damb eth.
Non trantalhèc, donc; en tot importar-li pòc era idia de deishar un eretatge.
Ath delà d’aquerò, auie vist qu’es patrimònis èren subjectes a cèrtes vicissituds, e que podien convertir-se, per exemple, en bens nacionaus; auie assistit as conversions deth tèrç consolidat, e credie plan pòc en gran libre.
Era casa que s’estaue en carrèr des Hilhes deth Calvari ère sua, coma ja auem dit: auie dus vailets, “un mascle e ua femèla”.
Tostemp que ne cuelhie un de nau lo rebatejaue.
Balhaue as òmes eth nòm dera sua província: Nimois, Contoise, Poitevin, Picardia.
Eth darrèr lacai qu’auie auut ère un òme gròs, pigre e cansat, de quaranta cinc ans, incapable de córrer vint passi; mès coma qu’ère naturau de Bayona, eth senhor Gillenormand lo cridaue Vasco.
Per çò des sues sirventes, totes se cridauen Nicolasetes (enquia era Magnon, que d’era ne parlaram mès endauant).
Un dia se presentèc ua capinauta codinèra, nòbla, descendenta dera nauta raça des portièrs:
Quin salari voletz ath mes?
Trenta francs.
Com vos cridatz?
Olimpia.
Donques guanharàs cinquanta francs, e te cridaràs Nicolaseta.
VI.- A on eth lector entreveirà ara Magnon e as sues dues hilhes.
En senhor Gillenormand eth dolor que se tradusie en colèra; ère enforismat per èster desesperat; estaue furiós per èster desesperat.
Auie toti es copacaps e se cuelhie totes es licéncies imaginables.
Ua des causes que se compausaue eth sòn aspècte exterior e era sua satisfaccion intima, ère, sivans viem de veir, er auer-se demorat hèt un galant verd, e arreconeishut coma tau; çò qu’eth cridaue ”reau fama”.
Era fama reau li hège bèth còp objècte d’estranhes aventures.
Un dia li heren a vier entara sua casa damb ua somèra, madeish que se hè a vier un tistèr d’ustres, un robust mainatge nauèth neishut, desgahonant-se, fòrça ben estropat en mantilhes; l’auie coma sòn ua sirventa hèta enlà dera sua casa sies mesi abans.
Eth senhor Gillenormand auie alavetz ueitanta ans justi.
En tot eth vesiat se lheuèc un clamor d’indignacion.
A qui volie hèr a creir aquerò era coquina sirventa?
Quina audàcia!
Quina abominabla calomnia!
Mès eth senhor Gillenormand non sentec colèra deguna.
Guardèc ath mainatge damb era amabla arridalha d’un òme vantat pera calomnia e didec entà que toti l’entenessen: “E qué?
Qué ei aquerò?
Qué i a?
Qué se passe?
Vos estonatz madeish qu’uns ignorants.
Eth senhor duc d’Angulema, bastard de sa Majestat Carles IX, se maridèc as ueitanta cinc ans damb ua gojateta de quinze; e eth senhor Virginal, marqués d’Alluye, frair deth cardenau de Sourdis, arquevesque de Bordèus, auec tàs ueitanta tres ans, d’ua puncèlla dera senhora presidenta Jacquin, un hilh, un vertadèr hilh d’amor que siguec cavalièr de Malta e conselhèr d’Estat d’espada, un gran òme d’aguest sègle; e er abat Tabaraud ei hilh d’un òme de ueitanta sèt ans.
Aquerò que non ei bric extraordinari.
Donques e era Biblia?
Mès declari, a maugrat de tot, qu’aguest cavalieret non ei mèn.
Que lo suenhen, donques qu’eth non n’a eth tòrt”.
Era orde ère caritadosa, e era sirventa, que se cridaue Magnon li hec ua auta enviada er an a vier.
Tanben ère un mainatge.
Dauant d’aguest còp, eth senhor Gillenormand capitulèc.
Envièc a sa mair es dus mainatjons, en tot comprometer-se a pagar entara sua educacion ueitanta francs ath mes, jos era condicion de qué non tornèsse ara madeisha.
E higec: “Voi que sa mair les tracte ben e jo vierè a veder-les de quan en quan;” e atau ac hec.
Auie auut un frair prèire qu’auie estat rector dera Académia de Poitiers trenta tres ans, e s’auie mòrt tàs setanta nau ans.
Per çò que tanh ath senhor Gillenormand màger non comerciaue damb era aumòina, l’autrejaue damb plaser e nòblaments.
Ère benevòl, brusc e caritatiu; s’auesse estat ric, eth sòn aclinament l’aurie possat a èster magnific.
Volie que tot çò que l’entornejaue se hesse en gran, enquia e tot es brigandalhes.
Un dia siguec panat en un eretatge per un agent de negòcis d’ua manèra grossièra e visibla, e didec aguestes paraules solemnes: “‘O!, be n’ei de lord aquerò!
M’avergonhen aguestes mans pòrques!
Tot a degenerat en aguest sègle, autanplan es coquins.
Macareu!
Que non ei aguesta era manèra de panar a un òme coma jo!
M’an panat coma en un bòsc, mès plan mau panat.
Siluae sint consule dignae!” Ja auem dit qu’auie auut dues hemnes; era prumèra li balhèc ua hilha, que se demorèc celibatària e era dusau, que moric as trenta ans, e s’auie maridat per amor, edart o per bèra auta causa, damb un soldat de fortuna, qu’auie servit ena armada dera Republica e der Imperi, guanhant era crotz en Austerlitz e recebent eth grad de Coronèl en Waterloo.
Consumie fòrça tabac e auie ua gràcia particulara entà secodir-se era gorgièra d’encaish damb eth revés dera man.
Credie plan poc en Diu.
VII.- Règla: non receber ad arrés senon de nets.
Tau ère eth senhor Lucas-Esperit Gillenormand qu’encara non auie perdut es peus, mès grisi que blanqui, e ère tostemp pientat en forma d’aurelhes de gosset.
En resumit: a maugrat de tot aquerò, qu’ère venerable.
Auie quauquarren deth sègle XVIII: ère frivòl e gran.
En 1814, e enes prumèri ans dera Restauracion, eth senhor Gillenormand, qu’encara ère joen (non auie que setanta quate ans), auie viscut en barri de Sant German, carrèr de Servandoni, près de Sant Sulpici, e non s’auie retirat en Marais senon en gésser deth mon, ja tàs ueitanta complidi.
En gésser deth mon, s’auie assolidat enes sòns costums.
Eth principau e mès invariable qu’ère auer era pòrta absoludaments barrada pendent eth dia, e non daurir-la ad arrés ne per arren senon de nets.
Dinaue tàs cinc e daurie dempús era pòrta.
Qu’ère era mòda deth sòn sègle, e non volie opausar-se ada era.
Es persones de posicion aluguen eth sòn esperit quan eth zenit baishe sus es esteles.” E s’embarraue entà toti, encara que siguesse entath rei.
Vielha elegància deth sòn temps.
VIII.- Es dues non formen parelha.
Es dues hilhes deth senhor Gillenormand, que viem de parlar, auien neishut damb setze ans d’intervau.
Ena sua joenesa s’auien retirat plan pòc e auien estat madeish peth sòn caractèr que pera sua fesomia çò de mens fraies que podien èster.
Era mendre ère ua amna aimanta de çò qu’ère lum, en tot pensar tostemp en flors, vèrsi e musica, negada enes espacis gloriosi, afogada, eterèa, junhuda dès era mainadesa, en ideau, a ua vaga figura eroïca.
Era màger qu’auie tanben era sua quimèra; vedie en blu un proveseire, quauque gran adjudicatari plan ric, un marit esplendidaments pèc, un milion hèt òme, o ben un prefècte; es recepcions dera Prefectura, es ussièrs dera avantcramba damb era cadea en còth, es balhs oficiaus, es arengues dera alcaldia, èster “era senhora prefècta”: tot aquerò fermentaue ena sua imaginacion.
Es dues fraies se perdien entre eres, cada ua en sòn respectiu sòmi quan èren joenes.
Ambdues auien ales; era ua coma un àngel, era auta coma ua auca.
Mès, aciu baish aumens, non se realizaue cap ambicion; ena nòsta epòca que non se hè terrenau cap paradís.
Era mendre s’auie maridat damb er òme des sòns sòmis, mès se moric.
Era màger non s’auie maridat.
En moment qu’aguesta ges en scèna ena istòria qu’escriuem, ère ua vertut vielha, ua beata incombustibla, ua damb es nassi mès agudents e un des talents mès obtusi que se pòden trapar.
Senhau caracteristic: dehòra der estret cercle dera sua familha arrés se n’auie sabut jamès deth sòn nòm de batièg.
Se la coneishie pera senhoreta Gillenormand màger.
En matèria de cant, era senhoreta Gillenormand màger qu’aurie guanhat un punt a ua miss.
Qu’ère eth pudor vengut enquiar extrèm: auie un rebrembe orrible ena sua vida, un dia l’auie vist un òme era cambaliga.
Era edat non auie hèt senon aumentar aguest pudor intransigent.
Entada era eth sòn pitrau non ère jamès massa opac, ne pujaue massa; multiplicaue es botons e esplingues aquiu a on arrés se l’aurie acodit guardar.
Qu’ei plan pròpi dera beataria méter autants mès sentinèles coma mens atacada ei era fortalesa.
Ça que la, e eth que posque explicarà aguesti mistèris dera innocéncia, se deishaue abraçar sense repugnància per un oficiau de lancèrs, nebot dusau sòn, que se cridaue Teodul.
En tot prescindir d’aguest favorit lancèr, er epitèt Beata que l’auem qualificat ère absoludaments avient.
Era senhoreta Gillenormand ère ua sòrta d’amna crepusculara.
Era beataria qu’ei semivertut e semivici.
Higie ara beataria era faussa devocion qu’ei era forradura que li convie.
Ère dera Cofradia dera Vèrge, e amiaue en cèrtes hèstes un vel blanc, gasulhaue oracions especiaus, adoraue era “sagrada sang” e eth “sagrat còr”, s’estaue ores sanceres en contemplacion dauant d’un autar de jesuita ancian, en ua capelha barrada ara gent e aquiu deishaue quilhar era amna entre petites bromes de marme, e grani arrais de husta daurada.
Auie ua amiga de capelha, vèrge vielha coma era, cridada era senhoreta Vaubois, totafèt pèga, qu’ath sòn costat era senhoreta Gillenormand ère ua agla.
Dehòra der Agnus Dei e des Ave Marias, era senhoreta Vaubois non sabie qu’es diuèrses manères de hèr confitura; ère, donc, perfècta en sòn gènre; qu’ère era ermina dera estupiditat sense ua soleta taca d’intelligéncia.
S’auem de díder era vertat, era senhoreta Gillenormand auie guanhat, mèsalèu que perdut, en envielhir, coma se passe tostemp damb es natures passiues.
Que non auie estat jamès dolenta, çò qu’ère ua bontat relatiua; ath delà, es ans rosiguen es angles, e auie aquerit ja era doçor que balhe eth temps; estaue tostemp trista, damb ua tristor escura, qu’eth sòn secret ne autanplan era madeisha possedie.
En tota era sua persona se descurbie er estupor d’ua vida qu’acabaue sense auer començat.
Dirigie era casa de sa pair; e eth senhor Gillenormand l’auie ath sòn costat dera madeisha manèra que monsenhor Bienvenú auie ara sua fraia.
Aguestes unions d’un vielh e d’ua vielha celibatària non son estranhes, e presenten er espectacle tostemp trende de dues febleses que se sostien mutuauments.
L’idolatraue.
Qu’ère eth sòn arrèhilh.
Ja mos traparam damb aguest joen.
Libre tresau: Eth pairin e er arrèhilh.
I.- Ua reunion anciana.
Quan eth senhor Gillenormand demoraue en carrèr Servandoni frequentaue diuèrses reunions fòrça bones e fòrça nòbles, qu’en eres ère recebut, encara qu’eth non ère nòble.
Coma qu’auie dues classes de talent, prumèr, eth que possedie reauments e, dusau, eth que li prestauen, ère pro cercat e complimentat.
Non venguie en nunlòc senon damb era condicion de dominar.
Que i a persones que vòlen, tu per tu, auer influéncia, e que parlen d’eri; aquiu a on non pòden èster oracles, que son bofons.
Eth senhor Gillenormand non ère d’aguesta sòrta; eth domeni qu’exercie ens salons reialistes que frequentaue non costaue arren ath sòn amor pròpi.
Qu’ère pertot oracle; a viatges rivalizaue damb Bonald e enquia damb Bengy-Puy-Vallée.
Entà 1817 passaue invariablaments dues tardes per setmana en ua casa pròcha, en carrèr de Ferou, ena casa dera senhora baronessa de T., digna e respectabla hemna, qu’eth sòn marit auie estat en temps de Loís XVI embaishador de França en Berlin.
Eth baron de T., qu’en vida ère fòrça afeccionat as extasis e as visions magnetiques, auie mòrt arroïnat ena emigracion, deishant per tot eretatge dètz volums manuscrits, religadi en marroquin vermelh e damb cants dauradi, de memòries plan curioses sus Mesmer e era sua vergueta.
Era senhora de T. non auie publicat es memòries per dignitat e se sostenguie per ua cuerta renda que s’auie sauvat non se sap com; s’estaue luenh dera cort, dera societat fòrça barrejada, coma era didie, en un isolament nòble, capinaut e praube.
Quauqui amics s’amassauen dus còps per setmana ath torn dera sua humeneja de veuda e formauen ua reunion reialista pura.
Prenien tè e dauen, sivans er impuls er vent se dirigisse entara elegia o entara comèdia, gemecs o crits d’orror sus eth sègle, sus era Carta, sus es bonapartistes, sus era prostitucion deth cordon blu enes plebèus, sus eth jacobisme de Loís XVIII, e se parlaue en votz baisha des esperances que deishaue veir eth frair deth rei, dempús Carles X.
S’acuelhien aquiu, damb passapòrts d’alegria, es cançons picaresques qu’en eres se cridaue Nicolàs a Napoleon.
Es duqueses mès delicades, e es hemnes mès embelinaires deth mon, s’extasiauen en enténer cançons coma aguesta, dirigides as “federadi”:
Se divertien damb jòcs de mots que credien terribles, equivòcs, innocents, que supausauen plei de podom, damb quartetes, e enquia estriuets, coma aguesti, contra eth ministèri moderat Desolles, que d’eth formauen part es senhors Descazes e Deserre:
O apraiauen era lista dera Cramba de Parelhs, “Cramba abominablaments jacobina”, e combinauen en era es nòms de manèra que resultèssen frases coma aguesta: Damas, Sabran, Gouvion-Saint-Cyr.
Tot alègraments.
En aquera reunion parodiauen era revolucion, donques qu’auien cèrta afogadura entà agudar era madeisha colèra en sens invèrs.
Cantauen tanben era sua Ça ira.
A!, ça ira,ça ira!
Es bonapartistes ena lantèrna!
Es cançons son coma era guilhotina; talhen indistintaments, aué ei aguest cap, deman aqueth aute.
Que non i a senon ua variacion.
En procès de Fualdès, que se passèc en aquera epòca, en 1816, se cuelhie partida per Bastide o per Jausion, perque Fualdès ère bonapartista.
Se cridaue as liberaus, es frairs e e amics, çò que equivalie a hèr-les era màger injúria.
Coma quauqui campanaus, era reunion dera senhora baronessa de T. auie dus pothi.
Lamotte- Valois, que d’eth se didie, ena aurelha, damb un cèrt respècte: “Non sabetz?
Ei eth Lamotte der ahèr deth collar”.
Es partits sòlen presentar aguestes amnisties tan singulares.
Mos cau consignar aciu qu’ena classa mieja certanes posicions pèrden importància quan se tien relacions damb gent de pòca valor; qu’ei de besonh guardar ben damb qui se tracte, donques qu’atau coma i a pèrta calorica ena proximitat a un còs hered, atau tanben se pèrd consideracion damb eth tracte de gent menspredada.
Mès era part nauta dera societat anciana sautaue peth dessús d’aguesta lei coma peth dessús de totes es autes.
Marigny, frair dera Pompadour, entraue en casa deth senhor prince de Soubise.
A maugrat d’èster çò qu’ère?
Non, senon precisaments per èster çò qu’ère.
Du Barry, pairin dera Vaubernier, ère plan ben recebut ena casa deth senhor mariscau de Richelieu.
Aguesta societat qu’ei er Olimp: Mercuri e eth prince de Guemenée son en eth coma en casa; s’admet ath lairon damb era condicion de qué sigue diu.
Eth comde de Lamotte, qu’en 1815 ère un vielh de setanta cinc ans, non auie de notable senon eth sòn aspècte reservat e sentenciós, eth sòn angulós e hered ròstre, es sues manères extrèmaments fines, eth sòn vestit cordat enquiara barba e es ues longues cames tostemp crotzades e calades en un ample pantalon sense cap de gràcia, de color de hanga de Siena codut.
Eth color deth ròstre ère eth madeish deth pantalon.
Aguest senhor de Lamotte ère “plan considerat” en aguesta reunion per çò dera sua celebritat; e, causa estranha, encara que cèrta, per çò tanben deth sòn nòm de Valois.
Per çò que tanh ath senhor Gillenormand, era consideracion que gaudie ère absoludaments de bon gènre.
Qu’auie aquerit autoritat.
A maugrat dera sua leugeresa, e sense que se perjudiquèsse en absolut era sua galantaria, auie ua manèra d’èster imponenta, digna, nòbla e modestaments capinauta, que hège mès respectabla era sua edat.
Arrés vie a èster un sègle caminant impunaments.
Es ans acaben per enrodar eth cap d’ua aureòla venerabla.
Auie, ath delà, aguestes dites que son completaments dera escòla classica.
Eth senhor Gillenormand ac aprovèc, en tot díder: “Toti es reis que non son eth rei de França, son reiets de província”.
Un dia entenec aguesta pregunta e aguesta responsa: “A qué a estat condemnat eth redactor deth Corrèu francés?” “A èster suspenut”.
Dites coma aguesta que creen ua posicion.
Un còp en un Te Deum, que se celebraue er aniversari dera tornada des Borbons, vedec passar ath senhor Talleyrand, e didec: “Aguest ei Sa Excelléncia eth Mau”.
Eth senhor Gillenormand venguie lèu tostemp ena reunion acompanhat dera sua hilha, aquera nauta senhoreta qu’alavetz passaue des quaranta ans e ne representaue cinquanta, e d’un polit mainatge de sèt ans, blanc, rosat, frèsc, d’alègri e innocents uelhs qu’en entrar ena sala entenie tostemp gasulhar ath sòn entorn: “ Be n’ei de beròi!
Quin malastre!
Praube mainatge!”.
Aguest mainatge ei eth madeish qu’auem parlat abantes.
Aguest bandit deth Loira ère eth gendre deth senhor Gillenormand, de qui auem dit ja qu’auie estat qualificat per aguest coma eth desaunor dera sua familha.
II.- Un espèctre ròi d’aqueth temps.
Quinsevolh qu’auesse passat en aquera epòca peth petit bordalat de Vernon, e s’auesse arturat un moment en aqueth polit pònt monumentau, que serà substituit lèu lèu per un pònt de hèr lèg, aurie pogut observar, dirigint era guardada de naut dera barramenta estant, a un òme d’uns cinquanta ans, damb casqueta de pèth de oelha, vestit damb un pantalon e ua sòrta de cassaca de vasta tela grisa, qu’en era amiaue cosuda ua causa auriòla qu’ath sòn temps auie estat ua cinta ròia, cauçat damb espardenhes, torrat peth solei; de sòrta qu’auie era cara lèu nera e eth peu lèu blanc, damb ua grana creta qu’anaue deth front enquiara gauta; acorbaishat, doblegat, envielhit abans de temps, passejant, lèu cada dia, damb ua petita aishada e ua podadoira ena man, per un d’aqueri espacis enrodadi de tàpies, pròchi ath pònt, que s’estenen costejant, coma ua cadia de losats, era arriba quèrra deth Sena; polidi tancats plei de flors, que d’eri se porie díder se siguessen plan mès grani: son jardins; e se siguessen un shinhau mès petits: son nhòquets.
Toti aguesti tancats acaben, per un costat en arriu e per aute en ua casa.
Er òme dera caseta e des esclòps s’estaue en 1817 en mès petit d’aguesti tancats e ena mès umila de totes aguestes cases.
S’estaue solet e solitari, en silenci e praubaments, damb ua sirventa, que non ère ne joena ne vielha, ne beròia ne lèja, ne campanharda ne cortesana.
Eth quarrat de tèrra, que cridaue eth sòn jardin, auie fama en pòble pera beresa des flors que cultivaue; donques qu’es flors èren tota era sua ocupacion.
A truca de trabalh, de perseverància, de suenh e de farrats d’aigua, auie artenhut crear, dempús deth Creador, e auie endonviat quauqui tulipes e cèrtes dàlias que semblauen auer estat desbrembades dera natura.
Qu’ère engenhós; auie descubèrt, abans que Soulange Bodin, era formacion de molons de tèrra de brucs entà cultivar es rars e preciosi arbilhons d’America e dera China.
En ostiu, a punta de dia, ère ja en sòn jardin, hotjant, talhant, sauclant, segant, caminant per miei des flors damb un cèrt aspècte de bontat, de tristor e de doçor; e a viatges se demoraue cogitós e immobil ores sanceres en tot escotar eth cant d’un audèth en un arbe, o eth bronit d’un mainatge en ua casa; a viatges damb es uelhs tachadi en extrèm dera huelha d’ua èrba, en quauqua gota d’arrosada convertida pes arrais deth solei en un robin.
Qu’ère timid enquia e tot semblar foreno; gessie plan pòc e non vedie ad arrés senon as praubi que picauen ena sua hièstra, e ath pair Mabeuf, eth prèire, qu’ère un brave òme de pro edat.
Ça que la, se bèth vesin o forastèr picaue ena sua pòrta, desirant veir es sòns tulipes e es sues ròses, daurie arrint.
Aguest qu’ère eth “bandit deth Loira”.
Qui auesse liejut en aqueth temps es memòries militares, es biografies, eth Monitor e es boletins dera grana armada, aurie pogut veir un nòm, repetit soent, eth de Jòrdi Pontmercy.
Mès joen encara, aguest Jòrdi Pontmercy ère soldat en regiment de Saintonge.
Quan crebèc era revolucion, eth regiment de Saintonge siguec agregat ara armada deth Rhin.
Es ancians regiments dera monarquia sauvèren es nòms des províncies enquia e tot dempús dera queiguda deth tron, e non sigueren reformadi enquia 1794.
Pontmercy lutèc en Espanha, en Worms, en Neustadt, en Turkheim, en Alzey, en Maguncia, a on siguec un des dus cents que formauen era reiregarda de Houchard.
Siguec tanben d’aqueri dotze que lutèren contra era armada deth prince de Hesse, darrèr dera vielha muralha d’Andernach, e non arreculèc entar ensems dera armada senon quan eth canon enemic dauric era bèrca dès eth cordon dera balustrada enquiara madeisha escarpa.
Siguec damb Kleber en Marchiennes, e ena accion de Monte Panissel, qu’en era li trinquèc eth braç ua bala de canon.
Dempús passèc ena frontèra d’Italia, e siguec un des trenta granadèrs que defeneren eth carís de Tende damb Joubert.
Joubert siguec nomentat alavetz ajudant generau, e Pontmercy lòctenent.
Siguec dempús ath costat de Berthier, en miei dera mitralha, en aquera jornada de Lodi que hec díder a Bonaparte: “Berthier a estat artilhèr, soldat de cavalaria e granadèr.” Vedec quèir en Novi ath sòn ancian generau Joubert, en moment que lheuant eth sabre cridaue: “Tà dauant!”.
S’embarquècc dempús damb era sua companhia entà un ahèr de servici, en un vaishèth qu’anaue de Genova entà un aute pòrt dera còsta, e queiguec en ua emboscada de sèt o ueit veles angleses.
En 1805, apertenguec ara division de Malher, que s’apoderèc de Gunzburg contra er archiduc Ferran.
En Wettingen recebec enes sòns braci, en miei d’ua ploja de bales, ath coronèl Maupetit, herit mortauments, dauant deth 9.0 de dragons; e se distinguic en Austerlitz en aquera admirabla marcha escalonada, hèta jos eth huec enemic.
Quan era cavalaria dera garda imperiau russa esbaucèc un batalhon de 4.0 regiment de linha, Pontmercy siguec des que lo resvengèren en tot hèr enlà ad aguesta tropa.
Er emperaire l’autregèc era crotz.
Pontmercy vedec quèir successiuaments presoèrs a Wurmser en Mantua, a Melas en Alexandria, a Mack en Ulm.
Formèc partida deth ueitau còs dera gran armada, comandat per Mortier, e conquistador de Hamburg.
Dempús passèc en regiment 55 de linha, qu’amiaue abans eth nòm de Flandes.
En Eylau siguec en cementèri qu’er eroïc capitan Loís Hugo, oncle der autor d’aguest libre, tenguec solet damb era sua companhia, compausada de ueitanta tres òmes, pendent dues ores, tot er atac dera armada enemiga.
Pontmercy siguec un des tres que gesseren viui d’aqueth cementèri; siguec tanben en Frienland.
Vedec Moscòu e eth Beresina, se trapèc en Lutzen, Bautzen, Dresde, Wachau, Leipzig, e enes carisi de Gelenhausen, e dempús en Montmirail, Chateau-Thierry, Craon, ena aurèra deth Marne, enes arribères deth Aisne, e ena temibla posicion de Laon.
En Arnay-le-Duc, estant capitant, guinhauetegèc a dètz cosacs, e sauvèc, non a un generau, senon a un caporau.
Pontmercy siguec guinhauetejat tanben en aguesta escadença, e li calèc extrèir vint-e-sèt esteres deth braç quèrre.
Ueit dies abans dera capitulacion de París, acabaue de permutar-se damb un companh, e d’entrar ena cavalaria, donques qu’auie çò qu’en ancian regim se cridaue dobla man, ei a díder, madeisha adretia entà manejar eth sabre o eth fusilh, e coma oficiau, un esquadron o un batalhon.
D’aguesta adretia, perfeccionada pera educacion militara, an neishut certans còssi especiaus, coma es dragons, que son ath còp soldats d’a pè e d’a shivau.
Acompanhèc a Napoleon ena isla d’Elba.
En Waterloo ère ja cap d’un esquadron de coraissèrs ena brigada Dubois.
Eth siguec qui cuelhec era bandèra deth batalhon de Luxemburg e venguec a botar-la enes pès der emperaire, tot caperat de sang, pr’amor qu’auie recebut, en apoderar-se’n d’era, un còp de sabre ena cara.
Qui ère aguest Jòrdi Pontmercy?
Qu’ère eth bandit de Loira.
Ja coneishem quauquarren dera sua istòria.
Dempús de Waterloo, Pontmercy, trèt, coma auem vist, deth barranc, artenhèc amassar-se ara armada, e venguec arrossegant-se d’espitau en espitau enquias cantonaments deth Loira.
Era Restauracion lo deishèc a mieja paga, e dempús lo manèc de quartèr, ei a díder, susvelhat, entà Vernon.
Eth rei Loís XVIII, en hèr veir que non s’auie passat tot aquerò que se passèc enes Cent Dies, non l’arreconeishec ne era gràcia d’oficiau dera legion d’aunor, ne eth sòn grad de coronèl, ne eth sòn titol de baron; mès eth non perdie era ocasión de signar coma coronel baron de Pontmercy.
Non auie qu’ua vielha casaca blua, e non gessie jamès sense méter en era era roseta d’oficiau dera legion d’aunor.
Eth fiscau de S.M.
Dus o tres còps eth ministre dera Guerra e eth comandant generau deth departament l’escriueren damb aguesta envolòpa: Tath senhor comandant Pontmercy; mès eth les entornèc es cartes sense daurir-les.
Napoleon, alavetz, hège madeish en Santa Elena damb es cartes de sir Hudson Lowe, dirigides ath generau Bonaparte.
Pontmercy auie acabat, deishatz-me díder era frasa, en tot auer ena boca era madeisha saliua qu’er emperaire.
En Roma i auec tanben presoèrs cartaginesi que se remien a saludar a Flaminio e mostrauen auer quauquarren dera amna d’Anibal.
Un maitin trapèc ath fiscau de S.M.
Non auie qu’ua mesquina mieja paga de cap d’esquadron: Auie logat en Vernon era casa mès petita que trapèc, e en era s’estaue solet, viem de díder.
Eth vielh ciutadan, indignat ath sòn laguens, consentic, alendant e dident: “Es familhes mès importantes se ven obligades a hèr madeish.
Aguest mainatge aurie estat era felicitat deth coronèl ena sua solitud; mès eth pairin auie reclamat imperiosaments ath sòn arrèhilh, declarant que se non l’ac autrejauen lo deseretarie.
Eth pair cedic per interès deth mainatge, e en non poder auer ath sòn costat ath hilh, se tenguec a estimar es flors.
Plan per aquerò, auie renonciat a tot; non se botjaue ne conspiraue, dividie eth sòn pensament entre era innocéncia deth sòn present e era granor deth sòn passat; passaue eth temps demorant un clavèl, o brembant- se’n d’Austerlitz.
Eth senhor Gillenormand non auie relacion damb eth sòn gendre.
Et coronèl ère entada eth “un bandit”, e eth ère entath cornonèl un “pèc”.
Eth pairin non parlaue james deth coronèl senon entà quauqua allusion burlesca ara sua “baronia”.
Auien convengut exprèssaments que Pontmercy non sajarie jamès veir ne parlar damb eth sòn hilh, jos era pena de veir ad aguest expulsat dera casa e deseretat; es Gillenormand guardauen a Pontmercy coma un empestat.
Volien educar ath mainatge ara sua manèra.. Eth coronèl dilhèu hec mau en acceptar aguestes condicions; mès passèc per eres en creir qu’obraue ben, e sacrificar-se solet ada eth madeish.
Er eretatge deth pairin Gillenormand qu’ère pòca causa; mès eth dera senhoreta Gillenormand màger, ère gran, pr’amor que sa mair auie estat plan rica; e, en auer-se estat era celibatària, eth hilh dera sua fraia ère eth sòn eretèr naturau.
Eth mainatge, que se cridaue Mario, se’n sabie de qué auie pair; mès arren mès.
Arrés badaue boca entà parlar-li d’eth; mès era gent que li hège tractar eth sòn pairin, damb es sòns mormolhs, es sues mieges paraules, es sòns guinhades de uelhs, auie cridat era atencion deth mainatge damb eth temps, e aguest auie acabat comprenent bèra causa; e coma cuelhie per ua sòrta d’infiltracion e de lenta penetracion es idies e es opinions que formauen ath sòn entorn, arribèc de man en man a non pensar en sa pair, senon avergonhat e damb eth còr sarrat.
Tant que Mario anaue creishent en aguesta atmosfèra, cada dus o tres mesi s’escapaue eth coronèl, venguie furtiuaments en París, coma un perseguit pera justícia qu’a trincat es sues cadies, e s’apostaue en Sant Sulpici ara ora qu’era senhoreta Gillenormand amiaue a Mario entà missa; e aquiu, tremolant de qué se virèsse era tia, amagat darrèr d’un pilar, immobil, sense gausar a penes alendar, ère en tot guardar ath sòn hilh.
Aqueth òme, plen de cretes, auie pòur d’ua vielha celibatària.
D’aciu auien vengut es sues relacions damb eth prèire de Vernon, senhor Mabeuf.
Aguest digne prèire auie un frair, majordòm de fabrica de Sant Sulpici, qu’auie vist fòrça còps ad aguest òme contemplant ath sòn hilh e auie calat era sua atencion ena creta que li crotzaue era gauta, e era gròssa lèrma que penjaue des sòns uelhs.
Aqueth òme, d’aspècte tan varonil, que ploraue coma ua hemna, l’auie chocat ath majordòm; eth sòn ròstre que l’auie impressionat.
Un dia que venguec en Verno pr’amor de veir ath sòn frair, se trapèc en pònt ath coronèl Pontmercy, e arreconeishec en eth ar òme de Sant Sulpici.
Eth majordòm parlèc d’eth ath prèire, e ambdús, jos ua desencusa quinsevolh, li tengueren ua visita ath coronèl, visita que se’n hec a vier, ath sòn darrèr, fòrça d’autes.
Eth coronèl, fòrça reservat ara prumeria, acabèc daurint eth sòn còr, e eth prèire e eth majordòm se’n saberen de tota era istòria e de com Pontmercy sacrificaue era sua felicitat per avier deth sòn hilh.
Aquerò hec qu’eth prèire lo guardèsse damb veneracion e trendesa, e eth coronèl li cuelhec afècte.
Ath delà d’aquerò, quan per edart se trapen un ancian prèire e un vielh militar, s’ambdús son sincèrs e bravi, arrés se compren ne s’amasse mès aisidaments, pr’amor que, ath hons, son ua madeisha causa; er un se sacrifique pera pàtria d’aciu baish, e er aute pera pàtria d’aquiu naut: que non i a cap mès diferéncia.
Dus còps ar an, eth 1èr.
III.- Requiescant.
Era reunion dera senhora T. ère tot çò que Mario Pontmercy coneishie deth mon; aqueth ère eth solet trauc per a on podie guardar era vida.
Eth trauc qu’ère ombriu e recebie ath sòn trauèrs mès hered que calor, mès tenèbres que lum.
Aguest mainatge, qu’ère era alegria e era lum, en entrar en aguest mon estranh aqueric en pòc de temps tristor, e çò qu’ei mès opausat ara sua edat, gravetat.
Entornejat de totes aqueres persones impausantes e singulares, guardaue ath sòn entorn damb seriós estonament: tot hège aumentar en eth aguest estupor.
Ena reunion dera senhora T. i auie quauques vielhes nòbles fòrça venerables, que se cridauen Mathan, Noé, Levis, que se prononciaue Levi, e Cambis, que se prononciaue Cambises.
Aqueres cares ancianes e aqueri nòms biblics se barrejauen en cap deth mainatge damb er ancian testament qu’aprenie de memòria; e quan èren totes seigudes en cercle ar entorn d’ua lum moribonda, illuminades a penes per ua lampa de pantalha verda, damb es sòns sevèrs perfils, es sòns peus grisi o blanqui, es sòns longui vestits de ua auta edat, qu’en eri non se distinguien senon colors lugubres, deishant quèir de quan en quan paraules majestuoses e grèus, eth mainatge Mario les contemplaue damb uelhs espauridi, pensant veir en eres, non hemnes, senon patriarques e magues; non èssers reaus, senon hantaumes.
Ad aguesti hantaumes se i amassauen diuèrsi prèires que frequentauen aquera reunion, e quauqui nòbles; eth marqués de Sass, secretari d’ordes dera princessa de Berry; eth vescomde de Val, que publicaue, jos eth fausnòm de Carlos Antonio, òdes monorrimes; eth prince de Beauf qu’en èster encara joen auie peus grisi, e ua hemna polida e de talent, qu’es sòns vetits de velot escarlata damb treneta d’aur, fòrça escotadi, èren er escandal d’aquera ombriua casa; eth marqués de C e de E, que sabie mielhor qu’arrés en França “era urbanitat proporcionada”; eth comde d’Am, brave òme, de benevòla mina, e eth cavalièr de Port de Guy, colomna dera bibliotèca deth Louvre, cridada eth gabinet deth rei.
Èren en Tolon e eth sòn mestièr ère vier a recuélher de net, en cadafalc, es caps e es còssi des guilhotinadi pendent eth dia; amiauen ena esquia aqueri troncs destilant sang, de sòrta qu’es capòts de presoèr auien per dejós deth cogòt ua crospa de sang, seca peth maitin e umida pera net.
Ena reunion dera senhora T, abondauen aguestes narracions tragiques; e a truca de maudíder a Marat s’aplaudie a Trestaillon.
Quauqui deputats des cridadi introuvables hègen era sua partida de whist; èren eth senhor Thibord deth Chalard, e eth senhor Lemarchant de Gomicourt, e eth celèbre trufaire dera dreta, eth senhor Cornet-Dincourt.
Eth cap d’ordre militara, Ferrette, damb es sues garramaches cuertes e es sòns primi bots dera cama entraue de passa quauque viatge en salon, quan anaue ena casa deth senhor Talleyrand.
Qu’auie estat companh d’aventures deth senhor comde d’Artois, e ath revés d’Aristotil, acorropat jos Campaspe, auie hèt caminar a Guimard a quate pautes e per tant auie demostrat as sègles se com pòt demorar resvenjat un filosòf per un cap d’ordre militara.
Per çò que hè as prèires, venguien aquiu: eth clèrgue Halma, eth madeish qu’ath senhor Larose, eth sòn collaborador en Eth Pericle, didie: “Bè!, qui non a cinquanta ans?
Solet quauque charraire”; eth clèrgue Letourneur, predicador deth rei; eth clèrgue Frayssinous, que non ère encara ne comde, ne avesque, ne ministre, ne par e qu’amiaue ua sotana vielha sense botons ja, e eth clèrgue Keravenant, prèire de Sant German des Prats; e ath delà, eth nunci deth Papa, qu’ère alavetz monsenhor Macchi, arquevesque de Nisibis, dempús cardenau, que se distinguie peth sòn long e cogitós nas, e un aute monsenhor, que se titolaue eth clèrgue Palmieri, prelat domestic, un des sèt protonotàris participants deth Sant Sièti, canonge dera insigna basilica liberiana, avocat des sants, postulatore di santi, çò que se referís as ahèrs de canonizacion, e signifique, mès o mens, postulador o receptor de memoriaus entà un lòc enes autars; e fin finau, dus cardenaus, eth senhor dera Luzerne e eth senhor de Cl T. Eth senhor cardenau de Luzerne ère escrivan, e auec uns ans dempús er aunor de signar ath cant de Chateaubriand quauqui articles en Conservador.
Eth senhor de Cl T ère arquevesque de Toul, e solie vier soent en París entà passar ua tempsada ena casa d’un nebot, eth marqués de T., que siguec ministre dera Guèrra e dera Marina.
Eth cardenau ère un vielh alègre que mostraue es sues cauces violetes jos era sotana rebussada; era sua mania qu’ère odiar ara Enciclopèdia, e hèr hòlaments ath bilhard.
Eth cardenau de Cl T auie estat presentat en casa dera senhora T. peth sòn mès intim amic, eth senhor de Roquelaure, ancian avesque de Senlis, e un des quaranta.
Eth senhor de Roquelaure ère notable pera sua nauta estatura e pera sua assiduitat ena Academia.
A trauèrs dera pòrta de veires dera sala pròcha ara bibliotèca, qu’en era era Acadèmia Francesa celebraue alavetz es sues sessions, es curiosi podien veir cada dijaus ar ancian avesque de Senlis, lèu tostemp de pès, nauèth empovassat, damb cauces violeta virant era esquia ara pòrta entà deishar veir mielhor eth sòn cothèr.
Toti aguesti gleisèrs, qu’èren autant cortesans coma òmes de Glèisa, aumentauen era gravetat dera reunion de T., qu’en era recargauen er aspècte senhoriau cinc pars de França, eth marqués de Vib, eth marqués de Tau, eth marqués de Herb, eth vescomde Damb e eth duc de Val.
Aguest, encara qu’ère prince de Mon, ei a díder, prince sobeiran estrangèr, auie formada ua tan nauta idia de França e dera dignitat de par, que tot ac vedie a trauèrs d’ambdues causes e solie díder: “Es cardenaus son es pars de França de Roma, es lords son es pars de França d’Anglatèrra”.
Per çò d’aute, coma qu’era revolucion en aguest sègle li cau entrar pertot, aqueth salon feudau ère, sivans auem dit, senhorejat per un òme dera classa mieja.
Eth senhor Gillenormand regnaue aquiu.
Aquera qu’ère era pinta e era quinta esséncia dera societat parisenca que seguie era bandèra blanca; aquiu se discutien es nòms mès coneishudi, encara que siguessen reialistes; pr’amor qu’ena fama i a quauquarren d’anarquia.
Se Chateaubriand auesse entrat aquiu, aurie costat er efècte deth pair Duchene.
Ça que la, en aguesta societat ortodòxa i entrauen per tolerància quauqui empenaïts.
Eth comde Beug siguec admetut a titol de correccion.
Es reunions “nòbles” d’aué non se retiren ad aqueres.
Eth barri de Sant German modèrn flaire a erètge, e es reialistes d’ara son demagògs, mos ac cau díder en elògi d’eri.
Ena casa dera senhora T., coma qu’era reunion ère formada per çò de mès superior, dominaue un gust esquist e capinaut jos ua urbanitat escuelhuda.
Es costums amiauen damb eri tota sòrta de rafinaments involuntaris, qu’èren er ancian regim enterrat, mès encara viu.
Quauqui uns d’aguesti costums, mès que mès en lengatge, èren fòrça capriciosi; es observadors superficiaus aurien cuelhut per provincialismes çò que non ère senon anticalhes.
S’entenie díder aquiu era senhora generala; e non ère deth tot estranh era senhora coronèla.
Era embelinaira senhora de Leon, en rebrembe, plan que òc, des duquesses de Longueville e de Chevreuse, s’estimaue mès aguets fausnòm ath sòn titol de princessa.
Era marquessa de Crequy s’auie cridat tanben era senhora coronèla.
En aguest petit cercle aristocratic s’endonvièc eth rafinament de díder enes Tulheries, en parlar ath rei en intimitat eth rei en tresau persona, e non díder jamès vòsta majestat, pr’amor qu’aguest tractament auie estat “profanat per usurpaire”.
Aquiu jutjauen es hèts e es òmes; se’n burlauen deth sègle, e damb aquerò quedauen desencusadi de comprener-lo; s’ajudauen en aguesta ignorància, e se comunicauen mutuaments era quantitat de lum que cadun possedie.
Matusalen ensenhaue a Epimenides; eth sord metie ath pas ath cèc; se declaraue coma non passat eth temps dempús Coblenza, e atau coma Loís XVIII ère, pera gràcia de Diu, en vint-e-cincau an deth sòn reinatge, atau es emigradi se trapauen de dret en vintau an dera sua adolescéncia.
Tot qu’ère en armonia; arren auie viscut massa; era paraula a penes ere ua bohada; eth jornau, en acòrd damb eth salon, semblaue un papirus.
I auie quauqui joeni, mès qu’èren lèu mòrts.
Ena avantcramba, es liurèes estauen plan rosigades; donques qu’aqueres persones, qu’èren d’ua edat passada, auien sirvent dera sua epòca.
Tot aquerò semblaue qu’auie viscut hège fòrça temps, e lutaue damb eth sepulcre.
Tot eth sòn diccionari s’estaue lèu en aguestes paraules: Conservar, Conservacion, Conservador.
Çò que calie ère èster en bona flaira.
E plan, es opinions d’aqueri grops venerables èren embaumades, es sues idies flairauen a nard.
Qu’ère aqueth un mon en estat de momia.
Es patrons èren embaumadi, es sirvents empalhadi.
Ua digna marquessa vielha, nauèth venguda dera emigracion e arroïnada, non auie senon ua sirventa, e seguie dident: “es mèns sirvents”.
Mès, se qué hègen ena reunion dera senhora T.?
Èren oltres?
E qué vò díder èster oltra?
Aguesta paraula que non a, aué, significacion encara que çò que represente non age despareishut.
Expliquem-la.
Èster oltra qu’ei vier mès enlà; ei hèr era guèrra ath scèptre en nòm deth tron, e ara mitra en nòm der autar; ei mautractar çò que s’arrossègue; ei lançar enes shivaus d’atelatge entà que vagen mès rapid; ei censurar eth fogairon perque crème pòqui erètges; ei repotegar ar idolatra pera sua pòca idolatria; ei insultar per excès de respècte; ei trapar en Papa pòc papisme, en rei pòc reialisme e fòrça lum ena net; ei èster maucontent der alabastre, dera nhèu, deth cigne e deth liri en nòm dera blancor; ei èster partidari des causes enquiath punt d’èster eth sòn enemic; qu’ei amiar eth per entath contra.
Er esperit oltra caracterize especiauments era prumèra fasa dera Restauracion.
Que non i a arren ena istòria semblable ath quart d’ora que comence en 1814 e acabe en 1820, ar adveniment deth senhor de Villele, er òme practic dera dreta.
Aguesti sies ans sigueren un moment extraordinari, rambalhós e trist ath còp, alègre e ombriu, illuminat coma era claretat dera auba, e caperat ath madeish temps pes tenèbres des granes catastròfes qu’aumplien encara er orizon e s’anauen perdent lentaments en passat.
I auec en aquera lum e en aquera ombra un petit mon nau e vielh, bofon e trist, joenenc e senil, heregant-se es uelhs, pr’amor qu’arren se retire tant ar acte de desvelhar-se coma era tornada d’ua emigracion, grop que guardaue a França damb mesfidança e ère guardat per França damb ironia; vielhs ihons, marquesi orgulhosi, es que despareishen e es apareishudi, “es ex…” estupefacti de tot, bravi e nòbles aristocrates qu’arrien pr’amor qu’èren en França, e plorauen tanben, estonadi, per tornar ena sua pàtria, desesperadi per non trapar ara sua monarquia; era noblesa des crotzades, menspredant ara noblesa de Emperi, ei a díder, ara noblesa dera espada; es races istoriques qu’auien perdut eth significat dera istòria; es hilhs des companhs de Carlemagne, menspredant as companhs de Napoleon.
Es espades, coma viem de díder, se manauen reciprocaments er insult; era espada de Fontenoy qu’ère causa d’arrir, e ère caperada de rovilh; era espada de Marengo ère odiosa, e non se vedie en era qu’un sabre.
Er antigaments substituie ar ager.
Que non s’auie eth sentiment de çò de gran, ne eth sentiment de çò de ridicul; e i auec qui cridèc Scapin a Bonaparte.
Quan per edart treiguem d’eth bèra figura e sajam de hèr-la revíuer mejançant era imaginacion, mos semble tant estranha coma d’un mon antediluvian; qu’ei, plan que òc, qu’a estat negat tanben per un deluvi.
A despareishut jos dus revolucions.
Be ne son de poderoses es ondades des idies!
Com capèren ara prèssa tot çò que les cau esbauçar e sepultar en compliment dera sua mission, e guaire lèu hotgen terribles prigondors!
Tau ère era fesomia des reunions d’aqueri tempsi luenhants e candids qu’eth senhor Martainville auie mès finesa que Voltaire.
Aguestes reunions auien ua literatura e ua politica pròpies.
Se credie en Fievée; eth senhor Agier botaue era lei; se comentaue a Colnet, publicista que venie libres vielhs en cai de Malaquais.
Napoleon ère coneishut solet per Ògre de Corcega; mès dempús era introduccion ena istòria deth senhor marqués de Buonaparte, lòctenent generau des armades deth rei, siguec ua concession ar esperit deth sègle.
Aqueres reunions non se sauvèren blosses pendent guaire temps.
Dempús 1818 comencèren a germiar en eres quauqui doctrinaris; nuança sospechosa, qu’auie per sistèma èster reialiste, desencusant-se d’ester-ne.
Es doctrinaris èren avergonhadi a on es oltres capitauen.
Auien talent e sauvauen silenci; eth sòn dògma politic ère avientaments ornat de gravetat; les calie, donc, hèr capitada.
Hègen, plan utilaments, excèssi de corbata blanca e frac cordat.
Er error o eth malastre deth partit doctrinari qu’a estat eth crear ua joenesa envielhida.
Cuelhien postures de sabents; soniauen empeutar en principi absolut e excessiu un poder templat.
Opausauen, e a viatges damb rara intelligéncia, ath liberalisme esbauçador un liberalisme conservador e se les entenie díder: “Gràcia entath reialisme: que mos a hèt mès d’un benefici.
Mos a hèt a vier de nauèth era tradicion, eth culte, era religion, eth respècte; ei fidèu, valent, cavaleresc, aimant, leiau.
Vie a barrejar, encara que de mala encolia, es naues graneses dera nacion damb es graneses seculares dera monarquia.
Qu’a eth malastre de non compréner era revolucion, er emperi, era glòria, era libertat, es naues idies, es naues generacions, eth sègle.
Mès aguest defècte qu’a, per çò que hè a nosati, qu’ei que non l’auem nosati quauqui viatges respècte ada eth?
Era revolucion, que n’èm eretèrs, li cau auer era intelligéncia de tot.
Eth contrasentit deth liberalisme qu’ei atacar eth reialisme.
Quina fauta!
Era França revolucionària non a respècte dera França istorica, ei a díder, de sa mair, ei a díder, d’era madeisha.
Dempús deth 5 de seteme se tracte ara noblesa dera monarquia coma dempús deth 8 de junhsèga se tractaue ara noblesa der Emperi.
Eri qu’an estat injusti damb era agla; nosati n’èm damb era flor de lis.
Se desire, donc, auer tostemp quauquarren entà proscríuer?
Dilhèu ei util rebaishar era corona de Loís XIV, rascar er escut d’Enric IV?
Hem burla deth senhor Vaublanc, qu’esfaçaue es N deth pònt de Jena!
E qué hège?
Çò que hèm nosati.
Bouvines mos aperten madeish que Marengo; e es flors de lis madeish qu’es N. Aguest qu’ei eth nòste auviatge.
Per qué amendrir-lo?
Non mos cau renegar dera pàtria ne en passat ne en present.
Per qué non auem d’adméter tota era istòria?
D’aguesta sòrta criticauen e protegien es doctrinaris eth reialisme, maucontent per que lo criticauen, irritat perque lo protegien.
Es oltres caracterizèren era prumèra epòca deth reialisme; era congregacion caracterizèc ara dusau.
Ara passion la succedic era abiletat.
Deishem aciu aguest esbòç.
Ath long d’aguesta narracion, er autor a trapat en sòn camin aguest moment curiós dera istòria contemporanèa; e en passar, l’a calut dirigir-li ua guardada e diboishar quauqu’un des perfils singulars d’aquera societat desconeishuda aué.
Mès ac hè ara prèssa, sense cap idia amarganta o burlesca.
Quauqui rebrembes afectuosi e respectuosi, donques que se referissen a sa mair, l’amassen damb aguest passat.
De un aute costat, mos ac cau díder, aqueth petit mon auie es sues graneses.
Podem arrir-mo’n, mès non menspredar-lo ne auer-lo en òdi.
Qu’ère era França de un aute temps.
Mario Pontmercy hec, coma toti es mainatges, quauqui estudis.
Quan gessec des mans dera sua tia Gillenormand, eth sòn pairin l’autregèc a un digne professor dera mès blossa innocéncia classica, e aquera amna joena que començaue a daurir-se passèc d’ua beata entà un pedant.
Mario passèc es ans de collègi e entrèc ena escòla de Dret.
Qu’ère reialiste fanatic e austèr.
Estimaue plan pòc ath sòn pairin, qu’era sua alegria e eth sòn cinisme lo shordauen, e ère ombriu per çò que hè a sa pair.
Per çò d’aute, ère un joen afogat e hered, nòble, generós, capinaut, religiós, exaltat, digne enquiara duretat, blos enquia èster insociable.
IV.- Finau deth bandit.
Era conclusion des estudis classics de Mario coïncidic damb era gessuda deth mon deth senhor Gillenormand.
Eth vielh se didec adiu dera banlèga de Sant German e des reunions dera senhora T., e se n’anèc a demorar en Marais, ena sua casa deth carrèr des Hilhes deth Calvari a on auie, coma sirvents, ath delà deth portièr, ara puncèla Nicolaseta, qu’auie succedit ara Magnon e ath Vasc orgulhós e guiterós, qu’auem parlat quauques planes abans.
Mario venguie de complir dètz-e-sèt ans en 1827, e un dia, en tornar entà casa, vedec ath sòn pairin damb ua carta ena man.
Mario, didec eth senhor Gillenormand, deman partiràs entà Vernon.
Entà qué?, didec Mario.
Entà veir a ta pair.
Mario s’estrementic.
Qu’auie pensat en tot mens en qué bèth dia aurie d’anar a veir a sa pair.
Que non podie trapar arren mens inesperat, mès estonant, e didem-ac mès desagradiu.
Qu’ère era antipatia obligada a convertir-se en simpatia; non ère un desengust, senon un trabalh fatigós.
Mario, ath delà des sòns motius d’antipatia politica, ère convençut de qué sa pair, eth guinhauetejador, coma lo cridaue Gillenormand enes dies de màger amabilitat, non l’estimaue; aquerò qu’ère evident donques que l’auie abandonat atau e l’auie autrejat a d’auti.
En creir que non ère estimat, non estimaue.
Arren mès simple, se didie.
Se quedèc tant estonat que non preguntèc arren ath senhor Gillenormand.
Eth pairin higec:
Semble qu’ei malaut; te cride.
E dempús d’ua estona de silenci:
Partiràs deman peth maitin.
Cuelh eth bilhet; ditz qu’ei urgent.
Dempús arropic era carta e se la metec ena pòcha.
Mario aurie pogut partir aquera madeisha net, e estar-se ath costat de sa pair londeman peth maitin; perque deth carrèr Boloi gessie alavetz ua diligéncia qu’anaue entà Tyuan de nets, e passaue per Vernon.
Mès, ne eth senhor Gillenormand ne Mario pensèren en informar-se’n.
Londeman tath ser arribaue Mario en Vernon.
Començauen a alugar-se es lums; preguntèc ath prumèr caminaire: “Era casa deth senhor Pontmercy?” Pr’amor qu’ath sòn laguens ère des madeishes idies dera Restauracion, e non arreconeihsie tanpòc en sa pair eth grad de coronèl, ne era baronia.
L’indiquèren era casa; piquèc; lo dauric ua hemna damb ua petita lampa ena man:
Eth senhor Pontmercy?, didec Mario.
Era hemna s’estèc quieta.
Ei aciu?, preguntèc Mario.
Era hemna hec damb eth cap un senhau afirmatiu.
Posqui parlar-li?
Era hemna hec un senhau negatiu.
Qu’ei que sò eth sòn hilh!, didec Mario.
Me demore.
Que ja non vos demore, didec era hemna.
Mario se n’encuedèc alavetz qu’ère en tot plorar.
Era hemna li senhalèc damb eth dit era pòrta d’ua sala baisha, a on entrèc.
En aquera sala, illuminada per ua candèla de seu plaçada sus era humeneja, i auie tres òmes; un de pès, un aute de jolhs e un aute en camisa e estirat tau qu’ère de long sus es malons.
Eth qu’ère en solèr ère eth coronèl.
Es auti dus èren un mètge e un prèire que pregaue.
Eth coronèl auie estat atacat hège tres dies d’ua fèbre cerebrau; ath començament dera malautia qu’auec ua mala presentida, e escriuec ath senhor Gillenormand entà cridar ath sòn hilh.
Vau a cercar-lo!” E, en tot gésser deth sòn quarto queiguec enes malons dera avantcramba.
Acabaue d’expirar.
Auien estat cridadi eth mètge e eth prèire; mès autant er un coma er aute auien arribat massa tard.
Tanben eth hilh arribèc tard.
Ara lum crepusculara dera candèla se distinguie ena caròla der estirat e esblancossit coronèl ua gròssa lèrma qu’auie gessut deth sòn uelh ja moribond.
Eth uelh s’auie amortat, mès era lèrma encara non s’auie secat.
Aquera lèrma ère era tardança deth sòn hilh.
Mario contemplèc aqueth òme, que vedie per prumèr e darrèr viatge; contemplèc aquera fesomia venerabla e varonila, aqueri uelhs dubèrts que non guardauen, aqueri peus blanqui, aqueri membres robusti qu’en eri se vedien aciu e delà regues escures qu’èren còps de sabre, e ues coma esteles rosades, qu’èren traucs de bala.
Contemplèc aquera gigantesca creta qu’estampaue un sagèth d’eroïsme en aquera fesomia, mercada per Diu damb eth sagèth dera bontat.
Pensèc qu’aqueth òme ère eth sòn pair, e qu’aqueth òme estaue mòrt, e se demorèc immobil.
Era tristor qu’experimentèc siguec era madeisha qu’aurie sentut dauant de quinsevolh aute mòrt.
E ça que la, en aquera sala se respiraue eth dolor, un dolor ponhent.
Era sirventa somicaue en un cornèr, eth prèire pregaue e se l’entenie somicar, eth mètge se secaue es lèrmes: eth cadavre ploraue tanben.
Eth mètge, eth prèire e era hemna guardauen a Mario a trauèrs dera sua afliccion, sense díder ua paraula: aquiu qu’ère eth er estranh; se sentie pòc esmoigut, avergonhat e en ua situacion endravada; amiaue eth chapèu ena man e lo deishèc quèir en solèr pr’amor de hèr veir qu’eth dolor li treiguie era fòrça de besonh enta tier-lo.
Ath madeish temps sentie coma un racacòr, e se repotegaue per obrar atau.
Mès, ère eth sòn tòrt?
Non estimaue a sa pair!
E qué?.
Eth coronèl non deishaue arren.
Era venda des sòns mòbles a penes arribaue entà pagar er enterrament.
Er emperaire me hec baron en camp de batalha de Waterloo.
Era Restauracion me remís aguest titol qu’è crompat damb era mia sang; eth mèn hilh lo cuelherà e l’amiarà.
Que non me cau díder que serà digne d’eth”.
Ara tornada, eth coronèl auie hijut: “En aguesta madeisha batalha de Waterloo, un sergent me sauvèc era vida; se cride Thenardier.
Me pensi que darrèraments auie ua aubèrja en un bordalat des entorns de París, en Chelles o en Montfermeil.
Mario cuelhec aguest papèr e se lo sauvèc, non per amor a sa pair, senon per aguest vague respècte ara mòrt que tant imperiosaments viu en còr der òme.
Arren restèc deth coronèl.
Eth senhor Gillenormand hec a véner a un pelhaire era sua espada e eth sòn unifòrme.
Es vesins maumeteren eth jardin e cuelheren es flors mès cares, es autes plantes vengueren a èster matarràs e moriren.
Mario s’estèc solet quaranta ueit ores en Vernon.
Dempús der enterrament entornèc en París e s’autregèc de nauèth ar estudi deth dret, sense pensar ja mès en sa pair, coma se non auesse existit jamès.
Eth coronèl siguec acogat en dus dies e desbrembat en tres.
Mario amiaue ua gasa en chapèu.
Ad aquerò se redusic tot.
V.- A on se veirà guaire util ei vier en missa pr’amor de hèr-se revolucionari.
Mario auie conservat es costums religiosi dera mainadesa.
Un dimenge que venguec en missa en Sant Sulpici, ena madeisha capelha dera Vèrge que l’amiaue era sua tia quan ère petit; ère distrèt e mès cogitós que normauments e s’auie plaçat darrèr d’un pilar, e ajulhat, sense encuedar- se’n, sus ua cagira de velot d’Utrecht, qu’en sòn dorsièr i auie estampat aguest nòm: Senhor Mabeuf, majordòm.
A penes comencèc era missa se presentèc un ancian e li didec:
Cavalièr, aguest qu’ei eth mèn lòc.
Mario se hec enlà se seguit e eth vielh ocupèc era sua cagira.
Quan acabèc era missa, Mario s’estèc cogitós a quauqui passi; eth vielh s’apressèc un aute còp e li didec:
Que non cau, cavalièr, didec Mario.
Ò, responec eth vielh, non voi que vos formetz ua mala idia de jo.
Aguest lòc ei mèn.
Me semble que d’aciu estant ei mielhor era missa.
E per qué?
Vos ac vau a díder.
En aguest madeish lòc è vist vier pendent dètz ans, cada dus o tres mesi, regularaments, a un praube pair que non auie un aute miei ne ua auta escadença de veir ath sòn hilh, donques que l’ac empedien ahèrs de familha.
Venguie ara ora que se’n sabie qu’amiauen ath sòn hilh en missa.
Eth mainatge non sabie que sa pair ère aquiu; ne autanplan sabie, dilhèu, er innocent, qu’auie pair.
Eth pair se botaue darrèr dera colomna entà que non lo vedessen; guardaue ath sòn hilh e ploraue.
Guaire l’estimaue eth praube òme!
Jo qu’ac è vist.
Aguest lòc qu’ei coma santificat, entà jo, e è cuelhut eth costum de vier en eth a escotar missa.
Lo preferisqui ath fautulh dera majordomia que me calerie ocupar.
Qu’è tractat un shinhau ad aguest cavalièr que vos parli.
Auie un suer e ua tia rica, e parents que menaçauen deseretar ath hilh, se lo vedie; e se sacrificaue, entà qu’eth sòn hilh siguesse bèth dia ric e erós.
Lo separauen d’eri es opinions politiques.
Mon Diu!
Perque un òme age estat en Waterloo que non ei un monstre; non per aquerò s’a de separar un pair deth sòn hilh.
Qu’ère un coronèl de Bonaparte; e s’a mòrt, sivans me pensi.
S’estaue en Vernon, a on è un frair prèire, e se cridaue ua causa atau coma Pontmarie o Montpercy…
Auie ua grana creta d’un còp de sabre.
Pontmercy, didec Mario, en tot pèrder era sang dera cara.
Precisaments, Pontmercy.
L’auetz coneishut?
Cavalièr, didec Mario, qu’ère eth mèn pair.
Eth vielh majordòm sarrèc es mans e exclamèc:
A, ètz eth sòn hilh!
Òc, ara deuerie èster ja un òme.
Mario aufric eth braç ar ancian e l’acompanhèc enquiara sua casa.
Londeman li didec ath senhor Gillenormand:
Auem apraiat entre uns amics ua cacilha.
Pendent quate!, responec eth pairin.
Tè!, divertis-te.
E guinhant eth uelh, li didec en votz baisha ara sua hilha:
Bèth amoret.
VI.- A on se veiràn es conseqüéncies d’auer trapat a un majordòm.
Mès endauant veiram entà on partic Mario.
Eth joen siguec tres dies absent, dempús tornèc en Paris, se filèc dret entara bibliotèca de Jurisprudéncia e demanèc era colleccion deth Monitor.
Liegec eth Monitor, liegec era istòria dera Republica e der Emperi, eth Memoriau de Santa Elena, totes es memòries, toti es jornaus, toti es bulletins, Eth prumèr còp que trapèc eth nòm de sa pair enes bulletins dera grana armada qu’auec fèbre tota era setmana.
Visitèc as generaus qu’as sues ordes auie servit Jòrdi Pontmercy, e entre eri ath comde H. Eth majordòm Mabeuf, qu’auie tornat a veir, li condèc era vida de Vernon, er arrecès deth coronèl, es sues flors, era sua solitud.
Mario venguec a conéisher totafèt ad aqueth òme estranh, sublime e amable, e ad aquera sòrta de leon-anhèth qu’auie estat sa pair.
Mentretant, ocupat en aguest estudi que li consumie tot eth temps e toti es sòns pensaments, lèu non vedie ath senhor Gillenormand.
Se presentaue enes ores de minjar; lo cercauen dempús; mès que ja non ère en casa.
Era tia gasulhaue.
Gillenormand arrie: “Tè, tè!
Qu’ère ua passion, plan que òc: Mario anaue adorant a sa pair.
Un cambi extraordinari s’anaue formant enes sues idies.
Es fases d’aguest cambi sigueren fòrça e successiues; e coma aguesta ei era istòria de fòrça talents dera nòsta epòca, credem util seguir aguestes fases, pas a pas, e senhalar-les totes.
Era istòria qu’auie tachat era vista l’enludernaue.
Eth prumèr efècte siguec un enludernament.
Era Republica, er Emperi, non auien estat entada eth, enquia alavetz, senon paraules monstruoses.
Era Republica, ua guilhotina en un crepuscul; er Emperi, un sabre ena net.
Non sabie se a on ère: arreculaue cèc dauant de tanta claretat.
De man en man anèc passant er estonament, s’acostumèc ad aqueth esplendor, considerèc es actes sense passion, examinèc as òmes sense terror; era Revolucion e er Emperi se meteren luminosaments en perspectiua dauant dera sua vista e vedec a cadun d’aguesti dus grops d’eveniments e d’òmes resumir-se en dus grani hèts; era Republica, ena soberania deth dret civil entornada ath pòble; er Emperi, ena soberania dera idia francesa impausada en Euròpa; vedec gésser dera Revolucion era grana figura deth pòble, e der Emperi era grana figura de França.
E declarèc ena sua consciéncia que tot aquerò auie estat bon.
Non credem de besonh senhalar aciu çò que passèc de long eth sòn enludernament en aguesta prumèra apreciacion massa sintetica.
Çò que pintam ei er estat dera sua ment en marcha; e es progrèssi non se hèn en ua soleta etapa.
Dit aquerò, d’un viatge entà tostemp, atau entà çò que precedís coma entà çò que seguís, contunhem.
Alavetz se’n sabec qu’enquia aqueth moment non auie comprenut ne ara sua pàtria ne a sa pair.
Non auie coneishut ne ara ua ne ar aute; auie auut ua sòrta de benda voluntària dauant des sòns uelhs.
Ara que i vedie; e d’un costat admiraue, e der aute adoraue.
Qu’ère plen de racacòrs, de remordiments; pensaue, desesperat, que non podie díder tot aquerò qu’auie ena amna senon en ua hòssa.
Ò!, se sa pair auesse viscut, se l’auesse encara, se Diu, pietós e bontadós, auesse permetut que sa pair visquesse encara, com aurie corrut, com s’aurie precipitat, com l’aurie cridat: “Pair, guarda-me!
Que sò jo!
Jo qu’è eth madeish còr que tu!
Que sò eth tòn hilh!” Com aurie abraçat eth sòn front peublanc, negat es sòns peus de lèrmes, contemplat era sua creta, sarrat es sues mans, adorat era sua ròba, punat es sòns pès!
Per qué auie mòrt sa pair tan lèu, abantes de temps, abantes dera justificacion, abantes der amor deth sòn hilh?
Mario auie un plòr seguit en còr, que didie en cada moment: “Ai!”.
Ath còp, se hège mès formau, mès grèu, era sua fe, eth sòn pensament.
En cada instant un arrai de lum dera vertat venguie a completar era sua rason; se verificaue en eth un vertadèr creishement interior.
Sentie ua sòrta d’agraniment naturau, costat per dues causes naues entada eth, era sua pàtria e sa pair.
Coma se passe quan se tie ua clau, tot se daurie entada eth; s’explicaue çò qu’auie odiat e se calaue en çò qu’auie condemnat.
Vedie claraments eth sentit providenciau, divin e uman, des granes causes que l’auien ensenhat a detestar e des grani òmes que l’auien ensenhat a maudíder.
Quan pensaue enes sues ancianes idies, qu’èren d’ager, e ça que la li semblauen plan vielhes, s’indignaue e arrie.
Dera reabilitacion de sa pair auie passat naturauments ara reabilitacion de Napoleon.
Totun aquerò, mos cau hèr veir qu’aguesta non s’auie verificat sense trabalh.
Dès era mainadesa l’auien bohat en sen to çò qu’eth partit de 1814 auie format sus Bonaparte.
Ara plan, totes es preocupacions dera Restauracion, es sòns interèssi e es sòns instints tendien a desfigurar a Napoleon: l’execrauen encara mès qu’a Roberpierre; era Restauracion auie tengut abilaments eth cansament dera nacion e er òdi des mairs.
Bonaparte auie vengut a èster ua espècia de monstre lèu fabulós; e entà presentar-lo ara imaginacion deth pòble, que coma auem dit adès se retire ara imaginacion des mainatges, eth partit de 1814 evocaue successiuaments totes es masques mès orribles, dès aquerò qu’ei terrible sense deishar d’èster grandós, enquia çò de mès terrible e grotesc, dès Tiberi enquiath Coco.
Atau, donc, parlant de Bonaparte, cadun podie liuraments somicar e estarnar-se d’arrir damb era condicion de qué l’auesse en òdi.
Mario non auie auut jamès, per çò que tanh ad aguest òme (coma lo cridauen), mès idies qu’aguestes, e s’auien combinat ena sua ment damb era tenacitat pròpia deth sòn caractèr.
Qu’auie ath sòn laguens un petit òme temardut qu’auie en òdi a Napoleon.
Mès, liegent era istòria, estudiant-la enes documents e enes materiaus, s’anèc estarnant de man en man eth vel que caperaue a Napoleon dauant des uelhs de Mario.
Entrevedec prumèr quauquarren immens e sospechèc que s’auie enganhat sus Bonaparte coma en çò d’aute; cada dia vedie mielhor e comencèc a pujar tot doç, pas a pas, ara prumeria lèu damb sentiment, e coma tirassat per ua fascinacion irresistibla, es gradons ombrius, dempús es illuminadi vagaments, e fin finau, es illuminadi e radiants der afogament.
Ua net ère solet ena sua cramba pròcha ath losat.
Era candèla ere alugada; liegie, emparadi es codes ena taula ath cant dera hièstra dubèrta.
Be n’ei d’espectaclosa era net!
S’entenen bronits sords sense saber d’a on vien; se ve lúder coma un bualh a Jupiter, qu’ei mil dus cents còps mès gran qu’era Tèrra; eth blu qu’ei nere, es esteles luden.
Aquerò qu’ei sublim.
Liegie es bulletins dera grana armada, aguestes estròfes omeriques escrites sus eth camp de batalha; vedie en eri, a intervaus, eth nòm de sa pair, e tostemp eth nòm der emperaire; campaue dauant des sòns uelhs tot eth gran emperi; sentie coma ua marèa que se quilhaue en sòn interior; en bèri moments li semblaue que sa pair passaue ath sòn costat coma ua bohada e li parlaue ena aurelha; s’anaue abstreiguent de man en man; credie enténer es tambors, eth canon, es cornetes, eth pas mesurat des batalhons, eth galaup sord e luenhant dera cavalaria, de temps en temps es sòns uelhs se lheuauen entath cèu e vedien lúder, enes prigondors sense hons, es colossaus constellacions; e baishauen dempús en libre e vedien botjar-se confusaments d’autes causes colossaus.
Auie eth còr sarrat.
Ère capvirat, tremolós, desirós; mès, de pic, sense saber eth madeish çò que l’arribaue, ne a qui aubedie, se lheuec, estenec ambdús braci dehòra dera hièstra, guardèc fixaments era ombra, eth silenci, er infinit tenebrós, era immensitat etèrna e cridèc: “Visca er emperaire!” Dès aqueth moment er Ògre de Còrcega, er usurpaire, eth tiran, eth monstre aimant incestuós des sues fraies, eth istrion que cuelhie leçons de Talma, er empodonaire de Jafa, eth tigre, eth Buonaparte, tot aquerò despareishec e deishèc pas en sòn esperit a un vague e ludent resplendor, qu’en eth ludie a ua nautada inaccesibla eth palle hantauma de marme deth Cesar.
Er emperaire solet auie estat entà sa pair er estimat capitan qu’admire e que per eth se sacrifique eth sodat; entà Mario que siguec quauquarren mès; siguec eth constructor predestinat deth grop francés successor deth grop roman ena dominacion der univèrs; siguec eth prodigiós arquitècte d’un cataclisme, eth continuador de Carlemagne, de Loís XI, d’Enric IV, de Richelieu, de Loís XIV e deth comitat de Sauvacion Publica qu’auie, plan, es sòns defèctes, es sues fautes, eth sòn crim, ei a díder, èr òme, mès qu’ère gran enes sues fautes, ludent enes sues taques, poderós en sòn crim.
Siguec er òme predestinat qu’obliguèc a totes es nacions a díder: “Era gran nacion”; siguec mèsalèu era incarnacion dera França conquistant a Euròpa damb era espada, e ath mon damb era lum que deishaue anar.
Despòta, mès dictador, despòta, hilh d’ua republica, e simbèu d’ua revolucion, Bonaparte siguec entà Mario er òme-pòble, atau coma Jesús ère er Òme-Diu.
Vaquí, donc, coma se passe a toti es nauèth convertidi en ua religion, era sua conversion l’embriagaue, lo precipitaue e l’amiaue massa luenh.
Eth sòn temperament qu’ère atau botat en un penent que l’ère lèu impossible arturar-se.
Eth fanatisme peth sabre lo cuelhie, e se complicaue en sòn esperit damb era afogadura pera idia.
Non se’n sabie que damb eth gèni admiraue amassa era fòrça, ei a díder, qu’installaue enes dus recintes dera sua idolatria çò de divin e çò de brutau.
Jos diuèrsi punts d’enguarda s’auie tornat a enganhar un aute còp.
Tot ac admetie.
Que i a ua manèra de trapar- se damb er error en camin dera vertat.
Auie ua sòrta de bona fe violenta que tot ac abraçaue ar ensems.
Ena naua via qu’auie entrat, en jutjar es errors der ancian regim madeish qu’en mesurar era glòria de Napoleon, menspredaue es circonstàncies atenuantes.
Siguesse coma siguesse, auie balhat un pas immens.
A on abans auie vist era queiguda dera monarquia, vedie ara er avier de França.
Qu’auie cambiat era orientacion.
Çò qu’auie estat era còga ère eth lheuant.
Auie dat ua viroleta completa.
Totes aguestes revolucions se verifiquen en eth, sense qu’era sua familha ac sospechèsse.
Quan en aguesta misteriosa metamorfòsi auec perdut totafèt era anciana pèth de borbonic e d’oltra; quan se desliurèc deth vestit d’aristocrata e de reialista; quan siguec completaments revolucionari, prigondaments democrata e lèu republican, se filèc de cap ara casa d’un estampaire deth carrèr d’Orfevres e manèc hèr cent cartes damb aguesta inscripcion: Eth baron Mario Pontmercy.
Aquerò qu’ère ua conseqüéncia logica deth cambiament que s’auie costat en eth, cambiament que tot s’estaue ar entorn de sa pair.
Sonque que, coma que non coneishie ad arrés, e non podie deishar es cartes en cap portaria, se les sauvèc ena sua pòcha.
Ja auem dit que hège bèth temps non li shautaue eth gèni deth senhor Gillenormand.
Entre ambdús i auie totes es dissonàncies que i pòt auer entre un joen grèu e un vielh frivòl.
Era alegria de Geronte repugne e exaspère ara malenconia de Werther.
Mentre auie auut ues madeishes opinions politiques e idies comunes, Mario se trapaue coma en un pònt damb eth senhor Gillenormand.
Quan s’en.honsèc eth pònt, les separèc er abisme.
Ath delà, Mario sentie inexplicables impulsi de revòuta quan rebrembaue qu’eth senhor Gillenormand, per motius estupids, l’auie separat sense pietat deth coronèl, privant ath hilh deth pair, e ath pair deth sòn hilh.
A truca de pietat entà sa pair, auie artenut lèu aversion ath sòn pairin.
Mès arren de tot aquerò, coma auem dit, gessie en exterior.
Solet se mostraue cada dia mès hered, mès laconic e damb mès frequéncia absent dera casa.
Quan era sua tia lo repotegaue ère plan respectuós, e daue coma desencusa es sòns estudis, eth curs, es examens, es conferéncies, eca.
Eth pairin que non gessie deth sòn infalible diagnòstic: “Encamardat!
Mario hège de quan en quan quauques escapades.
Mès, entà on vas?
En un d’aguesti viatges, tostemps cuerts, venguec en Montfermeil, pr’amor de complir era indicacion de sa pair, cerquèc ar ancian sergent de Waterloo, ar ostagèr Thenardier.
Thenardier auie hèt falhita, era aubèrja ère barrada e arrés sabie qué l’auie arribat.
Mario, per çò d’aguestes investigacions, s’estèc quate dies dehòra dera sua casa.
Decididaments, didie eth pairin, se hòravie.
Se n’auien encuedat qu’amiaue jos era camisa, sus eth pièch, quauquarren que penjaue d’ua cinta nera que penjaue deth còth.
VII.- Quauque amoret.
Qu’auem parlat d’un lancèr.
Ère un nebot tresau qu’auie eth senhor Gillenormand de part de pair, e qu’amiaue luenh dera familha e der ostau domestic, era vida de garnison.
Eth lòctenent Teodul Gillenormand auie totes es condicions de besonh entà èster çò que se cride un polit oficiau.
Auie “còs de senhoreta”, ua cèrta manèra trionfau d’arrossegar eth sabre e mostacha retortilhada.
Venguie pòqui còps en París, autant, que Mario non l’auie vist jamès.
Es dus cosins solet se coneishien de nòm.
Teodul ère, sivans mos pensam que ja auem dit, eth favorit dera tia Gillenormand, que lo preferie pr’amor que non lo vedie.
Que non veir as persones ei ua causa que permet supausar en eres totes es perfeccions.
Un maitin era sehoreta Gillenormand màger entrèc en sòn quarto tant esmoiguda coma l’ac podie perméter era sua afabilitat.
Mario venguie de demanar permís ath sòn pairin entà hèr un viatge, en tot dider-li que pensaue partir aquera madeisha net.
Entrevedie quauqua aventura de còr mès o mens illicita, ua hemna ena penombra, ua cita, un mistèri, e non l’aurie desagradat auer-li pogut lançar ua lucada.
Era cala e eth tast d’un mistèri qu’ei coma eth principi d’un escandal; non lo refusen es amnes mès minja-sants.
Que i a enes secrets receptacles dera beataria quauque curiosèr entar escandal.
Se vedie, donc, senhorejada peth vague prusor de saber ua istòria.
Entà distrèir-se d’aguest curiosèr, que l’agitaue mès de çò de normau, s’auie refugiat enes sues abiletats, e s’auie metut a fistonar damb coton e sus coton ua d’aguestes brodaries der Emperi, de dera Restauracion qu’en eth i a fòrça arròdes de cabriolet.
Òbra ruda, obrèra brusca.
Hège quauques ores qu’ère ena sua cagira quan se dauric era pòrta.
Era senhoreta Gillenormand lheuèc eth nas; eth lòctenent Teodul ère ena sua preséncia en tot hèr-li era salutacion d’ordenaça.
Hec un sorriscle d’alegria.
Tu aciu, Teodul!, exclamèc.
De passa, tia.
Mès, abraça-me, vene!
Ja ei hèt!, didec Teodul.
E l’abracèc.
Era tia Gillenormad venguec en sòn cabinet d’atrencadura e lo dauric.
Te demoraràs damb nosati aumens ua setmana!
Que me’n vau aguesta tarde, tia.
Non ei possible!
Matematicaments.
Demora-te, Teodulet, t’ac prègui.
Eth còr ditz que òc, mès era consigna ditz que non.
Mos cambiam de garnison; qu’èrem en Melun e mos amien entà Gaillon.
Entà vier dera anciana garnison ena naua, cau passar per París, e me sò dit: “vau a veir ara mia tia”.
Donques aciu qu’as, pera moléstia.
E li botèc dètz loïsi ena man.
Peth plaser voleratz díder, estimada tia.
Teodul l’abracèc per dusau viatge, e era auec eth plaser de qué li hereguèsse un shinhau eth còth damb es cordons der unifòrme.
Hès eth viatge a shivau, damb eth tòn regiment?
Non, tia.
Qu’è volut veder-vos e è un permís especiau.
E a prepaus, me cau preguntar-vos ua causa.
Qué?
Ei de viatge tanben eth mèn cosin Mario Pontmercy?
E qué?
Quin nòm?
Mario Pontmercy.
A!, coquin!, exclamèc era tia.
Guarda que passar era net en diligéncia!
Coma jo.
A!, didec Teodul.
Tu qu’ac hès per obligacion e eth per desorde.
En tot aquerò, l’arribèc quauquarren notable ara senhoreta Gillenormand, se l’acodic ua idia.
S’auesse estat òme, s’aurie calat un còp de paumet en front.
Sabes qu’eth tòn cosin non te coneish?, preguntèc de pic a Teodul.
Non; jo que lo sò vist; mès eth jamès s’a dignat guardar-me.
E vatz a viatjar amassa?
Eth en imperiau e jo en berlina.
Entà on va aguesta diligéncia?
Entàs Andelys.
E va aquiu Mario?
Òc, se non ei que hèsque madeish que jo e se demore en camin.
Sabi pas er itininerari de Mario.
Mario!
Be n’ei de vulgar aguest nòm!
Mario!
Mès tu, aumens, te crides Teodul!
Mielhor voleria cridar-me Alfred, didec er oficiau.
Escota, Teodul.
Ja escoti, tia.
Cuelh atencion.
Cuelhi atencion.
Vai!
Dormís dehòra de casa.
Teodul responec damb era cauma d’un òme experimentat.
Quauque amoret.
Gillenormand, e que sentec gésser irresistiblaments era sua conviccion d’aguesta paraula gojata, accentuada lèu dera madeisha manèra peth oncle e peth nebot.
Dempús higec: Hètz-mos un favor.
Seguís un shinhau a Mario; aquerò te serà aisit pr’amor que non te coneish; e donques que i deu auer ua gojata, hès per veder-la.
Mos escriueràs era aventura e se divertirà eth pairin.
Que non li shautaue guaire a Teodul aguest espionatge; mès es dètz loïsi l’auien esmoigut e credie que ne poirien vier d’auti ath sòn darrèr.
Acceptèc, donc, era comission e didec:
Era senhoreta Gillenormand l’abracèc.
Tu que non haries jamès aquerò, Teodul.
Eth lancèr, satisfèt, hec eth madeish senhau que harie eth celèbre lairon Cartuch elogiat pera sua probitat.
Ena net que seguic ad aguest dialòg Mario pugèc ena diligéncia sense sospechar qu’anaue susvelhat.
Per çò deth susvelhant, era prumera causa que hec siguec adormir-se completaments.
Argos que se passèc tota era net roncant.
Tà punta deth dia, eth majorau dera diligéncia cridèc:
Vernon!
Relèu de Vernon!
Es viatjaires de Vernon!
E eth lòctenent Teodul se desvelhèc.
Plan!, gasulhèc miei adormit encara.
Aciu ei que me cau baishar.
Dempús comencec a esclarir-se era sua memòria de man en man, e se’n brembèc dera sua tia, des dètz loïsi, e dera promesa que l’auie hèt de condar-li es hèts e es gèsti de Mario.
Aquerò lo hec arrir.
Que s’a pogut demorar en Poissy, e a pogut demorar-se en Triel; aquerò se non a baishat en Meulan, dilhèu en Mantes, se non ei qu’age baishat en Rolleboise, o que non age arribat enquia Pacy, en tot poder aquiu virar ena quèrra, entà Evreux, o ena dreta entà Laroche-Guyon.
Lançatz-li un lebrèr, tia.
En aqueth moment campèc ena veirina dera berlina un pantalon nere que baishaue dera imperiau.”Serà Mario?”, se didec eth lòctenent.
Plan que òc, ère Mario.
Ath pè deth coche, e entre es shivaus e es menaires ua joeneta deth pòble aufrie flors as viatjaires.
Cuelhetz-me flors, senhores, didec.
Mario s’apressèc ara joena e li crompèc es flors mès polides qu’amiaue en tistèr.
Entà qui, dimònis, deu amiar aguestes flors?
Que li cau èster ua hemna plan beròia entà meritar tan polit flòc.
Que la voi conéisher”.
E ja non per mandat senon per curiosèr personau, coma es gossets que cacen peth sòn compde, se metec a seguir a Mario.
Aguest non parèc atencion en Teodul.
Dera diligéncia baisheren quauques hemnes de bon pòrt; non les guardèc, semblaue que non vedie arren ath sòn entorn.
Mario se filèc de cap ara glèisa.
Era glèisa!
Qu’ei aquerò.
Es cites adobades damb un shinhau de missa que son es mielhores.
Mario arribèc ena glèisa, mès que non entrèc; hec eth torn peth darrèr deth frontispici deth temple e despareishec en angle d’un des estrius dera absida.
E s’auancèc de puntetes entath lòc qu’auie het eth torn Mario.
Quan arribèc aquiu se demorèc estonat.
Mario, damb eth front entre es mans, ère ajulhat ena èrba, sus ua hòssa.
Qu’auie des.huelhat eth flòc.
En extrèm dera hòssa, en ua petita nautada, que senhalaue eth cabeç i auie ua crotz de husta, nera, damb aguest nòm en letres blanques: ETH CORONÈL BARON DE PONTMERCY.
S’entenie somicar a Mario.
Era gojata qu’ère ua hòssa.
VIII.- Marme contra granit.
Aquiu ère a on Mario auie vengut eth prumèr còp que s’absentèc de París.
Aquiu venguie cada viatge qu’eth senhor Gillenormand didie: ”Passe era net dehòra”.
Eth lòctenent Teodul se demorèc desconcertat per çò d’aguest encontre inesperat d’un sepulcre, experimentant ua sensacion desagradiua e singulara que non aurie pogut analisar, e qu’ère formada peth respècte a ua hòssa e eth respècte a un coronèl.
Arreculèc, donc, deishant a Mario solet en cementèri e i auec en aguesta arreculada quauquarren de disciplina.
Se li presentèc era mòrt damb granes espatletes, e lèu li hè era salutacion militara.
En non saber se qué escriuer-li ara tia, cuelhec era decision de non escriuer-li; e probablaments non aurie obtengut cap de resultat eth descurbiment hèt per Teodul sus es amors de Mario, se per bèra ua d’aguestes coïncidéncies misterioses, tan frequentes en edart, era scèna de Vernon non auesse auut, entà didè’c atau, ua espècia de resson en París.
Marion entornèc de Veron tres dies dempús, plan d’ora, arribèc ena casa deth pairin e cansat pes dues nets qu’auie passat ena diligéncia, en saber- se’n deth besonh de reparar eth sòn insòmi damb ua ora d’escòla de natacion, pugèc ara prèssa en sòn quarto, e sense tier mès temps qu’eth de besonh entà trèir-se eth leviton de viatge e eth cordon nere qu’amiaue en còth, se n’anec entath banh.
Eth senhor Gillenormand se lheuèc a punta de dia coma toti es vielhs fòrts, l’entenec entrar e se pressèc a pujar, çò de mès leu que li permetien es sues vielhes cames, era escala deth quarto de Mario, damb er in d’abraçar-lo e de preguntar-li ath còp, pr’amor d’aubirar d’a on venguie.
Mès eth joen auie tengut mens temps en baishar qu’er octogenari en pujat, e quan eth pairin Gillenormand entrèc en humarau, Mario ja auie gessut.
Eth lhet ère hèt, e sus eth i auie botadi eth leviton e eth cordon nere.
Mès m’estimi aquerò, didec eth senhor Gillenormand.
E ath cap d’un moment entrèc ena sala qu’ère seiguda era senhoreta Gillenormand, brodant es sues arròdes de cabriolet.
Era entrada que siguec trionfau.
Eth senhor Gillenormand amiaue en ua man eth leviton e eth cordon ena auta.
Victòria!, exclamèc.
Que vam a penetrar en mistèri!
Que ja auem aciu era novèla!
Qu’è eth retrait.
Plan que òc, deth cordon penjaue ua caisheta de marroquin nere plan semblabla a un midalhon.
Eth vielh cuelhec era caisha e la contemplèc pendent quauqui moments sense daurir-la, damb aguesta mina de voluptuositat, de plaser e de colèra, d’un praube diable ahaimat que vedesse passar dauant deth sòn nas un magnific repais que non siguesse entada eth.
Pr’amor qu’aquerò ei evidentaments un retrait.
Jo non m’enganhi.
Aquerò s’amie trendaments sus eth còr.
Be ne son de pècs!
Quauque abominable lejor que harà tremolar seguraments!
Es joeni an aué tan mau gust!
Vam a veder-lo, pair, didec era vielha celibatària.
Era caisha se dauric en tot sarrar un ressòrt, mès que non trapèren en era qu’un papèr suenhosaments plegat.
Ja sai se qué ei aquerò; un bilhet amorós!
Tè!, liegem-lo, didec era tia.
Se botèc es lunetes, despleguèren eth papèr, e liegeren aquerò:
Waterloo.
Era Restauracion me remís aguest titol qu’è crompat damb era mia sang; eth mèn hilh lo cuelherà e l’amiarà.
Çò qu’eth pair e era hilha experimentèren alavetz non se pòt díder.
Se quedèren geladi coma pera bohada d’ua esqueleta.
Non se dideren ne ua soleta paraula.
Sonque eth senhor Gillenormand didec en votz baisha, e coma parlant damb eth madeish:
Qu’ei era letra d’aguest guinhauetejador.
Era tia examinèc eth papèr, lo virèc de toti es costats, e dempús lo tornèc a méter ena caisheta.
En aqueth moment queiguec en solèr dera pòcha dera levita un petit paquet quarrat, estropat en papèr blu.
Era senhoreta Gillenormand lo recuelhec e despleguèc eth papèr blu; qu’ère eth centenat de cartes de Mario.
Ne cuelhec ua e se l’autregèc ath senhor Gillenormand, que liegec: Eth baron Mario Pontmercy.
Eth vielh cridèc e acodic Nicolaseta.
Eth senhor Gillenormand cuelhec eth cordon, era caisha e era levita, les lancèc en solèr ath miei dera sala e didec:
Hè-te a vier aguesti pelhes.
Se passèc ua ora longa en mès prigond silenci.
Eth vielh e era celibatària s’auien seigut virant-se era esquia, pensauen cadun peth sòn compde, probablaments madeish.
Ath cap d’aguesta ora era tia Gillenormand didec:
Qu’èm apraiadi!…
Quauqui moments dempús apareishec Mario.
Tornaue deth banh.
Abans de trauessar eth lumedan deth salon vedec ath sòn pairin qu’auie ena man ua des sues cartes.
Eth pairin en veder-lo exclamèc damb era sua mina de superioritat plebèua e burlesca, qu’auie quauquarren de fulminant:
Vai, vai, vai, vai, vai!
Ara qu’ès baron.
Te feliciti.
Mario se rogic leugèraments e responec:
Aquerò vò díder que sò hilh deth mèn pair.
Eth senhor Gillenormand deishèc d’arrir e didec damb duretat:
Ta pair que sò jo.
Aquerò ère plan mès de çò qu’eth senhor Gillenormand podie enténer.
Ad aguesta paraula, era Republica, s’auie lheuat, o mielhor dit, s’auie redreçat còp sec.
Cadua des paraules que Mario venguie de prononciar auie hèt en ròstre deth vielh reialista er efècte dera bohada d’ua pompa de harga sus un tidon alugat.
D’escur auie passat a ròi, de ròi a violeta e de violeta a color d’ahlama.
Mario!, sorrisclèc.
Abominabla creatura!
Non ac voi saber!
Non sai arren!
Non ac sai!
Mès çò que sai ei qu’entre aguesta gent non a auut jamès senon miserables; que toti eri son uns perdudi, assassins, casquetes ròies, lairons!
E digui que toti!
Ac torni a díder, toti!
Jo non ne coneishi a degun!
Torni a díder que toti!
Ac entenes, Mario?
Que te’n sapies, ès tan baron coma es mies simbosses.
Toti èren bandits qu’an servit a Roberpierre!
Toti panaires qu’an servit a Bu- onaparte!
Toti traïdors,, qu’an venut!, venut!
Aquerò ei çò que jo sabi.
S’eth vòste pair ei un d’eri, ac ignori, ac senti; Autant pejor, sò eth vòste servidor.
Ath sòn torn, Mario ère eth tidon e eth senhor Gillenormand era pompa.
Mario tremolaue de cap a pès, non sabie se qué hèr, l’usclaue eth front.
Qu’ère eth prèire que ve lançades en aire totes es sues osties, eth faquir que ve a un passatgèr escopir ath sòn idòl.
Qu’ère impossible que taus causes s’auessen dit ath sòn dauant impunaments.
Mès, què aiuie de hèr?
Sa pair acabaue d’ester caushigat e umiliat ena sua preséncia; mès, per qui?
Peth sòn pairin.
Com resvenjar a un sense utratjar ar aute?
L’ère madeish impossible insultar ath pairin e non resvenjar ath sòn pair.
D’un costat auie ua hòssa sagrada; der aute uns peus blanqui.
S’estèc quauqui instants estavordit e trantalhant, damb aquera tempèsta laguens dera sua testa; dempús, lheuèc es uelhs, guardèc fixaments a ath sòn pairin e cridèc damb votz sonora:
Dehòra es Borbons!
Dehòra aguest porcèth de Loís XVIII!
Loís XVIII auie mòrt hège quate ans; mès a Mario aquerò que l’ère parièr.
Er ancian passèc deth color escarlata a ua blancor màger qu’era des sòns peus.
Se virèc entath bust deth senhor duc de Berry, qu’ère sus era humeneja, e lo saludèc respectuosaments damb cèrta majestat singulara.
Dempús passèc dus còps doçaments e en silenci, dès era humeneja enquiara hièstra e dès era hièstra enquiara humeneja, trauessant tota era sala e hent ressonar eth pasiment coma se caminèsse per eth ua figura de pèira.
Ath dusau còp, s’inclinèc dauant dera sua hilha, qu’assistie en aguesta scèna damb er estupor d’ua oelha e li didec arrint, damb un arridolet lèu tranquil:
E dempús, lheuant-se, palle, tremolós, temible, damb eth front agranit pera terribla radiacion dera colèra, estenec eth braç entà Mario e li cridèc:
Vè-t’en!
Mario gessec dera casa.
Londeman eth senhor Gillenormand li didec ara sua hilha:
E coma qu’encara auie ua immensa quantitat de ràbia que non sabie en qué tier-la, seguic cridant de vos ara sua hilha pendent mès de tres mesi.
Mario, ath sòn torn, auie gessut indignat.
Ua circonstància, que mos ac cau díder, agreugèc encara era sua exasperacion, donques que tostemp i a bèra petita fatalitat que complique es drames domestics e aumente es motius de quèisha, encara que non aumente es vertadèrs escarnis.
Nicolaseta, en hèr-se a vier precipitadaments per orde deth pairin es “pelhes” de Mario entath sòn quarto, auie deishat quèir, sense saber-se’n, e probablaments en humarau, qu’ère escur, eth midalhon marroquin nere que contenguie eth papèr escrit peth coronèl.
Ne eth papèr ne eth midalhon poderen èster trapadi; e Mario se demorèc convençut de qué “eth senhor Gillenormand”, perque d’aguest dia cridèc atau ath sòn pairin, auie lançat en huec “eth testament de sa pair”.
Mès eth papèr, era letra, aquera reliquia sagrada, tot aquerò ère eth sòn madeish còr.
Qué auien hèt d’aquerò?
Mario se n’auie anat, sense díder ne saber entà on, damb trenta francs, eth sòn relòtge e quauques ròbes en ua saca de net.
Pugèc en un cabriolet de plaça, lo cuelhec per ores e se filèc ar edart entath barri latin.
Qué se passarie damb Mario?
Libre quatau: Es amics der A B C.
I.- Un grop qu’a estat a mand de vier istoric.
En aquera epòca, indiferenta en aparença, corrie vagaments ua cèrta estrementida revolucionària.
Era bohada que gessie des prigondors de 1789 e 92 qu’ère en aire.
Era joenesa, permetetz-me era paraula, qu’ère ena epòca dera muda.
Se transformaue, lèu sense euncuedar-se’n, peth madeish movement deth temps.
Era agulha que marche en quadrant marche tanben enes amnes.
Cadun balhaue eth pas entà dauant que li calie balhar.
Es reialistes se hègen liberaus; es liberaus se hègen democrates.
Qu’ère aquera coma ua marèa creishenta complicada damb mil refluxi; e coma que çò de pròpi deth reflux ei barrejà’c tot, gessien d’aciu combinacions d’idies fòrça singulares: s’adoraue ath còp a Napoleon, e ara libertat.
Ara escriuem era istòria, e aqueri èren es aspèctes d’aqueth temps; donques qu’es opinions an es sues fases.
Eth realisme volterian, varietat capriciosa, qu’auec un contrapés non mens estranh, eth liberalisme bonapartista.
D’auti grops politics èren mès seriosi.
En eri se sondejaue eth principi; se cercaue un fondament en dret; s’apassionauen per çò d’absolut; s’aubirauen es realizacions infinites; çò d’absolut, pera sua madeisha rigidesa, posse era animositat entath cèu e lo hè flotar en espaci illimitat.
Que non i a arren mielhor qu’eth dògma entà crear era meditacion; e arren ei mès pròpi qu’era meditacion entà engendrar er avier.
Era utopia aué, qu’ei carn e uas deman.
Es opinions auançades auien doble hons.
Un principi de mistèri menaçaue er “orde establit” qu’ère sospechós e mensfidós; senhau nautaments revolucionari.
Era intencion secreta deth poder se trape ena sapa damb era intencion secreta deth pòble.
Era incubacion des revòutes respon ara premeditacion des còps d’Estat.
Era cougourde se diboishaue en Aix; e i auie en París, entre d’autes associacions d’aguesta sòrta, era societat des amics der A B C.
E qué èren es amics der A B C?
Ua societat qu’amiaue coma fin, en aparença, era educacion des mainatges, e en realitat eth melhorament des òmes.
Se declarauen amics der A B C. Er A B C qu’ère eth pòble, e lo volien ennautir.
Jòc de paraules que haríem mau d’arrir-mo’n; pr’amor qu’aguesti jòcs de paraules son, fòrça còps, ua causa grèu en politica: qu’ac diguen eth Castratus ad castra, que hec de Narses4 un generau dera armada; eth Barbari e Barberini5; eth Fòrs e Huecs; eth Tu es Petrus eth super hanc Petram, eca.
Es amics der A B C èren pòqui, formauen ua societat secreta en estat d’embrion, lèu poiríem díder, ua banda, s’ei qu’es bandes podessen produsir eròis.
S’amassauen en París en dus punts, près des Mercats, en ua tauèrna cridada de Corinto, que dempús ne tractaram, e près deth Panteon, en un petit cafè dera plaça de Sant Miquèu, cridat eth cafè Musain, qu’aué a despareishut.
Eth prumèr d’aguesti lòcs d’amassada ère apròp des obrèrs, e eth dusdau apròp des estudiants.
Es conciliabuls normaus des amics der A B C se celebrauen en ua sala interiora deth cafè Musain.
Aguesta sala, pro desseparada deth cafè, que damb eth se comunicaue per un long correder, auie dues hièstres e ua pòrta damb ua escala secreta que daue tath carrèr de Gres.
Aquiu se humaue, se beuie, se jogaue e s’arrie.
Se parlaue, de tot, a crits; e, d’ua causa, en votz baisha.
Ena paret i auie clauat un ancian mapa de França en temps dera Republica, pro senhau entà excitar era flaira d’un agent de policia.
Era màger part des amics der A B C èren estudiants, en corau intelligéncia damb quauqui obrèrs.
Vaquí quauqui nòms des principaus, que pertanhen de bèra manèra ara istòria: Enjolras, Combeferre, Joan Prouvaire, Feuilly, Courfeyrac, Bahorel, Lesgle o Laigle, Joly, Grantaire.
Aguesti joeni formauen ua sòrta de familha a truca d’amistat.
Toti, exceptat Laigle, èren deth Meddia.
Aguest grop ère fòrça notable; ja s’a esbugassat enes prigondors invisibles que son ath nòste darrèr.
En punt deth drama qu’auem arribat, que non serà dilhèu inutil hèr penetrar un arrai de lum en aquera reunion de joeni abans de qué eth lector les veigue negar-se ena ombra d’ua aventura tragica.
Enjolras, qu’auem nomentat prumèr per çò que veiram dempús, ère solet hilh e ric; joen simpatic, capable d’èster terrible e angelicaments beròi; Qu’ère Antinoo enforismat.
Qu’auríem pogut díder, en veir eth treslús dera sua guardada, qu’auie ja trauessat en bèra existéncia anteriora er apocalipsi revolucionari e sauvaue era sua tradicion coma un testimòni: se’n sabie de toti es detalhs dera grana causa.
Qu’ère ua natura pontifícia e guerrèra, estranha en un adolescent; ère celebrant e militant; jos eth punt d’enguarda immediat, soldat dera democràcia; e per dessús deth movement contemporanèu, prèire de çò d’ideau.
Auie es vistons prigonds, es paupetes un shinhau roienques, eth pòt inferior celh e prèst tostemp a exprimir eth mensprètz: eth front quilhat.
Fòrça front en ua cara qu’ei madeish que fòrça cèu en un orizon.
Coma certans joeni de principis d’aguest sègle e finaus deth passat, que s’an hèt famosi plan d’ora, auie ua joenesa excessiua, fresca coma era d’ua joena, encara que damb es sues ores de pallitge.
Ère ja òme e se retiraue a un mainatge.
Es sòns vint-e-dus ans semblauen dètz-e-sèt; ère grèu e semblaue ignorar qu’auesse ena tèrra un èsser cridat hemna.
Non auie qu’ua passion, eth dret; ne arren mès qu’un pensament, esbauçar es obstacles.
En monte Aventino qu’aurie estat Graco, e ena Convencion, Saint-Just.
A penes coneishie es races; desconeishie era primauèra; non entenie cantar as audèths; era gòrja nuda d’Evadne non l’auie esmoigut mès qu’a Aristogiton; entada eth, coma entà Armodio, es flors solet servien entà amagar era espada.
Qu’ère sevèr enes sues alegries e baishaue castaments es uelhs dauant de tot aquerò que non ère era Republica.
Qu’ère er enamorat de marme dera libertat.
Era sua paraula auie ua cèrta aspra inspiracion e era vibracion d’un imne.
A viatges desplegaue es sues ales inesperadaments.
Malerós er amor, s’auesse gausat passar ath sòn costat!
Ath costat d’Enjolras, que representaue era logica dera Revolucion, Combeferre representaue era sua filosofia.
Entre era logica e era filosofia dera Revolucion que i a aguesta diferéncia: era logica pòt anar a parar ena guèrra tant qu’era filosofia non pòt auer coma darrèra conseqüencia senon era patz.
Combeferre completaue e rectificaue a Enjolras.
Qu’ère mès baish e mès gròs.
Volie que s’enventissen ena sua amna es principis extensi d’idies generaus; revolucion, didie, mès tanben civilizacion; e ar entorn dera montanha sarrada, daurie eth vast orizon blu.
D’aquiu venguie qu’en totes es teories de Combeferre i auie quauquarren d’accessible e practicable.
Era revolucion ère mès respirabla damb eth que damb Enjolras, perque Enjolras exprimie eth dret divin e Combeferre e dret naturau.
Eth prumèr s’escalonaue damb Robespierre, eth dusau s’acordaue damb Condorcet.
Combeferre viuie mès qu’Enjolras era vida de toti.
Se l’auesse estat autrejat ad aguesti dus joeni arribar ena istòria, er un aurie estat eth just, e er aute eth sabent.
Enjolras qu’ère mès viril, Combeferre mès uman.
Homo eth Vir; aguestes paraules les qualifiquen exactaments.
Combeferre ère tant afable coma sevèr Enjolras, pera sua innocéncia naturau.
Li shautaue era paraula ciutadan, mès que s’estimaue mès era paraula òme; e de boni talents aurie dit Hombre coma es espanhòus en sòrta de Homme coma es francesi.
Tot ac liegie, anaue enes teatres, seguie es cursi publics, aprenie d’Arago era polarizacion dera lum, s’apassionaue per ua leçon, que Geoffroy Saint-Hilaire auie explicat era dobla foncion dera artéria carotida extèrna e dera artéria carotida intèrna, era ua que constitusís eth ròstre e era auta que constitusís eth cervèth; ère ath pas de tot, seguie era sciéncia pas a pas; Comparaue a Saint-Simon damb Fourier, desnishaue es jòcs de mots, trincaue es calhaus que trapaue, e parlaue de geologia; pintaue de memòria ua parpalhòla bombix; senhalaue es fautes deth diccionari dera Académia Francesa; estudiaue a Puysegur e Deleuze; non afirmaue arren, ne enquia e tot es miracles; non remie arren, ne enquia e tot es aparicions; huelhetejaue era colleccion deth Monitor; meditaue.
Didie: “Er avier ei en mans deth mèstre d’escòla”, e l’ocupauen fòrça es questions d’educacion.
Volie qu’era societat trabalhèsse sense pòsa ena elevacion deth nivèu intellectuau e morau, ena monetizacion dera sciéncia, ena circulacion des idies, en creishement intellectuau dera joenesa, e cranhie qu’era praubetat des metòdes actuaus, era misèria d’eth punt d’enguarda literari, limitat a dus o tres sègles cridadi classics, eth dogmatisme tiranic des pedants oficiaus, es preocupacions escolastiques e era rutina, acabèssen hènt des nòsti collégis bancs d’ustres artificiaus.
Qu’ère sabent, puriste, precís, politecnic, trabalhador e ath còp cogitós “enquiara quimèra”, coma didien es sòns amics.
Credie en toti es sòmis, enes camins de hèr e ena anestèsia quirurgica, ena persisténcia dera imatge ena cramba escura, en telegraf electric e ena direccion des balons aerostatics.
Totun aquerò, s’espaurie pòc des ciutadèles que se bastien pertot, contra eth gènre uman, pera supersticion, eth despotisme e era preocupacion.
Qu’ère d’aqueri que cren qu’era sciéncia acabarà apoderant- se d’eres per suspresa.
Enjolras qu’ère un cap, Combeferre un guida.
S’aurie desirat lutar damb un e marchar damb er aute.
E non perque Combeferre non siguesse capable de lutar, ne se remisse a lutar còs a còs damb er obstacle, e escometer-lo damb viua fòrça e per explossion, senon perque preferie botar d’acòrd de man en man, mejançant er ensenhament d’axiòmes e era promulgacion de leis positiues, ath genre uman e as sòns destins; e entre dues claretats, s’inclinaue mès entara illuminacion qu’entar incendi.
Plan qu’un incendi pòt costar ua auròra, mès per qué non se pòt demorar era gessuda deth solei?
Un volcan alugue, mès qu’alugue mielhor era auba.
Combeferre preferie dilhèu era blancor de çò de beròi qu’eth resplendor de çò de sublim.
Ua claretat trebolada peth hum, un progrès crompat damb era violéncia, sonque satisfègen a mieges ad aqueth esperit trende e grèu.
Er acte de precipitar-se verticauments un pòble ena vertat, un 93, l’espaurie; ça que la, er estancament li repugnaue encara mès, donques que vedie en eth era putrefaccion e era mòrt; e a tot darrèr, preferie era esgluma ath miasma, eth torrent ar escoladèr, era cascada deth Niagara ath lac de Montfaucon.
En resumit, que non volie ne arturar-se, ne córrer.
Tant qu’es sòns tumultuosi amics, encamardadi cavalerosaments de çò d’absolut, adorauen e invocauen es esplendides aventures revolucionàries, Combeferre s’inclinaue a deishar obrar ath progrès, dilhèu hered, mès blos; metodic, mès imperturbable.
E plan que òc, s’era granor dera revolucion s’està en guardar fixaments er enludernant ideau e volar entada eth a trauèrs des arrais, amiant enes mans sang e huec, era beresa deth progrès s’està en non auer plapa deguna.
Entre Whashington que represente a un, e Danton, que represente ara auta, i a era madeisha diferéncia qu’entre er àngel d’ales de cigne e er àngel d’ales d’agla.
Joan Prouvaire qu’ère un tipe mès templat encara que Combeferre.
Se cridaue Joan per un caprici passatgèr que se barrejaue damb eth poderós e prigond movement d’a on auie gesut er estudi, tan de besonh, dera edat mieja.
Joan Prauvaire ère encamardat, cultivaue un tèst, tocaue era flaüta, hège vèrsi, estimaue ath pòble, auie pietat dera hemna, ploraue damb es mainatges, confonie ena madeisha esperança er avier e Diu, e censuraue ara revolucion per auer talhat un cap reiau, eth d’Andrés Chernier6.
Auie era votz abituauments delicada, mès en escadences viril.
Qu’ère literat enquiara erudicion, e lèu orientalista.
Qu’ère bon en tot, e en poesia preferie çò d’immens, preferéncia qu’aisidaments compren tot aqueth que se’n sap de qué qu’era bontat tòque ara granor.
Sabie er italian, et latin, eth grèc e er ebrèu, çò que li servie entà non liéger que quate poètes: Dante, Juvenal, Esquil e Isaíes.
En francés autrejaue era preferéncia a Corneille sus Racine, e a Agripa d’Aubinhé sus Corneille.
Li shautaue vagar pes camps caperadi de civada silvèstra e de campanetes, e l’ocupauen autant es bromes coma es eveniments.
Eth sòn esperit solie cuélher dues actituds: ua que guardaue ar òme, e era auta que guardaue a Diu; estudiaue o contemplaue.
Pendent eth dia aprigondie enes questions sociaus: eth salari, eth capitau, eth credit, eth matrimòni, era religion, era libertat de pensar, era libertat d’estimar, era educacion, era penalitat, era misèria, era associacion, era propietat, era produccion e eth repartiment, er enigma d’aciu baish que capère era ombra der hormigament uman; pendent era net, contemplaue es astres, aguesti èssers enòrmi.
Coma Enjolras, ère ric e solet hilh.
Per çò d’aute, qu’ère valent.
Feully ère un ventalhèr, orfanèl de pair e mair, que guanhaue peniblaments tres francs ath dia, e que non auie qu’un pensament: desliurar ath mon.
Qu’auie ua auta idia fixa: instruir-se; çò que cridaue tanben desliurar-se.
Auie aprenut per eth solet a liéger e a escríuer; tot çò que sabie ac auie aprenut atau.
Auie un còr generós e volie abraçar çò d’immens.
Aqueth orfanèl auie hèt hilhs adoptius sòns as pòbles.
En auer estat mancat de sa mair, auie pensat ena pàtria, e non volie que i auesse sus era tèrra un òme sense pàtria.
Alimentaue en eth madeish, damb er endonviament prigond der òme deth pòble, çò que cridam aué era idia des nacionalitats.
Auie estudiat era istòria solet entà indignar-se damb coneishement de causa.
En aqueth afogat cenacle d’utopistes, que tractaue mès que mès de França, eth, que representaue er exterior; eth sòn in qu’ère Grècia, Polonia, Hungria, Rumania e Italia.
Prononciaue aguesti nòms de contunh, siguesse o non siguesse avient, damb era tenacitat deth dret.
Turquia sus Grecia e Tesalia; Russia sus Varsovia, e Austria sus Venecia; totes aguestes violacions l’exasperauen; mès entre totes eres, era gran violéncia de 1772 lo revoutaue.
Que non i a eloquéncia mès sobeirana qu’era vertat dera indignacion; e eth ère eloquent damb aguesta eloquéncia.
Non s’agotaue jamès eth sòn tèma quan tractaue dera data infama de 1772, e deth nòble e valent pòble esfaçat pera traïcion; d’aqueth crim e de tres criminaus, d’aqueth monstruós èster ara demora, prototip e patron de totes es orribles supressions d’Estats que dempús an vengut a quèir sus nòbles nacions e qu’an heregat, entà didè’c atau, era sua carta de batièg.
Toti es atemptats sociaus contemporanèus se deriven dera reparticion de Polonia.
Era reparticion de Polonia qu’ei un teorèma qu’es sòns corollaris son es actuaus crims politics.
Non i a un despòta, ne un traïdor, dempús un sègle, que non age visat, aprovat, signat e rubricat, ne varietur, era reparticion de Polonia.
Quan s’examine era liassa des traïcions modèrnes, aguesta qu’apareish era prumera.
Eth Congrès de Viena consultèc aguest crim abantes de cométer eth sòn: 1772 ei eth crit deth caçaire; 1815 ei era parva que se balhe as gossets.
Tau ère eth tèma abituau de Feuilly.
Varsovia que non pòt èster tartara, tau coma Venecia non pòt èster teutòna; es reis perderàn eth temps e er aunor en aguesta empresa: tard o d’ora, era pàtria negada reapareish e flote ena superfícia.
Grècia torne a èster Grècia, e Italia, Italia.
Era protesta deth dret contra eth hèt, que persistís tostemp; eth panatòri d’un pòble que non prescriu; pr’amor qu’aguestes granes enganhes non an avier e non s’esface era mèrca d’ua nacion coma era d’un mocador.
Courfeyrac auie un pair que se cridaue senhor De Courfeyrac, donques qu’ua des fausses idies dera classa mieja dera Restauracion, en matèria d’aristocràcia e de noblesa, ère creir ena particula de, e ja mo’n sabem qu’aguesta particula non a cap de significat.
Mès era classa mieja deth temps de Era Minerva estimaue tant aguest praube de que se credie obligat a abdicar-lo.
Eth senhor De Chauvelin se hège cridar senhor Chauvelin, eth senhor de De Caumartin, senhor Caumartin, eth senhor Constant de Rebecque, Benjamin Constant; eth senhor De Lafayette, senhor Lafayette; Courfeiyrac non volec demorar-se darrèr, e se cridaue Courfeyrac e pro.
Que poiríem arturar-mos aciu per çò que se referís a Courfeyrac e mos limitam a díder: Courfeyrac: vedetz Tholomyés.
Courfeyrac auie, plan, aguesta verbositat de joen que se poirie cridar era beresa deth diable der esperit.
Aguesta gràcia se pèrd dempús, tau qu’era gràcia deth gatet, e s’acabe quan a dus pès en ciutadan e quan n’a quate en gat.
Es generacions que passen pera escòla e es promocions dera joenesa, se transmeten aguesta sòrta de numen, que se passen d’ua man en auta, quasi cursores, lèu tostemp eth madeish; de sòrta que coma viem de díder, quinsevolh qu’auesse entenut a Courfeyrac en 1828 aurie creigut enténer a Tholomyés en 1817.
Mès Courfeyrac ère un bon gojat.
Jos aguestes aparentes semblances exteriores, era diferéncia entre Tholomyés e eth, qu’ère plan grana.
Er òme latent que i auie en eri qu’ère en prumèr desparièr deth dusau.
Tholomyés ère un procurador, Courfeyrac un paladin.
Enjolras qu’ère eth cap, Combeferre eth guida, Courfeyrac eth centre.
Es auti dauen mès lum, eth daue mès calor; qu’auie totes es qualitats d’un centre, era rondor e era irradiacion.
Bahorel auie estat ena revòuta sagnosa de junh de 1822, damb era escadença der enterrament deth joen Lallemand.
Bahorel ère un gojat de bona encolia, e de mala companhia, valent, de man traucada, prodig enquia vier ena generositat, charraire enquia arribar ena eloquéncia, atrevit enquia arribar ath desvergonhament; era mielhor pasta de diable qu’ei possible trapar; auie justets temeraris e pensades de color escarlata; ère rambalhaire, ei a díder, arren l’agradaue mès coma ua peleja, se non ère ua susmauta; e arren mès qu’ua susmauta, se non ère ua revolucion; qu’ère tostemp prèst a trincar ua veirina, dempús a desempeirar un carrèr e dempús a hèr quèir un govèrn, entà veir er efècte.
Qu’ère estudiant de onzau an de leis.
Hujie der estudi deth dret, mès lo practicaue; qu’auie coma norma: avocat jamès, e coma arma ua tauleta de net, qu’en era se vedie un bonet quarrat.
Tostemp que passaue per dauant dera escòla de dret, çò que l’arribaue pòqui còps, se cordaue era levita; donques qu’encara non s’auie endonviat eth mantèl; e cuelhie precaucions igieniques.
Quan parlaue deth portau dera escòla didie: “Quin polit vielh!” E deth degan senhor Delvincourt: “Quin monument!” Vedie enes cursi un motiu de cançons, e enes professors tipes de caricatures.
Despenie en arren ua gròssa renda, coma de tres mil francs.
Sa pairs èren uns campanhards, que les auie sabut inculcar eth respècte ath sòn hilh.
Qu’ère òme capriciós e viuie escampilhat en diuersi cafès; es auti qu’auien es sòns costums, eth que non n’auie degun.
Qu’ère guiterós, e aciu mos cau avertir qu’eth caminar errant ei pròpi de toti es òmes, mès eth caminar guiterós ei pròpi des parisencs.
Ath hons, qu’ère un talent penetrant e mès pensador de çò que semblaue.
Servie de ligam entre es amics der A B C e d’auti grops encara non formadi, mès qu’acabarien alinhant-se mès endauant.
I auie ath delà, en aqueth conclau de joeni un cap cauvet.
Eth marqués d’Avaray, que Loís XVIII hec duc per auer-lo ajudat a pujar en un coche de plaça eth dia qu’emigrèc, condaue qu’en 1814, ena sua tornada en França, quan eth rei desembarquèc en Calais, li presentèc un òme un memoriau.
Qué demanatz?, didec eth rei.
Senor, ua administracion de corrèus.
Com vos cridatz?
Eth rei arroncilhèc es celhes, guardèc era signatura deth memoriau, e vedec eth nòm escrit atau: Lesgle.
Aguesta ortografia pòc bonapartista padeguèc ath rei, e lo hec arrir.
Aguest fausnòm que m’a balhat eth nòm.
Me cridi Lesgueules, per contraccion de Lesgler, e per corrupcion L’Aigle.
Aquerò hec qu’eth rei acabec arrint mès; e fin finau l’autregèc era administracion de Corrèus de Meaux, non sabem s’innocenta o intencionadaments.
Eth membre cauvet deth grop qu’ère hilh d’agues Lesgle o Legle, e signaue Legle (de Meaux).
Es sòns camarades, entrà abreujar, lo cridauen Bossuet.
Bossuet qu’ère un gojat alègre e malerós.
Era sua especialitat s’estaue en qué tot li gessie mau, mès eth, que se n’arrie de tot.
Tàs vint-e-cinc ans ère ja cauvet.
Sa pair auie artenhut crompar ua casa e un camp; mès eth, per arren auie auut tanta prèssa coma entà pèrder en ua faussa especulacion eth camp e era casa; e non l’auie restat arren.
Auie sciéncia e talent, mès que tot li gessie ath revés; en tot perdie; en tot se vedie enganhat; se bastie quauqua causa s’esbauçaue de seguit, estronhant-lo.
Se talhaue lenha se talhaue un dit; s’auie ua aimanta, desnishaue de seguit qu’era auie un aute amic.
En cada moment l’arribaue bèth malastre: d’aquiu venguie era sua alegria.
Solie díder: “ Demori ena casa deth losat qu’es teules quèn”.
Qu’ère praube, mès auie ua pòcha plia de bon umor.
Arribaue aisidaments ena sua darrèra moneda, mès jamès en sòn darrèr arridolet.
Quan entraue eth malastre ena sua casa, lo saludaue corauments coma a un ancian amic, e hège coraus paumades en vrente ara catastròfa; qu’auie franquesa damb era fatalitat enquiath punt de cridar-la peth sòn nòm familhar: “Bon dia, Mala Sòrt”, li didie.
Aguesti còps dera fortuna l’auien balhat un cèrt gèni inventiu, abondós en recursi.
Non auie sòs, mès trapaue eth miei de hèr, quan li venguie ben, “despenes desfrenades”.
Ua net s’avalèc cent francs en un sopar damb ua gojata, que li bohèc ath miei dera orgia aguesta frasa memorabla: Fille de cinq louis, tire-moi mes bottes.
Bossuet s’encaminaue tot doç entara profession d’avocat, estudiaue es leis madeish que Bahorel.
Bossuet auie pòca casa, e a viatges deguna.
Demoraue ja en casa d’un, ja en casa de un aute e mès soent damb Joly, qu’estudiaue medecina e auie dus ans mens que Bossuet.
Joly qu’ère eth malaut imaginari joen.
Era soleta causa qu’auie artenhut en estudiar medecina ère hèr-se mès malaut que mètge.
Tàs vint-e-tres ans se credie malautís, e se passaue era vida guardant-se era lengua en miralh.
Afirmaue qu’er òme s’asimante coma ua agulha; botaue eth lhet dera sua cramba damb eth cabeç entà meddia, e es pès entath nòrd, pr’amor de qué, pendent era net, non amiesse era contrària ara circulacion dera sang eth gran corrent magnetic deth glòb; e quan i auie tempèsta se tocaue eth pos.
Per çò d’aute, ère eth mès alègre de toti.
Aguestes contradiccions, era joenesa e era mania, era apreension e eth bon umor s’avenguie perfèctaments e formauen un èsser excentric e divertit, qu’es sòns camarades, prodigs de consonants alades, cridauen Jolllly.
Que pòs volar damb quate L, li didie Joan Prouvaire.
Joly auie eth costum de tocar-se eth nas damb eth punh deth baston, çò qu’indique eth sòn esperit sagaç.
Toti aguesti joeni tan diuèrsi, e que d’eri non se pòt parlar, a tot darrèr, senon seriosaments, qu’auien ua madeisha religion: eth progrès.
Toti èren es hius dirècti dera Revolucion francesa.
Es mès frivòls venguien a èster solemni quan se prononciaue aguesta data: 1789.
Es sòns pairs, sivans era carn, èren o auien estat fuldensi, reialistes, doctrinaris; que non ère important aguesta barreja anteriora ada eri, qu’èren joeni; non les tanhie en arren, pes sues venes corrie en tota era sua puretat era sang des principis; e se consagrauen sense intervaus ath dret incorruptible, e ath déuer absolut.
Afiliadi e iniciadi, diboishauen dejós tèrra er ideau.
En miei de toti aguesti còrs apassionadi, e de toti aguesti anims plei de conviccion, i auie un sceptic.
Com ei que se trapaue aquiu?
Per ua juxtaposicion.
Aguest sceptic se cridaue Grantaire, e signaue abituauments damb aguest jeroglific: R. Qu’ère un òme que hège per non creir en arren; un des estudiants que mès auien aprenut enes sòns cursi de París; Sabie qu’eth mielhor cafè ère eth deth cafè Lemblin, e eth mielhor bilhard eth deth cafè Voltaire; que i auie boni coquilhons e bones gojates en Ermitatge deth baloard deth Maine, porets damb saussa piquenta en çò dera tia Saguet; esquists peishi ara marinèra ena barralha dera Cunette, e un bon vinet blanc ena deth Combat.
Se’n sabie des bons lòcs entà tot; manejaue es simbosses e era sabata; baraue un shinhau, e sabie tier eth pau; qu’ère, ath delà, gran beuedor e extrèmaments lèg.
Era filbastaira de garramaches mès polida d’aqueth temps, Irma Boissy, indignada dera sua lejor, auie dit aguesta senténcia: “Grantaire qu’ei impossible”; mès era fatuitat de Grantaire non se desconcertaue.
Guardaue trenda e fixaments a totes es hemnes, coma dident-les: “Se jo volessa!”, e sajaue de hèr creir as sòns companhs que se vedie generauments sollicitat.
Totes aguestes paraules: drets deth pòble, drets der òme, contracte sociau, Revolucion francesa, republica, democràcia, umanitat, civilizacion, religion, progrès, mancauen de cap significat entà Grantaire.
Se n’arrie d’eres.
Eth scepticisme, aguesta caria dera intelligéncia, non l’auie deishat ne ua soleta idia sancera en cervèth.
Viuie damb ironia, e eth sòn axiòma ère aguest: “Que non i a qu’ua certitud: eth mèn veire plen.” Se’n burlaue de toti es sacrificis en toti es partits, madeish deth frair que deth pair; madeish de Robespierre joen, que de Loizerolles.
Aguest sceptic qu’auie, ça que la, un fanatisme; fanatisme que non ère ne ua idia, ne un dògma, ne un art, ne ua sciéncia; qu’ère un òme: Enjolras.
Grantaire admiraue, estimaue, e veneraue a Enjolras.
A qui s’amassaue aqueth incredul anarquista en aquera falange d’esperits absoluts?
Ath mès absolut.
Com lo subjugaue Enjolras?
Per idies?
Non, peth caractèr.
Fenomèn observat fòrça viatges.
Un sceptic que s’amasse a un credent ei ua causa tan simpla, coma era lei des colors complementaris; tostemp mos atrè çò que mos manque; arrés estime era lum coma eth cèc; es nans adoren eth tambor màger; eth grapaud a tostemp es uelhs tachadi en cèu; entà qué?
Entà veir volar as audèths.
Grantaire, qu’en eth s’arrossegaue eth dobte, se compladie en veir lheuar-se era fe en Enjolras.
Qu’auie besonh d’Enjolras.
Sense explicar-s’ac, e enquia e tot sense sajar de hè’c, aquera natura casta, sana, fèrma, dreta, dura, candida, lo tirassaue.
Admiraue instintiuaments ath sòn adversari.
Es sues idies flexibles, desmalhancades, malautes, defòrmes, s’amassauen a Enjolras coma en ua espia dorsau.
Eth sòn raquitisme morau s’emparaue en aquera fermetat; Grantaire, ath costat d’Enjolras qu’ère quauquarrés.
Ath delà ère compausat de dus elements en aparença incompatibles.
Ère ironic e corau; era sua indiferéncia qu’ère amorosa: era sua ment podie estar-se sense credences, mès eth sòn còr non podie prescindir dera amistat.
Contradiccion prigonda, donques qu’afeccion ei ua conviccion; mès era sua natura ère atau; pr’amor que i a òmes que semble qu’an neishut entà èster er endreit e eth devers; que son ath còp Polux e Patroclo, Niso e Eudamidas, Efestion e Pechmeja.
Sonque viuen damb era condicion d’èster junhudi a un aute; eth sòn nòm ei ua seguida, e solet s’escriu precedit dera conjuncion e; era sua existéncia non les apertie; qu’ei er aute costat d’un destin que non ei eth sòn.
Grantaire ère un d’aguesti òmes; qu’ère eth devers d’Enjolras.
Lèu se poirie díder qu’es afinitats comencen damb es letres der alfabet.
En abecedari era O e era P que son inseparables.
Podetz prononciar ath vòste gust O e P, ei a díder, Orestes e Pilades.
Grantaire, vertadèr satellit d’Enjolras, frequentaue aguest cercle de joeni; sonque aquiu viuie, sonque aquiu gaudie, e les seguie pertot.
Lo tolerauen per çò deth sòn bon umor.
Enjolras, credent e sòbri, menspredaue ad aguest sceptic, ad aguest embriac; solet l’autrejaue un shinhau de pietat capinaut.
Grantaire qu’ère un Pilades non acceptat.
II.- Oracion funèbre de Bondeau, per Bossuet.
Ua tarde, qu’auie, coma veiram, quauqua coïncidéncia damb es eveniments qu’auem condat adès, Laigle de Meaux ère sensuauments apuat en lumedan dera pòrta deth cafè Musain.
Qu’auie era mina d’ua cariatida en vacances.
Non amiaue, damb eth, qu’es sòns sòmis e ère guardant tara plaça de Sant Miquèu.
Èster apuat, qu’ei ua manèra d’estèr estirat, de pès, que non ei impròpia des soniaires.
Laigle de Meaux pensaue sense malenconia en un ahèr que l’auie arribat eth dia anterior, ena escòla de dret, e que modificaue es sòns projèctes personaus entar avier; projèctes, ça que la, pro vagui.
Era meditacion, que non s’opause a qué passe un cabriolet, ne a qué eth que medite cale en eth es sòns uelhs.
Laigle de Meaux, qu’era sua lucada erraue en ua sòrta de difusa vagància, vedec, a trauèrs deth sòn somnambulisme, un veïcul de dues arròdes que passaue pera plaça, ath pas, e coma trantalhant.
Qué anaue a hèr aguest cabriolet?
Per qué anaue ath pas?
Laigle l’observèc.
Laguens, ath cant deth menaire, i auie un joen, e dauant deth joen, ua gròssa saca de net.
Era saca mostraue as passejaires aguest nòm escrit en paraules gròsses neres en un papèr cosut ena tela: MARIO PONTMERCY.
Aguest nòm hec a cambiar de posicion a Laigle.
Se quilhèc e cridèc ath joen deth cabriolet:
Senhor Mario Pontmercy!
Eth cabriolet interpelat s’arturèc.
Eth joen, que tanben semblaue meditar, lheuèc es uelhs:
Ep!, didec.
Plan que òc.
Ètz eth senhor Mario Pontmercy?
Que vos cercaua, tornèc a díder Laigle de Meaux.
Que non vos coneishi.
Ne jo tanpòc a vos, responec Laigle.
Mario se pensèc que s’auie trapat damb un trufaire e que li calie acceptar ua badinada ath miei deth carrèr.
Que non ère dera mielhor bona encolia en aqueth moment e arroncilhèc es celhes; mès Laigle de Meaux, imperturbable seguic:
Non venguéretz delàger ena cadièra?
Qu’ei possible.
Ei cèrt.
Ètz estudiant?, preguntèc Mario.
Òc, senhor, coma vos.
Eth professor anaue a passar lista, e ja vo’n sabetz se guaire ridiculs son toti es professors en aguest moment.
Tàs tres fautes te delissen dera matricula: seishanta francs perdudi.
Mario comencèc a escotar.
Laigle seguic:
Eth que passaue lista qu’ère Bondeau.
Comencèc burlescaments pera letra P. Jo non escotaua pr’amor que non èra comprometut en aguesta letra.
Era lista non anaue mau, non auie ne ua soleta radiacion, pr’amor que tot er univèrs ère present.
Bondeau qu’ère triste e jo me didia: “Blondeau, amor mèn, aué non haràs cap execucion.” Mès, còp sec, cride a Mario Pontmercy.
Arrés contèste.
Bondeau, plen d’esperança, repetís mès fòrt: “Mario Pontmercy”, e agarre era pluma.
Cavalièr, jo que è còr, e me didí rapidaments: “Aguest qu’ei un bon gojat, que van a delir-lo dera lista.
Compde.
Aguest qu’ei un bon vivant que non ei exacte; non ei un bon escolan; non ei un despenedor de bancs, un estudiant qu’estúdie, un glabre pedant, prigond en sciéncies, letres, teologia e sabença; un d’aguesti talents rudi agarradi damb quate espingles, un per cada facultat.
Ei un aunèst guiterós que va vagant, que se saute era classe, que cultive es modistes, que hè er amor as beròies, e que dilhèu en aguest moment sigue ena casa dera mia aimanta.
Vam a sauvar-lo.
Cavalièr!…
E qu’eth delit aja estat jo, higec Laigle Meaux.
Non vos compreni, didec Mario.
Laigle seguic:
Arren mès simple.
Eth professor me guardaue fixaments.
Ara imprevista, Blondeua, que deu èster eth nas maligne de qué parle Boileau, saute entara letra L. Era letra L qu’ei era mia letra, donques que sò de Meaux, e me cridi Lesgle.
L’Aigle!
Be n’ei de polit aguest nòm!
Jo responí: “Present!” Alavetz Blondeau me guardèc damb era doçor deth tigre, arric, e me didec: “S’ètz Pontmercy, que non ètz Laigle (era agla); frase que semble pòc educada entà vos, mès qu’ère fòrça lugubra entà jo”.
E dit aquerò me delic.
Mario exclamèc:
Cavalièr, guaire senti…
Lo supausi mòrt; qu’entad aquerò non calerie cambiar guaire era sua primesa, eth sòn pallitge, era sua heredor, era sua rigidesa e era sua pudor.
E digui: Erudimini qui judicatis terram.
Aciu que jatz Blondeau, eth Blondeua-Nas, eth Blondeau-Nasica, eth buèu dera disciplina, bos disciplinae, era mesura dera consigna, er àngel dera lista, que siguec regde, quarrat, exacte, dret, aunèst.
Diu lo delic, coma eth a jo.
Senti fòrça…repliquèc Mario.
Joen, li didec Laigle de Meaux, que vos servisque aquerò de leçon:
Vos demani mil desencuses.
Non vos expausètz a qué delissen ath vòste pròche.
Que sò desesperat.
Laigle gessec anar ua arridalhada.
E jo fòrça alègre.
Renóncii as trionfs deth fòr.
Non defenerè ara veuda ne atacarè ar orfanèl.
Arren de tòga, arren d’estrades.
Era mia radiacion que ja ei obtenguda; e a vos ac deui, senhor Pontmercy.
Que me cau tier-vos ua visita d’arregraïment.
A on demoratz?
En aguest cabriolet, dice Mario.
Senhau d’opuléncia, responec Laigle damb tranquillitat.
Vos feliciti.
Qu’auetz ua cramba de nau mil francs ar an.
En aguest moment gessec Courfeyrac deth cafè.
Mario arric tristaments.
Cavalièr, didec Courfeyrac, vietz en çò de mèn.
Que jo n’è era prioritat, observèc Laigle, mès non è casa.
Bossuet!, didec Mario.
De Meaux, responec Laigle, e per metafòra Bossuet.
Courfeyrac pugèc en cabriolet.
Menaire, didec, aubèrja dera Pòrta de Santiago.
E era madeisha tarde, Mario s’installèc en un quarto dera auberja dera Pòrta de Santiago ath cant de Courfeyrac.
III.- Admiracion de Mario.
En pòqui dies se hec Mario amic de Courfeyrac; era joenesa qu’ei era gara des sòudaduras rapides e des cicatrizacions velòces.
Mario, ath cant de Courfeyrac, alendaue liuraments, çò qu’ère pro nau entada eth.
Courfeyrac non l’auie hèt cap pregunta, ne tansevolh auie pensat en aquerò.
A certanes edats, era fesomia qu’ac ditz tot de seguit e era paraula qu’ei inutila.
I a joeni que se poirie díder qu’an ua fesomia que parle.
Se guarden e se coneishen.
Ça que la, un maitin Courfeyrac li hec sobtaments aguesta pregunta:
A prepaus, auètz opinon politica?
Vai!, didec Mario, lèu aufensat pera pregunta.
Qué ètz?
Democrata bonapartista.
Nuança grisa d’arrat confiat, didec Courfeyrac.
Mario qu’auie queigut en un abelhèr de talents, mès, encara que silenciós e grèu, que non ère eth mens alat, ne eth mens armat.
Mario, enquia alavetz solitari e afeccionat ath monològ e ath despart, per costum e per gust, se quedèc coma espaurit dauant d’aquera volada d’audèths.
Totes aqueres variades iniciatiues lo sollicitauen e lo tirassauen en diuèrsi sens ath còp.
Eth va-e-ven tumultuós de toti aqueri engenhs liuri e laboriosi esmoiguie es sues idies en un revolum revoutat, e quauqui viatges en sòn trebolament se n’anaue tan luenh d’eth, que li costaue trabalh recuelher-les.
Entenie parlar de filosofia, de literatura, d’art, d’istòria e de religion, d’ua manèra inaudida.
Aubiraue aspèctes estranhs e coma que non les botaue en perspectiua, non n’ère segur de non veir eth caòs.
Eth prisma que per eth ac vedie tot començaue de nauèth a botjar-se.
Ua cèrta oscillacion botjaue toti es orizons deth sòn cervèth, costant en eth ua estranha confusion lèu dolorosa.
Semblaue qu’entada aqueri joeni non i auie “causes sagrades”.
Mario entenie, mès que mès, un idiòma nau e singular que damnatjaue era sua amna, encara fòrça timida.
Se vedie un pannèu de teatre, ornat damb un titol de tragédia der ancian repertòri cridat classic, e cridaue Bahorel:
Tà baish era tragédia preferida pes botiguèrs!
E Mario entenie que Combeferre responie:
Era tragèdia damb perruca qu’a era sua rason d’èster; e jo non sò d’aguesti qu’en nòm d’Esquilo li disputen eth dret d’existir.
Ena natura que i a esbòci; ena creacion i a paròdies hètes.
Un bec que non ei un bec, ues ales que non son ales, aletes que non son aletes, pautes que non son pautes, e un crit dolorós que posse a arrir: tau ei eth lit.
Mès, en tot supausar qu’er aujam existís ath costat der audèth, non veigui cap de rason entà qué era tragèdia classica non visque cara a cara dera tragedia anciana.
A viatges er edart hège que Mario passèsse peth carrèr de Joan Jacobo Rousseau entre Enjolras e Courfeyrac, e aguest, agarrant-lo deth braç, li didie:
Cuelh atencion.
Aguesta familha la compausauen Joan Jacobo e Teresa.
De quan en quan neishien quauqui petits.
Teresa les hège vier en mon, e Joan Jacobo les autrejaue ara Inclusa.
E Enjolras repotegaue a Courfeyrac:
Silenci dauant de Jacobo!
Degun d’aqueri joeni prononciaue james aguesta paraula: er emperaire.
Sonque Joan Prauvaire didie quauqui còps Napoleon; toti es auti didien Bonaparte.
Enjolras prononciaue Buonaparte.
Mario s’estonaue vagaments.
Initium sapientiae.
IV.- Era sala interiora deth cafè Musain.
Ua des convèrses qu’aueren aguesti joens, convèrses qu’assistie Mario, cuelhent part en eres bèth còp, qu’auie costat ua vertadèra secodida ena sua amna.
Se passauen aguestes scènes ena sala interiora deth cafè Musain.
Lèu toti es amics der A B C èren amassadi aquiu aquera net.
Eth fanau ère solet alugat.
Se parlaue de tot, encara que sense passion e sense tapatge.
Exceptat Enjolras e Mario, que carauen, toti es auti arenguauen un shinhau.
Es convèrses entre camarades son, fòrça viatges, revolums pacifics.
Qu’ère aquerò un jòc e ua confusion, autant coma ua convèrsa.
Se lançauen es uns as auti paraules qu’èren recuelhudes.
Se parlaue enes quate extrèms.
En aquera sala non s’admetie a cap hemna, sonque a Loïseta, era que netejaue era vaishera deth cafè, que de quan en quan la trauessaue entà vier deth polader en “laboratòri”.
Grantaire, totafèt embriac, ensordie eth cornèr que s’auie apoderat, raonant a crits.
Qu’è set, mortaus, didie, que sò en tot soniar; sónii qu’era bota de Heidelberg patís un atac d’apoplexia e que jo sò ua sangsuga dera dotzea d’eres que li van a botar.
Voleria béuer.
Que voi desbrembar era vida.
Era vida ei ua invencion repugnanta, endonviada sabi pas per qui.
Ne se tarde ne vau arren.
Un que se canse de víuer.
Era vida ei ua decoracion qu’en era i a plan pòc practicable.
Era felicitat ei ua hièstra vielha pintada solet per un costat.
Er Ecclesiastic ditz: “qu’ei vanitat”; e pensi, coma aguest bon òme, que dilhèu jamès a existit.
Eth zèro, en non voler vier despolhat, s’a vestit de vanitat.
Ò vanitat que tot ac revestisses damb paraules!
Ua codina qu’ei un laboratòri; un dançaire, un professor; un sauta-en-banca, un gimnasta; un boxejador, un pugilista; un potecari, un quimic; un perruquèr, un artista; un pareder, un arquitècte; un jockey, un sportman; un escrauat, un pterigibranqui.
Era vanitat qu’a un envèrs e un anvèrs; er anvèrs qu’ei pèc, qu’ei eth nere damb es sòns compdes de cristau; er envèrs ei nèci, ei eth fisolòf damb es sòns pelhòts.
Que plori per un, e me n’arric der aute.
Es que se criden aunors e dignitats, e enquia era aunor e era dignitat, que son generaumets ornaments.
Es reis jòguen damb er orgulh uman.
Vantatz-vos ara entre eth consul Incitatus, e eth baron Roastbeef.
Per çò deth valor intrinsic des persones, que non ei mès respectable.
Escotatz eth panegiric qu’eth vesin hè deth sòn vesin.
Çò de blanc sus çò de blanc qu’ei ua causa erotja; se parlèsse eth liri, com botarie ara paloma!
Ua ipocrita que parle d’ua devòta ei mès verinosa qu’er aspic e qu’era sèrp blua.
Qu’ei malastre que jo siga un ignorant, pr’amor que vos mentaria ua sòrta de causes; mès que non sai arren.Tostemp a auut bualh; per exemple, quan èra escolan en casa de Gros, en lòc de empastissar quarradets, me passaue eth temps panant pomes; rapaç qu’ei eth masculin de rapina.
Aquerò per çò que tanh a jo.
Per çò de vosati, que valetz madeish.
Me n’arrisqui des vòstes perfeccions, exceléncies e qualitats.
Quinsevolh qualitat se pèrd en un defècte; era economia limite damb era avarícia, era generositat damb era prodigalitat, era valentia damb era fanfarronaria; fòrça pietat, qu’ei díder fanatisme; i a tanti vicis ena vertut coma traucs ena capa de Diogenes.
A qui admiratz, ath mòrt o ath tuaire?
A Cesar o a Bruto?
Generauments ath tuaire.
Visca Bruto!, perque aucic.
Aquerò qu’ei era vertut.
Vertut, òc, mès holia tanben.
Aguesti grani òmes qu’an fautes plan curioses.
Eth Bruto qu’aucic a Cesar ère encamardat dera estatua d’un mainatge.
Aguesta estatua ère der estatuèr grèc Estrongilion, qu’auie modelat tanben era figura dera amazona cridada Beròia Cama, Eucnemos, que Neron se hège a vier damb eth enes viatges.
Estrongilion non deishèc que dues estatues que meteren d’acòrd a Bruto e a Neron.
Bruto s’encamardèc d’ua e Neron dera auta.
Era istòria que non ei senon ua contunha repeticion.
Cada sègle còpie ar aute.
Era batalha de Marengo qu’ei pròpia dera de Pydna; eth Tolbiac de Clodoveo e er Austerlitz de Napoleon se retiren coma dues gotes de sang.
Jo que non ne hè cabau dera victòria.
Que non i a arren tan pèc coma véncer; era vertadèra glòria qu’ei convéncer.
Mès, sajatz de demostrar-me quauqua causa!
Vos contentatz damb era capitada, quina mediocritat!
Damb era conquista, quina misèria!
Vanitat e viletat en tot.
Tot aubedís ara capitada, enquia e tot era gramatica: Se volet usus, ditz Horacio.
Plan per aquerò mensprèdi ath gènre uman.
Baisharè ara deth tot ena part?
Voletz qu’admira as pòbles?
Quin pòble voletz, Grecia?
Ena grana plaça de Corinto i auie ua estatua hargada per Silanione, mentada en sòn catalòg per Plinio; representaue a Espistato.
E qué auie hèt Epistato?
Qu’auie endonviat era cambeta.
Aquerò resumís era Grecia e era glòria.
Passem entà d’auti pòbles.
Admirarè a Anglatèrra?
Admirarè a França?
A França!
E per qué?
Pr’amor qu’a un París?
Que vengui de dider-vos era mia pensada sus Atenes.
A Anglastèrra?
E per qué?
Pr’amor qu’a un Londres?
Qu’è en òdi a Cartago.
Ath delà, Londres, metropòli de luxe, ei capitau dera misèria.
Sonque ena parròquia de Charing-Cross morissen cent personas ar an de hame.
Que tau ei era Aubion.
E entà acabar, ahigi qu’è vist barar a ua anglesa damb corona de ròses e lunetes blues.
Atau, donc, ua higa entà Anglatèrra.
Se non admiri a John Bull, admirarè ath sòn frair Jonathan?
Que me shaute plan pòc aguest frair qu’a esclaus.
Treiguetz eth time is moning, e qué rèste d’Anglaterra?
Treiguetz eth cotton is king e qué rèste d’America?
Alemania qu’ei era linfa: Italia era bila.
Mos extasiaram dauant de Russia?
Voltaire l’admiraue; mès, que tanben admiraue a China.
Sò d’acòrd qu’en Russia i a es sues bereses, entre d’autes, un gran despotisme; mès qu’è pietat des despòtes: qu’an ua santat delicada.
I a un Alejo decapitat, un Pèire cosut a punhalades, un Pau estofat, un aute Pau en.honsat a còps de pè, diuèrsi Ivans esgorjadi, diuèrsi Nisolasi e Basilis empodoadi; tot aquerò mos hè veir qu’eth palai des emperaires de Russia a tristes condicions de insalubritat.
Toti es pòbles civilizadi aufrissen ara meditacion der òme pensaire un hèt: era guèrra.
Mès era guèrra civilizada agote e totalize es formes deth banditisme, dès eth panatòri deth lairon de trabuc, enes carisi deth monte Jaxa, enquiath pilhatge des indis comanches en Paso-Dudoso.
Senhors umans, vos digui: amanhagada!
Bruselles ei eth pòble que consumís mès cervesa, Estocolmo mès aiguardent, Madrid mès chicolate, Amsterdamb mès ginèbra, Londres mès vin, Constantinopla mès cafè, París mès absinti.
Ad aquerò que son redusides totes es notícies utiles: París subergés.
Diogenes aurie volut èster mèsalèu pelhaire ena plaça Maubert, que fisosòf deth Pireo.
Ara escotatz: es tauèrnes des pelhaires se criden bibines: es mès celèbres son era Caceròla e er Aucider.
Mès, ò!, tasques, pensions, tauèrnes; trastes, bibines de pelhaires, arèms des califes; jo vos cuelhi coma testimònis, jo sò un voluptuós; coma en casa de Richard un cubèrt de quaranta sòus, e voi tapisi de Persia, taus que posque rodar per eri Cleopatra nuda.
A on ei Cleopatra?
A!, qu’ès tu, Loïseta.
Bon dia.
D’aguesta sòrta, Grantaire, mès qu’embriac, se des.hège en paraules, abraçant ara netejadora dera vaishèra deth cafè, en sòn cornèr dera sala interiora deth cafè Musain.
Bossuet sagèc de hèr-lo carar en tot estener entada eth era man, mès Grantaire seguie encara mès afogat:
Agla de Meaux, entà baish es pautes!
Te desencusi per padegar-me.
Ath delà que sò trist.
Qué voletz que vos diga?
Er òme qu’ei dolent, difòrme; era parpalhòla ei un èsser complet.
Er òme hec meuca.
Diu que s’enganhèc en hèr ad aguest animau.
Ua multitud ei ua colleccion de lejors.
Quinsevolh ei un miserable.
Hemna que rime damb mau èsser.
Òc, qu’è spleen complicat damb malenconia, damb nostalgia, damb ipocondria.
Me desvelhi, ràbii, se me daurís era boca, m’engüegi, m’enlordisqui…
Silenci, R majuscula!
Ressons, ninfes planhoses, gasulhèc Grantaire.
Apròp d’aguest, e en ua taula lèu silenciosa, ua huelha de papèr, un tintèr e ua pluma anonciauen que s’esboçaue un vaudeville.
Aguest gran negòci se tractaue en votz baisha e tocant-se es dus caps que i trabalhauen:
Comencem per cercar es nòms.
Qu’ei vertat.
Dicta, jo qu’escriui.
Senhor Derimon?
Rendista?
Plan que òc.
Era sua hilha Celestina.
Qué mès?
Eth coronèl Sainval?
Sainval qu’ei plan usat; jo lo cridaria Valsin.
Ath costat d’aguesti aspirants vaudevillistes i auie un aute grop que se profitaue tanben deth tapatge entà parlar baish: discutie un düel.
Un vielh de trenta ans conselhaue a un joen de dètz-e-ueit e l’explicaue damb quin adversari li calie auer-les-se.
Diable!
Maufidatz: ei un magnific floret, tire plan net.
Qu’a punh, impetuositat, vivacitat, er arrèst just, e responses matematiques.
Moria!
En cornèr opausat a Grantaire, i auie Joly e Bahorel, hènt ath dominò e parlant d’amor.
Qu’ès erós, didie Joly.
As ua aimanta que tostemp arrís.
Donques qu’ei un defècte, reponec Bahorel.
Veder-les alègres trè eth racacòr, mès s’un les ve tristes, que li semble un cargue de consciéncia deishar-les.
Desarregraït!
Be n’ei de bon auer ua hemna qu’arrís!
Aquerò depen deth convengut qu’auem celebrat.
Aquera qu’ei en nòrd apertie ath canton de Vaud, era deth sud a Gex.
D’aciu que vie era patz.
Era patz qu’ei era felicitat en acte dera digestion.
E tu, Jollly, com vas ena tua desavenença damb era senhoreta…?
Que seguís en tot menspredar-me damb ua paciéncia crudèu.
E totun aquerò, ès un trende encamardat.
Jo ath tòn lòc la deisharia.
Aquerò qu’ei plan aisit de díder.
E de hèr.
Non se cride Musicheta?
Que sò hòl.
Crompa ena casa de Staub un bon pantalon de lana.
Aquerò que balhe ua cèrta aparença.
A guaire?
En tresau cornèr s’entenie ua discussion poetica.
Era mitologia pagana se pelejaue damb era teologia.
Se tractaue der Olimpo, e lo defenie Joan Prauvaire per romanticisme.
Joan Prauvaire solet ère timid enes moments de repaus.
Un còp excitat, crebaue; bèth sagèth d’alegria mercaue era sua afogadura e ère ath còp alègre e liric.
Non escarnim as dius, didie.
Es dius dilhèu non se n’an anat.
Didetz qu’es dius son sòmis; plan, donc, enquia e tot ena natura, tau qu’ei aué, dempús dera desaparicion des sòmis, se trapen toti es ancians mites pagans.
En darrèr cornèr se parlaue de politica: se mautractaue era Carta autrejada.
Combeferre la defenie fèblaments e Courfeyrac l’atacaue energicaments a camp dubèrt.
Ena taula i auie un exemplar dera manlevada Carta-Touquet.
Courfeyrac l’auie cuelhut e la secodie, barrejant damb es sòns arguments eth bronit deth papèr.
Es reis non se tien a gratis.
Guardatz aquerò: carestia des reis.
Ara mòrt de Francés I, eth deute public en França ère de trenta mil liures de renda; ara mòrt de Loís XIV pujaue a dus mil sies cents milions d’a vint-e-ueit liures eth marc, çò qu’equivalerie, en 1760, sivans Desmarets, a quate mil cinc cent milions, e pujarie aué a dotze mil milions.
Dempús, damb perdon de Combeferre, ua Carta autrejada qu’ei un mau expedient de civilizacion.
Sauvar era transicion, adocir eth transit, amortesir era secodida, hèr a passar insensiblaments ara nacion dera monarquia ara democràcia pera practica des ficcions constitucionaus que son rasons fòrça detestables.
Non, non!
Non illuminem jamès ath pòble damb lum faussa.
Es principis s’aflaquissen e palissen vòste cerèr constitucionau.
Dehòra bastardies, dehòra compromisi, dehòra concessions deth rei ath pòble.
En totes aguestes concessions que i a un article 14.
Ath cant dera man que da, i é era garra que trè.
Refusi era vòsta Carta.
Ua Carta qu’ei ua masca; dejós d’era i é era mentida.
Un pòble qu’accèpte ua Carta, abdique.
Eth dret li cau èster complet; se non, que non ei dret.
Non!
Dehòra era Carta!
Qu’ère iuèrn, dus socs usclauen ena humeneja.
Courfeyrac, dauant d’aquera temptacion non podec tier-se.
Arropic era prauba Carta-Tourquet e la lancèc en huec.
Eth papèr hec ahlama; Combeferre guardèc filosoficaments se com se cremaue era òbra mèstra de Loís XVIII, e se contectèc dident:
Era Carta venguda en hum.
V.- Er orizon s’agranís.
Era tumada des engenhs joeni aufrís era particularitat admirabla de qué non se pòt preveir eth bualh, ne endonviar eth relampit.
Qué se pòt passar en un moment determinat?
Arrés se’n sap.
Era arridalhada que ven dera trendesa, era gravetat ges d’un moment de burla.
Es impulsi vien dera prumèra paraula que s’enten.
Era vena de cadun qu’ei sobeirana.
Ua trufaria qu’ei pro entà daurir era pòrta d’aquerò inesperat.
Aguestes convèrses son, donc, esvagaments de cambis sobtes, qu’en eri era perspectiua càmbie còp sec.
Er edart ei eth maquinista d’aguestes discussions.
Atau, ua idia grèu que gessec capriciosaments d’un jòc de paraules, trauessèc aguesta convèrsa que se tirauen confusaments Grantaire, Bahorel, Prauvaire, Bossuet, Combeferre e Courfeurac.
Com surgente ua frasa en un dialòg?
Quina ei era encausa que rèste escrita damb letra cursiva ena imaginacion des qu’escoten?
Qu’ac viem de díder: arrés se’n sap.
En miei deth tapatge, Bossuet acabèc un apostròf dirigit entà Combeferre damb aguesta data:
En enténer aguest nòm, Waterloo, Mario, emparant es codes en ua taula, se treiguec eth punh dera barba e comencèc a guardar fixaments ar auditòri.
Qu’ei eth numèro fatau de Bonaparte.
Botatz a Loís dauant, e eth brumari darrèr, e auratz tot eth destin der òme, damb era particularitat significatiua de qué eth principi ei caushigat peth finau.
Enjolras, qu’enquia alavetz auie estat mut, trinquèc eth silenci e li didec a Courfeyrac:
Tu que vòs díder crim per expiacion.
Aguesta paraula, crim, passaue eth limit de çò que podie acceptar Mario, esmoigut ja pera brusca evocacion de Waterloo.
Se lheuèc e venguec tot doç entath mapa de França que i auie ena paret, qu’ena sua part inferiora se vedie ua isla en un quarrat separat, e botèc eth dit en aguest quarrat, dident:
Corcega, isla petita, qu’a hèt grana a França.
Aguestes paraules sigueren coma ua bohada d’aire gelat.
Toti s’interromperen.
Se vedie que se passarie quauquarren.
Bahorel, replicant a Bossuet, ère prèst a apuar-se, cuelhent era sua actitud favorita, mès renoncièc ad aquerò entà escotar.
Enjolras, qu’es sòns uelhs blus non se tachauen en arrés, e semblauen contemplar eth uet, responec sense guardar a Mario:
França que non a cap de besonh de Corcega entà èster grana.
Mario non sentec cap desir d’arrecular.
Se virèc entà Enjolras e deishèc anar era sua votz damb ua vibracion que venguie dera estrementida deth còr:
Que non volgue Diu que jo deprima a França.
Discutam.
Jo sò nau entre vosati, mès vos cohèssi que non m’espauritz.
A on èm?
Qué èm?
Qué ètz?
Qué sò jo?
Parlem der emperaire.
Vos enteni díder Buonaparte, en tot accentuar era u coma es reialistes; e vos digui qu’eth mèn pairin encara ac hège mielhor: didie Buonaparté!
Vos hèja joeni: en qué calatz era vòsta afogadura?
Qué hètz?
Qué admiratz se non admiratz ar emperaire?
Qué mès vos cau?
Se non consideratz gran ad aguest, quini grani òmes voletz?
Napoleon qu’ac auie tot.
Ère un èsser complet.
Eth sòn cervèth qu’ère eth cim de totes es facultats umanes.
Hège còdis coma Justiniano; dictaue coma César; era sua convèrsa auie era ludentor de Pascal e era precision de Tacit.
Hège era istòria e l’escriuie.
De ressabuda Euròpa s’espaurie e escotaue; es armades se metien en marcha, rodauen es parcs d’artilharia; es pònts de barques caperauen es arrius; es bromes de cavalaria galaupauen entre era tempèsta; i auie crits, trompetes, tremolor de trons; oscillauen es frontères des règnes en mapa; s’entenie eth bronit d’ua espada suberumana que gessie dera gaina; se lo vedie quilhar sus er orizon damb ua ahlama ena man e era radiacion enes uelhs, desplegant ath miei der arrai es sues dues ales, ei a díder, era grana armada e era garda veterana.
Qu’ère er arcàngel dera guèrra!
Toti carauen e Enjolras ajocaue eth cap.
Eth silenci que còste tostemp bèth consentiment, o aumens ua sòrta de repaus sus es armes.
Mario, lèu sense cuélher alend, seguic damb afogadura creishenta:
Sigam justi, amics.
Aparéisher e regnar, marchar e trionfar, auer per etapes totes es capitaus, hèr revés des granadèrs, decretar queigudes de dinasties, transformar era Euròpa a pas de carga, sénter, quan menaçatz, que botatz era man en punh dera espada de Diu, seguir en un solet òme a Anibal, a César e a Carlemagne, èster eth pòble d’un òme que barrege damb totes es vòstes auròres era notícia d’ua brilhanta victòria, auer coma revelh eth canon des Invalids, lançar en abismes de lum paraules prodigioses que reluden entà tostemp: Marengo, Arcole, Austerlitz, Jena, Wagram; hèr lúder en cada moment en zenit des sègles constellacions de victòries; balhar er emperi francés coma contrapés ar emperi roman; èster era grana nacion e produsir era grana armada; hèr volar es legions per toti es pòbles, atau coma ua montanha mane pertot as sues agles; véncer, dominar, fulminar, èster ath miei d’Euròpa un pòble daurat a truca de glòria; tocar a trauèrs dera istòria ua marcha de titans; conquistar eth mon dus còps, per conquista e per enludernament, aquerò qu’ei sublim.
Qué i a mès gran?
Mario joquèc eth cap; aguesta soleta paraula, prononciada simpla e heredaments, trauessèc coma ua huelha d’acèr era sua epica efusion, e sentec que li venguie ua malagana.
Quan lheuèc era vista, Combeferre non ère aquiu.
Probablaments, sasisfèt dera sua replica ara apoteòsi, venguie de gésser, e toti, exceptat Enjolras, l’auien seguit.
Era sala ère ueda.
Enjolras s’auie demorat solet damb Mario e lo guardaue atentiuaments.
Mario ordenèc un shinhau es sues idies, e non se credec derrotat.
Qu’auie en eth ua rèsta d’entosiasme que se tradusirie, plan, en sillogismes desplegadi contra Enjolras quan s’entenec cantar ena escala a un que se n’anaue; qu’ère Combeferre.
Guardatz se qué cantaue:
Que non ei aquerò deth mèn gust:
Er accent trende e sevèr que cantaue Combeferre balhaue ad aguesta cançon cèrta estranha granor.
Mario, cogitós, guardant entath solèr de naut, repetic lèu maquinauments:
Era mia mair!
En aguest moment sentec ena espatla era man d’Enjolras.
Ciutadan, li didec Enjolras, era mia mair qu’ei era republica.
VI.- Res angusta.
Aquera net costèc en Mario ua emocion prigonda, e ua escurina trista ena sua amna.
Experimentèc çò que dilhèu experimente era tèrra en moment que daurís eth sòn sen eth hèr entà depausar en era eth gran de horment: sonque sent era herida; eth movement deth seme e eth plaser deth fruit que ven dempús.
Mario se demorèc ombriu.
Li calie abandonar ua fe quan venguie d’aquerir-la?
Se didec que non; s’assegurèc que non auie de trantalhar; mès, a maugrat sòn, trantalhaue.
Víuer entre dues religions, sense auer-ne deishat encara ua ne entrat ena auta, qu’ei insuportable.
Eth crepuscul solet convie as amnes des arrates-caudes.
Mario auie un viston dubèrt, e li calie era vertadèra lum.
Es ombres deth dobte lo hègen patir.
Per mès que volesse demorar-se a on ère, e d’estar-se fèrm, se vedie obligar irresistiblaments a auançar, a examinar, a pensar, a vier mès entà dauant.
Entà on l’amiarie aguest impuls?
Cranhie, dempús d’auer hèt tanti passi que l’auien apressat a sa pair, hèr-ne d’auti de naui que l’alunhèssen d’eth.
Eth sòn malèster aumentaue damb totes es reflexions que hège.
Tot ac vedie rocalhós ath sòn entorn.
Ja non ère d’acòrd ne damb eth sòn pairin ne damb es sòns amics; ère temerari entà un, retrogad entàs auti; se vedec, donc, doblaments isolat, peth cant dera vielhesa e peth dera joenesa.
Deishèc de vier en cafè Musain.
En aguest trebolament dera sua consciéncia, a penes pensaue en quauqui detalhs pro seriosi dera vida; mès es realitats dera vida, que non se dèishen desbrembar, e queigueren sus eth ara imprevista.
Un maitin entrèc en quarto eth patron dera casa e didec:
Eth senhor Courfeyrac qu’a responut per vos.
Mario.
Mès è besonh de sòs.
Venguec Courfeyrac e les deishèc eth patron.
Mario li didec çò que non auie pensat encara dider-li, qu’ère solet en mon e non auie parents.
E qué vatz a hèr?, didec Courfeyrac.
Sabi pas, responec Mario.
Qué vatz a èster?
Sabi pas.
Auetz sòs?
Quinze francs.
Voletz que vo’n dèishi?
Non.
Jamès.
Auetz ròba?
Aguesta.
Auetz jòies?
Un relòtge!
D’argent?
D’aur.
Vaquí.
Plan.
E es bòtes.
Que n’aurè pro.
Plan ben.
Que non auratz ja qu’un pantalon, un justet, un chapèu e un frac.
Non anaratz damb es pès descauci?
Quina opuléncia!
Me’n sai d’un relotgèr que vos cromparà eth relòtge.
Non, que non està ben.
Se qué haratz dempús?
Çò que sigue.
Aumens tot çò que sigue aunèst.
Sabetz anglés?
Non.
Non.
Sabetz aleman?
Pejor encara.
Per qué?
Pr’amor qu’un librari amic mèn ei en tot publicar ua sòrta d’enciclopedia, que poiríetz revirar articles alemans o anglesi.
Se pague pòc, mès se viu.
Aprenerè er anglés e er aleman.
E mentretant?
Minjarè era mia ròba e eth mèn relòtge.
Cridèren ath vendeire, e crompèc era ròba per vint francs.
Anèren ena casa deth relotgèr, e veneren eth relòtge per quaranta cinc francs.
E eth compde deth patron?
Qu’ei vertat, me’n desbrembaua, didec Mario.
Eth patron presentèc eth compde, e li calec pagar-lo truca truquec.
Pujaue a setanta francs.
Me rèsten dètz francs, didec Mario.
Malament!, didec Courfeyrac.
Aquerò serà avalar ua lengua plan lèu, o despéner uns cents sòus tot doç.
Mentretant, era tia Gillenormand, pro brava, ath hons, enes tristes escadences, auie acabat desnishant era casa de Mario.
Un maitin, quan Mario tornaue dera cadièra se trapèc damb ua carta dera sua tia e es setanta pistòles, ei a díder, sies cents francs en aur en ua caisheta barrada.
Mario entornèc es trenta loïses ara sua tia, damb ua respectuosa carta, qu’en era l’asseguraue qu’auie mieis d’existéncia, e podie curbir es sues necessitats.
En aqueth moment li restauen tres francs.
Era tia non li didec arren ath pairin, per pòur d’acabar-lo d’exasperar totafèt.
Mario gessec dera casa dera pòrta de Santiago, en non voler contrèir deutes.
Libre cincau: Excelléncia deth malastre.
I.- Mario indigent.
Era vida comencèc a èster plan aspra entà Mario.
Minjar-se era ròba e eth relòtge que non ère arren.
Se vedec redusit ad aguesta situacion inexplicabla, que se cride minjar-se es codes, causa orribla, que vò díder dies sense pan, nets sense dormir e sense lum, larèr sense huec, setmanes sense trabalh, avier sense esperança; era levita trincada pes codes, eth chapèu vielh que hè arrir as joenes, era pòrta que se trape barrada de nets perque non se pague ara patrona, era insoléncia deth portièr e deth tauernèr, era burla des vesins, es umiliacions, era dignitat otratjada, eth trabalh de quinsevolh classa acceptat, es desengusti, er amarum, er aclapament.
Mario aprenèc a avalar tot aquerò, e a non auer d’avalar guairi còps aguestes causes.
En aguesti moments dera existéncia qu’er òme a besonh d’orgulh, donques qu’a besonh d’amor, se vedec burlat pr’amor qu’anaue mau jargat e ridicul pr’amor qu’ère praube.
Ara edat qu’era joenesa alugue eth còr damb imperiau orgulh joquèc mès d’un còp es uelhs entàs sues bòtes traucades e coneishec era injusta vergonha, eth ponchuc rubor dera misèria.
Pròva terribla e admirabla de qué es fèbles gessen infami, e es fòrts sublims; crusòl qu’eth destin lance en òme quan vò hèr d’eth un èsser menspredós o un semidiu!
Pr’amor que i a fòrça accions granes en aguestes petites lutes.
I a valor temardut e ignorat que se defen pam a pam ena ombra contra era fatau invasion des besonhs e dera ignomínia; i a nòbles e misterioses capitades que non ve cap guardada, que non an era indemnizacion de cap sòrta de fama, ne era salutacion de cap sòrta d’aplaudiments.
Era vida, eth malastre, er isolament, er abandon, era praubetat, son camps de batalha qu’an es sòns eròis; eròis escurs, encara que mès grani a viatges qu’es eròis illustri.
I auec ua epòca ena vida de Mario qu’eth madeish escampaue eth sòn miserable quarto, qu’eth madeish anaue a crompar dus quarts de hormatge de Brie en çò dera frutèra, que demoraue que queiguesse era escurina deth crepuscul entà entrar en horn de pan e crompar un libret que se hège a vier d’amagat en sòn humarau, coma se l’auesse panat.
Quauque còp se vedie esguitlar-se ena carnissaria deth cornèr, entre es charraires codinères que lo codejauen, a un joen, de mina quèrra, damb uns libres jos eth braç, qu’en entrar se treiguie eth chapèu, deishant veir eth sudor que baishaue peth sòn front; hège ua prigonda salutacion ara carnissèra estonada, ua auta ath mosso dera carnissaria, demanaue ua costèlha de moton, la pagaue balhant sies o sèt sòus, l’estropaue en un papèr, se la botaue jos eth braç entre dus libres e partie.
Aqueth joen qu’ère Mario; damb aquera costèlha, que codie eth madeish, viuie tres dies.
Eth prumèr dia minjaue era carn, eth dusau se beuie eth bolhon e eth tresau rosigaue eth uas.
En diuèrses escadences era tia Gillenormand hec assagi, e li manèc es seishanta doblons.
Mario les ac entornèc tostemp, en tot díder que non auie besonh d’arren.
Encara ère de dòu per sa pair quan se verifiquèc en eth era revolucion, qu’auem descrit; d’alavetz ençà non auie abandonat eth vestit nere; mès eth vestit l’abandonèc ada eth.
Arribèc un dia que non auec frac, encara podie tardar-li eth pantalon.
Qué hèr?
Courfeyrac, ath qu’auie hèt quauqui favors, li balhèc un frac vielh.
Mario hec que l’ac metesse deth revés, per trenta francs, un portièr quinsevolh, e se trapèc damb un frac nau.
Mès qu’ère verd.
E Mario, d’alavetz, non gessec senon dempús de barrar era net, que damb aquerò hège qu’eth sòn frac semblesse nere.
Volie vestir-se tostemp de dò, e se vestie damb es ombres dera net.
A trauèrs de tot aquerò artenhec eth titol d’avocat.
Se credie que demoraue en casa de Courfeyrac, casa qu’ère decenta, e qu’en era un cèrt nombre de libres de dret sostengudi e completadi per quauqui volums de novèles desaparelhades formauen era bibliotèca qu’exigissen es reglaments.
Se hège dirigir es cartes en casa de Courfeyrac.
Quan Mario siguec avocat, l’ac hec a saber ath sòn pairin, en ua carta hereda, encara que plia de somission e respècte.
Eth senhor Gillenormand cuelhec era carta tremolant, la liegec e la lancèc en quate bocins en tistèr.
Dus o tres dies dempús, era senhoreta Gillenormand entenec a sa pair, qu’ère solet en sòn quarto, çò que l’arribaue tostemp qu’ère plan agitat; parèc era aurelha, e entenec qu’er ancian didie:
II.- Mario praube.
Damb era misèria se passe coma damb tot: que vie a hèr-se impossible; acabe per cuélher ua forma e apraiar-se.
Se vegete, ei a díder, se desvolòpe un de cèrta manèra miserabla, encara que sufisenta entà víuer.
Vam a veir se com s’auie apraiat era existéncia de Mario.
Qu’auie gessut ja deth gran embarràs; eth carís s’agranie un shinhau ath sòn dauant.
A truca de trabalh, de valor, de perseverància e volentat, auie artenhut trèir deth sòn trabalh uns sèt cents francs ar an.
Auie aprenut er aleman e er anglés; e gràcies a Courfeyrac que l’auie metut en contacte damb eth sòn amic eth librari, tenguie ena literatura deth libre eth modèst papèr d’utilitat.
Hège prospèctes, arreviraue a compdar des jornaus, anotaue edicions, compilaue biografies, eca; producte net, siguesse bon o dolent er an, sèt cents francs.
Damb aquerò viuie.
Com?
Non totafèt mau.
Ac vam a díder.
Mario ocupaue ena casa de Gorbeau, mejançant eth prètz annau de trenta francs, ua casina sense humeneja, cridada gabinet, a on non i auie, per çò des mòbles, qu’es causes mès indispensables.
Aguesti mòbles qu’èren sòns.
Balhaue tres francs ath mes ara vielha logatària principau, entà escampar era casina e entà pujar-li peth maitin un shinhau d’aigua cauda, un ueu fresc e un panet de sòu.
Damb aguest pan e damb aguest ueu esdejoaue, de sòrta qu’er esdejoar li costaue de dus a quate sòus, sivans siguessen cars o de bon prètz es ueus.
Tàs sies dera tarde baishaue peth carrèr de Santiago tà dinar en çò de Rousseau, dauant de Basset, eth vendeire d’estampas deth cornèr deth carrèr Mathurins.
Non minjaue sopa; prenie ua porcion de carn de sies sòus e un dessèrt de tres sòus; e damb uns d’auti tres, pan a discrecion.
Per çò deth vin, que beuie aigua.
Quan pagaue en taulatge, a on ère seiguda majestuosaments era senhora Rousseau, tostemp gròssa, encara que fresca en aqueth temps, balhaue un sòu ath mosso, e era senhora Rousseau l’autrejaue un arridolet.
Dempús partie.
Per dètz-e-sèt sòus qu’auie un dinar e un arridolet.
Aguest restaurant de Rousseau, a on se uedauen tan pòques botelhes e tantes tenalhes, qu’ère mèsalèu un padegant qu’un restaurant.
Ja non existís: eth sòn patron qu’auie un bon fausnòm: lo cridauen Rousseau er aqüatic.
Esdejoant, donc, per quate sòus e dinant per sètze, li gessie era parva per vint sòus diadèrs, ei a díder, tres cents seishanta cinc francs ar an.
En tot ahíger ad aquerò es trenta francs de loguèr, e es trenta sies ara vielha, mès quauqui d’autes petites despenes, resulte que per quate cent cinquanta francs auie Mario casa, minjar e servici.
Eth vestir li costaue cent francs, era ròba blanca cinquanta, era lauadaria uns auti cinquanta, e tot non depassaue es sies cent cinquanta francs.
Li restauen, donc, cinquanta francs.
Qu’ère ric, enquiath punt que li prestaue a viatges dètz francs a un amic.
Courfeyrac l’auie cuelhut a prestatge, un còp, seishanta francs.
Per çò que tanh ath huec, coma Mario non auie humeneja, que l’auie “simplificat”.
Mario auie tostemps dus vestits complets; un de vielh “de cada dia”, e er aute nau “de mudar”; ambdús qu’èren neri.
Sonque auie tres camises, ua botada, era auta ena comòda e era tresau ena lauadaria; les renauie a mida que se rosigauen; e coma qu’èren lèu tostemp trincades, l’obligauen a vier cordat enquiara barba.
Arribar Mario en aguesta situacion aleugerida, que l’auie tardat quauqui ans; ans rudi, dificils es uns de trauessar e es auti de pujar; mès que non s’auie descoratjat ne un solet dia.
Qu’ac auie patit tot en matèria de nudesa; ac auie hèt tot exceptat contrèir deutes.
Se vantaue de qué jamès auie degut un sòu ad arrés, donques que se pensaue qu’un deute ère eth principi dera esclavitud; e se didie qu’un creditor ei pejor qu’un patron, pr’amor qu’un patron non possedís senon ara persona, mès un creditor possedís ara dignitat, e la pòt boetar.
S’estimaue mès non minjar que demanar prestat, e atau, s’auie passat fòrça dies dejunant.
En saber qu’es extrèms se tòquen, e que se non s’està ath pas, er amendriment des bens pòt arribar ena amna, suenhaue gelosaments eth sòn orgulh.
Ua frasa o un acte qu’en ua auta escadença l’aurie semblat ua deferéncia, li semblaue alavetz ua umiliacion, e se quilhaue.
Non s’aventuraue en arren entà qué non li calesse hèr repè.
Auie ena sua fesomia ua espècia de rubor sevèr.
Qu’ère timid enquiara aspror.
En totes es sues pròves se sentie encoratjat, encara qu’a viatges possat per ua fòrça secreta qu’amiaue ath sòn laguens.
Era amna qu’ei eth solet audèth que sostie era sua gàbia.
Ath cant deth nòm de sa pair s’auie gravat un aute nòm en sòn còr: eth nòm de Thenardier.
Mario, ena sua natura afogada e grèu, enrodaue damb ua sòrta de aureòla ar òme que, ena sua pensada, li deuie era vida sa pair, ad aqueth intrepid sergent qu’auie sauvat ath coronèl en miei des bombes e es bales de Waterloo.
Jamès separaue eth rebrembe d’aguest òme deth rebrembe de sa pair, e les associaue ena sua veneracion.
Qu’ère ua sòrta de culte de dus grads, er autar major entath coronèl e un de petit entà Thenardier.
Çò qu’aumentaue era trendesa dera sua gratitud ère era idia deth malastre que sabie qu’auie queigut eth despareishut Thenardier.
Mario se n’auie sabut en Montfermeil dera roïna e dera falhita deth malerós ostatgèr.
D’alavetz ençà auie hèt grani esfòrci entà trapar es sues tralhes e arribar en eth, en tenebrós abisme dera misèria qu’auie despareishut.
Auie escorcolhat tot eth parçan; auie vengut en Chelles, en Bondy, en Gournay, en Nogent, en Lagny e pendent tres ans s’auie tengut solet a cercar-lo, en tot despèner en aguestes exploracions es pòqui sòs qu’estauviaue.
Arrés l’auie pogut dar notícies de Thenardier; credien qu’auie partit entar estrangèr.
Es sòns creditors l’auien cercat tanben, damb mens amor que Mario, mès damb era madeisha tenacitat, e non l’auien pogut trapar entà meter-li man.
Mario s’acusaue e lèu se repotegaue per non auer artenhut arren enes sues investigacions.
Aguest qu’ère eth solet deute que l’auie deishat eth coronèl, e Mario ère capinaut de pagar-lo.
Quan eth mèn pair jadie moribond en camp de batalha, Thenardier lo sabec trapar a trauèrs deth hum e dera mitralha, e amiar-lo jos es sues espatles, e totun non li deuie arren; e jo que deui tant a Thenardier non lo poirè trapar en aguesta ombra qu’agonize, e tornar-lo a veir de mòrt en vida!
Jo lo traparè!” E plan, entà trapar-lo qu’aurie dat Mario un braç, e entà trèir-lo dera misèria tota era sua sang.
Tornar a veder-lo, hèr-li un favor quinsevolh, dider-li: “Non me coneishetz; plan, donc, jo vos coneishi!
Aciu que sò, dispausatz de jo”.
Aguest qu’ère eth desir mès doç e magnific de Mario.
III.- Mario òme.
En aguesta epòca auie Mario vint ans, e ne hège tres qu’auie abandonat ath sòn pairin.
Qu’ambdús auien quedat damb es madeishi tèrmes, sense sajar d’aproximar-se ne de veder-se.
Ath delà, entà qué les calie veder-se?
Entà tumar?
Qui aurie convençut ar aute?
Mario ère eth veire de bronze; mès eth senhor Gillenormand qu’ère era ola de hèr.
Mès mos cau díder aciu que Mario s’auie enganhat en jutjar eth còr deth sòn pairin.
S’auie pensat qu’eth sòn pairin non l’auie estimat jamès, e qu’aqueth brave òme, viu, dur e alègre, que renegaue, cridaue, tronaue e quilhaue eth baston, non auie auut entada eth senon solet aguesta afeccion leugèra e grèu ath còp, des ancians de comèdia.
Mario s’enganhaue.
I a pairs que non estimen as sòns hilhs, mès que non i a un solet pairin que non adore ath sòn arrèhilh.
Ath hons, ja ac auem dit, eth senhor Gillenormand idolatraue a Mario.
L’idolatraue ara sua manèra, damb acompanhament de rebufades, e enquia de còps; mès, quan despareishec eth mainatge sentec un nere uet en sòn còr; exigic que non li parlèssen mès d’eth, en tot sénter ath sòn laguens que l’auessen aubedit tan ben.
Enes prumèri dies demorèc qu’eth buonapartista, eth jacobin, eth terrorista, eth setembrista, tornarie; mès se passèren es setmanes, es mesi, es ans, e damb grana desesperacion deth senhor Gillenormand, eth beuedor de sang non tornèc.
Que non auia mès remèdi que hèr-lo enlà de casa, se didie eth parin, e se preguntaue: “Se tornèsse a passar çò de madeish, tornaria jo a obrar dera madeisha manèra?” Eth sòn orgulh responie immediataments que òc; mès era sua blanca tèsta, que secodie en silenci, responie tristaments que non.
Qu’auie es sues ores d’aclapament.
Li mancaue Mario; e es vielhs an de besonh autant d’afècte coma de solei.
Entada eri er afècte qu’ei tanben calor.
Per mès fòrta que siguesse era sua natura, era abséncia de Mario auie costat bèth cambi en eth.
Ne peth mau de morir aurie volut hèr un pas entad “aqueth coquin”, mès patie.
Jamès preguntaue per eth, mès non pensaue en cap auta causa.
Viuie cada còp mès retirat en Marais.
Qu’ère encara, coma en d’auti tempsi, alègre e violent, mès era sua alegria auie ua duretat convulsiua, coma se contenguesse dolor e colèra, e era sua violéncia acabaue tostemp en un espècia d’aclapament moishet e ombriu.
Didie quauqui viatges: “Ò!
Per çò dera sua tia, que pensaue massa, entà estimar molt; Mario non ère entada era qu’una sòrta de perfil nere e vague, e auie concludit encuedar- se’n d’eth mens que deth gat o deth papagai, que solide ne deuie auer un.
Çò qu’aumentaue eth secret patiment deth senhor Gillenormand ère que se lo sauvaue sancèr sense deishar endonviar arren.
Era sua tristor qu’ère coma un d’aguesti horneus nauèraments inventadi que cremen eth sòn pròpi hum.
Se passaue a viatges que venguie un oficiós malerós e li parlaue de Mario e li preguntaue: “Qué hè, o qué s’a passat damb eth vòste senhor arrèhilh?” Eth vielh ciutadan responie alendant, s’estaue trist, o secodint-se es ornaments, se volie semblar alègre: “Eth senhor baron de Pontmercy plaide en bèth cornèr”.
Tant qu’eth vielh patie, Mario s’aplaudie ada eth madeish.
Coma a toti es bons còrs, eth malastre l’auie hèt a pèrder er amarum.
Sonque pensaue en senhor Gillenormand damb doçor; mès que s’auie prepausat non recéber arren der òme qu’auie estat dolent entà sa pair.
Qu’ère aquerò coma era traduccion padegada dera sua prumèra indignacion.
De un aute costat, se credie erós per auer patit, e per patir encara, perque ac hège per sa pair.
Era duretat dera sua vida lo satisfège e l’agradaue.
Se didie damb ua cèrta alegria que aquerò ère çò de mens; qu’ère ua expiacion; que sense aquerò aurie estat castigat de ua auta manèra e mès tard, pera sua impia indiferéncia entà sa pair, e entà tau pair; que non aurie estat just que sa pair auesse tengut tot eth patiment, e eth arren; qu’ath delà d’aquerò, qué èren es sòns trabalhs e era sua nudessa comparadi damb era vida eroïca deth coronèl?, e que, fin finau, era soleta manèra d’apressar-se e retirar-se a sa pair ère ester tan valent contra era indigéncia coma eth coronèl n’auie estat contra er enemic; e qu’aquerò ère, plan, çò qu’eth coronèl auie volgut díder damb aguestes paraules: serà digne d’eth.
Paraules que Mario seguie amiant, non sus es eth sòn pièch, donques qu’auie despareishut er escrit deth coronèl, senon en sòn còr.
Ath delà, eth dia qu’eth sòn pairin l’auie expulsat, non ère qu’un mainatge; mès ara qu’ère un òme, e se’n sabie.
Era misèria, ac tornam a díder, auie estat bona entada eth.
Era prauvetat met ara vista era vida materiau en tota era sua nudessa , e la hè orribla.
D’aciu provien aguesti inexplicables impulsi entara vida ideau.
Eth joen ric qu’a cent distraccions brilhantes e grossières: es corses de shivaus, era caça, es gossets, eth tabac, eth jòc, es taulejades e tot çò des autes ocupacions des parts baishes dera amna, a compde des parts mès nautes e delicades.
Eth joen praube trape grana dificultat en sòn guanhapan; minge, e quan a minjat, non li rèste senon eth saunei dera meditacion.
Assistís enes espectacles, a gratis, que Diu li presente; contemple eth cèu, er espaci, es astres, es flors, es mainatges, era umanitat que patís, era creacion qu’en era lutz.
Contemple autant era umanitat, que desnishe era amna; contemple autant era creacion, que desnishe a Diu.
Medite; se’n sap de qué ei gran; medite mès, e coneish qu’ei sensible.
Der egoïsme der òme que patís, passe entara pietat der òme que medite.
Un admirable sentiment lutz en eth; eth desbrembe d’eth madeish e era pietat entà toti.
En passar des innombrables gòis qu’era natura aufrís, balhe e prodigue as amnes dubèrtes e remís as amnes barrades, arribe a plànher, eth, milionari dera intelligéncia, as milionaris de sòs.
Deth sòn còr se delís tot er òdi a mida qu’entre tota era claretat en sòn esperit.
Ça que la, ei malerós?
Non.
Era misèria d’un joen non ei jamès miserabla.
Quinsevolh joen , per praube que sigue, damb era sua santat, era sua fòrça, eth sòn pas viu, es sòns uelhs ludents, era sua sang que circule cauda, es sòns peus neri, es sues caròles fresques, es sòns pòts rosadi, es sòns dents blanqui, eth sòn alend blos, balharà tostemp enveja en un vielh, encara que sigue emperaire.
Cada dia peth maitin se cale a hèr-se a vier eth sòn guanhapan, e tant qu’es sues mans guanhen eth pan, eth sòn arrestèth dera esquia aquerís galhardia, eth sòn cervèth aquerís idies; e quan acabe eth trabalh, entorne enes extasis inefables, ena contemplacion, enes gòis; viu damb es pès ena afliccion, enes obstacles, en solèr, enes cardets, e a viatges ena hanga, e damb eth cap ena lum.
Qu’ei fèrm, seren, doç, pacific, atentiu, grèu, satisfèt damb pòca causa, benevòl, e beneditz a Diu que l’a autrejat dues riqueses que d’eres manquen fòrça rics: eth trabalh que lo hè liure, e era intelligéncia que lo hè digne.
Aquerò ère çò que l’auie arribat a Mario, qu’entà didè’c tot, s’auie tengut pro ara contemplacion.
Qu’auie plantejat d’aguesta sòrta eth problèma dera vida: autrejar eth mendre temps pòssible ath trabalh materiau pr’amor d’autrejar eth màger temps possible ath trabalh impaupable; en d’autes paraules, dedicar quauques ores ara vida reau e era rèsta ar infinit.
Non se n’encuedaue, en veir que non li mancaue arren, de qué era contemplacion entenuda d’aguesta manèra, acabe estant ua des formes dera guitèra; qu’ère satisfèt dominant es prumèri besonhs dera vida e repausaue massa d’ora.
Qu’ère evident, qu’entad aguesta natura energica e generosa, aguest non poirie èster qu’un estat transitòri, e qu’ara prumèra tumada damb es inevitables complicacions deth destin Mario se desvelharie.
Mentretant, encara que siguesse ja avocat, e a maugrat de çò que pensaue eth senhor Gillenormand, non informaue, non botaue ne tansevolhe un plaid.
Era meditacion l’auie aluenhat dera avocacia.
Tractar damb es procuradors, vier ena Audiéncia, cercar causes, tot aquerò lo cansaue.
E per qué l’ac calie hèr?
Que non vedie cap de rason entà cambiar de manèra de víuer.
Eth librari comerçant e escur li balhaue ja un trabalh segur, un trabalh pòc penós, e coma viem de veir l’ère pro.
Un des libraris que trabalhaue, eth senhor Maginel, me pensi, l’auie aufrit emplegar-lo en çò de sòn, lotjar-lo ben, e mil cinc cents francs ar an.
Èster ben lotjat!
Mil cinc cents francs!
Ei vertat; mès, renonciar ara libertat!
Èster salariat!
Èster ua sòrta de literat vulgar!
En pensament de Mario, acceptar aguesta naua posicion qu’ère vier a èster mielhor e pejor ath còp; guanhaue en benèster e perdie en dignitat; qu’ère un malastre complet e polit que s’escambiaue en ua incomoditat lèja e ridicula; quauquarren atau coma un cèc vengut en guèrch.
Que non volec acceptar eth tracte.
Mario viuie solitari.
Per çò dera aficion qu’auie d’estar-se estranh a tot, e tanben per çò d’auer-se espaurit massa, non auie entrat decididaments en grop presidit per Enjolras.
Auien quedat coma boni amics, èren prèsti a ajudar-se mutuauments ena escadença e de totes es manères possibles; mès arren mès.
Cèrtaments, era intervencion d’aqueth majordòm auie estat decisiua.
E totun aquerò, eth senhor Mabeuf non auie estat en aguesta ocasión qu’un agent tranquil e impassible dera Providéncia.
Auie illuminat a Mario, per edart, e sense saber-se’n, coma hè ua candèla qu’amie quinsevolh; qu’auie estat era candèla, non eth quinsevolh.
Per çò que tanh ara revolucion politica interiora de Mario, eth senhor Mabeuf qu’ère incapable de comprener-la, d’estimar-la e de dirigir-la.
Coma qu’auram de trapar mès endauant ath senhor Mabeuf, que serà bon que digam sus eth quauques paraules.
IV.- Eth senhor Mabeuf.
Eth dia qu’eth senhor Mabeuf li didie a Mario: “Plan que òc, jo apròvi es opinions politiques”, explicaue eth vertadèr estat dera sua animositat.
Totes es opinions politiques l’èren indiferentes; totes les aprovaue madeish, damb era condicion de qué lo deishèssen tranquil, dera madeisha manèra qu’es grècs cridauen as Furies “es beròies, es braves, es gracioses”, es Eumenides.
Era opinion politica deth senhor Mabeuf s’estaue a estimar apassionadaments es plantes, e mès que mès es libres.
Qu’auie, coma toti, era sua terminacion en ista, que sense era arrés aurie pogut víuer en aqueth temps; mès que non ère ne reialista, ne bonapartista, ne cartista, ne orleanista, ne anarquista: qu’ère librista.
Non comprenie qu’es òmes non auessen mès ocupacion qu’odiar-se per pegaries coma era Carta, era democràcia, era legitimitat, era republica, era monarquia, eca, quan i a en aguest mon tantes classes de mossa, d’arbilhons, que podien contemplar, e molons de libres en fulh e enquia e tot en trenta dotzaus que podien huelhetejar.
Auie compde de non èster inutil; eth hèt d’auer libres non l’empachaue liéger, e er èster botanic non l’empachaue èster jardinèr.
Quan auie coneishut a Pontmercy auie neishut entre eth coronèl e eth era simpatia de qué çò qu’eth coronèl hège pes flors, ac hège eth pes fruits.
Eth senhor Mabeuf auie arribat a arténher pères de seme, tan saboroses coma es de Sant German, d’ua d’aguestes combinacions auie gessut, çampar, eth virasolei d’octobre, tan celèbre aué e non mens perhumat qu’eth virasolei d’ostiu.
Anaue a missa mèsalèu per bontat que per devocion e perque, estimant eth ròstre des òmes, mès odiant eth sòn tapatge, les trapaue amassadi e silenciosi solet ena glèisa.
En saber-se’n de qué toti les calie èster bèra causa en Estat, auie escuelhut era carrèra de majordòm de fabrica.
Per çò d’aute, non auie artenhut jamès estimar a cap hemna autant coma a ua ceba de tulipa, ne a cap òme coma a un libre.
Auie complit ja hège temps seishanta ans, quan bèth dia li preguntèc un: “Non vos auetz maridat?” “Que me n’è desbrembat d’aquerò”, responec.
Quan l’arribaue bèth còp (donques que, a qui non l’arribe?
S’estaue solet damb ua sirventa vielha.
Auie escrit e publicat ua Flora des entorns de Cauteretz damb huelhes illuminades, òbra pro apreciada, qu’es sues tòles possedie e venie per eth madeish.
Dus o tres còps ath dia picauen ena sua pòrta en carrèr Mezieres damb aguesta fin.
Atau se treiguie pro ben dus mil francs ar an, e en aquerò s’estaue lèu tota era sua fortuna.
Encara qu’ère praube, auie auut assopliment entà hèr-se, a truca de paciéncia, de privacions e de temps, damb ua colleccion preciosa d’exemplars rars de toti es gènres.
Jamès gessie sense hèr-se a vier un libre jos eth braç e lèu tostemp tornaue damb dus.
Eth solet ornament des quate crambes en embaish, qu’amassa damb un petit jardin formauen tota era sua casa, qu’èren uns erbaris en quadres e gravadi d’ancians mèstres.
Era vista d’un sabre o d’un fusilh lo deishaue gelat: en tota era sua vida s’auie apressat a un canon ne autanplan ath des Invalids.
Auie un estomac regular, un frair prèire, es peus totafèt blanqui, cap dent ne ena boca ne en esperit, tremolor en tot eth còs, accent picard, arridolet mainadenc, era pòur facila e era mina d’un moton vielh.
Non auie mès ligams d’amistat ne tracte damb es vius qu’es que l’estacauen a un vielh librari dera pòrta de Santiago, cridat Royol.
Eth sòn sòmi daurat qu’ère aclimatar er anhil en França.
Era sua sirventa qu’ère tanben ua varietat dera innocéncia.
Ère ua prauba vielha e vèrge.
Eth sòn gat Sultan, qu’aurie pògut miaular eth Miserere d’Allegri ena capèra Sixtina auie aumplit eth sòn còr, e ère pro entara quantitat de passion qu’auie.
Degun des sòns pensaments auie arribat ar òme, jamès auie pogut vier mès enla deth sòn gat e auie coma aguest, mostacha.
Tota era sua glòria s’estaue enes sues còfes blanques.
Emplegaue eth temps es dimenges, dempús de missa, en compdar era ròba blanca ena sua mala, e en esténer sus eth sòn lhet vestits en talh que crompaue e non se hège jamès.
Sabie liéger, e eth senhor Mabeuf la cridaue era tia Plutarco.
Eth senhor Mabeuf auie simpatizat damb Mario, pr’amor que en ester Mario joen e afable, templaue era sua ancianitat sense espaurir era sua timiditat.
Era joenesa damb afabilitat còste enes vielhs er efècte deth solei sense vent.
Tà 1830, eth sòn frair, eth prèire, auie mòrt, e lèu còp sec, coma quan arribe eth ser, tot er orizon s’auie escurit entath senhor Mabeuf.
Ua falhita, de notari, li hec a pèrder ua soma de dètz mil francs, qu’ère tot çò que possedie der eretatge de sa frair e deth sòn auviatge.
Era Revolucion de junhsèga costèc ua crisi en comèrç de libres.
En tempsi revoutadi çò que mens se ven ei ua Flora, e era Flora des entorns de Cauteretz se quedèc sense venda, en tot passar ues setmanes sense cap crompaire.
Quauque viatge eth senhor Mabeuf s’estrementie en enténer cridar: “Senhor (li didie tristaments era senhora Plutarco), qu’ei eth portaire d’aigua”.
De ressabuda, un dia eth senhor Mabeuf abandonèc eth carrèr Mazieres, abdiquéc des sues foncions de majordòm de fabrica, renoncièc a Sant Sulpicin e venec ua part, non des sòns libres, senon des sues estampes (qu’apreciaue mens), e venguec a installar-se en un casalon deth baloard Montparnasse, non i demorèc qu’un trimesader, per dues rasons: prumèra, perque er embaish e eth jardin costauen tres cents francs, e non gausaue pagar-ne mès de dus cents de loguèr; e dusau, perque era casa ère près deth tir de Fatou e entenie en cada moment trets de pistòla, çò que l’ère insuportable.
Cuelhec, donc, era sua Flora, es sues tòles, es sòns erbaris, es sues cartères e es sòns libres e s’establic près dera Salpetriere, en ua sòrta de cabana deth barri d’Austerlitz, a on per cinquanta escuts ar an auie tres pèces, un jardin barrat per ua bartàs e potz.
Se profitèc d’aquest cambi entà véner lèu toti es sòns mòbles.
Sonque dus visitaires, eth librari dera pòrta de Santiago e Mario, èren admetudi ena sua cabana d’Austerlitz, nòm un shinhau guerrèr, e que plan per aquerò l’ère pro desagradiu.
Eth sòn pròpi destin qu’ei coma ua causa luenhada entada eri.
D’aguestes concentracions arribe ua passivitat, que se siguesse racionau, se retirarie ara filosofia.
Aguesti òmes declinen, baishen, s’esguitlen e enquia s’esbaucen, sense encuedar-se’n.
Acaben, plan que òc, per desvelhar-se; mès tard.
Mentretant semble que son estranhs ara partida entamenada entre era sua felicitat e eth sòn malastre.
Que son ena taula de jòc e guarden era partida damb indiferéncia.
Atau, donc, a trauèrs d’aguesta escurina que se formaue ath sòn entorn, totes es sues esperances morien, ua darrèr dera auta, e, ça que la, eth senhor Mabeuf s’estaue seren, un shinhau infantilaments, mès plan prigondaments.
Es sòns costums intellectuaus auien era oscillacion d’un pendul.
Un còp empossat per ua illusion, seguie caminant pendent fòrça temps, encara qu’era illusion auesse despareishut.
Un relòtge que non s’arture en moment madeish que se pèrd era clau.
Eth senhor Mabeuf qu’auie innocents plasers, qu’èren pòc costosi e inesperadi; eth mendre edart que les ac autrejaue.
Un dia era tia Plutarco liegie ua novèla en un cornèr deth quarto; liegie en votz nauta, en pensar-se qu’atau ac comprenie mielhor; pr’amor que liéger naut ei afirmar-se a un madeish ena lectura; e i a persones que liegen plan naut, e que semble que se balhen ua cèrta paraula d’aunor de çò que liegen.
Era tia Plutarco liegie, donc, damb aguesta energia, era novèla qu’auie ena man, e eth senhor Mabeuf l’entenie sense escotar.
En tot seguir era sua lectura era tia Plutarco arribèc en aguesta frase: se tractaue d’un oficiau de dragons e d’ua beròia joena:
Aciu s’interrompec entà netejar-se es lunetes.
Buda e eth dragon, repetic a mieja votz eth senhor Mabeuf.
Que ja auien estat alugades fòrça esteles per aguest monstre, qu’auie, ath delà, garres de tigre.
Buda venguec ena tuta, e podec convertir eth dragon.
Qu’ei un bon libre aguest que liegetz, tia Plutarco.
Que non i a ua legenda mès polida.
E eth senhor Mabeuf queiguec en ua deliciosa meditacion.
V.- Era prauvetat bona vesia dera misèria.
Mario auie simpatia d’aqueth candid ancian que se vedie cuelhut doçaments pera indigéncia, e que s’anaue espaurint de man en man, mès encara sense entristir-se.
Mario trapaue a Courfeyrac e cercaue ath senhor Mabeuf, mès raraments, un o dus còps ath mes coma molt.
Eth màger plaser de Mario qu’ère hèr longui passègi solet, pes baloards exteriors, o peth Camp de Mart, o pes carrèrs d’arbes mens freqüentadi deth Luxemburg.
Quauqui viatges s’estaue miei dia guardant un uart, es bancaus de laitugues, es garies entre es hièms, o un shivau hènt a virar ua senha.
Es que passauen lo guardauen estonadi, e quauqui uns trapauen en eth ua mina sospechosa e ua fesomia sinistra.
Ça que la, non ère senon un joen praube meditant sense cap finalitat.
En un d’aqueri passègi auie desnishat eth casalon de Gorbeau, e, en auer- lo temptat er isolament e eth baish prètz, s’installèc en eth.
Sonque se lo coneishie aquiu peth senhor Mario.
Quauqui uns des ancians generaus e companhs de sa pair lo convidèren, quan lo coneisheren, entà qué venguesse a tier-les ua visita; e Mario non ac auie refusat, donques qu’aqueres visites èren autrestantes escadences de parlar de sa pair.
Atau, venguie de quan en quan ena casa deth comde Pajol, ena casa deth generau Bellavesne, ena casa deth generau Fririon, e enes Invalids.
Aquiu se tocaue e se dançaue, e en aqueres nets Mario se botaue eth frac nau; que non anaue jamès en aguestes reunions ne en aguesti balhs, senon enes dies que gelaue fòrça, donques que non podie pagar un coche, e non volie amiar es bòtes senon coma un miralh.
Didie quauqui còps e sense amarum: “Es òmes son formadi de tau manèra que se pòt entrar en ua reunion caperat de hanga pertot, exceptat des bòtes.
Non vos demanen entà receber-vos senon per ua causa irreprensibla, pera consciéncia?
Totes es passions, exceptat es deth còr, s’esbugassen ena meditacion.
Era fèbre politica de Mario auie despareishut.
Era revolucion de 1830, en tot satisfèr-lo e padegar-lo, qu’auie contribusit ad aguesta fin.
S’auie, donc, quedat eth madeish, exceptat ena colèra.
Auie tostemps es madeishes opinions, mès que s’auien adocit.
E a quin partit apertenguie?
Ath dera umanitat; e ena umanitat escuelhie a França; ena nacion, ath pòble; e en pòble, ara hemna.
Ad aguesta se dirigie especiauments era sua pietat.
S’estimaue mès ua idia qu’un hèt, un poèta qu’un eròi, e admiraue mès un libre, coma eth de Job, qu’ua capitada coma Marengo.
Quan dempús d’un dia de meditacion se n’anaue pes nets enes baloards e a trauèrs des arrames des arbes desnishaue er espaci sense hons, es resplendors sense nòm, er abisme, era ombra, eth mistèri, li semblaue plan petit tot çò d’uman.
Credie e dilhèu damb rason, qu’auie arribat ena vertat dera vida e dera filosofia umana, e qu’auie acabat per non guardar lèu jamès entath cèu, soleta causa qu’era vertat pòt veir deth hons deth sòn potz.
Aquerò non l’empachaue multiplicar es plans, es combinacions, es castèths en aire, es projèctes entar avier.
En aqueth estat fantastic, s’era vista d’un òme auesse pogut calar-se enquiar interior de Mario, que s’aurie enludernat dauant dera puretat d’aquera amna.
Plan que òc: se siguesse permetut as nòsti uelhs veir ena consciéncia der aute, se jutjarie plan mielhor a un òme per çò que sónie ena sua imaginacion que per çò que pense, donques qu’en pensament i a volentat, en sòmi non i é. Aguest sòmi o meditacion, quan ei espontanèu, cuelh e sauve, enquia e tot en çò de gigantesc e ideau, era figura deth nòste esperit.
Arren ges mès dirèctaments e mès sincèraments deth hons madeish dera nòsta amna qu’aguestes aspiracions irreflexiues e desmesurades entàs esplendors deth destin.
En eres, mès qu’enes idies compausades, rasonades e coordinades, se i pòt trapar eth vertadèr caractèr de cada òme.
Es quimères dera nòsta imaginacion son es objèctes que mès se mos retiren.
Cadun sónie çò desconeishut e çò d’impossible, segontes era sua natura.
Tà mejans d’aguest an de 1831, era vielha que servie a Mario li condèc qu’anauen a balhar eth viatge as sòns vesins, ara miserabla familha Jondrette.
Mario, que passaue lèu tot eth dia dehòra de casa, a penes sabie s’auie vesins.
E per qué les balhen eth viatge?
E guaire ei?
Perque non paguen eth loguèr.
Que deuen dus tèrmes.
Vint francs, didec era vielha.
Mario auie trenta francs estauviadi en un calaish.
VI.- Eth substitut.
Er edart hec qu’eth regiment qu’ère lòctenent Teodul venguesse de garnison en París, çò que balhèc era escadença tà qué se l’acodisse ua dusau idia ara sua tia Gillenormand.
Qu’auie ideat eth prumèr viatge hèr susvelhar a Mario per Teodul, e ara montèc un complòt entà hèr a Teodul successor de Mario.
Plan per aquerò, e per s’un cas eth pairin experimentèsse eth vague besonh de veir ua fesomia joena ena casa, donques qu’es arrais d’auròra son a viatges agradius as pardies, li calie cercar a un aute Mario.
Un nebot segon qu’ei lèu madeish qu’un arrèilh; e a manca d’un avocat se cuelh un lancèr.
Un maitin qu’eth senhor Gillenormand ère en tot liéger bèra causa, coma La Quotidienne, entrèc era sua hilha e li didec damb ua votz doça, pr’amor que se tractaue deth sòn favorit:
Quin Teodul?
Eth vòste nebot.
A!, didec eth pairin.
E seguic en tot liéger, sense pensar mès en sòn nebot que non ère entada eth senon un Teodul quinsevolh; que non se tardèc guaire en auer mala encolia, çò que l’arribaue lèu tostemp que liegie.
Eth “papèr” qu’auie, reialista, plan que òc, anonciaue entà londeman, sense cap de gràcia, un des eveniments diadèrs d’escassa importància deth París d’alavetz: qu’es escolans des collégis de dret e de medecina les calie amassar-se ena plaça deth Panteon, tà meddia, entà deliberar.
Se tractaue d’un des ahèrs deth moment dera artilharia dera garda nacionau, e d’un conflicte entre eth ministre dera Guèrra e era “Milicia ciutadana” damb motiu des canons depausadi ena plaça deth Louvre.
Es estudiants les calie deliberar sus aquerò.
Que non calie arren mès entà emmaliciar ath senhor Gillenormand.
Quan ère en tot pensar en aquerò peniblaments, entrèc eth lòctenent Teodul vestit de civil, çò qu’ère abil, e siguec discrètaments introdusit per senhoreta Gillenormand.
Eth lancèr s’auie hèt aguest rasonament: “Eth vielh druida que non ac a metut tot a renda vitalícia; e aquerò s’ac vau entà qu’un se desguise de civil de quan en quan”.
Era senhoreta Gillenormand didec en votz nauta a sa pair:
Teodul, eth vòste nebot.
E en votz baisha ath lòctenent:
Aprova tot çò que te digue.
E se retirèc.
Eth lòctenent, pòc avedat a encontres tan venerables, gasulhèc damb timiditat:
A!, qu’ètz vos?
Plan ben.
Sètz-vos, didec eth pairin.
E dit aquerò, se’n desbrembèc totafèt deth lancèr.
Teodul se seiguec e eth senhor Gillenormand se lheuèc, e se metec a passejar d’un lòc en aute dera sala damb es mans ena pòcha, parlant naut, e tormentant damb es sòns vielhs dits irritadi as dus relòtges qu’amiaue enes dues pòches deth pantalon.
Quin pilèr de mecosi!
E aquerò se convòque ena plaça deth Panteon!
Per vida des mainatges!
Bergands, qu’èren ager en tot popar!
Se les sarrèssen eth nas, encara gesserie lèit!
E aquerò va a deliberar deman tà meddia!
Tà on vieram a parar!
Entà on anam!
Qu’ei clar que vam entà un abisme; aquerò mos amie entàs descamisats!
Era artilharia ciutadana!
Deliberar sus era artilharia ciutadana!
Vier a parlar tà meddia sus es petarrufes dera garda nacionau!
E damb qui se traparàn aquiu?
Vaquí entà on amie eth jacobisme.
Es republicans e es forçadi non son qu’un nas e un mocador.
Carnot didie: “Entà on vòs que venga, traïdor?” E Fouche responie: “Entà on volgues, pèc”.
Aguesti son es republicans.
Qu’ei vertat, didec Teodul.
Eth senhor Gillenormand miei virèc eth cap, vedec a Teodul, e seguic:
Per qué as abandonat era tua casa?
Entà hèr-te republican.
Prumèr de tot, eth pòble non vò era tua republica, que non la vò, pr’amor qu’ei senat, e sap pro ben que tostemp a auut reis, e que les aurà tostemp; sap pro ben qu’eth pòble, a tot darrèr, non ei senon eth pòble, e se’n burle dera tua republica.
Ac entenes, pèc?
Non ei pro orrible semblable caprici?
Encamardar-se deth pair Duchene, hèr-li bona cara ara guilhotina, cantar romances, e tocar era guitarra jos eth balcon deth 93!
Tè!, que se meriten que les escopisquen per pècs.
Toti son madeish; ne ua soleta excepcion.
Qu’ei pro alendar er aire que cor peth carrèr entà èster insensat; eth sègle XIX qu’ei un podom.
Quinsevolh perdut se dèishe créisher era barba de craba, se cre un vertadèr personatge, e dèishe de cornèr as sòns ancians pairs.
Aquerò ei çò de republican, aquerò ei çò de romantic; e hètz-me eth favor de díder: Que signifique aquerò de romantic?
Totes es holies que son possibles.
Hè un an, èster romantic qu’ère vier en Hernani.
Ara jo pregunti: qué ei Hernani?
Antitèsi, abominacions que ne tansevolhe son escrites en francés!
E dempús se placen es canons ena plaça deth Louvre.
Taus son es violéncies d’aguest temps!
Qu’auetz rason, oncle, didec Teodul.
Eth senhor Gillenormand contunhèc:
Canons ena plaça deth Musèu!
E entà qué?
Canon, qué vòs?
Qué les cau hèr as vòsti cartoches damb era Venus de Medicis?
Aguesti joeni d’ara que son toti uns perdudi!
Quina grana causa ei un Bejamin Constant!
E es que non son dolents, son pècs.
Que hen tot çò que pòden entà èster lègi; van maujargadi, les cau pòur des hemnes, son ar entorn des pelhes damb ua mina de mendicans que hè a arrir as pèires; paraula d’aunor que se les pot cridar es praubi vergonhants der amor.
Que poirie un servir-se dera sua tela grossièra entà adobar es sues sabates.
E tota aguesta inapta genteta qu’a opinions politiques.
Guarda: s’aurie d’enebir sevèraments auer opinions politiques.
Fabriquen sistèmes, reformen era societat, esbaucen era monarquia, hèn a quèir totes es leis, meten eth granèr en lòc dera tuta, e ath mèn portièr en lòc deth rei; capviren Euròpa de naut en baish, rebastissen eth mon, e les semble ua grana causa guardar menspredosaments es cames des bugadères que pugen enes sòns cars.
A!, Mario!
A!, vagabond!
Vier a cridar ena plaça publica!
Discutir, debàter, cuélher mesures!
Pr’amor qu’ad aquerò lo criden mesures, mon Diu!
Eth desorde se hè petit e se hè estupid.
Qu’è vist eth caòs, e ara veigui es hariats.
Uns escolans deliberar sus era garda nacionau!
Aquerò non s’a vist ne autanplan en país des Ogibewas, ne en des Cadodaches.
Es sauvatges que van despolhadi, damb era tèsta ornada damb un volant de hèr ara pilòta e damb ua massa d’argent, son mens rudi qu’aguesti bachilièrs!
Mariòtes que non valen un sò horadat, hènt-se es entenudi e es grèus!
Deliberar e rasonar!
Aguesta qu’ei era fin deth mon.
Ei evident era fin d’aguest miserable glòb terrèstre; qu’ère de besonh ua convulsion finau, e la balhe França.
Deliberatz, coquins!
Totes aguestes causes se passaràn mentre se vengue a liéger jornaus enes galaries der Odeon, çò que còste un sòu, e eth sen, e era intelligéncia, e eth còr, e era amna, e eth talent.
Gessen d’aquiu, e se desseparen dera sua familha.
Toti es jornaus son un pèsta; toti enquia e tot Era Bandèra Blanca, donques qu’ath hons Martaiville ère un jacobin.
A, cèu just!
Tu que poiràs vantar-te d’auer desesperat ath tòn pairin!
Qu’ei evident, didec Teodul.
E, profitant eth moment qu’eth senhor Gillenormand cuelhie alend, eth lancèr higec magistrauments:
Eth senhor Gillenormand seguic:
Madeish qu’eth sòn Sieyés!
Un regicida que venguec senador!
Pr’amor que tostemp acaben atau.
Eth senhor comde, atau en letres majuscules, coma eth braç des bregosi de seteme.
Eth filosòf Sieyés!
Me vanti de qué jamès è hèt mès cabau des filosofies d’aguesti filosòfi que des lunetes deth pagan de Tivoli.
Vedí bèth dia as senadors que passauen peth cai Malaquais damb capes de velot violeta semiades d’abelhes, damb chapèus ar estil d’Enric IV.
Qu’estauen orribles, se retirauen as monards dera cort deth tigre.
Ciutadans, vos declari qu’eth vòste progrès ei ua holia, era vòsta umanitat un deliri, era vòsta revolucion un crim, era vòsta republica un monstre e qu’era vòsta vèrge joena França, ges d’un bordèl, e ac sostengui dauant de toti, qui que sigatz, encara que siguéssetz publicistes, economistes, legistes, encara que siguéssetz mès coneisheires, en matèria de libertat, egalitat e fraternitat, qu’era huelha dera guilhotina.
Vos ac declari, amics.
Eth senhor Gillenormand interrompec un gèst qu’auie començat, se virèc, guardèc fixaments ath lancèr arroncilhant es celhes, e li didec:
Qu’ètz un imbecil.
Libre siesau: Era conjoncion de dues esteles.
I.- Eth fausnòm: manèra de formar nòms de familha.
En aquera epòca qu’ère Mario un beròi joen de mejana estatura, de peus plan espessi e neri, front ample e intelligent, es hièstres deth nas dubèrtes damb ua cèrtana expression apassionada; mina tranquilla e sincèra, e sustot, un non sai se qué en ròstre que hège a veir ath còp orgulh, reflexion e innocéncia.
Eth sòn perfil, qu’es sues linhes èren totes arredondides sense deishar d’èster fèrmes, auie aguesta doçor germanica que s’a calat ena fesomia francesa per Alsacia e Lorena e aquera absoluda manca d’angles que hège distinguir tant aisidaments as sicambri entre es romans, e que distinguís ara raça leonina dera raça aquilina.
Se tractaue en aguesta epòca dera vida qu’era imaginacion des òmes que pensen se compause, lèu en parts egales, de reflexion e de simplicitat.
En ua situacion grèu, qu’auie guaire siguesse de besonh entà èster estupid; un pas mès enlà, e podie èster sublim.
Eth sòn anament qu’ère reservat, hered, politic, pòc franc.
Coma qu’era sua boca ère plan graciosa, es sòns pòts es mès rogidi, e es sòns dents es mès blanqui deth mon, eth sòn arridolet padegaue çò qu’auie de sevèr ena sua fesomia.
En bèri moments formauen un singular contrast entre aqueth front cast e aqueth arridolet voluptuós.
Auie uns uelhs petiti, e ua guardada grana.
En temps dera sua màger misèria, campaue qu’es joenes se virauen tà guardar-lo quan passaue, çò qu’ère encausa de qué hugesse o s’amaguèsse damb era mòrt ena amna.
Se pensaue que lo guardauen per çò des sòs vestits vielhs e que se n’arrien d’eri; era vertat ei que lo guardauen pera sua gràcia, e qu’enquia e tot n’auie quauqu’ua que soniaue en era.
Aquera muda desavinença entre eth e es beròies passejaires l’auie hèt foreno.
Non n’escuelhec deguna pera simpla rason de qué hugie de totes.
Viuec atau indefinidaments, bestiauments, didie Courfeyrac.
Courfeyrac solie díder tanben: “Non aspires a èster venerable (se tutejauen, ja mo’n sabem de qué es amistats joenes an tendéncia a tutejar- se).
Estimat, un conselh.
Que tostemp i a quauquarren de bon en eres, ò Mario!
A truca de hùger e de rogir-te, que t’enlordiràs.
Quan Courfeyrac l’auie dirigic bèra frasa d’aguesta sòrta Mario hugie mès que jamès, pendent ueit dies des hemnes, e sajaue, tu per tu, de non trapar-se damb Courfeyrac.
I auie, ça que la, ena immensa creacion, dues hemnes que d’eres Mario non hugie, e contra eres non cuelhie cap precaucion.
Qu’ei vertat qu’aurie estat extremada era sua observacion se l’auessen dit qu’èren hemnes.
Ua qu’ère era vielha barbuda qu’escampaue eth sòn quarto e que d’era didie Courfeyrac: “En veir qu’era sua sirventa se dèishe era barba, Mario que non se dèishe era sua.” Era auta hemna ère ua joena que vedie soent, sense guardar-la jamès.
De hège mès d’un an, Mario campaue en un carrèr d’arbes desèrt deth Luxemburg, eth que costège eth barratge o mur deth Plantolièr, a un òme e a ua mainada, lèu tostemp seigudi un ath costat der aute en madeish banc, en extrèm mès solitari deth passèg peth cant deth carrèr der Oest.
Cada còp qu’aguest edart, que se cale enes passègi des persones cogitoses, amiaue a Mario a passar per aqueth carrèr, e aquerò se passaue lèu cada dia, trapaue aquiu ara madeisha parelha.
Er òme poirie auer seishanta ans, semblaue trist e seriós, tota era sua persona presentaue er aspècte robust e cansat des militars retiradi.
S’auesse amiat ua decoracion, Mario aurie dit: “Ei un ancian oficiau.” Auie bon aspècte, mès inabordable, e jamès tachaue es sòns uelhs ena guardada d’arrés.
Vestie un pantalon blu, un leviton tanben blu e un chapèu d’amples ales, vestit que semblaue tostemp nau, ua corbata nera e ua camisa de qüaquèr, ei a díder, enludernanta per çò dera sua blancor, mès de tela espessa.
En passar un dia ua mainada vestida de tela de seda peth sòn costat didec: “Vai, un vielh ben suenhat!” Qu’auie eth peu fòrça blanc.
Eth prumèr viatge qu’era joena que l’acompanhaue venguec a sèir-se damb eth, en banc que semblaue qu’auien adoptat, qu’ère ua gojata de tretze o catorze ans, escanaulida, enquiath punt d’èster lèu lèja, arropida, insignificanta, e que dilhèu prometie auer pro boni uelhs.
Solet que les auie tostemp quilhadi damb ua sòrta de desagradiua seguretat.
Semblauen ester pair e hilha.
Mario examinèc pendent dus o tres dies ad aqueth vielh, que non ère encara un ancian, e ad aquera mainada, que non ère encara ua joena; e dempús non botèc mès era atencion en eri.
Aguesti, ath sòn torn, semblaue que non lo vedien.
Parlauen entre eri damb aire apacible e indiferent.
Era joena parlaue de contunh e alègraments; eth vielh parlaue pòc, mès en cada moment tachaue es uelhs en era, plei d’ua inefabla trendesa pairau.
Mario auie contreigut maquinauments eth costum de passejar-se per aqueth carrèr, qu’en eth les trapaue cada dia.
Vedetz se qué se passaue.
Generauments Mario arribaue per extrèm deth carrèr, opausat ath sòn banc, e lo recorrie ath long; passaue per dauant dera parelha: dempús tornaue e recorrie de nauèth tot eth carrèr enquiar extrèm qu’auie entrat, e tornaue a començar.
Repetie aguest va-e-ven cinc o sies còps per setmana, sense que, maugrat ad aguest encontre, aqueres persones e eth auessen arribat a escambiar ua salutacion.
Aqueth òme e aquera mainada, encara que semblauen, o dilhèu pr’amor que semblauen, evitar es guardades, plan que òc, auien desvelhat era atencion de cinc o sies estudiants que de quan en quan se passejauen peth Plantolièr; es estudiosi, dempús des sues classes; es auti dempús dera sua partida de bilhard.
Courfeyrac, qu’ère d’aguesti darrèrs, les observec pendent bèth temps; mès, en semblar-li lèja era gojata, sagèc d’aluenhar-se lèu.
Qu’auie hujut coma d’un de Partia, en tot lançar-les en sòrta de flècha un fausnòm.
En auer-li chocat solet eth vestit dera gojata e es peus deth vielh, cridèc ara joena senhoreta Nere, e ath pair senhor Blanc, e damb tau sòrt que, sense coneisher-les arrés, e ignorant eth sòn vertadèr nòm, eth fausnòm ocupèc eth lòc e hec es viatges d’aqueth.
Es estudiants didien: “A!, que ja ei eth senhor Blanc en sòn lòc”; e Mario, coma es auti, trapèc fòrça comòde cridar ad aqueth desconeishut eth senhor Blanc.
Seguiram eth sòn exemple, e adoptaram eth nòm de Blanc entà màger assopliment d’aguest relat.
Mario contunhèc atau vedent-les lèu toti es dies, ara madeisha ora, pendent eth prumèr an.
Er òme li shautaue, mès era gojata li semblaue un shinhau rusta e plan sense gràcia.
II.- Lux facta est.
Eth dusau an, precisaments en punt d’aguesta istòria qu’a arribat eth lector, se passèc qu’eth costum de passejar peth Luxemburg s’interrompec, sense qu’eth madeish Mario se’n sabesse deth per qué, e s’estèc lèu sies mesi sense botar es pès en aqueth passèg.
Fin finau, un dia entornèc aquiu; qu’ère un seren maitin d’ostiu, e Mario estaue alègre coma se sòl passar quan hè bon temps.
Li semblaue qu’amiaue en còr toti es cants des audèths qu’entenie e tot eth cèu blu que vedie a trauèrs des arrames des arbes.
Se filèc dret de cap “ath sòn passèg”, e quan estaue en extrèm, aubirèc, tostemp en madeish banc, era coneishuda parelha.
Solet que, quan s’apressèc vedec qu’er òme seguie estant eth madeish, mès que li semblèc qu’era joena non ère era madeisha.
Era persona qu’ara vedie ère ua beròia e nauta creatura damb es formes mès embelinaires dera hemna, en aguest moment precís que se combinen encara damb es gràcies mès candides dera mainadesa; moment fugaç e pur, que solet pòden tradusir aguestes dues paraules: quinze ans.
Qu’auie admirables peus castanhs, matisadi damb reflèxi d’aur; un front que semblaue hèt de marme; caròles que semblauen hètes de huelhes de ròsa; un color rosat palle; ua blancor que revelaue ua cèrta emocion interiora; ua boca de forma esquista que d’era se despenie era arridalha coma ua lum e era paraula coma ua musica; Un cap que Rafael l’aurie autrejat a Maria, plaçat sus un còth que Joan Goujon aurie autrejat a Venus.
E, entà que non li manquèsse arren ad aquera figura embelinaira, eth nas, que non ère beròi, qu’ère polit; ne dret, ne d’agla, ne italian, ne grèc; qu’ère eth nas parisenc, ei a díder, quauquarren espirituau, fin, irregular e pur que desespère as pintors e encante as poètes.
Quan Mario passèc apròp d’era, non podec veir es sòns uelhs qu’auie de contunh entà baish.
Solet vedec es sues longues pestanhes de color castanh plies d’ombra e de pudor.
Aquerò non empachaue qu’era beròia joena arrisse escotant ar òme de peus blanqui que li parlaue; e arren tant embelinaire coma aquera fresca arridalha, damb es uelhs entà baish.
En prumèr moment, Mario credec qu’ère ua auta hilha deth madeish òme, fraia, plan, dera prumèra.
En sies mesi era mainada s’auie hèt joena, qu’ère tot.
Arren mès frequent qu’aguest fenomèn.
Que i a un moment qu’es mainades, en un virament de uelhs, vien de capuret entà ròsa.
Se les deishèc ager mainades, e se les trape aué joenes sedusentes.
Aguesta non solet auie creishut, senon que s’auie idealizat.
Atau coma ei pro tres dies d’abriu entà que bèri arbes se capèren de flors, sies mesi auien estat pro entà vestir-la de beresa.
Eth sòn abriu qu’auie arribat.
Se ven quauqui còps persones praubes e mesquines, que semblen desvelhar-se, passen còp sec dera indigéncia entath faust, hèn despenes de tota sòrta e se convertissen, de pic, en espectacloses, prodigues e magnifiques.
Consistís aquerò en ua fortuna improvisada, en un termini vençut.
Era joena qu’auie crubat eth sòn semestre.
Que non ère ja era collegiana damb eth sòn chapèu arcaïc, eth sòn vestit merinós, es sues sabates russes e es sues mans ròies.
Eth bon gust s’auie desvolopat en era ath còp qu’era beresa.
Qu’ère ua senhoreta de bon pòrt, damb ua cèrta elegància simpla e rica, sense pretensions.
Amiaue un vestit de damàs nere, un abric dera madeisha tela e un chapèu de crespon blanc.
Es sòns gants blanqui deishauen veir era finor dera sua man que jogaue damb eth mange d’evòri chinés d’ua ombrèla, e era sua bòteta de seda diboishaue eth sòn petit e ben format pè.
Quan se passaue peth sòn costat s’avertie cèrta penetranta fragància de joenesa qu’exalaue tot eth sòn vestit.
Per çò que tanh ar òme, qu’ère tostemp eth madeish.
Eth dusau còp que Mario arribèc apròp d’era, era joena quilhèc es paupetes: es sòns uelhs èren d’un blu celèst e prigond; mès en aqueth blu treble non i auie encara qu’era guardada d’ua mainada.
Campèc a Mario damb indiferéncia, coma aurie guardat ath monard que corrie jos es sicomors o ara gèrra de marme que projectaue era sua ombra sus eth banc.
Mario, ath sòn torn, seguic eth passèg pensant en ua auta causa.
Passèc encara quate o cinc còps près deth banc a on s’estaue seiguda era joena, mès sense guardar-la.
Es dies a vier tornèc coma de costum en Luxemburg; coma de costum trapèc “ath pair e ara hilha”.
Passaue, òc, près deth banc a on era s’estaue, mès solet per costum.
III.- Efècte de primauèra.
Un dia er aire ère tèbe, eth Luxemburg negat d’ombra e de solei; eth cèu blos coma s’es angels l’auessen netejat peth maitin, es auderèths cantauen alègraments jocadi en ramatge des castanhèrs, Mario auie daurit tota era sua amna ara natura, non pensaue en arren, viuie e alendaue.
Passèc apròp d’aqueth banc, era joena lheuèc es uelhs e es sues dues guardades se trapèren.
Qué i auie aguest còp ena guardada dera joena?
Mario que non ac aurie pogut díder.
Non i auie arren e i ère tot.
Siguec coma un relampit estranh.
Era baishèc es uelhs, eth seguic eth sòn camin.
Çò que venguie de veir non ère era guardada ingenua e simpla d’un mainatge, qu’ère un simà misteriós que s’auie miei dubèrt e dempús, de pic, barrat.
Que ven eth dia que tota joena guarde atau.
Malerós eth que se trape apròp!
Aguesta prumèra guardada d’ua amna que non se coneish encara ada era madeisha, ei coma era auba en cèu.
Ei eth desvelhar de quauqua causa radianta e desconeishuda.
Arren pòt pintar er encantament perilhós d’aguesta lum qu’illumine còp sec, d’ua forma vaga, adorables tenèbres, e que se compause de tota era innocéncia deth present e de tota era passion der avier.
Qu’ei ua sòrta de trendesa trantalhanta que se revèle per edart e que demore.
Ei un param qu’era innocéncia pare a maugrat sòn, e qu’en eth agarre còrs sense saber-se’n e sense volè’c; ei ua vèrge que guarde coma ua hemna.
Ei estranh que, a on que sigue que queigue aguesta guardada, non hèsque néisher ua prigonda meditacion.
Totes es classes de puretat e totes es espècies de candor se trapen amassades en aguest arrai celèste e fatau, qu’a, encara mès qu’es guardades mielhor elaborades des cocarèles, eth magic poder de hèr surgentar de ressabuda, ath hons dera amna, aguesta flor ombriua, plia de perhums e de podoms, que se cride amor.
IV.- Començament d’ua grana malautia.
Londeman, ara ora acostumada, Mario treiguec der armari eth sòn frac nau, eth sòn pantalon nau, eth sòn chapèu nau e es sues bòtes naues.
Se vestit damb aguesta panoplia completa, se botèc gants, luxe prodigiós, e se n’anèc entath Luxemburg.
Peth camin se trapèc a Courfeyrac, e hec veir que non lo vedie.
Courfeyrac, en arribar ena sua casa les didec as sòns amics:
Mario ath sòn laguens.
Que deuie anar d’examen, pr’amor qu’amiaue ua mina totafèt estupida.
En arribar Mario en Luxembourg, hec eth torn per estanh; guardèc as cignes, dempús s’estèc ua longa estona contemplant ua estatua, qu’auie eth cap completaments nere de mossa, e que li mancaue ua anca.
Près der estanh i auie un cavalièr coma de quaranta ans, de bon vrente, qu’amiaue dera man a un mainatge de cinc ans, e li didie:
Evita es excèssi.
Mario escotèc ad aqueth òme, dempús hec encara un aute torn per estanh, e, a tot darrèr, se filèc de cap tath “sòn carrèr” tot doç, e coma se venguesse a maugrat sòn.
S’aurie pogut díder que se vedie obligar a anar-i, e qu’ath còp ère retengut per un impuls contrari.
Eth, ça que la, non examinaue es sues sensacions, e credie hèr çò de madeish de cada dia.
En desbocar en passèg, aubirèc en aute costat “en sòn banc” ath senhor Blanc e ara joena.
Se cordèc eth frac enquia naut, l’estirèc peth pièch e pera esquia entà que non hèsse rufes, examinèc damb cèrta complasença es reflèxi lusents deth sòn pantalon e venguec dirècte entath banc.
Que i auie quauquarren d’escometuda en aquera marcha, e enquia e tot hums de conquista, plan que òc.
Digui, donc, que s’endralhèc entath banc, coma auria pogut díder: Anibal marchèc sus Roma.
Per çò d’aute, toti es sòns movements èren maquinaus, e es ocupacions abituaus dera sua imaginacion e des sòns trabalhs non auien patit cap interrupcion.
Sentie un agudent bronzinadís enes aurelhes; e en apressar-se en banc, tornèc a estirar es rufes deth frac, e es sòns uelhs se tachèren ena joena, en tot semblar-li qu’aumplie tot er extrèm deth carrèr damb ua vaga lum bluenca.
A mida que s’apropaue, anaue bracant eth pas.
Quan siguec a ua cèrta distància deth banc, plan abans d’arribar en extrèm deth carrèr, s’arturèc, e eth madeish non podec saber se com siguec, mès çò de cèrt ei que se virèc en direccion opausada ara qu’amiaue.
Ne autanplan se didec que non pensaue caminar tot eth passèg.
Era joena a penes lo podec veir de luenh e encuedar-se’n dera bona mina qu’auie damb eth sòn vestit nau.
Totun, eth caminaue plan dret entà hèr veir bona portadura, en cas de qué lo guardèsse quauquarrés que siguesse darrèr.
Arribèc en extrèm opausat; dempús tornèc e aguest còp s’apressèc un shinhau mès en banc.
S’apressèc enquiara distància de tres intervaus d’arbes; mès aquiu sentec sabi pas se quina impossibilitat de vier mès entà dauant e trantalhèc.
Credec veir eth ròstre dera joena que se viraue entada eth; ça que la, hec un esfòrç viril e violent, dominèc era sua trantalhada e seguic auançant.
Quauques segondes dempús passaue peth dauant deth banc, dret e fèrm, rogit enquias aurelhes, sense gausar guardar ne a dreta ne a quèrra, damb era man calada entre es botons deth frac, coma un òme d’Estat.
En moment que passèc, jos eth canon dera plaça, li comencèc a bàter eth còr fòrtaments.
Era vestie, coma era vesilha, eth sòn vestit de domàs, e eth sòn chapèu de crespon.
Mario entenec ua votz inefabla que deuie èster “era sua votz”.
Parlaue tranquillaments.
Estaue plan beròia: se’n sabie, encara que non gausaue veder-la.
Depassèc eth banc, arribèc enquiar extrèm deth carrèr qu’ère plan apròp, dempús tornèc e trauessèc de nauèth peth dauant dera joena.
Aguest còp ère plan esblancossit.
Ath delà, aquerò que sentie ère desagradiu.
S’aluenhèc deth banc e dera joena; e coma que, en tot virar-li era esquia, se pensaue que lo guardaue, aquerò lo hège estramuncar.
Non sagèc mès d’apressar-se en banc; se posèc en miei deth carrèr, e aquiu, causa que non hège jamès, se seiguec, en tot guardar de reuelh entà un costat e entar aute, e pensant, enes prigondors deth sòn laguens, qu’a tot darrèr ère de mau hèr qu’es persones qu’eth sòn chapèu blanc e vestit nere admiraue, siguessen absoludaments insensibles ath sòn lusent pantalon e ath sòn frac nau.
Ath cap d’un quart d’ora se lheuèc coma s’anèsse a començar de nauèth eth sòn passèg de cap tad aqueth banc que apareishie enrodat d’ua aureòla.
S’estec, ça que la, de pès e quiet.
Per prumèr viatge de hège quinze mesi se didec ada eth madeish qu’aqueth senhor que se seiguie aquiu cada dia damb aquera joena aurie reparat, plan, en eth e que l’aurie semblat estranha era sua assiduitat.
Per prumèr viatge tanben coneishec qu’ère quauquarren irreverent designar ad aqueth desconeishut, autanplan en secret deth sòn pensament, damb eth fausnòm de senhor Blanc.
S’estèc, donc, quauques menutes, damb eth cap clin, hènt diboishi en sable damb ua vergueta qu’amiaue ena man.
Dempús se virèc de ressabuda entath costat opausat ath banc deth senhor Blanc e dera sua hilha, e se n’anèc entà casa.
Aqueth dia non se’n brembèc d’anar a dinar.
Tàs ueit dera net se’n brembèc de qué non auie dinat; e, en èster ja fòrça tard entà baishar en carrèr de Santiago, didec: “Bè!”, e se mingèc un bocin de pan.
Non se calèc en lhet senon dempús d’auer espolsetat eth sòn vestit e d’auer-lo plegat suenhosaments.
V.- Quèn diuèrsi pericles sus era tia Bougon.
Londeman, era tia Bougon, donques qu’atau cridaue Courfeyrac ara portièra logataria principau, e sirventa deth casalon Gorbeau (en realitat se cridaue era tia Burgon, coma ja auem dit, encara qu’eth pòcvau de Courfeyrac non respectaue arren); era tia Bougon, didem, vedec estonada qu’eth senhoret Mario gessie un aute còp damb eth sòn vestit nau.
Tornèc entath Luxembourg, mès que non depassèc eth banc qu’ère ena mitat deth passèg.
Se seiguec aquiu, coma era vesilha, guardant de luenh e vedent fòrça ben eth chapèu blanc, eth vestit nere, e mès que mès, era claror bluenca.
Que non se botgèc d’aguest punt, e non entornèc en çò de sòn enquia que barrèren es pòrtes deth Luxembourg.
Non vedec retirar-se ath senhor Blanc e ara sua hilha; e dedusic qu’auien gessut deth jardin pera rèisha deth carrèr der Oest.
Posterioraments, quauques setmanes dempús, quan pensèc en aquerò, non podec brembar-se’n d’a on auie dinat aqueth dia.
Londeman, ère eth tresau, era tia Bougon demorèc estonada un aute còp: Mario gessec damb eth sòn vestit nau.
Tres dies seguidi!, exclamèc era portièra.
E sagèc de seguir-lo; mès Mario caminaue plan rapid, a granes calhamardades, de sòrta que seguir-lo ère entara tia Bougon coma s’un ipopotam sagèsse de seguir a un cabiròu.
Lo deishèc de uelh en dues menutes e entornèc sufocada, lèu estofada pera sua asma, e emmaliciada.
Ara vai!, exclamaue.
Mario s’auie filat entath Luxembourg.
Era joena ère aquiu damb eth senhor Blanc.
Mario s’apropèc çò mès que podec, en tot hèr veir que liegie un libre, mès s’estèc encara plan luenh; dempús tornèc a sèir-se en sòn banc, a on passèc quate ores en tot campar se com sautauen es parrats que li semblaue que se’n burlauen d’eth.
Atau se passèren quinze dies.
Toti es maitins se metie eth sòn vestit nau sense deishar-se veir e a londeman tornaue a hèr madeish.
Decididaments era qu’auie ua beresa meravilhosa.
Era soleta observacion que poirie hèr-se, semblabla a ua critica, ère qu’era contradiccion que i auie entre era sua guardada, qu’ère trista, e eth sòn arridolet, balhaue ath sòn ròstre un aspècte coma de hòraviat, çò que hège qu’en bèri moments aquera doça cara semblèsse estranha, sense deishar d’èster embelinaira.
VI.- Presoèr.
Un des darrèrs dies dera dusau setmana, Mario ère, coma de costum, seigut en sòn banc, tient ena man un libre dubèrt, que d’eth hège dues ores que non auie virat ua plana.
De ressabuda s’estrementic: ath finau deth carrèr se verificaue un eveniment: eth senhor Blanc e era sua hilha venguien de lheuar-se; era hilha s’auie emparat en braç deth pair e ambdús se dirigien, tot doç, entath miei deth passèg a on se trapaue Mario.
Aguest barrèc eth libre, dempús lo dauric e hec veir que liegie: tremolaue; era aureòla venguie dret entada eth.
Mentretant, seguien auançant er òme de peus blanqui e era joena.
Li semblaue qu’aquerò se tardaue sègles, quan en realitat solet auien passat quauques segondes.
Com!
Va a passar per aciu?
Qu’ère totafèt capvirat; aurie volut en aqueth instant èster beròi; auer ua decoracion.
Entenie apressar-se eth bronit doç e mesurat des sòns passi.
S’imaginaue qu’eth senhor Blanc li dirigie guardades irritades; ”Me parlarà aguest cavalièr?”, pensaue.
Joquèc eth cap; quan lo lheuèc, qu’èren a tocar damb eth.
Era joena passèc, e en passar, lo guardèc.
Lo guardèc fixaments damb ua cèrta doçor cogitosa que hec estrementir a Mario de cap a pès.
Li semblèc que lo repotegaue per auer estat tant de temps sense apressar-se ada era e que li didie: “Que sò jo qui vie”.
Mario quedèc enludernat dauant d’aqueri vistons plei d’arrais e d’abismes.
Sentie usclar un fogairon en sòn cervèth.
Era s’auie apressat ada eth, quina alegria!
E dempús, com l’auie guardat!
Li semblèc mès beròia que jamès l’auie vist.
Beròia, damb ua beresa ath còp femenina e angelicau; damb ua beresa complèta qu’aurie hèt a cantar ath poèta Petrarca e ajulhar- se a Dante.
Li semblaue èster nadant en plen cèu blu.
Ath madeish temps ère orriblaments incomodat pr’amor qu’amiaue empovassades es bòtes.
Que n’ère solide fòrça qu’era auie campat es sues bòtes tanben.
La seguic damb era guardada enquia que despareishec.
Qu’ei probable qu’a estones arrisse solet e parlèsse en votz nauta.
Passaue tan cogitós ath cant des hilhuquères que cada ua lo credie encamardat d’era.
Gessec deth Luxembourg, demorant trapar-la en quauque carrèr.
Se trapèc damb Courfeyrac, jos es vòutes der Odeon, e li didec:
Vene a dinar damb jo.
Anèren en çò de Rousseau e despeneren sies francs.
Mario avalèc coma un ihon e autregèc sies sòus d’estrea ath crambèr.
Enes dessèrts li didec a Courfeyrac:
As leijut eth jornau?
Qu’ère totafèt encamardat.
Dempús de dinar li didec a Courfeyrac:
Te convidi ath teatre.
E se n’anèren entara Pòrta de Sant Martin tà veir a Frederick en Eth castèth de Sant Albert.
Mario se divertic enòrmaments.
Ath còp, eth sòn caractèr esquiu se redoblèc.
En gésser deth teatre se remic a guardar era cambaliga d’ua modisteta que sautaue un arriuet.
Courfeyrac l’auie convidat a esdejoar eth dia a vier en cafè Voltaire.
Mario acodic ena cita e mingèc encara mès qu’era vesilha.
Siguec ath còp cogitós e alègre.
Que s’aurie dit que profitaue totes es escadences entà arrir a arridalhades, e abracèc trendaments a un provincian que li presentèren.
S’auie format ar entorn dera taula un grop d’estudiants, s’auie parlat des pegaries pagades per Estat que s’administren dera cagièra dera Sorbona; Dempús, era convèrsa venguec sus es fautes e lacunes des diccionaris e prosodies de Quicherat.
Mario interrompec era discussion entà exclamar:
Ça que la, que deu èster plan agradiu auer ua decoracion.
Prauvaire.
Non, responec Joan Prauvaire, ath contrari, qu’ei seriós.
E ère seriós, plan que òc.
Mario se trapaue en aguesta prumèra ora violenta e plia d’encantament que comencen es granes passions.
Ua guardada qu’auie costat tot aquerò.
Quan era mina ei cargada, quan eth combustible ei prèst, arren ei mès aisit.
Ua guardada qu’ei un bualh.
Era sòrt que ja ère lançada.
Mario estimaue a ua hemna; eth sòn destin entraue en çò desconeishut.
Era guardada des hemnes se retire a certans rodatges, tranquils en aparença, mès formidables.
Passam ath sòn costat cada dia sense sospechar arren.
Arribe un moment qu’enquia e tot desbrembam qu’aquerò ei aquiu.
Se’n va, torne, se sónie, se parle, s’arrís.
De pic, mos sentem agarrats, tot s’a acabat.
Era arròda mos arture; era guardada mos cuelh.
Mos cuelh, qu’ei parièr per a on, ne com; per tòrt d’un pensament que vagaue sense objectiu; per tòrt d’ua distraccion qu’auem auut: èm perdudi.
Passaram completaments per tota era maquina; s’apodère de nosati un encadiament de fòrces misterioses, e lutam en vaganaut; que non i a secors uman possible.
Vam a quèir d’engranatge en engranatge, d’angónia en angónia, de tortura en tortura, nosati, era nòsta imaginacion, era nòsta fortuna, eth nòste avier, era nòsta amna; e sivans que mos trapem en poder d’ua creatura mauvada, o d’un còr nòble non gesseram d’aguesta espaventosa maquina, senon desfiguradi pera vergonha, o transfiguradi pera passion.
VII.
Aventures dera letra U en terren des suposicions.
Er isolament, era desafeccion de tot, er orgulh, era independéncia, era inclinacion entàs bereses naturaus, era manca d’activitat diadèra e materiau, era vida retreiguda, es lutes secretes dera castetat e er extasi benevòl dauant dera creacion sancera, qu’auien premanit a Mario entà èster tengut per aguest esperit que se cride era passion.
Eth culte que tributaue a sa pair auie vengut a èster de man en man ua religion, e coma tota religion s’auie retirat entath hons dera sua amna.
Mancaue quauquarren en prumèr tèrme e venguec er amor.
Se passèc un mes long, pendent eth quau Mario venguec cada dia entath Luxembourg.
Arribada era ora, arren lo podie detier.
Mario viuie en contunh extasi; qu’ei vertat qu’era joena lo guardaue.
Auie acabat per gausar, e s’apressaue en banc.
Ça que la, non passaue peth dauant, en tot aubedir, ath còp, ar instint de timiditat e ath de prudéncia des enamorats.
Que li semblaue avient non cridar “era atencion deth pair”.
Combinaue es sues arturades darrèr des arbes e des pedestaus des estatues damb un maquiavelisme prigond, entà hèr-se veir çò de mès possible dera joena, e deishar-se veir çò de mens possible deth vielh.
Quauqui viatges s’estaue quiet mès de mieja ora ena ombra d’un Leonides o d’un Espartac quinsevolh, tient ena man un libre, que per dessús d’eth es sòns uelhs, leugèraments quilhadi, anauen a cercar ara beròia joena, qu’ath sòn torn viraue entada eth damb un vague arridolet eth sòn embelinaire perfil.
Parlant çò de mès naturau e çò de mès tranquillaments deth mon damb er òme des peus blanqui, emparaue sus Mario es arrais misteriosi d’ua guardada virginau e apassionada.
Anciana e immemoriau abiletat qu’Eva sabie dès eth prumèr dia deth mon, e que tota hemna sap dès eth prumèr dia dera sua vida.
Era sua boca responie ar un, e era sua guardada responie ar aute.
Que mos cau creir, totun, qu’eth senhor Blanc auie arribat, fin finau, a notar quauquarren, perque soent, en veir a Mario, se lheuaue e se metie a passejar.
Qu’auie abandonat eth sòn lòc de costum e auie escuelhut, en extrèm opausat deth carrèr, eth banc immediat ath gladiador, coma entà veir se Mario lo seguirie enquia aquiu.
Eth “pair” comencèc a non èster tant puntuau coma abans en passèg, e a non hèr-se a vier toti es dies ara “sua hilha”.
A viatges venguie solet; alavetz Mario se n’anaue: ua auta fauta.
Mario non auie compde d’aguesti simptòmes.
Dera fasa dera timiditat auie passat, progrès naturau e fatau, ena fasa dera ceguetat.
Eth sòn amor creishie: soniaue damb eth cada net; e, ath delà, auie auut ua felicitat inesperada, que siguec coma òli sus un huec; e redoblèc es tenèbres ar entorn des sòns uelhs.
Ua tarde, en escurir, auie trapat en banc que “eth senhor Blanc e era sua hilha” venguien d’abandonar, un mocador; un mocador simple e sense brodaries mès blanc, fin e que li semblèc que flairaue inefables perhums.
S’apoderèc d’eth damb suenh.
Aqueth mocador ère mercat damb es letres U. F. Mario non sabie arren d’aquera beròia joena, ne dera sua familha, ne deth sòn nòm, ne dera sua casa.
Aqueres dues letres qu’èren era prumèra notícia qu’auie d’era: adorables iniciaus que sus eres comencèc immediataments a formar conjectures.
U qu’ère evidentaments era iniciau deth nòm: “Ursula!, pensèc.
Be n’ei de deliciós aguest nòm!”.
Punèc eth mocador, l’aspirèc, lo botèc sus eth sòn còr, sus era sua carn pendent eth dia, e pendent era net jos es sòns pòts entà dormir-se.
Qu’aspiri en eth tota era sua amna!, exclamaue.
Aqueth mocador qu’ère, plan, der ancian, que l’auie deishat quèir dera sua pòcha.
Es dies a vier, dempús d’aguesta trobalha, Mario se presentèc en Luxembourg punant eth mocador, o sarrant-lo contra eth sòn còr.
Era beròia joena non comprenie arren d’aquera pantomima, e atau l’ac hège a veir mejançant senhaus imperceptibles.
VIII.- Enquia e tot es invalids pòden èster erosi.
Donques qu’auem prononciat era paraula pudor, e donques qu’arren amagam, mos cau díder qu’un còp, ça que la, ath trauèrs des sòns extasis, experimentèc Mario dera part dera sua “Ursula” un escarni plan seriós.
Qu’ère un d’aguesti dies qu’era joena hège lheuar ath senhor Blanc deth sèti e passejar peth carrèr d’arbes.
Un aire frescolenc de mai agitaue es cimalhs des platanèrs.
Eth pair e era hilha, enlaçadi deth braç, venguien de passar per dauant deth banc de Mario que, en tot lheuar-se de ressabuda, les seguic damb era guardada tau que convenguie ara situacion que se trapaue eth sòn anim.
De pic, ua bohada de vent, un shinhau mès alègra e jogaira qu’es autes, encargada, plan que òc, des ahèrs dera primauèra, volèc dès eth Pesquèr, baishèc sus eth carrèr d’arbes, estropèc ara joena en ua embelinaira estrementida digna des ninfes de Virgili, e des faunes de Teocrit, e quilhèc eth sòn vestit, aqueth vestit mès sagrat qu’era tunica d’Isis, lèu enquiara nautada dera camaliga, deishant ath descubèrt ua cama de forma esquista.
Mario la vedec, e aqueth espectacle l’exasperèc e lo metec furiós.
Era joena baishèc ara prèssa eth vestit damb un movement d’espant encantador; mès non per aquerò s’indignèc mens Mario.
Qu’ère solet ena albareda, ei vertat, mès que i podie auer auut quauquarrés.
E se i auesse quauquarrés?
Se compren ua causa semblabla?
Qu’ère orrible çò qu’era joena venguie de hèr.
Ai!, era prauba que non auie hèt arren; solet i auie un colpable, eth vent.
Mès Mario, que damb eth bramaue confusaments eth Bartolo que i a en tot Querubin, ère decidit a embestiar-se, e auie gelosia, enquia e tot dera sua ombra.
Atau, plan, se desvelhen en còr uman, e s’impausen, quitament sense cap dret, es agres e estranhes gelosies dera carn.
Per çò d’aute, e, enquia deishant de cornèr es gelosies, era vista d’aquera polida cama non auie auut entada eth arren d’agradiu, era cauça blanca dera prumèra hemna qu’auesse trapat l’aurie costat mès plaser.
Quan era sua “Ursula”, dempús d’auer arribat en extrèm dera albareda, tornèc a passar damb eth senhor Blanc per dauant deth banc que Mario s’auie seigut de nauèth, aguest li tachèc ua guardada irritada e herotja.
Aguesta que siguec era sua “prumèra peleja”.
A penes acabaue Mario de pelejar damb era, d’aguesta sòrta, mejançant es uelhs, quan ua persona trauessèc eth passèg.
Qu’ère un invalid acorbaishat, arropit e peublanc, damb unifòrme deth temps de Loís XV, qu’amiaue en pièch era petita placa ovau de tela ròia, damb espades crotzades, crotz de Sant Loís deth soldat, e anaue ornat, ath delà, d’ua manja der unifòrme sense braç ath laguens, ua barba d’argent e ua cama de pau.
Mario credec notar qu’aqueth èsser auie ua mina extrèmaments satisfèta.
Li semblèc qu’eth vielh cinic, en passar coishejant peth sòn costat, l’auie guinhat eth uelh frairau e alègre, coma s’un edart quinsevolh auesse hèt que siguessen d’intelligéncia e qu’auessen saborat en comun quauqua bona fortuna.
Qué auie entà èster tan content aquera rèsta de Mart?
Qué auie passat entre aquera cama de pau e era?
Mario qu’ère en arràs dera gelosia.
Damb eth temps, tot que se desbrembe: era colèra de Mario contra “Ursula”, per justa e legitima que siguesse, se passèc.
Acabèc perdonant; mès que li calec hèr un gran esfòrç, e se mostrèc irritat damb era pendent tres dies.
Totun aquerò, ath trauèrs de tot aquerò, e per tòrt de tot aquerò, era passion creishie, e arribaue enquiara holia.
IX.- Eclipsi.
Acabam de veir se com Mario auie desnishat, o creigut desnishar, qu’era se cridaue Ursula.
Minjant que vie era hame, e en amor se passe madeish qu’ena taula.
Saber que se cridaue Ursula ère molt o ère pòc.
Mario en tres o quate setmanes s’avalèc aquera felicitat; ne desirèc ua auta e volec saber a on s’estaue.
Qu’auie cometut ua prumèra fauta: quèir ena emboscada deth banc deth gladiador.
Auie cometut era dusau: non estar-se en Luxembourg quan venguie solet eth senhor Blanc.
Ne cometec ua tresau, que siguec immensa: seguic a “Ursula”.
Viuie en carrèr der Oèst, en lòc mens frequentat, en ua casa naua de tres estatges, de modèsta aparença.
Dempús aqueth moment, Mario higec ara sua alegria de veder-la en Luxembourg, era de seguir-la enquiara sua casa.
Era sua hame qu’aumentaue.
Sabie se com se cridaue, aumens de nòm; nòm plan polit, eth vertadèr nòm d’ua hemna; sabie a on s’estaue, e volec saber se qui ère.
Ua net, dempús de seguir ath pair e ara hilha enquiara sua casa, après auer-les vist desparéisher darrèr dera pòrta-cochera, auancèc en sòn seguiment e li demanèc coratjosaments ath portièr:
Ei eth senhor der estatge principau qui vie d’entrar?
Non, responec eth portièr.
Qu’ei eth logatari deth tresau.
Qu’auie hèt un pas, aguesta capitada encoratgèc a Mario.
Interior o exterior?, preguntèc.
Era casa non a que quartos entath carrèr, responec eth portièr.
E quin ei eth mestièr d’aguest cavalièr?, repliquèc Mario.
Com se cride, higec Mario.
Eth portièr lheuèc eth cap e didec:
Dilhèu ètz policièr?
Mario se n’anèc un shinhau moishet, mès content; progressaue.
Londeman, eth senhor Blanc e era sua hilha solet heren un petit passèg en Luxembourg; encara ère de dia quan partiren.
Mario les seguic entath carrèr Oèst coma acostumaue.
En arribar ena pòrta-cochera, eth senhor Blanc hec passar prumèr ara sua hilha, dempús s’arturèc abans de trauessar eth lumedan, se virèc e guardèc fixaments a Mario.
A londeman ja non vengueren en Luxembourg e Mario demorèc en bades tot eth dia.
Auançada era net venguec en carrèr der Oèst, e vedec lum enes hièstres deth tresau estatge, e se passegèc per dejós, enquia que s’amortèc era lum.
A londeman tanpòc vengueren en Luxembourg.
Mario demorèc tot eth dia, e dempús anèc a meter-se de susvelhant jos es hièstres.
Aquerò l’entretenguie enquias dètz dera net.
Que ja non minjaue.
Era fèbre neurís ath malaut e er amor ar enamorat.
Atau se passèren ueit dies.
Eth senhor Blanc e era sua hilha non tornèren a campar peth Luxembourg.
Mario formaue tristes conjectures; non gausaue espiar era pòrta-cochera pendent eth dia.
Se contentaue en tot vier de nets pr’amor de contemplar era claror roienca des veirines.
Vedie, de quan en quan, passar quauques ombres e eth còr li bategaue damb aguest espectacle.
Tath ueitau dia, quan arribèc jos es hièstres, que non i auie lum en eres.
Tè!, sorrisclèc.
Auràn gessut?
Demorèc enquias dètz, enquias dotze, enquiara ua deth maitin; mès que non s’aluguèc cap lum darrèr des veires deth tresau estatge ne entrèc arrés ena casa.
Partic, donc, plan trist.
Eth dia a vier (donques non viuie que deth dia a vier en dia a vier, ne i auie aué entada eth, diguem-ac atau); en aute maitin non vedec ad arrés en Luxembourg, s’ac demoraue.
En escurir venguec ena casa.
Non se vedie cap de lum enes hièstres e es persianes èren baishades, eth tresau estatge ère escur coma era boca deth lop.
Mario piquèc ena pòrta-cochera, entrèc e li didec ath portièr:
Eth senhor deth tresau estatge?
Que s’a cambiat de casa, responec eth portièr.
Mario trantalhèc e didec fèblaments:
Quan?
Ager.
A on s’està ara?
Sabi pas.
Non.
Non a deishat era adreça dera sua naua casa?
E eth portièr, lheuant eth nas, arreconeishec a Mario.
Tè!, didec.
Qu’ètz vos; atau que decididaments ètz dera policia?
Libre setau: Eth Patron Minette.
I.- Es mines e es minaires.
Es societats umanes qu’an totes çò qu’en teatre se cride orquèstra.
Eth solèr sociau qu’ei minat pertot; ja en per deth ben, ja en per deth mau.
Aguestes òbres se suberpausen es ues sus es autes.
Que i a es mines superiores e es mines inferiores.
I a un naut e un baish en aguest escur sòtol que se daurís a viatges jos era civilizacion, e que mòstre indiferéncia e deishadesa en cada moment.
Era Enciclopèdia deth darrèr sègle ère ua mina a cèu dubèrt.
Es tenèbres, aguestes ombres recaptaires deth cristianisme primitiu, solet demorauen ua escadença entà crebar en tempsi des Cesars, e entà negar de lum ath gènre uman.
Pr’amor qu’enes tenèbres sagrades i a lum latenta.
Es volcans son plei d’ua ombra capabla de lançar ahlames.
Tota era lava comence per èster net.
Es catacombes a on se didec era prumèra missa non èren solet era tuta de Roma senon qu’èren tanben eth sosteranh deth mon.
Que i a jos er edifici sociau era complicada meravilha des sosterranhs de quinsevolh edifici gran, excavacions de tota sòrta.
Aquiu i son era mina religiosa, era mina filosofica, era mina politica, era mina economica e era mina revolucionària.
Es uns hotjen damb era piòsha dera idia, es auti damb eth numèro, es auti damb era colèra.
Se criden e se responen d’ua catacomba estant, ena auta.
Es utopies caminen jos era tèrra enes galaries, e se ramifiquen en toti es sentits.
A viatges se trapen e fraternizen.
Joan Jacobo prèste era sua piòsha a Diogenes, qu’ath sòn torn li prèste era lantèrna.
A viatges combaten entre eri.
Calvino se pelège damb Socino.
Mès arren arture ne interromp era tension de totes es energies entath sòn fin, ne era vasta activitat simultanèa que va e ven, puge, baishe, e torne a pujar en aqueres escurines e que transforme doçaments çò de superior per çò d’inferior, er exterior per interior: immens hormiguèr desconeishut.
Era societat a penes sospeche aguesta excavacion, qu’en deishar-li era superfícia, l’escàmbie es entralhes.
Tanti estatges sosterranhs supausen autrestanti trabalhs desparièrs, autrestantes extraccions diuèrses.
Qué ges de totes aguestes prigondes simàs?
Er avier.
Coma mès s’apregondís, mès misteriosi son es trabalhadors.
Eth trabalh qu’ei bon enquia un grad qu’eth filosòf sociau sap conéisher.
Mès enlà d’aguest grad, qu’ei dobtós e mixte, mès entà baish qu’arribe a èster terrible.
A ua cèrta prigondor, es excavacions non son ja penetrables entar esperit dera civilizacion: eth limit respirable der òme qu’ei depassat; e ei possible un principi de monstres.
Era escala descendenta qu’ei estranha: cadun des sòns gradons correspon a un estatge qu’en eth era filosofia pòt apuar eth pè, e a on se trape a un d’aguesti obrèrs, a viatgtes divins, d’auti defòrmi.
Mès entà baish de Joan Huss se trape Luter; mès entà baish de Luter, qu’ei Descartes; per dejós de Descartes, ei Voltaire; per dejós de Voltaire, ei Condorcet; per dejós de Condorcet, Robespierre; per dejós de Roberpierre, Marat; per dejós de Marat, Babeuf.
E atau se seguís.
Mès entà baish encara, en limit que dessepare çò d’indistint de çò invisible, s’aubiren confusaments d’autes òmes ombrius, que dilhèu encara non existissen.
Es d’ager que son espèctres, es de deman son larves.
Era vista der esperit les distiguís escuraments.
Eth trabalh embrionari der avier qu’ei ua des visions deth filosòf.
Inaudit espectacle!
Un mon en limb, en estat de fètus!
Saint-Simon, Owen, Fourier, se trapen tanben aciu, en simàs lateraus.
Plan que òc, encara que cèrt encadiament divin, invisible, restaque entre eri, e sense saber-se’n eri madeishi, a toti aguesti minaires sosterranhs que lèu tostemp se cren isoladi, e non ne son, es sòns trabalhs son plan diuèrsi e era lum des uns contraste damb es ahlamades des auti.
Es uns que son paradisiacs, es auti son tragics.
Ça que la, quin que sigue eth contrast, toti aguesti trabalhadors, dès eth mès naut enquiat mès escur, dès eth mès sabent enquiath mès hòl, an ua retirada, qu’ei eth desinterès.
Se dèishen de costat ada eri madeishi, non pensen enes sues persones ne enes sòns particulars interèssi, que ven ua auta causa desparièra d’eri madeishi.
Qu’an ua guardada, e aguesta guardada cèrque çò d’absolut.
Eth prumèr, qu’a tot eth cèu enes uelhs; eth darrèr, per enigmatic que sigue, a tanben enes sòns vistons era palla claror der infinit.
Respectem, totun, a tot eth qu’a per signe eth viston estela.
Eth viston ombra qu’ei un aute signe.
En eth comence eth mau.
Dauant d’aqueth que non a guardada, meditatz e estrementitz-vos.
Er orde sociau qu’a tanben es sòns minaires neri.
I a un punt qu’en eth er en.honsament ei er enterrament, qu’era lum s’amòrte.
Per dejós de totes aguestes mines que viem d’indicar, mès ath dejós d’aguestes galaries, mès ath dejós de tot aguest sistèma immens sosterranh deth progrès e dera utopia: mès ath laguens dera tèrra, mès dejós que Marat, mès dejós que Babeuf, mès dejós, plan mès dejós, e sense cap relacion damb es estatges superiors, se trape era darrèra excavacion.
Lòc formidable.
Qu’ei çò qu’auem designat damb eth nòm lòc d’orquèstra.
Qu’ei eth lòc d’orquèstra des tenèbres.
Ei era tuta des cècs.
Inferi.
Aguesth lòc d’orquèstra se comunique damb es abismes.
II.- Es lòcs de vici.
Aquiu eth desinterès desapareish.
Eth dimòni se diboishe vagaments.
Era dita ei: cadun entada eth madeish.
Eth jo cèc, idòle, cèrque, paupe e rosigue.
Er ugolino7 sociau se trape en aguest cas.
Es èssers herotges que vaguen per aguestes prigondors, lèu bèsties, lèu hantaumes, non se tien ath progrès universau; ignòren era idia e era paraula; non se preocupen que dera satisfaccion der apetit individuau.
Lèu manquen de consciéncia e i a ath sòn laguens ua espècia de punt de partença espauridora.
Qu’an dues mairs, ambdues mairastres: era ignorància e era misèria.
An un guida: eth besonh; e per tota forma de satisfaccion, er apetit.
Que son brutauments voraces, ei a díder, herotges: non ara manèra deth tiran, senon ara manèra deth tigre.
Deth patiment, aguestes larves passen entath crim; filiacion fatau; monstre vertiginós: logica ena escurina.
Çò que s’arrossègue en fossat sociau, que non ei era reclamacion estofada de çò absolut, ei era protèsta dera matèria.
Er òme se convertís aquiu en dragon.
Auer hame e set qu’ei eth punt de partença; èster Satanàs ei eth punt d’arribada.
D’aguesta tuta ges Lacenaire.
Viem de veir adès, en libre quatau, ua des regions dera mina superiora, dera grana sapa politica, revolucionària e filosofica.
Aquiu, ac acabam de díder tanben, tot ei nòble, blos, digne e aunèst.
Aquiu, plan que òc, un que se pòt enganhar, e s’enganhe.
Mès er error ei venerable pr’amor qu’amie estropat en eth madeish er eroïsme.
Er ensems deth trabalh qu’aquiu s’execute qu’a un nòm: eth progrès.
Qu’ei arribat eth moment d’entreveir d’autes prigondors: es prigondors repugnantes.
Que i a jos era societat, persutam en aquerò, e i aurà enquiath dia qu’era ignorància sigue esbauçada, era grana cavèrna deth mau.
Aguesta tuta qu’ei era darrèra de totes e era enemiga de totes.
Ei er òdi sense excepcion.
Aguesta tuta non coneish degun filosòf: Eth sòn punhau jamès a servit entà trempar ua pluma.
Era sua neror non a cap de relacion damb era sublima neror dera tinta.
Jamès es dits dera net, que se crispen jos aqueth tet estofant, an huelhetejat un libre ne desplegat un jornau.
Babeuf ei un aristocrata entà Cartucho; Marat ei un espleitador deth gènre uman entà Schinderhannes.
Aguesta tuta qu’a coma fin era excavacion de tot.
De tot, autanplan es sapes superiores qu’en eres excrète.
Non mine solet, en sòn orrible hormiguèr, er orde sociau actuau; mine tanben era filosofia, era sciéncia, eth dret, eth pensament uman, era civilizacion, era revolucion e eth progrès.
Se cride simplaments panatòri, prostitucion, omicidi e assassinat.
Ei tenèbres e vò eth caòs.
Era sua vòuta qu’ei formada d’ignorància.
Totes es autes mines, es de naut, non an qu’un objècte: suprimir aguesta.
Ad aquerò tendissen per toti es sòns organs ath còp, atau peth milhorament de çò reau coma pera contemplacion de çò absolut, era filosofia e eth progrès.
Esbauçatz era tuta Ignorància e auratz esbauçat era sima Crim.
Resumim en quauques paraules ua part de çò que viem d’escríuer.
Eth solet perilh sociau, qu’ei era escurina.
Umanitat ei identitat.
Toti es òmes son dera madeisha hanga.
Que non i a diferéncia, aumens en aguest mon, respècte dera predestinacion.
Era madeisha ombra abans, era madeisha carn ara, eth madeish cendre dempús.
Mès era ignorància, barrejada damb era pasta umana, que l’ennerís.
Aguesta incurabla neror se senhorège der interior der òme, e vie a èster aquiu eth mau.
III.- Babet, Tragamar, Sonesòs e Montparnasse.
De 1830 a 1835, governaue eth fòcus de París ua còlha de bandits, cridadi Tragamar, Sonesòs, Babet e Montparnasse.
Tragamar qu’ère un Hercules queigut.
Auie per astre er escolader der Arche-Marion.
Auie sies pès d’estatura, pièch de marme, cames d’acèr, era respiracion de cavèrna, eth ton d’un colós e eth crani d’un audèth.
Se credie veir en eth ath hercules Farnesi vestit damb pantalon de pèth e blòda de velot.
Format d’aguesta sòrta esculturau Tragamar aurie pogut adondar monstres; que l’auie semblat mielhor e mès cuert èster un d’eri.
Front estret, possi amples, mens de quaranta ans, e era pauta de poth, eth peu aspre e brac, es caròles a manèra de bròssa e barba de sanglar: tau ère er òme.
Es sòns muscles demanauen eth trabalh; era sua estupiditat lo refusaue.
Qu’ère ua grana fòrça guiterosa.
Ère assassin per deishadesa; se lo supausaue creòl.
Probablaments auie estat en contacte damb eth mariscau Brune, donques qu’en 1815 auie estat mosso de còrda en Avinhon.
Dempús d’aquerò, s’auie hèt bandit.
Era diafanitat de Babet contrastaue damb era corporéncia de Tragamar.
Babet ère prim e sabent.
Ère transparent, mès impenetrable.
Es sòns uassi se transparentauen, mès non eth sòn viston.
Se didie quimic.
Auie estat bofon en çò de Bobiche, e palhassa en çò de Bobino.
Qu’auie representant eth vaudeville de Saint-Mihiel.
Qu’ère òme intencionat, gran blagaire, que soslinhaue es sòns arridolets, e metie entre comes es sòns gèsti.
Era sua indústria s’estaue a véner, ar aire liure, busti de ges, e retraits “deth cap der Estat”.
Ath delà, ère arrincacaishaus.
Auie ensenhat fenomèns enes hèires e possedit ua barraca damb trompeta, e aguesta anóncia: “Babet, artista dentista, mèmbre de diuèrses académies; hè experiments fisics en metaus e metaloïdes, trè es dents e trè es arraïcs deishadi pes sòns collègues.
Prètz: un caishau, franc e miei; dus caishaus, dus francs; tres caishaus, dus francs e miei.
Profitatz era escadença”.
Aguest “profitatz era escadença” significaue: “Hètz-vos arrincar toti es caishaus possibles”).
Auie estat maridat e auie auut hilhs, mès que non sabie se qué l’auie arribat ara sua hemna ne as sòns hilhs.
Que les auie perdut coma se pèrd un mocador.
Plan rara excepcion en mon que viuie, Bebet liegie es jornaus.
Quina sòrt!
Dempús ac abandonèc tot entà “trabalhar en París”.
Dita sua.
Qui ère Sonesòs?
Qu’ère era net.
Demoraue entà presentar-se qu’eth cèu s’auesse botat nere.
De net gessie deth sòn horat, a on tornaue abans de hèr-se dia.
A on ère aguest horat?
Arrés se’n sabie.
Tostemp ena mès completa escurina, jamès parlaue as sòns camarades senon d’esquia.
Se cridaue Suenadirero?
Non.
Eth solie díder: “Jo me cridi Arrés”.
Tanlèu campaue ua lum, se flocaue ua masca.
Ère ventrilòc.
Babet didie: “Sonesòs ei un nueitiu a dus votzes”.
Sonesòs qu’ère un guit errant, terrible.
Non n’èren solide fòrça de qué auesse un nòm, pr’amor que Sonesòs ère un fausnòm; non n’èren solide fòrça de qué auesse votz, pr’amor qu’eth sòn vrente parlaue mès soent qu’era sua boca; non n’èren solide fòrça de qué auesse ròstre, pr’amor qu’arrés l’auie vist senon era sua masca.
Despareishie coma un hantauma e apareishie coma per escotilhon.
Montparnasse ère un èsser lugubre; qu’ère lèu un mainatge.
Auie mens de vint ans, ua cara beròia, pòts semblables as cerides, beròis peus neri e era claretat dera primauèra enes uelhs; auie toti es vicis e aspiraue a toti es crims.
Era digestion de çò de dolent li balhaue talents entà çò de pejor.
Qu’ère eth coquin convertit en panaire, e eth panaire convertit en bandit.
Ère elegant, adamaiselat, graciós, robust, mofle, herotge.
Amiaue era ala deth chapèu quilhada entara quèrra pr’amor de deishar ath descubèrt era guinsa de peu crespat, sivans era mòda de 1829.
Viuie de panar violentaments.
Era sua levita qu’auie eth mielhor talh, mès qu’ère tostemp rosigada; ère ua sòrta de manequin autrejat ara misèria e cometent tota classa de crims.
Era encausa de toti es atemptats d’aguest adolescent qu’ère eth desir d’anar ben jargat.
Era prumèra modista que l’auie dit “ès beròi”, l’auie estampat era mèrca des tenèbres en còr, e auie het un Cain d’aqueth Abel.
En veder-se beròi, que volec èster elegant; ara plan, era prumèra elegància qu’ei era ociositat; e era ociositat deth praube ei eth crim.
Pòqui panaires èren tan temudi coma Montparnasse.
Tàs dètz-e-ueit ans ja auie deishat ath sòn darrèr quauqui cadavres.
Mès d’un caminaire, damb es braci estenudi, jadie ena ombra d’aqueth miserable, en.honsada era cara en ua bassa de sang.
IV.- Composicion dera companhia.
Aguesti quate bandits formauen per eri solets ua sòrta de Proteo que serpejaue ath trauèrs dera policia e sajaue de desliurar-se des guardades indiscretes de Vidocq “jos desparièra forma, arbe, ahlama o hònt”; en tot prestar-se mutuauments eth nòm e es amagatòris, amagant-se ena sua pròpia ombra; auent caishes de secret, e asils es uns entàs auti; en tot des.her-se des sues personalitats coma un se des.hè d’un nas postís en un balh de masques; simplificant-se a viatges enquiath punt de non èster qu’un de solet; multiplicant-se en d’autes escadences enquiath punt de qué eth madeish Coco-Lacour les cuelhie per ua torba.
Aguesti quate òmes non èren quate òmes; qu’èren ua sòrta de panaire misteriós de quate caps, que trabalhauen ar en gròs en París; èren eth polip monstruós deth mau qu’abitaue era cripta dera societat.
Gràcies as sues ramificacions e ath hilat subjacent des sues relacions, Babet, Tragamar, Sonesòs e Montparnasse auien era entrepresa generau des crims deth departament deth Sena.
Exercien ua sòrta de soberania inferiora, qu’es sòns còps d’estat descargauen tostemp sus eth praube caminaire.
Es que concebien ua idia d’aguest gènre, es òmes d’imaginacion nueitiua, se dirigien ada eri entara execucion.
Se les autrejaue ad aguesti quate brigands er argument, e eri s’encargauen dera representacion.
Trabalhauen coma en un teatre.
Tostemps se trapauen prèsti a representar un personatge proporcionat e convenent entà toti es atemptats que podessen ajudar, e que siguessen pro lucratius.
Quan un crim anaue ara cèrca de braci, se sosarrendauen complices.
Qu’auien ua companhia d’actors de tenèbres a disposicion de totes es tragèdies des cavèrnes.
S’amassauen abituauments en quèir ena net, ora deth sòn revelh, enes planhères immediates ara Salpetriere, e aquiu parlauen; qu’auien ath sòn dauant dotze ores neres, e apraiauen eth sòn trabalh.
Eth Patron Minette, tau ère eth nòm qu’ena circulacion sosterranha se daue ara assossiacion d’aguesti quate òmes.
En ancian lengatge popular e fantastic que diadèraments desapareish, Patron Minette signifique eth maitin, madeish qu’entre gosset e lop signifique era net.
Jos aguesta signatura èren coneishudi aqueri quate òmes…
Quan eth president deth Tribunau deth Crim visitèc a Lancenaire ena preson, li preguntèc sus un delicte qu’eth remie: “Qui a hèt aquerò?”, Lancenaire balhèc aguesta responsa enigmatica entath magistrat, mès, clara entara policia: “Dilhèu eth Patron Minette”.
A viatges s’endónvie tota ua pèça de teatre sonque damb er enonciat des personatges: madeish se pòt apreciar ua banda pera lista de bandits.
Mos cau veir, donques qu’aguesti nòms naden enes memòries especiaus, a quini fausnòms responien es principaus afiliadi deth Patron Minette.
Panchaud, alias Primaverau, alias Colmenero.
Brujon (que i auie tota ua dinastia de Brujon, que d’era dilhèu auram era escadença de parlar-ne).
Bouletruelle, eth caminèr que ja coneishem.
Era veuda.
Finisterre.
Malanoche.
Estafeta.
Homero Hogu, nere.
Fauntleroy, alias era Ramilletera.
Gloriós, forçat complit.
Paracoches, cridat eth senhor Puente.
Era planhèra deth sud.
Carmanholeto.
Kruideniers, alias Bizarro.
Volatinero.
Eca, eca.
Demi-Liard, alias Dus Milèrs.
Carem es des auti, e non des pejors.
Aguesti òmes qu’an ròstres.
Non exprimissen solet èssers, senon espècies.
Cadun d’aguesti nòms correspon a ua varietat d’aguesti difòrmes misharnons des capes inferiores dera civilizacion.
Aguesti èssers, pòc prodigs des sues cares, que non èren d’aqueri que se ven passar pes carrèrs.
Pendent eth dia, cansadi des nets herotges qu’auien, se n’anauen a dormir, ja enes horns de caudea, ja enes peirères abandonades de Montmartre o de Montrouge e a viatges enes escoladers.
S’amagauen ena tuta deth furet.
Qué s’a hèt d’aguesti òmes?
Tostemp existissen, tostemp an existit.
Horacio parle d’eri: Ambulaiarum collegia, pharmacopolae, mendici, mimae; e tant qu’era societat sigue çò qu’ei, seràn eri çò que son.
Jos er escur tet dera sua tuta reneishen de contunh des filtracions sociaus.
Tornen a campar, coma espèctres tostemps egals; solet que non amien es madeishi nòms, ne s’amaguen jos es madeishes pèths.
Extirpadi es individús, que rèste era tribú.
Possedissen tostemps es madeishes facultats.
Deth coquin entath guit, era raça que se mantie pura.
Endónvien es sòs ena pòcha e flairen es relòtges enes justets.
Er aur e er argent qu’an entada eri aulor.
Existissen rics creduls que d’eri se pòt díder que son predestinadi a èster panadi.
Aguesti òmes seguissen pacientaments ad aguesta gent.
Ath pas d’un estrangèr o d’un provincian s’estrementissen coma aranhes.
Quan, tara mieja net, se desnishe o se ve ad aguesti òmes en un carrèr desèrt, que son orribles.
Non semblen òmes, senon formes hètes de bromadís animat.
Se poirie díder que normauments formen còs damb es tenèbres, que non se distinguissen d’aguestes, que non an mès amna qu’era ombra, e que solet per un moment, e entà víuer pendent quauques menutes damb ua vida monstruosa s’an desprenut dera net.
Qué mos cau hèr entà despatriar aguestes larves?
Lum, lum a godilhs.
Que non i a ua soleta arrata-cauda que resistisque era auba.
Illuminatz era societat enquias sues mager prigondors.
Libre ueitau: Eth mau praube.
I.- De com Mario cercant a ua joena de chapèu, trape a un òme damb casqueta.
Se passèc er ostiu e dempús era tardor, e arribèc er iuèrn.
Ne eth senhor Blanc ne era joena auien tornat a hèr hangues en Luxembourg.
Mario non auie qu’un pensament, tornar a veir ad aqueth doç e adorable ròstre, e lo cercaue sense pòsa e pertot; mès que non trapaue arren.
Que non ère ja Mario eth soniador afogat, er òme decidit, arderós e fèrm, eth temerari provocador deth destin, eth cervèth qu’engendraue avier sus er avier, damb era imaginacion plia de plans, de projèctes, d’orgulh, d’idies e de volentat; qu’ère un gosset perdut.
Auie queigut en ua nera tristor; tot s’auie acabat entada eth.
Eth trabalh li repugnaue, eth passèg lo cansaue, era solitud lo shordaue; era vasta natura tan plia entada eth, en d’auti tempsi, de formes, de lum, de votzes, de conselhs, de perspectiues, d’orizons, d’ensenhances, se presentaue ara ueda dauant des sòns uelhs.
Li semblaue que tot auie despareishut.
Se repotegaue soent: “Per qué l’è seguida?
Qu’èra erós solet de veder-la!
Me guardaue.
E non ère aquerò, ja, ua felicitat immensa?
Semblaue que m’estimaue; non ei aquerò tot çò que jo podia desirar?
Qu’è volut quauquarren mès.
Eth qué?
Que non i a arren dempús d’aquerò.
È cometut un absurd; qu’ei eth mèn tòrt”, eca.
Courfeyrac, a qui non li fidaue arren pr’amor qu’atau ère eth sòn pròpi caractèr, mès qu’endonviaue un shinhau, en èster tanben aquerò pròpi de Courfeyrac, l’auie començat a felicitar peth sòn amor; mès, en tot estonar-se de un aute costat, e dempús en veir a Mario negat en aquera malenconia, auie acabat per dider-li:
Veigui qu’ès simplaments un animau.
Chaumiere.
Un viatge, fidant en un polit solei de seteme, Mario se deishèc amiar entath balh de Sceaux per Courfeyrac, Bossuet e Grantaire, en creir, quin delèri!, que dilhèu la traparie aquiu.
Tau qu’ère de demorar, non vedec ara que cercaue.
Mario deishèc as sòns amics en balh, e entornèc a pè, solet, cansat, febriu, damb es uelhs treboladi e tristi ena net, estalamordit peth tapatge e peth povàs costat pes alègri coches plei de persones que tornauen cantant dera hèsta, e passauen ath sòn costat, tant qu’eth, descoratjat, aspiraue entà refrescar-se eth cap, era acra flaira des noguèrs deth camin.
Se tenguec alavetz a víuer mès solitari, hòraviat, umiliat, autrejat solet ara sua angónia interiora, anant e vient en sòn dolor coma eth lop en param, e cercant pertot er èsser absent, perdut d’amor.
Un aute còp auec un encontre que li costèc un efècte singular.
Qu’auie vist enes carrerons pròchi ath baloard des Invalids a un òme jargat coma un obrèr qu’amiaue en cap ua casqueta de grana visèra, e que d’era gessien quauques guinses de blanqui peus.
Mario demorèc estonat dera beresa d’aqueri peus blanqui, e examinèc ad aqueth òme que marchaue a pas brac, e coma absobit en ua meditacion dolorosa; e, causa estranha!, credec arreconéisher ath senhor Blanc.
Aqueri qu’èren es sòns madeishi peus, eth madeish perfil, tanlèu li deishaue de veir era casqueta, eth madeish aspècte, solet que mès trist.
Mès, per qué amiaue aqueth vestit d’obrèr?
Qué volie díder aquerò?
Que significaue aqueth desguisament?
Mario se quedèc estonat; quan se remetec, eth sòn prumèr movement siguec seguir ad aqueth òme; qui sap s’auie ja era tralha que cercaue?
En tot cas, qu’ère bon veir ar òme d’apròp, e esclarir aqueth enigma.
Mès aguesta idia se l’acodic ja tard; er òme qu’auie despareishut.
Solide auie entrat en quauqu’un des carrèrs lateraus, e non lo podec trapar.
Aguest encontre lo tenguec cogitós quauqui dies; dempús se delic.
II.- Trobalha.
Mario seguie demorant ena casa de Gorbeau, a on non ne hège cabau d’arrés.
En aquera epòca non i auie ja en aquera casa mès vesins qu’eth, e aqueri Jondrette, que les auie pagat un còp eth loguèr, sense que jamès auesse parlat ath pair, ara mair ne as hilhes.
Es auti logataris s’auien mudat o s’auien mòrt, o les auien hèt enlà per non pagar.
Un dia d’aqueth iuèrn auie gessut eth solei un moment dempús deth meddia, mès qu’ère eth dus de hereuèr, ei a díder, eth dia dera Candelèra, qu’eth solei traïdor, precursor d’un hered de sies setmanes, a inspirat a Mateu Laensberg aguesti dus vèrsi, que s’an hèt justaments classics:
Er os que torne ena sua tuta.
Mario venguie de gésser dera sua; queiguie era net.
Qu’ère era ora de minjar, donques qu’auie auut besonh de tornar a minjar.
Ò feblesa des passions ideaus!
Acabaue de passar eth lumedan dera pòrta qu’escampaue era tia Bougon, mentre gasulhaue aguest monològ, digne de memòria.
Qué ei çò qu’està ara de baish prètz?
Tot qu’ei car.
Mario pujaue tot doç eth baloard entara barralha damb er in d’arribar en carrèr Santiago; anaue cogitós damb eth cap clin.
De ressabuda sentec ua possada en bromadís; se virèc e vedec a dues joenes caperades de pelhòts, era ua nauta e prima e era auta mendre, que passauen ara prèssa afogades, espaurides, e coma hugent; venguien ath sòn encontre, non l’auien vist e auien estramuncat en passar.
Mario distinguie en crepuscul es sues figures livides, es sòns caps esperluadi, es sues orribles casquetes, es sòns vestits rosigadi e es sòns pès descauci.
Sense deishar de córrer, anauen parlant.
Era màger didie en votz baisha:
Es policièrs qu’an vengut; non m’an pogut agarrar.
Era auta responec:
Que les è vist; e è chapescado, chapescado, chapescado!
Mario comprenec, a trauèrs d’aguest repugnant calò, qu’es gendarmes o es agents dera policia auien sajat d’agarrar ad aguestes gojates, e eres s’auien escapat.
Se calèren per entre es arbes deth baloard qu’ère darrèr de Mario, e formèren pendent bèth temps ena escurina ua ombra blanquinosa que despareishec fin finau.
Mario s’arturèc un moment.
Anaue ja a seguir eth sòn camin, quan vedec en solèr, as sòns pès, un petit paquet gris; s’ajoquèc e lo cuelhec.
Qu’ère coma ua envolòpa, e semblaue que contenguie papèrs.
Plan, didec, aguestes maleroses l’auràn deishat quèir!
Arreculant, les cridèc, mès non les trapèc; se pensèc que serien ja luenh; se botèc eth paquet ena pòcha e se n’anèc a dinar.
En camin vedec en passèg deth carrèr Mouffetard un taüt de mainatge caperat damb ua tela nera, plaçat sus tres cagires, e alugat per ua candèla.
Es dues joenes qu’auie vist en crepuscul acodiren ena sua imaginacion.
Dempús, aguestes ombres que distreiguien era sua tristor abandonèren eth sòn pensament, e queiguec enes sues abituaus meditacions.
Tornaue a pensar enes sies mesi d’amor e de felicitat qu’auie passat ar aire liure e en plia lum jos es beròis arbes deth Luxembourg.
Es joenes se me presenten sense pòsa.
III.- Arc quadrifont.
De nets, quan se despolhaue entà ajaçar-se, trapèc ena pòcha dera levita eth paquet qu’auie recuelhut en baloard.
Que ja se n’auie desbrembat d’eth.
Pensèc que serie util daurir-lo, pr’amor que dilhèu eth paquet amièsse era adreça dera casa d’aqueres joenes, s’ei qu’en realitat les apertenguie; o en tot cas, es adreces de besonh entà entornar-lo ara persona que l’auie perdut.
Non ère apegada e contenguie quate cartes, sense barrar tanpòc.
Trinquèc era envolòpa.
Totes auien adreces.
Totes flairauen a tabac.
Era prumèra ère dirigida: Tara senhora marquesa de Grucheray, plaça deth dauant dera Cramba de Deputats, num…
Mario se didec que traparie probablaments es indicacions que cercaue en era, e que, ath delà, en non èster barrada era carta, qu’ère probsable que podesse èster liejuda convenentaments.
Qu’ère concebuda en aguesti tèrmes:
Senhora marquesa:
Era vertut dera cleméncia e dera pietat ei era qu’amasse mès estretaments ara societat.
Autrejatz era gessuda as vòsti crestians sentiments e tietz ua guardada de pietat entad aguest malerós espanhòu victima dera leiautat e fidelitat ara causa sagrada dera legitimitat, qu’a sagerat damb era sua sang; que i a consagrat era sua fortuna, sonque per deféner aguesta causa, e aué se trape ena màger praubetat.
Que non a cap de dobte de qué era vòsta aunorabla persona l’autrejarà ua ajuda entà conservar ua existéncia extrèmaments penibla entà un militar d’educacion e d’aunor, caperat de herides, compde per auança damb era umanitat que vos anime e damb er interès qu’era senhora marquesa a per ua nacion tan malerosa.
Era sua suplica que non serà en bades, e eth sòn arregraïment sauvarà eth sòn encantador rebrembe.
Senhora.
ALVAREZ, capitan espanhóu de cavalaria, reialista refugiat en França, qu’ei viatjant entara sua patria, e ei mancat de recursi pr’amor de contunhar eth sòn viatge.
Era signatura non auie donades d’abitatge.
Mario se pensèc trapar es donades ena dusau carta, qu’ena envolòpa se didie:
Tara senhora comdessa de Montvernet, carrèr Cassete, numèro 9.
Mario liegec aquerò:
Senhora comdèssa:
Vos escriu ua malerosa mair de familha damb sies hilhs, e eth mendre non a que ueit mesi.
Jo que sò malauta dès era mia darrèra jasilha, abandonada deth mèn marit de hè cinc mesi, sense auer cap recurs en mon qu’era mès orribla indigéncia.
Demorant ena senhora comdessa, qu’a er aunor d’èster, senhora, damb un prigond respècte.
Que didie atau:
Mario passèc ena tresau carta, qu’ère, coma es anteriores, ua demana.
Senhor Pabourgeot, elector, negociant casquetèr ar en gròs, carrèr de Sant Dionisi, cantoada deth carrèr des Hèrs.
Que gausi dirigir-vos aguesta carta pr’amor de demanar-vos que m’autregetz eth favor preciós des vòstes simpaties e d’interessar-vos en un literat qu’a presentat un drama en Teatre Francés.
Er argument ei istoric, e era accion se passe en Auvernha, en temps der Emperi; creigui qu’er estil ei naturau laconic, e pòt auer quauque merit.
Qu’a quauqui vèrsi cantables en quate scènes.
Çò de comic, seriós, imprevist se barregen en eth, damb era varietat des caractèrs, e damb un shinhau de romanticisme, esparjut leugèraments en tota era intriga que se desvolòpe misteriosaments, e vie per peripecias estonantes entà un acabament en miei de diuèrses scènes notables.
Eth mèn fin principau qu’ei satisfèr eth desir qu’encoratge progressiuaments ar òme deth nòste sègle, ei a díder, ara mòda, aguesta capriciosa e estranha viroleta que càmbie lèu en cada variacion deth vent.
A maugrat d’aguestes qualitats, cranhi qu’era enveja, er egoïsme des autors privilegiadi artenhe era mia exclusion deth teatre, pr’amor que me’n sai des desengusti que les cau passar as autors nauèths.
Senhor Pabougeot, era vòsta justa reputacion de protector illustrat des letrats, m’encoratge entà her-vos a vier ara mia hilha, que vos harà veir era nòsta situacion indigenta, sense pan, sense huec en aguesta sason d’iuèrn.
Dider-vos que vos demani qu’admetatz era dedicatòria que desiri hèr-vos deth mèn drama e de toti es que hèsca, qu’ei mostrar-vos se com ambicioni er aunor de botar-me jos era vòsta proteccion, e aunorar es mèns escrits damb eth vòste nòm.
Se vos dignatz aunorar-me damb era mès modèsta aufrena, me tierè lèu a hèr ua pèça en vèrs, pr’amor de pagar-vos eth mèn tribut d’arreconeishença.
Aguesta peça, que sajarè de hèr tan perfècta coma me sigue possible, vo’ la manarè abans d’insertar- se ath començament deth drama e de meter-se en scèna.
GENFLOT, literat.
P.D.
Encara que non sigue que quaranta sòus.
Desencusatz-me que vos mana ara mia hilha e que non me presenta jo madeish; mès, que tristes rasons d’empolainament non me permeten, ai!, gésser de casa…
Fin finau, Mario dauric era quatau carta; era envolòpa qu’ère aguesta: Ath senhor benfactor dera glèisa de Santiago de Haut-Pas; e contenguie es següentes linhes:
Òme benfactor:
Se vos dignatz acompanhar ara mia hilha veiratz ua calamitat miserabla, e vos mostrarè es mèns certificats.
En veir aguesti escrits, era vòsta amna generosa se convencerà damb un sentiment de sensibla benvolença, donques qu’es vertadèrs filosòfi experimenten tostemp viues emocions.
Que seratz d’acòrd, òme pietós, qu’ei de besonh experimentar era mès crudèu necessitat, e qu’ei plan dolorós entà arténher bèth consolament, verificar-lo damb era autoritat, coma se un non siguesse liure entà patir o entà morir d’inanicion, demorant que sigue ajudada era nòsta misèria.
Eth destin qu’ei fòrça fatau entà uns e massa prodig entàs auti.
F.BAFANTOU, artista dramatic.
Dempús d’auer liejut aguestes quate cartes, que non se trapèc Mario guaire mès assabentat qu’abans.
Prumèr de tot, degun signatari botaue es adreces dera sua casa.
Ath delà, semblaue que venguien de quate individús desparièrs: eth capitan Alvarez, era hemna de Balizard, eth poèta Genflot e er artista dramatic Fabantou; mès qu’auien era particularitat d’èster escrites pera madeisha man.
D’aciu sonque se podie dedusir que venguien dera madeisha persona.
De un aute costat, e aquerò hège mès versemblabla aguesta sospecha, es quate auien eth madeish papèr celh e auriolenc, eth madeish aulor de tabac, encara qu’en eres s’auie tractat evidentaments de cambiar er estil, es madeishes fautes d’ortografia se repetien damb grana tranquillitat, e eth literat Genflot non ne cometie mens qu’eth capitan espanhòu.
Esdegar-se en endonviar aguest mistèri pòc important, qu’ère un trabalh inutil.
Se non auesse estat ua trobalha, qu’aurie semblat ua burla, e Mario estaue massa trist entà recéber ben ua trufaria der edart, e entà prestar-se ath jòc que volie auer damb eth er empeirat deth carrèr.
Li semblaue que jogaue ara garia cèga entre es quate cartes que se’n burlauen d’eth.
Arren indicaue, ça que la, qu’aguestes cartes apertenguessen as gojates que Mario auie trapat en baloard; e mès que mès, uns paperòts sense cap de valor.
Mario les entornèc ena envolòpa, les lancèc en un cornèr e se calèc en lhet.
Tàs sèt deth maitin deth dia a vier, quan venguie de lheuar-se e d’esdejoar, s’anaue a méter a trabalhar, quan piquèren doçaments ena pòrta.
Coma que non possedie arren, jamès treiguie era clau, sonque bèth còp, plan estranh, quan ère ocupat en un trabalh qu’ère urgent; autanplan quan gessie, deishaue era clau ena clauadura.
Guardatz que vos panaràn, didie era tia Bougon.
Qué?, didie Mario.
Ça que la, eth cas ei qu’un dia li panèren un parelh de bòtes vielhes damb grana alegria dera tia Bougon.
Que balhèren un dusau còp, tan leugèr coma eth prumèr.
Tà dauant, didec Mario.
Se dauric era pòrta.
Ua votz, que non ère dera tia Boulon, responec:
Perdon, cavalièr…
Qu’ère ua votz sorda, trincada, estofada, aspra; ua votz de vielh, raucosa per aiguardent e es licors.
Mario se virèc ara prèssa e vedec a ua joena.
IV.- Ua ròsa ena misèria.
Efectiuaments, ua gojata se trapaue de pès en uet que deishaue era pòrta miei dubèrta.
Era lucana deth humarau per a on entraue era lum ère precisament dauant dera pòrta, e illuminaue aqueth ròstre damb un resplendor livid.
Qu’ère ua creatura prima, esblancossida, descarnada; non amiue senon ua mala camisa e un vestit sus era sua tremolosa e gelada nudessa.
Amiaue coma cinturon ua còrda prima e ua auta li servie de ligam en peu; es ponchentes espatles li gessien dera camisa; un palitge ròi e linfatic, clavicules terroses, mans ròies, era boca miei dubèrta e desfigurada, damb quauqui dents de mens, era guardada grisa, audaça e baisha, es formes avortades d’ua joena e era guardada d’ua vielha corrompuda: cinquanta ans barrejadi damb quinze; un d’aguesti èssers que son, ath còp, fèbles e orribles e que hèn estrementir ad aqueri que non hèn plorar.
Mario s’auie lheuat, e guardaue damb un cèrt estupor aqueth èsser, lèu semblable as formes dera vision que trauesse era imaginacion enes sòmis.
Çò que, mès que mès, ère dolorós ei qu’aquera gojata non auie vengut en mon entà èster lèja.
Ena sua prumèra mainadesa enquia e tot deuie auer estat beròia.
Era gràcia dera edat lutaue encara contra era orribla vielhesa, per auança, dera dissolucion e dera praubetat.
Ua rèsta de beresa morie en aqueth ròstre de setze ans coma aguest palle solei que s’amòrte entre orribles bromes pendent era auba d’un dia d’iuèrn.
Aquera cara non ère absoludaments desconeishuda entà Mario.
Credie rebrembar auer-la vist en bèth lòc.
Qué voletz, senhoreta?, preguntèc.
Era joena responec damb era sua votz de forçat embriac:
M’è hèt a vier ua carta entà vos, senhor Mario.
Cridaue a Mario peth sòn nòm; non podie dobtar de qué ère ada eth que se dirigie; mès, qui ère aquera gojata?
Com se’n sabie deth sòn nòm?
Sense demorar que li didesse que passèsse entà dauant, entrèc ena cramba.
Entrèc decidida, guardant damb ua sòrta de seguretat que sarraue eth còr tot eth quarto e eth lhet des.hèt.
Amiaue es pès descauci.
Qu’ère arraulida de hered.
Amiaue, plan, ena man, ua carta que presentèc a Mario.
Mario, en daurir-la, observèc qu’era huelha de papèr, grana e enòrma, ère encara umida.
Eth messatge, donc, non podie vier de guaire luenh.
La dauric e liegec:
Eth mèn amable e joen vesin:
Me n’è sabut des vòstes bontats entà jo, qu’auetz pagat eth mèn loguèr hè sies mesi.
Vos benedisqui, joen.
Era mia hilha màger vos diderà qu’èm sense un tròç de pan, hè dus dies, quate persones, e era mia hemna ei malauta.
S’eth mèn còr non m’enganhe, me pensi demorar dera generositat deth vòste que s’umanizarà en campar aguest espectacle, e que vos agradarà eth desir d’èster-me propici, en tot dignar-vos autrejar- me quauque secor.
P.D.
Era mia hilha demorarà es vòstes ordes, estimat senhor Mario.
Aguesta carta, ath miei dera misteriosa aventura qu’ocupaue era imaginacion de Mario dès era net anteriora, qu’ère coma ua lum en ua tuta.
Tot quedèc entada eth illuminat de ressabuda.
Aquera carta venguie d’a on venguien es autes quate.
Qu’ère era madeisha letra, eth madeish estil, era madeisha ortografia, eth madeish papèr, era madeisha flaira a tabac.
I auie cinc cartes, cinc istòries, cinc nòms, cinc signatures e un solet signant.
Eth capitan espanhòu Alvarez, era malerosa tia Balizard, eth poèta dramatic Genflot, eth vielh comedian Fabantou, se cridauen toti quate Jondrette, s’ei qu’eth madeish Jondrette se cridaue, plan, d’aguesta sòrta.
Hège ja fòrça temps que Mario demoraue en casalon, mès, coma ja auem dit, pòqui viatges, plan pòques èren es escadences qu’auie auut de veir, mèsalèu d’entreveir ath sòn infim vesiat.
Mès d’un còp s’aurie crotzat damb es Jondrette en correder o ena escala, mès que non èren entada eth senon ombres; Tanpòc auie reparat en eri quan era vesilha, de nets, les auie vist en baloard, sense arreconeisher-les, damb es hilhes de Jondrette, donques que, plan que òc, èren eres, e per cèrt que damb gran trabalh, era que venguie d’entrar en sòn quarto, auie desvelhat en eth a trauèrs deth desengust e dera pietat, un vague rebrembe d’auer-la vist en un aute lòc.
Ara ac vedie tot claraments.
Comprenie qu’eth sòn vesin Jondrette auie coma indústria, ena sua misèria, espleitar era caritat des persones benefiques, qu’es sues adreces se hège a vier, qu’escriuie jos nòms faussi a persones que credie riques e caritatiues, cartes qu’es sues hilhes amiauen dera sua part, donques qu’aqueth pair auie arribat en extrèm de riscar as sues hilhes; que hège a un jòc damb eth destin, e es sues hilhes èren era pòsta.
Mario comprenie que probablaments, cossent damb era sua hujuda dera vesilha, dera sua precipitacion, deth sòn terror e des paraules que les auie entenut en calò, aqueres maleroses auien ath delà sabi pas quines ombriues ocupacions, e que tot aquerò auie costat, en miei dera societat umana tau qu’ei formada, dus miserables èssers, que non èren ne mainades, ne puncèles, ne hemnes, espècia de monstres impurs o innocents costadi pera misèria.
Tristes creatures sense nòm, sense edat, sense sèxe, qu’entada eres non ei ja possible ne eth ben ne eth mau; e qu’en gésser dera mainadesa non possedissen ja arren en aguest mon, ne libertat, ne vertut, ne responsabilitat; amnes dubèrtes ager, passides aué, semblables ad aguestes flors queigudes en carrèr, plapades per tota sòrta de hanga tant qu’arribe ua arròda que les estronhe.
Ça que la, mentre Mario tachaue en era ua guardada admirada e dolorosa, era joena anaue e venguie peth humarau damb ua audàcia d’espèctre.
Se botjaue en toti es sentits sense hèr-ne cabau en absolut dera sua nudessa.
A viatges era sua camisa trincada e estarnada li queiguie lèu enquiara cintura.
Botjaue es cagires, desapraiaue es objèctes d’atrencadura botadi sus era comòda, tocaue es vestits de Mario, e cercaue çò qu’auie pes cornèrs.
Tè!, sorrisclèc, qu’auetz un miralh!
E coma se siguesse soleta canturlejaue copletes de vaudeville, estriuets leugèrs, que cantadi damb era sua votz guturau e raucosa semblauen lugubres.
Jos aqueth vel de gausaria pistaue a viatges ua leugèra arrupa, ua cèrta inquietud e umiliacion.
Eth descarament, a viatges, qu’a vergonha.
Arren mès trist que veder-la caminar d’un costat en aute, o mielhor dit, volatejar peth quarto damb es movements d’un audèth qu’era lum espaurís, o qu’a ua ala trincada.
Se comprenie qu’en d’autes condicions d’educacion e de fortuna, er aire liure e alègre d’aquera joena auie pogut auer mès doçor e atractiu.
Jamès entre es animaus era creatura neishuda entà èster ua paloma s’escàmbie per ua planta.
Aquerò solet se ve entre es òmes.
Mario s’estaue cogitós e la deishaue hèr.
S’apressèc ena taula.
A!, exclamèc, qu’auetz libres!
Un relampit crotzèc pes sòns veirencs vistons.
Tornèc a parlar, e eth sòn accent exprimie eth plaser de poder vantar-se de quauquarren, plaser qu’ada eth non i a cap creatura que sigue insensibla.
Jo tanben sai liéger.
E agarrant viuaments eth libre qu’ère dubèrt sus era taula, liegec damb pro assopliment.
Aciu arturèc era sua lectura.
A!, Waterloo, lo coneishi.
Qu’ei ua batalha de hè ja temps.
Eth mèn pair qu’a servit ena armada.
A!, nosati en casa qu’èm plan bonapartistes.
Waterloo siguec contra es anglesi.
E deishèc eth libre, cuelhec ua pluma, e sorrisclèc:
Que tanben sai escríuer.
Banhèc era pluma en tintèr e se virèc entà Mario:
Ac voletz veir?
E abans que Mario auesse auut eth temps de contestar, escriuec sus un tròç de papèr blanc que i auie sus era taula: es policièrs que son aquiu.
Dempús, deishant anar era pluma, higec:
Que non i a fautes d’ortografia, ac podetz veir.
Non tostemp auem estat çò qu’ara èm.
Que non èrem elevades entà…
Aciu s’arturèc; tachèc es sòns vistons en Mario, e s’estarnèc d’arrir, en tot díder damb ua entonacion qu’auie totes es angónies estofades per toti es cinismes:
E se metec a cantar aguestes paraules damb aire alègre:
Lolita.
Après auer acabat era cançon exclamèc:
Vatz bèth còp tath teatre, senhor Mario?
Jo i vau de quan en quan.
Qu’è un germanet qu’ei amic des artistes, e quauqui viatges me balhe bilhets.
Mès que non me shauten es sètis de galaria.
Aquiu que s’està incomòde, s’està mau.
A viatges i a fòrça gent e a viatges i a gent que non flaire ben.
Dempús campèc a Mario, cuelhec un aire estranh, e didec:
Sabetz, senhor Mario, qu’ètz un beròi gojat?
E ath còp se les acodic as dus era madeisha idia, qu’ada era la hec arrir e ada eth rogir-se.
S’apressèc ada eth, li botèc era man ena espatla, e higec:
Mario.
Vos sòli trapar aciu ena escala e vos veigui entrar quauqui viatges en çò der oncle Mabeuf que s’està ath cant d’Austerlitz, quan passègi per aquiu.
Que vos estaue fòrça ben eth peu crespat.
Era sua votz sajaue d’èster doça, e non artenhie senon èster plan baisha.
Ua part des sues paraules se perdie en trajècte dera laringe enquias pòts, coma sus un teclat qu’en eth manquen nòtes.
Mario s’auie retirat doçaments.
Permetetz-me entornar-lo-vos.
E li hec a vier era envolòpa que contenguie es quate cartes.
Piquèc es mans era, de contenta, e exclamèc:
Que l’auíem cercat pertot.
Dempús lo cuelhec ara prèssa e en tot daurir era envolòpa seguic dident:
Diu de Diu!
Pro que l’auem cercat era mia fraia e jo.
En baloard, non ei vertat?
Mos queiguec quan anàuem corrent.
Era pèga dera mia fraia ei qui cometec eth maladobat.
En tornar en casa que non l’auíem.
Coma que non volíem que mos batanèssen, donques qu’aquerò ei inutil, absoludaments inutil, didérem qu’auíem autrejat es cartes e que mos auien dit nequaquam!
Praubes cartes!
E com vo’n sabetz de qué son mies?
A!, òc, era letra.
Atau, donc, qu’èretz vos que mos estramunquèrem aquera net?
Non se vedie arren.
Cara!, didec.
Aguesta qu’ei entad aqueth vielh que vie entà missa.
L’ac vau a amiar.
Dilhèu mos autrejarà quauquarren, que damb aquerò poiram esdejoar.
Dempús se metec a arrir, e higec:
Sabetz de qué servirà er esdejoar d’aué, s’ei qu’esdejoam?
Redena, se non ètz content, crebatz, gossets.
Aquerò hec rebrembar a Mario çò qu’aquera malerosa auie vengut a cercar ena sua casa.
Escorcolhèc eth sòn justet e non trapèc arren.
Era joena seguie, e semblaue parlar coma s’ignorèsse que Mario ère aquiu:
A viatges gesqui de nets.
D’auti non torni en casa.
Mos sarrauem es uns damb es auti entà non gelar-mos.
Era mia germaneta ploraue.
Be n’ei de trista era aigua!
Quan pensaua estofar-me, didia: “Non, qu’ei massa hereda”.
Gèsqui soleta quan me platz; e a viatges dormisqui enes trencades.
De nets, quan vau peth baloard, veigui es arbes aponteladi e es cases neres e granes coma es tors de Nòsta Senhora e m’imagini qu’es parets blanques son er arriu, e me digui: “Tè!
Aciu que i é era aigua.” Es esteles me semblen halhes d’enlumenat; se diderie que lancen hum e qu’eth vent les amòrte; me senti estalamordida, coma s’uns shivaus rebohèssen enes aurelhes; encara que sigue de nets, me semble enténer orgues de maneta e telèrs, e sabi pas se qué mès.
Me pensi que me lancen pèires, hugi sense saber-me’n; tot que hè torns, tot, tot.
Quan non s’a minjat qu’ei plan estranh çò que se passe.
E guardèc a Mario damb mina espaurida.
Mario a truca de cercar e recercar enes sues pòches, auie artenhut arremassar cinc francs e setze sòus.
Qu’ère tot çò qu’auie.
Aguesta agarrèc era monèda.
Plan!, exclamèc.
Que ja a gessut eth solei!
E coma s’eth solei auesse auut era propietat de hóner en sòn cervèth torrents de calò, seguic:
Cinc francs!
Horment long!
Un monarca!
Salut!
Tà dauant es pinhons!
Dus dies de bureo!
Qu’aurà chiscon tint e peñascaró, e brinsa, e jamaremos e tragelaremos enquia aquiu.
Recuelhec era sua camisa sus es sues espatles; hec ua prigonda salutacion a Mario, dempús un senhau familhar damb era man e se filèc de cap ara pòrta dident:
Bon dia, cavalièr: que vau a cercar ath mèn vielh.
En passar vedec sus era comòda ua crospa de pan sec, que se hlorie aquiu damb eth povàs, se lancèc sus era e la nhaquèc gasulhant:
Be n’ei de dureta, lèu me trincarà es dents.
E dempús gessec.
V.- Eth hiestron dera providéncia.
Que hège cinc ans que Mario demoraue ena praubetat, ena nudessa, ena indigéncia; mès alavetz se n’encuedèc qu’encara non auie coneishut era vertadèra misèria.
Era vertadèra misèria qu’ère era que venguie de veir.
Qu’ère aquera larva qu’acabaue de passar dauant des sòns uelhs.
E plan, eth que non a vist qu’era misèria der òme, non a vist arren.
Qu’ei de besonh veir era misèria dera hemna.
Eth que non a vist qu’era misèria dera hemna, non a vist tanpòc arren.
Qu’ei de besonh veir era misèria deth mainatge o dera joena.
Quan er òme a arribat en darrèr extrèm, arribe tanben enes darrèrs recursi.
Malerosi es èssers sense defensa que l’enròden.
Eth trabalh, eth salari, eth pan, eth huec, eth valor, era bona volentat, tot li manque ath còp.
Era claror deth dia semble amortar-se en exterior, e era lum morau s’amòrte en interior: en aguesta ombra, er òme trape era feblesa dera hemna e deth mainatge, e les plegue violentaments ara ignomínia.
Alavetz toti es orrors son possibles.
Era desesperacion ei entornejada de fragils tenhats que tòquen damb eth vici o damb eth crim.
Era salut, era joenesa, er aunor, es santes e pudoroses delicadeses dera carn, encara naua, eth còr, era virginitat, eth pudor, era epidermis dera amna, son sinistraments chaspades per aguest paupament incèrt que cèrque recursi, que trape er opròbi e s’acomòde damb eth.
Pairs, mairs, hilhs, frairs, fraies, hilhes, s’aderissen e s’ahigen lèu coma ua formacion minerau en aguesta bromosa promiscuitat de sèxes, de parentius, d’edats, d’infàmies e d’innocéncies.
S’amolonen, apegadi es uns damb es auti, en ua sòrta de predestinada casòta.
Aquiu se guarden lamentablaments.
Ò, malerosi!
Be ne son d’esblancossidi!, be n’an de hered!
Semble que se trapen en un planeta mès luenhant deth solei qu’eth nòste!
Aquera gojata siguec entà Mario ua sòrta d’enviat des tenèbres.
Li revelèc tot un costat orrible dera net.
Mario enquia e tot lèu s’acusèc des sòmis de delèri e passion que l’auien empedit enquia aqueth dia dirigir era sua guardada as sòns vesins.
Auer pagat eth sòn loguèr qu’ère un movement maquinau; toti podien auer aqueth movement; mès Mario aurie d’auer hèt mès.
Com!
Toti es dies, en cada instant, a trauèrs dera paret, les entenie caminar, vier, anar, parlar, e non paraue era aurelha; e en aqueres paraules i auie gemiments, e tanpoc les escotaue!
Eth sòn pensament qu’ère en un aute lòc, soniant, ocupat en visions impossibles, en amors en aire, en lhocaries; e ça que la, creatures umanes, es sòns frairs en Jesucrist, es sòns frairs deth pòble, agonizauen inutilaments ath sòn costat; qu’auie part en sòn malastre, l’agreujaue!
Pr’amor que s’auessen auut un aute vesin, un vesin mens autrejat a quimères, e mès atentiu; un òme ordinari e caritatiu, evidentaments era sua indigéncia aurie estat notada, es sòns senhaus d’angustia aurien estat visti e de hège fòrça temps dilhèu aurien estat recuelhudi e sauvadi.
Semblauen, plan que òc, fòrça depravadi, fòrça corrompudi, fòrça menspredables, enquia e tot fòrça odiosi; mès que son pòqui es qu’an queigut e non s’an degradat.
Ath delà, i a un punt qu’es malastres e es infàmies se confonen e se barrègen en ua soleta paraula fatau: es miserables; qui n’a eth tòrt?
A mès, non ei quan era queiguda ei mès prigonda, qu’era caritat li cau èster màger?
En tot autrejar-se aguesta leçon de morau, donques qu’auie escadences que Mario, coma toti es còrs vertadèraments aunèsti, s’erigie en sòn pròpi pedagòg e se repotegaue mès de çò que se meritaue, consideraue era paret que lo separaue des Jondrette, e aurie volut hèr a passar ath sòn trauèrs era sua guardada plia de pietat, pr’amor d’encoratjar damb era ad aqueri malerosi.
Era paret qu’ère formada per ua petita capa de ges, sostenguda per listons e pès drets, que, coma acabam de díder, deishaue enténer perfèctaments eth bronit des paraules e des votzes.
Qu’ère de besonh èster eth soniaire Mario entà non auè’c notat encara.
Que non i auie cap papèr apegat ena paret, ne deth costat des Jondrette, ne deth costat de Mario; se vedie totafèt despolhada era grossièra fabrica.
Mario, sense saber lèu se qué hège, examinaue era paret; quauqui viatges era meditacion examine, obsèrve e escrute coma ac harie eth pensament.
Còp sec se lheuèc; venguie d’observar naut de tot, près deth solèr de naut, un horat triangular, resultat de tres listons que deishauen un tohut entre eri.
Mancaue era barrèja de materiau qu’auie d’aumplir aqueth uet, e pujant sus era comòda se podie veir per aqueth horat eth humarau des Jondrette.
Era commiseracion que deu auer tanben eth sòn curioser.
Aqueth horat formaue ua sòrta de trapa.
Qu’ère permetut guardar, coma a traïcion, eth malastre entà secorrer-lo.
Escalèc era comòda, apresssèc era vista ena dubertura e guardèc.
VI.- Er òme fèra ena sua tuta.
Es ciutats coma es bòsqui, qu’an es sues tutes, a on s’amague tot çò qu’aqueres an de dolent e mès temible.
Solet qu’enes ciutats çò que s’amague atau ei herotge, immond e petit, ei a díder, lèg; enes bòsqui, çò que s’amague ei herotge, sauvatge e gran, ei a díder, beròi.
Tutes per tutes, que son preferibles es des fères as des òmes.
Es cavèrnes valen mès qu’es humaraus sense tet.
Çò que Mario vedie qu’ère un humarau sense tet.
Mario ère praube e eth sòn quarto ère indigent; atau coma era sua praubetat ère nòbla, eth sòn humarau ère net.
Era casina que s’en.hosaue era sua guardada en aqueth moment ère abjècta, lorda, pudesenca, infècta, tenebrosa e sordida.
Coma mòbles i auie ua cagira de palha, ua taula coisha, quauqui vielhs tèsti, e en dus cornèrs dues estrades indescriptibles.
Per tota claretat, un hiestron d’un pè quarrat, damb quate veires, ornat de telaranhes.
Per aqueth trauc entraue pro lum entà qu’ua cara d’òme semblèsse eth ròstre d’un hantauma.
Es parets auien un aspècte leprós e èren caperades d’apondis e cretes, coma un ròstre desfigurat per quauqua terrible malautia.
S’escolaue ath sòn trauèrs ua umiditat laganhosa, e se vedien quauqui diboishi obscèni grossièraments traçadi damb carbon.
Eth quarto que Mario ocupaue ère pasimentat de rajòles ja tricades; aguest, que non ère ne pasimentat ne engessat: caminauen es logataris sus er ancian aglomerat de materiau d’òbra que s’auie convertit en nere damb eth heregament des pès.
Sus eth solèr desparièr, a on eth povàs semblaue coma incrustat e que solet auie ua virginitat, era dera escampa, s’agropauen capriciosaments constellacions de caucetes vielhes, de sabates vielhes e de pelhòts orribles; per çò d’aute, aqueth quarto auie ua humeneja, que per era eth sòn loguèr valie quaranta francs ar an.
Aquera humeneja qu’auie de tot: ua codinereta, ua marmita, planches trincades, liròts penjadi en puntes, era gabia d’un audèth, cendre, e encara un shinhau de huec.
Dus tidons humejauen tristaments.
Çò que hège encara mès orrible aqueth humarau, qu’ère era sua granor.
Auie caps, angles, horats neri, trastets, baies e modelhons.
Ua des estrades ère apròp dera pòrta, e era auta apròp dera hièstra.
Ambdues tocauen per un des sòns extrèms ena humeneja, e dauent de cara tà Mario.
En un angle pròche ara dubertura per a on Mario guardaue i auie penjat ena paret, en un quadre de husta nera un gravat illuminat, per dejós deth quau i auie escrit en letres majuscules ETH SÒMI.
Representaue a ua hemna adormida e a un mainatge adormit, eth mainatge ena hauda dera mair; ua agla en ua broma damb ua corona en bec, e ara hemna hèn enlà era corona deth cap deth mainatge, plan que òc, sense desvelhar-se; ath hons, Napoleon en ua glòria, en tot emparar-se en ua colomna de color blu escur, damb un capitèth auriò, ornada damb aguesta inscripcion:
Per dejós d’aguest quadre, ua sòrta de taulèr de husta, mès long qu’ample, ère plaçat en solèr, e apuat en plan inclinat contra era paret.
Qu’auie aquerò er aspècte d’un quadre virat ath revés, d’ua tela, probablaments empastissada peth costat contrari, de quauque quadre despenjat dera paret, desbrembat aquiu, demorant que lo tornèssen a penjar.
Près dera taula, que sus era Mario vedie pluma, tinta e papèr, i auie seigut un òme de seishanta ans apuprètz, petit, flac, livid, foreno, de mina astuta, crudèu e inquiet: un brigand orrible.
Se Lavater8 auesse considerat aqueth ròstre, qu’aurie trapat aquiu ar ihon barrejat damb eth procurador; Er audèth rapinaire e eth curial astut, enlaidint-se e completant-se er un damb er aute: eth curial hènt innòble ar audèth rapinaire e aguest hent orrible ath plaidejaire.
Aqueth òme amiaue ua longa barba grisa.
Ère jargat damb ua camisa de hemna que deishaue veir eth sòn pièch pelut, e es sòns nudi braci damb es peus grisi quilhadi.
Jos era camisa se vedie un pantalon en.hangat e bòtes, que per eres gessien es dits des pès.
Amiaue ua pipa ena boca e humaue.
En aquera casa non i auie pan, mès encara i auie tabac.
Escriuie, probablaments, quauqua carta coma es que Mario auie liejut.
En un cornèr dera taula se vedie un volum vielh, roienc, desreligat, e qu’era sua forma, qu’ère er ancian dotzau des gabinets de lectura, revelaue qu’ère ua novèla.
Ena cobèrta se vedie aguest titol estampat en letres majuscules: DIU, ETH REI, ER AUNOR E ES DAMES, PER DUCRAYDUMINIL: 1814.
Mentre escriuie, er òme parlaue en votz nauta e Mario l’entenec aguestes paraules:
Díder que ne tansevolhe ena mòrt i a egalitat!
Guardatz ath Pair Lachaise!
Es grani, es que son rics, son naut de tot, en carrèr des càcies, qu’ei empeirat.
Que pòden arribar aquiu en coche.
Es petiti, es praubi, es malerosi, tè!
Se les bote dejós, a on i a hanga enquias jolhs, enes horats, ena umiditat.
Les boten aquiu pr’amor de qué se descompausen mès rapid.
Que non se pòt vier a veder-les sense en.honsar-se ena tèrra.
S’arturèc aciu, fotèc un còp de punh ena taula, e higec carrinclant es dents:
Ò!, m’avalaria eth mon!
Ua hemna gròssa, que madeish podie auer quaranta ans que cent, ère arraulida près dera humeneja sus uns nudi talons.
Tanpòc era amiaue mès vestit qu’ua camisa e un vestit de tela, adobat damb tròci de tela vielha.
Un devantau de tela basta amagaue era mitat deth vestit.
Encara qu’aquera hemna ère ajocada e recuelhuda, se vedie qu’ère plan nauta.
Ère ua espècia de gegant en comparèr damb eth sòn marit.
Qu’auie espaventosi peus ròis, tirant tà ròi blanc, que remoiguie de quan en quan damb es sues enòrmes e ludentes mans d’ungles planes.
Ath sòn costat i auie plaçat en solèr, complètaments dubèrt, un volum dera madeisha forma qu’er aute e probablaments dera madeisha novèla.
En ua des estrades, Mario entrevedie a ua gojata longaruda, seiguda, lèu nuda, damb es pès penjant, en tot semblar pera sua mina, que ne escotaue, ne vedie, ne viuie.
Qu’ère era fraia mendre, plan que òc, dera qu’auie estat en sòn quarto.
Semblaue d’onze a dotze ans.
En tot contemplar-la damb atencion, se vedie que n’aurie pro ben catòrze.
Qu’ère era gojata qu’era vesilha pera net didie en baloard: “Qu’è chapescat, è chapescat”.
Qu’ère d’aguesta sòrta malautissa qu’ei arturada pendent fòrça temps, e dempús creish rapid e lèu de ressabuda.
Era indigéncia qu’ei era que forme aguestes portadures umanes.
Aguestes creatures non an ne mainadesa, ne adolescéncia.
Tàs quinze ans n’aparenten dotze; tàs setze, vint.
Aué mainada, deman hemna.
Poirie dider-se que sauten era vida entà acabar mès lèu.
En aqueth moment aqueth èsser, qu’auie era mina d’un mainatge.
Arren revelaue ena aquera cramba era preséncia de quauque trabalh: ne un aparelh, ne ua arròda, ne un esturment de cap sòrta.
En un cornèr i auie objèctes de hèr d’aspècte dobtós.
Qu’ère aguesta trista e ombriua guitèra que seguís ara desesperacion e que precedís ara agonia.
Mario considerèc pendent un moment aqueth interior lugubre, mès espaventós qu’er interior d’ua hòssa, pr’amor qu’aquiu se sentie botjar era amna umana e bategar era vida.
Eth humarau, era tuta o era hòssa d’a on certans indigents s’arrossèguen per çò de mès baish der edifici sociau, non ei deth tot eth sepulcre, qu’ei era sua avant-sala; mès coma aguesti rics que hèn a veir es sues màger magnificéncies ena entrada des sòns palais, semble qu’era mòrt, qu’ei ath costat, hè ostentacion des sues mès granes misèries en vestibul.
Er òme auie carat, era hemna non parlaue, era joena semblaue que ne, autanplan, alendaue.
S’entenie carrinclar era pluma sus eth papèr.
Er òme gasulhèc sense deishar d’escríuer:
Brigand, brigand e tot brigand!
Aguesta varianta ar epifonema de Salomon, arrinquèc ua alendada ara hemna.
Tranquil, amiguet, didec.
Non te botes mau, estimat.
Qu’as massa bontat entà escríuer ad aguesta gent, maridet mèn.
Damb era misèria es còssi se sarren es uns contra es auti, coma damb eth hered, mès es còrs s’aluenhen.
Aquera hemna, sivans totes es aparences, auie degut estimar ad aqueth òme damb era quantitat d’amor que parle era; mès probablaments, enes peleges e repotècs reciprocs de cada dia e d’era espaventosa misèria que pesaue sus tot eth grop, aqueth amor s’auie amortat.
Non i auie ja en era, entath sòn marit, qu’es cendres d’un afècte.
Ça que la, es apelatius coraus, coma se passe soent, auien suberviscut.
Lo cridaue estimat, amiguet, marit mèn, damb era boca, tant qu’eth còr sauvaue silenci.
Er òme s’auie botat de nauèth a escríuer.
VII.- Estratégia e tactica.
Mario, damb eth còr sarrat, anaue a baishar d’aguesta sòrta d’observatòri que s’auie improvisat, quan un sorrolh tirèc era sua atencion e l’obliguéc e estar-se en lòc qu’ère.
Era pòrta deth humarau venguie de daurir-se còp sec.
Era hilha màger campèc en lumedan.
Amiaue botades gròsses sabates d’òme, plapades de hanga, que l’auie esposcat enquiath cauilhar, e ère caperada damb ua vielha manta tota estarnada, que Mario non l’auie vist ua ora abantes, mès que probablaments deisharie ena pòrta entà inspirar-li mès pietat, e que sense cap de dobte aurie recuelhut en gésser.
Entrèc, barrèc era pòrta ath sòn darrèr, s’arturèc entà cuélher alend, donques que venguie plan fatigada, e dempús sorrisclèc damb ua expression de capitada e d’alegria:
Eth pair virèc es uelhs, era mair eth cap; era gojata non se botgèc.
Qui?, preguntèc eth pair.
Dera glèisa de Santiago?
Que ven!
Eth senhor.
Eth filantròp?
Aqueth vielh?
E va a vier?
Que me seguís.
N’ès segura?
Ne sò segura.
Atau, donc, de vertat vie?
Que vie en un coche de loguèr.
En coche!
Ei Rothschaild!
Eth pair se lheuèc.
Atau, donc, n’ès segura?
Mès se vie en coche, com ei que tu as arribat abantes qu’eth?
L’as autrejat ben, aumens, era adreça?
L’as dit pro clar era darrèra pòrta ath hons deth correder ara dreta?
Pro que non s’enganhe!
L’as trapat ena glèisa?
A liejut era mia carta?
Qué a dit?
Ta, ta, ta!, com corres, bon òme, didec era gojata.
Guarda, è entrat ena glèisa; qu’ère en sòn lòc de costum; l’è hèt ua reveréncia, l’è autrejat era tua carta, l’a liejut, e m’a dit: “A on vos estatz, hilha mia?” Responí: “Jo vos amiarè, cavalièr”.
Me didec: “Non, balhatz-me era vòsta adreça; era mia hilha li cau hèr quauques crompes; cuelherè un coche, e arribarè ena vòsta casa ath madeish temps que vos.” Li didí, donc, era adreça.
Quan li didí era casa, coma que trantalhaue un instant; mès dempús higec: “Qu’ei parièr, vierè.” Acabada era missa lo vedí gésser dera glèisa damb era sua hilha e pujar es dus en un coche.
Que l’è indicat ben era darrèra pòrta, en darrèr correder tara dreta.
E qué te hè a pensar que vierà?
Que vengui de veir eth coche, qu’arribaue peth carrèr deth Petit- Banquier.
Qu’ei per aquerò qu’è corrut.
Com sabes qu’ei eth madeish coche?
Pr’amor qu’auia guardat eth numèro.
Quin ei eth numèro?
Quate cents quaranta.
Plan ben; qu’ès ua gojata de talent.
Era joena guardèc atrevidaments a sa pair, e mostrant es sabates qu’amiaue enes pès, higec:
Ua gojata de talent qu’ei possible; mès que digui que non me tornarè a botar aguestes sabates, que non les voi, prumèr pera salut, e dempús pera neteja: non coneishi arren mès hatigós qu’es sòles que carrinclen, e que hèn ri, ri, ri, tot ath long deth camin.
Que m’estimi mès anar descauça.
Que non se va damb es pès descauci ena casa de Diu, higec amaraments.
Dempús, virant-se entar objècte que l’ocupaue era sua imaginacion, contunhèc: N’ès segura de qué vie?
Que vie caushigant-me es talons.
Er òme se lheuèc, auie ua sòrta d’illuminacion en sòn ròstre.
Hemna, cridèc, ja ac as entenut.
Aciu qu’as ath filantròp.
Amorta eth huec.
Era mair, espaurida, non se botgèc.
Eth pair, damb era agilitat d’un sauta-en-banca, agarrèc un pichèr esberecat qu’ère sus era humeneja e lancèc era aigua enes tidons.
Dempús dirigint-se ara sua hilha màger:
Trè-li eth sèti ara cagira, higec.
Era sua hilha non ac comprenec.
En retirar-la, li preguntèc ara gojata:
Hè hered?
Fòrça.
Qu’ei en tot nheuar.
Cuelhec era cagira e d’un còp de talon lo treiguec, o mielhor dit, li trinquèc eth sèti.
Era sua cama passèc peth horat qu’auie daurit.
Se virèc eth pair entara hilha mendre qu’ère ena estrada près dera hièstra e li cridèc en votz tonanta:
Lèu!
Dehòra deth lhet, guiterosa; jamès serviràs entad arren.
Trinca un veire.
Era mainada se lheuèc tremolant.
Trinca un verie!
Era mainada s’estèc cama embadoquida.
Non m’entenes?, repetic eth pair; te digui que trinques un veire.
Era gojata, damb ua sòrta d’aubedient pavor, se quilhèc sus era punta des pès, e fotèc un còp de punh en un des veires, que se trinquèc e queiguec damb tarrabastòri.
Plan ben, didec eth pair.
Qu’ère grèu e brusc.
Era sua guardada recorrie ara prèssa toti es cornèrs deth humarau.
S’aurie dit qu’ère un generau que hège es darrèri preparatius en moment que va a començar era batalha.
Era mair, qu’encara non auie badat boca, se lheuèc e preguntèc damb votz lenta e sorda, qu’es sues paraules semblauen gésser coma colistrades:
Estimat, se qué vòs hèr?
Cala-te en lhet, responec er òme.
Era entonacion que non admetie replica.
Era mair aubedic e se metec pesadaments en ua estrada.
Mentretant s’entenien somics en un cornèr.
Qué ei aquerò?
Era hilha mendre, sense gésser dera ombra que s’auie amagat mostrèc eth sòn punh sagnós.
En trincar eth veire que s’auie herit; auie vengut a plaçar- se apròp dera estrada de sa mair e aquiu ploraue silenciosaments.
Que li toquèc ara mair lheuar-se e cridar:
Ja ac ves.
Non hès senon pegaries, en trincar eth veire s’a talhat era man.
Plan mielhor!, didec er òme.
Ac auia previst.
Com que plan mielhor?
Tranquils!, repliquèc eth pair.
Que suprimisqui era libertat de prensa.
E, en tot estarnar era camisa de hemna qu’amiaue botada, treiguec d’era ua tira de tela que damb era estropèc viuaments eth punh sagnós dera mainada.
Hèt aquerò, era guardada se calèc damb satisfaccion ena estarnada camisa.
E era camisa tanben!
Tot qu’a un aire magnific.
Un vent gelat en passar peth veire entraue en quarto.
Eth bromadís exterior penetraue en eth e se dilataue coma esblancossit coton vagaments des.hèt per dits invisibles.
A trauèrs deth veire trincat se vedie quèir era nhèu.
Eth hered prometut era vesilha peth solei dera Candelèra auie arribat efectiuaments.
Eth pair passegèc ua guardada ath sòn entorn coma entà assegurar-se’n de qué non auie desbrembat arren.
Cuelhec ua vielha paleta e lancèc damb era cendre sus es tidons banhadi enquia amagar-les complètaments.
Dempús, incorporant-se e apuant-se ena humeneja, didec:
Ara que ja podem recéber ath filantròp.
VIII.- Er arrai de solei ena tuta.
Era hilha màger s’apressèc e botèc era sua man sus era deth pair.
Paupa, li didec, veiràs quin hered qu’è.
Bè!, responec eth pair.
Que n’è mès jo.
Era mair cridèc impetuosaments:
Silenci!, didec er òme.
Era mair, guardada de bèra manèra, se carèc.
I auec ena tuta un moment de silenci.
Era hilha màger des.hilaue damb mina indiferenta er extrèm inferior dera ahlaçada; era mendre seguie somicant: era mair l’auie cuelhut eth cap entre es mans e la caperaue de punets, en tot dider-li en votz baisha:
Tresaur mèn!
Dempús, en tot virar-se de cap ara màger, didec:
Aguest òme que non arribe!
E herit ara mainada!, mormolhèc era mair.
S’aguest òme non venguesse…
Ò!, com se tarde!
Eth, que deu díder: “me demoraràn.
Aquiu que son entad aquerò!”.
Ò!, com les è en òdi!
E damb quina jòia, quina alegria, quin estosiasme, damb quina satisfaccion estofaria a toti aguesti rics!
Que non ei solet aquerò çò que jo voi, ramat de pècs: qu’ei sòs.
A!, sòs, jamès!
Perque diden qu’anaríem a beuer-lo e qu’èm uns embriacs e uns guiterosi.
E eri?
Qué ei çò que son e çò que sigueren en d’auti tempsi?
Panaires; se non, que non s’aurien enriquit.
Ò!, s’aurie d’agarrar ara societat entre es quate puntes d’ua ahlaçada e lançà’c tot en aire.
Tot se trincarie, ei possible; mès aumens arrés aurie arren, e aquerò auríem guanhat.
Mès, se qué hè eth mastin deth tòn benefic senhor?
Vierà?
Dilhèu er animau aurà desbrembat era adreça!
Volgue Diu qu’aguest vielh bèstia…
En aqueth moment balhèren un leugèr còp ena pòrta; er òme se precipitèc entada era e dauric; exclamant damb prigondes salutacions e arridolets d’adoracion:
Un òme d’edat madura e ua joena campèren ena pòrta deth humarau.
Mario non auie deishat eth sòn lòc.
Çò que sentic en aqueth moment que non se pòt exprimir en lengua umana.
Qu’ère Era.
Tot aqueth qu’a estimat se’n sap des accepcions ludentes que contien es quate letres d’aguesta paraula: Era.
Qu’ère era, plan que òc.
Mario a penes la distinguie a trauèrs deth luminós bugàs que s’auie esparjut de ressabuda sus es sòns uelhs.
Qu’ère aqueth doç èsser absent, aqueth astre qu’entada eth auie ludut pendent sies mesi; qu’ère aqueth viston, aqueth front, aquera boca, aqueth beròi ròstre esbugassat que l’auie deishat negat ena escurina en anar-se’n.
Era vision s’auie esclipsat e reapareishie.
Reapareishie en aquera ombra, en aqueth humarau, en aquera tuta difòrme, en aqueth orror.
Mario s’estrementic.
Com!
Qu’ère era!
Es batècs deth sòn còr li trebolauen era vista.
Se sentie pròche a estarnar-se en somics.
Com!
La tornaue a veir dempús d’auer-la cercat pendent tant de temps!
Li semblaue qu’auie perdut era sua amna e que venguie de trapar-la.
Se conservaue madeish, sonque un shinhau mès esblancossida; formaue eth marc deth sòn delicat ròstre un chapèu de velot violeta, e amagaue era sua figura ua mantilha de satin nere.
Jos era sua longa pelha s’entrevedie eth sòn petit pè, presoèr en ua bòteta de seda.
Que l’acompanhaue eth senhor Blanc.
Auie hèt quauqui passi peth quarto e auie deishat un gran paquet sus era taula.
Era Jondrette màger s’auie retirat darrèr dera pòrta e guardaue damb uelhs tristi aqueth chapèu de velot, aqueth abric de seda e aqueth encantador ròstre erós.
IX.- Jondrette lèu plore.
Autant escura ère era casina qu’es persones que venguien deth dehòra experimentauen en entrar en era çò de madeish qu’aurien sentut en entrar en ua tuta.
Es dus nauèth vengudi auancèren damb ua cèrta trantalhada, distinguint a penes formes vagues ath sòn entorn, mentre qu’èren perfèctaments visti e examinadi pes abitants deth humarau, avedadi ad aguest crepuscul.
Eth senhor Blanc s’apressèc damb era sua guardada brava e trista e li didec a Jondrette pair:
Dempús, apressant-se ena aurelha dera sua hilha màger tant qu’es dus visitaires examinauen aqueth planhós interior, higec en votz baisha e plan rapid:
Hein?
Non ac didia jo?
Pelhòts, mès non sòs.
Toti son madeish.
Fabantou, responec era.
Er artista dramatic, plan!
Just a temps se’n brembèc Jondrette, donques qu’en aqueth moment eth senhor Blanc se viraue entada eth e li didie damb aguesta portadura deth qui cèrque un nòm:
Veigui qu’ètz plan digne de plànher senhor…
Fabantou, responec viuaments Jondrette.
Senhor Fabantou, plan, qu’ei aquerò.
Ja me’n brembi.
Artista dramatic, senhor, qu’a abtengut quauques capitades.
Aciu Jondrette credec evidentaments qu’auie arribat eth moment “d’apoderar-se” deth filantròp.
Discipol de Talma, senhor, qu’è estat discipol de Talma.
A!, ara qu’ei arribat eth torn deth malastre; ja ac vedetz, benfactor mèn, que non è ne pan ne huec.
Es mies praubes hilhes non an huec!
Era mia soleta cagira, sense sèti!
Un veire trincat!
E damb aguest mau temps!
Era mia esposa en lhet, malauta!
Prauba hemna!, didec eth senhor Blanc.
Era mia hilha herida!, higec Jondrette.
Era gojata distrèta damb era arribada des dus estranhs s’auie metut a contemplar ara “senhoreta” e auie deishat de plorar.
Plora, crida!, li didec en votz baisha Jondrette.
E ath còp, li peciguèc era man herida; tot aquerò damb un vertadèr talent de panaire.
Era gojata fotèc un sorriscle enquiath cèu.
Era adorabla joena que Mario cridaue en sòn còr “era sua Ursula” s’apressèc, ara prèssa.
Prauba mainada!, didec.
Qu’ei un accident que l’a arribat trabalhant en ua mecanica entà guanhar sies sòus ath dia.
Dilhèu auram de talhar-li eth braç.
De vertat?, didec eth senhor Blanc, espaurit.
Era gojata, en cuélher aguestes paraules seriosaments, comencèc a plorar mès fòrt.
Ai, òc, benfactor mèn!, responec eth pair.
Dempús quauqui instants, Jondrette contemplaue ath “filantròp” d’ua manèra estranha.
Mentre parlaue semblaue escorcolhar atentiuaments, coma se sagèsse de cercar quauquarren enes sòns rebrembes.
Guarda ben ad aguest òme!
Dempús, virant-se de cap ath senhor Blanc, e contunhant era sua lamentacion:
Que non posqui gésser pr’amor que non è ròba.
Se l’auessa, encara que siguesse dolenta, vieria a tier-li ua visita ara senhoreta Mars, que me coneish, e m’estime fòrça.
Non s’està encara en carrèr Tourdes Dames?
Sabetz, cavalièr, qu’en aguesta província auem trabalhat amassa.
Qu’è compartit es sòns laurèrs.
Celimene vierie en mèn secors, cavalièr.
Elmira balharie aumoina a Belisari!
Mès non, arren!
E ne un solet sòu en casa!
Era mia hemna malauta, era mia hilha perilhosaments herida, e ne un sòu!
Era mia hemna patís de contraccions, efecte dera edat, complicadi damb ua afeccion deth sistèma nerviós; qu’a besonh de certants suenhs, madeish qu’era mia hilha.
Mès com pagar ath mètge e ath potecari sense un sò horadat!
Que m’ajulharia dauant d’ua desena, senhor.
Guardatz en qué son redusides es arts.
E sabetz, beròia senhoreta, e vos, mèn generós protector, vos qu’alendatz vertut e bontat, e que perhumatz aguesta glèisa qu’era mia hilha, en vier a pregar, vos ve cada dia…, sabetz per qué jo eduqui religiosaments as mies hilhes?
Que non è volut que se tenguessen ath teatre.
A!, es coquines!
Que jo les veigui ja que van peth mau camin…
E non digui badinades jo!
Les hèsqui longui sermons sus er aunor, sus era morau, sus era vertut.
Preguntatz-les-ac.
Que mos cau que vagen dretes.
Qu’an pair.
Non son d’aguestes maleroses que comencen per non auer familha e acaben per emparentar damb eth public; qu’ara prumeria son era senhoreta Arrés, e dempús vien a èster era senhoreta de Toti.
Macareu, aquerò que non se passarà ena familha Fabantou.
Sagi d’educar-les ena vertut, e que siguen, que siguen aunèstes e braves, e que creiguen en Diu, tè.
E plan, senhor, eth mèn digne senhor, sabetz se qué arribarà deman?
Guardatz, senhor que deui quate trimestres!, un an, ei a díder, seishanta francs!
Jondrette mentie.
Quate trimestres non aurien hèt que quaranta francs, e non ne podie déuer quate, donques que non hège sies mesi que Mario n’auie pagat dus.
Eth senhor Blanc treiguec cinc francs dera pòcha, e les botèc sus era taula.
Jondrette qu’auec temps entà gasulhar ara aurelha dera sua hilha màger:
Aganit!
Qué volerà que hèsca jo damb es sòns cinc francs?
Despen causes!
Mentretant s’auie trèt un mantèl escur qu’amiaue sus era sua levita blua, e l’auie lançat sus eth dorsièr dera cagira.
Era cara de Jondrette s’aluguèc damb ua estranha expression, e contestèc viuaments:
Òc, eth mèn admirable benfactor.
Vierè tàs sies, e vos harè a vier es seishanta francs.
Ò, benfactor mèn!, exclamèc Jondrette coma delirant.
E ahigec en votz baisha:
Guarda-lo ben, hemna.
Eth senhor Blanc auie cuelhut deth braç ara sua beròia hilha, e se virèc entara pòrta.
Enquiath ser, amics mèns, didec.
Tàs sies?, didec Jondrette.
Tàs sies en punt.
En aqueth moment era Jondrette màger tachèc es uelhs en mantèl deishat sus era cagira:
Senhor, didec, desbrembatz eth vòste mantèl.
Jondrette dirigic ara sua hilha ua guardada furibonda, acompanhada d’un arroncilhament d’espatles formidable.
Eth senhor Blanc se virèc, e contestèc arrint:
Non, que non lo desbrembi, lo dèishi.
Ò!, protector mèn!
Eth mèn august benfactor!, didec Jondrette.
Permetetz-me que vos acompanha enquiath vòste coche.
Se gessetz, didec eth senhor Blanc, botatz-vos aguest abric.
Jondrette non se lo hec repetir dus còps.
Se jarguèc ara prèssa eth mantèl escur.
E toti tres gesseren deth humarau; Jondrette precedint as dus visitaires.
X.- Tarifa des coches de loguèr: dus francs ara ora.
Mario non s’auie perdut arren d’aquera scèna, e en realitat, totun, non auie vist arren.
Es sòns uelhs auien estat de contunh tachadi ena joena, eth sòn còr s’auie, entà didè’c atau, apoderat d’era, e l’auie enrodat tota sancèra dès eth sòn prumèr pas en humarau.
Pendent tot eth temps qu’era siguec aquiu, damb aquesta vida der extasi que suspen es percepcions materiaus e precipite tota era amna sus un solet punt.
Contemplaue non ad aquera joena, senon ad aquera lum qu’amiaue ua mantilha de satin e un chapèu de velot.
S’era estela Sirius auesse entrat en quarto non l’aurie enludernat mès.
Mentre era joena daurie eth paquet, desplegaue es pèces e es vanes, preguntaue ara mair malauta damb bontat e ara gojata herida damb tendresa, Mario espiaue toti es sòns movements e sajaue d’enténer es sues paraules.
Coneishie es sòns uelhs, eth sòn front, era sua beresa, era sua portadura, eth sòn anament; çò que non coneishie qu’ère ere era sua votz.
S’auie pensat enténer quauques paraules, un còp, en Luxembourg, mès que non n’ere solide fòrça d’aquerò.
Qu’aurie balhat dètz ans dera sua vida pr’amor d’entener-la, pr’amor de poder amiar ena sua amna un shinhau d’aquera musica.
Mès tot se perdie enes declaracions planhoses e enes jeremiades de Jondrette; Aquerò irritaue vertadèraments a Mario, autanplan ath miei deth sòn extasi.
Non la deishaue de uelh.
Non podie imaginar-se que siguesse aquera creatura era que vedie en miei d’èssers tant immondi en aquera monstruosa casina.
Que li semblaue veir un colibri entre grapauds.
Quan era joena gessec, eth solet auec un pensament: seguir-la, non pèrder es sues peades, non deishar-la enquia saber a on s’estaue, non tornar-la a pèrder, aumens dempús d’auer-la trapat tan miraculosaments.
Sautèc dera comòda e cuelhec eth sòn chapèu.
En botar era man en picapòrt, quan ja anaue a gésser, l’arturèc ua reflexion.
Eth correder ère long, era escala estreta e penenta, Jondrette fòrça blagaire, eth senhor Blanc non aurie encara pujat en sòn coche, e se, en tot virar-se en correder, ena escala o en lumedan, lo vedie en aquera casa, evidentaments s’espauririe e traparie era manèra de hùger de nauèth, e un aute còp s’aurie acabat tot.
Se qué hèr?
Demorar un shinhau?
Mès, tant que demoraue, eth coche poirie partir.
Mario ère en tot trantalhar.
Fin finau se risquèc e gessec deth sòn quarto.
Que non i auie ja arrés en correder; correc entara escala, tanpòc i auie arrés ena escala.
Baishèc a tot córrer e arribèc en baloard just a temps entà veir un coche de loguèr virant era cantoada deth carrèr de Petit-Banquier e entrar en París.
Mario se filèc de cap ad aquera direccion.
En arribar ena cantoada deth baloard tornèc a veir eth coche que baishaue rapidaments peth carrèr de Mouffetard.
Eth coche ère ja plan luenh e non lo podie arténher.
Se qué hèr?
Córrer ath sòn darrèr?
Impossible.
Ath delà, deth coche poirien observar qu’un individú corrie a tota maquina ena sua persecucion, e eth pair l’arreconeisherie.
En aqueth moment, edart inausit e meravilhós!, Mario trapèc un cabriolet de loguèr que passaue uet peth baloard.
Solet i auie ua decision a cuélher: pujar en cabriolet e seguir ath coche.
Aquerò qu’ère segur, eficaç.
Mario hec un senhau ath menaire tà qué s’arturèsse, e li cridèc:
Per ores!
Mario ère sense corbata, amiaue botat eth vestit des dies de cada dia, que li mancauen quauqui botons e era sua camisa ère estarnada per un des plecs deth pitrau.
Eth menaire s’arturèc, guinhèc eth uelh, e estenec entà Mario era sua man quèrra, en tot heregar doçaments eth guinhaire e eth pòdo.
Qué se passe?, didec Mario.
Pagament per auança, didec eth menaire.
Mario se’n brembèc de qué non amiaue damb eth que setze sòus.
Guaire?, preguntèc.
Quarata sòus.
En tornar, vos pagarè.
Eth menaire, coma responsa, fiulèc era cançon dera Palisse, e li fotèc un còp de soriac ath shivau.
Mario vedec aluenhar-se eth cabriolet damb mina consternada.
Qu’auie vist, e demoraue de nauèth cèc.
Pensèc amaraments, e mos ac cau díder, damb ua prigonda pena enes cinc francs qu’aqueth madeish maitin l’auie balhat ad aquera miserabla gojata.
S’auesse auut es sòns cinc francs, qu’ère sauvat; reneishie, gessie deth limb, des tenèbres; gessie der isolament, der spleen, dera veudetat; tornaue a nudar eth hiu nere deth sòn destin ad aqueth polit hiu d’aur que venguie de flotar dauant des sòns uelhs e de trincar-se un aute còp.
Entornèc, donc, en sòn humarau desesperat.
Aurie pogut pensar qu’eth senhor Blanc auie prometut tornar pera net e que solet d’eth depenie manejar-se mielhor aqueth viatge entà seguir-lo; mès pendent era sua contemplacion a penes l’auie entenut.
En moment de pujar era escala vedec en aute costat deth baloard, ath cant dera desèrta paret deth carrèr dera Barralha des Gobelins, a Jondrette estropat en mantèl deth “filantròp”, que parlaue damb un d’aguesti òmes de mina sospechosa, que s’a convengut cridar guits des barralhes; gent d’aspècte equivòc, de monològs sospechosi qu’an aspècte de mau pensadi, e que dormissen normauments pendent eth dia, çò que hè pensar que trabalhen pendent era net.
Aqueri dus òmes, parlant quiets jos era nhèu que queiguie a grani flòcs, formauen un grop qu’a un agent de policia l’auesse, solide, cridat era atencion, mès que Mario a penes se n’encuedèc.
Ça que la, per dolorosa que siguesse era sua meditacion non podec mens de dider-se qu’aqueth guit des barralhes, que damb eth Jondrette parlaue, se retiraue a un tau Panchaud, alias Primaverau, alias Colmenero, que Courfeyrac l’auie mostar un còp, e que passaue en barri per un caminaire nueitiu pro perilhós.
Ja auem vist en libre anterior eth nòm d’aguest gojat.
Aqueth Panchaud, alias Primaverau, alias Colmenero, figurèc posterioraments en fòrça causes criminaus e venguec a èster un bandit celèbre.
Aué existís en estat de tradicion entre es bandits e panaires.Tà finau deth darrèr règne formaue escòla.
E pera tarde, en escurir, ara ora que se formen grops e se parle en votz baisha, parlauen d’eth ena Fòrça, ena Tuta des Leons.
En 1832, era policia lo susvelhaue ja; mès qu’encara non s’auie estreat seriosaments.
XI.- Ofèrtes de servici dera misèria ath dolor.
Mario pugèc era escala deth humarau tot doç; quan anaue a entrar ena sua cèla vedec ath sòn darrèr ara Jondrette màger que lo seguie.
Aquera gojata que l’ère odiosa ara vista; qu’ère era, qu’auie es sòns cinc francs; ère ja massa tard entà reclamar-les-ac; eth cabriolet non ere ja aquiu, e eth coche deth senhor Blanc anaue plan luenh.
Ath delà, non les ac entornarie.
Per çò de preguntar-li sus era casa des qu’auien estat aquiu adès, qu’ère inutil, pr’amor qu’evidentaments non la sabie, donques qu’era carta signada Fabantou anaue dirigida Ath benfactor dera glèisa de Santiago de Haut- Pas.
Mario entrèc en sòn quarto e possèc era pòrta ath sòn darrèr.
Que non se barraue, e en virar-se vedec ua man que tenguie era pòrta miei dubèrta.
Qué se passe?, didec.
Qui ei aciu?
Qu’ère era Jondrette.
Ètz vos?, repliquèc Mario damb duretat.
Un aute còp vos?
Era semblaue cogitosa e non lo guardaue.
Que non auie era seguretat d’aqueth maitin.
Non auie entrat e se mantenguie ena ombra deth correder a on Mario la vedie a trauèrs dera pòrta miei dubèrta.
Responetz o non?, didec Mario.
Qué voletz?
Era lheuèc entada eth era sua guardada amortada, a on semblaue alugar-se vagaments ua sòrta de claror, e li didec:
Senhor Mario, semble qu’ètz trist, qué vos cau?
Jo!, didec Mario.
Òc, vos.
Que non me cau arren.
Non.
Vos digui que òc.
Deishatz-me en patz.
Mario empossèc un aute còp era pòrta, mès era contunhèc tient-la dubèrta.
Guardatz, didec.
Que hètz mau.
M’auetz balhat entà minjar; didetz-me ara se qué vos cau.
Qu’ètz trist, aquerò que se ve de luenh.
Non voleria qu’auèssetz cap de pena.
Qué me cau hèr entad aquerò?
Posqui servir-vos en quauquarren?
Tietz-me.
Non vos demani es vòsti secrets, que non è besonh de qué me les digatz; mès, ara fin, que posqui èster-vos utila.
Que vos posqui ajudar, donques que tanben ajudi ath mèn pair.
Quan me cau amiar cartes, vier enes cases, preguntar de pòrta en pòrta, trapar adreces, seguir a quauqu’un, jo que servisqui entad aquerò.
Plan, donc, fidatz-me çò que vos passe, parlarè damb es persones; quauqui viatges, quauquarrés que parle damb es persones pòt servir entà que se sàpien es causes, e tot s’apraie.
Tietz-me a jo.
Ua idia trauessèc era imaginacion de Mario.
Qui mensprède ua arrama quinsevolh quan se sent quèir?
Aguesta l’interrompec damb un relampit d’alegria enes uelhs.
Òc, òc, tutejatz-me; m’ac estimi mès.
S’apressèc ara Jondrette.
Escota… li didec.
Sabes a on demoren?
Non.
Sabe-te’n.
Era guardada de Jondrette, de trista s’auie vengut alègra, e d’alègra venguec ombriua.
Ei aquerò çò que voletz?, preguntèc.
Non.
Dilhèu les coneishetz?
Aqueri les que s’auien convertit en la auien un sabi pas qué de significatiu e amargant.
Pòs o non?, didec Mario.
Qu’auratz era adreça d’aguesta beròia senhoreta.
I auie enes paraules beròia senhoreta un accent que shordèc a Mario, que repliquèc:
Plan!, qu’ei parièr; era adreça deth pair e dera hilha.
Era Jondrette lo guardèc fixaments.
Qué me balharatz?
Tot çò que volgues.
Tot çò que volga?
Qu’auratz aguesta adreça.
Joquèc eth cap; dempús, damb un movement brusc, tirassèc era pòrta que se barrèc.
Mario se trapèc solet.
Se deishèc quèir sus ua cagira, eth cap e es codes apuadi en lhet, en.honsat en pensaments que non podie retier, e coma cuelhut per un vertige.
Tot çò que s’auie passat dès eth maitin, era aparicion der àngel, era sua desaparicion, çò qu’aquera gojata venguie de dider-li, un bualh d’esperança flotant ena ua immensa desesperacion, tot aquerò aumplie confusaments eth sòn cervèth.
En un virament de uelhs se vedec interrompuda violentaments era sua meditacion.
Entenec era votz nauta e dura de Jondrette prononciar aguestes paraules, qu’entada eth auien eth mès estranh interès.
Te digui que ne sò segur d’aquerò, e que l’è arreconeishut.
De qui parlaue Jondrette?
A qui auie arreconeishut?
Ath senhor Blanc?
Ath pair dera “sua Ursula”?
Dilhèu Jondrette lo coneishie?
Aurie Mario d’aquera manèra brusca e inesperada totes es notícies, que sense eres era sua vida ère escura entada eth madeish?
Se’n saberie, fin finau, de a qui estimaue?
Qui ère aquera joena?
Qui ère sa pair?
Ère a mand d’illuminar- se era espessa ombra que les curbie?
Se trincarie eth vel?
A!, mon Diu!
Sautèc mèsalèu que pugèc sus era comòda, e tornèc en sòn lòc, près deth petit trauc deth tenhat.
D’aquiu estant, tornèc a veir er interior dera tuta de Jondrette.
XII.- Emplec dera monèda de cinc francs deth senhor Blanc.
Arren auie cambiat en anament dera familha, coma non siguesse era hemna e es hilhes, qu’auien treigut deth paquet, e s’auien botat, cauces e camisetes de lan.
Dues vanes naues sigueren estirades sus es dus lhets.
Jondrette acabaue, plan que òc, d’entrar.
Auie encara coma ua sòrta de superalend costat peth cansament.
Es sues hilhes èren seigudes en solèr près dera humeneja, era màger guarint era man dera mendre.
Era sua hemna ère coma ajocada ena estrada immediata ara humeneja, damb ròstre espaurit.
Jondrette se passejaue peth humarau, d’un costat en aute, a longues calhamardades, e es sues guardades qu’èren extraordinàries.
Era hemna, que semblaue timida e coma herida d’estupor dauant deth sòn marit, gausèc a preguntar-li:
Mès, de vertat, n’ès segur?
Segur!
Que ja hè ueit ans, mès lo coneishi!
Ò!, òc, lo coneishi!
Com!
Non t’a vengut en cap?
Non.
E, ça que la, te didí que parèsses atencion!
Qu’ei eth madeish resson de votz.
Mès ben jargat, qu’ei era soleta diferéncia.
A!, vielh misteriós deth diable, que ja te tengui!
S’arturèc e les didec as sues hilhes:
Vosates anatz-vo’n d’aciu.
Es hilhes se lheuèren entà aubedir.
Era mair gasulhèc:
Damb era sua man mala?
Er aire que l’anarà ben, didec Jondrette.
Anatz-vo’n.
Evidentaments aqueth òme ère des que non se les replique.
Es dues gojates gesseren.
En moment qu’anauen a trauessar eth lumedan dera pòrta eth pair arturèc ara màger peth braç e didec damb un accent especiau.
Que vos voi veir aciu, as dues, tàs cinc en punt.
Mario parèc encara mès era aurelha.
Jondrette, ja solet damb era sua hemna, se metec a passejar de nauèth peth quarto e hec dus o tres torns en silenci.
Dempús ocupèc quauques menutes en hèr a entrar e passar pera cintura deth pantalon era part inferiora dera camisa de hemna qu’amiaue botada.
De pic se virèc entara Jondrette, crotzèc es braci, e exclamèc:
Vos que te diga ua causa?
Era senhoreta…
E plan, qué?, repliquèc era hemna, era senhoreta?
Mario non podec dobtar; qu’ère d’era que se parlaue.
Escotaue damb afogada ansietat.
Tota era sua vida ère enes sues aurelhes.
Mès Jondrette s’auie inclinat e auie parlat baish ara sua hemna.
Dempús se lheuèc, e acabèc en votz nauta:
Qu’ei era!
Aguesta?, didec era hemna.
Aguesta, contestèc eth marit.
Que non i a paraula que posque exprimir çò qu’auie en er aguesta dera mair.
Qu’èren era suspresa, era ràbia, er òdi e era colèra, barrejadi e combinadi en monstruosa entonacion.
Que n’auie auut pro damb pòques paraules, eth nòm que sens dobte l’auie dit eth marit ena aurelha entà qu’aquera hemna gròssa, adormida, se desvelhèsse, e de repugnanta venguesse a espaventosa.
Impossible!, sorrisclèc.
Ua mantilha de satin, chapèu de velot, bòtes e tot!
Mès de dus cents francs en ròba!
Quinsevolh se pensarie qu’ei ua senhora!
Que non pòt èster era!
Te digui que n’ei!
Ja ac veiràs.
Ad aquera afirmacion tant absoluda, era Jondrette lheuèc era sua ampla cara ròia e ròsa, e guardèc tà naut damb ua expression difòrme.
En aqueth moment li semblèc a Mario mès temibla encara qu’eth sòn marit.
Qu’ère ua porcèra damb era guardada d’ua tigresa.
Com!, repliquèc.
Ò!, que la voleria esvrentar a còps de sabata!
Sautèc deth lhet e s’estèc un moment de pès, esperluada, dambs es hièstres deth nas dilatades, miei dubèrta era boca, crispadi es punhs e botadi entà darrèr.
Dempús se tornèc a deishar quèir sus era estrada.
Er òme anaue e venguie sense parar atencion ara sua hemna.
Dempús de quauqui moments de silenci s’apressèc ara Jondrette e s’arturèc ath sòn dauant damb es braci crotzadi, coma ac auie hèt moments abans.
E vòs que te diga ua auta causa?
Qué?, preguntèc era.
Jondrette responec en votz baisha e brèu:
Qu’era mia fortuna ei hèta.
E seguic:
Mil trons!
Que ja è auut pro misèria; era mia carga e era des auti.
Que non me’n burli; aquerò ja non me divertís; pro de trufaries, bon Diu!
Non mès comèdia, Pair Etèrn!
Que voi que m’arribe eth mèn torn abantes de crebar!
Que voi èster un shinhau milionari!
Hec eth torn ara tuta e didec:
Coma es auti.
Qué vòs díder?, preguntèc era hemna.
Botgèc eth cap, guinhèc es uelhs e lheuèc era votz coma un charlatan de plaça que va a hèr ua demostracion.
Se qué voi díder?, escota.
Shiiit!, gasulhèc era Jondrette.
Non tan naut!
Qui mos a d’enténer?
Eth vesin?
Ath delà, aguest gran bèstia ne enten, ne ve, ne compren; a mès, coma t’è dit, l’lè vist gésser.
Ça que la, per ua sòrta d’instint, Jondrette baishèc era votz, encara que non pro entà qu’es sues paraules non arribèssen ena aurelha de Mario.
Ua circonstància favorabla, e qu’auie permetut a Mario non perder-se arren d’aguesta convèrsa, ei qu’era nhèu qu’auie queigut amortesie eth bronit des veitures en baloard.
Mario entenec çò que seguís:
Qu’è vist a quauqui amics; eth vierà tàs sies.
Se harà a vier seishanta francs!
Brigand!
As vist se com l’è embolhat entà que dèishe anar seishanta francs, damb eth mèn casalèr e damb eth 4 de hereuèr, que non pòt èster fin de trimèstre?
Be n’ei de bèstia!
Que vierà, donc, tàs sies.
Ad aguesta ora eth vesin se n’aurà anat a minjar; era tia Bougon ei en tot hèr era vaishèra ena ciutat; que non i aurà arrés ena casa.
Eth vesin non torne jamès abans des onze; es mainades que seràn ara demora, tu mos ajudaràs, e eth s’executarà.
E se non s’excute?, preguntèc era hemna.
Jondrette hec un gèst sinistre, e didec:
Nosati l’executaram.
E deishèc anar ua arridalhada.
Qu’ère eth prumèr còp que Mario lo vedec arrir.
Aquera arridalhada ère hereda e suau, e hège estrementir.
Jondrette dauric un armari qu’ère apròp dera humeneja e treiguec d’eth ua casqueta vielha que se botèc, dempús d’auer-la netejat damb era manja.
Ara, didec, vau a gésser; que me cau veir encara a quauqui des bons.
Ja veiràs com aquerò marche.
Serè dehòra eth mendre temps possible.
Qu’ei un bon còp eth que vam a balhar; susvelha era casa.
E damb es mans enes pòches des pantalons s’estèc un moment cogitós; dempús exclamèc:
Sabes que non ei mala sòrt que non m’age arreconeishut?
S’escaparie!
Era mia barba ei que mos a sauvat!
Era mia pereta romantica!
Era mia polida pereta romantica.
E se metec a arrir de nauèth.
Dempús s’apressèc ena hièstra.
Seguie nheuant e eth cèu ère gris.
Quin temps de gossets!, didec.
Dempús, cordant-se eth mantèl, higec:
Qu’a eth peu plan long.
Sense aquerò que non auria pogut gésser, e tot s’ac aurie hèt a vier eth param.
Be n’a d’edarts en mond!
E calant-se era casqueta enquias uelhs, gessec.
A penes auec temps de hèr quauqui passi dehòra, quan era pòrta se tornèc a daurir e eth sòn perfil sauvatge e intelligent reapareishec pera dubertura.
M’auia desbrembat dider-te qu’ages premanit un horneth de carbon.
Un horneth de carbon?, preguntèc era hemna.
Aquerò costarà trenta sòus; damb era rèsta portarè minjar.
Pr’amor que jo, ath mèn torn, me calerà crompar quauquarren.
Guaire ne crompi?
Ua arròva.
Diables, non.
Per qué?
Non ac despenes tot.
Per qué?
Eth qué?
Quauquarren.
Guaire n’auràs de besonh?
A on ei per aciu un quincalhèr?
En carrèr de Mouffetard.
A!, òc; ena cantoada deth carrèr; ja me’n brembi.
Cinquanta sòus, o tres francs.
Que non restarà guaire entath minjar.
Aué que non se tracte de minjar que i a quauquarren entà hèr.
Qu’ei pro, beròi.
Entenuda aguesta vantaria dera sua hemna, Jondrette barrèc era pòrta, e aguest còp Mario entenec aluenhar-se es sòns passi peth correder deth casalon e baishar era escala a tot córrer.
Que tocaue era ua en aqueth moment en Sant Medardo.
XIII.- Solus cum solo, in loco remoto, non cogitabuntur orare Pater Noster.
Per mès soniaire que siguesse Mario, que ja auem dit qu’ère d’ua natura fèrma e energica.
Es costums de reculhiment solitari, desvolopant en eth era simpatia e era pietat, l’auien amendrit dilhèu era facultat d’irritar-se; mès que l’auien deishat intacta era facultat d’indignar-se.
Qu’auie era benvolença deth brahman e era severitat d’un jutge; qu’auie pietat d’un grapaud, mès estronhaue a ua vibòra.
Ara plan, era sua guardada s’auie calat en ua tuta de vibòres; qu’ère un nin de monstres qu’auie ena sua preséncia.
Que mos cau estronhar ad aguesti miserables!, didec.
Degun des enigmes que demoraue veir esbugassar-se s’auie esclarit; ath contrari, lèu toti s’auien escurit dilhèu un shinhau mès.
Arren mès se’n sabie dera beròia joena deth Luxembourg ne der òme que cridaue senhor Blanc, sonque que Jondrette les coneishie.
A trauèrs des tenebroses paraules qu’auie entenut, solet entrevedie ua causa de forma clara, e ère que se premanie ua emboscada, ua emboscada escura, mès terribla; qu’es dus corrien un gran perilh; era joena, probablaments; eth pair, segur; qu’ère de besonh sauvar-les; qu’ère de besonh des.heir es orribles combinacions des Jondrette e trincar era tela d’aqueres aranhes.
Observèc un moment ara Jondrette.
Qu’auie treigut d’un cornèr un vielh hornèu de palastre e anaue remenant enes sòns utisi de hèr vielh.
Baishèc dera comòda çò de mès suauments possible e tient compde de non hèr eth mendre bronit.
En sòn espant per çò que se premanie e en orror qu’es Jondrette l’auien costat, sentie ua sòrta d’alegria damb era idia de qué poirie prestar un gran servici ara qu’estimaue.
Mès, se qué hèr?
Avertir as persones menaçades?
A on podie trapar-les?
Que non sabie era sua adreça.
Auien apareishut un moment dauant des sòns uelhs e dempús s’auien tornat a en.honsar enes immenses prigondors de París.
Demorar ath senhor Blanc ena pòrta tàs sies en moment qu’arribèsse, e previer-lo deth param?
Mario auie cinc ores tà dispausar.
Sonque li calie hèr ua causa.
Se botèc eth sòn frac presentable, s’estaquèc un mocador en còth, cuelhec eth chapèu e gessec, sense hèr mès bronit que s’auesse caminat sus mossa e descauç.
Mentretant, era Jondrette seguie remenant es sòns utisi.
Un còp dehòra de casa, se filèc de cap ath carrèr deth Petit-Banquier.
Ère coma ena mitat d’aguest carrèr, près d’ua tapia plan baisha, que se podie sautar en bèri lòcs, que daue entà un terren èrm; caminaue tot doç, cogitós; era nhèu amortesie eth bronit des sòns passi, quan de pic entenec votzes que parlauen apròp d’eth.
Virèc eth cap; eth carrèr qu’ère desèrt; non se vedie ad arrés; qu’ère en plen dia, e totun aquerò, s’entenien claraments dues votzes.
Qu’auec era idia de campar per dessús dera paret deth costat.
I auie aquiu, plan que òc, dus òmes apuats ena paret, seigudi ena nhèu e parlant en votz baisha.
Aqueres dues figures l’èren desconeishudes; er un qu’ère un òme barbut, damb blòda, e er aute un òme pelut, tot plan maujargat.
Eth barbut auie ua casqueta grèga, er aute eth cap nud e nhèu enes peus.
En tot auançar eth cap per dessús d’eri, Mario podie enténer:
Damb eth patron Minette era causa que non pòt hèr mèuca.
Ac cres atau?, didec eth barbut.
E eth pelut repliquèc:
Er aute responec trantalhant e tremolant jos era sua casqueta grèga:
Dempús se meteren a parlar d’un melodrama qu’auien vist era vesilha en teatre dera Gaité.
Mario seguic eth sòn camin.
Li semblaue qu’es paraules escures d’aqueri òmes, tant estranhaments amagadi darrèr dera paret, e ajocadi sus era nhèu, dilhèu non deishauen d’auer ua relacion damb es abominables projèctes de Jondrette.
Aguest deuie èster eth negòci.
S’endralhèc de cap ara banlèga de Sant Marcel e preguntèc ena prumèra botiga que trapèc a on i auie un comissari de policia.
L’indiquèren eth carrèr de Pontoise e eth numèro 14.
Mario se filèc entà aquiu.
En passar peth dauant d’ua hornaria crompèc un panet de dus sòus e se lo mingèc, en tot preveir que non minjarie arren mès aqueth dia.
Tant que caminaue, que hec justícia ara Providéncia.
Pensèc que se non auesse balhat peth maitin es cinc francs ara hilha de Jondrette, aurie seguit ath coche deth senhor Blanc, e per tant, ac aurie ignorat tot; arren s’aurie opausat ara emboscada des Jondrette e eth senhor Blanc serie perdut, e, plan que òc, era sua hilha damb eth.
XIV.- A on un agent de policia balhe dus còps de punh a un avocat.
En arribar en numèro 14 deth carrèr de Pontoise, pugèc en estatge principau e preguntèc peth comissari de policia.
Li voletz parlar?
Ei ua causa urgenta?
Òc, didec Mario.
Er ordenaça lo hec a passar en burèu deth cosmissari.
Un òme de nauta estatura ère aquiu de pès, darrèr d’un reishat, apuat en un radiador, e lheuant damb es sues dues mans es pèlhes d’un gran mantèl de tres capetes.
Auie era cara quarrada, boca petita e fèrma, espesses pursères peublanques, plan quilhades, e ua guardada capabla de regirar enquiath hons des pòches.
Que s’aurie pogut díder d’aquera guardada, non que penetraue, senon que regiraue.
Aqueth òme auie er aspècte non mens herotge e non mens temible qu’eth de Jondrette; a viatges còste tanta inquietud un encontre damb un gosset de caça coma damb eth d’un lop.
Qué voletz?, li didec a Mario, sense híger “cavalièr”.
Veir ath comissari de policia.
Que non i é. Jo lo remplaci.
Qu’ei entà un ahèr plan secret.
Alavetz, parlatz.
E fòrça urgent.
Alavetz, parlatz lèu.
Aqueth òme tranquil e brusc ère ath còp temible e traquillizador: qu’inspiraue temor e confiança.
Jondrette; qu’aurie complices probablaments entre es vagui des barralhes, e entre d’auti a un tau Panchaud, alias Primaverau, alias Colmenero; qu’es hilhes de Jondrette serien ara demora; que non i auie cap manèra de previer ara persona menaçada, donques que ne tansevolhe se sabie eth sòn nòm; e, a tot darrèr, que tot aquerò se realizarie tàs sies dera tarde en punt mès desèrt deth baloard der Espitau, ena casa numèro 50 e 52.
En enténer aguest numèro, er inspector lheuèc eth cap e didec heredaments:
Ei, donc, en quarto der extrèm deth correder?
Precisaments, didec Mario, e higec: dilhèu coneishetz era casa?
Er inspector s’estèc pendent un moment silenciós, dempús responec escauhant-se eth talon dera bòta ena porteta deth horneth de cauhatge:
Probablaments.
E seguic parlant entre dents, mès qu’a Mario, ara sua corbata:
Per aquiu que deu estar eth Patron Minette.
Aguestes paraules cridèren era atencion de Mario.
Eth Patron Minette!, didec.
E referic ar inspector eth dialòg qu’auien er òme pelut e er òme barbut ena nhèu, darrèr dera tapia deth carrèr deth Petit-Banquier.
Er inspector gasulhèc:
Qu’auie baishat de nauèth es paupetes e meditaue.
Per çò dera serp, que ja me pensi se qué pòt èster.
Plan!
Tostemp boten massa huec en aguesti maudits horneths.
Numèros 50 e 52, anciana casa de Gorbeau.
Dempús tachèc es uelhs en Mario.
Non auetz vist qu’aguest pelut e aguest barbut?
E a Panchaud.
Non.
Non.
Tanpòc.
Mario.
Er inspector responec:
Ne a un grandòt, massís, que se retire ar elefant deth Jardin Botanic?
Ne a un maujargat, qu’a tot er aspècte d’un ancian cora ròia?
Que non ei, donc, estonant que non l’ajatz vist.
Non.
Ath delà que tanpòc ei aguesta era sua ora.
Tornèc a sauvar silenci; dempús seguic:
Numèros 50 e 52; coneishi aguest casalon.
Be ne son de modèsti!
Eth public les incomòde.
Arren, arren.
Que voi hèr-les cantar e hèr-les barar.
Acabat aguest monològ, se virec entà Mario e li preguntèc, guardant-lo de cara:
Vos cau pòur?
De qué?, didec Mario.
D’aguesti òmes.
Er inspector guardèc a Mario mès fixaments encara, e repliquèc damb ua sòrta de solemnitat sentenciosa:
Parlatz coma un òme valent e coma un òme aunèst.
Vos que ne deuetz auer un.
Mario l’interrompec:
Plan, donc.
Qué pensatz hèr?
Er inspector se limitèc a contestar-li:
Òc, didec Mario.
L’amiatz, per edart?
Balhatz-lo-me, didec er inspector.
Mario treiguec era clau dera sua pòcha, l’ac autregèc ar inspector e higec:
Se me voletz creir, que haratz ben en vier acompanhat.
Er inspector dirigic a Mario era madeisha guardada qu’aurie dirigit Voltaire a un academic de província que l’auesse dat un consonant.
Calèc damb un solet movement es dues mans, qu’èren enòrmes, enes dues immenses poches deth sòn mantèl, e treiguent d’eri dues petites pistòles d’acèr, d’aguestes que se criden canhòtets, les ac presentèc a Mario, en tot dider-li viuaments e damb un ton brèu:
Cuelhetz aquerò.
Entornatz ena vòsta casa.
Que son cargades, cadua damb dues bales.
Observaratz, donques que i a un horat ena paret, coma m’auetz dit.
Aguesta gent vierà; deishatz-la actuar, e quan pensetz qu’era causa ei a punt, e qu’ei eth temps d’agarrar-les, lançaratz un tret de pistòla; non abantes.
Çò d’aute qu’ei causa mia.
Un tret en aire, en tet de naut, a on se vos acodisque.
Mès que mès, que non sigue massa d’ora.
Demoratz que i age principi d’execucion; vos ètz avocat e sabetz se qué vò díder aquerò.
Mario cuelhec es pistòles e se les metec ena pòcha deth pièch deth sòn frac.
Aquerò que hè massa bonha, que se ve, didec er inspector.
Mario amaguèc es pistòles a on er inspector l’indicaue.
Ara, seguic er inspector, que non mos cau pèrder ua menuta.
Es dues e mieja.
Non ei entàs sèt?
Qu’è temps, repliquèc er inspector, mès solet eth temps de besonh.
Non desbrembetz arren de çò que vos è dit.
Pom!
Un tret!
Entàs sies, didec Mario.
D’acòrd, responec Mario.
E en botar era man ena sarralha dera pòrta entà gésser, er inspector li cridèc:
XV.- Jondrette hè es sues crompes.
Quauqui moments dempús, tàs tres, Coufeyrac passaue per edart peth carrèr de Mouffetard en companhia de Bossuet.
Era nhèu redoblaue e aumplie er espaci, Bossuet l’anaue dident a Courfeyrac:
De pic Bossuet vedec a Mario, que pujaue eth carrèr entara barralha, damb un aspècte particular.
Guarda, didec Bossuet, guarda a Mario.
Que ja l’è vist, didec Courfeyrac.
Non li diguem arren.
Per qué?
Qu’ei ocupat.
En qué?
Non ves era cara qu’amie?
Quina cara?
Era d’aqueth que seguís a quauquarrés.
Qu’ei vertat, didec Bossuet.
Ves se com bote es uelhs?, didec Courfeyrac.
Mès, a qui dimònis seguís?
A quauqua poreta de quinze ans entà dauant, qu’ei encamardat.
Que non i a ua hemna en tot çò que m’artenh era vista.
Courfeyrac campèc, e exclamèc:
Que seguís a un òme.
Un òme, plan que òc, caperat damb ua casqueta e qu’era sua barba grisa se distinguie, encara que non se lo vedie senon d’esquia, caminaue a ues vint canes dauant de Mario.
Aqueth òme anaue jargat damb un mantèl nau damb un espaventós pantalon estarnat e ennerit pera hanga.
Bossuet s’estarnèc d’arrir.
Quina sòrta d’òme ei aguest?
Aguest?, repliquèc Courfeyrac.
Qu’ei un poèta.
Seguir a un òme que ne seguís a un aute!
E heren repè.
Mario, plan, qu’auie vist passar a Jondrette peth carrèr de Mouffetard e l’espiaue.
Jondrette caminaue ath sòn dauant sense sospechar que lo susvelhauen.
Gessec deth carrèr de Mouffetard, e Mario lo vedec entrar en ua des mès orribles tutes deth carrèr Gracieuse, a on s’estèc pendent un quart d’ora, e dempús entornèc en carrèr Mouffetard.
S’arturèc ena casa d’un quincalhèr que i auie en aquera epòca ena cantoada deth carrèr Pierre-Lombard, e quauques menutes dempús, Mario lo vedec gésser dera botiga, en tot amiar ena man un gran talhant, damb mange de husta blanca qu’amaguèc jos eth mantèl.
Ara nautada deth carrèr de Petit-Gentilly, virèc entara quèrra e se filèc ara prèssa entath carrèr deth Petit-Banquier.
Començaue a escurir; era nhèu, qu’auie cessat pendent uns moments, tornaue a començar.
Mario s’amaguèc darrèr dera cantoada madeisha deth carrèr de Petit-Banquier, qu’ère, coma tostemps, desèrt, e non seguic a Jondrette.
Eth terren èrm qu’enrodaue aquera tapia comunicaue damb eth corrau d’un ancian logatèr de veitures de shivaus, de non pas guaire bona fama, qu’auie hèt falhita e qu’auie encara jos es sòns cubèrts quauques vielhes berlines.
Mario credec que serie prudent profitar era abséncia de Jondrette entà entrar en casa; ath delà, era ora s’apressaue.
Totes es tardes era tia Bougon, en anar-se’n entà hèr era vaishèra ena ciutat, acostumaue a barrar era pòrta dera casa, qu’en escurir demoraue irremissiblaments barrada.
Mario l’auie autrejat era clau ar inspector de policia; qu’ère, donc, important que s’esdeguèsse.
Era tarde auançaue e lèu lèu auie ja barrat era net; que non i auie ja en orizon ne ena immensitat senon un punt illuminat peth solei: era lua, que se quilhaue roienca per darrèr dera copòla baisha dera Salpetriere.
Mario arribèc a longues calhamardades en numèro 50-52, quan encara ère era pòrta dubèrta.
Pugèc era escala de puntetes e s’esguitlèc ath long dera paret deth correder enquiath sòn quarto.
Aqueth correder, ja vo’n brembaratz, auie en ambdús costats humaraus qu’en aqueth moment èren toti uets e per logar.
Era tia Bougon deishaue normauments es pòrtes dubèrtes.
En passar peth dauant d’ua d’aqueres pòrtes Mario credec veir en desabitat quarto quate caps d’òmes immobils, emblanquidi vagaments per un arrai de lum que penetraue per ua lucana.
Mario non sagèc de veir, en non voler èster vist.
Artenhèc entrar en sòn quarto sense èster notat e sense bronit.
Que ja ere eth temps.
Pòcs instants dempús s’entenec ara senhora Bougon que se n’anaue e barraue era pòrta dera casa.
XVI.- A on se tornarà a trapar era cançon de musica anglesa qu’ère de mòda en 1832.
Mario se seiguec en sòn lhet.
Que podien èster es cinc e mieja; mieja ora solet lo separaue d’aquerò que s’anaue a passar.
Entenie bàter es sues artèries, coma s’enten eth movement deth volant d’un relòtge ena escurina.
Pensaue en aquera dobla marcha que s’efectuaue en aqueth moment enes tenèbres: eth crim auançant d’un costat; era justíca auançant der aute: que non auie pòur.
Mès non podie pensar sense un cèrt subersaut en aquerò qu’anaue a succedir.
Coma a tot aqueth que l’assaute de pic ua aventura susprenenta, aqueth dia sancer li costaue er efècte d’un sòmi, e entà non creder-se jogalha d’ua malajadilha, li calie sénter enes sues pòches eth hered des dues pistòles d’acèr.
Ja non nheuaue; era lua cada còp mès clara, se desprenie des bromes, e era sua lum, barrejada damb eth reflèx blanquinós dera nhèu qu’auie queigut, daue ara cramba un aspècte crepuscular.
Ena tuta des Jondrette i auie lum.
Mario vedie lúder eth horat deth tenhat damb ua claror roienca que li semblaue sagnosa.
Qu’ère evident qu’aquera claror non podie èster costada per ua candèla.
Ath delà, ena casa des Jondrette non se notaue cap movement.
Arrés se botjaue; arrés parlaue; non s’entenie un alend; eth silenci qu’ère glaciau e prigond, e sense aquera lum s’aurie pensat que s’estaue ath cant d’un sepulcre.
Mario se treiguec doçaments es bòtes e les botèc dejós deth lhet.
Se passèren quauques menutes.
Mario entenec virar era pòrta deth carrèr sus es sòns gahons; un pas pesant e rapid pugèc era escala e recorrec eth correder, lheuèc era bauda dera pòrta damb bronit: qu’ère Jondrette qu’entraue.
S’aluguèren de ressabuda fòrça votzes.
Tota era familha qu’ère en humarau.
Sonque que, en abséncia deth patron carauen toti, coma caren es lobats en abséncia deth lop.
Que sò jo, didec.
Bona net, papa, sorrisclèren es hilhes.
E plan?, didec era mair.
Plan, qu’ei aquerò, que t’as vestit.
Que te cau inspirar confiança.
Que sò prèsta entà géssser.
Non desbrembaràs arren de çò que t’è dit?
Ac haràs tot ben?
Non te’n hèsques.
Qu’ei que… didec Jondrette; e non acabèc era frasa.
Mario l’entenec deishar quauquarren pesant sus era taula, probablaments eth talhant d’acèr qu’auie crompat.
A!, exclamèc Jondrette, aquiu que s’a minjat.
Òc, didec era mair.
Plan, repliquèc Jondrette.
Deman vos amiarè a dinar damb jo.
Minjaratz coma Carles X; tot se passe ben.
Dempús higec baishant era votz:
Era arratèra qu’ei parada.
Es gats son aquiu.
Baishèc encara mès era votz e didec:
Bota aquerò en huec.
Mario entenec eth bronit deth carbon possat damb ues estialhes o un aute esturment de hèr, e Jondrette seguic:
As dat seu as gahons dera pòrta entà que non hèsquen tapatge?
Òc, responec era mair.
Quina ora ei?
Diables!, didec Jondrette.
I auec un mormolh.
Era votz de Jondrette se lheuèc de nauèth.
A partit ja era tia Bougon?
Òc, didec era mair.
N’ès segura?
Plan segura.
N’ès segura de qué non i a arrés en quarto deth vesin?
Qu’ei parièr, repliquèc Jondrette; mès que non serà de mès vedè’c.
Gojata, cuelh era lum, e vè-te’n a veir s’eth vesin ei en sòn quarto.
Mario se deishèc quèir a quate pès e s’esguitlèc silenciosaments jos eth lhet.
A penes s’auie amagat, quan vedec era lum a trauèrs des henerecles dera pòrta.
Papa, cridèc ua votz, qu’a gessut.
Mario arreconeishec era votz dera hilha màger.
As entrat?, preguntèc eth pair.
Eth pair cridèc.
Entra, totun.
Era pòrta se dauric e Mario vedec entrar ara Jondrette màger damb ua candèla ena man.
Qu’ère coma peth maitin, solet que mès espaventosa en aquera claror.
Se filèc dret de cap at lhet; Mario passèc un inexplicable moment d’ansietat; mès près deth lhet i auie un miralh penjat ena paret, e aquiu ère a on era se dirigie.
Se filèc sus era punta des pès e se guardèc.
Ena pèça immediata s’entenec un bronit coma de remòir hèr vielh.
Era gojata s’alisèc eth peu damb era pauma dera man e li dirigic ath miralh diuèrsi arridolets, tant que cantaue damb ua votz roncalhosa e sepulcrau:
Mario seguie tremolant, li semblaue impossible que non entenesse eth sòn alend.
Era Jondrette se dirigic entara hièstra e guardèc er exterior, parlant naut, damb aquest aire alhocardit qu’amiaue.
Be n’ei de lèg París quan se bote camisa blanca!, didec.
Tornèc en miralh e hec mimaròtes, en tot contemplar-se successiuaments de cara e de costat.
E plan?
Que non i a arrés.
Va!, cridèc eth pair.
Lèu aciu, e non perdem eth temps.
Ja vau, ja vau!, responec.
E tornèc a cantar:
Dirigic ua darrèra guardada en miralh, e gessec barrant era pòrta.
Un moment dempús Mario entenec eth bronit des pès descauci des gojates en correder, e era votz de Jondrette, que les cridaue:
Pujatz de quate en quate es gradons; qu’auetz ua clau entà entrar.
Era hilha màger gasulhèc:
Hèr de garda damb es pès descausci sus era nhèu!
Deman qu’auratz bòtes de seda color d’escrauat, didec eth pair.
Baishèren es gojates era escala, e quauques segondes dempús eth bronit dera pòrta que se barraue anoncièc que ja heren dehòra.
Non restauen ja ena casa qu’es Jondrette e Mario, e probablaments tanben es misteriosi èssers aubiradi per Mario ara lum deth crepuscul, darrèr dera pòrta deth desabitat humarau.
XVII.- Emplèc deth napoleon de Mario.
Mario credec qu’auie arribat eth moment de tornar a ocupar eth lòc en sòn observatòri.
En un virament de uelhs e damb era agilitat des sòns pòqui ans, se trapèc ath cant deth horat deth tenhat.
Guardèc.
Er interior dera cramba des Jondrette aufrie un aspècte particular, e Mario s’expliquèc era estranha claror qu’en era auie observat.
En un candelèr de coeire usclaue ua candèla de seu; mès que non ère aguesta era qu’illuminaue reauments eth quarto.Tota era tuta ère coma illuminada pera reverberacion d’un gran horneth de palastre plaçat ena humeneja e plen de carbon alugat.
Qu’ère eth horneth qu’era Jondrette auie premanit peth maitin.
Eth carbon usclaue e eth radiador estaue rosent; ua ahlama bluenca vagaue oscillanta sus eth huec, e ajudaue a distinguir era forma deth talhant d’acèr crompat per Jondrette en carrèr de Pierre-Lombard, que se metie rosent en.honsat entre es brases.
En un cornèr près dera pòrta, e coma entà tier-se plan lèu, se vedien molons que semblauen èster un d’objèctes de hèr e un aute de còrdes.
Tot aquerò entad aqueth que non se’n sabèsse se qué se premanie, qu’aurie hèt trantalhar era imaginacion entre ua idia sinistra e ua auta plan simpla.
Era tuta, illuminada d’aquera manèra, semblaue mèsalèu ua harga qu’ua boca deth lunfèrn; mès Jondrette, damb aquera claror, mès auie era mina d’un diable que d’un haure.
Eth calor deth horneth ère tau, qu’era candèla plaçada sus era taula se des.hège peth costat deth huec, en tot consumir-se coma talhada a bisèl.
Ua anciana lantèrna sorda, de coeire, digna de Diogenes convertit en Cartucha, ère botada sus era humeneja.
Eth horneth de carbon, plaçat en madeish larèr ath cant des tidons, lèu amortadi, manaue eth sòn bugàs peth conducte dera humeneja, e non hège aulor.
Era lua, entrant pes quate veires dera hièstra, lançaue era sua lum blanquinosa en purpurèu e ahlamejant humarau; e ara poetica imaginacion de Mario, soniaire autanplan en moment dera accion, li semblaue coma un pensament celèst, barrejat damb es difòrmes sòmis dera tèrra.
Un corrent d’aire qu’entraue peth veire trincat contribusie a dissipar era aulor deth carbon e a dissimular eth horneth.
En tot rebrembar tot çò qu’auem dit sus eth casalon de Gorbeau, mo’n saberam de qué era tuta de Jondrette se trapaue admirablaments plaçada entà servir de teatre a un hèt violent e capa entà un crim.
Qu’ère eth quarto mès retirat dera casa mès isolada deth baloard mès desèrt de París.
Que semblaue hèt a prepaus entàs suspreses criminaus, de sòrta que, s’aguestes non existissen, aquiu s’aurien pogut endonviar.
Tot er espessor d’ua casa e un ensems de quartos desabitadi separauen aquera casina deth baloard, e era soleta hièstra qu’auie, daue entà patis desèrts e barradi damb tàpies o barralhes.
Jondrette auie alugat era sua pipa; ère seigut sus era cagira esculada, e humaue.
Era sua hemna li parlaue en votz baisha.
Se Mario auesse estat Courfeyrac, ei a díder, un des òmes que se n’arrissen en totes es escadences dera vida, qu’aurie deishat anar ua arridalhada quan era sua guardada queiguec sus era Jondrette.
Aguesta amiaue un chapèu nere damb plumes, plan semblable as chapèus des reis d’armes dera consagracion de Carles X; un immens mocador tartan caperaue eth sòn bestit de tela, e ornauen es sòns pès es sabates d’òme qu’era sua hilha auie menspredat peth maitin.
Aguesta mina ei çò qu’auie arrincat a Jondrette aquera exclamacion: Plan!
T’as vestit!
Qu’as hèt ben!
Que te cau inspirar confiança!.
Jondrette non s’auie trèt eth mantèl nau, e massa ample entada eth, que l’auie autrejat eth senhor Blanc, e era sua jarga seguie aufrint eth contrast deth mantèl e deth pantalon, que constitusie as uelhs de Courfeyrac er ideau deth poèta.
De pic, Jondrette lheuèc era votz.
A prepaus, qu’ara me’n sai!
Damb eth temps que hè vierà en coche.
Aluga era lantèrna, cuelh-la e baisha.
Demora-te darrèr dera pòrta; en moment qu’entenes arturar-se eth coche la dauriràs; pujarà e l’illuminaràs pera escala e peth correder; e mentre entre aciu, baisharàs a tot córrer, pagaràs ath menaire e dideràs adiu ara veitura.
E es sòs?, preguntèc era hemna.
Entà qué?
Entà seir-se.
Jondrette cerquèc enes pòches deth pantalon e l’autregèc ua moneda de cinc francs.
D’a on a vengut aquerò?, exclamèc era hemna.
Jondrette responec damb dignitat:
Qu’ei eth monarca que balhèc eth vesin aguest maitin.
E higec:
Sabes qu’aciu mos manquen dues cagires?
Mario sentec córrer per tot eth sòn còs ua estrementida glaciau en enténer ara Jondrette balhar aguesta responsa:
Macareu!
Vau a cercar es deth vesin.
E damb un rapid movement dauric era pòrta deth humarau e gessec en correder.
Mario que non auie temps entà baishar dera comòda, vier en lhet e amagar-se ath sòn dejós.
Cuelh era lum, cridèc Jondrette.
Mario entenec era pesanta man dera Jondrette que cercaue a paupes era clau ena escurina.
Era pòrta se dauric, e Mario restèc clauat ath sòn lòc, cuelhut pera suspresa e per estupor.
Era Jondrette entrèc.
Eth hiestron deth humarau deishaue passar un arrai de lua entre dus grani tròci d’ombra.
Un d’aqueri tròci caperaue totafèt era paret, qu’ada era ère apegat Mario, de sòrta que despareishie ena escurina.
Era tia Jondrette lheuèc es uelhs, non vedec a Mario, cuelhec es dues cagires, es soletes que Mario possedie, e se n’anèc, deishant qu’era pòrta se barrèsse sorrolhosaments darrèr d’era.
Tornèc a entrar ena sua tuta.
Vaquí es dues cagires.
E vaquí era lantèrna, didec eth marit.
Baisha de seguit.
Aubedic rapidaments e Jondrette se demorèc solet.
Placèc es dues cagires enes dus costats dera taula; hec virar eth talhant en brasèr; botèc dauant dera humenja un vielh paravent qu’amagaue eth horneth; dempús venguec en cornèr a on ère eth modelhon de còrdes e s’ajoquèc coma entà examinar en eth quauqua causa.
Mario se’n sabec alavetz que çò qu’auie cuelhut per un molon infòrme ère ua escala de còrda fòrça ben hèta, damb trauèsses de husta e dus ganchos entà penjar-la.
Aquera escala e aqueri gròssi esturments, vertadères masses de hèr, qu’èren entre un modelhon d’utisi darrèr dera pòrta, non i èren peth maitin ena tuta des Jondrette, e evidentaments auien estat amiadi aquiu aquera tarde pendent era abséncia de Mario.
S’auesse estat un shinhau mès coneisheire d’aqueth mestièr, aurie arreconeishut, en aquerò que cuelhie coma utisi de sarralhaire, certans esturments capables de forçar ua sarralha o desgahonar ua pòrta, e d’auti capables de talhar e trincar; es dues familhes d’esturments sinistri qu’es panaires criden cambriolaires e rossinhòls.
Era humeneja e era taula damb es dues cagires se trapauen precisaments dauant de Mario.
En estar amagat eth radiador peth paravent, sonque illuminaue eth quarto era lum dera candèla, eth mès petit objècte plaçat sus era taula o sus era humeneja costaue ua grana ombra.
Ua gèrra d’aigua, esberecada, amagaue era mitat dera paret.
Que i auie en aqueth quarto sabi pas se quina cauma orribla e menaçaira.
Se sentie coma era expectacion de quauqua causa espaventosa.
Jondrette auie deishat amortar era sua pipa, grèu signe de meditacion, e s’auie tornat a sèir.
Era lum deishaue veir es angles herotges e fins dera sua cara.
Grani arroncilhaments de celhes e brusqui movements dera sua man dreta semblauen indicar que responie as darrèri conselhs d’un ombriu monològ intèrn.
Hèt aquerò, lo tornèc a méter en calaish e lo barrèc.
Mario, ath sòn torn, treiguec era pistòla qu’amiaue ena pòcha dreta e la montèc.
Era pistòla, en èster montada, costèc un bronit clar e sec.
Jondrette s’estrementic e miei se lheuèc dera cagira.
Qui i a aquiu?, cridèc.
Mario tenguec era sua respiracion; Jondrette escotèc un moment, e dempús se metec a arrir, dident:
Be ne sò de bèstia!
Qu’ei eth tenhat que croish.
Mario observèc era pistòla ena man.
XVIII.- Es dues cagires de Mario se trapen cara a cara.
De ressabuda, era luenhana e melancolica vibracion d’ua campana hèc tremolar es veires.
Tocauen es sies en Sant Medardo.
Jondrette merquèc damb movement de cap cada campanada.
Quan sonèc era siesau, ahisquèc era candèla damb es dits.
Dempús se metec a caminar peth quarto, escotèc en correder, passegèc e tornèc a escotar.
Pro que vengue!, gasulhèc; e se tornèc a sèir.
A penes s’auie seigut se dauric era pòrta.
Era tia Jondrette l’auie daurida e s’estèc en correder hènt ua orribla potèla amabla, illuminada de naut en baish per un des horats dera lantèrna sorda.
Entratz, senhor, didec.
Apareishec ena pòrta eth senhor Blanc.
Auie un aire de serenitat que lo hège especiauments venerable.
Botèc sus era taula quate loïsi e didec:
Dempús ja veiram.
Era hemna partic, tant qu’eth marit prodigaue es sues salutacions e aufrie ua cagira ath senhor Blanc; e pòc dempús tornèc a aparéisher, e li didec ena aurelha:
Que ja ei hèt.
Era nhèu qu’auie queigut pendent tot eth dia ère tant espessa que non s’entenec era veitura ne arribar ne anar-se’n.
Mentretant, eth senhor Blanc s’auie seigut.
Jondrette cuelhec sèti ena auta cagira dauant deth senhor Blanc.
Ara, entà hèr-se ua idia dera scèna que va a seguir, li cau imaginar-se ath lector era net hereda, es solituds dera Salpetriere caperades de nhèu e blanques ara lum dera lua, coma immensi susaris, era fèbla claretat des fanaus aciu e delà, es tragics baloards e es longues hilères de neri olms, ne un solet caminaire dilhèu en un quart de lèga ar entorn, eth casalon de Gorbeau en sòn mès naut punt de silenci, d’orror e d’escuretat, e ath miei d’aquera solitud, eth vast humarau de Jondrette, illuminat per ua candèla de seu, e en aquera tuta dus òmes seigudi amassa en ua taula, eth senhor Blanc tranquil, Jondrette alègre e espaventós, era Jondrette, era mair loba, en un cornèr, e darrèr deth tenhat, Mario, invisible, de pès, sense perder-se ua soleta paraula, ne un solet movement, era vista ara demora, era pistòla ena man.
Mario, ath sòn torn, sentie un baticòr d’orror, mès cap de temor.
Sarraue era culassa dera pistòla, e se sentie tranquil.
Sentie tanben qu’era policia estaue per aquiu, emboscada en bèth lòc, demorant eth senhau convengut, e prèsta a dar-li un còp de man.
Demoraue, ath delà, que d’aqueth violent encontre entre Jondrette e eth senhor Blanc surgentarie quauqua lum qu’illuminèsse tot çò qu’auie interès en conéisher.
XIX.- Guardar ben çò d’escur.
A penes se seiguec eth senhor Blanc, virèc es uelhs entàs estrades qu’èren uedes.
Com li va ara prauba mainada herida?, preguntèc.
Era sua fraia màger que l’a amiat entara Bourbe tà que la guarisquen.
Lèu la veiratz, donques que non se tardaràn a vier.
Que s’està morint, senhor, didec Jondrette; mès se qué voletz!
Era Jondrette, vantada peth compliment, exclamèc damb ua portadura de fèra amorassada.
A!, Jondrette!
Tu tostemp as estat brave entà jo.
Jondrette, exclamèc eth senhor Blanc.
Fabantou, alias Jondrette, repliquèc viuaments eth marit.
E, lançant ara sua hemna ua guardada furibonda, qu’eth senhor Blanc non vedec, seguic damb votz enfatica e amorassadora:
A!, tostemp mos auem amiat ben era mia hemna e jo.
Èm tan malerosi, respectable senhor!
Que i a braci, mès que non i a trabalh!
Que i a volentat, mès manque òbra!
Sabi pas se com eth govèrn non apraie aquerò, mès, paraula d’aunor, cavalièr!, jo que non sò jacobin, ne reialista, jo non li voi cap de mau; mès se jo siguessa ministre, juri per çò de mès sagrat qu’aquerò marcharie de ua auta manèra.
Per exemple, jo qu’è volut ensenhar as mies hilhes a hèr caishes de carton.
Me dideratz: Com!
Un mestièr!
Un miei entath guanhapan de cada dia!
Quina umiliacion, benfactor mèn!
Quina degradacion, quan un a estat çò que jo!
Que non mos rèste arren deth temps dera nòsta prosperitat!
Sonque ua soleta causa, un quadre qu’aprècii fòrça, mès que d’eth me’n des.heiria, totun, pr’amor que mos cau víuer.
Òc, senhor, mos cau víuer!
Tant que Jondrette parlaue damb ua sòrta de desorde aparent, qu’en arren aflaquie era expression reflexiua e sagaç dera sua fesomia, Mario lheuèc era vista e vedec ath hons deth quarto ua bonha qu’enquia alavetz non auie vist.
Que venguie d’entrar un òme, mès tan silenciosaments que non s’auie entenut sonar es gahons dera pòrta.
Aqueth òme vestie ua giqueta de punt de color violèta, vielha, rosigada, tacada, trincada e damb traucs en totes es arrupes, un ample pantalon de pana, pantofles enes pès, sense camisa, eth còth nud, es braci nudi e empastissadi e era cara mascarada de nere.
Que s’auie seigut en silenci e damb es braci crotzadi, sus eth lhet mès pròche, e coma qu’ère darrèr dera Jondrette, solet se lo vedie confusaments.
Aguesta sòrta d’instint magnetic qu’avertís dera guardada, hec qu’eth senhor Blanc se virèsse lèu ath madeish temps que Mario; e non podec reprimir un movement de suspresa, que se n’encuedèc Jondrette.
Que guardatz eth vòste mantèl.
Ò, m’està perfèctaments, coma se siguesse hèt entà jo.
Qui ei aguest òme?
Aguest?, exclamèc Jondrette.
Qu’ei un vesin, non ne hescats cabau.
Eth vesin qu’auie ua mina estranha.
Ça que la, ena banlèga de Sant Marcel abondauen es fabriques de productes quimics.
Fòrça obrèrs d’aqueres fabriques podien amiar era cara mascarada de nere.
Tota era persona deth senhor Blanc alendaue ua confiança candida e intrepida.
Repliquèc:
Desencusatz-me.
De qué me parlàuetz, senhor Fabantou?
Hec era pòrta un leugèr bronit.
Un aute òme venguie d’entrar, e de sèir-se en lhet, darrèr dera Jondrette.
Coma eth prumèr, amiaue es braci nudi e era cara mascarada damb tinta o soja.
Encara qu’aqueth òme, sonque entrar, s’esguitlèc peth quarto, non podec empachar qu’eth senhor Blanc lo vedesse.
Que non vos cau pòur, didec Jondrette, son persones dera casa.
Didia, donc, que me quedaue un quadre preciós…
Guardatz-lo, cavalièr, guardatz-lo.
Se lheuèc, se filèc de cap ara paret qu’ena part baisha i auie plaçat er encastre qu’auem parlat, e lo virèc, sauvant-lo, apuat ena madeisha paret.
Qu’ère, plan que òc, ua causa que se retiraue a un quadre illuminat un shinau pera lum dera candèla.
Mario non podie distinguir arren, pr’amor que Jondrette s’auie plaçat entre eth quadre e eth; aubiraue grossières plapes, e ua sòrta de personatge principau, illuminat damb era duresa cridaira des teles des hèires e des pintures de paravent.
Qué ei aquerò?, preguntèc eth senhor Blanc.
Jondrette exclamèc:
Ua òbra mèstra!
Mès que jo non me desdigui de çò qu’è dit; sò tan malerós, que me des.heirè d’eth…
Siguesse edart, siguesse qu’auie en eth un principi d’inquietud, en examinar eth quadre, eth senhor Blanc virèc era vista entar interior dera cramba.
Que i auie aquiu quate òmes, tres seigudi en un lhet, un de pès, toti es quate damb es braci nudi, immobils, e eth ròstre mascarat de nere.
Un d’eri, qu’ère seigut en lhet, s’emparaue ena paret e auie es uelhs clucadi: s’aurie dit que dormie.
Qu’ère vielh; es sòns peus blanqui sus era sua cara nera qu’èren orribles; es auti dus semblauen joeni: er un qu’ère barbut e er aute pelut.
Degun amiaue sabates; es que non amiauen pantofles amiauen es pès nudi.
Jondrette observèc qu’era guardada deth senhor Blanc se tachaue en aqueri òmes.
Que son amics, vesins, didec.
Non vo’n hescatz, benfactor mèn; mès, crompatz-me eth mèn quadre.
Ajatz pietat dera mia misèria.
Que non vo’lo venerè car.
Segontes vos, guaire vau?
Jondrette repliquèc damb amabilitat:
Auetz aciu era vòsta cartèra?
Me contentarè damb mil escuds.
Eth senhor blanc se lheuèc, apuèc era esquia ena paret e passegèc rapidaments era sua guardada peth quarto.
Auie a Jondrette ena quèrra deth cant dera hièstra e ara Jondrette ena dreta ath cant dera pòrta.
Es quate òmes non parpelejauen, ne tansevolhe semblauen veder-lo; Jondrette auie començat de nauèth era sua arenga damb accent tan planhós, guardades tan vagues e entonacion tan planhitiua, qu’eth senhor Blanc podie creir, plan ben, qu’era misèria auie capvirat ad aqueth òme.
Jondrette, non me rèste cap aute recurs, ne me rèste cap mès remèdi que lançar-me en arriu.
Quan pensi qu’è volut ensenhar as mies hilhes a hèr caishes de carton entrefines e a hèr caishes d’estrees!
Plan, donc, que cau ua taula damb ua plancha ath hons entà qu’es veires non queiguen en solèr; cau un horneth hèt exprèssaments entath cas, un gobelet damb tres divisions entàs diuèrsi grads de fòrça qu’a d’auer era còla sivans se la tengue ena husta, en papèr o ena tela; Un guinhauet entà talhar eth carton; un mòtle entà dar forma as pèces, un martèth entà clauar es acèrs, pincèus, dimònis, sabi pas qué!
E tot aquerò entà guanhar quate sòus ath dia, e trabalhar catorze ores!
E cada caisha passe tres còps pera man dera obrèra!
E banhar eth papèr!
E non tacar arren!
E auer era còla cauda e sai qué diables mès!
Quate sòus per un dia!
Com voletz que se visque!
En parlar atau, Jondrette non guardaue ath senhor Blanc que l’observaue.
Era guardada deth senhor Blanc qu’ère fixa en Jondrette e era de Jondrette ena pòrta.
Era tension panteishanta de Mario anaue d’un costat en aute.
Eth senhor Blanc semblaue preguntar-se: “Ei un pèc”?
De ressabuda eth sòn amortat viston s’illuminèc damb un orrible fulgor; aqueth omenet se quilhèc e apareishec espaventós; hec un pas entath senhor Blanc e li cridèc damb votz sonora:
Que non se tracte d’arren d’aquerò; m’arreconeishetz?
XX.- Era emboscada.
Era pòrta deth humarau venguie de daurir-se bruscaments e deishaue veir tres òmes damb blòdes de tela blua, caperades es cares damb masques de papèr nere.
Eth prumèr ère prim e amiaue un long garròt clauetejat; eth dusau, qu’ère ua espècia de colós, amiue agarrada peth miei deth mange e damb eth talh entà baish, un gran guinhauet des tengudi entà aucir bueus.
Eth tresau, ample d’espatles, mens flac qu’eth prumèr e mens macís qu’eth dusau, amiaue ua enòrma clau ena man, panada, dilhèu, dera pòrta de quauqua preson.
Semble que Jondrette demoraue era arribada d’aguesti òmes.
Comencèc un dialòg rapid entre eth e er òme deth garròt: eth prim.
Ei tot prèst?, didec Jondrette.
Òc, responec eth prim.
Eth prumèr galand s’a arturat entà parlar damb era tua hilha.
A on ei Montparnasse?
Damb quina?
Damb era màger.
I a baish ua veitura?
Ei atalada era veitura?
Qu’ei atalada.
Damb dus bons shivaus?
Excellenti.
Plan ben, didec Jondrette.
Se demore a on jo l’è dit que se demorèsse?
Eth senhor Blanc qu’auie era sang dera cara perduda.
Que s’auie format damb era taula ua improvisada trencada e aqueth òme que moments abans solet auie er aspècte d’un bon ancian s’auie convertit, en un virament de uelhs, en ua sòrta d’atleta e apuaue eth sòn punh robust sus eth dorsièr dera cagira damb un gèst temible e susprenent.
Aqueth ancian, tan fèrm e tan valent, semblaue èster d’aguestes natures que son valeroses, que son braves, facila e simplaments.
Eth pair dera hemna qu’estimam que non ei jamès un estranh entà nosati.
Mario se sentec capinaut d’aqueth desconeishut.
Tres des òmes que Jondrette auie dit son fumistes, auien agarrat deth molon de hèr, er un uns grani estalhants de talhar metaus, er aute era barra d’ua romana e eth tresau un martèth, e s’auien plaçat dauant dera pòrta sense badar boca.
Eth vielh s’auie quedat en lhet e solet auie daurit es uelhs.
Era Jondrette s’auie seigut ath sòn costat.
Mario pensèc qu’en pòques segondes eth moment d’intervier aurie arribat e lhuèc era sua man dreta entath soler de naut en direccion tath correder, prèst a deishar anar eth tret.
Acabat eth sòn collòqui damb er òme deth garròt, Jondrette se virèc de nauèth entath senhor Blanc e repetic era sua pregunta, en tot acompanhar- la damb aguest arridolet baish, contengut e terrible que l’ère pròpi:
Non m’arreconeishetz?
Non.
Eth senhor Blanc li guardèc era cara e responec:
Alavetz Jondrette s’apressèc entara taula.
S’inclinèc per dessús dera candèla, crotzèc es braci, apropèc era sua maishèra angulosa e herotge ath ròstre tranquil deth senhor Blanc, e en tot auançar çò mès que podec, sense qu’aguest arreculèsse, e en aquera portadura de fèra sauvatge que vie a nhacar, li cridèc:
Thenardier!
Que sò er ostejador de Montfermeil!
Entenetz ben?
Thenardier!
M’arreconeishetz ara?
Un imperceptible rubor passèc peth front deth senhor Blanc, que responec sense qu’era votz li tremolèsse, sense lheuar-la, damb era sua ordinària afabilitat:
Tampòc.
Mario non entenec aguesta responsa.
Qui l’auesse vist en aqueth moment ena escurina l’aurie trapat empeguit, estupid, herit per un pericle.
En moment que Jondrette auie dit: Me cridi Thenardier, Mario s’auie estrementit, e l’auie calut apuar-se ena paret, coma s’auesse sentut eth hered d’ua espada que li trauessèsse eth còr.
Dempús, eth sòn braç dret, prèst a dar eth senhau, auie baishat doçaments, e en moment que Jondrette auie repetit: Entenetz ben: Thenardier!, es aflaquidi dits de Mario auien estat a mand de deishar quèir era pistòla.
Jondrette, en desnishar se qui ère, non auie esmoigut ath senhor Blanc, mès qu’auie capvirat a Mario.
Aqueth nòm de Thenardier qu’eth senhor Blanc semblaue non arreconéisher, Mario que lo coneishie.
Rebrembatz-vo’n de çò qu’aquest nòm ère entada eth.
Aguest nòm l’amiaue sus eth sòn còr, escrit en testament de sa pair; l’amiaue ath hons deth sòn pensament, ath hons dera sua memòria, en aguesta sagrada recomandacion: “Un tau Thenardier m’a sauvat era vida; s’eth mèn hilh lo trape harà per eth tot çò que posque”.
Aguest nòm se rebrembarà qu’ère un des sòns cultes dera sua amna: venguie barrejat damb eth nòm de sa pair.
Com!
Qu’ère aqueth eth Thenardier, er ostejador de Montfermeil qu’auie cercat en bades pendent long temps!
Lo trapaue a tot darrèr!
Mès, com?
Eth sauvador de sa pair qu’ère un bandit, aqueth òme, que per eth Mario aurie volgut sacrificar-se, ère un monstre.
Aqueth liberador deth coronèl Pontmercy ère prèst a cométer un atemptat, qu’era sua manèra non vedie encara Mario clara, mès que se retiraue a un assassinat.
E un assassinat de qui, gran Diu!
Quin malastre!
Quina amarga burla dera sòrt!
Sa pair li manaue deth hons deth sòn taüt que hesse tot eth ben possible a Thenardier; hège quate ans que Mario non auie mès idia que pagar aguest deute de sa pair e en moment qu’anaue a hèr qu’era justícia agarrèsse a un criminau en acte de cométer un crim, eth destin li cridaue: “Ei Thenardier!”.
Anaue, donc, a pagar era vida de sa pair sauvada en ua pluja de mitralha en camp eroïc de Waterloo, e anaue, a tot darrèr, a pagar- la damb eth cadafalc.
Sa pair l’auie dit: “secor a Thenardier!” E eth responie ad aguesta votz, adorada e santa, esbauçant a Thenardier.
Balhar coma espectacle a sa pair ena hòssa ar òme que l’auie sauvat dera mòrt damb perilh dera sua vida, executat ena plaça de Santiago per tòrt deth sòn hilh, d’aqueth Mario, qu’era sua proteccion l’auie encomanat!
E quina ironia!
Auer amiat tant de temps en sòn pièch era darrèra volentat de sa pair, escrita dera sua man, entà hèr orriblaments tot çò de contrari!
Mès, ça que la, assistir ad aguest assassinat premeditat, e non empachar- lo!
Com!
Condemnar ara victima e sauvar ar assasin!
Dilhèu li calie a Mario sauvar era mendre gratitud a semblable miserable?
Totes es idies que Mario auie, de hège quate ans, se trapauen coma capvirades per aguest patac inesperat.
S’estrementie; tot depenie d’eth; qu’auie ena sua man, sense qu’eri se’n sabessen, era sòrt d’aqueri que s’agitauen dauant des sòns uelhs.
Se disparaue era pistòla, eth senhor Blanc s’aurie sauvat, e Thenardier ère perdut; se non tiraue, eth senhor Blanc ère sacrificat, e qui se’n sap?, dilhèu Thenardier se sauvaue.
Precipitar a un, o deishar quèir ar aute; racacòr per ambdús costats.
Se qué hèr?
Quin camin escuélher?
Mancar as mès imperiosi rebrembes, a tanti e tanti compromisi qu’auie contrèt damb eth madeish, ath mès sant déuer, ath tèxt mès venerat per eth!
Mancar ath testament de sa pair o deishar que se consomèsse un crim!
Que li semblaue, d’un costat, enténer ara sua “Ursula” suplicar-li en nòm de sa pair, e per aute ath coronèl que li recomanaue a Thenardier.
Qu’ère hòl; es jolhs se li plegauen, que non auie temps entà pensar donques qu’era scèna qu’auie ara vista se precipitaue damb furia entath desenlaç.
Qu’ère coma un tempèri, que d’eth s’auie creigut patron e que l’arrossegaue damb eth.
Siguec a mand de cuélher ua malagana.
Mentretant, Thenardier, que ja non cridaram de ua auta manèra, se passejaue ath long dera taula damb ua sòrta de hòraviada e de trionf frenetic.
Cuelhec eth candeler e lo botèc sus era humenja, fotet damb eth un còp tan violent qu’era candèla siguec a punt d’amortar-se e era paret quedèc esposcada de seu.
Dempús se virèc entath senhor Blanc, espaventós, e vomeguèc, mès que prononcièc, aguestes paraules:
Usclat!
Humat!
Padenat!
Damb saussa piquenta!
E tornèc a passejar de nauèth, en paroxisme dera resvenja satisfèta.
A!, cridaue.
Senhor autrejador de pipes!
Vielh pederasta!
Que non m’arreconeishetz!
Qu’ei que non ètz vos que venguec en Montfermeil, ena mia aubèrja, hè ueit ans, era net de Nadau de 1823!
Non ètz vos que se hec a vier dera mia casa ara hilha de Fantina, era Alausa!
Non ètz vos qu’amiaue un mantèl auriò, non!
E un paquet plen de liròts ena man, coma eth d’aguest maitin!
Guarda, hemna!
Que semble qu’ei eth sòn delèri, emportar-se enes cases paquets de calces de lan!
Eth vielh caritatiu!
Qu’ètz casquetèr, senhor milionari?
Regalatz as praubi es productes dera vòsta botiga, sant varon!
Quin sauta-en-banca!
Donques que non m’arreconeishetz?
Plan, donc, jo vos coneishi; vos coneishí de seguit, tanlèu botéretz aciu eth morre.
Fin finau se veirà que non ei tot ròses, aquerò de vier en casa des persones, damb era desencusa de qué son aubèrges, damb vestits miserables damb era mina d’un praube que se li pòt balhar ua aumòina, a enganhar ara gent, a hèr-se eth generós, trèir-les eth sòn guanhapan e menaçar-les en bòsc, e quan aguestes persones son arroïnades, non quede aquerò pagat damb un mantèl massa ample e dues males ahlaçades d’espitau, vielh pelat, panaire de mainatges.
Se posèc, e pendent un moment semblèc que se parlaue ada et madeish.
S’aurie dit qu’eth sòn furor queiguie coma eth Rodano, en quauque horat.
Dempús, coma s’acabèsse en votz nauta causes qu’auie començat a díder- se ath sòn laguens, fotèc un còp de punh ena taula, e exclamèc:
Damb era sua portadura de bravàs!
E, apostrofant ath senhor Blanc:
Per mil cinc cents francs auetz aquerit a ua gojata que jo auia, e que solide ère de gent rica, que m’aurie costat ja fòrça sòs, e a cargue dera quau deuia víuer tota era mia vida.
Ua gojata que m’aurie indemnizat de tot aquerò qu’è perdut en aquera abominabla tauèrna a on se hègen granes bacanalas e a on m’è minjat coma un pèc tota era mia fortuna.
Qu’ei parièr, a tot darrèr.
Didetz-me, que vos deuí semblar plan grotèsc quan partíretz damb era Alausa.
En bòsc qu’auíetz era vòsta estaca.
Èretz eth mès fòrt, ara ne sò jo.
Que sò jo qu’a ara es atots.
Qu’ètz cuelhut, amiguet!
Ò!, mès qu’ei causa d’arrir, e plan que òc arrisqui.
Com a queigut en param!
Li didí qu’èra actor, que me cridaua Fabantou, qu’auia trabalhat damb era senhoreta Mars e damb era senhoreta Muche, qu’eth mèn casalèr volie crubar deman 4 de hereuèr, e non se n’a encuedat qu’ei eth 8 de gèr e non e 4 de hereuèr qu’acabe eth tèrme, Babieca!
E me hè a vier quate dolents loïsi!
Brigand!
Ne tansevolhe a gausat arribar as cent francs!
E com se credie totes es mies pegaries!
Bè!, me divertia, e ath còp me didia: “Tè, estupid!” Que ja t’è cuelhut; aguest maitin te lecaua es mans; mès aguesta net t’arrincarè eth còr.
Thenardier carèc.
S’estofaue.
Eth sòn pièch mesquin e estret fiulaue coma era pompa d’ua harga.
Era sua guardada ère plia d’aguesta innòbla felicitat d’ua creatura fèbla, crudèu e covarda qu’artenh fin finau hèr quèir ath qu’a cranhut e insultat ath qu’a vantat; alegria d’un nan que botèsse eth sòn talon sus eth cap de Goliat; alegria d’un chacal que comence a esbocinar un bueu malaut, pro mòrt entà non defener-se ja e pro viu entà patir encara.
Eth senhor Blanc non l’interrompec, mès li didec quan acabèc:
Sabi pas se qué voletz díder.
Vos enganhatz.
Non vos coneishi; me cuelhetz per un aute.
A!, cridèc Thenardier.
Que me shaute era tonada.
Paraules en vaganaut, vielh mèn!
Donques que non me rebrembatz?
Non voletz saber se qui sò?
Qui non a campat qu’ès èssers odiosi an era sua susceptibilitat, e qu’es monstres son pachoquets!
Ara paraula bandit, era hemna de Thenardier se lheuèc deth lhet, e aguest agarrèc ua cagira coma se l’anèsse a trincar damb es sues mans.
Òc, ja sai que mos criden atau es senhors rics.
Cara!
Qu’ei vertat, è hèt falhita, m’amagui, non è pan, non è un sò horadat, sò un bandit!
Hè tres dies que non mingi, sò un bandit.
A!, vosati vos cauhatz es pès; vosati auetz pantofles de Sakosky; auetz mantèls entretelaçadi coma es arquebisbes; viuetz en estatge principau d’ua casa damb portièr, minjatz truhes neres, manats d’espargues a quaranta francs en mes de gèr, cedes; vos assadoratz e quan voletz saber se hè hered guardatz en jornau es grads que mèrque eth termomètre der engenhèr Chevalier.
Nosati, nosati èm es termomètres.
Que non mos cau veir ena cantoada dera tor deth relòtge guairi grads hè de hered; que sentem era sang calhar-se enes nòstes venes e eth gèu qu’arribe en còr, e didem: “Que non i a Diu!” E vosati vietz enes nòstes tutes tà cridar-mos bandits!
Vos avalaram!
Vos avalaram, miserables creatures!
Sabetz-vo’n d’aquerò, senhor milionari: jo qu’è estat un òme qu’a auut establiment, è pagat contribucion, è estat elector, sò un ciutadan e vos, vos dilhèu non ne sigatz.
Aciu Thenardier hèc un pas entàs òmes qu’èren près dera pòrta e higec damb estrementida:
Dempús, en tot dirigir-se ath senhor Blanc, damb cèrta recrudescéncia de frenesia, higec:
E sabetz-vo’n tanben d’aquerò, senor filantròp!
Jo non sò un òme qu’eth sòn nòm s’ignore, que va a panar mainatges enes cases.
Jo que sò un ancian soldat francés.
Jo auria d’èster decorat!
Jo siguí en Waterloo, e sauvè ena batalha a un generau cridat comde Pontmercy!
Aguest quadre que vedetz, e qu’a estat pintat per David en Brusselles, sabetz se qué represente?
Donques a jo.
David que volec immortalizar aguesta accion.
Jo qu’è sus es espatles ath generau Pontmercy, e l’amii a trauèrs dera mitralha.
Aguesta qu’ei era istòria.
Aguest generau jamès hec arren per jo!
Que non valie mès qu’es auti.
Non per aquerò deishè de sauvar-li era vida damb perilh dera mia; es pòches plies de certificacions.
Mil pericles!
Que sò un soldat de Waterloo.
Qu’è besonh de sòs, fòrça sòs, plan fòrça sòs, o vos aucisqui damb mil dimònis!
Mario auie crubat quauque domeni sus es sues angónies e escotaue.
Era darrèra possibilitat de dobte venguie d’esbugassar-se.
Qu’ère aqueth, plan, eth Thenardier deth testament.
Mario s’estrementic en enténer eth repotec d’ingratitud dirigit entà sa pair, e qu’eth ère a mand de justificar tan fatauments.
Redoblèc era sua perplexitat.
Ath delà, i auie en totes es paraules de Thenardier, en accent, en gèst, ena guardada, dera que cada paraula hège brotoar ahlames; i auie en aquera explossion d’ua mala natura, en tot presentà’c tot, en aquera barreja de fanfarronada e d’abjeccion, d’orgulh e de petitesa, de ràbia e de pegaria, en aqueth caòs de planhs reaus e de sentiments faussi, en aqueth impudor d’un maudit saborant era voluptuositat dera violéncia, en aquera desvergonhada nudesa d’ua amna lèja, en aquera conflagracion de toti es patiments combinadi damb toti es òdis, quauquarren qu’ère orrible coma eth mau, e dolorós coma era vertat.
Eth quadre de David, era òbra mèstra de pintura, qu’era sua adquisicion auie prepausat ath senhor Blanc, non ère, coma eth lector aurà endonviat, senon era mòstra dera sua aubèrja d’enganha, pintada, ja rebrembaratz, per eth madeish, rèste qu’auie sauvat deth sòn naufragi de Montfermeil.
Coma auie cessat ja d’interceptar er arrai visuau de Mario, aguest que podie guardar ja aquera causa, en aqueri vestigis vedec reauments ua batalha, un hons de hum, e un òme qu’amiaue a un aute.
Qu’ère eth grop de Thenardier e de Pontmercy; eth sergent sauvador e eth coronèl sauvat.
Mario ère coma embriac: agueth quadre li hège de bèra manèra, er efècte de sa pair viu; que non ère ja era mòstra dera aubèrja de Montfermeil; ère ua resurreccion, ère ua hòssa que miei se daurie, un hantauma que se lheuaue.
Mario entenie ath sòn còr bàter enes sòns possi, auie eth canon de Waterloo enes aurelhes, eth sòn pair sagnós, vagaments pintat en aquera tela sinistra, l’espaurie, e li semblaue qu’aquera figura infòrme lo guardaue fixaments.
Quan Thenardier cuelhec er alend, tachèc sus eth senhor Blanc es sòns sagnosi vistons e li didec en votz baisha e brèu.
Qué te cau díder abantes de qué t’aucisquen?
Eth senhor Blanc caraue.
Ath miei d’aqueth silenci, ua votz trincada lancèc deth correder estant aguest sarcasme lugubre:
Se cau esmiejar lenha, aciu que sò jo.
Qu’ère er òme deth garròt que se divertie.
Ath còp, campèc ena pòrta ua enòrma cara eriçada e terrosa, arrint espaventosaments e mostrant es sues non dents, senon ganchos.
Qu’ère era cara der òme deth garròt.
Per qué t’as tret era masca?, li cridèc Thenardier enforismat.
Entà arrir, repliquèc aqueth òme.
Hège quauqui instants qu’eth senhor Blanc semblaue seguir e espiar toti es movements de Thenardier, que cegat e enludernat pera sua pròpia ràbia, anaue e venguie peth quarto damb era confiança de qué auie era pòrta sauvada, de qué ère armat contra un òme desarmat e de qué èren nau contra un, enquia e tot supausant qu’era Thenardier non se compdèsse mès que per un òme.
En sòn repotec ath deth garròt, viraue era esquia ath senhor Blanc.
Aguest profitèc eth moment, refusèc damb eth pè era cagira, era taula damb era man; e, en un bot, damb prodigiosa agilitat, abantes de qué Thenardier auesse auut temps de virar-se qu’ère ja ena hièstra.
Daurir-la, escalar-la e méter ua cama per era que siguec un virament de uelhs.
Ja auie era mitat deth còs dehòra quan sies robusti punhs l’agarrèren e lo tornèren a méter energicamens ena casina.
Qu’èren es tres “fumistes” que s’auien lançat sus eth.
Ath còp, Thenardier l’auie agarrat pes peus.
Ath tapatge que se formèc acodiren es auti bandits deth correder.
Eth vielh, qu’ère en lhet e semblaue embriac, baishèc d’eth, e venguec trantalhant, damb un martèth de picapeirèr ena man.
Un des “fumistes”, qu’eth sòn ròstre mascarat illuminaue era candèla, e qu’en eth Mario, a maugrat dera masca, auie coneishut a Panchaud, alias Primaverau, alias Colmenero, quilhaue sus eth cap deth senhor blanc, ua espècia de maça, formada per dues bòles de plom enes dus extrèms d’ua barra de hèr.
Mario non podec tier aguest espectacle.
E eth sòn dit cerquèc eth gisclet dera pistòla.
Anaue ja a gésser eth tret, quan era votz de Thenardier cridèc:
Non li hescatz mau!
Aqueth assag desesperat dera victima, en sòrta d’exasperar a Thenardier, que l’auie padegat.
I auie dus òmes en eth: er òme herotge e er òme adreit.
Enquiad aguest moment, eth desbordament deth trionf, dauant dera presa abatuda e immobila, er òme herotge auie guanhat.
Quan era victima sagèc de lutar e se botgèc, er òme adreit tornèc a reaparéisher e a cuélher importància.
Qui sap se non vierie quauque incident que lo desliurèsse dera terribla alternatiua de deishar perir ath pair d’Ursula o de pèrder ath sauvador deth coronèl?
Que s’auie encarborniat en ua luta erculenca.
D’un còp de punh ena esquia, eth senhor Blanc auie hèt redolar per tèrra ath vielh, en miei deth quarto; d’un revés de cada man auie lançat en solèr a d’auti dus que l’atacauen, e as auti dus les tenguie agarrats jos es jolhs; es miserables s’estofauen jos aquera pression, coma jos ua arròda de pèira de barrina; mès es auti quate auien cuelhut ath temible ancian pes dus braci e eth cogòt e lo tenguien, plegat, sus es dus “fumistes”que jadien en solèr.
Atau, senhor des uns, e dominat pes auti, estronhant as de baish e estofat pes de naut en tot opausar-se en vaganaut a toti es esfòrci des que s’agropauen sus eth, despareishie jos eth grop orrible de bandits, un sanglar jos era panteishanta e idolaira canilha de mastins e conilhèrs.
Artenheren lançar-lo sus eth lhet mès pròche dera hièstra e contier aquiu es sòns esfòrci.
Era Thenardier que non l’auie deishat des peus.
Tu, li didec eth marit, non te metes en aquerò.
Era Thenardier aubedic coma era loba aubedís ath lop, damb un idòl.
Vosati, higec Thenardier, escorcolhatz-lo.
Eth senhor Blanc semblaue qu’auie renonciat a tota resisténcia.
L’escorcolhèren, non amiaue qu’ua borsa de cuer que contenguie cinc francs e eth sòn mocador.
Thenardier se sauvèc eth mocador ena pòcha.
Com!
Non i a monedèr?, preguntèc.
Ne relòtge, responec un des “fumistes”.
Qu’ei un vielh dur de pelar.
Thenardier venguec en cornèr dera pòrta e aquiu cuelhec un paquet de còrdes, que les lancèc.
Dilhèu ei mòrt Boulatruelle?, preguntèc.
Non, responec eth Colmenero; qu’ei embriac.
Hètz-lo enlà entà un cornèr, didec Thenardier.
Dus des “fumistes” possèren ar embirac damb es pès, près deth molon de hèr.
Que non calie.
Se qué vòs!, repliquèc eth deth garròt.
Era estrada qu’eth senhor Blanc auie estat queigut, qu’ère ua sòrta de lhet d’espitau sostenguda per un parelh de banquets de husta, e rudaments hargada.
Eth senhor Blanc deishèc que hessen d’eth çò que volguessen; es panaires l’estaquèren fòrt, de pès, e damb es pès estacadi en banquet mès distant dera hièstra, e mès pròche ara humeneja.
Quan acabèren eth darrèr nud, Thenardier cuelhec ua cagira e venguec a sèir-se lèu dauant deth senhor Blanc.
Thenardier que s’auie transformat en un virament de uelhs, e era sua fesomia auie passat dera violéncia desfrenada ara doçor tranquilla e astuta.
Mario a penes podie arreconéisher en arridolet politic d’oficinista, era boca lèu bestiau qu’un moment abans lançaue esgluma; consideraue, estonat, aquera metamorfòsi fantastica e enquimeranta, e sentie çò que sentirie un òme quinsevolh que vedesse a un tigre escambiar-se en procurador.
Cavalièr…, didec Thenardier.
E, hènt enlà damb un gèst as panaires, qu’encara tenguien botada era man sus eth senhor Blanc, higec:
Toti se retirèren entara pòrta e seguic:
Ara, s’ac permetetz, vam a sajar de parlar tranquillaments.
Prumèr de tot me cau dider-vos ua observacion qu’è hèt, e ei qu’encara non auetz deishat anar eth mendre sorriscle.
Thenardier auie rason, aguest detalh qu’ère positiu, encara qu’en sòn trebolament, Mario non se n’auie encuedat.
Eth senhor Blanc a penes auie prononciat quauques paraules sense lheuar era votz, e enquia e tot ena sua luta près dera hièstra, damb es sies bandits, auie sauvat eth mès prigond e eth mès singular silenci.
Thenardier seguic:
Encara qu’auéssetz cridat: “Panaires!
Se cride: “Ar assassin!”, en escadences, e a jo non m’aurie estonat bric.
Qu’ei normau que se hèsque un shinhau de tapatge quan un se trape damb persones que non l’inspiren pro confiança.
Encara qu’auéssetz hèt tot aquerò, que non mos auríem incomodat.
Ne tansevolhe se vos aurie botat ues mordasses e vau a dider-vos se per qué.
Aguest quarto qu’ei plan sord.
Non a qu’ua qualitat, mès que l’a.
Qu’ei ua tuta.
Encara que crebèsse aciu ua bomba eth sorrolh que se senterie en còs de garda mès pòche non passarie d’èster coma ua roncadera d’un embriac.
Aciu eth canon harie bom!
Qu’ei un lotjament comòde.
Mès, plan, que non auetz cridat, fòrça mielhor; vos feliciti per aquerò, e vau a dider-vos çò que dedusisqui d’aciu.
Quan se cride, senhor mèn, se qui vie?
Era policia.
E dempús dera policia era justícia.
Plan, donc; vos que non auetz cridat, qu’ei que vos sauvatz pro de qué acodisquen era policia e era justícia.
Qu’ei que ja hè temps que, ac sospechi, auetz interès en amagar quauquarren.
Nosati qu’auem eth madeish interès; atau, donc, mos podem enténer.
Parlant atau, semblaue que Thenardier, tachadi es vistons en senhor Blanc, sajaue d’en.honsar es puntes agudentes que gessien des sòns uelhs enquiara consciéncia deth sòn presoèr.
Ath delà d’aquerò, eth sòn lengatge adobat damb ua cèrta sòrta d’insoléncia leugèra e borlesca, ère reservat e lèu alistat; e en aqueth miserable qu’un moment abans ère un bandit se revelaue ara “er òme qu’a estudiat en seminari”.
Eth silenci qu’auie sauvat eth presoèr, aguesta precaucion qu’arribaue enquia desbrembar-se’n deth suenh dera sua vida, aguesta resisténcia opausada ath prumèr movement dera natura, qu’ei cridar, tot aquerò, mos ac cau díder, dès que siguec observat e consignat, shordaue a Mario e l’admiraue peniblaments.
Era fondada observacion de Thenardier escurie encara mès, entà Mario, es misterioses ombres que jos eres s’amagaue aquera figura grèu e estranha qu’en era Courfeyrac auie botat eth fausnòm de senhor Blanc.
Mès siguesse qui siguesse, aqueth òme, estacat, enrodat de borrèus, miei calat en ua trencada que s’en.honsaue, jós es sòns pès, un grad en cada instant, atau dauant deth furor coma dera doçor de Thenardier, s’estaue impassible, e Mario non podie mens qu’admirar en un moment semblable aqueth ròstre sopèrbaments melancolic.
Qu’ère evidentaments ua amna inaccessibla ar espant e que non sabie se qué ère era desesperacion.
Qu’ère un d’aguesti òmes que dominen es situacions desesperades.
Per extrèma que siguesse era crisi, per inevitabla que siguesse era catastròfa non i auie aquiu arren dera agonia der estofat daurint dejós dera aigua uns uelhs orribles.
Dempús se tornèc a sèir ath cant deth senhor Blanc.
Contunhi, didec.
Que hi mau en incomodar-me adès; sabi pas a on auia era tèsta; qu’è anat massa luenh e è dit mil badinades.
Per exemple, pr’amor qu’ètz milionari, vos è dit qu’exigia sòs, fòrça sòs, enòrma quantitat de sòs.
Aquerò que non serie rasonable; qu’auetz era sòrt d’èster ric, mès qu’auratz tanben es vòstes obligacions, qui ei que non les tie?
Que non voi arroïnar-vos; a tot darrèr, jo que non sò un esgorjador.
Non sò d’aqueri que, pr’amor qu’an er auantage dera posicion se profiten d’era entà èster ridiculs.
Guardatz, jo cedisqui en quauquarren e hèsqui un sacrifici dera mia part.
Qu’è besonh solet de dus cents mil francs.
Eth senhor Blanc non badèc boca.
Thenardier seguic:
Que non pari d’aigalar eth mèn vin.
Vos qu’ètz, plan, rasonable, e ja deuetz supausar que non è hèt tot aguest trabalh d’aué e organizar es causes d’aguesta net, qu’ei un plan fòrça complet, sivans era confession d’aguesti senhors, entà vier a demanar-vos que me balhetz çò que me cau entà béuer vin nere tàs dotze e minjar vedèth en çò de Desnoyers.
Plan que vau aquerò dus cent mil francs.
Un còp dehòra dera vòsta pòcha aguesta fotesa, vos juri que tot s’aurà acabat e que non vos cau crànher arren.
Me dideràtz: “Mès que jo non è aciu dus cent mil francs!” Ò!, que non sò exagerat; non demani aquerò.
Sonque vos demani ua causa.
Ajatz era bontat d’escríuer çò que vau a dictar-vos.
Aciu Thenardier suspenec era sua arenga, e dempús higec, mercant cada paraula e dirigint un arridolet entath costat deth horneth:
Un inquisidor generau aurie pogut envejar aqueth arridolet.
Thenardier possèc era taula près deth senhor Blanc, e treiguec tintèr, pluma e papèr deth calaish, que deishèc miei dubèrt, e qu’en eth reludie era ampla huelha deth guinhauet.
Botèc eth papèr dauant deth senhor Blanc.
Escriuetz, didec.
Eth presoèr parlèc fin finau.
Com voletz qu’escriua se sò estacat?
Qu’ei vertat, desencusatz-me, didec Thenardier.
E, en tot virar-se entath Colmenero, higec:
Destacatz eth braç dret deth senhor.
Panchaud, alias Primaverau, alias Colmenero, executèc era orde de Thenardier.
Quan vedec liura era man dreta deth presoèr, Thenardier banhèc era pluma en tintèr e l’ac autregèc.
Que non sai ne tan solet eth vòste nòm, ne era adreça dera vòsta casa, mès vos avisi que seguiratz estacat aciu enquia que torne era persona encargada d’amiar era carta que vatz a escríuer.
Ara hètz eth favor d’escríuer:
Eth qué?, preguntèc eth presoèr.
Que ja vos dicti.
Eth senhor Blanc cuelhec era pluma.
Thenardier comencèc a dictar.
Eth presoèr s’estrementic, e lheuèc es uelhs entà Thenardier.
Metetz: “Estimada hilha mia”, didec Thenardier.
Eth senhor Blanc aubedic.
Thenardier contunhèc:
Aciu s’arturèc entà preguntar:
La tutejatz, non ei vertat?
A qui?, preguntèc eth senhor Blanc.
Macareu, didec Thenardier, ara vòsta mainada…
Eth senhor Blanc responec sense era mendre afectacion aparenta:
Sabi pas se qué voletz díder.
Era persona que t’autrejarà aguesta carta ei era encargada d’amiar-te entà on sò jo.
Te demori.
Eth senhor Blanc ac auie escrit tot.
Thenardier higec:
Ara, seguic Thenardier, signatz…
Com vos cridatz?
Eth presoèr deishèc era pluma e preguntèc:
Entà qui ei aguesta carta?
Qu’ère evident que Thenardier evitaue nomentar ara joena que se tractaue.
Didie “era Alausa”, didie, “era mainada”, mès que non prononciaue eth sòn nòm.
Precaucion d’òme adreit, sauvant eth sòn secret dauant des sòns complices.
Díder eth nòm qu’aurie estat autrejar-les tot eth “negòci”, e ensenhar-les mès de çò qu’auien besonh de saber.
Repliquèc:
Signatz.
Quin ei eth vòste nòm?
Urban Fabre, didec eth presoèr.
Thenardier, damb eth movement pròpi d’un gat, se metec era man ena pòcha e treiguec eth mocador cuelhut ath senhor Blanc.
Cerquèc era mèrca e s’apressèc ena lum.
U.F.
Qu’ei aquerò.
Urban Fabre.
Plan, donc, signatz U.F.
Eth presoèr signèc.
Hèt aquerò, Thenardier higec:
Metetz ena envolòpa: Senhoreta Fabre, e era vòsta casa.
Ja veigui que comprenetz era vòsta situacion.
Coma que non auetz mentit en díder eth vòste nòm, tanpòc mentiratz ena vòsta adreça.
Botatz-la vos madeish.
Eth presoèr s’estèc un moment cogitós, dempús cuelhec era pluma e escriuec:
Thenardier cuelhec era carta damb ua sòrta de convulsion febrila.
Hemna!, didec.
Era Thenardier acodic.
Cuelh aguesta carta.
Ja sabes se qué te cau hèr.
Baish i a un coche.
Partís de seguit, e torna idem.
E en tot dirigir-se ar òme deth garròt, higec:
Tu, que t’as trèt eth tapaboques, acompanha ara ciutadana.
Ja sabes a on è deishat eth “veïculòt”.
Òc, responec er òme.
E, deishant eth sòn garròt en un cornèr, seguic ara Thenardier.
Quan ja se n’anauen, Thenardier treiguec eth cap pera pòrta miei dubèrta e cridèc en correder:
Era votz ronca dera Thenardier responec:
Non te’n hèsques, que me l’è botada en pitrau.
Non s’auie passat ua menuta quan s’entenec er esclafit d’un soriac qu’anèc amendrint e s’amortèc ara pressa.
Plan!, gasulhèc Thenardier.
Qu’amien un bon pas.
Apressèc ua cagira ena humeneja e se seiguec crotzant es braci e presentant es sues bòtes hangassejades en radiador.
Qu’è hered enes pès, didec.
Non quedauen en humarau damb Thenardier que cinc bandits.
Aqueri òmes, a trauèrs des sues masques e dera linha nera que caperant-les eth ròstre hegen d’eri, a causida o a gust dera pòur, carboèrs, neri o diables, auien ua mina embotada e trista; se vedie qu’executauen eth crim coma un trabalh quinsevolh, tranquillaments, sense colèra e sense pietat, damb ua cèrta espècia d’engüeg.
Se trapauen en un cornèr apileradi coma bèsties e carauen.
Thenardier se cauhaue es pès.
Eth presoèr auie tornat a quèir ena sua taciturnitat.
Ua ombriua cauma auie succedit ath herotge estrepit qu’aumplie eth humarau uns moments abans.
Era candèla, qu’auie costat un enòrme blese, illuminaue a penes era casina; eth huec s’amendrie e toti aqueri caps monstruosi projectauen ombres difòrmes enes parets e en solèr de naut.
Non s’entenie mès bronit qu’era tranquilla respiracion deth vielh embriac que dormie.
Mario demoraue damb ansietat, tostemp creishenta.
Er enigma qu’ère mès impenetrable que jamès.
Qui ère aquera “mainada” que Thenardier auie cridat era Alausa?
Ère era sua “Ursula”?
Per çò d’aute, es dues letres U.F.
Aquerò ère çò que Mario vedie claraments.
Ua sòrta de fascinacion orribla lo tenguie clauat en sòn lòc, d’a on observaue e dominaue tota era scèna.
Qu’ère aquiu, lèu incapable de reflexion e de movement, coma anelit per tantes abominables causes vistes tant d’apròp.
Demoraue quauque incident, qu’ei parièr quin que siguesse, en non poder arremassar es sues idies e non saber quin partit cuélher.
Alavetz tot que s’acabarà: darè era mia vida e era mia sang, s’ei de besonh, mès que la desliurarè.
Atau se passèc mieja ora.
Thenardier semblaue negat en ua tenebrosa meditacion; eth presoèr non se botjaue.
Ça que la, a intervaus, e de hège quauqui instants, s’entenie un petit bronit sord entath cant deth presoèr.
De pic Thenardier apostrofèc ad aguest:
Senhor Fabre, escotatz çò que vos vau a díder.
Aguestes pòques paraules semblauen balhar eth principi a ua declaracion.
Mario agudèc era aurelha.
Thenardier seguic:
Era mia hemna tornarà, non vos despacientetz.
Mès escotatz çò que vos vau a díder: damb era vòsta carta, era mia hemna vierà a cercar-la.
Que l’è dit ara mia hemna que vestisse coma auetz vist, pr’amor qu’era vòsta hilha consentisque seguir-la sense dificultat.
Es dues pujaràn en coche e eth mèn camarada darrèr d’eth.
Que i a en bèth lòc, dehòra d’ua des barralhes ua “veïculòt” premanit damb dus bons shivaus.
Amiarà aquiu ara vòsta hilha; baisharà deth coche; eth mèn camarada pujarà damb era en “veïculot” e era mia hemna tornarà aciu tà dider-vos: “Que ja ei hèt”.
Ara vòsta hilha non li haràn cap de mau: eth “veïculòt” l’amiarà entà un lòc a on estarà tranquilla, e tanlèu m’ajatz balhat aguesti dus cent mil francs vos serà entornada.
Eth presoèr non badec boca.
Dempús d’ua pausa Thenardier contunhèc:
Coma vedetz ei plan simple.
Jo vos digui çò que i a, vos prevengui entà que vo’n sapiatz.
S’arturèc; eth presoèr non trinquèc eth silenci e Thenardier seguic:
Ja vedetz que non auem males intencions.
Imatges espaventoses passèren pera imaginacion de Mario.
Com!
Aquera joena que panauen, non serie amiada aciu?
Un d’aqueri monstres se la harie a vier ena escurina?
Entà on…?
E se siguesse era!
Plan qu’ere era.
Mario sentie que se paralisaue e s’amortauen es batecs deth sòn còr.
Qué hèr?
Disparar eth tret?
Botar enes mans dera justícia a toti aqueri miserables?
Mès non per aquerò deisharie d’èster dehòra de quinsevolh posita er orrible òme deth garròt damb era joena e Mario pensaue en aguestes paraules de Thenardier, qu’era sua sagnosa significacion entrevedie: Se me hètz a cuélher, eth mèn camarada balharà eth còp de gràcia a Alausa.
Ara que ja non l’arturaue eth testament deth coronèl, senon tanben eth sòn madeish amor, eth perilh dera qu’estimaue.
Aguesta espaventosa situacion, que se tardaue ja hège mès d’ua ora, cambiaue d’aspècte en cada moment.
Mario qu’auec era fòrça de passar revista successiuaments as mès ponhentes conjectures, cercant ua esperança sense trapar-la.
Eth revolum des sòns pensaments contrastaue damb eth funèbre silenci dera tuta.
Ath miei d’aqueth silenci s’entenec eth bronit dera pòrta deth carrèr, que se daurie e dempús se barraue.
Eth presoèr hec un movement enes sues ligadures.
Vaquí ara ciutadana, didec Thenardier.
A penes venguie de parlar, quan, plan que òc, era Thenardier se precipitèc en quarto, estofada, sufocada, panteishant, ahlamejant es uelhs e cridèc, picant damb es sues manòtes sus es dues cueishes ath còp:
Adreça faussa!
Eth bandit qu’auie anat damb era entrèc darrèr, e se filèc entà cuélher eth sòn garròt.
Adreça faussa?, repetic Thenardier.
Era hemna repliquèc:
Urban Fabre.
Arrés balhe rason d’eth.
Se posèc estofada, dempús seguic:
Que l’aurie calut parlar e díder a on s’està era sua hilha e a on a eth gat.
Atau auria manejat jo aguest negòci.
Pro diden qu’es òmes son mès bèsties qu’es hemnes.
Arren.
Que non i a arrés en numèro 17.
Qu’ei ua pòrta-cochera plan grana.
En carrèr de Saint- Dominique que non i a degun senhor Fabre; e a córrer, e damb estrea ath menaire e tot!
Que l’è parlat ath portièr e ara portièra qu’ei ua bona hemna, e non lo coneishen.
Mario alendèc: Era Ursula o era Alausa, aquera que non sabie se com cridar-la, qu’ère sauvada.
Thenardier, tant qu’era sua hemna, exasperada, sorrisclaue, s’auie seigut sus era taula; s’estèc quauqui moments sense prononciar ua paraula, botjant era cama dreta que penjaue, e guardant eth horneth de carbon damb aspècte de meditacion sauvatge.
Fin finau, li didec ath presoèr damb un inflexion de votz lenta e particularaments herotge:
Adreça faussa!, qué ei, donc, çò que demoraues?
Guanhar temps!, cridèc eth presoèr damb votz sonora.
E en madeish instant secodic es sues ligadures: qu’èren talhades.
Eth presoèr solet ère estacat at lhet en ua cama.
Abans qu’es sèt òmes auessen auut eth temps de compréner era situacion e de lançar-se sus eth, eth senhor Blanc s’ajoquèc ena humeneja, estenec era man en hornèth de cauhatge, dempús se lheuèc e Thenardier, era sua hemna e es bandits refusadi per estonament ath hons dera tuta, lo vederen estonadi quilhar peth dessús deth sòn cap eth talhant rosent que d’eth se despenie ua claretat sinistra, lèu liure en formidabla actitud.
En sumari que mès endauant dèc lòc eth crim deth casalon de Gorbeau, cònste que quan era policia hec un des sòns reconeishements trapèc en humarau un sòu talhat e trabalhat d’ua forma especiau.
Aqueth sòu qu’ère ua des meravilhes d’industria qu’era paciéncia dera preson engendre enes tenèbres, e entà es tenèbres, meravilhes que non son ua auta causa qu’esturments d’evasion.
Aguesti productes orribles e delicadi, art prodigiós, son ara bijutaria çò qu’es metafòres deth calò son ara poesia.
Que i a Benveutos Cellini enes presons, madeish que i a Villon en idiòma.
Eth malerós qu’aspire ara libertat trape, quauqui viatges sense esturments, damb un cotelon, damb un guinhauet vielh, era manèra de ressegar un sòu en dues huelhes primes, de uedar aguestes sense tocar ara impression monetària e de practicar un bisèl o ua escroa sus eth talh deth sòu, de sòrta qu’es dues huelhes se posquen apegar de nauèth.
Atau se junhen e se desseparen a volentat, formant ua caisha.
En aquera caisha s’amague un ressòrt de relòtge, e aguest ressòrt, ben manejat, talhe es grilhs e es barres de hèr.
Se cre qu’un malerós forçat non a qu’un sòu; arren d’aquerò, qu’a era libertat.
Un sòu d’aguesta sòrta siguec çò que trapèc era policia enes sues cèrques ulteriores, dubèrt e en dus tròci sus eth lhet ath cant dera hièstra.
Se desnishèc tanben, ua petita ressèga d’acèr blavit que se podie amagar en sòu.
Qu’ei probable qu’en moment qu’es bandits escorcolhèren ath presoèr, amièsse damb eth aguest sòu, qu’artenherie amagar ena sua man, e que en auer de seguit era man liura, lo dauric e se servic dera ressèga entà talhar es còrdes que l’estacauen, çò qu’explicarie eth leugèr bronit e es movements lèu imperceptibles que Mario auie observat.
En non auer pogut baishar per pòur de descurbir-se, non auie talhat es ligams dera sua cama quèrra.
Es bandits s’auien remetut dera sua prumèra suspresa.
Non te’n hèsques, didec eth Colmenero a Thenardier.
Ça que la, eth presoèr lheuèc era votz:
Per çò de pensar-vos que me haratz parlar, que me haratz escríuer çò que jo non voi escríuer, que me haratz díder çò que jo non voi díder…
Se quilhèc era manja deth braç quèr, e higec:
Guardatz.
Ath madeish temps estirèc eth braç e botèc sus era carn nuda eth talhant rosent qu’auie ena man dreta, cuelhut peth mange de husta.
S’entenec eth carrinclar dera carn usclada, s’escampilhèc peth humarau era flaira pròpia des quartos de torment.
Mario trantalhèc, arraulit d’orror, es madeishi bandits s’estrementiren; eth ròstre der enigmatic ancian a penes se contreiguec, e tant qu’eth hèr rosent se calaue ena herida humejanta, impassible, e lèu august, tachaue en Thenardier era sua polida guardada, sense òdi, a on eth dolor s’esbugassaue jos ua majestat serena.
Enes natures granes e escuelhudes era resisténcia dera carn e des sentits, quan son objècte deth dolor fisic, que hèn a gésser era amna, e la hèn aparéisher en front, coma es revòutes dera soldadesca hèn aparéisher ath capitan.
Miserables!, didec.
E arrincant eth talhant dera herida lo lancèc pera hièstra qu’auie quedat dubèrta; er orrible esturment rosent despareishec virant ena escurina, en to quèir luenh, e amortar-se ena nhèu.
Eth presoèr higec:
Hètz de jo çò que volgatz.
Qu’ère ja desarmat.
Tietz-lo!, cridèc Thenardier.
Dus bandits l’agarrèren des espatles e eth mascarat damb votz de ventrilòc se botèc dauant, prèst a hèr-li sautar eth crani d’un còp de clau, ath mendre movement.
En aqueth moment Mario entenec peth dejós d’eth, en extrèm inferior deth tenhat, de sòrta que non podie veir as que parlauen, aguest collòqui sostengut en votz baisha:
Que non i a cap aute remèdi.
Esboderatz-lo.
Aquerò.
Qu’èren eth marit e era hemna que celebrauen conselh.
Thenardier partic lentaments entara taula, dauric eth calaish e cuelhec eth guinhauet.
Mario tormentaue era culassa dera pistòla.
Perplexitat inausida!
Que hège ua ora que se lheuauen dues votzes ena sua consciéncia; era ua que didie que respectèsse eth testament de sa pair, era auta li cridaue qu’ajudèsse ath presoèr.
Aqueres dues votzes seguien sense posa era sua luta, que lo plaçauen ena agonia.
Auie demorat vagaments, enquia aqueth moment, trapar ua manèra de conciliar es dus déuers; mès arren possible auie gessut.
Mentretant, eth perilh s’esdegaue; qu’auie ja depassat eth darrèr limit dera demora; Thenardier, a quauqui passi deth presoèr, pensaue damb eth guinhauet ena man.
Mario, hòl, passejaue era sua guardada ath sòn entorn, darrèr e maquinau recurs dera desesperacion.
De ressabuda s’estrementic.
A sòns pès, sus era comòda, un arrai de clara lua illuminaue e semblaue mostrar-li ua huelha de papèr.
En aquera huelha liegec en linha escrita en gròssi caractèrs, aqueth madeish maitin, pera màger des hilhes de Thenardier:
ES POLICIÈRS QUE SON AQUIU.
Ua idia, ua lum trauessèc era imaginacion de Mario: qu’ère eth miei que cercaue, era solucion d’aqueth orrible problèma que lo tormentaue: desliurar ar assassin e sauvar ara victima.
S’ajulhèc sus era comòda estirèc eth braç, cuelhec eth papèr, arrinquèc doçaments un tròç de ges deth tenhat, l’estropec en papèr e lo lancèc peth horat en miei dera casina.
Que ja ere eth temps: Thenardier auie vençut es sòns darrèrs escrupuls o es sòns darrèrs temors e se filaue entath presoèr.
Qu’an lançat quauquarren!, cridèc era Thenardier.
Qué ei?, didec eth marit.
Era hemna s’auie lançat e auie recuelhut eth ges estropat en papèr qu’autregèc ath sòn marit.
D’a on a vengut aquerò?, preguntèc Thenardier.
Redena, per a on vòs qu’age entrat?
Pera hièstra.
Jo que l’è vist passar, didec eth Colmenero.
Thenardier destropèc ara prèssa eth papèr, e s’apressèc ena lum.
Qu’ei era letra d’Eponina.
Diables!
Hec un senhau ara sua hemna que s’apressèc viuaments, e li mostrèc er escrit en papèr, higent dempús damb votz sorda:
Lèu!
Era escala!
Sense talhar eth còth ar òme?, preguntèc era Thenardier.
Que non auem temps.
Per a on?, preguntèc eth Colmenero.
Pera hièstra, responec Thenardier.
Eth mascarat de votz de ventrilòc deishèc en solèr era sua clau, lheuèc es dus braci e barrèc tres còps es mans sense díder ua soleta paraula.
Que siguec coma era votz de ramblah entà ua tripulacion.
Eth presoèr non botaue atencion en çò que se passaue ath sòn entorn.
Que semblaue soniar o pregar.
Un còp prèsta era escala, Thenardier cridèc:
Vene, hemna.
E se precipitec entara hièstra.
Mès quan anaue a sautar per era, eth Colmenero lo cuelhec bruscaments deth còth.
Encara non, vielh comedian; dempús que nosati ajam gessut.
Dempús de nosati, sorrisclèren es bandits.
Es conilhèrs que ja mos estalonen.
Plan, donc, didec un bandit, hèm a sòrts qui passarà prumèr.
Thenardier sorrisclèc:
Qu’ètz lhòcos!
Embriacs!
Vai, quin revolum de pècs!
Hèr ara sòrt, non ei vertat?
Haram as chinos?
Haram as palhes?
Escriueram es nòsti nòms, les meteram en ua casqueta…
Voletz eth mèn chapèu?
Toti se virèren: qu’ère Javert.
Amiaue eth chapèu ena man, e l’estenie arrint.
XXI.- De com s’aurie de començar per cuèlher as victimes.
Javert en escurir auie apostat ara sua gent e eth madeish s’auie emboscat darrèr des arbes en carrèr Barralha des Gobelins, que daue tath casalon de Gorbeau per aute costat deth baloard.
Qu’auie començat per daurir “era sua pòcha” pr’amor de méter en era as dues gojates encargades de susvelhar es entorns dera tuta.
Mès solet auie pogut “engabiar” a Azelma.
Eponina que non ère en sòn lòc; auie despareishut e non l’auie pugut agarrar.
Dempús Javert s’auie metut ara demora, atentiua era aurelha ath senhau convengut.
Es va-e-veni deth coche l’auien agitat fòrça.
Fin finau, s’auie despacientat, e, segur de qué aquiu i auie un nin, segur d’èster “de sòrt” en auer coneishut a fòrça des bandits qu’auien entrat, acabèc per decidir-se a pujar, sense demorar eth tret.
Se rebrembarà qu’amiaue era clau de Mario.
Auie arribat a temps.
Es bandits, espauridi, se lancèren sus es armes qu’auien abandonat en moment d’evadir-se.
En mens d’ua segonda, aqueri sèt òmes espaventosi s’acorropèren en actitud de defensa, er un damb eth sòn garròt, er aute damb era sua clau, un aute damb era sua barra de hèr, es auti damb estialhes, pinces e martèths.
Thenardier cuelhec eth sòn guinhauet, era Thenardier cuelhec un enòrma pèira qu’ère en cornèr dera hièstra e que servie entàs sues hilhes d’escabèl.
Javert se botèc eth sòn chapèu, dèc dus passi peth quarto damb es braci , eth baston jos eth braç e er espadeta ena gaina.
Haut, haut!, didec.
Que non gesseratz pera hièstra senon pera pòrta.
Qu’ei de mès bona santat.
Qu’ètz sèt, nosati èm quinze.
Non mos aganchem coma guanhapans.
Siguetz boni gojats.
Eth Colmenero treiguec ua pistòla qu’amiaue amagada jos era ròba, e la metec ena man de Thenardier en tot dider-li ara aurelha:
Qu’ei Javert.
Jo non gausi tirar contra aguest òme.
Gauses tu?
Macarèu!, responec Thenardier.
Plan, donc, tira-li.
Thenardier cuelhec era pistòla e afustèc a Javert.
Aguest, que se trapaue a tres canes, lo guardèc fixaments e se contentèc a dider-li:
Non tires, que n’auràs besonh.
Thenardier sarrèc eth gisclet: eth tret non gessec.
Be t’ac didia jo!, exclamèc Javert.
Eth Colmenero lancèc era sua maça as pès de Javert.
Qu’ès eth rei des diables!
Me rendi.
E vosati?, preguntèc Javert as auti bandits.
Nosati tanben.
Javert repetic damb cauma:
Plan, donc; ja didia jo qu’ètz bona gent.
D’acòrd, didec Javert.
E, virant-se e cridant:
Entratz ja, didec.
Ua esquadra de municipaus, sabre en man, e d’agents armadi de maces e garròts se precipitèc ena cramba e estaquèc as bandits ara votz de Javert.
Aquera multitud d’òmes, a penes illuminadi per ua candèla, aumplie d’ombra era tuta:
Manetes entà toti!, cridèc Javert.
Era Thenardier s’auie fortificat en un des angles dera hièstra, e ère era qu’auie lançat aqueth bram.
Es municipaus e es agents arreculèren.
S’auie trèt eth mocador; mès sauvaue eth sòn chapèu; eth sòn marit, ajocat darrèr d’era, despareishie, lèu, jos eth mocador queigut; ath delà, era lo caperaue damb eth sòn còs, lheuant damb ambdues mans peth dessús deth sòn cap era pèira, damb eth balançament d’un gigant que va a lançar ua arròca.
Compde!, cridèc.
Toti se refugièren en correder, deishant un gran tròç desèrt en miei deth humarau.
Era Thenardier dirigic ua guardada as bandits que s’auien deishat estacar e gasulhèc damb accent guturau e raucós:
Covards!
Javert arric e s’auancèc entar espaci uet qu’era Thenardier abraçaue damb es sues guardades herotges.
Non t’aprèsses!
Ve-te’n, cridèc, o t’estronhi!
Quin bon granadèr!, exclamèc Javert.
E seguic auançant.
Era Thenardier, desgahonada e temibla, dauric es cames, s’inclinèc entà darrèr e lancèc era enòrma pèira entath cap de Javert damb hòla furia.
Javert s’ajoquèc, era pèira passèc peth dessús d’eth, tumèc ena paret deth dauant, arrincant un gran tròç de ges e tornèc, rebotant d’un angle en aute, a trauèrs deth humarau, erosaments uet, a morir enes pès de Javert.
En madeish instant, aguest arribaue ath cant dera parelha Thenardier.
Ua des sues amples mans queiguec sus era espatla dera hemna e era auta sus eth cap deth marit.
Es manetes!, cridèc.
Es policièrs entrèren ara prèssa, e quauques segondes dempús era orde de Javert ère ja executada.
Era Thenardier, adondada, guardèc es sues mans estacades e es deth sòn marit, se deishèc quèir en solèr, e exclamèc plorant:
Mentretant, es agents auien descubèrt ar embriac esclipsat, darrèr dera pòrta, e lo secodien.
Se desvelhèc gasulhant:
Hilhes mies!
Que ja son ena ombra, didec Javert.
Auem acabat, Jondrette?
Òc, responec Javert.
Es sies bandits estacats èren de pès; sauvauen encara es sues cares de hantaumes: tres, mascaradi de nere; tres, damb era cara caperada.
Sauvatz-vos es vòstes masques, didec Javert.
E, en tot passar-les revista damb era guardada d’un Federic II ena parada de Posdamb, les didec as tres “fumistes”:
Bona net, Colmenero; bona net, Brujon; bona net, Dus Milèrs.
Dempús, virant-se cap as tres desguisadi, li didec ar òme dera maça:
Bona net, Tragamar.
E ar òme deth garròt:
Bona net, Babet.
E ath ventrilòc:
Salut, Sonesòs.
En aqueth moment, vedec ath presoèr des bandits, que, dès era entrada des agents de policia non auie prononciat ua soleta paraula e s’estaue damb eth cap clin.
Destacatz ath senhor, didec Javert, e qu’arrés gesque.
Dit aquerò, se seiguec soberanaments dauant dera taula, a on i auie era candèla e eth tintèr, treiguec un papèr sagerat dera pòcha e comencèc eth somari.
Dempús qu’escriuec es prumères linhes, que son es formes de tostemp, lheuèc era vista.
Que s’aprèsse eth cavalièr qu’aguesti senhors auien estacat.
Es agents guardèren ar entorn.
E plan, preguntèc Javert, a on ei?
Eth presoèr des bandits, eth senhor Blanc, eth senhor Urban Fabre, eth pair d’Ursula o dera Alausa, qu’auie despareishut.
Era pòrta ère vigilada, mès era hièstra non n’ère.
Tanlèu se vedec liure, e mentre Javert hège eth somari, se profitèc dera confusion deth revolum, dera multitud, dera escurina e d’un moment qu’era atencion non ère tachada en eth, entà lançar-se pera hièstra.
Un agent correc entada era e campèc.
Que non se vedie arren dehòra.
Era escala de còrda tremolaue encara.
XXII.- Eth mainatge que ploraue en volum dusau.
Londeman deth dia que se verifiquèren aguesti eveniments ena casa deth baloard der Espitau, un gojat, que semblaue vier deth costat deth pònt d’Austerlitz, pujaue peth carreron dera dreta, de cap ara barralha deth Fontainebleau.
Ère net barrada.
Aqueth gojat ère palle, escanaulit; anaue vestit de pelhòts, damb un pantalon de tela en mes de hereuèr, e cantaue tot enventit.
Ena cantoada deth carrèr deth Petit-Banquier, ua vielha acorbaishada escorcolhaue en un molon de dèishes, ara lum deth fanau.
Eth gojat l’empossèc en passar e dempús arreculèc, sorrisclant:
Cara!
E jo qu’èra qu’ère aquerò un enòrme gosset!
Prononcièc era paraula enòrme per dusau viatge damb ua roncadera guturau e borlesca que solet letres majuscules pòden exprimir: un enòrme, un ENÒRME gosset!
Brigand!
Coquin!, gasulhèc.
Eth gojat ère ja a ua cèrta distància.
Quis!
Quis!, Vai!, ja veigui que non m’auia enganhat!
Era vielha, estofada d’indignacion, se lheuèc e eth resplendor dera lantèrna dèc totafèt ena cara livida, angulosa e arropida, damb pautes de poth que li baishauen enquia lèu es angles dera boca.
Eth còs se perdie ena ombra e solet se vedie eth cap.
Que s’aurie pogut díder qu’ère era masca dera decrepitud rebracada per ua claror quinsevolh enes tenèbres.
Eth gojat la guardèc atentiu.
E seguic eth sòn camin, tornant a cantar:
En acabar eth quatau vèrs se posèc.
Qu’auie arribat en numèro 50-52, e en trapar era pòrta barrada, auie començat a flocar, sus era, patacs e còps de talon sonors e eroïcs, que hègen veir mèsalèu es sabates d’òme qu’amiaue, qu’es pès de mainatge qu’auie.
Mentretant, aquera madeisha vielha qu’auie trapat ena cantoada deth carrèr Petit-Banquier corrie ath sòn darrèr cridant e prodigant gèsti exageradi.
Qué ei aquerò?
Qué ei aquerò?
Bon Diu!
Que hèn quèir era pòrta!
Esbaucen era casa!
Es còps de pè contunhauen.
Era vielha cridaue damb tota era fòrça deth morir:
Atau s’apraien es causes ara!
De pic s’arturèc: qu’auie arreconeishut ath coquin.
Qu’ès tu, Satanàs?
Vai!
Qu’ei era vielha, didec eth gojat.
Bona net, tia Bougoncha.
Era vielha responec damb ua potèla complicada, admirabla improvisacion der òdi treiguent auantatge dera caducitat e dera lejor, que malerosaments se perdec enes tenèbres.
Que non i a arrés, masqueta.
Bè!, repliquec eth gojat, a on ei eth mèn pair?
Ena preson dera Fòrça.
Vai!
E era mia mair?
Ena de Sant Latzèr.
Plan ben.
E es mies fraies?
Enes Magdalenes.
Eth gojat se rasquèc era aurelha, guardèc ara tia Bougon e didec:
Dempús hec repè e ath cap d’un moment era vielha, que s’auie demorat en lumedan dera pòrta, l’entenec que cantaue damb votz clara e juvenila en tot perder-se entre es olms neri, que s’estrementien dauant era bohada deth vent d’iuèrn:
Libre quatau.
D'ora, abantes de hèr dia, avisèren a Aliosha.
Eth starets s'auie desvelhat e se sentie plan aflaquit, a maugrat de qué auie preferit lheuar-se deth lhet e sèir-se en un fautulh.
Qu'estaue pliamens conscient; encara que plan espisat, eth sòn ròstre miralhaue placiditat, lèu alegria, e era sua lucada qu'ère gaujosa, amabla, estimulanta.
Eth sòn confessor tostemp auie estat eth pair Paisi.
Dempús d'administrar-li aguesti dus sacraments, procedic ara extremoncion.
Acodiren es ieromonges, de man en man era cèla s'anèc aumplint d'ermites.
Mentretant, trinquèc eth dia.
Comencèc a vier tanben gent deth monastèri.
En acabar er ofici, eth starets volec dider-se adiu de toti e punèc a toti es presents.
Pr'amor dera estretesa dera cèla, aqueri qu'auien vengut prumèr les calec gésser entà deishar pati as auti.
Aliosha s'estaue ath cant deth starets, que s'auie tornat a sèir en fautulh.
Parlaue e aleçonaue ena mesura des sues fòrces; era sua votz, encara que brusca, qu'ère pro fèrma.
È dedicat tanti ans a instruir-vos e, per tant, a parlar en votz nauta qu'è aquerit eth costum de parlar e, en parlar, d'intruir, enquiath punt que carar lèu me serie de mès mau hèr que parlar, pairs e frairs estimadi, autanplan ara, a maugrat dera mia feblesa, badinèc, en tot guardar damb trendesa ad aqueri que s'arremassauen ath sòn entorn.
Aliosha rebrembarie mès tard quauquarren de çò que didec alavetz eth starets.
Mès, encara que parlèc de manèra clara e damb votz fèrma, eth sòn discurs que resultèc un shinhau confús.
Parlèc de fòrça causes, semblaue coma s'ac volesse díder tot, tornar a amuishar, enes pòrtes dera mòrt, tot çò que non auie vengut de díder ath long dera sua vida, e non solet peth sòn in d'instruir, senon peth sòn desir de partejar era sua alegria e eth sòn entosiasme damb toti, de daurir eth sòn còr un viatge mès…
Estimatz-vos es uns as auti, frairs, les exortaue eth starets (atau ac rebrembèc mès tard Aliosha).
Estimatz ath pòble de Diu.
Pr'amor que non èm nosati mès sants qu'es laïcs per çò d'auer vengut aciu e enclastrar-mos entre aguestes parets; ath contrari, aqueth que vie aciu, s'a vengut, qu'ei precisaments pr'amor que se'n sabie pejor que quinsevolh laïc e que tot çò qu'existís ena tèrra…
E coma mès temps se demore eth monge laguens d'aguestes parets, mès claraments ac reconeisherà.
Pr'amor que, en cas contrari, non l'aurie calut vier aciu.
Atau donc, quan comprene que non solet ei pejor que quinsevolh laïc, senon qu'ei colpable per toti e per tot dauant deth mon, per toti es pecats der òme, individuaus e collectius, solet alavetz aurà artenhut eth fin que per eth se junhec a nosati.
Aguesta consciéncia qu'ei era culminacion deth camin monacau, mès tanben de cada èsser uman en aguest mon.
Pr'amor qu'es monges non son òmes desparièrs des auti, senon que son, simplaments, tau coma les calerie èster a toti es òmes ena tèrra.
Solet alavetz se honeràn es nòsti còrs en amor infinit, universau, que jamès s'assadore.
Alavetz cadun de vosati aurà pro fòrça entà convertir ath mon sancer mejançant er amor e entà lauar damb es sues lèrmes es pecats deth mon…
Non vos alunhetz deth vòste còr, cohessatz-vos toti sense pòsa.
Non vos cau pòur deth vòste pecat, autanplan en tot auer consciéncia d'eth, se reauments n'ètz empenaïdi; mès non botètz condicions a Diu.
E un aute còp vos digui: non sigatz capinauti.
Non sigatz capinauti dauant es petits, non sigatz capinauti tanpòc dauant es grani.
Non ajatz en òdi ne as que vos refusen, ne as que vos dimamen, ne as que vos escridassen o vos calomnien.
Non ajatz en òdi as atèus, as que prediquen eth mau, as materialistes, ne tansevolhe as marridi, entà non díder ja arren des braves, pr'amor que i a entre eri fòrça gent brava, mès que mès enes nòsti tempsi.
Auetz-.les presents enes vòstes oracions, en tot díder: "Sauva, Senhor, a toti aqueri que non tien se qui prègue per eri, sauva tanben ad aqueri que non te vòlen pregar".
Ahigetz ara seguida: "Que non ei er orgulh çò que me botge a manar aguesta pregària, Senhor, pr'amor que jo tanben sò un miserable, eth pejor des miserables"…
Estimatz ath pòble de Diu, non permetatz que forencs vos arremassen era vegada, pr'amor que se vos adormitz per tòrt dera guitèra e der orgulh o, encara pejor, per tòrt der egoïsme, vieràn de totes es nacions e vos panaràn era vòsta vegada.
Predicatz ara gent er Evangèli sense pòsa…
Non queigatz ena simonia…
Non estimetz er argent, ne er aur.
Non lo tengatz…
Credetz e lheuatz era vòsta bandèra.
Lheuatz-la plan nauta…
Que mos cau díder qu'eth starets parlaue de forma mès entrebracada de çò qu'aciu s'a hèt veir e de com ac anotèc mès tard Aliosha.
A viatges caraue, tau que se sagèsse d'arremassar fòrces, s'estofaue, mès qu'ère en extasi.
L'escotauen esmoigudi, encara que molti èren estonadi des sues paraules e vedien quauquarren escur en eres…
Mès tard toti les rebrembarien.
Aliosha li calec gésser un moment, se demorèc esmoigut en veir era agitacion generau e era expectacion dera comunautat que s'apileraue ath laguens dera cèla e enes sòns entorns.
Que n'auie que demorauen lèu damb inquietud, d'auti qu'ac hègen solemnaments.
Toti demorauen que se passèsse quauquarren imminent e grandós a penes morisse eth starets.
Parièra expectatiua, d'un cèrt punt d'enguarda, que resultaue frivòla, mès enquia es pairs mès sevèrs participauen d'era.
Era expression mès grèu ère era deth ieromonge Paisi.
Era rason de qué Aliosha s'absentèsse dera cèla siguec que, a trauèrs d'un des monges, l'auie manat a cridar d'ua forma enigmatica Rakitin, nauèth vengut dera ciutat damb ua estranha carta dera senhora Jojlakova.
Aguesta li comunicaue a Aliosha ua curiosa notícia que non podie arribar en moment mès avient.
Projorovna, veuda d'un suboficiau.
Aguesta hemna l'auie demanat ath starets s'entre es defuntadi, que pera sua pòsa etèrna se prègue ena glèisa, se poirie includir ath sòn hilh Vasenka, que s'auie desplaçat per rasons deth servici enquiara luenhana Irkutsk, en Siberia, e que non auie notícies d'eth dès hège un an.
Eth starets auie replicat ara vielheta damb tota severitat, en tot enebir-li a hèr ua tau causa e en tot assegurar qu'aguesta sòrta de pregàries èren pòga causa mens que bruisheria.
Mès ara seguida, en tot desencusar-la pera sua ignorància, higec, a manèra de consolacion, "tau que se guardèsse en un libre deth futur, atau s'exprimie ena sua carta era senhora Jojlakova, qu'eth sòn hilh Vasia ère viu, sense ombra de dobte, e que o ben estarie lèu de tornada o ben li manarie ua carta, de sòrta qu'era li calie tornar entà casa pr'amor de demorar- lo.
E qué ei çò que se passèc?, higie desgahonada era senhora Jojlakova.
Donques qu'era profecia s'a complit ath pè dera letra, e mès encara".
Sonque arribar en çò de sòn, ara vielheta li balhèren ua carta de Siberia dirigida entada era.
E non solet aquerò: en aguesta carta, escrita ja en camin, dès Ekaterinburg, eth sòn hilh Vasia li comunicaue qu'ère en tot tornar de cap a Russia, en companhia d'un foncionari, e "demoraue abraçar a sa mair" ues tres setmanes dempús de qué aguesta auesse recebut era carta.
Era senhora Jojlakova demanaue tu per tu a Aliosha qu'informèsse ath pair higumeno e a tota era comunautat d'aguest nau "miracle profetic".
Era carta que l'auie escrit ath mès córrer, e en cada linha se exprimie era emocion dera autora.
Mès Aliosha non auie arren a comunicar as monges, pr'amor qu'aguesti ja se'n sabien de çò que s'auie passat: Rakitin, quan manèc ath monge qu'avisèsse a Aliosha, l'encomanèc de passa que "transmetesse damb tot eth respècte ath reverend pair Paisi qu'eth, Rakitin, auie ua notícia que balhar-li, tant importanta que non gausaue a demorar ne ua menuta, e que li demanaue umilaments perdon pera sua gausaria".
Coma qu'eth monge auie hèt a vier era peticion de Rakitin abantes ath pair Paisi qu'a Aliosha, quan aguest tornèc ena cèla ja solet li demoraue liéger era carta e mostrar-la- se ara seguida ath pair Paisi en qualitat de mèr document.
E çò de cèrt ei que, ne tansevolhe aguest òme, sec e maufidat, en liéger damb es celhes rufades era notícia deth "miracle", podec reprimir per complèt es sòns sentiments mès prigonds.
Es uelhs li ludien, un arridolet grèu e penetrant se diboishèc en un virament de uelhs enes sòns pòts.
Qué non veiram!, se l'escapèc sense voler.
Qué non veiram encara, qué non veiram!, repetiren ath còp es monges, se ben eth pair Paisi, en tot arroncilhar de nauèth es celhes, les demanèc a toti eri que, de moment, non comentèssen arren sus er ahèr, aumens enquia que venguesse de confirmar-se era notícia.
En aguesta madeisha ora, plan que òc, eth "miracle" lo coneishie ja tot eth monastèri e fòrça des laïcs qu'auien acodit aciu entara liturgia.
Era vesilha s'auie postrat dauant eth starets, en preséncia dera senhora Jojlakova, e, en tot senhalar ara hilha "guarida" d'aguesta dauna, l'auie preguntat damb vertadèr interès: "Com gausatz a hèr causes atau?"
Eth cas ei qu'ara aguest umil monge estaue perplèx e lèu non sabie se qué creir.
Eth dia anterior, en barrar era net, auie estat en tot visitar en monastèri ath pair Ferapont, ena cèla retirada qu'aguest ocupaue darrèr der abelhèr, e s'auie demorat estonat damb aguesta visita, que l'auie costat ua impression extraordinària e terribla.
Eth pair Ferapont qu'ère aqueth ancian monge, estricte e dejunaire e seguidor deth vòt de silenci, que ja auem mentat coma rivau deth starets Zosima e, sustot, deth starchevsko, que consideraue ua nauetat frivòla e perniciosa.
Se tractaue d'un rivau extrèmaments perilhós, a maugrat de qué, per çò deth sòn vòt de silenci, practicaments non escambiaue ua soleta paraula damb arrés.
Mès qu'ère perilhós, sustot, pr'amor qu'ua part importanta des membres dera comunautat èren cossents damb es sues opinions, e fòrça des laïcs qu'acodien en monastèri lo venerauen coma un òme just e l'auien per un ascèta, a maugrat de veir en eth a un evident yurodivy.
Mès qu'ère aquerò çò que les captivaue.
Eth pair Ferapont jamès visitaue ath starets Zosima.
Encara que s'estaue en ascetòri, a penes lo shordauen damb es règles que regien aquiu, pr'amor que se comportaue, plan, coma un autentic yurodivy.
Qu'auie uns setanta cinc ans, se non mès, e viuie darrèr der abelhèr der ascetòri, en ua des cantoades dera encencha, en ua vielha cèla de husta, plan estarnada, qu'auie estat bastida hège plan fòrça temps, en sègle passat, per un aute monge que, coma eth, auie estat un gran dejunaire e auie sauvat eth vòt de silenci, eth pair Iona, qu'auie viscut enquias cent cinc ans e que des sues granes hètes encara circulauen fòrça racondes plan curiosi peth monastèri e es sòns entorns.
Eth pair Ferapont auie artenhut, hège uns sèt ans, que lo lotgèssen tanben ada eth en aguesta cèla desseparada, qu'ère a tot darrèr ua isba, encara que se retiraue plan a ua gleisòla, pr'amor qu'auie ua enòrma quantitat d'icònes autrejades ath monastèri, qu'ath sòn dauant ahlamauen tostemp lampes votiues; qu'ère coma s'auessen installat aquiu ath pair Ferapont entà que se n'encuedèsse d'eres e les tenguesse alugades.
Non consumie, sivans se didie (e ère vertat) que dues liures de pan cada tres dies, aquerò qu'ère tot; se les hège a vier cada tres dies er abelhaire que viuie aquiu madeish, en abelhèr, mès autanplan ad aguest abelhaire que li balhaue tau servici non li dirigie era paraula.
Aguestes quate liures de pan, amassa damb eth prosforon1 des dimenges, qu'après era darrèra missa li manaue sense manca eth pair higumeno ath benaürat, que constitusien tot eth sòn neuriment setmanau.
Per çò dera aigua dera gèrra, l'ac cambiauen cada dia.
Raraments assistie a missa.
Es sòns admiradors vedien se com a viatges se tenguie tot eth dia pregant, ajulhat e sense quilhar era tèsta.
Se, totun aquerò, bèth còp gessie de conversar damb eri, se mostraue laconic e parlaue de forma entrebracada, estranha e un shinhau grossièra.
Ça que la, de quan en quan conversaue damb es visitaires, mès generauments que se limitaue a deishar quèir bèra paraula misteriosa que costaue un prigond enigma entada eri, e dempús, per mès que l'ahisquèssen, non balhaue cap 1 Tròç de pan equivalent ara òstia dera liturgia catolica.
Que non auie reng de prèire, ère un simple monge.
Corrie un rumor plan singular, encara qu'entre era gent mès escura, que sivans eth quau eth pair Ferapont èren en contacte damb es esperits celestiuas e solet parlaue damb eri, que per aquerò caraue en preséncia dera gent.
Eth petit monge d'Obdorsk, qu'auie entrat en abelhèr en tot seguir es instruccions der abelhaire, un aute monge madeish de carat e ombriu, s'endrabèc de cap ath cornèr que se trapaue era petita cèla deth pair Ferapont.
S'apressèc ath monge, segontes condèc eth madeish mès tard, mòrt de pòur.
Qu'ère ja pro tard.
En aguesta escadença, eth pair Ferapont ère seigut dauant era pòrta dera sua cèla, en un banc plan baish.
Un enòrme casse vielh bronzinaue doçaments peth dessús d'eth.
S'auie lheuat un aire frescolenc vrespau.
Eth monge d'Obdorsk s'ajulhèc dauant eth beat e li demanèc era sua benediccion.
Ferapont.
Lhèua-te!
Eth petit monge se botèc de pès.
En bendíder, qu'ès tu eth benedit; sè-te ath mèn costat.
D'a on vies?
Çò que mès estonèc ath praube monge siguec qu'eth pair Ferapont, a maugrat des sòns longui dejuni e dera sua auançada edat, auie tot er aspècte d'èster un vielh fòrt, naut, que caminaue tostemp dret, damb eth ròstre fresc e salutós, encara que magre.
Tanpòc auie cap de dobte de qué sauvaue ua fòrça fisica considerabla.
Qu'ère de constitucion atletica.
A maugrat des sòns molti ans, ne tansevolhe auie grisonejat deth tot e sauvaue abondoses e espesses era cabeladura e era barba, completaments neres en d'auti tempsi.
Auie uns uelhs grisi, grani e ludents, mès fòrça proeminenti, autant, que cridaue era atencion.
Parlaue en tot mercar damb claretat era "o".
Vestie un long armiak2 ròienc, d'aguesta tela ordinària qu'abantes cridauen de forçat, ajustat damb ua gròssa còrda.
Eth còth e eth piech les amiaue ar aire.
Peth dejós der armiak pistaue ua camisa de tela plan basta, lèu tota nera dempús de non auer-la-se escambiat en mesi.
Se didie qu'amiaue jos er armiak ues cadies d'ascèta que pesauen trenta liures.
Cauçaue ues vielhes sabates, lèu des.hètes, sus es pès nuds.
Deth modèst cenòbi de Sant Silvestre, en Obdorsk, responec umilaments eth monge, en tot guardar ar ermita damb es sòns uelhets viui e curiosi, encara qu'un shinhau espauridi.
Qu'è estat en aguest Sant Silvestre tòn.
È viscut aquiu: com va tot?
Guarda que n'ètz de pòcvaus!
Com sauvatz eth dejun?
Eth frair encargat deth refectòri ac dispause tot sivans era vielha norma ermita: pendent eth Quareme non se mèstre repaish es deluns, dimèrcles e diuèndres.
Es dimars e dijaus era comunautat pren pan de choina, ua codeson damb mèu, mòres des restanques o caulet salat e hariat de cibada.
Es dimenges, ara sopa de caulets se l'ahig peish sec e kasha.
Ena Setmana Santa, de deluns enquia dissabte ath ser, sies dies, solet pan e aigua e verdures sense còder, e encara, aquerò damb moderacion; ath delà, non lo prenem cada dia, senon sivans çò qu'è dit sus era prumèra setmana.
Diuèndres Sant non se minge arren, e madeish desjunam Dissabte Sant enquias tres dera tarde, e alavetz solet podem préner un shinhau de pan banhat en aigua e béuer ua copa de vin.
Dijaus Sant prenem solet biòca borida, sense òli, mès que beuem vin damb bèri fruts secs.
Pr'amor qu'eth concili de Laodicea ditz sus eth Dijaus Sant: "Non se pòt interrómper eth dejun eth dijaus dera darrèra setmana, en tot desaunorar d'aguesta sòrta tot eth Quareme".
Atau hèm en nòste monastèri.
Mès, qué ei aquerò en comparèr damb çò que vos hètz, gran pair, (ahigec eth monge en tot encoratjar-se), que vos neuritz tot er an, includida era santa Pasca, solet a basa de pan e aigua!
Eth pan que nosati consumim en dus dies qu'ei pro entà vos per tota era setmana.
Qu'ei admirabla era vòsta frugalitat.
Es rovilhons?
Es rovilhons?, repetic era pregunta eth petit monge, estonat.
Plan que òc.
Jo que posqui renonciar ath pan, non l'è de besonh entad arren; s'anèssa a víuer en bòsc, que poiria neurir-me a basa de rovilhons e baies, mès es d'aciu que non son capables d'estar-se'n deth pan, aquerò vò díder que son estacadi ath diable.
Aué en dia, que i a gent menspredabla qu'assegure que non servís d'arren eth dejun.
Capinaut e menspredable, atau ei aguest judici.
Plan, qu'ei cèrt, didec eth monge.
Auetz vist as dimònis ena casa d'aguesti?, preguntèc eth pair Ferapont.
Ena casa de qui?, repliquèc timidaments eth monge.
Est an passat pugè a veir ath higumeno tara Pentecòsta, e non i è tornat d'alavetz ençà.
Vedí qu'un amiaue un diable en piech, amagat jos era sotana, a penes li pistauen es còrnes; un aute l'amiaue ena pòcha, e me guardaue espaurit, damb es uelhs inquiets; a un aute se l'auie hicat ena bodena, en sòn lord vrente; e bèth un l'amiaue penjat deth còth, ben agarrat, encara que non lo podia veir.
Vos…les vedetz?, preguntèc eth monge.
Qua ja t'ac è dit: les veigui, les veigui damb tota claretat.
Quan ja èra a mand de gésser dera cramba deth higumeno, me n'encuedè que n'auie un d'eri darrèr dera pòrta, en tot amagar-se de jo; ère plan gran, mesurarie un arshin e miei de nautada, se non mès, damb ua coa gròssa e longa, de color ròi, qu'auie era punta hicada ena henuda dera pòrta; mès que jo non sò pèc, atau que barrè de pic, en tot balhar un còp de pòrta, e l'aganchè era coa.
Comencèc a idolar e a entornejar-se, mès jo li hi eth senhau dera crotz, atau enquia tres viatges.
En aguest moment crebèc coma ua aranha caushigada.
Que hè un an que non i vau.
Solet a tu, qu'ès forastèr, posqui revelar-te aguest secret.
Son terribles es vòstes paraules!
E alavetz, pair illustre e benaürat (eth petit monge cuelhie cada viatge mès vam), ei cèrta aguesta immensa fama, que s'esparg enquia tèrres luenhanes, que sivans era, vos ètz en comunicacion permanenta damb er Esperit Sant?
Que vie volant.
Atau ei.
E, se com vie volant?, de quina forma?
En forma d'audèth.
Er Esperit Sant en forma d'audèth?
Ua causa ei er Esperit Sant e ua auta eth Sant Esperit.
Eth Sant Esperit qu'ei desparièr, aguest que pòt baishar en forma de d'auti audèths: en forma d'irongla, de parrat o autanplan de mesenga.
Com lo distinguitz d'ua simpla mesenga?
Parle.
Com que parle?
En quina lengua?
Ena umana.
E qué vos ditz?
Donques aué precisaments m'a anonciat que vierie a tier-me ua visita un pòcvau entà preguntar-me causes que non li cau.
Que pretenes saber massa causes, monge.
Enes sòns espauridi uelhs s'aubirèc, totun, ua cèrta incredulitat.
Lo veigui, benaürat pair.
Entà tu qu'ei un casse; mès entà jo qu'ei ua auta causa.
E qué ei?
Eth petit monge s'estèc en silenci, demorant ua responsa en vaganaut.
Se sòl passar de nets.
Ves aguestes dues arrames?
Donques de nets Crist esten es sòns braci entà jo e es sues mans me cèrquen, jo qu'ac veigui damb tota claretat e me cuelh era tremoladera.
Qu'ei terrible!
Qu'ei terrible!
Qué a de terrible en tot tractar-se de Crist?
Que me pòt agarrar e hèr-me a vier.
Viu?
Dilhèu non as entenut a parlar der esperit e era glòria d'Elies?
Encara qu'eth monge d'Obdorsk, dempús d'aguesta convèrsa, s'entornèc fòrça perplèx entara cèla que l'auien assignat, era d'un des membres dera comunautat, eth sòn còr contunhaue en tot èster mès pròche, plan que òc, ath pair Ferapont qu'ath pair Zosima.
Eth monge d'Obdorsk ère, sustot, partidari deth dejun, e non ère estranh qu'un dejunaire tan colossau coma eth pair Ferapont podesse "veir prodigis".
Es sues paraules, sens dobte, resultauen un shinhau asenades, mès solet eth Senhor sabie çò qu'en eres s'embarraue, e toti es illuminadi per amor de Crist hèn e diden causes d'aguesta sòrta.
Per çò dera coa deth diable aganchada ena pòrta, qu'ère dispausat a admetè'c damb tota era amna e de bon grat, non solet en sens figurat, senon ath pè dera letra.
Ath delà d'açò, ja abantes dera sua arribada en monastèri venguie en tot esperimentar ua prigonda animadversion contra er starchetsvo, qu'enquia alavetz solet coneishie d'aurelha, e, en tot seguir er exemple de molti d'auti, lo tenguie coma ua nauetat decididaments perniciosa.
Pendent eth temps qu'amiaue en monastèri ja auie podut percéber eth dissimulat mormolh de quauqui frais superficiaus, descontents damb es startsy.
Per çò d'aute, ère un monge inconstant e inquiet per natura, damb un immens curiosèr per tot.
Per aquerò, era impressionanta notícia deth nau "miracle" deth starets Zosima lo deishèc enòrmaments perplèx.
Mès tard, Aliosha rebrembarie se com, entre es monges que s'apilerauen ath costat deth starets o s'amassauen enes entorns dera cèla, auie passat diuèrsi viatges peth sòn cant, oishinant en toti es rondèus, era figura deth curiós visitaire d'Obdorks, que sajaue d'èster ath pas de tot e preguntaue a toti.
Mès en aguesti moments a penes l'auien balhat atencion e sonque mès tard se'n rebrembarie d'aquerò…
Era vertat ei que non ère Aliosha per ocupar-se deth monge: eth starets Zosima s'auie tornat a trapar espisat e s'auie calat en lhet un aute viatge, quan ara imprevista, en tot botar es uelhs en blanc, se'n brembèc d'eth e lo manèc cridar.
Aliosha venguec de seguit.
En aguest precís instant, ath cant deth starets solet s'i trapaue eth pair Paisi, eth ieromonge Iosif e eth novici Porfiri.
Eth starets, en tot daurir es uelhs alassadi e en tot guardar fixaments a Aliosha, li demanèc de pic:
Te demoren es tòns, hilh?
Aliosha se trebolèc).
Non an besonh de tu?
L'ac prometí…a ma pair…as mèns frairs…tanben a d'autes persones…
Ac ves?
T'i cau anar sens manca.
Non estongues trist.
Te cau saber que non vau a morir abantes d'auer prononciat ena tua preséncia es mies darrères paraules ena tèrra.
A tu que te diderè aguestes paraules, hilh, a tu que te les legarè.
A tu, hilh mèn estimat, pr'amor que tu m'estimes.
Mès, per ara, vè-te'n damb eri, donques qu'ac as prometut.
Aliosha accedit de seguit, encara que se li hège plan dur d'anar-se'n.
Mès era promesa de qué entenerie es darrères paraules terrenaus deth starets e, mès que mès, de qué li serien legades ada eth, auien aumplit era sua amna de gòi.
S'esdeguèc, damb er in d'acabar lèu tot çò que li calie hèr ena ciutat e tornar çò de mès lèu possible.
Ambdús auien gessut ja dera cèla deth starets.
Tie tostemp present, joen, (atau, dirèctaments, sense embuts, auie començat eth pair Paisi), qu'era sciéncia profana, que, ar ensems, a aquerit ua fòrça enòrma, s'a balhat a examinar, especiauments en aguest darrèr sègle, tot çò de celestiau que se mos auie legat enes libres sagrats e, dempús d'un complèt analisi, es sabents d'aguest mon non an sauvat arren de çò qu'abantes ère un santuari.
Mès çò qu'an analisat a estat es parts, en tot pèrder de vista eth tot, mostrant atau ua ceguetat que còste estonament.
Mentretant, eth tot se lhèue immudable dauant des sòns uelhs, madeish qu'abantes, "e es pòrtes deth Hades non prevaleràn contra eth".
Dilhèu non a viscut dètz-e-nau sègles, dilhèu non contunhe viuent enes movements des amnes individuaus e enes movements des masses populares?
Autanplan enes movements des amnes d'aguesti madeishi atèus, que tot ac esbaucen, contunhe viuent tau qu'ac hège abantes, immudable!
Pr'amor qu'enquia e tot es que refusen eth cristianisme e se revòuten contra eth son, en esséncia, imatge deth pròpi Crist; atau n'an estat e atau ne seràn, donques enquia aué ne era sua sabença ne eth lardor deth sòn còr les an permetut de crear ua imatge mès nauta der òme e dera sua dignitat qu'era imatge que Crist mos senhalèc en un aute temps.
Es sòns assagi solet an balhat origina a monstruositats.
Tie aquerò plan en compde, joen, pr'amor qu'eth tòn starets, en moment dera sua partida, te destine entath mon.
Qu'ei possible que, quan rebrembes aqueth gran dia, non desbrembes tanpòc es mies paraules, que t'è aufrit coraument a manèra d'adiu, pr'amor qu'ès joen e es temptacions deth mon son poderoses e es tues pòrtes non seràn pro entà resistir-les.
E ara cuelh eth tòn camin, orfanèl.
Dit aquerò, eth pair Paisi li balhèc era sua benediccion.
En gésser deth monastèri, tant que reflexionaue sus aqueres insolites paraules, Aliosha comprenec de ressabuda qu'en aguest monge, enquia alavetz tant estricte e sevèr damb eth, auie trapat un nau e sobtat amic e un nau guida que l'autrejaue eth sòn fervent amor; qu'ère coma s'eth starets Zosima l'ac auesse encomanat ara ora dera mòrt.
Concrètaments, es imprevistes e sabentes reflexions que venguie d'escotar balhauen testimòni deth fervor deth pair Paisi: s'auie esdegat a armar sense demora ad aquera ment juvenila entath combat contra es temptacions, a protegir era amna joena que se l'auie hèt a tier compde damb era muralha mès fòrta qu'ère capable de concéber.
Çò de prumèr que hec Aliosha siguec vier a veir a sa pair.
En arribar, se'n brembèc de qué era vesilha aguest l'auie persutat fòrça entà qu'entrèsse caminant de punta, sense que se n'encuedèsse eth sòn frair Ivan.
Çò de mès probable ei qu'ager me volesse díder ua auta causa e, alugat com ère, concludic, non endonvièsse a hè'c".
Totun, s'alegrèc fòrça quan Marfa Ignatievna, qu'acodic a daurir-li eth brescat (per çò que semble Grigori auie queigut malaut e s'estaue en lhet en sòn pabalhon), li comuniquèc, en tot respóner a ua pregunta sua, qu'Ivan Fiódorovich auie gessut dues ores abantes.
E eth mèn pair?
S'a lheuat, qu'ei en tot préner eth cafè, responec secaments Marfa Ignatievna.
Aliosha entrèc ena casa.
Eth vielh ère solet, seigut ena taula.
En simbosses e damb un abric esquinçat, e s'entretenguie en tot revisar uns compdes, sense botar-les tanpòc guaira atencion.
Non auie arrés mès en tota era casa (Smerdiakov tanben auie gessut a crompar viures entath repaish).
Mès que non èren es compdes çò que lo preocupaue.
Encara que s'auie lheuat a prumèra ora e sajaue d'encoratjar-se, semblaue alassat e aflaquit.
Que l'auie gessut pera net ues macadures en front, per çò que l'amiaue estropat damb un mocador ròi.
Tanben se l'auie holat visiblaments eth nas e, encara qu'es macadures que se l'auien hèt non èren granes, aqueres taques li balhauen ath ròstre un aspècte especiauments sinistre e airós.
Eth vielh ac sabie e recebec a Aliosha damb ua lucada escassaments acuelhedoira.
Eth cafè qu'ei hered, li didec damb bruscaria, atau, donc, non te n'aufrisqui.
A qué as vengut?
A interessar-me pera vòsta salut, didec Aliosha.
Òc, e a despart d'açò, jo madeish te demanè ager que venguesses.
Aquerò qu'ei absurd.
T'as shordat en bades.
Encara que jo ja me'n sabia que te presentaries de seguit…
Qu'ac didec en un ton de manifèsta ostilitat.
Mentretant, s'auie lheuat dera taula e se guardaue, cogitós, eth nas en miralh (per ennan viatge en tot eth maitin).
Comencèc tanben a plaçar-se mielhor eth mocador ròi en front.
Ben, com te va?
Qué se passe damb eth tòn starets?
Qu'està mau, ei possible que se morisque aué madeish, responec Aliosha, mès sa pair non ne hec cabau; de hèt, sonque hèr-li era pregunta ja se n'auie desbrembat d'era.
Ivan qu'a gessut, didec ara imprevista.
Que cale es còrnes en trèir-li era nòvia a Mitkia, aguesta ei era rason que s'estongue aciu, ahigec maliciosaments e, en tot tòrce era boca, guardèc a Aliosha.
Non me digatz que vos a dit eth aquerò a vos, didec Aliosha.
Òc, hè ja temps.
Qué te pensaues?
Harà ues tres setmanes que m'ac didec.
Non aurà vengut cap a esgorjar-me a jo en secret?
Pr'amor que per bèra causa aurà vengut…
Aguesta que ne vau quate!
Era vertat ei que non me demane sòs, encara qu'a jo non me treirie arren d'arren.
Sabetz, estimat Aleksei Fiódorovich, qu'è era intencion de viuer en aguest mon tot eth temps que sigue possible; per aquerò, è besonh enquia deth darrèr kopek e, coma mès temps visca, mès besonh n'aurè, contunhèc dident tant que passejaue pera cramba, damb es mans ena pòcha deth sòn ample e lord abric auriò, confeccionat damb tela leugèra de calamac.
De moment, a maugrat de tot, encara sò un òme, solet è cinquanta cinc ans, mès que sajarè de sauvar-me uns auti vint ans ena mia linha virila; totun, a mida que me vaja hènt vielh, me tornarè repulsiu e es hemnes ja non s'apressaràn a jo de boni talents, atau ei qu'es mèns sòs m'anaràn pro ben.
Atau, donc, sapiatz, estimat hilh mèn, Aleksei Fiódorovich, qu'ara vau estauviant cada viatge mès e mès, e solet entà jo, pr'amor que desiri contunhar viuent enquiath finau des mèns dies en.honsat en hanhàs deth vici, sapiatz-vo'n.
Arren ei tan doç coma eth vici: toti lo refusen, mès toti viuen en eth, sonque qu'ac hèn en secret, e jo ac hèsqui dubèrtaments.
E se passe que, per tòrt d'aguesta ingenuitat mia, se m'an lançat ath dessús toti es viciosi.
Qu'ei qu'en vòste paradís, Aleksei Fiódorovich, sapiatz que non i voi vier, ath delà, que serie impròpi d'un òme decent vier en tòn paradís, en tot supausar qu'existisque.
Ena mia pensada, un dia t'adormisses e ja non te desvelhes, e qu'ei tot; comprene-me, se vòs, e se non vè-te'n ath diable.
Aguesta ei era mia filosofia.
Ager Ivan parlèc plan ben aciu, encara qu'èrem toti embriacs.
Ivan qu'ei un vatariòu, e non ei precisaments un sabent…e tanpòc a ua formacion especiau; se demore carat e se n'arrís dera gent sense besonh de badar boca.
E ad aquerò li trè auantatge.
Aliosha escotaue, mès non didie arren).
Per qué non parle damb jo?
E se parle tostemp ditz pegaries; qu'ei un bon pògavergonha aguest Ivan tòn!
Pr'amor que damb Grushenka m'i pensi maridar quan volga.
Pr'amor que damb sòs s'artenh tot çò qu'un vò, Aleksei Fiódorovich.
Precisaments aquerò ei çò que li hè pòur a Ivan: que jo me marida.
Qu'ei per aquerò qu'eth me susvelhe e posse a Mitka a maridar- se damb Grushenka: d'aguesta manèra sage de desseparar-me d'era (coma se l'anèssa a deishar es sòs ada eth se non me maridi damb Grushenka!
Qué n'ei de pògavergonha eth tòn Ivan!
Qu'ètz fòrça irritable.
Aliosha.
Guarda, tu que me pòs díder aquerò, comentèc de còp eth vielh, coma se siguesse eth prumèr viatge que se l'acodie aguesta idia; se m'ac dides tu, jo non m'embèstii damb tu; mès aquerò madeish, se m'ac didesse Ivan, me queirie mau.
Solet en tot èster ath tòn costat è auut quauqui moments de bondat, pr'amor qu'era vertat ei que sò ua mala persona.
Aliosha damb un arridolet.
Escota, ad aguest brigand de Mitka aué madeish è volut hèr que l'embarrèssen, e encara non sai se quina decision cuélher.
Plan que òc, en aguesti tempsi que s'a botat de mòda veir coma un prejudici eth respècte a pairs e mairs, mès que me'n sabi que, cossent damb era lei, encara non ei permetut d'arrossegar peth peu ath tòn ancian pair, ne amorrar-lo en solèr e trincar-li era cara a còps de pè ena sua pròpia casa, ne vantar-se de qué un pense tornar entà aucir-lo, e tot aquerò en preséncia de testimònis, senhor mèn.
Jo se volessa, poiria hèr-li a baishar eth cap e manar-lo ena preson ara madeish per çò que se passèc ager.
Mès que non pensatz denonciar-lo, vertat?
Ivan m'ac a desconselhat.
A jo, çò que me digue Ivan que m'ei parièr, mès que i a ua causa que non se m'escape…(e, en tot inclinar-se entà Aliosha, contunhèc en ton confidenciau, lèu en un mormolh): se hèsqui qu'embarren ad aguest pògavergonha, era se n'encuedarà de qué a estat ua causa mia e de seguit vierà corrent ath sòn costat.
En cambi, s'aué se'n sap de qué a baldat a còps a sa pair, un ancian sens defensa, dilhèu trincarà damb eth e vierà a veder-me…
Ja ves quin caractèr eth nòste: que sonque sabem amiar era contrària.
Ad aguesta que la coneishi coma eth paumet dera man!
Qué, non vòs un shinhau de conhac?
Pren-te un cafè hered, ja li higi jo un shinhau de conhac, aquerò li balhe un bon sabor.
Non gràcies, que non cau.
Çò que me vau hèr a vier ei aguest panet, damb eth tòn permís, didec Aliosha, e en tot cuélher un panet de tres kopeks, se lo sauvèc ena pòcha dera sotana.
Tanpòc vos auríetz de préner conhac, li conselhèc timidaments, en tot guardar ath vielh ena cara.
Qu'as rason, m'embèstie en sòrta de padegar-me.
Mès per ua copeta…
E qu'ei pro, tanpòc la vau a petar per ua copeta.
Tè, jo a tu t'estimi autanplan sense conhac, mès damb es brigands jo que sò un brigand.
Vanka que non pense anar entà Chermashia, per qué?
Çò que vò ei espiar-me: que vò saber s'ei molt çò que li balhi a Grushenka, s'ei eth cas que vengue.
Que son toti uns pògavergonhes!
A Ivan que non i a qui lo reconeishe.
A qui se deu retirar aguest?
Que non tie era nòsta amna, ne plan mens.
Ne que pensèsse que l'anaua a deishar quauquarren.
Sapiatz que non vau a hèr testament.
E a Mitka l'estronharè coma un escrauat.
Jo as escrauats neri les estronhi de nets damb es simbosses: quan les caushigues, croishissen.
Atau croishirà eth tòn Mitka.
Eth tòn Mitka, pr'amor que tu l'estimes.
Guarda: tu l'estimes, mès a jo non me hè pòur que l'estimes.
Ça que la, s'Ivan l'estimèsse, òc que me harie pòur.
Bohe eth vent e se hè a seguir eth povàs…
Ager me venguec entath cap ua pegaria quan te demanè que venguesses aué: volia que te'n sabesses se per mil robles, ben, o per un parelh de mils, qu'ac calerie veir, aguest miserable de Mitka, aguest quistaire, serie dispausat a aluenhar-se d'aciu d'un viatge per toti, e non tornar en cinc ans, o mielhor en trenta cinc.
Naturauments, sense Grushenka e renonciant ada era entà tostemp, è?
Jo…que ja l'ac demanarè, gasulhèc Aliosha.
Se siguessen tres mil ei possible qu'eth…
Non digues causes absurdes!
Ara que ja non l'ac cau demanar, non ei de besonh!
Que m'ac è pensat mielhor.
Çò d'ager siguec ua pegaria.
Que non vau a balhar-li arren, mès arren d'arren, aguesti sòs que me van pro ben a jo (eth vielh botgèc un braç).
De totes manères lo posqui estronhar coma un escrauat.
Non li digues arren, non sigue que se hèsque illusions.
Aguesta nòvia sua, era tau Katerina Ivanovna, qu'a sajat damb tant de talents de tier-la amagada de jo, se maridarà o non se maridarà damb eth?
Tu ager que l'anères a veir, non?
Era non lo vò deishar de cap manèra.
Ja ves de qui s'encamarden aguestes trendes damisèlles: de profeitaires e brigands!
Que non valen arren, cre-me, aguestes senhores esblancossides; arren a veir damb…
Se jo auessa era sua edat, e era cara d'alavetz (pr'amor qu'as vint-e-ueit ans jo èra mès beròi qu'eth), jo tanben ne gesseria ganhaire, madeish qu'eth.
Eth gran brigand!
Mès a Grushenka, en quinsevolh cas, non se la hè a vier, non, senhor, non se la hè a vier…
Lo vau a en.honsar ena hanga!, tornèc a enforismar-se en prononciar aguestes paraules.
Vè-te'n, tu tanben, aué que non as arren a hèr en aguesta casa, acabèc damb bruscaria.
Aliosha s'apressèc entà dider-se adiu e lo punèc ena espatla.
A qué vie aquerò?
Eth vielh se demorèc un shinhau estonat.
O ei que te penses que non mos tornaram a veir?
Arren d'aquerò.
Qu'ac è hèt sense cap intencion.
Qu'ei parièr; jo tanben, jo tanben ac è dit sense pensar… (eth vielh se demorèc guardant a Aliosha).
Escota, escota, li didec tant que se n'anaue, vene quan volgues, non i estongues guaire a vier, e harè que te premanisquen ua bona sopa de peish, coma la d'aué, vene sens manca!
Deman madeish, m'entenes?.
Deman!
Que ja ei era darrèra!, gasulhèc, en aclarar-se era gòrja.
Dempús barrèc er armari, se sauvèc era clau ena pòcha, s'endralhèc ara seguida entath dormitòri, se calèc en lhet, sense fòrces, e s'esclipsèc en un virament de uelhs.
III.
Aliosha planhie viuaments que pendent era net es combats auessen aquerit naui vams e es sòns còrs s'auessen enduresit damb eth nau dia: eth mèn pair qu'ei emmaliciat e tie fòrça males intencions; que deu estàr shamant quauquarren e non balharà a tòrcer eth sòn braç.
E Dmitri?
Aguest que tanben s'aurà enduresit pendent era net, solide que tanben estarà emmaliciat e, sense cap de dobte, shame quauquarren sinistre…
Mès Aliosha non podec contunhar reflexionant pendent guaire temps mès: peth camin qu'auec un incident, non massa important aparentaments, mès que li costèc ua prigonda impression.
Sonque trauessar era plaça e virar peth carreron que da entath carrèr Mijailovskaia, parallèl ath carrèr Major, que solet lo dessepare ua trencada (tota era nòsta ciutat ei plia de trencades), campèc mès entà baish, dauant d'ua palanca, a un petit escabòt d'escolans, mainatges toti eri de cuerta edat, de dètz a dotze ans coma molt.
Tornauen entà casa dempús d'auer acabat es classes, es uns damb eth sòn morralet ena esquia, es auti damb es sòns sacs de cuer penjadi ena espatla; bèri uns amiauen ua giqueteta, d'auti un abric leugèr, e n'auie que cauçauen bòtes nautes damb plecs enes pales, aguestes bòtes que sòlen presumir es mainatges mimadi de familhes acomodades.
Tot eth grop parlaue animadaments, en tot discutir bèth ahèr.
Aliosha qu'ère incapable de passar per dauant d'uns mainatges sense fixar- se en eri; en Moscòu ja li solie passar, e, encara qu'es que mès li cridauen era atencion èren es mainatges de tres ans, tanben li shautaue es escolans de dètz o onze ans.
Per aquerò, a maugrat des sòns copacaps, li venguec talents d'apressar-se ad aqueri mainatges entà tier ua conversacion.
A mida que s'apressaue, observaue es sues caretes rosades, plies de vida, enquia que de ressabuda se n'encuedèc que toti es mainatges amiauen ua pèira ena man, se non èren dues.
En aute costat dera trencada, qu'auie un aute mainatge, un escolan coma eri, damb eth sòn corresponent sac ath costat; qu'aurie, en tot tier en compde era sua estatura, dètz ans coma molt, dilhèu mens encara; ère un mainatge palle, malautís, de uelhs neri e ludents.
Qu'ère pendent deth grop des sies escolans: èren, çampar, companhs sòns, que damb eri venguie de gésser dera escòla, mès, evidentaments, que s'auien pelejat.
En arribar, Aliosha se dirigic entà un gojat ròi, de peu quilhat e tèsta rosada, qu'amiaue ua giqueta nera, e li didec, en tot guardar-lo:
Quan auia era vòsta edat, acostumàuem a amiar eth sac en costat quèrre, entà artenher-lo mès aisidaments damb era man dreta; vosati que l'amiatz en costat dret, e atau qu'ei mès incomòde.
Aliosha, sense cap malícia, comencèc damb aguesta observacion practica; çò de cèrt ei qu'entà un adult non i a ua forma mielhor entà abordar a un mainatge, e plan mès entà abordar a tot un grop de mainatges, se vos guanhar-te era sua confiança.
Que cau començar en tot parlar, en ton plan seriós, d'ahèrs practics, entà plaçar-se atau en un plan d'egalitat; Aliosha ère conscient d'aquerò per pur instint.
Es auti cinc gojats tachèren es sòns vistons en Aliosha.
Autanplan es pèires les lance damb era quèrra, observèc un tresau.
En aguest madeish moment ua pèira queiguec sus eth grop: en heregar leugèraments ath mainatge querrèr, acabèc passant de long, encara que l'auien lançada damb fòrça e adretia.
L'auie lançat eth mainatge qu'ère en aute costat dera trencada.
Fote-li, Smurov!
Agarrem-lo!, cridèren toti.
Mès a Smurov, eth querrèr, que non li calie cap que l'esdeguèssen, e non se tardèc a respòner: li lancèc ua pèira ath qu'estaue en aute costat dera trencada, mès que manquèc era balestada, e eth projectil anèc a parar en solèr.
Eth sòn rival repliquèc de seguit, en tot laçar ua auta pèira contra eth grop, encara qu'aguest còp li floquèc completaments a Aliosha, en tot hèr-li mau en un muscle.
Aqueth gojat auie es pòches plies de pèires: se vedie a trenta passi de distància pes bonhes que li hègen en abric.
Que vo l'a lançat a vos, a vos; vos a afustat de bon voler.
Pr'amor que vos ètz un Karamazov, vertat?
A que ètz un Karamazov?, cridèren es mainatges entre risetes.
Va!, toti ath còp!, a veir se qui lo tòque!
E sies pèires gesseren volant deth grop ath madeish temps.
Ua d'eres artenhec ar aute mainatge en cap, en tot hèr-lo quèir, mès que se lheuèc en un virament de uelhs e comencèc a respóner damb autentica furia.
Comencèc un escambi contunh de pèires en ambdús sens; era majoritat des integrants deth grop tanben amiauen pèires enes pòches.
Mès se qué hètz!
Non vos hè vergonha, senhors?
En un bot, s'interpausèc ena trajectòria des pèires, damb era intencion de protegir damb eth sòn còs ath gojat qu'ère en aute costat dera trencada.
Tres o quate mainatges deth grop deishèren de lançar pèires pendent uns instants.
Qu'a començat eth!, cridèc, damb airada votz mainadenca, un gojat de camisa vermelha.
Qu'ei un malerós; hè ua estona, ena classa, a punchat a Krasotkin damb un cotelon, l'a hèt sang.
Çò que se passe ei que Krasotkin non l'a volut acusar, mès qu'aguest se n'encuedarà…
Mès per qué?
Segur que vosati lo hètz a embestiar…
Ac vedetz?
Que vie de lançar-vos ua auta pèira pera esquia.
Ara que vo'les lance a vos, non a nosati.
Va, un aute viatge toti contra eth!
Non manques era balestada, Smurov!
Se reprenec er acalhauament, mès ara damb fòrça mala intencion.
Ath gojat qu'ère en aute costat dera trencada ua pèira li toquèc en piech; deishèc escapar un sorriscle, se petèc a plorar e gessec ath mès córrer pala ensús, entath carrèr Mijailovkaia.
Es deth grop comencèren a cridar:
Tè, covard!
Qu'a gessut corrent!
Fregador!
Mès qué ei çò que hè?, preguntèc Aliosha.
Ei un charraire?
Es mainatges lo guardèren damb un cèrt aire burlesc.
Anatz vos en aguesta madeisha direccion, peth carrèr Mijailovkaia?, contunhèc dident eth gojat.
Sajatz d'artenher-lo…
Ac vedetz?
Qu'a tornat a estancar-se, semble que vos demore, e non hè que guardar-vos.
Vos guarde, vos guarde!, dideren ar ensems es auti mainatges.
Donques demanatz-li se li shaute es fregadors desfiladi.
S'estarnèren toti en ua arridalha.
Que non i anetz, que vos harà mau, lo prevenguec Smurov, cridant.
Senhors, que non pensi preguntar-li per cap fregador, pr'amor que solide era soleta causa que voletz ei burlar-vos d'eth; çò que vau a hèr ei demanar-li que m'explique eth perqué de tant d'òdi…
Que vos ac explique, que vos ac explique, dideren entre arridolets es mainatges.
Eth gojat contunhaue en tot demorar-lo, sense botjar-se deth lòc.
En arribar enquia eth, Aliosha se trapèc damb un mainatge que non aurie mès de nau ans, un d'aguesti mainatges fèbles e menuts, de careta magra, palla e alongada, damb uns uelhs grani e escurs que lo guardauen damb ràbia.
Amiaue hicat un abriguet vielh, fòrça esquiçat, que l'estaue petit e li balhaue ua mina grotesca.
Es braci nuds li subergessien des manges.
En jolh dret deth pantalon auie un gran pedaç, e ena punta dera bòta dèstra, ara nautada deth dit pòdo, se vedie un considerable horat qu'aui sajat de dissimular a basa de tinta.
Es dues bonhudes pòches der abric qu'èren plies de pèires.
Aliosha s'arturèc a dus passi d'eth e lo guardèc damb aire enquesidor.
Jo que sò un solet, e eri sies…
Mès que gausi damb toti, didec de pic, damb es uelhs ludents.
Ua des pèires qu'a degut de hèr-te fòrça mau, observèc Aliosha.
Donques a Smurov que l'è tocat ena tèsta!, sorrisclèc eth mainatge.
Aguesti auti gojats m'an dit que vos me coneishetz e qu'auetz motius entà acalhauar-me, ei vertat?, preguntèc Aliosha.
Eth mainatge li dirigic ua guardada escura.
Jo que non vos coneishi a vos.
De vertat me coneishetz vos a jo?, persutèc Aliosha.
Deishatz-me en patz!, sorrisclèc de pic eth mainatge, airós; totun, contunhaue sense botjar-se, tau que se demorèsse bèra causa, e es sòns uelhs li tornèren a lúder damb ràbia.
Plan ben, m'en vau, didec Aliosha, mès ja vos digui que non vos coneishi, e non vau a burlar-me de vos.
M'an dit se com posqui hèr-vos a embestiar, mès que non voi.
Adishatz!
Monge damb pantalons de seda!, li didec eth gojat, en tot seguir es sòns passi damb era madeisha guardada airosa e desfisanta, tant que se metie en garda, cenvençut que, a tot darrèr, Aliosha se li lançarie ath dessús sense pòsa.
Mès aguest virèc eth cap, lo guardèc e seguic eth sòn camin.
Ça que la, a penes auie hèt tres passi quan sentec ena esquia eth dolorós impacte d'ua pèira: l'auie queigut ath dessús eth calhau mès gran de toti es que se sauvaue eth gojat enes pòches.
Atau que pera esquia?
Alavetz que deu èster vertat çò que diden de qué vos escometetz a traïson…
Aliosha se virèc un aute còp, e eth gojat, damb tota era sua ràbia, li tornèc a lançar ua auta pèira, en aguesta escadença dirigida entara cara; Aliosha, totun, artenhec a curbir-se a temps e era pèira li toquèc en code.
Non vos hè vergonha?
Qué vos è hèt jo?, sorrisclèc.
Eth gojat, sense díder arren, damb portadura desfisanta, solet demoraue qu'Aliosha se lancèsse, fin finau, contra eth; mès, en tot veir que non s'immudaue, s'enrabièc coma ua fèra e eth madeish se lancèc sus Aliosha; sense temps de hèr-se enlà, eth gojat joquèc eth cap, li cuelhec damb es dues mans era man quèrra e, damb tota era sua mala intencion, li nhaquèc eth dit deth miei, en tot hèr-li fòrça mau.
Li calèc es dents e non deishèc ara presa en dètz segondes.
Aliosha idolèc de dolor, estirassant deth dit damb totes es sues fòrces.
Ara fin eth gojat lo deishèc e se desseparèc en un bot, en tot plaçar-se ara madeisha distància qu'abantes.
Era mossegada deth dit, ath costat d'ua ungla, qu'ère seriosa, prigonda, arribaue enquiath uas; gessie fòrça sang.
Aliosha treiguec eth sòn mocador e s'estropèc era man herida, sarrant damb fòrça.
S'estèc sarrant atau pendent ua menuta.
Eth mainatge, ara demora, non se botgèc en tot aguest temps.
A tot darrèr, Aliosha lheuèc entada eth era sua guardada serena.
Plan ben, didec, ja auetz vist eth mau que m'auetz costat.
Qu'ei pro, non?
Jo qué vos è hèt?
Eth gojat lo guardèc estonat.
Jo non vos coneishi d'arren e ei eth prumèr viatge que vos veigui, contunhèc Aliosha damb era madeisha tranquillitat, mès qu'ei impossible que non vos aja hèt arren…
Non m'anaríetz a hèr tant de mau, atau, per arren.
Alavetz, per qué non me didetz se qué ei çò que vos è hèt e de qué sò colpable?
Coma responsa eth mainatge se petèc a plorar desconsoladaments, e còp sec s'aluenhèc ath mès córrer d'Aliosha.
Aguest lo seguic, sense pèrder era cauma, enquiath carrèr Mijailovkaia, e pendent ua bona estona lo campèc corrent, de luenh, sense hloishar era marcha, sense virar eth cap: seguraments contunhaue plorant damb era madeisha pena.
Aliosha cuelhec era decision d'anar a quèrrer, quan auesse temps, ad aqueth mainatge, damb er in de desnishar aguest enigma tan desconcertant.
Mès aqueth que non ère eth mielhor moment.
Non i estèc guaire en çò des Jojlakova, ua polida casa desseparada, de dus solèrs, bastida en pèira: ua des mielhores dera ciutat.
Encara qu'era senhora Jojlakova s'estaue era àger part der an en ua auta província, a on auie propietats, o en Moscòu, a on tanben auie ua casa pròpia, qu'auie sauvat tanben era sua residéncia ena nòsta ciutat, eretatge de sa pairs e pair-sénhers.
Ath delà, era propietat qu'auie en nòste districte qu'ère era màger des sues tres propietats, a maugrat d'açò en temps passat auie visitat era nòsta província en compdades escadences.
Era senhora Jojlakova gessec a tot córrer en vestibul entà recéber a Aliosha.
Auetz recebut era carta que vos parli deth nau miracle?
Òc, l'è recebuda.
L'auetz dat a conéisher?
L'auetz mostrat a toti?
Morirà aué madeish, didec Aliosha.
Òc, ja ac sabi, que m'ac an dit.
Ò!, qu'è talents de parlar damb vos!
Damb vos o damb qui que sigue, de tot aquerò.
Non, non, damb vos, damb vos!
E me hè dò de non poder anar a veder-lo!
Tota era ciutat qu'ei esmoiguda, toti son ara demora.
Mès ara…
Sabetz qu'ei aciu en casa Katerina Ivanovna?
À, quina sòrt!, sorrisclèc Aliosha.
Ja ac sabi, ja ac sabi.
M'an condat peth menut çò que se passèc ager ena casa de Katerina Ivanovna…totes aguestes causes orribles damb aquera…tarasca.
C'est tragique; jo, se siguessa era…non… non sai se qué haria!
Aleksei Fiódorovich, que sò confonuda, guardatz: qu'ei aciu, ara, eth vòste frair, ei a díder, non eth que hec ager aguestes causes orribles, senon er aute, Ivan Fiódorovich; qu'ei en tot parlar damb era: tien ua convèrsa plan seriosa…
Que non vos imaginatz çò que les passe ara: ei quauquarren espantoriant, deishatz-me que vos diga qu'ei coma ua esquinçadura; semble mèsalèu ua istòria de terror, e resulte incredible: s'estan arroïnant era vida, qui sap per qué; es dus ne son conscients d'aquerò, e gaudissen en tot actuar atau.
Que vos demoraua!
Jo, era vertat, sò incapabla de sostier-lo!
Ara madeish vos ac condi tot, mès abantes vos è de preguntar ua causa, encara mès importanta…
Que m'en desbrembaua qu'ère era mès importanta!
Didetz-me: a qué ei degut er atac d'istéria de Lise?
Tan lèu se n'a sabut qu'èretz a mand d'arribar, s'a botat isterica!
Maman, era qu'està isterica ètz vos, non jo, s'entenec era votz de Lise, gasulhant a trauèrs dera henerecla d'ua pòrta que daue entà ua cramba vesia.
Qu'ère ua henerecla menuda, e era votz arribaue entrebracada, madeish que quan un tie talents d'arrir e sage ath maxim d'estofar er arrir.
Aliosha campèc de seguit era henerecla: Lise, solide, s'estarie en tot guardà'c tot, dès eth sòn fautulh, mès qu'eth non la podie veir.
Que non serie estranh, Lise, non serie estranh…
Damb toti aguesti capricis tòns, me vierà un atac…
Çò de cèrt ei, Aleksei Fiódorovich, qu'està fòrça mau; a passat ua mala net, damb fèbre, en tot planher-se sense pòsa…
Quini talents qu'auia de qué hesse dia, entà que venguesse Herzenstube!
Ditz eth doctor que non compren arren e que mos cau demorar.
Aguest Herzenstube, cada viatge que vie, ditz çò de madeish: que non compren arren.
Tan lèu auetz arribat vos, Lise a deishat anar un sorriscle e a patit un atac, e a manat que la hessem a vier aciu, ena sua anciana cramba…
Aquerò non ei vertat, Lise.
Aleksei Fiódorovich; tu l'auies manat que susvelhèsse.
Ai, mama estimada, aquerò que non hè cap de gràcia.
Mès, se voletz rectificar e díder ara quauquarren mès engenhós, ac podetz hèr, estimada mama, ath plan respectable senhor Aleksei Fiódorovich, nauèth vengut, qu'era soleta causa qu'a demostrat en tot vier-mos a veir aué, dempús de çò d'ager, e en tot tier en compde que toti se n'arrissen d'eth, ei que non subergés pera sua agudentor.
Lise, que te cuelhes massa libertats, e t'asseguri que fin finau me calerà préner mesures mès drastiques.
Qui s'arrís d'eth?
Jo sò encantada de qué age vengut, que n'è besonh, n'è manca.
Ai, Aleksei Fiódorovich, sò tan malerosa!
Mès qué ei çò que vos passe, mama?
E a tot darrèr, autanplan aguest miracle!
Com m'a impressionat aguest miracle, Aleksei Fiódorovich, com m'a esmoigut!
E ara aguesta tragèdia, aquiu ena sala; non la posqui tier, vos ac digui per auança: non la posqui tier.
Que pòt èster que sigue ua comèdia, e non ua tragèdia.
Didetz-me.
Eth starets Zosima viuerà enquia deman?
Viuerà?
Ò, Diu mèn!
Qué ei çò que me passe?
Cada moment que cluqui es uelhs veigui que tot aquerò ei absurd, ei absurd.
Que m'è hèt ua herida, e ara me hè mau.
Aliosha se destropèc eth dit nhacat.
Eth mocador ère banhat de sang.
Diu mèn!, quina herida!
Qu'ei orribla!
Venetz aciu, venetz aciu, sorrisclèc tu per tu, en ton imperiós.
E deishatz-vos ja de pegaries!
Ò, Senhor!
Com ac auetz tengut tant de temps sense díder arren?
Que poiríetz auer perdut tota era sang!
A on vos ac auetz hèt, a on?
Aigua, aquerò de prumèr!
Aigua!
Que mos cau lauar ben era herida, e botar eth dit en aigua hereda, entà que se vos passe eth dolor, e tietz-vos, tietz-vos ua bona estona…
Lèu, mama, que mos cau aumplir d'aigua eth lauamans.
Va, lèu, higec nerviosa.
Non auríem de cridar a Herzenstube?, prepausèc era senhora Jojlakova.
Mama, que voletz acabar damb jo!
Eth vòste Herzenstube vierà e diderà que non compren arren!
Aigua, aigua!
Mama, per amor de Diu, vietz e pressatz a Yulia: sabi pas se qué deu hèr per aquiu delà; jamès hè lèu.
De prèssa, mama, que me vierà quauquarren…
Que non ei arren!, cridèc Aliosha, que l'anauen apegant era pòur.
Yuli venguec de seguit damb era aigua.
Aliosha neguèc eth dit ena aigua.
Mama, per Diu, hètz-vos a vier ues bendes; ues bendes e aguesta aigua trèbla caustica, entàs talhs…com se cridaue?
Que n'auem ua ena casa, n'auem, n'auem…
Mama, vos que vo'n sabetz a on ei eth salèr; en vòste dormitòri, en armariet a man dreta, aquiu que i a un salèr gran e ues bendes…
Ara madeish qu'ac pòrti tot, Lise, mès dèisha de cridar e non te botes nerviosa.
Ja ves se damb quina integritat tie Aleksei Fiódorovich eth sòn malastre.
Mès, a on vos auetz nafrat d'ua manèra tan espaventosa, Aleksei Fiódorovich?
Era senhora Jojlakova gessec a tot córrer.
Qu'ère çò que demoraue Lise.
Prumèr, responetz-me a ua pregunta, se dirigic sense pòsa a Aliosha, a on vos auetz hèt açò?
Dempús que vos è de parlar de un aute ahèr plan desparièr.
Condatz!
Aliosha en tot saber-se'n qu'eth temps disponible enquiara tornada dera mair ère preciós entada era, li condèc ara prèssa, en tot deishar e resumir fòrça causes, encara que damb precision e claretat, eth sòn enigmatic encontre damb es escolans.
Dempús d'escotar-lo, Lise junhec es mans, en senhau de suspresa:
Mès com ei possible!
Com ei possible!
Endravar-se damb aqueri mainatges, e mès que mès damb aguesta vestimenta!, sorrisclèc emmaliciada, coma s'ausse quauque dret sus eth.
Be que n'ètz de mainatge!, qu'ètz mès mainatge que quinsevolh d'eri!
Mès plan, vos cau saber sens manca çò que se passe damb aquest dimòni de mainatge e condar-lo-me tot, pr'amor qu'aciu s'i amague quauquarren.
E ara, çò d'aute, mès abantes didetz-me: ètz en condicions, Aleksei Fiódorovich, a maugrat deth mau fòrt, de parlar des màger foteses, mès de hè'c damb tota gravetat?
Plan que òc; ath delà, tanpòc me hè tant de mau.
Aquerò ei pr'amor qu'auetz eth dit ena aigua.
Que la cau cambiar de seguit, pr'amor que se cauhe en un virament de uelhs.
Yulia, pòrta ara prèssa un shinhau de gèu deth cerèr e un aute lauamans damb aigua…
Ben, ara qu'a gessut, anem ath gran: hètz eth favor de entornar-me de seguit, estimat mèn Aleksei Fiódorovich, era carta que vos manè ager; de seguit, pr'amor que mama pòt tornar en quinsevolh moment, e non voi que…
Que non è aciu era carta.
Non ei vertat, òc que l'auetz.
Qu'èra segura de qué me didiríetz açò.
L'amiatz en aguesta pòcha.
Que me n'è penaït tant, pendent tota era net, d'aguesta pèga badinada.
Entornatz-me aguesta carta ara madeish, entornatz-la-me!
S'a demorat aquiu.
Non voi que me consideretz ua mainada petita, ua autentica creatura, per tòrt d'aguesta carta mia damb ua badinada tant estupida.
Que vos demani perdon per aguesta estupiditat, mès vos cau entornar-me era carta, se passe çò que sigue, en tot supausar qu'ei vertat que non l'amiatz ath dessús; hètz-la-me a vier aué madeish sense manca!
Sense manca!
Quate dies!
Quina asenada!
Didetz-me: vo n'auetz arrit fòrça de jo?
Que non me n'è arrit bric.
Per qué non?
Pr'amor que m'ac è creigut tot.
M'ofensatz!
De cap des manères.
Sonque lieger-la, qu'è pensat que tot se passarà atau, pr'amor que, en morir eth starets Zosima, me cau abandonar de seguit eth monastèri.
Dempús contunharè es mèns estudis, harè es mèns examens e quan se complisque eth tèrme que fixe era lei, mos maridaram.
E vos estimarè.
Encara que non è auut temps de pensà'c doçaments, è arribat ara conclusion de qué ua hemna mielhor que vos non la traparè, e coma qu'eth starets me mane que me marida…
Jo personauments vos amiarè ena cagira, mès sò convençut qu'entà alavetz ja vos auratz guarit.
Qu'ètz mau deth cap, didec Lisa, nerviosa.
A compdar d'ua badinada coma aguesta, vier en ua asenada d'aguesta sòrta!…
A, aciu qu'ei mama, e plan oportunaments, me pensi jo.
Guaire vos tardatz mama, tostemp!
Com auetz podut tardar tant!
E aciu qu'arribe Yulia damb eth gèu!
Ai, Lise, non crides, sustot non crides!
Que ja ne sò d'aguesti crits…
Se qué volíetz que hessa, se se passe qu'auíetz sauvat es bendes en un aute lòc?…
Les è cercat, cercat…
Sospechi qu'ac as hèt de bon voler.
Com auia de saber jo que se presentarie damb ua nhacada en un dit?
S'auesse estat atau, encara ac auria podut hèr de bon voler.
Mama, àngel mèn, que venguetz de díder ues causes çò de mès estranhes.
Seràn estranhes, mès, quini sentiments es tòns, Lise, a prepaus deth dit d'Aleksei Fiódorovich e de tot çò que s'a passat!
Ò, eth mèn brave Aleksei Fiódorovich!
Çò que m'aucís que non son es detalhs, non ei un cas coma eth de Herzenstube, senon er ensems, era soma de tantes causes; qu'ei aquerò çò que non posqui sostier!
Qu'ei pro, mama, qu'ei pro de parlar de Herzenstube.
Lise arric alègraments.
Balhatz-me lèu aguestes bendes, mama, e era aigua.
Aquerò non ei qu'ua solucion d'acetat de plomb, Aleksei Fiódorovich, ara non m'en brembi se com se cride, mès qu'ei ua solucion excellenta.
Guardatz, mama, qu'en tot vier entà aciu s'a pelejat en carrèr damb uns mainatges, e un d'eri l'a calat ua nhacada; non vos semble que tanben eth ei un mainatge, un autentic mainatge?
E, dempús d'aquerò, com s'a de maridar?
Pr'amor qu'ara se passe que se vò maridar.
Imaginatz-lo-vos maridat, mama.
Non vos vie er arrir?
Non vos semble impensable?
Vai, mama!, coma s'auesse mainatges damb ràbia…
Per qué non n'auie d'auer?
Non me pensi qu'aja dit cap pegaria, Lise.
Ad aguest mainatge l'a podut mossegar un gosset rabiós, e ath sòn torn vie e cuelh era ràbia e mossègue ath prumer que se l'aprèsse.
Que ben que vos a bendat Lise, Aleksei Fiódorovich; jo non ac auria sabut hèr ena vida.
Vos hè mau ara?
Ara plan pòc.
Non auratz pòur dera aigua?, preguntèc Lise.
Ben, qu'ei pro, Lise; qu'ei possible qu'aja hèt massa lèu en parlar deth mainatge rabiós, mès tu ara que vas massa luenh.
Katerina Ivanovna vie de saber-se'n dera vòsta arribada, Aleksei Fiódorovich, e a vengut ara prèssa a dider-me que vos demore, que vos demore delitosa.
Que non me hè mau, plan que i posqui anar, didec Aliosha.
Com!
Atau que vo n'anatz?
Com ei possible?
Com ei possible?
Qué se passe?
Quan acaba d'aquiu, posqui tornar, e contunharam parlant tot eth temps que volgatz.
Mès que voleria veir de seguit a Katerina Ivanovna, pr'amor que, en quinsevolh cas, aué me shautarie tornar çò de mès lèu possible entath monastèri.
Hètz-vo-lo a vier, mama; hètz-vo-lo a vier !
Aleksei Fiódorovich, non vos shordetz en vier a veder-me quan acabetz damb Katerina Ivanovna; anatz dret de cap ath monastèri, aguest ei eth vòste lòc!
Jo que voi dormir, non è clucat un uelh en tota era net.
Jo que non sai se com…
Me demorarè dus o tres menutes mès; enquia cinc, s'atau ac voletz, gasulhèc Aliosha.
Enquia cinc!
Mès, hètz-vo-lo a vier ja, mama, qu'ei un monstre!
Lise, qu'as perdut eth sen. Anem, Aleksei Fiódorovich; aué qu'està massa capriciosa, qu'è pòur de qué se capvire.
Arren de pejor qu'ua hemna nerviosa, Aleksei Fiódorovich!
E auatanplan ei possible que, ena vòsta preséncia, l'age cuelhut talents de dormir.
Qu'auetz artenhut vos que la recuelhesse era sòn plan lèu!
Quina sòrt!
Madeish, Lise.
Escotatz, Aleksei Fiódorovich, didec grèuments, damb mina misteriosa, en tot parlar en un rapid mormolh, era senhora Jojlakova, tant que gessie damb Aliosha, que non voi condicionar-vos en cap de sens, ne sagi de descaperar eth vel, mès, quan entretz, vos madeish veiratz çò que se passe; ei quauquarren espaventós, ei ua comèdia fantastica: era qu'ei encamardada deth vòste frair Ivan Fiódorovich, mès que sage de convencer-se damb tota era fòrça deth morir de qué estime a Dmitri Fiódorovich.
Qu'ei espantoriant!
Entrarè damb vos e, s'arrés me hè enlà, me demorarè enquiath finau.
Mès ena sala era conversacion ja ère a mand de concludir; Katerina Ivanovna ère cuelhuda d'ua grana excitacion, mès que se la vedie decidida.
Just quan entrauen Aliosha e era senhora Jojlakova, Ivan Fiódorovich se lheuaue entà anar-se'n.
Auie era cara esblancossida, e Aliosha lo guardèc damb preocupacion.
En aguest moment, a Aliosha se l'esclaric un dobte, un inquietant enigma que lo tormentaue hège ja temps.
S'auie passat, causa d'un mes, que diuèrses persones, en diuèrses escadences, l'auien hèt a veir qu'eth sòn frair Ivan estimaue a Katerina Ivanovna e, mès que mès, qu'auie era fèrma intencion de "panar-la-se" a Mitia.
A Aliosha, enquia hège pòc, ua semblabla idia l'auie pareishut aberranta, sense deishar de produsir-li un gran copacap.
Eth qu'estimaue as dus frairs e l'espaurie qu'auesse entre eri aguesta rivalitat.
Totun, eth dia anterior eth pròpi Dmitri Fiódorovich l'auie amuishat claraments qu'enquia e tot se n'alegraue de qué Ivan siguesse eth sòn rival e qu'entada eth, entà Dmitri, aquerò ère autanplan ua estimabla ajuda.
Ua ajuda en quin sens?
Dilhèu pr'amor qu'atau se poirie maridar damb Grushenka?
Mès, en opinion d'Aliosha, aguesta que serie ua solucion desesperada e extrèma.
Ath delà d'açò, enquiara madeisha vesilha auie creigut,, sense cap de dobte, que Katerina Ivanovna estimaue apassionadaments e obstinadaments ath sòn frair Dmitri; mès solet ac auie creigut enquiara vesilha.
Entà mès malastre, auie era vaga sensacion de qué era non podie estimar a quauquarrés coma Ivan e estimaue, en cambi, ath sòn frair Dmitri, mès que l'estimaue autant qu'ère, a maugrat dera aberracion d'un tau amor.
Eth dia d'abantes, totun, pendent era scèna damb Grushenka, Aliosha auie cambiat de pensada en un virament de uelhs.
Era paraula "esquinçadura", prononciada hège ua estona pera senhora Jojlakova, lèu l'auie hèt estrementir, pr'amor que precisaments aquera net, en dromilhon dera auba, eth tanben auie sorrisclac, còp sec, dilhèu coma responsa a quauquarren vist en sòmnis: "esquinçadura, esquinçadura!".
Qu'ei que s'auie passat tota era net en tot soniar ena scèna viscuda en çò de Katerina Ivanovna.
Ara, de ressabuda, era declaracion, segura e fèrma, dera senhora Jojlakova, que sivans era, Katerina Ivanovna estimaue a Ivan e s'enganhaue ada era madeisha de bon voler, solet a truca de bèra sòrta de jòc, d'ua "esquinçadura", e se torturaue damb eth sòn simulat amor a Dmitri, degut a ua sòrta de supausada gratitud, auie impressionat a Aliosha: "Òc, qu'ei plan possible que tota era vertat s'estongue, plan, en aguestes paraules!".
Mès, en aguest cas, en quina situacion demoraue eth sòn frair Ivan?
Aliosha sentie de manèra instintiua, qu'ua hemna damb eth caractèr de Katerina Ivanovna auie besonh, a tot pèrder, d'exercir era sua autoritat, mès qu'era podie dominar solet a bèth un coma Dmitri, jamès a un òme coma Ivan.
Pr'amor que solet Dmitri (encara qu'a long tèrme, mos ac cau adméter) poirie someter-se ada era, a tot darrèr, "pera sua pròpia felicitat" (causa qu'Aliosha autanplan aurie desirat), mès Ivan non.
Ivan que serie incapable de someter-se, a despart de qué semblabla somission ada eth jamès li balharie era felicitat.
E toti aguesti dobtes e conjectures li vengueren entath cap en moment precís qu'entrèc ena sala.
E ua auta idia crotzèc eth sòn pensament, ua idia sobta e irrepressibla: "E s'era non estime a degun, ne ar un ne ar aute?".
Que conven soslinhar qu'Aliosha se sentie coma avergonhat d'aguestes idies e qu'en darrèr mes les auie refusat cada viatge que l'auien passat peth cap.
Ça que la, non podie passar-se'n.
Eth sòn instint li didie, per exemple, qu'entath destin des sòns dus frairs aquera rivalitat auie aquerit ua grana transcendéncia, e fòrça d'autes causes depenien d'era.
Atau donc, Dmitri ère dauant des sòns uelhs un reptil, e dilhèu n'ère ja hège tremps?
Non ne serie dès qu'eth sòn frair Ivan auie coneishut a Katerina Ivanovna?
Aqueres paraules, naturaumens, se l'auien escapat sense voler a Ivan eth dia anterior, mès per aquerò madeish resultauen encara mès importantes.
En aguest cas, quina patz i podie auer entre eri?
Non èren aqueri, peth contrari, naui motius entar òdi e era enemistat ena sua familha?
E, çò de mès important, eth, Aliosha non podie sostier era incertitud, pr'amor qu'eth sòn amor tostemp auie auut un caractèr actiu.
Que non podie estimar passiuaments: tan lèu sentie amor, de seguit se mostraue dispausat a ajudar.
Mès entad aquerò li calie fixar- se ua tòca, li calie saber damb certitud se qué ère çò que li convenguie a cada un, quini èren es sòns besonhs; d'aguesta sòrta, plan que òc, un viatge establit eth sòn objectiu damb precision, que poirie ajudar as dus.
Mès aciu, en sòrta d'un objectiu precís, era soleta causa qu'auie ère embolh e confusion.
Que s'auie parlat "d'esquinçadura"!
Com podie ne tansevolhe aclarir-se ath miei de tanta esquinçadura?
Non comprenie ne mieja paraula de tot aqueth embolh!
Fiódorovich, que ja s'auie lheuat, prèst entà partir:
Un moment!, demoratz-vos un shinhau mès!
Que me shautarie escotar era opinion d'aguesta persona, que me fidi cègaments.
Katerina Osipovna, demoratz-vos vos tanben, (higec en tot dirigir-se ara senhora Jojlakova); l'aufric un sèti a Aliosha ath sòn costat, tant que Jojlakova se seiguie ath sòn dauant, près d'Ivan Fiódorovich.
Vos, estimadi mèns, ètz es solets amics qu'è en mon, comencèc a díder damb veeméncia, damb ua votz qu'en era tremolauen lèrmes sinceres de pena, e en un viraments de uelhs eth còr d'Aliosha se virèc de nau entada era.
Vos, Aleksei Fiódorovich, ager siguéretz testimòni d'aqueth…orror e vedéretz en quin estat me trapaua.
Vos que non ac vedéretz, Ivan Fiódorovich; eth òc qu'ac vedec.
Sabi pas se qué pensaríetz ager de jo…çò que sabi ei que s'aué, s'ara se repetisse era situacion, jo exprimiria es madeishi sentiments qu'exprimí ager: es madeishi sentiments, es madeishes paraules, es madeishi gèsti.
Rebrembatz es mèns gèsti, Aleksei Fiódorovich, vos madeish me contenguéretz en bèth moment…
En díder aquerò, se rogic e li luderen es uelhs.
Vos anóncii, Aleksei Fiódorovich, que non sò dispausada a conformar-me damb arren.
Que me hè pena, e aguest ei un mau senhau entar amor.
Se l'estimèssa, s'encara l'estimèssa, seguraments non me harie pena; ath contrari, en aguesti moments me calerie auer-lo en òdi…
Era votz li trinquèc e ues lermetes li luderen enes cilhes.
Aliosha s'estrementic peth laguens: "aguesta gojata ei justa e ei sincera, se pensèc, e, ja non estime a Dmitri!"
Qu'ei vertat!, qu'ei vertat!, cridèc era senhora Jojlakova.
Demoratz, estimada mia Katerina Osipovna, non è dit çò de mès important, non è dit se quina decision finau è escuelhut aguesta passada net.
Qu'è era impression de qué era mia decision pòt èster terribla entà jo, mès qu'è era presentida que ja non la vau a cambiar de cap des manères, e que la vau a mantier pendent tota era vida.
Eth mèn estimat, eth mèn bon conselhèr, tostemp fidèu e generós, que coneish prigondaments eth mèn còr, eth solet amic vertadèr qu'è en aguest mon, Ivan Fiódorovich, me balhe era sua aprovacion en tot e aplaudís era mia decision….Qu'eth ja la coneish.
Òc, l'aplaudisqui, assentic Ivan Fiódorovich, en votz baisha, mès fèrma.
Mès me shautarie que tanben Aliosha…
Ò, Aleksei Fiódorovich, perdonatz que vos aja cridat simplaments Aliosha…
Me shautarie qu'Aleksei Fiódorovich me didesse ara, en preséncia d'aguesti dus amics mèns, s'è o non rason.
Eth mèn instint me ditz que vos, Aliosha, eth mèn frair estimat, pr'amor que vos ètz un frair estimat, tornèc a díder damb fòrça, en tot cuélher ena sua man ardenta era gelada man d'Aliosha, eth mèn instint me ditz qu'era vòsta decision, qu'era vòsta aprovacion, a maugrat de toti es mèns torments, me harà a vier eth repaus, pr'amor que dempús d'enténer es vòstes paraules me solatjarè e me conformarè…que n'è era presentida!
Sabi pas çò que me vatz a preguntar, didec Aliosha, en tot rogir-se; era soleta causa que sai ei que vos estimi e vos desiri en aguest moment mès felicitat qu'a jo madeish…
Mès que jo non me'n sabi d'aguesti ahèrs…s'èsdeguèc a híger, pera rason que siguesse.
En aguesti ahèrs, Aleksei Fiódorovich, en aguesti ahèrs çò de prumèr, ara, qu'ei er aunor e eth déuer, e quauquarren que non sai se qué ei, mès que pòt èster mès important, autanplan, qu'eth pròpi déuer.
Eth còr me parle d'aguest sentiment irrefrenable que m'arrossègue irresistiblaments.
En tot cas, solet è besonh de dues paraules, jo que ja sò decidida: encara, supausem, qu'eth se maridèsse damb aquera…infama, didec solemnaments, que jamès, jamès poirè perdonar, jo ada eth non lo pensi abandonar en cap cas!
Enes dies a vier, ja bric mès, bric mès lo vau a abandonar!, sorrisclèc damb votz trincada, reflèx d'un palle e forçat entosiasme.
Que non digui que me vau a arrossegar ath sòn darrèr, qu'aja era intencion d'èster de contunh ath sòn costat, de martirizar-lo…ò, non!, partirè entà ua auta ciutat, a on volgatz, mès que tota era vida, tota era vida velharè per eth sense pòsa.
Quan non sigue erós damb aguesta auta, e aquerò ei quauquarren que vierà solide, e plan lèu ath delà, que vengue entà jo, e traparà a ua amiga, a ua fraia…
Que voi arténher, e calarè es còrnes en aguest ahèr, qu'arribe ara fin a coneisher-me e m'ac cohèsse tot sense avergonhar-se!, idolèc, en ton exaltat.
Que serè eth sòn diu, un diu que poirà pregar; aquerò qu'ei çò de mens que me deu coma paga dera sua traïson e per aquerò qu'ager me hec a passar.
E que veigue pendent tota era sua vida que jo tostemp li serè fidèu, ada eth e ara paraula qu'un viatge li balhè, a maugrat de qué eth m'age estat infidèu e m'age enganhat.
Jo que vau a èster…
Me convertirè solet en un mejan entara sua felicitat o, com didè'c, en un mèr esturment, ua maquina entara sua felicitat, e atau tota era vida, e qu'eth ac tengue en compde enquiath finau des sòns dies!
Aquerò ei çò qu'è decidit!
Ivan Fiódorovich m'apue sense resèrva.
S'alugaue.
Probablaments aurie volut exprimir es sues idies d'ua manèra pro mès digna, mès acertada e naturau, mès ac auie hèt damb excessiua precipitacion e crudesa.
Mès que mès, aquerò aubedie ath sòn vam juvenil, mès un shinhau qu'ère un simple reflèx dera irritacion dera vesilha, deth besonh de mostrar-se capinauta; era madeisha que n'ère conscienta.
Eth sòn ròstre, de pic, s'trebolèc, era expression des sòns uelhs se tornèc maligna.
Aliosha se n'encuedèc de seguit e eth sòn còr s'aumplic de compassion.
En aguest precís moment intervenguec eth sòn frair Ivan.
Jo non è hèt qu'exprimir era mia pensada, didec.
En quinsevolh auta hemna, aquerò qu'aurie resultat forçat, pòc naturau, mès que non en vos.
Ua auta non aurie auut rason, vos òc que l'auetz.
Sabi pas se com explicà'c, mès que veigui que vos ètz completaments sincèra, qu'ei per aquerò qu'auetz rason…
Mès aquerò solet ei ara…quina ei era causa?
Solet era ofensat d'ager, e per aquerò se passe çò d'ara!, didec de ressabuda, sense poder tier-se, era senhora Jojlakova; se notaue que non auie era intencion d'intervier, mès non auie estat capabla de reprimir-se e auie manifestat sobtaments aquera idia, tan justa.
Cèrt, cèrt, la talhèc Ivan, un shinhau trebolat e visiblaments emmaliciat pera interropcion, atau ei; mès, en ua auta, aguest moment d'ara non serie qu'era tralha de çò que se passèc ager, e solet serie un moment; en cambi, per çò deth caractèr de Katerina Ivanovna, aguest moment que durarà tota era vida.
Çò qu'entà d'autes serie ua mèra promesa, entada era constitusís un déuer, un déuer etèrn, dur, dilhèu escur, mès inalterable.
E eth sentiment deth déuer complit li servirà de supòrt!
Era vòsta vida, Katerina Ivanovna, se passarà a compdar d'ara ena dolorosa contemplacion des vòsti pròpis sentiments, deth vòste pròpi sacrifici e deth vòste pròpi amarum, mès en futur aguest patiment se padegarà, e era vòsta vida se transformarà ena doça contemplacion deth compliment definitiu d'un prepaus fòrt e capinaut, capinaut coma pògui en sòn gènre, desesperat en tot cas, mès artenhut per vos; e aguesta consciéncia vos balharà, a tot darrèr, era mès completa satisfaccion e vos reconciliarà damb tot çò d'aute…
Diu mèn!, guaira faussetat!, sorrisclèc un aute còp era senhora Jojlakova.
Aleksei Fiódorovich, parlatz vos!
Aliosha se lheuèc deth divan.
Que non ei arren, non i arren!, contunhèc a díder, entre lèrmes, Katerina Ivanovna.
Que sò un shinhau alterada, qu'ei per çò de delànet, mès ath costat de dus amics coma vos e eth vòste frair encara cuelhi fòrça…pr'amor que me'n sabi…que vosati dus jamès m'abandonaratz…
Malerosaments, dilhèu deman madeish me calerà partir entà Moscòu e renonciar ara vòsta companhia pendent ua longa tempsada…
E aquerò, malerosaments, non a remèdi…anoncièc ara imprevista Ivan Fiódorovich.
Deman!
Entà Moscòu!
A Katerina Ivanovna era cara se l'alterèc còp sec.
Mès, mès, Diu mèn, quina sòrt!, sorrisclèc en tot cambiar eth ton de votz e deishant de plorar, de manèra que lèu-lèu non i restèc ne tralha des sues lèrmes.
En un virament de uelhs se produsic en Katerina Ivanovna ua transformacion estonanta que deishèc a Aliosha perplèx: en sòrta dera prauba gojata ofensada qu'auie estat plorant enquia alavetz, en tot reflectir era esquinçadura dera sua amna, campèc de ressabuda ua hemna que ludie un perfècte domeni d'era madeisha e se mostraue autanplan visiblaments satisfèta, coma se, de pic, s'ausse hèt a vier ua enòrma alegria.
Ò, que non ei que sigue ua sòrt auer-me d'alunhar de vos, plan que non, didec, coma se volesse retractar-se, damb un agradiu arridolet mondan, qu'un amic coma vos non aurie de pensar ua tau causa; ath contrari, me senti plan desgraciada en tot veder-me privada dera vòsta companhia.
De còp, s'apressèc ath córrer entà Ivan Fiódorovich e, agarrant-li es dues mans, les ac sarrèc damb fervor.
Çò qu'ei ua sòrt ei que vos, personauments, ajatz era escadença d'explicar en Moscòu, ara mia tia e a Agasha, quina ei era mia situacion, tot er orror que me passe; d'explicar-les a Agafia e ara mia estimada tia damb tota claretat e damb delicadesa, coma mielhor sapiatz.
Que non vos podetz imaginar çò de malerosa que me sentia ager e aguest madeish maitin, sense saber pro ben se com escríuer aguesta orribla carta…pr'amor qu'ei de plan mau hèr balhar compde de çò que s'a passat, per carta…
Ara que ja me serà mès aisit d'escriuer-la, pr'amor que vos i seratz present e les ac poiratz explicar tot de viua votz.
Ò!, qué contenta sò!
Mès solet ne sò per açò, credetz-me.
Entà jo, vos qu'ètz insubstituible, plan que òc…
Ara madeish anarè, a tot córrer, a escríuer era carta, concludic bruscaments, e autanplan hec un pas, decidida a gésser dera cramba.
E Aliosha?
Qué se passe damb era opinion d'Aleksei Fiódorovich, que tant de talents auíetz d'escotar?, didec era senhora Jojlakova.
Ua nòta airada e mordàs ressonaue enes sues paraules.
Que non me n'è desbrembat.
Katerina Ivanovna s'arturèc de còp.
E per qué vos mostratz ara tant ostil damb jo, Katerina Osipovna?, preguntèc en un ton de viu e amargant repotèc.
Que me reafirmi en çò qu'è dit.
Qu'è besonh de conéisher era sua opinion, mès encara: qu'è besonh de conéisher era sua decision!
Çò qu'eth digue se harà…
Ja vedetz se guaire desiri conéisher es vòstes paraules, Aleksei Fiódorovich…
Mès que vos passe?
Jamès m'ac auria pensat, entà jo, qu'ei quauquarren inconcebible!, sorrisclèc de pic Aliosha, damb amarum.
Qué, qué?
Eth partís entà Moscòu, e vos vo n'alegratz; ac auetz dit damb tota era intencion!
Mès just dempús començatz a díder que non n'ètz contenta per aquerò; ath contrari, didetz qu'ac sentetz…que perdetz a un amic…
Mès aquerò tanben a estat de bon voler…coma s'estéssetz actuant en un teatre!
En un teatre?
Com?…
Encara que sagetz de hèr-li a creir que traparatz mens ar amic, vos persutatz qu'ei ua sòrt que partisque, e l'ac didetz ara cara…didec Aliosha cada viatge mès alugat.
Contunhaue de pè ath cant dera taula, e non se decidie a seir-se.
Non compreni a on voletz anar a parar…
Ne jo madeish me'n sabi…qu'a estat coma ua illuminacion sobtada…
Sabi que non deueria, mès ac vau a díder, ça que la, contunhèc Aliosha, damb era madeisha votz tremolosa e entrebracada.
Çò que m'a vengut entath cap ei que dilhèu vos non estimatz en absolut ath mèn frair Dmitri…e a estat atau dès eth prumèr dia…
E que dilhèu Dmitri tanpòc vos estime a vos…dès eth prumèr dia…que solet vos respècte…
Jo, era vertat, non sai se com gausi a díder tot aquerò ara, mès que quaquarrés li cau díder era vertat…pr'amor qu'aciu arrés vò díder era vertat…
Donques aguesta, gasulhèc Aliosha, que semblaue que s'auie queigut d'un losat: hètz a vier ara madeish a Dmitri…que ja lo cercarè jo; que vengue aciu e que vos cuelhe a vos dera man, que cuelhe dempús era man deth mèn frair Ivan e qu'amasse es mans des dus.
Qu'ei que, se vos torturatz a Ivan, ei solet pr'amor que l'estimatz…e, entà torturar-lo, vos encaborniatz a estimar a Dmitri…aguest amor que non ei vertadèr…
Qu'a vos madeish vos auetz convençut de qué l'estimatz…
Aliosha s'arturèc bruscaments e se demorèc carat.
Ivanovna, damb era sang dera cara perduda e es pòts constrenhudi pera ràbia.
Ivan Fiódorovich s'estarnèc d'arrir e se botèc de pès.
T'enganhes, eth mèn brave Aliosha, didec, damb ua expression ena cara qu'Aliosha jamès auie vist: que miralhaue sinceritat juvenila e un sentiment intens, d'ua franquesa irresistibla.
Katerina Ivanovna jamès m'a estimat!
Era que se n'a sabut tostemps que jo l'estimaua, encara que jamès l'è dit ua soleta paraula deth mèn amor; se'n sabie, mès que non me corresponie.
Tanpòc è estat eth sòn amic ne un solet viatge, ne un solet dia: qu'ei ua hemna capinauta e non auie besonh dera mia amistat.
Me sauvaue ath sòn costat entà costar ua resvenja ininterrompuda.
En jo que resvenjaue totes es ofenses que Dmitri l'auie hèt, de manèra contunhada, dia a dia, pendent tot aguest temps, dès eth sòn prumèr encontre…
Pr'amor que ja eth prumèr encontre qu'aueren se le quedèc gravat en còr coma ua umiliacion.Qu'atau tie era eth sòn còr!
En tot aguest temps non è hèt ua auta causa qu'entener-la a parlar deth sòn amor per eth.
Ara que me'n vau, mès vos cau saber, Katerina Ivanovna, que a qui vos estimatz reauments ei ada eth.
E, coma mès vos umilie, mès e mès l'estimatz vos.
D'aciu era vòsta esquinçadura.
Vos que l'estimatz tau qu'ei: l'estimatz ena mesura que vos umilie.
S'eth cambièsse, vos que l'abandonaríetz de seguit e deisharíetz d'estimar-lo.
Mès l'auetz de besonh entà recrear-vos ena vòsta abnegada fidelitat e entà repotegar-li ada eth era sua infidelitat.
E tot per orgulh.
Ò, que i a en aquerò fòrça d'aclapament e d'umiliacion, mès que tot aubedís ath vòste orgulh…
Jo que sò massa joen e vos è estimat damb massa intensitat.
Ja sai que non auria de dider-vos aquerò, que serie mès digne dera mia part hèr-me enlà simplaments de vos; que non vos serie tant insultant.
Mès çò de cèrt ei que me'n vau luenh e non vau a tornar bric mès.
Qu'ei quauquarren defininitiu…
Non voi patir aguesta esquinçadura…
Era vertat ei que non sai se qué díder, qu'ei tot dit…
Adishatz, Katerina Ivanovna, non auetz vos se per qué shordar-vos damb jo, pr'amor que jo è patit un castig cent viatges màger qu'eth vòste: qu'ei pro castig non tornar a veder-vos bric mès.
Adishatz.
Non è besonh dera vòsta man.
Que m'auetz torturat tant a consciéncia qu'en aguest moment non vos posqui perdonar.
Mès endauant vos perdonarè, mès ara qu'era vòsta man ei sobrèra.
Den Dank, Dame, begehr ich nicht, ahigec damb un arridolet forçat, en tot amuishar, de passa, de forma susprenenta, que tanben eth ère capable de liéger a Schiller e enquia e tot d'aprener-lo-se de còr, causa que jamès s'auie pensat Aliosha.
Aliosha junhec es mans, estonat.
Ivan!, cridèc desconcertat, tant que sa frair s'aluenhaue.
Torna, Ivan!
Non, non, ara que non tornarà ne peth mau de morir!, sorrisclèc un aute viatge, en un atac d'amarganta luciditat.
Mès eth tòrt qu'ei mèn, mèn!
Jo è començat!
Ivan a parlat damb racacòr, de forma pòc avienta.
Qu'a estat injust e rancunós…esclamaue Aliosha, miei capvirat.
Katerina Ivanovna se n'anèc, ara suspresa, entà ua auta cramba.
Harè çò que sigue ena mia man entà que Ivan Fiódorovich non s'en vage…
Amiaue enes sues mans dus irisadi bilhets de cent robles.
Me cau demanar-vos un immens favor, Aleksei Fiódorovich, gessec de díder, en tot dirigir-se a Aliosha damb ua votz aparentaments tranquilla e fèrma, coma se non s'auesse passat arren.
Hè ua setmana…òc, me pensi que hè causa d'ua setmana, Dmitri Fiódorovich cometèc un acte tant impulsiu coma injust, reauments abominable.
Que i a aciu ua tauèrna de plan mala fama.
En era se trapèc ad aqueth oficiau retirat, un capitan assistent qu'eth vòste pair solie tier en quauqui uns des sòns ahèrs.
Furiós, pera causa que siguesse, damb aguest capitan, Dmitri Fiódorovich l'agarrèc dera barba e, dauant de toti, lo treiguec d'aguesta manèra tant umilianta en carrèr, e un còp en carrèr encara lo contunhèc tirassant ua estona; diden qu'eth hilh d'aguest capitan, que non ei qu'un mainatge qu'encara va ena escòla, en veir çò que se passaue, acodic a tot córrer ath cant de sa pair, plorant a crits e suplicant per eth, tant que demanaue ara gent que lo defenessen, mès que toti se n'arrien.
Perdonatz, Aleksei Fiódorovich, non posqui rebrembar sense embestiar-me aguest acte vergonhós, tan pròpi d'eth…un d'aguesti actes que solet Dmitri Fiódorovich ei capable de cométer, voludat pera ira…o pes sues passions!
Ne tansevolhe sò capabla de condà'c, me manquen es fòrces…
Que pèrdi eth hiu.
M'è interessat pera persona que patic aguesta umiliacion e me n'è sabut qu'ei un òme plan praube.
Se cride Sneguiriov, cometèc quauqua fauta en servici, per çò que siguec desseparat d'eth, non vos saberia balhar mès detalhs; ara, damb era sua familha, ua malerosa familha formada per ues creatures malautes e ua hemna que, çampar, està capvirada, s'a en.honsat ena misèria mès terribla.
Que hè ja fòrça temps que s'està en aguesta ciutat, en tot trabalhar en çò que sigue, me semble que hège d'escrivan per aquiu, mès de còp l'an deishat de pagar.
Jo qu'auia tachat es uelhs en vos…ei a díder, auia pensat…non sai ne çò que digui, que me hèsqui un embolh…veiratz, jo vos volia demanar un favor, Aleksei Fiódorovich, eth mèn brave Aleksei Fiódorovich: voleria que passèssetz pera sua casa, que cerquèssetz ua desencusa entà tier-les ua visita, entà visitar ad aguest capitan assistent, me referisqui…ai, Diu!, com m'endravi…e damb delicadesa, damb fòrça suenh, coma vos solet ac sabetz hèr (Aliosha se rogic de seguit), l'autregèssetz aguesta ajuda, guardatz, aguesti dus cents robles.
Probablaments les acceptarà… ei a díder, vos l'auratz de convéncer de qué les accepte…
O non, com explicà'c?.
Veiratz, non se tracte de pagar-li entà obtier era sua conformitat, entà que s'abstengue de presentar ua denóncia, pr'amor que, sivans semble, volie denonciar çò que se passèc…
Simplaments qu'ei ua mòstra de simpatia, de talents d'ajudar, en mèn nòm, en nòm dera nòvia de Dmitri Fiódorovich, non en nòm d'eth…
En ua paraula, vos ja veiratz se com…
Que i anaria jo en persona, mès vos ac saberatz hèr mielhor que jo.
S'està en carrèr deth Lac, en çò de Kalmykova, ua menestrala…
Entà dempús.
Se virèc ara imprevista e despareishec darrèr dera pòrta, tant ara pressa qu'Aliosha non auec temps entà díder arren, a maugrat qu'aurie volut parlar.
Volie demanar-li perdon, adméter era sua colpa…en fin, dider quauquarren, pr'amor qu'eth còr lo desbordaue, e non volie, de cap des manères, gésser dera cramba sense auer-se descargat abantes.
Mès era senhora Jojlakova lo cuelhec dera man e era madeisha lo treiguec d'aquiu.
En vestibul lo tornèc a arturar, coma auie hèt hège ua estona.
Qu'ei ua hemna capinauta, que pelege damb era madeisha, mès, qu'ei brava, encantadoira, generosa!, sorrisclèc en un mormolh era senhora Jojlakova.
Ò!, guaire l'estimi!, especiauments en cèrtes escadences!
E qué contenta me trapi damb tot, un aute viatge!
Que i a ua causa que vos non sabetz, eth mèn brave Aleksei Fiódorovich, qu'ei que totes nosates, totes, es sues dues ties, jo madeisha, en fin, totes, enquia e tot Lise, hè ja un mes que solet desiram e pregam ua causa: qu'era trinque damb eth vòste frair preferit, que trinque damb Dmitri Fiódorovich, que non vò saber arren d'era non l'estime bric, e que se maride damb Ivan Fiódorovich, qu'ei un joen magnific, instruit, que l'estime mès qu'arren en mon.
Qu'auem shamat ua vertadèra conspiracion damb aguesta finalitat e, se non m'en vau d'aciu, serà justaments per aguest motiu…
Mès era qu'a plorat, de nauèth s'a sentut umiliada!, cridèc Aliosha.
Non, jo que sò eth responsable de tot, ne sò espaventosaments colpable!, repetie Aliosha, desolat, en un atac de dolora vergonha pera sua gessuda de ton, en tot caperar-se autanplan eth ròstre damb es mans.
Atau, còp sec, en veir tot aquerò, m'è pensat per bèra rason, contunhèc Aliosha, coma se non auesse entenut a Lise, qu'era estime a Ivan; per aquerò è dit aguesta estupiditat…
Qué se passarà ara?
Mès, damb qui, damb qui?, sorrisclèc Lise.
Jo que non hè que preguntar, e vos que non me responetz.
En aguest moment entrèc ath córrer era sirventa.
Quauquarren li passe a Katerina Ivanovna…
Qu'ei en tot plorar…
Qué se passe?, cridèc Lise damb votz preocupada.
Lise, per amor de Diu, non crides, non me hèsques era vida impossibla.
Ara tua edat non te cau saber tot çò que saben es majors; de seguit torni, e te condarè tot çò que te poga condar.
Ai, Diu mèn!
Que ja vau, ja vau…
Un atac d'istèria qu'ei un bon senhau, Aleksei Fiódorovich, qu'està ben que li vengue un atac.
Qu'ei just çò que li manque.
En aguesti casi, jo tostemp sò contra es hemnes, en contra d'aguesti isterismes e lèrmes de hemna.
Yulia, cor e ditz-li que i vau ath mès córrer.
E, s'Ivan Fiódorovich a partit atau, eth tòrt qu'ei d'era.
Mès que non partirà.
Lise, non crides per amor de Diu!
A, ben, que tu non crides, que sò jo!, perdona a ta mair, mès qu'ei que sò embelinada!
Vo n'auratz encuedat, Aleksei Fiódorovich, guaire joen semblaue Ivan Fiódorovich hè un moment, en gésser.
Qu'a dit çò que li calie díder e se n'a anat!
E jo que me pensaua qu'ère tot un sabent, un academic, e de ressabuda se bote a parlar damb aguest entosiasme, damb era franquesa d'un joen, damb era inexperiéncia d'un joen, e tot tan polidaments dit, tan polidaments, madeish que vos…
E autanplan a deishat anar aguest vèrs en aleman; en fin, madeish que vos!
Ben, que vau ath córrer, que vau ath córrer.
Aleksei Fiódorovich, anatz de seguit a hèr aguest encargue e tornatz çò de mès lèu possible.
Lise, te cau quauquarren?
Per Diu, non entretengues ne ua menuta a Aleksei Fiódorovich, de seguit tornarà…
Era senhora Jojlakova, ara fin, gessec corrent.
Ne se vos acodisque!, sorrisclèc Lise.
Ara ja ne se vos acodisque!
Parlatz a trauèrs dera pòrta.
Per qué diden que vos ètz un àngel?
Aquerò ei solet çò que voleria saber.
Per ua autentica pegaria, Lise.
Adishatz!
Non gausaratz partir atau!, sorrisclèc Lise.
Lise, qu'è ua pena enòrma!
Torni de seguit, mès qu'è ua pena enòrma, enòrma!
E gessec ara pressa dera sala.
ESQUINÇADURA ENA ISBA.
Sentie, de vertat, ua pena plan prigonda, coma jamès auie sentut abantes.
Auie gessut de parlar e auie "hèt eth ridicul", e encara mès en ahèrs amorosi.
Qué entenerè d'aguesti ahèrs?, se didec per ennan viatge, en tot rogir-se.
Moria, qu'era vergonha ei çò de mens, era vergonha non ei qu'eth castig que me hè hèt a vier meritosaments; çò de pejor ei qu'ara serè, sens dobte, era origina de naui malurs…
Eth starets que m'a manat entà reconciliar e júnher.
Atau ei se com se junh as que son acaradi?"
Er encargue de Katerina Ivanovna l'obligaue a vier en carrèr de Lac, e precisaments sa frair Dmitri viuie près d'aquiu, en un carreron pròche.
Aliosha decidic passar pera sua casa abantes de tier-li ua visita ath capitan assistent, encara qu'auie era presentida de qué non traparie a sa frair.
Sospechaue que, dades es circonstàncies, aguest sajarie de non apressar-se ada eth, mès que li calie trapar-lo coma siguesse.
Pr'amor qu'eth temps se passaue: dès qu'auie gessut deth monastèri, non auie deishat de pensar ne ua menuta, ne ua segonda, en starets agonizant.
Ena encomana de Katerina Ivanovna auie avertit un detalh que l'auie desvelhat un enòrme interès: quan li condèc çò d'aqueth mainatge, un escolan encara, hilh deth capitan, que corrie, en tot plorar ath mès poder, ath costat de sa pair, Aliosha de seguit pensèc que pro ben podie tractar-se deth madeish mainatge que l'auie nhacat eth dit quan venguie a demanar-li se l'auie ofensat.
Ara qu'auie pògui dobtes ath respècte, encara que non sabie eth perqué.
D'aguesta sòrta, ocupat en reflexions accessòries, artenhec a distreir-se, atau que decidic non balhar-li mès torns ath malur que venguie de costar, non torturar-se damb es sòns remòrs, senon d'ocupar-se de çò qu'auie entre mans, e que se pasèsse çò que siguesse.
Damb aguesta idia, venguec de recuperar eth coratge.
En aguest moment, en calar-se en carreron a on viuie eth sòn frair Dmitri, se n'encuedèc qu'er arrat li passaue peth vrente e, en tot treir-se dera pòcha eth panet qu'auie cuelhut en çò de sa pair, se lo hec a baishar per erbèr tant que caminaue.
Aquerò li balhèc naues fòrces.
Dmitri que non ère en casa.
Es patrons deth casalon, un vielh hustèr, era sua anciana hemna, e eth sòn hilh, guardèren a Aliosha damb mesfidança.
Aguest se n'encuedèc qu'eth vielh responie en tot seguir instrucccions.
En demanar-les se non s'estarie en çò de Grushenka, o amagat, coma en d'autes escadences, (Aliosha non dobtèc a recórrer a taus indiscrecions), es dera casa lo guardèren mesfisanti.
A tot darrèr, en carrèr deth Lac, trapèc era casa de Lalmykova, era menestrala, ua caseta roïnosa, inclinada, damb solet tres hièstres en carrèr, damb un pati lord, qu'ath sòn laguens i auie ua vaca solitària.
Peth pati s'entraue en un vestibul; ara quèrra abitaue era vielha mestressa damb era sua hilha, tanben vielha; es dues, çampar, èren sordes.
Aliosha li calec preguntar diuèrsi viatges peth capitan assistent, enquia qu'ua d'aqueres hemnes, en tot compréner finauments que se referie as logataris, li senhalèc damb eth dit ua pòrta qu'ère en aute costat deth vestibul, que daue entà ua cramba.
Er abitatge deth capitan, constaue, efectiuaments, d'ua soleta pèça.
Aliosha ja auie botat era man en picapòrt de hèr, prèst a daurir era pòrta, quan, còp sec, se demorèc estonat per insolit silenci que regnaue en interior.
Truquèc.
S'entenec ua responsa, encara que non siguec immediata, senon que se passèren, aumens, ues dètz segondes.
Qui ei?, sorrisclèc quauquarrés damb votz fòrta e plan irritada.
En aguest moment Aliosha dauric era pòrta e trauessèc eth lumedar.
Se trapèc en ua estança pro espaciosa, mès extraordinariaments plia, autant de gent coma de tota sòrta de herratalhes.
Ara quèrra i auie ua grana codinèra russa.
Dès era codinèra enquiara hièstra dera quèrra, en tot trauessar tota era cramba, auie estenuda ua còrda qu'en era penjaue liròts e mès liròts.
Tant a man quèrra coma a man dreta i auie dus lhets sarradi ara paret, caperadi damb cobrelhets de hiu.
En ua d'eres, era dera quèrra, s'apilerauen quate coishinères de percala, cadua mès pichona qu'era anteriora.
En aute lhet, eth dera dreta, solet se vedie ua coishinèra plan petita.
Un shinhau mès enlà, en cornèr des icònes, auien atermiat un petit espaci per miei d'un ridèu o un linçò, que tanben penjaue d'ua còrda estenuda de trauèrs en aguest cornèr.
Darrèr d'aqueth ridèu, s'endonviaue un aute lhet, qu'auien montat en tot sarrar un banc e ua cagira.
Deth madeish cornèr des icònes auien retirar ua petita taula quarrada de husta, d'aspècte rustic, entà apressar-la ath hiestron centrau.
Es tres hièstres, cadua damb quate veires petiti, verdosi, hloridi, a penes deishauen passar era lum e èren fòrtaments barrades, de manèra qu'er espaci resultaue estofant e ombriu.
Sus era taula i auie ua padena damb rèstes de ueus padenadi, un tròç de pan nhacat e ua botelha de miei shtof3, qu'ath hons auie demorat escuralhs des fruts dera tèrra.
Ath cant deth lhet dera quèrra, seiguda en ua cagira, i auie ua hemna, que semblaue ua dauna, damb un vestit de percala.
Qu'auie era cara plan magra e auriòla; es sues caròles, exageradaments en.honsades, hègen veir de seguit era sua mala salut.
Mès çò que mès impressionèc a Aliosha siguec era guardada dera prauba senhora, ua guardada extraordinariaments inquisidoira e, ath madeish temps, terriblaments capinauta.
E enquia qu'era non s'ahigec ara convèrsa, tant qu'Aliosha ère en tot parlar damb eth senhor dera casa, era senhora, tostemp damb era madeisha expression capinauta e inquisidoira, non parèc de dirigir es sòns grani uelhs marrons autant lèu a un interlocutor coma ar aute.
Apròp d'era, ath cant dera hièstra dera quèrra, i auie ua gojata de cara non guaire graciosa, damb ua esclarida cabeladura peuròia, prauba mès decorosaments vestida.
Aguesta joena guardèc damb desengust ath visitaire.
Ara dreta, tanben ath cant deth lhet, que i auie ua auta creatura femenina.
Que hège pena: ère tanben ua gojata joena, d'uns vint ans, mès gibosa e espeada, damb es cames seques, sivans li dideren mès tard a Aliosha.
Ath sòn costat s'estauen es cajades, en un cornèr entre eth lhet e era paret.
Es uelhs dera prauba gojata, fòrça polidi e bondadosi, guardèren a Aliosha damb ua sòrta de serena umilitat.
Ena taula, en tot hèr-se a baishar es ueus padenadi, i auie seigut un senhor d'uns quaranta cinc ans, mèsalèu baish, prim, de constitucion aflaquida, peuròi, de barba pòc espessa e vermelha, plan semblabla a un fregador deshilat (aguest comparèr e, en particular, era paraula "fregador", se l'acodiren a Aliosha sonque en veder-lo, coma rebrembarie mès tard).
Ça que la, en entrar Aliosha, se lheuèc precipitadaments deth banc qu'ère seigut e, en tot limpiar-se ara prèssa damb un tovalhon horadat, gessec a tot córrer entà receber-lo.
Mès eth senhor, tant qu'anaue ara prèssa a trapar a Aliosha, se virèc un instant sus es sòns talons e, en tot virar-se de cap ada era, li responec damb votz inquieta e un shinhau entrebracada:
Que non, Varvara Nicolaievna, que non ei aquerò, non ac auetz endonviat!
Permetetz-me que vos pregunte, dera mia part, senhor (se virèc de nauèth entà Aliosha), qué vos a possat a visitar aguesta…espelonga, senhor?
Aliosha lo campaue damb fòrça atencion, qu'ère eth prumèr viatge que vedie ad aguest individú.
Qu'auie en eth quauquarren maubiaishut, urgent e airós.
Encara qu'ère evident qu'auie begut, non ère embriac.
En sòn ròstre se miralhaue ua actitud d'extrèma insoléncia e, ath madeish temps, per estranh que semblèsse, de manifèsta covardia.
Que rebrembaue ad aguestes persones qu'auien viscut fòrça temps sometudes, patint damb resignacion, e que bèth dia se suslhèuen e sagen d'afirmar era sua personalitat.
O, encara mielhor, a quauquarrés que s'ahlame peth vam de pataquejar as auti, mès qu'a ua enòrma pòur d'èster pataquejat.
Enes sues paraules e ena entonacion dera votz, fòrça penetranta, se deishaue veir un umor cèrtaments estravagant, autant maliciós que timid; qu'ère incapable de sostier un ton unifòrme, parlaue de manèra entrebracada.
Era pregunta relatiua ara "espelonga" que l'auie hèt lèu tremolant, en tot daurir fòrça es uelhs e apressant-se a Aliosha tàn sarradaments qu'aguest, maquinauments, hèc un pas entà darrèr.
Amiaue un abric escur, de plan mala qualitat, probablaments de naquin, plen de pedaci e taques.
Es sòns pantalons qu'èren excessiuaments clars, coma es que non se tien dès hè fòrça temps, a quarrats, d'ua tela plan fina; qu'èren arropidi ena part baisha, per çò que li pujauen entà naut: semblaue un mainatge qu'era sua ròba se l'auesse demorat petita dempús de hèr era estirada.
Sò Aleksei Karamazov…comencèc a díder Aliosha, en responsa.
Ja me n'è encuedat, senhor, lo talhèc còp sec aqueth òme, en tot hèr-li veir que sabie se qui ère.
Jo, dera mia part, que sò eth capitant assistent Sneguiriov; mès me shautarie saber, senhor, se qué ei exactaments çò que vos hè a vier aciu…
Solet qu'ei un moment.
Se vos m'ac permetetz…
En aguest cas, senhor, aciu qu'auetz ua cagira, cuelhetz sèti, senhor.
Qu'ei çò que didien enes comèdies antiques: "Cuelhetz sèti"…
Sò Nicolai Ilich Sneguiriov, senhor, capitan assistent d'infanteria, retirat; a maugrat d'èster curbit damb vergonha per tòrt des mèns vicis, senhor, que contunhi a èster capitan assistent.
Ça que la, mèsalèu vos calerie cridar-me "capitan assistent Slovoiersov", en sòrta de Sneguiriov, pr'amor qu'en arribar ena mitat dera mia vida è commençat a parlar en tot híger ua "essa" de respècte as mies paraules.
Qu'ei d'aguestes causes qu'un apren viuent ena umiliacion.
Sense voler, plan qu'ac sap Diu.
Jamès auia parlat atau, ena mia vida auia pas tengut aguestes "esses"; de ressabuda, queiguí e ja me lheuè damb es "esses".
Aquerò qu'aubedís a ua fòrça superiora.
Veigui que vos interessatz pes tèmes d'actualitat.
Mès que contunhi sense compréner se qué pòt auer desvelhat eth vòste curiosèr, pr'amor que viui en ues condicions que hèn impossible era ospitalitat.
Jo è vengut…per ahèr aqueth…
Per aqueth ahèr?, l'interrompec, despacientat, eth capitan assistant.
De quin encontre me parlatz, senhor?
D'aqueth encontre, senhor?
Vos referitz, alavetz, ad açò deth fregador, ath fregador de banh?, didec eth capitan, en tot calar-se de cap endauant, autant qu'en aguesta escadença es sòns jolhs tustèren de hèt damb es d'Aliosha.
Sarrèc damb fòrça es sòns pòts, que demorèren redusidi a un fin hiu.
Com?
Quin fregador?, gasulhèc Aliosha.
Que hè ua estona l'è nhacat un dit!
Depassèren eth ridèu, e Aliosha vedec ath sòn rival en cornèr, jos es icònes, en ua jaça montada sus un banc e ua cagira.
Eth mainatge jadie arrapat damb eth sòn abriguet e damb ua vielha cocha capitonada.
Se vedie qu'ère malaut e, per çò des sòns uelhs ludents, que deuie auer fèbre.
Guardaue a Aliosha damb ua cèrta arrogància, non coma abantes: "Aciu en casa, semblaue díder, que non m'agancharàs".
Qué ei aquerò de qué vos a mossegat un dit?
Eth capitan hec un bot ena cagira.
Que vos a mossegat a vos un dit, senhor?
Òc, a jo.
Hè ua estona, en carrèr, qu'ère en tot pelejar-se damb d'auti mainatges, qu'èren en tot lançar-se calhaus; èren sies contra eth.
Jo m'è apressat ada eth e m'a lançat ua pèira, e dempús ua auta ena tèsta.
L'è demanat se qué l'auia hèt jo.
Còp sec, se m'a lançat ath dessús e m'a balhat ua bona mossegada en dit, sabi pas se per qué.
Ara madeish que li vau a hèr ua repassada!
En aguest madeish moment, senhor!
Eth capitan se lheuèc en un bot.
Mès que jo non me planhi, solet ac hè condat.
Ath delà, semble qu'ei malaut…
Vos auetz pensat que l'anaua a hèr ua repassada?
Que pensaua agarrar a Iliushechka e batanar-lo ara madeish ena vòsta preséncia, entara vòsta satisfaccion?
Tan lèu anatz vos, senhor?, repliquèc eth capitan, en tot virar-se de pic entà Aliosha, damb un gèst tau que semblaue lançar-se sus eth.
Que senti, senhor, çò deth sòn dit, mès se persutatz, abantes de tustar a Iliushechka, me talhi ara madeish, dauant de vos, quate dits damb aguest guinhauet entà dar-vos ua justa satisfaccion.
Supausi que quate dits serà pro entà assadorar era vòsta set de resvenja, senhor.
O voletz eth cincau, tanben?
De ressabuda s'arturèc, tau que se s'estofèsse.
Totes es linhes dera sua cara se botjauen e se contreiguien; guardaue, ath delà, damb un aire extraordinariaments desfisant.
Que semblaue dehòra de se.
Me pensi qu'ac è comprenut tot, responec damb cauma Aliosa, damb pena, sense lheuar-se dera sua cagira.
Veigui qu'eth vòste hilh ei un bon gojat, estime a sa pair e s'a lançat contra jo per èster eth frair deth sòn ofensor…
Ara qu'ac compreni, repetic cogitós.
Mès qu'eth mèn frair Dmitri Fiódorovich ei penaït dera sua accion, que non n'è d'aquerò eth mendre dobte, e s'auesse era ocasion de vier a veder-vos o, mielhor encara, se podesse tornar a trapar-se damb vos en aguest madeish lòc, que serie prèst a demanar-vos desencuses dauant de toti…se vos ac desiratz.
Ei a díder, m'estirasse dera barba e dempús me demane desencuses…
De manèra, senhor, que se jo li demanèssa ara sua autessa plan serena que s'ajulhèsse as mèns pès en aguesta madeisha tauèrna, Ciutat Capitau se cride, o en ua plaça publica, ac harie?
Òc, autanplan se calarie de jolhs.
Que m'auetz esmoigut, senhor, m'auetz esmoigut e me vatz a hèr a plorar.
Sò massa sensible.
Mès permetetz-me qu'acaba de presentar-me: era mia familha, es mies dues hilhes e eth mèn hilh, tota era mia descendéncia, senhor.
Se jo me morisqui, qui les estimarà?
E, tant que viua, qui m'estimarà a jo, a bèth un tan pòcvau coma jo, se non ei qu'eri?
Qu'ei ua grana òbra qu'a hèt Diu damb era gent dera mia classa.
Pr'amor qu'ei de besonh qu'as persones coma jo tanben mos estime quauquarrés…
Ei ua grana vertat!, sorrisclèc Aliosha.
Pro de pegaries!
Demoratz un shinhau, Varvara Nikolavna, permetetz-me sostier eth rumb, li didec sa pair, en ton imperiós, encara que damb ua guardada d'aprobacion.
E higec, en tot virar-se de nauèth entà Aliosha: atau ei eth nòste caractèr, senhor.
Qu'ac calerie díder en fenenin: "Arren volec era benedíder".
Mès permetetz-me que vos presenta ara mia senhora: aciu Arina Petrovna, dauna espeada, d'uns quaranta tres ans; es cames encara l'artenhen, mès solet un shinhau.
Qu'ei d'origina umila.
Arina Petrovna, adocitz era vòsta expression: aciu qu'auetz a Aleksei Fiódorovich Karamazov.
Lheuatz-vos, Aleksei Fiódorovich.
L'agarrèc dera man e, damb ua fòrça qu'arrés s'ac aurie pensat d'eth, lo hec a lheuar de pic.
Que vos prensenten a ua dauna, senhor, vos cau méter de pès.
Mami, que non ei eth madeish Karamazov que…ben, ja ac sabetz, senon eth sòn frair, que lutz pes sues umiles vertuts.
Permetetz-me, Arina Petrovna, permetetz-me, mami, permetetz-me abantes punar-vos era man.
E respectuosaments, damb trendesa autanplan, li punèc era man ara sua hemna.
Era joeneta qu'ère ath cant dera hièstra se virèc, embestiada, entà non veir era scèna; en ròstre dera hemna, menspredant e inquisitiu, se diboishèc ara imprevista ua insolita doçor.
Encantada, senhor Chernomazov, didec era hemna.
Karamazov, mami, Karamazov…
Plan ben, Karamazov, çò que sigue, encara que jo tostemp digui Chernomazov…
Mès seiguetz, entà qué vos aurà hèt a lheuar?
Ua hemna espeada, ditz, mès eth cas ei qu'è cames; plan que se m'an holat coma farrats, e jo que m'è secat.
Abantes qu'estaua mès grassa, mès qu'ara semble que m'aja avalat ua agulha…
Qu'èm gent simpla, senhor, repetic un viatge mès eth capitan.
Papa, ai, papa!, sorrisclèc de ressabuda era gojata gibosa, qu'enquia aguest moment auie estat carada ena sua cagira, e ara suspresa se curbic es uelhs damb un mocador.
Palhassa!, gessec era puncèla dera hièstra.
Ja vedetz se quines nauetats auem, era mair dauric es braci, en tot senhalar as sues hilhes; qu'ei coma se venguessen bromes: dempús es bromes passen de long e nosati contunham damb era nòsta musica.
Abantes, quan èrem militars, recebíem fòrça visites coma aguesta.
Non, batiushka, que non sagi de hèr comparèrs.
Se bèth un estime a quauquarrés, que hè ben en estimar-lo.
Un viatge, era hemna deth diacòn, venguec e me didec: "Aleksander Alksandrovich ei un òme de gran còr; totun, Nastasia Petrovna, didec, qu'ei un monstre infernau".
E aquerò me quedèc gravat ena amna, enquiath punt que, non hè guaire, en estar-me aciu en casa, madeish qu'ara, veigui entrar a un generau que ja auie vengut aciu tà Pasca, e li digui: "Excelléncia, ua senhora distinguida pòt deishar qu'èntre ena sua casa er aire deth carrèr?".
Macareu!, per qué l'an cuelhut damb eth mèn aire?
Pejor que flairen es mòrts.
Ai, estimadi mèns, non balhetz era colpa ara vòsta mair!
Nicolai Ilich, batiushka, dilhèu non è sabut complader-te; ja solet me rèste ua causa: Iliushechka, que me balhe eth sòn afècte quan vie de classa.
Ager me hec a vier ua poma.
Perdonatz, estimats mèns, perdonatz ara vòsta prauba mair; perdonatz-me, que sò soleta, per qué vos hè hàstic er aire mèn?
Era praubta se petèc a plorar, hèta un mar de lèrmes.
Mami, mami, àngel mèn, qu'ei pro, qu'ei pro!
Que non ès soleta.
Toti t'estimen, toti t'adòren!
E se botèc un aute còp a punar-li es mans e a amorassar-li damb trendesa era cara; dempús cuelhec ua servilheta e comencèc a shugar-li es lèrmes.
A Aliosha li hec era impression de qué tanben ath capitan se l'auien umidificat es uelhs.
Ben, qué?
Ac auetz vist, senhor?
Ac auetz entenut, senhor?
De ressabuda se virèc coma enrabiat entà Aliosha, en tot senhalar ara prauba capvirada.
Ac veigui e ac escoti, gasulhèc Aliosha.
Papa, papa!
Non me digatz que vos e eth…
Qu'ei pro, qu'ei pro de hèr eth palhassa, deishatz es vòstes estupides extravagàncies que non amien entà nunlòc!, tornèc a cridar dès eth sòn cornèr Varvara Nikolaievna, en tot balhar autanplan un còp de pè.
En aguest cas qu'auetz tota era rason deth mon entà alugar-vos, Varvara Nikolavna, que lèu assadorarè es vòsti desirs.
Encoatz-voz, Aleksei Fiódorovich, que jo vau a cuélher era mia casqueta, e mo'n vam, senhor.
Que me cau díder-vos ues paraules plan serioses, mès non entre aguestes quate parets.
Aguesta puncéla que vedetz aquiu seiguda ei era mia hilha Nina Nikolaievna, que ja non me'n brembaua de presenta-la-vos; qu'ei un àngel de Diu encarnat…descenut entre es mortaus…sabi pas se vos ac poiratz compréner…
Aguesta auta, que me balhe còps de pè e vie de dider-me palhassa, tanben ei un àngel de Diu encarnat, senhor, e m'a escometut damb tota era rason.
Mès anem, Aleksei Fiódorovich, que mos cau arribar enquiath finau, senhor…
E en tot cuélher a Aliosha peth braç, se lo hec a vier entath carrèr.
VII.
Er aire qu'ei tan blos, senhor, tant qu'ena mia casa ei tan viciat, en toti es sens…
Anem pòga pòc, senhor.
Qu'è fòrça interès que hescatz atencion.
Tanben jo è quauquarren plan important entà dider-vos…li comuniquèc Aliosha.
Mès que non sai se com començar.
Com non m'auia d'imaginar qu'auetz quauquarren entà dider-me, senhor?
Se non siguesse atau, jamès vos auríetz apressat en çò de mèn.
Que non auratz vengut solet a planher-vos deth mainatge, senhor?
Qu'ei plan pòc probable.
Mès parlant deth gojat, senhor: en casa non vos ac podia explicar tot, mès ara qu'èm aciu vos vau a descríuer aquera scèna.
Guardatz, hè a penes ua setmana eth fregador ère mès poblat; me referisqui ara mia barbeta, senhor, pr'amor qu'ei ara mia barbeta que criden fregador, mès que mès es escolans, senhor.
En fin, qu'eth vòste estimat frair, Dmitri Fiódorovich, m'estirèc en aquera ocasion dera barbeta, me treiguec dera tauèrna e m'arrosseguèc pera plaça just en moment qu'es mainatges gessien deth collègi, e entre eri i ère Iliusha.
En veder-me en aguesta situacion, venguec ath mès córrer entà jo: "Papa, papa!
S'agarraue a jo, m'abraçaue, sajaue de liurar-me deth mèn agressor, en tot cridar-li: "Deishatz-lo, deishatz-lo, qu'ei ma pair, qu'ei ma pair, perdonatz-lo".
Aquerò ei çò que cridaue: "Perdonatz- lo"…
Tanben l'agarrèc damb es sues manetes, li cuelhec ua man, justaments era sua man, e se la punèc, senhor…
M'en brembi dera careta qu'auie en aguest instant, que non se m'a desbrembat ne se me desbrembarà…
Vos juri, proclamèc Aliosha, qu'eth mèn frair vos exprimirà eth sòn penaïment dera forma mès completa, dera forma mès sincèra, enquia de jolhs, s'ei de besonh, en aguesta madeisha plaça…
Jo que l'obligarè; se non, que deisharà d'èster eth mèn frair!
Vai!
Atau que non ei qu'un projècte.
Non a gessut d'eth, senon de vos, dera noblesa deth vòste afogat còr.
Qu'ac poiríetz auer dit abantes, senhor.
Non, en aguest cas, permetetz-me que venga de parlar-vos dera cavalerositat e eth nòble esperit militar que sa frair hec a veir en aquera escadença, senhor.
Quan a tot darrèr se cansèc d'estirassar-me deth fregador, me deishèc liure, en tot díder: "Tu qu'ès un oficiau e jo tanben; se pòs trapar un pairin, un òme decent, envia-lo-me e te balharè satisfaccion, encara que non ètz qu'un miserable".
Aquerò siguec çò que me didec, senhor.
Tot un esperit cavalerós!
Per tot aquerò, se qui volerie ja èster nòble?
Ath delà, jutjatz vos madeish: vietz d'èster ena mia casa, qué ei çò qu'auetz vist, senhor?
Aquiu que i a tres daunes: era ua espeada e damb pògues lutzes, ua auta espeada e gibosa, e era tresau damb cames, mès massa intelligenta, ua estudianta que desire tornar entà Sant Petersburg tà cercar ena arriba deth Nerva es drets dera hemna russa.
D'Iliusha ne tansevolhe ne parli, a penes a nau ans e està mès solet qu'era ua.
Atau, donc, se jo morisqui, qui tierà compde dera mia espelonga?
Aquerò ei solet çò que vos pregunti, senhor.
En aguestes circonstàncies, imaginatz-vos que mos batem en düel e que m'aucís coma se tau causa; alavetz, qué?
Qué se passarie damb toti es mèns, senhor?
O pejor encara, supausem que non m'aucís, mès que me dèishe invalid: que ja non poiria trabalhar, mès que boca encara n'auria, e qui neuririe alavetz era mia boca?
Qui les balharie minjar a toti eri, senhor?
Me calerie manar a Iliusha cada dia a demanar caritat en sòrta de manar-lo entara escòla?
Ja vedetz se qué signifique entà jo desfisar ath vòste frair a düel, que non ei qu'ua paraula estupida, senhor.
Jo que volia anar per justícia, contunhèc eth capitan assistent, mès dauritz eth nòste còdi: quina sòrta de satisfaccion poiria obtier deth mèn ofensor pera ofensa personau qu'è patit?
Ath delà d'açò, Agrafiona Aleksandrovna me mane cridar e se bote a sorrisclar: "Ne t'ac penses!
Coma se t'acodisque amiar-lo entath tribunau, jo que harè a veir a toti que, se t'a tustat, a estat per tòrt des tòns va-e-veni, e te tocarà a tu anar a judici".
Mès Diu que n'ei testimòni de se qui siguec responsable d'aqueri va-e-veni, senhor, quines ordes aubedí jo, qu'èra qui mens pintaue en aguest ahèr.
O dilhèu non actuaua jo en tot seguir instruccions d'aguesta hemna e de Fiódor Pávlovich?
E, se l'ac condi ath mèn mercadèr (atau cride ath vielh: "eth mèn mercadèr"), eth tanbèn te harà enlà".
E alavetz, clar, pensi: s'enquiath mercadèr me hè enlà, qui me balharà trabalh?
Pr'amor que jo ja solet compdi damb aguestes dues persones, donques qu'eth vòste pair, Fiódor Pávlovich, non solet m'a retirat era sua confiança, per un motiu que non vie ath cas, senon qu'autanplan, dempús d'auer-se apropiat d'uns recebuts mèns, tanben me vò amiar per justícia.
En veir tot aquerò, me demorè carat, senhor, ja auetz podut veir era espelonga, senhor.
E ara permetetz-me ua pregunta: abantes, quan Iliusha vos a nhacat eth dit, vos a hèt guaire mau?
En casa, en èster eth ath dauant, non è gausat a entrar en aguest detalh.
Òc, m'a hèt fòrça mau; qu'ère plan embestiat.
Era ofensa patida per vos la volec apraiar damb jo, per èster jo un Karamazov; ara qu'ac veigui clar.
Mès l'auríetz de veir vos en tot lançar-se pèires damb es sòns companhs…
Qu'ei plan perilhós, l'aurien podut aucir; son uns mainatges, uns inconscients, un d'aguesti calhaus li podie auer daurit era tèsta a bèth un.
Donques vos cau saber qu'eth a estat eth prumèr de calar-se damb es auti; està furiós per çò que vos passe a vos; es auti gojats diden qu'a un d'eri, Krasotkin, l'a punchat damb un cotèth…
Jo vos conselharia, contunhèc dident Aliosha damb veeméncia, que non manèssetz ath vòste hilh ena escòla pendent uns dies, enquia que se padegue…e se li passe er accès d'ira…
Ira, senhor!, repetic eth capitan assistent.
Ne mès ne mens, ira.
En ua creatura tan petita, ua ira tan grana, senhor.
Qu'encara non ac sabetz tot.
Permetetz-me que vos explica aguesta istòria madeisha.
Se passe que, dempús des eveniments, toti es mainatges dera escòla comencèren a meter-se damb eth, en tot cridar-lo fregador.
Es escolans que son plan crudèus: cuelhudi d'un a un que son uns angels de Diu, mès, quan s'amassen, mès que mès enes collègis, que sòlen èster plan crudèus.
Comencèren a burlar-se d'eth, e er esperit dera noblesa reneishec en Iliusha.
Un gojat corrent, un hilh sense caractèr, s'aurie resignat, s'aurie avergonhat de çò que se passèc; mès eth que se lheuèc en solitari contra toti en defensa de sa pair.
En defensa de sa pair e en defensa dera vertat, senhor, dera pura vertat.
Pr'amor que çò que li calec sostier alavetz, tant que li punaue era man ath vòste frair e l'imploraue: "Perdonatz a ma pair, perdonatz a ma pair", aquerò solet ac sabem Diu e jo, senhor.
Atau ei coma es nòsti hilhs, non es vòsti, senon es nòsti, senhor, es hilhs des praubes, menspredats mès nòbli, aprenen as nau ans a conéisher era vertat ena tèrra.
Es rics non: aguesti non se calen en taus prigondors en tota era sua vida; en cambi, eth mèn Iliushka, en aquera plaça, senhor, en aqueth precís moment, desnishèc tota era vertat.
Bohèc era vertat en sòn laguens e l'aclapèc entà tostemp, didec eth capitan damb veeméncia, un viatge mès dehòra de se, en tot flocar-se damb eth punh dret un còp en paumet dera man quèrra, tau que se volesse illustar se com auie aclapat "era vertat" a Iliusha.
Aqueth dia qu'auec fèbre, s'estèc en tot delirar tota era net.
A penes parlèc damb jo en tot eth dia, non badèc boca, encara que òc que me n'encuedè que non deishaue de guardar-me, guardar-me dès eth sòn cornèr; cada viatge s'apressaue mès ara hièstra, e hège qu'estudiaue, mès que jo me'n sabia que non èren precisaments es leçons çò qu'auie en cervèth.
Ath londeman, pecador qu'ei un, èra tan trist que me dèc per béuer, e lèu non m'en brembi d'arren.
Tanben era mama se botèc a plorar (jo ara mama que l'estimi plan), e dera pena me cuelhí ua bona peta.
Non me menspredetz, senhor; en Russia es mielhors persones son es embriacs.
Era gent mès brava qu'ei era que mès s'embriague.
Ath tresau dia, en tornar deth collégi, me n'encuedè de qué amiaue plan mala cara, estaue esblancossit.
E eth, carat.
En casa que valie mès non parlar, pr'amor que de seguit sa mair e sa friaies i meterien era man; es gojates, ath delà, ja se'n sabien de tot, ac sabien dès eth prumèr dia.
Varvara Nikolavna de seguit comencèc a repotegar: "Bofons, palhasses, qu'ei que jamès podetz hèr ua causa com cau"?
Damb aquerò, de moment, gessí deth pas.
Tath vrespe, anè damb eth mainatge a hèr un torn, senhor.
Vos cau saber que, ja abantes d'aquerò, gessia damb eth totes es tardes a passejar ua estona, en tot seguir eth madeish recorrut qu'ara, dès era entrada dera nòsta casa enquia aguesta arròca solitària, aquera que se ve ath cant deth camin, ath costat der andàs, just a on comencen es parts comunaus: un lòc desèrt, preciós, senhor.
Donques qu'anauem Iliusha e jo agarrats dera man, coma de costum: eth qu'a ua man petitonha, damb es dits plan fini e hereds; qu'està delicat deth piech.
Es gojats deth colégi diden que t'a balhat dètz robles per çò que se passèc".
Non, Iliusha, li digui, que non pensi acceptar sòs de cap des manères".
Alavetz li comencèc a tremolar tot eth còs, me cuelhec era man damb es sues manetes e me les tornèc a punar.
M'escotaue atentiuaments.
L'usclauen es uelhs.
En quinsevolh cas jo que sò sa pair e me calie dider-li era vertat.
Ja vedetz, senhor, ja vedetz se quines causes se l'auien acodit aqueri dies, non auie deishat de pensar en resvenjar-se damb era espada, e solide que de nets era scèna campaue enes sòns deliris, senhor.
Mès dempús comencèc a vier dera escòla damb senhaus de que l'auien batanat; jo que me n'è sabut hè dus dies, e vos qu'auetz rason, senhor; que non lo manarè en aguesta escòla.
Me'n sabí que s'acaraue eth solet a tota era classa, que li daue per provocar as auti mainatges; qu'ei plan capvirat, quauquarren l'uscle peth laguens.
Alavetz m'espaurí per eth.
Tornèrem a gésser de passeg.
M'alegrè d'auer era escadença de distreir-lo des sòns neri pensaments, e comencèrem a soniar es dus amassa, en tot pensar en se com mos desplaçaríem entà ua auta ciutat, que per aquerò mos calerie crompar un shivau e un tamboreu.
Que i plaçaríem en eth a mama e as germanetes, les arraparíem, e nosati anaríem caminant ath sòn costat; de quan en quan i montaria ath mainatge, e jo contunharia a pè, pr'amor qu'eth shivau pròpi li cau suenhar-lo, que non ei bon vier toti seigudi.
E atau viatjaríem.
Iliusha qu'ère embelinat; sustot, lo capviraue era idia d'auer eth sòn pròpi shivau e de vier montat en eth.
Que ja sabem qu'es mainatges russi vien en mon damb un shivau.
Parlèrem ua bona estona; gràcies a Diu, me pensaua jo, s'a distrèt un shinhau, s'a consolat.
Aquerò se passèc delàger ath ser, mès qu'ager siguec tot plan desparièr.
Peth maitin auie anat ena escòla, e auie tornat plan seriós, plan seriós.
Tath ser lo cuelhí dera man, me lo hí a vier entà hèr un passeg, mès qu'eth s'estaue carat, non didie arren.
Se lheuèc un shinau de vent, s'embaranèc eth cèu, se notaue que ja èrem ena tardor, e ath delà començaue a escurir…
Es dus anàuem tristi.
Non me respon.
Me n'encuedi, plan que òc, qu'es sòns dits tremòlen ena mia man.
Arribèrem, madeish qu'ara, enquia aguesta ròca d'aquiu, e jo me seiguí ath dessús; qu'auie fòrça serps volaires de papèr en cèu, bronzimauen e croishien, n'aurie un trentenat.
Qu'ei qu'ara ei era tempsada des sèrps volaires.
Te la vau a apraiar.
A on l'as botat?".
Eth mèn hilh contunhaue carat, desseparaue era vista, lèu me balhaue era esquia.
Còp sec, eth vent comencèc a fiular, en tot arrossegar bromes de povàs…
Iliusha, ara imprevista, se me lancèc ath dessús, m'entornegèc eth còth damb es sòns braci, me sarrèc damb fòrça.
Que ja vo'n sabetz vos d'aguesti gojats caradi e capinauti, que se tien es plors tant que pòden, enquia que còp sec peten en somics, pr'amor qu'era pena se hè irresistibla, e alavetz ja no ei qu'es lèrmes li ragen, senhor, senon que li gessen coma arriuets.
Damb es caudes gotes d'aguestes lèrmes me chaupèc de pic tota era cara.
Que somicaue convulsiuaments, tremolaue, me sarraue contra eth sòn còs, sense botjar-me jo dera arròca.
Alavetz jo tanben m'estarnè de plorar e, seigudi ena ròca, comencèrem es dus a tremolar, atau abraçadi.
Que non mos vedec arrés alavetz, solet Diu; dilhèu ac anòte ena mia huelha de servicis, senhor.
Balhatz-li es gràcies ath vòste frair, Aleksei Fiódorovich.
Mès que non pensi foetar ath mèn petit entà balhar-vos a vos satisfaccion, senhor!
Acabèc damb era madeisha e extravaganta gessuda de ton que hège ua estona.
Aquerò encoratgèc a Aliosha, que tremolaue dera emocion.
Moria!, se com me shautarie hèr es patzes damb eth vòste hilh!, sorrisclèc.
Plan que òc, senhor, gasulhèc eth capitan assistent.
Mès ara que non se tracte d'aquerò, senon de quauquarren pro desparièr, contunhèc Aliosha en madeish ton exaltat.
Escotatz, escotatz!
Que m'an encargat que vos transmeta quauquarren: aguest frair mèn, Dmitri, a ofensat tanben ara sua prometuda, ua joena de grana noblesa, que vos, seguraments, n'auetz entenut a parlar.
Qu'è eth dret, e enquia era obligacion, de vos hèr a saber era tau ofensa, pr'amor qu'aguesta joena, en saber-se'n der escarni que vos auetz patit, e en tot conéisher era vòsta malerosa situacion, m'a demanat ara madeish…adès…que vos hessa a vier aguesta ajuda en nòm sòn…mès, aquerò òc, solet en sòn nòm, non en nòm de Dmitri, que l'a abandonat, non, non, de cap manèra!
Tanpòc en mèn nòm, a maugrat que siga frair de Dmitri, ne en de cap auta persona, senon en nòm d'era, e solet d'era.
Aguesta joena vos prègue qu'acceptetz era sua ajuda…
Vosati dus qu'auetz estat otratjadi peth madeish individú…
Que se n'a brembat de vos solet quan a patit un escarni parièr, pera sua gravetat, ath patit per vos.
Ei a díder, que se tracte d'ua fraia qu'acodís en ajuda deth sòn frair…
Que m'a encomanat exprèssaments que vos convencèssa entà qu'acceptèssetz aguesti dus cents robles coma se venguessen d'ua fraia.
Arrés s'en saberà, que non pòt èster encausa de cap embolh de cap classa; aciu qu'autez es dus cent robles e, vos juri, que vos cau acceptar-les, pr'amor que se non…se non, en aguest mon toti qu'èm enemics!
Mès çò de cèrt ei qu'en aguest mon tanben i a frairs.
Qu'auetz vos ua amna nòbla, e vos calerie comprenè'c, vos calerie comprenè'c!
E Aliosha l'aufric es dus irisadi bilhets naus de cent robles.
Se trapauen en aguest moment, precisaments, ath cant dera ròca, ath cant der andàs, e non auie arrés mès per aquiu.
Çampar, es bilhets costèren ua tremenda impression en capitan, que se botèc a tremolar, encara qu'en prumèr moment aguesta reaccion deuec aubedir mèsalèu ara supresa: en cap moment se l'auie passat peth cap arren de parièr, e non se demoraue, en absolut, ua solucion d'aguesta sòrta.
Ne en sòmnis s'aurie podut imaginar que podesse recéber ajuda d'arrés, e mens encara ua ajuda tan considerabla.
Cuelhec es dus bilhets, e pendent ua menuta siguec incapable de respóner; quauquarren totafèt nau auie pistat en sòn ròstre.
Son entà jo?, entà jo?
Toti aguesti sòs, senhor!
Dus cents robles!
Sant Diu!
Que hège quate ans que non vedia tant de sòs, Diu mèn!
E didetz qu'ei ua fraia…
De vertat ac auetz dit?
De vertat?
Vos prometi que tot çò qu'è dit ei vertat!, didec Aliosha en tot cridar.
Eth capitan assistent se rogit tot.
Escotatz, estimat amic mèn, escotatz-me; se l'accèpti, non serè un miserable?
Dauant es vòsti uelhs, Aleksei Fiódorovich, non serè un miserable?
Non?
Escotatz, Aleksei Fiódorovich, escotatz-me, escotatz-me ben, senhor, (s'estramuncaue, tocant de contunh a Aliosha damb es dues mans); sajatz vos de convencer-me de qué accèpti es sòs damb er argument de qué qui me lo mane ei ua "fraia"; mès, en vòste laguens, en çò de mès prigond, non me menspredaratz se l'accèpti, senhor?
Non, non!, plan que non!
Vos ac juri pera sauvacion dera mia amna!, e arrés se'n saberà jamès, solet nosati: vos e jo; ath delà d'era e de ua auta dauna, plan amiga d'era…
Qu'ei parièr, aguesta dauna!
Escotatz, Aleksei Fiódorovich, hètz-me atencion; arribadi en aguest punt, qu'ei de besonh que m'escotetz damb tota era atencion, senhor, pr'amor que non n'auetz ne idia de çò que pòt supausar ara entà jo aguesti dus cent robles, contunhèc dident eth malerós, que de man en man arribaue en un estat d'exaltacion confusa, lèu sauvatge.
Semblaue desconcertat, parlaue damb grana precipitacion, estramuncant, coma s'auesse pòur de qué non lo deishèssen vier d'exprimir-se.
A despart d'èster un sòs aunoradaments aqueridi, per çò de procedir d'ua "fraia" tan santa e tan digna de respècte, senhor, vo'n sabetz qu'ara poirè hèr qu'atenguen ara mama e a Ninochka, eth mèn àngel giboset, era mia hilheta?
Que venguec a veder-les eth doctor Herzenstube, possat peth sòn bon còr, s'estèc ua ora sancera en tot examinar as dues malautes: "Que non comprenie arren", didec; ça que la, i a ua aigua minerau que venen ena farmàcia locau, que solide l'anarie ben, e l'ac ordenèc; tanben l'ordenèc uns banhs de pès medicinaus.
Mès aguesta aigua minerau còste trenta kopeks, e ei possible que li calesse béuer- ne enquia quaranta gèrres.
Atau que cuelhí era recèpta e la placè ena estatgèra, dejós era icòna, aquiu s'està.
A Ninochka li prescriuec uns banhs cauds en ua solucion, dus viatges ath dia, peth maitin e pera tarde, mès com podem aplicar un tractament coma aguest ena nòsta casa, sense servici, sense ajuda, sense ua bacina e sense aigua, senhor?
Eth cas ei que Ninochka patís reumatisme, encara non vos ac auia dit; de nets li hè mau tota era mitat dreta deth còs, qu'ei un torment, e credetz-me qu'aguest àngel de Diu ac tie tot per çò de non enquimerar-mos, que non se planh entà non desvelhar-mos.
En casa minjam çò que sigue, çò que pogam arténher, e era se conforme damb es darrèrs escuralhs, mès dignes de balhar-les a un gosset: "Que jo non valgui, semble díder, çò d'aguest mòs; vo'lo treigui dera boca, que sò ua carga entà vosati".
Aquerò ei çò que vò exprimir era sua guardada angelicau.
Es auti la suenham, mès aquerò ada era li hè dò: "Jo que non ac valgui, non ac valgui, que sò ua espeada indigna, ua inutila".
E, òc ma hè, que s'ac vau!
Mès s'a estat era, senhor, que, damb era sua paciéncia angelicau, mos a guanhat entà Diu mejançant es sues oracions; sense era, sense era sua doça paraula, era nòsta casa que serie un lunfèrn; s'autanplan ara madeisha Varva l'a atrendit!
Mès que tanpòc condamnetz a Varvara Nikolavna, senhor, era que tanben ei un àngel, tanben era a patit fòrça.
Que venguec a veder-mos aguest ostiu e amiaue setze robles; les auie guanhat en tot balhar classes e se les aui sauvat entath viatge, pr'amor de poder tornar ara, en seteme, tà Sant Petersburg.
Ath delà, tanpòc se'n pòt anar pr'amor que trebalhe entà nosati coma ua condemnada; que l'auem aganchat ath car e serà tau qu'a un shivau: s'ocupe de toti nosati, sorgís, laue, escampe eth solèr, ajace a sa mama, mès era sua mama qu'ei capriciosa, a sa mama li balhe per plorar, era sua mama qu'està capvirada, senhor!…
Atau que, ara, damb aguesti dus cents robles, poirè logar a ua sirventa, comprenetz, Aleksei Fiódorovich?, poirè acarar eth tractament dera mia familha, manar ara estudianta entà Sant Peterburg, senhor, crompar carn de vedèth, seguir ua naua dieta.
Diu mèn, aquerò qu'ei un sòmni!
Demoratz un shinhau, Aleksei Fiódorovich, demoratz (e en tot agarrar-se a un aute des sòns sòmnis, que l'auie vengut de pic entath cap, eth capitan assistent comencèc a endravar-se de nauèth, en tot parlar damb frenetica loquacitat); sabetz ua causa?
Ara òc que vam a poder complir eth nòste sòmni Iliusha e jo: mos cromparam un shivau e ua kibitka4, eth shivau li cau èster nere, que m'a demanat que sigue nere sense manca, e partiram, tau qu'acordèrem delàger.
Ena província de K. è a un coneishut, un amic dera mainadesa; qu'ei avocat e m'a hèt a veir, a trauèrs d'ua persona de confiança, que, se me'n vau aquiu delà, qu'ei dispausat, çampar, a aufrir-me un lòc coma emplegat en sòn burèu; qui ac sap, dilhèu me lo balharà…
En resumit, que solet me calerie qu'acomodar ara mama, acomodar a Ninochka, hicar a Iluishenka de menaire, e, jo caminant, caminant, me les haria a seguir a toti, senhor.
Ai, Diu mèn!, se podessa crubar ath delà un petit deute que ja auia balhat per perdut, damb aguest hijut dilhèu mos arribarie entà tot, senhor!
Qu'arribara, arribarà!, sorrisclèc Aliosha.
Katerina Ivanovna li manarà mès sòs, es que n'ajatz de besonh, e, sabetz?, jo tanben n'è, que podetz dispausar de çò qu'ajatz de besonh, tau que se siguesse d'un frair, d'un amic, ja me l'entornaratz mès endauant…
Ja veiratz se com vos hètz ric, ja ac veiratz!
Era vertat ei que non auríetz podut tier ua idia mielhor que cambiar-vos en ua auta província!
Aquiu qu'està era vòsta sauvacion, mès que mès entath gojat…
E, sabetz?, coma mès lèu mielhor, abantes de qué arribe er iuèrn, abantes de qué hèsque hered; que mos poiríetz escríuer d'aquiu estant, e demoraríem coma frairs.
Non, aquerò que non ei un sòmni!
Aliosha ère tan content que li vengueren talents d'abraçar-lo.
Mès, en guardar-lo, còp sec s'arturèc: eth capitan esblancossit, damb eth còth e era boca en tension, damb ua expression frenetica, botjaue es pòts, coma se volesse díder quauquarren; non li gessie cap de son, mès que contunhaue botjant es pòts; qu'ère un shinhau estranh.
Qué vos cau?, Aliosha de ressabuda s'estrementic per bèra rason.
Jo…vos…
Qué vos semble se vos hèsqui ara un petit jòc de mans, senhor?, gasulhèc de pic, damb votz rapida e fèrma, sense trantalhar.
Se com un jòc de mans?
Donques aquerò, un jòc de mans, contunhèc gasulhant eth capitan assistent; era boca se l'auie torçut enquiara quèrra, eth uelh quèr l'auie miei barrat, mès contunhaue guardant fixaments a Aliosha,, damb es vistons tachadi en eth.
Mès, qué vos cau?
D'aguest jòc!
Guardatz!, idolèc còp sec eth capitan.
E en tot mostrar-li es dus bilhets irisadi, que les tenguie amassa, damb es dits pòdo e guinhaire dera man dreta, les arropic e les sarrèc damb tota era fòrça en punh.
Ja ac auetz vist, ja ac auetz vist!, li didec a Aliosha, cridant, e de ressabuda, dehòra de se, damb era sang dera cara perduda, lheuèc eth punh e lancèc damb violéncia es bilhets arropits en solèr.
O dilhèu non ac auetz vist, senhor?, tornèc a cridar, en tot senhalar-les damb eth dit.
Donques guardatz, senhor!…
Aquiu qu'auetz es vòsti sòs!
Aquiu qu'auetz es vòsti sòs!
Aquiu qu'auetz es vòsti sòs!
Aquiu qu'auetz es vòsti sòs!
Hec un bot sobtat entà darrèr e se quilhèc dauant d'Aliosha.
Tot eth sòn èsser miralhaue un orgulh indescriptible.
Hètz a saber as que vos an enviat, senhor, qu'eth fregador non ven eth sòn aunor!, sorrisclèc en tot esténer un braç.
Ara seguida se virèc ara prèssa e se calèc a córrer; mès encara non auie hèt ne cinc passi que, en tot virar-se un aute còp, li didec a Aliosha adiu damb era man.
Mès que de nauèth, sens auer recorrut ne tansevolh uns auti cinc passi, se virèc per darrèr viatge, ja non damb era cara sarrada per arrir, senon bassacada pes plors.
Damb votz entrebracada e plorosa, didec ath córrer, en tot estramuncar-se:
Dit aquerò, tornèc a córrec e ja non se virèc.
Aliosha lo seguic damb era guardada, damb un dolor que non se pòt exprimir.
Ò, se n'auie encuedat de qué aqueth òme non se n'auie sabut enquiath darrèr moment qu'acabarie en tot arropir e lançar es bilhets.
Contunhèc corrent sense tornar a virar-se ne un solet còp, e Aliosha ère conscient de qué ja non tornarie a virar-se.
Non hec cap assag de seguir-lo o cridar-lo, eth que ja sabie se per qué.
Quan eth capitan se perdec de vista, Aliosha recuelhec es dus bilhets.
Solet èren plan arropidi, sarrats e ahonats en povàs, mès perfèctaments sancers, e autanplan croishiren, tau que bilhets nauèths, quan les estirèc e alisèc.
Un viatge alisadi, les revlinquèc, se les sauvèc ena pòcha e se n'anèc a veir a Katerina Ivanovna, entà informar-la deth resultat dera sua gestion.
Libre cincau.
De nauèth siguec era senhora Jojlakova era prumèra de recéber a Aliosha.
Qu'auie prèssa; s'auie passat quauquarren important: er atac d'istèria de Katerina Ivanovna auie derivat en ua malagana, seguida de ua feblesa terribla, espauridoira.
Que s'ajaçat, a botat es uelhs en blanc e a començat a delirar.
Ara a fèbre, auem avisat ath doctor Herzenstube, tanben as ties.
Eres que ja an arribat, mès Herzenstube encara non.
Se demoren ena sua abitacion.
Sabi pas se qué se va a passar, encara qu'ei inconscienta.
Demorem que non sigue ua escauhada!…
En exprimir-se atau, era senhora Jojlakova hège a veir qu'ère plan espaurida.
Aliosha l'escotaue damb pena; auie sajat de condar-li es sòns pròpis trebucs, mès era senhora Jojlakova l'auie interromput en un virament de uelhs: que non auie temps entad aquerò, e li preguèc que, mentretant, venguesse a tier-li companhia a Lise.
Lise, estimat mèn Aleksei Fiódorovich, li gasulhèc lèu ena aurelha, Lise vie de balhar-me ua suspresa capitau, encara que tanben m'a atrendit, e per aquerò l'ac perdoni de còr.
Guardatz que, sonque gésser vos, a començat a amuishar eth sòn mès sincèr penaïment pr'amor que, çampar, s'auie burlat de vos autant ager qu'aué madeish.
En realitat, que non hè burla, tan solet ei ua badinada.
Totun, ère tan prigond eth sòn penaïment, lèu li sautauen es lèrmes, que m'è demorat susprenuda.
Abantes, jamès se'n penaïe de vertat cada viatge que se n'arrie de jo, tot s'ac prenie de trufaria.
E ja sabetz vos que tostemp m'està embolhant.
Ara, en cambi, era causa qu'ei desparièra, ara va seriosaments.
Lise qu'a en fòrça nauta estima era vòsta opinion, Aleksei Fiódorovich, e, s'ei possible, non vos agarretz mau çò que vos digue, non vos embestietz damb era.
Qu'ei çò que hèsqui jo, tot ac dèishi d'anar, pr'amor qu'eth cas ei qu'ei tan escarrabilhada, non vos semble?
Adès me didie que vos siguéretz eth mielhor amic qu'auec ena mainadesa, "er amic mès autentic dera mia mainadesa", a dit; imaginatz-vos, er amic mès autentic, e jo qué?
En aguest ahèr, qu'a uns sentiments, autanplan uns arrebrembes, plan prigonds, mès çò de mès important son aguestes petites frases e aguestes paraules, aguestes paraules tan desconcertantes que te pete quan mens t'ac demores.
Non hè guaire temps, per exemple, didec quauquarren sus un pin: quan èra plan petita, qu'auiem un pin en jardin, dilhèu encara sigue de pès e non aje motiu de parlar en passat.
Es pins non son coma es persones, non càmbien en fòrça temps, Aleksei Fiódorovich.
E, ath delà, me n'è desbrembat de tot.
Ben, enquia ua auta, que sò plan alterada e me pensi que me vau a tornar lhòca.
Ai, Aleksei Fiódorovich, que ja m'è capvirat dus viatges, e me calec tractar-me.
Anatz a veir a Lise.
Encoratjatz-la tan meravilhosaments coma ac auetz hèt tostemp.
Lise, cridèc en tot apressar-se ena sua pòrta, que t'è hèt a vier a Aleksei Fiódorovich, que non ei emmaliciat, a maugrat de tot çò que l'auetz ofensat, t'ac asseguri; ath contrari, qu'i estonat de qué ac ajatz podut pensar.
Merci, maman; passatz, Aleksei Fiódorovich.
Aliosha entrèc.
Lise lo guardèc un shinhau confonuda e de pic se rogic.
Evidentaments, ère avergonhada e, coma acostume a passar en aguesti casi, comencèc a parlar destrantalhadaments de quauquarren totafèt superficiau, tau que se siguesse era soleta causa que l'interessaue en aqueri moments.
Adès, ara imprevista, mama s'a botat a condar-me tota era istòria des dus cents robles e der encargue que vos auien hèt, Aleksei Fiódorovich…çò de vier a veir ad aguest praube oficiau…e m'a condat tota aguesta istòria tan terribla de se com l'umilièren e, sabetz?, a maugrat que mama ac condaue d'ua manèra plan endravada…
Era que tot ac embolhe…
Jo ploraua en escotar-la.
Qué s'a passat?
L'auetz balhat es sòs?
Com se trape ara aguest malerós?
Aguesta qu'ei era causa, que non les ac è balhat, e ei tota ua istòria, responec Aliosha, en tot hèr, dera sua part, coma s'eth sòn màger copacaps siguesse non auer-li balhat es sòs, mès Lise se n'encuedèc de qué viraue era guardada e sajaue, eth tanben, de parlar d'ahèrs sense importància.
Aliosha se seiguec ena taula e comencèc a condar çò que s'auie passat, mès enes prumères paraules acabèc eth sòn trebolament e, de passa, enludernèc a Lise.
Que parlaue jos era influéncia deth sòn intens sentiment e dera extraordinària impression de çò que s'auie passat abantes, e s'esdeguèc a condà'c tot damb propietat e peth menut.
En d'auti tempsi, quan encara viuie en Moscòu, en èster Lise ua mainada, li shautaue vier a tier-li ua visita e condar-li causes, ara des sues experiéncies viscudes, ara des sòns rebrembes dera mainadesa.
A viatges autanplan soniauen es dus amassa e hargauen ar ensems vertadères istòries, era màger part, plan que òc, divertides e alègres.
Ara semblaue coma se s'auessen transportat de pic entà aqueth temps viscut aquiu en Moscòu, un parelh d'ans abantes.
Lise qu'ère reauments esmoiguda damb eth raconde.
Aliosha damb arderós sentiment, sabec diboishar dauant d'era eth retrait de "Iliushechka".
Quan acabèc de condar, damb tota sòrta de detalhs, era scèna qu'en era aqueth malerós caushiguèc es sòs, Lise, en tot júnher es sues mans, sorrisclèc damb ua emocion insostenibla:
Atau que non l'auetz balhat es sòs!
E l'auetz deishat húger!
Mielhor?
Per qué?
Ara s'estàn sense pan e van a morir!
Non van a morir, pr'amor qu'aguesti dus cents robles, ça que la, non se les deisharàn passar.
Deman les acceptarà, en quinsevolh cas.
Seguraments que deman les cuelherà, assegurèc Aliosha en tot passejar cogitós.
Guardatz, Lise, contunhèc, en tot arturar-se de pic dauant d'era, jo qu'è cometut un error, mès a tot darrèr qu'a estat entà ben.
Quin error?
E per qué entà ben?
Pr'amor qu'ei un òme pauruc e espavendable, qu'està esbauçat, mès qu'ei plan brave.
Non hèsqui que demanar-me se per qué s'aurà sentut tant ofensat de ressabuda e l'a dat per caushigar es sòs; vos asseguri qu'ei ua decision qu'a cuelhut en darrèr moment.
Encara que, çampar, non li mancauen rasons entà senter-se ofensat…e ère quauquarren inevitable ena sua situacion…
Çò prumèr que l'a shordat a estat veir que balhaue via liura ara sua alegria dauant de jo sense cap embut…
S'auesse reaccionat damb màger mesura, sense mostrar dubèrtaments era sua alegria, s'auesse començat a botar inconvenients e a gesticular, tau que hèn d'auti, en cuélher es sòs, alavetz encara ac aurie podut sostier e s'aurie demorat damb es sòs.
Mès eth que s'a alegrat damb excessiua sinceritat, e aquerò ei umiliant.
Ai, Lise, que se tracte d'un òme dret e brave, aguesta ei era tristor en aguesti casi!
A parlat tota era estona damb ua votz fèbla, aflaquida, estramuncadaments, e cada dus per tres se l'escapaue ua riseta hloisha o s'estarnaue de plorar…
Òc, òc, ploraue, autant ère era sua afogadura…
E parlaue des sues hilhes…e d'un trebalh que l'anauen a aufrir en ua auta ciutat…
E, un viatge que s'auec ventat, de còp s'avergonhèc d'auer-me daurit atau era sua amna.
E en aguest madeish instant m'auec en òdi.
Qu'ei un d'aguesti praubes incrediblaments avergonhadi.
Se sentec ofensat, mès que mès, pr'amor que m'auie cuelhut de seguit coma un amic e s'auie autrejat a jo massa lèu: ara prumeria s'auie auançat entà jo e m'auie balhat un espant, mès que dempús siguec eth veir es sòs e començar a abraçar-me.
Pr'amor que non hège qu'abraçar-me, tota era estona m'estaue tocant.
E aurà estat tot aquerò çò qu'a sentut coma ua umiliacion, e just en aguest moment jo qu'è cometut un error, un error plan important: que vau e li digui que, se non a pro de sòs entà cambiar-se entà ua auta ciutat, alavetz l'en balharien mès, e que jo madeish podia balhar-li, des mèns pròpis sòs, tot çò que volesse.
Qu'ei aquerò çò que l'a costat mès impacte: per qué m'auia de prestar a ajudar-lo tanben jo?
Sabi pas se vo'n sabetz, Lise, se com de penible ei entà ua persona umiliada que toti lo comencen a guardar damb uelhs de benfactor…
Aquerò è entenut, atau m'ac a condat eth starets.
Non sai se com explicà'c, mès jo madeish qu'ac è campat soent.
E atau ei, ne mès ne mens, se com ac senti.
Mès çò de mès important ei que, a maugrat qu'aqueth òme non sabie qu'anaue a acabar en tot caushigar es bilhets, de hèt non s'en sabec enquiath darrèr moment, çò de cèrt ei que n'auie era presentida, aquerò segur… qu'ei per aquerò qu'estaue tant afogat, pr'amor que n'auie era presentida…
Me pensi autanplan qu'a estat çò de mielhor que podie auer-se passat…
Per qué?
Pr'amor que, se non auesse caushigat es bilhets e s'auesse sauvat aguesti sòs, en tornar en çò de sòn, dempús d'ua ora, mès o mens, s'aurie botat a plorar, a tot pèrder, pera sua umiliacion.
Qu'aurie plorat e dilhèu deman, abantes de hèr dia, aurie vengut a veder-me e m'aurie lançat es bilhets ena cara e les aurie caushigat, coma adès.
Ara, totun, se n'a anat damb era tèsta plan nauta, trionfant, a maugrat de saber-se'n que s'a "hèt a vier era roïna".
Atau que non i a arren mès aisit qu'artenher qu'accèpte aguesti dus cents robles, deman a mès tardar, pr'amor que ja a deishat constància deth sòn aunor, a lançat es sòs, les a caushigat…
Que non podie ignorar, tant que caushigaue es bilhets, que jo deman se les haria a vier un aute còp.
Ath delà d'açò, qu'a besonh d'aguesti sòs desesperadaments.
Per mès capinaut que se sente ara, aué madeish se botarà a pensar ena ajuda qu'a renonciat.
Pera net non deisharà de balhar-li torns, soniarà damb aquerò, e solide que peth maitin ja estarà prèst a vier ath mès córrer a visitar-me, a demanar-me perdon.
E aquiu estarè jo, entà dider-li: "Plan que òc, qu'ètz vos un òme capinaut, ac auetz demostrat; aciu que les auetz, e perdonatz-mos".
E plan que les acceptarà!
Lise aplaudic.
Plan que òc!
Ara qu'ac compreni damb tota claretat!
Com sabetz vos totes aguests causes, Aliosha?
Tan joen, e ja vo'n sabetz des secrets dera amna…
A jo jamès se m'aurie acodit…
Ara çò de mès important ei convencer-lo de qué, a maugrat qu'accèpte es nòsti sòs, ei ath madeish nivèu que nosati, contunhèc Aliosha damb eth madeish entosiasme; non solet ath madeish nivèu, senon superior a nosati autanplan… "Superior a nosati": aquerò qu'ei magnific, Aleksei Fiódorovich; mès, contunhatz, contunhatz!
A, qu'ei parièr, qu'ei parier, mès qu'ei parièr!
Perdonatz, Aliosha, estimat, sabetz?, enquia ara a penes vos auia respècte, voi díder, òc que vo l'auia, mès ath madeish nivèu, e ara vos aurè eth respècte a nivèu superior…
Non vos embestietz, estimat, per çò que jo diga "badinades", higec de seguit, damb fòrça emocion.
Jo que sò ridicula e petita, mès qu'ei que vos, vos…
Escotatz, Aleksei Fiódorovich, non i aurà aciu, en tot aguest rasonament nòste, ei a díder, vòste…non, mielhor nòste…non i aurà aciu un mensprètz per aguest òme, per aguest malerós…ara qu'èm en tot analisar era sua amna, coma de naut estant, per auer decidit, damb tanta seguretat, qu'acceptarà es sòs, vertat?
Non, Lise, que non i a mensprètz, responec Aliosha damb fermetat, coma se ja auesse era responsa premanida; jo que ja è pensat en aquerò tant que venguia entà aciu.
Jutjatz vos madeisha se quin mensprètz i pòt auer aciu, se nosati madeish èm coma eth, se toti èm coma eth.
Pr'amor que tanben nosati èm atau, que non èm mielhors.
E, en tot supausar que siguéssem mielhors, que seríem parièrs ada eth, totun, se siguéssem ath sòn lòc…
Jo non sai se vos, Lise, mès per çò que hè a jo, me pensi qu'è ua amna mesquina en molti sens…
E aguest òme non a ua amna mesquina, ath contrari, que l'a plan delicada…
Non, Lise, aciu non i a cap mensprètz!
Sabetz, Lise, çò que me didec un viatge eth mèn starets?
Me didec que mos cau suenhar ara majoritat des persones coma se siguessen mainatges, e qu'a bères ues mo'les cau suenhar tau qu'as malauts enes espitaus…
Ai, Aleksei Fiódorovich!
Ai, eth mèn estimat amic!
D'acòrd, Lise, que me semble ben, encara que non ne sò premanit deth tot; a viatges que sò massa impacient, e d'auti non veigui arren.
Eth vòste cas qu'ei diferent.
À, non vos creigui!, Aleksei Fiódorovich, qué ne sò d'erosa!
Qu'ei bon que digatz açò, Lise.
Aleksei Fiódorovich, ètz vos incrediblaments brave, mès qu'a viatges semblatz un pedant… ça que la, ath madeish temps, se ve que non ètz un pedant.
Apressatz-vos ena pòrta, dauritz-la doçaments e guardatz se mos escote era mia mair, didec de pic Lise, en un mormolh nerviós e endravat.
Apressatz-vos, Aleksei Fiódorovich, contunhèc Lise, que se rogie cada viatge mes, balhatz-me era man, atau.
Escotatz, que me cau cohessar-vos quauquarren plan important: era carta d'ager non vo l'escriuí de badinada, senon seriosaments…
E se curbic es uelhs damb ua man.
Se notaue que li hège fòrça vergonha de hèr aguesta confession.
Ara imprevista li cuelhec era man a Aliosha e l'ac punèc tres còps, impetuosaments.
A, Lise, qu'ei magnific, sorrisclèc Aliosha damb alegria.
Convençut!
Lèu arren!
Còp sec li hec enlà era man, encara que sense desseparar-la dera sua, tant que se rogie tota e arrie damb un arridolet fin e alègre.
Jo li puni era man e eth ditz: "Qu'ei magnific".
Mès eth sòn repotèc ère injust: tanben Aliosha ère plan trebolat.
Aliosha, estimat, qu'ètz vos hered e insolent.
Vai.
Cuelhetz era decision d'alistar- me coma hemna, e vos demoratz tan tanquil!
E èretz convençut de qué l'auia escrit seriosaments!
Serà possible!
Mès aquerò ei ua insoléncia, aquerò ei çò qu'ei!
Mès qué i a de dolent que ne siguessa convençut?, estarnèc d'arrir Aliosha.
Arren, Aliosha, ath contrari, qu'ei quauquarren formidable, didec Lise, en tot guardar-lo damb felicitat e trendesa.
Aliosha s'estaue parat, encara damb era sua man damb era d'era.
De ressabuda, s'inclinèc e la punèc enes pòts.
E aquerò?
Qué vos passe?, sorrisclèc Lise.
Aliosha qu'ère totauments desconcertat.
Perdonatz se non auia de…
Dilhèu age estat ua enòrma estupiditat…
Mès que ja veigui qu'a estat ua pegaria…
Lise se petèc a arrir e se curbic era cara damb es mans.
E damb aguesta vestimenta!, se l'escapèc entre arridolets, mès de seguic deishèc d'arrir-se'n e se botèc plan seriosa e un shinhau sevèra.
Ben, Aliosha, qu'encara ei d'ora entà punets, pr'amor que degun des dus mo'n sabem d'aquerò e mos calerà demorar fòrça temps, declarèc ara imprevista.
Que serie mielhor que me didéssetz se per qué m'alistatz a jo, que non sò qu'ua pèga, ua prauba malauta, quauquarrés coma vos, qu'ei tant esdegat, tan reflexiu, tan perspicaç…
Ai, Aliosha, que sò enòrmaments erosa, pr'amor que non valgui ne de luenh çò que vos valetz!
Òc qu'ac valetz, Lise.
Es dies a vier abandorarè eth monastèri.
E, entà víuer en mon, ei de besonh maridar-se, çampar.
Atau, ath delà, m'ac a manat eth.
A qui podia escuélher mielhor qu'a vos?…
E qui m'acceptarie, senon vos?
Tot aquerò que ja ac è meditat.
Prumèr, vos me coneishetz dès era mainadesa; dusau, qu'auetz fòrça aptituds qu'a jo me manquen.
Auetz un esperit mès alègre qu'eth mèn; vos, sustot, ètz mès innocenta que jo, pr'amor que jo ja m'è vist endravat en molti ahèrs, en molti…
Ai, vos que non vo'n sabetz, mès jo tanben sò un Karamazov!
Qu'ei parièr que vo n'arrigatz e hescatz burla, encara que sigue per jo; que non se passe arren, arritz, aquerò me hè tant erós…
Mès vos que vo n'arritz coma ua mainada petita, e, entath vòste laguens, arrasoatz coma ua martir…
Coma ua martir?
E aquerò?
Òc, Lise; guardatz era pregunta que hègetz adès: non estaram menspredant ad agues malerós en disseccionar atau era sua amna?
Qu'ei ua pregunta pròpia d'ua martir…
Guardatz, sabi pas se com explicà'c, mès aguestes preguntes solet les formulen es que son dables entà patir.
Seiguda en ua cagira, segur que vos ja auetz meditat fòrça…
Balhatz-me era vòsta man, Aliosha, per qué la retiratz?, didec Lise damb ua votz dequeiguda, aflaquida pera felicitat.
Escotatz, Aliosha, com vos pensatz vestir quan gescatz deth monastèri?
Quina ròba amiaratz?
Non vo n'arrigatz, non vos emmaliciètz, entà jo qu'ei quauquarren molt, mès que molt important.
En vestit encara non i è pensat, Lise, mès me meterè eth que vos volgatz.
Voi que vos botetz ua giqueta de velòt blu escur, un justet blanc de piquèr e un chapèu gris de lan, flexible…
Didetz, de vertat credéretz quan vos didí hè ua estona que non vos estimaua, que çò dera carta d'ager non ère vertat?
Non, non m'ac credí.
Ò, quin òme mès insuportable!
Qu'ètz incorregible!
Pejor encara!
Pejor, e tanben mielhor!
Aliosha, jo a vos que vos estimi damb lhocaria.
Adès, abantes que vos arribèssetz, hèja es mies conjetures, e me didí: "li demanarè era carta d'ager, e se se passe que la trè tranquillaments e me l'entorne (quauquarren que tostemp se pòt demorar d'eth), aquerò volerà díder que non m'estime en absolut, que non sent arren per jo, que non ei qu'un gojat estupid e indigne, e jo que serè perduda".
Mès que vos auíetz deishat era carta ena cèla, çò que me balhèc mès in; vos auíetz era presentida de qué jo vos reclamaria era carta, e d'aguesta sòrta evitàuetz d'entornar-la-me.
Non ei vertat?
Non ei atau?
Ò, Lise, de cap manèra!
Qu'amii era carta ath dessús, autant ara qu'abantes; guardatz, l'amii en aguesta pòcha, aciu que l'auetz.
Aliosha la treiguec e, en tot arrir, l'ac amuishèc de luenh.
Mès que non vau a vo l'entornar: que la podetz veir, mès non tocar-la.
Com?
Alavetz m'auetz mentit.
Ètz vos monge e auetz mentit?
Probablameents aja mentit, se'n trufèc Aliosha; è mentit entà que non me calesse entornar-vos era carta.
Qu'a fòrça valor entà jo, higec de ressabuda, damb prigonda emocion e en tot rogir-se un viatge mès, e tostemp l'aurà, e jamès la balharè ad arrés!
Lise lo campaue damb admiracion.
D'acòrd, Lise, vau a campar; mès non serie mielhor non campar?
Baishesa?
Quina baishesa?
Era qu'a dret a sajar de suspréner çò que ditz era sua hilha, que non ei cap baishesa, repoteguèc Lise.
Que podetz èster-ne segur, Aleksei Fiódorovich, de qué, quan jo siga mair e aja ua hilha coma jo, tanben la vau a escotar d'amagat.
De vertat, Lise?
Aquerò non està ben.
Ai, Diu mèn!
Quina baishesa i pòt auer en aquerò?
S'escotèssa d'amagat ua vulgar conversacion mondana, aquerò òc que serie baishesa, mès aciu çò que se passe ei qu'era pròpia hilha s'a embarrat damb un joen…
Qu'ètz ja avisat.
Òc, naturauments, en aguest cas…, gasulhèc Aliosha; mès que non està ben…
Ai!, quin mensprètz!
Aliosha, estimat, non mos anaram a pelejar dès era prumeria; serà mielhor que vos diga tota era vertat: plan que òc, qu'està mau escotar darrèr dera pòrta e, naturauments, qu'ètz vos qu'auetz rason, non jo, mès, ça que la, jo pensi escotar.
Hètz-ac.
Que non desnisharatz arren d'especiau, didec Aliosha en tot arrir.
Aliosha, m'aubediratz?
Aquerò tanben ac cau parlar d'auança.
De boni talents, Lise, sense cap de dobte, mès que non en çò de mès important.
Enes ahèrs mès importants, se non èm d'acòrd, sajarè, a tot darrèr, complir damb eth mèn déuer.
Coma li cau èster.
Sapiatz que jo, peth contrari, non solet sò prèsta a someter-me en çò de mès important, senon que vau a cedir en tot, en aguest madeish instant atau vos ac juri: en tot e entà tota era vida, sorrisclèc Lise damb passion; e ac harè erosa!, erosa!
Qu'ei mès, vos juri que jamès vos escotarè d'amagat; que jamès, ne un solet viatge, liegerè ua carta vòsta, pr'amor qu'ètz vos qu'a rason, non jo.
E, encara que desiri petofejar, que d'aquerò ne sò segura, ça que la, me tierè, en tot saber que vos ac consideratz innòble.
Ara vos qu'ètz coma era mia providéncia…
Escotatz, Aleksei Fiódorovich, per qué estatz tan tris aguesti darrèrs dies, e ager e aué?…
Ja sabi qu'auetz copacaps, e granes penes, mès, ath delà de tot aquerò, veigui que patitz ua especiau tristesa, dilhèu ua pena secreta, non ei atau?
Òc, Lise, que tanben i a ua pena secreta, admetec Aliosha damb tristor.
Quina pena ei aguesta?
A qué ei deguda?
Lise.
Lise.
Mès tard, Lise…dempús de…didec Aliosha trebolat.
Ath dela, me pensi que ne jo madeish ac saberia condar.
A despart d'aquerò, ja sai que patitz per vòste pair e es vòsti frairs, vertat?
Òc, e es mèns frairs, assentic Aliosha, un shinhau cogitós.
Eth comentari susprenec a Aliosha, mès non didec arren.
Es mèns frairs s'arroïnen era vida, contunhèc, madeish que ma pair.
E de passa se l'ac arroïnen as auti.
Qu'ei aguesta "fòrça tellurica des Karamazov", coma didie adès eth pair Paisi: tellurica e desfrenada, sense desbastar…
Ne tansevolhe sai s'er esperit divin flòte sus aguesta fòrça.
Solet sai que jo tanben sò un Karamazov…
Un monge jo, un monge?
Un monge jo, Lise?
Òc, ac è dit.
Donques qu'ei possible que non creiga en Diu.
Que non credetz?
Qué vos passe?, didec Lise en votz baisha, damb delicadesa.
Mès Aliosha non responc ad aguesta pregunta.
Enes sues paraules, excessiauments brusques, qu'auie quauquarren enigmatic e subjectiu, quauquarren que dilhèu ne eth madeish ac auie deth tot clar, mès que sense dobte ja l'auie hèt a patir.
E ara, ath delà de tot aquerò, eth mèn amic se'n va, eth mielhor òme deth mon abandone era tèrra.
Se vo'n sabéssetz, Lise, se vo'n sabéssetz enquia quin punt sò estacat, sò junhut espirituauments ad aguest òme!
E ara se passe que me demori solet…
Vierè ath vòste costat, Lise…
D'ara endauant qu'estaram amassa…
Òc, amassa, amassa!
Amassa dès ara enquia tota era vida.
Escotatz.
Punatz-me.
Vos ac permeti.
Aliosha la punèc.
E ara partitz, que Diu vos ac age!
E lo senhèc.
Anatz damb eth çò de mès lèu possible, tant que contunhe en vida.
Me n'encuedi que vos è retengut crudèuments.
Aué pregaram per eth e per vos, Aliosha, que seram erosi!
Seram erosi?
Ne seram?
Aquerò me pensi, Lise.
En gésser dera cramba de Lise, Aliosha non credec que calesse passar a veir ara senhora Jojlakova e, sense dider-se adiu, ja ère a mand de partir.
Mès, en daurir era pòrta e gésser ena escala, se trapèc de cara damb era.
Dès era prumèra paraula, Aliosha se n'encuedèc de qué lo demoraue aquiu de bon voler.
Aleksei Fiódorovich, aquerò qu'ei orrible.
Que non son que pegaries, ei quauquarren absurd.
Demori que ne en sòmni l'age passat pera tèsta…
Pegaries, pegaries e pegaries!, lo repoteguèc.
Aliosha.
Enteni ua paraula senada d'un joen senat.
Me cau compréner que vos solet vos auetz mostrat cossent damb era per pietat, en tot tractar-se d'ua malauta, pr'amor que non volíetz que s'embestièsse se l'anauetz ara contra?
Era seriositat en aguest cas qu'ei impossibla, inconcebibla; ara, entà començar, que non vos pensi recéber mès, e ath delà partirè d'aciu e me la harè a seguir, ja ac sabetz.
Mès per qué?, didec Aliosha.
Ai, Aleksei Fiódorovich, aquerò qu'ei vertat, plan que òc, e en un an e miei podetz pelejar-vos e desseparar-vos mil viatges.
Mès, sò tan malerosa, tan malerosa!
Encara que non siguen que pegaries, a jo que m'an deishat abatuda.
Ara jo sò coma Famusov ena darrèra scèna, vos qu'ètz Chatski, era Sofia, e tietz en compde que jo è vengut ath mès còrrer aciu, ena escala, damb era intencion de demorar- vos, tau que se passe ena òbra, a on tot çò de fatidic se passe ena escala.
Ac è entenut tot, a penes les cames m'artenhien.
Vaquí era explicacion des orrors d'aguesta net e des atacs d'istèria que l'an vengut de passar.
Entara hilha er amor, entara mair era mòrt.
Ara hòssa damb era.
Atau ua auta causa, era mès importanta: quina carta ei aguesta que vos a escrit?
Mostratz-la-me ara madeish!, ara madeish!
Non, que non s'ac vau.
Didetz-me se com se trape Katerina Ivanovna.
Contunhe ajaçada, delirant; non s'a remetut.
Que son aciu es ties e non hèn que planher-se e guardar-me peth dessús dera espatla; tanben venguec Herzenstube, e s'espauric autant, que jo non sabia se qué hèr damb eth ne se com sauvar-lo.
Qu'è pensat autanplan d'avisar a un mètge.
Se l'an hèr a seguir damb eth mèn tamboreu.
E, entà acabar, vos presentatz vos de ressabuda damb aguesta carta.
Cèrt, qu'encara manque un an e miei entad açò.
En nòm de çò de mès gran e çò de mès sagrat, en nòm deth vòste starets moribund, mostratz-me aguesta carta, Aleksei Fiódorovich, a jo, ara mair!
Se preferitz, tenguetz-la vos, e jo la liegerè enes vòstes mans.
Non, que non vo'la mòstri, Katerina Osipovna; encara qu'era sua hilha m'ac auesse permetut, non vo'la mostraria.
Deman que vierè e, s'atau ac desiratz, parlarè damb vos de fòrça causes, mès ara, andocien!
E Aliosha gessec ath mès córrer en carrèr.
Ath delà non auie temps.
En dider-se adiu de Lise, se l'auie acodit ua idia.
Ua idia entà trapar çò de mès lèu possible, en tot recórrer ara satúcia, ath sòn frair Dmitri, que, ère evident, sajaue d'evitar-lo.
Ja non ère d'ora, passauen des dues dera tarde.
Aliosha desiraue damb tota era fòrça deth morir tornar en monastèri entà acompanhar ath sòn "plan gran" moribund, mès qu'eth besonh de veir ath sòn frair Dmitri ère encara mès fòrt: en cervèth d'Aliosha a cada ora que passaue aumentaue eth convenciment de qué en quinsevolh moment se podie passar ua catastròfa enevitabla e espaventosa.
Seguraments ne eth madeish sabie de cèrt en qué poirie consistir aguesta catastròfa ne se qué l'aurie volut díder en aqueri moments a sa frair.
Eth sòn plan consistie en cuélher ara suspresa ath sòn frair Dmitri; en resumit, pensaue sautar, coma era vesilha, era barralha, entrar en uart e demorar ena glorieta.
Se, coma en d'autes escadences, ei ara demora de Grushenka, qu'ei plan possible qu'eth tanben campe pera glorieta deth jardin…" Totun, Aliosha non se parèc guaire a pensar enes detalhs deth plan, mès decidic amiar-lo a tèrme, encara qu'aquerò supausèsse non auer de tornar en monastèri aguest madeish dia…
Tot se passèc tau qu'ère previst: sautèc era barralha practicaments en madeish lòc qu'eth dia anterior e se n'anèc d'amagat entara glorieta.
Que non volie que lo vedessen: autant es daunes dera casa que Fomà (s'ei que s'estaue per aquiu) podien èster deth costat deth sòn frair e, en tot seguir es sues instruccions, empachar-li er accès en uart, o avisar oportunaments a Dmitri de qué quauquarrés lo cercaue e preguntaue per eth.
Que non auie arrés ena glorieta.
Aliosha se botèc en madeish lòc dera vesilha e s'estèc ara demora.
Examinèc era glorieta: la vedec en tan mau estat que li semblèc, per bèra rason, plan mès vielha qu'er aute viatge.
E aquerò qu'eth dia ère madeish de luminós.
Sus era taula verda i auie ua tralha circulara, costada seguraments peth conhat vessat eth dia anterior.
Tau que se sòl passar en ua demora tediosa, l'assautauen pensaments uets e ociosi; per exemple, per qué en entrar en aguest lòc s'auie seigut exactaments en madeish lòc dera vesilha e non en un aute?
A tot darrèr, se botèc plan trist: trist per angoniosa incertitud.
Mès encara non se tardèc aquiu un quart d'ora que còp sec s'enteneren, plan près d'a on eth s'estaue, es acòrds d'ua guitarra.
Quauquarrés ère ja aquiu, o venguie de seir-se a ues vint canes, coma molt, entre es arbilhons.
En aguest madeish instant, Aliosha se'n brembèc de qué era vesilha, en deishar a sa frair ena glorieta, auie aubirat ara sua quèrra, ath cant dera barralha deth uart, un vielh banc, verd e baish, entre es arbilhons.
Que deuie èster en aguest banc que s'auien seigut es nauèth vengudi.
Qui serien?
Ua votz masculina, damb un afectat fauset, comencèc ara imprevista a entonar ua cançon, en tot acompanhar-se damb ua guitarra:
D'era e de jo!
D'era e de jo!
Era votz s'arturèc.
Qu'ère ua votz de tenor, servila, coma servil ère eth caractèr dera cançon.
Ua auta votz, aguesta femenina, didec de ressabuda, en ton amorós e damb cèrta timiditat, mès damb grana afectacion:
Com ei qu'amiatz autant de temps sense vier-mos a veir, Pavel Fiódorovich?
Dilhèu mos menspredatz?
Arren d'aquerò, senhora, responec era votz masculina, educadaments, mès en un ton de dignitat fèrm e tenaç.
Se vedie que dominaue er òme e qu'era hemna hège era cocarèla.
M'afòguen es vèrsi quan son armoniosi, contunhèc dident era votz femenina.
E era votz tornèc a entonar:
Era corona deth tsar!
Era salut dera mia estimada!
D'era e de jo!
D'era e de jo!
Eth darrèr viatge vos gessec encara mielhor, observèc era votz femenina.
Alavetz, çò que cantèretz a prepaus dera corona ère: "era salut dera mia preciosa".
Atau que resultaue mès trende.
Aué qu'ac auratz desbrembat.
Es vèrsi que son ua asenada, senhora, repliquèc Smerdiakov, segur.
Ai, non, a jo que me shauten fòrça es versets.
Se son vèrsi, senhora, que les cau èster ua pura asenada.
Jutjatz vos madeisha: qui dimònis parle en rima?
E, s'a toti mos dèsse per parlar en rima, encara que siguesse per orde dera autoritat, dideríem fòrça causes, senhora?
Es vèrsi que no s'ac valen, Maria Kondratievna.
Com podetz èster tant espedigalhat?
E mès qu'auria podut, senhora, e mès causes qu'auria sabut se de mainatge m'auesse afavorit era fortuna.
Grigori Vasilievich me lance en cara que me revela contra eth mèn neishement: "Tu, ditz, dauríretz eth sen mairau".
D'acòrd, mès jo auria permetut que m'aucissen en sen mairau per çò de non vier en aguest mon, senhora.
Ena plaça de mercat condauen, e ara vòsta mair tanben li venguec a ben de dider-m'ac, damb ua terribla manca de delicadesa, qu'aguesta hemna venguie per aquiu damb un revolum de peu ena tèsta, e que non passaue de dus arshiny e un shinhalet de nautada.
A qué venguie aquerò d'un "shinhalet"?
Non podien díder simplaments "un shinhau", coma toti?
Qu'ac volien exprimir d'ua manèra lermosa, mès damb lèrmes de campanhard, senhora, entà didè'c atau, coma es pròpis sentiments, tanben de campanhard.
Pòt, dilhèu, eth campanhard rus auer sentiments, se les comparam damb es d'ua persona educada?
Non, pera sua manca d'educacion, eth campanhard que non pòt auer sentiments.
A jo, ja de petit, cada viatge qu'entenia çò de "shinhalet", me venguie talents de lançar-me contra era paret.
Jo qu'è en òdi a tota Russia, Maria Kondratievna.
Se siguéssetz vos un cabdet militar o un galhard ussar, non parlaríetz atau:
E, quan vengue er enemic, qui mos defenerà?
Que non mos hè ua bèra manca, senhora.
Er an 12 se produsic en Russia era grana invasion de Napoleon I, emperaire des francesi, pair der actuau, e aurie estat magnific qu'aqueri francesi mos auessen conquistat: ua nacion intelligenta aurie sometut a ua auta tremendaments estupida e se l'aurie annexionat.
E ara regnarie un orde plan desparièr, senhora.
Ne que siguessen aqueri mielhors qu'es nòsti.
Jo a un des nòsti galants que non lo càmbii ne per tres joeni anglesi, didec damb trendesa Maria Kondratievna, que plan probablaments acompanharie en aguest moment es sues paraules damb es sòns alangoridi uelhets.
Aquerò qu'ei causa de gosti, senhora.
S'ac voletz saber, per çò que tanh ath vici es de dehòra e es nòsti que son plan parièrs.
Son toti uns brigands, solet qu'es d'aquiu enlà tien bòtes de vernís, tant qu'eth brigand locau putz ena sua misèria e non i ve cap de mau en aquerò.
Ath pòble rus que li cau estovar era codena, senhora, coma didie ager, damb fòrça rason, Fiódor Pavlovich, a maugrat que sigue tan hòl coma toti es sòns hilhs, senhora.
A Ivan Fiódorovich didíetz vos que lo respectàuetz.
Donques a jo m'a tractat coma se siguessa un lacai pudent.
Se pensen que posqui revelar-me, e en aquerò que s'enganhen, senhora.
S'auessa ua soma semblabla ena pòcha, ja hè temps que non seria aquiu.
Dmitri Fiódorovich qu'ei pejor qu'es pejors des lacais en anament, en sen e en indigéncia, senhora, que non sap hèr arren d'arren, mès eth cas ei que toti lo respècten.
Jo, digam, que non sò qu'un "codineret", mès damb un shinhau de sòrt poiria daurir en Moscòu un cafè- restaurant en carrèr Petrovka.
Pr'amor que jo premanisqui especialitats, e arrés en Moscòu, exceptat des estrangèrs, ei capable de servir especialitats.
Dmitri Fiódorovich qu'ei un desarrapat, mès, se se l'acodisse desfisar en düel ath hilh deth comde mès principau, aquest qu'acceptarie, senhora, en qué ei mielhor que jo?
Pr'amor qu'ei plan mès estupid que jo, sense comparèr.
Guaire sòs aurà degalhat sense cap de profit, senhora.
Kondratievna.
Per qué, senhora?
Qu'ei quauquarren terrible, de fòrça valor, mès que mès quan es oficiaus joeni armadi damb pistòles daurissen huec contra eth rivau per tòrt de quauqu'ua.
Ua preciositat!
Ai, se i deishèssen acodir as gojates, a jo que m'encantarie anar a campà'c.
Qu'ei pro ben quan ei un eth qu'afuste, mès que se t'afusten a tu en tota era cara, alavetz ei quauquarren de çò mès estupid, senhora.
Entà gésser ath mès córrer, Maria Kondratievna.
Gesseríetz vos ath mès córrer?
Mès Smerdiakov non se dignèc respòner.
Que non me vau a plànher!
Que non pensi planher-me!
Que non è cap intencion de planher-me!
En aguest moment se passèc quauquarren inesperat: Aliosha esternudèc de suspresa, e es que s'estauen en banc carèren de seguit.
Aliosha se lheuèc e se dirigic entada eri.
Era guitarra posaue sus eth banc.
Era dauna ère Maria Kondratievna, hilha dera mestresa; amiaue botat un vestit blu clar, damb ua coa de dus arshiny; era gojata, encara joeneta, que non ère bric lèja, encara qu'auie era cara excessiauments redona, damb ues pigues terribles.
Vierà lèu eth mèn frair Dmitri?, didec Aliosha, autant tranquil que podie.
Smerdiakov se lheuèc sense prèssa; tanben se lheuèc Maria Kondratievna.
Per qué auria de saber jo se qué se passe damb Dmitri Fiódorovich?
Ua auta causa serie se l'auessa de susvelhar, responec Smerdiakov en votz baisha, en tot mercar es paraules e en ton burlesc.
Que non è hèt que preguntar s'ac sabíetz, s'exprimic Aliosha.
Non sai a on pare, ne è talents de saber-me'n, senhor.
Donques eth mèn frair m'a dit, precisaments, que vos lo tietz ath pas de tot çò que se passe ena casa e que l'auíetz prometut avisar-lo quan venguesse Agrafiona Aleksandrovna.
Smerdiakov lheuèc es uelhs entada eth doçament, sense immudar-se.
Dès eth carreron, qu'è sautat era barralha e è vengut dirèctaments en aguesta glorieta.
Demori que m'excusetz, se dirigic a Maria Kondratievna; qu'ei qu'auia besonh de trapar ath mèn frair çò de mès lèu possible.
Ò, com mos auríem de sénter shordadi damb vos?, responec Maria Kondratievna alongant es paraules, vantada pes desencuses d'Aliosha; mès s'eth pròpi Dmitri Fiódorovich soent acodís ath madeish procediment entà vier ena glorieta: e se passe qu'eth ei ja aquiu seigut, e nosati non mo n'auem encuedat d'arren.
Qu'è besonh de trapar-lo sense manca, è fòrça talents de veder-lo o de qué vosati me digatz a on pare ara.
Credetz-me que se tracte d'un ahèr plan important, tanben entada eth.
Que non se dèishe veir, gasulhèc Maria Kondratievna.
Encara que jo solet è vengut de visita, contunhèc dident Smerdiakov, aciu tanben m'a assetjat d'ua forma inumana damb persutantes preguntes sus eth mèn senhor: se qué hè, com li va, qui entre e qui ges, e quines autes informacions podia balhar- li.
Dus viatges que m'a menaçat, enquia e tot damb era mòrt.
Com damb era mòrt?, didec Aliosha estonat.
Damb eth caractèr que tie, qué poiríetz pensar d'eth, senhor?
Vos madeish qu'auéretz ager era ocasion de campà'c.
M'a dit que, se deishaua entrar a Agrafiona Aleksandrovna e era hège jadilha aquiu, me harie enlà abantes qu'ad arrés.
Que me hè fòrça pòur, senhor; se non siguesse per aquerò l'auria denonciat as autoritats.
Sonque Diu sap se de qué ei capable.
Er aute dia li didec: "te vau a estronhar en un mortèr", ahigec Maria Kondratievna.
Aliosha.
Se lo podessa veir ara, tanben li dideria quauquarren ad respècte…
Era soleta causa que vos posqui díder qu'ei aquerò, se diderie que còp sec Smerdiakov auie cambiat de pensada: que jo acostumi vier aciu pr'amor que sò un vesin, mos coneishem de tota era vida,; ath delà, per que non auria de vier, senhor?
De un aute costat, en trincar eth dia, Ivan Fiódorovich m'a manat entà çò de Dmitri Fiódorovich, en carrèr deth Lac, entà dider-li de viua votz, senhor, sense cap de carta, qu'acodisse sens manca ena tauèrna dera plaça entà dinar amassa.
I è anat, senhor, mès que non è trapat a Dmitri Fiódorovich en casa, e aquerò qu'èren es ueit.
I deu auer bèra sòrta d'ahèr entre eri, senhor.
Dilhèu en aguest moment sigue en aguesta tauèrna damb eth sòn frair Ivan Fiódorovich, pr'amor qu'aguest non a vengut a dinar en casa; per çò de Fiódor Pavlovich, acabèc de dinar hè ja ua ora e s'a calat a hèr era meddiada.
Ça que la, vos demani damb tota era fòrça deth morir que non li digatz arren de jo ne de çò que vengui de díder, pr'amor que se non, m'aucissen, senhor.
Exactaments, senhor.
Ena tauèrna Ciutat Capitau, qu'ei ena plaça?
Aquiu madeish, senhor.
Qu'ei plan possible, sorrisclèc Aliosha, plan voludat.
Smerdiakov, era notícia qu'ei importanta; ara madeish i vau.
Non me delatetz, senhor, li demanèc Smerdiakov, en veder-lo partir.
Ò, non; harè tau que se passèse per edart pera tauèrna, podetz èster tranquil.
Mès per a on anatz vos?
Vos daurirè era pòrta, li didec Maria Kondratievna.
Non, per aciu qu'ei mès apròp; tornarè a sautar era barralha.
Era notícia auie esmoigut terriblaments a Aliosha.
S'endralhèc de cap ara tauèrna.
Era ròba qu'amiaue non ère era mès avienta entà entrar aquiu, mès que tostemp poirie preguntar ena escala d'accès e demanar que les avisessen.
Totun, quan ja ère ath costat der establiment, se dauric de ressabuda ua hièstra e eth madeish Ivan lo cridèc de naut estant:
Aliosha, pòs pujar ara a veder-me?
T'ac arregraïria enòrmaments.
Plan que òc, mès qu non sai se, vestit d'aguesta sòrta…
Ua menuta mès tard Aliosha ère damb eth sòn frair.
Ivan dinaue solet.
III.
Ivan, ça que la, non ocupaue un lòc reservat.
Se tractaue simplaments d'un lòc ath costat dera hièstra, atermiat per un paravent; totun, era gent non podie veir as qu'èren darrèr eth paravent.
Aquera qu'ère era pèça d'entrada ena casa, era prumèra, damb ua veirina adorsada en ua paret laterau.
Per aquiu passauen de contunh es crambèrs.
Solet i auie un client, un militar retirat, que prenie eth tè en un cornèr.
Mès qu'enes autes sales i auie eth sarabat de costum enes tauèrnes: gent cridant-se a crits, botelhes de cervesa que se daurien, bòles de bilhard que tustauen, un òrgue sorrolhós.
Aliosha sabie qu'Ivan non venguie soent en aguesta tauèrna, e qu'en generau non ère afeccionat ad aguesti establiments; per çò que, se se trapaue aquiu, qu'auie d'èster entà amassar-se, segontes çò convengut, damb eth sòn frair Dmitri.
Mès aquiu que non i ère Dmitri.
Te vau a demanar un sopa de peish o bèra auta causa, que non pòs víuer solet a basa de tè, didec Ivan, sorrisclant; que semblaue plan satisfèt d'auer arrossegat a Aliosha enquia aciu.
Eth que ja auie acabat eth sòn repaish e ère en tot préner tè.
Plan, que sigue ua sopa, e dempús tè; qu'è hame, didec Aliosha alègraments.
E marmelada de cerides?
Aciu que n'an.
E tu, se com te'n brembes?
Plan, donc, tanben marmelada, qu'encara me shaute.
Ivan cridèc a un crambèr e l'ncarguèc sopa de peish, tè e marmelada.
Jo que me'n brembi de tot, Aliosha, me'n brembi de tu enquia qu'aueres onze ans, jo alavetz n'auia quinze.
Quinze e onze, i a pro diferéncies; qu'ei estranh qu'en aguestes edats dus frairs siguen companhs.
Sabi pas, ne tansevolhe, se t'estimaua.
Quan partí entà Moscòu, pendent es prumèrs ans non me'n brembè de tu bric.
Mès tard, quan tu tanben vengueres en Moscòu, me pensi que solet mos trapèrem un viatge, non sai cap a on.
E sò aciu mès de tres mesi e enquia ara non mos auem dit arren.
Que me'n vau deman, e èra aciu en tot pensar se com poiria veder-te entà dider-me adiu, e just en aguest moment passaues per aciu.
Tant desiraues veder-me?
Òc, que te voi conéisher d'un viatge e que tu me coneishes a jo.
E damb aquerò dider-mos adiu.
Ena mia pensada, çò de mielhor qu'ei coneisher-se abantes dera separacion.
Qu'è vist se com me guardaues aguesti tres mesi; auie enes tòns uelhs ua sòrta de demora incessanta, e aquerò ei quauquarren que non posqui tier, per aquerò non m'è apressat a tu.
Mès, a tot darrèr, qu'è aprenut a respectar-te: er omenet, m'è dit a jo madeish, que non se plegue.
Guarda que, encara qu'ara hèsqui trufaria, parli seriosaments.
Pr'amor qu tu non te plegues, vertat?
Que m'è acostumat ara tua guardada expectanta, e a tot darrèr m'a acabat shautant…
Me semble que tu, pera rason que sigue, tanben m'estimes a jo, non ei atau, Aliosha?
T'estimi, Ivan.
Eth nòste frair Dmitri que ditz de tu: Ivan ei ua hòssa.
Jo que digui de tu: Ivan ei un enigma.
Encara, entà jo, contunhes a èster un enigma, mes ja è artenhut a comprener-te en part, e solet dès aguest maitin!
Qué ei aquerò qu'as comprenut?, Ivan se metec a arrir.
Non t'embestiaràs?
Tanben Aliosha se metec a arrir.
E ben?
Qué?
T'a sentat mau?
Ath contrari, m'estone que coïncidigam!, sorrisclèc Ivan, alègra e apassionadaments.
Non t'ac crederàs, mès jo, dès que mos vedérem hè ua estona en çò d'aguesta hemna, non è hèt que pensar en aguesta inexperiéncia mia des vint-e-tres ans, e se passe que tu ara l'endónvies e comences dident çò de madeish.
Jo qu'èra aciu seigut hè un moment, e sabes se qué me didia?
Donques, encara que perdessa era fe ena vida, encara que deishèssa de creir ena hemna estimada e en orde des causes, encara que me convencèssa, autanplan, de qué tot ei un caòs infòrme, maudit e dilhèu diabolic, encara que me fulminèssen toti es orrors deth desencant uman, a maugrat de tot, encara desiraria víuer: un còp que m'è apressat era copa enes pòts, que la pensi escurar enquiath finau!
Totun aquerò, tàs trenta ans, çò de mès probable ei que lance era copa, encara sense auer-la uedat deth tot, que me'n vaja… sabi pas a on.
Mès enquias trenta ans, d'aquerò ne sò solide fòrça, era mia joenesa poirà damb tot: damb quinsevolh enganha, damb quinsevolh aversion ara vida.
M'è demanat fòrça viatges s'existirà en mon ua desesperacion capabla de véncer aguesta set de vida qu'ei en jo, frenetica e dilhèu indecenta, e è arribat ara conclusion de qué non i é, aumens enquias trenta ans; dempús que serè jo madeish que pèrda er interès, çampar.
Aguesta set de vida, quauqui moralistes, mecosi e tisics soent la considèren infame, mès que mès es poètes.
Qu'ei ua tralha en part karamazoviana, ei vertat: aguesta set de vida, a maugrat de tot, ara fòrça tanben se trape en tu; mès, se per qué auie d'èster infame?
Que contunhe a èster enòrma era fòrça centripèta en nòste planeta.
Que i a talents de víuer, e jo viui, encara que sigue en contra dera logica.
Admetam que non creiga en orde des causes, mès estimi es huelhetes limacoses que possen ena primauèra; estimi eth cèu blu; estimi a cèrtes persones qu'a viatges un, encara que non t'ac penses, cuelh afècte sense saber se per qué; estimi determinades hètes umanes qu'en eres dilhèu hè temps que deishè de creir, mès, per fòrça deth costum, contunhi en tot respectar-les sincèraments.
Aciu qu'as era sopa de peish, bon apetit.
Qu'ei ua sopa deliciosa, la premanissen plan ben.
Jaden en eth defunts plan estimadi, cada ua des pèires que les curbissen parle dera sua arderosa vida passada, dera apassionada fe enes sues hètes, ena sua vertat, ena sua luta e ena sua sciéncia; sai, per auança, que queirè en tèrra e punarè es pèires e plorarè sus eres, en tot saber-me'n, ath còp, de tot còr, qu'aquerò ja non ei qu'un cementèri, solet un cementèri.
E non plorarè de desesperacion, senon simplaments pr'amor qu'es lèrmes vessades me haràn erós.
M'embriagarè damb era mia pròpia trendesa.
Estimi es melicoses huelhetes de primauèra, eth cèu blu, qu'ei aquiu!
Aciu que non compde era rason, non ei qüestion de logica, un qu'estime damb es sues entralhes, damb es tripes, estime es sues prumères fòrces joveniles…
Comprenes quauquarren d'aguest endravader, Aliosha?
De ressabuda Ivan s'estarnèc d'arrir.
Plan qu'ac compreni, Ivan: un que non desire estimar damb es entralhes, damb es tripes…
Qu'ac as exprimit d'ua forma preciosa, e sò encantat de qué volgues víuer atau, didec Aliosha.
Me pensi que çò de prumèr que mos cau estimar en aguest mon ei era vida.
Estimar mès era vida qu'eth sòn sens?
Atau a d'èster: estimar era vida abantes qu'era logica, coma dides tu, plan que òc abantes qu'era logica, e solet alavetz poirè compréner tanben eth sòn sens.
Aguesta qu'ei era idia qu'è dès hè ja temps.
Era mitat de çò que te calie hèr, Ivan, que ja ei hèt e artenhut: estimes era vida.
Ara te cau tier ara dusau mitat e estaràs sauvat.
E tu ja me sauves, encara qu'ei possible que jo non m'aja perdut!
En qué te cau ressuscitar as tòns mòrts, que dilhèu non agen mòrt jamès.
M'alègri de parlar damb tu, Ivan.
Veigui qu'ès inspirat.
Qu'ès un òme fèrm, Aleksei.
Ei vertat que vòs deishar eth monastèri?
Eth mèn starets m'envie entath mon.
En aguest cas, encara mos veiram en aguest mon; mos traparam abantes des trenta ans, quan comença a renonciar ara copa.
Papa que non vò renonciar ara copa enquias setanta ans.
Sònie autanplan tier-se enquias ueitanta, qu'ei çò que m'a dit; que s'ac agarre massa seriosaments, encara que sigue un bofon.
S'agarre ara sua luxúria coma a ua ròca…encara qu'a compdar des trenta, era vertat, ei possible que non i age ua auta causa ara qu'agarrar-se…
Mès enquias setanta qu'ei ua viletat, mielhor enquias trenta: un pòt sauvar un "matís de noblesa" se s'enganhe ada eth madeish.
Non as vist aué a Dmitri?
Non, non l'è vist, mès è vist a Smerdiakov.
E Aliosha se botèc a condar-li a sa frair, peth menut, eth sòn encontre damb Smerdiakov.
Ivan, còp sec, comencèc a escotar damb aire preocupat, e enquia li demanèc a Aliosha que repetisse bèri detalhs.
Ivan arroncilhèc es celhes e se demorèc cogitós.
T'as botat tan seriós per Smerdiakov?, li preguntèc Aliosha.
Òc, per eth.
Ath caralh!
E ei vertat que partisses tan lèu, frair?
Qué se passarà damb Dmitri e damb eth nòste pair?
Tostemp penses en çò de madeish!
A jo que m'ei parièr!
Sò dilhèu eth garda deth mèn frair Dmitri?, lo talhèc Ivan, emmaliciat, encara que de seguit arric damb amarum.
Atau respon Cain quan Diu li pregunte peth sòn frair assassinat, non?
Dilhèu ei çò que penses en aguest moment.
Mès, moria!, non voleràs que me demora aciu entà susvelhar-les?
Qu'è resolvut es mèns ahèrs e me'n vau.
Non anaràs a pensar qu'è gelosia de Dmitri e que m'è passat aguesti tres mesi en tot sajar de treir-li ara sua bèra Katerina.
Ath caralh, jo qu'auia es mèns pròpis ahèrs.
Que ja les è apraiat e me'n vau.
Aué madeish les è apraiat, tu n'as estat testimòni.
Te referisses a çò d'abantes, damb Katerina Ivanovna?
Òc, damb era; que me n'è desliurat ara imprevista.
E qué?
Qué m'impòrte a jo Dmitri?
Dmitri que non a arren a veir damb aquerò.
Jo que me calie resólver es mèns pròpis ahèrs damb Katerina Ivanovna.
Ça que la, tu t'en sabes que Dmitri actuaue tau que s'auesse metut d'acòrd damb jo.
Jo ada eth que non l'auia demanat arren d'arren, mès eth me la cedic solemnaments e me balhèc era sua benediccion.
Que semble causa d'arrir.
Non, Aliosha, non, se sabesses se com d'aleugerit me senti ara!
Qu'era aciu en tot dinar e, crederàs qu'è estat a mand de demanar champanha entà hestejar era mia prumèra ora de libertat?
Uf!, lèu miei an e, de ressabuda m'ac treigui de pic, tot de pic.
Ager madeish encara non podia sospechar que n'aurie pro damb eth hèt de prepausar-m'ac entà acabar de bon hèr damb tot.
Parles deth tòn amor, Ivan?
Deth mèn amor, s'ac vòs, òc; m'encamardè d'aguesta senhoreta, d'ua collegiala.
Patia per era, e era me hège patir.
Qu'èra tostemp per era…e tot aquerò ara imprevista, s'a esbugassat, aguest maitin qu'è parlat damb ton exaltat, mès que solet gésser d'aquiu m'è estarnat d'arrir, cre-me.
Aquerò ei çò que s'a passat, ne mès ne mens.
Òc, qui m'auie de díder a jo que non l'estimaua en absolut!
Hu, hu, hu!
Donques s'a passat que non.
E pro que me shautaue!
Com que me shautaue autanplan aguest maitin, tant que prononciaua eth mèn discurs.
E sabes?, encara me shaute fòrça, mès que m'ei plan aisit aluenhar-me d'era.
Te semble que sò un vantariòu?
Non, mès qu'ei possible que non siguesse amor.
Aliosha, arric Ivan, non te botes a rasonar d'amor!
Que non s'està ben en tòn cas.
Aguest maitin, aguest maitin, òc qu'as estat oportun.
Ai!, s'enquia e tot se m'a desbrembat de balhar-te un punet per aguest motiu…
Com me tormentaue aguesta hemna!
Jo que patia ua autentica esquinçadura.
Ò!, era que se'n sabie que jo l'estimaua!
Dmitri non ei qu'ua esquinçadura.
Tot çò qu'è dit abantes qu'ei era pura vertat.
Mès çò que se passe, e aquerò ei çò de mès important, ei qu'era pòt auer besonh de quinze ans, vint ans, entà encuedar-se'n de qué non estime a Dmitri, senon a jo, e ei a jo que hè a patir.
Òc, qu'ei possible que non se n'encuede jamès, a maugrat dera leçon d'aué.
Ben, mielhor atau: que m'è lheuat e me n'è anat entà tostemp.
Per cèrt, se com se trape ara?
Qué s'a passat dempús de qué partissa?
Ivanovna auie perdut eth coneishement e ère en tot delirar.
Non mentirà Jojlakova?
Non ac semble.
Que mos calerà encuedar-mo'n.
Totun, d'un atac d'isteria non s'a mòrt jamès arrés.
Admetam que sigue isteria; Diu, en sòn amor, a manat aguesti atacs entàs hemnes.
Non pensi vier a tier-li ua visita en quinsevolh cas.
Entà qué endravar-me un aute còp.
E, totun, l'as dit aguest maitin que non t'auie estimat jamès.
Qu'a estat de bon voler.
Ai, se te'n sabesses se com ne sò de content!
Òc, ja hè temps qu'ès trist, que ja me n'auia encuedat.
Atau, donc, partisses deman peth maitin?
Peth maitin?
Jo non è dit que partissa peth maitin…
Encara que tanben ei possible que me'n vaja peth maitin.
Vòs te creir que s'è dinat aué aciu a estat solet entà non dinar damb eth vielh?
Enquia tau punt se m'a hèt hastigós.
S'auesse estat solet per eth, hè ja temps qu'auria partit d'aciu.
Mès tu se per qué t'enquimeres de qué partisca?
Diu se'n sap se guaire temps auem tu e jo abantes dera mia partida.
Tota ua eternitat!
Era immortalitat!
Se t'en vas deman, quina eternitat ei aguesta?
E aquerò, a nosati, en qué mos tanh?, Ivan se metec a arrir.
En quinsevolh cas, qu'auram temps entà parlar de çò de nòste, de çò que mos a hèt a vier aciu.
Per qué me guardes damb suspresa?
Ditz-me: per qué mos auem amassat aciu?
Entà parlar de Katerina Ivanovna, deth vielh o de Dmitri?
Der estrangèr?
Dera fatidica situacion de Russia?
Der emperaire Napoleon?
Entad aquerò?
Non, entad aquerò non.
Ei a díder, que tu ja te'n sabes entà qué.
Cadun qu'a es sues causes, mès a nosati, es nauèths, mos tòque resòlver sustot es qüestions etèrnes, aguesta qu'ei era nòsta preocupacion.
Tota era Russia joena discutís ara exclusiauments es qüestions etèrnes.
Precisaments ara, quan a toti es vielhs se les acodís còp sec de preocupar- se de qüestions practiques.
Tu per qué as estat en tot guardar-me damb expectacion aguesti tres mesi?
Entà poder preguntar-me a tot darrèr: "cres o non cres?"
Qu'ei possible que sigue atau, Aliosha arric.
Non t'en trufaràs ara de jo, frair?
Que m'en trufi?
Non voleria aclapar ath mèn frairet, qu'a estat tres mesi en tot guardar-me expectant.
Aliosha, guarda-me ena cara: jo tanben sò un mainatge, exactaments madeish que tu, damb era soleta diferéncia, dilhèu, de non èster un novici.
Donques com vien actuant enquia ara toti es joeni russi?
Ben, quauqui uns.
Guarda, per exemple, en aguesta pudesenca tauèrna; aciu s'amassen, se sèn en un cornèr.
Abantes non se coneishien; en gésser dera tauèrna, s'estaràn uns auti quaranta ans sense saber-se'n es uns des auti; alavetz, de qué pòden parlar en aguesta menuta que gaudissen ena tauèrna?
Des qüestions universaus, de qué se non: existís Diu?
Existís era immortalitat?
E es que non cren en Diu, ben, aguesti gesseràn de parlar deth socialisme e der anarquisme, dera reorganizacion de tota era umanitat cossent ues naues bases, çò qu'ei tant endravat coma n'ei çò d'aute: que vien a èster es madeishes qüestions, solet que campades dès er aute extrèm.
E fòrça, fòrça des mès originaus gojats russi non hèn que parlar des qüestions etèrnes.
Non ei atau?
Òc, entàs vertadèri russi es qüestions tanhentes ara existéncia de Diu e dera immortalitat, o ben, coma tu dides, aguestes madeishes qüestions campades dès er aute extrèm, son, plan que òc, es qüestions primordiaus, e estan peth dessús de tot, coma cau, didec Aliosha, sense deishar de uelh ath sòn frair damb un arridolet seren e inquisidor.
Donques guarda, Aliosha, èster rus non tostemp vò díder èster intelligent, ça que la, mès qu'a maugrat de tot sò incapable d'imaginar-me arren mès estupid qu'aquerò que s'ocupen ara es joeni.
Totun aquerò, a un d'aguesti gojats russi, a Aliosha, l'estimi damb holia.
Qué escarrabilhat as estat.
Aliosha, de pic, se metec a arrir.
Ben, ditz-me: per a on vòs començar?
Tu manes; comencem per Diu?
Comença per a on volgues, encara que sigue "der aute extrèm".
Ager que ja proclamères en çò deth nòste pair que non i a Diu.
Aliosha guardèc a sa frair damb aire inquisidor.
Ager, en çò deth vielh, dempús de dinar, sagè d'enventir-te damb aguestes qüestions, e vedí se com es uelhs te ludien.
Mès ara que sò interessat a parlar damb tu, t'ac digui seriosaments.
Me shautarie que mos entenéssem, Aliosha, pr'amor que non è amics.
Qu'ac voi sajar.
Ben, imagina-te, qu'ei possible que jo tanben admeta era existéncia de Diu, Ivan se metec a arrir; aquerò non t'ac demoraues, è?
Plan que non; se non ei qu'ara tanben hèsques trufaria.
Trufaria.
Ager ena cèla deth starets ja dideren que hèja trufaria.
Guarda, frairet, un vielh pecador deth sègle XVIII afirmèc que, se non auesse Diu mo'lo calerie endonviar: s'il n'existait pas Diu il faudrait l'inventer.
E, plan, er òme a endonviat a Diu.
E çò d'estranh, çò d'estonant ei qu'ua semblabla idia, era idia d'un Diu indispensable, aje podut calar-se en cap d'un animau tan sauvatge e maligne coma er òme: enquia tau punt ei sagrada, enquia tau punt ei emocinanta, enquia tau punt ei sabenta e enquia tau punt hè aunor ar òme.
Per çò de jo, hè ja temps que decidí non pensar s'er òme a creat a Diu o Diu ar òme.
Que non me vau a méter, plan, a analisar toti es axiòmes contemporanèus des joeni russi, trèts sense excepcion de hipotèsis europées, pr'amor que çò qu'aquiu ei ua hipotèsi entath joen rus se convertís de ressabuda en un axióma, e non solet entàs joeni, senon tanben, solide, entàs sòns professors, donques que soent es professors russi son ara, madeish qu'es nòsti joeni.
Dèishi de uelh, donc, totes es hipotèsis.
Quin ei ara eth nòste prètzhèt, eth tòn e eth mèn?
Eth prètzhèt consistís que jo, lèu-lèu, t'expliqui era mia esséncia, ei a díder, quina sòrta de persona sò, en qué creigui e quini son es mies esperances, non ei atau?
Per aquerò declari qu'accèpti a Diu, sense cap de trebuc.
Totun, me cau senhalar que, se Diu existís e reauments a creat era térra, l'a creat, coma sabem positiuaments, cossent damb era geometria euclidiana, e a creat era ment umana damb era nocion des tres uniques dimensions espaciaus.
Qu'a auut, totun, e encara i son actuauments, geomètres e filosòfi, quauqui uns d'eri admirables, que dobten de qué tot er univèrs o, en un sens mès ample, tota era existéncia, age estat creada exclusiuaments, cossent era geometria euclidiana, e gausen imaginar autanplan que dues linhes paralleles, que, sivans Euclides, en cap cas pòden convergir ena tèrra, dilhèu pòden trapar-se en bèth punt infinit.
Jo, frairet, e arribat ara conclusion de qué, se ne tansevolhe posqui compréner aquerò, com vau a compréner a Diu?
Cohèssi umilaments que non sò dable entà resòlver taus problèmes; qu'è ua mentalitat euclidiana, terrenau; de mau hèr resolveria çò que non ei d'aguest mon.
E a tu tanben te conselhi que non penses mès en aquerò, sustot s'existís o non existís Diu.
Totes aguestes qüestions que son totauments impròpies d'ua ment creada damb era nocion des tres soletes dimensions.
Fòrça paraules s'an prononciat ja sus aguest ahèr.
Me semble que sò en bon camin, non?
E, totun, imagina-te que, en darrèr moment, jo aguest mon de Diu non l'admeti; encara que me'n sabi de qué existís, non sò prèst a acceptar-lo de cap des manères.
Que non ei que non accèpti a Diu, entene-me ben, ei eth mon creat per eth, ei aguest mon de Diu çò que non accèpti, ne ac accèpti ne sò dispausat a acceptà'c.
Serè mès precís: que sò convençut, coma un mainatge, de qué es patiments se guariràn sense deishar tralha; de qué era ofensanta comicitat des contradiccions umanes s'esbugassarà coma un trist miratge, coma era abjècta invencion dera ment euclidiana der òme, fèbla e diminuta coma un atòm; de qué en fin deth mon, arribat eth moment dera armonia etèrna, se passarà, e gesserà quauquarren tan preciós que n'aurà pro entà padegar era indignacion de toti es còrs, entà redimir totes es males accions des òmes, tota era sang vessada; n'aurà pro non solet entà que sigue possible perdonar, senon entà justificar, ath delà, tot çò que s'a passat damb es òmes; admetam, admetam que tot açò se passe, que tot açò vengue a èster, mès jo que non l'accèpti ne voi acceptà'c.
Qu'autanplan s'amassen es linhes paralleles, e que jo ac veiga: ac veirè e diderè que s'an amassat, mès, ça que la, non vau a acceptà'c.
Aguesta ei era mia esséncia, Aliosha, aguesta ei era mia tèsi.
T'ac è dit damb tota seriositat.
Qu'è començat de bon voler era nòsta conversacion dera manèra mès estupida possibla, mès qu'è acabat damb aguesta confession, pr'amor qu'ei çò que de vertat auies de besonh.
Que non auies de besonh que te parlèssa de Diu, senon saber-te'n solet damb qué viu eth tòn frair estimat.
E ja t'ac è condat.
Donques, prumèr, per pur russisme: es convèrses russes sus aguesti tèmes se desvolòpen tostemp dera manèra mès estupida possibla.
Segon, pr'amor que, coma mès estupida sigue era forma, mès se centre ena qüestion.
Coma mès estupida, mès clara.
Era estupiditat ei concisa e ei candida, tant qu'era intelligéncia ei sinuosa e s'amague.
Era intelligéncia ei ignòbla; era estupiditat ei franca e aunesta.
Jo qu'ac è amiat enquiar extrèm, e, coma mès pègaments ac aja exprimit, mielhor entà jo.
Me pòs explicar se per qué "non accèptes eth mon"?, preguntèc Aliosha.
Plan que òc, que non ei cap secret; ath delà, qu'ac volia hèr.
Frairet mèn, que non voi pervertir-te ne hèr-te a dobtar enes tues fèrmes conviccions; çò que òc me shautarie, dilhèu, ei guarir-me a jo madeish damb tu.
Jamès l'auie vist Aliosha un arridolet atau.
Me cau hèr-te ua confession, comencèc Ivan: jamès è podut compréner com ei possible estimar ath pròche.
Precisaments ei ath pròche, ena mia pensada, qu'ei impossible estimar; sonque ei possible estimar, en tot cas, as que son mès aluenhadi de nosati.
Me'n brembi auer liejut en bèth lòc era istòria d'aqueth sant, Joan er Aumoinèr, que l'acodic en bèra ocasion un caminaire ahaimat e arraulit, en tot demanar-li que li balhèsse calor; alavetz eth sant s'ajacèc damb eth en lhet, l'abracèc e comencèc a bohar-li aire ena boca, purulenta e empestada per ua terribla malautia.
Sò convençut de qué ac hec damb un atac d'impostura, per tòrt d'un amor forçat peth déuer, d'ua peniténcia qu'eth madeish s'auie impausat entà poder estimar a quauquarrés, era persona aimada que li cau èster amagada: tan lèu se dèishe veir, er amor despareish.
Mès d'un viatge a parlat d'aquerò madeish eth starets Zosima, comentèc Aliosha; tanben a dit que soent eth ròstre d'un òme empedís estimar a molti que son mancadi d'experiéncia en amor.
Mès, totun, que i a fòrça amor ena umanitat, un amor plan semblable ar amor de Crist, ac sabi per experiéncia, Ivan…
Òc, mès aquerò encara non ac sabi, ne ac posqui compréner, e madeish li passe a un nombre incompdable de persones.
Que mos calerie saber s'aquerò aubedís as males qualitats des òmes o ei qu'ei atau per natura.
Ena mia pensada, er amor de Crist as òmes ei, en sòn genre, un miracle impossible ena tèrra.
Cèrt, Eth qu'ère Diu.
Mès nosati non èm dius.
Supausem, per exemple que patisqui enòrmaments: es auti jamès saberàn enquia quin punt patisqui, pr'amor que se tracte de gent diferenta de jo e, sustot, pr'amor qu'ei plan estranh qu'arrés l'arreconeishe ar aute era condicion de martir (coma s'aguesta condicion siguesse un merit).
Per qué non s'admet que patisqui?
Tu que ne penses?
Pòt èster, per exemple, pr'amor que pudi, pr'amor qu'è cara de pèc, pr'amor que bèth viatge l'aurè caushigat a quauquarrés.
Ath delà, i a patiments e patiments: un patiment degradant, que m'umílie, coma era hame, metam per cas, encara me l'admeterie un possible benfactor; mès, s'eth patiments ei plan mès naut, costat per un ideau, per exemple, alavetz era causa que càmbie: solet en compdades escadences serie dispausat a admetè'c, pr'amor que tostemp poirie fixar-se en jo e verificar, sabi pas, qu'era mia cara non se correspon damb era cara que, sivans es dictats dera sua imaginacion, li calerie auer a quauquarrés que patisque per tòrt d'un tau ideau.
Atau que, çò de prumèr que harie, serie privar-me dera sua proteccion, e non de besonh peth sòn mau còr.
Es gandiaires, especiauments es mès nòbles, non auríen de mostrar-se jamès en public: que serie mielhor que demanèssen caritat a trauèrs des jornaus.
De manèra abstracta encara ei possible estimar ath pròche, aumens, a còps, de luenh, mès d'apròp lèu jamès.
Admirar-les, mès, plan, non estimar-les.
Ben, que ja ei pro.
Solet sajaua que podesses veir es causes dès era mia posicion.
Jo que volia parlar deth patiment dera umanitat en generau, mès que serà mielhor que mos centrem enes patiments exclusiui des mainatges.
Aquerò amendrís era mesura dera mia argumentacion enquiara desena part, mès qu'ei mielhor referir-se solet as mainatges.
Evidentaments, aquerò que non me favorís.
Mès, en prumèr lòc, un que pòt estimar as mainatges autanplan d'apròp, a maugrat d'èster lordi, a maugrat que siguen lègi (totun, a jo que me semble qu'es mainatges jamès son lègi).
En dusau lòc, des adults que non pensi parlar pr'amor que, ath delà d'èster repulsiui e non meritar eth nòste amor, an recebut un just castig: mingèren d'era poma e coneisheren eth ben e eth mau e sigueren "coma Diu".
E encara contunhen minjant d'era.
Es mainatges, totun, non an minjat arren e per ara non son colpables d'arren.
Te shauten es mainatges, Aliosha?
Be me'n sai que te shauten, e compreneràs se per qué voi parlar ara exclusiauments d'eri.
Se tanben patissen atròçaments ena tèrra, aquerò ei costat, plan que òc, per sa pairs; que son castigadi per tòrt de sa pairs, qu'an minjat dera poma; e, totun, aguest rasonament ei pròpi de un aute mon: ath còr der òme, aciu ena tèrra, l'ei incomprensible.
Un innocent non aurie de patir per tòrt de ua auta persona, e encara mens aguesti innocents!
T'estonarà saber, Aliosha, qu'a jo tanben me shauten fòrça es mainatges.
E encueda-te'n de qué a viatges era gent crudèu, afogada, carnau, karamazoviana, tanben estime plan as mainatges.
Es mainatges, tant que son mainatges, enquias sèt ans, per exemple, que son plan aluenhadi dera gent: semblen totafèt ues creatures desparières, de ua auta natura.
Coneishí a un criminau en preson: ath long dera sua carrera, en tot assautar cases pes nets, qu'auie acabat damb familhes sanceres, e de passa auie esgorjat a quauqui mainatges.
Mès, un còp ena preson, adoraue as mainatges.
Se passaue es ores en tot hèr eth nhau pera hièstra dera preson, en tot guardar se com jogauen es mainatges en pati dera preson.
S'esdeguèc entà qu'un d'eri, un mainatge petit, acodisse soent ath pè dera hièstra, e se heren plan amics.
Sabes se per qué te condi tot aquerò, Aliosha?
Qu'è mau de cap e sò trist.
Hè pòc, per cèrt, me condaue un bulgar en Moscòu, contunhèc Ivan Fiódorovich, coma se non auesse entenut a sa frair, qu'es turcs e es circasians que son aquiu, en Bulgaria, cranhosi d'ua revòuta en massa des eslaus, cometen tota sòrta de mauvestats; ei a díder, usclen, esgòrgen, viòlen hemnes e mainades, as detengudi les clauen enes barralhes pes aurelhes e atau les dèishen enquiath londeman, pr'amor de, dempús, despenjar-les…
Qu'ei quauquarren inconcebible.
Se parle a viatges, de hèt, dera crudeutat "bestiau" der òme, mès aquerò qu'ei terriblaments injust e ofensant entàs bèsties: ua bèstia jamès pòt èster tan crudèu coma un òme, tant artisticaments, tan plasticaments crudèu.
Jamès li vierie entath cap deishar ad arrés clauat pes aurelhes tota era net, ne tansevolh en cas que ne siguesse capable.
Aguesti turcs, entre d'autes causes, qu'an arribat a torturar damb autentica voluptat as mainatges, en tot començar per arrincar-les des entralhes de sa mair damb un punhau e acabant per lançar en aire as creatures entà encastrar-les enes baionetes, e tot aquerò en preséncia des sues mairs.
Aguest qu'ère eth sòn màger plaser: hè'c en preséncia des sues mairs.
Mès, guarda, i a ua scèna que m'a impressionat mès que cap auta.
Imagina-te: un mainatge de popa en braça de sa mair tremolosa; ath sòn entorn, un grop de turcs que vien d'entrar ena sua casa.
Que se les a acodit ua badinada plan graciosa: amorassen ara creatura, arrissen entà contaminar-li era arridalha, ac artenhen, e eth mainatge comence a arrir.
En aguest moment un turc l'afuste damb era sua pistòla, a quate vershki5 dera cara.
En mainatge, content, arrís a còps d'arridalha e alongue es manetes entà cuélher era pistòla, quan, còp sec, er artista sarre eth gisclet, dispare a usclar pèth e l'esbocine era tèsta.
Artistic, vertat?
Per cèrt, sivans diden, as turcs les embelinen es doci.
Frair, a qué vie tot açò?, preguntèc Aliosha.
En aguest cas çò de madeish a hèt damb Diu.
Qu'ei estonant se com sabes balhar-li es torns as parauletes, coma ditz Polonio en Hamlet, didec Ivan, en tot meter-se a arrir.
Que m'as agarrat en mau punt; plan ben, m'alègri.
Ben, serà eth tòn Diu, s'er òme l'a creat ara sua imatge e semblança.
Me demanaues se a qué venguie tot aquerò: guarda, jo que sò un afeccionat e un colleccionaire de determinadi eveniments, e eth cas ei qu'anòti e recuelhi en jornaus e racondes, a on sigue, cèrta classa d'eveniments; que ja n'è ua bona colleccion.
Es turcs, naturauments, ne formen partida, mès, a tot darrèr, que son estrangèrs.
Tanben è recuelhut causetes deth país, e enquia son mielhors qu'es turques.
Sabes?, aciu çò de normau son es còps, son abondius eth barròt, eth hlagèth, aquerò qu'ei era causa nacionau; aciu que clauar des aurelhes serie inconcebible, a tot darrèr, èm europèus, mès eth barròt, eth hlagèth que son quauquarren plan nòste e arrés mos ac pòt trèir.
Semble qu'ara en estrangèr ja non tusten, deu èster qu'es costums s'an rafinat, o que s'an hèt leis pes quaus un òme ja non gòse foetar a un aute; ça que la, entà compensar, que s'a cercat ua auta formula, tanben puraments nacionau, coma se passe entre nosati; tan nacionau ei qu'aciu ara madeish aquerò serie inconcebible, encara que tanben en nòste país, çampar, se daurís camin, sustot dès que s'a desvolopat un movement religiós entre es capes mès nautes dera societat.
Qu'è un huelheton meravilhós, arrevirat deth francés, a on se conde se com en Ginebra, non hè guaire temps, a penes cinc ans, executèren a un maufactor, un assassin, cridat Richard; ère, se non m'enganhi, un joen de vint-e-tres ans, que s'auie empenaït des sòns crims e s'auie convertit ath cristianisme abantes de pujar en cadafalc.
Creishec ath sòn costat coma ua petita fèra sauvatja, es pastors non solet non l'ensenhèren arren senon que damb sèt ans lo manauen ja a tier compde deth bestiar, atau damb ploja que damb hered, practicaments sense vestit ne biòca.
E, plan que òc, en obrar atau degun d'eri se paraue a pensar ne auie racacòr; ath contrari, se pensauen qu'auien tot eth dret deth mon entà hè'c, pr'amor que les ac auien autrejat a Richard tau que siguesse un objècte, e ne tansevolhe considerauen de besonh balhar-li repaish.
Eth madeish Richard rebrembe se com experimentaue en aqueri ans, coma eth hilh prodig der Evangèli, uns talents orrorosi de minjar aumens deth bren que neurien as porcèths destinadi ara venda, mès ne solet açò li balhauen e lo tustauen cada viatge qu'eth l'ac panaue as animaus; e atau passèc tota era sua mainadesa e era sua joenesa, enquia que creishec e, en tot senter-se damb fòrces, se dèc a panar.
Aqueth sauvatge comencèc a guanhar sòs en tot trabalhar a prètzhèt en Ginebra; tot çò que guanhaue s'ac beuie, viuie coma un monstre e acabèc assassinant e panant a un vielh.
L'agarrèren, lo jutgèren e lo condemnèren a mòrt.
Aquiu que non s'estan de colhonades.
E se passe qu'ena preson de seguit se vedec entornejat de pastors e mèmbres de diuèrses associacions crestianes, daunes dera benfasença e d'auti.
L'ensenhèren ena preson a liéger e a escríuer, comencèren a explicar-li er evangèli, cridèren ara sua consciéncia, l'exortèren, lo pressèren, l'aclapèren, enquia que, fin finau, cohessèc solemnaments eth sòn crim.
Se convertic, escriuec ath tribunau en tot díder qu'ère un monstre e que, finauments, auie artenhut qu'eth Senhor l'illuminèsse e li manèsse era sua gràcia.
Tota Ginebra s'esmoiguec, tota era vertuosa e devòta Ginebra.
Tota era gent fina e educada acodic ara prèssa a veder-lo ena preson; toti lo punauen e l'abraçauen; "Qu'ès eth nòste frair.
Era gràcia a descenut sus tu!".
E Richard non hège que plorar atrendit: "Òc, era gràcia a descenut sus jo!
Abantes, pendent tota era mia mainadesa e joenesa, era mia soleta alegria qu'ère eth minjar des porcèths, mès ara era gràcia a descenut sus jo, e vau a morir en Senhor!".
Encara que non sigues colpable, pr'amor que non auies coneishement de Diu quan engüejaues era biòca des porcèths e te tustauen per panar-lo-se (e hèges mau, pr'amor que non ei licit panar), totun qu'as vessat sang e te cau morir".
E arribe eth darrèr dia.
Richard, lèu sense fòrces, plore e non hè que repetir a cada instant: "aguest qu'ei eth mielhor dia dera mia vida, me'n vau a amassar-me damb eth Senhor!".
Toti, es uns damb coche, es auti a pè, s'endralhen de cap ath cadafalc, en tot acompanhar er orrorós car qu'amiaue a Richard.
Arriben, fin finau, en cadafalc: "Morís, frair nòste, li criden a Richard, morís en Senhor!
Sus tu qu'a descenut era gràcia!".
E atau, caperat damb es punets des sòns frairs, arrosseguen ath frair Richard entath cadafalc, lo placen ena guilhotina e li braquen, coma bravi frairs, eth cap, per auer descenut sus eth era gràcia deth Senhor.
Òc, qu'ei quauquarren plan caracteristic.
Eth huelheton a estat arrevirat ath rus per uns luterans russi, uns filantròps dera nauta societat, que l'an distribusit a gratis, en forma de suplement de jornaus e d'autes publicacions, entà illustrar ath pòble rus.
Çò de mielhor deth cas de Richard, qu'ei çò que tie de nacionau.
En nòste país, per mès absurd que mos semble talhar-li eth cap a un frair solet per auer-se convertit en nòste frair e per auer recebut era gràcia deth Senhor, que tanben auem çò nòste, coma ja è dit, e lèu ei pejor.
Aciu eth plaser tradicionau, eth mès immediat, eth mès tengut, a consistit en baldar a còps.
Nekrasov qu'a uns vèrsi que se referís a un campanhard que foete ath sòn shivau, en tot dar-li damb eth hlagèth enes uelhs, enes "somesi uelhs".
Qui non a campat quauquarren atau?
Qu'ei puraments rus.
Descriu se com un praube saumet, que tire d'un car subercargat, se demore arrestat e non pòt contunhar.
Eth campanhard lo tuste; lo tuste damb fòrça; lo tuste ja, a tot darrèr, sense saber se qué hè; cegat d'ira, lo castigue damb ràbia, sense mida: "encara qu'estongues sense fòrces, tu contunha tirant!
Encara que te morisques, tu contunha tirant!".
Eth saumet qu'ei a mand de crebar, e eth campanhard non pare de tustar ath malerós animau enes uelhs plorosi, enes "somesi uelhs".
Dehòra de se, eth shivau fot ua estirassada, arrinque e comence a caminar, tremolant, sense alendar, hèn bassacades, a guimbets, d'ua manèra pòc naturau e umilianta; en Nekrasov que resulte espantoriant.
Mès que non ei qu'un shivau, e es shivaus mo' les a balhat Diu entà foetar-les.
Atau mos ac expliquèren es tartars, que mos leguèren tanben eth knut6 coma rebrembe.
Mès que tanben ei possible foetar ara gent.
E atau campam se com un cavalièr intelligent e educat e era sua hemna foeten ara sua pròpia hilha, ua mainada de sèt ans; qu'è escrit sus aquerò peth menut.
Eth pair qu'ei encantat de qué eth barròt age nuds.
Be me'n sai que i a persones que se cauhen a mida que descarguen es còps, enquia arribar en extasi, literauments, e eth sòn plaser aumente damb cada soriacada, de forma progressiua.
Foeten ua menuta, foeten, finauments, cinc menutes, dètz menutes, e contunhen foetant mès e mès, damb un ritme cada viatge mès viu, damb ràbia creishenta.
Era mainada cride, era mainada, ara fin, non pòt cridar, alende.
Er ahèr per tòrt d'un endiablat e inoportun edart, acabe enes tribunaus.
Contracten a un avocat.
Hè ja temps qu'eth pòble rus cride as plaidejaires "consciéncies a sodada" Er avocat brame en defensa deth sòn client- "Eth cas, ditz, qu'ei plan simple; se tracte d'un vulgar ahèr familhau, coma autrestanti: un pair que pique ara sua hilha, e, entà vergonha des nòsti dies, l'amien per justícia!"
Eth public brame de felicitat en saber-se'n qu'eth borrèu a estat absolvut.
Malastre que non siguessa aquiu; se non, m'auria desgahonat en tot prepausar era institucion d'ua beca entà aunorar eth nòm deth torturaire.
Aguestes estampes son ua preciositat.
Mès que n'è d'autes encara mielhors de mainatges petiti; que n'è arremassat fòrça, fòrça de causes sus es mainatges russi, Aliosha.
Ac ves?
Afirmi un viatge mès, damb tota era mia conviccion, que son abondiues es persones damb un trait particular: era sua inclinason a hèr patir as mainatges, e solet as mainatges.
As autes membres deth gènre uman es borrèus les tracten damb deferéncia e umilitat, coma europèus e educadi que son, mès que les shaute torturar as mainatges, e ei per açò que senten ua especiau inclinason per eri.
Qu'ei precisaments er abandon d'aguestes creatures, era candidesa angelicau des petiti, que non an a on amagar-se ne a qui acodir, çò que shaute as sòns borrèus; aquerò ei çò que hè borir era sang mesquina deth mautractador.
En cada òme, sens dobte, s'amague ua fèra: ua fèra airosa, ua fèra que s'excite voluptuosaments damb es crits dera victima martirizada, ua fèra desbocada qu'a trincat es sues cadies, ua fèra qu'a cuelhut maus per tòrt deth vici, coma era gota, es malauties deth hitge e d'autes.
Ad aguesta prauba mainada de cinc ans es sòns culti pairs la sometien a torments inconcebibles.
Còps, foetades, còps de pè; sense saber-se'n eri madeishi deth perquè, li curbiren eth còs de nafres; e atau, enquia vier ar arràs deth rafinament: enes nets mès heredes, en plia gibrada, la deishauen embarrada en lavabo, e tot aquerò pr'amor de qué pes nets non les demanèsse d'anar a hèr es sòs besonhs.
E aguesta mair podie dormir, en tot enténer es gemecs dera prauba mainada, embarrada de nets en un lòc tan denigrant!
T'imagines ad aquera prauba creatura, incapabla de compréner çò que li passaue, en aqueth lòc miserable, escur e hered, en tot balhar-se còps en sòn piech e plorant damb lèrmes de sang, innocentes e moishes, demanant ath "mainatge Diu" que la defenesse?
Artenhes a compréner tantes causes absurdes, amic e frair mèn, umil novici de Diu, pòs compréner entà qué an estat creades, qui auie besonh de totes aguestes causes absurdes?
Diden que sense eres non poirie existir er òme sus era tèrra, pr'amor que non coneisherie eth ben e eth mau.
Quin besonh n'auem de conéisher aguest diabolic ben e mau, quan còsten tan cars?
Pr'amor que tot eth mon dera coneishença non vau çò qu'aguestes lèrmes mainadenques dirigides ath "mainatge Diu".
E non parlarè des patiments des malauts, aguesti, qu'an minjat dera poma e que se'n vagen a péisher…
Qu'eth diable se les hèsque a seguir a toti, mès aguesti, aguesti!…
Que te tormenti, Aliosha, veigui qu'ès un shinhau capvirat.
Qu'ac dèishi, se vòs.
Non te'n hèsques, jo tanben voi tormentar-me, gasulhèc Aliosha.
Un aute quadre mès, solet un quadre mès, per curiosèr, e de çò mès caracteristic; ath delà, ac è liejut hè pòc en ua d'aguestes compilacions de vielhs documents nòsti, sabi pas s'en Archiu o en Antiquitat, qu'ac auria de verificar, ja non me'n brembi a on ac è liejut.
Que n'auie quauqui uns atau alavetz.
Eth cas ei qu'aqueth generau viuie ena sua propietat, damb dus mil amnes, en tot vantar-se, menspredant as sòns vesins, que tractaue coma se visquessen ath sòn cargue o siguessen bofons d'eth.
Qu'auie ua cabana de gossets damb centenats de gossets e lèu uns cent gossetaires, toti d'unifòrme, cadun damb eth sòn shivau.
E vaquí qu'un dia eth hilh d'un des sirvents, un mainatge d'a penes ueit ans, li lance, en tot jogar, ua pèira ath lebrèr favorit deth generau e li maumet ua pauta.
L'expliquen que, per çò que semble, un gojat l'a lançat ua pèira e l'a maumetut ua pauta.
Lo cuelhen, l'ac arrinquen a sa mair, lo tien tota era net en un croton, e ath londeman, plan d'ora, eth generau se premanís entà gésser de caça, vestit de gala; monte a shivau, entornejat per toti es que viuen ath sòn cargue, pes sòns gossets, gossetaires, toti a shivau.
Qu'a amassat a tota era servitud, entà balhar-li ua leçon, e an botat en prumèr reng ara mair deth gojat colpable.
Tren ath gojat deth croton.
Qu'ei un dia gris de tardor, hered e bromós, un dia perfècte entara caça.
Eth generau mane despolhar ath gojat, lo despolhen complètaments, eth mainatge se met a tremolar, capvirat de pòur, non gause badar boca…"Que corgue!
Les ahisquèc dauant de sa mair, e es gossets esbocinèren ath mainatge!
Ath generau, çampar, l'an inabilitat.
Ben…e qué mos calerie hèr damb eth?
Fusilhar-lo?
Fusilhar-lo entà satisfèr eth nòste sentit morau?
Parla, Aliosha!
Òsca!, sorrisclè Ivan, damb cèrta afogadura.
Se tu ac dides, aquerò ei que…
Moria damb eth monge asceta!
Guarda quin dimoniet nidifique en sòn còr, Aliosha Karamazov!
Qu'è dit ua asenada, mès…
Plan, ara que i a un mès…, didec Ivan.
Te cau saber, novici, qu'es asenades son indispensables en aguest mon.
Eth se pòse sus asenades, e ei plan possible que sense eres non se passèsse jamès arren.
Sabem çò que sabem!
E qué sabes tu?
Jo que non compreni arren, contunhèc Ivan, coma en un delèri, e ara tanpòc voi compréner arren.
Que voi calar es vistons enes hèts.
Hè ja temps que refusè a compréner .
Se sagi de compréner bèra causa, de seguit capviri es hèts, e è decidit èster pes hèts…
Per qué me hès a temptar?, sorrisclèc aclapat Aliosha, damb un panteish.
Clar que t'ac voi díder, precisaments ac anaua a hèr.
Que t'è en fòrça estima, que non voi deishar-te e non voi cedir-te ath tòn Zosima.
Ivan s'estèc ua menuta carat; de ressabuda, li venguec ua cara plan trista).
Escota: m'è referit exclusiaments as mainatges entà que resultèsse mès evident.
Des autes lèrmes der òme qu'an chaupat era tèrra, dès era crospa enquiath centre, que non vau a díder ua soleta paraula; m'è estimat mès atermiar eth mèn tèma.
Que non sò un cinze e me declari, damb tota era umilitat, prigondaments incapable de compréner damb quin objectiu s'an organizat atau es causes.
Es òmes, ja mo'n sabem, son colpables: se les balhèc eth paradís, mès eri que s'estèren pera libertat e panèren eth huec des cèus, en tot saber positiuaments que serien malerosi; fin finau, non i a cap de rason entà auer-les pena.
A!, entà ua mentalitat tan penibla coma era mia, terrenau e euclidiana, era soleta causa segura ei qu'eth dolor existís, e que non i a colpables, qu'ua causa vie dera auta d'ua forma dirècta e simpla, que tot rage e s'equilibre, mès aquerò non ei qu'un delèri euclidian, ja ac sabi, e non posqui èster d'acòrd a víuer en foncion d'aguest delèri!
A jo que m'ei parièr que non age colpables e que jo ne siga conscient.
Çò qu'è de besonh ei que i age un castig, se non, acabarè per esbauçar-me.
E qu'eth castig non se produsisque en infinit, vè-te'n a saber a on, vè-te'n a saber quan, senon aciu, ena tèrra, e qu'ac posca veir personauments.
Qu'è auut fe, que voi veir per jo madeish, e, s'entà alavetz ja sò mòrt, que me ressusciten, pr'amor que se tot aquerò se passe sense jo serà un escarni excessiu.
Que non è patit jo entà hiemar damb es mies males accions e es mèns patiments ua futura armonia des auti.
Que voi veir damb es mèns pròpis uelhs se com eth cèrvi jatz damb eth leon e se com er esgorjat se lhèue e abrace ath sòn assassin.
Que voi està aciu quan toti, ara suspresa, descurbisquen quin sentit a auut tot aquerò.
Aguest desir qu'ei ena basa de totes es religions dera tèrra, e jo è fe.
E, totun, ja ac ves, aciu qu'auetz es mainatges: qué se passe alavetz damb eri?
Ei un problèma que non posqui resòlver.
Ac repetisqui per ennan viatge: i a ua grana quantitat de problèmes, mès que m'è limitat as des mainatges pr'amor qu'aquiu se miralhe damb tota era claretat çò que voi díder.
Escota: se toti mos cau patir entà crompar damb eth nòste patiment era armonia etèrna, qué an a veir aciu es mainatges?
M'ac poiries explicar?
Que non i a manèra de compréner per qué les cau patir ada eri tanben, per qué les cau contribusir ara armonia damb es sòns patiments.
Per qué les cau servir de matèria que damb era se garantisque era futura armonia de non sai qui?
Que posqui compréner era solidaritat des òmes en pecat, compreni tanben era solidartat en castig, mès en cas des mainatges que non i pòt auer solidaritat en pecat, e s'era vertat s'està que eri son, de hèt, solidaris damb es mauvestats des sòns pairs, aguesta vertat, sens dobte, non ei d'aguest mon e a jo me resulte incomprensibla.
Solide qu'a bèth pòcvau se l'acodís díder qu'eth mainatge creisherà de totes manères e que ja aurà temps entà pecar, mès se passe qu'aqueth mainatge non creishec: tàs ueit ans l'esbocinèren es gossets.
Ò, Aliosha, jo non renègui!
Quan era mair s'abrace ath torturaire qu'a hèt qu'es gossets esbocinen ath sòn hilh, e es tres proclamen damb lèrmes enes uelhs: "qu'ès just, Senhor,!".
Mès qu'ei que jo non ac voi proclamar.
Tant que me demore temps, sajarè de tier-me ath marge, en tot renonciar totafèt ara suprèma armonia.
Que non vau aguesta armonia ne tansevolhe çò qu'eth plor d'aquera soleta mainada mautractada que se balhaue còps en piech e, en sòn pudecenc embarrament, pregaue ath "mainatge Diu" damb lèrmes per toti aqueri que non an perdon.
Non ac vau, pr'amor qu'aguestes lèrmes non an estat expiades.
Les cau èster expiades, senon, tanpòc i aurà armonia.
Mès, com les poirie un expiar?
Dihlèu ei possible?
Dilhèu en tot saber que seràn resvenjades?
Mès, de qué me servís a jo era resvenja, de qué eth lunfèrn entàs borrèus?
Qué pòt corregir eth lunfèrn s'aguesti mainatges ja an estat torturats?
E, quina armonia ei aguesta s'existís eth lunfèrn?
Jo çò que voi ei perdonar, çò que voi ei abraçar; non voi qu'arrès contunhe patint.
E, s'es patiments des mainatges an servit entà completar era soma de patiments de besonh entà crompar era vertat, jo afirmi per auança, qu'aguesta vertat non vau un prètz semblable.
Non voi, a tot darrèr, qu'era mair abrace ath borrèu qu'a hèt qu'es gossets esbocinen ath sòn hilh!
Que non gause perdonar-lo!
Se vò, que li perdone ath sòn pròpi torturaire eth patiment d'era, eth sòn incomparable dolor de mair, mès que non a eth dret de perdonar es patiments deth hilh esbocinat, que non gause perdonar-les-ac ath borrèu, per mès qu'eth praube mainatge les ac perdone!
E, s'aquerò ei atau, s'es victimes non an de gausar perdonar, a on ei era armonia?
I a en mon un èsser uman capable de perdonar e qu'age eth dret de hè'c?
Que non voi aguesta armonia; per amor ara umanitat, non la voi.
M'estimi mès qu'es patiments non receben castig.
Que vau mès qu'eth mèn pròpi dolor non sigue resvenjat, qu'era mia indignacion non age responsa, encara que jo aja rason.
Qu'an botat era armonia ath prètz deth pebe, era entrada non ei ara posita dera nòsta pòcha.
Per tot aquerò, m'esdegui a entornar eth mèn bilhet d'entrada.
E, pèr pòc aunorat que siga, era mia obligacion ei entornar-lo lèu-lèu.
Aquerò ei çò que pensi hèr.
Que non ei que non accèpta a Diu, Aliosha, non hèsqui qu'entornar-li eth bilhet damb tot eth respècte.
Qu'ei ua revòuta, didec Aliosha en votz baisha, en tot campar eth solèr.
Ua revòuta?
Preferiria non auer-te entenut aguesta paraula, didec Ivan damb afogadura.
Plan de mau hèr se pòt víuer en revòuta, e jo que voi víuer.
Ditz-me sense embuts, voi que me respones damb tota franquesa: imagina que te cau lheuar er edifici deth destin uman, damb era intencion darrèra de hèr erós ar òme, en tot balhar-li, fin finau, patz e pòsa; mès qu'entad açò auesses de torturar, sense podè'c refusar, a ua soleta d'aguestes creatures, metam per cas, ad aguesta petita que se balhaue còps ath piech, e bastir aguest edifici sus es sues lèrmes non justificades.
En aguestes condicions, estaries prèst a èster-ne er arquitècte?
Respon e non mentisques!
Non, non ne seria prèst, didec Aliosha en votz baisha.
Non, que non posqui admeter-la.
Frair, didec de pic Aliosha, damb es uelhs ludents, te preguntaues adès se i aurà en tot eth mon un èsser que posque perdonar e age eth dret de hè'c.
Donques aguest èsser existís, e ac pòt perdonar tot e perdonà'c tot a toti, pr'amor qu'a dat era sua sang innocenta per toti e per tot.
Tu que t'as desbrembat d'Eth, mès qu'ei sus Eth, precisaments, que se sostie er edifici, e dauant d'Eth proclamaràn: "Qu'ès just, Senhor, pr'amor que s'an daurit es tòns camins!"
À, eth solet "sense pecat" e era sua sang!
Non, non me n'è desbrembat d'Eth; ath contrari, m'estranhaue que t'estèsses tant a mentar-lo, pr'amor qu'en quinsevolh discusion, d'abitud, es tòns de seguit ac hèn a vier a collacion.
Sabes ua causa, Aliosha?
Te n'arriràs, mès hè causa d'un an compausè un poèma.
Se pòs pèrder ues dètz menutes mès damb jo, voleries que te lo condessa?
As escrit un poèma?
Ò, non, non l'è escrit, Ivan se metec a arrir, e eth cas ei que tanpòc è compausat un parelh de vèrsi ena mia vida.
Mès qu'è concebut aguest poèma e posqui rebrembar-lo.
Lo concebí damb passion.
Tu seràs eth mèn prumèr liegeire, ei a díder, eth mèn prumèr audidor.
Atau ei, com auie de deishar escapar er autor a un solet audidor?
Ivan arric.
Te lo condi o non?
Que sò tot aurelhes, responec Aliosha.
Tanpòc aciu posqui passar-me'n sens un prològ, voi díder sens un prològ literari, uf!, arric Ivan; be ne sò de valent coma autor!
Guarda, era accion se passe en sègle XVI, e en aguesta epòca, encara que tu ja ac deues saber dera escòla, qu'ère costum qu'intervenguessen fòrces subernaturaus enes òbres poetiques.
E non parli de Dante.
En França, es copistes des tribunaus, atau qu'es monges des monastèris, balhauen vertadères representacions que treiguien en scèna ara Vèrge, as angels, as sants, a Jesucrist e at madeish Diu.
Alavetz i auie fòrça ingenuitat en tot aquerò.
En Nòsta Senhora de París, de Victor Hugo, en temps de Loís XI, damb era ocasion dera neishença deth dalfin de França, se l'aufrís ath public ena sala der Ajuntament ua representacion edificanta e a gratis damb eth titol de Le bon jugement de la très sainte et gracieuse Vierge Marie, qu'era pròpia Vèrge apareish en persona e pronóncie eth sòn bon jugement.
Enes nòsti monastèris se tenguien madeish a arrevirar, copiar e autanplan compausar poèmes d'aguesta sòrta, ja en tempsi des tartars.
Que i a, per exemple, un brèu poèma monastic (naturauments, arrevirat deth grec), Recorrut dera Vèrge pes torments deth lunfèrn, damb ues scènes d'ua gausaria comparabla as de Dante.
Era Mair de Diu visite eth lunfèrn, e er Arcàngel Miquèu la guide "pes torments".
Era que ve as pecadors e contemple es sòns patiments.
Aquiu campe, entre d'autes, ua categoria plan interessanta de pecadors en un lac ardent: ad aqueri que s'en.honsen en aguest lac, de manèra que ja non pòden tornar ena superfícia, "ad aguesti Diu ja les desbrembe", expression aguesta d'ua extraordinària fòrça e prigondor.
Plan ben, era Mair de Diu, esmoiguda e plorosa, s'ajulhe dauant eth tron divin e sollicite eth perdon entà toti es que se trapen en lunfèrn, entà toti es qu'a campat aquiu, sense distincions.
Era sua convèrsa damb Diu qu'ei d'un interès enòrme.
Suplique, non cedís, e quan Diu li senhale es mans e pès deth sòn hilh, trauessadi per claus e li demane: "Com vau a perdonar as sòns borrèus"?, era mane a toti es sants, a toti es martirs, a toti es angels e arcangels que s'ajulhen ath sòn costat e que prèguen peth perdon de toti sens excepcion.
A tot darrèr, era Vèrge artenh de Diu ua suspension des torments, toti es ans, dès Diuendres Sant enquiath dia dera Pentecòsta, e dès eth lunfèrn, es pecadors balhen es gràcies ath Senhor, en tot proclamar: "Just ès, Senhor, e ei justa era tua senténcia".
Donques eth mèn petit poèma qu'aurie estat d'aguesta sòrta s'auesse gessut en aquera epòca.
Eth campe en scèna; ei vertat que non ditz arren en poèma, sonque apareish e passe de long.
Quinze sègles s'an passat ja dès que prometec entornar en sòn règne, dès qu'eth sòn profeta deishèc escrit: "Vengui lèu-lèu".
Totun, era umanitat lo demore damb era madeisha fe d'antan e damb era madeisha afeccion d'antan.
Ò, autanplan damb màger fe, pr'amor que ja an passat quinze sègles dès qu'acabèren es garantides qu'es òmes recebien deth cèu:
Fida en çò qu'eth còr te digue.
Que non i a garantides des cèus.
Qu'ei cèrt qu'alavetz abondauen es miracles.
Qu'auie sants qu'obrauen garisons miraculoses; a quauqui justi, sivans cònste enes racondes des sues vides, se les apareishie era madeisha Reina des Cèus.
Mès eth diable non dormís, e entre es òmes s'espargec eth dobte sus era autenticitat de taus miracles.
Justaments alavetz campèc en nòrd, en Alemania, ua naua e terribla eretgia.
Ua immensa estela "usclant coma ua estela" (ei a díder, era Glèisa), queiguec "enes hons des aigües", que "vengueren amargantes".
Mès, per aquerò madeish, es que se tien fidèus cren damb mès fervor.
Es lèrmes dera umanitat contunhen en tot lheuar-se entà Eth, coma abantes, lo demoren, l'estimen, fiden en Eth, desiren patir e morir per Eth, madeish qu'abantes.
Tanti sègles implorèc era umanitat damb fe e passion: "Ò, Senhor, vene entà nosati"; tanti sègles l'invoquèc, entà qu'Eth, ena sua infinita pietat, si denhèsse baishar ath cant des suplicaires.
Ja auie descenut, ja auie visitat damb anterioritat a quauqui justi, martirs e santi anacoretes qu'encara estauen ena tèrra, tau que demore escrit enes racondes des sues vides.
Entre nosati, Tuitchev, prigondaments convençut dera vertat de sues pròpies paraules, a proclamat:
Vaquí qu'Eth volec mostrar-se encara que siguesse pendent un moment ath pòble, ad aguest pòble tormentat, sofrent, que peque d'ua manèra hastigosa mès que l'estime damb un amor de mainatge.
Non, que solet volec visitar brèuments as sòns hilhs, precisaments a on cricassejauen es fogairons des eretges.
Pera sua misericòrdia infinita, caminèc un viatge mès entre era gent, ena madeisha forma umana qu'auie tengut quan s'estèc pendent tres ans ath miei des òmes, quinze sègles abantes.
Descen enes "caudi carrerons" dera ciutat meridionala, precisaments aquiu a on era madeisha vesilha, en "un plan gran acte de fe", en preséncia deth rei, dera cort, de cavalièrs, de cardenaus e de beròies cortesanes, dauant dera nombrosa populacion de Sevilla, eth cardenau e gran inquisidor auie hèt a usclar lèu un centenat d'eretges ad majorem gloriam Dei.
Qu'apareish en silenci, discrètaments, mès toti, per estranh que semble, lo reconeishen.
Aguest que poirie èster un des mielhors passatges deth poèma; voi díder, se per qué, precisaments, l'arreconeishen.
Eth auance en silenci entre era multitud, damb ua arridalha carada d'infinita pietat.
Ahlame en sòn còr eth solei der amor, miralhen enes sòns uelhs es arrais dera Lutz, dera Illuminacion e dera Fòrça e, en tot vessar-se sus es òmes, desvelhe enes sòns còrs un amor recipròc, esten es sòns braci entada eri, les beneditz e, ath contacte damb Eth, autanplan damb es sues vestimentes, surgente ua fòrça que balhe salut.
Un ancian, cèc dès era mainadesa, cride ath miei dera multitud.
Eth pòble plore e pune era tèrra que caushigue.
Es mainatges lancen flors ath sòn pas, proclamen e canten: "Hosanna!"
S'arture en pòrge dera catedrau de Sevilla just en moment qu'introdusissen en temple, entre plors, un petit taüt blanc, dubèrt: repause en eth ua mainada de sèt ans, soleta hilha d'un ciutadan illustre.
Era creatura mòrta ei caperada de flors.
Eth dean deth capítol catedralici, qu'a gessut ar encontre deth taüt, guarde perplèx e arroncilhe es celhes.
Mès de suspresa ressone eth planh dera mair dera mainada defuntada.
Era hemna se lance as pès deth Senhor: "S'ès Tu, resuscita ara mia hilha!
Era acompanhada s'arture, dèishen eth taüt en solèr deth pòrge, as sòns pès.
Eth campe damb pietat, e es sòns pòts, doçaments, tornen a ordenar: "Talita kum, que vò díder: gojata, a tu t'ac digui, lhèua-te".
Era gojata s'incorpore en taüt, se sè, e guarde damb un arridolet, damb es uelhs plan dubèrts pera suspresa.
Qu'a enes sues mans eth flòc de ròses blanques que damb eth jadie en taüt.
Era gent està esmoiguda, i a crits e plors; e en aguest madeish instant crotze era plaça dera catedrau eth madeish cardinau, eth gran inquisidor.
Qu'ei un ancian de lèu nauanta ans, naut e estirat, de ròstre eishut, damb es uelhs en.honsadi, mès qu'encara i lutz un bualh de huec.
Ò, que non vestís era sua esplendida ròba cardenalícia, que damb era ager se vantaue dauant deth pòble tant que usclauen as enemics dera fe romana; non, en aguesti moments non amie qu'eth sòn vielh e ruste abit monastic.
A ua cèrta distància lo seguissen es sòns sinistres auxiliars e vailets, atau qu'era garda "sagrada".
S'arture dauant era multitud e l'obsèrve de luenh.
Qu'ac a vist tot, a vist se com plaçauen eth taüt as sòns pès, a vist se com resuscitaue ara puncèla, e era expression se l'a amortat.
Arroncilhe es sues poblades celhes peublanques, e era sua lucada lutz damb un huec sinistre.
Estire eth sòn dit guinhaire e ordene as sòns gardes que l'agarren.
E ei tanta era sua fòrça, enquia tau punt tie ath pòble endoctrinat, sometut e abituat a aubedir tremolant es sues ordes qu'era multitud de ressabuda dèishe passar as gardes, e aguesti, ath miei deth silenci sepulcrau que s'a hèt còp sec, lo detien e se lo hèn a vier.
En un virament de uelhs, era multitud, coma un solet òme, jòque eth cap enquiath solèr dauant er ancian inquisidor, que, sense badar bocar, beneditz ath pòble e hè eth sòn camin.
Era garda amie ath presoèr entà un croton de vòuta, estret e tenebrós, en vielh casalon deth Sant Ofici, e aquiu lo dèishen embarrat.
Se passe eth dia, escurís, estofanta e "amortesida" era net sevilhana.
Er aire flaire "a laurèr e citronèr".
Qu'ei solet; ara sua esquia era pòrta se barre de seguit.
S'arture près deth lumedar e s'i està ua estona, ua menuta, dilhèu dues, en tot contemplar eth ròstre deth presoèr.
Fin finau, s'aprèsse damb pas lent, dèishe eth candelh d'òli ena taula e ditz: "Ès Tu?
Tu?.
Mès, sense recéber cap responsa, hig ara seguida: non respones, sauva silenci.
Ath delà se qué poiries díder?
Be sai jo se qué dideries.
Que non as cap dret a híger arren a çò qu'as dit abantes.
Per qué as vengut a embolhar-mos?
Pr'amor que Tu mos as vengut a embolhar, e tanben ac sabes.
Mès, dilhèu sabes se qué se passarà deman?
Jo non sai se qui ès ne ac voi saber, se de vertat ès Tu o ua aparença sua, mès deman que te condamnarè e te harè usclar en fogairon, coma ath mès vil des eretges, e n'aurà pro damb un solet gèst mèn entà qu'eth madeish pòble qu'aué t'a punat es pès deman se lance a pèisher es brases deth tòn huec, ac sabes?
Òc, que pòt èster qu'ac sàpies", higec, prigondaments cogitós, sense deishar de uelh ne un solet moment ath sòn presoèr.
Non acabi de compréner, Ivan, se qué signifique tot aquerò, arric Aliosha, que portaue tot aguest temps escotant en silenci: se tracte simplaments, d'ua fantasia sense limits, o de bèth error deth vielh, d'un impossible qui pro quo?
Admet encara que sigue açò darrèr, se metec a arrir Ivan, s'ei qu'eth realisme contemporanèu t'a maumetut eth gust e ja non pòs tolerar arren fantastic.
Preferisses que sigue un qui pro quo?
Donques ben.
Qu'ei vertat, tornèc a arrir, eth vielh a nauanta ans, hè ja temps que poirie auer perdut eth sen en tot balhar-li torns ara sua idia.
Eth presoèr, ath delà, lo podie auer impressionat viuaments pera sua portadura.
Que poirie tractar-se, a tot darrèr, d'ua allucinacion, d'un delèri d'un ancian de nauanta ans enes pòrtes dera mòrt, alugat, ath delà, per acte de fe dera vesilha, damb es sòns cent eretges uscladi.
Mès qu'aquerò, a tu a e a jo, mos ei parièr que sigue un qui pro quo o ua fantasia sense limits.
Eth cas ei qu'eth vielh auie besonh d'exprimir-se, que fin finau, tàs sòns nauanta ans, se manifèste e ditz en votz nauta tot açò qu'en nauanta ans a carat.
E eth presoèr tanben care?
Se demore en tot guardar-lo sense badar boca?
Plan que òc, atau li cau èster.
Ivan se metec a arrir de nauèth.
Eth vielh l'avertís de qué non a eth dret de híger arren ad açò que ja a dit abantes.
Se vòs, en aquerò consistís era tralha fondamentau deth catolicisme roman, aumens, ena mia pensada.
Non solet parlen en aguest sens, senon qu'autanplan escriuen d'aguesta sòrta; aumens, aquerò ei çò que hèn es jesuïtes.
Jo qu'ac è liejut enes sòns teològs.
Que sigueres Tu que repetic alavetz soent: "Que vos voi hèr liures".
Donques ben, ja as vist ad aguesti òmes "liures", hig de ressabuda eth vielh damb un arridolet reflexiu.
Òc, tot aquerò que mos a gessut a naut prètz, contunhe en tot guardar-lo damb severitat, mès a tot darrèr auem acabat aguesta òbra en tòn nòm.
Quinze sègles de patiment mos a costat aguesta libertat, mès ara er ahèr qu'ei acabat e barrat d'un viatge per toti.
Non cres qu'ei ja barrat d'un viatge per toti?
Me guardes damb aspècte sometud e non m'autreges ne tansevolhe era tua indignacion?
Mès te cau saber qu'ara, enes nòsti dies, aguesti òmes n'estàn mès segurs que jamès de qué son totafèt liures, e mentretant eri madeishi mos an hèt a vier era sua libertat e l'an plaçat moishaments enes nòsti pès.
Mès aquerò qu'ac auem hèt nosati; ei aguesta era libertat que desiraues?
Tanpòc ara ac compreni, l'interrompec Aliosha; dilhèu ironize, hè burla?
Plan que non.
Precisaments ei en tot presentar coma ua capitada sua e des sòns, eth hèt d'auer trionfat sus era libertat, e tot pr'amor de hèr erosi as òmes.
Es òmes sigueren creadi damb ua natura rebèla: pòden es rebèls èster erosi?
Que t'auien avisat, contunhe, non te manquèren avertiments e indicacions, mès que non heres cabau d'aguesti avertiments; refusères eth solet camin qu'amiaue entara felicitat des òmes; ça que la, en anar- te'n, erosaments, botères era tua òbra enes nòstes mans.
Ac prometeres, i calères es còrnes, mos autregères eth dret a ligar e desligar, e ara, plan que òc, non te cau pensar de cap des manères a trèir-mos aguest dret.
Per qué as vengut a embolhar- mos"?
Precisaments aquerò ei çò de mès important de tot açò qu'ath vielh li tòque explicar: "Un esperit tan terrible coma intelligent, er esperit dera autodestruccion e era inexisténcia, contunhe a díder eth vielh, eth gran esperit parlèc damb Tu en desèrt e, sivans diden es libres, te "hec a temptar".
Ei cèrt?
Poirie dilhèu dider-se quauquarren mes vertadèr qu'aqueres tres preguntes que te formulèc e que tu refusères, e qu'enes libres se coneishen coma "temptacions"?
E çò de cèrt ei que, se bèth viatge s'a obrat ena tèrra un miracle reauments estonant, siguec precisaments aqueth dia, eth dia des tres temptacions.
Era mèra formulacion d'aguestes tres preguntes que ja ère, justaments, un miracle.
Solet per aguestes preguntes, peth solet miracle dera sua formulacion, se compren que non se tracte d'ua intelligéncia umana comuna, senon d'ua intelligéncia etèrna e absoluda.
Pr'amor qu'en aguestes tres preguntes s'està coma englobada e profetizada tota era istòria successiua der òme e en eres se presente es tres modèus que se redusissen totes es insolubles contradiccions istoriques dera natura umana ena tèrra.
Alavetz açò non podie resultar tant evident, pr'amor que se desconeishie eth futur; mès ara, quinze sègles mès tard, vedem se com en aguestes tres preguntes està tot previst e profetizat, e s'an justificat enquiath punt qu'ei impossible higer-les ne trèir-les arren.
Rebremba era prumèra pregunta; se non ère atau literauments eth sòn sens qu'ère aguest: "Tu pretenes vier en mon, e vies damb es mans uedes, damb ua vaga promesa de libertat: ua libertat qu'eri, ena sua simplicitat e ena sua arbitrarietat innata, son incapables ne tansevolhe de concéber; ua libertat que cranhen e les espaurís, pr'amor que jamès a auut entar òme e entara societat umana arren mès insuportable qu'era libertat.
Ves aguestes pèires deth desèrt arid e ardent?
Transforma-les en pan e era umanitat corrèrà ath tòn darrèr coma ua vegada, arregraïda e moisha, encara que tostemp estarà tremolant de pòur dauant dera possibilitat de qué retires era tua man e les dèishes sense pan".
Mès tu que non voleres privar ar òme de libertat e refusères era prepausa, donques, quina libertat quina libertat pòt auer, deueres pensar, s'era aubediéncia se crompe damb pan?
Repliquères que non solet de pan viu er òme, mès te cau saber qu'en nòm d'aguest pan terrenau se rebelarà contra tu er esperit dera tèrra, pelejarà e te vencerà, e toti lo seguiràn en tot proclamar: "Qui ei semblable ara bèstia, que mos a balhat eth huec deth cèu?
Te cau saber que se passaràn es sègles e era umanitat proclamarà, per boca dera sabença e dera sciéncia, que non existís eth crim ne, per tant, tanpòc eth pecat, senon que solet existissen es ahaimadi.
Mos vieràn un aute còp a quèrrer jos era superfícia dera tèrra, enes catacombes, a on demoraram amagadi, pr'amor que de nauèth seram perseguidi e martirizadi, e, en trapar-mos, mos imploraràn: "Balahtz-mos minjar, pr'amor qu'aqueri que mos auien prometut eth huec deth cèu non mo l'an hèt a vier!".
E alavetz vieram de bastir era sua tor, pr'amor qu'acabaràn era construccion aqueri que balhen minjar, e solet nosati balharam minjar en tòn nòm, e mentiram en díder qu'ac hèm en tòn nòm.
Ò, jamès, jamès se poiràn neurir sense nosati!
Fin finau compreneràn que son incompatibles era libertat e eth pan terrenau en abondor entà toti, pr'amor que jamès, jamès seràn capables de repartir-lo entre eri.
Se convenceràn tanben de qué jamès poiràn èster liures, donques que son fèbles, depravadi, mesquins e rebèls.
Tu les prometeres eth pan celestiau, mès, ac torni a díder, pòt dilhèu, dauant es uelhs dera aflaquida tribu umana, tostemp depravada e tostemp desarregraïda, comparar-se damb eth pan dera tèrra?
E, encara qu'admetam que te seguisquen, en nòm d'aguest pan celestiau, milèrs e desenes de milèrs d'èssers umans, qué serie des milions e desenes de milèrs de milions que son incapables de deishar de cornèr eth pan terrenau a cambi deth celestiau?
O dilhèu ei que sauves eth tòn amor entàs desenes de milèrs d'individús fòrti e poderosi, tant qu'es auti, que son milions, que son incompdables coma eth sable deth desèrt, que t'estimen, a maugrat d'èster fèbles, solet an de servir coma materiau entàs grani e forti?
Non, entà nosati tanben es fèbles son dignes d'amor.
Que son depravadi e rebèls, mès a tot darrèr tanben eri vieràn sometudi.
Se demoraràn estonadi e mos tieràn per dius, pr'amor que, en calar-mos ath sòn dauant, auram acceptat a her-mos a vier era sua libertat e regnar sus eri: atau d'espauridoira serà, fin finau, era sua idia d'èster liures!
Mès que les dideram qu'èm es tóns disciples e que regnaram en nòm tòn.
Un viatge mès, les enganharam, pr'amor qu'a tu ja non te deisharam apressar-te.
Aguesta impostura que serà eth nòste torment, pr'amor que mos auram vist obligadi a mentir.
Aguest ei eth sens d'aquera prumèra pregunta deth desèrt, aquera que Tu refusères en nòm dera libertat, que botères peth dessús de tot.
Çò de cèrt ei qu'en aguesta pregunta s'embarraue eth gran secret d'aguest mon.
S'auesses acceptat "es pans", auries responut ad aguesta angoishanta pregunta, etèrna e universau, des òmes, madeish agarradi d'un en un qu'agarradi ar ensems: "Dauant de qui inclinar-se"?.
Entar òme non i a copacap mès constant e penós que desnishar çò de mès lèu, a penes artenhuda era libertat, dauant de qui inclinar-se.
Mès çò que cèrque er òme ei plegar- se dauant de quauquarren que sigue indiscutible, tant indiscutible que toti es òmes accedisquen a venerar-lo damb unanimitat.
Pr'amor que tot er in d'aquestes creatures deplorables non consistís ja en trapar quauquarren qu'ath sòn dauant tau o quau individú posque plegar-se, senon en trapar aquerò que toti cren e toti venèren, toti ar ensems, de besonh.
E aguest besonh de comunion ena somission constitusís eth màger torment de cada individú, atau coma dera umanitat en sòn conjunt, dès era origina des tempsi.
Per tòrt d'aguesta somission collectiua, es òmes s'an exterminat damb era espada.
An creat as dius e s'an desfisat, en tot díder: "Renonciatz as vòsti dius e acoditz a adorar as nòsti, s'ei que non voletz era mòrt entà vosati madeishi e entàs vòsti dius!".
E atau contunharà vient enquiara fin deth mon: autanplan quan es dius agen despareishut, es òmes contunharàn ajulhant-se dauant d'idòles.
Tu que coneishies, non podies deishar de conéisher aguest secret fondamentau dera natura umana, mès refusères era soleta bandèra infalhibla que se t'auie aufrit entà obligar a toti a inclinar-se dauant tòn sense discussion: era bandèra deth pan terrenau, que refusères en nòm dera libertat e deth pan celestiau.
Guarda çò que heres dempús.
Te torni a díder que non i a en òme un copacap mès espantoriant que trapar a quauquarrés a qui balhar, lèu-lèu, eth don dera libertat que damb eth nèish aguest malerós.
Mès solet eth que tranquillize era consciéncia artenh a senhorejar era libertat des òmes.
Damb eth pan se metie enes tues mans ua bandèra infalhibla: se li balhes pan ad aguest òme, se plegarà dauant de tu, pr'amor que non i a arren mès infalhible qu'eth pan; mès, se quauquarrés s'apodère dera consciéncia d'aguest òme, aguest menspredarà eth tòn pan e anarà darrèr d'aqueth qu'a sedusit era sua consciéncia.
En aquerò qu'auies rason.
Qu'ei qu'eth mistèri dera existéncia umana non consistís solet en víuer, senon en saber entà qué se viu.
Sense ua idia precisa deth sens dera vida, er òme non vò víuer e s'estime mès aucir-se abantes que seguir ena tèrra, encara que se nègue ena abondor.
E, totun, ja ves se qué se passèc: en sòrta de someter-se ara libertat des òmes, Tu que l'ac heres encara mès gròssa!
O dilhèu auies desbrembat qu'er òme estime mès era tranquillitat o autanplan era mòrt qu'era libertat entà distinguir eth ben e eth mau?
Que non i a arren que sedusisque mès ar òme qu'eth liure aubire, mès que tanpòc i a arren que lo hèsque mès a patir.
Plan donc, en sòrta d'establir ues basses fèrmes entà padegar, definitiuaments, era consciéncia dera gent, te decantères per tot çò d'extraordinari, misteriós e indefinit, tot çò que non ei ara posita des fòrces umanes, en tot actuar coma se non estimèsses en absolut as òmes; e aquerò ac heres Tu, ne mès ne mens, qu'auies vengut a balhar era vida per eri!
En sòrta de senhorejar era libertat umana, la multipliquères, en tot aclapar damb es sòns torments eth règne espirituau des òmes pes sègles des sègles.
Pretenies qu'er òme estimèsse liuraments, que te seguisse pera sua pròpia libertat, sedusit e captivat per Tu.
En lòc de someter-se ara ath rigor dera vielha lei, er òme, de còr liure, li calerie distinguir a compdar d'ara eth ben e eth mau, sense cap auta guida qu'era tua imatge dauant es sòns uelhs.
Mès de vertat non prevederes qu'er òme acabarie en tot renegar de tu e que vierie a méter en qüestion era tua imatge e era tua vertat, aclapat pera carga espaventosa deth liure aubire?
Proclamarà a tot darrèr qu'era vertat non ei en tu, pr'amor qu'ei impossible deishar-les en màger treboladís e torment de çò que heres Tu, en tot cargar-les de copacaps e problèmes sense solucion.
Per aquerò, Tu madeish botères es bases entara destruccion deth tòn reiaume, e ad arrés pòs culpar qu'a Tu.
Dilhèu ère aquerò çò que t'auies prepausat?
Que i a tres fòrces, tres soletes fòrces ena tèrra capables de sométer e dominar entà tostemp es consciéncies d'aguesti fèbles rebèls, a favor dera sua pròpia felicitat: eth miracle, eth mistèri e era autoritat.
Tu que refusères es tres, atau balhères exemple.
Quan er esperit terrible e sabent te transportèc en pinacle deth temple, te didec: "Se vòs saber s'ès eth hilh de Diu, lança- te en uet, donques que s'a dit qu'es angels lo sostieràn e l'amiaràn, e Eth non queirà ne se harà mau; alavetz te'n saberàs s'ès eth hilh de Diu, e atau mostraràs era tua fe en ta pair"; mès Tu, en escotar-lo, refusères era sua proposicion, non accedires e non te lancères en uet.
Ò!, òc, actuères alavetz coma un Diu, en tot mostrar orgulh e grandesa, mès era umanitat, aguesta fèbla tribu rebèla, ei formada dilhèu per dius?
Ò!, alavetz compreneres que damb un solet pas, en tot hèr un solet senhau de lançar- te en uet, auries hèt a temptar de seguit ath Senhor e auries perdut tota era fe en Eth.
Mès, persuti, n'auem guairi coma Tu?
E bèth viatge auies imaginat, solet per un moment, qu'es òmes serien capables de resistir ua semblabla temptacion?
Ei pròpi dera natura umana refusar eth miracle e atier-se, enes teribles trebucs dera vida, quan se considèren es dilèmes espirituaus mès atròci, essenciaus e dolorosi, ad açò que liuraments dispause eth còr?
Ò!, tu que sabies qu'era tua hèta demorarie reflectida enes libres, qu'arribarie ath hons des tempsi e enes darrèrs confinhs dera tèrra, e compdaues qu'er òme, en tot seguir-te a tu, tanben se sauvarie a Diu sense besonh de miracles.
Mès qu'ignoraues qu'er òme, tan lèu a qüestionat eth miracle, refuse de ressabuda a Diu, pr'amor qu'er òme cèrque eth miracle mès qu'a Diu.
E, coma qu'er òme ei mancat de fòrces entà deishar de cornèr es miracles, se bastís es sòns pròpis miracles, e s'incline dauant es prodigis deth medecinaire, o dauant dera bruisheria, encara que sigue cent viatges rebèl, eretic o atèu.
Tu que non devarères dera crotz quan te cridauen, en tot burlar-se'n e sajar de provocar-te: "Baisha dera crotz e crederam qu'ès Tu".
Non baishères, pr'amor que tanpòc volies sométer ar òme damb un miracle, cercaues ua fe liura, non ua fe miraculosa.
Desiraues un amor liure, non er extasi servil der esclau dauant ua demostracion de poder que lo deisharie espaurit entà tostemp.
Un aute còp te harguères ua idia massa nauta des òmes, pr'amor qu'aguesti son esclaus, plan, encara qu'agen estat creadi rebèls.
Examina es hèts e jutja, ja s'an passat quinze sègles, campa as òmes: a qui as quilhat enquia Tu?
Te juri qu'er òme ei ua creatura mès fèbla e mesquina de çò qu'imaginaues!
Com poirie, com, hèr çò que Tu as hèt?
En estimar- lo tant, as obrat coma se ja non auesses pietat d'eth, en tot demanar-li mès deth compde; e aquerò Tu, Tu que l'estimaues mès qu'a tu madeish!
Se l'auesses estimat mens, tanben l'auries exigit mens, e l'auries impausat ua carga mès leugèra, cossent damb eth tòn amor.
Er òme qu'ei brusc e dolent.
Que non i hè arren qu'ara se lheue pertot contra eth nòste poder e se vante dera sua rebellion.
Aguesta qu'ei era vantaria deth mainatge e der escolan.
Que son coma mainatges que s'an rebellat ena classe e an hèt enlà ath mèstre.
Tanben ara alegria des mainatges l'arribarà era sua fin, e ac pagaràn ath prètz deth pebe.
Esbauçaràn es temples e curbiràn de sang era tèrra.
Mès a tot darrèr aguesti mainatges estupidi se n'encuedaràn de qué, per mès rebèls que siguen, son mancadi de fòrça e non son capables de sostier guaire temps era sua revòuta.
En tot vessar es sues estupides lèrmes, vieràn de compréner qu'eth Creador, en tot crear-les rebèls, çò que volie, ère trufar-se'n d'eri.
Atau ac proclamaràn, desesperadi, e çò dit per eri serà un blasfèmi que les harà encara mès malerosi, pr'amor qu'era natura umana non sostie eth blasfèmi e fin finau tostemp acabe en tot resvenjar-la.
Aquerò ei, donc, çò qu'auem: intranquillitat, treboladís e malastre; aguesta ei era sòrt des òmes dempús de tot çò qu'as patit pera sua libertat!
Ena sua vision allegorica, eth tòn gran profeta ditz que vedec a toti es que participauen ena prumèra resurreccion e qu'èren dotze mil de cada tribu.
E, a maugrat d'èster tants, mès que òmes, èren coma dius.
Qu'auien tengut era tua crotz, auien suportat decades de hame e sequèra en desèrt, en tot neurir-se de sautarèths e arraïces; cèrtaments, pòs senhalar damb orgulh ad aguesti hilhs dera libertat, deth liure amor, deth sacrifici liure e sublim en tòn nòm.
Quin can les laire as auti, as fèbles, per non auer podut sostier çò de madeish qu'es poderosi?
Quin ei eth tòrt d'ua amna brusca se non a fòrces entà lotjar tan terribles presents?
O dilhèu ei cèrt que vengueres solet pes escuelhudi e entàs escuelhudi?
Mès, en aguest cas, que i a en aquerò un mistèri que non podem compréner.
E, se i a un mistèri, tanben nosati auíem eth dret a predicar aguest mistèri e a ensenhar as òmes que çò d'important non ei ne era liura eleccion des còrs ne er amor, senon eth mistèri, qu'en eth se deuen sométer cègaments, encara que sigue en contra dera sua consciéncia.
Qu'ei aquerò çò qu'auem hèt.
Auem corregit era tua òbra, en tot assolidar-la en miracle, en mistèri e ena autoritat.
E era gent s'alègre en veder-se un aute còp amiada coma ua vegada e verificar que ja non pese sus eth sòn còr un present tan terrible, que tanti torments les auie costat.
Ditz-me se non auem hèt ben de predicar e obrar d'aguesta sòrta.
Qu'ei que non estimàuem ara umanitat quan arreconeishíem umilaments era sua impoténcia, quan aleugeríem era sua carga damb amor, quan autanplan li toleràuem eth pecat ara sua brusca natura, tostemp que pequèsse damb eth nòste consentiment?
Alavetz per qué t'a calut vier entà destorbar era nòsta òbra?
E per qué me guardes ara en silenci, fixaments, damb es tòns doci uelhs?
Que te calerie emmaliciar-te, jo que non aspiri ath tòn amor, pr'amor que tanpòc t'estimi.
Per qué t'ac auria d'amagar?
O ei que te penses que non sai se damb qui parli?
Tot çò que me cau dider-te, Tu que ja ac sabes: ac liegi enes tòns uelhs.
Que non me cau amagar-te eth nòste secret.
Mès ei possible que preferisques escotar-lo dès es mèns pòts.
Plan ben, escota: nosati que non èm damb tu, senon damb eth, aguest ei eth nòste secret!
Hè temps qu'èm damb eth, e non damb tu, hè ja ueit sègles d'aquerò.
Hè just ueit sègles acceptèrem d'eth çò que tu auies refusat indignat, eth darrèr present que t'aufric en mostrar-te toti es reiaumes terrenaus: d'eth recebérem Roma e era espada deth Cesar e mos declarèrem reis dera tèrra, es solets reis, a maugrat qu'encara non ajam podut acabar eth nòste prètzhèt.
Mès qui n'a eth tòrt?
Ò, eth nòste prètzhèt qu'ei encara nud, mès ja camine entà dauant.
Mos calerà encara demorar fòrça temps entara sua culminacion, era tèrra qu'a encara peth dauant fòrça patiments, mès artenheram era nòsta tòca e seram cesars; ja pensaram alavetz ena felicitat universau.
Totun aquerò, ja alavetz poderes agarrar era espada deth Cesar.
Per qué refusères aguest darrèr present?
S'auesses acceptat eth tresau conselh deth poderós esperit, l'auries podut aufrir ar òme tot çò qu'a de besonh ena tèrra; ei a díder: quauquarrés qu'ath sòn dauant se podesse inclinar, que podesse fidar era sua consciéncia, e eth mejan d'amassar-se toti finauments en un hormiguèr comun, irrefusable e unanime, pr'amor qu'eth besonh d'ua union universau constituís eth tresau e darrèr torment dera raça umana.
Era umanitat en sòn ensems, tostemp a tendut, indefectiblaments, a organizar-se sus ua basa universau.
Que i a auut fòrça pòbles importanti damb ua istòria gloriosa, mès, coma mès destaquèren aguesti pòbles, mès malerosi sigueren, pr'amor d'auer patit mès intensaments qu'es auti eth besonh dera union universau des òmes.
Es grani conquistadors, es Temerlan, es Gengis Kan, passèren coma un revolum sus era tèrra, delerosi de conquistar eth mon sancer, mès autanplan eri, encara qu'inconscientaments, exprimien aguest madeish besonh prigond que sent era umanitat d'arténher era plia union universau.
Pr'amor que, qui aurie senhorejat sus es òmes mielhor qu'aqueri que dominèren es consciéncies e qu'aueren eth pan enes sues mans?
Nosati agarrèrem era espada deth Cesar e, en agarrar-la, naturauments, reneguèrem de tu e mos amassèrem damb eth.
Ò, se passaràn encara sègles sancers d'excèssi deth liurepensament, de sciència umana e d'antropofagia, pr'amor que, un viatge qu'agen començat a bastir sense nosati era sua Tor de Babel, es òmes acabaràn ena antropofagia.
Totun, en aguest moment, era bèstia s'arrossegarà enquia nosati e mos lecarà es pès, en tot enaiguar-les damb es lèrmes sagnantes des sòns uelhs.
E cavaucaram ara bèstia, en tot quilhar era nòsta copa, a on auram gravat: "Mistèri!".
Alavetz, e solet alavetz vierà entara gent eth reiaume dera patz e dera felicitat.
Tu qu'ès capinaut des tòns escuelhudi, mès solet compdes damb aguesti escuelhudi, tant que nosati portaram era pòsa a toti es òmes.
E aquerò non ei tot: encara mos calerà veir se guairi d'aguesti escuelhudi, des fòrts destinadi a figurar entre es escuelhudi, alassadi finauments de demorar-te, an rendut, e encara contunhen rendent, es fòrces deth sòn esperit e er ardor deth sòn còr en un aute camp, e vieràn de lheuar contra tu era sua liura bandèra.
Mès que tu madeish as lheuat aguesta bandèra.
Totun, damb nosati, toti seràn erosi e non i aurà mès revòutes ne mortalatges, coma es que gràcies ara tua libertat, abonden pertot.
Ò, les convenceram de qué solet seràn reauments liures en moment que, en tot plaçar era sua libertat enes nòstes mans, se balhen a nosati.
E qué?
Serà vertat o mentiram?
Eri veiràn que didem era vertat quan rebremben es orrors dera servitud e era angónia que les auie hèt a vier era tua libertat.
Era libertat, eth liurepensament e era sciéncia les amiaràn entà tau laberint e les plaçaràn dauant de taus prodigis e mistèris insondables que quauqui uns d'eri, es indomdables e herotges, s'auciràn ada eri madeishi; d'auti, parièr indomdables, mès aflaquidi, s'auciràn entre eri; e era rèsta, eth tresau grop, eth des pusillamines e malerosi, s'arrossegarà enes nòsti pès, en tot cridar: "Qu'auíetz rason!
Tan solet vosati èretz en possession deth sòn secret; ara qu'entornam entà vosati, sauvatz-mos de nosati madeishi!"
Cada viatge que receben de nosati eth pan, veiràn, naturauments, damb tota claretat, que nosati les agarram eth sòn pan, eth pan qu'obtien damb es sues mans, pr'amor de distribusir-lo dempús entre eri, sense hèr cap de miracle; veiràn que non auem convertit es pèires en pan.
Donques que rebrembaràn perfèctaments qu'abantes, sense nosati, es pans qu'auien obtengut se convertien en pèires enes sues mans; tant que, en tornar entà nosati, es madeishes pèires, enes sues mans, se convertissen en pan.
Que compreneràn prò ben que s'ac vau de someter-se entà tostemp!
E, tant que non ac comprenen, es òmes seràn malerosi.
Me pòs díder se qui a contrubusit mès qu'arrés ad aguesta incomprenssion?
Qui a dividit era vegada e l'a dispersat per camins desconeishudi?
Mès era vegada tornarà a amassar-se e tornarà a someter-se, e aguest còp entà tostemp.
Alavetz les balharam ua felicitat tranquilla e serena, coma son eri.
Ò, e a tot darrèr les convenceram de qué non les cau vantar-se; les demostraram que son fèbles, que solet son uns mainatges malerosi e, ath còp, que non i a felicitat mès doça qu'era des mainatges.
S'amuisharàn timids, començaràn a guardar-mos e a sarrar-se, mòrts de pòur, coma es porics contra era garia loca.
Senteràn un pilho-malho d'estonament e espant dauant de nosati, e seràn capinauti deth nòste poder e dera nòsta intelligéncia, que mos an permetut sométer a ua vegada tant inquieta, integrada per milèrs de milions d'exemplars.
Tremolaràn, impotents, dauant era nòsta colèra; espauridi, es uelhs se les aumpliràn de lèrmes, tau que se siguessen hemnes e mainatges; mès damb era madeisha facilitat, que n'aurà pro damb un senhau nòste entà que venguen contents e arridolents, damb ua clara alegria e damb ua erosa cansoneta maninadenca.
Òc, les obligaram a trebalhar, mès enes moments de pòsa les tieram organizada era vida coma un jòc mainadenc, damb cants mainadencs, a còr, damb dances innocentes.
Qu'ei mès, les balharam permís entà pecar, en tot saber que son fèbles e impotents, e mos estimaràn tau que mainatges per deishar-les pecar.
Les dideram que quinsevolh pecat serà redimit, tostemp que se comete damb eth nòste consentiment; se consentim que pequen ei pr'amor que les estimam; e nosati cargaram, quin remèdi, damb eth castig corresponent.
Cargaram damb eth castig e, a cambi, eri mos adoraràn coma benfactors, per auer assumit eth sòn pecat dauant es uelhs de Diu.
Ja jamès auràn secrets entà nosati.
Les permeteram o les enebiram víuer damb es sues hemnes e es sues aimantes, auer o non auer hilhs, sivans eth sòn grad d'aubediéncia, e se someteràn damb alegria e jòia.
Mos fidaràn es sòns mès esquinçanti secrets dera sua consciéncia; tot, tot ac meteràn enes nòstes mans, e nosati les balharam era solucion.
Eri acceptaràn es nòstes decisions de bon grad, en tot saber-se liures der enòrme copacap e des terribles patiments qu'ara les supause escuélher liuraments e peth sòn compde.
E i aurà milions de persones eroses, totes seràn eroses, exceptat d'un centenat de milèrs de dirigents.
Pr'amor que solet nosati, es posseïdors deth secret, solet nosati seram malerosi.
Que i aurà milèrs de milions de creatures eroses e cent mil martirs aclapadi pera malediccion deth discerniment deth ben e deth mau.
Aqueri moriràn en silenci, s'amortaràn doçaments en tot benedir eth tòn nòm e mès enlà dera hòssa tan solet traparàn era mòrt.
Mès nosati sauvaram eth secret e, en tot pensar ena sua felicitat, les embelinaram damb eth prèmi celestiau e etèrn.
Pr'amor que, en tot supausar que i auesse quauquarren en aute mon, non serie, plan que òc, entad aguesta gent.
Diden e profetizen que tornaràs entà véncer de nauèth, entornejat pes tòns capinauti e fòrti escuelhudi; nosati les dideram as òmes qu'aguesti solet s'an sauvat ada eri madeishi, tant que nosati auem sauvat a toti.
Diden qu'era gaudimèla qu'ei seiguda sus era bèstia e sostie enes sues mans eth mistèri serà enronada de vergonha; qu'es fèbles tornaràn a rebelar-se e esquinçaràn era porpra que la capère, en tot deishar despolhat eth sòn "abominable" còs.
Mès alavetz me lheuarè e te mostrarè es milèrs de milions de creatures eroses, que non coneishen eth pecat.
E nosati, es qu'auem cargat damb es sòns pecats pensant ena sua felicitat, mos pauhicaram dauant d'eth, en tot díder: "jutja-mos se pòs e gauses".
Te cau saber que non me cau pòur.
Te cau saber que jo tanben è estat en desèrt, que jo tanben m'è neurit de sautarèths e arraïces, que jo tanben è benedit era libertat que Tu benedires as òmes, que jo tanben èra premanit entà formar partida deth nombre des tòns escuelhudi, deth nombre des poderosi e fòrti, que m'alugaue eth desir de "completar eth numèro".
Mès daurí es uelhs e non volí meter-me ath servici d'ua tau holia.
Que hi repè e me higí ath grop des qu'an corregit era tua òbra.
M'aluenhè des capinauti e me junhí damb es umils, entà hèr era sua felicitat.
Aquerò que te digui li cau complir-se, se bastirà eth nòste règne.
T'ac torni a díder, deman madeish veiràs se com aguesta aubedienta vegada, a un senhau mèn, se calarà a abrandar es brases ardentes deth tòn fogueiron, a on t'usclarè per çò d'auer vengut a shordar-mos.
Pr'amor qu'arrés s'a meritat eth nòste fogairon mès que Tu.
Deman t'usclarè.
Dixi."
Ivan s'arturèc.
Aliosha qu'auie estat escotant en silenci, ara fin ja ère cuelhut per ua agitacion extraordinària e a mand s'estèc diuèrsi viatges d'interrómper eth discurs deth sòn frair; semble, totun, qu'artenhec a tier-se, enquia qu'acabèc crebant, coma se sautèsse deth sòn sèti.
Mès aquerò qu'ei absurd!, sorrisclèc, en tot rogir.
Eth tòn poèma ei ua laudança a Jesús, e non un blasfèmi…tau que pretenies.
E qui se crederà çò que dides dera libertat?
Coma se se podesse enténer atau!
Que non ei eth concèpte que tie era Glèisa ortodòxa…
Aquerò qu'ei Roma, e ne tansevolhe tota Roma, non ei vertat…
Qu'ei çò de pejor deth catolicisme, son es inquisidors, es jesuïtes!…
Ath delà, non i a cap personatge mès fantastic qu'eth tòn inquisidor.
Qué ei aquerò de qué cargue damb es pecats des òmes?
Qui son aguesti portaires deth mistèri, qu'assumissen sabi pas quina malediccion entara felicitat des òmes?
Quan les a vist arrés?
Que coneishem as jesuïtes, se parle fòrça mau d'eri, mès de vertat son tau que tu les presentes?
Que non son atau, ne de luenh…
Simplaments, son era armada de Roma entath futur reiaume universau ena tèrra, damb un emperaire, eth suprèm Pontifèx roman, en cap…
Aguest qu'ei eth sòn ideau, mès arren de mistèris e sublimes tristors…
Eth mès elementau desir de poder, de lordi bens terrenaus, d'esclavisacion…
Quauquarren atau coma un futur regim de servitud, qu'en eri seràn es propietaris…ad açò se redusissen.
Que pòt èster qu'aguesta gent ne tansevolhe creigue en Diu.
Eth tòn atormentat inquisidor qu'ei ua pura fantasia…
Pòs-te, pòs-te!, Ivan se metec a arrir.
Que t'ac agarres massa ara valenta.
Pura fantasia, dides, d'acòrd!
Plan que òc, ei ua fantasia.
Totun, permete-me: de vertat te penses que tot eth movement catolic des darrèrs sègles se redusís a ua simpla ansia de poder entà obtier a penes uns lordi bens?
Non t'ac aurà ensenhat eth pair Paisi?
Non, non, ath contrari; eth pair Paisi parlèc en bèra escadença en un sens semblable ath tòn…
Encara que non ère çò de madeish en absolut…, se corregic ara prèssa Aliosha.
Totun, qu'ei ua revelacion plan valuosa, encara qu'ages hèt veir que non ère "çò de madeish".
Çò que jo te demani, en resumit, ei se per qué es tòns jesuïtes e es tòns inquisidors s'an metut d'acòrd solet entà obtier aguesti menspredables bens materiaus.
Per qué non pòt auer entre eri ne un solet martir torturat per un patiment nòble e plen d'amor ara umanitat?
En tot auer-se'n encuedat de tot aquerò, hè repè e se junh…ara gent intelligenta.
De vertat te semble imposssible?
Que se junhec damb qui?
Quina gent intelligenta ei aguesta?, sorrisclèc Aliosha, lèu dehòra de se.
Degun d'eri tie ua tau intelligéncia, ne i a entre eri mistèris e secrets d'aguesta sòrta…
Era soleta causa que tien, dilhèu, ei er ateïsme, aguest ei tot eth sòn secret.
Eth tòn inquisidor non cre en Diu, aquiu qu'as eth sòn secret!
Encara que siguesse atau!
Fin finau te n'encuedes.
E atau ei, plan, en aquerò s'està tot eth secret, mès non ei un torment, aumens entà un òme coma eth, qu'a degalhat tota era sua vida entà ua hèta en desèrt e non s'a guarit deth sòn amor ara umanitat?
Ena còga des sòns dies ve claraments que solet es conselhs deth terrible e poderós esperit aurien podut hèr un shinhau mielhor era existéncia des rebèls impotenti, "aguesti èssers avortadi que solet an servit d'assag, creadi entà èster objècte de riseta".
Convençut d'aquerò, te cau compréner qu'ei de besonh seguir es indicacions der esperit intelligent, deth terrible esperit dera mòrt e dera destruccion, e adméter entad açò era mentida e era enganha, e amiar as òmes, de manèra conscienta, entara mòrt e era destruccion, en tot tier-les, ath delà, enganhadi tostemp, pr'amor de qué non sàpien de cap a on les amien, de sòrta que, aumens ath long deth trajècte, aguesti praubi cècs se creiguen erosi.
Encueda-te'n de qué era enganha se hè en nòm d'aqueth qu'eth sòn ideau auie creigut er ancian tota era sua vida damb fervor!
Non te semble un malastre?
E, s'ath cap de tota aguesta armada, "desirós de poder entà arténher uns mesquins bens", i a un solet òme coma aguest, un de solet, dilhèu non ei pro entà que i age ua tragèdia?
Plan mès: qu'ei pro un òme atau ath dauant entà veir encarnada, finauments, era vertadèra idia directritz de tota era empresa romana, damb toti es sues armades e toti es sòns jesuïtes, era idia culminanta d'aguesta empresa.
T'ac digui damb tota franquesa: que ne sò fèrmaments convençut de qué jamès a mancat aguesta classa d'ome excepcionau entre aqueri que se trapauen ath cap deth movement.
Vè-te'n a saber, dilhèu les a auut entre es suprèms pontificis romans.
Qui sap s'aguest maudit vielh, qu'estime ara umanitat damb tanta tenacitat e d'ua manèra tan peculiara, encara existís enes nòsti dies, encarnat en un grop d'ancians excepcionaus, e non de quinsevolh manèra, senon coma un convengut, coma ua nacion secreta que pòrte fòrça temps organizada entà sauvar eth mistèri, en tot amagar-lo entàs malerosi e es fèbles, damb er in de hèr-les erosi.
Autanplan m'imagini qu'es maçons basaràn era sua doctrina en un mistèri analòg, e que per aquerò es catolics les an en òdi d'aguesta manèra, pr'amor que ven en eri a uns competitors: representen era esquinçadura dera unitat der ideau, quan li calerie auer ua soleta vegada e un solet pastor…
Ça que la, en deféner atau es mèns punts d'enguarda, que sembli un autor que non a resistit es tues critiques.
Qu'ei pro.
A veir se tu ès un maçon!, sorrisclèc còp sec Aliosha.
Non cres en Diu, higec, mès ja damb immensa tristesa.
Qu'auie, ath delà, era sensacion de qué sa frair lo guardaue damb aire de burla.
E com s'acabe eth tòn poèma?, preguntèc ara suspresa, damb es vistons tachadi en solèr.
O ja a acabat?
Que lo volia acabar dera seguenta manèra.
Quan er inquisidor acabe eth sòn discurs, s'està ua estona en tot demorar qu'eth sòn presoèr li respone.
Eth silenci que li resulte penible.
Se n'a encuedat de qué eth captiu non a hèt ua auta causa que campar-lo damb atencion, en silenci, sense deishar de uelh era sua vista e, aparentaments, sense era intencion de responer-li.
Ath vielh li shautarie que li didesse quauquarren, per amargant e terrible que siguesse.
Mès de ressabuda, sense badar boca, s'aprèsse e pune es pòts esblancossidi deth nonagenari.
Aguesta qu'ei era sua responsa.
Eth vielh s'estrementís.
Quauquarren se volude enes comissures des sòns pòts; se dirigís entara pòrta e la daurís en tot díder: "Vè-te'n e non tornes mès…
Non tornes jamès…bric mès!, bric mès!".
E lo dèishe gésser entàs "escurs carrerons dera ciutat".
Eth presoèr se'n va.
E eth vielh?
Eth punet que li uscle eth còr, mès eth vielh s'agarre ara sua idia.
E tu, ès damb eth?, tu tanben?, preguntèc amaraments Aliosha.
Ivan arric.
Tot aquerò qu'ei absurd, Aliosha; se non ei qu'un poèma asenat d'un estudiant asenat que non a escrit dus vèrsi ena sua vida.
Per qué t'ac cuelhes tan seriosaments?
Non te pensaràs qu'ara madeish anarè a veir as jesuïtes entà amassar-me ath grop d'òmes que se tien a rectificar era sua gèsta.
Ai, Senhor!
A jo que m'ei parièr!
Ja t'ac è dit: solet voi arribar as trenta ans, e alavetz…lançarè era copa en solèr!
E es huelhes melicoses, es hòsses ornades, eth cèu blu, era hemna estimada?
Com vas a víuer?
Com penses estimar-les?, cridèc Aliosha damb pena.
Damb semblable lunfèrn en piech e en cap, com serà possible?
Non; tu que te'n vas entà junher-te, precisaments, ada eri…
E, se non, t'auciràs, non ac poderàs sostier!
Que i a ua fòrça qu'ac tie tot!, repliquèc Ivan, damb un aridolet hered.
Quina fòrça?
Era des Karamazov…era fòrça dera viletat karamazoviana.
Ei a díder, ahonar-se en vici, estofar era amna ena depravacion, vertat?, vertat?
Dilhèu tanben consistisque en açò…
Enquias trenta, dilhèu ac evita, e dempús…
Com ac va a evitar?
De quina manèra?
Un viatge mès ar estil des Karamazov.
Te referisses a qué tot ei permetut?
A, veigui qu'ager cuelheres ath vòl aguestes parauletes que tant ofensèren a Miusov…e que tant ingenuaments repetic eth nòste frair Dmitri, didec damb un arridolet forçat.
Òc, que pòt èster, pr'amor que s'a dit: "Tot qu'ei permetut".
Non me retracti.
E era version de Mitenka non està bric mau.
Aliosha lo guardèc sense díder arren.
Jo, frair, ara que me'n vau, me pensaua que aumens t'auia a tu en mon, didec de ressabuda Ivan, damb sobtada emocion, mès que ja veigui qu'en tòn còr non i a lòc entà jo, eth mèn estimat ermita.
Jo que non renègui dera formula: "Tot qu'ei permetut", mès que veigui, per açò madeish, que tu òc que renègues de jo, vertat?, vertat?
Aquerò qu'ei un plagiat literari!, sorrisclèc Ivan, alugat per un entosiasme sobtat.
Ac as panat deth mèn poèma!
Gràcies, totun.
Anem, Aliosha, que ja ei ora entà jo e entà tu.
Gesseren, mès s'arturèren en pòrge dera tauèrna.
Guarda, Aliosha, didec Ivan damb votz fèrma, se de vertat sò capable d'estimar es huelhes melicoses, solet me calerà rebrembar-me de tu.
Que n'aurè pro de saber qu'aquiu, en bèth lòc, ès tu, entà non pèrder es talents de víuer.
Ei pro aquerò entà tu?
Cuelh-t'ac autanplan, se vós, coma ua declaracion d'amor.
E ara, tu entara dreta e jo entara quèrra; e qu'ei pro, m'entenes?, qu'ei pro.
Voi díder que se deman non partissa, encara que me semble que partirè, solide, que mos tornaram a trapar bèth viatge, que non voi enténer ne ua soleta paraula sus aguesta qüestion.
Persuti.
E, per çò deth nòste frair Dmitri, madeish; t'ac demani seriosaments, non me lo mentes bric mès, higec còp sec irritat; tot qu'ei dit e mès que dit, vertat?
A cambi, dera mia part te vau a hèr ua promesa: quan, en apressar-me as trenta ans, decidisca "lançar era copa en solèr", sigues a on sigues tornarè a parlar damb tu…encara que me calgue vier d'America, ja ac sabes.
Vierè exprèssaments entad açò.
Que serà plan interessant veder-te ath cap des ans: com seràs alavetz?
Ja ves que te hèsqui ua promesa plan solemna.
De hèt, qu'ei possible que mos estem dident adiu enquia laguens de sèt ans, de dètz.
Ben, vè-te'n ara damb eth tòn Pair Seraphicus, qu'ei a mand de morir; se se morís ena tua abséncia, dilhèu encara t'emmaliciaràs damb jo, per auer-te entretengut.
Ivan, ara imprevista, se virèc e comencèc a caminar sens guardar entà darrèr.
Siguec quauquarren semblable a çò dera vesilha, quan a Aliosha lo deishèc eth sòn frair Dmitri, encara qu'en circonstàncies plan desparières.
Ua singulara observacion se passèc coma ua flècha peth pensament d'Aliosha, trist e ablasigat en aguesti moments.
S'estèc en tot demorar pendent uns instants, en veir a sa frair que s'alunhaue.
Per bèra rason, avertic de ressabuda qu'Ivan caminaue coma se trantalhèsse e que, campat peth darrèr, eth sòn muscle dret semblaue mès baish qu'eth quèrre.
Qu'ère eth prumèr viatge que se n'encuedaue.
Mès, en un virament de uelhs, tanben Aliosha se virèc e se dirigic ath mès córrer entath monastèri.
Ja hège net e lèu auie pòur; se n'encuedèc de com ua naua sensacion lo cuelhie, que non aurie sabut explicar.
Coma eth dia abantes, s'auie alugat eth vent e, un viatge qu'auec entrat en petit bòsc der ascetòri, es pins centenaris comencèren a bronzinar lugubraments ath sòn entorn.
Que siguec a mand de meter-se a córrer.
D'a on aurà trèt aguest nòm?, pensèc per un moment.
Ivan, praube Ivan, quan te tornarè a veir?…
Aciu qu'ei er ascetòri, Senhor!
Òc, òc, qu'ei eth, eth Pater Seraphicus; eth que me sauvarà… d'eth e entà tostemp!"
Dempús, en diuèrses escadences pendent era sua vida, pensarie damb estonament se com auie podut, dempús de desseparar-se d'Ivan, desbrembar-se'n deth tot deth sòn frair Dmitri, en tot auer decidit aqueth madeish maitin, a penes ues ores abantes, de vier a cercar-lo sense manca e non parar enquia trapar-lo, encara que li calesse passar era net dehòra deth monastèri.
Per çò d'Ivan Fiódorovich, dempús de desseparar-se d'Aliosha, se n'anèc entà casa, entara casa de Fiódor Pávlovich.
Mès, estranhaments, sentec de pic ua angoisha insuportabla e, sustot, cada viatge mès intensa, a mida que s'apressaue en casa.
Çò d'estranh que non ère eth crebacòr, senon eth hèt qu'Ivan Fiódorovich non siguesse capable d'explicar-se a qué aubedie.
Ja abantes, damb ua cèrta freqüéncia, auie experimentat un crebacòr semblable, e non ère estranh que l'assautèsse en aqueri moments, quan ath londeman, en tot trincar damb tot çò que l'auie atirat entà aqueth lòc, se premanie a cambiar drasticaments de rumb e a començar un nau camin, totauments desconeishut e, de nauèth, en solitari; partie damb granes expectatiues, encara que non se'n sabie en relacion de qué, demorant fòrça, dilhèu massa, dera vida, sense poder precisar, en quinsevolh cas, en qué consistien ne es sues expectatiues ne es sòns desirs.
Totun aquerò, en aqueri moments, encara que sentie angoisha dauant çò de nau, desconeishut, que non ère aquerò, plan que òc, çò que l'enquimeraue.
Plan que poirie èster: m'ei tan desagradiua…
Aurie estat er adiu d'Aliosha e era convèrsa qu'auie auut damb eth?
Plan, que poirie tanben tractar-se de despièch jovenil, d'inexperiéncia jovenila e de vantaria jovenila; despièch per non auer sabut exprimir- se, e mès que mès damb un èsser coma Aliosha, deth que tant demoraue, plan que òc, enes sòns laguens.
Pr'amor que i auie quauquarren d'açò, aguest despièch qu'auie d'influir, de besonh, mès que tanpòc ère aguesta era clau, ne plan mens.
Ivan Fiódorovich sagèc de non "balhar-li mès torns", mès aquerò que tanpòc l'ajudèc.
Çò de mès planhent e, sustot, mès irritant d'aqueth crebacòr ère que presentaue un aspècte un shinhau fortuit, e totauments extèrn; aquerò se notaue.
Qu'auie en bèth lòc un èsser o un objècte que sautaue ara vista, coma quan auem quauquarren ath ras deth nas, quauquarren qu'ei evident, e pendent ua bona estona, per èster caladi e encaborniadi en ua convèrsa acalorada, non mo n'encuedam en aguesta causa, e totun, qu'ei clar que mos irrite, lèu mos torture, enquia qu'ara fin mo n'encuedam e hèm enlà er objècte que mos shòrde era nòsta vista; fòrça viatges ei quauquarren insignificant e ridicul, bèra causa qu'auem deishat a on non li correspon, un mocador queigut en solèr, un libre que non a estat entornat ena sua estatgèra, eca, eca.
Eth cas ei qu'Ivan Fiódorovich arribèc en çò de sa pair damb un umor de cans, cuelhut per ua grana irritacion, e, còp sec, a ues quinze canes deth brescat, en calar es uelhs en portau, se'n sabec se qué ère aquerò que l'enquimeraue e lo shordaue tant.
Seigut en un banc, près deth portau, en tot cuélher er aire frescolenc deth vrespe, s'estaue eth vailet Smerdiakov; en ua lucada, Ivan se n'encuedèc de qué aqueth òme tanben li pesaue ena amna, e qu'ère ada eth, precisaments, que non podie suportar.
Tot demorèc, de pic, perfèctaments clar.
Adès, quan Aliosha l'auie parlat deth sòn encontre damb Smerdiakov, Ivan auie sentut coma ua sobta ponchada, tenebrosa e desagradiua, en còr, qu'auie desvelhat en eth ua colèra immediata.
Mès tard, ath long dera convèrsa, s'auie desbrembat de Smerdiakov que, totun, contunhaue present ena sua ment; que n'auec pro de dider-se adiu d'Aliosha e endralhar-se entà casa, solet, entà qu'era sensacion desbrembada flotèsse de nau ath còp.
Çò de cèrt ei qu'Ivan Fiódorovich, dès hège ja temps, e plan especiauments enes darrèri dies, l'auie cuelhut ua prigonda antipatia a Smerdiakov.
Eth madeish se n'encuedaue de se com anaue creishent eth sòn òdi, o pòc mens, entad aguest individú.
Possiblaments s'aguest procès s'auie agreujat tant auie estat pr'amor qu'ara prumeria, sonque campar Ivan Fiódorovich ena nòsta ciutat, s'auie passat tot çò de contrari.
Alavetz auie mostrat ua sòrta d'interès particular per Smerdiakov, que trapaue, autanplan, plan originau.
Eth madeish que l'encoratjaue a parlar, encara que tostemp s'estonaue dera sua maganha o, mielhor dit, dera sua cèrta lanha intellectuau, e non artenhie a compréner a qué aubedie era contunha e obsessiua inquietud d'aqueth individú "contemplatiu".
Mès Ivan Fiódorovich non s'estèc guaire a concludir que non se tractaue deth solei, era lua e es esteles; que, per mès cridaires que siguen eth solei, era lua e es esteles, entà Smerdiakov auien un interès plan segondari; qu'eth çò que cercaue ère quauquarren plan desparièr.
D'ua o de ua auta manèra, comencèc a amuishar-se, en tot cas, de manèra paupabla, un amor pròpi desmesurat e, mès encara, herit.
Aquerò que non li hec cap de gràcia a Ivan Fiódorovich.
D'aciu que venguie eth sòn refús.
Dempús comencèren es peleges ena casa, campèc Grushenka, comencèren es istòries damb eth sòn frair Dmitri, i auec complicacions; tanben parlèren de tot aquerò, mès, encara que Smerdiakov tostemps parlaue sus aguesti tèmes damb ua grana agitacion, non i auie manèra de saber se qué pretenie.
Que resultaue autanplan susprenenta era manca de logica e era incoeréncia de bèri desirs sòns que se manifestauen contra era sua volentat e que tostemp èren invariablaments confusi.
Smerdiakov non paraue de preguntar; a viatges se tractaue de preguntes velades, evidentaments premeditades, mès que jamès explicaue se per qué les hège, e, en generau, enes moments culminanti des sòns interrogatòris caraue ara suspresa o cambiaue radicauments de tèma.
Mès, a tot darrèr, çò qu'auie irritat mès a Ivan Fiódorovich e l'auie possat un tau refús qu'auie estat aquera peculiara familiaritat, tan shordaira, que l'auie començat a tractar Smerdiakov, e qu'auie anat a mès.
Non ei que siguesse descortès, ath contrari, parlaue tostemp damb plan respècte; totun, es causes vengueren en un punt que Smerdiakov, per çò que semble, comencèc a manifestar, vè-te'n a saber se per qué, ua sòrta de complicitat damb Ivan Fiódorovich: parlaue tostemp en un ton tau, que semblaue qu'existisse quauquarren atau coma un convengut tacit entre eri dus, quauquarren qu'auesse estat declarat en bèra escadença per ambdús costats e que solet eri coneishessen, incomprensible entàs auti mortaus que les entornejauen.
Ivan Fiódorovich, totun, tardèc fòrça en encuedar-se'n de qué aguesta ère era vertadèra rason dera sua creishenta antipatia, enquia qu'ara fin, e solet enes darrèri tempsi, auie endonviat çò que se passaue.
En aguest madeish moment, damb ua sensacion de mensprèz e irritacion, qu'aurie desirat passar de long en anar dirèctaments entath brescat, sense díder arren ne guardar a Smerdiakov, mès aquest se lheuèc deth banc e damb aguest solet gèst n'auec pro entà qu'Ivan Fiódorovich comprenesse que volie tier ua charrada damb eth solet.
Campèc a Smerdiakov e s'arturèc, e eth madeish hèt d'arturar-se, en sòrta de contunhar eth sòn camin tau qu'auie pensat hèr, l'enventic.
Guardèc damb ràbia e hastic era aflaquida fesomia de skopets7 de Smerdiakov, qu'amiaue es possi suenhosaments pientadi e ua petita tufa desordenada, eth sòn uelh quèr, leugèraments entrebarrat, l'arridalhaue en tot guinhar eth uelh, coma se didesse: "A on vas?
Non contunhes, non ves que dues persones intelligentes coma tu e jo mos cau parlar?".
Ivan Fiódorovich se metec a tremolar.
Non voleràs cap que te hèsca companhia, estupid!
Qué se passe damb ma pair?
Dormís o ja s'a lheuat?, didec, doçaments, en ton amable, quauquarren que ne eth madeish s'ac demoraue, e de ressabuda, de manèra madeish sobta, se seiguec en banc.
Per un instant lèu auec pòur, coma rebrembarie mès tard.
Smerdiakov ère de pès ath sòn dauant, damb es mans ena esquia, en tot guardar-lo damb fidança, lèu damb severitat.
Qu'encara descanse, senhor, responec damb cauma, coma volent hèr a compréner: "Tu as estat eth prumèr a parlar, non jo".
M'estonatz vos, senhor, higec dempús d'ua brèu pausa, en tot baishar es uelhs damb ua cèrta afectacion, auançant eth pè dret e jogant damb era punta dera bòta varnisada.
Qué ei çò que vos estone de jo?, preguntèc en ton sevèr, soslinhant es paraules, Ivan Fiódorovich, qu'auie hèt tot çò de possible entà controtlar-se; de ressabuda comprenec, damb un prigond desengust, que sentie un gran curiosèr e ne peth mau de morir partirie sense auer-lo satisfèt.
Per qué non anatz vos entà Chermashnia, senhor?
Smerdiakov de pic lheuèc es uelhs e arric damb familiaritat.
Fiódorovich.
Smerdiakov tornèc a carar ua estona.
S'eth madeish Fiódor Pavlovich vos ac a suplicat, senhor, didec a tot darrèr, sense prèssa, coma se non li balhèsse mès importància ara sua responsa: "Te balhi ua explicacion quinsevolha, solet entà díder quauquarren".
Fiódorovich, en tot passar dera tranquillitat enquiara aspror.
Arren d'important, senhor…, qu'ère entà díder quauquarren…
Un aute còp se hec eth silenci.
S'estèren lèu ua menuta caradi.
Ivan Fiódorovich sabie que çò que li calie hèr en aqueri moments ère lheuar-se e hèr a veir eth sòn embestiament, mès Smerdiakov qu'ère ath sòn dauant, coma expectant: "Guarda que sò aciu entà veir se t'emmalicies o non".
Aumens, atau s'ac imaginaue Ivan Fiódorovich.
Fin finau aguest hec per lheuar-se.
Smerdiakov non deishèc escapar era escadença.
Que sò en ua situacion terribla, Ivan Fiódorovich, non sai se com gésser deth pas, didec damb fermetat e claretat, alendant en tot prononciar era darrèra paraula.
Ivan Fiódorovich tornèc a seir-se de seguit.
Qu'estàn es dus capviradi, senhor, tau que dus mainatges petiti, contunhèc Smerdiakov.
Me referisqui ath vòste pair e ath vòste frair Dmitri Fiódorovich.
Ja veiratz se com se lhèue ara e comence a balhar- me era lhauna, en tot demanar-me sense pòsa: "Atau que non a vengut?
E madeish enquiara mieja net, o dilhèu mès.
E, S'Agrafiona Aleksandrovna non vie (pr'amor que jo me pensi que non a era mendre intencion de vier, senhor), alavetz peth maitin vierà un aute còp damb era madeisha cançon: "Com ei que non a vengut?
Per qué non a vengut?
Quan vierà?".
Coma se jo n'auessa eth tòrt de çò que se passe.
E, der aute costat, era madeisha istòria, senhor: tan lèu hèsque net, se non abantes, eth vòste frair camparà peth vesiat damb ua arma ena man: "Tie compde, brigand, marmiton: se la dèishes passar sense avisar-me, t'aucisqui a tu abantes qu'arrés".
Se passarà era net e peth maitin tanben eth, madeish que Fiódor Pávlovich, començarà a tormentar-me ara valenta: "Com ei que non a vengut?
Vierà lèu?".
Madeish qu'er aute; coma se jo ne siguessa colpable de qué non se presente aguesta senhora.
E cada dia, cada ora que se passe, se meten es dus mès rabiosi, autant, qu'a viatges pensi en trèir-me era vida, per çò dera pòur.
Jo, senhor, que non me'n fidi d'eri.
Mès qui te mane intervier!
Fiódorovich?, didec irritat Ivan Fiódorovich.
E com non auia d'intervier, senhor.
Ath delà, que jo non volia intervier, per s'ac voletz saber, senhor.
Dès era prumeria sagè d'èster carat, e non gausaua díder arren, mès qu'eth m'autregèc eth papèr de vailet de Licharda.
D'alavetz ençà, solet se'n sap de dider-me ua causa: "jo a tu que t'aucisqui, brigand, se la dèishes passar!".
Que sò convençut, senhor, de qué deman madeish m'agarrarà un atac plan long de mau dera tèrra.
Com, un atac long de mau dera tèrra?
Plan long, senhor, extraordinariaments long.
De diuèrses ores, senhor, madeish se pòt estar un dia o dus.
Un viatge que me tardèc tres dies, m'auia queigut de naut de tot deth humarau.
Se me passaue, e torna a començar; en aguesti tres dies non reprení eth sen. Alavetz Fiódor Pávlovich hec a vier a Herzenstube, eth doctor d'aciu, senhor, que me botèc gèu enes possi e ath delà un aute remèdi…
Que me poiria auer mòrt, senhor.
Mès se diden qu'ei impossible de predíder aguesti atacs e saber-se'n dera ora que vieràn.
Com pòs díder que te vierà deman?, preguntèc Ivan Fiódorovich, damb un curiosèr acarnassit e peculiar.
Qu'ei vertat, senhor, non se pòden predíder.
Ath delà, aqueth còp auies queigut deth humarau.
En humarau i pugi cada dia, senhor; tanben deman posqui quèir deth humarau.
E, se non ei deth humarau, tostemp posqui quèir en sosterranh, senhor; que tanben baishi cada dia en sosterranh, tostemp que calgue, senhor.
Ivan Fiódorovich s'estèc campant ua bona estona.
Smerdiakov, qu'auie estat guardant eth solèr e jogant un aute còp damb era punta dera bòta dreta, botèc aguest pè ath sòn lòc, auancèc er aute pè, lheuèc eth cap e didec damb un arridolet:
En tot supausar que podessa hèr aquerò, senhor, ei a díder, her veir un atac, senhor, causa que non ei guaire de mau hèr entà ua persona experimentada, qu'auria tot eth dret deth mon a tier aguest metòde per çò de sauvar-me dera mòrt; pr'amor que, se vengui a èster malaut, encara qu'Agrafiona Aleksandrovna venguesse a veir ath vòste pair, Dmitri Fiódorovich non poirie demanar-li a un malaut: "Com ei que non m'as avisat"?.
Que li harie vergonha.
A!, dimònis!, sorrisclèc còp sec Ivan Fiódorovich, damb eth ròstre tengut pera ràbia.
Per qué tostemp te cau pòur pera tua vida?
Totes aguestes menaces deth mèn frair Dmitri non son que paraules prononciades en un moment d'afogadura.
A tu que non t'aucirà; aucirà a un aute, mès non a tu!
Que m'aucirà coma a ua mosca, senhor, e abantes qu'ad arrés, senhor.
E encara i a ua auta causa que m'espaurís mès: que me cuelhen per ajudant sòn quan hèsque bèra estupiditat contra sa pair.
Per qué t'auien de cuélher coma ajudant sòn?
Quini senhaus?
A qui l'ac as explicat aquerò?
Per Diu, parla mès clar!
Vos è de cohessar, damb tota franquesa, didec Smerdiakov, damb vanitosa cauma, arrossegant es paraules, que i a un secret entre Fiódor Pávlovich e jo.
Coma vos sabetz (s'ei qu'ac sabetz), dès hè ja uns dies, tan lèu escurís, o autanplan tath vrespe, eth vòste pair se barre ena casa, a pan e clauadura.
Darrèraments que s'a retirat plan lèu toti es dies, ena sua cramba de naut, e ager non gessec entà nunlòc, senhor, atau qu'ei possible que non vo'n sapiatz damb quin suenh se l'a acodit embarrar-se de nets.
Encara que vengue eth madeish Grigori Vasilievich, se non n'ei totauments convençut, pera sua votz, de qué ei eth, non lo daurís, senhor.
Mès que Grigori Vasielivich non se dèishe veir per aquiu, senhor, pr'amor qu'ara eth solet que tie compde de Fiódor Pávlovich enes sues estances, que sò jo: eth madeish ac decidic dès eth moment que comencèc tot aguest rambalh damb Agrafiona Alksandrovna; ath delà, tanben per orde sòn, jo ara que hèsqui jadilha en pabalhon, e ath delà d'açò non me dèishe dormir abantes dera mieja net, senon que me cau susvelhar: me cau lheuar-me e romar peth pati, en tot demorar que vengue Agrafiona Aleksandrovna, senhor, pr'amor qu'eth vòste pair amie ja diuèrsi dies en tot demorar-la, e està capvirat.
Arrasone d'aguesta manèra: sivans eth, era que li cau pòur a Dmitri Fiódorovich (a Mitka, coma lo cride eth), e per aquerò eth vòste pair vie a veder-me de nets, ja tard, pera part deth darrèr dera casa: "Tu, me ditz, demora-te susvelhant, aumens, enquiara mieja net.
Atau, ditz, me'n saberè de seguit qu'a vengut, e te daurirè era pòrta sense hèr bronit".
Tanben m'a indicat un aute senhau per s'un cas i a bèra emergéncia: prumèr dus còps rapids, tuc-tuc, e dempús, en tot demorar un shinhau, un aute còp, plan mès fòrt.
D'aguesta sòrta se'n saberà qu s'a passat bèth imprevist e que me cau veder-lo a tot córrer; atau me daurirà e poirè entrar entà dider-li çò que sigue.
Tot aquerò per s'un cas Agrafiona Aleksandrovna non podesse vier en persona, e manèsse a bèth un damb un encargue; ath delà d'aquerò, que tanben pòt vier Dmitri Fiódorovich, e me cau díder qu'ei per aciu apròp.
Li cau fòrça pòur a Dmitri Fiódorovich, atau donc, encara qu'Agrafiona Aleksandrovna ja auesse vengut e s'auessen embarrat amassa, se mentretant Dmitri Fiódorovich campe per aciu, jo que sò obligat a avisar de seguit, en tot balhar tres còps ena pòrta; ei a díder, qu'eth prumèr senhau, de cinc còps, signifique: "a vengut Agrafiona Alksandrovna", tant qu'eth dusau, de tres, vò díder: "Ei plan urgent"; eth madeish que m'ac a repetit diuèrsi viatges entà que jo me l'aprena, e me l'a explicat ben.
E, donques qu'arrés en mon se'n sap d'aguesti senhaus, senhor, a despart deth vòste pair e jo, sense cap de trantalh e sense besonh de cridar ad arrés (li cau pòur de cridar en votz nauta), daurirà.
Mès ara se passe que Dmitri Fiódorovich tanben coneish aguesti senhaus.
Per qué les coneish?
L'as dit se com èren?
Com as gausat?
Precisaments, per pòur, senhor.
Com poiria gausar a carar dauant d'eth, senhor?
Ne un solet dia deishaue de sarrar-me Dmitri Fiódorovich: "Tu a jo que m'enganhes!
Te vau a trincar es dues cames!"
Alavetz l'expliquè çò des senhaus secrets, pr'amor de qué aumens vedesse que jo solet hèsqui çò que me manen e se convencesse de qué non l'enganhi e de qué lo tieria informat.
Se te penses que tierà aguesti senhaus entà entrar, non l'ac permetes.
E se me vie un atac, senhor, com vau a empedir-li qu'entre?
À, qué diables!
Mès per qué n'ès tan segur de qué te balharà un atac?
Macareu!
Te'n burles de jo o qué?
Com gausaria burlar-me de vos?
Que sò ben entà risetes, damb tant de pòur!
Qu'è era presentida de qué me va a balhar un atac; qu'è aguesta presentida: e me balharà per tòrt dera pòur, senhor.
À, ath diable!, s'a tu te balhe un atac ja susvelharà Grigori.
Grigori: ja veiràs se com non lo dèishe passar.
Grigori Vasielivich.
E, per çò que Grigori Vasielivich posque entener-lo e vage a barrar-li eth pas, se passe qu'ei malaut dempús ager, e Marfa Ignatievna a era intencion de hèr-li deman era garison.
Aquerò qu'an acordat hè ua estona.
E damb aguest remèdi secret guarís a Grigori Vasielivich uns tres còps ar an, senhor, tostemp que se li demore coma mòrta era centura, damb ua sòrta de paralisi; uns tres còps ar an, senhor.
Alavetz Marfa Ignatievna cuelh ua tovalhòla, la chaupe damb aguesta tenhedura e li heregue tota era esquia pendent ua mieja ora, senhor, enquia que se shugue era tovalhòla.
Era pèth se li rogís tota e se li hole; dempús, tant que hè ua pregària, era li hè a béuer çò que rèste en salèr, senhor, encara que non tot, pr'amor qu'a viatges se'n sauve ua petita partida e tanben se la beu.
E vos diderè qu'es dus, coma que non son acostumadi a béuer, non i estàn guaire a quèir en redon e s'esclipsen coma socs fòrça temps, senhor; e, generauments, Grigori Vasielivich se sòl desvelhar guarit, tant qu'a Marfa Ignatievna tostemp li hè mau eth cap en desvelhar-se, senhor.
Atau donc, se deman Marfa Ignatievna hè çò que s'a pensat, de mau hèr poirà Grigori Vasielivich enténer a Dmitri Fiódorovich e empedir-li eth pas.
Qu'estaràn adormidi, senhor.
Quina asenada!
E tot aquerò coïncidís atau, còp sec, coma hèt de bon voler: tu damb eth mau dera tèrra, e aguesti dus, inconscients!, sorrisclèc Ivan Fiódorovich.
Non se passarà que tu vòs presentar es causes de manèra que coïncidisquen?, se l'escapèc ara imprevista, arroncilhèc es celhes damb mina menaçaira.
Com les auia de presentar atau, senhor?…
E entà qué ac auia de hèr, se tot depen, a tot darrèr, de Dmitri Fiódorovich e de çò qu'eth pense, senhor?…
Se vò hèr quauquarren, eth qu'ac harà; senon, tanpòc l'anarè jo a quèrrer entà possar-lo contra sa pair.
Mès, entà qué li calerie vier a veir ath nòste pair, e mens encara d'amagat, se, coma tu dides, s'Agrafiona Aleksandrovna non camparà per aciu?, contunhèc Ivan Fiódorovich, esblancossit de ràbia; tu, ja ac as dit, e jo, en tot eth temps qu'amii aciu, m'è convençut de qué eth vielh non hè que soniar e qu'aguesta tarasca non vierà a veder-lo.
Alavetz, per qué Dmitri li calerie calar-se ena aguesta casa s'era non vie?
Ditz-me!
Que voi saber çò que penses.
Vos que ja sabetz tà qué pòt vier aciu, qu'ei parièr çò que jo pensa.
Vierà encara que solet sigue per ràbia o per pura mesfidança, en cas de qué jo, per exemple, venga a èster malaut; començarà a sospechar e vierà impacient a cercar pes crambes, coma se passèc ager, per s'era s'ac auesse apraiat entà entrar discrètaments, sense èster vista.
Ath delà, eth se'n sap perfectaments que Fiódor Pávlovich a premanit ua grana envolòpa damb tres mil robles, sagerada damb tres sagèths e ligada damb ua cinta, damb ua inscripcion deth sòn punh e letra: "Ath mèn àngel Grushenka, per se vò de vier".
Tres dies mès tard higec: "Tath mèn colomet".
Aquerò ei çò de sospechós, senhor.
Pegaries!, sorrisclèc Ivan Fiódorovich, cada viatge mès capvirat.
Dmitri non panarà aguesti sòs, ne plan mens aucirà a sa pair per aguest motiu.
Ara qu'a besonh de sòs, plan besonh, Ivan Fiódorovich.
Ne vos imaginatz se guaire, l'expliquèc Smerdiakov damb ua tranquillitat extraordinària e ua notabla precision.
Ath delà, aguesti tres mil robles les considère sòns, senhor; eth que m'ac a deishat clar: "Eth mèn pair me deu encara tres mil robles justi", m'a dit.
Ath delà, vos cau tier en compde ua causa, Ivan Fiódorovich, qu'ei era pura vertat: que lèu ei segur que, s'Agrafiona Aleksandrovna s'entèste, l'obligarà a maridar-se damb era; ath senhor, me referisqui, ath madeish Fiódor Pávlovich; aquerò s'era vò…e ben, que pòt èster que volgue, senhor.
Pr'amor que, encara que jo aja dit que non vierà, tanben ei possible que volgue aquerò e quauquarren mès, ei a díder, convertir-se en senhora.
Sai qu'eth sòn mercadèr, Samsonov, li didec damb tota era franquesa qu'aquerò non ère cap pegaria, e arrie.
E aguesta hemna non ei bric estupida, senhor.
Damb un pelhard coma Dmitri Fiódorovich non se maridarà.
Per tot aquerò, jutjatz vos madeish, Ivan Fiódorovich, e veiratz que ne a Dmitri Fiódorovich, ne tansevolhe a vos ne ath vòste frairet Aleksei Fiódorovich les restarà arren, mès arren d'arren, quan se morisque eth vòste pair; ne un solet roble, senhor, pr'amor qu'Agrafiona Aleksandrovna, se se maride damb eth vòste pàir, serà entà metè'c to ath sòn nòm e hèr-se damb tot eth capitau.
Totun, s'ara morisse eth vòst pair, a vosati vos corresponerie, aumens, quaranta mil robles a cadun, en tot includir a Dmitri Fiódorovich, que tant a en òdi eth vòste pair, pr'amor que non a hèt testament, senhor…
Tot aquerò qu'ac sap de tira Dmitri Fiódorovich…
A Ivan Fiódorovich semblaue que se li contreiguie e li tremolaue eth ròstre.
En tau cas, talhèc de pic a Smerdiakov, per qué me conselhes que vaja entà Chermashnia?
Qué m'as volut díder damb aquerò?
Me'n vau, e se passe qu'aciu succedís quauquarren.
A Ivan Fiódorovich li costaue alendar.
Que vos ac digui pr'amor que me hètz pena.
Jo, en vòste lòc, me'n desbrembaria de tot…mielhor qu'èster pendent d'aguestes causes, senhor…, responec Smerdiakov, guardant damb mensprètz es ludenti uelhs d'Ivan Fiódorovich.
Es dus se demorèren caradi.
Me semble que non ès qu'un perfècte idiòta e, plan que òc…un brigand redondat!
De ressabuda, Ivan Fiódorovich se lheuèc deth banc.
Ara seguida, hec que s'endralhaue entath brescat, mès de pic s'arturèc e se virèc entà Smerdiakov.
Aumens atau ac sentec aguest, qu'en aguest madeish instant s'estrementic e botèc tot eth còs entà darrèr.
Mès se passèc eth moment, erosaments entà Smerdiakov, e Ivan Fiódorovich, en silenci, encara que damb ua cèrta perplexitat, se virèc d'esponera e auancèc entath brescat.
Deman me'n vau entà Moscòu, per s'ac vòs saber, deman a prumèra ora, aquerò ei çò qu'auem!, didec de pic damb ràbia, cridant e mercant es paraules; eth madeish s'estonarie mès tard de qué auesse creigut de besonh dider-li ua tau causa a Smerdiakov.
Aquerò ei çò de mielhor, senhor, responec aguest, coma se s'ac auesse demorat; çò que se passe ei qu'en Moscòu tostemp vos poiràn shordar, senhor, en tot avisar- vos per telegraf entà qu'entornèssetz se se passèsse quauquarren.
Ivan Fiódorovich s'arturèc de nauèth e se virèc rapidaments entà Smerdiakov.
Mès que tanben ad aguest l'auie arribat quauquarren.
Tota era sua familiaritat e eth sòn mensprètz s'esbugassèren en un virament de uelhs; en sòn ròstre expectant, encara que ja amendrit e servil, se miralhèc ua insolita concentracion: "Non va a díder arren mès?
Non penses híger arren?
Qu'ei qu'en tot estar-me en Chermashnia non me cridaríetz tanben…se se passèsse bèra causa?, cridèc de pic Ivan Fiódorovich, qu'auie lheuat terriblaments eth ton de votz sense saber per qué.
Tanben en Chermashnia, senhor…vos aurien shordat, senhor…, gasulhèc Smerdiakov, lèu en un mormolh, coma se siguesse desconcertat, encara que sense deishar de tachar es vistons, plan fixaments, en Ivan Fiódorovich, dirèctaments enes sòns uelhs.
Sonque que Moscòu ei plan mès luenh, tant que Chermashnia ei apròp.
Dilhèu te hè pena que me despena es sòs en viatge, e per aquerò persutes entà que vaja en Chermashnia…
O ei que te hè dò que me calgue dar un torn tan gran?
Qu'auetz tota era rason, senhor…gasulhèc damb votz tremolosa, Smerdiakov, damb ua riseta de dolenteria e en tot premanir-se de nauèth, convulsiuaments a hèr un pas entà darrèr.
Mès de ressabuda Ivan Fiódorovich, entara suspresa de Smerdiakov, s'estarnèc en ua arridalhada e s'endralhèc ara prèssa entath brescat, sense deishar d'arrir.
Se quauquarrés l'auesse campat era cara, solide aurie arribat ena conclusion de qué non arrie d'alegria.
Ne eth madeish aurie estat capable d'explicar, en cap cas, çò que l'arribaue en aqueri moments.
Se botjaue coma se patisse convulsions.
VII.
Tanben parlaue d'aguesta sòrta.
Pávlovich e li cridèc, en tot gesticular: "Que pugi ena mia cramba; non vengui a veder-vos a vos; adishatz".
E passèc de long, en tot procurar autanplan non guardar a sa pair.
Qu'ei plan possible qu'eth vielh li resultèsse especiauments odiós en aqueri moments, mès ua manifestacion tan descondiderada d'ostilitat susprenec ath pròpi Fiódor Pàvlovich.
Aguest, per çò que semble, li volie comunicar quauquarren urgent, e per aquerò auie gessut expressaments a receber-lo ena sala; mès, en enténer taus compliments, se demorèc quiet, sens badar boca, e, damb aire trufaire, seguic damb era guardada ath sòn hilh tant qu'aguest pujaue per escalèr deth humarau enquia deishar-lo de uelh.
Ath diable!
Que s'embèstie!
Premanís eth samovar e vè-te'n de seguit, va.
Comencèren alavetz es preguntes; qu'ère eth tipe de preguntes, precisaments, deth que venguie de planher-se Smerdiakov hège un moment a Ivan Fiódorovich, ei a díder, preguntes tanhentes ara demorada visita, e que non les recuelheram aciu.
Ath cap de mieja ora era casa qu'ère barrada, e eth vielh capvirat hège torns pes crambes, en tot demorar damb in que s'entenessen en quinsevolh moment es cinc còps convengudi; de quan en quan hège eth nhau pes escures hièstres, sense campar arren mès qu'era net.
Qu'ère ja plan tard, mès Ivan encara non dormie; ère dat as sues reflexions.
Aquera net non se calèc en lhet enquia leù es dues.
Que non vam a registrar tota era seguida des sòns pensaments, donques que non ei aguest eth moment de calar-mos ena sua amna: ja l'arribarà eth torn.
Autanplan, encara que sagèssem de transméter quauquarren, serie plan complicat, pr'amor que non se tracte de pensaments, senon de quauquarren massa indefinit e, sustot, en excès esmovent.
Eth madeish qu'auie era sensacion qu'ère perdut.
Ath delà, tota sòrta de desirs estranhs e lèu totafèt inesperadi lo tormentauen; tath pic dera mieja net, per exemple, l'entrèren uns talents pressanti e irresistibles de baishar, daurir era pòrta, entrar en pabalhon e estovar-li era codena a Smerdiakov; mès plan, se quauquarrés l'auesse demanat explicacions, qu'aurie estat completaments incapable d'exprimir ne ua soleta causa damb precision, exceptat, dilhèu, era de qué aqueth lacai se l'auie tornat odiós, tau que siguesse eth mès shordaire des ofensaires qu'un se pòt trapar ena tèrra.
Ath delà, sentec era amna negada aquera net, en mès d'ua escadença, per ua timiditat inexplicabla e umilianta, per tòrt dera quau, eth madeish se'n sentie, ère coma se perdesse de pic enquia es fòrces fisiques.
Eth cap li hège mau e auie romia.
Ua sensacion d'òdi li sarraue eth còr, coma s'estèsse a mand de resvenjar-se de quauquarrés.
Arribèc a auer en òdi ath madeish Aliosha, en rebrembar era sua nauèra conversacion damb eth; a estones, tanben s'auec intensaments en òdi ada eth madeish.
Ivanovna, quauquarren que mès tard l'estonarie, mès que mès pr'amor que se'n brembaue perfèctaments se com eth maitin anterior, en vantar-se damb tanta eloqüencia dauant d'era per sua decision de partir entà Moscòu eth dia a vier, s'auie dit, entàs sòns laguens: "Quina asenada; tu que non te'n vas d'aciu, ne te serà aisit era esquinçadura coma dides; qu'ès un vantariòu".
Ath cap deth temps, en rebrembar aquera net, Ivan Fiódorovich se'n brembarie damb especiau desengust se com en escadences se lheuaue ara imprevista deth divan e, sense hèr bronit, tau que s'auesse un gran temor que l'obervèssen, daurie era pòrta, pistaue ena escala e se dedicaue a campar es va-e-vèni de Fiódor Pávlovich en solèr de baish; se demoraue escotant ua estona, uns cinc menutes, damb ua sòrta d'estranh curiosèr, en tot tier-se era alend e damb eth còr embalat; mès, plan que òc, non sabie se per qué hège aquerò, per qué l'auie dat per espiar.
Mès tard, ath long dera sua vida, qualifiquèc tostemp d'"abjècte" tau "manèra de hèr", e enes fondaments deth sòn èster, enes amagaders dera sua amna, ac considerèc er acte mès maishant qu'auie cometut jamès.
Totun, en relacion damb eth pròpì Fiódor Pávlovich, en aqueri moments non sentie cap òdi; sentie solet, per bèra rason, un curiosèr dehòra de mida: l'entenie passejar peth solèr de baish; s'imaginaue se què hège en aqueth precís instant enes sues crambes; intuie e se l'imaginaue hènt eth nhau pes escures hièstres o demorant-se quiet de pic ath miei dera cramba, pendent, plan pendent de se quauquarrés cridaue.
Dus viatges pistèc Ivan Fiódorovich ena escala damb aguesta intencion.
Quan fin finau se hec eth silenci ena casa, un còp eth pròpi Fiódor Pávlovich ja s'auie calat en lhet, tàs dues, Ivan Fiódorovich hec çò de madeish; qu'auie eth prepaus d'esclipsar-se lèu-lèu, pr'amor que se trapaue terriblaments cansat.
E atau siguec: de seguic lo recuelhec era sòn, e dormic prigondaments, sense sòmnis, encara que se desvelhèc d'ora, tàs sèt, quan ja trincaue eth dia.
En daurir es uelhs, entara sua suspresa, sentec se com l'alugaue ua energia insolita; sautèc ath mès córrer deth lhet e se vestic ara prèssa; ara seguida treiguec era sua maleta e, sense pèrder ua menuta, comencèc a hèr er equipatge de seguit.
Era madeisha vesilha, ath maitin, qu'auie recebut tota era ròba blanca dera lauadaria.
Ivan Fiódorovich arric en tot pensar que tot se passaue ben, que cap de trebuc s'opausaue ara sua marcha sobta.
Pr'amor que partie, plan, de manèra sobta.
A maugrat qu'era vesilha auie anonciat, a Katerina Ivanovna, a Aliosha e, mès tard, a Smerdiakov, que partie eth dia a vier, en calar-se en lhet, non auie pensat ena sua partença: se'n brembaue perfèctaments qu'en aqueri moments non auie pensat en absolut qu'ath maitin, en lheuar-se, çò de prumèr que harie serie meter-se a hèr er equipatge.
Fin finau, auec premanides es maletes e ua bossa de viatge; qu'èren ja lèu es nau quan Marfa Ignatievna se presentèc damb era pregunta de costum de cada dia: "A on voletz préner eth tè?
Aciu o en embaish?"
Ivan Fiódorovich baishèc; qu'auie ua mina alègra, encara que se notaue en eth, enes sues paraules e enes sóns gèsti, ua sòrta de desòrdre, de precipitacion.
Dempús de saludar amablaments a sa pair e d'interessar-se especiauments pera sua salut, sense demorar ne tansevolhe que Fiódor Pávlovich acabèsse era sua responsa, anoncièc en un virament de uelhs qu'ua ora dempús partie entà Moscòu, definitiuaments, e demanèc que li premanissen es shivaus.
Moria!, com ès!
Guarda que non dider-m'ac ager…
Ben, qu'ei parièr, qu'ac podem solucionar ara.
Que m'as de hèr un favor enòrme, per amor de Diu; apressa-te en Chermashnia.
Sonque te cau desviat enquiara quèrra ena gara de Volovia, que son solet dotze verstas d'arren, e ja ès en Chermashnia.
Lo pòs cuélher deman, e se non deman passat, mès aué te cau apressar en Chermashnia.
Hè aguest favor a ta pair!
Se non auessa causes entà hèr aciu, jo que ja i auria anat hè temps, pr'amor que se tracte d'un ahèr urgent, de grana importància, mès en aguesti moments m'ei impossible…
Guarda, qu'è aquiu dues parcèles de bòsc, en Beguichevo e en Diachkino, en uns ermassi.
Eth vielh Maslov e eth sòn hilh, uns comerçants, solet me balhen ueit mil robles pera tala, quan est an passat ja i auec un crompraire que n'aufric dotze mil; qu'ei que non ère d'aciu, aguesta ei era diferéncia.
Pr'amor qu'ara, ara gent d'aciu, non i a qui les vene arren: tot ac arremassen es Maslov, pair e hilh, que possedissen ua fortuna; t'aufrisquen çò que t'aufrisquen te cau conformar-te, pr'amor qu'aciu non i a arrés que gause competir damb eri.
Mès se passe que, Ilinski, eth pòpe, m'escriuec de suspresa dijaus passat, en tot díder que s'auie presentat un aute comerçant, Gorstkin; que lo conehisi, e çò de mielhor ei que non ei d'aciu, senon de Pogrebovo, que vò díder que non les cau pòur as Maslov; coma que non ei d'aciu…
En resumit, que semble qu'ei dispausat a balhar-ne onze mil pera tala deth bòsc, ac entenes?
E non se demorarà per aciu, sivans eth pòpe, mès d'ua setmana.
Qu'ei per aquerò que te calerie apressar-te entà vier a un convengut damb eth…
Donques escriuetz-li ath pòpe e que se n'encargue eth.
Eth que non se'n sap, aguest ei eth problema.
Eth pòpe que non a uelh entad aguestes causes.
Ei ua jòia de persona, ara madeish meteria enes sues mans vint mil robles, sense un rebut, entà que me les sauvèsse, mès que non a uelh entàs negòcis; qu'ei que non semble un òme, enquia e tot eth mès simplet l'enganhe.
E aquerò qu'ei ua persona plan instruida, tè.
Aguest Gorstkin qu'a mina de campanhard, damb era sua poddiovka8 blua, mès per çò que tanh ath sòn caractèr ei un brigand, entà malur nòste: ei un mentidèr, aguest ei eth sòn anament.
A viatges dèishe anar ues petites mentides que te demores damb es uelhs blanqui, en tot demanar-te se com pòt èster tan mentidèr.
Hè tres ans condèc que se l'auie mòrt era hemna e que ja s'auie tornat a maridar, e arren d'aquerò ei vertat, tè: era hemna non solet non s'auie mòrt, senon que viu encara e cada tres dies li hè ua repassada.
En resumit, qu'ara se tracte de saber se mentís o parle seriosaments quan ditz que vò crompar e qu'aufrís onze mil.
Demora, demora; tu qu'ac pòs hèr plan ben, ja t'expliqui jo quini detalhs te cau tier en compde damb aguest Gorstkin, que hè temps qu'amii tractes damb eth.
Guarda: te cau tachar es uelhs ena sua barba; amie ua barba peuròia, pòc abondiua, que hè causa de veder-la.
S'era barbeta li tremòle, mès eth parle e s'emmalicie, aquerò qu'ei un bon senhau: ditz era vertat e vò barrar eth tracte; mès, se s'amorasse era barba damb era man quèrra e arrís, ben, aquerò vò díder que sage de foter-la-te, quauquarren shame.
Jamès li guardes es uelhs, des uelhs non ne treiràs arren, son un mistèri; qu'ei un tafurèl; tu fixa-te ena barba.
Te vau a balhar ua nòta entada eth, e tu l'ac mòstres.
Çò que se passe damb Gorstkin ei qu'en realitat non ei Gorstkin, senon Liagavy; mès tu non lo crides Liagavy, non sigue que s'ofene.
S'arribes en un convengut damb eth e ves qu'era causa va ben, escriu-me de seguit.
Qu'ei pro que i metes: "non mentís, çampar".
Ten-te fèrm enes onze mil; pòs rebaishar mil, non mès.
Guarda: de ueit a onze, tres mil de diferéncia.
Aguesti tres mil qu'ei coma se me les auessa trapat per aquiu lançadi, ara que non ei arren de bon hèr trapar a un crompaire, e è besonh desesperadaments d'aguesti sòs.
Tan lèu me hèsques a saber qu'era causa va seriosaments, jo madeish vierè ath mès córrer entà aquiu e barrarè eth tracte, ja treirè eth temps d'a on sigue.
Mès ara, per qué gésser ara prèssa, se dilhèu non son que fantasies deth pòpe?
Ben, i anaràs o non?
Vai, que non è temps, non persutetz.
Tè, hètz-li aguest favor a ta pair!
Qu'ac tierè en compde!
Que non auetz còr, degun, aquerò ei çò que se passe!
Qué ei entà tu un dia o dus?
A on vas ara?
A Venécia?
Que non s'ahonarà era tua Venécia en un parelh de dies.
Que i manaria a Aliosha, mès qué i pinte Aliosha en tot aquerò?
T'ac demani a tu, solet, pr'amor que tu ès ua persona intelligenta; coma se non m'en sabessa.
Ja sai que non negòcies damb husta, mès qu'as uelh.
Sonque se tracte de saber s'aguest òme parle seriosaments.
Ja t'ac è dit, tu fixa-te ena barba: se li tremòle era barbeta, aquerò ei qu'era causa va seriosaments.
Fiódorovich, en tot arrir maliciosaments.
Alavetz, i anaràs?
I anaràs?
Ara madeish t'escriui era nòta.
Sabi pas se i anarè, sabi pas; ac decidirè peth camin.
Com peth camin?
Decidís-te ara madeish.
Decidís-te, hilh mèn!
Un còp qu'arribetz a un acòrd, m'escriues un parelh de linhes, les ac balhes ath pòpe e eth, en un virament de uelhs, me manarà era tua nòta.
E, a compdar d'aquiu, ja non te retengui mès, que pòs anar entà Venécia.
Eth pòpe t'amiarà de tornada entara gara de Volonia…
Eth vielh ère reauments afogat; escriuec era nòta, manèc aganchar es shivaus, hec que servissen quauquarren entà minjar, conhac.
Quan ère content, tostemp se mostraue expansiu, mès en aguesta escadença semblaue que se moderaue.
De Dmitri Fiódorovich, per exemple, non didec ne ua soleta paraula.
Per çò dera partença d'Ivan, que non l'afectaue en absolut.
Semblaue coma se non trapèsse un tèma entà parlar; eth madeish Ivan Fiódorovich se n'encuedèc perfèctaments.
Deu èster hart de jo", se pensèc.
Solet en dider-se adiu deth sòn hilh, ja en pòrge, eth vielh semblèc mès esmoigut, e hec per punar-lo.
Mès Ivan Fiódorovich s'esdeguèc a balhar-li era man, damb intencion evidenta d'evitar es punets.
Eth vielh ac vedec de seguit e se reprimic còp sec.
Ben, vè-te'n damb Diu, vè-te'n damb Diu!, repetic dès eth pòrge.
Demori que entornes quan encara siga viu, è?
Non dèishes de vier, tostemp m'alegrarà veder- te.
Adishatz, que Crist t'acompanhe!
Ivan Fiódorovich pugèc ena caléssia.
Adishatz, Ivan!
Non t'ac cuelhes mau!, sorrisclèc eth pair per darrèr viatge.
Gesseren a dider-li adiu toti es vailets: Smerdiakov, Marfa e Grigori.
Ivan Fiódorovich les balhèc dètz robles a cadun.
Quan ja s'auie acomodat ena calèssia, Smerdiakov li botèc sollicit era ahlassada.
Guarda…vau entà Chermashnia…, se l'escapèc de pic a Ivan Fiódorovich, madeish qu'era vesilha, tau que s'es paraules li gessessen soletes, acompanhades, ath delà, d'ua sòrta de riseta nerviosa.
Mès tard, ac rebrembarie pendent fòrça temps.
Damb rason diden que hè gòi parlar damb ua persona intelligenta, responec damb rotonditat Smerdiakov, en tot dirigir ua guardada penetranta en Ivan Fiódorovich.
Era calèssia partic ath mès córrer.
Eth viatjaire, damb era amna confonuda, guardaue damb delit es camps, es ticolets, es arbes, ua volada plan nauta d'auques, en cèu ludent.
De ressabuda se sentec plan a gost.
Sagèc de tier convèrsa damb e menaire, e trapèc fòrça interessanta ua des observacions deth vilatgés; totun, ath cap d'ua menuta se n'encuedèc de qué non auie parat era aurelha as sues paraules e que, en realitat non auie comprenut era sua responsa.
Carèc; tanben atau s'estaue ben: er aire ère net, blos, frescolenc; eth cèu, clar.
Li vengueren entath cap, per un moment, es imatges d'Aliosha e de Katerina Ivanovna; mès arric en silenci e alendèc doçaments sus aguesti estimadi hantaumes, e aguesti despareisheren: "Que ja aurà temps entada eri", se pensèc.
Lèu arribèren ena gara de pòsta, escambièren es shivaus e gesseren ath córrer entà Volovia.
Qué aurà volut díder damb aquerò?, de pic se li copèc era respiracion.
E per qué l'aurè dit jo que vau entà Chermashnia?"
Ivan Fiódorovich baishèc dera calèssia, e se vedec entornejat de menaires.
Ajustèren eth prètz deth viatge enquia Chermashnia, dotze verstas de camin vesiau, en un car de loguèr.
Manèc aganchar es shivaus.
Entrèc ena casa de pòsta, hec ua lucada, campèc ara hemna deth mèstre de pòsta e, de ressabuda, s'entornèc entath pòrge.
Arren de Chermashnia, frairs.
Poirè arribar en camin de hèr abantes des sèt?
Plan que òc.
Alavetz, agancham?
Lèu-lèu.
Beth un de vosati vierà ara ciutat deman?
Plan; guardatz, Mitri que i anarà.
Me poiries hèr un favor, Mitri?
Karamazov, e ditz-li que non è anat entà Chermashnia.
Poiràs?
Plan que òc; passarè per aquiu; a Fiódor Pávlovich que lo coneishi dès hè temps.
Cuelh aguesta estrea, pr'amor que me pensi qu'eth non te balharà arren…
Fiódorovich arric alègraments.
Solide que non.
Mitri tanben arric.
Tàs sèt dera tarde Ivan Fiódorovich pugèc en vagon e volec entà Moscòu.
Mès, en sòrta der entosiasme, que s'auie apoderat d'eth era escuretat, e auie en sòn còr tanta pena coma jamès l'auie sentut ena sua vida.
Que s'estèc meditant tota era net; eth vagon volaue, e solet en trincar eth dia, ja arribant en Moscòu, se n'encuedèc de pic dera sua situacion.
Que sò un miserable!, se didec en un mormolh.
Per çò que tanh a Fiódor Pàvlovich, dempús de dider-se adiu deth sòn hilh se demorèc plan satisfèt.
Pendent dues longues ores se sentec lèu erós e beuec un shinhau de conhac; mès, ara imprevista, se produsic un incident çò de mès lamentable e desagradiu entà toti que deishèc desconcertat a Fiódor Pàvlovich: Smerdiakov anèc a cercar quauquarren en sosterranh e queiguec de naut des escalèrs.
E sòrt que Marfa Ignatievna ère en pati e ac podec enténer a temps.
Que non vedec era queiguda, mès òc qu'entenec eth sorriscle, un sorriscle peculiar, estranh, mès que coneishie dès hège temps: eth crit der epileptic que patís un atac.
Que non auec manèra de saber s'er atac l'auie arribat en moment de baishar pera escala, e en aguest cas, coma ei naturau, deuec redolar pes escalèrs ja sense sens, o se, ath contrari, era crisi de Smerdiakov, coneishut epileptic, auie estat costada pera queiguda e era commocion; eth cas ei que lo trapèren ath hons deth sosterranh, entre espasmes e convulsions, en tot estornejar- se e damb esgluma ena boca.
Ara prumeria se pensèren que s'auie trincat quauquarren, un braç o ua cama, que s'auie maumetut; totun, "eth Senhor l'auie balhat era sua proteccion", sivans didec Marfa Ignatievna: que non l'auie arribat arren d'aquerò, encara que costèc fòrça cargar-lo e treir-lo deth sosterranh.
Autanplan les calec demanar ajuda as vesins.
En tot aguest ahèr s'estèc present Fiódor Pàvlovich, que tanben ajudèc un shinhau; qu'ère visiblament espaurit e non sabie pro ben se qué hèr.
Se'n brembèren de qué en aquera escadença l'auien botat gèu enes possi.
Encara restaue un shinhau de gèu en sosterranh, e Marfa Ignatievna s'ocupèc d'aquerò; pera tarde Fiódor Pávlovich manèc cridar ath doctor Herzenstube, que se presentèc sense demora.
En examinar atentiuaments ath malaut (aqueth venerable ancian ère eth doctor mès conscienciós e meticulós de tota era província), dictaminèc que se tractaue d'un atac dehòra de mida e que podie "costar un risque"; didec tanben Herzenstube qu'encara que, de moment, non venguie de comprenè'c deth tot, s'ath londeman se verificaue qu'es remèdis tengudi non auien estat efectiui, non s'estarie de prepausar-ne d'auti.
Amièren ath malau en pabalhon, en ua cramba ath cant des crambes de Marfa e Grigori.
A compdar d'aguest incident, Fiódor Pàvlovich se passèc tot eth dia patint un malastre darrèr der aute: Marfa Ignatievna li premanic eth repaish, e era sopa, en comparèr damb era de Smerdiakov, qu'ère ua pura "lavanha", e era garia li demorèc tan reseca que non i auie manèra de clauar-li es dents.
As amargants repotecs, encara que justificadi, deth senhor, Marfa Ignatievna didec qu'era garia, ça que la, ère ja plan vielha, e qu'era non auie estudiat entà codinèra.
En escurir se passèc ua aute contratemps: informèren a Fiódor Pávlovich de qué Grigori, que portaue ja tres dies malaut, non auie auut mès remèdi que calar-se en lhet, per tòrt dera paralisi ena cintura.
Fiódor Pàvlovich s'acabèc eth sòn tè lèu-lèu e s'embarrèc solet en casa.
Viuie ua terribla e angoishosa demora.
Eth cas ei que, just aquera net, eth ère qu'ère causa hèta era aparicion de Grushenka; aumens, aguest madeish maitin, a prumèra ora, Smerdiakov l'auie assegurat, o pòc mens, qu'era auie prometut de vier, "sense cap sòrta de dobte".
Ar infatigable ancian eth còr li batanaue ansiosaments, tant qu'eth hège torns e mès torns pes sues desèrtes crambes, en tot parar era aurelha.
Que li calie èster ara demora: Dmitri Fiódorovich que podie romar per aquiu apròp, pistant, e, se Grushenka picaue ena hièstra (tres dies abantes, Smerdiakov l'auie confirmat que l'auie explicat ad aguesta hemna a on e com li calie trucar), aurie de daurir era pòrta çò de mès lèu possible, entà que Grushenka non li calesse demorar en lumedar ne ua segonda mès de çò de besonh; se non, que Diu non ac volesse!, poirie espaurir-se e gésser ath mès córrer.
Fiódor Pàvlovich qu'ère plan nerviós, mès jamès auie sentut eth sòn còr negat en ua esperança mès doça: se podie afirmar, damb tota vertat, qu'en aguesta escadença era non mancarie era balestada!
Libre siesau.
Quan Aliosha, damb inquietut e crebacòr en còr, entrèc ena cèla deth starets, s'arturèc lèu miralhat: en sòrta de trapar-se ath malaut moribond e dilhèu inconscient, coma auie cranhut, lo vedec en fautulh damb eth ròstre animat e alègre, encara que consumit pera debilitat, entornejat pes sòns òstes e parlant damb eri tranquilla e animadaments.
Per çò d'aute, quan arribèc Aliosha non hège que quinze menutes que s'auie lheuat; es òstes s'auien amassat abantes ena cèla, a on auien demorat que se desvelhèsse, fidadi ena fèrma credença deth pair Paisi de qué "sense cap de dobte, eth mèstre se lheuarie entà parlar un aute viatge damb toti es sòns estimadi, tau qu'ac anoncièc, tau qu'ac prometec aguest madeish maitin".
Eth pair Paisi credie fèrmaments en aguesta promesa, coma credie en quinsevolh paraula deth starets moribond, enquiath punt que, se l'auesse vist ja sense coneishement e autanplan sense alendar, mès auesse compdat damb era sua promesa que se lheuarie entà dider-se adiu d'eth, qu'ei possible que non s'auesse creigut ara madeisha mòrt e qu'auesse contunhat demorant qu'er agonizant tornèsse en se e complisse çò prometut.
Plan lèu, en retirar- se a dormir, eth starets Zosima l'auie dit claraments: "Non morirè sense gaudir un viatge mès en tot conversar damb vosati, es escuelhudi peth mèn còr, sense campar es vòsti estimadi ròstres e sense daurir-vos era mia amna un viatge mès".
Es amassadi entara que probablaments serie era darrèra convèrsa damb eth starets èren es sòns amics mès leiaus e antics.
Qu'èren quate: es ieromonges pair Iosif e pair Paisi, eth ieromonge pair Mijail, eth superior der ascetòri, un òme encara non guaire vielh, non especiauments sabent, d'origina umila, mès fèrm d'esperit, un credent incontestable e simple, de mina sevèra, mès dotat d'un còr prigondaments trende, encara que, çampar, amagaue era sua trendesa e autanplan auie vergonha d'era.
Eth quatau òste qu'ère un monge vielhet, carat e tranquil, qu'a penes parlaue damb arrés, umil entre es umils, damb era portadura d'èster tostemp ua persona espaurida per quauquarren gran e terrible que non ère a posita dera sua intelligéncia.
Ad aguest òme que semblaue coma tremolós eth starets Zosima l'estimaue fòrça e tostemp lo tractèc damb especiau respècte: qu'ei possible qu'en tota era sua vida non escambièsse damb arrés mens paraules que damb eth, a maugrat de qué un viatge es dus se passèren amassa fòrça ans en tot deambular per tota era santa Rus9.
Que hège d'aquerò fòrça temps, uns quaranta ans ja; siguec quan eth starets Zosima comencèc era sua hèta monacau en un praube e escur monastèri de Kostroma e quan, pòc dempús, acompanhèc ath pair Anfim enes sòns viatges, en tot quectar dons entath sòn praube monastèri.
Ja auie començat a escurir, era cramba ère illuminada pes petites lampes e es ciris des icònes.
En veir a Aliosha, trebolat e pauhicat ena pòrta, eth starets li hec un arridolet damb alegria e l'estenec era man.
Salut, joen carat, salut, frair, qu'ès aciu.
Me'n sabia que vieries.
Aliosha se l'apressèc, hec ua reveréncia enquiath solèr e petèc en somics.
Quauquarren l'estarnaue eth còr, era amna li tremolaue, qu'auie vams de panteishar.
Qué te cau?
Demora entà planher-te, arric eth starets en tot plaçar-li era man dreta sus era tèsta, ac ves?, que sò aciu en tot parlar, qu'ei possible que visca vint ans mès, coma me desirèc ager aguesta hemna brava e amabla de Vyshegorie, era dera mainada Lizaveta.
Bremba-te'n d'eres, Senhor, dera mair e dera mainada Lizaveta!
Se senhèc.
Porfiri, as amiat era sua donacion a on te didí?
Que s'en brembaue des sies grivny dades pera alègra devòta entà qué les autregèsse "a bèra ua que sigue mès prauba que jo".
Aguestes ofrendes se realizen coma peniténcies que s'impause un de bon voler per bèra rason, e les cau èster damb sòs guanhadi damb eth sòn pròpi trebalh.
Ja eth dia abantes eth starets auie enviat a Porfiri entara casa d'ua des nòstes menestrales, ua veuda damb hilhs, qu'era sua casa auie ahlamat recentaments e que dempús der encendi s'auie botat a demanar caritat.
Porfiri s'esdeguéc a comunicar qu'er encargue ja ère hèt e qu'auie balhat es sòs "de part d'ua benfactritz desconeishuda", coma l'auie estat manat.
Lhèua-te, estimat, didec eth starets a Aliosha, dèisha que te veiga.
A Aliosha li semblèc estranh que li preguntèsse damb fermetat e precision per un solet des sòns frairs; mès per quin?
Atau donc, se l'auie tengut desseparat deth sòn costat autant eth dia abantes coma eth present, dilhèu auie estat precisaments per aguest frair.
Qu'è vist a un des mèns fairs, responec Aliosha.
Que parli d'eth d'ager, deth gran, qu'ath sòn dauant hi ua reveréncia enquiath solèr.
Ad aguest que lo vedí ager, mès aué non l'è podut trapar, didec Aliosha.
Hè lèu a trapar-lo, deman torna-i un aute còp, dèisha'c tot e hè lèu.
Dilhèu encara sigues a temps de previer quauquarren orrorós.
Ager jo que m'inclinè dauant d'un gran patiment en sòn avier.
De ressabuda se demorèc carat e coma negat enes sues reflexions.
Es paraules auien estat estranhes.
Eth pair Iosif, testimòni dera reveréncia enquiath solèr deth dia anterior, escambièc ua guardada damb eth pair Paisi.
Aliosha que non se podec tier.
Quin ei aguest patiment que lo demore?
Non sigues oishinaire.
Qu'auí ager ua presentida terribla…coma s'ager era sua guardada exprimisse tot eth sòn destin.
Auie ua tau guardada… qu'eth mèn còr de pic s'espauric dauant de tot aquerò qu'aguest òme premanís entada eth madeish.
Pendent tota era mia vida non è vist qu'un o dus viatges aguesta madeisha expression ena cara de quauquarrés…coma un miralh de tot eth sòn destin e, malerosaments, eth destin se complic.
Te manè entada eth, Aleksei, pr'amor que me pensè qu'eth tòn ròstre frairau l'ajudarie.
Mès que tot depen de Diu, tanben es nòsti destins.
Rebremba aquerò.
E a tu, Aleksei, fòrça viatges ena mia vida t'è benedit enes mèns pensaments per aguest ròstre tòn, t'ac cau saber, didec eth starets damb un arridolet seren.
Pensi en tu d'aguesta sòrta: gesseràs dehòra d'aguesti paredaus, mès en mon que viueràs coma un monge.
Qu'auràs fòrça adversaris, encara qu'autanplan es tòns enemics t'estimaràn.
Era vida te harà vier fòrça malastres, mès gràcies ada eri seràs erós e benediràs era vida e haràs que d'auti la bendisquen; aquerò ei çò mès important.
Ben, atau ès tu.
Pairs e mèstres mèns, se dirigic as sòns òstes damb ua trenda arridalha, jamès enquia aué auia dit, ne tansevolhe ada eth, per qué era mia amna se sent tan pròcha ath ròstre d'aguest joen.
Solet ara ac vau a díder: entà jo, eth sòn ròstre a estat coma un arrebrembe e ua profecia.
Ena aubada des mèns dies, en èster encara un mainatge petit, qu'auí un frair màger que moric joen, ena mia preséncia, damb solet dètz-e-sèt ans.
E dempús, tant que s'anaue passant era mia vida, de man en man me convencí de qué aguest frair mèn siguec en mèn destin coma ua sòrta d'indicacion e predestinacion deth cèu, pr'amor que se non auesse estat eth ena mia vida, se non auesse existit en absolut, dilhèu jamès, atau m'ac pensi, auria acceptat era dignitat monacau e non auria cuelhut aguest preciós camin.
Aguesta prumèra aparicion se produsic en èster jo un mainatge e ara, ena còga deth mèn camin, se manifèste de nauèth entà jo.
Çò de prodigiós, pairs e mèstres, ei que, en tot auer ua retirada solet de cara, è sentut a Aleksei tan semblable ada eth en plan espirituau que fòrça viatges l'è cuelhut per aqueth joen frair mèn, vengut en secret entà jo ara fin deth mèn camin a manèra de rebrembe e d'inspiracion, e enquia e tot jo m'è vist estonat dauant aguest estranh sòmni.
Escota-me, Porfiri, se dirigic ath novici que l'assistie.
Qu'è vist fòrça viatges ena tua cara un cèrt dolor pr'amor qu'estimi mès a Aleksei qu'a tu.
Ara te'n sabes per qué, mès te cau saber qu'a tu tanben t'estimi, e è patit fòrça peth tòn dolor.
E a vosati, es mèns estimadi òstes, voi parlar-vos d'aguest joen, d'eth mèn frair, donques que non a auut ena mia vida preséncia mès valuosa qu'era sua, mès profetica e mès esmoventa.
Eth mèn còr s'a aumplit de trendesa, e en aguest moment contempli tota era mia vida coma se la viuessa de nau…
Me cau senhalar aciu qu'aguesta darrèra conversacion deth starets damb es que lo visitèren en sòn darrèr dia de vida en part s'a sauvat escrita.
La registrèc Aleksei Fiódorovich Karamazov pòc temps dempús dera mòrt deth starets entà poder rebrembar-la.
Ath delà, en aguest escrit totes es paraules deth starets se recuelhen sense interrupcions, coma s'auesse expausat era sua vida en forma de raconde en dirigir-se as sòns amics, quan, sense dobte, per çò que se condèc dempús, en realitat que siguec tot un shinhau desparièr, pr'amor qu'aquera tarde toti intervengueren ena conversacion e, encara qu'es òstes interromperen pòc ath sòn anfitrion, totun parlèren d'eri madeishi e dilhèu enquia condèren e racondèren quauquarren des sues pròpies vides; ath delà, li calec produsir-se interrupcions ena narracion, pr'amor qu'eth starets s'estofaue a viatges, perdie era votz e autanplan s'ajacèc en lhet entà posar-se, sense adormir-se, e es òstes non abandonèren eth sòn lòc.
Un o dus còps se hec ua pòsa ena conversacion entà liéger er Evangèli: lo liegie eth pair Paisi.
Tanben cride era atencion que, a maugrat de tot, degun des presents credie qu'eth starets morisse aguesta madeisha net, mès que mès pr'amor que, ena que serie era darrèra tarde dera sua vida, dempús d'auer dormit prigondaments pendent eth dia, semblaue auer recuperat de pic naues fòrces que l'ajudèren a mantier aguesta longa charrada damb es sòns amics.
Que siguec coma s'ua darrèra manifestacion de trendesa auesse sostengut aquera incredible animacion, mès solet per un moment, pr'amor qu'era sua vida s'esguitlèc ara suspresa…
Mès aquerò que vierà dempús.
Ara voi senhalar que m'è estimat mès non expausar toti es detalhs dera conversacion e limitar-me solet ara narracion deth starets sivans eth manuscrit d'Aleksei Fiódorovich Karamazov.
Que serà mès cuert e non tant engüejant, mès, persuti, Aliosha recuelhec fòrça causes de conversacions anteriores e les amassèc.
VIDA EN DIU DETH REVEREND IEROMONGE STARETS ZOSIMA, QUE PARTIC ENTÀ AMASSAR-SE DAMB ETH SÒN CREADOR, COMPAUSADA A COMPDAR DES SUES PRÒPIES PARAULES PER ALEKSEI FIÓDOROVICH KARAMAZOV.
Informacion biografica: a) Sus era joenesa deth frair deth starets Zosima Estimadi pairs e mèstres, neishí en ua província luenhana en nòrd, ena ciutat de V., de pair nòble, mès non illustre, e de categoria non guaire nauta.
Moric quan jo solet auia dus ans d'edat e non lo retiri en absolut.
Li deishèc ara mia mair ua casa de husta non guaire grana e un shinhau de capitau, pas guaire, mès pro entà poder víuer damb es hilhs sense copacaps.
Era mia mair auie dus hilhs: eth mèn frair màger, Markel, e jo, Zinovi.
Markel qu'auie uns ueit ans mès que jo, e ère de caractèr airós e irritable, mès brave; non ère dat as burles e òc estranhaments carat, sustot en casa damb jo, damb era nòsta mair e damb es vailets.
En collègi s'i predaue, mès que non auie amistats entres es sòns companhs, encara que tanpòc se pelejaue damb eri; atau, aumens, ac rebrembaue era mia mair.
Miei an abantes dera sua mòrt, quan ja auie complit es dètz-e-sèt, cuelhec eth costum de visitar a un òme solitari dera nòsta ciutat, un despatriat politic, deportat de Moscòu, per liurepensaire.
Per bèra rason cuelhec estimacion per Markel e lo comencèc a recéber.
Eth joen se passaue tardes sanceres damb eth, e atau se passèc pendent tot er iuèrn, enquia qu'eth despatriat, a demana pròpia, pr'amor que non li mancauen protectors, siguec cridat de nauèth entà servir ar Estat en Sant Petersburg.
Comencèc eth Quareme, mès Markel non volie hèr eth dejun, non hège que renegar e burlar-se'n: "Que non son que pegaries, didie, non existís cap de Diu", damb era quau causa orrificaue ara mia mair e as vailets, e enquia e tot a jo qu'èra petit, pr'amor que, encara qu'a penes auia nau ans, m'espauria fòrça en enténer aguestes paraules.
Toti es nòsti vailets, quate en totau, èren sirvents, crompadi a nòm d'un propietari coneishut.
Encara me'n brembi qu'era mia mair ne venec a un des quate, era codinèra Afimia, espeada e ja vielha, per setanta robles en papèr moneda, e ath sòn lòc ne contractèc a ua auta, ua hemna liura.
Se passèc qu'ena siesau setmana de Quareme eth mèn frair comencèc a senter-se pejor: tostemp qu'auie estat malautís, patie deth piech, ère de constitucion fèbla e aclin ara tisi.
Qu'ère pro naut, mès prim e aflaquit, e de cara plan agradiua.
Sabi pas se se constipèc o qué, mès eth cas ei que venguec eth mètge e de seguit li gasulhèc ara mia mair qu'aquerò ère ua tisi galaupanta e que non passarie er iuèrn.
Era mia mair s'estarnèc de plorar, comencèc a demanar-li ath mèn frair, damb molt de compde (mès que mès entà non espaurir-lo), que dejunèsse e recebesse eth sant sacrament, donques qu'alavetz encara non s'estaue en lhet.
En entenè'c, aguest s'embestièc e la cuelhec damb eth temple de Diu, mès se demorèc cogitós: lèu-lèu se'n sabec qu'ère grèuments malaut e que per açò li demanaue sa mair, tant qu'auesse fòrces, que hesse eth dejun e anèsse a comuniar.
Ath delà d'açò, eth que sabie dès hège temps qu'ère malaut e ja un an abantes d'aquerò mos auie dit ara nòsta mair e a jo damb sang hereda: "Non viuerè guaire temps en aguest mon, dilhèu que non arriba a un an", tau que se n'ausse era presentida.
Tres dies dempús arribèc era Setmana Santa.
E eth dimars peth maitin eth mèn frair comencèc a hèr eth dejun.
Era mair ploraue d'alegria, mès tanben de pena: "Se'n sap qu'era sua fin ei apròp, per açò aguest cambi sobte".
A penes venguec ena glèisa, li calec hèr lhet, atau que se cohessaue e recebie era comunion en casa.
Que vengueren dies clars, serens, perfumadi, pr'amor qu'aqueth an era Pasca ère tardiua.
Me'n brembi que se passaue tota era net estossegant, dormie mau, mès peth maitin tostemp se vestie e sajaue de sèir-se en fautulh.
Atau se quedèc ena mia memòria: tranquil en sòn fautulh, resignat, damb un arridolet; malaut, mès damb eth ròstre alègre e content.
Espirituauments, qu'estaue transformat, autant d'admirable ère eth cambi que s'auie produsit en eth!
Entraue ena sua cramba era vielha hilhuquèra: "Dèisha que t'aluga ua lampa dauant dera icòna, hilhet".
Abantes jamès ac permetie, autanplan les amortaue.
En tot alugar era lampa, prègues a Diu, e jo prègui en tot alegrar-me de veder-te.
Atau pregam ath madeish Diu".
Aguestes paraules que mos semblauen estranhes, e era mia mair se retiraue ara sua cramba e non hège que plorar; solet quan entraue a visitar-lo se shugaue es lèrmes e botaue era cara alègra.
Se voléssem encuedar-mo'n, deman madeish toti seríem un paradis".
E a toti mos estonèren aqueres paraules, pr'amor que parlaue de forma estranha e damb fòrça conviccion; mos esmoiguíem e ploràuem.
Venguien a tier-mos visites es nòsti coneishudi: "Amics, didie, estimadi mèns, qué è hèt jo entà que m'estimetz, per qué m'estimatz tant?
Com ei qu'abantes non me'n sabia, non ac avaloraua?"
Cada viatge qu'entrauen, les didie as vailets: "Amics, estimadi mèns, per qué me servitz?
Dilhèu m'ac meriti?
Se Diu me perdonèsse e me deishèsse contunhar entre es viui, jo madeish me botaria a servir-vos a vosati, donques que mos cau servir es uns as auti."
En entener-lo, era mia mair remie damb eth cap: "Que parles atau per çò dera malautia, estimat".
E tanben li didec, "mair, que cadun de nosati ei colpable de tot dauant de toti, e jo mès que degun."
Era mia mair, autanplan diboishèc un arridolet, ploraue e arrie.
Que i a per aquiu assassins, brigands, que non as auut temps entà cométer tanti pecats coma entà colpar-te mès qu'es auti."
Non sai se com explicar- t'ac, mès aguest sentiment me torture.
E com auem podut víuer e mos auem emmaliciat sense sabè'c?".
Atau se desvelhaue cada dia, mès e mès atrendit e alegrant-se e tremolant totafèt d'amor.
A viatges venguie eth mètge, eth vielh aleman Eisenschmidt.
Que non mos cau compdar es dies, ar òme que l'ei pro damb un solet dia entà conéisher era felicitat.
Estimadi mèns, entà qué mos pelejam, entà qué mos vantam dauant d'arrés, entà qué rebrembar es ofenses?
Gescam en jardin, anem a passejar e a jogar, a estimar-mos e laudar-mos es uns as auti, a punar-mos e a benedir era vida".
Es hièstres dera sua cramba dauen entath jardin, e eth nòste jardin ère ombriu, damb arbes vielhs a on començauen a possar es brotons dera primauèra, arribauen es prumèrs audèths, que coacauen e cantauen enes sues hièstres.
E còp sec, en tot guardar-les embelinat, comencèc a demanar-les perdon tanben ada eri: "Auderèts divini, auderèts alègri, perdonatz-me vosati tanben, pr'amor qu'è pecat dauant de vosati".
Aquerò òc que ja non auec qui ac comprenesse, mès eth que ploraue d'alegria: "Òc, didie, que i a tanta gràcia de Diu en mèn entorn: audèths, arbes, prats, cèus…
Solet jo viuia ena vergonha, solet jo ac è desonorat tot, e non me n'è encuedat dera beresa e dera gràcia".
Que siga jo pecador dauant de toti, mès que toti me perdonen: aquerò ei eth paradís.
Dilhèu non sò ara en paradís?"
E auec encara plan mès causes que non se pòden rebrembar o anotar.
Me'n brembi qu'un viatge entrè a veder-lo solet, non auie arrés mès.
Qu'ère ua tarde clara, eth solei se cogaue, un arrai inclinat illuminaue tota era cramba.
Me cridèc damb un gèst, jo que m'apressè en veder-lo, me cuelhec pes espatles damb es mans e me guardèc ena cara esmoigut, damb afeccion; non didec arren, simplaments me guardèc atau pendent ua menuta.
Gessí e me n'anè a jogar.
Fòrça viatges ena mia vida è rebrembat damb lèrmes se com me manèc que viuessa per eth.
Didec fòrça d'autes paraules, polides e estonantes, mès incomprensibles alavetz entà nosati.
Moric era tresau setmana dempús dera Pasca, conscient, e, encara que ja auie deishat de parlar, non cambièc en arren enquiara sua darrèra ora: guardaue content, enes sòns uelhs i auie alegria, mos cercaue damb era guardada, mos arridalhaue, mos cridaue.
Autanplan ena ciutat se parlèc fòrça dera sua mòrt.
Alavetz m'esmoiguí, mès non guaire, encara que òc que plorè fòrça quan l'acoguèren.
Jo èra plan joen, un mainatge, mes aquerò jamès s'a delit deth mèn còr, eth sentiment s'estèc aquiu amagat.
Ath sòn temps, aguest se lheuarie e responerie ara crida.
E atau se passèc.
Conden qu'uns boni amics la conselhèren alavetz: solet vos demore un hilh, vos que non ètz prauba, qu'auetz sòs, per qué non manatz ath vòste hilh entà Sant Petersburg, coma hèn d'auti?
En tot deishar-lo aciu dilhèu lo privaratz d'un brilhant avier.
E li prepausèren ara mia mair que me manèsse entà Sant Petersburg, en còs de cadèths, entà ingressar ena Garda Imperiau.
Era mia mair trantalhèc fòrça temps (com s'auie de desseparar deth sòn solet hilh), mès se decidic, encara que non sense lèrmes e pensant que contribuie ara mia felicitat.
M'amièc en Sant Petersburg e me deishèc aquiu installat, e d'alavetz ençà que non la tornè a veir.
Moric tres ans dempús, tres ans que s'estèc patint e tremolant per nosati dus.
Dera casa familhau que me hi a vier solet arrebrembes preciosi, pr'amor que non i a arrebrembes mès preciosi qu'es des prumèrs ans ena casa familhau, e aquerò lèu tostemp ei atau, sonque que i age un shinhau d'amor e union enes familhes.
Autanplan dera pejor familha un que pòt sauvar arrebrembes preciosi, qu'ei pro s'era amna sap cercar çò de preciós.
As rebrembes familhars jo que junhi es dera Istòria Sagrada, que ja sentia interès quan m'estaua ena casa familhau, en èster encara un mainatge.
Auia alavetz un libre, ua istòria sagrada, damb beròies illustracions, titolat Cent quate istòries sagrades deth Vielh e Nau Testament; qu'aprení a liéger damb eth.
Encara aué me lo sauvi ena mia estatgèra, lo sauvi coma un preciós rebrembe.
Mès, abantes autanplan d'apréner a liéger, me'n brembi deth prumèr viatge qu'experimentè un cèrt fervor espirituau, tàs ueit ans d'edat.
Era mia mair m'amiaue (non me'n brembi a on ère eth mèn frair) ena casa de Diu, ena missa, un Deluns Sant.
Jo qu'ac guardaua esmoigut e, per prumèr viatge ena mia vida, era mia amna acuelhec conscientaments eth prumèr seme dera paraula de Diu.
Gessec entath miei deth temple un adolescent damb un libre gran, tan gran qu'alavetz me semblèc que li costaue amiar-lo.
Lo botèc en cantussièr, lo dauric e comencèc a liéger e, alavetz, de ressabuda, per prumèr viatge comprení quauquarren, per prumèr viatge ena mia vida comprení çò que liegien en temple de Diu.
Qu'auie un varon ena tèrra de Uz, sincèr e pietós, e auie tantes riqueses, tanti camelhs, tantes oelhes e saumets, e es sòns hilhs se divertien e eth les estimaue fòrça e pregaue a Diu per eri; dilhèu aurien pecat, en tot divertir-se tant.
E vaquí qu'eth diable se presente dauant de Diu, damb es hilhs de Diu, e li ditz ath Senhor qu'a recorrut tota era tèrra, de punta a punta, e a estat dejós dera tèrra.
E se vantèc Diu dauant eth diable, en tot senhalar-li ath sòn sirvent, un òme plan sant.
Eth diable arric maliciosaments en enténer es paraules de Diu: "Autreja-lo-me e veiràs se com eth tòn sirvent comence a planher-se e a maudíder eth tòn nòm".
E Diu autregèc ad aguest òme just, tant estimat per eth, ath diable, e eth diable anequelic as sòns hilhs e ath sòn bestiar, e espargec era sua riquesa còp sec, coma se siguesse eth pericle de Diu.
E Job s'esquincèc es vestidures, queiguec en solèr e didec: "Despolhat que gessí des entralhes dera mia mair, despolhat que tornarè ena tèrra.
Diu que m'ac dèc, Diu que m'ac treiguec.
Que sigue benedit eth sòn nòm d'aué enquiath fin des sègles".
Pairs e mèstres, ajatz pietat des mies lèrmes presentes, pr'amor qu'era mia mainadesa se lhèue de nauèth dauant de jo e alendi ara tau qu'alendaua alavetz damb eth mèn piech de ueit ans e, coma alavetz, senti estonament, confusion e alegria.
Tanben alavetz es camelhs s'apoderèren dera mia imaginacion, e Satanàs en tot parlar damb Diu, e Diu en tot manar ath sòn sirvent entara destruccion, e eth sòn sirvent exclamant: "Que sigue benedit eth tòn nòm, a maugrat deth tòn castig".
E dempús eth cant seren e doç en temple: "Que puge era mia pregària", e un aute còp er encens der encensièr deth prèire e era oracion de jolhs.
D'alavetz ençà (ager madeish lo tenguí enes mies mans), que non posqui liéger aguest raconde sagrat sense lèrmes enes uelhs.
Guaire n'a de grandiós, misteriós, inconcebible!
Qu'entení dempús es paraules plies d'orgulh de burlaires e blasfemaires: se com podec eth Senhor autrejar ath predilècte des sòns sants entà qu'eth diable se divertisse, trèir-li es sòns hilhs, punir-lo damb malauties e nafres enquiath punt d'auer-se de netejar eth pus des nafres damb un tròç de teule; e per qué?
Solet entà vantar-se dauant de Satanàs: "Guarda çò que pòt sostier eth mèn sant per jo!"
Mès qu'aquiu i é çò de grandós, aguest qu'ei eth mistèri: era leugèra imatge terrenau e era vertat etèrna que se tòquen.
Dauant dera vertat terrenau se complís era accion dera vertat etèrna.
Aquiu eth Creador, coma enes prumèrs dies dera creacion, quan acabaue cada dia damb ua laudança: "Qu'ei bon çò qu'è creat", guarde a Job e se torne a laudar pera sua creacion.
E Job, en glorificar ath Senhor, non solet li servís ada Eth, senon que servirà a tota era sua creacion, ua generacion darrèr era auta, pes sègles des sègles, donques qu'entà un tau prèzthèt ère destinat.
Diu mèn, quin libre, quines leçons!
Quin libre es Sagrades Escriptures!
Quin miracle e quina fòrça se li balhe damb eth ar òme!
Qu'ei coma era imatge escultada deth mon, der òme e des caractèrs umans, tot qu'ei nomentat e amuishat pes sègles des sègles.
E guairi mistèris resolvudi e reveladi: Diu que revie a Job, li torne a balhar riqueses, se passen uns ans e ja torne a auer d'auti hilhs e les estime, Diu mèn!
En rebrembar ad aqueri, com podie èster pliaments erós, madeish qu'abantes, damb aguesti naui hilhs, per mès que les estimèsse?"
Que se pòt, que se pòt: eth gran mistèri dera vida umana de man en man convertís era pena anciana en tranquilla e trenda alegria.
En sòrta dera borenta sang jovenila, qu'arribe era vielhesa tranquilla e doça: diadèraments benedisqui era gessuda deth solet, e eth mèn còr li cante madeish qu'abantes, mès que ja non me shaute mès era sua còga, es sòns arrais inclinadi e es rebrembes sereni, doci, trendi, imatges estimades de tota ua vida longa e benaurada e, peth dessús de tot, era vertat de Diu qu'esmò, reconcílie e tot ac perdone.
Era mia vida s'acabe, ac sabi e me n'encuedi, mès cada dia que me rèste senti qu'era mia vida ena tèrra entre ja en contacte damb ua vida naua, infinita, desconeishuda, encara que ja plan pròcha, e en presentir-la que tremòle afogada era mia amna, lutz eth mèn esperit e plore alègre eth mèn còr…
Amics e mèstres, mès d'un viatge è entenut, e darrèraments mès soent, qu'en nòste país es sacerdòts de Diu, mès que mès es des bordalats, se planhen en tot plorar pertot dera sua baisha sodada e dera sua umiliacion e declaren dubèrtaments, autanplan ena premsa, jo madeish ac è liejut, que ja non son capables d'explicar ath pòble es Escriptures, donques qu'eth sòn salari ei escàs, e, que se vien es luterans e es erètges e comencen a panar-les era sua vegada, qu'ac hèsquen, "pr'amor qu'ei tant escàs eth nòste salari.".
Ai, Senhor!, pensi jo, que Diu volgue balhar-les quauquarren mès valuós qu'aguest salari tan preciós entada eri (pr'amor que tanben es sòns planhs son justificadi), mès de vertat vos digui: se bèth un ei colpable, era mitat dera colpa qu'ei nòsta!
Pr'amor que, encara qu'eth sacerdòt non age temps, encara que non li manque rason quan assegure qu'ei aclapat peth trebalh e es ceremònies, tostemp li restarà quauquarren de temps…
Qu'ei que non aurà ne tansevolhe ua ora setmanau entà brembar-se'n de Diu?
E tanpòc se trabalhe tot er an.
Qu'amasse en çò de sòn un còp ara setmana, pera tarde, prumèr solet as mainatges: es pairs enteneràn a parlar d'aquerò e tanben començaràn a acodir.
Entàd aguest prètzhèt tanpòc te cau bastir un gran ostau, que les pòs recéber simplaments ena tua isba.
Non cranhes, non te van a mauméter era tua isba, ei solet ua ora.
Daurís eth libre e comença-les a liéger sense paraueles retortilhades e sense arrogància, sense calar-te ath dessús sòn, damb veneracion e modestia, en tot gaudir tu tanben de lieger-les e de qué eri t'escoten e te comprenen, en tot estimar tu madeish aguestes paraules.
Pòsa-te solet de quan en quan entà esclarir bèra paraula qu'era gent simpla non vengue a compréner; mès non te'n hèsques, ac compreneràn tot, eth còr ortodòx qu'ac compren tot!
Liege-les d'Abraham e Sara, d'Isaac e Rebeca, de com Jacob venguec en çò de Laban e pelegèc en sòmnis contra eth Senhor e didec: "Guaire terrible ei aguest lòc!
Liege-les se com vengueren dempús es frairs entà Egipte ara cèrca de pan, e Jusèp, convertit en un naut dignitari, sense qu'eri l'arreconeishessen, les tormentèc, les condamnèc, cuelhec ath sòn frair Benjamin, e tot aquerò sense deishar d'estimar-les: "Que vos estimi, e, en tot estimar-vos, vos hèsqui patir".
Pr'amor que tota era sua vida auie estat rebrembant se com l'auien venut a uns mercadèrs en bèth lòc ena estèpa ensolamadoira, ath cant d'un potz, e se com eth, en tot retòrcer-se es mans, ploraue e suplicaue as sòns frairs que non lo venessen coma esclau en ua tèrra estranha.
E vaquí que, en veder-les dempús de tanti ans, tornèc a sénter per eri un amor immens, mès que les hec patir e passar torment, a maugrat d'aguest amor.
Fin finau, quan ja non pòt tier eth patiment deth sòn còr, s'aluenhe d'eri se dèishe quèir sus eth lhet e plore.
Dempús se shugue eth ròstre e torne entath sòn costat, radiant e luminós, e les anóncie: " Frairs, que sò Jusèp, eth vòste frair!"
E qu'ara seguida les liege se com s'alegrèc er ancian Jacob en saber-se'n qu'eth sòn hilh estimat ère viu e se com partic entà Egipte, deishant eth sòn país natau, e moric en tèrra estranha, en tot legar en testament, pes sègles des sègles, era grandosa paraula que tota era sua vida s'auie lotjat, de manèra misteriosa, en sòn moish e pauruc còr: que dera sua raça, de Judà, gesserà era grana esperança deth mon, eth sòn reconciliador e eth sòn sauvador!
Pairs e mèstres, perdonatz-me e non vos emmaliciètz se , coma un mainatge petit, vos expliqui aquerò que sabetz dès hè temps e que me poiríetz ensenhar vosati a jo, damb paraules cent viatges mès avientes e polides.
Que parli atau solet possat peth mèn entosiasme, e perdonatz es mies lèrmes, donques qu'estimi aguest libre!
Deishatz qu'eth, eth sacerdòt de Diu, tanben plore, e atau veirà se com, en responsa, es còrs des sòns auditors tanben s'esmòn.
Sonque s'a besonh d'un solet seme petit, diminut: que lo lance ena amna dera gent simpla e eth seme non morirà, viuerà ena amna d'aguesta gent pendent tota era vida, amagat entre es tenèbres, entre era pudor des sòns pecats, tau qu'un punt luminós, tau qu'un magnific arrebrembe.
E non ei de besonh, non n'ei, explicar o instruir en excès, aguesta gent qu'ac comprenerà damb simplicitat.
Vos pensatz, dilhèu, qu'es persones simples non lo compreneràn?
Sajatz a lieger-les dempús eth raconde trende e esmovent dera beròia Esther e era vantaira Vasti, o era meravilhosa istòria deth profeta Jonàs en vrente dera balena.
Non desbrembetz tanpòc es parabòles deth Senhor, sustot es der Evangèli de Lucas (atau ac hi jo), dempús dera conversion de Saulo enes Hèts des Apostòls (indispensable!, indispensable!
Damb aguestes istòries simples arribaratz en sòn còr, e solet n'auetz besonh d'ua ora ara setmana, per mès qu'eth salari sigue escàs, ua oreta de nonarren.
E veirà eth prèire se com eth nòste pòble ei misericordiós e arregraït, e com l'entorne cent viatges mès de çò qu'a recebut: en tot rebrembar era emocion deth prèire e es sues trendes paraules, era gent que l'ajudarà de boni talents en camp, e tanben ena sua casa, e l'amuisharà mès respècte qu'abantes, e ja damb aquerò aurà aumentat eth sòn salari.
Era causa ei tan simpla qu'a viatges caram per pòur de qué s'arrissen de nosati, mès ei tant evident!
Aqueth que non cre en Diu tanpòc cre en pòble de Diu.
Mès eth qu'age fe en pòble de Diu veirà tanben era santetat que i a en eth, a maugrat qu'enquia alavetz non auesse creigut en era.
Solet eth pòble e era sua fòrça espirituau futura poiràn convertir as nòsti atèus, que s'an desligat dera sua pròpia tèrra.
E qué ei era paraula de Crist sense er exemple?
Sense era paraula de Diu, era destruccion que queirà sus eth nòste pòble, pr'amor qu'era sua amna ei delirosa dera sua paraula e de quinsevolh imatge polida.
Ena mia joenesa, de temps de memòria perduda, lèu quaranta ans a, eth pair Anfim e jo recorrérem tota era Rus en tot quectar caritat entath monastèri, e ua net que hérem jadilha ena arriba d'un gran arriu navigable en companhia d'uns pescaires; damb eri que i auie un joen agradiu, un campanhard qu'aparentaue uns dètz-e-ueit ans; qu'ère esdegat per arribar, londeman, ath sòn trebalh: remolcar en tot tirassar dera tira, era barca d'uns mercadèrs.
Me n'encuedi que guarde entà dauant damb baticòr e serenitat.
Qu'ère ua net de junh-sèga clara, tranquilla e cauda, er arriu ère ample, ua frescolenca bromassa pujaue d'eth, bèth peishet esposcaue de quan en quan, es audèths auien carat, se hège era cauma, tot qu'ère esplendorós e manaue ua pregària a Diu.
Solet nosati dus, aqueth joen e jo, èrem desvelhadi, e mos calèrem a parlar dera beresa d'aguest mon de Diu e deth sòn grandós mistèri.
Cada trocet d'èrba, cada insècte (ua hormiga, ua abelha daurada), toti coneishen eth sòn camin d'ua manèra estonanta, sense auer intelligéncia, toti hèn a veir eth mistèri divin, l'encarnen sense pòsa.
Me n'encuedè de qué eth còr d'aqueth simpatic joen s'encoratjaue.
Me condèc que li shautaue eth bòsc, es audèths sauvatges; qu'ère auderaire, arreconeishie cada un des sòn fiulets, sabie se com cuélher a cada audèth: "Non coneishi arren, mielhor qu'eth bòsc, me didie, encara que totes es causes siguen bones".
E enquia ei esmovent saber que non i a pecat en eth, pr'amor que tot ei perfècte, tot, exceptat der òme, ei liure de pecat, e Crist ei damb eri abantes que damb nosati."
Crist ei damb eri?".
Aquiu, li digui, en bòsc, èrre er os terrible, menaçaire e herotge, mès que non ei colpable d'arren."
E li condè que, en bèra ocasion, un os s'auie apressat a un gran sant que cercaue era sauvacion en bòsc, en ua petita cèla, e qu'eth gran sant sentec pietat e gessec sense pòur e li balhèc un tròç de pan: "Vè-te'n, li didec, Crist qu'ei damb tu", e eth herotge animau s'aluenhèc, aubedient e somís, sense costar maus.
E s'esmoiguec eth joen en saber qu'era fèra s'auie aluenhat sense hèr cap de mau, e que Crist tanbèn ère damb er animau.
Qué admirabla e qué meravilhosa ei tota era òbra de Diu!".
Ère aquiu seigut, en tot meditar tranquilla e doçaments.
Vedí que m'auie comprenut.
E se demorèc adormit ath mèn costat, damb un sòn leugèr e blos.
Beneditz, Senor, ara joenesa!
E preguè per eth, tant que m'adormia jo tanben.
Senhor, envia era patz e era lum ara tua gent!
Eth düèl.
M'estè fòrça ans, lèu ueit, en Sant Petersburg, en còs de cadèths, e damb era naua educacion fòrça des impressions dera mia mainadesa vengueren amortesides, encara que non ne desbrembè cap.
En cambi, cuelhí tanti costums naui, e autanplan opinions, que me transvestí en un èsser lèu sauvatge, crudèu e ridicul.
Ath delà deth francés, aquerí er lustre dera urbanitat e des formes mondanes, mès toti nosati, jo tanben, consideràuem autentiques bèsties as soldats que non servien en còs.
Dilhèu jo mès qu'arrés, pr'amor qu'èra eth mès mausapiós de toti es mèns camarades.
Quan venguérem a èster oficiaus, qu'èrem prèsti a vessar era nòsta sang pes insults ar aunor deth regiment, encara que lèu degun de nosati sabie se qué ère er autentic aunor e, se bèth un ac auesse desnishat, eth qu'aurie estat eth prumèr a ridiculizà'c.
Lèu èrem capinauts des nòstes petes, peleges e menaces.
Non voi díder que siguéssem maishants; toti aqueri joens qu'èren bravi, mès que se comportauen damb mesquinaria, jo mès qu'arrés.
Çò de mès important ei que jo ja dispausaua deth mèn capitau, e per aquerò me calè a víuer ath mèn caprici, damb tot eth vam dera joenesa, sense moderacion, ath mès córrer.
Mès que i auie ua causa susprenenta: tanben liegia alavetz, e enquia e tot damb plaser.
En aguesta epòca lèu jamès dauria era Biblia, encara que jamès me desseparè d'era, l'amiaua damb jo pertot: en vertat, sauvaua aqueth libre, sense sabè'c jo madeish, "entara ora, dia, mes e an".
En servir atau uns quate ans, finauments venguí ena ciutat de K., a on ère alavetz estacionat eth nòste regiment.
Era societat d'aguesta ciutat qu'ère variada, nombrosa e alègra e, ath delà, non me hègen praube, çò que, en aguest ambient, compde fòrça.
E se produsic un hèt que siguec eth començament de tot.
L'auí afeccion a ua gojata joena e polida, intelligenta e digna, de caractèr alègre e nòble, hilha de pairs aunorables.
Qu'èren gent importanta, auien sòs, influéncia e poder, m'acuelheren damb afècte e corauments.
Me semblèc qu'era gojata me guardaue damb boni uelhs: eth mèn còr s'alugaue dauant de tau sòmni.
Mès endauant, comprení e venguí d'encuedar-me'n de qué dilhèu non l'auria estimat damb tanta passion, senon que simplaments respectaua era sua intelligéncia e eth sòn caractèr nautat, coma non podie èster de ua auta manèra.
Totun, er egoïsme m'empachèc alavetz demanar era sua man: que me semblaue plan dur e terrible dider-me adiu des temptacions dera vida leugèra e liure de celibatari a ua edat tan primairenca, mès que mès en tot dispausar de sòs.
Ça que la, òc que hi bères insinuacions.
En quinsevolh cas, ajornè pendent ua brèu tempsada quinsevolh pas decisiu.
E vaquí que, de ressabuda, me manen dus mesi en comission de servicis en un aute districte.
Entorni tàs dus mesi e alavetz me'n sabí qu'era joena s'auie maridat damb un ric propietari des entorns, un òme màger que jo mès encara joen, e damb bones relacions ena capitau e entre era nauta societat, quauquarren que jo mancaua; ath delà, ère un òme plan amable e, tanben, instruit, tant que jo non auia cap sòrta d'instruccion.
Me tustèc autant aqueth eveniment inesperat qu'autanplan se m'embromèc er entendiment.
Aquerò siguec, damb diferéncia, çò que mès mau me hec: com ère possible que lèu toti as sabessen e jo siguessa eth solet que non sabie arren?
De ressabuda sentí ua ràbia insuportabla.
Era cara rogida, comencè a rebrembar guairi viatges auia estat a mand de declarar-li eth mèn amor, e, donques qu'èra non m'auie arturat ne avertit, volie díder que s'auie burlat de jo, me pensè.
Mès endauant, plan, ac considerè e me'n brembè qu'era non se n'auie arrit bric; ath contrari, interrompie, en tot hèr badinades, taus convèrses e cambiaue de tèma, mès en aqueri moments non sabí encuedar-me'n e alugaua es mèns desirs de resvenja.
Rebrembi damb suspresa qu'era mia set de resvenja e era mia ira autanplan a jo me resultauen excessiuaments gravoses e desagradiues, pr'amor que, en èster de caractèr tranquil, que non podia èster emmaliciat damb quauquarrés pendent temps, e plan per açò, me calie ahiscar a jo madeish d'ua manèra artificiau, e a tot darrèr me convertí en un subjècte maishant e insensat.
Demorè era mia escadença, e un viatge, dauant de fòrça gent, artenhí a otratjar ath mèn "rivau"per ua rason que, aparentaments, non auie arren a veir damb jo: hi burla d'ua opinion sua sus un important eveniment d'aqueri dies (èrem en 1826), e artenhí burlar-me'n, aquerò didie era gent, damb engenh e adretia.
Dempús l'exigí ua explicacion e, quan me la balhèc, lo tractè damb tanta grossieretat que venguec en tot acceptar eth mèn düèl, sense reparar ena enòrma diferéncia que i auie entre nosati, pr'amor que jo èra mès joen, insignificant e de categoria plan inferiora.
Dempús me'n sabí de cèrt qu'auie acceptat eth mèn desfiament tanben per gelosia: ath sòn moment s'auie sentut un shinhau gelós de jo pera que dempús serie era sua hemna e encara ère era sua nòvia; en aqueth moment se pensarie que, s'era venguie a saber-se'n que jo l'auia ofensat e eth non s'auie decidit a desfisar-me, alavetz era, sense encuedar-se'n, començarie a menspredar-lo e eth sòn amor trantalharie.
De seguit que trapè un pairin, un camarada, tinent deth sòste regiment.
En aqueth temps, a maugrat qu'es düèls se perseguien implacablaments, qu'èren lèu ua mòda entre es militars: enquiath tau punt creishen a viatges e se hèn fòrts es prejudicis mès absurds.
Eth junh arribaue ara sua fin e eth nòste encontre qu'aurie lòc eth dia a vier, tàs sèt deth maitin, en camp; alavetz m'arribèc quauquarren de vertat fatidic.
En entornar en casa, furiós e intractable, m'embestiè damb Afanasi, eth mèn planton, e li tustè dus viatges damb tota era fòrça deth morir, de tau manèra qu'era cara se li curbic de sang.
Que non hège guaire qu'ère ath mèn servici e, encara que d'auti viatges l'auia tustat, jamès ac auia hèt damb aqueth acarniment brutau.
Credetz-me, estimadi, s'an passat quaranta ans e encara ac rebrembi damb vergonha e dolor.
Me calè en lhet, dormí ues tres ores, me desvelhè ja trincat eth dia.
En un virament de uelhs me lheuè, ja non auia talents de dormir, m'apressè ena hièstra, la daurí (daue tath jardin), vedí que gessie eth solei, er aire ère tèbe, hège un dia esplendid, començauen a cantar es audèths.
Serà pr'amor de qué vau a vessar sang?
Non, me didí, non semble que sigue per aquerò.
Serà pr'amor que cranhi era mòrt, pr'amor qu'è pòur de qué m'aucissen?
Tot que se venguec de nauèth, coma se se repetisse: que l'è dauant, li tusti damb fòrça era cara, mès eth que tie es braci sarradi ath còs, era tèsta dreta, es uelhs plan dubèrts, en posicion de fèrmes, s'estrementís damb cada còp mès ne tansevolhe gause a lheuar es braci entà protegir-se…
A on pòt arribar un òme!
Un òme en tot pataquejar a un aute òme!
Que siguec coma s'ua agulha punchenta me trauesèsse era amna de costa a costat.
Me demori aquiu coma un entelerit, tant qu'eth solei lutz, es huelhetes s'alègren, miralhen, e es audèths…es audèths lauden a Diu…
Me curbí eth ròstre damb es dues mans, m'esbaucè sus era cagira, e m'estarnè de plorar.
Me'n brembè alavetz deth mèn frair Markel e des sues paraules as vailets abantes de morir: "Amics, estimadi mèns, per qué me servitz?
Per qué m'estimatz?
Dilhèu jo meriti èster servit?".
Efectiuaments, per qué me meriti que un aute òme, madeish que jo a imatge e semblança deDiu, me servisque?
E atau, per prumèr viatge ena mia vida, aguesta pregunta se demorèc gravada en mèn cap.
Senhor, ei possible que non sigue vertat?, ploraue e pensaue, en vertat, ei possible que jo siga eth mès colpable de toti, e eth pejor entre totes es persones deth mon!".
E de ressabuda tota era vertat me bohèc ath laguens, damb tot eth sòn esplendor: que me calie hèr?
Qu'anaua a aucir a un òme brave, intelligent e nòble, que non m'auie hèt arren, e anaua a privar entà tostemp ara sua esposa dera felicitat, l'anaua a hèr patir e l'anaua a aucir.
Contunhaua ajaçat capenjós en lhet sense encuedar-me'n qu'eth temps se passaue.
Còp sec, entrèc eth mèn camarada, eth tinent; que me venguie a cercar damb es pistòles: "A!, didec, plan ben, que ja ès desvelhat, ei era ora, partim".
Me demorè estalabordit, sense saber se qué hèr; gessérem e montèrem en coche: "demora aciu un moment, li didí, ara torni, que m'è desbrembat eth monedèr".
E entornè de cap a casa, dret de cap ath crambalhon d'Afanasi: "Afanasi, didí, ager te tustè dus viatges ena cara, perdona-me".
Eth que s'espauric, me guardèc e jo me n'encuedè de qué aquerò ère pòc, plan pòc, e de pic, tau coma anaua, damb insignes e tot, quèigui enes sòns pès, e inclini eth front enquiath solèr: "Perdona-me!".
Se demorèc estonat: "Senhor mèn, batiushka, senhor, mès com…jo que non sò digne…" e petèc en somics, coma jo abantes, se curbic eth ròstre damb es dues mans, se virèc de cap ara hièstra, estrementit pes plors, tant que jo corria a arremassar-me damb eth mèn companh e pujaua a tot córrer en coche: "Endauant, manè.
As vist bèth viatge, li didí cridant, a un venceire?
Aciu que n'as un, dauant de tu!"
Qu'èra extasiat, arrisqui, hèsqui tot eth camin parlant e parlant sense pòsa, ja non me'n brembi se de qué parlè.
Eth que me guarde: "Plan ben, frair; veigui que deisharàs en un bon lòc eth nòste unifòrme".
E arribèrem en lòc convengut, eri que ja mos demorauen.
Mos placèrem a dotze passi era un der aute, ada eth que li tocaue tirar prumèr.
Jo èra ath sòn dauant, alègre, cara a cara, sense parpelejar, lo guardaua afectuosaments, sabia se qué anaua a hèr.
Eth que tirèc, solet me hec ua petita engarrapada ena caròla e me hereguèc era aurelha.
Me virè entath mèn adversari: "Plan senhor mèn, li didí, perdonatz ad aguest estupid joen, colpable d'auer-vos ofensat, que vos a forçat a tirar contra eth.
Que sò dètz viatges pejor que vos, dilhèu mès.
Didetz-l'ac ara persona que mès veneratz en aguest mon".
Sivans venguia de parlar, es tres comencèren a cridar: "Com ei possible!, didec eth mèn adversari emmaliciat.
Se non volíetz lutar, per que vos calec shordar-me?".
Li digui, s'ac voletz, tiratz vos un aute còp, encara que serie mielhor de non hè'c".
Es pairins cridauan, mès que mès eth mèn: "Quin escarni entath regiment!
Demanar perdon ena mèrca!
S'ac auessa sabut!".
Jo que contunhaua aquiu, dauant de toti eri mès ja non arria: "Senhors, dilhèu en nòste temps ei tan susprenent trapar a un òme qu'arreconeishe era sua estupiditat e publicaments se declare colpable de çò qu'ei colpable?".
Aquerò ei çò de mès susprenent, pr'amor que m'auria d'auer declarat colpable sonque vier aciu, abantes deth sòn tir, sense auer-lo possat a cométer un plan grèu pecat mortau.
Mès qu'auem organizat eth mon d'ua manèra tan monstruosa qu'actuar atau ère lèu impossible, pr'amor que solet dempús d'auer tengut eth sòn tir a ua distància de dotze passi es mies paraules pòden auer un significat entada eth; ça que la, se les auessa prononciat abantes deth tir, sonque en arribar, simplaments auríetz dit vosati: qu'ei un covard, s'a espaurit en veir era pistòla e non i a arren mès entà parlar.
Senhors, sorrisclè de pic damb tot eth mèn còr, campatz enes vòstes entorns es dons de Diu: eth cèu clar, er aire net, era èrba leugèra, es audèths, era natura bèra e blossa; solet nosati, impiui e pècs, non comprenem qu'era vida ei eth paradís, e n'aurie pro qu'ac voléssem comprener entà que surgentèsse en aguest instant damb tot eth sòn esplendor, e mos abraçaríem plorant…".
Encara volia contunhar, mès que non podí; me mancaue er alend damb tanta doçor, damb tanta joenesa; qu'èra erós coma jamès n'auia estat ena mia vida.
Tornèrem entà casa, eth mèn pairin hec tot eth camin renegant, mès jo non hèja que hèr-li punets.
De seguit arribèc era notícia enes aurelhes des mèns camarades, se premaniren entà jutjar-me aqueth madeish dia: "Qu'a enlordit eth nòste unifòrme, que presente era sua renonciacion".
Tanben n'auec que me defeneren: "ça que la, diden qu'a tengut eth tir".
Jo qu'èra en tot escotar, me divertia en guardar-les.
Que siguec enténer aquerò, e toti ar unisson s'estarnèren d'arrir a arridalhades: "Qu'ac poiríetz auer dit abantes, ara tot qu'ei clar, non se pòt jutjar a un monge", non parauen d'arrir, mès non arrien en ton de burla, senon damb trendesa, divertidi; de ressabuda, toti m'auien cuelhut afècte, autanplan es que m'auien acusat damb mès fervor; dempús, en mes que se passèc enquia que m'autregèren era renonciacion, m'amièren en paumet dera man: "Ai, eth nòste monge", didien.
E cadun auie ua paraula afectuosa entà jo, comencèren a sajar de dissuadir-me, autanplan a planher-se'n: "Qué te passarà?".
Vaquí eth perqué".
Madeish se passaue ena ciutat.
Abantes arrés se n'auie fixat especiauments en jo, encara que me recebien corauments, mès ara que toti volien saber-se'n de jo, e se pelejauen per convidar-me: s'arrien de jo, mès tanben m'estimauen.
Me cau híger que, encara qu'alavetz toti parlauen sense embuts deth nòste düèl, es superiors auien balhat per barrat eth cas, pr'amor qu'eth mèn adversari ère parent pròche deth nòste generau e, donques qu'er ahèr s'auie resolvut sens sang, coma ua sòrta de badinada, e jo, a tot darrèr, auia presentat era mia renóncia, ac considerèren, plan, ua badinada.
Alavetz comencè a parlar sense embuts e sense pòur, a maugrat des sues risetes, pr'amor que, fin finau, non èren risetes malignes, senon ben intencionades.
Aqueres convèrses solien auer lòc enes cauhades, en companhia de daunes: alavetz as hemnes les shautaue mès escotar-me e obligauen as òmes a hè'c.
Dilhèu jo posqui èster colpable per vos, per exemple?".
Ja vedetz, per prumèr còp ena vida vau e actui damb sinceritat, e ara se passe que sò coma un yurodivy entà toti vosati: que m'auetz cuelhut afècte, mès non podetz deishar d'arrir-vo'n de jo", les didí.
De ressabuda veigui qu'ath miei des daunes se cale de pès era madeisha joena que per era jo auia costat eth düèl e qu'en era pòc abantes auia jo pensat coma futura nòvia, e ara ne tansevolhe me n'auia encuedat qu'auie acodit ena cauhada.
Se botèc de pès, s'apressèc e m'estenec era man: "Permetetz-me dider- vos que jo sò era prumèra que non se n'arrís de vos: ath contrari, me ditz, damb lèrmes enes mèns uelhs vos exprimisqui era mia gratitud e vos declari eth mèn respècte peth vòste anament d'alavetz."
S'apressèc tanben eth sòn marit, e ara seguida toti ar ensems, que non les manquèc guaire enà punar-me.
Me sentí plan alègre, mès, entre tota aquera gent, tachè de pic es mèns uelhs en un òme, ja gran, que tanben se m'auie apressat e que jo ja coneishia de nòm, a maugrat qu'arrés me l'auesse presentat e enquia aguesta tarde non auia escambiat ua soleta paraula damb eth.
Que hège temps que trabalhaue ena nòsta ciutat, a on ocupaue un lòc destacat, ère un òme respectat per toti, ric, famós pera sua filantropia, autrejaue un capitau considerable ar asil ar orfanelat e, ath delà, hège fòrça bones òbres en secret, sense hè'c a veir, quauquarren que solet se desnishèc dempús dera sua mòrt.
Auie lèu cinquanta ans e ua portadura lèu sevèra, qu'ère òme de pògues paraules; amiaue maridat non mens de dètz ans damb ua hemna encara joena, que damb era auie tres hilhs de cuerta edat.
E vaquí qu'era tarde a vier èra jo en casa quan de pic se dauric era pòrta e entrèc precisaments aguest senhor.
Que me cau díder que jo ja non m'estaua a on abantes, pr'amor qu'en presentar era mia renóncia me cambiè ena casa d'ua hemna màger, veuda d'un foncionari, que botèc tanben es sòns vailets ara mia disposicion; eth mèn cambi ad aguest nau abitatge s'auie costat solet pr'amor que, sonque tornar deth düèl, aguest madeish dia, manè a Afanasi que tornèsse ena sua companhia: me hège vergonha guardar-lo enes uelhs dempús deth mèn nauèth anament damb eth; enquia un tau punt ei capable d'avergonhar-se, encara que sigue dera causa mès justa, er òme de mon pòc premanit.
Me podetz autrejar, brave senhor, aguest gran favor?".
Pr'amor que, a maugrat qu'era gent m'escotaue e sentie curiosèr per jo, encara non se m'auie apressat arrés damb aguesta mina d'èsser tan seriosa e sevèra peth laguens.
E aguest òme que m'auie vengut a tier-me ua visita en çò de mèn.
Cuelhec sèti.
De hèt, contunhèc, a estat aquerò çò que m'a impressionat e plan per açò vos vengui a veir.
Descriuetz-me, se non menspredatz eth mèn curiosèr, dilhèu indiscret, se qué sentéretz exactaments en moment que decidíretz demanar perdon en düèl, s'ei que vo'n brembatz.
Non consideretz frivòla era mia pregunta, ath contrari, que vo'la hèsqui damb ua fin secreta que probablaments vos explicarè mès endauant s'ei que Diu considère convenent apressar-mos encara mès."
Tant que parlaue, non deishè de guardar-lo e, de pic, sentí ua confiança plan fòrta en eth, ath delà d'un excepcionau curiosèr, pr'amor qu'auí era sensacion de qué era sua amna sauvaue un secret plan especiau.
M'escotaue e me guardaue damb atencion: "Tot aquerò, me ditz, qu'ei extraordinariaments curiós, vierè mès còps a veder-vos."
E d'alavetz ençà comencèc a visitar-me lèu cada tarde.
E mos auríem hèt amics intims s'eth m'auesse parlat d'eth madeish.
Mès que d'eth madeish non didie ne shò ne arri, non hège qu'interrogar-me.
A maugrat de tot, li cuelhí fòrça afècte e li fidè totafèt es mèns sentiments, pr'amor que me pensaua: que m'ei parièr a jo eth sòn secret.
Autanplan sense eth, veigui qu'ei un òme just.
Ath delà, ei un òme tan seriós e tan desparièr a jo en edat, e vie en casa, ena casa d'un joen coma jo, sens eth mendre mensprètz.
Qu'aprení d'eth fòrça causes de profit, donques qu'ère un òme de grana intelligéncia.
Me guardèc e arric.
Que ne sò mès convençut que vos, mès tard vo'n saberatz se per qué".
En enténer aquerò me didí: "Solid que me vò revelar quauquarren".
Lo guardi, parle esmoigut e me guarde misteriosaments, coma en tot interrogar-me.
E quan didetz vos que quinsevolh òme, contunhèc, ei colpable per toti e per tot, ath delà des sòns pròpis pecats…aguest rasonaments vòste qu'ei plan acertat, e ei estonant que, de ressabuda, ajatz podut abraçar aguesta idia damb tau plenitud.
E, en vertat, qu'ei cèrt que, quan era gent comprene aguesta idia, alavetz sorgentarà entada era eth reiaume des cèus non en sòmnis, senon en realitat."
Se harà realitat bèth viatge?
Non serà solet un sòmni?".
Vos cau saber que, sense dobte, aguest sòmni, coma vos didetz, se harà realitat, credetz-me, mès non ara, pr'amor que i a ua lei entà cada accion.
Qu'ei ua qüestion dera amna, psicologica.
Entà rehèr eth mon ei de besonh qu'era gent cuelhe, psicologicaments, un aute camin.
Tant que non vengam efectiuaments frairs de toti es òmes, que non aurà fraternitat.
Deguna sciéncia, degun interès ensenharà jamès as persones a repartir-se propietats e drets pacificaments.
Tostemp serà pòc entà cadun e contuharàn gasulhant, en tot envejar-se e destruir-se mutuauments.
Preguntatz se quan vierà ua realitatt.
Vierà ua realitat, mès abantes li cau concludir eth periòde der isolament uman."
Pr'amor qu'ara cadun aspire a diferenciar-se, vò experimentar en eth madeish era plenitud dera vida, pr'amor que, en sòrta d'arténher ua plia definicion deth sòn èsser, es persones quèn en un complet isolament.
En nòste sègle toti s'an dividit en unitats, cada un s'isòle ena sua tuta, cada un se dessepare der aute, s'amague e amague tot çò que possedís e ven d'aluenhar-se dera gent e aluenhe ara gent d'eth madeish.
Apilère riqueses en soletat e pense: be ne sò de fòrt ara, be ne sò de segur; mès aguest insensat non se'n sap que, guaire mès apilère, mès s'en.honse ena sua feblesa suicida.
Ara en totes es parts dera ment umana, d'ua forma ridicula, comence a non compréner qu'era vertadèra seguretat entar individú non s'està en sòn esfòrç personau isolat, senon ena integritat comuna dera umanitat.
Mès que sense remèdi ad aguest orrible isolament tanben l'arribarà era sua ora e bèth còp toti compreneràn se de quina manèra tan pòc naturau s'auien hèt enlà es uns des auti.
Aguest serà er esperit dera epòca e s'estonaràn d'auer estat tant de temps ena escurina sense auer vist era lum.
Alavetz apareisherà eth senhau deth Hilh der Òme en cèu…
Mès enquia alavetz mos cau sauvar aguesta bandèra e, de quan en quan, un òme, aumens, li cau balhar exemple e, en tot trèir era sua amna der isolament, realizar era hèta dera relacion frairau, encara que sigue en qualitat de yurodivy.
Entà qué aquesta idia non morisque…
Entre taus convèrses fervoroses e afogades passàuem es tardes.
Jo qu'artenhí a prescindir deth tracte sociau e cada còp anaua mens de visita; ath delà, ja començaua a estar passat de mòda.
A tot darrèr comencè a guardar ath mèn enigmatic visitaire damb admiracion, pr'amor que, ath delà de gaudir dera sua intelligéncia, auia era presentida de qué neurie ath sòn interior quauque projècte que s'estaue premanint, dilhèu, entà un gran eveniment.
Qu'ei possible que li shautèsse que jo non manifestèssa curiosèr peth sòn secret, que non li preguntèssa per eth dubèrtaments ne mejançant allusions.
Mès, fin finau, avertí qu'eth madeish semblaue començar a tormentar-se peth desir de revelar-me quauquarren.
En quinsevolh cas, aquerò se hec plan evident un mes dempús de qué auessen començat es sues visites.
Qu'ei eth sòn problèma, lèu s'esclarirà tot."
A viatges, ara imprevista, qu'ère cuelhut per ua grana agitacion, e alavetz lèu tostemp se lheuaue e se n'anaue.
D'auti viatges me guardaue longaments e jo pensaua: "Ara ei quan me condarà quauquarren", mès de seguit s'arrestaue e començaue a parlar de quauquarren abituau, ja coneishut.
Tanben solie planher-se de dolors de cap.
E vaquí qu'un viatge, ara suspresa, dempús d'auer parlat longa e acaloradaments, s'esblancossic, eth ròstre se li contreiguec completaments, e se demorèc en tot guardar-me de quan en quan.
Qué vos passe?, li digui.
Vos trapatz ben?
Precisaments s'auie estat planhent de mau de cap.
Jo…sabetz…jo…jo qu'aucí a ua persona.
Qu'ac didec damb un arridolet, mès auie era sang dera cara perduda.
Jo que tanben m'esblancossí.
Qué didetz?, li sorrisclè.
Ja l'è dita e semble que m'è alugat.
Endauant.
Pendent ua bona estona non lo credí, e ne tansevolhe lo credí ara prumèra, senon solet dempús que venguesse tres dies en casa e me lo condèsse peth menut.
Lo cuelhí per un capvirat, mès ara fin venguí de convencer-me sense resèrves, damb grana pena e estonament.
Hè catorze ans auie cometut un crim atròç e espaventós contra ua senhora rica, joena e beròia, ua grana propietària veuda qu'auie casa pròpia ena nòsta ciutat, a on s'estaue bères tempsades.
En tot sénter un fòrt amor per era, se declarèc e comencèc a rondar-la entà que se maridèsse damb eth.
Mès era que l'auie balhat eth sòn còr a un aute, a un eminent militar de nauta graduacion qu'en aguest moment ère en campanha e que demoraue veir lèu-lèu.
Refusèc era proposicion e li demanèc que non venguesse a visitar-la.
Er òme deishèc de vier, mès coma que coneishie era distribucion dera casa, ua net baishèc peth losat, dès eth jardin, damb grana temeritat e riscant-se a èster desnishat.
Totun, tau qu se passe soent, es crims cometudi damb extraordinària temeritat que sòlen tier mès capitada qu'es auti.
En entrar en humarau per ua mansarda, baishèc entàs crambes per ua petita escala, en tot saber-se'n qu'era pòrta que i auie ath finau dera escala non tostemp ère barrada damb clauadura, per negligéncia deth servici.
Fidaue en aguest descuet, e just atau siguec coma se trapèc era pòrta.
En tot auer-se introdusit d'aguesta sòrta en airau abitat, auancèc ena escurina enquiara cramba dera senhora, illuminat per ua lampareta.
Coma de bon voler, es sues dues puncèles auien gessut d'amagat, sense demanar permís ara sua senhora, entà vier en ua hèsta d'aniversari que se celebraue en aguest madeish carrèr.
Es auti vailets e mosses dormien enes crambes deth servici e ena codina, en embaish.
En tot veir ara hemna adormida, era passion s'alugèc en eth, mès dempús ua ràbia venjatiua e gelosa s'apoderèc dera sua amna, e, capvirat, coma embriac, s'apressèc e li tachèc un guinhauet en còr, de manèra qu'era ne tan solet deishèc anar un sorriscle.
Ara seguida, damb un calcul diabolic, vertadèraments criminau, ac apraièc tot de sòrta que sospechèssen des vailets: que non auec cap inconvenient en hèr-se a vier eth monedèr dera victima, dauric era comòda damb ues claus que treiguec de dejós eth coishin e agarrèc quauqui objèctes tau que s'ac auesse hèt un vailet ignorant, ei a díder, deishèc es titols de valors e cuelhec solet es sòs, atau coma uns objèctes d'aur grani, en tot menspredar-ne d'auti de petits, dètz viatges mès valuosi.
Tanben se hec a seguir bèra causa d'arrebrembe, mès d'aquerò que ne parlaram dempús.
En auer executat aguest terrible acte, gessec per a on auie entrat.
Ne ath londeman, quan se hec era alarma, ne jamès dempús ena vida, se l'acodic ad arrés de sospechar deth vertadèr criminau.
Tanpòc arrés se'n sabie deth sòn amor entada era, donques qu'aqueth òme tostemps auie estat reservat e foreno, e non auie cap amic que li daurisse era amna.
L'auien, simplaments, per un coneishut dera defuntada, e non especiauments pròche, pr'amor qu'enes darrères setmanes non auie vengut a visitar-la.
Totun, de seguit sospechèren de Piotr, un vailet, e totes es circonstàncies coïncidiren a confirmar era sospecha, pr'amor qu'aguest vailet s'en sabie, donques qu'era defuntada non ac auie amagat, qu'auie era intencion de manar-lo entath servici militar, sivans era quòta de recrutes que li corresponesse, perque ère celibatari e, ath delà auie un mau anament.
E a penes dus dies abantes dera mòrt dera sua senhora auie hujut e s'auie amagat ena ciutat, non se sabie a on.
Eth dia dempús der assassinat lo trapèren per un camin, ena gessuda dera ciutat, embriac coma ua bota, damb eth sòn guinhauet en ua pòcha e, a mès a mès, damb era man tacada de sang.
Didie que l'auie gessut sang deth nas, mès que non lo crederen.
Es sirventes cohessèren qu'auien estat en aquera hèsta e qu'auien deishat era pòrta dubèrta, enquiara sua tornada, peth pòrge.
E se desnishèren mès senhaus parièrs qu'amièren entara detencion deth mosso innocent.
L'agarrèren e lo processèren, mès justaments ua setmana dempús eth presoèr cuelhec ues fèbres e moric inconscient en espitau.
Atau s'acabèc eth procès, fidat ara volentat divina, e toti (eth jutge, es autoritats e era societat sancera) se demorèren convençudi de qué er autor deth crim non ère qu'eth mosso defuntat.
Mès ara seguida que comencèc eth castig.
Eth visitaire enigmatic, e ara ja amic mèn, me revelèc qu'ara prumeria non sentèc eth mendre racacòr.
Que patic pendent fòrça temps, mès non per aguest motiu, senon pera mòrt dera hemna estimada, pr'amor qu'èra ja non i ère, pr'amor qu'en aucir-la auie aucit eth sòn amor, tant qu'eth huec dera passion contunhaue ena sua sang.
Mès que non pensaue a penes ena sang innocenta vessada, en assassinat d'ua persona.
Era idia de qué era victima s'auesse podut convertir ena hemna de ua auta persona li semblaue inadmissibla: per açò pendent fòrça temps estèc convençut en consciéncia de qué non podie actuar de ua auta manèra.
Ara prumeria l'enquimerèc un shinhau era detencion deth vailet, mès era rapida malautia e era mòrt deth presoèr lo padeguèren, pr'amor qu'aguesta mòrt, sivans totes es evidéncies (atau rasonaue eth alavetz), non siguec per tòrt dera detencion o dera pòur, senon per un reumàs qu'auie cuelhut precisaments enes dies dera sua hujuda, quan, embriac coma ua bota, s'estèc estirat tota ua net sus eth solèr umid.
Es objèctes e es sòs panadi a penes lo trebolauen, pr'amor que (contunhaue pensant eth) eth panatòri non l'auie cometut per cobesença, senon pr'amor de desviar es sospeches entà un aute costat.
Era quantitat panada qu'ère de petita importància e pòc dempús la dèc tota, e damb arràs, a un asil nauèth fondat ena ciutat.
Aquerò ac hec de bon voler entà padegar era sua consciéncia per çò que hè ath panatòri, e mos cau soslinhar que pendent un temps, pro long de hèt, reauments la padeguèc, sivans eth madeish me cohessèc.
Qu'amièc entà dauant alavetz ua intensa activitat oficiau: s'aufric personauments entà un prètzhèt dificil que lo tenguec ocupat dus ans e, coma qu'ère un òme de caractèr fòrt, lèu s'en desbrembèc de çò que s'auie passat.
Quan s'en brembaue sajaue de pensar en aquerò.
Tanben se balhèc ara filantropia, hec fòrça causes e autregèc fòrça sòs ara nósta ciutat; dera madeisha manèra, se hec a conéisher enes capitaus, en Moscòu e en Sant Petersburg, a on siguec alistat coma membre des societats benefiques.
Totun, es remòrs vengueren de tormentar-lo, e eth torment ère superior as sues fòrces.
Alavetz se sentec atreigut per ua joena beròia e senada e ath cap de pòc temps se maridèc damb era, en tot pensar-se qu'eth maridatge harie enlà era sua angónia solitària e que, en començar aguest nau camin e complir damb diligéncia eth sòn déuer damb era sua hemna e es sòns hilhs, se dessepararie per complèt des vielhs rebrembes.
Mès se passèc justaments çò de contrari qu'auie demorat.
Quan era li didec qu'ère prenhs deth sòn prumèr hilh, eth que s'alterèc còp sec: "Balhi ua vida quan jo madeish ne treiguí ua de vida" Vengueren es mainatges: "Com gausi estimar-les, ensenhar-les e educar-les, coma vau a parlar-les dera vertut?
Qu'è vessat sang."
Es mainatges creishien beròis, sentie talents d'amorassar-les: "Que non posqui guardar es sòns ròstres serens, innocents; non sò digne de hè'c".
A tot darrèr, comencèc a veir ena sua imaginacion, terribla e amaraments, era sang dera victima assassinada.
Era joena vida trincada, era sang que reclamaue resvenja.
Comencèc a tier sòmnis espantoriants.
Mès, en èster de còr fèrm, tenguec eth suplici fòrça temps: "Damb aguest crebacòr secret expiarè era mia colpa."
Mès aquera esperança qu'ère vana: coma mès temps se passaue, mès intens se tornaue eth patiment.
Damb era sua activitat benefica s'auie guanhat eth respècte dera societat, encara que toti cranhien eth sòn caractèr sevèr e ombriu; totun, coma mès lo respectauen, mès insuportable se li hège.
Me cohessèc qu'auie arribat a pensar en suicidi.
Mès, en sòrta de balhar aguest pas, comencèc a tier un aute sòmni, un sòmni qu'ara prumeria considerèc impossible e insensat, mès que se l'acabèc calant de tau manèra en sòn còr que siguec impossible d'arrincar.
Eth sòmni ère aguest: botar-se de pès, presentar-se dauant de toti e declarar qu'auie aucit a ua persona.
Amiaue ja uns tres ans viuent damb aguest sòmni, que li venguie de diuèrses manères.
Fin finau auie arribat ena conviccion, de tot còr, de qué, se declaraue eth sòn crim, guaririe sens cap dobte era sua amna e se solatjarie d'un viatge per toti.
Mès, en auer arribat ad aguesta conclusion, sentec terror en sòn còr, perque com auie d'amiar a tèrme era sua decision?
E de pic se passèc er incident deth mèn düèl.
Jo lo guardè.
Era mia resolucion hège ja tres ans qu'ère en gestacion, me responec, aqueth incident solet li balhèc era darrèra possada.
En veder-vos, me repotegué e vos envegè, me didec damb ua cèrta severitat.
Mès que non vos crederàn, l'avertí, an passat catorze ans.
Qu'è pròves, pròves irrefutables.
Les presentarè.
E se metec a plorar.
Jo lo curbí de punets.
Deciditz ua causa per jo, ua soleta causa!, me didec (semblaue que tot depenie de jo en aguest moment).
Era mia hemna!
Es mèns hilhs!
Dilhèu era mia hemna se morisque de pena, e es mainatges…a maugrat de qué non perderàn era sua condicion de nòbles ne es sues propietats, que seràn tota era vida es hilhs d'un criminau.
E quin rebrembe, quin rebrembe deisharè en sòn còr?
E desseparar-me d'eri?
Deishar-les entà tostemp?
Jo caraua.
Jo que gasulhaua ua oracion en silenci.
A tot darrèr, me lheuè, qu'èra espaurit.
E alavetz?.
Me guardaue.
Vai, li didí, declaratz-ac dauant dera gent.
Tot se passe.
Sonque rèste era vertat.
Es vòsti hilhs quan creishen, compreneràn se guaira magnanimitat auec ena vòsta grana resolucion.
Partic alavetz de casa coma se siguesse reauments decidit.
Mès çò de cèrt ei que mès de dues setmanes dempús contunhaue en tot visitar-me ua tarde darrèr dera auta, contunhaue premanint-se, contunhaue sense poder decidir-se.
Me tormentaue eth còr.
Un dia venguec, e damb fermesa, me didec esmoigut:
Sabi qu'eth paradís vierà entà jo, que vierà en madeish moment que declara.
Qu'è estat catorze ans en lunfèrn.
Voi patir.
Acceptarè eth patiment e aprenerè a víuer.
Damb era mentida un que pòt recórrer eth mon, mès dempús non a lòc entà darrèr.
Ara non gausi a estimar non ja ath mèn pròche, senon ne tansevolhe as mèns hilhs.
Diu mèn!
Dilhèu es mèns hilhs arriben a compréner quin a estat eth pagament deth mèn patiment e non me condemnen.
Eth Senhor que non ei ena fòrça senon ena vertat.
Cada viatge qu'entri a veder-vos, me guardatz damb curiosèr, coma se didéssetz.
Demoratz, que non cau que me menspredetz.
Que non ei tant aisit coma a vos vos semble.
Dilhèu non ac hèsca jamès.
En aguest cas, non me denonciaratz, vertat?
Eth cas ei qu'a viatges non solet me hège pòur guardar-lo damb curiosèr pòc senat, senon que me hège pòur enquia e tot dirigir-li era guardada.
Tant de torment, que me hège emmalautir e era mia amna ère plia de lèrmes.
Non clucaua un uelh pes nets.
Vengui, contunhe, d'estar damb era mia esposa.
Sabetz se qué ei ua esposa?
Es mainatges me cridauen quan gessia: "Adishatz, papa, vie lèu a lieger-mos es Lectures mainadenques".
Non, vos que non ac sabetz.
Eth mau des auti que non hè sabents.
Es uelhs li ludien, li tremolauen es pòts.
De ressabuda dèc un còp ena taula e sautèren es causes qu'auie en era; un òme tan retengut…qu'ère eth prumèr viatge que li passaue.
Ei de besonh?, sorrisclèc.
Quin besonh n'auem?
Pr'amor qu'arrés siguec condamnat a trabalhs forçadi per tòrt mèn, aqueth vailet moric per ua malautia.
E, per çò dera sang vessada, jo qu'è estat castigat damb es mèns torments.
Ath delà, non me creiràn, non creiràn cap des mies pròves.
Me cau declarar-lo, me cau?
Pera sang vessada que sò prèst a patir tota era mia vida per çò de non hèr mau ara mia hemna e as mèns hilhs.
Serie just costar era sua perdicion, amassa damb era mia?
Non mos enganham?
A on ei aciu era vertat?
E arreconeisherà aguesta gent era vertat, l'avalorarà, l'estimarà?
E alavetz sentí tanta pena per eth que me pensi qu'auria compartit era sua sòrt per çò de solatjar-lo.
Me n'encuedè qu'estaue coma frenetic.
M'orrifiqué en compréner, non solet damb er enteniment, senon damb tota era mia amna, çò que li costaue aquera resolucion.
Deciditz eth mèn destin, sorrisclèc de nau.
Anatz, e declaratz-lo, li gasulhè.
Me manquèc era votz, mès ac gasulhè damb fermetat.
Cuelhí er Evangèli dera taula, ua traduccion russa, e li mostrè eth capitol 12, verset 24 de Sant Joan: "En vertat, en vertat vos digui: s'eth gran de horment non què en tèrra e se morís, demore eth solet; mès se se morís, balhe fòrça frut".
Qu'auia estat en tot liéger aguest verset abantes dera sua arribada.
Eth lo liegec.
Cèrt, didec, mès arric damb amarum.
Òc, quini orrors, didec ath cap d'uns moments de silenci, se pòden trapar en aguesti libres.
Qu'ei de bon hèr foter-l'ac a quauqu'un dauant deth nas.
E qui les a escrit?
Dilhèu a estat ua persona?
Qu'a estat er Esperit Sant, li digui.
Entà vos qu'ei aisit de parlar, encara arrie, mès ja lèu damb òdi.
Jo tornè a cuélher eth libre, lo daurí en un aute punt e li senhalè eth capitol 10, verset 31 dera Epistòla as Ebrèus.
Eth liegec: "Qu'ei ua causa orrorosa quèir en mans deth Diu viu!"
Lo liegec e lancèc eth libre.
Comencèc a tremolar.
Un verset terrible, didec, non se pòt remir, auetz sabut escuélher.
Se lheuèc dera cagira.
Ben, adishatz, dilhèu non vierè mès…mos veiram en paradís.
Atau, donc, que hè catorze ans que "queiguí en mans deth Diu viu", atau ei coma se criden, per tant, aguesti catorze ans.
Deman li demanarè ad aguestes mans que me desliuren…
Jo que volia abraçar-lo e punar-lo, mès non gausè, auie eth ròstre crispat e costaue guardar-lo.
Gessec.
M'ajulhè dauant era icòna e plorè per eth ara nósta plan Santa Vèrge, protectritz e intercessora.
Mieja ora s'auie passat pregant entre lèrmes, qu'ère ja tard, lèu es dotze dera net.
De ressabuda veigui que se daurís era pòrta, qu'ei eth qu'entre de nau.
Me demorè estonat.
A on auetz estat?, li preguntè.
Jo…, didec, me pensi que m'è desbrembat quauquarren…eth mocador, me pensi…ben, encara que non aja desbrembat arren, deishatz-me seir un moment…
Se seiguec en ua cagira.
Jo èra de pès ath sòn costat.
Me seiguí.
Mos estèrem atau un parelh de menutes, me guardaue fixaments e de pic diboishèc un arridolet ironic, que me'n brembi pro ben; ara seguida se botèc de pès, m'abracèc e me punèc…
Rebremba, didec, qu'è vengut un aute còp a veder-te.
M'entenes?
Rebreba'c!
Qu'ère eth prumèr viatge que me tractaue de tu.
E partic.
E atau siguec.
Aquera tarde jo non sabia qu'eth dia a vier ère eth sòn aniversari.
Darrèraments jo que non anaua entà nunlòc e per aquerò arrés m'ac auie dit.
Cada an en aguest dia s'amassaue fòrça gent en çò de sòn, qu'acodie aquiu tota era ciutat.
Aguest còp tanben acodic fòrça gent.
E vaquí que dempús deth repaish se place en miei dera sala damb ua huelha enes mans, ua denóncia peth menut dirigida as autoritats.
E, donques qu'es autoritats èren aquiu presentes, liegec sense demora aquera huelha a toti es arremassadi, e i auie en era ua descripcion complèta e detalhada deth sòn crim: "Coma eth monstre que sò, m'excusi deth tracte dera gent; Diu m'a visitat, acabaue era huelha, voi patir!".
Ara seguida, treiguec e botèc sus era taula tot çò que, sivans eth, provaue eth crim, qu'auie sauvat catorze ans: es objèctes d'aur panadi ara defuntada damb era intencion de desviar es sospeches, era midalha e era crotz que l'auie trèth deth còth (ena midalha i auie un retrait deth sòn prometut), un quasèrn de nòtes e, finauments, dues cartes: era ua deth sòn prometut, que l'anonciaue era sua pròcha arribada, e era responsa d'era, començada mès sense acabar, qu'auie deishat sus era taula entà manar-la per corrèu eth dia a vier.
Qu'auie cuelhut es dues cartes, entà qué?
Entà dempús sauvar-les catorze ans en sòrta de destruir es pròves?
E aquerò siguec çò que se passèc: toti se demorèren estonadi e espauridi, e arrés lo volec creir, a maugrat d'auer-lo escotat damb singular curiosèr, mès coma a un malaut, e pògui dies dempús en totes es cases s'auie resolvut e sentenciat qu'aqueth malerós s'auie tornat hòl.
Es autoritats e eth jutjat non aueren mès remèdi que balhar cors ath procediment, mès ath madeish temps que lo travèren: a maugrat de qué es objèctes e es cartes presentades hègen a pensar, se decidic que, encara qu'aguesti documents siguessen autentics, non se podie formular ua acusacion avienta solet sus aguesta basa.
Ath delà, es objèctes les ac podie auer balhat era, en èster coneishut sòn, coma mòstra de confiança.
Totun, me'n sabí qu'era autenticitat des objèctes siguec verificada mès tard per fòrça coneishudi e familhars dera defuntada e que en aguest particular non auie cap de dobte.
Mès tanpòc aguest cas ère destinat a arribar en soquèr.
Uns cinc dies dempús mo'n sabèrem de qué eth praube martir auie emmalautit e de qué se cranhie pera sua vida.
Que non saberia explicar quina malautia auie, diden que se tractaue de palpitacions, mès se sabèc qu'un grop de mètges, a instàncies dera hemna, auien examinat tanben eth sòn estat mentau e auien estimat que i auie deméncia.
Jo non didí arren, encara que de seguit vengueren a interrogar-me, mès, quan volí visitar-lo, m'ac empachèren un e un aute viatge, mès que mès era sua hemna.
Mès que non siguec solet era sua hemna, tota era ciutat la cuelhec damb jo, e me colpauen; "Qu'auetz estat vos", didien.
Jo sauvaua silenci, erós ath hons dera mia amna pr'amor que vedia era indobtabla misericòrdia divina damb aqueth que s'auie revelat contra eth madeish e s'auie castigat ada eth madeish.
Mès que non podia creir ena sua holia.
A tot darrèr, me permeteren veder- lo, eth madeish ac auie exigit tu per tu, entà dider-se adiu de jo.
Entrè e de seguit me n'encuedè de qué non solet es sòns dies senon es sues ores èren compdades.
Estaue fèble, auriò, es mans li tremolauen, s'estofaue, mès era sua guardada ère trenda e alègra.
S'a consumat!, me didec.
Non li didí que m'ac auien empedit.
Diu qu'a auut pietat de jo e me cride ath sòn costat.
Sai qu'era vida m'esguitle, mès per prumèr viatge en fòrça ans que senti patz e alegria.
De pic sentí eth paradís ena mia amna, sonque complir çò que me calie.
Ara gausi estimar as mèns hilhs e punar-les.
Que non me cren, arrés m'a creigut, ne era mia hemna, ne es jutges; tanpòc me creiràn jamès es mèns hilhs.
En aquerò que veigui era misericòrdia de Diu damb es mèns hilhs.
Jo morirè, mès eth mèn nòm, entada eri, non demorarà enlordit.
Ara que senti a Diu, eth mèn còr s'alègre coma en paradís…è complit damb eth mèn déuer…
Non podie parlar, s'estofaue, me sarraue damb fòrça era man, me guardaue damb fervor.
Mès que non mos estèrem en tot parlar guaira estona, era sua hemna non paraue de pistar.
Totun açò, me gasulhèc:
Te'n brembes de quan tornè aqueth viatge ena tua casa, tath pic dera mieja net?
E de qué te manè que non ac desbrembèsses?
Sabes tà qué venguí?
Qu'auia vengut a aucir-te!
M'estrementí.
Auia gessut dera tua casa ena escurina, romè pes carrèrs en tot pelejar contra jo madeish.
E còp sec sentí tant d'òdi contra tu qu'eth mèn còr a penes ac podie sostier.
Que non ei que cranhèssa que me denoncièsses (ne se m'acodic), mès pensaua: "Com lo vau a guardar se non m'acusi?".
E m'ère parièr que siguesses en aute costat deth mon: non podia tier era idia que siguesses viu e qu'ac sabèsses tot e que me jutgèsses.
T'auia en òdi, coma se tu siguesses era causa de tot e auesses eth tòrt de tot.
Alavetz entornè ena tua casa, me'n brembaua qu'ena taula i auie ua daga.
Me seiguí e te demanè que te seiguesses, e me demorè ua menuta pensant.
Se t'aucia, aguest crim, de quinsevolh manèra, qu'aurie supausat era mia perdicion, a maugrat de non revelar eth mèn crim anterior.
Mès que non pensè en aquerò, e en aqueth moment non volia pensar.
Mès eth Senhor vencec ath diable en mèn còr.
Te cau saber, ça que la, que jamès as estat tant apròp dera mòrt.
Moric ua setmana dempús.
Tota era ciutat acompanhèc eth sòn taüt enquiara hòssa.
Eth protoprèire didec ues paraules plan sentudes.
Se planhèren dera terribla malautia qu'auie acabat damb es sòns dies.
Mès tota era ciutat se lheuèc contra jo quan l'acoguèren, autanplan deishèren de receber-me.
Qu'ei cèrt que bèri uns, pògui ara prumeria, mès dempús cada viatge mès, comencèren a creir ena vertat dera sua confession e comencèren a visitar-me e a interrogar-me damb gran curiosèr e plaser, pr'amor qu'er òme s'alègre damb era queiguda deth just e damb eth sòn escarni.
Mès jo que sauvè eth silenci e pòc dempús abandonè era ciutat.
Cinc mesi dempús siguí distinguit peth nòster Senhor entà començar un camin fèrm e beròi e benedidí eth dit invisible que m'auie mostrat tan claraments aguest camin.
E ath tormentat sèrv de Diu Mijail que l'è present enes mies oracions cada dia enquiath dia d'aué.
Pairs e mèstres, què ei un monge?
Enes nòsti dies, en mon illustrat aguesta paraula quauqui uns la pronóncien a manèra de burla e d'auti coma un insult.
E era causa va a pejor.
Qu'ei vertat, ai!, qu'ei vertat que non manquen en monacat fòrça parasits, voluptuosi, sensuaus e gandiaires impudics.
Aguesti son es que senhale era gent deth mon, illustrada: "Vosati, diden, ètz uns guiterosi, qu'ètz es membres inutils dera societat, viuetz deth trabalh des auti, miserables desvergonhadi".
Mentretant, son plan nombrosi en monacat es bravi e umils, es que desiren eth recuelhement e era oracion fervorosa en silenci.
Ad aguesti que les senhalen mens e autanplan les dèishen d'anar, e guaire se susprenerien se m'entenessen a díder que d'aguesti monges sometudi e assedegadi d'oracion solitària dilhèu vierà era sauvacion dera tèrra russa!
Pr'amor que de vertat son premanidi en silenci "entath dia, ora, mes e an".
De moment en sòn arrecès sauven era imatge de Crist, beròia e inalterabla, damb era puretat dera vertat divina, des Pairs dera Glèisa, des apostòls e des martirs e, quan sigue de besonh, la mostraràn ara vertat trantalhanta deth mon.
Aguesta qu'ei ua grana idia.
Aguesta estela brilharà dès er orient.
Aquerò ei çò que jo pensi des monges.
Dilhèu enganhat?
Dilhèu damb arrogància?
Guardatz es laïcs e tot aguest mon que s'exalte peth dessús deth pòble de Diu, non ei aquiu descarada era imatge de Diu e era sua vertat?
Eri que tien era sciéncia, e ena sciéncia solet existís çò qu'ei estacat ath sens.
Tant qu'eth mon espirituau, era mitat superiora der èsser uman, a estat completaments refusada, hèta enlà damb cèrta solemnitat, damb òdi autanplan.
Eth mon qu'a proclamat era libertat, mès que mès enes darrèri tempsi e, qué vedem en aguesta libertat sua?
Solet esclavitud e suicidi!
Non te cau pòur de satisfèr-les, ath contrari, multiplica-les", vaquí era doctrina aplicada en mon.
Aquiu ei a on guarden era libertat.
E, quin ei eth resultat d'aguest dret ar aument des besonhs?
Entre es rics, er isolament e eth suicidi espirituau, e entre es praubi, enveja e assassinat, pr'amor que les an balhat uns drets, mès non les an ensenhat es mejans entà satisfèr es sòns besonhs.
Diden qu'eth mon ei cada viatge mès junhut, que se crèe ua relacion frairau en escuerçar-se es distàncies, en transmeter-se es pensaments per aire.
Ai!, non vos credatz a ua semblabla union entre era gent!
En enténer era libertat coma un aument e un rapid aleujament des besonhs, altèren era sua pròpia natura, pr'amor que neurissen fòrça talents e costums estupids e mancadi de sens, soent fantasies asenades.
Hèr taulejades, viatjar, tier cars, dignitats e esclaus ath sòn servici se considère ja un besonh que per eth, per çò d'assadorar-lo, li cau sacrificar era vida, er aunor e er amor ath pròche, e era gent arribe a aucir-se se non la pòt arténher.
Que campam çò de madeish entre aqueri que son mens rics, e entre es praubi es besonhs sense arténher e era enveja peth moment s'estofen en alcoòl.
Mès lèu-lèu non s'embriagaràn damb vin senon damb sang: ad aquerò les possen.
E jo vos demani: ei liure aguest òme?
Coneishí a un "lutaire des idies", me condèc que, quan lo privèren deth tabac ena preson, lo martirizèc autant aguesta privacion que, a cambi de tabac, siguec a mand de tradir es sues "idies".
E quauquarrés atau ditz: "Vau a lutar pera umanitat".
Mès a on anarà aguest òme e de qué serà capable?
Dilhèu hèsque ua accion rapida, mès que non resistirà guaire temps.
E non ei estranh qu'en sòrta d'arténher era libertat, age queigut ena esclavitud; en sòrta de servir ara fraternitat e ara union dera umanitat, age queigut, peth contrari, ena desunion e en isolament, coma me didie ena mia joenesa er mèn enigmatic òste e mèstre.
E plan per açò, en mon s'esten era idia deth servici ara umanitat, dera fraternitat e dera integritat des persones e, encara que cèrtaments se trape aguesta idia, qu'ei cuelhuda ja damb burla, mès com des.heir-se des costums?
A on anarà aguest captiu tant acostumat a assadorar es sòns infiniti besonhs, qu'eth madeish s'a inventat?
Qu'ei isolat, e l'ei parièr çò d'universau.
A artenhut a apilerar mès bens, mès era sua alegria ei mendre.
Plan desparièra ei era vida monacau.
Era gent hè burla dera aubediéncia, deth dejun e dera pregària, mès solet en eri se trape eth camin dera libertat autentica, vertadèra: saucli en jo es besonhs superflús e non de besonh, someti e castigui damb era aubediéncia era mia volentat capinauta e plia d'amor pròpi, e atau, damb era ajuda de Diu, artenhi era libertat d'esperit e, damb era, eth gòi espirituau.
Qui ei mès dable entà ennautir ua grana idia e botar-se ath sòn servici, eth ric isolat o eth que s'a desliurat dera esclavitud des objèctes e costums?
Repoteguen ath monge eth sòn isolament: "T'isòles entre es paredaus deth monastèri entà sauvar-te a tu madeish, mès t'as desbrembat deth servici frairau ara umanitat".
Mès, vam a veir, qui contribusís damb mès afogadura ara fraternitat?
Pr'amor que non èm nosati que viuem isoladi, senon eri, a maugrat de qué non ac veiguen.
De temps de memòria perduda qu'an gessut d'entre nosati destacades figures deth pòble, per qué non ne pòt gèsser tanben ara?
Aguesti umils e bravi dejunaires e observaires deth vòt de silenci se lheuaràn e vieràn a tier eth sòn prètzhèt.
Deth pòble vierà era sauvacion dera Rus.
Totstemp eth monastèri rus a estat damb eth pòble.
S'eth pòble ei isolat, tanben nosati seram isoladi.
Eth pòble cre coma nosati, e er òme public que non sigue credent non harà jamès arren en Russia, encara que sigue de còr sincèr e d'intelligéncia geniau.
Rebrembatz aquerò.
Eth pòble s'acararà damb er atèu e lo vencerà e surgentarà era Rus amassada ena ortodòxia.
Susvelhatz ath pòble e protegitz eth sòn còr.
Aguesta qu'ei era mission deth monge, pr'amor qu'aguest pòble ei portaire de Diu.
Diu mèn, qui pòt remir que tanben entre eth pòble i a eth pecat.
E era ahlama dera depravacion creish ath mès córrer, damb cada ora que se passe, en tot esparger- se de naut a baish.
Er isolament qu'auance en pòble: abonden es arremassaires e es espleitaires; eth mercadèr aspire cada viatge a mès aunors e, encara que non age formacion, sage de hèr-se veir instruit e damb aguesta fin tracte damb un maishant mensprètz es usatges ancians e enquia s'avergonhe dera fe de sa pairs.
Tracte damb es princes, mès que non ei qu'un campanhard deishat d'anar.
Eth pòble qu'ei poirit per tòrt der alcoòl e ei incapable de desliurar-se'n d'eth.
Guaira crudeutat damb era familha, damb era esposa, autanplan damb es hilhs; tot per tòrt der alcoòl.
Autanplan a mainatges de dètz ans è campat enes usines: aflaquidi, passidi, acorbaishadi e ja descaminadi.
Ua sala estofanta, ua maquina bassacant, tot eth sant dia de trabalh, paraules obscènes e alcoòl, alcoòl!
Aquerò ei çò qu'a de besonh era amna d'ua creatura tan petita?
Çò qu'a de besonh ei solei, jòcs e boni exemples pertot e, aumens, un shinhau d'amor.
Aquerò que s'a d'acabar, monges, que non se torture as mainatges, lheuatz-vos e predicatz, lèu, lèu.
Mès Diu que sauvarà a Russia, pr'amor que, encara qu'er òme deth poble s'age descaminat e ja non posque renonciar ath pecat pudentós, se'n sap qu'aguest pecat pudentós ei maudit per Diu, que hè mau quan pèque.
Atau donc, eth nòste pòble encara cre incansablaments ena vertat, accèpte a Diu e plore esmoigut.
Non se passe madeish damb es que son naut de tot.
Aguesti, en tot seguir era sciéncia, vòlen instaurar era justícia en tot tier solet eth sòn intellècte, mès ara ja sense Crist, non coma abantes, e an proclamat que non existís eth crim, que non existís eth pecat.
En aquerò, dèth sòn punt d'enguarda, que son acertadi, pr'amor que, sense Diu, com a d'auer crim?
En Euròpa eth pòble se lhèue contra es rics en tot recórrer ara fòrça e, pertot, es capmèstres populars l'amien tath vessament de sang e l'ensenhen qu'era sua ira ei justa.
Mès, "maudita era sua ira, per èster tan afogada".
Eth Senhor sauvarà a Russia, madeish qu'ac a hèt en fòrça escadences.
Era sauvacion vierà deth pòble, dera sua fe e dera sua umilitat.
Pairs e mèstres, tietz compde dera fe deth pòble, e aquerò non serà un sòmni: tostemp m'a estonat era dignitat beròia e vertadèra deth nòste gran pòble, jo que l'è vista personauments, ne posqui balhar testimòni, l'è vista e m'a estonat, l'è vista autanplan a maugrat dera pudentor des pecats e der aspècte miserable deth nòste pòble.
Dempús de dus sègles d'esclavitud, eth nòste pòble non se mòstre servil.
Qu'ei liure pera sua portadura e peth sòn tracte, mès sense ofensar.
E non ei venjatiu ne envejós.
T'aunori, mès que sai que jo tanben sò un òme.
En tot aunorar-te sense enveges, atau precisaments hèsqui veir ath tòn dauant era mia dignitat umana".
En vertat, se non ac diden atau (pr'amor qu'encara non ac saben díder), òc qu'actuen atau; jo madeish ac è vist, jo madeish ac è experimentat e, credetz-me, coma mès praube e mès baish ei eth nòste òme rus, mès se ve en eth era polida vertat, pr'amor qu'es mès rics entre eri, es arremassaires e es espleitaires, son enòrmaments corruptes e, plan, plan d'aquerò ei degut ara nòsta negligéncia e ath nòste descuet!
Mès Diu que sauvarà ara sua gent, donques que Russia ei grana ena sua umilitat.
Sònii a veir, e semble que ja ac veiga damb claretat, eth nòste avier: serà tau, qu'enquia e tot eth nòste ricòt mès depravat acabarà en tot avergonhar-se dera sua riquesa dauant es praubi, e eth praube, en veir aguesta umilitat, la comprenerà e s'autrejarà damb alegria, e responerà damb doçor ad aguest polit acte d'umilitat.
Credetz-me, vierà atau, entad açò mos dirigim.
Solet ena dignitat espirituau der òme se trape era egalitat, e aquerò solet entre nosati s'arribarà a compréner.
S'auesse frairs, que i aurie fraternitat, mès enquia que non age fraternitat non i aurà repartiment.
Sauvem era imatge de Crist que, tau qu'ua pèira preciosa, irradiarà era sua lum entà tot eth mon…
Atau sigue, atau sigue!
Pairs e mèstres, un viatge m'arribèc quauquarren esmovent.
En mèn peregrinatge, en caplòc dera província de K., me trapè ath mèn ancian planton Afanasi; s'auien passat ueit ans dès que m'auia desseparat d'eth.
Me vedec per edart en mercat, s'apressèc ath córrer e, Diu mèn, s'alegrèc autant que se lancèc ath dessús mèn: "Batiushka, senhor, ètz vos?
De vertat que vos veigui?".
Me hec a vier en çò de sòn.
Que ja s'auie licenciat, ère maridat, e auie portat en mon dus mainatges.
Viuie damb ua hemna qu'amiaue un taulatge de venda ath detalh en mercat.
Era cramba qu'ère prauba, mès nèta, alègra.
M'aufric sèti, premanic eth samovar, manèc a quèrrer ara sua hemna.
Qu'ère coma s'era mia preséncia siguesse ua hèsta.
Me hec a vier as sòns hilhs: "beneditz-les batiushka".
E l'ac expliquè coma podí.
E atau ei era gent: me guardaue e ère incapable de compréner que jo, eth sòn ancian senhor, un oficiau, siguessa aquiu damb aquera portadura e aqueth abit, autanplan se metec a plorar.
Dèisha mielhor, estimat amic, qu'era tua amna s'alègre per jo, amic, pr'amor qu'eth mèn camin ei alègre e luminós".
Non parlèc guaire, solet alendaue e botjaue eth cap damb trendesa.
Li responi: "l'autregè ath monastèri, a on viuem en comunautat".
Dempús deth tè, ja me premania a dider-me adiu e, de suspresa, me trè ua poltina10 coma don entath monastèri, e veigui que me bote ena man ua auta poltina e s'esdègue a dider-me: "Aguesta qu'ei entà vos, peregrin e viatgèr, dilhèu vos vage ben, batiushka ".
Acceptè era sua moneda, m'inclinè dauant d'eth e dera sua hemna e partí content, pendent eth camin qu'anaua pensant: "Ara es dus, eth ena sua casa e jo caminant, probablaments alendem, e tanben arriram alègres, damb gòi en nòste còr, 10 moneda de 50 kopeks.
Que non l'è tornat a veir d'alavetz ença.
Siguí eth sòn senhor e eth eth mèn vailet, mès en aqueri moments mos punèrem damb afeccion e esmoigudi espirituauments, ua grana comunion umana gessec entre nosati.
Que i è pensat fòrça en aquerò e ara me pensi açò: dilhèu ei tant inconcebible qu'aguesta union tan grana e tan simpla, se posque dar, ath sòn temps, pertot entre es gents de Russia?
Me pensi qu'arribarà e qu'era ora ei apròp.
E per çò des sirvents, ahigerè çò que seguís: abantes, de joen, m'embestiaua fòrça damb eri: "era codinèra a servit eth repaish plan caud, er planton non m'a espolsetat eth vestit".
Mès de ressabuda m'illuminèc un rasonament deth mèn estimat frair que jo l'auia entenut ena mainadesa: "Dilhèu me meriti que un aute me servisque?
Com ei possible que jo lo balda a còps pera sua praubetat, pera sua ignorància?".
E tanben alavetz m'estonèc qu'enquia es pensaments mès simples, es mès evidents, venguen tan tard ena nòsta tèsta.
Que non ei possible un mon sense sirvents, mès que te cau comportar damb eri de tau forma que siguen mès liures d'esperit que se non siguessen sirvents.
E per qué non posqui jo servir ath mèn sirvent de manèra qu'eth ac veigue, mès sense orgulh dera mia part e sens maufidança dera sua?
Per qué non pòt èster eth mèn sirvent coma un parent, de sòrta qu'ara fin l'admeta ena mia familha e m'alègra d'aquerò?
Autanplan aué en dia aquerò que serie possible, mès servirà de base entara grana union futura dera gent, quan es òmes non cèrquen sirvents e non desiren convertir en sirvents as sòns semblables, tau que se passe ara; ath contrari, desiraràn damb tota era sua fòrça convertir-se en sirvents de toti, en tot seguir er Evangèli.
Serà solet un sòmni qu'a tot darrèr er òme trape era sua felicitat solet enes capitades dera instruccion e dera caritat, e non en plasers crudèus, coma ara, era gorjaria, era luxúria, era arrogància, era vantaria e eth vam envejós de superar as auti?
Creigui fèrmaments que non ei atau e qu'eth dia ei pròche.
Era gent arrís e demane se quan vierà aguest dia e se de vertat semble qu'arribarà.
E jo me pensi qu'aguest gran prètzhèt l'amiaram a tèrme damb Crist.
Guaires idies a auut ena tèrra, ena istòria dera umanitat, qu'èren inconcebibles a penes dètz ans abantes qu'an campat bèth dia, quan les a arribat era sua ora misteriosa, e s'an esparjut per tota era tèrra?
Atau se passarà damb nosati e eth nòste pòble irradiarà era sua lutz entath mon e era gent diderà: " Era pèira qu'es contructors refusèren s'a convertit en pèira angulara".
E ad aqueri que hèn burla se les poirie preguntar: se çò de nòste ei un sòmni, vosati quan bastiratz eth vòst edifici e instauraratz era justícia en tot compdar solet damb eth vòste enteniment, sense Crist?
Encara qu'asseguren que son eri, peth contrari, es que caminen entara union des òmes, aquerò que solet s'ac cren es mès simplets d'eri, e enquia e tot mos cau estonar dera sua simplicitat.
Çò de cèrt ei que i a mès fantasia soniaira en eri qu'en nosati.
Pensen en instaurar era justícia, mès, en auer refusat a Crist, vieràn de negar eth mon de sang, pr'amor qu'era sang cride ara sang e qui desengaine era espada a espada morirà.
E, se non siguesse pera promesa de Crist, s'exterminarien es uns as auti enquia que solet restèsse es dus darrèrs òmes sus era tèrra.
Qu'ei çò que se passarie, se non siguesse pera promesa de Crist d'escuerçar aguesti dies en atencion as moishi e as umils.
En auti tempsi, encara damb eth mèn unifòrme d'oficiau, dempús deth düèl, me venguec de parlar en public sus es sirvents, e me'n brembi que toti se demorauen estonadi: "Qu'ei que mos cau hèr sèir ath sirvent en faultulh, didien, e mestrar-li eth tè?"
E era mia responsa alavetz ère: "Per qué non, encara que sonque sigue de quan en quan?"
E toti se meteren a arrir.
Era sua pregunta qu'ère frivòla, mès que me pensi que i a quauquarren de vertat en era.
Joen, non te'n desbrembes de pregar.
En cada oracion tua, s'ei sincera, miralharà un sentiment nau e, damb eth, ua idia naua qu'abantes desconeishies e que te confortarà.
E compreneràs qu'era pregària ei educacion.
Rebremba: cada dia, e tant que pogues, repetís entath tòn laguens: "Senhor, tie pietat de toti es qu'aué se presenten dauant tòn".
Pr'amor qu'en cada ora e en cada instant milèrs de persones pleguen de víuer en aguesta tèrra e es sues amnes se presenten dauant de Diu, e fòrça se diden adiu dera tèrra en solitud, ignorades, tristes e malencònies, sens qu'arrés se planhe d'eres o se'n sàpie ne tansevolhe se son viues o non.
Ara ben, qu'ei possible que der aute extrèm dera tèrra estant, era tua oracion pera pòsa etèrna d'ua d'aguests persones se lhèue enquiath Senhor, a maugrat de qué tu non la coneishes en absolut, ne era a tu.
Era sua amna, que se presente plia de pòur dauant deth Senhor, s'esmò en sénter qu'en aguest instant quauquarrés prègue per era, que i a encara ena tèrra un èsser uman que l'estime.
Diu vos guardarà damb mès benvolença as dus, pr'amor que se tu as auut pietat de ua auta persona, tanben l'aurà Eth, infinitaments mès misericordiós e plen d'amor que tu.
E la perdonarà en consideracion a tu.
Frairs, non cranhetz eth pecat dera gent, estimatz as persones tanben damb es sòns pecats, pr'amor qu'aguest amor ei parièr ar amor divin e ei eth cimalh der amor ena tèrra.
Estimatz era òbra complèta de Diu, cada gran de sable, cada huelha, cada arrai auetz d'estimar.
Estimatz as animaus, estimatz es plantes, estimatz totes e cadua des causes.
S'estimes totes e cadua des causes, en eres perceberàs eth mistèri divin.
Quan l'ages percebut un còp, lo començaràs a conéisher sense pòsa cada viatge mès, toti es dies.
E a tot darrèr estimaràs a toti sense excepcion, damb un amor universau.
Estimatz as animaus: Diu que les a balhat un rudiment d'intelligéncia e ua tranquilla alegria.
Non les ac treboletz, non les torturetz, non les treiguetz era sua alegria, non vos acaretz ara idia de Diu.
Òme, non t'exaltes peth dessús des animaus: aguesti que non coneishen eth pecat, tant que tu, damb tota era tua granor, corrompes era tèrra damb era tua preséncia e dèishes ua tralha de poiridura…ai!, lèu toti nosati!
Estimatz sustot as mainatges, pr'amor que tanben eri son blossi coma es angels e viuen entà atrendir-mos, entà purificar eth nòste còr e entà balhar-mos exemple.
Ai!, d'aqueth qu'ofense a un mainatge!
A viatges un que se sent perplèx dauant de cèrtes idies, sus tot en veir eth pecat enes persones, e se pregunte: "Me cau recórrer ara fòrça o ar amor umil?"
Era decision tostemp serà: "Recorrerè ar amor umil".
Se cuelhes aguesta decision entà tostemp, estaràs en condicions de conquistar eth mon.
Era umilitat afectuosa qu'ei era fòrça mès terribla de totes, non i a arren de parièr.
Cada dia e cada ora, en cada moment, suenha-te e tie compde de qué eth tòn aspècte sigue polit.
Se passe qu'as vengut ath cant d'un mainatge petit, as vengut emmaliciat, damb bèra paraula non avienta, embestiat; que pòt èster que tu non te n'ages encuedat deth mainatge, mès eth òc que t'a campat e ei possible qu'era tua mina malerosa e impia s'age gravat en sòn còr sens defensa.
Non ac sabes, mès dilhèu as semiat en eth un mau seme qu'acabe creishent, e tot per tòrt de non auer tengut compde dauant deth mainatge, per tòrt de non auer-te bohat laguens un amor prudent e actiu.
Frairs, er amor qu'ei eth nòste mèstre, mès que mos cau saber-lo aquerir, pr'amor qu'ei mauaisit d'arténher, se pague ath prètz deth pebe, damb fòrça trabalh e dempús de fòrça temps, donques que non ei pro d'estimar un instant, per edart, senon que mos cau estimar de contunh.
Quinsevolh pòt estimar per edart, tanben un òme marrit.
Eth mèn joen frair demanaue perdon as audèths: que semblaue ua causa sense cap de sens, mès eth auie rason, perque, coma en ocean, tot rage e ei connectat; se tòques quauquarren en bèth lòc, aquerò que repercutís ena auta punta deth mon.
Admetam que sigue ua lhocaria eth hèt de demanar perdon as audèths, mès es audèths, es mainatges, quinsevolh animau que sigue apròp de tu estarà mès a gust se tu t'amuishes mès agradiu de çò que n'ès ara, per pòc que sigue.
Que tot ei coma en ocean, vos digui.
E alavetz, tormentat per un amor universau, coma en ua sòrta d'extasi, començaràs a pregar as audèths entà que t'absolven des tòns pecats.
Tie en bona estimacion aguest entosiasme, encara qu'ara gent li semble quauquarren absurd.
Amics mèns, demanatz-li a Diu alegria, sigatz alègres coma es mainatges, coma es audèths deth cèu.
E qu'en vòste anament non vos trebole eth pecat der òme, non vos cau pòur de qué s'esface era vòsta òbra e l'empedisque realizar-se, non digatz: "Fòrt ei eth pecat, fòrta ei era impietat, fòrt ei eth mau ambient e nosati èm solets e sense fòrces, eth mau ambient mos anulle e non permet qu'era bona òbra balhe eth frut".
Hètz-vos enlà der aclapament!
Solet i a ua forma de sauvar-se: cargar damb era responsabilitat de toti es pecats des òmes.
Amic, de vertat qu'aquerò ei atau, pr'amor que tant lèu te tengues responsable sinceraments de tot e de toti, de seguit veiràs qu'açò se passe en realitat e que tu ès colpable per toti e per tot.
Se te cales ena guitèra e ena impoténcia dauant dera gent, acabaràs en tot participar der orgulh satanic e repotegant de Diu.
Sus er orgulh satanic pensi aquerò: que non ei dificil ena tèrra vier a comprener-lo e per aquerò ei tant aisit quèir ena errança e iniciar-se en era, en tot creir ath delà, que hèm quauquarren gran e beròi.
Qu'ei cèrt que semble que vagam pera tèrra e, se non siguesse pera preciosa imatge de Crist qu'auem dauant de nosati, seríem totafèt descaminadi, madeish qu'eth gènre uman abantes deth deluvi universau.
Fòrça causes dera tèrra mos an estat amagades, mès a cambi se mos a autrejat eth don secret e misteriós de percéber eth nòste viu ligam damb un aute mon, damb eth mon celestiau e superior; ath delà, era arraïc des nòsti pensaments e sentiments que non ei aciu, senon en d'auti mons.
Per aquerò diden es filosòfi que non ei possible compréner ena tèrra era esséncia des causes.
Diu que cuelhec semes de d'auti mons e les semièc ena tèrra e cultivèc eth sòn pròpi jardin; e tot aquerò que podie germiar germièc, mès çò qu'ei cultivat viu e se tie viu gràcies ara sensacion de contacte damb auti mons misteriosi; se s'aflaquís o s'esbauce en tu, aguesta sensacion, tanben se morís çò qu'ei cultivat en tu.
E te tornaràs indiferent ara vida e vieràs a auer-la en òdi.
Atau ac veigui jo.
Sus era fe enquiath darrèr moment.
Mès que mès te cau rebrembar que non pòs èster jutge d'arrés.
Pr'amor que non pòt auer sus era tèrra un jutge entàs criminaus s'abantes aguest madeish jutge non se reconeish tan criminau coma eth que s'està ath dauant sòn e admet que, abantes qu'arrés, ei colpable peth crim deth que tie ath sòn dauant.
Quan comprene açò, alavetz serà capable de convertir-se en jutge.
Per mès asenada que semble, aguesta qu'ei era vertat.
Pr'amor que se jo auessa estat just, dilhèu non auria ath mèn dauant a un criminau.
S'ès capable d'assumir eth crim deth criminau qu'as ath dauant e que jutges en tòn còr, alavetz assumis-ac de seguit e patís per eth, mès ada eth dèisha-lo partir sense repotegar-lo.
E, s'era pròpia lei te place de jutge, actua tanben damb aguest esperit tostemp que te sigue possible: eth partirà liure e se condemnarà ada eth madeish damb mès severitat de çò qu'ac haries tu.
Se s'aluenhe insensible dauant dera tua benediccion, en tot arrir-se'n de tu, non quèigues ena temptacion: que vò díder qu'encara non l'arribat era ora, mès que l'arribarà ath sòn temps.
E, se non l'arribe, qu'ei parièr: se non ei eth, serà un aute qu'ac comprene per eth, e patirà e se condemnarà e era vertat demorarà assegurada.
Crei-t'ac, crei-t'ac sense dobtar, pr'amor qu'aciu ei a on jatz tota era esperança e tota era fe des sants.
Trabalha sense pòsa.
Se pes nets, en recuelher-te era sòn, rebrembes: "Que non è complit damb çò que me calie", lhèua-te de seguit e complis-ac.
S'ath tòn entorn i a gent marrida e insensibla que non te vò escotar, ajulha-te ath sòn dauant e demana-les perdon, pr'amor que de vertat tu ès eth colpable de qué non te volguen escotar.
E, se non pòs parlar damb es que son embestiats, sigues eth sòn sirvent en silenci, en tot umiliar-te sense pèrder jamès era esperança.
E s'encara atau toti t'abandonen e te hèn enlà ara valenta, quan te demores solet què sus era tèrra e puna-la, banha-la damb es tues lèrmes e era tèrra t'aufrirà eth frut des tues lèrmes, encara qu'arrés te veigue ne t'entene ena tua soletat.
E, se vos trapatz dus parièrs, alavetz seratz tot un mon, un mon d'amor actiu: abraçatz-vos trendaments e laudatz ath Senhor, perque, encara que sigatz dus, era sua vertat s'a complit.
Se tu peques e te sentes morauments aclapat pes tòns pecats o per un pecat sobte, alègra-te per aute, alègra-te peth just, alègra-te pr'amor que, se tu as pecat, eth contunhe a èster just e non a pecat.
Mès, s'era mauvestat des òmes te suslhèue damb indignacion e insuperabla pena, enquiath punt de desirar resvenjar-te des marrits, cranh aguest sentiment mès que quinsevolh auta causa; cèrca ath córrer un torment, coma se sigueses tu eth colpable d'aguesta mauvestat des òmes.
Carga ath tòn dessús aguest torment e sosten-lo; atau se padegarà eth tòn còr e comprenerà qu'ès tu eth colpable perque, en èster tu eth solet sense pecat, que poiries auer illuminat as maishants, mès que non ac heres.
Se les auesses illuminat, era tua lutz aurie alugat eth camin as auti, e eth que hec ua mauvestat dilhèu non l'aurie hèta dejós era tua lutz.
E, en cas que tu les illumines e ves qu'era gent non se sauve ne tansevolhe jos era tua lutz, tu ten-te fèrm e non dobtes dera fòrça deth règne des cèus.
Tie fe que, s'ara non s'an sauvat, se sauvaràn dempús.
E, se non se sauven dempús, se sauvaràn es sòns hilhs, pr'amor qu'era tua lum non morirà encara que tu ages mòrt.
Er òme just que partís, mès era sua lum que se demore.
Es òmes tostemp se sauven dempús dera mòrt deth sòn sauvador.
Eth genre uman non accèpte as sòns profètes e les mautracte, mès era gent estime as sòns martirs e aunore as qu'an estat martirizadi.
Trebalhes entar universau, bastisses er avier.
Jamès cèrques cap recompensa, pr'amor que ja sense era ei grana era tua recompensa en aguesta tèrra: era felicitat espirituau que solet eth just artenh.
Non cranhes ne as nòbles ne as fòrts, mès sigues tostemp sabent e beròi.
Te cau conéisher es limits, te cau conéisher es tèrmes, apren-les.
Quan te demores solet, prèga.
Estima er acte de calar-te de jolhs en tèrra e curbir-la de punets.
Puna era tèrra sense pòsa, estima-la insadorablaments, estima a toti, a tot, cèrca er extasi e era exaltacion.
Banha era tèrra damb es lèrmes dera tua alegria e estima aguestes lèrmes.
Non t'avergonhes dera tua exaltacion, estima-la, pr'amor qu'ei un gran don de Diu, e non les autrège a toti, solet as escuelhudi.
Pairs e mèstres, jo me demani: "Qué ei eth lunfèrn?"
Un solet viatge, en ua existéncia infinita e incommensurabla autant en temps qu'en espaci, en aparéisher ena tèrra li siguec balhada a ua creatura espitituau era capacitat de dider-se ada era madeisha: "Jo sò, jo estimi".
Un còp, solet un còp, li siguec balhat un instant d'amor actiu, viu, e entad açò li siguec balhada era via terrenau e, damb era, es tempsi e es tèrmes, e se passèc qu'aguesta erosa creatura refusèc aguest valuós don, non l'avalorèc, non l'estimèc, lo menspredèc e se tornèc insensible.
Pr'amor que ve damb claretat e eth madeish se ditz: "Ara que ja è coneishença e, encara qu'aja desirat estimar, ja non i aurà sacrifici en mèn amor, non i aurà tanpòc ofrenda, pr'amor que ja s'a acabat era mia vida terrenau e non vierà Abraham damb ua soleta gota d'aigua viua (ei a díder, damb eth don renauit d'ua vida terrenau coma era anteriora, actiua) entà refrescar era ahlama dera set d'amor espirituau qu'ara en era me cremi, en tot auer-la refusat ena tèrra.
Que ja non i é mès era vida e non i serà mès!
Encara que balharia content era mia vida pes auti, ja non ei possible, pr'amor qu'aguesta vida (era que poirie autrejar-me coma ofrenda d'amor) s'a passat e ara i a un abisme entre aguesta vida e aguesta existéncia".
Que parlen des alhames materiaus deth lunfèrn: non voi entrar en aguest mistèri e m'espaurís, mès me pensi que, s'auesse ahlames materiaus, reauments m'alegraria, pr'amor que m'imagini qu'en torment materiau un se poirie desbrembar per un instant deth patiment espirituau, plan mès terrible.
E non ei possible desseparar-se d'aguest patiment espirituau, pr'amor que non ei un patiment extèrn, senon intèrn.
E, encara que siguesse possible desseparar-se'n, me pensi qu'alavetz eth sòn malur que serie encara mès amargant.
A maugrat qu'es justi deth paradís lo perdonèssen, en contemplar eth sòn torment, e en sòn amor infinit lo cridèssen ath sòn costat, aquerò non harie qu'aumentar eth sòn torment, pr'amor que s'alugarie damb mès fòrça era ahlama dera set d'amor recipròc, actiu e arregraït, que ja non ei possible.
Totun, ena incertitud deth mèn còr, pensi qu'era consciéncia d'aguesta impossiblitat li servirie a tot darrèr d'aleujament, donques qu'en acceptar er amor des justi sense possibilitat de retribuir-les-ac, en aguesta submission e en aguest acte d'umilitat traparà fin finau cèrta imatge d'aguest amor actiu que menspredèc ena tèrra, e ua accion enquia un cèrt punt semblabla…
Frairs e amics, que me hè dò de non sabè'c exprimir damb claretat.
Mès, ai d'aqueth que se destruís ada eth madeish ena tèrra!, ai d'es suicides!
Creigui que non i pòt auer arrés mès malerós qu'eri.
Qu'ei un pecat, mos diden, pregar a Diu per eri, aparentaments era Glèisa renègue d'eri, mès ena prigondor dera mia amna me pensi que se pòt pregar per eri tanben.
Crist que non s'emmaliciarà per un acte d'amor.
Vos cohèssi, pairs e mèstres, que tota era vida è pregat interioraments per eri, e encara ac hèsqui.
Ò!, que n'auem que vien en lunfèrn capinauti e airosi, a maugrat de tier ja un coneishement indobtable e dera sua contemplacion dera vertat irrefutabla; i a gent terribla qu'ei en completa comunion damb Satanàs e damb eth sòn esperit vantariòu.
Entad aguesti eth lunfèrn qu'ei quauquarren volentari que jamès les assadore, aguesti que patissen de boni talents.
Pr'amor qu'eri madeishi se maudideren en maudíder a Diu e ara vida.
Se neurissen deth sòn orgulh rabiós, tau que s'un ahaimat en desèrt se botèsse a shurlar era sang deth sòn pròpi còs.
Mès que son insadorables pes sègles des sègles e refusen eth perdon, maudiden a Diu, que les cride.
Non pòden contemplar ath Diu viu sense òdi e exigissen que non i age un Diu ena vida, que Diu se destruisque ada eth madeish e a tota era sua creacion.
Mès que non traparàn era mòrt.
Aciu acabe eth manuscrit d'Aleksei Fiódorovich Karamazov.
Repetisqui: ei incomplet e fragmentari.
Es donades biografiques, per exemple, s'estenen solet ara prumèra joenesa deth starets.
Es sòns ensenhaments e opinions an estat arremassades coma se siguessen un tot, encara qu'ei evident que s'expausèren en diuèrses epòques e damb diuèrsi motius.
Çò qu'exprimic personauments eth starets enes sues darrères ores de vida que non s'a precisat damb tota claretat, solet se balhe ua idia der estat d'animositat e deth caractèr d'aguesta convèrsa, en tot plaçar-lo en relacion damb çò qu'Aleksei Fiódorovich recuelh en sòn manuscrit des ensenhaments anteriors.
Era mòrt deth starets se produsic de hèt de forma totafèt inesperada.
Pr'amor que, encara que toti es arremassadi en aquera darrèra tarde auien comprenut qu'era sua mòrt ère pròcha, non podien imaginar-se que vierie còp sec.
Ath contrari, es sòns amics, coma ja è dit abantes, en veder-lo tant animat e charraire aquera net, se pensèren qu'era sua salut auie mielhorat considerablaments, a maugrat que siguesse solet pendent un temps brèu.
Autanplan cinc menutes abantes dera sua mòrt, tau que condèren dempús estonadi, non se podie preveir arren.
De ressabuda eth starets sentec un mau fòrt en piech, s'esblancossic e sarrèc damb fòrça era man contra eth sòn còr.
Toti se lheuèren e s'apressèren immediataments, mès eth, encara que patie, en tot guardar-les damb un arridolet, s'ajulhèc en solèr, dempús joquèc era tèsta, estenec es braci e, en un extasi erós, punèc era tèrra e pregant (tau qu'ensenhaue), serena e alègraments balhèc era sua amna a Diu.
Era notícia dera sua mòrt s'espargec rapidaments per ascetòri e arribèc en monastèri.
Es pròches deth nauèth defuntat e aqueri que les corresponie pera sua situacion comencèren a premanir eth còs en tot seguir un ancian rite, tant que toti es monges s'amassauen ena glèisa màger.
E abantes de hèr dia, sivans es rumors que vengueren dempús, era naua deth defuntament arribèc ena ciutat.
Peth maitin practicaments tota era ciutat parlaue der eveniment e fòrça ciutadans correren en monastèri.
Mès d'aquerò que ne parlaram en libre següent: per ara solet auançaram que non s'auie passat un dia quan arribèc quauquarren inesperat e, segontes es impressions suscitades en monastèri e ena ciutat, enquia tau punt estranh, enquimerant e confús qu'encara aué, dempús de tanti ans, era nòsta ciutat sauve un viu rebrembe d'aqueth dia que tant inquietant siguec entà molti…
Coma qu'era casa des Oblonsky ère totafèt en roïnes, Kitty e Levin convenceren a Dolly tà que s'installèsse aquiu damb eri, decision que siguec aprovada de boni talents per Esteva Arkadievic.
Afirmaue aguest que sentie fòrça qu'eth trabalh non li permetesse passar er ostiu damb era sua familha, çò qu'aurie estat entada eth era maximala felicitat.
Ath delà des Oblonsky, es sòns mainatges e era institutritz, tanben i ère aqueri dies era anciana princesa mair de Kitty, que consideraue eth sòn déuer susvelhar ara hilha inexperimentada que se trapaue "en aguest estat".
Qu'ère tanben damb eri Varenka, era amigueta de Kitty en estrangèr, que, complint era sua promesa de vier a tier-li ua vista quan se maridèsse, auie vengut a passar ua tempsada damb era.
Toti èren parents e amics dera hemna de Levin.
E, encara qu'aguest les estimaue a toti, se planhie de qué se trebolèsse eth sòn ambient e orde de costum damb aqueth "element Scherbazky", tau que solie díder entath sòn laguens.
Des sòns pròches solet i auie ena sua casa aqueth ostiu Sergi Ivanovic, mès autanplan aguest non auie, en realitat, en sòn anament, arren des Levin, senon des Kosnichev, de sòrta qu'er ambient des sòns despareishec totafèt.
En aquera casa, pendent tant de temps desèrta, i auie tanta gent ara, que lèu totes es crambes èren ocupades, e cada dia era anciana Princesa, en sèir-se ena taula, li calie compdar a toti e méter a minjar en ua tauleta enlà a bèth un des sòns dotzaus o tretzaus arrèhilhs.
Kitty, que se tenguie actiuaments ara casa, auie fòrça trabalh a trapar garies, piòcs e lits que se consomien en granes quantitats per çò deth talent qu'amiauen es convidadi, e mès que mès es mainatges, aqueth ostiu.
Pendent eth dinar d'aqueth dia, tota era familha ère amassada ena taula.
Es hilhs de Dolly, era institutritz e Varenka hègen plans sus es lòcs a on auien d'anar a cercar misharnons.
Sergi Ivanovic, que toti l'auien un gran respècte pera sua sabença e intelligéncia, qu'artenhie autanplan era adoracion, susprenec a toti en tot intervier ena charrada sus es misharnons.
Permetetz-me que vos acompanha.
Me shaute fòrça cercar misharnons, didec guardant a Varenka.
Que me semble ua agradiua ocupacion.
Per qué non?
Damb plasèr, didec era en tot rogir-se.
Kitty escambièc damb Dolly ua significatiua guardada.
Ivanovic confirmaue cèrtes sospeches que Kitty sauvaue hège ja un temps.
En tot crànher qu'avertissen eth sòn gèst, gessec de parlar de seguit a sa mair.
Dempús de dinar, Sergi Ivanovic se seiguec dauant era sua tassa de cafè ath cant dera hièstra deth salon, seguint era parlòta començada damb sa frair e, guardant de quan en quan ara pòrta que per era les calie passar as mainatges en gésser d'excursion.
Levin s'auie installat ena parabanda dera hièstra, ath sòn costat.
Qu'as mielhorat fòrça dès que te maridères, gessec Sergi Ivanovic, guardant a Kitty damb un arridolet e evidentaments pòc interessat en collòqui damb sa frair, a maugrat d'èster fidèu ara sua passion de discutir es causes mès paradoxaus.
Non te convie entara salut estar-te de pès, Katia, li didec eth sòn marit, tant que l'apressaue ua cagira e la guardaue significatiuaments.
Qu'ei vertat, mès ja me cau deishar-vos, didec Sergi Ivanovic, en veir qu'es mainatges gessien ath córrer, damb gran tapatge.
Ivanovic, se precipitèc rapidament entad aguest.
Un còp ath sòn costat, damb gausaria, ludent-li es uelhs, tan semblables as polidi uelhs de sa pair, era mainada l'aufric eth chapèu a Sergi Ivanovic e sagèc de botar-lo-se era madeisha, adocint era sua gausaria damb un arridolet timid e doç.
Varenka, guarda, didec, calant-li suenhosaments eth chapèu en liéger ena guardada de Sergi Ivanovic que l'ac permetie.
Que ja vau, Barbara Andrievna, didec Sergi, acabant era tassa de cafè e metent-se ena pòcha eth mocador e eth pòrtacigarretes.
Guaire encantadoira ei era mia Varenka!, didec Kitty ath sòn marit, a penes se lheuèc Sergi Ivanovic, e de sòrta qu'aguest ac podesse enténer.
Be n'ei de polida, e notablaments beròia!.
Varenka!, cridèc Kitty.
Vos estaratz en bòsc dera mòla?
Vieram aquiu, dempús…
T'en desbrembes deth tòn estat complètaments, Kitty, didec era anciana princesa crotzant era pòrta ath mès córrer.
Non crides tant!
Varenka, en enténer era votz de Kitty e eth repotec de sa mair, s'apressèc rapidaments ad aquera.
Era leugeresa des sòns movements, es colors que curbien eth sòn esdegat ròstre, tot hège veir en era un estat d'esperit excepcionau.
Kitty, que se'n sabie ben deth perqué e ac campaue damb interès, non l'auie cridat ara senon entà benedir-la mentauments per important hèt, qu'ena sua pensada, li calie arribar aué, en bòsc.
Li didec, donc, en votz baisha:
Varenka, que seria fòrça erosa se se passèsse ua causa.
Vieratz damb nosati?, didec Varenka a Levin, esmoiguda e simulant non auer entenut a Kitty.
Vierè enquiara aira e me demorarè aquiu.
Entà qué vòs vier ena aira?, li preguntèc era sua hemna.
Entà veir es forgons naui e revisar-les, didec Levin.
E tu, Kitty, a on seràs?
Ena terrassa.
Tota era societat femenina ère amassada ena terrassa.
En generau, les shutaue sèir-se aquiu, mès aué auien, ath delà, pelhes e mantilhes qu'èren totes ocupades, les calie hèr a borir era confetura per un metòde ignorat per Agafia Mijailovna, ei a díder, sense ahíger aigua.
Agafia Mijailovna, encargada enquia alavetz d'aqueth ahèr, convençuda de qué çò que se hège en casa de Levin non se podie hèr mielhor, auie, d'amagat, aigualat es ahragues e ahragòts, segura de qué non podie premanir-se de ua auta manèra.
Que l'auien susprenut en aguesta operacion e ara se hège era preparacion en preséncia de toti, e pr'amor de qué era vielha sirventa se convencesse que tanben era confitura sense aigua ère excellenta.
Agafia Mijailovna, damb eth ròstre rogit e aclapada, es peus esperluadi e es primi braci rebussadi enquiath code, hège virar doçament era caceròla sus eth hornèu e guardaue tristaments es ahragues, desirant damb totes es sues fòrces que demorèssen dures e non se podessen minjar.
Era anciana Princesa, en tot compréner qu'en era, coma autora principau d'aquera innovacion, se centraue er anug d'Agafia Mijailovna hège veir qu'ère ocupada en d'autes causes e que non l'interessauen es ahragues, e parlaue d'ahèrs indiferents damb es sòns hilhs, mès que non deishaue de uelh eth hornèu.
Tostemp crompi jo madeisha es vestits entàs gojates quan i a rebaishes enes botigues, didie era Princesa, seguint era convèrsa iniciada.
E higec, en tot dirigir-se a Agafia:
Non credetz que conven esglumar-lo ara, estimada?
Non ac hèsques tu, Kitty, hè massa calor ath cant deth hornèu.
Ac harè jo, didec Dolly.
E, en tot lheuar-se, comencèc a passar era culhèra sus era esgluma deth sucre, hènt de tant en tant copets damb era culhèra e desprenent en una sieta çò que s'auie aganchat en era, ja caperada per ua esgluma de ton auriolenc rosat, que jos era corrie era mèuassa color de sang.
Stiva ditz que çò de mielhor ei regalar-les sòs, manifestèc en votz nauta, en tot seguir era interessanta convèrsa sus çò qu'ère milhor regalar as vailets.
Ei possible?
Sòs!, sorrisclèren ath còp era Princesa e Kitty.
Çò qu'eri aprècien mès qu'ei un present.
Ja m'en brembi.
L'amiaue eth dia dera vòsta onomastica.
Un modèl encantador, damb un diboish simple e fin…
Se non l'auesse amiat era, me n'auria encargat un aute de parièr entà jo.
Qu'ei polit e non còste car; ei der estil deth de Varenka.
Me pensi que ja està, didec Dolly, deishant regolejar eth siròp dera culhèra.
Quan comence a quèir en groms, que ja ei a punt…
Mos calerà borir-lo un shinhau mès, Agafia Mijailovna.
Quines mosques mès pesantes!, sorrisclèc Agafia.
Òc, òc, semble qu'ei madeish…
Be n'ei de polit; non l'esforietz!, exclamèc de pic Kitty, en campar un parrat que s'auie botat ena balustrada e que, artenhent un ahragòt, l'auie començat a picar.
Non t'aprèsses tant en hornèu, persutèc sa mair.
A prepaus de Varenka, didec Kitty, parlant en francés, tau que hègen tostemps que volien qu'Agafia non les entenesse, sabi pas se per qué, me semble, mama, qu'aué se decidirà quauquarren.
Que ja vo'n sabetz se qué voi díder.
Be me n'alegraria!
Quina maridoira!, didec Dolly.
E damb guaira amabilitat e prudéncia apraie es sues entrevistes!
Didetz-me çò que ne pensatz, mama.
Qué n'è de pensar?
Eth (per "eth" entenie tostemp a Sergi Ivanovic) que pòt aspirar ath mielhor partit de Russia.
Maugrat que ja non ei massa joen, encara moltes l'acceptarien de bon voler.
Varenka ei fòrça brava, mès eth poirie…
Me pensi qu'ei impossible imaginar-ne ua de mielhor.
Prumèr, pr'amor qu'ei encantadoira… gessec Kitty, doblegant un dit.
Plan qu'ada eth li shaute fòrça.
Aquerò qu'ei vertat, confirmèc Dolly.
Ath delà, eth s'està en gran mon en ua situacion que li permet maridar-se damb qui volgue, en tot deishar de costat consideracions de fortuna e de posicion.
Solet a besonh d'ua causa: ua esposa brava, simpatica, tranquilla…
Plan que òc, damb era un que pòt víuer fòrça tranquil, afirmèc Dolly.
En tresau lòc, era l'estimarà.
Non ac cau desbrembar.
Atau que tot anarà ben.
Demori que quan tornen deth bòsc tot sigue ja apraiat.
Ac vederè de seguit enes sòns uelhs.
Be me n'alegrarè!
Qué ne penses tu, Dolly?
Non t'excites tant; que non te conven, didec sa mair.
Non m'exciti, mama.
Me semble qu'eth se declararà aué.
Ei tant estranh eth moment que sòlen escuélher es òmes entà declarar-se!
Tostemp se tien a un limit, que dempús trinquen de còp, didec Dolly, cogitosa, arrint en rebrembar es sues relacions damb Esteva Arkadievic.
Com se te declarèc a tu papa?, preguntèc de pic Kitty a sa mair.
Que non i auec arren d'extraordinari.
Siguec era causa mès naturau deth mon, contestèc era Princesa.
Mès eth sòn ròstre s'illuminaue en rebrembà'c.
Plan ben, mès com?
L'estimàuetz abantes de qué vos deishèssen parlar damb eth?
Plan que òc que m'estimaue.
Venguie a veder-mos en pòble a on auíem era propietat…
Mès, com se passèc era causa, mama?
Vos pensatz vosates qu'auetz inventat quauquarren nau?
Tostemp a estat madeish.
Era causa se decidís damb guardades, damb arridolets.
Que vos explicatz pro ben, mama!
Precisaments damb guardades e arridolets, confirmèc Dolly.
Qué vos didie?
E qué te didie a tu Kostia?
M'ac escriuie damb greda.
Qu'ei meravilhós!
Ò!, guaire temps me semble que s'a passat d'alavetz ençà!
E es tres hemnes se demorèren silencioses pensant en çò de madeish.
Kitty siguec era prumèra a trincar eth silenci.
Aqueth prumèr amor de Varenka!, didec, rebrembant-ac pera naturau associacion d'idies.
Voleria parlar damb Sergi Ivanovic, premanir-lo…
Toti es òmes son tan gelosi deth nòste passat, que…
Non toti, repliquèc Dolly.
Tu t'ac penses atau peth tòn marit.
Sò solid fòrça qu'encara ei tormentat peth rebrembe de Vronsky.
Cèrt, responec Kitty, damb cogitosa guardada, arrint.
Sabi pas se per qué s'a d'enquimerar damb eth tòn passat!, exclamèc era Princesa, prèsta ara susceptibilitat, tanlèu era sua vigilància mairau semblaue èster metuda en dobte.
Que Vronsky te hestejaue?
Aquerò que les passe a totes es joenes.
Que non ei ad açò que mos referim, didec Kitty rogint-se.
Demora, contunhèc sa mair.
Tu madeisha non me voleres deishar parlar damb Vronsky.
T'en brembes?
Ò, mama, didec Kitty damb contristada expression.
Qui vos pòt arturar en aguesti tempsi?…
Es vòstes relacions non podien passar de cèrts limits.
En cas contrari, jo madeisha l'auria arturat.
Ath delà, non te cau excitar…
Rebrembatz, se vos platz, damb cauma e tranquillitat com se passèren es causes…
Que sò totafèt tranquilla, mama.
Dolly suggeric:
Be ne siguec de convenent entà Kitty qu'Anna arribèsse alavetz!
E qué penible entà Anna!
Precisaments se passèc çò de contrari que semblaue, higec, estonada dera sua pensada.
Qué erosa se consideraue Anna alavetz e qué malerosa Kitty!
E tot s'a passat ath revés…
Jo que pensi fòrça en Anna.
Non s'ac merite.
Ei ua hemna pervèrsa, odiosa, sense còr (didec era mair, incapabla de desbrembar que Kitty, per tòrt d'era, s'auie maridat damb Levin e non damb Vronsky).
Se per qué parlam de tot açò?, repliquèc Kitty anujada.
Jo que non i pensi, ne i voi pensar.
Non, non i voi pensar, repetic.
E parèc era aurelha as passi, tan coneishudi, deth sòn espós, que pujaue era escala.
De qué parlàuetz e a qué vie aquerò de "non i voi pensar"?, preguntèc Levin tant qu'entraue ena terrassa.
Mès arrés responec e eth non persutèc ena pregunta.
Me hè dò d'auer trebolat aguest règne femenin, didec Levin, guardant-les a totes sense voler e comprenent que parlauen de quauquarren que non auirien parlat ena sua preséncia.
Per un moment li semblèc compartir es sentiments d'Agafia Mijailovna, eth sòn maucontentament per non auer hèt era confitura damb aigua, e d'ua manèra generau pera influéncia des Scherbazky.
Ça que la, arric e s'apressèc ara sua hemna.
Com te va?, preguntèc, guardant-la damb era madeisha expression qu'actuauments la guardauen toti.
Sò plan ben, responec Kitty arrint.
E tu?
Es forgons qu'an arribat carguen tres viatges mès qu'es cars.
Anem a cercar as mainatges?
E manat qu'aganchen.
Com vòs que Kitty vage ena carriòla?, didec era mair damb repotec.
Qu'anaram ath pas, Princesa.
Levin jamès tractaue ara sua suèra de mama, coma toti es gendres, çò que desagradaue ara Princesa.
Mès eth, encara que l'estimaue e la respectaue coma qui mès, non se podie decidir a hè'c, pr'amor que damb açò l'aurie semblat profanar eth rebrembe dera sua mair defuntada.
Vietz damb nosati, mama, didec Kitty.
Non voi èster testimòni d'aguestes imprudéncies.
Donques i anarè a pè.
Me sentarà ben, e Kitty, lheuant-se, s'apressèc ath sòn espós e cuelhec eth sòn braç.
Te sentarà ben, mès que tot a es sòns limits.
S'està ben damb eth nau metòde?
Semble que òc.
Entà nosati, qu'ei massa borida.
Atau resulte mielhor, Agafia Mijailovna, pr'amor que non se meterà agra.
Se non, coma que non auem gèu, non saberíem a on sauvar-la, didec Kitty, comprenent de seguit er assag deth sòn marit e sajant tanben de padegar ara vielha.
Peth contrari, es vòstes consèrves salades son tan bones que mama ditz que non n'a minjat de parières enlòc.
E, arrint, apraièc eth mocador dera anciana.
Agafia Mijailovna guardèc a Kitty damb un cèr anug.
Non sagetz de consolar-me, senhoreta.
Qu'ei pro veder-vos a vos damb eth, pr'amor de senter-me contenta.
Aquera brusca expression: "damb eth", esmoiguec a Kitty.
Vietz a cercar misharnons damb nosati e mos mostraratz a on son.
Hètz, se vos platz, çò que vau a conselhar-vos, didec era Princesa.
Ath dessús de cada salèr botatz un papèr negat damb ròm.
Atau, encara que li manque gèu, jamès se maumeterà era confitura.
Kitty s'alegrèc de demorar-se soleta damb eth sòn marit, pr'amor qu'en sòn ròstre, que se miralhaue tan viuaments toti es sòns sentiments, vedec ua ombra de tristor en moment que, en tot entrar ena terrassa, li preguntèc de qué auien parlat e era non responec.
Quan, caminant dauant de toti, a pè, deishèren de uelh era casa e gesseren en camin polsós, plan, cubèrt d'espigues e grans de blat, era s'apuèc mès en braç deth sòn espós e lo sarrèc contra era.
Levin desbrembèc era nauèra impression desagradiua e, solet damb Kitty, qu'eth rebrembe deth sòn estat non l'abandonaue jamès, experimentèc un viatge mès eth sentiment alègre e pur, de trapar-se pròche ara hemna estimada.
Non te cansaràs?.
Empara-te en mèn braç, didec Levin.
Non me cansi.
M'alègri d'èster soleta damb tu.
Encara que me senti a gust damb es auti, engüegi es nòstes cauhades iuernaus que mos demoràuem e dus solets.
Alavetz èrem ben e ara mielhor.
Es dues causes son excellentes, didec Levin en tot sarrar-li eth braç.
Sabes de qué parlàuem quan arribères?
Dera confitura?
D'aquerò e de se com se sòlen declarar es òmes.
Vai, didec Levin.
Parlàuem de Sergi Ivanovic e de Varenka.
Te n'as encuedat que…
Jo desiri viuaments… seguic era.
Qué te semble?
E Kitty li guardèc era cara.
Sabi pas se qué pensar.
Sergi, en aguest sens, que m'ei fòrça estranh.
Ja t'è condat que…
Òc, que siguec encamardat d'ua gojata que se moric.
Cèrt.
Açò se passèc en èster jo un mainatge.
E me'n sai pr'amor qué m'ac condèren.
Me'n brembi ben de com ère en aquera epòca: un òme de bon pòrt e atrasent.
D'alavetz ença lo veigui se com actue damb es hemnes.
Se mòstre amable damb eres, autanplan l'agraden bères ues… mès les considere persones, non hemnes, precisaments.
Ja me comprenes…
Ara, damb Varenka, semble, totun, qu'ei diferent…
Dilhèu.
Mès mos cau coneisher-lo.
Ei un òme fòrça estranh.
Solet viu ua vida espirituau.
Qu'a ua amna massa blossa e ennautida.
Com lo pòt rebaishar aguest sentiment?
Non lo rebaisharie.
Mès eth ei avedat a amiar ua existéncia puraments espirituau; non saberie reconnciliar-se damb era realitat, e Varenka, a tot darrèr, ei ua realitat.
Levin s'auie acostumat ara a exprimir directaments es sòn pensaments sense sajar de revestir-les de paraules precises.
Sabie qu'era sua hemna, en moments coma aguest, lo comprenie damb mieges paraules.
E Kitty, plan que òc, ac comprenec.
Ò, non, Varenka pertanh mès ara vida espirituau qu'ara reau.
Non ei coma jo.
Compreni qu'ua hemna coma jo non li pòt agradar ath tòn frair.
Non, eth que t'estime fòrça e a jo me shaute qu'es mèns t'estimen.
Òc, ei fòrça brave damb jo, mès…
Mès non damb eth defuntat Nicolenka.
Vos estimàuetz fòrça, concludic Levin.
E higec: per qué non cohessà'c?
A viatges me repotegui de pensar qu'acabarè desbrembant-lo.
Quin òme tant admirable e tan terrible ère eth mèn frair Nicolàs!
Òc, e de qué parlàuem?, preguntèc dempús un silenci.
Alavetz, te penses qu'eth non pòt encamardar-se?, persutèc Kitty, en tot arrevirar ath sòn idiòma es paraules de Levin.
Non ei que non posque enamorar-se, repliquèc arrint.
Mès non ei pro fèble entà…
Tostemp l'è envejat; autanplan ara, que sò erós, l'envegi.
L'enveges que non sigue capable d'encamardar-se?
L'envegi pr'amor que vau mès que jo, contestèc Levin arrint.
Non viu senon entada eth.
Tota era sua vida aubedís ath déuer.
E per aquerò pòt èster tostemp tranquil e content.
E tu non?, didec Kitty damb un arridolet ironic e afectuós.
Sabie qu'aguesta manca de sinceritat venguie dera estima a sa frair, d'ua sòrta de vergonha d'èster massa erós e, mès que mès, deth sòn in constant d'èster mielhor.
Atau que tu ès maucontent?, persutèc, damb eth madeish arridolet, erosa de desnishar en eth aguesti sentiments.
Que sò erós, mès non sò content damb jo madeish.
Com pòs estàr maucontent s'ès erós?
Sabi pas se com explicà'c.
Ara non senti ena mia amna un aute interès que tu, per exemple, que non balhes un mau pas.
Non sautes atau!, sorrisclèc, en tot interrómper eth dialòg pr'amor de repotegar-la en veder-la que hège un movement massa viu tà passar sus ua arrama gròssa e seca queiguda en camin.
Mès tanlèu pensi en jo e me compari damb d'auti, subertot damb eth mèn frair, senti que non valgui arren…
Per qué?, exclamèc Kitty damb eth madeish arridolet.
Non hès çò de madeish qu'es auti?
E era tua granja, e era tua propietat, e eth tòn libre?
Non…
Ara qu'ac nòti mès que mès per tòrt tòn, didec eth, en tot sarrar-li eth braç.
Òc, qu'ei eth tòrt tòn…
Tot ac hèsqui de quinsevolh manèra.
Se podessa apassionar- me per aguestes causes coma tu…
Mès darrèraments ac hèsqui tot coma se siguesse ua leçon que m'obliguèssen a apréner de còr…
Alavetz, se qué dideràs de papa?, preguntèc Kitty.
Que tanpòc deu valer arren, pr'amor que non a hèt arren en benefici dera Umanitat.
Eth?
Mès, dilhèu è jo era bontat, era simplicitat, era claretat d'idies de ta pair?
Jo, en non hèr arren, me tormenti.
E tot aquerò ei per tu!
Quan tu non i ères, quan non existie açò, didec Levin, indicant damb era guardada eth vrente de Kitty, çò qu'era comprenec de seguit, totes es mies fòrces se tenguien ena mia activitat, mès ara non ac posqui hèr e me n'avergonhi.
Qu'ac hèsqui tot coma qui recite ua leçon.
Alavetz, te voleries escambiar per Sergi Ivanovic?, preguntèc Kitty.
T'auries volut ocupar deth ben collectiu e tier-te ad aguest prezhèt senhalat, e arren mès?
Plan que non, repliquèc Levin.
Ça que la, sò tant erós, que non sai arren d'arren…
Te penses que se declararà aué eth mèn frair?, interroguèc dempús un silenci.
Òc e non.
Mès me shautarie fòrça que se passèsse.
Demora…
Kitty s'ajoquèc entà cuélher ua margarida seuvatja que possaue ath cant deth camin.
Guarda a veir se se declararà o non, didec, en tot balhar-li era flor.
Òc, non… comencèc Levin, deshuelhant es blanqui e gròssi huelhons dera flor.
Haut, haut!, exclamèc Kitty, que seguie damb afogadura eth movement des sòns dits, en tot agarrar-li era man.
Que n'as arrincat dus ath còp!
Alavetz aguest petit non se compde, didec eth, arrincant un petit huelhon a penes creishut.
Guarda, era carreta: que mos a atrapat!
Ès cansada, Kitty?, cridèc sa mair.
De cap manèra.
Se n'ès, sè-te aciu, es shivaus son moishets e caminen tot doç.
Mès que non s'ac valie, èren ja près deth lòc e contunhèren eth camin toti a pè.
Varenka s'estaue fòrça atractiua, damb eth sòn mocador blanc sus era nera cabeladura, entorada de mainatges, tient-se alègraments d'eri e visiblaments esmoiguda pera possibilitat de qué er òme que li shautaue se li declarèsse.
Sergi Ivanovic, ath sòn costat, la guardaue de contunh, en tot rebrembar es agradiues convèrses qu'auie auut damb era e compréner cada còp mès claraments que sentie pera joena un sentiment especiau, que ja auie sentut un aute viatge, fòrça temps a, ena sua prumèra joenesa.
Òc, solet un còp…
Era impression d'alegria que li costaue era sua proximitat anèc creishent sense pòsa enquiath moment que, en balhar-li un misharnon, un enòrme misharnon de cama prima, damb bords viradi de cap a naut, la guardèc enes uelhs e campèc era rogor qu'era sua emocion timida e alugada hège pujar en sòn ròstre.
Eth madeish se trebolèc e l'arric damb un d'aqueri arridolets qu'amuishen tantes causes.
Me vau a desseparar de toti pr'amor de cercar misharnons peth mèn compde, prononcièc en votz nauta Sergi Ivanovic, pr'amor que, se non, es mies trobalhes que passaràn desapercebudes.
E s'aluenhèc deth limit deth bòsc, que peth sòn leugèr tapís passauen, entre es vielhs pibos blanqui pòc espessi, de cap ar interior, a on as socs blanqui des pibos s'i amassauen es grisi des olms e es escurs des auerassèrs.
En auer-se hèt enlà ues quaranta canes, Sergi Ivanovic se trapèc darrèr un auerassèr en plen florison, qu'es sues arrames damb es sòns arradims d'un ròi rosat l'amagauen as uelhs des sòns acompanhants, e s'arturèc.
Tot qu'ère tranquil ath sòn entorn.
Solet ath torn des pibos blanqui qu'ena sua ombra se trapaue, bronsinaires mosques volauen coma un eishame d'abelhes, e luenh s'entenien de quan en quan es votzes des mainatges.
De pic, plan près, ena termièra deth bòsc, sonèc era votz de contrauta de Varenka cridant a Gricha.
Un arridolet alègre illuminèc eth ròstre de Sergi Ivanovic e, en encuedar-se'n dera sua arridalha, botgèc eth cap en senhau de desaprovacion, e, en tot trèir un cigar dera pòcha, se dispausèc a humar.
S'estèc ua estona sense arténher alugar er aluquet que heregaue en tronc d'un bedoth.
Era leugèra borra dera blanca crospa s'apegaue en aluquet e amortaue era ahlama.
Mès que non i a arren d'açò…
Solet posqui allegar en contra que, en pèrder a Maria, prometí èster fidèu ara sua memòria.
Solet aquerò se pòt opausar ath mèn sentiment e, plan que òc, me'n sai qu'ei important".
Mès, tant que se hège aguestes reflexions avertie ath còp qu'entada eth non podien auer cap importància, exceptat dilhèu que l'espatlarien dauant es uelhs des auti eth sòn papèr d'enamorat fidèu.
S'auessa alistat solet atenguent ara rason, que non auria trapat arren mielhor".
Pensant en guaires hemnes coneishie, non artenhie rebrembar-ne deguna qu'arremassèsse aqueres qualitats qu'eth, pensant heredaments, auie tostemp desirat entara sua esposa.
Mès encara i auie quauquarren mielhor, qu'ère qu'era non solet ère desseparada des opinions deth gran mon, senon que, evidentaments, eth gran mon li hège hàstic, sens prejudici de coneisher-lo e de saber-se mòir en eth dignaments, que sense aquerò Sergi Ivanovic non podie concéber ara companha dera sua vida.
Ath delà, Varenka ère religiosa, mès non coma ua mainada, ara manèra de Kitty, religiosa e brava per instint, senon damb coneishement de causa, ordenant era sua vida sivans es principis religiosi.
Autanplan en d'auti detalhs, Sergi Ivanovic trapaue en era tot açò que podesse desirar en ua esposa: Varenka ère prauba e s'estaue soleta en mon, e non se harie a vier damb era ua catèrva de parents e era sua influéncia en çò deth marit, tau que se passaue damb Kitty, e estarie obligada en tot entath sòn marit, causa qu'auie desirat tanben tostemp tara sua futura vida conjugau.
E Sergi Ivanovic l'estimaue tanben.
Que i auie un trebuc: era sua edat.
Mès ena sua familha èren toti fòrts e viuien fòrça ans.
Non ne semblaue qu'a penes quaranta e rebrembaue que solet en Russia se considère vielhs as òmes cinquantens.
En França un cinquanten qu'ei dans la force de l'age e un quaranten ei un jeune homme.
Qué significaue era edat s'eth se sentie joen d'esperit coma vint ans endarrèr?
Dilhèu non ère jovenil eth sentiment qu'experimentaue ara quan, en gésser deth centre deth bòsc enquiara sua termièra, campaue jos es inclinadi arrais de solei, negada ena sua lutz, era graciosa figura de Varenka, damb eth sòn vestidet auriò?
Era, damb eth tistèr en braç, passèc damb pas decidit dauant eth tronc d'un bedoth.
Era impression que li costèc Varenka se junhèc en eth a ua perspectiua que l'estonèc pera sua beresa: eth camp de civada que començaue a jaunejar, negat enes arrais inclinadi deth solei, e mès enlà, eth vielh bòsc, tanben esposcat de taques auriòles, que despareishie ena luenhor bluenca.
Ivanovic se decidic.
Sergi Ivanovic lancèc eth cigar damb un rapid movement e se filèc de cap ada era.
Dempús longui ans de vida, qu'è trapat en vos çò que cercaua.
Vos estimi e vos aufrisqui eth mèn nòm".
Vene, vene, petita, vene.
Aciu que n'ia fòrça!, didie damb era sua agradiua votz.
N'auetz trapat fòrça?, preguntèc, en tot virar entada eth eth sòn beròi ròstre, qu'arrie damb doçor enquadrat en blanc mocador.
Cap.
E vos?, repliquèc Sergi Ivanovic.
Varenka ocupada damb es mainatges que l'entornejauen, non responec.
Un aute!, didec, mostrant ara petita Macha un misharnon minuscul sus ua prima cama copada ena mitat dera sua mofla tèsta rosada per un brigalh d'èrba seca qu'auie possat dejós eth misharnon.
Aquerò me rebrembe era mia mainadesa, didec Varenka, deishant es mainatges pr'amor d'apressar-se a Sergi Ivanovic.
Caminèren uns passi en silenci.
S'aluenhèren tant que toti les perderen de vista; mès eth caraue.
Varenka decidic carar tanben.
Dempús un silenci, que resultaue mès aisit parlar de çò que les interessaue que, a compdar d'ues paraules, sus es misharnons.
Mès, coma sense voler, Varenka didec de ressabuda:
Atau, donc, que non auetz trapat arren?
Plan…
En bòsc tostemp i a mens misharnons qu'enes bòrds.
Sergi Ivanovic alendèc sense respóner.
Li desagradaue qu'era parlèsse des misharnons.
Que l'aurie volut hèr a tornar entàs prumères paraules sus era sua mainadesa; mès tanben, coma ara fòrça, après ua pausa li contestèc:
È entenut a díder qu'es misharnons blanqui creishen enes bòrds deth bòsc, mès que non sai distinguir-les.
Se passèren uns auti diuèrsi menutes.
Eth còr de Varenka pataquejaue de sòrta qu'era percebie es sòn batècs.
Qu'èster esposa d'un òme coma Kosnichev dempús era posicion que viuesse damb era senhora Stal, li semblaue qu'ère mès de çò que podie desirar.
Ère, ça que la, convençuda de qué l'estimaue.
Sergi Ivanovic comprenie tanben que li calie exprimir-se ara o non ac harie jamès.
Tot ena guardada, eth rojor e es uelhs de Varenka amuishaue ua fòrta emocion.
Kosnichev la planhie.
Se pensaue encara que non dider-li arren, ère ofensar-la.
Se repetic mentauments tot çò arremassat en per dera sua decision; se repetic autanplan es paraules que l'ac volie exprimir.
Quina diferéncia i a entre eth misharnon blanc e eth misharnon de pibo?
Es pòts de Varenka tremolèren de baticòr en contestar.
Eth cap non ei guaire diferent, mès era cama òc.
E, dempús de prononciar aguestes paraules, compreneren ambdús que tot s'auie acabat, que çò que les calie díder non se diderie.
E era sua mutuau emocion, qu'auie artenhut eth sòn punt maximal, comencèc a padegar-se.
Era cama deth misharnon se retire ara barba d'un òme brun sense afaitar, didec, ja complètaments tranquil, Sergi Ivanovic.
Qu'ei vertat, repliquèc Varenka arrint.
En tornar en casa e repassar toti es motius que podie auer entà maridar-se, Sergi Ivanovic trapèc qu'auie pensat enganhosaments.
Non podie tradir era memòria de Maria.
Tranquils, tranquils, tranquils, mainatges!, cridèc Levin, lèu irritat, en tot botar-se dauant era sua hemna pr'amor de defener-la quan es mainatges, en miei de crits d'alegria, venguien ath mès córrer ath sòn encontre.
Darrèr es mainatges gesseren deth bòsc Sergi Ivanovic e Varenka.
E qué?, preguntèc eth sòn marit quan tornauen entà casa.
Non agarre, didec Kitty, rebrembant a sa pair ena manèra d'arrir e parlar, çò que Levin observaue soent en era, damb plasèr.
Qué vò díder "non agarre"?
Aquerò; guarda se qué hèn, repliquèc Kitty, cuelhent era man deth sòn marit, hènt- la-se a vier ena sua boca e tocant-la damb es sòns pòts barradi.
Li pune era man coma se l'i pune a un avesque.
Mès, qui ei eth que non "agarre"?, preguntèc Levin, arrint.
Ne era un ne er aute.
Guarda, qu'ei atau qu'ac cau hèr.
E Kitty punèc era man deth sòn marit.
Compde.
Aquiu que vien uns campanhards.
Non, que non an vist arren.
Tant qu'es mainatges prenien eth tè, es adults, seigudi en balcon, parlauen coma s'arren s'auesse passat, a maugrat que toti, mès que mès Sergi Ivanovic e Varenka, sabien que s'auie produsit un hèt fòrça important, mès negatiu.
Levin e Kitty aguest ser se sentien particularaments erosi e enamoradi.
Eth hèt de qué eri siguessen erosi en sòn amor, semblaue ua desagradiua allusion ad aqueri que ne volien èster e non podien, per çò qu'experimentauen un sentiment de dò.
Brembatz-vo'n de çò que vos digui.
Alexander non vierà aué, assegurèc era Princesa.
E sabi pro ben se per qué, seguic era anciana senhora; sivans eth, as maridadi les cau deishar-les solets pendent es prumèri tempsi.
Papa que mos ten abandonadi.
Hè fòrça que non lo vedem, didec Kitty.
Ath delà, dilhèu èm nauèth maridadi?
Be èm veterans ja!.
Donques s'eth non vie, jo vos deisharè, hilhes, didec era Princesa alendant malenconicaments.
Per qué, mama?, exclamèren eres.
Pensatz en guaire trist se senterà eth ara…
Insolitaments, era votz dera anciana tremolèc.
Es sues hilhes carèren e crotzèren ua guardada, que damb era volien díder: "Mama tostemps trape bèth motiu de tristor".
Ignorauen que, per ben que se trapèsse ena casa de Kitty e per utila que se considerèsse aquiu, patie e ère apenada per era madeisha e per sòn espós dès qu'era sua hilha mendre, era preferida, s'auie maridat deishant eth larèr tant uet.
Qué voletz?, preguntèc Kitty a Agafia Mijailovna, que s'apressaue damb mina d'importància e de mistèri.
Qu'ei qu'eth sopar…
Tè, ve-te'n a balhar ordes tant que jo cuelhi era leçon a Gricha.
Aué que non a estudiat arren, didec Dolly.
Aguesta leçon me la cau balhar a jo.
Ja i vau, Dolly, repliquèc Levin lheuant-se en un bot.
Gricha auie ingressat ja en institut e li calie premanir es sues leçons pendent er ostiu.
Dolly, qu'en Moscòu estudiaue enquia latin damb eth sòn hilh, en arribar en camp s'impausèc era norma de repetir damb eth, aumens es leçons mès dificiles d'aritmetica e latin.
Levin s'aufric a hè'c ath sòn lòc, mès era, en veir un viatge se com cuelhie Levin era leçon ath mainatge, e encuedar-se'n que non ac hège coma eth professor de repàs en Moscòu, se desengustèc e, sajant de non oféner ath sòn cunhat, li didec decididaments que li calie repassar es leçons tau qu'èren en libre, sivans hège eth professor de Moscòu, e plan per açò preferie balhar era es leçons ath sòn hilh.
Levin se sentie anujat contra Esteva Arkadievic, qu'ena sua despreocupacion descuedaue era vigilància des estudis des sòns hilhs, deishant ara mair aqueth prètzhèt que d'eth era non comprenie arren, e n'ère tanben contra es professors qu'ensenhauen tan mau as mainatges.
Ça que la, prometec ara sua cunhada dirigir es estudis deth sòn hilh tau qu'era volie, e contunhaue balhant classa a Gricha, mès non damb eth sòn metòde pròpi, senon damb eth deth libre, motiu peth quau non ac hège de boni talents e soent, coma s'auie passat aué, desbrembaue era ora dera classa.
Que i anarè jo, Dolly, demora-te aciu, ac repassaram tot sivans eth libre.
Solet quan vengue Stiva e gescam de cacilha deisharam un punt es leçons.
E Levin s'endralhèc entath quarto de Gricha.
Varenka, ath sòn torn, s'aufric a complir eth trabalh de Kitty.
Jo me n'encuedarè deth sopar.
Vos seiguetz, didec.
E se dirigic entà Agafia Mijailovna.
Solide non auràn trapat pothi e mos calerà tier es nòsti, didec Kitty.
Ja ac veiram Agafia Mijailovna e jo.
E Varenka despareishec damb era majordòma.
Quina gojata tan simpatica!, didec era Princesa.
Non ei simpatica, mama, senon encantadoira coma pòques.
Atau que ven Esteva Arkadievic?, preguntèc Sergi Ivanovic, que çampar non volie contunhar era convèrsa sus Varenka.
Be n'ei de mau hèr trapar dus cunhadi mens semblables, higec damb fina ironia.
Er un qu'ei fòrça encoratjat, s'està ena societat coma eth peish ena aigua, e er aute, eth nòste Kostia, ei afogat, sensible; mès, en societat, o s'està estatic, o s'agite sense vier a compde coma un peish dehòra deth sòn element.
Òc, qu'ei plan pòc prudent, didec era Princesa, en tot dirigir-se ada eth, precisaments vos volia díder qu'ada era, e senhalèc a Kitty, l'ei impossible estar-se aciu, e li calerà vier entà Moscòu.
Eth ditz que vau mès hèr vier ath mètge.
Kostia harà tot çò que calgue, mama, ei cossent damb tot, interrompec Kitty, shordada en veir que sa mair hège a Sergi Ivanovic jutge en aqueth ahèr.
A maugrat que Dolly non auie auut temps de lheuar-se e gesser ar encontre deth sòn marit, quan Levin baishèc deth solèr de baish, a on Gricha estudiaue e ajudèc a baishar ath mainatge.
Qu'ei Stiva!, cridèc Levin jos eth balcon.
Non te'n hèsques, Dolly, ja auem acabat.
E coma un mainatge, se metec a córrer de cap ath coche.
Adishatz, adishatz, adishatz!, cridaue Gricha, en tot hèr guimbets peth camin.
Que ne vie un aute…
Deu èster papa!, cridèc Levin, en tot posar-se.
Kitty, non baishes pera escala.
Ei massa arribenta.
Que vau mès que t'en tornes.
Mès Levin s'enganhèc en cuéher peth sòn suèr ath que venguie en landolé.
Ère Vasenka Veselovsky, cosin des Scherbazky, brilhant joen autant petersburgués que moscovita, "gojat excellent e apassionat caçaire", sivans lo presentèc Esteva Arkadievic.
Bric trebolat pera decepcion que costèc eth hèt de campar-se substituint ar ancian prince, Veselovsky saludèc alègraments a Levin, rebrembant-li que s'auien coneishut en ua auta escadença, e agarrèc a Gricha ath vòl, en tot quilhar-lo sus eth gosset caçaire qu'amiaue damb eth Esteva Arkadievic.
Levin non pugèc ath landolé e lo seguic a pè peth camin.
Se sentie un shinhau desengustat per non acodir eth sòn suèr, qu'apreciaue mès coma mès lo tractaue, e desengustat tanben pera arribada d'aqueth Veselovsky, òme estranh ara familja, que, ena sua pensada, non hège qu'embolhar.
E encara li semblèc mès de d'auti e superflú quan, en arribar ena escala a on s'estauen toti, observèc que Veselovsky punaue era man de Kitty damb especiau afècte e galantaria.
Era vòsta esposa e jo qu'èm cosins e, ath delà, vielhs amics, afirmèc Vaselovsky, sarrant de nau damb fòrça era man de Levin.
Com vam de caça?, preguntèc Esteva Arkadievic ath sòn amic.
Vaselovsky e jo, higec, viem damb intencions infernaus…
Sabes, mama, qu'eth, dès hè sabi pas guaire, non s'estaue en Moscòu?
Aquiu que i a ua causa entà tu, Tania.
Trè-la deth darrèr deth landolé.
E Esteva Arkadievic se viraue de cap a toti es costats.
Qu'ès fòrça mielhor, Dolenka, didec ara sua hemna, en tot punar-li era man un còp mès, tient-la entre ua des sues e amorassant-la damb era auta.
E, en tot contemplar a Dolly, experimentèc era madeisha sensacion de desengust.
Ei abominable!
Guardèc ara Princesa, que tanta simpatia l'auie uns moments abantes, e se sentec ofensat pera manèra que saludaue ad aqueth Vasenka damb era sua casqueta de cintes, en tot tractar-lo coma se siguesse ena sua pròpia casa.
Autanplan sa frair, que gessec ena escala, lo desagradèc, en observar era simulada amistat que saludaue a Oblonsky, pr'amor que Levin se'n sabie que non l'apreciaue ne sentie cap de respècte per eth.
Tanben Varenka lo desagradèc, en veder-la saludar ad aqueth òme, damb era sua portadura de sante-nitouche, quan ath sòn laguens non pensaue qu'en maridar-se çò de mès lèu possible.
Toti entrèren ena casa parlant brusentaments.
Kitty comprenec qu'ath sòn marit li passaue quauquarren.
Sagèc trapar un moment entà parlar-li solets, mès eth la deishèc, dident que li calie trabalhar en burèu.
Hège temps qu'es ahèrs dera propietat non li semblauen tant importants coma aué.
Levin non tornèc enquia que lo cridèren entà sopar.
Ena escala, Kitty parlaue damb Agafia Mijailovna des vins de besonh entà sopar.
Per qué tantes pegaries?
Que servisquen es de tostemp.
Non, a Stiva non li shaute aguest… qué te cau, Kostia?, didec Kitty en tot dirigir-se ada eth.
Anam de caça, deman?, preguntèc Esteva Arkadievic.
Anem-i, òc, didec Vaselovsky, en tot sèir-se de costat en ua cagira e botant ua des sues robustes cames sus era auta.
Dera mia part, damb fòrça plasèr.
Auetz anat ja de cacilha aguest an?, preguntèc Levin a Vasenka, campant damb atencion es sues cames e hènt veir ua simulada amabilitat que Kitty coneishie e la desengustèc.
Sabi pas se traparam becades, seguic; mès de folques n'auem fòrça.
Mos calerà maitiar.
No vos fatigaratz?
E tu, Stiva, non ès cansat?
Cansat jo?
Que non m'è sentut cansat jamès!
Se voletz, aguesta net, en lòc de dormir, gessem a passejar.
Plan que òc…
Aguesta net non dormim!, apuèc Vaselovsky.
Ò, que ja n'èm fòrça segurs que tu ès plan capable de non dormir e de non deishar dormir ath pròche!, afirmèc Dolly, damb ua leugèra ironia qu'ara tractaue tostemp ath sòn marit.
Mès a jo me semble que ja ei ora de calar-se en lhet, e jo me'n vau.
Non voi sopar.
Demora-te, Dolhenka, exclamèc eth sòn espós, vient ath sòn costat, ena taula.
Qu'è fòrça causes que condar-te.
Solide non seràn que pegaries.
Guarda; Veselovsky a estat en çò d'Anna e i tornarà un aute còp.
Se demoren solet a vint verstas d'aciu.
Tanben jo me prepausi visitar-les.
Vene, Veselovsky.
Veselovsky, apressant-se as senhores, se seiguec ath costat de Kitty.
Donques qu'auetz passat vos pera sua casa, condatz-mos se com s'està, li didec Dolly.
Levin se demorèc en aute costat dera taula e, tant que parlaue damb era Princesa e Varenka, vedie se com, entre Oblonsky, Dolly, Kitty e Veselovsky se tenguie ua charrada animosa e misteriosa.
E notaue, ath delà, en ròstre dera sua hemna era expression d'un sentiment seriós, mentretant, sense deishar-lo de uelh, guardaue era alègra portadura de Veselovsky, que parlaue damb animositat.
Qu'estan fòrça ben, didie Veselovsky, en tot referir-se a Vronsky e Anna.
Que non sò qui entà jutjar, mès ena sua casa se tie era impression de víuer coma en ua vertadera familha.
E qué pensen hèr?
Çampar se prepausen passar er iuèrn en Moscòu.
Me shautarie que mos trapèssem en çò de sòn.
Quan i penses anar?, preguntèc Oblonsky a Vasenka.
M'estarè eth mes de junhsèga damb eri.
Tu vieràs?, preguntèc Esteva Arkadievic ara sua hemna.
Ja hè temps qu'ac volia hèr e non deisharè de hè'c, repliquèc Dolly.
Coneishi a Anna e la planhi.
Ei ua hemna excellenta, i anarè soleta, quan partisques, pr'amor de non costar trebucs ad arrés.
Òc, qu'ei mielhor que i vaja quan tu non sigues aquiu.
Magnific!, aprovèc Esteva.
E tu, Kitty?
Entà qué me cau vier jo?, repliquèc era, en tot rogir-se e guardar ath sòn marit.
Coneishetz a Anna Arkadievna?, preguntèc Veselovsky.
Qu'ei ua hemna admirabla.
Òc, didec Kitty, en tot rogir-se encara mès.
Se lheuèc e s'apressèc ath sòn marit.
Atau que deman vas de cacilha?
Ara, en escotar es paraules qu'era li dirigie, les interpretèc d'ua manèra especiau.
Per estranh que dempús, en rebrembar-se'n, li semblèsse alavetz, se pensaue que, en preguntar-li Kitty s'anaue de cacilha, solet l'interessaue saber-se'n s'aquerò ère deth gust de Veselovsky, que Kitty, sivans era sua pensada, ère ja encamardada.
Vierè, responec eth damb votz forçada, qu'enquia e tot ada eth li sonèc desagradiuaments.
Que vau mès que vos estetz aciu deman, pr'amor que, se non, Dolly non aurà temps d'estar un solet moment damb eth sòn marit.
Podetz gésser de caça deman passat… prepausèc Kitty.
Levin arreviraue atau aqueres paraues: "Non me dessepares d'eth.
Se vòs, demoraram enquia deman passat, contestèc Levin damb exagerada amabilitat.
Levin susprenec era sua guardada, s'esblancossic e per un moment se li copèc er alend.
Eth sòn còr borie d'ira.
Alavetz, i vam deman?, preguntèc Vasenka, en tot sèir-se ath cant de Levin e crotzant es cames coma per costum.
Era gelosia de Levin aumentèc.
Erosaments entà Levin, era Princesa acabèc damb es sòns patiments en tot conselhar a Kitty que se calèsse en lhet.
Mès autanplan açò li costèc un nau motiu de torment.
En dider-se adiu dera joena, Vasenka venguec a punar-li de nau era man.
Mès Kitty, damb ingenua brusquetat, que sa mair li repoteguèc dempús, retirèc era man, en tot díder:
Ena nòsta casa non auem aguest costum…
Qui pòt auer talents de calar-se en lhet, damb aguest temps?, gessec Oblonsky, qu'ara, dempús es veires de vin begudi en sopar, se trapaue en un estat d'animositat doç e poetic.
Guarda, Kitty, didec en tot mostrar-li era lua que pistaue entre es telhs.
Quina meravilha!
Veselovsky, aguest qu'ei eth moment avient entà ua serenata.
Vo'n sabetz qu'a ua votz formidabla?
Peth camin qu'auem cantat fòrça es dus…
Ath delà, amie ues romaças naues magnifiques…
Poirie cantar damb Barbara Andrievna.
Quan s'auien ajaçat, Oblosnky s'estèc fòrça temps encara en tot passejar damb Veselovsky.
Dera casa estant s'entenien es sues votzes sajant de cantar a duo ua naua pèça.
Levin, seigut en dormitòri conjugau, les entenie cantar, arroncilhant es celhes, e seguie d'aurelha sense respóner es preguntes de Kitty a prepaus dera sua actitud, que li preocupaue.
A tot darrèr, li preguntèc, arrint timidaments:
Dilhèu t'a shordat quauquarren de Veselovsky?
S'estaue dauant de Kitty damb un terrible ludentor enes uelhs jos es arroncilhades celhes, e sarrant-se eth pièch damb es sues mans vigoroses, coma entà tier-se.
Era expression deth sòn ròstre aurie estat sevèra e enquia herotge s'ath còp non auesse exprimit un patiment qu'esmoiguec a Kitty.
Es pometes li tremolauen, e se li bracaue era votz.
Coma supausaràs, non è gelosia, ne la posqui auer.
Aguesta paraula qu'ei detestabla.
Non ei que me pensi que…
En fin, non posqui díder çò que senti, mès qu'ei terrible.
Non è gelosia, mès me senti ofensat, escarnit per òme que gause guardar-te d'aguesta manèra.
Mès, de quina manèra m'a guardat?, preguntaue Kitty, sajant de rebrembar totes es paraules e gèsti d'aquera net enes sòns mendre detalhs.
Ath sòn laguens, que i auec quauquarren d'inconvenent ena manèra que Veselovsky l'auie seguit entar aute extrèm dera taula, mès no gausaue cohessar-l'ac, e mens encara a Levin, pr'amor de non aumentar es sòns patiments.
Quini atractius posqui auer entà…?
Ò, exclamèc Levin, en tot hèr-se a vier es mans en cap.
Mès te valerie que carèsses!
De sòrta que se siguesses atractiua…!
Escota-me, Kostia, non sigues atau… didec Kitty guardant-lo damb expression compatissenta.
Com pòs pensar…?
S'entà jo es òmes non existissen, non existissen, non existissen…!
O ei que vòs que non tracta damb arrés?
Ara prumeria l'auie ofensat era sua gelosia, desengustada de qué, enquia era mès petita e innocenta diversion li siguesse enebida, mès ara qu'aurie sacrificat damb plaser, non taus pegaries, senon tot, pr'amor de entornar-li era tranquillitat e desliurar-lo dera pena qu'experimentaue.
Comprenes çò de comic e orrible dera mia situacion, seguie eth damb votz baisha, desesperat.
Ei en çò de mèn, non a hèt arren de dolent en realitat, a despart d'aguest costum sòn de crotzar es cames, qu'eth considere coma un detalh mès d'elegància, e me cau èster amable damb eth…
Com exagères, Kostia!, exclamèc Kitty, contenta ath hons per amor immens que Levin li mostraue damb era sua gelosia.
Çò de pejor ei qu'ara, quan ères mès que jamès sagrada entà jo, quan èrem tant erosi, tant infinitaments erosi, arribe aguest òme insignificant e…
Qué posqui díder contra eth?
Que non è arren a veir damb semblable òme!
Mès era mia felicitat, era tua felicitat…!
Ja sai se per qué s'a passat tot aquerò, didec Kitty.
Per qué?
Ditz-m'ac…
Me n'è encuedat se com mos guardaues tant que parlàuem pendent eth sopar.
A!, sorrisclèc Levin, inquiet.
Era l'expliquèc sus qué parlauen.
En condar-l'ac, l'estofaue era emocion.
Levin carèc.
Quin dolor t'è costat!
Desencusa-me, Katia.
A estat ua lhocaria.
Qué mau m'è portat, Katia!
Ei possible que m'age torturat semblabla pegaria?
Que me hè fòrça dò.
Te planhi damb tota era mia amna!
A jo, a jo?
Se sò hòl!
Mès, qu'ages patit tu!
Ei orrible pensar qu'un estranh posque esbauçar atau era nòsta felicitat.
Plan, aquerò ei çò qu'ofense…
Ben, coma castig dera mia colpa, lo convidarè a passar damb nosati tot er ostiu e l'aumplirè d'amabilitats, didec Levin, en tot punar-li es mans.
Ja veiràs…
Deman…
A!, qu'ei vertat, deman anem de cacilha!
Eth prumèr a gésser sigue Veselovsky, damb flambantes bòtes nautes que l'arribauen enquiara mitat, cintat damb ua cartochièra naua, que flairaue a cuer, e agarrant era sua escopeta anglesa, naua tanben, sense cordon ne correja.
A tot darrèr, era pòrta se dauric damb rambalh e gessec, hènt guimbets e viroletes, “Krak”, eth gosset d'Oblonsky, e ath sòn darrèr eth madeish Oblonsky, damb un cigar ena boca e era escopeta ena man.
Cara “Krak”, cara!, ordenèc afectuosaments ath sòn gosset, que li botaue es sues pautes en vrente e eth pièch, en tot agarrar-se ath sòn casquelh.
Esteva Arkadievic amiaue bòtes vielhes, bandes hètes de ròba usada, uns calçons trincats e ua pelissa.
En cap amuishaue es rèstes d'un chapèu.
Ça que la, era sua escopeta de sistèma nau ère ua vertadèra meravilha, e eth sòn casquelh e cartochièra, encara que rosigadi, èren de cuer de prumèra qualitat.
Veselovsky, enquia alavetz, non auie comprenut era vertadèra elegància deth caçaire, que s'estaue en amiar ròba e sabates vielhes e peth contrari esturments de caça immelhorables.
Ara, guardant a Oblonsky, esplendorós entre aqueri parracs, damb era sua figura distinguida e alègra de vertadèr senhor, decidic qu'entara pròplèu cacilha se vestirie madeish.
Veigui qu'eth nòste ostejaire se demore, didec Vasenka Veselovsky.
Òme, pensatz ena sua joena esposa, repliquèc Oblonsky, arrint.
Per cèrt qu'ei encantadoira.
Ja ère vestit.
S'aurà passat que l'a anat a veir un aute còp.
Esteva Arkadievic ac endonviaue.
Levin auie tornat a dider-se adiu de nau dera sua hemna e a preguntar-li un aute còp se li perdonaue era pegaria dera net anteriora, atau qu'entà demanar-li que hesse eth mendre exercici possible.
Mès que mès, li calie desseparar-se des mainatges, que podien possar-la e hèr-li mau.
Ath delà, se'n volie saber un còp mès des pòts de Kitty que non la desengustaue qu'eth se n'anèsse un parelh de dies; e fin finau li hec prométer qu'eth dia a vier, e per un òme a shivau, li manarie ua nòta, encara que siguessen solet dues linhes, pr'amor d'informar-lo de com seguie.
Kitty, coma tostemp, sentie separar-se, aqueri dus dies, deth sòn marit, mès, en veir era sua figura corporenta e vigorosa, damb es sues bòtes de caçaire e era sua blòda blanca, miralhant aquera animositat des caçaires qu'era non podie compréner, desbrembèc era sua tristor, compensada pera alegria d'eth, e li didec adiu damb alegria.
Perdonatz, senhors, didec Levin, corrent ar encontre des sòns companhs.
Auetz botat aquiu er esdejoar?
E com ei qu'auetz aganchat ath “Ròi” ena dreta?
Plan, qu'ei parièr.
Cara-te, “Laska”!
Tè, ajoca-te.
Amia-les ena vegada des vedeths, higec, en tot dirigir-se ath vaquèr, que lo demoraue ath pè dera escala pr'amor de preguntar-li çò que li calie hèr damb es vedèths.
Perdonatz, concludic.
Aquiu que vie un aute entà shordar-me.
Ager non passères peth burèu e aué vies a entretier-me…
Se qué vòs?
Permetetz-mos híger uns gradons ena ecala.
Damb tres que n'auram pro.
Atau ac apraiaram ben.
Serà fòrça mès descansat que…
Qu'aurie valgut mès que m'auesses aubedit!, contestèc Levin emmaliciat.
Te didí que botèsses es supòrts e dempús placèsses es gradons.
Ara que non i a remèdi.
Hè çò que t'è manat e bastís ua naua escala.
Se passaue qu'eth mèstre hustèr auie estropiat ua escala, que bastie entath pavilhon, hènt es supòrts a despart sense calcular eth penent.
Es gradons demorèren massa inclinadi, e ara eth hustèr ne volie ahíger tres mès, en tot deishar era madeisha estructura.
Aquerò que serie mielhor, didec.
Com t'apraiaràs damb es tres gradons?
Non vo'n hescatz, responec er aute, damb un arridolet menspredant; ja me n'encuedarè de qué demore ben.
La montaram dès de baish, e arribarà enquia naut, higec damb gèst persuasiu, precisaments a on auie d'arribar.
Mès es tres gradons l'alongaràn.
Enquia on arribarà?
La motaram dès de baish, e ja veiratz se com demore ben, repetic eth hustèr damb persuasion e testudaria.
Arribarà enquiath tet!
Non i arribarà.
La pujaram de sòrta que demore justa.
Ac ves?, preguntec ath hustèr.
Coma volgatz, repliquèc er òme, en tot cambiar d'expression còp sec e hènt veir qu'ac auie comprenut ara fin.
Ja veigui que mos cau hèr ua escala naua.
Donques hè-la coma te mani, exclamèc Levin, en to sèir-se en coche.
Anem, ordenèc ath menaire.
Felip: tie es gossets.
Ara que deishaue ath sòn darrèr toti es copacaps familhars e domestics, experimentaue tan viua alegria de vìuer que non auie talents de parlar.
Sentie era emocion concentrada qu'experimente tot caçaire en apressar-se ara cacilha.
Era soleta causa que l'interessaue ère pensar se traparien pèces enes anhassi de Volpino, se "Laska" se portarie ben o non en comparèr damb "Krak", e s'eth madeish aurie bon afustatge.
Com apraiar-se entà demorar ben dauant un convidat nau?
Se mostrarie Oblonsky mielhor caçaire qu'eth?
Taus èren es pensaments que l'ocupauen en aqueth moment.
Oblonsky, sentent çò de madeish, s'estaue tanben cogitós.
En tot escotar-lo, Levin s'avergonhaue de çò d'injust qu'auie estat eth dia abantes damb eth.
Vasenka ère un bon gojat, simple, bontós e plan alègre.
Se Levin l'auesse coneishut de celibatari, solide qu'es dus aurien estat boni amics.
Qu'ei cèrt qu'a Levin lo contrariaue un shinhau era sua manèra despreocupada de considerar era vida e era sua elegància un shinhau exagerada.
Li semblaue auer ua especiau importància per tier ues ungles longues e amiar ua casqueta escocèsa e per çò d'aute que lo distinguie.
Mès l'ac podie perdonar tot pera sua simplicitat e aunestetat.
Be ne serie de beròi montar un shivau dera estepa e galaupar per era!, vertat?, didie.
Ath delà deth sòn bon pòrt, agradiua preséncia e dera gràcia des sòns gèsti, qu'ère atrasenta era sua ingenuitat.
Ben pr'amor qu'eth sòn caractèr li siguesse simpatic a Levin, ben pr'amor qu'aguest lo volie trapar aué tot com cau en Vasenka entà redimir era sua fauta de delànet, eth cas ei que Levin aguest maitin se sentie a gust damb eth.
Quan ja auie recorrut ues tres verstas, Vasenka se n'encuedèc que non amiaue es sòns cigars ne eth sòn monedèr; non sabie se les auie deishat sus era taula o les auie perdut.
Eth monedèr contenguie tres cents setanta robles, e, dada era importància dera soma, Varenka se'n volie assegurar de qué non l'auie perdut.
Guarda, Levin.
Poiria vier entà casa un moment montant en aguest shivau dera quèrra?
Que serie admirable!, didec, en tot premanir-se ja a cavaucar.
Non.
Entà qué?, repliquèc Levin, calculant que Vasenka deuie pesar aumens sies puds.
Que i vage eth menaire.
Eth menaire se n'anèc a cercar es cigars e Levin cuelhec damb es sues mans es retnes.
Ditz-mos quin itinerari vam a seguir, preguntèc Oblonsky.
Eth plan qu'ei aguest: ara mos filaram de cap as tèrres palunoses a on abonden es folques.
Dempús Grozevno, comencen es anhassi plens de becades e tanben de folques.
Ara hè calor, mès coma que i a ues vint verstas, arribaram entath ser, e ad aguesta ora poiram caçar.
Haram jadilha aquiu e deman contunharam entàs granes restanques.
Non i a arren peth camin?
Òc; mès mos calerie arturar-mos, e hè massa calor.
Que i a dus lòcs excellents, mès non ne sò segur que i trapem arren en eri.
Levin sentie talents d'arturar-se en aqueri lòcs, mès coma qu'èren apròp de casa, i podie vier tostemp que volesse.
Ath delà, èren lòcs petiti, e auie pòc espaci entàs tres.
Plan per açò, les mentic en dider-les que i auie pòca sauvatgina.
Mès, en passar per un des petiti anhassi, que Levin sajaue passar de long, er expèrt uelh de caçaire d'Oblonsky aubirèc de seguit era èrba deth palun.
E se mos arturèssem aquiu?, exclamèc, en tot senhalar eth lòc.
Guarda, Levin!
Qu'ei un lòc magnific!, cridèc Vasenka.
E Levin li calec accedir.
A penes se posèren, es gossets, ath mès córrer, s'endralhèren entara restanca.
Entàs tres que i aurà pòc espaci.
Me demorarè aciu, didec Levin, en fidar qu'es sòs companhs non traparien qu'es sarcèles qu'auien volat espaurides pes gossets, e volauen, damb eth sòn vòl balançant, coacant lugubraments pes anhassi.
Non, Levin, anem amassa, persutèc Veselovsky.
Vos asseguri que seram massa ajustadi.
Vene, “Laska”!
Auetz besonh der aute gosset?
Levin s'estèc ath costat deth coche, guardant damb enveja as caçaires.
Era un e er aute recorreren tot er airau de caça, mès exceptat d'ua folca e diuèrses sarcèles, qu'ua d'eres aucic Vasenka, non i auie arren.
Ja auetz vist que non se tractaue d'amagar-vos eth lòc, didec Levin.
Ça que la, mos auem divertit, repliquèc Vasenka, pujant bastrusaments en coche, damb era arma e era sarcèla ena man.
L'è artenhut ben, vertat?
Rèste guaire entà arribar en palun?
De ressabuda es shivaus se desgahonèren, en tot botar-se a córrer; Levin tustèc damb eth cap contra eth canon d'ua des escopetes, e en aqueth moment li semblèc enténer un tir.
Mès, en realitat eth tir s'auie produsit abantes.
Era carga dèc, erosaments, en solèr sense herir ad arrés.
Oblonsky botgèc eth cap e guardèc damb repotec a Veselovsky, encara qu'arrint, mès Levin non gausèc dider-li arren, mès que mès pr'amor que quinsevolh repotec aurie semblat costat peth risque qu'auie auut e pera bonha qu'eth patac damb era arma l'auie hèt en front.
Veselovsky s'amuishèc ara prumeria sincèraments desengustat, mès dempús arric, per çò deth subersaut, de tan boni talents, e tan contagiosaments, que Levin non podec tanpòc tier-se er arrir.
En arribar enes anhassi de mès enlà, que en èster fòrça granes s'entretierien bèth temps, Levin sagèc de nau de convencer-les de qué non, mès Veselovsky persutèc a posar-se tanben aquiu.
Eth lòc ère estret e Levin, coma bon ostejaire, tornèc a demorar-se en coche.
A penes arribèren, “Krak” correc entà uns petiti ticolets de tèrra.
Veselovsky siguec eth prumer a seguir ath gosset.
Encara non auie arribat Oblonsky, que gessec volant ua folca.
Oblonsky manquèc era balestada e er audèth s'amaguèc en un prat non segat.
Alavetz l'ac deishèc ath sòn companh.
Ara anatz-i vos e jo me n'encuedarè des shivaus, didec.
Levin començaue a auer era enveja naturau en un caçaire.
Veselovsky e se filèc de cap as anhassi.
Ara correc dret de cap ath lòc que i auie era caça, airau ja coneishut per Levin, entre es ticolets, qu'en eri encara non auie arribat “Krak”.
Per qué non artures ath tòn gosset?, didec Oblonsky.
Non espaurirà era caça, responec Levin alègraments, guardant ara sua gosseta e seguint-la.
Un audèth des anhassi la distreiguec per un moment.
Eth gosset hec un rondèu dauant es ticolets, dempús un aute, e, de pic, s'estrementic e se demorèc quiet.
Vene, Stiva!, cridèc Levin, en tot sénter qu'eth sòn còr batanaue damb mès fòrça.
Se diderie qu'ena sua aurelha s'auie esguitlat un barrulh e que toti es sons lo començauen a impressionar dehòra de mida e damb desorde, mès d'ua manèra precisa.
Entenie es passi d'Esteva Arkadievic confonent-les damb eth luenhant caushigar des shivaus, sentec ua carrinclada ena pòst de tèrra que caushiguèc e la cuelhec peth vòl d'un audèth, e, mès luenh, percebec un chambotadís que non li trapaue explicacion.
Alistant eth lòc a on posar-se, s'apressèc ath gosset.
Prèst!, ordenec a “Laska”.
Se lheuèc ua becada.
Levin afustèc, mès en aqueth moment eth bronit deth chambotadís, qu'auie entenut abantes, se hec mès fòrt, en tot amassar-se ara damb era votz de Vasenka, que cridaue d'ua manèra estranha.
Levin, encara que vedie qu'afustaue ara becada un shinhau baish, tirèc.
Un còp convençut de qué auie mancat era balestada, guardèc entà darrèr e vedec qu'es shivaus deth coche, qu'èren en camin, s'auien calat en terren palunós, a on s'estauen estagnadi.
Veselovsky, pr'amor de contemplar era caça les auie hèt entrar aquiu.
Per qué diables les auetz hèt entrar?, li preguntèc secaments.
E cridèc ath menaire pr'amor de qué l'ajudèsse a trèir es shivaus.
A Levin lo desengustaue que l'auessen shordat eth tir, que l'estagnèssen es animaus e, mès que mès, que ne Veselovsky ne Oblonsky les ajudèssen, ath menaire e ada eth; encara que, plan que òc, ne era un ne er aute auien era mès mendre idia de com les calie desaganchar.
Sense badar boca pes afirmacions de Vasenka de qué aquiu tot ère sec, Levin trabalhaue ath cant deth menaire sajant de trèir es shivaus.
Mès dempús, alugat per esfòrç e vedent que Veselovsky s'esforçaue damb tanta afogadura entà tirassar deth coche qu'enquia e tot trinquèc un parahanga, Levin se repoteguec era sua actitud, deguda en grana part ath sòn ressentiment deth dia enterior, e sagèc d'aleugerir eth sòn tracte damb especiau amabilitat.
Bon appetit, bonne conscience!
Ce polet va tomber jusqu'aufond de mes bottes!, didec Vasenka, ja content de nauèth, en acabar eth dusau poth.
Mès, coma que me cau èster castigat pes mies colpes, me seirè en sèti deth menaire.
Vertat?
Encara que non sò Automedonte, veiratz se guaire ben les amii, persutèc, quan Levin li demanèc que deishèsse es retnes ath menaire.
Non, non.
Me cau pagar era mia colpa.
Que i vau fòrça ben en sèti deth menaire!
E lancèc es shivaus ath galaup.
Levin cranhie que Vasenka fatiguèsse as shivaus, sustot ath roienc dera quèrra, qu'eth joen non sabie amiar, mès sense voler se dobleguèc ara sua alegria en tot escotar es sues cançons que, en sèti, anèc cantant pendent tot eth camin, entenent-li condar causes divertdes, parant era aurelha as sues explicacions sus era manèra d'amiar, ara anglesa four in hand.
En apressar-se as grani paluns objectiu principau des caçaires, Levin, pensèc, inconscientaments, ena manèra de des.hèr-se de Vasenka e caçar solet, sense trebucs.
Oblonsky semblaue desirar çò de madeish.
En sòn ròstre Levin liegec era preocupacion pròpia de tot vertadèr caçaire abantes de començar era caça, atau que cèrta expression de bontat maliciosa particulara en eth.
Com mos distribusim?, preguntèc Esteva Arkadievic.
Eth lòc ei magnific e veigui qu'enquia e tot i a voltors, higec senhalant diuèrsi audèths grani que volauen en cercle sus es anhassi.
A on i a voltors, que i a caça.
Escotatz, didec Levin damb gravetat, en tot apraiar-se es nautes bòtes e repassar es gisclets dera sua escopeta.
Vedetz aqueth illòt?
Es anhassi comencen dauant de nosati, aciu madeish, vedetz?, a on se ve aguest verdor, e s'estenen enquiara dreta, aquiu a on son es shivaus.
Aquiu en aqueri malons de tèrra, i a folques, e tanben ar entorn deth illòt, ath cant d'aqueri pibos, e enquia es entorns dera mòla, vedetz?, aquiu a on forme ua petita baia…
Aguest ei eth mielhor lòc, aquiu cacè un còp setze folques.
Mos traparam ath costat dera mòla.
Qui va pera dreta e qui pera quèrra?, preguntèc Oblonsky.
Donques qu'eth costat quèr ei mès ample, anatz es dus per eth e jo seguirè eth quèr, didec damb ton en aparença indiferent.
Plan, donc!
Anem per aquiu e caçaram a gust.
Anem, anem!, exclamèc Vasenka.
Levin non auec mès remèdi qu'accedir e ambdús se desseparèren d'Oblonsky.
Sonque entrar enes anhassi, es dus gossets comencèren a córrer e cercar per a on es matarrassi èren mès espesi.
Pera forma de herucar de “Laska”, lenta e indecisa, Levin comprenec que non se tardarie guaire a veir lheuar-se ua volada d'audèths.
Veselovsky: vietz ath mèn costat, didec en votz baisha, ath companh que regisclaue ath darrèr, e qu'era sua direccion dera arma, dempús eth tir involentari ena restanca de Kolpensoe, ère naturau qu'interessèsse a Levin.
Non cranhetz que descargue sus vos…
Non anaratz a aucir-vos er un ar aute sense voler…
Sense esdegar-se, Esteva Arkadievic afustèc a ua auta que volaue baish de cap ar illòt.
Sonèc eth tir e er audèth queiguec.
Se lo vedie sautar entre era èrba segada, estornejant era ala, blanca peth dejós, que non auie estat tocat peth tir.
Levin non siguec tant afortunat.
Descarguèc sus era prumèra becada massa apròp e manquèc era balestada.
L'encanonèc quan volaue mès nauta, mès en aqueth moment ua auta becada gessec des sòns pès e Levin se distreiguec e manquèc de nau eth tir.
Tant que cargauen es escopetes, gessec ua auta becada, e Veselovsky, que ja auie cargat, descarguèc, e eth tir venguec a parar ena aigua.
Oblonsky recuelhec es audèths qu'auie aucit e guardèc a Levin damb es uelhs ludents d'alegria.
Desseparem-mos ara, didec Oblonsky.
Damb Levin se passaue tostemp madeish: que quan mancaue es prumèrs tirs, se botaue nerviós, s'emmaliciaue e non n'endonviaue ja cap en tot eth dia.
Atau siguec tanben aguest viatge.
I auie un gran nombre de becades, que volauen en cada moment entàs pès des caçaires e pes dus costats deth gosset.
Cercaue damb mens interès e s'aurie podut díder que campaue as caçaires damb repòtec e suspresa.
Es tirs se seguien es uns as auti.
Es caçaires èren entornejadi de hum de povora e, ça que la, en casquelh non auie que tres becades.
Ua auie estat caçada per Veselovsky e es autes dues pertanhien a ambdús.
Mentretant, en aute costat des anhassi sonauen tirs mens soents, mès ena pensada de Levin, mès eficaci.
Lèu tostemp, dempús cada tir d'Oblonsky, s'entenie era sua votz, cridant:
E Levin, en entener-lo, se sentie cada còp mès excitat.
Es becades volauen ara en volades.
De contunh se percebien es sòns chambotadisi en lim e en aire s'escotauen es sòns sisclets.
Se lheuauen, virauen e dempús tornauen a posar-se, ara vista des caçaires.
Es voltors non se vedien ja per parelhes, senon a dotzenes, que volauen sense pòsa sus er anhàs.
En arribar enquiara mitat des terrens palunosi, Levin e Veselovsky se trapèren en bòrd d'un prat pertanhent a uns campanhards.
Longues franges qu'arrincauen deth madeish costat dera rausièra dividien eth prat, qu'era sua mitat ère ja segada.
Encara qu'ena part sense dalhar auie mens probabilitats de trapar caça qu'ena segada, Levin, en tot auer convengut damb Oblonsky en trapar-se, seguic entà dauant damb eth sòn companh.
Èp!, caçaires!, cridèc un campanhard que se seiguie ath cant d'un car desaganchat.
Vietz a dinar damb nosati, qu'auem un bon vin!
Levin virèc eth cap.
Vietz, vietz!, cridèc alègraments un aute campanhard barbut, de ròstre ròi, amuishant en arrir es sòns blanqui dents e quilhant en aire ua botelha verdosa que ludie ath solei.
Qu'est-ce qu'ils disent?, preguntèc Veselovsky.
Mos conviden a béuer vodka.
Solide auràn hèt auer eth repartiment deth hen…
Jo beueria damb plaser, didec Levin non sense dolenteria, guardant ath sòn companh e demorant qu'aguest se sentesse sedusit peth vodka e i volesse anar.
E per qué mos conviden?
Ja ac vedetz: que son bona gent…
Anatz-i, anatz-i.
Vos divertirà.
Allons, c'est curieux…
Anatz-i, traparatz aquiu era corsèra qu'amie entara mòla, exclamèc Levin.
E, en tot virar-se, vedec damb plasèr que Vasenka, ajocant-se e estramuncant damb es sòns espisadi pès, e amiant era escopeta en braç, gessie deth mojanquèr entà apressar-se as campanhards.
Vene tu tanben!, cridèc eth campanhard a Levin.
Te balharam pastís.
Levin trantalhèc un moment.
Comencèc a caminar en.honsant es pès ena hanga, donques que se sentie fatigat e a penes les podie lheuar.
Damb plasèr, s'aurie minjat, totun, un tròç de pastís e s'aurie begut darrèr un veire de vodka.
Mès en aqueth moment eth sòn gosset s'arturèc e Levin sentec qu'eth sòn cansament despareishie còp sec, e a pas seguit se dirigic ath sòn encontre.
Dauant des sòns pès se lheuèc ua becada, descarguèc e l'aucic, mès eth gosset seguie parat.
A penes auec eth temps d'ahiscar-lo, quan des madeishi pès der animau volèc ua auta becada.
Levin hec huec.
Mès eth dia ère pòc afortunat.
Manquèc era balestada, e en vier a cercar er audèth mòrt tanpòc lo trapèc.
Recorrec era rausièra de naut en baish, mès sense capitada.
De sòrta que tanpòc sense Vasenka, que Levin li balhaue era colpa dera sua mala sòrt, era causa anaue mielhor.
Encara qu'aciu i auie tanben fòrça becades, Levin mancaue malerosaments balestada darrèr balestada.
Es arrais inclinadi deth solei cogant èren encara fòrça caudi.
Eth vestit, regolejant de sudor, se l'apegaue ath còs.
Era bòta quèrra, plia d'aigua li pesaue enòrmaments.
Es pisharretes dera sudor li baishauen pera cara mascarada de povora; se notaue era boca amara, flairaue era aulor de povora e de lim, e enes sues aurelhes arribaue eth contunh chambotadís des becades.
Es canons dera escopeta èren tan recauhadi qu'ère impossible tocar-les; eth còr de Levin batanaue en brèus e rapids batècs; es sues mans tremolauen pera emocion, e es sòns pès cansadi estramuncauen e s'endravauen en traucs e pòsts.
Mès contunhaue caminant e descargant.
Cuelhec de nau era arma e eth chapèu, cridèc a “Laska” e gessèc deth canet.
Ja en un lòc sec, se seiguec en ua pòst deth terren, se descaucèc, treiguec era aigua dera bòta, s'apressèc entath palun, beuec d'aquera aigua qu'auie gost a hloridor, umidifiquèc es canons caudi dera arma e se lauèc es mans e era ara.
Mès, encara que s'esdegaue a èster tranquil, se passaue madeish qu'abantes.
Tot anaue cada còp pejor.
Abantes d'aubirar-lo, Levin vedec ath sòn gosset, “Krak”, que gessec ath córrer d'entre es arraïtzes d'un pibo blanc, lord de hanga nera e pudesenca deth mojanquèr.
Damb aspècte trionfant flairèc a “Laska”.
Darrèr de “Krak”, gessec ara ombra deth pibo, era galharda figura d'Oblonsky.
Auançaue ròi, sudorós, damb eth cothèr descordat, coishejant coma abantes.
Tè, auetz descargat guaire?, didec, arrint alègraments.
E tu?, preguntèc Levin.
Era pregunta qu'ère superflua, perque eth sòn amic amiaue eth casquelh arràs.
Non m'a anat mau.
Amiaue catorze pèces.
Qu'ès un excellent caçaire.
A tu solide t'a shordat Veselovsky.
Ei fòrça de mau hèr caçar dus damb un solet gosset, didec Esteva Arkadievic, pr'amor de solatjar er efècte dera sua capitada.
Seigut ath miei dera cramba e agarrant-se damb es dues mans en banc que se seiguie, arrie damb eth sòn arridolet contagiós, tant qu'eth frair dera mestresa, un soldat, tirassaue des sues bòtes plies de lim en tot sajar de trèir-les.
Qu'è arribat ara madeish.
Ils ont eté charmants.
M'an balhat de béuer, minjar…
E quin pan!
Delicieux!
Qu'an un vodka tan bon coma jamès l'è begut.
Non voleren acceptar-me sòs!
E non deishauen de dider-me que non m'ofensèsse.
Per qué vos auien d'acceptar es sòs?
Qu'ei que non vos an convidat?
Dilhèu an eth vodka entà vener-lo?, didec eth soldat, artenhent ara fin trèir era bòta ennerida.
A maugrat era lordera dera estança, tacada pes bòtes des caçaires e pes gossets en.hangadi, que se lecauen mutuaments, a maugrat dera flaira mixta de lim e povora qu'aumplic era casa, a maugrat dera manca de guinhauets e forquilhes, es amics preneren eth tè e sopèren damb eth plasèr que solet se minge quan s'ei de cacilha.
Vasenka amuishèc era sua afogadura sus aquera net passada en un palhèr, entre era flaira deth hen, er encant deth car trincat (qu'atau l'ac semblaue, pr'amor que l'auien abaishat era part deth dauant pr'amor de convertir-lo en lhet), entre es simpatics campanhards que lo convidèren a vodka e es gossets que s'estirauen cadun ath pè deth lhet deth sòn patron.
Oblonsky condèc dempús era deliciosa cacilha qu'auie participat er ostiu anterior enes tèrres de Maltus.
Esteva Arkadievic parlèc des anhassi qu'eth tau personatge auie arrendadi ena província de Tver, de com demorèc as sòns convidadi, des dogcarts que les hec a vier e dera botiga pròcha ara restanca qu'en era ère premanit er esdejoar.
Jo non compreni, didec Levin, en tot incorporar-se sus eth sòn molon de hen, se com non te repugne tota aguesta gent.
Tota aguesta gent guanhe es sòs tau que lo guanhauen en d'auti tempsi es nòsti logataris d'aiguardents, e hègen burla deth mensprètz public perque se'n saben qu'es sues riqueses mau aquerides les sauvaràn, a tot darrèr, d'aguest mensprètz.
Qu'auetz rason.
Fòrça rason!, exclamèc Veselovsky.
Cèrt qu'Oblonsky vie en tau lòc per amabilitat, mès non manque qui ditz: donques qu'Oblonsky i va…
Non ei aquerò (e Levin endonviaue ena escurina qu'Oblonsky arrie en parlar d'aquerò).
Non considèri aguesta manèra de guanhar es sòs mès aunèsta qu'era des nòsti campanhards, comerçants o nòbles.
Es uns e es auti s'an hèt rics damb eth sòn trabalh e era sua intelligéncia…
Quin trabalh?
Eth d'obtier ua concession e revener-la?
Qu'ei trabalh, pr'amor que, se non i auesse persones coma Maltus e d'auti semblables, encara non auríem camins de hèr.
Mès que non ei un trabalh comparable damb eth d'un campanhard o eth d'un sabent.
D'acòrd, mès qu'ei un trabalh, donques qu'era sua activitat produsís fruts: es camins de hèr.
Plan, que tu cres qu'es camins de hèr son inutils.
Aquerò ei ua auta causa.
Sò prèst a arreconéisher era sua utilitat.
Mès toti es guanhs desproporcionadi ath trabalh hèt ei desaunèst.
Qui pòt definir en aquerò es proporcions justes?
Es guanhs per trebalhs desaunèsti, artenhudi damb males manères, repliquèc Levin, en tot compréner que non podie mercar eth limit entre çò d'aunèst e çò desaunèst, coma, per exemple, es des bancs, son injusti.
Qu'ei semblable as granes fortunes que se hègen quan existie eth sistèma des arrendaments, solet qu'a variat era forma.
Le roi est mort, vive le roi!
A penes despareishudi es arrendaments, gesseren es bancs e es camins de hèr, formes parières de guanhar sòs sense trabalhar.
Dilhèu sigue atau; mès en tot cas qu'ei fòrça engenhosa…
Tè-te “Krak”, cridèc Oblonsky ath sòn gosset, que se rascaue e s'estornejaue en hen.
E contunhèc serènaments, sense alugar-se, convençut dera vertat de çò que didie.
Non i a ua linha divisòria entre eth trabalh aunèst e eth desaunèst.
Ei aunèst que guanha jo mès sodada qu'eth mèn cap de seccion, que se'n sap mès que jo deth trabalh?
Sabi pas.
T'ac explicarè mielhor.
Supausem que çò que tu recebes de benefici per trabalhar era tua propietat son cinc mil robles e qu'eth campanhard que mos aubèrgue, patron dera sua clòsa, non i trè, a maugrat de tot eth sòn trabalh, mès que cinquanta robles.
Ena mia pensada, era ostilitat qu'existís ena societat contra aguesta gent non a cap fondament, e me pensi que vie dera gelosia, dera enveja…
Aquerò non ei vertat, repliquéc Veselovsky.
Aciu, que non i pòt auer enveja.
Qu'ei que se tracte de quauquarren pòc net…
Desencusatz-me, interrompec Levin.
Dides qu'ei aunèst qu'aguest campanhard guanhe cinquanta robles e jo cinc mil.
Aquerò que non ei just, ac cohèssi e…
Vertadèraments, nosati mos passam eth temps minjant, beuent, caçant e sense hèr arren de profit, tant qu'es campanhards s'aucissen a trabalhar (didec Veselovsky, que se notaue que pensaue en aquerò per prumèr viatge ena sua vida e que per açò ne parlaue damb tanta sinceritat).
Ja sai que tu penses e sentes atau, mès non per aquerò li balharàs es tues pròpietats, higec Oblonsky, damb era intencion de shordar de bon voler a Levin.
Darrèraments auie gessut ua cèrta ostilitat entre es dus cunhats.
Se poirie díder que dès que cadun ère maridat damb ua fraia, i auie ua cèrta rivalitat sus se qui auie organizat mielhor era sua vida.
E ara aguesta rivalitat s'amuishaue ena convèrsa, que venguie entà aspèctes personaus.
Non les balhi es mies tèrres pr'amor que non me les demanen e, s'ac volessa hèr, non auria podut, que non è a qui les autrejar, didec Levin.
Aufritz-les-ac ad aguest campanhard.
Ja veiràs se com les accèpte.
Com?
Cercant-lo e signant ua acta de venda?
Que non sai com, mès se n'ès convençut que non as eth dret de…
Non ne sò convençut.
Ath contrari: considèri qu'ad açò que non è dret ei a ragalar- les-ac, que me deui ara mia propietat, ara mia familha…
Perdon.
Se considères que tau inegalitat ei injusta, per qué non òbres en conseqüéncia?
Desencusa-me que te diga qu'aquerò ei un sofisma.
Reauments, ei ua explicacion un shinhau sofista, afirmèc Veselovsky.
Com?
Encara non dormisses?, didec ath campanhard qu'entraue en palhèr.
Que non posqui dormir!
Me pensaua qu'es senhors ja dormien, mès coma que les enteni parlar…
Me cau trèir eth croquet.
Non me mossegaràn es gossets?, preguntèc, caminant de punta sus es sòns pès descauci.
E a on vas a dormir tu?
Aué hèm jadilha en camp.
Quina net mès magnifica!, didec Vasenka, en tot campar pera pòrta, dubèrta ara, dera casa, eth coche de shivaus desaganchat e eth paisatge illuminat pera lutz crepusculara.
Entenetz aguestes votzes de hemnes que canten…?
E, de vertat, qu'ac hèn fòrça ben!
Se qui cante?, preguntèc ath campanhard.
Es gojates dera propietat pròcha.
Vam a passejar.
Non poiram dormir…
Au, Oblonsky.
Se podéssem partir e descansar ath còp!, alendèc Esteva Arkadievic, e tot estirar-se sus era jaça.
Mès se repause tant a gust aciu!
Alavetz i anarè solet, didec Veselovsky, en tot lheuar-se ara prèssa e botar-se es bòtes.
Enquia dempús, senhors.
Se me divertisqui, vos cridarè.
M'auetz convidat a caçar e non vos desbrembarè ara…
Qu'ei un gojat plan simpatic, didec Oblonsky, quan eth sòn amic partic e eth campanhard barrèc era pòrta.
Òc, plan simpatic, convenguec Levin, pensant ena sua nauèra convèrsa.
Li semblaue auer exprimit çò de mès clar possible es sòns pensaments e idies, e ça que la, es auti dus, òmes intelligents e sincèrs, l'auien contestat ar unison que se consolaue damb sofismes.
Aqueró lo desconcertaue.
Òc, amic mèn, contunhèc Oblonsky.
Ua de dues: o reconeishem qu'era societat actuau ei ben organizada, e alavetz mos cau deféner es nòsti drets, o reconeishem que gaudim d'auantatges injusti, coma hèsqui jo, e les profitam damb plasèr.
Non, se sentesses era injustícia d'aguesti bens, non les poiries profitar damb plasèr… o aumens jo non poiria.
Çò d'essenciau entà jo qu'ei non senter-me colpable.
Guarda: e se mo n'anèssem damb Veselovsky?, didec Oblonsky visiblaments alassat per esfòrç mentau qu'exigie era discussion.
Me semble que ja non dormiram.
Va, anem-i!
Levin non responec.
Quina flaira exale eth hen frescolenc!, didec eth sòn cunhat en tot lheuar-se.
Non poirè dormir…
Vasenka ne deu hèr des sues.
Non entenes era sua votz e se com arrissen?
Qué?, i anem?
Non, non i vau, responec Levin.
Dilhèu ac hès tanben per principis?, didec Oblonsky, cercant era casqueta ena escurina.
Que non ei per principis, mès, entà qué m'i cau anar?
Qu'auràs fòrça contrarietats ena vida…, didec Esteva Arkadievic, en tot incorporar- se, dempús d'auer trapar era casqueta.
Per qué?
Te penses que non è notat es tèrmes que t'estàs damb era tua hemna?
Me semble auer entenut qu'entre vosati ei fòrça important era qüestion de se t'en vas dus dies de cacilha o non…
Aquerò ena lua de mèu qu'està ben, mès entà tota era vida ei insuportable.
Er òme a es sòns pròpis interèssi coma tau e li cau èster independent.
Er òme li cau èster energic, acabèc, daurint es pòrtes deth palhèr.
Vos díder damb aquerò que me cau hestejar as sirventes?, preguntèc Levin.
Per qué non, s'ei divertit?
Ça ne tire pas a consequence…
Ara mia hemna aquerò non la damnatge e a jo me divertís.
Çò d'important ei que se sauve respècte ara casa, qu'en era non se passe arren.
Mès que non s'an d'estacar es mans.
Dilhèu as rason… repliquèc secaments Levin, virant-se d'esponera.
Ben: deman mos cau lheuar d'ora.
Jo non desvelharè ad arrés.
A punta de dia, gesserè a caçar.
Messieurs, venez vite!, cridèc era votz de Vasenka, que venguie a cercar-les.
Charmante!
L'è desnishat jo!
Charmante!
Qu'ei ua vertadèra Gretchen…
E ja èm amics…
Vos asseguri qu'ei ua beresa, seguic dident, en un ton de votz que semblaue hèr veir qu'aquera embelinaira creatura auie estat creada solet entada eth e se sentie satisfèt de qué se l'auessen creat tant ath sòn gust.
Levin hec veir que dormie.
Levin s'i estèc fòrça a esclipsar-se.
Entenie as shivaus rosigar eth hen, e dempús sentec ath patron dera casa e ath sòn hilh màger partir entath camp.
A tot darrèr, percebec se com eth soldat s'apraiaue entà domrir en aute costat deth palhèr, damb eth sòn nebot, hilh mendre deth patron.
Entenec ath mainatge explicar ath sòn oncle era impression que l'auien costat es gossets, que li semblèren enòrmes e terribles, e demanar-li a qui auien de cuélher aqueri animaus.
Eth soldat, damb votz ronca e miei adormida, responec qu'es caçaires partirien peth maitin entath canet e arien huec damb es sues escopetes, e fin finau, entà desliurar- se des preguntes deth mainatge, li didec:
Dormís, Vasika, dormís.
Se non, ja veiràs se qué se passe…
De seguit eth soldat comencèc a roncar; tot qu'ère en cauma.
Levin se preguntaue: “Ei possible que jo non siga qu'un èsser negatiu?
Comencèc a pensar en londeman.
Que i a fòrça becades e tanben folques enes anhassi.
En tornar, traparè era carta de Kitty.
Dilhèu Stiva age rason.
Me tengui pòc energic damb era.
Mès qué posqui hèr?
Enes sòns sòmnis entenie era riseta e er animada parlòta des sòns amics.
Dauric es uelhs per un moment.
Ena pòrta deth palhèr parlauen es dus, ara lum dera lua, plan nauta ja.
Levin repetic, miei adormit:
Deman a punta de dia, senhors…
E s'esclipsèc.
En desvelhar-se a punta de dia, Levin sagèc de hèr lheuar as sòns companhs.
Oblonsky, miei adormit, se remic a gésser tan d'ora.
Autanplan “Laska” que dormie cargolhada en extrèm deth hen, se lheuèc, guiterosa e destalentada, estirant e redreçant damb plasèr es pautes deth darrèr.
Levin se caucèc, cuelhec era arma, dauric era pòrta damb suenh e gessec.
Es menaires dormien ath cant des coches; es shivaus dormien tanben.
Encara se notaue fòrça umitat.
Per qué t'as lheuat tan lèu, hilh?, preguntèc era vielha mestresa, damb ton amistós, coma a un vielh coneishut.
Que vau a caçar, tieta.
Per a on me cau anar entà gésser en canet?, preguntèc eth.
En tot seguir aguest caminòu, vieratz dret en canet.
Es nòsti mossos ager i amièren es shivaus.
Levin lo seguie damb pas leugèr, rapid, tostemp guardant ath cèu.
Volie arribar enes anhassi abantes dera gessuda deth solei.
Mès eth solei non perdie eth temps.
Era mieja lua, qu'encara illuminaue eth paisatge quan Levin gessec dera casa, ja non ludie mès que coma un tròç de mercuri.
Hége dia.
Es taques indefinides sus eth camp vesin se vedien ja claraments coma malons de blat.
Era arrosada, invisibla encara ena penombra maitiau, e qu'aumplie es nautes canabières, chaupaue a Levin es pès e eth còs enquia mès naut dera cintura.
En silenci luminós dera campanha adormida s'entenien es mès teunhes sons.
Ua abelha passèc, volant, peth madeish costat dera sua aurelha.
Levin campèc damb atencion e ne vedec fòrça d'autes.
Totes gessien deth romegàs de brunhon, volauen peth dessús dera canabièra e desparieshien en direccion ath canet.
Eth camin, tau qu'auie dit era vielha, amièc a Levin dirèctaments enes paluns.
S'aubirauen de luenh peth bugàs que deishauen anar e qu'ath sòn dejós campauen coma indefinides ièrles es esporangis e es mates de genèstes.
Ath bòrd des anhassi e en ambdús costats deth camin, s'i vedien òmes e mainatges qu'auien hèt jadilha aquiu.
Èren ajaçadi, dormint, abrigadi damb es sòns caftans.
Pas guaire luenh d'eri se distinguien tres shivaus travadi, un des quaus hège trinhonar es cadies que l'estacauen.
En arribar en prumèr ticolet deth canet, Levin revisèc es gisclets dera escopeta e deishèc anar ath gosset.
Un des shivaus, un robust polin de tres ans, en veir a “Laska” s'espauric e, quilhant era coa e endilhant, sagèc de partir.
Es auti shivaus s'espauriren tanben, e, a guimbets, damb es pautes travades, gesseren deth canet, costant damb es sòns cascos, ena aigua e ena tèrra sablosa, un bronit coma de foetades.
Aguest l'amorassèc e, damb un fiulet, balhèc eth senhau de qué podie començar era caça.
Era gosseta correc alègraments pera tèrra mofla, se calèc enes anhassi, e non se tardèc a percéber era flaira d'audèths, que, entre es autes mil èrbes palunoses, arraitzes, hloridor e hièms de shivaus, ère era que l'excitaue mès.
Ara aguesta flaira s'estenie pertot sus es tèrres palunoses, sense que siguesse aisit precisar d'a on gessie.
Era flaira se percebec, de pic, mès intensa.
Era gosseta s'arturèc a sec e campèc atentiuaments, trantalhant, coma sense poder precisar encara a on se traparien es audèths, mès segur qu'èren apròp e ne deuie auer un gran nombre.
Era gosseta guardèc a Levin coma preguntant-li se non serie mielhor que seguisse era cèrca qu'amiaue a tèrme, mès eth patron repetic era orde damb votz sevèra.
Se'n sabie qu'aquiu non i podie auer arren, mès li calie creir.
Lo recorrec tot, segura de non trapar arren, e tornèc entath lòc qu'auie deishat.
Ara, quan Levin non la shordaue, sabie pro ben çò que li calie hèr, e sense guardar as sòns pès, estramuncant damb es pòsti de tèrra que trapaue peth camin e en.honsant-se ena aigua, mès lheuant-se ath punt damb ua fòrta possada des sues pautes elastiques e fòrtes, comencèc a hèr rondèus ar entorn d'un punt determinat.
Era flaira d'audèths se notaue cada viatge mès fòrta e definida.
De ressabuda, era gosseta, semblèc compréner damb claretat qu'un des audèths ère aquiu, a cinc canes, darrèr d'un pòst de tèrra, e s'estèc quieta.
Es sues braques pautes non li permetien veir arren ath sò dauant, mès era flaira non l'enganhaue.
Quieta, era boca e eth nas plan dubèrts, era aurelha atentiua e era codena tensa e tremolosa solet ena sua extremitat, alendaue peniblaments; mès, damb cautèla, gaudie ena demora e, encara damb mès cautèla, guardaue ath sòn patron, en tot virar-se mès damb es uelhs que damb eth cap.
Levin, damb era portadura qu'eth gosset li coneishie, mès damb ua guardada que li semblaue terribla, auançaue estramuncant e damb ua lentor extraordinària, sivans li semblaue ar animau.
En avertir que “Laska” s'ajocaue entath solèr e daurie era boca, comprenec Levin qu'es becades s'estauen aquiu e, pregant a Diu que non li manquèsse era caça, mès que mès en aqueth prumèr audèth, se filèc ath mès córrer, encara que damb cautèla, de cap a on se trapaue eth gosset.
Pugèc eth petit ticolet e en campar entre dus molons de tèrra desnishèc damb es uelhs çò que “Laska” auie flairat: ua becada pro grana, qu'en aqueth moment virèc eth cap entada eri, alonguèc eth còth e s'estèc en actitud d'escotar.
Dempús dauric leugèraments es ales, les tornèc a barrar, e, en tot botjar pesadaments era coa, s'aluenhèc, despareishent darrèr d'un des molons.
Cèrca, “Laska!”, cèrca!, cridèc Levin, ahiscant ath gosset.
D'aciu estant que les flairi e s'auanci non saberè ne a on son ne qué son”.
Mès eth patron la possèc damb eth jolh e damb votz excitada li tornèc a cridar:
Cèrca, “Laska”!
Cèrca!
E gessec ath còrrer entà dauant.
Ara ja non flairaue arren, non seguie cap de tralha, solet vedie e sentie sense compréner.
A dètz canes deth lòc a on se trapaue abantes se lheuèc ua folca.
Eth sòn agudent fiulet e eth bronzinadís caracteristic des ales estrementic er aire: s'entenec un tir e er audèth queiguec ena depression umida.
Un aute audèth se lheuèc darrèr d'eth, sense qu'eth gosset intervenguesse.
Quan Levin lo vedec qu'ère ja luenh.
Mès eth tir l'artenhec.
Er audèth volèc encara uns vint passi mès, se lheuèc coma ua pilòta e, dempús, hènt viroletes, queiguec pesadaments en canet.
Qu'auram ua bona caça, vertat “Laska”?
Levin tornèc a cargar era sua escopeta e se metec de nau en camin.
Eth solei auie gessut ja complètaments.
Era lua auie perdut era sua ludentor, encara que blanquinejaue sus eth cèu.
Non se vedie ne ua soleta estela.
Es molons de tèrra, qu'abantes ludien caperadi pera arrosada argentada, ara èren coma dauradi.
Eth blu nueitiu des èrbes s'auie convertit en un verd auriolenc.
Es auderèths deth palun cercauen es ombres des arbilhons, près der arriuet.
Un voltor ère posat sus un modelhon de blat, campant en un costat e un aute deth canet.
Es becades volauen pertot.
Un vielh, seigut, se grataue jós eth caftan.
Un aute mainatge correc entà Levin e li didec:
Senhor, ager i auie fòrça lits.
Levin seguic era sua cacilha, seguit de luenh peth petit.
Levin auec ua cacilha afortunada.
Tàs dètz deth maitin entornèc entara casa, espisat e ahaimat, mès erós, dempús d'auer caminat ues trenta verstas, damb dètz-e-nau pèces e un gròs lit qu'amiaue estacat ena cintura pr'amor que non i cabie en casquelh.
Es sòns companhs s'auien lheuat ja e enquia e tot auien dinat.
Levin entrèc cridant alègre e vantariòu.
Ep, guardatz!
Dètz-e-nau pèces!
Ne pòrti dètz-e-nau.
E se botèc a compdar-les ath sòn dauant, gaudint damb era admiracion, e gaudint tanben damb era enveja d'Esteva Arkadievic.
Es audèths non auien eth madeish aspècte de quan volauen o se botjauen graciosaments sus eth solèr, senon qu'èren ja damb plumes passides e força d'eres apegades e caperades de nera sang, mès representauen, plan que òc, ua bona cacilha.
Kitty li didie:
Sò totafèt ben e alègra.
Non te'n hèsques per jo; pòs estar mès tranquil qu'abantes, donques qu'è un aute àngel dera garda.
Vlasievna (era lheuador, un nau e important personatge ena vida de Levin) venguec a veder-me e l'auem hèt demorar aciu enquia qu'arribes.
Me trapèc complètaments ben.
Toti es auti son tanben contents e en bona santat.
Non te cau esdegar entà tornar e, s'era cacilha ei bona, demora-te un dia mès.
Es dues alegries qu'auie recebut (era bona cacilha e era carta de Kitty) èren tan granes, que li passèren leù inavertides dues mauparades.
Ua ère qu'eth shivau ròi, que per çò que semble auie trabalhat massa eth dia abantes, non minjaue e auie un aspècte aclapat.
Eth menaire didie qu'ère crebat.
Ager lo fatiguèren massa, Constantin Dmitrievic.
Rebrembatz que lo heren córrer pendent dètz verstas sense cap consideracion.
Ua auta entremieja li costèc de moment un desengust: des provisions que Kitty auie premanit, damb tau abondor que les semblaue qu'aurien viures entà ua setmana, ja non demoraue arren.
Levin entornaue dera cacilha, coma abantes auíem dit, damb fòrça hame e, rebrembant damb precision es deliciosi pastissi que les auie codinat era sua hemna, que, en apressar-se ena casa, ne percebie ja era flaira e eth gust ena boca, tau qu'era sua gosseta percebie era flaira dera caça.
Tanlèu s'auec des.hèt des sòns utisi, cridèc, donc, a Felip:
Tè!, a veir aguesti pastissi, qu'amii ua hame de lop.
Macareu!, quina hame!, comentèc Esteva Arkadievic, arrint e senhalant a Vasenka.
Jo que non patisqui per manca d'apetit, mès aguest…
Que semble impossible çò que minge.
Qué li vam a hèr!, exclamèc Levin guardant ombriuaments a Veselovsky.
E demanèc:
Felip, hè-me a vier carn, donc.
Era carn que se l'an minjat e es uassi les an lançat as gossets, responec Felip.
Que m'aurien pogut deishar quauquarren, aumens!, se planhèc lèu plorant, er ahaimat Levin.
Alavetz, premanís un audèth, higec, e demana entà jo encara que sigue solet un porn de lèit.
Ja de nets, entornèren ena casa.
Autant era anada coma era tornada la passèren plan divertidi.
Veselovsky cantaue alègraments; racondaue eth sòn sojorn damb es campanhards que l'auien aufrit vodka e de contunh l'implorauen “ que non s'ofensèsse”; era meuca qu'auec en voler cuélher auerassi; era sua parlòta picaresca damb era gojata dera propietat vesia e era senténcia de un aute campanhard, que li demanèc s'ère maridat e, en responer-li que non, li didec: “donques mès que guardar as hemnes des auti, te calerie hèr-te'n a vier ua entà tu”.
Tot açò lo divertie de tau manèra que, en rebrembà'c, non paraue d'arrir.
En generau, sò plan content damb eth nòste viatge, didie.
E vos, Levin?, preguntèc.
Entratz!, cridèc aguest.
Levin entrèc e lo trapèc en calçotets.
Desencusatz-me, didec Veselovsky, qu'èra en tot acabar es mies ablucions.
Non vos esdeguetz cap, responec Levin, en tot sèir-se ena parabanda dera hièstra.
Auetz dormit ben?
Coma un soc.
Non m'è desvelhat ne un solet viatge.
Qué prenetz, tè o cafè?
Arren d'açò: qu'esdejoï fòrt.
Credetz-me que ne sò avergonhat, mès ei eth mèn costum.
Tanben voleria abantes hèr un petit torn.
M'auetz d'amuishar es shivaus.
Quina magnifica cacilha!
Guaires e qué agradiues impressions!, didec Veselovsky en saludar a Kitty, qu'ère seiguda dauant deth samovar.
Qu'ei malastre qu'es senhores siguen privades d'aguesti plasèrs!
Era Princesa, qu'ère seiguda en extrèm opausat dera taula, ath cant de Maria Vlasievna e Esteva Arkadievic, parlaue deth besonh de hèr vier a Kitty entà Moscòu tara epòca dera jasilha, e Oblonsky cridèc ath sòn costat a Levin pr'amor de parlar-li der ahèr.
A Levin, qu'enes dies abantes des nòces li desengustauen es preparatius, que, pera sua insignificància ofensauen era granor de çò que s'auie de realizar, li desengustauen encara mès es que se hègent entara jasilha que s'apropaue, qu'era sua arribada compdauen toti damb es dits.
Hège tot çò que podie entà non enténer es convèrses sus era manèra d'enfaishar ath mainatge, se viraue d'esponera entà non veir es bendes infinites e misterioses, es tròci triangulars de tela, que Dolly li balhaue fòrça importància, e d'autes causes parières.
Era Princesa non comprenie, ça que la, aguesti sentiments e les atribuie ara indiferéncia e leugeresa des escassi desirs que hège veir eth sòn gendre de pensar enes causes qu'ada era tan l'interessauen, e de parlar d'eres.
Atau, donc, non lo deishauen tranquil.
Persutaue de contunh enes sues consultes, en explicar-li çò qu'auie hèt, qu'auie encargat a Esteva Arkadievic cercar eth pis, com pensaue apraià'c…
Levin refusaue:
Que non sai arren d'açò, Princesa…
Hètz çò que volgatz…
Donques mos ac cau decidir.
Se non, quan haratz eth cambi?
Sabi pas, sabi pas…
Solet sai que neishen milions de mainatges sense èster amiadi entà Moscòu, autanplan sense mètges…
Mès hètz çò que volgue Kitty.
Damb Kitty qu'ei impossible parlar-ne.
Voletz que l'espaurisca?
Aguesta primauèra, Natalia Galizina moric per tòrt d'ua mala jasilha.
Plan ben, plan ben.
Coma vos digatz, se harà.
E mostraue un gèst ombriu.
Veselovsky ère inclinat entara sua hemna, en tot parlar-li lèu ena aurelha, damb eth sòn arridolet sarcastic, de dominant, e era l'escotaue rogida e damb ua plan visibla emocion.
Que i auie quauquarren impur ena actitud d'ambdús.
E de nauèth se l'escuriren es uelhs; de nauèth, sense era mès leugèra transicion, descenec dera nautada dera sua felicitat, dera cauma e dera dignitat, e s'en.honsèc en abisme dera desesperacion, dera umiliacion e era ira, e sentec hàstic de tot e de toti.
Hètz çò que volgatz, Princesa, didec, en tot guardar un aute còp entara sua hemna.
Be n'ès de pesada, corona de Monomaj!, li didec Esteva Arkadievic, badinant e hènt allusion, non solet ara convèrsa damb era Princesa, senon ara actitud qu'auie Levin e qu'eth auie ja avertit.
Entrèc Daria Alexandrovna e toti se lheuèren entà saludar-la.
Vasenka se lheuèc solet un instant, e, damb era manca de cortesia pròpia des joeni modèrns, se limitèc a hèr ua leugèra inclinacion de cap e tornèc ath cant de Kitty, seguint era sua convèrsa damb era, sense deishar d'arrir.
Qué tard t'as lheuat aué, Dolly!, didec Levin.
Macha que m'a balhat plan mala net.
A dormit fòrça mau e aué ei de mala encólia, expliquèc Dolly.
Vasenka parlaue damb Kitty de çò de madeish qu'eth dia anterior: d'Anna.
Aguesta convèrsa l'ère desagradiua a Kitty peth hons e peth ton qu'ère amiada e, mès que mès, pr'amor que se'n sabie que veder-la atau damb Veselovsky shordaue ath sòn marit.
Qu'aurie volut interromper-la.
Mès Kitty ère massa simpla e innocenta entà saber çò que li calie hèr pr'amor d'artenhè'c, e autanplan entà amagar eth petit e innocent plasèr que li costauen, hemna ara fin, es atencions de Veselovsky.
Pensaue, quitament, que dilhèu çò que hesse damb aguesta finalitat poirie èster mau interpretat.
Plan que òc, quan preguntèc a Dolly “qué auie Macha” e Vasenka, en èster interrompuda era sua convèrsa, se botèc a guardar a Dolly damb indiferéncia, a Levin li semblèc ua astúcia mancada de naturalitat e repugnància.
Qué, donc?
Anaram aué a cercar misharnons?, preguntèc Dolly.
Anem…
Jo tanben vierè, didec Kitty.
Kitty l'aurie preguntat a Vasenka s'eth vierie tanben.
En aqueth moment Levin passèc ath sòn costat damb portadura decidida.
A on vas, Kostia?, li preguntèc intranquilla, ath sòn marit.
Era expression colpabla de Kitty confirmèc a Levin es sues sospeches.
Responec morrudaments, sense ne tansevolhe guardar ara sua esposa.
Ena mia abséncia a vengut eth mecanician aleman e encara non l'è vist.
Qué te cau?, preguntèc Levin.
Aguest senhor e jo èm ocupadi.
Desencusatz, didec era ath mecanician, qu'è besonh de dider-li ues paraules ath mèn marit.
Er aleman volec gésser, mès Levin lo tenguec.
Non vos shordetz.
Eth tren partís tàs tres, didec er aute.
Cranhi non poder arribar ara ora.
Levin non li responec e gessec dera estança amassa damb Kitty.
Qué me vòs díder?, li preguntèc en francés e sense guardar-la.
Levin n'auie era presentida e non ac volie veir.
Voi díder… voi dider-te, gasulhèc era.
Voi díder qu'atau… atau ei impossible… impossible de víuer.
Qu'aquerò ei un martiri…
Non hèsques scènes aciu, l'interrompec Levin damb irritacion.
Que pòt vier gent…
Qu'èren, plan que òc, en ua cramba de pas.
Gescam en jardin, proposèc, en veir aquerò.
En jardin trapèren ath campanhard que ne tenguie compde e qu'ère en tot netejar eth caminòu.
Sense tier en compde ja qu'eth jardinèr lo vedie, qu'era ploraue e eth ère esmoigut e es dus auien er aspècte de patir un gran malastre, auancèren ara prèssa.
Solet pensauen qu'auien besonh de dar-se explicacions, de disuadir-se mutuauments e d'aguesta sòrta desliurar-se deth martiri qu'ambdús experimentauen.
Atau qu'ei impossible de víuer.
Jo patisqui, tu patisses…
E per qué?, didec Kitty quan, ara fin, s'aueren seigut en un banc solitari, en un cornèr deth passèg des telhs.
Ditz-me ua causa, repliquèc Levin, en tot botar-se ath sòn dauant e dera madeisha manèra qu'era net anteriora: es punhs crispadi, sarradi contra eth sòn pièch, es cames dubèrtes, quilhada era esquia e eth cap, era guardada fixa enes uelhs dera sua hemna.
Non auie ena sua postura, en sòn ton, quauquarren inconvenent, impur, umiliant entà jo?
Ditz-me era vertat.
L'auie, cohessèc Kitty, damb votz tremolosa.
Mès, Kostia, se desencusèc, se qué posqui hèr jo?
Aguest maitin volí cuélher un aute ton; mès aguest òme…
Per qué aurà vengut?, higec entre somics que batanauen tot eth sòn còs, que ja anaue aumentant pera sua prenhesa.
Tant erosi qu'èrem!
Eth jardinèr podec campar, damb suspresa, se com prumèr anauen es dus pressadi, encara qu'arrés les acaçaue, e tristi e que, dempús, quan arren particularaments alègre s'auie podut passar en aqueth banc, tornauen damb es ròstres tranquils e enquia radiants.
Tanlèu auec acompanhat ara sua hemna enquiath solèr de naut, Levin entrèc ena part dera casa que s'estaue Dolly.
Aguesta ère tanben fòrça desengustada aqueth dia.
Daria Alexandrovna se passejaue pera cramba e didie airosa e energicaments, enquia damb ràbia, ara mainada, que s'estaue arraulida en un cornèr somicant.
E te demoraràs aquiu, en aguest madeish lòc, pendent tot eth dia.
E minjaràs soleta.
E non veiràs cap pipa.
E non te harè cap vestit.
A!, qu'ei ua mainada pervèrsa, expliquèc a Levin.
D'a on treirà aguestes males inclinacions?
Levin se sentec contrariat.
Mès, se qué ei çò qu'a hèt, preguntèc damb indiferéncia.
Era, damb Gricha, a vengut aquiu a on posse eth jordon e aquiu… que non te posqui díder se qué hègen.
Mil viatges trapi mens a miss Elliot.
Aguesta auta anglesa que non susvelhe arren, ei ua maquina.
Imaginatz-vos qu'era petita…
E Maria Alexandrovna condèc çò qu'era cridaue “eth crim de Macha”.
Aquerò que non vò díder arren, non vò díder cap mala inclinacion; qu'ei ua coquineria de mainatges e arren mès, la padeguèc Levin.
Mès veigui que tu tanben ès desengustat, avertic Dolly.
Per qué as vengut?, li demanèc.
Qué se passèc en salon?
Peth ton des preguntes comprenec Levin que li serie aisit díder a Dolly çò que volie.
Que non siguí aquiu, en salon, expliquèc.
È estat en jardin, parlant solets damb Kitty…
Mos auem pelejat un aute viatge, ja eth dusau dès que venguec Stiva.
Dolly lo guardèc damb uelhs intelligents e comprensius.
E ditz-me, damb era man en còr, seguic Levin, non i auie… non en Kitty, non, mès òc en aguest senhor… un ton que pòt èster desagradiu e enquia ofensiu entath marit?
Com t'ac diderè…?
Demora-te en cornèr, ordenèc a Macha, que, en campar un arridolet en ròstre de sa mair, s'aue virat.
En ambient deth gran mon, seguic dident Dolly a Levin, qu'ei atau coma se tie tota era joenesa; a ua hemna joena e beròia li cau hèr era cort, e eth marit mondan li cau, ath delà, èster content dera capitada dera sua hemna.
Òc, òc, responec Levin ombriu.
Mès, tu ac as campat?
Non solet jo, senon tanben Stiva ac campèc.
De seguit, dempús deth tè, me didec: Je crois que Veselovsky fait un petit brin de cour a Kitty.
Plan ben, que ja sò tranquil.
Lo vau a hèr enlà de seguit dera casa.
Se qué dides?
Ès hòl?, cridèc Dolly espaurida.
Tè, Kostia, solatja-te, li demanèc.
Dempús, en dirigir-se ara mainada, arrint, li didec: Ara que pòs anar damb Fanny.
E higec a Levin: Non, se vòs, vau a parlar damb Stiva.
Eth se lo harà a vier.
Li posqui díder que demores convidadi… que non conven entara nòsta casa…
Non, non.
Que l'ac voi díder jo.
Mès, vas a pelejar damb eth?
Non serà bric tragic; ath contrasri, me divertirè.
De vertat.
Òc, òc, serà fòrça divertit, assegurèc, es uelhs ludents entre alègres e menaçaires.
Ara, defenec ara mainada, te cau perdonar ara petita criminau.
Daria Alexandrovna campèc, plan que òc, ara mainada e aguesta, plorant, venguec a refugiar-se ena hauda de sa mair.
Dolly li botèc era man, prima e fina, doçaments, corauments, sus eth cap e l'amorassèc damb doçor.
Levin gessec pensant: “Se qué auem en comun damb eth?”.
En arribar en vestibul, balhèc era orde d'aganchar eth landolé entà vier ena estacion.
Ager se trinquèc eth ressòrt, responec eth lacai.
Alavetz, un aute coche quinsevolhe.
Mès, lèu…
A on ei eth convidat?
Ja siguesse qu'en ròstre de Levin i auie quauquarren especiau o ben qu'eth madeish Vasenka auesse comprenut que ce petit brin de cour qu'auie començat resultaue inoportun en aquera familha, çò de cèrt ei qu'era entrada de Levin ena cramba lo trebolèc, autant coma ei possible en un òme de gran mon.
Vos montatz damb calçons?, li preguntèc Levin.
Òc, qu'ei plan mès net, responec Vasenka, en tot méter era sua gròssa cama sus ua cagira e crochetant eth darrèr gahet deth calçon.
E arrie un aute còp, en tot hèr veir qu'estaue alègre e tranquil.
Sus era taula i auie eth paishon qu'eri auien trincat peth maitin, en voler quilhar bèri pesi.
Levin cuelhec aquera rèsta deth paishon e, sense badar boca, se metec a trincar encara mès era punta.
Dempús un long silenci, fòrça incomòde entàs dus, Levin seguic:
Volia…
Carèc un aute còp.
Qu'è manat aganchar es shivaus entà vos.
Se qué vò díder aquerò?, preguntèc Vasenka.
A on me cau anar?
Entara estacion deth camin de hèr, contestèc Levin, ombriu e arrincant trocets de husta deth paishon.
Partitz vos?, s'a passat quauquarren?
Se passe que sò en tot demorar a uns convidadi, prononcièc Levin damb energia.
E ara prèssa, ath temps qu'arrincaue mès trocets de husta deth paishon damb es puntes des sòn fòrts dits, seguic: non, que non demori a cap convidat ne s'a passat arren; mès vos demani que partigatz d'aciu çò de mès lèu pòssible.
Vos que podetz explicar-vos coma volgatz era vòsta escassa cortesia.
Vasenka se quilhèc, capinaut, en tot auer comprenut ara fin.
Mès jo vos demani ua explicacion, didec, damb accent fèrm.
Non vos posqui explicar arren, repliquèc Levin tranquilla e doçaments, reprimint era tremolor des sues pometes.
Que serà mielhor entà vos de non preguntar-me.
E coma auie ja acabat d'esbocinar es tròci de paishon que ja èren trincadi, Levin agarrèc es extrèms deth tròç que restaue e, encara que resistent, lo trinquèc tanben a bocinets.
A tot darrèr, agarrèc ath vòl ua estèra que queiguie en solèr.
Solide qu'er aspècte d'aqueri forçudi braci, des muscles en fòrta tension, era decision que hègen veir es sòns uelhs ludents, era tranquilitat e seguretat dera votz, posada e serèna, convencèren a Vasenka mès qu'es sues paraules.
Atau, arroncilhèc era espatla, arric damb mensprètz e solet didec:
Poirè veir a Oblonsky?
Lo manarè aciu ara madeish.
Què pècs!, comentèc Esteva Arkadievic en condar-li eth sòn amic que lo hegen enlà dera casa; e, en tot trapar a Levin en jardin, a on aqueth se passejaue ara demora de veir era gessuda deth sòn òste, li didec:
Mais s'est ridicul!
Quin can te laire?
Mais s'est du demier ridicul!
Qué tie d'estranh qu'un joen…
Se te platz, non me digues arren.
Non posqui hèr ua auta causa.
Senti fòrça vergonha dauant de jo e dauant d'eth.
Mès me pensi qu'entada eth non serà ua grana pena partir e, ça que la, era sua preséncia mos ei desagradiua entara mia hemna e entà jo.
Mès aquerò ei ofensiu entada eth.
Et puis s'est ridicul.
Eth sòn sojorn aciu ei entà jo, ofensiu e penible (e non per tòrt mèn).
Sabi pas se per qué li cau patir…
Mès jo non me demoraua aquerò dera tua part.
On peut etre jaloux, mais a ce point c'est du dernier ridicul!
Non se tardèc a enténer eth bronit deth car, e, entre es arbes, vedec se com Vasenka, seigut sus un molon de hen (per malastre eth car non auie eth sèti ben apraiat) damb era sua casqueta escocesa calada, en tot balançar-se damb es secodudes deth car en passar pes clòts o sauvar es pèires, s'aluenhaue pera avenguda.
Dempús vedec qu'eth lacai gessie ath mès córrer dera casa e arturaue eth car.
Qué se passarà, pensèc Levin.
Se tractaue deth mecanician aleman, que d'eth se n'auie desbrembat totafèt.
Esteva Arkadievic e era Princesa èren fòrça indignadi per anament de Levin.
Eth madeish se sentie non solet ridicul de bèra manèra, senon enquia avergonhat e colpable.
Mès en tot rebrembar çò qu'eth e era sua hemna auien patit, en preguntar-se s'aurie obrat madeish un aute viatge, Levin se contestaue qu'en ua analòga escadença, agirie madeish.
Mès, tath finau deth dia, e a despièt der incident, toti, exceptat era Princesa, que non perdonaue ath sòn gendre aquera descortesia, èren extraordinàriaments animadi e alègres, coma les sòl passar as mainatges quan acabe eth sòn castig, o damb es persones granes qu'acodissen a ua recepcion oficiau en acabar es ceremònies.
Atau que pera net, en abséncia dera Princesa, parlauen dera gessuda forçosa de Vasenka coma se siguesse aigua passada.
E Dolly, qu'auie heretat de sa pair eth don de condar es causes damb gràcia, les hège estarnar d'arrir quan, per ennan viatge, e tostemps damb naues invencions umoristiques, condaue qu'era ère a mand de botar-se lacets entà ludir-se dauant er òste e gésser atau en salon, quan entenec eth bronit deth car.
E se qui s'estaue en eth?, didie.
Eth madeish Vasenka!
Damb era sua casqueta escocesa e es calçons, seigut sus eth hen.
S'aumens auessen ordenat premanir-li eth landolé!…
E dempús enteni: “demoratz, demoratz”.
Me pensè: qu'an auut pietat d'eth.
Mès veigui que hèn a seir a un vielh aleman e ada eth lo lhèuen, e hèn que vage de pès.
E adishatz as mèns lacets!, acabaue hènt veir que se trapaue fòrça contrariada.
Era mia mèuca qu'ère certana.
Daria Alexandrovna realizèc eth sòn prepaus de vier a tier-li ua visita a Anna.
Comprenie qu'es Levin auien rasons prigondes pr'amor de non voler relacionar-se entad arren damb Vronsky e n'ère segura de qué eth sòn viatge aclaparie ara sua fraia e costarie un desengust ath sòn cunhat; mès, de un aute costat, consideraue un déuer sòn, visitar a Anna e desiraue mostrar-li que, a maugrat eth cambi dera sua situacion, es sòns sentiments entada era non auien variat.
Entà non costar a Levin naui anugi, Daria Alexandrovna ordenèc logar en pòble es shivaus de besonh.
Mès, eth sòn cunhat, en saber-se'n, se sentec desengustat e l'ac repoteguéc viuaments.
Per qué te penses que m'a de shordar eth tòn viatge?
Non m'as dit ne un solet còp que i volies anar, ath delà, se me resulte desagradiu, mès me'n serie encara se non profites es mèns shivaus.
Eth hèt de qué les lògues en pòble qu'ei un motiu de desengust entà jo.
Mès, que i a ua auta causa encara pejor, qu'ei que se comprometeràn e non compliràn era sua paraula.
È, coma sabes, è pro shivaus e boni, e coches, se non me vòs ofensar: cuelhe-les entath tòn viatge.
Daria Alexandrovna li calec acceptar er aufriment deth sòn cunhat e aguest, eth dia fixat premanic entath viatge quate shivaus, e damb ua acompanhada de trabalhadors dera propietat que venguie a pè e a shivau, gesseren de cap ad aqueth destin.
Qu'ère un gran parrabastatge entà Levin, pr'amor qu'auie de besonh des shivaus entara Princesa e era lheuador, que les calie partir alavetz tanben; mès eth déuer d'ospitalitat l'empedie perméter que Daria Alexandrovna li calesse cercar en auta gent.
Sabie, ath delà, qu'es vint robles que li demanuen ara sua cunhada pes shivaus èren entada era ua pesada carga, dada era sua mala situacion economica.
Per conselh de Levin, Daria Alexandrovna gessec abantes dera auba.
Eth camin ère bon e eth coche comòde; es shivaus corrien leugèrs; e ath dauant, ath cant deth menaire, en sèti deth lacai, i anaue er encargat que, en sòrta d'aqueth, auie manat Levin, entà màger seguretat.
Dolly s'esclipsèc e non se desvelhèc enquiara aubèrja qu'en era les calie cambiar de shivaus.
Daria Alexandrovna prenec eth tè ena madeisha casa de Sviajsky a on Levin se posaue enes sòns viatges.
Parlèc damb es hemnes, es mainatges e eth vielh sus eth comde Vronsky, que d'eth eth vielh hec grani elògis.
Tàs dètz deth maitin seguic eth sòn viatge.
Quan s'estaue en casa, ocupada constantaments enes ahèrs que li balhauen es mainatges, Daria Alexandrovna non auie temps entà pensar en cap auta causa; mès ara, pendent es quate ores que se tardèc aguesta part deth viatge, acodiren ena sua ment toti es rebrembes dera sua vida e les anèc repassant enes sòns aspèctes mès diuèrsi.
Es sòns pensaments, qu'ada era madeisha li semblauen estranhs, volèren tanben entàs mainatges.
Era Princesa e Kitty (non fidaue guaire en aguesta) l'auien prometut cuedar-les.
Ça que la, ère preocupada per eri.
Dilhèu un shivau caushiguèsse a Gricha, o Lilly patisse ua auta indigestion”.
Dempús pensèc en avier.
Prumèr, en avier immediat: “En Moscòu, entad aguest iuèrn, les calerie cambiar de pis.
Auram de cambiar es mòbles deth salon, e hèr-li un abric ara hilha màger”.
Dempús, er avier des sòns hilhs: “Es mainades, mens mau, non aufrissen tantes complicacions; mès, es mainatges!”.
E se didec: “Qu'està ben que m'ocupe de Gricha ara pr'amor que sò mès liura e non è d'auer cap hilh.
Damb Stiva, plan que òc, que non me cau compdar.
En tot seguir atau e damb era ajuda dera bona gent, amiarè entà dauant as mèns hilhs.
Mès se torni a vier prenhs…” E Dolly reflexionèc qu'ère fòrça injust considerar es dolors de jasilha coma senhau dera malediccion que pese sus era hemna.
E li venguec en cap era convèrsa que, a prepaus d'aquerò, auie auut damb era irèua dera casa a on auie cambiat es shivaus.
Aquera, ara demana de Dolly de s'auie hilhs, responec alègraments:
Qu'auí ua mainada, mès Diu se la hec a vier.
Aguest Quareme l'acogué.
E ac sentes fòrça?, preguntèc, tanben, Daria Alexandrovna.
Per qué ac è de sénter?, contestèc era joena.
Eth vielh qu'a encara fòrça arrèilhs autanplan sense era.
E me daue fòrça trabalh.
Non podia atier a d'autes ahèrs mès importants…
Non podia trabalhar ne hèr arren mès qu'acupar-me d'era…
Qu'ère un hàstic.
A Daria Alexandrovna aguesta responsa l'auie semblat repugnanta enes pòts d'aquera simpatica gojata, qu'eth sòn ròstre exprimie bontat; mès ara, en rebrembar sense voler aqueres paraules, se didec que, a maugrat eth cinisme qu'auie en eres non deishaue d'auer un shinhau de vertat.
Pensaue alavetz Daria Alexandrovna enes sues prenheses: enes estavaniments, eth mau de cap, era indiferéncia entà tot e, mès que mès, ena deformacion, ena sua lejor.
Jo, en èster prenhs, me torni orribla.”.
E balhar era popa, es nets sense dormir, es crebasses, es dolors irresistibles se se retire era lhet…” E en tot rebrembar aqueri dolors qu'auie passat en lèu toti es sues jasilhes, Daria Alexandrovna s'estrementic.
Eth “crimen” dera petita Macha en jardin, es classes damb es mainatges, eth latin malaisit e incomprensible entada eri.
E, se coma finau, arribe era mòrt…” E Daria Alexandrovna rebrembèc, damb dolor e orror prigond, era mòrt e er acogament deth sòn darrèr mainatge, atacat pera terribla diftèria: es gèsti orrorosi costadi pera tossiquèra e es estofaments; era escodentiua dera gòrja atacada, plea de pudesenques e holades nafres, eth darrèr esfòrç damb era imminenta asfixia (gessudi e sanguinolents, es uelhs; congestionades es faccions, holades, crevant es venes; crispades es mans; doblegades era espatla es es cames).
Dempús eth petit taüt, tan funèbre a maugrat des sòns colors clars (ròsa e blanc) e es sòns ornaments de passamanaria; eth redge cosset, de fronteta esblancossida damb retortilhs ròis; era boqueta, morada, dubèrta coma en gèst d'estranhesa.
Dempús eth esmovent adiu finau, eth lugubre martelage sus es claus que tenguien era tapa dera caisha, era partida dera acompanhada; tot entre era indiferéncia dera gent.
E mentretant, era, en sòn dolor de mair, ena angoisha dera opression deth sòn pitrau, que li nudaue era gòrja, se sentie morir, e lèrmes de huec corrien pes sues caròles.
Víuer sense un moment de tranquillitat, ja prenhada, ja balhant era popa; tostemp de mala encólia, pelejant, torturant-me jo e torturant as auti, costant repugnància ath mèn marit.
Atau aurè passat era mia vida e gesseràn mainatges malerosi, mau educadi, dilhèu mainatges gandiaires.
Ja aguest an, se non auessem passat er ostiu en çò de Levin, sabi pas se qué auríem hèt.
Ei vertat que Kostia e Kitty son tan delicadi que non mo n'encuedam, mès aquerò non pòt durar.
Tanben eri auràn mainattges e non mos poiràn ajudar; ara madeish ja vam mau de recursi.
Qui mos ajudarà?
Papa, que ja s'a demorat sense arren?
Atau que ne tansevolhe poirè educar as mainatges.
Dilhèu ac poiria hèr damb era ajuda de d'auti, mès umiliant-me…
E supausem çò de mielhor: qu'es mainatges non se morisquen e les posca educar de bèra manèra.
En aguest cas era soleta causa qu'artenherè ei que non vagen peth mau camin.
E entad açò auí tant de trabalh, passè tant de patiment?
De nauèth Dolly rebrembèc es paraules dera joena campanharda e un aute còp pensèc qu'èren repugnantes; mès non podec deishar de repetir-se qu'en eres i auie ua part de vertat.
Qué?
Encara èm luenh?, preguntèc ara suspresa ar encargat, pr'amor d'esdegar-se d'aqueri pensaments.
Dès aguest pòble, sivans diden, i a sèt verstas.
Eth landolé après auer trauessat eth carrèr principau deth pòble, arribèc en un pontet, que per eth, parlant damb votzes alègres e sonores, passejaue un grop de hemnes, damb hardèus cargadi enes sues espatles.
Es hemnes s'arturèren en tot guardar damb interès eth coche.
Totes aqueres cares li semblèren a Daria Alexandrovna sanes e alègres e qu'amuishauen era alegria de víuer.
Anaue comòda, leugèraments, doçaments crossada, mès seguie damb es neri pensaments.
Solet ara, per un moment, me n'è encuedat de tot… toti viuen… aguestes hemnes e era fraia Nataly, e Varenka e Anna, que vau a veir, solet jo non viui.
Sò jo mielhor?
Aumens è un marit qu'estimi…
Non coma jo voleria, mès l'estimi…
Tant qu'Anna non estimaue ath sòn.
Quina colpa n'a era?
Era que vò víuer.
Diu mos a imprimit aguest desir ena amna.
Qu'ei possible que jo auessa hèt çò de madeish.
Enquia ara sabi pas s'è hèt ben o mau en escotar-la en aqueth moment terrible que venguec ena mia casa, en Moscòu.
Alavetz deuí deishar ath mèn marit e començar de nau era mia vida.
Podia estimar e èster estimada reauments.
Dilhèu ei mès aunèst çò que hèsqui ara?
Non m'inspire cap de respècte.
N'è besonh”, pensèc en tot referir-se ath sòn marit, “e lo tengui.
Aquerò ei mielhor?
Alavetz jo podia agradar, encara; me restaue beresa”.
Daria Alexandrovna sentec ara talents de guardar-se en miralhet qu'amiaue ena sua bossa de viatge e siguec a mand de trèir-lo.
Mès en veir ath menaire e ar encargat en sèti deth dauant, pensèc que bèth un d'eri podie virar eth cap e veder-la en aquera actitud e se sentec avergonhada deth sòn prepaus.
Daria Alexandrovna deishèc anar aquera idia, mès, antaplan sense guardar-se en miralh, pensaue qu'encara non ère tard entà un nau amor; e rebrembèc a Sergi Ivanovic, qu'ère particularaments amable damb era, e ar amic de Stiva, eth brave de Turovsin, que suenhèc ath sòn costat as mainatges quan aguesti aueren era escarlatina e qu'ère encamardat d'era; e tanben a un òme, plan joen encara, que li didie, coma li condèc eth sòn pròpi marit, que “era ère era mès beròia de totes es fraies”.
E es aventures mès irrealizables e passionaus se presentèren ena sua imaginacion.
Ei erosa, hè erós a un aute òme e non estarà aclapada coma jo.
Solide que, coma tostemp, estarà fresca, espirituau e plia d'interès per tot”, pensaue Daria Alexandrovna.
E ua riseta de dolenteria arroncilhaue es sòns pòts, sustot pr'amor que, en pensar en idilli d'Anna, s'imaginaue entada era madeisha un idilli semblable damb er òme que hargaue era sua imaginacion hòlaments enamorat d'era.
Tanben era, coma Anna, l'ac revelarie ath sòn marit.
E es imaginàries suspreses e conseqüent trebolament d'Esteva Arkadievic la heren arrir.
Eth menaire arturèc es shivaus e campèc a veir se trapaue a bèth un, pr'amor de preguntar-li sus era clòsa.
Darrèr, en un camp de blat, près d'un car, seigudi sus era tèrra, se vedien diuèrsi campanhards.
Er encargat se botèc a cridar-les sorrisclant.
Eth airegòt que costaue eth caminar deth coche, arturat ja, s'auie esbugassat, e er aire ère en cauma.
Es tabans s'aganchèren as shivaus, caperadi de sudor, e aguesti se defenien d'eri rabiosaments botjant de contunh eth cap, es pautes e era codena.
Cessèc eth bronit metalic des dalhes, qu'èren en tot esmolar es campanhards.
Mès de prèssa, guit,!, cridèc er encargat.
A veir s'arribes d'un còp!
Eth vielh de peus blanqui, retortilhadi e estacadi damb ua tireta de crospa d'arbe, d'esquia doblegada, tacada de sudor, esdeguèc eth pas, caminant a petits guimbets e, en arribar en coche, damb era sua man dreta, ennerida e arropida peth solei, er aire e es ans, agarrada ath parahanga, e damb eth pè quèr quilhat, didec damb gèst obsequiós:
Preguntatz per Vosdvijenskoe, era casa des senhors, era clòsa deth Comde?
Donques tanlèu gescatz d'aciu, traparatz un marrèc ena quèrra.
Seguitz dret eth camin que vos amiarà aquiu.
E a qui vatz a veir?
Ath madeish Comde?
E didetz-me: son ena casa, brave òme?, preguntèc Daria Alexandrovna sense saber de quina manèra, autanplan damb aqueth campanhard, li calie parlar d'Anna.
Me pensi que i son, didec eth vielh, baishant eth pè quèr e quilhant eth dret pr'amor de balhar ara repaus ad aguest, que deishèc en povàs era sua tralha, en tot mercar claraments es cinc ditz.
Me pensi que son en casa, contunhèc, damb talents de parlar.
Ager tanben vengueren convidadi…
Qu'an tostemps ua grana quantitat de convidadi.
Qué voletz, idolèc ath sòn torn, a un mosso que li cridaue quauquarren deth car estant.
Dempús seguic: Qu'ei aquerò…
Hè pòc passèren toti per aciu, a shivau.
Volien veir eth rastolh…
Ara solide que son en casa…
E vos se qui ètz?
Nosati viem de fòrça luenh, didec eth menaire.
Atau, donc, qu'ei près d'aciu?
Te digui qu'aciu madeish.
A pòca distància, didie eth campanhard, en tot passar era sua man dreta pera aleta…
Un joen, san, fòrt, s'apressèc tanben e l'interrompec.
Sabetz se i aurà trabalh tara cuelheta?
Sabi pas, amic.
Atau, donc, vies tara quèrra e arribaràs dirèctaments aquiu, acabèc eth campanhard, en tot hèr-se enlà de mala encólia des viatgèrs.
Eth menaire hec córrer as shivaus, mès, quan cuelhie eth marrèc, eth vielh, les cridèc:
Pòs-te, estimat!, pòst-te!
Torna!
Eth menaire arturèc es shivaus.
Aquiu que vie eth madeish senhor, tornèc a cridar eth campanhard.
Vedetz se com corren.
E senhalaue a quate cavalièrs e a dues persones qu'anauen en un charaban, e qu'ère Vronsky, eth sòn joquei, Veselovsky e Anna montadi en dus shivaus, e era princesa Barbara e Sviajsky, qu'ocupauen eth charaban.
Auien gessut dera clòsa entà hèr un torn e veir se com trabalhauen enes rastolhs es maquines nauèraments aquerides.
En veir eth coche es cavalièrs pressèren eth caminar des sòns shivaus.
Dauant, ath costat de Veselovsky, venguie Anna, qu'amiaue damb pas tranquil eth sòn shivau anglés, petit e fòrt, de peu e coa cuerta.
Eth beròi cap d'Anna, damb es sòns peus neri, que subergessien deth naut chapèu, es sues espatles dretes, de forma fina, era sua actitud tranquilla e graciosa, formauen ua polida estampa d'amazòna que, ath còp que l'admirèren, aumpliren a Dolly de suspresa.
Ara prumeria li semblèc un shinhau inconvenent qu'Anna montèsse a shivau.
Daria Alexandrovna consideraue aquerò coma ua vantariada que non hège ara sua situacion.
Mès, quan la vedec d'apròp, remetec aqueth judici.
Qu'ère tot tan simple, tranquil e digne ena figura e actitud d'Anna qu'arren podie resultar mès naturau.
Ath sòn costat, sus er afogat shivau militar, en tot alongar entà dauant es sues gròsses cames, damb era sua casqueta escocesa de longues cintes que flotauen peth darrèr, visiblaments capinaut d'eth madeish, venguie Vasenka Veselovsky.
Daria Alexandrovna, en arreconeisher-lo, non podec tier un arridolet.
Darrèr venguie Vronsky.
Montaue un shivau de pura sang, de color baiard escur e que semblaue agitat peth galaup.
Pr'amor de retier-lo, Vronsky li calie tirassar fòrtaments des retnes.
Lo seguie un òme vestit de joquei.
Era!, sorrisclèc.
E lancèc eth sòn shivau ath galaup.
Jo m'ac demoraua e non gausaua demorar-m'ac…
Quina alegria!
Non te pòs imaginar era mia alegria, didie Anna, ja amassant eth sòn ròstre ath de Dolly e punant-lo, ja hènt-se enlà un shinhau e campant-la, corauments.
Quina alegria, Alexei!, li didec a Vronsky, que sautaue deth shivau e s'apressaue ada eres.
Vronsky, en tot trèir-se eth sòn chapèu gris, saludèc a Dolly.
Non sabetz se guaire mos alègre era vòsta arribada, didec, en tot balhar un especiau significat as sues paraules e damb un franc arridolet, que desnishaue es sòns fòrts e blanqui dents.
Qu'ei era princesa Barbara, responec Anna ara guardada interroganta de Dolly, quan s'apressèc ada eri eth charaban.
A!, didec Daria Alexandrovna.
E, contra eth sòn desir, eth sòn ròstre exprimic maucontentament.
Era princesa Barbara ère tia deth sòn marit.
Dolly la coneishie dès hège fòrça temps e non l'inspiraue cap de respècte.
Se'n sabie que s'auie passat tota era sua vida viuent coma un parasit enes cases des sòns parents rics; mès eth hèt qu'ara s'estèsse ena de Vronsky, òme totafèt d'autrú ada era, ac sentec coma ua ofensa entara familha deth sòn marit.
Anna se n'encuedèc dera expression de desengust que se pintaue en ròstre dera sua amiga e se confonec; se rogic e estramunquèc damb eth vòl dera sua hauda d'amazòna, qu'auie deishat d'anar en aqueth moment.
Princesa.
Sviajsky, que tanben coneishie, li preguntèc se com se trapauen er extravagant deth sòn amic e era sua joena esposa, e dempús de hèr un còp de uelh as shivaus, que non formauen parelha, e ath landolé qu'auie es aletes recompausades, Sviajsky prepausèc as daunes que passèssen en charaban.
Non, contunharè en aguest veïcle, refusèc Dolly.
Eth shivau ei tranquil e era Princesa mene ben, persutèren.
Non, demoratz-vos coma estatz, decidic Anna.
Nosates vieram en landolé.
E, agarrant a Dolly peth braç, se la hec a vier damb era en aqueth coche.
Daria Alexandrovna guardaue damb interès eth charaban, tan luxós coma non l'auie vist jamès; as magnifics shivaus; e a totes aqueres persones que l'entornejauen, tant elegantaments vestides, tan ben jargades.
Mès çò que mès l'estonaue ère eth cambi que notaue ena sua estimada Anna.
Ua auta hemna mens observaira o que non auesse coneishut abantes ara sua cunhada e, sustot, que non auesse pensat çò que pendent eth viatge auie pensat Dolly, non aurie observat arren de particular en era.
Mès ara Dolly ère estonada de trapar en Anna aquera beresa que solet enes moments de delèri d'amor se ve enes hemnes.
Tot en era qu'ère beròi: es trauquets des caròles e dera maishèra; era forma e eth color des sòns pòts; er arridolet alat; era ludentor des uelhs; era rapiditat e era gràcia des sòns movements; eth ton dera votz; autanplan era manèra que, miei seriosaments, miei de trufaria, auie contestat a Veselovsky en demanar-li aguest permís entà montar eth sòn shivau e ensenhar-li a galaupar damb es quate paues estirades.
Tot en era alendaue un encant qu'Anna n'ère conscienta e que l'aumplie de gòi.
Quan se seigueren en landolé, es dues hemnes se senteren un shinhau trebolades: Anna, pera guardada atentiua e interrogadoira de Dolly, e aguesta perque, dempús es paraules de mensprètz de Svajsky entath sòn landolé, sentie vergonha e tanben dolor per non auer podut aufrir a Anna un aute coche mielhor.
Er encargat, pr'amor d'amagar era sua confusion, se predèc a ajudar as senhores e acomodar-les en coche.
Felip se botèc ombriu e se prepausèc de non doblegar-se dauant d'aquera superioritat.
De moment, arric damb ironia peth nere shivau de carrèra.
Qué contents se boten en veder-la…!
Se ve que hège fòrça temps que non se vedien, didec eth vielh des peus ajustadi damb era tira de crospa.
Oncle Gerasim; vietz a cercar aqueth polin nere e hètz-lo-vos a vier pr'amor d'amiar es escarris, donques qu'ac harà en un virament de uelhs.
Guardatz, guardatz.
Aqueth des caucetes, ei un òme o ua hemna?, didec un d'eri, senhalant a Vasenka, que se seiguie ena sera de senhora deth shivau d'Anna.
Non, òme, non.
Non ves se com a sautat ena sera?
Qué, vailets, aué ja non dormim?
Qué ei aquerò de dormir aué?, didec eth vielh.
E guardant eth solei, eth cap de costat e era man dreta hènt de visèra sus es uelhs, higec: Solide que ja passe de meddia.
Agarratz es utisi e entath trabalh.
Anna guardaue eth ròstre de Dolly, prim, damb tralhes de cansament e povàs deth camin enes rupes.
Ère a mand de díder çò que pensaue (que Dolly s'auie amagrit fòrça), mès se'n brembèc de qué era ère fòrça mès polida qu'abantes (era madeisha guardada d'admiracion dera sua cunhada l'ac auie avertit), alendèc, en sòrta d'açò, e gessec de parlar d'era madeisha.
Me guardes, didec, e penses se posqui èster erosa ena mia situacion.
Plan, donc: me hè vergonha cohessà'c, mès, òc, sò erosa, terriblaments erosa.
M'a arribat ua causa meravilhosa; quauquarren atau coma desvelhar-me d'un sòmni espanturiant e encuedar-me'n de qué tot aquerò que m'esglasiaue ère causa d'un sòmni.
Jo que m'è desvelhat dera mia malajadilha.
È passat per moments dolorosi, terribles, mès ara, sustot, dès qu'èm aciu, sò tant erosa!
Que sò plan contenta, responec Dolly, arrint, encara que damb pòc entosiasme.
Sò plan contenta, òc, per tu.
Per qué non m'as escrit?
Per qué?
Pr'amor que non gausaua hè'c.
Te'n desbrembes dera mia situacion.
Damb jo non gausères?
S'auesses subut coma jo…
Considèri que…
Ben, d'aquerò ja ne parlaram dempús, evitèc.
E qué son aguestes bastisses?, preguntèc ara seguida, pr'amor de cambiar de convèrsa e senhalant es losats, ròis e verds, que se vedien entre es cacièrs e es lillàs.
Semble ua petita ciutat.
Mès Anna non li responec.
Non, non, ditz-me se com ves era mia situacion.
Qué ne penses?
Pensi que… comencèc a díder Dolly.
Que va pro ben, Anna Arkadievna, cridèc.
Anna ne tansevolhe lo guardèc, pr'amor de tornar ena convèrsa interrompuda.
Non considèri arren, didec.
Tostemp t'è estimat, e quan s'estime a ua persona se l'estime tau qu'ei, encara que non sigue coma un volerie que siguesse.
Anna hec enlà era sua guardada de Daria Alexandrovna, e damb es celhes arroncilhades (eth sòn nau costum, que Dolly non coneishie encara) se demorèc cogitosa, en tot voler desnishar eth significat d'aqueres paraules.
S'auesses pecats, te serien perdonadi per auer vengut aciu e per aguestes paraules.
Mès qué son aguestes bastisses?, persutèc entà trincar aquera situacion.
Guaires n'auem!
Son es cases des emplegadi, expliquèc Anna, era usina, es bòrdes.
Aquiu comence eth passèg.
Tot qu'ère abandonat e Alexei ac apraièc.
S'estime fòrça aguesta propietat e, çò que non me demoraua d'eth de cap manèra, s'interèsse fòrça pes trabalhs.
Plan que òc, a ua intelligéncia privilegiada e ua grana volentat.
Tot açò que se tie, ac hè admirablaments.
E, non solet non s'engüege, senon que trabalhe damb passion.
S'a convertit en un patron ordenat, economic e enquia aganit damb es causes dera sua propietat.
Solet en aquerò, è?
Ves aguesta grana bastissa?
Qu'ei eth nau espitau.
Me pensi que deu costar mès cent mil robles.
En aguesti moment ei eth sòn hobby.
E sabes se per qué ac hè?
Es campanhards li demanèren que les rebaishèsse eth loguèr d'uns prats; eth se remic; jo l'ac repoteguè, en tot cridar-lo aganit e alavetz eth, entà hèr veir que non se remie ad aquera pretension per avarícia, senon per non considerar-la justa, comencèc aguest espitau que, tau qu'è dit, l'aurà costat ua bona quantitat.
S'ac vòs, aquerò c'est une petitesse; mès, dempús d'aquerò, l'estimi mès.
Ara veiràs era casa, seguic.
Ei era des sòns pairins e s'està per dehòra autant que l'ac deishèren, donques que Vronsky non vò hèr en era cap cambi.
Qu'ei supèrba!, sorrisclèc Dolly, en veir era casa, grana, mès ben proporcionada enes sues tres dimensions, enes sòns tohuds; damb nautes colomnes e d'auti beròis ornaments; e que subergessie damb aspècte grandós, entre eth verdor, de diuèrsi matissi, des arbes deth jardin.
Vertat qu'ei polida?
E de naut estant se ven ues vistes meravilhoses.
Entrèren en un camin cubèrt de grava menuda, qu'ath sòn bòrd dus jardinèrs anauen plaçant pèires tohudes pr'amor de formar damb flors, tèsti rustics, vesedors, qu'apolidissen eth passèg.
Eth coche s'arturèc ena entrada dera casa, jos un gran portau, ath pè d'un pontin.
Guarda!
Eri ja an arribat, didec Anna, en veir es shivaus que montauen es sòns companhs de passèg.
Vertat qu'aguest shivau ei magnific?
Ei “Kol”, eth mèn preferit.
Hètz-lo-vos a vier d'aciu e balhatz-li sucre.
A on ei eth Comde?, preguntèc a dus lacais que, jargadi damb luxosi unifòrmes, gesseren ath mès córrer ath sòn encontre.
A!, qu'ei aquiu, se didec, en veir a Vronsky e Veselovsky, que venguien entada eres.
A on penses lotjar ara Princesa?, preguntèc Vronsky, en francés, a Anna.
E, sense demorar era responsa, saludèc un còp mès a Dolly, en tot punar-li era man e didec: Me pensi que çò de mielhor serà installar-la ena cramba grana, era deth balcon.
Ò!, non.
Aquerò que serie massa luenh, repoteguec Anna, tant que balhaue ath sòn shivau eth sucre amiat per un vailet.
Que serà mielhor, higec, ena cramba der angle.
Ataue seram mès apròp.
Anem, ahisquèc a Dolly, en tot agarrar-la deth praç.
Eth vous oubliez votre devoir, li didec a Veselovsky, que tanben auie gessut en pontin.
Pardon, ja n'ai tot plein les poches, contestèc aguest, arrint, e calant es ditz enes pòches deth justet.
Mès auetz arribat massa tard, persutèc Anna, en tot secar-se era man dreta, qu'eth shivau l'auie aumplit de baua en préner eth sucre.
E guaire temps vos demoraratz, preguntèc a Dolly.
Un dia?
Aquerò qu'ei impossible.
Atau ac è prometut.
Ath delà, es mainatges… volec explicar Daria Alexandrovna.
Non, Dolly, estimadeta.
Ben, ja ac veiram…
Anem, anem.
E Anna amièc ara sua cunhada entara cramba que li destinauen.
Non auie aquera cramba era solemnitat que Vrosnky auie proposat, e Anna se sentec obligada a desencusar-se per non autrejar-la-ne ua auta de mielhor, e ça que la, ère amoblada damb un luxe que Dolly non auie vist enlòc e que li retiraue as mielhors otèls der estrangèr.
Anna amiaue encara jargat eth sòn vestit d'amazòna.
Dolly encara non auie recompausat eth sòn ròstre, alassat, caperat de povàs peth viatge.
Mès charrauen animadaments.
Be ne sò de contenta de qué ages vengut!
Parla-me des tòns.
A Stiva l'è vist aciu, de passa.
Mès eth que non sap díder arren des mainatges.
Com s'està era mia estimada Tania?
Supausi que serà ja fòrça creishuda.
Òc, ei ja plan màger, responenc Daria Alexandrovna bracaments, damb heredor sense saber se per qué, enquiath punt de qué era madeisha s'estonaue de parlar atau des sòns hilhs.
Mos estam pro ben en çò des Levin, seguic explicant.
Donques se me n'auessa sabut, didec Anna, que non me menspredàuetz… qu'auríetz podut vier toti aciu.
Stiva ei un bon e vielh amic d'Alexei.
De ressabuda, un shinhau confonuda, se rogic.
Qu'ei era alegria de veder-te que me hè díder totes aguestes pegaries, gessec.
De vertat, estimadeta, sò plan contenta de veder-te (e punaue a Dolly).
Encara non m'as dit se qué penses de jo e me'n voi saber.
Mès sò contenta de qué me veigues atau, tau que sò.
Çò que desiri, mès que mès, ei que non se pensen que voi hèr a veir quauquarren.
Non voi demostrar arren: solet voi víuer.
Non voi eth mau entad arrés, exceptat de jo madeisha…
Ad aquerò que n'è eth dret, non?
Ça que la, aguest qu'ei un tèma de convèrsa plan longa, dempús ne parlaram de tot açò.
Ara me vau a vestir.
Te manarè era gojata.
En demorar-se soleta, Daria Alexandrovna examinèc peth menut era cramba.
Autant aguesta coma es autes qu'auie vist dera casa hègen veir era abondor e eth luxe que d'eth solet se'n sabie Dolly pes romans anglesi, donques que jamès l'auie vist atau, non ja en camp, senon en cap aute lòc de Russia.
Tot ère nau aquiu, començant pes papèrs pintadi e eth tapís que caperaue es parets.
Eth lhet auie ressòrts, matalàs e ua coishinèra especiau.
Coma coishinères i auie petiti coishins damb uns plan fini emboishi.
Eth lavabo ère de marme e i auie tanben, ena cramba, cabinet d'atrencadures, fautulh, tauletes de net, taules e taules, un relòtge de bronze sus era humeneja, petiti ridèus transparenti e ridèus, tot nau, luxós, fòrça car.
Era puncèla, plan cocarèla, que venguie a hèr-li es sòns servicis, ère pientada e jargada ara mòda e damb màger gust qu'era madeisha Dolly.
Era sua cortesia, netedat e bona disposicion entà servir-la l'èren agradiues, mès a Daria Alexandrovna li shordaue era sua preséncia, donques que li hège vergonha que li vedesse era blòda pedaçada qu'auie auut eth mau cap de botar-la-se tath viatge.
Dolly s'avergonhaue ara des madeishi pedaci e recosudi, que d'eri se vantaue en çò de sòn coma bona admnistradora, que calculaue qu'entara sua blòdeta auie besonh de vint-e-cin arquines de batista, que, a setanta cinc copeks, pujauen a mès de quinze robles, sense compdar es ornaments e eth trabalh, e guardaue aguesti sòs entà d'auti besonhs.
Daria Alexandrovna se sentec fòrça aleugerida d'aguest anug quan entrèc ena cramba era sua antiga coneishuda Anuchka en tot díder qu'ara cocarèla puncèla la cridaue era sua senhora e qu'era se demorarie aquiu pr'amor de substituir-la.
Anuchka semblaue que se sentie erosa pera arribada de Daria Alexandrovna e parlauen de cotunh.
Dolly observèc qu'era sirventa ère afogada per dider-li era sua pensada sus era situacion dera sua senhora e, mès que mès, restacada damb er amor deth Comde per Anna Arkadievna, e diuèrsi còps comencèc aguest tèma.
Mès Dolly la copaue, sense trantalhar, de seguit.
È creishut ath cant d'Anna Arkadievna; era qu'ei entà jo çò de mès estimat deth mon…
Non èm nosati qu'ajam de jutjar…
Mès, estimar, òc que semble que l'estime.
Balha açò entà lauar, s'ei possible, didec Daria Alexandrovna.
Òc, senhora.
Tota era ròba se laue damb maquina, e entàs petites causes tà lauar s'i estan dues hemnes…
Eth madeish Comde qu'ac suvelhe tot…
Ei un marit…
Daria Alexandrovna.
Anna s'auie botat un vestit simple de batista que Dolly campèc damb admiracion.
Sabie çò que significaue per çò que tanh as sòs aquera simplicitat.
Era tua anciana coneishuda, didec Anna a Dolly, senhalant a Anuchka.
Anna ara ja non se trebolaue, ère totafèt tranquilla.
Dolly vedie que s'auie remetut dera impression que li costèc era sua arribada e s'exprimie en aqueth ton superficiau, indiferent, que damb eth se pensaue barrar eth sagrari des sòns sentiments e des sòns pensaments mès prigonds e estimadi.
E com va era tua petita, Anna, preguntèc Dolly.
Any?, atau cridaue Anna ara sua hilha.
Qu'està ben.
S'a botat fòrça mielhor.
La vòs veir?
Anem e la veiràs.
Qu'auem auut fòrça copacaps damb es hilhuquères.
Ara qu'auem ua bona hilhuquèra, ua italiana.
Plan bona, òc, mès, tan pèga!, que la volérem hèr tornar tath sòn país, mès era mainada ei tant acostumada ada era qu'auem desistit de hè'c.
E com ac auetz apraiat…?
Com vos ac auetz apraiat entà desseparar-la dera popa?, didec.
Que volies preguntar ua auta causa, vertat?, didec Anna, arroncilhant es celhes de sòrta que des sòns uelhs non se vedie mès qu'es cilhes pintades.
As volut demanar sus eth sòn cognòm, vertat?.
Aquerò que tormente a Alexei.
Era non a cognòm.
Ei a díder: n'a un: Karenina.
Ça que la, seguic, ja esclarit eth sòn ròstre, d'aquerò ja ne parlaram dempús.
Anem a veir ara petita.
Ja veiràs se com n'ei de polida.
Ja camine a quate pautes.
Eth luxe que tant miralhaue a Daria Alexandrovna l'avertic encara mès en aguesta cramba.
Aquiu i auie petiti coches que s'auien hèt a vier d'Anglatèrra, diuèrsi utisi entà ensenhar a caminar, un divan especiau, cunhères e banhères.
Tot plan modèrn, nau, anglés, solide, excellent e costós.
Era cramba ère grana, plan nauta e clara.
Quan entrèren, era mainada, vestida solet damb samarreta, ère seiguda en un petit fautulh près dera taula e prenie eth sòn bolhon, que damb eth se tacaue profusaments.
Ath sòn cant i ère ua gojata russa que li balhaue eth minjar, en tot minjar era ath còp, e qu'ère destinada damb exclusivitat ena cramba dera mainada.
Ne era nouriça ne era hilhuquèra èren aquiu.
Es dues se trapauen ena cramba deth costat, d'a on venguie eth resson d'ua convèrsa, tenguda en un francés sui generis, que solet eres se podien exprimir e compréner.
En enténer era votz d'Anna, era anglesa, ben jargada, nauta, de ròstre desagradiu, pientada damb retortilhs, entrèc ara prèssa.
S'esdeguèc a desencusar-se dauant d'Anna, a maugrat qu'aguesta non l'auie hèt cap observacion, e a cada paraula dera sua patrona, repetie: yes, yes, my lady.
Era mainada auie celhes e peus neres, ròstre roienc, damb eth cosset fòrt, roienc coma era pèth d'ua garia.
A maugrat deth gèst crispat que les guardèc en entrar, era petita agradèc a Daria Alexandrovna, e autanplan envegèc eth sòn aspècte sanitós.
Li shautèc tanben era manèra com s'arrossegaue.
Cap des sòns mainatges, comparèc, s'auie arrossegat d'aquera manèra.
Quan se la botaue sus eth tapís e se la tiège en tot agarrar-la peth darrèr deth sòn vestidet, ère vertadèraments encantadora.
En tot guardar a Dolly e a sa mair, damb era viua guardada des sòns uelhs neri e grani, arridolenta, visiblaments contenta (sens dobte se'n sabie que l'admirauen), caminaue peth solèr a quate pautes, damb es sues cametes plan dubèrtes e emparada, tanben, enes sòns braci.
Ac hège damb dificultat, botjant damb assopliment e rapiditat es sòns membres e tot eth sòn còs robust.
Mès era forma d'elevar e educar ara mainada non li shautèren a Daria Alexandrovna, e mens encara li shautèc era anglesa que la suenhaue.
Era soleta causa qu'explicaue qu'Anna, tan coneisheira dera gent, podesse auer entara sua mainada ua persona tant antipatica e pòc respectabla, ère que cap brava hilhuquèra aurie volut entrar en ua familha tant irregulara coma aquera.
Anna volec balhar ara mainada ua jogalha e non la trapèc.
Çò que mès estonèc a Dolly siguec que, en demanar se guairi dents auie era mainada, era mair non l'ac sabec díder, pr'amor que non se'n sabie des dus dents que l'auien gessut darrèraments.
A viatges me semble qu'aquiu shòrde era mia preséncia, didec Anna en tot gésser dera cramba e quilhant era coa deth sòn vestit pr'amor de non tocar es jogalhes que i auie ath cant dera pòrta.
Non se passaue atau damb eth mèn prumér mainatge…
E jo me pensaua que serie totafèt ath revés, comentèc, timidaments, Dolly.
Ò, non!
Sabes?
Vedí a Sergi, didec Anna en tot clucar es uelhs coma se vedesse quauquarren luenhant ath sòn laguens.
D'aquerò ne parlaram tanben dempús, seguic.
Ben, pòt te creir…
Que non sembli jo madeisha.
Sò coma ua ahaimada que metessen dauant ua parva abondosa e non sabessa per a on començar.
Era parva abondosa ès tu e es convèrses que mos cau escambiar e que non ac posqui hèr damb arrés.
Plan, donc: sabi pas se per a on començar.
Mais je ne vous ferai grace de rien.
Que m'ac auràs d'escotar tot.
A!, ath delà, me cau hèr-te un resumit dera societat que traparàs aquiu.
Veiràs.
Vam a començar pes senhores.
Era princesa Barbara.
Eth tòn marit ditz que tota era sua vida s'està a mostrar era sua superioritat sus era tia Katerina Paulovna.
Aquerò qu'ei era pura vertat.
Mès ei brava e li sò arregraïda.
En Sant Petersburg i auec un moment que jo auí besonh d'ua persona de companhia.
En aqueth instant arribèc era.
Mès t'asseguri qu'ei brava.
Me hec aisida era mia situacion aquiu, en Sant Petersburg.
Aciu sò tranquilla, sò complètaments erosa.
D'aquerò ne parlaram tanben dempús.
Mès tornem entàs nòsti òstes.
Coneishes a Sviasjky?
Ei eth representant dera Noblesa dera província e un òme fòrça digne, encara que me pensi qu'a de besonh un shinhau de Alexei.
Compreneràs que, dada era sua fortuna e estant-se aciu, Alexei pòt auer fòrça influéncia.
Dempús auem a Tuchkevic.
Ja l'as vist.
Ère damb Betsy.
Ara ac an deishat e e a vengut entà aciu.
Coma ditz Alexei, Tuchkevic ei un d'aguesti òmes que son agradius se se les cuelh per çò qu'eri vòlen her a veir.
Et puis, il est com il faut, sivans ditz era princesa Barbara.
Qu'auem, tanben, a Veselovsky.
Ad aguest ja lo coneishes.
Ei un gojat fòrça agradiu, e un arridolet picaresc arroncilhèc es pòts d'Anna.
Quina istòria estranha se passèc damb Levin?
Eth mos a condat quauquarren, mès non lo credem.
Il est tres gentil et naif, higec damb eth madeish arridolet.
Es òmes, seguic Anna, qu'an besonh de distraccions e Alexei non pòt víuer sens auer gent ath sòn costat, e per aquerò auem aguesta societat.
Que mos cau qu'age ena casa animacion e alegria pr'amor qu'Alexei non desire quauquarren nau.
Dempús veiràs ar encargat des negòcis d'Alexei, un aleman, un òme plan brave que coneish pro ben er ahèr.
Eth que l'aprècie fòrça.
Dempús eth mètge, un òme joen.
Que non ei totafèt niilista; mès, sabes?
Ei des qu'entornegen er ahèr.
Mès qu'ei un mètge excellent.
Dempús auem ar arquitècte…
Une petite cour.
Aciu que l'auetz, Princesa, a Dolly, qu'autant volíetz veir, didec Anna, en tot gésser, ath costat de Daria Alexandrovna, ena grana terrassa de pèira a on, seiguda en encastre, hènt un brodat fòrça complicat, tath comde Alexei Kirilovic, s'estaue era princesa Barbara.
Ditz, higec Anna, que non vò préner arren abantes deth dinar, mès ordenaratz que mèstren er esdejoar.
Mentretant, jo vau a cercar a Alexei e les harè vier toti aciu.
Era princesa Barbara acuelhec a Dolly corauments e, damb un ton un shinhau protector, se botèc a explicar-li de seguic que s'estaue ena casa d'Anna pr'amor qu'aguesta l'estimaue, de tostemps, mès qu'era sua fraia, Katerina Paulovna, que l'auie educat.
Ara, quan toti auien abandonat a Anna, era auie considerat un déuer ajudar-la en aguest perióde transitòri, eth mès penible dera sua vida.
Quan s'apraie eth divòrci, vierè un aute còp ena mia societat, mès ara, tant que posca èster utila, complirè era mia obligacion per mès penibla que sigue, e non harè çò que hèn es auti.
Be n'ès de brava!
Be n'ei de bon qu'ages vengut!
Eri que viuen coma es mielhors esposi.
Diu les jutjarà.
Pòt les auem de jutjar nosati.
E Birisovsky damb Aveneva?
E eth madeish Nicandrov?
E Vasiliev e Mamonova?
E Lisa Neptunova?
D'eri arrés didec arren e toti les recebien.
E, ath delà, c'est un interieur si joli, si comme il faut.
Tout a fait a l'anglaise.
On se reunit au matin au breakfast, e puis on se separe.
Toti hèn çò que vòlen enquiath sopar.
Eth sopar qu'ei tàs sèt.
Stiva a hèt ben de deishar-te vier.
Qu'ei de besonh que mantengue es relacions damb eri.
Sabes?
Mejançant sa mair e sa frair, pòt hèr fòrça causes.
Ath delà, eri hèn plan bones òbres.
Non t'an parlat deth sòn espitau?
Serà admirable.
Tot que ven de Paris.
Era convèrsa siguec interrompuda per Anna, que trapèc as òmes dera casa ena sala de bilhard e ara tornaue damb eri.
Enquiara ora de dinar encara mancauen dues ores, e se predèren a cercar un biais de passar aqueth temps.
Eth dia ère polit e en Vosdvijenskoe i auie fòrça manères d'esvagar-se, toti desparièrs des que se tenguien en Pokrovskoe.
Ua partida de tennis?, prepausèc, damb eth sòn beròi arridolet, Veselovsky.
Nosati dus jogaram de companhs, Anna Arkadievna.
Non.
Que hè calor.
Serie mielhor passejar peth jardin o hèr un torn en barca pr'amor de hèr veir es arribes a Daria Alexandrovna, indiquèc Vronsky.
Que i sò d'acòrd, aprovèc Sviasjky.
Me pensi qu'entà Dolly çò de mès agradiu serie passejar peth jardin, non ei vertat?
Dempús ja i vieram ena barca, didec Anna.
Se decidiren per aquerò darrèr.
Dolly ère un shinhau intimidada e preocupada per aqueth ambient totafèt nau entada era.
Ara prumeria, teoricaments, non solet justificaue senon qu'aprovaue çò hèt per Anna.
Coma se passe soent enes hemnes, autanplan enes complètaments aunèstes e enes mès vertuoses, cansades dera vida vidanta, Dolly, non solet perdonaue er amor colpable senon qu'enquia e tot l'envejaue.
Mès, plan que òc, en aqueth miei que l'ère estranh, entre aquera refinada elegància, desconeishuda entada era, Daria Alexandrovna se sentie incomòda.
Mès que mès l'ère desagradiu veir ara princesa Barbara, qu'ac perdonaue tot pr'amor de gaudir des comoditats de qué gaudie.
Ath delà, Vronsky jamès l'auie agradat.
Lo consideraue un capinaut que non auie arren de qué enorgulhir-se coma non siguesse deth sòn capitau.
Mès, contra era sua volentat, aciu, ena sua pròpia casa, s'impausaue encara mès qu'abantes ada era, e Dolly se sentie ath sòn costat intimidada, privada de libertat.
Damb Vronsky experimentaue un sentiment semblable ad açò que sentie dauant era crambèra per tòrt dera sua blòda vielha.
Que non ère que s'avergonhèsse dauant era sirventa, mès li hège dò qu'era se n'encuedèsse des sòns recosudi.
Tanpòc damb Vronsky s'avergonhaue, mès se sentie incomòda per era madeisha.
Ara, confonuda, cercaue un tèma de convèrsa.
A maugrat que consideraue que per çò deth sòn orgulh li serien desagradius es elògis dera sua casa e deth jardin, en non trapar- ne un aute de mielhor, li didec que l'auie shautat era casa.
Òc, qu'ei ua construccion polida, de bona arquitectura anciana, didec Vronsky satisfèt pera laudança.
M'a shautat, tanben fòrça, eth jardin.
Ère abantes atau, dauant dera casa?, seguic Daria Alexandrovna.
Ò, non!, contestèc Alexei.
Eth sòn ròstre s'illuminèc de plasèr.
S'auéssetz vist aquerò abantes, ena primauèra!, didec.
Dempús atirèc era sua atencion sus es diuèrsi detalhs qu'apolidien era casa e eth jardin.
Parlaue e mostraue aquerò damb vertadèra emocion.
Se vedie que, en auer consagrat fòrça temps, temps e sòs, en apraiar e apolidir era sua propietat, Vronsky auie besonh de parlar-ne, e l'alegrauen era amna es laudances que Daria Alexandrovna li prodigaue.
Se voletz veir er espitau e non ètz cansada…
Que non ei luenh…
Daria Alexandrovna accedic de boni talents.
Anna, tu vieràs tanben?, preguntèc Vronsky a Anna.
Anem-i, non?, consultèc Anna a Sviajsky.
Mès mos calerà avisar a Veselovsky e Tuchkovic, pr'amor de qué non s'estonguen, es praubi, premanint era barca inutilaments.
Qu'ei un moment, didec a Dolly damb aqueth astut arridolet qu'abantes l'auie parlat der espitau.
Ei ua òbra capitau, comentèc Sviajsky.
Totun, Comde, li didec, m'estone qu'en tot hèr autant peth pòble en sens sanitari, vos mostrètz tant indiferent pes escòles.
C'est devenu tellement commun, les ecòles!, repliquéc Vronsky.
Mès que non ei solet per aguest motiu, senon pr'amor que m'è anat afogant damb era idia.
Qu'ei per aciu, li didec a Daria Alexandrovna en tot indicar-li era gessuda laterau deth passèg.
En gésser dera portèta, Daria Alexandrovna vedec dauant d'era, sus un ticolet, ua bastissa grana, ròia, de forma capriciosa, lèu ja acabada, qu'eth sòn losat, de zinc, sense pintar ludie encara ath solei.
Ath cant d'aguesta bastissa, ja acabada, se'n bastie ua auta.
Be ne van de rapides es òbres!, didec Sviajsky.
Quan siguí aciu eth darrèr viatge encara non i auie eth losat.
Ena tardor serà acabat.
En interior ja ei prèst lèu tot, expliquèc Anna.
E aguesta naua bastissa, se qué ei?
Son es estances destinades entath mètge e era farmàcia, responec Vronsky.
En veir ar arquitècte, que s'apressaue, damb eth sòn classic abric cuert, demanèc permís as senhores, venguec ath sòn encontre e tenguec damb eth ua animada convèrsa..
Vos digui qu'eth frontispici ei massa baish, didec Vronsky a Anna, qu'apuprètz li demanaue se de qué parlauen.
Ja li didí jo, comentèc, que les calie quilhar es fondaments.
Òc, qu'ei clar qu'aurie estat mielhor, Anna Arkadievna, mès ja ei tard.
Non podem hèr arren.
Òc, m'interèsse fòrça aguesta òbra, contestèc Anna a Sviajsky, qu'auie exprimit eth sòn estonament pes sòns coneishements d'arquitectura.
Mos cau actuar de sòrta qu'era naua contruccion armonize damb era der espitau.
Mès a estat pensada massa tard e començada sense cap de plan.
Maugrat que, peth dehòra, encara s'acabauen quauqui detalhs, coma es cornisses, e en solèr de baish encara pintauen, en solèr superior lèu tot ère acabat.
En tot pujar pera ampla escala de hèr honut entrèren ena prumèra abitacion.
Qu'ère ua peça de vastes dimensions.
Es parets èren pintades imitant marme; es enòrmes hièstres, de veire, ja èren plaçades.
Solet eth solèr, qu'auie d'anar postamat, ère encara sense acabar.
Es hustèrs, que rebotauen ues taules, deishèren eth sòn trabalh e, treiguent-se es cintes que tenguien es sòns peus, saludèren as senhores.
Qu'ei eth recebedor, expliquèc Vronsky.
Aciu i aurà un gran pupitre, ua taula, un armari e arren mès.
Vietz aciu.
Non vos apressètz ara hièstra, didec Anna.
Dempús verifiquèc s'era pintura ère fresca, e didec:
Alexei, aquerò que ja ei sec.
Deth recebedor passèren entath correder, a on Vronsky les mostrèc era ventilacion, qu'auie un sistèma plan modèrn.
D'aciu les amièc a veir es banhères, de marme; es lhets, damb magnifics ressòrts.
Dempús les anèc mostrant era ua darrèr era aute es diuèrses sales, era recodina, eth sauvaròbes, es codinères, de nau modèu; es carriòts que, sense hèr tapatge, auien d'amiar peth correder es objèctes de besonh, e fòrça d'autes causes curioses.
Sviajsky ac apreciaue tot coma bon coneisheire des causes modèrnes.
Me semble qu'eth vòste espitau serà eth solet ben organizat de tota Russia, didec Sviajsky.
E non auratz aciu un departament de maternitat?, preguntèc Dolly.
Ei tan de besonh en un pòble, higec.
Guairi viatges jo…
A maugrat era sua cortesia, Vronsky l'interrompec.
Aquerò non ei ua casa de maternitat: ei un espitau e ei destinat solet a malauties.
Aquerò plan, totes, exceptat es contagioses, expliquèc dempús.
E aquerò?
Guardatz- ac, seguic en tot hèr redolar enquia Daria Alexandrovna un fautulh que venguie de recéber, entàs convalescents.
Guardatz-lo solet, persutèc.
E se seiguec en fautulh e lo metec en marcha.
Eth malaut, didec, non pòt caminar, ei fèble encara, tie es pès en garison o simplaments adoloridi; mès l'ei de besonh cuélher er aire.
Plan, donc: damb aquerò se pòt botjar, passejar, filar-se de cap a on volgue.
Daria Alexandrovna s'interessaue per tot.
Vronsky, damb era sua animositat tan naturau e ingenua.
E mentauments se botaue en lòc d'Anna e comprenie qu'aguesta s'auesse podut encamardar d'eth.
Non.
Me pensi qu'era Princesa ei cansada e qu'es shivaus non l'interèssen, didec Vronsky a Anna, que prepausèc vier enes bòrdes, pr'amor que Sviajsky volie veir eth nau pati hèt aquiu.
Anatz-i vosati e jo acompanharè ara Princesa entà casa.
Atau parlaram peth camin.
Plan, se voletz, consultèc a Dolly.
Non compreni arren de shivaus e damb plasèr vierè damb vos, responec Dolly, un shinau estonada perque, peth ròstre de Vronsky e eth sòn ton, endonvièc que volie quauquarren d'era.
Non s'enganhèc.
A penes entrèren en jardin, dempús d'auer trauessat era reisha, Vronsky guardèc de cap a on s'auie filat Anna e Sviajsky e, segur de qué eri non lo podien enténer ne veder-les, li didec arrint e damb era guardada animada:
Qu'auratz endonviat que vos volia parlar tota soleta.
Pensi que non m'enganhi se creigui qu'ètz ua vertadèra amiga d'Anna.
Se treiguec eth chapèu e se shuguèc, damb eth mocador, era incipienta cauvícia.
Daria Alexandrovna non li responec; solet lo guardèc un shinhau espaurida.
Ara que s'auien demorat solets, es uelhs arridolents e era expression decidida deth ròstre de Vronsky sonque desvelhauen en era un sentiment de temor.
Es mès diuèrses suposicions sus çò que li volie díder passèren ara prèssa pera sua ment.
O me diderà que, un còp en Moscòu, daurisca eth rondèu entà Anna…
O dilhèu me parle de Vasenka Veselovsky e des sues relacions damb Anna…
Vos qu'auetz fòrça influéncia sus Anna.
Era vos estime prigondaments, seguic eth.
Desiri que m'ajudetz…
Daria Alexandrovna campèc interrogatiuaments e damb timiditat eth ròstre energic de Vronsky, qu'en bèri moments apareishie radiant, illuminat, parciau o totauments, pes arrais deth solei que passauen entre es telhs e, en d'auti, de nau ena ombra, aquerie tons durs.
Demoraue qu'eth Comde expliquèsse se qué ère çò que volie d'era, com l'auie d'ajudar, mès aguest carèc e seguic caminant en silenci, tant que jogaue damb eth paishon quilhant es petites pèires que curbien eth passèg.
Ath cap d'ua estona, li didec:
Vos auetz vengut ena nòsta casa.
Vos ètz era soleta entre es ancianes amigues d'Anna qu'ac a hèt.
Non compdi ara princesa Barbara, qu'ac a hèt per d'auti motius, non: era qu'a vengut a cercar comoditat, plasèrs, e vos auetz vengut, non pr'amor que consideretz normau era nòsta situacion actuau, senon pr'amor qu'estimatz a Anna coma tostemp e desiratz ajudar-la…
Ac è ben comprenut?.
E guardaue interrogatiuaments a Dolly.
Ò, plan!, didec Daria Alexandrovna barrant eth sòn para-solei, mès…
Non…, l'interrompec Vronsky, e desbrembant que d'aquera manèra, deishaue en mala situacion ara sua interlocutora, se posèc e l'obliguèc a posar-se tanben.
Arrés sent mielhor que jo e mès prigondaments çò de terrible dera situacion d'Anna…
Ac compreneratz se me hètz er aunor de considerar-me òme de còr.
Que sò era encausa d'aguesta situacion e ac senti ath hons dera mia amna!
Ac compreni, didec Daria Alexandrovna en tot admirar damb guaira sinceritat e fermetat auie dit Vronsky aqueres paraules.
Mès precisaments per èster era encausa de tot aquerò, higec Dolly, vos exageratz sens dobte.
Jo cranhi…
Era sua posicion ei fòrça delicada en mon, ac compreni.
Eth mon qu'ei un lunfèrn!, didec Vronsky, arroncilhant es celhes cogitós.
Qu'ei impossible imaginar-se es patiments moraus que l'a calut passar en Sant Petersburg pendent dues setmanes.
Vos demani que me creigatz…
Òc, mès dès qu'ètz aciu, e tant que ne vos ne Anna ajatz besonh dera vida mondana…
Era vida mondana!, didec Vronsky damb mensprètz.
Quin besonh posqui auer jo d'aguesta vida?
Mentretant, vosati ètz erosi e en patz.
E dilhèu se passarà tostemp atau.
Per çò que hè a Anna, qu'ei erosa, totafèt erosa.
Que ja a auut eth temps entà dider-m'ac.
Vronsky semblaue totun que non n'auie cap de dobte.
Òc, òc, didec.
Me'n sai que dempús toti aguesti patiments s'a encoratjat de nau e ei erosa.
Ei erosa en present.
Mès, e jo?
Cranhi çò que mos demore…
Perdon, voletz anar entà bèth lòc concret?
Non…
Qu'ei parièr.
Alavetz, seigam aciu.
Daria Alexandrovna se seiguec un un banc, en un cornèr deth passèg.
Veigui qu'Anna ei erosa, didec.
Mès sabi pas se poirà contunhar atau.
Eth dobte de se reauments serie erosa Anna assautèc de nau e damb mès fòrça a Dolly.
Vronsky contunhèc:
Auem hèt ben o mau?
Aguesta ei era qüestion.
Era sòrt qu'ei lançada, sentencièc parlant part en rus, part en francés.
Èm junhudi entà tota era vida.
Òc, èm junhudi inseparablaments pes laci mès sagradi entà nosati, es der amor.
Auem ua mainada, podem auer d'auti hilhs, qu'entada eri era lei e es condicions dera nòsta situacion les resèrven severitats qu'ara, Anna, alendant per toti es patiments, de totes es penes passades, non ve, non vò veir.
E se compren…
Mès, jo non posqui clucar es uelhs.
Era mia hilha non ei era mia hilha sivans era lei: ei ua Karenina!
E jo non posqui tier aguesta enganha, acabèc Vronsky damb gèst energic e seriós.
Li hec ua guardada interrogatiua a Dolly, que lo guardèc ath sòn torn, mès s'estèc carada.
Alexei seguic:
Deman podem auer un hilh.
Per natura que serà hilh mèn; per lei, serà Karenin, e non poirà èster er eretèr dera mia fortuna.
Ne tansevolhe deth mèn nòm.
E damb guairi hilhs podéssem auer, se passarie madeish: qu'entre eri e jo non i aurie cap de ligam legau.
Eri serien Karenin.
Be n'ei de terribla aguesta situacion!
È sajat d'expausar-li tot aquerò a Anna, mès enténer parlar d'aquerò l'irrite.
Era non compren e jo non l'ac posqui explicar tot.
Ara sonque ve qu'ei erosa.
Atau pense sens dobte.
Jo tanben seria erós atau, mès…
Jo me cau tier es mies ocupacions.
Que n'è trapat ua aciu que me shaute e que ne sò capinaut, donques que considèri qu'eth men trabalh ei mès nòble qu'eth trabalh des mèns companhs ena Cort o en servici miitar.
Qu'ei clar que non escambiaria eth mèn trabalh peth d'eri.
Damb aquerò sò content e non auem besonh d'arren mès, entara nòsta felicitat.
Me shaute aguesta activitat.
Cela n'est pas un pis-aller; ath contrari…
Daria Alexandrovna credec qu'en aguest punt dera sua explicacion, Vrosky se confonie, s'aluenhaue deth tèma principau dera convèrsa.
Non comprenie pro ben eth sens de çò que li didie.
Vronsky auie començat a parlar des sòns mès sagradi sentiments e preocupacions, d'Anna, des sòns hilhs, dera impossibilitat de parlar de tot aquerò damb era; ara parlaue des sues activitats en pòble, en tot resultar qu'aguesta qüestion formaue partida, tanben, madeish qu'es relacions damb Anna, des sòns prigonds pensaments.
E, remetent-se, seguic:
Çò de prumèr, trabalhant atau, ei èster convençut de qué era òbra non morirà damb un, qu'aurà eretèrs.
Qu'ei terrible!
Vronsky carèc de nau, visiblaments esmoigut.
Plan qu'ac compreni.
Mès, se qué pòt hèr Anna?, didec Daria Alexandrovna.
Plan.
Aquerò precisaments m'amie entara finalitat que tie aguesta convèrsa, responec Vronsky, padegant-se damb un esfòrç.
Aquerò que depen d'Anna.
Eth marit d'era ère d'acòrd damb eth divòrci; autant, qu'eth vòste marit lèu mos apraie er ahèr.
Ara sò solide fòrça de qué non se remirie, tanpòc, a hè'c.
Sonque li cau que l'escrigue Anna.
Alavetz, eth didec claraments e contondentaments que, s'era li didie que volie eth divòrci, eth non s'opausarie.
Se compren, didec Vronsky seriós: ei ua d'aguestes crudeutats farisaïques que d'eres solet n'ei capabla era gent des sòns sentiments.
Eth se'n sap de çò de penible qu'ei entà Anna quinsevolh rebrembe sòn e, sabent açò, l'exigís ua carta.
Compreni qu'entada era aquerò a d'èster plan dolorós.
Mès es motius son tant importants qu'ei de besonh passer par dessus toutes ces fineses de sentiments.
Il y va du bonheur e de l'existance d'Anna et de ses enfants.
Que non parli de jo, encara que patisqui, patisqui fòrça (e Vronsky damb es punhs sarrats, es uelhs ludents, hec un gèst menaçaire entà quauquarrés que costaue taues patiments).
Atau, Princesa, m'agarri a vos coma a ua ancora de sauvacion.
Ajudatz-me a convéncer a Anna pr'amor de qué escriue aguesta carta ath sòn marit en tot demanar-li qu'accedisque ath divòrci.
Òc, ac harè de boni talents, gasulhèc Daria Alexandrovna, cogitosa, rebrembant eth sòn darrèr encontre damb Alexei Alexandrovic.
Òc, qu'ei clar, higec damb decision, en tot rebrembar a Anna.
Tietz era vòsta influéncia en aquerò, convencetz-la de qué escriue aguesta carta…
Jo non voi ne lèu posqui parlar-li d'aquerò.
Plan ben, ac harè, li parlarè.
Mès, se com ei qu'era madeisha non ac pense?, preguntèc Daria Alexandrovna rebrembant de pic er estranh costum qu'auie aquerit Anna d'arropir es celhes.
E avertic qu'aguest gèst l'auie hèt precisaments quan era sua convèrsa tocaue aguesti tèmes, tan sagradi entada era.
Li parlarè sense manca, prometec fèrmaments Daria Alexandrovna.
Se lheuèren e s'endralhèren entara casa.
Quan Dolly arribèc ena casa, Anna, que ja ère aquiu, la guardèc damb atencion enes uelhs, en tot voler desnishar era convèrsa qu'auie auut damb Vronsky, mès non li preguntèc arren.
Çampar, que ja ei era ora de dinar, didec, e nosates encara non auem parlat des nòstes causes.
Demori qu'ac pogam hèr pera net.
Ara mos cau apraiar entà anar tath minjador.
Supausi que tanben voleràs cambiar-te de vestit.
Qu'auem enlordit aguesti ena bastissa…
Dolly se filèc de cap ath sòn quarto e auec talents d'arrir: que non auie cap aute vestit tà jargar-se.
Aquerò qu'amiaue ère çò de mielhor deth sòn armari de ròba.
Pr'amor de senhalar bèth cambi en sòn ornament, demanèc ara puncèla que li netegèsse eth vestit, cambièc es punhets e se metec un aute lacet e dentèles sus eth cap.
Qu'ei tot çò qu'è podut hèr, didec Dolly arrint a Anna, que gessec damb un aute vestit fòrça simple, que, sivans avertic Dolly, ère eth tresau d'aqueth maitin.
Òc, nosati tiem ua etiqueta massa regda, comentèc Anna, coma excusant-se dera sua elegància.
Alexei ei fòrça content pera tua arribada, didec dempús.
Jamès, ne per arren, l'è vist tant erós.
Decididaments ei encamardat de tu, higec en ton de badinada, arridolenta.
Non ès cansada?, s'interessèc dempús.
Compreneren qu'abantes deth dinar non poirien parlar bric.
Enludernant damb era sua tibada e arrasada cara, eth sòn cothèr e camisa midonadi e eth lacet dera sua corbata blanca, eth majordòm anoncièc qu'eth repaish ère mestrat, e toti s'endralhèren de cap ath minjador.
Vronsky li demanèc a Sviajsky que balhèsse eth sòn braç a Anna Arkadievna e eth s'apressèc a Dolly.
Veselovsky, en tot auançar-se a Tuschkevic, aufric eth braç ara princesa Barbara; atau que Tuschkevic, er encargat dera propietat e eth doctor non aueren parelha e entrèren solets.
Eth repaish, eth minjador, era vaishèra, vailets, vin e viandes, non solet èren en armonia damb eth ton luxós generau dera casa, senon qu'encara èren mès rics e naui es objèctes, e mès costosa, escuelhuda e abondosa era parva mestrada.
Daria Alexandrovna campaue aguest luxe, tan nau entada era, e, coma mestressa de casa, encara que non auie cap esperança d'aplicar bèth dia arren de çò que vedie ena sua pròpia casa, (aqueth luxe ère tan luenh dera sua manèra de víuer!
Vasenka Veselovsky, eth sòn marit, quitament Sviajsky e d'auti òmes qu'era coneishie jamès pensauen en aguestes causes e autanplan sajauen qu'es sòns convidadi credessen que tot ère tan ben premanit ena casa que non les auie costat cap esfòrç d'organizà'c, que tot s'auie hèt per eth madeish.
E Daria Alexandrovna se'n sabie que per eres madeishes non se hèn ne es mès simples hariats des mainatges; se didie que, per tant, qu'entà qu'aguest repaish tan complicat siguesse tot tan ben dispausat, quauquarrés li calie auer botat en aquerò ua plan ben aplicada atencion.
E pera guardada qu'Alexei Kirilovic revisèc era taula e hec senhau ath majordòm entà començar a mestrar, e era manèra que la convidèc ada era a alistar entre eth potatge de verdura e eth brolhon, Dolly comprenec que tot aquerò se hège e se tenguie peth suenh deth madeish patron.
Se vedie qu'Anna non participaue en aquerò mès que Veselovsky, o Sviajsky o era Princesa, qu'eri non èren aciu que convidadi que, sense cap de copacap, alègraments, gaudien de çò que un aute auie premanit entada eri.
Anna solet ère era mestressa entà amiar era convèrsa.
E aguesta convèrsa, fòrça dificil de tier en aguesta taula, non guaire grana, mès damb persones, coma er encargat e er arquitècte, que tanhien a un aute ambient plan diuèrs e s'esdegauen a non mostrar-se intimidadi dauant aqueth luxe desacostumat, e non gosauen préner part ena convèrsa ne sostier pendent guaire temps un dialòg, aguesta convèrsa, Anna l'amiaue, ça que la, damb eth sòn tacte abituau, damb naturalitat e enquia damb plasèr, coma vedie Daria Alexandrovna.
Comentèren damb trufaria se guaire s'auien engüejat Tuschkevic e Veselovsky passejant es dus solets ena barca; Tuschkevic condèc anecdòtes e incidéncies des darrèrs concursi de canoès en Yacht-Club, de Sant Petersburg.
Anna, profitant ua pausa, se dirigic ar arquitècte entà hèr-lo parlar.
Nicolàs Ivanovic, didec.
Sviajsky s'a susprenut des progrèssi dera naua construccion dès qu'eth siguec aciu eth darrèr viatge, e enquia a jo, que les veigui cada dia, m'estone era rapiditat que van es òbres.
Se trabalhe tan ben damb Sa Excelléncia!, didec er arquitècte damb un arridolet cortés (qu'ère un òme de grana dignitat, respectuós e tranquil).
Ei fòrça desparièr des ahèrs damb es autoritats dera província.
Vai, ar estil american, didec Sviajsky, arrint.
Òc, senhor.
Aquiu delà bastissen es edificis de manèra racionau.
As vist bèth còp es maquines de segar?, didec a Dolly.
Tornàuem de veder-les quan vos trapèrem.
Jo non les auia vistes enquia alavetz.
Totafèt madeish qu'uns estalhants.
I a ua placa de metau e sus era fòrça estalhants petiti.
Atau: E Anna damb es sues mans blanques e polides, caperades d'aneths, cuelhec un guinhauet e ua forquilha e se botèc a hèr ua demostracion deth trabalh des maquines.
N'ère segura qu'era sua explicacion non servirie entà aquerir cap coneishement sus er ahèr, mès, convençuda tanben de qué auie parlat de manèra agradiua e de qué èren admirades es sues polides mans, contunhaue explicant.
Mèsalèu se semble aquerò as cotelons, didec provocatiuaments Veselovsky, que non la deishaue de uelh.
Anna arric imperceptiblaments e non li contestèc.
Non ei vertat, Karl Federevic, que se retiren as estalhants?, preguntèc ar encargat.
Ja, responec er aleman.
Es ist ein ganz einfaches ding.
E gessec d'explicar era construccion dera maquina.
Ei malastre qu'aguesta maquina non estaque tanben.
Ena Exposicion de Viena ne vedí d'autes que, ath delà de segar, estacauen es escarris damb hiu de hèr, didec Sviajsky.
Aqueres serien encara mès profitoses.
Es kommt drauf an…
Der Preis vom Draht muss ausgerechnet werden.
E er aleman, trincat ja eth sòn silenci, se dirigic a Vronsky.
Das last sich ausrechnen, Erlaucht.
Karl Kodorovic volèc trèir dera sua pòcha un quasèrn damb un creion, qu'en eth hège toti es sòns calculs, mès, en tot rebrembar-se'n qu'ère ena taula e campar era guardada hereda de Vronsky, ac deishèc anar.
Zu kompliziert, macht zu viel Klopot, concludic.
Wünscht man Dochods so hat man auch Klopots, didec Vasenka Veselovsky en tot hèr burla der aleman.
Qu'adori er aleman, didec damb era sua acostumada arridalha e hènt-li ua guardada a Anna.
Cessez, les manèc era miei seriosa miei de trufaria.
Nosati vos pensàuem trapar en camp, Vasili Semenic, didec dempús Anna ath doctor, un òme de mina malautissa.
Èretz aquiu?
I estè e despareishí, responec eth doctor damb forena ironia.
Alavetz auetz hèt un excellent passèg.
Excellent.
E com va era santat dera “vielha”?
Demori que non age eth tifus.
Encara que non age eth tifus, non ei cap ben.
Quin malastre!, didec era.
Ça que la, Anna Arkadievna, serà fòrça de mau hèr bastir era maquina damb era vòsta explicacion, badinaue Sviajsky.
Per qué?, repliquèc Anna damb un arridolet que didie claraments qu'era se'n sabie qu'ena sua explicacion i auie un punt d'afectacion non mancada de gràcia, observada tanben per Sviajsky.
Aguesta naua tralha de cocarèla en caractèr d'Anna estonèc desagradiuaments a Dolly.
Mès, de un aute costat, es coneishements d'Anna Arkadievna en arquitectura son susprenents, didec Tuchkevic.
Plan que òc!
Ager l'entení parlar de “plaçar eth cabiron”, e “es plints”, didec ironicaments Veselovsky.
Ei atau que se pronóncie?
Que non i a arren de particular en aquerò quan me cau veder-lo e entener-lo tanti viatges, didec Anna.
E vos, higec en tot dirigir-se a Veselovsky, sò solide fòrça de qué ne tansevolhe vo'n sabetz de qué son hètes es cases.
Veselovsky, Anna, sense voler, l'adoptaue ath sòn torn.
En aguesta escadença, Vronsky agie de manera totafèt desparièra ara de Levin.
Se vedie que non li balhaue cap importància as parlòtes de Veselovsky damb era sua hemna e enquia, ath contrari, encoratjaue ad aguest enes sues badinades.
Òc, didetz-mos, Veselovsky, damb qué s'amassen es pèires?, li preguntèc.
Qu'ei clar: damb ciment.
Òsca!
E se qué ei eth ciment?
Quauquarren atau coma… com ac diderè?, ua massa liquida e pegosa, expausèc Veselovsky, costant era arridalhada generau.
Era convèrsa entre es convidadi, exceptat eth doctor, er arquitècte e er encargat, caladi un aute còp en un testud silenci, non paraue, ja esguitlant-se damb plasèr o punchosaments, ja herint a quauquarrés.
De bèra manèra, siguec Daria Alexandrovna que se sentec herida enes sòns sentiments.
S'afoguèc autant que venguec a rogir-se tota, e enquia un moment mès tard non se l'acodic que dilhèu aurie preferit bèra paraula inconvenenta.
Sviajsky auie mentat a Levin, en tot hèr veir es sues estranhes idies qu'es maquines son damnatjoses ena propietat russa.
Non è eth plasèr de conéisher ad aguest senhor, didec Vronsky, arrint damb ironia, mès seguraments eth non a vist jamès es maquines que censure.
E se n'a vist quauqu'ua, solide que non ère ua maquina estrangèra senon quauqua de russa…
Donques, quini dobtes i pòt auer sus aguesta qüestion?
En generau, qu'a idies turques, didec Veselovsky en tot dirigir-se damb era sua etèrna arridalha, entà Anna.
Non posqui deféner es sues idies pr'amor que non saberia, didec Daria Alexandrovna alugada, mès damb energia.
Çò que òc posqui díder ei qu'ei un òme cult, e que s'eth siguesse aciu, vos responerie com cau.
L'estimi fòrça e èm boni amics, didec Sviajsky bravassaments.
Mais, perdon, il est un peu toqué.
Per exemple, afirme qu'eth zemstvo e es jutges municipaus non son de besonh e non vò intervier en arren.
Qu'ei era nòsta indiferéncia russa, comentèc Vronsky, tant que botaue aigua gelada d'ua botelha ena sua copa nauta.
Ei non sénter es obligacions que mos impausen es nòsti drets, ei remir aguestes obligacions.
Non me'n sai de cap òme tant estricte en compliment des sues obligacions, opausèc Daria Alexandrovna, irritada peth ton de superioritat qu'eth Comde auie parlat.
Jo, ath contrari, contunhèc Vronsky, que, çampar, l'interessaue viuaments era convèrsa.
Jo, ath contrari, digui, sò fòrça arregraït per aunor que m'an hèt, gràcies a Nicolàs Ivanovic (indicant a Sviajsky) per auer-me alistat coma jutge municipau onorari.
Considèri entà jo fòrça importanta era obligacion de vier ena Junta pr'amor de jutjar es ahèrs des campanhards, encara que se tracte solet d'un shivau.
E considerarè un gran aunor que me nomenten vocau deth zemstvo.
Solet atau poirè pagar es beneficis que gaudisqui coma propietari de tèrres.
Malerosaments, non se compren era importància que les cau arténher en Estat es grani propietaris.
A Daria Alexandrovna l'estonaue que Vronsky parlèsse d'aquera manèra d'eth madeish, des sues idies seigut ena taula, ena sua pròpia casa.
Ère vertat que Levin, qu'es sues idies èren totafèt opausades, les defenie tanben damb parièra energia e tanben ena sua casa, seigut ena taula…
Mès a Levin l'estimaue e, plan per açò, ac trapaue naturau en eth.
Atau, Comde, poiram compdar damb vos ena pròplèu session?, preguntèc Sviajsky.
Mès i cau vier d'ora, pr'amor d'èster ja aquiu tàs ueit.
Se m'autregèssetz er aunor de vier en çò de mèn…
Donques jo, en part, sò cossent damb eth tòn cunhat, didec Anna a Dolly.
Cranhi qu'actuauments eth nombre d'obligacions sociaus age aumentat d'ua manèra exagerada, encara que probablaments per motius diuèrsi, higec damb un arridolet.
Dera madeisha manèra qu'abantes i auie tanti emplegadi que semblaue que s'auie besonh d'un per cada ahèr, atau ara an besonh entà tot dera activitat dera gent.
Alexei solet amie aciu sies mesi e me semble que ja ei membre de cinc o sies institucions sociaus desparières: eth tuteratge, jutge, vocau, agregat, enquia e tot quauquarren que tracte des shivaus.
Du train que cela va, tot eth temps l'aurà de tier en aguestes obligacions.
Cranhi, ça que la, que tota aguesta sòrta de cargues sigue solet ua formula.
De guaires societats ètz mèmbre, Nicolàs Ivanovic?, preguntèc a Sviajsky.
Me semble que de mès de vint, non?
Anna parlaue de trufaria, mès en sòn ton s'avertie ua cèrta irritacion.
Daria Alexandrovna, que campaue damb atencion a Anna e a Vronsky, de seguit se n'encuedèc.
Observèc, tanben, qu'en aguesta convèrsa eth ròstre de Vronsky aquerie ath punt ua expression sevèra e temarduda.
En encuedar-se'n e notar tanben qu'era princesa Barbara s'esdegaue a parlar des coneishudi de Sant Petersburg, pr'amor de cambiar de convèrsa, rebrembèc que Vronsky l'auie parlat en jardin fòrça pòc oportunaments dera sua activitat sociau, e Dolly comprenec de seguit qu'en aquera qüestion i auie estacat un desacòrd prigond entre es dus aimants.
Eth minjar, eth vin, era vaishèra, eth sevici, tot qu'ère pro ben, mès eth caractèr impersonau e era tension que se notaue en eth, Dolly ac auie vist ja enes minjars de gala, enes balhs deth gran mon, que d'eri n'auie perdut ja eth costum.
Vedè'c, totun, en un dia de cada dia, en ua societat redusida, lèu en familha, desvelhaue en era ua impression desagradiua.
Dempús deth dinar vengueren a posar-se ena terrassa.
Es jogaires, desseparadi en dus grops, se placèren sus eth croquet ground suenhosaments caushigat e aplanat, en ambdus costats deth hilat estenut entre dues petites colomnes daurades.
Daria Alexandrovna sagèc de jogar, mès que non podec en fòrça temps compréner eth jòc.
Quan l'auec comprenut, ère ja cansada e l'abandonèc e se seiguec ath cant dera princesa Barbara, observant es incidéncies des jogades.
Eth sòn companh de partida tanpòc joguec mès, mès es auti contunhèren.
Svianjsky e Vronsky jogauen ben e seriosaments.
Susvelhauen era pilòta que les lançauen sense precipitar-se ne pèrder temps, corrien damb adretia ath sòn encontre, s'estirauen, sautauen e parauen damb assopliment e l'entornauen abilaments damb era raqueta, en aute costat deth hilat.
Veselovsky jogaue pejor qu'es auti.
S'excitaue massa; mès, damb era sua alegria, encoratjaue as auti jogaires.
Es sues arridalhes e exclamacions se sentien de contunh.
Tau qu'es auti òmes, après demanar permís as senhores, s'auie trèt era levita, e era sua fòrta e beròia figura, en manges de camisa, eth ròstre rogit e cubèrt de sudor e es sòns movements impressionauen de tau sòrta, qu'aquera net Daria Alexandrovna se tardèc fòrça a dromir-se, en tot rebrembar era figura de Veselovsky que se botjaue sus era pista.
Pendent eth jòc, Daria Alexandrovna non se sentec alègra: non li shautaue eth tracte un shinhau liure que se vedie entre Anna e Veselovsky; e li desagradaue tanben, aquera manca de naturalitat que se nòte enes persones majors quan se divertissen en un jòc mainadenc sense mainatges.
Mès, entà non descoratjar as auti e passar eth temps de bèra manèra, dempús de repausar ua estona, de nau s'amassèc as jogaires e simulèc divertir- se.
Aqueri madeishi copacaps de mair qu'auie tant en òdi pendent eth camin, ara, après auer passat eth dia sense es sòns hilhs, l'apareishien jos un aute aspècte e l'ahiscauen a tonar damb eri.
Quan, dempús eth tè dera tarde e eth passèg en barca que heren pera net, Daria Alexandrovna entrèc ena sua cramba, se treiguec eth vestit e s'apraièc es sòns peus, ja escassi, pr'amor de passar era net, experimentèc un gran aleugeriment.
Autanplan l'ère desagradiu pensar qu'Anna anaue a entrar alavetz ena sua cramba.
Ère a mand de calar-se en lhet, quan entrèc Anna, en camisa de dormir.
Pendent eth dia, en diuèrses escadences, auie sajat de parlar a Dolly des sues causes intimes, que sus eres volie era sua opinion, e cada còp, dempús pòques paraules, s'auie interromput.
Ara se trapauen soletes e Anna non sabie de qué parlar.
Ère seiguda ath cant dera hièstra, guardant a Dolly, e repassaue mentauments aqueres reserves de convèrses coraus, intimes, qu'abantes l'auien semblat inagotables, e non trapaue arren.
En aguest moment li semblaue que tot çò de qué auien de parlar ja s'ac auien dit.
E com s'està Kitty?, preguntèc, a tot darrèr, dempús d'alendar prigondaments e de guardar a Dolly damb mina colpabla.
E de seguit, ath mès córrer, reflectint ua grana ansietat, higec:
Ditz-me era vertat.
Non ei emmaliciada damb jo?
Emmaliciada?
Non, contestèc Daria Alexandrovna.
Non ei emmaliciada, mès me mensprède.
Ò, non!
Mès ja sabes qu'en aguesti casi non se perdone.
Òc, òc, alendèc Anna virant era cara e guardant entara hièstra.
Mès que non ei eth mèn tòrt, seguic.
E de qui ei eth tòrt?
Se qué vò díder auer-ne eth tòrt?
Com se podie passar de ua auta manèra?…
Donques qué ne penses?
Per exemple, dilhèu auie podut arribar que tu non siguesses era hemna de Stiva?
De vertat, sabi pas…
Mès ditz-me…
Òc, òc.
Non auem acabat de parlar de Kitty.
Ei erosa?
Diden qu'eth ei un òme excellent.
Ò!, qu'ei pòc díder “ei un òme excellent”: non coneishi a un òme mielhor qu'eth.
A!, com m'alègre çò que me dides!
Me satisfè fòrça, Dolly.
Dolly arric.
Mès parlem de tu, didec.
Que te cau tie coma castig ua longa e dilhèu anujosa convèrsa damb jo.
È parlat damb…damb…
Comde, coma Alexei Kirlovic simplaments.
Damb Alexei, l'apuntèc Anna.
Ja sai qu'auetz parlat.
Mès voleria demanar-te se qué te semble era mia vida.
Com ac poirè díder atau, d'un còp?
Sabi pas…
Non, ditz-m'ac, a maugrat tot…
Ja ves era mia vida.
Mès non desbrembes que mos ves viuent pendent er ostiu e non èm solets.
Nosati venguérem aciu quan a penes començaue era primauèra e viuíem solets, e solets tornaram a víuer dempús, pr'amor que non desiri arren mielhor qu'açò.
Mès, imagina-te que viui soleta, sense eth, qu'açò se passarà.
Veigui, per fòrça indicis, que se repetirà soent, qu'era mitat deth temps lo passarà dehòra de casa, didec Anna, lheuant-se e seiguent mès apròp dera sua cunhada.
Plan que òc, seguic, interrompent a Dolly que volie replicar-li, plan que òc, jo non lo retierè ara fòrça.
E non lo retengui.
Que i a corses qu'en eres cuelhen partida es sòns shivaus…?
Donques que li calerà assistir-i.
Aquerò me satisfè, mès pensi en jo…
Pensi en jo, ena mia situacion…
Mès, per qué te parli de tot aquerò?, e, arrint, li preguntèc: de qué te parlèc, donc, Alexei?
Me parlèc de çò madeish que jo volia parlar-te e plan per açò m'ei aisit èster eth sòn avocat.
De se i a bèra possibilitat, de s'ei possible… (Daria Alexandrovna s'arturèc cercant es paraules) de se se pòt apraiar mielhor era tua situacion…
Ja sabes se com considèri es causes…
Mès totun açò, s'ei possible, vos cau maridar-vos…
Ei a díder, eth divòrci?, didec Anna.
Sabes que'era soleta hemna que me venguec a veir en Sant Petersburg siguec Betsy Tverskaya?
La coneishes?
Au font c'est la femme la plus depravée qui exist.
Èren en relacions damb Tuschkevic, mès que mès peth plasèr d'embolhar ath sòn marit.
E era me didec que non me veirie bric mès enquia qu'era mia situacion siguesse regularizada.
Era que m'ac didec!
Non te penses que te compari.
Te coneishi, estimada Dolly.
Mès, sense voler, è rebrembat…
Alavetz, qué t'a dit Alexei?, persutèc.
A dit que patís per tu e per eth…
Pòt èster que digues qu'aquerò ei egoïsme, mès, be n'ei de legitim aguest egoïsme!, be n'ei de nòble!
Abantes qu'arren, vò legalizar ara sua hilha e èster eth tòn marit, auer es sòns drets sus tu.
Quina esposa pòt èster esclaua enquiath punt que ne sò jo pera mia situacion?, l'interrompec Anna tristaments.
E çò que vò sustot ei que tu dèishes de patir.
Aquerò ei impossible…
E qué mès?
Donques çò de mès legitim: vò qu'es vòsti hilhs amien eth sòn nòm.
Quini hilhs?, didec Anna, sense guardar a Dolly e arropint es celhes.
Anny e es que venguen.
Per çò que tanh ad açò darrèr, pòt èster tranquil: non aurè mès hilhs.
Com ac pòs díder?
Non aurè hilhs pr'amor que non voi.
A maugrat era sua situacion, Anna non podec mens d'arrir en veir es expressions ingenues de suspresa, interès e espant que se diboishèren successiauaments en ròstre de Dolly.
Eth mètge me didec dempús era mia malautia…
Non pòt èster!, sorrisclèc Dolly damb es uelhs exageradaments dubèrts.
Entada era, aquera ère ua des descubèrtes qu'es sòns efèctes e conseqüéncies son tant enòrmes qu'en prumèr moment mos dèishen aclapadi, en tot sénter solet qu'ei impossible comprener-les ben e que serà de besonh tornar a pensar en eri a plaser.
Aguesta descubèrta, que l'explicaue de ressabuda çò qu'enquia alavetz l'auie estat incomprenssible, se com en fòrça familhes i auie solet un o dus mainatges, desvelhec en era tants pensaments, idies e sentiments opausadi que, de moment, non podec díder arren a Anna, e òc guardar-la damb es sòns grani uelhs dubèrts enòrmaments, damb ua expression de prigonda estranhesa.
Sentie qu'ère ua solucion massa simpla entà ua qüestion tan complicada.
N'est-ce pas immoral?, podec díder, a tot darrèr, après un long silenci.
Per qué?
Pensa que me cau alistar entre dues causes: o èster prenhs, ei a díder, coma ua malauta inutila, o èster era amiga, era companha deth mèn marit, didec Anna prononciant es darrères paraules en un ton intencionadaments superficiau e leugèr.
Entà tu, entà d'auti, que i pòt auer dobtes encara, mès entà jo…, didec Anna endonviant es pensaments de Dolly.
Non comprenes?
Non sò era sua esposa, m'estime, òc, e m'estimarà… tant que m'estime.
E com poirè retier eth sòn amor?
Damb aquerò?, e Anna auancèc es sòns blanqui braci dauant eth sòn vrente.
E ei possible qu'Anna posque retier e atrèir damb açò ath comde Vronsky?
Plan que òc, s'eth cèrque aquerò, traparà manères e vestits mès atrasents e alègres e, per mès blanqui que siguen es sòn braci nuds, per mès beròi que sigue eth sòn còs, eth sòn ròstre animat pera nera cabeladura, eth trapàrà tostemp quauquarren mielhor, tau qu'ac cèrque e trape eth mèn marit, eth mèn repugnant, miserable e estimat marit”.
Dolly non contestèc e alendèc prigondaments.
Dides que non està ben, seguic, en to creir que çò qu'anaue a expausar ère tan fèrm que non admetie deguna replica.
Me cau reflexionar, pensar ena mia situacion.
Com posqui desirar mainatges?
Non parli des patiments, que non les cranhi.
Mès pensi: “qué seràn es mèns hilhs?”.
Uns malerosi qu'amiaràn eth cognòm de un aute.
Peth sòn estat ilegau, seràn possadi enquiath punt d'avergonhar-se de sa mair, de sa pair, e enquia d'auer neishut…
Mès precisaments per aquerò, apuntèc Dolly, t'ei convenent, de besonh, eth divòrci e eth vòste maridatge.
Entà qué me servirà era rason, se non la tengui tà non hèr a vier malerosi en mon?
Guardèc a Dolly e, sense demorar responsa, seguic:
Me senteria tostemp colpabla dauant aguestes creatures maleroses.
Se non vien en aguest mon, que non i a cap malur, mès se neishessen e siguessen malerosi, solet jo ne seria colpabla.
Sabi pas, non ac sai…
Aquerò non està ben, solet podec díder Dolly, damb ua expression de repugnància en sòn ròstre.
Mès non desbrembes çò de mès important: qu'ara non me trapi ena madeisha situacion que tu.
Entà tu era qüestion ei “se vòs encara auer hilhs”, entà jo ei “se m'ei permetut d'auer-les”.
Que i a, donc, en ambdús casi, ua grana diferéncia.
Jo, compreneràs, qu'ena mia situacion, non posqui desirar-les.
Daria Alexandrovna non repliquèc.
Comprenec de ressabuda, que s'estaue ja tant aluenhada d'Anna, qu'entre eres existien qüestions que sus eres non se meterien jamès d'acòrd, qu'ère mielhor non parlar-ne mès.
Plan per aquerò, ei mès de besonh normalizar era tua situacion s'ei possible, persutèc Dolly.
Òc… òc qu'ei possible… didec Anna en un ton totafèt desparièr, doç e trist.
Ei dilhèu impossible eth divòrci?
M'an dit qu'eth tòn marit consentís.
Dolly, que non voi parlar d'açò.
Ben, donques non ne parlem, s'esdeguèc a díder Daria Alexandrovna, en veir era expression de patiment deth ròstre d'Anna.
Veigui, higec, que t'agarres es causes massa ombriauments.
Jo?, arren d'aquerò.
Que sò plan alègra… plan contenta…
Ja ac as vist.
Veselovsky.
Bè!, arren.
Aquerò hè gatalhèues en Alexei e arren mès…
Eth ei un mainatge e l'è absoludaments enes mies mans.
Sabes?
Hèsqui d'eth çò que voi.
Qu'ei madeish qu'eth tòn Gricha…
De ressabuda, Anna entornèc ath tèma deth divòrci:
Dolly!
Dides que me cuelhi es causes massa ombriuaments…
Non ac pòs compréner.
Ei massa terrible…
Çò que hèsqui ei sajar de non veir arren.
Donques a jo me semble qu'ei de besonh veir.
Que mos cau hèr tot çò que sigue possible.
Mès, qué ei possible?…
Arren…
Dides “te cau maridar damb Alexei” e que jo non pensi en aquerò.
Non pensi en aquerò!, repetic Anna.
Eth baticòr rogic era sua cara.
Que jo non i pensi?
Non i a un solet dia ne ua soleta ora que non pensa en aquerò.
E m'embèstii damb jo madeisha per pensà'c, pr'amor qu'aguesti pensaments me pòden hèr vier hòla.
Vier hòla!, repetic Anna exaltadaments.
Quan ac pensi, ja non posqui dormir sense morfina…
Mès qu'està ben: parlem d'aquerò damb era màger tranquillitat possibla.
Me diden “eth divòrci”.
Prumèr, eth non accedirà.
Qu'ac cau assajar, didec damb votz fèbla.
Supausem qu'ac auem assajat, seguic Anna.
Qué signifique aquerò?, didec, en tot repetir ua idia que sus era auie, evidentaments, meditat mil viatges e que se la sabie de memòria.
Aquerò signifique que jo, encara que l'è en òdi, arreconeishi, ça que la, era mia colpa, que lo considèri un òme generós e me cau rebaishar-me pr'amor d'escriuer-li…
Supausem que, hènt un esfòrç, me decidisqui a hè'c.
O ben receberè ua responsa umilianta o ben eth sòn consentiment…
Donques ben, è recebut eth sòn consentiment…
Auem supausat qu'è recebut eth consentiment.
E eth mèn hilh?
Non me lo balharàn.
E creisherà, menspredant-me, ena casa de sa pair, qu'è abandonat.
Comprenes qu'estimi a dus èssers, a Sergi e a Alexei de forma parièra, mès qu'a jo madeisha?
Anna tornèc ath miei dera cramba e s'arturèc dauant de Dolly, sarrant eth pièch damb es mans.
Laguens era sua blanca telaria era sua figura ressautaue particularaments nauta e ampla.
Joquèc eth cap e, damb es uelhs ludents de lèrmes, guardaue de naut en baish era figura petita, primeta, miserabla de Dolly, que se trapaue ath sòn dauant damb era sua blòda escocesa e era sua còfa de dormir, tremolant tota d'emocion.
Estimi solet ad aguesti dus èssers, seguic, e un d'eri excludís ar aute.
Non les posqui júnher, e aquerò ei solet çò que me cau.
E se non ac posqui hèr, tot que m'ei parièr.
Tot, tot, m'ei parièr…
S'acabarà d'ua o ua auta manèra, mès d'aquerò non ne voi parlar.
Atau que non me repotegues arren, non me critiques.
Damb era tua puretat non pòs compréner guaire patisqui.
Anna s'apressèc a Dolly, se seiguec ath sòn costat, e, guardant-la damb uns uelhs qu'exprimien un prigond patiment, un immens dolor pera sua colpa, cuelhec era man dera sua cunhada.
Qué penses?
Qué penses de jo?
Non me mensprèdes…
Que non meriti mensprètz… sò plan malerosa.
Se i a en mon un èsser malerós, aguest sò jo, didec, e, virant era cara, plorèc amaraments.
Quan Dolly se demorèc soleta, preguèc es sues oracions e se calèc en lhet.
Tant qu'entenie parlar a Anna, l'auie planhut damb tota era sua amna, mès ara l'ère impossible pensar en era: es rebrembes dera sua casa, des sòns hilhs, se presentèren ena sua imaginacion damb un nau encant, damb ua lutz naua e radianta.
Mentretant, Anna auie tornat ena sua cramba, prenec ua copeta, i vessèc en era ues gotetes d'ua medecina qu'era sua part principau ère morfina e, en auer-la vegut, se seiguec e s'estèc atau quieta bèth temps, e se calèc en lhet damb era animositat padegada e alègra.
Quan entrèc en dormitòri, Vronsky la guardèc atentiuaments, cercant ena sua cara es tralhes dera longa convèrsa que supausaue auie auut damb Dolly.
Mès ena expression deth ròstre d'Anna, qu'amagaue era sua emocion, non trapèc arren dehòra dera sua beresa que, encara qu'acostumada, l'aufrie tostemp un nau atractiu entada eth.
Siguesse simplaments per demorar-se admirat, absorbit, dauant era beresa dera sua estimada o perque aquesta desvelhèsse en eth desirs qu'absorbissen es sòns pensaments, Vronsky non preguntèc arren.
Demorèc qu'era madeisha li parlèsse.
Mès sonque li didec:
Sò plan contenta de qué t'age agradat Dolly…
Non ei vertat?
La coneishi de fòrça temps a. Semble qu'ei plan brava, mes excesiuaments terre-a- terre.
Totun aquerò, me shaute fòrça qu'age vengut.
Agarrèc era man d'Anna e li guardèc fixaments es uelhs.
Anna, interpretant en un aute sens aguesta guardada, li hec un arridolet.
Damb eth sòn caftan ja vielh, era sua casqueta semblabla as des menaires de loguèr, sus es desaparelhadi shivaus aganchadi en landolé d'aletes pedaçades, damb aire trist, arribèc Filip, d'ora, ena nèira, caperada de sable, dera casa des Vronsky.
Er adiu dera princesa Barbara e des òmes siguec entà Daria Alexandrovna desagradiu.
Dempús d'auer passat amassa un dia, autant era coma eri sentien claraments que non se comprenien, ne s'avenien, e que çò de mielhor entàs uns e entàs auti ère tier-les aluenhadi.
Solet Anna ère trista.
Se'n sabie qu'ara, après era marcha de Dolly, jamès bric se desvelharien ena sua amna era emocion, era alegria qu'auie desvelhat en era era arribada d'aquera amiga.
Qu'auie estat dolorós remòir cèrts sentiments, mès, totun, Anna sabie qu'aguesti èren era mielhor part dera sua amna e que rapidaments se curbirie damb es patiments, eth dolor, era tristor, d'aquera vida de luta qu'amiaue.
En gésser en camp, Daria Alexandrovna experimentèc ena sua amna ua agradiua sensacion d'aleujament.
Sentie talents de preguntar se les auie shautat eth sojorn ena casa de Vronsky, quan, de pic, eth menaire Filip, didec, en tot parlar prumèr:
Son rics, mès solet mos balhèren tres mesures de civada.
Es shivaus se l'auien minjat ja abantes de qué se desvelhèssen eth poths.
Plan!, damb tres mesures que non n'a entad arren…
Aué madeish era civada la venen es gardes per quaranta cinc copecks solet.
Ena nòsta casa, as que vien de dehòra les balham tanta civada coma vòlen minjar es shivaus…
Qu'ei un senhor fòrça aganit…, comentèc er encargat.
E es sòns shivaus, vos shautèren?, preguntèc Dolly.
Es shivaus, ça que la, son boni…
E eth minjar que non està mau…
Mès, sabi pas per qué, me semblèc tot plan trist, Daria Alexandrovna…
Non sai se com vos aurà semblat a vos, didec, virant entada era eth sòn ròstre bravàs.
A jo tanben…
Qué?, arribarem tath ser?…
Mos i cau arribar.
En entrar ena casa e auer trapat a toti complètaments ben e particularaments afectuosi e alègres, Daria Alexandrovna, damb grana animositat, condèc tot eth sòn viatge: çò de ben que l'auien recebuda; eth luxe e eth bon gust dera vida des Vronsky, es sòns divertiments…
E non deishèc qu'arrés hesse era mendre observacion contra eri.
Que cau conéisher a Anna e a Vronsky.
Ara les è coneishut ben e sai se guiare amables e bravi son, didie Dolly, sincèraments, desbrembant aqueth sentiment indefinit de desengust e malèster qu'auie experimentat quan ère aquiu.
Vronsky e Anna passèren er ostiu e part dera tardor en camp.
Qu'auien decidit non vier entà cap aute lòc; mès coma mès temps se demorauen solets e sustot ena tardor, sense convidadi, mès vedien es dus que les calie cambiar de vida, que non poirien tier aquera qu'amiauen.
Liegie fòrça, autant romans que d'auti libres qu'èren de mòda.
Se hègen a vier totes es òbres que se parlaue ena premsa e enes revistes estrangères e les liegie damb aquera atencion prigonda que s'a solet ena solitud.
Ath delà, totes es qüestions que s'ocupaue Vronsky, era les estudiaue enes revistes e libres dera especialitat; atau que se passaue soent qu'aqueth se dirigie ada era damb preguntes sus agricultura, arquitectura o ahèrs esportius, e autanplan sus qüestions des eguassades.
Vronsky se meravilhaue dera sua memòria, des sues coneishences, qu'auie verificat mès d'un còp, donques que, autanplan, ara prumeria, dobtant sus aquerò, li demanue era verificacion des sues explicacions e era les ac balhaue damb grana seguretat, en tot cercar-la enes libres corresponents.
Auie cuelhut tanben gran interès ena installacion der espitau.
Mès, totun aquerò, era sua preocupacion principau ère era madeisha, era sua persona, eth vam d'aparéisher tostemp beròia as uelhs deth sòn estimat, pr'amor de qué non trapèsse mens tot çò qu'auie deishat per era.
Eth desir, non solet d'agradar-li, senon de servir-lo, s'auie convertit ena fin primordiau dera sua vida.
Vronsky se sentie esmoigut dauant de tanta abnegacion, mès, ath madeish temps, li pesauen es hilats amorosi que damb eri Anna lo volie retier.
Coma mès temps se passaue, mès aganchat se sentie en eri e autant mès desiraue desliurar-se'n, o, aumens, veir s'èren un trebuc entara sua libertat.
Eth papèr qu'auie alistat, de ric propietari de tèrres, classa sociau que li calie compausar eth nuclèu essenciau dera aristocràcia russa, non solet l'auie trapat ath sòn gust, senon qu'ath cap de miei an de viuer-lo, li costaue cada còp mès plaser.
Es sòns ahèrs, que lo tirassauen mès e mès, en tot tier-lo ocupat de contunh, amiauen ua marcha prospèra.
A maugrat es enòmes somes que li costaue er espitau, es maquines, es vaques que s'auie hèt a vier de Soissa e fòrça d'autes causes, Vronsky ère segur de qué non amendririe era sua fortuna, senon que la veirie aumentada.
Quan se tractaue dera venda dera husta, horment, lan, arrendament de tèrres, Vronsky se sabie mantier fèrm coma era pèira de barrina e obtier prètzi nauts, remuneradors.
Enes ahèrs dera administracion, autant en aquera clòsa coma enes autes propietats, tenguie tostemp es procediments mès simples, mens perilhosi, e se mostraue economic e calculador enquia enes causes mès petites.
A maugrat de tota era astúcia e assopliment der aleman, que l'amiaue a hèr crompes e li presentaue uns compdes que sivans eres, ara prumeria, en un negòci i auie mès despenes qu'ingrèssi, mès que, actuant damb cautèla, se podie hèr damb mens sòs, ena manera qu'eth didie, e obtier majors e mès segurs beneficis, Vronsky non cedie se consideraue qu'es despenes èren exagerades.
Solet balhaue eth sòn consentiment ad aguestes despenes quan çò que se harien a vier o les calie apraiar ère nau o desconeishut en Russia e destinat a desvelhar admiracion.
Ça que la, non se decidie a granes despenes senon sonque quan auie es somes de besonh a man, sense mauméter d'autes atencions, e entà decidir-se ad aguestes despenes entraue a analisà'c tot peth menut, cercant e recercant eth mielhor emplec des sòns sòs.
En mes d'octobre s'auie de hèr es eleccions dera Noblesa ena província de Kachin, a on èren es propietats de Vronsky, Sviajsky, Kosnichev, Oblonsky e ua petita part des de Levin.
Per çò des persones que prenien part en eres e per d'autes circonstàncies, aguestes eleccions tirauen era atencion generau.
D'eres se'n parlaue fòrça, e se hégen grani preparatius, e abitants de Moscòu, Sant Petersburg e autanplan der estrangèr, vengueren aquiu pr'amor de cuélher part en eres.
Qu'ère aqueth dera tardor, eth temps mès trist e engüegiu entara vida en camp.
Mès, damb grana suspresa, Anna recebec era notícia damb tranquillitat; solet li demanèc se quan pensaue tornar e se limitèc a hèr un arridolet quan eth la guardèc damb atencion e sense comprener-la.
Vronsky se'n sabie que quan era se barraue ath sòn laguens d'aquera sòrta, ère senhau de qué auie cuelhut bèra resolucion importanta e non volie que li desnishèssen çò que pensaue.
Cranhie, donc, qu'ara se trapèsse en aguest cas, mès desiraue de tau manèra evitar ua scèna d'anujoses explicacions, que simulèc creir, e en part ac credie sincèraments, qu'era l'auie comprenut.
Demori que non t'engüeges, li didec.
Aquerò demori jo, didec Anna.
Ager recebí ua caisha de libres de Gottier.
Non m'engüejarè.
Plan mielhor”, pensèc Vronsky.
Vronsky partic, donc, entà Kachin sense parlar damb Anna.
Qu'ère eth prumèr viatge, dès qu'auien començat es sues relacions, qu'aquerò se passaue, mès, maugrat que l'enquimeraue e li dolie, ath sòn laguens Vronsky se didec que, ça que la, ère çò de mielhor.
Totun aquerò, que l'ac posqui balhar tot, mès non era mia independéncia d'òme”.
Kitty.
Ja amiaue un mes sancer en tot demorar-se aquiu, sense hèr arren, quan Sergi Ivanovic, que s'ocupaue dera propietat de sa frair ena província de Kachin e qu'ère plan interessat en ahèr des naues eleccions, se presentèc aquiu, en tot demanar-li d'anar a votar, donques que n'auie eth dret en parçan de Selesnov.
A Levin l'interessaue vier en Kachin pr'amor qu'auie aquiu un ahèr pendent d'ua fraia sua que s'estaue en estrangèr, restacat damb un tutolatge e era obtencion d'ua quantitat en concèpte d'indemnizacion.
Levin trantalhaue, mès Kitty, que vedie qu'eth sòn marit s'engüejaue en Moscòu, li conselhèc anar-i e enquia, sense consultar-l'ac, pr'amor que se demoraue ua negatiua, l'encarguèc er unifòrme dera Noblesa.
Era despena de ueitanta robles, que costèc er unifòrme, possèc a Levin a vier entà Kachin e intervier enes eleccions.
Amiaue ja sies dies en aquera província assistint diadèraments ara amassada e sajant ath còp d'apraiar er ahèr dera sua fraia, que non se dreçaue, totun, de cap manèra.
Es representants dera Noblesa èren toti fòrça ocupadi enes eleccions e resultaue impossible apraiar un ahèr per simple que siguesse coma aqueth que gestionaue Levin, que depenie deth tutolatge.
E entar aute ahèr, eth dera indemnizacion, i auie tanben trebucs.
Dempús de longues gestions, artenhèc trapar era solucion, e ja èren es sòs premanidi, mès eth notari, encara qu'un òme amable e serviciau, non li podec autrejar eth chèc pr'amor qu'auie besonh dera signatura deth president, que se trapaue enes sessions e non auie atorgat poders ad arrés.
Totes aguestes gestions, damb es sòns va-e-veni, eth parlar damb òmes fòrça amables, que comprenien çò de desagradiu dera posicion deth sollicitant mès que non lo podien ajudar, tot aquerò, que non balhaue cap de resultat, costaue en Levin un sentiment penible, semblable ath hastigós estat de feblesa que se sent quan se vò tier era fòrça corporau en un sòmni.
Ac auie experimentat soent, tant que parlaue damb er avocat, er òme mès bontós que se podesse trapar, que hège tot çò de possible e imaginable, sense deishar de cornèr cap mejan que podesse trèir a Levin deth copacaps.
Sajatz açò, li didie.
Anatz entà tau lòc.
Mès ara seguida higie:
Non me pensi, totun, qu'artenhetz arren, mès sajatz-ac.
E Levin ac sajaue, anaue entà on l'indicaue.
Çò que mès lo shordaue, çò que non podie compréner de cap des manères ère damb qui pelejaue, a qui profitaue qu'aqueth ahèr non s'acabèsse.
Semblaue qu'arrés, ne tansevolhe eth sòn madeish avocat, ac sabesse.
Se Levin ac auesse podut compréner, coma comprenie, per exemple, qu'entà vier ena hiestreta dera estacion li cau a un demorar eth sòn torn, non s'aurie sentut tan shordat e anujat.
Mès arrés se'n sabie o non l'ac volien explicar se per qué existien aquestes dificultats que tant lo contrariauen.
Ça que la, Levin, dès eth sòn maridatge, auie cambiat fòrça de caractèr; ère pacient, e se non comprenie per qué tot ère dispausat d'aguesta sòrta, se didie damb tota tranquillitat que, sense sabè'c tot, non se podie jutjar, e que, probablaments, serie, sens dobte, de besonh que siguesse atau.
E sajaue de non emmaliciar-se.
Ara, en èster present enes eleccions e cuélher partida en eres, Levin tanpòc formaue cap de judici, e, peth contrari, sajaue compréner çò de mielhor possible aqueres qüestions qu'ada eres, òmes aunèsti e que respectaue s'i tenguien damb tanta seriositat e interès.
Dempús eth sòn maridatge, a Levin se li desnishauen fòrça naui e seriosi aspèctes dera vida qu'abantes, pera sua manèra superficiau de considerar-les, li semblauen menspredables.
Atau, supausaue ara tanben qu'es eleccions auien ua grana importània, e s'esdegaue a desnishar-la.
Sergi Ivanovic l'expliquèc era sua significacion e era trascendéncia deth cambi que demorauen d'eres.
Eth representant provinciau dera Noblesa auie enes sues mans, sivans era Lei, molti e importanti ahèrs (es tutories, que per ua d'eres patie ara Levin; es enòrmes somes des nòbles; es escòles mixtes, femenines, masculines e militars; era educacion populara entath mau orde de causes; e, fin finau, eth zemstvo).
Er alavetz president dera Noblesa, Snetkovera un òme ara antiga, dret e sincèr, un òme qu'auie despenut era sua fortuna en hèr bones òbres; bontós, aunèst ara sua manèra, mès que non comprenie es besonhs des naui tampsi.
En tot e tostemp, se botaue de part des nòbles e travaue dubèrtaments era educacion populara e balhaue ath zemtsvo, que tanta importància auie d'auer, un esperit de casta.
Plan per açò, en sòrta d'aguest representant dera Noblesa, les calie plaçar un òme modèrn, cult, actiu, totafèt nau en aqueth ambient e qu'amièsse es qüestions de manèra que podesse trèir des drets autrejadi ara noblesa, non coma tau, senon coma un element deth zemstvo, toti es auantatges d'autonomia que siguesse possible.
Ena rica província de Kachin, que tostemp anaue ath dauant en aguesti ahèrs, s'estauen es fòrces de besonh entà amiar er ahèr profitosaments e de sòrta que servisse d'exemple entà d'autes províncies e entà tota Russia.
Era session inaugurau la dauric eth Governador damb un discurs qu'exortèc as nòbles qu'alistèssen es foncionaris, non per simpatia personau, senon per sòns merits e guardant eth ben dera Patria.
Higec qu'eth, eth Governador, era sua esposa e era nauta noblesa de Kachin, complirien, coma en d'autes escadences, tan sagrat déuer e non tradirien era aunèsta confiança deth Monarca.
En acabar eth sòn discurs, eth Governador se dirigic entara gessuda e es nòbles lo seguiren damb grana animositat, autanplan damb entosiasme, e l'entornegèren tant que se botaue era pelissa e parlaue amistosaments damb eth President dera Noblesa.
Didetz-li, se vos platz, a Maria Ivanovna qu'ara mia hemna li hè dò que li calgue vier en asil.
Dempús, es nòbles se botèren es sòns abrics e se filèren de cap ara catedrala.
Levin jurèc fèrmaments complir es sòns déuers sivans es desirs deth Governador.
Es ceremònies religioses impressionauen a Levin e quan prononcièc es paraules “puni era crotz” e vedec qu'era gent aquiu amassada, vielhs e joeni, repetien çò de madeish, se setec esmoigut.
Ath londeman e pendent eth tresau dia, se tractèc des compdes dera Noblesa e deth collègi femenin.
Èren ahèrs que, sivans Sergi Ivanovic, non auien cap importància, e Levin, ocupat enes pròpis, deishèc d'assistir ara reünion.
Eth quatau dia, ena taula presidenciau se procedic ara revision des compdes dera Noblesa dera província.
E alavetz, per prumèr viatge, i auec peleja entre eth partit nau e eth vielh.
Era Comission que l'ère fidat verificar es compdes informèc qu'èren coma cau, justi.
Eth president dera Noblesa se lheuèc e, damb es uelhs umitejadi de lèrmes, dèc es gràcies as nòbles pera fidança que l'autrejauen.
Es nòbles l'aplaudiren damb entosiasme e li sarrèren es mans…. Mès en aqueth moment, un des deth partit de Sergi Ivanovic didec qu'eth auie entenut a díder qu'era Comission non auie revisat es compdes, en tot considerar aquerò coma ua ofensa ath President.
Un des membres dera Comission, imprudentaments, verifèc eth hèt.
Ara seguida, un senhor petit e plan joen, aparentaments inofensiu, mès viu de gèni, lutaire e dialetic, didec que “ath President dera Noblesa l'aurie resultat agradiu balhar er infòrme des compdes, mès qu'era delicadesa excessiua des membres dera Comission, l'auien privat d'aguesta satisfaccion morau”.
A Sergi Ivanovic li repliquèc un orador plan eloqúent, deth partit contrari.
Dempús parlèc Sviajsky, e de nau eth joen batalhaire.
Era discussion se tardèc fòrça temps e acabèc sense que, en resumit, se passèsse arren.
Levin ère estonat de qué sus aquerò se discutisse tant, sustot pr'amor que, quan li preguntec a sa frair se de vertat i auie auut degalhada de hons, Sergi Ivanovic li responec:
Ò, non!
Qu'ei un òme aunèst.
Mès aguesta manèra d'actuar, tant anciana, de governar paternauments, coma en familha, es ahers dera Noblesa, lo cau cambiar.
Tath siesau dia s'auien de celebrar es eleccions de President provinciau dera Noblesa.
Es sales granes e petites èren plies de nòbles jargadi damb diuèrsi unifòrmes.
Fòrça d'eri auien vengut aquiu aqueth madeish dia.
Coneishudi e amics que non s'auien vist dempús fòrça temps, es uns vengudi de Crimea, auti de Sant Petersburg, auti der extragèr, se trapauen enes sales.
Es debats se harien près dera taula presidenciau, jos eth retrait der Emperaire.
Es nòbles s'agropauen en dus partits.
Pera animositat e menfidança des guardades, pes convèrses, interrompudes quan s'apressaue gent der aute grop, e pr'amor que molti partien alavetz, parlant en votz baisha, enquiath correder luenhant, se vedie que cada partit amagaue secrets ar aute.
Peth sòn aspècte exterior, es nòbles se dividien en dues classes: es vielhs amiauen eth sòn antic unifòrme de noblesa, damb espades e chapèus, o es unifòrmes corresponents as sòns cargues ena marina, ena cavalaria o ena infantaria.
Es unifòrmes des vielhs nòbles èren hèti ar estil ancian: damb plecs sus es muscles.
A fòrça d'eri les estauen petits, cuerts de talha o estrets, coma s'es sòns portaires aussen creishut dès que les auien confeccionadi.
Es joeni amiauen unifòrmes descordadi damb eth talh baish, amples de muscles, justets blanqui, o ben, es unifòrmes damb cothèrs neri e laurèrs brodadi, desparièr deth ministèri de Justícia.
Es unifòrmes dera Cort qu'aciu e aquiu ornauen era sala tanhien ath partit joen.
Mès era division entre joeni e vielhs non coïncidie damb era agropacion en partits.
Coma observèc Levin, quauqui uns des classificadi coma joeni peth sòn vestit, tanhien ath partit “vielh”; e, ath revés, quauqui uns des nòbles mès vielhs parlauen en votz baisha damb Sviajsky e se vedie qu'èren estacadi ada eth, des qu'èren mès decididi partidaris deth partit nau.
Levin auie seguit a sa frair enquia ua sala petita, a on es deth sòn grop humauen, beuien, prenien entrelescades e parlauen.
S'auie apressat a un d'aguesti rondèus e seguie d'aurelha era sua convèrsa, e s'esdegaue damb tota era fòrça deth morir en tot sajar de compréner se qué didien.
Sergi Ivanovic ère ath miei deth grop.
Kliustov non volie vier a demanar-li a Snetkov que se presentèsse ara eleccion, e Sviajsky sajaue de convencer-lo, en tot explicar-li era convenença de hè'c.
Sergi Ivanovic, ath sòn torn, dec era sua aprovacion ad aqueth plan.
Esteva Arkadievic, que venguie de préner ua entrelescada e béuer, secant era sua boca damb un mocador perhumat, de batista damb règues ath cant, e que vestie unifòrme de gentil-òme, s'apressèc ada eri.
Qu'èm en nòste lòc, Sergi Ivanovic, didec, en tot alisar-se era mostacha.
E, entenent çò que parlauen, apuèc era opinion de Sviajsky.
Qu'ei pro d'auer un parçan: eth de Sviajsky, que pertanh dubèrtaments ara oposicion, didec, damb paraules ben comprensibles entà toti mens entà Levin.
Qué, Kostia?
Semble que ja li trapes eth gust ad aguestes causes, higec Sergi Ivanovic, en tot dirigir-se a Levin e agarrant-lo deth braç.
Levin, plan que òc, s'auie alegrat de trapar-i gust ad aquera qüestion, mès non podec compréner de qué se tractaue e, en hèr-se enlà uns passi des que parlauen, l'exprimic a Esteva Arkadievic era sua suspresa de qué demanèssen ath Presidet provinciau que presentèsse era sua candidatura.
Ò, sancta simplicitas!, didec Esteva Arkadievi.
E expliquèc a Levin claraments e damb pòques paraules de qué se tractaue.
Non comprenes que damb es mesures qu'auem cuelhut ei de besonh que Snetkov se presente?
Se Snetkov renoncièsse a presentar-se, eth partit vielh poirie alistar un aute candidat e estropiar es nòsti prepausi.
S'eth districte de Sviajsky ei eth solet que s'abstengue a demanar-li que se presente, i aurà un balotatge, e alavetz nosati ac profitaram entà prepausar un candidat des nòsti.
Mès en aqueth moment, entre brusentes convèrses, se filèren toti entara sala grana.
Qué?
Qué se passe?
A qui?
Era confiança?
A qui?
Qué?
Denèguen?
Non ei confiança, ei que remissen a Flerov.
Qué ei aquerò de qué ei jutjat?
Atau arrés n'aurà eth dret.
Qu'ei ua viletat!
Levin s'estaue pro luenh dera taula electorau.
Un nòble, qu'ère ath sòn costat e alendaue dificultosaments, e ua aute que lheuaue un gran tapatge damb es sues sabates, l'empedien enténer çò que se didie.
De luenh, l'arribaue era votz deth President.
Siguec alavetz que Levin podec compréner qu'èren en tot discutir sus er esperit d'un article dera lei e sus era significacion que li calie balhar as paraules “hèr objècte d'ua enquesta”.
Era gent deishèc passar a Sergi Ivanovic, qu'anaue entara taula.
Sergi Ivanovic lo liegec e se botèc a explicar eth sòn significat, mès alavetz l'interrompec un propietari de tèrres, naut, gròs, acorbaishat, damb era mostacha tintada, jargat damb un unifòrme estret que li quilhaue eth còth peth darrèr.
Aguest s'apressèc ara taula e, hènt un còp sus era damb eth sòn anèth, cridèc:
A votar!
A votar de seguit!
Que non mos cau parlar-ne mès.
Ara imprevista, se lheuèren diuèrses votzes ath còp.
Eth nòble naut, eth der anèth, cridaue mès qu'arrés, en tot botar-se cada viatge mès emmaliciat.
Qu'ère impossible damb aqueth tarrabastòri apreciar çò que didien es uns e es auti.
Aqueth senhor opinaue madeish que Sergi Ivanovic, mès, per çò que semble, auie en òdi ad aguest e ath sòn partit, e aqueth sentiment l'ac comuniquèc as deth sòn partit e desvelhèc en eri ua resisténcia fòrça tenaça, encara que de caractèr mens agressiu.
Parlauen a crits, damb grana irritacion, e pendent un moment se formèc un terrible rambalh, qu'obliguèc ath President provinciau a cridar tanben, en tot reclamar orde.
A votar!
A votar!
Eth que sigue nòble ac comprenerà.
Nosati vessam era nòsta sang…
Era confiança deth Monarca…
Que non s'a d'escotar ath President!…
Non mos pòt manar!…
Non se tracte d'açò.
A votar de seguit!
Qu'ei hastigós!…
Es guardades e es ròstres èren mès irritadi e afogadi qu'es paraules e exprimien un òdi irreconciliable.
Coma dempús l'expliquèc Sergi Ivanovic, Levin auie desbrembat aqueth silogisme que, entath ben generau, ère de besonh que se destituir-se ath President; entà destituir ath President auien besonh dera majoritat des vòts; entà auer era majoritat des vòts, les calie balhar eth dret a votar a Flerov, e per autrejar o non a Flerov aguest dret a votar s'auie discutit er article dera lei.
Un vòt qu'ac pòt decidir tot e, quan se vò èster util entara causa comuna, didec Sergi Ivanovic, mos cau èster seriosi e conseqüents.
Mès Levin auie desbrembat era explicacion e ère aclapat de veir en un tau estat d'irritacion ad aqueri òmes, toti simpatics, bravi e toti respectales.
E pr'amor de desliurar-se d'aqueth sentiment, gessec dera sala sense demorar era fin, e se filèc entar auta, a o non auie qu'es crambèrs ath cant des taulatges.
En veir as vailets que, damb es cares tranquilles e encoratjades, se tenguien a secar e dispausar era vaishèra, experimentèc un sentiment d'aleujament, coma s'auesse deishat ua cramba d'aulor estofanta e pudesenca entà vier en aire pur.
Levin se botèc a passejar pera sala, guardant a toti eri damb plaser.
Lo divertic veir a un vailet, de pursères peublanques, que, entà mostrar mensprètz a d'auti que se'n burlauen d'eth, les amuishaue de quina manèra les calie plegar es tovalhons.
Ère a mand de començar ua convèrsa damb aguest lacai, quan eth secretari dera Noblesa, un vielhet qu'auie era facultat de conéisher sancers es nòms de toti es nòbles dera província, lo distreiguec d'aquera idia.
Hètz eth favor de vier, Constantin Dmitrievic, li didec.
Que vos cride eth vòste frair.
Se vòte era opinion…
Levin entrèc un aute còp ena sala, recebec ua boleta blanca e, seguint a sa frair, s'apressèc ena taula, qu'ath sòn costat, damb ròstre significatiu, ironic, passant-se de contunh era man sus era barba e flairant-la dempús, ère Sviajsky.
Sergi Ivanovic metec era man en calaish e i deishèc era sua boleta en tot sajar d'amagar a on la deishaue.
Ara seguida, balhèc eth pas a Levin, demorant-se aquiu madeish.
A on me la cau deishar?
Ac didec en votz baisha, tant qu'ath sòn costat parlauen, e demoraue qu'era sua pregunta non siguesse entenuda pes auti, mès es que parlauen carèren de ressabuda e era sua pregunta, tant inconvenenta, siguec entenuda pes que s'estauen aquiu.
Sergi Ivanovic arroncilhèc es celhes e li responec plan seriós e secaments:
Aquiu a on vos dicten es vòstes conviccions.
Quauqui uns arriren.
Levin se rogic e, precipitadaments, metec ua man jos era tela (era dreta qu'ère a on amiaue era boleta).
Dempús se'n brembèc que li calie mèter tanben era auta man (era quèrra) e la metec.
Mès ja ère tard e, encara mès cofonut, s'aluenhèc ara prèssa, enquias ringleres deth darrèr.
Cent vint e sies vòts per, e nauanta e ueit contra, s'entenec díder ath secretari que non prononciaue jamès era èrra.
Qu'ère autrejat a Flerov eth dret de votar.
Eth partit nau auie guanhat era luta.
Mès eth vielh non se balhaue per vençut.
Levin entenec que li demanauen a Snetkov que presentèsse era candidatura; vedec se com es nòbles l'entornejauen e vedec se com eth parlaue damb es nòbles sens enténer çò que didien.
Snetkov les didie, plan que òc, que les arregraïe fòrça era confiança e era estima que li mostrauen e qu'eth credie non meritades, pr'amor que tot çò qu'auie hèt ère per afeccion ara Noblesa, qu'ada era l'auie consagrat dotze ans de trabalh.
Repetic diuèrsi viatges aguestes paraules.
Aqueres lèrmes costades pera consciéncia dera injustícia, que se hège damb eth, peth sòn amor ara Noblesa, o dilhèu pera tension dera situacion que se trapaue, en tot senter- se entornejat d'enemics, esmoigueren ara majoritat des nòbles, e tanben Levin experimentèc entà Snetkov un sentiment d'afeccion e simpatia.
En gésser, eth President provinciau estramunquèc damb Levin ena pòrta.
Perdon, perdon, li didec coma a un desconeishut.
Mès, en reconeisher-lo, li hec un timid arridolet.
A Levin li semblèc que l'auie volut díder quauquarren, mès que non auie podut pera emocion qu'experimentaue.
Era expression deth sòn ròstre, tota era sua figura (vestie d'unifòrme, damb midalhes e ornaments e damb pantalons blanqui), li rebrembèren a Levin er animau perseguit que ve créisher eth perilh ath sòn entorn.
Aguesta expression deth ròstre deth President ère mès esmoventa entada eth pr'amor que sonque eth dia abantes auie estat ena sua casa per ahèr deth tutolatge e l'auie vist damb tota era sua dignitat d'òme aunèst, entornejat de tota era sua familha.
S'estaue en ua casa espaciosa, damb mòbles ancians de familha; es lacais, un shinhau lordi, mès plan corrèctes, èren ancians sirvents que, encara que desliuradi, non auien cambiat de senhor.
Rebrembèc ara esposa deth President, ua senhora gròssa, bontosa, qu'amiaue ua còfa damb dentelhes e se caperaue damb un chal turc; rebrembèc ath hilh, un gojat excellent, estudiant de siesau curs, qu'en tornar deth collégi, saludèc a sa pair punant-li era man damb respècte e estimacion, e es frases afectuoses d'encoratjament qu'er ancian li dirigic, e es sòns gèsti, qu'auien desvelhat en Levin un viu sentiment de simpatia entà Snetkov.
Ara esmoigut per aqueri rebrembes, cercaue díder quauquarren agradiu ar ancian.
Atau que seratz un aute còp eth nòste President, li didec entà encoratjar-lo.
Ac dobti, responec Snetkov guardant de reuelh ath sòn entorn.
Sò cansat…
Ja sò vielh…
Que i a gent mès digna e joena que jo…
Que trabalhen eri.
E eth President despareishec pera pòrta deth costat.
Arribèc eth moment mès solemne.
Anaue a començar era votacion.
Es discussions per tòrt de Flerov non solet balhèren ath partit nau er auantatge deth vòt d'aguest, senon que, ath delà, les permetec guanhar temps e hèr-se vier a d'auti tres nòbles mès, que, pes manejaments deth partit vielh, n'auien embriagat a dus, que les shautaue pro eth vin, e ath tresau l'auien trèt er unifòrme.
Mès es deth nau partit, en saber-se'n, aueren temps pendent era discussion respècte a Flerov, entà hèr vestir ath nòble que l'auien deishat sense unifòrme, recuélher as que s'auien embriagat, e hèr-les a vier ena votacion.
Que n'è portat a un.
L'è botat ua siata d'aigua ath dessús e semble que poirà passar, didec eth nòble qu'auien manat a cercar ar embriac, en tot explicar eth cas a Sviajsky.
Non ei massa embriac?
Non queirà?, preguntèc Sviajsky botjant eth cap.
Non.
Se tie fòrça ben.
Solet cranhi qu'aquiu li balhen mès de béuer.
Ja è manat as dera cantina que ne peth mau de morir li servisquen mès beuenda.
Era estreta sala que se beuie e se minjauen es entrelescades ère plia de nòbles.
Es mès animadi èren totun, es capdèths, que se'n sabien de toti es detalhs e deth nombre de boles.
Èren es dirigents deth combat ara vista.
Es auti, coma es soldats, se premanien entara batalha, mès tant qu'aguesta non començaue cercauen passar era estona en tot esdegar-se.
Es uns prenien quauquarren de pès o seigudi en ua des tauletes, d'auti se passejauen pera sala e blagauen damb es amics que hège temps que non vedien.
Levin non auie talents de minjar; non ère humaire.
Non volie amassar-se damb es sòns, ei a díder, damb Sergi Ivanovic, Esteva Arkadievic, Sviajsky e d'auti, que tenguien ua animada convèrsa, pr'amor que damb eri i ère Vronsky, jargat damb eth sòn unifòrme de calvalièr der Emperaire.
Encara eth dia abantes Levin l'auie vist enes eleccions e auie evitat eth sòn encontre, sense voler saludar-lo.
Ara s'apressèc ena hièstra e se seiguec campant as grops e parant era aurelha a tot açò que se didie ath sòn entorn.
Li hège dò que toti parlèssen animadi, preocupadi e interessadi, e sonque eth e un vielhet de boca desdentada, damb er unifòrme dera Marina, seigut ath sòn costat, solet, tremolant es sòns pòts damb un tic nerviós, èren indiferents, inactiui.
Qu'ei un brigand!…
Vos vau a condar…
Mès non.
Ei a díder, qu'en tres ans non a podut arremassar es sòs?, didie un propietari de tèrres, baishet, acorbaishat, de peus alisadi damb fixador e que li queiguien sus eth còth brodat der unifòrme.
E ath madeish temps balhaue còps en solèr damb es talons des sues bòtes naues, solide crompades tàs eleccions.
E, dempús de lançar ua guardada de huec a Levin se virèc d'esponera e s'aluenhèc.
Òc, ei un ahèr pòc net, exclamèc damb votz fèbla un petit propietari de tèrres.
Dempús, un grop de propietaris, entornejant a un gròs generau, s'apressèc ara prèssa entà Levin, pr'amor de cercar, evidentaments, un lòc a on poder parlar sense èster entenudi.
Com gausatz díder que manè que li panèssen es pantalons?
Me pensi que les deuec véner entà béuer.
E lo voi gargalhar per mès prince que sigue.
Que non a eth dret a didè'c!
Ei ua porcaria!
Mès, e desencusatz-me, eri se basen en article dera lei.
Era sua hemna deu èster inscrita coma nòbla, didien en un aute grop.
Ath caralh damb er article dera lei!
Qu'ac digui damb eth còr ena man…
Entad açò i a nòbles…
Mos cau tier confiança.
Excelléncia, vam a prener un fine champagne.
E jo li conselhè tostemp a Maria Semenovna que l'arrendèsse, pr'amor qu'era non poirie jamès trèir-ne beneficis, didie damb votz agradiua, un propietari de tèrres, de mostacha peublana, damb unifòrme de coronel d'Estat Major.
Eth nòble lo guardèc tanben, e se saludèren corauments.
Damb plasèr.
Me'n brembi pro ben de vos.
Mos vedérem est an passat en çò deth President.
E com van es causes dera vòsta propietat?, preguntèc Levin.
Coma tostemp, perdent (responec er òme calant-se ath sòn costat e damb un arridolet sometut e era expression tranquilla e resignada d'aqueth qu'ei convençut qu'es causes non se pòden passar de ua auta manèra).
E vos, com ei qu'ètz ena nòsta província?
Auetz vengut a cuélher part en nòste petit coup d'Etat?, preguntèc ath sòn torn, prononciant malament mès damb seguretat es paraules franceses.
Aciu qu'a vengut tota Russia.
Autanplan gentil-òmes e lèu ministres, contunhèc eth propietari, senhalant era figura representatiua d'Esteva Arkadievic, que, damb unifòrme de gentil-òme, pantalons blanqui, se passejaue coma un generau.
Me cau cohessar-vos que compreni pòca causa dera importància des eleccions dera Noblesa, didec Levin.
Eth propietari de tèrres lo guardèc.
E qué vos cau compréner?
Non a cap importància.
Qu'ei ua institucion en decadéncia, qu'amie eth sòn movement pera fòrça dera inèrcia.
Guardatz es unifòrmes.
Semble que diden: “ei ua amassada de jutges, de membres de comissions, mès non de nòbles”.
E per qué, donc, vietz?, preguntèc Levin.
Per costum.
Ath delà, que me cau mantier es relacions, ei ua obligacion morau en bèth sens.
E plan, tanben per un aute interès: eth mèn gendre vò presentar era sua candidatura entàs membres obligatòris dera Comission.
Non ei ric e voi ajudar-lo a passar.
E aguesti senhors, entà qué vien?, didec senhalant ath batalhaire que parlaue dauant era taula electorau.
Ei era naua generacion dera Noblesa.
Qu'ei nau, d'acòrd… mès non ei noblesa.
Son propietaris de tèrra per auer-les crompat e nosati n'èm per auer-les eretat…
Pòden èster consideradi coma gentil-òmes es qu'ataquen d'aguesta manèra ara Noblesa?
Mès vos didetz qu'ei ua institucion caduca…
Caduca o acabada.
Mès, çò que sigue, mo'la cau tractar damb mès respècte.
Qu'auem eth cas de Snetkos…
Èm bravi o dolents; mès hè milèrs d'ans qu'existim.
Sabetz?
Per exemple: nosati volem hèr dauant era casa un jardinet e mos cau alisar entad açò eth terren e aquiu i a un arbe centenari…
Ei un arbe retortilhat, vielh; mès per plantar flors e hèr un jardin non anaratz a talhar eth vielh arbe; apraiaratz era tèrra de sòrta que vos permete profitar-lo.
En un an que non ei possible hèr possar un arbe parièr, didec eth propietari.
E ara seguida cambièc de tèma.
E com van es causes dera vòsta pròpietat?
Non van ben.
Me produsissen, un cinc per cent!
Mès vos non compdatz eth vòste trabalh, que tanben vau quauquarren.
Vos diderè de jo madeish qu'abantes de tier-me ara pròpietat trabalhaua e guanhaua tres mil robles.
Ara trabalhi mès que quan èra en servici, e, coma vos, guanhi eth cinc per cent e gràcies a Diu!
E eth mèn trabalh lo hèsqui de franc.
Alavetz, per qué ac hètz?
S'ei solet entà pèrder…
Qué voletz que hèsca, tè?
Qu'ei eth costum e me'n sai que me cau obrar atau…
Vos diderè mès (seguic eth propietari emparat ena hièstra e ja encoratjat).
Eth mèn hilh non a cap inclinacion tà cultivar es tèrres.
Solide serà un sabent.
Alavetz non i aurà qui les amie entà dauant.
E, ça que la, seguisqui trabalhant.
Ara è plantat un jardin.
Òc, òc, repliquèc Levin.
Ei era pura vertat.
Tostemp digui que non i a un vertadèr guanh e contunhi espleitant era mia propietat.
Qu'un sent ua cèrta obligacion de cap as tèrres.
E vos diderè mès, seguic eth propietari.
Un dia me venguec a tier ua visita un vesin, comerçant.
Hérem un torn pera propietat, peth jardin… “Non”, me didec, “Esteva Vasilievic, tot qu'ac auetz en orde, mès eth jardin ei abandonat (e que conste que jo lo suenhi pro ben).
N'auetz un milenat, de cadun ne gesserà dus boni tistèrs, e aquerò aué represente un capitau…
E damb aguesti sòs cromparia vaques o tèrres a baish prètz e les arrendaria as campanhards, acabèc Levin, damb u arridolet que hège veir que mès d'un còp auie eth hèt aguesti calculs.
E damb aquerò se harie ua fortuna, tant que vos e jo…
Que Diu mos ajude solet a sauvar çò qu'auem e deishà'c atau entàs nòsti hilhs.
È entenut que vos auetz maridat… indiquèc eth propietari.
Òc, responec Levin damb orgulh e plaser.
Ei fòrça estranh en estat actuau des causes, non?
Nosati viuem sense guanhar e èm coma es ancianes vestales, botades solet entà sauvar un huec sagrat.
Eth propietari arric jos era sua mostacha peublanca.
Entre nosati, seguic era convèrsa, i a tanben, per exemple, eth nòste amic Nicolàs Ivanovic Sviajsky o eth comde Vronsky, qu'ara s'està aciu.
Aguesti vòlen organizar era agricultura ar engròs, mès de moment, dehòra de botar-i eth capitau, non an tengut cap aute resultat.
E per qué nosati non hem coma es comerçants?
Per qué non talham es jardins entà véner era husta?, preguntèc Levin, tornant ath pensament que l'auie vengut abantes.
Donques pr'amor que, coma auetz plan ben dit, èm ua sòrta de vestales entà sauvar eth huec sagrat.
Véner era husta que non ei ahèr de nòbles.
E era nòsta òbra de nòbles se hè, non aciu, enes eleccions, senon aquiu, en nòste cornèr.
Que i a tanben un instint nòste, pròpi, que mos ditz çò que mos cau hèr e çò que non.
Damb es campanhards se passe madeish, sivans veigui, quan eth campanhard ei bon arrende tot çò que pòt…
Pòt èster tèrra dolenta, mès eth contunhe laurant-la…
Tanben ac hè sense calcular que i perderà en era.
Atau èm nosati, didec Levin.
E acabèc, en veir que Sviajsky se l'apressaue.
Qu'è auut un gran plaser de trapar-vos.
Mos vedem per prumèr viatge dès que mos coneishérem ena vòsta casa, e èrem en tot parlar coma dus boni amics, didec eth nòble a Sviajsky.
Qué?
Auetz criticat es naues institucions?, didec aguest de trufaria, damb un arridolet.
Bèra causa atau.
Mos auem espacejat.
Sviajsky cuelhec deth braç a Levin e lo hec a vier en sòn grop.
Ara Levin ja non podie eludir a Vronsky, qu'ère damb Esteva Arkadievic e Sergi Ivanovic e lo guardaue fixaments tant que s'apressaue ada eri.
Damb plaser.
Me semble qu'auí eth plaser de trapar-vos en çò dera princesa Scherbazky, didec Vronsky en tot balhar-li era man.
A, òc!
M'en brembi plan ben deth nòste encontre, responec Levin en tot rogir-se.
E de seguit se virèc entath sòn frair e se botèc a parlar damb eth.
Damb un leugèr arridolet, Vronsky contunhèc parlant damb Sviajsky, evidentaments sense vams de seguir era convèrsa damb Levin; mès aguest, tant que parlaue damb sa frair, non lo deishaue de uelh damb eth prepaus de díder quauquarren e reparar atau era sua brusquetat.
E de qué se tracte ara?, didec guardant a Vronsky e Sviajsky.
De Snetkov: de se se decidís o se remís a presentar era sua candidatura.
E eth ei cossent o non?
Ei, precisamets, aquerò: que non ditz ne shò ne arri, repliquèc Vronsky.
E s'eth se remís, qui presentarà era sua candidatura?
Qui que sigue, responec Sergi Ivanovic.
Solet que non serè jo, didec Vronsky dirigint, cofonut, ua guardada airosa a un senhor d'aspècte irritat qu'ère ath cant de Sergi Ivanovic.
Alavetz, qui?
Neviedovsky?, preguntèc Levin, en tot senter-se interessat per ahèr.
Per çò que hè a jo, afirmèc eth senhor irritat, de cap des manères.
Qu'ère eth madeish Neviedovsky.
Qué?
Semble qu'era causa tanben t'afogue, li didec Esteva Arkadievic a Levin, guinhant ath còp eth uelh a Vronsky.
Aquerò qu'ei ua sòrta de corsa…
Se pòden hèr escomeses.
Òc, aquerò m'afogue, didec Vrosky.
E un còp s'a començat qu'auem talents de veir eth finau.
Era luta!, exclamèc arroncilhant es celhes e sarrant es sues fòrtes maishères.
Aguest Sviajsky ei un òme d'un gran sens practic.
Ac ve tot damb ua claretat…
A, òc!, contestèc Vronsky distrèt.
I auec un silenci que, Vronsky, per guardar quauquarren, calèc era sua guardada en Levin, enes sòns pès, en sòn unifòrme, dempús en sòn ròstre, e en veir es sòns uelhs tachadi en eth, campant-lo seriosaments didec:
E com ei que vos, que vos demoratz en vòste pòble, non ètz un jutge de patz?
Donques que non veigui qu'eth vòste unifòrme sigue eth que correspone ad aguest cargue.
Pr'amor que considèri qu'era institucion des jutges de patz ei ua pegaria, responec Levin, que demoraue era escadença de parlar damb Vronsky e corregir era manca de cortesia qu'auie cometut en saludar-lo.
Jo pensi eth contrari, didec Vronsky damb tranquilla suspresa.
Qu'ei ua jogalha, persutèc Levin.
Non auem besonh de jutges de patz.
Pendent sèt ans non è auut qu'un ahèr.
E siguec apraiat dera pejor manèra.
Eth jutge ei a quaranta verstas dera mia propietat.
Un qu'està obligat per un ahèr que discutissen dus robles a manar a cercar un avocat que mo'n còste quinze.
E Levin condèc se com un campanhard auie panat haria ath molinèr e, quan aguest l'ac didec ath campanhard, aguest presentèc un plaid contra aqueth, en tot acusar-lo de difamacion.
Ò, qu'ès un òme plan originau!, li didec Esteva Arkadievic damb eth sòn arridolet mès doç.
Mès…
Anem.
Semble que ja vòten.
E es dus se heren enlà deth grop.
Non compreni, didec Sergi Ivanovic, qu'auie observat era brusquetat de Levin en moment de saludar a Vronsky, non compreni com se pòt estar privat enquia tau punt de tacte politic.
Aquerò ei çò que nosati es russi non auem.
Eth President dera Noblesa ei eth nòste adversari e tu ès damb eth, ami cochon, e li demanes que presente era sua candidatura…. Tant qu'eth comde Vronsky…
Non voi díder que me harè amic sòn.
M'a convidat a dinar en çò de sòn, mès qu'ei clar que non i anarè.
Ara plan: eth ei nòste, deth nòste partit.
Per qué, donc, hèr d'eth un enemic?
Dempús l'as demanat a Neviedovsky se va a presentar era sua candidatura.
Aquerò que non ei avient.
Non compreni arren…
Tot aquerò que son pegaries, contestèc Levin ombriu.
Dides que tot aquerò son pegaries, mès quan comences a hèr-les ac embolhes tot.
Levin carèc e es dus amassa entrèren ena sala.
A maugrat de sénter er ambient un shinhau faus e encara que toti non l'ac auien demanat, eth President dera Noblesa se decidic a presentar era sua candidatura.
Tota era sala ère en silenci e eth Secretari declarèc, en votz nauta, que s'anaue a votar pera presidéncia dera Noblesa ath comandant de cavalaria dera Garda, Mijail Stepanovic Snetkov.
Es presidents de parçan dera Noblesa, damb es plates que cotenguien es boles, se botèren en marcha, en tot vier dès es sues taules ara deth President provinciau, e es elecions comencèren.
Met era bola ena man dreta, li gasulhèc Esteva Arkadievic a Levin quan, seguint ath sòn president e amassa damb sa frair, s'apressauen ena taula.
Mès Levin auie desbrembat era explicacion que li balhèren dera forma qu'auie d'actuar pr'amor de guanhar es eleccions; e se pensèc qu'Esteva Arkadievic dilhèu s'aurie enganhat en indicar-li que botèsse era bola ena man dreta, e cranhent que, plan, Esteva Arkadievic s'auie enganhat, dauant deth madeish calaish la cambièc de man.
Er expèrt plaçat ath cant dera taula entà inspeccionar era votacion e que solet peth movement deth code se'n sabie a on se botaue era bola, hec ua potèla de maucontentament.
Non, non auie besonh de desvolopar guaire era sua capacitat de penetracion entà saber-se'n d'a on l'auie botat Levin.
Toti carèren e s'entenec eth bronit des boles en botjar-les pr'amor de compdar-les.
Eth President siguec alistat per grana majoritat.
Toti, damb gran rambalh, tumultuosaments, se filèren de cap as pòrtes.
Snetkov entrèc e fòrça nòbles, entornejant-lo, lo felicitèren.
Plan ben, ja auem acabat?, preguntèc Levin a sa frair.
Sonque viem de començar, li responec arrint Sviajsky ath torn de Sergi Ivanovic.
Eth candidat entà President encara pòt obtier mès boles.
Levin desbrembèc complètaments aguestes paraules.
Solet se'n brembèc ara qu'aquiu se decidie ua qüestion plan delicada, que non volie saber-se'n se qué ère.
Còp sec, se sentec trist e auec talents de húger de tota aguesta gent.
E quan vedec as vailets se sentec aleugerit.
Eth mès ancian d'eri l'aufric quauquarren de minjar e ac acceptèc.
Mingèc croquetes damb mongetes e, dempús de blagar damb eth lacai, que li parlèc des senhors que servie, Levin, en non voler entrar de nauèth ena sala, a o se sentie a desengust, se dirigic entàs tribunes damb er in de veir se qué se passaue aquiu.
Es tribunes èren plies de daunes plan apolidides, ornades damb riqui vestits, que s'inclinauen sus es parabandes e, damb gran interès, sajauen non pèrder ne ua soleta paraula de çò que se didie baish, ena sala.
Ath cant des senhores i auie, seigudi o de pès, professors de collègi, damb es sues classiques levites, e oficiaus.
En un grop, Levin entenec laudar ath sòn frair.
Ua senhora li didie a un avocat:
Be ne sò d'erosa per auer entenut parlar a Kosnichev!
Que s'ac a valgut demorar-se sense dinar.
Ei meravilhós!
Damb quin ton e damb quina claretat parle!
En Palai de Justícia arrés de vosati parle coma eth.
Sonque Maindel ac hè fòrça ben, mès ne tansevolhe eth arribe ara eloqüéncia de Kosnichev.
Toti es personatges èren seigudi, desseparadi, sivans es parçans, per petiti tenhats.
Ath miei dera sala i auie un òme d'unifòrme que, damb votz nauta e doça, proclamaue:
Presente era sua candidatura enta President provinciau dera Noblesa eth comandant de cavalaria der Estat Major, Eugeni Ivanovic Aputjin.
Après ua estona de silenci, s'entenec era votz fèbla d'un vielh:
Refuse.
Candidatura deth Conselhèr dera Cort, Pèire Petrovic, proclamèc un aute còp er òme qu'ère ath miei.
Refuse, responec ua votz cridaira e joena.
S'entenec eth nòm de un aute candidat e de nau un “refuse”.
Atau se passèc lèu ua ora.
Levin, emparat ena balustrada, guardaue e escotaue.
Prumèr, era ceremònia l'estonèc e volec compréner se qué significaue; dempús, convençut de qué non ac poirie compréner jamès se sentec engüejat.
E, en rebrembar era emocion e irritacion que campaue en toti es sòns ròstres, s'entristic, decidic anar-se'n e gessec dera tribuna.
En passar pera pòrta, vedec a un escolan d'aspècte aclapat, damb es uelhs holadi pes plors, que se passejaue de naut en baish.
Ena escala trapèc a ua senhora que corrie, cauçada damb sabates de talons nauti e seguida der ajudant deth Procurador des Tribunaus.
Constantin Dmitrievi, vietz, se vos platz.
Que ja vòten.
Se votaue ath madeish Neviedovsky, que tan categoricaments auie refusat.
Levin s'endralhèc entara sala, que trapèc barrada.
Eth Secretari cridèc, dauriren era pòrta e abantes d'entrar eth, gesseren dus pròpietaris de tèrres damb eth ròstre alugat, emmaliciat.
Qu'ei pro, didec un d'eri.
T'è manat que non deishèsses gésser ad arrés, didec eth President ar uissièr.
È daurit pr'amor de deishar entrar, Excelléncia.
Diu mèn!, e damb un alend prigond, caminant peniblaments, tot doç e damb eth cap clin, eth President se dirigic a trauèrs dera sala entara taula electorau.
Er ancian President ère cuelhut d'ua grana desesperacion.
Quan Neviedovsky gessie dera sala, era gent l'entornegèc e lo seguic damb afogadura, tau qu'auien seguit ath Governador eth prumèr dia, quan se dauriren es eleccions, e tau qu'auien seguit a Snetkov quan aguest, ath sòn dia, auie estat alistat President.
Vronsky auie vengut ena ciutat pr'amor d'es eleccions e pr'amor que s'engüejaue en pòble, entà hèr veir a Anna eth sòn dret ara libertat, e tanben pr'amor que volie pagar a Sviasjsky, damb era sua ajuda, es esfòrci qu'auie hèt ath sòn favor enes eleccions deth zemstvo.
Mès, sustot, auie vengut entà complir damb es sòns déuers de nòble e agricultor, era posicion qu'auie causit ara coma eth camp dera sua activitat.
Mès Vronsky no demoraue de cap des manères qu'es eleccions l'auessen interessat tant.
Ère un òme totafèt nau entre es nòbles ruraus, mès, a maugrat d'açò, artenhie ua capitada indobtabla e non s'enganhaue pensant qu'auie ja aquerit ua grana influéncia en aqueth mejan.
Ad aquerò i contribuiren era sua riquesa e distincion, era sua qualitat de nòble de nauta categoria; er esplendid departament qu'ena ciutat auie deishat ara sua disposicion eth sòn ancian coneishut Schirkov, qu'ara se tenguie as ahèrs financèrs e auie daurit en Kachin un banc que marchaue pròsperaments; er excellent codinèr que Vronsky s'auie hèt a vier dera sua clòsa; era amistat damb eth Governador, qu'ère fòrça amic sòn e ath delà protegit de un aute amic de Vronsky; e, mès que mès, l'ajudaue ad aquerò eth sòn tracte simple, afable e parièr, qu'obliguèc ara majoritat des nòbles a modificar era opinion de capinaut que lèu toti l'auien.
Eth madeish sentie que, exceptat d'aqueth senhor tant estranh, maridat damb Kitty Scherbazky que, a propos de bottes l'auie dit, damb desfrenada irritacion, un pilèr de pegaries, cada nòble qu'eth coneishie se convertie de seguit en partidari e amic sòn.
Vronsky se'n sabie de cèrt (e es auti l'ac arreconeishien de bon grad), que Neviedovsky li deuie fòrça dera sua capitada.
E ara, ena taula dera sua casa en tot hestejar era alistada d'aqueth, experimentaue, per sòn protegit, eth sentiment agradiu dera victòria.
Es madeishes eleccions l'auien interessat de tau sòrta qu'auie resolvut que s'ère maridat ja quan se hessen es pròches, laguens de tres ans, presentarie era sua candidatura.
Qu'ère tau que se, dempús d'auer guanhat eth prèmi enes corses de shivaus per miei deth jockey, li venguessen talents de cuélher partida enes pròves personauments.
Ara, en tot hestejar era victòria deth sòn jockey Neviedovsky ena corsa electorau, Vronsky presidie era taula.
Ena sua dreta ère seigut eth joen governador, generau dera acompanhada der Emperaire.
Mès entà Vronsky ère Maslov Katika, subernòm qu'ère coneishut en Còs de Pages, qu'ara se sentie confonut dauant de Vronsky, e que sajaue aguest mettre à son aise.
Sviajsky tenguie era sua mèuca damb bon umor.
Entada eth non ère ua mèuca (didie, lheuant era copa e dirigint-se entà Neviedovsky).
Qu'aurie estat impossible, explicaue, trapar a un representant mielhor entara naua direccion que li calie seguir era Noblesa.
E plan per açò ère de tot còr ath costat dera capitada d'aué e ac hestejaue sincèraments.
Pendent eth dinar, que siguec esplendid, se rebrembèren es episòdis des eleccions.
Sviajsky imitèc comicaments eth discurs lermós der ancian President e, de passa, li didec a Neviedovsky que “Sa Excelléncia” li calerie escuélher ua manèra mielhor e non tan simpla coma es lèrmes entà justificar era inversion des hons.
Un aute nòble, plan badinaire, didec qu'auie hèt a vier as sòns lacais cauçadi damb miches entath balh deth President, donques qu'aguest auie eth costum de balhar hèstes atau; e ara li calerie vestir-les de nau s'eth President actuau non organizaue eth balh damb es lacais cauçant miches.
En tot dirigir-se a Neviedovsky, ac hège de contunh cridant-lo “nòste President provinciau” e “Vòsta Excelléncia”.
E ac didie damb eth madeish plaser que se dirigie a ua senhora joena cridant-la madam o peth cognòm deth sòn marit.
Neviedovsky hège veir que non solet l'ère indiferent eth nomentament, senon qu'enquia e tot auie de mens aguest titol; mès se vedie claraments qu'ère erós damb era sua eleccion e que s'esdegaue entà non mostrar un entosiasme pòc avient en encastre liberaue que se trapaue.
Pendent eth dinar se manèren quauqui telegrames ara gent coneishuda que s'interessauen pes eleccions e Esteva Arkadievic, qu'ère fòrça animat e alègre, ne manèc un a Daria Alexandrovna que didie atau: “Neviedovsky escuelhut per majoritat de dètz- e-nau boles.
Felicitacions.
Ac comunicaràs”.
Esteva Arkadievic, fòrça alègre, liegec eth telegrama en votz nauta e didec: “Voi alegrar-vos damb aguesta agradiua notícia”.
E, plan que òc, Daria Alexandrovna, en recéber eth telegrama, se limitèc a alendar peth roble qu'auie despenut en aquerò e pensèc qu'eth sòn marit l'auie manat dempús un dinar, pr'amor qu'Esteva Arkadievic auie era feblesa de, tara fin de cada taulejada qu'assistie, faire jouer le telegraphe.
Tot, amassa damb eth esplendid repaish, e es vins estrangèrs, resultèc digne, simple e animat.
Vint persones, totes des madeishes idies, gent liberau, actiua, naua e, ath madeish temps, espirituau e aunèsta, auien estat es alistades per Sviajsky entara hèsta.
Se brindèc damb alegria peth “nau President” e peth “Governador” e peth “Director deth Banc” e “peth nòste amable anfitrion”.
Fin finau, era alegria se hec generau.
Eth Governador li demanèc a Vronsky que venguesse en concèrt que, a benefici des “Frairs Eslaus”, auie organizat era sua esposa, que, dera sua part, desiraue conéisher ath Comde.
I aurà un gran balh e veiratz as nòstes bereses.
Serà quauquarren extraordinari.
Not in my line, responec Vronsky, que l'agradaue fòrça aguesta expression.
Mès arric e prometec anar-i.
Vie d'arribar de Vosdvijenskoe damb un enviat especiau, didec damb ua expression significatiua.
Qu'ei estonant se com se retire a Sventizky, eth vicepresident des Tribunaus, didec en francés un des convidadi en tot referir-se ar ajuda de cramba, tant que Vronsky liegie era carta.
A mida que liegie eth sòn ròstre s'anaue entristint.
Era carta ère d'Anna.
Autanplan abantes d'auer-la liejut, Vronsky se'n sabie deth sòn contengut.
En tot supausar qu'es eleccions s'acabarien en cinc dies, eth l'auie prometut a Anna tornar entà casa eth diuendres.
Ère dissabte e Vronsky sabie qu'era carta serie plia de repotecs per non auer tornat eth dia senhalat.
Per çò que semble era nòta qu'eth auie enviat explicant eth retard non l'aurie arribat encara ada era.
Eth contengut dera carta ère, plan que òc, eth que Vronsky s'auie imaginat.
Mès, ath delà, li didie quauquarren inesperat e dolorós; Any ère plan malauta.
Soleta, jo que pèrdi eth cap.
Era princesa Barbara non ei ua ajuda, senon un trebuc.
T'è demorat delàger e ager, e ara te mani aguesta pr'amor de saber a on ès e qué hès.
Que volí vier jo madeisha, mès cambiè de pensada pr'amor que dilhèu te desengustèsse.
Ditz-me quauquarren pr'amor de saber se qué me cau hèr”.
Mès li calie tornar, e aquera madeisha net, en prumèr tren, s'entornèc entà çò de sòn.
Abantes deth viatge de Vronsky pr'amor de vier enes eleccions, Anna auie reflexionat enes scènes que se repetien damb era escadença de cada viatge qu'eth hège, e que, en sòrta d'assolidar es ligams que les junhien, les podien aflaquir encara mès, e decidic hèr tot çò de possible, sus era madeisha, pr'amor de tier tranquilla era separacion.
Mès eth ton sevèr e hered que tenguec Vronsky aqueth còp en anonciar-li eth viatge e era guardada que li hec, l'ofensèren, e ja abantes dera sua partida Anna auie perdut era tranquillitat.
Dempús, en demorar-se soleta, rebrembant e analisant aqueth ton e aquera guardada, qu'exprimien eth desir de Vronsky de tier eth sòn dret ara libertat, Anna arribèc ena madeisha conclusion de tostemp: ena consciéncia dera sua umiliacion.
E, non solet a partir, senon tanben, a deishar-me soleta.
Eth qu'a toti es drets e jo cap.
Mès, en tot saber-se'n, non ac aurie de hèr…
Ça que la, qué a hèt?
Me guardèc damb expression hereda e sevèra.
Aquerò, plan, ei ua causa indefinida, impaupabla; mès abantes aquerò non se passaue e aguesta guardada sua signifique fòrça causes”, pensaue.
E, coma abantes, trabalhant de dia e cuelhent morfina pes nets, artenhie Anna estofar es sòns pensaments sus era situacion que se demorarie se Vronsky deishèsse d'estimar-la.
Anna dehòra deth sòn amor non desiraue arren.
Aguest remèdi ère eth divòrci e eth sòn maridatge, e Anna ac comencèc a desirar e se decidic a consentir ena prumèra escadença que Vronsky o sa frair li parlèssen d'aquerò.
Mès tath siesau dia, quan arribèc eth menaire sense eth, Anna sentec que non podie ja estofar era sua pena e era sua inquietut per çò que Vronsky podesse hèr aquiu.
En aguest temps, emmalautic era sua hilha.
Ath delà, a maugrat es sòns esfòrci, non artenhie a estimar ara mainada, e er amor non podie ne sabie simular-lo.
En escurir aqueth dia, en trapar-se soleta, eth terror de qué eth l'abandonèsse se hec tan viu en Anna que lèu se decidic a vier ena ciutat era madeisha, mès, après auè'c pensat fòrça, se limitèc a escríuer aquera carta contradictòria que Vrosky auie recebut, e que, sense relieger-la, li siguec manada per un messatgèr.
Ath londeman, en recéber era responsa, Anna se n'empenaïc.
Pensaue ara damb terror ena possibilitat de qué Vronsky tornèsse a dirigir-li era guardada sevèra deth dia dera partida, sustot en saber-se'n de qué er estat dera mainada non ère preocupant.
Ça que la, a maugrat d'aquerò, ère contenta per auer-li escrit.
Eth se sentie shordat, renonciarie de mala encólia ara sua libertat pr'amor de tornar ath sòn costat, mès, a tot darrèr, tornarie, qu'ère çò qu'Anna desiraue damb tota era fòrça deth morir, pr'amor que d'aguesta sòrta lo tierie damb era, lo veirie, poirie seguir cadun des sòns movements…
Ère seiguda en salon e, ara lum dera lampa, liegie un nau libre de Taine, damb era aurelha parada as bronits der exterior, que bohaue un vent fòrt, demorant en cada punt era arribada deth coche.
Diuèrsi viatges l'auie semblat enténer eth bronit des arròdes, mès tostemp s'enganhaue; enquia que, fin finau, non solet entenec eth bronit des arròdes, senon tanben es exclamacions deth menaire e es secodides deth car, que s'arturèc dauant era pòrta de casa.
Autanplan era princesa Barbara, que hège ath sòn solitari, se'n sabec.
Anna, damb eth ròstre alugat pera emocion, se lheuèc entà filar-se ath sòn encontre, coma d'auti còps quan tornaue de viatge, mès, abantes d'arribar ena pòrta, s'arturèc e s'estèc ena madeisha cramba.
De ressabuda sentec vergonha dera sua enganha e, mès que mès, pauruga, pensant se com lo receberie.
Totes es sues cranhences s'auien ja esbugassat e ja non cranhie senon eth maucontentament de Vronsky.
Rebrembèc qu'era mainada amiaue ja dus dies complètaments ben e enquia se sentec irritada contra era per auer-se remetut precisaments quan auie manat era carta anonciant que se trapaue grèuments malauta.
En rebrembar, totun, qu'eth ère aquiu, eth, damb es sòns braci, damb es sòns uelhs, se'n desbrembèc de tot, e en enténer era sua votz correc ath sòn encontre alègra, negada de felicitat.
E Any?
Com li va?, li preguntèc Vronsky, de baish estant, damb temor, en veir a Anna que baishaue es escales ath mès córrer.
Eth ère seigut ena sera tant qu'eth lacai li treiguie es sues bòtes forrades.
Qu'ei mielhor.
E tu?, li preguntèc eth, en tot secodir-se eth vestit.
Anna, damb es dues mans, cuelhec ua des de Vronsky, la passèc pera sua esquia pr'amor de qué eth braç d'eth l'entornegèsse eth còs e, sarradi atau, lo guardèc fixaments, embelinada.
Ben, sò content, didec Vronsky, examinant heredaments eth sòn pientat, eth vestit, es sòns ornaments, que sabie que s'auie botat entada eth.
Aqueres atencions l'agradauen; mès, ac auie vist tot tanti viatges!
Sò content, repetic.
E tu estàs ben?, li preguntèc, e, dempús de secar-se damb eth mocador era sua barba banhada, li punèc era man.
Qué voletz que hesca?
Non podia dormir.
Me shordauen es pensaments.
Quan eth ei aciu non la cuelhi jamès…lèu jamès…
Anna volec esfaçar era mala impression dera sua carta e li demanèc:
Cohessa qu'eth hèt de recéber era mia carta te siguec desagradiu.
Me crederes o non?
Vronsky non l'ac perdonaue.
Òc, era carta ère fòrça estranha.
Me didies qu'Anny ère fòrça grèu e que volies vier tu en persona…
Es dues causes èren vertat.
Ne sò segur.
Non; non n'ès segur…
Veigui qu'ès maucontent.
Ne peth mau de morir.
Çò que me shòrde ei que non volgues compréner qu'un a obligacions…
Ei obligacion vier entath concèrt?
Ben, non parlem mès d'aquerò…
E per qué non?, persutèc Anna.
Sonque voi díder que vieràn déuers imperiosi…
Ara madeish, lèu lèu, me calerà vier entà Moscòu pes ahèrs dera casa…
Anna, per qué t'emmalicies?
Non sabes que non posqui víuer sense tu?
S'ei atau…, didec Anna, cambiant de pic eth ton.
Se vies aciu, t'estàs un dia e dempús partisses de nau, s'ès cansat d'aguesta vida…
Anna, ès crudèu.
Ja sabes que sò prèst a sacrificà'c tot, autanplan era mia vida…
Mès era non l'escotaue.
Se te'n vas entà Moscòu, vierè jo tanben.
Non voi demorar-me aciu.
Mos cau separar definitiuaments o víuer amassa.
Tu sabes qu'aguest ei eth mèn solet desir.
Mès entad açò…
Mos cau obtier eth divòrci?
Li vau a escríuer de seguit ath mèn marit.
Veigui que non posqui víuer atau…
Mès vierè damb tu entà Moscòu.
Semble que me menaces…
Donques ben: eth mèn desir mès fervent ei desseparar- me de tu, didec Vronsky arrint.
Mès enes sòns uelhs, en prononciar aqueres doces paraules, ludie non solet ua guardada hereda, senon irritada, era guardada d'un òme despacientat per aquera obstinacion.
Siguec ua impression que durèc un instant, mès Anna non la desbrembèc bric mès.
Anna escriuec era carta ath sòn marit en tot demanar-li qu'accedisse ath divòrci.
E, tà finaus de seteme, en tot separar-se dera princesa Barbara, que li calie partir entà Sant Petersburg, se n'anèc damb Vonsky de cap a Moscòu, a on, demorant cada dia era responsa d'Alexei Alexandrovic e dempús eth divòrci, s'installèren amassa coma marit e hemna.
Mès de dus mesi amiauen es Levin estant-se en Moscòu, e eth tèrme fixat pes entenudi entara jasilha de Kitty s'auie ja passat, sense qu'arren hesse veir qu'era jasilha s'auesse de produsir lèu lèu.
Eth mètge e era lheuador, e Dolly e sa mair e, sustot eth madeish Levin, que non podien pensar en aqueth eveniment sense terror, començauen ja a senter-se despacientadi e enquimeradi.
Sonque Kitty se sentie totafèt tranquilla e erosa.
De forma desparièra sentie ara néisher en era ua grana afeccion, un gran amor entath mainatge qu'auie de vier, e, tanben un gran orgulh d'era madeisha; e se compladie en aguesti naui sentiments.
Eth sòn mainatge ère, plan, non solet ua part d'era, senon qu'a vietges viuie ja per eth madeish, independent dera mair.
En aguestes ocasions, damb eth reborir deth nau èsser, solie experimentar fòrti dolors, mès ath madeish temps gaudie damb ua naua e intensa alegria.
Toti aqueri qu'estimaue s'estauen ath sòn costat, e toti èren bravi entada era, la suenhauen damb tan trendes sollicituds e l'ac hègen tot tant agradiu, que se non se'n auesse sabut que tot se passarie plan rapid, Kitty non aurie desirat ua vida mielhor e mès agradiua.
Solet ua causa l'entrebolie er encant d'aquera vida: qu'eth sòn marit non siguesse coma era lo volie, qu'auesse cambiat tant.
A Kitty li shautaue eth ton tranquil, corau e acuelhedor que se mostraue tostemp ena clòsa.
Ena ciutat, ça que la, semblaue qu'ère tostemp nerviós e preocupat, cranhent que quauquarren lo podesse ofensar o, e aquerò ère çò de mès important, ofensar-la ada era.
Aquiu, en camp, en senter-se ath sòn lòc, jamès se precipitaue e non se lo vedie jamès preocupat.
Peth contrari, aciu anaue tostemps pressat, coma se cranhèsse que non auie temps de hèr çò qu'amiaue entre mans, encara que lèu jamès auie arren a hèr.
Arrés, senon era, experimentaue, ça que la, aguest sentiment, donques que non i auie arren ena persona d'eth que possèsse era pietat, e cada viatge qu'en societat Kitty auie volut conéisher era impression que costaue Levin enes auti, podec veir, lèu damb sentiments de gelosia, que non solet non costaue pietat, senon que, pera sua aunestetat, pera sua timida cortesia, un shinhau arcaïca, damb es hemnes, era sua fòrta figura e eth sòn ròstre expressiu, s'atiraue era simpatia generau.
A viatges, ath sòn laguens, Kitty li repotegaue eth non saber adaptar-se ara vida dera ciutat; mès, tanben, a viatges, se cohessaue ada era madeisha que li serie plan de mau hèr ordenar era sua vida ena ciutat de sòrta que la satisfèsse ada era.
En realitat, se qué podie hèr?
Non li shautaue hèr as cartes.
Non anaue a cap cèrcle.
Auèr amistat damb es òmes alègres?
Èster ua sòrta de Vronsky?
Kitty se'n sabie ara qu'aquerò ère béuer e dempús, un còp begudi, vier, sabi Diu entà on.
E era jamès auie podut pensar sense orror enes lòcs a on deuien anar es òmes en taus escadences.
Tanpòc eth “gran mon” l'atiraue.
Entà atirar-lo l'aurie calut freqüentar eth tracte de hemnes joenes e beròies, çò qu'a Kitty non li podie shautar de cap des manères.
Demorar-se en casa damb era, damb sa mair e es sues fraies?
Mès, per mès agradiues e divertides que siguessen entada era aguestes convèrses d'Alin e Nadin, coma cridaue eth vielh Prince a taus parlòtes entre frairs, Kitty se'n sabie qu'ath sòn espós l'auien d'engüejar.
Qué li calie hèr, donc?
Ara prumeria anaue entara bibliotèca pr'amor de cuélher apunts e anotacions, mès, coma eth cohessaue, coma mens hège, mens temps liure auie, e ath delà, se planhie de qué, en auer parlat massa deth sòn libre, ara auie ua grana confusion de pensaments e enquia auie perdut entada eth tot er interès.
Ja siguesse pes condicions especiaus dera vida dera ciutat o pr'amor que, autant eth coma era, s'auessen hèt mès prudents e rasonables ad aguest respècte, eth cas ei qu'eth sòn temor de qué en Moscòu se renauissen es scènes de gelosia auie resultat totafèt injustificat.
Era vielha princesa Maria Borisovna, mairia de Kitty, qu'estimaue fòrça ara sua hilhòla, hec realitat es sòns desirs de veder-la.
Kitty que, peth sòn estat, non gessie entà nunlòc, venguec, totun, acompanhada per sa pair, a veir ara aunorabla anciana e se trapèc a Vronsky ena sua casa.
De çò que se passèc en aguest encontre, Kitty non se podec repotegar ada era madeisha senon que, quan reconeishec es tralhes tan familhars de Vronsky en sòn vestit de normau, se li braquèc er alend, li venguec en còr tota era sang e sentec eth ròstre alugar-se de rojor.
Mès aquerò durèc solet ues segondes.
Crotzèc, donc, quauques paraules damb eth sòn ancian estimat e arric tranquilla quan badinèc sus era assemblada de Kachin, en tot cridar-la “eth nòste Parlament” (qu'ère de besonh arrir entà hèr veir qu'auie comprenut era trufaria).
De seguic se virèc entà Maria Borisovna e non guardèc ja a Vronsky ne un solet còp mes, enquia qu'eth se lheuèc pr'amor de dider-se adiu, pr'amor que non hè'c alavetz aurie estat evidentaments ua manca de consideracion.
Kitty ère arregraïda a sa pair per non auer-li dit arren sus eth sòn encontre damb Vronsky.
Pendent eth passèg que, sivans acostumauen, hègen amassa e pera particular doçor que la tractèc, Kitty comprenec que sa pair ère satisfèt d'era.
Tanben era n'ère de satisfèta.
Jamès s'auie creigut capabla de poder amuishar dauant deth sòn ancian estimat era fermetat e tranquillitat qu'amuishèc, de poder dominar es sentiments qu'ena sua preséncia auie sentut ena sua amna.
Borisovna.
Me hè dò que non ages estat present, didec Kitty.
Non ena madeisha cramba, pr'amor que damb era tua preséncia non auria podut actuar tan naturauments.
Ara madeish me rogisqui mès, plan mès, qu'alavetz, didie, esmoiguda enquiath punt de sautar-li es lèrmes.
Çò que me hè dò ei que non ac auesses podut veir d'un lòc amagat…
Es uelhs, que lo guardauen tan francaments, dideren a Levin que Kitty ère contenta d'era madeisha; e, a maugrat de qué aquiu, ara, se rogie, eth se sentec tranquil e comencèc a hèr-li preguntes, qu'ère precisaments çò qu'era volie.
Quan se'n sabec de tot, autanplan d'aqueth detalh que, en prumèr moment, Kitty non auie podut dominar era sua emocion, mès que dempús s'auie sentut tan tranquilla coma se se trapèsse dauant de quinsevolh òme, Levin se padeguèc complètaments, e didec qu'a compdar d'alavetz non se comportarie ja damb Vronsky tant estupidaments coma ac auie hèt en sòn prumèr encontre enes eleccions, senon que, autanplan, pensaue cercar-lo e mostrar-se damb eth çò de mès amable possible.
Qu'ei un sentiment penible eth de húger, eth de trapar-se damb un òme e auer de considerar-lo lèu coma a un enemic!, didec Levin.
Me senti erós, plan erós.
Se te platz, vè-te'n a tier-les ua visita, encara que solet sigue de passa, as Bolh, didec Kitty ath sòn marit quan aguest, tàs onze deth maitin, entrèc ena sua cramba pr'amor de dider-se adiu, en gésser de casa.
Me'n sai que dines en Cercle, que papa l'a inscrit de nauèth.
E peth maitin se qué vas a hèr?
Solet vau a tier-li ua visita a Katavasov, contestèc Levin.
E per qué gesses tan lèu?
Katavasov me prometec presentar-me a Metrov.
Que li voi parlar dera mia òbra.
Ei un sabent plan coneishut en Sant Petersburg, expliquèc Levin.
A!, ei er autor der article que tant as laudat?, preguntèc Kitty.
Ath delà, dilhèu vierè en Jutjat per ahèr dera mia fraia.
E eth concèrt?, preguntèc Kitty.
Qué mi cau hèr en concèrt solet?
I auries d'anar.
Jo ath tòn lòc i anaria…
Totun, abantes de dinar vierè aciu.
Jarga-te era levita.
Atau poiràs anar dirèctaments en çò dera comdessa de Bolh.
E ei de besonh aguesta visita?
Òc, ei de besonh.
Eth Comde siguec ena nòsta casa.
E qué te còste?
Vies aquiu, te sès, parles cinc menutes deth temps, te lheues e te'n vas.
Te penses qu'è perdut autant aguesti costums qu'enquia dobti se me saberè comportar avientaments?
Guarda: la va a veir un òme lèu desconeishut, se sè, se demore aquiu sense cap de besonh.
Shorde ad aquera gent, se shorde ada eth madeish e dempús se'n va…
Kitty arric de boni talents.
Mès quan ères fradin non heges aguestes visites?, ac didec encara arrint.
Les hèja, mès tostemp me hège vergonha; e ara ne sò tan desacostumat, que te juri que m'estimaria mès demorar-me dus dies sense minjar e non hèr aguesta visita.
Me hè vergonha!
Me semble autanplan que s'emmaliciaràn e dideràn: “E entà qué vierà aguest òme sense auer besonh de veder-mos?”.
Non, non s'embestiaràn.
D'aquerò ne sò solide fòrça, didec Kitty, guardant eth ròstre deth sòn marit, e arrint, trufaira e corau.
Dempús li cuelhec ua man e didec:
Adishatz.
Te demani que tengues aguesta visita.
Ja ère a mand de partir, après auer punat era man dera sua hemna, quan era l'arturèc.
Kostia.
Sabes que solet me rèsten cinquanta robles?
Plan ben.
Passarè peth banc.
Guaire vòs?, responec Levin damb era expression de desengust que Kitty coneishie ja en eth.
Non, demora, didec era en tot tier-li era man.
Parlem.
Aquerò m'enquimère.
Me pensi que non pagui arren que non me calgue pagar, mès es sòs despareishen tan lèu qu'a viatges me pensi que despenem mès de çò que podem.
Arren d'aquerò, responec Levin, encara que guardant-la damb es celhes arroncilhades e estossegant leugèrament.
Kitty coneishie tanben aquera manèra de tossir.
Plan que òc, Levin ère maucontent non de qué auessen despenut fòrça sòs, senon de qué Kitty l'auesse rebrembat que, coma eth se'n sabie pro ben, mès sajaue de desbrembà'c, es causes non marchauen coma eth volie.
È manat a Sokolov, didec ara sua esposa, véner eth horment e crubar per auança er arrendament dera mòla.
Non te'n hesques; totun aquerò, auram sòs.
Cranhi que despenem massa…
Non… arren… arren, estimada…
Adishatz, estimada, repetic Levin.
T'asseguri qu'a viatges me hè dò qu'ajam deishat eth pòble.
Me n'empenaïsqui d'auer escotat a mama.
Be n'èrem de ben aquiu!
Ça que la, aciu, shòrdi a toti, e, ath delà, despenem autant de sòs…
Non, non… de cap manèra…
Dès que sò maridat non è dit ne un solet viatge que me n'aja empenaït d'arren.
E ei vertat que penses atau?, preguntèc era, en tot guardar-li es uelhs.
Levin ac auie dit sense pensar, solet entà tranquillizar-la; mès quan vedec qu'es uelhs, clars, purs, d'era, lo guardauen interrogatiuaments, ac repetic damb tota era sua amna.
Rebrembèc alavetz çò que demorauen entà lèu e se didec entre se: “La desbrembi massa”.
E, cuelhent-li es mans, li demanèc corauments e damb cèrta ansietat:
E quan…?
Com te va?
Ac è compdat tanti còps e m'è enganhat, qu'ara ja non sai ne pensi arren.
E non cranhes…?
Kitty arric damb despreocupacion.
Arren.
En tot cas, serè en çò des Katavasov.
Non, non se passarà arren.
Non i penses.
Anarè a hèr un torn en coche damb papa, pera avenguda.
Vieram a tier-li ua visita a Dolly.
Abantes deth dinar te demori.
A!, sabes qu'era situacion economica de Dolly un aute còp ei insostenibla?
Que deu pertot, non a sòs…
Ager parlè damb mama e damb Arseni (atau cridaue era ath marit dera sua fraia Lvova) e decidírem manar-vos a tu e ada eth tà parlar seriosaments damb Stiva.
Qu'ei absoludaments impossible qu'es causes seguisquen atau…
Damb papa non se pòt parlar sus aquerò…. Mès se tu e Arseni…
Mès, se qué podem hèr nosati?, repliquèc Levin.
Totun aquerò, vè-te'n a veir a Arseni e parla-li.
Eth te diderà çò qu'auem decidit.
Plan, donc, passarè a veder-lo.
Damb eth tostemp me meti d'acòrd.
A prepaus: se vau tath concèrt, i anarè damb Nataly.
Adishatz, donc.
Ena longa escala, Kusmà, eth vailet qu'auie ja quan ère fadrin, arturèc a Levin.
A “Krasavchic” que l'an herrat de nauèth.
Qué hèsqui, senhor?
Enes prumèrs dies deth sòn sojorn en Moscòu, Levin se tenguie contunhaments as shivaus que s'auie hèr a vier deth camp.
Volie organizar aguest ahèr dera manèra mielhor e mès economica, mès, a tot darrèr, l'auie calut acodir as shivaus de loguèr, pr'amor qu'es sòns li resultauen massa cars.
Mana cercar ath veterinari.
Dilhèu age ua macadura en aqueth casco.
E entà Katerina Alexandrovna?, preguntèc Kusmà.
A Levin l'estonèc, tau qu'en prumèr temps deth sòn sojorn en Moscòu, qu'entà vier de Vosdvijenskoe entà Sivzev Vrajek li calèsse aganchar un pesant car damb un parelh de fòrts shivaus que sauvèssen era hanga limacosa e era nhèu e, dempús un quart de versta, deishar-les aquiu pendent quate ores pagant per aquerò quate robles.
Mana ath menaire de loguèr que se hèsque a vier un parelh de shivaus entath nòste coche, didec.
Òc, senhor.
E dempús d'auer resolvut tant aisidaments, damb tanta simplicitat, gràcies as condicions de vida dera ciutat, aqueth ahèr qu'en pòble l'aurie costat autant de trabalh e atencion personau, Levin gessec ena escala e, en cridar a un coche de loguèr, se seiguec en eth e s'endralhèc de cap ath carrèr Nikitskaya.
Ara prumeria d'arribar en Moscòu, a Levin l'estonèren aqueres despenes estranhes entada eth, abitant d'un pòble; despenes sense utilittat, mès de besonh, que les calie hèr a cada pas.
Mès ara ja i ère acostumat.
L'arribèc en aguest aspècte madeish que diden que se passe as embriacs: era prumèra copa, se ditz, les entre coma un tir; era dusau coma se s'avalèssen un falcon; e, en vier entara tresau, es autes copetes semblen audereths.
Quan Levin escambièc per prumèr viatge cent robles en Moscòu pr'amor de crompar es liurèes entath lacai e eth portièr, liurèes que, contra era opinion de Kitty e era Princesa, jutjaue eth totafèt inutiles, se pensèc qu'es sòs qu'aguestes liurèes costauen corresponie ath trabalh de dus obrèrs pendent tot er ostiu, ei a díder, de tres cents dies de trabalh, (dès era Pasca enquiath Quareme, ena tardor), de trabalh dur, diadèr, dès es prumères ores deth maitin enquia ja queiguda era tarde, e tanben aguesta despena siguec entada eth ua gorjada amara.
Ça que la, es auti cent, escambiadi pr'amor de crompar es viures que balhèren as parent e que costèc vint-e-ueit robles, a maugrat que desvelhèren en eth eth rebrembe de qué aqueri sòs corresponien a nau quarts de civada, que les artenhie damb fòrça sudor e trabalh, les auie segat, estacat, escariat, ventat e crivelat, les despenec, a maugrat de tot, mès aisidaments.
E ara, hège ja temps, es bilhets que cambiaue non li desvelhauen aguestes reflexions e volauen coma audèths leugèrs.
Levin non se preguntaue ja s'eth plaser qu'es sòs li hègen corresponie ar esfòrç que costaue obtier-les.
Eth blat, qu'eth sòn prètz Levin auie mantengut naut pendent tant de temps, ère venut ara a cinquanta copeks eth quart, a mès baish prètz que lo balhauen hège un mes, e ne eth pensament de qué damb despenes coma aqueres les serie impossible víuer tot er an sense contrèir deutes lo preocupaue ja.
Enquia alavetz es causes s'auien passat sense trebucs, es besonhs dera casa auien demorat tostemp sauvadi.
De ressabuda, Levin auie desnishat qu'en compde corrent non i auie sòs, ne sabie tanpòc d'a on les podie trèir; per çò que non ère estranh qu'en mentar- lo-se Kitty se metesse de mala encólia.
Ara non auie, totun, temps de pensar en aquerò.
Pensaue solet en Katavasov e en Metrov, qu'ère a mand de conéisher lèu lèu.
En aguest nau sojorn en Moscòu, Levin repilhèc era grana amistat que l'estacaue damb eth sòn companh d'universitat, eth professor Katavasov, que non auie vist dès eth sòn maridatge.
Katavasov lo tiraue pera claretat e simplicitat des sues idies.
Levin pensaue qu'era claretat de pensaments de Katavasov venguie dera escassetat d'idies, tant qu'eth professor pensaue qu'era manca de coordinacion enes pensaments de Levin ère deguda ara indisciplina deth sòn cervèth.
Mès era claretat de Katavasov l'ère agradiua a Levin, coma era abondor d'idies indisciplinades n'ère entà Katavasov, e es dus se trapauen e discutien damb evidenta satisfaccion.
Eth dia anterior, en trapar a Levin en ua conferéncia publica, Katavasov li didec qu'eth famós Metrov, qu'un des sòns nauèths articles auie afogat a Levin, se trapaue en Moscòu e ère fòrça interessat per çò que l'auie dit d'eth sus era sua òbra; qu'ath londeman peth maitin, tàs onze, Metrov les demorarie en çò de sòn e se n'alegrarie fòrça de coneisher- lo.
Adishatz!
Ja ètz aciu?
Decididaments, amic mèn, veigui que vatz vient èster puntuau.
Ben, òme, que me shaute plan de veder-vos (didec Katavasov en trapar ath sòn amic en petit salon).
Entení era campaneta, mès pensè: “non pòt èster que sigue ja eth”.
E qué?
Se qué me didetz des montenegrins?
Son guerrèrs de raça, non?
Qué s'a passat?, preguntèc Levin.
Katavasov, en pòques paraules, l'informèc des darrères notícies, e, en tot entrar en burèu, li presentèc a un senhor d'estatura nauta, fòrt e de preséncia plan agradiua.
Ère Metrov.
Era convèrsa siguec pendent un moment sus era politica e es comentaris qu'enes nautes esfères de Sant Petersburg auien costat es darrèri eveniments.
Metrov referic ua convèrsa, ua fòrta discussion, que s'asseguraue qu'auie auut lòc entre er Emperaire e un des ministres.
Katavasov didec qu'auie entenut tanben, coma causa plan segura, qu'er Emperaire auie dit tot çò de contrari.
E ara seguida cambièren de tèma.
Eth mèn amic qu'a lèu acabat un libre sus era economia rurau, didec Katavasov.
Jo non sò un especialista ena matèria, mès, coma naturalista, era idia principau deth libre a desvelhat eth mèn interès.
Çò que mès m'a agradat d'eth ei que non cuelh ar òme coma quauquarren qu'ei dehòra des leis zoologiques, senon que, peth contrari, examine era sua situacion e eth miei que se trape e en aguesta relacion cèrque es leis entath desvolopament dera sua teoria.
Ei fòrça interessant, comentèc Metrov.
Me cau díder, expliquèc Levin, que comencè a escríuer un libre sus economia rurau, mès, ara fòrça, en auer-me tengut ara prumèra maquina dera agricultura, ar obrèr, arribè a resultats totafèt insospechadi, didec rogint-se.
E botant un gran suenh enes sues paraules, donques que se'n sabie que Metrov auie escrit un article contra es sòns punts d'enguarda, gessec d'explicar es sues opinions sus era qüestion.
Guardaue mentretant damb grana atencion ath sòn interlocutor, coma s'explorèsse eth terren que caushigaue, en tot voler veir se com reacionaue aqueth dauant de taus idies, mès en ròstre tranquil e intelligent deth sabent arren artenhie a veir.
Mès, a on vedetz condicions particulares en obrèr rus?, preguntèc Metrov, fin finau.
Enes sues qualitats zoologiques, entà didè'c atau, o enes condicions que se trape?
Levin vedie qu'aguesta pregunta, per era madeisha, contenguie ja ua oposicion as sues idies sus aqueth ahèr, mès contunhèc explicant eth sòn pensament, que consistie en creir qu'eth campanhard rus a un punt d'enguarda restacat ara tèrra plan desparièr deth que tien es campanhards de d'auti pòbles.
E, entà demostrà'c Levin s'esdeguèc a híger qu'aguest punt d'enguarda deth pòble rus vie de considerar-se predestinat a poblar es enòrmes espacis liures d'Orient.
Ei fòrça aisit enganhar-se en tot trèir conclusions dera predestinaion generau d'un pòble, didec Metrov en tot interromper-lo.
Er estat der obrèr tostemp depen des sues relacions damb era tèrra e eth capitau.
Levin vedie que, coma d'auti, e maugrat eth sòn article que refusaue era sciéncia des economistes, Metrov consideraue era posicion der obrèr rus solet deth punt d'enguarda de capitau, sodada e renda.
Levin l'escotaue de mau grad e enquia li replicaue, l'interrompie entà expausar-li era sua idia, que pensaue que harie non de besonh era explicaion de Metrov.
Dempús, convençut de qué cadun d'eri consideraue era qüestion de forma tan desparièra que jamès se poirien enténer, deishèc de méter trebucs e se limitèc a escotar.
Maugrat qu'ara ja non l'interessaue arren de çò que didie, Levin l'escotaue damb plaser, vantat ath sòn laguens, de qué un sabent de tant de renòm l'expausèsse es sues idies damb eth calor, atencion e confiança qu'ac hège.
Levin ac atribuie a sòns merits, sense saber que Metrov, dempús d'auer-ne parlat damb toti es sòns intims, non deishaue de profitar totes es escadences que se li presentauen pr'amor de parlar-ne damb qui que siguesse prèst a escotar-lo, e que trapaue, de un aute costat, un gran plaser a parlar d'ua qüestion que l'afogaue e qu'eth, eth gran sabent, non vedie encara clara.
Que se mos hè tard, didec Katavasov, guardant eth relòtge, quan Metrov acabèc era exposicion des sues idies.
Aué se balhe ena Associacion des Amics dera Sciéncia ua conferéncia en rebrembe deth cinquantenari dera mòrt de Sviatic, higec.
Pèir Ivanovic e jo i vieram.
Qu'è prometut presentar ua comunicacion sus era òbra de Sviatic ena Zoologia.
Vene damb nosati.
Serà plan interessant.
Òc, plan que òc; que ja ei ora de partir, didec Metrov.
Anem-i toti amassa, e d'aquiu anaram en çò de mèn, se vos voletz, Levin.
Aquiu me poiríetz liéger era vòsta òbra.
Me shautarie fòrça.
Per çò que tanh ad aquerò, que m'ei impossible complader-vos, pr'amor qu'encara non l'è acabada.
Mès damb fòrça plaser vierè ena conferéncia, contestèc Levin.
E aquerò, ac auetz entenut a díder?, li preguntèc Katavasov en ua auta cramba, a on auie anat a jargar-se eth frac.
E les expliquèc ua opinion que se hège enlà de totes es expausades anteriorament.
Dempús parlèren des ahèrs dera universitat.
Era qüestion universitària ère un eveniment fòrça important aqueth iuèrn en Moscòu.
Es catedratics se dividiren en dus grops: es uns, qu'ada eri pertanhie Katavasov, vedien en camp contrari era enganha e era delacion; es auti, vedien enes sòns contraris puerilitat e pòc respècte as autoritats universitàries.
Encara que Levin non pertanhie ja ara universitat, fòrça viatges, dès que s'estaue en Moscòu, auie entenut, parlat e enquia discutit sus aqueth ahèr e auie formada ua opinion sus eth, per çò que, ara, cuelhec tanben part ena convèrsa de Katavasov e Metrov, que seguic en carrèr tant que s'endralhauen a pè de cap ar edifici dera universitat anciana, qu'ath sòn costat s'auie bastit era naua universitat.
Era conferéncia ja auie començat.
Ena taula a on se seigueren Katavasov, Metrov e Levin, i auie seigudi sies òmes, e un d'eri fòrça inclinat sus eth papèr, liegie un manuscrit.
Levin se seiguec en ua des cagires desocupades qu'auie ath torn dera taula e, en votz baisha, en tot dirigir-se a un estudiant qu'ère seigut ath sòn cant, li preguntèc de qué tractaue era exposicion.
Era biografia, responec secaments, damb un cèrt maucontentament, er estudiant.
A maugrat qu'a Levin non l'interessaue era biografia deth sabent, li calec escotar-la, volesse o non, e se'n sabec d'aguesta manèra, de detalhs naui e interessants dera vida d'aqueth famós òme de sciéncia.
Quan eth liegeire auec acabat, eth President li balhèc es gràcies e liegec, ath sòn torn, uns vèrsi qu'eth poeta Ment auie escrit entad aqueth jubilèu, que li dediquèc bères paraules de gratitud.
Quan Katavasov auec acabat, Levin guardèc eth sòn relòtge, vedec que ja ère era ua, e pensèc que non aurie temps de liéger a Metrov era sua òbra abantes deth concèrt, çò que, totun, ja non auie cap d'interès entada eth.
Pendent era conferéncia meditèc tanben sus era convèrsa qu'auien tengut.
Ara vedie clar qu'es sues idies èren aumens tant importantes qu'es deth sabent, e qu'es pensaments des dus poirien èster esclaridi e vier entà quauquarren practic damb era condicion de trabalhar cadun desseparadaments ena direcion alistada.
Comunicar-se mutuauments es sues idies e tier-se en discutir-les, li semblaue ara totafèt inutil.
Dempús passèren a parlar dera qüestion universitària.
Coma que Levin auie ja escotat aquerò un pilèr de viatges e non l'interessaue, s'esdeguèc a díder-li a Metrov que li hège dò non poder acceptar era sua invitacion, saludèc e se filèc de cap ara casa de Lvova.
A on s'auie educat e auie actuat dempús coma diplomatic.
Est an passat auie deishat eth servici diplomatic, non pr'amor que l'auesse arribat quauquarren desagradiu (causa impossible en eth), senon pr'amor de passar entath servici deth ministèri dera Cort, en Moscòu, e auer atau era possibilitat de balhar ua educacion superiora as sòns dus hilhs.
A maugrat dera grana diferéncia des sòns costums e idies, e encara que Lvov ère mès vielh que Levin, pendent aqueth iuèrn es dus cunhats s'auien sentut junhudi per ua sincèra amistat.
Lvov ère en casa e Levin entrèc en sòn burèu sense anonciar-se.
Jargat damb ua bata, damb cinta e simbosses de camoç, Lvov ère seigut un un fautulh e damb es sòns binòcles de veires bluencs liegie en un libre plaçat sus un pupitre, tant que, damb ua man, entre es dits, tenguie damb suenh, a distància, ua cigarreta alugada a miei consomir.
Qu'auetz hèt ben a vier.
Precisaments vos volia manar ua carta…
Com li va a Kitty?
Seiguetz aciu, se vos platz.
Lvov se lheuèc e l'apressèc un balancièr).
Auetz liejut era darrèra circular en Journau de Sant Petersburg?
Qu'èstà pro ben, comentèc damb accent leugèraments afrancesat.
Levin li didec ath sòn cunhat çò qu'auie dit Katavasov sus es rumors que circulauen en Sant Petersburg e, dempús d'auer parlat de d'auti ahèrs politics, li condèc eth sòn encontre damb Metrov e era sua impression dera conferéncia, causa que desvelhèc en aute un extraordinari interès.
Vos envegi que pogatz frequentar aguest mon tant interessant dera sciéncia, didec, e en tot encoratjar-se, seguic, ara en francés, pr'amor qu'en aguest idiòma s'exprimie damb mès comoditat.
Plan que, tanpòc auria temps; eth mèn trabalh e es mies ocupacions damb es mainatges non m'ac permeterien e, ath delà (ac cohèssi sincèraments) non è pro preparacion.
Non ac pensetz atau, didec Levin, damb un arridolet e esmoigut coma tostemp dauant es paraules deth sòn cunhat, en saber-se'n que non corresponien a un desir d'aparentar modèstia, senon a un sentiment prigond e sincèr.
Vos torni a díder qu'ei atau, e ara me n'encuedi dera mia escassa cultura.
Autanplan entà ensenhar as mèns hilhs me cau refrescar soent era memòria e enquia a còps repassar es mèns estudis.
Pr'amor que, entà educar as hilhs, non ei pro procurar-les mèstres; les cau procurar tanben observadors, tau coma ena vòsta propietat auetz obrèrs e caps de còla.
Ara sò en tot liéger açò, Lvov senhalèc era gramatica de Buslaev que, per exemple, auie sus eth pupitre.
L'ac exigissen a Michka e ei tan de mau hèr…
Me voletz explicar çò que ditz aciu?
Vo n'arritz de jo…
Plan que non.
Vos que me servitz d'exemple entath mèn avier e, en guardar-vos, apreni a pensar en çò que me calerà hèr quan aja d'encuedar-me'n dera educacion des mèns hilhs.
Pòca causa poiratz apréner de jo…
Sonque posqui dider-vos ua causa: non è vist mainatges mès ben educadi qu'es vòsti e non voleria senon qu'es mèns siguessen coma eri.
Aquerò òc; voleria que siguessen mielhors que jo.
Ei çò que desiri.
Non vos podetz imaginar eth trabalh que còsten uns mainatges coma es mèns, que pera nòsta manèra de víuer, lèu tostemp en estrangèr, èren tant arreculadi enes sòns estudis.
Que ja auançaràn.
Son gojats escarrabilhadi e intelligents.
Çò de principau ei era educacion morau, e en aguest punt è aprenut fòrça vedent as vòsti hilhs.
Vos didetz “era educacion morau”…
Ei impossible imaginar enquia quin punt n'ei de dificil aquerò.
A penes auetz sauvat ua part, ne vie ua auta e de nau comence era luta.
Se non siguesse pera empara dera religion (vo'n brembaratz de çò que parlèrem sus aguest ahèr), degun pair poirie, damb solet es sòns mejans, amiar entà dauant era educacion des sòns hilhs.
Natalia Alexandrovna, qu'entraue ja vestida pr'amor de vier entath concèrt.
Non sabia que siguéssetz aciu, didec desviant aquera convèrsa tan repetida e engüegiua entada era.
E com li va a Kitty?
Aué dini ena vòsta casa, didec a Levin.
Ac sabies Arseny?
Tu cuelheràs eth coche… li didec ath sòn marit.
Es esposi se botèren a discutir sus se qué les calie hèr aqueth dia.
Coma qu'eth marit, per obligacions de servici, li calie anar ena estacion pr'amor de recéber a un personatge e ara hemna que volie assistir ath concèrt e dempús a ua conferéncia publica dera Comission deth Sudest, les calie pensar e resòlver diuèrses qüestions restacades damb tot aquerò, qu'en eres entraue tanben Levin coma persona dera casa.
Decidiren, a tot darrèr, que Levin vierie entath concèrt damb Natalia Alexandrovna e ena conferéncia, e d'aquiu estant, manarien eth coche a Arseni, que, ath sòn torn, vierie a quèrrer ara sua hemna entà amiar-la en çò de Kitty.
En cas que Lvov non acabèsse a temps es sòns ahèrs, manarie eth coche e Levin acompanharie a Natalia Alexandrovna entara sua casa.
Levin que volie vantar-me, didec Lvov.
M'assegure qu'es nòsti mainatges estàn fòrça formadi, quan jo les reconeishi autants defèctes.
Arseny exagère, tostemp ac digui, comentèc era hemna.
Se cèrques era perfeccion, li didec ath sòn marit, jamès seràs content.
Aquerò qu'ei impossible.
Papa ditz, e jo ac pensi tanben, que quan mos educauen a nosati se pecaue en un sens, mos tenguien en entresòl tant qu'es pair s'estauen en principau; ara, peth contrari, es pairs viuen ena recodina e es hilhs en principau.
Ara es pairs ja non an de víuer, senon sacrificà'c tot pes hilhs.
E per qué non pòt èster atau s'ei agradiu?, didec Lvov, arrint, damb era sua polida arridalha e amorassant era man dera sua hemna.
Qui non se'n sabesse poirie pensar que non ès mair senon mairastra.
Non, era exageracion que non hè entad arren, persutèc Natalia Alexandrovna damb tranquillitat, botant era plegadoira ath sòn lòc.
Aquiu que les auetz!
Tè, que passen aciu es mainatges perfèctes!, didec Lvov en tot dirigir-se as sòns dus beròis hilhs, qu'entrauen en aqueth moment.
Levin volec parlar-les e enténer çò que l'anauen a díder a Lvov, mès en aguest moment Natalia Alexandrovna se metec a parlar damb eth e de seguit entrèc ena cramba Majotin, companh de Lvov en servici, que, vestit damb er unifòrme dera Cort, venguie a cercar-lo pr'amor d'anar es dus amassa a recéber eth persoatge que venguie.
De pic s'establic entre es dus ua convèrsa, que siguec interminabla, sus era Herzegovina, era princesa Korinskaya, er Ajuntament e sus era mòrt inesperada dera Apraxina.
A!, Kitty m'encarguèc parlar-vos sus Oblonsky, didec ara, en arturar- se Lvov ena escala, en tot acompanhar-les ara sua esposa e ada eth.
Òc, òc, mama vò que nosati, les beaux frères, li manem un repotec, didec Lvov, en tot rogir-se.
E per qué m'ac cau hèr a jo?
Alavetz ac harè jo, repliquèc arrint, Natalia Alexandrovna, que demoraue era fin dera convèrsa, en tot auer-se ja botat era sua capa de vop blanc…
Tè, anem.
En concèrt executauen dues pèces interessantes.
Era ua ère Eth rei Lear ena Estèpa e era auta eth quartet dedicat ara memòria de Bach.
Es dues òbres èren naues, compausades en estil modèrn, e Levin desiraue formar judici sus eres.
Damb aguesta intencion, dempús d'auer acompanhat ara sua cunhada en fautulh, se placèc ath cant d'ua colomna, decidit a escotar damb tota era sua atencion.
Sagèc de non distrèir-se, non mauméter era impression dera òbra guardant es movement deth director d'orquestra, solemne damb era sua corbata blanca, çò que tant entretenguie era atencion enes concèrts.
Tanpòc volie guardar as hemnes, jargades damb chapèus, qu'es sues cintes, especiauments destinades entà taus hèstes, amagauen delicadaments es sues polides aurelhes, ne a totes aqueres fesomies non preocupades per arren o solet pes qüestions mès diuèrses dehòra dera musica.
Volec, mès que mès, evitar as afeccionadi, grani parlaires lèu toti, e damb es vistons tachadi en espaci se metec a escotar.
Mès coma mès entenie era fantasia de “Eth rei Lear” autant mès luenh se sentie de formar-se ua opinion definida.
En tot amassar-se es melodies de contunh, començaue era expression musicau deth sentiment entà delir-se ara seguida enes principis de naues expressions sivans eth caprici deth compositor, en tot deishar coma soleta impression era recèrca penibla d'ua dificila esturmentacion.
Mès aqueri tròci qu'a viatges trapaue excellents, d'auti l'èren desagradius per inesperadi, o ben costadi sense cap preparacion.
Alegria e tristor, e desesperacion e doçor, e exaltacion, se succedien damb era incoeréncia des idies d'un lhòco entà desparéisher dempús dera madeisha manèra.
Pertot s'escotèren grani aplaudiments.
Toti se lheuèren, se voludèren d'un costat en aute e comencèren a parlar.
En tot voler esclarir eth sòn desconcèrt damb era impression de d'auti, Levin se filèc de cap ar encontre des intelligents en musica e auec era sòrt e era alegria de veir a un des que gaudien de mès credit parlant damb eth sòn amic Peszov.
Qu'ei estonant, didie Peszov, damb era sua prigonda votz de baish.
Bon dia, Constantin Dmitrievic…
Non ei atau?
E qué a veir damb aquerò Cordelia?, preguntèc timidaments Levin, desbrembant complètaments qu'aquera fantasia presentaue ath rei Lear ena estèpa.
Apareish Cordelia…
Guardatz: aciu… didec Peszov, en tot hèr copets damb eth dit en programa satinat qu'amiaue ena man e amuishant-lo a Levin.
Sense aquerò, qu'ei impossible seguir era musica, didec Peszov en tot dirigir-se a Levin pr'amor qu'eth sòn aute interlocutor se n'auie anat e non auie damb qui parlar.
En intermèdi, entre Levin e Peszov comencèc ua discussion sus es qualitats e defèctes des directrizes seguides per Wagner ena sua musica.
Levin didie qu'er error de Wagner, tau qu'eth de toti es sòns seguidors, s'està en voler introdusir era musica en camp de un aute art, e que s'enganhe tanben era poesia quan descriu es tralhes d'un ròstre, çò que li cau èster deishat entara pintura.
Coma exemple de tau errança Levin aportèc era der escultor que volec escultar en marme, entornejant era figura deth poeta en pedestau, es pretenudes ombres des sues inspiracions.
Aguestes ombres der escultor tien tan pòc d'ombres, que s'a era impression de qué se tien mejançant era escala, acabèc Levin.
E se sentec satisfèt dera sua frasa.
Era dusau òbra deth concèrt, Levin non la podec escotar.
Peszov, ath sòn cant, li parlèc lèu tot eth temps, criticant aguesta composicion pera sua simplicitat, massa exagerada, asucrada, articifiau, e comparant-la damb era ingenuitat des pre-rafaelistes ena pintura.
Plan, donc, vietz ara, li didec Lvova, que damb era li parlèc d'aqueth desbrembe.
Pòt èster que non vos receben, e damb aquerò guanharíetz temps, e poiríetz vier a cercar-me de seguit ena Comission.
Jo encara i serè.
Dilhèu non receben aué?, preguntèc Levin ena nèira dera casa dera comdessa de Bolh.
Òc, receben.
Passatz se vos platz, didec eth portièr en tot trèir-li er abric a Levin.
Se treiguec un gant e, en tot apraiar-se eth chapèu, se filèc entath prumèr salon.
Bolh, que damb eth ròstre grèu e sevèr daue ordes ath sòn vailet.
Aquiu èren seigudi, en dus fautulhs, es dus hilhs dera Condessa e un coronèl moscovita que ja coneishie a Levin.
Aguest s'apressèc ada eri, saludèc e se seiguec damb eth sòn chapèu sus jolhs.
Com li va ara vòsta esposa?
Siguéretz en concèrt?
Nosati non i auem podut anar.
Mama li calèc assistir a un funerau.
Òc, ac è entenut a díder.
Quina mòrt tant inesperada!, didec damb indiferéncia Levin.
Levin repetic era sua suspresa pera mòrt sobta dera Apraxina.
Ça que la, tostemp auie auut ua salut fòrça delicada, comentèc.
Siguéretz ager ena opèra?
Òc, era Lucca estèc excellenta.
Òc, estèc plan ben, didec Levin.
E, sense hèr-ne cabau de çò que podessen pensar d'eth, se metec a repetir çò qu'auie entenut a díder restacat ath talent particular dera cantaira.
Era Comdessa Bolh hège veir que l'escotaue.
Li semblèc que ja auie parlat pro, carèc, e alavetz eth coronel, qu'enquia alavetz non auie badat boca, gessec de parlar.
Levin se lheuèc tanben, mès peth gèst que hec era Comdessa, comprenec qu'encara ère lèu entà partir, que li calie demorar-se un parelh de menutes mès, aumens.
Se seiguec, donc, de nauèth, tormentat pera estupida figura que hège e incapable de trapar un motiu de convèrsa.
Vos non vietz ena conferéncia publica dera Comission deth Sudest?, li preguntèc era Comdessa.
Diden qu'ei fòrça interessanta.
Non serè ena conferéncia, mès l'è prometut ara mia cunhada passar a cercar-la aquiu, responec Levin.
Se hec un aute silenci.
Era mair e es hilhs escambièren ua lucada.
Eth portièr, en botar-li er abric, li preguntèc: “A on pare eth senhor en Moscòu?”.
Se consolèc, totun, que toti hègen visites coma aquera.
Auie aquiu ua nombrosa assisténcia, e s'i vedie a lèu tota era nauta societat.
Quan acabèc era lectura e eth Comité s'amassèc entà tractar diuèrses qüestions, Levin trapèc tanben a Svajsky, que lo convidèc a vier ena Societat d'Agricultors, a on, sivans eth, se daue tanben aqueth dia ua conferéncia de gran interès.
Trapèc, tanben, a Esteva Arkadievic, que venguie des corses de shivaus e a d'auti coneishudi sòns, que damb eri conversèc sus era conferéncia, sus ua naua òbra de teatre que venguie d'estrear-se e sus un procés qu'apassionaue ara gent, e qu'a prepaus d'eth, dilhèu per tòrt der espisament que començaue a experimentar, cometèc ua errança que, dempús, se n'auec de plànher.
En tot comentar era pena impausada a un estrangèr jutjat en Russia e parlar de qué serie injust castigar-lo damb era expulsion deth país, Levin repetic aguesta frasa, qu'auie entenut anterioraments ena conversacion damb un coneishut:
E dempús se'n brembèc encara qu'aguest pensament, qu'eth auie presentat coma pròpi, ère cuelhut d'ua fabula de Krilov, e qu'eth coneishut que d'eth l'auie entenut, ath sòn torn, l'auie recuelhut d'un article publicat en un jornau.
Levin non auie estat aquiu deth temps que, en auer ja gessut dera universitat, se demoraue en Moscòu e frequentaue era nauta societat.
Se'n brembaue peth menut deth locau, de com èren dispausades totes es dependéncies; mès se n'auie desbrembat totafèt dera impression qu'abantes li costaue.
Segur d'eth madeish e sense trantalhar, arribèc en pati, ample, semicircular e, deishant eth coche de loguèr, pugèc era grana escala.
Quan lo vedec eth portièr, de flambant unifòrme damb banda ampla, li dauric era pòrta sense hèr bronit e lo saludèc.
Levin vedec ena portaria es esclòps e abrics des membres deth Cercle, que, fin finau!, auien comprenut que còste mens trabalh des.hèir-se d'aqueres pèces e deishar-les baish, en sauva-ròbes, que pujar damb eres en solèr de naut.
De seguit entenec era campanada misteriosa que sonaue tostemp en pujar era escala, de moderada penent e caperada damb un ric tapís.
Vedec en soleret era estatua, que rebrembaue pro ben, e ena pòrta de naut, ar aute coneishut e ja envielhit tresau portièr, damb era liurèa deth Cercle, que tostemp daurie era pòrta sense pressar-se, mès sense tardança, en tot examinar de naut en baish ath qu'arribaue.
E Levin sentec de nau era sensacion de repaus, de tranquillitat, de benèster qu'experimentaue tostemp, hège ans, en entrar en Cercle.
Hètz eth favor de deishar-me eth chapèu, li didec eth portièr, en veir qu'auie desbrembat aqueth costum deth Cercle de deishar es chapèus ena portaria.
Que ja hè temps qu'eth senhor non a vengut per aciu…
Eth Prince vos inscriuec ager.
Eth prince Esteva Arkadievic encara non a arribat.
Eth portièr coneishie non solet a Levin, senon, tanben, a toti es sòns parents e amics, e de seguit l'anèc nomentant, d'entre eri, a toti es que se trapauen aquiu en aqueth moment.
Dempús d'auer passat pera prumèra sala, qu'en era i auie grani paravents, e pera cramba dera dreta, a on ère seigut eth vendeire de fruts, e auançar a un vielh qu'anaue tot doç, entrèc en minjador, plen d'animositat e rambalh.
Levin passèc peth dauant des taules, lèu totes ja ocupades, guardant as assistents.
D'aciu e d'enlà se vedien era gent mès diuèrsa, joeni e vielhs, es uns intims, es auti coneishudi.
Non i auie ne un solet ròstre emmaliciat ne preocupat.
Aquiu que i ère Sviajsky, e Scherbazky, e Neviedovsky, e eth vielh Prince, e Vronsky, e Sergi Ivanovic.
A!, per qué i as estat tant?, li preguntèc eth vielh Prince en tot hèr-li un copet corau ena espatla.
Com li va a Kitty?, higec, premanint eth tovalhon e calant-lo en trauc deth justet.
Qu'està ben.
Es tres dinen en casa.
Ve-t'en aquiu, en aquera taula, e tie de seguit eth lòc qu'ei vacant, didec eth vielh Prince virant eth camp.
E, damb gran suenh, cuelhec des mans deth lacai era sieta de sopa de lota.
Levin, vie aciu, lo cridèc ua votz alègra, d'un shinhau luenh estant.
Qu'ère Turozvin.
Après es espisantes convèrses d'aqueth dia, era vista d'aqueth amable libertari, que n'auie sentut tostemp simpatia e que li retiraue eth dia dera sua declaracion a Kitty, que i auie estat present, siguec entà Levin un motiu particular d'alegria.
Son es cagires entà vos e Oblonsky, que vierà ara madeish, li didec eth sòn ancian amic.
Eth militar que s'estaue arridolent, de pès, ère eth petersburgués Gagin.
Tutozvin les presentèc.
Oblonsky tostemp vie tard, didec ara seguida.
A!, aciu que i é!
As arribat ara?, preguntè Oblonsky en tot apressar-se ada eri e dirigir-se a Levin.
Adishatz!
As begut ja vodka?
Non?
Donques anem…
Levin se lheuèc e amassa damb Oblonsky, s'apressèc en ua grana taula, a on i auie entrelescades e garrafes plies de vodka e d'autes begudes.
Semblaue qu'entre dues dotzenes d'entrelescades de diuèrses classes, ja se podie alistar a gust; mès Esteva Arkadievic demanèc ua causa especiau, que de seguit l'ac hec a vier un des vailets.
Damb votz baisha, Gagin condèc ua des darrères anecdòtes de Sant Petersburg, que, encara qu'indecenta e simpla, ère tan divertida, que Levin s'estarnèc en ua fòrta arridalhada que tirèc era atencion des que s'estauen enes taules, autanplan es mès luenhantes.
Qu'a ua retirada a “aquerò precisaments non me shaute…” Coneishes aguest remoquet?, didec Esteva Arkadievic.
A!, qu'ei bon.
Hè-me a vier ua auta botelha, ordenèc ath vailet.
E gessec de condar era anecdòta.
De part de Pèir Illic Vinovsky, que vos demane qu'acceptetz, l'interrompec un vailet vielhet, en tot aufrir-li dues fines copes plies de bambolhós champanha.
Esteva Arkadievic cuelhec ua des copes e, guardant peth dessús era taula, escambièc ua guardada damb un òme cauvet, de ròia mostaha, que se seiguie ues taules mès enlà, e li hec, damb eth cap, un senhau d'arregraïment e salutacion.
Qui ei?, preguntèc Levin.
Lo trapères un dia en çò de mèn…
Non t'en brembes?
Ei un bon gojat.
Levin repetic eth gèst deth sòn cunhat e cuelhec era copa que l'aufrien.
Era anecdòta d'Esteva Arkadievic ère tanben divertida.
Levin ne condèc ua auta que tanben agradèc.
Dempús parlèren de shivaus, des corses que s'auien celebrat aqueth dia e dera brilhanta victòria tenguda per “Atlasny” de Vronsky, qu'auie guanhat eth prèmi.
Eth dinar se passèc damb tot aquerò tant agradiuaments entà Levin qu'a penes se n'encuedèc d'arren.
A!, aciu que i son!, didec Esteva Arkadievic, ja tara fin deth dinar, estirant era man, peth dessús dera cagira, a Vronsky e a un nau coronel dera Garda Imperiau que se dirigien entada eri.
Era alegria que regnaue en Cercle se miralhaue tanben en ròstre de Vronsky que, plan animat, s'emparèc ena espatla d'Esteva Arkadievic e li didec quauquarren ena aurelha.
E damb eth madeish arridolet alègre l'aufric era man a Levin, que l'ac sarrèc efusiuaments.
Sò plan content de trapar-vos de nau, didec Vronsky.
Aqueth dia, eth des eleccions, vos cerquè, mès me dideren que ja auíetz partit.
Òc, partí aqueth madeish dia, contestèc Levin.
Ara madeish que parlàuem deth vòste shivau, seguic.
Vos feliciti.
Vos tanben auetz shivaus, non?
Non, eth mèn pair n'auie, mès jo non.
Mès me'n brembi e me'n sai d'eri.
A on as dinat?, li preguntèc Esteva Arkadievic a Vronsky.
Èm ena dusau taula.
Darrèr es colomnes.
Que l'an hestejat, didec eth coronel.
Guanhèc eth dusau prèmi der Emperaire.
S'auessa jo tanta sòrt damb es cartes coma eth damb es shivaus…
Mès, que sò en tot pèrder un temps preciós.
Me'n vau entara “sala infernau”, higec.
E s'aluenhèc dera taula.
Ei Jachvin, contestèc Vronsky a Turozvin, que l'auie preguntat se qui ère aqueth cap militar.
E se seiguec ath cant d'eri, ena cagira que i auie vacanta.
Ja siguesse pera impression que li costèc eth Cercle, o peth vin qu'auie begut, Levin se sentie erós.
Comencèc damb Vronsky ua animada convèrsa sus shivaus e se sentec encara mès erós en verificar que non experimentaue cap animositat contra eth.
Enquia li didec, entre d'autes causes, qu'era sua hemna l'auie dit que l'auie trapat en çò dera princesa Maria Borisoyna.
A!, era princesa Borisoyna…
Qu'ei un encant!, comentèc Esteva Arkadievic.
E condèc ua anecdòta restacada ada era que hec arrir a toti.
Qué?
Auem acabat?, preguntèc Esteva Arkadievic.
Anem, donc, higec arridolent.
En deishar era taula, Levin se n'anèc, damb Gagin, entara sala de bilhards.
En salon gran trapèc ath sòn soèr.
Qué?
Qué te semble eth nòste temple der òci?, li preguntèc eth Prince en cuelher-lo deth braç.
Anem.
Haram ua lucada… haram un torn e tieram ua visita ath locau…
Òc, tanben jo auia aguesta intencion.
Me semble fòrça interessant.
Òc, entà tu ei interessant.
Ara, jo que ja è uns auti interèssi…
Quan guardes ad aguesti vielhets, solide te penses qu'an neishut atau, “ablasigadi”, didec eth Prince en tot mostrar-li un membre deth Cercle damb es pòts inferiors penjant e qu'en caminar a penes botjaue es pès, cauçadi damb sabates flexibles.
Qué vò díder “ablasigat”?
Qu'ei un maunòm que balham en Cercle, sabes?
Quan ena Pasca se jògue damb ueus, s'aguesti tusten fòrtaments, demoren ablasigadi.
Atau èm nosati: a truca de frequentar eth Cercle mos anam “ablasigant”.
Coneishes ath prince Chechensky?
A tu, aquerò que te hè arrir, mès a jo non, pr'amor que, en tot guardar-les pensi que lèu lèu serè tanben jo un d'eri, higec.
E Levin comprenec peth ròstre deth sòn soèr qu'aguest li volie condar ua anecdòta divertida.
Non, non lo coneishi.
Com?
Non coneishes ath famós prince Chechensky?
Ben, qu'ei parièr…
Ei un òme que tostemp hè ath bilhard.
Hè tres ans non ère encara entre es “ablasigadi” e lançaue vantades, e cridaue “ablasigadi” as auti.
Mès un dia venguec en Cercle e eth nòste portièr, sabes?, Vasili, aqueth gròs, que li shaute tant dìder badinades; donques ben: eth prince Chechensky s'aprèsse ada eth e li pregunte: “Qué, Vasili, qui i a en Cercle?
An vengut ja quauqui uns des “ablasigadi”?
E eth nòste òme li respon: “Vos qu'ètz eth tresau”.
Qué te semble?
D'aguesta sòrta, parlant e saludant as amics e coneishudi que se trapauen, Levin, amassa damb eth Prince recorrec totes es sales: era grana, a on èren ja botades es taules, e s'auien organizat diuèrses partides damb es jogaires de tostemp; era sala des divans, a on se hège as escacs e a on ère Sergi Ivanovic, parlant damb un desconeishut; era sala des bilhards, qu'en un cornèr i auie un divan, qu'en eth, damb alègra companhia e beuent champanha, ère Gagin.
En tot sajar de non hèr bronit, entrèren ena escura bibliotèca, a on, près des lampes damb paralum, i auie seigudi un joen, damb era cara afogada e liegent un jornau darrèr er aute, e un generau cauvet que semblaue fòrça interessat per çò que liegie.
Sigueren tanben ena sala qu'eth Prince cridaue “des sabents”.
Prince, vietz se vos platz.
Tot qu'ei ja prèst, li didec en aqueth moment un des companhs de diversions.
E eth Prince se n'anèc damb eth sòn companh de reünion.
Levin se seiguec e se botèc a rebrembar totes es convèrses qu'auie auut pendent eth maitin; mès se sentec engüejat; e, en tot lheuar-se, ath mès córrer, gessec ara cèrca d'Oblonsky e Turovzin pensant que damb eri trapàrie aumens esvagament.
Que non ei qu'era s'engüege, mès aguesta posicion tant indefida… entenec Levin en passar.
Volec aluenhar-se, mès Esteva Arkadievic lo cridèc.
Levin!, sorrisclèc, damb es uelhs umetejadi, coma solie tier-les tostemp que beuie fòrça o ère esmoigut.
Aguest còp, era causa ère, totun, ua auta.
Levin, non te'n vages, e li sarrèc ad aguest fòrtaments eth braç pr'amor d'empedir-li que partisse.
Ei eth mèn amic mès sincèr e mielhor, li didec dempús a Vronsky.
Tu tanben m'ès entà jo fòrça estimat.
E voi que vos hescatz boni amics, pr'amor qu'es dus ètz persones excellentes.
Per qué non?
Sonque mos manque punar-mos, didec Vronsky damb bontosa e trufaira arridalha, balhant era man a Levin, qu'eth sarrèc afectuosaments, fòrtaments, tant que didie:
Me n'alègri, me n'alègri fòrça.
Gojat!
Hè-mos a vier ua botelha de champanha, ordenèc Esteva Arkadievic ath vailet.
Jo tanben me n'alègri fòrça, didec Vronsky.
Sabes?
Levin non coneish a Anna, didec Esteva Arkadievic a Vronsky.
E jo lo voi hèr a vier en çò de tòn pr'amor de presentar-les e que se coneishen.
Ei pòssible?, didec Vronsky.
Anna se senterà plan contenta…
Jo vieria damb vosati, tanben, entà casa, mès me preocupe Jachvin.
M'estarè aciu enquia qu'acabe eth sòn jòc.
E qué, va mau?
Va perdent, coma tostemp, e sò eth solet que lo pòt contier.
Qué?
Hèm ua partida?, prepausèc Esteva Arkadievic.
Levin, vòs jogar?
Plaça es boles, ordenèc ath mercador.
Que ja hè estona que son plaçades, contestèc aguest que, plan que òc, auie ja plaçat es boles en triangle e s'entretenguie en hèr redolar era vermelha.
Ben; vam a jogar.
Dempús dera partida Vronsky e Levin se seigueren ena taula, ath costat de Gagin, e Levin, en tot acceptar era prepausa d'Esteva Arkadievic, se metec a hèr as cartes afustant as asi.
Vronsky ère seigut ath cant dera taula, entornejat de coneishudi que de contunh li venguien a parlar o anaue, de quan en quan, ena “sala infernau”, pr'amor de veir se com l'anaue eth jòc a Jachvin.
Levin, dempús era fatiga cerebrau qu'auie sentut peth maitin, experimentaue ara ua sensacion agradiua de repaus.
Eth hèt de non sénter ja animositat contra Vronsky, lo hège senter-se erós, e ua impression de tranquilitat e de plaser negaue de contunh eth sòn esperit.
Acabada era partida, Esteva Arkadievic l'agarrèc deth braç.
Vam a veir a Anna?
Ara madeish, non?
Era que serà en casa.
Ja hè temps que li prometí que vieries a tier-li ua visita.
A on vas aguesta net?
De vertat qu'entà nunlòc.
L'è prometut a Sviajsky vier ena Associacion d'Agricultors.
Mès qu'ei parièr.
Podem anar a veir a Anna.
Fantastic!
Anem.
Ve-te'n a veir s'a arribat eth mèn coche, l'encarguèc Esteva Arkadievic ath vailet.
Levin s'apressèc ena pòrta, paguèc era escomesa perduda enes asi (quaranta robles); paguèc d'ua manèra particularaments misteriosa, es despenes qu'auie hèt en Club, qu'eth vailet vielhet que s'estaue ena pòrta coneishie, e botjant fòrça es braci, a trauèrs de diuèrses sales, se filèc de cap ara pòrta.
Eth coche d'Oblonsky!, sorrisclèc, damb votz de baish prigond, eth portièr.
Arkadievic pugèren en eth e s'endralhèren de cap ara casa d'Anna.
Sonque un moments mès, tant qu'eth coche gessie deth portau, li tardèc a Levin era sensacion de benèster qu'auie experimentat en Cercle.
A penes eth car gessec en carrèr e sentec es bassacades que hège rodant per un pasiment desparièr, e entenec es crits d'un menaire de loguèr que se crotzèren, e percebec, ara lum teunha des fanaus era aficha ròia d'un cafè e botiga de viures, aquera sensacion de plaser s'esbugassèc.
Qué diderie Kitty sus açò?
Sabes pas se guaire m'alègri que vengues a veir a Anna.
Sabes?
Dolly hège ja temps qu'ac desiraue.
Lvov siguec ja en çò de sòn e ara la visite de quan en quan.
Encara que sigue era mia fraia, que posqui díder qu'ei ua hemna intelligenta e agradiua, fòrça interessanta.
Era sua situacion, totun, qu'ei fòrça penibla, sustot ara…
E per qué n'ei sustot ara?
Perque amiam endauant ues negociacions damb eth sòn marit pr'amor de formalizar eth divòrci.
Eth que i é d'acòrtd, mès i a complicacions per çò deth sòn hilh.
E er ahèr, que li calie èster acabat en pòc de temps, se tarde ja mès de tres mesi.
Tanlèu s'acabe çò deth divòrci, Anna se maridarà damb Vronsky.
Be n'ei de pèc aguest costum ancian d'acodir un e un aute còp as cantics!
Arrés cre ja en divòrci, Anna s'està en Moscòu.
Aciu toti les coneishen ada eth e ada era.
E non va entà nunlòc, ne ve a parents ne a amigues, exceptat de Lvov e Dolly, pr'amor que, sabes?, aguestes causes shorden era felicitat dera gent.
Alavetz, maridada ja damb Vronsky, era posicion d'Anna serà tan regulara coma era tua e era mia.
E quina n'ei era causa d'aguestes complicacions?, preguntèc Levin.
A!, qu'ei ua istòria longa e engüegiua.
Tot ei tan pòc clar, indefinit…
Çò de certan ei que, tant que demore, Anna non vò que la tracten solet per pietat.
Enquia e tot aguesta pèga dera princesa Barbara se n'a anat dera casa en tot considerar inconvenenta era sua preséncia en era.
E ja veiràs se com a apraiat era sua vida damb tranquillitat e dignaments.
Entara quèrra, peth carrèr petit, dauant dera glèisa, ordenèc Esteva Arkadievic en tot trèir eth cap pera hiestreta.
Ò!, quina calor!, didec ara seguida.
E, maugrat eth hered (dotze grads jos zèro), hec entà darrèr era sua pelissa, qu'amiaue ja pro descordada.
Mès Anna a, sivans creigui, ua hilha, didec Levin.
Aquerò tanben la deu tier ocupada fòrça.
Te penses que totes es hemnes les cau èster femèles, couveuses, repliquèc Esteva Arkadievic, que les cau passar-se tota era vida ath cant des sòns hilhs?
Non.
Anna elève e eduque ara sua hilha, e, çampar, d'ua manèra excellenta, mès non ei aguesta era sua ocupacion principau.
Prumèr de tot, Anna escriu.
Ja veigui qu'arrisses ironicaments, mès non n'as eth perqué.
Escriu un libre entà mainatges.
Non ne parle ad arrés d'açò, mès a jo me l'a liejut e jo l'è hèt a vier eth manuscrit a Vorkuev.
Sabes a qui voi díder?
Er editor aguest que me semble que tanben escriu.
Qu'ei un òme que se'n sap d'aguestes causes e m'a dit qu'era òbra ei interessanta.
Non te penses, per açò, qu'Anna ei ua escrivana.
Arren d'aquerò.
Abantes qu'arren ei ua hemna de gran còr…
Ja la veiràs…
Ara tie recuelhudi ena sua casa a ua mainada anglesa e ua familha sancera, que d'eri se n'ocupe era personauments.
Se tie, donc, ara filantropia?
Ja vòs veir en aquerò quauquarren dolent, non?
Non ei ua causa ar estil des “filatropics”, senon hèta de tot còr e ben.
Eri auien, o mielhor dit, Vronsky auie un entraïnador anglés, un òme plan entenut ena sua especialitat, mès un embriac, delirium tremens.
Venguec enquia tau punt de lordèra, qu'abandonèc ara sua familha, en tot deishar-la ena misèria.
Anna se'n sabec, s'interessèc per eri e a acabat en tot tier compde de toti.
Non solet les ajude damb sòs, senon qu'era madeisha ensenhe as mainatges eth rus pr'amor de qué posquen vier en collègi, e ara mainada la recuelhec ena sua casa…
Ja la veiràs.
Ena nèira dera casa i auie ua luja.
Sense preguntar ar òme que les daurie era pòrta s'ère o non Anna en casa, Oblonsky entrèc en prumèr vestibul.
Levin lo seguie, en tot dobtar encara s'obraue ben, vient aciu.
En guardar-se en miralh, vedec qu'ère fòrça sufocat.
Un còp en solèr superior, Oblonsky preguntèc ath vailet, que lo saludèc coma a ua persona dera casa, se qui i auie de visita damb Anna Arkadievna e aqueth li responec qu'eth senhor Vorkuev.
A on son?
En burèu.
En trauessar eth petit minjador, de parets de husta escura, Estevan Arkadievic e Levin entrèren en ua estança fèblaments illuminada per ua lampa qu'eth sòn paralum amortesie lèu tota era lum.
Ua auta lampa damb reflector ère fixada ena paret e illuminaue un retrait de hemna, pintat ar òli e de mida naturau, que tirèc de seguit era atencion de Levin.
Qu'ère eth retrait d'Anna Arkadievna hèt en Italia peth pintor Mijailov.
Mentretant, Levin seguie ath dauant deth quadre, fascinat, sense poder deishar-lo de uelh.
Ère admirat e esmoigut enquiath punt de desbrembar-se'n d'a on ère e de non enténer as que parlauen près d'eth.
Çò qu'auie ath sòn dauant non li semblaue un quadre, senon ua hemna viua, deliciosa, damb preciosi peus neri retortilhadi; beròies espatles e braci descubèrts; leugèr e embelinaire arridolet enes sòns fini pòts, vermelhs e ombrejadi per un leugèr pelhason; ua hemna, a tot darrèr, que semblaue guardar-lo doça e dominadora, damb uelhs soniadors que lo trebolauen.
Ère possible qu'aquera beròia creatura existisse de vertat?
M'alègri fòrça dera vòsta visita, li didec Anna Arkadievna en gésser ath sòn encontre.
Era sua actitud e es sòns gèsti èren desparièrs des que i auie en retrait, mès era madeisha expression en ròstre e era madeisha beresa que tan ben auie sabut captar eth pintor.
Anna Arkadievna non l'amaguèc a Levin era alegria qu'experimentaue en veder-lo.
E ena manèra qu'era li balhèc era man, ena forma que li presentèc a Vorkuev e li mostrèc ara mainada (plan polida, de peus roiencs), qu'ère seiguda aquiu, hènt labor, cridant-la “era sua petita e estimada protegida”, en tot aquerò, Levin arreconeishec es formes qu'autant lo miralhauen d'ua hemna de gran mon, tostemp tranquilla e naturau.
M'alègre fòrça era vòsta visita, repetic.
E enes sòns pòts, aguestes paraules tan simples, vengueren a èster entada eth d'ua significacion especiau.
Ja vos coneishia hè fòrça temps, seguic Anna, en tot dirigir-se a Levin, e vos estimi pera vòsta amistat damb Stiva e pera vòsta hemna.
La tractè plan pòc de temps, mès me deishèc era impression d'ua polida flor, precisaments d'ua flor.
E lèu sera mair!
Anna parlaue damb assopliment, sense pressar-se, guardant ja a Levin, ja a sa frair.
Levin comprenec que produsie en eth ua excellenta impression, se sentec desliurat e erós e li parlèc damb naturalitat, agradiuaments.
Li semblaue que la coneishie dès era mainadesa.
Ivan Petrovic e jo mos auem demorat aciu en burèu de Vronsky entà poder humar (didec Anna a Esteva Arkadievic, que li demanèc se les ère permetut de humar).
E, guardant a Levin e sense demanar-li se humaue o non, cuelhec ua luxosa portacigarretes e l'aufric ua cigarreta.
Com te va aué?, li preguntèc eth sòn frair.
Arren…
Nèrvis…
Coma tostemp.
Non ei vertat qu'aguest retrait ei ua òbra mèstra?, preguntèc Esteva Arkadievic a Levin, en veder-lo campar eth quadre.
Non è vist ena mia vida un retrait mielhor, responec Levin.
S'i retire fòrça, vertat?, didec Vorkuev.
Levin comparèc eth retrait damb er originau.
Daria Alexandrovna, mès precisaments en aqueth instant era li didec:
Ara madeish parlàuem damb Ivan Petrovic des darrèrs quadres de Vaschenkov.
Les auetz vist?
Òc, les è vist, responec Levin.
Ò!, desencusatz-me, vos è interromput…
Vos volíetz díder…
Levin hec era pregunta qu'auie pensat sus Daria Alexandrovna.
Anna contestèc que hège pòc de temps que Daria Alexandrovna l'auie visitat.
Plan que, quan siguec aciu, semblaue fòrça desengustada de çò que l'arribaue a Gricha en collégi.
Çampar, eth mèstre de latin ère pòc just damb eth mainatge, higec.
Levin entornèc ena convèrsa sus es quadres de Vaschenkov.
Òc, è vist es quadres e non me shautèren, didec.
Ja non parlaue ara en tot torturar-se de contunh, tau qu'ac auie hèt aqueth maitin.
Cada paraula d'Anna aquerie entada eth ua significacion especiau.
E, se l'ère agradiu de parlar- li, escotar-la encara l'ère mès agradiu.
Parlèren des diretritzes que seguie er art; dera naua illustracion dera Biblia hèta per un pintor francés.
Vroskuev criticaue ad aguest pintor per sòn cru realisme.
Levin l'objectèc qu'aqueth realisme ère ua reaccion naturau e beneficiosa contra eth convencionalisme, qu'es francesi auien amiat er art enquia un extrèm que non auie amiat cap auta nacion.
E higec qu'es pintors francesi, en aquerò de non mentir, i vedien ja poesia.
Jamès ua idia espirituau expausada per eth l'auie costat autant de plaser coma aguesta.
Anna, en tot comprener-lo, se sentec encoratjada, l'aprovèc, e, arrint, didec:
Qu'arrisqui, coma s'arrís quan se ve un retrait plan semblable.
Çò que vos auetz dit ara caracterize complètaments er actuau art francés (era pintura e enquia era literatura: Zola, Daudet).
Dilhèu age estat tostemp atau.
Se comence per realizar es sues concepcions per miei de figures convencionaus, imaginàries; mès, dempús, totes es combinacion artificiaus, totes es figures imaginàries, acaben per fatigar, e alavetz se comencen a concéber figures mès justes e naturaus.
Aquerò ei vertat, didec Vorkuev.
Alavetz, vosati siguéretz en Cercle?, preguntèc Anna a sa frair.
Levin non entenec çò qu'Anna li didie en votz baisha a sa frair, ena aurelha, mès eth cambi que s'auie amuishat en sòn ròstre l'impressionèc.
Aqueth ròstre abantes tan polit ena sua tranquillitat, exprimic còp sec un curiosèr estranh e dempús ira e orgulh.
Mès aquerò se tardèc solet un instant.
Anna arroncilhèc es celhes coma se rebrembèsse quauquarren desagradiu.
Donques, a tot darrèr, aquerò non l'interèsse ad arrés, comentèc entada era.
E, en tot dirigir-se ara anglesa, li didec:
Please order the tea in the drawing-room.
Era mainada se lheuèc e gessec dera cramba.
Com l'an anat es examens?, preguntèc Esteva Arkadievic, senhalant ara petita.
Fòrça ben.
Qu'ei ua mainada intelligenta e a un plan bon caractèr, contestèc Anna.
Acabaràs estimant-la mès qu'ara tua pròpia hilha.
Qu'ei clar qu'aquerò ac ditz un òme.
En amor non i a mès e mens…
Ara mia hilha l'estimi damb un amor e ad aguesta damb un aute desparièr.
E jo digui a Anna Arkadievna, intervenguec Vorkuev, que s'era auesse botat ua centena part dera energia que tie entad aguesta anglesa, ena òbra comuna d'educacion des mainatges russi, aurie hèt ua grana òbra e utila.
Didetz çò que volgatz, jo que non posqui hèr aquerò.
Eth comde Alexei Kirilovic m'encoratjaue fòrça ad açò (e, en prononciar aguestes paraules, Anna guardèc timidaments e coma se l'interroguesse a Levin, que li contestèc damb ua guardada afirmatiua e respectuosa).
Eth Comde, coma digui, m'encoratjaue a tier-me dera escòla deth pòble e i sò anat diuèrsi còps…
Son fòrça simpatics, òc; mès non posqui interessar-me per eri.
Vos didetz: “energia”.
Era energia se base en amor e non ei possible aquerir amor ara valenta; non se pòt manar que s'estime.
Ad aguesta mainada li cuelhí estimacion sense saber jo madeisha perqué.
Anna guardèc de nau a Levin.
E eth sòn arridolet e era sua guardada li dideren claraments que parlaue solet entada eth, qu'avaloraue fòrça era sua opinion e que sabie per auança que se comprenien.
Vos compreni plan ben, didec Levin.
Ena escòla e en d'autes institucions semblables non ei possible botar eth còr e pensi que, plan per açò, totes es institucions filantropiques balhen tan maus resultats.
Anna arric.
Ò, òc, afirmèc dempús.
Per çò que hè a jo, jamès ac podí her.
Je n'ai pas le coeur assez large coma entà estimar a un asil complèt de mainatges, autanplan es dolents.
Cela ne m'a pas jamais reussi!
E ara, precisaments ara, quan tan de besonh me serie ua ocupacion quinsevolhe, ei quan mens posqui, didec damb ua expression malenconiosa e confiada, en tot dirigir-se a sa frair, encara que parlant en realitat damb Levin.
De ressabuda arroncilhèc es celhes e cambièc de convèrsa.
E vos se qué hètz?, didec en tot dirigir-se dubèrtaments ara a Levin, vos hèn a veir coma un mau ciutadan, mès jo è cuelhut tostemp era vòsta defensa…
E com me defeníetz?
Sivans es atacs…
Plan ben, voletz préner eth tè?
Anna se lheuèc e agarrèc un libre religat en marroquin.
Autrejatz-lo-me, Anna Arkadievna, didec Vrokuev senhalant eth libre.
Que se merite…
Ò, non!
Que non ei ben acabat…
Ja l'è parlat a Levin d'eth, didec Esteva Arkadievic ara sua fraia.
Non t'ac calie hèr.
Es mèns escrits son semblables ad aqueres cistalhes de husta que me venie Lisa Markalova, hètes pes presoèrs.
A truca de paciéncia, aqueri malerosi hègen miracles, didec, en tot dirigir-se tanben ara a Levin.
E aguest desnishèc ua tralha naua en aquera hemna que tanta admiracion auie desvelhat ja en eth.
Ath delà d'èster intelligenta, espirituau e beròia, auie ua sinceritat admirabla que l'amiaue a non dissimular en arren tot çò que de penible auie era sua situacion.
Damb aguesta portadura semblaue encara mès beròia qu'abantes, mès aguesta expression ère naua, ère dehòra d'aqueth cercle d'expressions que miralhauen alegria e costauen felicitat e qu'eth pintor auie sabut reprodusir tan ben en retrait.
Levin guardèc un còp mès eth quadre, tant qu'Anna cuelhie deth braç a sa frair, e un sentiment de trendesa e de pietat, que lo suspreneren ada eth madeish, se desvelhec ena sua amna entad aquera hemna.
E l'enquimeraue autant çò que podessen parlar es dus frairs, que non atiège ad açò que Vorkuev li didie en aqueth moment sus es qualitats deth roman entà mainatges escrit per Anna.
Pendent eth tè seguic era convèrsa, agradiua e plia d'interès.
Non solet non i auec un moment de silenci, senon que, peth contrari, se passaue tant agradiua e rapidaments coma se les manquèsse temps entà díder tot çò que volien exprimir.
E tot çò qe didie Anna a Levin li semblaue interessant, e autanplan es racondes o comentaris de Vorkuev e Esteva Arkadievic aquerien entada eth ua prigonda significacion per çò der interès que metie en eri e es acertades observacions que hège.
Eth escotaue o parlaue, mès autanplan alavetz pensaue de contunh en era, ena sua vida interiora, e non la deishaue de uelh, en tot voler, pes sòns gèsti e era sua guardada, endonviar es sòns sentiments.
E eth, qu'abantes la jutjaue damb severitat, ara la justificaue e, ath madeish temps, la planhie; e era idia de qué Vronsky non arribèsse a comprener-la deth tot, li sarraue eth còr.
Qu'auien sonat ja es dètz dera net quan Esteva Arkadievic se lheuèc entà partir.
Vorkuev ja se n'auie anat).
A Levin l'auie passat eth temps tant agradiuaments, que li semblèc que venguien d'arribar e se lheuèc planhós.
Adishatz, didec Anna, en tot retier era man de Levin e guardar-li es uelhs damb ua guardada que lo trebolèc.
Sò plan erosa de qué la glace soit rompue.
Mès, ara seguida, era retirèc era sua man e arroncilhèc es celhes.
Didetz-li ara vòsta esposa, l'encarguèc a Levin, que l'estimi coma tostemp.
E que s'era non me pòt perdonar, li desiri que non me perdone jamès.
Entà perdonar qu'ei de besonh patir çò que jo è patit.
E d'aquerò desiri de tot còr que la desliure Diu.
Òc, l'ac diderè… l'ac diderè… repliquèc Levin rogint-se.
Qué t'a semblat?
Non t'ac auia dit?, preguntèc Oblonsky, observant qu'eth sòn cunhat ère complètaments dat ath rebrembe d'Anna.
Òc, responec Levin cogitós.
Ei ua hemna extraordinària.
Non solet ei intelligenta senon, tanben d'ua admirabla cordialitat.
La planhi damb tota era mia amna.
Ara, se Diu vò, tot que s'apraiarà.
E donques que ves se qué t'a passat en aguest cas, en avier non formes judicis per auança sus era gent, higec Esteva Arkadievic tant que daurie era pòrta deth coche.
E adishatz, se didec adiu, que vam per camins desparièrs.
Levin se filèc entà casa, qu'entrèc sense deishar de pensar en Anna, ena convèrsa tan simpla qu'auie auut damb era, en toti es cambis qu'auie campat ena sua fisionomia, ena sua situacion, que desvelhaue en eth ua pietat prigonda.
En entrar ena casa, Kuzmà li comuniquèc que Katerina Alexandrovna se trapaue ben, que hège pòc qu'auien partit d'aquiu es sues fraies, e l'autregèc dues cartes.
Era ua ère deth sòn encargat, Sokolov, que li didie que non auie venut eth horment pr'amor que l'aufrien solet cinc robles e miei e que non sabie d'a on podie trèir mès sòs; era auta carta ère dera sua fraia que li repotegaue qu'er ahèr non siguesse encara acabat.
Per çò des queishes dera sua fraia non desvelhèren en eth qu'aguest pensament: “Qu'ei extraordinari çò d'ocupat qu'auem aciu tot eth temps”.
E, dempús de decidir que se tierie ad aguest ahèr ath londeman, se dirigic de cap es crambes qu'ocupaue era sua esposa.
En totes eres, se cohessaue, auien tractat de qüestions que per eres non s'aurie interessat en d'autes escadences, mès que mès estant solet, en pòble, mès ara, aciu, l'auien resultat interessantes.
Sonque en dues ocasions trapaue auer hèt quauquarren que non lo satisfège deth tot: ua ère eth comparèr der esturion enes comentaris sus era pena impausada a un estrangèr; era auta ère “quauquarren non ben definit” qu'auie en aquera doça compassion o trenda afeccion que s'auie desvelhat en eth entà Anna.
Levin trapèc ara sua hemna trista e engüejada.
Eth repaish entre es tres fraies qu'auie estat animat, mès s'auien cansat de demorar-lo, e era animacion anèc queiguent enquia non saber se qué dider-se.
Dempús es fraies partiren, e Kitty se demorèc soleta damb es sòns pensaments, preocupada pera tira-longa deth sòn marit.
E tu qué as hèt pendent tot eth dia?, li preguntèc Kitty, guardant-lo enes uelhs, qu'en eri avertie ua cèrta ludentor sospechosa.
Ça que la, e pr'amor de non tier-lo ena sua efusion, simulèc e seguic d'aurelha damb ua doça arridalha d'aprovacion eth raconde de çò qu'auie hèt aquera net.
En Cercle me trapè damb Vronsky, expliquèc Levin, e m'alegrè de veder-lo.
Tot se passèc dera manèra mès naturau.
Ac comprenes, vertat?
Era tension qu'auie entre nosati qu'a deishat ja d'existir.
Ère ua situacion absurda que li calie acabar-se.
Non te penses tanpòc qu'ara saja de cercar era sua societat (e tant que didie aguestes paraules Levin se rogic, en tot pensar que “per non cercar era sua societat”) auie vengut a tier- li ua visita a Anna ena gessuda deth Cercle.
E didem qu'eth pòble beu!, exclamèc dempús.
Sabi pas se qui beu mès, s'eth pòble o era nòsta classa…
Eth pòble beu enes dies de hèsta, mès nosati…
Kitty entenie estranhada es incongruitats deth sòn marit.
E entà qué venguie aquerò de qué s'eth pòble beuie e es aristocrates beuien?
Qué les importaue ada eri?
Ada era, çò que l'interessaue ara ère saber-se'n per qué s'auie rogit, causa qu'auie vist pro ben.
E dempús a on sigueres?
Esteva Arkadievic me demanèc damb fòrça interés que li tenguessa ua visita ara sua fraia.
E en díder aquerò se rogic de nauèth e sentec qu'es dobtes sus s'auie hèt ben o mau visitant a Anna s'esbugassauen entà deishar pati ath convencement de qué auie obrat d'ua manèra inconvenenta.
Demori que non te'n hèsques de qué aja anat aquiu.
Arkadievic, e Dolly tanben ac desiraue, seguic Levin.
Ò, non!, didec era damb ua guardada que non predidie arren de bon.
Qu'ei ua hemna fòrça simpatica, digna de compassion, didec Levin en tot sajar de convéncer a Kitty.
Me balhèc entà tu un encargue esmovent.
E li didec es paraules que l'auie dit entara sua esposa.
Òc, òc, qu'ei clar.
Qu'ei ua hemna digna de compassion, didec Kitty damb votz indiferenta.
E, de seguit, li preguntèc: de qui as recebut carta?
Quan Levin se l'apressèc, era la guardèc damb tristor e se petèc en somics.
Qué ei aquerò?
Qué te cau?, preguntèc eth, que ja auie endonviat çò que “l'arribaue”.
T'as encamardat d'aguesta mala hemna, didec Kitty entre somics.
T'a embelinat…
Ac è vist enes tòns uelhs…
Òc, òc…
Se qué se pòt passar d'aquerò?
As anat entath Cercle…
As begut…
As hèt as cartes…
E dempús as anat…
A on as anat!…
Non, ane- mo'n d'aciu…!
Aquerò que non se pòt tardar!
Jo me'n vau deman madeish!
Pendent ua estona Levin sagèc de solatjar-la sense capitada.
Non ac artenhec que prometent-li que non vierie mès a veir a Anna, qu'era sua perniciosa influéncia amassa damb eth vin qu'auie begut, auien trebolat era sua rason.
Çò que mès sincèraments arreconeishec siguec, totun, que víuer tant de temps en Moscòu, tengut solet a conversar, a humar en excès, a minjar abondiuaments e a béuer encara mès abondiuaments, auien acabat de hèr d'eth un estupid.
E damb parièra sinceritat li prometec qu'arren d'aquerò se tornarie a passar.
Atau parlèren enquia nautes ores dera net.
Encara qu'inconscientaments (tau qu'ac hège tot enes darrèri tempsi), Anna auie hèt pendent tota era net tot çò que podec pr'amor d'encamardar a Levin.
Se'n sabie qu'ac auie artenhut, autant que n'ère possible, en ua net, e tractant-se d'un òme maridat e aunèst encamardat dera sua hemna.
Tanben eth l'auie shautat e, a maugrat dera grana diferéncia qu'auie entre Vronsky e Levin, eth sòn tacte de hemna l'auie permetut desnishar en ambdús aquera tralha comuna que gràcies ada era Kitty s'auie podut sénter atirada pes dus.
E, ça que la, a penes s'auec dit adiu, Anna deishèc de pensar en eth entà pensar en Vronsky de nau.
Un solet pensament la perseguie d'ua manèra obsessiua: “Se tau efècte costèc en un òme maridat”, se didie, “e encamardat dera sua hemna, per qué sonque eth se mòstre tan hered damb jo?
Jo sai qu'Alexei m'estime”, seguic pensant.
Per qué non a estat aciu en tota era net.
Encarguèc a Stiva que me didesse que non podie deishar a Jachvin en sòn jòc…
Qu'ei qu'ei un mainatge, aguest Jachvin?
Supausem que sigue atau, pr'amor qu'eth jamès mentís, ça que la, laguens d'aguesta vertat que i a ua auta causa.
Profite totes es escadences entà demostrar-me que tie d'autes obligacions que l'empedissen èster damb jo mès temps.
Sai qu'ei atau e i sò cossent…
Mès, entà qué aguesti talents entà dider-m'ac?
Me vò hèr compréner qu'eth sòn amor entà jo non li a de talhar era sua libertat?
Plan, donc.
Que non n'è besonh de taus demostracions; çò que cau que me demòstre ei eth sòn amor.
Qu'aurie de compréner guaire n'ei de penibla era mia vida aciu en Moscòu.
Ei açò víuer?
Non, que non viui; passi eth temps en tot demorar aguesta resolucion que jamès acabe de vier.
Un aute còp sò sense responsa!
Stiva ditz que non pòt vier en çò d'Alexei Alexandrovic, e jo non posqui escríuer de nau.
Non posqui hèr arren, non posqui començar arren entà gésser d'aguesta situacion.
Sonque me posqui hèr a vier petiti esvagaments (era familha anglesa, liéger, escríuer) entà hèr passar eth temps, pr'amor que tot aquerò non ei senon ua enganha, coma era morfina.
Vronsky li calerie auer pietat de jo”, acabèc.
E lèrmes de compassion pera sua pròpia sòrt li neguèren es uelhs.
Entenec era nerviosa campanada de Vronsky, e, ath mès córrer, se sequèc es lèrmes, se seiguec en un fautulh ath cant dera lampa, dauric un libre e simulèc liéger pr'amor qu'eth se pensèsse qu'ère tranquilla.
Era se planhie d'era madeisha, mès non volie de cap manèra era compassion d'eth; d'eth solet volie amor.
Non volie tanpòc lutar, mès, sense voler, se plaçaue en postura de combat.
Non t'as engüejat?, li preguntèc eth, en tot apressar-se a Anna, encoratjat e alègre.
Be n'ei de terribla era passion deth jòc!, comentèc dempús.
Non, non m'è engüejat, responec Anna.
Ja hè temps qu'aprení a non engüejar-me en aguestes longues demores.
Ath delà, an estat aciu Stiva e Levin.
Òc, me dideren que vierien a tier-te ua visita.
T'a shautat Levin?, preguntèc Vronsky en tot sèir-se ath costat d'Anna.
Fòrça.
Hè pòc que se n'an anat.
Qué a hèt Jachvin?
Ara prumeria guanhèc dètz-e-sèt mil robles.
Lo cridè pr'amor qu'abandonèsse eth jòc.
Lèu se decidic, mès, dempús tornèc a jogar, e ara ei en tot pèrder.
Alavetz, entà qué te demorères aquiu?, didec Anna, lheuant era vista entada eth.
L'as dit a Stiva, seguic, que te demoraues aquiu entà evitar que Jachvin joguèsse massa, e se passe qu'açò non ei vertat, que solet siguec ua desencusa, donques qu'ara l'as deishat jogant e perdent, ath delà.
Vronsky responec heredaments e damb fermetat:
Prumèr, non l'è demanat a Stiva que didesse arren.
Dusau, jamès digui çò que non ei vertat.
E tresau e mès important: auí talents de demorar-me en Cercle e m'i demorè.
E après un brèu silenci higec:
Anna, se per qué aguesti repotecs?
E s'inclinèc entada era e l'estenec, dubèrta, era sua man dreta en tot demorar qu'era botarie es sues entre aquera.
Plan que òc: t'as volut demorar aquiu e t'i as demorat.
Hès tot çò que vòs.
Qu'està ben.
Mès, entà qué m'ac dides?
Entà qué?, didec mès encoratjada cada còp.
Dilhèu te discutís quauqu'un es tòns drets?
Se vòs auer era rason, demora-te damb era.
Entà tu qu'ei ua qüestion de testudaria, didec Anna, còp sec, en trapar ua paraula que definisse justaments es pensaments e eth sénter de Vronsky, un qualificatiu entad aquera expression deth sòn ròstre que tan l'irritaue.
Entà tu se tracte solet de gésser venceire en aguesta luta damb jo, tant qu'entà jo…
La neguèc ua immensa compassion per era madeisha, e, lèu plorant, contunhèc:
Se sabesses çò que represente tot açò entà jo!
Se podesses compréner çò que signifique entà jo era tua ostilitat, aguesta ostilitat qu'ara, en aguest moment, senti tan crudèuments!
Me trapi ath cant d'un gran malastre e me hè pòur de jo madeisha!
Anna se virèc d'esponera entà amagar es sòns somics.
Mès, a qué te referisses?, preguntèc Vronsky orrificat des sòns pensaments.
E, espaurit dauant era desesperacion qu'era l'amuishaue, se l'apressèc de nau, li cuelhec era man, amorassant-la, e en tot inclinar-se, l'ac punèc.
Dempús li didec corauments, hènt un esfòrç entà convencer-la:
De qué te planhes?
Dilhèu cèrqui diversions dehòra de casa?
Qu'ei que non hugi deth tracte damb d'autes hemnes?
Sonque mancarie aquerò!, sorrisclèc Anna.
Donques ditz-me: qué me cau hèr entà que sigues contenta?
Sò prèst a hèr tot çò que me digues pr'amor de qué sigues erosa, didie Vronsky.
Que haria tot çò que siguesse, Anna, entà desliurar-te des tues penes!
Que non ei arren… non ei arren…, didec era, en tot senter-se erosa de nauèth.
Ne jo madeisha sai se qué voi…
Dilhèu era solitud…
Es nèrvis…
Mès non ne parlem mès d'aquerò (e cambièc era convèrsa sajant de dissimular era victòria artenhuda).
Com an anat es corses?
Non m'as condat arren encara.
Vronsky demanèc eth sopar e se botèc a condar es incidéncies des corses de shivaus, mès peth sòn ton e es sues guardades, que se hègen cada còp mès heredes, Anna comprenec que, a maugrat dera sua precaucion, Vronsky non li perdonaue era derròta patida, que tornaue a campar en eth aqueth sentiment de testudaria que contra eth anaue pelejant.
Semblaue autanplan qu'ère mès hered e dur qu'abantes, coma empenaït d'auer- se deishat senhorejar per era.
Anna se'n brembèc des paraules que l'auien costat era capitada sus eth (“sò ath cant d'un gran malastre, e me hè pòur de jo madeisha”), mès comprenec qu'aguest recors ère perilhós, dilhèu contraprodusent, e se desistic de tier-lo un aute còp.
Anna percebie claraments en ambdús, ath còp deth sòn amor, un aute sentiment antagonic format per maufidances e dobtes en era e vams de libertat e volentat de domeni per part d'eth; e se maufidèc de poder dominar aqueth sentiment en era, e se'n sabie qu'eth tanpòc lo poirie dominar.
Tres mesi abantes, Levin non s'aurie creigut capable de dormir tranquil enes condicions que s'estaue ara (sens fin definida, desordenadaments, damb despenes superiores as sòns recorsi economics, embriagant-se coma ac auie hèt aquera net en Cercle, e, sustot, tient relacions amistoses damb er òme que, bèth temps a, era sua hemna auie estat enamorada).
L'aurie trèt eth sòn, tanben, pensar qu'auie visitat a ua hemna que consideraue coma ua hemna perduda, senter-se captivat per era, e l'ac aurie trèt, mès que mès, eth racacòr d'auer desengustat ara sua estimada Kitty.
Non, Levin abantes non aurie dormit tranquil damb eth pes de tot aquerò sus era consciéncia, mès aguesta net, ja siguesse peth cansament deth rambalh qu'auie auut pendent tot eth dia, ja per non auer dormit era net anteriora o pes efèctes deth vin, s'esclipsèc en un sòn prigond.
Tàs cinc dera maitiada, eth bronit d'ua pòrta que se daurie lo desvelhèc.
Kitty auie abandonat eth lhet.
Qué se passe, Kitty?, li preguntèc espaurit.
Qué hès?
Non se passe arren, contestèc Kitty en tot entrar ena cramba damb era lum alugada.
Me sentí un shinhau indispausada, expliquèc arrint e damb accent corau.
Qué, ja comence açò?
Mos cau anar a cercar ara lheuador?, preguntèc eth.
E comencèc a vestir-se ara prèssa.
Non, non, responec Kitty arrint.
E lo retenguec e l'obliguèc a calar-se de nau en lhet.
Que non ei arren, expliquèc.
Sentí un petit malèster.
Mès ja s'a passat.
A Levin l'ère sospechosa aquera tranquillitat ena respiracion, en tot semblar-li que Kitty hège esfòrci entà non aparéisher agitada, e sustot consideraue estranha era expression doça e animada qu'era, en tornar ena cramba, l'auie dit “non ei arren”, plan, pensaue eth, entà solatjar-lo.
Sonque dempús se'n brembèc der accent tranquil de Kitty e comprenec çò qu'auie passat ena amna dera sua hemna pendent aqueri moments qu'era, quieta mès damb era amna plia d'inquietuds, de dobtes, de temors, d'alegries e de patiments fisics, demoraue eth hèt mès trascendentau dera sua vida.
Tàs sèt sentec era man de Kitty sus era sua espatla e l'entenec díder quauquarren, encara que non lo comprenec, pr'amor que parlaue en votz baisha, damb un fèble mormolh, coma dobtant entre eth besonh de desvelhar-lo e era pietat de maumeter-li eth sòn tranquil que gaudie.
Kostia, non t'espaurisques, li didec, ara fin, mès me semble que te calerà manar a cercar a Elisabeth Petrovna.
Se te platz, non t'espaurisques.
Jo non è cap pòur, didec era en veir era cara d'espant de Levin.
E corauments li sarrèc era man contra eth sòn pièch e dempús se la hec a vier enes pòts.
Sabie çò que li calie hèr, s'auie d'ocupar de seguit de tot çò qu'ère de besonh entad aqueth moment, mès non se botjaue, non podie desseparar era guardada d'aqueth ròstre estimat que tanti còps auie campat.
Ara desnishaue en eth ua expression naua, pilho- malho d'ansietat e alegria.
Guaire miserable se consideraue, en brembar eth desengust qu'aquera madeisha net l'auie costat, en veder-la ara ath sòn dauant atau qu'ère en aqueth instant!
Eth ròstre de Kitty li semblaue mès beròi que jamès, alugat e entornejat de roiencs peus que s'escapauen dera sua còfa de net, radianta d'alegria e de resolucion.
Jamès aquera amna candida e transparenta se l'auie apareishut dauant es sòn uelhs damb tanta claretat, tota sancera e sense cap de vel, e Levin se sentie ath sòn dauant meravilhat e estonat.
Kitty lo guardaue damb un arridolet.
Còp sec, es sues celhes tremolèren, lheuèc eth capt e, en tot apressar-se ara prèssa ath sòn espós, lo cuelhec dera man, l'atirèc entada era, l'abracèc fòrtaments e lo punèc, estofant-lo damb eth sòn alend.
Deuie sénter fòrts dolors, e l'abraçaue coma cercant un calmant, e a Levin li semblèc, coma tostemps, qu'eth ère eth colpable d'aqueth mau fòrt.
Mès de seguit se n'encuedèc qu'aquiu non i auie colpable que castigar.
Jo manarè avisar a mama tant que tu corres a cercar a Elisabeth Petrovna…
Kostia!…
Non, non ei arren, ja s'a passat.
Se hec enlà de Levin entà apressar-se ath timbre e possèc eth boton.
Ara ja te'n pòs anar.
Pacha vierà de seguit.
Que ja sò ben, acabèc.
En moment qu'eth gessie per ua des pòrtes dera cramba, entraue era mossa de servici pera auta.
Se posèc e entenec se com Kitty balhaue ordes precises ara gojata e, amassa damb era, començaue a botjar eth lhet.
Levin se vestic e, tant qu'aganchauen es shivaus, pr'amor qu'en aquera ora non i auie coches de loguèr, pugèc ath córrer en dormitòri.
Entrèc ena cramba de puntetes (coma se l'amièssen damb ales, li semblèc).
Dues sirventes anauen d'un costat en aute dera cramba ocupades, cambiant de plaça causes e apraiant-les, tant que Kitty se passejaue en tot balhar ordes e sense deishar de hèr labor ath còp.
Ara vau en çò deth mètge.
An anat a cercar a Elisabeth Petrovna.
Totun açò, passarè jo per aquiu.
As besonh de bèra causa mès?, li demanèc.
Òc, òc…
Vè-te'n!
Quan trauessaue eth minjador, entenec un fèble gemèc que gessie deth dormitòri, e de nau se hec silenci.
S'arturèc, e, pendent ua longa estona, non podec compréner se qué se passaue.
E, botant-se es mans en cap, correc escales enjós.
En moments coma aqueth, d'incertitud e angonia, Levin dresbrembaue toti es sòn dobtes sus era existéncia de Diu e, en veder-se impotent, recorrie ath Totpoderós en tot demanar-li que l'ajudèsse.
Eth sòn excepticisme auie despareishut de pic dera sua amna, coma eth povàs balajat pera ventòria.
Eth non se sentie damb fòrces entà acarar com calie aqueth ahèr, e a qui podie recórrer mielhor qu'ad Aqueth qu'enes sues mans credie, ara, balhada ara qu'ère tot eth sòn amor, era sua amna e era sua pròpia vida?
Eth shivau encara non ère aganchat e Levin, damb era grana ansietat e tension nerviosa que lo senhorejaue, non volec demorar-se mès e comencèc a caminar a pè, encargant a Kuzmà que l'atrapèsse damb eth coche.
Ena cantoada se trapèc ua luja de loguèr deth servici de net que s'apressaue ath mès córrer.
Seiguda en era i auie Elisabeth Petrovna, damb ua capa de velot e era tèsta caperada damb un mocador de lan.
Laudat sigue Diu!, didec Levin damb alegria en reconéisher eth ròstre, petit e roienc dera lheuador, qu'era sua expression ère alavetz sevèra e enquia preocupada.
Gessec ar encontre dera luja e sense hèr-la parar, l'anèc seguint a pè sense deishar de córrer.
Sonque dues ores, didetz?
Sonque dues?, preguntèc era.
A Pèir Dmitrievic lo traparatz en çò de sòn, mès que non cau que s'esdegue.
A!, escotatz: entratz en ua farmàcia e compratz òpi.
Pensatz que tot se passarà ben?
Diu mèn, perdona-me e ajuda-mos!, exclamèc Levin.
En aqueth moment era sua luja gessie deth portau dera casa.
En un bot se placèc ath cant de Kuzmà e ordenèc ad aguest que l'amièsse en çò de Pèir Dmitrievic çò de mès lèu possible.
Eth mètge non s'auie lheuat encara.
Eth vailet, ocupat a netejar es veires des sues lampes de petròli e sense deishar eth sòn prètzhet, didec a Levin “qu'eth senhor s'auie calat tard a dormir e l'auie manat que non lo desvelhèsse.
Mès, me pensi que se lhèue d'ora”.
Tengut ath sòn trabalh, a penes l'auie guardat, e aquera atencion as lampes e era sua indiferéncia dauant es paraules de Levin, ara prumeria l'emmalicièren.
Mès reflexionèc de seguit e comprenec qu'arrés se'n sabie de çò que se passaue ath sòn laguens ne ère obligat a compartir es sòns sentiments, e se didec que, plan per açò, li calie obrar damb tranquillitat e fermetat pr'amor de trincar eth gèu dera indiferéncia des auti e arténher era fin que perseguie.
Donques qu'eth mètge encara non s'auie lheuat, Levin cambièc eth sòn plan.
Atau, donc, decidic manar a Kuzmà que venguesse, damb ua carta sua, a cercar a un aute mètge.
Eth anarie entara farmàcia pr'amor d'aquerir er òpi e se, en tornar, Pèir Dmitrievic non ère encara lheuat, sajarie arténher deth sòn vailet coma siguesse, de grat o ara valenta, que desvelhèsse ath sòn senhor e li balhèsse eth sòn encargue.
Ena farmàcia er emplegat botaue en uns pans azims cèrtes medecines que demoraue un menaire, e ac hège damb era madeisha atencion qu'eth vailet de Pèir Dmitrievic netejaue es lampes; e, damb era madeisha indiferéncia qu'eth vailet, li didec a Levin que non lo podie atier en aqueth moment, que se demorèsse.
Sajant de non emmaliciar-se ne pressar-se, Levin l'expliquèc ar emplegat entà qué n'auie besonh der òpi, li hec veir que se tractaue d'un cas d'urgéncia e li demanèc que se lo servisse çò de mès lèu possible.
Eth gojat consultèc en aleman a quauquarrés que se trapaue darrèr un paravent, e, en auer recebut eth consentiment d'aquera persona, cuelhec sense prèssa un salèr, vessèc ua petita quantitat deth contengut en un aute salèr petit, li botèc ua etiqueta, lo barrèc damb un ligam sagerat e, maugrat es indicacions e prèsses de Levin, se predèc a enfaishar-lo en un papèr.
Levin intranquil, nerviós, non podec tier ja mès aquera demora, agarrèc eth salèr des mans der emplegat e gessec dera farmàcia ath mès córrer, hènt quèir cagires, e barrant violentaments es granes pòrtes de veires.
Sense pressar-se, Levin treiguec deth sòn monedèr un bilhet de dètz robles, l'ac autregèc ath vailet, e prononciant es paraules tot doç, mès sense pèrder temps, l'expliquèc qu'eth sòn senhor (guaire gran e important li semblaue a Levin ara aqueth Pèir Dmitrievic, que tant insignificant auie vist tostemp!
Levin que passèsse ena sala de demora.
Pèir Dmitrievic!, Pèir Dmitrievic!
Per Diu!
Perdonatz-me e recebetz-me tau que sigats.
S'an passat mès de dues ores…
Lèu, lèu, responec era votz deth doctor.
Totun, persutèc:
Permetetz-me un moment.
Pèir Dmitrievic!, gessec de parlar de nau Levin, damb votz malerosa.
Mès, en aqueth moment, eth mètge, ja vestit e pientat, entrèc ena sala.
Bon dia!, lo saludèc eth doctor, balhant-li era man, e coma se se'n fotèsse d'eth damb era sua cauma.
Non vos esdeguetz.
Dempús, damb grana tranquillitat, li demanèc:
Ben, qué s'a passat enquia ara?
Non vos esdeguetz, òme, non vos esdeguetz, li didec eth doctor damb cauma.
Vosati que non vo'n sabetz d'aguestes causes…
A maugrat que seguraments non auratz besonh de jo, vos è prometut que vierè e vierè…
Mès que non i a cap de motiu entà pressar-se…
Seiguetz, se vos platz.
Voletz cafè?
Eth doctor lo comprenec e didec arrint:
Ja sai…
Ja sai se qué son aguesti casi, pr'amor que n'è assistit a molti e jo madeish è hilhs.
Nosati, es marits, èm en aguesti moments era gent mès bastrussa.
Eth marit d'ua des mies pacientes, normauments, quan vie era jasilha dera sua esposa, cor a refugiar-se ena bòrda.
Qué pensatz que se passarà?, Pèir Dmitrievic.
Pensatz que tot gesserà ben?
Tot que hè a pensar en ua erosa solucion.
Atau, donc, vieratz de seguit?, preguntèc, guardant damb ira ath vailet, que li hège a vier eth cafè ath doctor.
En ua ora.
Non, per Diu!, supliquèc Levin.
Eth mètge comencèc a préner eth sòn cafè, tant qu'eth caraue, intraquil e angoishat.
As turcs les estòven era codena.
Non auetz liejut es telegrames d'ager?, didec Pèir Dmitrievic tant que chaupaue, damb grana cauma, eth panet en cafè e se l'anaue minjant de man en man.
Non, que non posqui mès, exclamèc Levin, en tot lheuar-se d'un bot.
Atau, donc, vieratz en un quart d'ora?, tornèc a preguntar.
Mieja ora.
Prometut?
Levin arribèc en çò de sòn ath madeish temps qu'era Princesa, e es dus s'apressèren ena pòrta deth dormitòri.
Era Princesa auie lèrmes enes uelhs e es sues mans tremolauen.
En veder-la, l'abracèc e se metec a plorar.
Coma va aquerò, Elisabeth Petrovna?, preguntèc era Princesa ara lheuador, que gessie en aguest moment dera cramba de Kitty damb eth ròstre radiant encara que preocupada.
Tot se passe ben, didec era lheuador.
Mès persuaditz-la de qué s'estongue en lhet, higec.
Atau senterà mens eth dolor.
Quan Levin, en desvelhar-se aqueth maitin, comprenec qu'auie arribat eth moment dera jasilha, decidit a sostier eth valor dera sua esposa, s'auie prometut non pensar en arren, amagar es sues emocions e, mès que mès, era sua intranquillitat e era sua incertitud pendent es cinc ores que, sivans es expèrts, li calie tardar era pròva, e tier era animositat serena pr'amor de padegar-la e encoratjar-la damb era sua preséncia.
Mès, quan en tornar dera casa deth mètge vedec que Kitty contunhaue patint, comencèc a alendar e a lheuar es uelhs entath cèu, a crànher que non ac poirie sostier e se meterie a plorar o li calerie húger, e damb era guardada suplicanta repetic tu per tu es sues invocacions a Diu.
Se sentie desesperat.
Patie orriblaments en non veir era fin des dolors dera sua esposa.
Soent pensaue, compdant es palpitacions, qu'eth sòn còr crebarie, e sentie que se l'acabaue era sua paciéncia.
Totes es sues condicions normaus de vida, minjars, sauneis, suenhs, esvagaments (que d'eri credie Levin que non se'n podie estar), auien despareishut, non existien entada eth.
Perdec eth sens deth temps.
Aqueri moments que Kitty lo cridaue ath sòn costat e damb es sues mans sudoroses sarraue es sues damb gran afogament, damb fòrça extraordinària, e les ac deishaue dempús, damb ua expression d'agotament, li semblauen ores; o ben eth temps que li passaue sense senter-lo.
Levin s'estonèc quan Elisabeth Petrovna aluguèc era lum e en un relòtge que i auie darrèr un paravent, vedec qu'èren es cinc dera tarde.
Se l'auessen dit qu'èren es dètz deth maitin, madeish s'aurie estonat.
Avertie tan pòc eth pas deth temps coma çò qu'en eth se passaue.
Vedie eth ròstre de Kitty, ja excitat, ja estonat, o arridolent, o damb gèst de dolor.
Vedie tanben ara Princesa, alugada, angoishada, sense volentat, damb eth ròstre enquadrat de retortilhs blanqui, caperat de lèrmes que s'avalaue mossegant-se es pòts.
Vedie a Dolly e ath doctor, que humaue gròssi cigars, e a Elisabeth Petrovna, damb eth ròstre fèrm, decidit e tranquillizador; e ath vielh Prince, que se passejaue pera sala damb es celhes arroncilhades.
Mès Levin non se n'encuedaue de quan, cadun d'eri, entraue ena cramba, cambiaue de lòc o de postura, o se n'anaue.
Era Princesa tanlèu ère ena cramba damb eth doctor, coma en gabinet, a on auien botat era taula.
Se li hègen bèth encargue l'amiaue a tèrme inconscientaments.
Rebrembaue que l'auien manat entà bèth lòc e non podie saber entà qué, ne quan, ne a on auie anat.
Tanben, en un aute moment, l'auien manat hèr a vier ua taula e un divan ena cramba.
Ac auie hèt ara prèssa, e solet dempús se n'encuedèc de qué les auie hèt a vier entà passar eth era net.
L'auien manat tanben en dormitòri pr'amor de hèr-li a vier ara Princesa era Santa Imatge dera casulha d'argent daurada, e Levin, amassa damb era vielha crambèra dera Princesa, pugèc enquiath sagrari pr'amor de trèir era imatge e trinquèc era petita lampa.
Era vielha crambèra lo padeguèc d'aqueth accident e li balhèc in, respècte ar estat de Kitty.
Levin se hec a vier era Santa Imatge e la placèc suenhosaments en cabeç deth lhet dera sua hemna, darrèr es coishins.
Mès, a on, com e perqué auie hèt tot aquerò non ac rebrembaue.
Tanpòc comprenie per qué era Princesa li sarraue era man, lo guardaue damb compassion e li demanaue que se padeguèsse; per qué Dolly li demanaue que mingèsse; ne per qué eth mètge lo guardaue tan seriós e damb tanta pietat e li hège béuer ues gotes.
Sabie e sentie qu'ère ena madeisha situacion, en madeish estat d'inconsciéncia que hège lèu un an ena aubèrja d'aquera capitau de província, ath cant deth lhet de mòrt de sa frair Nicolàs.
Alavetz se tractaue d'ua mòrt e ara d'ua vida.
Mès, madeish qu'abantes, eth dolor, era alegria daurie ara ena vida vidanta de Levin ua clarulha qu'en era avertie quauquarren superior que non venguie de compréner mès que li quilhaue era amna enquia ua nautada que non auie arribat jamès e a on era sua rason non artenhie.
Pendent aqueres ores inacabables, Levin coneishec alternatiuaments dus desparièrs estats d'animositat: un, quan aluenhat de Kitty ère damb eth doctor, que humaue, un darrèr er aute, gròssi cigars, en tot amorta-les ath bord deth cendrèr, plen ja de cendre, o ben quan ère damb Dolly o damb eth Prince e parlauen de politica, dera malautia de Maria Petrovna o de quinsevolh aute tèma, en animada convèrsa.
En aqueri moments, Levin desbrembaue totafèt çò que li passaue ara sua esposa e sentie fèrm eth sòn vam e desvelhat eth sòn pensament.
Er aute estat d'esperit que l'arribaue ère quan se trapàue ena preséncia de Kitty, près dera sua coishinèra, se sentie un aute èsser complètaments desparièr: sentie coma s'eth sòn còr s'anèsse a tricar e pregaue de contunh.
Levin queiguie en madeish error: en entener-lo, hège un bot e corrie aquiu, damb era intencion de desencusar-se; dempús, peth camin, se'n brembaue de qué non ère eth causant d'aqueri patiments, e sentie talents de deféner e d'ajudar ara sua hemna.
En guardar-la vedie, ça que la, que l'ère impossible ajudar-la, s'orrificaue e clamaue un còp mès: “Senhor, perdona-me e ajuda-mos!”.
Coma mès temps se passaue, autant mès dolorós sentie Levin eth contrast d'aqueri dus sentiments; mès tranquil se sentie dehòra dera sua preséncia, enquiath punt de desbrembar-se'n de tot; e mès viu ère eth sòn sentiment d'impotència coma mès prigonds èren es patiments dera sua hemna.
Mès, a maugrat de tot, quan entenie era sua votz, corrie ath sòn costat pr'amor d'ajudar-la.
A viatges, quan lo cridaue, sentie ira e talents de repotegar-la, mès, en veir eth ròstre de Kitty somés e arridolent e enténer es sues paraules: “Com te tormenti, Kostia!
Perdona-me!”, Levin volie tier-se contra Diu; e en rebrembar a Diu, de seguit l'imploraue que lo perdonesse e l'ajudèsse.
Levin non sabie s'ère tard o d'ora.
Es candèles èren ja lèu consomides.
Levin, seigut près deth doctor, seguie d'aurelha ua anecdòta qu'aguest li condaue d'un barlòca magnetizador, e guardaue, ath còp, e damb mina distrèta, eth cendre que s'anaue formant en sòn cigar.
Ara escotaue es paraules deth doctor e les comprenie pliaments.
Còp sec s'entenec un crit que hec estrementir.
Eth crit ère tan terrible que Levin ne tansevolhe podec lheuar-se, coma d'auti viatges, en un bot, e córrer entara cramba, senon que se demorèc seigut, quiet, damb era alend bracada, guardant ath doctor interrogatiuaments e espaurit.
Pèir Dmitrievic, virant eth cap, parèc era aurelha.
Tot çò que se passaue ère tant extraordinari que ja arren podie suspréner a Levin.
E seguic seigut.
Mès, ara seguida, non podent-se, a maugrat de tot, explicar aqueth crit, se lheuèc e, de puntetes, entrèc en dormitòri, passèc peth darrèr d'Elisabeth Petrovna e era Princesa e se botèc en sòn lòc de tostemp, en cabeç deth lhet.
Non s'entenie ja cap crit, mès comprenec qu'aquiu, encara que non avertisse ne comprenesse arren, s'auie passat quauquarren extraordinari.
Eth ròstre d'Elisabeth Petrovna ère sevèr e palle; es sues maishères tremolauen leugèraments e es sòns uelhs èren tachadi en Kitty.
Eth ròstre congestionat, tormentat, dera sua hemna, caperat de sudor e damb ua guinsa de peu apegat en front, s'auie virat entada eth, cercaue era guardada deth sòn espós, e damb es sues mans, quilhades peth dessús deth lhet, li demanaue era sua man.
Non te'n vages…
Non te'n vages…
Jo non cranhi, jo non cranhi…, didec ara prèssa, cuelhent enes sues sudoroses mans es mans heredes deth sòn marit e apressant-les-se ena cara.
Mama…
Agarra es mies plendengues, que me shòrden…
Non te cau pòur…
Serà lèu, Elisabeth Petrovna?
Parlaue precipitadaments e damb era votz entrebracada.
Volie arrir, mès de pic eth sòn ròstre s'alterèc orriblaments e dera sua gòrja gessec un panteish orrible, fòrt, agudent e perlongat.
Non!, qu'ei terrible.
Vau a morir…
Vau a morir…
Vè-te'n, vè-te'n, didec a Levin.
E dera sua gòrja gessec un aute còp aqueth crit que hège estrementir.
Levin s'agarrèc eth cap damb es mans e gessec ath mès córrer dera cramba.
Non se passe arren, non se passe arren, tot qu'està ben, entenec díder a Dolly darrèr sòn.
Mès, a maugrat de çò que li didien, eth se pensaue que tot ère perdut.
Se demorèc ena cramba deth costat, en tot emparar era sua tèsta en cant dera pòrta.
Seguie entenent aqueth crit jamès escotat, semblable a un espantoriant idòl, e sabent que qui cridaue atau ère era sua Kitty.
Ja hège temps que, dauant tant de dolor, auie refusat eth sòn desir de tier un hilh.
Ara l'auie en òdi e non demanaue a Diu senon que sauvèsse era vida d'era; era soleta causa que desiraue ère que s'acabèssen es sòns patiments.
Qué ei aquerò, Diu mèn?
Doctor, qué ei aquerò?, didie Levin cuelhent-li era man ath doctor, qu'entraue en aqueth moment, ena cramba.
Ja s'acabe, didec eth doctor.
Dehòra de se, correc entara cramba, a on çò de prumèr que vedec siguec eth ròstre d'Elisabeth Petrovna, mès arroncilhat e sevèr qu'eth deth mètge.
Kitty, era sua estimada Kitty, non ère ja aquiu.
Ath sòn lòc i auie ua creatura tormentada, damb eth ròstre descompausat e terrible, que dera sua boca brotoauen sense pòsa crits estrementidors, e qu'ère impossible arreconéisher.
Es orribles gemècs sonèren sense pòsa pendent bèth temps, cada viatge mès estrementidors.
Mès còp sec, e coma s'auesse arribat ja eth darrèr limit, se deishèren d'enténer.
Levin non volie creir as sues aurelhes, mès eth dobte non ère ja possible: es gemècs s'auien acabat e solet s'entenie un leugèr bronit de ròba remoiguda e de respiracions fatigades e, fin finau, era votz de Kitty, era sua viua e doça votz, plea d'inefabla felicitat que didie: “ e s'acabèc!”.
Eth lheuèc eth cap damb temor.
E de ressabuda, en aqueth mon misteriós e terrible, tan luenh dera vida vidanta, qu'auie viscut aqueres darrères vint-e-dues ores, Levin se sentec transportat ath sòn mon de costum, ath sòn mon d'abantes, e qu'ara trapaue illuminat per ua lum de felicitat tan radianta que non la podec tier.
Lèrmes d'alegria li neguèren es uelhs, e es somics li gesseren damb tanta intensitat que secodiren tot eth sòn còs e pendent ua longa estona l'empachèren prononciar ua soleta paraula.
Ajulhat dauant eth lhet, botaue es sòns pòts sus es mans dera sua hemna e les punaue freneticaments, tant qu'era responie ad aguestes amorasses damb un movement fèble des sòns dits agotadi.
Mentretant, as pès deth lhet, entre es mans adreites d'Elisabeth Pedrovna, s'agitaue coma era lum trantalhanta d'ua lampa petita era fèbla ahlama d'aqueth èsser qu'ua segonda abantes non existie, mès lèu lèu harie a valer es sòns drets ara vida e engendrarie ath còp a d'auti semblables.
Viu!.
Viu!
E ei un maiatge!
Non vo'n hescatz, entenec Levin a Elisabeth Petrovna, que damb ua man pataquejaue leugèraments era espatla deth mainatge.
Mama, ei vertat?, preguntèc damb votz fèbla Kitty.
Li responeren solet es somics dera Princesa.
E en silenci, coma responsa indobtabla ara pregunta dera mair, s'entenec ua votz, plan desparièra des que parlauen, en ton baish, ena cramba deth costat.
Qu'ère eth gemèc deth que venguie de néisher.
Se un moment abantes l'auessen dit a Levin que Kitty s'auie mòrt e eth tanben, qu'èren es dus amassa ena glòria e auien hilhs qu'èren angels, e que Diu ère aquiu madeish, damb eri, eth que non aurie amuishat cap estranhesa.
Mès, ara, vengut ja en mon reau, hège esfòrci en sòn pensament pr'amor de non dobtar de qué era ère viua e sana e de compréner qu'aqueth èsser que sorrisclaue tan desesperadaments ère un hilh sòn.
Òc: Kitty ère viua, e es sòns patiments s'auien acabat, e eth ère infinitaments erós.
Tot aquerò ac comprenie damb claretat.
Mès, e eth mainatge?
Se qué ère eth mainatge?
D'a on e entà venguie?
Levin non podec assimilar aguest pensament en fòrça temps.
Li semblaue qu'aqueth èsser ère sobrèr.
Tàs nau deth ser, eth vielh Prince, Sergi Ivanovic e Esteva Arkadievic èren seigudi damb Levin e, en auer parlat ja sus era joena mair, parlauen ara de d'autes qüestions restacades ath cas.
Levin les seguie d'aurelha sense balhar-les cap atencion.
Tant que parlauen, eth se'n brembaue des temors e patiments qu'auie experimentat enquiath maitin d'aqueth dia.
Rebrembaue eth sòn estat dera vesilha, abantes que se passèsse arren de tot aquerò, e li semblaue que dès alavetz s'auien passat cent ans.
Se sentie en ua nautada inaccessibla que d'era volie baishar pr'amor de non ofensar, damb era sua manca d'atencion, ad aqueri que li parlauen.
Mès, tant que contunhaue aquera convèrsa restacada ara naua situacion dera sua familha, Levin non deishaue de pensar ena sua hemna, en estat dera sua santat; e pensaue tanben en sòn hilh, que dera sua existència, encara que sajant de convencer-se, dobtaue encara.
Aqueth mon femenin, que ja dès es sues nòces consideraue damb ua auta significacion, jos er aspècte de futures esposes, ara lo vedie a ua nautada tau, formada per mairs, que ne tansevolhe lo podie arténher damb era sua imaginaion.
Escotaue se com parlauen deth repaish qu'auien auut eth dia anterior en Cercle e, mentretant, pensaue: “Qué harà ara Kitty?
Serà en tot dormir?
Com se senterà?
Qué pensarà?
E, talhant de pic era convèrsa, se lheuèc e gessec dera estança.
Mana-me avís de se posqui vier a veder-la, l'encarguèc eth Prince.
Plan ben, ara, contestèc Levin sense arturar-se, e se filèc ara prèssa de cap ara cramba dera sua hemna.
Kitty non dormie.
Parlaue damb sa mair, en votz baisha, qüestions restacades ath batieg deth mainatge.
Mentretant, repausaue, apraiadi ja eth sòn ròstre e còs; pientada de nauèth, damb ua còfa blua celesta en tot curbir-li eth cap, es braci sus eth vanet e ajaçada doçaments en coishin.
En veir a Levin, que se demorèc ena pòrta guardant-la, li hec a veir damb es uelhs que s'apressèsse.
Era sua guardada, tostemp tan clara, se hège encara mès clara a mida qu'eth s'apressaue.
En sòn ròstre s'avertie aqueth cambi de terrenau a ultraterrenau, aquera expression de serenitat que se campe enes ròstres des mòrts, damb era diferéncia qu'en aguesti ei d'adiu e ena de Kitty ère d'alègra salutacion, de planvenguda.
Era emocion qu'auie experimentat pendent era jasilha, tornèc a apoderar-se d'eth.
Donques jo è dormit ua bona estona, didec era, e è desbrembat tot çò qu'è patit, e ara, Kostia, me senti tan ben un aute còp…
Balhatz-lo-me, Elisabeth Petrovna, balhatz-lo-me.
Voi que Kostia lo veigue.
Ben, qu'eth papa lo veigue, didec Elisabeth Petrovna, quilhant e apressant ua forma estranha, roienca, que se botjaue.
Mès demoratz un moment; abantes me cau apraiar- lo.
E Elisabeth Petrovna botèc aquera forma mobibla e roienca, eth mainatge, sus eth lhet, lo destropèc, li metec povàs enes sues carns, en tot desseparar suenhosaments damb un dit, es sues juntures, es sues arrupes, e lo vestic de nauèth.
En tot guardar ad aqueth minuscul e lamentable èsser, Levin hège esfòrci en vaganaut pr'amor de trapar ena sua amna bèth sentiment pairau.
Sentie solet repugnància.
Mès deishèren nud ath mainatge e vedec es sòns braci, tan primets, es pès de color safranat, enquia enes dits gròssi, qu'èren plan desparièrs de d'auti dits; e en veir, tanben, qu'era lheuador sarraue aqueri braci que volien daurir-se e les barraue coma se siguessen ressòrts trendes, e com lo botjaue entà enfaishar-lo enes vestidures de hiu, Levin sentec tanta pietat d'aqueth èsser e tant de temor de qué Elisabeth Petrovna li hesse mau, que tenguec es mans dera lheuador.
Elisabeth Petrovna, non.
Non vos cau pòur, òme, li didec.
Quan eth mainatge siguec apraiat e convertit en ua sòrta de crisalida, Elisabeth Petrovna lo hec virar, en tot presentar-lo per toti es costats, coma se siguesse capinauta d'eth e dera sua labor, e en tot hèr-se enlà pr'amor de qué Levin lo podesse veir en tota era sua beresa.
Kitty que non deishaue de uelh un solet moment ath nauèth neishut, exclamèc de nau:
Balhatz-lo-me, balhatz-lo-me, e enquia volec lheuar-se pr'amor de cuélher ath sòn hilh.
Se qué hètz, Catarina Alexandrovna?
Que non deuetz hèr aguesti movements.
Demoratz, que vo' lo balharè.
Ara, tanlèu vengue de veder-lo eth sòn pairet…
Quin bon gojat, è?
E Elisabeth Petrovna lheuèc en ua des sues mans (era auta, damb solet es dits, tenguie eth fèble cogòt entà evitar quinsevolh movement perilhós) ad aquera figura estranha, roienca e mobibla.
Auie eth ròstre amagat pes bords des borrassetes, mès se li vedien eth nasset, es uelhs, clucadi e un shinhau torçadi, e es pòts que hègen senhau de shurlar.
Ei ua creatura magnifica!, tornèc a vantar Elisabeth Petrovna.
Levin alendèc damb dolor.
Aquera creatura magnifica li desvelhaue solet un sentiment de repugnància e compassion.
Quan Elisabeth Petrovna l'apressèc ath pièch dera mair, e ajudèc ad aguesta ena sua inexperiéncia, Levin non volec campar.
Qu'ei pro, qu'ei pro, didie Elisabeth Petrovna; mès Kitty deishèc popar ath maiatge enquia que se demorèc adormit enes sòns braci.
Guarda-lo ara, didec era mair, hènt virar ath mainatge de sòrta que Levin li podesse veir eth ròstre.
Eth mainatge arropic encara mès era sua careta de vielh e esternudèc.
Es sentiments que l'inspiraue aqueth petit èsser èren totafèt desparièrs des qu'eth se demoraue.
Non se sentie alègre, e mens encara erós.
Ath contrari, experimentaue ua pòur naua e tormentadora.
Pòur de qué Kitty se podesse veir un aute còp en embolh d'auer de tornar a passar pes patiments qu'auie passat.
Pòur deth nau cornèr vulnerable que i aurie a compdar d'ara ena sua vida, en temor de qué aquera creatura podesse patir.
E aguest sentiment ère tan fòrt en eth que non li deishèc percéber era estranha sensacion d'alegria irracionau barrejada damb un orgulh qu'auie experimentat en enténer esternudar ath mainatge.
Es ahèrs d'Esteva Arkadievic anauen de mau en pejor.
Es dues tresaus parts des sòs que les calie recéber pera venta deth sòn bòsc les auie ja despenut e, damb un descompde deth dètz per cent, Oblonsky cuelhec per auança lèu tot çò que li restaue de crubar dera part restanta.
Eth comerçant qu'auie crompat eth bòsc non li balhaue mès sòs, sustot pr'amor, per prumèr còp ena sua vida, Daria Alexandrovna, en tot hèr valer es sòns drets sus aqueri bens, s'auie remit a signar en contracte auer recebut sòs a compde d'aquera tresau part deth bòsc.
Tota era sodada d'Esteva Arkadievic se n'auie anat enes despenes dera casa e en pagar petiti deutes qu'eth auie tostemp.
Es Oblonsky s'auien demorat, donc, sense un sò horadat e sense saber a on trapar sòs.
E pensaue tanben qu'era causa d'aquera situacion tan de mau hèr, ère era escassa sodada que percebie.
Eth lòc que tenguie ère plan ben pagat hège cinc ans, mès, damb era pujada de prètzi dera vida, era sua sodada non arribaue entad arren.
Petrov, director d'un banc, percebie dotze mil robles; a Sventisky, coma membre d'ua societat, n'i balhauen dètz-e-sèt mil; Mitin, fondador d'un banc, ne crubaue cinquanta mil.
Alavetz decidic escotar, observar, orientar-se de cap a d'auti cargues mès ben remuneradi.
Tara fin der iuèrn auie tachat ja era guardada en un de fòrça ben remunerat e comencèc es gestions pr'amor de tier-lo.
Comencèc es prumères en Moscòu, mejançant es sòns oncles, ties e amics; e dempús, quan ja er ahèr ère madurat, se filèc de cap a Sant Petersburg pr'amor de finalizar-lo.
Que i auie cargues de totes es categories, de mil a cinquanta mil robles de sodada annau.
Eth que volie Esteva Arkadievic ère eth de membre dera Comission des Agéncies Amassades de Balanci de Credit Mutuau e des Camins de hèr deth Sud.
Aguest cargue, coma toti es d'aguesta sòrta, exigie uns coneishements e ua activitat taus que dificilaments se podien trapar en un òme solet.
Coma qu'aguest òme non se trapaue, sajauen aumens trapar entada eri un òme “aunèst”.
Esteva Arkadievic, non solet ère un òme aunèst, senon un plan aunèst òme, damb era especiau significacion qu'a aguesta paraula en Moscòu quan diden “plan aunèst òme d'accion”, “plan aunèst escrivan”, “ plan aunèsta institucion”, “plan aunèsta direccion d'idies”, çò que significaue qu'era instituion o er òme, non sonque son aunèsti, senon tanben, vengut eth cas, capables d'oposar-se ath Govern.
Plan per açò, mès que per cap auta causa, auie mès dret que d'auti a ocupar aqueth cargue.
Eth cargue, que balhaue de dus a dètz mil robles annaus, e qu'Oblonsky podie ocupar sense deishar eth sòn lòc oficiau en Ministèri, depenie de dus ministeris, d'ua senhora e de dus judius.
Totes aguestes persones èren ja prèstes ath sòn favor, mès, totun, auie besonh de veder-les en Sant Petersburg.
Ath delà, Esteva Arkadievic auie prometut ara sua fraia obtier ua responsa definitiua deth sòn marit sus eth tèma deth divòrci.
Dolly li balhèc cinquanta robles, e damb aguesti sòs, Oblonsky s'endralhèc de cap a Sant Petersburg.
Seigut en gabinet de Karenin, Esteva Arkadievic escotaue era lectura qu'aguest li hège dera sua memòria relatiua ath mau estat des finances russes, e demoraue eth moment qu'Alexei Alexandrovic venguesse de liéger e de comentar pr'amor de tractar damb eth des ahèrs qu'aquiu l'amiauen: eth divòrci e era obtencion deth cargue qu'aspiraue.
Òc, tot aquerò qu'ei fòrça just, didec Oblonsky quan eth sòn cunhat, en tot trèir-se es mericles, que sense eres non podie liéger, lo guardèc interrogatiuaments dempús d'auer acabat era lectura.
Mès, ça que la, eth principi essenciau des nòsti tempsi ei era libertat.
Òc, mès jo i boti un aute principi qu'abrace, tanben, eth dera libertat, didec Alexei Alexandrovic, soslinhant es paraules “qu'abrace”.
E se botèc un aute còp es mericles, e, après auer campat eth manuscrit, escrit damb bona Letra, d'amples e clars caractèrs, liegec un aute viatge çò restacat ad açò que mentaue.
Se non accèpti eth sistèma des proteccions, non ei entà favorir as particulars, expliquèc, senon entà qu'es classes superiores e inferiores, en madeish grad, trapen un mejan mielhor de vida (didie Karenin guardant a Oblonsky peth dessús des sòns mericles.
Mès “eri” non ac comprenen, non ac vòlen compréner.
Esteva Arkadievic sabie que quan Karenin gessie de parlar de çò que pensauen o hègen “eri” (aqueri madeishi que non volien acceptar es sòns projèctes e, sivans didie, èren era encausa de toti es maus que patie Russia), volie díder qu'era convèrsa s'apressaue ara fin.
Plan per açò, damb fòrça plaser, reneguèc deth principi de libertat e se mostrèc cossent damb Alexei Alexandrovic, que, a tot darrèr, se demorèc carat, campant eth sòn manuscrit.
Alexei Alexandrovic li preguntèc en qué consistie eth prètzhèt d'aquera Comission e se demorèc cogitós, reflexionant s'ena sua activitat i auie quauquarren contrari as sòns projèctes.
Mès coma qu'era activitat dera naua Comission ère fòrça complicada e es projèctes de Karenin artenhien un ample camp, non podec de moment decidir e, en tot trèir-se de nau es mericles, didec:
Plan que òc, li poirè díder quauquarren a Pomoszky, mès, entà qué vòs ocupar aguest cargue, precisaments?
Se trate d'ua bona sodada.
Me pensi qu'enquia nau mil robles, e es mèns mejans…
Nau mil robles!, exclamèc Alexei Alexandrovic, e arroncilhèc es celhes.
Era importància d'aguesta sodada li retirèc qu'era futura activitat d'Esteva Arkadievic en aqueth cargue dilhèu siguesse contrària ara idia principau des sòns projèctes, qu'èren era economia.
Consideri, e atau ac è expausat ena mia memòria, qu'enes nòsti tempsi aguestes sodades exorbitantes non son qu'ua pròva dera faussa assiette economica dera nòsta administracion.
Mès, se com vòs que sigue?, refusèc Esteva Arkadievic.
S'eth diretor d'un banc guanhe dètz mil robles, e un engenhaire ne guanhe vint mil, ei pr'amor qu'eth trabalh s'ac vau.
Aquerò te cau arreconeishè'c.
Jo consideri qu'era sodada ei eth pagament per ua mercadaria e li cau regular-se pera lei dera ofèrta e era demana.
E quan veigui, per exemple, qu'ena Escòla Superiora d'Engenhaires gessen dus alumnes madeish instruidi e capables e un artenh ua sodada de quaranta mil robles e er aute li cau conformar-se damb dus mil; quan veigui que placen coma directors de bancs, damb ua sodada enòrma, a juristes que non an idia d'aquera especialitat, alavetz concludisqui qu'aguesti nomentaments non son reguladi pera lei dera ofèrta e era demana, senon hèti per favoritismes e damb parcialitat.
E aquerò ei un abús intolerable qu'a ua desastrosa influéncia enes servicis der Estat.
Consideri…
Esteva Arkadievic s'esdeguèc a interrómper ath sòn cunhat.
Te cau tie en compde, didec, que se tracte d'ua institucion naua, evidentaments utila, qu'ath sòn dauant s'a besonh, mès que mès, d'òmes “aunèsti”, acabèc, en tot soslinhar es paraules “òmes aunèsti”.
Alexandrovic.
Era aunestetat ei ua qualitat negatiua, responec.
Totun aquerò, persutèc Oblonsky, me haràs un gran favor se parles de jo a Pomoszky.
Atau poirè tier ua convèrsa damb eth mès aisidaments.
Bolgarinov n'ei totafèt d'acòrd, afirmèc Oblonsky.
E se rogic en didè'c, pr'amor que precisaments aqueth maitin, l'auie hèt ua visita ad aqueth ebrèu e era tau visita l'auie deishat un rebrembe pro desagradiu.
Esteva Arkadievic ère complètaments convençut de qué era causa qu'ada era se volie dedicar ère naua, utila e aunèsta.
Mès aqueth maitin, quan Bolgarinov, tanplan de bon voler, l'auie hèt a demorar-se dues ores ena sala d'espèra deth sòn burèu amassa damb d'auti visitaires, Oblonsky se sentec desconcertat e shordat, autant peth hèt de qué ada eth, eth prince Oblonsky, descendent de Riurick, l'auesse tocat demorar-se dues ores ena sala d'espèra d'un judiu, coma per non auer seguit per prumèr viatge ena sua vida er exemple des sòns pair-sénhers de servir ath Govèrn, en tot entrar ena ua naua esfèra d'activitat.
Ça que la, pendent aqueres dues ores de demora, passejant encoratjat pera sala o apraiant-se es pursères, o hènt convèrsa damb d'auti sollicitants, Esteva Arkadievic auie imaginat un engenhós calembour a prepaus d'aquera demora ena casa d'un judiu.
Esteva Arkadievic amagaue as auti e autanplan ada eth madeish eth sentiment qu'experimentaue.
Totun, non sabie pro ben s'eth sòn malèster provenguie deth temor de qué non li resultèsse ben eth calembour o de bèra auta causa.
Quan, a tot darrèr, Bolgarinov lo recebec, ac hec damb extrèma amabilitat, visiblaments satisfèt de poder umiliar-lo e non deishant-li cap esperança sus era capitada dera sua gestion.
Esteva Arkadievic s'esdeguèc a desbrembar aqueth incident.
Me cau parlar-te tanben de un aute ahèr, didec Esteva Arkadievic dempús un silenci.
Ja t'ac deues imaginar… d'Anna.
Quan Oblonsky prononcièc eth nòm dera sua fraia, eth ròstre d'Alexei Alexandrovic se mudèc de color e, en sòrta dera animositat qu'exprimie, se caperèc damb ua masca de fatiga e d'immobilitat.
Concretaments, se qué voletz de jo?, preguntèc Karenin, botjant-se en sòn fautulh, treiguent-se es mericles e guardant ath sòn interlocutor.
Ua decision, sigue quina sigue, Alexei Alexandrovic.
Te parli a tu non coma… coma… “coma a un marit ofensat” anaue a díder Esteva Arkadievic, mès cranhie herir era susceptibilitat deth sòn cunhat, e cambièc aguestes paraules per “coma a un òme d'Estat”, e, a tot darrèr, en non semblar-li tanpòc ben aguesta, didec:
Me dirigisqui a tu coma a un òme, un òme brave e un sincèr crestian.
Te cau tier pietat d'era.
E en qué?, preguntèc Karenin en votz baisha.
Òc, te cau tier pietat d'era.
Se l'auesses vist coma jo, qu'è passat un iuèrn damb era, era amna se t'aumplirie de pietat.
Era sua situacion ei vertadèraments terribla…
Òc, terribla, persutèc.
Me pensaua, responec Karenin, damb votz mès segura, lèu cridaira, qu'Anna Arkadievna auie artenhut çò que volie e se hec a vier era madeisha…
Alexei Alexandrovic, se te platz!
Deishem de cornèr es repotecs.
Çò que s'a passat s'a passat, e sabes pro ben que çò qu'era desire e demore ei eth divòrci.
Jo me pensaua qu'Anna Arkadievna renonciaue ath divòrci en cas de demorar-me jo damb eth mainatge.
Eth silenci serie madeish qu'ua responsa, e ja auia balhat aguest ahèr per acabat, didec lèu cridant Karenin.
Se te platz, non t'acalores, repliquèc Esteva Arkadievic, hènt uns copets coraus enes jolhs deth sòn cunhat.
Er ahèr non ei acabat.
Se m'ac permetes, te harè un resumit d'eth: quan vos separèretz, te comportères damb tanta granor d'amna, autrejant-li era libertat, eth divòrci, tot… qu'Anna se sentec esmoiguda pera tua generositat…
Òc, esmoiguda; non ac dobtes.
Mès era realitat, eth temps, l'an demostrat qu'era sua situacion ei dolorosa, insuportabla.
Era situacion d'Anna Arkadievna non pòt interessar-me, responec Karenin lheuant era vista e fixant-la, hereda e sevèra, en Esteva Arkadievic.
Permete-me que non m'ac creiga, repliquèc doçament Oblonsky.
Era sua situaion, seguic, ei aclapadoira entada era e non aufrís cap d'auantatge entad arrés.
Me dideràs que s'ac a meritat…
Anna se'n sap, e plan per açò non t'ac demane dirèctaments; non gause a hè'c.
Mès jo, toti es sòns parents, toti es que l'estimam, t'ac demanam.
Per qué tormentar-la autant?
Que guanhes damb aquerò?
Perdona-me, mès me semble que me botes en lòc der acusat, interrompec Alexei Alexandrovic.
Non, non, arren d'aquerò, didec Esteva Arkadievic, en tot hèr-li copets coraus damb era man, coma se ne siguesse segur que d'aguesta forma d'afècte atrendirie ath sòn cunhat.
Jo solet ac digui: era sua situacion ei penibla.
Tu que la pòs aleugerir sense pèrder arren dera tua part.
Jo apraiarè es causes de tau manèra que non te n'encuedaràs d'arren.
Mès, s'ac auies prometut!
Era promesa siguec hèta abantes e jo me pensaua qu'era qüestion deth hilh ac apraiarie tot.
Ath delà, demoraua qu'Anna Arkadievna aurie pro granor d'amna… didec Alexei Alexandrovic damb grana dificultat, damb votz tremolosa e damb era sang dera cara perduda.
Era ac fide tot ara tua magnanimitat, persutèc Esteva Arkadievic.
Sonque demane, prègue, suplique ua causa: que la treiguen dera situacion insuportabla que se trape.
Ara ja non demane que l'entornes eth sòn hilh.
Alexei Alexandrovic, tu ès un òme brave.
Cala-te per un moment en sòn lòc.
Eth divòrci ei entada era un ahèr de vida o mòrt.
Se non ac auesses prometut abantes, era s'aurie conformat damb era situacion que s'estaue e aurie ajustat ada era era sua vida, en tot demorar-se en camp.
Mès tu ac prometeres, era ac a escrit e s'a desplaçat entà Moscòu, a on cada encontre damb un ancian amic o coneishut ei entada era coma un punhau en pièch.
E amie atau sies mesi, demorant cada dia era tua decision, coma un condamnat a mòrt qu'auesse pendent mesi e mesi era còrda entornejant eth còth, en tot prometer-li ja era mòrt, ja er indult.
Cuelh compassion d'era e jo me n'encuedi d'apraià'c tot de sòrta que non ages cap tòrt, ne patiments, ne anugi.
Vos scrupules…
Non parles d'aquerò, non parles d'aquerò, l'interrompec damb un gèst de hàstic Alexei Alexandrovic.
Çò que se passe ei que dilhèu prometí çò que non podia prométer.
Atau, donc, te remisses a complir-lo?
Jamès è refusat complir es mèns compromisi en tot çò que m'ei possible, mès è besonh de temps pr'amor de reflexionar, pr'amor de veir se çò qu'è prometut ei laguens de çò possible.
Non, Alexei Alexandrovic, didec Oblonsky, en tot lheuar-se airosaments.
Non m'ac voi creir…
Anna ei tot çò de malerosa que ne pòt èster ua hemna e tu non pòs refusar- li çò que demane e li prometeres.
En tau cas…
Se tracte de saber se podia o non prometer-l'ac…
Vous professez d'etre un libre penseur…
Mès jo, coma un òme qu'a fe, non posqui en ua situacion tan transcendentau, obrar contra era lei crestiana.
Mès enes societats crestianes, entre nosati, per çò que jo sai, eth divòrci ei permetut, repliquèc Esteva Arkadievic.
Eth divòrci ei permetut pera nòsta Glèisa.
E vedem…
Qu'ei permetut, mès non en aguest aspècte…
Alexei Alexandrovic, non ac reconeishi, didec Oblonsky damb duretat.
E, après un petit silenci que reflexionèc sus era situacion que creaue era negatiua de Karenin, didec: non ères tu qu'ac perdonèc tot, seguic en tot persuasiu, (e nosati non ac sabèrem avalorar e arregraïr) e que, possat per un sentiment crestian, ères prèst a toti es sacrificis?
Non ères tu que dideres: “Quan te demanen era camisa, balha-les eth caftan”?
E ara…
Ara te demani que non ne parles mès.
Acabem era nòsta convèrsa, contestèc Alexei Alexandrovic en tot lheuar-se de pic, plan esblancossit, tremolant-li era maishèra inferiora e damb votz pietadosa.
A!, ben.
Te demani que me perdones se t'è costat dolor, didec Esteva Arkadievic damb un arridolet equivòc e balhant-li era man.
Dera mia part, non è hèt que complir fidèuments çò que m'auien encomanat.
Alexei Alexandrovic li balhèc era man, se demorèc cogitós uns moments e didec:
Me cau reflexionar e cercar conselh.
Deman passat te harè saber era mia respònsa definitiua.
Esteva Arkadievic anaue ja a partir quan entrèc Korney e anoncièc:
Sergi Alexievic.
Qui ei aguest Sergi Alexievic?, preguntèc Esteva Arkadievic a Karenin, mès de seguit se'n brembèc e didec:
Òc, eth mèn nebot Serguey.
Me pensè que se tractaue de bèth cap d'un departament ministeriau… “Anna m'a demanat que lo veiga”, pensèc tanben Oblonsky e se'n brembèc dera expression deth ròstre dera sua fraia, timida e pietadosa, quan l'auie dit en tot dider-se adiu d'eth: “Hètz tà veder-lo de quinsevolhe manèra.
Sabe-te'n peth menut d'a on s'està, qui i a ath sòn costat e, s'aquerò siguesse possible…
Sergi a estat plan malaut, expliquèc, dampús eth darrèr encontre damb sa mair, que nosati non auíem previst, e per tòrt, precisaments, dera impression que recebec.
Autanplan auem cranhut pera sua vida.
Ua garison ben amiada e banhs de mar an remetut era sua salut.
Ara, per conselh deth mètge, l'è internat en un collègi.
Plan que òc, eth tracte damb es sòns companhs l'a costat ua reaccion beneficiosa e ei complètaments san e estúdie fòrça ben.
Mès, se ja ei un òme!
Reauments ja non ei Serguey, senon un complèt Sergi Alexievic, comentèc Esteva arrint e campant embelinat ath beròi gojat, ample d'espatles, vestit damb marinèra blua e pantalon long, de paraula aisida e gèsti esperdigalhadi que s'auie convertit eth petit Serguey.
Aquerò qu'està ben.
Seguís atau, comentèc sa pair.
Ei ara mès prim e a creishut fòrça.
A deishat d'èster un mainatge e ei ja un gojatòt.
Plan que òc, didec Esteva Arkadievic.
Te'n brembes de jo?, preguntèc ath mainatge.
Sergi campèc a sa pair rapidaments, coma consultant-li çò que li calie hèr.
Vos rebrembi, mon oncle, contestèc, guardant-lo.
E de nau baishèc es uelhs.
Esteva Arkadievic atirèc entada eth ath mainatge e lo cuelhec dera man.
Qué, com van es causes?, li didec damb accent corau, mès intimidat, sense saber pro ben se qué didie, mès desirant parlar damb eth e que li parlèsse.
En tot rogir-se, e, sense contestar, eth mainatge tirèc doçaments dera man que l'auie cuelhut eth sòn oncle e, a penes artenhec a liberar-se, se desseparèc d'eth, guardèc interrogatiuaments a sa pair, en tot demanar-li permís entà retirar-se e, en responer-li damb un gèst afirmatiu, gessec dera cramba ara prèssa, coma un audèth que deishèssen liure.
S'auie passat un an dès que Sergi Alexievic auie vist a sa mair per darrèr viatge, e d'alavetz ençà jamès auie entenut a parlar d'era.
Aguest an l'auien internat en un collègi, a on coneishec e cuelhec afècte a d'autes mainatges tanben internadi aquiu.
Es pensaments e rebrembes dera sua mair, que dempús dera sua entrevista damb era lo heren emmalautir, ara auien deishat d'enquimerar-lo, e, se bèth còp li tornauen en cap, les refusaue en tot considerar-les vergonhants, avients entà mainades mès non entà mainatges.
Sabie qu'entre es sòns pairs s'auie produsit ua discòrdia que les auie separat e qu'eth li calie èster damb sa pair.
E sajaue de hèr-se ad aguesta idia.
Veir ath sòn oncle, tan retirat a sa mair, li siguec desagradiu, per desvelhar en eth aqueri rebrembes que consideraue vergonhants.
E encara li siguec mès desagradiua era visita per bères paraules qu'entenec quan se demoraue ena pòrta deth burèu e que, pera expression des cares de sa pair e eth sòn oncle, endonvièc que se referien a sa mair.
E, pr'amor de non balhar es colpes a sa pair, donques que s'estaue damb eth e depenie d'eth, e, mès que mès, per non balhar-se ath sentiment qu'eth consideraue denigrant, Sergi sagèc de non guardar a Esteva Arkadievic e non pensar en aquerò qu'aguest li rebrembaue.
En gésser deth gabinet, Esteva Arkadievic trapèc a Sergi ena escala e lo cridèc, e li preguntèc, en tot hèr-li veir fòrça interès e afeccion, com passaue eth temps ena escòla e enes classes, qué hège dempús e d'auti detalhs dera sua vida.
Sergi, absent eth pair, responec de forma plan comunicatiua, mès charraire.
Ara jogam ath camin de hèr, expliquèc.
Guardatz, ei atau: dus mainatges se sèn en un banc hènt veir que son viatjaires; un aute, se place de pès dauant eth banc, d'esquia ad aguest; es tres s'estaquen entre es mans e es cinturons (tot aquerò qu'ei permetut) e, dubèrtes abantes es pòrtes, corren per totes es sales.
Be n'ei de mau hèr èster eth menaire!
Eth menaire ei eth qu'està de pès, dauant deth banc?
Ei fòrça de mau hèr.
Sustot quan eth tren s'arture de pic, o què bèth un…
Òc, aquerò non serà tant aisit, comentèc Esteva Arkadievic, guardant damb tristor aqueri uelhs animadi qu'autant se retirauen as de sa mair; uelhs que ja non èren mainadencs, que non miralhauen ja totafèt innocéncia.
T'en brembes de ta mair?
Non, non m'en brembi, didec Sergi rapidaments, e, rogint-se tot, baishèc es uelhs e se demorèc quiet e cogitós.
Esteva Arkadievic non li podec trèir ne ua soleta paraula mès.
Eth preceptor rus lo trapèc mieja ora mès tard ena madeisha postura, sense auer gessut dera escala, e non podec compréner se qué li passaue: s'ère desengustat o ploraue.
Qu'ei que vos héretz mau quan queiguéretz?, preguntèc eth preceptor.
Ja vos didia, comentèc ara seguida, qu'aguest jòc ei plan perilhós.
Mos calerà dider-l'ac ath director pr'amor de qué non lo permete.
Se m'auessa hèt mau, contestèc secaments Sergi, arrés se n'aurie sabut.
Solide.
Se qué vos a arribat, donc?
Deishatz-me…
Se m'en brembi, se non me'n brembi.
Qué a veir eth damb tot aquerò?
Per qué me cau rebrembar-me'n?
Deishatz-me en patz, acabèc en tot dirigir- se, non ath sòn instructor, senon a d'autes persones absentes que vedie encara en sòn pensament.
Moscòu, a maugrat des sòns cafès chantants e d'autes diversions, e des omnibus, tostemp l'auie semblat a Oblonsky monotòn e trist coma ua aigua mòrta, sustot quan ère damb era sua familha, e era vida aquiu l'auie arribat, a viatges, a pesar-li en esperit coma ua lavada de plomb dera qu'auie besonh de “refrescar-se”.
En tot demorar-se massa temps en Moscòu, sense anar-se'n, Oblonsky se sentie inquiet pera sua mala encólia, pera sua hemna damb es sòn contunhs repotecs, pera sua salut e pera educacion des hilhs, pes petiti interèssi, pes sòns servicis, e enquia pes deutes, donques qu'autanplan es deutes arribauen a enquimerar-lo.
Mès n'auie pro de vier en Sant Petersburg e víuer er ambient d'aquera ciutat “a on era gent viuie, non vegetaue simplaments” (ua auta frasa d'Oblonsky), entà que tot eth sòn malèster se honesse en tau ambient coma era cera en huec.
Era sua hemna?
Oblonsky auie parlat precisaments aqueth dia damb eth prince Chechensky, qu'auie esposa e hilhs (hilhs ja grandets, uns omenets, pages ja); e ath costat d'aguesta auie ua auta familha illegau, qu'en era tanben auie hilhs.
Encara que toti es dera familha legitima èren bravi, eth prince Chechensky se sentie plan mès erós damb es dera auta.
E autanplan a viatges se hège a vier er ainat dera familha legitima en aguesta auta casa, en tot considerar (atau l'ac asseguraue a Oblonsky, qu'aquerò ère fòrça util e profitós entad aqueth).
Es hilhs?
En Sant Petersburg es hilhs non shordauen era vida des pairs.
Es hilhs s'educauen en collègis e aquiu non existie aqueth costum, tan de mòda en Moscòu (per exemple, eth prince Lvov), d'auer as hilhs damb tota sòrta de luxe e es pàirs conformar- se damb non gaudir d'arren, damb non tier qu'eth trabalh e es copacaps que balhe era familha.
Aquiu, en Sant Petersburg, comprenien qu'er òme auie besonh de víuer liuraments, e entada eth madeish, sense obligacions qu'empachèssen es sòns capricis o es sòns besonhs.
Eth servici, eth trabalh?
Tanpòc aquiu ère ua causa penibla, aclapanta, morau e fisicaments, entà desesperar-se, coma se passaue en Moscòu.
Un encontre, ua ajuda prestada, ua paraula ben dita, saber representar ben es comèdies o díder vèrsi, o badinades…
Quinsevolh causa d'aguestes, e, còp sec, un òme se trapaue en un naut cargue, coma per exemple, Brianzov, qu'Esteva Arkadievic auie trapat eth dia abantes convertit en ua des figures mès importantes.
Ça que la, çò que costaue ua influéncia mès tranquillizadora en in d'Esteva Arkadievic ère eth punt d'enguarda qu'auien en Sant Petersburg restacat as qüestions pecuniàries.
Bartniansky, que despenie aumens cinquanta mil robles ar an, sivans eth tren de vida qu'amiaue, l'auie dit, ad aguest respècte, causes extraordinàries.
Eth dia abantes, en dinar, s'auien trapat, e Esteva Arkadievic didec a Bartniansky:
Sivans m'an dit ès en bones relacions damb Mordvinsky.
S'ei atau me poiries hèr un gran servici en tot parlar-li en favor mèn.
Que i a un cargue que voleria ocupar: membre dera Comission…
Qu'ei parièr que non m'ac digues, l'interrompec Bartniansky, non lo rebrembaria ne haria arren de çò que me demanes.
Per qué te botes en aguesti ahèrs de camins de hèr damb judius?
Ei un hàstic…
Qu'è besonh de sòs…
Me cau víuer, li didec simplaments.
Mès non viues?
Viui, mès è deutes.
Qué me dides?
Fòrça?, preguntèc Bartniansky, campant ath son amic damb pietat.
Fòrça…
Uns vint mil robles.
Bartniansky deishèc anar ua sonora e alègra arridalhada.
Ò!, òme erós, didec.
Jo è deutes per milion e miei de robles; non è arren…
E, coma ves, encara viui.
E Esteva Arkadievic podec verificar damb es hèts era vertat d'aquera afirmacion.
Givajov, seguic explicant Bartniansky, auie tres cents mil robles de deutes e ne un copec en sòs… e viuie!
E de quina manèra!
Ath comde Krivzov hège ja temps que lo considerauen perdut economicaments e, totun, mantenguie a dues hemnes.
Petrovsky auie despenut cinc milions que non èren sòns e contunhaue viuent coma tostemp, li fidauen, autanplan, quauqua administracion e, coma director, percebie vint mil robles de sodada.
De un aute costat, Sant Petersburg costaue en Esteva Arkadievic ua accion terapeutica que l'ère plan agradiua: lo hège senter-se mès joen.
En Moscòu, Oblonsky vedie qu'auie peublanqui, li calie posar-se dempús de cada repaish, caminaue acorbaishat, pujaue es escales pas a pas e alendant damb grana dificultat, non trapaue in en companhia des hemnes joenes e beròies, non dançaue enes cauhades…
Ça que la, en Sant Petersburg, aqueth agotament fisic e espirituau despareishie e se sentie coma se l'auessen trèt dètz ans deth dessús.
En Sant Petersburg experimentaue madeish qu'eth sexagenari prince Pèir Oblonsky, que, en auer tornat der estrangèr hège pòc, l'explicaue:
Aciu non sabem víuer.
È passat er ostiu en Baden, donques plan: aquiu me sentia totafèt coma un òme joen.
Vedia a ua hemna joeneta e…
Minges, beues e i a vams, animacion.
È tornat en Russia.
Me calec veir ara mia hemna… e, ath delà, en pòble…
Non t'ac creiràs, mès solet en dues setmanes de víuer aquiu me tornè abandonat, apatic: me botè era bata e ja non me tornè a vestir entath repaish.
Es joenetes…?
Arren, ne parlar-ne d'eres…
Me tornè un vielh de cap a pès.
Non hèja que pensar ena sauvacion dera mia amna.
Me n'anè entà París e aquiu me remetí en un virament de uelhs.
Esteva Arkadievic sentie e pensaue madeish que Pèir Oblonsky.
En Moscòu se deishaue d'anar de tau manèra, que, de víuer guaire temps aquiu, “Diu me'n liure”, se didie, vierie per non pensar qu'ena sauvacion dera sua amna, tant qu'en Sant Petersburg se sentie un òme fòrt e audaç, prèst a tot.
Entre era princesa Betsy Tverskaya e Esteva Arkadievic existien ancianes e plan estranhes relacions.
Esteva Arkadievic la hestejaue de trufaria, ara Princesa e, tanben en ton de badinada, li didie es causes mès indecentes, segur de qué aquerò ère çò que mès li shautaue.
Ath londeman dera sua convèrsa damb Karenin, Esteva Arkadievic venguec a tier-li ua visita a Betsy Tverskaya.
Se sentie tan joen e tan decidit (en aqueth revolum de frases atrevides e de badinades piquentes arribèc tan luenh), que ja non vedie manèra de hèr repè coma volie, donques que Betsy Tverskaya non sonque non li shautaue, senon qu'enquia e tot desvelhaue en eth repugnància.
Era situacion que sense voler auie arribat ère mantenguda pera Princesa, qu'Oblonsky li shautaue extraordinariaments, e que la possaue per aqueth camin ena seguida dera convèrsa.
Era princesa Miagkaya, venguda de ressabuda, que l'interrompec eth sòn intim collòqui, lo sauvèc dera situacion.
A!, vos aciu!, didec era princesa Miagkaya en veir a Esteva Arkadievic.
E com va era vòsta prauba fraia?
Non me guardetz atau damb aguesta estranhesa.
A maugrat que toti se lancèren coma lops sus era sua reputacion e aunestetat, autanplan aqueri que son mil viatges pejors, jo trapi qu'Anna obrèc fòrça ben.
Non posqui perdonar ath comde Vronsky que non me la presentèsse quan siguec en Sant Petersburg.
Hètz-la a vier es mèns coraus rebrembes.
E qué?
Se qué hè?
Parlatz-me d'era.
Era sua situacion qu'ei fòrça dificila.
Era… gessec de díder Esteva Arkadievic en tot creir que, plan que òc, era princesa Miagkaya s'interessaue pera situacion d'Anna.
Mès, sivans eth sòn costum, era Princesa l'interrompec entà non deishar de parlar.
Anna qu'a hèt madeish que totes, exceptat de jo.
Plan que, d'autes ac hèn e ac amaguen; e era non a volut enganhar ad arrés, qu'en açò a obrat fòrça ben.
E encara hec mielhor en separar-se deth sòn marit, d'aqueth estupid Alexei Alexandrovic.
Perdonatz-me se non vos agrade aguest judici.
Toti diden que Karenin ei fòrça intelligent, mès jo è tengut de tostemp qu'ei un pèc.
Sonque ara, quan s'a hèt amic de Lidia Ivanovna e de Landau, arreconeishen toti qu'ei un estupid.
A jo me shaute non èster jamès d'acòrd damb era gent, mès aguest còp non posqui.
Donques que lo coneishetz tan ben hètz eth favor d'explicar-me se qué vò díder aquerò, didec Esteva Arkadievic ara princesa Miagkaya.
Ager li tenguí ua visita a Karenin pr'amor de parlar-li der ahèr dera mia fraia e li demanè ua responsa clara e definitiua; non me la balhèc, senon que me didec que ja la pensarie e me la manarie ena mia residéncia; e aguest maitin, en sòrta dera responsa prometuda, m'a manat ua invitacion entara cauhada que celebraràn aué ena casa dera comdessa Lidia Ivanovna.
A!, donques qu'ei aquerò, expliquèc damb grana animacion, era princesa Miagkaya; que van a consultar sus aguest ahèr a Landau, e li demanaràn, solide, se quina decision les cau cuélher.
E per qué van a cosultar a Landau?
Qui ei aguest Landau?
Com!
Non coneishetz a Jules Landau?
Le fameux Jules Landau, le clairvoyant?
Tanben aguest ei un pèc, mès d'eth depen era sòrt dera vòsta fraia.
Aquerò se passe quan s'està en províncies: que non vo n'encuetatz vosati d'arren.
Sabetz?
Landau ère un commis en un magazèm de Paris.
Un dia venguec a consultar a un mètge.
S'esclipsèc ena sala d'espèra e, soniant, comencèc a balhar conselhs a toti es malauts que li consultauen.
Es conselhs èren reauments extraordinaris, e s'afirmèc que damb eri artenhèc fòrça garisons.
Era hemna de Juli Meledinsky auie ath sòn marit fòrça malaut; entenec a parlar deth cas Landau e hec qu'aguest l'examinèsse e diagnostiquèsse era sua malautia.
Diden que Landau a guarit a Meledinsky.
Per çò de jo, non me pensi que Juli Meledinsky age guanhat arren damb es garisons deth francés, pr'amor que lo veigui tant aflaquit e fèble coma tostemp; mès es Meledinsky s'afoguèren damb Landau enquiath punt de hèr-lo a vier damb eri en Russia.
Aciu molti acodissen ada eth tanlèu se senten malauts e diden qu'artenh garisons meravilhoses.
Ua d'aguestes l'a artenhuda damb era comdessa Bezzubova.
E era s'a sentut tant arregraïda, qu'a ahilhat a Landau.
Com?
L'a ahilhat?
Tau que vos è dit.
Ara ja non ei Landau senon eth comde Bezzubov.
Eth cas ei que Lidia, que sens dobte ei un shinhau capvirada, l'estime fòrça e non hè arren, non decidís arren, sense consultar-lo.
E, per çò que semble, Karenin, qu'a hèt amistat tanben damb eth francés, tanpòc decidís arren sense saber era sua pensada.
Atau qu'era sòrt dera vòsta fraia (me pensi qu'ac è explicat pro ben) ei enes mans d'aguest Landau, cridat, de ua auta manèra, comde Bezzubov.
Dempús er esplendid repaish que Bartniansky l'obsequièc ena sua casa, damb cafè, cigars e conhac a granes quantitats, Esteva Arkadievic, ja damb bèth retard sus era ora prevista, se filèc d'aciu entara casa dera comdessa Lidia.
Qui i a damb era Comdessa?, li demanèc ath portièr.
I é eth francés?, insinuèc de bon umor, en veir ena hurga er abric d'Alexei Alexandrovic, que coneishie pro ben, e un de simple plen d'ornaments que l'ère desconeishut.
Que i son Alexei Alexandrovic Karenin e eth comde Bezzubov, responec plan seriós eth portièr.
Totun ara me serie de besonh captivar-la.
A ua grana influéncia e, se didesse ua paraula ath mèn favor a Pomorsky, poiria balhar per apraiat eth mèn ahèr”.
Jos ua d'aguestes lampes, seigudi près d'ua taula redona, èren era Comdessa e Alexei Alexandrovic, parlant en votz baisha.
Un òme mèsalèu baish, sec e damb es cames tòrtes, damb formes de hemna e eth ròstre fòrça esblancossit mès beròi, uelhs grani e ludents e peus longui, que li queiguien sus eth cothèr dera levita, ère en un cornèr dera cramba, en aute costat, campant era paret caperada de retraits.
En auer saludat ara mestressa dera casa e a Alexei Alexandrovic, Esteva Arkadievic guardèc sense voler un còp mès ad aqueth òme desconeishut entada eth e qu'era sua portadura li semblaue extraordinària.
Monsieur Landau, didec era Comdessa, en tot dirigir-se ad aqueth òme, damb ua doçor e ua cautèla qu'estonèren a Oblonsky.
Landau s'apressèc ath grop e era Comdessa les presentèc.
M'alègri fòrça de veder-vos, e mès que mès aué, li didec era Comdessa a Esteva Arkadievic, en tot senhalar-li un sèti ath cant de Karenin.
L'è presentat coma Landau, higec en votz baisha e guardant ara prèssa a Alexei, mès en realitat ei eth comde Bezzubov, coma deuetz ja saber, encara qu'eth refuse aguest titol.
Òc, ac è entenut, contestèc Esteva Arkadievic.
E diden, higec, damb er in de guanhar-se era simpatia dera Comdessa, a guarit complètaments ara comdessa Bezzubova.
Aué a vengut a veder-me.
Que hè dò de veder-la, didec era Comdessa en tot dirigir- se a Alexei Alexandrovic.
Aguesta separacion serà terribla entada era.
De vertat qu'ei un còp dur.
Mès, decididaments, partís?, preguntèc Alexei Alexandrovic.
Òc, partís entà París.
Ager entenec ua votz, contestec era comdessa Lidia Ivanonvna, guardant a Esteva Arkadievic.
Ua votz… repetic Oblonsky, pensant que li calie obrar damb era màger prudéncia possibla en aguest ambient que s'observaue presentie causes fòrça especiaus qu'eth sòn secret eth non l'auie.
Hè temps que vos coneishi e sò contenta de tractar-vos personauments.
Les amis de mes amis sont mes amis.
Mès, entà èster amic, ei de besonh compenetrar-se damb er estat d'amna e cranhi que vos non ac hètz damb era amna d'Alexei Alexandrovic.
Ja compreneratz a qué me referisqui, didec a Esteva Arkadievic en tot lheuar entada eth es sòns beròis uelhs.
En realitat, Comdessa, non coneishi pro ben era posicion d'Alexei Alexandrovic, didec Oblonsky, sense compréner ben se qué li volie díder e fèrm damb eth sòn prepaus de guanhar-se era simpatia dera, sajant d'amiar aquera convèrsa, encara inexplicabla entada eth, a uns tèrmes generaus.
Ò!, non me referisqui a ambits exteriors, didec sevèraments era Condessa, en tot seguir ath còp, damb guardada enamorada, a Alexei Alexandrovic, que s'auie lheuat e s'apressaue a Landau.
Eth sòn còr ei çò qu'a cambiat pr'amor que s'a balhat a un aute còr.
E cranhi que vos non ajatz meditat pro sus aguesta meravilhosa transformacion que s'a obrat en eth.
Voi díder que… clar… atau… en generau… non coneishi, non posqui compréner aguesta transformacion.
Èrem amics de tostemp, de tota era vida, e ara…, didec Esteva Arkadievic, corresponent damb ua auta guardada doça ara Comdessa e tant que meditaue en quin des dus ministèris aurie mès influéncia pr'amor de demanar-li era recomanacion damb mès probabilitats d'eficàcia.
Era transformacion patida non pòt padegar en eth eth sentiment d'amor ath pròche.
Ath contrari: lo hè mès naut, lo purifique.
Mès… cranhi que vos non ac comprenetz.
Voletz un tè?, didec era Comdessa, senhalant damb era guardada ath vailet qu'amiaue eth tè en ua plata.
Òc, plan que òc, non ac compreni deth tot, Comdessa…
Plan…
Eth sòn malastre…
Òc, eth sòn malastre…
Eth sòn malastre, que l'a balhat ua màger felicitat, donques qu'eth sòn còr s'a renauit e s'a aumplit d'Eth, que jamès auie comprenut ne estimat, didec era Comdessa en tot tachar es uelhs en Alexei Alexandrovic damb ua guardada amorassadoira.
Ara seguida responec:
Solide.
Mès, çampar, aguestes transformacions son tan prigondes qu'arrés, ne tansevolhe es persones mès pròches, gausen parlar d'eres.
Ath contrari, responec Lidia Ivanovna; mos cau parlar d'eres, e ajudar-mos es uns as auti.
Plan que òc, aprovèc Oblonsky damb un arridolet vantaire; mès, higec, i a diferéncies ena manèra d'apreciar es causes…
E ath delà…
Per çò que tanh ara vertat sagrada, que non i pòt auier diferéncies, didec damb energia e severitat era Comdessa.
Ò, plan!..
Plan…
Mès… e Oblonsky, confonut, s'estèc carat.
Comprenie que se tractaue de religion, mès non se consideraue premanit entà tractar aguest tèma e cranhie herir es sentiments dera Comdessa, que non renonciaue a tier-la entàs sòns prepausi restacadi as ahèrs deth sòn cargue.
Me semble qu'ara s'esclipsarà, gasulhèc Alexei Alexandrovic, en tot apressar-se a Lidia Ivanovna.
Esteva Arkadievic virèc eth cap entà on s'estaue Landau e campèc ad aguest seigut ath cant dera hièstra, emparadi es sòns codes enes braci deth fautulh e damb eth cap inclinat sus eth sòn pièch.
Non li hètz atencion, recomanèc Lidia Ivanovna.
E, damb fòrça compde, doçaments, apressèc ua cagira entà Alexei Alexandrovic.
È campat… didec dempús, tornant ara convèrsa interrompuda.
Mès en aqueth moment entrèc un vailet damb ua carta, qu'autregèc ara Comdessa, qu'en aquerò era convèrsa demorèc copada de nau.
Lidia Ivanovna la liegec ara prèssa e en demanar perdon a Esteva Arkadievic e Alexei Alexandrovic, escriuec damb extraordinària rapiditat ues linhes de responsa, les autregèc a un vailet, tornèc ath sòn lòc ena taula e contunhèc era convèrsa qu'auien començat.
È vist, didec, qu'es abitants de Moscòu, sustot es òmes, son era gent mès indiferenta en matèria de religion.
Ò, non, Comdessa!
Me semble qu'es moscovites an era fama d'èster plan fèrms ena fe, se defenec Esteva Arkadievic.
Òc, mès per çò que posqui compréner, vos, malerosaments, tanhetz as indiferenti, didec Karenin damb un arridolet fatigat.
Com ei possible èster indiferents?, repliquèc en ton de repotec Lidia Ivanovna.
En aguest aspècte, higec Esteva Arkadievic, damb era sua arridalha mès doça, non sò indiferent, senon qu'è tengut ua actitud de demora.
Me pensi qu'a jo encara non m'a arribat eth moment.
Alexei Alexandrovic e Lidia Ivanovna, escambièren guardades expressiues.
Non podem saber jamès en aguestes qüestions s'a arribat o non eth moment entà nosati, didec Alexei Alexandrovic plan seriós.
Non mos cau pensar s'èm o non premanidi: era gràcia divina no se govèrne per consideracions umanes.
A viatges non baishe sus es que ja trabalhen e, ça que la, se fixe enes non iniciadi, coma sus Saül.
Non.
Semble que non s'esclipse encara, didec Lidia Ivanovna, que seguie de uelh es movements deth francés.
Aguest, en aqueth moment, se lheuèc e s'apressèc ada eri.
Me permetetz escotar-vos?, preguntèc.
Plan, òc!
Seiguetz damb nosati.
Que non mos cau clucar es uelhs entà non pèrder era lum, sentencièc Alexei Alexandrovic.
Mès er òme pòt senter-se incapable de remontar-se entad aguesta nautada, contestèc Esteva Arkadievic, en tot saber-se'n de qué mentie, mès non gausant expausar era sua pensada, tan liura, dauant d'ua persona que sentie e opinaue çò de contrari e que damb ua soleta paraula ath sòn favor poirie procurar-li eth cargue desirat.
Qu'ei que voletz díder qu'eth pecat non mos ac permet?, l'interroguèc Lidia Ivanovna.
Serie ua opinion faussa.
Pardon, tornèc a suplicar en entrar eth vailet damb ua auta carta.
La liegec e contestèc verbauments en tot díder: “Deman, ena casa dera Grana Duquesa, didetz-l'ac atau”.
Dempús seguic era convèrsa: entath que cre, eth pecat non existís.
Mès era fe sense òbres ei ua fe mòrta, repoteguèc Esteva Arkadievic, en tot rebrembar aguest tèxt deth catecisme e defener ja era sua independéncia, encara que damb ua fina arridalha vantaira entara Comdessa.
Vaquí eth famós passatge dera epistòla de Sant Jaime, didec Alexei Alexandrovic.
Be n'a costat de mau era faussa interpretacion d'aguest passatge!
Arren repugne autant ara fe coma aguesta interpretacion.
Díder “non hèsqui bones òbres signifique que non è fe”.
E d'aguesta sòrta non ei escrit en nunlòc, senon precisaments tot çò de contrari.
Trabalhar entà Diu, damb esfòrç contunhat, damb dejunis, entà sauvar era sua amna!, didec era comdessa Lidia Ivanovna, damb mensprètz e repugnància.
Aguesta ei era concepcion sauvatge des nòsti monges… a maugrat qu'açò non s'a dit en nunlòc.
Ei plan mès simple e aisit, higec, guardant a Oblonsky damb ua guardada recorfortanta que damb era, ena Cort, encoratjaue as joenes daunes d'aunor quan les vedie intimidades peth nau ambient.
Èm sauvadi per Crist, que patic per nosati.
Èm suavadi pera nòsta fe, didec Alexei Alexandrovic emparant tanben damb era sua guardada es paraules de Lidia Ivanovna.
Vous comprenez l'anglais?, li preguntèc era Comdessa.
E, en auer recebut ua responsa afirmatiua, se lheuèc e se botèc a cercar en ua petita estatgèra qu'auie ena madeisha cramba.
Voletz liéger Safe and Happy o Under the Wing?
E, en tot sèir-se de nauèth, dauric eth libre, dident:
Ei fòrça brac.
Aciu qu'ei descrit eth camin que s'arribe ena fe e s'aquerís ua felicitat subernaturau.
Er òme qu'a fe non pòt èster malerós encara que s'estongue solet.
Ja ac veiratz.
Lidia Ivanovna anaue a començar a liéger quan entrèc un aute vailet.
Ei era Borosdina?, preguntèc era Comdessa.
Didetz-li que deman tàs dues.
Pendent uns moments Lidia Ivanovna se demorèc cogitosa, guardant ath sòn dauant damb es sòns beròis uelhs, damb ua guardada distrèta, queiguda era sua man que tenguie eth libre sus era sua cama dreta, en tot senhalar damb un dit era plana qu'anaue a liéger.
Dempús, en alendar, seguic era convèrsa.
Òc, didec.
Atau òbre era vertadèra fe.
Vo'n sabetz deth cas de Mary Sanina?
Auie perdut eth sòn solet hilh e ère desesperada.
E qué se passèc?
Donques que trapèc ad aguest amic (e senhalaue eth libre) e ara arregraïs a Diu era mòrt deth sòn hilh.
Aguesta ei era felicitat que mos balhe era fe.
Ò!, plan…!
Aquerò vos engüejarà, pr'amor que non sabetz anglés.
Mès ei cuert, didec era Princesa, en tot dirigir-se a Landau.
Ò!, ac comprenerè, responec aguest damb ua doça arridalha.
E cluquèc leugèraments es uelhs.
Dempús dera monotonia dera vida moscovita, era de Sant Petersburg l'aufria tau complexitat que lo tenguie en un estat de contunha excitacion.
Aguesta complexitat, enes esfères coneishudes e pròches ada eth, la comprenie e autaplan la desiraue.
Ça que la, trapar-la en aguest ambient desconeishut, tant aluenhat d'eth, lo trebolaue, lo desconcertaue.
Escotaue ara comdessa Lidia Ivanovna e en tot sénter sus eth era guardada des sòns uelhs, ingenús o plei de dolenteria, non ac sabie pro ben, deth francés Landau, Esteva Arkadievic comencèc a experimentar un particular pes en cap.
Es pensaments mès diuèrsi passauen peth sòn cervèth: “Mary Sanina s'alègre de qué s'age mòrt eth sòn hilh”.
Es monges non comprenen arren d'aquerò; solet era comdessa Lidia Ivanovna se'n sap”.
Ei per tòrt deth conhac o de totes aguestes extravagàncies?” “Totun aquerò, çampar, enquia ara non è hèt arren inconvenent”.
Dilhèu m'obligarà a hè'c.
Mès que serie massa estupid”.
Còp sec, Esteva Arkadievic sentec qu'es sues maishères començauen a daurir-se entà badalhar.
Hec coma se s'apraièsse es pursères entà, damb era man, dissimular eth badalh e se remetec.
Dempús sentec que s'esclipsaue e se pensèc qu'anaue a roncar.
Tornèc enténer era votz dera Comdessa que didie:
S'a esclipsat.
Se lheuèc ath mès còrrer, espaurit, coma un colpable agarrat en fauta.
Mès, de seguit se tranquillizèc, e comprenec qu'aqueres paraules dera Comdessa non se referien ada eth senon a Landau.
Eth francés, plan, ère adormit o hège veir que dormie.
Esteva Arkadievic pensèc qu'en aqueth mon extraordinari s'eth s'auesse esclipsat aurie ofensat a toti, tant que, peth contrari, eth sòn de Landau les alegraue extraordinariaments, mès que mès ara comdessa Lidia Ivanovna.
Era Comdessa tenguie fòrça compde de non hèr cap de bronit, se recuelhie autanplan era sua pelha deth sòn vestit de seda, e ère tant esmoiguda que, en dirigir-se a Karenin, non lo cridèc coma tostemp Alexei Alexandrovic, senon que didec:
Mon ami, donnez-lui la main.
Didetz que non recebisqui.
Eth francés dormie, o hège veir que dormie, coma s'a dit, damb eth cap apuat ens dorsièr deth fautulh; e damb ua des sues mans, sudorosa, rogida (era auta se posaue sus es sòns jolhs) hège uns leugèrs movements coma se sagèsse d'aganchar quauquarren ath vòl.
Alexei Alexandrovic se lheuèc.
Ac hec damb fòrça suenh, mès estramunquèc damb era taula, hec u trabucada, venguec a parar près deth francés e botèc era sua man sus era dèstra d'aguest.
Esteva Arkadievic se lheuèc tanben e se hereguèc e dauric desmesuradaments es uelhs pr'amor d'escarrabilhar-se mès e assegurar-se'n de qué non dormie o soniaue.
Guardèc damb grana estranhesa a toti e en veir que tot aquerò ère realitat e non un sòmni, sentec que perdie eth cap.
Que la personne qui est arrivée la dernière, celle qui demande, qu'elle sorte.
Qu'elle sorte!, didec eth francés sense daurir es uelhs.
Vous m'excuserez, mais vous voyez…, didec era Comdessa a Esteva Arkadievic, mais vous voyez…
Revenez vers dix heures, encore mieux demain!
Qu'elle sorte!, sorrisclèc despacientat eth francés.
C'est moi, n'est-ce pas?, preguntèc Esteva Arkadievic.
E, en auer recebut ua responsa afirmatiua, en tot desbrembar-se'n de çò que l'auie de demanar a Lidia Ivanovna e que venguie a parlar damb Karenin sus eth divòrci, renonciant a tot çò que l'auie amiat enquia aquiu, damb eth desir de gésser çò de mès lèu possible, Esteva Arkadievic abandonèc era cramba ath mès córrer, caminant de punta, e dès eth portau hec un bot entath carrèr.
Dempús, pendent ua bona estona, parlèc e badinèc damb eth menaire que l'amiaue, en tot voler remeter-se des impressions recebudes en çò dera Comdessa, deth malèster que l'auien costat es scènes aquiu presenciades.
En Teatre Francés, a on arribèc quan representauen eth darrèr acte, e dempús en Restaurant Tartar, en tot béuer champanha en abondor, en sòn ambient de costum, Esteva Arkadievic semblèc alendar mielhor.
Ça que la, en tota era net non artenhèc a hèr enlà de se, eth malèster d'aquera visita.
En tornar en çò de Pèir Oblonsky, a on se lotjaue pendents es sòns sojorns en Sant Petersburg, Esteva Arkadievic trapèc ua carta de Betsy, que li didie que sentie viui talents d'acabar era convèrsa qu'auien començat, e entad açò li demanaue que li tenguesse ua visita eth dia a vier.
A penes venguec de liéger aquera insinuanta carta, que li costèc ua impression desagradiua, qu'en embaish, enes solèrs inferiors, entenec un bronit coma d'òmes qu'amièssen un pesant hardèu.
En veir ath sòn nebot, Pèir Oblonsky demanèc as que l'amiauen que lo metessen de pès e, en tot emparar-se en Esteva Arkadievic, entrèc damb eth ena sua cramba.
Un còp aquiu gessec a condar-li se com auie passat era net, en tot demorar-se dempús esclipsat en madeish fautulh que s'auie seigut.
Esteva Arkadievic se sentie aclapat, çò que l'arribaue pòqui viatges e non podec clucar un uelh pendent fòrça temps.
Tot çò que rebrembaue li hège hàstic; e mès qu'arren, rebrembaue coma quauquarren fòrça vergonhant era net passada en çò dera codessa Lidia Ivanovna.
Ère ua negatiua categorica, terminanta.
Pr'amor de hèr quauquarren ena vida de familha ei de besonh que i age entre es esposi un complèt acòrd, ua situacion de mutuau compenetracion basada en amor: o ben, un divòrci absolut, ua separacion totau.
Fòrça matrimònis se passen ans sancèrs atau, en lòcs desagradius e incomòdes, e en ua non mens desagradiua e incomòda situacion, sonque per non auer cuelhut ua decision quinsevolhe.
Vronsky e Anna se trapauen en aguest cas.
Autant entà era un coma entar aute, era vida en Moscòu, en aquera epòca de povàs e calor, quan eth solei non ludie ja coma ena primauèra, es arbes des boulevards èren caperadi de huelhes e es huelhes plies de povàs, se les hège insuportable.
Ça que la, non venguien de partir, tau qu'ac auien decidit hège temps, entara sua clòsa de Vosdvijenskoe, senon que seguien viuent en Moscòu.
E cada dia se sentien mès engüejadi e desesperadi, pr'amor que hège temps que non se metien d'acòrd.
Era animadversion que les separaue semblaue que non auie ua encausa extèrna, e toti es assagi entà explicar-se, en sòrta de mielhorar era sua situacion semblaue que l'agreujaue encara mès.
Qu'ère ua sòrta d'irritacion interiora qu'entada era auie era sua origina en heredament der amor de Vronsky, e entada eth, ena pena d'auer-se botat, per era, en ua situacion penibla e de mau hèr, qu'Anna en lòc de hèr-la sostenibla, la hège encara mès desagradiua.
Atau, enquia e tot enes assagi d'ua explicacion entre es dus qu'ac esclarisse tot, e hesse desparéisher aqueth estat de maufidança e irritacion latenta, acabaue tostemp en fòrtes peleges.
Entà Anna, tot çò de Vronsky, es sòns costums, es sòns pensaments, es sòns desirs, tota era sua manèra d'èster fisica e morau, èren dirigides de cap ar amor; e aguest amor l'ambicionaue solet entada era.
Ara, en sénter heredar-se en Vronsky era sua passion, non podie deishar de pensar que dilhèu ua part d'aqueth amor l'autrejaue a ua auta o a d'autes hemnes, e era gelosia se l'avalaue.
En non auer motius de gelosia, les endonviaue.
Aguest darrèr pensament ère eth que mès soent la tormentaue, pr'amor qu'en un moment de fidança, de confessions mutuaus, de confidéncies, Vronsky, imprudentaments, l'auie dit que sa mair lo comprenie tan pòc que s'auie permetut conselhar-li que se maridèsse damb era princesa Sorokina.
Era gelosia, donc, l'aumplie d'indignacion, la tenguie irritada de contunh contra Vronsky e la possauen a cercar motius que podesse neurir es sòns sentiments desesperadi.
Entada era, Vronsky ère eth solet colpable des sòns patiments, quinsevolhe que siguesse era sua encausa.
Era demora ena responsa de Karenin respècte ath divòrci, deguda ara indecision deth sòn marit, era solitud, er engüeg e eth mensprètz que li costaue era sua vida en Moscòu.
Tot, absoludaments tot, ère eth sòn tòrt.
Tanben Vronsky ère eth colpable de qué s'estèssen en Moscòu e non ena propietat, donques qu'açò ère degut, se pensaue Anna, a qué eth non podie víuer en pòble, desseparat des sues relacions de ciutat coma era volie.
Escurie.
Soleta, demorant que tornèsse Vronsky d'un repaish que balhaue un amic entà hestejar eth sòn adiu de celibatari, Anna se passejaue ath long deth gabinet d'Alexei, qu'en eth li shautaue estar-se pr'amor de veir toti es sòns objèctes e pr'amor qu'ère era cramba dera casa a on se sentie mens eth bronit des cars rodant per emperiat, e tant que passejaue, anaue pensant en toti es detalhs dera darrèra peleja auuda damb eth sòn estimat.
Efectiuaments, era causa visibla siguec que Vronsky censurèc es collègis femenins dera Escòla Mieja, en tot díder que non auien cap utilitat.
Anna defenec aqueres institucions e Vronsky persutèc a mostrar pòca estimacion pera instruccion femenina en generau, autanplan entà Hanna, era mainada anglesa qu'era protegie e que d'era didec, pejoratiuament, que “ne tansevolhe auie besonh de saber fisica”.
Non demoraua jo que comprenéssetz es mèns sentiments coma semble que les cau compréner er òme qu'estimi, mès me credia aumens damb dret a demorar mès dera vòsta delicadesa.
Cohèssi qu'eth vòste estacadís ad aguesta mainada, qu'auetz recuelhut, m'ei desagradiu, pr'amor que non me semble naturau.
Era crudeutat que Vronsky atacaue aqueth petit mon qu'era s'auie bastit pr'amor de sostier mielhor eth sòn isolament der aute, dera societat, era injustía que l'incolpaue de manca de naturalitat en çò que hège, la heren crebar.
Ei de vertat ua pena que solet es sentiments grossièrs e materiaus siguen comprensibles entà vos e solet aguesti siguen naturaus.
E gessec airosaments dera cramba.
Aué Vronsky auie estat dehòra de casa tot eth dia, e a Anna, ena sua solitud, li pesaue tant auer discutit damb eth, que desiraue desbrembà'c tot, perdonar-lo, hèr es patzes damb eth sòn estimat en tot justificar-se e hèr-se era responsabla de tot.
Òc, l'ac diderè atau, e haram es patzes, e mo'n desbrembaram de totes es nòstes peleges, es nòstes maufidances, e partiram entath camp, e aquiu serè mès tranquilla e mès acompanhada.
Autanplan pòt èster qu'eth m'estime mès e jo recupère era mia felicitat”.
De pic, se'n brembèc d'aquerò que l'auie exasperat mès ena discussion (eth dider-li que simulaue, que çò que hège li mancaue naturalitat), e comprenec que l'ac auie dit solet entà herir.la.
Se qué sap eth der amor as hilhs?
Qué sap eth deth mèn amor a Sergi, qu'è sacrificat per eth?
Mès aguest in sòn de mortificar-me, de hèr-me mau…
Non; eth qu'estime a ua auta hemna, sens dobte, non pòt èster de ua auta manèra.” E en avertir que, a maugrat es sòns desirs de padegar-se e restablir es sues relacions damb Vronsky, tornaue entara sua gelosia e era sua irritacion, Anna s'orrifiquèc d'era madeisha.
Non me'n poirè hèr damb era idia d'arreconeisher-me colpabla a jo madeisha?
Eth qu'ei just e aunèst e m'estime”, reflexionaue dempús, “e jo l'estimi tanben.
Un dia d'aguesti obtierè eth mèn divòrci e se normalizarà era nòsta situacion, se qué voi mès?
Me cau èster tranquilla, confiada.
Cargarè era colpa d'aguesta discòrdia sus jo.
Òc, ara, quan vengue, li diderè qu'è estat injusta, encara que reauments non ne siguí; e haram es patzes e partiram d'aciu”.
E, entà non pensar mès en açò que s'auie passat e non tornar a emmaliciar-se, Anna hec que li hessen a vier es males e s'entretenguec a plaçar en eres çò que s'auien de hèr- se a seguir entath camp.
Tàs dètz dera net arribèc Vronsky.
Qué, t'as divertit?, preguntèc Anna, damb expression timida e moisha, en tot gésser ar encontre de Vronsky.
Coma tostemp, responec eth.
Peth ton e era actitud d'Anna comprenec Vronsky, de seguit, que se trapaue en un des sòns mielhors moments e, encara que ja ère acostumat as cambis de caractèr dera sua estimada, s'alegrèc, pr'amor que tanben se sentie particularaments content e d'excellent umor.
Se qué veigui?, comentèc damb votz e gèsti alègres, senhalant damb satisfaccion es males, qu'èren premanides.
Aquerò està ben.
Òc, mos cau partir d'aciu, expliquèc Anna.
È gessut a hèr un torn e è gaudit tant, qu'è sentut vams de tornar en camp.
I a aciu bèra causa que te retengue?
Sonque voi aquerò, partir entath pòble.
Vengui de seguit e parlaram.
Ara me'n vau a cambiar de ròba.
Ordena que me servisquen eth tè.
E Vronsky passèc entath sòn gabinet.
En demorar-se soleta, Anna botèc eth sòn pensament ena convèrsa que venguie de tier damb Vronsky e se didec que i auie quauquarren umiliant en aqueres paraules: “Aquerò està ben”.
E encara ère mès umiliant peth contrast entre eth ton d'era, timid e contrit, e eth ton segur d'eth.
E Anna se n'encuedèc qu'en sòn coratge se lheuaue de nau un sentiment d'ira contra Vronsky, mès hec un esfòrç e, quan venguec eth, l'acuelhec damb eth madeish arridolet d'abantes.
Sabes?, qu'è auut coma ua inspiracion divina, didie.
Per qué mos cau demorar aciu eth divòrci?
Non ei madeish demorar-lo en camp?
Jo non posqui estar aciu.
È perdut era paciéncia e non voi enténer parlar deth divòrci.
È decidit qu'aquerò non age cap influéncia ena mia vida.
N'ès cossent?
Ò, plan!, didec Vronsky, guardant, damb ua cèrta inquietud, eth ròstre esmoigut d'Anna.
E vosati, se qué auetz hèt?
Qui mès venguec?, preguntèc, dempús un moment de silenci.
I auec un concurs de barques a rem.
Tot se passèc fòrça agradiu, higec, mès en Moscòu es causes non pòden arribar sense ridicule.
Se presentèc ua dauna, era professora de natacion dera reina de Suecia, e volec amuishar-mos eth sòn art.
Com!
A nadat dauant de vosati?, preguntèc Anna Arkadievna arroncilhant es celhes.
Damb un orrible costume de natation.
Imagina-te ua hemna lèja e vielha damb es carns rogides.
Plan, donc, quan partim?
Quina fantasia mès hòla!
E qué?
I auie quauquarren de particular ena sua manèra de nadar?, preguntèc Anna, sense contestar ara pregunta d'aguest e damb ua ombra de preocupacion en sòn ròstre.
Absoludaments arren de particular, tè!
Ère ua causa totafèt estupida.
Alavetz, quan penses que mos cau partir d'aciu?
Anna Arkadievna botgèc eth cap coma se volesse aluenhar un pensament desagradiu.
Quan?, didec.
Coma mès lèu mielhor.
Entà partir deman, non auem temps, mès podem partir deman passat.
Demora.
Deman passat ei dimenge e me cau vier en çò de maman, didec Vronsky confonut, pr'amor que tanlèu nomentèc a sa mair sentec tachada sus eth era guardada d'Anna, qu'en era se miralhaue ua sospecha.
Sorokina, que s'estaue en un pòble près de Moscòu, ath cant dera comdessa Vronskaya.
Que i pòs anar deman, didec era.
Non.
Es sòs e es poders, que son er objècte dera mia visita, non ei possible de tier- les deman.
S'ei atau, mielhor qu'ac deishem.
E per qué?
Mès tard que non voi partir.
O me'n vau deluns o jamès.
E per qué?, preguntèc estonat Vronsky.
Aquerò non a cap de sens.
Entà tu non a cap de sens pr'amor que non te preocupes de jo, didec era en ton agressiu.
Non vòs compréner se com patisqui.
Era soleta que m'entretenguie aciu ère Hanna, e tu m'as acusat respècte ada era d'ipocresia.
Ager me dideres que non estimi ara mia hilha, que hèsqui veir qu'estimi ad aguesta anglesa e qu'aquerò non ei naturau…
Voleria saber se quina vida pòt èster naturau entà jo.
Anna se n'encuedèc de çò que didie e s'orrifiquèc d'auer cambiat era sua decision d'èster tranquilla, en patz damb eth sòn estimat.
Mès totun aquerò, sentie que ja non podie hèr repè sense desmeritar e autanplan pèrder era sua pròpia estimacion, e sentie, ath delà, que non podie resignar-se ad aquera injustícia que Vronsky auie cometut damb era.
Jamès è dit aquerò, sagèc de convencer-la eth.
Per qué tu, que tant te vantes dera tua rectitud, non dides era vertat?
Jamès me vanti dera mia rectitud, mès jamès digui çò que non ei vertat, contestèc eth en votz baisha e tient-se era ràbia que començaue a sénter.
Me hè dò que non respèctes…
Eth respècte qu'a estat endonviat pr'amor de dissimular era absència d'amor.
Se ja non m'estimes, qu'ei mielhor e mès nòble que m'ac digues.
Aquerò se hè insuportable!, exclamèc Vronsky en tot lheuar-se airós dera cagira.
E, de pès, dauant d'Anna, li didec tot doç:
Per qué hès a temptar era mia paciéncia?, e en un ton que volie díder que podie díder fòrça mès causes, mès que se tenguie, higec: era mia paciéncia qu'a un limit.
Se qué voletz díder damb aquerò?, preguntèc Anna en ton d'escomesa, encara qu'espaurida pera expression deth ròstre d'eth, mès que mès des sòns uelhs, que la guardauen menaçaires, damb duretat.
Voi díder… gessec Vronsky.
E, après un moment de dobte, acabèc:
Me cau preguntar se qué voletz de jo.
Qué posqui voler senon que non m'abandonetz coma pensatz h'èc, didec Anna en tot compréner tot çò qu'eth non l'auie acabat de díder.
Mès que non ei aquerò, non, çò que voi.
Aquerò ei ja ua causa segondària: voi eth vòste amor, e vos non m'estimatz.
Ei a díder, que tot s'a acabat.
Anna se filèc entara pòrta.
Demora, demora…!, la cridèc Vronsky.
Me vòs díder se qué te cau?
È dit que mos cau ajornar era gessuda tres dies e, coma responsa ad açò, tan simple e clar, m'as dit que mentisqui, que sò un òme sense aunor.
Òc, e ac torni a díder: er òme que me fot pera cara qu'ac a sacrificat tot per jo ei pejor qu'un òme sense aunor: qu'ei un òme sense còr, didec Anna en tot rebrembar es paraules qu'eth auie prononciat ena discussion qu'auien auut abantes.
Decididaments, ei impossible, exclamèc Vronsky deishant, descoratjat, es mans d'Anna.
Qu'ei evident”, se didie entrant ena sua cramba.
Ei a díder, que ja non i a arren entre nosati e mos cau acabar tu per tu.
Mès, com?”, se demanèc, en tot sèir-se un un fautulh dauant eth miralh.
Ara seguida se botèc a pensar a on anarie un còp separada de Vronsky.
Ena de Dolly?
O, simplaments me n'anarè soleta entar estrangèr?”.
Pensèc dempús en çò que deuie hèr eth, en aqueth moment, solet en sòn gabinet: s'aquera discussion auie estat decisiua o s'encara serie possible era patz entre eri; se qué mormolharien sus era es sòns coneishudi de Sant Petersburg; se com la guardarie Alexei Alexandrovic.
Fòrça d'auti pensaments sus çò que podie arribar, se trincaue es sues relacions damb Vronsky, passauen pera sua ment, mès Anna non se balhaue deth tot ada eri.
Ath sòn laguens pataquejaue ua idia que, encara qu'imprecisa, ère era que mès l'interessaue.
En rebrembar a Alexei Alexandrovic s'en brembèc des paraules que l'auie dit ena sua malautia, dempús d'auer amainadat.
E ara eth rebrembe d'aguestes paraules desvelhèc ena sua amna eth sentiment qu'auien desvelhat alavetz.
Era idia aumplic eth sòn esperit d'ua manèra fixa, imperiosa, obsessiua.
E, en veder-me mòrta, e per tòrt sòn, eth se n'empenaïrie, me planherie, m'estimarie e, en non poder ja botar-i remèdi, se desesperarie e patirie”.
Un arridolet de compassion per era madeisha l'estirèc es pòts e, mentretant, seiguda en un fautulh, en tot trèir-se e botar-se es anèths dera man quèrra, es uelhs tachadi ath sòn dauant, s'anaue imaginant es patiments de Vronsky dauant era sua mòrt.
Anna ne lo guardèc, hènt veir qu'ère ocupada en apraiar-se es sòns aneths.
Anna, anem-mo'n deman passat se tu vòs.
Sò cossent damb tot.
Era seguic carada.
Se qué dides ad açò, Anna?, preguntèc.
Deisha-me, deisha-me, didie entre somics.
Me'n vau deman…
Que harè encara mès… se qui sò jo?
Ua perduda…
Ua pèira penjada deth tòn còth…
Non te voi hèr a patir, non voi…
Te deisharè liure…
Non m'estimes!
Estimes a ua auta!
Anna, per qué te martirizes e me mortifiques d'aguesta manèra?, li didie en tot punar-li es mans damb trendesa.
En sòn ròstre auie ara suavitat, e Anna, ena votz d'eth e enes sòns uelhs, credec endonviar es lèrmes.
Era reconciliacion ère complèta.
Anna, dès eth maitin, se metec a hèr es prepratius entara gessuda de Moscòu.
Encara que non auien decidit se partirien deluns o dimars, donques qu'es dus se deishauen era un ar aute era decision, se tenguie actiuaments enes preparatius dera partida.
Ara vau a veir a maman.
Era me manarà es sòs mejançant Egor.
E deman poiram partir.
A maugrat dera bona animositat que se trapaue Anna, credec avertir quauquarren sospechós ena forma que Vronsky venguie de parlar deth sòn viatge ena casa d'ostiu de sa mair.
Non, deman non, responec.
Ne jo madeisha auria temps d'apraiar es mies causes.
E se demorèc cogitosa.
Vé-te'n entath minjador, li didec a Vronsky, jo i vau de seguit.
Sonque deisharè dehòra aguestes causes que n'è besonh, e li balhèc diuèrses pèces a Anuchka, que ja auie enes sòns braci d'autes ròbes.
Vronsky minjaue un filet quan Anna entrèc en minjador.
Non te pòs imaginar se guaire m'engüegen aguestes crambes, didec a Vronsky, en tot sèir-se ath sòn costat pr'amor de préner eth cafè.
Que non i a arren tant orrible qu'aguestes chambres garnies.
Non an expression; les manque era amna.
Aguest relòtge, aguesti ridèus e, sustot, aguesti papèrs pintats des parets, tot aquerò qu'a estat un mausòn entà jo.
Pensi en Vosdvijenskoe coma ena tèrra prometuda.
Non manes encara es shivaus aquiu.
Non, les enviaràn quan ajam partit d'aciu.
Tu vòs anar en bèth lòc?
Volia anar en çò de Wilson.
L'auia de hèr a vier es mèns vestits.
Alavetz, decididaments, partim deman?, preguntèc damb votz alègra.
De pic eth sòn ròstre venguec ombriu.
Era ajuda de cramba de Vronsky li balhèc ad aguest un rebut d'un telegrama, vengut de Sant Petersburg, pr'amor de qué lo signèsse.
Non demoraue Vronsky arren de particular d'aqueth telegrama, mès, coma se volesse amagar quauquarren, li didec ath vailet que l'auie de signar en gabinet e se filèc de cap aquiu ara prèssa.
En tornar, didec a Anna:
Deman, sense manca, serà tot acabat.
De qui ei eth telegrama?, preguntèc Anna sense botar atencion ad aqueres paraules.
De Stiva, responec Vronsky de mau grad.
E per qué non me l'as mostrat?
Quin secret i pòt auer entre Stiva e jo?
Vronsky cridèc ath sòn ajuda de cramba e l'ordenèc que se hesse a vier eth telegrama.
Non te lo volia mostrar pr'amor que non ditz arren de particular.
Stiva qu'a aficion peth telegraf.
Sabi pas a qué vier telegrafiar quan non i a arren decisiu.
Se tracte deth divòrci?
Òc, mès ditz que non a podut obtier arren, qu'entad aguesti dies l'a prometut ua responsa decisiua.
Guarda-lo, lièg.
Anna cuelhec eth telegrama damb es mans tremoloses e liegec çò que Vronsky l'auie dit.
Eth telegrama acabaue atau: “I a pòques esperances, mès harè tot çò de possible e d'impossible”.
Ager te didí que m'ei indiferent que s'amie a tèrme o non eth divòrci, didec Anna rogint-se.
Non calie amagar-me aguestes dificultats que senhale Stiva.
Jachvin volie vier aué peth maitin, didec Vronsky.
Lèu seishanta mil robles.
Que non ei aquerò, l'interrompec era, irritada perque Vronsky cambièsse de tèma.
Per qué t'as pensat, li didec, damb irritacion, qu'aguesta notícia me harie mau enquiath punt que me la calie amagar?
T'è dit que non voi ne pensar en divòrci e me shautarie que tu t'interessèsses en aguesta qüestion tan pòc coma jo…
M'interèssi pr'amor que me shaute era claretat, responec Vronsky.
Era claretat, ena nòsta relacion, non s'està ena forma extèrna, senon en amor, didec Anna encara mès irritada, non pes paraules de Vronsky, senon pera hereda tranquillitat que parlaue eth.
Se per qué desires eth mèn divòrci?, persutèc.
Un aute còp er amor”, pensèc Vronsky arroncilhant es celhes.
Que ja ac sabes…
Per tu e pes mainatges, contestèc.
Non n'auram mès de mainatges.
Donques me hè dò.
N'as de besonh pes mainatges.
Qu'ei aquerò: en jo non i penses, didec Anna, que non auie entenut complèta era frasa “per tu e pes mainatges”.
Era probabilitat d'auer mès mainatges ère ua qüestion qu'auien discutit es dus hège temps e qu'ada era l'irritaue.
Eth desir de Vronsky d'auer hilhs lo consideraue Anna coma ua pròva d'indiferéncia entara sua beresa, que, coma ère naturau, despareisherie o amendririe damb un nau embaraç e jasilha.
È dit que per tu tanben, esclaric Vronsky.
E, mès qu'arren per tu, higec arroncilhant es celhes coma se patisse bèth dolor, pr'amor que sò solide fòrça qu'era màger part deth tòn malèster ven dera tua situacion indefinida.
Me hè dò que non comprenes o non volgues compréner, didec Vronsky en tot esclarir encara mès era sua idia.
Eth caractèr “indifinit” dera situacion s'està en aquerò: tu te penses que jo sò liure…
Per çò que tanh ad açò pòs èster totafèt traquil, contestèc Anna.
E, deishant de tier- li atencion, se botèc a préner eth sòn cafè.
Cuelhec era tassa damb era man, la quilhèc, en tot desseparar eth dit ponin, l'apressèc ena boca e beuèc saborejant.
Dempús de préner atau ues gorjades, guardèc a Vronsky e ena sua expression li semblèc endonviar qu'ada eth l'èren desagradius era sua man, es sòns gèsti e eth bronit que costaue damb es pòts en tot shurlar eth cafè.
A jo m'ei complètaments indiferent çò que ne pense ta mair e com volgue maridar- te, didec Anna, en tot botar un aute còp era tassa sus era taula, damb man tremolosa.
Non parlàuem d'açò, talhèc Vronsky.
Donques qu'ei d'aquerò precisaments que mos cau parlar.
E, pensa qu'a jo, ua hemna sense còr, sigue vielha o non, sigue era tua mair o era mair de quinsevolh aute, non m'interèsse, non la voi conéisher.
Anna, te demani que respèctes ara mia mair, li preguèc Vronsky.
Era hemna que non endónvie a on ei era felicitat e er aunor deth sòn hilh non a còr, persutèc era.
Torni a díder eth mèn prèc de qué respèctes ara mia mair, qu'estimi e respècti, tornèc a díder Vronsky, lheuant era votz e guardant-la damb severitat.
Anna tenguec era sua guardada sense respóner.
Rebrembèc en aqueth moment peth menut era scèna dera reconciliacion deth dia abantes e es amorasses qu'eth l'auie autrejat e pensèc: “Guaires hemnes auràn coneishut es madeishes amorasses!
Guaires, dilhèu encara, les coneishen!”.
Tu non estimes ara tua mair.
Aquerò ei ua frasa ueda, paraules e arren mès, li didec guardant-lo damb òdi.
A!, ac cres atau?
Donques mos cau…
Mos cau acabar e sò decidida ad aquerò, l'interrompec era.
E se predèc a gésser deth minjador.
En aqueth moment entrèc Jachvin.
Anna s'arturec e saludèc ath qu'arribaue.
Qué, se com va eth vòste ahèr?
Auetz crubat eth vòste credit?
Semble que va peth bon camin, encara que me pensi que non ac poirè recéber tot.
Totun, eth dimercles me cau partir d'aciu.
E vosati, quan partitz?, preguntèc ath sòn torn Jachvin.
E, guardant a Vronsky, qu'auie es celhes arroncilhades, endonvièc qu'entre eri s'auie produsit ua peleja.
Me pensi que partiram deman passat.
Didec Vronsky.
Donques me semble rebrembar que hè ja temps que volíetz partir, comentèc Jachvin.
Ara que ja ei totafèt decidit, didec Anna, en to guardar es uelhs de Vronsky fixaments e de sòrta que comprenesse que non i auie ne era mès aluenhada possibilitat de reconciliacion entre eri.
E tranquillaments seguic parlant damb Jachvin.
Ei possible, li didec, que non ajatz pietat d'aguest praube Peszov?
Jamès m'è preguntat en aguesti casi, Anna Arkadievna, se me cau o non tier pietat.
Tot çò que possedisqui ac è aciu E Jachvin senhalaue era pòcha quèrra deth sòn justet.
Ara sò un òme ric, mès aué anarè entath Cercle e dilhèu gesca d'aquiu vengut un mendicant.
Aquerò ei çò que mos balhe emocion, çò que constitusís era saussa deth jòc.
E se siguéssetz maridat, qué diderie era vòsta hemna?
Jachvin arric.
Qu'ei per aquerò que non m'è maridat, didec en ton de trufaria, e jamès è auut era intencion de h'èc.
E Helsingfors?, didec Vronsky en tot entrar ena convèrsa e guardant a Anna, qu'arrie.
Mès, en trapar-se es sues guardades, eth ròstre d'era agarrèc de pic ua expression sevèra e hereda que semblaue voler díder qu'es causes s'estauen madeish.
Ei possible que non vos ajatz encamardat jamès?, preguntèc Anna a Jachvin.
Ò, Diu mèn!
Guairi còps!
Mès, comprenetz-ac: pòt un meter-se a jogar as cartes pensant lheuar-se dera taula quan vengue eth moment de rendez- vous?.
Jo posqui tier-me ar amor, mès a condicion de non hèr demorar ath jòc…
Atau hèsqui en aguesta qüestion.
Non vos demani per un esvagament quinsevolh, senon per un amor vertadèr, per…
Alexei.
Abantes de gésser de casa, Vronsky entrèc ena cramba dera sua estimada.
Era volec hèr veir que cercaue quauquarren dessús dera tauleta, mès, avergonhada de simular, lo guardèc decididaments damb ua guardada hereda e li preguntèc en francés:
Se qué voletz?
Recuéher es documents de “Hambette”, pr'amor que l'è venut, expliquèc eth, damb un ton que mès qu'es paraules semblaue dider-li “non è temps entà explicacions e, ath delà, aguestes serien en bades”.
Que dides, Anna?
Arren, contestèc era hereda e tranquilla.
En barrar era pòrta campèc en miralh era imatge d'Anna.
Vronsky volec tornar de nauèth pr'amor de dider-li quauquarren que la desliurèsse d'aquera tribulacion que çampar patie mès trantalhèc un instant, pensèc que non lo receberie ben, e seguic entath carrèr.
Tot aqueth dia s'estèc Vronsky dehòra de casa.
Jamès s'auie passat qu'Anna e Vronsky s'estèssen un dia sancèr embufadi, e çò qu'ara s'auie passat ère entà Anna un clar indici de qué er amor de Vronsky entada era auie despareishut, o aumens s'auie heredat.
Que non ei que s'estongue hered; ei que m'a en òdi pr'amor qu'estime a ua auta hemna.
Aquerò ei clar”, pensaue Anna.
E, rebrembant es dures paraules de Vronsky e pensant en d'autes qu'eth non l'auie dit, mès qu'era se pensaue que li volie díder, se sentie encara mès en.honsada ena desesperacion.
Dilhèu vos non voletz divorciar-vos deth vòste marit pr'amor de tornar a víuer damb eth.
Anatz-i.
S'auetz besonh de sòs…
Es paraules mès dures e crudèus, es gèsti der òme mès brutau les imaginaue Anna en sòn estimat e dirigidi entada era, e damb aguesti pensaments creishie era sua ira contra eth e se didie que non lo perdonarie jamès.
Tot aqueth dia, exceptat des ores que tenguec en tot vier en establiment de Wilson, lo passèc Anna tormentada peth dobte de se tot s'auie acabat, o se i aurie encara esperances de reconciliacion; de se partirie de seguit o vierie a veder-la.
E en aguest cas”, seguic pensant, “decidirè se qué me cau hèr”.
En enténer era arribada de Vronsky, botèc tota era sua atencion en çò qu'eth hège.
Entenec era arribada deth coche, era trucada ena pòrta deth carrèr, es sòns passi, era sua convèrsa damb era crambèra e se com se retiraue enes sues crambes.
Alavetz pensèc:
Aquerò vò díder que tot s'a acabat”.
E coma solet recors entà ressuscitar er amor en sòn còr e castigar-lo damb eth racacòr, pr'amor de véncer, ara fin, en aquera luta, se li presentèc de nau, clara e obsessiua, era idia dera mòrt.
Non auie besonh d'arren.
Sonque volie ua causa: castigar-lo.
Quan premanic era sua dòsi de costum d'òpi e pensèc que podie morir solet beuent-se tot eth salèr, li semblèc tant aisit e simple que tornèc a pensar, damb grana complasença, se com patirie, se com se n'empenaïrie e, encara que ja tard, estimarie eth sòn rebrembe.
Se calèc en lhet, amortèc totes es lutzes, mens ua, qu'era sua ahlama s'amortaue ja, e s'estèc quieta, estirada, damb es uelhs dubèrts, guardant entath solèr de naut, escultat, qu'en eth era ombra deth paralum auie fixat estranhes figures.
Eth sòn pensament representasue alavetz a Vronsky dauant eth sòn còs inèrt, quan era auesse despareishut ja complètaments, quan non restèsse qu'eth sòn rebrembe.
Com podí gésser dera cramba sense dirigir-li ua paraula, en tot veder-la tant ablasigada?
Còp sec, era ombra que hège eth paralum se botgèc, s'estenec a tot eth solèr de naut; naues ombres brotoèren de d'auti punts dera cramba ar encontre d'aquera.
Mès per un moment s'esbugassèren, s'amasseren de nau damb grana rapidittat, se botgèren tumultuosaments, se barregèren enquia honer-se.
E tot se calèc ena escurina.
E se sentec enquimerada per un orror tau que, damb es uelhs espauridi, plan dubèrts, e eth sòn còs en fòrta tension nerviosa, s'estèc fòrça temps sense poder botjar-se.
A tot darrèr, damb un gran esfòrç era sua man tremolosa podec cuélher es aluquets que i auie sus era taula e alugar ua auta lum que substituisse ara que s'auie amortat en tot costar aqueres ombres e figures estranhes que tan terror l'auien suscitat en sòn esperit.
Víuer…
Que voi víuer!
L'estimi e eth tanben m'estime.
E era alegria de tornar ara vida quan se credie ja entre es urpes dera mòrt, neguéc es sòns uelhs de lèrmes, que s'escolèren doçaments pes sues caròles, esblancossides encara.
Dempús, entà húger dera sua solitud, entà esforiar dera sua amna era rèsta d'aqueth terror passat, se filèc de cap ath gabinet de Vronsky.
Ère dormint damb un prigond dromilhon.
Era se l'apressèc, l'illuminèc damb era sua candèla eth sòn ròstre, qu'ère seren, tranquil, e lo campèc damb embelinament.
Ara, en aquera actitud, a Anna li shautaue mès; sentie damb màger intensitat eth sòn amor e, esmoiguda, non podec tier-se es lèrmes.
Dempús pensèc que se lo desvelhaue en aqueth moment la guardarie damb era sua guardada hereda, segur d'èster just, e qu'abantes de parlar-li deth sòn amor, era l'aurie calut mostrar-se sevèra damb eth, coma eth se'n mostraue damb era.
Tornèc, sense desvelhar-lo, ena sua cramba e, dempús ua dusau dòsi d'òpi, quan ja hège dia, s'esclipsèc damb un sòn pesant mès intranquil, pr'amor que non deishaue de sénter palpitacions en sòn còr e enes venes, enes possi, enes mans, e seguie damb es sòns pensaments.
Peth maitin auec ua terribla malajadilha que ja l'auie tormentat un aute còp abantes des sues relacions damb Vronsky.
Un vielhet damb era barba mau pientada, inclinat sus eth lhet, uishinaue es hèrs deth lhet tant que repetie ues paraules sense cap de sens.
E Anna, coma tostemp qu'auie aguesta malajadilha (e en aquerò s'estaue precisaments tot er orror) sentie qu'eth vielhet non li hège cap atencion, e contunhaue uishinant es hèrs deth lhet.
Anna se desvelhèc damb un fòrt mau de cap; negada tota de sudor.
Didí qu'auia mau de cap e eth non entrèc ena mia cramba…
Deman partim d'aciu.
Me cau veder-lo e premanir-me entath viatge”, se didec.
En saber-se'n de qué Vronsky ère en sòn burèu, se filèc de cap aquiu.
Quan trauessaue eth salon, entenec qu'ena entrada dera casa s'arturaue un car.
Guardèc pera hièstra e vedec un coche luxós, qu'en ua des sues hiestretes pistaue ua joena damb chapèu color lillà, ordenant quauquarren ath lacai, que truquèc ena pòrta e entrèc ena casa.
Après ua petita convèrsa en embaish, quauquarrés passèc enes crambes superiores e en salon deth costat ressonèren es passi de Vronsky.
Aguest, damb anament ràpid, baishèc era escala.
Anna s'apressèc de nau ena hièstra e un shinhau desseparada d'aguesta, sajant de qué non la vedessen, campéc un aute còp çò que se passaue en carrèr damb es viatjaires deth coche.
Ara, Vronsky, sense chapèu, baishaue era escala; s'apressèc ath car.
Era joena deth chapèu lillà li balhèc un paquet.
Eth li didec ues paraules en tot arrir.
Eth coche s'aluenhèc e Vronsky pugèc era escala ath mès córrer.
Anna sentec qu'era bromassa que caperaue eth sòn cervèth s'esbugassaue de pic.
Es sentiments deth dia anterior, aumentadi damb un nau dolor, sarrauen eth sòn còr malaut.
Ara non comprenie se com s'auie podut rebaishar enquiath punt de demorar-se un dia mès ena sua casa.
Ère era Sorokina, damb era sua hilha, que m'an hèt a vier sòs e es documents de mama.
Ager non les podí recéber.
E eth tòn mau de cap?
Ès mielhor?, li didec eth sense voler avertir era expression ombriua e tragica deth sòn ròstre.
Anna lo guardaue fixaments, de pès, ath miei dera cramba.
Eth la guardèc ath sòn torn, arroncilhant es celhes pendent un moment, e contunhèc liegent era carta que venguie de recéber.
Era virèc en redon e, tot doç, se dirigic entara porta dera cramba.
Vronsky pensèc per un moment a cridar-la e hèr-la tornar, mès la deishèc arribar enquiara pòrta sense díder-li arren, sense que s'entenesse ena cramba arren qu'es passi d'Anna e es mormolhs des huelhes dera carta, qu'anaue virant.
A!, a prepaus, didec Vronsky quan era arribaue ja ena pòrta.
Decididaments partim deman, non?
Partiratz vos, jo non, contestèc Anna, en tot virar-se leugèraments.
Anna, atau ei impossible víuer, sorrisclèc Vronsky.
Partiratz vos, jo non, repetic.
Aquerò se hè de nauèth insuportable!
Vos, vo n'empenaïratz d'aquerò, higec era, e gessec.
Espaurit peth ton de desesperacion qu'auie prononciat aguestes paraules, Vronsky se lheuèc en un bot e correc ath sòn darrèr, mès de seguit, en tot pensà'c mielhor, s'arturèc, reflexionèc uns moments, e entornèc ena cagira qu'ocupaue, se seiguec e damb es dents sarradi e es uelhs tachadi en solèr s'estèc calat en prigondes reflexions.
E se premanic entà vier ena ciutat e ena casa d'ostiu de sa mair, que l'ère de besonh obtier era sua signatura sus uns documents restacadi ath sòn eretatge.
Anna entenec eth bronit des sòns passi en gabinet e dempús a trauèrs deth minjador.
Près deth salon, Vronsky s'arturèc, mès non se dirigic entara cramba d'Anna, tau qu'era demoraue, senon que manèc a un vailet autrejar eth shivau a Voitov quan aguest venguesse a cercar-lo.
Dempús entenec se com s'auançaue eth coche enquiara entrada dera casa; entenec daurir-se era pòrta d'aguesta e lo vedec gésser.
De ressabuda, se virèc, didec quauquarren a un des vailets, que correc entara cramba deth sòn patron, cuelhec es gants qu'Alexei s'auie deishat desbrembadi e tornèc a baishar es escales ath mès córrer pr'amor de balhar-les ath sòn senhor.
Eth coche partic ara seguida e en un moment despareishec darrèr era cantoada.
Tot s'a acabat!”, se didec Anna.
Ère de pès ath cant dera hièstra.
Es sòns pensaments, era escurina que i auie ena cramba per auer-se amortat era lum e eth rebrembe dera terribla malajadilha qu'auie auut, aumpliren era sua amna de terror.
Sabetz-vo'n d'a on a anat eth Comde, li didec.
Eth vailet li didec qu'eth Comde auie anat entàs bòrdes.
Eth senhor Comde, higec, didec, tanben, qu'eth coche tornarie de seguit per s'un cas era senhora volesse gésser.
Ben.
Demoratz.
Vau a escríuer ua carta e la haràtz a vier, per Mijailo, entàs bòrdes de seguit.
Anna se seiguec e escriuec en un papèr de cartes:
Qu'ei eth mèn tòrt…
Torna entà casa…
Mos cau parlar…
Per Diu, vene…
Hè pòur…
Barrèc era carta e l'àc autregèc ath vailet.
Aguest non ei eth mèn Sergi.
A on son es sòns uelhs blus, es sues amorasses, era sua timida e doça arridalha?”.
Aguest siguec eth sòn prumèr pensament en veir ara mainada, grosseta, roienca, damb uelhs neri e peus retortilhadi, en sòrta de Sergi, qu'era, trebolada e confonuda, se pensaue trapar en aquera cramba.
Era mainada seiguda près dera hièstra, s'entretenguie en pataquejar-la, tu per tu, damb un soro qu'auie trèt d'ua garrafa.
En entrar era sua mair, virèc eth cap e tachèc en era es sòns uelhs neri e petiti damb ua guardada sense expression.
Era anglesa preguntèc a Anna pera sua salut e era contestèc que ja se trapaue ben, en tot híger qu'ath londeman partirien entath camp.
Mès, era arridalha clara e sonora dera mainada e eth movement que hec damb es sues celhes li retirèren autant a Vronsky, que, en tot tier-se es sòns somics, se lheuèc bruscaments e gessec dera cramba.
Non, non ei possible”, pensaue.
Mès com me poirà explicar era animositat, er arridolet expressiu qu'auie tant que parlaue damb Sorokina?
Escotarè, a maugrat de tot, çò que me digue, lo creirè.
Se non lo creigui solet me rèste un camin.
Anna guardèc eth sòn relòtge.
S'auien passat dotze menutes dès qu'envièsse er encargue a Vronsky.
Sonque dètz menutes.
E se non torne?
Non, non ei possible…
Non està ben que me veigue damb es uelhs atau…
Se'n saberà qu'è plorat…
Me vau a lauar…
Òc, òc…
Sò ja pientada o non?”, se demanèc de pic.
E en non rebrembar-se'n, se toquèc eth cap.
Mès quan m'è pientat?…
Non m'en brembi”, e encara trantalhant, se guardèc un aute còp en miralh.
Tornèc a guardar-se en miralh pr'amor de veir tota era sua figura e credec sénter que, coma en d'autes escadences semblables, Vronsky se l'apressaue peth darrèr e l'amorassaue e punaue freneticaments era sua espatla, eth cogòt…
Ua estrementida recorrec tot eth sòn còs, coma se Vronsky siguesse reauments aquiu, en tot prodigar-li punets e amorasses, e sense voler se hec a vier es sues mans ena boca e les punèc damb frenesia.
Anuchka, cridèc.
Vos que volíetz vier a tier-li ua visita a Daria Alexandrovna, didec Anuchka, coma ajudant-la a rebrembar qué ère çò que li volie díder.
A Daria Alexandrovna?…
Òc, i anarè…, responec Anna distreigudaments, tant que calculaue.
Que ja tornarà…
Treiguec eth sòn relòtge e lo guardèc pr'amor de veir se quina ora ère.
Com pòt víuer sense auer-se reconciliat damb jo?” S'apressèc ara hièstra e se botèc a guardar en carrèr, demorant veir tornar eth vailet o que venguesse Vronsky.
E en moment que se dirigie entath salon pr'amor de verificar en relòtge de pendul s'eth sòn anaue ara ora, s'entenec eth bronit d'un car que s'arturaue dauant era pòrta.
Anna pistèc avidaments pera hiéstra e vedec eth coche de Vronsky.
Eth sòn còr batanèc damb mès fòrça e accelerèc es batècs.
Mès ne Vronsky ne arrés pujaue era escala.
En solèr de baish s'entenien votzes, mès era votz d'eth non s'entenie.
Anna li demanèc peth sòn encargue.
Non auem trapat ath senhor Comde…
Ja auie partit entara estacion de camin de hèr de Nijni.
Com?
Que ja auie partit?, preguntèc Anna damb accent de consternacion.
Non l'a recebut”, se didec.
Reflexionèc un instant e manèc:
Anatz damb aguesta carta ena clòsa dera comdesa Vronskaya.
Ei près de Moscòu.
E hètz-me a vier de seguit era responsa.
Ei vertat…
Era venguec…
Se non vierè lhòca…
A!, tanben li posqui manar un telegrama”.
E Anna escriuec aguestes linhes:
È besonh de parlar-vos.
Vietz de seguit.
Autregèc eth telegrama ath vailet e partic a botar-se eth vestit de carrèr.
Ja vestida e damb chapèu, Anna guardèc es uelhs d'Anuchka.
Era puncèla ère tranquilla, mès enes sòns petiti e bontosi uelhs grisi se liegie ua viua compassion.
Anuchka estimada, se qué me cau hèr?, li didec Anna somicant e deishant-se d'anar, aclapada, en fautulh.
E per qué vos desesperatz tant, Anna Arkadievna?
Aquerò se passe tostemp…
Anatz a veir a Daria Alexandrovna e esvagatz-vos un shinhau, li didec Anuchka en tot padegar-la.
Òc, i anarè, didec Anna en tot remeter-se.
S'ena mia abséncia arribe un telegrama, me lo manes en çò de Daria Alexandrovna…
E se non, dèish'ac…
Ja tornarè… “Òc, non me cau pensar en arren, senon en hèr quauquarren…
E çò de mès important ei partir, gésser d'aguesta casa”, se didec Anna.
E de ressabuda s'orrifiquèc, en tot percéber eth rapid e agitat batèc deth sòn còr.
Gessec ath mès córrer e se seiguec en coche.
A on vò era senhora que l'amiem?, preguntèc Pèir abantes de sèir-se en sèti deth menaire.
Entara Snomenskaya, en çò des Oblonsky.
Ludie eth solei.
Pendent tot eth maitin auie queigut ua ploja menuda e ara eth temps s'auie esclarit.
Es losats de metau, es lows des peridèrs, es pèires garonenques deth pasiment des carrèrs, es arròdes e es ornaments deth coche, tot ludie jos es arrais deth solei de mai.
Èren es tres dera tarde, e es carrèrs èren fòrça animadi.
Seiguda comòdaments en coche, que se balançaue leugèraments sus es ressòrts, ben temperadi, ath rapid galaupar des shivaus, Anna Arkadievna repassaue de nau ena sua ment tot çò que l'auie arribat e tot çò qu'auie pensat en aqueri darrèri dies.
Ara, escarrabilhat eth cap per aire pur e frescolenc qu'entraue en coche, e jos es impressions que s'anauen succedint dauant era sua guardada entar exterior, era sua situacion li semblaue totafèt desparièra a coma la vedie ena sua casa.
Era idia dera mòrt non se l'apareishie en aguest moment tan terribla e tanpòc se l'apareishie coma inevitabla.
Ara solet se repotegaue era umiliacion qu'auie baishat en tot escríuer a Vronsky.
M'è considerat colpabla…
M'è sometut…
Per qué?
Ei que non posqui víuer sense eth?”.
E, sense responer-se, se metec maquinauments a guardar ara gent que passaue, es cases, es veirines.
Liegie es afiches des establiements.
E, mentretant, anaue reflexionant damb ancians e naui pensaments sus era sua situacion e sus es resolucions que li calie cuélher, çò que li calie hèr…
Era non aprècie a Vronsky.
Senterè vergonha, dolor, mès l'ac diderè tot.
Dolly m'estime e seguirè eth sòn conselh.
Non me voi sométer ada eth.
Non li permeterè que hèsque de jo ua jogalha des sòns capricis.
Kalachi”.
Diden que hè a vier era crèma de Sant Petersburg.
Be n'ei de bona era aigua de Moscòu!..
E tanben existissen es depaus d'aigua de Mitischi e i a coques”.
E se'n brembèc que fòrça temps a, quan era auie dètz-e-sèt ans, anaue damb eth sòn oncle entath monastèri dera Santissima Trinitat.
Encara non auie camin de hèr.
Mès ei possible que siguessa jo aquera mainada qu'auie es mans tan vermelhes?
Guaires causes d'aqueres que me semblauen alavetz beròies e inaccesibles an vengut entà jo insignificantes; e, ça que la, çò qu'alavetz auia ara mia posita ara m'ei inaccesible e ac è perdut entà tostemp.
Com auria podut jo creir en aqueri dies qu'arribaria entà ua umiliacion semblabla?
Qué content e capinaut se meterà en recéber era mia carta!
Mès li vau a demostrar…
Qué mau flairen aguestes pintures.
Per qué son tostemp en tot pintar e bastir?
Un òme la saludèc.
Se'n brembèc que Vronsky les cridaue “es nòsti parasits”.
Per qué didie nòsti?
Ei terrible que non pogam arrincar d'arraïc eth passat.
Qu'ei impossible arrincar-lo, mès podem deishar de cornèr es sòns rebrembes.
E, jo ac vau a hèr”.
E se'n brembèc alavetz de qué tanben a Alexei Alexandrovic l'auie esfaçat dera sua memòria.
Mès ei dilhèu que la voi auer?
Sentie vams de plorar, mès en aqueth moment, dus joeni, arridolents e alègres, se crotzèren damb eth coche, era pensèc: “De qué se'n deuen arrir?
Solide era sua alegria serà costada per amor.
Non saben qu'er amor ei solet plors e amarum”.
Corrien tres mainatges hènt as shivaus.
Dilhèu arribèc tard entà cuélher eth tren.
E dilhèu ja sigue en casa.
De nau cèrqui era mia umiliacion.
Entrarè ena cramba de Dolly e li diderè: “Sò malerosa.
M'ac meriti: sò colpabla; mès, totun açò, planhe-me e ajuda- me”.
Aguesti shivaus… aguest coche…
Be ne sò de repugnanta en aguest coche!
Tot aquerò li pertanh ada eth.
Non les vederè mès”.
Mentretant, tornaue a pensar en çò que li diderie ara sua amiga.
I a bèra visita?, preguntèc abantes de passar en recebedor.
Katerina Alexandrovna, contestèc eth vailet que li dauric era pòrta.
Aquera madeisha hemna qu'eth rebrembaue damb afeccion.
En moment qu'arribèc, es dues hemnes parlauen dera manèra d'aleitar as mainatjons.
En tot copar aquera convèrsa, Dolly gessec ar encontre d'Anna.
A!, encara non as partit?.
Volia passar per çò de tòn, li didec tant que la saludaue en tot punar-la corauments.
Aué auem recebut ua carta de Stiva.
Nosati auem recebut un telegrama, contestèc Anna guardant ar entorn pr'amor de veir a Kitty.
Stiva me ditz que non compren qué ei çò que vò Alexei Alexandrovic, mès que non vierà sense ua responsa.
È entenut qu'as ua visita, didec Anna.
Òc, i é Kitty.
S'a demorat en quarto des mainatges.
Qu'a estat plan malauta.
Ja ac sabi.
Posqui liéger era carta de Stiva?
Te la harè vier de seguit.
Alexei Alexandrovic non a refusat era demana, Stiva a esperança, didec Dolly en tot arturar-se ena pòrta.
Jo non demori ne desiri arren, didec Anna.
Dilhèu es auti an rason.
Mès era, qu'ère encamardada de Vronsky, era non m'ac aurie de mostrar, encara que sigue vertat.
Me'n sai que cap hemna decenta me pòt recéber pera mia condicion.
Me'n sai qu'en moment que me junhí a Vronsky ac sacrifiquè tot.
Ac è sacrificat tot per eth e aguesta ei era mia recompensa.
Ò, se com l'è en òdi!
E entà qué è vengut aciu?
Me senti encara pejor, mès aclapada”.
Consolarè, dilhèu, a Kitty en èster jo tan malerosa?
Me someterè ara sua proteccion?
Non.
Tanpòc Dolly poirà compréner arren.
Non è arren entà dider- les.
M'interessarie sonque veir a Kitty e mostrar-li se com ac mensprèdi tot e a toti, çò d'indiferent que m'ei tot”.
Dolly entrèc damb era carta.
Anna liegec çò que didie Esteva Arkadievic e comentèc:
Me'n sabia e non m'interèsse.
E per qué?
Que non cau descoratjar-se: ath contrari.
Jo è esperances, didec Dolly guardant ara sua cunhada damb suspresa.
Dolly non l'auie vist jamès tant emmaliciada.
Quan te'n vas?, li preguntèc.
Anna cluquèc es uelhs e guardèc ath sòn dauant sense respóner.
Per qué s'amague Kitty de jo?
Quina pegaria!
Ei en tot balhar era popa ath sòn mainatge e era causa non se passe ben.
Jo la conselhaua…
S'alegrarà fòrça de veder-te.
Vierà de seguit, didec Dolly, en tot hèr veir cèrta confusion.
A!, aciu que i é.
Sò plan contenta de veder-vos, didec damb votz tremolosa.
S'amuishaue intimidada pera luta qu'auie sostengut entre era sua enemistat contra Anna e eth desir de mostrar-se condescendenta damb era; mès en moment que vedec eth sòn ròstre, beròi e plen de simpatia, era sua animositat despareishec.
Non m'aurie estonat, didec Anna, que non auéssetz volut trapar-vos damb jo.
Que sò acostumada ad açò.
Ètz malauta, non?
Òc, ètz un shinhau cambiada.
Qu'è vengut solet entà dider-me adiu de tu, didec Anna a Dolly, en tot lheuar-se entà partir.
Quan partitz?, li preguntèc Dolly.
Anna, sense respòner ad aguesta pregunta, se dirigic a Kitty.
Òc, sò plan contenta d'auer-vos vist, didec damb un arridolet.
È entenut tantes causes bones sus vos pertot, autanplan deth vòste marit!
Venguec a tier-me ua visita e m'alegrèc fòrça era sua visita, didec damb era intencion evidenta de herir a Kitty.
A on ei ara?, higec encara.
Partic entath camp, contestèc era rogint-se.
Saludatz-lo dera mia part; non vo'n desbrembetz.
Damb plasèr, didec ingenuaments Kitty, guardant damb compassion a Anna.
Adishatz, Dolly.
E, en punar a Dolly e balhar era man a Kitty, Anna gessec ath mès córrer.
Tostemp ei era madeisha, tostemp tant atrasenta.
Qu'ei de vertat beròia, comentèc Kitty en demorar-se soleta damb era sua fraia.
Mès i a quauquarren en era qu'inspire compassion.
Quauquarren plan penible, infinitaments penible.
E aué a quauquarren particular, didec Dolly.
Quan l'acompanhaua entath vestibul me semblèc qu'anaue a plorar.
Anna se seiguec en coche, en pejor estat d'animositat que quan auie gessut dera sua casa.
As sòns patiments d'abantes s'auien hijut eth sentiment d'umiliacion que l'auie costat eth sòn encontre damb Kitty.
Entà on vò era senhora que l'amie?
Entà casa?, li preguntèc Pèir.
Òc, entà casa, didec Anna sense pensar-s'ac.
Que les deuí semblar un èsser estranh, curiós, incomprensible.
De qué pòt parlar aguest òme damb aqueth aute damb tanta afogadura?”, pensèc guardant a dus òmes que passauen.
Be se n'aurie alegrat deth mèn malastre!
Ac aurie amagat, mès eth principau sentiment aurie estat d'alegria, pr'amor que jo sò ara en tot purgar es plasers que per eri m'envejaue.
Kitty se n'aurie alegrat encara mès.
Que la veigui pro ben, ara!
La veigui coma se siguesse transparenta.
Se'n sap que me mostrè amabla damb eth sòn marit, e a gelosia de jo e me è en òdi.
Ath delà, me mensprède.
Dauant es sòns uelhs, sò ua hemna immorau.
Se ne siguessa auria sajat d'enamorar ath sòn marit.
Ac auria sajat”, didec.
E aguest òme be n'ei de satisfèt damb eth madeish!”, pensèc, guardant a un senhor qu'anaue en sòn coche en direccion opausada ara sua, gròs, vermelh, damb mina visibla de satisfaccion.
Tan pòc coma eth me coneishen fòrça d'auti, autanplan quauqui uns que me tracten.
Ne jo madeisha me coneishi.
Non coneishi senon es mèns appetits, coma diden es francesi.
Tè, aumens aguesti se'n saben pro ben de çò que vòlen”, se didec en veir dus mainatges que venguien d'arturar un vendeire de glacets.
Aguest baishèc era gelera qu'amiaue sus era tèsta e, heregant-se eth ròstre sudorós damb era punta d'un tovalhon, treiguie uns tròci lordi deth sòn producte.
Se non i a bonbons, mos conformam damb un mau glacet.
Tanben Kitty ac a hèt atau: non a podut tier a Vronsky, e tie a Levin.
Ath delà d'açò m'envege; m'envege e me a en òdi.
Toti mos odiam es uns as auti.
Jo è en òdi a Kitty e era m'a en òdi a jo.
Aguesta ei era vertat.
Je me fais coiffer pour Tiutkin.
Quan torne”, pensèc, “lo harè arrir damb aguesta pegaria” e arric.
Mès en aqueth instant rebrembèc que non auie ad arrés entà hèr arrir, arrés que damb eth podesse badinar.
Ath delà non i a arren alègre ne ridicul”, seguic pensant.
Entà qué servissen totes aguestes glèises, aguestes campanades, aguestes mentides?
Sonque entà amagar que toti nosati mos odiam es uns as auti.
Madeish qu'aguesti menaires de punt, que se pelegen damb tanta ràbia.
Jachvin ditz qu'eth que jògue damb eth lo vò deishar sense camisa e eth vò deishar-lo sense era ar aute.
Cuelhuda per aguesti pensaments enquiath punt de desbrembar-se'n dera sua situacion, a penes se n'encuedèc qu'auie arribat e qu'eth coche s'arturaue ena entrada dera sua casa.
En veir ath portièr, que venguec ath sòn encontre, Anna s'en brembèc qu'auie manat ua carta e un telegrama a Vronsky.
I a responsa ath telegrama?, preguntèc.
Ara ac vau a guardar, didec eth portièr.
E dempús de recercar ena sua taula, d'un des calaishi treiguec ua envolòpa quarrada que conteguie un telegrama e l'ac balhèc a Anna.
Aguesta la dauric damb man tremolosa e liegec:
Non posqui vier abantes des dètz.
Vronsky.
E aguest Mijailo, que manè damb ua carta, encara non a tornat?
Non, senhora, responec eth portièr.
A!, s'ei atau, ja sai se qué me cau hèr, didec Anna en tot sénter qu'eth sòn esperit s'aumplie d'ua ira immensa e d'un afogat desir de resvenja.
Jamès e auut en òdi ad arrés coma ad aguest òme”, pensaue tant que corrie entara sua cramba.
En veir eth chapèu deth sòn estimat ena hurga deth recebedor, Anna s'estrementic d'aversion.
Non se n'encuedaue de qué eth telegrama de Vronsky ère era responsa ath sòn, e qu'eth encara non auie podut recéber era sua carta.
Ara se l'imaginaue parlant tranquillaments damb sa mair e damb Sorokina, que gaudirie d'aquiu estant des sòns patiments.
Non sabie de cèrt a on li calie anar; sonque comprenie que volie húger des sòns sentiments qu'experimentaue en aquera casa.
Es vailets, es parets, tot desvelhaue en era ua prigonda aversion.
Sentie en cap un gran pes.
Pera net passaue un tren tàs ueit e dues menutes.
Manèc aganchar es shivaus de refresc e s'ocupèc de botar ena sua saca de viatge es objèctes de besonh entà ua abséncia de quauqui dies.
Entre es mil endravadi projèctes que se passauen pera sua ment, decidic vagaments que, dempús era scèna que podesse tier damb era Comdessa ena sua arribada, seguirie eth sòn viatge en camin de hèr enquia Nijgorod e s'arturarie en prumèr pòble.
Eth repaish ère ja premanit.
Ordenèc que li premanissen eth coche e gessec.
Era casa projectaue ja ua grana ombra que trauessaue tot eth carrèr.
Anuchka, que li hec a vier er equipatge enquiath coche, Pèir, que lo placèc laguens eth car, e eth menaire, qu'amuishaue maucontentament, toti l'alterauen es nèrvis, desvelhauen era sua irritacion damb es sues paraules e es sòns gèsti.
Non vos è de besonh, Pèir.
E qui vos cromparà es bilhets?
Ben; hètz çò que volgatz…
Tot que m'ei parièr.
De nau ac compreni tot”, se didec Anna en moment que se metec en marcha eth car de shivaus.
E tant qu'eth coche rodadue, damb un leugèr balançament e fòrta trepidacion, sautant sus es calhaus der empeirat, mil pensaments li venguien entath cap.
A!, òc: Tiutkin-Coiffeur.
Non, que non ei aquerò.
A!, òc!, çò que didie Jachvin: “era luta pera existéncia e er òdi ei era soleta causa que botge as òmes”.
Non podetz húger de vosati madeishi”.
Dempús, en tot dirigir era sua guardada en un punt que, virant eth cap, tachaue fixaments Pèir, Anna vedec a un obrèr que, complètaments embriac, damb eth cap trantalhant, ère amiat per un garda en un coche de loguèr.
E Anna examinèc per prumèr viatge damb aguesta lum clara qu'ara ac vedie tot, es sues relacions damb Vronsky, qu'en eres auie sajat de non pensar-i.
Non tant er amor coma era satisfacion deth sòn amor pròpi”.
Se'n brembèc des paraules de Vronsky, era expression de gosset sometut qu'auie en sòn ròstre enes prumèri tempsi deth sòn amor, e era fèrma, decidida, imperiosa e capitada expression de dempús.
Ara, s'a acabat.
Que ja non a arren de qué vantar-se, senon d'avergonhar-se.
Ara que sò un trebuc entada eth, a maugrat que sage de non mostrar-se desatentiu damb jo.
Ager se l'escapèc era confession de qué vò eth divòrci e maridar-se damb jo pr'amor de poder ahlamar es sues naus.
M'estime, òc; mès, com m'estime?
The rest is gone…
Era soleta causa que vò ei desvelhar era admiracion deth mon.
Be n'ei de satisfèt d'eth madeish!”, pensèc tant que guardaue a un emplegat de comèrç qu'anaue montat en un shivau de corses.
Se m'en vau, ath sòn laguens se n'alegrarà.
Aquerò que non ei ua supausicion mia: ac veigui damb claretat, gràcies ad aguesta lum benfactora que me desnishe eth vertadèr sens dera vida e des relacions umanes.
Entà jo, eth qu'ei tot e exigisqui que se m'autrège complètaments, tant que eth s'aluenhe cada còp mès de jo.
E ei impossible que cambiem.
Eth me ditz, e jo madeisha m'ac è dit, que sò pègaments gelosa.
Non ei vertat, non sò gelosa: sò maucontenta.
Estrementida per un pensament que li venguec en cap còp sec, cambièc de sèti en coche e se demorèc extasiada, damb era guardada tachada en un punt indefinit, e era boca dubèrta coma s'anèsse a parlar.
Mès non posqui ne voi èster ua auta causa.
E atau sonque desvelhi en eth desengust, tant qu'era sua heredor m'aumplís a jo de ràbia.
Qu'ei ua causa fatau e non pòt èster de ua auta manèra.
Qu'ei que se siguessa solide fòrça de qué non m'enganhe, que non a cap de projècte restacat a Sorokina, que non ei encamardat de Kitty, ne me traïrà, me senteria erosa?
Çò de cèrt ei qu'eth non m'estime; çò d'aute que me pòt importar?
Ei vertat que tanben sense estimar-me, poirie mostrar-se amable e doç damb jo, possat peth sentiment deth déuer.
E aquerò serie mil viatges pejor qu'er òdi: açò que serie eth lunfèrn.
E precisaments çò que i a ara ei aquerò!
Ja hè temps que non m'estime.
E aquiu a on s'acabe er amor comence er òdi.
E enes cases tanta gent…
Ben…
Alexandrovic.
E en brembar-se'n d'Alexei Alexandrovic, Anna se l'imaginèc damb extraordinària precision, coma se l'auesse ath sòn dauant damb es sòns uelhs moishi, amortadi, sense vida; damb es venes blues transparentant pes sues mans blanques; damb es caracteristiques entonacions de votz, damb es dits des mans crotzadi e hènt-les croishir; e era idia des sues relacions, qualificades tanben d'amor, la hec estrementir damb un sentiment de repugnància.
Dilhèu Kitty deisharà alavetz de guardar-me tau qu'ac a hèt aué?
Non…
E Sergi deisharà de preguntar pera mia vida e per qué è dus marits?
E entre Vronsky e jo, quin nau sentiment brotoarà?
Serà possible ua naua sensacion que, se non mos hè erosi, artenhe, aumens, que non sigam malerosi?
Non, non, non!, se responec sense trantalhar.
Er abisme que mos dessepare ei massa prigond.
Jo còsti eth sòn malastre e eth eth mèn.
S'an hèt toti es assagi, mès era maquina s'a espatlat.
Non èm toti en aguest mon entà odiar-mos es uns as auti, entà tormentar-mos a nosati madeishi e hèr a patir as auti?
Aquiu que van aqueri escolans.
Arrissent.
E Sergi, se qué harà?
Tanben me pensè que l'estimaua.
Sentia trendesa per eth.
E, ça que la, è podut víuer sense veder-lo.
L'è escambiat per un aute amor e non m'è planhut deth cambi tant qu'aguest aute amor me balhaue satisfacion”.
E aquerò que cridaue “un aute amor” se l'apareishec alavetz jos un aspècte repugnant.
Totun, era claretat que vedie ara era sua pròpia vida e era des auti, l'aumplie d'un estranh plaser.
Entà pertot, non?, se didec, quan arribaue ja ena gara de Nijni (un edifici baish e insignificant) e uns vailets s'apressauen entada era pr'amor d'amiar-li er equipatge.
Vò era senhora cuélher eth bilhet enquia Obiralovka?, preguntèc Pèir.
Òc, li didec en tot balhar-li eth monedèr damb es sòs.
E agarrant eth saquet ròsa de viatge, baishèc deth coche.
Anna se filèc, entre era gent, de cap ara sala d'espèra de prumèra classa.
Seiguda en divan damb forma d'estela, demoraue eth tren, en tot guardar as qu'entrauen e gessien d'aqueth locau.
E toti desvelhauen en era ua invencibla repugnància.
Dempús decidic que se presentarie ara imprevista ena casa dera Comdessa.
E Anna pensèc que dilhèu encara poirie èster erosa.
S'entenec, fòrta e clara, ua campanada.
En passar Anna, es joeni qu'auien passat corrent, carèren, la guardèren e un d'eri gasulhèc ena aurelha der aute quauquarren que comprenec era que serie ua grossieretat.
Anna pugèc en estriu e se seiguec soleta en departament de prumèra classa, sus eth divan de ressòrts, tan lord, qu'a penes s'endonviaue que, bèth temps a, auie estat blanc, en tot plaçar era saca de viatge ath sòn costat.
Eth menaire barrèc era pòrta d'un còp e ajustèc eth pan deth vagon.
Ua dauna, vestida de manèra extravaganta, trauessèc eth cai.
Amiaue polison.
Ues mainades passèren corrent e arrint.
Karerina Andreievna ac a tot, ma tante, cridèc era mainada.
Un omenet lord, damb ua casqueta que peth sòn dauath pistauen es guinses des sòns retortilhadi peus, passèc per dauant dera hièstra, tant qu'examinaue es arròdes deth vagon.
E de pic se'n brembèc deth sòn sòmni (aqueth òme li semblèc eth vielhet des sues malajadilhes) e, espaurida, correc entara pòrta.
Eth menaire dauric pr'amor de balhar pas a un matrimòni.
Voletz gésser?, preguntèc a Anna.
Era non responec.
Anna tornèc entath sòn sèti e se seiguec.
Es dus esposi se seigueren dauant d'era, campant discrètaments, mès damb atencion, eth sòn vestit.
Autant era ua coma er aute li semblèren repugnants.
Eth marit li demanèc permís entà humar, damb era intencion evidenta de tier convèrsa damb era.
Anna, damb un brèu senhau de cap, li balhèc eth sòn consentiment.
Mès se vedec de seguit qu'auie mès talents de parlar que de humar, donques que, sonque obtengut eth permís, ac comencèc a hèr damb era sua hemna sus badinades, e damb eth solet prepaus d'atirar era atencion d'Anna, çò qu'era avertic damb claretat.
Eth marit se senhèc.
Pr'amor de non guardar ara hemna, seiguda cara a cara dauant d'era, Anna dirigic era sua guardada ara gent que s'estaue en cai dempús de díder adiu as viatjaires e que semblaue que s'esguitlauen en direccion opausada ara qu'amiaue eth tren.
Eth vagon qu'anaue era gessec deth cai, passèc dauant ua paret de pèira, crotzèc eth disc e deishèc darrèr quauqui vagons caladi en d'autes vies.
Es arròdes, ben greishades, costauen un bronit fòrt, coma de dur picadís en sautar es juntures des ralhs.
Eth bronit se hec mès rapid; era hiestrèta s'illuminèc damb eth clar solei dera tarde e ua leugèra brisa agitèc eth ridèu.
Anna alendèc damb er aire frescolenc e en tot desbrembar-se'n des sòns companhs de viatge, s'autregèc de nau as sues reflexions, crossada moflaments pes sotragades deth vagon.
A!, òc!
Que non traparè ua situacion qu'en era era mia vida non sigue un torment; que toti auem estat creadi entà patir; que toti sabem e endonviam mejans entà enganhar-mos a nosati madeishi.
E quan vedem era vertat non sabem se qué hèr”.
Plan per açò l'a estat balhada ar òme era rason: entà desliurar-se de çò que l'enquimère, didec era hemna deth dauant en francés e visiblaments satisfèta dera sua frasa, en tot hèr potèles e espetant era lengua.
Semblaue qu'es sues paraules siguessen ua responsa as pensaments d'era.
E guardant ath marit, gròs e roienc, e ara hemna, plan prima, Anna comprenec qu'era hemna ère malauta e se consideraue incomprenuda; qu'eth marit, damb era sua mina de satisfacion, non li hège cabau e enquia dilhèu l'enganhaue damb bèra auta; e que plan per açò era hemna auie prononciat aqueres paraules.
Mès en era i auie pòc que l'interessèsse e contunhèc reflexionant: “Se bèra causa m'enquimère, qu'è era rason entà desliurar-me d'aquerò; ei a díder, me cau desliurar-me.
E per qué non posqui amortar era lum quan ja non i a arren tà guardar, quan solet senti hàstic de tot?
E per qué aguest menaire cor per aqueth estriu?
Per qué criden aguesti joeni deth vagon deth costat?
Per qué parlen?
Per qué arrissen?
Tot aquerò ei mentida, enganha, mauvestat”.
Quan arribèc ena gara de destin, Anna baishèc deth vagon entre un grop de viatjaires e, desseparant-se d'eri coma se siguessen leprosi, se metec a pensar sus eth motiu que l'auie amiat aciu o çò que se prepausaue hèr.
Entre era gent que l'entornejaue, de mau aspècte, rambalhaira, e que non la deishauen tranquilla un moment, l'ère de mau hèr coordinar es sues idies.
Es vailets d'equipatges l'assetjauen en tot aufrir-li es sòns servicis; passauen dauant d'era òmes joeni e vielhs e quauqui uns s'arturauen a guardar-la damb insoléncia, li guinhauen eth uelh e li dirigien frases grossières.
N'auie d'auti que passejauen caushigant sorrolhosaments sus es hustes deth cai; d'auti parlauen en votz nauta o cridauen; tant que quauqui uns, caminant bastrusaments, estramuncauen damb era e l'empedien eth sòn camin.
Rebrembèc que, se non i auie aquiu responsa ara sua carta, li calie seguir eth sòn viatge, e alavetz parèc a un vailet e li demanèc s'auie per aquiu eth menaire deth coche de Vronsky.
Eth comde Vronsky?
Qu'a estat aciu.
A vengut a recéber ara princesa Sorokina, que venguec damb era sua hilha.
E aguest menaire, quina mina tie?
Tant qu'Anna ère en tot parlar damb eth vailet, se l'apressèc Mijailo, rogit, elegant damb era sua poddevka blua e ludent ua cadia, que, visiblaments satisfèt per auer complit ben eth sòn encargue, l'autregèc ua carta.
Qu'ei atau… coma me demoraua… didec Anna damb ua riseta de dolenteria.
Ben.
Entorna-te'n tà casa, ordenèc ath menaire.
E aguesta menaça non anaue dirigida contra Vronsky, concretaments; tanpòc se referie damb era a un prepaus sus era madeisha, senon ara encausa madeisha des sues tortures.
Se filèc de cap ar aute extrèm deth cai.
Dues puncèles que passejauen virèren eth cap entà guardar-la e heren un comentari en votz nauta sus eth vestit.
Es joenes non la deishauen tranquilla.
Li guardauen eth ròstre damb insoléncia, passauen e tornauen a passar peth sòn costat e li didien paraules que non artenhie enténer o non volie.
Eth cap dera estacion li preguntèc se cuelhie aqueth tren.
Eth mainatge que venie kwass non la deishaue de uelh.
Ath cap de tot deth cai s'arturèc.
Ua senhora e uns mainatges qu'auien vengut a recéber a un senhor damb lunetes e qu'arrien e parlauen damb votzes fòrça animades, carèren en veder-la e, en auer passat era, se virèren entà guardar-la.
Anna pressèc es passi e arribèc enquiath limit deth cai.
Còp sec, se'n brembèc der òme qu'auie morit estronhat eth dia deth sòn prumèr encontre damb Vronsky e comprenec se qué li calie hèr.
Damb pas rapid, leugèr, baishèc es escales qu'amiauen dès eth depaus d'aigua entara via, e s'arturèc ath madeish costat deth tren que passaue.
Campaue tranquilla es parts baishes deth tren: es crochets, es cadies, es nautes arròdes de hèr honut.
En un virament de uelhs mesurèc era distància que separaue es arròdes deth dauant des deth darrèr deth prumèr vagon, calculant eth moment que passarie ath sòn dauant.
Atau lo castigarè e me desliurarè de toti e de jo madeisha”.
Li calèc demorar eth pròplèu.
Un sentiment semblable ath qu'experimentaue quan, en banhar-se, anaue a entrar ena aigua, s'apoderèc d'era, e se senhèc.
Aqueth gèst familhar desvelhèc ena sua amna ua ondada de rebrembes dera sua mainadesa e dera sua joenesa e, de pic, es tenebres que caperauen eth sòn esperit s'esbugassèren e era vida se li presentèc damb totes es alegries lumisoses, radiantes, deth passat.
Mès, ça que la, non deishaue de uelh eth dusau vagon, que, per moments, s'apressaue.
E en madeish instant que passauen dauant d'era es arròdes deth dauant, Anna lancèc luenh d'aquiu eth sòn sac de viatge e, arropint eth cap entre es espatles, se lancèc dejós eth vagon.
En aqueth instat s'orrifiquèc de çò que hège.
Qué hèsqui?
Per qué?”, se didec.
Volec hèr repè, hèr-se enlà, mès quauquarren dur, de hèr, inflexible, tustèc contra eth sòn cap, e se sentec arrossegada d'esquia.
E era lum dera candèla qu'Anna liegie eth libre plen d'inquietuds, enganhes, penes e mauvestats, ludec per un moment mès viua que jamès e illuminèc tot çò qu'abantes vedie entre tenèbres.
Dempús ludec per un instant damb un viu bualh; s'anèc aflaquint… e s'amortèc entà tostemp.
Se passèren lèu dus mesi e er ostiu s'estaue ja ena sua mitat.
Sergi Ivanovic non se decidic a gésser de Moscòu.
Ena sua vida, pendent aqueth temps, s'auien produsit diuèrses nauetats.
Hège un an, qu'après sies de trabalh, auie acabat eth sòn libre titolat Assag sus ua descripcion des bases e formes governamentaus de Russia e d'Euròpa.
Eth prològ e quauqui fragments auien ja estat publicadi en revistes, e es passatges mès importanti les auie liejut ara gent deth sòn cercle.
De sòrta qu'es concèptes contengudi ena òbra non èren ua nauetat absoluda entath public; mès, ça que la, Sergi Ivanovic demoraue qu'era aparicion dera sua òbra desvelhèsse un gran interès e que, encara que non costèsse ua revòuta ena sciéncia, costèsse, aumens, sensacion en ambient intelectuau.
A maugrat que non li demanaue ad arrés arren sus era sua òbra, a maugrat que responie damb simulada indiferéncia as demanes des sòns amics sus era, e ne tansevolhe preguntaue as libraris sus era marcha dera venda, Sergi Ivanovic seguie damb atencion es impressions qu'eth sòn libre desvelhaue ena societat e en mon literari.
Mès passèren ua, dues e tres setmanes sense qu'avertisse deguna impression ena gent.
Es sòns amics, es especialistes e es sabents parlauen en escadences dera sua òbra, evidentaments per cortesia.
Es auti coneishudi, bric interessadi peth contengut d'un libre scientific, non li preguntauen jamès per eth.
Atau acuelhec era gent, ocupada ara en d'autes causes, era publicacion, damb complèta indiferéncia.
E era critica, pendent tot un mes, non hec cap de comentari sus era produccion de Sergi Ivanovic.
Sonque eth Sievernij Juk, en un article umoristic que tractaue deth cantaire Crabanti, qu'auie perdut era votz, didec quauques paraules menspredoses sus eth libre de Kosnichev.
Aguestes paraules mostrauen qu'era critica ère hèta ja hège temps, e qu'era òbra auie estat autrejada ara burla generau.
Fin finau, tath tresau mes, un jornau publiquèc ua critica deth libre.
Kosnichev coneishie ar autor der article: l'auie trapat bèth còp en çò de Golubzov.
Ère quauquarren terrible.
Eth jornalista auie interpretat era òbra d'ua manèra impossibla de compréner.
Hège, totun, bèri resumits d'era, alistadi damb tant d'assopliment, qu'entà es que non l'auien liejut (e ère clar que lèu non l'auie liejut arrés) resultaue evident qu'era òbra non venguie a èster qu'un ensems de paraules uedes e autanplan tengudes inoportunaments (çò que soslinhauen es signes d'interrogacion), e qu'eth sòn autor ère un òme totafèt incult.
E çò de pejor ère qu'er article ère tant engenhós qu'eth pròpi Kosnichev non l'aurie desagradat emplegar eth sòn engenh, çò qu'ac hège encara mès terrible.
A maugrat dera estricta imparcialitat que Sergi Ivanovic meditèc es arguments deth publicista, non s'arturèc enes defèctes que l'autrejaue, ne enes errors que ne hège burla, senon que, sense voler, eth sòn pensament l'amièc a rebrembar eth sòn encontre damb eth cronista e era convèrsa que damb eth auie tengut.
E en brembar-se'n de qué en sòn encontre damb aqueth joen jornalista, l'auie corregit ues paraules acreditiues dera sua ignorància, Sergi Ivanovic trapèc era explicacion der article.
Kosnichev, intelligent, instruit, san, non sabie a qué dedicar era sua activitat.
Es charrades en salons, reunions, congrèssi e comités (ei a díder en toti es lòcs a on se podie discutir) ocupauen part deth sòn temps.
Mès eth, resident ena ciutat de fòrça ans a, non se prodigaue complètaments as convèrses coma eth sòn inexperimentat frair quan venguie en Moscòu.
Atau que li sobraue fòrça energia que non tenguie.
Erosaments entada eth, en aqueth temps que li siguec tan dolorós per çò dera pòca capitada deth sòn libre, er ahèr des dissidenti venguec a substituir eth des amics americans, eth dera hame en Samara e eth der esperitisme; e eth problèma eslau, qu'abantes se tractaue en societat; e Sergi Ivanovic, ja afeccionat abantes ad aguest ahèr, ara s'i consagrèc complètaments.
En petit mon de Kosnichev non se parlaue ne se discutie de ua auta causa qu'era guèrra sèrvia.
Es balhs, es concèrts, es discursi, es mòdes, e enquia es tauèrnes e cervesaries, servien entà proclamar era adesion as frairs de raça.
Verificaue tanben que fòrça se tenguien ar ahèr damb vams de vanitat o profit.
Reconeishie qu'es jornaus didien fòrça causes non de besonh pr'amor d'atirar era atencion sus eri en tot cridar mès fòrt qu'es auti.
E vedie, mès que mès, qu'en aqueth moment d'afogadura generau, borien e cridauen mès toti es fracassadi e resentidi: es generaus sense armada, es ministres sense ministèri, es caps de partit sense partidaris.
Se n'encuedaue de qué en tot aquerò i auie fòrça de ridicul e de frivòl, mès ath còp desnishaue un entosiasme creishent, indobtable, qu'amassaue a totes es classes sociaus, un entosiasme que damb eth ara fòrça li calie simpatizar.
Eth mortalatge d'eslaus, de gent dera madeisha religion, auie desvelhat pietat entàs victimes e indignacion contra es opressors.
Er eroïsme que servis e montenegrins lutauen pera grana causa auie hèt nèisher en tot eth pòble rus eth desir d'ajudar as sòns frairs, non solet damb paraules, senon damb hèts.
Auie encara un aute hèt qu'aumplie d'alegria a Sergi Ivanovic, e ère era manifestacion dera opinion publica.
Eth pòble manifestaue eth sòn desir d'ua manèra definida.
Era amna populara s'exprimie, coma didie eth.
E coma mès apregondie en aqueth movement, mès se convencie de qué ère destinat a arténher proporcions immenses, a hèr istòria.
Sergi Ivanovic desbrembèc eth sòn libre, es sues decepcions, e se consagrèc complètaments ad aquera grana causa.
A compdar d'aqueth moment s'estèc ocupat de contunh e non li restaue temps entà contestar as moltes cartes e consultes que li dirigien.
Pensaue estar-se un parelh de setmanes en madeish còr deth pòble, en aluenhat camp, pr'amor de gaudir der espectacle d'aqueth desvelhament dera amna populara qu'eth e toti es abitants des ciutats èren convençudi qu'existie.
A penes Kosnichev e Katavasov arribèren ena estacion deth camin de hèr de Kursk, fòrça animada en aqueth moment, e tant que gessien deth coche e examinauen es equipatges qu'eth lacai venguie de portar, arribèren quate cars de shivaus de loguèr cargadi de volentaris.
Ua des senhores gessec dera sala e se dirigic a Kosnichev.
Tanben auetz vengut a dider-les adiu?, preguntèc en francés.
Non.
Qu'ei que vau a descansar en pòble deth mèn frair, Princesa.
Vos jamès mancatz ad aguesti adius!, indiquèc damb un imperceptible arridolet, Kosnichev.
A deguna!
Ja n'auem hèt adiu a ueit cents!
Malvinsky non me volie creir…
Mès de ueit cents.
Se compdam es qu'an gessut dirèctaments de Moscòu, depassen es mil, corregic Sergi Ivanovic.
Ja m'ac pensaua!, didec damb alegria era dauna.
Mès, Princesa.
Auetz liejut eth telegrama d'aué?
Qu'an tornar a bàter as turcs.
Ac è liejut, responec eth.
A prepaus, didec era Princesa, i a un joen distinguit que i a volut anar e l'an botat sabi quines dificultats.
Voleria demanar-vos…
Le coneishi, sabetz?
Voleria qu'escriuéssetz ua carta en favor sòn.
Ei un recomanat dera princesa Lidia Ivanovna.
Un còp desnishadi es detalhs que coneishie era Princesa sus eth joen aspirant a volentari, Sergi Ivanovic, passant ena sala de prumèra classa, escriuec era carta ara persona que depenie er ahèr e se l'autregèc ara Princesa.
Sabetz se qui va tanben en aguest tren?
Eth comde Vronsky, didec era Princesa, damb ua significatiua e trionfant arridalha, quan Sergi, en tot amassar-se damb era, l'autregèc era carta.
Me'n sabia que partie, mès ignoraua quan.
En aguest tren?
L'è vist.
Sonque l'acompanhe sa mair.
A tot darrèr, ei çò de mielhor que podie hèr.
Plan, se compren.
Servitz ara fe, ara umanitat, as nòsti frairs, didie aqueth òme pujant cada còp mès eth sòn ton de votz.
Era nòsta mair Moscòu vos benedisque pera grana causa que vatz a servir.
Òsca!, acabèc coma un pericle e tremolant-li era votz.
Er òsca siguec contestat per toti, e naui grops de gent vengueren ena sala.
Quin entosiasme, Princesa!, exclamèc Esteva Arkadievic, en tot campar radiant, damb un alègre arridolet enes pòts.
Vertat qu'a parlat ben?
Son paraules qu'arriben ena amna.
Òsca!
A, òc, tanben ei aciu Sergi Ivanovic!
Per qué non didetz vos tanben quauques paraules encoratjadoires?
Ac hètz tan ben!, higec damb un leugèr e corau arridolet, en tot tocar leugèraments eth braç de Kosnichev.
Non, me'n vau.
A on?
Entath camp, entath pòble deth mèn frair.
Alavetz veiratz aquiu ara mia esposa.
Encara que l'è escrit, hètz eth favor de dider- li que m'auetz vist e que all right!
Era ac comprenerà.
Ça que la, se vos platz, indicatz-li qu'è estat nomentat membre dera Comission Mixta.
Òc, era ac comprenerà…
Les petites miseres de la vie humain, sabetz?, didec ara Princesa, coma desencusant-se.
Era Miagkaya, non Lisa, senon la Biblich, mane mil fusilhs e dotze fraies dera caritat.
Qué vos didia?
Ja ac auia entenut a díder, repliquèc Kosnichev de mala encólia.
Me hè dò que partigatz, higec Oblonsky.
Deman balham un repaish en aunor de dus que partissen: er un, Dimmer-Bartniansky, de Sant Petersburg, e er aute un amic nòste, Veselovsky.
Es dus se'n van, e aquerò que Veselovsky se maridèc hè pòc.
Qué valent!
Vertat, Princesa?, preguntèc ara dauna.
Era Princesa, sense respòner, guardèc a Kosnichev.
Mès, eth hèt de qué Sergi Ivanovic e era senhora, mostrèssen ostensiblaments, talents de des.hèir-se d'eth, non semblaue trebolar a Oblonsky.
Guardaue, arridolent, ja era ploma deth chapèu dera Princesa, ja a un costat o un aute, coma rebrembant quauquarren.
Tant que me rèste sòs non posqui veir damb indiferéncia aguestes dineròles, didec.
Qué me'n didetz deth telegrama d'aué?
Be ne son de valents es montenegrins!
Quan era dauna li didec que Vronsky venguie en aqueth tren, Oblonsky exclamèc:
Se qué me didetz?
Eth sòn ròstre exprimic tristor per un moment, mès ua menuta dempús, en entrar, alisant-se es pursères, ena sala que se trapaue eth Comde, ja auie desbrembat es sòns plors sus eth taüt dera sua fraia e solet vedie en Vronsky un eròi e un vielh amic.
Non se pòt remir que, damb toti es sòns defèctes, ei un temperament rus, tipicaments eslau (didec era Princesa a Kosnichev quan Oblonsky s'aluenhèc d'eri).
Mès cranhi qu'a Vronsky lo desenguste veder-lo.
Sigue çò que sigue, m'esmò era sòrt d'aguest òme.
Sajatz de parlar-li pendent eth viatge, concludic.
Òc, òc, se posqui…
Jamès è simpatizat damb eth.
Mès aguesta tralha me hè perdonar-li fòrça causes.
Non solet va entara guèrra eth madeish, senon qu'amie un esquadron a carga d'eth.
Ja m'ac auetz dit.
Sonèc era campana.
Toti correren entàs pòrtes.
Aquiu que i é, didec era Princesa en tot senhalar a Vrosnky que, damb un long abric e un chapèu nere d'amples ales, anaue de bracet damb sa mair, tant qu'Oblonsky, ath sòn costat, li parlaue damb animositat.
Ça que la, solide per indicacion deth sòn amic, Vronsky guardèc entara Princesa e Sergi Ivanovic e se treiguec eth chapèu en silenci.
Eth sòn ròstre envielhit, de dolorosa expression, semblaue de pèira.
Ressonèren es nòtes der imne nacionau.
S'entenec cantar ena plataforma:
Que Diu age ath Tsar!
Seguiren òscas e aplaudiments.
Un des volentaris, un gojat plan joen, naut, de pièch en.honsat, saludaue, en tot subergésser des auti, volegant sus eth cap eth sòn chapèu de feutre bast e un nhòc de flors.
Ena estacion de Zarizino un grop de joeni entornegèc eth tren cantant: “Glòria ath Tsar”.
Un aute còp es volentaris gaitèren enes vagons e saludèren, mès Kosnichev non paraue ja, en eri, era sua atencion.
Les coneishie tant, en sòn anament de cada dia, que non artenhien ja a desvelhar era sua atencion.
Ça que la, Katavasov, que, per çò des sues ocupacions, non auie auut era escadença de campar de contunh aguestes scènes, preguntèc ath sòn amic sus es volentaris.
Katavasov seguic eth sòn conselh.
Ena prumèra arturada, passèc ena dusau classa e vedec as volentaris.
Quate d'eri venguien seigudi en un cornèr deth coche, parlant en votz nauta, convençudi de qué era atencion des viatjaires e de Katavasov ère concentrada en eri.
Eth joen naut, de pièch en.honsat, parlaue mès fòrt qu'arrés.
Semblaue un shinhau embriac, e explicaue un ahèr que l'auie arribat ena escòla.
Ath sòn dauant i auie, seigut, un oficiau non joen ja, damb era guerrèra austriaca der unifòrme dera Garda.
Seguie d'aurelha, arrint, eth raconde, e a viatges hège carar ath joen.
Katavasov cuelhec convèrsa damb eth joen e se'n sabec qu'ère un ric comerçant moscovita qu'auie degalhat era sua fortuna abantes de complir es vint-e-dus ans.
Non l'agradèc a Katavasov, pr'amor qu'ère un joen mau acostumat, pòc omenenc e de fèbla salut.
Se lo vedie segur, sustot ara qu'auie begut, de realizar un hèt eroïc, e se vantaue d'eth d'ua manèra fòrça desagradiua.
Er oficiau retirat tanben costèc en Katavasov ua mala impression.
Qu'ère un d'aguesti òmes qu'ac an vist tot.
Auie servit enes camins de hèr, auie estat procurador, auie auut usines, e parlaue de tot aquerò sense vier a compde, en tot tier inadeqüadaments expressions tecniques.
Totun, er artilhèr desvelhèc era simpatia de Katavasov.
Òme modèst e repausat, se lo notaue respetuós dauant era sabença der exoficiau dera Garda e era eroïca abnegacion deth excomerçant e non parlaue d'eth madeish.
Coma que i van toti…
Mos cau ajudar as servis.
Me hèn pena.
Precisaments manquen artilhèrs, dide Katavasov.
Mès è servic pòc en artilharia.
Dilhèu me destinen a cavalaria o infantaria.
Com vos van a manar entara cavalaria se çò qu'an de besonh son artilhèrs?, responec Katavasov, calculant pera edat deth sòn interlocutor que deuie auer bèth grad.
È servit pòc en artilharia, repetic.
Sò sergent retirat.
E comencèc a explicar es motius de non auer-se presentat enes examens.
Tot aquerò ar ensems li costèc a Katavasov ua impression ingrata e quan es volentaris baishèren entà béuer en ua estacion, decidic contrastar era sua opinion desfavorabla damb bèth aute.
I auie aquiu un viatjaire, un ancian vestit damb capòta militara, qu'auie estat escotant tota aquera estona era charrada de Katavasov damb es volentaris e ara, en demorar-se solets, se dirigic ada eth:
Quines posicions tan desparières es d'aguesti òmes que partissen entara guèrra!, didec damb vaguetat, desirant exprimir era sua opinion e desirant conéisher era deth viatjaire.
Er ancian ère un militar qu'auie hèt dues campanhes.
Sabie apreciar çò qu'ei un bon soldat, e pera mina e parlòta d'aqueri senhors e per assopliment que s'aplicauen es pòts ena bota en camin, dedusic qu'èren maus militars.
Ath delà, eth viatjaire s'estaue en ua ciutat provinciana e l'aurie volut condar a Katavasov que dera sua populacion se n'auie anat volentari un recluta expulsat deth servici, embriac e lairon, qu'arrés li volie balhar trabalh.
Mès en tot saber-se'n per experiéncia qu'en estat d'excitacion qu'ère era gent ère perilhós expausar era sua pensada opausada ara des auti, e mès que mès ère perilhós criticar as volentaris, eth vielhet se demorèc campant ath sòn interlocutor.
Òc, aquiu an besonh d'òmes, didec, arrint damb es uelhs.
Parlèren des darrères notícies e es dus amaguèren era suspresa que les costaue eth hèt de qué, en tot èster es turcs batudi pertot, se deishèsse entath dia a vier un combat decisiu.
E se desseparèren sense auer-se exprimit es sues opinions.
Katavasov, en entrar en sòn coche, contra eth sòn costum, non se sentec damb talents d'exprimir era sua opinion damb sinceritat, e didec a Sergi Ivanovic qu'es volentaris l'auien semblat uns excellenti gojats.
Mès aguestes manifestacions non podien ja comparar-se damb era de Moscòu.
Guardatz; tanben jo hèsqui eth viatge.
Acompanhi a Alexei enquia Kursk.
Quin beròi detalh!, higec, en veir que Vronsky non ère laguens.
Òc, mès qué podie hèr dempús eth sòn malastre?
Qu'a estat orrible!, exclamèc Kosnichev.
Non sabetz se guaire è patit!
Entratz, entratz…
Non sabetz se guaire è patit!, repetic quan Sergi Ivanovic s'auec seigut ath sòn costat en divan.
Non vos ac podetz imaginar!
Alexei se passèc sies setmanes sense parlar damb arrés e sense minjar se jo non l'ac suplicaua.
Qu'ère impossible deishar-lo solet un moment.
Mos estàuem en solèr de baish, e tenguerem compde de trèir-li tot aquerò que podesse suicidar-se.
Mès, qui ac pòt preveir tot?
Ja sabetz qu'un còp sagèc de suicidar-se, per era tanben…, higec era anciana, arroncilhant es celhes en rebrembà'c.
Era qu'a acabat coma li calie a ua hemna atau.
Autanplan alistèc ua mòrt baisha, ignòbla…
Non èm nosati que l'auem de jutjar, Comdessa, didec Sergi Ivanovic alendant.
Mès arreconeishi que tot aquerò aurà estat fòrça penible entà vos.
Orrible!
Imaginatz-vos que jo èra ena nòsta clòsa.
E Alexei, aqueth dia, se trapaue en casa.
Mos heren a vier ua carta.
Eth escriuec era responsa e la manèc.
Non sabíem qu'era ère ena estacion.
A penes entrè ena cramba pera net, Mary me ditz qu'ua senhora s'auie lançat jos eth tren ena estacion.
Me semblèc que me queiguie eth mon ath dessús.
Eth mèn prumèr pensament siguec qu'ère era!
Çò de prumèr qu'ordenè siguec que non li didessen arren ath mèn hilh.
Mès que ja l'ac auien dit.
Eth sòn menaire se trapaue aquiu e ac auie vist tot.
Quan entrè en sòn quarto, a tot córrer, eth ère coma lhòco; hège pòur de veder-lo.
Correc entara estacion sense badar boca.
Sabi pas se qué passèc aquiu, mès lo heren a vier en casa coma mòrt…
Non l'auiríetz coneishut.
Eth mètge didec: Prostration complète.
Dempús, lèu venguec ena lhocaria.
Mès, entà qué parlar?, didec era Comdessa en tot hèr un gèst.
Ère ua causa terribla.
Digatz çò que volgatz, era a obrat coma ua mala hemna.
Passions tan desesperades que non amien ad arren de bon.
S'a perdut ada era madeisha e a costat era perdicion de dus òmes excellents: eth sòn marit e eth mèn hilh…
E qué hec eth sòn marit?, preguntèc Kosnichev.
Se hec a vier ara hilha.
Aliocha, ara prumeria ère cossent damb tot.
Mès ara li hè dò auer autrejat ara sua hilha a un estranh…
E non pòt retirar era sua paraula.
Karenin venguec en acogament.
Sagèrem de qué non se trapèsse damb Aliocha.
Be n'aurie estat de penible entada eth veder-se damb eth marit!
Per çò de Karenin era causa qu'ei mès suportabla, donques qu'era mòrt dera sua hemna l'a deishat liure.
Ça que la, eth mèn hilh ac a sacrificat tot per era: eth servici, sa mair, era posicion…
E ne tansevolhe atau auec compassion d'eth e l'anequelic complètaments e de bon voler.
Vos que podetz pensar çò que volgatz, mès enquia e tot ena sua mòrt s'a mostrat ua mala hemna, sense religion, sense arren…
Diu me perdone, mès, en veir er estat deth mèn hilh, non posqui deishar de maudíder era sua memòria.
E eth, com s'està ara?
Diu mos a ajudat damb aquerò dera guèrra de Servia.
Sò ua vielha e non compreni arren d'aguestes causes, mès sò solide fòrça qu'aquerò ac a enviat Diu.
Plan que, coma mair, hè pòur, e, ath delà, sivans diden, ce n'est pas tres bien vu a Sant Petersburg.
Mès, que podem hèr?
Sonque aquerò podie remeter-lo.
Eth sòn amic Jachvin perdec era sua fortuna enes cartes e decidic anar entà Servia.
Li hec ua visita ath mèn hilh e lo convencèc.
E eth ara ei interessat.
Parlatz damb eth mèn hilh, vos ac prègui.
S'alegrarà fòrça de veder-vos.
Parlatz-li, se vos platz…
Guardatz, passège per aquiu…
Enes alongades ombres que projectauen ara lum deth solei es pilèrs de saques sus eth cai, Vronsky passejaue jargat damb eth long abric, eth chapèu calat enquias uelhs, e es mans ena pòcha.
Cada vint passi s'arturaue e viraue en redon.
Sergi Ivanovic, en apressar-se, credec veir que Vronsky, encara que lo vedie, hège veir que non se n'encuedaue.
Mès aguesta actitud lo deishèc indiferent, pr'amor qu'ara se sentie plan per dessús d'aguestes susceptibilitats.
Dauant es sòns uelhs, Vronsky, en aqueri moments, ère un òme d'importània entàs activitats dera causa e Sergi Ivanovic consideraue qu'ère eth sòn déuer encoratjar-lo e estimular-lo.
Atau, donc, s'apressèc ada eth sense trantalhar.
Dilhèu non ajatz talents de veir ad arrés, didec Kosnichev.
Vos poiria servir en bèra causa?
Ad arrés me serie mens desagradiu de veir qu'a vos, repliquèc Vronsky.
Desencusatz-me, mès qu'ei que non me rèste arren agradiu ena vida.
Ac compreni e plan per açò voleria aufrir-vos era mia ajuda, didec Sergi Ivanovic, examinant eth ròstre, visiblaments adolorit, deth sòn interlocutor.
Non auetz besonh de bèra carta de recomanacion entà Risich o Milan?
Vronsky semblèc compréner damb dificultat çò que li didie.
A tot darrèr responec:
Ò, non!
Se voletz hèm un passèg.
Enes coches er aire ei fòrça espés.
Ua carta?.
Non gràcies.
Entà morir que non me cau recomanacions.
Dilhèu me serviràn entàs turcs?, didec, arrint solet damb es pòts tant qu'es sòns uelhs sauvauen ua expression grèu e adolorida.
Dilhèu vos facilitarà es causes quan venguetz en relacion, de besonh en tot cas, damb quauquarrés ja premanit.
Plan, coma volgatz…
M'alegrè de saber-me'n dera vòsta decision.
Se critique tant as volentaris, qu'era resolucion d'un òme coma vos influirà fòrça ena opinion publica.
Coma òme, servisqui, pr'amor qu'era mia vida dauant es mèns uelhs non vau arren, didec Vronsky.
Ja ac sai.
M'alègre qu'age quauquarren que posca aufrir era mia vida, aguesta vida que non desiri, que me pese…
Atau, aumens, servirà entà quauquarren.
Reneisheretz a ua naua vida, vos ac digui, didec Kosnichev, esmoigut.
Liurar dera esclavitud as nòsti frairs ei ua causa digna de dedicar-li era vida e era mòrt.
Que Diu vos autrège ua plia capitada en aguest ahèr e que vos entorni era patz ena vòsta amna que tant n'auetz de besonh!, higec.
E l'estenec era man.
Vronsky l'ac sarrèc damb fòrça.
Coma esturment, que posqui servir de quauquarren.
Mès coma òme sò ua roïna, responec en tot soslinhar es paraules.
Eth terrible dolor d'un caishau l'aumplie era boca de saliuèra e l'empedie parlar.
En tot guardar eth tendèr e era via, jos era influéncia dera convèrsa damb aqueth coneishut que non auie vist dès eth sòn malastre, Vronsky de pic la rebrembèc ada “era”, ei a díder, çò que restaue d'era quan eth, corrent coma un hòl, auie penetrat ena estacion.
Aquiu, ena taula deth pòst dera gendarmaria, estirat, impudicaments entre desconeishudi, i auie eth sagnant còs qu'en eth, pòc abantes, pataquejaue encara era vida.
Auie eth cap inclinat entà darrèr, damb es sues pesades trenes e es sòns retortilhs sus es possi; e en polit ròstre, de boca vermelha miei dubèrta, auie ua expression immobil, regda, estranha, dolorosa sus es pòts e terrible enes uelhs quiets, miei clucadi.
E Vronsky sajaue de rebrembar-la tau qu'ère quan la trapèc per prumèr viatge, tanben ena estacion, misteriosa, esplendida, enamorada, cercant e procurant felicitat, non herotjaments venjatiua coma la rebrembaue en darrèr moment.
Sajaue d'evocar es sues mès beròies ores damb Anna, mès aqueri moments auien demorat empodoadi entà tostemp.
Ja non podie rebrembar-la senon trionfanta, complint era sua paraula, era sua menaça de hèr-li a sénter aqueth penaïment prigond e inutil ja.
E Vronsky auie deishat de sénter dolor de caishaus e es somics desbefiauen ara era sua cara.
Non auetz notícies naues?
Es turcs an estat batudi per tresau còp e se demore un encontre decisiu.
E dempús de discutir sus era proclamacion de Milan coma rei e des enòrmes conseqüéncies que podie costar tau hèt, en sonar era dusau campanada se desseparèren e se filèren de cap as sòns coches.
Non vos hè vergonha de non auer-mos avisat dera vòsta arribada?, didec, en tot balhar era man ath sòn cunhat e presentar-li eth front entà que l'ac punèsse.
Atau vos auem estauviat trebucs e ath delà qu'auem arribat pro ben, responec Sergi Ivanovic.
Mès sò tan caperat de povàs, que me hè pòur tocar-vos.
Ère fòrça ocupat e non sabia se quan poiria partir…
Seguitz coma tostemp, higec arrint: gaudint dera vòsta tranquilla felicitat, dehòra des corrents vertiginosi, en aguests seren arrecés.
Eth nòste amic, Teodor Vasilievic que s'a decidit tanben a vier, fin finau…
Mès que cònste que non sò un nere, indiquèc Katavasov.
Vau a lauar-me pr'amor de veir se me convertisqui en quauquarren semblable a un òme.
Parlaue damb eth sòn umor de costum.
Estenec era man a Kitty e arric damb es sòns dents que ludien en sòn ròstre ennerit peth povàs.
Kostia se n'alegrarà fòrça.
Qu'a anat entara granja.
Ja deuerie auer tornat.
Eth, tostemp ocupat enes causes dera sua propietat…
Plan, en aguest tranquil cornèr, didec Katavasov.
Peth contrari, nosati, ena ciutat, non vedem arren dehòra dera guèrra sèrvia.
Qué ne pense d'aquerò eth nòste amic?
Solide d'ua manèra desparièra as auti.
Non…
Opine coma toti, repliquèc, confonuda, Kitty, guardant ath sòn cunhat.
Vau a manar cercar-lo.
Papa qu'ei aciu damb nosati.
A vengut hè pòc der estrangèr.
Balhèc era orde de qué anèssen a quèrrer a Levin e de qué amièssen as vengudi entà lauar-se, er un en gabinet e er aute ena cramba de Dolly.
Dempús, un còp balhades es instruccions entà premanir er esdejoar des òstes, Kitty, en tot profitar era libertat de movements qu'auie estat privada pendent eth sòn embaraç se filèc, ath córrer, entath balcon.
Son Sergi Ivanovic e eth professor Katavasov, didec.
Sonque mos mancauen eri, damb aguest calor, responec er ancian Prince.
Non, papa.
Son plan simpatics e Kostia les estime fòrça, afirmèc Kitty, arridolenta, damb mina imploratiua, en campar era expression ironica deth ròstre de sa pair.
Se non digui arren…
Vè-te'n damb eri, estimada, li preguèc Kitty ara sua fraia, e hètz-les companhia.
An vist ath tòn marit ena estacion e diden qu'està ben.
Vau ara prèssa a veir a Mitia.
Non l'è balhat era popa dès era ora deth tè.
Ara s'aurà desvelhat e serà plorant.
Eth ligam qu'estacaue ara mair damb eth mainatge ère encara tant intim, que solet per aument dera sua lèit s'en sabie Kitty de quan eth sòn hilh auie besonh d'aliment.
Abantes d'entrar en quarto, sabie ja qu'eth petit serie plorant.
Coma mès de prèssa anaue, mès cridaue eth mainatge.
Era sua votz ère sana, mès impacienta, ahaimada.
Hè guaire que cride?, preguntèc Kitty ara hilhuquèra, tant que se seiguie e se premanie a aleitar-lo.
Balhatz-lo-me, lèu!
Ò, qué lenta qu'ètz!
Hètz-lo-me a vier!
Ja l'apraiaratz era casqueta dempús.
Eth mainatge s'estofaue plorant.
Non, non, estimada senhora, intervenguec Agafia Mijailovna, qu'a penes se botjaue deth quarto deth mainatge.
Mos cau apraiar-lo ben… “Aaaaa, aaaa!”, didie sajant de padegar ath mainatge, lèu sense guardar ara mair.
Era hilhuquèra amièc eth mainatge entà Kitty, tant qu'Agafia la seguie damb eth ròstre atrendit.
Me coneish, me coneish.
Credetz-me maireta Katerina Alexandrovna…
Tan cèrt coma que i a Diu que m'a coneishut, asseguraue era anciana en tot referir-se ath mainatge.
Kitty non li hège cabau.
Era sua impaciéncia aumentaue a mida dera impaciéncia deth mainatge.
Damb es prèsses tot se hège mès de mau hèr e eth petit non artenhie trapar çò que cercaue e se desesperaue.
Eth praube ei complètaments sudat, didec Kitty en votz baisha, tocant-lo.
E per qué didetz que vos arreconeish?, preguntèc en tot guardar ath mainatge de reuelh.
E li semblaue qu'era sua guardada, jos era casqueta que li queiguie sus es uelhs, hège veir cèrta malicia, tant qu'es sues caròles se holauen ritmicaments e es sues manetes de paumet roienc hègen movements circulars.
Non ei possible.
Se coneishesse a quauquarrés, aurie estat prumèr a jo, seguic Kitty, en tot contestar a Agafia Mijailovna.
E arric.
Arrie, pr'amor que, a maugrat de çò que didie, ath sòn laguens se'n sabie, non solet qu'eth mainatge coneishie a Agafia Mijailovna, senon que coneishie e comprenie fòrça causes que toti ignorauen, e qu'era, era sua pròpia mair, solet auie arribat a saber-se'n gràcies ada eth.
Entà Agafia Mijailovna, entà era hilhuquèra, entath pairin, entà sa pair, Mitia ère simplaments un èsser viu, sonque necessitat de suenhs materiaus, mès entara sua mair ère ja un èsser de rason que la junhie ua istòria sancèra de relacions espirituaus.
Ja ac veiratz, se Diu vò, quan se desvelhe.
Ben, ja ac veiram alavetz, repliquèc Kitty.
Ara anatz-vo'n.
Eth mainatge que vò dormir.
Agafia Mijailovna gessec caminant de punta.
Era hilhuquèra abaishèc es ridèus, esforièc es mosques que s'auien calat jos eth vel de mossolina deth petit lhet, artenhec espantoriar a un tavan que lutaue contra es veires dera hiestra, e se seiguec, en tot hèr voludar ua arrama de pibo blanc miei passida sus era mair e eth mainatge.
Be ne hè de calor!, comentèc.
S'aumens mos manèsse Diu ua ploja!
Shhhh!, repliquèc Kitty, en tot botjar-se leugèraments e sarrar corauments era maneta grosseta (que semblaue estacada damb un hiu ath punhet), que Mitia botjaue de contunh, daurint e clucant es uelhs.
Fin finau era man deishèc de botjar-se e es uelhs deth mainatge se cluquèren.
Sonque de quan en quan Mitia, sense deishar de popar, lheuaue es sues longues e corbes cilhes e guardaue a sa mair damb es uelhs qu'a mieja lum semblauen neri e umidi.
Era hilhuquèra deishèc de voludar era arrama e s'esclipsèc.
Naut, sonaue era votz deth Prince e s'entenie a Kosnichev arrir a arridalhades.
Dilhèu a anat a visitar es brinhons.
Encara que me bote trista que se'n vage tan soent, non me semble mau, pr'amor que l'esvague.
Ei mès encoratjat e mielhor qu'ena primauèra.
Se le vedie tan concentrat en eth madeish, patie tant!
Me hège pòur, cranhia per eth…
Be n'ei de pèc!”, pensèc arrint.
Sabie que çò que tormentaue ath sòn marit ère era sua incredulitat.
Mès, a maugrat de qué era, ena sua fe ingenua, credie que non auie sauvacion entar incredul, e que, per tant, eth sòn marit ère condamnat, era manca de fe d'aqueth qu'era sua amna l'ère mès estimada que tot çò qu'existie en mon, non li costaue era mendre inquietud.
Cada còp que i pensaue arrie e se repetie ada era madeisha: “Ei un pèc”.
E se non i é, per qué les lieg?
Eth madeish ditz que volerie creir.
Donques per qué non cre?
Solide pr'amor que pense massa.
E pense tant perque ei solet fòrça temps.
Tostemp ei solet, tostemp…
Damb nosati non pòt parlar de tot.
Aguesti òstes l'agradaràn, sustot Katavasov.
Li shautarà discutir damb eth”, se didec.
Katavasov, ja solet, ja damb Sergi Ivanovic.
Aqueth pensament li hec a vier era sang en ròstre a Kitty.
E, tornant entàs sòns pensaments d'abans, rebrembèc que se referien a quauquarren sus era amna, qu'en aquerò non auie encara acabat de reflexionar.
Sagèc de concretar es sues idies.
Kostia ei un incredul”, se didec damb un arridolet.
Qu'ei mielhor qu'èster coma era senhora Stal, o coma jo siguí en estrangèr.
Eth non ei capable de simular”.
E ena sua imaginacion l'acodic ua tralha dera bondat deth sòn espós.
Dues setmanes abans Dolly auie recebut ua carta deth sòn marit que, demanant-li desencuses, li pregaue que sauvèsse eth sòn aunor venent era sua part ena propietat pr'amor de pagar es deutes qu'eth auie.
Dolly se desesperèc.
Sentie òdi, mensprètz e compassion contra eth sòn marit; resolvec desseparar-se d'eth e remir-se a çò que li demanaue, mès a tot darrèc s'avenguec a véner part dera propietat.
Siguec alavetz quan Levin s'apressèc ara sua hemna e li prepausèc, plen de confusion, e non sense granes cautèles, qu'eth sòn rebrembe la hègen arrir esmoiguda, ua forma, qu'era non auie pensat, d'ajudar a Dolly sense ofensar-la e que consistie a cedir ara sua fraia era part dera propietat que corresponie a Kitty.
Ac hè tot entàs auti e arren entada eth madeish.
Sergi Ivanovic considère un déuer deth mèn marit èster eth sòn administrador, Dolly damb es sòns hilhs ei jos era sua proteccion.
E dempús, es campanhards qu'acodissen cada dia ada eth, coma se Kostia siguesse obligat a servir-les…
Dès que, en veir morir ath sòn frair preferit, Levin examinèc es concèptes dera vida e dera mòrt, a trauèrs d'aqueres qu'eth cridaue naues idies, ei a díder, aqueres que dempús es vint enquias trenta quate ans supliren es sues opinions mainadenques e d'adolescent, quedèc orrificat, non tant dauant era mòrt coma dauant era vida, que d'era non coneishie minimaments ne çò qu'ère, per qué existís e d'a on vie.
Er organisme, era sua composicion, era indestructibilitat dera matèria, era lei dera conservacion dera energia, era evolucion, èren es expressions que substituien ara sua fe d'abans.
Levin se sentec coma un òme qu'auessen escambiat eth sòn abric d'iuèrn per un vestit de mossolina e que, en sénter eth hered, sentesse, non per rasonaments, senon per sensacion fisica de tot eth sòn èsser, que se trapaue despolhat e condemnat a perir.
D'alavetz ençà, encara qu'inconscientaments e seguint era sua vida d'abantes, Levin non deishèc d'experimentar ne un solet moment aqueth temor dera sua ignorància.
Reconeishie, ath delà, vagaments, qu'es qu'eth cridaue “es sues emocions” non sonque èren producte dera sua ignorància, senon que li hègen, ath delà, inaccessibles es coneishements qu'imperiosaments n'auie de besonh.
Ara prumeria, eth sòn matrimòni e es obligacions e alegries qu'en eth se trapauen, estofèren es sues meditacions; mès darrèraments, dempús era jasilha dera sua hemna, quan viuie esvagat en Moscòu, aquera qüestion que li calie èster resolvuda se presentaue dauant de Levin damb renauida insisténcia e cada viatge mès soent.
E en tot er arsenal des sues idies non trapaue ne de luenh era responsa.
De sòrta qu'ara qüestion principau s'i amassauen uns auti dobtes entà tormentar-lo encara mès.
Serie sincèra aquera gent o simularie?
Dilhèu eri comprenien mielhor e mès claraments qu'eth, es responses que balhe era sciéncia as demanes que lo preocupauen?
E Levin se botaue a estudiar damb interès es idies d'aquera gent e es libres que podien contier es solucions tan desirades.
Era soleta causa que trapèc dès que comencèc a ocupar-se d'aquerò, siguec que s'enganhaue en supausar, a trauèrs des rebrembes dera sua epòca universitària e juvenila, qu'era religion non existie e qu'era sua epòca auie passat.
Toti es bravi òmes que coneishie e que tenguie relacions èren credents.
Er ancian Prince, Lvov, que tant estimaue, Sergi Ivanovic, totes es hemnes, e enquia era sua pròpia esposa, credien çò qu'eth credie ena sua mainadesa e adolescéncia, e madeish, eth nauanta per cent deth pòble rus, aqueth pòble qu'era sua vida l'inspiraue tant de respècte, e qu'ère credent en tota era sua totalitat.
Dempús d'auer liejut fòrça libres, Levin se convencèc de qué es materialistes, qu'es sues idies compartie, non dauen ad aguestes cap significacion particulara, e en sòrta d'explicar aguestes qüestions (que sense era sua solucion eth non podie víuer), se tenguien a resòlver d'autes problèmes que non aufrien entada eth eth mendre interès, coma era evolucion des organismes, era explicacion mecanica dera amna e d'autes causes atau.
Ath delà, pendent era jasilha dera sua hemna, l'auie arribat un cas extraordinari.
Er incredul s'auie botat a pregar e alavetz pregaue damb fe.
Mès en passar aqueth moment, eth sòn estat d'animositat d'alavetz non artenhec cuélher cap de lòc ena sua vida.
Non podie arreconéisher qu'alavetz auie artenhut era vertat e qu'ara s'enganhaue, pr'amor que tanlèu començaue a reflexionar serènaments, tot se l'esbauçaue.
Tanpòc podie arreconéisher que s'auie enganhat per pregar, pr'amor qu'eth rebrembe d'aqueth estat d'animositat l'ère agradiu e, en tot considerar-lo coma ua pròva de feblesa, l'aurie semblat que profanaue era emocion d'aqueri instants.
Liegie e meditaue e coma mès ac hège, mès s'aluenhaue dera fin perseguida.
Enes darrèri tempsi, en Moscòu e en pòble, convençut de qué non podie trapar era solucion enes materialistes, liegec e reliegec a Platon, Espinoza, Kant, Shelling e Schopenhauer, es filosòfi qu'expliquen era vida sivans un critèri non materialista.
Es sues idies li semblauen fecondes quan les liegie o quan cercaue, eth madeish, refusi de d'autes doctrines, sustot contra eth materialisme.
Mès quan liegie e acaraue era solucion des problèmes, l'arribaue tostemp çò de madeish.
Es tèrmes imprecisi taus que “esperit”, “volentat”, “libertat”, “substància”, aufrien de bèra manèra ara sua intelligéncia un determinat sens solet ena mida qu'eth se deishaue cuélher en subtil hilat que li parauen damb es sues explicacions.
Mès a penes deishaue era marcha artificiau deth pensament e tornaue ena vida reau, pr'amor de cercar en era era verificacion des sues idies, tota aquera construcccion artificiosa s'esbauçaue coma un castèth de cartes e l'ère de besonh arreconéisher que l'auien enludernat a trauèrs d'ua perpetua transposicion des madeishes paraules, sense acodir ad aguest “quauquarren” que, ena practica dera existéncia, impòrte mès qu'era rason.
Pendent un temps, en tot liéger a Schopenhauer, Levin escambièc era paraula “libertat” per “amor”, e aguesta naua filosofia li siguec mès satisfactòria pendent un parelh de dies tant que non s'aluenhaue d'era.
Mès dempús tanben aguesta desqueiguec en acarar-la damb era vida e la vedec revestida d'ues jargues de mossolina que non escauhauen eth còs.
Sa frair li conselhèc que liegesse es òbres teologiques de Jomiakov.
Levin liegec eth dusau tòm e, maugrat eth sòn estil polemic, elegant e engenhós, se sentec estonat pes sues idies sus era Glèisa.
L'estonèc ara prumeria era manifestacion de qué era comprension des vertats teologiques non ei autrejada ar òme, senon ar ensems d'òmes amassadi per amor, ei a díder, ara Glèisa.
Aguesta teoria encoratgèc a Levin: prumèr era Glèisa, institucion viua qu'amasse en ua totes es esséncies umanes, qu'a a Diu ath sòn cap e que, plan per aquerò, ei sagrada e indiscutibla; dempús acceptar es sòns ensenhanments sus Diu, era creacion, era queiguda, era redempcion, li semblèc plan mès aisit que començar per Diu, luenhant e misteriós e passar dempús entara creacion, eca.
Viuec aquera primauèra moments terribles e non semblaue eth madeish.
E aguesta bambolha umana sò jo”…
Se tractaue d'ua ficcion tormentaira, mès en era s'estaue eth darrèr e unenc resultat de toti es trabalhs realizadi pendent sègles peth pensament uman en aquera direccion; ère aguesta era darrèra doctrina que se trape ena basa de lèu totes es activitats scientifiques.
Qu'ère aguesta era conviccion dominanta e Levin l'adoptèc, sense qu'eth madeish sabesse explicar-se ne quan ne com, coma era interpretacion mès clara.
Qu'ère de besonh desliurar-se d'aquera fòrça.
E era liberacion ère en mans de cadun.
E Levin, aqueth òme erós en larèr, fòrt e sanitós, se sentie fòrça viatges tan près deth suicidi qu'autanplan amaguèc es còrdes pr'amor de non penjar-se e cranhèc gésser a caçar pera pòur de qué l'escometesse era idia de tirar contra eth madeish damb era escopeta.
Mès ne se pengèc ne se tirèc cap tir, senon que seguic viuent.
Quan Levin pensaue se quina causa ère eth e se per qué viuie, non trapaue responsa e se desesperaue; mès quan deishaue de hèr-se aguestes preguntes, se'n sabie de qui ère e per qué viuie, pr'amor qu'era sua vida ère dreta e es sues fines èren ben definides, e autanplan enes darrèri tempsi era sua vida ère mes fèrma e decidida que jamès.
En tornar en camp enes prumèrs dies de junh, Levin entornèc as sues ocupacions de costum; e es trabalhs agricòles, es sòns tractes damb es campanhards, es sues relacions damb familhars, amics e coneishudi, es petiti problèmes dera casa, es ahèrs qu'es sòns frairs l'auien encomanat, era educacion deth sòn hilh, era naua òbra en brinhon qu'auie començat aquera primauèra, tot aquerò ocupaue deth tot eth sòn temps.
S'interessaue en taus ocupacions, non pr'amor que les justifiquèsse damb eth punt d'enguarda sus eth ben comun coma ac hège abantes; ath contrari, maufidat, d'un costat, pera mèuca des sues empreses anteriores en favor dera comunautat, e massa ocupat, der aute costat, pes sòns pensaments e pera grana quantitat d'ahèrs que queiguien sus eth de pertot, Levin deishaue de cornèr totes es sues ancianes idies sus eth ben generau e se predaue totafèt ad aqueri ahèrs simplaments perque li semblaue que l'ac calie hèr atau e non podie agir de ua auta manèra.
En d'auti tempsi (ei a díder, ena sua mainadesa, e ara ère ja en plea maduresa) quan hège o sajaue hèr quauquarren que siguesse un ben entath pòble, entà Russia, e autanplan entara Umanitat, Levin sentie qu'aqueth impuls l'aumplie de satisfaccion; mès era madeisha activitat qu'abans li semblaue tan grana, utila e polida, ara l'arribaue coma amendrida e enquia a mand de desparéisher.
Après eth sòn maridatge, que comencèc a limitar es sues activitats enes ahèrs o quëstions particulars d'eth o des sòns pròches, non sentie aquera satisfaccion, mès òc era de saber qu'era sua òbra ère de besonh e veir qu'es sòns interèssi o es que li fidauen anauen ben e mielhorauen de contunh.
Plan que òc, ère de besonh qu'era familha viuesse coma ac heren es pairs e es pairins e educar enes madeishi principis as hilhs.
Aquerò ac vedie Levin tan de besonh coma eth minjar quan er arrat te passe peth vrente, e ère madeish tan precís coma premanir era parva, o amiar era maquina economica dera propietat qu'auie en Prokovskoe de sòrta que costèsse beneficis.
Atau, donc, consideraue un déuer indiscutible pagar es deutes, e non mens qu'aguest eth mantier era tèrra recebuda des pairs en tau estat qu'eth hilh, en eretar-la, sentesse arregraïment entà sa pair plan per açò, tau que Levin l'auie sentut entath sòn per tot çò qu'auie plantat e bastit.
Credie tanben un déuer sòn encuedar-se'n des ahèrs de Sergi Ivanovic e dera sua fraia; ajudar as campanhards qu'acodien ada eth ara cèrca de conselh, seguint er ancian costum; causes totes aguestes que non podie deishar de hèr, tau que non se pòt deishar quèir a un mainatge que se tie en braça.
Li calie ocupar-se de premanir un comòde alotjament entara sua cunhada, damb es sòns hilhs qu'auie convidat a passar damb eri er ostiu.
Li calie tanben atier as besonhs dera sua hemna e deth sòn hilh e estar-se bèra estona damb eri, causa que, de un aute costat, non li costaue cap d'esfòrç, donques que cada dia li hège mès dò passar massa temps luenh d'aqueri èssers estimadi.
Mès, ath delà de conéisher Levin perfèctaments çò que li calie hèr, se'n sabie tanben de com ac calie hèr, quin ahèr ère eth mès important e com l'auie d'atier e amiar-lo a tèrme.
Sabie que li calie contractar era man d'òbra mès de baish prètz possible, mès non deuie esclavisar as obrèrs en tot auançar-les sòs e pagar-les sodades inferiores ath prètz normau, coma sabie que se podie hèr.
Se podie véner palha as campanhards enes ans dolents, encara qu'inspirèssen pietat; mès ère de besonh suprimir era aubèrja e era tauèrna, encara que balhèssen beneficis, pr'amor d'evitar-les despenes que les amiarien ara sua roïna.
S'auie de castigar sevèraments era tala d'arbes; mès l'ère impossible impausar ua multa pr'amor qu'es animaus de d'auti entrèssen enes sòns prats e barets; e, encara qu'aquerò emmaliciaue as gardes e hège desparéisher era pòur as multes, Levin deishaue partir tranquillaments as animaus des auti que penetrauen ena sua propietat.
Deishaue sòs a Pèir, pr'amor de desliurar-lo des urpes d'un usurèr que l'exigie en interèssi eth dètz per cent cada mes, mès non anullaue ne ajornaue eth pagament der arrendament as campanhards que se resistien a hè'c ath temps.
Non perdonaue ar encargat que non auesse segat un prat ara ora, en tot perder-se era èrba, mès comprenie e desencusaue que non s'auesse segat abantes era èrba deth nau bòsc, qu'ère fòrça espandit e presentaue granes dificultats entad aqueth trabalh.
Ère impossible reméter ar obrèr es jornaus que perdie en non vier ath trabalh.
Ara plan, non se podie deishar de pagar era sua mensualitat as vielhs vailets dera casa encara que non siguessen ja dables entà cap trabalh.
Levin, se'n sabie tanben, qu'en tornar ena sua casa traparie en sòn burèu fòrça campanhards que lo demorauen dès hège diuèrses ores pr'amor de consultar-li es sòns ahèrs, mès sentie qu'eth sòn prumèr déuer ère veir ara sua esposa, que se trapaue mau de salut, a maugrat qu'aqueri campanhards les calesse demorar mès temps.
Ça que la, s'acodien a veder-lo en moment d'installar es abelhes, qu'ère era ocupacion que mès li shautaue, la deishaue en mans deth sòn vielh vailet e les atenguie encara que non li shautèsse bric era sua convèrsa.
S'en tot obrar atau hège ben o mau non ac volie saber, e enquia hugie des convèrses e pensaments sus aguest tèma.
Se'n sabie qu'es discussions l'amiauen entath dobte e qu'aguest metie trebucs ara labor que li calie realizar.
Totun aquerò, quan non pensaue, viuie e sentie de contunh ena sua amna era preséncia d'un jutge implacable que li hège veir quan obraue ben e qué ère çò que hège mau; e en aguest cas era sua consciéncia l'ac avertie de seguit.
Ça que la, Levin, fòrça viatges, se preguntaue se qué ère eth e per qué e entà qué ère en mon; e eth hèt de non trapar ua responsa concreta lo tormentaue enquia tau punt que pensaue en suicidi.
Mès, a maugrat de tot, seguie fèrm en sòn camin.
Ena sason actiua des trabalhs deth camp, qu'exigís deth campanhard un màger esfòrç, un esperit de sacrifici desconeishut en d'autes mestièrs; esfòrç que renderie mès s'es madeishi que lo realizen n'auessen consciéncia e ac sabessen avalorar, se non se repetisse annauments e s'es sòns resultats non siguessen tan simples.
Segar e recuélher eth blat e era civada, apilerar-les ena aira, bàter e desseparar es grans entath sème e hèr era semiada ena tardor, tot aquerò que semble simple, corrent e de bon hèr; mès, entà hè'c enes tres o quate setmanes que mos balhe era Natura, ei de besonh que toti, en tot començar pes mès vielhs e enquia es mainatges, tota era gent rurau, trabalhe sense pòsa, tres còps mès que de costum, en tot neurir-se damb kwas damb cèba e pan brun, en tot profitar entath trabalh es nets e non dormir senon tres o quate ores ath dia.
E aquerò se hè cada an en tota Russia.
En auer passat era màger part dera sua vida ena sua propietat e en relacions estretes damb eth sòn pòble, Levin sentie tostemp en aguesta sason eth contagi d'aquera animositat generau.
En hèr-se dia, enes cars de transpòrt, venguie entàs prumèrs trabalhs deth blat o enes camps de civada.
Tornaue en casa quan calculaue qu'era sua hemna e era sua cunhada se deuien auer lheuat; prenie damb eres eth sòn esdejoar de cafè e se dirigie a pè entara granja, a on s'estauen trabalhant damb era naua maquina batedoira pr'amor de premanir es sèmes.
E pendent tot aguest dia, parlant damb er encargat e es campanhards, blagant, en çò de sòn, damb era sua hemna, damb Dolly, damb es hilhs d'aguesta o damb eth sòn soèr, Levin pensaue, ath delà, en tot restacà'c tot damb aguest ahèr, enes preguntes que l'enquimerauen: “Qué sò jo?
A on sò?
Per qué sò aciu, obligant-les a trabalhar?
Per qué calen es còrnes en trabalhar e voler mostrar-me era sua afogadura?
Per qué trabalhe tant aguesta vielha Matriona, era mia antiga coneishuda?” (Levin l'auie guarit, quan, en un incendi, l'auie queigut ath dessús ua biga), se didec, guardant a ua hemna prima que, emparant fèrmaments es sòns pès, uscladi peth solei, contra eth solèr dur e desparièr, remenaue damb eth sòn arrastèth es garbes.
Coma tanpòc ne restarà arren d'aguesta gojata primfila, de vestit vermelh, que damb movements abils e delicadi dessepare eth cabelh dera palha.
Tanben ad aguesta l'acogaràn, e lèu lèu haràn madeish damb aguesta prauba bèstia”, pensèc, guardant a un shivau que, damb eth vrente holat e alendant damb dificultat, arrossegaue un pesant car.
E, totun, eth des.hè es esquèrris e balhe es ordes, cride as hemnes, apraie era correja deth volant.
E, non solet ada eri les acogaràn, senon qu'a jo tanben.
Arren ne arrés de çò qu'ei aciu se demorarà.
Ataue pensaue Levin e ath madeish temps guardaue eth relòtge, en tot calcular guaire se poirie bàter en ua ora, pr'amor de senhalar eth prètzhèt que les calie hèr pendent tot eth dia.
E s'apressèc a Feodor, e, en tot lheuar era votz pr'amor de dominar eth sorrolh dera maquina, l'ordenèc que botèsse mens horment ena maquina.
Ne botes massa, Feodor, ac ves?
Era maquina s'arture.
Bota-lo mès parièr…
Feodor, ennerit peth povàs que se l'apegaue en ròstre caperat de sudor, repliquèc quauquarren que non se podec enténer peth tapatge dera maquina.
Mès semblèc non auer comprenut çò qu'eth patron l'auie dit.
Aguest s'apressèc ara maquina batedoira, hec enlà a Feodor e se metec eth ath sòn lòc.
Dempús de trabalhar atau enquia lèu era ora d'anar a dinar, Levin sautèc dera sièja amassa damb aqueth que lançaue e ath cant d'un pilèr d'auriolenc blat premanit ja entà escariar-lo e desseparar eth sème, se botèc a discutir damb eth.
Eth que lançaue ère d'aqueth lòc a on Levin, hège ja temps, auie cedit era tèrra sivans eth principi cooperatiu.
Ara aguestes tèrres les amiaue eth garda en arrendament.
Levin parlèc d'eres damb Feodor e li preguntèc se non les arrendarie er an a vier Platon, un campanhard ric deth madeish lòc.
Era tèrra ei fòrça cara, Constantin Dmitrievic.
A Platon non li vierie a compde, responec Feodor, en tot trèir de dejós era camisa sudada es cabelhs que se lauien calat aquiu.
E com ei que Kirilov ne trè profit?
A Mitiuja, atau cridaue Feodor, menspredosaments, ath garda, a Mitiuja l'ei plan aisit trèir-ne profit: va sarrant e ne treirà bèra causa.
Aguest que non a compassion d'amna crestiana, tant qu'er oncle Fokanic, atau cridaue ath vielh Platon, non espèle ad arrés.
Aquiu balharà en dèisha e en un aute lòc perdonarà un deute.
Atau se passe que recep tot çò que li pertanh.
Qu'ei un òme brave.
E per qué perdone tant as auti?
Pr'amor qu'es persones non son totes parières.
I a òmes que sonque viuen entada eri madeishi, coma, per exemple, Mitiuja.
Aguest se preocupe solet dera sua bodena.
Fokanic, peth contrari, ei un vielh fòrça dret: viu entara sua amna e non se'n desbrembe de Diu.
Qué vòs díder que “non se'n desbrembe de Diu” E qué ei aquerò de qué “viu entara sua amna”?, preguntèc Levin estonat.
Que ja ac sabem: çò de just ei çò que Diu mane.
I a gent fòrça desparièra: es uns ac hèn e d'auti non.
Vos, per exemple, non tractatz mau ara gent.
Òc, òc.
Adishatz, se repetic Levin estofat pera emocion.
E, en tot tornar entath palhèr, cuelhec eth sòn paishon e se filèc de cap a casa.
En enténer que Fokanic “viuie entara sua amna, en èster just, coma Diu mane”, pensaments vagui, mès feconds, auien acodit ar ensems entara sua ment, dirigidi toti entà ua fin, en tot cegar-li er enteniment.
Levin caminaue a longues calhamardades, atentiu, non tant entàs sòns pensaments, qu'encara non auie artenhut ordenar, coma entad aqueth estat d'animositat qu'enquia alavetz non auie experimentat.
Es paraules deth campanhard Feodor costèren ena sua amna er efècte d'un bualh electric qu'en un moment honec e transformèc un eishame de pensaments enquia alavetz vagui e desosrdenadi que non l'auien deishat de tormentar.
Autanplan en moment que parlaue des arrendaments des tèrres, l'auien preocupat.
Mès, per qué entà Diu?
Ei possible díder ua causa mès mancada de sens comun?
Feodor a dit que mos cau víuer, non solet entàs nòsti pròpis besonhs, ei a díder, entad açò que comprenem, çò que mos atire e desiram, senon entà quauquarren incomprensible, entad aqueth Diu qu'arrés pòt compréner ne definir…
Qué ei aquerò?
Dilhèu non aurè comprenut es paraules sense sens de Feodor?
E se non è comprenut çò que didie, dilhèu è dobtat de qué siguesse just?.
Ac è trapat pèc, imprecís, vague?
Ac è comprenut tan ben e tan claraments coma aquerò que posca compréner mielhor ena vida, e jamès ena mia existéncia è dobtat d'aquerò ne posqui dobtar.
E, non sonque jo, senon toti ac comprenen perfèctaments; non dobten d'aquerò e toti son cossent en acceptà'c.
Un miracle materiau m'aurie convençut.
E, totun, eth solet miracle possible, eth que tostemp existís e mos entornège pertot, non lo campaua, non lo vedia!
Aquerò qu'ei clar e comprensible.
Toti nosati, coma èssers racionaus, non podem víuer de ua auta manèra qu'entath vrente.
E de pic Feodor ditz que non s'a de víuer entath vrente e que mos cau víuer entara vertat e entà Diu, e jo, damb ua soleta paraula, lo compreni.
De sòrta qu'eth ben ei dehòra der encadiament d'encauses e efèctes.
Ei possible qu'agen acabat toti es mèns patiments?”, pensaue Levin, en tot auançar peth camin polsós, sense sénter ne calor ne espisament e experimentant era impression de qué s'acabaue entada eth un long patiment.
Aquera impression desvelhaue en sòn esperit ua patz tan prigonda qu'a penes gausaue creir en era.
Era emocion l'estofaue, les cames non l'en volien e li mancauen es fòrces entà seguir caminant.
Gessec deth camin, se calèc en bòsc e se seiguec ena ombra des olms, sus era èrba non segada encara.
Se treiguec eth chapèu que caperaue eth sòn cap chaupat de sudor e, emparant-se en un braç, s'estirèc ena chucosa e mofla èrba deth bòsc.
Qué è desnishat en resumit?
Solet me n'è encuedat de çò que ja sabia.
È comprenut era qualitat dera fòrça que me balhèc era vida en passat e me la balhe ara tanben.
Me desliurè dera enganha, coneishí ath mèn senhor…
E qu'en toti nosati, coma enes olms, es bromes e es nebuloses se produsís ua evolucion.
Evolucion de qué?
En qué?
Ua evolucion infinita, ua luta…
Com ei possible ua direccion e ua luta en infinit?
E jo m'estonaua de qué, maugrat era mia constanta tension mentau en tau direccion, non se m'aclaria eth sens dera vida, eth sens des mèns desirs, des mies aspiracions…
Mès ara declari que coneishi eth sens dera mia vida: víuer entà Diu e entà era amna…
E aguest sens, a maugart dera sua claretat, ei misteriós e miraculós.
Aguest ei tanben eth sens de tot çò qu'existís.
E er orgulh… (se botèc capenjós e comencèc a estacar entre eri es cames dera èrba en tot sajar de non trincar-les).
Non solet existís er orgulh dera intelligéncia, senon era estupiditat dera intelligéncia.
Mès çò de pejor ei era malicia… aquerò, era malícia der esperit, era brigandaria der esperit”, se repetic.
E de seguic hec tot eth camin des sues idies pendent aqueri dus ans, qu'ara prumeria siguec un pensament clar e evident sus era mòrt en veir a sa frair estimat malaut e sense esperances de garison.
En aqueri dies auie comprenut claraments qu'entada eth e entà toti non existie arren, en avier, que patiment, mòrt, desbrembe etèrn; mès ath còp auie reconeishut qu'atau ère imposssible víuer, que li calie explicar era vida de ua auta manèra e non coma ua ironia diabolica, o, autaments, calar-se un tir.
Eth non hec ne ua causa ne era auta, senon que seguic viuent, sentent e pensant, e autanplan en aquera epòca se maridèc, e experimentèc fòrça alegries e siguec erós alavetz que non pensaue entad arren en sens dera vida.
Qué significaue, donc, aquerò?
Que viuie ben e pensaue mau.
Viuie, sense comprenè'c, a basa des vertats espirituaus qu'auie popat damb era lèit dera sua mair, mès pensaue, non solet sense arreconéisher taus vertats, senon desseparant-se d'eres de bon voler.
E ara vedie claraments que sonque podie víuer gràcies as credences que siguec educat.
Eth pensament non la podie respóner, pr'amor qu'eth pensament non pòt mesurar-se damb era magnitud dera interrogacion.
Era responsa me la balhèc era madeisha vida damb eth coneishement de çò qu'ei eth ben e çò qu'ei eth mau.
È arribat per rasonament ara conclusion de qué me cau estimar ath pròche e non costar-li mau?
M'ac dideren ena mia mainadesa e m'ac credí, erós en verificar enes auti ço que jo sentia ena mia amna.
E qui m'ac desnishèc?
Non m'ac desnishèc era rason.
Era rason a desnishat era luta pera vida e eth besonh d'estronhar a guairi m'empedissen era satisfaccion des mèns besonhs.
Levin se'n brembèc d'ua scèna qu'auie campat pòc abantes entre Dolly e es sòns hilhs.
Es mainatges, en tot auer-se demorat solets, comencèren a còder jardons ara ahlama d'ues candèles e a lançar era lèit pera boca coma un gisclet d'aigua.
Dolly, en susprener- les, comencèc a explicar-les, en preséncia de Levin, eth gran trabalh qu'as persones adultes les costaue premanir aquerò qu'esbauçauen, e qu'aguest trabalh se hège per eri; que se trincauen es tasses, non aurien arren entà préner eth tè, e se lançauen era lèit en tèrra, se demorarien sense minjar e se moririen de hame.
A Levin l'estonèc era tranquilla incredulitat qu'es mainatges semblauen escotar es paraules de sa mair.
Solet se sentien maucontents de veir interromput eth sòn interessant jòc.
De çò que sa mair les didie non credien ne ua paraula.
E non ac credien pr'amor que non podien compréner er ensems de tot aquerò que gaudien, e les ère impossible, per tant, imaginar qu'esbauçauen çò qu'auien de besonh entà víuer.
Tostemp ei madeish, aué coma ager, e coma deman, e nosati non mos cau pensar en aquerò.
Mès auem volut endonviar quauquarren nau, personau.
E atau, donc, auem botat es jordons enes tasses e les auem codut ara ahlama dera candèla, e mos auem aumplit era boca de lèit e l'auem lançat coma un gisclet d'aigua.
Aquerò ei divertit e nau.
Non ac è hèt jo en tot cercar mejançant era rason era significacion des fòrces dera Natura e eth sens dera vida umana?”, seguie pensant Levin.
Non se ve claraments en desvolopament dera teoria de cada filosòf qu'eth sap per auança, coma eth campanhard Feodor e non mès claraments, eth vertadèr sens dera vida, e que sage solet de demostrar per camins ambigús vertats universauments arreconeishudes?
Realizarien coquinaries?
Se moririen de hame?
Que se mos dèishe a nosati, balhadi as nòstes passions e pensaments, sense era idia de Diu unenc e creador.
Qué haríem, sense auer nocion deth ben e deth mau, sense explicar-mos eth mau morau?
Èm mainatges, arren mès que mainatges!
D'a on ac è trèt?
Mès enes ores grèus dera mia vida, coma es mainatges en sénter hame e hered, acodisqui ada Eth e, non mens qu'es mainatges qu'era sua mair pelege pes sues coquinaries mainadenques, senti qu'es excèssi que m'amièren es talents de mainatge non an estat castigadi.
E çò que sai, non ac sai pera rason, senon qu'a estat autrejat dirèctaments ara mia amna, ac senti peth mèn còr, pera mia fe en çò que ditz era Glèisa.
Era Glèisa!”, repetic Levin.
Com explicaua jo era existéncia?
Pera madeisha existéncia?
Damb arren!
E eth diable e eth pecat?
Com explicar eth mau?
E eth Redemptor?
Non sai arren, absoludaments arren, ne ac posqui saber.
Cadua des credences dera Glèisa podie èster explicada pera credença en servici dera vertat, en sòrta d'en servici des besonhs.
E non solet cada dogma non l'esbauçaue, senon qu'ère hèt entà complir eth miracle fondamentau que de contunh se hè present ena tèrra e que consistís en qué ei possible entà toti es òmes e entà cada un, entà milions de persones desparières, sabents e pècs, mainatges e ancians, reis e mendicants, entà toti, entà Lvov, entà Kitty e entàs auti, compréner sense dobtes era madeisha causa e crear era vida dera amna que sense era non s'ac vau de víuer e qu'ei era soleta causa qu'apreciam.
Levin, estirat ara capensús, guardaue eth cèu naut sense bromes.
Levin auie deishat de pensar.
Levin guardaue ath sòn dauant e vedie era vegada de oelhes que peishie susvelhada peth mastin e eth pastor.
Dempús vedec eth son tilbury tirat per "Voronoy" e com eth menaire, en arribar ena vegada, parlaue quauquarren damb eth pastor.
Pòc dempús, entenie près d'eth eth bronit des arròdes e es buhades deth shivau.
Ère, ça que la, tant encaborniat damb es sòn pensaments, que ne tansevolhe se l'acodic qu'eth coche se dirigie entada eth.
Solet se n'encuedèc quan eth menaire, en trapar-se ja ath sòn costat, li didec:
Me mane era senhora.
Qu'an arribat eth vòste frair e un aute senhor.
Levin se seiguec en coche e agarrèc es retnes.
Estaue encara coma s'auesse vengut d'un sòmni e pendent fòrça estona a penes se n'encuedèc de çò que hège e entà a on anaue.
Guardaue ath sòn shivau, que tenguie pes retnes, caperades d'esgluma es pautes e eth còth; guardaue ath menaire Ivan, seigut ath sòn costat; rebrembaue que lo demoraue sa frair; pensaue qu'era sua hemna serie inquieta pera sua longa abséncia e sajaue endonviar qui ère aqueth senhor qu'auie vengut damb sa frair.
E eth frair, e era sua hemna, e eth desconeihut se li presentauen ara ena sua imaginacion de manèra desparièra a coma les vedie abantes; li semblaue qu'ara es sues relacions damb toti les calerie èster diferentes.
Jamès aurè peleges damb Kitty.
Damb er òste qu'a arribat, qui que sigue, serè amable, serè brave; madeish damb es vailets e damb Ivan.
Damb toti serè un òme desparièr."
En tot tier damb es retnes tibades ath shivau, que rebuhaue impacient, coma demanant que lo deishèssen córrer en libertat Levin guardaue a Ivan, seigut ath sòn costat, que per non auer arren a hèr damb es sues mans les emplegaue a tier-se era camisa, que se li quilhaue holada peth vent.
Levin cercaue ua desencusa entà establir convèrsa damb eth.
Li volec díder qu'auie sarrat massa era ventrèra.
Pensèc de seguit qu'aquerò li semblarie un repotec e volie tier ua convèrsa amabla; mès cap aute tèma entà parlar se l'acodie ena imaginacion.
Senhor, amiatz entara dreta, se vos platz.
Aquiu i a un soc, li didec Ivan damb eth gèst de cuélher es retnes.
Te demani que non toques es retnes e non me balhes leçons, contestèc Levic aspraments.
Era intervencion deth menaire l'irritèc coma tostemp.
E qui ei aguest senhor?
Un òme plan terrible que non dèishe de botjar es braci.
Atau, didec Tania, en tot lheuar-se deth sèti e imitant eth gèst de costum de Katavasov.
Ei vielh o joen?, preguntèc Levin, qu'eth gèst de Tania li rebrembaue a quauquarrés, mès sense poder precisar a qui.
Sonque en virar peth camin e veir as que venguien ath sòn encontre, Levin se'n brembèc de Katavasov, damb eth sòn chapèu de palha, botjant es braci coma auie indicat Tania.
A Katavasov li shautaue fòrça parlar de filosofia, encara que la comprenie mau, coma un especialista qu'ère de sciéncies naturaus, que jamès estudiaue filosofia.
Pendent sòn sojorn en Moscòu, Levin auie discutit fòrça damb eth sus aguestes qüestions.
Çò prumèr que rebrembèc Levin en veder-lo sigueren aqueres discussions qu'en eres aqueth calaue es còrnes pr'amor de demorar venceire.
Kitty.
Se hec a vier a Mitia entà Kolok, (ataue se cridaue eth bòsc qu'ère près dera casa).
Que l'a volut apraiar aquiu pr'amor qu'ena casa hè massa calor, expliquèc Dolly.
Tostemp se hè a vier eth petit d'un lòc en aute, didec eth vielh Prince.
L'è conselhat que l'amièsse entara gelèra.
Kitty pensaue dempús vier en brinhon, en tot supausar que series aquiu.
Que i poiríem anar, didec Dolly.
E tu se qué hès?, preguntèc Sergi Ivanovic a sa frair, en demorar-se ath darrèr damb eth.
Arren d'especiau.
Me tengui, coma tostemp, as ahèrs dera propietat, responec Levin.
E guaire t'i estaràs?, preguntèc, ath sòn torn, a Sergi Ivanovic.
Ja hè dies que te demoraua.
Un parelh de setmanes, contestèc Sergi.
Qu'è fòrça causes a hèr en Moscòu.
En tot aquerò, es uelhs des dus se trapèren, e a maugrat deth sòn desir d'èster corau damb Sergi e amable e simple damb eth Prince, Levin sentec que l'irritaue guardar a sa frair e baishèc es uelhs sense saber se qué díder.
En tot cercar tèmes de convèrsa que siguessen agradius a Sergi Ivanovic, ath delà dera guèrra servia e era qüestion eslaua, qu'ada eres auie hèt mencion d'ua manèra velada en parlar des sues ocupacions en Moscòu, gessec de parlar-li dera òbra qu'auie publicat darrèraments.
E es critiques deth tòn libre?, li preguntèc.
Se com te tracten?
Sergi Ivanovic arric en compréner que non ère espontanèa era pregunta.
Arrés se n'ocupe d'eth e jo mens qu'arrés, contestèc damb manca de vam.
E, cambiant de convèrsa, se dirigic a Dolly:
Daria Alexandrovna, guardatz…
Que va a plòir, didec, indicant damb eth sòn paraigües ues bromes blanques que corrien sus es cimalhs des olms.
Levin enes sues relacions damb sa frair se botèsse entre es dus.
Levin s'apressèc a Katavasov.
Be n'auetz estat d'acertat en decidir-vos a vier!
Ja hè temps qu'ac volia hèr.
Ara poiram discutir damb mès cauma…
Spencer?
Encara non l'è acabat, didec Levin.
Ça que la, ara non n'è besonh.
Com!
Ei interessant…
Per qué non n'auetz besonh.
Voi díder qu'era solucion des qüestions que m'interèssen ena actualitat non la traparia ne en eth ne enes sòns semblables.
Ara…
Levin ère a mand de díder que l'interessauen d'autes causes, mès qu'es tèmes filosofics, totun, campèc era expression tranquilla e alègra qu'auie eth ròstre de Katavasov e, en tot brembar-se'n des sòns prepausi, non volec esbauçar eth sòn bon umor en tot contrariar-lo damb es sues naues idies.
Ça que la, ja ne parlaram dempús, higec condescendent.
Se vam entath brinhon, qu'ei per aquiu, per aguesta corsèra, didec, en tot dirigir-se as auti.
En arribar, per estret camin, en ua planhèra entornejada de ludentes flors de "Joan- Maria" e a on possauen tanben espessi arbilhons de verd escur, Levin hec sèir as sòns acompanhants enes banqui e enes socs installadi aquiu entàs visitaires deth brinhon, ara ombra frèsca e agradiua d'uns olms trendes, e eth se filèc entath brinhon pr'amor de hèr- se a vier pan, cornishons e mèu frèsca.
En entrar, ua abelha se lancèc entada eth bronzinant e se l'enredèc ena barba.
Se des.heiguec d'era e passèc entath pati, cuelhec un hilat qu'ère penjat en ua paret, se lo botèc, se metec es mans ena pòcha des pantalons e seguic enquias brinhons.
En hilades regulares, estacades a petiti ligams, i auie es brinhons vielhs, cada un damb era sua istòria, qu'eth coneishie; ath long deth brescat qu'entornejaue er abelhèr se vedien es naui brinhons installadi aguest an.
Ena entrada des brinhons volatejauen bromes d'abelhes e de abelhards, tant qu'es obrères volauen entath bòsc atirades pes telhs en flor e tornauen cargades deth doç nectar.
E tot er eishame, obrères diligentes, abelhards ociosi, gardianes desvelhades prèstes a lançar-se sus quinsevolh estranh ar abelhèr que sagèsse d'apressar-se aquiu, deishauen enténer es nòtes mès diuèrses en aire encaumat que se confonien en un contunh e aspre bronzinament.
En aute costat deth brescat, er encargat deth brinhon rebotaue ua taula.
Eth vielh campanhard non vedec a Levin e aguest non lo cridèc.
E en aqueth madeish instant sentec damb alegria que quauquarren nau e important se passaue ena sua amna.
Sonque per uns instants era realitat auie hèt desparéisher, coma caperant-la damb un nere vel, aquera cauma espirituau trapada per eth e qu'ara reparaue de nauèth, pr'amor que solet auie estat amagada en interior dera sua amna.
Katavasov e Sergi Ivanovic.
Madeish que, a maugrat des abelhes, suavaue era sua fòrça fisica, atau sentie de nau ath sòn laguens era fòrça espirituau qu'auie recebut.
Sabes a qui a trapat eth tòn frair en tren, Kostia?, preguntèc Dolly, dempús de repartir as mainatges cornishons e mèu.
A Vronsky.
Va entà Servia.
E amie un esquadron a cargue sòn, higec Katavasov.
Ei ua causa digna d'eth, didec Levin.
Mès, ei qu'encara partissen volentaris?, preguntèc en tot guardar a sa frair.
Plan que òc!
Se vedéssetz es qu'ager i auie ena estacion!, repliquèc Katavasov nhacant sorrolhosaments eth sòn cornishon.
Mès, com ei aquerò?
Explicatz-lo-me, Sergi Ivanovic.
Entà qué i van aguesti volentaris e contra qui les cau lutar?, preguntèc eth vielh Prince, en tot contunhar ua convèrsa iniciada, çampar, en abséncia de Levin.
Contra es turcs, contestèc Kosnichev, arridolent e tranquil.
E qui a declarat era guèrra as turcs?
Arrés a declarat era guèrra; mès era gent se planh des sòns frairs de raça e les vò ajudar, didec Sergi Ivanovic.
Eth Price non ditz que non se les ajude, intervenguec Levin, defenent ath sòn soèr.
Se referís ara guèrra.
Eth Prince cre qu'es particulars non pòden intervier ena guèrra sense era autorizacion deth Govèrn.
Guarda, Kostia.
Ua abelha volant.
Mos va a hissar!, exclamèc Dolly, tant que se defenie der insècte.
Non ei ua abelha, senon ua vèspa aclaric Levin.
A veir, explicatz-mos era vòsta teoria, didec Katavasov, arridolent, a Levin, damb er in de costar ua discussion.
Per qué es particulars non an de poder anar ara guèrra?
Era mia responsa ei aguesta: era guèrra ei ua causa tan brutau, herotge e terribla, que non ja un crestian, senon cap òme pòt cuélher sus eth personauments era responsabilitat de començar-la.
Solet eth Govèrn pòt ocupar-se d'aquerò e èster per besonh arrossegat ara guèrra.
Mès Kosnichev non semblaue apuar eth critèri de Katavasov.
Non auetz de suscitar atau era qüestion.
Aciu non i a cap declaracion de guèrra, senon era expression d'un sentiment umanitari, crestian.
Son en tot aucir as nòsti frairs, a gent dera nòsta raça e fe.
E non solet as nòsti frairs e coreligionaris, senon simplaments, a hemnes, ancians e mainatges.
Eth sentiment cride e es russi gessen a ajudar pr'amor d'acabar damb aguesti orrors.
Imagina-te que vas peth carrèr e ves a uns embriacs pataquejant a ua hemna o a un mainatge.
Non me pensi que t'arturèsses a demanar se s'a declarat era guèrra ad aguest òme o non, senon que te lançaries en defensa der ofensat.
Mès non aucirie ar aute, didec Levin.
Òc que l'auciries.
Sabi pas.
Se vedessa un cas atau, me balharia ath setiment deth moment.
Non ac posqui díder per auança.
Mès, semblable sentiment non existís ne pòt existir respècte ara opression des eslaus.
Dilhèu non existique entà tu, mès existís entàs auti, contestèc, en tot arroncilhar es celhes sense voler, Sergi Ivanovic.
Encara viuen en pòble es legendes des boni crestians que gemeguen jos era joata der "infidèu sarrasin".
Eth pòble a entenut parlar deth patiment des sòns frairs e a lheuat era votz.
Que pòt èster, didec Levin evasivaments.
Mès jo non ac veigui.
Jo pertanhi ath pòble e non senti aquerò.
Jo tanpòc, higec eth Prince.
È viscut en estrangèr, è liejut era premsa e cohèssi que ne tansevolhe abantes, quan es orrors bulgars, comprení era causa de qué es russi, de pic, comencèren a estimar as sòns frairs eslaus tant que jo non sentia per eri degun amor.
M'entristí fòrça, en tot pensar qu'èra un monstre o atribuir-lo ara influéncia de Carlsbad…
Mès en arribar aciu me padeguè en veir que i a fòrça gent que solet se preocupe de Russia e non des sòns frairs eslaus.
Tanben Constantin Dmitrievi pense atau, didec en tot senhalar-lo.
En aguest cas, es opinions personaus non signifiquen arren, responec Kosnichev; es opinions personaus non an cap de valor dauant era volentat de tota Russia exprimida per unanimitat.
Desencusatz-me, mès non ac veigui.
Eth pòble ei dehòra d'açò, repliquèc eth Prince.
Non, papa.
Bremba-te'n deth dimenge ena glèisa, didec Dolly, que seguie d'aurelha era convèrsa.
Balha-me eth tovalhon, se te platz, didec ar ancian que campaue, arrint, as mainatges.
Ei impossible que toti…
Qué se passèc eth dimenge ena glèisa?, preguntèc eth Prince.
Ath prèire l'ordenèren liéger e liegec.
Es campanhards non compreneren arren.
Alendauen tau que s'escotèssen un sermon.
Dempús les dideren qu'anauen a hèr ua quècta en per d'ua bona òbra dera Glèisa e cadun treiguec un copec, sense saber-se'n entà qué.
Eth pòble non ac pòt ignorar.
Eth pòble tostemp a consciéncia deth sòn destin e en moments coma es d'ara ve es causes damb claretat, declarèc Sergi Ivanovic categoricaments, guardant ath vielh encargat deth brinhon, coma se l'interroguèsse.
Eth vielh, capinaut, de nera barba damb peublanqui e espessi peus d'argent, s'estaue quiet en tot tier eth salèr de mèu e guardar doçaments as senhors dès era nautada dera sua estatura sense compréner ne voler compréner çò que tractauen, sivans se vedie en tot eth sòn aspècte.
Òc, senhor, afirmèc eth vielh, botjant eth ap, coma responent as paraules de Sergi Ivanovic.
Preguntatz-li e veiratz que non sap arren de tot açò, didec Levin.
E higec, en tot dirigir-se ath vielh: As entenut a parlar dera guèrra, Mijailic?
Non enteneres se qué dideren ena glèisa?
Qué te semble?
Penses que mos cau hèr ua guèrra en defensa des crestians?
Per qué mos cau pensar en aquerò?
Alexandre Nicolaevic, eth nòste Emperaire, pense per nosati en aguest ahèr e pensarà per nosati en toti es auti que se presenten…
Eth se'n sap mielhor…
Vos hèsqui a vier mès pan?
Ne cau balhar mès as mainatges?, se dirigic a Daria Alexandrovna, en tot senhalar a Gricha qu'acabaue era sua crospa de pan.
Non me cau preguntar, didec Sergi Ivanovic.
Vedem centenats e milèrs d'òmes qu'ac dèishen tot pr'amor d'ajudar en aguesta òbra justa.
Vien de pertot e exprimissen claraments eth sòn pensament e eth sòn desir.
Amien es sòns praubi estauvi e van per eri madeishi entara guèrra e diden sincèraments entà qué ac hèn.
Qué vò díder aquerò?
Aquerò vò díder, ena mia pensada, didec Levin que començaue a emmaliciar-se un aute còp, qu'en un pòble de ueitanta milions se trapen, non ja centenats, senon desenats de milèrs d'òmes qu'an perdut era sua posicion sociau, gent gausada, prèsta a tot, que tostemp ei dispausada a endravar-se enes bandes de Pugachev o quinsevolh auta dera sua espècia, e que madeish va entà Servia qu'entà China…
Te digui que non se tracte de centenats de gent perduda, senon que son es mielhors representants deth pòble, didec Sergi Ivanovic damb tanta irritacion coma se siguesse en tot deféner es sòns darrèrs bens.
E es sòs recuelhudi?
Aciu òc qu'eth pòble exprimís dirècta e claraments era sua volentat.
Aguesta paraula "pòble" ei tant indefinida…, didec Levin.
Solet es escrivans deth parçant, es mèstres e un per mil des campanhards e obrèrs saben de qué se tracte.
Era rèsta des ueitanta milions de russi, coma Mijailic, non solet non exprimissen era sua volentat, senon que ne tansevolhe an idia de sus quina qüestion les ac cau exprimir.
Quin dret auem, donc, a díder que s'exprimís era volentat deth pòble?
Se te'n vòs saber, didec, per un mejan aritmetic der esperit deth pòble, qu'ei clar que serà plan de mau hèr que l'arribes a conéisher.
En nòste país encara non ei implantat eth sufragi, e non se pòt introdusir, pr'amor que non exprimirie era volentat populara; mès entà saber se quina ei aguesta que i a d'auti camins: se percep en ambient, se sent en còr.
Ja non parli d'aqueri corrents jos era aigua que se voluden en mar mòrt deth pòble e que son clars entà quinsevolh persona que non age prevencion, punts d'enguarda particulars en estricte sens dera paraula.
Toti es partits deth mon intellectuau, abantes enemics irreconciliables, ara s'an honut en ua soleta idia, es discòrdies que s'an acabat.
Tota era premsa ditz çò de madeish; toti an sentut ua fòrça titanica que les posse ena madeisha direccion.
Òc, ac diden toti es jornaus, didec eth Prince.
Aquerò qu'ei vertat.
Mès autant diden toti çò de madeish, que semblen es gargolhes ena restanca abantes dera tempesta.
Hèn tant de tapatge que non s'enten cap aute…
Se son o non gargolhes que non ac sai.
Jo non editi es jornaus e non les voi deféner.
Mès òc que me cau senhalar era unitat d'opinions en mon intellectuau, didec Sergi Ivanovic, en tot dirigir-se a sa frair.
Levin anaue a respòner, mès eth vielh Prince se l'auancèc.
Per çò d'aguesta unitat d'opinions que se pòt díder ua auta causa, didec.
È un gèndre, Esteva Arkadievic, vosati ja lo coneishetz.
Ara se lo nomente membre de sabi pas quina comission e quauquarren mès qu'ara non m'en brembi.
En aguest cargue non i a arren a hèr, mès Dolly, aquerò non ei cap de secret, perceberà ua sodada de ueit mil robles.
Anatz a demanar-li, s'aguest cargue a bèra utilitat; eth vos demostrarà que non n'i a cap de mès besonh.
E non ei un òme mentidèr; mès l'ei impossible non creir ena utilitat d'aguesti ueit mil robles.
Òc, qu'ei vertat, Stiva m'a demanat que li diga a Dolly Alexandrovna qu'obtenguec eth cargue, didec Sergi Ivanovic, damb evident desengust, costat pes paraules deth Prince.
Donques atau ei tanben era unamimitat enes opinions des jornaus.
M'an explicat que quan i a guèrra, dupliquen eth tiratge.
Alavetz, com pòden deishar de considerar transcendentaus era sòrt deth pòble, era situacion des eslaus, eca, eca, eca…?
Cohèssi que non è guaira aficion as jornaus, mès parlar atau que me semble injust, didec Sergi Ivanovic.
Jo les botaria ua soleta condicion, seguic eth Prince.
Alfons Karr ac didec plan ben abantes dera guèrra damb Prusia.
Plan, donc.
Qui predique era guèrra que vage en ua legion especiau, dauant de toti, enes atacs, enes assauts."
Be n'estarien de ben es redactors des jornaus en aguesta posicion!, comentèc Katavasov, en tot estarnar-se d'arrir perque s'imaginaue as jornalistes coneishudi en aquera legion alistada.
Se sagèssen de húger, acabèc eth Prince, se les plaçarie ath darrèr es mitralhières o es cossacs damb soriacs.
Aquerò qu'ei ua badinada, e ua badinada de mau gost, perdonatz-me que vos ac diga, Prince, didec Sergi Ivanovic damb acrimonia.
Non veigui que sigue ua badinada… gessec Levin.
Mès Sergi Ivanovic l'interrompec:
Cada membre dera societat ei cridat a complir era òbra que li correspon e es intellectuaus complissen era sua en tot orientar era opinion publica, e era unanima e completa expression dera opinion publica ei çò qu'aunore ara premsa e ath còp ei un hèt que mos a d'aumplir d'alegria.
Vint ans a, auríem carat; mès ara s'enten era votz deth pòble rus, qu'ei a mand de lheuar-se coma un òme e a sacrificar-se pes sòns frairs oprimidi.
Ei un gran pas e ua evidenta demostracion dera fòrça de…
Mès qu'ei que non se tracte de sacrificar-se, senon tanben d'aucir a turcs, insinuèc timidaments Levin.
Eth pòble ei prèst a sacrificar-se pera sua amna, mès non a aucir, higec damb fermetat, restacant aguesta convèrsa damb es pensaments que li preocupauen.
Com pera sua amna?
Explicatz-me aquerò.
Comprenetz qu'entà un especialista en sciéncies naturaus aguesta expression aufrís quauques dificultats, didec Katavasov damb un arridolet ironic.
Pro que vo'n sabetz se qué voi díder.
Donques vos juri que non n'è ne era mès petita idia, responec damb un arrir sonor Katavasov.
Qu'ei aquerò, òc, senhor (didec eth vielh vailet Mijailic), contestant ara guardada que per edart l'auie dirigit Sergi.
M'aurie calut carar."
Comprenie que l'ère impossible convéncer a sa frair e a Katavasov, e mens encara vedie era possibilitat d'èster d'acòrd damb eri.
Çò qu'eri predicauen ère aqueth orgulh d'esperit que lèu l'auie hèt perir ada eth.
Non podie èster cossent qu'eri (en tot cuélher en consideracion çò que didien es blagaires volentaris que venguien des capitaus), didessen qu'aguesti, amassa damb es jornaus, exprimien era volentat e eth pensament populars, pensament e volentat que se basauen ena resvenja e ena mòrt.
Non podie èster cossent damb aquerò pr'amor que non vedie era expression de taus pensaments en pòble, qu'entre eth s'estaue, ne tanpòc trapaue aguesti pensaments en eth madeish (e non podie considerar-se de ua auta manèra senon coma un mès entre es membres que constituien eth pòble rus) e, mès que mès, pr'amor que, amassa damb eth pòble, non podie compréner en qué consistie eth ben generau; mès òc que credie fèrmaments qu'arténher aguest ben generau ère possible solet complint sevèraments era lei deth Ben.
E per aquerò non podie desirar era guèrra ne parlar ath sòn favor.
Levin vedie era sua pensada ath cant dera de Mijailic e deth vertadèr pòble, qu'eth sòn pensament auie demorat escrit ena legenda der aperament as Varengos: "Vietz sus nosati e governatz-mos.
A cambi vos prometem aubediéncia.
Toti eth trabalh, totes es umiliacions, toti es sacrificis, les cuelhem sus nosati; vosati jutjatz e deciditz".
Mès tot aquerò non èren que pensaments que non podien decidir arren.
Ua soleta causa se vedie paupabla: qu'era discussion sus aguest punt irritaue a Sergi Ivanovic e qu'ère mielhor, per tant, non discutir.
E Levin carèc e atirèc era atencion des sòns òstes entàs escures bromes qu'auien vengut de curbir menaçadoraments tot eth cèu.
E en veir qu'era ploja non se tardarie, se filèren toti entara casa.
Es mainatges entre espauridi e alègri, corrien dauant sorrisclant.
Dolly, pelejant damb es pelhes que se l'endravauen enes ames, ja non caminaue, senon que corrie, sense deishar de uelh as mainatges.
Es òmes auançauen a longues calhamardades, en tot tier-se es chapèus.
Près ja dera escala dera entrada, ua gròssa gota pataquegèc e se trinquèc ena canòla de metau.
Petiti e grani, charrant alègraments, s'arrecessèren jos eth cubèrt.
A on ei Katerina Alexandrovna?, preguntèc Levin ara majordòma, que gessec ath sòn encontre en recebedor damb mocadors e flaçades de viatge.
Mos pensàuem qu'ère damb vos.
E Mitia?
En bòsc, en Kolok.
Era hilhuquèra que deu èster damb eth.
Levin, cuelhent es flaçades, se pressèc entath bòsc.
Mentretant, en aqueth espaci de temps, es bromes auien caperat de tau manèra eth solei qu'auie escurit coma en un eclipsi.
Eth vent bohaue damb violéncia e refusaue a Levin, arrincaue es flors des telhs, despolhaue es arrames des bedoths e ac inclinaue tot ena madeisha direccion: càcies, arbilhons, flors, èrbes e es cimalhs des arbes.
Es gojates que trabalhauen en jardin corrien, cridant, entath pavilhon des emplegats.
Eth blanc ridèu d'aigua caperèc eth bòsc luenhant e era mitat deth camp mès pròche, en tot apressar-se rapidaments a Kolok.
Se notaue en aire era densitat dera ploja, trincant-se en multiples e minuscules gotes.
En daurir es uelhs, momentanèaments cegadi, Levin, a trauèrs der espés vel de ploja qu'ara lo desseparaue de Kolok, vedec de seguit, e damb orror, era copa deth coneishut casse deth miei deth bòsc que semblaue auer cambiat estranhaments de posicion.
Ò, Diu mèn, Diu mèn!
Hètz que non age queigut eth casse sus eri, prononcièc.
E a maugrat que pensèc de seguit ena inutilitat dera pregària entà qué non queiguesse sus eri er arbe que ja auie queigut, eth repetic era sua suplica, en compréner que non auie arren mielhor que hèr qu'aquera pregària sense sens.
En arribar en lòc qu'eri solien estar-se, Levin non trapèc ad arrés.
Qu'èren en un aute lòc deth bòsc, jos un vielh telh e lo cridauen.
Èren Kitty e era hilhuquèra.
Era ploja ara cessèc lèu deth tot.
Començaue a esclarir-se quan Levin correc entada eres.
Era hilhuquèra amiaue sec eth bord deth vestit, mès eth de Kitty ère tot banhat e se l'apegaue en còs.
Encara que non ploiguie, seguien ena madeisha postura que pendent era tempèsta: inclinades sus eth cochet, tient era ombrèla verda.
Son viui!
Gràcies a Diu!, exclamèc Levin, corrent sus eth solèr banhat damb es sues sabates plies d'aigua.
Non te hè vergonha?
Non compreni que sigues tant imprudenta!
Te juri que non siguec eth mèn tòrt.
En moment que mos premaníem a tornar, mos calèc mudar ath petit.
Quan acabèrem, era tempèsta ja… se desencusèc Kitty.
Mitia ère san e en bona santat, ben sec e adormit.
Laudat sigue Diu!
Sabi pas se qué digui…
Arremassèren es bossarretes banhades, era hilhuquèra treiguec ath mainatge deth cochet e l'amièc en braça.
Levin caminaue ath cant dera sua hemna en tot repotergar-se era irritacion que l'auie parlat e, d'amagat dera hilhuquèra, sarraue eth braç d'era contra eth sòn.
Pendent tot eth dia, tant que se desvolopauen es mès diuèrses convèrses, qu'en eres intervenguie coma se solet i participèsse çò de mès extèrn dera sua intelligéncia, Levin, totun era decepcion deth cambi que deuie pesar sus eth, sentie de contunh, damb plasèr, era plenitud deth sòn còr.
Après era ploja, era excessiua umiditat empedie gésser de passèg.
Ath delà, es bromes de tempesta non despareishien deth tet deth cèu e passauen, a viatges per un lòc, a viatges per un aute, escurit eth cèu, acompanhades de quan en quan peth tarabastal des trons.
Era rèsta deth dia lo passèren, donc, toti ena casa.
Non se discutic mès, e dempús eth repaish se trapauen toti d'excellent umor.
Katavasov, ara prumeria, hec arrir fòrça as senhores damb es sues trufaries originaus, que tostemp shautauen quan se le començaue a conéisher; mès dempús, interpelat per Kosnichev, suspenec es sues plan interessantes observacions sus era diferéncia de vida, caractèrs e enquia de fisionomies entre es mascles e femèles des mosques casolanes.
Sergi Ivanovic, tanben de bon umor, expliquèc a demana de sa frair, pendent eth tè, eth sòn punt d'enguarda sus er avier dera qüestion d'Orient; de forma tan simpla e agradiua que toti l'escotèren damb plasèr.
Uns moments dempús cridèren tanben a Levin ena sala de banh.
En tot deishar eth tè e, planher-se d'interròmper ua charrada interessanta, s'enquimerèc ath còp en veir que lo cridauen, pr'amor que solet ac hègen en escadences importantes.
Levin se filèc entara cramba de Mitia.
A maugrat de çò d'interessant deth plan (que Levin non escotèc deth tot), expausat per Sergi Ivanovic respècte a qu'es quaranta milions d'eslaus desliuradi, les calie, amassa damb Russia, daurir ua naua èra ena istòria deth mon; a maugrat dera sua inquietud e interès peth hèt que lo cridèssen, tanlèu se trapèc solet, en gésser deth salon rebrembèc es sòns pensaments deth maitin.
E tot aquerò dera importància der element eslau ena istòria universau li semblèc tant insignificant en comparèr damb çò que se passaue ena sua amna que de moment ac desbrembèc tot e se calèc en madeish estat d'esperit qu'auesse pendent eth maitin.
Ara non se'n brembaue deth procès des sues idies, coma ac hège abantes, ne tanpòc n'auie besonh.
S'apregondie de seguit en sentiment que lo guidaue, restacat damb aguestes idies, e trapaue qu'aqueth sentiment ère mès fòrt e definit ena sua amna qu'abantes.
Ja non li succedie ara coma anterioraments, quan enes moments que trapaue ua consolacion imaginària, li calie restablir tot eth procès des sues idies pr'amor de trapar eth sentiment.
Ath contrari, ara, era sensacion d'alegria e serenitat ère mès viua qu'abantes, e eth pensament non artenhie enquiara nautada deth sentiment.
Levin, caminant pera terrassa e guardant es esteles que campauen en cèu ja escurit, rebrembèc de pic e se didec: "Òc, guardant entath cèu, pensaua qu'era vòuta que veigui non ei ua illusion; mès non amiè es mèns pensaments enquiara fin, quauquarren non s'estèc ben meditat.
Mès, sigue çò que sigue, que non i pòt auer cap objeccion.
E en entrar ena cramba deth mainatge, se'n brembèc de çò que s'auie amagat ada eth madeish.
E ère que s'era principau demostracion dera Divinitat s'estaue ena revelacion de çò qu'ei eth ben, en aguest cas, per qué era revelacion se limite solet ena Glèisa crestiana?
Quina relacion an damb aguesta revelacion es doctrines budistes e maometanes que tanben profèssen e hèn eth ben?
Kitty damb es braci rebussadi, s'inclinaue sus era banhèra que s'estaue eth mainatge jogant damb era aigua, e en enténer es passi deth sòn marit virèc era cara entada eth e lo cridèc damb un arridolet.
Tenguie damb ua man eth cap deth mainatge, qu'ère estirat capensús, agitant es pèets, e damb era auta, contreiguent-la ritmicaments, Kitty sarraue era esponga contra eth còs grasset deth petit.
Guarda-lo, guarda-lo!, didec quan eth sòn espós s'apressèc ada era.
Agafia Mijailovna qu'a rason: ja mos coneish…
Qu'ère evident que, dès aqueth dia, Mitia reconeishie a toti es que l'entornejauen.
Era codinèra, cridada exprèssaments, s'inclinèc entath mainatge, qu'arroncilhèc es celhes e botgèc eth cap negatiuaments.
Dempús s'inclinèc Kitty e eth mainatge arric damb jòia, emparèc es manetes sus era esponga e hec damb es sòns pòts un estranh son de content.
Non solet era mair e era hilhuquèra, senon autanplan eth madeish Levin, s'afoguèren.
Damb ua man treigueren ath mainatge dera banhèra, li vessèren mès aigua peth dessús, l'estropèren en linçò, lo sequèren e dempús, quan comencèc a eméter eth sòn crit de costum, l'ac autregèren a sa mair.
M'alègri fòrça de qué comences a estimar-lo, didec Kitty ath sòn marit, dempús de qué damb eth mainatge en pièch, se seiguec en sòn lòc acostumat.
Sò plan contenta.
Ja començaua a enquimerar-me.
Didies que non senties arren d'especiau per eth…
È dit que non sentia arren?
Sonque didia qu'èra decebut.
T'auie decebut eth mainatge, dilhèu?
Non eth, senon jo respècte ath mèn sentiment sus eth.
Me demoraua mès.
Demoraua ua sòrta de suspresa, de sentiment nau e agradiu que floririe ena mia amna.
E de ressabuda, en sòrta d'açò, sentí repugnània, compassion…
E çò de mès important ei que sentia fòrça mès temor e pietat per eth que plasèr.
Aué, après eth moment de temor que passè pendent era tempesta, comprení se guaire l'estimi.
Kitty amuishaue ua radianta arridalha.
T'espaurires fòrça?
Preguntèc.
Jo tanben.
Mès ara que tot s'a passat encara è mès pòur…
Anarè a veir eth casse.
Be n'ei de simpatic Katavasov!
Tot eth dia s'a mostrat fòrça amable.
E tu ès tan brave damb eth tòn frair e te pòrtes tan ben damb eth, quan vòs!
Tè, vè-te'm damb eri.
Aciu, dempús eth banh hè tostemp massa calor…
Auie escurit complètaments.
Tath sud, entà on guardaue, non se vedien bromes.
En aute costat s'estenie eth cèu embaranat e aquiu ludien es relampits e s'entenien trons luenhants.
Levin escotaue era lenta queiguda des gotes d'aigua dès es telhs deth jardin, campaue eth coneishut triangle d'esteles que tan ben coneishie, e era difusa Via Lactèa, que crotzaue ad aqueth triangle peth miei.
Cada viatge que ludie un relampit, non solet era Via Lactèa senon es ludentes esteles despareishien, mès quan eth relampit s'acabaue, es esteles, coma lançades per ua man avienta, tornauen a campar en madeish lòc.
Mès es ebrèus, maometans, confusians e budistes, qué son?
E aquera ère era pregunta que resultaue perilhosa.
Ei possible que centenats de milions d'èssers umans siguen privadi deth màger ben dera vida, que sense eth era vida madeisha non a cap de sens?"
S'estèc cogitós; mès de seguit se corregic.
Pregunti sus era relacion damb era Divinitat de diuèrses doctrines religioses de tota era Umanitat.
Pregunti sus era manifestacion generau de Diu a tot eth mon, autanplan as nebuloses deth firmament.
Qué hèsqui?
A jo, personauments, ath mèn còr, se li daurís un coneishement indobtable, incomprensible entara rason, e vaquí que m'entesti a explicar damb rasons e paraules aguesta coneishença.
Totes es sues extraordinàries conclusions des còssi celèsti se basen solet en movement aparent des astres ath torn dera Tèrra immobila, en aguest movement que campi jo ara e que, tau qu'ei entà jo, siguec entà milions d'òmes pendent sègles, e a estat e serà tostemp madeish, e plan per aquerò se pòt verificar dirèctaments.
Non è, donc, eth dret a resòlver era qüestion dera relacion de d'autes doctrines damb era Divinitat".
Mès, encara ès aquiu?, preguntèc de ressabuda era votz de Kitty, que se filaue entath salon per aqueth madeish camin.
Ès desengustat per bèra causa?, higec, campant eth sòn ròstre ara lum des esteles.
Mès non l'aurie podut distinguir se non auesse estat pera ludentor d'un relampit qu'amaguèc en aqueth moment era claretat des esteles e illuminèc era cara deth sòn marit.
Ad aqueth resplendor fugaç, Kitty l'examinèc e, en veder-lo alègre e seren, floric enes sòns pòts un arridolet.
L'ac digui o non?
Mès en moment qu'anaue a començar a parlar, Kitty parlèc tanben.
Escota, Kostia, me vòs hèr un favor?
Vè-te'n entara cramba deth cornèr a veir se l'an apraiat ben entà Sergi Ivanovic.
A jo que me hè cèrta vergonha…
L'auràn botat eth lauamans nau?
Plan; vau a veir, didec Levin, en tot incorporar-se e punar-la.
Sabi pas s'aquerò ei fe o non ei fe.
Sabi pas se qué ei.
Mès òc que sai qu'aguest sentiment, d'ua manèra imperceptibla, s'a calat ena mia amna damb eth patiment e a arraïzat en era fèrmaments.
Seguirè colpant-la des mèns subersauts entà dempús empenaïr-me'n; era mia rason non comprenerà se per qué prègui e, ça que la, contunharè pregant…
Tot coma abantes…
Se bèth viatge auetz visitat Tiurana, saberatz qu'aguest pòble se trape, entornejat de bòsqui, sus un tucò.
Se, des d'aguest pòble, guardatz entà cogant, podetz campar ua val.
Eth hons d'aguesta val ei plen d'aigua: ei ua restanca.
E se bèth còp podéssetz hèr ua cabussada en aguesta restanca, dilhèu i traparíetz peishi coma es barbèus e es lucis que naden entre es hièstres e es pòrtes de vielhes cases a on abantes i viuie gent.
Era rason d'aquerò ei qu'ath hons dera restanca i a es pardies deth vielh pòble de Tiurana.
Mès, non auíem dit que Tiurana ère sus un tucò?
Aguest conde tracte de com e perqué es vesins e vesies de Tiurana passèren a demorar deth hons dera val ath dessús deth tucò.
S'aguesta istòria ei vertat o non, ei çò que mens impòrte.
Ja hè uns quants ans viuien en Tiurana un òme e sa hilha.
Er òme se didie Tiberi e era hilha Solers.
Coma que se trapauen mès peladi qu'ua cana s'estauen dejós un pontet enes entorns deth pòble, en camin qu'amie entà Ponts, a on auien trapat arrecès.
Tiberi trebalhaue aquiu a on bravaments podie: ara hège lenha en bòsc, ara ajudaue a bastir ua casa.
Mès, tot sigue dit, darrèraments es causes auien anat mau dades e ja hège fòrça dies que non trapaue era manèra de guanhar-se uns sòs.
Coma qu'era hame agude er engenh e, de hame, ne passauen fòrça, era hilha, Solers, prepausèc a sa pair d'anar a veir ath Senhor de Tiurana, qu'alavetz governaue eth pòble.
E dit e hèt, se presentèren toti dus ena casa d'aqueth nòble, damb es espartenhes horadades e era ròba lorda, sarcida en mil tròci.
Estimat e admirat Senhor de Tiurana, didec Tiberi.
Era mia hilha Solers e jo mos auem permetut de shordar-vos per'mor qu'èm reauments desesperadi.
Viuem jos un pont e hè mès d'ua setmana que non minjam.
Segur que vos qu'ètz tan generós poiríetz…
Mès qué vos pensatz qu'ei aquerò?, bramèc eth Senhor.
Ua casa de benfasença?
Non voleratz cap que vaja en tot dar de minjar a toti es praubi deth parçan?
Ò!, non vos embestietz Senhor.
Nosati ja n'auríem pro se mos aufríssetz era oportunitat de guanhar-mos eth pan damb eth nòste trebalh.
Segur que sabetz de bèth endret deth pòble qu'arrés ne hè arren e deth quau mo'n poiríem encuedar entà plantar-i un uart e uns arbes frutèrs.
Tot engarrapar-se era tèsta en tant qu'avalaue ua cueisha de polhastre ar ast, eth Senhor de Tiurana responec: Ara qu'ac dides: Sabi d'un tròç de tèrra que vos anarà ben.
Dilhèu mos meteram d'acòrd.
Plan que òc, Senhor!, exclamèc illusionada Solers.
E a on ei aguest tròç?
Com s'i arribe?
Eth Senhor de Tiurana se n'anèc entà un des hiestraus dera sala.
Lo dauric de land en land, e en tot senhalar damb eth dit guinhaire de cap ath nòrd, didec: S'agarratz eth camin entara Seu, dempús d'auer caminat pendent tres dies e tres nets, traparatz ua corsèra a man quèrra.
En aguesta corsèra s'inície un caminòu que puge enquia un tucò plen d'ausines e pins.
Auratz de trauessar un barranc sec, coma toti es barrancs deth parçan, e alavetz arribaratz en un gran pin qu'a dotze branques.
Prenetz, aquiu, ua dralha per a on soent i passen es crabes enquia arribar en naut dera Ròca deth Mòro, e quan ja i sigatz, se non vos auetz perdut abantes, veiratz que i a ua lana plia de pèires e garrolhes.
Podetz trabalhar aqueth camp a compdar d'aué madeish.
D'acòrd, Senhor!, didec Tiberi.
Fòrça gràcies.
Èp, èp!
Non tan de prèssa!, responec eth Senhor de Tiurana.
Dilhèu vos pensatz que vau hènt caritat peth mon?
Aquerò ei un negòci, e coma toti es negòcis, se base en un tracte e ues condicions: voi que trabalhetz net e dia aqueres tèrres e que de tot aquerò que se n'obtengue me'n hescatz arribar era mitat.
Se no'c acceptatz, non i a tracte.
E praubi de vosati que sagèssetz d'enganhar-me!
Era illusion pòt hèr a superar toti es obstacles e, totun qu'es condicions deth tracte èren plan dures, Tiberi e Solers acceptèren fòrça contents çò qu'eth Senhor de Tiurana les prepausèc.
Dempús d'ua braca estona, toti dus anauen caminant de cap ath camp, en tot seguir es indicacions que les auien estat dades: sigueren tres dies e tres nets de marcha a pè, damb era companhia diürna des lèbes e des audèths, e des chots e des sanglièrs pera net.
Non sense dobtes, trapèren era corsèra qu'amiaue tath ticolet d'ausines e pins, e tanben trauessèren eth barranc sec entà arribar en estonant pin des dotze branques.
Dempús de recórrer era dralha localizèren era Ròca deth Mòro, e dauant sòn, ua lana de tèrra shuta, blanca e peiregalhosa d'a on lèu no'n gessie cap de planta e per a on es corbaishi i volatejauen.
Tiberi descarguèc ua fardada qu'auie portat ena espatla tot eth camin e ne treiguec un bocin de pan e heda que compartic damb Solers.
Dempús de minjar cerquèren aigua mès non trapèren cap de hònt, ne cap d'arriuet.
Sense pèrder temps agarrèren ua piòisha e ua aishada e comencèren a laurar.
Era tèrra ère tan dura que damb pro trabalh l'artenhien a remòir en cada còp.
Era piòisha se li hège plan faissuga a Solers, que vedie com maugrat pioshar e pioshar, sonque lheuaue ua grana broma de povàs e non artenhie a hotjar un pam de tèrra.
Pèires e mès pèires curbien era superfícia deth terren e es soletes tralhes de vida que i auie èren es de bèra cernalha espaurida que hugie des bassacades.
Trebalhèren damb insisténcia e sense pèrder era esperança de qué en bèth moment arribarien a trapar ua capa de tèrra pro umida e fertil coma entà plantar-i bèra causa.
Es ores e es dies s'escolèren sense encuedar-se'n, damb era esquia acorbaishada, en tot arturar-se sonque entà dormir ua estona e repréner es fòrces.
Quan aueren arribat en aute extrèm deth camp, dempús d'auer laurat tota era superfícia, es uelhs de Tiberi e Solers sonque endonvièren a veir un peiregalh leugèraments remoigut.
Dilhèu se ploiguesse se poirie començar a cultivar era tèrra, a on un còp mòfla es grani germiarien gràcies ara umiditat.
Mès demorar que ploiguesse en aqueth parçan ère pòc mens que demorar un miracle.
E d'aigua, plan segur, non se'n podie demorar cap d'auta.
Mentretant qu'anauen pensant en aguestes causes vaquí que se n'encuedèren que bèth un les campaue.
Ère un omenet non mès naut de quate pams, damb ua nera barba que li tocaue en tèrra, e que se les guardaue quilhat sus ua ròca, en ua espòna.
Tiberi lheuèc era man, en tot hèr ua salutacion.
Er omenet responec repetint eth madeish gèst e didec:
Ètz bona gent e fòrça trebalhadors, mès me semble qu'eth Senhor de Tiurana vos a plan embolhat.
Tiberi s'estonèc pera declaracion der omenet.
Mòria!
E com sabetz tan claraments que mos a plan embolhat?, demanèc.
È autant d'ans coma aguesti bòsqui e vos posqui assegurar qu'aguest tròç de tèrra ei eth mès èrm e sec de tot eth país.
Jamès non i a queigut ne ua soleta gota d'aigua, ne a possat un fenolh, responec er omenet.
Ara òc que l'auem hèta bona, donc!, exclamèc Solers.
Eth Senhor de Tiurana mos a demanat que i trebalhem a cambi dera mitat de çò que ne treigam.
Mès se no'n ges arren, d'aguesta tèrra, com li daram era mitat de non arren?
Er omenet barrèc es uelhs coma un aguinèu, e miei arrint, didec:
Ditz ua legenda, e arrés se la cre, que hè fòrça ans, en temps en qué es umans compartien era tèrra damb es gigants, aguesti se passauen eth dia en tot pelejar-se es uns contra es auti.
En ua d'aguestes peleges, es umans decidiren ajudar a un gigant aperat Utxafava que les auie prometut dar-les un país entà víuer, verd e planèr coma ua man estenuda.
Aguest gigant, totun, non sabie damb qui se la jogaue, pr'amor que Janot, eth gigant mès gròs, ère tan fòrt que tota ajuda umana deviege en bades.
Eth gigant Janot, sonque en veir Utxafava, li floquèc un còp terrible en cap, damb un pin que tiege coma baston.
Utxafava queiguec en tèrra en miei d'un gran tarrabastèri e eth còp siguec tan fòrt qu'en quèir, eth sòn còs creèc aguesta val.
Es umans qu'ac veigueren non s'ac podien creir.
Èren mòrts de pòur, a mercés de çò que volesse hèr eth gigant Janot.
Aguest, les repoteguèc pr'amor d'auer ajudat ath sòn rivau, e lheuèc ath torn des pòbles umans tot de montanhes, farcides d'arbes e arròcs.
Alavetz hec un gran horat en tèrra, enquia arribar ena ròca des aigües, a on i metec dues claus: ua, d'aur, entà daurir totes es hònts, arrius e arriuets des entorns.
Era auta, d'argent, entà barrar-les.
Tiberi e Solers auien escotat damb atencion era legenda que les expliquèc er omenet dera longa barba.
Quan aguest carèc, Tiberi didec:
Es legendes son plan interessantes, mès, fin finau, sonque son legendes e arrés non se les cre.
Ei ora de trebalhar.
Cau persutar e demorar que plòigue.
Papa, es legendes son legendes enquia que'n dèishen d'èster, responec Solers.
E per çò que tanh a vosté, omenet de quate pams, qué credetz que mos calerie hèr?
Er omenet prenec ua arrama d'auerassèr e senhalèc ua grana ròca blanca sus era quau, parat, les campaue un voltor:
Eth temps que vos demore sense aigua ne minjar ei pòc.
Tostemp è entenut a díder que dejós d'aquera ròca i a era ròca des aigües, a on deuen estar amagades es claus deth gigant Janot.
Dilhèu se tracte d'ua legenda, solet, mès auetz de saber qu'en tota legenda s'i amague un bocinet de vertat.
Sense demorar a enténer arren mès, Solers prenguec era aishada e se n'anèc de cap ara ròca blanca.
Tiberi demorèc incredul, mès en veir era determinacion e era volentat dera sua hilha, la seguic, non sense abantes voler díder adiu ar estranh nano, mès quan se virèc aguest ja auie despareishut.
Pair e hilha comencèren a hotjar, en silenci, sense méter en dobte aquera soleta esperança que les demoraue.
Eth solei se trapaue en punt mès naut deth dia e auie enrogit es braci e còthi des esforçadi trimaires.
Non s'arturèren entà dinar, ne entà sopar, pr'amor que non auien arren.
Sonque minjauen es fruts d'un carrobièr que creishie en un bancal.
Sigueren ores inacabables, caloroses, pioshant era tèrra, extreiguent pèires e arraïtzes seques.
Ath cap d'un dia eth horat ère pro gran coma que des de dehòra estant non se les vedesse eth cap.
Maugrat era prigondor, era tèrra ère tant o mès dura qu'ath començament e cada viatge costaue mès d'extrèir un solet gran de sable.
Era lua gessec entà hèr-les companhia, en silenci d'ua net clara, sonque trincat peth bronit des utisi contra era tèrra e es bohades de pair e hilha.
Eth satellit terrèstre, que semblaue era mitat d'un hormatge, s'anèc desplaçant peth cèu en tant que campaue eth procès de catament, enquia que se'n tornèc en sòn nhadèr e eth solei lo relevèc sus eth firmament.
Dilhèu aquerò succedic dus o tres viatges mès, enquiath punt que Tiberi e Solers auien demorat convertidi en dus modelhons de pèth e uassi qu'en uns quants mètres dejós de tèrra ja non podien díder arren.
Ja se pòt plan díder que non te'n pòs fisar d'arrés, didec Tiberi.
Eth Senhor de Tiurana se'n deu arrir de nosati.
E non voi ne saber se per qué mos auem deishat enganhar peth conde ath cant deth huec qu'es nanos mos an condat.
En tant que Tiberi, agotat, se lamentaue, Solers non deishaue de hotjar, sense saber qu'ère a punt d'arribar quauquarren meravilhós: dempús de lançar benben amont un terròc de tèrra, era piòisha de Solers tustarrèc contra bèra causa que non sonaue coma totes es tustarrades qu'auie hèt enquiath moment.
Ère un sorrolh metallic e agudent, coma un "clinc" que ressonaue enes aurelhes e reverberaue laguens deth horat qu'auien hèt.
Pair e hilha demorèren parats, per un moment, en tot guardar-se es uelhs.
Dempús, coma s'auessen recuperat miraculosaments totes es fòrces, s'ajoquèren entà trèir era tèrra damb es sues mans enquia qu'en ombrèr der espaci campèren era ludentor de dues claus inserides en ua ròca.
Son despariones era ua dera auta, observèc Solers.
Ei coma ena legenda der omenet!, exclamèc Tiberi.
Sagem de virar-les!
Demora, mos cau tier compde.
Sonque auem de virar un shinhau era clau d'aur entà hèr a vier era aigua, e daurir era d'argent que shecaue es hònts, rebrembèc Solers en tant qu'es sòns dits manejauen es claus.
Non siguec bric facil gésser deth horat qu'auien hèt, mès era expectacion entà veir se qué passarie lèu les hec a volar.
Çò de prumèr que les susprenec siguec qu'aqueth airau silenciós ère senhorejat per un murmur imprecís.
Quan s'apropèren entar endret d'a on aguest proviege se n'encuedèren d'ua sensacion que les ère naua: auien es pès clauadi ena hanga qu'ua vielha hònt auie costat en tornar ara vida.
Alègres rajades d'aigua per tot, e còp sec, aqueth camp qu'enquiath moment ère un èrm de pèires, siguec amarat pera umiditat e prometie aufrir toti es fruts que Tiberi e Solers volessen cultivar.
Pair e hilha sautèren e cantèren, dancèren e se banhèren enquia demorar mògi de naut en baish.
Alavetz Tiberi s'arturèc de còp.
Mès, papa, per qué cau èster just damb quauqu'un que non n'a estat?, se planhec Solers.
Ben, hilha.
Non ei causa deth Senhor de Tiurana, senon de tu e de jo, e dera nòsta paraula.
Didérem que de tot çò que n'obtenguéssem, d'aguest camp, li'n daríem era mitat e atau a d'èster, arrasoèc Tiberi.
Per tant, ua des dues claus a d'èster tath Senhor de Tiurana, mès quina?
Solers sautèc coma un ressòrt:
Era d'argent!
Non pòt èster cap d'auta!
Que se demore entà tostemp damb era clau d'argent, ara que totes es hònts e arriuets rajen.
Atau jamès arrés non poirà barrar-les.
Tiberi se trincaue eth cap pendent tot eth viatge de tornada entà Tiurana.
De hèt, non n'ère guaire convençut de se com poirie reagir eth Senhor de Tiurana quan l'expliquèsse era istòria der omenet, era excavadura e es claus d'aur e d'argent.
De quan en quan, s'anaue tustant era cama, entà comprovar que portaue ena pòcha era clau d'argent.
Solers, ath sòn torn, susvelhaue eth camp, a on tierie compde de qué arrés non ne hesse arren, dera clau d'aur.
Quan Tiberi se presentèc en ostalàs deth Senhor de Tiurana, aguest lo recebec damb grana suspresa.
Mòria!
Qui me diderie que tornaríetz tan léu!, exclamèc en tot foter-se'n.
E qué ei çò que pòrtes.
Dèisha-me qu'ac endónvia: Melons d'aigua?, melons?, persecs, dilhèu?
Car Senhor, non pòrti arren de tot açò.
Mès plan segur que lèu n'auratz tanti coma ne volgatz!, didec Tiberi satisfèt.
Non me hèsques arrir ne pèrder temps.
Sò un òme fòrça ocupat!
Sorrisclèc eth Senhor mentretant que flocaue un còp ena taula.
Non vos exaltetz Senhor, perque çò que vos pòrti segur que vos shautarà, responec Tiberi ath temps que mostraue era clau d'argent.
Toti ena sala demorèren embadoquidi, eth Senhor de Tiurana qui mès.
Era clau d'argent ludie coma ua estela resplendenta, e projectaue arratonhes de lum pes parets.
Tiberi condèc exactaments totes es peripécies qu'eth e era sua hilha auien viscut des deth dia que visitèren ath Senhor de Tiurana entà demanar-li ajuda.
Aguest non hège arren mès que campar-se era clau, qu'auie agarrat damb es sues mans, e que li semblaue era jòia mès polida que jamès auie vist.
La sospesèc e la hereguèc contra era manja dera sua giqueta.
E en tant que la campaue ath contralum, de ressabuda, s'adrecèc a Tiberi:
Com as dit que te cridaues?
À, òc, Tiburci!
Non, non, Tiberi!
Escota-me ben, Tiberi:
T'està ben aquerò qu'as hèt, de venir-me a dar aguesta clau magnifica.
Semble clar qu'es ua bona persona, ja que respèctes es tractes.
Tu, era tua hilha e jo auíem acordat que me daríetz era mitat de tot çò que treiguéssetz dera tèrra qu'auetz er encargue de trebalhar.
Non ei atau?
Òc, clar, Senhor, assentic Tiberi.
E per tant, tu ara me pòrtes ua clau d'argent perque ei era mitat de çò qu'as trapat ena tèrra qu'auetz trebalhat.
Non ei atau?
Tiberi hec que sí damb eth cap.
Alavetz, eth Senhor de Tiurana apropèc era sua cara ara de Tiberi.
L'ac apropèc tant que se podie flairar çò qu'auie dinat dues ores abantes.
Caulets, concretaments.
Aquerò vò díder que i a ua auta clau parièra?, demanèc eth Senhor de Tiurana.
Per uns moments, Tiberi non sabec se qué pensar.
Qué aurie de díder?
Se didie que òc, mentirie, e rebrembèc auer prometut que non cometerie cap d'enganha.
Alavetz didec:
Ò, non, Senhor!
Era clau qu'auem nosati non ei ne plan mens pariona.
E com ei, donc?, demanèren ar unisson es conselhèrs deth Senhor qu'enquia alavetz auien demorat caradi.
Donques era clau qu'auem nosati ei, sincèraments, plan mielhor, sentencièc Tiberi, pr'amor que, entà començar, ei d'aur blos, e non sonque aquerò, senon qu'a tot de peiretes verdes ath torn deth mange.
Ath delà, ua grana pèira blanca corone era maneta dera clau, que semble escultada damb paraules ancianes que non auem sabut interpretar.
Per uns moments Tiberi se sentèc bufaire de presumir, dauant d'un òme tan poderós, de tier un objècte de tanta valor, mès que sonque li calec campar es uelhs deth Senhor de Tiurana entà endonviar quina n'i passaue peth cap; l'auie ben cagada.
De prèssa!
Tàs shivaus!, ordenèc eth Senhor.
E tu ja cau que non te botges d'aciu, perque coma non sigue vertat çò que m'acabes d'explicar, tornarè e t'espelharè de viu en viu!
Ua grana broma de povàs se podie veir des de Ponts e Oliana.
Mès d'ua vintea de shivaus damb es sòns cavalièrs cavaucauen a tot galaup en direccion nòrd, peth camin dera Seu.
Conilhs e lèbes, hormigues e esparvièrs restauen amagadi enes sòns nhadèrs e nins, coma s'eth mon auesse d'en.honsar-se.
Deuant de toti, damb eth soriac ena man, eth Senhor de Tiurana trucaue un còp e un aute es anques deth sòn shivau arab, qu'entre saut e saut, semblaue qu'auesse d'envolar-se.
Eth bronit se podie escotar des de tan luenh qu'autaplan Solers s'enfilèc de cap a naut d'un tucò, apròp deth camp que susvelhaue.
Non li costèc bric compréner se qué passaue.
Quan es cavalièrs arribèren en camp çò de prumèr que les cridèc era atencion siguec que podien abeurar es sòns shivaus.
D'auti viatges, quan eth Senhor de Tiurana volie susvelhar er estat deth sòn territòri, auien passat per aguest madeish endret e sabien pro ben que non i auie ne tan solet ua bassa d'aigua entàs assetegadi shivaus.
Ara, totun, i auie basses e badines entà dar e véner, e lits de totes es espècies s'estauen entre es canères e es joncs.
Non perderen eth temps e rapidaments deishèren es sues montures e comencèren a inspeccionar es tèrres.
Çò que trapèren prumèr siguec ua piòisha, damb era punta revlincada coma s'auesse hotjat pendent un sègle, dia e net, contra ua pèira de barrina.
Mès tard trapèren ua aishada damb eth mange rosigat per tant d'usatge, qu'ath tacte ère doç e lis coma eth braç d'ua dauna.
Heren a quèir arbes e heren a quilhar totes es pèires.
Eth Senhor de Tiurana e es sòns conselhèrs caushigauen es arringleradi regons que tant d'esfòrç auien costat a Solers, e cada viatge les pujaue mès era mosca en nas.
Plan me semble qu'aguest pelhard m'a volut enganhar, mès serà era darrèra causa que hèsque, vos ac asseguri, gasulhaue eth Senhor de Tiurana entre dents.
E just en acabar de díder aguestes paraules, despareishec coma per art de magia.
Es conselhèrs non se'n sabien avier, e se preguntauen se qué auie passat.
Nècis!
Voletz hèr eth favor d'ajudar-me?, cridaue eth Senhor coma un hòl.
Era votz proviege des prigondors d'un clòt en un extrèm deth camp.
Toti es conselhèrs correren en aquera direccion e quan i arribèren descurbiren qu'ath hons de tot se distinguie eth nas damb era forma d'aubergina deth Senhor de Tiurana.
Mès qué guardatz?
Va, venguetz!
Anatz a cercar ua còrda o ua escala e treiguetz- me d'aciu!
Sò massa gras entà gésser peth mèn pè, se planhie.
Senhor!
Guardatz!
Tara vòsta dreta!, senhalèc un conselhèr.
Eth Senhor de Tiurana auec problèmes considerables en moment de sajar de virar- se un shinhau de cap a on eth dit deth conselhèr indicaue.
Mès podec campar damb uelhs ludents aquerò que cercaue.
Sense dobte, non ère cap de messorga.
Ei era clau d'aur!
Didec admirat pera beresa deth ludent metau.
L'agarrèc damb es mans e sagèc d'extrèir-la dera ròca a on se trapaue, mès semblaue coma se quauqu'un l'auesse encastrada damb beton.
Li dèc uns quants torns e hec ua bassacada, mès tanpòc artenhec a desliurar-la.
Alavetz auec ua pensada: estaquèc ena clau un extrèm dera còrda qu'es conselhèrs l'auien lançat entà pujar-lo, e les demanèc qu'assegurèssen er aute extrèm enes aisines d'un shivau.
Es conselhèrs heren exactaments aquerò qu'eth Senhor les auie manat, e procediren a hèr qu'eth shivau tirèsse dera còrda:
Ua… dues… e tres!
Arri!
Cridèren toti ath còp.
Eth shivau fotec ua fenomenau bassacada que hec a sautar era clau d'aur deth lòc a on ère encastrada.
Era fòrça e era velocitat damb qué era bèstia tirèc provoquèc qu'era còrda s'entornegèsse ena cama deth Senhor de Tiurana, de manèra qu'en un virament de uelhs, clau e Senhor sigueren dehòra deth horat, e encara arrossegadi uns quants mètres ena hanga.
Eth Senhor restèc estalamordit, plen de blus e macadures, rebocat de tèrra e hanga, damb era còrda ena cama coma un camalhon, mès satisfèt e ajoguit coma un mainatge damb sabates naues.
Fin finau era clau d'aur ère sua.
Era clau ludrejaue ara lum deth solei e mostraue un pilèr de detalhs estonanti: inscripcions e peiretes de totes colors la fistonauen damb profusion.
Es conselhèrs e eth Senhor de Tiurana auien amudit sonque de veder-la e cuclauen es uelhs entà campar-la suenhosaments.
Eth silenci, totun, siguec trincat còp sec per un gran tarrabastèri.
Quan es òmes virèren eth cap siguec massa tard: ua ondada giganta les queiguec ath dessús.
Eth Senhor de Tiurana s'agarrèc plan fòrt ena clau e sagèc de tier-la tà naut, dehòra des aigües, mès siguec un acte en bades ja qu'era poténcia dera ondada ère tau qu'en un virament de uelhs non demorèc tralha ne d'òmes, ne de shivaus.
Era aigua, sense artura, auançaue ath long de tota era val e s'acumulaue entre es montanhes.
Pro lèu es bòsqui e es camps sigueren negadi e çò de madeish li passèc ath pòble de Tiurana.
Er immens torrent d'aigua esberlèc pòrtes e hièstres de totes es cases, e enaigüèc es places e es carrèrs per a on abantes es mainatges i jogauen.
Se calèc pes clatenères des hustes e des pèires, e aumplic es corraus, pisi e humaraus.
Lentaments, coma un vaishèth que naufrague, eth pòble siguec engolit, casa per casa, enquia qu'eth silenci e era tranquillitat retornèren, coma s'arren auesse passat.
Coma se tostemp aquerò auesse estat un gran lac.
Es darrèrs tiuranencs e tiuranenques arribèren en som dera montanha bohejant.
Bèri uns non auien corrut jamès tant.
Es qui arribèren prumèr, non podien contier es lèrmes en tot campar era scèna deth pòble enaiguat: massa rebrembes se modelhoauen ena ment en aqueri instants.
Tamborèus e mules cargadi de pèires anauen arribant, coma ua hilada de hormigues incansables en tant que Solers e Tiberi campauen es movements dera aigua des dera esplanada dera ermita.
Çò qu'encara non compreni, hilha mia, ei com t'ac as hèt entà vier tan lèu enquia Tiurana.
Ben, ja sabi que non ès guaire amic des legendes, responec Solers, mès, rebrembes aqueth omenet que mos venguec a veir?.
Donques me lo trapè peth camin, mentretant que baishaua tà Tiurana.
Non sabi se com, mès ère assabentat de tot çò qu'auie passat.
E còp sec hec un estranh esclafit damb es dits e un audèth enòrme venguec de mès enlà des tucs enquia arturar-se deuant nòste.
I pugèrem toti dus e, en un virament de uelhs, me deishèc sauva e segura en Tiurana.
Òc, clar, atau aurà estat!, didec incredul Tiberi.
Ei parièr.
Ja m'ac explicaràs un aute dia.
Era qüestion ei qu'as vengut just a temps entà avisar-mos.
Es tiuranencs non parauen de trebalhar.
Semblauen vertadèrs menairons.
Ath delà, non volien deishar entà darrèr, jos es aigües, es bastisses que mès estimauen, e molti des.heigueren, pèira a pèira bères cases, era glèisa, era hònt deth potz e ara les reconstruïen atau coma èren ena vielha Tiurana.
De quan en quan, des deth tucò, guardauen de cap enlà, a on tanti d'ans auien viscut e a on ara tot ère ocupat per ua grana estenuda d'aigua.
Dempús d'uns quants dies de trebalh intens, es tiuranencs auien artenhut a tornar entàs sòns prètzhèts abituaus.
Mès, encara demoraue ua qüestion pendenta: Toti mens eth Senhor e es sòns conselhèrs auien artenhut de sauvar-se.
Com poirien arregraïr era accion dera gojateta que les avisèc just a temps?
Tiberi e Solers non auien auut era oportunitat d'emportar-se es pèires de cap de casa, ja que de casa non n'auien auut jamès.
Quan era gent deth pòble se n'assabentèc, se meteren toti d'acòrd entà bastir ua casa que representèsse er arregraïment e er afècte qu'entà tostemp aurien entàs sòns eròis.
E encara mès: de comun acòrd, toti es tiuranencs decidiren qu'a compdar d'alavetz non aurien cap d'aute senhor qu'eri madeishi.
Ben, e Solers, que onorificaments, decidiren nomentar "Comdessa de Tiurana".
Fòrça ans dempús, aquera casa siguec convertida en ajuntament deth pòble.
E ei per aguesta rason que, quan es tiuranencs aueren d'alistar un emblèma que representèsse era populacion, decidiren méter dues claus en sòn escut: ua d'aur e ua auta d'argent, en tot rebrembar es claus des gigants que daurien e barrauen es aigües deth parçan.
Ei licenciat en Filosofia e professor en Institut Tèrres de Ponent, de Mollerusa.
A publicat poemes e narracions en recuelhs diuèrsi e eth libre Elògi deth destermenament (Ed.
Omicron, 2010).
Des de hè mès de dètz ans a assemblat aguestes activitats damb era dinamizacion lectora, coma coordinador de clubs de lectura e coma narrador orau.
Ei licenciat en Belles Arts pera Universitat de Barcelona.
A estat professor d'illustracion ena Escòla de Belles Arts de Lhèida e ena Escòla d'Art de Tarragona e de dessenh grafic e de pintura ena Escòla d'Art i Disseny de Reus.
Ei autor de comics, libres de condes infantils, libres de tèxt e illustracions en encastre publicitari.
Tanben a hèt incursions ena animacion e umor grafic.
Actuauments demore en Maó e ei pair d'un mainatge de dus ans, Nil.
I.- Juan Pablo Rubin non podie víuer sense passar-se era mitat des ores deth dia o lèu totes eres en cafè.
Acostumada era sua natura ad aguesta forma de vida, que s’aurie auut per malerós s’eth trabalh o es ocupacions l’obliguèssen a víuer de ua auta manèra.
Qu’ère un assassin implacable e recidivista deth temps, e eth solet gòi dera sua amna s’estaue en veir com expirauen es ores hènt badalhs, e com anauen queiguent es periòdes d’engüeg entà non tornar a lheuar-se mès.
Venguie en cafè tà meddia, dempús d’esdejoar, e s’i estaue enquias quate o es cinc.
Tornaue dempús de dinar, tàs ueit, e non se retiraue enquia mès dera mieja net o enquiara maitiada, sivans es casi.
Coma qu’es sòns amics non èren tan constants se passaue quauques estones solet, meditant enes problèmes grèus de politica, religion o filosofia, contemplant damb ua guardada incèrta e somnolenta es rajòles dera paret, es pintures humades deth tet, es colomnes de hèr e es angles dauradi.
Aqueth recinte e aquera atmosfèra l’èren tan de besonh ena vida, per çò deth costum, que solet aquiu se sentie ena plenitud des sues facultats.
Enquia e tot era memòria li mancaue dehòra deth cafè, e coma a viatges se’n desbrembaue ara imprevista en carrèr de nòms o de hèts importants, non se despacientaue per rebrembar, e didie fòrça tranquil: “En cafè me’n brembarè”.
E plan, a penes cuelhie sèti en fautulh, era influéncia estimulanta deth locau se deishaue sénter en sòn organisme.
Heridi era sentida e era vista, lèu s’anauen desvelhant es facultats espirituaus, era memòria se li refrescaue e er enteniment se li desconflaue.
Que l’autrejaue eth cafè es sensacions intimes que son pròpries deth larèr domestic, e en entrar l’arridolauen toti es objèctes, coma se siguessen sòns.
Es persones qu’aquiu vedie de contunh, es crambèrs e er encargat, certans clients fixi, se li presentauen coma junhudi estretament ada eth per ligams de familha.
Enquia e tot era giboseta que venie ena pòrta aluquets e jornaus qu’auie cèrt parentat espirituau.
Qu’ère madeish aquerò que mudar d’abitatge, e coma que toti es cafès de Madrid se retiren, madeish que se retiren es cases, Juan Pablo amiaue ath sòn laguens era domesticitat, e en dus dies de freqüentar un cafè, ja se trapaue en eth coma en familha.
Es cambiaments qu’èren costadi per cèrti corrents d’emigracion que i a ena societat des guiterosi e que non se sap a qué aubedissen.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
A viatges pr’amor qu’eth patron deth cafè se comportèc grossièrament crubant ara reünion ues copes, que s’auien trincat en discutir es vertadères causes dera mòrt de Concha de Montemuro; o, pr’amor que, a tot darrèr, un empejorament progressiu e intolerable deth gènre, motiu peth quau desirauen fòrça individús estrear es establiments naui o renauidi.
A Juan Pablo non li shautaue començar cap corrent d’emigracion; mès que les seguie lèu tostemp.
En aguesti corrents qu’ei aisit que se pèrde a bèth un deth grop, o per èster rebèl des cambiaments o perque es deutes lo tien en ancian locau donques qu’aquiu l’ipotèquen era assisténcia, mès, ça que la, tostemp se guanhe bèth companh de reünion nau que vie a refrescar es idies e es badinades.
Se bèth un s’auesse cuelhut eth trabalh de seguir es passi de Rubin deth 69 enquiath 74, que l’aurie vist client deth cafè de San Antonio ena Corredera de San Pablo, dempús deth Suizo Nuevo, dempús de Platerias, deth Siglo e de Levante; lo veirie, en bèra escadença, preferint es cafès cantants e en d’auta auent òdi d’eri; acodint ath deth Gallo o ath de Concepción Jerónima quan volie hèr-se er invisible, e fin finau, sèir es sòns reiaus en un des mès freqüentats e rambalhosi dera Puerta del Sol.
Tà meddia qu’ère tostemp des arreculadi, donques que se lheuaue tard; pera net qu’ère infaliblament eth prumèr.
Bèth còp, en entrar, se trapaue aquiu a D. Evaristo González Feijoo o a Leopoldo Montes.
Era reünion dera net qu’auie un personau desparièr dera deth dia, e èren pòqui es qu’assistien ara ua e ara auta.
Sonque Rubin ère punt fix en ambdues.
Eth grop aqueth ocupaue tres taules, e abans de qué es clients arribèssen, eth crambèr les botaue a toti eth servici.
Juan Pablo entraue tàs ueit, quan encara non i auie en locau que tres o quate persones, e es crambèrs èren de convèrsa seigudi ath costat deth taulatge.
En aguest, eth patron o er encargat premanie es servicis, botant petits molons de platets de sucre.
Cada moment se daurie era pòrta de veire entà dar pas a quauque parroquian (qu’entrauen en tot trèir-se eth tapaboques o descaperar-se), e dempús se barraue damb un fòrt còp, entà tornar-se a daurir ara seguida damb carrinclada de gahons rolhadi.
Qu’ère ua carrinclada fòrta…
Chirrisss… entrada der individú damb eth sòn cigar d’estanc ena boca… dempús pum e un aute còp chrriss…
Eth patron saludaue deth mostrador estant a bèth client que li queiguie apròp.
Era majoritat desirauen que les servissen eth cafè lèu lèu, e duaen còps de man s’eth crambèr non venguie de seguit.
Juan Pablo entraue tot doç e plan seriós, coma un òme que vie a complir ua obligacion sagrada.
Se filaue de cap as taules dera dreta e se seiguie tostemp en madeish sèti damb exactitud matematica.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Aquerò qu’ère elementau.
Dempús cuelhie era culhèra damb era man quèrra e damb era man dreta anaue botant doçament es terròcs, tachant guardades indulgentes a tot eth locau e as persones qu’entrauen.
Coma veteran deth cafè sabie cuelher-s’ac damb aquera lentor e aqueth art que corresponen a quinsevolh acte important.
Qu’ei impossible qu’era istòria seguisque ad aguest òme en toti es sòns periòdes cafetèrs.
Mès que non se pòt deishar de cornèr era etapa aquera dera Puerta del Sol, qu’en era Rubin auie coma companhs de reünion e coma amics a D. Evaristo González Feijoo e a D. Basilio Andrés de la Caña, a Melchor de Relimpio e a Leopoldo Montes, persones, totes eres, fòrça dades ara politica, e que parlauen deth país coma de causa pròpria.
Qu’auien toti era madeisha mania, cadun cultivaue ua especialitat, e Leopoldo Montes amiaue cada dia notícies de crisi; D. Basilio baishaue tostemp a detalhs de personau; Relimpio qu’ère impudent e maliciós enes sòns judicis; Rubin destacaue per supausar-se qu’ac sabie tot e s’auançaue as eveniments en tot veder-les vier, e fin finau, Feijoo ère prigondament scèptic, e se cuelhie a badinada totes es causes dera politica.
Aquiu ludie esplendidament aguesta fraternitat espanhòla qu’en sòn sen se sarren era man eth carlista e eth republican, eth progressista de tèsta dura e eth moderat implacable.
En tempsi passadi, es partits, desseparadi en public, que n’èren tanben enes relacions privades; mès eth progrès des costums portèc prumèr a ua cèrta suavitat enes relacions personaus, e ara fin era suavitat venguec a èster doçor.
Quauqui uns cren qu’auem passat d’un mau extrèm entà un aute, sense posar-mos ath miei, qu’ei çò mès convenent, e ven en aguesta fraternitat ua relaxacion des caractèrs.
Aquerò de qué toti siguen amics de toti qu’ei senhau de qué es idies son solet ua desencusa entà deféner o conquistar eth pan.
Que i a ua confabulacion tacita (non tan amagada que non se posque trapar rascant un shinhau enes politics), pera quau causa s’establís eth torn en domèni.
E se passe que non i a aspiracion, per hòraviada que sigue, que non se tengue per probabla; en aquerò s’està era inseguretat, era soleta causa qu’ei constanta entre nosati, era ajuda maçonica que se prèsten toti es partits, dès eth clericau ar anarquista, madeish balhant-se ua credenciau vergonhanta en temps de patz, que balhant-se perdons e indults enes guèrres e revolucions.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Era morau politica qu’ei coma ua capa damb tants pedaci, que ja non se sap quina ei era tela primitiua.
Parlant de tot aquerò, Feijoo e Rubin atribuïen era relaxacion des caractèrs as decebudes.
Qu’auem quauquarren en comun: eth hèt de creir que tot aquerò ei ua comèdia e que sonque se tracte de saber a qui li tòque popar e a qui non”.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
II.- D. Evaristo González Feijoo que se merite quauquarren mès qu’ua mencion en aguest relat.
Qu’ère òme d’edat, celibatari, e viuie comòdament des sues rendes e dera jubilacion coma coronèl dera armada.
Pòc dempús dera guèrra d’Africa, abandonèc eth servici actiu.
Era sua existéncia tranquilla e ordenada, se reflectie ena sua persona neta, robusta e simpatica.
Era sua mina denonciaue era sua profession militara e eth sòn naturau cavalierós; auie mostacha blanca e marciala arrogància, continent repausat, uelhs viui, arridolet entre picaresc e bontadós; vestie de forma eleganta e neta, e era sua paraula qu’ère fòrça instructiua, pr’amor qu’auie viatjat e servit en Cuba e en Filipines; qu’auie auut diuèrses aventures e vist fòrça causes e fòrça estranhes.
Non s’alteraue quan entenie exprimir es idies mès exagerades e dissolventes.
Madeish ath partidari dera inquisicion qu’ath petrolèr mès rabiós, les escotaue Feijoo damb heredor benevòla.
Qu’ère indulgent damb es afogadures, solide pr’amor qu’eth tanben les auie patit.
Quan bèth un s’exprimie ath sòn dauant damb fe e calor, l’escotaue damb era paciéncia pietosa que s’escote as lhòcos.
Tanben eth auie estat lhòco; mès que ja auie recuperat era rason, e era rason politica ère, sivans eth, era abséncia complèta de fe.
Enes reünions des cafès i a tostemp dus tipes d’individús, un ei des que boten era brocalha ena convèrsa, hènt-se a vier notícies absurdes e dident badinades grossières sus persones e causes; er aute ei des que balhen era darrèra paraula sus aquerò que se discutís, deishant anar un judici doctorau e redusint ath sòn vertadèr valor es badinades e es bestieses.
A on que sigue que i age òmes, que i a autoritat, e aguestes autoritats de cafè, definint a viatges, a viatges profetizant e tostemp influïnt, per çò dera saviesa aparenta des sòns judicis, sus era vulgar multitud, constituïssen ua sòrta d’opinion, que sòl arribar ena premsa, aquiu a on non n’i a cap auta de milhor lei.
Plan.
Es qu’exercissen autoritat enes cercles o reünions de cafè se sòlen sèir en fautulh, ei a díder, d’esquia ara paret, coma se presidissen o constituïssen un tribunau.
Juan Pablo e Feijoo tanhien ad aguesta categoria; mès eth dusau non se seiguie jamès en fautulh, pr’amor que li hège calor eth velot, senon en ua des cagires de dehòra, prenent eth cafè en un cant dera taula e virant era esquia as individús dera taula immediata.
Ça que la, D. Basilio Andrés de la Caña, qu’ère vulgar, se seiguie tostemp en fautulh.
Que li shautaue ocupar posicions superiores as que meritaue, e emparaue en marc des miralhs eth sòn cap cauvet e lustrós.
Tenguie mericles, e eth sòn petit nas podie passar coma signe o emblèma de finesa.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Eth sòn front qu’ère ample e era sua fesomia d’aqueres que semble revelar un enteniment prigond e sintetic.
Qu’auie bèra retirada damb Cavour, d’a on venguien es badinades a viatges un shinhau pesades que li balhauen.
Entà jutjar eth sòn talent, acodiram a ua dita de Melchor de Relimpio: “Eth milhor negòci que se poirie hèr en aguesti tempsi, non sabetz se quin ei?
Donques daurir-li eth cap a D. Basilio e trèir-li tota era palha que i a ath sòn laguens tà vener-la”.
E D. Basilio, qu’auie quauques amanhagades de saumet vielh, se beneficiaue dera sua fesomia enganhosa e d’aquera mina d’òme illustre que li daue era sua calvicia de coja, eth sòn front de vòuta, es sòns mericles e eth sòn nas petit e prismatic.
Mès d’un viatge, es ministres que se presentèc experimentèren es efèctes dera fascinacion qu’aquera masqueta exercie sus eth plebèu, e lo cuelheren per ua eminéncia non comprenuda.
Crani e entrecelha qu’èren ua enganha frenopatica.
Tostemp que discutie cuelhien un ton tan solemne, que fòrça ingenús lo guardauen damb respècte.
Consideraue era arridalha coma un acte impròpri dera dignitat umana, e l’auie despatriat lèu en absolut dera sua cara, cuelhent coma modèl ua plana deth Nomenclator o dera Memoria de la Deuda Pública.
Qu’auie dues fases era vida d’aguest òme: eth jornalisme e era mania pes cargues publics.
Ena Premsa totstemp siguec er encargat dera part estrangèra e des qüestions de Hacienda.
Ne entà ua ne entara auta causa ère de besonh en jornalisme ancian saber escríuer.
Mès eth Caña se cuelhie tan serisament aguestes dues branques deth coneishement uman, que quan trabalhaue semblaue qu’escriuie era Critica de la Razon Pura.
Era sua sodada enes redaccions non depassèc jamès es trenta duros, quan li pagauen.
Des redaccions passaue entàs burèus, e des burèus entàs redaccions; de sòrta que quan ère en caumatge e era familha perint, s’alegrauen es Musses dera politica estrangèra e dera sciéncia fiscau.
Que tostemp siguec eth mèn òme sarrat ena coa, coma didien es sòns amics; ei a díder, fòrça moderat, pr’amor que tostemp lo plaçauen es doctrinaris.
Eth sòn prumèr destin l’ac autregèc Mon, e s’estèc en Hacienda damb diuèrses alternatiues enquiath periòde long dera Union Liberal.
Aguesta epòca siguec eth sòn calvari funèst, e viuec praubament dera pluma, preguntant cada dia ath finau der article: “qué harà Russia?” e responent-se damb era mès deliciosa bona fe: “que non ac sabem”.
A Anglatèrra la cridaue tostemps eth Gabinete de Saint-James, e a França eth Gabinete de las Tullerias.
Pendent eth periòde revolucionari, passèc eth praube D. Basilio ua navegacion orribla, pr’amor que non volec vener-se ne abdicar des sues idies.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Atau dit, atau hèt: eth Caña gessie cada dia damb un articolòt que non liegie arrés, en tot criticar era gestion de Hacienda; mès non de quinsevolh manèra, senon damb numèros.
Que ja sò hart de didè’c cada dia.
E arren; coma s’ac didessa ad aguest marme.
Senhors, jo vos juri qu’è examinat ua a ua totes es chifres, e credetz-me, semble mentida qu’aguest coquilhon age gessut des departaments de Hacienda.
Mès qu’ei aquerò que jo digui: aguest senhor (eth Ministre deth ram) non sap per a on va, ne ena sua vida les a vist de mès gròsses…
Compde qu’ac vengui demostrant coma tres e dus son cinc!
Mès arren… que non ac vòlen compréner”.
Dempús d’exprimir damb ua grana alendada era pietat que l’auie ad aguest praube país, seguie prenent eth sòn cafè damb indoléncia, mès damb talents, pr’amor qu’entà D. Basilio ère vertadèr aliment, e lo prenie ar arràs, en veire, e deishant vessar tot çò possible ena sièta entà tornar-lo a botar un aute còp, ja hered, en veire.
Enes darrèrs ans dera Revolucion, D. Manuel Pez l’autregèc un petit destin en Gobierno civil, e eth ac acceptèc coma ajuda enquia qu’arribèssen tempsi milhors; mès qu’ère maucontent, non sonque per çò dera mesquina sodada senon per rasons de dignitat.
Es amics que l’entenien planher-se, comparant era petitesa dera paga damb eth revolum de boques que formauen era sua familha, lo padeguauen, cadun ara sua manèra; mès eth didie invariablament: “e mès que mès, m’ac podetz creir, çò que mès m’entristís ei que non siga en mèn ram”.
Eth sòn ram qu’ère Hacienda.
Era convèrsa deth cercle, que començaue lèu tostemp damb eth tèma dera guèrra, passaue sense voler entàs emplecs.
Leopoldo Montes, en caumatge etèrn, Relimpio, e d’auti qu’auien entre es dents bèth esquinç deth butgèt, se lançauen damb delèri famelic sus aqueth tèma piquent.
Jo catorze; mès me corresponen dètz-e-sies; Fulano, qu’ère per dejós de jo ena Ordenacion de pagaments, que n’a ja vint, e jo amii ja dètz ans damb catorze.
Donques jo, didie D. Basilio, quan èra en mèn ram, arribè a vint-e- quate per çò des mèns passi compdadi.
Damb aguest bataclam que i a ara, que non se sap ja per a on pare un.
Eth dia qu’entorna en mèn ram, non admeterè credença que sigue inferiora a trenta.
Mès coma qu’aciu se hè çò que vòlen des drets aqueridi… quin país!.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Pública damb dètz, dempús ath caumatge, e fin finau, entà non morir-me de hame, me calèc acceptar-ne sies en Loterias.
Donques jo, gasulhaue ua votz que semblaue gessuda d’ua botelha, votz corresponenta a ua cara escanaulida e cadaverica, qu’en era èren estampades totes es tristeses dera Administracion espanhòla, sonque demani dus mesi, dus mesi mès d’actiu entà poder-me jubilar per Ultramar.
Qu’è passat er Atlantic sèt còps, qu’è era sang perduda, e ja me correspon retirar-me a repausar damb dotze.
Maudida sigue era mia sòrt!
Er arturat mès digne de pietat qu’ei aqueth que solet demane uns quants dies mès d’emplèc entà poder descansar sus era coishinèra des Clases Pasivas un front cargat d’ans, d’espants e de servicis.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
III.- De ueit tàs dètz qu’ère eth cafè totafèt plen, e es alendades, eth bugàs e eth hum hègen un potatge atmosferic que cargaue es paumons.
Tàs nau, quan apareishien La Correspondencia e es auti jornaus dera net, aumentaue eth sarabat.
Era gibosa e un frair sòn tanben carregat d’esquia, entrauen damb es papèrs enes mans, e hènt còps de braç per entre es taules deth centre, les anauen balhant jornaus a toti aqueri que les demanauen.
Mès dempús començaue ja a esclarir-se era concurréncia; quauqui uns se n’anauen tath teatre, e es grops d’estudiants se dissolvien, pr’amor que son fòrça es que se’n van a estudiar d’ora.
En toti es cafès que son fòrça es clients que se retiren entre dètz e onze.
Tàs dotze se torne a animar eth locau damb era gent que torne deth teatre e qu’a eth costum de préner chicolate delit o de sopar abans d’anar-se’n a dormir.
Dempús dera ua que ja sonque rèsten es viciosi dera convèrsa, es aderits ath fautulh o as cagires per ua sòrta de solidificacion calcària, es vertadères ustres deth cafè.
Juan Pablo non se n’anaue enquia que barrauen es pòrtes, e de toti es sòns amics eth solet que l’acompanhaue qu’ère Melchor de Relimpio.
Anauen amassa entath sòn barri e a viatges er un deishaue ar aute ena pòrta dera sua casa, sense deishar de parlar enquiath moment que venguie eth susvelhant tà daurir.
S’era net ère bona, solien dar-se ua ora mès de blagada vagant pes carrèrs.
De qué parlauen aqueri òmes pendent tantes e tantes ores?
Er espanhòu qu’ei er èsser mès blagaire que i a sus era tèrra, e quan non a cap matèria de convèrsa, parle d’eth madeish.
Qu’ei clar qu’a de parlar mau.
Enes nòsti cafès se parle de tot çò qu’ei jos era lei dera paraula umana dès eth gran dia de Babel, qu’en eth Diu hec es opinions.
Que s’entenen en taus lòcs vulgaritats grossières, e tanben concèptes engenhosi, discrets e oportuns.
Pr’amor que non solet vien en cafès es perdudi e maudidents; tanben i vien persones illustrades e de bona conducta.
Que i a reünions de militars, d’engenhèrs; es des emplegats e d’estudiants son es mès abondiues, e es provincians forastèrs aumplissen es uets qu’aqueri dèishen.
En un cafè s’entenen es causes mès pègues e tanben es mès sublimes.
Que i a qu’an aprenut tot çò que saben de filosofia ena taula d’un cafè, e plan per aquerò n’auem que boten cadièra, ena madeisha taula, des sistèmes filosofics.
I a persones notables dera tribuna e dera premsa, qu’an aprenut enes cafès tot çò que saben.
Òmes de poderosa assimilacion tien cèrt cabau de coneishences, sense auer dubèrt un libre, e ei que s’an apoderat d’idies vessades en aguesti cercles nueitius per aqueri estudiosi que se permeten ua ora d’esvagament en reünions tan divertides e frairaus.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que non ei tot frivolitat, anecdòtes de carrèr e mentides.
Eth cafè ei coma ua gran hèira qu’en era s’escàmbien infiniti productes deth pensament uman.
Qu’ei clar que dominen es menudalhes; mès entre eres cor, a viatges sense que se les veigue, jòies d’inestimable prètz.
Era taula presidida per D. Juan Pablo Rubin qu’ère era dusau, entrant a man dreta.
Era deth costat pertanhie ath madeish grop d’amics; dempús seguie era des capelhans de tropa, cridada atau pr’amor qu’ada era s’apressauen tres o quate prèires, d’aguesti que poiríem díder deishadi d’anar, e que pendent era net e part deth dia hègen vida laica.
Ad aguesta taula solie vier Nicolás Rubin, vestit de seglar coma es auti, en tot servir de transicion entre aguest grop e er aute, a on s’estaue eth sòn frair.
Es dues reünions vesies viuien en excellentes relacions, e a viatges se barrejauen es apreciables individús que les formauen.
Ara taula des capelhans la seguien dues d’escrivans, jornalistes e autors dramatics.
Federico Ruiz venguie per aquiu plan soent, e coma qu’ère òme tan comunicatiu, se metie entre es capelhans, per çò qu’aguesti se familiarizèren per un costat damb gent de pluma, e per aute damb es amics de Rubin e Feijoo.
As escrivans les seguien es gojats de camins, qu’ocupauen es tres taules der angle.
Aquiu començaue era que cridauen eth martèth, ei a díder era crosilha deth plan vast locau.
Aguesta crosilha qu’ère coma un dusau departament deth cafè, e ère invadit per estudiants, ena sua majoritat galhècs e leonesi, que formauen un rambalh infernau.
Coma que tot aquerò que condi se referís ar an 74, qu’ei normau qu’en cafè se parlèsse principaument dera guèrra civiu.
Pendent aqueth an se passèren eveniments e hètes fòrça notables, coma eth sètge de Bilbao, era mòrt de Concha, e fin finau, era revòuta de Sagunto.
Qu’ère estranh eth dia qu’es jornaus non laçauen un extraordinari en tot anonciar batalhes, desbarcaments d’armes, movements de tropes, cambiaments de generaus e d’autes causes que normaument dauen pè a interminables comentaris.
Per çò que semble Mendiry se n’a anat entà Viana”.
Plan que òc, replicaue Juan Pablo damb sufisença.
Que non gesseràn deth petit cercle des Provincias Vascongadas e Navarra.
Pro ben que les coneishi…
Toti es caps non vien qu’entà hèr era sua hèira…
Eth dia que i age un govèrn que les volgue crompar, s’acabèc era guèrra.
Tè, òme!…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Aciu non i a senon fòrça hame, didie un des capelhans de tropa lheuant era votz ena taula immediata.
Era guèrra non s’acabe pr’amor qu’es militars i son fòrça acomodadi e les va pro ben.
Es d’aciu e es de delà que non son pera patz.
Mès qué me pòden díder vostés a jo qu’è vist tot aquerò?
Jo è servit en quatau de cavalaria, è vist d’apròp era guèrra… e aguesta seguirà shordant-mos mentre es uns e es auti popen d’era.
Be n’està de fòrt eth senhor capelhan!, didec Feijoo arrint, e non didec arren mès pr’amor qu’entrèc D. Basilio e en ton de gran mistèri s’exprimic d’aguesta sòrta:
Mès, se qué ei?
Mistèris…!
Sagasta qu’ei desengustat.
A!, jo tanben ac è entenut, didec Relimpio.
Eth motiu, higec eth Caña alègre, que non lo sai.
Cadun que pense çò que volgue.
Jo era soleta causa que posqui díder ei qu’aquerò està fòrçá mau… fòrça mau, e que i a mar conflada.
Mès non vo’n sabetz d’arren mès?, li preguntèc Feijoo d’ua manèra pressanta.
Jo me pensaua que mos anaue vosté a dar era notícia dera conferéncia deth Duque damb Elduayen…
E ara gessetz damb açò que Sagasta ei desengustat…
Que Diu mos ac age…
Mès çò dera conferéncia ei vertat o non?
Jo digui coma Lorenzana: Meditem”.
Eth cercle de caps tornèc a formar-se, e en eth lancèc D. Basilio eth sòn alend, coma es que saluden, abans de deishar anar es sues paraules.
Qu’ère eth mau alend pòc agradiu ath nas de Feijoo, per çò qu’aguest se retirèc discrètament.
D. Basilio s’estèc trantalhant entre era sua consciéncia, que l’exigie carar, e eth desir de satisfèr eth curiosèr des sòns amics.
Ara fin s’estornegèc un shinhau entà díder:
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Mès qui ère er amic?
Tot arribarà…
Plan, donc, vaquí: qu’ère eth poric Romero.
Anèren…
Aguesta òc que n’ei de gròssa… ena casa de D. Antonio Cánovas…
Madera Baja, 1.
Dit aquerò, eth Caña se quedèc plan seriós, saborejant er efècte que deuien costar es sues paraules.
Tornèc a cuélher er escuradents entre es dents e guardaue as sòn amics damb cèrta pietat.
Donques, amic mèn, repliquèc D. Basilio en ton d’un òme superior que non vò emmaliciar-se, se vos non i voletz veir era gràcia, jo qué li vau a hèr?
E qué se passe que vagen o non ena casa de Cánovas?
Arren… arren, qu’era causa non a malícia.
Deth tòn que damb eth vent non s’enten.
Cohessatz, amic, didec Feijoo damb era sua franquesa de costum.
Cohessatz qu’era notícia que mos auetz hèt a vier poirie èster ua pegaria.
Plan, eth mèn senhor D. Evaristo, credetz-vos çò que volgatz.
Aquerò de lauar-se es mans ac repetie fòrça còps eth Caña; mès es hèts non se corresponien as paraules coma ac demostraue era simpla obervacion.
Arridalha generau.
D. Basilio se rogie tot e dempús s’esblancossie.
A que non?, didec damb ràbia Juan Pablo.
Aquerò jamès.
Abans qu’aquerò, que tornen es cantonalistes.
Ne que siguéssem pècs en Espanha!
Senhors, a vosati vos entre en cap que vengue aciu eth Prince Alfonso?
E ath sòn darrèr dòna Isabel.
Polit avier!…
Un aute còp eth moderantisme…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
A veir, responetz-me.
D. Basilio non gosaue respóner.
Que n’auie pro damb cuélher aires d’òme prigond, que non se decidís a deishar anar er eishame d’idies que li brunissen en sòn cervèth.
Responetz-me.
Arrés… quate gats, didec Montes.
Aqueri que non saberen deféner ara sua mair quan la hèrem enlà, senhors… e ara…
Se vò D. Basilio passaram revista a toti es personatges der alfonsisme.
Tè, venguen arrats.
D. Basilio, peth sòn gust, que s’aurie calat dejós dera taula.
Non hège que mossegar er escuradents e idolar coma un mastin que non se deciditz a lairar ne tanpòc vò carar-se.
Leopoldo Montes, que non auie barralhes entà exprimir ua opinion.
Mès un crim de lesa nacion, higec Rubin.
Qu’ei çò que jo li didia anet a Relimpio, que tanben va queiguent d’aguest costat.
En aguesti moments, quan non se sap se qué gesserà dera guèrra…!
Plan, donc, se D. Carlos non siguesse un pèc, non estarie ja en Madrid?
Mès, aquerò qué demòstre?, didec ara fin D. Basilio, en veir ua gessuda favorabla dera confusion qu’eth sòn contrincant lo botaue; Qué a veir?…
Logica, senhors, logica.
Arren, òme, que non vie aciu eth gojat aguest… que non vie…
Mès…
Caña.
Balhatz-me rasons.
Que non vie…
Que ja vos convenceratz, ja ac veiratz…
Ath temps…
Donques ath temps.
Que non, òme, que non.
Que non se tracte aciu de qué jo treiga peu ne de qué jo non treiga peu, didec D. Basilio emmaliciant-se un shinhau e mostrant er escuradents esbocinat.
Mès Rubin se metec a parlar damb Feijoo, que li preguntaue per aqueth inexplicable maridatge deth sòn frair damb ua hemna de mala vida.
D. Basilio se botèc damb es capelhans de tropa e damb Nicolás Rubin.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dividides es opinions, eth capelhan deth quatau de cavalaria votaue peth Prince; mès eth capelhan Rubin e uns auti dus que i auie aquiu bohauen sonque d’enténer parlar d’alfonsismo.
D. Basilio, inclinant-se d’aqueth costat, emparat en code, les revelaue secrets damb fòrça reserva.
Ja non mancaue qu’autrejar uns perfils ara causa.
Tot prèst, e eth prumèr que i ère calat ère Serrano.
Ath temps…
Que ja ac veiratz… e lèu, fòrça lèu”.
Dempús agarraue damb dissimulacion toti es terròcs de sucre que podie, e se n’anaue entà casa, en tot dider-se adiu de cadun en particular damb sarrada de mans o copets ena espatla.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
IV.- Rubin, dempús deth sòn fracàs en camp e cort de D. Carlos, auie en òdi as òmes deth costat absolutista; mès se sauvaue es idies autoritàries e era opinion de qué non se pòt governar ben senon fotent còps de pau.
Tota era part religiosa deth programa carlista la refusaue, demorant-se solet damb era politica, pr’amor que ja aiuie vist ena practica qu’es capelhans ac hèn a pèrder tot.
Didie qu’eth sòn ideau ère un govèrn de garròt, que hesse es leis e mo’les apliquèsse sense contemplacions, guardant tostemp ara justícia, damb un garròt plan gran e damb era man tostemp quilhada.
Aguest sistèma autocratic abastaue es manères de governar mès qu’es idies e solucions teoriques, pr’amor qu’entre es que professaue Rubin n’auie de fòrtament auançades, populares e enquia socialistes.
Un des sòns tèmes qu’ère aguest: “Conven que toti mingen… pr’amor qu’era hame e era praubetat son aquerò que mès empedís era accion des govèrns, çò que dar calor as revolucions, en tot mantier ara nacion ena intranquillitat e eth rambalh”.
Aguest socialisme sense libertat, combinat damb er absolutisme sense religion, formaue en cap d’aqueth brave òme un revolum de mil dimònis.
Un aute des sòns tèmes qu’ère: Non mès brigands e pèna de mòrt ath lairon.
O mès clar encara: castig immediat e crudèu a toti es que van ath govèrn damb era soleta fin de hèr martingales.
Era seguida d’ambicion que passe pera ment de tot espanhòu damb mès o mens freqüéncia en tot hèr-li díder se jo siguessa poder, li bohaue a Rubin dus o tres còps cada dia, mèsalèu coma sòmi que coma esperança; mès enes sues ores de solitud s’adormie damb aquera idia e la trabalhaue, en tot bater-la, coma se bat eth lèrt deth ueu tà que creishe e se hole e forme esgluma.
Era conclusion d’aguesta activitat mentau ère que “aciu çò que manque ei un òme coratjós, un tipe de fòrça talent, damb uns colhons coma e copòla der Escorial”.
Eth sòn empresoament per sospeches de conspiracion l’aumentèc era supèrbia e er engüeg soniador, en tot remenar mès, ath còp, eth barrejadís dera Mancha deth sòn programa politic-sociau.
Que gessec dera preson damb eth cap mès estabordit e es anims mès alugats.
L’entrèc alavetz cèrt vam pes lectures, donques qu’arreconeishie era sua ignorància e eth besonh de compréner es idies des grani òmes e des eveniments notables qu’auien passat en mon.
Pendent un parelh de setmanes liegec fòrça, avalant-se diuèrses òbres, e coma qu’auie assopliment d’assimilacion e fòrça retorica, çò que liegie pes maitins ac treiguie pes nets en cafè convertit en corbates de lacet.
Corbates de lacet qu’èren es sòns concèptes; mès non per èster-ne, deishauen de captivar a D. Basilio, a Leopoldo Montes e ath madeish Feijoo.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Un dia se desvelhèc pensant que s’auie d’avalar quauquarren de sistèmes filosofics e d’istòria des religions.
Eth mobil d’aquerò non ère simplament eth desir de saber, senon un maligne desir d’auer arguments pr’amor ablasigar as capelhans dera taula immediata, que solet per èster capelhans, encara qu’un shinhau deishadi d’anar, l’èren antipatics, pr’amor qu’auie en òdi ara classa sancera dempús d’aquera malahèta qu’es sotanes li heren en Nòrd.
De man en man, a mida qu’anaue cuelhent arguments, s’anèc Rubin desplaçant ath long deth fautulh, enquia qu’arribèc a presidir era taula des capelhans.
Qu’èren aguesti tres, quate quan venguie Nicolás Rubin, toti de bona ombra e fòrça lançadi entà dauant.
Degun d’eri se mossegaue era lengua siguesse quin siguesse eth tèma que se tractaue.
Eth mès qualificat qu’ère un vielh enraumassat, andalús, gran narrador d’anecdòtes, mauparlat, e ath hons bona persona.
Se n’anaue tàs onze e didie es sues missetes peth maitin.
Eth dusau qu’ère eth capelhan de tropa, que li dèren eth viatge per sabi pas quini excèssi, e eth tresau un excapelhan d’un vaishèth corrèu que li dèren eth viatge per hèr contrabanda de tabac.
Aguesti dus qu’èren bones pèces; qu’auien corrut fòrça mon, e eren sense licéncies, ganholant de hame, desseparadi de totes es glèises e sense trapar empara en nunlòc.
Aguesta situacion les agrejaue eth caractèr en tot hèr-les campar coma mès dolents de çò qu’èren.
Jamès se vestien damb es abits; mès sauvauen era cara afaitada, coma entà èster prèsti en cas que les admetèssen un aute còp en mestièr.
Sabi pas se com se cridaue eth vielh enraumassat pr’amor que toti aquiu lo cridauen Pater; enquia e tot eth crambèr que lo mestraue li daue aguest maunòm.
Er excastrense se cridaue Quevedo e ère deth madeish Perchel, lèg coma un pecat, gravat de picòta, de guardada malevòla e damb ua cara de sequestrador, que harie pòur ath malerós que se la trapèsse ath miei d’un camin solitari.
Beuie aiguardent aqueth clèrgue coma se siguesse aigua, e eth sòn lenguatge qu’ère d’un safalhut damb gargarismes.
Condaue hèts d’armes e aventures de quartèr damb ua gràcia ruda e ua sinceritat grossièra que lheuauen boishòrla.
Er aute se cridaue Pedernero e ère deth madeish Ceuta, hilh d’ua oficiala deth Fijo, joen e simpatic, de formes plan mès fines qu’es sòns companhs, escarrabilhat coma un godilh de povora, e damb un bèc d’aur que daue gust.
Entada eth que non auie secrets era vida umana ne era joenessa.
Eth sòn companh Quevedo solie estropar-se en formes ipocrites; Pedernero non.
Se presentaue sense masca, tau qu’ère, en tot començar per díder qu’eth Superior auie hèt ben en trèir-li es licéncies.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Eth, per exemple, parlaue e entenie, mès que mès entenie, fòrça causes dolentes; mès era sua vida ère pura.
Auie era cara redona, blanca e alègra, e quan ère sense chapèu se retiraue a ua hemna cinquantòna, patrona de canonge.
Non li shautaue que l’armèssen ena taula discusions violentes, senon que se tenguesse era reünion en terren des parlòtes saboroses e des badinades piquentes, encara que siguessen lordes.
Plan, donc, en aguest cercle siguec a on se calèc Juan Pablo, damb era sua clerofòbia e eth sòn estacadís saber de teologia e filosofia catolica.
Comencèc hènt ponchades.
Coma ara prumeria era sua charradissa ère frivòla e de naues brèus, toti se n’arrien e eth Pater ère ena sua glòria.
Mès de man en man anaue treiguent Rubin proposicions serioses.
Eth poder temporau deth Papa siguec botat peth solèr, sense que degun des tonsuradi ne hèsse ua defensa formau.
Eth Pater e Quevedo se cuelhien era qüestion damb cauma, opausant as escometudes de Rubin arguments evasius d’estil non guaire seriós.
Pedernero s’ac metie tot darrèr dera aurelha; mès ua net que portèc Rubin, plan fresquet e estropat damb saliuera, eth tèma dera pluralitat de mons abitadi, Pedernero comencèc a esdegar-se.
Qu’ère doctor en Teologia, e encara qu’auie penjat es libres hège fòrça temps, que rebrembaue quauquarren, e auie ath delà assopliment entara polemica.
Rubin gessec un shinhau tocat; mès en retirada se defenie pro ben damb era sua flexibilitat e agudesa.
Mès endauant se hec a vier un pilèr d’arguments contra era revelacion.
Pro que se vedie era reproduccion des madeishi mites e simbèus.
Eth pecat orginau, era expulsion deth paradís, era encarnacion, era redempcion, qu’ère ua sòrta de representacions poetiques e naturalistes que se reprodusien a trauèrs des sègles, “madeish ena arriba der Eufrates qu’ena deth Nil qu’ena deth Jordan”.
Aquerò se didec Pedernero, qu’eth sòn amor pròpri de teològ contrabandèr s’ahisquèc extraordinariament.
En dus o tres dies refresquèc es sues lectures, reviuec era sua erudicion descompausada enes viatges e ena vida de libertin, e plan ben preparat, acodic en torneg qu’ada eth er aute lo desfisaue damb sabences de tresau man, aprenudes en librets francesi de sciéncia populara a trenta sòs eth volum.
Plan, donc, ua net er excapelhan deth vaishèth corrèu pugèc naut de tot dera cresta e li fotèc tau repassada a Rubin, qu’aguest li calèc gésser damb es mans en cap.
Que s’aurie de veir a Pedernero transfigurat, hèt un orador afogat e plen d’arroganta dialectica.
Er auditòri s’estretenguie, e des taules pròches e des tauletes deth centre acodie gent, en tot sarrar-se ar entorn des valents competidors.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que non parèren aciu es causes.
Rubin, plen de despièt, repassaue es sòns librets de trenta sòs entà cercar armes contra era Glèisa.
A penes les treiguie, Pedernero lo crebaue.
Era sua argumentacion qu’ère era maça de Fraga.
Eth Pater ère ar arràs de gòi e baraue en sèti; Quevedo alongaue eth muset, e enquia gosaue a díder mu, repetint es admirables rasons deth sòn amic.
Es auti companhs s’enventien en tot ahiger-se es uns ath costat de Pedernero, es auti ath costat de Rubin, non per conviccion, senon per esvagar-se e aumentar eth sarabat.
Ath delà des tres capelhans, qu’èren parroquians d’aquera taula es següentes persones: un agent de Borsa plan ric que, damb eth Pater, amiaue dètz ans vient cada net en aqueth madeish lòc, un baish d’opèra retirat, un foncionari de pòca sodada e eth patron d’ua acreditada mòla de chicolate.
Es capelhans e aguesti quate senhors formauen era partida mès frairau qu’un se pòt imaginar.
En tot hèr-se a vier cadun ua nhacada saborosa entath hestau dera mormoracion, passauent doçament es ores, amics, aquiu, distants es uns des auti en comèrç dera vida vidanta.
Rubin, en veder-se vençut, pr’amor qu’enquia e tot er agent de Borsa qu’ère eth mès liure-pensaire de toti, s’inclinèc deth costat de Pedernero, cercaue tapatge, tient arguments de mala fe e personalizant era discusion.
Eth baish dera opèra se credie en déuer d’apuar era idia religiosa, per çò d’auer-la exprimit fòrça còps damb eth sòn linçò en cap, en tot hèr eth respectable papèr de gran sacerdòt; e eth dera mòla de chicolate ahiscaue as dus entà veir s’era causa s’embolhaue e non demorauen qu’es coes.
S’entenien en aquera part deth cafè clausules furibondes, proposicions que semblauen exprimides en ua cadièra religiosa e subergessie sus eth revolum de gent era valenta votz de Pedernero cridant:
Non embolhem.
Jo vos desfisi a que me hescatz a vier eth tèxt, e se non, qu’ei era pròva de qué vos ac endonviatz “.
Aquera net quedèc era causa mau, e eth ton des contendents, atau coma era atmosfèra cauhada que regnèc ena reünion, hègen crànher ua scèna desagradiua.
Era catastròfa qu’auec lòc ena net a vier, pr’amor que en tot auer-se permetut Rubin quauques reticéncies desfavorables ara reputacion dera Vèrge Maria, sautèc Pedernero deth sòn sèti, tremolós e desgahonat, en estat d’orribla agitacion, e lancèc ath sòn contrari un anatèma tan furibond qu’es amics les calec agarrar-les.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
O vos avalatz aguestes infàmies o vos trinqui era amna… ara madeish”.
Que non se pòt descríuer çò que se passèc aquiu.
Votzes, crits, còps de pè, capes trincades, veires e terròcs per tèrra.
Trincant ua botelha, Rubin afustèc ath capelhan damb tau maladreça que quedèc nafrat… eth malerós baish dera opèra.
Eth tarrabastalh que siguec de çò mès celèbre…
D. Basilio tirèc des pelhòts a Rubin e lèu se demore damb eri ena man.
Tot eth cafè s’enventic.
Eth patron intervenguec…
Emigracion.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
V.- Eth prumèr que l’auec de seguir siguec D. Evaristo González Feijoo, que l’ère madeish aguest o un aute establiment.
S’installèren de moment en Fornos, e aquiu demorèren.
Era net a vier venguec Leopoldo Montes, e era tresau D. Basilio, que les trapèc discutint tà veir en quin cafè anarien de forma definitiua.
Er escrivan de Hacienda s’esdeguèc a dar era sua opinion favorabla ath cafè de Santo Tomás, pr’amor qu’aquiu balhauen mès sucre qu’en cap aute lòc.
Repliquèc ad aquerò Montes dident que non s’auie de guardar eth cas jos eth prisma exclusiu deth sucre e qu’eth gènre que mès importaue ère eth cafè.
Eth dera Doana que siguec a mand de trionfar; mès qu’ac refusèren per çò de non èster tostemp entre francesi, atau coma se refusèc tanben er Imperial per çò des toreros, e un aute per çò des esnòbs que l’invadien.
Feijoo s’aurie demorat aquiu; mès a Rubin l’èren antipatics es alumnes des escòles preparatòries militares qu’anauen tà Fornos a prumèra ora.
Li shordaue tanben eth costum que i auie aquiu de trèir eth gas tàs dètz dera net quan se n’anauen es taus alumnes.
Eth locau se demoraue miei escur, e non s’alugaue ben un aute còp enquias dotze, era ora que venguien a sopar es borsistes.
A Rubin li desagradauen tanben es mentadi borsistes, que non parlauen que de sòs.
Fin finau decidiren establir-se en Siglo deth carrèr Mayor, se trapèren fòrça persones coneishudes.
Rubin qu’auie besonh d’un quants dies entara aclimatacion en nau locau.
Ara prumeria cambiaue soent de taula, sigue pr’amor qu’eth lòc ère expausat as corrents d’aire, sigue per cèrts vesiats un shinhau shordaires.
Ua des prumères nets, quan encara non auien arribat es amics, Rubin s’estaue solet ena taula, e botaue era sua atencion en dus grops pròches ada eth.
En ambdús ère viu e animat et dialòg.
En dera dreta didien: “Aué è hèt jo ues cinquanta arròbes a vint-e-cinc reiaus.
Mès qu’eth mercat ei perdut.
Es campanhards aprenen fòrça.
Aué an dit que non portaràn mès escaròla se non se la pagam a dètz”.
En grop dera quèrra, format per tres individús, entenec Rubin aquerò: “T’asseguri que jo admeti era metempsicòsi sivans l’entenien es egipcis e es caldèus”.
Comprenec Rubin qu’es dera dreta èren provesidors d’aliments e es dera quèrra filosòfi de cafè.
En Segle qu’auie ua gran reünion d’espiritistes, qu’ada era i anaue per aqueres dates Federico Ruiz.
Lo vedec Rubin, e s’apressèc ena reünion, en tot auer eth plaser de discutir damb es individús mès afogadi d’aquera sècta.
Comprenie Juan Pablo qu’aquerò d’anar corrent de mon en mon dempús dera mòrt qu’ei fòrça acceptable; mès aquerò deth periespirit non s’ac avalaue, ne era badinada de qué venguen Sócrates e Cervantes a botar-se de charradissa damb nosati quan mos platz.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Un des mès falords dera escòla s’esforçaue tà convéncer a Rubin, agarrant aguest tonet d’oncion e aguesta afectacion de còth torçat e uelhs clucats qu’en eth quèn toti es propagandistes de doctrina religiosa, quinsevolh que sigue.
Feijoo hège veir que credie, per çò de dar-les enventida e entener-les díder asenades.
En aguest cercle venguie Federico Ruiz, tostemp damb prèssa e damb eth temps mesurat, pr’amor qu’a tau ora li calie assistir en ua amassada tà tractar dera construccion deth monument a Jovellanos; dempús a ua auta entà encargar-se’n dera taulejada que s’auie de balhar as pescadors de províncies que vierien en un Congrès de piscicultura.
Un òme mès ocupat que non s’a vist jamès en nòste país, e coma qu’auie tantes causes en cap, entà non desbrembar-se de quauques d’eres se les anotaue damb creion enes punhets dera camisa.
Quan non auie d’anar ena Sociedad Económica tà deféner eth sòn vòt particular coma individú dera comission informadora, anaue tath Fomento de las Ciencias a dar era sua conferéncia sus era utilitat d’amiar un estudi seriós entar art dera panificacion.
Entre covèrsa e convèrsa, Ruiz passaue ua estona damb es sòns amics, e les ahiscaue a organizar-se, a logar un locau, e mès que mès a fondar un organ ena premsa.
Que non auançarien sense un organ.
Venguie tanben en aqueth rondèu Aparisi eth còsso, que ja l’auien miei capvirat es apostòls, Pepe Samaniego, que non deishaue d’embelinar, e Dámaso Trujillo, eth patron dera sabataria Al ramo de azucenas, que s’ac credie tot coma un ingenú, e solet, ena sua casa, hège experiments damb ua banqueta de sabatèr.
Ena taula pròcha i auie emplegats de Hacienda, Gobernacion e Ultramar, e un grop d’arturats.
Entre eri vedec Rubin ar individú que sonque li mancauen dus mesi de trabalh entà demanar era sua jubilacion.
Qu’auie pintada ena sua cara era ansietat mès terribla; era sua pèth qu’ère coma era crospa d’un limon poirit, es sòns uelhs d’espèctre, e quan s’apressaue ena taula des espiritistes, se retiraue a un d’aqueri èssers mòrts hè milèrs d’ans, que vien ara per aguesti barris, cridadi pera atraccion dera pauta d’ua tauleta.
Eth clima de Cuba e de Filipines l’auie deishat enes uassi, e coma ère tot eth, un pur secalh, ludien ena sua cara es guardades de tau sòrta que semblaue que s’anaue a minjar ara gent.
A un badinaire se l’acodic cridar-lo Ramsés II, e queiguec tan ben eth maunòm, que se quedèc Ramsés II entà tostemp.
Passant damb mesprètz peth costat des esperitistes, se seiguie en cercle des emplegats, seguint d’aurelha mèsalèu que parlant, e permetent-se de hèr de quan en quan ua observacion damb votz d’oltratomba, que gessie dera sua gòrja coma un resson des heredes tutes d’ua piramida egipcia.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Feijoo s’apressaue ada eth e li daue convèrsa, per pietat, en tot encoratjar- lo e sajar de distrèir-lo deth sòn tèma; mès Ramsés II, qu’eth sòn vertadèr nòm ère Villaamil, non auie mès consolacion qu’avedar era aurelha ara convèrsa, per s’un cas escotaue quauquarren de crisi o de garrolha pròcha qu’ac metesse tot pautes ensús.
Çò qu’eth volie ère que se formèsse gròssa, mès fòrça gròssa, a veir s’atau…
A jo Don Claudio Moyano.
Donques alavetz qu’ètz a plànher.
Òc; que se lo haràn a vier es russi… per çò des vendes d’Alcorcon.
Que vatz ben se demoratz que vengue eth Prince…
Aciu çò qu’arribe ei era liquidacion sociau… e dempús, Diu s’en sap.
Que gesserà er òme qu’auem de besonh, un tipe damb un garròt plan gran o damb colhons… atau.
Ramsés II baishaue eth cap.
D. Basilio qu’ère eth sòn solet amic, pr’amor que tanben aquiu botaue eth tapís ena cadièra entà anonciar era arribada deth Prince… “Plan que òc, higie, li cau vier damb eth garròt de qué parle er amic Juan Pablo”.
Rubin se trapaue ben en aqueth cercle, mès ua net vedec enes taules deth dauant a un òme que lo desconcertèc totafèt.
Qu’ère un amic sòn que l’auie prestat sòs.
Era secreta antipatia que desvelhe eth creditor se manisfestaue ena amna de Rubin en forma d’un òdi amagat, neishut dilhèu deth sentiment d’umiliacion que produsissen es deutes a tota persona d’amor pròpri.
Eth tau qu’ère Cándido Samaniego, òme miei de curia e miei negociant, amable en sòn tracte, dur enes sòns negòcis.
Fòrça còps renauic a Juan Pablo es sues reconeishences de deute, e darrèrament l’auie pressat damb cèrta acrimonia.
Rubin condensaue es sòns sentiments respècte ath prestamista damb aguesta frasa: “Pagar-li e dempús trincar-li eth cap”.
Des de que lo vedie enes taules deth dauant, sentie un malèster plan prigond, mau d’estomac e coma talents d’emmaliciar-se.
Se botaue tan nerviós, que l’aurie lançat ua botelha ath prumèr esperitista que parlèsse de cridar a Epaminondas entà consultar-li sus era marcha des carlistes peth Baztan.
E eth perfid anglés se deishaue quèir entad aqueres taules damb era desencusa d’auer de parlar-li ath sòn cosin Pepe; mès damb era intencion d’apropar-se a Juan Pablo, veir çò que hège e escambiar damb eth quauques paraules.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
A Rubin se li tornaue amargant eth cafè e era reünion un lunfèrn.
Que l’ère insuportable era preséncia d’aqueth òme que non podie manar-lo a pèisher, imatge viua deth desorde dera sua vida, que se l’apareishie coma er espèctre d’ua victima quan mès content ère.
Era soleta alegria dera sua trista existéncia qu’ère eth cafè.
Aqueth saunei placid, Samaniego lo hège tornar en angustiosa malajadilha.
Non podec mès, e ua net, sense díder arren fotèc eth camp entà d’autes regions.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
VI.- En aguesta naua emigracion, desirant èster çò de mès luenh possible deth Siglo, se n’anèc entà San Joaquin, en carrèr de Fuencarral, e non se n’anèc mès entath Nòrd pr’amor que non i auie cafès enes latituds nautes de Madrid.
Mès en aguesta desercion ja non l’acompanhèren ne D. Basilio Andrés de la Caña, ne Montes; aguest pr’amor que San Joaquin ère a on Crist dèc es tres votzes, aqueth pr’amor que ja s’anaue cargant dera persisténcia que Rubin se burlaue des sues profecies sus era proximitat dera Restauracion.
Eth madeish D. Evaristo Feijoo lo seguic de mala encolia, en tot dider-li damb malicia que no li shautauen es cafès de piano, e que eth gènre e era societat non deuien èster de çò de milhor en aqueres nautades.
Sigueren solets quauqui dies.
Non vedien per aquiu cares d’amics, enquia qu’ua net campèc per aquiu ua parelha coneishuda.
Qu’èren Feliciana e Olmedo, er estudiant de farmacia amic de Maxi.
Ja non viuien amassa, pr’amor qu’Olmedo auie hèt un cambiament enes sòns costums en tot tornar-se fòrça aplicat a uelhs vedents.
Que non se n’amagaue ja d’estudiar, e se vantaue publicament, damb era màger desvergonha, dera sua decidida inclinacion a cuélher eth grad aqueth madeish an, en to gosar enquia e tot escríuer un trabalh fòrça bon sus era dextrina, e hèr-se illusions damb era idia de hèr oposicions entà ua cadièra.
Mès que s’auie trapat ath sòn ancian amor, hèta ua mèrda, e la convidèc a préner un cafè en aqueth apartat establiment.
Mès de dues ores s’estèren parlant es que sigueren aimants, e era non deishaue de blagar condant es maus tractes que l’autrejaue er òme qu’alavetz ère eth sòn patron.
Tornèren dus nets dempús ena madeisha taula e Rubin entamenèc convèrsa damb eri.
Parlèren dera nòça de Maximiliano e des incredibles eveniments que dempús vengueren, dident Juan Pablo qu’era sua cunhadeta ère ua bona pèça.
Eth mèn frair que non i è tot…
A!, mès, be n’ei de beròia, higec D. Evaristo damb cèrt entosiasme.
Que l’è vista ager… milhor dit l’è vista diuèrsi viatges.
A on?
Ena sua casa.
Qu’ere, plan, causa delicada entà èster condada dauant de testimònis, e aguesti èren: Olmedo damb Feliciana, eth pianista cèc, qu’enes pauses solie ahiger-se ad aquera placida reünion, e ua senhora plan beròia, fidèu parroquiana deth cafè de nau a dotze.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Nieves, e ère ua des figures mès notables que presente Madrid ena plan variada sèria des individús de cafè.
Anaue a viatges soleta, d’autes damb ua hemna de mantèl brodat que semblaue venedora de legums acomodada.
Amiaue tòca de color marron, que se treiguie en sèir-se, e de seguit se li formaue ena taula ua reünion d’òmes compausada pes següents personatges: un portièr deth Colegio de Sordo-Mudos, un emplegat deth Tribunal de Cuentas, un tenent vielh, dera classa de tropa, retirat deth servici, e dus individús qu’auien un taulatge de carn e frutes en mercat de San Ildefonso.
En aguesta societat regnaue dòna Nieves coma en un salon, en tot èster era qui prononciaue es paraules malicioses e lugrejantes sus er eveniment deth dia, e es auti es que les arrien.
Se calaue a viatges entara taula immediata, mès que mès a darrèra ora, quan es sòns amics, gent que les calie maitiar, començauen a anar-se’n deth locau.
Alavetz se formaue un dusau grop.
Dòna Nieves, ben digerit eth cafè, prenie chicolate delit, e l’acompanhauen Juan Pablo, Feijoo, eth pianista cèc, Feliciana, Olmedo e bèth aute.
Eth crambèr madeish, qu’auie arribat a familiarizar-se damb aquera societat, s’i calaue tanben, cuelhent sèti en un extrèm deth rondèu entà escotar e aplaudir.
Dòna Nieves ère proprietària de quauqui taulatges deth mercat e les logaue; plan per aquerò, ath còp que pes sues moltes relacions, es despaièrs tractes que se trapaue e es acomptes que les hège as campanhards que venen en mercat, exercie un cèrt caciquisme ena placeta.
Se hège respectar des gardes municipaus, protegint ath fèble contra eth fòrt e as contravenents des Ordenanzas urbanes contra era tirania municipau.
Ath pianista cèc li balhaue eth cafetèr sèt reiaus e eth sopar.
Pendent eth dia se tenguie a afinar.
Qu’ère maridat e damb ueit de familha.
Tocaue pèces d’opèra e de sarsuèles franceses coma ua maquina, damb assopliment ena execucion, encara qu’incorrècta, sense gust ne sentiment.
A maugrat d’aquerò, en cèrti passatges fòrça naturalistes qu’en eri imitaue ua tempèsta o es campanades de huec que da cada parròquia, l’aplaudie fòrça eth public, e ena darrèra ora li demanauen tostemp abanères.
Era vertat ei que tot aquerò, dòna Nieves e es sues amigues es venedores, es hemnes de equivòca decéncia que venguien aquiu acompanhades de mairs postisses, eth crambèr e es sues familiaritats, eth pianista e es sues abanères, engüejauen a Juan Pablo solemnament.
Entar arràs deth hàstic, Feijoo non ère puntuau e mancaue fòrça nets.
Ça que la, Feliciana e Olmedo venguien mès soent, en tot hèr-se a vier, era, ua amigueta qu’acabaue de gésser de Sant Juan de Dios.
Enes darrères setmanes deth 74, Rubin comencèc a sénter un aute còp eth vam des lectures.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Non auie bibliotèca, e un amic li hège a vier libres.
Anèc a veder-lo, alistèc es que mès ahisquèren eth sòn curiosèr pes titols, e consagrèc ara lectura tot eth temps que li deishaue liure eth cafè e eth saunei.
Tantes idies aqueric que se sentie damb talents d’entornar-les mejançant era propaganda.
O predicaue o crebaue.
Malastre non tornar ena reünion de Pedernero pr’amor de botar-lo verd, donques que ja sabie pro causes entà passar-se a toti es teològs peth nas.
Es lectures de Rubin sigueren un descurbiment.
Que ja sospechaue eth aquerò; mès non gosaue exprimí’c.
Era trobada ère negatiua, ei a díder, auie descubèrt qu’era milhor organización des estats ei era desorganizacion; era milhor des leis, aquera que les anulle totes, e eth solet govèrn seriós, eth qu’a coma mission non governar bric, deishant qu’es energies sociaus se manifèsten coma volguen.
Era anarquia absoluda que còste eth vertadèr orde, er orde racionau e pròpriament uman.
Es societats, plan, qu’an es sues edats, coma es persones: i a societats que son en tot popar, societats que caminen a quate pautes, societats mainadenques, societats joenes, e fin finau, es madures e senhores d’eres madeishes; societats damb barba, en resumit, e tanben damb quauqui peus blanqui.
Per çò que tanh as religions e practiques sociaus que d’eres se deriven, Juan Pablo anaue fòrça luenh, plan fòrça luenh; pr’amor que non li costaue arren eth bilhet entà tan long viatge.
Sonque ena edat mainadenca, quan ara societat se li què era baua e viu jos era ferula deth domine, se compren qu’existisque e age seguidors era institucion cridada matrimòni, union perpetua des sèxes, en tot contravenir es leis dera Natura… e entà qué, vam a veir…
Aquerò plan, peth dessús de tot era natura.
Estudiant ben era vida totau, er enteniment se netege des telaranhes qu’en eth an teishut es sègles.
Era Natura qu’ei era vertadèra lum des amnes, eth Vèrb, eth legitim Messies, non aqueth qu’a de vier senon eth qu’ei en tot vier tostemp.
Era se hèc ada era madeisha e enes sues restitucions etèrnes concebent e neishent de contunh, qu’ei tostemp mair e hilha d’era madeisha.
Qué tau?
Tè, canèla fina.
Que se trapaue eth mèn òme damb fòrça dialectica e pro entosiasme entà predicar e esténer pertot aqueres vertats.
Mès coma que non auie mès public qu’era reünion deth cafè, s’auec d’acontentar damb aguest innocent auditòri.
E qué?
Guaire milhor non ère semiar era naua doctrina en enteniments simples e totafèt èrms!
Pr’amor qu’eth madeish Jesucrist, non escuelhec coma disciples a uns malerosi pescadors, òmes rudes que non coneishien ua soleta letra, e a hemnes de mala vida?
Vaquí se com dòna Nieves e es venedores, es sues amigues, Feliciana e era clienta de Sant Juan de Dios, eth crambèr, eth pianista sigueren alistadi per Juan Pablo entà semiar en eri eth prumèr seme d’aqueth Evangèli ath naturau.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
A viatges s’auie d’incomodar, donques que li hègen observacions estupides e burlesques.
Coma s’exprimie fòrça ben, lo seguien d’aurelha toti damb grana atencion, e es gojates deth grop l’auien en bona consideracion.
Qu’estaue ben aquerò dera anarquia e enquia e tot aquerò deth matrimòni; mès en arribar en tot aquerò qu’ei Natura regnaue ua grana confusion en auditòri, e dòna Nieves, cuelhent era causa a trufaria, demanue mès claretat.
Çò de prumèr, hilhes mies, didie damb entosiasme er expausant, qu’ei netejar er intellectus des errors aqueridi ena mainadesa, des prejudicis e des manères de parlar; çò de prumèr ei voler compréner.
Non admeti arguments que non siguen racionaus.
E quan mos morim, preguntèc ua des samaritanes, qué se passe?
E Diu?
Guarda aguesta…
Qu’ei que volies tu seguir esvagant-te aquiu delà?
Diu!…
Me limiti, donc, a remir-lo… respectuosament.
Aguesta que ne vau quate!
Quines causes se vos acodissen!
Plan Santa Maria!, damb qué gessetz vos ara.
E madeish ei entener-la que non?
E entà qué son es funeralhas?
Un aute rite…
Era que non sàpie dar ara Natura çò qu’ei dera natura e ara istòria çò qu’ei dera istòria, que se care…
Que non i a tau mòrt, hilhes mies: qui age aurelhes, qu’entene…
Aguesta qu’ei era vertat.
Morir-se qu’ei complir ua lei d’armonia.
Vai quin embolh vos formatz!
Ua des venedores presentes, qu’auie fòrça holat eth pitrau.
Quines, senhor?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Aguestes deth pitrau.
Plan per aquerò, en enténer parlar de Natura e de pecat credec que se referien ad aqueres parts que li cau caperar eth pudor, e didec escandalizada:
Lhòco dilhèu non; mès òc fatigat des sòns inutils esfòrci.
Ne daurint damb un martèth un horat en aqueri caps de pèira, artenherie calar-i era lum dera vertat.
Vient entara tauleta immediata, a on ère en tot sopar eth cèc, manèc ath crambèr que li botèsse aquiu eth sòn chicolate delit.
Eth cèc virèc entada eth es sòns uelhs uets e mòrts, era sua cara se retiraue a un fanau sense alugar, e li didec damb prigonda tristesa:
Ac credetz vos atau o ei que voletz entretier-vos e divertir-vos damb nosati, ignorants?
Que m’auetz aumplit de dobtes.
Juan Pablo guardèc ath cèc, e se gelèren enes sòns pòts es paraules que l’anaue a deishar anar de nauèth era sua crudèu filosofia.
Qu’ère Rubin òme de bon còr e li semblèc pòc uman aumentar es tenèbres d’aquera trista e miserabla vida.
Mès ath madeish temps era sua consciéncia non li permetie desmentir çò que venguie de díder.
Era dignitat per dauant de tot.
S’estèc ua estona lutant entre era pietat e eth déuer, e coma qu’eth cèc li tornèc a preguntar damb fòrça in: “mès ei cèrt qu’en morir mos convertim en caulets…?”, li repliquèc er apostòl:
Non ne hescatz cabau.
Que non seguiren aguestes convèrses filosofiques, pr’amor que se passèc çò de Sagunto e aguest eveniment shurlèc era atencion generau en toti es cafès, deth mès gran enquiath mès petit.
Rubin ère emmaliciat, e tenguie qu’eth Govèrn non auie vergonha se non fusilhaue ath moment… mès ath moment… a Martínez Campos, a Jovellar e a toti es auti que s’auien calat en aqueth embolh.
Quan es sòns amics non lo volien escotar sus aguest tèma parlaue solet.
Desmentie categòricament totes es notícies qu’arribauen en cafè.
Tot qu’ère faus.
Abans que venguesse eth Prince, i aurie ua revòuta generau, e es carlistes harien eth darrèr esfòrç.
Remie que D. Alfonso auesse arribat en Marsella, que s’embarquèsse entà Barcelona en Las Navas de Tolosa, e en veder-lo entrar en Madrid aurie remit que siguesse entre nosati.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ja vo’n sabetz qu’ei dera situacion e fòrça amic mèn.
Plan que òc, non accèpte era Direccion que se l’a aufrit, donques que s’estime mès anar liure.
E vaquí çò que volia díder…
De jo!
Òc; que vos cau plaçar-vos.
Que non podetz seguir atau.
Guardatz, senhor Feijoo, didec Rubin, gasulhant es paraules entà gésser d’aqueth endrabadèr.
Jo non posqui adméter…
E era dignitat des òmes?
Jo è professat tota era mia vida…!
Musica, musica.
Musica, musica.
En fin, vos arregraïsqui… mès que non pòt èster…
De sòrta, exclamèc Feijoo en votz nauta, daurint es braci e cuelhent un ton que non se poirie dìder s’ère de ràbia o de burla, de sòrta que ja non i a patriotisme.
Moria!…
Patriotisme, plan que n’è; mès jo…
Vos haratz çò que vos manen, e auram credenciau.
Rubin seguic tota era net hènt veir mala encolia, ua severitat trebla, eth malèster dera persona que li boten un punhau en pièch entà que hèsque un acte contrari as sues conviccions.
En anar-se’n entà casa, se comparaue damb Wamba e didie entada eth: “Coma a d’èster, paciéncia…
Que me cau èster aufonsin… ara fòrça.
Vai quin compromís…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
I.- Que m’a condat Jacinta qu’ua net arribèc en tau grad d’irritacion per çò dera gelosia, deth curiosèr non satisfèt e dera forçada reserva, que siguec a mand de crebar e manifestar-se, hènt a tròci era masca de tranquillitat que dauant des sòns soèrs se botaue.
Pr’amor qu’era pejor des sues mortificacions qu’ère auer de desvolopar eth papèr de hemna erosa, e veder-se obligada a contribuir damb es sòns arridolets ara felicitat de D. Baldomero e dòna Bárbara, avalant-se en silenci eth sòn amarum.
Que ja non n’auie cap de dobte de qué eth sòn marit entretenguie, coma se ditz ara, a ua hemna, e d’aguesti entreteniments non n’auien sospecha es benauradi pairs.
Se’n sabie de qué era tarasca que li panaue ath sò marit ère era madeisha que l’auec amors abans de maridar-se, era mair deth Pituso mòrt, era condemnada Fortunata que l’auie dat tanti maus de cap.
Desiraue veder-la… mès non; que valie mès que non la vedesse jamès, pr’amor que se la vedie, solide se capviraue.
Era net que se referie Jacinta, condant aguestes causes, net plan trista entada era per çò d’auer aquerit nauèrament notícies segures dera infidelitat deth sòn marit, que i auec ena casa ua grana alegria.
Aqueth dia auie entrat en Madrid eth rei Alfonso XII, e D. Baldomero ère damb era Restauracion coma un mainatge damb sabates naues.
Barbarita tanben crebaue de gòi e didie: “Mès quin gojat mes agradiu e simpatic!”.
Jacinta auie d’estosiasmar-se tanben, a maugrat d’aquera processon qu’amiaue ath laguens, e botar cara de pasca a toti es qu’entrèren en tot felicitar-se der eveniment.
Eth marqués de Casa-Muñoz oficiaue de camarlenc palatin.
Qu’auie auut era alegria immensa d’èster en Palai en tot formar part d’ua des comissions e eth Rei parlèc damb eth…
Condaue eth cas eth marqués, hènt veir ben eth ton familhau que s’auie exprimit S.M.
Arren, coma se m’auesse tractat tota era vida.
Aparisi tenguec, pòc dempús, qu’eth auie previst tot çò que se passaue.
Eth que non ère partidari dera Restauracion; mès calie respectar es hèts consomadi.
D. Baldomero non cessaue d’exclamar: “Ja veiram s’ara, qué dimònis!, hè bèra causa; a veir s’aguesta nacion entre en soquèr…” Jacinta s’emmaliciaue en sòn interior.
Qu’auie un volcan en pièch e era alegria des auti la mortificaue.
De bon voler s’aurie botat a plorar ath miei dera reünion; mès que li calie contier-se e arrir quan eth sòn soèr la guardaue.
Retorçant en sòn còr era còrda que damb era s’estofaue, se didie: “Mès ad aguest brave senhor, qué l’impòrte eth Rei?…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
D. Alfonso que l’ère antipatic pr’amor qu’era sua imatge ère associada ara orribla pena que patie era malerosa.
Aqueth maitin anèc damb Barbarita ena casa d’Eulalia Muñoz, que demoraue ena Calle Mayor, tà veir era entrada deth Rei.
Amalia Trujillo la cuelhèc peth sòn compde, e siguec en tot vantar-la abans de balhar-li eth gran espant.
Se trapauen es dues soletes en balcon dera cramba d’Eulalia, e ja sonauen es clarins en tot anonciar era proximitat deth Rei, quan Amalia, pum!, li deishèc anar eth tret.
L’a botat ua casa plan luxuosa, carrèr tau, numèro quau…
En Madrid qu’ac saben toti, e cau que tu te’n sàpies”.
Se quedèc regda.
Qu’ei cèrt que sospechaue; mès era notícia, balhada atau damb tants detalhs, coma eth peu nere, eth numèro dera casa, qu’ère un còp terrible.
D’aqueth malerós moment, ja non se n’encuedèc de çò que se passaue en carrèr.
Eth Rei passèc, e Jacinta lo vedec confusa e vagament, entre era agitacion dera multitud e eth tururú de tantes cornetes e musiques.
Vedec que s’agitauen mocadors, e dilhèu podec passar qu’era agitèsse eth sòn sense saber se qué hège…
Tota era rèsta deth dia s’estèc coma ua somnambula.
Entrèc Gullermina, que tanben se hec a vier es sues nòtes d’alegria tath concèrt generau.
Non demori senon que repausi deth viatge tà hèr-li a vier eth taure…
Que m’a d’autrejar quauquarren entà acabar er estatge baish.
E ac harà, donques que mo l’auem hèt a vier damb aguesta condicion: que favorisque era benfasença e era religion.
Que Diu l’age”.
Jacinta la seguic entath gabinet pròche, e aquiu sigueren es dues de blaga pendent mès d’ua ora.
Gullermina didie: “Paciéncia, hilha mia, paciéncia, que tot s’apraiarà; t’ac prometi”.
Ja près des dotze entrèc Juan, e era sua hemna lo guardèc damb severitat sense dider-li arren… “Qu’ei que t’aurè en òdi, pensèc, se non te corregisses.
Que non mancaue arren mès…
E aguesta net te vau a minjar…
Juan, encara que pro qu’aurie volut contradíder es optimismes de sa pair e amics, non gosèc, pr’amor qu’era possada d’aquera opinion ère massa fòrta entà lutar damb eth.
Enquias darrès dies deth 74 auie defenut era Restauracion.
Dempús de hèta, non l’agradèc que la hèssen es militars e en aquerò basèc es sues critiques der eveniment consomat.
Qu’ei era nòsta manèra d’aucir piudes.
Plan, donc, dilhèu volies tu qu’es Corts…?
Be n’ès d’ingenú”.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dempús sostenguec eth Delfin, damb exemples de França e d’Anglatèrra, que cap Restauracion auie capitat, mès toti se remiren a seguir-lo pes corsères istoriques.
D. Baldomero, sense meter-se en diboishi, didec ua causa fòrça senada, producte dera sua observacion pendent tant de temps: “Sabi pas se qué se passarà laguens de vint, laguens de cinquanta ans.
Ena societat espanhòla jamès se pòt fidar tan long.
Era soleta causa que sabem ei qu’eth nòste país patís alternatiues o fèbres intermitentes de revolucion e de patz.
En cèrti moments toti desiram que i age fòrça autoritat.
Fòrça garrotades!
Mès mos cansam d’era e toti volem baishar dehòra deth plat.
Que tornen es dies de sarabat, e ja èm de nauèth en tot desirar que se sarre era còrda.
Qu’èm atau, e atau me pensi que seram enquia que s’arrasen es gargolhes”.
Qu’ei era condicion umana.
Atau viuen e s’eduquen es societats, didec eth Delfin.
Çò qu’a jo non me shaute ei qu’aquerò se hesque per ua via que non sigue era lei.
Qué sabes tu se qué ei era lei?
Comediant, demagòg, anarquista!
Com se hè veir de puret…
Quan se retirèren ena sua cramba Jacinta s’esforçaue en aumentar era sua ràbia; la volie cultivar, o alimentar-la coma s’alimente ua ahlama en tot lançar en era mès combustible.
Que voleria èster mès enrabiada de çò que sò, pr’amor de non deishar-me agoludir.
E aquerò que ne sò pro d’enrabiada…
Mès encara m’anarie ben un shinhalet mès d’ira.
Qu’ei un faus, un ipocrita, e se non l’è en òdi, que non è perdon de Diu”.
Alavetz sentec que Juan l’abraçaue pera cintura… “Hè-te enlà, dèisha-.me… cridèc era.
Que sò fòrça emmaliciada.
Juan la vedec tremolosa e sense poder alendar.
Jacinta qu’auec ja ena punta dera lengua eth ac sai tot; mès s’en brembèc de qué ues nets abans eth sòn marit e era se n’auien arrit fòrça d’aguesta frasa, en veder-la repetida en totes es comèdies d’intriga.
Era irritada esposa s’estimèc mès díder: “Que t’aurè en òdi, que ja t’è en òdi”.
Santa Cruz, qu’ère de bona encolia repetic damb bona ombra ua auta frasa des comèdies: “Ara qu’ac compreni tot.
Mès era vertat, gojata, ei que non compreni arren”.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Juan li hec fòrça amorasses, punets per aciu e per aquiu, en còth e enes mans, enes aurelhes e ena coroneta, punets en un code e ena maishèra, acompanhadi deth lenguatge mès finament trende que se posque imaginar.
Que non podie auer consolacion.
Totes aqueres lèrmes qu’èren era dissimulacion de tants dies, sospechar carant, senter-se herida e non poder díder ne tansevolh ai!.
E ara que t’aurè en òdi de vertat, pr’amor que jo non posqui estimar ad aqueth que non m’estime.
T’estimaua mès qu’ara mia vida.
Be n’è estat de pèga!
As òmes les cau tractar sense cap consideracion.
Ja jamès, ja jamès…
Que sò capvirada e aguesta non te la perdoni… digui que non te la perdoni”.
Que li costèc bèth trabalh a Santa Cruz qu’era sua hemna repetisse çò que l’auie dit ua amiga aqueth maitin.
E quan eth ac remie, era ofensada esposa, que sentie ena sua amna era conviccion plan prigonda dera vertat deth hèt, encara s’emmaliciaue mès: “Non ac remisques, non m’ac remisques, donques que sai qu’ei cèrt.
Que hè temps que t’ac è coneishut”.
En qué?…
En fòrça causes.
Ditz-les-me, didec eth botant-se seriós.
Qu’ei qu’ac remiràs tostemp…
Mès que non, non m’enganhes mès.
Qu’ei que non pensi enganhar-te…
Çò qu’Amalia m’a dit, afirmèc Jacinta damb sobta ira, plia de dignitat, metent-se de pès e assolidant damb un gèst admirable era sua afirmacion, ei vertat.
Jo digui qu’ei vertat e pro.
Grèu e guardant-li es uelhs er anarquista repliquèc en un ton fòrça segur: “Plan, donc, qu’ei vertat.
Jo te digui qu’ei vertat”.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
II.- Se quedèc Jacinta coma ua estatua, e a tot darrèr, virant-se d’esquia ath sòn marit, hec un gèst de gésser.
Eth la cuelhec d’ua man, e la volec abraçar.
Era non se deishèc.
Ath miei dera sarrada frustrada, solet podec articular era esposa aguestes paraules plan vagament: “Que me’n vau”.
Çò que mès l’emmaliciaue ère qu’eth coquin, dempús de çò qu’auie dit, auesse encara talents de badinades e botèsse aquera cara de tafurèl coma se se tractèsse d’ua causa de jòc.
Pr’amor qu’arrie, e tranquil aparentament, li didec en ton de seriositat comica:
Jo?…
Que vos ac mani.
Ajaçatz-vos de seguit.
Jacinta siguec desarmada còp sec.
Se quedèc coma eth combatent des condes de mainatges que per òbra dera magia se li convertís era espada en esplinga e er escut en didau.
Eth Delfin qu’auie entrat dès darrèrs dies deth 74, en aqueth periòde caumant que seguie infaliblament as sòns delèris.
En realitat non ère aquerò vertut senon cansament deth pecat; que non ère eth sentiment pur e regular der orde, senon eth hàstic dera revolucion.
Que se complie en eth çò que D. Baldomero auie dit deth país; que patie fèbres alternatiues de libertat e de patz.
Tàs dus mesi d’ua des mès grèus distraccions dera sua vida, era sua hemna començaue a shautar-li madeish que se siguesse era hemna de un aute.
Era bontat d’era favorie aguest movement centripèt, que s’auie produsit per cincau o siesau còp dès qu’èren maridats.
Ja en d’autes escadences podec creir Jacinta qu’era tornada enes déuers conjugaus serie definitiua; mès s’enganhèc, pr’amor qu’eth Delfin, qu’auie en còs ath dimòni dolent dera varietat, se cansaue d’èster brave e fidèu, e tornaue a deishar-se botjar pera fòrça centifuga.
Mès qu’ère tanta era alegria dera esposa en veder-lo esmendat, que non pensaue qu’aquera esmenda siguesse coma ua pòsa, entà tornar-la a cuélher dempús damb màger afogadura per aguesti mons de Diu.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Demorèc, coma è dit, tan desarmada Jacinta, que ja non ne podie èster mès.
Mès pensant qu’era sua dignitat li manaue seguir fòrça encolerida, didec totes es paraules de besonh entà mostrà’c, per exemple: “M’ajaçarè o non m’ajaçarè, sivans me vengue.
A tu qué t’impòrte?
Que non semble senon…
Damb jo que non se jògue, d’acòrd?…
Donques qué s’a pensat aguest pèc?
Qu’auem acabat, te digui qua’uem acabat…
Ben… m’ajaci pr’amor que voi, non pr’amor que tu m’ac manes…
Ara seguida s’entenie ena cramba çò que seguís: “Que t’estongues quiet…
Non te penses qu’ara te vau a perdonar.
Non, que non me vas a enganhar… que non i a tilin que valgue.
Que ja ei pro.
Que non son es tempsi entà perdons, cavalieret.
Se te platz, te digui…
Que non voi veder- te, non voi entener-te e non m’impòrte que m’estimes o non.
Se m’estimes, ràbia e ràbia; milhor.
Jo arrirè en veder-te patir.
Atau, donc, dèisha-me en patz.
Qu’è un dromilhon espaventós…
E ère mentida.
Que non.
Com?
A!, òc, vene, vene, mainatget mèn, exclamèc era estirant es sòns braci nudi.
Cohessa-m’ac tot; mès damb noblesa.
Arren de comèdia… pr’amor que tu ères fòrça comediantet.
Sòrt que ja te coneishi jo es tues amanhagades, e quauques mentides me les avali; mès d’autes non.
De vertat que m’ac vas a condar tot?
Era idia de perdonar electrizaue a Jacinta, metent-la tan nerviosa que deishaue anar bualhs.
Qu’ère ar arràs d’inquietuds, en tot pensar ena granesa deth perdon qu’auie de dar en pagament dera enormitat dera sinceritat que se l’aufrie.
E era sua angoisha ère tau, que lèu se bote dehòra deth lhet, quan Juan se desseparèc d’era entà vier entara sua… “Mès qué?, pensèc, s’empenaís aguest brigand de çò qu’a dit?…
Que torni, que vengui aquiu de seguit…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’ei que s’ac condes, t’ac cau condar rapid; e se non, qu’ei qu’ac dides entà hèr-me dormir.
Que non sò jo aciu en tot demorar qu’eth senhoret me volgue tier desvelhada tota era net.
Caratz-vos, gojata…
A!, aquerò qu’ei perdut, mormolhèc Jacinta enes alendades qu’es amorasses deth sòn marit li deishauen, estofant-la…
Guarda, tè-te e non me shordes.
Que non è jo talents de badinades.
Anem tar ahèr, gojateta mia.
Entà que jo te conda çò que tu vòs saber, que te cau abans que me condes tu a jo ua auta causa.
Dides que tu sospechaues aquerò que s’a passat, ben, qu’ac endonviaues.
En qué te basaues tu entà endonvià’c?…
Qué vederes e de qué te’n saberes?
Te penses qu’ua hemna gelosa li cau veir arren?
Qu’ac flaire, ac calcule e non s’enganhe…
Que l’ac ditz eth sòn còr.
Eth còr non ditz arren.
Aquerò ei ua frasa.
Quan te tornes grossièr, era mendre paraula, quinsevolh gèst tòn me servissen entà lieger-te es tòns pensaments.
E te penses qu’ei pòc argument veir se com me tractes a jo?
Enquia e tot era manèra d’entrar aciu qu’ei ua dada.
Enquia e tot ua trendesa, ua paraula corau te venen, pr’amor qu’ath punt se ve que son rèstes de un aute lòc, hètes a vier aciu peth déuer e entà complir er expedient…
Paraules e amorasses que vien fòrça usades.
Guaire sabes!
Mès sabes tu…
Non, non, que sai mès jo.
En malastre que s’apren…
Fòrça còps me cari entà non escandalizar; mès ath mèn laguens senti quauquarren que me rosigue atau, atau… rosiga que rosigaràs…
Be n’è jo de flaira!…
Quan ès grossièr, se non m’en sabessa jo per d’autes causes, que me’n saberia peth perhum que te hès a vier quauqui còps ena ròba…
Ua auta dada: Ua net te heres a vier en mocador de seda deth còth, qué te penses?, donques un peu nere, gran.
Lo treiguí damb era punta des dits e lo guardè.
Me hege tant de hàstic coma se me l’auessa trapat ena sopa.
Non badè boca.
Ua auta net dideres en sòmis paraules d’aqueres que se diden quan un òme se pelege damb un aute.
Jo m’espaurí.
Que siguec aquera net qu’entrères fòrça nerviós e damb un dolor en braç.
Que me calèc botar-te arnica.
Me condères que vient sabi pas d’a on te gessec un embriac, e aueres de calar-te a còps damb eth.
Amiaues tèrra ena giqueta blua.
Tota era net sigueres fòrça intranquil, te’n brembes?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Plan, donc.
Ua auta net, quan te despolhaues, plin… queiguec en solèr un boton.
Venguec sautant enquia apròp deth mèn lhet.
Semblaue que me guardaue.
Qu’ère de niquel, trabalhat, damb fòrça diboishi.
Quan te dormires gessí deth lhet e lo cuelhí.
Qu’ère un boton de hemna, des que se tien ara enes giquetes.
Me l’è sauvat.
Aguestes ignomínies se sauven entà trèir-les en sòn moment e díder: me remiràs aquerò?…
E tu tostemp tan comediant!
Jo passaua ues angonies!…
Se m’acodic preguntar-li ath menaire.
Damb ua bona estrea, Manuel non m’aurie amagat çò que sabesse.
Mès per respècte a tu e a jo madeisha e ara familha, que non hi arren.
Condar-li ara tua mama es mies sospeches!…
Entà qué?, entà desengustar-la sense cap auantatge?…
Guillermina, que solet damb era me mostraua, me didie tostemp: “paciéncia, hilha, paciéncia”.
E fin finau arribaua jo a auer-la, e eth molinet que me daue torns en còr, molie, en tot hèr-me povàs, e jo tie que tieràs, tostemp carada, botant cara de Pasca e avalant hèu, avalant hèu.
Aguest maitin, quan Amalia me didec çò que me didec, tota era sang se me hec coma un podom, e me prepausè auer-te en òdi, mès auer-te en òdi damb totes es conseqüéncies, non te penses… e non perdonar-te encara que te botèsses dauant de jo de jolhs.
Mès ua qu’ei tan fèbla…!
S’ei que mos meritam tot çò que mos arribe…!
Qu’èster atau, tan simpleta, ei un malastre…
Coma qu’èm a posita d’aguestes… sequestradores, que de quan en quan mos prèsten as nòsti pròpris marits entà que non hescam rambalh…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
III.- Aguest darrèr planh botèc ath senhoret de Santa Cruz un shinhau cogitós e desconcertat.
Pro que se’n sabie eth dera situacion dificila que se trapaue Jacinta, qu’era sua granesa morau se quilhaue dauant des sòns uelhs entà dar-li era mesura dera sua petitesa.
Qu’ère plan supèrb, e er amor pròpri subergessie en eth sus era consciéncia e sus es sentiments de toti; de sòrta qu’arren lo shordaue tant coma veder-se e arreconeisher-se inferior ara sua hemna.
Quan, mieja ora abans, prometec cohessar es sues fautes, qu’ac hec possat per orgulh entà vantar-se dera sua sinceritat, ara manèra deth presomptuós que se da importància damb ua crotz.
Era confession dera culpa ennoblís tostemp, e coma pro que se’n sabie eth que tot çò de nòble trapàue resson en gran còr de Jacinta, se didec: “aciu que me va ben un gèst”.
Mès eth moment dera confession s’apressaue e eth pecador qu’ère un shinhau confonut, sense saber se com gesser-se’n.
Çò qu’eth volie ère demorar ben, remeter-se dauant dera sua hemna, e superar-la se siguesse possible, en tot presentar es sues fautes coma merits e retocar tota era istòria de sòrta que semblèsse blanc e enquia e tot nòble aquerò que damb es dades sòltes deth boton e eth peu nere ère desaunèst.
Que non li calie escauhar-se massa eth cervèth entà gesser-se’n, pr’amor qu’entà taus escamotatges auie eth sòn assopliment particular.
Era sua imaginacion plan esperdigalhada que l’ère pro entà passar d’un gobelet en aute es idies.
Çò qu’eth non podie tier ère que se l’auesse coma un òme vulgar, coma un de tants.
Enquia e tot es accions mes vulgares e comunes, s’èren sues, volie que passèsen coma actes deliberadament admirables e qu’en arren se retirauen ad aquerò que hèn toti.
Rapidament, damb aquera velocitat de judici der artista improvisador, hec era sua composicion, e aquiu que van es confidéncies…
Jacinta s’auie de quedar acovardada.
Que ja veirie era quin marit auie, quin èsser superior, quina persona tant extraordinària.
Que i a ua morau gròssa, era que comprenen toti, autanplan es mainatges e es hemnes.
E i a ua auta morau fina, esquista, inapreciabla entara plèba: qu’ei era que sonque pòden tastar es paladars plan sensibles…
Anem, donc.
De tot aquerò qu’as dit, que semble dedusir-se que jo sò un miserable, un quinsevolh, un de tants.
Donques ara qu’ac veiràs.
È sauvat reserva damb tu, pr’amor que me pensè que non ac compreneries.
Vam a veir se me comprenes ara.
Qu’ei cèrt que hè dus mesi me trapè un aute còp…
Non la nomentes, se te platz… supliquèc Jacinta damb vivacitat.
Aguest nòm me còste er efècte dera hissada d’ua vibòra.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
D’acòrd, donc, que vau tath gran…
Me la trapè maridada.
Maridada!
Òc, damb un simplet.
La meteren en un convent, la maridèren dempús coma ara suspresa…
Gojata, ua istòria d’intrigues, violéncies e atrocitats que hè pòur.
Prauba hemna!, exclamèc era, responent ath desir de Juan, que començaue per hèr ara auta digna de pietat.
Mès que s’ac merite per çò dera sua mala conducta.
Demora un shinhau, hilha.
Ne mès dolenta tanpòc.
Sus aquerò que i a fòrça causes a parlar.
Que non ei mauvestat çò que i a en era, ei manca d’idies moraus.
Qu’ei que non a vist jamès que maus exemples; qu’a viscut tostemp entre brigands…!
Jo boti ath sòn lòc ara hemna mès perfècta, a veir se qué harie.
Non, que non ei çò que te penses.
Que digui mès, serie brava se la dirigissen entath ben.
Mès guarda: dempús d’anar d’ua man en auta, aguest la cuelh, aqueth la dèishe, la mariden damb un òme que non ei òme, damb un òme que non pòt èster marit d’arrés…
Jacinta dauric era boca; tan gran ère eth sòn estonament.
Alavetz me trape e me demane ajuda”.
Jacinta encara non auie barrat era boca.
Imagina-te qu’ès òme; imagina-te que te trapes dauant d’aquera malerosa hemna, que te demane ajuda, ua defensa contra era misèria e eth desaunor, e en veder-la dauant, tu t’arreconeishes autor de toti es sòns malastres, pr’amor que tu la perderes, pr’amor que de tu li vien toti es sòns maus.
Jo voi que me digues damb leiautat se qué haries en aguest cas.
Mès barra ja aguesta boca; qu’ei pro d’estonament, respon-me”.
Donques jo… qué haria?
Aguesta que siguec era mia prumèra idia.
Mès cèrts dèutes, senhora mia, didec Santa Cruz trionfant, non se paguen damb quate ne damb cinc duros.
Plan, donc, mil, dus mil, cent mil reiaus, tè.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Tanpòc.
Jo pensè que me calie méter en camin ad aquera malerosa, entà qu’aquerisse ua posicion decenta e establa.
Cercar-li un marit, que non podie èster, donques qu’ère maridada.
Procurar-li ua forma de víuer damb independéncia e aunestetat… a!, aquerò qu’ei fòrça deficil.
Non a formacion; non sap trabalhar en arren que produsisque sòs.
Non i a entada era cap aute recurs que minjar dera sua beresa.
Mès en aquerò madeish que i a diuèrsi grads d’ignominia.
Non comences a hèr-te crotzes, hilha.
Es causes mos cau cuelher-les coma son; ua auta causa ei entestar-se a sostier ua filosofia esnòba.
Jo li didí: “plan, te boti ua casa, e apraia-te coma pogues…” Non, que non ei entà que hèsques tantes crotzes, t’ac torni a díder.
Qu’un s’a de calar ena realitat, gojateta.
Non guardes aquerò damb uelhs de hemna; met-te en mèn cas; imagina-te qu’ès òme…
Que sò estonada des virades que l’autreges as tòns capricis, e de guaire ben t’ac apraies tà hèr passar per proteccion desinteresada çò qu’en realitat ei amor que l’auies o l’as ad aguesta maudida.
Donques qu’ara vau entad aquerò.
Aciu te voi veir…
Atencion.
Jo te juri que non desvelhaue en jo ne er amor mès insignificant, ne tansevolh un caprici deth moment.
Non i a exemple d’ua heredor coma era que jo sentia per era.
Pro que me pòs creir.
Non solet non m’inspiraue passion, senon qu’enquia e tot me repugnaue.
Be n’ès de pèga!
Era tua incredulitat ven dera idia enganhada qu’as d’aguesta hemna.
Te l’as imaginat coma un monstre de seduccions, coma ua d’aguestes que, sense auer bric d’educacion ne cap atractiu morau, possedissen ua sòrta de params entà capvirar as òmes e esclavisar-les en tot hèr-les vier estupids.
Aguesta raça de perdudes qu’ei tant abondiua en França, coma se i auesse aquiu ua escòla entà formar-les, a penes existís en Espanha, a on son compdades… encara, se compren, pr’amor qu’aquerò, a tot darrèr, vierà, dera madeisha manèra qu’an vengut es camins de hèr…
Plan, donc, digui que Fortunata non ei d’aguestes, que non a mès educacion qu’era sua cara beròia; per çò d’aute, qu’ei alapa, vulgara, non se l’acodís cap malícia d’aqueres que capviren as òmes; e per çò des formes… que non parli deth còs ne deth pòrt… seguís tan vulgara coma quan la coneishí.
Que non apren; non se l’apègue arren.
E coma entà tot s’a besonh de talent, un shinhau de talent, se passe qu’aguesta malerosa que tant te hè a pensar, non servís en absolut entà diable, me comprenes?.
Se totes siguessen coma era, a penes aurie escandals en mon, e es matrimònis viuerien en patz, e auríem fòrça moralitat.
En resumit, gojateta, que non i a en era complexion viciosa; qu’a tota era portadura de hemna aunèsta; neishec entara vida escura, entà hèr cauceta e suenhar gojats.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
En arribar aciu Juan s’espauric, pensant que se l’auie anat un shinhau era lengua, e se n’encuedèc de qué se Fortunata ère coma eth didie, se non auie complexion viciosa, màger, fòrça màger ère era responsabilitat d’eth per çò d’auer-la perdut.
Jacinta deuec pensar aquerò madeish, e non se tardèc a manifestar-l’ac.
Mès eth prestidigitador venguec a deféner era sua sòrt damb era rapiditat deth sòn flexible engenh.
Non auia mès remèdi que hèr per era çò que non auria hèt per ua auta.
Cala-te tu en mèn cas, imagina-te qu’ès jo, e que t’a arribat tot çò que m’a arribat a jo.
Que pòs encuedar-te’n deth mèn torment, e de çò que jo patiria en tot auer de considerar e protegir, per escrupul dera mia consciéncia, a ua hemna que non m’inspire cap afeccion, deguna, e que darrèrament m’inspiraue antipatia, pr’amor que Fortunata, t’ac pòs creir coma er Evangèli, ei de tau condicion, qu’er òme mès enamorat non la resistís un mes.
Jacinta auie començat a hèr còps de pè, en tot hèr sautar eth plumon qu’auie enes pès.
Qu’ère era sua manèra d’exprimir era sua alegria quan ère ajaçada.
Pr’amor qu’en èster vertat çò que Juan didie, era temuda rivau ère coma un espantaudèths botat en camp, que d’eth se n’arrissen es audèths quan l’examinen d’apròp.
Mès encara li restaue un dobte.
Ère aquerò vertat o non?
Entà que siguesse mentida qu’ère massa ben bastit.
Plan, donc, te diderè que… òc.
Qu’a aguesta debilitat.
D’autes hemnes, es de complexion viciosa, son enes sues passions tan veementes coma inconstantes.
Lèu desbremben ath qu’adorauen e càmbien d’illusion coma de mòda.
Aguesta non.
Non.
Qu’ei tan pèga que m’estime tostemp parièr, coma abans, coma eth prumèr viatge.
Vaquí ua auta causa que m’aclape, que m’obligue a èster indulgent.
Bota-te ath mèn lòc, hilha.
Pr’amor que se jo vedessa que hè era cocarèla damb d’auti òmes, vé-te’n a pèisher, l’auria dit.
Que non i a qui la hèsque baishar dera sua fidelitat que non vie ath cas.
Fidèu a jo!
Pr’amor de qué?
T’asseguri que m’a hèt pensar mès aguesta pèga!
A passat per tantes mans, e tostemp fidèu, coma un clau, que s’està aquiu a on la clauen.
Ne er desaunor, ne eth matrimòni l’an guarit d’aguesta mania.
Non te semble qu’ei ua mania?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jacinta hec ua grana alendada.
Mès en auer consciéncia, en auer un sentit morau plan naut, higec eth Delfin dominant era sòrt, coma l’è jo, m’a botat en ua situacion confonuda dauant de tu.
Jo auia besonh de dar-te explicacions.
Ja te les è dat, e per eres auràs vist que non s’an de jutjar es actes des òmes per çò que semble, senon que cau vier ath hons, hilha, ath hons des causes.
Te n’encuedes?
A viatges se hè a vier un cada decepcion…
Guairi viatges pensam mau d’un individú, basant-mos en parlòtes dera plèba o en quinsevolh dada pòc segura, coma per exemple un boton, un peu; en resumit, hilha mia, qu’aquerò qu’aparentament ei desaunèst, pòt èster que non ne sigue, e qu’era realitat, en sòrta de calar era vergonha sus eth subjècte, çò que hè ei ennautir-lo e dilhèu aunorar-lo.
Pòc a pòc!, didec era esposa de seguit, pr’amor qu’entà jo ei encara treble.
Me semble qu’en tot aquerò qu’as dit i a fòrça composicion.
Que non me fidi jo, non me fidi, pr’amor qu’entà fabricar aguestes vòutes trionfaus de frases e entrar per eres autrejant-te tu fòrça fòrça importància, tu qu’ès solet.
Çò de cèrt ei que l’as botat era casa, l’as visitat e t’as divertit fòrça damb era.
Vai ua consciéncia era tua, vai ua manèra de pagar-li era sua fidelitat, lançant per tèrra era que me deues a jo…
Quina morau ei aguesta?
Non escamoteges era vertat.
Aguesta hemna ei ua briganda, e tu series un simple se non siguesses tanben un plan solemne brigand.
Paratz-vos un shinhau, camaradeta, repliquèc Santa Cruz un shinhau desconcertat.
Quines paraules posqui tier jo entà pintar-te era situacion que me trapaua?
Qu’ei un cas des mès estranhs que te posques trapar…
Entà que veigues que sò sincèr e leiau, te diderè qu’auí jo un shinhau de flaquitge, òc, flaquitge que neishie dera pietat.
Que non auí vams entà resistir as… com t’ac diderè?…
Mès te juri qu’ac hi sense illusion, damb hàstic, coma eth que complís un déuer, pensant ena mia hemna, vedent-te a tu mès qu’ara qu’auia ath dauant, e desirant qu’aquera comèdia s’acabèsse.
Ambdús s’estèren caradi pendent ua estona.
Credie Jacinta aqueres causes, o simulaue creder-les coma Sancho es messorgues que D. Quijote li condèc dera tuta de Montesinos?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jo m’autregi a tu”.
Trincar, trincar entà tostemp tota sòrta de relacions damb aguesta calamitat ei çò qu’impòrte, manifestèc era Delfineta plan inquieta, en tot hè torns en lhet.
Que non la veigues mès, que ne tansevolh la saludes se te la trapes en carrèr…
Ò, quina hemna!, qu’ei era mia malajadilha.
Solide que vau a trincar, mès definitiuament, absoludament.
E s’era te perseguís?
Que serè capable enquia e tot de recórrer ara policia.
Atau, donc, non tornaràs mes en aguesta casa?…
Pro que te’n sabes.
Non i tornarè senon entà dider-me adiu.
Non; escriu-li ua carta.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
IV.- Eth maitin a vier, Jacinta se lheuèc fòrça erosa, damb es esperits esdegadi, e fòrça talents de parlar e d’arrir sense cap motiu evident.
Barbarita qu’entrèc deth carrèr tàs dètz, li didec: “Be n’estàs de jogarèla aué…!
Escota, en tornar de San Ginés, me trapè damb Manolo Moreno, qu’arribèc ager de Londres.
L’è convidat a dinar”.
Jacinta anèc entath sòn tocador.
Encara dormie eth sòn marit, e era comencèc a apraiar-se.
Ara seguida entrèc ua visita, que Jacinta recebec en sòn gabinet.
Qu’ère Severiana, que dus còps per setmana amiaue a Adoracion entà que la vedesse era sua protectora.
Que ja sabem qu’era Delfina, en non poder ahilhar ath Pituso e cuelher-lo coma hilh, e sénter mès fòrt e imperiós ena sua amna eth desir de maternitat, decidic protegir ara plan preciosa e corau hilha de Mauricia la Dura.
Entà Jacinta non i auie gòi mès gran e pur qu’amorassar a un mainatget, balhar-li calor e aqueth sentiment de bontat que desbordaue era sua amna.
Li shautaue tant aquera mainada, que se l’aurie hèt a vier damb era s’es sòns soèrs e marit l’ac auessen permetut; mès en non èster possible aquerò se padegaue en tot vestir-la coma a ua senhoreta, pagar-li eth collègi e passar ua estoneta damb era.
Gaudie en veir era sua beresa, en aspirar era fragància dera sua innocéncia e en examinar-la pr’amor d’assegurar-se dera sua progression.
Be n’estàs d’eleganta…!
Encara non t’auia vist eth vestit nau.
Anet soniaue damb era ròba naua, didec Severiana, e ager, quan se la botèc, non hège que guardar-se en miralh.
Se la tocàuem, ai!, que volie picar-mos…
Çò qu’era desiraue ère qu’era senhoreta la vedesse tan polida, vertat, estimada?
Que non me shaute tanta afogadura pes compostures.
Ara çò que voi ei veir se com van aguestes leçons…
Aué non è temps de hèr preguntes; mès un aute dia, eth dijaus, veiram se com va aguest catecisme.
A!, senhoreta, que s’ac sap de tira.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
E liéger?
Donques que lieg milhor qu’eth mèn marit.
Aquerò està ben…
Eth mes a vier la botaram en un collègi, intèrna.
Que ja ei graneta…
Li cau aprèner bones formes… un shinhau de francés, un shinhau de piano…
Que la voi educar entà mèstreta o institutritz, vertat?
Adoracion la guardaue coma en extasi.
Dempús de gésser des Micaelas, semblaue un shinhau esmendada.
Tornèc a véner mocadors de Manila e quauques autes pèces; qu’anaue coma cau; mès que ja l’auem de nauèth calada en maudit vici.
Delànet la cuelheren regda en carrèr dera Comadre…
Quina vergonha!”…
Jacinta hec un gèst de pena.
Plan per aquerò, higec era auta, jo volia parlar-li ara senhoreta tà veir se dòna Guillermina podie botar-la en quinsevolh lòc a on la tenguessen.
Enes Micaelas que non pòt èster, donques qu’aquiu l’aueren de hèr enlà per escandalosa…
Mès que pro la poirien botar, se podesse èster, en un ospici, o casa de dements, aumens entà que non balhèsse maus exemples.
Mancaue un shinhau entà qu’Adoracion se didesse adiu.
Era sua protectora li daue tostemp ua lecaria, e aqueth dia se’n desbrembèc.
Se quedèc parada era mainada ath miei deth gabinet enquia dempús des darrèrs punets d’adiu.
Jacinta se n’encuedèc dera sua distraccion.
Ara seguida tornèc damb aquerò qu’era mainada desiraue, e repetida era recomendacion de portar-se ben e estudiar fòrça, les acompanhèc enquiara pòrta.
Quan Severiana e era sua nebodeta gessien, entraue Moreno-Isla, e Jacinta, que lo vedec pujar, se posèc entà receber-lo.
Que pujaue doçament e panteishant, per çò dera afeccion ath còr que patie.
Qu’ère fòrça envielhit, de mau color, e damb mès mina d’estrangèr qu’abans.
Desencusatz-me…
Que me fatigui orriblament”, didec Moreno, en tot saludar-la damb tanta educacion coma estima.
Estupinhan, qu’ère ath darrèr, li hec tanben ua grana salutacion a D.
Manuel, en tot permeter-se abraçar-lo, pr’amor qu’èren vielhs amics.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que vam hènt…
E vos?…
Atau, atau.
Tostemp per aguestes tèrres d’estragèrs!…
Eth forastèr li responec damb era benvolença un shinhau hereda que saben tier es superiors ben educadi.
Se desseparèren en corredèr, pr’amor qu’Estupiñan li calie vier entath minjador.
Moreno seguic a Jacinta enquiath salon e d’aquiu entath gabinet.
Guillermina?
Qu’a ben era eth cap entà brembar-se’n d’anonciar-me!
Sabetz que cada còp que vengui en Espanha me la trapi mès capvirada?
Ager, quan entrè en casa, çò prumèr que hec, tant que me saludaue, siguec un escorcolh de totes es pòches dera mia ròba.
Me desplumèc.
Çò que jo didia: “a penes se bote eth pè en Espanha, non se hè ua passa sense estramuncar damb bandolèrs”.
Ara vò qu’entre toti es parents li hescam un pis… ua asenada.
Praubeta!, qu’ei ua santa…
Arribèc dempús D. Baldomero, en tot anonciar-se abans d’entrar damb aguestes alègres votzes: “A on ei aguest anti-patriòta?” Quan apareishec ena pòrta, damb es braci dubèrts, venguec Moreno a deishar-se sarrar en eri.
Me cansi orriblament, repliquèc eth forastèr, tocant-se eth còr.
E tu, perdut?
Me dideren qu’eres un shinhau delicat.
Quauquarren aciu…
Mès que diden qu’ei nerviós.
Vai, vai, damb aguest nocejaire, didie D. Baldomero guardant fòrça ath sòn amic e parent e non gosant dider-li que lo trapaue fòrça deteriorat.
Tostemp tant estrageròt.
Que non vò arren damb nosati, didec Barbarita en tot examinar-li era ròba.
Guarda, guarda quina levita grisa barrada… e botines blancs…
Mès, Manolo, quines sabatòtes tien per aquiu!
Aguesti gants passarien aciu coma gants de menaire.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Moreno se botèc a arrir.
Era sua persona auie tau mina anglesa, que qui la vedesse, lo cuelherie per un d’aguesti lords engüegius e milionaris que van peth mon secodint-se era nostàlgia que les consumís.
Enquia e tot quan parlaue desmentie, non per afectacion, senon per costum, eth sòn linhatge espanhòu, pr’amor qu’arrossegaue un shinhau es èrres e desbrembaue quauqui mots des mens tengudi.
Que s’auie educat en celèbre collègi d’Eton; tàs trenta ans tornèc en Anglatèrra e aquiu s’estaue de contunh, exceptat es cuertes tempsades que passaue en Madrid.
Qu’auie er art dera bona educacion ena sua forma mès esquista, e un assopliment de manères que captivaue.
Ère alhilhat de D. Baldomero I, e plan per aquerò seguie cridant pairin a D. Baldomero II.
Ja vo’n sabetz que non transigisqui damb era patria, didec arrint.
Coma mès la visiti mens m’agrade.
Per respècte ath mèn pairin non gòsi díder arren mès.
Es gusti estrangèrs d’aqueth òme e eth desamor que mostraue ara sua patria, qu’èren ocasión de fòrtes peleges entre eth e D. Baldomero, que defenie tot çò deth Regne damb sincèr entosiasme.
A viatges perdie es estrius eth brave espanhòu, en tot afirmar qu’en tot aquerò de dehòra i a fòrça de farsa, e Moreno, extremant es sues antipaties, sostenguie qu’en Espanha non i a que tres causes bones: era Guardia Civil, er arradim d’albillo e eth Museo del Prado.
Qué me dides deth Rei que mos auem hèt a vier?
Ara plan que vam a estar en granesa.
Ja veiràs se com prospère eth país e s’acaben es guèrres”.
Qu’ei un gojat beròi.
Quauqui espanhòus residents en Londres l’acompanhèrem en tren enquia Dover.
Jo li regalè un magnific relòtge…
Qu’ei un gojat esdegat, fòrça esdegat.
Malastre d’èster Rei!
Jo li didí: “Vòsta Majestat va a governar eth país dera ingratitud; mès Vòsta Majestat vencerà ara idra”.
Aquerò ac didí per cortesia, mès non creigui que posque dominar ad aguesta gent.
Eth ac volerà hèr ben; mès que manque que lo dèishen.
Entà meter-se a dinar non mancaue que Villalonga.
Diu s’en sap a quina ora vierà.
Anet se deurie retirar tàs tres ena reünion deth Ministro de la Gobernacion, e solide dèu èster encara en lhet”.
Acordèren, donc, non demorar mès, e pendent eth corau dinar, que volgues o non, era convèrsa s’estèc en qué s’en Espanha ei tot dolent o s’en França e Anglatèrra ei de bona lei tot aquerò que vedem.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jo è hèt ua observacion qu’arrés me desmentirà.
Tanlèu se passe era frontèra entà aquiu delà e s’entre en França, que non vos hisse ua piuda”.
Qu’ei que sosties tu qu’en França non i a piudes?
Que non n’i a, credetz-me, pairin, que non n’i a. Qu’ei eth resultat dera neteja generau, dera neteja des cases e des persones.
Anatz entà San Sebastian.
Se vos mingen viu…
Òme, per Diu, quini arguments!…
Sonèc era campaneta.
Aguest entrèc fòrça alègre, saludant ara familha, e hènt ua sarrada de mans a Moreno.
Amic, des de qu’ètz en candelèr, non i a qui vos veigue.
Qu’ei que non me dèishen víuer.
Dues centes persones entrant e gessent.
E que non pretenen arren…
Premanint es elccions, è?
Ò!, donques se passam en terren politic… indiquèc Moreno.
Non, non passes, didec Santa Cruz.
Dempús i auec debat sus hormatges, dident D. Baldomero qu’es deth Regne son tanben fòrça boni.
Dempús se parlèc des cases, que Moreno qualifiquèc d’inabitables.
Me referisqui ara manca de hustes enes balcons e hièstres, e per aquerò entre era lum dès que Diu hè eth dia, e un non pòt clucar es uelhs”.
Mès vos pensatz qu’aquiu i a gent que dormís enquia meddia?
Sus aquerò se parlèc fòrça, e eth forastèr treiguec a lúder d’autes causes.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Çò que mès me chòque ei era petitesa dera raça.
Pòqui viatges ves a un òme robust e a ua hemna fresca.
Non ac dobtetz, era nòsta raça qu’ei mau alimentada, e non ei d’ara; que passe hame de hè sègles…
Eth mèn país que m’ei fòrça antipatic e deth moment que me boti en exprès d’Irun que ja sò en tot renegar.
Peth maitin, quan me desvelhi ena Sierra e enteni anonciar publicament eth botijo de leche, me senti mau; credetz- me…
En arribar en Madrid, e veir ara gent de capa, as hemnes damb mantèls, es carrèrs mau empeiradi, e es shivaus des coches coma esquelètes, que non veigui era ora de tornar a partir”.
Tè, en quines pegaries de fixes!, observèc D. Baldomero, contunhant era apologia dera patria en tèrmes caudi, qu’er aute entenie damb benvolença.
Quan prenien eth cafè, se n’encuedèren toti de qué Moreno se sentie mau; mès eth dissimulaue, e hènt-se a vier era man en còr, didie un aute còp: “ Quauquarren aciu… que non ei arren.
Nerviós dilhèu.
Çò que mès me shòrde qu’ei eth bronit dera circulacion dera sang.
Plan per aquerò me shaute tant viatjar…
Damb eth bronit deth tren que non enteni eth mèn”.
I auec un moment de silenci e tristesa ena taula; mès aquerò se passèc, e seguiren blagant.
Jacinta observaue que quauquarrés li hège senhaus dera pòrta estant, en tot lheuar un shinhau eth cortinatge.
Gessec: qu’ère Guilermina.
Me cau partir de seguit entara òbra, li didec en secret.
Vengui entà encargar-te que li parles.
Trè era convèrsa coma pogues, e que se’n sàpie ben deth besonh qu’auem”.
Sabi pas… qu’ei incomodat damb jo…
Aguest maitin mos auem pelejat…
Era vertat… m’emmaliciè, me calèc emmaliciar.
Guarda qu’aguest còp vie mès eretge que jamès.
Cadun qu’ei patron entà condemnar-se; mès entà qué dider-me a jo causes contra era religion?
Qué dolent!
E sigueren tantes es burles e sacrilègis que…
Diu me perdoni… m’emmalicè.
Li didí qu’es sòns sòs non me hègen ua bèra manca, e qu’auria pòur de cuelher-los enes mies mans, per èster sòs de Satanàs.
Mès aquerò qu’ei un díder, sabes?
Plan.
E aciu non a parlat de religion?
Non; bric.
Mama que non l’ac permeterie.
Espanha i a mès piudes qu’en França.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qué importarà que i age piudes se i a cristiantat!
Es causes que diden aguesti eretges mos indignarien se non mo’les cuelhéssem a arrir.
Tu non sabes ben com de protestant e calviniste vie ara.
M’espaurí d’entener- lo.
Mès tè, ja se les aurà eth damb Diu; e mentretant, çò qu’impòrte ei que dèishe anar es sòs entara mia òbra.
E que li valerà entara sua amna, encara qu’eth non volgue…
Atau, donc, a veir se me lo conquistes.
Harè çò que posca….
Ja veiram, li diderè quauquarren…
Non t’en desbrembes…
Adishatz, hilha dera mia amna.
Me’n vau; aguesta net ja me condaràs çò que te digue.
Me semble que non mos deisharà mau, pr’amor qu’ath hons ei un bravàs.
Sonque que se li rasque un shinhau era crospa d’eretge ges aquera pasta d’àngel de d’auti tempsi.
Que Diu t’age.
Tornèc Jacinta en minjador.
Se complic o non er encargue de Guillermina, ja ac veiram ath sòn temps.
Mès qu’arremassar sòs entar asil, li preocupaue ara dauna veir resolvut sivans eth sòn desir çò qu’era e eth sòn marit auien parlat era net anteriora.
Ahiscada damb aguest in, tanlèu partiren Moreno e Villalonga, cuelhec peth sòn compde ath Delfin, e un aute còp tractèren entre eri er ahèr dera ruptura.
Qu’èren d’acòrd en çò de principau, mès divergien ena manèra mès avienta de hè’c, pr’amor qu’era opinaue que damb carta e eth damb ua entrevista d’adiu.
A tot darrèr, dempús d’ua discussion laboriosa, prevalèc aguest critèri, coma veirà eth que seguisque liegent.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
I.- Qui sabesse o podesse desseparar eth ramatge limacós d’idies mès o mens contrahètes e de paraules reludentes, qu’eth senhoret de Santa Cruz botèc dauent des uelhs dera sua hemna aquera net, traparie era seca nudessa deth sòn pensament e deth sòn desir, que non èren ua auta causa qu’eth prigond cansament de Fortunata e es talents de deishar-la de uelh coma mès lèu milhor.
Per qué çò que non se tie se desire, e çò que se tie se mesprède?
Quan era gessec deth convent damb corona d’aunèsta entà maridar-se; quan amiaue barrejades en sòn pitrau es liris blancs dera purificacion religiosa e es flors d’irangèr dera nòça li semblaue ath Delfin ua digna e ludenta hèta arrincar-la d’aquera vida.
Qu’ac hec atau, damb capitada superiora as sues esperances, mès era sua conquista l’impausaue era obligacion de sostier indefinidament ara victima, e aquerò, dempús d’un temps, s’anaue hènt engüejós, alap e de naut prètz.
Sense dobte qu’ère, eth, un òme perdut; qu’ac auie ena sua natura e non ac podie remediar.
Auie de cambiar de forma de Govèrn de quan en quan, e quan ère ena republica, li semblaue era monarquia tan seductora…!
En gésser dera sua casa aquera tarde qu’anaue pensant en aquerò.
Era sua hemna li shautaue mès, fòrça mès qu’aquera situacion revolucionària qu’auie implantat, en tot caushigar es drets de dus matrimònis.
Jo non posqui retirar-me ad aguest ar aute o ath de mès enlà, que viuen ena anarquia, senhaladi per toti.
E i a ua auta rason, e ei que se m’està tornant antipatica, madeish qu’er aute viatge.
Era praubeta que non apren, non auance un solet pas en art d’agradar; non a instints de seduccion, desconeish es amanhagades qu’embelinen.
Que neishec entà hèr era felicitat d’un apreciable paredèr, e non se i ve deth nas enlà.
Donques non se l’a acodit ara hèr-me camises?
Que serien bones…!
Parle damb sinceritat, mès sense gràcia ne esperit.
Be n’ei de diferenta Sofia la Ferrolana que, quan Pepito Trastamara se la hec a vier deth prumèr viatge en París, ère ua vertadèra Dubarry espanholizada!
Entà toti es mestièrs que s’a besonh de facultats d’assimilacion, e aguesta marmotòta que m’a queigut a jo tostemp ei parièra ada era madeisha.
Sonque cau veir que hè uns dies li dèc per pregar tota era tarde… e entà qué?…
Que sonque se l’acodís ath dimòni…!
En fin, que ja non posqui mès e aué madeish s’acabe aguesta irregularitat.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Pensant d’aguesta sòrta, auie arribat ena pòrta dera sua aimanta, e en moment de botar era man en picapòrt, un hèt estranh talhèc còp sec eth hiu des sues idies.
Abans que piquèsse, se dauric era pòrta, en tot balhar pas a un senhor màger de fòrça bon pòrt, que gessec, saludant a Santa Cruz damb ua educada inclinacion de cap.
Era madeisha Fortunata l’auie daurit era pòrta e li didie adiu.
Juan entrèc.
Era gessuda d’aqueth senhor li costèc pendent un instant dus sentiments que se succediren damb rapiditat.
Eth prumèr que siguec un shinhau d’anuèg, eth dusau satisfaccion de qué er edart l’autregèsse ua bona desencusa entath trincament que desiraue… “Me semble que jo coneishi ad aguest senhor tan robust.
L’è vist, que l’è vist en bèth lòc, pensaue entrant entara sala.
A veir s’encara auram embolhs…!
Que serie bona.
Mès vau mès atau”.
Me pensaua que lo conneishies.
Qu’ei un gran amic de Juan Pablo.
E qui ei Juan Pablo?
Vai, quines coneishences me vòs penjar…!
Eth mèn cunhat.
E quan è coneishut jo ath tòn cunhat, e qué m’impòrte?…
Que ja i èm.
E tà qué venguie aciu aguest senhor…
Feijoo, dides?
Me semble qu’ei amic de Villalonga.
Qu’a vengut a tier-me ua visita, e aguest ei eth tresaue viatge…
Ei un senhor fòrça brave e plan fin.
Qué te penses, que vie a hèr-me er amor?
Be n’ès de pegonh!
Mès, en resumit, se te semble que non l’è de recéber, non ac harè mès.
E aciu patz…
Non, non; recep-lo tostemp que volgues, didec eth, cambiant d’estratègia damb era rapiditat deth gèni.
Se, coma dides, ei ua persona formau, que poirie èster que te convenguesse cultivar era sua amistat.
Fortunata non comprenec ben, e eth s’encoratgèc damb eth sòn silenci.
Era saleta que se trapaue auie aguest luxe contagiós que substituís ath vertadèr aquiu a on eth concubinat elegant viu encara en condicions de timiditat e mèsalèu coma un assag.
Que i auie mòbles folradi de seda e ridèus polidi; mès qu’èren lejòts, d’amarant combinat damb verd limon; es ridèus ère retorçadi, es sauvamalhes mau plaçades, eth tapís non i didie; e es jardinères de bazar, damb begònies de tela, coishejauen.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’ère daurat, damb figuretes coma de pastors, en tot hèr jòc damb candelèrs embarradi en parabrises.
I auie huelhetes crompades en enquants, damb marcs de crotzeta, e d’autes mil pegaries damb pretensions de luxe e riquesa, tot aquerò anterior ara transformacion deth gust que s’a passat de dètz ans ençà.
Santa Cruz guardaue aguesta sala damb un cèrt orgulh, en veir en era coma un testimòni dera sua generositat; mès, ath madeish temps, solie ridiculizar a Fortunata per çò deth sòn mau gust.
Plan que òc, qu’entà vestir-se auie instints d’elegància; mès en qüestions de mòbles e decoracion dera casa desbarraue.
En resumit, que poirie auer totes es qualitats que volesse; mès çò que se ditz qualitats de chic, que non n’auie.
Seigut en fautulh e damb eth chapèu botat, Juan contemplèc aquet dia tot çò qu’auie aquiu, en tot gaudir damb era idia de qué ac contemplaue per darrèr viatge.
Fortunata ère de pès, dauant d’eth, e dempús se seiguec en ua banqueta tachant es uelhs en sòn aimant, coma ara demora de quauquarren fòrça grèu que li diderie.
Aguesta, ne enquia a còps de pau aprenerà jamès aguestes amaganhades dera gata, aguesti movements d’un còs estacadís e subtil qu’amorasse eth sèti.
Aguesta que ne vau quate!…
Que non lo voi mauméter.
Qu’ei aquerò… diguec er aute arrint sense cap delicadesa.
Sauva-lo- te entàs dies de hèsta.
Atau me shaute a jo era gent, apraiadeta…
E quan vengui aciu te botes eth vestidet de lan, qu’uns dies putz a canèla e d’autes a petròli…
Mentida, repliquèc Fortunata, flairant eth sòn pròpri vestit.
Tà qué dides çò que non ei vertat?
Non, qu’ei que tu laguens de casa, ès per aquerò de ja enganhè.
Aquerò; bota-te ben ordinària e tot çò d’esnòb que volgues.
Vai, quina gràcia!…
E qué hèges?
Marinada de pagèl.
Plan ben, me shaute.
Hormigueta entà quan arriben es maus tempsi, didec eth Delfin damb benevòla ironia.
Plan, donc, hilha, aué me cau parlar-te damb claretat.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Tu qu’ès rasonabla, te n’encuedes des causes e comprenràs qu’è rason en aquerò que te vau a díder.
Aguest lenguatge desconcertèc a Fortunata, pr’amor que li rebrembaue er aute còp tengut entà deishar-la.
Mès eth credec avient mostrar-se corau, e la hec sèir ath sòn costat pr’amor de passar-li era man pera cara e hèr-li quauques amorasses d’aqueres que se tien damb es mainatges quan se vò hèr-les a hèr préner ua medecina.
Jo non voi qu’eth tòn ben.
Ja ves qu’è hèt per tu tot çò qu’ère ena mia man.
Pera mia part, pro que te’n sabes, seguiríem coma ara; mès era mia hemna se n’a sabut… anet, qu’auérem un peleja espaventosa, mès espaventosa, gojata; non te pòs imaginar se com se botèc.
Cuelhec ua malagana; mos calec anar a cercar ath mètge.
E çò de pejor ei qu’es mèns pairs se’n saberen tanben der ahèr… e, ua que cride per aciu e e era auta per delà; eth mèn pair emmaliciat… entre toti que se me volien avalar”.
Fortunata ère tant absorbida e espaurida, que non podec badar boca.
Atau ei qu’anet m’acarè damb jo madeish, e didí: encara que me morisca de pena, aquerò que s’a d’acabar.
Pro sai que me costarà ua malautia.
Eth còp que serà fòrt.
Que non s’arrinque fibra tan sensibla sense que hèsque mau.
Mentre era començaue a somicar, Juan se didie: “Ara vie era lermeta.
Qu’ei infalible.
Premanim-nos”.
Guarda que jo sò damb era amna penjada d’un hiu, e se te veigui aflaquida, que sò òme perdut”.
Que te vedia vier.
Non, qu’ei que jo t’estimarè tostemp, mainada nera.
Solet que non posqui tier-te cap mès visita.
Bèth còp… non digui que non…
Mès atau, damb aguesta forma de víuer… impossible.
Madrid, que semble gran, ei fòrça petit, qu’ei un pòble.
Aciu tot se sap, e a tot darrèr non i a mès remèdi que jocar eth cap.
Jo sò maridat, tu tanben.
Qu’èm en tot caushigar totes es leis divines e umanes.
Se n’auesse molti coma nosati, lèu era societat serie pejor qu’ua preson, un vertadèr lunfèrn liure.
As pensat tu, bèth còp, en aquerò?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
L’ac auie dit fòrça còps ath sòn aimant, exprimint-se d’ua manèra ruda; en aqueth moment, li semblaue ridicul tornar sus aquera idia vertadèra o faussa der amor, pr’amor qu’en sòn bon instint comprenie que tota aquera huelharaca de leis divines, principis, consciéncia, e autrú, servie entà amagar eth tohuc que deishaue er amor que se n’anaue.
Era non lo seguirie jamès en terren dera controvèrsia, donques que non sabie desvolopar-se damb tanta paraula fina.
Un que non pòt escapar-se des principis, seguic eth.
Es convenences sociaus, hilha mia, son mès fòrtes que nosati, e non pòt un arrir-se’n d’eres pendent guaire temps, pr’amor que dilhèu arribe eth còp de garròt, e mos cau jocar eth cap.
Jo voleria que tu comprenesses ben aquerò…
Jamès t’è dit arren; mès, a viatges, aciu madeish è sentut era mia consciéncia tan capvirada, que…
Fortunata lo guardèc d’ua manèra que lo hec carar… “A bones ores, volie díder damb aquera guardada.
Diu, quina causa è hèt!, portar-me coma me portè damb aquera familha!
Tu me didies que non ère arren, quan me botaua trista… pensant en aquerò qu’auia hèt, òc, e te n’arries”.
Òc… mès…
Torni a díder que te n’arries… mès com!, a arridalhades, cridant-me simpla e qué sai jo qué…
Plan ben, que ja auem parlat pro…
Te’n vas, donques fòrça santat.
Qu’ac senterè; guarda s’ac senterè… mès que ja m’i acostumarè.
Que non i a cap mau que se tarde cent ans.
Au, au!
Se netejaue ara prèssa es lèrmes, hènt veir ua fortetat que non auie.
Quin?
Jo…!, exclamèc era senhora Rubin damb indicible terror…
Ja te padegaràs, hilha.
Eth temps!
Sabes tu es miracles que hè aguest senhor?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ara te semble impossible; mès tornaràs.
Qu’ei çò de naturau, ei çò mès aisit, mès aisit…
Solem díder: “tau causa non arribe jamès”.
E ça que la, arribe, e a penes mos estone pera suavitat qu’a vengut.
Se lheuèc era joena enventida, e se calèc en sòn gabinet.
Qu’ère coma ua hòla.
Juan la seguic, cranhent que l’escometesse un accès de desesperacion.
Ambdús se trapèren ena pòrta dera cramba.
Eth entraue, era gessie.
Qu’aciu ès ja sobrèr”.
Mès non t’emmalícies…
Dehòra, dehòra!, cridaue era, possant-lo damb ruda energia.
Santa Cruz arreconeishec aquera fòrça lèu superiora ara sua, e non auie massa delèri d’opausar-se ada era.
Pendent un moment, hec veir qu’es sòns braci sajauen de dominar as dera sua estimada.
Mès aguesta podec mès e barrèc violentament era pòrta dera cramba.
Eth Delfin toquèc es veires, dident: “Que non i a motiu entà tant de rambalh…
Mainada… mainada nera, daurís…
Tie cauma e non te sufoques…
Mès de laguens dera cramba non veiguie cap responsa, ne tansevolh ua votz.
Juan apressèc era aurelha, credent enténer somics… panteishi estofadi.
Lèu comprenec que non podie desirar milhor conjontura entà calar-se ara prèssa en carrèr e dar per acabat era anujosa formalitat dera ruptura.
Que non la posqui abandonar atau”…
Dempús de meditar ua estona, se sauvèc eth monedèr e se didec: “Que serà milhor que me’n vaja… l’ac manarè en ua carta…
Adishatz.
Gessec de puntetes coma se ges dera casa que i a un malaut grèu.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
II.- Ena rèsta d’aqueth malerós dia, qu’ei dit qu’era prauba senhora Rubin s’autregèc as majores extravagàncies, donques qu’aguest nòm meriten, plan, aqueri actes coma non voler minjar, plorar damb totes es lèrmes des sòns uelhs pendent tres ores seguides, alugar era lum quan encara hège dia, amortar-la dempús pendent era net per çò deth gust dera escurina, e deishar anar mil asenades en votz nauta, madeish que se delirèsse.
Era mossa sagèc de padegar-la; mès es consolacions verbaus l’irritauen mès encara.
Tad aquerò des nau, era dolorida se lheuèc damb decision deth fautulh que s’auie calat, e a paupes, pr’amor qu’eth gabinet ère ena escurina, cerquèc eth sòn mantèl.
Damb eth mocador en cap, mantèl ben recuelhut sus es espatles, e tath carrèr…
Gessec ara prèssa e damb determinacion, coma aqueth que sap entà on va e aubedís a un des sòns formidables impulsi en linha dreta qu’amien a totes es accions terminantes.
Ne temps li balhèc a Dorotea tà que la podesse arturar pr’amor que quan aguesta la vedec, ja ère en tot daurir era pòrta e gessie coma ua flècha.
Qu’èren es nau dera net.
Fortunata trauessèc damb pas brac seguit eth carrèr de Hortaleza, eth de Red de San Luis.
Non deuie èster guaire capvirada quan en sòrta de cuélher eth carrèr dera Montera, qu’en eth era gentada dificultaue eth transit, anèc a cercar eth dera Salud e baishèc per eth, en considerar que per aguest camin auançaue dètz menutes.
Deth carrèr deth Carmen passèc entath de Preciados, sense pèrder ne un solet moment er instint dera viabilitat.
Trauessèc era Puerta del Sol per dauant dera casa de Cordero, e vaquí que ja l’auetz pujant peth carrèr de Correos entara plaça de Pontejos.
Que ja arribaue, e a mida que vedie mès apròp er objècte deth sòn viatge semblaue que se l’anesse acabant era còrda epileptica que la possaue ara febriu marcha.
Vedec eth portau dera casa de Santa Cruz, e es sues guardades se calauen damb mesfisança per aquera cavitat ampla, d’estucades parets, e alugada damb briquets de gas.
Veir aquerò e posar-se en sec, damb ua cèrta heredor ena amna, en tot sénter eth patac interior dera velocitat travada de còp, que siguec tot ua causa.
Veir eth portau siguec entara gojata, coma entar audèth, que vòle cèc e lançat, tumar violentament contra un paredau.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Quina ère era intencion de Fortunata e qué venguie a hèr aquiu?
Macarèu…!
Donques arren mens qu’entrar ena casa sense demanar permìs ad arrés, picar, colar-se sense avisar, cridant e hènt a cuélher a tot aqueth que trapaue, arribar entà Jacinta, agarrar-la pera cabeladura e…
Aquerò d’agarrar-la pera cabeladura non se determinèc ena sua volontat; mès que li diderie mil causes amargantes e violentes.
Atau pensaue quan l’entrèc aquera asenada de gésser dera sua casa e córrer entara placeta de Pontejos.
E quan baishaue peth carrèr de Salud, anaue pensant atau: “Que non se me quedarà arren en còs, arren.
Qu’ei era que me hè malerosa, en tot panar-me ath mèn marit…
Pr’amor qu’ei eth mèn marit: jo è auut un hilh damb eth e era non…
Vam a veir, qui a mès dret?
Entralhes per entralhes, quines valen mès?” Aguestes enòrmes asenades, neishudes deth capvirament que i auie en sòn cervèth, contunhèren quan ère parada e estonada dauant deth portau des Santa Cruz.
Mès la tenguie un cèrt respècte que non sabie explicar-se.
S’aluenhèc e, deth trepader deth dauant estant, guardèc entara casa, dident ath sòn laguens: “i aurà lum en gabinet de Jacinta, a on deuen èster de reünion?” Mès que non vedec arren.
Tot barrat, tot escur… “Dilhèu an gessut…!
Non, que seràn en tot burlar-se’n de jo, e arrir dera malafacha que m’an hèt…
Boni audèths que son toti!
Taus hilhs, taus pairs!”.
Tornèc a sénter er asenat delèri d’entrar ena casa, e hec tres o quate passi entada era; mès hec repè per dusau viatge.
Era joena arreconeishec a Estupinhan, qu’auie estat vesin sòn quan ère ena Cava, a on comencèren es sòns interminables malastres.
Plácido s’estropèc ena capa vient tath carrèr de Vicario Viejo.
Lo seguic Fortunata damb era vista enquia veder-lo desparéisher, e ara seguida tornèc ara demora.
Qui gessie?
Un cavalièr damb botines blanques que semblaue estrangèr.
Eth tau passèc peth sòn costat, la guardèc, lèu lèu se posèc un instant pr’amor de veder-la milhor, dempús seguic eth sòn camin.
D’autes persones gessien o entrauen.
Encara qu’eth pensament de Fortunata anaue hènt-se ara idia dera impossibilitat d’entrar, seguie aquiu clauada sense saber perqué.
Non se’n podie anar, encara qu’anaue comprenent qu’era idia de vier en tau lòc ère ua lhocaria, coma es que se hèn en sòmis.
Ua des moltes asenades que se produsiren en sòn cervèth siguec imaginar-se que tau o quau òme d’aqueri que vedec gésser ère aimant de Jacinta.
Vai quines enganhes que hè córrer era gent.
Que ja non se pòt creir arren.
Vertuosa?, qu’a gràcia…
Deguna d’aguestes maridades riques n’ei, ne ne pòt èster.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jo, per exemple… verbigratia, jo”.
Li venguec un arrir convulsiu.
Mès aunèsta ès tu qu’eth Solei, pr’amor que non as estimat ne estimes senon a un.
Mès aguestes… aguestes?…
Per qué?
Donques pr’amor que non hèn escandals, e tot s’ac amaguen es ues damb es autes.
A!, senhora dòna Jacinta, sauvatz- vos eth merit entad aqueth que s’ac creigue; vos que queiratz…
Qu’auetz de quèir, s’ei que ja non auetz queigut”.
Alavetz vedec qu’en portau s’apressaue un coche.
Amiarie gent o venguie a cuelher-ne?
A cuelher-ne pr’amor que non gessec arrés; eth lacai entrèc ena casa, e Deogracias se metec a parlar damb eth menaire.
Ara plan que non se m’escapen…
Me cali ath dessús e les acari as dues… tau soèra entà tau ireua…
Quin parelh de cunhes!…
Guaire se tarden!
Gesseren es senhores.
Fortunata vedec prumèr a ua de peu blanc, dempús a Jacinta, dempús ara poreta que deuie èster era sua fraia…
Vedec velot, pèths blanques, sedes, jòies, tot ara prèssa e coma per magia.
Es tres entrèren en coche, e eth lacai barrèc era pòrta.
Mès quines causes!
Madeish siguec veir as tres daunes, qu’a Fortunata l’entrèc ua gran pòur.
E era que pensaue clauar-les es puntes des sòns dits coma ganchos d’acèr!
Çò que sentec ère mèsalèu terror, coma eth que còste un sobte e òrre perilh, e tant impotenta se vedec era sua volontat en aqueth panic que se metec a córrer e s’aluenhèc ara prèssa, sense gosar ne tansevolh guardar entà darrèr.
Entenec eth bronit deth coche qu’anaue carrèr enjós, e encara lo vedec passar per dauant damb ua virada tan rapida que lèu la hec a cuélher.
Quin espant, mès quin espant, Senhor…
Seguic entà Puerta del Sol, en tot encuedar-se’n de qué aquera pòur tant intensa qu’auie sentut e preguntar-se s’en era i auie quauquarren de vergonha.
Mès que non l’ère dificil desnishar s’eth sòn espant ère coma eth der exaltat cristian que ve ath dimòni, o coma eth d’aguest quan li presenten ua crotz.
Deishant-se amiar pes sòns pròpris passi, se trapèc sense saber com en centre de Puerta del Sol.
Sense encuedar-se’n se seiguec ath cant d’ua hònt e s’estèc guardant era esgluma dera aigua.
Un individú d’Orden Público la guardèc damb mina suspicaça; mès era non ne hec cabau e seguic aquiu pendent ua longa estona, en tot veir passar tramvies e coches ath sòn entorn coma se siguesse en èish d’un Tio Vivo.
Eth hered e era impression d’umiditat l’obliguèren a hèr-se enlà e s’aluenhèc en tot estropar-se ben en sòn mantèl e tapar-se era boca.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
S’en brembèc alavetz de d’auti tempsi plan dificils, e era idia de tornar entada eri li costèc un dolor plan viu, deishant anar deth cap es quimères que se l’auien botat en eth.
Eth sentiment dera realitat anaue pòga pòc recuperant eth sòn emperi.
Mès era realitat que l’ère odiosa e sajaue de mantier-se en aqueth estat delirant.
Un individú des que la seguiren gosèc arturar-la de bona manèra, cridant-la peth sòn nòm.
Fortunata”.
Se posèc era dauant deth que didec aquerò.
Pensant en qui pòdie èster, s’estèc ua estona coma pèga, guardant ara persona qu’auie ath dauant.
A!, qu’ei Evaristo”.
Hilha, que vatz fòrça distrèta…
Vau entà casa.
Per aciu!, exclamèc Feijoo damb estonament.
Qu’ei que… repliquèc era guardant es cases, m’auia enganhat…
Anem per aciu; vos acompanharè, didec Evaristo damb bontat.
Capellanes, Rompeñanzas, Olivo, Ballesta, San Onofre, Hortaleza, Arco.
Aguest qu’ei eth camin, mès non dobtetz vos de çò que vos digui…
Qué?, hilha mia.
Que jo sò aunèsta, que n’è estat tostemp.
Feijoo guardèc ara sua amiga.
Francament, aqueri uelh tan beròis l’auien hèt tostemp fòrça gràcia; mès que non li hège cap gràcia era exaltacion que notaue en eri aquera net.
Era abandonada se tornèc a tapar era boca damb eth mantèl, e eth sòn acompanhant non didie arren.
Mès coma qu’era se tenguec un aute còp a sostier aqueth concèpte dera aunestetat, Feijoo, qu’ère un òme plan franc, non podec mens de dider-li:
Condatz-m’ac a jo, que sò un amic leiau, e vos balharè boni conselhs”.
Aunèsta?
Com vau a dobtar d’aquerò, hilha mia?.
Çò que dobti ei que vos ajatz bona santat.
Qu’ètz fatigada e me semble que mos calerà cuélher un coche…
Ep!, menaire…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Era de Rubin se deishèc amiar, e maquinaument entrèc en coche.
Feijoo li parlèc laguens deth coche damb pairau amabilitat; mès era non responie d’ua manèra totafèt concordanta.
De pic lo guardèc ena escurina de veïcul, dident-li: “ E tu qui ès?…
Entà on m’amies?
Per qui m’as cuelhut?
Aguest cap que non està ben, ne mejanament ben…
Ara fin arribèren, e es dus pugèren.
Era sirventa les dauric.
Sense respóner se calèc era ena cramba.
Feijoo la seguic, fòrça aclapat de veder-la en tan malerós estat.
Dempús, eth e era sirventa, parlèren en votz baisha.
Trincament…
Se non ei qu’aquerò, era trincadura passarà.
Se didec adiu enquiath dia a vier, e era dolorida s’ajacèc dident-li ara mossa tant que l’ajudaue a despolhar-se: “ Que sò aunèsta, e n’è estat tostemp.
Qué?…
S’esclipsèc lèu era malerosa senhora de Rubin; mès ath cap de mieja ora ja ère desvelhada e fòrça excitada.
Dorotea, que se demorèc ath sòn costat, l’entenec cantar, a mieja votz e damb es mans crotzades, es cants mistics des Micaelas.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
I.- Dus o tres còps venguec D Evaristo londeman, pr’amor de saber-se’n dera santat de Fortunata; mès que non la podec veir.
Dorotea li didec qu’era senhoreta non volie veir ad arrés, e que de tant pensar qu’ère aunèsta, li hège fòrça mau eth cap.
Eth dia a vier era senhoreta qu’ère un shinhau milhor, s’auie lheuat e minjat ua sopeta clara.
Que l’ac digui per auança, senhor, entà que li seguigatz eth corrent e li digatz que òc”.
Plan que òc, hilha, repliquèc eth cavalièr, que per jo non a de quedar.
La posqui veir?
Non la shordarè massa?
Se’n sap de qué sò aciu?
Que ja ac sap.
Demoratz-vos ua estoneta e passaratz.
Se demorèc solet en minjador eth mèn òme, e dempús de quinze menutes de demora, Dorotea li manèc passar.
Qu’ère Fortunata en sòn gabinet, estirada en sofà.
Amiaue botadi eth vestit de seda e un mocador blanc plan fin en cap, tant ajustat, que non se li vedie senon er oval deth ròstre.
Ère uelhimacada, esblancossida e plan aclapada.
Coma D. Evaristo se vantaue de saber quauquarren de medecina, li cuelhec eth pos.
Que non auetz fèbre ne ei aguest eth camin…
Bè!.
E qu’estatz plan beròia damb aguest mocador, tè.
Non se vos ve ne eth peu ne es aurelhes.
Que semblatz ua fraia dera Caritat…
Vai!, damb es maus d’aguesta senhora!”.
Ager que siguí fòrça malauteta, didec era damb votz amortada.
Eth cap se me trincaue, e coma que non me podia trèir de jo aquera idia, tostemp ara madeisha…
Be n’arribe a pensar ua de causes!…
Me cau díder que sò…
Aunèsta, òc, aué mès qu’ager, e deman mès qu’aué.
Que ja ac sabem.
Com que non?
Çò que sò ei fòrça dolenta, era hemna mès dolenta qu’a neishut.
Mès sabetz vos pro ben çò qu’è hèt jo?
Çò que m’a arribat que m’ac è guanhat ben, pr’amor que be n’è hèt de mauvestats en aguest mon…!
Tè!, que non ei entà tant.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ager me manèc aquerò.
Qui?
A!, Santa Cruz.
Non l’è liejuda enquia aguest maitin.
Aciu se ditz adiu un aute còp, en tot balhar-me conselhs e vantar-se eth de sant varon.
Me mane laguens dera carta quate mil reiaus.
Que non s’a corregit que diguem.
Li voi escríuer aué madeish, didec era en tot encoratjar-se un shinhau.
Escriuir-li, non… sonque botar-li es dus bilhets de dus mil reiaus laguens d’ua envolòpa e entornar-les-ac.
Hilha mia, posatz-vos e pensatz ben çò que hètz, didec er amic en tot apressar-se coraument ada era.
Aquerò de entornar sòs qu’ei d’un romanticisme impròpri d’aguesti tempsi.
Sonque s’entornen es sòs que s’an panat, e vos auíetz eth dret a qu’eth vos autregèsse, non solet aquerò, senon fòrça mès.
Atau, donc, deishatz-vos de pegaries, se non voletz que vos fiula, pr’amor qu’aguestes pegaries non se ven qu’enes comèdies dolentes.
Arren, jo m’è proposat trèir-vos deth terren dera pegaria e botar-vos solidament sus eth terren practic.
Vai, quina gràcia…!
Qu’ei aquerò, e minjatz, vos, amanhagades, didec eth coronèl, hènt tanben damb es sòns pòts era trompeta mès longa que li siguec possible.
Entornar-li es sants sòs!
Òc, entà que se n’arrisque mès.
Qu’ei aquerò çò qu’eth vò…
Auetz estauvis?
Qu’aurè uns trenta duros.
Donques aquerò e arren…
De qué viueratz ara?
Que voi èster aunèsta.
Magnific… sublim.
Mès que non veigui tan clar qu’entà èster aunèsta vos calgue non minjar…
Dilhèu pensatz trabalhar?
En qué?…
Aumens damb aguesti quate mil reiaus auetz temps entà pensà’c e poder víuer uns mesi.
Atau, donc, a sauvar-se es sòs, e non ne parlem mès der ahèr.
Non se convencec Fortunata, qu’ère un shinhau temarduda; mès ajornèc era restitucion des bilhets entath dia a vier.
Coma qu’auie clauada ena sua ment er escarni recebut, sense voler parlaue d’eth.
Quina manèra de pagar-me!
Jo, qu’ac deishè tot per eth, e ad aqueri que m’auien hèt decenta les floquè un còp de pè!…
Desencusatz-me se parli mau.
Qu’ei que sò plan ordinària.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Be ne sò de desarregraïda, vertat?
Qué indecenta è estat!
E tot per tòrt d’estimar mès de çò que calie, per estimar coma ua leona.
E entà que veigatz se guaira simpla sò, aciu, a on vos me vedetz, s’aguest òme me torne a díder solet mieja paraula, lo perdoni e l’estimi un aute còp”.
Qu’ei qu’es auti me semble que non son taus òmes.
Entà jo, que i a dues classes d’òmes; eth en aguest costat, toti es auti, en aute.
Que non vau d’aciu enquiara pòrta per cap d’eri.
Que sò atau, non i a remèdi.
Non me didetz arren que non m’en sàpia.
È vist fòrça mon, afirmèc Feijoo, damb mina de prèire acostumat ath confessionari.
Es persones que son coma vos sòlen passar ua vida de gossets.
Que non i a màger malastre qu’auer eth còr massa gran.
Cervèth gran, estomac gran, hitge gran, que son maus tanben, encara que menors.
E jo è de poder pòc, o vos è de rebracar a vos eth còr, entà que i age equilibri.
Equi…
Equilibri.
Ja; non ac digui ben; mès compreni çò qu’ei.
Que s’a besonh de moltes leçons… ei era soleta manèra de qué vos non sigatz malerosa tota era vida.
A!, aguest mon qu’ei ua cabreta damb fòrça horats, e cau templar, templar, entà que sone ben.
Vos que sabetz dera missa era mitat.
Que semble que venguetz de néisher e que vos an botat de pautes en mon.
Qué se passe?, que non sabetz per a on vatz.
Entornatz es sòs que vos autregen, e vos honetz dus, tres còps per ua madeisha persona.
Polit avier!
Jo vos ensenharè ua causa que non sabetz.
Qué?
Víuer…
Víuer qu’ei era nòsta prumèra obligacion en aguesta val de lèrmes, e ça que la… be ne son de pòcs es que saben desvolopar-la!…
Vos ac ditz un òme qu’a vist fòrça mon, qu’a auut, coma vos, un còr dera mida d’aué e deman.
Atau, donc, a premanir-se que vau a començar es mies leçons.
E serè erosa?
De moment, çò que jo sagi ei que sigatz practica.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Practica!, repliquèc era arroncilhant eth nas damb gràcia, coma hège tostemp que non comprenie ua causa e burlar-se’n d’era ath madeish temps.
Practica, qué vò díder aquerò?
Non vo’n sabetz?…
D. Evaristo arroncilhant tanben eth sòn nas.
No se tardèc guaire mès aquera visita, pr’amor qu’eth senhor de Feijoo non volie shordar.
Se didec adiu, prometent tornar lèu.
Eth, que tornarie en ua ora.
Se non me hètz enlà, aciu que m’auratz un aute còp aguesta tarde”.
E tornèc quan hège nets en tot hèr-se a vier un nhòc de flors, e ara seguida venguec un mosso damb dus o tres tèsti.
A Fortunata li shautauen fòrça es flors, autant viues coma talhades; qu’auie es balcons plei de tèsti e se passaue bona parte deth maitin en tot suenhar-les.
Que l’ac arregraïc fòrça ath cavalièr taus presents, qu’encara èren mès avaloradi per çò dera sason que corrie.
Es flors deth nhòc qu’èren de mès beròies, rares e valuoses que i a en iuèrn.
De tot aquerò que se parlèc sus es plantes aquera tarde, dedusic D. Evaristo qu’era sua amiga auie gusti un shinhau desparièrs deth gust normau.
Non li hège cap gràcia era flor que non auesse fragància, e mès que mès es camèlies l’èren antipatiques.
Entre era milhor des camèlies e eth mès auriò e alap des virasoleis, non trapaue guaira diferéncia per çò que hè ath merit.
Que l’autregessen ada era un bon clavèl, un nard, ua ròsa dera tèrra, e en fin, totes aqueres flors qu’illusionen eth sentit tanlèu un s’aprèsse ada eres….
Que se les daue de mètge; mès examinaue era cara per çò de beròia que li semblaue, non per çò de cercar en era simptòmes ipocratics; e coma qu’auançaue era net e non i auie lum, li calie apropar-se fòrça entà veir ben.
Que seguie era en sòn lòc de costum e ena madeisha postura que peth maitin.
Que sò madeish, repliquèc sense botjar-se.
Donques que non cau beuer-se eth sen entà trapar eth remèdi.
En non botjar-me d’aciu…
Au, hilha, padegatz es vòsti alends tan fòrts, que semble que vos va a gésser era vòsta amna pera boca.
Ja mos anaram consolant.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
E lèu, plan lèu…
E vos cau esvagar-vos.
Sabetz hèr ath tresillo?
Que non sai qu’eth tute.
Aguest volec ensenhar-me eth tresillo, mès que jamès lo podí apréner.
Non sabetz pro ben se guaire maladreita sò.
Vos shaute eth teatre?
Aquerò òc, mès que mès es drames que hèn plorar a ua.
Ave Maria!…
Laudat sigue eth Plan Sant!, didec Feijoo damb trufaria.
En aquerò plan que son contraris es nòsti gusti, pr’amor que jo, tanlèu veigui qu’es actors criden e es actritzes comencen a hèr lèrmetes, que ja sò en tot bohar en mèn fautulh e guardar entara pòrta…
Arren de lèrmes.
Çò que vos conven ara ei arrir-vo’n damb es pècetes de Lara y Variedades.
Entà drames, hilha, es dera realitat…
Vos shauten es balhs de masques?
Dilhèu vo n’arriratz, repliquèc Fortunata en tot lheuar-se.
En pòc temps que siguí jo liura en Barcelona, d’un costat en aute, solia vier en balhs e esvagar-me un shinhau, dempús non…
Est an m’amièc Juan dus còps, e un aute còp i anè soleta damb ua amiga, pr’amor de veir se lo susprenia en tot foter-la-me damb un traste…
Crederatz que non me divertie ne aquerò?
Era masca me balhe una calor que m’uscle… que me la voi trèir.
Donques que digui… se me meti a hèr badinades, jo madeisha me n’arrisqui dera mia pòca gràcia.
Que non podetz imaginar-vos se guaire insipida que sò.
Non se m’acodís arren mès que pegaries.
Juan me didie que non servisqui entad arren, e que non me meriti era portadura qu’è.
Eth s’entestaue tà que jo siguessa de ua auta manèra, mès era craba que va tostemp entath monte.
Pòble neishí e pòble sò; voi díder, ordinariòta e sauvatja…
A!, se vedéssetz vos guaire furiós se botaue quan jo li didia que me shaute eth fricòt de pièch e pauta coma es que se minge enes tauèrnes!
Donques arren, que m’auia d’amagar entà minjar a gust mèn.
E quan me sermonejaue pr’amor que non è aguesta mina de francesa qu’a era Antoñita, aguesta qu’ei damb Villalonga, e ua auta que criden Sofia la Ferrolana?
Fixa-te ben en aqueth aire d’abandon, de vivacitat sivans es casi; en aquera manèra de caminar peth carrèr.
Tu quan vies per aquiu damb eth tòn vel e aguest anament repausat, sense guardar ad arrés, que semble que vas de casa en casa demanant entà ua missa”.
Vedetz se qué me didie?
E quan s’encaborniaue en qué me botèssa jo aguesti còssi tant ajustadi, tant ajustadi que damb eri semble qu’ensenhe ua tot çò que Diu l’a dat?…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Aguesta hemna me hè tornar hòl, pensaue Feijoo, experimentant, en enténer a Fortunata, ua sensacion d’inefabla alegria.
S’ei que sò vielh, s’ei que non sai se qué me passe…
Ai, mon Diu, ara mia edat!…
Que non i a remèdi, me vau a declarar…
Mès non, pòs-te, companh, encara non ei eth temps…
Ath brave senhor se li botauen es uelhs alugadi en tot entener-la condar aqueres causes damb tant embelinadora sinceritat.
Arridolet d’alegria e d’esperança rufaue es sòns pòts en tot mostrar eth sòn dentat perfècte.
Era sua cara, qu’ère tostemp rosada, se li botaue alugada, damb vertadèrs ardors de joenessa enes sues caròles.
Qu’ère, en resumit, eth vielh mès beròi, mès simpatic e fresc coma ua ròsa que se podie imaginar; net coma es godilhs der aur, eth peu cargolhat, era mostacha coma eth pur argent; çò d’aute dera cara tan ben arrasadet, que hège gòi veder-lo; eth front ample e de color evòri, damb es rupes fines e ben traçades.
Donques de còs, que ja volerien retirar-li-se era màger part des gojats d’aué.
Que un aute de mès dret e pauhicat non i ère.
Cranhi hèr eth debutant.
Cauma, companh, e arrecula un shinhau.
Que ja i aurà temps entà esperonar eth shivau.
Aué qu’ac receberie mau.
Qu’ei massa nauèra era herida”.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
II.- Donques aué non me vau a quedar damb aquerò laguens deth còs, pensèc eth mèn òme eth dia a vier, entrant ena sala, hèt un solei net e deishant anar coma toti es maitins en gésser de casa, ua fòrta flaira a colonia.
E a on ei?
Qué hè que non ges?
Ei un encantament aguesta hemna, e è ath tau Santa Cruz peth nèci mès gran que minge pan…
Guaire me hè demorar!
Me semble qu’enteni còps coma de balhar damb era espolseta enes mòbles.
Que deu èster de neteja, encara qu’aué non ei dissabte.
Mès qu’ei parièr que non sigue dissapte.
Aquerò li conven: trabalhar, hèr exercici, esvagar- se, vier d’un costat en aute.
Magnific!…
Òc, òc, solide qu’ei de neteja.
Ei un diamant en brut aguesta hemna.
S’auesse queigut enes mies mans, en sòrta de quèir enes d’aguest simplet, quines manères, mon Diu, quine manères l’auria escultat jo!…
E seguís eth rambalh aquiu laguens.
Semble qu’arrossèguen mòbles…
Ben, fòrça ben, fot-li fòrt.
Entàs causes deth còr, sudar, sudar.
Ai, be ne sò de content!
Que hège temps, companh, hège fòrça temps que non te senties tant erós coma te sentes aué.
Dès que sigueres en Filipines…
Donques ara semble qu’ei en tot botjar eth lhet de hèr.
Com carriscle eth metau!…
Desencusatz-me, amic Evaristo, didec Fortunata campant ena pòrta deth gabinet, damb blòda de cada dia, un devantau fòrça gran e mocador estropat en cap.
Que sò de neteja.
Ath sòn darrèr se vedie ua atmosfèra polsosa, trebla e luminosa; eth solei entraue peth balcon, dubèrt de land en land.
Quan me senti damb talents de plorar e autrejada a toti es diables, sabetz se qué hèsqui?, donques cuélher era espolseta, es escampes, ua esponja grana e ua herrada d’aigua.
Tostemp qu’è ua pena molt grana li cali era man en povàs”.
Coma a d’èster!…
Òc, aguesta ei era mia soleta distraccion.
E non sai hèr cap labor delicada, que non sai cóser fin; non bròdi ne tòqui eth piano.
Tanpòc pinti plats coma hè aguesta Antonia, amiga de Villalonga, qu’ei tostemp damb es pincèus; jo a penes sai lièger e non compreni cap libre… qué posqui hèr?, heregar e netejar.
Damb aquerò non me’n brembi de d’autes causes.
Atau, donc, çò de milhor ei que partigatz vos ara e vengatz mès tard.
Vos aumpliram de povàs e lordèra.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Non, hilha, jo non m’en vau d’aciu.
Ui!, com flairatz a colonia.
M’empovassatz?, milhor.
Ja me secodirè.
Coma volgatz…
Estatz-vos, donc, per aquiu…
Que non me hèn ua bèra manca a jo es albums…
Seguitz, seguitz e trabalhatz fòrt.
Aquerò, aquerò ei çò que mos conven.
Dempús ne parlaram.
Jo que non è ara arren a hèr…
E dues ores mès tard qu’èren seiguidi ambdús en gabinet, cara a cara, era damb era madeisha jarga qu’abans s’auie presentat, e un shinhau cansada… “Que deui auer ua mina…!, didec lheuant-se entà guardar-se en miralh qu’ère sus eth sofà.
Plan Santa Maria!
Voleria apraiar-me un shinhau.
Per jo non vo’n hescatz…
Me shaute mès veder-vos atau.
Posatz-vos ara e comencem ua convèrsa.
Me vau a perméter ua pregunta.
Qué pensatz hèr, vos, ara?
Fortunata, que s’inclinaue entà dauant pr’amor d’enténer milhor, deishèc quèir eth cap sus eth dorsièr; era milhor manèra d’exprimir que non auie pensat arren sus aqueth punt.
Donques me semble que non è dit cap asenada.
Enquia e tot era misèria, eth desaunor…
Plan, donc.
Òc, senhor.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Vos non sabetz cap trabalh aunèst que produsisque sòs; donques qu’ei clar… se m’endonvies çò qu’amii ena man te balhi un arradim.
Aquerò que non pòt èster de ua auata manèra, companha.
O entà casa damb eth vòste marit, o entath carrèr damb Juan, Pèir e Diego a veir se ges bèth pèc entà anar tirant.
D’aguest camin dolent gessen diuèrses corsères, e non totes acaben en espitau e ena abjeccion.
De manèra que pensatz-ac.
Per mès torns que li hescatz, non poiratz gésser d’aguest dilèma.
D’aguest qué?
Dilèma; que vò díder entath hons o entà Flandes.
Aunèsta?, me semble plan ben.
Fortunata arric un shinhau.
Aqueth arridolet illuminèc era sua pena pendent un instant; mès lèu demorèc eth sòn ròstre enrodat un aute còp d’ua seriositat ombriua, senhau der orrible dobte qu’agitaue era sua amna.
Aquerò dera aunestetat, qu’està fòrça ben, seguic Feijoo.
Que non i a arren que se digue tant aisidament e que dempús sigue mès dificil ena practica.
Jo me pensi que vos auetz volut díder aunestetat relatiua…
Sense tornar damb eth vòste marit?
Sense tornar damb eth mèn marit.
Non; que voi èster totafèt aunèsta, aunèsta, aunèsta.
Feijoo hèc damb es pòts, damb es uelhs, damb toti es muscles dera sua cara un movement fòrça uman e expressiu, senhau pertanhent a un lenguatge universau e ara mimica de toti es païsi, eth quau volie díder:
Li mancaue pòc entà estarnar-se a plorar.
Es causes son coma son, non coma voleríem que siguessen.
Qué mès voleríem que vos siguéssetz tan pura e aunèsta coma eth solei!
Mès que tard piulères, coma didec er audèth quan se l’avalauen.
De çò que se tracte ara ei de qué vos sigatz çò de mens desaunèsta possible.
Pr’amor que me n’arrisqui jo des vertuts que sonque son ena punta dera lengua.
E eth víuer e eth minjar?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Vos, companha, non auetz ara mès remèdi qu’acceptar era empara d’un òme.
Sonque manque qu’era sòrt vos autrege un òme brave.
Vos meteratz a cercar-lo per aquiu entre es vòstes relacions, o gesseratz a pescar un desconeishut pes carrèrs, teatres o passegi?
A veir…
Jo vos ac digui pr’amor que se voletz estauviar-vos aguest trabalh, imaginatz-vos que, engüejada, auetz gessut per aguesti mons, qu’auetz lançat er am, que vos an picat, e que tiratz entà naut, e que, ò suspresa!, m’auetz pescat a jo.
Vaquí que sò dehòra dera aigua hènt movements de coa peth gust d’auer-me pescat a jo.
Que sò un shinhau vielh, mès, sense vantaria, me pensi que servisqui entà tot, e per dehòra e per laguens, que valgui mès qu’era majoritat des gojats.
Non è arren a hèr, viui des mies rendes, sò solet en mon, me balhi ua bona vida e l’ac posqui balhar a qui m’agrade.
Atau, donc, a decidir-se.
Modèstia a despart, vos digui que vos serie dificil, ena vòsta situacion, trapar un milhor estat.
Que ja ac compreneratz quan se’n vagen es tristeses, que pro que sigue lèu.
Ara non auetz eth cap clar.
E jo non trantalhi en didè’c, higec lheuant era votz, coma se s’incomodèsse.
Que vos a queigut era lotaria, e non un prèmi quinsevolh, senon era gròssa de Nadau”.
Que voi èster aunèsta, repetic Fortunata sense guardar-lo, coma es mainatges lanfiosi que hèn tu per tu entà díder era causa lèja que per era les repoteguen.
Que non serè jo qui vos trèigue aquerò deth cap, didec eth cavalièr arrint, sense dobtar dera sua victòria.
E pro poirie èster que vos auéssetz desnishat era quadratura deth cercle.
Qué didetz?
Arren…
Tanben se m’acodís que laguens dera mia proposicion podetz èster tot çò d’aunèsta que volgatz.
Coma mès, milhor…
En fin, que non voi marejar-vos mès, e vos dèishi soleta tà que pensetz en aquerò que vos è dit.
Seguitz netejant, trabalhatz, flocatz boets as mòbles, heregatz enquia que vos escòden es dits; mecanica, mecanica, e mentretant, pensatz ben en aquerò, e deman o deman passat… que non i a prèssa… vengui entara rimpuesta, coma ditz eth campanhard…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
III.- Coma qu’aquerò qu’a de succedir succedís, e non i a badinades damb era realitat, es causes vengueren e arribèren cossent es desirs de D. Evaristo González Feijoo.
Pro se’n sabie eth de qué es causes non podien èster de ua auta manèra, se non siguesse qu’aquera hemna siguesse lhòca.
Quina gessuda li restaue dehòra dera qu’eth l’auie prepausat?
Deguna.
Quina aunestetat ère aquera qu’apetissaue, sense saber trabalhar, sense voler entornar damb eth sòn marit e sense auer talents d’anar-se’n en un èrme entà minjar arraïcs?.
Moralisacion: çò qu’auie d’arribar, mejançant era succession infalibla des besonhs umans, qu’arribèc.
Sajarè de qué ignore aquerò Juan Pablo Rubin, que siguec eth que me presentèc a tu, en carrèr, t’en brembes?, e d’aciu ven era nòsta erosa coneishença.
Aguestes relacions mos cau amagar-les e reservar-les enquia a on mos sigue umanament possible.
Ja veiràs se com n’estaram de ben.
Fortunata, que mos ac cau díder, non ère contenta, ne enquia e tot mejanament.
Se trapaue mèsalèu resignada e se consolaue damb era idia de qué laguens dera sua desgràcia non i auie milhor solucion qu’aquera, e de qué vau mès quèir sus un molon de palha que sus un molon de pèires.
Enes prumèrs dies qu’auec ores de malenconia intensa, qu’en eres era sua consciéncia, d’acòrd damb era memòria, li representaue d’ua manèra viua totes es marrideses qu’auie cometut ena sua vida, mès que mès era de maridar-se e èster adultèra en pòques ores de diferéncia.
Mès de ressabuda, sense saber com ne perqué, tot se botaue ath revés aquiu enes cavitats amagades deth sòn esperit, e era consciéncia se li presentaue neta, clara e fèrma.
Se credie alavetz sense cap colpa, innocenta de tot eth mau causat, coma aqueth qu’actue jos er inpuls d’un mandat estranh e superior.
Qué è jo de mau aciu ath mèn laguens?
Donques arren”.
Damb aguesti desparièrs estats deth sòn esperit s’i barrejauen intermiténcies de mania religiosa.
Enes ores que se sentie fòrça colpabla, l’entraue temor des castigs temporaus e etèrns.
S’en brembaue de guaire l’ensenhaue D. Leon e es Micaelas, e tornauen ena sua ment es impressions dera vida deth convent damb ua frescor e claretat estonantes.
Quan li cuelhie aguesta mania, qu’anaue tà missa, e enquia e tot se l’acodie cohessar-se; mès de pic l’entraue pòur e ac deishaue entà mès endauant.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dempús venguie era contrària, ei a díder, eth sentiment dera sua non colpabilitat coma ua reversion mecanica der estat anterior, e totes es somnoléncias e apreensions mistiques hugien dera sua ment.
Se passaue alavetz dus o tres dies de complèta tranquillitat, sense pregar que Parenòstes que per rutina li gessien d’entre es dents cada maitin.
Era sua consciéncia viraue sus un èish, en tot presentar-li ja eth costat blanc, ja eth costat nere.
A viatges aguesta sobta revòuta depenie d’ua paraula, d’ua idia capriciosa que passaue volant sus eth sòn esperit, tau que passe un audèth fugaç pera immensitat deth Cèu.
Entre creder-se un monstre de marridesa o un èsser innocent e malerós, i auie a viatges er espaci de temps mès brèu o er accident mès simple: que queiguesse ua huelha dera arrama ja passida d’ua planta calant-se sense bronit sus eth tapís; que cantèsse eth canari deth vesin o que passèsse un coche quinsevolh peth carrèr, hènt fòrça bronit.
Qu’ère fòrçá arregraïda ath senhor Feijoo que se portaue damb era coma un cavalièr, e non auie arren de pachoquet, ne es impertinéncies que sòlen gastar es òmes.
Eth prumèr dia li liegec era leçon, qu’ère fòrça brèu: “Guarda, jo te dèishi en absoluda libertat.
Que pòs gésser e entrar ara ora que volgues, o hèr çò que volgues.
Que non sò partidari deth sistèma preventiu.
Voi que sigues leiau damb jo, coma jo ne sò damb tu.
Quan te’n canses, m’avises…
Aciu que non me hèsques a vier a cap òme, pr’amor que se bèth dia descurbisqui bèth embolh, me’n vau, tan caradet, e non me tornes a veir…
Madeish harè s’ac descurbisqui dehòra.
Se te pòrtes ben, non deisharè de protegir-te, ne enquia e tot en cas que me calesse deishar- te”.
Çò que pròpriament cridam amor, era vertat, Fortunata non lo sentie peth sòn amic; mès òc que l’auie respècte, e era afeccion tranquilla que n’ère meritant per çò deth sòn cavaleresc comportament.
Que l’auie, era, pera persona mès decenta qu’auie tractat ena sua vida.
E be ne sabie de causes!
Quina experiéncia deth mon era sua, e damb quina abiletat se governaue!
Entà botar en execucion aqueth plan de reserva, que d’eth auie parlat ara prumeria, li manèc cuélher un quartet modèst.
Non per economia, pr’amor que pro podie eth pagar ua casa coma era que pagaue Santa Cruz; qu’ère per çò dera cautèla.
Çò dera aunestetat, qu’era desiraue en tot ignorar eth valor exacte des paraules, que non auie cap sentit; mès encara que non siguesse aunèsta, aumens qu’ac semblèsse, e aquerò que guanhaue, que non ère pòc.
Un quartet modèst en un barri desseparat qu’ère ja senhau de qué aumens s’evitaue er escandal.
Ath cap de pòc temps d’installada en sòn domicili, D. Evaristo li crompèc ua bona maquina de Singer, que damb aquerò era s’entretenguie fòrça.
Era visita deth protector qu’ère diadèra, mès sense ora fixa.
Uns viatges venguie pera tarde, d’auti de nets.
Mès tostemp se n’anaue ena sua casa a dormir.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Feijoo s’estèc ath torn d’un mes en tot cercar-la e fin finau la podec trapar.
Se Fortunata, en tot començar per conformar-se, venguec a senter-se ben, D. Evaristo siguec, plan que òc, fòrça a gust en aquera vida.
Ad aquest plan que l’è pòur”.
E era declaraue damb sinceritat que, plan, li sauvaue eth lòc ath maudit autor des sòns malastres… que non i auie remèdi; mès se la cerquèsse un aute còp, que ja saberie era resistir e foter-li damb tota era fòrça dera sua aunestetat en morret, tà que non tornèsse a èster brigand.
En enténer aquerò, Feijoo se mostraue benevòlament incredul e didie: “Demanem-li a Diu que non te cerque, per s’un cas; pr’amor qu’a Segura amien presoèr”.
S’estauen retiradament, e non se presentauen amassa en nunlòc.
Era asenada de Feijoo non siguec desnishada pes sòns amics mès sagaci; Fortunata non daue motiu de parlar ad arrés, e era familha deth sòn marit se pensaue qu’auie despareishut de Madrid.
Damb aguesta sòrta de cautèla e prudéncia, les anaue tan ben que D. Evaristo non cessaue de congratular-se.
Atau s’artenhen es causes, era tranquillitat laguens, era aunestetat dehòra.
Per qué me cau a jo que me criden un vielh verd?
E tu per qué te cau anar pes lengües dera gent.
Aciu qu’as çò que jo te volia ensenhar, èster ua persona practica.
Ara gent la cau tractar tostemp damb fòrça respècte.
Pro que me’n sai jo de qué çò de milhor ei èster un sant; mès coma qu’aquerò ei fòrça dificil, s’a d’auer formalitat e non balhar jamès maus exemples.
Guarda ben aquerò; era dignitat tostemp peth dauant, amiga”.
Parlant d’aquerò, s’ahiscaue enquia arribar ena eloqüéncia.
En cèrta sòrta de fautes, era dignitat s’està en non cometer-les.
Que non sò d’acòrd en arren que sigue apropriar-se de çò d’autú, ne damb mentides que damnatgen er aunor deth pròche ne damb arren que sigue vil e covard; tanpòc sò d’acòrd de mespredar era disciplina militara: en aquerò que sò fòrça sevèr; mès en tot aquerò restacat damb er amor, era dignitat s’està en sauvar era aunestetat… pr’amor que non m’entre ne m’a entrat jamès en cap que sigue pecat, ne delicte, ne tansevolh fauta, cap hèt derivat der amor vertadèr.
Plan per aquerò non m’è volgut maridar…
Ben, que cau contier un shinhau ara gent e espaurir as viciosi; entad aquerò se hèren dètz manaments en sòrta de ueit, que son es legitims; es auti dus que non m’entren a jo.
A!, bofoneta, dideràs que jo è ua morau plan estranha.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’ei vertat qu’entara mia dignitat hèsqui veir que m’espaurisqui, e digui: “quina asenada, òme, quina asenada!” Mès ath mèn laguens me n’arrisqui e digui: “que camine eth mon e que creishe era espècia, qu’èm entad aquerò”…
Tot aquerò li semblèc a Fortunata plan estranh quan ac entenec per prumèr viatge; mès ath dusau, qu’ac trapèc d’acòrd damb aquerò qu’era pensaue.
Mès non serie ua asenada?
Pr’amor qu’ère impossible qu’era e Feijoo auessen rason contra toti.
Jo que non creigui enes fidelitats absoludes.
Sò indulgent, sò òme, en resumit, e sai que díder umanitat ei madeish que díder debilitat…
Donques vies e m’ac condes a jo, ena mia cara; arren d’embolhs…
Te penses que vau a vier damb un revolvèr tà meter-te un tret e meter-me’n jo un aute?…
Pro ne seria de saumet s’ac hessa!
Non.
En nòm dera umanitat e dera espècia te guardarè damb benvolença…
Qu’ei vertat que m’escoderà un shinhau.
Mès agarrarè eth mèn chapèu e partirè dera tua casa, sense qu’aquerò volgue díder que t’abandoni, pr’amor que çò que harè serà jubilar-te en tot autrejar-te mieja paga”.
Mès, be n’ei d’estranh aguest òme!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
IV.- Aqueth dia dinèren amassa, expansion que D. Evaristo se permetie beth còp.
Didec qu’era sabie hèr ues mongetes estofades ar estil de tauèrna, qu’ère çò que s’auie de minjar.
Que volec Feijoo tastar tanben aqueth plat, pr’amor que li shautauen quauqui minjars espanhòus.
Fortunata auie ua recodina fòrça aprovedida, e en ròba e vestits despenie plan pòc.
Eth ère tant esperdigalhat e tan practic, que sabec sense cap esfòrç hèr-li amendrir era inutila e roïnosa linha des mòdes.
Enes qüestions de boca, òc que non li botaue mesura e le recomanue que hesse a vier tostemp çò de milhor e mès avient entà cada sason.
Mès era non auie besonh de qué eth sòn senhor li hesse aguesti avertiments, pr’amor que, madrilenha blossa e dera Cava de San Miguel arren mens, sabie çò que s’auie de minjar en cada epòca.
Non ère golarda; mès òc intelligenta en viures e en tot aquerò que tanh ara ben aprovedida plaça de Madrid.
E era vertat ère que damb aquera vida tan tranquilla e padegada, eminentament practica, s’anaue botant tan polida de carns, tan beròia, que daue gòi veder-la.
Tostemp auec era de Rubin bona santat; mès jamès, coma en aquera tempsada, vedec desvolopar-se era sua existéncia materiau damb tanta plenitud e frescor.
Feijoo, en contemplar-la, non podie mens que senter-se descoratjat.
E era, quan se guardaue en miralh, non se resistie ara admiracion dera sua pròpria imatge.
S’estaue en carrèr de Tabernillas (Puerta de Moros), qu’entàs madrilenhs deth centre ei a on Crist balhèc es tres votzes e non l’enteneren.
Ei aqueth barri tan desseparat, que semble un pòble.
Se comunique, d’un costat damb San Andrés, e der aute damb eth Rosario e era V.O.T.
Eth vesiat qu’ei ena sua majoritat pacific e modèstament acomodat; provedidors, mercadèrs, traginèrs.
Foncionaris que non se’n trape aquiu, pr’amor qu’ei aqueth lòc luenh des burèus.
Qu’ei era banlèga alègra e ben soleiada, e vient entath Portillo de Gilimon, se ve era vega deth Manzanares, e era Sierra, San Isidro e era Casa de Campo.
Entàs talussi deth Rosario eth vesiat non ei guaire distinguit, ne es vistes guaire bones, pr’amor que quèn en aquera part es presons militares e se trape a cada pas hemnes de vida liura e soldats que se vòlen esvagar.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Peth carrèr dera Solana, a on i a tanta praubetat, anaue Fortunata tà missa ena Paloma, e s’estonaue de non trapar jamès en sòn camin cap cara coneishuda.
Cèrtament, quan un abitant deth centre o deth Norte de la Villa visite aqueri barris, ne es cases ne es ròstres li suggerissen Madrid.
Pendent un mes non passèc Fortunata mès enlà de Puerta de Moros, e un còp qu’ac hec, s’arturèc en Puerta Cerrada.
En sénter er alend dera capitau enes sòns sentits centraus, entornèc espaurida entath sòn pacific e silenciós carrèr de Tabernillas.
Don Evaristo viuie dès qu’obtenguec era jubilacion, en dusau estatge d’un casalon aristocratic deth carrèr de Don Pedro.
Qu’ère un d’aguesti palais granòts e sense arquitectura, bastidi pera noblesa.
En estatge principau i auie ua embaishada, e quan en era i auie sarabat, decorauen era escala damb tèsti e i botauen un tapís.
Que s’auie acostumat Feijoo ara granor nuda des sues crambes, e as granes veirines, ara nautada des solèrs de naut, e non podie víuer en aguestes casas de carton deth Madrid modèrn.
Eth sòn domicili qu’auie quauquarren de convent, e eth sòn vesin deth dusau dera quèrra ère un arqueològ, posseïdor de colleccions meravilhoses.
En tota era casa non s’entenie ne eth bronzinar d’ua mosca, donques qu’eth Ministre Plenipotenciari deth principau ère òme fadrin, e dehòra des nets de recepcion, qu’èren plan compdades, podie pensar-se qu’aquiu non i viuie arrés.
Peth solitari carrèr d’Aguas se comunicaue brèument Feijoo damb era sua idòla.
Que non hèsqui repè de çò qu’indique aguesta expression, pr’amor qu’eth brave senhor arribèc a sénter pera sua protegida un amor prigond, non format tot per fèbre d’aimant, senon tanben per ua cèrta afeccion pairau, que cada dia se manifestaue mès.
De vertat qu’ei un malastre.
S’aguesta la cuelhi jo abans…!
Atau coma d’auti maumeteren damb es sues mans sapastres aguesta plan preciosa individua, jo l’auria dat ua configuracion admirabla.
Tath mes, ja Feijoo non podie víuer sense aumentar indefinidament es ores que se passaue ath sòn costat.
Fòrça dies esdejoauen o dinauen amassa, e coma qu’ambdús aimants auien convengut en ennautir e restaurar practicament era codina espanhòla, hège era individua uns aguisats e fregits, qu’era sua flaira arribaue mès enlà de San Francisco el Grande.
Dempús de dinar, se non hègen ath tute, eth brave senhor li condaue ara sua estimada es aventures e passi fantastics dera sua dramatica vida militara.
Qu’auie estat en Cuba en tempsi dera expedicion de Narciso López, e trabalhèc fòrça ena persecucion e captura deth famós insurgent.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Donques aquera net que te parli èrem ara demora ath cant d’un arriu, pr’amor que mo’n sabíem que per aquiu passarien es insurgents.
Entenérem un chambotadisi ena aigua; mos pensèrem qu’ère un caiman que s’esguitlaue entre es canes silvèstres.
Còp sec, pam!, un tret.
Que son eri!…
En un virament de uelhs tota era nòsta gent se cale es fusilhs ena cara.
Ta,ra,ra,ra,taaa!
Un neròt saute sus jo, e paf!, li cali era macheta peth melic e li ges pera esquia…
Que non me n’è vist de mès verdes, hilha”.
Tanben auie estat ena expedicion tà Roma eth 48, Ò, Roma!
Aquerò òc qu’ère causa grana.
Be n’ère de beròi aqueth pas de Pius IX benedident es tropes!
E era convèrsa rodaue, sense saber com, dera benediccion papau entàs aventures amoroses deth narrador.
En aquerò que non acabaue jamès, e deth compde totau gessien a sèt aventures per an, damb era particularitat de qué èren enes cinc continents deth mon, pr’amor que Feijoo, que tanben auie estat en Filipines, auec quauquarren a veir damb chineses, javaneses e enquia damb joloanes.
Ua sauvatja l’auie capvirat eth cervèth en tot demostrar qu’enes ièrles dera Polinesia se dan casi d’accions de cocarèla non mens refinades qu’era des salons europèus.
S’aquerò se retire a çò que se passe aciu…!
Mès qué esperdigalhada…!
Ac as vist?
Des europèes que non calie parlar-ne.
Condèc er excoronèl aventures damb celibatàries e maridades qu’ara sua amiga li semblauen mentida, e non les aurie creigut se non auessen gessut des pòts de persona tan veridica e formau.
S’aquerò se ditz, non se cre…
E s’ac escriuen, se pensaràn qu’ei ua fabulacion mau endonviada.
Quines causes hèn es hemnes!
Pro diden qu’èm eth Diable”.
Me cau díder qu’arren condaue Feijoo que non siguesse vertat, pr’amor que ne tansevolh recargaue es sòns quadres e retraits deth naturau.
Madeish hège Fortunata, quan li tocaue ada era èster era narradora, ahiscada peth sòn protector a mostrar quauque capitol dera sua vida, qu’en un temps plan brac aufrie aventures dignes d’èster condades e enquia e tot escrites.
Non se n’estaue guaire era, coma qu’auie era vertut dera franquesa, e non apreciaue ben, per çò dera rudesa deth paladar morau, eth significat bon o dolent de cèrti hèts, tot ac treiguie.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Quin malastre, companh, quin malastre!…
Ambús evitauen qu’enes sues convèrses gessessen nòms; mès ua net se parlèc, sabi pas perqué, de Juanito Santa Cruz.
Non m’ac pensi…
Donques jo òc… afirmèc era gojata hènt veir conviccion.
Que non i a hemna maridada que non peque…
Pro que se’n saben de tapar es causes aguestes senhores riques.
Non me shaute, hilha, que parles atau de cap persona e mens d’aguesta.
Compreni que non te quèigue ben; mès te cau saber qu’ei innocenta des malahètes que t’a hèt eth sòn marit.
Feijoo coneishie a quauques persones dera familha de Santa Cruz.
A Jacinta e a Juan non les auie parlat jamès.
Mès òc a D. Baldomero e un shinhau a Barbarita.
Tractaue ath gròs Arnaiz, e a d’auti pròches ara familha, coma eth marqués de Casa-Muñoz e Villalonga; e eth madeish Plácido Estupinhan non ère un desconeishut entada eth.
Te diderè ua causa que t’estonarà, indiquéc Fortunata damb era expression grèu que cuelhie quan hège ua declaracion d’extrèma o incredibla sinceritat.
Donques eth dia que vedí per prumèr còp a Jacinta, m’agradèc… sense que, encara que m’agradèsse, deishèssa d’auer-la en òdi.
Ua net m’ajacè damb eth còr tant usclat de gelosia, que me sentia capabla… enquia d’aucir-la… guarda tu.
Bè!, non digues pegaries.
Non me hè gràcia que te botes atau.
Aquerò d’aucir ara rival qu’ei enquia e tot esnòb…
Mès s’encara non è acabat… dèisha-me que te conda çò de milhor.
L’è en òdi e me shaute guardar-la, voi díder, que m’agradarie retirar-me ada era, èster coma era, e que se cambièsse tot eth mèn naturau enquia tornar-me coma ei era.
Capricis deth còr.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
V.- Que non s’arturèren aciu es observacions restacades ath sòn aflaquiment fisic.
Un maitin, en lheuar-se, notèc qu’eth cap li rodaue.
Jamès auie sentut causa semblabla.
En carrèr se n’encuedèc qu’entà caminar perfèctament dret li calie pensà’c e prepausar-s’ac.
En tot passar pera rosigada pòrta deth convent dera Latina, non podec mens que guardar-se en era coma en un miralh.
Se vedec aquiu plan ben, coma un vestigi aunèst sauvat sonque pera indulgéncia deth temps.
E es simptòmes de decadéncia aumentauen damb rapiditat espauridora.
Dus dies dempús notèc Feijoo que non entenie ben.
Eth son se l’escapaue, coma s’eth mon damb tot eth sòn sarabat e es paraules des òmes se n’auessen anat mès luenh.
Fortunata li calie cridar tà que se n’encuedèsse de çò que li didie.
Ad aguesta penibla situacion se junhie çò qu’a de ridicul.
Qu’ei vertat qu’encara caminaue ath pas de costum; er espisament ère màger qu’abans, e quan pujaue escales, li mancaue er alend.
Se guardaue en miralh pes maitins, e en aquera consulta infalibla notaue rufades e auriolenques es sues caròles, abans regdes; eth front se l’estiraue e auie es uelhs ròis e ploraires.
Quan se botaue es bòtes, eth jolh dret li hège mau coma se li botèssen pera vertelha ua agulha cauda, e tostemp que s’inclinaue, un muscle dera esquia, qu’eth sòn nòm non sabie eth, li costaue un dolor lacerant, qu’aurie estat terrible se non se li passèsse lèu… “Quina devarada mès grana, companh, se didie, mès quina devarada!
E aquerò va rapid.
Que ja se ve.
Era lhocaria que m’a cuelhut ja damb es uassi durs e damb fòrça Nadaus ath dessús…
Aquerò li provoquèc granes tristeses qu’ara prumeria sajaue de dissimular dauant dera sua estimada; ua tarde qu’èren seigudi en balcon, se l’abaishèren tant es esperits que non podec tier era sua pena e l’ac fidèc ara sua amiga: “Bofona, auràs notat que jo… donques… auràs notat qu’era mia santat non ei bona.
Que hè uns dies que sò entrat enes seishanta nau…
Laguens d’arren setanta…
Sabes que de quinze dies ençà me semble que m’è envielhit còp sec vint ans?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jo tostemp è auut ua vista coma un linx.
Guarda qu’ena Habana vedia, deth castèth d’Atarés, es senhaus deth susvelhant deth Morro, en tot distinguir perfèctament eth color des bandères.
Donques des d’ager nòti sabi pas qué.
Quauqui objèctes se m’escurissen complètament, e quan me tòque eth solei, me piquen es uelhs…
A compdar de deman pensi tier ulhères verdes.
Qu’estarè polit.
Per çò dera audida, que ja ac auràs vist.
Hè uns dies eth quèr, ara qu’ei eth dret; qu’è ascenut: èra tinent e ja sò capitan.
T’asseguri qu’ei divertit.
Mès ei ua pegaria grana revelar-se contra era natura.
Era qu’a es sues leis, e qui les volgue desconéisher ac pague.
Jo è estat en aquerò pòc practic, a maugrat d’èster-ne tant en d’autes causes.
Mès ja que se me desbrembèren es papèrs, en aguest cas de hèr d’adolescent tàs seishanta nau ans, vau a recuelher-les pr’amor de previer es males conseqüéncies.
Ara me cau ocupar-me mès de tu que de jo.
A jo non me vengues damb vantaries.
Per mès que tiri… met que me tardi un an, dus; aquerò se non me demori quinsevolh dia un manequin, en tau estat, que te calgue a tu mocar-me e meter-me era culhèra ena boca.
Ça que la, que ja me rèste pòca còrda, bofoneta dera mia amna, e me cau pensar fòrça en tu que n’as encara entà fòrça temps, donques qu’ès ena flor dera vida e en çò milhor dera tua beresa.
E un aute dia, pujant era escala, notaue que lèu la pujaue mès damb es braci que damb es cames, pr’amor que li calie agarrar-se ara parabanda en tot hèr molta fòrça en era.
Se non m’esdegui, non aurè temps ne de deishar ad aguesta malerosa ben defenuda des brigands e des pròpries debilitats deth sòn caractèr.
Prauba bofoneta!
Me cau veir ben se com la dèishi, pr’amor qu’aguesta bare ath son que li tòquen.
Çò que se m’a acodit entà assegurar-la contra incendis, ei a díder, contra es traits de tota sòrta, dilhèu non l’agrade; solide que non l’agradarà.
Mès ja anarà comprenent que non i a un aute camin…
Ai de jo!…
Que Diu m’age.
En entrar ena casa, passèc sense encuedar-se’n deth solilòqui entath discurs, en tot balhar votz as sues meditacions.
Jo que jamès è tastat un gachet, ne un globul, ara è era mia cramba plia de potingues; e se hessa çò que me ditz eth mètge, non duraria tres dies.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Er estomac se me vòl jubilar abans qu’era rèsta deth còs, e ja pòs supausar que se manque eth cap dera oficina…
En fin, qué li vam a hèr”.
En arribar aciu, D. Evaristo li calie lheuar fòrça era votz entà hèr-se enténer, pr’amor qu’en carrèr se placèc un òrgue de maneta, tocant polkas e valsi.
Es deth tresau, qu’èren es patrones o nebodes der capelhan de San Andrés, que viuie aquiu, se meteren a barar, e ath cap d’ua estona hèren madeish es deth dusau dera dreta.
En principau e dusau dera casa deth dauant se formèc madeish tapatge, e coma qu’es gojats cridauen tant en carrèr, eth sarabat ère espaventós e D. Evaristo e era sua amiga les calèc carar en tot guardar-se e arrir.
Carem, donc, que ja auram temps entà parlar”.
Tachèc es sues tristes guardades en solèr e Fortunata, damb es braci crotzadi, lo guardaue atentiua, contemplant es estralhs dera degeneracion senila ena sua fesomia, tant que s’aluenhauen e amortauen en carrèr es piquents ritmes deth balh.
Hège ja nets, e coma Feijoo sentie orror ara escurina, era sua amiga aluguèc ua lum que botèc ena tauleta e barrèc dempús es hustes.
Donques aué tà meddia pugè ena casa des deth prèire, didec era arrint e passant-li eth braç per dessús des espatles.
Que son dues nebodes o sabi pas qué, polidetes, e se retiren encara que non siguen fraies.
Ager vengueren aciu e me dideren se les volia cóser e plegar ues tires entàs vestits.
S’apraien fòrça ben e an aquiu naut fòrça manequins.
Son en tot hèr dus vestits, e se vedesses… que non podí mens qu’arrir; pr’amor que deth velot que les ei sobrèr hèn vestits entà Mainatges Jesús e entà Vèrges.
Qu’ac aprofiten tot, e enquia ua fibèla de chapèu que non posquen usar se la flòquen a quinsevolh sant ena cintura.
Qu’auie hèt Fortunata quauques relacions en vesiat mès pòche.
Se hège visites damb es logataris dera casa, e damb quauqua familha dera casa següenta, gent plan simpla, plan neta; qu’a totes es visites anaue era gojata damb mantèl e mocador en cap.
Pendent eth temps que li tardèc aquera comòda vida tornèren a notar-se en era es formes primitiues, qu’auie perdut damb eth contacte damb d’auta gent de mès afinadi costums.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Era gent mès fina d’aqueth vesiat, o era que sajaue d’èster-ne mès, qu’ère era familha deth prèire e aguestes dues nebodes eclesiastiques s’esforçauen en hèr contrastar eth sòn lenguatge elegant damb eth dera sua beròia vesia.
Ai, quina gràcia!…
T’ac vau a condar tà que te n’arrisques.
Era màger, qu’ei era mès estirada, arroncilhèc es celhes, e guardant-me coma damb pietat, e tient aquesta votz tan fina, mès tan fina que semble que l’ac agen hèt es aranhes, va e me didec, ditz: “Mès aguest senhor non se maride damb vos?”.
Lèu lèu dèishi anar eth liròt…
Jo li responí “que pòt èster” e seguic damb eth sermon.
Tà que me deishèsse en patz li didí a tot darrèr que òc, que mos anàuem a maridar, que ja hègem es papèrs e que lèu harien es amonestacions”.
Ben contestat…
Quines ganes de calar-se a non les impòrte!
Se jo siguessa celibatària, te maridaries damb jo?
Sus aquerò ja sabes quines son es mies idies, repliquèc eth, de bona encolia.Te penses qu’an cambiat des de que sò malaut, e qu’es òmes pensen d’ua manèra quan an er estomac coma un relòtge, e de ua auta quan era maquina comence a espatracar-se?
Quauquarren d’aquerò se passe, gojateta, e ua causa ei parlar des dera nautada d’ua santat perfècta e ua auta ath cant de clòt…
Mès en aquerò deth matrimòni t’asseguri que non an cambiat es mies idies.
Seguisqui credent que maridar-se ei ua causa estupida, e me n’anarè entar aute mon sense baishar d’aguesta idia.
Se qué vòs!
Jo è vist massa mon…
A jo non me la fot arrés.
Me’n sai de qué ei condicion precisa der amor era non duracion, e que toti es que se comprometen a adorar-se mentre visquen, eth nauanta per cent, cre-t’ac, tàs dus ans se considèren presoèrs er un der aute, e darien çò que siguesse entà deishar es orsets.
Çò que criden infidelitat non ei senon era lei dera natura que vò impausar-se contra eth despotisme sociau, e plan per aquerò veiràs que sò tan indulgent damb aqueri e aqueres que se pronóncien.
Per aquiu seguic en sòn engenhós tema; mès Fortunata non comprenie ben aguestes teories, solide per çò deth lenguatge que tenguie eth sòn amic.
Dempús se metec era a sopar.
Feijoo non prenie qu’un ueu e dempús chicolate, pr’amor qu’eth sòn estomac non li permetie ja es sopars pesants.
Mès ena sua frugau parva gaudie en veir minjar ara sua protegida, qu’eth sòn apetís ère ua benediccion de Diu.
Te guardi, e ath madeish temps que t’è enveja, me feliciti de veder-te tan ben agarrada ena vida.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Non ages vergonha de minjar ben, e donques que n’auem, cala-te tot çò que pogues, que ja arribarà eth dia…
Pro que non arribèsse.
Ja ves quin contrast; jo vau entà baish, tu entà naut.
Quan digui qu’as çò de milhor dera vida per dauant…!
E pro pèga seràs se non t’engrassisses tot çò que pogues e te botes es carns mès dures encara e sarrades s’ei possible.
Guarda se ne seràs ben de prèsta entar amor damb aguesta gòrja”.
Dempús d’aquerò e tant que Fortunata se minjaue ua quantitat inapreciabla de panses e amelhes en tot cuelher-les deth plat ua a ua e hènt- se-les a vier ena boca sense guardar-les, eth bontadós ancian seguic era sua parlòta damb un cèrt desconcèrt, e coma delirant.
A viatges semblaue incomodat e exprimint-se coma se refusèsse opinions que venguesse d’enténer, daue còps de man enes braci deth fautulh.
Er amor ei era reclamacion dera espècia que vò perpetuar-se, e ar estimul d’aguest besonh tan conservador coma eth minjar, es sèxes se cerquen e es unions se verifiquen per eleccion fatau, superiora e estranha a toti es artificis dera Societat.
Se guarden un òme e ua hemna.
Qué ei?
Era exigéncia dera espècia que demane un nau èsser, e aguest nau èsser reclame des sòns probables pairs que li balhen vida.
Tot çò d’aute qu’ei musica; fatuitat e parlòta d’aqueri qu’an volgut hèr ua societat enes sòns gabinets, dehòra des bases immortaus dera Natura.
Qu’ei tan clar coma era aigua!
Plan per aquerò me n’arrisqui jo de cèrtes leis e deth còdi penau sociau der amor, qu’ei un revolum de pegaries endonviades pes lègi, es pècs e es sabents estupids que jamès an obtengut d’ua hemna eth mès leugèr favor”.
Fortunata lo guardaue damb suspresa barrejada de temor, eth code sus era taula, dret eth pièch, en ua actitud graciosa e eleganta, amiant doçament deth plat ena boca, ara ua panseta, ara ua amelheta.
Feijoo li cuelhec era maishera entre es sòns dits en tot dider-li coraument: “Vertat, gojateta, qu’è rason?
Vertat que òc?…
Ai, qué serà de tu, gojateta, quan jo me morisca…
E en çò que me rèste de vida, s’aguesta s’alongue e vau mès entà baish encara…?
M’ac cau previer tot, companha.
M’a entrat ua preocupacion…!
Be n’estàs de gròsseta e beroiòta!, e jo, jo… acabat, absoludament acabat…!
Que sò un relòtge que toquèc era sua darrèra campanada, e a maugrat que foncione un shinhau encara, ja non da era ora”.
Non, gasulhèc era heregant-li eth pièch damb eth sòn cap, non…
Encara…
Ai, quina illusion!
Jo qu’è acabat.
Er estomac me demane era jubilacion.
Que i a quauquarren en jo qu’a presentat era dimission; mès ua dimission irrevocabla; efectivitat acabada; foncions que passèren ara istòria.
Que mos cau previer… guardar per tu, assegurar-te contra era pegaria.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata se n’arrie e entà padegar-li aquera intranquillitat qu’es sòn estrafalaris pensaments e apreensions li costauen, l’autregèc aquera net, enquia que se desseparèren, es coraus suenhs d’ua hilha qu’estimaue fòrça ath milhor des pairs.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
VI.- Londeman, Feijoo li didec en entrar: “Aué ei eth prumèr còp qu’è auut de cuélher un coche dera Plaza Mayor enquia aciu.
Enquia ara es cames que s’an defenut; aguestes cames qu’an hèt marches de sies legues en ua net…
Qu’è eth coche ena pòrta.
Vene damb jo e vam a hèr un torn pes rondes deth Sud”.
Fortunata non pensaue senon en complader-lo, e accedic damb ua cèrta mesfidança, pr’amor que tostemp que passejauen amassa, encara que siguesse per lòcs aluenhadi, cranhie trapar-se a Maximiliano o a dòna Lupe en ua cantoada.
Aguesta idia que la hège tremolar.
Passegèren ua bona estona, sense qu’auesse cap encontre desagradiu.
Dus dies dempús, D. Evaristo non venguec a veder-la, e ath sòn lòc venguec eth vailet damb ua braca nòta, cridant-la.
Eth senhor qu’auie passat fòrça mala net, e eth mètge l’auie manat que s’estèsse en lhet.
Venguec aquiu Fortunata plan aclapada, e lo vedec incorporat en lhet, hènt veir tranquillitat e alegria.
Eth mètge s’a entestat en qué non gesca.
Mès non sò mau; lèu lèu sò milhor qu’enes dies passadi.
Sonque que coma non è eth costum d’èster en lhet…
Des de que passè era fèbre auriòla en Cuba, hè quaranta ans, non sabia jo se qué son es linçòs tàs quate dera tarde.
Be n’auia de talents de veder-te!
Anet me venguec coma ua angoisha…
Me pensè que me moria sense deishar-te apraiada ua vida practica, essenciaument practica.
Per çò que pogue passar, te vau a díder çò que de hè dus dies è pensat.
Veiràs quin plan.
Ara prumeria pòt èster que t’escòde un shinhau; mès… que non i a mès remèdi, non i a mès remèdi”.
S’inclinèc entath costat a on ère era joena, pr’amor de botar era sua boca çò mès apròp possible dera aurelha d’era, e li deishèc anar, cara a cara, aguestes paraules:
Contra çò qu’eth simpatic vielh demoraue, Fortunata non hec gèsti d’estonament.
Botèc, òc, ua cara plan polidament aclapada, e lheuant era votz, didec:
Que non te cau lheuar massa era votz.
Aué sò fòrça milhor deth sorditge.
Per aguesta aurelha quèrra m’entre tot perfèctament e non ges pera auta…
Dides s’ei aquerò possible?
Que se tracte d’aquerò; de hèr-li un tohut.
Que ja è sondejat eth terren.
Aguest maitin venguec Juan Pablo a veder-me e li lancè un calhauet.
Te cau saber que delàger me trapè a dòna Lupe en carrèr e li lancè un aute calhauet.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Eri se’n saben…?
Aquerò…?
Me pensi que non.
Ai!, que non me poiries díder arren, manifestèc era joena en tot dar- se un còp de lengua enes pòts, qu’encara se li secauen mès, arren que me siguesse mès antipatic, mès…
Que ja ac compreni…
Que te meteràs ben…!
Feijoo auie clucat es uelhs, e se n’arrie enes tenèbres dera sua meditacion.
Era gojateta caraue en tot guardar-lo.
Damb aqueth arridolet, que se retiraue ad aqueth que les rèste a quauques cares dempús que s’an mòrt, reponie D. Evaristo milhor que damb es paraules.
Non, pr’amor que non l’è vist.
Qu’ei eth mès bastrús des tres.
Tu cre- me; se mos guanham a dòna Lupe, toti es auti ajocaràn eth cap, enquia e tot eth tòn marit.
Dòna Lupe ei era que mane aquiu, e pejor serie entada eri se non manèsse.
Ò!, jo non me pensi que volguen… que les è hèt fòrça mau, afirmèc era, contenta de trapar un argument contra aqueth plan tan contrari ath sòn gust, mès fòrça mau.
Aquerò que jo hi qu’ei d’aguestes causes que non se perdonen.
Tot se perdone, hilha, tot, tot, didec eth malaut damb indulgéncia chaupada d’escepticisme.
Per mès gran que mos imaginem era massa de desbrembe vessat ena societat coma element reparador, aguesta massa supere encara a toti es nòsti calculs.
Eth desbrembe qu’ei infinit.
D’aciu ven aquerò de tornar a començar, que sense aquerò eth mon s’acabarie.
Ò!, non, que non ei possible…
Non an vergonha se me perdonen.
Plan, qu’ei causa sua…
Çò qu’a jo m’impòrte ei que tu te demores en ua situacion corrècta e sustot… practica.
Qu’as en tu madeisha pòga defensa contra es perilhs qu’ara vida aufrís de contunh er entosiasme.
Se te dèishi soleta, encara que t’asseguri era subsisténcia, t’arrossegaràn un aute còp es passions e tornaràs tara mala vida.
Qu’a besonh era mia mainada d’un fren, e aguest fren qu’ei era legalitat, non li serà shordant se lo sap amiar… se seguís es conselhs que li vau a autrejar.
Pèga, pegonha, qu’ei que tot en aguest mon depen dera forma, der estil…
Arren ei bon ne dolent per eth madeish.
Me comprenes?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Non permetes que te senhorege.
Aquerò de lançà’c tot pera hièstra, tot, quan eth senhor còr s’irrite, ei ua asenada que se pague cara.
Que li cau autrejar ath còr es sues mores de carn; ei fèra e es hames longues lo boten furiós; mès que tanben li cau dar ara fèra dera societat era part que li tòque, entà que non se tarabastège.
Se non, ac metes a pèrder tot, e non i a vida possibla.
A tu t’espaurís eth hèt de hèr vida comuna damb eth tòn marit pr’amor que non l’estimes…
Normau.
Mès tot s’apraiarà, hilha, tot s’apraiarà…
Non t’aclapes ne botes aguesta cara tant ablasigada.
Parlaram doçament.
Aué ja non voi escauhar-te mès eth cap, ne escauhar-lo-me a jo, que massa ja è parlat, e comenci a senter-me mau.
Era causa qu’ei aprobada en principi… en principi.
Se demorèc esclipsat eth brave senhor, que per çò d’auer passat ua mala net, amiaue dromilhon arreculat, e Fortunata s’estèc ath sòn costat sense badar boca ne botjar-se pr’amor de non empedir eth sòn repaus.
Examinaue era cramba e aurie desirat poder examinar tota era casa.
De çò que campèc ena cramba, li calec trèir era conclusion de qué era casa ère plan ben botada.
D. Evaristo, que tan practic volie èster ena vida sociau, ne deuie èster tanben ena vida domestica, e, cossent damb es sues idies, çò prumèr que li cau hèr ar òme en aguesta val d’inquietuds ei cercar-se un bon horat entà víuer, e laurar en eth un perfècte motle deth sòn caractèr.
Celibatari e damb fortuna sufisenta entad aqueth que non a hemna ne hilhs ne familha pròcha, Feijoo viuie en erosa solitud, ben mestrat per vailets fidèus, patron absolut dera sua casa e deth sòn temps, sense privar-se d’arren que l’agradèsse, e auent complidi toti es desirs en madeish moment dera sua volontat.
Mès que per çò deth luxe, ludie era casa pera sua comoditat e pera neteja.
La governaue ua tau dòna Paca, galhega, qu’auec ua casa d’òstes importants e recomendadi, qu’en era s’estèc Feijoo fòrça temps, e completauen eth servici ua codinèra plan bona, e un vailet molt carat e ja un shinhau vielh, qu’auie estat assistent deth sòn patron.
Aguest se desvelhèc coma ara mieja ora d’auer-se esclipsat e en tot heregar-se es uelhs e idolar un shinhau, li calec acostumar-se a veir aquiu ara sua amiga, e estirèc eth cap entà guardar-la.
En veder-la arrir, s’exprimic atau:
E en veder-te ara, me didia jo, en aguest estat de turpitud que separe eth dormir deth velhar: “mès ei era, aguesta que veigui?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Treiguec era sua man d’entre es linçòs pr’amor de cuélher era d’era, e agarrant de seguit es idies que s’auien esparjut, li didec: “guarda ben ua causa, qu’ei que dòna Lupe era des Piòcs, ei era persona de mès enteniment dera familha, non s’a de portar mau damb tu, s’as tacte.
Çò que l’agrade a dòna Lupe ei manipular, governar era casa, e hèr-se veir de conselhera e mèstra.
Que se l’a de balhar còrda per aquiu, e deishar-la que manipule tot çò que volgue.
Eth govèrn dera casa que l’amiarà fòrça milhor que tu, pr’amor qu’ei hemna que se’n sap: la tractè un shinhau quan viuie eth sòn marit, qu’ère amic e paisan mèn.
Per cèrt, que quan se demorèc veuda, gessec a díder que jo li heja era cort.
Pegaria e fatuitat sua…!
Mès, a tot darrèr, qu’ei hemna de govèrn.
De sòrta qu’en tot deishar-la que s’esvague ath sòn gust en tot aquerò que sigue méter e trèir dera vida domestica, poiràs sauvar era tua independéncia en tot çò d’aute.
Sabi pas se me comprenes ara, mès ja t’ac explicarè milhor.
A tot darrèr, se bèth dia auesses ua tumada damb era, te pòses e li dides: “ep, senhora, jo non me cali en aquerò qu’ei dera vòsta competéncia.
S’auie hèt de nets e es dus interlocutors non se vedien.
Feijoo cridèc entà que li hessen a vier lum, e quan la portèc dòna Paca, era prumèra claror que s’espargic pera cramba li servic ara majordòma entà examinar damb rapida uelhada eth ròstre dera amiga deth senhor, en tot dider-se entada era: “aguesta ei era mala pèça que mo l’a capvirat”.
Aqueth curiosèr maufidat deth vailet que demore eretar, se seguic de diuèrses desencuses entà estar- se aquiu damb er in de pescar bèra causa dera convèrsa.
Tant qu’era Paca s’estèc ena cramba hènt veir qu’ordenaue es causes, botjant es trastes e revisant es medecines, D. Evaristo non badèc boca.
Guardaue ara sua majordòma, e eth sòn arridolet maliciós volie díder: “tu te cansaràs abans”.
E atau siguec.
Se retirèc era majordòma, e D. Evaristo entornèc entath sòn tema: “Çò prumèr qu’as d’auer present ei que tostemp, tostemp, en quinsevolh cas e moment, te cau sauvar era aunestetat.
Guarda, gojateta, que non me vau a morir enquia que non ages aguesta idia plan calada en tòn cap.
Apren-te de memòria es mies paraules, e repetís-les cada maitin ara seguida deth Parenòste".
Coma un domine que repetís era declinacion as sòns disciples, persutant sillaba a sillaba, coma se les clauèsse en cervèth a còps de martèth, D. Evaristo, damb era man dreta en aire, actuant a compàs coma un martèth anaue calant en esme dera sua alumna aguestes paraules:
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dempús li venguec tossiquèra.
Dòna Paca apareishec hènt idòls e dident qu’era tossiquèra venguie de tant parlar, contra çò que manaue eth mètge.
A veir se prenetz eth siròp e barratz era boca”.
Entà padegar un shinhau er efècte d’aguesta gessuda un shinhau descortesa, en èster presenta ua visita, era senhora aquera li hec ua cèrta gràcia ara intrusa damb un arridolet forçat.
Quina des dues balharie era culherada de siròp?
Qu’ac volec hèr era majordòma; mès Fortunata siguec mès prèsta.
Era auta se cuelhec era sua resvenja, en tot deishar anar ua observacion d’autoritat mancada de vam ara cara dera manèfla.
Qu’ei aguesta, plan… mès que poiríetz auer-vos enganhat.
A vos qué vos impòrte senhora dòna Francisca?…
Qu’ei que…
Ben; encara que m’empodoèsse, milhor.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
VII.- En veder-se un aute còp ena sua casa e soleta, Fortunata non podie damb eth revolum de pensaments que l’aumplie tota era caisha deth cap.
Tornar damb eth sòn marit!
Èster un aute còp era senhora de Rubin!
S’un mès abans l’auessen parlat de tau causa, s’aurie estarnat d’arrir.
Era idia seguie auent entada era ua estranhesa dolorosa; mès dempús de çò que l’entenec ath sòn amic non li semblaue tant absurda.
Arribarie aquerò a èster possible e enquia convenent?
Un mormolh dera sua amna li didie que òc, encara qu’es antipaties qu’es Rubin l’inspirauen non s’escandissen.
Que D. Evaristo se moririe lèu, qu’ère ua causa evidenta: sonque veder-lo qu’ère pro.
Qué serie d’era, privada de direccion e conselh de tant excellent òme…?
Be ne sabie de causes eth tau!
Tota era sciéncia deth mon la sabie peth menut, e era natura umana, er aquerò dera vida, qu’entà d’auti ei tan dificil de conéisher, entada eth ère coma un catequisme que se sap de memòria.
Quin òme!
Atau coma enes mutacions de quadres dissolvents, a mida qu’ues figures se delissen apareishen es linhes de d’autes, prumèr ua vaguetat o presentida des naues formes, dempús contorns, dempús masses de color, e fin finau, es actituds complètes, atau ena ment de Fortunata comencèren a diboishar-se des d’aquera net, coma aparences que neishen dera nebulosa deth sòmi, es persones de Maxi, de dòna Lupe, de Nicolás Rubin e enquia dera madeisha Papitos.
Qu’èren eri que gessien de nauèth ena lum, prumèr coma espèctres, dempús coma èssers reaus damb còs, vida e votz.
En hèr-se dia, inquieta e rebèl ath sómi, les entenie parlar e arreconeishie enquia e tot es gèsti mès insignificants que modelauen era personalitat de cadun.
Se lheuèc era gojateta fòrça tard e recebec un encargue deth sòn amic dident-li qu’ère milhor e que se lheuarie e gesserie en carrèr s’eth temps ac permetie.
Demorèc era sua visita, e mentretant, non deishaue de pensar en çò de madeish.
Era gratitud que sentie entà Feijoo, qu’ère encara mès viua qu’abans, e aurie desirat qu’era vida qu’amiaue damb eth contunhèsse, donques qu’encara qu’un shinhau engüegiua, ère tan pacifica que non li calie envejar arren de milhor.
Dilhèu òc”.
Er apetís deth còr, aquera necessitat d’estimar fòrt, li daue es sues quimères de tant en tant, en tot produsir-li era illusion trista d’èster coma empresoada e castigada a pan e aigua.
Mès que non se conformaue; dilhèu cada dia era conformitat ère mendre… dilhèu vedie agradiuament ena luenhor dera sua imaginacion quauquarren nau e desconeishut qu’interessèsse prigondament ara sua amna, e metesse en exercici es sues facultats, que se desconflauen dempús d’ua longa inactivitat.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
D. Evaristo arribèc en coche tàs quate dera tarde, fòrça encoratjat, e li manèc que li hesse un chicolate delit entàs cinc.
Se predèc era en aquerò e quan eth brave senhor prenie damb talents eth vrespalh, li didec entre d’autes causes que, se seguie milhor, eth dia a vier parlarie damb Juan Pablo, en tot presentar-li er ahèr de forma definitiua.
Que non veigui eth perqué eth tòn marit te sigue tant odiós.
Pòt èster que non sigue simpatic; mès que non ei ua mala persona.
Pòt èster que non sigue un Adonís, mès tanpòc ei era faramauca.
Que i a hemnes maridades damb òmes infinitament pejors, e viuen damb eri; que deuen auer es sues peleges, mès s’apraien e viuen…
Tu non sigues pèga, que non sabes era sòrt qu’ei auer un òme e ua placa digna en hiestron dera societat.
Se ne très partit d’aquerò, que seràs erosa.
Lèu sò per dider-te que t’està milhor un marit coma eth qu’as, que un aute de milhor pòrt, pr’amor que damb un shinhau d’empara haràs d’eth çò que volgues.
M’an dit que des d’era separacion ei plan taciturn, autrejat as sòns estudis, e que non se li coneishen embolhs ne distraccions…
Per grani que siguen es sòns ressentiments, gojata, me pensi que tant lèu li parlen de tornar damb tu, li vierà era aigua ena boca”.
Fortunata, arrint, hec veir era sua incredulitat.
Ai!, gojateta!
Tu que non coneishes era natura umana.
Cre çò que te digui.
Maximiliano te daurirà es braci.
Non ves qu’ei coma tu, un apassionat, un sentimentau?
Que t’adòre, e es qu’estimen atau, damb aguesta lhocaria, se delissen per perdonar.
A!, perdonar!
Tot aquerò que sigue traits les capvire de plaser.
Tu dèisha-te estimar, pegonha, e encueda- te’n de qué se te presente un ample orizon de vida… s’ei que lo sabes aprofitar”.
Aquerò der orizon ahisquèc ena ment dera joena aqueth neishent desir de çò desconeishut, der estimar fòrt sense saber com ne a qui.
Çò que non podie hèr ère combinar ua esperança tant incèrta damb era vida de familha que se li recomanaue.
Mès bèra causa o bères causes se l’anauen clarejant en enteniment.
Feijoo melhorèc sensiblament, enes dies a vier, d’aquera escometuda.
Se remetec lèu de totes es fòrces, un shinhau deth bon umor, e es presompcions d’ua mòrta pròcha s’esbugassèren deth sòn esperit.
Mès totun aquerò, non deishèc d’amiar entà dauant un plan qu’auie arribat a èster lèu ua mania, en tot absorbir-li toti es pensaments.
Decidit a parlar damb Juan Pablo, l’anèc a veir un maitin en cafè de Madrid, a on auie ua estona de reünion abans de calar-se ena oficina, pr’amor qu’a tot darrèr (misèria umana) li calec acceptar era credenciau de dotze mil que l’auie dat Villalonga, per recomanacion deth madeish Feijoo.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’ère evident qu’era situacion non se tardaue ne se podie tardar.
Canovas non sabie per a on anaue.
Mentretant, e se’n sabesse o non D. Antonio, çò qu’amiaue entre mans, çò de cèrt ei que Juan Pablo s’auie crompat ua chapèu de copa nau, e auie eth projècte d’escambiar era sua capa, un shinhau rosigadad pes cimosses e greishosa des forradures, per ua auta de naua.
Aumens eth país guanhaue aquerò.
Mès de totes es melhorances de ròba que publicauen enes cercles politics e enes carrèrs de Madrid eth cambiament d’institucions, cap tan digna de passar ara istòria coma era estrea dera levita de tela fina que transformèc a D. Basilio Andrés de la Caña en sies dies d’auer estat plaçat.
En.honsèc enes abismes der ager era levita vielha, damb tota era sua greha, testimòni evident de longui ans de cessacion e d’arrossegar es manges pes taules des redaccions.
Completaue eth bon veir deth vestit un chapèu de mòda, e eth gran D. Basilio semblaue un solei, pr’amor qu’era sua cara ludie de satisfaccion.
Des de qu’entrèc a servir ena sua branca e ena categoria que l’ère avienta, qu’ère er òme que non cabie en sòn justet.
Enquia semblaue que s’auie engrassit, qu’auie mès peu en cap, qu’ère mens vistacuert e que se l’auien trèt dètz ans deth dessús.
S’arrasaue ja cada dia, çò qu’en realitat li treiguie era retirada damb eth madeish.
Que non voi parlar des autes moltes levites e jargues naues que se vedien per Madrid, ne des senhores qu’escambiauen es sòns vielhs vestits per d’auti mès elegants e de darrèra mòda.
Aguest qu’ei un fenomèn istoric fòrça coneishut.
Plan per aquerò quan se passe massa temps sense un cambiament politic, agarren eth cèu damb era man es sartes e mercadèrs de ròba, e damb es sues queishes afoguen as descontents e ahisquen as revolucionaris.
Quan Feijoo entrèc en cafè de Madrid, Juan Pablo encara non auie arribat, e decidic demorar-lo en lòc qu’eth sòn amic acostumaue a ocupar.
Ara seguida entrèc D. Basilio ara prèssa, damb levita naua, er escuradents entre es dents, e se filèc de cap ath taulèr damb traits governamentaus.
Com va era salut…?
Ben?
M’alègri…
A conservar-se…
Junta en burèu deth cap…
Abur”.
Que vam ben, è?…
Es mies felicitacions.
Jo coma tostemp.
Adishatz.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
En trapar-se un aute còp solet, D. Evaristo arroncilhèc es celhes.
Se l’acodic ua contrarietat qu’arrecularie eth sòn plan.
En vier entath cafè auie premanit peth camin eth discurs que li deisharie anar a Juan Pablo.
Aguest discurs començaue atau: “Amic mèn, me n’è sabut de qué era prauba hemna deth tòn frair viu ena mès grana solitud, empenaïda ja dera sua fauta, indigenta e sense cap empara…”, e seguie per aciu.
Mès aquerò qu’ère ua gran turpitud, pr’amor que se dempús de hèr veir com de deteriorada e ahaimada ère Fortunata, la vedien tan beròia…!
Non, de cap manèra.
Que non ère aisit conciliar era beresa dera senhora de Rubin damb eth sòn malastre.
E com evitar que der indici d’aqueres sarrades carns e d’aqueth color admirable treiguessen es parents era idia d’ua vida regalada, alègra e descuedada?…
S’estèc ua estona eth mèn òme en tot pensar se com demostrar que non ère cap causa der aute mon qu’es persones aclapades s’engreishen, e encara non auie artenhut a bastir eth sòn plan logic quan arribèc Juan Pablo, deishant veir ena sua cara era satisfaccion intima qu’eth solet hèt d’entrar en cafè li costaue.
Qu’ère coma eth tint de placidesa que cuelh era cara deth bon borgés en entrar en larèr domestic.
Se saludèren es dus amics damb era afeccion de tostemp.
Dempús d’enténer, sus era sua santat, totes es vulgaritats ipocratiques que damb eres eth de bona santat trastege ath malaut, coma aquerò de ei nerviós… passejatz… tanben jo siguí atau, Feijoo abordèc era qüestion, e per comes e barrancs, deishant anar çò de prumèr que se l’acodie, arribèc a díder qu’eth s’auie proposat, per pura caritat, negociar era reconciliacion.
Didetz que passant misèries e fòrça empenaïda…
Guaire s’aurà deteriorat!”.
Vos diderè…
Mès seguís tan beròia coma abans.
E Santa Cruz, non…?
Tè, òme.
Que ja hè fòrça temps que se pelegèren.
Pòc dempús des embolhs passadi…
D’alavetz ençà era vòsta cunhada qu’a viscut desseparada de quinsevolh rambalh, plorant es sues fautes e minjant-se es estauvis qu’auie, enquia qu’a vengut en problèmes.
Qu’a estat un edart que jo me’n sabessa.
Veiratz… me la trapè hè dies… me condèc es sòns problèmes…
Me hec fòrça pena.
Imaginatz-vos çò que patirà ua creatura damb era consciéncia agitada e en aguesta situacion…
A!, senhor Evaristo, a jo que non m’enganhatz…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’ei pòc delicat supausar qu’è auut bèth ahèr damb aguesta senhora, e qu’ac dissimuli damb era ipocresia de voler reconciliar eth matrimòni.
Qu’ère ua badinada, D. Evaristo, didec Rubin desdident-se.
Que haria jo un bon papèr…
Òme, fòrça gràcies…
Non, non è dit arren…
Òc, òc.
E s’enes mèns trenta, quaranta e enquia enes mèns cinquanta, è torejat finament, ara…
Donques que sò jo pro ben entà hèstes damb es mèns seishanta nau ans e aguestes malauties…!
Se vos platz, quan vos digui ua causa, credetz-me, pr’amor qu’entad aquerò son es boni amics, entà creder-lo a un…
Rubin credec o hèc veir que credie e botèc era atencion mès filosofica deth mon en aquerò qu’eth sòn amic li seguic dident sus matèria tant importanta.
E aciu que mos va ben ua dada: Juan Pablo auie recebut de Feijoo quauqui prèsti a tèrme indefinit.
Aguest excellent òme, en veir es sues angónies, trapèc ua manèra delicada d’autrejar-li era quantitat de besonh entà desliurar-se de Candido Samaniego, que lo perseguie damb furia inquisidora.
Aguestes caritats discrètes les hège soent Feijoo damb es amics qu’estimaue, en tot afavorir-les sense umiliar-les.
Plan que òc, ja se’n sabie eth de qué aquerò non ère prestar, senon hèr ua aumòina, dilhèu era mès evangelica, era mès acceptabla as uelhs de Diu.
E non se dèc eth cas de qué rebrembèsse eth deute a cap des sòns deutors, ne autanplan ad aqueri que dempús sigueren ingrats e desbrembèrs.
Juan Pablo que non ère d’aguesti, e se botaue de bon voler, respècte ath sòn generós anglés, en aguest estat de subordinacion morau, pròpri der insolvent que li balhen tot eth temps qu’eth se vò cuelher.
Massa sabie qu’un òme que d’eth s’an recebut taus favors se l’a de creir tostemp tot çò que digue, e que se tie damb eth era obligacion tacita d’èster dera sua pensada en quinsevolh discussion, e de meter-se seriós quan eth recomane seriositat.
Aquiu ath sòn laguens pensarie Rubin çò que volguesse; mès de pòrta tà dehòra se tenguec en papèr que li corresponie.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qué voletz que vos diga.
Sabi pas se qué pensarà Maximiliano.
Des d’aquerò que se passèc, non l’è entenut mentar ara sua hemna…
Se s’a de hèr bèra causa, pensatz que non se balharà ua passa s’era mia tia non va dauant…
Jo que sò un shinhau torçat damb era…
Çò de milhor ei que li parletz vos”.
Dempús se’n sabec Feijoo damb fòrça adretia de cèrtes particularitats dera familha.
Maxi auie cuelhut ja eth grad e ère ja en tot practicar ena farmacia de Samaniego, as ordes d’un tau Ballester, encargat der establiment.
S’en sabec, ath delà, er ancian, de qué dòna Lupe non viuie ja en Chamberí, senon en carrèr der Ave Maria, e de qué tot eth temps que li deishaue liure era farmacia a Maximiliano, lo tenguie en dar-se bones hartères de lectura filosofica.
Que l’auie dat per aquiu.
Dempús parlèren de d’autes causes.
Eth filosòf cafetèr li didec ath sòn amic que quan volesse auer ua auta convèrsa non lo cerquèsse mès en cafè Madrid, pr’amor qu’aquiu auie queigut en un param de caçadors que l’auien mercat e engüejat damb aquerò deth gosset perdigalh, eth furet, e damb aquerò de qué s’era perditz venguie o non venguie ath piulet.
Non sabie encara en quin locau anar-se’n; mès probablament serie eth Suizo Viejo, a on i anauen Federico Ruiz e d’auti gojats atròçament panteistes.
Des ancians camarades solet venguie en cafè de Madrid D. Basilio, insofrible damb eth sòn ministerialisme, Leopoldo Montes e eth Pater.
Mès aguest se n’anarie aguesta madeisha net entà Cuevas de Vera, eth sòn pòble, entà trabalhar es eleccions de Villalonga.
Tanben parlèc Juan Pablo de politica, en tot díder damb fòrça cinisme qu’eth Govèrn ère de còs present, e qu’era situacion se tardarie… coma molt, coma molt, tres o quate mesi.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Mès qué?…
Bones naues?
Que tot va ben; milhor dit, qu’è ues impressions excellentes.
L’auetz vist?
Que non è auut aguesta satisfaccion, Mès m’an condat d’eth ua causa qu’ei en extrèm favorabla.
T’ac vau a díder entà que non t’encabòrnies.
Maximiliano s’a tengut ara filosofia…
Fortunata se demorèc guardant ath sòn amic, sense saber quina expression cuélher.
Que non comprenie arren, ne sabie en realitat se qué ère era filosofia, encara que sospechaue qu’ère ua causa fòrça endrabada, incomprensibla e que hè vier estupids as òmes.
Ja ac compreneràs…
A!….
Laudat sigue…!
Non, aguesti non.
Mès qu’èm de felicitacions: quinsevolh que sigue era sècta o escòla que li shurle eth cervèth ath tòn marit, qu’auem ja nauanta sies possibilitats contra quate de qué te recebe damb es braci dubèrts.
Que ja ac veiràs.
Fortunata dobtaue de qué aquerò siguesse atau.
Era partida qu’era l’auie jogat a Maxi ère massa fòrta tà qu’aguest la desbrembèsse per çò que diden es libres.
Eth dia a vier entrèc eth simpatic amic mès alègre e excitat.
Eth sòn projècte lo dominèc de tau sòrta, que non sabie pensar en ua auta causa, e deth maitin enquiara net li daue torns ath tèma.
Qu’auie melhorat fòrça era sua santat e ath madeish temps non botaue tanta atencion coma abans en ornament dera sua persona.
Des de que se cuelhec damb tanta afeccion es foncions pairaus, s’auie deishat tota era barba, tenguie chapèu de bolet e un gran tapaboques ath torn deth còth.
Gessie entà hèr es sues diligéncies en coche de loguèr per ores.
Quan era gojata lo vedec entrar aqueth dia damb eth chapèu botat entà darrèr, es uelhs ludents, es movements rapids, comprenec qu’es notícies èren bones.
Gojateta, ua auta abraçada, un auta.
Que vengui de parlar damb era madeisha dòna Lupe era des Piòcs”.
Fortunata s’espauric sonque d’enténer eth nòm dera sua tia politica.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’a començat per estovar era votz e per remir-se a proposar era reconciliacion.
Mès coma mès rondine era, mès clar veigui jo que harà çò que desiram.
Ò!, que coneishi pro ben ara mia gent.
Tanben aguesta a es sues filosofies escures, e a jo non m’enganhe.
Coneishi es carrerons dera natura umana milhor qu’es cornèrs dera mia casa.
Dòna Lupe ei en tot desirar que tornes; desirant-ac, òc, tà que t’en sàpies.
L’ac è coneishut ena cara e ena manèra de díder que non…
Sabi pas se t’è condat qu’en bèth temps, dempús d’aveudar-se, auec es sues pretensiona respècte de jo… pretensions aunèstes…
Didie era plan presomptuosa que jo la rondaua.
Fortunata deishèc anar ua arridalha.
Sabi pas.
Entà jo que ja li podien talhar es dus…
Plan, gojata, aquerò que va ben.
Jo li didí que s’auie reconciliacion, t’estaries damb era, pr’amor que jo estimaua fòrça convenent aguesta vida comuna.Tan bufaira se botèc en entener-me díder aquerò, qu’enquia e tot me pensi que li creishie un pièch nau…
Escota çò que te cau hèr, quan aquerò se passe: jo t’autrejarè ua quantitat que li balharàs ada era eth prumèr dia, en tot suplicar-li que te la place.
Te remisses a adméter-le un recebut.
Arren li shaute tant coma que l’agen confiança en ahèrs de sòs…
A!, que liegi en era coma liegi en tu.
Non ves que la tractè fòrça en vida de Jáuregui que, entre parentèsi, ère un òme excellent?
Ja te balharè ua leçon longa sus com te cau tractar-la, ua barreja avienta de somission e independéncia, en tot hèr-li ua linha ben clara, e dident-li: “d’aciu enquia aquiu manatz vos; d’aquiu entà aciu que sò jo…” Ara era tòca que me manque tocar ei era deth tòn marit.
È parlat pòqui viatges damb eth, a penes lo tracti; mès qu’ei parièr…
Eth melhorament s’accentuèc autant que D. Evaristo gausèc gésser de net, e çò prumèr que hec siguec anar ara cèrca de Juan Pablo.
Non lo trapèc en Suizo Viejo.
Aquiu que i èren Villalonga, Juanito Santa Cruz, Zalamero, Severiano Rodríguez, eth mètge Moreno Rubio, Sánchez Botin, Joaquin Pez e d’auti qu’auien constituït eth mès engenhós e alègre cercle qu’enes cafès de Madrid a existit.
Qu’auien hèt un reglament umoristic, que d’eth cadun des sòcis auie eth sòn exemplar ena pòcha.
D’aqueres celèbres taules auie gessut ja un ministre, dus subsecretaris e diuèrsi governadors.
Encara qu’ère amic de quauqui uns, non volec Feijoo apressar-se, e se n’anèc entà ua taula luenhana.
Ath sòn costat, es engenhèrs de Caminos parlauen de politica europèa, e mès enlà es de Mines discutien sus literatura dramatica.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dempús cridèc era atencion de D. Evaristo era mina d’un òme qu’anaue entre es taules, eth quau mèsalèu semblaue momia animada per art de buisheria.
A!, ja; qu’ei eth que cridam Ramsés II, eth praube Villaamil que sonque li mancauen dus mesi entà jubilar-se”.
S’apressèc timidament aguest malerós a Villalonga, que s’auie lheuat entà anar-se’n; e en actitud timida, en calar es uelhs dehòra deth casco, li parlèc de quauquarren que deuie èster es malaisidi dus mesi.
Jacinto quilhaue es espatles, en tot responer-li damb benvolença planhosa.
Que semblaue dider-li: “Jo, qué mès voleria…!
Qu’è hèt tot çò de possible…
Veiram… è dat ua nòta…
Que podetz èster-ne solide fòrça que per jo non quede…
Òc, ja sai, sonque dus mesi…” Un moment dempús Ramsés II passèc peth costat de D. Evaristo, esguitlant-se per entre es taules e cagires coma ombra impalpabla.
Lo cridèc peth sòn vertadèr nòm Feijoo e s’apressèc er aute ena taula, inclinant, entà veir se qui lo cridaue, era sua cara auriòla, usclada peth solei de Cuba e Filipines.
S’arreconeisheren.
Villaamil, convidat peth sòn amic, pleguèc era sua esqueleta pr’amor de sèir-se, e prenec cafè… damb mès lèit que cafè… “A, cercauetz a Juan Pablo?.
Donques d’un bot se n’a anat tath cafè de Zaragoza.
Que serien es nau dera net següenta, quan entrèc en establiment dera Plaza de Anton Marin, qu’ère plen de gent, damb ua atmosfèra espessa e sofocanta que se podie mastegar un ensordidor bronit de brunhon; sarabat e ambient que tien sense cap anuèg es madrilenhs, dera madeisha manèra qu’es haures eth calor e eth tapatge dera harga.
En tot descaperar-se auancèc er ancian peth tortuós carrèr qu’auien deishat liure es taules deth centre, e guardaue entà un costat e un aute cercant ath sòn amic.
Ja estramuncaue damb un crambèr encargat deth servici, ja era sua capa se hege a vier eth mocador d’ua esnòb; Aciu se l’interpausaue eth braç deth venedor de Correspondencias qu’aufrie exemplars as parroquians, e delà li hègen barralha dus individús gròssi que gessien o quate magri qu’entrauen.
Fin finau, vedec a Juan Pablo en cornèr pròche ara escala de cargolh per a on se puge entath bilhard.
L’acompanhauen ena madeisha taula dues persones: ua hemna pro beròia, encara qu’estropiada, e un joen que de pic arreconeishec en eth, D. Evaristo, a Maximiliano.
Es dus frairs sostenguien ua convèrsa fòrça animada.
Era individua qu’ère er amor de Juan Pablo, ua tau Refugio, personatge d’istòria, encara que non istoric, de ròstre graciós e piquent, damb un dent mens ena anhiua superiora.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Maximiliano saludèc a D. Evaristo, en tot preguntar-li damb fòrça interès sus era sua santat, qu’ad aquerò responec er ancian damb fòrça vivacitat: “Ja vedetz…
Cinc mesi amii atau… un dia quèigui e er aute me lhèui…
Cinc mesi!…
Arren; qu’arribe un dia qu’era maquina ditz: enquia aciu auem arribat, companh, e non sagetz d’apraiar-la ne botar-li òli.
Que non va, e que non va e s’a d’arturar.”.
Qué ei çò que vos a arribat?, preguntèc Maximiliano damb presompcion de mètge nauèth o de potecari incipient, qu’es uns e es auti s’esdeguen per èster utils ara umanitat.
Que qué m’a arribat?
Ua causa dolenta.
Seishanta ans!
Vos semble pòc?
Toti s’estarnèren d’arrir.
Cinc mesi amie eth mèn estomac d’indisciplina, repliquèc eth vielh ladin, que volie, plan, meter-li a Maxi en cap aquerò des cinc mesi.
Ja non ne hèsqui cabau.
Que me sò rendut e demori tranquil era arturada.
Se voletz, vos harè ua preparacion de peptona.
Gràcies…
Ja veiram se qué ditz eth mèn mètge.
Feijoo.
Per jo non vos interrompatz.
Qu’èrem… guardatz… enes regions eterèes.
Arren, qu’ei que me vò convéncer, manifestèc Maximiliano damb calor, de qué tot ei fòrça e matèria.
Jo li digui ua causa, “donques ad aquerò que tu crides fòrça, jo lo cridi esperit, eth Verb, er amor universau; e tornem ara madeisha istòria, ath Diu un e creador e ara amna que d’eth emane”.
D. Evaristo, mentretant, guardaue a Refugio, en tot examinar-li eth ròstre, era boca , eth dent de mens.
Era gojata sentie vergonha de veder-se tant observada, e non sabie se com botar-se, ne qué dimònis hèr damb es pòts en hèr-se a vier en eri era culhereta damb lèit merengada.
Era amna!…
Aguesti senhors materialistes se pensen que cambiant eth nòm as causes an botat eth mon pautes ensús”.
Mès se ja t’è dit… argumentaue Juan Pablo sofocat.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dèisha-me qu’acaba…
Que non ei aquerò… quin cunh!
Que tornam ara madeisha.
Macareu!
Mès vene aciu…
Un moment.
S’exprimie damb exaltacion, sense deishar méter plega ath sòn frair e aguest, ça que la, non l’ac deishaue méter ada eth e ath còp se treiguien era paraula dera boca.
Demora, un moment… que non ei aquerò.
Demora un moment… que non ei aquerò.
A!, mès çò de prumèr qu’ei distinguir…
Guarda…
Ara que i èm!…
Que non ei aquerò…
Jo, sò jo?…
Que jo sò un fenomèn!…
Ave Maria, quina asenada!
Que vas ben…
Çò de permanent non sò jo, quin cunh!, qu’ei eth conjunt…
Jo lo reconeishi atau en fenomèn passatgèr deth mèn coneishement.
E aguestes causes se didien en un cornèr deth cafè, ath costat d’un parroquian que liegie La Correspondencia e de un aute que parlaue deth prètz dera carn!
En ua des taules pròches i auie un grop d’individús qu’auien era mina de contrabandèrs o ua causa atau.
Ara dreta se vedien dues esnòbs acompanhades d’ua ramèla e obsequiades per un senhor que les didie mil pegaries hastigoses; dauant un grop de tres qu’en eth se discutie sus Lagartijo e Frescuelo, damb votzes destemplades e còps de man.
E pera escala de cargòlh pujauen e baishauen de contunh clients balhant còps de pè que mès semblauen d’animau; e pera aquera espirau venguien rumors de discusion, eth patac des bòles de bilhard e eth cant deth mosso qu’anotaue.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Era musica, es aplaudiments, es votzes e eth mormolh constant deth cafè formauen un rom rom tant insuportable, qu’eth brave D. Evaristo credec qu’eth cap se l’anaue, e que queirie en redon en solèr se s’estaue aquiu un quart d’ora mès.
Decidic retirar-se, maucontent per non auer trapat solet a Juan Pablo, pr’amor que dauant deth farmaceutic non podie parlar der espinós ahèr qu’amiaue entre mans.
Eth sòn anuèg s’escambièc en alegria quan Maxi, en veder-lo de pès, didec qu’eth tanben se n’anaue pr’amor qu’ère era ora de tornar ena sua farmacia.
Gesseren, donc, amassa, e abans d’arribar ena pòrta, vedec er ancian que li talhaue eth pas ua figura esblancossida e sepulcrau.
Qu’ère Ramsès II, que venguie a cercar-lo.
Que ja se harà, companh, ja se harà; li parlaram a Villalonga, didec D. Evaristo estropant-se; mès ara qu’è prèssa… non me posqui posar…
Hilh, anem.
E daurint-se pas gessec damb eth gojat de Rubin.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Entath carrèr der Ave Maria.
Quin edart!.
Jo vau ena madeisha direccion.
Anaram amassa…
Deishatz-me que m’estropa ben…
Ara cuelhetz-me eth braç.
Es cames que non m’ajuden guaire.
Que se ve… cinc mesi… sancerets… guardatz ben… sense digerir.
Que non sai se com sò viu.
D’octobre deth mes passat que non lheui eth cap…
Mès quines idies es de Juan Pablo!
Semble mentida… un gojat tant intelligent!…
Vos plan que sabetz per a on vatz.
Òc, non demoretz arribar a vielh e veir d’apròp era mòrt entà creir qu’èm quauquarren mès que molonets de lordères amiadi per ua fòrça semblabla ara electricitat que hè a parlar un hiu de hèr.
Aquerò qu’ac cau deishar entàs pècs e pòcvaus, entara gent que non pense.
Vos qu’ètz fèrm e seratz capable d’accions nòbles, d’accions que, per çò que son tant elevades non son a capita deth plebèu.
Que non comprenie Maximiliano per quin motiu ère aquerò; mès auie eth sòn esperit admirablament prèst entà recéber tota finesa que se li volesse lançar; qu’ère ahaimat de causes ideaus, e era meditacion, er estudi e era solitud l’auien autrejat ua receptibilitat estonanta entà tot aquerò que venguesse deth pensament pur.
Plan per aquerò, sense compréner de qué se tractaue, responec umilament: “Qu’auetz tota era rason… tota era rason”.
Que hège ja temps que Maxi s’auie tengut a guardar entah cèu.
Eth malastre, que m’a hèt virar es uelhs entàs causes que non se ven ne se toquen.
Se non ac auessa hèt atau, que ja m’auria mòrt mil còps.
E se vedéssetz se guaire diferent ei eth mon guardat de naut estant e guardat des de baish!
Me semblaue a jo mentida que ja auessa de veir amortada era set de resvenja, e er òdi que m’enlordic.
Plan que òc…
Tà qué vien aguesti òdis e aguestes resvenges de melodrama?, didec content D. Evaristo.
Sonque entà perder-se.
Erós aqueth que sap quilhar-se sus es passions deth moment e padegar era sua amna enes vertats etèrnes!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
En aguest borir des passions des òmes d’aué, seguic Maxi damb un cèrt enfasi, arribe un a desbrembar-se’n de qué viuem entà perdonar es aufenses e hèr eth ben ad aqueri que mos an hèt eth mau.
Eth malastre, un còp rude… vaquí eth mèstre.
Que s’arribe en aguest estat patint, dempús de passar per totes es angónies dera colèra, pes ponchades que li hè a un eth sòn amor pròpri e per mil amarums…
Ai, senhor Evaristo!
Semble mentida que siga jo tan fresc dempús d’auer-me creigut damb eth dret a aucir a un òme, dempús d’auer-me illusionat damb era idia de cométer eth crim, acabant per renonciar ad aquerò.
Era mia consciéncia ei aué tan tranquilla per çò de non auer aucit, coma fèrma e decidida n’ère quan pensè aucir…
Alavetz non vedia a Diu en jo, ara plan que lo veigui.
Credetz-me.
Que mos cau anullar entà trionfar; díder non sò arren entà èster-ne tot.
Feijoo, ara vista d’aguestes bones disposicions, venguec de dret entar ahèr.
S’ei qu’a d’arribar.
Qu’ei çò de mès practic, amic mèn; e donques que vos ètz tan mistic, vos conven tanben èster un shinhau practic…
Per un edart que sò jo en aguest ahèr…
Ac desire!, exclamèc Rubin, deishant quèir era capa.
Ara gessem damb aquerò?
Non comprenetz…?
Òc… mès…
Non mos enganhem.
Eth perdon purament espirituau o evangelic, que ja l’ac è autrejat…
Mès er aute perdon, aqueth que cridaríem sociau, pr’amor qu’ei madeish que reconcialiar-se, qu’ei impossible.
Qu’ei impossible, repetic Maxi.
Pensatz-ac, pensatz-ac ben; Consultatz damb eth coishin, companh…
Jo me pensi que quan maduretz era idia…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
En aguestes causes i cau méter un shinhau de caritat.
Que non se pòt actuar damb eth simple critèri de justícia.
Que serie convenent que vos parléssetz damb era…
Jo…!
Mès, D. Evaristo…
Òc, que non hèsqui repè.
Qui a es idies coma vos les auetz, macareu!, e sabetz sénter e pensar damb aguesta nauta guardada… qu’ei aquerò, damb aguesta espiritualitat dera… donques…de… clar…
Hilh, jo me pensi que vo’les darà… mès qu’ei clar que vos tanpòc auetz de pressar massa…
O i a perdon o non i a perdon.
Era caritat peth dauant, darrèr era indulgéncia, e veir se de vertat i a prepausi sincèrs d’esmenda.
Per çò qu’è entenut díder, mes semble que n’a; vos ac digui de tot còr.
Jo qu’ac dobti.
Donques jo non.
Jutjatz era mia opinion coma volgatz.
E sabetz-vo’n qu’intervengui en aquerò per pura umanitat, pr’amor que se m’a acodit non morir-me sense deishar ath mèn darrèr ua bona accion, pr’amor qu’en compde dera mia vida n’è moltes de dolentes o insignificantes.
Que non m’agrade meter-me en vides autrús; mès en aguest cas, credetz-me… se m’a calat en cap que entà ambdús ei convenent tornar-vos a júnher.
Ja en aguest terren, D. Evaristo se descurbic mès.
Era vòsta hemna m’a semblat a jo ua hemna de molti defèctes.
Encara que l’è tractada pòc vos posqui assegurar qu’a un bon hons; mès que li manque era fòrça morau.
Que serà tostemp çò que volguen hèr d’era aqueri que la tracten”.
Maximiliano lo guardaue damb uelhs estonats.
Madeish pensaue eth.
Jo, plan seriós.
E me pensi qu’è artenhut bèra causa.
Vos qu’ac auetz de veir, companh.
Qu’ei malastre qu’auent un bon hons, un bon còr… solet qu’un shinhau gran… e mancant-li es malícies de d’autes, non age un shinhau de sen. Pr’amor que damb un shinhau mès de sen, sonque damb un shinhalet mès, non se pòden hèr es pegaries qu’era a hèt…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Didec aquerò darrèr arrint damb tau in de hèr eth ben, que Maximiliano s’aumplic de confusions.
Non sabie se qué respóner e sentie que se li sarraue era gòrja.
Se didec adiu D. Evaristo, deishant ath praube gojat en tau grad d’aclapament, que pendent fòrça dies li calec escorcolhar ena sua ment indigèsta es conseqüéncies d’aquera convèrsa qu’auèc damb eth respectable ancian en ua net hereda deth mes de mars.
Eth dia a vier, D. Evaristo anèc en coche a veir a Fortunata, que trapèc soleta en tot pientar-se.
Se seiguec ath sòn costat, e cuelhent-la deth braç, se la hec a vier entada eth e li balhèc un punet, en tot dider-li: “Eth darrèr punet…
Era aventura deth vielh Feijoo qu’a passat ja ara istòria…
Entraram lèu en ua vida naua, e d’aquerò non ne restarà qu’un rebrembe en jo e un aute en tu…
Entara gent, arren.
Aguestes cendres sonque entà nosati amaguen un shinhau de calor”.
Fortunata qu’auie en cada man ua des gròsses bandes des sòns peus neri, desseparant-les coma se siguesse un ridèu, non sabie s’arrir e estarnar-se a plorar…
As parlat damb eth…?
Ves acostumant-te a tractar-me de vosté… repliquèc eth damb cèrta severitat.
Que non se t’escape cap expression familiara pr’amor qu’alavetz la cagaram.
Jo tanben te tractarè de vosté dauant dera gent…
Que s’a acabat tot…
Fortunata, non sò entà tu qu’un pair…
Aqueth que t’estimèc coma estime er òme ara hemna, ja non existís…
Qu’ès era mia hilha.
E non ei que hescam un papèr aprenut, non; qu’ei que tu seràs vertadèrament entà jo, d’ara endauant, coma ua hilheta, e jo serè entà tu un vertadèr pairet.
Qu’ac digui damb tota era mia amna.
Jo non sò aqueth; jo me morirè lèu e…
En veir que s’esmoiguie, era gojateta non podec tier-se mès, e se petèc en somics.
Aquera admirabla cabeladura sòlta la hègen semblabla ad aguestes imatges deth dolor qu’acompanhen as epitafis.
Feijoo hec ua potèla coma de persona màger que vò dominar ua debilitat mainadenca, e li didec:
Jo juri per Diu, qu’en eth tostemp è creigut, qu’er amor pairau ei aquerò que la hè vessar.
Tot aquerò que i auie en jo d’òme, capable d’estimar, a despareishut; tot s’a mòrt, e non me rèste arren d’aquerò; ne tansevolh ac trapi mens.
Era gojata non auie vist jamès ath sòn amic tan vençut pera emocion.
Auie es uelhs umidi e li tremolauen es mans.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
De man en man, se padeguèren; don Evaristo, la hec sèir ath sòn costat en sofà e damb votz clara e fèrma li parlèc d’aguesta sòrta:
Guaire me shautarie morir-me deishant- te en ua situacion normau e aunèsta…!
Pro veigui que non ei aisit qu’eth tòn marit non te sigue simpatic; mès aquerò non ei un trebuc invencible.
Que cau passar des formes e cuélher es causes dera vida tau que son.
E qui te ditz que tractant-lo un shinhau, non l’arribes a estimar?
Pr’amor qu’eth ei brave e decent.
Anet lo vedí, e non m’a semblat tan raquitic.
S’a engrassit; e enquia e tot me semblèc qu’a ua mina mès arroganta, mès…” En tot arrir tristament, exprimie era joena era sua incredulitat.
E a tot darrèr, cau conformar-se.
Era vida regulara e eth transigir damb es leis sociaus an tanta importància, que mos cau sacrificar eth gust, hilha mia, e era illusion…
Que non digui que s’age de sacrificar tot, tot eth gust e tota era illusion; mès, quauquarren, non ac dobtes, quauquarren s’a de sacrificar.
D’auer un marit, un nòm, ua casa decenta, a caminar damb eth panèl quilhat.
Vam a vier.
Que mos cau prevedè’c tot.
Jo te vau a presentar es dus casi que se te pòden aufrir ena tua vida legau, e entàs dus te vau a balhar eth mèn conselh franc, leiau, damb un gran sentit dera realitat.
Fortunata auie era guardada fixa en un punt deth solèr, coma ua espada, tan ben clauada que non la podie desclauar.
Segur de qué l’entenie, encara que non lo guardaue, Feijoo seguic parlant tot doç botant pauses entre es frases.
Donques eth tòn déuer en tau cas, ei esforçar-te entà qu’aguesta afeccion… cridem-lo amistat, s’aumente tot çò que sigue possible.
Trabalha damb tu madeisha entà artenhè’c.
A!, hilha mia, eth tracte que hè miracles; era bona volontat tanben ne hè.
Evita ath madeish temps era ociositat, e veiràs se com tot aquerò que te semble tan dificil te resultarà fòrça facil.
Que s’an dat casi, fòrça casi, de hemnes junhudes ara fòrça damb un òme non estimat, e que de man en man l’an anat cuelhent era afeccion enquia botar-se mès trendes qu’eth boder.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ne peth mau de morir…!, indiquèc Fortunata damb vivacitat.
Guarda que n’ès de pèga!
E tu qué sabes?
Que non se te pòt assegurar tau causa.
Era natura ges tostemp per a on mens un se pense…
E damb mainatges, que ja amies mès dera mitat deth camin hèt entà arribar ath repaus que te recomani, pr’amor qu’en suenhar-les e educar-les non se te rosigarà eth sentiment qu’as en abondor en aguesta amna de Diu, e t’equilibraràs, e non haràs mès pegaries…
Plan, donc; que ja auem parlat deth prumèr cas, qu’ei eth milhor; passem entath dusau.
Te lo presenti en cas de qué hèsque meuca eth prumèr, que pro que poirie èster.
Vaquí…
Fortunata demoraue damb ànsia era exposicion deth dusau cas, mès Feijoo s’ac cuelhie damb tranquillitat, donques que se demorèc ua estona meditant, es celhes arroncilhades e era guardada tachada en solèr.
Supausant que non te sigue possible enamorar-te d’aguest ingenú, e que ne eth tracte ne es bones qualitats d’eth te lo hèsquen mens antipatic, supausant qu’era vida t’arribe a èster insuportabla, e…
Vai, que tot aquerò ei temerari, e me cau tota era fermetat entà aconselhar-te.
Mès jo, abans qu’arren, veigui çò de practic, çò de possible, e non posqui aconselhar ad arrés que se dèishe morir o que se suicide.
Que non se pòden impausar sacrificis superiors as fòrces umanes.
S’eth còr se te sauve ena mesura que l’as ara, se non i a manèra de retalhar-lo, se se te rebèlle, qué li vam a hèr?
Feijoo recercaue es paraules mès avientes entà exprimir eth sòn pensament.
Es idies se l’endrabèren un shinhau e li calec someter-les entà non confoner-se.
Hènt ua grana alendada, se passèc era man peth cap, perduda era vista en espaci.
Gesset ara fin dera sua perplexitat e didec, damb votz cautosa:
Era dignitat, era correccion, era decéncia, aguest qu’ei eth secret, companha”.
Se posèc espaurit, madeish qu’eth lairon que enten bronit, e tornèc a calar-se era man en cap, coma invocant as sòns peublanqui.
Mès es sòns peublanqui non li dideren arren.
De pic s’encoratgèc, e recuperèc era seguretat deth sòn lenguatge, en tot díder: “tu qu’ès massa inexpèrta entà conéisher era importància qu’a en mon era forma.
Sabes tu se qué ei era forma, o milhor dit, es formes?
Donques non te vau a díder qu’aguestes ac son tot; mès que i a casi que son lèu lèu tot.
Damb eres camine era societat, non te diderè que fantasticament, mès òc dera milhor manèra que pòt caminar.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Entre ua societat sense principis, e ua societat sense formes, sabi pas jo damb quina me demoraria”.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
X.- Fortunata ac auie comprenut.
Hège senhaus afirmatius damb eth cap, e crotzades es mans sus un des sòns jolhs, daue ath sòn còs movements de balançader o de remaira.
A Feijoo l’auie costat bèth trabalh arrincar-se a expausar era sua morau en aqueres circonstàncies, pr’amor qu’era consciéncia se li nudèc, e lo tenguec sarrat pendent ua estona; mès de seguit se des.heiguec, en tot evocar es teories qu’auie tengut pendent tota era sua vida.
Deishat anar, donc, eth concèpte mès perilhós, seguic dempús coma ua seda, sense cap nud ne cap estramucada.
Reclamacion imperiosa dera Natura… era Natura en tot dider-me aumenta-me…
Que non i a manèra d’opausar-s’i… era espècia umana que cride voi créisher…
Me comprenes?
Parli clarament?
Me calerà tier parabòles o exemples?”.
Aquerò qu’ei fòrça delicat, tan delicat coma ua pistòla cargada de bon voler, que damb era non se pòt jogar.
Tostemp ei preferible eth prumèr cas, eth cas dera fidelitat, pr’amor que d’aguesta sòrta complisses damb era Natura e damb eth mon.
Eth dusau tèrme te lo prepausi coma un per s’un cas, e entà que… bota toti es sentits en aquerò, entà que se te ves ena ocasion, per exigéncies irresistibles deth còr, d’en.honsar eth principi, sàpies sauvar era forma…
Enes nòstes relacions que n’as er exemple de qué quan se vò eth secret s’artenh.
Qu’ei qüestion d’estil e abiletat.
Se jo auessa temps ara, te condaria infiniti casi de pecadets cometudi damb ua resèrva absoluda, sense eth mendre escandal , sense era mendre aufensa dera dignitat que toti mos deuem…
T’estonaries.
Escota ben çò que te digui, e apren-t’ac de memòria.
Çò de prumèr que te cau hèr ei sostier er orde public, voi díder era patz deth matrimòni, respectar ath tòn marit e non consentir que pèrde era sua dignitat de tau…
Dideràs qu’ei de mau hèr, mès qu’aciu i é eth talent, companha…
S’a de pensar, e mès que mès, chaupar-se ben dera pròpria dignitat entà saber guardar pera des auti…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Evaristo s’apressèc mès ada era, coma se cranhèsse que lo podesse enténer bèth un, e damb eth dit guinhaire ben regde anaue mercant ben çò que didie.
Era conclusion deth concèpte non gessie, non volie gésser.
En veder-lo Fortunata en aqueth embolh, acodic a botar-i remèdi, dident: “Comprenut, comprenut”.
Plan, donc, que non me cau ahíger arren mès… pr’amor que se quès ena temptacion d’estimar a un òme indigne, adishatz as mèns sòs, adishatz dignitat…
E era darrèra causa que te recomani ei que, s’artenhes qu’eth mameloc de Santa Cruz non posque temptar-te un aute còp, qu’auràs calat ua pica en Flandes.
Dit aquerò, er ancian se lheuèc, e cuelhent capa e chapèu, se predèc a anar-se’n.
Des dera pòrta entornèc entà Fortunata, e quilhant eth paishon damb senhau de comandament, li didec:
Aquerò s’acabèc… e ara sò eth tòn pair, tu era mia hilha… tracta-me de vosté… agarrem es nòsti lòcs…
Aprenem a víuer era vida practica…
De moment, serenitat e acaba de pientar-te, que ja ei tard.
Jo me’n vau, qu’è fòrça causes a hèr”.
Se botèc er originau moralista en sòn coche de loguèr e a penes auie arribat ena Plaza de los Carros, comencèc a sénter ena sua amna ua inquietud inexplicabla.
E darrèr dera inquietud morau li venguec un cèrt malèster fisic, damb un shinhau de tremolum e caudheireds, acompanhat d’un terror supersticiós…
Mès que non podie definir era encausa dera pòur…
Eth coche corrie pera Cava Alta, e Feijoo se sentie cada còp pejor.
Ara imprevista sentec coma ua vibracion plan intensa en sòn interior, e un relampit a manèra de lança fugaça lo trauessèc de costat a costat.
Credec qu’ua desconeishuda lengua li cridaue: “Estupid, vai quines causes l’ensenhes ara tua hilha…!”.
Estenec era man entà arturar ath menaire e dider-li qu’entornèsse entath carrèr de Tabernillas; mès abans de realisar aguesta decision, cessèc era tremoladera qu’auie sentut ena sua amna, e tot quedèc en repaus… “Quines debilitats!, pensèc; aguestes que son causes de vielhs e arren mès que causes de vielhs…
Donques non se m’a acodit entornar entà aquiu pr’amor de desdider-me?
Non hèsques repè, companh, e sostie ara çò qu’as creigut tostemp.
Aquerò qu’ei çò de practic, ei era soleta causa possibla…
Se li recomanèssa era vertut absoluda, qué serie?, sermon totafèt perdut.
Atau aumens…”.
E seguic tan content.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ua tarde de finaus de mars se sentec tan mau, que li calec retirar-se entara sua casa, e s’ajacèc.
Dòna Paca avertic en eth, amassa damb es simptòmes d’agreujament, cèrta alegria febriu, que jutgèc de plan mala mina, pr’amor que s’eth sòn patron se tornaue mainatge o dement quan ère tan malautet, qu’ère aquerò eth senhau dera proximitat deth finau.
Tota era net s’estèc en tot hèr torns d’un costat en aute, volent lheuar-se, e renegant de qué l’auessen presoèr ena preson d’aqueri maudits linçòs.
Dòna Paca e eth vailet, credent qu’eth sòn patron se quedaue ja en aqueth espasme, comencèren a hèr sorriscles; cridèren ath mètge, li heren ath senhor heregues, e fin finau l’entornèren ena vida.
Toti s’estonèren de veder-lo alègre e d’entener-lo afirmar que non li hège mau arren e que se sentie ben e content.
Mès a maugrat d’aquerò, eth doctor botèc plan mala cara, pronosticant qu’era debilitat cerebrau e nerviosa acabarie lèu damb eth malaut.
Per mès qu’aguest s’encoratgèsse non podec lheuar-se e es fòrces l’anauen mancant.
Non auie en absolut cap apetís.
Es amics que l’acompanhauen aqueth dia, acordèren que li diderien dera manèra mès delicada que se premanisse espirituaument entath trespàs finau, en tot ocupar-se deth negòci de sauvar era sua amna.
Crederen era màger part que D. Evaristo se tarabastarie damb aquerò, donques que tostemps se vantèc de liure pensador; mès damb grana suspresa de toti entenec era indicacion dera manèra mès serena e amabla, dident qu’eth auie es sues credences, mès qu’ath còp volie complir tota obligacion consagrada per assentiment deth màger nombre.
Per çò deth respècte qu’es òmes mos deuem es uns as auti non voi deishar de complir cap formalitat d’aqueres que mane tota societat ben organizada.
Que tostemp è estat esclau des bones formes.
Hètz-me a vier guairi prèires volgatz, que jo non m’espaurisqui per arren, ne cranhi arren, e non desentoni jamès.
Non descompausar-se; vaquí eth mèn lèma”.
Toti es presents se meravilhèren en entener-lo, e aguest madeish dia l’administrèren es Sacraments.
Dempús se botèc fòrça ben, çò que dèc motiu entà que didessen, coma ei de costum, qu’era religion ei medecina de còs e d’amna.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que siguec atau, plan que òc, pr’amor qu’en tot er an 75 non se moric eth filosòf practic.
Pendent era convalescéncia d’aquera escometuda, non permetec que Fortunata venguesse a veder-lo.
L’escriuie quauques cartetes, en tot reiterar-li es sòns conselhs e autrejant-li d’auti de naus entath dia ja pròche entà que s’auie d’efectuar era reconciliacion.
Ath madeish temps, se tenguie ara revision deth sòn testament e a cuélher diuèrses disposicions benefiques que bères persones l’ac auien d’arregraïr fòrça.
Qu’auie un petit capitau repartit en diuèrsi prèsti hèti entà amics damb necessitats.
Quauqui uns l’auien signat recebuts de mil, de dus mil e enquia de tres mil reiaus.
Toti aguesti papèrs les trinquèc.
Dispausèc se com s’auien de repartir es jòies qu’auie, quauques ues de fòrça valor, anèths damb polidi diamants, botons, e ath delà caishetes excellentes d’evòri e sandala que s’auie hèt a vier de Filipines, ua beròia espada, dus o tres bastons de comandament damb punhet d’aur.
Hec era distribucion de tot damb ua capitada que mostraue era sua grana delicadesa e era afeccion qu’auie as amistats consequentes.
Per çò que hè a Fortunata ac dispausèc tan ben que non cabie mès.
Non li deishaue en sòn testament senon quauqui petiti presents, en tot cridar-la ahilhada.
Mès, mejançant un emplegat de Borsa plan discrèt, se hec ua operación qu’en era era gojateta figuraue coma crompadora de cèrta quantitat d’accions deth Banc, autrejant-li ath delà, de man a man, quauques quantitats de bilhets.
Que non desbrembèc, plan, D. Evaristo as sòns parents, qu’èren dues nebodes, residentes era ua en Astorga, era auta en Ponferrada.
Ambdues sigueren fòrça ben atengudes en testament; e per çò des ajudes qu’annaument les enviaue, non perdec aqueth an era memòria d’aguesta obligacion, a maugrat des fòrça copacaps qu’auec.
Dòna Paca e es dus vailets tanben se harien a vier un pecic eth dia qu’eth patron manquèsse.
L’indiquèren es clèrgues dera parròquia que deishèsse quauquarren entàs misses pera sua amna, e eth, damb bontadosa arridalha, repliquèc que non auie desbrembat cap des déuers dera cortesia sociau, e qu’entà non desacordar en arren, tanben quedaue botat er apartat des misses.
Per Diu, estimat patriarca, ajam paciéncia…
Harè tot çò que poga.
L’enviè ua carta fòrça expressiua a Cárdenas en tot botar-li era nòta.
Mès vos cau tier en compde qu’aquerò ei un ahèr dera glèisa.
Canongia!
Pro que la voleria entà jo.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
E entà jo tanben…
Mès, en fin, pòt èster o non?
Qu’ac cregui… mès se qué voletz!
Aguesti cargues son fòrça sollicitats, e quan i a ua vacant, i a quate cents prèires damb es dents d’aguesta mida.
Coma que hè dejun cada dia…
Ja… que deu èster ua merluça aguest pair Rubin.
Non vos balhè jo ua credenciau de Penales entà un tau Rubin?
Vos, per çò que semble protegitz ad aguesta familha.
Jo non protegisqui familhes, gojat.
Deishatz-vos de proteccions…
Per jo non quedarà.
Li manarè ua auta possada a Cárdenas.
Mès, plan, que son places qu’an fòrça golards.
Es pretendents espleiten eth favor e era influéncia des senhores.
Lèu tostemp son es pelhes es que decidissen qui s’a de sèir enes còrs des catedrales.
Supausatz, donc, amic, que jo è pelhes, que sò ua dauna… tè.
Mès qu’ei que jo non ac è de decidir…
Milhor…
Viuetz vos mil ans.
E aguestes eleccions, van ben?
Coma un acèr.
Qu’è aquiu un pair prèire que vau un empèri.
Me hè uns apraiaments en districte, que Diu tremòle, e tremòle tota era Plan Santa Trinitat.
Aguest òc que merite, non digui jo canongies senon sèt mitres.
Que lo coneishi, eth Pater…
Siguec capelhan deth mèn regiment.
Villalonga se didec adiu reiterant es sòn boni desirs entà Nicolás Rubin.
Qu’ei recomanat en ua nòta d’indispensables.
Qu’ei que non me dèishe víuer…
Cada dia vie tres còps.
Era net que me dèren eth Viatic, en aqueth moment, guardè entath costat e çò prumèr que vedí siguec a Ramsés II, damb ua candèla ena man.
Com me guardaue eth malerós!…
Me pensi que non me morí de tant que preguèc per jo Villaamil, demanant-li a Diu que viuessa.
Que poirà èster…
Non lo desbrembarè.
Abur, abur.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
E don Evaristo se demorèc solet, cogitós e doçament encaborniat, saborint ena sua consciéncia eth gòi pur d’auer hèt as sòns semblables tot eth ben possible, o d’auer evitat eth mau ena mesura qu’era Providéncia a autrejat aguesta facultat ara iniciatiua umana.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
I.- Es persones fòrça rotinières e ordenades que s’acostumen as doçors tranquils deth metòde ena vida, acaben, en tot abusar de bèra manèra dera regularitat, per sométer ara hiestrèta deth temps, non sonque es ocupacions, senon es actes e foncions der esperit e enquia deth còs que semblen mès rebèls ath regim des ores.
Atau, donc, era gran dòna Lupe, qu’era sua existéncia ère fòrça semblabla ara d’un relòtge damb amna, auie distribuit tan ben eth temps, qu’enquia e tot entà pensar en quinsevolh ahèr d’interès que l’arribèsse, auie senhalada ua part deth dia e un determinat lòc.
Quan ère de besonh meditar, pera piquèra d’ua d’aguestes idies, fraies der abelhard, que se calen en cervèth e non i a manèra de secodir-les, o dòna Lupe non meditaue, o l’ac calie hèr seiguda en ua cagira ath cant dera hièstra dera sala, es mericles en nas, eth tistèr dera ròba dauant e eth gat fòrça espatarrat en un extrèm deth tapís.
Era meditacion ère plan mès prigonda e eficaça s’era senhora auie metuda tota era man quèrra, enquia mès naut deth caneth, laguens d’ua micha, e s’es lucanes d’aguesta èren pro amples entà poder tier sus eres reishats coma es d’ua preson.
Autant ère era fòrça deth metòde, que dòna Lupe non pensaue a gust senon aquiu, atau coma entà hèr es sòns calculs aritmetics eth milhor moment ère quan descargaue es cedes ena codina (quan ère eth temps de cedes), o quan botaue es cedes a chaupar.
Eth costum hège aguesti prodigis, e madeish ère veir era senhora es cedes e méter era sua man sus eri, que se l’aumplie eth cervèth de numèros e vedie clar enes sòns negòcis, se li convenguie o non tau prèst, se deuie quedar-se o non damb tau o quau jòia.
En lheuar-se, peth maitin d’ora, prevedie toti es eveniments e es accions deth dia que començaue, e se premanie entada eri damb ua evocacion mentau dera sua energia, e damb era distribucion metodica des ores entà tot aquerò previst o probable.
Qu’ère aquerò coma dar-se còrda, arremassant en era era fòrça intelligenta qu’auie besonh.
Totes aguestes rotines deth pensament e dera accion sigueren trebolades peth cambiament de casa, que se hec en deseme deth 74, e non mos cau díder guaire sacrifici li costèc a dòna Lupe aguest cambiament.
Qu’ère d’aguestes persones qu’an en òdi çò desconeishut e qu’estimen eth cornèr que viuen.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Chamberí deth de Lavapiés.
Carguèc, donc, era senhora de Jáuregui es sues causes, e s’installèc en un dusau estatge deth carrèr der Ave Maria.
L’aurie agradat estar-se ena madeisha casa dera farmacia; mès que non i auie aquiu cap quarto damb papèrs.
Escuelhec un dusau dera casa immediata, e es sòns balcons queiguien tath costat des dera sua amiga Casta Moreno, veuda de Samaniego.
Es prumèrs dies estranhaue era casa, en tot auer-la pejor qu’era auta; mès lèu li calec arreconéisher qu’ère fòrça milhor, mès espaciosa e polida, e per çò des barris, çò qu’era senhora auie perdut en tranquillitat, ac auie guanhat en animacion.
De man en man s’anèc adaptant ath sòn nau domicili, e quan la cuelh de nauèth era nòsta narracion, seiguda ath cant dera hièstra e meditant, damb era man laguens dera micha, en ua data que deu quèir entath mars deth 75, ja non se’n brembaue dera casa de Chamberí qu’en era la coneishérem.
Era meditacion e eth cóser non l’empedien guardar de quan en quan en carrèr, e eth der Ave Maria qu’ei fòrça mès animat qu’eth de Raimundo Lulio.
En ua d’aguestes guardades lèu maquinaus qu’era veuda lançaue tà dehòra, coma entà hèr ua pausa ath problèma qu’auie entre celha e celha, vedec passar a ua persona que li tirèc pendent un instant era atencion.
Qu’ère Guillermina Pacheco.
Que ja l’è vist passar quate o cinc còps a diferentes ores.
Qu’ei vertat qu’entada era non i a distàncies…
Era fondadora inspiraue a dòna Lupe fòrça simpaties.
De tant veder-la passar peth carrèr Raimuno Lulio de cap ar asil d’Alburquerque, arribèc a imaginar que la tractaue.
Tostemp que i auie foncion publica ena capèra der assil, i anaue dòna Lupe, desirosa de calar-se e tier relacions damb era santa.
L’admiraue fòrça, non sonque per çò des sues santetats, senon mèsalèu per aqueth mesprètz deth mon, pera sua activitat virila e era granesa deth sòn caractèr.
Dilhèu era senhora de Jáuregui credie sénter tanben ena sua amna, quauquarren d’aqueth levame autocratic, d’aquera iniciatiua arderosa e d’aqueth poder organizador, e aguesta sòrta de parentat espirituau ère dilhèu çò que li daue mès talents de tractar-la intimament.
Solet l’auie parlat un o dus còps enes foncions der asil, atau coma per vantaria e oficialitat, e quan en aguestes hèstes la vedie entornejada de daunes dera granesa e de senhoròtes riques, qu’auien eth coche ena pòrta, dòna Lupe aurie dat eth pièch qu’encara auie per calar eth nas entre aquera gent, hèr-se damb eres e manipular enes reclamacions.
Pr’amor qu’era auie era vantaria, molt ben fondada, plan, de non desmeritar des taus senhores en aquerò dera bona educacion e manères.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que non i auie rason entà qu’era, que sabie presentar-se coma era prumèra, deishèsse d’alternar damb es daunes que seguien a Guillermina coma es oelhes seguissen ath pastor…
Ath delà d’aquerò, per çò que tanh ara ròba ère alavetz era veuda de Jáuregui en excellentes condicions.
Damb era sua intelligéncia e era sua economia s’auie hèt a vier un abric de velot, damb pèths, que ne era mès eleganta non lo tierie milhor.
E l’auie gessut per pòc mès qu’arren, s’auem en compde guaire còsten aguestes pèces…
Qu’èren en tot apraiar-li ua capòta, que… òsca; eth dia que l’estreèsse auie de tirar era atencion…
Aguestes reflexions sigueren coma un parentèsi en aquerò que pensaue aquera tarde era senhora, parentèsi que dauric en veir passar a Guillermina, en tot barrar-se tanlèu era vèrge e fondadora despareishec carrèr enjós.
Entornada ena meditacion, cuelhent eth hiu d’era en madeish punt que l’auie deishat… “E encara qu’eth senhor Feijoo ac remisque aué, ei tan vertat que me romaue peth carrèr ar an dera mòrt de Jáuregui… tan vertat coma que mos auem de morir.
E se non, qué hège pauhicat en aquera maladida cantoada deth carrèr de Tintoretos?
Aquerò siguec pòc abans dera guèrra d’Africa, pro que me’n brembi; e s’eth tau non se n’auesse anat a aucir moros, Diu se’n sap se…
Mès aquerò non hè ara ath cas, e mos cau anar en çò d’aute.
Qu’ei un cavalièr plan decent, non i a cap de dobte.
Jáuregui l’apreciaue fòrça, e me didie que era soleta causa que non l’agradaue ère qu’ère massa hemnassièr…
Dehòra d’aquerò, òme de veracitat, damb ua paraula coma es Evangèlis, e causa qu’eth didie botant- se formau, qu’ère coma se l’escriuessen es notaris…
Ça que la, aquerò que m’a vengut condant aguesti dies me semble tant estranh…!
Qu’ei empenaïda, que l’a cuelhut jos era sua proteccion…
Se la trapèc en casa d’uns vesins, e li hec pena, e qué sai jo qué…
Per mès que digue aguest sant varon, taus empenaïments me semblen a jo es cançons de Calainos…
E se dilhèu…
Dehòra, dehòra, pensament e non me temptes damb ua sospecha, que semble tant inversemblabla…
Eth madeish Feijoo dilhèu… que pòt… aurà auut… e ara…
Sus tot aquerò que i voi botar terra, pr’amor que me tornaria hòla.
Era vertat ei qu’eth praube senhor a hèt un devarada terribla e non deu auer estat entà estratagèmes d’uns mesi ençà.
Serà cèrt aquerò que ditz!…
Un aute parentèsi.
Guardèc en carrèr e vedec un aute còp a Guillermina que pujaue.
Vai damb aguesta santa!
Bèra causa que l’auràn autrejat.
Diden qu’ac accèpte tot.
Vaquí, donc, jo li poiria ajudar ena sua òbra, balhant-li mieja dotzena de claus vielhes qu’è per aciu.
Aquera husta qu’amie semble un modèu…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Tè, que deu vier deth magasem des hustes deth carrèr Valencia.
Vai quins embolhs…
Guarda ua causa qu’a jo me shautarie, bastir un establiment en tot demanar-li sòs ath Verb…
Que lo haria jo tan gran coma El Escorial…” Barrat eth parentèsi, e un aute còp en tèma: “Vai damb aquerò que m’a dit aguest maitin Nicolás: que Feijoo ei eth prumèr cavalièr de Madrid e que l’a premetut ua canongia!
Se l’ac dan, ja non me quede arren entà veir.
Jo m’alegraria, pr’amor de trèir-me aguesta carga deth dessús; mès quini tempsi e quini govèrns!
A!, se jo governèssa, se jo siguessa ministra, be n’anarien de drets toti!
S’ei qu’aguesta gent non saben… s’ei evident que non saben.
Dar ua canongia a un clègue joen, qu’entre ena sua casa tara ua dera net e se passe eth temps blagant en cafè damb es capelhans de cavalaria que van sòlts per aquiu e sense licéncies!
Mès en fin, que Diu te la balhe, e se pèsques eth torrom, hilh, bon apetís, e m’escriues quan arribes e non tornes mès per aciu, egoïsta, golard…
Plan, donc, er aute Juanito Pablo des de qu’a ocupacion non bote es pès en casa.
Qu’ei que comparat damb es sòns frairs, Maximiliano ei un àngel de Diu e un talentàs…!
Que vau entad aquerò que me didie Nicolás aguest maitin…
Que D. Evaristo ei un cristian ranci, e que quan l’administrèren recebec ath Senhor damb un exemple e ua santetat tan granes, que toti es concorrents ar acte plorauen damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Tè, que non deu èster tà tant… ua exageracion.
En aguestes causes de santetat mos cau cridar ar oncle Paco tà que mos hèsque a vier es rebaishes.
Mès, en fin, supausem que sigue atau, e qué?
Ara çò que mos cau saber se, damb tota aguesta cristiantat, mès vò dar gat per lèbe….
Pena, empenaïment…!
Mon Diu, balha-me ua lum clara sus aquerò, o trè-me aguesti grilhs deth cap.
Jo me torni lhòca…
E sabi pas se per qué m’uscli eth cervèth, pr’amor que de vertat, a jo que m’ei tot parièr.
Se Maximiliano vò umiliar-se dempús des malastres que li passèren, jo non me vau a méter…
Mès òc, òc que me i meterè… com consentir tau escarni?
Era plan briganta…
Imaginar qu’eth sòn marit la pòt perdonar dempús deth tarrabastalh indecent qu’armèc, dempús de qué eth pògavergonha hec a cuélher ad aguest malerós en tot abusar dera sua fòrça…!
Quina infàmia!
Se jo non auessa estat tot eth mes seguit trabalhant ad aguest gojat entà trèir-li deth cap era idia dera resvenja….
Que li volie fóter un tret ar aute, e enquia se l’acodic hèr ua cartocha de dinamita tà botar-la ena pòrta dera sua casa.
Delèris…
Çò de milhor ei eth mesprètz….
Ad aguesti pòguesvergonhes se les mesprède…
Be n’ei eth mèn nebot tà calar-se en problèmes, eth que s’espaurís d’entrar en un quarto escur.
Praubet Maxi!, qu’a un còr d’aur e ara que se tie tant a estudiar çò der aute mon, se l’acodissen ues causes…!
Guarda se qué me didie anet!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ditz que la perdone cristianament, per aquerò, per çò d’aute o per se qué me sai… mès per çò de hèr vida en comun, ne peth mau de morir.
E ara seguida me marege entà que li vaja a tier ua visita.
Que pòt èster que sigue vertat çò que ditz Evaristo…” Totes es nets era madeisha cançon.
A tot darrèr, se se bote tan pesadet, non aurè mès remèdi qu’anar-i.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
II.- Un deluns pera tarde, dòna Lupe entrèc ena sua casa tad aquerò des cinc.
Anaue fòrça benjargada.
E arrés mès?
Non a vengut Mauricia?
Aqueth senhor dera barba blanca.
Non senhora…
Aguest maitin la vedí ena pòrta deth cerèr dera Plazuela de Lavapiés.
Papitos, qu’aguest maitin auie estat castigada perque se hec a vier dera plaça ua merluça fòrça dolenta, se pensèc qu’ara sua patrona non se l’auie passat er anuèg, e tremolaue en tot guardar-li es mans.
Mès en laguens de dòna Lupe s’auie esbugassat era ira correccionau, per çò des sentiments de un aute orde e deth gran estonament que des d’ua ora abans regnaue en eth.
Vene aciu e guarda ben çò que te vau a encargar.
Me cau gésser un aute còp.
Balha-li eth dinar ath senhor Nicolás e ath senhor Maxi; mès aguest arribarà fòrça mès tard qu’eth sòn frair.
Guarda ben, e non gesques dempús damb qu’as hèt çò de contrari que t’è dit.
Entath prumèr plat deth clèrgue li botes era merluça dolenta que te heres a vier aguest maitin, sabes?, e que putz…
Li botes fòrça sau, e dempús la cargues de haria tot çò que pogues, e la fregisses.
Bota-li totes es porcions, e se les avalarà sense encuedar-se’n de s’ei bona o dolenta.
Qu’ei coma es verdons, que s’avalen tot çò que les lancen.
Tath dessèrt, es nòdes e eth siròp, sabes?.
Li botes ena taula era gèrla, que se harte; a veir se se l’acabe.
Qu’ei ja fermentat e non i a qui se l’avale…
S’eth senhoret Maxi venguesse abans de qué jo aja arribat, li botes de prumèr plat ua des costelhes de vedèra, era mès gròssa, e de dessèrt li très es coquilhons que se hec a vier eth pastissèr aguest maitin, e eth codonhat que jo prengui.
A veir s’ac hès tot ath revés”.
Quan li balhaue taus pròves de confiança, en tot delegar en era era autoritat, era gojata se creishie, e agudant eth sòn enteniment, per çò dera vantaria, complie es sues obligacions d’ua manèra irreprochabla.
Dòna Lupe, que ja la coneishie pro ben, n’ère segura de qué es sues ordes serien complides.
Papitos hec damb eth cap senhaus d’intelligéncia, e se n’arrie, era plan tafurèla, aciu que non pequi!…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dòna Lupe s’estèc pendent ua estona ena sala, sense botjar-se deth fautulh que s’auie seigut en entrar, damb eth mantèl botat, era man ena gauta, pensant en çò de madeish.
Que non auie entornat encara deth sòn estonament, ne entornarie en fòrça temps.
Fortunata, donques que dera sua casa venguie, l’auie dat mil duros entà que se les placèsse dera manèra que credesse mès avienta… e sense voler adméter recebut…
Ara prumèria sospechèc era senhora de Jáuregui se serien faussi es bilhets… mès, que non , qu’èren mès legitims qu’eth solei!
Aguesta pròva de confiança l’arribaue ena amna, donques que non solet ère confiança ena sua aunestetat, senon tanben en sòn talent entà hèr produsir sòs as sòs.
Pr’amor que, ath delà, Fortunata, pendent era convèrsa, auie deishat compréner qu’auie accions de Banc, sense díder guaires.
D’a on auie gessut aguesta riquesa?
Dilhèu Juanito Santa Cruz… dilhèu Feijoo…
Çò de mès estranh ère que dòna Lupe, per impulsi de tolerància qu’auien gessut còp sec deth sòn esperit, s’esforçaue en supausar qu’aguest capitau ère de procedéncia decenta.
Vaquí era fascinacion qu’era monèda exercís en quauqui caractèrs, pr’amor qu’entada eri es causes bones an d’auer ua bona origina…!
Çò que non compreni ei ua causa…
Eth prumèr dia me didec Feijoo qu’estaue miserabla… mès miserabla, e minjant-se es sòns estauvis.
Donques s’aguestes son es rechauchets…!
En fin, virem era plana; botem-mos en un punt de vista imparciau, non hescam judicis temeraris abans d’auer dades segures.
Qui gause condemnar a un semblable sense escotar-lo?
Que serie ua crudeutat, ua injustícia.
Aquerò de qué tostemp ajam de pensar mau, me semble ua asenada…
Mès que m’estongui aciu encaborniada, e se me tardi, dilhèu non trapa ena sua casa a D. Francisco…
Eth diderà se qué hèm damb aguesti sòs”.
Tant que baishaue era escala es sòns pensaments anauen cambiant.
Que n’ei fòrça de beròia.
E tostemp tan moisheta…
Que semble que non trinque ua sièta.
Quan entrè, lèu cuelh ua malagana.
E aquerò non ei simulat… que serà tot çò que volgue, mès non interprète papèrs, ne a talent entà hè’c.
Per çò des bones manères, qu’a desbrembat tot aquerò que l’ensenhè… mos calerà tornar a començar… e de lenguatge madeish.
Ne era mès leugèra mencion as eveniments der an passat.
Coma ues tres ores longues s’estèc dòna Lupe dehòra dera sua casa.
Quan tornèc, Nicolás auie dinat e ja se n’auie anat.
E Maximiliano ère ja en tot acabar.
Era prumèra pregunta que li hec era patrona a Papitos siguec era restacada as ordes que l’auie balhat.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
E didec quauquarren?
Que non podie dider arren, donques que non paraue d’avalar.
Dòna Lupe arrie.
Se n’assegurèc de qué a Maximiliano se l’auie mestrat d’acòrd damb es sues ordes e dempús de cambiar-se era ròba, se premanic era sua pròpria parva, qu’ère çò de mès frugala.
Quan entrèc en minjador ja Maxi non ère aquiu, e mieja ora dempús lo trapèc en sòn quarto, sense lum, seigut ath costat dera taula e capenjós sus era, damb eth cap sostengut enes mans, e agarrades aguestes as peus coma se se les volèsse arrincar.
En veder-lo tan calat ena sua tristesa, era sua senhora tia li didec: “Au, òme, non te botes atau.
Que non s’a de cuélher un es causes tan seriosament…
Çò que Diu volgue que se passe, se passarà.
Quan es causes vien ben rodades, non i a manèra d’evitar-les”.
M’as marejat tant… que… fin finau…
Donques qu’arren… que l’è vist e non se m’a avalat.
Qu’ei era madeisha pèga inexpèrta de tostemp.
Està deteriorada?
Deteriorada?
Guarda tu.
Qu’està plan beròia.
De cada uelh semble que li gessen guaires esteles i a en Cèu.
A quauques persones era misèria que les va ben.
Mès qué, ei ena misèria?
Passe necessitats?, preguntèc eth gojat, estornejant-se damb inquietud ena cagira.
Aquerò non ac podem consentir…
Que non digui qu’age hame… e dilhèu…
Era sua situacion que non deu èster guaire comòda.
Aué tas quate dera tarde, sivans m’a dit, non auie entrat en sòn còs senon un tròç de pan deth dia d’abans, un trocet de chicolate cru e tath meddia ua cuerta porcion de hereishures.
Diu mèn!
E vos consentitz aquerò?
Hereishures!…
Dilhèu ei peniténcia, repliquèc era veuda en aqueth ton de conviccion ingenua que cuelhie quan volie jogar damb era credulitat deth sòn nebot, coma hè eth gat damb era bòla de papèr.
Francament, tia, aquerò de qué passe hame…
Ja t’è dit que non ei prudent deishar anar jamèsi tant a usclar dents sus cap punt que se referisque a causes umanes.
Ja ves ath brave de D. Juan Prim qué ludent s’a demorat damb es sòns jamèsi.
Donques a jo non m’arribarà çò de Juan Prim, pr’amor que sai çò que digui… e coma qu’era restauracion depen de jo, e jo non la vau a hèr…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Mès que non se tracte d’aquerò ara.
Encara que non ajam de hèr es patzes me hè dò que passi hame.
Mos cau ajudar-la.
Tornarè, donc, aquiu.
Mès se m’acodís ua auta causa.
Jo!, exclamèc er exaltat gojat notant qu’es sòns peus se li chinauen.
Òc, tu… pr’amor qu’ès avedat a que tot t’ac balhen prestit e codut…
Aquerò qu’ei ua causa delicada…
Jo non voi responsabilitats.
Que non ès ja un mainatge e te cau decidir tu madeish aguestes causes.
Que se botaue mau sonque de pensà’c.
Tu, òc, tu…
Dèisha-te de pòur e trantalhaments.
Tornèc a persutar dòna Lupe, damb lenguatge dur, que li calie decidir per eth madeish aqueth ahèr de reconciliacion, veir a Fortunata e actuar en consciéncia segons es impressions que recebesse.
Tant e tant li prediquèc, que fin finau eth praube gojat hec eth prepaus d’anar-i; e a londeman, pendent ua estona que li deishèc liure era farmacia, cuelhec eth camin deth carrèr de Tabernillas, mès mòrt que viu, pensant çò que li diderie e çò que se cararie, damb era pena plan accentuada ena boca der estomac, madeish que quan anaue a examinar-se.
E en arribar e arreconéisher eth numèro dera casa, l’entrèc tau espant, que se retirèc, en tot húger deth carrèr e deth barri…
Eth dia a vier hec un aute esfòrç e podec entrar en lumedan; mès se posèc dauant dera veirina que daue pas ara escala.
L’espaurie era idia de pujar, e dera sua ment s’auie esfaçat tot aquerò que li pensaue díder.
Se demorèc ua estona en espaventosa luta, enquia que l’assautèren idies alarmantes coma aguesta: “S’ara baishe e me ve aciu…” E gessec ath mès córrer tath carrèr sense gosar guardar entà darrèr.
Er assag deth tresau dia que non auec milhor capitada, e engüejat a tot darrèr e desgahonat, decidic exprimir-se damb era sua hemna mejançant ua carta.
Caminant entath carrèr der Ave Maria, anaue pensant qu’aurie de méter ena carta fòrça severitat, e un leugèr matis d’indulgéncia, un graet de sau solet de pietat entà adobar-la.
Li diderie que non la podie adméter ena sua casa; mès damb eth temps… se daue pròves d’empenaïment…
En fin, que ja gesserie era carta tan polidament.
Excitat per aguestes idies e prepausi entrèc ena sua casa, e en filar-se de cap ath sòn quarto e enténer era votz dera sua tia que dera sala estant lo cridaue, sentec en còr coma se li toquèssen damb era punta d’ua agulha…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Diu que hè possible çò qu’ei impossible!
Ena sala ère Fortunata de pès, era sang dera cara perduda, coma es que van a èster executadi…
Maximiliano non queiguec en redon per miracle de Diu…
Didec A!…
Tanpòc era badaue boca e es sues guardades queiguien en solèr coma pesi de plomb.
Fin finau eth joen, en darrèr grad de trebolament e de desconcèrt, gasulhèc quauquarren atau coma bona tarde… e dempús: jo me pensè… e dempús: de sòrta que vos, tia…
Non, jo non me boti en arren, declarèc dòna Lupe qu’ère seiguda coma auent ua presentida.
Era soleta causa qu’è decidit ei hèr-la a vier aciu tà que, cara a cara, decidigatz…
Fortunata, sè-te.
En tot rebrembar-se’n der escarni sentec Maximiliano ena sua amna ua reaccion brusca contra aqueth misticisme recent aprenut, mès hilh deth besonh que dera conviccion.
Lèu l’acompanhèc era sua tia en gabinet, e li didec: “Que me semble ben era tua severitat.
Mès es circonstàncies…
Qu’ei que non m’as dit qu’ère indispensable passar-li uns sòs diadèrs entà aliments?
Qu’auie eth gojat eth cap tan capvirat que non se n’encuedèc de taus arguments.
Entada eth madeish ère qu’era sua tia li parlèsse de dues cases que de quate mil.
La botaram en quartet pròche ath mèn.
E pro.
Ai!, que tostemp m’an de tocar a jo aguesti apraiaments e composicions…!
Sabes se qué te digui?
Donques qu’aciu auratz escadença entà dider-vos toti es insults que volgatz o de balhar-vos totes es explicacions que credatz convenentes.
Jo me laui es mans.
A jo non me metatz enes vòstes peleges.
Se voletz arribar a bèth acòrd, que sigue en bona ora, e se non tanben.
Pro que hèsqui jo de prestar-vos era casa tà que vos cuelhetz eth pos entà veir se i a patzes o non i a patzes.
E per Diu, non me balhes mès copacaps.
Se se passen es dies e non ges er acòrd, s’a acabat.
Mès non me balhètz mès copacaps, per Diu, non mès copacaps”.
Aquerò darrèr ac didec en votz nauta, gessent ja en correder, de sòrta qu’ac enteneren plan ben Papitos en un extrèm dera casa, e Fortunata en aute.
Aguesta s’estèc des d’aquera tarde ena casa, e era sua situacion ère des mens comòdes, pr’amor qu’eth sòn marit a penes li parlaue.
Nicolás amiaue tota era convèrsa ena taula.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que cadun hèsque çò que volgue”.
Mès, a maugrat d’aquerò, era esposa non se n’anèc.
Tath tresau dia, ath miei dera resèrva e deth silenci foreno que i auie entre ambdús esposi, comencèc Maxi a deishar anar quauqua paraula; dempús ja non siguereren paraules, senon frases, e darrèr des frases heredes vengueren es tèbes.
Fin finau, se permetec quauque concèpte alègre.
Tath cincau dia arrie guardant ara sua hemna.
Tath siesau, Fortunata lo guardaue damb atencion cortèsa quan didie bèra causa; Tath sètau, Maxi opinaue coma era en totes es discussions que se formauen ena taula; tath ueitau la tocaue damb eth paumet dera man ena espatla; tath nauau era senhora de Rubin s’interessaue pr’amor qu’eth sòn marit s’abriguèsse en gésser, e tath dètzau s’estèren coma un quart d’ora mormolhant solets en un cornèr dera sala; tar onzau Maxi li sarrèc fòrt era man quan entrèc, e tath dotzau exclamèc dòna Lupe coma prèire qu’entone er hosanna: “Vai, que ja vos botatz bavosi.
Per Diu, non me balhetz copacaps.
Que ja crebatz per hèr es patzes, tà qué tantes desencuses?
Pro ben hèsqui jo non botant-me en arren, prauba de jo”.
E d’aguesta manèra se realizèc aquera restauracion, aqueth restabliment dera vida legau.
Que siguec coma aguestes causes que se passen, sense que se posque determinar com, hèts fataus ena istòria d’ua familha coma ne son ena istòria des pòbles; hèts qu’es sabents n’an era presentida, qu’es expèrts vaticinen sense poder díder en qué se basen, e qu’arriben a èster efectius sense saber com, pr’amor qu’encara que se les sente vier, non se ve eth dissimulat mecanisme que les hè a vier.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
III.- Enes prumèrs dies que seguiren ad aguest gran eveniment, arren se passèc digne d’èster condat.
Se i auec bèra causa, que siguec de pòrtes tà dehòra.
M’i prèdi.
Ua tarde ère dòna Lupe e Fortunata ena sala cosent ues anères as magnifiques cortines de seda que s’auie quedat era senhora per çò d’un prèst non satisfèt, quan Papitos, qu’auie pistat en balcon tà despenjar era ròba botada a secar, comencèc a hèr sorriscles: “Senhores, vietz, vietz, guardatz… guaira gent!…
Qu’an aucit a bèth un”.
Guaitèren es dues senhores e vederen qu’ena part baisha deth carrèr, près dera cantoada de San Carlos, i auie un gran rondèu que cada còp s’aumentaue mès.
Jo veigui ua bura estirada en solèr, didec dòna Lupe.
Ves tu quauquarren?…
Que deu èster un embriac.
Mès guarda se guaira gentada s’amasse.
Es coches non pòden passar….
E guarda aguesti policièrs.
Que non i a remèdi.
Tè, çò que tu vòs ei petofiar…
Ve-te’n, donc, didec dòna Lupe, qu’aqueth dia ère de bona encolia; se non gesses queiràs peth balcon.
Mès torna lèu… e tie compde de netejar- te ben es pès enes peluts que i a ena portaria, pr’amor que i a fòrça hanga…
Guarda se com botères eth tapís quan tornères d’avisar ath carboèr.
Gessec Papitos ara prèssa e siguec dehòra coma uns vint menutes.
Òc, senhora… guardatz.
Ara ua auta causa…
Sabetz, senhora, sabetz?…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’ei ua hemna que semble qu’ei embriaga, mès fòrça embriaga…
E non sabetz se qui ei?, era senhora Mauricia.
Mès ac entenes, hemna, ac as entenut?, didec dòna Lupe deth correder entant e tornant entara sala.
Mauricia… embriaga… vaquí çò qu’arremasse a tanta gent.
Fortunata dempús deth prumèr moment d’estonament.
Òc, senhoreta, qu’ei era…
Mès hilha, observèc dòna Lupe tornant a pistar damb oficialitat…
Cre-me que me hè aquerò ua impression…
E es der Orden Público que non arriben…
A!, òc, la lheuen…
Quina hemna!…
Guarda que botar-se en aguest estat.
Ara se la hèn a vier…
Òc, se la hèn a vier entara Casa de Socorro o entar espitau…
Pugen.
Dilhèu se la hèn a vier entara farmacia?
Qu’ei qu’a eth cap trincat en bèth lòc… afirmèc Papitos en tot hèr veir es dimensions dera herida.
E deishaue anar fòrça sang que corrie carrèr enjós coma cor era aigua quan plò.
Quan passaue jos es balcons et còs inèrt de Mauricia la Dura, amiat pes der Orden Público e e acompanhat pera gent, Fortunata gessec deth balcon, donques que non auie in tà presenciar tau espectacle.
Dòna Lupe e Papitos òc qu’ac vederen tot, e aguesta auec era pretension de qué era sua patrona la deishèsse anar ena farmacia entà veir era garison que li hègen ad aquera embriaga.
Mès aquerò que ja ère massa, e encara qu’era gojateta s’endonvièc diuèrses desencuses entà baishar, non se’n gessec.
Me semble que d’aguesta non se’n gesserà.
Prauba hemna!
Auer aguest vici!
De vertat que me hè dò, donques que non n’a ua auta coma era entà véner jòies”.
Condèc alavetz Maximiliano un hèt plan curiós e recent dera istòria dera tau Mauricia que l’auien condat aquera madeisha tarde, dempús dera garison, peth Sr. Aparisi, un des que solien vier de reünion ena farmacia.
Se’n sabec dòna Guillermina, era senhora aguesta que demane entàs orfanèls deth carrèr d’Alburquerque, e madeish siguec saber-se’n, que volar-se’n…
Guardatz.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Tum, tum…
Qui i a?…
E gessec eth pastor, qu’ei un que criden D. Horacio qu’a eth peu ròi e clar, coma barbes de milhòc; gessec tanben era pastora, era sua hemna, qu’ei ua tau dòna Malvina… bones persones es dus, pr’amor que çò de protestant non trè çò de decent.
Entre parentèsi, se distinguissen pera sua independéncia en vestir.
Dòna Malvina li hè es levites a D. Horacio, e D. Horacio l’apraie es chapèus a dòna Malvina.
Totau, qu’aguesti anglesòts ac comprenen: non despenen un sò horadat en sartes ne en modistes.
Mès vau tath relat.
Es pastors se les aueren regdes, e dòna Guillermina mès regdes encara.
Religion contra religion, era causa s’anaue botant lèja.
Es protestants didien qu’aquera hemna les auie demanat caritat e proteccion; dòna Guillermina ac remie, en tot acusar-les d’auer-la hèt parlar e d’auer vengut a cercar-la ena sua pròpria casa.
D. Horacio didec que de cap manèra e que harie valer es sòns drets luterans dauant deth madeish Tribunal Supremo; S’enventic era auta, e dòna Malvina treiguec eth libre dera Constitucion, qu’ad aquerò repliquèc Guillermina qu’era non se’n sabie de constitucions ne de libres de cavalaria.
Fin finau, acodic era catolica ath Governador e eth Governador manèc que gessese Mauricia deth poder de Poncio Pilatos, ei a díder, de D. Horacio.
Ves quines causes?, observèc dòna Lupe.
Vaquí es garrolhes que se formen per çò dera religion.
Pro qu’ac didie eth mèn Jáuregui, qu’ère fòrça liberau, encara que non li daue pera libertat de cultes.
Donques demoratz, qu’encara manque çò de milhor.
D. Horacio, coma anglés que sap respectar es leis, aubedic era orde deth Governador, en tot reservar-se tier es sues opinions dauant des tribunaus.
Mès quan li didec a Mauricia que se n’anèsse, aguesta non volec, e comencèc a botar verda a dòna Guillermina, en tot èster era present, e a totes es senhores des Juntas católicas, dident qu’èren ues taus e ues quaus.
Be n’ei de briganda!
Dòna Guillermina non cuelhec pòur per aquerò, ne renoncièc a hèr- la-se a vier.
Se n’anèc tot doç e se seiguec ena pòrta, en un sauvacanton que i a aquiu.
Toti es dies venguie a botar-se en madeish lòc, coma un sentinèla.
Eth pastor e era pastora li didien que passèsse e era responie que fòrça gràcies…
E fin finau, ager se virèren es causes, pr’amor que Mauricia s’emmalicièc, e escometent a dòna Malvina li fotèc era cara plia d’engarrapades…
D. Horacio cridèc as der Orden Público e era tarasca se met ena capèra, trinque eth cagièra, vèsse eth tintèr, trinque toti es libres, forme ua barralha damb es cagires, e cuelh era copa qu’en era comunien, e… la profane dera manèra mès indecenta.
Costèc fòrça trabalh hèr-la enlà tath carrèr…
En gésser… tras!…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Tot aquerò ac a condat Aparisi, que se’n sap peth madeish D. Horacio e per dòna Guillermina, e pr’amor que li calec intervier coma tinent d’alcalde qu’ei deth districte…
A Mauricia la botèren en casa d’ua fraia que s’està en carrèr Toledo e se ve qu’aquiu tanpòc la pòden tier, per çò que s’a vist aguesta tarde.
Dera farmacia l’amièren entara Casa de Socorro.
Eth relat qu’ère massa long entàs paumons de Maximiliano, per çò qu’arribèc ath finau fòrça fatigat.
Toti s’estonèren dera narracion, e dòna Lupe planhèc ara Dura, deplorant que damb un vici tan dolent hesse a maubé es qualitats e era intelligéncia venedora qu’auie.
Per çò que hè a Fortunata, se sentie prigondament herida, e desiraue qu’eth sòn marit acabèsse de condar aqueres plan tistes istòries entà qu’era convèrsa venguesse entà d’auti ahèrs.
Mès que non siguec possible, pr’amor qu’enquiath finau deth dinar non se parlèc senon de Mauricia, des protestants e deth malerós vici dera embriaguesa; E, a tot darrèr, Nicolás treiguec a lúder eveniments passadi enes Micaelas, en tot evocar eth testimòni de Fortunata.
Aguesta, plan contra era sua volontat, non auec mès remèdi que condar es novelisti passatges der arrat, es visions e eth dera botelha de conhac; mès ad hec a grani traits, pr’amor d’acabar mès lèu.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
IV.- Aquera net se n’anèren tà Variedades, qu’ei a dues canes der Ave Maria.
Un aute auantatge d’aqueth barri sus eth de Chamberí ei que se pòt anar de net a veir ua pecèta o a passar ua estona en quinsevolh cafè, sense hèr caminades de mieja lèga, ne tier eth tramvia.
A Fortunata non l’agradaue vier en teatre ne presentar-se en public.
Sentie ua pòur inexplicabla des guardades dera gent, e encara que pòqui o degun la coneishien, se pensaue que la coneishien toti, e que de cada boca gessie un comentari sus era.
Malerosament, ahèrs non ne mancaue.
Mès se la guardauen es òmes, ère entà admirar-la, e se mormolhauen dempús, pòqui viatges didien quauquarren basat en ua coneishença vertadèra dera realitat.
Un aute motiu dera pòur qu’eth teatre e es lòcs publics l’inspirauen ère trapar cares coneishudes, e aguesta mesfidança la tenguie coma espaurida e sus brases pendent era foncion.
Ena casa s’i trapaue fòrça ben.
Qu’auie auut, solide, pendent era sua vida epòques de màger felicittat, mès non de tan mòfla tranquillitat.
Qu’auie vist dies, es mens, plan, qu’en eri ludien deishant anar bualhs eth solei dera sua amna, seguidi de d’auti que s’amortaue lèu complètament; mès jamès auie vist un inalterable e tranquil corrent de dies tèbes, parièrs, de penombra doça e reparadora.
Se tenguie fòrça ben damb dòna Lupe, e damb eth sòn marit li passaue çò de mès estranh que se posque imaginar.
Non podem díder que l’estimaue, segons eth concèpte e definicion der estimar; que l’auie cuelhut ua cèrta afeccion coma de fraia o frair.
Que non ère ne podie èster er òme que per eth ua hemna da era sua vida, en tot trapar un gòi espirituau en aguest sacrifici; ère simplament un èsser qu’era sua conservacion e benèster desiraue.
E dera madeisha manèra qu’un s’imagine ua tèrra luenhana quan se navègue ara aventura, atau aubiraue era, era contingéncia d’estimar-lo damb amor mès fèrm, e de passar ath sòn costat tota era sua vida, arribant a non desirar-ne jamès cap auta de milhor.
En sòrta de refusar es obligacions dera sua casa, Fortunata hège per aumentar-les e alongar-les, en tot saber qu’eth trabalh l’ajudaue a tier-se en aqueth equilibri, sense movements de gòi, mès tanben sense penes, eth còr adormit a aplanat, coma jos era accion d’un baume relaxant.
S’en brembaue des dus casi que l’auie presentat eth brave Feijoo, e pensaue se se passarie çò qu’era auec per mès inversemblable, ei a díder, que se realisèsse eth prumèr.
Arribarie a conformar-se damb tau vida, e a contier-se damb aqueth frut morrut der amor sense desirar-ne un aute de mès doç e mens sanitós?…
Maximiliano, ça que la, non podie véncer era sua inquietud.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dòna Lupe e eth acordèren que jamès Fortunata gesserie soleta en carrèr, e aquerò se complie ath pè dera letra.
Mès ne enquia e tot damb aguestes seguretats acabaue de tranquillizar-se.
Desiraue arderosament auer hilhs, per dus motius: prumèr, entà botar-li ara sua estimada un ligam mès e ligadures naues; dusau, entà qu’era maternitat rosiguèsse un shinhau aquera beresa esplendida que cada dia enludernaue mès.
Era desproporcion entre es estatures d’un e er aute e entre eth conjunt dera sua aparença personau, mortificaue tant ath praube gojat, que hège esfòrci impossibles e a viatges ridiculs entà amendrir aquera manca d’armonia.
S’encomanaue sabates damb talons nauti, e se predaue a vestir ben e a arténher cèrts perfils que d’eri solet s’ocupen es dandys.
Malerosament, encara que Fortunata a penes s’apolidie, era desproporcion qu’ère tostemp visibla.
Mès Maxi vedie damb bon uelh qu’era sua esposa s’apraièsse pòc entà hèr ressautar era sua beresa, guardant damb mesprètz es mòdes e s’alegraue per dues rasons tanben: pr’amor qu’atau s’egalarien un shinhau es dus conjonchs o encaisharien milhor, e pr’amor qu’atau la guardarien mens es estranhs.
Des dera restauracion dera sua legalitat domestica auie abandonat complètament es lectures filosofiques, en tot tornar a hèr reverdir ena sua amna eth mau guarit dolor deth sòn escarni e es òdis de resvenja.
Aqueth ascetisme e aqueth veir a Diu en eth sigueren sonque òbra dera tristesa, o dilhèu des circonstàncies, e existien ena sua ment coma aguestes leçons, apegades damb saliuèra, qu’es estudiants aprenen enes moments der examen.
Es sues naues obligacions ena farmacia lo cridauen deth costat dera quimica e dera farmacia, e se tenguec ad aquerò damb in, desirant apréner.
Dòna Lupe li didie qu’endonvièsse bèth producte, quinsevolh causa o anticalha que, damb un nòm curiós e nau, passèsse coma ua trobalha prodigiosa; mès eth se resistie, pr’amor qu’ac consideraue impròpri dera sciéncia.
Tia e nebot auien sus aquerò peleges fòrça viues… “Coma se siguesse un crim endonviar quinsevolh sòrta de gachets, capsules o dragèies, e aquiu qu’as ja un nòm!…” Capsules ipoquitropiticas vegetaus… o animaus, qu’ei parièr… deth Doctor Rubin… infalibles… contra quinsevolh causa… contra era tisi… o eth bròm des gossets…
Çò d’important ei descurbir quauquarren e botar-li ues etiquetes plan cridaires damb era tua fòto…
Qu’ès un cagat.
Se non endónvies tu un producte, ac aurè de hèr jo…
Fortunata, ditz-li qu’endónvie, hilha, convenç-lo…
Que podetz guanhar arrius d’aur”.
Pòqui còps vedie Fortunata ath senhor Feijoo, que venguie ena casa de visita, ceremoniosament, e s’estaue aquiu pendent ua ora, blagant, mès damb era senhora de Jáuregui que damb era de Rubin.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
En ua des sues visites parlèc, solet, damb era sua amiga, en tèrmes tan pairaus qu’ada era li manquèc pòc entà plorar.
Tot anaue ben, perfèctament ben, e ja s’aurie convençut era gojateta deth valor des sues leçons e conselhs.
A Maxi li shautaue pòc era amistat de Feijoo, sense saber de cèrt eth perqué.
Mès çò de mès particular ère qu’ara madeisha Fortunata, ath cap d’un mes d’aquera vida, li comencèren a èster mens agradiues es visites de D. Evaristo.
Era sua gratitud e afeccion entada eth qu’èren tostemp madeish, mès non podie mens de considerar era preséncia deth sòn ancian protector ena casa coma ua monstruositat.
Quines causes, mès quines causes!…
Un mon que se ve, e un aute qu’ei dejós, amagat…
E eth deth laguens govèrne ath de dehòra… donc… clar… non camine era agulha deth relòtge, senon era maquina que non se ve”.
En escurir entrèc dòna Lupe, dempús d’auer-se netejat es sabates en pelut deth vesin.
Me n’è sabut aguesta tarde de qué Mauricia ei en tot morir-se.
Prauba hemna!
Qu’auram d’anar a veder-la.
Non ei luenh: carrèr de Mira el Rio”.
Li balhèc aguetsa notícia era sua amiga Casta Moreno, que se’n sabec per Cándido Samaniego.
Dòna Guillermina auie trèt der espitau a Mauricia, en tot amiar-la ena casa dera sua fraia, e l’assistie eth mètge dera Beneficiencia Domiciliaria e dera Junta de Señoras.
Era malerosa tarasca viciosa, damb aguesti suenhs e es trendeses de dòna Guillermina, e mès que mès, damb era proximitat dera mòrt, ère que semblaue ua auta, guarida des sues mauvestats e empenaïda damb tota era extension dera paraula, dident que se volie morir çò de mès catolica que podesse, e demanant perdon a toti damb uns ais e ua religiositat tant arderoses que trincauen eth còr.
Deman li tieram ua visita”.
Dòna Lupe non anaue a veir a Mauricia per pura caritat.
Que hège temps que Guillermina la fascinaue, mès peth senhoratge que pera vertut, e donques qu’era fondadora anaue a mostrar era sua santetat en tot acompanhar-la es daunes mès elegantes, per qué non auie era de calar-i eth sòn ròstre?
Donques qué, non ère era tanben dauna?
Sus aguestes qüestions parlèc longament damb Casta Moreno, que quauques nets venguie de reünion damb es sues dues hilhes ena casa de Rubin, e era veuda de Samaniego s’aumplie era boca parlant de Guillermina, en tot considerar-la subrenaturau.
E aguesta ère parenta sua, luenhana, pes Morenos!
Er amor pròpri e er orgulh holauen a dòna Lupe quan se consideraue manejant en causes de benefisença, tota eleganta, as ordes dera illustra fondadora.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’auie un inconvenent aquerò se s’arribèsse a realizar, e ère que non i auie mès remèdi que autrejar quauquarren d’adòb.
Eth dia a vier, en tot vestir-se entà gésser, pensèc era mia dòna Lupe se s’auie de botar er abric de velot.
Mès de seguit vedec qu’ère ua asenada.
Ath delà de qué se li banharie, donques qu’eth dia ère plojós, non ère avienta aquera reiau vestimenta deth lòc, persones e ocasión dera visita.
Que ja aurie temps de hèr-se veir damb er abric, era capòta e d’autes prendes.
L’encarguèc a Fortunata que se vestisse damb simplicitat, e era se botèc un shinhau mès apraiadeta, de sòrta que se vedesse tostemp ua cèrta distància.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
I.- En entrar en carrèr de Mira el Rio, trapèren a Severiana, que dòna Lupe auie vist quauqui viatges.
Amiaue un veire damb medecina, tapat damb un papèr ara manèra de farmacia anciana.
Dòna Lupe l’interroguèc, e en saber-se’n era auta de qué anauen a veir ara sua fraia, li hec damb plaser d’introductora, en tot guidar-les peth lord lumedan, pera mens lorda e tortuosa escala, enquia arribar en correder.
Ja sabem qu’es crambes de Severiana èren ues des milhores d’aqueth falanstèri, e que per capacitat e apraiament pro que poirien èster de luxe en semblable vesiat.
Viuie ena sua companhia ua tau dòna Fuensanta, veuda d’un comandant, e era casa responie ad aguesta situacion comanditària, pr’amor que i auie dues saletes totafèt parières, cada ua damb hièstra entath carrèr.
Entre era pòrta e era prumèra sala i auie un correder, qu’en eth se vedie era pica de lauar e era entrada ena codina, qu’era sua rèisha daue tath correder.
Dues pèces interiores completauen eth quarto.
Quan Guillermina, aubirant eth finau pròche de Mauricia, ahisquèc a Severiana entà que la treiguesse der espitau per tresau viatge e se la hesse a vier ena sua casa, era senhora veuda deth comandant cedic eth sòn quarto entà tau finalitat, en tot passar es sòns mòbles en quarto de ua auta vesia.
Mauricia siguec, donc, installada ena dusau des dues saletes.
Severiana auie eth sòn lhet ena cramba interiora, e era sala prumèra ère destinada a recéber es visites, coma ac indicaue eth relatiu luxe dera comòda, es cagires de Vitoria totafèt naues, eth sofà, era taula damb tapís de cauchú, eth petit quadre des dus còrs aimants, eth dera Numancia en mar de mossa, es retraits de militars cunhadi de Severiana, era esfèra d’espart intacte e e sense cap horat, de trenes ròies e auriòles, e fin finau, es huelhòtes que nauèrament auien estat aquerides en Rastro per pòqui sòs.
Qu’èren ues excellentes gravadures passades ja de mòda, eth papèr vielh e damb plapes d’umiditat, es quadres d’acajó, e representuen ahèrs qu’arren auien d’espanhòu, per cèrt, es batalhes de Napoleon I, reproducides d’aqueri retraits en d’auti tempsi celèbres de Horacio Vernet e deth baron Gros.
Qui non a vist eth Napoleon en Eylau, e en Jena, eth Bonaparte en Arcola, era apotèosi d’Austerlitz e er Adiu de Fontainebleau?
Dòna Lupe e Fortunata entrèren, precedides de Severiana, ena cramba dera malauta, qu’ère incorporada en lhet.
L’auien talhat eth peu dies abans entà poder-li guarir era herida deth cap; eth sòn perfil roman s’auie accentuat; qu’ère mès fin eth nas, era maishèra inferiora mès grana, e era extenuacion l’agranie es uelhs.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Es ròis uelhs l’agarrauen mieja cara; es celhes li gessien coma ua visèra; es uelhs, beròis e ardents, se quedauen aquiu laguens, e enrodadi d’aquera pèth violeta ludien mès, coma se siguessen ara demora deth dilhèu qu’anaue a arribar.
Es celhes neres formauen ua soleta linha dreta.
Eth front ère espaciós, damb ua guinsa de peu nere…
En fin, qu’era Dura completaue aguesta istòria expausada enes parets: qu’ère eth Napoleon en Santa Elena.
Quan dòna Lupe e Fortunata la saludèren, les guardèc pendent ua estona, coma se se tardèsse a reconeisher-les.
Dempús les nomentèc.
Quina votz!
Tostemp auie estat roncalhosa era votz de Mauricia; mès qu’auie baishat ja en çò de mès grèu deth diapason.
A veir se quan gesques d’aguesta te servís de leçon.” Mauricia se virèc entà Fortunata, que s’auie seigut ath cant dera cabeç deth lhet; la guardèc fòrça, sense díder arren.
Dempús tachèc es sòns uelhs en tet, rondinant: “Òc… qu’è estat fòrça dolenta, fòrça dolenta…” E virada un aute còp entara sua amiga, li didec aguestes paraules:
Non ac dèishes entà darrèra ora, pr’amor… qu’aquerò non vau.
Qu’ac didec damb tan bona fe, que Fortunata non podie ofensar-se.
A dòna Lupe li semblèc era amonestacion plan impertinenta e descortesa, pr’amor que, quin motiu auie de parlar des pecats autrús, quan n’auie tants de pròpris entà ocupar-se’n?
Qu’ei vertat qu’era sua neboda politica non auie estat un modèu; mès ja s’auie corregit e non auie de tornar en passat.
Quina senhora aguesta!
Ua santa!, exclamèc dòna Lupe en ton mès vantaire.
Mès hès dejun, de vertat?…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Entà passar eth bolhon l’ac auem de balhar damb Jerez… e peth maitin, tà que s’avale ua torradeta, mos cau balhar-li un ditet dera orchada de cep, e pera net un aute ditet…
Qu’ac a manat eth mètge.
Ditz qu’ei medecina.
Quines causes!…
Sonque d’enténer parlar de minjar ja se sentie pejor Mauricia.
Li tremolauen fòrça es mans, e de quan en quan li venguien coma escometudes d’asfixia, estant era sua respiracion fòrça dificila e planhent- se de molta calor.
En tot trapar-se presentes era de Jáuregui e era sua neboda, s’estèc era Dura ua estona coma quan un vò tossir e non pòt.
Es tres hemnes la guardauen damb pena, e les hège dò de non poder aleugerir- li er estofament… “Beu un shinhalet d’aigua”, li didec Fortunata incorporant-se.
Mès aquerò se passèc, e era malerosa tornèc a parlar, talhant fòrça es paraules e cuelhent aire en cada paraula.
Mès, qu’ei que non l’as damb tu?, preguntèc era de Rubin.
Non, senhora.
Òc… que vau mès que sigue… aquiu… desseparada de jo.
Ager… quina pena!,..
Tant de temps sense veder-me!…
Ne qu’era sua mair siguesse ua fèra…
Alavetz s’enteneren passi e guardèren totes ara pòrta.
Qu’ère dòna Guillermina, qu’entrèc, coma tostemps, plan ara prèssa, alugades es caròles, damb eth sòn perdurable mantèl escur, es sues sabatòtes, era sua pelha de merinòs.
Dòna Lupe e Fortunata se lheuèren, e era fondadora saludèc damb aquera gràcia e amabilitat qu’ère madeish entath Rei qu’entath darrèr des mendicans.
Dòna Lupe se pensèc que non l’arreconeisherie, pr’amor que sonque s’auien parlat un còp ena foncion der Assil; òc que l’arreconeishec, e enquia e tot la nomentèc pr’amor que Guillermina ère coma es grani capitans, qu’an bona memòria entàs nòms e fesomies, e soldat que damb eth parlen un còp, non se les desbrembe.
Felicitacions”.
Ara seguida se dirigic entà Mauricia, en tot apuar ambdues mans sus eth lhet.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Arren, qu’aguest borrat se te passarà lèu.
Deman receberàs a Diu.
Com va aguesta consciéncia?
Te vam a hèr ua bona neteja.
Aquerò qu’ei çò que mès te conven.
Jo volia agarrar-te peth mèn compde e hèr-te cohessar, pr’amor qu’en tot dider-li tu madeisha ath Senhor era bona pèça qu’ès, eth Senhor t’autrejarie era sua gràcia…
Atau, donc, a premanir-se.
Aguesta tarde tornarà eth pair Nones.
M’a dit que te cohessères ben.
Mauricia arrie, talhada e confusa.
Damb eth cap hec que òc.
Donques aguesti potzi enduresidi les cau trèir dehòra pr’amor qu’eth diable s’agarre a quinsevolh causa, didec era santa, en tot amorassar-li era maishèra.
Atau, donc, ja sabes… deman qu’auem aciu ua grana hèsta…
D’acòrd?
Que vie a tier-te ua visita eth que hec es Cèus e era Tèrra…
Te semblarà a tu que non t’ac merites…
Donques encara que non t’ac merites, eth vie, e eth se’n saberà deth perqué.
Era vivacitat, era gracia e eth fervor que Guillermina didie aguestes causes, impressionèren as quate hemnes que les entenien.
Severiana deishaue anar dues lèrmes.
Fortunata sentie ena sua amna tanta admiracion per aquera hemna, que l’aurie punat era òrla deth vestit.
Guarda que manà’c tot a passeg, casa, parents, fortuna, amors e sacrificar era sua joenessa entà caminar tota era vida entre misèries…!”.
S’espaurie en mesurar era distància qu’auie entre era e era illustra senhora; distància infinita, plan que òc, que de cap manèra podie escuerçar-se, donques qu’encara qu’era gent santa pequèsse, e era hesse fòrça òbres de caritat, es dues amnes non arribarien jamès a veder-se pròches.
Era fondadora, damb aquera activitat viua que metie en totes es causes, li dictèc a Severiana quauques disposicions entara ceremònia que se premanie.
Jo te harè a vier un crucifix, e cercaram flors…
Era ròba deth lhet l’auem de méter neta, e apolidir tot eth quarto çò de milhor que pogam”.
Dempús passèc ena sala, seguida de dòna Lupe, que volie méter tralha tu per tu.
Estimi fòrça a Mauricia, que se non auesse estat peth maudit vici serie ua bona hemna, trabalhadora e fidèu…
E didetz-me: de nets s’aurà de velhar.
Que Diu vos age…
S’accèpte, s’accèpte.
Metetz-vos d’acòrd damb Severiana.
Era comandanta e jo mos auem quedat anet.
Que s’a besonh de dues persones pr’amor que quan li vien es convulsions, qu’ei de mau hèr tier-la.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Vertadèrament, didec dòna Lupe damb vantaria; es exemples que balhatz, senhora, hèn que toti es auti sigam milhors de çò que seríem se vos non existíssetz.
Qué mès voleria.
Que m’anarie ben que quauquarrés me les balhèsse a jo.
Ai, hilha!
Que sò entà que m’ensenhen, non entà ensenhar”.
Qué auetz de díder?
Ne tansevolh vos agrade que vos trèiguen eth compde de tot çò que valetz…
Donques, amiga, non sigatz vos tan brava e nosates rebaisharam era nòsta pensada.
Au, va!…
Aquerò ac didetz entà dissimular.
Diu se’n deu saber des misericòrdies que vos, en silenci, auratz hèt en aguest mon, dilhèu damb aguesta madeisha Mauricia…!
E ara me les voletz penjar a jo.
Jo!…
Jesús!
Que non digui que non aja tanben quauques bones òbres en mèn compde deth Cèu; mès, comparar-me damb vos…!
Caratz per Diu,.
En fin, que non ei entà que mos metam a pelejar per çò de qui peque mens… non vos semble?, didec era fondadora, amassant era cortesia ara modestia, e permetent-se eth caracteristic gunhar de uelhs, un shinhau picaresc.
Eth mèn lèma qu’ei aguest: “que hèsque cadun çò que posque e sàpie, e Diu veirà”.
Aquerò madeish pensi jo…
Plan, donc, ja me desencusaratz… qu’è fòrça causes a hèr.
Mentretant, era de Rubin ère soleta damb era malauta, pr’amor que Severiana se n’auie anat entara codina.
L’apraièc era coishinèra, e dempús ambdues s’estèren en tot guardar-se.
Fortunata pensaue ena simpatia inexplicabla qu’aquera hemna l’auie inspirat tostemp, a maugrat d’èster tan hòla e tan dolenta.
Serie tau simpatia ua tanhença de perversitat?
Exercie sus era ua atraccion fòrta, e quan li didie bèra causa atencionada ath sòn còr, lo sentie bategar ena sua ment coma se siguesse ua vertat prononciada per uns pòts subernaturaus.
Mil viatges analisèc era joena aguest poder enludernant dera sua amiga, sense arribar a trapar-li james cap de sens.
Causes der esperit, que sonque les compren Diu!
Mauricia semblaue melancolica e tranquilla.
Segur que non, repliquèc era Dura.
Quina hemna!…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Be ne siguí de dolenta!…
Anaue a deishar anar un renec, mes se tenguec, pr’amor que l’ère complètament enebit prononciar paraules lèges, en tot èster aquerò entada era un gran martiri, per çò dera pòca varietat de tèrmes en sòn lenguatge de costum)…
E era, coma se li didessen gojata polideta…
Que non n’as vist cap auta coma era.
Guarda que hèr-me a vier aciu e suenhar-me coma me suenhe…!
Guarda aquerò que hè damb jo…!
Qu’ei cosia deth nazaren; arrés m’ac pòt trèir deth cap…
Imagina-te çò que supausam nosates ath sòn costat…
Nosates qu’auem estat uns pientes…!
Qu’ei qu’enquia e tot empenaïdes non valem entà destacar-li es sabates.
Donques ja veiràs quan vengue era auta… tanben aquera ei dera pèth de Crist…
Era amigueta, era que protegís ara mia mainada…
Qui?
Fortunata vedec ath dauant d’era, ara imprevista, ua escura broma que li venguie ath dessús…
Ager que i siguec…
Era madeisha amiaue ara mia mainada.
Guarda; cre-t’ac pr’amor que t’ac digui jo: quan entrèc semblaue qu’entraue ua lum en quarto.
Fortunata sentie talents de meter-se a córrer.
Ai, be n’ès de dolenta…!
Perdona-la, que pro que s’ac merite.
Te treiguec eth tòn òme; mès era non n’a eth tòrt.
Redena!…
Paraula lèja, entorna-te’n entà laguens; non, demora-te dehòra…
Donques gojata, non sigues pèga… te penses tu que quinsevolh dia non torne a estimar-te a tu D. Juan…
Coma s’ac vedessa.
Quan ua se va a morir, que ve es causes fòrça clares; era mòrt l’alugue a ua e jo te digui qu’eth tòn senhor tornarà damb tu.
Qu’ei lei, hilha, ei lei que non pòt mancar…
E se m’ahisques te diderè qu’a Jacinta non l’impòrte bric.
Que non l’estime guaire…
Aguestes maridades riques, coma que viuen damb tanta comoditat non estimen as sòns marits… estimen a d’auti.
Que non ac digui per era, Diu m’en age, encara que Diu se’n sap de se qué harà, mès aquerò non trè que sigue un àngel e que repartisque fòrça caritat”.
Fortunata non didie arren.
Era malauta s’inclinèc entada era, e autrejant- se un anament evangelic, en madeish ton que porie tier un pastor d’amnes, li didec atau: “Empenaïs-t’en, gojata, e non ac dèishes entà dempús.
Empenaïs-t’en de tot, mens d’estimar ad aqueth que te ges deth laguens, qu’aquerò non ei, plan que òc, cap pecat.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
L’anaue a respóner bèra causa Fortunata; mès que non podec pr’amor qu’entrèc dòna Lupe en tot pressar-la entà anar-se’n.
Qu’ère ja tard e auien d’anar encara en un aute lòc abans de tornar tà casa.
Se dideren adiu damb era prometença de tornar londeman, e gesseren.
Peth carrèr parlauen de Guillermina, que d’era didec era Jàuregui: “ei ua hemna, aguesta, qu’electrize; e quan se la tracte, sense voler ua se torne tanben mès santa…
Cinquata e tres reiaus me deuie Mauricia.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
II.- Dues ores abans dera ora senhalada entà que Mauricia recebesse a Diu, ja ère aquiu era fondadora.
Trè d’aquiu aguesta pila de lauar.
Vai, quin ornament!
Senhoreta, qu’ac anaua a trèir…
Passatz.
M’an dit es vesies qu’es dues huelhes de Napoleon que quèn ath costat der autar s’an de trèir, pr’amor qu’ère fòrça protestant, maçonic e…
Dèisha-te de pegaries… e com està era audereta aué?
Aqueth dia qu’ère fòrça aclapada, es mans mès tremoloses, alendant doçament, encara que sense fatiga, damb ua invencibla tendéncia a non díder arren e quieta, es uelhs vagant peth solèr de naut o pera part deth dauant, coma se seguisse eth vòl d’ua mosca.
S’informèc era dauna, peth menut, de se com auie passat era net, de qui vengueren a velhar-la, de çò qu’auie dit eth mètge ena sua visita deth maitin.
A tot responec Severiana: eth mètge auie manat que se li balhèsse dobla dòsi deth nòde comic, seguir damb es madeishes culherades pendent era net, es paperets pendent eth dia, e ara sua ora eth Jerez o Pajarete.
Guillermina, sense deishar d’enténer tot aquerò, començaue a calar era sua atencion en ua auta causa.
Dauant dera hièstra e formant un cuic dret damb eth lhet auien botat ua taula, que deuie d’èster er autar, e en era ère de jolhs Juan Antonio, eth marit de Severiana, clauant ena paret toti es claus que credie de besonh entà penjar era decoracion projectada.
Ath delà, eth tapatge la shordarà…
Era comandanta entrèc damb uns tròci de damàs ròi e auriò, qu’auien estat cortines quaranta ans abans, passant dempús per d’auti usatges.
Damb aquera tela se forrarie era paret, formant era bandèra espanhòla, e en centre se meterie ua huelha deth Cristo del Gran Poder, proprietat dera portièra.
A veir, Juan antonio, se vos ludetz.
Que i auie tanben aquiu cintes de cigars, e aguestes ròses damb huelhes argentades que servissen entà decorar es fiulets de San Isidro.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Òc senhora…
Eth vesin deth 6, qu’ei sabi pas qué dera Villa, m’a prometut portar arrames de pin e ausina.
Aquerò ac botarà Juan Antonio peth dessús, hènt orladures…
Cercatz quauque polit tèst de bonibus, hilha; que non se vos acodís arren, didec Guillermina, en tot tornar entara sala, e enes arrames verdes i estacatz flors de tela, e resulte plan polit.
Vai, Juan Antonio, qu’ei pro de clauar; es cortines que ja son ben sometudes.
Ara penjatz-me era Virgen de las Angustias dejós deth Senhor, e enes costats…
Era comandanta entrèc hènt-se a vier un quadre que representaue a Pius IX, que daue era sua benediccion as tropes espanhòles en Gaeta.
Entà hèr-i jòc, prepausèc Juan Antonio méter en aute costat eth Numancia.
Guillermina trantalhèc en autrejar eth sòn consentiment; mès fin finau… ua riseta e un gunhar eth uelh resolvèren eth dobte.
Gessec dempús en correder, e en veir qu’era escala non ère escampada encara, cridèc ara portièra.
Non vos an dit qu’aué vie eth Senhor en aguesta casa?
E aguest pòrtau ei hèt ua mèrda!
Cuelhetz era escampa, hemna.
Se non, la cuelherè jo.
Era portièra vedec se com dòna Guillermina se treiguie eth mantèl… “Non, senhoreta, non ajatz eth vam tan viu.
Qu’escamparam… mès que ja veiratz guaire se tarde aguest mainajum en enlordir-lo”.
Donques lo tornatz a escampar.
Baishèc era senhora en pati, a on auie entrat un cèc tocant era guitarra e i auie quauqui mainatges hènt as toros.
E compde de calar-me lordères en portau e ena escala.
Es mainatges enteneren aquerò sense badar boca.
Ath hons deth pati s’auie establit un cadieraire que hège cus de jonc e n’auie molons d’eri sarradi ena paret, es uns tintats de ròi e botadi entà secar, es auti sense tintar, talhadi e apileradi.
Qu’èren enemics segurs d’aguest industriau es gojats deth vesiat, que polidament li panauen es joncs entàs sòns jòcs e coquinaries.
En veir ara santa parlant damb eri, gessec dera sua botigòta e acarant-se damb era mainadenca còlha, didec:
Qu’a rason eth mèstre Curtis, didec era fondadora, botant era cara mès seriosa que li siguec possible.
Ena preson van estacadi code a code, se non se pòrten aué coma cau, aué que vie a aunorar aguesta casa eth…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
L’interrompec un prèire ancian qu’entrèc e se filèc dret entada era.
Qu’ère eth Pair Nones.
Que ja ètz vos ena planta en tot hèr eth mèstièr de capitana generau”.
Que me cau èster en tot.
Se jo non sagèssa d’ensenhar ad aguesta gent era bona educacion, vieríetz dempús vos, damb eth Santissim, e auríetz de caushigar hanga e guaira lordèra i auesse.
Qu’ei parièr, observèc Nones arrint.
Que non ei parièr; mès per qué non auem d’auer netetat e dignitat dauant deth Senhor, encara que sigue per amor a nosati madeishi?
Se netege era casa quan vie eth tinent d’alcalde e eth mètge der Ajuntament, damb es sòns bastons damb ornaments, e s’a de deishar lorda quan vie eth…
Mès caratz-vos, òme, per amor de Diu, aquerò ac didie ath cèc dera guitarra, qu’en auer-se sabut dera preséncia dera senhora, volec qu’aguesta se’n sabesse dera sua, e s’apropaue tant, qu’a tot darrèr semblaue voler meter-li pes uelhs eth mange der estrument.
Ath madeish temps tocaue e cantaue enquia esgargamerar-se…
Aciu qu’ac auetz, e a cantar en carrèr.
Aué que non voi aciu sarabat.
Se n’anèc eth temardut cèc, e era fondadora seguic parlant damb eth pair Nones: “Pujatz, a veir se me la reconciliatz e l’autrejatz era darrèra repassada.
Me semble que non ei guaire ben prèsta.
La trapi pejor dera malautia deth còs; e per çò dera amna, cada còp la compreni mens.
Quines idies tant estranhes!
Tà naut, tà naut.
Que mos veiram dempús.
Jo non me’n vau dera casa enquia que s’acabe tot”.
Pugèc Nones, e era dauna, dempús de recomanar ath cadiraire e as auti vesins qu’escampèssen eth dauant des respectiues pòrtes, anaue a pujar tanben; mès li barrèren eth pas dues persones que baishauen.
Un qu’ère D. José Ido del Sagrario, que non coneisherien es testimònis des sues romantiques hètes ath començament d’aguesta istòria, per çò de ben vestit e net.
Guardat peth darrèr, que semblaue ua auta persona; mès de cara, çò de desgahonat deth sòn còs, era primesa escanaulida dera sua cara e eth desvolopament cada còp màger deth nòde deth còth, lo hègen veir identic ada eth madeish.
Eth que l’acompanhaue qu’ère un malerós musician, estatjant deth dusau pati e ena madeisha tuta que nidaue abans Izquierdo.
Çò prumèr que se vedie en eth ère eth gran tapaboques que l’estropaue eth còth, pujant enes sòns torns enquia mès naut des aurelhes, e baishant enquiath pièch.
Amiaue gòrra damb galon, e deth tapaboques enquia baish tota era ròba ère d’ostiu, e ath delà l’aprimaue per çò der usatge.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ave Maria, exclamèc Guillermina damb benvolença.
Deishatz-vos de marches reiaus…
Non, non vos treiguetz era gòrra; que vos enrumaratz.
Ido e Leopardi se guardèren estonadi.
Pugèc entath principau, e de pòrta en pòrta ahiscaue as grops de hemnes qu’èren aquiu en tot pientar-se: “Tàs dotze… que non veiga jo aciu aguesti rondèus, d’acòrd?.
E escampatz-me ben tot eth correder.
Aquera qu’age candèles que les trèigue, era qu’age flors o tèsti polits que se les hèsque a vier aciu… totes aguestes pelhes que veigui penjades aciu, que son sobrères”.
Plan que òc.
Pòrta-les.
Vos cau èster a totes plan decentes.
Era hemna deth susvelhant nueitiu ère a mand d’alugar eth fanau deth sòn marit e de botar-lo penjat deth gancho ena rèisha dera codina.
Ua auta preguntaue se valie eth quinquet de petròli.
As mainades qu’auien de gésser en portau damb candèles les botèren es mocadors de Manila cridadi d’elegants, e era qu’auie bòtes naues se les cauçaue; era que non, gessie tau qu’ère, damb es espardenhes plies de traucs.
Quan tornaue en quarto de Severiana trapèc ath pair Nones que gessie.
Vau tara glèisa.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Entrèc era fondadora ena casa e vedec er autar qu’ère plan ben.
Juan Antonio auie clauat es flors de tela ath cant des teles de damàs, formant coma un marc.
Resultaue un conjunt polit e plan simpatic, e atau ac didec era senhora, en tot lançar-li es sues laudances.
Dempús caperèren era taula damb ua vana fòrça polida qu’era comandanta, hemna de grana abiletat, auie hèt entà tirar-la a sòrt.
Qu'ère de quadres de malha combinadi damb d’auti quadres de pelussa de cremesin.
Ath dessús se metec ua tela d’autar que se heren a vier dera parròquia, qu’auie un beròi encaish.
Portèren dempús es arrames de pin, e enta plaçar-les les calec improvisar gèrres damb lhaunes d’olives e de marinada, que Juan Antonio capèrec e decorèc damb tròci de papèrs pintadi.
Qu’ère paperèr, e en sòn art, damb paciéncia e engenh, hège meravilhes.
Se placèren es rams de cargòlhs, es caishetes de doci e estampes; e ara fin, es retraits des dus sergents, frairs de Juan Antonio, damb eth sòn pantalon ròi, plan viu, e es botons auriòs, que pistauen per entre es arrames de pin, coma soldats que son ara demora der enemic.
Ara seguida campèc Estopinhan, de capa verda, amiant jos es plècs d’era ua causa que lo holaue fòrça e que guardaue damb respècte.
Qu’ère eth crucifix de bronze de Guillermina, beròia escultura de fòrça pes, e que Placido non volec autrejar ad arrés senon ara madeisha patrona d’eth.
Aguesta gessec en correder, recebec de mans de Rossini era sagrada imatge, que treiguent-li eth mocador de seda que l’estropaue entrèc damb era ena sala, retirant-se fòrça, en aqueth moment, a ua vertadèra santa escapada der Año Cristiano entà recéber culte en pintoresc autar, que simbolizaue era ingenua simplicitat e fermetat des credences deth pòble.
Botèc eth Crist en sòn lòc, alegrant-se fòrça dera admiracion que costaue eth bronze enes assistentes e dempús gessec tà dar ordes a Estupinhan.
En aguest moment, que ja auien entrat Fortunata e era sua tia, ambdues de nere, plan decentes, e tant qu’era de Jáuregui calaue era sua culherada en rondèu de Guillermina, era auta passèc a veir a Mauricia.
La trapèc coma estabordida, sense saber se qué li passaue.
As preguntes que li hec, responie damb era màger concision, pr’amor qu’eth temor de díder bèra paraula lèja frenaue es sòns pòts.
Qu’ère redusida solet a usar era que solie tier, e encara non se l’anauen es escrupuls, sospechant qu’auesseen bèth resson infernau es votzes mès comunes.
Çò que Fortunata l’entenec clarament siguec aquerò: “Ai, quin gust sauvar-se!”.
Alavetz arroncilhèc Mauricia es celhes.
Que l’auie entrat era sospecha de qué era paraula gust siguesse dolenta.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ac credec atau era malauta; mès que non les auie totes e ère coma jos era pression d’un gran temor.
En un moment que cuelhec a Fortunata soleta, li didec estonada: “Empenaïs-te’n de tot, gojata, mès de tot…
Qu’èm fòrça dolentes… tu que non te’n sabes pro ben de çò de dolentes qu’èm”.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
III.- S’apressaue era ora e en pati sonaue eth rumor d’emocion teatrau qu’acompanhe as granes solemnitats.
Eth pòble ocupaue eth lòc infalible que vò era curiositat.
En portau non s’i cabie, e toti es gojats deth barri s’auien amassat aquiu, coma se pensèssen que sense eri non podie lúder era ceremònia.
Guillermina recorrie tot eth recorrut, des dera pòrta deth quarto de Severiana enquiara deth carrèr, balhant ordes, campant ath public e manant que se botèssen ena darrèra hilada aqueri, d’un o un aute sèxe, que non amiauen bon veir.
Qu’auie vengut dera parròquia un òme damb mina de sacristan, e ère en tot repartir era carga de candèles que s’auie hèt a vier.
Ena part deth correder qu’auie de recórrer eth Viatic, manèc que i siguessen es mainades qu’auien mocador de elegant, e coma que non auien ja mès candèles, manèc que les ac autregèssen.
Se calèc en aquerò era comandanta, coma un ajudant de camp, enta dider-li qu’en carrèr, dauant deth madeish portau, s’auie calat un condemnat pianet, tocant jòtes, polkas, e era cançon dera Lola.
Qu’aquerò ère ua irreveréncia e non se podie consentir.
Ad aquerò repliquec era santa que non s’auien de preocupar de çò que se passèsse dehòra; mès en veir, ara seguida, qu’eth profan esturnemt shordaue fòrça e empedie era edificacion deth vesiat, per çò des talents que bèri uns auien de meter-se a dançar, baishèc en portau e parlèc damb er Orden Público que i auie aquiu.
Toti es individús d’aguest còs que coneishien a Guillermina, l’aubedien coma ath madeish governador.
En resumit, qu’eth piano li calec gésser ath mès córrer, e es sòns arpègis e sons s’entenien dempús perdudi e barrejadi coma se quauquarrés siguesse escampilhant es sues nòtes peth carrèr de Toledo enjós.
Qu’arribèc eth moment beròi e solemne.
S’entenie de naut estant eth rumor popular; e dempús, ath miei d’aqueth silenci que queiguec còp sec sus era casa coma ua broma, era campaneta vibranta merquèc eth pas dera seguida deth Sacrament.
Er autar qu’ère coma usclant d’aur damb tanta lum, que se reflectie en talc des flors.
Qu’auie estat entornada era hièstra, e toti, de jolhs, demorauen.
Eth trinhonar dera campana sonaue cada còp mès apròp.
Se l’entenie pujar era escala damb ua secodida de passi; dempús arribat ena pòrta vibraue mès fòrt en correder entre eth mormolh des latins que venguie gasulhant er acolit.
Apareishec fin finau eth pair Nones, tan naut que semblaue arribar en solèr de naut, un shinhau acorbaishat, eth cap blanc coma era borra deth Cordero Pascual, en tot amiar complimentat eth porta-formes enes plecs dera capa blanca.
S’ajulhec dauant der autar e aquiu s’estèc pregant pendent ua estona.
Mauricia qu’ère en aqueth moment blanca, diafana, e es sòns uelhs, clucadi e coma sense vida, guardauen ath prèire e çò qu’amiaue entre mans.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Quan eth prèire s’apropaue, era santa gasulhèc ena aurelha dera malauta, coma un secret d’angels, aguestes paraules: “Daurís era boca”.
Eth prèire didec: “Corpus Domini Nostri…” e tot se demorèc en silenci e es paupetes de Mauricia se barrèren, en tot projectar sus es uelhs era ombra des sues longues pestanhes.
Ara seguida gessec era acompanhada, precedida dera campaneta, entre eth carrèr format per hemnes ajulhades, damb candèles o sense eres.
S’entenec que baishaue, que gessie e s’aluenhaue peth carrèr.
Quan ja non s’entenie eth trinhonar dera campaneta, Guillermina, deishant de pregar, apressèc era sua cara ara de Mauricia e comencèc a punar-la.
Totes es autes, somicant, la hestejauen damb rambalhosi gèsti, e a tot darrèr era madeisha santa li calec manar que s’acabèssen aqueres manifestacions d’alegria, donques qu’era malauta se’n hège fòrça, e poirien costar-li ua arreculada perilhosa.
Mès, per efècte dera excitación, Mauricia non sentie dolor ne cap aute patiment; qu’ère jos era accion deth plan fòrt anestesic, d’aqueri que produsissen efèctes infalibles encara que passatgèrs.
Dès era edat de dotze ans, que l’amièren a comuniar per prumèr viatge non s’auie tornar a veir damb ua auta coma aquera, e damb era impression recebuda arreculaue eth sòn pensament ena mainadesa, arribant enquia e tot a adromir-se pendent brèus moments ena illusion de qué ère mainada innocenta e blossa, e de qué, coma alavetz, ignoraue çò qu’èren es pecats gròssi.
Tanben ordenèc Guillermina desocupar era cramba e que s’amortèssen es lums.
Entre era molta gent qu’auie entrat se vedien dues hemnes plan ben vestides de forma vanitosa, damb mantèl de color cafè damb lèit, devantau blu, pelha de tartan, mocadors de color cridanire en cap, eth pientat acabat en quiquiriqui damb pientòla de bòles, eth caucèr dera mès pèrfècta factura e ajustament.
Que semblauen desiroses de parlar-li a Mauricia, mès que non gosauen auançar-se enquiath lhet.
Guillermina, acabada era ceremònia, non les deishaue de uelh, e a tot darrèr decidic dar-les eth haut.
S’auetz vengut per devocion, que me semble fòrça ben.
Mès se vietz per curiosèr, me hè dò auer-vos de díder que podetz partir, donques qu’aciu non mos hètz ua bèra manca”.
Gesseren es taus fòrça avergonhades, deishant anar des sues boques, escales enjós, paraules absoludaments contràries as latins que pòc abans s’auien entenut en madeish lòc.
Totes es que vederen era indirècta que les fotèc era senhora, la felicitèren fòrça, en tot dider-li dòna Lupe en passar ena sala: “Qu’auetz un bon caractèr entà hèr enlà ara gent, amiga”.
Ua d’eres, didec Severiana, qu’ère Pepa la Lagarta… hemna d’istòria, sabetz?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
E non les ac pòt trèir…
Mès vos pensatz que non a sòs?
Que ja voleria jo…
Despen coma ua marquessa, e eth mes passat paguèc, en San Cayetano, ua novena ara Virgen de las Angustias, qu’ère quauquarren que s’ac valie de veir…
Novena?
Òc, entà que guarisse eth Clavelero, un fanfarron qu’a, fòrça polidet, eth quau recebec ua escometuda ena plaça de Leganés… coma que l’entrèc era còrna peth cu…
Donques eth Clavelero se guaric.
Guardatz, senhora, quines causes hè era Vèrge!
Qu’era ja sap se qué li conven, pèga.
Ara seguida se retirèc Guillermina.
Era casa tornèc a cuélher eth sòn aspècte de cada dia.
Era comandanta e dòna Lupe èren ena sala parlant dera tòia dera meravilhosa vana que decoraue er autar.
Fortunata e Severiana acompanhauen a Mauricia, que s’esclipsaue de man en man, pr’amor que non auie dormit bric era net anteriora.
Dòna Fuensanta, desirosa de mostrar ara senhora de Jàuregui es sues abiletats, la convidèc a passar ena casa immediata.
Mos cau díder de passa que dòna Lupè ère un shinhau decebuda, pr’amor que s’auie pensat que Guillermina venguie tostemps enes sues visites domestiques damb un revolum de daunes.
Per çò que veigui, aciu que non vie mès dauna que jo”.
En veir Fortunata que Mauricia s’esclipsaue prigondament, gessec ena sala.
Que non i auie arrés.
S’apressèc ena hièstra, guardant entath carrèr pes veires, e aquiu s’estèc pendent ua estona damb era atencion vagabonda e eth pensament adormit, quan un rumor en correder la treiguec dera sua abstraccion.
En virar-se se demorèc estonada vedent a Jacinta que, pauhicada ena pòrta, alongaue eth cap entà veir se qui i auie aquiu.
Amiaue dera man a ua mainada, vestida ara mòda, encara que damb simplicitat e sense cap tipe d’afectacion d’elegància.
Auancèc entà Fortunata; interrogant-la damb aqueth arridolet angelicau qu’un còp vist ja non se desbrembe jamès.
Sentie era de Rubin un gran trebolament, barreja incredibla de manca de gèni e de temor dauant dera superioritat, e se rogic tota, dempús perdec era sang dera cara.
Que deuec Jacinta preguntar-li quauquarren; solide era auta non endonvièc responer-li.
Era senhora de Santa Cruz s’apressèc ena pòrta que comunicaue damb era auta sala.
Alavetz Fortunata, que s’auie quedat darrèr, didec: “S’a quedat esclipsada”.
En tot virar-se un aute còp entada era, li calèc Jacinta aquera guardada e aqueth arridolet que l’assassinauen.
Fortunata non sabie se qué hèr.
Non gosèc anar-se’n, e se seiguec en sofà.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Lèu en madeish instant era Delfina se sentec trantalhar en sòn sèti, donques qu’era cagira ère maumetuda, e venguec entath sofá.
Se trapèren es dues amassa, tocant pelha a pelha.
Fortunata, per çò de non guardar ara sua rivau, guardaue ara mainada, qu’ère de pès ath sòn dauant, cuelhent-la des mans.
Obervèc era de Rubin eth vestidet blu d’Adoracion, es sues bòtes, tota era sua decenta jarga, e en aquera inspeccion petofièra que hec, era sua guardada e era de Jacinta se trapèren bèth còp.
Adoracion volie díder bèra causa; mès Jacinta li tapaue era boca, e guardant ara de Rubin arrie damb aquera ingenuitat qu’indique talents d’entamenar ua convèrsa.
Qu’ac comprenec era auta, en tot dider-se entada era: “Non, jo que non te vau a cercar era lengua”.
Era mainada, aquera dada viua dera bontat dera Delfina, non podie mens de costar en Fortunata un pensament desparièr des anteriors.
Mès es sòns remetudi òdis sajauen d’empodoar era admiracion: “Ò!, òc senhora, pensaue.
Que ja sabem qu’auetz un pilèr de perfeccions.
Entà qué hè’c a veir tant…?
Que manque pòc entà qu’ac canten es cècs.
Se siguéssem coma vos, entre persones decentes, e ben maridadetes damb er òme que mos shaute, e damb toti es besonhs satisfèts, que seríem madeish.
Òc, senhora; jo seria çò que vos ètz se siguessa a on ètz vos…
Vai, qu’eth merit non ei cap causa der aute mon, ne i a cap motiu entà tan tambor e platerets.
E es guardades dera Santa Cruz tornèren a lançar-li era flècha.
Qu’ère un comentari que damb es uelhs botaue ara pegaria o mainadenca gràcia qu’Adoracion venguie de dider-li.
Sense saber com, aquera naua flècha li hec a vier ena men de Fortunata un pensament que de bèra manèra s’aganchaue damb era preséncia dera mainada.
Se’n brembèc de qué Jacinta auie volut recuélher a un aute mainatge, en creder-lo hilh deth sòn marit… “E mèn… credent-lo mèn!” Dera nautada d’aguesta idia, queiguec en un vertadèr abisme de confusions e de contradiccions…
Aurie hèt era çò de madeish?
Li vengueren tan fòrts talents d’estarnar-se a plorar, qu’entà tier-se evoquèc eth sòn coratge, tocant eth registre des escarnis, segura de qué la treirien deth laberint que se trapaue.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jacinta, non podent tier mès es talents d’entamenar convèrsa, la guardèc un aute còp e li hec aguesta pregunteta: “Qué tau siguec era Comunion?
E Mauricia qué tau?…” E vaquí ara gojata un aute còp trebolada e sense saber se qué l’arribaue.
Adoracion se metec a córrer entada era.
Non hèsques bronit, qu’era tua mama ei dormida.
Que hè temps que non l’a cuelhut un sòn tan long.
Ai, senhoreta, çò que vos perdéretz!
Qu’a estat tot fòrça ben, que hège gust”.
Tant qu’era Delfina e Severiana parlauen, Fortunata, que seguie seiguda, examinèc damb curiosèr ara esposa d’aqueth, tachant es uelhs en vestit, en abric, en chapèu…
Que non li semblaue avient vier de chapèu; mès per çò d’aute, non auie arren tà criticar.
Er abric qu’ère perfècte.
Era de Rubin se prepausèc encomanar-se eth sòn, totafèt parièr.
E era pelha, qué eleganta!
A on se deuie trapar aquera tela?
Solide deuie èster de París.
S’entenec era votz roncalhosa de Mauricia.
Era sua fraia entrèc ara prèssa, e Jacinta guardaue peth uet dera pòrta miei barrada.
Quan Severiana tornèc ena sala, era senhoreta didec: “Jo non vau a entrar, passatz vos damb era petita.
Jo me demori aciu”.
A maugrat de çò de capvirades qu’èren es sues facultats, Fortunata sabec apreciar eth vertadèr sentit d’aquera resisténcia de Jacinta a presentar-se damb era mainada.
Qu’ère un sentiment de modestia e de delicadesa.
Que volie èster dehòra des manifestacions de gratitud dera prauba malauta, e evitar-li ad aguesta era vergonha dera sua mala situacion coma mair.
Quines desencuses!
Pro digui ben que me shòrden aguestes perfeccions…
Be mo’n hec Diu de polides!
Donques jo, plan que vau a entrar”.
Severiana s’apressèc en lhet, amiant dera man ara mainada.
Quina ei era visita que te shaute mès?
Mauricia li lancèc es braci a Adoracion e la punèc fòrça còps.
Un shinhau espaurida, era mainada punèc tanben ara sua mair, sense efusion ne afeccion, e coma punen a quinsevolh persona es mainatges aubedients, quan les ac mane era mèstra.
Mainada dera mia amna, que hès ben d’estimar ara senhoreta mès qu’a jo, pr’amor que jo è estat mès dolenta que coratjosa, rede…!” Se li trauessèc eth mot, e era hec veir qu’escopie quauquarren.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dòna Lupe e era comandanta auien entrat tanben.
Aué qu’ei entà tu un dia erós.
Recebes a Diu e ves ara tua mainada.
Mès era Dura auie tot eth sòn èsser claufit pera arderosa ansietat fisica qu’experimentaue, e es sòns uelhs d’agla se trachèren en Severiana que vessaue en un veire quauquarren deth contengut d’ua botelha.
Eth licor ludie damb arrais de topaci encastrat en aur.
Aguesta qu’ei era eucaristia qu’a tu t’agrade, eth Pajarete…” E, en veder-la com se lo prenie, didie era plan tafurèla: “Aquerò, tasta-lo ben, e leca-te.
Dempús deth trinquis, Mauricia semblèc coma se ressuscitèsse, e era sua cara ludie d’animacion e alegria.
Alavetz plan demostrèc qu’ath hons deth sòn còr i auie instints e sentiments mairaus; alavetz òc qu’abracèc e punèc damb efusion plan trenda ara hilha qu’auie amiat enes sues entralhes…
E tant s’excitèc, que cranhent que l’arribèsse un atac de còr, li treigueren ara mainada des braci.
Que non meriti tier-te…
Que m’as pòur, estimada…
Autant que quan ne hèsques bèra ua non te dideràn que vie er espavental, senon que vie era tua mair!
Ai, quina pena!..
Mès que i sò d’acòrd.
Diden que me cau sauvar…
Ai, quin gust!.
E era mia hilha serà milhor ena tèrra damb era senhoreta que damb jo en Cèu…
E arren mès”.
Adoracion se petèc en somics entre afligida e espaurida.
En fin, que les calèc hèr-la-se a vier, donques qu’aqueth espectacle non se podie alongar.
Mauricia seguie balhant punets en aire e dident causes qu’atrendie as auti… “Òc, òc, pensèc dòna Lupe, que tanben ère esmoiguda.
Quan un estime ara sua hilha…!
Fortunata non se demorèc enquiat finau dera scèna.
Sentie ath sòn laguens un capvirament tan gran, que ua de dues, o s’estarnaue a plorar o crebaue.
Se n’anèc entath quarto interior, e botant-se sus ua mala, se metec a plorar.
Es sentiments que desligauen aqueth godilh de lèrmes non èren solet es costadi pera situacion deth moment; qu’ère quauquarren ancian e prigond, sedimentat ena sua amna, eth sòn tradicionau malastre, eth despièt combinat damb un vague desir d’èster brava, “sense podè’c arténher…
Compde qu’aquerò ei çò que se ditz e non se cre”.
Qu’auie vessat fòrça lèrmes quan entenec eth bronit deth coche de Jacinta que se n’anaue, e alavetz gessec ena sala.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Guardèren ara malauta e li sarrèren es mans, e gesseren.
Quan anauen peth carrèr, dòna Lupe, que comprenec se guaire l’auie impressionat ara sua neboda er encontre damb era senhora Santa Cruz, sagèc dus o tres còps de hèr mencion ad aquerò; mès era prudéncia e un sentiment de delicadesa arturèren era sua blagaira lengua.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
En lumedan dera sua casa se separèren; dòna Lupe pugèc e Fortunata se n’anec entara farmacia, a on Maxi ère solet, en tot hèr un emplastre.
Li condèc era sua hemna tot aquerò qu’auie vist aqueth dia, en tot rebrembar damb erosa memòria toti es detalhs.
Era visita de Jacinta siguec ometuda discrètament.
Ath potecari l’agradaue qu’era sua estimada hemna siguesse en aqueri ahèrs de benfasença, vedesse boni exemples e se familiarizèsse damb aqueri quadrets prigondament umans dera misèria e dera mòrt, donques que solide serien fòrça mès profitosi entath sòn esperit qu’es hèstes, sarabats e diversions.
Ara ora deth dinar se parlaue de çò madeish, e avaloraue dòna Lupe era solemnitat esmoventa der acte d’aqueth dia.
Se discutic se les calie tornar pera net en carrèr de Mira el Rio o anar-se’n entà Variedades tà veir ua pèça; mès coma que Fortunata mostrèsse grana repugnància as foncions treatraus, prevalec çò prumèr, e Maxi, fòrça content d’aquera aplicación as òbres de pietat, prometec que les acompanharie e que vierie a recuelher-les tàs onze.
Ad aquerò s’opausèren eth nebot e era sua hemna, en tot díder eth prumèr qu’estaue ben èster brave, mès sense passar-se.
Era de Jáuregui didie damb deliciosa modestia: “Que non ac hèsqui entà cercar ua laudança; que non i a en aquerò eth mendre trocet de merit…!
Jo tengui perfèctament ua net de velha, e enquia dues o tres.
Deuien èster es nau, quan es tres entrauen peth lumedan dera casa, e non siguec pòc eth sòn estonament en veir en pati un resplendor de huec e un revolum de halhes, qu’es sues mobiles e ròies ahlames dauen ara scèna un pauruc e fantastic aspècte.
Qué ère aquerò?
Qu’es brigands deth vesiat auien calat huec a un molon de palha que i auie ath miei deth pati, e dempús li panèren ath mèstre Curtys totes es huelhes que poderen, e alugant-les per ua punta comencèren a jogar ath Viatic, qu’aguest jòc s’estaue en anar de dus en dus, amiant es joncs a manèra de candèles, e caminar tot doç deishant anar latins, ath son dera campaneta qu’un d’eri imitaue e dera marcha reiau de cornetes que tocauen toti.
Era diversion consistie en trincar es ringleres ara imprevista, e sautar peth dessús deth huec.
Eth qu’amiaue eth copon, fòrça abrigadet damb pelhòt estacat ath còth, hège es guimbets mès gosats qu’un se pòt imaginar, e enquia torns de mardan, botant tota era sua adretia en recuperar era actitud reverenta en moment madeish de cuélher era verticau.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Maximiliano e era sua hemna s’arturèren ua estona en veir aquerò, mès dòna Lupe tachèc ara mainadenca tropa guardades e expressions de mesprètz, dident qu’eth tòrt ère des pairs que consentien tau sacrilègi.
Pugèren, e quan Fortunata passèc ena cramba de Mauricia, qu’ère soleta, se retirèc Maxi, dident que tornarie tàs onze.
Qu’ère aquera net era malauta fòrça inquieta, e çò de pòc que parlaue non ère un modèu de claretat.
Eth temor de prononciar paraules lèges semblaue que se l’auie ja esbugassat, donques que ne treiguec des sòns pòts quauques ues qu’usclauen.
Era memòria non deuie èster guaire fèrma, pr’amor que quan era sua amiga li didec: “Padega-te e bremba-te’n de çò d’aguest maitin”, repliquèc: “Çò d’aguest maitin…!, se qué s’a passat…?” E guardant, damb uelhs perdudi, entath soler de naut, semblaue que s’autrejaue ath dolorós trabalh de rebrembar, caçant es idies coma se siguessen mosques.
Mès present qu’era administracion deth Sacrament auie eth quadre damb era sua hilha; ai, quin quadre!…
Parlèc damb tu?…
Tu qu’ès ua alapa e non as enventida…
S’a jo m’auesse passat çò que t’a passat a tu damb aguesta pastissèra; s’eth mèn òme me lo trè ua mona golosa, e se me bote dauant, ai!, coma que me diden Mauricia la Dura!
Se me la trapi dauant, digui, e me ges damb paraules superdelicades… l’agarri dera cabeladura e atau, atau li balhi torns enquia que l’amorri en soler…” E amassant era accion ara paraula, Mauricia hège contorsions violentes, se destapaue, carrinclaue es dents… e coma que Fortunata non la podie parar, cridèc a Severiana: “Ai, vietz!
Que ditz mil asenades…
Per Diu, a veir se la padegatz…
Que sò Mauricia la Dura, aquera que li dauric ua hièstra en cap ad aquera lairona que me panaue mocadors, aquera que l’arrinquèc eth peu a Pepa, aquera que l’engarrapèc era cara a dòna Malvina era protestanta…
Dèisha-me estar, tia pastissèra, o d’ua nhacada t’arrinqui mieja cara.
Persona decenta tu!…
Loba, mès que loba, hastigosa, judiua, damb mès baua qu’un gosset tinhós… cara d’urinau, casquelh, mesura de pientòles… vas a vier quina repassada te boti… atau, atau, e t’arrinqui eth nas, e t’escopisqui enes uelhs, e te trèigui toti es bodèths…” A tot darrèr ja non èren votzes umanes es que gessien des sòns pòts plei d’esgluma, senon brams de fèra cuelhuda e enrodada.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Eth fatigant bram s’anaue padegant de man en man, es contorsiones èren mens violentes, e fin finau, queiguec en un collaps plan prigond.
Era sedacion qu’ère instantanèa, e se retiraue ara madeisha mòrt.
Era senhora Rubin ère espaurida.
Severiana li didec: “Que ja a auut aguesta net tres escometudes d’aguestes, e delànet n’auec sies.
Se venguesse eth mètge la padegarie en tot balhar-li ponchadetes que se criden injeccions… sabetz?, ua goteta de morfina”.
Sense cap de dobte, eth hèt de veir freqüentament Severiana aguestes escometudes hège que se les cuelhesse damb relatiua cauma, coma es que son acostumadi as prodigis deth dolor uman enes cliniques.
Ara seguida de pàdegar-se Mauricia, era auta se predèc a premanir era halha qu’auie d’ahlamar tota era net, un veire damb aigua, òli e ua velhòla ath dessús.
Mieja ora s’estèc era tarasca esclipsada, prononciant en sòmis tròci de paraules e fragments de frases grossières, dera madeisha manèra que ressonen ena luenhor es rèstes dera tempèsta qu’a passat.
Se desvelhèc dempús, e damb votz tranquilla li didec ara sua amiga: “Ès aciu?…
De totes es persones que veigui aciu, era que mès me shaute qu’ès tu.
T’estimi mès qu’ara mia fraia.
Era prumèra causa que li demanarè ath Senhor quan me bota en Cèu, ei que te hèsque erosa, en tot autrejar-te aquerò qu’ei plan tòn, çò que t’an panat…
A Fortunata non se l’acodie arren entà respóner ad aguestes asenades.
Que te n’a dat de fresques aguesta vida!
Era prauba tostemp dejós, e es riques caushigant-li era cara.
Mès tranquilla, qu’eth Senhor ac apraiarà, en tot hèr justícia e balhar-te çò que te panèren.
Qu’ac sai, ac è soniat ara quan m’esclipsè pensant que me moria e qu’entraua en Cèu acompanhada per un revolum d’angelets… tan polidets!…
Cre-ta’c, donques que jo t’ac digui…
E jo madeisha li diderè ara Vèrge e ath Vèrb e Gràcia que te hèsquen erosa e se’n bremben des amarums qu’as passat”.
Carèc pendent un moment, e dempús de dues o tres alendades que Fortunata deishèc anar deth sòn pièch, tornèc a parlar era malauta d’aguesta sòrta: “As vist a Jacinta?…
Qu’ei un serafin aguesta hemna…
Ara, quan me pensaua qu’èra en Cèu, la vedí d’ua broma estant damb un vel blanc…
Qu’ère aquiu, ath miei d’aqueri grani rondèus d’angels.
Serà que se va a morir?
Me harà dò per çò dera mia mainada.
Mès Diu sap mès que nosates, non?, e çò qu’eth hè, qu’ei ben hèt…
Mès ditz-me, te parlèc era?
Li deishères anar bèra bajanada?
Que haries mau.
Pr’amor qu’era non n’a eth tòrt.
Perdona-la, gojata, perdona-la; que çò de prumèr entà sauvar-se ei perdonar a ua part e ara auta.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Nones, e è perdonat ara Pepa, ara Matilde, que me volec empodoar, e a dòna Malvina era protestanta e a tot eth gènre uman… red…!
Pòs-te boca, que ja anaues a deishà’c anar…
Plan, donc, perdonar; cre-t’ac pr’amor que t’ac digui jo.
Ves guaire ne sò de tranquilla?
Donques tu tanben ne seràs, e Diu te balharà çò qu’ei tòn; aquerò qu’ei segur… donques qu’ei de lei.
Me semble, li didec, que s’eth pair Nones t’enten aquerò, te repotegarà… pr’amor que ja ves… qui mane mane, e ei decidit que non siguen es causes atau.
Com me n’arrisqui!, e tu qué te sabes?
Jo sò empenaïda de tot çò de dolent qu’è hèt; jo è perdonat a tot Crist.
Qué vòlen mès?
Aquerò que te condi ei, coma qui ditz, ua idia.
Qu’ei qu’ua non pòt auer ua idia?…
Quan me morisca, veiram, cre-t’ac… eth plan Sant me diderà qu’è rason…
Carèc fatigada, e Fortunata li manèc silenci.
De ressabuda, li venguec ua fòrta secodida en sòn esperit, e cuelhent-li era man ara sua estimada amiga e sarrant-l’ac fòrça, li didec damb expresion de terror:
Plan que òc, repliquèc era auta padegant-la.
Diden qu’encara qu’es pecats d’ua siguen tants coma es sables deth mar… imagina-te era quantitat de sables que i aurà en tota era mar…
Mauricia damb votz patetica.
E cres tu qu’ua idia, per exemple, ei tanben pecat?
Que depen.
Mès tu non as males idies.
Pòs-te tranquilla.
Que Diu t’entene… se me trinque era amna de veder-te patint… damb un òme que non estimes… quin torment!
Gojata estimada, moris-te, e vie damb jo.
Ja veiràs se com estaram de ben es dues, aquiu delà!
Pr’amor que t’estimi autant…!
Abraça-me, hilha, e moris-te damb jo.
Non ac repetisques tant, gasulhèc Fortunata, esmoiguda, amorassant ara sua amiga.
Pro poirie èster que me morissa lèu.
Entàs causes que hèsqui jo en mon… sabi pas… que valerie mès…
Ai, be ne sò de malerosa!
Red…!
Benedida sigue era tua amna!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Es dues se meteren a plorar.
Mentretant, dòna Lupe amiaue ua galharda discussion damb Severiana.
Jo me demori aguesta net pr’amor de qué vos repausetz en shinhau”.
I a vesies que se vòlen quedar tanben”.
Qu’estarà ben era malauta damb es vesies.
Son tan bastrusses e tan negligides…!
Ja veiratz se com escàmbien es medecines e li dan ua per ua auta”.
Que non i a en aquerò cap de merit, ne cap sacrifici.
Non me còste cap trabalh velhar tota era net.
E ath delà, hilha, cau hèr quauquarren peth pròche.
Velharam, donc, e non me parletz de gratitud, donques qu’ei ridicul hèr tantes minganèles per aquerò que non vau un sò horadat”.
Era veuda de Jáuregui non hège un gran sacrifici, e era sua determinacion ère calculada damb abiletat, pr’amor que coma qu’ua des vesies l’auie dit que Guillermina pensaue parar era man a londeman pr’amor d’atier es urgentes necessitats de quauqui logataris dera casa, dòna Lupe pensèc d’aguesta sòrta: “Damb eth hèt de demorar-me a velhar, que complisqui; e aquerò dera man parada que non va damb jo, pr’amor qu’en tot eth dia a vier non apareisherè per aciu, ne a mieja lèga de distància”.
Severiana l’expliquèc peth menut ara senhora tot çò que li calie hèr, en tot avertir-li que l’avisèsse se se passaue quauquarren extraordinàri.
Ua auta vesia se demoraue tanben, en qualitat d’ajudanta.
Tàs dotze, Fortunata se retirèc entara sua casa damb eth sòn marit, que venguec a cercar-la.
Cuelhudi de bracet recorreren eth camin mès tortuós que long que les desseparaue deth sòn domicili, parlant d’alcoolisme e de benfasença domiciliària, e metent en dobte que dòna Lupe resistisse tota era net sense esclipsar-se, donques qu’ère persona que tanlèu tocauen es dètz ja hège badalhs encara que se trapèsse de visita.
Londeman, decidic era esposa vier a saber-se’n dera net toledana qu’aurie passat dòna Lupe e Maximiliano non s’opausèc ad aquerò.
Complides es sabentes ordes qu’auie manat era patrona dera casa, Fortunata gessec damb Papitos, e dempús d’encaminar-la tara crompa, en tot indicar-li quauques causes qu’auie de cuélher, se separèc d’era ena placeta de Lavapiés pr’amor de filar-se de cap ath carrèr de Mira el Rio.
Trapèc ara sua tia en quarto dera comandanta en un estat vertadèrament aflictiu, uelhimacada, damb eth cap pesant e un anim pòc prèst as badinades.
Non me’n parles, hilha; net mès dolenta que non l’è passada ena mia vida.
Que non m’a deishat ne tansevolh hèr ua becaina de dètz menutes.
Era maudida semblaue qu’ac hège de bon voler e que per resvenjar-se per çò de dreta que l’è hèt anar quan me venie mantèls…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Juraria que tot er aiguardent qu’a begut ena sua vida li pugèc en cap aguesta net.
Se lheuaue, se reviraue, botaue es cames dehòra deth lhet, e es braci coma veles de mòla…
Ath delà, ues votzes e uns brams!…
Que ja te’n sabes deth diccionari que tier…
E a viatges se demoraue coma un gat ara demora, damb es uelhs uscladi, e parlant baishet, baishet, e senhalant entara taula qu’ei er autar e era lampa, didie: “Guardatz-lo, guardatz-lo, qu’ei aquiu”.
A jo me hège pòur…!
M’estimaua mès entener-la cridar…
Cre-te que m’espauria quan la vedia senhalar era lum e er autar.
Dòna Lupe comencèc a préner eth chicolate delit que li hec a vier era senhora Fuensanta e ara seguida seguic era sua narracion, en tot imitar era votz e era actitud dera deliranta.
Era briganta que lo tie presoèr…
Briganta, mès que briganta, loba…
Sabes tu se qui ei eth senhor… damb sornaria, de Sor Navidad?
Donques era custòdia, hilha, eth Santissim…
E seguie: Ara vau entà aquiu, te cuelhi, te trèigui e te lanci en potz…
En potz!, as vist?, lançar era custòdia en potz!
Guarda tu s’aurà males idies…
Dempús ditz que se sauve.
Coma non se sauve aguesta…!
Que m’a dit Severiana que quan a un fòrt deliri, tostemp ges damb aquerò, damb que va a trèir deth Sagrari era custòdia e sauvar-la en ua mala, o qué me sai.
Veiràs: deishaue anar ua arridalhada qu’a jo me botaue es peus quilhadi, e didie plan doçament: “Be n’estàs de beròi damb era tua cara blanca, damb era tua cara d’ostia laguens deth cercle de pèires fines!…
Ò, be n’estàs de beròi!
Non te penses que te vau a panar es pèires…
Que non les voi entad arren…
Me shautes… te minjaria!
Non me digues que non te cuelha, pr’amor que te cuelhi, encara que me morisca e me lances en Lunfèrn…
Sor Navidad t’enganhe; que t’en sàpies; t’enganhe damb eth pair Pintado…
En fin, hilha, qu’ère un orror.
Me pensaua que non saberíetz desvolopar-vos e qu’era mona se declararie en cauma, en tot her çò que volguesse.
E ara entà casa.
Que ja auem complit.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Vederen dempús que Guillermina passaue de cap ath quarto de Severiana, e dòna Lupe correc a recéber dera sua boca es felicitacions que meritaue.
Demorar-se aciu suenhant ad aguesta prauba…!
Non, non digatz qu’aquerò non vau arren.
Plan que vau.
Deishar es comoditats dera vòsta casa entà velhar eth cabeç d’ua malerosa…!
Donques aquerò que non ac hèn totes…
Diu vos ac pagarà.
Qu’ei mès d’agraïr aquerò qu’es aumòines que hèn d’autes… demorant-se dempús plan abrigadetes enes sòns lhets… pr’amor qu’aguesta ei era vertadèra caritat que ges deth còr…
En fin, veigui qu’era vòsta modestia s’aufense, amiga mia, e non voi trèir-vos es colors ena cara.
Dòna Lupe qu’ère plan satisfèta; mès sospechant qu’era fondadora anaue a parar era man, se didec adiu ara prèssa.
Òc, òc, didec Guillermina.
Era obligacion abans qu’arren.
A lèu.
E en tot hèr-se a vier a Fortunata en correder, era sua tia li didec: “Tu te demores aciu ua estona; se i a peticions non demoraram nosates en mau lòc.
Li ditz qu’anòte un duro per tu e un aute per jo.
Qu’ei pro.
Que ja se’n deu saber de qué non èm riques; non me shauten es peticions, mès que sai complir en totes es escadences e non hèr un mau papèr.
Un duro per tu e un aute per jo; non te’n desbrembes.
Non digues se podem o non podem mès.
Tu lo dèishes anar tau quau, sense apetitir-te o agranir-te; pr’amor qu’era, encara que se li balhe quate sòs, tostemp balhe es gràcies damb era madeisha boqueta de merenga.
Vai…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Quan Fortunata, dempús d’ua estona de blagar damb era comandanta, entrèc ena auta casa, vedec causes que l’estonèren.
Guillermina, deishant era sua mantilha e eth sòn libre de missa sus eth sofà, desvolopaue ath costat de Mauricia es obligacions mès penoses en art de suenhar malauts, en tot escométer damb activitat maquinau es trabalhs mès repugnants, coma persona qu’a era obligacion e eth costum de hè’c.
Severiana s’esforçaue entà empedí’c; mès Guillermina non cedie.
Ve-te’n a veir se qué vò Juan Antonio, qu’ei en tot cridar hè ua estona.
Era prauba hemna desiraue auer tres o quate còssi entà atier totes es causes.
Çò que hège Guillermina qu’ère entà espaurir a quinsevolh.
Fortunata non se credie damb valor entà tant.
E totun aquerò, en veir ara insigna dauna aristocratica umiliar-se d’aquera manèra, s’avergonhèc de non auer valor entà imitar-la, e treiguent fòrces deth sòn flaquitge, aufric era sua ajuda.
Coma hilha deth pòble, non volie èster mens qu’era senhora dera granesa en aqueri plan baishi quehèrs… “Hètz-vos enlà, per Diu, hilha, repliquèc era santa.
Non mancarie arren mès; que non ac permeti… de cap des manères.
Voletz ajudar-mos?
A penes auec cuelhut Fortunata era escampa, entrèc Severiana, e l’ac treiguec des mans.
Per Diu, deishatz-me que vos ajuda.
Quines causes qu’auetz!…
Ai, quina gràcia!
Vos pensatz que non sai…
Vos pensatz que non sai… ua troiteta ena terrina e eth pan dubèrt damb era sardina laguens.
Qu’ei qu’ena mia vida è hèt mès dinars d’obrèrs que peus è en cap…
Qu’auem alugat eth huec ena casa dera vesia.
Fuensanta; mès va a gésser tà crompar e se vos voléssetz…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Heda que ja n’auem en casa…
A!, non vos desbrembetz des carròtes, ne deth quart de garia…
Se vos hètz a vier à vos cervèth de oelha, compratz-me’n un aute entà jo…
Gessec era veuda deth comandant coishejant escales enjós, e ara seguida partiren Juan Antonio e es auti dus obrèrs damb es sòns morralets de minjar ena man.
Era senhora de Rubin auie complit eth sòn prètzèth damb tanta rapiditat coma capitada, e tant que se lauaue es mans, se deishèc amiar peth sòn pensament vagabond entà ua sòrta d’idies que non ère naua entada era.. “S’ei aquerò çò qu’jo m’agrade, èster obrèra, hemna d’un trabalhador aunèst que m’estime…!
Qu’ei atau, gojata; que neisheres pòble e seràs pòble tota era tua vida.
Quan passèc tà dider-li a Severiana que ja ère servida, aguesta auie acabat de netejar era sala.
Coma qu’auie tan mala flaira aquiu, se heren a vier ua paladeta de tidons alugadi, e lançant un sarpat de lavanda, les passegèren per tota era casa, dès eth correder enquiara codina.
Dempús dera fumigacion, Fortunata entrèc a veir a Mauricia que trapèc fòrça mau, en un estat d’aclapament e postracion plan visibles.
Eth mètge, qu’arribèc alavetz, l’examinèc peth menut, en tot campar holador enes cames e en vrente.
Era paralisi creishie d’ua manèra espaventosa.
Abans de partir, eth mètge parlèc damb Guillermina ena sala, en tot dider-li qu’aquerò non podie mens qu’acabar mau, e qu’a tot tirar, se tardarie dus dies…
S’apressaue Fortunata pr’amor de saber-se’n d’aquerò, quan vedec entrar, ara imprevista, a ua persona qu’era sua preséncia li costèc er efècte d’ua descarga electrica.
Jacinta e Guillermina parlèren un moment damb eth mètge, que se didec adiu ara seguida.
Me cau passar entar aute correder pr’amor de veir ath sabatèr…
Praube òme, non a volut vier en espitau.
Que non auia vist cap cas damb ua idropesia coma aguesta.
Eth vrente d’aguest malerós qu’ère anet coma un tonèl…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Quina umanitat, mon Diu!
Fortunata passèc ena auta sala, e de seguit tornèc dident que Mauricia dormie prigondament.
Era fondadora hec alavetz ua observacion umoristica.
En tot dirigir-se as dues, didec: “Entenetz aguest trombon que tòque era marcha reiau?”.
Plan que òc, s’entenie clarament, enquia e tot de luenh, era marcha reiau tocada damb vertadèra frenesia per Leopardi, qu’ena repeticion li calaue un luxe escandalós de mordents e appotggiaturas.
Qu’ei era manèra de rebrembar-me que li prometí vestir-lo, pr’amor qu’eth malerós està mès ben de paumons que de ròba.
Guarda, li prepausèc a Jacinta, cuelhent-la deth braç; quan entornes ena tua casa, guarda s’a eth tòn marit uns pantalons que non li servisquen…
Se non, didec era de Rubin, ja ne portarè uns deth mèn…
Diu vos ac pagarà… pr’amor que, de vertat, trinque eth còr veir ad aguest praube òme en aguest temps, damb un pantalons de hiu, d’aqueri qu’amien es soldats de Cuba…
Gessec Guillermina entà vier en magasèm de hustes dera Ronda, e Jacinta l’acompanhèc enquiath correder.
Se seiguec Fortunata en sofà, en tot pensar-se que se n’anauen es dues.
Mès era de Santa Cruz, dempús de parlar damb era sua amiga de diuèrses causes, li didec: “Vos demori aciu.
Hètz-vos a vier eth mèn coche, e dempús me recuelheratz e partiram es dues amassa”.
Entrèc de seguit, en tot sèir-se tanben en sofà.
Botar-se ath sòn costat!
Aquerò pensaue era hemna de Maxi, que sentec vams de húger e dempús vergonha e pòur de hè’c.
S’era auta li parlaue non aurie mès remèdi que responer-li.
Jacinta la guardèc.
Ja eth dia anterior auie desvelhat eth sòn curiosèr aquera beresa tant expressiua.
E quan es sòns uelhs se trapèren damb er arrai d’aqueri uelhs neri, sentie ua impression non guaire agradiua, ara manèra d’aqueres presentides insegures que son, non coma eth contacte d’un objècte, senon coma era sensacion der aire que hè er objècte en passar ara prèssa.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que non gesserà era prauba, didec Fortunata un shinhau talhada, pr’amor que l’assautaue era idia de qué eth sòn lenguatge non serie pro fin.
Se seguís atau, li harè a vier ara mainada, tà que la veigue…
Portatz-la.
Jacinta sabie qu’aquera desconeishuda non ère celibatària, pr’amor qu’auie aufrit uns pantalons deth sòn marit.
Non, senhora, repliquèc era Rubin secament.
Jo tanpòc.
Mès me shauten autant es mainatges, qu’è vertadèra mania per eri, e es des auti me semble qu’aurien d’èster mèns… e, credetz-me, que non auria cap racacòr de consciéncia de panar-ne un, se podessa….
Qu’ei que se vos an mòrt, o non les auetz auut?
Que n’auí un, senhora… harà ja quate ans…
E en quate ans non n’auetz auut sonque un?
Desencusatz-me era mia indiscrecion.
Jo?…
Cinc ans.
Abans que jo!
Òc, senhora.
Coma avertisse era dauna enes uelhs dera sua interlocutora ua lum e ua movilitat fòrça singulares, sospechèc qu’era hemna patie bèra malautia mentau.
Eth sòn ton e era sua guardada èren fòrça estranhs, non avients damb eth lòc e era tranquilla convèrsa qu’ambdues amiauen.
Sauvèren silenci pendent ua estona guardant eth solèr.
Jacinta non pensaue en arren important; Fortunata òc, e pera sua ment li passèc tota era sua istòria coma enrodada en ua broma de huec.
Li vengueren ena boca paraules dures entà escarnir ad aquera monina deth Cèu, que l’auie trèt çò qu’ère sòn.
Non ère, donc, aquerò ua grana injustícia?
Es escarnis se li resolvien en pièch, en tot gesser-li des pòts en aguesta forma exagerada e grossièra des hilhs deth pòble quan se meten a pelejar.
Ei un àngel?
Donques que ne sigue…
Ei ua santa?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Damb ua soleta paraula la harè quèir en redon, e m’aurà ua pòur tan grana que non aurà talents de hèr-me mès preguntetes…”.
Alavetz era monina deth Cèu, impacienta pr’amor que non venguie Guillermina, gessec un moment en correder.
En veder-se soleta, se creiguec era auta damb mès vam entà dar un escandal…
Tota era rudesa, tota era passion alègra de hemna deth pòble, arderosa, sincèra, mau educada, borie ena sua amna, e ua suggestion incredibla l’ahiscaue a mostrar-se tau qu’ère reaument, sense dissimular ipocritament.
En tot aquerò vedec qu’era monina tornaue…
Veder-la e avuglar-se que siguec madeish.
Non podie saber se qué l’arribèc.
Aubedie a un impuls superior ara sua volontat, quan se lancèc entada era damb era rapiditat e eth saut d’un gosset de caça.
S’amassèren, en tot tumar ath miei der estret correder.
Era gojata li clauèc es sòns dits enes braci, e Jacinta la guartdèc espaurida coma qui se trape dauant d’ua fèra…
Alavetz vedec un arridolet de brutau ironia enes pòts dera desconeishuda, e entenec ua votz assassina que li didec .
Jacinta se demorèc sense votz… dempús deishèc anar un ai!
Mentre Fortunata botjaue eth cap afirmatiuament damb insolenta duretat, repetint: “Que sò… que sò… era…” Mès ère tan sufocada, que non articulèc es darrères paraules.
Era Delfina joquèc eth cap, e hènt ua estirada se liberèc.
Volec díder quauquarren, mès que non podec.
Era de Santa Cruz recuperèc era sua serenitat, e entrant ena sala, tornèc a calar-se en sofà.
Era sua actitud hège veir tanta dignitat coma innocéncia.
Qu’ère era qu’auie estat escometuda, e non solet podie padegar-se mès lèu, senon respóner ara aufensa damb mesprètz gran e enquia e tot damb eth madeish perdon.
Era auta sentec, peth contrari, un gran pes ath sòn laguens.
Ai, era sua accion desgahonada e brutau li pesèc ena amna coma se la casa l’auesse queigut ath dessús!
Que non auec vams d’entrar un aute còp; tremolèc de pensar çò que diderie Severiana se se’n sabie.
E dòna Guillermina?…
Se calèc en quarto dera comandanta, a on auie deishat eth sòn vel e punhets.
Era covardia que sentec la possaue a córrer entath carrèr.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Húger, òc, e non tornar a hèr hangues en aquera casa ne en cap aute lòc que podesse auer taus encontres…
Gessec sense hèr bronit, esguitlant-se, e en passar per dauant dera pòrta, guardèc e la vedec aquiu laguens, en extrèm d’aqueth long correder que se retiraue a un alongavistes.
La vedie de perfil, era man ena gauta, cogitosa, e Jacinta non la vedie ada era.
Baishèc e se calèc en carrèr, en tot rebrembar-se’n d’ua des nombroses recomanacions que l’auie hèt Feijoo.
Mès pro que s’auie desgahonat aqueth dia!…
Mès, vertadèrament, pensèc, sajant de padegar-se, jo, qué è hèt?, arren…
Causa estranha!
Li vengueren talents de demorar-se entà veder-la gésser.
Se metec de sentinèla en carrèr deth Bastero, e cinc menutes dempus vedec ara fondadora entrar ena casa.
Seguic entath carrèr Toledo, en tot meter-se ara demora en trepadèr deth dauant, ath costat dera pòrta d’ua tauèrna.
Ath cap d’un quart d’ora campèc peth carrèr eth coche damb es dues daunes.
Qué deuen díder, mon Diu, qué deuen dider?
Que me semble que les enteni…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
VI.- Quan pujaue era escala dera sua casa, li començaue ena consciéncia dera joena un racacòr clar de çò qu’auie hèt.
Qu’aurie estat fòrça milhor, pensèc arturant eth pas e estant-se ua menuta entre gradon e gradon, dider- li aquerò de jo sò Fortunata, damb cauma, campant ben se quina cara botaue era en entenè’c, e dempús demorar-me tan contenta, en tot veir per a on gessie, o lançar-li tres o quate calhauets, en tot dider-li que jo tanben sò aunèsta, plan, e qu’eth sòn marit ei un brigand… a veir per a on gessie”.
En entrar en casa, trapèc a dòna Lupe fòrça emmaliciada damb Papitos, que sus era sua innocenta tèsta descargaue era mala encolia qu’era velhada l’auie costat.
Tot çò que s’auie hèt ena sua abséncia qu’ère mau hèt, en tot díder que ne enquia tà hèr ua òbra de caritat podie gésser de casa, donques que tanlèu viraue era esquia, tot qu’ère un desastre.
Fortunata comprenec que tanben volie meter-se damb era; mès, en non auer talents de pelejar, deishaue sense responsa es sòns repotecs.
Qu’as eth cap plen d’aire.
Fortunata començaue a senter-se mau.
Auie caudheireds, mau de cap e talents de badalhar en cada moment.
Que non sai se qué è; mès me calaria en lhet de boni talents.
Dòna Lupe, en vier ena codina, anaue pensant qu’aqueri simptòmes poirien anonciar dilhèu era probabla reproduccion deth tipe de Rubin ena especia umana; mès pro que se’n sabie era auta de qué non ère arren d’aquerò, e sense mès explicacions s’ajacèc, ben estropada en ua hlaçada en sofà deth sòn quarto.
Dempús que se l’anèsse eth hered, sentec dromilhon, que l’amièc a un sòmi tranquil, en tot reprodusir ena sua ment era scèna aquera damb diuèrses addicions d’importància.
Èren aguestes quauquarren que non auie pogut díder per çò dera prèssa, mès qu’ac aurie d’auer dit, o èren simplament deliris deth sòn cervèth alugat pera fèbre?…
Que se vos trèigue aquerò deth cap.
Vai damb eth modèu!
Qu’auetz vengut en un bon lòc!…
Sabetz-vo’n, mainada, que se se me cale en cap a jo, vos autregi a vos aunestetat e vertuts pes nassi enquia que non pogatz mès?
Pr’amor qu’aquerò ei qüestion de díder; Ep…
Òc, e se m’entesti, que non i a qui me tossisque.
Donques qué vos pensatz, qu’a jo me costarie fòrça suenhar malauts e presumir de plan catolica?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Vai damb era monina deth Cèu!
Tè!, que non vengue aciu a véner merit…
E que sò un àngel!
Donques entà que se’n sàpie jo tanben ne sò, que se voi èster àngel, ne serè, e mès que vos, fòrça mès.
Dempús d’aquerò, tornèc a veir damb claretat es causes, e deishant vagar era sua guardada pera cramba solitària e miei escura, pensaue en aquerò madeish, mès vedent milhor era realitat des causes.
En aquera meditacion çò que destacaue, dempús de mil torns, qu’ère un viu desir d’èster non solet egala, senon superiora ara auta.
Eth com qu’ère çò de dificil.
Eth pensament, passant per totes es cares deth tèma, anaue des causes mès subtiles entàs mès vulgares.
Era vertat qu’a era monina ua mina de senhoratge e de… de… de qué?, de majestat, òc…
La treiguec d’aguesti pensaments dòna Lupe qu’entrèc damb passi de gata, e li didec que li calie préner quauquarren.
Se remic Fortunata a minjar bèra causa, e didec qu’era sonque auie talents d’ua iranja entà shurlar-la.
Tant que la shurlaue, en tot hèr-li un petit trauc e sarrar-la coma sarren es gojats era popa, ara senhora de Rubin li passèc peth cervèth ua auta ventada d’aqueth furor que determinèc er acte deth maitin: “Eth tòn marit ei mèn e te lo vau a trèir…
Presumida… beata… ja te diderè jo s’ès ángel o non…
Eth tòn marit qu’ei mèn; me l’as panat… coma se pòt panar un mocador.
Diu se’n sap, e se non demana-l’ac…
Se quedèc esclipsada deishant quèir en solèr era iranja.
Se desvelhèc en sénter sus eth sòn front era man deth sòn espós, qu’auie vengut a dinar, e en saber-se’n de qué ère indispausada, s’espauric fòrça.
Dòna Lupe volec hèr- li a concéber esperances de succession; mès eth, botjant eth cap damb expression esceptica e desconsolada, entrèc ena cramba e li paupèc eth front ara sua hemna.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Çò prumèr que pensèc siguec se com auie tornat tan de ressabuda era infama planta d’òdi qu’era credie ja seca e mòrta, o aumens moribonda.
Lo guardaue, e coma mès lo guardaue, pejor…
Se virèc d’esponèra en tot respóner tota forena: “Arren”.
Sabes se qué ditz era tia?…
Era opinion dera tia aumentaue er òdi dera neboda e eth viu desir de deishar de uelh ath sòn marit.
Clucant es uelhs, invoquèc a Diu e ara Vèrge, que d’eri demoraue ajuda entà poder guarir-se d’aquera mausana antipatia; mès ne peth mau de morir… “Qu’ei que non lo posqui veir; s’ei que me n’anaria enquiara fin deth mon pr’amor de non veder-lo…!
E jo que me pensaua que l’anaua cuelhent estima!
Que Diu me n’age!
Sabi pas en qué pensaue Feijoo…
Maxi, en cuelher-li eth pos, deishèc anar per aquera boca ua sòrta de frases de medecina, acabant en tot díder: “Me harè a vier aguesta net un antiespasmodic, siròp de flor d’irangèr damb bromur, e dilhèu, dilhèu uns gachets de sulfat de quinina.
Que i a fèbre, encara que pòca.
Que deu èster eth començament d’un gran raumàs.
Tu que t’as heredat en aquera maudida casa de correder… o t’auràs intoxicat damb bèth brasèr”.
Fortunata pensèc que, plan que òc, s’auie intoxicat, mès non damb un brasèr.
En tot cedir as prècs deth sòn marit e de dòna Lupe s’ajacèc, e quan barraue era net ère mès tranquilla, desvelhada, sense cap apetís, entenent damb desplasença eth bronit des siètes e culhères que venguie deth minjador ara ora de sopar.
Nicolás parlaue coma un vendeire de carrèr.
Per s’un cas, non baisharè aguesta net ena farmacia, e te harè companhia”.
Era pejor des medecines qu’ère aguesta, pr’amor que volie era joena èster soleta, entretenguda damb es sòns pensaments.
Hec veir que s’esclipsaue; eth sòn marit l’estaquèc fòrt un mocador en cap, e dempús s’estèc ath costat deth lhet.
Dempús d’un brèu sòn, vedec era era prima figura de Maxi passejant pera cramba.
Tanlèu guardaue era sua persona coma era sua ombra corrent pera paret, longa, angulosa, doblegant-se enes cuics deth mur.
Jacinta, que te voleria veir maridada damb aguest…
Maximiliano se despolhaue entà ajaçar-se.
En trèir-se eth justet, gessien des manges es espatles, coma alòtes d’un audèth flac que non a arren entà minjar.
Dempús, es pantalons meteren dehòra aqueres cames coma bastons que se trèn dera gaina.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
En calar-se en lhet e estirar es uassi, deishaue anar un a!
Fortunata, simulant dormir, se virèc d’esponèra e tara mieja net dormie de vertat.
En trincar eth dia dauric es uelhs.
Era cramba ère en complèta escurina.
Entenec er alend deth sòn marit, aspre a viatges, fiulaire e damb diuèrsi sons de flaüta coma s’er aire trapèsse en aqueth pièch obstruccions gelatinoses e lengüetas metaliques.
S’incorporèc Fortunata, cedint a un movement interior qu’eth sòn prumèr impuls se formèc quan ère esclipsada.
Çò que pensaue alavetz qu’ère pòc important.
Era asenada que se l’auie acodit, donques qu’ère ua asenada e des gròsses, siguec que li calie baishar deth lhet sense bronit, cercar a paupes era sua ròba, vestir- se… vier ena pèrga, cuélher era sua blòda e botar-la-se.
Eth mantèl, a on ère?
Non se’n podec rebrembar; mès que lo cercarie a paupes tanben; e un còp l’auesse trapat, gesserie dera cramba, cuelherie era clau qu’ère penjada en recebedor, e… aire!…
Era idia dera hujuda s’estèc flotant ua estona en sòn cervèth, coma ua lum d’alcoòl, sense poder compréner se com se l’auie acodit aguesta idia.
Ena pocha dera blòda auie miei duro, ua pessèta, e quauqui sòs, er escambi deth duro que li dèc a Papitos tà que li hesse a vier… ja non rebrembaue se qué.
Donques damb aqueri sòs que n’auie pro.
Entà qué mès?
E a on anarie?
Entà ua casa d’òstes.
Non… ena casa d’Evaristo…
Non, pr’amor que D. Evaristo la pelejarie.
Aguesta idia de qué la pelejarie eth sòn pairin siguec eth còp que l’esclaric eth sentit, pr’amor qu’era idia dera hujuda ère ua tralha deth sòn.
Eth mocador deth cap se l’auie desligat, e s’auie esperluat, es sues espesses guinses li queiguien sus es espatles.
Per qué me guardes tu?
Qué dides?
Que sò beròia?
Plan que òc.
E tornèc a ajaçar-se.
Maximiliano, en tot virar-se, li dèc ua tumada damb ua omoplata.
Mès sense enténer era responsa tornèc a esclipsar-se.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
VII.- Londeman, Fortunata se sentie milhor, mès encara ère en lhet quan eth sòn marit, dempús de hèr un torn pera farmacia, pugèc a veder-la.
Que ja te pòs lheuar.
Que hè un bon dia.
Ai!, jo qu’è mens salut que tu, e non me planhi tant.
Me senti tant aflaquit qu’a viatge me còste botjar un dit.
Toti es uassi me hèn mau, e eth cap me lo senti a viatges coma se siguesse uet, sense cervèth…
Mès non me he mau, e aquerò qu’ei un mau senhau, pr’amor qu’eth mau de cap ei un pilar dera vida.
Sabi pas se qué m’arribe.
A viatges me distrèigui, me vie coma un desbrembe, me demori pèc coma sense saber a on sò ne çò que hèsqui…
Donques que me digui, e quan pèrda era memòria e se’n vage d’era tot aquerò que mès sai…?
Tu seràs ben deman, mès que jo sabi pas a on anarè a parar damb aguestes causes.
Me ditz Ballesté que prena fòrça hèr, plan fòrça hèr, qu’aquerò ei manca de globuls ròis ena sang, e deu èster atau…
Fortunata lo guardaue e sentie ua pietat prigonda.
Aguesta pietat refrescaue era estima frairau qu’auie començat a shamostar-se.
Mès que non n’ère guaire segura d’aquerò, e quan lo vedec gésser, pensaue que s’aquera planta raquitica dera estimacion se secaue, li calie hèr, ada era, esfòrci colossaus entà empedí’c.
Ara seguida, en tot trapar-se en gabinet, seiguda ath cant deth balcon, per a on entraue eth solei, sentec enes correders bronits de votzes qu’ara prumeria non se podie saber s’èren d’alegria o de ràbia.
Mès que non auec temps entà espaurir-se, donques qu’entrèc Nicolás hènt minganèles d’alegria, eth ròstre alugat, es uelhs ludents, e apressant-se ara sua cunhada li hec ua fòrta abraçada:
Ja… fin finau…
Gràcies a Diu!
Que ja auem a Periquito hèt fraire, didec dòna Lupe, que dempús d’auer recebut era sarrada en correder, entraue ath sòn darrèr, negada d’alegria, pr’amor que se treiguie deth dessús ad aquera fèra boca.
E d’a on?
D’Orihuela, tia, repliquèc eth clèrgue en tot heregar-se es mans.
Mala catedrau, mès que ja veiram se ges bèra permuta.
Canonge te veiguen es mèns uelhs, que Papa coma tier-lo ena man.
Guaire me n’alègri!, didec Fortunata, entà díder bèra causa, e guardèc entath carrèr a trauèrs des veires, cranhent que l’endonvièssen ena cara es pensaments qu’era canorguia deth sòn cunhat li suggerie.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’auie rason Evaristo.
I a dues societats, era que se ve e era qu’ei amagada.
Se non auesse estat pera mia mauvestat, quan aurie estat canonge aguest pèc de categoria, ordinari e pudesenc.
Que me’n vau deman madeish entà que m’autregen eth titol…
Juan Pablo encara non se’n sap.
Que ràbie…!
Ager me pensaua que non me l’autrejarien.
Aguest Villalonga qu’ei ua grana persona, e Feijoo çò que se ditz un cavalièr, e eth Ministre tanben…
Sabetz se qui me balhèc era notícia?
Donques Leopoldo Montes, qu’ei ara en Gracia y Justicia.
Venguí ath mès córrer, e quan eth cap de personau de catedraus me didec qu’ère cèrt, me pensè que me cuelhie ua malagana.
Eth titol qu’ère aquiu, e non me l’auien manat pr’amor que non sabien era mia adreça…
Vos ac torni a díder.
Convidi a toti… a çò que volgatz… e convidi as de Torquemada, a Ballester… a dòna Casta e as sues simpatiques hilhes…
Pòs-te, hilh, didec dòna Lupe shordant-se, entad aguestes convidades non te serà pro era sodada d’un an; e se te penses que jo vau a cargar damb es despenes, t’enganhes…
Nicolás se padeguèc dempús, en tot cuélher eth ton que l’ei avient a un prèire e que damb eth sabie ben rectificar er anament que li costaue era ira o era alegria.
A jo me shaute era patz e era concòrdia entre es princes cristians.
Quan èren en tot dinar Fortunata non podie hèr enlà d’era aguest comentari: “Se siguec bon que m’agencèsses, estupid, ja t’ac è pagat e non te deui arren”.
Tie compde damb Papitos, qu’aguesti dies ei fòrça enventida.
E tu la hès a pèrder damb era tua benvolença.
Hè un torn pera codina e non la dèishes de uelh.
Hè que bote era merluça a trempar o ac hès tu.
Se demorèc soleta Fortunata damb era gojata; mès non podec susvelhar- la pr’amor que tota era tarde anauen entrant visites.
Prumèr siguec dòna Casta Moreno, veuda de Samaniego, damb es sues hilhes, dues joenes plan ben educades o que s’ac credien eres.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Morenos, qu’en prumèr tèrç de sègle se dividiren en dues granes arrames, es Morenos rics e es Morenos praubi; encara qu’auie neishut ena prumèra d’aguestes arrames auie vengut a parar ena dusau.
Se maridèc damb Samaniego, òme de ben e damb fòrça coneishements de Farmacia, mès que non sabec hèr-se ric.
Per çò des Trujillos qu’auie dòna Casta tanhença luenhana damb Barbarita; mès encara qu’auien estat fòrça amigues ena mainadesa, a penes ja se tractauen, pr’amor qu’era fortuna e es vicissituds dera vida les auien aluenhat fòrça era ua dera auta.
Es sues relacions qu’èren intermitentes.
A viatges se vedien e se saludauen; a viatges non.
Les passaue madeish qu’a fòrça persones que s’an tractat ena mainadesa e que dempús s’estan ans e mès ans sense veder-se.
E quan se trapen trantalhen de se s’an de saludar o non, e fin finau non se parlen, pr’amor que deguna se decidís a èster era prumèra.
Mès propèra e clara ère era tanhença de Casta damb Moreno-Isla, que, a maugrat d’èster Moreno ric, auie ua cèrta comunicación de familha damb aquera Moreno prauba, en tot tier-li visites de quan en quan.
Se tutejauen per costum dera mainadesa; mès es sues relacions èren heredes, sonque çò de besonh entà sauvar eth principi deth linhatge.
Era arrama des Moreno- Isla auie ath delà un ligam luenhant entre dòna Casta e Guillermina Pacheco; mès aguesta tanhença qu’ère ja d’aqueres que non agarre ne un gosset lebrèr.
Guillermina e era veuda de Samaniego non s’auien tractat jamès.
Se vantaue dòna Casta d’auer educat plan ben as sues dues hilhes.
Era màger, Aurora, polidòta, veuda d’un francés, hemna de fòrça disposicion entath trabalh.
S’auie estat bèth temps en França, en tot dirigir un gran establiment de telaria, e auie costums independents e fòrça uelh mercantil.
Era dusau, Olimpia, auie assistit pendent sèt ans seguidi en Conservatorio, e auie obtengut fòrça prèmis de piano.
Sa mair volie que siguesse professora consomada, e entà demostrà’c enes examens e obtier ua bona nòta, li hège estudiar ua pèça, que damb era mortificaue ath vesiat dia e net, pendent mesi e enquia ans.
Compdaue aguesta mainada era seguida de nòvis damb es dits des mans; mès çò que hège ad aquerò de maridar-se, encara non auien tocat es campanes.
Fortunata se hège fòrça ben damb Aurora e plan pòc damb era sua mair e damb Olimpia.
Cranhie que se’n burlèssen d’era, pera sua manca d‘educacion, e que la tenguessen en pòca causa, en saber-se’n deth sòn passat.
En tot reconéisher qu’es tres èren plan superiores per çò dera educacion e der emplèc de paraules fines, a viatges non comprenie se qué parlauen, e solet assentie damb movements de cap.
Tostemp ère dera opinon d’eres, donques qu’encara que pensèsse de forma desparièra, non gosaue exprimir eth sòn desacòrd.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Malerosament jamès siguec dòna Casta mès blagaira.
Sentie fòrça non auer trapat a dòna Lupe, donques que desiraue comunicar-li naues dera màger importància.
Aurora s’anaue a botar ath cap d’un establiment de ròba de telaria, bastit ara manèra des milhors que i a en París e Londres.
Qué tau?
S’esforçaue era hemna de Maxi en dissimular er engüeg qu’aquerò li costaue, e ara iperbòla de dòna Casta li responie damb exclamacions d’estonament e assentiment.
Eth patron d’aguest gran establiment, que tant a de tirar era atencion, qu’ei Pepe Samaniego, que l’a facilitat es sòs entà montà’c eth mèn cosin D. Manuel Moreno-Isla, er òme mès brave e mès generós deth mon, e damb un capitau….
E guardatz, qu’ei fadrin… e se passe era vida en Londres en tot engüejar-se….
Jo que digui que poirie auer hèt erosa a ua joena, des moltes qu’auem ena familha…
Mès qué m’impòrten a jo aguestes causes!, pensaue Fortunata, que ja non podie tier mès temps eth sòn papèr ne sabie d’a on trèir es monosillabs e es arridolets.
Fin finau volec Diu misericordiós qu’es Samaniegues se n’anèssen; mès qu’encara non s’auien passat dètz menutes quan entrèc D. Evaristo, damb eth sòn vailet, que lo tenguie deth braç quèr, e Fortunata se lo hec a vier entara sala qu’en un des sòns fautulhs se seiguec er ancian pesadament.
A!, soleta… e qué tau?…
Dempús de dider-li qu’era sua malautia non auie estat arren, era gojata se seiguec ath sòn costat, damb eth prepaus de condar-li eth vertadèr mau que patie, qu’ère purament morau e damb es mès grèus caractèrs.
Pensaue preguntar-li ath sabent amic e mèstre, se per qué tot aqueth desorde s’auie manifestat a conseqüéncia des brèus paraules qu’auec damb Jacinta.
Quina relacion auie aquera hemna damb era sua conducta e damb es sòns sentiments?
Sus aquerò li diderie quauquarren important aqueth sagaç coneisheire deth còr uman e deth mon, pr’amor qu’era se trincaue eth cervèth e non podie trapar era rason de qué era monina li capvirèsse eth sòn esperit.
S’ère àngel, per qué la hege dolenta?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Atau, donc, que non deuie èster àngel.
Un aute punt escur li volie tanben consultar, e ère que sentie desirs plan viui de retirar-se ad aquera hemna e d’èster, senon milhor, madeish qu’era.
Atau, donc, Jacinta non ère dimòni.
Çò de mau hèr qu’ère explicar aquerò de manèra qu’eth sòn amic Feijoo ac comprenesse, donques que ja sabem que non se’n sabie guaire entà trapar es paraules qu’en lenguatge corrent exprimissen es causes espirituaus e endrabades.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Çò pejor deth cas siguec que quan encara non auie començat era consulta entrèc dòna Lupe, que convidèc ath senhor Feijoo a préner un chicolate delit.
Que non se hec a pregar eth brave cavalièr e era madeisha veuda de Jáuregui l’ac mestrèc.
Tant que lo prenie, parlèren des visites que tia e neboda hègen en carrèr de Mira el Rio.
Qu’admiri fòrça ara amiga Guillermina, mès que non la posqui imitar”.
Feijoo expausèc sus aqueth tèma dera filantropia quauques consideracions fòrça senades, e se didec adiu, en tot balhar a cada ua des senhores ua fòrta sarrada de mans.
Aquera net notèc Fortunata en sòn marit quauquarren que lo botèc ara demora.
Pendent eth dinar non auie badat boca; qu’auie era color pujada, ère fòrça inquiet, en tot hèr en cada moment prigondes alendades.
Quan pugèc a ajaçar-se non auie ja eth ròstre alugat, senon qu’auie perdut eth color.
Responec Maxi que non, qu’eth cap non li hège mau, e que çò que l’espaurie ère sénter eth cap uet, deslogat, coma ua casa damb papèrs.
Pujaua era escala, e me venguec tau ràbia, que me demanè a crits: mès, com se cride, com se cride?…
M’en brembè en entrar en casa.
Aué èra en tot hèr ua medecina entà un malaut des uelhs, e en sòrta deth sulfat d’atropina botè eth d’eserina qu’ei era indicacion contrària.
Se non se n’arribe a encuedar Ballester… quina atrocitat!, dèishi cèc ath malaut…
Que non posqui trabalhar.
Aguesta tèsta se m’a capvirat.
Que non ges d’aciu ua idia encara que cala un còp de martèth.
E en d’autes estones me semble que sò er òme damb mès cervèth deth mon, e se m’acodissen ues causes…!
De tan sublimes que son non les posqui exprimir; me tremòle era lengua, me la mossègui e escopisqui sang…
Dempús me demori coma eth que ges d’ua malagana”.
Ajaça-te e repausa, li didec era sua hemna pietosa e espaurida.
Aquerò non ei qu’espissament de tant pensar.
Maximiliano comencèc a despolhar-se, en tot arturar-se en cada moment.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ballester ditz que son nèrvis, ua iperquinèsia deth còr, produsida pera dispèpsia… gasi…
Mès jo digui que non, que non, qu’aquerò ei mès grèu.
Qu’ei era aòrta…
Non sigues apreensiu…
Se non liegesses libròts de Medecina non se t’acodirien aguestes causes asenades, opinèc era en tot trèir-li es pantalons.
Se demorèc damb es cames regdes, en calçotets, demorant qu’era sua hemna li treiguesse tanben es bòtes.
Ajuda-me, que pro que n’a besonh eth tòn praube marit.
Qu’è tot eth coneishement, coma i a Diu”.
Fortunata lo cuelhec galhardamente enes braci e lo botèc en lhet.
Encara podie èra mès.
Ambdús arrien; mès dempús der arridolet, Maximiliano hec ua alendada en tot díder damb era tristesa màger deth mon:
E jo be ne sò d’aflaquit!
Se non siguesse per tu, didec eth, coma un mainatge amorós, non m’importarie que se m’acabèsse era vida…
Eth mon que non vau arren sense er amor.
Qu’ei era soleta causa efectiua e reau; tot çò d’aute ei imaginacion.
S’ajacèc tanben era, e s’estèc en tot balhar-li convèrsa enquia que l’entrèc era sòn.
Praube gojat!
Era pietat que Fortunata sentie, amortaue en sòn esperit era aversion, o aumens l’amagaue, coma en un replec, non permetent-li manifestar-se.
E era pietat hège que surgentèssen ena sua volontat aqueri desirs de vertut sublima qu’a estones gessien coma flor d’ua menuta, creada pera emulacion.
Era emulacion o era mania imitatiua qu’èren çò que determinaue era idia de qué s’eth sòn marit se botaue molt mau, molt mau, era serie era meravilha deth mon per çò der interès d’assistir-lo e suenhar-lo.
Mès, entà qu’era capitada siguesse complèta ère de besonh qu’a Maxi li venguesse ua malautia hastigosa, repugnanta e pestilenta, d’aguestes qu’esfórien enquia as mès pròches.
Era, alavetz, darie pròves d’èster tant àngel coma quinsevolh auta, e aurie amna, paciéncia, valor e estomac entà tot.
Maximiliano la distreiguec d’aguesta meditacion, en tot hèr gemiments prigonds.
Que coneishie aquerò era sua hemna e se’n sabie deth remèdi, qu’ère virar-lo leugèrament der aute costat…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
L’amorassèc entà que s’esclipsèsse e era s’esclipsèc tanben.
Se lheuèc fòrça d’ora pr’amor qu’auie de trabalhar.
Dempús des nau, quan entrèc ena cramba tà veir s’eth sòn marit volie bèra causa, aguest ère ja en tot vestir- se, e damb ua animositat plan desparièra dera qu’auie era net anteriora.
Non solet semblaue remetut dera sua debilitat, senon qu’ère inquiet, agil e coma s’acabèsse de préner un excitant energic.
Tanlèu entrèc era sua hemna, se filèc dret de cap ada era, en tot botonar-se eth cothèr dera camisa, e en ton d’acrimonia li didec:
Anet t’ac volia díder, mès me’n desbrembè…
Que ja ac sabes…
Sabi qu’ager pera tarde siguec aciu un aute còp e li balhèren chicolate damb magdalenes.
Fortunata ère estonada per aqueth repotec, e mès encara per çò deth ton.
Pes maitins, que solie èster Maximiliano un shinhau repotegaire e desagradiu; mès jamès coma aqueth dia.
Se virèc entath miralh pr’amor de botar-se era corbata, e seguic dident: “qu’ei que semble que hèsquen es causes entà shordar-me, entà que m’anuja…
E non ès tu soleta… era mia tia tanben.
Que vòlen, plan, hèr-me a pèrder era salut”.
En miralh podec veir Fortunata era cara esblancossida e arropida de Maxi, qu’era sua susceptibilitat nerviosa se manifestaue en un movement vibratòri deth cap, que semblaue que volguesse aguest arrincar-se deth tronc.
Se desencusèc era coma podec; mès eth, en sòrta de padegar-se, seguic queishant-se de qué lo mortificauen exprèssament, de qué sajauen d’acabar damb eth.
Era esposa caraue, sospechant qu’eth sòn marit non estaue ben, e que serie pejor amiar-li era contrària.
D’alavetz ençà, podec observar que pes maitins se repetie en Maxi era madeisha excitación, e era testudaria de qué totes es persones dera familha se confabulauen contra eth pr’amor de tormentar-lo.
Bèri còps se basaue en quauqua fauta avertida ena ròba, un boton queigut, un trauc trincat, o ua causa semblabla.
D’auti còps, ère que li mestrauen un chicolate delit dolent entà que crebèsse… coma que lo volien empodoar…!
Aguestes manies qu’anauen de mau entà pejor, botant a dòna Lupe de mala encolia e hènt-li aubirar bèth malastre.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Pes nets eth lop venguie a èster anhèth.
Se poirie pensar qu’eth fòrt nerviosisme deth maitin s’anaue degalhant damb es actes e movements dera persona pendent eth dia, e qu’aguesta arribada ena net en un estat contrari, espissat coma aqueth qu’a trabalhat fòrça.
Ja Fortunata s’auie acostumat ad aguest anament e deguna des extravagàncies deth sòn marit la cuelhie per suspresa.
Pès maitins çò de milhor qu’ère non hèr-ne cabau, en tot hèr veir somission as sues exigéncies; pes nets non auie mès remèdi que vantar-lo e mimar-lo fòrça; que ua auta causa aurie estat crudèu.
Diuèrsi còps, enes intimitats damb era sua estimada mitat, Maximiliano auie exprimit aguestes tristeses tan comunes enes matrimònis que non an hilhs.
A Fortunata non l’agradaue aguest topic, mès que non auie mès remèdi qu’acceptar-lo.
Ua net l’acuelhec damb vertadèr entosiasme, pr’amor qu’amiaue entada eth ua erosa idia que pendent eth dia auie auut.
Mès que ne podem ahilhar un, cercar un petit orfanèl e hèr-lo-mos a vier en casa.
A jo me shautarie fòrça, e as dus mos distreirie.
Per qué non è de hèr jo, encara que siga prauba, çò que hèn es senhores riques, que non an hilhs?
Qu’ei fòrça incipid un matrimòni sense mainatget”.
A Maximiliano li semblèc ben era idia, mès dòna Lupe, encara que non s’i opausèc de cara, non semblèc entosiasmar-se damb era.
Es mainatges enlordissen era casa, tot ac remenen e endraben, e autregen fòrça desengusti damb es sues malauties e coquinaries.
Encara qu’expausèc aguestes idies damb fòrça discrecion, Fortunata s’entristic, pr’amor que se l’auie calat en cap des dera net abans çò de recuélher un mainatge orfanèl, e encamardada damb aguesta idia, li costaue fòrça trabalh hèr-la enlà.
Mania d’imitacion!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
IX.- Dòna Lupe la convidèc, dus dies dempús dera tarde dera tumada damb Jacinta, a tornar a tier-li ua visita a Mauricia.
Qué diderie dòna Guillermina se non i tornauen!
Se remic Fortunata, sabi pas se damb quina desencusa, a vier aquiu, e i anèc soleta dòna Lupe.
Qu’ère eth dia de San Isidro e non i auie vendes en Monte de Piedad.
Tad aquerò des dètz tornèc fòrça aclapada, e entrant en gabinet a on ère era sua neboda en tot cóser, li didec: “Hilha, prèga un parenòste tara prauba Mauricia”.
Òc, tàs dètz e mieja.
Semblaue qu’ère en tot demorar qu’arribèssa jo entà morir-se… praubeta!
Que vengui espaurida.
Òc que ja ac sai, non auia de campar per aquiu.
Aguesti quadres non son entà jo.
Quan arribè qu’ère en sòn san judici.
Me preguntèc per tu damb un interès…!
Didec que t’estimaue mès qu’ad arrés, e que tanlèu entrèsse en Cèu, li demanarie a Diu que te hesse erosa.
Jo, plan, en enténer aquerò, vedí qu’ère fòrça mau, e Severiana me didec que se pensauen qu’anet se les quedaue enes mans.
La cuelheren aclapaments tant fòrts, que se l’acabaue era respiracion…
Notè tanben qu’era sua votz semblaue gésser deth uet d’un cantre prigond, e sonaue coma de luenh…
Era cara l’auie coma fòrça rogida, e es uelhs en.honsadi, mès fòrça ludents.
Guillermina ère seiguda en sòn cabeç, e en cada moment li balhaue abraçades e punets, en tot dider-li que pensèsse en Diu, que tant patic entà sauvar-mos a nosati…
De pic, se descompausèc, hilha; mès de quina manèra…!
Se quedèc blaua, comencèc a dar còps de man e a lançar per aquera boca ues flors, uns caulets!…
Qu’ère un orror.
Alavetz arribèc eth pair Nones, que Guillermina auie manat cridar entà que l’auxilièsse; mès que tot siguec en bades.
Ne era prauba malauta podie enténer çò que li didien, ne ère eth sòn cap entà causes de religion.
Era santa qu’auec ua idia erosa.
L’autregèc ua copa de Jerez, plia ar arràs.
Mauricia sarraue es dents, mès fin finau, que li deuec arribar en morret era flaira, pr’amor que daurint era boca, se l’avalèc d’ua gorjada.
Com se lecaue era malerosa!
Se padeguèc e pum!, eth cap en coishin.
Alavetz Guillermina, botant-li ua crotz entre es mans li preguntaue se credie en Diu, se s’encomanaue a Diu e ara plan Santa Vèrge, e a taus e quaus sants deth Cèu, e responie era que òc botjant eth cap…
Eth pair Nones ère de jolhs, prèga que pregaràs.
Aluguèren ua candèla, e t’asseguri qu’era flaira dera cera, es prècs e aqueth espectacle me lheuèren er estomac e m’an botat es nèrvis coma còrdes de guitarra.
Jo que non volia guardar, mès eth curiosèr… qu’ei aquerò que se passe… me hège guardar.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Guillermina, quilhant era votz, li didec que s’abracèsse ara crotz, que Diu la perdonaue, qu’era l’auie enveja d’anar dreta tara glòria e d’autes moltes causes que la hègen a ua plorar.
Eth cap de Mauricia s’anaue quedant quiet, quiet…
Dempús la vedérem botjar es pòts, e trèir era punta dera lengua coma se volesse lecar- se…
Deishèc anar ua votz que semblaue vier, per un tuèu, deth sosterranh dera casa.
A jo me semblèc que didec: mès, mès…
D’autes persones qu’èren aquiu asseguren que didec: ja.
Coma qui ditz: “Ja veigui era glòria e es angels”.
Ua pegaria; que non didec senon mès… ei a díder, mès Jerez.
Guillermina e Severiana l’apressèren un miralh ena cara e lo tengueren pendent ua estona…
Dempús toti comencèren a parlar en votz nauta.
Que ja ère Mauricia en aute mon, s’auie quedat d’un color violat tirant tà bluenc.
Tàs dètz menutes era sua fesomia ère tan desparièra, que se la ves non l’arreconeishes.
Vòs te creir que l’enlençolèc damb es sues pròpries mans?
Que non aurie hèt mès s’auesse estat era sua hilha.
Era la lauèc… la vestic… li botèc er abit… e tan tranquilla.
Jo auria volut ajudar; mès, de vertat, que non servisqui entad aguestes causes.
Me semblaue normau eth hèt d’aufrir-me.
Pro me’n sabia jo de qué era santa non auie de deishar ad arrés amiar era bagueta d’aquera operación.
Mès m’aufrí, m’aufrí.
Que mos cau èster tostemp en tot e demorar ben tostemp.
E cre-te que çò de pòc que hi auie merit, donques qu’en jo ei un sacrifici quinsevolh causilhòta d’aguesta sòrta, mentre qu’en aguesta senhora non n’ei, per èster acostumada a botjar-se entre malauts e defunts, coma es fraies dera caritat.
Que l’auries d’auer vist.
E tostemp damb era sua careta rosadeta, e aqueth pas leugèr e viu.
Quan acabèc, parlèrem es dues ua longa estona ena saleta; parlèrem de Mauricia, dera gran misèria que i a en Madrid, e de qué gràcies as braves amnes coma vos, me didec, se bote remèdi a fòrça maus.
A!, òc, rebrembèc Fortunata.
Non vos pensetz que me n’è desbrembat.
Que ja les è desseparat.
Son entà un òme que tòque era corneta, eth trombon o sabi pas qué.
Les ac manaram a Severiana.
Non, ja les manarè jo ben estropadi en un mocador de paquet, didec era neboda, que de ressabuda li vengueren talents d’anar ena casa dera defuntada.
Amiaram cada ua eth nòste duro, per s’un cas demanen bèra causa entar enterrament.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que non ei mau pensat.
Mès a qui mo’les cau dar ei a Guillermina qu’ei era que sap arregraïr.
A!, m’en desbrembaua de dider-te ua causa.
Me convidèc a visitar eth sòn asil, milhor dit, mos convidèc as dues.
Que i anaram.
Aguest dia estrearè er abric nau e tu era pèlha que te penses hèr.
Que mos calerà botar quauquarren en calaish des aumòines; mès qu’ei parièr.
Ues autes peticions m’emmalicien a jo; as calaishi des aumòines non les cranhi cap.
Papitos entrèc, e era sua patrona li didec que hesse ua tassa de tè, pr’amor qu’auie er estomac lheuat.
Era senhora non s’auie trèt es gants ne eth mantèl; mès quan ja s’aleugerie, parlant, dera carga qu’amiaue en sòn esperit, pensèc en mudar-se de ròba.
Ena man amiaue un embolh.
Qu’èren diuèrses causetes que de passa auie crompat entà agoludir a Maxi.
Ballester auie recomat que se li balhèsse carn crua, mès coma qu’eth se remie a minjar-la-se, dòna Lupe pensèc balhar-li menudalhes, còrs d’audèths, e suprimir entada eth era sopa de carn e es aliments feculents.
Entath dessèrt li portèc bruños de Portugal.
Ad arren de tot aquerò botaue atencion Fortunata, donques qu’auie eth pensament totafèt ocupat damb era idia de visitar er asil de Guillermina.
D’aquiu treirie er orfanèl que volie ahilhar.
Donques digui… s’encara ère en establiment aqueth madeish mainatge qu’eth sòn oncle Pepe Izquierdo li volec véner a Jacinta, quina escadença, Crist!, quin còp!
Que vedessen, òc, que vedessen com tanben era…
Mès, lèu s’auie de passar quauquarren que desgahonèc complètament eth plan d’ahilhar un orfanèl.
Londeman, resistint era testudaria de Maxi que volie amiar-les entà San Isidro, vengueren, coma ère acordat, en carrèr de Mira el Rio.
Cranhie Fortunata aguesta visita per diuèrsi motius, sense que siguesse mendre era pena que li costarie, vèir es rèstes de Mauricia.
Temerosa e excitada, se demorèc ena saleta, a on ère dòna Fuensanta damb un mocador nere sus es espatles.
Severiana entraue e gessie.
Es sòns uelhs revelauen qu’auie plorat, e tanben portaue un mantèl nere sus es espatles.
A trauèrs d’ua dubertura dera pòrta que comunicaue era sala prumèra damb era cramba mortuària, vedec Fortunata es pès dera Dura en taüt, e non auec vams entà apressar-se tà veir mès.
Li hège pena e terror, e non podie desbrembar es darrères paraules que li didec era sua malerosa amiga: “Çò prumèr que l’è de díder ath Senhor ei que te morisques tu tanben, e atau seram amassa en Cèu”.
Encara que se tenguie per malerosa, era de Rubin s’agarraue damb eth pensament ara vida.
Çò que didec Mauricia qu’ère ua asenada.
Cadun se morís quan li tòque, e arren mès.
Dòna Lupe, que passèc tà veir ara defuntada, se’n hec autant, que non podec estar-se aquiu.
Me pensi que m’arribarà quauquarren.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Non me còste espant cap malautia, coma non sigue eth mau deth miserere.
Qu’ei çò que cranhi…
En fin, que jo me’n vau d’aciu entath Monte.
Qu’è besonh que me tòque er aire.
Demora-te tu, tà quedar ben; aquiu laguens que i é era santa.
Cuelh eth mèn duro per s’un cas i a era consabuda soscripcion.
Tanlèu se hèsquen a vier eth còs, te’n vas entà casa.. Adishatz”.
Quan partic era de Jáuregui, deishant soleta ara sua neboda, aguesta se cambièc de lòc pr’amor de non veir es pès de Mauricia, cauçadi damb polides bòtes de cama clara; pès plan preciosi que ja non darien un solet pas.
Dòna Fuensanta gessec e didec quauques paraules.
Ara seguida, se dauric era pòrta dera estança mortuària e Fortunata auec ua estrementida nerviosa en creir de pic qu’ère era madeisha Mauricia que campaue…
Mès non, qu’ère Guillermina…
Dès qu’aguesta hec eth prumèr pas ena sala se tachèren es sòns uelhs ena joena, qu’auec pòur un aute còp.
Era santa anaue dreta de cap ada era, guardant-la coma non l’auie guardat jamès.
Tocant-la leugèrament d’un braç, li didec: “Me cau parlar damb vos”.
Òc, damb vos, e en díder aquerò la tornèc a tocar.
Avertie Fortunata en aquera cara ua cèrta severitat: qu’anaue a díder quauquarren; mès era auta non li dec temps e cuelhent-la deth braç, coma se cuelh eth des òmes, li didec: “Vietz per aciu.
Non senhora…
Jo non me n’auia anat pr’amor de veir se vos venguíetz.
L’amièc entara casa pròcha a on s’estaue dòna Fuensanta, e entrèren en ua saleta fòrça desordenada, qu’en era i auie mès males que cagires, e dues comòdes.
Guillermina barrèc era pòrta, e convidant a Fortunata a ocupar ua cagira, se seiguec era en ua mala.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
X.- Fortunata non sabie se qué díder, ne quina cara botar, ne entà a on guardar; autant l’espaurie e la susprenie era preséncia dera respectabla dauna e era presentida deth grèu negòci qu’en aquera convèrsa s’anaue a tractar.
Guillermina que non volie pèrder eth temps, se calèc de seguit ena qüestion d’aguesta manèra: “Jo qu’è ua amiga qu’estimi fòrça… l’estimi tant que daria era mia vida per era; e aguesta amiga a un marit que…
En resumit, era mia amiga a patit fòrça per cèrtes… pegaries deth sòn espós… qu’ei tanben ua excellenta persona… a veir, e jo l’estimi fòrça…
Era senhora Rubin guardaue es trastes que curbien eth quarto.
Jo que sò fòrça clara enes mies causes; non m’agraden es comèdies.
Que m’è compremetut a parlar damb vos.
Prumèr s’acordèc acodir ara senhora de Jáuregui, mès dempús pensè qu’ère milhor parlar-vos dirèctament, e hèr ua crida ara vòsta consciéncia, donques que me semblaue a jo que cridant en aguesta pòrta quauquarrés responerie de laguens.
Jo no me pensi qu’age arrés que sigue dolent, dolent de naut en baish.
M’è hèt a vier tantes decepcions!…
Que vos auetz auut es vòstes desviacions, toti se’n saben.
Plan!…
Jo que non auia eth gust de coneisher-vos…
Vos cohèssi que me demorè estonada quan era mia amigueta me didec ager se qui èretz vos.
Que non n’auia era mendre idia…
Qu’ei que semble ua comèdia!
Trapar-se aciu, en un acte de caritat dues persones tan… non vo’n hescatz se digui tant opausades enes antecedents, peth sòn anament…!
E non voi rebaishar ad arrés.
Tot çò de contrari: m’imagini, sabi pas perqué… aquerò ei causa de presentida, de divinacion, de premonicion… m’imagini que vos, se vos secodissen ben, atau coma d’auti quan les foetegen dèishen anar aglans, se vos secodissen ben, digui, qu’auetz de deishar quèir bèra flor.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Pr’amor qu’ei aguesta era idia qu’ara se l’a calat ena tèsta.
Jo!, exclamèc Fortunata, que lèu perdec era pòur damb er impuls dera vertat que volie gésser.
Jo… ara?
Ètz en tot soniar?
S’ei que hè un sègle que non lo veigui…!
De vertat?, preguntèc era santa, guinhant es uelhs.
Aquera manèra de guardar treiguie era vertat coma damb estialhes; e cèrtament, era pecadora sentie qu’aquera guardada la penetraue enquia çò de mès prigond, escorcolhant tot çò que trapaue.
Mès, non vos ac credetz?…
N’auetz bèth dobte?, higec; e en tot desbrembar-se’n des bones manères, anaue a hèr era crotz damb es dits e punar-les-se jurant per aguesta.
Eth desir d’èster creiguda ludie de tau sòrta enes sòns uelhs, que Guillermina non podec mens de veir pistar en eri era consciéncia.
Mès coma qu’ac dissimulaue en tot estar-se hereda e observadora, era auta se despacientaue e s’alugaue, en non saber ja se qué díder entà convencer-la.
Guarda, que dobtar d’aquerò!…
Ne veder-lo, ne autanplan saber-me’n d’eth”.
Non digatz arren mès, manifestèc Guillermina damb ua cèrta solemnitat.
Que m’ei pro.
M’ac creigui.
Se vos m’auéssetz dit çò de contrari, jo vos auria demanat que héssetz tot çò de possible entà entornar era tranquillitat ad aguesta praubeta, qu’ei aquerò.
Mès se non i a arren, me sauvi era mia suplica peth moment, solet la voi hèr d’ua forma condicionau, qué vos semble?, guardant entath futur, e entath cas de qué çò qu’ara non se passe, passèsse deman o deman passat.
Era senhora Rubin guardaue en solèr.
Vos cau auer fòrça paciéncia; que vo n’a queigut ath dessús ua de bona.
Vam a veir, se ja non i a arren entre vos e eth marit dera mia amiga, se tot s’a passat, per qué auem aguest racacòr contra era persona que non vos hè cap de mau…?
Per qué er aute dia, en aguest correder, la tractèretz vos d’ua manèra tan descompausada e li didéretz… sabi pas qué?.
Francament, hilha, aquerò mos a semblat fòrça estranh, pr’amor que vos ètz maridada, e viuetz en patz damb eth vòste marit, aumens atau ac semble.
S’aqueres coquinaries s’acabèren, entà qué mautractar de paraula e enquia d’òbra ara prauba Jacinta, quan çò que vos calie hèr ère demanar-li perdon.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
E non auie manèra de passar d’aciu.
Es lèrmes gessien enes sòns uelhs, e eth nud dera gòrja tornèc a sarrar-se d’ua manèra orribla.
En tota era sua vida, en cap moment, s’auie vist era malerosa en semblable ahèr.
Era persona que familiara e corauments cridauen quauqui uns er arrat gleisèr, l’inspiraue mès respècte qu’un confessor, mès qu’un bisbe, mès qu’eth Papa.
E er arrat guinhaue encara mès es sòns uelhs, e ena sua bontat volec daurir eth camin entara confession.
Fortunata non responec.
È botat eth dit ena part mès sensibla dera nafra?
Sinceritat, senhora mia; qu’aquerò non a de gésser d’aciu.
Jo me cuelhi aguestes libertats pr’amor que sai que non vos vatz a emmaliciar.
Tanpòc didec arren.
Fin finau, desligant eth mocador e exprimint-se a empossades, volec gésser pera tangenta d’aguesta sòrta: “Aqueth dia… quan li didí ad aguesta senhora… aquerò… dempús me hec dò”.
E per qué non li demanèretz perdon?
Digui que me hec dò.
Perque me n’anè entà casa.
D’acòrd.
E se ara la vedéssetz?
Silenci absolut.
Guillermina non auec paciéncia entà demorar mès era responsa, e en tot alugar-se exprimic çò que seguís: “Mès qu’ei que non vo’n sabetz qu’aguesta senhora ei esposa legitima… hemna legitima d’aqueth cavalièr?
Qu’ei que non sabetz que Diu les maridèc e era sua union ei sagrada?
Non sabetz qu’ei pecat, e pecat orrible, desirar er òme autrú, e qu’era esposa ofensada a eth dret a repotegar-vos, tant que vos, damb dus adultèris, arren mens, sus era vòsta consciéncia, l’ofensatz sonque de guardar-la?
A veir, qué vos pensatz, qu’èm entre sauvatges e que cadun pòt hèr çò que volgue, e que non i a lei, ne religion, ne arren?
Be ne seríem d’apraiatz damb aguestes idies, òc senhor…
Non vos estonetz que m’aluga un shinhau, e desencusatz-me”.
Fortunata ère coma se l’auessen uedat sus eth cap un tistèr de pèires.
Cada paraula de Guillermina qu’ère coma un calhau.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
En aqueth moment, agarrat eth mocador pes dues puntes hège damb eth ua còrda.
Que non se pòt saber se siguec espontaneitat estabordida o reflexion, aguestes paraules sues:
Òc, òc; ja veigui que non èm ua perfeccion, indiquèc era santa lheuant-se en sèti coma entà guardar-la de luenh.
Quan i a empenaïment eth Senhor perdone.
Mès vos, per çò que semble, auetz ua frescor entà guardar aguestes causes dera morau…!
Vos qu’ètz maridada: s’era consciéncia non vos remordís per un costat, com non vos escòde per aute?
Me maridè sense saber se què heja.
Quin angelet…!
Plan, donc, maridar-se ei un acte insignificant e maquinau coma béuer un veire d’aigua?
Pòt quauquarrés maridar-se sense saber que se maride…?
Hilha mia, aguest argument vo’ lo sauvatz entà quan parletz damb pègues, que damb jo non vau.
Me maridèren, higec Fortunata, tornant a hèr ua pilòta damb eth mocador, me maridèren sense que posca díder com.
Me pensè qu’ère bon entà jo e que poiria estimar ath mèn marit.
Vai, quina gràcia…!
Be n’ei de polideta era creatura!, exclamèc era fondadora damb amabla ironia e gràcia.
Aguestes… hartes de pecats que son fòrça gracioses quan se hèn es innocentes.
Vos pensèretz que lo poirietz estimar!
E qué héretz entà artenhè’c?…
A!, çò que volíetz, digam es causes clares, çò que volíetz ère maridar-vos entà auer un nòm, independéncia e poder córrer liurament.
Mès clar encara?
Çò que vos desiràuetz qu’ère ua bandèra entà poder piratejar damb aparença de legalitat.
Malerós er òme que carguèc damb vos!
De vertat que li toquèc era tòia.
E didetz-me, a tot darrèr non arribèc per bèth lòc aguesta afeccion que volíetz auer?
Non senhora, repliquèc Fortunata, petant-se en somics.
Non vos ofensetz per çò que vos è dit.
Ja vos didí qu’auéssetz paciéncia damb jo.
Me cau cuélher o deishar-me.
Quan me boti a trèir pecats que non se me pòt tier…
Qu’ei aquerò, les hè dò, mès dempús s’aleugerissen.
Mès, quin tòrt n’è jo de non estimar ath mèn marit?, manifestèc era pecadora dera manèra sufocada e intermitenta que li permetien es plors.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jo non me maridè per çò que ditz era senhora, senon perque èra enganhada, perque vedia es causes de ua auta manèra de çò que son.
Ath mèn marit non l’estimi, ne l’estimarè jamès, encara que m’ac manen toti es sants dera Cort delestiau.
Plan per aquerò digui que sò fòrça dolenta, fòrça dolenta.
Guillermina hec ua grana alendada.
En preséncia d’aqueth antagonisme terrible entre eth còr e es leis divines e umanes, problèma insoluble, era sua gran pietat l’inspirèc ua idia sublima.
Mès aquerò madeish vos autrege a vos eth motiu entà deishar d’èster dolenta, coma didetz, e aquerir grani merits.
Mès, hilha, en qué auetz estat pensant tà que non se vos acodisque aquerò?
Complir cèrts déuers, quan er amor non facilite eth compliment qu’ei era màger beresa dera amna.
Hèr aquerò que serie pro entà que totes es vòstes colpes siguessen lauades.
Quina ei era màger des vertuts?
Era abnegacion, era renoncia ara felicitat.
Qué ei çò que mès purifique ara creatura?, eth sacrifici.
Donques que non vos digui mès.
Dauritz aguesti uelhs, per amor de Diu.
Dauritz aguest còr de land en land.
Aumplitz-vos de paciéncia, complitz toti es vòsti déuers, conformatz-vos, sacrificatz-vos, e Diu vos aurà coma sua, mès fòrça coma sua.
Guardaue damb vertadèr espauriment ar arrat gleisèr.
Jo non è auut era escadença de lançar deth balcon entath carrèr ua felicitat, ne ua illusion, ne arren.
Jo non è auut luta.
Qu’entrè en aguest terren que sò coma se passe d’ua cramba en ua auta.
Que non a auut sacrifici, o aguest ei tant insignificant, que non s’ac vau de parlar-ne.
Arritz-vo’n de jo, se voletz; mès vos cau saber que quan veigui a ua persona qu’a era possiblitat de sacrificar bèra causa, d’arrincar-se quauquarren que li hè dolor, l’è enveja…
Aguesta idia, a maugrat d’èster tan nauta, siguec fòrça intelligibla entà Fortunata, qu’ada era s’apressèc Guillermina, e botant-li eth braç sus era espatla, la sarrèc doçament entada era.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Era soleta guardada dera vèrge e fondadora semblaue trèir-li era representacion ideau que des sues pròpries accions e sentiments auie aquera malerosa en sòn esperit, coma l’auem toti, representacion que s’esclarís o s’escurís, sivans es casi, e qu’en aqueth cas ludie coma un fòcus de lum.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
XI.- Se dauric era pòrta e entrèc Severiana plorant a crits.
Qu’auie arribat eth moment que se hessen a vier eth còs de Mauricia, e aguest acte plan trist se vedec enes gemiments e somics de totes es hemnes qu’èren ena casa mortuària.
Quan Guillermina e Fortunata gesseren, ja eth taüt lo baishauen a espatles de dus pacans pr’amor de botar-lo en umil car que demoraue en carrèr.
Eth curiosèr e eth desir d’autrejar eth darrèr adiu ara sua amiga possèren a Fortunata entara pòrta…
Artenhèc veir es cintes auriòles sus era tela nera, en marrèc dera escala; mès que siguec ua segonda solet.
Dempús guaitèc peth balcon, e vedec se com botauen era caisha en car, e com se metec en marcha aguest sense mès acompanhament qu’un trist coche de shivaus qu’en eth i èren Juan Antonio e dus vesins.
Se vedec tan viuament escometuda pes talents de plorar que non rebrembaue auer plorat tant, en tan pòc de temps.
E non ère solet era pena de veir desparéisher entà tostemp a ua persona qu’estimaue fòrça; qu’ere ath delà un besonh de solatjar eth sòn còr per çò des penes ancianes e que solide encara non auien estat pro plorades.
Lèu despareishec eth car e de Mauricia non quedèc qu’un rebrembe, encara fresc; mès que se secarie lèu lèu.
Tàs dètz menutes d’auer gessut eth còs, entrèc Severiana damb es uelhs holadi, e dauric totes es pòrtes, hièstres e balcons entà que se ventilèsse era casa.
Era comandanta començaue a dispausar eth tren dera neteja, e a trèir es trastes entà escampar milhor.
Prauba Mauricia!, didec Fortunata a Guillermina, en tot secar-se es lèrmes ara prèssa, donques que non li semblaue ben que siguesse era qui mès plorèsse.
Guardatz, senhora, a jo me passaue damb aguesta hemna ua causa estranha.
Encara que sabia qu’ère plan dolenta, jo l’estimaua…
Que m’ère simpatica, non podia hèr arren mès.
E quan me condaue es asenades que hec ena sua vida… sabi pas… m’alegraua d’entener-la… e quan me conselhaue causes dolentes, me semblaue, entath mèn laguens, que non èren tan dolentes e qu’auie rason de conselhar-les-me.
Com m’explicatz aquerò?
Jo?…
Que i a en còr mistèris plan grani, e per çò que hè ara simpatia, mistèris de mistèris…
Prauba hemna!
E s’auéssetz vist se guaire beròia ère de joena!
S’elevèc ena casa des mèns pairs.
Malastre de gojata!
Eth sòn perfil elegant, era guardada, era expression, que non se ve guaire soent.
Dempús se metec a perder-se, e se li botèc era cara dura e varonila, era votz raucosa.
Diden qu’ei eth viu retrait de Bonaparte, e plan que òc…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Guillermina guardèc es huelhes napoleoniques, e Fortunata tanben, arreconeishent era retirada.
Dempús era santa se didec adiu de Severiana, en tot dider-li que tornarie a londeman.
Li recomanèc paciéncia, e cuelhent eth braç dera de Rubin, se n’anèc damb era.
Severiana e era comandanta l’acompanhèren enquiath lumedan.
Çò d’aué que non a estat que desflorar er ahèr.
Qu’è talents de parlar mès.
E vos, auratz un shinhau mès de paciéncia entà tier-me?
Pr’amor que se vos auetz demorat harta de jo, me cau pregar-vos que me balhètz ua auta audiéncia.
Plan, donc.
Ja determinaram eth dia e era ora.
Vatz entà casa?
Donques i anaram amassa, pr’amor que jo me cau vier en carrèr Zurita entà dar-li un repotec ath mèn haure, e non caminaratz vos guaire mès se m’acompanhatz un shinhau.
Que serè brèu, e vos deisharè ena pòrta dera vòsta casa.
Acceptada damb plaser era proposicion, caminèren amassa eth torçat e desparièr camin que separe era vessant dera Arganzuela deth barranc de Lavapiés.
Parlauen de causes qu’arren auien d’espirituaus, de çò de car que se botaue tot…
Era carn sense uas, qui ac auie de díder!, a pesseta; era lèit a dus quarts; eth pan de barra a setze, e des cases non ne parlem; un quarto qu’abans costaue ueit reiaus, ja non se trapaue ne per catorze.
Arribèren a tot darrèr en carrèr Zurita e se meteren en ua harguèra, grana, nera, eth solèr caperat de carbon, tot plen de hum e de bronit.
Eth patron der establiment auancèc tà recéber ara senhora, damb eth sòn davantau de cuer ennerit, era cara sudorosa e mascarada, e deishant eth malh, li balhèc era sua desencusa per non auer-li autrejat es claus de latar.
Òme de Diu, que vos vatz a condemnar per tantes messorgues que didetz.
Non me prometéretz que les auríem ager?
Quines paraules son aguestes?
Vai, que ne Job aurie paciéncia entà tier-vos.
Que son arturadi es hustèrs, per çò d’aguesta santa flèuma.
Que non m’estranhe que sigatz tan gras, senor Pepe…
Eth haure se desencusaue damb votz trantalhanta, e fin finau hec eth jurament d’autrejar-li es grapes dijaus, òc, dijaus, damb tota seguretat…
Qu’auie auut un encargue fòrça urgent… mès de seguit se calarie enes grapes dera senhora, e les aurie, les aurie, peth cap de Crist, entath dia senhalat.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Gessec eth senhor Pepe, hènt cortesies, enquia miei carrèr, e es dues senhores pugèren tot doç entath carrèr der Ave Maria.
Voletz vos vier ena mia casa?
Fortunata didec que òc.
Santa Cruz l’auie dit diuèrsi còps qu’er arrat gleisèr s’estaue ena casa pròcha ara sua, e qu’era e Barbarita se comunicauen pes guardaders.
Entà fixar eth dia, li calèc pensar-s’ac, pr’amor que non volie que dòna Lupe se’n sabesse de tau visita, cranhent que calèsse en era era sua culherada, e pensèc qu’ère de besonh alistar un dia qu’en eth era des piòcs anèsse en Monte de Piedad.
Perfèctament…
Adishatz, hilha, que vos vage ben.
Que ja èren ena pòrta dera casa).
Vos demori.
Non me plantetz.
Que non!…
Non mancarie arren mès.
Se quedèc ua estona Fortunata ena pòrta vedent-la pujar, carrèr ensús; e dempús entrèc tot doç, cogitosa.
En tota era rèsta deth dia non podec hèr-la enlà dera sua ment.
Be n’ère d’extraordinària aquera hemna!
La sentie ath sòn laguens, coma se se l’auesse avalat, coma se l’auesse cuelhut en comunion.
Es guardades e era votz dera santa se l’agarrauen en sòn interior coma substàncies perfectament assimilades.
E pera net, quan Maxi s’esclipsèc, e era ère en tot hèr torns en lhet sense poder cuélher era sòn, li venguec ena imaginacion ua idia que la hec estrementir.
Que vedie a Guillermina damb tau claretat coma se l’auesse ath dauant; mès çò d’estranh non ère aquerò, senon que se retiraue tanben a Napoleon, coma Mauricia la Dura.
E era votz?…
Era votz qu’ère totafèt parièra ara dera sua defuntada amiga.
Com podie èster, s’èren tan desparières era ua dera auta?
Siguesse çò que siguesse, era simpatia misteriosa que l’auie inspirat Mauricia, se passaue entà Guillermina.
Com, donc, se podien confóner aquera que se senhalèc pes sues vergonhoses mauvestats e era santa senhora qu’ère era admiracion deth mon?
E era votz des dues que me semble era madeisha…
Li daue torns ath cervèth, pendent eth sòn desvelhament, entà descurbir eth sentit de tau fenomèn, e arribèc a pensar que des rèstes heredes de Mauricia gessie volant ua parpalhòleta que se botaue laguens der arrat gleisèr e lo transformaue…
Quina causa mès estranha!
Eth mau mès extrèm honent-se atau e reviuent en ben mès blos…!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dempús li costaue terror era vision figurada des pès de Mauricia…
Ena escurina, que trauessauen linhes luminoses, vedie es bòtes elegantes e petites dera defuntada…
Es pès se botjauen, eth còs se quilhaue, hège quauqui passi, venguie entada era e li didie: “Fortunata, estimada amiga dera mia amna, non m’arreconeishes?
Red…!
S’ei que non m’e mòrt, gojata, s’ei que sòn en mon, cre-t’ac pr’amor que jo t’ac digui.
Que sò Guillermina, dòna Guillermina, er arrat gleisèr.
Guarda-me ben, guarda- me era cara, es pès… es mans, eth mantèl nere…
Que sò lhòca en aguest asil pastissèr, e non hèsqui que demanar, demanar, demanar ath Vèrb e ara Vèrba.
Senhor Pepe, me hètz vos aguestes grapes o non…?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
I.- Guillermia demoraue, coma s’a dit abans, en carrèr de Pontejos, paret contra paret damb es de Santa Cruz.
Qu’ère aquera era anciana casa des Morenos; aquiu i siguec era banca d’aguest nòm de temps de memòria perduda, e aquiu i é encara damb era rason sociau de Ruiz Ochoa y Compañía.
Er edifici, per çò d’estret e naut, se retiraue a ua tor.
Eth patron actuau dera banca non demoraue aquiu, mès qu’auie eth sòn burèu en soleret; en principau demoraue D. Manuel Moreno-Isla, quan venguie en Madrid, era sua fraia Patrocinio, veuda, e era sua tia Guillermina Pacheco.
En dusau estatge demoraue Zalamero, maridat damb era hilha de Ruiz Ochoa, e en tresau, dues senhores ancianes, tanben dera familha, fraies deth bisbe de Plasencia, Fray Luis Moreno-Isla y Bonilla.
Entrèc Guillermina ena sua casa tàs nau e mieja d’aqueth dia qu’auie d’èster memorable.
Tan d’ora, e ja auie caminat aquera hemna miei mon, entenut tres misses e visitat er asil vielh e eth qu’ère en tot bastir-se, tractant ath madeish temps quauqui ahèrs.
Venguec pendent un instant en sòn gabinet, pensant ena visita qu’aqueth dia la demoraue, mès er interès d’aguest ahèr non li hec desbrembar es sòns pròpris, e sense tréir-se eth mantèl, tornèc a gésser e venguec en burèu deth sòn nebot.
Bon dia, didec era santa, entrant; eth la guardaue peth dessús des lunetes.
Que non vengui a shordar-te…
Mès, prumèr de tot.
Com te va?
Que sò ben.
Anet è dormit.
Me semble mentida qu’aja repausat ua net.
Tot qu’ac amii damb paciéncia; mès aguestes insòmnies òrres m’aucissen.
Aué, ja ac ves, parli ua estona seguida e non me fatigui.
Vai, causes de nèrvis… e resultat tanben dera vida guiterosa qu’amies…
Mès, anem entath mèn plaid.
Sonque volia dider-te que ja que non m’acabes eth pis, me balhes solet ues bigues vielhes qu’as en tòn terren deth carrèr de Relatores…
Qu’ager anè a veder-les.
Se me les autreges, ja les manarè ressegar…
Vai damb es bigues; que non son vielhes.
S’ei que son miei poirides!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Plan que non!
Mès, en fin, tarasca, que son tues, repliquec Moreno en tot tornar a escríuer.
Quan volerà Diu qu’acabes eth tòn benedit asil, a veir se repause eth gènre uman!
Guarda, non sabes se guaire antipatica te hès damb es tues demanes.
Qu’ès era malajadilha de totes es familhes e quan te ven entrar, non ac dobtes, encara que te boten bona cara, te foten de dents tà laguens cada malediccion!….
Ad aguestes paraules, dites damb ua seriositat que mèsalèu semblaue badinades li responec Guillermina en tot sèir-se ath cant dera taula, apuant un code sus era e guardant cara a cara ath sòn nebot, qu’era sua maishèra amorassèc damb es dits, qu’entre eri i auie encara endrabat un rosari.
Qu’ès un coquinhon.
Hè-te-les a vier, e atau te trinques es dues cames, repliquèc D.
Manuel arrint.
Mès que non ei pro damb aquerò.
Me cau que botes ua orde ath tòn administrador entà que me les autrege.
Aciu, en aguest paperet…
Donques qu’as ja era ploma ena tua man non me’n vau sense era orde.
Dempús acabaràs era tua carta.
Dident aquerò, cuelhie dera paperèra un plec estampat e l’ac botaue dauant, en tot hèr enlà damb era sua pròpria man era carta qu’ère a miei escríuer.
Que Diu m’age!
Escriu, pegonh.
S’ei que tot aquerò que dides ei rambalh.
Cristian jo…!, exclamèc eth cavalièr dissimulant era sua benvolença damb ua feresa istrionica.
Cristian jo!
Mau pecat!
Que voi que huges de jo coma dera pèsta.
Tè, non digues pegaries.
T’avisi que de cap des manères te vas a desliurar de jo, donques qu’encara que vengues a èster eth madeish dimòni, t’è de demanar sòs, e te les è de trèir.
Au, bota-me aquerò.
Que non voi, e dident aquerò començaue a redigir era orde.
Per aquiu… es paus…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Pendent eth silenci dera escritura s’entenec en correder pròche rumor de pèlhes, votzes de hemnes e esclafit de punets.
Moreno lheuèc era ploma dident: “Qui ei?”.
Non t’artures…
Que t’ei parièr.
Que deu èster Jacinta.
Seguís.
Que passe, donc, aciu.
Per qué non passe?
Qu’ei en tot parlar damb era tua fraia.
Se dauric era pòrta e campèc Jacinta e Patrocinio, era fraia de Moreno.
Aguesta se n’arrie en veir ath sòn frair endrabat damb era santa, e arrint se retirèc.
Vietz, Jacinta, per Diu, didec Moreno calant era signatura en document, e treiguetz-me d’aguestt Calvari.
Sabetz-vo’n de qué era vòsta amigueta ei en tot crucificar-me.
Qu’ètz vos qui la crucifique ada era, pr’amor que podent autrejar-li tot çò que vos demane, que pro qu’ac auetz, non l’ac balhatz; e que hètz fòrça mau de tormentar-la, se fin finau l’ac auetz d’autrejar”.
Vai, que vos auetz passat entar enemic.
Que ja non a remèdi, afirmèc eth, treiguent-se es lunetes e heregant-se es uelhs, cansadi de tant escríuer.
Qu’èm perdudi.
Tè, qué tau?
Aganit!, repetic Jacinta.
Remir-li tres o quate mil tristi duros entà acabar eth pis…!
Un òme que non a hilhs, qu’ei nadant en sòs!
Vos qu’abans èretz tan brave, tan caritatiu!…
Non, non vos deisharam, vertat?, persutèc era santa.
Guarda, Manolo: Jacinta e jo demanam ara amassa.
Encara que te tornes turc, qu’auràs trabalh.
Pro que m’i boti.
Er asil qu’ei mèn; que l’è crompat.
Encara ei a miei bastir e ja s’esbauce.
Prumèr t’esbauçaràs tu.
Qu’ei mèn, afirmèc era senhora Santa Cruz en tot auançar mès e botar eth paumet dera man sus era taula.
A veir, ric aganit, autrejatz quauquarren entara òbra de Diu.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Macareu!
Que ja è balhat ues bigues que valen quinsevolh causa, repliquèc Manolo, guardant aclapat, tanlèu era cara dera mendicanta coma era sua man d’àngel, rosada e gordeta.
Aquerò que non ei pro.
Mos cau acabar er estatge principau, e…
Aquerò… aquerò… interrompec Guillermina.
Mès que non te darà un sò horadat, sabes?
Se vò hèr mormon e li calen es sòs entà tantes hemnes coma aurà de mantier.
Pòc a pòc, senhores mies, obervèc eth ric aganit, en tot emparar-se sus eth dorsièr deth fautulh.
Era causa càmbie.
Jacinta botada a santa fondadora!
Quin compromís!
Ara plan que ja non sai se com gesser-me’n, pr’amor qu’ara òc que me condemni de vertat, se m’encabòrnii ena negatiua.
Pr’amor que non i a dobte de qué aguesta man que demane ei man deth Cèu…
E molt deth Cèu, indiquèc era pròpria Delfina secodint era man.
Deciditz-vos lèu, cavalièr.
Qu’ei eth prumèr còp qu’actui de santa.
Se me botatz era aumòineta, vos m’estreatz.
Òc?…
Guillermina comencèc a aplaudir, cridant: “Hosanna… que ja l’auem cuelhut”.
E ara prèssa, madeish qu’ua joeneta, botèc era man ena clau qu’ère calada en un des calaishi dera taula.
Eth talonari deth Banc… didec er arrat gleisèr, lutant per des.heir-se e per sufocar er arrir.
Aciu, aciu que l’as, gosset eretge…
Tré-lo de seguit e damb quate numèros, quate letres e eth chimarratge dera tua signatura.
Jacinta, daurís… tré-lo… non te cau pòur.
Orde, orde, senhores, didec Moreno qu’era riseta li talhaue era respiracion.
Aquerò que ja ei un panatòri, un lairocini.
Eth talonari, eth talonari!, cridaue Jacinta, en tot aplaudir tanben.
Paciéncia, paciéncia.
Que non è aciu eth talonari.
Dempús…
Bè!…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dempús de d’autes badinades, se retirèren es dues santes fondadores, deishant ar eretge damb eth sòn mètge.
Anauen tan contentes, que quan entrèren en quarto de Guillermina, ad aguesta li mancaue pòc entà meter-se a barar.
Coma se ja l’auéssem ena man…
Qu’as estat plan escarrabilhada…
Coma qu’a tanta confiança damb jo se bote plan pesat…
Mès a tu non t’auie de remir…
Quina alegria!…
Que ja auem estatge principau!
Visca San José Bendito!
Viscaaa…!
Visca era Vèrge deth Carmen!…
Viscaaa!
Pr’amor qu’ada eri l’ac deuem tot.
Lèu o d’ora, Manolo m’aurie dat aguesti sòs.
A!, que lo coneishi ben.
S’ei qu’ei un angelòt, un benedit, ua amna de Diu…!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
II.- Non les durèc guaire era alegria, pr’amor qu’enteneren eth relòtge dera Puerta del Sol tocant es dètz, e ambdues cambièren còp sec era expression deth sòn ròstre.
Prometec vier, mès aguesta paraula non deu èster tan de fidar coma era de Manolo”.
E en tot estar-se es dues de pès, era fondadora li didec ara sua amigueta: “Aquerò que non ac hèsqui senon per tu… calar-me en vides d’autrú!
Era impression que treiguí er aute dia ei que peth moment non ei era qui te lo distrè.
Que serie ua actritz excellenta se non siguesse atau.
Se vie aué li meteram era sonda mès entà baish tà veir se ges bèra causa.
De totes manères, ja li harè jo eth sermon entà que lo recebe de mala manèra, s’ei qu’eth sagèsse…
Vòs te creir ua causa?
Que pòt èster…
Briganta!, exclamèc Jacinta, arroncilhant es pòts e sarrant es punhs.
Ditz que dempús se n’empenaïc…
Mès, en fin, aué la sondaram un aute còp.
Sigue coma sigue, eth sermonet non se lo trè arrés.
E se vie lèu… demorèrem que de dètz tà onze… te n’as d’anar ja, non sigue que te cuelhe aciu.
Non, non ac demores.
Hilha, qué me dides!…
Ès hòla?
Que non me’n vau.
M’amagarè ena cramba.
Aquerò plan que non t’ac permeti.
Ena mia casa scènes de comèdia?
Mès be n’ès de pèga e d’exagerada e capinauta, hilha!
Que vos digui que non m’en vau.
Plan, donc, te demores aciu…
A!, non, aquerò tanpòc.
Ve-te’n, hilha dera mia amna, e non me botes en tan mau pas.
Que non ei eth mèn caractèr aquerò.
Deishatz-me, per Diu!
Mès, qué vos impòrte?…
Hilha, ne enes teatres se passe aquerò damb sen…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jo non badarè boca.
Non harè que seguir d’aurelha…
Ja m’imaginaua jo que gesseríetz damb bèra pegaria.
Atau m’arregraïsses çò que hèsqui per tu…
Mès, qu’ei que i a bèth mau en aquerò?…
Vai, be n’ètz de testuda.
Donques que non me’n vau, non me’n vau.
Sonèc era campaneta.
Guillermina, pistant ena pòrta.
Jacinta non credec prudent discutir mès, e sense díder arren se calèc ena cramba, barrant suenhosament es veirines.
Guillermina, sense èster d’acòrd damb er amagadèr, volec gésser damb er in de recéber era visita en ua auta cramba; mès se passèc malerosament qu’era sua cosia Patrocinio, en veir entrar a Fortunata, la cuelhesse per ua des moltes visites que venguie aquiu a demanar ajuda, e la hesse passar, entà didè’c atau, a usclar dents, en gabinet dera santa.
Aguesta se vedec un shinhau confonuda, sense saber se com gésser d’aqueth endrabadèr.
Non vos demoraua…
Fortunata que venguie vestida damb fòrça simplicitat, entrèc coma entrarie ua planchadora que vie a autrejar era ròba.
Auançaue timidament, posant-se en cada paraula de salutacion, e li calèc a Guillermina manar-li dus o tres còps que se seiguesse.
Era sua mina de modestia, era sua timiditat, qu’èren eth milhor senhau dera consciéncia dera sua inferioritat, la hègen en aqueth instant eth vertadèr tipe de hemna de pòble que per edart se trape cara a cara damb persones de classa superiora.
Que la intimidaue fòrça eth temor de non tier es paraules en consonància damb es que tierie era confessora, pr’amor qu’en totes es escadences dificiles li gessie era sua rudesa de pòble e se l’anauen dera memòria es pòqui ensenhaments de lenguatge e formes qu’auie recebut ena sua cuerta e accidentada vida de senhora.
Mès era vertadèra causa estranha ère que Guillermina, tan senhora dera sua paraula normaument, ère tanben trebolada aqueth dia, e non sabie se com desvolopar-se.
Era enconha dera sua amiga l’aumplie de confusion, pr’amor qu’ère ua enganha, ua fraudaria, ua mascaria indigna de persones formaus.
Çò prumèr que se l’acodic ara santa, entà començar, siguec ua ampliacion de çò qu’auie dit ena casa de Severiana.
Que i a ena vòsta vida un punt fòrça escur.
Vos ètz maridada e non estimatz ath vòste marit; atau m’ac cohesséretz er aute dia.
Credetz-me qu’aquerò m’a hèt a pensar fòrça.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Ua explicacion leugèra.
Sigam sincèrs e parlem clar.
Era sinceritat qu’ei de mau hèr; mès, atau coma es mainatges, que se cohèssen per prumèr viatge, non se cohessarien s’eth prèire non les treiguesse es pecadets damb culhèra, atau jo vos vau a ajudar en tot preguntar-vos e lançar er am dera responsa.
Ja veiram se l’agarratz…
Fortunata guardaue tath solèr de naut, rebrembant.
Que pòt èster que òc…
Vedetz se com gessen es causes dolentes quan se les vò trèir?
Mès tanben vos diderè que jo non compdaua tornar-lo a veir…
Me pensè que non se’n brembaue de jo.
Jo me pensaua que poiria èster brava e aunèsta… m’ac avalè.
Mès se com siguec aquerò?, qu’eth me cerquèc… òc senhora, me cerquèc e me trapèc.
Sense saber com, de pic, eth matrimòni e eth men marit se me botèren a mil legues de distància.
Que non sai explicà’c, non sai explicà’c.
Quan era convèrsa se n’anaue tath costat de Santa Cruz, Guillermina s’espaurie.
La volie hèr enlà d’aqueth extrèm perilhós, e non sabie se com amiar-la entà un terren purament ideau.
Era mia consciéncia!…
E vos diderè mès, encara que vos orrifiquetz… era mia consciéncia m’aprobaue… anem entath cas, me didie ua causa fòrça atròça, me didie qu’eth mèn vertadèr marit…
No contunhetz, interrompec Guillermina fòrça espaurida, en creir enténer bronit ena cramba.
Qu’ei orrible.
Non contunhetz, Vèrge deth Carmen!
Qu’ètz fòrça herida.
Que me semblaue a jo, seguic era penitenta, sense poder tier era efusion dera sua sinceritat, qu’aqueth òme me pertanhie a jo e que jo non pertanhia ar aute… qu’era mia nòça ère ua enganha, ua illusion, coma aquerò que vedem enes teatres.
Caratz-vos, per Diu…
Mès, guardatz…
A jo que m’auie dat paraula de maridatge… coma qu’aquerò ei lum…
E me l’auie dat abans de maridar-se…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
E a jo me semblaue qu’èrem es dus estacadi entà tostemp, e que tot aquerò que venguec dempús non vau… qu’ei aquerò.
Guillermina se botèc es mans en cap…
Pensèc que çò de milhor ère ajornar era convèrsa entà un aute dia, damb era desencusa que li calie gésser.
Mos cau tractà’c doçament.
Qu’ei vertat qu’ua promesa estaque un shinhau…
Non tierè jo qu’aguest joen se portèc ben damb vos.
Mès eth temps, era societat…
E mès que mès, es drets que poiríetz auer, les auetz perdut pèr çò dera vòsta mala conducta”.
Jo que non auria estat dolenta, didec era de Rubin en tot encoratjar- se, en veir ena sua confessòra un shinhau de trebolament, s’eth non m’auesse deishat ath miei der arriuet damb un hilh ath mèn laguens.
Era santa trantalhaue, non sabie per a on gésser.
A!, sense aqueth perilhós testimòni de Jacinta que ja s’aurie explicat era ben, en tot mostrar-li ara atrevida que dus e dus son quate.
Vos, hilha, qu’ètz coma capvirada, li didec cercant formes de hèr insignificanta era convèrsa.
Er aute dia me semblèc qu’èretz mès rasonabla….
Quin can?, didec Fortunata damb ua cèrta guardada perduda.
Donques un.
Ena fesomia dera gojata se diboishèc còp sec ua lum plan viua.
Que siguec coma un baran d’inspiracion que l’enrodaue era cara.
Mès beròia que jamès, treiguec deth sòn cap un plan galhard argument, e l’ac deishèc anar ena auta coma se dèishe anar ua bomba explosiva.
Esposa que non a hilhs, que non ei tau esposa”.
Guillermina se demorèc tant estonada que non podec respóner.
Podetz díder çò que volgatz; mès aquerò ei çò que pensi, e non i a qui m’ac treigue deth cap…
Vertuosa, òc; qu’ei vertat; mès que non li pòt balhar un eretèr…
Per Diu… caratz-vos… que non è vist un cas parièr…
Quina idia!…
Qu’ètz vos condemnada.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Era santa guardaue damb vertadèr espant.
Fortunata semblaue èster dehòra de se e coma er exaltat artista que non a consciéncia de çò que ditz o cante.
Qu’ei qu’ua non pòt auer un pensament?…
Didetz vos qu’era auta ei un àngel?
Que pòt èster, jo non li voi trèir eth sòn merit…
Que me shaute a jo, s’ei que voleria retirar-me ada era en bères causes, non en d’autes, pr’amor qu’era serà entà vos tot çò de santa que se volgue, mès qu’ei per dejós de jo en ua causa: non a hilhs, e quan tòquen a auer hilhs, non sò inferiora ada era, e lhèui eth mèn cap, òc senhora… e que ja non les aurà, pr’amor qu’ei provat, e per çò que hè a que jo les posca auer tanben ei provat.
Qu’ei era mia idia, ei ua idia mia.
E un aute còp li didec: era esposa que non dar hilhs, non vau…
Sense nosates, es que ne dam, s’acabarie eth mon…
Notaue en era ua cèrta exaltacion mausana.
Que non ère era madeisha hemna qu’auie parlat dus dies abans.
Ja auie era paraula ena boca entà dider-li adiu de bones manères, quan s’entenec un bronit coma de man pataquejant enes veires d’un guardadèr, e dempús ua votz que cridaue a Guillermina.
Campèc aguesta.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
III.- Era santa trantalhèc abans de balhar era responsa.
A tot darrèr la balhèc: “Jacinta?…
Non, que non ei aciu”.
Pòc mès parlèren es dues daunes.
E Guillermina tornèc ath costat dera sua visita; mès era mentida que s’auie vist obligada a díder capviraue de tau manèra eth sòn esperit que non semblaue era hemna de tostemp, segura, tranquilla, e tan senhora dera sua paraula coma des sòns actes.
Era mentida e era enconha scenica dera sua amiga la botèren ena situacion mès critica deth mon, pr’amor qu’ère autrejada ara vertat, e viuie en era coma es peishi ena aigua.
Qu’ère era prauba senhora, damb aqueri escrupuls, coma eth peish que lo tren dera aigua, e enquia e tot li passèc peth cap era espaventosa idia: pecat mortau!
En fin, qu’aquero s’auie d’acabar.
Pro que me shautarie poder-vos escotar, padegar-vos… mès que m’auetz de desencusar aué…
Vo n’auetz d’anar?, didec era anarquista damb pena.
Plan, donc, ja tornarè; que me cau condar-vos ua causa…
Se non vo’la condi que me harà dò…
Ai!, ua causa que m’arribèc ager… terribla, plan terribla!
En aqueth moment era pecadora tachaue es sòns uelhs ena santa.
Se li retiraue a Mauricia.
Se li retiraue a Mauricia.
Era cara non ère era madeisha; mès era expression òc… e era votz se l’auie enrauquit coma era des persones que beuen aiguardent.
Vos guardi pr’amor que me shaute guardar-vos…
Anet e delànet e toti es dies des d’aqueth que parlèrem, qu’ètz vos caladeta enes mèns uelhs, vos veigui quan dormisqui e quan non dormisqui.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Sabi pas se per qué me posè aquiu, donques qu’es tuèus non m’impòrten bric…
Alavetz sentí ath mèn darrèr, milhor dit, aciu en còth, ua votz…
Ai, senhora!, era votz me sonèc aciu darrèr ath cant dera mia cabeladura, e siguec coma se me calèssen ua agulha plan fina e plan hereda…
Me demorè hereda… me virè… lo vedí… arrie”.
Sonque ua salutacion…
Quina sòrta de salutacion?
Me virè d’esponèra, e eth me cuelhec ua man.
Un aute dia me condaratz aquerò…
Non, qu’ei tot…
Jo retirè era mia man e me n’anè sense dider-li arren…
Que non auí vams entà seguir tà dauant sense guardar entà darrèr, e guardè e le vedí…
Me seguie, de luenh.
Esdeguè eth pas e me calè en casa…
Fòrça ben hèt, fòrça ben hèt….
Mès demoratz, didec Fortunata que ja non ère exaltada senon en un grad d’umilitat planhosa, e eth sòn ton qu’ère eth des penitents empenaïdi que non tien eth pes des sues colpes.
Encara manque çò de milhor.
Dempús que lo vedí, se m’a clauat de tau manèra en pensament era idia de…
Qu’ei ua idia mia, ua idia dolenta, senhora… mès vos qu’ètz ua santa, e me la treiratz deth cap.
Plan per aquerò non aurè pòsa enquia que non vos ac conda…
Qu’ei pro, qu’ei pro, que non voi.
Ei aquerò?
Qu’ei aquerò… mès guardatz senhora.
Jesús!
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Qu’a d’èster atau, qu’atau ei dispausat, higec era senhora de Rubin, en tot tornar a exaltar-se e a cuélher era expression der anarquista que lance era bomba explosiua entà hèr sautar es poders dera tèrra.
Qu’ei ua idia mia, ua idia plan dolenta, ua idia nera coma es vistons des uelhs de Satanàs… e non me la posqui trèir.
Caratz-vos…
Guillermina botèc cara de trebolada e hec uns passi, trantalhant coma ua persona que va a quèir.
Que hège ja temps, fòrça temps, qu’era fondadora non s’auie trapat en un compromís coma aguest.
Se sentie estacada e sense libertat, e aquerò la capviraue, esbauçant aquera serenitat sobeirana que normaument auie.
Que non podec acabar aguesta frasa trivial.
Era auta, qu’en èster naut de totes es debilitats umanes, semblaue mès fòrta qu’era gran doctora e santa, se permetec arrir en tot entener-la.
Que veigui que non auetz arturadèr…
Damb un arridolet sarcastic e un expressiu arroncilhament d’espatles, hec veir Fortunata que per era non i auie cap inconvenent de qué era societat tornèsse en estat sauvatge.
Aquerò o ua causa parièra l’aurie dit Guillermina s’eth sòn esperit auesse estat en ua auta disposicion.
Solet exprimic quauquarren que se restacaue vagament damb aqueres idies.
Qu’ère atau de vertat, pr’amor qu’eth pòble, enes nòstes societats sauve es idies e es sentiments elementaus dera sua ruda plenitud, era peirèta contie eth marme, matèria dera forma.
Eth pòble possedís es vertats granes e en blòc, e ada eth acodís era civilizacion tanlèu se li despenen es menudes, que d’eres viu.
Còp sec Fortunata trantalhèc ena sua animositat.
Que semblaue ua fòrça nerviosa que queiguie en brusca sedacion.
Era auta, peth contrari, se creishec de ressabuda per çò d’ua secodida dera sua consciéncia.
Lheuèc es uelhs entath tet, crotzèc es mans, era sua cara se botèc fòrça alugada e es sòns uelhs illuminadi.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dempús s’apressèc ada era e li cuelhec ua man, dident-li damb prigonda pietat: “Prauba hemna!, jo que n’è eth tòrt des asenades qu’auetz dit, jo, jo, que Diu m’ac perdone, e era causa qu’a estat ua comèdia, ua mentida…
Prumèr de tot era vertat.
Era vertat que m’a sauvat tostemp e me sauvarà ara.
Vos qu’auetz dit causes infernaus qu’esbocinen eth còr dera mia amiga, e les auetz dit pr’amor que vos semblaue que parlàuetz solet damb jo.
En tot díder aquerò, correc entara pòrta de veires e la possèc.
Fortunata, qu’ère seiguda dauant d’aquera pòrta, se lheuèc de pic, en tot demorar-se regda e muda.
Jacinta non apareishie.
S’enteneren solet es sòns somics.
Qu’ère seiguda en ua cagira apuant eth cap en lhet dera santa.
Aguesta venguec entada era e li didec: “Perdona-la, estimada mia, pr’amor que non sap se qué ditz”.
Se vos platz…
Dilhèu tot s’aurie acabat d’ua forma pacifica; mès era Delfina se lheuèc ara imprevista, tenguda pera ràbia de paloma qu’a viatges l’entraue.
Amnes benedides!
D’un bot se metec en gabinet.
Qu’ère vermelha de tant plorar e de tanta colèra coma sentie…
Non podie parlar… s’estofaue.
Li calec hèr coma qu’escultaue es paraules entà poder dìder damb crits intermitents: “Briganta… infama, qu’auetz eth valor de creder-vos!…
E vos… (per Guillermina) non sai se com consentitz, non sai se com auetz pogut creir…
Quina ignomínia!…
Aguesta hemnòta aciu, en aguesta casa… quin escarni!…
Fortunata, en prumèr movement de suspresa e temor, s’auie virat e s’auie botat darrèr deth fautulh que pòc abans ère seiguda.
Emparant es mans sus eth dorsièr, ajoquèc eth còs e botgèc es anques coma es tigres que van a hèr eth saut.
La guardèc Guillermina, en tot sénter er espant mès gran qu’auie auut ena sua vida…
Fortunata ajoquèc mès eth cap…
Es sòns uelhs neri, plaçadi contra era claror deth balcon, semblaue que se li tornauen verds, en tot lançar un resplendor de lum electrica.
Ath madeish temps deishèc anar ua votz raucosa e terribla que didie: “Era lairona qu’ès tu…tu!.
Era ràbia, era passion e era grossièretat deth pòble se manifestèren en era de pic, damb ua explosion formidabla.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que non semblaue èster qui ère, ne deuie auer era consciéncia de çò que hège.
Jacinta e Guillermina s’acovardèren pendent un moment; mès dempús, era prumèra lancèc un sorriscle d’angonia, e era santa gessec a demanar ajuda.
Que non auec temps Fortunata de contunhar era escomesa ne de remeter-se, pr’amor que campèc ena pòrta eth vailet de Moreno, qu’ère un anglesòt coma un castèth, e de seguit venguec tanben dòna Patrocinio, e dempús eth madeish Moreno.
Era senhora de Rubin non se n’encuedèc de çò d’autú…
Auie dempús ua idia incèrta de qué era man dura der anglés l’auie cuelhut d’un braç, en tot sarrar-l’ac tant, qu’encara li hège mau a londeman, de qué la treigueren deth gabinet, de qué li dauriren era pòrta e de qué se vedec baishant era escala.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
IV.- Que baishèc Fortunata es gradons arrint…
Qu’ère ua arridalha estupida barrejada damb interjeccions.
Se non me hèn enlà, l’agarri… la lhèui… mès sabi pas, non me’n brembi se l’engarrapè era cara.
Dider-me a jo!
Se li cali ua nhacada non la dèishi… a, a, a,…”.
Li tremolauen tant es cames, qu’en arribar en carrèr lèu non podie caminar.
Era lum e er aire semblaue que l’esclarien un shinhau eth cap, e comencèc a encuedar-se’n dera situacion.
Mès ère vertat çò qu’auie dit e hèt?
Non n’ère segura d’auer-la picat; mès òc de qué li didec quauquarren.
E per qué era auta l’auie cridat lairona ada era…?
Pugèc peth carrèr dera Paz, passant en cada moment d’un trepader en aute, sense saber se qué hège.
Ò!, qu’ei ben hèt…
Cridar-me a jo lairona, era que m’a panat çò qu’ère mèn!” Se virèc entà darrèr, e coma aqueth que lance ua malediccion, didec entre dents: “Tu me cridaràs çò que volgues…
Crida-me tau o quau qu’auràs rason…
Tu que seràs un àngel… mès tu non as auut hilhs.
Es angels que non n’an.
E jo òc…
Qu’ei era mia idia, ua idia mia…
Ràbia, ràbia, ràbia…
E non n’auràs, non n’auràs jamès, e jo òc…
Mès enlà deth Banc tornèc a arrir-se’n.
Eth sòn monològ qu’ère aguest: “Madeish qu’era auta, era senhora der Esperit Sant…!
Dòna Mauricia, voi díder, dòna Guillermina la Dura…
Mos vò hèr creir qu’ei santa… qu’ei un bon piente!
Harta d’amorassar-se damb es prèires se vò hèr era avesca plan catolica e meter-se en confessionari…
Ara imprevista es sues idies cambièren, e sentent ua dolorosa angonia ena sua amna, coma ua impression d’un uet orrible, pensaue atau: “Mès entà qui vierè ara?
Mon Diu, be ne sò de soleta!
Per qué t’as mòrt, amiga dera mia amna, Mauricia!…
Per mès que diguen, tu qu’ères un àngel ena tèrra, e ara ès en tot divertir-te damb es deth Cèu; e jo aciu tan soleta!
Per qué t’as mòrt?
Torna aciu…
Que vau a hèr?
Qué me conselhes?
Qué me dides?…
Qu’è talents de meter-me a plorar!
Soleta, sense arrés que me digue ua paraula de consolacion…
Ò!, quina amiga m’è perdut!…
Mauricia non sigues mès entre es amnes benedides, e torna a víuer…
Guarda que sò orfanèla, e es orfanèls deth tòn asil ploram per tu…
Es praubi que tu ajudaues te criden.
Vene, vene…
Eth senhor Pepe t’a hèt es grapes… lo vedí aguest maitin ena harga, malhant, pim pam…
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Entrèc ara fin ena sua casa.
Totafèt capvirada, caminaue coma ua maquina.
Non i auie arrés senon Papitos, que vedec, mès non li didec arren.
S’embarrèc ena sua cramba, lancèc eth mantèl e se calèc en sofà, hènt un sorriscle.
Dempús de voludar-se coma es fères herides se botèc capenjós, sarrant eth vrente contra es ressòrts deth sofà e clauant es dits en un coishin.
Non se tardèc a quèir en ua penibla letàrgia, plia de visions asenades e orribles, sense saber eth temps que s’estèc en aguesta situacion.
Quan se remetec, i auie pòca lum en quarto.
Fixant ben es uelhs podec distinguir era cara escrutadora de dòna Lupe que l’observaue… “Qué te cau?…
Hèges uns brams…!
E de pic te meties a arrir, e se t’escapauen ues parauletes…!” As repetides e capcioses preguntes dera sua tia, responie damb evasiues e damb fòrça maganha.
Tu qu’as gessut”.
E a on ei?
Qu’anè a crompar aquera tela…
Que a on ei?…
Sabi pas…
Semble qu’ès en Babia.
A tu te passe bèra causa.
Mès que non se lheuaue.
Comencèc a sospechar era veuda qu’aqueth esperit ère capvirat, e tremolèc.
L’arribèren en sòn pensament passades vergohes e malastres e se prometec susvelhar fòrça.
S’estèc era senhora de morro tota era net e Fortunata de mès morro encara, en sénter que s’apoderaue dera sua amna era aversion a tota aquera familha.
Que non les podie veir.
Èren es sòns carcerièrs, es sòns enemics, es sòns espions.
En quinsevolh part dera casa que venguesse, la seguie dòna Lupe.
Se sentie vigilada, e eth carrinclar des simbosses dera sua tia li costaue ua ira plan violenta.
A londeman, dempús d’esdejoar, e quan Maxi se n’auie anat tara farmacia, auec tanta pòur Fortunata de qué era ira crebèsse, qu’entà evità’c se metec ua vena en cap, simulant mau de cap, e embarrant-se ena sua cramba, s’ajacèc en sòn lhet.
Ath cap de mieja ora l’entrèc, coma eth dia anterior, era embriaguesa aquera, er estavaniment des idies, que s’embriagauen damb glopassades de dolor e s’adormien.
En tau situacion sent viui desirs de gésser en carrèr; se lhèue, se vestís, mès que non n’ei segura d’auer-se trèt era vena.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Guairi tuèus!, claus de bronze, shètes, e un revolum de causes entà amiar e trèir era aigua…
S’arture aquiu pedent ua estoneta guardant e demorant.
Dempús seguís entara plaça deth Progreso.
En carrèr de Barrionuevo, s’arture ena pòrta d’ua botiga a on i a pèces de tela destropades e penjades en tot hèr ondades.
Fortunata les examine, e agarre quauques teles entre es dits pr’amor d’apreciar-les peth tacte.
Aqueth espavental que hè mil extravagàncies entà atrèir ara gent, e en carrèr s’apilerauen es mainatges entà veder-lo e arrir-se’n d’eth.
Fortunata seguís e passe peth costat dera tauèrna qu’ena sua pòrta i a era grana gresilha de rostir costelhes, e dejós, er enòrme larèr plen de huec.
Aguesta tauèrna qu’a entada era rebrembes que li trèn es fibres deth còr…
Entre per Concepción Jerónima, puge dempús peth carreron deth Verdugo e era plaça de Provincia; ve es lòcs de venda de flors, e aquiu trantalhe se tirar de cap a Pontejos, entà on la posse era sua sagaça idia, o anar tath carrèr de Toledo.
Se decidís per aguesta darrèra direccion, sense saber se per qué.
Se dèishe anar peth carrèr Imperial, e se pòse dauant deth portau deth Fiel Contraste, en enténer un pianet que tòque ua musica plan preciosa.
Li vie talents de barar, e dilhèu bare un shinhau: que non n’ei segura d’aquerò.
L’arribe alavetz un d’aguesti emboçaments que tan soen se passen enes carrèrs de Madrid.
Que puge un gran car de sèt mules aganchades formant rosari.
Era deth dauant se revòute en tot pujar en trepader, e es autes cuelhen aquerò coma desencuda entà non tirassar mès.
Eth veïcul, carregat de botes d’òli damb un gosset estacat en èish, era padena des sopes penjant peth darrèr, se pòse, ath còp qu’arribe peth darrèr eth car dera carn damb es quartèrs de vaca rajant sang e ambdús carretèrs comencen a lançar pera boca aqueres fineses de costum.
Que non i a manèra de daurir eth pas, pr’amor qu’eth rosari de mules hè ua corba, e ath sòn laguens ei cuelhut un coche de shivaus que baishe damb dues senhores.
Qu’èrem pòqui…
Ara seguida arribe un coche de luxe damb un cavalièr plan gròs.
Que se passes tu, que se te hès enlà, que òc que non.
Eth carretèr dera carn bote a Diu de naut en baish.
Còp de pau as mules, que comencen a reguitnar, e ua d’aguestes reguitnades agarre era porteta deth coche de shivaus e l’esbocine…
Crits, lenha, e eth carretèr encaborniat en qu’era causa s’apraie botant a Diu, ara Vèrge, ara ostia e ar Esperit Sant que non i a per a on agarrar-les.
E eth pianet seguís tocant aires populars, que semble alugar damb es sòns accents de peleja era sang de tota aquera chorma.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Un individú que sus ua taula desplegabla mòstre eth gran invent entà talhar veire, li cau gesser ath mès córrer; un aute que ven es creions mès fòrts deth mon (e entà demostrà’c flòque damb eri grani còps ena taula sense que se trinque era punta), tanben recuelh es trastes, pr’amor qu’era mula deth dauant se li cale ath dessús.
Fortunata guarde tot aquerò e arrís.
Eth solèr ei umit e es pès s’esguitlen.
De ressabuda, ai!, cre que li tachen ua flècha.
Baishant et carrèr Imperial, en direccion entath gran revolum de gent que s’a format, Juanito Santa Cruz.
Era se quilhe sus es pès pr’amor de veder-lo sense èster vista.
Que serie un miracle que non la vedesse.
Que la vedec de seguit e se filèc de dret entada era.
Tremòle Fortunata, e eth li cuelh ua man preguntant-li pera sua salut.
Coma qu’eth pianet contunhe renegant e es carretèrs tocant, ambdús les cau lheuar era votz entà hèr-se enténer.
Ath madeish temps Juan bote ua cara plan aclapada, e en tot hèr-la-se a vier en interior deth portau deth Fiel Contraste, li ditz: “Que me sò arroÏnat, gojata, e entà mantier as mèns pairs e ara mia hemna, trabalhi d’escrivan en ua oficina…
Sagi d’obtier ua plaça de crubaire deth tramvia.
Non ves se guaire maujargat vau?” Fortunata lo guarde, e sent un dolor tan viu coma se li calèssen ua punhalada.
Efectiuament, era capa deth senhoret de Santa Cruz a un sèt terrible, e peth sòn dejós piste era giqueta damb es orladures des.hilades, corbata greishosa, e eth cothèr dera camisa de dues setmanes…
Alavetz era se dèishe quèir sus eth, e li ditz damb efusion corau: “Amna mia, jo trabalharè entà tu; jo que n’è eth costum, tu non; que sai planchar, repassar, mestrar… non as de trabalhar… jo entà tu…
Sonque que me servisques entà anar a entregar es causes, qu’ei pro…
Mos demoraram en un humarau solets e tan contents.
Alavetz comence a veir qu’es cases e eth cèu s’esbugassen, e Juan non ei ja de capa senon damb un gaban fòrça beròi.
Edificis e cars se’n van, e ath sòn lòc ve Fortunata quauquarren que coneish fòrça ben, era ròba de Maxi, penjada d’ua pèrga, era ròba sua en ua auta, damb ua cortina de percala peth dessús; dempús ve eth lhet, va arreconeishent tròç a tròç era sua cramba; e era votz de dòna Lupe ensordís era casa repotegant a Papitos pr’amor que, en apraiar es lampes, a vessat lèu tot eth minerau… e sòrt qu’ei de dia, que s’ei de nets e non i a lum, incendi segur.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
V.- Çò qu’auie soniat se li quedèc ara senhora de Rubin tant estampat ena sua ment coma s’auesse estat realitat.
Que l’auie vist, l’auie parlat.
Acabèc eth sòn pensament, menaçant damb eth punh barrat a un èsser invisible: “Que tornarà…
Donques qué te pensaues?
E s’eth non me cerque, lo cercarè jo…
Jo qu’è era mia idia e non i a arrés que me la trèigue”.
S’incorporèc dempús, demorant-se apuada en un code e guardant es tòchos.
Es sòns uelhs se tachèren en un punt deth solèr.
En un virament de uelhs sautèc entad aqueth punt e recuelhec un objècte.
Qu’ère un boton.
Lo guardèc tristament e dempús lo lancèc damb fòrça, luenh d’era, dident: “qu’ei nere e de tres trauquets.
Mala sòrt”.
En tornar un aute còp entath sòn pensament: “pr’amor que se lo trapi e non vò vier, m’aucisqui, juri que m’aucisqui.
Que non voi víuer mès atau, Senhor.
Te digui que non voi víuer mès atau: ja veirè era manèra de trapar ena farmacia un podom quinsevolh qu’acabe lèu…
Me l’avali e me’n vau damb Mauricia”.
Aguesta idia semblaue autrejar-li cèrta seguretat, e gessec deth quarto.
En pòques paraules la botèc dòna Lupe ath pas dera gran saumetada qu’auie hèt Papitos.
Qu’ei molt gosseta aguesta gojata, e me va a consomir era vida”.
Passada era ràbia, se fixèc ena cara dera sua neboda, en tot trapar en era un plan escur rambalh de mots que non podie desnishar: “Mès non te’n hèsques que ja me’n saberè jo… tu damb jo que non jògues”.
Aquera net hec Maxi mil extravagàncies, e a londeman se botèc tant enforismat e mausapiós, que non se lo podie tier.
Sabes se qué te conselhi?
Que non l’amies era contrària en arren.
M’a dit aguest maitin Ballester qu’a un shinhau de degeneracion cerebrau.
Que Diu mos age”.
Que sentie Fortunata viui desirs de gésser en carrèr, e non sabie quina desencusa tier entà arténher hujudes.
S’aufrie entà hèr crompes de causes que dòna Lupe n’auie de besonh, e s’endonviaue quehèrs que dèssen motiu enta ua gessudeta.
Era astuta veuda de Jáuregui comprenec qu’ua subjeccion absoluda serie prejudiciau e comencèc a dar-li libertat.
Un dia li hec un sermon en aguesti tèrmes: “Que pòs gésser; non ès ua mainada e ja sabes se qué hès.
Jo me pensi que non mos balharàs cap desengust, e sauvaràs era dignitat dera familha madeish que jo ac hèsqui damb tu.
Era dignitat, hilha, era dignitat qu’ei çò de prumèr”.
Mès dòna Lupe se li començaue a hèr terriblament antipatica, e per arren deth mon l’aurie hèt ua confidéncia.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Eth hèt de pensar que poirie èster alavetz era senhora de Rubin jogant ua gran mala passada ara dignitat dera familha, la mortificaue, òc, mès non tant coma eth hèt de veir que non li consultaue ne li demanaue conselh sus tot aquerò desconeishut e escur que solide l’auie arribat.
S’ac descurbisqui la formarè gròssa.
En ora maudida entrèc aciu aguesta alhocardida.
Non, jo jamès la podí tier, eth Senhor que n’ei de testimòni… jamès m’explicaue arren.
Eth pèc de Nicolás siguec qui ac metec a pèrder tot en tot cuelher-se es causes deth costat religiós…
S’aumens venguesse a jo e me didesse: “tia, que me veigui en aguest conflicte, è pecat o vau a pecar, o pòt èster que peque se non m’arturen…” Pro se’n sap era de qué damb aguest mon que jo è e damb çò des mèns bones pensades, gràcies a Diu, li dauriria eth camin entà que podesse sauvar era dignitat dera familha.
Mès que non… era plan bèstia s’entèste en governar-se soleta, e qué hara?…
Quauqua asenada, mès plan gròsssa.
Se non, que ja ac veiram”.
Fortunata se calèc en carrèr, e ena Plaza del Progreso vedec fòrça coches; mès fòrça.
Qu’ère un enterrament, qu’anaue peth carrèr Duque de Alba entath de Toledo.
Per çò des cares coneishudes qu’anaue vedent tant que passaue eth funèbre seguiment, comprenec qu’eth defuntat ère Arnaiz el Gordo, que s’auie mòrt eth dia abans.
Passèren es Villuendas, es Trujillos, es Samaniegos, Moreno-Isla…
Solide i anarien tanben D. Baldomero e eth sòn hilh… dilhèu enes coches deth dauant, daurint era acompanhada… “Guarda, tanben Estupinhan”.
Des deth coche qu’en eth anaue damb un des gojats, eth gran Plácido li tachèc ua guardada d’indignacion e mesprètz.
Seguic era darrèr der enterrament, e en arribar ena part baisha deth carrèr de Toledo, cuelhec tara dreta peth carrèr Ventosa e venguec ena esplanada deth Portillo de Gilemon, d’a on se ve tota era planhèra deth Manzanares.
Pro que coneishie aqueth lòc, pr’amor que quan viuie en carrèr de Tabernillas, anaue fòrça tardes de passeg entà Gilemon, e se seiguie en ues pèires des que i a per aquiu, e que non se sap ben s’èren rèstes o preparatius d’òbres municipaus, e s’estaue pendent ua longa estona contemplant es polides vistes der arriu.
Donques madeish hec aqueth dia.
Eth cèu, er orizon, es fantastiques formes des montanhes blues, barrejades damb masses de bromes, li suggerien vagues idies d’un mon desconeishut, dilhèu milhor qu’aguest que mos estam; mès solide desparièr.
Eth paisatge qu’ère ample e polit, limitant en Sud pera hilada de cementèris, qu’es sòns mausolèus se ven blancs entre eth verd escur des cipressièrs.
Fortunata vedec ua gran cordiòla de coches coma un reptil qu’auançaue serpejant; e ath madeish temps un aute enterrament pujaue pera pala de San Isidro, e un aute pera de San Justo.
Coma qu’eth vent venguie d’aqueth costat, entenec clarament era campana de San Justo qu’anonciaue cadavre.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Dempús d’estar-se aquiu pendent ua longa estona, anèc entara Virgen de la Paloma, qu’ada era li didec quate causes, e ère en tot pregar-li, quan es sòns uelhs, en esguitlar-se peth solèr, estramunquèren damb un objècte que ludie ath miei des rajòles de marme.
Se metec a quate pautes pr’amor de cuelher-lo.
Qu’ère un boton.
Bona sòrt”, didec en tot sauvar-lo-se.
Se n’anèc entà casa, e a londeman gessec a crompar tela entath vestit.
Siguec en dues botigues dera Plaza Mayor, cuelhec dempús eth carrèr de Toledo, damb en sòn paquet ena man, e en virar era cantoada deth carrèr dera Colegiata pr’amor de cuélher era direccion dera sua casa, recebec coma un tret aguesta votz que sonèc ath sòn costat: “Nera!”.
Ai, mon Diu!, trapar-lo-se atau tant ara imprevista, precisament en un des pòcs instants que non pensaue en eth!
Pr’amor qu’anaue pensant ena combinacion que li botarie ath vestit.
Blu o plata vielha?
Lo guardèc e se botèc deth color dera cera blanca.
Eth alavetz arturèc a un coche que passaue.
Dauric era porteta, e guardèc ara sua anciana amiga, arrint; arridolet que volie díder: vies o non?
Qu’ei que te delisses per vier… tà qué trantalhes?
Eth trantalhament se tardarie coma un parelh de segondes.
E dempús Fortunata se calèc en coche, de cap, coma qui se lance en un potz.
Eth entrèc darrèr, en tot dider-li ath menaire: “Guarda, vete’n tàs Rondas… passeg des Olmos… eth Canal”.
Pendent ua estona se guardauen, arrien e non didien arren.
A viatges Fortunata s’inclinaue entà darrèr, coma se non volesse èster vista pes caminaires; a viatges semblaue mès tranquilla, coma s’anèsse en companhia deth sòn marit.
Es uelhs d’era l’enrodauen damb ua guardada doça e corau.
Jo?…
Enquia e tot dempús de çò de malament que me portè damb tu?…
Era guardada se tornèc umida.
Que t’ac perdonè.
Quan?
Quan!
Quina gràcia, donques eth madeish dia.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Que ja hè temps, mainadeta nera, que sò en tot brembar-me’n fòrça de tu, didec Santa Cruz damb afeccion que non semblaue fingida, en tot clauar-li ua man ena cueisha.
E jo!…
Jo te vedí en carrèr dera Magdalena.
A!, òc… era botiga de tuèus; molti tuèus.
Enquia e tot damb aguest lenguatge amistós, non se trinquèc era resèrva enquia que gesseren ena Ronda.
Aquiu er isolament les invadie.
Eth coche penetraue en silenci e ena solitud, coma un vaishèth qu’auançe en nauta mar.
Qu’ei eth mèn destin.
Be n’estàs de beròia!
Cada dia mès beròia!
Que sò tota entà tu, afirmèc era, botant tota era sua amna en ua frasa.
E non me la meriti, non me la meriti.
Francament, gojata, sabi pas se com me guardes encara.
Qu’ei eth mèn destin, hilh, eth mèn destin.
Santa Cruz non pensèc en demanar-li qu’expausèsse era sua idia.
Era sua qu’ère aguesta: “Mès, be n’estàs de beròia!
Coquinaries jo?…
Jo!, exclamèc era damb er accent dera dignitat ofensada.
Jo non è aventuretes senon damb tu…
De guaire temps pòs dispausar?
De tot eth que tu volgues.
Que poiries auer un desengust ena tua casa.
Qu’ei vertat… mès, e qué se passe?
E de seguit se’n brembèc des amonestacions de Feijoo.
Donques dispausi d’ua ora.
E deman?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Mos veiram deman?
Que sò acostumada as tues messorgues…
Non, ara non…
M’estimes?
Quina pregunta!…
Pro que te’n sabes, e plan per aquerò abuses.
Jo que sò molt pèga damb tu; mès que non ac posqui remediar.
Encara que me piquèsses, t’estimaria tostemp.
Quina asenada!
Mès Diu que m’a het atau, que non ei eth mèn tòrt.
Tanta ingenuitat, ja coneishuda der incredul Delfin, qu’ère ua des causes que mès l’encantauen d’era.
Que hège ja temps que notaue eth ua cèrta secada ena sua amna, e desiraue negar-la ena frescor d’aquera afeccion primitiua e sauvatja, pura esséncia des sentiments deth pòble rude.
M’enganharàs un aute còp, coquinhon?
Non claues tant, hilha, que hè mau.
E ara gaudim deth moment present, sense pensar en se qué haram o non haram dempús.
Aquerò que depen des circonstàncies.
A!, aguestes senhores circonstàncies son es que me carguen a jo.
E jo digui: “Mès, Senhor, entà qué i a en mon circonstàncies?” Que non aurie d’auer qu’estimar-se, e a víuer.
Qu’ès eth còr mès gran qu’existís.
Fortunata se’n brembèc un aute còp deth sòn amic e mèstre Feijoo.
Arreconeishi, seguic eth Delfin, que vales fòrça mès que jo, coma còr; mès fòrça mès.
Ath tòn costat que sò pòca causa, mainadeta nera.
Que non sai qué as en aguesti condemnadi uelhs.
I a ath sòn laguens totes es auròres dera glòria celestiau e totes es ahlames deth lunfèrn…
Estima-me, encara que non m’ac meriti.
Me morisqui per tu!
Se non m’estimes, anaràs tath Lunfèrn… tà que t’en sàpies.
Arridolets.
Que non m’escambiaria per toti es angels e serafins que sauten dauant de Sa Divina Majestat en Cèu; que non m’escambiaria, non m’escambiaria”.
Ne jo… que ja hè temps qu’auia besonh d’ua alegria.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Jo tanben èra trista.
Mès eth còr me ditz hè ja temps: “Tu tornaràs, tu tornaràs…” e s’ua non tornèsse, entà qué víuer?
Víuer entà qu’arribe un dia atau; tot çò d’aute qu’ei coma èster en tot morir-se tostemp.
Qui’ei tard, e non voi que te comprometes.
Compde, gojateta.
Demorem…
Deman, ara ora que te vage ben.
Menaire.
Entornatz.
Valencia.
A on tu volgues.
E er aute, e er aute…
Mès non mossegues…
Que non, que non…
Ja ac veiràs…
Ja te convenceràs…
Jura-ma’c…
A!, qué pèga!, coma s’es juraments valessen!
S’era mia idia se complís…
E quina ei era tua idia?, quina idia ei aguesta?
Non te la voi díder…
Qu’ei ua idia mia: se te la didessa, te semblarie ua asenada.
Non la compreneries….
Mès, qué te penses, que jo non è tanben eth mèn talent?
Qu’ei aquerò, ath cant dera sau que i é era mia idia…
Ja m’ac dideràs deman.
Non, deman tanpòc…
Er an que ven.
Que ja arribèc er instant dolent.
Silvia der adiu.
Deisha-me aciu.
Adishatz, hilh dera mia vida.
Bremba-te’n de jo.
Que non siguen es menutes ores!
Adishatz… me morisqui per tu.
Non manque, e non te’n desbrembes deth numèro.
Com me n’è de desbrembar, òme?
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
Tara ua en punt.
Adishatz, nera salada.
Enquia deman.
Enquia deman.
Fortunata e Jacinta Libre 3 pag.
I Pèsta.
Canta, ò divessa, era colèra deth Pelida Aquilles; colèra funèsta que costèc infiniti malastres as aquèus e precipitèc entar Orco fòrça amnes valeroses d’eròis, que les hec presa de gossets e peishèu des audèths (se complie era volontat de Zèus) dès que se separèren discutint Atrida, rei d’òmes, e eth divin Aquilles.
Quin des dius prebotgèc entre eri era batalha entà que lutèssen?
Eth hilh de Zèus e de Latona.
Emmaliciat damb eth rei, suscitèc ena armada ua pèsta maligna, e es òmes perien per çò der otratge qu’Atrida li costèsse ath sacerdòt Crises.
Aguest, desirant redimir ara sua hilha, s’auie presentat dauant des naus de vela aquèes damb un immens rescat e es infules der arquèr Apòllo, que penjauen d’un daurat scèptre, ena man; e a toti es aquèus, e mès que mès as dus Atridas, capitans de pòbles, les suplicaue atau:
Qu’es dius, que possedissen olimpics palais, vos permeten esbauçar era ciutat de Priam e entornar erosament ena pàtria.
Botatz en libertat ara mia hilha e recebetz eth rescat, en tot venerar ath hilh de Zèus, er arquèr d’Apòllo”.
Toti es aquèus aprovèren a crits que se respectèsse ath sacerdòt e s’admetesse er esplendid rescat; mès Atrida Agammenon, que non l’agradèc er acòrd, lo manèc ath caralh damb un lenguatge menaçaire:
Ad aquera non la vau a deishar anar; mèsalèu l’arrivarà era vielhesa ena mia casa, en Argos, luenh dera sua pàtria, trabalhant en telèr e compartint eth mèn jaç.
Mès, vè-te’n; non m’irrites, s’ei que te’n vos anar san e en bona santat”.
Atau parlèc.
Er ancian sentec temor e aubedic eth manament.
Sense badar bocar se n’anèc pera vòra der sorrolhós mar; e tant que s’aluenhaue, li dirigie fòrça prècs ath sobeiran Apòllo, hilh de Latona, aquera de polida cabeladura:
Ò Esminti!
Aguesta siguec era sua pregària.
L’entenec Febo Apòllo, e irritat en sòn còr, baishèc des cims der Olimp damb er arc e eth barrat carcais ena espatla; es flèches ressonèren sus era espatla der anujat diu, quan comencèc a botjar-se.
Que se retiraue ara net.
Se seiguec luenh des naus, lancèc ua flècha, e er arc d’argent hec un terrible shisclet.
Pendent nau dies volèren sus era armada es flèches deth diu.
En detzau dia, Aquilles convoquèc ath pòble a ua assemblada: que l’ac auie botat en sòn còr Juno, era divessa des blanqui braci, que s’interessaue pes danaus, que les vedie morir.
Acodiren aguesti e, un còp amassadi, Aquilles, eth des pès leugèrs, se lheuèc e didec:
Me pensi que mos calerà anar entà darrèr, caminant un aute còp perdudi, se mos podem escapar dera mòrt; pr’amor que se non, era pèsta e era guèrra amassades acabaràn damb es aquèus.
Mès, tè, consultem a un endonviaire, sacerdòt o interprèt de sòmis (tanben eth sòmi vie de Zèus) pr’amor que mos digue se per qué s’irritèc tant Febo Apòllo; s’ei que se planh per tòrt de bèth vòt o ecatòmba, e se, usclant en sòn aunor greish d’anhèths e de crabes escuelhudes, volerà hèr enlà de nosati era pèsta”.
Dempús d’auer parlat atau, se seiguec.
Se lheuèc Calcas Testorida, eth milhor des augurs (coneishie eth present, eth futur e eth passat, e auie guidat es naus aquèes enquia Ilion mejançant er art d’endonviar que l’auie dat Febo Apòllo), e damb bontat les arenguèc dident:
Me manes explicar era colèra de diu, der arquèr Apòllo.
Plan, donc, parlarè; mès abans declara e jura qu’ès prèst a defener-me de paraula e d’òbra, donques que cranhi irritar a un baron que gaudís de gran poder entre es aquèus e ei aubedit pes eri.
Un rei qu’ei mès poderós qu’un inferior que s’anuge contra eth: e s’en madeish dia refrene era ira, se sauve tota era sua rancura enquia qu’artenh executar-la en pièch d’aqueth.
Ditz tu se me sauvaràs”.
Li responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Hè-mos veir, sense cap de pòur, era prediccion que sabes; donques que, per Apòllo, estimat de Zèus, que tu, ò Calcas, invòques tostemp que reveles es oracles as danaus!, degun d’eri botarà sus tu es sues pesades mans, ath cant des concaves naus, tant que jo visca e veiga era lum aciu ena tèrra, encara que parlèsses d’Agammenon qu’aué se vante d’èster eth mès poderós de toti es aquèus”.
Alavetz s’encoratgèc e didec er insigne endonviaire: “que non ei planhós eth diu per tòrt de cap vòt o ecatòmba, senon per tòrt der otratge qu’Agammenon l’a inferit ath sacerdòt, que non l’entornèc era hilha ne admetec eth rescat.
Plan per aquerò er Arquèr mos causèc maus e encara mo’n causarà d’auti.
E non desliurarà as danaus dera odiosa pèsta enquia que li sigue restituida a sa pair, sense prèmi ne rescat, era gojata de uelhs viui, e enquia que hescam un sacrifici ena Crisa d’ua sagrada ecatòmba.
En díder aguestes paraules se seiguec.
Se lheuèc de seguit eth poderós eròi Agammenon Atrida, afligit, damb es neres entralhes plies de colèra e es uelhs semblables ath reludent huec; e tachant era esquiua vista en Calcas, exclamèc:
Jamès m’as anonciat arren agradiu.
Tostemp te complades profetizant malastres e jamès dideres ne executères ua causa bona.
E ara, vaticinant dauant des danaus, afirmes qu’er Arquèr les mane desgràcies, pr’amor que jo non volí adméter er esplendid rescat dera joena Criseida, que desiraua tier ena mia casa.
Que m’estimi mès ada era, plan, qu’a Clitemnestra, era mia legitima esposa, pr’amor que non l’ei inferiora ne ena portadura, ne en naturau, ne en intelligéncia, ne en adretia.
Mès, totun aquerò, sò d’acòrd d’entornar-la, s’ei qu’aquerò ei çò de milhor; que voi qu’eth pòble se sauve, non que perisque.
Mès premanitz-me lèu ua auta recompensa, pr’amor de qué non siga jo eth solet aquèu que se demore sense auer-la; donques qu’aquerò non semblarie digne.
Guardatz toti se com se m’en va des mans aquera que m’auie corresponut”.
Li repliquèc eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs: “Plan gloriós Atrida, eth mès cobejós de toti!
Com te pòden autrejar ua auta recompensa es magnanims aquèus?
Non m’en sai de qué i age en cap lòc causes dera cominautat, pr’amor qu’aqueres deth sacatge des ciutats son ja repartides, e non ei convenent obligar as òmes de nauèth a que les arremassen.
Li didec, en tot responer-li, eth rei Agammenon: “Encara que sigues valent, deïforme Aquilles, non amagues eth tòn pensament, pr’amor que ne poiràs burlar-me ne persuadir-me.
Dilhèu vòs, entà sauvar era tua recompensa, que me demora sense era mia, e plan per aquerò me conselhes que l’entorna?
Pr’amor que, s’es magnanims aquèus me n’autregen ua auta d’acòrd damb eth mèn desir entà que sigue equivalenta…
E se non me l’autregessen, jo madeish m’apoderarè dera sua o dera d’Aiax, o me harè a vier era d’Ulisses, e montarà en colèra aqueth que m’aprèssa.
Mès sus aquerò ja ne parlaram un aute dia.
Ara, au, botem ua nera nau en mar divin, arremassem as remèrs avients, embarquem victimes entà ua desgràcia e ara madeisha Criseida, era des polides caròles, e que sigue capitan quinsevolh des caps: Aiax, Idomenèu, eth divin Ulisses o tu, Pelida, eth mès poderós des òmes, entà que padegues ar Arquèr damb sacrificis”.
En tot guardar-lo damb mala encolia, exclamèc Aquilles, eth des pès leugèrs: “ A, imprudent e cobejós!
Com pòt èster prèst a aubedir es tues ordes ne tansevolh un aquèu, entà entamenar era marcha o entà combàter valerosament damb d’auti òmes?
Que non sò vengut a lutar contra es bellicosi troians, donques que non m’an hèt arren (non se heren a vier jamès ne es mies vaques ne es mèns shivaus, ne destruiren jamès era cuelheta ena fertila Ptia, creadora d’òmes, pr’amor que moltes ombriues montanhes e eth rambalhós mar mos desseparen), senon que te seguírem a tu, plan gran insolent, entà dar-te eth gust de poder-vos resvenjar des troians a Menelau e a tu, cara de pet.
Non taches era atencion en aquerò, ne te’n hès d’aquerò, e encara me menaces de trèir-me era recompensa que per çò des mies granes fatigues m’autregeren es aquèus.
Jamès eth butin que obtengui egale ath tòn quan aguesti entren a sac en ua populosa ciutat: encara qu’era part mès pesanta dera impetuosa guèrra la sostien es mies mans, era tua recompensa, en hèr-se eth repartiment, ei fòrça màger; e jo entorni enes mies naus en tot auer-la petita, mès agradiua, après auer-me fatigat en combat.
Responec eth rei d’òmes Agammenon: “Hug, donc, s’eth tòn in atau t’ahisque; non te demani que te demores aciu per jo; que n’a d’auti ath mèn costat que m’aunoraràn e mès que mès eth propici Zèus.
Que m’ès mès odiós que cap aute rei, escolan de Zèus, pr’amor que tostemp t’an agradat es peleges, lutes e bregues.
S’era tua fòrça ei grana ei pr’amor qu’un diu te la dada.
Vè-te’n entara pàtria, en tot hèr-te a vier es naus e es companhs, e regna sus es mirmidons; que m’ei parièr que sigues irritat, non m’en hèsqui d’aquerò, mès te vau a hèr ua menaça: donques que Fedo Apòllo me trè a Criseida, la manarè ena mia nau damb es mèns amics; e en tot filar-me jo madeish entara tua tenda, me harè a vier a Briseida, era des polides caròles, era tua recompensa, pr’amor de qué te’n sàpies guaire mès poderós sò, encara que dígues qu’ès parièr a jo e te vòs comparar damb jo”.
Atau parlèc.
S’aclapèc eth Pelida, e laguens deth pelut pièch eth sòn còr pensèc dues causes: o, desgainant era espada qu’amiaue ath costat, daurir-se pas e aucir ar Atrida, o padegar era sua colèra e reprimir era sua ràbia.
Tant que taus pensaments èren ena sua ment e en sòn còr e desgainaue era gran espada, venguec Minerva deth Cèu: la manèc Juno, era divessa des blanqui braci, qu’estimaue coraument a ambdús e se preocupaue per eri.
Se botèc darrèr deth Pelida e lo tirassèc dera abondosa cabeladura, en tot apareisher-se ada eth solet; des auti, arrés la vedie.
Aquilles, estonat, se virèc de seguit e arreconeishec a Palas Minerva, qu’es sòns uelhs ludien d’ua manèra terribla.
E parlant damb era prononcièc aguestes paraules:
Dilhèu entà presenciar er otratge que m’inferís Agammenon, hilh d’Atrèu?
Li didec Minerva, era divessa des uelhs ludents: “Que vengui deth cèu entà padegar era tua colèra, s’aubedisses; e me mane Juno, era divessa des blanqui braci, que vos estime coraument a ambdús e se preocupe per vosati.
Au, dèisha de repotegar, non desgaines era espada e injuria-lo de paraula dera manèra que volgues.
Çò que vau a díder se complirà: per çò d’aguest otratge se t’aufriràn bèth dia triples e esplendids presents.
Tè- te e aubedis-mos”.
Responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Me cau, o divessa, hèr çò que me manes encara qu’eth mèn còr sigue fòrça irritat.
Obrar d’aguesta sòrta qu’ei çò de milhor.
Aqueth qu’aubedís as dius, ei fòrça assistit per eri”.
Atau parlèc.
E botada era robusta man en argentat punh, engainèc era enòrma espada e non desaubedic era orde de Minerva.
Era divessa entornèc en Olimp, en palai que demore Zèus, qu’amie ara egida, entre es autes divinitats.
Eth hilh de Pelèu, sense deishar de cornèr era sua ira, mespredèc de nauèth ar Atrida damb injurioses votzes: “Borracho, qu’as era cara de pet e eth còr de cèrvi!
Qu’ei, plan que òc, fòrça milhor agarrar as hemnes en vast campament des aquèus, ad aqueth que te contradigue.
Rei avalador deth tòn pòble, pr’amor que manes a òmes abjècti…; en aute cas, Atrida, aguest que serie eth tòn darrèr viatge, e te vau a díder ua auta causa que sus era prestarè un gran jurament: òc, per aguest scèptre que ja non produirà huelhes ne rams, donques que deishèc eth tronc ena montanha; ne reverdirà, pr’amor qu’eth bronze li treiguec es huelhes e era crospa, e ara l’agarren es aquèus qu’administren justícia e sauven es leis de Zèus (gran serà entà tu aguest jurament).
Bèth dia toti es aquèus traparàn mens a Aquilles, e tu, encara que t’afligisques, non les poiràs ajudar quan quèiguen e perisquen a mans de Hectòr, aucidor d’òmes.
Alavetz crebaràs eth tòn còr, empenaït de non auer aunorat ath milhor des aquèus”.
Atau s’exprimic eth Pelida; e lançant en solèr eth scèptre tachonat damb claus d’aur, cuelhec sèti.
Er Atrida, en aute costat, s’anaue enforismant.
Mès se lheuèc Nestòr, doç ena forma de parlar, eloqüent orador des pilis, que dera sua boca es paraules gessien mès doces qu’era mèu (auie vist perir a dues generacions d’òmes de votz articulada que neisheren e s’elevèren, damb eth, ena divina Pilos e regnaue sus era tresau), e benevòl les arenguèc en tot díder:
Quina gran pena entara tèrra aquèa!
Se n’alegrarien Priam e es sòns hilhs, e se n’alegrarien es auti troians en sòn còr s’entenessen es paraules que discutitz vosati, es prumèrs des danaus madeish en conselh qu’en combat.
Mès deishatz-vos convéncer, pr’amor qu’ambdús ètz mès joeni que jo.
En d’auti tempsi tractè damb òmes encara mès esforçadi que vosati, e jamès me mespredèren.
Que non è vist encara ne veirè òmes coma Peritòo, Driant pastor de pòbles, Cenèu, Exadi, Polifèm, madeish qu’un diu, e Tesèu Egida que semblaue un immortau.
Sigueren aguesti es mès fòrts des òmes; qu’èren plan fòrts e combateren damb d’auti tanben plan fòrts: damb es sauvatgi Centauri, qu’exterminèren d’ua manèra estupenda.
E jo siguí ena sua companhia (en auer acodit des de Pilos, de luenh, d’aguesta desseparada tèrra, pr’amor qu’eri madeishi me cridèren), e combatí segontes es mies fòrces.
Damb aguesti òmes non lutarie degun des mortaus qu’aué pòblen era tèrra; totun aquerò, seguien es mèns conselhs e escotauen es mies paraules.
Prestatz-me tanben vosati aubediéncia qu’ei çò milhor que podetz hèr.
Ne tu, encara que sigues valent, li treigues era gojata, senon que l’ac dèishes, donques que l’ac balhèren coma recompensa es magnanims aquèus; ne tu, Pelida, volgues lutar d’egal a egal damb eth rei, pr’amor que jamès cap sobeiran que tenguesse scèptre e qu’ada eth Zèus balhesse glòria possedic un aunor coma eth sòn.
Se tu es mès fòrt, ei pr’amor qu’ua divessa t’amainadèc; mès aguest ei mès poderós, donques que regne sus mès gran nombre d’òmes.
Atrida, padega era tua colèra; jo se prègui que dèishes de cornèr era tua ira contra Aquilles, qu’ei entà toti es aquèus un fòrt mur en perniciós combat”.
Li responec eth rei Agammenon: “Òc, ancian, qu’ei avient tot aquerò qu’acabes de díder.
En tot interromper-lo, exclamèc eth divin Aquilles: “Que me poirien cridar covard e vil se siguesse vertat aquerò que dides; mana a d’auti, non me balhes ordes, pr’amor que jo non pensi aubedir-te.
Te vau a díder ua auta causa que te calaràs ena memòria: non lutarè damb aguestes mans pera gojata ne damb tu, ne damb degun, pr’amor qu’a tot darrèr me treiguetz çò que m’auetz autrejat; mès de tot çò d’aute qu’è ena rapida nau nera, arren poiríetz hèr-vos a vier cuelhent-lo contra era mia volontat.
E se non, au, saja de hè’c, entà qu’aguesti se n’encueden tanben; pr’amor qu’era tua nera sang correrie ath torn dera mia lança”.
Dempús de pelejar atau damb opausades rasons, se lheuèren e dissolveren eth conselh que se celebraue près des naus aquèes.
Eth hilh de Pelèu se n’anèc entàs sues tendes e entàs sòns ben proporcionadi vaishèths damb Patrocle e d’auti amics.
Er Atrida botèc en mar ua nau velèra, alistèc vint remaires, carguèc es victimes dera ecatòmba entath diu, e amiant a Criseida, era des beròies caròles, l’embarquèc tanben; siguec capitan er engenhós Ulisses.
Tanlèu s’aueren embarcat, comencèren a navegar pera liquida planhèra.
Er Atrida manèc qu’es òmes se purifiquèssen, e eri heren lustracions, en tot lançar en mar es impuretats, e sacrifiquèren ena plaja ecatòmbes perfèctes de taures e de crabes en aunor d’Apòllo.
Eth bugàs deth greish arribaue enquiath cèu, en tot entornejar-se ath torn deth hum.
En taus causes se tenguie era armada.
Agammenon non desbrembèc era menaça qu’ena peleja l’auie hèt a Aquilles e li didec a Taltibi e Euribates, es sòns eralds e diligents servidors: “Anatz ena tenda deth Pelida Aquilles, e cuelhent dera man a Briseida, era de beròies caròles, amiatz-la aciu; e se non vo l’autregesse, vierè jo damb d’auti entà cuelher-la e encara li serà mès dur”.
En tot parlar-les ataue damb votz cridaira, les didec adiu.
Es eralds se n’anèren en contra dera sua volontat pera vòra der estèrle mar, arribèren enes tendes e naus des mirmidons, e trapèren ath rei près dera sua tenda e dera sua nau nera.
Aquilles, en veder-les, non s’alegrèc.
Eri se trebolèren e hènt ua reveréncia, s’arturèren sense díder ne preguntar arren.
Mès er eròi ac comprenec tot e didec:
Apressatz-vos, pr’amor qu’entà jo non n’ètz vosati es colpables, senon Agammenon que vos mane a cercar ara joena Briseida.
Va, Patrocle, d’alègre linhatge!
Trè ara gojata e autreja-la entà que se la hèsquen a vier.
Sigatz, es dus, testimonis dauant des benauradi dius, dauant des òmes mortaus e dauant d’aguest rei crudèu, se bèth còp an es auti besonh de jo entà desliurar-se de funèsti malastres.
Pr’amor qu’eth a eth còr possedit de ràbia e non sap pensar en futur e en passat ath còp, damb era fin de qué es aquèus se sauven combatent ath cant des naus”.
D’aguesta sòrta parlèc.
Patrocle, aubedint ath sòn amic, treiguec dera tenda a Briseida, era des beròies caròles, e l’autregèc entà que se la hessen a vier.
Partiren es eralds entàs naus aquèes, e era hemna anaue damb eri de mala encolia.
Aquilles s’estarnèc en somics, s’aluenhèc des companhs, e en tot sèir-se ara vòra der escumós mar damb es uelhs tachadi en immens mar e damb es mans estenudes, li dirigic a sa mair fòrça prècs: “Mair!
Donques que m’amainadères de cuerta vida, er olimpic Zèus capinaut m’aurie d’aunorar e non ac hèc de cap manèra.
Atau parlèc plorant.
L’entenec era venerabla mair deth hons deth mar estant, a on se trapaue ath cant deth pair ancian, e ara imprevista emergic, coma era broma, des escumoses ondades, se seiguec ath costat d’aqueth, que ploraue, l’amorassèc damb era man e li parlèc d’aguesta sòrta:
Quina pena t’a arribat ena amna?
Parla, non m’amagues çò que penses, pr’amor que mo’n sapiam es dus”.
Alendant prigondament, responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Que ja te’n sabes.
Entà qué dider-te aquerò que ja coneishes?
Qu’anèrem entà Tebas, era ciutat sagrada de Eetion; la saquegèrem, e eth butin que mos hérem a vier se lo repartiren equitablament es aquèus, en tot separar entar Atrida a Criseida, era des beròies caròles.
Dempús Crises, sacerdòt der arquèr Apòllo, en tot voler redimir ara sua hilha, se presentèc dauant des naus aquèes damb un immens rescat e es infules der arquèr Apòllo, que penjauen deth daurat scèptre, ena man; e les preguèc a toti es aquèus, e mès que mès as dus Atridas, capitans de pòbles.
Toti es aquèus aprovèren a votzes que se respectèsse ath sacerdòt e s’admetesse er esplendid rescat; mès er Atrida Agammenon, que non l’agradèc er acòrd, lo manèc ath caralh damb un lenguatge menaçaire.
Er ancian se n’anèc irritat, e Apòllo, en tot accedir as sòns prècs, pr’amor que se l’estimaue fòrça, lancèc contra es aquèus funesta flècha: que se morien es òmes uns darrèr des auti, e es flèches deth diu volauen pertot eth vast campament des aquèus.
Un sabent endonviaire mos expliquèc era vaticinacion der Arquèr, e jo siguí eth prumèr de conselhar que se padeguèsse ath diu.
Er Atrida s’aluguèc de ràbia, e, en tot lheuar-se me lancèc ua menaça que ja s’a complit.
Ad aquera, es aquèus de uelhs ludents l’amien entà Crisa ena nau velèra damb presents entath diu; e ara hilha de Brises, que m’autregeren es aquèus, uns eralds se l’an hèt a vier ara madeish dera mia tenda.
Tu, se pòs, ajuda ath tòn brave hilh; vè-te’n en Olimp e demana a Zèus, se bèth còp li heres a vier consolament ath sòn còr damb paraules o damb òbres.
Fòrça viatges, en tot trapar-mos en palai deth mèn pair, entení que te vantaues d’auer evitat, tu soleta entre es immortaus, un vergonhós malastre a Saturn, qu’amolone es ombriues bromes, quan lo voleren estacar d’auti dius olimpics, Juno, Neptun e Palas Minerva.
Tu, o divessa, acodires e lo desliurères des ligams, cridant ar espaciós Olimp ath des cent mans qu’es dius criden Briarèu e toti es òmes Egeon, qu’ei superior en fòrça ath sòn madeish pair, e se seiguec alavetz ath cant de Zèus, content dera sua glòria; lo cranheren es benauradi dius e deishèren de long eth sòn prepaus.
Li responec Tetis, vessant lèrmes: “Ai, hilh mèn!
Per qué te sò elevat, s’en mala ora t’amainadè!
Pro que siguesses enes naus sense plors ne pena, donques qu’era tua vida a d’èster cuerta, non de longa durada!
Ara qu’ès, ath còp, de brèu vida e eth mès malerós de toti.
Damb destin funèst t’amainadè jo en palai.
Jo madeisha vierè en nheuat Olimp e li parlarè a Zèus, que se complatz en lançar arrais, a veir se se dèishe convéncer.
Tu demora-te enes naus tot doç, sauva era colèra contra es aquèus e absten-te de combàter.
Ager venguec Zèus en Ocean, en país des bravi etiòps, pr’amor d’assistir a ua taulejada e toti es dius lo seguiren.
En dotze dies tornarà en Olimp.
Alavetz acodirè ena casa de Zèus, sustentada en bronze; l’abraçarè es jolhs e demori que lo poirè convéncer”.
Dites aguestes paraules partic, deishant a Aquilles damb eth còr irritat per çò dera hemna de polida cintura que violentament e contra era sua volontat l’auien agarrat.
Mentretant, Ulisses arribaue en Crisa damb es victimes, entara sacra ecatòmba.
Quan arribèren en prigond pòrt, baishèren es veles, en tot sauvar-les ena nau nera; Abaishèren mejançant còrdes eth pau enquiara proa; e amièren eth vaishèth, a fòrça de rems, en ancoratge.
Lancèren es ancores e estaquèren es amarres, sautèren ena plaja, desbarquèren as victimes dera ecatòmba entar arquèr Apòllo, e Criseida gessec dera nau que trauèsse eth mar.
Er engenhós Ulisses amièc ara gojata en autar, e en tot botar-la en mans de sa pair, didec:
Me mane eth rei d’òmes Agammenon pr’amor d’autrejar-te era hilha e aufrir-li en favor des danaus ua sagrada ecatòmba a Apòllo, entà padegar ad aguest diu que tan deplorables maus a costat as aquèus”.
Atau parlèc, e botèc enes sues mans ara hilha estimada, que recebec damb alegria.
Ara seguida, ordenèren era sagrada ecatòmba ath torn deth ben bastit autar, se lauèren es mans e cuelheren haria damb sau.
E Crises preguèc en votz nauta e damb es mans quilhades:
Aguesta siguec era sua pregària, e Febo Apòllo l’escotèc.
Hèta era pregària e escampilhada era haria damb sau, cuelheren es victimes peth cap, que botèren entà darrèr, e les esgorgèren e espelèren; ara seguida les talhèren es cueishes, dempús de caperar-les damb ua capa dobla de greish e de carn crua a trocets, er ancian les botèc sus era lenha alugada e les esposquèc damb vin nere.
Apròp d’eth, uns joeni amiauen enes sues mans rostidoires de cinc puntes.
Usclades es cueishes, tastèren es entralhes; e esbocinant tot çò d’aute, lo trauessèren damb broquetes, lo rostiren suenhosament e lo retirèren deth huec.
Quan aueren satisfèt eth desir de minjar e de béuer, es joeni aumpliren es vaishères e distribuiren eth vin a toti es presents dempús d’auer aufrit en copes es primicies.
E pendent eth dia es aquèus padeguèren ath diu damb eth cant, en tot entonar un polit pean ar arquèr Apòllo que les escotaue damb eth còr compladut.
Quan eth solei se coguèc e arribèc era net, dormiren jos er amarratge deth vaishèth.
Mès, tanlèu campèc era hilha deth maitin, era Auròra de roiencs dits, se heren ena mar entà entornar en espaciós campament aquèu, e er arquèr Apòllo les manèc prospèr vent.
Issèren eth pau, desvolopèren es veles, que holèc eth vent, e es porporades ondades ressonauen ath torn dera quilha tant qu’era nau corrie en tot seguir eth sòn rumb.
Un còp arribadi en vast campament des aquèus, treigueren era nera nau en tèrra fèrma e la botèren naut de tot sus eth sable, en tot tier-la damb grani troncs.
E dempús s’espargèren pes tendes e vaishèths.
Eth hilh de Pelèu e descendent de Zèus, Aquilles, eth des pès leugèrs, seguie irritat damb es naus de vela, e non anaue as amassades a on es barons cuelhen fama, ne cooperaue ena guèrra; senon que consumie eth sòn còr, en tot estar-se enes vaishèths, e trapaue mens eth rambalh e eth combat.
Quan, dempús d’aqueth dia, campèc era dotzau auròra, es sempitèrns dius tornèren en Olimp damb Zèus ath cap.
Tetis non desbrembèc alavetz er encargue deth sòn hilh: en tot gésser d’entre es ondades deth mar, pugèc plan d’ora entath gran cèu e en Olimp, e trapèc ath gran vident Saturn seigut a despart des auti dius en mès naut des cims deth monte.
S’acomodèc ath sòn costat, abracèc es sòns jolhs damb era man quèrra, li toquèc era barba damb era dreta e li hec aguesta suplica ath sobeiran Zèus Saturn:
Se bèth còp te siguí utila entre es immortaus damb paraules o òbres, autreja- me aguest vòt: Aunora ath mèn hilh, er eròi de mès brèu vida, donques qu’eth rei d’òmes Agammenon l’a otratjat, en tot panar-li era recompensa qu’encara retie.
Resvenja-lo tu, generòs Zèus Olimpic, autrejant-les era victòria as teucri enquia qu’es aquèus balhen satisfaccion ath mèn hilh e l’aumplisquen d’aunors”.
D’aguesta manèra parlèc.
Zèus, qu’amolone es bromes, non responec arren, sauvant silenci pendent ua bona estona.
Mès Tetis, que seguie coma quan abracèc es sòns jolhs, li supliquèc de nauèth:
Zèus, qu’amolone es bromes, responec plan aclapat: “Funèstes accions!
Pr’amor que haràs que m’enemiga damb Juno quan m’ataque damb injurioses paraules.
Sense cap de motiu me pelege tostemp dauant des immortaus dius, donques que ditz qu’enes batalhes afavorisqui tostemp as treucri.
Mès ara ve-te’n, non sigue que Juno se n’encuede de quauquarren, que ja m’ocuparè jo de qué aquerò se complisque.
E s’ac vòs, te harè damb eth cap eth senhau d’assentiment entà qu’ages confiança.
Atau parlèc eth Saturn, e abaishèc es neres celhes en senhau d’assentiment; es divini peus s’agitèren en cap deth sobeiran immortau, e dauant dera sua influéncia s’estrementic eth dilatat Olimp.
Dempús de deliberar atau, se separèren: era sautèc en prigond mar dès eth resplendent Olimp, e Zèus entornèc en sòn palai.
Es dius se lheuèren en veir a sa Pair, e arrés demorèc qu’arribèsse, senon que toti gesseren ath sòn encontre.
Se seiguec Zèus en sòn tron; e Juno, que, per çò d’auè’c vist, non ignoraue que Tetis, era des argentadi pès, hilha der ancian deth mar, parlèsse damb eth, li hec de seguit injurioses paraules a Zèus Saturn:
Tostemp t’ei agradiu, quan ès luenh de jo, pensar e resòlver quauquarren clandestinament, e jamès t’as dignat dider-me ua soleta paraula de çò qu’acòrdes”.
Responec eth pair des òmes e des dius: “Juno, non demores conéisher totes es mies decisions, donques que te serà de mau hèr enquia e tot estant era mia esposa.
Çò que se posque díder, degun diu ne òme ac saberà abans que tu, mès aquerò que volgues resòlver sense compdar damb es dius, non ac demanes ne sages d’endonvià’c”.
Responec Juno venerabla, era des grani uelhs: “Plan terrible Saturn, quines paraules prononcières!
Que non serà molt çò que t’è demanat o volgut endonviar, pr’amor que plan tranquil medites quan vòs.
Mès ara eth mèn còr mesfide fòrça de qué t’age sedusit Tetis, era des argentadi pès, hilha der ancian deth mar.
Responec Zèus, qu’amolone es bromes: “A, malerosa!
Tostemp sospeches e de tu non m’amagui.
Arren, totun, poiràs arténher sense aluenhar-te deth mèn còr, qu’aquerò encara te serà mès dur.
S’ei cèrt çò que sospeches, atau m’a d’èster agradiu.
Atau parlèc.
Juno venerabla, era des grani uelhs, cranhec; e en tot amortesir eth coratge, se seiguec en silenci.
S’emmalicièren en palai de Zèus es dius celestiaus.
E Vulcan, er illustre artesan comencèc a ahiscar-les entà padegar a sa mair Juno, era des blanqui braci:
Jo conselhi ara mia mair, encara qu’era ja age judici, que mòstre deferéncia ath pair estimat, pr’amor de qu’aguest non la torne a pelejar e trebolar-mos era hèsta.
D’aguesta sòrta parlèc, e cuelhent ua copa dobla, l’aufric ara sua mair, en tot díder: “Patís, mair mia, e tiè’c tot encara que sigues afligida; que non te veiguen a tu, estimada, es mèns uelhs, engorrotida, sense que jo posca ajudar-te, donques qu’ei de mau hèr contrabalançar ar Olimp.
Ja un aute còp que te volí deféner, m’agarrèc deth pè e me hec enlà des divins lumedans.
Qu’anè rodant tot eth dia e ena còga deth solei queiguí en Lemnos.
Encara me restaue un shinhau de vida e es sintis me cuelheren a penes auí queigut”.
Atau parlèc.
Arric Juno, era divessa des blancs braci; e encara arridolenta, cuelhec era copa dobla qu’eth sòn hilh li presentaue.
Vulcan se metec a abocar eth doç nectar entàs autes divinitats, en tot trèir-lo dera vaishèra; e ua arridalha inamorçabla se lheuèc entre es benauradi dius en veir damb quina afogadura les mestraue en palai.
Tot eth dia, enquiara còga, celebrèren eth hestau; e ad arrés li manquèc era sua part respectiua, ne manquèc era beròia citara que tocaue Apòllo, ne es Muses que damb era sua polida votz cantauen alternant.
Mès, quan era ludenta lum deth solei arribèc ena còga, es dius vengueren a recuelher-se enes sòns respectius palais qu’auie bastit Vulcan, er illustre coish d’ambdús pès damb grana intelligéncia.
Zèus olimpic, fulminant, se filèc entath lhet qu’acostumaue a dormir quan eth doç dromilhon lo vencie.
Pugèc e s’ajacèc; e ath sòn costat descansèc Juno, era deth tron daurat.
Es autes divinitats e es òmes que combaten en cars, dormiren tota era net; mès Zèus, non tastèc es doçors deth saunei, pr’amor qu’era sua ment cercaue era manèra d’aunorar a Aquilles e causar gran mortalatge ath cant des naus aquèes.
Fin finau, en creir que çò de milhor serie manar-li un perniciós sòmi ar Atrida Agammenon, prononcièc aguestes alades paraules:
Atau parlèc.
Partic eth Sòmi en enténer eth manament, arribèc de seguit enes velères naus aquèes e, en trapar adormit a Agammenon ena tenda (ath torn der eròi s’auie esparjut eth Sòmi immortau) se botèc sus era tèsta deth madeish, e cuelhec era figura de Nestòr, hilh de Nelèu, qu’ère er ancian que mès aunoraue.
Atau transfigurat, didec eth divin Sòmi:
Non li cau dormir pendent tota era net eth prince qu’ada eth se l’an fidat guerrèrs e qu’ath sòn cargue se trapen tantes causes.
Para atencion, donques que vengui coma messatgèr de Zèus; eth quau, encara que de luenh, s’interèsse fòrça per tu e tie pietat de tu.
Que te mane armar as aquèus de longa cabeladura e trèir tota era tropa: ara poiràs cuélher Troia, era ciutat d’amples carrèrs, pr’amor qu’es immortaus que possedissen olimpics palais ja non son de ua auta opinion, donques que les a convençut Juno damb es sòns prècs, e ua sòrta de malastres menace as troians per volontat de Zèus.
Sagera es mies paraules ena tua memoria, entà que non les desbrembes quan eth doç saunei t’abandone”.
Atau parlèc, se n’anèc e deishèc a Agammenon resolvent en sòn esperit çò que non s’auie de complir.
Se pensaue qu’anaue a conquistar era ciutat de Troia aqueth madeish dia.
Insensat!
Non sabie se qué tramaue Zèus, qu’auie de costar naui maus e plors as troians e as danaus mejançant terribles lutes.
Quan se desvelhèc, era votz divina ressonaue encara ath sòn entorn.
S’incorporèc, e en auer-se seigut, se vestic era tunica fina, polida, naua; se botèc eth gran mantèl, caucèc es sòns pès damb beròies sandales e pengèc dera espatla era espada tachonada de claus d’argent.
Cuelhec er imperible scèptre de sa pair e se filèc de cap as naus des aquèus, d’armadures bronzinades.
Pujaue era divina Auròra en vast Olimp entà anonciar-li eth dia a Zèus e as auti dius, quan Agammenon ordenèc qu’es eralds de votz sonora convoquèssen ena assemblada as aquèus de longa cabeladura.
Se les convoquèc, e aguesti s’amassèren de seguit.
Mès se celebrèc abans un conselh de magnanimes personalitats ath cant dera nau deth rei Nestòr, naturau de Pilos.
Agammenon les cridèc pr’amor de hèr-les ua discrèta consulta:
Que dormia pendent era net immortau, quan se m’apressèc un Sòmi divin plan semblable ar illustre Nestòr ena forma, estatura e anament.
Se botèc sus era mia tèsta e didec aguestes paraules: “Dormisses, hilh deth bellicós Atrèu, dondaire de shivaus?
Non li cau dormir pendent tota era net eth prince qu’ada eth se l’an fidat es guerrèrs e qu’ath sòn cargue se trapen tantes causes.
Para atencion, donques que vengui coma messatgèr de Zèus, eth quau, enquia e tot de luenh estant, s’interèsse fòrça per tu e a pietat de tu.
Te mane armar as aquèus de longa cabeladura e trèir tota era tropa: ara poiràs conquistar Tròia, era ciutat d’amples carrèrs, pr’amor qu’es immortaus que possedissen olimpics palais ja non son de ua auta opinion, per çò d’auer-les convençut Juno damb es sòns prècs, e ua sòrta de malastres menace a troians per volontat de Zèus.
Sagera es mies paraules ena tua memòria”.
Se n’anèc volant, e eth doç sòn m’abandonèc.
Au, anem a veir se com poiram arténher qu’es aquèus cuelhen es armes.
En auer-se exprimit damb aguesti tèrmes, se seiguec.
Ara seguida se lheuèc Nestòr, qu’ère rei dera sablosa Pilos, e benevòl les arenguèc dident:
Se bèth aute aquèu mos condèsse eth sòmi, mos pensaríem qu’ère faus e maufidaríem encara mès; mès que l’a auut aqueth que se vante d’èster eth mès poderós des aquèus.
Au, donc, vam a veir se com poiram arténher qu’es aquèus cuelhen es armes”.
Dites aguestes paraules, gessec deth conselh.
Es reis qu’amien scèptre se lheuèren, en tot aubedir ath pastor d’òmes, e era gent deth pòble acodic ara prèssa.
Coma dera henerecla d’ua arròca gessen de contunh eishames abondosi d’abelhes que vòlen arrasimades sus es flors primaveraus e ues vòlen en aguest costat e es autes en opausat, atau es nombroses familhes de guerrèrs marchauen en escabòts, pera baisha ribèra, des naus e tendes entara assemblada.
Era Fama, messatgèra de Zèus, enventida, les ahiscaue entà qu’acodissen, e eri s’anauen amassant.
S’agitèc era assemblada, gemeguèc era terra e se formèc un rambalh tant qu’es òmes cuelhien sèti.
Nau eralds hègen votzes entà que carèssen e escotèssen as reis, escolans de Zèus.
Se seigueren fin finau, encara que damb dificultat, e s’amudiren a penes ocupèren es sètis.
Alavetz se lheuèc eth rei Agammenon, cuelhent ena man eth scèptre que Vulcan auie hèt entath sobeiran Zèus Saturn (aguest lo balhèc ath messatgèr Argicida.
En un grèu malastre m’enrodèc Zèus.
Crudèu!
Me prometec e m’assegurèc que non partiria sense esbauçar era ben muralhada Ilion, e tot a estat ua funèsta enganha; donques qu’ara me mane entornar en Argos, sense glòria, dempús d’auer perdut a tants òmes.
Que li deu èster grat atau ath prepotent Zèus, qu’a esbauçat es fortaleses de moltes ciutats e encara n’esbauçarà d’autes, pr’amor qu’eth sòn poder ei immens.
Que serà vergonhós entà nosati se s’en saben es òmes deth deman.
Ua armada aquèa tau e tan grana hè ua guèrra vana e ineficaça.
Combàter contra un numèro mendre d’òmes e non saber encara quan acabarà era batalha!
Pr’amor que s’aquèus e troians, jurant era patz, mos voléssem compdar, e amassadi guairi troians i a enes sòns larèrs e agropadi nosati en decades, cada ua d’aguestes alistèsse a un troian entà qu’aboquèsse eth vin, fòrça decades se demorarien sense abocador.
Autant depassen en nombre es aquèus as troians que demoren en Ilion!
Mès qu’an arribat ena sua ajuda òmes de fòrça ciutats, que saben blandir era lança, me hèn enlà deth mèn prepaus e non me permeten, coma voleria, cuélher era populosa ciutat de Troia.
Nau ans deth gran Zèus s’an passat ja; er hustatge des naus s’a poirit e es còrdes son ja des.hètes; es nòstes esposes e es nòsti hilhets mos demoren enes palais; e encara non auem acabat era empresa que venguérem a hèr.
Va, actuem toti coma vos vau a díder.
Hugem enes naus entara nòsta pàtria, donques que ja non cuelheram Troia, era d’amples carrèrs”.
Atau parlèc; e a toti es que non auien vengut en conselh se les esmoiguec eth còr en pièch.
S’agitèc era assemblada coma es granes ondades qu’en mar Icari lhèuen eth Euro e eth Noto en tot quèir impetuoses des bromes amolonades peth pair Zèus.
Atau coma eth Zefir botge damb violenta bohada es camps de horment e se bote sus es tavelhes, dera madeisha manèra se botgèc tota era assemblada.
Damb grani crits e lheuant bromes de povàs, corren entàs vaishèths; s’ahisquen entre eri entà tirassar-les entath mar divin; netegen es canaus; trèn es supòrts e era cridadissa des que se dispausen a tornar ena pàtria arribe enquiath cèu.
E s’aurie hèt alavetz, abans de çò dispausat peth destin, eth retorn des aquèus, se Juno non l’auesse dit a Minerva:
Hilha de Zèus, qu’amie era egida!
Indomdada divinitat!
Hugeràn es aquèus entàs sues cases, entara sua tèrra per ample dors deth mar, e li deisharàn coma trofèu a Priam e as troians era aquèa Helena, que per era tanti aquèus periren en Troia, luenh dera sua pàtria?
D’aguesta sòrta parlèc.
Minerva, era divessa des ludents uelhs, non siguec desaubedienta.. Baishant damb rapid vòl des cims der Olimp, arribèc lèu enes naus aquèes e trapèc a Ulisses, madeish que Zèus en prudéncia, que s’estaue quiet e sense tocar era nera nau de molti bancs pr’amor dera pena qu’amiaue en còr e amna.
E en tot calar-se ath sòn costat, li didec Minerva, era des uelhs ludents:
Ulisses, abondós en recorsi!
Hugeratz entàs vòstes cases, ena tèrra pàtria, embarcadi enes naus de molti bancs, e deisharatz coma trofèu as troians era aquèa Helena, que per era tanti aquèus periren en Troia, luenh dera sua pàtria?
Vè-te’n de seguit entara armada des aquèus e non pares: artura damb doces paraules a cada guerrèr e non permetes que boten en mar es vaishèths”.
Aquerò didec.
Ulisses arreconeishec era votz dera divessa; lancèc eth mantèl, que recuelhec er erald Euribates de Itaca, que l’acompanhaue; correc entar Atrida Agammenon, pr’amor que li balhèsse er imperible scèptre pairau; e damb aguest ena man, se filèc entàs naus des aquèus, de bronzinoses armadures.
Quan trapaue a un rei o a un capitan important, se posaue e l’arturaue damb doces paraules:
Que non hè damb tu tremolar coma un covard.
Artura-te e hè qu’es auti s’arturen tanben.
Encara non coneishes clarament era intencion der Atrida: ara mos met a pròva, e lèu castigarà as aquèus.
En conselh non toti comprenérem çò que didec.
Quan trapaue a un òme deth pòble cridant, li fotie damb eth scèptre e lo repotegaue d’aguesta sòrta:
Atau, Ulisses, actuant coma cap suprèm, s’impausaue ara armada; e eri se pressauen a tornar des sues tendes e naus entara assemblada, damb grana cridadissa, quan es ondades deth rambalhós mar bramen ath long dera plaja e eth mar ressone.
Toti se seigueren e s’estèren quiets en sòn sèti, exceptat de Tersites, que, sense botar fren ara lengua, hège tapatge.
Aguest se’n sabie de fòrça paraules grossières entà discutir temerariament, non d’ua manèra digna, damb es reis; e tot aquerò qu’eth volesse, hè’c ridicul entàs aquèus.
Que siguec er òme mès lèg qu’arribèc en Troia, pr’amor qu’ère guèrch e coish d’un pè; es sues espatles giboses se contreiguien sus eth pièch, e auie eth cap agudent e caperat de clara cabeladura.
Qu’auie en òdi d’ua manèra especiau a Aquilles e a Ulisses, qu’insultaue; e alavetz, damb votzes estridentes insultaue ath divin Agammenon.
E encara qu’es aquèus s’indignèssen e s’irritèssen contra eth, les seguie escridassant ath mès poder:
De qué te planhes o qué te cau?
Es tues tendes son claufides de bronze e as moltes e escuelhudes hemnes qu’es aquèus t’aufrim abans qu’ad arrés quan cuelhem bèra ciutat.
Te hè manca, dilhèu, er aur qu’un troian te hèsque a vier d’Ilion entà redimir ath hilh que jo o bèth aute aquèu ajam hèt presoèr?
O, dilhèu, ua gojata que damb era gaudisques der amor que tu solet ages en proprietat?
Ò, covards, òmes sense dignitat, aquèes mèsalèu qu’aquèus!
Tornem enes naus entara pàtria e deishem-lo aquiu, en Troia, entà que s’avale eth butin e sàpie se li servís o non era nòsta ajuda; donques qu’a ofensat a Aquilles, baron plan superior, en tot panar-li era recompensa qu’encara retie.
Pòca colèra sent Aquilles en sòn còr e ei grana era sua indoléncia; se non siguesse atau, Atrida, aguest que serie eth tòn darrèr otratge”.
Taus paraules diguec Tersites, escridassant a Agammenon, pastor d’òmes.
Eth divin Ulisses se posèc ath sòn costat e en tot guardar-lo damb ròstre seriós, lo repoteguèc durament:
Encara que sigues un orador fecond, cara-te e non volgues discutir damb es reis.
Non me pensi que i age un òme pejor que tu entre guairi an vengut en Ilion damb es Atridas.
Per tant, non bades boca contra es reis, ne les injúries, ne penses ena tornada.
Que non sabem encara damb certitud se com acabarà aquerò ne s’era tornada des aquèus serà erosa o malerosa.
Mès tu mesprèdes ar Atrida Agammenon, pr’amor qu’es eròis danaus li balhen fòrça causes; plan per aquerò l’escarnisses.
Çò que vau a díder se complirà: se torni a trapar-te delirant coma ara, qu’Ulisses non sauve eth sòn cap sus es espatles ne sigue cridat pair de Telemac se, en tot agarrar-te, non te trèigui eth vestit (eth mantèl e era tunica que capèren es tues vergonhes) e non te mani plorós dera assemblada entàs velères naus dempús de castigar-te damb fòrtes foetades”.
Atau parlèc, e damb eth scèptre li fotèc un còp ena espatla e ena equia.
Tersites s’inclinèc, tant qu’ua gròssa lèrma queiguie des sòn uelhs e ua sagnosa herida campaue ena sua esquia per dejós deth daurat scèptre.
Se seiguec, trebolat e adolorit; guardèc a toti damb mina de simple, e se shuguèc es lèrmes.
Eri, encara qu’afligidi, arriren damb plaser e non manquèc qui li didesse ath sòn vesin:
D’aguesta manèra parlaue era multitud.
Se lheuèc Ulisses, assolador de ciutats, damb eth scèptre ena man (Minerva, era des ludents uelhs, que, transfigurada en erald, ère ath sòn costat, ordenèc silenci pr’amor de qué toti es aquèus, dès prumèrs enquias darrèrs, entenessen eth discors e meditèssen es conselhs), e benevòl les arenguèc, dident:
Es aquèus, ò rei, te vòlen caperar d’ignominies dauant de toti es mortaus de votz articulada e non complissen çò que te prometeren en vier dera Argolida, elevaira de shivaus: que non partiries sense esbauçar era ben muralhada Ilion.
Coma se siguessen mainatges o veudes se planhen es uns damb es auti e desiren entornar entà casa.
E ei, de vertat, penible qu’ajam de tornar afligidi.
Qu’ei vertat que toti se despacienten dempús d’un mes separadi dera hemna quan ven era sua nau arturada pes borrasques ivernaus e peth mar rambalhós; e nosati hè ja nau ans, damb eth present, qu’èm aciu.
Tietz paciéncia, amics, e demoratz un shinhau mès, pr’amor de qué non mo’n sabem se siguec vertadèra era prediccion de Calcas.
Que l’auem ben sagerada ena memòria, e toti vosati, es que non auetz estat agarradi pes Parcas, n’ètz testimònis de çò que se passèc en Aulide quan s’amassèren es naus aquèes que tanti maus les auien d’amiar as troians e a Priam.
En sagradi autars immolàuem ecatòmbes perfèctes entàs immortaus, ath cant d’ua hònt e ara ombra d’un beròi platanèr qu’ath sòn pè rajaue aigua cristallina.
Aquiu se mos aufric un gran eveniment.
Un orrible dragon de ròia esquia, qu’eth madeish Olimp treiguec ara lum, sautèc de dejós der autar entath platanèr.
Ena arrama mès nauta d’aguest se trapauen es hilhets nauèth neishudi d’un audèth, que temerosi s’arraulien dejós des huelhes; n’auie ueit, e damb era mair que les jasilhèc, nau.
Eth dragon s’avalèc as auderèts, que piulauen planhosament; era mair revolatejaue en tot queishar-se, e aqueth se virèc e la cuelhec dera ala, mentre era cridaue.
Dempús qu’eth dragon s’auec avalat ar audèth e as auderets, eth diu que lo hec aparéisher hec damb eth un prodigi: eth hilh der astut Saturn lo transformèc en pèira, e nosati, quiets, admiràuem çò que se passaue.
D’aguesta sòrta, es granes e prodigioses accions des dius interromperen es ecatòmbes.
E de seguit Calcas, en tot vaticinar, exclamèc: “Per qué amuditz, aquèus de longa cabeladura?
Eth generós Zèus ei qui mos mòstre aguest prodigi gran, tardiu, de luenhant compliment, mès qu’era sua glòria jamès perirà.
Dera madeisha manèra qu’eth dragon s’avalèc es auderets der audèth e ar audèth madeish, qu’èren ueit, e damb era mair que les vedec néisher, nau, atau nosati lutaram aquiu madeish nombre d’ans, e ath detzau cuelheram era ciutat d’amples carrèrs.Tau siguec çò que didec e tot se va complint.
Atau parlèc.
Es aquèus, damb agudents crits que hègen ressonar orriblament es naus, aplaudiren eth discors deth divin Ulisses.
E Nestòr, cavalièr gereni, les arenguèc dident:
Que parlatz coma mainatges petiti que non son avedadi as trabalhs bellics.
Qué i a des nòsti convengudi e juraments?
Se n’anèren, donc, en hum, es conselhs, es afogadures des guerrèrs, es pactes consagradi damb libacions de vin pur e es sarrades de mans qu’en eres mos fidàuem?
Mos entretiem en discutir damb paraules e sense motius, e en tan long espaci de temps non auem pogut trapar un miei eficaç entà arténher eth nòste objectiu.
Atrida, tu, coma tostemp, ordena damb fèrma decision as aquèus en dur combat e dèisha que se consumisquen un o dus, qu’en desacòrd dera rèsta d’aquèus desiren, encara que non realizaràn eth sòn prepaus, tornar entà Argos abans de saber se siguec o non faussa era promesa de Zèus, qu’amie era egida.
Pr’amor que jo vos asseguri qu’eth poderós Saturn se mos mostrèc propici, lampejant peth costat dret e hènt-mos senhaus favorables, eth dia qu’es aquèus s’embarquèren enes naus leugères entà amiar as troians entara mòrt e eth destin.
Arrés, donc, s’a de pressar a tornar ena sua casa, enquia qu’age dormit damb era hemna d’un troian e age resvenjat era hujuda e es gemiments de Helena.
E se bèth un desirèsse tant era tornada, que tòque era nera nau, de molti bancs, entà que dauant de toti sigue mòrt e complisque eth sòn destin.
Ò rei!
Non dèishes de pensar tu madeish e seguís tanben es conselhs que nosati te balham.
Responec eth rei Agammenon: “De nauèth, ò ancian, depasses ena assemblada as aquèus.
Pro que, pair Zèus, Minerva, Apòllo!, auessa entre es aquèus a dètz conselhèrs semblables; alavetz era ciutat deth rei Priam serie lèu cuelhuda e esbauçada pes nòstes mans.
Mès Zèus, qu’amie era egida, me mane penes, en tot embolhar-me en inutiles discussions e peleges.
Aquilles e jo mos pelegérem per rasons contràries per tòrt d’ua gojata, e siguí eth prumèr en irritar-me; s’ambdús actuéssem d’acòrd, non se tardarie ne un solet moment era roïna des troians.
Ara, anatz a minjar entà que pogam dempús començar eth combat; que cada un ahile era lança, premanisque er escut, balhe pas as shivaus de pès leugèrs e examine eth car, en tot premanir-se entara luta; donques que pendent tot eth dia er òrre Mart mos harà a temptar.
Ne un brèu repaus a d’auer, enquia qu’era net obligue as valents guerrèrs a separar-se.
Era correja der escut que protegís ath combatent, se banharà de sudor ar entorn deth pièch; eth braç se fatigarà damb eth manejament dera lança, e sudaràn es shivaus arrossegant es ornadi cars.
Atau parlèc.
Es aquèus prebotjauen gran sarabat, coma quan es ondades, botjades peth Noto, baten un naut cingle que s’auance sus eth mar e non lo dèishen mentre bohen es vents en contràries direccions.
Dempús, en lheuar-se, se dispersèren pes naus, aluguèren lum enes tendes, preneren eth minjar e heren sacrificis, qui a un qui a un aute des etèrns dius, entà que les desliuren de morir ena batalha.
Agammenon, rei d’òmes, immolèc un gròs buèu de cinc ans ar arrogant Saturn, en tot auer cridat ena sua tenda as principaus caps des aquèus: a Nestòr e ath rei Idomenèu, dempús a Ajaces e ath hilh de Tidèu, e en siesau lòc a Ulisses, madeish en prudéncia que Zèus.
De manèra espontanèa se presentèc Menelau, valent ena luta, donques que se’n sabie de çò que sa frair anaue premanint.
Se placèren toti ar entorn deth buèu e cuelheren haria damb sau.
E calat ath miei, eth poderós Agammenon preguèc e didec:
Aquerò didec; mès Saturn non accedic e, acceptant es sacrificis, les premanic ua non envejabla faena.
Usclades es cueishes, tastèren es entralhes, e en tot esbocinar era rèsta, ac cuelheren damb ponchons, ac rostiren suenhosament e ac retirèren deth huec.
Acabada era faena e premanit eth hestau, mingèren e ad arrés li manquèc era sua respectiua part.
E quan acabèren de minjar e de bèuer, Nestòr, cavalièr gereni, comencèc a dider-les:
Non mos entretengam en parlar, ne alonguem pendent mès temps era empresa qu’un diu bote enes nòstes mans.
Aguestes sigueren es sues paraules; e Agammenon, rei de reis, non desaubedic.
De seguit ordenèc qu’es eralds de votz sonora cridèssen ara batalha as aquèus de longa cabeladura; se hec era crida e eri s’amassèren de seguit.
Er Atrida e es reis, escolans de Zèus, hègen formar as guerrèrs, e les acompanhaue Minerva, era des uelhs ludents, amiant era preciosa immortau egida que non envielhís e que d’era pengen cent bordons dauradi, ben hargadi e deth valor de cent buèus cada un.
Damb era ena man, se botjaue era divessa entre es aquèus, les ahiscaue entà que gessessen en camp e botaue fòrça enes sòns còrs entà que lutèssen e combatessen sense pòsa.
Lèu les siguec mès agradiu lutar qu’entornar entara pàtria enes concaves naus.
Coma s’aubire de luenh eth resplendor d’un incendi, quan eth voraç huec s’esparg pera vasta seuva en cim d’un monte, atau era ludentor des armadures de bronze d’aqueri que se metien en marcha arribaue ath cèu a trauèrs der etèr.
Dera madeisha manèra qu’es leugèrs audèths (auques, grues, o cignes de còth long) se boten en nombroses volades e piulant ena pradèra Asio, d’aguesta manèra es nombroses armades gessien des naus e tendes entara planhura e era tèrra ressonaue orriblament jos es pès des guerrèrs e des shivaus.
E aqueri qu’en florit prat der Escamandre s’auien amassat sigueren innombrables; autants coma es huelhes e flors que neishen ena primauèra.
Coma eishames abondosi de mosques qu’ena sason dera primauèra vòlen agropades per estable deth pastor, quan era lèit aumplís es pòts; en tan gran nombre s’amassèren ena planhèra es aquèus de longa cabeladura, desirosi d’acabar damb es teucri.
Les botauen es capitans en orde de batalha aisidament, coma es pastors separen es crabes de granes vegades quan se barregen enes peishèus; e ath miei campaue eth poderós Agammenon, semblable en cap e enes uelhs a Zèus, que gaudís lançant arrais, en cinturon a Mart e en pièch a Neptun.
Dera madeisha manèra qu’en ramat de vaques eth bueu mès excellent ei eth taure que subergés entre es vaques, madeish hec Zèus qu’Agammenon siguesse aqueth dia insigne e illustre entre molti eròis.
Ara multitud que non poiria mentar-la ne compdar-la, encara qu’auessa dètz boques, dètz lengües, votz infatigabla e còr de bronze: solet es Muses olimpiques, hilhes de Zèus, qu’amie era egida, poirien díder guairi vengueren en Ilion.
Mès mentarè as capitans e a totes es naus.
Dirigien as beòcis Penelèu, Leite, Arcelisau, Protoenor e Cloni.
Es que cultivauen es camps de Hiria, Aulida peirenca, Esquene, Escole, Eteòne fragosa, Tespia, Grea e era vasta Micalese; es que demorauen en Harma, Ilesi e Eritras; es que s’estauen en Eleon, Hila, Peteon, Ocalèa, Medeon, ciutat ben bastida, Copas, Eutresis e Tisba, abondosa en palomes; es que demorauen en Coronèa, Haliart herbosa, Platèa e Glisant; es que possedien era ben bastida ciutat de Hipotebas, era sagrada Onqueste, deliciós bòsc de Neptun; e es ciutats d’Arna abondosa en arradims, Midèa, Nisa divina e Antedon fronterèra: toti aguesti arribèren en cinquanta naus.
En cada ua s’auien embarcat cent vint beòcis.
D’aqueri qu’abitauen en Aspledon e Orcomene Minièu, èren capitans Ascalafe e Ialmene, hilhs de Mart e d’Astioque, que les auie amainadat en palai d’Actòr Azida.
Astioque, qu’ère verge pudorosa, pugèc en estatge superior, e eth terrible diu se junhèc damb era clandestinament.
Trenta concaves naus en orde les seguien.
Manauen as focensi Esquedi e Espistròf, hilhs deth magnanim Ifite Naubolida.
Es de Ciparise, Piton peiregosa, Crisa divina, Daulide e Panopèu; es qu’abiten en Anemoria, Hiampòlis e era ribèra deth divin Zefir; es que possedien era ciutat de Lilèua en hòns deth mentat arriu, toti aguesti auien arribat en quaranta neres naus.
Es capitans ordenauen alavetz es hilades des focensi, qu’enes batalhes combatien ena quèrra des beòcis.
Capitanejaue as locrensi, que demorauen en Cine, Opunte, Caliar, Besa, Escarfa, Augias amena, Tarfa e Troni, ara vòra deth Boagri, eth leugèr Aiax d’Oilèu, mendre, fòrça mendre qu’Aiax Telamoni: qu’ère baish de còs, amiaue coirassa de lin e en manejament dera lança depassaue a toti es elens e aquèus.
Lo seguien quaranta naus neres, qu’en eres auien vengut es locrensi, que s’estan mès enlà dera sagrada Eubèa.
Es abanti d’Eubea, que demorauen en Calcis, Eretria, Histiea en arradims abondosa, Cerinte maritima, Dio, ciutat excèlsa, Cariste e Estira èren capitanejadi peth magnanim Elefenor Calcodontiada, descendent de Mart.
Damb aguest capitan arribèren es leugèrs abanti que se deishauen créisher era cabeladura ena part deth darrèr dera tèsta: qu’èren bellicosi e desirauen tostemp trincar damb es sues lances de herèisho es coirasses enes pitraus des enemics.
Lo seguien quaranta naus neres.
Es qu’abitauen ena ben bastida ciutat d’Atenes e formauen eth pòble deth magnanim Erectèu, que Minerva, hilha de Zèus, elevèc (l’auie amainadat ena fertila tèrra) e botèc en sòn ric temple d’Atenes a on es joeni atenensi aufrissen cada an sacrificis propiciatòris de taures e d’anhèths ara divessa, auien coma capitan a Menestèu, hilh de Petèu.
Cinquanta neres naus lo seguien.
Aiax auie partit de Salamina damb dotze naus, que placèc près des falanges atenenses.
Es abitants d’Argos, Tirinte muralhada, Hermiona e Asina plaçades en prigond golf, Tresena, Eiuones e Epidaure en vides abondosa, e es joeni aquèus d’Egina e Masete, èren manadi per Diomedes, valent ena luta; Estenele, hilh deth famós Capanèu, e Euriau, egal a un diu, qu’auie per pair ath rei Mecistèu Talaionida.
Qu’ère cap suprèm Diomedes, valent ena luta.
Ueitanta neres naus les seguien.
Es que possedien era ben bastida ciutat de Micena, era opulenta Corint e era ben bastida Cleones; es que cultivauen era tèrra en Ornias, Aretirea deleitosa e Sicion, a on ancianament regnèc Adraste; es que demorauen en Hiperesia e Gonoesa excèlsa, e es qu’abitauen en Pelene, Egie, er Egiale tot e era espaciosa Helice: toti aguesti auien arribat en cent naus jos es ordes deth rei Agammenon Atrida.
Molti e valents òmes amièc aguest prince qu’alavetz vestie eth ludent bronze, content de subergésser entre es eròis per çò deth son valor e per manar a màger nombre d’òmes.
Es dera prigonda e cavernosa Lacedemonia que demorauen en Faris, Esparta e Mesa abondosa en palomes; viuien en Brisias o Augias amena; possedien es ciutats d’Amiclas e Helos maritima, e abitauen en Laa e Etile: toti aguesti arribèren en seishanta naus jos eth comandament deth frair d’Agammenon, de Menelau, valent en combat e s’armauen en tot formar ua unitat a despart.
Menelau, ahiscat peth sòn pròpri ardor, les encoratjaue a combàter e desiraue en sòn còr resvenjar era hujuda e gemiments de Helena.
Es que cultivauen es camps en Pilos, Arena deliciosa, Trio, canalet der Alfèu, e la ben bastida Epi, e es qu’abitauen en Ciparisa, Anfigenia, Ptelèu, Helos e Dorie (a on es Muses, en gésser-li peth camin a Tamiris eth traci, lo priveren deth cant quan tornaue dera casa d’Eurite er ecalèu; pr’amor que se vantèc de qué gesserie vencedor, encara que cantèssen es pròpries Muses, hilhes de Zèus, qu’amie era egida, e eres, irritades, l’avuglèren, lo privèren deth divin cant e li heren desbrembar er art de tocar era citara), èren manadi per Nestòr, cavalièr gereni, e auien arribat en nauanta concaves naus.
Es que demorauen en Arcadia ath pè deth monte de Silene e apròp dera hòssa d’Epitie, país de bellicosi guerrèrs; es de Fenèu, Orcomene abondós en oelhes, Ripa, Estratia e Enispe ventosa; e es que possedien es ciutats de Tegea, Mantinea deliciosa, Estinfale e Parrasia: toti aguesti arribèren jos eth comandament deth rei Agapenor, hilh d’Ancèu, en seishanta naus.
En cada ua d’aguestes s’embarquèren fòrça arcadis entrainadi ena guèrra.
Eth madeish Agammenon les autregèc es naus de molti bancs, entà que trauessèssen eth vinós mar; donques qu’eri non se’n sabien des causes deth mar.
Es qu’abitauen en Brupasi e ena rèsta dera divina Elide, des de Hirmina e Mirsine era frontièra per un costat e era ròca Olenia e Alisi per aute, auien quate capitans e cada un d’eri manaue dètz naus equipades per molti epèus.
Es de Duliqui e des sagrades isles Equines, plaçades en aute costat deth mar dauant de Elide, èren comandadi per Meges Filida, egal a Mart, qu’engendrèc eth cavalièr Filèu, estimat per Zèus, quan per çò d’auer-se enemistat damb sa pair emigrèc entà Duliqui.
Quaranta neres naus lo seguien.
Ulisses manaue as magnanims cefalènis.
Es d’Itaca e eth sòn luxuriant Nerite; es que cultivauen es camps de Crocilea e dera escalabrosa Egilipe; es que demorauen en Zacint; es que s’estauen en Samos e enes sòns entorns; es qu’èren en continent e es qu’ocupauen era arriba opausada: toti eri aubedien a Ulisses, egal a Zèus en prudéncia.
Dotze naus de ròies proes les seguien.
Toant, hilh d’Andremon, governaue as etòls qu’abitauen en Pleuron, Olene, Pilene, Calcis maritima e Caligon peiregosa.
Que ja non existien es hilhs deth magnanim Enèu, ne aguest; auie mòrt tanben eth ròi Meleagre, se l’autregeren a Toant toti es poders entà que regnèsse sus es etòls.
Quaranta naus neres lo seguien.
Manaue as cretensi Idomenèu, famós pera sua lança.
Es que demorauen en Cnose, Gortina muralhada, Licte, Milet, blanca Licaste, Fest e Riti, ciutats populoses, e es qu’ocupauen era isla de Creta damb es sues cent ciutats: toti èren governadi per Idomenèu, famós pera sua lança, que damb Meriones, egal ar omicida Mart, compartie eth comandament.
Lo seguien ueitanta naus neres.
Tlepoleme Heraclida, valent e naut de còs, amièc en nau vaishèths as herotges rodis que viuien, dividi en tres pòbles, en Lind, Ialise e Camir era blanca.
D’aquesti ère capitan Tlepoleme, famós pera sua lança, qu’ada eth Astioquia concebèc deth fòrt Hercules quan er eròi se la hec a vier d’Efira, dera arriba deth Saleente, dempús d’auer assolat moltes ciutats defenudes per nòbles joeni.
Quan Tlepoleme, elevat en magnific palai, arribèc ena sua joenessa, aucic ar ancian oncle mairau deth sòn pair, a Licimni, hilh de Mart; e coma qu’es auti hilhs e arrèhilhs deth fòrt Hercules lo menacèren, bastic naus, arremassèc a fòrça gent e hugec per mar.
Errant e patint penalitats podec arribar en Rodas, e aquiu s’establic damb es sòns, que formèren tres tribús.
Se heren estimar de Zèus, que regne sus es dius e es òmes e eth Saturn les balhèc abondosa riquesa.
Nirèu amièc des de Simatres naus ben proporcionades; Nirèu, hilh d’Aglaia e deth rei Carop; Nirèu eth mès beròi des danaus que vengueren en Troia, exceptat der eximi Pelida, mès qu’ère timid e manaue a pòca gent.
Es que demorauen en Nisir, Crapate, Case, Cos, ciutat d’Euripil, e es isles Calidnes, auien coma capitans a Fidipe e Antife, hilhs deth rei Tesal Heraclida.
Trenta concaves naus en orde les seguien.
Es qu’ocupauen er Argos maritim, es que demorauen en Ale, Alope e Traquina e es que possedien era Ptia e era Helade de polides hemnes, e se cridauen mirmidons, heleni e aquèus, auien coma capitan a Aquilles e auien arribat en cinquanta naus.
Aclapat per aquerò, s’autrejaue ar òci; mès que lèu se lheuarie.
Es qu’abitauen en Filace, Pirase florida, qu’ei un lòc consagrat a Ceres; Iton, elevaira de oelhes; Antron maritima e Ptelèu erbosa, sigueren comandadi per aguerrit Protesilau, mentre viuec, pr’amor que ja alavetz l’auie en sòn sen era nera tèrra: l’aucic un dardan quan sautèc dera nau fòrça abans qu’es auti aquèus, e en Filace se demorèren era sua desolada esposa e era casa a miei acabar.
Totun, non èren mancadi aqueri de capitan, encara que trapauen mens ath qu’auien abans, pr’amor que les ordenaue entath combat Podarces, decendent de Mart, hilh der opulent Ificles Filacida e frair mendre der animós Protesilau.
Aguest qu’ère màger e mès valent.
Es sòns òmes, donc, non èren sense capitan; mès lo trapauen mens, donques qu’auie estat fòrça valent.
Quaranta neres naus lo seguien.
Es que demorauen en Feras plaçada ara vòra deth lac Bebeis, Beba, Glafiras e Iaolc ben bastida, auien arribat en onze naus jos eth comandament d’Eumele, hilh estimat d’Admet e d’Alcestes, divina entre es hemnes, qu’ère era mès beròia des hilhes de Pelias.
Es que cultivauen es camps de Metona e Taumacia e es que possedien es ciutats de Melbea e Olizon esquiua, aueren coma capitan a Filoctetes, abil arquèr, e arribèren en sèt naus: en cada ua d’eres s’embarquèren cinquanta remaires fòrça adreits en combàter valerosament damb er arc.
Mès Filoctetes se trapaue, patint terribles dolors, ena divina isla de Lemnos, a on lo deishèren es aquèus quan siguec mossegat per un verinós reptil.
Aquiu s’estaue afligit; mès lèu enes naus s’auien de brembar es aquèus deth rei Filoctetes.
Que non èren mancadi eri de capitan, encara que trapauen mens ath sòn cap, donques que les ordenaue entath combat Medont, hilh bastard d’Oilèu, assolador de ciutats, que d’eth l’amainadèc Rena.
Des de Trica, Itoma de trincat solèr, e Ecalia, ciutat d’Eurite er ecalèu, èren capitans dus hilhs d’Esculapi e excellents mètges: Podaliri e Macaon.. Trenta concaves naus en orde les seguien.
Es que possedissen era ciutat d’Ormeni, era hònt Hiperea, Asteri e es nheuadi cimalhs deth Titan, èren manadi per Euripil, hilh illustre d’Evemon.
Quaranta neres naus lo seguien.
As d’Argisa, Girtona, Orta, Elon e era blanca ciutat d’Olooson, les manaue er intrepid Polipetes, hilh de Pirotòo e arrèhilh de Zèus immortau (l’auie amainadat era illustra Hipodamia eth madeish dia que Peritòo, en tot castigar as irsuti Centaures, les hec enlà deth Pelion e les obliguèc a retirar-se entàs etiquis).
Quaranta neres naus les seguien.
Gunèu amièc des de Cife en vint-e-dues naus as inieni e as intrepids perebi; aqueri demorauen ena hereda Dodona e aguesti cultivauen es camps ena arriba deth beròi Titaresi que vèsse es sues cristallines aigües en Penèu d’argentadi remolins; mès non se barrege damb eth, senon que flote sus eth coma er òli, pr’amor qu’ei un arriuet d’aigua dera Estigia que s’invòque enes terribles juraments.
As magneti les governaue Protòo, hilh de Tentredon.
Es qu’abitauen ena arriba deth Penèu e en esquiu Pelion, auien, donc, coma capitan, ath leugèr Protòo.
Quaranta naus neres lo seguien.
Taus eren es capitans e princes des danaus.
Ditz-me, Musa, quin siguec eth principau des barons e quini es mès excellents shivaus d’aqueri qu’arribèren damb es Atridas.
Entre eth cavalam subergessien es ègües deth Feretiada, que guidaue Eumele: qu’èren lleugères coma es audèths, deth madeish peu, e dera madeisha edat e nautada; les elevèc Apòllo, eth der arc d’argent, en Perèa, e amiauen damb eres eth terror de Mart.
Des guerrèrs eth mès valent siguec Aiax Telamoni mentre durèc era colèra d’Aquilles, pr’amor qu’aguest lo depassaue fòrça; e tanben èren es milhors shivaus es qu’amiauen ar eximi Pelida.
Mès Aquilles s’estaue alavetz enes naus que trauèssen eth mar, per çò d’èster emmaliciat damb Agammenon Atrida, pastor d’òmes; era sua gent se divertie ena plaja lançant discs, javelines o flèches; es shivaus minjauen lòtus e api palunós près des cars des capitans que s'estauen embarradi enes tendes, e es guerrèrs, trapant mens ath sòn capitan, estimat de Mart, passejauen peth campament e non lutauen.
Ja es auti auançauen a manèra d’incendi que s’escampilhe per tot eth parçan, e coma era tèrra gemegue quan Zèus, que se complatz en lançar arrais, airós, la foete en Arimos, a on diden que i é era jaça de Tifoèu; dera madeisha manèra gemegaue dejós des qu’anauen caminant e trauessauen damb pas rapid era planhèra.
Les balhèc as teucri era trista notícia Iris, era des pès leugèrs coma eth vent, a qui Zèus, qu’amie era egida, envièc coma messatgèra.
Toti eri, joeni e vielhs, s’auien amassat enes lumedans deth palai de Priam e deliberauen.
Iris, era des pès leugèrs, se les presentèc cuelhent era figura e votz de Polites, hilh de Priam; eth quau, en tot fidar ena sua agilitat, se seiguie coma tor de gaita des teucri en cimalh deth tumulus der ancian Esietes e observaue quan es aquèus partien des naus entà combàter.
Atau transfigurada, didec Iris, era des pès leugèrs:
T’agraden es discursi interminables coma quan auíem patz, e ua guèrra testuda s’a prebotjat.
Qu’è presenciat fòrça batalhes, mès jamès vedí ua armada tan grana coma aguesta que vie a lutar contra era ciutat, formada per tanti òmes coma son es huelhes des arbes o eth sable.
Hectòr!
Atau s’exprimic; e Hectòr, arreconeishent era votz dera divessa, dissolec era assemblada.
S’esdeguèc a cuélher es armes, se dauriren totes es pòrtes, gessec era armada d’infantaria e des que combatien en cars, e se produsic un gran rambalh.
Que i a ena planhèra, dauant dera ciutat, un excèls tucò isolat des auti e accessible per toti es costats, qu’ada eth es òmes criden Batiea, e es immortaus hòssa dera leugèra Mirina: aquiu siguec a on es troians e es sòns auxiliars se meteren en orde de batalha.
As troians les manaue eth gran Hectòr Priamida, de tremolant casco.
Damb eth s’armauen es tropes mès abondoses e valentes, qu’usclauen en desir de brandir es sues lances.
Des dardanis n’ère capitan Enèes, valent hilh d’Anquises que d’eth l’amainadèc era divina Venus, dempús de qué era divessa se junhec damb eth mortau en un bòsc der Ida.
Damb Enèes compartien eth comandament dus hilhs d’Antenor: Arquelòc e Acamant, adreits en tota sòrta de peleja.
Es rics teucri qu’abitauen en Zelea, ath pè der Ida, e beuien era aigua deth cabalós Esep, èren governadi per Pandar, hilh illustre de Licaon, qu’ada eth Apòllo en persona l’autregèc er arc.
Es que possedien es ciutats d’Adrastea, Apese, Pitiea e eth naut monte de Terea, èren jos es ordes d’Adrast e Anfi, de coirassa de lin: ambdús eren hilhs de Merope Percosi, eth quau coneishie coma arrés er art endonviaire e non volie qu’es sòns hilhs anèssen ena omicida guèrra; mès eri non l’aubediren, ahiscadi peth destin que les arrossegaue entara nera mòrt.
Es que demorauen en Percote, ena arriba deth Practi, e es que s’estauen en Seseo, Abide e era divina Arisbe, èren manadi per Asie Hirtacida, prince d’òmes, qu’afogadi e corporents shivaus amièren dès Arisbe, dera arriba der arriu Seleente.
Hipotòo governaue es tribús des valerosi pelasgui qu’abitauen ena fertil Larisa.
Les manaue eth e Pilèu, descedent de Mart, hilhs deth pelasgue Lete Teutamida.
As tracis que viuen enes arribes deth rambalhós Helespon, les governauen Acamant e er eròi Piròo.
Eufeme, hilh de Trecene Ceada, escolan de Zèus, ère eth capitan des bellicosi cicons.
Pirecmes amièc as peonis, de corvadi arcs, des dera luenhana Amidon, dera arriba der ample arriu Axi, qu’es sues netes aigües s’espargen pera tèrra.
As paflagons, que vien deth país des eneti, a on s’eleven es mules sauvatges, les manaue Pilemedes, de còr viril: aqueri possedien era ciutat de Citor, cultivauen es camps de Sesam e abitauen magnifiques cases ara vòra deth Parteni, en Cromma, Egiale e es nauti montes Eritins.
Es halizons èren governadi per Odie e Epistròf e venguien de luenh: d’Alibe, a on i a mines d’argent.
As misi les governauen Cromis e er augur Enom, que non se podec desliurar, a maugrat des auguris, dera nera mòrt; pr’amor que moric a mans deth Eacida, eth des pès leugèrs, en arriu a on aguest aucic tanben a d’auti teucri.
Forcis e eth deiforme Ascani capitanejauen as frigis, qu’auien vengut dera luenhana Ascania e desirauen entrar en batalha.
As meonis les governauen Mestles e Antife, hilhs de Telemenes, qu’amainadèc era laguna Gigea.
Taus èren es caps des meonis, neishudi ath pè deth Tmole.
Nastes ère ath cap des caris de barbar lenguatge.
Es qu’ocupauen era ciutat de Milet, er esquiu Ptir, es arribes deth Meandre e es nauti cims de Micale auien coma capitans a Nastes e Anfimac, distinguidi hilhs de Nomion.
Nastes e Anfimac, qu’anaue ath combat caperat d’aur coma ua puncèla.
Insensat!
Non per aquerò se desliurèc dera trista mòrt, pr’amor que peric en arriu a mans der Eacida, der aguerrit Aquilles, eth des pès leugèrs; e aguest s’apoderèc der aur.
Sarpedon e er insigne Glauc manauen as que procedien dera luenhana Licia, dera arriba deth gorgolhós Ianto.
III Juraments.
Des dera muralha.
Botadi en orde de batalha damb es sòns respectius caps, es teucri auançauen sorrisclant e cridant coma audèths (atau dèishen anar es sues votzes es grues en cèu, quan, entà húger deth hered e des ploges torrenciaus, vòlen gronhant sus eth corrent der Ocean e amien entara roïna e entara mòrt as pigmèus, en tot hèr-les des der aire crua guèrra) e es aquèus partien silenciosi, alendant valor e prèsti a ajudar-se mutuaument.
Atau coma eth Note vèsse enes cims d’un monte era broma tan pòc agradiua ath pastor e mès favorabla qu’era net entath lairon, e solet se ve er espaci qu’artenh ua tirada de pèira, atau, tanben, un espés povàs se quilhaue jos es pès d’aqueri que se botauen en marcha e trauessauen ara prèssa era planhèra.
Quan es dues armades s’aueren apressat era ua ara auta, campèc ena prumèra ringlèra des teucri Alexandre, semblable a un diu, damb ua pèth de leopard enes espatles, eth corbat arc e era espada; e brandint dues lances de bronzinada punta, desfisaue as mès valents aquèus entà que tenguessen damb eth un terrible combat.
Menelau, estimat de Mart, lo vedec vier damb pas orgulhós dauant dera sua tropa, e tau qu’eth leon ahaimat qu’a trapat un gran còs de cèrvi cornut o de craba de montanha, s’alègre e se l’avale, encara que l’acacen gossets e robusti gojats; atau Menelau se vantèc de veir damb es sòns pròpris uelhs ath deiforme Alexandre (s’imaginèc que poirie castigar ath colpable) e en un virament de uelhs sautèc deth car en solèr sense deishar es armes.
Mès Alexandre, semblable a un diu, tan lèu aubirèc a Menelau entre es combatents deth dauant, sentec que se li caperaue eth còr, e entà desliurar-se dera mòrt, arreculèc entath grop des sòns amics.
Tau qu’aqueth que desnishe a un dragon ena espessor d’un monte, se lance rapidament entà darrèr, li tremolen es carns e s’aluenhe damb eth pallitge pintat enes sues caròles, atau eth deiforme Alexandre cranhent ath hilh d’Atrèu, despareishec en revolum des orgulhosi teucri.
Ac vedec Hectòr e lo repoteguèc damb injurioses paraules: “Miserable Paris, eth de mès beròìa figura, hemnassièr, seductor!
Pro que non siguesses entre eth numèro des neishudi o auesses mòrt celibatari.
Jo qu’ac voleria atau e valerie mès non èster era vergonha e er opròbi des tòns.
Es aquèus de longa cabeladura se n’arrisen d’auer-te considerat coma un valent campion per çò dera tua beròia figura, quan non i a en tòn pièch ne fòrça ne valor.
E en èster coma ès, amassères as tòns amics, trauessères es mars damb naus leugères, visitères a estrangèrs, e te heres a vier de tèrra luenhana ua hemna polida, esposa e cunhada d’òmes bellicosi, qu’ei ua gran plaga entà ta pair, entara ciutat e entà tot eth pòble, causa de gòi entàs tòns enemics e ua vergonha entà tu madeish?
Qu’ei que non demores a Menelau, estimat de Mart?
Es troians son fòrça timids; se non siguesse atau, que ja series revestit d’ua tunica de pèires per çò des maus qu’as costat”.
Li responec eth deiforme Alexandre: “Hectòr.
Que me repotegues damb rason e non mès de çò qu’ei just; mès eth tòn còr ei inflexible coma era destrau que daurís un tronc e multiplique era fòrça d’aqueth que la manege damb assopliment entà talhar hustes de vaishèth: tant intrepida ei era animositat que s’embarre en tòn pièch.
Non me repotegues es amables dons dera daurada Venus, que non son mespredables es eximis presents des dius e arrés les pòt alistar ath sòn gust.
E s’ara vòs que lute e que combata, artura as auti teucri e a toti es aquèus, e deishatz-mos ath miei a Menelau, estimat de Mart, e a jo entà que lutem per Helena e es sues riqueses: aqueth que vence, per èster mès valent, que se hèsque a seguir ena sua casa hemna e riqueses; e dempús de jurar patz e amistat, seguitz vosati ena fertila Troia e tornen aqueri ena Argolide, elevadoira de shivaus, e ena Acaia, de beròies hemnes”.
Atau parlèc.
L’entenec Hectòr damb immens plaser, e corrent entath centre d’ambdúes armades damb era lança agarrada peth miei, arturèc as falanges troianes, que de seguit se demorèren quietes.
Es aquèus, de longa cabeladura, li lançauen flèches, dards e pèires.
Mès Agammenon, rei d’òmes, les cridèc damb fòrta votz:
Atau s’exprimic.
Deishèren de combàter e lèu se demorèren en silenci.
E Hectòr, en tot plaçar-se entre es uns e es auti, didec:
Prepause que teucri e aquèus deishem es polides armes en fertil solèr, e eth e Menelau, estimat de Mart, luten ath miei per Helena e per totes es sues riqueses: aqueth que vence, pèr èster mès valent, se harà a vier ena sua casa hemna e riqueses, e era rèsta juraram patz e amistat”.
Atau parlèc.
Toti amudiren e restèren silenciosi.
E Menelau, valent ena peleja, les parlèc d’aguesta sòrta:
Qu’è eth còr trauessat de dolor, e me pensi que ja, aquèus e teucri, vos auetz de separar, pr’amor que patíretz fòrça maus per çò dera mia peleja qu’originèc Alexandre.
Aqueth de nosati qu’age ath còp eth destin e era mòrt, que perisque; e es auti deseparatz-vos çò de mès lèu possible.
Hètz-vos a vier un anhèth blanc e ua anhèra nera entara Tèrra e eth Solei; nosati mo’n haram a vier un aute entà Zèus.
Amiatz aciu a Priam entà qu’en persona avale es juraments, pr’amor qu’es hilhs son orgulhosi e sense paraula: non sigue que quauquarrés comete ua transgression e trinque es juraments prestadi en tot invocar a Zèus.
Era amna des joeni qu’ei volubla, e eth vielh, quan intervie en bèra causa, tie en compde eth passat e eth futur pr’amor de qué se hèsque çò mès convenent entà ambdues parts”.
Atau parlèc.
Gaudiren aquèus e teucri damb era esperança de qué anaue a acabar era calamitosa guèrra.
Posèren es shivaus enes ringlères, baishèren des cars, e deishant era armadura en solèr se calèren plan près es uns des auti.
Un cuert espaci i auie entre ambdues armades.
Hectòr manèc a dus eralds ena ciutat, pr’amor de qué li hessen a vier de seguit es victimes e cridessen a Priam.
Eth rei Agammenon, dera sua part, manèc a Taltibi entà qu’anèsse enes concaves naus a cercar un anhèth.
Er erald non desaubedic ath divin Agammenon.
Alavetz era messatgèra Iris venguec ara cèrca de Helena, era des blanqui braci, cuelhent era figura dera sua cunhada Laodice, hemna deth rei Elicaon Antenorida, qu’ère era mès beròia des hilhs de Priam.
La trapèc en palai teishent ua grana tela dobla, porporada, qu’en era entreteishie fòrça trabalhs qu’es teucri, adondaires de shivaus, e es aquèus, de bronzinades armadures, auien patit per era ena marciau batalha.
Se posèc Iris, era des pès leugèrs, ath cant de Helena, e atau li parlèc:
Aqueri qu’abans, avidi deth funèst combat amiauen pera planhèra ath dolorós Mart es uns contra es auti, se seigueren (pr’amor qu’era batalha s’a suspenut) e s’estan silenciosi, emparadi enes sòns escuts, damb es longues lances clauades en solèr.
Quan atau auec parlat, li bohèc en còr eth doç desir deth sòn anterior marit, dera sua ciutat e des sòns pairs.
E Helena gessec en un virament de uelhs dera sua cramba, caperada damb un blanc vel, vessant trendes lèrmes; sense vier soleta, donques que l’acompanhauen dues puncèles.
Etra, hilha de Pitèu, e Climene, era des grani uelhs.
Lèu arribèren enes pòrtes Escèes.
Aquiu i èren Priam, Pantòo, Timetes, Lamp, Cliti, Hicetaon, descendent de Mart, e es prudents Ucalegont e Antenor, ancians deth pòble; es quaus per çò dera sua vielhesa non combatien, mès qu’èren boni arengaires, semblables as cigales, que, botades enes arbes dera seuva, dèishen enténer era sua agudenta votz.
Taus procèrs troians èren ena tor.
Quan vederen a Helena, que veguie entada eri, se dideren es uns as auti, en tot parlar baish, aguestes alades paraules:
Mès, totun aquerò, que se’n vage entàs naus, abans de qué se convertisque en ua plaga entà nosati e entàs nòsti hilhs”.
D’aguesta sòrta s’exprimien.
Que n’a d’auti de màger estatura, mès jamès es mèns uelhs vederen un òme tan beròi e venerable.
Se retire a un rei”.
Responec Helena, divina entre es hemnes: “Que m’inspires, soèr estimat, respècte e temor.
Pro qu’era mòrt m’auesse estat agradiua quan venguí damb eth tòn hilh, deishant ath còp qu’eth talamus, as mèns frairs, ara mia estimada hilha e as mies amables amigues!
Mès que non se passèc atau, e ara me consumisqui en tot plorar.
Vau a respóner ara tua pregunta: Aguest qu’ei eth plan poderós Agammenon Atrida, brave rei e valent combatent, que siguec cunhat d’aguesta desvergonhada s’ei que tot non a estat un sòmi”.
Atau parlèc.
Er ancian lo contemplèc damb admiracion e exclamèc: “Atrida eròs, neishut damb sòrt, afortunat!
Que son fòrça es aquèus que t’aubedissen.
En d’auti tempsi siguí ena Frigia, abondosa en vinhes, e vedí a fòrça des sòns naturaus (es pòbles d’Otrèu e de Migdon, parièr a un diu) que damb agils shivaus, ena arriba deth Sangari, me trapaua entre eri per èster eth sòn aliat, eth dia qu’arribèren es fòrtes amazònes.
Mès que non èren tantes coma es aquèus de uelhs viui”.
Tachant era vista en Ulisses, er ancian tornèc a preguntar: “Au, ditz-me tanben, hilha estimada, se qui ei aqueth, mendre d’estatura qu’Agammenon Atrida, encara que mès ample d’espatles e de pièch.
Qu’a deishat en fertil solèr es armes e recor es ringlères d’òmes coma un mardan.
Se retire a un velut mardan que trauèsse un gran ramat de blanques oelhes”.
Eth senat Artenor repliquèc de seguit: “Hemna, qu’ei fòrça vertat aquerò que dides.
Ulisses venguec per tu, coma embaishador, damb Menelau, estimat de Mart; jo les ostatgè e les complimentè en mèn palai e me’n podí saber deth caractèr e des prudents conselhs d’ambdús.
Entre es troians amassadi, de pès, subergessie Menelau per çò des sues amples espatles; seigudi, qu’ère Ulisses eth mès majestuós.
Quan escambiauen rasons e conselhs entà toti nosati, Menelau parlaue de prèssa, pòc, mès molt clarament: pr’amor que non ère blagaire, ne, en tot èster eth mès joen, se separaue der ahèr; er engenhós Ulisses, dempús de lheuar-se, s’estaue de pès damb eth cap clin e es uelhs tachadi en solèr, non botjaue eth scèptre qu’amiaue immobil ena sua man, e semblaue un ignorant: que l’auries cuelhut per un irascible o per un estupid.
Tanlèu coma gessien deth sòn pièch es paraules prononciades damb votz sonora, coma quèn en iuèrn es flòcs de nhèu, degun mortau aurie discutit damb Ulisses.
Responec Helena, era de longa cabeladura, divina entre es hemnes: “Aguest qu’ei eth gran Aiax, figura eraldica des aquèus.
En aute costat i é Idomenèu, coma un diu, entre es cretensi; qu’ei enrodat pes capitans dera sua tropa.
Fòrça còps Menelau, estimat de Mart, l’ostatgèc en nòste palai quan venguie de Creta.
Veigui as auti aquèus, de uelhs viui, e me serie aisit d’arreconeisher-les e nomentar-les; mès que non veigui a dus capitans d’òmes, Castor, dondaire de shivaus, e Polux, excellent lutador, frairs carnaus que me balhèc era mia mair.
Dilhèu non an vengut dera alègra Macedonia?
D’aguesta sòrta parlèc.
Ada eri era fertila tèrra les auie ja en sòn sen, en Lacedemonia, ena sua madeisha pàtria.
Es eralds trauessèren era ciutat damb es victimes entàs divini juraments, es dus anhèths e er encoratjador vin, fruit dera tèrra, embarrat en un oire de pèth de craba.
Er erald Idèu amiaue ath delà ua reludenta vaishèra e copes d’aur, e en tot apressar-se ar ancian, lo convidèc dident:
Es procèrs des teucri, dondaires de shivaus, e eth des aquèus, de bronzinades armadures, te demanen que baishes ena planhèra e sanciones es fidèus juraments; pr’amor qu’Alexandre e Menelau, estimat de Mart, combateràn damb longues lances pera esposa: hemna e riqueses seràn d’aqueth que vence; e dempús de pactar amistat damb fidèus juraments, nosati seguiram abitant era fertila Troia, e aqueri tornaràn entà Argos, elevaire de shivaus, e entà Acaia de beròies hemnes”.
Atau parlèc.
S’estrementic er ancian e ordenèc as amics qu’atelèssen es shivaus.
L’aubediren de seguit.
Pugèc Priam e cuelhec es retnes; ath sòn costat, en magnific car, se placèc Antenor.
E ara seguida amièren as leugèrs shivaus entara planhèra a trauèrs des pòrtes Escèes.
Quan aueren arribat en camp, baishèren deth car e se filèren de cap ar espaci que i auie entre es teucri e es aquèus.
Se lheuèc de seguit eth rei d’òmes Agammenon, en tot lheuar-se tanben er engenhós Ulisses; e es eralds illustres amassèren as victimes que s’auien d’immolar entàs sagrats juraments, barregèren vins ena vaishèra e balhèren lauamans as reis.
Er Atrida, damb era daga qu’amiaue ath cant dera espada, braquèc peu deth cap des anhèths, e es eralds lo repartiren as procèrs teucri e aquèus.
E, en tot plaçar-se er Atrida ath miei de toti, preguèc damb votz nauta damb es mans quilhades:
Solei, que tot ac ves e tot ac entenes!
Arrius!
Tèrra!
E vosati qu’en çò mès prigond castigatz as mòrts que sigueren perjuraires!
Sigatz toti testimònis e sauvatz es fidèus juraments: S’Alexandre aucís a Menelau, que sigue sua Helena, damb totes es sues riqueses e nosati entornem enes naus que trauèssen eth mar; mès s’eth ròi Menelau aucís a Alexandre, que mos entornen es troians a Helena e totes es sues riqueses, paguen era indemnizacion que sigue justa, entà qu’arribe en coneishement des òmes deth futur.
Didec, talhèc eth còth as anhèths e les botèc palpitants, mès sense vida, en solèr; eth crudèu bronze les auie trèt eth vigor.
Aupliren es copes ena vaishèra, e vessant eth vin pregauen as sempitèrnaus dius.
E quauqui uns des aquèus e des teucri exclamèren:
Dius immortaus!
D’aguesta manèra parlauen, mès eth Saturn non ratifiquèc eth vòt.
E Priam Dardanida les didec:
Jo tornarè ena ventosa Ilion, pr’amor que non poiria veir damb es mèns uelhs ath mèn hilh combatent damb Menelau, estimat de Mart.
Didec, e eth baron, parièr a un diu, botèc es anhèths en car, pugec en eth e cuelhec es retnes; ath sòn costat, en magnific car, se calèc Antenor.
E ara seguida entornèren entà Ilion.
Hectòr, hilh de Priam, e eth divin Ulisses mesurèren eth camp, e en tot hèr ara sòrt en un casco de bronze, lo botjauen entà decidir qui serie eth prumèr en lançar era bronzinada lança.
Es òmes pregauen e lheuauen es mans entàs dius.
E quauqui uns des aquèus e des teucri exclamèren:
Atau parlauen.
Eth gran Hectòr, de tremolant casco, agitaue era sòrt virant era guardada entà darrèr: lèu sautèc era de Paris.
Se seigueren es guerrèrs, sense trincar es rengs, a on cada un auie es fòrts shivaus e es hargades armes.
Eth divin Alexandre, espós de Helena, era de beròia cabeladura, vestic ua magnifica armadura; se botèc enes cames elegantes cambères ajustades damb botons d’argent; protegic eth pièch damb coirassa deth sòn frair Licaon, que se l’ajustaue pro ben; pengèc dera espatla ua espada de bronze ornada damb claus d’argent; embracèc eth gran e fòrt escut; caperèc era robusta tèsta damb un polit casco, qu’eth sòn terrible plumachon de peus de shivau ondejaue naut, e agarrèc ua fornida lança que podesse manejar era sua man.
Dera madeisha manèra vestic es armes er aguerrit Menelau.
Quan aueren acabat d’armar-se separadi dera multitud, campèren en lòc que i auie entre ambdúes armades, se guardèren d’ua manèra terribla; e atau es teucri, dondaires de shivaus, coma es aquèus, de beròies armadures, se quedèren estonadi en contemplar- les.
Alexandre lancèc prumèr era longa lança e rebotèc en escut lis der Atrida, sense que lo trinquèsse eth bronze: era punta se retortilhèc en tumar en fòrt escut.
E Menelau Atrida, en tot premanir-se a atacar damb era sua, preguèc ath pair Zèus:
Permet-me castigar ath divin Alexandre que m’ofensèc prumèr, e hèr-lo perir enes mies mans, entà qu’es òmes deth futur cranhen otratjar ad aqueth que les ostatgèc e les aufric era sua amistat”.
Didec, e brandint era longa lança, acertèc a tumar en escut lis deth Priamida.
Era gran lança trauessèc er espés escut, se clauèc ena ornada coirassa e estarnèc era tunica ena part deth vrente.
S’inclinèc eth troian e evitèc era nera mòrt.
Er Atrida desgainèc alavetz era espada ornada de claus argentadi; mès en herir ar enemic sus eth casco, li què dera man, trincada en tres o quate tròci.
Alende er eròi, e lheuant es uelhs entar ample cèu, exclame:
Ditz, e escometent a Paris, lo cuelh peth casco ornat damb espessi peus de shivau e l’arrossègue entàs aquèus de beròies armadures, miei estofat pera brodada correja que, estacada per dejós dera barba entà assegurar eth casco, li sarraue eth delicat còth.
E se l’aurie hèt a vier, artenhent immensa glòria, s’en aqueth moment non l’auesse avertit Venus, hilha de Zèus, que trinquèc era correja hèta deth cuèr d’un buèu esgorjat: eth casco uet seguic ara robusta man, e er eròi lo volategèc e lo lancèc entàs aquèus, de beròies armadures, e es sòns fidèus companhs lo recuelheren.
De nauèth assautèc Menelau a Paris entà aucir-lo damb era bronzinada lança; mès Venus agarrèc ath sòn hilh damb grana facilitat, per èster divessa, e l’amièc, enrodat en densa broma, entath flairós e perhumat talamus.
Dempùs anèc a cridar a Helena en tot trapar-la ena nauta tor damb moltes troianes; tirèc delicadament deth sòn vel perhumat, e cuelhent era figura d’ua anciana teisheira qu’aquiu en Lacedemonia li premanie a Helena polides lans e ère fòrça estimada d’aguesta, didec era divessa Venus:
Te cride Alexandre entà qu’entornes ena tua casa.
Se trape, ludent pera sua beresa e vestits, en tornejat lhet dera cramba noviau.
En aguesti tèrmes parlèc.
Helena sentec qu’en pièch li bategaue eth còr; mès en veir eth plan polit còth, es beròis pitraus e es reludents uelhs dera divessa, s’estonèc e didec:
Per qué me vòs enganhar?
Dilhèu m’amiaràs mès enlà, en quinsevolh populosa ciutat dera Frigia o dera Meonia amena a on quauque òme dotat de paraula te sigue estimat?
Vies damb enganhes pr’amor que Menelau a vençut a Alexandre, e vò que jo, era odiosa, torne ena sua casa?
Non vierè aquiu, que serie vergonhós!, a compartir eth sòn lhet; totes es troianes m’ac vituperarien e ja son molti es dolors que trebolen eth mèn còr”.
Era divessa Venus li responec emmaliciada: “Non m’irrites, malerosa!
Atau parlèc.
Helena, hilha de Zèus, cuelhec pòur; e caperant-se damb eth blanc e long vel, gessec en silenci darrèr dera divessa, sense que cap des troianes se n’encuedèsse.
Tanlèu coma arribèren en magnific palai d’Alexandre, es esclaues tornèren enes sòns ahèrs, e era divina entre es hemnes se n’anèc de dret entara cramba noviau de naut tet.
Era alègra Venus placèc ua cagira dauant d’Alexandre; se seiguec Helena, hilha de Zèus, qu’amie era egida, e deishant de uelh ath sòn espós, lo repoteguec damb aguestes paraules:
Te vantaues d’èster superior a Menelau, estimat de Mart, en fòrça, punhs, e en manejament dera lança; ahisca-lo, donc, un aute còp, a un singular combat.
Responec Paris: “Hemna non m’escridasses damb amargants repotecs.
Aué a vençut Menelau, damb era ajuda de Minerva; un aute dia lo vencerè jo, donques que tanben nosati auem dius que mos protegissen.
Mès, tè, ajacem-mos e tornem a èster amics.
Didec, e se n’anèc entath talamus; era esposa lo seguic e ambdús s’ajacèren en tornejat lhet.
Er Atrida se revoltaue entre era multitud, coma ua fèra, en tot cercar ath deiforme Alexandre.
Mès cap troian ne aliat illustre l’ac podec mostrar a Menelau, estimat de Mart; que non per amistat l’ac aurien amagat, pr’amor qu’a toti se les auie hèt tant odiós coma era nera mòrt.
E Agammenon, rei d’òmes, les didec:
Qu’ei evident qu’era victòria siguec entà Menelau, estimat de Mart; autrejatz-mos ara aquèa Helena damb es sues riqueses e pagatz ua indemnizacion, era que sigue justa, pr’amor de qu’arribe en coneishement des futurs òmes.”.
Atau parlèc er Atrida, e es auti aplaudiren.
IV Violacion des juraments.
Agammenon passe revista as tropes.
Seigudi en daurat pasiment ath cant de Zèus, es dius celebrauen conselh.
Era venerabla Hebe abocaue nectar, e eri recebien successiuament era copa d’aur e contemplauen era ciutat de Troia.
Lèu eth Saturn sagèc d’insultar a Juno damb mordentes paraules; e parlant fingidament, didec:
Mès coma qu’era victòria siguec entà Menelau, estimat de Mart, deliberem sus es sues futures conseqüéncies; s’ei convenent prebotjar de nauèth eth funèst combat e era terribla luta, o reconciliar a ambdús pòbles.
Atau s’exprimic.
Minerva e Juno, qu’auien es sètis amassa e pensauen en costar maus as teucri, se mosseguèren es pòts.
Minerva, encara qu’airosa contra sa pair e cuelhuda de herotja colèra, sauvèc silenci e non didec arren; mès Juno non podec tier-se, e exclamèc:
Quines paraules prononcières!
Vòs que sigue en bades e ineficaç eth mèn trabalh e era sudor que me costèc?
Es mèns shivaus se fatiguèren, quan amassaua ara armada contra Priam e es sòns hilhs.
Li responec fòrça indignat Zèus, qu’amolone es bromes: “Malerosa!
Quines grèus ofenses te còsten Priam e es sòns hilhs entà que de contunh desires esbauçar era ben bastida ciutat d’Ilion?
S’en tot trauessar es pòrtes des nauts murs, te mingesses cru a Priam, as sòns hilhs e as auti troians, dilhèu era tua colèra se padegarie.
Hè çò que volgues; non sigue que d’aguesta discussion arribe ua grana peleja entre nosati.
Ua auta causa te vau a díder que calaràs ena tua memoria: quan jo aja un desir veement d’esbauçar quauqua ciutat a on demoren amics tòns, non arrecules era mia ira e dèisha- me actuar; pr’amor qu’aguesta te l’autregi espontanèament, encara que contra es desirs dera mia amna.
Des ciutats qu’es òmes terrestres abiten dejós deth solei e deth cèu estelat, era sagrada Troia qu’ei era preferida deth mèn còr, amassa damb Priam e eth sòn pòble armat damb lances de herèisho.
Responec era venerabla Juno, era des grani uelhs: “Tres son es ciutats que mès estimi: Argos, Esparta e Micena, era des carrèrs amples; esbauça-les quan ac desire eth tòn còr, e non les defenerè, ne tansevolh m’i opausarè: E se m’opausèssa e non permetessa esbauçar-les arren artenheria, donques qu’eth tòn poder ei plan superior.
Mès que cau qu’eth mèn trabalh non sigue inutil.
Transigim, jo damb tu e tu damb jo, e era rèsta de dius mos seguiràn.
Atau parlèc.
Non desaubedic eth pair des òmes e des dius, e en tot dirigir-se a Minerva, prononcièc aguestes paraules:
Damb aguestes paraules l’ahisquèc a hèr çò qu’era madeisha desiraue; e Minerva baishèc en rapid vòl des cims der Olimp.
Coma ua ludenta estela que, enviada coma senhau peth hilh der astut Saturn as navegants o as individús d’ua grana armada, dèishe anar nombrosi bualhs, dera madeisha manèra Palas Minerva se lancèc ena tèrra e queiguec ath miei deth camp.
S’estonèren toti es que la vederen, atau es teucri, dondaires de shivaus, coma es aquèus de beròies armadures e non manquèc qui li didesse ath sòn vesin:
D’aguesta sòrta parlauen quauqui uns des aquèus e des teucri.
Era divessa, transfigurada en baron (se retiraue a Laodoc Antenorida, valent combatent), entrèc ena armada teucra en tot cercar ath deiforme Pandar.
Trapèc fin finau ar eximi e fòrt hilh de Licaon ath miei des ringlères d’òmes valents escudadi, que damb eth arribèren ena arriba der Esepe; e en tot arturar-se ath sòn costat, li didec aguestes paraules alades:
Gausaràs disparar ua rapida flècha contra Menelau?
Traparies era glòria entre es teucri e t’ac arregraïrien toti, e sustot eth prince Alexandre.
Aguest t’autrejarie esplendids presents, se vedesse qu’ath bellicós Menelau lo pujauen en trist lenhèr, mòrt per ua des tues flèches.
Au, lança-li ua flècha ar illustre Menelau, e promet sacrificar a Apòllo Lici, celèbre peth sòn arc, ua ecatòmba perfècta d’anhèths primogenits quan entornes ena tua pàtria, era sagrada ciutat de Zelea”.
Atau parlèc Minerva.
Er insensat se deishèc convéncer, e agarrèc de seguit eth sòn polit arc, hèt damb es còrnes d’un lasciu moton sauvatge, qu’eth siguec ara demora e lo heric en pièch quan sautaue d’un malh: er animau queiguec d’esquia ena ròca, e es sòns còrnes de setze pams sigueren ajustadi e polidi per adreit artesan e ornadi damb anèths d’aur.
Pandar estirèc er arc, en tot baishar-lo e inclinar-lo entath solèr, e es sòns valents amics lo caperèren damb es sòns escuts, entà qu’es bellicosi aquèus non l’escometèssen abans que Menelau, er aguerrit hilh d’Atrèu, siguesse herit.
Destapèc eth carcais e treiguec ua flècha naua, alada, costadora de grani dolors; adaptèc ara còrda der arc era amarganta flècha, e li hec vòt a Apòllo Lici de sacrificar-li ua ecatòmba perfècta d’anhèths primogenits quan entornèsse ena sua pàtria, era sagrada ciutat de Zelea.
Que non se desbrembèren de tu, ò Menelau, es erosi e immortaus dius e mès que mès era hilha de Zèus, que regne enes batalhes; era quau, en tot calar-se dauant, desvièc era amarganta flècha: la separèc deth còs dera madeisha manèra qu’era mair esfórie ua mosca deth sòn mainatge que dormís doçament, entath lòc a on es anèths d’aur someten eth cinturon e era coirassa ère dobla.
Era amarganta flècha trauessèc eth sarrat cinturon, òbra d’artesan; se clauèc ena magnifica coirassa e trincant era placa qu’amiaue er eròi entà protegir eth còs contra es flèches e que lo defenec fòrça, li hec ua escarraunhada ena pèth e de seguit gessec dera herida era nera sang.
Dera madeisha manèra qu’ua hemna meònia o caria tinte en ròi er ivòri qu’a d’ornar eth fren d’un shivau, fòrça cavalièrs desiren amiar-lo e aquera lo sauve ena sua casa entà un rei pr’amor de qué li sigue ornament entath shivau e motiu d’alegria entath cavalièr, atau, ò Menelau, se tintèren de sang es tues ben formades cames, e es polidi cauilhars.
S’estrementic eth rei d’òmes Agammenon, en veir era nera sang que gessie dera herida.
S’estrementic tanben Menelau, estimat de Mart; mès coma que vedesse que quedauen dehòra eth nèrvi e es plumes, se remetec eth coratge en sòn pièch.
E eth rei Agammenon, cuelhent-li era man a Menelau, didec entre prigondes alendades mentre gemegauen es companhs:
Entara tua mòrt hi eth jurament quan te botè dauant de toti pr’amor de que lutèsses pes aquèus, tu solet, damb es troians.
Atau t’an herit: cauishigant es juraments de fidelitat.
Mès que non seràn inutils eth pacte, era sang des anhèths, es libacions de vin pur e era sarrada de mans que fidàuem.
S’er Olimp non les castigue ara, qu’ac harà mès tard, e pagaràn tot çò que heren damb ua gran pena: damb es sòns pròpris caps, es sues hemnes e es sòns hilhs.
Pro que se’n sap era mia intelligéncia e ac pressentís eth mèn còr: arribarà eth dia que perirà era sagrada Ilion, Priam e eth sòn pòble armat damb lances de herèisho; er eminent Zèus Saturn, que demore en etèr, irritat per aguesta enganha, agitarà contra eri era sua egida espaventosa.
Tot aquerò se passarà tu per tu.
Mès serà grana era mia pena, ò Menelau, se morisses e arribes ath cap dera tua vida e aja de tornar damb opròbri ena arida Argos; pr’amor qu’es aquèus se’n brembaràn de seguit dera sua tèrra pàtria, deisharam coma trofèu en poder de Priam e des troians ara aquèa Helena, e es sòns uassi se poiriràn en Troia per çò d’ua empresa que non s’a amiat a tèrme.
E quauqui uns des troians orgulhosi exclamaràn sautant sus era hòssa deth gloriós Menelau: Atau hèsque Agammenon totes es sues resvenges coma aguesta; pr’amor que se hec a vier inutilament ua armada aquèa e tornèc ena sua pàtria damb es naus uedes, deishant aquiu ath valent Menelau.
Entara tua tranquillitat, responec eth ròi Menelau: “Tie coratge e non espaurisques as aquèus.
Era agudenta flècha non m’a herit mortaument, donques que me protegic per dehòra eth hargat cinturon e per laguens era faisha e era placa que harguèc eth bronzèr”.
Responec eth rei Agammenon.
Didec, e de seguit balhèc aguesta orde ath divin erald Taltibi: “Taltibi!
Crida lèu a Macaon, eth hilh der insigne mètge Esculapi, entà qu’examine ar aguerrit Menelau, hilh d’Atrèu, que l’a clauat ua flècha un adreit arquèr troian o lici; glòria entada eth e lèrmes entà nosati”.
Taus sigueren es sues paraules, e er erald en entener-lo non lo desaubedic.
Partic entre es aquèus, de bronzinoses armadures, cerquèc damb era vista ar eròi Macaon e lo trapèc ath miei des fòrtes ringlères d’òmes escudadi que l’auien seguit des de Trica, elevadoira de shivaus.
E en tot arturar-se près d’eth, li dirigic aguestes alades paraules:
Te cride eth rei Agammenon entà qu’examines ar aguerrit Menelau, capitan des aquèus, que l’a clauat ua flècha un abil arquèr troian o lici; glòria entada eth, lèrmes entà nosati”.
Atau parlèc, e Macaon sentec qu’en pièch se l’esmoiguie era amna.
Trauessèren, entre era gent, er espaciós campament des aquèus, e en arribar en lòc a on auie estat herit Menelau (aguest campaue coma un diu entre es principaus capitans que se trapauen ath sòn entorn), Macaon arrinquèc era flècha deth sarrat cinturon; mès en tirassar d’era, se trinquèren es plumes, e alavetz desliguèc eth beròi cinturon e treiguec era faisha e era placa que li hec eth bronzèr.
Tanlèu coma vedec era herida costada pera crudèu flècha, shurlèc era sang e apliquèc drògues sedatives que l’auie dat Quiron ath sòn pair coma pròva d’amistat.
Mentre s’ocupauen en guarir a Menelau, valent ena luta, arribèren es fòrces des escudadi teucri; se vestiren aqueri era armadura e ja sonque pensèren en lutar.
Alavetz non auries vist qu’eth divin Agammenon dormisse, padeguèsse e refusèsse eth combat; donques qu’anaue ara pressa entara batalha, a on es barons artenhen glòria.
Deishèc es shivaus e eth car de bronzinadi ornaments, (Eurimedont, hilh de Ptolomèu Piraida, se quedèc a cèrta distància des afogadi shivaus), l’encarguèc ath guida des shivaus que non s’aluenhesse per s’un cas eth cansament s’apoderèsse des sòns membres tant qu’exercie eth comandament sus aquera multitud d’òmes, e comencèc a recórrer a pè es files de guerrèrs.
As danaus, d’agils shivaus, que se premanien entara batalha, les encoratjaue dident:
Eth pair Zèus non protegirà as perfids; coma qu’an estat es prumèrs en mancar a çò jurat, es sues trendes carns seràn peishèus de voltors e nosati mos haram a vier enes naus as sues esposes e hilhs que cuelham era ciutat”.
Ad aqueri que les vedie reticents a partir entar odiós combat, les escridassaue damb airades votzes:
Non vos hè vergonha?
Per qué vos trapi estonadi coma cèrvis que, en auer corrut per espaciós camp, s’arturen quan cap fòrça les rèste en sòn pitrau?
Atau vos estatz vosati: estonadi e sense lutar.
D’aguesta sòrta revisaue, coma gran generau, es files de guerrèrs.
Caminant entre era multitud, arribèc en lòc a on es cretensi vestien es armes damb er aguerrit Idomenèu.
Aguest, semblable a un sanglar per çò dera sua bravesa, se trapaue enes prumèrs rengs, e Meriones encoratjaue as soldats des darrères falanges.
En veder-les, eth rei d’òmes Agammenon s’alegrèc e li didec a Idomenèu damb suaus votzes:
T’aunori d’ua manèra especiau entre es danaus, d’agils shivaus, atau ena guèrra coma en quinsevolh auta empresa, coma ena taulejada, quan es illustres aquèus beuen eth nere vin d’aunor barrejat enes vaishères.
As auti aquèus de longa cabeladura se les balhe era sua part; mès tu qu’as tostemp era copa plea, coma jo, e beues tot çò que vòs.
Li responec Idomenèu, capitan des cretensi: “Atrida, tostemp è d’èster eth tòn amic fidèu, coma te prometí e assegurè que seria.
Mès encoratja as auti aquèus, de longa cabeladura, pr’amor de qué çò de mès lèu possible lutem contra es teucri, donques qu’aguesti an trincat eth convengut.
Atau s’exprimic, e er Atrida damb eth còr alègre passèc entà dauant.
Caminant entre era multitud arribèc en lòc a on èren es Aiaces.
Aguesti s’armauen, e ua broma de soldats les seguien.
Quan era broma, possada peth zèfir, auance sus eth mar e se la ve ena luenhor nera coma era pega e prenhs de tronada, e eth cabrèr s’estrementís en veder-la des d’ua nautada, e arremassant eth bestiar l’amie entà ua tuta; dera madeisha manèra anauen entath perilhós combat, damb es Aiaces, es denses e escures falanges de joeni illustres, quilhades es lances e es escuts.
En veder-les, eth rei Agammenon s’alegrèc, e didec aguestes paraules:
A vosati (que non serie avient encoratjar-vos) arren vos encargui, pr’amor que ja ahiscatz ara armada tà que lute valerosament.
Pro que, pair Zèus, Minerva, Apòllo!, i auesse era madeisha animositat en toti es pitraus, pr’amor que lèu era ciutat deth rei Priam serie cuelhuda e esbauçada pes nòstes mans”.
Quan atau auec parlat, les deishèc e anèc de cap a uns auti.
Trapèc a Nestòr, eloqüent orador des pilis, en tot ordenar as sòns e encoratjar-les a lutar, amassa damb eth gran Pelagont, Alastòr, Cromi, eth poderós Hemon e Biant, pastor d’òmes.
Botaue ath dauant, damb es respectius cars e shivaus, ad aqueri que combatien des d’eri; darrèr, a un gran grop de valents soldats d’infanteria qu’ena batalha formauen coma un mur, e ath miei, as covards entà qu’encara que non volessen les calesse combàter.
Eth que quèigue deth car e puge ath de un aute, que lute damb era lança, qu’ei çò de milhor.
D’aguesta manèra er ancian, adreit de hège fòrça temps entara guèrra, les arengaue.
En veder-lo, eth rei Agammenon s’alegrèc, e li didec aguestes alades paraules:
Atau coma sauves era animositat en tòn pièch, pro qu’auesses agiles es cames e totes es tues fòrces!
Mès era vielhesa t’aclape, pr’amor que non respècte ad arrés.
Li responec Nestòr, cavalièr gereni: “Atrida!
Tanben jo voleria èster coma quan aucí ath divin Ereutalion.
Mès jamès es divinitats ac autregeren tot as òmes: s’alavetz èra joen, ja entà jo a arribat era vielhesa.
Totun aquerò, acompanharè as que combaten en cars entà conselhar-les damb paraules, donques qu’aguesta ei era mission des ancians.
Atau parlèc, e er Atrida damb eth còr content passèc entà dauant.
Trapèc ar excellent cavalièr Menestèu, hilh de Petèu, de pès entre es atenensi entrainadi ena guèrra.
Qu’ère près d’eri er engenhós Ulisses, e a pòca distància es fòrces des cefalenis, que, en non auer entenut eth crit de guèrra (donques qu’atau es falanges des teucri, dondaires de shivaus, es des aquèus, se botauen alavetz en movement) demorauen que ua auta colomna aquèa barrèsse eth pas as troians e comencèsse era batalha.
En veder-les, eth rei Agammenon les repoteguèc damb aguestes alades paraules:
Per qué, temerosi, refusatz pelejar e demoratz que d’auti comencen era ofensiua?
Auríetz d’èster ath dauant e córrer entara arderosa batalha quan es aquèus balhen ua taulejada as sòns illustres.
En tot acarar-li era esquiua vista, exclamèc er engenhós Ulisses: “Atrida, quines paraules s’escapèren des tòns pòts!
Per qué dides qu’èm reticents d’anar en combat?
Quan es aquèus excitem ath herotge Mart contra er enemic, veiràs, se vòs e t’impòrte, se com eth pair estimat de Telemac penetre entre es prumères files des teucri, dondaires de shivaus.
De bades e sense fondament ei eth tòn lenguatge”.
Quan eth rei Agammenon comprenec qu’er eròi s’irritaue, arric, e, hènt repè, didec:
Ulisses, fecond en recorsi!
Que non a estat era mia intencion ne repotegar-te, ne dar-te ordes.
Mès vè-te’n, e se te didí quauquarren ofensiu, dempús apraiaram aguest ahèr.
Que s’ac hèsque a vier tot eth vent”.
Dit aquerò, les deishèc aquiu, e se n’anèc entà uns auti.
Trapèc ath cortajós Diomedes, hilh de Tidèu, de pès entre es shivaus e es solids cars; e ath sòn costat a Estenele, hilh de Capanèu.
En veir ad aqueth, eth rei Agammenon lo repoteguèc, en tot proferir aguestes alades paraules:
Per qué tremoles?
Per qué guardes espaurit er espaci que mos dessepare des enemics?
Que non solie Tidèu tremolar d’aguesta manèra, senon que, en tot auançar-se as sòns companhs, pelejaue damb er enemic.
Atau ac diden es que lo vederen combàter, pr’amor que jo ne lo presenciè ne lo vedí, e diden que superaue a toti.
Siguec en Micena, non entà lutar, senon coma òste, amassa damb eth divin Polinice, quan ambdús reclutauen tropes pr’amor d’atacar es sagrats murs de Tebas.
Que mos demanèren fòrça que les autregéssem auxiliars illustres, e es ciutadans volien autrejar-les-ac e dauen eth sòn consentiment ad aquerò que se les demanaue; mès Zèus, damb funèsti senhaus, les hec cambiar era pensada.
Entornèren aqueri dempús de caminar fòrça, arribèren en Asope, qu’era sua arriba ocupen joncs e prats, e es aquèus nomentèren embaishador a Tidèu pr’amor de qué anèsse entà Tebas.
En palai deth fòrt Eteocles se trapauen molti cadmèus amassadi en taulejada; mès ne aquiu, en tot èster convidat e solet entre tanti, se trebolèc er illustre cavalièrTidèu: les desfisaue e vencie aisidament en tota sòrta de lutes.
De tau sòrta lo protegie Minerva!
Quan se n’anèc, irritadi es cadmèus, esperonaires de shivaus, botèren en emboscada a cinquanta joeni comandadi per dus caps: Meon Hemonida, que semblaue un immortau, e Polifont, intrepid hilh d’Autofòn.
Atau parlèc.
Eth fòrt Diomedes entenec damb respècte eth repotec deth venerable rei e sauvèc silenci, mès eth hilh deth gloriós Capanèu li calec replicar-li:
Non mentisques, podent díder era vertat.
Mos vantam d’èster mès valents qu’es nòsti pairs, donques qu’auem conquistat Tebas, era des sèt pòrtes, damb ua armada mens nombrosa, que, fidant enes divines indicacions e ena ajuda de Zèus, amassèrem ath pè dera sua muralha, consagrada a Mart; mentre qu’aqueri periren per çò des sues lhocaries.
En tot guardar-lo damb eth ròstre esquiu, li responec eth fòrt Diomedes: “Cara, amic, aubedís eth mèn conselh.
Jo non m’anugi perque Agammenon, pastor d’òmes, encoratge as aquèus, de beròies armadures, abans deth combat.
Que serà sua era glòria, s’es aquèus vencen as teucri e cuelhen era sagrada Ilion; sua era gran pena, s’es aquèus son vençudi.
Didec, sautèc deth car en solèr sense deishar es armes, e tan terrible siguec eth resson deth bronzes sus eth sòn pièch, qu’aurie sentut pòur enquia e tot un òme fòrt.
Coma es ondades possades peth zefir se succedissen ena arriba sonora, e prumèr se quilhen en nauta mar, bramen en trincar-se ena plaja e enes malhs, pugen corbant-se naut de tot e escopissen era esgluma; atau es falanges de danaus marchauen successiuament e sense pòsa entath combat.
Es capitans dauen ordes as sòns respectius, caradi (non auries dit que les seguien ad aqueri tanti òmes damb votz en pièch) e temerosi des sòns capitans.
En toti ludien es hargades armes qu’anauen revestidi.
Es teucri auançauen tanben, e dera madeisha manèra que moltes oelhes beleguen de contunh en estable d’un òme opulent, quan en èster rebastades entenen era votz des anhèths; atau se lheuaue ua confusa cridadissa ena armada d’aqueri.
Que non ère egal eth son ne era manèra de parlar de toti, e es lengües se barrejauen, pr’amor qu’es guerrèrs provenguien de desparièrs païsi.
A uns les excitaue Mart; a d’auti, Minerva, era des ludents uelhs, e a ambdús pòbles, eth Terror, era Fuga e era Discòrdia, insadorable enes sòns furors e fraia e companha der omicida Mart, era quau ara prumeria apareish petita e dempús tòque damb eth cap en cèu mentre camine sus era tèrra.
Alavetz era Discòrdia, penetrant entre era multitud, lancèc ath miei d’era eth combat funèst entà toti e s’aumentèc era afogadura des guerrèrs.
Quan es armades arribèren a amassar-se, tumèren entre eri es escut, es lances e eth valor des òmes armadi damb bronzinades coirasses, e en apressar-se es plombadi escuts se costèc un gran rambalh.
Aquiu s’entenien ath còp es lamentacions des moribonds e es crits vantaires des aucidors, e era tèrra rajaue sang.
Coma dus torrents neishudi en granes hònts se desbaucen pes montes, arremassen es ferventes aigües en prigond barranc dubèrt ena val e produsissen un sarabat qu’enten de luenh eth pastor ena montanha; atau ère era cridadissa e eth trabalh des qu’arribèren as mans.
Que siguec Antilòc que prumèr aucic a un teucre, a Equipol Talisiada, que pelejaue valerosament dauant de tot: lo heric ena part deth plumalh deth casco, e era bronzinada lança, en tot clauar-se en sòn front, trauessèc eth uas, es tenèbres caperèren es uelhs deth guerrèr e aguest queiguec coma ua tor en dur combat.
De seguic lo cuelhec deth pè eth rei Elefenor Calcodontiada, capitant des bravi abanti e l’arrossegaue entà botar-lo dehòra dera posita des flèches e trèir-li era armadura.
Que non se tardèc guaire era sua temptativa.
Lo vedec eth magnanim Agenor e en tot herir-lo damb era bronzinada lança en costat, qu’en baishar li quedèc descubèrt ath costat der escut, lo deishec sense fòrça enes membres.
D’aguesta manèra perdec Elefenor era vida e sus eth sòn còs heren acarnassida luta teucri e aquèus: coma lops s’escometien, e es uns as auti s’aucien.
Aiax Telamoni li lancèc un còp de lança a Simoise, hilh d’Antemion, que se trapaue ena flor dera joenessa.
Sa mair l’auie amainadat ena arriba deth Simois, quan damb es sòns pairs baishèc d’Ida entà veir es oelhes: plan per aquerò lo cridèren Simoise.
Queiguec eth guerrèr en povàs coma eth regde albar neishut ara vòra d’ua espaciosa lacuna e coronat d’arrames que braque eth carretèr damb eth hèr ludent entà hèr es arròdes d’un beròi car, deishant qu’eth soc se seque ena arriba; dera madeisha manèra, Aiax, deth linhatge de Zèus, esbaucèc a Simoise Antemida.
Anfide Priamida, que de hargada coirassa anaue vestit, lancèc a trauèrs dera multitud eth sòn agudent dard contra Aiax e non lo toquèc; heric ena cueisha a Leuc, valent d’Ulisses, mentre arrossegaue un cadavre: deishèc ad aguest e eth guerrèr queiguec ath sòn costat.
Ulisses, plan irritat per çò d’aguesta mòrt, trauessèc es prumères ringlères caperat de ludent bronze, s’arturèc près der aucidor, e botjant eth ròstre pertot lancèc era sua reludenta lança.
En veder-lo hugeren es teucri.
Que non siguec en bades eth trait, pr’amor qu’era lança de bronze li trauessèc es possi a Democoont, hilh bastard de Priam, qu’auie vengut d’Abide, país de velòces ègües: era escurina velèc es uelhs deth guerrèr, queiguec aguest damb tarrabast e es sues armes ressonèren.
Se heren enlà es combatents deth dauant e er illustre Hectòr; e es aquèus heren granes votzes, retirèren es mòrts e auancèren un bon tròç.
Mès Apòllo, qu’ac presenciaue des de Pergam, s’indignèc e damb fòrts crits ahisquèc as teucri:
Atau parlaue eth terrible diu dera ciutadèla.
Ath còp, era hilha de Zèus, era plan gloriosa Tritogenia, recorrie era armada aquèa e encoratjaue as qu’èren pòc afogadi.
Que siguec alavetz quan eth fado lancèc es laci dera mòrt contra Diores Amarincida.
Herit en cauilhar dret pera ponchuda pèira que li lancèc Piròo Imbrasida, capitan des tracis, qu’auie arribat d’Eno (era insolenta pèira li trinquèc ambdús tendons e eth uas) queiguec d’esquia en povàs, e en tot expirar estenie es braci entàs sòn companhs, quan eth madeish Piròo acodic ara prèssa e li fotèc era lança en melic; s’espargèren es intestins e es tenèbres velèren es uelhs deth guerrèr.
Mentre Piròo escometie, Toant er etòl li clauèc era lança en pièch, per dessús dera popeta e eth bronze li trauessèc eth paumon.
Se l’apressèc Toant, l’arrinquèc deth pièch era lança e calant-li era agudenta espada en vrente li treiguec era vida.
Mès que non li podec trèir era armadura, pr’amor que se vedec entornejat pes companhs deth mòrt, es tracis que dèishen créisher era cabeladura ena part nauta deth cap, que li clauèren es sues longues espades; e encara qu’ère corporent, vigorós e illustre, siguec refusat e li calèc hèr repè.
Atau queigueren e s’amasseren en povàs eth capitan des traci e eth des epèus, de bronzinades armadures, e ath sòn entorn moriren fòrça d’auti.
E aqueth que, sense èster herit per flècha o lança, auesse recorrut eth camp amiat dera man e protegit des flèches per Palas Minerva, non aurie repotegat es hèts des armes; donques qu’aqueth dia, gran nombre de teucri e d’aquèus tumèren, uns ath cant des auti, de capenjós en povàs.
Alavetz Palas Minerva bohèc ath laguens de Diomedes Tidida valor e audàcia, entà que ludesse entre toti es aquèus e artenhesse immensa glòria, e hec gésser deth sòn casco e deth sòn escut ua incessanta ahlama semblabla ar astre qu’ena tardor lutz e brilhe dempús de banhar-se en Ocean.
Tau resplendor deishauen anar eth cap e es espatles der eròi, quan Minerva l’amièc en centre dera batalha, aquiu a on ère màger eth nombre de guerrèrs que s’agitauen tumultuosament.
Que i auec en Troia un baron ric e irreprensible, sacerdòt de Vulcan, cridat Dares; e d’eth èren hilhs Fegèu e Idèu, adreits en tota sòrta de combats.
Aguesti anauen en un madeish car; e en tot desseparar-se des sòns, tumèren damb Diomedes, que des de tèrra e de pès les demorèc.
Quan se trapèren cara a cara, Fegèu lancèc, eth prumèr, era longa lança, que passèc per dessús dera espatla quèrra de Tidèu, sense herir-lo; lancèc aguest era sua e non siguec en bades, donques que l’ac clauèc ad aqueth en pièch, entre es popetes, e queiguec en solèr.
Idèu sautèc en tèrra, abandonant eth magnific car, sense que gausesse deféner eth cadavre (non s’aurie desliurat dera nera mòrt), e Vulcan lo treiguec san, en tot enrodar-lo en ua espessa broma, pr’amor de qué er ancian pair non s’aclapèsse massa.
Eth hilh deth magnanim Tidèu s’apoderèc des shivaus e les autregèc as sòns companhs entà que se les hessen a vier enes concaves naus.
Quan es orgulhosi teucri vederen qu’un des hilhs de Dares hugie e er aute quedaue mòrt entre es cars, a toti se les esmoiguec eth còr.
E Minerva, era des ludents uelhs, cuelhec dera man ath furibond Mart e li parlèc atau:
Deisharam que teucri e aquèus luten solets (siguen aguesti o aqueri qu’eth pair Zèus autrege era victòria) e mos retiraram, entà desliurar-mos dera colèra de Zèus?
Dit aquerò, treiguec dera liça ath furibond Mart e lo hec sèir ena erbosa arriba der Escamandre.
Es danaus heren húger as teucri, e cada un des sòns capitans aucic a un òme.
Comencèc eth rei d’òmes Agammenon en tot hèr quèir deth car ar corporent Òdi, capitan des alizonts: en virar-se entà húger, li clauèc era espada ena esquia, entre es espatles e era punta gessec peth pitrau.
Queiguec eth guerrèr damb tarrabastalh e es sues armes ressonèren.
Idomenèu li treiguec era vida a Feste, hilh de Bor eth meòni qu’auie arribat dera fertila Tarne, en tot introdusir-li era formidabla lança ena espatla dreta, quan pujaue en car: queiguec Feste, tenèbres orribles l’enrodèren e es servidors d’Idomenèu li treigueren era armadura.
Er Atrida Menelau aucic damb era agudenta espada a Escalamandre, hilh d’Estrofe, adreit en art dera caça.
Mès que non li servic ne enquia e tot Diana, que se complatz en lançar flèches, ne er art de lançar-les que n’auie tant assopliment: li calec húger, e er Atrida Menelau, famós pera sua lança, li fotèc un còp de lança ena esquia, entre es espatles, que li trauessèc eth pitrau.
Queiguec de bocadents e es sues armes ressonèren.
Meriones deishèc sense vida a Ferecle, hilh de Tecton Harmonida, que damb es sues mans fabricaue tota sòrta d’òbres d’engenh donques qu’ère plan estimat per Palas Minerva.
Aguest, sense conèisher es oracles des dius, li bastic es naus ben proporcionades a Alexandre, es quaus sigueren era prumèra causa de toti es malastres e un gran mau entàs teucri e entada eth madeish.
Meriones, quan artenhèc ad aqueth, li clauèc era espada ena anca dreta; e era punta, passant per dejós deth uas e apròp dera veishiga, gessec en aute costat.
Eth guerrèr queiguec de jolhs, gemegant, e era mòrt l’enrodèc.
Meges hec perir a Pedèu, hilh bastard d’Antenor, ath quau Teana, era divina, elevèc damb parièra sollicitud qu’as pròpris hilhs, pr’amor de complàder ath sòn espós.
Eth hilh de Filèu, famós pera sua espada, li clauèc ena nuca era sua ponchuda lança, e eth hèr li braquèc era lengua e gessec pes dents deth guerrèr.
Pedèu queiguec en povàs e mossegaue eth hered bronze.
Euripil Evemonida aucic ath divin Hipsenor, hilh der animós Dolopion, qu’ère sacerdòt d’Escamandre e eth pòble lo veneraue coma a un diu.
Lo perseguie Euripid, hilh illustre d’Evemon; eth quau, botant era man ena espada, d’un còp li braquèc eth robust braç, que sagnós queiguec en solèr.
Era porporada mòrt e eth fado crudèu velèren es uelhs deth troian.
Atau actuauen aguesti en dur combat.
Per çò que hè ath hilh de Tidèu, non auries coneishut damb qui ère, ne se pertanhie as teucri o as aquèus.
Caminaue furiós pera planhèra coma un holat torrent qu’en sòn rapid cors esbauce pònts, e negant de pic (quan què en abondor era ploja de Zèus) es verds camps, sense que se posque arturar, ne pes restanques ne peth romegàs, en tot esbauçar molti trabalhs polidi des joeni; tau tarrabastalh prebotjaue eth hilh de Tidèu enes nombroses falanges teucres que, enquia e tot estant tan nombroses, non gausauen resistir-lo.
Tanlèu coma er illustre hilh de Licaon vedec que Diomedes corrie furiós pera planhèra e costaue tumult as falanges, estirèc er arc corbat e lo heric ena espatla dreta, a trauèrs deth uet dera armadura, mentre eth atacaue.
Era crudèu flècha li trauessèc era espatla e era armadura se taquèc de sang.
E er illustre hilh de Licaon, en encuedar-se’n, cridèc damb votz fòrta:
D’aguesta forma tan vantaira parlèc.
Mès era rapida flècha non hec quèir a Diomedes; eth quau, arreculant entath car e entàs shivaus, li didec a Estenele, hilh de Capanèu:
Atau parlèc.
Estenele sautèc en tèrra, se l’apressèc e li treiguec era flècha dera espatla; era sang tumaue, en gésser a gargolhs, contra es malhes dera armadura.
E alavetz Diomedes, valent en combat, hec aguesta pregària:
Indomdada divinitat!
Se bèth còp ajudères benevòla ath mèn pair ena crudèu guèrra, sigues ara propícia damb jo, ò Minerva!
Tau siguec eth sòn prèc.
Palas Minerva l’escotèc, l’apraièc toti es membres e, mès que mès, es pès e es mans, e botant-lo ath sòn costat prononcièc aguestes alades paraules:
Se quauqu’un d’aqueri vie a temptar-te, non volgues combàter damb es immortaus, mès se venguesse ena lutaVenus, hilha de Zèus, heris-la damb er agudent bronze”.
Dit aquerò, Minerva, era des ludents uelhs, se n’anèc.
Eth hilh de Tidèu tornèc a calar- se entre es combatents deth dauant; e s’abans usclaue en desirs de lutar contra es troians, ara sentie que se li triplicaue eth coratge, coma un leon qu’eth pastor herís leugèrament en assautar ua pleta de lanudes oelhes e non l’aucís, senon que l’ahisque era fòrça: eth pastor dèishe de refusar-lo e entre en estable; es oelhes, en veder-se sense defensa, hugen enquia quèir lèu amolonades es ues sus es autes e era fèra ges dera pleta damb agil saut.
Damb aguesta furia entrèc enes hilades troianes eth fòrt Diomedes.
Alavetz aucic a Astinòo e a Hipirion, pastor d’òmes.
Ath prumèr li metec era lança peth pièch; contra Hipirion desgainèc era espada, e d’un talh ena clavicula li separèc eth braç deth còth e dera espatla.
Les deishèc e venguec ar encontre d’Abant e Poliido, hilhs d’Euridamant, qu’ère de madura edat e interprèt de sòmis: quan vengueren ena guèrra, er ancian non les deuèc interpretar es sòmis, donques que periren a mans deth fòrt Diomedes, que les treiguec es armes.
Se filèc dempús de cap a Janto e Toon, hilhs de Fenop (aguest les auie auut ena trista vielhesa que l’aclapaue e non engendrèc un aute hilh qu’eretèsse es sues riqueses), e a ambdús les treiguec era doça vida, en tot costar-li lèrmes e dolors ar ancian, que non les podec veir tornar dera guèrra; e mès tard es parents se repartiren er eretatge.
De seguit artenhèc Tidèu a Equemon e a Cromi, hilhs de Priam Dardanida, qu’anauen en madeish car.
Coma un leon, que penetrant ena vacada esbocine eth cap d’un buèu o d’ua vedèra que peishie en prat, atau eth hilh de Tidèu les hec quèir violentament deth car, les treiguec era armadura e autregèc es shivaus as sòn companhs entà que se les hessen a vier enes naus.
Enèes avertic que Diomedes esbauçaue es files des teucri, e anèc a cercar ath divin Pandar entre era liça e eth rambalh des lances.Trapèc fin finau ath fòrt e illustre hilh de Licaon; e en tot arturar-se ath sòn costat, li didec:
A on sauves er arc e es voladores flèches?
Qué se passe damb era tua fama?
Aciu que non as rivau e ena Licia arrés se vante d’auantatjar-te.
Li responec er illustre hilh de Licaon: “Enèes, conselhèr des teucri, de bronzinades armadures!
Se retire totafèt ar aguerrit hilh de Tidèu: arreconeishi eth sòn escut, eth sòn casco de naut cimalh e traucs a manèra de uelhs e as sòn shivaus, mès que non posqui assegurar s’ei un diu.
S’aguest guerrèr ei en realitat eth bellicós hilh de Tidèu, non se botge damb tau furia sense que quauqu’un des immortaus l’acompanhe, caperada era esquia damb ua broma, e desvie es rapides flèches que vòlen entada eth.
Li lancè ua flècha que lo heric ena espatla dreta, en tot penetrar peth uet dera armadura; me pensè que l’auia ja manat entà Pluton, e, ça que la, non l’aucí; solide ei un diu irritat.
Que non è aciu shivaus e cars que m’amien, encara qu’en palai de Licaon restèren onze cars beròis, fòrts, de nauèra construccion, caperadi damb cuèrs e damb es sòns respectius parelhs de shivaus que mingen blanca civada e uerdi.
Licaon, er ancian guerrèr, entre es molti conselhs que me balhèc quan partí deth magnific palai, me recomanèc qu’en dur combat manèssa as teucri pujat en car; mès jo non me deishè convéncer (qu’aurie estat milhor seguir eth sòn conselh) e refusè hèr-me a vier es shivaus per pòur de qué, acostumadi a minjar ben, se trapèssen sense peishèus en ua ciutat assetjada.
Les deishè, donc, e venguí coma fantassin en Ilion, fidant en arc qu’entad arren m’auie de servir.
È tirat contra dus illustres, er Atrida e eth hilh de Tidèu; as dus les costè herides que d’eres gessie fòrça sang, e sonque artenhí excitar-les mès.
Damb mala sòrt despengè deth clau eth corbat arc eth dia que venguí damb es teucri ena amena Ilion pr’amor de complàder ath divin Hectòr.
Li repliquèc Enèes, capitan des teucri: “Non parles atau.
Es causes non cambiaràn enquia que, montadi nosati en car, escometam ad aguest òme e sagem era sòrt des armes.
Puja en mèn car, tà que veigues quini son es shivaus de Tros e com saben madeish acaçar aquiu e delà dera planhèra que húger rapidament; eri mos amiaràn sans e en bona santat entara ciutat, se Zèus l’autrege de nauèth era victòria a Diomedes Tidida.
Responec er illustre hilh de Licaon: “Enèes!
Cuelh tu es retnes e guida es shivaus, pr’amor que tiraràn milhor deth car aubedint ath menaire que ja i son acostumadi, se mos hè húger eth hilh de Tidèu.
Tidèu mos ataque e mos aucisque e se hèsque a vier es shivaus.
Atau parlèren; e pujadi en hargat car, guidèren animosament as fòrts shivaus de dret entath hilh de Tidèu.
Se n’encuedèc Estenele, hilh de Capanèu, e li didec a Diomedes aguestes paraules:
Veigui que dus robusti barons, qu’era sua fòrça ei plan grana, vòlen combàter damb tu: er un, Pandar, ei adreit arquèr e se vante d’èster hilh de Licaon; er aute, Enèes, se vante d’auer estat engendrat peth magnanim Anquises e auer per mair a Venus.
En tot guardar-lo damb ròstre dur, li responec eth fòrt Diomedes: “Non me parles de húger, pr’amor que non ne vau a hèr cabau.
Que serie impròpri de jo, hèr repè o acovardar-me.
Es mies fòrces encara son intactes.
Mesprèdi pujar en car, e tau coma sò vierè a trapar-les, pr’amor que Palas Minerva non me dèishe tremolar.
Es sòns agils shivaus non les amiaràn luenh d’aciu s’ei que bèth d’eri se pòt escapar.
I auta causa te vau a díder, qu’auràs ben presenta: s’era sabenta Minerva m’autrege era glòria d’aucir a ambdús, tie aguesti rapids shivaus, en tot estacar-les ena parabanda, e agarra es shivaus d’Enèes entà treir-les des teucri e hèr-les a vier entàs aquèus de beròies armadures, pr’amor que pertanhen ara raça d’aqueri qu’eth gran profèta Zèus balhèc a Tros coma pagament deth sòn hilh Ganimedes, e son, per tant, es milhors de guairi viuen jos eth solei e jos era auròra.
Anquises, rei d’òmes, artenhèc aquerir, mejançant panatòri, shivaus d’aguesta raça junhent ègües damb aqueri, sense que Laomedont se n’encuedèsse; ne neisheren sies en palai, n’elevèc quate en sòn estable e li balhèc aguesti dus a Enèes, que bote en hujuda as sòns enemics.
Atau conversauen aguesti dus.
Lèu Enèes e Pandar, esperonant as rapids shivaus se les apressèren.
E er illustre hilh de Licaon exclamèc prumèr:
Donques qu’era velòça e damnatjosa flècha non te hec perir, vau a sajar de hè’c damb eth hèr dera lança”.
Didec; e brandint era immensa arma, fotèc un còp en escut deth Tidida: era punta de bronze trauessèc era rodèla e arribèc molt apròp dera armadura.
Er illustre hilh de Licaon cridèc de seguit:
Qu’ei immensa era glòria que vies de dar-me”.
Sense trebolar-se, li repliquèc Diomedes: “Errères eth còp, non as acertat; e me pensi que non deisharatz de combàter enquia qu’un de vosati quèigue e assadore de sang a Mart, er infatigable lutador”.
Didec, e li lancèc era lança que, dirigida per Minerva entath nas ath costat deth uelh, li trauessèc es blanqui dents: eth dur bronze braquèc era punta dera lengua e apareishec per dejós dera barba.
Pandar queiguec deth car, es sues ludentes e hargades armes ressonèren, s’espauriren es shivaus de leugèrs pès, e aquiu acabèren era vida e eth valor deth guerrèr.
Sautèc Enèes deth car damb er escut e era longa pica; e cranhent qu’es aquèus li panèssen eth cadavre, lo defenie coma un leon que fide ena sua bravesa, se botèc dauant deth mòrt, a punt era lança e caperat damb eth lis escut, e estarnant-se en grani sorriscles se dispausaue a aucir ad aqueth que se l’apressèsse.
Mès eth Tidida, agarrant ua gran pèira que dus des òmes actuaus non poirien amiar e qu’eth manejaue aisidament, heric a Enèes ena croishidèra der isquion damb eth femur que se cride cotyla; era aspra pèira trinquèc era cotyla, estarnèc es dus tendons e arrinquèc era pèth.
Er eròi queiguec de jolhs, apuèc era robusta man en solèr e era net escura caperèc es sòns uelhs.
E aquiu aurie perit eth rei d’òmes Enèes, se non ac auesse avertit era sua mair Venus, hilha de Zèus, que l’auie concebut d’Anquises, pastor de buèus.
Era divessa estenec es sòns blanqui braci ath hilh estimat e lo caperèc damb un ludent mantèl, pr’amor de defener-lo des traits; non siguesse que quauqu’un des danaus, d’agils shivaus, clauant-li eth bronze en pièch, li treiguesse era vida.
Mentre Venus treiguie a Enèes dera liça, eth hilh de Capanèu non desbrembèc es ordes que li balhèc Diomedes, valent en combat: Tenguec aquiu, luenh dera batalha, es sòns fòrts shivaus, en tot estacar es brides ena parabanda, e apoderant-se des shivaus, de beròis crins, d’Enèes, les hec passar des teucri entàs aquèus de beròies armadures e les autregèc a Deipile, eth companh que mès estimaue per çò dera sua prudéncia, pr’amor de qué se les hesse a vier enes naus.
Ara seguida pugèc en car, agarrèc es lustrades retnes e guidèc sollicit es shivaus entà Diomedes.
Er eròi acaçaue damb eth crudèu bronze a Ciprina, en tot conèisher qu’ère ua divinitat febla, non d’aqueres que romen peth combat des òmes, coma Minerva o Belona, assoladora de ciutats.
Tanlèu coma arribèc a artenher-la entre era multitud, eth hilh deth magnanim Tidèu, botant era ahilada pica, li hec ua escarraunhada ena trenda man dera divessa: era punta li trauessèc eth pèplum divin, òbra des madeishes gràcies, e li trinquèc era pèth deth paumet dera man.
Ragèc sang divina, o milhor dit, ragèc er icor; qu’aquerò ei çò qu’an es benauradi dius, pr’amor que non mingen pan ne beuen vin nere, e plan per aquerò manquen de sang e son cridadi immortaus.
Era divessa, hènt un gran sorriscle, hec enlà ath hilh que Febo Apòllo recebec enes sòns braci e s’enrodèc ena espessa broma; non siguesse que quauqu’un des danaus, de leugèrs shivaus, clauant-li eth bronze en pièch, li treiguesse era vida.
E Diomedes, valent en combat, didec damb fòrça:
Non n’as pro enganhant as febles hemnes?
Me pensi que s’intervies ena batalha te costarà orror era guèrra, encara que sigues a grana distància d’a on sigue era batalha.
Atau s’exprimic.
Tie pietat de jo e da-me es brides entà que posca entornar en Olimp, ena casa des immortaus.
Didec, e Mart li prestèc es shivaus de daurades brides.
Venus pugèc en car, damb eth còr afligit; Iris se botèc ath sòn costat, e cuelhent es retnes ahisquèc damb eth soriac ad aqueri que contents lheuèren eth vòl.
Lèu arribèren ena casa des dius, en naut Olimp; e era diligenta Iris, de pèus leugèrs coma eth vent, arturèc es shivaus, les desatelèc deth car e les botèc un peishèu divin.
Era divessa Venus se refugièc ena hauda de sa mair Dione; que, en tot receber-la enes sòns braci e amorassar-la damb era man, li didec:
Li responec de seguit era alègra Venus: “Me heric eth hilh de Tidèu, Diomedes supèrb, pr’amor que treiguia dera liça ath mèn hilh Enèes, estimat per jo mès que cap aute.
Responec Dione, divina entre es divesses: “Tie eth dolor, hilha mia, e tie-lo encara que sigues aclapada; pr’amor que molti des residents der Olimp auem auut de tolerar ofenses des òmes, as quaus les ahiscam entà costar-mos, es uns dius as auti, òrres maus.
Les tolerèc Mart, quan Oto e eth fòrt Efialtes, hilhs d’Alocèu, lo tengueren tretze mesi estacat damb fòrtes cadies en ua preson de bronze: aquiu aurie perit eth diu insadorable de combat, s’era sua mairastra, s’era plan beòria Eribea, non l’ac auesse dit a Mercuri, que treiguec furtiuament dera preson a Mart lèu inanimat, donques qu’es crudèus ligams l’aclapauen.
Les tolerèc tanben Juno, quan eth vigorós hilh d’Anfitrion la heric en pièch dèstre damb ua flècha de tres puntes; un gran dolor tormentèc alavetz ara divessa.
E les tolerèc tanben er illustre Pluton quan eth madeish hilh de Zèus, qu’amie era egida, lançant-li ena pòrta deth lunfèrn ua rapida flècha, ada eth qu’ère entre es mòrts, l’autregèc ath dolor: damb eth còr afligit, trauessat de dolor (pr’amor qu’era flècha se l’auie clauat ena robusta espatla e aclapaue eth sòn coratge), venguec eth diu en palai de Zèus, en vast Olimp, e Peon lo guaric, coma cap mortau ac auesse hèt, en tot botar-li sus es herides drògues caumantes.
Gausat!
Temerari!
Non s’estaue de cométer accions nefastes e entristie damb er arc as dius que demoren en Olimp.
Ad aguest l’a ahiscat contra tu Minerva, era divessa des ludents uelhs.
Insensat!
Ignore eth hilh de Tidèu qu’aqueth que lute contra es immortaus, ne arribe a vielh ne es hilhs lo receben, en tot cridar-lo papà!
Didec, e damb es mans apraièc era lesion; se guaric era herida e es grani dolors se caumèren.
Minerva e Juno qu’ac presenciauen, sageren de repotegar a Zèus Saturn damb mordaces paraules; e era divessa des ludents uelhs comencèc a parlar d’aguesta manèra:
T’emmaliciaràs damb jo per çò que vau a dider?
D’aguesta manèra pàrlèc.
Arric eth pair des òmes e des dius, e cridant ara daurada Venus, li didec:
Atau conversauen es dius.
Diomedes, valent en combat, tumèc damb Enèes, encara que comprenie qu’eth madeish Apòllo estenie era sua man sus eth; pr’amor que possat peth desir d’acabar damb er eròi e de trèir-li es magnifiques armes, ja non respectaue ne ath gran diu.
Tres còps assautèc a Enèes damb era intencion d’aucir-lo; tres còps agitèc Apòllo eth refulgent escut.
E quan, semblable a un diu, atacaue per quatau viatge, er arquèr Apòllo l’escridassèc damb terribles votzes:
Atau parlèc.
Eth Tidida arreculèc un shinhau entà non her-se a vier era colèra der arquèr Apòllo; e eth diu, en trèir a Enèes deth combat, l’amièc entath temple qu’auie ena sagrada Pergam: qu’èren ath sòn laguens, Latona e Diana, que se complatz en lançar flèches, e guariren ar eròi e l’aumentèren eth vigor e era beresa deth còs.
Mentre Apòllo, qu’amiaue un arc d’argent, formèc un simulacre d’Enèes e dera sua armadura; e ath sòn entorn, teucri e divins aquèus tumauen es escuts de cuèr de buèu e es alats bloquèrs que les protegien es pièchs.
E Febo Apòllo li didec alavetz ath furibond Mart:
Vòs entrar ena liça e trèir ad aguest òme, ath Tidida, que serie capable de combàter enquia e tot damb eth pair Zèus?
Quan auec dit aquerò, se seiguec ena eminenta Pergam.
Eth funèst Mart, cuelhent era figura der agil Acamant, capitan des tracis, ahisquèc as que militauen enes tropes troianes e encoratgèc as hilhs illustres de Priam:
Enquia quan deisharatz qu’eth pòble perisque a mans des aquèus?
Dilhèu enquia qu’er enemic arribe enes solides pòrtes des murs?
Que jatz en tèrra un baron qu’aunoràuem coma ath divin Hectòr: Enèes, hilh deth magnanim Anquises.
Damb aguestes paraules les ahisquèc a toti entath valor e era fòrça.
Ath còp, Sarpedon repotegaue atau ath divin Hectòr:
Qué s’a passat damb eth valor qu’abans mostraues?
Dideres que defeneries era ciutat sense tropes ne aliats, solet, damb es tòns frairs e parents.
D’aguesti non ne veigui ne posqui desnishar-ne a degun: toti son en tot tremolar coma gossets ath torn d’un leon, mentre lutam sonque aqueri qu’èm auxiliars.
Jo que ne sò un d’eri, vengut de fòrça luenh, dera Licia, plaçada ara vòra deth Janto plen de gorgs; aquiu deishè ara mia estimada esposa, ath mèn trende mainatge e fòrça riqueses que desire eth que n’a de besonh.
Mès, a maugrat d’aquerò e de non auer aciu arren que se posquen hèr a vier es aquèus, encoratgi as licis e desiri lutar damb aguest guerrèr; e tu ès arturat e ne tansevolh ahisques as auti òmes tà que resistisquen ar enemic e defenen as sues esposes.
A veir se, s’auéssetz queigut en ua hilat de lin que tot ac enròde, arribaratz a èster presa e butin des enemics, e aguesti esbaucen era populosa ciutat.
Atau parlèc Sarpedon.
Es sues paraules li rosiguèren era amna a Hectòr, que sautèc deth car en solèr, sense deishar es armes; e brandint un parelh d’ahilades espades, recorrec era armada, l’encoratgèc a combàter e prebotgèc ua terribla batalha.
Es teucri se virèren de cara as aquèus entà escometer-les, e es aquèus tengueren amolonadi era escometuda e non s’arrauliren.
Coma en balajatge, quan era ròia Ceres dessepare eth gran dera palha damb era bohada deth vent, er aire se hè a vier eth borrilhon de povàs pes sagrades aires e es molons de palha blanquissen; dera madeisha manèra es aquèus se tornauen esblancossidi damb eth povàs e quilhauen entath cèu de bronze es shivaus de guairi venguien a trapar-se ena batalha.
Es menaires amiauen as shivaus entath combat e es guerrèrs escometien de cara damb tota era fòrça des sòns braci.
Eth furibond Mart caperèc eth camp d’espessa broma pr’amor d’ajudar as teucri e anaue pertot; complint atau er encargue que li hec Febo Apòllo, eth dera daurada espada, de qué ahisquèsse eth coratge d’aqueri, quan vedec que Minerva, era protectora des danaus, se n’anaue.
Eth diu treiguec a Enèes deth sumptuós temple; e bohant valor ath pastor d’òmes lo deishèc entre es sòns companhs, que s’alegrèren de veder-lo viu, san e revestit de valor, mès que non li preguntèren arren, pr’amor que non les ac permetie eth combat suscitat peth diu der arc d’argent, per Mart, funèst entàs mortaus, e pera Discòrdia, qu’eth sòn furor ei insadorable.
Ambdús Aiaces, Ulisses e Diomedes encoratjauen as danaus ena luta; e aguesti, en sòrta d’espaurir-se dauant dera fòrça e des votzes des teucri, les demorauen tan fèrms coma es bromes que Zèus dèishe quietes enes cims des montes pendent era cauma, quan dormissen eth Borèas e es auti vents fòrts que damb sonora bohada dissipen es grises bromasses; tan fèrmament demorauen es danaus as teucri, sense pensar ena hujuda.
Er Atrida borie entre era multitud e encoratjaue a toti:
Sigatz òmes, mostratz qu’auetz un còr valent e avergonhatz-vos de semblar covards en dur combat!
Didec, e lançant damb leugeresa eth dard, heric ath capitan Deicoont Pergadia, deth magnanim Enèes, qu’ada eth venerauen es troians coma ara descendéncia de Priam per çò dera sua valentia ena luta enes prumères files.
Eth rei Agammenon acertèc en foter-li un còp de lança en escut, que non artenhèc a detier eth dard, aguest lo trauessèc, e esbocinant-li eth cinturon, se clauèc ena part baisha deth vrente deth guerrèr.
Deicoont queiguec damb tarrabast e es sues armes ressonèren.
Enèes aucic a dus hilhs de Diocles, Creton e Orsilòc, barons fòrça valents qu’eth sòn pair viuie ena ben bastida Feras, aprovedit de riqueses, e ère descendent d’Alfèu qu’adaiugüe eth país des pilis.
Er Alfèu engendrèc a Orsilòc, que regnèc sus fòrça òmes; Orsilòc siguec pair deth magnanim Diocles, e d’aguest neisheren es dus bessons Creton e Orsilòc, adreits en tota sòrta de combats; es quaus, a penes arribadi ena joenessa, anèren en neres naus e ath costat des aquèus entà Troia, pr’amor de resvenjar as Atridas Agammenon e Menelau e aquiu era mòrt les caperèc damb eth sòn mantèl.
Coma dus leons qu’elevadi per sa mair ena espessa seuva deth cim d’un monte, esbaucen es estables, en tot panar buèus e moltes oelhes, enquia qu’es òmes les aucissen en ahilat bronze; dera madeisha manèra, aqueri, que semblauen nauti avets, queigueren vençudi per Enèes.
En veder-les queigudi en solèr, cuelhec pietat Menelau, estimat de Mart, e de seguit, revestit de ludent bronze e brandint era lança, se dauric camin entre es prumères files: Mart l’excitaue er in pr’amor de qué queiguesse a mans d’Enèes.
Mès Antilòc, hilh deth magnanim Hectòr, que se n’encuedèc, partic darrèr deth pastor d’òmes cranhent que l’arribèsse quauquarren e les frustrèsse era empresa.
Quan es dus guerrèrs, desirosi de lutar, brandien es agudentes lances entà escometer-se, se placèc Antilòc ath cant deth pastor d’òmes; Enèes, encara qu’ère lutaire valent, non gausèc demorar-les; e eri poderen hèr-se a vier es cadavres d’aqueri malerosi, botar-les en mans des sòns amics e tornar entà combàter en punt mès auançat.
Alavetz auciren a Pilemenes, parièr a Mart, capitan des valents plafagons qu’anauen armats damb escut: er Atrida Menelau, famós pera sua pica, li calèc era lança ath costat dera clavicula.
Antilòc heric d’un còp de pèira en code ath valent escudèr Midon Atimniada, quan aguest agarraue es solipèdes shivaus (es reludentes retnes queigueren des sues mans en povàs), e en tot escometer-lo damb era espada li fotèc un talh enes possi.
Midon, desirós, queiguec deth car: s’en.honsèc eth sòn cap damb eth còth e part des espatles en sable qu’aquiu ère abondós, e atau s’estèc pendent ua bona estona enquia qu’es shivaus, pernejant, lo lancèren en solèr; Antilòc s’apoderèc deth car, ahisquèc as shivaus, e se les hec a vier en campament aquèu.
En veder-lo, s’estrementic Diomedes, valent en combat.
Tau qu’er expèrt viatjaire, dempús d’auer trauessat ua gran planhèra, se pose en arribar en un arriu de rapid corrent que desboque en mar, perceb eth mormolh des esglumoses aigües e torne rapidament entà darrèr, d’aguesta manèra arreculèc eth hilh de Tidèu, cridant as sòns:
Com mos podem admirar de qué eth divin Hectòr sigue adreit lancèr e audaç lutaire?
Ath sòn costat que i a tostemp bèra divinitat entà desliurar-lo dera mòrt, e ara ei Mart, transfigurat en mortau, que l’acompanhe.
D’aguesta manèra parlèc.
Es teucri arribèren plan près d’eri, e Hectòr aucic a dus barons adreits ena luta qu’anauen en un madeish car: Menestes e Anquiale.
En veder-les queigudi en solèr, cuelhec pietat eth gran Aiax Telamoni; e, en tot arturar- se fòrça apròp der enemic, lancèc era pica reludenta contra Anfi, hilh de Selag, que demoraue en Peso, ère plan ric en bens e semiats, e auie vengut (possat peth fado) entà ajudar a Priam e as sòns hilhs.
Aiax Telamoni acertèc a tocar-li eth cinturon, era longa pica se clauèc en baish vrente, e eth guerrèr queiguec damb tarrabast.
Correc er illustre Aiax entà trèir-li es armes (es teucri heren plòir sus er eròi agudents e reludents dards, que d’eri ne recebec fòrça er escut), e botant eth pè sus eth cadavre, l’arrinquèc era bronzinada lança; mès que non li podec trèir des espatles era magnifica armadura pr’amor qu’ère aclapat pes balestades.
Cranhèc veder-se embarrat laguens d’un fòrt cercle per orgulhosi teucri, qu’en gran nombre e damb valentia quilhauen es sues lances; e encara qu’ère corporent, vigorós e illustre, siguec refusat e li calèc arrecular.
Atau se comportauen aguesti en dur combat.
Eth fado poderós amièc contra Sarpedon, parièr a un diu, a Tlepoleme Heraclita, valent e de grana estatura.
Quan ambdús eròis, hilh e arrèhilh de Zèus, qu’amolone es bromes, se traperen cara a cara, Tlepoleme siguec eth prumèr de parlar e didec:
Quin besonh n’as, sense èster entrainat entara guèrra, de vier a tremolar?
Mentissen aqueri qu’afirmen qu’ès hilh de Zèus, qu’amie era egida, pr’amor que non te retires as barons engendrandi en tempsi anteriors per aguest diu, coma diden que siguec eth mèn valerós pair, eth forçut Hercules, de còr de leon; eth quau, en tot auer vengut a cercar es shivaus de Laomedont, damb es sues soletes naus e pòqui òmes, artenhèc saquejar era ciutat e despoblar es sòns carrèrs.
Li responec Sarpedon, capitan des licis: “Tlepoleme!
Atau parlèc Sarpedon e Tlepoleme quilhèc era lança de herèisho.
Es longues lances partiren ath còp des mans.
Sarpedon heric a Tlepomene: era perilhosa punta li trauessèc eth còth, e es tenèbres dera net velèren es uelhs deth guerrèr.
Tlepoleme clauèc era sua grana lança ena cama dreta de Sarpedon: eth bronze penetrèc damb fòrça enquiath uas, mès encara Zèus desliurèc ath sòn hilh dera mòrt.
Es illustres companhs de Sarpedon, parièr a un diu, lo treigueren deth combat, damb era grana lança que, arrossegant, li hège fòrça mau; pr’amor que damb era pressa arrés les avertic ne pensèc en arrincar-la-se dera cama, entà que podesse pujar en car.
Tanta ère era fatiga que lo suenhauen.
Ath sòn torn, es aquèus, de beròies armadures, se heren a vier deth camp a Tlepoleme.
Eth divin Ulisses, d’amna tranquilla, lo vedec, sentec que se li lheuaue eth còr, e pensèc ena sua ment e en sòn esperit s’auie de perseguir ath hilh de Zèus tonant o trèir-les era vida a molti licis.
Que non l’auie autrejat eth fado aucir damb er agudent bronze ath valent hilh de Zèus, e plan per aquerò Minerva l’inspirèc qu’escometèsse as licis.
Aucic alavetz a Cerane, Alastor, Cromi, Alcandre, Hali, Noemon e Pritanis, e enquia e tot mès licis aurie mòrt eth divin Ulisses, se non ac auesse vist eth gran Hectòr, de tremolant casco, que, caperat de ludent bronze, se dauric pas entre es combatents deth dauant e costèc terror as danaus.
S’alegrèc dera sua arribada Arpedon, hilh de Zèus e deishèc anar aguestes planhoses paraules:
D’aguesta sòrta parlèc.
Hectòr, de tremolant casco, passèc corrent, sense responer-li, pr’amor qu’usclaue en desirs de refusar çò de mès lèu possible as aquèus e trèir-les era vida a molti guerrèrs.
Es illustres companhs de Sarpedon, parièr a un diu, l’amièren entath pè d’ua beròia ausina consagrada a Zèus, qu’amie era egida.
E eth valerós Pedagont eth sòn amic estimat, l’arrinquèc era lança de herèisho.
Estabordit quedèc er eròi e escura broma caperèc es sòns uelhs; mès lèu tornèc ena sua normalitat, pr’amor qu’era bohada de Borèas lo remetec quan ja a penes podie alendar.
Es aquèus, en escometer-les Mart e Hectòr armat de bronze, ne tornauen entàs neres naus, ne refusauen er atac, senon que se retirauen tanlèu se’n saberen de qué aqueth diu se trapaue entre es teucri.
Qui siguec eth prumèr, qui eth darrèr des qu’alavetz auciren Hectòr, hilh de Priam, e eth Mart de hèr?
Quan Juno, era divessa des blanqui braci, vedec qu’es dus aucien a fòrça aquèus en dur combat, li didec a Minerva aguestes alades paraules:
Hilha de Zèus, qu’amie era egida!
Indomdada divinitat!
Ueda serà era promesa que li hérem a Menelau de qué non partirie sense esbauçar era ben muralhada Ilion, se deisham qu’eth perniciós Mart dèishe anar es sòns furors.
Va, pensem en prestar ar eròi poderosa ajuda”.
Didec; e Minerva, era divessa des ludents uelhs, non desaubedic.
Juno, divinitat venerabla, hilha deth gran Saturn, atelèc es shivaus damb es sues daurades brides, e Hebe botèc diligentament en fòrt èish, en ambdús costats deth car, er corvades arròdes de bronze qu’auien ueit arrais.
Qu’ère d’aur era indestructibla bòla, de bronze es ajustades admirables jelhes, e d’argent es tornejadi cubs.
Eth sèti descansaue sus bandes d’aur e de plata, e ua dobla parabanda enrodaue eth car.
Per dauant gessie era argentada barra, qu’ena sua punta estaquèc era divessa ua joata d’aur damb brides d’aur tanben; e Juno, que desiraue eth combat e era luta, junhèc es shivaus de pès leugèrs.
Minerva, hilha de Zèus, qu’amie era egida, deishèc quèir en solèr era beròia tunica brodada qu’era madeisha auie teishut e hargat damb es sues pròpries mans; se vestic era armadura de Zèus, qu’amolone es bromes, e s’armèc entara luctuosa guèrra.
Pengèc ena sua espatla era espaventosa egida ornada que corone eth terror: aquiu son era Discòrdia, era Fòrça e era Persecucion òrra; aquiu eth cap dera Gorgona, monstre crudèu e espaventós, prodigi de Zèus, qu’amie era egida.
Caperèc eth sòn cap damb casco d’aur, de doble cimèrla e quate bonhes, apte entà resistir ara infantaria de cent ciutats.
E pujant en flamant car, agarrèc era lança poderosa, longa, fòrta, que damb era era hilha deth poderós pair destruís ringlères sanceres d’eròis quan s’encolerís contra eri.
Juno piquèc damb eth soriac as shivaus, e en tot daurir-se, per eres madeishs, croishint, es pòrtes deth Cèu que suenhen es Hores (ada eres ei fidat er espaciós cèu e er Olimp) entà remòir o plaçar dauant era densa broma.
Per aquiu, a trauèrs des pòrtes, se filèren es shivaus docils ath soriac e trapèren a Saturn, seigut a despart des auti dius, en mès naut des cims der Olimp.
Juno, era divessa des blanqui braci, arturèc alavetz as shivaus, entà hèr-li aguesta pregunta ar illustre Zèus Saturn:
Non t’indignes contra Mart en presenciar es sòns atròci hèts?
Guairi e quini barons aquèus a hèt perir temeraria e injustament!
Jo sò trista, e Ciprina e Apòllo s’alègren d’auer ahiscat ad aguest hòl que non se’n sap de cap lei.
Atau s’exprimic.
Juno, era divessa des blanqui braci, l’aubedic e foetèc as shivaus, que volèren gaujosi entre era tèrra e er estelat cèu.
Tot er espaci qu’artenh a veir eth qu’ei seigut en naut cim, tache era sua guardada en vinós mar, lo sauten en un bot es shivaus, de sonores endilhades, des dius.
Tanlèu coma ambdues divinitats arribèren en Troia, Juno arturèc eth car en lòc a on eth Simois e er Escamandre amassen es sues aigües; desatelèc es shivaus, les caperèc d’espessa broma, e eth Simois hec créisher era èrba entà que peishessen.
Es divesses comencèren a caminar, semblables en pas a timides palomes, impacientes per ajudar as aquèus.
Quan arribèren en lòc a on ère eth fòrt Diomedes, dondaire de shivaus, damb es mès e milhors capitans que se retirauen a carnassèrs leons o sanglars, qu’era sua fòrça ei grana, s’arturèren; e Juno, era divessa des blanqui braci, cuelhent er aspècte deth magnanim Estentor, qu’auie ua votz de bronze e cridaue coma cinquanta, exclamèc:
Damb taus paraules les ahisquèc a toti eth valor e era fòrça.
Minerva, era divessa des ludents uelhs, venguec ara cèrca deth hilh de Tidèu e lo trapèc ath cant deth sòn car e des shivaus, en tot refrescar era herida que Pandar li costèc damb ua flècha.
Era sudor lo shordaue dejós dera armèla der escut qu’eth sòn pes sentie er eròi; e lheuant aguest damb era sua cansada man era correja, se shugaue era ennerida sang.
Era divessa apuèc era dèstra ena joata des shivaus e didec:
Qu’ère aguest de petita estatura, mès bellicós.
E encara que non lo deishèsse combàter ne senhalar-se (coma ena ocasión que, en auer anat coma embaishador en Tebas, se trapèc luenh des sòns entre ua multitud de cadmèus e li balhè era orde de qué hesse taulejades tranquil en palai) sauvaue tostemp eth sòn esperit valerós; e desfisant as joeni cadmèus, les vencie aisidament en tota sòrta de peleges.
D’aguesta sòrta lo protegia!
Ara qu’ei a tu qu’assistisqui e defeni, ahiscant-te a lutar coratjosament damb es teucri.
Mès, o ben er excessiu trabalh dera guèrra a fatigat es tòns membres, o te senhorege er inanimat terror.
Li responec eth fòrt Diomedes: “Te coneishi, ò divessa, hilha de Zèus, qu’amie era egida.
Plan per aquerò te parlarè damb plaser, sense amagar-te arren.
Que non me senhorege er inanimat terror ne cap auta hloishèra; mès me’n brembi encara des ordes que me balhères.
Non me deishaues combàter damb es benauradi dius; mès se Venus, hilha de Zèus, se presentèsse ena luta l’auria de herir damb er escut agudent.
Responec Minerva, era divessa des uelhs ludents: “Diomedes Tidida, estimat deth mèn còr!
Non cranhes a Mart ne a cap des immortaus; autant te vau a ajudar.
Tè, dirigís as shivaus entà Mart, heris-lo d’apròp e non respèctes ath furibond diu, ad aguest lhòco voluble e neishut entà damnatjar, qu’a Juno e a jo mos prometec combàter contra es teucri en favor des aquèus e ara s’està damb eri e se n’a desbrembat des sues paraules”.
A penes auec prononciat aguestes paraules, cuelhec dera man a Estenele que sautèc diligent deth car.
Pugèc era enventida divessa, en tot plaçar-se ath cant de Diomedes, e er èish dera ausina croishic pr’amor qu’amiaue a ua divessa terribla e a un baron plan fòrt.
Palas Minerva, en agarrar eth soriac e es retnes, guidèc as solipèdes shivaus entà Mart; eth quau li treiguie era vida a gigant Perifant, illustre hilh d’Oquesi e eth mès valent des etols.
A tau baron aucie Mart, tacat d’omicidis.
E Minerva se botèc eth casco de Pluton pr’amor de qué eth furibond diu non l’arreconeishesse.
Quan Mart, funèst entàs mortaus, les vedec vier, en tot deishar ath gigantesc Perifant estirat aquiu a on l’auie aucit, se filèc de cap ath divin Diomedes, dondaire de shivaus.
Quan se trapèc a ua cuerta distància, Mart, que desiraue acabar damb Diomedes, li lancèc era bronzinada lança, per dessús dera joata e des retnes; mès Minerva, agarrant-la e aluenhant-la deth car hec qu’aqueth fotèsse eth còp en bades; ath sòn torn, Diomedes, valent en combat, escometèc a Mart damb era pica de bronze, e Palas Minerva, en tot afustar-la ena part baisha deth vrente deth diu, a on eth cinturon lo sarraue, lo heric, l’estarnèc era polida pèth e retirèc era arma.
Eth fòrt Mart cridèc coma cridarien nau o dètz mil òmes qu’arribèssen as mans ena guèrra.
E tremolèren, espauridi, aquèus e teucri.
Tan fòrt bramèc Mart, insadorable de combat!
Coma er ombriu bugàs que se despen des bromes pera accion d’un impetuós vent ardent, atau li semblaue a Diomedes Tidida eth fòrt Mart quan, caperat de broma, se filaue entar ample cèu.
Eth diu arribèc de seguit en naut Olimp, ostau des divinitats; se seiguec, damb eth còr aclapat, ath cant de Saturn Zèus; mostrèc era sang immortau que rajaue dera herida, e alendant didec aguestes paraules:
Non t’anuges en presenciar tant atròci hèts?
Tostemp es dius auem patit maus orribles que reciprocament mos costam entà complàder as òmes; toti èm emmaliciadi damb tu, pr’amor qu’engendrères ua hilha hòla, funèsta, que solet se tie a accions dolentes.
Toti es dius que son en Olimp t’aubedissen e te respècten; mès ada era non la ties damb paraules ne damb òbres, senon que l’ahisques, per çò d’èster tu eth pair d’aguesta hilha perniciosa qu’a botjat ar insolent Diomedes, hilh de Tidèu, a combàter, ena sua furia, damb es immortuas dius.
Prumèr heric a Ciprina ena man, e dempús, coma se siguesse un diu, m’escometèc a jo.
En tot guardar-lo damb esquiu ròstre, Zèus, qu’amolone es bromes, responec: “Inconstant!
Non te planhes, seigut ath mèn costat, pr’amor que m’ès mès odiós que cap aute des dius der Olimp.
Me pensi que tot aquerò que t’a arribat, ei per çò des sòns conselhs.
Mès non permeterè qu’es dolors te tormenten, donques qu’ès deth mèn linhatge e entà jo t’amainadèc era tua mair.
Didec, e ordenèc a Peon que lo guarisse.
Aguest lo guaric, en tot aplicar-li drògues caumantes; que non i auie en eth arren de mortau.
Coma eth chuc calhe era blanca e liquida lèit quan se botge rapidament damb era; damb era madeisha rapiditat guaric aqueth ath furibond Mart, ath quau Hebe lauèc e botèc vestidures magnifiques.
E eth diu se seiguec ath costat de Saturn Zèus, ufanós dera sua glòria.
Juno argiva e Minerva alalcomena, tornèren tanben en palai deth gran Zèus, quan aueren artenhut que Mart, funèst entàs mortaus, s’auesse abstengut d’aucir.
Quedèren solets ena òrra batalha teucri e aquèus, que se lançauen es uns as auti bronzinades lances; e era luta s’espargie, aciu e enlà dera planhèra, entre es corrents deth Simois e deth Janto.
Aiax Telamoni, mur de defensa des aquèus, trinquèc eth prumèr era falanja troiana e hec aparéisher era auròra dera sauvacion entre es sòns, en tot herir de mòrt ath traci mès intrepid, ath naut e valent Acamant, hilh d’Eusore.
L’acertèc ena cimèrla deth casco ornat damb peus de shivau, era lança se li clauèc en front, era punta de bronze trauessèc eth uas e es tenèbres caperèren es uelhs deth guerrèr.
Diomedes, valent en combat, aucic a Axil Teutramida, que, ric en bens, demoraue ena ben bastida Arisbe; e ère fòrça amic des òmes, pr’amor qu’ena sua casa, plaçada près deth camin, a toti balhaue ospitalitat.
Mès degun d’eri venguec alavetz entà desliurar-lo dera lugubra mòrt, e Diomedes li treiguec era vida ada eth a ath sòn escudèr Celesi, qu’amiaue eth ramau des shivaus.
Ambdús penetrèren en sen dera tèrra.
Eurial aucic a Drese e Ofelti, e venguec darrèr d’Esepe e Pedas, qu’era naiada Abarbarèa les auie concebut, en d’auti tempsi, der illustre Bucolion, hilh primogenit e bastard der illustre Laomedont (Bucolion peishie es oelhes e auec ua amorosa trobada damb era ninfa, que quedèc prenhs e amainadèc as dus bessons): eth Mecistiada acabèc damb eth valor d’ambdús, li treiguec eth vigor as sòns ben formadi membres e tanben les treiguec era armadura des espatles.
Eth bellicós Polipetes deishèc sense vida a Astiale; Ulisses, damb era sua bronzinada lança, ath Pitides endonviaire; e Teucre, ar Aretaon divin.
Antilòc Nestorida aucic damb era reludenta pica a Ablere; Agammenon, rei d’òmes, a Elate, que demoraue ena eminenta Pedas, ara vòra deth Satniois, de beròi corrent.
Er eròi Leite, a Filta tant que hugie; e Euripil, a Melanti.
Menelau, valent ena luta, agarrèc viu a Adraste, qu’es sòns shivaus, corrent espauridi pera planhèra, tumèren damb es arrames d’un tamarís, trinquèren eth car pera part deth timon, e se n’anèren entara ciutat damb aqueri que hugien espauridi.
Er eròi queiguec en solèr de bocadents ath cant dera arròda; se l’apressèc Menelau Atrida damb era gran lança, e aqueth, abraçant es sòns jolhs, atau li suplicaue:
Didec Adraste, e l’esmoiguec eth còr.
E l’anaue Menelau a botar enes mans der escudèr, entà que l’amièsse enes naues aquèes, quan Agammenon gessec ath sòn encontre e lo repoteguèc dident:
Ai, Menelau!
Per qué as pietat atau des òmes?
Be ne heren de causes bones es troians en tòn palai!
Que degun des que queiguen enes nòstes mans se desliure d’auer ua abominabla mòrt, ne tansevolh aqueth que sa mair l’amie en vrente, ne aguest s’a d’escapar!
Atau parlant, cambièc era pensada deth sòn frair damb aguesta exortacion.
Refusèc Menelau ar eròi Adraste, que, herit en vrente peth rei Agammenon, queiguec d’esquia.
Er Atrida li botec eth pè en pièch e l’arrinquèc era lança.
E Nestòr encoratjaue as aquèus, balhant granes votzes:
Qu’arrés se demore darrèr entà recuélher butins e tornar, cargat d’eri, entàs naus; ara aucim òmes e dempús damb mès tranquillitat espoliaratz ena planhèra es cadavres de guairi morisquen”.
Damb taus paraules les encoratgèc a toti.
E es teucri aurien tornat a entrar en Ilion, escometudi pes bellicosoi aquèus e aurien estat vençudi pera sua covardia, se Helen Priamida, eth milhor des augurs, non s’auesse presentat a Enèes e a Hectòr entà dider- les:
Donques qu’eth pes dera batalha s’està sustot en vosati, entre es troians e licis, pr’amor qu’ètz es prumèrs en totes es accions, ja se tracte de combàter, ja de rasonar, posatz-vos aciu, recorretz es ringlères, e arturatz as guerrèrs abans que se filen entàs pòrtes, queiguen en tot húger enes braci des hemnes e siguen motiu de gòi entàs enemics.
Quan ajatz encoratjat a totes es falanges, nosati, encara que sigam abatudi, lutaram contra es danaus pr’amor qu’eth besonh mos prèsse.
E tu, Hectòr, vè- te’n entara ciutat e ditz-li ara nòsta mair que cride as venerables matrones; que vage damb eres en temple dedicat a Minerva, era des ludents uelhs, ena acropòlis; que daurisque era pòrta dera sagrada encencha; que bote sus es jolhs dera divinitat, de beròia cabeladura, era tunica que sigue mès grana, mès beròia li semble e mès avalori de totes es que son en palai, e que li hèsque eth vòt de sacrificar en temple dotze vaques d’un an, non subjèctes encara ara joata, se, en tot tier pietat dera ciutat e des esposes e des mainatges des troians, hèsque enlà dera sagrada Ilion ath hilh de Tidèu, herotge guerrèr, qu’era sua bravesa còste era nòsta derròta e que jo sò qu’ei eth mès valent de toti es aquèus.
Jamès cranhérem tant ne ath madeish Aquilles, prince des òmes, qu’ei, sivans diden, hilh d’ua divessa.
Didec; e Hectòr aubedic ath sòn frair.
Sautèc deth car en solèr sense deishar es armes, e brandint dus ponchudes lances, recorrec era armada, l’encoratgèc a combàter e prebotgèc ua terribla luta.
E Hectòr encoratjaue as teucri dident en votz nauta:
Sigatz òmes, amics, e mostratz eth vòste impetuós valor, mentre vau entà Ilion e les encargui as respectables nòbles e as nòstes esposes que preguen e aufrisquen ecatòmbes as dius”.
Dit aquerò, Hectòr, de tremolant casco, partic; e era nera pèth qu’ornaue eth bonhut escut coma darrèra franja, li tustaue en còth e enes talons.
Glauc, descendent de Hipolòc, e eth hilh de Tidèu, desirosi de combàter, vengueren a trapar-se en espaci qu’ère entre es dues armades.
Quan sigueren cara a cara, Diomedes, valent ena luta, didec eth prumèr:
Jamès t’è vist enes batalhes, a on es barons aquerissen glòria, mès ara les vences a toti en audàcia quan gauses demorar era mia fòrta lança.
Malerosi aqueri qu’es sòns hilhs s’opausen ath mèn furor!
Mès se siguesses immortau e auesses baishat deth cèu, que non voleria jo lutar damb dius celestiaus.
Pòc viuec eth fòrt Licurg, hilh de Driant, que lutaue damb es divitats celèstes: perseguic enes sagradi montes de Nisa as hilhuquères deth furiós Bacus, es quaus lancèren en solèr es longors quan vederen qu’er omicida Licurg les atacaue damb era agulhada; eth diu, espaurit, se lancèc en mar, e Tetis lo recebec ena sua hauda, espaurit e agitat per ua fòrta tremoladera qu’era menaça d’aqueth òme li costèc; mès es erosi dius s’anugèren contra Licurg, l’avuglèc eth Saturn, e era sua vida non siguec longa, donques que s’auie hèt odiós entà toti es immortaus.
Li responec er illustre hilh de Hipolòc: “Magnanim Tidida!
Per qué me preguntes sus era mia origina?
Coma era generacion des huelhes, atau ei era des òmes.
Eth vent esparg es huelhes peth solèr, e era seuva, en tot reverdir, ne produsís d’autes quan arribe era primauèra: dera madeisha manèra, ua generacion umana perís e ua auta neish.
Mès, donques que te’n vòs saber, te vau a díder quin ei eth mèn linhatge, fòrça coneishut per molti.
Que i a ua ciutat cridada Efira en arnelh dera Argolide, elevadoira de shivaus, e en era viuie Sisif Eolida, que siguec eth mès astut des òmes.
Sisif engendrèc a Glauc, e aguest ar illustre Belerofont, qu’es dius l’autregeren gentilesa e envejable valor.
Mès Prete, qu’ère plan poderós entre es aquèus, pr’amor que Zèus les auie sometut jos eth sòn scèptre, lo hec era fin des sues maquinacions e lo hec enlà dera ciutat.
Era divessa Antèa, hemna de Prete auie desirat damb holia junher-se d’amagat damb Belerofont; mès que non podec convéncer ath prudent eròi, que sonque pensaue en causes aunèstes, e mentint li didec ath rei Prete:
Eth rei s’aluguèc de ràbia en entener-la; e encara que non aucic ad aqueth per çò deth religiós temor que sentec eth sòn còr, lo convidèc ena Licia; e en tot hèr en un diptic petit mortifèri senhaus, l’autregèc es perniciosi senhaus damb era orde de qué les mostrèsse ath sòn soèr pr’amor de qué aguest lo hesse perir.
Belerofont, metent-se en camin jos eth faust patrocini des dius, arribèc ena vasta Licia e en corrent deth Janto: eth rei lo recebec damb amabilitat, en tot ostatjar-lo pendent nau dies e manèc aucir autrestanti buèus; mès en campar per dètzau viatge era Auròra de ròis dits, l’interroguèc e volec veir era nòta que l’amiaue deth sòn gendre Prete.
E tanlèu auec era funèsta nòta, ordenèc a Belorofont que prumèr de tot aucisse ara ineluctabla Quimèra, èsser de natura non umana, senon divina, damb cap de leon, coa de dragon e de craba, qu’alendaue alugades e orribles ahlames; e aqueth l’aucic, ahiscat per divines indicacions.
Dempús li calec lutar damb es famosi Solimos, e didec qu’aguest ère eth mès fòrt combat qu’auie tengut damb òmes.
Mès tard les treiguec era via as viriles Amazònes.
E quan entornaue ena ciutat, eth rei, premanint ua auta dolorosa trama, li formèc un param damb es barons mès fòrts que trapèc ena espaciosa Licia; e degun d’aguesti tornèc ena sua casa, pr’amor qu’a toti les aucic er illustre Belerofont.
Comprenec eth rei qu’er eròi ère descendent illustre de bèra divinitat, e lo retenguec aquiu, lo maridèc damb era sua hilha e compartic damb eth era reialesa; es licis, ath sòn torn, li separèren un beròi camp de fruitèrs e semiadi qu’ère superior as auti, entà que lo podesse cultivar.
Tres hilhs amainadèc era esposa der aguerrit Belerofont: Isandre, Hipolòc e Laodamia; e aquesta, estimada peth providenciau Zèus, amainadèc ath deiforme Sarpedon, qu’amie armadura de bronze.
Quan Belerofont se hec a vier er òdi de totes es divinitats, romaue solet pes camps d’Ale, rosigant era sua amna e desseparant-se des òmes; Mart, insadorable ena luta, hec morir a Isandre en un combat damb es famosi Solimos, e Diana, era que tie retnes d’aur, irritada, aucic ara sua hilha.
A jo m’engendrèc Hipolòc (d’aguest, donc, sò hilh) e me manèc entà Troia, en tot recomanar-me plan molt que subergessessa entre toti e non desaunorèssa eth linhatge des mèns ancessors, que sigueren es òmes mès valents d’Efira e dera extensa Licia.
Atau parlèc.
S’alegrèc Diomedes, valent en combat; e clauant era pica en fertil solèr, responec damb coraus paraules ath pastor d’òmes:
Enèu balhèc un atrasent baudrièr tintat de pòrpra, e Belerofont ua copa dobla d’aur, que demorèc ena mia casa quan venguí.
A Tidèu non lo rebrembi; que me deishèc fòrça mainatge en gésser entà Tebas, a on peric era armada aquèa.
Que sò, per tant, eth tòn estimat òste en centre d’Argos, e tu ne seràs de jo ena Licia quan venga en tòn pòble.
A compdar d’ara non mos escometem damb era lança entre eth revolum de gent.
Fòrça troians e aliats illustres me rèsten, entà aucir as que, per volontat d’un diu, agarra ena corsa; e dera madeisha manèra a tu te rèsten fòrça aquèus, entà trèir-les era vida a toti es que posques.
Dites aguestes paraules baishèren des cars e se sarrèren es mans en senhau d’amistat.
Alavetz Zèus Saturn li hec pèrder era rason a Glauc; pr’amor qu’escambièc es sues armes damb es de Diomedes Tidida, es d’aur pes de bronze, es avalorades en cent buèus pes que s’avolarauen en nau.
En passar Hectòr pera ausina e pes pòrtes d’Escèes, acodiren ath mès córrer es esposes e es hilhs des troians e li preguntèren pes sòns hilhs, frairs, amics e esposi; e eth les encarguèc qu’anèssen a pregar as dius, pr’amor qu’entà fòrça d’eres èren imminenti es malastres.
Quan arribèc en magnific palai de Priam, aprovedit de ludents portaus (en eth i auie cinquanta crambes de polimentada pèira, seguides, a on dormien es hilhs de Priam damb es sues legitimes esposes; e dauant, laguens deth madeish pati, ues autes dotze bastides parièr damb carrèus, contunhes e plafonades, a on s’ajaçauen es gendres de Priam e es sues castes esposes) li gessec ar encontre era sua amna mair qu’anaue ara cèrca de Laodice, era mès beròia des princeses; e cuelhent-li era man, li didec:
Per qué as vengut, deishant eth dur combat?
Plan que òc es aquèus, aborrit nòm!, mos deuen assetjar, combatent ar entorn dera ciutat, e eth tòn còr t’a possat a vier damb era fin de lheuar des dera acropòlis es mans de Zèus.
Mès tè, te vau a portar vin doç coma era mèu entà que lo sacrifiques ath pair Zèus e as auti immortaus, e posques tanben tu, se beues, reméter es tues fòrces.
Li responec eth gran Hectòr, de tremolant casco: “ Non me balhes vin doç coma era mèu, venerabla mair, non se passe que m’enventisques e me hèsques pèrder valor e fòrça.
Que non gausi sacrificar eth nere vin en aunor de Zèus sense lauar-me es mans, ne ei licit pregar a Saturn, eth des ombriues bromes, quan un ei tacat de sang e de povàs.
Mès tu arremassa as matrones, hè-te a vier perhums, e entrant en temple de Minerva, que regne enes batalhes, bota sus es jolhs dera divinitat, de beròia cabeladura, era tunica màger, era mès beròia e que mès t’agrade des que i a en palai; e hè-li eth vòt ara divessa de sacrificar en sòn temple a dotze vaques d’un an, non subjèctes encara ara joata, se, en tot cuélher pietat dera ciutat e des esposes e mainatges des troians, hè enlà dera sagrada Ilion ath hilh de Tidèu, herotge guerrèr qu’era sua valentia còste era nòsta derròta.
Endralha-te, donc, entath temple de Minerva, que regne enes batalhes, e jo vierè ena casa de Paris entà parlar-li, s’ei que me vò escotar.
Qu’era tèrra se l’avale!
L’elevèc er Olimp coma ua grana plaga entàs troians e eth magnanim Priam e es sòns hilhs.
D’aguesta sòrta s’exprimic.
Hecuba, en tornar en palai, cridèc as esclaues, e aguestes caminèren pera ciutat e amassèren as matrones; baishèc dempús en flagranta cramba a on se sauvauen es tuniques brodades, òbra des hemnes que se hec a vier de Sidon eth deiforme Alexandre en madeish viatge que panèc a Helena, era des nòbles pairs; entà aufrir-li a Minerva era tunica màger e mès beròia per çò des sues brodadures, que reludie coma ua estela, e se trapaue dejós de totes, e partic acompanhada de nombroses matrones.
Quan arribèren ena acropòlis, les dauric era pòrta deth temple Teane, era des beròies caròles, hilha de Cisèu e esposa d’Antenor, dondaire de shivaus, ara quau auien alistat es troians coma sacerdotessa de Minerva.
Totes, damb lugubres planhs, lheuèren es mans ara divessa.
Teane, era des beròies caròles, cuelhec era tunica, la botèc sus es jolhs de Minerva, era de beròia cabeladura, e pregant li didec atau ara hilha deth gran Zèus:
Trinca-li era lança a Diomedes, autreja-mos que quèigue capenjós en solèr, dauant des pòrtes d’Escèes, e te sacrificaram en aguest temple dotze vaques d’un an, non subjèctes encara ara joata, se d’aguesta manèra cuelhes pietat dera ciutat e des esposes e mainatges des troians”.
Tau siguec era sua pregària, mès Palas Minerva non accedic.
Mentre eres invocauen ara hilha deth gran Zèus, Hectòr se filèc de cap ath magnific palai qu’entà Alexandre l’auie bastit eth madeish damb es mès adreits paredèrs dera fertila Troia; aguesti li heren ua cramba noviau, ua sala e un pati, ena acropòlis, apròp des palais de Priam e de Hectòr.
Aquiu entrèc Hectòr, estimat de Zèus, amiant ua lança d’onze codes, qu’era sua bronzinada e ludenta punta ère aganchada per un anèth d’aur.
Ena cramba trapèc a Alexandre qu’apraiaue es magnifiques armes, escut e armadura, e provaue eth corbat arc; e ara argiva Helena, que, seiguda entre es esclaues, les entretenguie en delicadi labors.
E en veir ad aqueth, lo repoteguèc damb injurioses paraules:
Que non està ben que sauves en còr aguesta rancura.
Es òmes perissen en tot combàter ath pè des nauti murs dera ciutat; eth bellic clamor e era luta s’aluguèren per tòrt tòn, ath nòste entorn, e tu madeish repotegaries ad aqueth qu’abandonèsse era òrra luta.
Au, lheua-te.
Li responec eth deiforme Alexandre: “Hectòr!
Que son justi e non excessius es tòns repotecs, e plan per aquerò te vau a respóner.
Tè-te e escota-me.
Que m’estaua aciu, non tant per èster airós e ressentit damb es troians, senon pr’amor que desiraua autrejar-me ath dolor.
En aguest moment era mia esposa m’ahiscaue damb doces paraules a tornar ena luta; e tanben a jo me semble qu’ei çò de milhor, pr’amor qu’era victòria a era sua alternatiua entàs guerrèrs.
Atau parlèc.
Hectòr, de tremolant casco, non responec arren.
E Helena li parlèc damb doces paraules:
Pro que quan era mia mair m’amainadèc, un vent tempestuós m’auesse amaiat entath monte o entath rambalhós mar, entà hèr-me joguina des ondades, abans que taus hèts arribèssen!
E donques qu’es dius determinèren costar aguesti maus, m’aurie d’auer arribat èster era esposa d’un baron mès fòrt, que li hège pena era indignacion e es repotecs des òmes.
Aguest ne a fermetat d’amna ne l’aurà jamès, e me pensi que recuelherà eth degut fruit.
Li responec eth gran Hectòr, de tremolant casco: “Non m’aufrisques sèti, amabla Helena, pr’amor que non artenheràs convencer-me; que ja eth mèn còr desire ajudar as troians que me demoren damb impaciéncia.
Ahisca ad aguest, e qu’eth madeish s’esdegue entà atrapar-me laguens dera ciutat, mentre me’n vau entà casa e veigui ara mia esposa estimada, ath mainatge e as vailets.
Tanlèu auec dit aguestes paraules, Hectòr, de tremolant casco, partic.
Arribèc de seguit en sòn palai qu’ère abondós de gent, mès non trapèc a Andromaca, era des blanqui braci, pr’amor que damb eth mainatge e era sirventa de beròia tunica s’estaue ena tor plorant e planhent-se.
Hectòr, coma que non trapèc ara sua excellenta esposa, s’arturèc en lumedan e parlèc damb es esclaues:
A on a anat Andromaca, era de blanqui braci, des d’eth palai?
A tier-les ua visita as mies fraies o as mies cunhades de beròies tuniques?
Li responec era fidèu encargada dera recodina: “Hectòr!
Donques que mos manes díder era vertat, non anèc a tier-les ua visita as tues fraies ne as tues cunhades, de beròies tuniques, ne en temple de Minerva, a on es troianes, de polides trenes, padeguen ara terribla divessa, senon que pugèc ena gran tor d’Ilion pr’amor que se pensèc qu’es teucri amiauen era pejor part e qu’ère grana era escometuda des aquèus.
Atau parlèc era encargada dera recodina, e Hectòr, en tot gésser ara prèssa dera casa, des.heiguec eth camin pes ben traçadi carrèrs.
Tanlèu coma, dempús d’auer trauessat era gran ciutat, arribèc enes pòrtes d’Escèes (per aquiu auie de gésser en camp), correc ath sòn encontre era sua rica esposa Andromaca, hilha deth magnanim Eetion, que demoraue ath pè deth Placon en Tebas de Hipoplacia e ère rei des cilicis.
Hilha d’aguest ère, donc, era esposa de Hectòr, de bronzinada armadura, qu’alavetz li gessec en camin.
L’acompanhaue ua puncèla qu’amiaue enes braci ath trende mainatge, hilh estimat de Hectòr, beròi coma ua estela, que sa pair cridaue Escamandre e es auti Astianacte, pr’amor que solet per Hectòr se sauvaue Ilion.
Vedec er eròi ath mainatge e arric ath sòn laguens.
Andromaca, plorosa, se posèc ath sòn costat, e sarrant-li era man li didec:
Eth tòn valor te perderà: non as pietat deth trende mainatge ne de jo, malerosa, que lèu serè veuda; pr’amor qu’es aquèus t’escometeràn toti ath còp e acabaràn damb era tua vida.
Que serie preferible que, en perder-te, era tèrra se m’avalèsse, pr’amor que se morisses non i aurà consolacion entà jo, senon penes; que ja non è pair ne venerabla mair.
Ath mèn pair l’aucic eth divin Aquilles quan cuelhec era populosa ciutat des cilicis, Tebas, era des nautes pòrtes: aucic a Eetion, e sense espoliar- lo, per çò deth religiós temor que lo cuelhec ena amna, usclèc eth cadavre damb hargades armes e li bastic un tumulus, qu’ath sòn entorn plantèren albars es ninfes Oreades, hilhes de Zèus, qu’amie era egida.
Ara mia mair, que regnaue ath pè deth seuvós Placon, se la hec a vier aqueth damb eth butin e la botèc en libertat damb un immens rescat; mès Diana, que se complatz lançant flèches, la heric en palai deth mèn pair.
Hectòr, ara tu qu’ès eth mèn pair, era mia venerabla mair e eth mèn frair; tu, eth mèn florissent espós.
Va, donc, tie pietat, demora-te ena tor, non hèsques orfanèl a un mainatge ne veuda a ua hemna!, e bota era armada ath cant dera higuèra bòrda, que per aquiu era ciutat ei accessibla e eth mur mès aisit d’escalar.
Responec eth gran Hectòr, de tremolant casco: “Tot aquerò me preocupe, hemna, mès encara mès m’avergonharia dauant des troians e des troianes d’atrasents peus, se coma un covard hugessa deth combat; e tanpòc eth mèn còr m’ahisque ad aquerò, donques que tostemp siguí valent e lutè en prumèra fila, mantient era immensa glòria deth mèn pair e de jo madeish.
Pro qu’ac coneish era mia intelligéncia e n’a era presentida eth mèn còr: qu’arribarà eth dia que perisque era sagrada Ilion, Priam e eth sòn pòble armat damb lances de heréisho.
Mès eth futur malastre des troians, dera madeisha Hecuba, deth rei Priam e de molti des mèns valents frairs que queiràn en povàs a mans des enemics, non m’impòrte tant coma era que patiràs tu quan quauqu’un des aquèus, de bronzinades armadures, se te hèsque a vier plorosa, en tot privar-te dera tua libertat, e dempús te calgue téisher tela en Argos, jos es ordes de ua auta hemna, ages d’anar a cercar aigua ena hònt Meseida i Hiperèa, fòrça emmaliciada pr’amor qu’era dura necessitat pesarà sus tu.
E dilhèu bèth un exclame, en veder-te des.hèita en lèrmes: Aguesta siguec era esposa de Hectòr, eth guerrèr que mès se senhalaue entre es teucri, dondaires de shivaus, quan lutauen ar entorn d’Ilion.
Aquerò dideràn, e senteràs ua naua pena en veder-te sense er òme que t’aurie pogut desliurar dera esclavitud.
Parlant atau, er illustre Hectòr estenec es sues mans entath sòn hilh, e aguest se reclinèc, cridant, ena hauda dera hilhuquèra de beròia cintura, per çò deth terror qu’er aspècte de sa pair li costaue: que li hège pòur eth bronze e eth terrible plumalh de peus de shivau, que vedie ondejar dessús deth casco.
Arric eth pair amorós e era venerabla mair.
Hectòr se pressèc a deishar eth reludent casco en solèr, punèc e brecèc enes sues mans ath hilh estimat, e li preguèc atau a Zèus e as auti dius:
Autrejatz-me qu’aguest hilh mèn sigue, coma jo, illustre entre es teucri e molt valent; que regne poderosament en Ilion; que diguen d’eth quan torne dera batalha: qu’ei plan mès valent que sa pair!
Dit aquerò, botèc eth mainatge enes braci dera esposa estimada, qu’en receber-lo en perhumat sen arrie damb eth ròstre banhat encara en lèrmes.
Se n’encuedèc Hectòr, e damb pena, l’amorassèc damb era man e li didec:
Que non s’aclape massa eth tòn còr, pr’amor qu’arrés me manarà entar Orco abans de qué ac dispause atau eth fado; e dera sua sòrt, degun òme, sigue covard o valent, se pòt desliurar un còp ei neishut.
Torna entà casa, tie-te as prètzhèts deth teishum e dera filosa, e ordena as esclaues que se tenguen ath trabalh; dera guèrra ja mo n’encargaram guairi barons auem neishut en Ilion, e jo eth prumèr”.
Dites aguestes paraules, er illustre Hectòr se botèc eth casco, ornat damb peus de shivau, e era esposa estimada entornèc entà casa, virant eth cap de quan en quan e vessant abondoses lèrmes.
Lèu arribèc Andromaca en palai, plen de gent, de Hectòr, aucidor d’òmes; trapèc en eth a fòrça esclaues, e a totes les botgèc as lèrmes.
Plorauen en palai a Hectòr encara viu, pr’amor que non demorauen que tornèsse deth combat desliurant-se des mans e deth valor des aquèus.
Paris non se demorèc naut de tot deth palai; pr’amor que tanlèu s’auec vestit es hargades armes de bronze, trauessèc ara prèssa era ciutat en tot hèr veir es sòns pès leugèrs.
Coma eth shivau avedat a banhar-se en cristallint corrent der arriu, quan se ve estacat en estable, se minge eth uerdi deth pessebre e trincant eth ramau ges trotant pera planhèra, quilhe orgulhós eth cap, ondegen es crins sus eth sòn còth, e vantariòu dera sua fortalesa botge leugèr es jolhs en tot filar-se de cap ath lòc a on pèishen es shivaus; d’aguesta manèra, Paris, hilh de Priam, qu’era sua armadura ludie coma un solei, baishaue gaujós dera excèlsa Pergam amiat pes sòns agils pès.
Eth deiforme Alexandre atrapèc a Hectòr quan entornaue deth lòc que s’auie passat eth collòqui damb era sua esposa, e li didec atau:
Li responec Hectòr, de tremolant casco: “Frair estimat!
Arrés que sigue just repotegarà era tua faena en combat, donques qu’ès valent.
Mès a viatges te dèishes anar e non vòs lutar, e eth mèn còr s’afligís quan enteni mormolhar as troians que tanti trabalhs les cau suportar per tòrt tòn.
VII Combat singular de Hectòr e Aiax.
Lheuament des cadavres.
Dites aguestes paraules, er illustre Hectòr e eth sòn frair Alexandre passèren es pòrtes, damb er in impacient de combàter e lutar.
Dera madeisha manèra qu’un diu mane prospèr vent as navegants que lo desiren pr’amor que son cansadi de trincar es ondades, hènt anar es rems, e amien es membres cansadi per tòrt dera fatiga; atau, tan desiradi, apareisheren aqueri dauant des teucri.
Paris aucic a Menesti, que demoraue en Arna e ère hilh deth rei Areitòo, famós peth sòn gran baston, e de Filomedusa, era des grani uelhs; e Hectòr damb era ponchuda lança li fotèc a Eionèu un còp ena cara, dejós deth casco de bronze, e lo deishèc sense fòrça enes membres.
Glauc, hilh de Hipolòc e prince des licis, li lancèc ena dura peleja un dard a Ifinòo Dexiada quan pujaue en car de veloces ègües, e l’acertèc ena espatla: Ifinòo queiguec en solèr e es sòns membres se relaxèren.
Quan Minerva, era divessa des ludents uelhs, vedec qu’aqueri aucien a fòrça aquèus en dur combat, baishant en velòç vòl des cims der Olimp, se filèc de cap ara sagrada Ilion.
Mès, en encuedar-se’n Apòllo, des de Pergam, venguec entà opausar-se, pr’amor que desiraue qu’es teucri guanhèssen era batalha.
Se trapèren ambdues divinitats ena ausina; e eth sobeiran Apòllo, hilh de Zèus, parlèc dident:
Quina poderosa afeccion te botge?
Dilhèu les vòs autrejar as aquèus era dobtosa victòria?
Pr’amor que des teucri non auries pietat, encara que perissen.
Li responec Minerva, era divessa des ludents uelhs: “Que sigue atau, Arquèr, damb aguest prepaus venguí der Olimp entath camp des teucri e des aquèus.
Atau parlèc.
E Minerva, era divessa des ludents uelhs, non s’opausèc.
Helen, hilh estimat de Priam, comprenec de seguit çò que volien es dius que parlauen, e apressant- se entà Hectòr, li dirigic aguestes paraules:
Voleràs hèr çò que te diga, que sò eth tòn frair?
È entenut qu’ac didien atau es dius etèrns”.
En aguesti tèrmes parlèc.
L’escotèc Hectòr damb intens plaser, e corrent entath centre d’ambdues armades damb era lança agarrada peth miei, arturèc es falanges troianes, que demorèren quietes en un virament de uelhs.
Agammenon arturèc as aquèus, de beròies armadures; e Minerva e Apòllo, eth der arc d’argent, transfiguradi en voltors, se botèren ena nauta ausina deth pair Zèus, qu’amie era egida, e gaudien contemplant as guerrèrs qu’es sues denses files apareishien eriçades d’escuts, cascos e lances.
Coma eth Zefir, queiguent sus eth mar, quilhe es ondades, e eth mar s’ennerís, d’aguesta manèra se seigueren ena planhèra es ringlères d’aqueùs e teucri.
E Hectòr, botat entre es uns e es auti, didec:
Er excéls Saturn non ratifiquèc es nòsti juraments, e seguirà en tot costar- mos maus as uns e as auti, enquia que cuelhatz era entorada de tors Ilion o perigatz ath cant des vòstes naus que trauèssen eth mar.
Entre vosati se trapen es mès valents aquèus; aqueth qu’era sua animositat l’ahisque a combàter contra jo, que s’auance e serà campion damb eth divin Hectòr: prepausi aquerò que seguís e que Zèus ne sigue testimòni: s’aqueth damb era sua lança de bronze artenh trèir-me era vida, que me espòlie des armes, que se les hèsque a vier enes concaves naus, e qu’autrege eth mèn còs as mèns, entà qu’es troians e es sues esposes lo pugen en lenhèr; e se jo l’aucissa ada eth, per autrejar-me Apòllo tau glòria, me harè a vier es sues armes ena sagrada Ilion, les penjarè en temple der arquèr Apòllo, e manarè eth cadavre entàs naus, de molti bancs, entà qu’es aquèus, de longa cabeladura, li hèsquen es funeralhas e l’erigisquen un tumulus ara vòra der espaciós Helespont.
E diderà quauqu’un des òmes futurs, trauessant eth vinós mar en un vaishèth damb molti bancs e rèms: Aguest qu’ei eth tumulus d’un baron que lutaue valerosament e que siguec mòrt en edat remòta per illustre Hectòr.
D’aguesta manèra s’exprimic.
Toti amudiren e quedèren silenciosi, donques que per vergonha non refusauen eth desfisament e per pòur non se decidien a acceptar-lo.
Fin finau se lheuèc Menelau, damb eth còr plan sarrat, e les repoteguèc d’aguesta sòrta:
Gran e òrre serà eth nòste opròbi se non ges cap danau ar encontre de Hectòr.
Pro que vos covertíssetz en aigua e en tèrra aquiu madeish a on ètz seigudi, òmes sense còr e sense aunor.
Dit aquerò, comencèc a botar-se era beròia armadura.
Alavetz, ò Menelau, auries acabat era vida en mans de Hectòr, qu’era sua fòrça ei plan superiora, s’es reis aquèus non s’auessen pressat entà arturar-lo.
Eth madeish Agammenon Atrida, eth deth gran poder, lo cuelhec dera man dreta exclamant:
Arren t’obligue a cométer tau lhocaria.
Té- te, encara que sigues afligit, e non volgues lutar per despièch damb un òme mès fòrt que tu, damb Hectòr Priamida, qu’a toti les hè a cuélher pòur e qu’eth sòn encontre ena batalha, a on es barons aquerissen glòria, costaue orror ath madeish Aquilles que tant en bravesa te depasse.
Didec; e er eròi cambièc era pensada deth sòn frair damb aguesta oportuna exortacion.
Menelau aubedic, e es sòns servidors, alègres, li treigueren era armadura des espatles.
Alavetz se lheuèc Nestòr, e arenguèc as aquèus dident:
Quin motiu tan gran de pena entara tèrra aquèa!
Guaire gemegarie er ancian cavalièr Pelèu, illustre conselhèr e arengador des mirmidons, qu’en sòn palai se gaudie de preguntar-me damb bones paraules pera descendéncia de toti es aquèus!
Se se’n sabesse de qué aguesti tremolen dauant de Hectòr, lheuarie es sues mans entàs immortaus pr’amor de qu’era sua amna, en tot separar-se deth còs, baishèsse en ostau de Pluton.
Pro que, pair Zèus, Minerva, Apòllo!, siguessa jo tan joen coma quan, en tot trapar-se es pilis damb es bellicosi arcadis ath pè des muralhes de Fèa, apròp deth corrent deth Jardan, entrèren en combat ena arriba der impetuós Celadont.
Entre es arcadis campaue en prumèra linha Ereutalion, baron parièr a un diu, qu’amiaue era armadura deth rei Areitòo, que de fausnòm cridauen eth macèr atau es òmes coma es hemnes de beròia cintura, pr’amor que non lutaue damb er arc e era formidabla lança, senon que trincaue es falanges damb ferrada maça.
Ath rei Areitòo l’aucic Licurg, hènt a servir non era fòrça, senon era astúcia, en un camin estret, a on era ferrada maça non lo podie desliurar dera mòrt: Licurg se l’auancèc, li fotèc era lança ath miei deth còs, lo hec quèir d’esquia, e li treiguec era armadura, present deth fòrt Mart, qu’amiaue enes batalhes.
Quan Licurg envielhic en palai, l’autregèc aguesta armadura a Ereutalion, eth sòn estimat escudèr, entà que la tenguesse; e aguest, damb taus armes, desfisaue alavetz as mès valents.
Toti èren espauridi e tremolant, e arrés gausaue acceptar eth desfíament; mès eth mèn valent còr me possèc a lutar damb aqueth presumptuós (qu’èra jo eth mès joen de toti) e combatí damb eth e Minerva m’autregèc glòria, pr’amor que podí aucir ad aqueth òme gegantesc e plan fòrt, qu’estirat en solèr ocupaue un gran espaci.
Pro que me rejovenissa tant e es mies fòrces sauvèssen era sua fortalesa.
Guaire lèu, Hectòr, de tremolant casco, aurie eth combat!
D’aguesta sòrta les repoteguèc er ancian, e nau, de còp, se lheuèren.
Se lheuèc, fòrça abans qu’es auti, eth rei d’òmes Agammenon; dempús eth fòrt Diomedes Tidida; dempús, es dus Aiaces, revestidi d’impetuós coratge; ath sòn darrèr, Idomenèu e eth sòn escudèr Meriones, qu’egalaue ar omicida Mart; ara seguida Euripid, hilh illustre d’Evemon; e, fin finau, Andremonida e eth divin Ulisses: toti eri volien lutar damb er illustre Hectòr.
E Nestòr, cavalièr gereni, les didec:
Aquerò siguec çò que prepausèc.
Es nau escriueren ua placa damb es sòns respectius nòms, e ara seguida les meteren en casco d’Agammenon Atrida.
Es guerrèrs pregauen e lheuauen es mans as dius.
E quauqui uns exclamèren, guardant er ample cèu:
Atau didien.
Nestòr, cavalièr gereni, botjaue eth casco, enquia qu’ara fin gessec era placa qu’eri volien, era d’Aiax.
Un erald l’amièc per concors e, començant pera dreta, la mostraue a cada un des nau aquèus, que, en non arreconeisher-la, remien que siguesse era sua; mès arribèc ath que l’auie mercat en lançar en casco, ar illustre Aiax, aguest estirèc era man, e aqueth s’arturèc e li mostrèc era contrasenha.
Er eròi l’arreconeishec, damb gran gòi deth sòn còr, e lancant-la en solèr, as sòns pès, exclamèc:
Qu’ei era mia placa, e m’alègri ath hons dera mia amna pr’amor que demori véncer ath divin Hectòr.
Au!, tant que me vestisqui era armadura bellica, pregatz ath sobeiran Zèus Saturn, mentaument, entà que non l’entenen es teucri; o en votz nauta, donques qu’ad arrés cranhem.
Taus sigueren es sues paraules.
Eri preguèren ath sobeiran Zèus Saturn, e quauqui uns dideren guardant ar ample cèu:
Atau parlauen.
Se botèc Aiax era armadura de ludent bronze, e vestides es armes, partic tant encoratjat coma eth terrible Mart que se file de cap ath combat des òmes as quaus Saturn hè arribar as mans per ua rosegaira discòrdia.
Tan terrible se lheuèc Aiax, avantmur des aquèus, qu’arrie damb seriós ròstre, caminaue a longues camalhardades e brandie era sua enòrma lança.
Es aquèus s’alegrèren fòrça, tanlèu lo vederen, e ua violenta tremoladera s’apoderèc des teucri; ath madeish Hectòr li bateguèc eth sòn còr en pièch; que ja non podie mostrar temor ne retirar-se entara sua armada, donques que d’eth auie vengut era provocacion.
Aiax se l’apressèc damb eth sòn escut coma ua tor, de bronze, de set pèths de buèu, qu’en d’auti tempsi l’auie hargat Tiqui, que demoraue en Hila e ère eth milhor des adobaires.
Aguest formèc eth versatil escut damb sèt pèths de corporents buèus e botèc ath dessús, coma capa ueitau, ua huelha de bronze.
Aiax Telamoni se posèc, damb era rodèla en pièch, plan près de Hectòr, e en tot menaçar-lo, li didec:
Mès er eròi, anujat damb Agammenon, pastor d’òmes, s’està enes convaves naus, que trauèssen eth mar, e èm molti es capables de lutar damb tu.
Mès que comence ja era luta e eth combat”.
Li responec eth gran Hectòr, de tremolant casco: “Aiax Telamoni, d’alègre linhatge, prince d’òmes!
Non me hèsques a temptar coma se siguessa un aflaquit mainatge o ua hemna que non coneish es causes dera guèrra.
Que sò adreit enes combats e enes chaples d’òmes; sai botjar a dreta e quèrra era seca pèth de buèu qu’amii entà lutar intrepidament, sai lançar-me ena luta quan se pelege enes cars avients, e sai deleitar a Mart en crudèu estadi dera guèrra.
Didec, e brandint era enòrma lança, la lancèc e trauessèc eth bronze que caperaue coma ueitau capa er escut d’Aiax, format per sèt cuèrs de buèu: era terribla punta trauquèc sies d’aguesti e en setau s’arturèc.
Aiax, descendent de Zèus, fotèc ath sòn torn un patac en escut lis deth Priamida, e era asta, passant pera ludenta rodela, s’en.honsèc ena hargada coirassa e esbocinèc era tunica en baish vrente; s’inclinèc er eròi, e evitèc era nera mòrt.
E en tot arrincar ambdús es longues lances des escuts, s’escometeren coma carnissèrs leons o sanglars sauvatges qu’era sua fòrça ei immensa.
Eth Priamida heric damb era lança eth centre der escut d’Aiax, e eth bronze non lo podec trincar pr’amor qu’era punta se torcèc.
Aiax, escometent, clauèc era sua ena rodela d’aqueth, e hec trantalhar ar eròi quan se premanie entar atac; era punta se dauric camin enquiath còth de Hectòr, e de seguit brotoèc nera sang.
Mès non per aquerò deishèc de combàter Hectòr, de tremolant casco, senon que, en tot virar-se, agarrèc damb era sua robusta man ua pèira nera e damb puntes, qu’auie en camp; la lancèc, acertèc en bolhon centrau der escut d’Aiax, de sèt pèths de buèu, e hec ressonar eth bronze dera rodèla.
Aiax, alavetz, agarrant ua pèira encara mès grana, la lancèc en tot hèr-la volatejar damb ua fòrça immensa.
Era pèira torcèc eth cant inferior der escut de Hectòr, coma ac aurie pogut hèr ua pèira de mòla, e tumant damb es jolhs de Hectòr lo hec quèir d’esquia, agarrat ena rodèla; mès Apòllo de seguit lo botèc de pès.
E ja s’auessen atacat d’apròp damb es espades, se non auessen acodit dus eralds, messatgèrs de Zèus e des òmes, qu’arribèren respectiuament des camps des treucri e deth des aquèus, de beròies armadures: Taltibi e Idèu, prudents ambdús.
Aguesti interpausèren es sòns scèptres entre es campions, e Idèu, abil en autrejar sabents conselhs, prononcièc aguestes paraules:
Non pelegetz ne combatatz mès; as dus vos estime Zèus, qu’amolone es bromes, e ambdús ètz bellicosi.
Aquerò que ja ac sabem toti.
Li responec Aiax Telamoni: “Idèu!
Ordenatz a Hectòr qu’ac dispause, donques que siguec eth que desfisèc as mès valents.
He ja nets, e serà bon aubedir-la.
Atau tu alegraràs enes naus a toti es aquèus, e mès que mès as tòns amics e companhs; e jo alegrarè ena grana ciutat deth rei Priam, as troians e as troianes, de beròies tuniques, que deuen èster enes temples entà pregar per jo.
Quan auec dit aquerò, autregèc a Aiax ua espada ornada damb claus de plata, en tot aufrir-se-la damb era gaina e era ben hargada cencha; e Aiax li hec de present a Hectòr un atrasent baudrièr tintat de porpra.
Se separèren dempús, entornant er un entàs tropes aquèes e er aute entara armada des teucri.
Aguesti s’alegrèren en veir a Hectòr viu, e que tornaue san e en bona santat, liure dera fòrça e des invictes mans d’Aiax, quan ja cranhien que non se sauvarie; e l’acompanhèren ena ciutat.
Dera sua part, es aquèus, de beròies armadures, amièren a Aiax, orgulhós dera victòria, ena tenda deth divin Agammenon.
Tanlèu sigueren en era, Agammenon Atrida, rei d’òmes, sacrifiquèc, ath poderós Saturn, un buèu de cinc ans.
En auer-lo espelat e premanit, lo heren a tròci abilamente cuelhent damb ponchucs es tròci, les rostiren damb suenh e les retirèren deth huec.
Acabada era faena e prèsta ja era taulejada, mingèren sense qu’arrés li manquèsse era sua respectiua part; e eth poderós eròi Agammenon Atrida obsequièc a Aiax damb er ample lomb.
Dempús de satisfèr eth desir de minjar e de béuer, er ancian Nestòr, qu’era sua opinion ère considerada tostemp coma era milhor, comencèc a balhar-les un conselh.
E en tot arengar-les damb veeméncia, les didec:
Donques qu’an mòrt tanti aquèus, de longa cabeladura, qu’era sua sang espargèc eth crudèu Mart pera arriba der Escamandre de net corrent e qu’es sues amnes baishèren en Orco, qu’ei convenent qu’arturetz es combats; e deman, amassadi toti a punta de dia, amiaram es cadavres en cars tiradi per buèus e mules, e les usclaram près des vaishèths entà amiar es cendres as hilhs des defuntats quan entornem ena pàtria.
Atau parlèc, e es auti reis aplaudiren.
S’amassèren es teucri ena acropòlis de Ilion, près deth palai de Priam; e era assemblada siguec agitada e turbulenta.
Eth prudent Antenor comencèc a arengar-les d’aguesta sòrta:
Au!, restituim ara aquèa Helena damb totes es sues riqueses e qu’es Atridas se la hèsquen a vier.
Didec, e se seiguec.
Se lheuèc eth divin Alexandre, espós de Helena, era de beròia cabeladura, e en tot dirigir-se ad aqueth prononcièc aguestes alades paraules:
Non m’agrade çò que prepauses, e poiries auer pensat quauquarren milhor.
Didec, e se seiguec.
Se lheuèc Priam Dardanida, conselhèr parièr as dius, e les arenguèc damb benvolença dident:
Sopatz ena ciutat coma tostemp; brembatz-vo’n dera garda, e susvelhatz toti; a punta de dia que vage Idèu entàs concaves naus, anóncie as aquèus, Agammenon e Menelau, era prepausa d’Alexandre, que per eth se suscitèc era guèrra, e que se hèsque aguesta prudenta consulta: Se vòlen que s’arture er òrre combat entà usclar es cadavres, e dempús tornaram a lutar enquia qu’ua divinitat mos dessepare e autrege era victòria a qui li plague”.
D’aguesta manèra parlèc; eri l’escotèren e l’aubediren, prenent eth sopar en camp sense trincar es files; e tanlèu comencèc a hèr dia, s’endralhèc Idèu entàs concaves naus e trapèc as danaus, ministres de Mart, amassadi en assemblada près deth vaishèth d’Agammenon.
Er erald de votz sonora, botat ath miei, les didec:
Me mane Priam e es illustres troians, que vos diga, e pro que vos sigue agradiua e acceptabla, era proposicion d’Alexandre, que per eth se suscitèc era guèrra.
Aufrís balhar guaires riqueses se hec a vier en Ilion entàs concaves naus (atau auesse perit abans) e enquia e tot ahíger-ne d’autes dera sua casa; mès se remís a restituir era legitima esposa deth gloriós Menelau, a maugrat de qué es troians l’ac conselhen de hèr.
Atau parlèc.
Toti amudiren e quedèren silenciosi.
Mès, fin finau, Diomedes, valent ena luta, didec:
Atau s’exprimic; e toti es aquèus aplaudiren, admiradi deth discors de Diomedes, dondaire de shivaus.
E eth rei Agammenon li didec alavetz a Idèu:
Tu madeish entenes es paraules que te responen es aquèus; e aguestes paraules son deth mèn gust.
Per çò que hè as cadavres non m’opausi a que siguen uscladi, pr’amor que s’a de hèr lèu entà satisfèr as que moriren, autrejant es sòns còssi as ahlames.
Dit aquerò, lheuèc eth scèptre a toti es dius; e Idèu tornèc ena sagrada Troia, a on lo demorauen, amassadi en assemblada, troians e dardans.
Er erald, botat ath miei, les didec era responsa.
De seguit se premaniren es uns a recuélher es cadavres e es auti a hèr-se a vier era lenha.
Ath sòn torn, es aquèus gesseren des naus, es uns entà recuélher es cadavres e es auti entà talhar era lenha.
Ja eth solei herie damb es sòns arrais es camps, pujant entath cèu dès eth placid corrent deth prigond ocean, quan aquèus e teucri se barregèren es uns damb es auti ena planhèra.
Qu’ère dificil de reconèisher a cada baron; mès lauauen damb aigua es taques de sang des cadavres e, vessant arderoses lèrmes, les pujauen enes cars.
Eth gran Priam non permetie qu’es teucri plorèssen: aguesti, en silenci e damb eth còr sarrat, amolonèren es cadavres sus eth lenhèr, les usclèren e tornèren ena sagrada Ilion.
Dera madeisha manèra es aquèus, de beròies armadures, amolonèren es cadavres en lenhèr, les usclèren e tornèren enes concaves naus.
Quan encara non auie hèt dia, encara qu’era lum dera auba ja campaue, un grop escuelhut d’aquèus s’amassèc ar entorn deth lenhèr.
Bastiren damb tèrra dera planhèra un tumulus comun; bastiren a compdar deth madeish ua muralha damb nautes tors, que servisse de refugi as naus e ada eri madeishi; deishèren pòrtes que se barrauen damb ajustades hustes, entà que podessen passar es cars, e hotgèren ath pè deth mur un gran fossat prigond e ample que defeneren damb estaques.
D’aguesta manèra trabalhèren es aquèus, de longa cabeladura.
Es dius, seigudi ath costat de Zèus fulminant, contemplauen era grana òbra des aquèus, de bronzinades armadures; e Neptun, que secodís era tèrra, comencèc a dider-les:
Quin des mortaus dera vasta tèrra consultarà damb es dius es sòns pensaments e projèctes?
Non ves qu’es aquèus, de longa cabeladura, an bastit dauant des naus un mur damb eth sòn fossat, sense aufrir as dius cap ecatòmba?
Zèus, qu’amolone es bromes, responec indignat: “Ò dius!
Tu, poderós batedor dera tèrra, quines paraules deishères anar!
A un diu molt inferior en fòrça e coratge lo poirie espaurir tau pensament; mès que non a tu, qu’era fama s’estenerà autant coma era lum dera auròra.Va, quan es aquèus, de longa cabeladura, entornen damb es naus ena sua pàtria, esbauça eth mur, lança-lo sancer en mar, e bota sable un aute còp ena espaciosa plaja entà que despareishe era gran muralha aquèa”.
Atau conversauen aguesti.
Ena còga deth solei es aquèus auien ja era òbra acabada; sacrifiquèren buèus e se meteren a sopar enes sues respectiues tendes, quan arribèren, vengudes de Lemmos, moltes naus cargades de vin que manaue Eunèu, hilh de Hipsipile e de Jason, pastor d’òmes.
Eth hilh de Jason manaue a despart, entàs Atridas Agammenon e Menelau, mil mesures de vin.
Pendent tota era net es aquèus, de longa cabeladura, gaudiren dera taulejada, e madeish heren ena ciutat es troians e es sòns aliats.
Tota era net s’estèc eth propici Zèus pensant com les poirie hèr mau, enquia qu’ara fin tronèc d’ua forma orribla: eth palle temor s’apoderèc de toti, vessèren en tèrra eth vin des copes, e arrés gausèc a bèuer sense hèr abans libacions ath poderós Saturn.
Dempús s’ajacèren e eth dromilhon les cuelhec a toti.
Era Auròra, de safranat vel, s’espargie per tota era tèrra, quan Zèus, que se complatz en lançar arrais, amassèc ara assemblada des dius en mès naut des cims der Olimp.
E atau les parlèc, tant qu’eri atentiuament l’escotauen:
Degun de vosati, sigue baron o hemna, gause transgredir eth mèn manament; mèsalèu, vos cau assentir a toti, pr’amor de que coma mès lèu possible s’amie a tèrme çò que prepausi.
Eth diu que sage de separar-se des auti e ajudar as teucri, o as danaus, se jo lo veigui tornarà vergonhosament pataquejat en Olimp; o, agarrant-lo, lo lançarè en tenebrós Tartar, plan luenh, en çò de mès prigond deth lunfèrn dejós dera tèrra (es sues pòrtes son de hèr, e eth lumedan, de bronze, e era sua prigondor, des der Orco, coma deth cèu ara tèrra) e coneisherà de seguit guaire auantatge eth mèn poder ath des autes divinitats.
E se voletz, hétz aguesta pròva, ò dius, entà que vos convençatz.
Penjatz deth cèu ua cadia d’aur, agarratz-vos toti, dius e divesses, en era, e non poiratz arrossegar deth cèu ara tèrra a Zèus, arbitre suprèm, per mès que vos esforcetz; mès se jo me decidissa a tirar d’aquera, vos lheuaria damb era tèrra e eth mar, estacaria d’ua punta dera cadia en cim der Olimp, e tot demorarie en aire.
Tan superior sò as dius e as òmes”.
Atau parlèc; e toti carèren, estonadi des sues paraules, donques que siguec fòrça era veeméncia que s’auie exprimit.
A tot darrèr, Minerva, era divessa des uelhs ludents, didec:
Pro sabem qu’ei incontrastable eth tòn poder, mès mos hè dò des bellicosi danaus, que moriràn, e se complirà eth sòn malerós destin.
Arrint, li responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Padega-te, Tritogenia, hilha estimada.
Dit aquerò, junhèc es shivaus de pès de bronze e dauradi crins, que volauen leugèrs; se vestic era daurada tunica, cuelhec eth soriac d’aur e de fina labor, e pugèc en car.
Foetèc as shivaus entà que partissen; e aguesti, gaujosi, comencèren eth vòl entre era tèrra e eth cèu estelat.
Lèu arribèc en Ida, abondosa en hònts e elevadoira de fères, en Gargar, a on i auie un bòsc sagrat e un perhumat autar; aquiu eth pair des òmes e des dius arturèc as shivaus, les desatelèc deth car e les caperèc d’espessa broma.
Se seiguec dempús en cimalh, vantat dera sua glòria, e se metec a contemplar era ciutat troiana e es naus aquèes.
Es aquèus, de longa cabeladura, esdejoèren ara prèssa enes sues tendes, e de seguit cuelheren es armes.
Tamben es teucri s’armèren laguens dera ciutat; e, encara qu’èren mens, èren prèsti a combàter, obligadi pera crudèu necessitat de protegir as sòns hilhs e as sues hemnes: se dauriren totes es pòrtes, gessec era armada d’infantaria e es que lutauen en cars, e se costèc un gran rambalh.
Quan es dues armades s’amassèren, tumèren entre eri es escuts, es lances e eth valor des guerrèrs armadi de bronzinades coirasses, e en apressar-se es plombades rodèles se produic un gran tarrabastalh.
Aquiu s’entenien ath còp es planhs de moribonds e es crits alègres des aucidors, e era tèrra regolejaue sang.
A punta deth dia e mentre anaue aumentant era lum deth sagrat dia, es traits artenhien parièr as uns e as auti, e es òmes queiguien.
Quan eth solei auec recorrut era mitat deth cèu, eth pair Zèus cuelhec era balança d’aur, botèc en era dues sòrts (era des teucri, dondaires de shivaus, e era des aquèus, de bronzinades armadures) entà saber a qui anaue destinada era dolorosa mòrt; cuelhec peth miei era balança, la despleguèc e auec mès pes eth dia fatau des aquèus.
Era sòrt d’aguesti baishèc enquia arribar ena fertila tèrra, mentre qu’era des teucri pujaue entath cèu.
Zèus, alavetz, tronèc fòrt des der Ida e manèc ua ardenta beluga as aquèus, que, en veder-la, s’estonèren, estrementidi de palle temor; que ja non gausen a estar-se en camp ne Idomenèu, ne Agammenon, ne es dus Aiaces, ministres de Mart; e solet se demore Nestòr gereni, des aquèus, contra era sua volontat, per çò d’èster mauparat un des shivaus, ath quau eth divin Alexandre, espós de Helena, era de beròia cabeladura, l’auie lançat ua flècha naut de tot deth cap, a on es crins comencen a créisher e es herides son mortaus.
Eth shivau, en sénter eth dolor, s’encabre, e era flècha l’entre en cervèth; e redolant-se entà secodir eth bronze, espaurís as auti shivaus.
Tant qu’er ancian se pressaue entà bracar damb era espada es correges deth shivau queigut, arriben a trauèrs dera multitud es velòci shivaus de Hectòr, en tot tirassar deth car qu’anaue tant audaç guerrèr.
E er ancian aurie perdut aquiu era vida, se non se n’auesse encuedat Diomedes, valent ena luta; eth quau, cridant d’ua manèra orribla, li didec a Ulisses:
Ulisses fecund en recorsi!
Entà on huges, confonut entre era gent e virant era esquia coma un covard?
Que non te claue bèth un era pica ena esquia, mentre huges ath mès córrer.
Atau didec, e eth pacient divin Ulisses passèc sense entener-lo, corrent entàs convaves naus des aquèus.
Eth hilh de Tidèu, encara qu’ère solet, se dauric pas pes prumères files e en tot arturar-se dauant deth car deth vielh Nelida, prononcièc aguestes alades paraules:
Es guerrèrs joeni t’assetgen e te trapes sense fòrces, aclapat pera anujosa senectud; eth tòn escudèr qu’a pòc vigor e es tòns shivaus son lents.
Puja en mèn car entà que veigues quini son es shivaus de Tros que l’agarrè a Enèes, eth que hè húger as sòns enemics, e com saben madeish acaçar aquiu e delà ena planhèra, que hùger rapidament.
Didec; e Nestòr, cavalièr gereni, non desaubedic.
S’encarguèren des sues ègües es sòns escudèrs Estenele e Eurimedont; e en auer pujat ambdús eròis en car de Diomedes, Nestòr cuelhec es lustrades retnes e ahisquèc as shivaus, e lèu se trapèren près de Hectòr, que tumèc damb eri.
Eth hilh de Tidèu li lancèc un dard, e encara que manquèc era balestada, heric en pièch, près dera popeta, a Eniopèu, hilh der animós Tebèu, que, coma menaire, portaue eth ramau: Eniopèu queiguec deth car, s’arturèren es shivaus e aquiu acabèc era vida e eth valor deth guerrèr.
Ua prigonda pena sentec eth còr de Hectòr per aguesta mòrt; mès, encara que pietós deth companh, lo deishèc en solèr e cerquèc a un aute menaire que siguesse gausat.
Pòc de temps sigueren es shivaus sense menaire, pr’amor que Hectòr se trapèc damb er ardit Arqueptolem Ifitida, e en tot hèr-lo pujar, li botèc es retnes ena man.
Alavetz s’aurien costat grani tarrabastalhs e irreparables maus e es teucri aurien estat embarradi en Ilion coma anhèths, se de pic non ac auesse avertit eth pair des òmes e des dius.
Tronant d’ua manèra espaventosa, lancèc un ardent arrai entà que queiguesse en solèr dauant des shivaus de Diomedes; eth sofre alugat costèc ua terribla ahlama; es shivaus, espauridi, s’arrauliren dejós deth car; es lustrades retnes queigueren des mans de Nestòr, e aguest, damb pòur en sòn còr, li didec a Diomedes:
Vira es retnes des shivaus e hujam.
Qu’ei que non ves qu’era proteccion de Zèus ja non t’acompanhe?
Aué Zèus Saturn l’autrege era victòria ad aguest; un aute dia, se li platz, mo’la balharà a nosati.
Li responec Diomedes, valent ena luta: “Òc, ancian, qu’ei oportun çò que vies de díder, mès ua terribla pena m’arribe en còr e ena amna.
Dilhèu digue Hectòr, arengant as teucri: Eth Tidida arribèc enes naus, botat en hujuda pera mia lança.
Li repliquec Nestòr, cavalièr gereni: “Ai de jo!
Qué dideres, hilh deth bellicós Tidèu!
Dites aguestes paraules, virèc es retnes des solipèdes shivaus, e comencèren a húger entre era multitud.
Es teucri e Hectòr, hènt gran rambalh, hègen plòir sus eri es lances.
E eth gran Hectòr, de tremolant casco, cridaue damb votz fòrta:
Es danaus, d’agils shivaus, te cedien era preferéncia en sèti e t‘obsequiauen damb carn e copes de vin; ara te mespredaràn, donques que t’as tornat coma ua hemna.
Tau didec.
Eth Tidida ère trantalhant entre seguir hugent o virar es retnes des shivaus e tornar entà lutar.
Tres còps li venguec eth dobte ena ment e en còr, e tres còps eth propici Zèus tronèc dès es montes idèus entà anonciar as teucri que serie sua era inconstanta victòria en aqueth combat.
E Hectòr les encoratjaue, en tot díder damb granes votzes:
Sigatz òmes, amics, e mostratz eth vòste impetuós valor.
M’en sai que Saturn m’autrege, benevòl, era victòria e glòria immensa e mane entara perdicion as danaus; es quaus, ò pècs!, bastiren aguesti murs febles e mespredosi que non poiràn tier era mia escometuda, donques qu’es shivaus sauvaràn aisidament eth hotjat fossat.
Didec, e exortèc as sòns shivaus damb aguestes paraules: “Jantol, Podarg, Eton, divin Lamp!
Ara m’auetz de pagar damb esquist suenh que damb eth, Andromaca, hilha deth magnanim Eetion vos aufrie eth horment deliciós e vos barrejaue vins entà que podéssetz, en béuer, satisfèr eth vòste apetís; abans qu’a jo, que me vanti d’èster eth sòn florissent espós.
Seguitz era posita des armes, esforçatz-vos, entà veir se mos podem apoderar der escut de Nestòr, qu’era sua fama arribe enquiath cèu per çò d’èster d’aur, sense deishar de cornèr es brides, e li treiguem des espatles a Diomedes, dondaire de shivaus, era hargada coirassa que Vulcan li fabriquèc.
Atau parlèc, en tot vantar-se.
Era venerabla Juno, emmaliciada, s’agitèc en sòn tron, en tot hèr estrementir ar espaciós Olimp, e li didec ath gran diu Neptun:
Poderós Neptun que bates era tèrra!
Qu’ei que non a pietat eth tòn còr des danaus moribonds, que tanti e tan beròis presents te hègen a vier entà Helice e Egas?
Decidis-te a autrejar-les era victòria.
Li responec fòrça indignat eth poderós diu que secodís era tèrra: “Quines paraules dideres audaça Juno?
Atau conversauen aguesti.
Guaire espaci i auie dès es vaishèths enquias murs fossadi, s’aumplic de cars e d’òmes damb escuts qu’aquiu amassèc Hectòr Priamida, parièr ar impetuós Mart, quan Zèus l’autregèc era glòria.
E er eròi aurie usclat es naus ben proporcionades, se non l’auesse suggerit era venerabla Juno a Agammenon qu’encoratgèsse lèu as aquèus.
Venguec er Atrida enes tendes e enes naus aquèes damb eth gran porprat mantèl en robust braç, e pugèc ena gran nau nera d’Ulisses, qu’ère ath miei, entà que l’entenessen pes dus costats enquias tendes d’Aiax Telamoni e d’Aquilles, es quaus auien botat es sòns vaishèths enes extrèms donques que fidauen en sòn valor e ena fòrça des sòns braci.
E damb votz penetranta cridaue as danaus:
Qué se passe damb era jactància que mos vantàuem per èster fòrça valents, e que didíetz presomptuosament en Lemnos, minjant abondosa carn de buèu de nauta cornamenta e beuent copes de vin, que cada un s’acararie ena batalha a cent e a dus cents troians?
Ara que non podem ne damb un de solet, damb Hectòr, que lèu usclarà es nòstes naues.
Pair Zèus!
Heres patir tau malastre e privères d’ua glòria tan grana a bèth aute des poderosi reis?
Quan arribè, non passè de long, ena nau de molti bancs, per cap des tòns beròis autars senon qu’en toti ahlamè eth greish e es cueishes de buèu, desirós d’assolar era ben muralhada Troia.
Per tant, ò Zèus, complis-me aguest vòt: dèisha-mos escapar e evitar aguest perilh e non permetes qu’es teucri aucisquen as aquèus”.
Atau s’exprimic.
Eth pair, pietós en veder-lo vessar lèrmes, l’autregèc qu’eth sòn pòble se sauvèsse e non perisse; e de seguit manèc ua agla, eth milhor des audèths endonviaires qu’amiaue enes garres eth hilhet d’un veloç cèrvi e lo deishèc quèir ath pè der autar beròi de Zèus, a on es aquèus aufrien sacrificis ath diu, coma autor de toti es presagis.
Quan es aquèus vederen qu’er audèth auie estat enviat per Zèus, escometèren as teucri e ja sonque pensèren en combàter.
Alavetz degun des danaus, encara qu’èren molti, se podec vantar d’auer virat as sòns veloci shivaus entà passar eth fossat e resistir er atac, abans que Tidida.
Que siguec aguest eth prumèr qu’aucic a un guerrèr teucre, a Agelau Fradmonida, que, naut deth car, sajaue de húger: l’en.honsèc era pica ena esquia, entre es espatles, e era punta gessec peth pièch; Agelau queiguec deth car e es sues armes ressonèren.
Seguiren a Diomedes, es Atridas Agammenon e Menelau; es Aiaces, revestidi d’impetuós valor; Idomenèu e eth sòn servent Meriones, parièr ar omicida Mart; Euripil, hilh illustre d’Evemon; e en nauau lòc, Teucre, que, damb eth flexible arc ena man, s’amagaue darrèr der escut d’Aiax Telamoni.
Aguest quilhaue era rodèla; e Teucre, virant eth ròstre entà toti es costats, li lancèc ua flècha a un troian que queiguec herit mortaument, e còp sec tornaue a refugiar-se en Aiax (coma un mainatge ena sua mair), eth quau lo caperaue de nauèth damb eth ludent escut.
Qui siguec eth prumèr, qui eth darrèr des qu’alavetz aucic er illustre Teucre?
Orsilòc eth prumèr, Ormene, Ofelestes, Detor, Cromi, Licofontes parièr a un diu, Amopaon Poliemonida e Melapine.
A toti aguesti hec queir successiuament en solèr.
Eth rei d’òmes Agammenon se vantèc de veir que Teucre esbauçaue es falanges troianes, disparant eth sòn arc; e, en tot botar-se ath sòn costat, li didec:
Seguís lançant flèches, per s’un cas arribes a èster era Auròra dera sauvacion des danaus e aunores ath tòn pair Telamon, que t’elevèc quan ères mainatge e t’eduquèc ena sua casa, a maugrat dera tua condicion de bastard; donques qu’ei luenh d’aciu, capera-lo de glòria.
Çò que vau a díder se complirà: Se Zèus, qu’amie era egida, e Minerva me permeten esbauçar era ben bastida ciutat d’Ilion, te botarè ena man, coma prèmi d’aunor, sonque inferior ath mèn, o ben un trespès, o ben dus shivaus damb eth sòn corresponent car o ben ua hemna que compartisque damb tu eth lhet”.
Li responec er illustre Teucre: “Plan gloriós Atrida!
Per qué m’ahisques quan ja, sollicit, hèsqui tot çò que posqui?
Dès que les refusèrem entà Ilion qu’aucisqui òmes, en tot hèr servir er arc.
Didec; e cuelhent er arc, envièc ua auta flècha contra Hectòr damb era intencion de herir-lo.
Tanpòc acertèc; mès eth dard se clauèc en pièch der insigne Gorgition, valerós hilh de Priam e dera beròia Castianira, neishuda en Esima, qu’eth sòn còs se retire ath d’ua divessa.
Dera madeisha manèra qu’en un jardin incline eth passavèth era sua cama, en tot doblegar-se peth pes deth fruit o des aiguats primaveraus; atau inclinèc eth guerrèr eth cap qu’eth casco hège ponderós.
Teucre armèc de nauèth er arc, li lancèc ua auta flècha a Hectòr, damb er in de herir-lo; e tanben manquèc era balestada, per çò d’auer-la desviat Apòllo; mès heric en pièch près dera popeta a Arqueptolome, gausat menaire de Hectòr, quan se lançaue ena luta.
Arqueptoleme queiguec deth car, s’arturèren es shivaus, de pès leugèrs, e aquiu s’acabèc era vida e eth valor deth guerrèr.
Ua prigonda pena sentec eth còr de Hectòr per aguesta mòrt; mès, encara que dolut per çò deth companh, lo deishèc e manèc ath sòn pròpri frair Cebrion, qu’ère près, que cuelhesse es retnes des shivaus.
L’entenec Cebrion e non desaubedic.
Hectòr sautèc deth ludent car en solèr, e cridant d’ua manèra espaventosa, cuelhec ua pèira e se filèc de cap a Teucre damb er in herir-lo.
Teucre, ath sòn torn, treiguec ua flècha deth carcais, e ja tirassaue era còrda der arc, quan Hectòr, de tremolant casco, acertèc a tumar-lo damb era pèira ena espatla, a on era clavicula separe eth còth deth pièch e es herides son mortaus, e li trinquèc eth nèrvi: se li paralisèc eth braç, Teucre queiguec de jolhs e er arc li marchèc des mans.
Aiax non abandonèc ath sòn frair queigut en solèr, senon que corrent entà defener-lo, lo tapèc damb er escut.
Acodiren dus companhs, Mecistèu, hilh d’Equio, e eth divin Alastor, e cuelhent a Teucre qu’alendaue fòrtament, se lo heren a vier enes concaves naus.
Er Olimp tornèc a ahiscar eth valor des teucri, que heren arrecular as aquèus dret de cap eth fossat prigond.
Hectòr anaue damb es de dauant, en tot hèr veir era sua fòrça.
Tau qu’eth gosset qu’acace damb agils pès a un sanglar o a un leon, lo mossègue, ja es cueishes, ja es anques e campe a veir se vire era cara; dera madeisha manèra perseguie Hectòr as aquèus, de longa cabeladura, en tot aucir ad aqueth que s’arreculaue, e eri hugien espauridi.
Quan trauessèren era palissada e eth fossat, molti periren a mans des teucri; es auti non parèren enquia arribar enes naus e aquiu s’encoratjauen es uns as auti, e damb es braci quilhadi pregauen a totes es divinitats.
Hectòr hège virar pertot es shivaus de beròis crins, e es sòns uelhs semblauen es dera Gorgona o es de Mart, pèsta des òmes.
Juno, era divessa des blanqui braci, en veir as aquèus cuelhec pietat d’eri, e li dirigic a Minerva aguestes alades paraules:
Hilha de Zèus, qu’amie era egida!
Qu’ei que non vam a ajudar, encara que sigue tard, as aquèus moribonds?
Li responec Minerva, era divessa des uelhs ludents: “Que ja harie temps qu’aguest aurie perdut fòrça e era vida, mòrt ena sua pròpria pàtria pes aquèus; mès eth mèn pair amie ena sua ment funèsti prepausi, crudèu, tostemp injust, destrantalhaire des mèns plans!, e non se’n brembe de guairi còps è sauvat jo ath sòn hilh aclapat pes trabalhs que l’auie impausat Euristèu.
Hercules clamaue ath cèu, plorant, e Zèus me manaue entà ajudar-lo.
S’era mia ment auesse auut era presentida de çò d’ara, non s’aurie escapat eth hilh de Zèus des prigondi corrents der Estigia, quan aqueth li manèc qu’anèsse entar Orco, de fòrtes pòrtes, e treiguesse der Erebe ar òrre gosset de Pluton.
Ara Zèus m’a en òdi e complís es desirs de Tetis, que punèc es sòns jolhs e li toquèc era barba, en tot suplicar- li qu’aunorèsse a Aquilles, destructor de ciutats.
Mès junh es solipèdes shivaus tant que jo, entrant en palai de Zèus, m’armi entara guèrra; Que voi veir s’eth hilh de Priam, Hectòr, de tremolant casco, s’alegrarà quan arribem en camp de batalha.
Didec; e Juno, era divessa des blanqui braci, non desaubedic.
Era venerabla divessa Juno, hilha deth gran Saturn, atelèc sollicita es shivaus de daurades garnisons.
E Minerva, hilha de Zèus, qu’amie era egida, deishèc quèir en solèr era beròia tunica brodada qu’era madeish auie teishut e hargat damb es sues mans; se vestic era armadura de Zèus, qu’amolone es bromes, e s’armèc entara luctuosa guèrra.
E pujant en flamant car era lança ponderosa, longa, fornida, que damb era, era hilha deth poderós pair destruís files sanceres d’eròis quan s’emmalicie contra eri.
Juno foetèc as shivaus, e en tot daurir-se pas pera sua pròpria possada, carrinclant, es pòrtes deth cèu que suenhen es Ores, (ada eres ei fidat er espaciós cèu e er Olimp) entà remòir o plaçar dauant era espessa broma.
Per aquiu, a trauèrs des pòrtes, dirigiren aqueres divinitats es sòns shivaus, aubedient ath soriac.
Eth pair Zèus, tanlèu les vedec dès er Ida, s’aluguèc en colèra; e còp sec cridèc a Iris, era des daurades ales, entà que li servisse de messatgèra:
Hè que tornen e non les dèishes arribar ena mia preséncia, pr’amor que cap benefici artenheràn de lutar damb jo.
Çò que vau a díder se complirà: espauris-les es fòrts shivaus; les harè quèir deth car, que trincarè dempús, e ne en mens de dètz ans se guariràn des herides que les còste er arrai, entà que sàpie era des ludents uelhs qu’ei contra sa pair que combat.
De tau sòrta parlèc.
Iris, era des pès leugèrs coma er auragan, se lheuèc entà amiar eth messatge; baishèc des montes Idèus; e artenhent as divesses ena entrada der Olimp, abondós en vals, hec que s’arturèssen e les transmetec era orde de Zèus:
Per qué s’anuge eth còr en vòste pièch.
Que non vò Saturn que s’ajude as aquèus.
Damb Juno non s’anuge ne s’emmalicie tant, pr’amor que tostemp a solut opausar-se as sòns prepausi.
En auer dit aguestes paraules, partic Iris, era des pès leugèrs, e Juno li dirigic a Minerva aguestes paraules:
Hilha de Zèus, qu’amie era egida!
Ja non permeti que lutem contra Zèus per tòrt des mortaus.
Dit aquerò, tirèc es retnes des shivaus.
Es Ores desjunheren es shivaus de beròis crins, les estaquèren enes pessebres divins e apuèren eth car en reludent mur.
E es divesses, qu’auien eth còr sarrat, se seigueren en dauradi trons entre es autes divinitats.
Eth pair Zèus, pujant en car de beròies arròdes, guidèc as shivaus des der Ida enquiar Olimp e arribèc en ostau des dius; e aquiu er illustre Neptun, que secodís era tèrra, desjunhec es shivaus, botèc eth car en sòn lòc e lo caperèc damb un vel de lin.
Eth poderós Zèus cuelhec sèti en daurat tron e er immens Olimp tremolèc dejós des sòns pès.
Minerva e Juno, seigudes a despàrt e a cèrta distància de Zèus, arren li dideren ne li preguntèren; mès eth comprenec ena sua ment çò que pensauen, e didec:
Que non vos auratz fatigat massa ena batalha, a on es barons aquerissen glòria, aucint teucri, que contra eri sentetz viuament rancura.
Son taus era mia fòrça e es mies mans invictes, que non me harien cambiar de pensada toti es dius que son en Olimp.
Mès vos tremolèren es vòsti beròis membres abans qu’arribéssetz a veir eth combat e es sòns terribles hèts.
Atau parlèc.
Minerva e Juno, qu’auien es sèti ua ath costat dera auta, e pensauen costar maus as teucri, se mosseguèren es pòts.
Minerva, encara qu’anujada damb eth sòn pair e cuelhuda de herotja colèra, sauvèc silenci e non badèc boca; mes a Juno era ira non li cabèc en pièch e exclamèc:
Quines paraules prononcières!
Pro sabem qu’ei incontrastable eth tòn poder; mès qu’auem pietat des bellicosi danaus, que moriràn, e se complirà eth sòn malerós destin.
Responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Eth pròplèu maitin veiràs, se vòs, Juno venerabla, era des grani uelhs, se com eth poderós Saturn hè grani rosegons ena armada des bellicosi aquèus.
Atau ac decretèc eth fado, e m’ei parièr que t’irrites.
Atau parlèc; e Juno, era des blanqui braci, non respomec arren.
Era ludenta lum deth solei se calèc en Ocean, en tot hèr-se a vier, sus era amna tèrra, era net escura.
Contrarièc as teucri era desaparicion dera lum; mès entàs aquèus siguec agradiua e plan desirada, era tenebrosa net.
Er illustre Hectòr amassèc as teucri ena arriba deth rambalhós Janto, luenh des naus, en un lòc net a on eth solèr non ère caperat de cadavres.
Aqueri baishèren des cars e escotèren a Hectòr, estimat de Zèus, qu’apressat ara sua lança d’onze codes, qu’era sua bronzinada punta ère aferrada per un anèth d’aur, atau les arengaue:
Eth dia d’aué demoraua tornar a veir ara ventosa Ilion dempús d’esbauçar es naus, acabar damb toti es aquèus, mès que mos auem demorat ena escurina e aquerò a sauvat as aquèus e as vaishèths qu’an ena plaja.
Aubedim ara net ombriua e tiem-mos a premanir eth sopar; desatelatz des cars as shivaus de beròis crins, e manatz-les a pèisher; hètz-vos a vier dera ciutat buèus e grasses oelhes e des vòstes cases pan e vin, qu’alègre eth còr; apileratz abondosa lenha e aluguem fòrça huecs qu’usclent enquia que hèsque eth dia, e qu’eth sòn resplendor arribe entath cèu: non se passe qu’es aquèus, de longa cabeladura, sagen de húger aguesta net pera ampla superfícia deth mar.
Que non s’embarquen tranquils e sense èster shordadi; que bèth un s’age de guarir ena sua casa per un còp de lança o d’ua flècha recebuda en pujar enes naus, entà que cranhe aqueth que gause botjar era luctuosa guèrra as teucri, dondaires de shivaus.
Es eralds, estimadi de Zèus, que vagen ena poblacion e pregonen qu’es adolescents e es ancians de peusblanqui s’amassen enes tors que sigueren bastides pes divinitats e qu’enròden era ciutat; qu’es timides hemnes aluguen grani huegarades enes sues respectiues cases, e qu’era garda sigue contunha entà qu’es enemics non entren insidiosament ena ciutat mentre es sòns òmes siguen dehòra.
Que se hèsque coma vos ac è manat, magnanims teucri.
Aguestes son es paraules que convien en aguest moment, deman vos arengarè de nauèth, troians dondaires de shivaus.
E demori, damb era proteccion de Zèus e des autes divinitats, que harè enlà, d’aciu, aguesti rabiosi gossets, amiadi peth fado enes neri vaishèths.
Pendent era net hescam susvelhança nosati madeishi; e deman, en començar eth dia, agarraram es armes entà entrar en viu combat ath cant des naus aquèes.
Veirè s’eth fòrt Diomedes Tidida me hè arrecular des vaishèths entath mur o se l’aucisqui damb eth bronze e me hèsqui a vier es sues sagnoses despolhes.
Deman meterà a pròva eth sòn valor, se me demore quan l’escometa damb era lança; mès fidi que, tanlèu gesque eth solei, queirà herit entre es combatents des prumères files, e amassa damb eth, fòrça des sòns camarades.
D’aguesta sòrta arenguèc Hectòr, e es teucri l’aclamèren.
Desatelèren des cars as sudadi shivaus e les estaquèren damb correges; se heren a vier dera ciutat buèus e grasses oelhes, e des cases pan e vin, qu’alègre eth còr, e apilerèren abondosa lenha.
Dempús l’aufriren ecatòmbes perfèctes as immortaus, e es vents amiauen dera planhèra entath cèu era doça flaira deth greish usclat; mès es benauradi dius non voleren acceptar era ofrenda, pr’amor que se les auie hèt odiosa era sagrada Ilion e Priam e eth sòn pòble armat damb lances de herèisho.
Atau, tant encoratjadi, s’estèren tota era net en camp, a on alugauen nombrosi huecs.
Coma en ua net tranquilla, campauen es radiantes esteles ath torn dera ludenta lua, e se desnishauen es promontòris, tucòs e vals, donques qu’en cèu s’auie daurit era vasta region eterèa, se vedien totes es esteles, e ath pastor se l’alegraue eth còr: en tan gran nombre èren es huegarades que, alugades pes teucri, usclauen dauant d’Ilion entre es naus e eth corrent deth Janto.
Mil huecs usclauen ena planhèra, e en cada un d’eri s’amassauen cinquanta òmes ara lum dera ardenta ahlama.
E es shivaus, peishent ath cant des cars uèrdi e blanca civada, demorauen era arribada dera Auròra, era de beròi tron.
IX Embaishada a Aquilles.
Supliques.
Atau es teucri sauvauen eth camp.
Des aquèus s’auie senhorejat era grana Fuga, companha deth glaciau Terror, e es mès valents èren aclapadi per ua insofribla rancura.
Dera madeisha manèra qu’esmò eth mar, abondós en peishi, es vents Borèas e Zefir, bohant ara imprevista dès era Tracia, e es neres ondades se quilhen e lancen entara arriba a fòrça augues; atau les bategaue eth còr as aquèus en pièch.
Er Atrida, aclapat eth còr per un gran dolor, anaue d’un costat en aute e manaue as eralds de votz sonora que convoquèssen assemblada, nominaument e en votz baisha, a toti es capitans, e tanben eth, les anaue cridant e trabalhaue damb es mès diligents.
Es guerrèrs acodiren afligidi.
Se lheuèc Agammenon, plorant, coma hònt prigonda que dès eth naut malh dèishe quèir es sues aigües ombriues; e alendant prigondament, parlèc as aquèus:
Que m’a calat en un gran malastre Zèus: Crudèu!
Me prometec e m’assegurèc que non partiria sense esbauçar era ben muralhada Ilion e tot a estat ua funèsta enganha; pr’amor qu’ara m’ordene tornar entà Argos, sense glòria, dempús d’auer perdut a tanti òmes.
Atau li deu èster agradiu ath poderós Zèus qu’a esbauçat es fortaleses de moltes ciutats e encara n’esbauçarà d’autes, donques qu’eth sòn poder ei immens.
En taus tèrmes s’exprimic.
Amudiren toti e s’estèren caradi.
Que se tardèc fòrça temps eth silenci des afligidi aquèus, mès, a tot darrèr, Diomedes, valent en combat, didec:
Començarè en tot combater-te per çò dera tua imprudéncia, coma ei permetut de hè’c, ò rei, enes assemblades; mès non t’irrites.
Hè pòc mespredéretz eth mèn valor contra es danaus, dident que sò covard e feble; qu’ac saben toti es aquèus autant vielhs coma joeni.
Mès a tu eth hilh der astut Saturn de dues causes te n’a balhat ua: t’autregèc que siguesses aunèst coma degun peth scèptre, e te remic fòrça, qu’ei eth màger des poders.
Malerós!
Te penses qu'es aquèus son tan covards e febles coma dides?
S’eth tòn còr te posse a tornar, vè-te’n: aciu dauant qu’as eth camin e près deth mar ua grana quantitat de naus que te seguiren des de Micena; mès es auti aquèus, de longa cabeladura, se demoraràm enquia qu’ajam esbauçat Troia.
E se tanben aguesti se’n vòlen anar, que hugen damb es vaishèths entara sua pàtria; e nosati dus, Estenel e jo, seguiram lutant enquia que l’arribe eth sòn finau a Ilion; donques que venguérem jos era proteccion des dius”.
Atau parlèc; e toti es aquèus aplaudiren, admiradi deth discors de Diomedes, dondaire de shivaus.
E eth cavalièr Nestòr se lheuèc e didec:
Lutes damb valor en combat e depasses en conselh as dera tua edat; cap aquèu gausarà vituperar ne contradíder eth tòn discors, mès que non as arribat enquiath finau.
Qu’ès encara joen (per çò des tòns ans poiries èster eth mèn hilh mendre) e ça que la, dides causes discrètes as reis aquèus e les as parlat coma s’a de hèr.
Mès jo, que me vanti d’èster mès vielh que tu, ac vau a manifestar e expausar tot; e arrés mespredarà es mies paraules, ne tansevolh eth rei Agammenon.
Sense familha, sense lei e sense casa li cau víuer qui desire es òrres lutes intèrnes.
Ara aubedim ara nera net: premanim eth sopar e es sentinèles que susvelhen era arriba deth hotjat fossat que cor ath pè deth mur.
Les encargui de hè’c as joeni; e tu, ò Atrida, ordena que se hèsque, donques qu’ès eth rei suprèm.
Aufris dempús ua taulejada as capitans, qu’aquerò ei çò que te convie e ei digne de tu.
Es tues tendes son plies de vin qu’es naus aquèes amien de contunh de Tracia, qu’as tot çò qu’ei de besonh entà recéber ad aqueri, e govèrnes sus molti òmes.
Un còp amassadi, seguiràs era opinion d’aqueth que te balhe milhor conselh; pr’amor qu’as aquèus les cau eth conselh d’un que sigue brave e prudent, en aguest moment qu’er enemic alugue tau nombre de huegarades ath cant des naus.
Qui ac veirà damb alegria?
Tau didec, e eri l’escotèren e l’aubediren.
En un virament de uelhs se pressèren a gésser damb es armes, entà encargar-se’n dera garda, Trasimedes Nestorida, pastor d’òmes; Ascafal e Ialmene, hilhs de Mart; Meriones, Afarèu, Deipir e eth divin Licomedes, hilh de Creont.
Sèt èren es capitans, e cada un manaue cent mossos aprovedidi de longues piques.
Se placèren entre eth fossat e era muralha, aluguèren huec, e toti treigueren eth sòn pròpri sopar.
Er Atrida se hec a vier ena sua tenda as princes aquèus, e dempús dera amassada les autregèc ua esplendida taulejada.
Eri estirèren era man dèstra ara parva qu’auien ath dauant, e quan aueren satisfèt eth desir de minjar e de béuer, er ancian Nestòr, qu’era sua opinion ère considerada tostemp coma era milhor, comencèc a conselhar-les; e en tot arengar-les damb benvolença, les didec:
Rei d’òmes Agammenon!
Començarè per tu e acabarè en tu; donques que regnes sus molti òmes e Zèus t’a balhat eth scèptre e es leis entà que sigues pes subdits.
Plan per aquerò te cau expausar era tua pensada e escotar era des auti e enquia e tot amiar-la a tèrme quan quinsevolh, seguint es impulsi dera sua amna, prepause quauquarren bon; qu’ei atribucion tua executar aquerò que s’acòrde.
Te vau a díder çò que considèri mès convenent e arrés aurà ua idia milhor qu’era qu’auí e seguisqui auent, ò hilh de Zèus, des de que, contra era mia opinion, te heres a vier ara joena Briseida, dera tenda der anujat Aquilles.
Li responec eth rei d’òmes Agammenon: “Non as mentit, ancian, quan mentères es mies fautes.
Qu’actué mau, non ac remisqui; que vau per molti eth baron que Zèus estime coraument; e ara eth diu, en voler aunorar a Aquilles, a costat era derròta des aquèus.
Mès, donques que l’ofensè, en tot deishar-me amiar pera funèsta passion, voi padegar-lo e l’aufrisqui era multitud d’esplendidi presents que vau a mentar: sèt trespès non botadi encara en huec, dètz talents d’aur, vint caudèrs ludents e dotze shivaus robusti, premiadi, qu’ena corsa artenheren era victòria.
Que non serie praube ne mancarie de preciós aur aqueth qu’auesse es prèmis que taus shivaus artenheren.
Li balharè tanben sèt hemnes de Lesbos, adreites entà hèr beròies labors, que jo madeish escuelhí quan conquistè era ben bastida Lesbos e qu’en beresa depassauen as autes.
Damb eres l’autrejarè ara hilha de Brises que l’è panat, e jurarè solemnament que jamès entrè en sòn lhet ne jadí damb era, coma ei costum entre òmes e hemnes.
Tot aquerò se li presentarà de seguit; mès s’es dius mos permeten esbauçar era gran ciutat de Priam, qu’entre en era quan es aquèus mos repartigam eth butin, que cargue abondosament d’aur e de bronze era sua nau e aliste as vint troianes que mès beròies siguen dempús dera aquèa Helena.
E s’artenhem tornar enes fertils camps d’Argos d’Acaia, serà eth mèn gendre e aurà tanti aunors coma Orestes, eth mèn hilh mendre, que s’eleve damb moltes comoditats.
Des tres hilhes que deishè ena ciutadèla ben bastida, Crisotemis, Laodice e Ifianasa, que se hèsque a vier era que volgue, sense dotar-la, ena casa de Pelèu; que jo la dotarè tant esplendidament coma arrés a dotat jamès a cap hilha: aufrisqui balhar-li sèt populoses ciutats (Cardamila, Enipe, era erbosa Hira, era divina Feras, Antea, era des beròis prats, era polida Epea e Pedasa, abondosa en vinhes), plaçades totes ath cant deth mar, enes confinhs dera sablosa Pilos, e poblades d’òmes rics en bestiar e en buèus, que l’aunoraràn damb presents e coma a ua divinitat e pagaràn, governadi peth sòn scèptre, grani tributs.
Tot aquerò haria jo, se depausèsse era sua colèra.
Responec Nestòr, cavalièr gereni: “Plan gloriós Atrida!
Rei d’òmes Agammenon!
Que non son mespredables es presents que l’aufrisses ath rei Aquilles.
Va, alistem a illustres barons tà que vagen ena tenda deth Pelida.
E se vòs, jo madeish les designarè e eri aubediràn: Fenix, estimat de Zèus, que serà eth cap, eth gran Aiax e eth divin Ulisses, acompanhadi des eralds Odio e Euribates.
Atau parlèc, e eth sòn discors agradèc a toti.
Es eralds balhèren lauamans as capitans, e de seguit es joeni, aumplint era vaishèra, distribuiren eth vin a toti es presents après auer-ne aufrit en copes es primicies.
Dempús que lo tastèren e cada un beuec tot çò que volec, gesseren dera tenda d’Agammenon Atrida.
E Nestòr, cavalièr gereni, tachant successiuament es uelhs en cadun des escuelhudi, les recomanaue, e d’ua manèra especiau a Ulisses, que sagessen de persuadir ar illustre Pelida.
Partiren aguesti pera arriba der rambalhós mar e li hègen fòrça prècs a Neptun, que cenh era tèrra, entà que les siguesse aisit d’amiar eth convencement ar orgulhós esperit der Eacida.
Dauant, Patrocle, solet e carat, demoraue qu’er Eacida acabèsse de cantar.
Entrèren aqueri, precedidi d’Ulisses, e se posèren dauant der eròi; Aquilles, estonat, se lheuèc deth sèti sense deishar era lira, e Patrocle en veder-les se lheuèc tanben.
Aquilles, eth des pès leugèrs, les sarrèc era man e didec:
En díder aquerò, eth divin Aquilles les hec sèir en cagires aprovedides de porpradi tapisi e parlèc a Patrocle qu’ère près d’eth:
Atau didec, e Patrocle aubedic ath companh estimat.
En un talhador qu’apressèc en huec botèc es lombs d’ua oelha e d’ua grassa craba, e era esquia d’un suculent sanglar.
Automedont tenguie era carn; Aquilles, dempús de talhar-la e dividir-la, la clauaue enes rostidors; e eth hilh de Meneti, baron parièr a un diu, alugaue un gran huec; e dempús, usclada era lenha e amortada era ahlama, escampilhèc es brases, placèc es rostidors en tot assegurar-les damb pèires e amanic era carn damb era divina sau.
Quan aquera siguec rostida e mestrada ena taula, Patrocle repartic pan en polidi petiti tistèrs; e Aquilles distribuic era carn, se seiguec dauant deth divin Ulisses, d’esquia ara paret, e ordenèc ath sòn amic que hesse era ofrenda as dius.
Patrocle lancèc es primicies en huec.
Estireren era dèstra entara parva qu’auien ath dauant, e quan aueren satisfèt eth desir de minjar e de béuer, Aiax li hec un senhau a Fenix; e Ulisses, en encuedar-se’n, aumplic era sua copa e brindèc per Aquilles:
De hestaus parièrs n’auem gaudit ena tenda der Atrida Agammenon, a on podíem minjar moltes e agradiues parves; es plasers dera deliciosa taulejada non mos halaguen, pr’amor que cranhem, ò escolan de Zèus, que mos arribe un gran malastre: que non sabem se poiram sauvar o pèrder es naus de molti bancs, se tu non te revestisses de valor.
Es orgulhosi troians e es sòns aliats vengudi de tèrres luenhanes, acampen ath costat deth mur e diden que, coma que non les poiram resistir, assautaràn es neres naus; eth Saturn Zèus lampege en tot hèr-les favorables senhaus, e Hectòr, vantat pera sua bravesa e fidant en Zèus, se mòstre furiós, non respècte ne as òmes ne as dius, ei cuelhut per ua crudèu ràbia e demane que campe lèu era divina Auròra, en tot assegurar qu’a de bracar es nòstes nautes popes, usclar es naus damb ardent huec, e aucir ath sòn costat as aquèus estabordidi peth hum.
Massa cranh era mia amna qu’es dius complisquen es sues menaces e eth destin age dispausat que morigam en Troia, luenh dera Argolida, elevadoira de shivaus.
Au, lhèua-te se desires, encara que tard, sauvar as aquèus, que son assetjadi pes teucri.
A tu madeish te harà dò se non ac hès, un còp arribat eth mau ja non se pòt apraiar; pensa, donc, se com desliuraràs as danaus de tan funèst dia.
Amic, eth tòn pair Pelèu te daue aguesti conselhs eth dia que des de Ptia te manèc a Agammenon; Hilh mèn, era Fortalesa, Minerva e Juno te l’autrejaràn se vòlen; tu refrena en pièch eth naturau fogós (era benvolença qu’èi preferibla) e abstie- te des pernicioses discusions entà que sigues mès aunorat pes aquèus vielhs e joeni.
Atau t’amonestaue er ancian e non te’n desbrembes.
Cedís ja, e dèisha de cornèr era funèsta ràbia; pr’amor qu’Agammenon t’aufrís digni presents se renóncies ada era.
E se vòs, escota e te referirè tot çò qu’Agammenon didec ena sua tenda que t’autrejarie: Sèt trespès non botadi encara en huec, dètz talents d’aur, vint caudèrs reludents e dotze shivaus robusti, premiadi, qu’artenheren era victòria ena corsa.
Que non serie praube ne mancarie de preciós aur qui auesse es prèmis qu’aguesti shivaus d’Agammenon artenheren damb es sòns pès.
Te balharà tanben sèt hemnes lesbeses, adreites en hèr delicades labors, qu’eth madeish alistèc quan cuelheres era ben bastida Lesbos e qu’en beresa depassen a totes es autes.
Damb eres t’autrejarà ara hilha de Brises, que t’a panat, e jurarà solemnament que jamès a estat en sòn lhèt ne s’a ajaçat damb era, coma ei costum, ò rei, entre òmes e hemnes.
Tot aquerò te serà autrejat de seguit; mès s’es dius mos permeten esbauçar era gran ciutat de Priam, entra en era quan es aquèus mos repartim eth butin, carga abondosament d’aur e bronze era tua nau e alista es vint troianes que mès beròies siguen dempús de Helena.
E s’artenhem tornar enes fertils camps d’Argos d’Acaia, seràs eth sòn gendre e auràs tanti aunors coma Orestes, eth sòn hilh mendre, que s’eleve damb fòrça comoditats.
Des tres hilhes que deishèc en palai ben bastit, Crisotemis, Laodice e Ifianasa, hè-te a vier era que volgues, sense dotar-la, ena casa de Pelèu, pr’amor qu’eth la dotarà esplendidament coma arrés age dotat jamès a cap auta hilha: t’aufrís autrejar-te sèt populoses ciutats, Cardamila, Enope, era erbosa Hira, era divina Feras, Antea, era des divertits prats, era polida Epea e Pedasa, abondosa en vinhes, plaçades totes ath cant deth mar, enes confinhs dera sablosa Pilos, e poblades d’òmes rics en bestiar e en buèus, que t’aunoraràn damb ofrendes coma a un diu, e pagaràn, governadi peth tòn scèptre, creishudi tributs.
Tot aquerò harie se depausesses era tua colèra.
E s’er Atrida e es sòns presents te son odiosi, cuelh pietat des aclapadi aquèus, que te veneraràn coma a un diu, e artenheràs entre eri immensa glòria.
Li responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Laertiada, d’alègre linhatge!
Ulisses, fecund en recorsi!
Que me cau manifestar-vos çò que pensi hèr entà que deishetz de shordar-me es uns per un costat e es auti peth costat opausat.
Que m’ei tant odiós coma es pòrtes der Orco aqueth que pense ua causa e ne ditz ua auta.
Vau a díder, donc, çò que me semble milhor.
Me pensi que ne er Atrida Agammenon ne es danaus me poiràn convéncer, donques que jamès s’arregraís eth hèt de combàter tostemp e sense posa damb er enemic.
Era madeisha recompensa obtie aqueth que se demore ena sua tenda, qu’eth que lute damb valentia; ena madeisha consideracion son tengudi es covards e es valents; e dera madeisha manèra se morìs eth guiterós coma eth trebalhador.
Cap auantatge m’a dat, patir tantes penes e expausar era mia vida en combat.
Dera madeisha manèra qu’er audèth amie as desplomadi hilhets eth minjar que recuelh, en tot privar-se d’eth, atau jo passè longues ores sense dormir e dies sancers autrejat ara crudèu luta damb òmes que combatien pes sues esposes.
Conquistè dotze ciutats per mar e onze per tèrra ena fertila region troiana; de totes treiguí abondosi e preciosi butins que l’autregè ar Atrida, e aguest, que se demoraue enes velères naus, les recebec, ne repartic quauqui uns, e se sauvèc era rèsta.
Per qué es aquèus les a calut hèr era guèrra contra es teucri?
Per qué er Atrida a amassat e amiat ara armada?
Non ei per Helena, era de beròia cabeladura?
Pr’amor que, dilhèu son es Atridas es solets òmes, de votz articulada, qu’estimen as sues esposes?
Tot òme brave e senat estime e suenhe ara sua esposa, e jo apreciaua coraument ara mia, encara que l’auia aquerit mejançant era lança.
Donques que me decebec, en tot agarrar-me des mans era recompensa, non sò per eth; lo coneishi e non me persuadirà.
Que delibère damb tu, Ulisses, e damb es auti reis se com poirà desliurar es naus deth huec enemic.
Que ja a hèt fòrça causes sense era mia ajuda, donques que bastic un mur, daurint un ample fossat que defen ua palissada mès ne damb tot aquerò pòt contier era valentia de Hectòr, aucidor d’òmes.
Mentre combatí en favor des aquèus, jamès volec Hectòr qu’era luta se hesse luenh dera muralha; sonque arribaue enes pòrtes Escèes e ena ausina; e un còp que me demorè aquiu, li costèc trabalh sauvar-se dera mia escometuda.
E donques que ja non desiri lutar contra eth divin Hectòr, deman, dempús d’aufrir es sacrificis a Zèus e as auti dius, avararè en mar es cargadi vaishèths, e veiràs, s’ei que vòs e t’interèsse, as mies naus regant eth Helespon, abondós en peishi, e en eres òmes que remaràn damb plaser; e s’eth gloriós Neptun m’autrege ua erosa navegacion, tath tresau dia arribarè ena fertil Ptia.
En era deishè fòrça causes quan en mala ora venguí, e d’aciu me harè a vier aur, bronze, hemnes de beròia cintura e hèr ludent, que per sòrt me toquèren; pr’amor qu’eth rei Agammenon Atrida, en tot insultar-me, m’a trèt era recompensa qu’eth madesh m’auie autrejat.
Didetz-l’ac publicament, se vos platz, entà qu’es aquèus s’indignen, se damb era sua abituau imprudéncia sagèsse d’enganhar a bèth aute danau.
Que non gausarie, per desvergonhat que siguesse, a guardar-me cara a cara; damb eth non deliberarè ne harè arren e se m’enganhèc e ofensèc, ja non m’enganharà mès damb es sues paraules, que n’age pro damb aquerò e que corre tranquil entara sua perdicion, donques qu’eth generós Zèus l’a trèt eth sen. Es sòns presents me son odiosi, e ne hèsqui cabau autant d’eth coma d’un peu.
Encara que me balhèsse dètz o vint còps mès de çò que possedís o de çò qu’arribèsse a possedir, o tot aquerò que i a en Orcomene, o en Tebas d’Egipte, qu’es sues cases sauven riqueses (cent pòrtes dan pas ara ciutat e per cada ua d’eres passen cada dia dus cents òmes damb shivaus e cars) o autant coma son es sables o es grani de povàs, ne enquia e tot atau padegarie Agammenon eth mèn anuèg, s’abans non me pagaue era dolorosa ofensa.
Non me maridarè damb era hilha d’Agammenon Atrida, encara que damb beresa egale ara daurada Venus e en labors competisque damb Minerva; ne enquia e tot atau, me maridarè damb era; qu’aliste a bèth aute aquèu que li convengue e sigue eth rei mès poderós.
S’en tot sauvar-me es dius, torni ena mia casa, eth madeish Pelèu me cercarà ua esposa.
Que i a gran nombre d’aquèes ena Helade e en Ptia, hilhes de princes que govèrnen ciutats; era que jo volga, serà era mia hemna.
Que me conselhe fòrça eth mèn còr omenenc que cuelha legitima esposa, digna conjonch mia e gaudisca aquiu des riqueses aquerides per ancian Pelèu; pr’amor que non me pensi que s’ac valgue, ne guaire diden que s’embarraue ena ciutat populosa d’Ilion en temps de patz, abans qu’arribèssen es aquèus, ne guaire contie er empeirat temple der arquèr Apòllo en Pite.
Era mia mair, era divessa Tetis, d’argentadi pès, ditz qu’eth fado a dispausat qu’era mia vida acabe d’ua d’aguestes dues manères: Se me demori a combàter ath torn dera ciutat troiana, non tornarè ena pàtria, mès era mia glòria serà immortau; se torni, perderè era gloriosa fama, mès era mia vida serà longa, pr’amor qu’era mòrt non me susprenerà tan lèu.
Jo conselhi que toti s’embarquen e tornen enes sòns ostaus, pr’amor que ja non artenheratz arroïnar era excélsa Ilion: eth poderós Jupìtèr estenec eth braç sus era e es sòns òmes son plei de confiança.
Vosati amiatz era responsa as princes aquèus (donques qu’aguesta ei era mission des legats), pr’amor de qué cèrquen ua auta manèra de sauvar es naus e as aquèus que i a ath sòn entorn, pr’amor qu’aqueth qu’en eth pensèren non pòt actuar mentre existisque eth mèn anuèg.
Acabec era sua parlòta, e toti amudiren, estonadi d’entener-lo; donques que siguec molta era veeméncia que s’exprimic.
E er ancian cavalièr Fenix, que sentie gran temor pes naus aquèes, didec dempús d’ua estona e damb lèrmes enes uelhs:
Er ancian cavalièr Pelèu volec que jo t’acompanhèssa quan te manèc des de Ptia entà Agammenon, encara un mainatge e sense experiéncia dera funèsta guèrra ne des assemblades a on es barons se hèn illustres; e m’ordenèc que t’ensenhèssa a parlar ben e a realizar granes hètes.
Plan per aquerò, hilh estimat, non voleria veder- me abandonat de tu, encara qu’un diu en persona me prometesse trèir-me era vielhesa e deishar-me tan joen coma quan gessí dera Helade, de beròies hemnes, hugent des imprecacions d’Amintor Ormenida, eth mèn pair, que s’irritèc damb jo per çò d’ua concubina de beròia cabeladura, qu’estimaue damb anuèg dera sua esposa e mair mia.
Aguesta me suplicaue de contunh, abraçant es mèns jolhs, que jadessa damb era concubina entà qu’aborrisse ar ancian.
Que volí aubedir-la e ac hi.
Eth mèn pair, que non se tardèc en saber-se’n, me maudidec diuèrsi còps, demanèc as òrres Furies que jamès podesse sèir-se enes mèns jolhs un hilh mèn, e eth Zèus deth lunfèrn e era terribla Proserpina ratifiquèren es sues imprecacions.
Que siguí per aucir ath mèn pair damb er agudent bronze, mès bèth immortau padeguèc era mia colèra, en tot hèr-me a pensar ena fama e enes repotecs des òmes, damb era fin de qué non siguessa cridat parricida pes aquèus.
Mès que ja non auia er in d’estar-me en palai damb eth mèn pair anujat.
Es amics e parents me volien retier aquiu e me hegen insistentes supliques: esgorgèren gran nombre de grasses oelhes e buèus de tornejadi pès e torçades còrnes; meteren ena ola molti porcèths sus era ahlama de Vulcan; se beuec bona part deth vin que i auie enes tenalhes der ancian; e pendent nau nets seguides dormiren aqueri ath mèn costat, en tot susvelhar-me per torns e tient alugadi dus fogairons, un en portau deth ben enrodat pati e un aute en vestibul dauant dera pòrta dera cramba.
Eth rei Pelèu m’acuelhec benevòl, m’estimèc coma li cau estimar un pair ath sòn hilh unigenit que l’arribe ena vielhesa, e vivint ena opuléncia, m’enriquic e me botèc ath cap d’un pòble nombrós, e d’alavetz ençà me demorè en un airau dera Ptia, regnant sus es dolòpis.
E t’elevè enquia hèr-te tau qu’ès, ò Aquilles, semblable as dius, damb corau afeccion; e tu ne tansevolh volies anar damb cap aute enes taulejades, ne minjar en palai, enquia que, seigut enes mèns jolhs t’assadoraues dera carn bracada a trocets e t’apressaua eth vin.
Guaire viatges pendent era anujosa mainadesa me taquères era tunica en pièch damb eth vin que vomegaues!
Que patí fòrça e trabalhè per tu, e en tot considerar qu’es dius non m’auien dat descendéncia, te cuelhí per hilh mèn entà que bèth dia me desliuresses deth crudèu malastre.
Mès, Aquilles, padega eth tòn alugat in; que non conven qu’ages un còr despietat, quan es madeishi dius se dèishen apaisar, a maugrat dera sua màger vertut, dignitat e poder.
Damb sacrificis, vòts agradius, libacions e bugàs de greish usclat, les padeguen aqueri qu’an trincat era sua lei e pequèren.
Pr’amor qu’es Supliques son hilhes deth grant Zèus, e encara qu’espeades, arropides e guèrches, sagen de vier darrèr d’Ate: aguesta qu’ei robusta, de pès leugèrs e plan per aquerò s’auance, e recorrent era tèrra, ofense as òmes: e aqueres reparen dempús eth mau costat.
Aqueth que respècte as hilhes de Zèus quan se presenten, artenh gran profit e ei atengut per eres se bèth còp li cau invocar-les.
Mès se quauquarrés non ne hè cabau d’eres, e s’entestadís a refusar-les, se filen entà Zèus e li demanen qu’Ate acompanhe tostemp ad aqueth que, damb eth mau, patisque era pena.
Autreja tu tanben as hilhes de Zèus, ò Aquilles, era deguda consideracion, que per era er esperit de d’auti valents s’amaisèc.
E s’er Atrida non te brindèsse aguesti presents, ne te hesse d’auti aufriments entath futur, e sauvèsse era sua colèra contra tu, non t’exortarie a que, depausant era ira, ajudéssetz as aquèus, encara qu’ei gran eth besonh que se trapen.
Mès t’autrege fòrça causes, te’n promet mès e te mane, entà que te prèguen en sòn nòm, excellents barons, alistant ena armada aquèa aqueri que li son mès estimadi.
Non mesprèdes es paraules d’aguesti, ne dèishes sense efècte era sua venguda, donques que non se te pòt repotegar qu’abans siguesses anujat.
Toti auem entenut condar hètes des eròis ancians, e sabem que quan èren cuelhudi pera ràbia se podien padegar damb presents e èren exorables as prècs.
M’en brembi de çò qu’arribèc un viatge, non recent, senon ancian e vo’lo vau a condar, amics mèns.
Cureti e valents etòlis combatien ar entorn de Calidon e s’aucien es uns as auti, defenent aqueri era sua beròia ciutat e desirant aguesti assolar-la mejançant es armes.
Qu’auie prebotjat aguesta luta Diana, era deth tron daurat, anujada pr’amor qu’Enèu non l’aufric es sacrificis dera sèga en fertil camp: es auti dius se regalèren damb es ecatòmbes, e sonque ara hilha deth gran Zèus, deishèc aqueth d’aufrir-les, per desbrembe o per descuet, en tot cométer ua gran fauta.
Airosa era divinitat que se complatz en lançar flèches, hec campar a un sanglar, de blanqui dents, que costèc grani maus en camp d’Enèu, en tot desarraïsar grani arbes e lançar-les per tèrra quan ja damb era flor prometien eth fruit.
Fin finau l’aucic Meandre, hilh d’Enèu, ajudat per caçaires e gossets de moltes ciutats (pr’amor que non ère possible vencer-lo damb pòca gent, tan corporent ère!, e ja a molti les auie hèt pujar en trist lenhèr) e era divessa suscitèc alavetz ua batalha entre es cureti e es magnanims aquèus per çò deth cap e era peluda pèth deth sanglar.
Mès er eròi, irritat damb era sua mair Altèa, se deishèc dominar pera colèra que trebole era ment des mès senadi e se demorèc en palai damb era sua beròia esposa Cleopatra, hilha de Marpesa Evenina, era des polits pès, e d’Idas, eth mès fòrt des òmes qu’alavetz poblauen era tèrra.
Gausèc Idas armar er arc contra Apòllo, pr’amor de recuperar ara esposa qu’eth diu li panèsse; e d’alavetz ençà li botèren a Cleopatra, es sòns pairs, eth fausnòm d’Alcione, pr’amor qu’era venerabla mair, patint era trista sòrt d’Alcion, se des.hège en lèrmes mentre se la hège a vier er arquèr Apòllo).
Retirat, donc, damb era sua esposa, s’avalaue Meleandre era acèrba colèra que l’auien costat es impressions dera sua mair; era quau, aclapada pera mòrt violenta d’un frair, pregaue as dius, e de jolhs, e damb eth vrente banhat en lèrmes, pataquejaue eth fertil solèr en tot invocar a Pluton e ara terribla Proserpina pr’amor qu’aucissen ath sòn hilh.
Era Furia, que rome enes tenèbres e a un còr inexorable, l’entenec des der Erebe, e de seguit creishec eth rambalh e eth sarabat dauant des pòrtes dera ciutat, qu’es sues tors sigueren atacades e es etòli ancians manèren as illustres prèires des dius entà que li supliquèssen a Meleagre que gessesse a defener-les, en tot aufrir-li un ric present: a on eth solèr dera alègra Calidon siguesse mès fertil, alistarie eth madeish un polit camp de cinquanta boalhes, mitat vinha mitat tèrra de laurança.
Se presentèc tanben en lumedan deth naut crambon er ancian cavalièr Enèu; e picant ena pòrta, li hec ath sòn hilh nombroses supliques.
Li preguèren tanben es sues fraies e era sua venerabla mair.
Mès eth se remie cada còp mès.
Acodiren es sòns milhors e estimats amics, e tanpòc artenheren botjar eth sòn còr, ne convencer-lo entà que non demorèsse a gésser dera cramba, era arribada des enemics.
E es cureti escalèren es tors e comencèren a usclar era ciutat.
Alavetz era esposa, de beròia cintura, ahisquèc a Meleagre plorant e condant-li es malastres que patissen es òmes qu’era sua ciutat ei conquistada: qu’aucissen as barons, li didie, eth huec destruís era ciutat e son tiranisadi es mainatges e es hemnes d’estreta cintura.
Meleagre, en enténer aguestes paraules, sentec que se l’esmoiguie eth còr; e deishant-se amiar peth sòn in, se vestic es reludentes armes e desliurèc deth funèst dia as etòli; mès que ja non l’autregeren es molti e beròis presents, a maugrat d’auer-les sauvat dera roïna.
Li responec Aquilles, leugèr de pès: “Fenix, ancian pair, escolan de Zèus!
Entad arren me cau tau aunor, e demori que se Zèus vò, serè aunorat enes convaves naus mentre non manque er alend en mèn pièch e se botgen es mèns jolhs.
Ua auta causa te vau a díder, que sauvaràs ena tua memòria: non me treboles era amna damb plors e gemiments entà complàder ar eròi Atrida, que non auries d’estimar se desires qu’er amor que te profèssi non se contertisque en òdi; qu’ei milhor qu’afligisques coma jo ad aqueth que m’afligís.
Exercís eth comandament damb jo e compartís es mèns aunors.
Didec, e ordenèc a Patrocle, en tot hèr-li damb es celhes un senhau, que premanisse ua mofla jaça entà Fenix, damb era fin de qué es auti pensessen en gésser coma mès lèu milhor dera tenda.
E Aiax Telamoni, parièr a un diu, parlèc dident:
Ulisses, fecund en recorsi!
Anem-mo’n.
Que non demori arténher eth nòste prepaus per aguesta via, e mos cau anonciar era responsa, encara que sigue desfavorabla, as danaus que son en tot demorar.
Aquilles qu’a en sòn pièch un còr orgulhós e sauvatge.
Crudèu!
Que l’ei parièr era nòsta amistat, que damb era l’aunoràuem en campament mès qu’a cap aute.
Despietat!
Pera mòrt deth frair o deth hilh se receb ua compensacion; e un còp pagada, er aucidor se demore en pòble, e eth còr e era amna der ofensat se padeguen; e a tu t’an aumplit es dius eth pièch d’implacabla e herotja rancura per tòrt d’ua soleta joena.
Li responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Aiax Telamoni, d’alègre linhatge, prince d’òmes!
Me pensi qu’as dit çò que sentes, mès eth mèn còr s’alugue d’ira quan me’n brembi deth mesprètz qu’Atrida me tractèc dauant des aquèus, coma se jo siguessa un miserable forastèr.
Anatz-vo’n e publicatz era mia responsa: non me tierè ara crudenta guèrra enquia qu’eth hilh der aguerrit Priam, Hectòr divin, arribe aucint a aquèus enes tendes e naus des mirmidons e les uscle.
Atau Parlèc.
Cada un prenec ua copa dobla; e hèta era libacion, es enviadi, damb Ulisses ath cap, tornèren entàs naus.
Patrocle ordenèc as sòns companhs e as esclaues que premanissen de seguit ua mofla jaça entà Fenix, e eres, aubedint era orde, la premaniren damb pèths de oelha, tintat cobrelhet e fin linçò deth milhor lin.
Aquiu repausèc eth vielh, en tot demorar ara divina Auròra.
Aquilles dormic en çò de mès retirat dera tenda damb ua hemna que se hec a vier de Lesbos: damb Diomeda, hilha de Forbant, era de beròies caròles.
E Patrocle s’ajacèc ath costat dera paret opausada, en tot auer ath sòn costat a Ifis, era de beròia cintura, que l’auie autrejat Aquilles quan cuelhec era excèlsa Escira, ciutat d’Enièu.
Quan es enviadi arribèren ena tenda der Atrida, es aquèus, de pès, les presentèren daurades copes e les hègen preguntes.
E eth rei d’òmes Agammenon les interroguèc dident:
Ditz-me, celèbre Ulisses, glòria des aquèus.
Responec eth pacient e divin Ulisses: “Plan gloriós Atrida, rei d’òmes Agammenon!
Que non vò aqueth depausar era sua colèra, senon qu’encara se l’alugue mès era ira.
Te mesprède a tu e as tòns presents.
Atau didec, coma ac pòden referir aguesti que vengueren damb jo: Aiax e es dus prudents eralds.
Atau parlèc, e toti carèren estonadi des sues paraules, donques qu’ère fòrça grèu aquerò que venguie de díder.
Se tardèc ua longa estona eth silenci des afligidi aquèus; mès, a tot darrèr, exclamèc Diomedes, valent en combat:
Non l’auies d’auer pregat ar illustre Pelida, ne aufrir-li innombrables presents; ja ère capinaut, e ara qu’as ahiscat era sua supèrbia.
Mès deishem-lo ja, autant se se’n va, coma se se demore: tornarà a combàter quan eth còr qu’a en sòn pièch l’ac ordene, o un diu l’ahisque.
Tè, actuem tau que vos vau a díder.
Ajaçatz-vos dempús de satifèr es desirs deth vòste còr minjant e beuent vin, pr’amor qu’aquerò balhe fòrça e vigor.
Taus sigueren es sues paraules, que toti es reis aplaudiren, admiradi deth discors de Diomedes, dondaire de shivaus.
E hètes es libacions, tornèren enes sues respectiues tendes, s’ajacèren e eth don deth saunei receberen.
Es princes aquèus dormiren tota era net, vençudi per placid sòn, mès que non tastèc es sues doçors er Atrida Agammenon, pastor d’òmes, pr’amor qu’ena sua ment remenaue fòrça causes.
Dera madeisha manèra qu’er espós de Juno, de beròia cabeladura, lampege quan premanís ua ploja torrenciau, ua peiregada o ua nheuada que capère es camps, o vò daurir en bèth lòc era boca immensa dera amara guèrra; atau, tan soent, s’escapauen deth pièch d’Agammenon es alendades, que gessien de çò mès prigond deth sòn còr, e li tremolauen es entralhes.
Quan tachaue era guardada enes camps teucri, l’estonauen es nombrosi fogairons qu’usclauen dauant d’Ilion, es sons de flaütes e calamèles e eth sarabat dera gent; mès quan se viraue entàs naus e entara armada aquèa, se chinaue furiós es peus, lheuant es uelhs entà Zèus, que demore naut de tot, e eth sòn generós còr deishaue anar grani gemiments.
A tot darrèr, en creir qu’era milhor decision serie acodir a Nestòr Nelida, eth mès illustre des òmes, pr’amor de veir s’entre es dus trapauen ua forma de desliurar deth malastre a toti es danaus, se lheuèc, se vestic era tunica, se caucèc es blanqui pès damb polides sandales, se botèc ua roienca pèth de leon, que l’arribaue enquias pès, e agarrèc era lança.
Tanben Menelau ère cuelhut pera pòur e non artenhie que lo cuelhesse era sòn enes sòns uelhs, en tot crànher que les arribèsse bèth mau as aquèus que per eth auien arribat en Troia, trauessant er ample mar, e prebotjant tant audaça guèrra.
Caperèc es sues amples espatles damb era tacada pèth d’un leopard, se botèc dempús eth casco de bronze, e agarrant damb era robusta man ua lança, anèc a cridar a Agammenon, que governaue poderosament sus toti es aquèus e ère venerat peth pòble coma un diu.
Lo trapèc ath cant dera popa deth sòn vaishèth, en tot vestir era magnifica armadura.
Que li siguec ad aguest agradiua era sua visita.
E Menelau, valent en combat, parlèc eth prumèr en tot díder:
Dilhèu vòs persuadir a bèth companh tà que vage a explorar eth camp teucre?
Cranhi qu’arrés s’aufrisque entà prestar aguest servici d’anar solet pendent era divina net a espiar ar enemic, donques qu’entad aquerò s’a besonh d’un còr gausat”.
Li responec eth rei Agammenon: “Ambdús, ò Menelau, escolan de Zèus, auem besonh d’un prudent conselh entà deféner e sauvar as aquèus e as naus, pr’amor qu’era ment de Zèus a cambiat, e ara li son mès agradius es sacrificis de Hectòr.
Jamès è vist ne entenut qu’un òme hesse en un solet dia tantes proeses coma a hèt Hectòr, estimat de Zèus, contra es aquèus, sense èster hilh d’un diu o d’ua divessa.
Des sues gèstes s’en brembaràn es aquèus fòrça e pendent fòrça temps.
Autant de mau a costat as aquèus!
Que l’aubediràn mès qu’a cap aute, pr’amor que les mane eth sòn hilh amassa damb Meriones, servidor d’Idomenèu.
As dus les auem fidat, d’ua manera especiau, aguest ahèr.
Didec alavetz Menelau, valent en combat: “De quina manèra vòs qu’ac hèsca?
Me demorarè damb eri e te demorarè aquiu, o è de tornar ath mès córrer quan les aja balhat era tua encomana?
Responec eth rei d’òmes Agammenon: “Demora-te aquiu; non se passe que dempús non pogam trapar-mos, pr’amor que son molti es caminòus que i a entre era armada.
Lhèua era votz pes lòcs que vages passant e recomana èster ara demora, cridant a cadun peth sòn nòm pairau e vantant-les a toti.
Non te hèsques veir supèrb.
Dit aquerò, li didec adiu ath sòn frair, ben instruit ja, e anèc a cercar a Nestòr, pastor d’òmes.
Lo trapèc en sòn pabilhon, ath cant dera nera nau, ajaçat en mofle lhet.
En un costat se vedien diuèrses armes (er escut, dues lances, eth reludent casco) e era hargada motladura que damb era se cenhie er ancian tostemp que, coma capitan dera sua gent, s’armaue entà anar entar omicida combat; donques qu’encara non se rendie ara trista vielhesa.
S’incorporèc Nestòr, en tot apuar-se en code, lheuèc eth cap, e en tot dirigir-se ar Atrida l’interroguèc damb aguestes paraules:
Dilhèu cèrques a bèth garda o companh?
Parla.
Non t’apresses sense respóner.
Li responec eth rei d’òmes Agammenon: “Nestòr Nelida, glòria illustra des aquèus!
Arreconeish ar Atrida Agammenon, a qui diu envie e seguirà enviant sense pòsa mès trabalhs qu’ad arrés, mentre non li manque er alend ath mèn pièch e es mèns jolhs se botgen.
Que vau romant; donques que, preocupat pera guèrra e pes malastres que patissen es aquèus, non artenhi qu’eth doç saunei me barre es uelhs.
Que cranhi fòrça as danaus; era mia amna non ei tranquilla, senon fòrça inquieta; eth còr se m’arrinque deth pièch e tremolen es mèns robusti membres.
Mès se vòs tier-te a bèra causa, donques que tanpòc pòs dormir, baishem a veir as sentinèles; non se passe que, vençudi pera sòn e peth trabalh, s’agen esclipsat, deishant abandonada era garda.
Responec Nestòr, cavalièr gereni: “Gloriós Atrida, rei d’òmes Agammenon!
A Hectòr non li complirà eth generós Zèus toti e desirs, coma eth demore; e me pensi qu’encara aurà de patir mès trabalhs s’Aquilles trè deth sòn còr eth funèst anuèg.
Vierè damb tu e desvelharam as auti: ath Tidida, famós pera sua lança; a Ulisses, ath velòç Aiax d’Oilèu e ar esforçat hilh de Filèu.
Quauqu’un poirie anar a cridar ath deiforme Aiax Telamoni e ath rei Idomenèu, pr’amor qu’es sues naus non son apròp senon luenh.
Didec eth rei d’òmes Agammenon: “Ancian!
D’auti còps t’ahisquè entà que lo repoteguesses, pr’amor que soent ei insolent e non vò trabalhar; non per guitèra e manca de talent, senon pr’amor que virant era sua guardada entà jo, demore era mia possada.
Mès aué s’a lheuat fòrça mès abans que jo, se me presentèc e lo manè a cridar ad aqueri que vies de parlar.
A penes auec prononciat aguestes paraules, abriguèc eth sòn pièch damb era tunica, se caucèc es blanqui pes damb beròies sandales, e se botèc un mantèl porpra, doble, ample, ornat damb lanuda tela.
Cuelhec era fòrta lança, qu’era sua agudenta punta ère de bronze, e se filèc de cap as naus des aquèus, de bronzinades armadures.
Eth prumèr que desvelhèc Nestòr, cavalièr gereni, siguec Ulisses que, en prudéncia egalaue a Zèus.
Lo desvelhèc cridant, era sua votz arribèc enes aurelhes der eròi, e aguest gessec dera tenda e didec:
Responec Nestòr, cavalièr gereni: “Laertida, d’alègre linhatge!
Ulisses, fecond en recorsi!
Non t’anuges, donques qu’ei fòrça grana era pena qu’afligís as aquèus.
Atau didec.
Er engenhós Ulisses, entrant ena tenda, pengèc des sues espatles eth hargat escut e s’amassèc damb eri.
Anèren a cercar a Diomedes Tidida, e lo trapèren dauant deth sòn pabilhon damb era armadura botada.
Es sòns companhs dormien ath sòn entorn, damb es caps apuadi enes escuts e es lances clauades pera viròla en tèrra; eth bronze des puntes ludie de luenh coma un relampit deth pair Zèus.
Er eròi repausaue sus ua pèth de taure sauvatge, en tot auer dejós deth cap un esplendid tapìs.
Nestòr, cavalièr gereni, se posèc ath sòn costat, lo botgèc damb eth pè entà que se desvelhesse, e lo pressaue, en tot repotegar-lo d’aguesta sòrta:
Com ei que dormisses prigondament tota era net?
D’aguesta manèra parlèc.
E aqueth, en tot rebrembar de seguit eth sòmi, didec aguestes alades paraules:
Dilhèu non i a d’auti aquèus mès joeni, que vagen pes camps e desvelhen as reis?
Li responec Nestòr, cavalièr gereni: “Òc, hilh, qu’ei avient tot çò que vies de díder.
Qu’è hilhs excellents e fòrça òmes que poirien vier a cridar-vos, qu’ei fòrça gran eth perilh que se trapen es aquèus: En talh deth raser se trapen ara era trista mòrt e era sauvacion de toti.
Didec.
Diomedes caperèc es sues espatles damb ua pèth de corporent e afogat leon, agarrèc era lança, anèc a desvelhar ad aqueri e se les hec a vier damb eth.
Quan arribèren en esquadron de gardes, non trapèren as sòns capitans dormidi, pr’amor que toti èren ara demora e sus es armes.
Coma es gossets que susvelhen es oelhes d’un estable, e entenen vier deth monte, a trauèrs dera seuva, ua terribla fèra damb gran rambalh d’òmes e de gossets, se boten inquiets e ja non pòden dormir, atau eth doç saunei hugie des paupetes d’aqueri que hègen garda en tan mala net, pr’amor que guardauen tostemp entara planhèra e campauen a veir s’es teucri les atacauen.
Er ancian les vedec, se n’alegrèc, e entà encoratjar-les deishèc anar aguestes alades paraules:
Non se passe que bèth un se dèishe véncer pera sòn e l’autregem ar enemic era ocasión d’alegrar-se.
Didec, e trauessèc eth fossat.
Lo seguiren es reis aquèus qu’auien estat cridadi entath conselh, e ath delà Meriones e er illustre hilh der ancian pr’amor qu’aqueri les convidèren entà deliberar.
Passat eth fossat, se seigueren en un loc net a on eth solèr non ère caperat de cadavres: aquiu s’auie virat er impetuós Hectòr, dempús de costar grani maus as aquèus, quan era net les caperèc en sòn mantèl.
Acomodadi en aqueth lòc, conversauen; e Nestòr, cavalièr gereni, comencèc a parlar, dident:
Non i aurà arrés que, fidant ena sua animositat audaça, vage en campament des magnanims teucri?
Dilhèu poirie hèr presoèr a quauque enemic que sigue près dera armada, o se’n poirie saber, en tot enténer bèth rumor, çò qu’es teucri an decidit: se desiren demorar-se aciu, près des naus, o tornar entara ciutat quan agen vençut as aquèus.
D’aguesta sòrta parlèc.
Amudiren toti e demorèren en silenci, enquia que Diomedes, valent en combat, didec:
Eth mèn còr e era mia amna valerosa m’ahisquen a penetrar en camp des enemics qu’auem apròp, des teucri; mès se quauquarrés m’acompanhèsse, era mia confiança e era mia gojardaria serie màger.
Taus sigueren es sues paraules, e molti voleren acompanhar a Diomedes.
Ac volien es dus Aiaces, ministres de Mart; ac volec Meriones; ac desiraue eth hilh de Nestòr; s’aufric er Atrida Menelau, famós pera sua lança; e fin finau, tanben Ulisses se mostrèc prèst a penetrar ena armada teucra, pr’amor qu’eth còr qu’amiaue en sòn pièch aspiraue tostemp a executar audaces hètes.
E eth rei d’òmes Agammenon didec alavetz:
Alista coma companh ath que volgues, ath mihor des presents; donques que son molti es que s’aufrissen.
Parlèc d’aguesta sòrta, pr’amor que cranhie peth ròi Menelau.
E Diomedes, valent ena luta, didec:
Li responec eth pacient divin Ulisses: “Tidida!
Non me vantes massa ne me vituperes, donques que parles as aquèus de causes que non son coneishudes.
En tot díder aquerò, se vestiren es dus es terribles armes.
Er intrepid Trasimedes li balhèc ath Tidida ua espada de dus talhs (era d’aguest s’auie quedat ena nau) e un escut; e li botèc un morrion de pèth de taure sense plumalh ne cimèra, que se cride catetyx e lo tien es joeni entà protegir eth cap.
Meriones l’autregèc a Ulisses arc, carcais e espada, e li caperèc eth cap damb un casco de pèth que peth laguens s’agarraue damb fòrtes correges e per dehòra presentaue es blanqui dents d’un sanglar, engenhosament repartidi, e auie un plumalh de lan botat en centre.
Aguest casco ère eth qu’Autolice auie panat en Eleon a Amintor Ormenida, traucant era paret dera sua casa, e que dempús balhèc en Escandia a Anfidamant de Citera; Anfidamant lo regalèc, coma present d’ospitalitat, a Mole; aguest lo cedic ath sòn hilh Meriones entà que lo tenguesse, e alavetz caperèc era tèsta d’Ulisses.
Un còp revestidi des terribles armes, partiren e deishèren aquiu a toti es princes.
Palas Minerva les manèc ua agaça, e encara que non la poderen veir damb es sòns pròpris uelhs, pr’amor qu’era net ère escura, l’enteneren coacar ena dreta deth camin.
Ulisses s’alegrèc dera presentida e preguèc a Minerva:
Diomedes, valent ena luta, preguèc dempús dident: “Ara escota-me tanben a jo, invençuda hiha de Zèus!
Acompanha-me coma acompanhères ath mèn pair, eth divin Tidèu, quan venguec en Tebas en representacion des aquèus.
Deishant as aquèus, de bronzinades armadures, ena arriba der Asope, arribèc un agradiu messatge entàs cadmeùs; e quan tornèc realizèc admirables gèstes damb era tua ajuda, excellenta divessa, pr’amor que, benevòla, l’ajudaues.
Ara, ajuda-me a jo e balha-me eth tòn secor.
Taus sigueren es sues respectiues pregàries, qu’entenec Palas Minerva.
E dempús de pregar ara hilha deth gran Zèus, caminèren ena escurina dera net, coma dus leons, peth camp a on tanta canisseria s’auie hèt, cauishigant cadavres, armes, e ennerida sang.
Tanpòc Hectòr deishaue dormir as valents teucri; donques que convoquèc as importants, a toti es capitans e princes des troians, e un còp amassadi les expausèc ua prudenta idia:
Era recompensa que serà proporcionada.
Tau siguec çò que prepausèc.
Amudiren toti e se demorèren en silenci.
Qu’auie entre es troians un tau Dolon, hilh det divin erald Eumedes, ric en aur e en bronze; qu’ère de lèg aspècte, mès de pès leugèrs, e eth solet hilh baron dera sua familha, damb cinc fraies.
Aguest didec alavetz as teucri e a Hectòr:
Eth mèn còr e era mia amna valerosa m’ahisquen a apressar-me enes naus, e explorar eth camp.
Au, quilha eth scèptre e jura que me balharàs es shivaus e eth car damb ornaments de bronze qu’amien ar illustre Pelida.
Atau s’exprimic.
E Hectòr, cuelhent ena man eth scèptre, prestèc jurament: “Que sigue testimòni eth madeish Zèus tronadís, espós de Juno.
Damb taus paraules, jurant aquerò que non s’auie de complir, encoratgèc a Dolon.
Deishèc ath darrèr fòrça cars e òmes, e anaue caminant coratjós peth camin.
E Ulisses, d’alègre linhatge, en veir que s’apressaue ada eri, li parlèc atau a Diomedes:
Deishem qu’auance un shinhau mès pera planhèra, e en tot lançar-mos sus eth, l’agarraram aisidament.
Dit aquerò, s’estirèren entre es mòrts, dehòra deth camin.
Er ingenú Dolon, passèc damb pès leugèrs.
Mès quan siguec ara distància que s’estenen es socs des mules (aguestes son milhor qu’es buèus entà tirassar d’un arair en tèrra cultivada) Ulisses e Diomedes correren entà agarrar-lo.
Dolon entenec bronit e s’arturèc, en tot pensar que quauqu’un des sòns amics, venguien dera armada teucra entà cridar-lo per orde de Hectòr.
Mès tanlèu aqueri se trapèren a trait de lança o encara mès apròp, vedec qu’èren enemics e botèc era sua diligéncia enes leugèrs pès en tot húger, tant qu’eri se botèren a acaçar-lo.
Coma dus gossets d’agudents dents, adondadi entà caçar, assètgen en ua seuva ath cèrvi o ara lèbe que hug sorrisclant dauant sòn, atau, eth Tidida e Ulisses, assolaire de ciutats, perseguien sense pòsa a Dolon dempús qu’artenheren aluenhar-lo dera armada.
Ja ena sua hujuda entàs naus anaue eth troian a tumar damb eth còs de garda, quan Minerva balhèc fòrces ath Tidida entà que cap des aquèus, de bronzinades armadures, se l’auancèsse e podesse vantar-se d’auer estat eth prumèr en herir-lo e eth arribèsse dempús.
Eth fòrt Diomedes escometèc a Dolon, damb era lança, e li cridèc:
Didec, e lancèc era lança; mès manquèc era balestada, e aguesta se clauèc en solèr dempús de volar per dessús dera espatla dreta de Dolon.
Se posèc eth troian carrinclant (es dents li croishien laguens dera boca), tremolós e esblancossit de pòur; Ulisses e Diomedes se l’apressèren, panteishant, e l’agarrèren des mans, tant qu’eth ploraue e didie:
Li responec er engenhós Ulisses: “Padega-te e non penses ena mòrt.
Au, parla e ditz-me damb sinceritat: entà on anaues solet, separat dera tua armada e dret de cap as naus, en ua net tant escura, mentre dormissen es auti mortaus?
Dilhèu Hectòr t’a enviat coma espion enes concaves naus?
Didec arrint er engenhós Ulisses: “Qu’ei gran eth present que desiraue eth tòn còr.
Es shivaus der aguerrit Eacida!
Qu’ei dificil qu’arrés les subjècte e sigue amiat per eri, dehòra d’Aquilles, qu’a ua mair immortau.
Tè, parla e ditz-me damb sinceritat: a on, en vier, as deishat a Hectòr, pastor d’òmes?
En quin lòc a es marciaus armes e es shivaus?
Com se hèn es gardes e de quina manèra son dispausades es tendes des teucri?
Responec Dolon, hilh d’Eumedes: “De tot te vau a informar peth menut.
Hectòr e es sòns conselhèrs delibèren luenh deth sarabat, ath costat dera hòssa d’Ilo; per çò des gardes que me preguntes, ò eròi, cap a estat designat entà que velhe pera armada ne susvelhe.
Ath torn de cada huegarada es troians, ahiscadi pera necessitat, velhen e s’exòrten mutuaument ara vigilància.
Li tornèc a preguntar er engenhós Ulisses: “Aguesti dormissen barrejadi entre es troians o separadament?
Responec Dolon, hilh d’Eumedes: “De tot te vau a informar peth menut.
Entath mar son es caris, es peonis, armadi de corvadi arcs, e es lelegi, caucons e divins pelasgui.
Eth costat de Timbra l’artenheren per sòrt es licis, es arrogants misis, es frigis, dondaires de shivaus, e es meonis, que luten en cars.
Mès, per qué me hètz aguestes preguntes?
Se desiratz calar-vos entre era armada teucra, es tracis nauèth vengudi son aquiu, en aguesta part, damb eth sòn rei Reso, hilh d’Eionèu.
Qu’è vist es sòns shivaus, que son plan beròis, de gran nautada, mès blancs qu’era nhèu e tan leugèrs coma eth vent.
Eth sòn car qu’a polidi ornaments d’aur e plata, e es sues armes son d’aur, magnifiques, admirables, e mès pròpries des immortaus dius que d’òmes mortaus.
En tot guardar-lo damb es uelhs arroncilhadi, li repliquec eth fòrt Diomedes: “Non demores escapar d’aguesta, ò Dolon, encara qu’es tues notícies son importantes, pr’amor qu’as queigut enes nostes mans.
Didec; e Dolon anaue coma suplicant, a tocar-li era barba damb era sua man robusta, quan Diomedes, damb un talh en còth, li trinquèc ambdús tendons; e eth cap queiguec en povàs, tant qu’eth troian parlaue encara.
Que seràs tu era prumèra qu’invocaram entre es divinitats der Olimp.
Dites aguestes paraules, hec enlà d’eth es despolhes e les pengèc en un tamarís en tot caperar-les damb canes e frondoses arrames d’arbe, entà que siguessen un senhau visible e non passessen inavertits, en tornar pendent era rapida e escura net.
Dempús, passèren tà dauant per dessús des armes e dera nera sang, e arribèren en esquadron des tracis que, rendudi de cansament, dormien plaçadi en tres ringlères, damb es armes en solèr e un parelh de shivaus ath costat de cada guerrèr.
Rese descansaue en centre, e auie es leugèrs shivaus estacadi damb correges en un extrèm deth car.
Ulisses lo vedec eth prumèr e l’ac mostrèc a Diomedes:
Va, mòstra eth tòn impetuós valor non ages ocioses es armes.
Desliga as shivaus, o ben aucís òmes e jo me tierè contra aqueri”.
Tau didec, e Minerva, era des ludents uelhs, bohèc valor a Diomedes que comencèc a aucir a dreta e quèrra: se succedien es òrres sorriscles des que dauen era vida as còps d’espada e era sua sang rogie era tèrra.
Dera madeisha manèra qu’un leon escomet era vegada de crabes o de oelhes, qu’eth sòn pastor ei absent, atau eth hilh de Tidèu se lançaue contra es tracis, enquia que n’aucic a dotze.
A toti aqueri que herie damb era espada, Ulisses, agarrant-les pes pès, les hège enlà deth camin; enta que dempús es shivaus de beròis crins podessen passar aisidament e non s’espaurissen de cauishigar cadavres, qu’ad aquerò non èren acostumadi.
Arribèc eth hilh de Tidèu a on jadie eth rei, e siguec aguest eth tretzau que privèc dera doça vida, tant qu’alendaue; donques qu’aquera net eth hilh d’Enèu s’apareishie en desagradiu sòmi a Rese, per orde de Minerva.
Pendent aguest temps, eth pacient Ulisses desliguèc es solipèdes shivaus, les estaquèc a ambdús damb es retnes e les treiguec dera armada en tot foetejar-les damb er arc pr’amor que se l’auie desbrembat agarrar eth magnific soriac que i auie en hargat car.
E de seguit fiulèc, hènt un senhau a Diomedes.
Mes aguest, en tot demorar-se encara, pensaue en qué poirie hèr que siguesse mès riscat: se se harie a vier eth car damb es hargades armes, ja tirassant deth timon, ja lheuant-lo entà naut; o se treirie era vida a tracis.
Tant qu’ère en taus pensaments se presentèc Minerva e parlèc atau ath divin Diomedes:
Atau parlèc.
Diomedes, arreconeishent era votz dera divessa, montèc sense pòsa en shivau; Ulisses montèc en sòn, les ahisquèren damb er arc e ambdús volèren entàs velères naus aquèes.
Apòllo, qu’amie arc d’argent, ère ara demora dès que se n’encuedec de qué Minerva acompanhaue ath hilh de Tidèu; e indignat contra era, se calèc ena armada des teucri e desvelhèc a Hipocoont, valerós capitan traci e nebot de Rese.
Coma que Hipocoont, rebrembant-se deth saunei, vedesse uet eth lòc qu’ocupauen es shivaus e as òmes orriblament heridi e bategant encara, comencèc a planher-se e a cridar peth sòn nòm ath sòn estimat companh.
E lèu se formèc un gran rambalh entre es teucri, qu’acodien en massa e admirauen era poderosa aventura qu’auien hèt uns òmes, en tot tornar dempús enes sues concaves naus.
Quan ambdús eròis arribèren en lòc qu’auien aucit ar espion de Hectòr, Ulisses, estimat de Zèus, arturèc es velòci shivaus; e eth Tidida, baishant, cuelhec es sagnoses despolhes que botèc enes mans deth sòn amic, tornèc a montar e esperonèc as shivaus.
Aguesti volèren gaujosi entàs concaves naus, donques que desirauen arribar en eres.
Nestòr siguec eth prumèr qu’entenec es cauishigades des shivaus, e didec:
M’enganhi o deu èster vertat çò que vos vau a díder?
Eth còr me mane parlar.
Enteni cauishigades de shivaus de pès leugèrs.
Encara non auie acabat de prononciar aguestes paraules, quan aqueri arribèren e baishèren des shivaus.
Toti les saludauen alègrament damb era dèstra e damb afectuoses paraules.
E Nestòr, cavalièr gereni, les preguntèc eth prumèr:
Com agarréretz aguesti shivaus: penetrant ena armada teucra, o recebent-les d’un diu que vos gessec en camin?
Que son parièrs as arrais deth solei.
Tostemp entri pes files des teucri, donques qu’encara que siga ancian non me demori enes naus, e jamès è vist ne avertit taus shivaus.
Li responec er engenhós Ulisses: “Nestòr Nelida, glòria insigna des aquèus!
Que li serie aisit a un diu, se volesse, autrejar shivaus encara milhors qu’aguesti, pr’amor qu’eth sòn poder ei plan gran.
Es shivaus que preguntes, ancian, arribèren nauèrament e son tracis: eth valent Diomedes aucic ath sòn patron e a dotze des sòns companhs, toti importants.
D’aguesta sòrta parlèc; e plan gaujós, hec qu’es solipèdes shivaus passèssen eth fossat, e es aquèus les seguiren gaujosi.
Quan sigueren ena beròia tenda deth Tidida, estaquèren as shivaus damb ues ben talhades correges ena manjadoira, a on es shivaus de Diomedes minjauen eth horment doç coma era mèu.
Ulisses deishèc ena popa dera sua nau es sagnoses despolhes de Dolon, entà sauvar-les enquia que hessen un sacrifici a Minerva.
Es dus eròis entrèren en mar e se lauèren era abondosa sudor des sues cames, còth e espatles.
Lauadi ja e onhudi damb òli, se seigueren ena taula; e en tot trèir d’ua vaishèra vin doç coma era mèu, lo libèren en aunor de Minerva.
Era Auròra se lheuaue deth lhet, deishant ath beròi Titon, entà amiar era lum as dius e as òmes, quan, manada per Zèus, se presentèc enes velères naus aquèes era crudèu Discòrdia damb eth senhau deth combat ena man.
Pugèc era divessa ena gran nau nera d’Ulisses, qu’ère ath miei de totes, pr’amor de que l’entenessen enes dus costats enquias tendes d’Aiax Telamoni e d’Aquilles; qu’eri auien botat es sòns vaishèths enes extrèms, pr’amor que fidauen en sòn valor e ena fòrça des sòns braci.
D’aquiu estant, hège aquera grani, agudents e òrres crits, e botaue molta fòrça enes còrs de toti, damb era fin de qué lutèssen e combatessen sense pòsa.
E lèu les siguec mès agradiu lutar que tornar ena sua pàtria enes concaves naus.
Er Atrida lheuèc era votz en tot ordenar qu’es aquèus s’esdeguessen, e eth madeish se vestic era armadura de reludent bronze.
Se botèc ar entorn des cames beròies cambères subjectades damb botons d’argent, e caperèc eth sòn pìèch damb ua coirassa que Cinires l’auie autrejat coma present d’ospitalitat.
Pr’amor qu’enquia en Chipre auie arribat era notícia de qué es aquèus s’embarcauen entà Troia, e Cinires, desirós de complàder ath rei, l’autregèc aguesta coirassa qu’auie dètz ornaments d’escur acèr, dotze d’aur e vint d’estanh, e tres dragons de cèra quilhadi entah còth e semblables ar iris que Saturn fixe enes bromes coma senhau entàs òmes dotadi de paraula.
Dempús, eth rei se pengèc era espada ena espatla, qu’en era reludien dauradi claus, damb era sua gaina d’argent subjectada per betrèles d’aur.
Se metec en braç dempùs eth hargat escut, fòrt e beròi, dera nautada d’un òme, que presentaue dètz cercles de bronze ath sòn entorn, auie vint estampilhes de blanc estanh e en centre ua de nere acèr, e lo coronaue era Gorgona, de uelhs orribles e trebla guardada, damb eth Terror e era Fuga as costats.
Era sua correja ère argentada, e sus era s’entortilhaue un dragon de cera de tres caps entrelaçadi, que neishien d’un solet còth.
Caperèc de seguit eth sòn cap damb un casco de dobla cimèrla, quate bonhes e plumalh de crins de shivau que quan ondejaue naut de tot costaue pòur; e agarrèc dues fòrtes lances d’agudenta punta bronzinada, qu’eth sòn treslús arribaue enquiath cèu.
E Minerva e Juno tronèren enes nautades pr’amor d’aunorar ath rei de Micena, rica en aur.
Cada un manèc alavetz ath sòn menaire pr’amor de què auesse prèst eth car e es shivaus ath cant deth fossat; gesseren toti a pè e armadi, e se lheuèc un immens sarabat abans de qué era auròra despuntèsse.
Dauant deth fossat s’ordenèren es fantassins, e ad aguesti les seguiren d’apròp es que lutauen en cars.
Eth Saturn prebotgèc entre eri un funèst rambalh e deishèc quèir dès er etèr ua sagnosa arrosada pr’amor qu’auie de precipitar entar Orco a nombroses e valeroses amnes.
Hectòr, armat damb un escut lis, arribèc damb es prumèrs combatents.
Tau qu’un astre funèst, qu’uns còps lutz en cèu e d’auti s’amague darrèr de grises bromes; atau Hectòr, ja campaue entre es deth dauant, ja se mostraue entre es deth darrèr, tostemp balhant ordes e ludent coma un relampit deth pair Zèus, qu’amie era egida.
Dera madeisha manèra qu’es segadors caminen en direccions opausades pes socs d’un camp de horment o de civada d’un òme opulent, e es manats d’espigues quèn espessi, atau teucri e aquèus s’escometien e s’aucien sense pensar ena perniciosa hujuda.
Atau ère era luta e s’atacauen coma lops.
Que gaudie en tot veder-les era luctuosa Discòrdia, era soleta divinitat que se trapaue entre es combatents; pr’amor qu’es auti dius s’estauen quiets enes sòns palais bastidi enes vals der Olimp e acusauen a Saturn, diu des ombriues bromes, pr’amor que volie autrejar era victòria as treucri.
Mès eth pair non se tenguie ad aquerò, e seigut a despart, gaujós dera sua glòria, contemplaue era ciutat troiana, es naus aquèes, era ludentor deth bronze, es qu’aucien e es que recebien era mòrt.
A punta de dia e tant qu’anaue aumentant era lum deth sagrat dia, es traits artenhien madeish as uns qu’as auti e es òmes queiguien.
Quan arribèc era ora qu’eth lenhaire premanís er esdejoar ena espessor deth monte, pr’amor que ja a es braci cansadi de talhar grani arbes e eth sòn còr desire era agradia parva, es danaus, en tot exortar-se mutuaument pes files e lutant damb bravesa, trinquèren es falanges teucres.
Agammenon, que siguec eth prumèr en calar-se en eres, aucic a Bianor, pastor d’òmes, e ath sòn companh Oilèu, cavalièr adreit.
Aguest auie baishat deth car entà tier er encontre, mès er Atrida li clauèc en front era agudenta pica, que trauessèc eth casco (a maugrat d’èster de dur bronze) e eth uas, l’estrossegèc eth cervèth e hèc quèir ath guerrèr quan aguest atacaue.
Dempús de trèir-les as dus era coirassa, Agammenon, rei d’òmes, les deishèc aquiu, damb eth pièch en aire e anèc a aucir a Ison e a Antifon, hilhs bastard e legitim, respectiuament de Priam, qu’anauen en madeish car.
Eth bastard menaue e er illustre Antifon combatie.
En un aute temps, Aquilles, en tot auer-les atrapat en un bòsc deth Ida, mentre peishien es oelhes, les estaquèc damb trendes vimes; e dempús, pagat eth rescat, les botèc en libertat.
Mès alavetz eth poderós Atrida Agammenon li fotèc a Ison era lança en pièch, sus era popeta, o lo heric damb era espada ena aurelha e lo hec quèir deth car.
E en vier ath mès córrer entà trèir-les es magnifiques armadures, les arreconeishec, donques que les auie vist enes velères naus quan Aquilles, eth des pès leugèrs, se les hec a vier der Ida.
Tau qu’un leon penetre ena jaça d’ua agila cèrvia, se lance ath dessús des hilhets e en tot esbocinar-les damb es fòrts dents les trè era trenda vida, e era mair non les pòt ajudar, encara que sigue apròp, pr’amor que li vie era tremoladera, e trauèsse estonada e sudorosa, seuves e espesses ausinères, hugent dera escometuda dera fèra, atau es teucri non poderen desliurar ad aqueri dera mòrt, pr’amor qu’eri, ath sòn torn, hugien des aquèus.
Quan er Atrida les escometèc, coma se siguesse un leon, s’ajulhèren en car e li supliquèren atau:
Damb tan doces paraules e plorant, li parlauen ath rei; mès que siguec amara era responsa que l’escotèren:
Didec, e lancèc deth car a Pisandre: li clauèc ua lança en pièch e lo hec quèir d’esquia.
En un bot baishèc Hipolòc, e ja en tèrra, Agammenon li braquèc damb era espada es braci e eth cap, que lancèc, en tot hèr-les redolar entre es files.
Er Atrida deishèc ad aguesti, e seguit de d’auti aquèus, de beròies armadures, anèc de dret entath lòc a on mès se vedien obligadi a hùger; es que combatien des d’eth car hègen perir damb eth bronze as enemics qu’atau lutauen, e a toti les enrodaue era broma de povàs qu’ena planhèra lheuauen damb es sues sonores cauishigades es shivaus.
E eth rei Agammenon anaue tostemp dauant, aucint teucri e encoratjant as aquèus.
Coma quan s’estarne un gran huec en bòsc, eth vent hè oscillar es ahlames e les escampilhe pertot, e es arbilhons cedissen ara violéncia deth huec e quèn damb es sues pròpries arraïcs, dera madeisha manèra queiguien es caps des teucri botadi en hujuda per Agammenon Atrida, e fòrça shivaus de naut còth arrossegauen damb rambalh peth camp es cars uets e trapauen mens as insignes menaires; mès aguesti, estiradi en solèr, èren ja mès apetissents entàs voltors qu’entàs sues pròpries esposes.
A Hectòr, Zèus lo treiguec des traits, deth povàs, dera tuaria, dera sang e deth tumult; e er Atrida anaue dauant, en tot exortar veementament as danaus.
Es teucri corrien pera planhèra, desirosi de refugiar-se ena ciutat, e ja auien deishat ath sòn darrèr eth sepulcre der ancian Ilo Dardanida e era higuèra bòrda; e er Atrida les atrapaue, cridant, damb es invictes mans plies de povàs e de sang.
Aqueri qu’arribèren prumèr enes pòrtes Escèes e ena ausina, s’arturèren pr’amor de demorar as sòns companhs, que hugien pera planhèra coma vaques espaurides per un leon que, en tot presentar-se ena escurina dera net, balhe crudèu mòrt a ua d’eres, trincant-li eth cap damb es sòns fòrts dents e avalant era sang e es sues entralhes; dera madeisha manèra eth rei Agammenon Atrida perseguie as teucri, aucint ath que s’arreculaue e eri hugien espauridi.
Er Atrida, tient era lança damb gran fúria, ne hec quèir a molti, ja de pièch, ja d’esquia, des sòns respectius cars.
Mès quan li mancaue pòc entà arribar en naut mur dera ciutat, eth pair des òmes e des dius baishèc deth cèu damb eth relampit ena man, se seiguec en un des ticòs, e cridèc a Iris, era des daurades ales, entà que li servisse de messatgèra:
Ditz-li a Hectòr aguestes paraules: Mentre veigue qu’Agammenon, pastor d’òmes, se botge entre es combatents deth dauant e esbauce ringlères d’òmes, que se retire e que l’ordene ath pòble que lute damb es enemics ena sagnosa batalha.
Didec, e era velòça Iris, de pès leugèrs coma eth vent, non deishèc d’aubedir-lo.
Baishèc des montes Idèus entara sagrada Ilion, e trapant ath divin Hectòr, hilh deth bellicós Priam, de pès en fòrt car, s’arturèc ath sòn costat, e li parlèc d’aguesta manèra:
Eth pair Zèus me mane tà que diga çò que seguís: Mentre veigues qu’Agammenon, pastor d’òmes, se botge entre es combatens deth dauant e esbauce es sues files, retira-te dera luta e ordena ath pòble que lute damb es enemics ena sagnosa batalha.
Quan Iris, era des pès leugèrs, auec dit aquerò, se n’anèc.
Hectòr sautèc deth car en solèr sense deishar es armes, e brandint ahilades piques, recorrec era armada, l’encoratgèc a lutar e prebotgèc ua terribla luta.
Es teucri virèren era cara entàs aquèus entà escometer-les; es aquèus barrèren es files des falanges; se reprenec eth combat, e Agammenon ataquèc eth prumèr, donques que desiraue auançar-se a toti ena batalha.
Didetz-me ara, Muses, que posseditz olimpics palais, quin troian siguec eth prumèr que s’acarèc a Agammenon.
Que siguec Ifidamant Antenorida, valent e naut de còs, que s’auie elevat ena fertila Tracia, mair de oelhes.
Qu’ère encara un mainatge quan eth sòn pairin mairau Cisèu, pair de Teane, era de beròies caròles, les acuelhec ena sua casa; e tanlèu arribèc ena edat dera joenessa, lo sauvèc ath sòn costat, en tot autrejar-li ara sua hilha en maridatge.
Tanlèu maridat, Ifidamant li calec deishar eth lhet maridau entà anar a lutar contra es aquèus: arribèc per mar enquia Percot, deishèc aquiu es dotze corvades naus que governaue e se filèc per tèrra de cap a Ilion.
Tau ère eth que gessec ar encontre d’Agammenon Atrida.
Quan es dus eròis se trapèren cara a cara, s’escometèren, e Atrida manquèc era balestada, pr’amor qu’era lança se li desvièc; Ifidamant fotèc damb era pica un còp ena cintura d’Agammenon, per dejós dera coirassa, e encara que possèc eth mange damb tota era fòrça deth sòn braç, non artenhèc trauessar eth hargat baudrièr, donques qu’era punta, en tumar contra era huelha d’argent se torcèc coma eth plomb.
Alavetz eth poderós Agammenon s’agarrèc ara pica, e tirassant d’era damb era ràbia d’un leon, l’arrinquèc des mans d’Ifidament, ath quau heric en còth damb era espada, en tot deishar-lo sense fòrca.
D’aguesta sòrta queiguec eth malerós entà dormir eth saunei de bronze, tant qu’ajudaue as troians, luenh dera sua joena e legitima esposa, qu’era sua gratitud non arribèc a conéisher dempús que l’auie dat tant: l’auie regalat cent buèus e prometut mil crabes e mil oelhes des moltes qu’es sòns pastors peishien.
Agammenon li treiguec era magnifica armadura e se la hec a vier, en tot daurir-se pas entre es aquèus.
Se n’encuedèc Coon, baron illustre e hilh primogenit d’Antenor, e ua densa broma de tristesa caperèc es sòns uelhs per çò dera mòrt deth sòn frair.
Se botèc ath costat d’Agammenon sense qu’aguest se’n sabesse, li fotèc un còp de lança ath miei deth braç, en code, e l’ac trauessèc damb era punta dera reludenta pica.
S’estrementic eth rei d’òmes Agammenon, mès totun aquerò non deishèc de lutar ne de combàter; senon qu’escometèc damb era impetuosa lança a Coon, que s’esdegaue a retirar, agarrant-lo peth pè, eth cadavre d’Ifidamant, eth sòn frair per part de pair, e cridant, demanaue ajuda as mès valents.
Mentre arrossegaue eth cadavre a trauèrs dera gent, caperant-lo damb er escut, Agammenon li clauèc era sua bronzinada lança; deishèc sense fòrça es sòns membres, e li braquèc eth cap ath dessús deth madeish Ifidamant.
E es dus hilhs d’Antenor, en complir-se eth sòn destin, acabèren era sua vida a mans der Atrida e baishèren ena casa de Pluton.
Se calèc dempús Agammenon pes files de d’auti guerrèrs, e combatec damb era lança, era espada e damb granes pèires, mentre era sang cauda rajaue dera herida; mès, tanlèu aguesta se sequèc e era sang deishèc de córrer, uns dolors agudents aflaquiren es sues fòrces.
Dera madeisha manèra qu’es grani dolors agudents que l’envien ara parturienta es Ilities, hilhes de Zèus, es quaus presidissen es jasilhes e s’encarguen des terribles dolors dera jasilha; atau èren es agudents dolors qu’aflaquiren es fòrces der Atrida.
En un bot se calèc en car; damb eth còr aclapat ordenèc ath menaire que l’amièsse entàs concaves naus, e cridant fòrt les didec as danaus:
Atau parlèc.
Eth menaire foetèc as shivaus de beròis crins, en tot endralhar-les entàs concaves naus; eri volèren gaujosi damb eth pièch caperat d’esgluma, e entoradi per ua broma de povàs treigueren deth camp de batalha ath fatigat rei.
Hectòr, en veir qu’eth rei Agammenon se n’anaue, damb penetrants crits encoratgèc as troians e as licis:
Sigatz òmes, amics, e mostratz eth vòste impetuós valor.
Eth guerrèr mès valent se n’a anat, e Zèus Saturn m’autrege ua grana victòria.
Damb aguestes paraules les ahisquèc a toti.
Dera madeisha manèra qu’un caçaire ahisque as gossets de blanqui dents contra un sauvatge sanglar o contra un leon, atau Hectòr Priamida, parièr a Mart, funèst entàs mortaus, ahiscaue as magnanims teucri contra es aquèus.
Plan encoratjat, se dauric pas entre es combatents deth dauant, e queiguec ena batalha coma ua tronada que ven de naut de tot e desordene eth gris mar.
Quin siguec eth prumèr, quin eth darrèr des qu’alavetz aucic Hectòr Priamida quan Zèus li balhèc era glòria?
Asèu, eth prumèr, e dempús Autonòo, Opites, Dolope Clitida, Ofelti, Agelau, Esimne, Oro e eth valent Hiponòo.
A taus capitans Hectòr les aucic, e ath delà a fòrça òmes deth pòble.
Tau coma eth Zefir agite e se hè a vier en furiós torbeg es bromes qu’eth velòç Noto arremasse, e se lhèuen granes ondades e era esgluma arribe naut de tot per ua bohada der erratic vent, d’aguesta manèra queiguien dauant de Hectòr fòrça caps d’òmes plebèus.
Alavetz s’aurien produsit grani estralhs, e es aquèus, en tot húger s’auirien filat de cap as naus, s’Ulisses non auesse exortat a Diomedes Tidida:
Per qué non mostrem eth nòste impetuós valor?
Au, vene, amic; bota-te ath mèn costat.
Didec, e hec quèir deth car a Timbrèu, en tot clauar-li era pica ena popeta quèrra; tant qu’Ulisses herie ar escudèr deth madeish rei, a Molion, parièr a un diu.
Les deishèren tanlèu sigueren dehòra de combat, e penetrant entre eth revolum de gent costèren confusion e terror, coma dus sauvatges sanglars qu’escometen gossets de caça.
Atau, en auer tornat a combàter de nauèth, aucien as teucri; mentre es aquèus, que hugien de Hectòr, poderen alendar tranquillament.
Artenheren a dus òmes qu’èren es mès valents deth sòn pòble e anauen en un madeish car, as hilhs deth percosin Merope: aguest se’n sabie coma arrés der art endonviaire, e non volie qu’es sòns hilhs anèssen ara guèrra; mès eri non l’aubediren, possadi peth fado que les amaiaue entara nera mòrt.
Diomedes Tidida, famós pera sua lança, les treiguec era vida e les despolhèc des sues magnifiques armadures.
Ulisses aucic a Hipodom e a Hiperòc.
Alavetz eth Saturn, que dès er Ida contemplaue era batalha, egalèc eth combat qu’en eth, teucri e aquèus s’aucien.
Eth hilh de Tidèu li fotèc un còp de lança ena anca ar eròi Agastrofe Peonida, que coma que non auie apròp es shivaus non podec hùger, e aguesta siguec era encausa deth sòn malastre: er escudèr auie eth car un shinhau mès luenh, e eth se botjaue furiós entre es combatents deth dauant, enquia que perdec era vida.
Vedec Hectòr a Ulisses e a Diomedes, les escometèc cridant, e lèu vengueren ath sòn darrèr es falanges troianes.
En veder-lo, s’estrementic eth valerós Diomedes, e li didec a Ulisses, qu’ère ath sòn costat:
Didec; e en tot afustar entath cap de Hectòr, brandic e lancèc era gran lança, que toquèc en punt naut deth casco; mès eth bronze refusèc ath bronze, e era punta non arribèc enquiath beròi ròstre pr’amor qu’ac empedic eth casco de tres plecs e traucs a manèra de uelhs, present de Febo Apòllo.
Hectòr arreculèc un bon tròç, e penetrant entre era gent, queiguec de jolhs, apuèc era robusta man en solèr e era escura net caperèc es sòns uelhs.
Mentre eth Tidida trauessaue es prumères files entà recuélher era lança que s’auie clauat en solèr, Hectòr se remetèc, pugèc en un bot en car e amiant-lo entre era multitud, evitèc era nera mòrt.
E eth fòrt Diomedes, que lo perseguie damb era lança ena man, exclamèc:
Fòrça apròp aueres era perdicion, mès te sauvèc Febo Apòllo, a qui deues pregar quan gesses en camp abans d’enténer eth sarabat des dards.
Jo acabarè damb tu se mès tard te trapi e m’ajude un diu.
E ara perseguirè as auti que se boten ath mèn dauant”.
Didec; e comencèc a despolhar eth cadavre deth Peonida, famós pera sua lança.
Alexandre, espós de Helena, era de beròia cabeladura, que s’emparaue en ua colomna deth sepulcre der ancian rei Ilo Dardamida, armèc era balèsta e l’afustèc ath hilh de Tidèu, pastor d’òmes.
E mentre aguest li treiguie ath cadavre der valerós Agastrofe era hargada coirassa, er escut deth dejós dera esquia, e eth pesant casco, aqueth tirèc e non manquèc: era flècha li trauessèc ar eròi er empenha deth pè dret e lo clauèc en solèr.
Alexandre gessec dera sua amagadera, e damb grana e gaujosa arridalha se vantaue dident:
Pro que, en tot acertar-te en vrente t’auessa trèt era vida.
Sense trebolar-se li responec eth fòrt Diomedes: “Arquèr, insolent, sonque adreit en tier er arc, hemnassèr!
Se cara a cara mos mesurèssem damb es armes non te servirie era balèsta ne es abondoses flèches.
Ara te vantes sense cap motiu, donques que solet m’as gratat era empenha deth pè.
Que me preocupe era herida coma se me l’auesse hèt ua hemna o un mainatge, donques que non hè guaire mau era flècha d’un òme vil e covard.
Atau didec; Ulisses, famós pera sua lança, acodic e se li botèc dauant.
Diomedes se seiguec, s’arrinquèc deth pè era flècha agudenta e un gran dolor recorrec eth sòn còs.
Alavetz pugèc en car e damb eth còr afligit ordenèc ath menaire que l’amièsse entàs concaves naus.
Ulisses, famós pera sua lança, se demorèc solet; cap aquèu s’estèc ath sòn costat, donques que toti èren cuelhudi peth terror.
E gemegant, li parlaue ath sòn magnanim esperit atau:
Qué m’arribarà?
Que non ei bon hùger, cranhent ara multitud, mès qu’ei pejor, se m’agarren, en demorar-me solet, pr’amor qu’as auti danaus eth Saturn les botèc en hujuda.
Mès, per qué me hè pensar eth còr en taus causes?
Tant que romaue eth cap d’aguesta sòrta, arribèren es tropes des escudadi teucri, e en tot enrodar-lo, embarrèren eth sòn pròpri mau entre eri.
Coma es gossets e es esdegats caçaires enròden e escometen a un sanglar que ges dera espessa seuva hènt veir enes sues maishères es blanqui ulhals, e encara qu’era fèra croishisque es dents e apareishe terribla resistissen fèrmament, atau es teucri escometien a Ulisses, estimat de Zèus, per toti es costats.
Mès eth, hec un bot e clauèc era agudenta pica ena espatla der illustre Deiopites; aucic dempús a Teon e a Eunome; li clauèc era lança en melic a Quersidamant que baishaue deth car e queiguec en povàs e cuelhec eth solèr damb es mans; e deishant-les a toti, li fotèc era lança a Carope Hipasida, frair carnau deth nòble Soco.
Aguest, que se retiraue a un diu, venguec a defener-lo, e en arturar-se près d’Ulisses, li parlèc d’aguesta sòrta:
Aué o poiràs vantar-te d’auer aucit e despolhat des armes a ambdús Hipatidas, o perderàs era vida, herit pera mia lança.” En díder aquerò, li fotèc un còp en lis escut: era fòrta lança trauèssec era reludenta rodèla, se clauèc ena daurada coirassa e li lheuèc era peth deth costat; mès Palas Minerva non permetec qu’arribèsse enes entralhes der eròi.
Comprenec Ulisses que per çò deth lòc era herida non ère mortau, e hènt repè, li didec a Soco aguestes paraules:
Qu’ei gran eth malastre qu’a queigut sus tu.
Didec; e coma que Soco se virèc entà húger, li clauèc era lança ena esquia, entre es espatles, e li trauessèc eth pièch.
Eth guerrèr queiguec damb tarrabast, e eth divin Ulisses se vantèc dera sua hèta:
Te susprenec era mòrt abans de qué la podesses evitar.
A malerós!
Dites aguestes paraules, arrinquèc deth sòn còs e deth bonhat escut era gran lança que Soco l’auie lançat; gessec era sang e s’afligic er eròi.
Es magnanims teucri, en veir era sang, s’exortèren mutuament entre era multitud e escometèren toti a Ulisses, e aguest arreculèc, cridant damb granes votzes as sòns companhs.
Qu’enteni era votz pacienta d’Ulisses, coma s’es teucri, en auer-lo enrodat ena terribla luta, l’escometèssen.
Ajudem-lo, en tot daurir-mos pas entre era multitud, donques que çò de milhor ei hèr-li arribar ajuda.
Cranhi que maugrat era sua valentia, l’arribe bèth malastre, solet entre es teucri, e que dempús es danaus lo trapen mens fòrça”.
Atau parlant, partic e lo seguic Aiax, baron parièr a un diu.
Lèu trapèren a Ulisses, estimat de Zèus, qu’es teucri escometien per toti es costats coma es roiencs chacals enròden en monte e un cornut cèrvi herit pera flècha qu’un òme li lancèsse damb er arc (se sauvèc eth cèrvi, gràcies as sòns pès, e hugec tant qu’era sang siguec cauda e es jolhs agils; lo postrèc dempús era velòça sageta, e quan carnivòrs chacals l’esboderauen ena espessor deth monte, hec a vier er edart a un voraç leon que, espaurint as chacals s’avalèc ad aqueth); atau alavetz molti e robusti teucri escometien ar aguerrit Ulisses; e er eròi, brandint era pica, hège enlà d’eth era crudèu mòrt.
Mès arribèc Aiax damb eth sòn escut coma ua tor, se botèc ath costat d’Ulisses e es teucri s’espauriren e hugeren ara desbandada.
Eth guerrèr Menelau, agarrant dera man a Ulisses, lo treiguec dera multitud tant qu’er escudèr apressaue eth car.
Aiax, escometent as teucri, aucic a Doricle, hilh bastard de Priam, e heric a Pandoc, Lisandre, Pirase e Pilartes.
Coma eth holat corrent qu’acreishec era ploja de Zèus, baishe pes montes entara planhèra, arrossègue fòrça pins e ausines seques, e lance en mar ua grana quantitat de tarcum; atau er illustre Aiax desordenaue e perseguie peth camp as enemics e esbauçaue shivaus e guerrèrs.
Hectòr non se n’auie encuedat, pr’amor que lutaue ena quèrra dera batalha, près dera arriba der Escamandre: aquiu es caps queiguien en màger nombre, e ua immensa cridadissa s’entenie ath torn deth gran Nestòr e deth valerós Idomenèu.
Entre toti se botjaue Hectòr, que, en tot hèr granes hètes damb era sua lança e damb era sua abiletat equèstra, destruie es falanges des joeni guerrèrs.
E es aquèus non aurien arreculat encara, s’Alexandre, espós de Helena, era de beròia cabeladura, non auesse botat dehòra de combat a Macaon, quan destacaue ena luta, en tot herir-lo ena esquia damb ua sageta de tres puntes.
Es aquèus, encara qu’alendèssen valor, cranhèren qu’era luta s’inclinèsse, e qu’aqueth siguesse mòrt.
E de seguit parlèc Idomenèu ath divin Nestòr:
Va, puja en car, que se bote Macaon ath tòn costat, e dirigís de seguit entàs naus as solipèdes shivaus.
Didec; e Nestòr, cavalièr gereni, non deishèc d’aubedir-lo.
Pugèc en car, e tanlèu coma Macaon, hilh der illustre mètge Esculapi, l’auec seguit, piquèc damb eth soriac as shivaus e aguesti volèren de bon voler entàs concaves naus, donques que les shautaue tornar ada eres.
Cebrion, qu’acompanhaue a Hectòr en car, vedec qu’es teucri èren derrotadi, e li didec ath frair:
Mentre nosati cambatem damb es danaus en un extrèm dera batalha orribla, es auti teucri son derrotadi e s’agiten en confús revolum òmes e shivaus.
Aiax Telamoni qu’ei eth que les derròte; plan ben l’arreconeishi per çò der ample escut que capère es sues espatles.
En auer parlat atau, foetèc damb eth soriac as shivaus de beròis crins.
Senteren aguesti eth patac e arrosseguèren ath mès córrer entre es teucri e danaus eth leugèr car, cauishigant cadavres e escuts; er èish auie era part inferiora caperada de sang e es parabandes èren esposcades de gotes sagnoses qu’es bates des shivaus e es jelhes des arròdes deishauen anar.
Hectòr, damb er in de penetrar e des.hèir aqueth grop d’òmes, prebotjaue un gran revolum entre es danaus, non deishaue era lança quieta, recorrie es files d’aqueri e lutaue damb era lança, era espada e granes pèires; sonque evitaue trapar- se damb Aiax Telamoni, pr’amor que Zèus s’irritaue contra eth, tostemp que combatie damb un guerrèr mès valent.
Eth pair Zèus, qu’a eth sòn tron enes nautades, li bohèc temor a Aiax e aguest se demorèc estonat, se metec ena espatla er escut format per sèt cuèrs de buèu, passegèc era sua guardada pera multitud, coma ua fèra, e hec repè en tot virar-se soent caminant a pas brac seguit.
Dera madeisha manèra qu’es gossets e pastors hèn húger deth boal a un tostat leon, e susvelhant pendent tota era net, lo dèishen arribar entàs grassi buèus; e eth leon avid de carn, ataque furiós e non artenh arren, pr’amor que quèn sus eth multitud de flèches lançades per robustes mans e alugades tèdes que li hèn pòur e quan comence a hèr dia, se’n va era fèra damb animositat aclapada; atau Aiax s’aluenhaue alavetz des teucri, contrariat e damb eth còr trist, pr’amor que cranhie fòrça per çò des naus aquèes.
Dera madeisha manèra qu’un lent saumet s’aprèsse en camp, en tot véncer era resisténcia des mainatges que trinquen enes sues espatles fòrça canes, penetre en eth e maumet es creishudi semiats; es gojats lo pataquègen; mès, coma qu’era sua fòrça ei petita, solet artenhen hèr-lo enlà damb fòrça trabalh, dempús que ja s’a assadorat, atau es animosi troians e es sòns auxiliars vengudi de tèrres luenhanes persequien ath gran Aiax, hilh de Telamon, e li pataquejauen er escut damb es lances.
Aiax, a còps mostraue eth sòn impetuós valor, e escomentent-les arturaue es falanges des teucri, dondaires de shivaus; d’auti còps, tornaue a húger e botjant-se damb fúria entre es treucri e es aquèus, artenhie qu’es enemics non se filèssen entàs naus.
Es lances qu’audaces mans lançauen, se clauauen en gran escut o queiguien en solèr dauant der eròi, cobejoses dera sua sang.
Quan Euripil, illustre hilh d’Evernon, vedec qu’Aiax ère tant aclapat pes traits, se botèc ath sòn costat, lancèc era sua reludenta lança e se la clauèc en hitge, dejós deth diafragma, a Apisaon Fausida, pastor d’òmes, en tot deishar-lo sense fòrça enes cames.
Correc de seguit entada eth e se botèc a trèir-li era armadura.
Aguest arreculèc entath grop des sòns amics pr’amor d’evitar era mòrt; e cridant damb tota era fòrça, les didie as danaus:
Posatz-vos, viratz era cara entar enemic, e desliuratz dera mòrt a Aiax, qu’ei aclapat pes trets e non me pensi que gèsque damb vida der òrre combat.
Taus sigueren es paraules d’Euripil en senter-se herit; e eri se placèren ath sòn costat damb es escuts sus es sues espatles e es piques quilhades.
Aiax, tanlèu s’amassèc damb es sòns companhs, s’arturèc e virèc era cara entàs teucri.
E seguiren en tot combàter damb er ardor d’un alugat huec.
Mentretant, es ègües de Nelèu, caperades de sudor, treiguien deth combat a Nestòr e a Macaon, pastor de pòbles.
Arreconeishec ath darrèr eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, que de naut dera immensa nau estant, contemplaue era derròta e deplorabla hujuda, e de seguit cridèc, d’aquiu madeish, a Patrocle, eth sòn companh: l’entenec aguest, e, parièr a Mart, gessec dera tenda.
Aguesta siguec era encausa deth sòn malastre.
Er esforçat hilh de Meneti parlèc eth prumèr, dident:
As besonh de jo?” Li responec Aquilles, eth des pès leugèrs:
Ara demori qu’es aquèus vieràn a suplicar-me e se postraràn enes mèns pès, donques que non se pòt tier era necessitat que se trapen.
Mès, vé-te’n, Patrocle, estimat de Zèus, e pregunta-li a Nestòr qui ei eth herit que trè deth combat.
Didec.
Patrocle aubedic ar estimat companh e gessec corrent entàs tendes e naus aquèes.
Quan aqueri arribèren ena tenda deth Nelida, baishèren deth car en solèr, e Eurimedont, servidor der ancian, desatelèc es shivaus.
Nestòr e Macaon deishèren secar era sudor que banhaue es sues armadures, en tot calar-se ena bohada deth vent ara vòra deth mar; e entrant dempús ena tenda, se seigueren en cagires.
Alavetz les premanic ua barreja Hecamede, era de beròia cabeladura, hilha deth gran Arsinoo, qu’er ancian s’auie hèt a vier de Tenedos quan Aquilles auie saquejat aguesta ciutat: es aquèus l’ac adjudiquèren a Nestòr, que depassaue a toti en conselh.
Hecamede apressèc ua taula magnifica, de pès de hèr, emberida; e botèc ath dessús ua plata de bronze damb ceba, parva avienta entara beuenda, mèu recenta e haria de flor, e ua beròia copa ornada de dauradi claus qu’er ancian s’auie hèt a seguir deth sòn palai e auie quate anses (cada ua entre dues palomes d’aur), e dus agarradèrs.
A bèth aute ancian que l’aurie estat dificil de botjar aguesta copa quan dempús d’aumplir-la se botaue sus era taula, mès Nestòr la lheuae sense cap esfòrç.
Ambdús beueren, e padegada era grana set, s’autrejauen ath plaser dera convèrsa quan Patrocle, baron parièr a un diu, campèc ena pòrta.
Lo vedec er ancian, e en tot lheuar-se deth polit sèti, li sarrèc era man, lo hec entrar e li preguèc que se seiguesse; mès Patrocle se desencusèc, dident:
Qu’ei respectable e temible eth que me mane a preguntar a quin guerrèr te heres a vier herit; mès que me’n sai, donques que veigui a Macaon, pastor d’òmes.
Vau a amiar, coma messatgèr, era notícia a Aquilles.
Li responec Nestòr, cavalièr gereni: “Com ei qu’Aquilles tie pietat des aquèus qu’an recebut herides?
Non deu saber en quina afliccion ei calada era armada!
Es mès fòrts, herits, es uns d’apròp e es auti de luenh, jaden enes naus.
Damb ua arma lançadissa siguec herit eth poderós Diomedes Tidida; damb era pica, Ulisses, famós pera sua lança, e Agammenon; a Euripil li clauèren ua flècha ena cama, e vengui de trèir deth combat ad aguest, herit tanben per ua flècha que gessec der arc.
Mès Aquilles, a maugrat dera sua valentia, ne suenhe as aquèus ne a pietat d’eri.
Demore dilhèu qu’es naus siguen avalades peth huec enemic ara vòra deth mar, sense qu’es aquèus ac posquen empedir, e qu’un darrèr der aute morigam toti?
Que ja era fòrça des mèns agils membres non ei era d’abans.
Pro que siguessa tan joen e es mies fòrces tan robustes coma quan ena batalha entamenada entre es elèus e es pilis per çò deth panatòri de buèus, aucí a Itimonèu, hilh valent de Hiperòc, que demoraue ena Elide, e cuelhí represalhes.
Itimonèu defenie es sues vaques, mès queiguec en solèr entre es prumèrs, herit pera flècha que li lancèsse era mia man, e es auti campanhards hugeren espauridi.
En aqueth camp artenhérem esplendid butin: cinquanta ramats de vaques, d’autes tantes de oelhes, d’autes de porcèths, d’auti ramats abondosi de crabes, e cent cinquanta cavales baies, moltes d’eres damb es sòn polins.
Aquera madeisha net mo’l hérem a vier entà Pilos, ciutat de Nelèu, e aguest s’alegrèc de qué me corresponesse ua grana part, a maugrat d’èster jo tan joen quan anè en combat.
A trincar deth dia, es eralds pregonèren damb votz sonora que se presentèssen toti aqueri que se les deuie quauquarren ena divina Elide, e es capitans pilis repartiren eth butin.
Es epèus èren en deute damb molti de nosati, pr’amor que coma en Pilos èrem pòqui, mos ofensauen; e enes ans passats auie vengut eth fòrt Hercules, que mos mespredèc e aucic as principaus ciutadans.
Des dotze hilhs de Nelèu, sonque jo demorè damb vida; toti es auti periren.
Orgulhosi es epèus, de bronzinades armadures, per aguesti hèts, mos insultauen e maquinauen contra nosati injustes accions.
Er ancian Nelèu cuelhec alavetz un ramat de buèus e un aute de tres centes crabes amassa damb es sòns pastors, per çò deth gran deute que s’auie de crubar ena divina Elide: auie enviat quate shivaus, vencedors en anteriors jòcs, junhudi a un car, entà aspirar ath prèmi dera corsa, que s’estaue en un trespès.
E Augies, rei d’òmes, se demorèc damb eri e li dèc eth viatge ath menaire, que partic trist per çò que s’auie passat.
Airós per taus escarnis e accions, er ancian escuelhec fòrça causes e dèc era rèsta ath pòble, en tot ordenar que se repartisse e qu’arrés se vedesse privat dera sua part.
Tres dies dempús se presentèren fòrça epèus damb cars tiradi per solipèdes shivaus e tota era tropa amassada; e entre es sòns guerrèrs figurauen es dus Molions, qu’alavetz èren mainatges e non auien mostrat encara eth sòn impetuós valor.
Que i a ua ciutat cridada Trioesa, en cim d’un monte près der Alfèu, enes confinhs dera sablosa Pilos: es epèus la voleren esbauçar e l’assetgèren.
Mès tanlèu aueren trauessat era planhèra, Minerva baishèc ara prèssa der Olimp, coma ua nueitiua messatgèra, entà que cuelhéssem es armes, e non trapèc en Pilos un pòble indolent, pr’amor que toti sentíem er in de combàter.
A jo, Nelèu non me deishaue vestir es armes e m’amaguèc es shivaus, en non auer-me pro instruit enes causes dera guèrra.
E totun aquerò, subergessí, en tot èster fantassin, entre es nòsti, que combatien en cars; pr’amor que siguec Minerva que m’amièc entath combat.
I a un arriu cridat Monièu, que desboque en mar près d’Arena: aquiu es capitans des pilis demorèrem que campèsse era divina Auròra, e mentretant anauen arribant es fantassins.
Amassadi toti e vestida era armadura, partírem, en tot arribar tà meddia en sagrat corrent der Alfèu.
Hèrem beròis sacrificis ath poderós Zèus, sacrifiquèrem un taure ar Alfèu, un aute a Neptun e ua gregala vaca a Minerva, era des uelhs ludents; sopèrem sense trincar es files, e dormirem, damb era armadura botada ath cant der arriu.
Es magnanims epèus estretien eth sètge dera ciutat, damb er in d’esbauçar-la; mès abans d’artenhè’c, se les presentèc ua grana accion de guèrra.
Quan eth reludent solei campèc en cèu, comencèrem era batalha, dempús de pregar a Zèus e a Minerva.
E ena luta des pilis damb es epèus, siguí jo eth prumèr qu’aucic a un òme, ath bellicós Mulio, qu’es sòns solipèdes shivaus me hi a vier.
Qu’ère aguest guerrèr gendre d’Augias, per èster maridat damb era ròia Agamede, era hilha màger, que coneishie totes es drògues que produís era vasta tèrra.
E, en tot apressar-me ada eth, li clauè era bronzinada lança, lo hi quèir en povàs, sautè en sòn car e me placè entre es combatents deth dauant.
Es magnanims epèus hugeren en desorde, espauridi de veir en solèr ar òme que governaue as que combatien en cars e ère tan fòrt ena batalha.
Me lancè contra eri coma escur torbeg; agarrè cinquanta cars, en tot véncer damb era mia lança as dus guerrèrs que i auie en cada un; e auria aucit a ambdús Molions Actoridas, se sa pair, eth poderós Neptun, que esmò era tèrra, non les auesse sauvat, en tot enrodar-les en espessa broma e trèir-les deth combat.
Alavetz Zèus les autregèc as pitis ua gran victòria.
Perseguírem as epèus pera ampla planhèra, aucint òmes e recuelhent magnifiques armes, enquia qu’es nòsti shivaus mos amièren en Buprasi, era arròca Olenia e Alisio, en lòc cridat eth ticò, a on Minerva hec qu’era armada entornèsse.
Aquiu deishè estirat ath darrèr òme qu’aucí.
Quan des de Buprasi dirigiren es aquèus es rapids shivaus entà Pilos, toti balhauen es gràcies a Zèus entre es dius e a Nestòr entre es òmes.
Que tau èra jo entre es guerrèrs, s’ei que tot non a estat un saunei.
Mès deth valor d’Aquilles solet se’n profitarà eth madeish, e me pensi que serà plan grana era sua pena quan perisque era armada.
Ò amic!
Meneti te hec un encargue eth dia que te manèc de Ptia entà Agammenon; qu’èrem en palai damb eth divin Ulisses e entenérem guaire aqueth te didec.
Nosati, qu’alavetz reclutàuem tropes ena fertila Acaia, auíem arribat en palai de Pelèu, qu’ère abondós de gent, a on trapèrem ar eròi Meneti, a tu e a Aquilles.
Mos arturèrem en vestibul; Aquilles se lheuèc estonat, e agarrant-mos des mans mos hec passar, mos hec sèir e mos aufric presents e ospitalitat, tau que s’acostume a hèr damb es forastèrs.
Satisfèrem er apetís damb era beuenda e era parva, e comencè a exortar-vos tà que venguéssetz damb nosati; ambdús ac desiràuetz e es vòsti pairs vos dauen conselhs.
Er ancian Pelèu li recomanaue ath sòn hilh Aquilles que destaquèsse tostemp e subergessesse entre es auti, e ath sòn torn Meneti, hilh d’Actor, te conselhaue atau: Hilh mèn!
Aquilles te depasse per çò deth sòn linhatge, mès tu lo depasses en edat, aqueth ei plan mès fòrt, mès hè-li prudents avertiments, amonesta-lo e instruis-lo e t’aubedirà entath sòn pròpri ben.
Atau te conselhaue er ancian, e tu ac desbrembes.
Mès encara poiries brembar-l’ac ar aguerrit Aquilles e dilhèu artenheries convencer-lo.
Qui se’n sap se damb era ajuda de bèth diu esmoiries eth sòn còr?
Que i a ua grana fòrça ena exortacion d’un amic.
E se non vò combàter per çò de quauque vaticini que sa mair avisada per Zèus l’a revelat, aumens que t’envie a tu damb es auti mirmidons, per s’un cas arribes a èster era auròra dera sauvacion des danaus, e te permete amiar en combat era sua magnifica armadura entà qu’es teucri te confonen damb eth e dèishen de lutar, qu’es bellicosi aquèus que tant aclapadi son se remeten, e qu’era batalha age era sua pausa, encara que sigue per brèu temps.
Didec, e l’esmoiguec eth còr.
Patrocle partic ath mès córrer entre es naus pr’amor de tornar ena tenda d’Aquilles Eacida.
Mès quan arribèc enes vaishèths deth divin Ulisses (aquiu se celebrauen es assemblades e s’administraue justícia dauant des autars quilhadi as dius) tornaue dera batalha, espeat, eth nòble Euripil Evemonida, qu’auie recebut ua flécha ena cama: abondosa sudor corrie peth sòn cap e es sues espatles, e era sang vessaue dera grèu herida, mès era sua intelligencia s’estaue fèrma.
Lo vedec er esforçat hilh de Meneti, auec pietat d’eth, e alendant prigondament didec aguestes paraules:
Atau deuíetz en Troia, luenh des amics e dera pàtria, assadorar damb eth vòste blanc greish as agils gossets!
Li responec Euripil herit: “Patrocle, d’alègre linhatge!
Que ja non i a defensa entàs aquèus que corren entà refugiar-se enes neres naus.
Es mès valents que vengueren aquiu, jaden ja enes sòns vaishèths, heridi es uns d’apròp e es auti de luenh pes teucri, qu’era sua fòrça va aumentant.
Mès, sauva-me!.
Amia-me ena nera nau, arrinca-me era flècha dera cama, laua damb aigua teba era nera sang que rage dera herida e bota-me en era drògues caumantes e guaridoires que, sivans diden, te dèc a conèisher Aquilles, instruit per Quiron, eth mès just des Centauri.
Responec er esforçat hilh de Meneti: “Com acabarà aquerò?
Qué podem hèr, eròi Euripil?
Didec; e agarrant ath pastor d’òmes peth pièch, l’amièc entara sua tenda.
Er escudèr, en veder-les arribar, estenec en solèr pèths de buèu.
Patrocle ajacèc en eres a Euripil e treiguec dera cama, damb era daga, era agudenta e crudèu flècha.
E dempús de lauar damb aigua tèba era nera sang, esposquèc era herida damb un povàs de arraïc amara e caumanta que anteriorament auie brigalhat damb era man.
Era arraïc padeguèc eth dolor, se sequèc era herida e era sang deishèc de rajar.
Mentre eth fòrt hilh de Meneti se guarie, laguens dera tenda, dera herida d’Euripil, s’escometien confusament aquèus e treucri.
Que ja non podie contier ad aguesti ne eth fossat ne er ample mur qu’ath sòn costat bastiren es danaus, sense aufrir as dius ecatòmbes perfèctes, entà que les defenesse ada eri damb es velères naus e eth gran butin qu’ath sòn laguens se sauvaue.
Bastit eth mur contra era volontat des immortaus dius, non auie de subsistir pendent guaire temps.
Tant que viuec Hectòr, s’estèc Aquilles irritat e era ciutat deth rei Priam non siguec assautada, era grana muralha des aquèus se tenguec fèrma.
Mès quan moriren es mès valents teucri, des aquèus, es uns periren e es auti se sauvèren, era ciutat de Priam siguec destruida en detzau an, e es aquèus s’embarquèren entà tornar ena sua pàtria; Neptun e Apòllo decidiren arroïnar eth mur damb era fòrça des arrius que corren des montes Idèus entath mar: eth Rese, eth Heptapore, eth Carese, eth Rodi, eth Granic, er Esepe, eth divin Escamandre e eth Simois, qu’ena sua arriba queigueren en povàs fòrça cascos, escuts de cuèr e era generacion d’òmes semidius.
Febo Apòllo desvièc eth cors des arrius e es sòns corrents entara muralha pendent nau dies, e Zèus non cessèc de plòir entà que se submergesse en mar mès lèu.
Qu’anaue ath dauant d’aqueri eth madeish Neptun, que bat era tèrra, damb eth trespès ena man, e lancèc enes ondades es troncs e pèires que damb tant de trabalh lancèren es aquèus, arrasèc era arriba deth Helespon, de rapic corrent, aumplic de sable era gran plaja a on siguec esbauçat eth mur, e tornèc es arrius en soquèr per a on baishauen es cristallines aigües.
D’aguesta manèra Neptun e Apòllo auien d’actuar mès tard.
Alavetz usclaue eth terrible combat ath pè deth ben bastit mur, e es bigues des tors ressonauen quan tumauen es dards.
Es aquèus, vençudi peth foet de Zèus, s’embarrauen laguens des concaves naus per pòur de Hectòr, qu’era sua valentia les costaue era derròta, e aguest seguie lutant e semblaue un torbeg.
Dera madeisha manèra qu’un sanglar o un leon se revòute, capinaut dera sua fòrça, entre gossets e caçaires qu’en grop li lancen fòrça flèches (era fèra non sent ena sua animositat audaça ne temor ne espauriment, e eth sòn pròpri valor l’aucís) e va d’un costat en aute, sajant, e se retiren aqueri entàs que se dirigís, atau s’agitaue Hectòr entre era gent e exortaue as sòns companhs a passar eth fossat.
Es shivaus, de pès leugèrs, non gausauen hè’c, e paradi ena vòra endilhauen, pr’amor qu’er ample fossat les costaue orror.
Que non ère aisit, plan, sautar-lo ne trauessar-lo, donques qu’auie escalabrosi precipicis en un e un aute costat, e ena sua part nauta, granes e ponchudes estaques, qu’es aquèus auien clauat espèsses entà defener-se des enemics.
Un shivau tirassant d’un car, de beròies arròdes, dificilament aurie entrat en fossat, e es òmes d’a pè meditauen s’ac poirien hèr.
Alavetz s’apressèc Polidamant ar audaç Hectòr, e didec:
Que dirigim de manèra imprudenta es shivaus entath fossat, e aquest ei un lòc de mau hèr entà passar, pr’amor qu’ei eriçat de ponchudes estaques e ath long d’eth se quilhe eth mur des aquèus.
Aquiu non poiríem baishar deth car ne combàter, pr’amor que se tracte d’un lòc estret a on cranhi que lèu seríem heridi.
Se Zèus capinaut, meditant maus contra es aquèus, les vò destruir complètament entà favorir as teucri, desiri qu’ac hèsque çò de mès lèu possible e qu’aqueri perisquen sense glòria en aguesta tèrra, luenh d’Argos.
Mès s’es aquèus se virèssen, e vient des naus mos obliguessen a tornar a passar eth prigond fossat, m’imagini que ne un solet messatgèr poirie tornar ena ciutat, en tot húger des aquèus que nauèrament entrèren en combat.
Va, actuem toti tau que vos vau a díder.
Atau parlèc Polidamant, e eth sòn prudent conselh agradèc a Hectòr, que, de seguit e sense deishar es armes, sautèc deth car en tèrra.
Es auti teucri tanpòc s’estèren enes sòns cars; donques que tanlèu vederen qu’eth divin Hectòr lo deishaue, baishèren toti, ordenèren as menaires que botèssen es shivaus en linha ath costat deth fossat, e en tot arremassar-se formèren cinc batalhons que, dirigidi pes sòns respectius caps, comencèren era marcha.
Qu’auauen damb Hectòr e Polidamant es mès e es milhors, que desirauen trincar eth mur e lutar près des concaves naus; eth sòn tresau cap qu’ère Cebrion, pr’amor que Hectòr auie deishat a un aute menaire inferior entà suenhar eth car.
Der aute batalhon èren capitans Paris, Alcatòo e Agenor.
Eth tresau lo comandauen Helen e eth deiforme Deifob, hilhs de Priam, e er eròi Asi Hirtacida, qu’auie vengut d’Arisbe, enes arribes der arriu Seleente, en un car tirassat per nauti e fogosi shivaus.
Eth quatau lo manaue Enèes, valent hilh d’Anquises, e damb eth, Arquelòc e Acamant, hilhs d’Antenor, adreits en tota sòrta de combats.
Fin finau, Sarpedon se botèc ath dauant des illustres aliats, en tot alistar coma companhs a Glauc e ath bellicós Asteropèu, qu’entada eth èren es mès valents dempús d’eth madeish, pr’amor qu’eth depassaue a toti.
Tanlèu coma aueren agarrat es fòrts escuts e sarrat es files, partiren coratjosi contra es danaus; e demorauen qu’aguesti, luenh de botar resisténcia, hugirien entàs neres naus.
Toti es troians e es sòns aliats vengudi de tèrres luenhanes, seguiren eth conselh der illustre Polidamant, exceptat d’Asi Hirtacida, prince d’òmes, que en remir-se a deishar eth car e ath menaire, s’apressèc damb eri enes velères naus.
Insensat!
Que non s’auie de desliurar dera funèsta mòrt, ne tornar, capinaut pes sòns shivaus e car, des naus entara ventosa Ilion; pr’amor qu’eth sòn fado malastrat lo hec morir trauessat pera lança der illustre Idomenèu Deucalida.
Partic, donc, entara quèrra des naus, en lòc per a on es aquèus solien tornar dera planhèra damb es sòns shivaus e cars; entad aqueth lòc dirigic es sòns shivaus, e non trapèc es pòrtes barrades e estacades damb eth gran barrolh, donques qu’uns òmes les tenguien dubèrtes, damb era fin de sauvar as companhs que, hugent der atac, arribèssen enes naus.
Insensati!
Enes pòrtes trapèren a dus plan valents guerrèrs, hilhs galhardi des bellicosi lapiti: er esforçat Polipedes, hilh de Piritòo, e Leontèu, parièr a Mart, funèst entàs mortaus.
Ambdús èren dauant des nautes pòrtes, coma ausines de naut brancatge que, agarrades en solèr per gròsses arraïcs, desfisen de contunh es vents e era ploja; dera madeisha manèra aqueri, fidant enes sues mans e en sòn valor, demorèren era arribada deth gran Asi e non hugeren.
Es teucri se filèren damb gran sarabat entath ben bastit mur, quilhant es escuts de seques pèths de buèu, comandadi peth rei Asi, Iamene, Orestes, Adamant Asiada, Toon e Enomau.
Polipedes e Leontèu se trapauen laguens e ahiscauen as aquèus, de beròies armadures, a lutar pes naus; mès, tanlèu vederen as teucri atacant era muralha e as danaus en clamorosa hujuda, gesseren ath mès córrer entà combàter dauant des pòrtes, madeish que sanglars qu’en monte son escometudi per òmes e gossets, e en corvada corsa trinquen a arrinquen d’arraïc es plantes dera seuva; en tot deishar enténer eth croishit des sues dents, enquia qu’es òmes, lançant-les flèches, les treiguen era vida; atau ressonaue eth reludent bronze en pièch des eròis as còps que recebien, pr’amor que lutauen damb grana fòrça, fidant enes guerrèrs deth dessús dera muralha e ena sua pròpria fòrça.
Dès es tors estant, es aquèus lançauen pèires entà defener-se ada eri madeishi, as tendes e as naus de leugèr caminar.
Tau que quèn en solèr es flòcs de nhèu qu’er impetuós vent, agitant es grises bromes, vèsse en abondor sus era tèrra fertila; atau ploiguien es flèches que lançauen es aquèus e es teucri, e es cascos e es bonhadi escuts sonauen secament en tumar contra eri es granes pèires.
Alavetz Asi Hirtacida, hènt un planh e pataquejant-se era cama, exclamèc emmaliciat:
Que t’as tornat falaç, pr’amor que jo non demoraua qu’es eròis aquèus opausèssen resistencia ath nòste valor e as nòstes invictes mans.
Tau didec; mès es sues paraules non cambièren era pensada de Zèus, que desiraue autrejar tau glòria a Hectòr.
D’auti lutauen dauant des autes pòrtes, e me serie de mau hèr, en non èster un diu, condà’c tot.
Pertot usclaue eth combat ath pè deth mur de pèira; es aquèus, encara que plei d’angonia, se vedien obligadi a deféner es sues naus; e èren aclapadi toti es dius qu’ena guèrra protegien as danaus.
Alavetz siguec quan es lapiti comencèren eth combat e era luta.
Eth fòrt Polipetes, hilh de Piritòo, heric a Damase damb era lança a trauèrs deth casco de bronzinades mentonières: eth casco de bronze non arturèc ad aquera punta, de bronze tanben, e trinquèc eth uas; toquèc en cervèth, e eth guerrèr peric tant que combatie damb valentia.
Aqueth aucic dempús a Pilon e a Ormene.
Antifanes, lo heric e lo hec quèir d’esquia; e dempús hec quèir successiuament a Menon, Iamene e Orestes, qu’anèren queiguent en solèr.
Tant qu’ambdús eròis les treiguien as mòrts es reludentes armes, auancèren era marcha damb Polidamant e Hectòr es mès e mès valents des joeni, que sentien un viu desir de trincar eth mur e calar huec enes naus.
Mès s’arturèren trantalhanti en costat deth fossat, quan ja èren prèsti a trauessar-lo, per çò d’auer apareishut ath dessús d’eri e ara sua dreta un audèth de mau presagi: ua agla de naut vòl, qu’amiaue enes garres un enòrme dragon sagnós, viu, bategant, que non auie desbrembat era luta, donques qu’en tot corvar-se entà darrèr la heric en pièch, près deth còth.
Era agla, ahiscada de dolor, deishèc quèir ath dragon ath miei dera multitud; e cridant, volèc damb era rapiditat deth vent.
Es teucri s’estrementiren en veir era tacada bèstia, prodigi de Zèus, qu’amie era egida.
Alavetz s’apressèc Polidamant ar audaç Hectòr e li didec:
Tostemp m’escridasses enes assemblades, encara que çò que prepausa sigue bon; mès que non està ben qu’un ciutadan parle enes assemblades o ena guèrra contra çò que cau, sonque entà hèr créisher eth tòn poder.
Tanben ara me cau manifestar-te çò qu’ei mès convenent.
Non anem a combàter damb es danaus près des naus.
Me pensi que mos arribarà çò que vau a díder se venguec reaument entàs teucri, quan desirauen trauessar eth fossat, aguest audèth de mau presagi: ua agla de nau vòl, ara dreta, amiant enes garres un enòrme dragon sagnós e viu, que li calèc deishar anar abans d’arribar en nin e balhar-lo as audèths.
Dera madeisha manèra, se damb grana fòrça trincam ara es pòrtes e eth mur, e es aquèus arreculen, dempús non mos serà possible tornar des naus en bon orde peth madeish camin; e deisharam a fòrça teucri estiradi en solèr, as quaus es aquèus, en defensa des naus, auràn aucit damb es bronzinades armes.
En tot tachar-li era trebla guardada, responec Hectòr, de tremolant casco: “Polidamant!
Non m’agrade aquerò que me prepauses e auries pogut pensar quauquarren milhor.
Se reaument parles seriosament, es madeishi dius t’an hèt a pèrder eth sen; pr’amor que me conselhes que, desbrembant es promeses que me hec Zèus, e ratifiquèc dempús, aubedisca as audèths d’ales estenudes, que d’eri non ne hèsqui cabau ne m’impòrte que vagen entara dreta a on campe era Auròra e eth Solei, o entara quèrra, entara tenebrosa còga.
Fidem enes promeses deth gran Zèus que regne sus toti, mortaus e immortaus.
Eth milhor endonviaire qu’ei aguest: lutar pera pàtria.
Per qué te cau pòur eth combat e era luta?
Encara qu’es auti siguessem aucidi enes naus aquèes, non auries de crànher pera tua vida; donques que ne eth tòn còr ei bellicós, ne te permet demorar as enemics.
Didec, e se metec a caminar.
Hectòr, que, fidadi enes prodigiosi senhaus deth diu e en sòn pròpri valor, sajauen de trincar era gran muralha aquèa.
Arrincauen es merlets des tors, esbauçauen es barralhes e hègen quèir es sòcles gessents qu’es aquèus auien plantat en solèr entà sostier es tors.
Tanben tirauen d’aguestes, damb era esperança de trincar eth mur des aquèus.
Mès es danaus non les deishauen liure eth camin; e protegint es barralhes damb pèths de buèu, herien d’aquiu estant as que se trapauen ath pè dera muralha.
Es dus Aiaces recorrien es tors, encoratjant as aquèus e ahiscant eth sòn valor, anauen pertot, e a un li parlauen damb paraules doces e a un aute lo pelejauen damb dures frases pr’amor que s’aflaquie ena luta:
Mès ara eth trabalh ei comun a toti e vosati madeishi vo’n sabetz.
E hènt taus votzes encoratjauen as aquèus entà que combatessen.
Dera madeisha manèra que quèn espessi es flòcs de nhèu quan en iuèrn Zèus decisís que nhèue, mostrant es sues armes as òmes; e adormint as vents, nhèue de contunh enquia que capère es cims e es puntes des montes mès nauti, es pradères caperades de lòtus e es fertils camps cultivadi per òme; e era nhèu s’esten pes pòrts e plages der esglumós mar, e solet la detien es ondades, pr’amor que tota era rèsta quède caperada quan creish era nheuada de Zèus: atau, tant espesses, volauen es pèires per ambdús costats, es ues entàs teucri e es autes entàs aquèus, e eth tarrabastalh se quilhaue per tot eth mur.
Mès es teucri e er illustre Hectòr non aurien trincat encara es pòrtes dera muralha e eth gran barrolh, s’eth generós Zèus non auesse ahiscat ath sòn hilh Sarpedon contra es aquèus, coma a un leon contra es buèus de torçadi còrnes.
Sarpedon lheuèc er escut lis, beròi, protegit per plaques de bronze, òbra d’un bronzinaire qu’estaquèc fòrça pèths de buèu damb barres d’aur alongades per ambdús costats enquiath bòrd circular, quilhant, donques, era rodèla e brandint un parelh de lances, se metec en marcha coma eth sauvatge leon que non a tastat carn en fòrça temps, e eth sòn in audaç lo posse a escométer ua vegada de oelhes que van entara pleta solidament bastida; e encara qu’en era trape a òmes que, armadi damb espades e aprovedidi de gossets, sauven es oelhes, que non vò que lo hèsquen enlà der estable sense sajar er atac, enquia que sautant ath laguens, o artenh hèr era presa o ei herit per ua flècha que li lance ua agila man; dera madeisha manèra, eth deiforme Sarpedon se sentie possat pera sua animositat entà assautar eth mur e destruir es barralhes.
E de seguit li didec a Glauc, hilh de Hipolic:
Per qué a nosati mos aunoren ena Litia damb sèti preferents, parves e copes de vin, e toti mos guarden coma a dius, e possedim camps grani e magnifiqui ena arriba deth Janto, damb vinhes e tèrres de horment?
Ò amic!
Atau parlèc; e Glauc ne arreculèc ne siguec desaubedient.
Ambdús anèren entà dauant en linha dreta, en tot seguir-les era nombrosa tropa des licis.
S’estrementic en encuedar- se’n Menestèu, hilh de Petèu, donques que se filauen entara sua tor, amiant damb eri era roïna.
Campèc ath grop des aquèus, entà veir se vedie a bèth capitan que desliurèsse deth perilh as companhs, e vedec as dus Aiaces, incansables en combat, e a Teucre, nauèth gessut dera tenda, que se trapauen apròp.
Mès que non lo podien enténer per mès que cridèsse, pr’amor deth gran tarrabastalh qu’eth bronit des escuts en parar es còps, eth des cascos ornadi damb crins de shivau, e eth des pòrtes, qu’arribaue deth cèu; totes es pòrtes se trapauen barrades, e es teucri, arturadi per aguestes, sajauen d’entrar en tot trincar-les ara fòrça.
E Menestèu decidic manar a Tootes, er erald, entà que cridèsse a Aiax:
Tau carga balhen es capitans licis, que tostemp an estat fòrça impetuosi enes acarnissades lutes!
Aquerò didec; e er erald l’escotèc e l’aubedic.
Partic ath mès córrer ath long deth mur des aquèus, de bronzinades armadures.
S’arturèc près des Aiaces, e les parlèc d’aguesta sòrta:
Er estimat hilh de Petèu, escolan de Zèus, vos demane que vengatz a cuélher partida ena luta, encara que sigue pendent pòc de temps.
Que venguéssetz es dues serie preferible; donques que lèu i aurà aquiu un gran rambalh.
Tau carga balhen es capitans licis, que tostemp an estat molt impetuosi enes acarnissades lutes!
Atau parlèc; e eth gran Aiax Telamoni non desaubedic.
En un virament de uelhs li didec ath d’Oilèu aguestes alades paraules:
Vosati, tu e eth fòrt Licomedes, demoratz-vos aciu a ahiscatz as danaus entà que luten damb fòrça.
Jo vau aquiu, combaterè damb aqueri, e tornarè tanlèu coma les aja secorrut”.
Dites aguestes paraules, Aiax Telamoni partic, acompanhat de Teucre, eth sòn frair de pair, e de Pandion qu’amiaue eth corbat arc de Teucre.
Comencèc eth combat e se produsic ua grana cridadissa.
Que siguec Aiax Telamoni eth prumèr qu’aucic a un òme, ath magnanim Epicles, companh de Sarpedon, en tot lançar-li ua gran pèira qu’ère en mur près dera barralha.
Dificilament aurie pogut quilhar-la damb es dues mans un des actuaus joeni, e aqueth, la quilhèc e la lancèc de naut estant contra Epicles, li trinquèc eth casco de quate bonhes e l’estronhèc es uassi deth cap.
Eth teucre queiguec dera nauta tor coma saute ua gargolha, e era amna se separèc des sòns membres.
Teucre, de naut estant dera muralha, li lancèc ua flècha a Glauc, esforçat hilh de Hipolòc, qu’atacaue damb fòrça; e en tot dirigir-la a on vedec qu’eth braç campaue nud, lo botèc dehòra de combat.
Sautèc Glauc e s’aluenhèc deth mur, en tot amagar-se entà que cap aquèu, en veir qu’ère herit, se vantèsse.
S’aclapèc Sarpedon en encuedar-se’n, mès non per aquerò deishèc de lutar, pr’amor qu’en auer artenhut a Alcmaon Testorida, li clauèc era lança, que de seguit tornèc a trèir: eth guerrèr queiguec capenjós e es bronzinades e hargades armes ressonèren.
Dempús, agarrant damb es sues robustes mans ua barralha, la tirassèc e l’arrinquèc sancera.
Demorèc eth mur destroçat ena sua part superiora e damb aquerò se dauric eth camin entà molti.
Mès en madeish moment l’acertèren a Sarpedon, Aiax e Teucre: aguest li trauessèc damb ua flècha era lustrada correja deth gran escut, apròp deth pièch; mès Zèus hec enlà deth sòn hilh era mòrt, entà que non perisse ath cant des naus; Aiax, escometent, li fotèc un còp de lança en escut, se calèc en aguest era punta e hec trantalhar ar eròi quan ère prèst entar atac.
Se separèc Sarpedon dera barralha; mès non se retirèc, donques qu’auie er in d’arténher era glòria.
E virant-se entàs licis, parièrs as dius, les ahisquèc dident:
Qu’ei dificil que jo solet, encara qu’aja trincat era muralha e siga valent, posca daurir eth camin entàs naus.
Taus sigueren es sues paraules.
Es licis, cranhent eth repotec deth rei, amassa damb aguest e encara damb mès fòrça qu’abans, escometèren as aquèus; es quaus, ath sòn torn, barrèren es files des falanges laguens deth mur, pr’amor qu’ère grana era accion que se les presentaue.
E ne es valents licis, a maugrat d’auer trincat eth mur as danaus, artenhien daurir-se eth pas entàs naus; ne es bellicosi danaus podien refusar dera muralha as licis quan s’apressèren ada era.
Coma dus òmes discutissen, damb era mesura enes mans, sus es tèrmes de camps contigús e se pelegent per un petit espaci; atau, licis e danaus èren separadi per barralhes, e per dessús d’aguestes hègen tumar dauant des pitraus es rodèles de cuèr de buèu e es leugèrs broquèrs.
Que ja fòrça combatents auien estat heridi damb eth crudèu bronze, es uns ena esquia, qu’en virar-se deishèren indefensa, e es auti a trauèrs deth madeish escut.
Pertot, tors e barralhes èren esposcades damb sang de teucri e d’aquèus.
Mès enquia e tot atau es teucri non hègen virar era esquia as aquèus.
Er eròi, damb fòrta votz, cridèc as teucri:
D’aguesta manèra parlèc entà encoratjar-les.
L’escotèren toti, e amassadi, se filèren de dret entath mur, pugèren e passèren per dessús des merlets, amiant tostemp enes mans ahilades lances.
Hectòr agarrèc alavetz ua pèira d’ampla basa e punta agudenta qu’ère dauant dera pòrta: dus des mès forçuts òmes deth pòble, taus que son aué, dificilament l’aurien pogut cargar en un car; mès aqueth la manejaue aisidament, pr’amor qu’eth hilh der astut Saturn, la convertic en leugèra.
Hectòr se posèc dauant dera pòrta, separèc es pès, e, apuant-se en solèr entà qu’eth patac siguesse fòrt, lancèc era pèira entath centre d’aquera: se trinquèren ambdues relhes, queiguec era pèira ath laguens peth sòn pròpri pes, croishiren es hustes, e coma es barrolhs non aufriren grana resisténcia, se desseparèren es huelhes dera pòrta e cada ua se n’anèc entath sòn costat, possades pera pèira.
Er illustre Hectòr, que per çò deth sòn aspècte se retiraue ara rapida net, sautèc en interior: eth bronze reludie d’ua manèra terribla ar entorn deth sòn còs, e ena man amiaue dues lances.
Arrés, se non siguesse un diu, l’aurie pogut gésser ar encontre e arturar-lo quan passèc era pòrta.
Es sòns uelhs ludien coma eth huec.
E, virant-se entara tropa, ahiscaue as teucri tà que passèssen era muralha.
Aubediren, e mentre es uns assautauen eth mur, es auti acodien enes ben bastides pòrtes.
Es danaus se refugièren enes concaves naus e se formèc un gran rambalh.
Quan Zèus auec apressat a Hectòr e as teucri enes naus, les deishèc que se fatiguèssen ena batalha; e hènt enlà d’eri es sòns uelhs ludents, guardaue ena luenhor era tèrra des tracis, adreits cavalièrs; des misis, que luten d’apròp; des illustres hipomolgi, que se neurissen damb lèit; e des abis, es mès justi des òmes.
E ja non tornèc a calar es sòns ludents uelhs en Troia, pr’amor qu’eth sòn còr non cranhie que cap immortau venguesse a ajudar ne as teucri ne as danaus.
Mès non en bades eth poderós Neptun, que bat era tèrra, ère ara demora naut de tot dera silvèstra Samotracia, en tot contemplar era luta e era peleja.
D’aquiu estant se vedie tot er Ida, era ciutat de Priam e es naus aquèes.
En aqueth lòc s’auie seigut Neptun, en gésser deth mar, e planhie as aquèus, vençudi pes teucri, ath còp que cuelhie ua grana indignacion contra Zèus.
Lèu Neptun baishèc des escalabrós monte damb pas leugèr; es nauti ticòs e es seuves tremolauen jos es pès immortaus, tant qu’eth diu anaue caminant.
Hec tres passi, e en quatau arribèc en finau deth sòn viatge, en Egas; aquiu, enes prigondors deth mar, auie palais magnifics, d’aur, reludents e indestructibles.
Quan arribèc, atelèc ath car un parelh de shivaus de cascos de bronze e dauradi crins que volauen leugèrs; e ara seguida enrodèc eth sòn còs damb daurada tunica, cuelhec eth soriac d’aur hèt damb art, pugèc en car e l’amièc per dessús des ondades.
Dejós sautauen es peishi, que gessien des tutes arreconeishent ath rei; eth mar daurie, gaujós, es sues aigües, e es agils shivaus damb rapid vòl, sense deishar qu’er èish de bronze se banhèsse, amiauen a Neptun entàs naus aquèes.
Que i a ua vasta tuta ath hons deth prigond mar entre Tenedos e era escalabrosa Imbros; e en arribar en era, Neptun, que bat era tèrra, arturèc es shivaus, les desatelèc deth car, les hec pèisher en un lòc divin, les botèc enes pès ligams d’aur indestructibles e indissolubles, entà que sense botjar-se d’aqueth lòc lo demorèssen, e partic entara armada des aquèus.
Es teucri, semblables a ua ahlama o a ua tempèsta e cuelhudi per un marciau furor, seguien sarradi a Hectòr Priamida damb sarabat e cridadissa; a auien esperances de cuélher es naus e aucir entre eres a toti es aquèus.
Mès Neptun, que cenh e bat era tèrra, en tot retirar-se a Calcas en còs e ena infatigabla votz, ahiscaue as aquèus dès que gessec deth prigond mar, e les didec as Aiaces, que ja èren desirosi de combàter:
Vosati sauvaratz as aquèus se vo’n brembatz deth vòste valor e non dera òrra hujuda.
Parlèc atau Neptun, que cenh e bat era tèrra; e tocant a ambdús damb eth scèptre, les aumplic de fòrt vigor e les apraièc toti es membres e mès que mès es pès e es mans.
E dera madeisha manèra qu’er esparvèr de leugères ales se lance deth plan naut malh, en tot adretir eth vòl ena planhèra entà perseguir a un audèth; atau se desseparèc d’eri Neptun, que bat era tèrra.
Eth prumèr que l’arreconeishec siguec Aiax d’Oilèu, que li didec de seguit a Aiax, hilh de Telamon:
Un diu der Olimp mos ahisque, transfigurat en endonviaire, a lutar près des naus; pr’amor qu’aguest non ei Cascas, er inspirat augur: qu’è observat es tralhes que dèishen es sòns pès e er anament, e as dius se les arreconeish aisidament.
En mèn pièch eth còr sent un desir mès viu de lutar e combàter, e es mies mans e pès se botgen damb impaciéncia”.
Atau conversauen aguesti, alègres per çò deth bellicós ardor qu’ua divinitat botèc enes sòns còrs.
Mentretant, Neptun, que cenh era tèrra, encoratjaue as aquèus des darrères files, que recuperauen es fòrces ath costat des velères naus.
Qu’auien es sòns membres relaxadi peth penible cansament, e se les aumplie eth còr de pena quan vederen qu’es teucri assautauen en massa era gran muralha: ac guardauen damb uelhs plei de lèrmes, e non se pensauen qu’escaparien d’aqueth perilh.
Mès Neptun, que bat era tèrra, intervenguec e encoratgèc aisidament as esforçades falanges.
Venguec prumèr a ahiscar a Teucre, Leti, ar eròi Penelèu, Toant, Deipire, Meriones e Antilòc, aguerridi campions; e entà encoratjar-les, les didec aguestes paraules:
Me pensaua que lutant artenheríetz sauvar es naus; mès se deishatz de combàter, ja ven eth dia que periram toti a mans des teucri.
Ò dius!
Que veigui damb es mèns uelhs un gran e terrible prodigi que jamès pensè que podesse realizar-se.
Vier es troians enes nòsti vaishèths!
Abans se retirauen a porugues cèrves que vaguen peth monte, febles e sense fòrça entara luta, e son era presa de chacals, pantères e lops; semblables ada eres, jamès volien es teucri acarar-se as aquèus, ne gausauen resistir eth sòn valor ne es sues mans.
E ara luten luenh dera ciutat, ath costat des vaishèths, per tòrt deth cap e dera indoléncia des òmes que, en non actuar d’acòrd damb eth, se remissen a deféner es vaishèths, de leugèr caminar, e receben era mòrt ath sòn costat.
Mès, encara qu’eth poderós Agammenon sigue eth vertadèr colpable de tot, donques qu’escarnic ath Pelida, de pès leugèrs, de cap manèra auem de deishar de combàter.
Que non ei bon que dequèigue eth vòste impetuós valor, en èster coma ètz es mès valerosi dera armada.
Jo non repotegaria a un òme timid tà que s’abstenguesse de lutar; mès contra vosati se m’alugue en ira eth còr.
Ò covards!
Damb era vòsta indoléncia, haratz que lèu s’aumente eth mau.
Cuelhetz era vergonha peth còth, ara que se prebotge aguesta gran batalha.
Damb taus amonestacions, eth que cenh era tèrra encoratgèc as aquèus.
Enrodauen as Aiaces fòrtes falanges qu’aurien declarat irreprochables Mart e Minerva, qu’ahisque as guerrèrs, se s’auesse entrat per eres.
Es que s’auien coma mès valents demorauen as teucri e ath divin Hectòr, e es lances e es escuts se tocauen enes sarrades files: era rodèla s’emparaue ena rodèla, eth casco en un aute casco, cada òme damb eth sòn vesin, e tumauen es plumalhs de crins de shivau e es ludents còns des cascos quan bèth un inclinaue eth cap.
Tan sarrades èren es files!
Se crotzauen es lances, que brandien audaces mans, e eri desirauen escométer as enemics e entrar en batalha.
Es teucri escometèren toti amassa, seguint a Hectòr que desiraue anar dret contra es aquèus.
Tau qu’era pèira insolenta que què d’un ticò e amie damb era era roïna, pr’amor que s’a desprenut, en tot cedir ara fòrça dera torrenciau avenguda costada pera ploja, e baishe redolant damb rambalh que repercutís en bòsc, cor segura entara planhèra, e aquiu s’arture, a maugrat dera sua fòrça; dera madeisha manèra, Hectòr menaçaue de passar aisidament entre es tendes e es naus aquèes, aucint tostemp, e non arturar-se enquiath mar; mès se trapèc es denses falanges, e li calec arturar-se dempús d’un violent patac.
Es aquèus l’ofensèren; sageren de herir-lo damb es espades de doble talh, e lo heren enlà d’eri; de sòrta que siguec refusat, e auec d’arrecular.
E damb votz penetranta, cridèc as teucri:
Damb aguestes paraules les ahisquèc a toti eth valor e era fòrça.
Entre es teucri anaue fòrça capinaut Deifob Priamida, que s’auançaue, leugèr, e se caperaue damb eth lis escut.
Meriones li lancèc ua reludenta lança, e non manquèc era balestada: acertèc ena rodèla hèta de pèths de taure, sense arténher trauessar-la, pr’amor qu’aquera se trinquèc ena union dera asta damb eth hèr.
Deifob hec enlà er escut, en crànher era lança der aguerrit Meriones; e aguest hec repè entath grop des sòns amics, fòrça desengustat, non sonque pera victòria perduda, senon tanben per trincadura dera arma, e dempús se filèc de cap as tendes e naus aquèes entà agarrar-ne ua auta des qu’auie en sòn vaishèth.
Es auti lutauen, e ua cridadissa immensa s’entenie.
Teucre Telamoni siguec eth prumèr qu’aucic a un òme, ath bellicós Imbrio, hilh de Mentor, ric en shivaus.
Alavetz eth hilh de Telamon lo heric dejós dera aurelha damb ua gran lança, que retirèc de seguit; e eth guerrèr queiguec coma eth herèisho neishut en un ticò e que s’aubire de luenh, quan ei bracat peth bronze e quèn en solèr es trendes huelhes.
Atau queiguec Imbrio, e es sues armes, de hargat bronze, ressonèren.
Teucre acodit ara prèssa, possat peth desir de trèir-li era armadura; mès Hectòr li lancèc ua reludenta lança; lo vedec aqueth e amaguèc eth còs, e era bronzinada lança se clauèc en pièch d’Anfimac, hilh de Cteate Actorion, que venguie d’entrar en combat.
Eth guerrèr queiguec damb tarrabast, e es sues armes ressonèren.
Hèctòr venguec ath mès córrer a trèir-li ath magnanim Anfimac eth casco qu’amiaue ajustat enes sòns possi; Aiax lheuèc, ath sòn torn, era sua reludenta lança contra Hectòr, e encara que non podec arribar en sòn còs, protegit tot per òrre bronze, li fotèc ua bonha ath miei deth sòn escut, e refusèc ar eròi damb grana enventida; aguest deishèc es cadavres e es aquèus les retirèren.
Estiquion e eth divin Menestèu, capitans atenensi, amièren a Anfimac entath campament aquèu; e es dus Aiaces, que tostemp desirauen era impetuosa luta, lheuèren eth cadavre d’Imbrio.
Coma dus leons, qu’auessen trèt ua craba des agudents dents des gossets, l’amien ena boca a trauèrs des espessi matarrassi, naut de tot; atau es bellicosi Aiaces, lheuant eth còs d’Imbrio, lo despolhèren des armes, e eth hilh d’Oilèu, irritat pera mòrt d’Anfimac, li separèc era tèsta deth trende còth e la hec redolar entre era gent, coma se siguesse ua bòla, enquia que queiguec en povàs as pès de Hectòr.
Alavetz Neptun, irritat en sòn còr pr’amor qu’eth sòn arrehilh auie mòrt ena terribla luta, partic entàs tendes e naus aquèes pr’amor d’encoratjar as danaus e costar maus as teucri.
Se trapèc damb er Idomenèu, famós pera sua lança, que tornaue d’acompanhar a un amic que treigueren deth combat perque es teucri l’auien herit ena cama damb er agudent bronze.
Idomenèu, un còp l’auec fidat as mètges, se filaue entara sua tenda, damb era intencion de tornar ena batalha.
E eth poderós Neptun, que bat era tèrra, li didec, cuelhent era votz de Toant, hilh d’Andremon, qu’en tot Pleuron e ena excèlsa Calidon regnaue sus es etòls e ère aunorat peth pòble coma se siguesse un diu:
Responec Idomenèu, capitan des cretensi: “Ò, Toant!
Non me pensi qu’ara s’age de culpar a cap guerrèr, donques que toti sabem combàter e arrés ei cuelhut pera pòur, ne dèishe per aflaquiment era funèsta batalha; plan que òc deu èster agradiu entath poderós Saturn qu’es aquèus perisquen sense glòria en aguesta tèrra, luenh d’Argos.
Responec Neptun, que bat era tèrra: “Idomenèu!
Que non torne des de Troia entara sua pàtria e arribe a èster jogalha des gossets, aqueth qu’aué dèishe de lutar volontariament.
Au, cuelh es armes e vene ath mèn costat; esdeguem-mos, per s’un cas, a maugrat d’èster solets, pogam hèr quauquarren de profit.
Dites aguestes paraules, eth diu se calèc de nauèth en combat des òmes; e Idomenèu, en vier ena ben bastida tenda, se vestic era magnifica armadura, cuelhec un parelh de lances e tornèc a gésser, semblable ar alugat relampit que Saturn agite enes sues mans dès eth resplendent Olimp entà mostrar-lo as òmes coma senhau: autant ludie eth bronze en pièch d’Idomenèu tant qu’aguest corrie.
Se trapèc damb eth, non guaire luenh dera tenda, eth valent escudèr Meriones, qu’anaue a cercar era sua lança; e eth fòrt Diomedes didec:
Per qué vies, deishant eth combat e era peleja?
Dilhèu ès herit e t’aclape ua agudenta flècha?
M’amies dilhèu bèra notícia?
Pr’amor que jo non me voi demorar ena tenda, senon lutar”.
Li responec eth prudent Meriones: “Idomenèu, prince des cretensi, de bronzinades armadures!
Responec Idomenèu, capitan des cretensi: “Se la vòs, ne traparàs ena tenda, apuades en lustrat mur, non ua senon vint lances, que les è trèt as teucri mòrts ena batalha; pr’amor que jamès combati a distància der enemic.
Repliquèc eth prudent Meriones: “Tanben jo è ena tenda e ena nera nau fòrça despolhes des teucri, mès que non son apròp entà cuelher-les; que jamès me’n desmbrembi deth mèn valor, e en combat, a on es òmes se hèn illustres, apareishi tostemp entre es deth dauant tanlèu comence era batalha.
Idomenèu, capitant des cretensi, li didec alavetz: “Que me’n sai deth tòn gran valor.
Per qué me condes aguestes causes?
S’es mès senhaladi mos amassèssem ath cant des naus entà formar un param, qu’ei a on milhor se coneish era bravesa des òmes e a on aisidament se distinguís ath covard der animós (eth covard vie a èster esblancossit, d’ua manèra o de ua auta, e coma que non sap tier eth coratge fèrm en pièch, non semble tranquil, senon que plegue eth jolhs e se sè sus es pes e eth còr li bategue per pòur dera mòrt e es dents li carrinclen; e eth coratjós non se’n hè, ne tremole, un còp s’a emboscat, senon que desire que coma mès lèu possible comence eth funèst combat), ne aquiu se poirie repotegar eth tòn valor e era tua fòrça.
E s’en tot lutar, te herissen d’apròp o de luenh, non serie en cogòt ne ena esquia, senon en pièch o en vrente, pr’amor qu’anaries entà dauant damb es guerrèrs mès auançadi.
Mès, au, non parlem d’aguestes causes, en tot estar-mos ociosi coma uns pècs; non sigue que quauquarrés mos repotegue durament.
Atau didec; e Meriones, parièr ath velòç Mart, entrant ena tenda, cuelhec ua bronzinada lança e partic darrèr d’Idomenèu, desirós d’entrar en combat.
E Meriones siguec eth prumèr que parlèc, dident:
Per a on vòs qu’entrem entre era gent; pera dreta dera armada, peth miei o pera quèrra?
Li responec Idomenèu, capitan des cretensi: “Que i a en centre es que defenen es naus: es dus Aiaces e Teucre, eth mès adreit arquèr aquèu e esforçat tanben en combat a pè fèrm; qu’eri solets son pro entà refusar a Hectòr Priamida per fòrt que sigue e adreit ena batalha.
Que serà de mau hèr, encara qu’age fòrça desirs de lutar, que trionfant contra eth valor e contra es mans invençudes d’aqueri, arribe a alugar es vaishèths; se non ei qu’eth madeish Saturn lance ua tèda alugada enes velères naus.
Eth gran Aiax Telamoni non cederie a cap mortau que mingesse eth fruit de Ceres e que podesse èster herit damb eth bronze o damb granes pèires; ne tansevolh se retirarie dauant d’Aquilles, que destruís es esquadrons, en un combat a pè fèrm; pr’amor qu’ena corsa Aquilles non a rivau.
Tau didec; e Meriones, parièr ath velòç Mart, comencèc a caminar enquia qu’arribèren ena armada per aquiu a on Idomenèu l’auie indicat.
Quan es teucri vederen a Idomenèu, que per çò dera sua impetuositat se retiraue a ua ahlama, e ath sòn escudèr, ambdús revestidi de hargades armes, s’encoratgèren es uns as auti entre era multitud e ataquèren toti contra aqueth.
E se formèc ua luta, tenguda damb madeisha fòrça per ambdues parts, ath cant des popes des vaishèths.
Tau que campen de ressabuda es tempèstes, costades pes vents enes camins que son fòrça secs e se lhèuen bromes de povàs, dera madeisha manèra es uns e es auti arribèren as mans, en tot desirar en sòn còr, aucir-se mutuaument damb er agudent bronze entre era multitud.
Era batalha, destructora d’òmes, se presentaue orribla damb longues e ahilades piques que manejauen es guerrèrs; qu’avuglauen es uelhs eth resplendor deth bronze des reludents cascos, des armadures nauèrament brunides e des escut refulgents de toti es que s’anauen a acarar; e aurie auut eth còr molt audaç aqueth que, en contemplar aquera accion, non s’auesse alegrat en sòrta d’afligir-se.
Es dus hilhs poderosi de Saturn, que non èren d’acòrd ena manèra de pensar, premanien deplorables maus as eròis.
Zèus volie que trionfèsse Hectòr e es teucri, entà glorificar a Aquilles, eth des pès leugèrs; mès tanpòc desiraue qu’era armada aquèa perisse totaument dauant d’Ilion, donques que solet volie aunorar a Tetis e ath sòn hilh, d’amna esforçada.
Neptun auie gessut d’amagat der esglumós mar, recorrie es files e encoratjaue as aquèus, pr’amor que l’afligie que siguessen vençudi pes teucri, e s’indignaue fòrça contra Zèus.
Neptun evitaue ajudar dubèrtament ad aqueri; e transformat en òme, corrie, sense balhar-se a conéisher, entre era armada e l’encoratjaue.
E es dius s’inclinauen alternatiuament en favor d’uns e d’auti en aquera luta dura e indecisa; e botauen sus eri ua cadia intrencabla e indissolubla qu’a molti les trinquèc es jolhs.
Alavetz Idomenèu, encara que ja un shinhau peublanc, encoratgèc as danaus, escometèc as teucri, en tot costar-les fòrça temor, e aucic a Otrionèu.
Aguest auie vengut de Cabese entà Ilion quan se’n sabec dera guèrra, e auie demanat en matrimòni a Casandra, era mès beròia des hilhes de Priam, sense era obligacion de dotar-la; mès aufrint ua gran causa: que harie enlà de Troia as aquèus.
Er ancian Priam accedic e decidic autrejar- l’ac; e er eròi combatie, fidant ena promesa.
Idomenèu li lancèc era reludenta lança e lo heric tant que s’auançaue damb orgulhós anament: era coirassa de bronze non resistic, se clauèc ath miei deth vrente, queiguec eth guerrèr damb tarrabastalh, e Idomenèu didec vantariòu:
Te vantaria sus toti es mortaus se complisses çò qu’aufrires a Priam Dardanida quan te prometec era sua hilha.
Tanben nosati te haram promeses damb era intencion de complir-les: mos haram a vier d’Argos era mès beròia des hilhes d’Atrida e te la daram coma esposa, s’amassa damb nosati esbauces era populosa ciutat d’Ilion.
Que parlèc atau er eròi Idomenèu, mentre l’agarraue d’un pè e l’arrossegaue peth camp dera dura batalha; E Asio s’auancèc entà resvenjar-lo, en tot presentar-se coma un fantassin dauant deth sòn car, qu’es sòns shivaus, gevernadi peth menaire, bohauen sus es madeishes espatles deth guerrèr.
Asio desiraue ath sòn laguens herir a Idomenèu; mès s’auancèc aguest e li clauèc era pica ena gòrja, dejós dera barba, enquia que gessec en aute costat.
Queiguec eth teucre coma què era ausina en monte quan uns lenhaires la braquen damb ahilades destraus entà convertir-les en paus de vaishèth.
Atau jadie aguest, estirat dauant des shivaus e deth car, carrinclant es dents e cuelhent damb es mans eth povàs sagnós.
Se trebolèc er escudèr, e ne tansevolh gausèc tòrcer es retnes as shivaus entà escapar des mans des enemics.
E eth bellicós Antilòc s’apressèc ada eth e lo trauessèc damb era lança, donques qu’era bronzinada armadura non podec evitar que se li clauesse en vrente.
Eth menaire, panteishant, queiguec deth ben bastit car, e Antilòc, hilh deth magnanim Nestòr, treiguec es shivaus d’entre es teucri e se les hec a vier entàs aquèus, de beròies armadures.
Deifob, irritat pera mòrt d’Asio, s’apressèc fòrça a Idomenèu e li lancèc era reludenta lança.
Mès Idomenèu ac vedec e evitèc eth còp en tot ajocar-se dejós dera sua rodèla, qu’ère lisa e formada per pèths de buèu e ua placa de brunit bronze damb dus abraçadors: era bronzinada lança s’esguitlèc pera superfícia der escut, que sonèc raucosa, e non siguec lançada en bades peth robust braç d’aqueth, donques qu’anèc a clauar-se en hitge, dejós deth diafragma, de Hipsenor Hipasida, pastor d’òmes, en tot hèr-li plegar es jolhs.
E Deisfobo se vantaue atau damb granes votzes:
Atau parlèc.
Es sues vantarioses paraules afligiren as aquèus e esmoigueren eth còr deth bellicós Antilòc.
Mès aguest, encara qu’afligit, non abandonèc ath sòn companh, senon qu’ath mès córrer se botèc ath sòn costat e lo caperèc damb era rodèla.
E en tot calar-se per dejós dus amics fidèus, Mecistèu hilh d’Equio e eth divin Alastor, amièren a Hipsenor, qu’alendaue prigondament, entàs concaves naus.
Idomenèu non deishaue que s’aflaquisse eth sòn gran valor e desiraue tostemp o calar a bèth teucre ena tenebrosa net, o quèir eth madeish damb tarrabastalh, liurant dera roïna as aquèus.
Neptun deishèc qu’acabèsse en mans d’Idomenèu eth hilh estimat deth nòble Esietes, er eròi Alcatoo (qu’ère gendre d’Anquises e auie coma esposa a Hipodamia, era hilha primogenita, qu’eth pair e era venerabla mair estimauen coraument en palai pr’amor que subergessie en beresa, assopliment e talent entre totes es dera sua edat, e plan per aquerò se maridèc damb era er òme mès illustre dera vasta Troia): eth diu l’ofusquèc es ludents uelhs e paralisèc es sòns beròis membres, e er eròi non podec húger ne evitar era escometuda d’Idomenèu, que li clauèc era lança ath miei deth pièch, tant que s’estaue immobil coma ua colomna o un arbe de naut ramatge, e li trinquèc era coirassa que tostemp l’auie sauvat dera mòrt, e alavetz se produsic un son raucós en trincar-se per çò deth còp dera lança.
Eth guerrèr queiguec damb tarrabastalh; e coma qu’era lança s’auie clauat en còr, la botjaue es batecs d’aguest; mès lèu era arma impetuosa perdec era sua fòrça.
E Idomenèu damb grana vantaria e cridant, didec:
Donques que tant te vantes, non te semble qu’ei ua bona compensacion auer- ne aucit a tres, per un que ne perdérem?
Vene, òme admirable, bota-te dauant e veiràs qui ei eth descendent de Zèus qu’a vengut aciu; pr’amor que Zèus engendrèc a Minos, protector de Creta, Minos siguec pair deth gran Deucalion, e d’aguest neishí jo, que regni sus molti òmes ena vasta Creta e venguí enes naus entà èster ua plaga entà tu, entà eth tòn pair e entàs auti teucri”.
Atau s’exprimic; e Deifob trantalhaue entà hèr repè e que se l’amassèsse bèth un des magnanims teucri o escométer eth solet a Idomenèu.
Li semblèc milhor anar ara cèrca d’Enèes, e lo trapèc entre es deth darrèr; pr’amor que tostemp ère irritat damb eth divin Priam, que non l’aunoraue coma era sua bravesa meritaue.
E arturant-se ath sòn costat, li didec aguestes alades paraules:
Que te cau deféner ath tòn cunhat, s’ei qu’as bèth interès pes parents.
Aquerò ei çò que didec.
Enèes sentec qu’en pièch se l’esmoiguie eth còr, e se n’anèc entà Idomenèu damb grani desirs de lutar.
Qu’ei molt fòrt entà aucir òmes en combat, e se trape ena flor dera sua joenessa, qu’ei quan ei màger era fòrça.
Atau didec; e toti damb eth madeish vam en pièch e es escuts enes espatles, se meteren ath cant d’Idomenèu.
Tanben Enèes ahiscaue as sòns amics, en tot tachar era guardada entà Deifob, Paris, e eth divin Agenor, qu’èren tanben capitans des teucri.
De seguit se filèren es tropes darrèr des caps, coma es oelhes seguissen ath mardan quan dempús de pèisher van a béuer, e eth pastor s’alègre ena sua amna; atau s’alegrèc eth còr d’Enèes en pièch, en veir ath grop d’òmes que lo seguie.
Lèu se produic un combat còs a còs ath torn deth cadavre d’Acatoo, en tot brandir granes piques; e eth bronze ressonaue d’ua manèra orribla enes pièchs en foter-se còps de lança es uns as auti.
Dus òmes bellicosi e senhaladi entre toti, Enèes e Idomenèu, parièrs a Mart, desirauen herir-se reciprocament damb eth crudèu bronze.
Enèes lancèc prumèr era lança a Idomenèu; mès coma qu’aguest la vedec vier, evitèc eth còp: era bronzinada punta se clauèc en solèr, vibrant, e era arma siguec lançada en bades peth robust braç.
Idomenèu en.honsèc era sua en vrente d’Enomau e eth bronze trinquèc era concavitat dera coirassa e l’esbocinèc es entralhes: eth teucre, queigut en povàs, agarrèc eth solèr damb es mans.
Ara seguida, Idomenèu arrinquèc deth cadavre era fòrta arma, mès non li podec trèir des espatles era magnifica armadura pr’amor qu’ère aclapat pes traits.
Coma que ja non auie seguretat enes sòns pès entà recuperar era lança qu’auie lançat, ne entà desliurar-se dera que lancèssen, evitaue era crudèu mòrt en tot combàter a pè fèrm; e en non poder tanpòc húger rapidament, arreculaue pas a pas.
Deifob, que l’auie en òdi, li lancèc era lança reludenta e manquèc era balestada, mès heric a Ascalafe, hilh de Mart: era impetuosa lança se clauèc ena espatla, e eth guerrèr, queigut en povàs, agarrèc eth solèr damb es mans.
E eth rambalhós e furibond Mart non se n’encuedèc de qué eth sòn hilh auie perit en dur combat, perque se trapaue arturat naut de tot der Olimp, dejós de daurades bromes, amassa damb d’auti dius immortaus que Zèus non les permetie intervier ena batalha.
Era luta còs a còs, s’aluguèc alavetz ath torn d’Ascalafe, que Deifob l’artenhèc trèir eth reludent casco; mès Meriones, parièr ath velòç Mart, li fotèc a Deifob un còp de lança en braç e li hec deishar eth casco damb traucs en forma de uelhs, que queiguec en soler costant un raucós son.
Meriones, en tot lançar-se contra Deifob damb era rapiditat d’un voltor, l’arrinquèc era impetuosa lança dera part superiora deth braç e hec repè entath grop des sons amics.
A Deifob lo treiguec der òrre combat eth sòn frair carnau Polites:
Eri amièren ena ciutat ar eròi, que se sentie agotat, alendaue prigondament e li gessie sang dera herida que venguie de recéber en braç.
Es auti combatien e formauen un tapatge immens.
Enèes, en tot escométer a Afarèu Caletorida que venguie contra eth, lo heric ena gòrja damb era agudenta lança: eth cap s’inclinèc entà un costat, en tot arrossegar eth casco e er escut, e era mòrt destructora enrodèc ath guerrèr.
Antilòc, coma vedec que Toon hège repè, l’escometec e lo heric: li braquèc era vena que, passant pera esquia, arribe enquiath còth, e eth teucre queiguec d’esquia en povàs e estiraue es braci entàs sòns companhs estimadi.
Acodic Antilòc e lo despolhèc dera armadura, guardant entà toti es costats, tant qu’es teucri l’anauen enrodant e sajauen de herir-lo; mès er ample e hargat escut parèc es còps, e ne tansevolh artenheren rascar era trenda pèth der eròi, pr’amor que Neptun, que bat era tèrra, defenec ath hilh de Nestòr contra es nombrosi traits.
Antilòc non se desseparaue jamès des enemics, senon que se botjaue ath miei d’èri; era sua lança, jamès ociosa, tostemp vibranta, se viraue pertot, e eth pensaue ena sua ment se la lançarie contra quauqu’un, o l’escometerie d’apròp.
Que non se l’amaguèc a Adamant Asiada çò qu’Antilòc meditaue ath miei dera multitud; e en apressar-se ada eth, li fotèc damb er agudent bronze un còp damb er escut; Mès Neptun, eth de celèsta cabeladura, non permetec que li treiguesse era vida a Antilòc, e hec inutil eth còp trincant-li era lança en dues parts, ua d’eres quedèc clauada en escut, coma ua estaca consumida peth huec, e era auta queiguec en solèr.
Adamant arreculèc entath grop des sòns amics, pr’amor d’evitar era mòrt; mès Meriones correc ath sòn darrèr e li lancèc era lança, que penetrèc entre eth melic e eth pubís, a on son fòrça perilhoses es herides que receben ena guèrra es malerosi mortaus.
Aquiu, donc, se calèc era lança, e Adamant, en quèir ath dessús dèra, s’agitaue coma un buèu qu’es pastors an estacat en monte damb fòrtes còrdes e l’amien en contra dera sua volontat; atau aqueth, en senter-se herit, s’agitèc pendent bèth temps, que non siguec long pr’amor que Meriones se l’apressèc, l’arrinquèc era lança deth còs, e es tenèbres velèren es uelhs deth guerrèr.
Helen li fotèc a Deipire un talh enes possi damb era sua grana espada tràcia, e li trinquèc eth casco.
Aguest, secodit peth còp, queiguec en solèr, e redolant anèc a parar as pès d’un guerrèr aquèu que lo lheuèc de tèrra.
A Deipire, era tenebrosa net li caperèc es uelhs.
Que sentec per aquerò ua gran pena er Atrida Menelau, valent en combat; e brandint era lança, escometec, menaçaire, contra er eròi e prince Helen, que, ath sòn torn, armèc era balesta.
Ambdús vengueren a trapar-se, desirosi er un d’arténher ath contrari damb era agudenta lança, e er aute de herir ath sòn enemic damb era flècha qu’er arc lancèsse.
Eth Priamida acertèc damb era flècha en pièch de Menelau, a on era coirassa presentaue ua concavitat; mès era crudèu flècha siguec refusada e volèc entà un aute costat.
Ath sòn torn, Menelau Atrida, valent ena luta, heric a Helen ena man qu’amiaue eth hargat arc: era bronzinada lança trauessèc era pauma e penetrèc ena balèsta.
Helen arreculèc entath grop des sòns amics, entà evitar era mòrt; e era sua man, penjant, arrossegaue era balèsta de herèisho.
Eth magnanim Agenor l’ac arrinquèc e li bendèc era man damb ua gorona de lan de oelha, ben teishuda, que les balhèc er escudèr deth pastor d’òmes.
Pisandre ataquèc ath gloriós Menelau.
Eth fado funèst l’amiaue ara fin dera sua vida, en tot possar-lo entà que siguesse vençut per tu, ò Menelau, ena terribla peleja.
Tanlèu se trapèren es dus cara a cara, s’escometèren, e er Atrida manquèc eth còp pr’amor qu’era lança se li desvièc; Pisandre fotèc un còp ena rodèla deth gloriós Menelau, mès non podec trauessar eth bronze: resistic er ample escut e se trinquèc era lança ena asta quan aqueth s’alegraue ath laguens deth sòn còr damb era esperança de gésser victoriós.
Mès er Atrida desgainèc era espada ornada d’argentadi claus e assautèc a Pisandre; eth quau, caperant-se damb er escut, agarrèc ua beròia destrau, de bronze hargat, aprovedida d’un long mange de husta d’olivèr.
S’escometèren, e Pisandre li fotèc un còp a Menelau en casco, ornat damb crins de shivau, dejós deth plumalh; e Menelau en.honsec era espada en front deth teucre, dessús deth nas: croishiren es uassi, e es uelhs, sagnosi, queigueren en povàs, as pès deth guerrèr, que se corvèc e venguec en solèr.
Er Atrida, en botar-li eth pè en pièch, lo despolhèc dera armadura, e vantant-se dera victòria, didec:
Que non n’auetz pro d’auer-me escarnit, infames gossets, sense qu’eth vòste còr cranhesse era ira terribla deth tonant Zèus ospitalari, que bèth dia esbauçarà era vòsta ciutat excèlsa.
Vos héretz a vier, ath delà de moltes riqueses, ara mia legitima esposa que vos auie recebut amigablament; e ara voletz lançar eth destructor huec enes naus, que trauessen eth mar, e aucir as eròis aquèus; mès dilhèu vos haram renonciar ath combat, encara que vos mostretz tant enventidi.
Pair Zèus!
Diden que depasses en intelligéncia as auti dius e òmes, e tot aquerò ven de tu.
Com ei que favorisses as teucri, ad aguesti òmes insolents, d’esperit tostemp pervèrs, e que jamès s’assadoren dera guèrra qu’ei tan funesta entà toti?
En díder aquerò, er illustre Menelau li treiguec ath cadavre era sagnosa armadura; e autrejant-la as sòns amics, tornèc a batalhar entre es combatents deth dauant.
Alavetz li gessec ar encontre Harpalion, hilh deth rei Pilemenes, que venguec en Troia amassa damb sa pair pr’amor de lutar e ja non auie de tornar ena pàtria tèrra: eth teucre fotèc un còp de lança ath miei der escut der Atrida, mès non podec trauessar eth bronze e arreculèc entath grop des sòns amics entà evitar era mòrt, guardant entà toti es costats, per s’un cas i auesse quauquarrés entà herir-lo damb eth bronze.
Tan qu’eth se n’anaue, Meriones l’acertèc damb er arc, e era bronzinada sageta se calèc ena anca dreta deth teucre, trauessèc era veishiga per dejós deth uas e gessec entar aute costat.
Se botèren ath sòn entorn es magnanims paflagons, e botant eth cadavre en un car, l’amièren, afligidi, ena sagrada Ilion; eth pair anaue damb eri vessant lèrmes, e non podec cuélher cap resvenja d’aquera mòrt.
Paris, fòrça emmaliciat ath sòn laguens pera mòrt de Harpalion, qu’ère eth sòn òste ena populosa Paflagonia, lancèc ua bronzinada flècha.
Que i auie un tau Euquenor, ric e valent, qu’ère hilh der endonviaire Poliido, demoraue en Corint e s’embarquèc entà Troia, a maugrat de saber era funèsta sòrt qu’aquiu lo demoraue.
Eth brave ancian Poliido l’auie dit diuèrsi cops que moririe de penibla dolencia en palai o peririe a mans des teucri enes naus aquèes; e eth, en tot voler evitar es repotecs des aquèus e era malautia odiosa damb es sòns dolors, decidic vier en Ilion.
Ad aguest, donc, Paris li clauèc era flècha per dejós dera maishèra e dera aurelha: era vida hugec des membres deth guerrèr, e era escurina òrra l’enrodèc.
Atau combatien, damb er ardor d’alugat huec.
Hectòr, estimat de Zèus, encara non se n’auie encuedat, e ignoraue totafèt qu’es sues tropes siguessen destruides pes aquèus ena quèrra des naus.
Lèu era victòria aurie estat d’aguesti.
De tau sòrta Neptun, que cenh e secodís era tèrra, les encoratjaue e enquia e tot les ajudaue damb es sues pròpries fòrces!
Qu’ère Hectòr en madeish lòc a on auie vengut dempús d’auer passat es pòrtes e eth mur, e trinquèc es sarrades files des escudadi danaus.
Aquiu, ena plaja der esglumós mar, auien estat plaçades es naus d’Aiax e Protesilau; e s’auie quilhat entà defener-les un mur baish, pr’amor qu’es òmes e shivaus acampadi en aqueth entorn èren fòrça valents ena guèrra.
Es beòcis, es iaons, de longa vestimenta, es locri, es ptioti e es illustres epèus arturauen ath divin Hectòr que, semblable a ua ahlama, persutaue en sòn in d’anar entàs naus; mès que non artenhien que se desseparèsse d’eri.
Es atenensi auien estat designadi enes prumères files e les manaue Menestèu, hilh de Petèu, ath quau seguien Fidant, Estiqui e eth valerós Biant.
Qu’èren capitans des epèus Meges Filida, Anfion e Draci.
Ath cap des ptioti i auie Medonte e eth bellicós Podarces: aqueth ère hilh bastard deth divin Oilèu e frair d’Aiax, e demoraue en Filace, luenh dera sua pàtria, per çò d’auer aucit a un frair d’Eriopis, era sua mairastra e esposa d’Oilèu; e er aute ère hilh d’Ificle Filacida.
Ambdús combatien ath cap des ptioti e amassa damb es beòcis entà deféner es naus.
Er agil Aiax d’Oilèu non se separaue un instant d’Aiax Telamoni: dera madeisha manèra qu’ena tèrra èrma dus neri buèus tirassen damb era madeisha fòrça der arair, abondosa sudor rage ar entorn des sues còrnes, e solet les separe era apolidida joata tant que caminen pes socs entà daurir eth hons sen dera tèrra; atau, tant apròp er in der aute, èren es Aiaces.
Ath Telamoni lo seguien molti e valents òmes, que cuelhien eth sòn escut quan era fatiga e era sudor arribauen enes jolhs der eròi.
Aqueri lutauen contra Hectòr e es sòns; aguesti, amagadi darrèr, disparauen; e es teucri a penes pensauen en combàter, pr’amor qu’es flèches les botauen en desorde.
Alavetz es teucri aurien tornat en deplorabla hujuda des naus e tendes entara ventosa Ilion, se Polidament non s’auesse apressat ar audaç Hectòr entà dider-li:
Que no vòs seguir es opinions des auti.
Pr’amor qu’un diu t’a dat aguesta superioritat enes causes dera guèrra, te penses que depasses as auti en prudéncia?
Que non ei possible que tu solet ac ages tot.
Era divinitat a un l’autrege que subergesque enes accions belliques, a un aute ena dança, ath de mès enlà ena citara e eth cant; e eth poderós Zèus les bote en pièch a quauqui uns er esperit prudent qu’ei profitós entà un gran nombre d’òmes, sauve es ciutats e ac aprècie mès que mès aqueth que lo possedís.
Te vau a díder çò que considèri mès convenent.
Ath tòn entorn s’alugue era luta pertot; mès des magnanims teucri que trauessèren era muralha, uns s’an retirat damb es sues armes, e d’auti, escampilhadi entre es naus, luten contra un nombre màger d’òmes.
Arrecula e crida as mès valents capitans entà deliberar se mos conven lançar-mos contra es naus, de molti bancs, per s’un cas bèth diu mos autrege era victòria, o aluenhar-mos d’eres abans que sigam heridi.
Atau parlèc Polidamant, e eth sòn prudent conselh agradèc a Hectòr, que sautèc de seguit deth car en solèr, sense deishar es armes, e li didec aguestes alades paraules:
Didec; e semblable a un monte caperat de nhèu, partic volant e deishant anar crits entre es troians e es sòns aliats.
Toti es capitans se filèren de cap ath valent Polidament Pantoida, tanlèu enteneren es paraules de Hectòr.
Aguest cercaue entre es combatents deth dauant a Deifob, ath robust rei Helen, a Adamant Asiada, e a Asio, hilh de Hirtaco; mès que non les trapèc indemnes ne a toti sauvadi dera mòrt: es uns jadien, mòrts pes aquèus, ath costat des sues naus; e es auti, heridi, qui d’apròp, qui de luenh, èren laguens des murs dera ciutat.
Lèu se trapèc, ena quèrra dera batalha luctuosa, damb eth divin Alexandre, espós de Helena, era de beròia cabeladura, qu’encoratjaue as sòns companhs e les ahiscaue a pelejar, e arturant-se ath sòn costat, li didec aguestes injurioses paraules:
A on son Deifob, eth robust rei Helen, Adamant Asiada e Asio, hilh de Hirtaco?
Qué s’a passat damb Otrionèu?
Li responec eth deiforme Paris: “Hectòr!
Dès que, ath cap des companhs, prebotgères eth combat ath costat des naus, lutèrem sense pòsa contra es danaus.
Es amics que preguntes an mòrt, exceptat Deifob e eth robust rei Helen; es quaus heridi enes braci per fòrça lances, se n’anèren, e eth Saturn les sauvèc era vida.
Amia-mos entà on eth còr e era amna t’ordenen; te seguiram de seguit, e non deisharam de mostrar tot eth valor compatible damb es nòstes fòrces.
Parlant atau, cambièc er eròi era sua opinion sus eth sòn frair.
Se filèren entath lòc a on ère mès ardent eth combat e era luta; aquiu i auie Cebrion, er illustre Polidamant, Falces, Ortèu, Polifetes, parièr a un diu, Palmis, Ascani e Moris, hilhs es dus darrèrs de Hipotion; toti eri auien arribat era net anteriora dera fertila Ascania, e alavetz Zèus les possèc a combàter.
Dera madeisha manèra qu’un torbeg de vent baishe entara planhèra, acompanhat deth tron de Zèus, e en quèir en mar damb immens sorrolh lhèue granes e esglumoses ondades que se van succedint; atau es teucri seguien en files sarrades as caps, e eth bronze des armes reludie.
Anaue dauant Hectòr Priamida, coma se siguesse Mart, funèst entàs mortaus; amiaue dauant un escut lis, format per fòrça pèths de buèu e ua gròssa placa de bronze, e eth refulgent casco tremolaue enes sòns possi.
Se botjaue Hectòr, en tot defener-se damb era rodèla, e guardaue pertot a veir se cedien es falanges; mès que non artenhèc trebolar era animositat en pièch des aquèus.
Alavetz Aiax en tot auançar-se damb pas leugèr, lo provoquèc damb aguestes paraules:
Aprèssa-te!
Per qué vòs espaurir d’aguesta sòrta as aquèus?
Que non èm inexperimentats ena guèrra, senon qu’es aquèus perissen jos eth crudèu foet de Zèus.
Tu demores usclar es naus, mès nosati auem es braci a punt entà defener-les; e fòrça abans de qué ac artenhetz, era vòsta populosa ciutat serà cuelhuda e esbauçada pes nòstes mans.
Jo t’asseguri qu’ei apròp eth moment que tu madeish, botat en hujuda, demanaràs ath pair Zèus e as auti immortaus qu’es tòns shivaus siguen mès rapìds qu’es esparvèrs; e es shivaus t’amiaràn ena ciutat, en tot lheuar ua gran povassada ena planhèra.
Quan acabèc de parlar, passèc per dessús d’eri, entara dreta, ua agla de nauta volada; e es aquèus cridèren, encoratjadi per auguri.
Er intelligent Hectòr responec:
Atau siguessa jo hilh de Zèus, qu’amie era egida, e m’auesse amainadat era venerabla Juno e gaudissa des madeishi aunors que Minerva o Apòllo, coma qu’aqueth dia serà funèst entà toti es aquèus.
En díder aquerò, auancèc; es auti capitans lo seguiren damb ua cridadissa immensa; e darrèr es tropes cridauen tanben.
E eth tapatge que costauen ambdues armades arribaue en etèr e ena casa reludenta de Zèus.
Nestòr, encara qu’ère en tot béuer, non deishèc d’enténer era cridadissa; e parlant ath descendent d’Esculapi, prononcièc aguestes alades paraules:
Com te penses qu’acabaràn aguestes causes?
Ath cant des naus creish era cridadissa des robusti joeni.
Didec; e dempús de meter-se en braç eth hargat escut de reludent bronze, qu’eth sòn hilh Trasimedes, dondaire de shivaus, auie deishat aquiu per çò d’auer-se hèt a vier eth der ancian, agarrèc era fòrta lança de bronzinada punta e gessec dera tenda.
Lèu s’arturèc dauant deth vergonhós espectacle que campèc as sòns uelhs: es aquèus èren derrotadi pes herotges teucri e era gran muralha aquèa ère esbauçada.
Dera madeisha manèra qu’er immens mar comence a avitzar-se damb sord bronit e se rogís, en tot presagiar era venguda de grani vents, mès non se botgen es ondades enquia que Zèus mane un vent determinat, atau er ancian s’estaue trantalhant entre filar-se de cap tara multitud des danaus, de leugèrs shivaus, e endralhar es sòns passi entar Atrida Agammenon, pastor d’òmes.
Li semblèc qu’erè milhor vier a cercar ar Atrida, e atau ac hec; mentretant, es auti, combatent, s’aucien es uns as auti, e eth dur bronze ressonaue ath torn des sòns còssi pes patacs des espades e des lances de doble lama.
Se trapèren damb Nestòr es reis, escolans de Zèus, qu’abans sigueren heridi damb eth bronze (eth Tidida, Ulisses e Agammenon, hilh d’Atrèu) e alavetz venguien des sues naus.
Aguestes auien estat plaçades luenh deth camp de batalha, ena arriba des esglumòs mar: les treigueren ena planhèra es prumères, e bastiren un mur dauant des popes.
Pr’amor qu’era arriba, a maugrat d’èster vasta, non podie contier toti es vaishèths en ua soleta ringlèra, e plan per aquerò les botèren escalonadi e aumpliren damb eri eth gran espaci de còsta que limitauen nauti ticòs.
Es reis anauen amassa, damb er in aclapat, emparant-se enes sues lances, pr’amor que volien veir eth combat e era rambalhosa peleja; e quan vederen vier ar ancian, les bateguèc eth còr en pièch.
E eth rei Agammenon, en tot dirigir-li era paraula, didec:
Per qué vies, deishant era omicida batalha?
Cranhi qu’er impetuós Hectòr complisque era menaça que me hec ena sua arenga as teucri: que non tornarie en Ilion abans de calar eth huec as naus e aucir as aquèus.
Atau parlaue, e tot se va complint.
Ò dius!
Responec Nestòr, cavalièr gereni: “Qu’ei evident aquerò que dides, e ne eth madeish Zèus pòt modificar aquerò que ja s’a passat.
Eth mur qu’ei esbauçat, que demoràuem que siguesse indestructibla proteccion entàs velères naus e entà nosati madeishi; e ath sòn costat es teucri sostien vius e incessants combats.
Non arreconeisheries, per mès qu’ac guardèsses, entà on van es aquèus escometudi e botadi en desorde: en molon confonut receben era mòrt e era cridadissa arribe enquiath cèu.
Li didec eth rei d’òmes Agammenon: “Nestòr!
Donques que ja es teucri luten ath cant des popes des naus e eth mur non a estat de cap utilitat, atau coma eth fossat qu’es danaus bastiren damb tant de trabalh, demorant que siguesse indestructibla proteccion entàs vaishèths e entada eri madeishi; solide que deu èster agradiu ath poderós Zèus qu’es aquèus perisquen sense glòria aciu, luenh d’Argos.
Abans jo vedia qu’eth diu ajudaue, benevòl, as danaus; mès ara balhe era glòria as teucri, coma se siguessen dius benauradi, e encadene eth nòste valor e es nòsti braci.
Au, actuem toti tau que vau a díder.
Arrosseguem es naus que se trapen mès apròp dera arriba, lancem-les entath mar divin e que s’estonguen sus es ancores enquia qu’arribe era net immortau; e s’alavetz es teucri s’abstien de combàter, poiram botar es restantes.
Que non ei repotegable evitar un malastre, encara que sigue pendent era net.
Er engenhós Ulisses, en tot guardar-lo damb ròstre regde, exclamèc: “Atrida!
Quines paraules s’escapèren des tòns pòts?
Òme funèst!
Qu’auries d’èster ath cap d’ua armada d’òmes covards e non manar-mos a nosati, que Zèus mos a autrejat amiar a tèrme riscades empreses belliques dera joenessa enquiara vielhesa, enquia que perigam.
Vòs que deishem era ciutat troiana, d’amples carrèrs, dempús d’auer patit per era tantes fatigues?
Cara e que non escoten es aquèus aguestes paraules, que non gesserien de cap boca de baron que sabesse parlar damb esperit prudent, amiesse scèptre e siguesse aubedit per tanti òmes que son aquèus, que sus eri govèrnes.
Refusi totafèt era tua proposicion: plan que òc mos conselhes que botem en mar es naus de molti bancs pendent eth combat e era luta, entà que mès lèu se complisquen es desirs des teucri, que ja en aguesti moments son vencedors, e era nòsta perdicion sigue imminenta.
Responec eth rei d’òmes Agammenon: “Ò Ulisses, eth tòn dur repotec m’a arribat ena amna; mès jo non ordenaua qu’es aquèus arrosseguèssen entath mar, contra era sua volontat, as naus de molti bancs.
Engendrèc Portèu tres hilhs illustres qu’abitèren en Pleuron e ena excèlsa Calidon: Agrio, Melas e eth cavalièr Enèu, eth mèn pairin pairau, qu’ère eth mès valent.
Enèu s’estèc en sòn país; mès eth mèn pair, dempús de vagar pendent bèth temps, se demorèc en Argos pr’amor qu’atau ac volèren Zèus e es auti dius, se maridèc damb ua hilha d’Adrast e s’estèc en ua casa claufida de riquesa: possedie fòrça camps de horment, moltes plantacions d’arbes enes entorns dera poblacion e abondoses vegades; e depassaue a toti es aquèus en manejament dera lança.
Aguestes causes les auratz entenut condar coma que son cèrtes.
Non sigue, donc, qu’en tot imaginar-vos que per çò deth mèn linhatge è d’èster covard e feble, mespredetz tot aquerò de bon que vau a díder.
Atau s’exprimic, e eri l’escotèren e l’aubediren.
Se meteren a caminar, e eth rei d’òmes Agammenon anaue ath dauant.
Er illustre Neptun, que secodís era tèrra, ère ara demora; e transformant-se en un vielh, se dirigic as reis, cuelhec era dèstra d’Agammenon Atrida e li didec aguestes alades paraules:
Aquilles, en contemplar eth mortalatge e era derròta des aquèus, deu sénter qu’en sòn pièch se l’alègre eth còr perniciós, donques qu’ei mancat de sen.
Pro que perisse e ua divinitat lo caperèsse d’ignomínia!
Quan atau auec parlat, fotèc un gran crit e comencèc a córrer pera planhèra.
Tau qu’ei era cridadissa de nau o dètz mil guerrèrs en començar era marciau batalha, atau siguec era votz qu’eth sobeiran Neptun, que bat era tèrra, lancèc deth sòn pièch.
E eth diu bohèc valor en còr de toti es aquèus entà que lutèssen e combatessen sense pòsa.
Juno, era de daurat tron, guardant des deth cim der Olimp, arreconeishec ath sòn frair e cunhat, e s’alegrèc ath sòn laguens; mès vedec a Zèus seigut naut deth monte d’Ida, abondós en hònts, e se li hec odiós ath sòn còr.
Alavetz era venerabla Juno, era des grani uelhs, pensaue se com poirie enganhar a Zèus, qu’amie era egida.
A tot darrèr li semblèc qu’era milhor solucion serie apolidir-se ben e vier en monte Ida, per s’un cas, Zèus, en tot alugar-se en amor, volie dormir ath sòn costat e era artenhie vessar sus es paupetes e eth prudent esperit deth diu, un doç e agradiu saunei.
Sense pèrder un instant, se n’anèc entara cramba hargada peth sòn hilh Vulcan (qu’auie ua solida pòrta damb clauadura amagada que cap auta divinitat sabie daurir), entrèc, e en auer ajustat era pòrta, se lauèc damb ambrosia eth còr beròi e lo unhèc damb un òli greishós, divin, suau e tan flairós que, en botjar-lo peth palai de Zèus, erigit sus bronze, era sua fragància se difusèc peth cèu e pera tèrra.
Se botèc de seguit eth mantèl divin, ornat damb molti brodats, que l’auie hèt Minerva; e l’estaquèc en còth damb ua agulha d’aur.
Se botèc dempús un cinturon qu’auie cent ornaments, e pengèc des traucades aurelhes ues plendengues de tres pèires precioses granes coma es uelhs, esplendides, de graciosa ludentor.
Dempús, era divina entre es divesses se caperèc damb un vel beròi, nau, tan blanc coma eth solei; e caucèc es sòns nitids pès damb beròies sandales.
E quan auec apolidit eth sòn còs damb toti es ornaments, gessec dera cramba; e cridant a Venus a despart des dius, li parlèc d’aguesta sòrta:
Li responec Venus, hilha de Zèus: “Juno, venerabla divessa, hilha deth gran Saturn!
Responec dolosament era venerabla Juno: “Balha-me er amor e eth desir que damb eri rendes a toti es immortaus e as mortaus òmes.
Que vau entàs confinhs dera fertila tèrra entà veir er Ocean, pair des dius, e ara mair Tetis, que me receberen de mans de Rea e m’elevèren e eduquèren en sòn palai, quan eth poderós Zèus botèc a Saturn dejós dera tèrra e deth mar estèrle.
Vau a tier-les ua visita pr’amor d’acabar damb es sues rancures.
Que hè temps que se priven der amor e deth talamus, perque era colèra nidèc enes sòns còrs.
Didec; e desliguèc deth pièch era cinta brodada, de variat trabalh, qu’embarraue toti es encantaments: se trapauen aquiu er amor, eth desir, es amoroses parlòtes e eth lenguatge seductor que hè pèrder eth sen as mès prudents.
Lo botèc enes mans de Juno, e prononcièc aguestes paraules:
Atau parlèc: Arric era venerabla Juno, era des grani uelhs; e encara arridolenta, amaguèc eth cinturon en vrente.
Venus, hilha de Zèus, tornèc ena sua cramba.
Juno deishèc en rapid vòl eth cim der Olimp, e passant pera Pieria e era deleitosa Ematia, passèc es nautes e nheuades montahes a on demoren es cavalièrs tracis, sense qu’es sòns pès toquèssen en solèr; baishèc per Atos entath fluctuós mar en Lemnos, ciutat deth divin Toant.
Aquiu se trapèc damb eth Saunei, frair dera Mòrt; e cuelhent-li era man dèstra, li didec aguestes paraules:
S’escotéretz en ua auta escadença era mia votz, aubedis-me tanben ara, e era mia gratitud serà perenna.
Adormis es ludents uelhs de Zèus dejós des sues paupetes, tanlèu coma, vençut per amor, s’ajace damb jo.
Li responec eth doç Saunei: “Juno, venerabla divessa, hilha deth gran Saturn!
Aisidament adormiria a quinsevolh des etèrns dius e enquia e tot as corrents der Ocean, qu’ei eth pair de toti eri, mès non m’apressarè ne adormirè a Zèus Saturn, s’eth non m’ac mane.
Aubedí eth tòn manament eth dia qu’er animós hilh de Zèus s’embarquèc en Ilion, dempús de destruir era ciutat troiana.
Alavetz en.honsè en agradiu dromilhon era ment de Zèus, qu’amie era egida, en tot botar-me doçament ath sòn entorn; e tu, que te prepausaues costàr mau a Hercules, artenheres qu’es vents impetuosi bohèssen sus eth mar e l’amièssen ena populosa Cos, luenh des sòns amics.
Zèus se desvelhèc e s’aluguèc en ira: mautractaue as dius en palai, me cercaue a jo, e m’aurie hèt desparéisher, en tot lançar-me der etèr en mar, s’era Net, que rend as dius e as òmes, non m’auesse sauvat; m’apressè ada era, e aqueth se tenguec, encara qu’irritat, pr’amor que cranhec hèr quauquarren que non agradèsse ara rapida net.
Li responec Juno venerabla, era des grani uelhs: “Saunei!
Per qué remenes taus causes ena tua ment?
Te penses qu’eth poderós Zèus favorirà autant as teucri, coma ena epòca que s’irritèc quan protegie ath sòn hilh Hercules?
Au, vè-te’n e prometi autrejar-te, entà que te marides damb era e amie eth nòm d’esposa tua, ara mès joena des Gràcies, Pasitèa, qu’era sua possession de contunh desires”.
Atau parlèc.
Atau didec.
Non desaubedic Juno, era divessa des blanqui braci, e jurèc, coma se li demanaue, nomentant a toti es dius deth Tartar, cridadi Titans.
Prestat eth jurament, partiren amagadi en ua broma, deishèren darrèr a Lemnos e ara ciutat d’Imbros, e seguint ath mès córrer eth camin arribèren en Lecto, en Ida, abondós en hònts e elevador de fères; aquiu passèren deth mar entà tèrra fèrma, e caminèren en tot hèr estrementir jos es sòns pès eth ramatge des arbes dera seuva.
S’arturèc eth Saunei, abans qu’es uelhs de Zèus lo podessen veir, e en tot pujat en un avet plan naut qu’auie neishut en Ida e per aire arribaue en etèr, s’amaguèc entre es arrames coma un sauvatge audèth cantaire cridat pes dius calcis e pes òmes cymindis.
Juno pugèc leugèra entath Cargal, eth cim mès naut der Ida; Zèus, qu’amolone es bromes, la vedec vier; e tanlèu l’aubirèc, s’apoderèc deth sòn esperit eth madeish desir que quan gaudiren es primícies der amor, en tot ajaçar-se d’amagat des sòns pairs.
E tanlèu l’auec ath dauant, li didec:
Li responec dolosament era venerabla Juno: “Que vau tàs confunhs dera fertila tèrra, pr’amor de veir a Ocean, pair des dius, e ara mair Tetis, que me receberen de mans de Rèa e m’elevèren e eduquèren en sòn palai: Que vau a tier-les ua visita entà acabar damb es sues rancures.
Que ja hè temps que se priven der amor e deth talamus, donques qu’era colèra nidèc enes sòns còrs.
Responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Juno!
Aquiu que i pòs anar mès tard.
Au, ajacem-mos e gaudim der amor.
Li repliquèc dolosament era venerabla Juno: “Plan terrible Saturn!
Quines paraules deishères anar!
Te vòs ajaçar e gaudir der amor enes cims der Ida, a on tot ei patent!
Qué passarie se bèth un des sempitèrns dius mos vedesse dormidi e ac manifestèsse a totes es divinitats?
Jo non tornaria en tòn palai en lheuar-me deth lhet; que serie vergonhós.
Mès, s’ac desire eth tòn còr e t’ei agradiu, qu’as era cramba que harguèc eth tòn hilh Vulcan, barrant era pòrta damb fòrtes hustes qu’encaishen en marc.
Li responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Juno!
Didec eth Saturn, e sarrèc enes sòns braci ara sua esposa.
Era tèrra produic verda èrba, lòtus fresc, safran e jacint espés e trende entà lheaur-les deth solèr.
S’ajacèren aquiu e se caperèren damb ua beròia broma daurada, que d’era queiguien reludentes gotes d’arrosada.
Tan tranquillament dormie eth pair sus eth naut Gargaro, vençut pera sòn e per amor e abraçat damb era sua esposa.
Eth doç Saunei correc entàs naus aquèes entà amiar era naua a Neptun, que cenh era tèrra; e en arturar-se près d’eth, prononcièc aguestes alades paraules:
Dit aquerò, partic entàs glorioses tribús d’òmes.
E Neptun, mès ahiscat qu’abans entà ajudar as danaus, sautèc de seguit entàs prumères files e les exortèc dident:
Li deisharam de nauèth era victòria a Hectòr Priamida, entà que s’apodère des vaishèths e artenhe era glòria?
Atau s’ac pense eth, e d’aquerò se vante, pr’amor qu’Aquilles s’està enes concaves naus damb eth còr irritat.
Mès Aquilles non mos harà ua bèra manca, s’es auti sajam d’ajudar-mos mutuaument.
Va, actuem toti coma vau a díder.
Agarratz es escuts mès grani e mès fòrts que i age ena armada, caperatz-vos eth cap damb reludenti cascos, cuelhetz es piques mès longues e botem-mos en marcha: jo anarè dauant, e non me pensi que Hectòr Priamida, per enventit que s’estongue, gause demorar-mos.
Atau parlèc, e eri l’escotèren e l’aubediren.
Es madeishi reis (eth Tidida, Ulisses e Agammenon Atrida), a maugrat d’èster heridi, formauen er esquadron; e recorrent es files, hègen eth cambiament des marciaus armes.
Er esforçat cuelhie es mès fòrtes e daue es pejors ad aqueri qu’èren inferiors ada eth.
Tanlèu coma s’auèren vestit eth reludent bronze, se meteren en marcha: dauant de toti anaue Neptun, que secodís era tèrra, amiant ena robusta man ua espada terribla, longa e ponchuda, que semblaue un relampit; e ad arrés l’ère possible lutar contra eth diu en funèst combat, donques qu’eth temor l’ac empedie a toti.
Peth sòn costat, er illustre Hectòr botèc en orde as teucri.
E Neptun, eth dera cerulenca cabeladura, e eth famós Hectòr, ajudant aguest as teucri e aqueth as aquèus, esteneren eth camp dera orribla luta.
Eth mar, agitat, arribèc enquias tendes e naus des aquèus, e es combatents s’escometèren damb gran tarrabastalh.
Que non bramen tant es ondades deth mar quan, quilhades pera bohada terribla deth Borèas, se triquen ena tèrra; ne hè tan sarabat er ardent huec ena espessor deth monte, quan s’uscle ua seuva; ne sone tant eth vent enes nauti cimalhs des ausines, quan brame fòrt; coma ne siguec era cridadissa de teucri e aquèus en moment que, cridant d’ua manèra espaventosa, arribèren as mans.
Eth famós Hectòr li lancèc eth prumèr era lança contra Aiax, qu’atacaue contra eth, e non manquèc era balestada; mès l’acertèc en lòc que se crotzen era correja der escut e era eisharpa dera espada, ornada damb claus d’argent, e es dues causes protegiren eth delicat còs.
S’irritèc Hectòr perque era sua lança auie estat lançada en bades damb era sua man, e arreculèc entath grop des sòns amics pr’amor d’evitar era mòrt.
Eth gran Aiax Telamoni, en veir que Hectòr se retiraue, agarrèc ua des moltes pèires que servien entà sostier es naus e redolauen alavetz entre es pès des combatents, e damb era lo heric en pièch, per dessús der escut, ath costat dera gòrja; era pèira, lançada damb fòrça, viraue coma un remolin.
Dera madeisha manèra que vie en solèr era ausina arrincada d’arraïc per arrai de Zèus, en tot deishar anar ua fòrta flaira de sofre, e aqueth que se trape apròp s’aflaquís, pr’amor qu’er arrai deth gran Zèus ei formidable; atau, eth robust Hectòr se fotèc de morre en solèr e queiguec en povàs: era pica se n’anèc dera man, quedèren ath sòn dessús escut e casco, e era armadura de hargat bronze ressonèc ath torn deth sòn còs.
Es amics de Hectòr lo lheuèren en braça, l’amièren a on auien es agils shivaus damb eth hargat car e eth menaire, e se lo heren a vier entara ciutat, tant qu’alendaue prigondament.
Mès, en arribar en canalet deth voraç Janot, arriu de beròi corrent qu’engendrèc er immortau Zèus, baishèren a Hectòr deth car e l’esposquèren era cara damb aigua: er eròi se remetec, guardèc entà naut, e botant-se de jolhs, li venguec un vomec de sang nera; dempús queiguec d’esquia, e era net escura caperèc es sòn uelhs, pr’amor qu’encara auie feble er esperit per çò deth patac recebut.
Es aquèus, quan vederen que Hectòr se n’anaue, escometeren damb mès fòrça as teucri, e solet pensèren en combàter.
Alavetz eth velòç Aiax d’Oilèu siguec eth prumèr que, atacant damb era ponchuda lança, heric a Satni Enipida, a qui ua naiada auie auut d’Enope, mentre aguest peishie vegades enes arribes deth Satniois: Aiax d’Oilèu, famós pera sua lança, ada eth, lo heric en vrente e lo virèc d’esquia; e ath torn deth cadavre, teucri e danaus formèren un dur combat.
Venguec a resvenjar-lo Polidamant, adreit en brandir era lança, e heric ena espatla dreta a Protoenor, hilh d’Airelic: era impetuosa lança li trauessèc era espatla, e eth guerrèr, queiguent en povàs, cuelhec eth solèr damb es sues mans.
E Polidamant exclamèc damb grana vantaria e cridant:
Atau parlèc.
Es sues vantarioses paraules aclapèren as aquèus, e esmoigueren eth còr der aguerrit Aiax Telamoni, qu’ath sòn costat queiguec Proteonor.
De seguit lancèc Aiax ua reludenta lança contra Polidamant, que ja se n’anaue; aguest hec un bot ath costat e l’evitèc, desliurant-se dera nera mòrt; mès, ça que la, la recebec Arquelòc, hilh d’Antenor, a qui es dius auien destinat a morir: era lança se clauèc ena union deth cap damb eth còth, en prumèr uas rodet, e braquèc es dus ligaments; queiguec eth guerrèr, e cap, boca e nassi arribèren en solèr abans qu’es cames e es jolhs.
E Aiax, cridant-li ar illustre Polidamant li didie:
Atau didec, donques que lo coneishie pro ben, e as teucri se les aumplic eth còr de pena.
Alavetz, Acamant, que se trapaue ath costat deth cadavre deth sòn frair entà protegir-lo, li clauèc era lança a Promac, eth beòci, quan aguest agarraue des pès ath mòrt e sajaue de hèr-se-lo a vier.
E de seguic se vantèc fòrça, cridant damb granes votzes:
Eth trabalh e es penes non an d’èster solet entà nosati, e bèth dia receberatz era mòrt dera madeisha manèra.
Guardatz a Promac, que jatz en solèr, vençut pera mia pica, entà qu’era resvenja pera mòrt d’un frair non age demora.
Plan per aquerò er òme qu’ei victima de bèth malastre, desire deishar a un frair que posque resvenjar-lo”.
Atau s’exprimic.
Es sues vantarioses frases aclapèren as aquèus e esmoigueren eth còr der aguerrit Penelèu, qu’escometèc a Acamant; mès aguest non demorèc era escometuda.
Penelèu heric a Ilionèu, solet hilh qu’a Fortabant (òme ric en oelhes e estimat sus toti es teucri per Mercuri, que l’autregèc fòrça bens) l’auie amainadat era sua esposa: era lança, penetrant per dejós d’ua celha, l’arrinquèc eth viston, li trauessèc eth uelh e li gessec peth cogòt, e eth guerrèr queiguec en solèr damb es braci dubèrts.
Penelèu, desgainant era espada agudenta, li braquèc eth cap, que queiguec en tèrra damb eth casco; e coma qu’era fòrta lança seguie clauada en uelh, l’agarrèc, lheuèc eth cap coma se siguesse ua flor de pavòt, la mostrèc as teucri, e gaudint deth trionf, didec:
Didetz-les en mèn nòm as pairs d’Ilionèu que lo ploren en sòn palai; pr’amor que tanpòc era esposa de Promac Alegenorida receberà damb ròstre alègre ath sòn marit quan, en tot embarcar-mos en Troia, tornem entara nòsta pàtria”.
Atau parlèc.
A toti les tremolauen es carns de pòur, e cada un cercaue entà on húger pr’amor de desliurar-se d’ua mòrt espaventosa.
Didetz-me ara, Muses qu’auetz olimpics palais, qui siguec eth prumèr aquèu que lheuèc deth solèr sagnoses despolhes, quan er illustre Neptun, que bat era tèrra, inclinèc eth combat en favor des aquèus.
Aiax Telamoni, eth prumèr, heric a Hirtie Girtiada; Antilòc hec perir a Falces e a Mermere, en tot despolhar-les dempús des armes.
Meriones aucic a Moris e a Hipotion; Teucre li treiguec era vida a Protoon e Perifetes; e er Atrida heric en vrente a Hiperenor, pastor d’òmes: eth bronze li trauessèc es instestins, era amna gessec ara prèssa pera herida, e era escurina curbic es uelhs deth guerrèr.
E eth velòç Aiax, hilh d’Oilèu, n’aucic a molti; donques qu’arrés lo depassaue en perseguir as guerrèrs espauridi, quan Zèus les metie en hujuda.
XV Es aquèus se revòlten, dès es naus, contra es teucri e les boten en hujuda.
Quan es teucri aueren trauessat ena sua hujuda eth fossat e era muralha, morint fòrça d’eri a mans des danaus, arribèren en lòc a on auien es shivaus e s’artureren, espauridi e esblancossidi de pòur.
En aqueth moment se desvelhèc Zèus en cim der Ida, ath costat de Juno, era deth daurat tron.
Se lheuèc e vedec as teucri perseguidi pes aquèus, que les botauen en desorde; e entre aguesti, ath sobeiran Neptun.
Vedec tanben a Hectòr estirat ena planhèra e enrodat d’amics, panteishant, privat de coneishement, vomegant sang; que non siguec eth mès feble des aquèus eth que li costèc era herida.
Eth pair des òmes e des dius, en auer pietat d’eth, guardèc damb treble e herotge ròstre a Juno, e li didec:
Sai pas se castigar-te damb foetades, entà que sigues era prumèra en gaudir dera tua funèsta astúcia.
Dilhèu non te’n brembes quan sigueres penjada naut de tot e botè enes tòns pès dus enclutges, e enes tues mans, dauradi e intrincables orsets?
Te trapaues suspenuda ath miei der etèr e des bromes, es dius deth vast Olimp t’enrodauen indignadi, mès non podies desligar-te (s’alavetz n’auessa agarrat a bèth un, l’auria lançat d’aguesti lòcs e aurie arribat ena tèrra lèu sense vida) e jo non artenhia trèir deth mèn còr era pena que sentia peth divin Hercules, que tu, costant ua tempèsta damb era ajuda deth Borèas, lancères damb pervèrsa intencion en mar estèrle e l’amières dempús entara populosa Cos; aquiu te desliurè des perilhs e t’amiè de nauèth ena Argolide, elevadora de shivaus, dempús de fòrça fatigues.
Atau s’exprimic.
S’estrementic Juno venerabla, era des grani uelhs, e prononcièc aguestes alades paraules:
Atau didec.
Arric eth pair des òmes e des dius, e responec damb aguestes alades paraules:
Aguest manarà ara luta ath sòn companh Patrocle, que morirà, herit pera lança deth famós Hectòr, près d’Ilion, dempús de trèir-les era vida a molti joeni, e entre eri ar illustre Sarpedon, eth mèn hilh.
Irritat pera mòrt de Patrocle, eth divin Aquilles aucirà a Hectòr.
A compdar d’aciu harè qu’es teucri siguen perseguidi contunhament dès es naus, enquia qu’es aquèus cuelhen era excélsa Ilion.
D’aguesta manèra parlèc.
Juno, era divessa des blanqui braci, non siguec desaubedienta, e passèc des montes idèus entath vast Olimp.
Dera madeisha manèra que cor velòç eth pensament der òme qu’en auer viatjat per moltes tèrres, les rebrembe en sòn reflexiu esperit, e ditz siguí aciu o enlà e remene ena ment fòrça causes, atau de rapida e apressada volaue era venerabla Juno, e lèu arribèc en excèls Olimp.
Es dius immortaus, que se trapauen amassadi en palai de Zèus, se lheuèren en veder-la e l’aufriren copes de nectar.
E Juno acceptèc era que li presentaue Temis, era de beròies caròles, que siguec era prumèra que correc ath sòn encontre, e li didec aguestes alades paraules:
Per qué vies damb aguesta cara d’espauriment?
Li responec Juno, era divessa des blanqui braci: “Non m’ac preguntes, divessa Temis; tu madeisha sabes se guaire supèrba e despietada ei era animositat de Zèus.
Dites aguestes paraules, se seiguec era venerabla Juno.
S’afligiren es dius ena casa de Zèus.
Aquera, encara que damb un arridolet enes pòts, non mostraue cap alegria en front, sus es neres celhes.
E indignada, exclamèc:
Mos volem apressar ada eth e padegar-lo damb paraules o mejançant era violéncia; e eth, seigut a despart, non ne hè cabau, ne se preocupe, pr’amor que ditz qu’en fòrça e poder ei plan superior a toti es dius immortaus.
Per tant, patitz es malastres que respectiuament vos envie.
Atau parlèc.
Mart baishèc es braci, pataquejant-se es muscles, e alendant didec:
Didec, e manèc ath Terror e ara Hujuda que junhessen es shivaus, tant qu’eth se vestie damb es reludentes armes.
Màger e mès terrible aurie estat alavetz er anuèg e era ira de Zèus contra es immortaus; mès Minerva, cranhent per toti es dius, se lheuèc deth tron, gessec peth vestibul, e en tot trèir-li a Mart eth casco deth cap, er escut dera espatla e dera robusta man era pica de bronze, qu’apuèc contra era paret, li dirigic ar impetuós diu aguestes paraules:
Vòs perir?
En bades as es aurelhes entà enténer, o as perdut eth sen e era vergonha.
Non entenes çò que ditz Juno, era divessa des blanqui braci, qu’acabe de veir a Zèus olimpic?
O desires, dilhèu auer de tornar en Olimp ara fòrça, trist e auent patit fòrça maus, e costar grani maus as auti dius?
Pr’amor que Zèus deisharà de seguit as capinauts teucri e as aquèus, vierà en Olimp a formar rambalh entre nosati, e castigarà, autant ath colpable coma ar innocent.
Plan per aquerò t’exòrti a padegar eth tòn anuèg pera mòrt deth tòn hilh.
Dit aquerò, amièc en sòn sèti ath furibond Mart.
Juno cridèc entà dehòra deth palai a Apòllo e Iris, era messatgèra des dius immortaus, e les didec aguestes alades paraules:
Era venerabla Juno, tanlèu acabèc de parlar, tornèc en palai e se seiguec en sòn tron: Eri baishèren ara prèssa entar Ida, abondós en hònts e elevador de fères, e trapèren ath poderós Saturn seigut naut de tot deth Gargaro, dejós dera flairosa broma.
En arribar en preséncia de Zèus, qu’amolone es bromes, s’arturèren; e Zèus, en veder-les, non s’irritèc, donques qu’auien aubedit damb rapiditat es ordes de Juno.
E en parlar prumèr damb Iris, prononcièc aguestes alades paraules:
Anoncia aquerò ath sobeiran Neptun e non sigues messatgèra falaça: Ordena-li que, cessant de pelejar e de combàter, se’n vage entara casa des dius o en mar divin.
D’aguesta sòrta parlèc.
Era velòça Iris, de pès leugèrs coma eth vent, non desaubedic; e baishèc des montes idèus entara sagrada Ilion.
Tau que què des bromes era nhèu o era gelada pèira, possada per Borèas, neishut en etèr; atau de rapida e velòça volaue era leugèra Iris, e en tot arturar-se près deth gran Neptun, li didec atau:
T’ordene que, en tot deishar de pelejar e de combàter, te’n vages ena casa des dius o en mar divin.
Li responec fòrça indignat eth gran Neptun, que bat era tèrra: “Ò dius!
Que parle damb supèrbia, encara que sigue valent, se ditz que me tierà pera fòrça e contra era mia volontat, a jo, que gaudisqui des sòns madeishi aunors.
Qu’èm tres es frairs neishudi de Rèa e de Saturn: Zèus, jo e eth tresau, Pluton, que regne enes lunfèrns.
Er univèrs se dividic en tres parts entà que cada un governèsse ena sua.
A jo me toquèc en sòrt abitar tostemp en esglumós mar, li toquèren a Pluton es tenèbres ombriues, corresponec a Zèus er ample cèu ath miei der etèr e des bromes; e aguest, encara que sigue poderós, que s’estongue tranquil ena tresau part que li correspon.
Que non sage d’espaurir-me damb es sues mans coma se tractèsse damb un covard.
Repliquèc era velòça Iris, de pès leugèrs coma eth vent: “Me cau amiar a Zèus, ò Neptun, de cerulenca cabeladura, ua responsa tan dura e fòrta?
Non la vòs modificar?
Era ment des senats qu’ei flexibla.
Responec Neptun, que secodís era tèrra: “Divessa Iris!
Qu’està ben tot aquerò que vies de díder.
Qu’ei bon qu’eth messatgèr comprene çò qu’ei convenent.
Mès era pena m’arribe en còr e ena amna, quan aqueth vò repotegar damb airoses votzes a qui eth fado hec parièr en sòrt e destin.
Ara cedirè, encara que sò irritat.
En díder aquerò, eth diu que bat era tèrra deishèc de cornèr as aquèus e se botèc en mar; lèu es eròis aquèus lo traperen mens.
Alavetz Zèus, qu’amolone es bromes, li didec a Apòllo:
Que ja Neptun, que cenh e bat era tèrra, partic entath mar divin, pr’amor de desliurar-se dera mia terribla colèra; donques qu’enquia e tot es dius que son ath tron de Saturn, dejós dera tèrra, aurien entenut eth tarrabastalh deth nòste combat.
Qu’ei plan milhor entà tu e entada eth que, temerós, age cedit dauant dera mia fòrça, pr’amor que s’aurie efectuat era luta non sense sudor.
Ara, cuelh enes tues mans era egida ornada, agita-la, e espaurís as eròis aquèus; e dempús, tie compde, ò Arquèr, der illustre Hectòr e boha-li gran vigor enquia qu’arriben es aquèus, hugent, enes naus e en mar.
Tau didec; e Apòllo non desaubedic a sa pair.
Baishèc des montes idèus, madeish qu’er esparvèr qu’aucís as palomes e ei eth mès velòç des audèths, e trapèc ath divin Hectòr, hilh deth bellicós Priam, ja non estirat en solèr, senon seigut: s’anaue remetent e arreconeishie as amics que l’enrodauen, pr’amor qu’era preocupacion e era sudor auien cessat dès que Zèus decidisse encoratjar ar eròi.
Er arquèr Apòllo se posèc ath sòn costat, e li didec:
Per qué te trapi seigut, luenh des auti e aflaquit?
Damb febla votz li responec Hectòr, de tremolant casco: “Qui ès tu, ò eth milhor des dius, que vies ena mia preséncia e m’interrògues?
Non sabes qu’Aiax, valent ena luta, me heric en pièch damb ua pèira, tant que jo aucia as sòns companhs ath costat des naus aquèes, e hec aflaquir eth mèn impetuós valor?
Responec eth sobeiran arquèr Apòllo: “Cuelh coratge.
Eth Saturn te mane dès er Ida, coma defensor, entà assistir-te e ajudar-te, a Febo Apòllo, eth dera daurada espada; a jo, que ja abans protegia era tua persona e era tua excèlsa ciutat.
Didec, e li bohèc un gran valor ath pastor d’òmes.
Dera madeisha manèra qu’eth shivau avedat a banhar-se en cristallin corrent d’un arriu, quan se ve estacat en estable minge era civada deth pessebre, e trincant eth cabeste ges ath mès córrer pera planhèra, quilhe capinaut eth cap, ondegen es crins e, vantariòu dera sua beresa botge leugèr es jolhs entà filar-se de cap ath lòc a on pèishen es shivaus; atau de leugèr botjaue Hectòr pès e jolhs, exortant as capitans, dempús qu’entenec era votz d’Apòllo.
Dera manèra que gossets e pastors acacen a un cornut cèrvi o a ua craba que s’amague ena escalabrosa arròca o ena ombriua seuva, pr’amor que non ère decidit peth fado qu’er animau auie d’ester agarrat; se tirassat pera cridadissa, se presente un pelut leon, a toti les met en hujuda a maugrat dera intencion; atau tanben es danaus auançauen en revolum, herint as sòns enemics damb espades e lances de dobla lama; mès en veir que Hectòr recorrie es files des sòns, se trebolèren e les queiguec era amna enes pès.
Alavetz Toant, hilh d’Andremon e eth mès famós des etols (qu’ère adreit en lançament des dards, valent en combat a pè fèrm e pòqui aquèus lo vencien enes assemblades quan es joeni competien sus era eloqüéncia), benevòl, les arenguèc dident:
Qu’ei gran eth prodigi que s’aufrís ara mia vista.
Com, Hectòr, desliurant-se dera mòrt, s’a tornar a lheuar!
Qu’auíem ua grana esperança de qué auesse estat mòrt per Aiax Telamoni; mès quauque diu lo protegic e sauvèc de nauèth a Hectòr, qu’a trincat es jolhs de molti danaus, tau qu’ac harà ara tanben, pr’amor que non sense era volontat de Zèus tonant apareish tan decidit ath cap des sues tropes.
Au, actuem toti tau que vau a díder.
Atau parlèc, e eri l’escotèren e l’aubediren.
Aiax, eth rei Idomenèu, Teucre, Meriones e Meges, parièr a Mart, cridant as auti valents, les premaniren entara batalha contra Hectòr e es troians; e era gent se retirèc entàs naus aquèes.
Es teucri escometeren sarradi, seguint a Hectòr, que marchaue damb pas arrogant.
Dauant der eròi anaue Febo Apòllo, caperat per ua broma, damb era egida impetuosa, terribla, irsuta, magnifica, que Vulcan, eth bronzaire, l’autregesse a Zèus entà que, en tot amiar-la, espaurisse as òmes.
Damb era ena man, Apòllo guidaue as tropes.
Es aquèus, sarradi tanben, resistiren er atac.
Se lheuèc en ambdúes armades ua agudenta cridadissa, es flèches sautauen des còrdes des arcs e audaces mans lançauen un gran nombre de lances, que d’eres quauques ues se clauauen en còs des joeni cuelhudi de gran furor, e es autes se clauauen en solèr, entre es dus camps, abans d’arribar ena blanca carn que d’era n’èren cobejosi.
Mentre Febo Apòllo auec era egida immobila, es traits artenhien parièr as uns qu’as auti, e es òmes queiguien.
Mès tanlèu l’agitèc dauant des danaus, d’agils shivaus, hènt un plan fòrt crit, aflaquic er in enes pièchs des aquèus, e artenhèc que se’n desbrembessen deth sòn impetuós valor.
Dera madeisha manèra que boten en desorde ua vegada de vaques o un ramat de oelhes, dues fères que se presenten ena picada dera escura net, quan eth susvelhant non i é; atau es aquèus hugien espauridi, pr’amor qu’Apòllo les inspirèc terror e balhèc glòria a Hectòr e as teucri.
Alavetz, ja estenuda era batalha, cada capitan teucre aucic a un òme.
Hectòr aucic a Estiqui e a Arcelisau: aguest ère capitan des beòcis, de bronzinades armadures; er aute, companh fidèu deth magnanim Menestèu.
Enèes hec perir a Medont e a Iaso; que d’eri, eth prumèr ère hilh bastard deth divin Oilèu e frair d’Aiax, e demoraue en Filace, luenh dera sua patria, per çò d’auer aucit a un frair dera sua mairastra Eriopis, e Iaso, capitan des atenensi, ère coneishut coma hilh d’Esfele Bucolida.
Polidamant li treiguec era vida a Mecistèu, Polites a Equio en entrar en combat, e eth divin Agenor a Cloni.
E Paris lancèc era sua lança a Deiòc, que hugie entre es combatents deth dauant; lo heric ena extremitat dera espatla, e eth bronze gessec entar aute costat.
Mentre es teucri despolhauen des armes as mòrts, es aquèus, en tot lançar-se en fossat e ena palissada, hugien pertot e entrauen en mur, possadi pera necessitat.
E Hectòr exortaue as teucri, dident a grani crits:
En díder aquerò, foetèc as shivaus; e mentre trauessaue es files, encoratjaue as teucri.
Per aquiu s’espargeren en bon orde; e Apòllo, que damb era egida preciosa anaue dauant, esbauçaue eth mur des aquèus, damb era madeisha facilitat qu’un mainatge, jogant ena plaja, esbauce damb es pès e mans çò qu’a bastit de sable.
Atau tu, arquèr Apòllo, esbauçaues era òbra qu’auie costat as aquèus fòrça trabalh e fatiga, e ad aguesti les botaues en hujuda.
Es aquèus non parèren enquias naus e aquiu s’encoratjauen es uns as auti, e damb es braci quilhadi, a granes votzes, implorauen era ajuda des divinitats.
E mès que mès Nestòr gereni, protector des aquèus, pregaue lheuant es mans entar estelat cèu:
Tau siguec era sua pregària.
E eth generós Zèus escotèc es prècs der ancian Nelida, e tronèc fòrtament.
Es teucri, en enténer eth tron de Zèus, qu’amie era egida, escometèren damb mès fòrça as aquèus, e sonque pensèren en combàter.
Coma es ondades deth vast mar sauven eth costat d’ua nau e quèn sus era, quan eth vent aumente e les lhèue a gran nautada; atau es teucri passèren eth mur, e en tot hèr passar es cars, lutauen ath cant des popes damb lances de dobla lama; mentre es aquèus, pujadi enes naus neres, se defenien damb paus longs, fòrts, de punta de bronze, qu’amiauen en aqueri entàs combats navaus.
Mentre es aquèus e es teucri combateren ath cant deth mur, luenh des velères naus, Patrocle s’estèc ena tenda deth valent Euripil, en tot entretier-lo damb era convèrsa e guarir-li era herida grèu damb drògues que padegauen es grani dolors.
Mès, en veir qu’es teucri assautauen damb fòrça eth mur e se produsie rambalh e hujuda entre es danaus, gemeguèc; e baishant es braci, se piquèc es cames, alendèc, e didec:
Que non posqui estar-me mès aciu, encara que n’ages besonh, donques que s’a format ua gran batalha.
Te suenharà er escudèr, e jo tornarè ara prèssa ena tenda d’Aquilles, entà ahiscar-lo a lutar.
Qui sap se damb era ajuda de bèth diu esmoirè eth sòn in?
Didec, e gessec.
Es aquèus tenguien fèrmament era escometuda des teucri, mès, encara qu’aguesti èren mens, non les podien hèr enlà des naus; e tanpòc es teucri artenhien trincar es falanges de danaus e entrar enes sues tendes e vaishèths.
Dera madeisha manèra qu’era plombada nivèle eth pau d’un vaishèth en mans der adreit constructor que se’n sap ben deth sòn art per çò d’auer-l’ac ensenhat Minerva, atau anaue parièr eth combat e era luta, e es uns lutauen ath torn d’ues naus e es auti ath torn de d’autes.
Hectòr venguec a trapar ath gloriós Aiax; e lutant es dus en ua nau, ne Hectòr artenhie guanhar a Aiax e calar huec enes naus, ne Aiax artenhie refusar a Hectòr des de qu’un diu l’apressèsse en campament.
E Hectòr, en veir qu’eth sòn cosin queiguie en povàs dauant dera nera nau, exortèc a troians e licis, dident a granes votzes:
Dites aguestes paraules, li lancèc a Aiax era reludenta pica e manquèc era balestada; mès, ça que la, heric a Licofron de Citera, hilh de Mastor e escudèr d’Aiax, qu’en sòn palai demoraue dès qu’en aquera ciutat aucisse a un òme: er agudent bronze penetrèc en cap per dejós d’ua aurelha; e eth guerrèr, que se trapaue ath costat d’Aiax, queiguec d’esquia, des dera nau, en povàs dera tèrra, e es sòns membres quedèren sense vigor.
S’estrementic Aiax, e li didec ath sòn frair:
Mos an aucit ath Mastorida, eth companh fidèu qu’aunoràuem en palai coma as nòsti pairs, dès que venguec de Citera.
Eth magnanim Hectòr li treiguec era vida.
Atau s’exprimic.
L’entenec Teucre e acodic ath mès córrer, damb eth flexible arc e eth carcais plen de flèches; e un còp ath sòn costat, comencèc a disparar flèches contra es teucri.
E heric a Clite, illustre hilh de Pisenor e companh deth famós Polidamant Pantoida, que damb es retnes enes mans menaue as shivaus entà on es falanges èren en molons confonudes, pr’amor de guanhar era simpatia de Hectòr e des teucri; mès lèu l’arribèc un malastre, qu’arrés, per mès qu’ac volesse, lo podec desliurar: era acèrba flècha se li clauec en còth, peth darrèr; eth guerrèr queiguec deth car, e es shivaus arreculèren arrossegant damb sarabat eth car uet.
En encuedar-se’n Polidamant, eth sòn patron, s’auancèc e les arturèc; les autregèc a Astinoo, hilh de Protiaon, damb er encargue de qué les auesse apròp, e se barregèc de nauèth damb es combatents deth dauant.
Teucre treiguec ua auta flècha entà lançar-la contra Hectòr, armat de bronze, e s’auesse artenhut herir-lo e trèir-li era vida tant que pelejaue valerosament, damb aquerò aurie acabat eth combat que se tenguie ath cant des naus aquèes.
Mès non deishèc d’averti’c ena sua ment eth generós Zèus, e li sauvèc era vida a Hectòr, ath còp que privaue dera glòria a Teucre, en trincar-li ad aguest era còrda deth magnific arc quan l’estiraue: era flècha, qu’eth bronze hège ponderosa, torcèc eth sòn camin, e er arc queiguec des mans deth guerrèr.
S’estrementic Teucre, e li didec ath sòn frair:
Li responec eth gran Aiax Telamoni: “Ò amic!
Dèisha quiet er arc damb es nombroses flèches, donques qu’un diu lo tenguec per òdi as danaus; cuelh ua longa pica e un escut que capère era tua espatla, luta contra es teucri e encoratja ara tropa.
Atau didec.
Teucre deishèc er arc ena tenda, pengèc des sues espatles un escut format per quate pèths, caperèc era robusta tèsta damb un hargat casco, que’eth sòn plumalh de crins de shivau ondejaue terriblament naut, agarrèc ua fòrta lança, d’agudenta punta de bronze, gessec e tornèc ath mès córrer entath costat d’Aiax.
Hectòr, en veir qu’es sagetes de Teucre demorauen inutiles, exortèc as troians e as licis, dident damb votz fòrta:
Sigatz òmes, amics, e mostratz eth vòste impetuós valor ath cant des concaves naus; donques que vengui de veir damb es mèns uelhs que Zèus a deishat inutiles es flèches d’un gran guerrèr.
Era influència de Zèus l’arreconeishen aisidament, atau aqueri que receben deth diu excèlsa glòria, coma aqueri qu’aclape e non vò ajudar: ara aflaquís as aquèus e mos favorís a nosati.
Damb aguestes paraules les ahisquèc a toti eth valor e era fòrça.
Aiax exortèc tanben as sòns companhs:
Que ja a arribat eth moment de morir o de sauvar-se hènt enlà des naus as teucri.
Demoratz, dilhèu, tornar a pè ena vosta tèrra pàtria, se Hectòr, de tremolant casco, cuelh es vaishèths?
Non entenetz se com ahisque as sòns e desire usclar es naus?
Non les ordene que vagen entà un hestau, senon que luten.
Non i a milhor pensament o conselh entà nosati qu’aguest: combàter còs a còs e valerosament contra er enemic.
Damb aguestes paraules les ahisquèc a toti eth valor e era fòrça.
Alavetz Hectòr aucic a Esquedi, hilh de Perimedes e capitan des focensi; Aiax li treiguec era vida a Laodamant, hilh illustre d’Antenor, que manaue era infantaria; e Polidamant acabèc damb Oto de Cilene, companh de Meges Filida e cap des magnanims epèus.
Meges, en vedè’c, escometec damb era lança a Polidamant; mès aguest amaguèc eth còs (Apòllo non volec qu’eth hilh de Pante perisse entre es combatents deth dauant), e aqueth heric en miei deth pièch a Cresme, que queiguec damb tarrabastalh, e er aquèu lo despolhèc dera armadura que curbie es sues espatles.
Seleente, per èster òste deth rei Eufetes, pr’amor que lo defenesse ena guèrra des sòns enemics, e alavetz desliurèc dera mòrt ath sòn hilh Meges.
Aguest, ath sò torn, li fotèc un còp de lança a Dolope ena part inferiora deth cim deth casco, en tot trincar-lo e hec quèir en povàs eth plumalh nauèth tintat d’atrasenta porpra.
E mentre Dolope seguie combatent damb era esperança de véncer, eth bellicós Menelau venguec a ajudar a Meges; e calant-se ath sòn costat sense èster vist, li clauèc era lança ena esquia d’aqueth: era punta impetuosa gessec peth pièch, e eth guerrèr queiguec de bocadents.
Ambdús capitans correren a trèir-li era bronzinada armadura des espatles; e Hectòr ahiscaue a toti es sòns e repotegaue especiaument ar esforçat Melanipe Hicetaonida; eth quau, abans de presentar-se as enemics, peishie buèus, en Percote, e, quan arribèren es danaus enes concaves naus, anèc entà Ilion, subergessec entre es troians e abitèc en palai de Priam, que l’aunoraue coma as sòns hilhs.
A Melanipe, donc, lo repotegaue Hectòr, dident:
Non te botge eth còr era mòrt deth tòn cosin?
Qu’ei que non ves se com sagen de her-se a vier es armes de Dolope?
Seguis-me; que ja mos cau combàter apròp damb es aquèus, enquia que les vençam o arroïnen eri era excèlsa Ilion des d’eth sòn cim e aucisquen as ciutadans”.
En auer parlat atau, se metec a caminar, e lo seguic eth baron, parièr a un diu.
Ath sòn torn, eth gran Aiax Telamoni exortèc as aquèus:
Sigatz òmes, mostratz qu’auetz un còr ponderós, avergonhatz-vos de semblar covards en dur combat!
Atau didec; e eri, que ja abans desirauen derrotar ar enemic, botèren en sòn còr aqueres paraules e enrodèren es naus damb un mur de bronze.
Zèus ahiscaue as teucri contra es aquèus.
E Menelau, valent ena luta, exortèc a Antilòc:
Cap aquèu des presents ei mès joen que tu, ne mès leugèr de pès, ne tan fòrt en combat.
Atau didec, e s’aluenhèc de nauèth.
Antilòc, encoratjat, sautèc mès enlà des combatents deth dauant; e virant eth ròstre entà toti es costats, lancèc era sua reludenta lança.
En veder-lo hugeren es teucri.
Que non manquèc era balestada, pr’amor que heric en pièch, apròp dera popeta, a Melanipe, coratjós hilh de Hicetaon, que veguie d’entrar en combat: eth teucre queiguec damb tarrabastalh, e era escurina caperèc es sòns uelhs.
Dera madeisha manèra qu’eth gosset se lance contra eth cèrvi herit per ua flècha qu’en sautar dera tuta li lance eth caçaire, en tot deishar-lo sense fòrça enes membres; atau eth bellicós Antilòc se lancèc contra tu, ò Melanipe, entà trèir-te era armadura.
Hectòr, formant un gran sarabat, hègen plòir fòrts traits.
E Antilòc, tanlèu arribèc a amassar-se damb es sòns companhs, s’arturèc e se tenguec de cara as enemics.
Es teucri, semblables a carnissèrs leons, assautauen es naus e complien es desirs de Zèus, que les bohaue de contunh gran valor e les ahiscaue a combàter, e ath còp aclapaue era animositat des aquèus, en tot privar-les dera glòria deth trionf, donques que desiraue en sòn còr balhar glòria a Hectòr Priamida, damb era fin de qué aguest lancèsse eth voraç huec enes concaves naus, e se complisse deth tot era funèsta suplica de Tetis.
Eth generós Zèus sonque demoraue veir damb es sòns uelhs eth resplendor d’ua nau usclada, pr’amor que dès aqueth moment harie qu’es teucri siguessen perseguidi des d’es naus e autrejarie era victòria as danaus.
Pensant en taus causes, eth diu ahiscaue a Hectòr Priamida, que ja ère, eth madeish, pro enventit, entà que se filèsse de cap as concaves naus.
Dera madeisha manèra que s’enforisme Mart brandint era lança, o s’aumente eth perniciós huec ena espessor dera poblada seuva, atau s’enforismaue Hectòr: era sua boca ère caperada d’esgluma, es uelhs li ludien dejós des celhes e eth casco s’agitaue terriblament enes sòns possi tant que lutaue.
E des der etèr, Zèus protegie solet a Hectòr, entre tanti òmes, e li balhaue aunor e glòria; pr’amor qu’er eròi auie de víuer pòc, e ja Palas Minerva apressaue era arribada deth dia fatau qu’en eth auie de perir a mans deth Pelida.
Hectòr desiraue trincar es files des combatents, e ac sajaue per aquiu a on vedie mès gent e milhors armes; mès, encara que i botaue tota era fòrça, non ac podec arténher, pr’amor qu’es danaus, botadi en sarrada colomna, heren cara as enemics.
Coma un gran malh, qu’ena arriba der esglumós mar resistís era fòrça des sonors vents e des granes ondades qu’aquiu se trinquen; atau es danaus demorauen a pè fèrm as teucri e non hugien.
E Hectòr, reludent coma eth huec, sautèc en centre dera gentada coma ua ondada impetuosa que quilhe eth vent e què de naut de tot sus era leugèra nau, en tot aumplir-la d’esgluma, tant qu’era bohada terribla der auragan brame enes veles e es marinèrs tremolen temerosi pr’amor que se trapen plan près dera mòrt; atau trantalhaue era animositat en pièch des aquèus.
Tau qu’un perilhós leon escomet a ua vegada de vaques que pèishen ena arriba d’un extens lac e son susvelhades per un pastor que, en non saber lutar contra es fères entà evitar era mòrt de quauqua vaca de torçadoi còrnes, va tostemp entàs prumères o damb es darrères vaques; e eth leon saute en centre, s’avale ua vaca e es autes hugen espaurides; atau es aquèus sigueren botadi en hujuda per Hectòr e eth pair Zèus, mès Hectòr n’aucic a un de solet, a Perifetes de Micena, hilh d’aqueth Coprèu qu’amiaue es messatges deth rei Euristèu ath fòrt Hercules.
D’aguest escur pair neishec tau hilh, que depassant-lo en tota sòrta de vertuts, ena carrèra e en combat, figurèc per çò deth sòn talent entre es prumèrs ciutadans de Micenas e alavetz li balhèc a Hectòr grana glòria.
Pr’amor qu’en virar-se, estramunquèc damb eth cant der escut que lo caperaue de cap a pès e qu’amiaue entà defener-se des traits; e embolhant-se en eth, queiguec d’esquia, e eth casco ressonèc d’ua manèra orribla ath torn des sòns possi.
Hectòr se n’encuedèc de seguit, acodic corrent, calèc era pica en pièch de Perifetes e l’aucic près des sòns madeishi companhs que, encara qu’afligidi, non lo poderen ajudar, pr’amor que cranhien fòrça ath divin Hectòr.
Fin finau arribèren enes naus.
Se defenien es aquèus darrèr d’aqueres que s’auien trèt prumèr ena plaja, e es teucri anèren a perseguir-les.
Aqueri, en veder-se obligadi a arrecular, se placèren sarradi près des tendes, sense escampilhar-se pera armada pr’amor qu’era vergonha e eth temor les ac empedien, e s’ahiscauen constanta e mutuaument entre eri.
E mès que mès Nestòr, protector des aquèus, se dirigie a toti es guerrèrs, e en nòm des sòns pairs les suplicaue atau:
Sigatz òmes e mostratz qu’auetz un còr valent dauant des auti barons.
Brembatz-vo’n des hilhs, des esposes, des proprietats, e des pairs, autant se viuen coma se s’an mòrt.
Damb aguestes paraules les excitèc a toti eth valor e era fòrça.
Alavetz Minerva les treiguec des uelhs era densa broma que les caperaue, e campèc era lum pes dus costats, enes vaishèths e ena luta tenguda pes dues armades damb parièra constància.
Vederen a Hectòr, valent ena luta, e as sòns pròpris companhs, autant ad aqueri qu’èren darrèr des vaishèths e non combatien, coma as qu’ath costat des velères naus s’acarauen ar enemic.
Que non l’ère agradiu ath còr deth magnanim Aiax tier-se a on es auti aquèus s’auien retirat; e er eròi, a longues camalhardades, anaue de nau en nau damb un gran pau de combat navau que mesuraue vint-e-dus codes e ère refortilhat damb claus.
Coma un adreit cavalièr aliste a quate shivaus entre molti, les amie des dera planhèra entara gran ciutat pera carretèra, molti òmes e hemnes l’admiren, e eth saute de contunh e damb seguretat d’un ar aute, mentre es shivaus vòlen; atau Aiax, a pas long seguit, recorrie es cobèrtes de moltes naus e era sua votz arribaue en etèr.
Sense pòsa hège grani crits, pr’amor d’ahiscar as danaus a deféner es sues naus e es sues tendes.
Tanpòc Hectòr s’estaue ena gentada des teucri, armadi de coirasses fòrtes: coma era agla nera se lance sus ua volada de leugèrs audèths (auques, grues o cignes de long còth) que son en tot minjar ena arriba d’un arriu; atau Hectòr corrie dret entà ua nau de nera proa, possat pera poderosa man de Zèus, e eth diu ahiscaue tanben ara tropa entà que l’acompanhèsse.
De nauèth se formèc un terrible combat ath pè des vaishèths.
Qu’auries dit que, sense èster cansadi ne fatigadi, començauen a pelejar en aguest moment.
Damb tau fòrça lutauen!
Vaquí se quini èren es sòns respectius pensament: es aquèus non pensauen que s’escaparien d’aqueth malastre, senon que peririen; es teucri demorauen laguens deth sòn còr usclar es naus e aucir as eròis aquèus.
E damb aguestes idies s’assautauen es uns as auti.
Hectòr arribèc a tocar era popa dera beròia nau de leugèr caminar; aquera qu’en era Protesilau arribèc en Troia e que dempús non l’auie de hèr a vier de nauèth ena sua pàtria.
Per aguesta nau s’aucien es aquèus e es teucri: sense demorar de luenh es traits de flèches e dards, combatien apròp e damb parièra animositat, en tot valer-se d’agudentes destraus, granes espades e lances de dobla lama.
Moltes beròies dagues, d’escura caçoleta, aprovedides de mange, queigueren en solèr, ja des mans, ja des espatles des combatents.
E era nera tèrra rajaue sang.
Zèus mos autrege un dia qu’ac compense tot, donques que vam a cuélher es naus que vengueren contra era volontat des dius e mos an costat tanti malastres per çò dera covardia des vielhs, que non me deishauen lutar près d’aqueres e arturauen era armada.
Atau didec; e eri escometeren damb mès fòrça as aquèus.
Aiax ja non resistic, donques qu’ère aclapat pes traits: en crànher morir, deishèc era cobèrta, hec repè entà un banc de remèrs qu’auie sèt pès, se metec a susvelhar, e damb era pica hège enlà deth vaishèth a guairi amiauen eth voraç huec, mentre qu’ahiscaue as danaus damb espaventosi crits:
Sigatz òmes e mostratz eth vòste impetuós valor.
Vos pensatz, dilhèu, que i a enes nòstes espatles d’auti defensors o un mur mès solid que desliure as òmes dera mòrt?
Près d’aciu non i a cap ciutat defenuda damb tors, que mos balhe refugi e qu’eth sòn pòble mos autrege ajuda entà arténher ua victòria finau; qu’ei que mos trapam ena planhèra des troians, de fòrtes coirasses, ena arriba deth mar e luenh dera pàtria.
Didec, e escometec furiós damb era agudenta lança.
E toti es teucri que botjadi pes excitacions de Hectòr, voleren amiar ardent huec enes concaves naus, a toti les aucic Aiax damb era sua longa pica.
Dotze sigueren es qu’aucic d’apròp, dauant des vaishèths.
Atau lutauen pera nau de molti bancs.
Patrocle se presentèc a Aquilles, pastor d’òmes, vessant lèrmes coma ua hònt prigonda que vèsse es sues aigües ombriues pera escalabrosa arròca.
Tanlèu coma lo vedec eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, auec pietat d’eth e li didec aguestes alades paraules:
Coma era, ò Patrocle, vèsses trendes lèrmes.
Qu’ei que vies a dider-mos quauquarren as mirmidons o a jo madeish?
Te’n sabes de bèra notícia de Ptia?
Diden que Meneti, hilh d’Actor, encara existís; viu tanben Pelèu entre es mirmidons; e ei era mòrt d’aqueth o d’aguest çò que mès mos poirie afligir.
O dilhèu plores perque es aquèus perissen, apròp des concaves naus, pera injustícia que cometeren?
Hènt prigondes alendades, responeres atau, cavalièr Patrocle: “Ò Aquilles, hilh de Pelèu, eth mès valent des aquèus!
Non t’anuges, pr’amor qu’ei plan grana era pena que mos aclape.
Es mès fòrts, heridi uns d’apròp e es auti de luenh, jaden enes vaishèths (damb ua arma lançadissa siguec herit eth poderós Diomedes Tidida; damb era pica, Ulisses, famós pera sua lança, e Agammenon; a Euripil li clauèren ua flècha ena cueisha) e es mètges, que se’n saben de moltes drògues, se tien a guarir-les es herides.
Tu, Aquilles, qu’ès implacable.
Pro que jamès s’apodère de jo ua rancura coma era que sauves!
Ò, tu, que tan mau ties eth tòn valor!
Entà qui poiràs èster util mès tard, s’ara non sauves as aquèus d’ua mòrt indigna?
Despietat!
Que non siguec eth tòn pair, eth cavalièr Pelèu, ne Tetis era tua mair; sigueren er argentat mar o es escalabroses arròques es que te deueren engendrar, pr’amor qu’eth tòn esperit ei crudèu.
Se t’absties de combàter per bèra prediccion que ta mair, enterada per Zèus, t’age revelat, mana-me a jo damb es auti mirmidons, per s’un cas arriba a èster era auròra dera sauvacion des danaus; e permet que capère es mies espatles damb era tua armadura pr’amor de qué es teucri me confonen damb tu e dèishen de lutar, es bellicosi danaus, que tant aclapadi son, s’encoratgen e era batalha age eth sòn repaus, encara que sigue pendent un brèu temps.
Atau li supliquèc eth gran insensat; e damb aquerò cridaue ara Parca e ara terribla mòrt.
Aquilles, de pès leugèrs, li responec fòrça indignat:
Que non m’abstengui per cap prediccion que sàpia e tanpòc era venerabla mair me didec arren de part de Zèus; senon que se me sarre eth còr e era amna quan un òme, perque a mès poder, vò privar ath sòn parièr de çò que li correspon e li trè era sua recompensa.
Era gojata qu’es aquèus m’autregeren coma recompensa e qu’auia conquistat damb era mia lança, en cuélher ua ben muralhada ciutat, eth rei Agammenon me la treiguec coma se jo siguessa un miserable nauèth vengut.
Mès deishem eth passat; que non ei possible sauvar tostemp era ira en còr, encara que m’auia prepausat non deishar de cornèr era mia colèra enquia qu’era cridadissa arribèsse enes mèns vaishèths.
Capèra es tues espatles damb era mia magnifica armadura, bota-te ath cap des mirmidons e amia-les entara luta; pr’amor qu’ua nera broma de teucri assetge ja es naus damb gran fòrça, e es aquèus, enrodadi ena arriba deth mar, solet dispausen d’un cuert espaci.
Sus eri ataquen confiadament toti es de Troia, donques que non ven eth mèn reludent casco.
Lèu hugirien aumplint de mòrts eth fossat, s’eth rei Agammenon siguesse just damb jo; mentre qu’ara combaten ath torn dera nòsta armada.
Que ja era man de Diomedes Tidida non brandís furiosament era lança entà desliurar as danaus dera mòrt, ne è entenut un solet crit que venguesse dera odiosa tèsta der Atrida: sonque ressone era votz de Hectòr, aucidor d’òmes, encoratjant as teucri, que damb grana cridadissa ocupen era planhèra e vencen ena batalha as aquèus.
Mès tu, Patrocle, lança- te impetuosament sus eri e hè enlà des naus aguesta pèsta; non se passe que, calant huec as vaishèths, mos priven dera desirada tornada.
Hè tot aquerò que te vau a díder, entà que me balhes molt aunor e glòria dauant des danaus, e aguesti m’entornen era beròia gojata e me hèsquen ath delà esplendidi presents.
Tanlèu les hèsques enlà des naus, torna entà darrèr; e encara qu’eth tronant espós de Juno te balhe glòria, non volgues pelejar sense jo damb es bellicosi teucri, pr’amor que contribuiries ath mèn desaunor.
E tanpòc, ahiscat peth combat e era peleja, t’endralhes, aucint enemics, entà Ilion; non sigue que quauqu’un des sempitèrns dius baishe der Olimp, pr’amor qu’as troians les protegís fòrça er arquèr Apòllo.
Arrecula tanlèu ages desliurat deth perilh as vaishèths, e dèisha que luten ena planhèra.
Pro que, pair Zèus, Minerva e Apòllo!
Atau parlauen aguesti.
Aiax ja non resistie: que lo vencie eth poder de Zèus e es coratjosi teucri que li lançauen dards; eth sòn reludent casco ressonaue d’ua manèra terribla ath torn des sòns possi, pataquejat de contunh damb es beròies bonhes; e er eròi amiaue ja cansada era espatla quèrra de sostier damb fermetat eth versatil escut; mès que non artenhien botjar-lo deth sòn lòc per mès traits que li lancèssen.
Aiax ère alendant, abondosa sudor corrie per toti es sòns membres e a penes podie respirar: pertot un malastre ne seguie a un aute.
Didetz-me, Muses que posseditz olimpics palais, se com queiguec per prumèr còp eth huec enes naus aquèes.
Hectòr, que se trapaue apròp d’Aiax, li fotèc damb era gran espada un patac ena pica de herèisho e l’ac trinquèc pera juntura dera asta damb eth hèr.
Que volec Aiax brandir era trincada pica, e era bronzinada punta queiguec luenh damb gran sarabat.
Alavetz arreconeishec er illustre Aiax era intervencion des dius, s’estrementic perque Zèus les frustraue toti es mieis de combat e volie autrejar era victòria as teucri, e se metec dehòra dera posita des traits.
Tanlèu eth huec enrodèc era popa, Aquilles, en tot picar-se era cueisha, li didec a Patrocle:
Que ja veigui enes naus era impetuosa ahlama deth huec destructor: non sigue que s’apoderen d’eres e non ajam mieis entà húger.
Esdega-te a vestir es armes, e jo mentretant amassarè ara mia gent”.
Didec, e Patrocle se vestic era armadura de reludent bronze: se botèc enes cames elegantes cambères, ajustades damb ornaments d’argent; protegic eth sòn pièch damb ua coirassa hargada, ludenta, der Eacida, de pès leugèrs; pengèc dera espatla ua espada, ornada d’argentadi claus, agarrèc eth gran e fòrt escut; curbic eth cap damb un polit casco, qu’eth sòn terrible plumalh, de crins de shivau, ondejaue naut de tot, e cuelhec dues lances fòrtes que podesse brandir era sua man.
Sonque deishèc era lança ponderosa, gran e fornida der illustre Eacida, pr’amor qu’Aquilles ère eth solet aquèu capable de manejar-la: qu’auie estat talhada d’un herèisho deth cim deth Pelion e autrejada per Quiron ath pair d’Aquilles, entà que damb era aucisse a eròis.
Dempús Patrocle manèc a Automedont (eth sòn milhor amic dempús d’Aquilles, destructor d’òmes, e eth mès fidèu tà resistir ath sòn costat era escometuda der enemic enes batalhes) qu’atelèsse es shivaus.
Automedont junhèc as shivaus Janto e Balio, shivaus leugèrs que volauen coma eth vent e auien per mair ara arpia Podarga, que peishent en ua pradèra ath costat der ocean, les concebec deth Zefir.
E damb eri botèc ar excellent Pedaso, qu’Aquilles s’auie hèt a vier dera ciutat de Eetion quan la conquistèc; shivau que, a maugrat dera sua condicion de mortau, seguie as shivaus immortaus.
Aquilles, recorrent es tendes, hège cuélher es armes a toti es mirmidons.
Coma lops carnissèrs dotadi d’ua fòrça immensa esboderen en monte a un gran cornut cèrvi qu’an aucit e es sues maishères apareishen ròies de sang; dempús van en grop a lecar damb es sues lengües era aigua d’ua prigonda hònt, en tot eructar per çò dera sang qu’an begut, e eth sòn vrente se dilate, encara qu’era animositat s’està intrepida en pièch; atau es caps e es princes des mirmidons s’amassauen ara prèssa ath torn deth valent servidor der Eacida, de pès leugèrs.
E ath miei de toti, eth bellicós Aquilles encoratjaue, autant as que combatien en cars, coma as fantassins armadi d’escuts.
Cinquanta sigueren es velères naus qu’en eres Aquilles, estimat de Zèus, amièc entà Ilion as sues tropes; en cada ua s’embarquèren cinquanta òmes; e er eròi nomentèc a cinc caps entà que les governèssen, sauvant-se, eth, eth comandament suprèm.
Deth prumèr còs ère capitan Menesti, eth de hargada coirassa, hilh der arriu d’Esperqui, que neurissen es celestiaus ploges: l’auie amainadat era beròia Polidora, hilha de Pelèu, qu’en èster hemna s’ajacèc damb eth diu der Esperqui; encara qu’era gent se pensaue que l’auie auut de Bori, hilh de Perieres, que se maridèc publicament damb era e l’autregèc ua gran dòt.
Quan Ilitia, que presidís es jasilhes, treiguec ara lum ath mainatjon e aguest vedec es arrais deth solei, eth fòrt Equecles Actorida cuelhec a Filomela coma esposa, en tot autrejar-li ua gran dòt, e er ancian Filant elevèc e eduquèc ath mainatge damb tant d’amor coma se siguesse eth sòn hilh.
Qu’ère ath cap dera tresau division Pisandre Memalida, que, dempús deth companh d’Aquilles, ère entre toti es mirmidons eth que destacaue mès en combàter damb era lança).
Eth quatau esquadron aubedie es ordes de Fenix, esperonador de shivaus.
E eth cincau auie coma cap ar illustre Alcimedont, hilh de Laerces.
Quan Aquilles les auec botat a toti en orde de batalha damb es sòns respectius capitans, les didec damb votz nauta:
Que cap de vosati se’n desbrembe des menaces qu’enes velères naus les hègetz as teucri mentre se tardèc era mia colèra, ne es acusacions que damb eres me repotegàuetz: Inflexible hilh de Pelèu!
Solide era tua mair t’aleitèc damb hèu.
Despietat, pr’amor que reties as tòns companhs enes vaishèths contra era sua volontat!
Pugem enes vaishèths que trauèssen eth mar e entornem ena pàtria, donques qu’era funèsta colèra nidèc en tòn còr.
Atau èretz avedadi a parlar-me quan vos amassàuetz.
Donques dauant vòste auetz era gran empresa deth combat que tant auetz desirat.
Damb aguestes paraules les ahisquèc a toti eth valor e era fòrça; e eri, en entener-les, sarrèren encara mès es files.
Dera madeisha manèra qu’eth paredèr arremasse granes pèires entà bastir era paret d’ua nauta casa, pr’amor que resistisque era fòrça des vents, atau, tan junhudi, èren es cascos e es bonhadi escuts: era rodèla s’emparaue ena rodèla, eth casco en casco, cada òme damb eth sòn vesin, e es plumalhs de crins de shivau e es ludents còns des cascos s’amassauen quan quauquarrés inclinaue eth cap.
Tan sarrades èren es files!
Dauant de toti se meteren dus òmes armadi, Patrocle e Automedont, es quaus auien parièra animositat e desirauen combàter dauant des mirmidons.
Aquilles entrèc ena sua tenda e lheuèc era tapa d’ua arca polida e hargada que Tetis, era d’argentadi pès, auie plaçat ena nau der eròi dempús d’aumplir-la de tuniques e mantèls, tà que l’abriguèssen contra eth vent, e de cotonejades teles.
Aquiu auie ua copa de delicat trabalh que non tenguie arrés entà bèuer vin ne entà aufrir libacions a un aute diu que non siguesse eth pair Zèus.
La treiguec dera arca, e en purificar-la prumèr damb sofre, la netegèc damb aigua cristallina; ara seguida se lauèc es mans, aumplic era copa e calat ath miei, damb es uelhs tachadi en cèu, libèc eth nere vin e preguèc a Zèus, que se complatz en lançar arrais, sense qu’ath diu li passèsse inavertit:
Qu’escotères es mies paraules quan t’invoquè, e entà aunorar-me apasimères durament eth poble aquèu.
Mès ara complís-me aguest vòt: Jo me demori ena encencha des naus e mani entath combat ath mèn amic damb fòrça mirmidons: hè que tengue era victòria, poderós Zèus, e boha-li valor en còr entà que Hectòr veigue s’eth mèn escudèr sap lutar solet, o s’es sues mans invictes solet se botgen damb fúria quan va damb jo ena marciau batalha.
Tau siguec era sua pregària.
Eth poderós Zèus l’escotèc; e des dues causes, l’autregèc ua: l’autregèc que hesse enlà des naus eth combat e era luta, e li remic qu’entornèsse san e en bona santat dera batalha.
Hèta era libacion e era pregària ath pair Zèus, entrèc Aquilles ena tenda, deishèc era copa ena arca, e gessec un aute còp pr’amor que desiraue ath sòn laguens presenciar era terribla luta entre teucri e aquèus.
Es mirmidons seguien damb armes e en bon orde ath magnanim Patrocle, enquia qu’artenheren as teucri e les escometeren damb grana fòrça, en tot esparger-se coma es abelhes que son en camin, quan es gojats, seguint eth sòn costum de shordar-les, les irriten e artenhen damb era sua imprudéncia que damnatgen a gran numèro de persones, pr’amor que, se bèth caminaire passe per aquiu e sense voler les botgen, vòlen e defenen damb in valerós as sòns hilhets; damb un còr e ua animositat semblales, s’espargeren es mirmidons dès es naus, e formèren ua cridadissa immensa.
Sigatz òmes, amics, e mostratz eth vòste impetuós valor pr’amor de qué aunorem ath Pelida, qu’ei eth mès valent de guairi aquèus i a enes naus, coma ne son tanben es sòns guerrèrs, que combaten d’apròp; e que comprene eth poderós Agammenon Atrida era fauta que cometec en non aunorar ath milhor des aquèus”.
Damb aguestes paraules les ahisquèc a toti eth valor e era fòrça.
Es mirmidons queigueren sarradi sus es teucri e enes naus ressonauen d’ua manèra orribla es crits des aquèus.
Quan es teucri vederen ar esforçat hilh de Meneti e ath sòn escudèr, ambdús damb reludentes armadures, a toti se les trebolèc era aninositat e es sues falanges s’agitèren.
Se pensauen qu’eth Pelida, leugèr de pès, auie renonciat ara sua colèra e tornaue a èster amic d’Agammenon.
E cada un guardaue entà on poirien hùger pr’amor de desliurar-se d’ua mòrt terribla.
Patrocle siguec eth prumèr que lancèc era reludenta lança aquiu a on s’agitauen mès òmes amolonadi, ath cant dera nau deth magnanim Protesilao; e heric a Pirecmes, qu’auie amiat des d’Amidon, plaçada ena arriba der Axio, d’ample corrent, as peonis, que combatien en cars: era lança se clauèc ena espatla dreta; eth guerrèr hènt un gemiment, queiguec d’esquia en povàs, e es auti peonis hugeren, pr’amor que Patrocle les costèc temor en aucir ath sòn capitan, que tant subergessie en combat.
D’aguesta sòrta Patrocle les hec enlà des vaishèths e amortèc er ardent huec.
Eth vaishèth demorèc aquiu miei usclat, es teucri hugeren damb gran tarrabastalh, es danaus se dispersèren pes concaves naus, e se produic un gran rambalh.
Dera madeisha manèra que Zèus fulminant trè ua densa broma de naut de tot deth cim d’un monte e se desnishen es ticolets, cim e vals, perque en cèu s’a daurit era vasta region eterèa; atau es danaus alendèren dempús de desliurar es naus deth huec destructor; mès, òc ma hè, que non i auec pausa en combat.
Pr’amor qu’es teucri non hugien a camp dubèrt, perseguidi pes bellicosi aquèus, senon qu’encara resistien, e solet per besonh se retirauen des naus.
Alavetz, ja estenuda era batalha, cada capitan aucic a un òme.
Eth bellicós Menelau heric a Toant en pièch, a on aguest ère sense defensa ath cant der escut, e deishèc sense fòrça es sòns membres.
Eth Filida, en veir qu’Anficle l’anaue a atacar, se l’auancèc e artenhèc foter-li era pica ena part superiora dera cama, a on mes gròs ei eth muscle: era punta esbocinèc es nèrvis, e era escurina caperèc es uelhs deth guerrèr.
Des Nestorides, Antilòc trauessèc damb era bronzinada lança a Atimni, en clauar-la en vrente, e eth teucre queiguec de bocadents en solèr; eth frair d’aguest, Maris, irritat per tau mòrt, se li botèc ath dauant e escometec damb era lança a Antilòc; alavetz, er aute Nestorida, Trasimedes, parièr as dius, se l’auancèc e lo heric ena esquia: era punta estarnèc eth tendon dera part superiora deth braç e trinquèc eth uas; eth guerrèr queiguec damb tarrabastalh, e era escurina caperèc es sòns uelhs.
D’aguesta sòrta, es dus esforçats companhs de Sarpedon, adreits tiraires, e hilhs d’Amisodar qu’elevèc ara indondabla Quimera, causa de maus entà molti òmes, sigueren vençudi pes dus frairs e baishèren en Erebo.
Aiax d’Oilèu ataquèc e cuelhec viu a Cleobul, apreissat pera gentada; e li treiguec era vida, en tot herir-lo en còth damb era espada aprovedida de ponhada; era lama sancera s’escauhèc damb era sang, e era roienca mòrt velèren es uelhs deth guerrèr).
Penelèu e Licont anèren a trapar-se, e en auer lançat es sues lances en bades, pr’amor qu’es dus manquèren era balestada, s’escometeren damb es espades: Licont li fotèc ath sòn enemic un talh en cimalh deth casco, qu’ornauen crins de shivau, mès era espada se li trinquèc ena ponhada; Penelèu en.honsèc era sua en còth de Licont, dejós dera aurelha, e l’ac braquèc complètament: eth cap queiguec entà un costat, tengut solet pera pèth, e es membres perderen eth sòn vigor.
Meriones artenhèc damb es sòns pès leugèrs a Acamant, quan pujaue en car, e lo heric ena espatla dreta: eth teucre queiguec en solèr, e es tenèbres caperèren es sòns uelhs.
A Erimant li fotèc Idomenèu eth crudèu bronze pera boca: era lança li trauessèc eth cap per dejós deth cervèth, trinquèc es blanqui uassi e botgèc es dents; es uelhs s’aumpliren de sang que vessaue deth nas e dera boca dubèrta, e era mòrt, coma se siguesse escura broma, enrodèc ath guerrèr.
Cada un d’aguesti capitans danaus aucic, donc, a un òme.
Coma es voraci lops escometen a anhèths o crabòts, en tot arrincar-les d’ua vegada que se disperse en monte per çò dera impericia deth pastor, donques que tanlèu aqueri les ven se les hèn a vier e les esbocinen per çò d’auer aguesti darrèrs un còr timid; atau es danaus cargauen contra es teucri, e aguesti, pensant ena hujuda orribla, se desbrembauen de mostrar eth sòn impetuós valor.
Eth gran Aiax desiraue de contunh lançar era sua lança contra Hectòr, armat de bronze; mès er eròi, qu’ère fòrça expèrt ena guerra, caperant es sues amples espatles damb un escut de pèth de taure, ère atentiu ath fiulet des flèches e ath sorrolh des dards.
Pro que vedie qu’era victòria s’inclinaue deth costat der enemic, mès resistie encara e sajaue de sauvar as sòns companhs estimadi.
A Hectòr lo treigueren d’aquiu, damb es sues armes, es shivaus de leugèrs pès; e er eròi deishèc de cornèr ara multitud des teucri, qu’arturaue, a desgrat d’eri, eth prigond fossat.
Molti velòci shivaus, trincant es cars des capitans per extrèm deth timon, les deishèren en fossat.
Patrocle anaue dauant, exortant veementament as danaus e pensant en costar mau as teucri; es quaus, botadi en desorde, aumplien toti es camins hugent damb gran cridadissa; era povassada arribaue naut de tot des bromes, e es solipèdes shivaus tornauen entara ciutat dès es naus e es tendes.
Patrocle, a on vedie as enemics mès desordenadi, entà aquiu se filaue cridant; es guerrèrs queiguien de bocadents dejós des èishi des cars, e aguesti volcauen damb gran tarrabastalh.
En arribar en fossat, es shivaus immortaus qu’es dius balheren a Hectòr coma esplendid present, lo sauvèren en un bot, desirosi de seguir entà dauant; e quan a Patrocle er in l’amièc entà Hectòr pr’amor de herir-lo, ja es velòci shivaus se l’auien hèt a vier.
Dera madeisha manèra qu’ena tardor descargue ua tempèsta sus era nera tèrra, quan Zèus hè quèir violenta ploja, irritat contra es òmes qu’en en forum balhen senténcies dolentes e hèn enlà ara justícia, sense crànher era resvenja des dius; e es arrius gessen de mair e es barrancs braquen fòrça ticòs, bramen quan corren de naut des montanhes entath mar porpra e destruissen es labors deth camp; atau corrien es ègües troianes, en tot hèr planhoses endilhades.
Patrocle quan auec separat des auti enemics, ad aqueri que formauen es darrères falanges, les obliguèc a tornar entàs vaishèths, en lòc de permeter-les qu’entrèssen en Troia; e escometent-les entre es naus, er arriu e eth nau mur, les aucie entà resvenjar a molti des sòns.
Alavetz li clauèc a Pronoo era lança en pièch, a on aguest quedaue sense defensa ath costat der escut, e lo deishèc sense fòrça enes membres: eth teucre queiguec damb tarrabastalh.
Dempús ataquèc a Testor, hilh d’Enope, que se trapaue arraulit en lustrat sèti e en sòn trebolament auie deishat qu’es retnes se n’anèssen des sues mans: li clauèc d’apròp era lança ena maishèra dreta, la hec passar a trauèrs des dents e lo quilhèc per dessús dera barramenta.
Coma eth pescador, seigut ena arròca, trè deth mar un peish enòrme, tient era còrda e er am, atau Patrocle, lheuant era reludenta lança, treiguec deth car a Testor damb era boca dubèrta e lo lancèc de morre en solèr; eth teucre, en quèir, perdec era vida.
Dempús heric d’un còp de pèira eth cap d’Erilau, que venguie a escometer-lo, e l’ac trinquèc en dus laguens deth casco: eth teucre queiguec en solèr, e lo caperèc era destructora mòrt.
E successiuament anèc derribant ena fertila tèrra a Erimane, Anfoter, Epaltes, Tlepoleme Damastorida, Equio, Pires, Ifèu, Evipe e Polimele Argeada.
Sarpedon, en veir qu’es sòns companhs, d’armadures sense cintura, perien a mans de Patrocle Menetiada, repoteguèc as deiformes licis:
Entà on hugetz?
Sigatz valents.
Didec; e sautèc deth car en solèr sense deishar es armes.
Ath sòn torn, Patrocle, en veder-lo, baishèc deth sòn car.
Les vedec eth hilh der astut Saturn, e, esmoigut, deishèc a Juno, era sua fraia e esposa:
Eth fado dispause que Sarpedon, qu’estimi mès qu’a toti es òmes, sigue mòrt per Patrocle Menetiada.
Li responec Juno venerabla, era des grani uelhs: “Plan terrible Saturn, quines paraules deishères anar!
Un aute còp vòs desliurar dera mòrt orribla ad aguest òme mortau, que ja hè temps qu’eth fado a condemnat a morir?
Hètz-ac, mès non toti es dius i seram d’acòrd.
Ua auta causa te vau a díder, que gravaràs ena tua memòria: pensa que s’a Sarpedon lo manes viu entath sòn palai, bèth aute diu volerà trèir ath sòn hilh deth dur combat, pr’amor que molti dius des immortaus luten ath torn dera gran ciutat de Priam, e haràs que sa pairs s’aluguen en terribla ira.
Atau didec.
Eth pair des òmes e des dius non desaubedic, e hec quèir sus era tèrra sagnoses gotes entà aunorar ath hilh estimat, que Patrocle auie d’aucir ena fertila Troia, luenh dera sua pàtria.
Quan es dus eròis se trapèren cara a cara, Patrocle lancèc era sua lança, e en tot acertar en vrente der illustre Trasideme, escudèr valerós deth rei Sarpedon, lo deishèc sense fòrça enes membres.
Sarpedon escometec ath sòn torn; e lançant era reludenta lança, manquèc era balestada; mès heric ena espatla dreta ath shivau Pedaso, qu’endilhèc mentre perdie er alend.
Eth shivau queiguec en povàs, e er esperit l’abandonèc eth sòn còs.
Heren fòrça es auti dus shivaus entà desseparar-se, croishic era joata en tot enredar- se es retnes per çò de qué eth shivau laterau jadie en povàs.
Mès Automedont, famós pera sua lança, trapèc eth remèdi: desgainant era espada de longa punta qu’amiaue ath cant deth fòrt muscle, talhèc ara prèssa es tirants deth shivau laterau, e es auti dus se lheuèren e aubediren as retnes.
E es eròis tornèren a escometer-se damb grana fòrça.
Alavetz Sarpedon lancèc ua auta reludenta lança e manquèc era balestada, donques qu’aquera passèc per dessús dera espatla quèrra de Patrocle sense herir-lo.
Patrocle lancèc era sua e non en bades, donques que toquèc a Sarpedon e lo heric en teishut qu’enròde ath còr.
Queiguec er eròi coma era ausina, eth pibo o eth naut pin qu’en monte braquen damb ahilades destraus es hustèrs entà hèr un pau de vaishèth; atau jadie aqueth, estirat dauant des shivaus e deth car, carrinclant es dents e cuelhent damb es mans eth povàs sagnós.
Coma eth roienc e coratjós taure, ath quau s’avale un leon que s’a presentat ena vacada, brame quan se morís entre es maishères dera fèra, atau eth capitan des licis escudadi, herit de mòrt per Patrocle, s’enforismaue; e cridant ath companh, li parlaue d’aguesta sòrta:
Ara te cau èster fòrt e audaç lutador; ara t’a de balhar plaser era funèsta batalha, s’ei qu’ès valent.
Ve-te’n pertot, exòrta as capitans licis tà que combaten ath torn de Sarpedon e defen-me tu madeish damb era pica.
Que serè entà tu motiu constant de vergonha e opròbi se, perint laguens des naus, es aquèus me despolhen dera armadura.
Atau didec; e eth vel dera mòrt s’estenec pes sòns uelhs e peth sòn ròstre.
Patrocle, tient-li eth pièch damb eth pè, l’arrinquèc era asta; damb era seguic eth còr, e gesseren tanben era punta dera lança e era amna deth guerrèr.
E es mirmidons arturèren es shivaus de Sarpedon, es quaus desirauen e volien húger dès que quedèc uet eth car des sòns patrons.
Glauc sentec ua prigonda pena en enténer era votz de Sarpedon; se li trebolèc era amna pr’amor de qué non lo podie ajudar; e sarrant-se damb era man eth braç herit per ua flècha que li lancèc Teucre, quan aqueth assautaue eth mur e er aquèu defenie as sòns, preguèc d’aguesta sòrta ar arquèr Apòllo:
Qu’è ua grèu herida, patisqui agudents dolors enes braci e era sang non se seque; era espatla va mau, e m’ei impossible manejar fèrmament era lança e lutar damb es enemics.
Que s’a mòrt un òme plan fòrt, Sarpedon, hilh de Zèus que ja non pòt deféner ne as sòns hilhs.
Tau siguec era sua pregària.
L’escotèc Febo Apòllo e de seguit padeguèc es sòns dolors, sequèc era nera sang dera grèu herida e li bohèc valor ena amna deth teucre.
Glauc, en encuedar-se’n, se vantèc de qué eth gran diu auesse escotat eth sòn prèc.
De seguit anèc pertot e exortèc as capitans licis entà que combatèssen ar entorn de Sarpedon.
Dempús, s’endralhèc a pas long entàs troians; cerquèc a Polidamant Pantoida, ath divin Agenor, a Enèes e Hectòr armat de bronze; e en tot posar-se près d’eri, didec aguestes alades paraules:
Te’n desbrembes totafèt des aliats que per tu pèrden era vida luenh des amics e dera pàtria, e ne tansevolh les vòs ajudar.
Que jatz en solèr Sarpedon, eth rei des licis escudadi, que damb era sua justícia e eth sòn valor governaue era Licia.
Eth fòrt Mart l’a aucit damb era lança de Patrocle.
Atau s’exprimic.
Es troians senteren gran e inconsolabla pena, perque Sarpedon, encara que forastèr, èrè un baloard entara ciutat; qu’auie amiat entada era nombrosi òmes e ena luta les depassaue a toti.
E Patrocle Metiada, de còr valent, encoratgèc as aquèus, e les didec as Aiaces, que ja èren desirosi de combàter:
Botatz tota era vòsta fòrça en refusar ar enemic e mostratz-vos tan valents coma n’auetz estat enquia ara o encara mès.
Que jatz en tèrra Sarpedon, eth que prumèr assautèc era nòsta muralha.
A, s’en tot apoderar-mos deth cadavre lo podessem otratjar, trèir-li era armadura des espatles e aucir damb crudèu bronze a bèth un des companhs que lo defenen….
Atau les parlèc, encara qu’eri ja desirauen derrotar ar enemic.
E troians e licis d’un costat e mirmidons e aquèus der aute, sarrèren es falanges, arribèren as mans e comencèren a lutar damb òrra cridadissa ar entorn deth cadavre.
Croishien es armadures des guerrèrs, e Zèus caperèc damb ua terribla escurina era crudèu batalha, entà que costèsse mès maus eth combat que se tenguie peth còs deth sòn hilh.
Ara prumeria, es teucri refusèren as aquèus, de uelhs vius, pr’amor que siguec herit un baron que non ère cèrtament eth mès covard des mirmidons: eth divin Epigèu, hilh deth magnanim Agacles; eth quau regnèc en d’auti tempsi ena populosa Budio; dempús, per çò d’auer aucit ath sòn valent cosin, se presentèc coma suplicant a Pelèu e a Titis, era d’argentadi pès, e eri lo manèren damb Aquilles entà Ilion, abondós en beròis shivaus, entà que combatesse contra es troians.
Epigèu cuelhie eth cadavre quan eth poderós Hectòr li fotèc ua peirada en cap e l’ac trinquèc en dus, laguens deth fòrt casco: eth guerrèr queiguec capenjós sus eth còs de Sarpedon, e era destructora mòrt l’enrodèc.
S’afligic Patrocle pera pèrta deth companh e trauessèc de seguit es prumères files, coma eth velòç esparvèr acace a ua gralha o a un estornèl; dera madeisha manèra escometeres, ò abil cavalièr Patrocle, as licis e troians, irritat en tòn còr per çò dera mòrt deth tòn amic.
E agarrant ua pèira, heric en còth a Estenelau, hilh estimat d’Itemedes, e li trinquec es tendons.
Arreculèren es combatents deth dauant e er illustre Hectòr.
Guaire ei er espaci que recor era flècha que lance un òme, ja en jòc entà entrainar-se, ja ena guèrra contra es enemics que li trèn era vida; atau se retirèren es teucri, en tot cedir ara possada des danaus.
Glauc, capitan des escudadi licis, siguec eth prumèr que virèc era cara e aucic ath magnanim Baticles, hilh estimat de Calcon, qu’auie era sua casa ena Helade e ère distinguit entre es mirmidons pes sues proprietats e riqueses: s’escapaue Glauc, e Baticles l’anaue a agarrar, quan aqueth se virèc còp sec e li clauèc era pica ath miei deth pièch.
Baticles queiguec damb tarrabastalh, es aquèus senteren prigonda pena pera mòrt deth valent guerrèr, e es teucri fòrça contents, enrodèren en grop eth cadavre, mès es aquèus non deishèren de mostrar eth sòn impetuós valor e escometèren damb fòrça ar enemic.
Alavetz Meriones aucic a un combatent teucre, a Laogon, esforçat hilh d’Onetor e prèire de Zèus Idèu, qu’eth pòble veneraue coma a un diu: lo heric dejós dera maishèra e dera aurelha; era vida hugec des membres deth guerrèr, e era escurina orribla l’enrodèc.
Enèes lancèc era sua bronzinada lança, damb era intencion de herir a Meriones, que s’auançaue protegit per escut.
Mès Meriones la vedec vier e evitèc eth còp en tot inclinar-se entà dauant: era immensa lança se clauèc en solèr darrèr d’eth e era lança tremolaue; mès lèu era impetuosa arma perdec era sua fòrça.
Enèes, damb eth còr irritat, didec:
Li responec Meriones, celèbre pera sua lança: “Enèes!
Que te serà dificil, encara que sigues valent, anequelir era fòrça de guairi gesquen a lutar damb tu.
Que tanben tu ès mortau.
Atau didec; e eth valerós hilh de Meneti lo repoteguèc, dident: “Meriones!
Per qué, en èster valent, t’entreties parlant atau?
Ò amic!
Damb paraules injurioses non artenheram qu’es teucri dèishen eth cadavre; mos cau que bèth d’eri baishe abans en sen dera tèrra.
Es batalhes se guanhen damb es punhs, e es paraules servissen enes assemblades.
Didec, comencèc a caminar e lo seguic Meriones, baron parièr a un diu.
Madeish coma eth sarabat que se produís ena espessor d’un monte e se dèishe enténer luenh, quan es òmes hèn lenha; atau ère eth sorrolh que se lheuaue dera tèrra espaciosa en èster pataquejadi eth bronze, eth cuèr e es escuts de pèth de buèu pes espades e es lances de dobla lama.
E ja ne un òme perspicaç aurie coneishut ath divin Sarpedon, donques qu’es dards, era sang e eth povàs lo caperauen de cap a pès.
S’agitauen toti ar entorn deth cadavre coma es mosques que bronzinen pendent primauèra en estable per dessús des escudèles, quan es pòts son ar arràs de lèit: dera madeisha manèra borien aqueri ar entorn deth mòrt.
Zèus non desseparaue es reludents uelhs dera dura batalha; e contemplant as guerrèrs, remenaue ena sua amna fòrça causes sus era mòrt de Patrocle: trantalhaue entre s’er illustre Hectòr auie d’aucir damb eth bronze a Patrocle sus Sarpedon, parièr a un diu, e trèir-li era armadura des espatles, o serie mès convenent alongar era terribla luta.
E en tot considerar que çò milhor ère qu’eth valerós escudèr d’Aquilles Pelida hesse arrecular as teucri e a Hectòr, armat de bronze, entara ciutat e les treiguesse era vida a molti guerrèrs, comencèc per calar timiditat a Hectòr, que hugèc en car, se metec en hujuda e exortèc as auti teucri tà que hugessen, donques qu’auie coneishut entà quin costat s’inclinaue era balança sagrada de Zèus.
Tanpòc es fòrts licis gausèren resistir, e hugeren toti en veir ath sòn rei herit en còr e lançat en un pilèr de cadavres; pr’amor que queigueren fòrça òmes ath sòn entorn quan eth Saturn ahisquèc eth dur combat.
Es aquèus li treigueren a Sarpedon era reludenta armadura de bronze e er esforçat hilh de Meneti l’autregèc as sòns companhs entà que se la hessen a vier enes concaves naus.
E alavetz Zèus, qu’amolone es bromes, li didec a Apòllo:
Vè-te’n e dempús de trèir a Sarpedon d’entre es dards, neteja-li era nera sang; amia-lo entà un lòc luenhant e laua-lo en corrent d’un arriu; onhe-lo damb ambrosia, bota-li vestimentes divines e autreja-lo as velòci menaires e frairs bessons: eth Saunei e era Mòrt.
Atau didec, e Apòllo non desaubedic ath sòn pair.
Baishèc des montes idèus entara terribla batalha, e de seguit, lheuèc ath divin Sarpedon d’entre es dards, e en tot amiar-lo entà un lòc luenhant, lo lauèc en corrent d’un arriu; l’onhec damb ambrosia, li botèc vestimentes divines e l’autregèc as velòci menaires e frairs bessons: era Mòrt e eth Saunei.
E aguesti, en tot transportar-lo damb rapiditat, lo deishèren en ric pòble dera vasta Licia.
Patrocle encoratjaue as shivaus e a Automedont e perseguie as troians e as licis, e damb aquerò li venguec un gran malastre.
Insensat!
Se s’auesse tengut ara orde deth Pelida s’aurie vist liure dera funèsta Parca, dera nera mòrt.
Mès tostemp eth pensament de Zèus ei mès eficaç qu’eth des òmes (aqueth diu met en hujuda ath baron esforçat e li trè aisidament era victòria, encara qu’eth madeish l’age ahiscat a combàter), e alavetz ahisquèc era animositat en pièch de Patrocle.
Qui siguec eth prumèr e qui eth darrèr qu’aucires, ò Patrocle, quan es dius te cridèren entara mòrt?
Sigueren prumèrament Adastre, Autonoo, Equecle, Perim Megada, Epistor e Melanip; e dempús, Elas, Muli e Pilartes.
Aucic ad aguesti e es auti hugeren.
Alavetz es aquèus aurien cuelhut Troia, era des nautes pòrtes, a trauèrs des mans de Patrocle, que manejaue damb gran furia era lança, se Febo Apòllo non s’auesse plaçat ena ben bastida tor entà damnatjar ad aqueth e ajudar as teucri.
Tres còps se filèc Patrocle entà un angle dera nauta muralha; tres còps lo refusèc Apòllo, agitant damb es sues mans immortaus eth reludent escut.
E quan, parièr a un diu, atacaue per quatau viatge, lo repoteguèc era divnitat damb terribles votzes:
Atau didec, e Patrocle arreculèc un gran tròç, pr’amor de non hèr-se a vier era colèra der arquèr Apòllo.
Hectòr se trapaue damb eth car e es shivaus enes pòrtes Escèes, e trantalhaue entre guidar-les de nauèth entara multitud e tornar a combàter, o ordenar a votzes qu’es sues tropes se refugièssen en mur.
Mentre reflexionaue sus tot aquerò, se li presentèc Febo Apòllo, que cuelhec era figura deth valent joen Asio, qu’ère oncle mairau de Hectòr, dondaire de shivaus, frair carnau de Hecuba e hilh de Dimant, e demoraue ena Frigia, ath costat deth corrent deth Sangari.
Atau transfigurat, exclamèc Apòllo, hilh de Zèus:
Per qué t’absties de combàter?
Non ac as de hèr.
Pro que te depassèssa tant en bravesa, coma te sò inferior: alavetz te serie funèst retirar-te dera batalha.
Mès, au, guida es shivaus de dures bates entà Patrocle, a veir se lo pòs aucir e Apòllo te balhe glòria.” Tanlèu auec dit aquerò, eth diu tornèc ena batalha.
Cebrion que foetèsse as shivaus e les dirigisse entara luta; e Apòllo, calant-se entre era multitud, suscitèc entre es danaus funèst rambalh e balhèc glòria a Hectòr e as teucri.
Hectòr deishèc alavetz as auti danaus, sense sajar d’aucir-les, e filèc as shivaus entà Patrocle.
Aguest, ath sòn torn, sautèc deth car en tèrra damb era lança ena man quèrra, agarrèc damb era dreta ua pèira blanca e eriçada de puntes que l’aumplie era man; e en tot emparar-se en solèr, la lancèc, herint de seguit a un combatent, donques qu’eth trait non siguec en bades; li fotèc era peirada en front de Cebrion, menaire de Hectòr, qu’ère hilh bastard der illustre Priam e alavetz governaue es retnes des shivaus.
Era pèira se hec a vier ambdues celhes; eth uas tanpòc resistic; es uelhs queigueren en povàs as pès de Cebrion; e aguest, coma se siguesse un cabussaire, queiguec deth sèti ben bastit, pr’amor qu’era vida hugec des sòns membres.
E en tot burlar-te’n d’eth, ò cavalièr Patrocle, exclamères:
Be n’ei de rapid eth teucre!
Se se trapèsse en mar, abondós en peishi, aguest òme sautarie dera nau encara qu’eth mar siguesse tempestuós e poirie assadorar a moltes autes persones damb es ustres que pesquèsse.
Damb aguesta facilitat a hèt era capviroleta deth car entara planhèra!
Didec, e correc entar eròi damb era impetuositat d’un leon qu’assòle es estables enquia qu’ei herit en pièch e l’aucís eth sòn pròpri valor; dera madeish manèra, ò Patrocle, te lancères enventit contra Cebrion.
Hectòr, ath sòn torn, sautèc deth car en solèr sense deishar es armes.
E ambdús lutauen ath torn de Cebrian, coma dus ahaimadi leons qu’en monte pelegen furiosi peth cadavre d’un cèrvi; àtau es dus aguerrits campions, Patrocle Menetiada e er illustre Hectòr, desirauen herir-se er un ar aute damb aqueth crudèu bronze.
Hectòr auie cuelhut ath mòrt peth cap e non lo deishaue; Patrocle l’auie agarrat per un pè, e es auti teucri e danaus tenguien un acarnissat combat.
Coma er Euro e eth Noto luten ena espessor d’un monte, agitant era poblada seuva, e es longues arrames des herèishos, ausines e cornièrs piquen entre eri damb gran sorrolh, e s’entenen es croishits des que se trinquen; atau teucri e aquèus s’aucien, sense brembar- se’n dera perniciosa hujuda.
Ath torn de Cebrion se clauèren en solèr fòrça lances agudentes e alades flèches que sautauen des arcs; un bon nombre de granes pèires herien es escuts des combatents; e er eròi jadie en solèr, sus un gran espaci, enrodat en un torbeg de povàs e desbrembat der art de guidar es cars.
Enquia qu’eth solei auec recorrut era mitat deth cèu, es traits artenhien parièr as uns qu’as auti, e es òmes queiguien.
Quan aqueth se filèc entara còga, es aquèus èren es vencedors, contra aquerò dispausat peth destin; e en auer arrossegat eth cadavre der illustre Cebrion dehòra de posita des dards e deth revolum des teucri, li treigueren era armadura des espatles.
Patrocle escometec furiós as teucri: tres còps les ataquèc, tau que un aute Mart, hènt terribles votzes; tres còps aucic a nau òmes.
E quan, parièr a un diu, escometeres, ò Patrocle, per quatau viatge, se vedec clarament que ja arribaues ara fin dera tua vida, pr’amor qu’eth terrible Febo gessec ath tòn encontre en dur combat.
De seguit es uelhs der eròi patiren vertige.
Febo Apòllo li treiguec eth casco deth cap damb traucs a manèra de uelhs, que rodèc damb sarabat enquias pès des shivaus.
Eth plumalh se taquèc de sang e de povàs.
Jamès aqueth casco, ornat damb crins de shivau, s’auie tacat queiguent en povàs, donques que protegie eth cap e eth beròi front deth divin Aquilles.
Alavetz Zèus permetec tanben que l’amièsse Hectòr, donques que ja era mòrt s’anaue apressant tanben ad aguest capitan.
A Patrocle se li trinquèc ena man era pica longa, ponderosa, grana, fornida, armada de bronze; er ample escut e era sua correja queigueren en solèr, e Apòllo desliguèc era coirassa qu’amiaue aqueth.
Er estonament s’apoderèc der esperit der eròi, e es sòns beròis membres perderen era fòrça.
Patrocle s’arturèc estonat, e alavetz li clauèc era lança ena esquia entre es espatles, eth dardan Euforbo Pantoida; eth quau depassaue a toti es dera sua edat en manejament dera pica, en art de guidar un car e ena velòça corsa, e eth prumèr còp que se presentèc damb eth sòn car entà apréner a combàter, hec quèir a vint guerrèrs des sòns respectius cars.
Aguest siguec, ò cavalièr Patrocle, eth prumèr que contra tu lancèc era sua lança, mès encara non te hec perir.
Euforbo arrinquèc era lança de herèisho; e arreculant, se barregèc damb era multitud, sense demorar a Patrocle, encara que lo vedesse desarmat; mentre aguest, vençut pes còps deth diu e peth còp dera lança, arreculaue entath grop des sòns companhs pr’amor d’evitar era mòrt.
Quan Hectòr vedec qu’eth magnanim Patrocle s’aluenhaue e que l’auien herit damb agudent bronze, anèc ath sòn darrèr, entre es files, e li fotèc era lança ena part inferiora deth vrente, qu’eth hèr passèc de costat a costat; e er eròi queiguec damb tarrabastalh, costant gran afliccion ara armada aquèa.
Dera madeisha manèra qu’eth leon escomet ena luta ath sauvatge sanglar quan ambdús luten arrogants en cim d’un monte per çò d’ua escassa hònt a on es dus vòlen béuer, e eth leon venç damb era sua fòrça ath sanglar, qu’alende desirós; atau Hectòr Priamida privèc dera vida, en tot herir-lo damb era lança, ath reforçat hilh de Meneti, qu’a tanti les auie balhat era mòrt.
E en vantàr-se deth trionf, proferic aguestes alades paraules:
Plan que òc demoraues esbauçar era nòsta ciutat, hèr captives as nòstes hemnes troianes e hèr-te-les a vier enes vaishèths entara tua pàtria.
Insensat!
Es velòci shivaus de Hectòr vòlen entath combat entà defener-les; e jo, qu’en manejament dera pica depassi a toti es bellicosi teucri, hèsqui enlà des mèns eth dia dera esclavitud; mentre qu’a tu se te minjaràn es voltors.
A, malerós!
Ne Aquilles, en èster valent, t’a ajudat.
Quan gesseres des naus, a on eth s’a demorat, te deuec hèr fòrça recomanacions, e te deuec parlar d’aguesta sòrta: Non tornes enes concaves naus, cavalièr Patrocle, abans d’auer trincat era coirassa que capere eth pièch de Hectòr, tacada de sang.
Damb febla votz li responeres, cavalièr Patrocle: “Hectòr!, vanta-te ara damb orgulhoses paraules, donques que t’an autrejat era victòria Zèus Saturn e Apòllo; es quaus me venceren aisidament, en tot trèir-me era armadura des espatles.
Se vint guerrèrs coma tu m’auessen atacat, toti aurien mòrt vençudi pera mia lança.
Ua auta causa te vau a díder, que calaràs ena tua memòria.
Tanlèu acabèc de parlar, era mòrt lo caperèc damb eth sòn mantèl: era amna volèc des membres e baishèc en Orto, plorant era sua sòrt pr’amor que deishaue un còs fòrt e joen.
E er illustre Hectòr li didec, encara que ja ère mòrt:
Per qué me profetizes ua mòrt orribla?
Dites aguestes paraules, botèc un pè sus eth cadavre, l’arrinquèc era bronzinada lança, e lo virèc d’esquia.
Ara seguida se filèc, damb era lança ena man, entà Automedont, eth deiforme servidor der Eacida, de pès leugèrs; mès es velòci shivaus immortaus qu’a Pelèu li balheren es dius coma esplendid present, lo treiguien ja dera batalha.
Non deishèc d’avertir er Atrida Menelau, estimat de Mart, que Patrocle auie perit ena luta a mans des teucri; e, armat de reludent bronze, se dauric camin entre es combatents deth dauant e comencèc a botjar-se ath torn deth cadavre pr’amor de defener-lo.
Dera madeisha manèra qu’era vaca primipara hè torns ath cant deth petit vedèth, bramant trendament, coma non avedada a parir; atau borie eth ròi Menelau près de Patrocle.
E en tot plaçar-se dauant deth mòrt, quilhada era lança e abraçat er escut, se dispausaue a aucir ad aqueth que se l’apressèsse.
Tanpòc Euforbo, er adreit lancèr hilh de Panto, se negligic en veir en solèr ar important Patrocle; senon que se posèc ath sòn costat e li didec a Menelau, estimat de Mart:
Retira-te, dèisha eth cadavre e abandona aguestes sagnoses despolhes; pr’amor que, ena discutida luta, degun des troians ne des auxiliars illustres li clauèc era sua lança a Patrocle abans qu’ac hessa jo.
Dèisha-me arténher immensa glòria entre es teucri.
Li responec plan indignat eth ròi Menelau: “Pair Zèus!
Que non ei bon qu’arrés se vante damb tanta supèrbia.
Ne era pantèra, ne eth leon, ne eth dolent sanglar qu’an gran in en pièch e son orgulhosi dera sua fòrça, se presenten tan gausadi coma es adreits lancèrs hilhs de Panto.
Mès eth fòrt Hiperenor, dondaire de shivaus, non seguic gaudint dera sua joenessa quan me demorèc, dempús d’injuriar-me en tot dider-me que jo èra eth mès covard deth guerrèrs danaus; e non me pensi qu’age pogut tornar damb es sòns pròpris pès ena pàtria, entà alegrar ara sua esposa e as sòns venerables pairs.
Atau parlèc, sense convéncer a Euforbo, que responec dident: “Menelau, escolan de Zèus, ara pagaràs era mòrt deth mèn frair, que d’era tant de vantes.
Deishères veuda ara sua hemna en recent talamus.
Causères as nòsti pairs lèrmes e dolor prigond.
Jo artenheria qu’aqueri malerosi deishèssen de plorar, se, en tot hèr-me a vier eth tòn cap e es tues armes, les botèssa enes mans de Panto e dera divina Frontis.
Dit aquerò, fotèc un còp en escut lis der Atrida; mès non podec trincar eth bronze, pr’amor qu’era punta se torcèc en tumar contra eth fòrt escut.
Menelau Atrida ataquèc, ath sòn torn, damb era pica, pregant ath pair Zèus, e quan anaue Euforbo a arrecular, l’ac clauèc ena part inferiora dera gòrja, possèc era asta damb era robusta man e era punta li trauessèc eth delicat còth.
Coma un exuberant olivèr que, plantat peth pagès en un lòc solitari a on ei abondiua era aigua, creish polit, ei breçat pes vents de tota sòrta e se capère de blanques flors; e vient còp sec era tempèsta, l’arrinque deth solèr e l’estire en tèrra; atau Menelau Atrida aucic a Euforbo, hilh de Panto e adreit lancèr, e de seguit comencèc a trèir-li era armadura.
Tau qu’un sauvatge leon, fidat ena sua fòrça, agarre dera vegada qu’ei en tot pèisher, ara milhor vaca, li trinque eth còth damb es fòrts dents, e en tot esbocinar-la, s’avale era sang e es entralhes; e atau es gossets e es pastors criden fòrça ath sòn entorn, mès de luenh, sense gausar vier contra era fèra pr’amor qu’eth palle temor les senhorege; dera madeisha manèra arrés auec era animositat de gésser ar encontre deth gloriós Menelau.
E er Atrida s’aurie hèt a vier aisidament es magnifiques armes d’Euforbo, se non ac auesse empedit Febo Apòllo; eth quau, cuelhent era figura de Mentes, capitan des cicons, ahisquèc contra aqueth a Hectòr, parièr ath velòç Mart, damb aguestes alades paraules:
Qu’ei de mau hèr qu’arrés les tengue e sigue amiat per eri, exceptat d’Aquilles, qu’a ua mair immortau.
Eth diu, en auer parlat atau, tornèc entara batalha.
Hectòr sentcc prigond dolor enes neres entralhes, hec un còp de uelh enes files e vedec de seguit ar Atrida que despolhaue dera armadura a Euforbo, e ad aguest, estirat en solèr e vessant sang pera herida.
Ara seguida, armat coma se trapaue en reludent bronze, e cridant agudentament, se dauric pas entre es combatents deth dauant coma se siguesse ua ahlama inamortabla alugada per Vulcan.
Eth hilh d’Atrèu panteishèc en enténer es votzes, e ath sòn magnanim esperit li didec:
S’abandoni aguestes magnifiques armes e a Patrocle, que per resvenja jatz aciu estirat, cranhi que s’irritarà quinsevolh danau qu’ac veigue.
E se per vergonha pelegi damb Hectòr e damb es teucri, coma qu’eri son molti e jo sò solet, dilhèu m’enròden; pr’amor que Hectòr, de tremolant casco, se hè a vier aciu a toti es troians.
Mès, per qué eth còr me hè pensar en taus causes?
Quan, en opausar-se ara divinitat, er òme lute damb un guerrèr protegit per bèth diu, lèu l’arribe un gran mau.
Atau, donc, es danaus non s’irritaràn damb jo pr’amor que me veiguen cedir a Hectòr, que lute emparat pes divinitats.
Mès s’enes mies aurelhes arribèsse era votz d’Aiax, valent ena luta, tornaria aciu damb eth e sonque pensaríem en lutar, encara que siguesse contra un diu, pr’amor de veir s’artenhíem arrossegar eth cadavre e autrejar-lo ath Pelida Aquilles.
Mentre pensaue en tot aquerò, arribèren es fòrces des teucri, comandadi per Hectòr.
Menelau deishèc eth cadavre e arreculèc, en tot virar-se entà darrèr de quan en quan.
Lèu lo vedec ara quèrra dera batalha, a on encoratjaue as sòns amics e les ahiscaue a pelejar, pr’amor que Febo Apòllo les auie bohat un gran temor.
Correc a trapar-lo, e en botar-se ath sòn costat, li didec aguestes paraules:
Vene, amic.
Esdeguem-nos a combàter per Patrocle mòrt, e dilhèu poiram hèr-li a vier a Aquilles eth cadavre despolhat, donques qu’es armes ja les a cuelhut Hectòr, de tremolant casco”.
Atau didec; e esmoiguec eth còr der aguerrit Aiax, que trauessèc de seguit es prumères files ath cant deth roienc Menelau.
Hectòr auie despolhat a Patrocle des magnifiques armes e se lo hège a vier en tot arrossegar-lo, pr’amor de separar-li damb er agudent bronze eth cap des espatles e autrejar eth cadavre as gossets de Troia.
Mès se l’apressèc Aiax damb un escut coma ua tor, e Hectòr, hent repè, arribèc en grop des sòns amics, sautèc en car e autregèc es magnifiques armes as troians entà que se les hessen a vier entà Troia, a on l’auien de balhar immensa glòria.
Aiax caperèc damb eth sòn escut ath hilh de Meneti e se tenguec fèrm.
Dera madeisha manèra qu’eth leon va ar entorn des sòns cadèths quan en amiar-les peth bòsc li gessen ar encontre es caçaires, e en balhar mòstra dera sua fòrça, baishe es paupetes e cluque es uelhs; atau corrie Aiax ar entorn der eròi Patrocle.
En aute costat se trapaue Menelau, estimat de Mart, qu’en sòn pièch anaue creishent eth dolor.
Glauc, hilh de Hipolit, capitan des licis, dirigic alavetz eth treble ròstre entà Hectòr, e lo repoteguèc damb aguestes paraules:
Que non te merites era tua bona fama, donques que solet te’n sabes de húger.
Pensa se com en futur defeneràs era ciutat e era ciutadèla, solet e sense mès ajuda qu’es òmes neishudi en Ilion.
Cap des licis a de pelejar ja contra es danaus en favor dera ciutat, pr’amor que non s’arregraís eth hèt de lutar tostemp e sense pòsa contra er enemic.
Com, ò crudèu, sauvaràs ena multitud a un escur combatent, se dèishes que Sarpedon, òste e amic tòn, sigue presa e butin des aquèus?
Tant que siguec viu, prestèc grani servicis ara ciutat e a tu madeish; e ara non gauses separar deth sòn cadavre as gossets.
Plan per aquerò, s’es licis m’aubedissen, tornaríem entara nòsta pàtria, e era roïna mès espaventosa menaçarie a Troia.
Mès, s’ara auessen es troians eth valor audaç e intrepid que sòlen mostrar aqueri que pera pàtria sostien batalhes e lutes damb es enemics, lèu arrossegaríem eth cadavre de Patrocle enquia Ilion.
E tanlèu eth còs d’aguest siguesse retirat deth camp e amiat entara gran ciutat de Priam, es aquèus mos autrejarien, entà rescatar-lo, es beròies armes de Sarpedon, e taben poiríem amiar entà Troia eth cadavre der eròi; pr’amor que Patrocle siguec escudèr der aquèu mès valent que i a enes naus, coma ne son tanben es sues tropes, que combaten còs a còs.
En tot guardar-lo damb ròstre trèble, responec Hectòr, de tremolant casco: “Glauc!
Per qué, en èster coma ès, parles damb tanta supèrbia?
Ò dius!
Te hèja er òme mès senat de guairi viuen ena fertila Licia, e ara me cau repotegar-te per çò que pensères e dideres en assegurar que non posqui tier era escometuda deth gran Aiax.
Jamès m’espauric era batalha, ne eth sarabat de shivaus; mès tostemp eth pensament de Zèus, qu’amie era egida, ei mès eficaç qu’eth des òmes, e eth diu met en hujuda ath baron esforçat e li trè aisidament era victòria, encara qu’eth madeish l’age ahiscat a combàter.
Quan atau auec parlat, exortèc as teucri, hènt granes votzes: “Troians, licis, dardans que còs a còs pelejatz!
Dites aguestes paraules, Hectòr, de tremolant casco, gessec dera funèsta batalha, e corrent damb leugèra planta, artenhèc lèu e non guaire luenh as sòns amics qu’amiauen entara ciutat es magnifiques armes de Pelèu.
Aquiu, dehòra deth luctuós combat, s’arturèc e se cambièc d’armadura: autregèc era pròpria as bellicosi troians, pr’amor de que la deishèssen ena sagrada Ilion, e se vestic es armes divines d’Aquilles, qu’es dius auien balhat a Pelèu, e aguest, ja ancian, cedic ath sòn hilh, que non les aurie d’usar tant de temps que, en usar-les, arribèsse era vielhesa.
Quan Zèus, qu’amolone es bromes, vedec que Hectòr se vestie es armes deth divin Pelida, botjant eth cap, parlèc damb eth madeish e didec:
Non penses ena mòrt, que ja se trape près de tu, e te vestisses es armes divines d’un òme plan valent que toti cranhen.
Qu’as aucit ath sòn amic, tan brave coma fòrt, e l’as trèt ignominiosament era armadura deth cap e des espatles.
Didec Saturn, e baishèc es neres celhes en senhau d’assentiment.
Era armadura d’Aquilles l’anèc ben a Hectòr, s’apoderèc d’aguest un terrible furor bellic, e es sòns membres se refortilhèren; e er eròi, hènt fòrtes votzes, filèc es sòns passi entàs aliats illustres e se presentèc dauant d’eri damb es reludentes armes deth magnanim Pelida.
S’apressèc a cada un des sòns capitans pr’amor d’encoratjar-les (a Mestles, Glauc, Medonte, Tersilòc, Asteropèu, Disenor, Hipotoo, Forcis, Cromi e er endonviaire Enome) e les ahisquèc damb aguestes alades paraules:
Que non a estat peth desir ne peth besonh d’amassar un revolum de gent per çò que vos è het a vier des d’es vòstes ciutats; senon entà que defenetz coratjosament des bellicosi aquèus as esposes e as trendes mainatges des troians.
Ara que cada un se tengue de cara e ataque ar enemic, encara que morisque, o se sauve; que taus son es sòrts dera guèrra.
Atau parlèc.
Toti escometeren damb piques quilhades contra es danaus, pr’amor qu’auien granes esperances d’arrincar eth còs de Patrocle des mans d’AiaxTelamoni.
Insensati!
Sus eth madeish cadavre, Aiax hec perir a molti d’eri, e aguest eròi li didec alavetz a Menelau, valent ena luta:
Ja non demori que gescam damb vida d’aguesta batalha.
Ne cranhi tant peth cadavre de Patrocle, que assadorarà en Troia as gossets e audèths rapinaires, coma pera tua tèsta e pera mia; donques qu’eth bromadís dera guèrra, Hèctòr, ac capère tot, e a nosati mos demore ua mòrt crudèu.
Au, crida as mès valents danaus, s’ei que quauqu’un te pòt enténer”.
Atau s’exprimic.
Menelau, valent ena luta, non siguec desaubedient; e lheuant ua fòrta votz, les didec as danaus:
Que m’ei de mau hèr veir a cada un des capitans.
Tan gran ei eth combat que s’a entamenat aciu!
Mès apressatz-vos vosati, en tot indignar-vos en vòste còr per çò de qué Patrocle arribe a èster ua jogalha entàs gossets troians”.
Taus sigueren es sues paraules.
L’entenec de seguit eth velòç Aiax d’Oilèu, e acodic abans qu’arrés, corrent a trauèrs deth camp.
Lo seguiren Idomenèu e eth sòn escudèr Meriones, parièr ar omicida Mart.
E qui poirie retier ena memòria e díder es nòms de guairi aquèus anèren arribant entà encoratjar era luta?
Es teucri ataquèren sarradi, damb Hectòr ath cap.
Coma en ua desbocadura d’un arriu qu’es celestiaus ploges neurissen, es granes ondades tumen bramant contra eth corrent deth madeish, e vèssen en mar e es nautes arribes ressonen ar entorn; damb ua cridadissa tan grana marchauen es teucri.
Mentretant, es aquèus s’estauen fèrms ath torn deth cadavre deth hilh de Meneti, sauvant eth madeish coratge e defenent-se damb es escuts de bronze; e Zèus enrodèc d’espessa broma es sòns reludents cascos, pr’amor que jamès auie auut en òdi ath hilh de Meneti mentre viuec e siguec servidor d’Aquilles, e alavetz vedie damb desplaser qu’eth cadavre podesse èster jogalha des gossets troians.
Plan per aquerò eth diu ahiscaue as companhs entà que lo defenessen.
Ara prumeria, es teucri refusèren as aquèus, de uelhs vius, e aguesti deishant de cornèr ath mòrt, hugeren espauridi.
E encara qu’es capinauts teucri non artenheren aucir damb es sues lances a cap aquèu, coma desirauen, comencèren a arrossegar eth cadavre.
Trauessèc er eròi es prumères files, e parièr ena sua bravesa ath sanglar qu’en monte esparg aisidament, hènt torns pes matarrassi, as gossets e as alègres gojats dera madeisha manèra er illustre Aiax, hilh der illustre Telamon, escometec e dispersèc es falanges troianes que s’agitauen ath torn de Patrocle en decidit prepaus de hèr-lo-se a vier ena ciutat e arténher glòria.
Hipotoo, hilh illustre deth pelasgi Leto, l’auie estacat ua correja ath cauilhar de Patrocle, ar entorn des tendons; e arrossegaue eth cadavre peth pè, a trauèrs deth dur combat, pr’amor de cuélher simpatia damb Hectòr e damb es teucri.
Lèu l’arribèc un malastre, que d’eth arrés, encara qu’ac desiresse, podec desliurar-lo.
Pr’amor qu’eth hilh de Telemon, en tot escometer-lo entre era gent, lo heric d’apròp a trauèrs deth casco de bronzinades mentonères; eth casco, ornat damb un plumalh de crins de shivau, se trinquèc en recéber eth còp dera gran lança manejada pera robusta man; e eth cervèth gessec sagnós pera herida, ath long dera asta; eth guerrèr perdec es fòrces, deishèc anar des sues mans entath solèr eth pè der resistent Patrocle, e queiguec capenjós, ath cant deth cadavre, luenh dera fertila Larisa; e atau non podec pagar as sòns progenitors er elevatge, ne siguec longa era sua vida, pr’amor que peric vençut pera lança deth magnanim Aiax.
Hectòr lancèc, ath sòn torn, era reludenta lança; mès Aiax, en encuedar-se’n, se hec enlà, e era bronzinada arma artenhec a Esquedi, hilh deth magnanim Ifetese, eth mès valent des focenci, qu’auie era sua casa ena celèbra Panope e regnaue sus molti òmes: se clauèc era punta dejós dera clavicula e, en trauessar-la, gessec pera espatla.
Eth guerrèr queiguec damb tarrabastalh, e es sues armes ressonèren.
Aiax heric ath miei deth vrentre ar aguerrit Forcis, hilh de Fenope, que defenie eth cadavre de Hipotoo, e treigueren des sues espatles es respectiues armadures.
Alavetz es teucri aurien tornat a entrar en Ilion, escometudi pes bellicosi aquèus e vençudi pera sua covardia; e es aquèus aurien artenhut glòria, contra era volontat de Zèus, per çò dera sua fortalesa e deth sòn valor.
Mès Apòllo ahisquèc a Enèes, cuelhent era figura der erald Perifant Epitida, qu’auie envielhit en tot hèr de precon ena casa deth pair der eròi e sabie balhar salutosi conselhs.
Atau transfigurat, parlèc Apòllo, hilh de Zèus, dident:
De quina manèra poiries sauvar era excèlsa Ilion, enquia e tot se i siguesse en contra un diu?
Dera madeisha manèra qu’ac è vist hèr a diuèrsi barons que fidauen ena sua fòrça e vigor, ena sua bravesa e en revolum de tropes formades per un pòble intrepid.
D’aguesta sòrta parlèc.
Enèes, en veir ath sòn dauant ar arquèr Apòllo, en arreconeisher- lo, e a granes votzes, li didec a Hectòr:
Qu’ei ua vergonha qu’entrem en Ilion, acaçadi pes bellicosi aquèus e vençudi pera nòsta covardia.
Ua divinitat m’a vengut a díder que Zèus, er arbitre suprèm, serà encara era nòsta ajuda ena batalha.
Anem, donc, dret de cap as danaus, pr’amor de qué non se hèsquen a vier tranquillament entàs naus eth cadavre de Patrocle”.
Atau parlèc; e sautant plan mès enlà des combatents deth dauant, s’arturèc.
Es teucri virèren era cara s’acarèren damb es aquèus.
Alavetz Enèes li fotèc un còp de lança a Leocrite, hilh d’Arisbant e companh valent de Licomedes.
En veder-lo estirat en tèrra, cuelhec pietat Licomedes, estimat de Mart; e, en arturar-se plan près der enemic, lancèc era reludenta lança, heric dejós deth diafragma a Apisaon Hipasida, pastor d’òmes, e li deishèc es jolhs sense fòrça: aguest guerrèr venguie dera fertila Peonia, e ère, dempús d’Asteropèu, eth que mès destacaue en combat.
Lo vedec quèir eth bellicós Asteropèu, e cuelhut de pietat, correc entada eth, prèst a lutar contra es danaus.
Mès que non li siguec possible, pr’amor que guairi enrodauen pertot a Patrocle, se caperauen damb es escuts e lançauen es lances.
Aiax recorrie es files e daue moltes ordes: ordenaue qu’arrés arreculèsse, abandonant eth cadavre; ne s’auancèsse as auti aquèus, senon que toti enrodèssen ath mòrt e lutèssen d’apròp.
Atau les ac didie eth gran Aiax.
Era tèrra ère adaiguada de sang e morien, uns darrèr des auti, molti troians, poderosi aliats, e danaus; pr’amor qu’aguesti darrèrs non lutauen sense vessar sang, encara que semblaue qu’èren en mens nombre perque sajauen tostemp de defener-se reciprocament ath miei dera gent, pr’amor d’evitar era crudèu mòrt.
Atau combatien, damb eth lardor deth huec.
Que non auries dit qu’existissen eth solei e era lua, pr’amor que se trapauen caperadi pera broma toti es guerrèrs illustres e lutauen ath torn deth cadavre de Patrocle.
Es auti teucri e aquèus, de beròies armadures, liures dera escurina, pelejauen jos eth cèu seren: es viui arrais deth solei herien eth camp, sense qu’apareishesse cap broma sus era tèrra ne enes montanhes, e eri combatien e descansauen alternatiuament, en tot trapar-se a grana distància es uns des auti e sajar de desliurar-se des traits que les dirigien es contraris.
E mentretant, es deth centre patien fòrça maus per çò dera broma baisha e deth combat, e es mès valents èren pataquejadi peth crudèu bronze.
Dus barons importants, Trasimedes e Antilòc, ignorauen encara qu’er illustre Patrocle auesse mòrt e se pensauen que lutaue damb es teucri ena prumèra fila.
Ambdús, encara que se n’encuedauen de qué es sòns companhs èren mòrts o derrotadi, pelejauen separadament des auti; donques qu’atau les ac auie ordenat Nestòr, quan dès es neres naus les envièc entara batalha.
Pendent tot eth dia tengueren era gran batalha e eth crudèu combat.
Qu’auien es pès cansadi e sudadi, e tanben es cames e es jolhs, e tacadi de povàs es uelhs e es mans, guairi lutauen ar entorn deth valent servidor der Eacida, de pès leugèrs.
Dera madeisha manèra qu’un òme balhe as obrèrs, entà que l’estiren, ua pèth grana de taure caperada de greish; e eri, agarrant-la, se boten ath sòn entorn, e tirassant toti ath còp ges era umiditat, penetre eth greish e era pèth quede perfèctament estirada per toti es costats; atau estirauen aqueri deth cadavre entà aciu e entà delà, en un espaci redusit, e auien granes esperances d’arrossegar-lo es teucri entà Ilion, e es aquèus entàs concaves naus.
Un rambalh herotge se produie ath torn deth mòrt; e ne Mart, qu’ahisque as guerrèrs, ne Minerva per airosa que siguesse, aurien trapat arren que repotegar-li, s’ac auessen presenciat.
Tan funèst combat d’òmes e shivaus costèc Zèus aqueth dia sus eth cadavre de Patrocle.
Non s’imaginaue qu’auesse mòrt, senon que tornarie viu dempùs d’auer-se apressat enes pòrtes; pr’amor que tanpòc demoraue que cuelhessen era ciutat, ne solet, ne damb eth madeish.
Atau l’ac auie entenut fòrça còps a sa mair quan, en parlar-li a despart des auti, li revelaue eth pensament deth gran Zèus.
Mès alavetz era divessa non l’anoncièc eth gran malastre que venguie d’arribar: era mòrt deth companh que mès estimaue.
Es combatents, brandint ahilades lances, s’escometien de contunh ath torn deth cadavre; e s’aucien es uns as auti.
E i auec bèth un, entre es aquèus, que parlèc d’aguesta sòrta:
Non serie entà vosati ua accion gloriosa, era de tornar enes concaves naus.
E ath sòn torn, bèth un des magnanims teucri, didie atau: “Ò amics!
Damb taus paraules encoratjauen eth valor des sòns companhs.
Seguie eth combat, e eth dur tarrabastalh arribaue ath cèu de bronze, a trauèrs de infecond etèr.
Es shivaus d’Aquilles plorauen, dehòra deth camp de batalha, dès que se’n saberen de qué eth sòn menaire auie estat lançat en povàs per Hectòr, aucidor d’òmes.
Per mès qu’Automedont, hilh valent de Diores, les foetaue damb eth flexible soriac e les dirigie paraules, ja suaus, ja menaçaires, non volien tornar entà darrèr, entàs naus e eth vast Helespon, ne filar-se entàs aquèus qu’èren en tot lutar.
Coma era colomna se tie fèrma sus eth tumulus d’un baron defuntat o dùa matrona, autant de quiets s’estauen aqueri damb eth magnific car.
Ajocauen eth cap, des sues paupetes gessien ardentes lèrmes que damb eres plorauen era pèrta deth menaire, e es fòrts crins èren tacadi e queigudi en ambdús costats dera joata.
En veder-les plorar, Saturn cuelhec pietat d’eri, botgèc eth cap, e parlant damb eth madeish, didec:
Per qué vos autrejam ath rei Pelèu, a un mortau, en èster vosati exempti dera vielhesa e dera mòrt?
Dilhèu entà que cuelhéssetz pena entre es miserables mortaus?
Pr’amor que no i a un èssèr mès malerós qu’er òme, entre guairi alenden e se botgen sus era tèrra.
Hectòr Priamida non serà amiat per vosati en beròi car; non ac vau a perméter.
Dilhèu non ei pro que s’age apoderat des armes e se vante d’aguesta manèra?
Balharè fòrça as vòsti jolhs e ath vòste esperit, entà que vos hescatz a vier san e en bona santat a Automedont des dera batalha enquias concaves naus.
Tau didec, e bohèc grana fòrça as shivaus: secodiren aguesti eth povàs des crins e arrosseguèren velòçament eth leugèr car entàs teucri e es aquèus.
Automedont, encara qu’aclapat pera sòrt deth sòn companh, volie combàter des deth car, e damb es shivaus se lançaue contra er enemic coma eth voltor contra es auques; e damb era madeisha facilitat hugie deth revolum des teucri, que les escometie entà agarrar-les.
Lo vedec fin finau eth sòn companh Alcimedont, hilh de Laerces Hemonida, e en tot botar-se darrèr deth car, li didec a Autodemont:
Quin diu t’a bohat tan inutil prepaus e t’a privat deth tòn bon sen?
Per qué, estant solet, combates damb es teucri ena prumèra fila?
Li responec Autodemont, hilh de Diores: “Alcimedont!
Mès que ja era mòrt e eth destin l’artenheren.
Atau parlèc.
Alcimedont, pujant ara prèssa en velòç car, agarrèc eth soriac e es retnes, e Automedont sautèc en solèr.
Se n’encuedèc er illustre Hectòr, e de seguit li didec a Enèes, qu’ère ath sòn costat:
Veigui qu’es shivaus der Eacida, leugèr de pès, campen de nauèth amiadi per menaires febles.
Didec; e eth valerós hilh d’Anquises non deishèc d’aubedir-lo.
Ambdús passèren entà dauant, protegint es sues espatles damb solids escuts de pèths seques de buèu, caperades damb ua gròssa capa de bronze.
Les seguiren Cromi e Arete, semblable a un diu, qu’auien granes esperances d’aucir as menaires e hèr-se a vier es shivaus de long còth.
Insensati!
Que non s’auien d’escapar d’Autodemont sense vessar sang.
Aguest, pregant ath pair Zèus, aumplic de fòrça e vigor es neres entralhes.
E de seguit li didec a Alcimedont, eth sòn fidèu companh:
Non tengues es shivaus luenh de jo, senon tant apròp que posca sénter eth sòn alend sus era mia espatla.
Quan auec dit aquerò, cridèc as dus Aiaces e a Menelau: “Aiaces, capitans des aquèus!
Menelau!
Deishatz as mès fòrts er encargue d’enrodar ath mòrt e de defener-lo, refusant as enemics; e vietz vosati a desliurar-mos deth crudèu dia a nosati qu’encara viuem, pr’amor que vien entad aguest lòc, corrent a trauèrs deth luctuós combat, Hectòr e Enèes, que son es mès valents des teucri.
Ena man des dius qu’ei çò que s’age de passar.
Dera madeisha manèra qu’un joen herís damb ahilada destrau a un buèu sauvatge per darrèr des còrnes, li braque es nèrvis e er animau hè un bot e què; atau eth teucre sautèc e queiguec capensús, e era agudenta lança, vibrant encara enes sues entralhes, lo deishèc sense fòrça enes membres.
Hectòr lancèc era reludenta lança contra Automedont; mès aguest, coma que la vedie vier, evitèc eth patac en tot inclinar-se entà dauant: era fòrta lança se clauèc en solèr ath sòn darrèr, e era viròla tremolaue; mès lèu era impetuosa arma perdec era fòrça.
E s’aurien escometut d’apròp damb es espades, se non les auessen obligat a separar-se es dus Aiaces; es quaus, enventidi, se dauriren pas entre era gent e acodiren dauant des votzes deth sòn amic.
Qu’aueren pòur Hector, Enèes e eth deiforme Cromi, e, hènt repè, deishèren a Arete, que jadie en solèr damb eth còr trauessat.
Automedont, parièr ath velòç Mart, lo despolhèc des armes; e vantant-se, prononcièc aguestes paraules:
Dit aquerò, cuelhec e botèc en car es sagnoses despolhes, e de seguit pugèc en car, damb es pès e es mans sagnoses coma eth leon que s’a avalat un taure.
De nauèth se dauric ua luta acarnassida, funèsta, luctuosa, ar entorn de Patrocle.
Ahisquèc era luta Minerva, que venguec deth cèu, enviada entà ajudar as danaus peth poderós Zèus, qu’era sua pensada auie cambiat.
Dera manèra que Zèus esten en cèu eth roienc arcolan, coma senhau d’ua guèrra o d’un iuèrn tan hered qu’obligue a suspéner es trabalhs deth camp e entristís as vegades; atau era divessa, enrodada en porporada broma, penetrèc pes tropes aquèes e encoratgèc a cada guerrèr.
Prumèr dirigic es sòns passi entath fòrt Menelau, hilh d’Atrèu, que se trapaue apròp; e cuelhent era figura e votz infatigabla de Fenix, l’exortèc dident:
Li responec Menelau, valent ena luta: “Pair Fenix, ancian respectable!
Pro que Minerva me bohèsse fòrça e me desliurèsse dera fòrça des traits.
Atau s’exprimic.
Minerva, era divessa des ludents uelhs, en tot vantar-se de qué aqueth la nomentèsse era prumèra entre totes es divinitats, li balhèc fòrça as espatles e as jolhs, e bohèc en sòn piech era audàcia dera mosca, que, encara que sigue esforiada fòrça còps, torne a picar pr’amor qu’era sang umana l’ei agradiua; d’ua audàcia semblabla aumplic era divessa es neres entralhes der eròi.
S’endralhèc Menelau entath cadavre de Patrocle e lancèc era reludenta lança.
De seguit, Menelau Atrida, arrosseguèc eth cadavre dès es teucri entà on se trapauen es sòns amics.
Apòllo ahisquèc a Hectòr, en tot botar-se ath sòn costat dempús de cuélher era figura de Fenelop Asiada; aguest auie era casa en Abido, e ère eth mès estimat des sòns òstes.
Atau transfigurat, didec er arquèr Apòllo:
Taus sigueren es sues paraules, e ua nera broma de pena enrodèc a Hectòr, que de seguit trauessèc es prumères files, caperat de reludent bronze.
Alavetz eth Saturn cuelhec era esplendida egida floquejada, caperèc de bromes eth Ida, lampegèc e tronèc fòrtament, agitèc era egida, e balhèc era victòria as teucri, en tot botar en hujuda as aquèus.
Eth prumèr que hugec siguec Penelèu, eth beòci, per çò d’auer recebut ua petita herida ena espatla; Polidamant, en apressar-se ada eth, li lancèc era lança, que l’esbocinèc era peth e l’arribèc enquiath uas.
Hectòr, ath sòn torn, heric en canèth e deishèc dehòra de combat a Leite, hilh deth magnanim Alectrion; eth quau hugent espaurit e guardant ath sòn entorn, donques que ja non demoraue que damb era lança podesse combàter damb es teucri.
Contra Hectòr, que perseguie a Leite, lancèc Idomenèu era sua lança e li fotèc un còp en pièch dera coirassa, ath costat dera popeta; mès se trinquèc aquera ena union dera asta damb et hèr; e es teucri cridèren.
Hectòr dirigic era sua lança contra Idomenèu Deucalida, qu’anaue en un car; e manquèc pòc que non l’acertèsse; mès eth bronze se clauèc en Ceran, escudèr e menaire de Meriones, ath quau acompanhaue dès que partiren dera ben bastida Licto.
Idomenèu gessec aqueth dia des concaves naus coma fantassin; e aurie balhat as teucri un gran trionf, se non auesse arribat Ceran guidant es velóci shivaus; aguest siguec eth sòn sauvador, pr’amor que lo desliurèc deth dia crudèu perdent era vida a mans de Hectòr, aucidor d’òmes.
A Ceran, donc, lo heric Hectòr dejós dera maishèra e dera aurelha: era punta dera lança li hec sautar es dents e li trauessèc era lengua.
Eth guerrèr queiguec en solèr, e deishèc qu’es retnes venguessen en tèrra.
Meriones, en tot inclinar-se, les recuelhec, e li didec a Idomenèu:
Atau parlèc; e Idomenèu foetèc as shivaus de beròis crins, en tot guidar-les entàs concaves naus, pr’amor qu’eth temor l’auie entrat en còr.
Non se passèc inavertit ath magnanim Aiax e a Menelau que Zèus autregesse era victòria incerta as teucri.
E eth gran Aiax Telamoni siguec eth prumèr a díder:
Enquia e tot eth mès pèc coneisherie qu’eth pair Zèus afavorís as teucri.
Au, pensem se com podem trèir eth cadavre e tornem, entà alegrar as nòsti amics, que deuen èster afligidi guardant entà aciu, e solide que pensen que ja non podem resistir era fòrça e es invictes mans de Hectòr, aucidor d’òmes, e lèu mos calerà refugiar enes neres naus.
Pro que bèth amic avisèsse ath Pelida, donques que non me pensi que se’n sàpie dera infausta naua de qué a mòrt eth sòn amic estimat.
Mès que non posqui veir entre es aquèus ad arrés capable de hè’c, caperadi coma son pera broma òmes e shivaus.
Pair Zèus!
Tau didec; e eth pair, pietós per veder-lo vessar lèrmes, dissipèc de seguit era escurina e hec enlà era broma baisha.
Ludec eth solei e tota era batalha quedèc alugada.
E alavetz didec Aiax a Menelau, valent ena luta:
Taus sigueren es sues paraules; e Menelau, valent ena luta, aubedic e se n’anèc.
Dera madeisha manèra que s’aluenhe der estable un leon, dempús d’irritar as gossets e as òmes que, susvelhant pendent tota era net, non l’an deishat minjar es grassi buèus (er animau, avid de carn, escometie, mes non artenhèc arren pr’amor qu’audaces mans li lancèren fòrça flèches e tèdes alugades entà que cuelhesse pòur, a maugrat de qué ère enferonit) e en hèr dia se’n va damb eth còr afligit; de tau mala encolia, Menelau, valent ena luta, se desseparaue de Patrocle, pr’amor que sentie gran temor de qué es aquèus, vençudi pera pòur, l’abandonèssen e siguesse presa des enemics.
E l’ac recomanèc fòrça a Meriones e as Aiaces en tot dider-les:
Meriones!
Dit aquerò, eth ròi Menelau partic virant es uelhs pertot coma era agla (er audèth, sivans diden, de guardada mès perspicaça entre totes es que vòlen peth cèu), ara quau, enquia e tot estant enes nautades, non li passe inavertida ua lèbe de pès leugèrs estirada dejós d’un arbilhon espés, e se lance sus era e en un virament de uelhs l’agarre e li trè era vida; dera madeisha manèra, ò Menelau, escolan de Zèus, es tòns ludents uelhs se dirigien entà toti es costats, entre eth revolum de gent des sòns companhs, pr’amor de veir se podie trapar viu ath hilh de Nestòr.
Lèu lo vedec ena quèrra deth combat, a on encoratjaue as sòns companhs e les ahiscaue a pelejar.
E, en arturar-se ath sòn costat, li parlèc atau eth ròi Menelau:
Supausi que tu madeish coneisheràs, sonque damb hèr ua guardada, qu’un diu mos mane era derròta as danaus e qu’era victòria se decidís entàs teucri.
Qu’a mòrt eth mès valent aquèu, Patrocle, e es danaus lo trapen mens.
Atau didec.
S’estrementic Antilòc en entener-lo, e s’estèc ua estona sense poder parlar, se l’aupliren es uelhs de lèrmes e era votz sonora se li braquèc.
Mès non per aquerò deishèc de complir era orde de Menelau: autregèc es armes a Laodoc, er illustre companh qu’ath sòn costat governaue as solipèdes shivaus, se metec a córrer, e gessec deth combat, plorant, entà dar era trista naua ath Pelida Aquilles.
Que non voleres, ò Menelau, escolan de Zèus, demorar-te aquiu entà ajudar as fatigadi companhs d’Antilòc, encara qu’es pilis trapèren mens ath sòn cap.
Menelau les envièc ath divin Trasimedes, e tornant ath mès córrer entath cadavre de Patrocle, s’arturec ath cant des Aiaces, e les didec:
Li responec Aiax Telamoni: “Qu’està ben tot aquerò qu’as dit, illustre Menelau.
Tu e Meriones calatz-vos de seguit, lheuatz eth cadavre e treiguetz-lo dera batalha.
Atau didec.
Aqueri agarrèren ath mòrt e lo lheuèren plan naut; e cridèc era armada teucra en veir qu’es aquèus lheuauen eth cadavre.
Escometeren es teucri coma es gossets que, en tot auançar-se as joeni caçaires, acacen ath sanglar herit: dera madeisha manèra que corren aguesti darrèr deth sanglar e desiren esbocinar-lo, mès quan er animau, fidat ena sua fòrça, se vire, arreculen e espauridi s’escampilhen; atau es teucri seguien en grop e herien as aquèus damb es espadcs e lances de dobla lama, mès quan es Aiaces virèren era cara e s’arturèren, a toti se les mudèc eth color dera cara e arrés gausèc auançar entà disputar-les eth cadavre.
D’aguesta manèra es dus capitans amiauen ara prèssa eth cadavre dès era batalha entàs concaves naus.
Darrèr sòn s’entamenèc un gran combat: coma eth huec que se cale en ua ciutat, se lhèu de pic e lutz, e es cases s’esbaucen entre granes ahlames qu’eth vent, enforismat, botge; atau, un òrre sarabat de shivaus e guerrèrs acompanhaue ad aqueri que s’anauen retirant.
Dera madeisha manèra qu’uns muls vigorosi trèn deth bòsc e arrossèguen per aspre camin ua biga o un gran soc destinat a pau de vaishèth, e esdeguen eth pas, mès era sua animositat ei aclapada peth cansament e era sudor; atau, ambdús capitans transportauen animadament eth cadavre.
Tau que vòle ua volada de parrats o corbassi, hènt terribles sorriscles, quan ven ar esparvèr qu’amie era mòrt as auderèths; atau alavetz es aquèus, perseguidi per Hectòr e Enèes, corrien cridant orriblament e se desbrembauen de combàter.
Moltes armes beròies des danaus que hugien queigueren en fossat e enes vòres, e era batalha seguie sense pòsa.
Tant qu’es teucri e es aquèus lutauen damb er ardor d’ardenta ahlama, Antilòc, messatgèr de velòci pès, anèc ara cèrca d’Aquilles.
Lo trapèc ath cant des naus, de nautes popes, e ja er eròi auie era presentida de çò que s’auie passat; donques que, panteishant, li parlaue atau ath sòn magnanim esperit:
Per qué es aquèus, de longa cabeladura, tornen a èster vençudi, e corren espauridi pera planhèra de cap as naus?
Cranhi qu’es dius m’agen costat eth malastre crudèu entath mèn còr, que m’anocièc era mia mair en dider-me qu’eth mès valent des mirmidons deisharie de veir era lum deth solei, a mans des teucri, abans que jo me morissa.
Plan que òc a mòrt er esforçat hilh de Meneti.
Malerós!
Mentre pensaue en tot aquerò, arribèc eth hilh der illustre Nestòr; e damb totes es lèrmes des sòns uelhs, li balhèc era trista notícia:
Que te’n saberàs d’ua infausta naua, d’ua causa que non s’aurie d’auer passat.
Atau didec; e ua nera broma de pena enrodèc a Aquilles.
Er eròi cuelhec cendre damb es dues mans e vessant-la sus eth sòn cap, enlordic eth graciós ròstre e taquec era divina tunica; dempús s’estirèc en povàs, ocupant un gran espaci, e damb es mans se chinaue es peus.
Es esclaues qu’Aquilles e Patrocle cautivèren gesseren afligides; e sorrisclant, enrodèren a Aquilles; totes se pataquejauen eth pièch e sentien aflaquir-se es sòns membres.
Antilòc tanben se planhie, vessaue lèrmes e tenguie des mans a Aquilles, qu’eth sòn gran còr se des.heiguie en alendades, per pòur de qué se braquèsse era gòrja damb eth hèr.
Hec Aquilles un terrible gemiment; l’entenec era sua venerabla mair, que se trapaue ath hons deth mar, ath costat der ancian pair, e s’estarnèc en somics; e guaires divesses nereides i auie en aqueres prigondors, totes s’amassèren ath sòn entorn.
Aquiu i èren Glauce, Talia, Cimodoce, Nesea, Espio, Toe, Halia, era des grani uelhs, Cimotoe, Actea, Limnorea, Melita, Iera, Anfitoe, Agave, Dota, Prota, Ferusa, Dinamede, Dexamene, Anfinome, Calianira, Doris, Panope, era famosa Galatea, Nemertes, Apseudes, Calianasa, Climene, Ianira, Ianasa, Mera, Oritia, Amatia, era de beròies trenes, e es autes nereides qu’abiten eth hons deth mar.
Era blancosa tuta s’aumplic de ninfes, e totes se pataquejauen eth pièch.
E Tetis, començant a planher-se, didec:
Ai de jo, malerosa!
Ai de jo, mair malerosa d’un valent!
Tant que viu e ve era lum deth Solei, ei angoishat, e non posqui, encara que m’aprèssa ada eth, ajudar-lo.
Didec, e gessec dera tuta; es nereides l’acompanhèren ploroses, e es ondades deth mar se trincauen ath sòn entorn.
Quan arribèren ena fertila Troia, pugeren totes ena plaja a on es moltes naus des mirmidons auien estat plaçades en ambdús costats dera deth velòç Aquilles.
Era venerabla mair s’apressèc ar eròi, qu’alendaue prigondament, e trincant er aire damb agudents clamors l’abracèc, e en ton planhós prononcièc aguestes alades paraules:
Per qué plores?
Quina pena t’a arribat ena amna?
Parla, non m’amagues arren.
Alendant prigondament, responec Aquilles, eth de pès leugèrs: “Mair mia!
Er Olimp, plan que òc, ac a complit.
Mès quin plaser me pòt produir, en auer mòrt Patrocle, eth mèn fidèu amic, que jo apreciaua mès qu’a toti es auti companhs e autant coma a jo madeish?
Que l’è perdut, e Hectòr, dempús d’aucir-lo, lo despolhèc des prodigioses armes, admirables, magnifiques qu’es dius autregeren a Pelèu, coma esplendid present, eth dia que se botèren en talamus d’un òme mortau.
Pro qu’auesses seguit demorant en mar damb es immortaus ninfes, e Pelèu auesse cuelhut ua esposa mortau.
Responec plan afligit Aquilles, eth de pès leugèrs: “Que morisca jo de seguit, donques que non podí ajudar ar amic quan l’auciren: a perit luenh deth sòn país e sense èster jo ath sòn costat entà desliurar-lo deth malastre.
Ara, donques que non è de tornar ena pàtria, ne è sauvat a Patrocle ne a molti amics que moriren a mans deth divin Hectòr, m’estonqui enes naus coma un pes inutil dera tèrra; en èster tau ena batalha coma degun des aquèus, de bronzinades armadures, pr’amor qu’ena assemblada, d’auti me depassen.
Pro que s’acabèsse era discòrdia entre es dius e entre es òmes, e damb era perisse tanben era ira, que hè crudèu enquia e tot ar òme senat quan se cale en pièch e creish coma eth hum.
Atau m’irritèc eth rei d’òmes Agammenon.
Mès, deishem eth passat, encara qu’afligidi, donques que mos cau refrenar eth furor deth pièch.
Vierè a cercar ar aucidor der amic estimat, a Hectòr, e patirè era mòrt quan ac decidisquen Zèus e es auti dius immortaus.
Juno lo heren perir.
Atau jo, se me cau auer ua sòrt parièra, jaderè ena hòssa quan me morisca; mès ara vau a guanhar glòria e fama e harè que quauques ues des matrones troianes o dardanes, de prigond vrente, alenden fòrtament e damb es dues mans se shuguen es lèrmes des sues trendes caròles.
Que se’n sàpien de qué hè dies que m’abstengui de combàter.
Li responec Tetis, era des argentadi pès: “Òc, hilh mèn, qu’ei just e non se pòt repotegar que desliures as afligidi amics d’ua mòrt terribla; mès era tua magnifica armadura de reludent bronze l’an es teucri, e Hectòr, eth de tremolant casco, se vante de caperàr damb era es sues espatles.
Totun, m’imagni que non se tardarà guaire era sua vantaria, pr’amor que ja era mòrt se l`aprèsse.
Quan atau auec parlat, deishèc ath sòn hilh; e en tot virar-se entàs nereides, es sues fraies, les didec:
Atau parlèc.
Es nereides se submergiren rapidament enes ondades deth mar, e Tetis, era divessa des argentadi pès, filèc es sòns passi entar Olimp pr’amor de proporcionar-li ath sòn hilh es magnifiques armes.
Tant qu’era divessa s’endralhaue entar Olimp, es aquèus, de beròies armadures, hugeren damb cridadissa immensa dauant de Hectòr, aucidor d’òmes, arribèren enes naus e en Helespon, e ja non podien trèir dehòra des traits eth cadavre de Patrocle, escudèr d’Aquilles, pr’amor que de nauèth les artenheren es teucri damb es sòns cars e Hectòr, hilh de Priam, que pera sua fòrça semblaue ua ahlama.
Tres còps er illustre Hectòr agarrèc a Patrocle pes pès e sagèc d’arrossegar-lo, exortant damb grani crits as teucri; tres còps es Aiaces, revestidi der impetuós valor, lo refusèren.
Hectòr, fidant ena sua fòrça, a viatges se lançaue ena luta, e a viatges se posaue e hège grani crits; mès jamès arreculaue complètament.
Coma es pastors passen era net en camp e non artenhen hèr enlà dera presa a un afogat leon plan ahaimat; d’aguesta manèra, es bellicosi Aiaces non artenhien esforiar deth cadavre a Hectòr Priamida.
E aguest l’aurie arrossegat, artenent immensa glòria, se non s’auesse presentat ath Pelida, entà conselhar-li que cuelhesse es armes, era velòç Iris, de pès leugèrs coma eth vent, ara quau enviaue Juno, sense que se’n sabesse Zèus ne es auti dius.
Se placèc era divessa près d’Aquilles e prononcièc aguestes alades paraules:
Ve-te’n a deféner a Patrocle, que peth sòn còs s’a format un gran combat près des naus.
Que s’aucissen aquiu, es aquèus defenent eth cadavre, e es teucri atacant damb era fin d’arrossegar-lo entara ventosa Ilion.
Li responec eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs: “Divessa Iris!
Li responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Com posqui vier ena batalha?
Es teucri qu’an es mies armes, e era mia mair non me permet entrar en combat enquia que damb aguesti uelhs la veiga tornar, pr’amor que m’assegurèc que me harie a vier ua beròia armadura fabricada per Vulcan.
En díder aquerò, se n’anèc Iris, leugèra de pès.
Aquilles, estimat de Zèus, se lheuèc, e Minerva li caperèc es fòrtes espatles damb era egida floquejada e l’enrodèc eth cap damb daurada broma, qu’en era usclaue ua ahlama resplendenta.
Dera madeisha manèra que se ve de luenh eth hum que, en gésser d’ua isla a on se trape ua ciutat assetjada pes enemics, arribe en etèr, quan es abitants dempús de combàter tot eth dia en òrra batalha, ara còga deth solei aluguen molti huecs, qu’eth sòn resplendor puge naut, entà qu’ac veiguen es vesins, s’embarquen e les desliuren der embolh; atau eth resplendor deth cap d’Aquilles arribaue en etèr.
E en tot apressar-se ath cant deth fossat, dehòra dera muralha, se posèc, sense barrejar-se damb es aquèus, pr’amor que respectaue eth prudent mandat de sa mair.
Aquiu cridèc fòrtament e, a bèra distància, Palas Minerva cridèc tanben e suscitèc un immens rambalh entre es teucri.
Dera madeisha manèra que s’enten era votz sonora dera trompeta quan vien a assetjar era ciutat enemics que trèn era vida, tan sonora siguec alavetz era votz der Eacida.
Quan se deishèc enténer era votz de bronze der eròi, toti se trebolèren en sòn còr, e es shivaus, de beròis crins, arreculauen damb es sòns cars, pr’amor qu’ath sòn laguens auien era presentida de malastres.
Es menaires se quedèren estonadi en veir eth terrible e incessant huec qu’en cap deth magnanim Pelida hège usclar Minerva, era divessa de ludents uelhs.
Tres còps eth divin Aquilles cridèc ath cant deth fossat, e tres còps se trebolèren es troians e es sòns aliats; e dotze des mès valents guerrèrs moriren cuelhudi pes sòns cars e heridi pes sues pròpries lances.
E es aquèus, plan alègres, treigueren a Patrocle dera posita des traits e lo placèren en un lhet.
Que l’auie manat ena batalha damb eth sòn car e es sòns shivaus, e ja non podie receber-lo, pr’amor que d’era ja non tornaue viu.
Juno venerabla, era des grani uelhs, obliguèc ath Solei infatigable a cogar-se, sense qu’ac volesse, en corrent der Ocean.
E un còp cogat, es divins aquèus arturèren era terribla luta e eth generau combat.
Es teucri, ath sòn torn, en tot retirar-se dera dura batalha, desatelèren as velòci shivaus des cars e celebrèren assemblada abans de premanir eth sopar.
En era s’estèren de pès e arrés gausec sèir-se; pr’amor qu’a toti les hège tremolar eth hèt de qué Aquilles se presentèsse dempús d’auer-se estat tant de temps separat deth funèst combat.
Que siguec eth prumèr en arengar-les Polidamant Pantoida, eth solet que se’n sabie deth futur e deth passat: ère amic de Hectòr, e ambdús neisheren era madeisha net; mès Polidamant depassaue a Hectòr en eloqüéncia, e aguest destacaue fòrça mès en manejament dera lança.
E dirigint-les, benevòl, era paraula, atau les parlèc:
Mentre aguest òme siguec irritat damb eth divin Agammenon, siguec mès aisit de combàter contra es aquèus; e tanben a jo me shautaue passar era net ath cant des velères naus, demorant qu’acabaríem en tot cuelher-les.
Ara cranhi fòrça ath Pelida, de pès leugèrs, que damb era sua animositat arroganta non n’aurà pro de demorar-se ena planhèra, a on teucri e aquèus sostien eth furor de Mart, senon que lutarà entà conquistar ara ciutat e as hemnes.
Tornem, donc, ena ciutat; seguitz eth mèn conselh, abans de qué arribe çò que vau a díder.
Era net immortau a arturat ath Pelida, de pès leugèrs, mès se deman mos ataque armat e mos trape aciu, coneisheratz se qui ei, e arribarà gaujós ena sagrada Ilion aqueth qu’artenhe escapar, pr’amor qu’a molti se les minjaràn es gossets e es voltors.
Pro que tau notícia jamès arribèsse enes mies aurelhes!
Se, encara que sigatz afligidi, seguitz eth mèn conselh, auram era armada amassada ena plaça pendent era net, pr’amor qu’era ciutat ei defenuda per tors e es nautes pòrtes hargades, solidament junhudes.
Peth maitin, a trincar deth dia, pujaram armadi enes tors, e s’aqueth venguesse des naus a combàter damb nosati ath pè deth mur, que serà pejor entada eth; donques que li calerà tornar dempús de cansar as shivaus, d’estirat còth, damb corses de tota sòrta, en tot amiar-les erranti ath torn dera ciutat.
Guardant-lo damb rude ròstre, exclamèc Hectòr, eth de tremolant casco: “Polidamant!
Non me shaute çò que prepauses de tornar ena ciutat e embarrar-mos en era.
Qu’ei que non ètz cansadi de demorar entre murs?
Abans toti es òmes dotadi de paraula cridauen ara ciutat de Priam rica en aur e bronze, mès que ja es beròies jòies despareisheren des cases: moltes riqueses an estat amiades entara Frigia e entà Meònia pr’amor d’èster venudes, dès que Zèus s'emmalicièc contra nosati.
E ara qu’eth hilh der astut Saturn m’a autrejat arténher era glòria ath costat des naus e acular contra eth mar as aquèus, non balhes, ò pèc, taus conselhs ath pòble.
Cap troian t’aubedirà, pr’amor que no’c vau a perméter.
Au, actuem toti coma vau a díder.
E eth troian que sente gran temor pes sòns bens, que les arremasse e les autrege ath pòble pr’amor de qué se consumisquen en comun; donques qu’ei milhor que les gaudisque eth pòble qu’es aquèus.
Deman, a punta de dia, mos vestiram era armadura e entamenaram un dur combat ath cant des naus aquèes.
E se reaument eth divin Aquilles vò gésser deth campament, se n’empenairà, coma mès se risque.
Pr’amor que me prepausi non húger d’eth, senon acarar-lo ena batalha orribla; e artenherà ua gran victòria o serè jo qui l’artenha.
Atau s’exprimic Hectòr, e es teucri l’aclamèren, ò pècs!, pr’amor que Palas Minerva les treiguec eth sen. Aplaudien toti a Hectòr per çò des sòns funèsti prepausi e ne un de solet a Polidamant, que les autrejaue un bon conselh!
Preneren, donc, eth sopar en campament, e es aquèus passèren era net entre gemiments e plorant a Patrocle.
Eth Pelida, botant es mans omicides sus eth pièch der amic, comencèc es sentudi planhs, barrejadi damb freqüents somics.
Coma eth pelut leon qu’un caçaire l’a trèt es cadèths ena poblada seuva, quan torne ena sua tuta s’afligís e, tengut de violenta colèra, recor es vals ara cèrca d’aqueth òme, atau, e alendant prigondament, didec Aquilles entre es mirmidons:
En bades sigueren es paraules que prononciè en palai entà padegar ar eròi Meneti, dident qu’ath sòn illustre hilh l’amiaria un aute còp en Opunt tanlèu coma, cuelhuda Ilion, recebesse era sua part deth butin.
Zèus que non les complís as òmes toti es sòns desirs; e eth fado a dispausat qu’era nòsta sang rogisque ua madeisha tèrra, aciu en Troia, pr’amor que ja non me receberàn en sòn palai ne er ancian cavalièr Pelèu, ne Tetis, era mia mair; senon qu’aguesta tèrra me cuelherà en sòn sen. Donques qu’è de morir, ò Patrocle, dempús de tu, non te harè es aunors funèbres enquia que me hèsca a vier es armes e eth cap de Hectòr, eth tòn magnanim aucidor.
Esgorjarè dauant deth lenhèr, entà resvenjar era tua mòrt, dotze hilhs d’illustres troians.
En acabar de díder aquerò, eth divin Aquilles ordenèc as sòns companhs que botèssen en huec un gran trespès pr’amor de lauar coma mès lèu milhor es taques de sang de Patrocle.
E eri placèren sus er ardent huec un caudèr pròpri entà banhs, sostengut per un trespès; l’aumpliren d’aigua e botant lenha ath dejós l’aluguèren: eth huec enrodèc eth caudèr e escauhèc era aigua.
Quan aguesta boric en caudèr, de reludent bronze, lheuèren eth cadavre, en tot onher-lo damb abondós òli, e caperèren es herides damb un enguent qu’auie nau ans; dempús plaçant-lo ena jaça, l’embolhèren de cap a pès en ua fina tela de lin e lo caperèren damb un vel blanc.
Es mirmidons passèren era net ar entorn d’Aquilles, eth des pès leugèrs, gemegant e plorant a Patrocle.
E Zèus parlèc d’aguesta sòrta a Juno, era sua fraia e esposa:
Responec Juno venerabla, era des grani uelhs: “Plan terrible Saturn!
Quines paraules dideres!
Atau conversauen aguesti.
Tetis, era d’argentadi pès, arribèc en palai indestructible de Vulcan, que ludie coma ua estela, ludie entre es des divinitats, ère de bronze e l’auie bastit er Espeat en persona.
Trapèc ath diu banhat en sudor e botant-se ath torn des pompes, pr’amor que fabricaue vint trespès qu’auien d’èster ath costat dera paret deth ben bastit palai e auien arròdes d’aur enes pès entà que pera sua pròpria possada podessen entrar a on s’amassauen es dius e tornar entà casa.
Causa admirabla!
Qu’èren ja lèu acabadi, sonque les mancaue es hargades anses, e eth diu premanie es claus entà clauar-les.
Tant que hège taus òbres damb grana intelligéncia, arribèc Tetis, era divessa des argentadi pès.
Era beròia Caris, qu’amiaue ua ludenta diadèma e ère era esposa der illustre Espeat, la vedec vier, gessec a receber-la, e, sarrant-li era man, li didec:
Abans non solies freqüentar-lo.
Dites aguestes paraules, era divina entre es divesses hec passar a Tetis e la hec sèir en un beròi tron hargat, tachonat damb claus de plata e aprovedit d’un escabèl entàs pès.
E cridant a Vulcan, illustre artesan, li didec: “Vulcan!
Vene aciu, donques que Tetis t’a de besonh”.
Responec er illustre espeat d’ambdús pès: “Respectabla e venerabla ei era divessa qu’a vengut en aguest palai.
Que siguec era mia sauvadora quan me toquèc patir, donques que siguí lançat deth cèu e queiguí luenh per çò dera volontat dera mia insolenta mair, que me volie amagar per tòrt dera ranquèra.
Alavetz eth mèn còr aurie d’auer auut suportar terribles penes, se non m’auesse acuelhut en sen deth mar Tetis e Eurimone, hilha deth agitat Ocean.
Nau ans me demorè damb eres en tot fabricar fòrça pèces de bronze (florons, redons braçalets, anèths e collarets) en ua prigonda tuta enrodada per immens, mormolhós e esglumós corrent der Ocean.
De toti es dius e mortaus òmes, sonque ac sabie Tetis e Eurimone, es madeishes que m’auien sauvat abans.
Aué que Tetis, era de beròies trenes, vie ena mia casa, me cau pagar-li eth benefici d’auer-me sauvat era vida.
Didec; e se lheuèc de dejós dera enclusa eth gigantesc e infatigable diu qu’espeaue quan caminaue.
Hec enlà dera ahlama es pompes e botèc en ua arca d’argent es herralhes que trabalhaue; se shuguèc damb ua esponga era sudor deth ròstre, des mans, deth vigorós còth e deth pelut pièch; se vestic era tunica; cuelhec eth fòrt scèptre e gessec ranquejant, emparat en dues estatues d’aur que se retirauen a viuentes joenes, pr’amor qu’auien inteligéncia, votz e fòrça, e se trapauen exercitades enes òbres pròpries des immortaus dius.
Ambdues tenguien suenhosament ath sòn senhor, e aguest, caminant, se seiguec en un tron reludent apròp de Tetis, sarrèc era man dera divinitat, e li didec:
Abans non solies freqüentar-lo.
Dizt çò que vòs; eth mèn còr me posse a realizà’c, se posqui e ei possible”.
Li responec Tetis, vessant lèrmes: “Ò Vulcan!
I a bèra divessa en Olimp qu’age patit tanti e tan grèus penes coma a jo m’a enviat eth Saturn Zèus?
Des ninfes deth mar, solet a jo m’estaquèc a un òme, a Pelèu Eacida, e me calèc tier, contra era mia volontat, eth talamus d’un mortau que jatz en palai, rendut ara trista vielhesa.
Ara me mane d’auti maus: m’autregèc qu’amainadèssa e neurissa a un hilh insigne entre es eròis, que creishec parièr a un arbe, l’elevè coma a ua planta en terren fertil e lo manè entà Ilion enes concaves naus, pr’amor de qué combatesse damb es teucri; e ja non lo receberè mès, donques que ja non tornarà ena mia casa, ena casa de Pelèu.
Tant que viu e ve era lum deth solei ei afligit, e non posqui, encara que m’aprèssa ada eth, hèr-li a vier ajuda.
Es aquèus l’auien autrejat coma recompensa a ua gojata, e Agammenon l’ac treiguec des mans.
Aclapat per aguest motiu, consumie eth sòn còr, mès es teucri assetgèren as aquèus ath cant des vaishèths e non les deishauen gésser deth campament, e es illustres aquèus intercediren damb Aquilles e l’aufriren esplendidi presents.
Alavetz, encara que se remic a desliurar-les dera roïna, hec que vestisse es sues armes Patrocle e l’envièc entara batalha amassa damb molti òmes.
Combateren tot eth dia enes pòrtes d’Escèes; e es aquèus aurien cuelhut era ciutat se non auesse estat per Apòllo, qu’aucic entre es combatents deth dauant ar esforçat hilh de Meneti, que tanti tarrabastalhs auie costat, e li balhèc glòria a Hectòr.
Li responec er illustre espeat d’ambdús pès: “Cuelh confiança e non te’n hèsques per çò des armes.
Atau parlèc; e deishant ara divessa, se filèc entàs pompes, les virèc entara ahlama e les ordenèc que trabalhessen.
Aguestes bohauen en vint horns, deishant anar un aire que peishie eth huec e ère de diuèrses classes: uns còps fòrt, coma li cau ad aqueth que trabalhe ara prèssa, e d’auti ath contrari, segons volie Vulcan e ac requerie era òbra.
Eth diu botèc en huec dur bronze, estanh, aur preciós e plata; placèc en lòc de trabalh era gran enclusa, e agarrèc damb ua man eth pesant martèth e damb era auta es estialhes.
Prumèr de tot hec un escut gran e fòrt, de variada òbra, damb tripla orladura brilhanta e ludenta, aprovedida d’ua brida de plata.
Er escut auie cinc capes, e ena superiora gravèc eth diu moltes figures artistiques, damb sabenta intelligéncia.
Aquiu botèc era tèrra, eth cèu, eth mar, eth solei infatigable, e eth plen dera lua; aquiu es esteles que coronauen eth cèu, es Pleiades, es Hiades, eth robust Orion e era Osa, cridada de fausnòm eth Car, era quau vire tostemp en madeish sentit, guarde a Orion e ei era soleta que dèishe de banhar-se en Ocean.
Aquiu representèc tanben dues ciutats d’òmes dotadi de paraula.
En ua se celebrauen nòces e hestaus: es nòvies gessien des sues crambes e èren acompanhades pera ciutat ara lum de tèdes alugades, s’entenien repetits cants de nòces, joeni dançaires formauen grops, qu’ath sòn laguens sonauen flaütes e citares, e es matrones admirauen er espectacle dès es lumedans des sues cases.
Es òmes èren amassadi ena plaça, pr’amor que s’auie suscitat ua peleja entre dus barons sus era multa que s’auie de pagar per un omicidi: un, declarant dauant deth pòble, afirmaue que ja l’auie satisfèta, er aute remie auer-la recebut, e ambdús desirauen acabar eth plaid en tot presentar testimònis.
Eth pòble se trapaue dividit en dus grops qu’aplaudien successiuament a cada plaidejant; es eralds padegauen ara gent, e es ancians, seigudi sus ornades pèires en cercle sagrat, tenguien enes mans es scèptri des eralds, de potenta votz, e en tot lheuar-se un dempús der aute publicauen eth judici qu’auien format.
En centre i auie es dus talents d’aur que s’auien d’autrejar ad aqueth que milhor demostrèsse era justícia dera sua causa.
Era auta ciutat campaue assetjada per dues armades qu’es sòns individús, revestidi de reludentes armadures, non èren d’acòrd: es deth prumèr desirauen arroïnar era ciutat, e es auti volien dividir en dues parts es riqueses qu’embarraue era beròia poblacion.
Mès es ciutadans encara non s’autrejauen, e premanien secretament ua emboscada.
Hemnes, mainatges e ancians, pujadi ena muralha, la defenien.
Es assetjadi se n’anauen, amiant dauant a Mart e a Palas Minerva, ambdús d’aur e damb daurades vestimentes, beròis, grans, armadi e distinguidi, coma dius; donques qu’es òmes èren de mendre estatura; dempús, en lòc alistat entara emboscada, qu’ère ena arriba d’un arriu e apròp d’un beuradèr que tenguie tot eth bestiar, se seiguien, caperadi de reludents bronzes, e botauen dus sentinèles auançadi entà que les avisèssen dera arribada des oelhes e des buèus de torçadi còrnes.
Lèu se presentauen es vegades damb dus pastors que se divertien tocant eth bramaut, sense presentir era emboscada.
Quan es emboscadi les vedien vier, corrien ath sòn encontre, s’apoderauen des sues vegades de buèus e magnifics ramats de oelhes e aucien as gardes.
Es assetjaires, que se trapauen amassadi en assemblada, entenien era cridadissa que se formaue ath torn des buèus e, montant leugèrs shivaus, acodien ath mès córrer.
Lèu se formaue ena arriba der arriu ua batalha qu’en era se herien es uns as auti damb bronzinades lances.
Aquiu s’agitauen era Discòrdia, eth Tumult e era funèsta Parca, qu’en bèth moment cuelhie a un guerrèr encara damb vida, mès recentament herit, ne deishaue indemne a un aute e n’arrossegaue, tirassant-lo des pès, peth camp de batalha a un tresau qu’auie recebut era mòrt; e era vestimenta que caperaue era sua espatla ère tintada de sang umana.
Se botjauen toti coma òmes vius, lutauen e retirauen es mòrts.
E era tèrra que deishauen ath sòn darrèr negrejaue e apareishie laurada, en èster tota d’aur; e aquerò ère d’ua grana beresa.
Gravèc tanben un camp de creishudi semiats qu’es joeni segauen damb fauces ahilades: molti manats queiguien en solèr ath long deth soc, e damb eri formauen gavèles es estacadors.
Aguesti èren tres, e uns mainatges recuelhien es manats e les ac balhauen a braçats.
Ath miei, de pès en un soc, i auie eth rei sense badar boca, damb eth còr content e eth scèptre ena man.
Dejós d’ua ausina, es eralds premanien entara taulejada un corporent buèu qu’auien aucit.
E es hemnes premanien era parva des trebalhadors, en tot hèr abondosi panets de blanca haria.
Tanben gravèc ua beròia vinha d’aur, qu’es sòns ceps, cargadi de neri arradims, èren sostengudi per ramadors d’argent.
L’enrodaue un fossat de nere acèr e un tancat d’estanh, e amiaue entada era un solet camin que passauen es carrejaires ocupadi ena vrenha.
Gojates e gojats, pensant en causes trendes, amiauen eth doç fruit en tistèrs de còila; un mainatge tocaue doçament era armoniosa citara e entonaue damb suau votz un beròi cant, e toti l’acompanhauen cantant, damb votzes d’alegria e pataquejant damb es pès en solèr.
Representèc dempús ua vegada de vaques de nauta cornamenta: es animaus èren d’aur e estanh, e gessien der estable, bramant, entà pèisher ena arriba d’un sonor arriu, ath cant d’un flexible canet.
Quate pastors d’aur guidauen es vaques e nau gossets de pès leugèrs les seguien.
Entre es prumères vaques, dus terribles leons auien agarrat e amiauen a un taure que bramaue fòrtament.
Les perseguien gojats e gossets.
Mès es leons artenhien estarnar era pèth der animau e s’avalauen es intestins e era nera sang; tant qu’es pastors sajauen, encara qu’en vaganaut, hèr-lo enlà, e ahiscauen as sòns gossets.
Aguesti se desseparauen des leons sense nhacar-les, lairauen d’apròp e defugien er encontre damb es fères.
Que hec tanben er illustre espeat d’ambdús pès un gran prat ena beròia val, a on peishien es oelhes, damb pletes, cabanes damb tet e pessebres.
Er illustre espeat d’ambdús pès botèc dempús ua lança coma era que Dedalo encarguèc ena vasta Cnosa coma present d’Ariadna, era de beròies trenes.
Gojats e gojates, cuelhudi des mans, se divertien dançant: aguestes amiauen vestits de fin lin e polides garlandes, e aqueri, tuniques ben teishudes e lustrades, coma heregades d’òli e espades d’aur penjades d’argentadi cinturons.
Uns còps, botjant es esdegadi pès, virauen rodant damb era madeisha velocitat qu’er artesant aplique era sua man en rodet e lo sage entà veir se va, e en d’autes escadences se plaçauen per ringleres e barauen desseparadament.
Un revolum de gent enrodaue eth balh e se divertie en tot contemplar-lo.
Un divin poèta cantaue, en tot acompanhar-se damb era citara; tanlèu s’entenie eth preludi, dus sautadors hègen viroletes ath miei dera gent.
En òrle deth solid escut representèc eth poderós corrent der arriu Ocean.
Dempús de bastir eth gran e fòrt escut, li hec entà Aquilles ua coirassa mès reludenta qu’eth resplendor deth huec; un solid casco, beròi, hargat, de daurada cimèrla, que s’adaptèsse ath sòn cap, e ues armadures de ductil estanh.
Quan er illustre espeat d’ambdús pès auec fabricat es armes, les autregèc ara mair d’Aquilles.
E Tetis sautèc, coma un esparvèr, deth nheuat Olimp, en tot hèr-se a vier era reludenta armadura que Vulcan auie bastit.
Era Auròra, d’ensafranat vel, se lheuaue deth corrent der Ocean entà amiar era lum as dius e as òmes, quan Tetis arribèc enes naus damb era armadura que Vulcan l’auie autrejat.
Trapèc ath hilh estimat inclinat sus eth cadavre de Patrocle, plorant damb totes es lèrmes des sòns uelhs, e ath sòn entorn fòrça amics que vessauen lèrmes.
Era divina entre es divesses se botèc ath miei, cuelhec era man d’Aquilles, e li parlèc d’aguesta sòrta:
Era divessa, tanlèu acabèc de parlar, botèc en solèr dauant d’Aquilles es hargades armes, e aguestes ressonèren.
A toti es mirmidons les cuelhec era tremoladera, e sense gausar guardar-les de cara, hugeren espauridi.
Mès Aquilles, tanlèu les vedec, sentec que se l’aumentaue era colèra; es uelhs li luderen coma ua ahlama, dejós des paupetes; e er eròi gaudie en auer enes mans er esplendid present dera diviitat.
E quan auec alegrat era sua animositat damb era contemplacion dera hargada armadura li didec ara sua mair aguestes alades paraules:
Eth diu que t’a balhat ues armes coma ei naturau que siguen es òbres des immortaus e coma cap òme mortau les a het jamès.
Li responec Tetis, era divessa des argentadi pès: “Hilh, non te’n hèsques d’aguest pensament.
Jo harè enlà es eishames de mosques, que se calen ena carn des barons mòrts ena guèrra.
E encara que siguesse estirat un an sancer, eth sòn còs se sauvarie parièr o mès fresc qu’ara.
Dit aquerò, li bohèc fortalesa e audàcia, e metec ues gotes d’ambrosia e de ròi nectar en nas de Patrocle, pr’amor de qué eth còs se hesse incorroptible.
Eth divin Aquilles s’endralhèc entara arriba deth mar, e hènt grani crits, convoquèc as eròis aquèus.
E guairi solien demorar-se laguens des naus, e enquia e tot es marinèrs que les governauen e es que coma aprovedidors destribuien es viures, vengueren ena assemblada; pr’amor qu’Aquilles se presentaue, dempús d’auer-se abstengut de combàter pendent fòrça temps.
Agammenon, rei d’òmes, arribèc eth darrèr e tanben ère herit, pr’amor que Coon Antenorida l’auie clauat era sua bronzinada pica.
Quan toti es aquèus s’aueren amassat, en tot lheuar-se entre eri, didec Aquilles, de pès leugèrs:
Qu’aurie estat milhor, entàs dus, auer estat amassadi que sostier, damb eth còr angoishat, era rosigadora disputa per ua gojata.
Pro que l’auesse mòrt Diana enes naus damb ua des sues flèches, eth madeish dia que la captivè en cuélher Lirnesau; e non aurien queigut en solèr tanti aquèus coma periren a mans der enemic mentre durèc era mia colèra.
Eth benefici, que siguec entà Hectòr e entà es troians, e me pensi qu’es aquèus se’n brembaràn pendent fòrça temps dera nòsta disputa.
Mès aquerò qu’ei aigua passada, encara que sigam afligidi, donques que mos cau refrenar era ràbia deth pièch.
A compdar d’ara dèishi enlà era mia colèra, pr’amor que non serie rasonable èster tostemp irritat.
Mès, au, ahisca as aquèus, de longa cabeladura, entà que luten; e veirè, gessent ar encontre des troians, se vòlen passar era net entre es vaishèths.
Atau parlèc; e es aquèus, de beròies armadures, s’alegrèren de qué eth magnanim Pelida renoncièsse ara colèra.
E eth rei d’òmes Agammenon les didec des deth sòn sèti, sense lheuar-se, ath miei dera amassada:
Que serà bon qu’escotètz sense interrómper.
Com se poirie enténer o díder quauquarren ath miei dera cridadissa costada per molti òmes?
Enquia e tot un orador eloquent se trebolarie.
Jo me dirigirè ath Pelida; mès vosati, es auti aquèus, sigatz atentius e que cada un comprene ben es mies paraules.
Fòrça còps es aquèus m’an escridassat per çò que s’a passat, e jo non ne sò eth compable, senon Zèus, eth Fado e era Furia que rome enes tenèbres.
Aguesti heren patir ara mia amna, pendent era assemblada, ua crudèu ofuscacion eth dia que l’agarrè a Aquilles era sua recompensa.
Mès, se qué podia hèr?
Qu’ei era divinitat era qu’ac dispause tot.
Hilha venerabla de Zèus ei era perniciosa Ate, entà toti tan funèsta: es sòns pès son delicadi e non les aprèsse en solèr, senon que camine sus es caps des òmes, as quaus les hè mau, e s’apodère d’un, aumens, des que combaten.
En d’auti tempsi siguec nefasta entàth madeish Zèus, qu’ei eth mès poderós des òmes e des dius; pr’amor que Juno, enquia e tot estant hemna, l’enganhèc quan Alemena auie d’amainadar ath fòrt Hercules en Tebas, barrada damb beròies muralhes.
Eth diu, en tot vantar-se, didec atau dauant de totes es divinitats:
Li responec damb astúcia era venerabla Juno: “Que mentisses, e non compliràs çò que dides.
Tau didec; Zèus, sense sospechar era enganha, prestèc eth jurament que tan funèst l’auie d’èster.
Juno deishèc en rapid vòl eth cim der Olimp, e lèu arribèc en Argos d’Acaia, a on demoraue era illustra esposa d’Estenele Perseida.
E coma qu’aguesta se trapèsse prenhs de sèt mesi, era divessa la hec amainadar, encara que siguesse eth mainatjon prematur, e arreculèc era jasilha d’Alemena, en tot arturar as Ilitias.
E de seguit l’ac comuniquèc a Zèus Saturn, dident:
Me cau dar-te ua notícia.
Que ja a neishut eth baron nòble que regnarà sus es aquèus: Euristèu, hilh d’Estenele Perseida, descendent tòn.
Taus sigueren es sues paraules, e un agudent dolor penetrèc ena amna deth diu que, irritat ath sòn laguens, cuelhec a Ate pes ludents peus e prestèc jurament solemne de qué Ate, tan funèsta entà toti, james tornarie en Olimp e en cèu estelat.
E botjant-la damb era man la lancèc dehòra deth cèu.
Ara seguida arribèc Ate enes camps cultivadi pes òmes.
E Zèus panteishaue per tòrt d’era, tostemp que contemplaue ath sòn hilh realizant es penibles trabalhs qu’Euristèu li manèsse.
Mès, donques que fautè, e Zèus me hec pèrder eth sen, voi padegar-te e hèr-te fòrça presents, e tu ve-te’n entath combat e encoratja as auti guerrèrs.
Te vau a balhar guaire ager t’aufric ena sua tenda eth divin Ulisses.
Li responec Aquilles, eth de pès leugèrs: “Atrida plan gloriós, rei d’òmes Agammenon!
Dempús me poiràs hèr aguesti presents, coma ei just, o retier-les.
Ara pensem solet ena batalha.
Que non podem pèrder eth temps parlant, e non podem arrecular era accion (era gran empresa encara ei entà acabar), entà que veiguen de nauèth a Aquilles entre es combatents deth dauant, anequelint damb era sua bronzinada lança es falanges teucres.
Li responec er engenhós Ulisses: “Encara que sigues valent, deiforme Aquilles, non exòrtes as aquèus tà que luten en dejun damb es teucri, apròp d’Ilion; que non se tardarà guaire era batalha quan es falanges arriben as mans e era divinitat ahisque eth valor des dues armades.
Ordena-les, mèsalèu, que s’assadoren enes velères naus de parva e de vin, pr’amor qu’aquerò autrege fòrça e valor.
En dejun que non pòt un baron combàter pendent tot eth dia, enquia solei cogant, damb er enemic: encara qu’eth sòn còr ac desire, es membres non responen, lo renden era hame e era set, e es jolhs se li pleguen en caminar.
Mès aqueth que lute pendent tot eth dia damb er enemic, assadorat de vin e de parva, a en sòn pièch un còr audaç e es sòns membres non se fatiguen abans que toti s’agen retirat dera luta.
Que dempús se t’aufrisque en campament ua esplendida taulejada de reconciliacion, entà qu’arren manque de çò que se te deu.
Didec alavetz eth rei d’òmes Agammenon: “damb plaser è escotat es tues paraules, Laertiada, donques que tot aquerò que condères a estat oportun.
Que voi hèr eth jurament: eth mèn esperit m’ac conselhe, e non serà un perjuri era mia invocacion dera divinitat.
Que demore Aquilles, encara que sigue impacient entà combàter, e es auti seguitz amassadi aciu enquia que se hèsquen a vier dera mia tenda es presents e consagrem damb un sacrifici era nòsta fidèu amistat.
A tu madeish t’ac encomani e ordeni: escuelh entre es joeni aquèus as mès importants; e en tot filar-les entara mia nau, amiatz tot aquerò qu’ager l’aufrírem a Aquilles, sense deishar as hemnes.
Repliquèc Aquilles, eth des pès leugèrs: “Atrida plan gloriós, rei d’òmes Agammenon!
Tot aquerò ac auries de hèr quan acabe eth combat e non sigue tan gran eth lardor qu’alugue eth mèn pièch.
Que jaden sense acogar es que hec perir Hectòr Priamida quan Zèus l’autrehèc era glòria, e vosati me conselhatz que mingem!
Jo manaria as aquèus que lutèssen en dejun, sense préner arren; e qu’en solei cogant, dempús d’auer resvenjat era ofensa, celebrèssen ua grana taulejada.
Enquia alavetz non an d’entrar ena mia gòrja ne parves ne beuendes; pr’amor qu’eth mèn companh jatz ena tenda, trauessat per agudent bronze, damb es pès entath vestibul e enrodat d’amics que lo ploren.
Li responec er engenhós Ulisses: “Ò Aquilles, hilh de Pelèu, eth mès valent de toti es aquèus!
Qu’ès mès fòrt que jo e me depasses fòrça en manejament dera lança; mès que jo te depassi en pensar, pr’amor que neishí abans e era mia experiéncia ei màger.
Qu’escote, donc, eth tòn còr çò que te vau a díder.
Lèu se cansen es òmes de lutar se, en hèr quèir eth bronze fòrça tavelhes en solèr, era cuelheta ei escassa perque Zèus, arbitre dera guèrra umana, incline entar aute costat era balança.
Que non ei just qu’es aquèus ploren ath mòrt damb eth vrente, pr’amor qu’en èster tants es que perissen es uns darrèr des auti cada dia, quan poiríem alendar sense pena?
Que s’a d’acogar damb animositat fèrma ad aqueth que perís e plorar-lo pendent un dia, e dempús guairi s’agen escapat deth combat funèst pensen en minjar e bèuer entà vestir un aute còp er indomdable bronze e pelejar de contunh e damb mès fòrça contra er enemic.
Que non gesque cap guerrèr demorant ua auta exortacion, qu’entath sòn mau la demorarà aqueth que se quede ath costat des naus aquèes.
Atrida.
Tanlèu hec era proposicion, ja ère complida.
Se heren a vier dera tenda es sèt trespès qu’er Atrida auie aufrit, vint caudèrs reludents e dotze shivaus; e heren gésser a sèt hemnes, adreites en delicades labors, e a Briseida, era de beròies caròles, que siguec era ueitau.
En tornar, Ulisses anaue dauant damb dètz talents d’aur qu’eth madeish auie pesat, e lo seguien es joeni aquèus damb es presents.
Ac meteren tot ath miei dera assemblada, e se lheuèc Agammenon, qu’auie ath sòn costat a Taltibi, qu’era sua votz se retiraue ara d’ua divinitat, agarrant damb era man a un sanglar.
Er Atrida treiguec eth guinhauet qu’amiaue penjat ath cant dera gran gaina dera espada, braquèc coma primicies quauques sedes deth sanglar e preguèc, lheuant es mans entà Zèus; e toti es aquèus, seigudi en silenci e en bon orde, escotauen es paraules deth rei.
Aguest lheuant es uelhs entar ample cèu, hec aguesta pregària:
Didec; e damb eth crudèu bronze esgorgèc ath sanglar que Taltibi lancèc, en tot hèr-li hèr viroletes, en gran abisme der esglumós mar coma peishèu des peishi.
E Aquilles, lheuant-se entre es bellicosi aquèus, parlèc d’aguesta sòrta:
Que son grani es malastres que manes as òmes.
Jamès er Atrida m’aurie suscitat er anuèg en pièch, ne auesse auut eth poder entà trèir-me era gojata contra era mia volontat; mès, solide fòrça, volie Zèus que morissen molti aquèus.
Ara anatz a minjar entà que dempús entamenem eth combat”.
Atau s’exprimic; e en un virament de uelhs dissolvèc era assemblada.
Cada un entornèc ena sua respectiua nau.
Es magnanims mirmidons s’encarguèren des presents, e se les heren a vier entath vaishèth deth divin Aquilles, en tot deishar-les ena tenda, autregeren cagires as hemnes, e servidors illustres amieren as shivaus entath lòc qu’èren es auti.
Briseida, que se retiraue ara daurada Venus, quan vedec a Patrocle trauessat per agudent bronze, se lancèc sus eth e s’estarnèc en somics, mentre se pataquejaue eth pièch damb es mans, eth delicat còth e eth beròi ròstre.
E plorant, aquera hemna, que se retiraue a ua divessa, didec:
Que partires viu dera tenda, e te trapi defuntat en tornar, ò prince d’òmes.
Com me perseguís un malastre darrèr de un aute!
Que vedí ar òme ath quau m’autregeren eth mèn pair e era mia venerabla mair, trauessat per agudent bronze ath pè des murs dera ciutat; e es tres frairs estimadi que m’auie dat eth mèn pair, moriren tanben.
Atau didec plorant, e es hemnes somiquèren, aparentament per Patrocle, encara qu’en realitat pes sòns pròpris maus.
Es capitans aquèus s’amassèren ath torn d’Aquilles e li supliquèren que mingèsse; mès eth se remic, alendant:
Quan auec dit aquerò, se didec adiu des reis, e solet se demorèren es dus Atridas, eth divin Ulisses, Nestòr, Idomenèu e er ancian Fenix entà distrèir a Aquilles, qu’ère prigondament afligit.
Mès qu’arren podie alegrar eth còr der eròi, mentre non entrèsse en sagnós combat.
E en tot brembar-se’n de Patrocle, alendaue prigondament, e didie:
E ara jades, trauessat peth bronze, e jo sò en dejun de minjar e de bèuer, a maugrat de non mancar-me, per çò dera solitud que senti per tu.
Arren de pejor me pòt arribar; ne que m’en sabessa de qué s’a mòrt eth mèn pair, que dilhèu plore aquiu en Ptia per çò de non auer ath sòn hilh ath costat, tant que pelegi damb es teucri en un país estrangèr per tòrt dera odiosa Helena; ne que se morisse eth mèn hilh estimat que s’eleve en Esciros, s’eth deiforme Neoptoleme viu encara.
Abans eth còr abrigaue en mèn pièch era esperança de qué jo solet periria en Troia, e de qué tu, entornant en Ptia, anaries en ua velòça nau nera entà Esciros, recuelheries ath mèn hilh e li mostraries toti es mèns bens: es possessions, es esclaus e eth palai de naut tet.
Atau didec, plorant, e es capitans somiquèren, pr’amor que cada un se’n brembaue d’aqueri qu’auien deishat enes sòns respectius palais.
Eth Saturn, en veder-les somicar, cuelhec pietat d’eri, e còp sec se dirigic a Minerva damb aguestes alades paraules:
Que dèishes de cornèr complètament ad aguest illustre baron.
Dilhèu eth tòn esperit ja non tie compde d’Aquilles?
Se trape ath cant des naus de nautes popes, plorant ath sòn companh estimat; es auti se n’anèren a dinar, e eth seguís en dejun sense tastar arren.
Au, ve-te’n e vessa en sòn pièch un shinhau de nectar e d’ambrosia entà qu’era hame non lo tormente”.
Damb taus paraules l’ahisquèc a hèr çò qu’era madeisha desiraue.
Minerva hec eth vòl, coma se siguesse un falcon d’amples ales e agudenta votz, dès eth cèu a trauèrs der etèr.
Ja es aquèus s’armauen ena armada, quan era divessa vessèc en pièch d’Aquilles un shinhau de nectar e d’ambrosia deliciosa, entà qu’era hame shordaira non aflaquisse es jolhs der eròi, entornant de seguit en palai deth poderós pair.
Coma nombrosi flòcs de nhèu qu’envie Zèus e vòlen geladi possadi per Borèas, neishut en etèr, atau se vedien gésser deth lòc des naus es reludents cascos, es bonhadi escuts, es lances de herèisho.
Era ludentor arribaue enquiath cèu; tota era tèrra se mostraue alègra, e un gran sarabat se lheuaue des pès des guerrèrs.
S’armaue entre eri eth divin Aquilles: carrinclant es dents, damb es uelhs ludents coma ua ahlama alugada e eth còr trauessat per insuportable dolor, plen d’ira contra es teucri, vestie er eròi era armadura, present deth diu Vulcan, que l’auie fabricat.
Se botèc enes cames elegantes cambères ajustades damb botons de plata; protegic eth sòn pièch damb era coirassa; pengèc ena espatla ua espada de bronze ornada damb argentadi claus, e cuelhec damb eth braç eth gran e fòrt escut qu’eth sòn resplendor se retiraue de luenh ath dera lua.
Dera madeisha manèra que campe eth huec alugat en lòc solitari deth cim d’un monte as navegants que romen peth mar, abondós en peishi, pr’amor qu’es tempèstes s’aluenhen des sòns amics; atau, eth resplendor deth polit e hargat escut d’Aquilles arribaue enquiar etèr.
Caperèc dempús eth cap damb eth fòrt casco que ludie coma ua estela, e ath sòn entorn ondegèren es dauradi e espessi crins que Vulcan auie plaçat en cim deth casco.
Eth divin Aquilles sagèc s’era armadura se l’ajustaue e se, en amiar-la botada, botjaue aisidament es sòns membres; e es armes vengueren a èster coma ales que lheuauen ath pastor d’òmes.
Treiguec der estug era lança pairau, poderosa, grana e robusta, qu’entre toti es aquèus, solet eth podie manejar: qu’auie estat talhada d’un herèisho deth cim deth Pelion, e regalada per Quiron ath pair d’Aquilles pr’amor que damb era aucisse eròis.
Mentretant, Automedont e Alcime se tenguien a júnher es shivaus: les subjectèren damb beròies correges, les meteren eth fren ena boca e estireren es retnes entà darrèr en tot estacar-les ena fòrta cagira.
Sense pòsa cuelhec Automedont eth magnific soriac e sautèc en car.
Aquilles, qu’era sua armadura ludie coma eth Solei, pugèc tanben e exortèc damb orribles votzes as shivaus deth sòn pair:
Sajatz d’entornar san e en bona santa entath campament des danaus ath qu’aué vos guide.
E Janto, eth shivau de leugèrs pes, joquèc eth cap (es sòns crins queigueren ath torn dera extremitat dera joata e arribauen en solèr), e en auer-les dotat de votz Juno, era divessa des blanqui braci, responec d’aguesta sòrta:
Que non siguec pera nòsta lentor ne pera nòsta guitèra qu’es teucri treigueren era armadura des espatles de Patrocle; senon qu’eth diu plan fòrt, que paric Latona, era de beròia cabeladura, l’aucic entre es combatents deth dauant e li balhèc glòria a Hectòr.
Nosati correríem tan velòci coma era bohada deth Zefir, qu’ei cuelhut coma eth mès rapid.
Dites aguestes pàraules, es Furies li talhèren era votz.
E plan indignat, Aquilles, eth des pès leugèrs, atau li parlèc:
Per qué me vaticines era mòrt?
Que non t’ac cau hèr.
Que ja me’n sai de qué eth mèn destin ei perir aciu, luenh deth mèn pair e dera mia mair.
Didec; e cridant, dirigic es solipedes shivaus entàs prumères files.
Tant qu’es aquèus s’armauen ath cant des corbadi vaishèths, ath tòn entorn, ò hilh de Pelèu, incansable ena batalha, es teucri se premanien tanben entath combat en un ticolet dera planhèra.
Zèus li manèc a Temis que, en tot partir des cims der Olimp, abondós en vals, convoquèsse era assemblada des dius; e era venguec d’un costat en aute e a toti les manèc qu’acodissen en palai de Zèus.
Des arrius sonque manquèc er Ocean; e de guaires ninfes abiten es divertidi bòsqui, es hònts des arrius e es erbosi prats, deguna deishèc de presentar-se.
Tanlèu arribèren en palai de Zèus, s’acomodèren en sètis de pèira trabalhada qu’auie bastit entà Zèus Vulcan damb grana intelligéncia.
Aquiu, donc, s’amassèren.
Neptun tanpòc desaubedic ara divessa; e en tot filar-se dès eth mar entara assemblada, se seiguec ath miei e explorèc era volontat de Zèus:
Dilhèu as bèth prepaus sus es teucri o es aquèus?
Li responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Compreneres, Neptun, que bates era tèrra, era decision qu’ei en mèn pièch e que per era vos è amassat.
Tengui compde d’eri, encara que van a perir.
Jo me demorarè seigut en cim der Olimp e alegrarè eth mèn esperit contemplant era batalha; e es auti anatz-vo’n entàs teucri e entàs aquèus e que cadun ajude as que volgue.
Pr’amor que s’Aquilles, eth de pès leugèrs, combatesse solet damb es teucri, aguesti non resisterien un instant era escometuda deth hilh de Pelèu.
E Saturn parlèc damb aguesti tèrmes e prebotgèc ua gran batalha.
Es dius anèren en combat dividi en dus grops: s’endralhèren entàs naus Juno, Palas Minerva, Neptun, que bat era tèrra, eth benefic Mercuri, de prudent esperit, e damb eri Vulcan que, capinaut dera sua fòrça, espeaue arrossegant es sues gracioses cames; e filèren es sòns passi entàs teucri, Mart, de tremolant casco, Febo, Diana que se complatz lançant flèches, Latona, eth Janto e era alègra Venus.
Tanlèu es dius se quedèren aluenhadi des òmes, se mostrèren es aquèus plan capinauts perque Aquilles tornaue ena batalha dempús deth long temps que s’auie abstengut de cuélher partida ena trista guèrra; e es teucri s’espauriren e ua fòrta tremoladera les cuelhec es membres, tanlèu vederen ath Pelida, leugèr de pès, que damb era sua reludenta armadura se retiraue ath diu Mart, funèst entàs mortaus.
D’aguesta sòrta es erosi dius, ahiscant as uns e as auti, les heren arribar as mans e prebotgèren ua terribla peleja.
Eth pair des òmes e des dius tronèc orriblament des nautades; Neptun, per dejós, secodic era immensa tèrra e es excèlsi cims des montes; e tremolèren atau es pales e es cims der Ida, abondós en hònts, atau coma era ciutat troiana e es naus aquèes.
S’espauric Pluton, rei des lunfèrns, e sautèc deth tron cridant; non siguesse que Neptun daurisse era tèrra e se hessen visibles es ostaus òrres e tenebrosi qu’enquia e tot es madeishes divinitats an en òdi; autant siguec eth tarrabastalh que se costèc quan es dius entrèren en combat!
Eth sobeiran Neptun s’acarèc damb Febo Apòllo damb es sues alades flèches; a Mart, Minerva, era divessa des ludents uelhs; a Juno, Diana qu’amie er arc d’aur, apraie eth sarabat dera cacèra, e se complatz en lançar sagetes e ei frair der Arquèr; a Latona, eth poderós e benefic Mercuri; e a Vulcan, eth gran arriu de prigonds remolins, cridat pes dius Janto e pes òmes Escamandre.
Atau es dius gesseren ar encontre es uns des auti.
Aquilles desiraue passar, a trauèrs dera gentada, dret entà Hectòr Priamida, donques qu’er in lo possaue a assadorar damb era sang der eròi a Mart, infatigable lutador.
Mès Apòllo, qu’encoratge as guerrèrs, botgèc a Enèes entà que s’opausèsse ath Pelida, en tot bohar-li gran valor e parlar-li atau dempús de cuélher era votz e era figura de Licaon, hilh de Priam:
Li responec Enèes: “Priamida!
Per qué m’ordenes que lute, sense qu’era mia volontat ac volgue, damb eth coratjós Pelida?
Que non serie era prumèra ocasión que me sò acarat damb Aquilles, eth des pès leugèrs: en d’auti tempsi, quan venguec a on peishien es nòstes vaques e cuelhec a Limese e a Pedaso, en tot perseguir-me peth Ida damb era sua lança; e Zèus me sauvèc, en balhar-me fòrces e agilitat as mèns jolhs.
Sense era sua ajuda qu’auria perit a mans d’Aquilles e de Minerva, qu’anaue dauant, l’autrejaue era victòria e l’encoratjaue a aucir lelègi e troians damb era bronzinada lança.
Plan per aquerò cap òme pòt combàter damb Aquilles, pr’amor qu’ath sòn costat i a tostemp quauqua divinitat que lo desliure dera mòrt.
Ath delà, era sua lança vòle dreta e non s’arture enquia qu’a trauessat eth còs de bèth enemic.
Li repliquèc eth sobeiran Apòllo, hilh de Zèus: “Eròi!
Prega tu tanben as sempitèrns dius, pr’amor que diden que neisheres de Venus, hilha de Zèus, e aqueth ei hilh d’ua divinitat inferiora.
Era prumèra ven de Zèus, aguesta auec per pair ar ancian deth mar.
Tanlèu acabèc de parlar, li bohèc grana fòrça ath pastor d’òmes; e aguest, qu’amiaue ua reludenta armadura de bronze, se dauric pas entàs combatents deth dauant.
Juno, era des blanqui braci, non deishèc d’avertir qu’eth hilh d’Anquises trauessaue era multitud entà vier ar encontre deth Pelida; e cridant a d’auti dius, les didec:
Au, hem-lo arrecular, o que bèth un de nosati se bote ath cant d’Aquilles, li bohe valor e non dèishe qu’era sua animositat s’aflaquisque; entà que se’n sàpie de qué l’ajuden es immortaus mès poderosi, e que son febles es dius qu’en combat e ena luta protegissen as teucri.
Toti auem baishat der Olimp pr’amor d’intervier ena aguesta batalha, entà qu’Ulisses non patisque aué cap mau de part des teucri.
Dempús patirà çò qu’era Parca dispausèc, hilant eth lin, quan sa mair l’amainadèc.
Li responec Neptun, que secodís era tèrra: “Juno!
Non t’irrites mès de çò de besonh, donques que non està ben.
Ne jo voleria que nosati, qu’èm es mès fòrts, prebotgèssem era peleja entre es dius.
Anem a sèir en aqueth ticolet, e dera batalha se n’encuedaràn es òmes.
Dites aguestes paraules, eth diu des cerulencs peus les amièc naut de tot deth ticolet qu’es troians e Palas Minerva auien lheuat en d’auti tempsi entà qu’eth divin Hercules se desliurèsse dera balena quan, perseguit per aguesta, passèc dera plaja entara planhèra.
Aquiu Neptun e es auti dius se seigueren, en tot esténer ar entorn des sues espatles ua impenetrabla broma; e en aute costat, en cim deth ticolet beròi, ath tòn entorn, arquèr Febo, e de Mart, que destruís es ciutats, s’acomodèren es divinitats protectores des teucri.
Atau es uns e es auti, seigudi en dus grops, deliberauen e non se decidien a començar eth funèst combat.
E Zèus de naut de tot estant les ahiscaue a començar-lo.
Tot eth camp, plen d’òmes e de shivaus, ludie damb era ludentor deth bronze; e era tèrra ressonaue dejós des pès des guerrèrs que gessien entà lutar.
Dus barons, assenhaladi coma es mès valents, desirosi de combàter, s’auancèren as sòns, entà acarar-se entre ambdues armades: Enèes, hilh d’Anquises, e eth divin Aquilles.
Se presentèc prumèr Enèes, menaçaire, tremolant eth fornit casco: protegie eth pièch damb eth fòrt escut e tremolaue era bronzinada lança.
E eth Pelida, der aute costat venguec a acarar-se damb eth.
E tanlèu coma se trapèren cara a cara, eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, parlèc dident:
Per qué t’auances tant ara gent e me demores?
Dilhèu eth tòn in t’ahisque a combàter damb jo damb era esperança de regnar sus es troians, dondaires de shivaus, damb era dignitat de Priam?
Se m’aucisses, non botarie Priam ena tua man tau recompensa; pr’amor qu’a hilhs, sauve sancer eth sen e non ei insensat.
O dilhèu t’an prometut es troians balhar-te un eròi camp de fruitèrs e semiats que sigue milhor qu’es auti, entà que lo posques cultivar, se me très era vida?
Me pensi que te serà de mau her d’artenher.
Que ja un aute còp te botè en hujuda damb era mia lança.
Non te’n brembes que te hi enlà des montes idèus, a on ères solet peishent as buèus, e te perseguí corrent damb leugèra planta?
Alavetz hugies sense virar eth cap.
Dempús te refugières en Lirnese e jo cuelhi era ciutat damb era ajuda de Minerva e deth pair Zèus, e me hi a vier es hemnes en tot hèr-les esclaues; mès a tu te sauvèren Zèus e es auti dius.
Enèes li responec dident: “Pelida!
Non te penses que damb aguestes paraules me vas a espaurir coma se siguessa un mainatge, donques que tanben jo sai proferir injùries e afronts.
Coneishem eth linhatge de cada un de nosati e qui sigueren es nòsti respectius pairs, per çò d’auè’c entenut condar as mortaus òmes; que ne tu vederes as mèns ne jo as tòns.
Diden qu’ès hilh deth gran Pelèu e as coma mair a Tetis, ninfa marina de beròies trenes; mès jo me vanti d’èster hilh deth magnanim Anquises e era mia mair ei Venus: aqueri o aguesti les calerà plorar aué era mòrt deth sòn hilh, pr’amor que non mos vam separar sense combàter, dempús de hèr-mos insults mainadencs.
S’ac vòs saber, te diderè quin ei eth mèn linhatge, de molti coneishut.
Prumèr Zèus, qu’amolone es bromes, engendrèc a Dardane, e aguest fondèc era Dardania ath pè der Ida, abondosa en hònts; pr’amor qu’encara era sagrada Ilion, ciutat d’òmes de votz articulada, non auie estat bastida ena planhèra.
Dardane auec coma hilh ath rei Erictoni, que siguec eth mès ric des mortaus: possedie tres mil ègües que, abondoses de trendes polins, peishien ath cant d’un pantan.
Eth Borèas s’encamardèc de quauques ues des que vedec pèisher, e transfigurat en shivau de neri crins, auec d’eres dotze polins qu’ena fertila tèrra sautauen per dessús des semiats sense trincar es espigues e ena ampla espatla der esglumós mar corrien sus es madeishes ondades.
Erictoni siguec eth pair de Tros, que regnèc sus es troians; e aguest balhèc era existéncia a tres hilhs irreprensibles: Ilo, Asarac e eth deiforme Ganimedes, eth mès beròi des òmes, que cuelheren es dius per çò dera sua beresa entà que servisse eth nectar a Zèus e demorèsse damb es immortaus.
Ilo engendrèc ath gran Laomedont, qu’auec coma hilhs a Titon, Priam, Lamp, Cliti e Hicetaon, hilh de Mart.
Asarac engendrèc a Capis, qu’eth sòn hilh siguec Anquises.
Anquises m’engendrèc a jo e Priam ath divin Hectòr.
Mès Zèus aumente o amendrís eth valor des guerrèrs coma vò, pr’amor qu’ei eth mès poderós.
Au, non mos digam mès paraules coma se siguéssem mainatges, paradi aciu ath miei deth camp de batalha.
Que mos serie aisit autrejar-mos tantes injùries, qu’un vaishèth de cent bancs de remèrs non les poirie amiar.
Qu’ei volubla era lengua des òmes, e d’era gessen rasons de tota sòrta; se trapen fòrça paraules aciu e delà, e tau que dideres, tau receberes era responsa.
Mès que non auem cap besonh de discutir, en tot injuriar-mos, coma hemnes irritades, es quaus, botjades pera rancura, gessen en carrèr e s’escarnissen en tot dider-se fòrça causes, es ues vertadères e es autes fausses?
Que non artenheràs damb es tues paraules que jo, desirós de combàter, pèrda eth valor abans de qué damb eth bronze, e cara a cara, lutem.
Didec, e lançant era fornida lança, la clauèc en terrible e òrre escut d’Aquilles, que ressonèc en entorn.
Eth Pelida, temerós, hec enlà er escut damb era robusta man, en pensar-se qu’era longa lança deth magnanim Enèes lo trauessarie aisidament.
Insensat!
Non pensèc ena sua ment ne en sòn esperit qu’es presents des dius non poden èster destruidi aisidament pes mortaus òmes, ne cedir as sues fòrces.
E atau era poderosa lança d’Enèes non trauquèc alavetz era rodèla pr’amor qu’ac auie empedit era capa d’aur qu’eth diu botèc ath miei, senon que trauessèc dues capes e ne deishèc tres intactes, donques qu’èren cinc es qu’eth diu espeat auie amassat: es dues de bronze, dues interiores d’estanh, e ua d’aur, que siguec a on s’arturèc era lança de herèisho.
Aquilles lancèc alavetz era gran lança, e acertèc en bòrd deth lis escut d’Enèes, lòc qu’eth bronze ère mès prim e eth cuèr de buèu mès trende: eth herèisho deth Pelion lo trauessèc, e tot er escut ressonèc.
Enèes, espaurit, s’arraulic e lheuèc er escut; era lança, desirosa de seguir eth sòn cors, li passèc per dessús dera espatla, dempús de trincar es dus cercles dera rodèla, e se clauec en solèr; e er eròi, evitat ja eth còp, se quedèc quiet e damb es uelhes plan espauridi de veir qu’aquera auie queigut tant apròp.
Aquilles desgainèc era agudenta espada; e lançant grani e orribles crits, escometèc a Enèes; e aguest, ath sò torn, agarrèc ua gran pèira que dus des òmes actuaus non aurien pogut amiar e qu’eth manejaue aisidament.
E Enèes tirèc era pèira e se l’auesse acertat en casco o en escut qu’aurie hèt enlà d’eth era trista mòrt, e Aquilles aurie privat dera vida a Enèes, en tot herir-lo d’apròp damb era espada, se non ac auesse avertit Neptun, que secodís era tèrra, eth quau didec entre es dius immortaus:
Me hè pena eth magnanim Enèes que lèu, perint a mans deth Pelida, baisharà en Orco per çò d’auer aubedit es paraules der arquèr Apòllo.
Insensat!
Eth diu non lo desliurarà dera trista mòrt.
Mès, per qué li cau patir, sense èster eth colpable, es penes que d’auti meriten, en auer aufrit tostemp grani presents as dius que demoren en ample cèu?
Au, desliurem-lo dera mòrt, non sigue que Zèus s’anuge se l’aucís Aquilles, donques qu’eth destin vò que se sauve pr’amor de que non perisque ne s’estenhe eth linhatge de Dardane, que siguec estimat per Saturn per dessús de d’auti hilhs qu’auec e hemnes mortaus.
Li reponec Juno venerabla, era des grani uelhs: “Neptun!
Decidís tu madeish s’as de sauvar a Enèes o perméter que, a maugrat deth sòn valor, sigue aucit peth Pelida Aquilles.
Quan Neptun, que secodís era tèrra, entenec aguestes paraules, se n’anèc; e caminant pera batalha, entre eth sarabat des lances, arribèc a on èren Enèes e Aquilles.
De seguit caperèc de broma es uelhs deth Pelida Aquilles, arrinquèc der escut deth magnanim Enèes era lança de herèisho damb era punta de bronze que deishèc enes pès d’aqueth, e agarrèc ath teucre en tot lheuar-lo dera tèrra.
Enèes sostengut pera man deth diu, passèc per dessús de moltes files d’eròis e shivaus enquia arribar en aute costat der impetuós combat, a on es caucons s’armauen entà lutar.
E alavetz Neptun, que secodís era tèrra, se li presentèc, e li didec aguestes alades paraules:
Quin des dius t’a ordenat que cometesses era lhocaria de lutar còs a còs damb eth coratjós Pelida, qu’ei mès fòrt que tu e mès estimat des immortaus?
Hè-te enlà tostemp que te lo trapes, non se passe que te hèsque baishar en ostau de Pluton abans de qué ac dispause eth fado.
Taus sigueren es sues paraules.
Deishèc aquiu a Enèes, dempús d’auer-lo repotegat, e hec enlà era espessa broma des uelhs d’Aquilles.
Aguest tornèc a veir damb claretat, e, panteishant, li didie ath sòn magnanim esperit:
Qu’ei gran eth prodigi que s’aufrís ara mia vista: aguesta lança s’està en solèr e non veigui ath baron contra eth quau la lancè, damb era intencion d’aucir-lo.
Plan que òc, a Enèes l’estimen es immortaus dius: e jo que me pensaua que se vantaue d’aquerò en bades!
Que se’n vage, donc, donques que ja non aurà in de mesurar de nauèth es sues fòrces damb jo, donques qu’ara hugec gustós dera mòrt.
Didec; e sautant entre es files, encoratjaue as guerrèrs; “Non vos estongatz aluenhadi des teucri, divins aquèus!
Au, que cada òme n’escomete a un aute e sente vams de pelejar.
Qu’ei dificil que jo, encara que siga valent, perseguisca a tanti guerrèrs e peleja damb toti eri; e ne a Mart, qu’ei un diu immortau, ne a Minerva, les serie possible recórrer un camp de batalha tan vast e combàter pertot.
En aquerò que posqui hèr damb es mies mans, es mèns pès o era mia fòrça, non me mòstri reticent.
Entrarè per toti es costats enes files des falanges enemigues, e m’imagini que non s’alegraràn es teucri que s’aprèssen ena mia lança”.
Damb aguestes paraules les encoratjaue.
Tanben er illustre Hectòr exortaue as teucri, fotent crits, e asseguraue que vierie ar encontre d’Aquilles:
Non cranhetz ath Pelida!
Jo de paraula cambateria enquia e tot damb es immortaus; mès qu’ei de mau hèr hè’c damb era lança, en èster coma son, es mès fòrts.
Aquilles non amiarà a tèrme tot aquerò que ditz, sonque ne complirà ua part e çò d’aute ac deisharà a miei hèr.
Damb taus votzes les ahiscaue.
Es teucri lheuèren es lances; se hec eth combat e se formèc ua gran cridadissa, e alavetz Febo Apòllo s’apressèc a Hectòr e li didec:
Non t’auances entà lutar contra Ulisses; demora era sua escometuda barrejat damb era gent, confonut damb era massa.
Atau parlèc.
Hectòr, se n’anec, espaurit, entre era multitud de guerrèrs tanlèu auec entenut es paraules deth diu.
Aquilles, damb eth còr revestit de valor e cridant orriblament, escometèc as teucri, e comencèc en tot aucir ath valerós Ifition Otrintida, capitan de fòrça òmes, ath quau ua ninfa naiada auie auut d’Otrintèu, esbauçador de ciutats, en ric pòble de Hida, ath pè deth nheuat Tmol: eth divin Aquilles acertèc a tocar-lo damb era lança ath miei deth cap, quan l’atacaue ada eth, e l’esmiegèc en dues parts.
Eth teucre queiguec damb tarrabastalh, e eth divin Aquilles se vantèc dident:
Tan vantariosament parlèc.
Es tenèbres caperèren es uelhs d’Ifition, e es cars des aquèus lo destrocèren damb es arròdes en prumèr encontre.
Aquilles heric, dempús, enes possi, en tot trauessar-li eth casco de bronzinades mentonères, a Demoleont, valent guerrèr en combat; e eth casco non arturèc era lança, pr’amor qu’era punta entrèc e trinquèc eth uas, en tot afectar interiorament ath cervèth, e eth teucre peric quan lutaue valerosament.
Dempús, coma que Hipodamant sautèsse deth car e se calèsse en hujuda, li clauèc era pica ena esquia: aqueth exalaue er alend e bramaue coma eth taure qu’es joeni arrossèguen entar autar deth sobeiran Heliconi e eth diu que secodís era tèrra gaudís en veder-lo; atau bramaue Hipodamant quan era sua amna valerosa deishèc es sòns membres.
Ara seguida escometèc damb era lança ath deiforme Polidor Priamida qu’eth sòn pair non li permetie qu’anèsse enes batalhes pr’amor qu’ère eth mendre e eth preferit des sòns hilhs.
Arrés vencie a Polidor ena carrèra; e alavetz, per mainadenca vantaria, en tot hèr veir era leugeresa des sòns pès, s’agitaue eth troian entre es combatents deth dauant, enquia que perdec era vida; en veder-lo passar, eth divin Aquilles, leugèr de pès, li clauèc era lança ath miei dera esquia, a on es anèths d’aur subjectauen eth cinturon e ère dobla era coirassa, e era punta gessec per aute costat près deth melic; eth joen queiguec de jolhs damb planhosi sorriscles; era net escura l’enrodèc; e, inclinant-se, sajaue de tier damb es sues mans es intestins, que li gessien pera herida.
Tanlèu coma Hectòr vedec ath sòn frair Polidor agarrant-se es entralhes e acorbaishat en solèr, se li botèc ua broma dauant des sòns uelhs e non podec combàter a distància; senon que, brandint era agudenta lança e impetuós coma ua ahlama, se filèc ar encontre d’Aquilles.
E aguest, en encuedar-se’n, sautèc entada eth, e didec vantariòu aguestes paraules:
Sense trebolar-se, li responec Hectòr, de tremolant casco: “Pelida!
Non te penses que m’espauriràs damb paraules coma se siguessa un mainatge; tanben jo sai injuriar.
Dident aquerò, brandic e lancèc era gran lança; mès Minerva damb ua suau bohada la hec enlà deth gloriós Aquilles, e era arma tornèc entath divin Hectòr e queiguec as sòns pès.
Aquilles ataquèc, hènt orribles crits, a Hectòr, damb era intencion d’aucir-lo; mès Apòllo agarrèc ath troian, en tot hè’c aisidament per èster un diu, e lo caperèc damb ua densa broma.
Tres còps eth divin Aquilles, leugèr de pès, ataquèc damb era bronzinada lança; tres còps fotèc eth patac en aire.
E quan, semblable a un diu, escometie per quatau viatge, li cridèc er eròi a Hectòr damb terribla votz, en tot dider-li aguestes alades paraules:
Plan près sigueres dera perdicion, mès te sauvèc Febo Apòllo, ath quau deus pregar quan gesses en camp abans d’enténer eth tapatge des flèches.
Jo acabarè damb tu se te trapi mès tard e un diu m’ajude.
Atau didec; e damb era lança heric ath miei deth còth a Driope, que queiguec as sòns pès.
Lo deishèc e de seguit arturèc a Demuc Filetorida, ath quau clauèc era lança en un jolh, e dempús li treiguec era vida damb era espada.
Dempús escometèc a Laogon e a Dardan, hilhs de Biant: en auer-les hèt quèir deth car qu’anauen, ad aqueth lo hec perir lançant-li era lança, e ad aguest herint-lo d’apròp damb era espada.
Tanben aucic a Tros Alastorida, que venguec a abraçar-li es jolhs per s’un cas, en tot cuélher pietat d’eth, qu’ère dera madeisha edat qu’er eròi, en sòrta d’aucir-lo lo hège presoèr e lo deishèsse viu.
Insensat!
Non comprenec que non poirie convencer-lo, donques qu’Aquilles non ère òme de condicion benigna e moisheta, senon fòrça violent.
Ja aqueth li tocaue es jolhs damb era intencion de suplicar-li, quan li clauèc era espada en hitge.
Se vessèc aguest, aumplint de nera sang eth pièch, e es tenèbres caperèren es uelhs deth teucre, que quedèc inanimat.
De seguit, Aquilles s’apressèc a Muli; e clauant-li era lança ena aurelha, era brunzinada punta gessec per aute costat.
Equecle, hilh d’Agenor, damb era espada aprovedida de ponhada: era lama sancera s’escauhèc damb era sang, e era sagnosa mòrt e eth fado crudèu velèren es uelhs deth guerrèr.
Dempús, trauessèc damb era bronzinada lança eth braç de Deucalion, en lòc a on s’amassen es tendons deth code; e eth teucre lo demorèc, damb era man mauparada e vedent qu’era mòrt se l’apressaue.
Aquilles li braquèc d’un talh eth cap, que damb eth casco lancèc luenh, eth medoth gessec des uassi rodets e eth guerrèr quedèc estirat en solèr.
Se filèc ara seguida contra Rigme, illustre hilh de Piroo, qu’auie vengut dera fertila Tracia, e lo heric ath miei deth còs, clauant-li era bronzinada lança enes paumons, e lo hec quèir deth car.
E coma que vedesse qu’er escudèr Areitoo torcie es retnes as shivaus, li fotèc era agudenta lança ena esquia, e tanben lo hec quèir en solèr, tant qu’es shivaus hugien espauridi.
Dera madeisha manèra qu’en començar un usclant huec ath hons des vals de seca montanha, ahlame era poblada seuva, e eth vent botge es ahlames que van en totes es direccions; atau Aquilles se botjaue furiós damb era lança, perseguint, coma ua divinitat, ad aqueri qu’èren destinadi a morir; e era nera tèrra manaue sang.
Coma dus buèus junhudi entà bàter era blanca civada en ua aira ben plaçada, se brigalhen de seguit es espigues jos es pès des gròssi buèus; atau es solipèdes shivaus, amiadi per Aquilles, cauishigauen ath còp cadavres e escuts; e er èish deth car auie era part inferiora tacada de sagnoses gotes e es parabandes èren esposcades de gotes de sang qu’es bates des shivaus e es jelhes des arròdes deishauen anar.
E eth Pelida desiraue arténher glòria e auie es mans tacades de sang e povàs.
Tanlèu es teucri arribèren en canalet des grani gorgs deth Janto, arriu de beròi corrent qu’er immortau Zèus auie engendrat, Aquilles les dividic en dus grops.
As deth prumèr, les manèc er eròi pera planhèra entara ciutat, per a on es aquèus hugien espauridi eth dia anterior, quan eth gran Hectòr se mostraue furiós; per aquiu s’escampilhèren dempús es teucri ena sua hujuda, e Juno, entà arturar-les, les enrodèc en ua densa broma.
Es auti rodèren per abondós arriu d’argentadi gorgs, e queigueren en eth, damb gran tarrabastalh: ressonaue eth corrent, retronauen es dues arribes e es teucri nadauen aquiu e delà, cridant, mentre èren arrossegadi entre es remolins.
Coma es sautarèths escometudi pera violéncia d’un huec que comence còp sec, vòlen entar arriu e se lancen espauridi ena aigua; dera madeisha manèra, eth corrent rambalhós de Janto de prigonds remolins, s’aumplic, per çò dera persecucion d’Aquilles, d’òmes e shivaus qu’en eth queiguien confonudi.
Aquilles, descendent de Zèus, deishèc era sua lança emparada en un tamarís dera arriba; sautèc en arriu, coma se siguesse ua divinitat, sonque damb era espada e meditant en sòn còr accions crudèus; e comencèc a herir a dreta e quèrra: en un virament de uelhs se lheuèc un orrible sarabat d’aqueri que recebien es còps, e era aigua se rogic damb era sang.
Dera madeisha manèra qu’es peishi hugen deth gran daufin, e, temerosi, aumplissen es cornèrs deth hòns deth pòrt, pr’amor qu’aqueth s’avale a toti es qu’agarre; atau es teucri anauen per impetuós corrent der arriu e se refugiauen, tremolant, dejós des arròques.
Quan Aquilles auec es mans cansades ja de tant aucir, cuelhec viui, laguens der arriu, a dotze gojats entà immolar-les mès tard coma expiacion pera mòrt de Patrocle Menetiada.
Les treiguec estonadi coma cèrvis, les estaquèc es mans peth darrèr damb es correges ben talhades qu’amiauen enes flexibles tuniques e encarguèc as amics que les amièssen enes concaves naus.
E er eròi escometèc de nauèth as teucri, entà hèr en eri un gran estralh.
Aquiu se trapèc Aquilles damb Licaon, hilh de Priam Dardanida; eth quau, en húger, anaue a gésser der arriu.
Ja abans l’auien hèt presoèr en tot filar-se de nets entà un camp de Priam: Licaon bracaue damb er agudent bronze es arrames naues d’ua higuèra bòrda entà hèr es parabandes d’un car, quan Aquilles, en tot presentar-se coma un malastre imprevist, se lo hec a vier a maugrat sòn.
Lo transportèc alavetz en ua nau entara ben bastida Lemnos, e aquiu lo botec en venda: eth hilh de Jason paguèc eth prètz.
Dempús Eetion d’Imbros, qu’ère òste deth troian, balhèc per eth un bon rescat e lo manèc ena divina Arisbe.
S’escapèc Licaon, e tornant ena casa pairau, s’estèc en tot celebrar damb es amics pendent onze dies era sua tornada de Lemnos; mès, tath dètzau dia, un diu lo hec quèir de nauèth enes mans d’Aquilles, que l’auie de manar entar Orco, sense que Licaon ac desirèsse.
Qu’ei gran eth prodigi que campe dauant des mèns uelhs.
Ja ei possible qu’es teucri qu’aucí ressusciten des ombriues tenèbres; quan aguest, desliurant-se eth dia crudèu, a tornat dera divina Lemnos a on siguec venut, e es ondades der esglumós mar qu’a tanti arturen non an empedit era sua tornada.
Pensant en taus causes, Aquilles contunhaue quiet.
Licaon, espaurit, se l’apressèc a tocar-li es jolhs; pr’amor qu’ath sòn laguens sentie viu desir de desliurar-se dera trista mòrt e deth sòn nere destin.
Eth divin Aquilles lheuèc de seguit era enòrma lança damb era intencion de herir-lo, mès Licaon s’arraulic e, ath mès córrer, l’abracèc es jolhs; e aquera, passant-li per dessús dera esquia se clauec en solèr, cobejosa de de calar-se en còs d’un òme.
Mentretant, Licaon suplicaue a Aquilles; e abraçant damb ua man es sòns jolhs e damb era auta tient era lança, li didie aguestes alades paraules:
Que m’as d’auer, ò escolan de Zèus, per un suplicant digne de consideracion; pr’amor que mingè ena tua tenda eth fruit de Ceres eth dia que me heres presoèr en camp ben cultivat, e en tot amiar-me luenh deth mèn pair e des mèns amics, me veneres en Lemnos: cent buèus te valèc era mia persona.
Ara te’n balharia eth triple entà rescatar- me.
Que ja hè dotze dies que, auent patit fòrça, entornè en Ilion; e un aute còp eth fado funèst me bote enes tues mans.
Que deui èster odiós ath pair Zèus, pr’amor que de nauèth m’autrege a tu.
Entà autrejar-me ua vida cuerta, m’amainadèc Laotoe, hilha der ancian Altes que regne sus es bellicosi lelègi e possedís era excèlsa Pedaso ath cant deth Satniois.
Ara hilha d’aqueth l’auec Priam coma esposa amassa damb fòrça d’autes; dera madeisha, neishérem dus barons e a ambdús mos hauràs dat mòrt.
Que ja heres perir entre es hilhs deth dauant a Polidor, en herir-lo damb era agudenta pica; e ara eth malastre m’a arribat a jo, donques que non demori escapar des tues mans dempús qu’un diu m’a lançat en eres.
Damb taus paraules er illustre hilh de Priam suplicaue a Aquilles; mès que siguec amarganta era responsa qu’entenec:
Non me parles deth rescat, ne tansevolh lo mentes.
Abans qu’a Patrocle l’arribèsse eth dia fatau, m’ère agradiu d’abstier-me d’aucir as teucri e sigueren molti es que cuelhí viui e vení dempús; mès ara degun s’escaparà dera mòrt, s’un diu lo bote enes mies mans dauant d’Ilion e mès que mès s’ei hilh de Priam.
Per tant, amic, morís tu tanben.
Per qué te planhes d’aguesta sòrta?
Moric Patrocle que tant te depassaue.
Non ves se guaire galhard e naut de còs sò jo, que m’engendrèc un pair illustre e m’amainadèc ua divessa?
Donques tanben me demoren era mòrt e eth fado crudèu.
Atau didec.
S’aflaquiren es jolhs e eth còr deth teucre que, deishant anar era lança, se seiguec e estirèc es dus braci.
Aquilles cuelhec era ahilada espada e heric a Licaon ena clavicula, deth còth: li metec ath laguens tota era lama de dus talhs, eth troian queiguec capenjós en solèr e era sua sang gessie e tacaue era tèrra.
Er eròi cuelhec eth cadavre peth pè, lo lancèc en arriu entà que se lo hesse a vier , e proferic damb vantaria aguestes alades paraules:
Que non te botarà era tua mair en un lhet entà plorar-te; senon que seràs amiat pes gorgs der Escamandre entath vast sen deth mar.
E quauque peish, gessent des ondades ena nera e tremolosa superfícia, minjarà eth blanc greish de Licaon.
Atau perigatz es auti teucri enquia qu’arribem ena sagrada ciutat d’Ilion, vosati en tot húger e jo darrèr hènt gran roganhons.
Que non vos sauvarà ne tansevolh er arriu de beròi corrent e platejadi remolins, qu’ada eth dès era antiquitat sacrificatz molti taures e qu’enes sòns remolins lançatz solipèdes shivaus.
D’aguesta manèra parlèc.
Er arriu, damb eth còr irritat, romaue ena sua ment se com harie cessar a Aquilles de combàter e desliurarie dera mòrt as troians.
Mentretant, eth hilh de Pelèu dirigic era sua enòrma lança contra Asteropèu, hilh de Pelegon, damb er in d’aucir-lo.
A Pelegon l’auie engendrat er Axio, d’ample corrent, e Peribèa, era hilha màger d’Acesamene; que damb era se junhèc aqueth arriu de prigonds remolins.
S’endralhèc, donc, Aquilles entà Asteropèu, que gessec ath sòn encontre amiant dues lances; e eth Janto, irritat pera mòrt des joeni qu’auie hèt perir Aquilles sense pietat en madeish corrent, li bohèc valor en pièch deth troian.
Quan ambdús guerrèrs se trapèren cara a cara, eth divin Aquilles, de pès leugèrs, siguec eth prumèr a parlar, e didec:
Li responec er illustre hilh de Pelegon: “Magnanim Pelida!
Per qué m’interrògues sus eth mèn linhatge?
Que sò dera fertila Peonia, qu’ei luenh; venguí ath cap des peonis, que combaten damb longues piques, e hè onze dies qu’arribè en Ilion.
Eth mèn linhatge a era sua origina en ample Axio, que vèsse eth sòn beròi cabau sus era tèrra: Axio engendrèc a Pelegon, famós pera sua lança, e d’aguest diden qu’è neishut.
Mès, lutem ja, illustre Aquilles”.
De tau sòrta parlèc, en ton de menaça.
Eth divin Aquilles lheuèc eth herèisho deth Pelion, e er eròi Asteropèu, qu’ère ambidèxtre, li lancèc ath còp es dues lances: era ua acertèc en escut, mès que non lo trauessèc pr’amor qu’era capa d’aur qu’eth diu botèc en escut l’arturèc; era auta rasquèc eth braç dret der eròi, ath cant deth code, que d’eth gessec nera sang; mès era arma passèc per dessús e se clauèc en solèr, cobejosa de sang.
Aquilles lancèc alavetz era lança, de dreta volada, contra Asteropèu, damb era intencion d’aucir-lo, e manquèc era balestada: aquera queiguec ena nauta arriba e s’en.honsèc enquiara mitat deth pau.
Eth Pelida, desgainant era espada qu’amiaue ath cant dera cueisha, escometèc enventit a Asteropèu, que damb era sua man robusta sajaue de trèir dera escalabrosa arriba era lança d’Aquilles.
Tres còps la botgèc entà arrincar-la, e tres cops li calec desistir deth sòn prepaus.
E quan, en quatau còp, volec plegar e trincar era lança de herèisho der Eacida, se l’apressèc Aquilles e damb era espada li treiguec era vida: lo heric en vrente, ath cant deth melic.
Vessèren es intestins e es tenèbres caperèren es sòns uelhs, que queiguec panteishant.
Aquilles se lancèc sus eth sòn piech, li treiguec era armadura, e vantant-se dera capitada, didec aguestes paraules:
Qu’ère dificil que tu, encara qu’engendrat per un arriu, podesses disputar era victòria as hilhs deth poderós Saturn.
Dideres qu’eth tòn linhatge vie d’un ample arriu; mès jo me vanti d’apertier ath deth gran Zèus.
M’engendrèc un baron que regne sus molti mirmidons, Pelèu, hilh d’Eaco; e aguest darrèr ère hilh de Zèus.
E coma que Zèus ei mès poderós qu’es arrius, que corren entath mar, atau tanben es descendents de Zèus son mès fòrts qu’es des arrius.
Ath tòn costat que n’as un de gran, s’ei que te pòt ajudar.
Mès que non ei possible combàter contra Zèus Saturn.
Didec; arrinquèc dera escalabrosa arriba era bronzinada lança e abandonèc a Asteropèu aquiu, estirat en sable, tanlèu coma l’auec trèt era vida: era aigua trebla banhaue eth cadavre, e anguiles e peishi acodiren a minjar-se eth greish que caperaue es arnelhs.
Aquilles se n’anèc entàs peonis que lutauen en cars, es quaus hugien pes costats deth rambalhós arriu, quan vederen qu’eth mès fòrt queiguie en combat, vençut pes mans e pera espada deth Pelida.
Aguest aucic alavetz a Tersiloc, Midon, Astipil, Mnese, Trasi, Enie e Ofelestes.
E a mès peonis aurie aucit eth velòç Aquilles, s’er arriu de prigonds remolins, irritat e transfigurat en òme, non l’auesse dit des d’un des remolins:
Depasses as auti òmes, madeish en valor qu’en accions abominables; pr’amor qu’es madeishi dius t’ajuden de contunh.
S’eth hilh de Saturn t’a autrejat que destruisques a toti es teucri, hè-les enlà de jo e executa ena planhèra es tues accions.
Eth mèn beròi corrent ei plen de cadavres que obstruissen eth cors e non me dèishen vessar en mar divin era aigua; e tu seguisses aucint d’ua manèra atròça.
Li responec Aquilles, de pès leugèrs: “Que se harà, ò Escamandre, escolan de Zèus, coma tu ac ordenes.
Dit aquerò, escometèc as treucri, coma se siguesse un diu.
E alavetz er arriu de prigonds remolins se dirigic a Apòllo:
Tu, eth der arc d’argent, hilh de Zèus, non complisses es ordes de Saturn, que t’encarguèc fòrça qu’ajudèsses as teucri e les autregesses ajuda enquia que, arribada era tarde, se coguèsse eth solei e demoresse ena escurina eth fertil camp”.
Didec.
Aquilles, famós pera sua lança, sautèc dera escalabrosa arriba en centre der arriu.
Mès aguest l’ataquèc enforismat: holèc es sues aigües, agitèc eth corrent, e arrossegant molti cadavres d’òmes mòrts per Aquilles, que i auie en cors der arriu, les lancèc ena arriba bramant coma un taure; e mentretant, sauvaue as vius laguens deth corrent, en tot amagar-les enes prigonds e amples remolins.
Es trebles ondades enrodauen a Aquilles, eth corrent queiguie sus eth sòn escut e lo possaue, e er eròi ja non se podie tier de pès.
S’agarrèc alavetz damb es dues mans en un olm corporent e huelhós; mès aguest, arrincat d’arraïc, trinquèc era vòra escalabrosa, sarrèc eth corrent damb es sues moltes arrames, queiguec sancer en arriu e se convertic en un pònt.
Aquilles, espaurit, hec un bot, gessec der abisme e volèc damb pè leugèr pera planhèra.
Mès non per aquerò eth gran diu deishèc de perseguir-lo, senon que lancèc ath sòn darrèr ondades d’ombriues crestes damb er in de hèr cessar ath divin Aquilles de combàter e costar era mòrt des troians.
Eth Pelida sautèc près d’un trait de lança, en tot hèr un bot damb era impetuositat dera rapaça agla nera, qu’ei eth mès forçut e velòç des audèths: madeish qu’era, er eròi corrie e eth bronze ressonaue orriblament sus eth sò pièch.
Aquilles sajaue de hùger, en tot anar entà un costat; mès eth corrent anaue ath sòn darrèr e lo perseguie damb gran sarabat.
Dera madeisha manèra qu’eth fontanèr amie era aigua dès era prigonda hònt entre es plantes d’un uart, e damb ua aishada ena man trè dera regòla es empediments; e eth corrent seguís eth sòn cors, e botge peiretes, mès en arribar en ua declivitat mormolhe, accelère era marcha e passe dauant deth que la guide; atau, eth corrent der arriu artenhie de contunh a Aquilles, donques qu’es dius son mès poderosi qu’es òmes.
Guairi viatges eth divin Aquilles sajaue demorar-la, entà veir se lo perseguien toti es immortaus qu’an eth sòn ostau en ample cèu, sautaue; mès er arriu, en tot seguir-lo damb eth rapid e tortuós corrent, li fatigaue es jolhs e li panaue eth solèr aquiu a on botaue es pès.
E eth Pelida, lheuant es uelhs entath vast cèu, panteishèc e didec:
Com ei que non vie cap diu a sauvar-me a jo, malerós, dera persecucion der arriu; e dempús patirè tot çò que calgue?
Cap des divinitats deth cèu n’a eth tòrt coma era mia mair, que me vantèc damb fausses prediccions: didec que m’aucirien ath pè deth mur des troians, armadi de coirasses, es velòces flèches d’Apòllo.
Pro que m’auesse mòrt Hectòr, qu’ei aciu eth mès valent!
Alavetz un valent aurie aucit e despolhat a un aute valent.
Atau s’exprimic.
De seguit Neptun e Minerva, damb figura umana lo cuelheren ath miei e l’agarrèren des mans tant que l’encoratjauen damb paraules.
Neptun, que secodís era tèrra, siguec eth prumèr a parlar e didec:
Non tremoles ne t’espaurisques!
De tau manèra te vam a ajudar, damb eth permís de Zèus, jo e Palas Minerva!
Pr’amor que non dispause eth fado que sigues mòrt per arriu, e aguest deisharà lèu de perseguir-te, coma ac veiràs tu madeish.
Te vam a dar un prudent conselh, per se vòs aubedir.
Que non repause eth tòn braç ena batalha funèsta enquia auer embarrat laguens des gloriosi murs d’Ilion a guari teucri artenhen escapar.
Dites aguestes paraules, ambdues divinitats anèren a amassar-se damb es auti immortaus.
Aquilles, ahiscat peth mandat des dius, filèc es sòns passi entara planhèra negada pera aigua der arriu, qu’en era flotauen cadavres e beròies armes de joeni mòrts ena luta.
Er eròi caminaue dret, sautant pera aigua, sense qu’er ample arriu artenhesse arturar-lo; pr’amor que Minerva l’auie balhat molta fòrça.
Mès er Escamandre non cedie en sòn furor, senon que, en irritar-se encara mès contra eth Pelida, holaue e quilhaue naut de tot es ondades e a crits cridaue ath Simois:
Amassem-mos entà contier era fòrça d’aguest òme, que lèu cuelherà era gran ciutat deth rei Priam, pr’amor qu’es teucri non lo resistiràn ena batalha.
Vene de seguit ena mia ajuda: aumenta eth tòn cabau damb era aigua des hònts, crida a toti es arriuets, lhèua granes ondades e arrossèga damb tarrabastalh socs e pèires, entà qu’aclapem ad aguest furiós guerrèr qu’ara trionfe e pense en hètes pròpries des dius.
Me pensi que non li valeràn era sua fòrça, ne era sua beresa, ne es sues magnifiques armes, qu’an de quedar ath hons d’aguest lac e caperades de hanga.
Ada eth l’enrodarè damb abondosa arena, vessant ath sòn entorn fòrça grava; e ne tansevolh es sòns uassi poiràn èster recuelhudi pes aquèus: autant de hanga amolonarè ath sòn dessús.
Didec; e, enventit, escometèc a Aquilles, en tot lheuar-se furiós e bramant damb era esgluma, era sang e es cadavres.
Es roienques ondades der arriu, qu’es celestiaus ploges neurissen, se tenguien quilhades e arrossegauen ath Pelida.
Mès Juno, cranhent qu’eth gran arriu hesse quèir a Aquilles, cridèc, e li didec de seguit a Vulcan, eth sòn hilh estimat:
Ajuda lèu a Aquilles, hènt aparéisher ua immensa ahlama.
Que vau a suscitar damb eth Zefir e eth velòç Noto ua gran tormenta, entà que vient deth mar escampilhe eth destructor incendi e s’usclen es armes des teucri.
Tu uscla es arbes des arribes deth Janto, hè qu’uscle eth madeish arriu e non te dèishes persuadir ne damb doces paraules ne damb menaces.
Tau siguec era sua orde.
Vulcan, lançant ua usclanta ahlama, aluguèc prumèrament era planhèra e usclèc molti cadavres de guerrèrs qu’auie aucit Aquilles, se shuguèc eth camp, e era aigua cristalina deishèc de córrer.
Dempús Vulcan dirigic ar arriu era reludenta ahlama e usclèren, atau es olms, es saücs e es tamarisi, coma eth lòtus, eth jonc e es bragalons qu’en abondor auien creishut ath costat deth beròi corrent.
Anguiles e peishi patien e sautauen d’aquiu e delà, enes remolins e enes corrents, aclapadi pera bohada der engenhós Vulcan.
E er arriu, en tot usclar-se tanben, atau parlaue:
Cap des dius t’egale e non voi lutar damb tu ne damb era tua ahlama ardenta.
Dèisha de perseguir-me e qu’eth divin Aquilles hèsque dehòra dera ciutat as troians.
Atau parlèc, escometut peth huec; e eth beròi corrent borie.
Coma en un caudèr botat sus un gran huec, eth greish d’un porcèth se hon, borís e vèsse pertot, mentre era lenha seca uscle dejós; atau eth beròi corrent s’usclaue damb eth huec e era aigua borie, e en non poder vier entà dauant, arturaue eth sòn cors sarrat peth bugàs que damb era sua adretia produie er engenhós Vulcan.
E er arriu, dirigint-li fòrça supliques a Juno, didie aguestes alades paraules:
Per qué eth tòn hilh mautracte eth mèn corrent, en tot atacar-me a jo solet entre toti es dius?
Que non deui èster entà tu tan colpable coma toti es auti qu’afavorissen as teucri.
Jo deisharè d’ajudar-les, se tu m’ac manes; mès qu’aguest cèsse tanben.
E jurarè non desliurar as troians deth dia fatau, encara que Troia sancera arribe a èster peishèu des voraces ahlames per çò d’auer-la usclat es bellicosi aquèus”.
Quan Juno, era divessa des blanqui braci, entenec aguestes paraules, li didec de seguit a Vulcan, eth sòn hilh estimat:
Tau didec.
Vulcan amortèc era usclanta ahlama, e es ondades arreculèren entath beròi corrent.
E tanlèu coma eth Janto siguec vençut, eth e Vulcan cessèren de lutar, pr’amor que Juno, encara qu’irritada, les tenguec.
Mès ua intensa e espaventosa peleja se formèc alavetz entre es auti dius: divididi en dues parts, arribèren as mans damb fòrt tarrabastalh; bramèc era vasta tèrra, e eth gran cèu ressonèc coma ua trompeta.
Ac entenec Zèus, seigut en Olimp, e damb eth còr alègre arrie en veir qu’es dius s’anauen a escomèter.
E ja non sigueren desseparadi pendent guaire temps; pr’amor que prumèr Mart, que trauque es escuts, escometent a Minerva damb era bronzinada lança, didie aguestes injurioses paraules:
Quina poderosa afeccion te botge?
Dilhèu non te’n brembes de quan ahiscaues a Diomedes Tidida tà que me herisse, e agarrant tu madeisha era reludenta pica la lancères contra jo e m’esquincères era polida pèth?
Donques me pensi qu’ara pagaràs tot aquerò que me heres”.
Tanlèu acabèc de parlar, fotèc un còp en escut floquejat, òrre, que ne er arrai de Zèus trincarie; aquiu acertèc tocar Mart, tacat d’omicidis, damb era ingenta lança.
Mès era divessa, se virèc, agarrèc damb era sua robusta man ua gran pèira nera e claufida de puntes qu’ère ena planhèra e auie estat plaçada pes ancians coma tèrme d’un camp; e herint damb era ath furibond Mart, lo deishèc sense fòrça enes membres.
Venguec en tèrra eth diu e ocupèc sèt boalhes, eth povàs taquèc era sua cabeladura e es armes ressonèren.
Arric Palas Minerva; e en tot vantar-se dera sua victòria, proferic aguestes alades paraules:
Encara non as entenut que me vanti d’èster plan mès fòrta e gauses opausar eth tòn furor ath mèn.
Quan auec dit aquerò, virèc entà un aute costat es sòns reludents uelhs.
Venus, hilha de Zèus, cuelhec dera man a Mart e l’acompanhaue; mentre eth diu alendaue prigondament e a penes podie recuperar er alend.
Mès la vedec Juno, era divessa des blanqui braci, e de seguit li didec a Minerva aguestes alades paraules:
Hilha de Zèus, qu’amie era egida!
Indondabla divinitat!
Aquera desvergonhada torne a trèir deth combat, entre eth revolum de gent, a Mart, funèst entàs mortaus.
De tau sòrta parlèc.
Se l’alegrèc era amna a Minerva, que correc entà Venus, e lheuant era robusta man li fotèc un patac en pièch.
S’aflaquiren es jolhs e eth còr dera divessa, e era e Mart quedèren estiradi ena ferila tèrra.
E Minerva, vantant-se, prononcièc aguestes alades paraules:
Atau s’exprimic.
Arric Juno, era divessa des blanqui braci.
E eth sobeiran Neptun, que secodís era tèrra, li didec alavetz a Apòllo:
Per qué nosati non lutam tanben?
Que non mos conven abstier-mos, donques qu’es auti ja an començat era peleja.
Que serie vergonhós que tornèssem en Olimp, en ostau de Zèus bastit sus eth bronze, sense auer combatut.
Comença tu, donques qu’ès eth mendre en edat e non semblarie avient que comencèssa jo que neishí prumer e è mès experiéncia.
Ò, pèc, be n’ei d’irreflexiu eth tòn còr.
Que ja non te’n brembes des molti maus qu’ath torn d’Ilion patírem es dus, solets entre es dius, quan enviadi per Zèus trebalhèrem pendent un an sancer entath supèrb Laomedont; eth quau, damb era promesa d’autrejar-mos era sodada convenguda, mos manaue coma un senhor.
Mès quan es alègres Ores amièren eth finau der ajustament, eth supèrb Laomedont se remic a pagar-mos era sodada e mos dèc eth viatge damb menaces.
A tu te menacèc de vener-te, estacat de pès e mans, en luenhanes isles; asseguraue ath delà que damb eth bronze mos talharie a ambdús es aurelhes; e nosati mo n’anèrem tristi e damb era animositat irritada perque non mos auie autrejat era sodada qu’auie prometut.
Responec eth sobeiran arquèr Apòllo: “Batedor dera tèrra!
Que non m’auries coma persona senada se combatessa damb tu pes miserables mortaus que, semblables as huelhes, ja se trapen florint e vigorosi, minjant es fruits dera tèrra, ja se demoren inanimadi e morissen.
Atau didec, e li virèc era esquia; pr’amor que per respècte non volie arribar as mans damb er oncle pairau.
E era sua fraia, era campanharda Diana, senhora des fères, lo repoteguèc durament damb injurioses votzes:
Pèc!
Per qué amies aguest arc inutil?
Taus sigueren es sues paraules, e er arquèr Apòllo non responec arren.
Mès era venerabla esposa de Zèus, irritada, repoteguèc a Diana, que se complatz en lançar flèches, damb injurioses votzes:
Que te serà de mau hèr resistir era mia fòrça, encara qu’amies arc e Zèus t’age hèt leona entre es hemnes e te permete aucir ara que volgues.
Qu’ei milhor caçar en monte fères sauvatges o cèrvis, que lutar damb fòrça damb aqueri que son mès poderosi.
Didec; la cuelhec damb era man quèrra per ambdus punhets, li treiguec des espatles, damb era dreta, er arc e eth carcais, e arrint se botèc a pataquejar damb aguesti es aurelhes de Diana, que viraue eth cap d’un costat en aute, tant qu’es velòces flèches s’escampilhauen peth solèr.
Diana hugec plorant, coma era paloma perseguida per esparvèr vòle a refugiar-se en uet dera arròca pr’amor que non auie dispausat eth fado qu’aqueth l’agarrèsse.
Dera madeisha manèra hugec era divessa, vessant lèrmes e deishant aquiu era arc e eth carcais.
E eth messatgèr Argicida, li didec a Latona:
Jo non vau a pelejar damb tu, pr’amor qu’ei riscat lutar damb es esposes de Zèus, qu’amolone es bromes.
Tau didec.
Latona recuelhec eth corbat arc e es sagetes qu’auien queigut aquiu e delà, ath miei d’un revolum de povàs; e se n’anec darrèr dera sua hilha.
Olimp, en ostau de Zèus bastit sus bronze; se seiguec plorant enes jolhs deth sòn pair, e eth divin vel tremolaue ath torn deth sòn còs.
Eth pair Saturn la cuelhec ena hauda; e arrint doçament, li preguntèc:
Atau parlauen aguesti.
Mentretant, Febo Apòllo entrèc ena sagrada Ilion, cranhent peth mur dera ben bastida ciutat: non siguesse qu’en aquera ocasión l’esbaucèssen es danaus, en contra d’aquerò ordenat peth destin.
Es auti dius sempitèrns tornèren en Olimp, irritadi es uns e vantariòus es auti per çò dera capitada; e se seigueren ath cant de Zèus, eth des ombriues bromes.
Aquilles, perseguint as teucri, aucie òmes e shivaus.
Er ancian Priam qu’ère ena sagrada tor; e coma vedesse ath gran Aquilles, e as teucri botadi en confusion, hugent espauridi e sense fòrces entà resistir-lo, comencèc a panteishar e baishèc dera tor entà balhar ordes as importants barons que sauvauen es pòrtes dera muralha:
Qu’ei Aquilles eth que les sarre e bote en desorde, e cranhi qu’an d’arribar malastres.
Tau siguec era sua orde.
Dauriren es pòrtes, en tot trèir es barrolhs, e ad aquerò se deuec era sauvacion des tropes.
Apòllo sautèc dehòra deth mur entà desliurar dera roïna as teucri.
Aguesti escometudi pera set e plei de povàs, hugien peth camp de dret entara ciutat e era sua nauta muralha.
Aquilles les acaçaue impetuosament damb era lança, en tot auer eth còr agarrat per ua violenta ràbia e desirar arténher glòria.
Alavetz es aquèus aurien cuelhut Troia, era de nautes pòrtes, se Febo Apòllo non auesse ahiscat ath divin Agenor, illustre hilh d’Antenor, a demorar a Aquilles.
Eth diu li bohèc audàcia en còr, e entà hèr enlà d’eth as crudèus Parcas, se demorèc ath sòn costat, emparat en ua ausina e caperat d’espèssa broma.
Quan Agenor vedec arribar a Aquilles, esbauçador de ciutats, s’arturèc, e en sòn agitat còr trantalhaue sus era decision qu’auie de préner.
E gemegant, li didie ath sòn magnanim esperit:
Se hugi deth valent Aquilles per aquiu a on es auti corren espauridi e en desorde, m’agarrarà tanben e m’aucirà sense que me posca deféner.
Mès, per qué en taus causes me hè pensar eth còr?
Non se passe qu’eth veigue que m’aluenhi dera ciutat pera planhèra, e acaçant-me damb leugèra planta m’agarre; e ja non poirè evitar era mòrt ne eth destin, pr’amor qu’Aquilles ei eth mès fòrt des òmes.
E se li gesqui ar encontre dauant dera ciutat…
Aquerò, donc, se didie; e ajocant-se, demorèc a Aquilles, donques qu’eth sòn còr esforçat ère impacient per lutar e combàter.
Coma era pantèra, quan enten es ganholades des gossets, ges dera poblada seuva e vie ar encontre deth caçaire, sense que li treigue era sua fòrça ne era pòur ne er espant; e s’aqueth s’auance e la herís, non dèishe de lutar, encara que sigue trauessada pera javelina, enquia arribar as mans damb eth o perir; atau, eth divin Agenor, hilh der illustre Antenor, non volie húger abans d’entrar en combat damb Aquilles.
E caperant-se damb eth lis escut, l’afustaue damb era lança, tant que didie damb fòrtes votzes:
Insensat!
Que s’auràn de patir fòrça maus encara per causa d’era.
Qu’èm ath sòn laguens molti e fòrts barons que, lutant pes nòsti pairs, esposes e hilhs, sauvaram a Troia.
Didec.
Damb era robusta man lancèc er agudent dard, e non manquèc era balestada; donques que toquèc ena cama der eròi, dejós deth jolh.
Era cambèra d’estanh nauèth bastida ressonèc orriblament e eth bronze siguec refusat sense qu’artenhesse penetrar, pr’amor qu’ac empedit era armadura, present deth diu.
Eth Pelida escometèc, ath sòn torn, a Agenor, parièr a ua divinitat; mès Apòllo non li deishèc arténher era glòria, pr’amor qu’agarrant ath teucre, lo caperèc d’espessa broma e lo manèc entara ciutat pr’amor de qué gessesse tranquil dera batalha.
Dempùs er Arquèr hec enlà a Aquilles dera armada, mejançant ua enganha.
Cuelhec era figura d’Agenor, e se metec dauant der eròi, que se lancèc a perseguir-lo.
Mentre Aquilles anaue darrèr d’Apòllo, a trauèrs d’un camp de horment, entar arriu Escamandre, de prigonds remolins, e corrie plan près d’eth, pr’amor qu’eth diu l’enganhaue damb aguesta astúcia entà qu’auesse tostemp era esperança de qué l’artenherie ena corsa, es auti teucri, hugent en revolum, arribèren alègres ena ciutat, que s’aumplic damb es que se refugièren aquiu.
Ne tansevolh gausèren demorar-se es uns as auti, dehòra dera ciutat e deth mur, pr’amor de saber guairi s’auien escapat e guairi auien mòrt ena batalha, senon qu’entrèren ath mès córrer pera ciutat, toti aqueri que, gràcies as sòns pès e as sòns jolhs, artenheren sauvar-se.
Es teucri, refugiadi ena ciutat coma cèrvis, s’emparèren enes beròis baloards, refrigerauen era sudor e beuien entà padegar era sua set; e mentretant, es aquèus s’anauen apressant ena muralha, en tot protegir es sues espatles damb es escuts.
Eth fado funèst solet arturèc a Hectòr entà que se demorèsse dehòra d’Ilion, enes pòrtes Escèes.
E Febo Apòllo li didec ath Pelida:
Encara non te’n sabies de qué sò ua divinitat, e non cèsse eth tòn in de voler agarrar-me.
Que ja non te ties a lutar contra es teucri, que botères en hujuda; e aguesti an entrat ena ciutat, mentre te horaviaues vient enquia aciu.
Fòrça indignat li responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Ò, Arquèr, eth mès funèst de toti es dius!
M’enganhères, en to amiar-me aciu des dera muralha, quan encara molti aurien mòrt abans d’arribar en Ilion.
M’as privat d’arténher ua glòria non petita, e as sauvat aisidament as treucri, pr’amor que non cranhies que dempús me resvenguèssa.
Didec, e plan padegat, se filèc ara prèssa entara ciutat, coma eth shivau vencedor ena corsa de cars tròte velòç peth camp; tan rapidament botjaue Aquilles es pès e es jolhs.
Er ancian Priam siguec eth prumèr que damb es sòns pròpris uelhs lo vedec vier pera planhèra, tan reludent coma un astre qu’ena tardor se distinguís pes sòns viui arrais entre moltes esteles pendent era net escura e recep eth nòm de gosset d’Orion, eth quau, en èster plan ludent, constituís un senhau funèst, donques que se hè a vier massa calor entàs praubi mortaus; dera madeisha manèra ludie eth bronze sus eth pièch der eròi, mentre corrie.
Panteishèc eth vielh, se piquèc eth cap damb es mans lheuades e proferic granes votzes e planhs, en tot dirigir-li supliques ath sòn hilh.
Hectòr seguie quiet dauant des pòrtes e sentie grani desirs de combàter damb Aquilles.
E er ancian, estirant- li es braci, li didie en ton planhós:
Non demores, solet e sense es tòns amics, ad aguest òme, pr’amor de qué non perisques rapidament a mans deth Pelida, qu’ei plan mès vigorós que tu.
Crudèu!
Atau sigues tant estimat pes dius coma per jo: lèu se lo minjarien, estirat en solèr, es gossets e es voltors, e eth mèn còr se desliurarie dera terribla pena.
Que m’a privat de molti e valents hilhs, aucint a uns e venent as auti en luenhanes isles.
E ara qu’es teucri s’an embarrat ena ciutat, non acabi de veir as mèns dus hilhs Licaon e Polidor, qu’amainadèc Laotoe, illustra entre es hemnes.
Se son viui ena armada, les rescataram damb aur e bronze, qu’encara n’auem en palai; pr’amor qu’a Laotoe la dotèc esplendidament eth sòn ancian pair, er gloriós Altes.
Vene laguens deth mur, hilh estimat, entà que sauves as troians e as troianes; e non volgues autrejar immensa glòria ath Pelida e pèrder tu madeish era existéncia.Tie pietat tanben de jo, d’aguest malerós qu’encara sauve era rason; pr’amor qu’eth pair Saturn me harà perir ena vielhesa e damb malerosa sòrt, dempús de presenciar molti malastres: mòrts es mèns hilhs, tiranizades es mies hilhes, esbauçadi es talamus, lançadi es mainatges peth solèr en terrible combat e es irèues arrossegades pes funèsti aquèus.
Atau s’exprimic er ancian, e damb es mans s’arrincaue deth cap fòrça peus blanqui, mès que non artenhec convéncer a Hectòr.
Era mair d’aguest, qu’en un aute lòc se planhie plorosa, despolhèc eth vrente, li monstrèc eth pièch, e vessant lèrmes, didec aguestes alades paraules:
Hilh mèn!
Respecta aguest pièch e tie pietat de jo: S’en d’auti tempsi te daua era popa entà padegar es tòns plors, bremba-te’n dera mainadesa, estimat hilh; e penetrant ena muralha, refusa des d’aguesta ad aguest enemic e non gesques ath sòn encontre.
Crudèu!
D’aguesta manèra Priam e Hecuba li parlauen ath sòn hilh, plorant e dirigint-li moltes supliques, sense qu’artenhessen convencer-lo, pr’amor que Hectòr seguie demorant a Aquilles, que ja s’apressaue.
Coma un sauvatge dragon que, en auer minjat èrbes empodoades, demore dauant dera sua tuta a un òme e damb herotge colèra tache terribles guardades e s’arraulís ena entrada dera tuta; atau Hectòr, damb inamortable valor, s’estaue quiet, des de qu’arrimèc eth regde escut ena prominenta tor.
E gemegant, li didie ath sòn magnanim esperit:
Se trauèssi es pòrtes e eth mur, eth prumèr a repotegar-me serà Polidamant, que me conselhaue qu’amièssa era armada ena ciutat era net qu’Aquilles decidic tornar ena luta.
Mès jo non me deishè persuadir (qu’auirie estat fòrça milhor acceptar eth sòn conselh), e ara qu’è costat era roïna dera armada per tòrt dera mia imprudéncia, cranhi as troians e as troianes, e que quauquarrés mens valent que jo exclame: Hectòr, fidat ena sua fòrça, perdec es tropes.
Atau parlaràn; e aurie estat milhor tornar ena poblacion dempús d’aucir a Aquilles, o morir gloriosament dauant dera madeisha.
Mès, per qué me hè pensar eth còr en taus causes?
Non, que non vierè a suplicar-li; pr’amor que, sense auer-me cap consideracion ne respècte, m’aucirie desarmat, coma a ua hemna, tanlèu coma deishèssa es armes.
Qu’ei impossible conversar damb eth des de naut d’ua ausina o d’ua arròca, coma un gojat e ua gojata: òc, coma un gojat e ua gojata sòlen conversar.
Taus pensaments romauen peth sòn cervèth, sense botjar-se d’aqueth lòc, quan se l’apressèc Aquilles, coma se siguesse Mart, er impetuós lutador, damb eth terrible herèisho deth Pelion sus era espatla dreta e eth còs protegit peth bronze que ludie damb eth resplendor der alugat huec e deth solei gessent.
Hectòr, en veder-lo, cuelhec era tremoladera e ja non podec estar-se aquiu; senon que deishèc es pòrtes e hugec espaurit.
E eth Pelida, fidant enes sòn pès leugèrs, correc ath sòn darrèr.
Dera madeisha manèra qu’en monte er esparvèr, qu’ei eth audèth mès leugèr, se lance damb rapid vòl entara timida paloma; aguesta hug damb retorçudes virades e aqueth la perseguís d’apròp, hènt agudents sisclets e escometent-la repetidament, pr’amor qu’eth sòn in l’ahisque a agarrar-la; atau Aquilles volaue enventit e Hectòr botjaue es leugèrs jolhs hugent espaurit ath torn dera muralha de Troia.
Corrien tostemps pera via, dehòra deth mur, deishant ena sua esquia era tor de gaita e eth lòc ventós a on ère era higuèra bòrda; e arribèren enes dues cristallines hònts, que son es hònts deth Janto gorgolhat.
Eth prumèr qu’a era aigua cauda e lo capère eth hum coma se i auesse un huec usclant; era aigua que brotoe deth dusau ei en ostiu coma eth peiregalh, era hereda nhèu o eth gèu.
Apròp d’ambdús que i a un lauader de pèira, gran e beròi, a on es esposes e es beròies hilhes des troians solien lauar es sòns magnifics vestis en temps de patz, abans qu’arribèssen es aquèus.
Per aquiu passèren, er un hugent e er aute perseguint-lo: dauant, un valent hugie, mès er aute mès fòrt lo perseguie damb rapiditat; pr’amor qu’era peleja non ère per ua victima o per ua pèth de buèu, prèmis que sòlen dar-se as vencedors dera corsa, senon pera vida de Hectòr, dondaire de shivaus.
Coma es solipèdes shivaus que cuelhen part enes jòcs en aunor d’un defuntat, corren velòçament entath lòc d’arribada a on s’a plaçat coma prèmi un important trespès o ua hemna, dera madeisha manèra, aqueri heren tres còps eth torn ara ciutat de Priam, corrent damb pas rapid.
Totes es divinitats les contemplauen.
E Zèus, pair des òmes e des dius, comencèc a díder:
Damb es mèns uelhs vedí a un estimat baron perseguit ath torn deth mur.
Eth mèn còr qu’a pietat de Hectòr que tantes cueishes de buèu a usclat en aunor mèn enes cims deth Ida, abondós en vals, e ena ciutadèla de Troia; e ara eth divin Aquilles lo perseguís damb es sòns leugèrs pès ath torn dera ciutat de Priam.
Li responec Minerva, era divessa de ludents uelhs: “Ò pair, que lances er ardent arrai e amolones es bromes!
Qué dideres?
De nauèth vòs desliurar dera mòrt orribla ad aguest òme mortau, que ja hè temps qu’eth fado lo condemnèc a morir?
Responec Zèus, qu’amolone es bromes: “Padega-te, Tritogenia, hilha estimada.
Que non parli damb in bontadós, mès que voi èster complasent damb tu.
Damb taus votzes l’ahisquèc a hèr çò qu’era desiraue, e Minerva baishèc ara prèssa des cims der Olimp.
Mentretant, eth velòç Aquilles perseguie e sarraue de contunh a Hectòr.
Dera madeisha manèra que va peth monte eth gosset darrèr deth cèrvi que lheuèc deth jaç, e s’aguest s’amague, espaurit, dejós des arbilhons, cor aqueth mautant enquia que lo descurbís de nauèth; atau, eth Pelida, de pès leugèrs, non deishaue de uelh a Hectòr.
Guairi còps sajaue eth troian de filar-se entàs pòrtes Dardanes, ath pè des tors ben bastides, entà veir se de naut estant l’ajudauen lançant flèches; autrestanti, Aquilles, en tot auançar-se, lo desseparaue entara planhèra, e aqueth volaue sense pòsa apròp dera ciutat.
E com s’aurie desliurat Hectòr alavetz dera mòrt qu’ère ja determinada, s’Apòllo, en tot apressar-se, per darrèr viatge, non l’auesse balhat fòrces e agilitat as sòns jolhs?
Eth divin Aquilles hège damb eth cap senhaus negatius as guerrèrs, non permetent-les lançar flèches contra Hectòr, non siguesse que bèth un artenhesse era glòria de herir ath capitan e eth arribèsse en dusau lòc.
Mès quan en quatau torn arribèren enes hònts, eth pair Zèus cuelhec era balança d’aur, botèc en era dues sòrts (era d’Aquilles e era de Hectòr, dondaire de shivaus), entà veir a qui l’ère reservada era dolorosa mòrt; cuelhec era balança peth miei, la despleguèc, e auec mès pes eth dia fatau de Hectòr, que baishèc entar Orco.
Ara seguida Febo Apòllo abandonèc ath troian.
Minerva, era divessa des ludents uelhs, s’apressèc ath Pelida, e li didec aguestes alades paraules:
Que ja non se mos pòt escapar, per mès que hèsque er Arquèr Apòllo, en ajolhar-se as pès deth pair Zèus, qu’amie era egida.
Atau parlèc Minerva.
Aquilles aubedic, damb eth còr alègre, e s’arturèc de seguit, en tot emparar-se en pau dera pica de herèisho e bronzinada punta.
Era divessa lo deishèc e se n’anèc a trapar ath divin Hectòr.
E cuelhent era figura e era votz infatigabla de Deifob, s’aprèssèc ar eròi e prononcièc aguestes alades paraules:
Que te sarre fòrça eth velòç Aquilles, en tot perseguir-te damb leugèr pè ath torn dera ciutat de Priam.
Li responec eth gran Hectòr, de tremolant casco: “Deifob!
Responec Minerva, era divessa de ludents uelhs: “Estimat frair mèn!
Eth pair, era venerabla mair e es amics m’abraçauen de jolhs e me suplicauen que me demorèssa damb eri (d’aguesta sòrta tremolauen toti!
Parlant atau, Minerva, entà enganhar-lo, comencèc a caminar.
Quan ambdús guerrèrs se trapèren cara a cara, didec prumèr eth gran Hectòr, de tremolant casco:
Tres còps hi eth torn, hugent, ath torn dera ciutat de Priam, sense gausar jamès a demorar era tua escometuda.
Mès que ja eth mèn esperit me posse a acarar-te, ja t’aucisca, ja m’aucisques tu.
Au, botem as dius coma testimònis, que seràn es que milhor se n’encargaràn de qué se complisquen es nòsti pactes: Jo non t’insultarè crudèument, se Zèus m’autrege era victòria e artenhi trèir-te era vida; donques que tanlèu coma t’aja despolhat des magnifiques armes, ò Aquilles, autrejarè eth cadavre as aquèus.
En tot guardar-lo damb ròstre treble, responec Aquilles, de pès leugèrs: “Hectòr, ath quau non posqui desbrembar!
Non me parles de convenguts.
Dera madeisha manèra que non ei possible qu’age fidèus aliances entre es leons e es òmes, ne que siguen d’acòrd lops e anhèths, senon que pensen de contunh en hèr-se mau es uns as auti; tanpòc i pòt auer entre nosati ne amistat ne convenguts, enquia que quèigue un des dus e assadore de sang a Mart, infatigable combatent.
Revestis-te de tota sòrta de valor, pr’amor qu’ara te cau obrar coma un bellicós e esforçat campion.
Que ja non pòs húger.
E dident aquerò, brandic e lancèc era robusta lança.
Er illustre Hectòr, en veder-la vier, s’ajoquèc entà evitar eth còp: se clauèc aquera en solèr, e Palas Minerva l’arrinquèc e l’ac tornèc a Aquilles, sense que Hectòr, pastor dòmes, se n’encuedèsse.
E Hectòr li didec ath gran Pelida:
Arren t’auie revelat Zèus sus eth mèn destin, coma didies; qu’as estat un adreit hargaire d’enganhoses paraules, entà que, cranhent-te, me’n desbrembèssa deth mèn valor e dera mia fòrça.
E ara sauva-te dera mia bronzinada lança.
Pro que tot eth sòn hèr se calèsse en tòn còs!
Atau parlèc; e brandint era immensa lança, la lancèc sense mancar era balestada; donques que fotèc un còp en escut deth Pelida.
Mès era lança siguec refusada pera rodèla, e Hectòr s’irritèc quan vedec qu’auie estat lançada en bades peth sòn braç; se posèc, jocant eth cap, donques que non auie ua auta lança de herèisho; e damb fòrta votz cridèc a Deifob, eth de reludent escut, e li demanèc ua longa pica.
Deifob ja non ère ath sòn costat.
Alavetz Hectòr ac comprenec tot, e exclamèc:
Me pensaua qu’er eròi Deifob ère damb jo, mès qu’ei laguens deth mur, e siguec Minerva que m’enganhèc.
Qu’è pròcha era perniciosa mòrt que ne se tardarà ne la poirè evitar.
Qu’atau an volgut que siguesse, de hè ja temps, Zèus e eth sòn hilh, er Arquèr, es quaus, benevòls damb jo me sauvauen des perilhs.
Que s’a complit eth mèn destin.
Dit aquerò, desgainèc era agudenta espada, gran e fòrta, qu’amiaue ath costat.
E ajocant-se se lancèc coma era agla de naut vòl que se lance ena planhèra, trauessant es grises bromes, pr’amor d’agarrar era trenda anhereta o era timida lèbe; dera madeisha manèra escometèc Hectòr, brandint era sua agudenta espada.
Aquilles l’ataquec, ath sòn torn, damb eth còr claufit de herotja colèra: defenie eth sòn pièch damb eth magnific escut hargat, e botjaue eth reludent casco de quate bonhes, en tot hèr ondejar es beròis e abondosi crins d’aur que Vulcan auie botat ena cresta.
Coma eth Vrespe, qu’ei er estèl mès beròi de guairi son en cèu, se presente enrodat d’esteles ena escurina dera net; atau ludie era pica de longa punta que brandie damb era sua man dreta Aquilles, mentre pensaue en causar mau ath divin Hectòr e guardaue quina part deth beròi còs der eròi aufrie mens resisténcia.
Aguest l’amiaue protegit pera excelenta armadura que li treiguec a Patrocle dempús d’aucir-lo, e sonque quedaue descubèrt eth lòc qu’en eth es clavicules separen eth còth des espatles, era gòrja, qu’ei eth lòc per a on mès lèu ges era amna: per aquiu eth divin Aquilles li clauèc era pica a Hectòr que ja l’atacaue, e era punta, trauessant eth delicat còth, gessec peth cogòt.
Mès que non li braquèc era gòrja damb era pica de herèisho qu’eth bronze hège poderosa, entà que podesse parlar un shinhau e responer-li.
Hectòr queiguec en povàs, e eth divin Aquilles se vantèc deth trionf, dident:
Quan despolhaues eth cadavre de Patrocle, solide te crederes sauvat e non me cranheres a jo pr’amor que me trapaua absent.
Pèc!
Demoraua jo coma resvenjaire, plan mès fòrt qu’eth, enes concaves naus, e t’è trincat es jolhs.
Damb aflaquida votz li responec Hectòr, eth de tremolant casco: “T’ac prègui pera tua amna, pes tòns jolhs e pes tòns pairs: non dèishes qu’es gossets m’esbocinen a m’avalen ath cant des naus aquèes!
En tot guardar-lo damb ròstre treble, li responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Non me supliques, gosset!, pes mèns jolhs e pes mèns pairs.
Pro qu’eth furor e eth coratge m’ahisquèssen a bracar es tues carns e a minjar-me-les crues.
Autant an estat es escarnis que m’as costat!
Responec, ja moribond, Hectòr, eth de tremolant casco: “Pro ben te coneishi, e non ère possible que te convencèssa, donques qu’as en tòn pièch un còr de hèr.
Tanlèu acabèc de parlar, era mòrt lo caperèc damb eth sòn mantèl: era amna volèc des membres e baishèc en Orco, plorant era sua sòrt, pr’amor que deishaue un còs vigorós e joen.
E eth divin Aquilles li didec, encara que ja lo vedesse mòrt:
Didec; arrinquèc deth cadavre era bronzinada lança e, en deishar-la en un costat, li treiguec des espatles es sagnoses armes.
Acodiren ara prèssa es auti aquèus, admirèren toti eth continent e era capinauta figura de Hectòr e degun deishèc de herir-lo.
E n’auec bèth un que, en tot contemplar-lo, li parlèc atau ath sòn vesin:
Atau parlauen quauqui uns, e en tot apressar-se lo herien.
Eth divin Aquilles, leugèr de pès, tanlèu auec despolhat eth cadavre, se metec ath miei des aquèus e prononcièc aguestes alades paraules:
Donques qu’es dius mos autregeren véncer ad aguest guerrèr que costèc fòrça mès mau que toti es auti amassa, au, sense deishar es armes assetgem era ciutat entà saber-mo’n de quin ei eth prepaus des troians: s’abandonaràn era ciutadèla per çò d’auer perit Hectòr, o gausaràn demorar-se encara a maugrat de qué aguest ja non existís.
Mès, per qué me hè pensar eth còr en taus causes?
Enes naus jatz Patrocle mòrt, sense acogar e non plorat; e non lo desbrembarè, mentre me trapa entre es vius e es mèns jolhs se botgen; e s’en Orco se desbrembe as mòrts, enquia e tot aquiu m’en brembarè deth companh estimat.
Ara, au, tornem, cantant, enes concaves naus, e hem-mos a seguir aguest cadavre.
Didec; e entà tractar de forma ignominiosa ath divin Hectòr, li trauquec es tendons deth darrèr des pès des d’eth cauilhar enquiath talon; introduic correges de pèth de bueu, e l’estaquèc ath car, de sòrta qu’eth cap seguisse en tot arrossegar-se; dempús, cuelhent era magnifica armadura, pugèc e foetèc as shivaus entà qu’arrinquèssen, e aguesti volèren gaujosi.
Eth cadavre lheuaue un gran povàs mentre ère arrossegat: era nera cabeladura s’espargie peth solèr, e eth cap, abans tan graciós, s’en.honsaue en povàs; pr’amor que Zèus l’ac autregèc alavetz as enemics, entà qu’aquiu, ena sua madeisha pàtria, l’otratgèssen.
Atau eth cap de Hectòr se tacaue de povàs.
Era mair, en veder-lo, se chinaue es peus; e hènt enlà d’era eth blanc vel, s’estarnèc en tristi somics.
Eth pair alendaue planhosament, e ath sòn entorn e per tota era ciutat eth pòble somicaue e se planhie.
Non semblaue senon qu’era excèlsa Ilion siguesse des deth sòn cim avalada peth huec.
Es guerrèrs tanlèu podien contier ar ancian, que, excitat peth dolor, volie gésser pes pòrtes Dardanèes; e voludant-se ena hanga, les suplicaue a toti cridant-los damb es sòns pròpris nòms:
Qu’a un pair coma jo, Pelèu, que l’engendrèc e l’elevèc entà que siguesse ua plaga entàs troians; mès qu’ei a jo qu’a costat mès penes.
Guairi hilhs mèns aucic, que se trapauen ena flor dera joenessa!
Atau parlèc, plorant, e es ciutadans alendèren.
E Hecuba comencèc entre es troianes eth funèbre planh:
Ai de jo, malerosa!
Per qué me cau vìuer dempús de patir terribles penes e d’auer mòrt tu?
Dia e net ères ena ciutat motiu d’orgulh entà jo e baloard des troians e troianes, que te saludauen coma a un diu.
Atau didec, plorant.
Era esposa de Hectòr non se’n sabie d’arren, pr’amor que cap messatgèr l’auie amiat era naua de qué eth sòn marit ère dehòra deth mur; e en çò de mès prigond deth naut palai teishie ua tela nòbla e porporada, qu’ornaue damb labors de diuèrsi colors.
Les auie ordenat as esclaues, de beròies trenes, que botèssen en huec un trespès gran, entà que Hectòr se banhèsse ena aigua teba en tornar dera batalha.
Insensata!
Ignoraue que Minerva, era des ludents uelhs, l’auie hèt perir luenh deth banh a mans d’Aquilles.
Mès entenec gemiments e planhs que venguien dera tor, e es sòns membres s’estrementiren, e era lançadora li queiguec en solèr.
E de seguit les didec as esclaues, de beròies trenes:
Qu’è entenut era votz dera mia venerabla soèra; eth còr saute en mèn pièch e es mèns jolhs s’aconsomissen: bèth malastre menace as hilhs de Priam.
Pro que tau notícia non arribe jamès enes mies aurelhes!
Dit aquerò, gessec ara prèssa deth palai coma ua hòla, pataquejant-li eth còr, e dues esclaues l’acompanhauen.
Mès, quan arribèc ena tor e en revolum de gent qu’aquiu se trapaue, s’arturèc, e des deth mur campèc eth camp: de seguit vedec qu’es velòci shivaus arrossegauen crudèument eth cadavre de Hectòr dehòra dera ciutat, entàs concaves naus des aquèus; es tenèbres dera net velèren es sòns uelhs, queiguec d’esquia e li cuelhec ua malagana.
S’arrinquèc deth cap es sòns beròis laci, era diadèma, eth filat, era trenada cinta e eth vel qu’era daurada Venus l’auie dat eth dia que Hectòr se la hec a vier deth palai de Eetion, qu’ère ua gran dòt.
Ath sòn entorn se trapauen diuèrses cunhades e concunhades sues, es quaus la tenguien estavordida coma s’anèsse a perir.
Quan se remetec e recuperèc er alend, en tot planher-se damb desconsolament, didec entre es troianes:
Ai de jo malerosa!
Ambdús neishérem damb era madeisha sòrt, tu en Troia, en palai de Priam; jo en Tebas, ath pè deth seuvós Placo, en casteth de Eetion, que m’elevèc de mainada entà que siguessa malerosa coma eth.
Pro que non m’auesse engendrat!
Ara tu baishes en ostau d’Orco, en sen dera tèrra, e me dèishes en palai veuda e calada en trist dòu.
E eth hilh, encara mainatge, qu’engendrèrem tu e jo, malerosi…
Ne tu seràs era sua empara, ò Hectòr, donques qu’as mòrt; ne eth serà era tua.
Se s’escape damb vida dera luctuosa guèrra des aquèus, qu’aurà tostemp penes e fatigues; e es auti s’apoderaràn des sòns camps, cambiant de lòc es lindaus.
Eth madeish dia qu’un mainatge quede orfanèl, pèrd toti es amics; a compdar d’alavetz va damb eth cap clin e damb es caròles banhades de lèrmes.
Obligat peth besonh, se dirigís as amics deth sòn pair, en tot tirar-les ja deth mantèl ja dera tunica; e bèth un, pietós, li hè a vier un veire petit qu’en eth banharà es sòns pòts, mès que non artenherà banhar era gòrja.
Eth mainatge qu’a es pairs vius lo hè enlà deth hestau, en tot repotegar-lo damb injurioses votzes: Ve-te’n marcamau!, li ditz, qu’eth tòn pair non minge a gratis damb nosati.
E tornarà entara sua mair veuda, plorant, er orfanèl Astianacte, qu’en d’auti tempsi, seigut enes jolhs de sa pair, sonque minjaue medoth e greish abondós de oelhes, e quan se cansaue de jogar e s’autrejaue ath sòn, dormie en blanc lhet, enes braci dera hilhuquèra, damb eth còr plen de gòi; mès ara que s’a mòrt sa pair, li calerà patir fòrça a Actianacte, qu’es troians cridauen atau perque solet tu, ò Hectòr, defenies es pòrtes e es nauti murs.
E a tu, quan es gossets t’agen esbocinat, es botjadissi vèrmes se te minjaràn despolhat, ath cant des naus aquèes; en tot auer en palai fini vestits, qu’es esclaues heren damb es sues mans.
Tau didec, plorant, e es hemnes gemeguèren.
Atau gemegauen es teucri ena ciutat.
Es aquèus, un còp arribadi enes naus e en Helespon, anèren enes sòns respectius vaishèts.
Mès as mirmidons non les permetec Aquilles que se separèssen; e botat ath miei des bellicosi companhs, les didec:
Non desliguem des joates as solipèdes shivaus; apresem-mos damb eri e damb es cars entà Patrocle, e plorem-lo, donques qu’ei aguest er aunor que se meriten es mòrts.
Atau parlèc.
Eri seguien a Aquilles e somicauen soent.
E somicant heren tres torns ar entorn deth cadavre damb es shivaus de beròi peu: Tetis se trapaue entre es guerrèrs e les ahiscaue eth desir de plorar.
Negades de lèrmes quedèren es sables, negades de lèrmes se vedien es armadures des òmes.
Que tau ère er eròi, causa de hujuda entàs enemics, que d’eth alavetz patien era sollitud!
E eth Pelida comencèc entre eri eth funèbre planh plaçant es sues mans omicides sus eth pitrau deth defuntat: “Alegra-te, ò Patrocle, encara que sigues en Orco!
Didec; e entà tractar ignominiosament ar illustre Hectòr, l’estirèc capenjós sus eth povàs, dejós deth lhet deth hilh de Meneti.
Se treigueren toti es reludentes armadures de bronze, desatelèren es shivaus, de sonores endilhades, e se seigueren en gran nombre près dera nau der Eacida, eth des pès leugèrs, que les balhèc ua taulejada funeralha esplendida.
Fòrça buèus blanqui, oelhes e belegantes crabes bategauen en èster esgorjades damb eth hèr; ua grana quantitat de porcèths grassi, de blanqui dents, se rostien, escampilhadi sus es brases; e ath torn deth cadavre, era sang corrie abondiuament pertot.
Es reis aquèus se heren a vier ath Pelida, de pès leugèrs, qu’auie eth còr afligit pera mòrt deth companh, ena tenda d’Agammenon Atrida, dempús de convencer-lo damb fòrça trabalh; ja en era, manèren as eralds, de votz sonora, que botèssen en huec un gran trespès entà veir s’artenhien qu’aqueth se lauèsse es taques de sang e povàs.
Mès Aquilles se remic tu per tu, e hec, ath delà, un jurament:
Que non ei just qu’eth banh banhe eth mèn cap enquia que bota a Patrocle en lenhèr, li bastisca un tumulus e me braca era cabeladura; pr’amor qu’ua pena tan grana jamès, ena vida, tornarà a senter-la eth mèn còr.
Atau s’exprimic; e eri l’escotèren e l’aubediren.
Premanida damb rapiditat era parva, heren era taulejada, e ad arrés li manquèc era sua respectiua part.
Mès dempús qu’aueren satisfèt eth vam de minjar e de bèuer, se n’anèren a dormir enes sues tendes.
Se demorèc eth hilh de Pelèu damb molti mirmidons, en tot hèr prigondes alendades, ara vòra deth rambalhós mar, en un lòc net a on es ondades banhauen era plaja.
Mès que non se tardèc en vencer-lo era sòn, qu’espaurís es suenhs dera amna, en tot escampilhar- se doça ath sòn entorn; pr’amor qu’er eròi auie fatigat fòrça as sòns fòrts membres perseguint a Hectòr ath torn dera ciutat de Troia.
Alavetz venguec a trapar-lo era amna deth malerós Patrocle, parièr en tot ad aguest, quan viuie, autant pera sua estatura e beròis uelhs, coma pes vestits qu’amiaue; e botant-se sus eth cap d’Aquilles, li didec aguestes paraules:
Qu’auies compde de jo mentre viuia, e ara que sò mòrt m’abandones.
Acoga-me çò mès lèu possible, entà que posca passar es pòrtes der Orco; pr’amor qu’es amnes, que son es imatges des defuntats, me refusen e non me permeten que trauèssa er arriu e m’amassa damb eres; e d’aguesta sòrta vau errant pes entorns deth palai, d’amples pòrtes, de Pluton.
Balha-me era man, t’ac demani plorant; donques que ja non tornarè der Orco quan ajatz autrejat eth mèn cadavre ath huec.
Ne ja, gaudint dera vida, conversaram separadament des amics; donques que se m’avalèc era odiosa mòrt qu’eth fado, quan neishí, m’auie premanit.
E eth tòn destin ei tanben, ò Aquilles, parièr as dius, morir ath pè des murs des nòbles troians.
Ua auta causa te vau a díder e t’encomanarè; per s’un cas me vòs complàder.
Li responec Aquilles, eth des pès leugèrs: “Per qué, estimat amic, vies a encomanar-me aguestes causes?
Que t’aubedirè e ac complirè tot coma me manes.
En díder aquerò, l’estirèc es braci, mès que non artenhec agarrar-lo.
Despareishec era amna coma se siguesse hum e penetrèc ena tèrra hènt fòrts crits.
Aquilles se lheuèc estonat, fotèc un còp de mans e exclamèc damb votz lugubra:
Qu’ei vertat qu’ena casa de Pluton demore era amna e era imatge des que morissen, mès era fòrça vitau despareish totafèt.
Tau didec, e a toti les excitèc eth desir de plorar.
Encara se trapauen ath torn deth cadavre, somicant planhosament, quan trinquèc eth dia.
Alavetz eth rei Agammenon ordenèc que de totes es tendes gessessen es òmes damb muls entà anar a cercar lenha; e ath cap de toti se metec Meriones, escudèr deth valerós Idomenèu.
Es muls anauen dauant, ath sòn darrèr caminauen es òmes, amiant enes sues mans destraus entà talhar lenha e còrdes ben retorçudes; e atau pugèren e baishèren pales, e recorreren caminòus e trauèsses; mès, quan arribèren enes bòsqui deth Ida, abondós en hònts, s’esdeguèren a talhar damb er ahilat bronze ausines de nauta copa que queiguien damb tarrabastalh.
Es aquèus les braquèren a tròci e les carguèren enes muls.
Ara seguida, aguesti, batent damb es sòns pès eth solèr, tornèren entà darrèr pes espèssi matarrassi, desirosi d’arribar ena planhèra.
Toti es lenhaires amiauen socs, pr’amor qu’atau ac auie ordenat Meriones, escudèr deth valerós Idomenèu.
E les anèren deishant successiuament en un lòc dera vòra deth mar, qu’Aquilles indiquèc entà qu’aquiu se bastisse eth gran tumulus de Patrocle e d’eth madeish.
Dempús qu’aueren descargat era immensa quantitat de lenha, se seigueren toti amassa e demorèren.
Aquilles manèc as bellicosi mirmidons que cuelhessen es armes e junhessen es shivaus; e eri se lheuèren, se vestiren era armadura, e es capitans e es sòns menaires pugèren enes cars.
Qu’anauen aguesti dauant, les seguien era broma dera nombrosa infantaria e ath miei es amics amiauen a Patrocle, caperat de peus que s’auien talhat en aunor sòn.
Eth divin Aquilles li tenguie eth cap, e ère trist pr’amor que se didie adiu der illustre companh que se n’anaue entar Orco.
Quan arribèren en lòc qu’Aquilles les senhalèc, deishèren eth cadavre en solèr, e de seguit amolonèren abondosa lenha.
Alavetz, ath divin Aquilles, eth des pès leugèrs, li venguec ua auta idia: en separar-se deth lenhèr, se braquèc era ròia cabeladura, que sauvaue esplendida entà aufrir-l’ac ar arriu Esperqui; e exclamèc, damb pena, tachant es uelhs en vinós mar:
En bades eth mèn pair Pelèu te hec eth vòt de que jo, en tornar ena tèrra pàtria, me bracaria era cabeladura en aunor tòn e te sacrificaria ua sagrada ecatòmba de cinquanta motons près des tues hònts, a on son eth bòsc e eth flairós autar consagrat entà tu.
Tau vòt hec er ancian, mès tu que non as complit eth sòn desir.
En díder aquerò, botèc era cabeladura enes mans der amic, e a toti les ahisquèc eth desir de plorar.
E autrejadi as plors les aurie deishat eth solèi en cogar-se, s’Aquilles non s’auesse apressat a Agammenon entà dider-li:
Donques qu’es aquèus t’aubediràn mès qu’a cap aute, e ja auram temps entà assadorar-mos de plors, hè enlà deth lenhèr as guerrèrs e ordena-les que premanisquen eth sopar; e dera rèsta ja mo n’encuedaram nosati, donques que mos correspon d’ua manèra especiau aunorar ath mòrt.
En entener-lo, eth rei d’òmes Agammenon ordenèc ara gent que tornèsse enes naus; e es que se’encargauen des funeralhes amolonèren era lenha, lheuèren un lenhèr de cent pès per costat, e, damb eth còr afligit, botèren en eth eth còs de Patrocle.
Dauant deth lenhèr auciren e esbocinèren a grasses oelhes e a buèus de tornejadi pès e corvades còrnes; e eth magnanim Aquilles prenec eth greish d’aqueres e d’aguesti, caperèc damb eth, eth cadavre de cap a pès e apressèc ar entorn es còssi esgorjadi.
Amièc tanben en lenhèr dues anfòres, claufides respectiuament de mèu e d’òli, e les uedèc ena jaça; e alendant prigondament, lancèc en huec a quate shivaus de naut còth.
Nau gossets auie eth rei que se neurien dera sua taula, e en tot esgorjar-ne a dus, les lancèc madeish en lenhèr.
Les seguiren dotze hilhs valents de troians illustres, qu’aucic damb eth bronze, pr’amor qu’er eròi meditaue ath sòn laguens accions crudèus.
E en autrejar eth lenhèr ara violéncia indondabla deth huec entà que l’avalèsse, gemeguèc e mentèc ath companh estimat:
Que te complisqui tot aquerò que t’è prometut.
Atau didec en ton de menaça.
Mès es gossets non s’apressèren a Hectòr.
Era divessa Venus, hilha de Zèus, les desseparèc dia e net, e unhec eth cadavre damb un òli divin entà qu’Aquilles non lo rosiguèsse en arrossegar-lo.
E Febo Apòllo caperèc er espaci ocupat peth mòrt damb ua ombriua broma que hec baishar deth cèu ena planhèra, damb era fin de qué eth lardor deth solei non sequèsse eth còs, damb es sòns membres e nèrvis.
Mentretant, eth lenhèr que se trapaue eth cadavre de Patrocle non usclaue.
Alavetz eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, cuelhec ua auta idia: se desseparèc deth lenhèr, preguèc as vents Borèas e Zefir, e prometec aufrir-les solemni sacrificis; e en tot hér-les repetides libacions damb ua copa d’aur, les preguèc que venguessen entà qu’era lenha usclèsse ben e es cadavres siguessen consumidi ràpidament peth huec.
Era velòça Iris entenec era suplica, e partic entà avisar as vents, qu’èren amassadi celebrant ua taulejada en ostau der impetuós Zefir.
Iris arribèc ath mès córrer e se posèc en lumedan de pèira.Tanlèu la vederen, se lheuèren toti, e toti la volien ath sòn costat.
Mès era non volec sèir-se, e prononcièc aguestes paraules:
Atau parlèc e partic.
Es vents se lheuèren damb immens sarabat, escampilhant es bromes; passèren per dessús deth mar, e es ondades creishien pera fòrça dera sonora bohada; arribèren, fin finau, ena fertila Troia, queigueren en lenhèr, e eth huec usclador bramèc fòrtament.
Dera madeisha manèra que somique un pair, usclant es uassi deth hilh nauèth maridat, qu’era sua mòrt a calat en dolor as sòns progenitors; atau somicaue Aquilles en usclar es uassi der amic; e arrossegant-se ath torn deth fogairon, gemegaue sense pòsa.
Quan era estela deth maitin apareishec sus era tèrra, anonciant eth dia, e ara seguida era Auròra, de safranat vel, s’espargec peth mar, s’amortaue eth fogairon e morie era ahlama.
Es vents entornèren ena sua casa peth mar de Tracia, que gemegaue per çò dera holadura des ondades desordenades, e eth hilh de Pelèu, en auer-se desseparat un shinhau deth lenhèr, s’ajacèc, aclapat peth cansament, e eth doç saunei lo vencec.
Lèu es capitans s’amassèren en gran nombre ar entorn der Atrida; e eth sarabat e eth tapatge que hègen en arribar, desvelhèren a Aquilles.
Se lheuèc er eròi, e en tot sèir-se, les didec aguestes paraules:
Prumèr de tot, amortatz damb nere vin tot aquerò qu’en lenhèr artenhèc era violéncia deth huec; recuelhem dempús es uassi de Patrocle Menetiada, en tot distinguir-les ben (que serà aisit d’arreconeisher-les, pr’amor qu’et cadavre ère ath miei deth lenhèr, e enes extrèms s’usclèren barrejadi òmes e shivaus) e botem-les en ua urna d’aur, caperadi per ua dobla capa de greish, a on se sauven enquia que jo baisha en Orco.
Atau didec, e eri aubediren ath Pelida, de pès leugèrs.
Prumèr de tot, amortèren damb nere vin era part deth lenhèr qu’artenhèc era ahlama e eth cendre queiguec en abondor; dempús, recuelheren, plorant, es blanqui uassi deth doç amic e les botèren en ua urna d’aur, caperadi per ua dobla capa de greish; deishèren era urna ena tenda, estirant sus era un subtil vel; diboishèren eth lòc deth tumulus ath torn deth lenhèr; heren es fondaments, e de seguit amolonèren era tèrra qu’abans auien hotjat; e, bastit eth tumulus, tornèren en sòn lòc.
Aquilles arturèc ath pòble e lo hec sèir, formant un gran cercle; e de seguit treiguec des naus, coma prèmi entad aqueri que vencessen enes jòcs, caudèrs, trespès, shivaus, muls, buèus de robusta tèsta, hemnes de beròia cintura, e reludent hèr.
Comencèc a expausar es prèmis destinadi as velòci menaires: aqueth qu’arribèsse prumèr, se harie a vier a ua hemna damb adretia enes labors fines e un trespès damb anses de vint-e-dues mesures; ath dusau l’aufric ua ègua de sies ans, qu’amiaue en sòn vrente un fetus de mul; entath tresau, un beròi caudèr qu’encara non auie estat en huec e plan reludent, qu’era sua capacitat ère de quate mesures; entath quatau, dus talents d’aur, e entath cincau, un veire damb dues anses qu’encara non auie tocat era ahlama.
E de pès, les didec as aquèus:
Aguesti prèmis qu’è botat ath miei, son entàs menaires.
S’es jòcs se celebrèssen en aunor de bèth aute defuntat, me haria a vier ena mia tenda es milhors.
Neptun les ac balhèc a Pelèu, eth mèn pair, e aguest me les a balhat a jo.
Mès jo me vau a estar quiet, e tanben es mèns solipèdes shivaus, donques que perderen ar illustre e benigne menaire que tanti còps vessèc òli sus es sòns crins, dempús de lauar-les damb aigua blossa.
Vietz aciu es aquèus que fidatz enes vòsti shivaus e solids cars!”.
Atau parlèc eth Pelida, e es velòci menaires s’amassèren.
Se lheuèc, eth prumèr de toti, eth rei d’òmes Eumele, hilh estimat d’Admete, que subergessie en art d’amiar eth car.
Se presentèc dempús eth fòrt Diomedes Tidida, que botèc era joata as shivaus de Tros que l’auie trèt a Enèes quan Apòllo sauvèc ad aguest eròi.
Se lheuèc dempús eth ròi Menelau, nòble hilh d’Atrèu, e atelèc ath car era rapida ègua Eta, pròpria d’Agammenon, e eth sòn velòç shivau Podargo.
Qu’auie dat era ègua a Agammenon coma present, Equepole, hilh d’Anquises, pr’amor de non auer de seguir-lo entara ventosa Ilion e gaudir tranquil ena vasta Sicion, a on demoraue, dera abondosa riquesa que Zèus l’auie autrejat; aguesta siguec era ègua que Menelau li junhèc era joata, era quau ère desirosa de córrer.
Que siguec eth quatau en atelar es shivaus de beròis peus Antilòc, hilh illustre deth magnanim rei Nestòr Nelida: deth sòn car tirauen shivaus de Pilos, de luegèrs pès.
E sa pair se l’apressèc e comencèc a dar-li boni conselhs, encara que non li mancaue intelligéncia.
Encara que sigues joen, Zèus e Neptun t’estimen e t’an ensenhat tot er art deth menaire.
Que non me cau, donc, ensenhar-te arren.
Sabes perfèctament se com es shivaus les cau hèr eth torn ena bosòla dera corsa; mès es tòns shivaus son es mès lents en córrer, e cranhi que t’arribe bèth eveniment desagradiu.
Ça que la, se d’auti shivaus son mès velòci, es sòns menaires non te depassen en actuar sagaçament.
Au, donc, estimat, pensa en tier tota sòrta d’abiletats entà que non se t’escapen es prèmis.
Eth lenhaire que hè mès damb era abiletat que damb era fòrça; damb era abiletat eth pilòt govèrne en vinós mar era velòça nau combatuda pes vents; e damb era sua abiletat que pòt un menaire véncer-ne a un aute.
Eth que fide enes sòns shivaus e en sòn car, les hè virar imprudentament aquiu e enlà, e dempús es shivaus divaguen ena corsa e non les pòt tier; mès aqueth que se’n sap des recorsi der art e guide shivaus inferiors, tache es uelhs de contunh ena bosòla, hè eth torn près dera madeisha, e non li passe inavertit quan a d’ahiscar as shivaus damb eth soriac de pèth de buèu; atau, les senhorege tostemp, ath còp qu’observe ad aqueth que lo precedís: era bosòla d’ara qu’ei fòrça aisit de conéisher, e te la vau a indicar entà que non dèishes de veder-la.
Un soc sec d’ausina o de pin, qu’era ploja encara non a poirit, subergés un codc dera tèrra; se trapen en un costat e en aute deth madeish, quan acabe eth camin, dues pèires blanques; e dempús eth terren ei planèr pertot e avient entàs corses de cars: eth soc deu auer tanhut ara hòssa d’un òme que hè temps que moric, o siguec botat coma bosòla de tèrme pes ancians; e ara eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, l’a alistat coma bosòla.
Apressa-te ad aguesta e que viren lèu lèu tocant-la autant eth car coma es shivaus; e tu ajoca-te ena fòrta sera tara quèrra e encoratja damb imperioses votzes ath shivau der aute costat, en to hloishar- li es retnes.
Eth shivau quèr que s’aprèsse autant ena bosòla, que semble qu’er èish dera ben bastida arròda age d’arribar en soc, mès tie compde de non tumar damb era pèira:
Saja, ò estimat, d’èster cautós e prudent.
Atau didec Nestòr Nelida e tornèc a sèir-se quan l’auec dit ath sòn hilh çò de mès important de cada causa.
Meriones siguec eth cincau en atelar es shivaus de beròi peu.
Pugèren es menaires enes cars e hèren a sòrts en un casco qu’agitaue Aquilles.
Gessec prumèr era d’Antilòc Nestorida; dempús, era deth rei Eumele; dempús, era de Menelau Atrida, famós pera sua lança; ara seguida, era de Meriones, e a tot darrèr, era deth Tidida, qu’ère eth mès adreit.
Se botèren en fila, e Aquilles les senhalèc era bosòla ena luenhor, en terren planèr; e l’encarguèc a Fenix, escudèr deth sòn pair, que se seiguesse près d’aquera coma observaire dera corsa, damb era fin de qué, retient ena memporia tot çò que se passèsse, les condèsse dempús era vertat.
Toti ath còp lheuèren eth soriac, lo deishèren quèir sus es shivaus e les ahisquèren damb ardentes votzes.
E aguesti, en tot aluenhar-se des naus, corrien pera planhèra damb gran rapiditat; era povassèra que quilhauen les enrodaue eth pièch coma ua broma o un torbèg, e es crins ondejauen dauant dera bohada deth vent.
Es cars a viatges tocauen eth fertil solèr, e d’auti còps hègen sauts en aire; es menaires se tenguien enes sues seres damb eth còr bategant per çò deth desir dera victòria; cada un encoratjaue as sòns shivaus, e aguesti volauen, lheuant povàs, pera planhèra.
Mès, quan es velòci shivaus arribèren ena dusau mitat dera corsa e ja non tornauen entath vinós mar, alavetz se mostrèc era adretia de cada menaire, donques que toti aqueri comencèren a galaupar.
Anauen dauant, es ègües, de pès leugèrs, d’Eumele Feretiada.
Les seguien es shivaus de Diomedes, procedents des de Tros; e èren tant apròp deth prumèr car, que semblaue qu’anauen a pujar en eth: damb eth sòn alend escauhauen era esquia e es amples espatles d’Eumele, e volauen botant eth cap sus eth.
Diomedes l’aurie passat dauant, o aumens aurie artenhut qu’era victòria quedèsse incèrta, se Febo Apòllo, qu’ère irritat damb eth hilh de Tidèu, non l’auesse hèt quèir des mans eth lustrat soriac.
S’afligic er eròi, e es lèrmes umidifiquèren es sòns uelhs en veir qu’es ègües corrien mès qu’abans e, peth contrari, es sòns shivaus ahloishèren, donques que ja non sentien eth foet.
Que non li passèc inavertit a Minerva qu’Apòllo joguèsse aguesta estratagèma ath Tidida; e corrent entath pastor d’òmes, l’entornèc eth soriac, ath còp que li balhaue naui vams as sòns shivaus.
E era divessa, irritada, se filèc de seguit entath hilh d’Admete e li trinquèc era joata: cada ègua se n’anèc peth sòn costat, dehòra deth camin; eth timon queiguec en tèrra, e er eròi venguec en solèr, ath costat d’ua arròda, se heric enes codes, ena boca e enes nassi, e se trinquèc eth front per dessús des celhes, se l’aumpliren es uelhs de lèrmes e era votz, vigorosa e sonora, se li braquèc.
Lo seguie eth roienc Menelau Atrida.
E darrèr d’eth anaue Antilòc, qu’encoratjaue as shivaus deth sòn pair:
Que non voi que rivalizetz damb aqueri, damb es shivaus der aguerrit Tidida; qu’ada eri Minerva les dèc leugeretat, en tot autrejar-li ada eth era glòria deth trionf.
Mès artenhetz lèu as shivaus der Atrida, e non vos estètz arreculadi entà que non s’avergonhe Eta, enquia e tot estant femèla.
Per qué vos arreculatz excellents shivaus?
Aquerò que vos vau a díder se complirà: s’acabaràn entà vosati es suenhs en palai de Nestòr, pastor d’òmes, e aguest vos aucirà de seguit damb er agudent bronze se per çò dera vòsta guitèra mos hem a vier eth pejor prèmi.
Seguitz e pressatz-vos tot çò que pogatz.
Atau didec.
Es shivaus, cranhent era menaça deth senhor, correren mè diligentament ua cuerta estona.
Lèu eth bellicós Antilòc artenhèc a desnishar eth punt mès estret deth camin (aquiu i auie ua henuda ena tèrra, costada pera aigua estancada pendent er iuèrn, era quau panèc part deth caminòu e hotgèc eth solèr) e per aqueth lòc amiaue Menelau as sòns shivaus, sajant d’evitar eth patac damb es auti cars.
Mès Antilòc, torçant es retnes as sòns shivaus, treiguec eth car dehòra deth camin, e per un costat e d’apròp seguie a Menelau.
Er Atrida cranhèc eth patac, e li didec cridant:
Que menes eth car d’ua manèra temerària.
Artura as shivaus; pr’amor qu’ara eth camin ei estret, e de seguit, quan sigue mès ample, me poiràs auançar.
Atau didec.
Mès Antilòc, coma se non l’entenesse, hège còrrer encara mès as sòns shivaus pataquejant-les damb eth soriac.
Eth madeish espaci que recor un disc que lance un joen des dera sua espatla entà sajar era sua fòrça, atau siguec er espaci qu’aqueri s’auancèren.
Es ègües der Atrida cessèren, e eth madeish, de bon voler, deishèc d’ahiscar-les; non siguesse qu’es solipèdes shivaus, estramuncant es uns damb es auti, volquèssen es fòrts cars, e eri queiguessen en povàs peth desir d’arténher era victòria.
E eth roienc Menelau, repotegant a Antilòc, exclamèc:
Que non i a cap mortau mès funèst que tu.
Qu’es aquèus èrem enganhadi quan te hègem senat.
E dident aquerò, ahisquèc as sòns shivaus damb aguestes paraules: “Non hloishetz eth pas, ne ajatz eth còr afligit.
Atau didec.
Es shivaus, cranhent era menaça deth sòn patron, correren mès diligentament, e lèu se trapèren près des auti.
Es aquèus seigudi ena pista, non deishauen de uelh as shivaus; e aguesti volauen, lheuant povàs pera planhèra.
Idomenèu, capitan des cretensi, siguec eth qu’abans distinguic es prumèrs shivaus qu’arribauen; pr’amor qu’ère eth que s’estaue en lòc mès naut pr’amor que s’auie seigut en un ticolet, dehòra dera pista.
E botant-se de pès, les didec aguestes paraules as aquèus:
Veigui es shivaus jo solet o tanben vosati?
Me semble que non son es madeishi qu’abans es que vien peth dauant, ne ei eth madeish eth menaire: que s’auràn hèt mau ena planhèra es ègües que hè pòc èren es vencedores: les vedí quan doblauen era bosòla; mès ara non posqui aubirar-les, encara que damb es mèns uelhs campi tot eth camp troian.
Deilhèu es retnes se l’escapèren ath menaire, e, en non poder governar es ègües en arribar ena bosòla, non virèc d’ua manèra avienta: m’imagni qu’aurà queigut, eth car ei trincat e es ègües, en tot deishar-se amiar era sua animositat, auràn gessut dehòra deth camin.
Mès lheuatz-vos e guardatz, pr’amor que jo non ac veigui pro ben: me semble qu’eth que vie dauant ei un baron etòl, eth fòrt Diomedes, hilh de Tidèu, dondaire de shivaus, que regne sus es aquèus”.
E eth velòç Aiax d’Oilèu lo repoteguèc damb injurioses paraules:”Idomenèu!
Per qué parles abans d’ora?
Es rapides ègües vien corrent ena luenhor pera planhèra espaciosa.
Tu que non ès eth mès joen des aquèus, ne era tua vista ei era milhor, mès tostemp parles molt e sense sen. Que te cau non èster tan blagaire, en auer-ne d’auti que te depassen.
Eth capitan des cretensi li responec anujat: “Aiax, valent ena injúria, detractor; pr’amor qu’en tot çò d’aute ès per dejós des aquèus per tòrt deth tòn esperit pervèrs.
Atau parlèc.
De seguit eth velòç Aiax d’Oilèu se lheuèc coleric entà responer-li damb dures paraules.
E era peleja s’aurie tardat mès, s’eth pròpri Aquilles, en tot lheuar-se, non les auesse dit:
Non vos pelegetz damb paraules dures e pesades, donques que non ei digne; e vosati madeish vos irritaríetz contra aqueri qu’ac hessen atau.
Atau didec; eth Tidida, que ja s’auie apressat un bon tròç, ahiscaue as shivaus, e de contunh les foetaue era esquia damb eth soriac, e eri, lheuant entà naut es pès, recorrien ara prèssa eth camin e esposcauen de tèrra ath menaire.
Eth car, ornat d’aur e d’estanh, corrie arrossegat pes velòci shivaus e es jelhes lèu non deishauen tralha en teunhe povàs.
Atau de leugèrs volauen es shivaus!
Quan Diomedes arribèc ena pista, arturèc eth reludent car; abondosa sudor baishaue dera tèsta e deth pièch des shivaus enquiath solèr, e er eròi, sautant en tèrra, deishèc eth soriac penjat dera joata.
Dempús de Diomedes arribèc Antilòc, descendent de Nelèu, que s’auie auançat a Menelau per auer hèt enganha e non perque eth sòn car siguesse mès rapid; mès enquia e tot atau, Menelau menaue plan près d’eth es velòci shivaus.
Era distància qu’eth shivau ei des arròdes deth car qu’amie ath sòn patron pera planhera (es darrèrs peus dera coa tòquen era jelha e un cuert espaci les dessepare mentre aqueth cor peth camp immens): atau ère era distància de Menelau der illustre Antilòc; pr’amor qu’encara qu’ath principi se demorèc ara distancia d’un trait de disc, lèu lo tornèc a arténher pr’amor qu’eth fòrt vigor dera ègua d’Agammenon, de Eta, de beròi peu, anaue aumentant.
E s’era corsa auesse estat mès longa, er Atrida l’aurie auançat, sense cap de dobte.
Meriones, eth brave escudèr d’Idomenèu, seguie ath gloriós Menelau, coma a un trait de lança; pr’amor qu’es sòns shivaus, de beròi peu, èren mes lents, e eth, mens adreit entà menar eth car en ua corsa.
Arribèc, fin finau, eth hilh d’Admete tirant deth sòn beròi car e menant per dauant es shivaus.
En veder-lo, eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, cuelhec pietat d’eth, e les didec as aquèus aguestes alades paraules:
Atau parlèc e toti aplaudiren çò que prepausaue.
E l’aurie autrejat era ègua (donques qu’es aquèus ac aprovauen) s’Antilòc, hilh deth magnanim Nestòr, non s’auesse lheuat entà dider-li damb rason ath Pelida Aquilles:
Que m’irritarè fòrça damb tu s’amies a tèrme çò que dides.
Vas a trèir-me eth prèmi, per çò d’auer recebut damatge eth sòn car e es sòns velòci shivaus e eth ei esforçat; mès li calie pregar as immortaus e non aurie arribat eth darrèr de toti.
Se te planhes d’eth e ei estimat peth tòn còr, coma qu’ena tua tenda i a abondós aur e possedisses bronze, vegades, esclaues e solipèdes shivaus, autreja-li, en tot cuelhè’c d’aciu, un prèmi encara milhor qu’aguest, entà qu’es aquèus te lauden.
Atau parlèc.
Arric eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, en tot vantar-se de qué Antilòc s’exprimisse en aguesti tèrmes, donques qu’ère amic sòn; e coma responsa, li didec aguestes alades paraules:
M’ordenes que li balha a Eumele un aute prèmi, en tot tréir-lo dera mia tenda, e atau ac vau a hèr.
Didec, e manèc a Automedont, eth companh estimat, que la treiguesse dera tenda; i anèc aguest e se la hec a vier; e Aquilles la botèc enes mans d’Eumele, que la recebec damb alegria.
Mès se lheuèc Menelau, afligit en sòn còr e fòrça irritat damb Antilòc.
Er erald l’autregèc eth scèptre, e ordenèc as aquèus que carèssen.
E eth baron parièr a un diu, parlèc dident:
Tu, qu’abans ères senat, qué t’a arribat?
Maganhères era mia abiletat e desquilhères as mèns shivaus, en tot hèr passar per dauant as tòns, que son fòrça mès dolents.
Au, capitans e princes des aquèus!
Jutjatz-mos imparciaument as dus: non se passe que quauqu’un des aquèus, de bronzinades armadures, exclame: Menelau, en tot violentar damb mentides a Antilòc, a artenhut hèr-se a vier era ègua, a maugrat dera inferioritat des sòns shivaus, per çò d’èster mès valent e poderós.
E se voletz, jo madeish ac decidirè; e me pensi que cap danau me poirà repotegar, pr’amor qu’era decision serà justa.
Li responec eth prudent Antilòc: “Desencusa-me, ò rei Menelau, donques que sò mès joen e tu màger e mès valent.
Que non te son desconeishudes es fautes que comet un gojat, pr’amor qu’eth sòn pensament ei rapid e eth sòn sen escàs.
Atau parlèc eth hilh deth maganim Nestòr, e amiant era ègua entà on ère er Atrida, l’ac botèc ena man.
Ad aguest se l’alegrèc era amna, coma era arrosada què ath torn des espigues quan es semiats creishen e es camps se quilhen; dera madeisha manèra, ò Menelau, eth tòn esperit se neguèc en gòi.
E en tot responer-li, prononcièc aguestes alades paraules:
Encara qu’èra irritat, vau a èster jo eth que cedisque; pr’amor qu’enquia ara non as estat imprudent ne leugèr, e aué, era joenessa vencec ara rason.
Abstie-te, en futur de suplantar ad aqueri que son superiors a tu.
Didec; l’autregèc a Noemon, companh d’Antilòc, era ègua entà que se la hesse a vier, e cuelhec eth reludent caudèr.
Meriones, qu’auie arribat eth quatau, recuelhec es dus talents d’aur.
Restaue eth cincau prèmi, eth veire damb dues anses.
E Aquilles, en tot lheuar-lo, trauessèc era pista, e l’ac aufric a Nestòr damb aguestes paraules:
Atau dident, l’ac botèc enes mans.
Nestòr lo recebec damb alegria e responec damb aguestes alades paraules:
Que ja es mèns membres non an eth vigor d’abans; ne es mèns pès, ne es mèns braci se botgen agils a compdar des espatles.
Pro que siguessa tan joen e qu’es mies fòrces tan robustes coma quan es epèus acoguèren en Buprasio ath poderós Amarincèu, e es sòns hilhs treigueren prèmis entàs jòcs que s’auien de celebrar en aunor deth rei.
Aquiu, degun des epèus ne des pilis, ne des magnanims etòls, se podec egalar damb jo.
Vencí ena luta a Clitomedes, hilh d’Enope, e a Lancèu Pleuroni, que gausèc ofensar-me; ena corsa passè tanben dauant d’Ificle, qu’ère robust, e en lançament de lança depassè a Filèu e Polidor.
Sonque es hilhs d’Actor me deishèren darrèr damb eth sòn car pr’amor qu’èren dus; e me disputèren era victòria per çò d’auer-se reservat es milhors prèmis entad aguest jòc.
Qu’èren aqueri frairs bessons, e er un governaue damb fermetat as shivaus, mentre qu’er aute damb eth soriac les ahiscaue.
Atau èra jo en aqueri tempsi.
Ara es mès joeni entren enes lutes; mès ja me cau cedir ara trista vielhesa, encara qu’alavetz subergessessa entre es eròis.
Ve-te’n, e seguís celebrant es jòcs funèbres deth tòn amic.
Qu’accèpti damb plaser eth present, e se m’alègre eth còr en veir que te’n brembes tostemp deth brave Nestòr e non dèishes d’avertir damb quini aunors me cau èster aunorat entre es aquèus.
Atau parlèc; e eth Pelida, entenut tot er elògi que d’eth hesse eth hilh de Nelèu, se n’anèc entre eth revolum de gent des aquèus.
De seguit treiguec es prèmis dera dura luta: amièc entara pista e estaquec ath miei ua mula de sies ans, sauvatja, dificila d’adondar, qu’auie d’èster patidora deth trabalh; e botèc entath vençut ua copa dobla.
E de pès, les didec as aquèus:
Convidem as dus barons que siguen mès adreits, a que lhèuen es braci e luten a còps de punh per aguesti prèmis.
Atau parlèc.
Se lheuèc còp sec un baron fòrt, naut e adreit ena luta: Epèu, hilh de Panopèu.
E botant era man sus era mula pacienta en trabalh, didec:
Me vanti d’èster eth milhor de toti.
Non ei pro dilhèu que siga inferior a d’auti ena batalha?
Que non ei possible qu’un òme sigue adreit en tot.
Atau s’exprimic.
Toti s’amudiren e quedèren silenciosi.
E sonque se lheuèc, entà lutar damb eth, Eurial, baron parièr a un diu, hilh deth rei Mecistèu Talaionida; eth quau venguec en Tebas quan moric Edip e enes jòcs funèbres vencec a toti es cadmèus.
Cenhudi ambdús contendents, campèren ath miei dera pista, lheuèren es robustes mans, s’escometèren e es robusti braci s’entrelacèren.
Croishien d’ua manèra orribla es maishères e era sudor regolejaue per toti es membres.
Eth divin Epèu, escometent, li fotèc un còp ena maishèra deth sòn rivau que l’espiaue; e Eurial non seguic de pès guaire temps, donques qu’es sòns beròis membres s’aflaquiren.
Dera madeisha manèra que, en tot agitar-se eth mar pes bohades de Borèas, saute un peish ena vòra poblada d’aigues e es neres ondades lo capèren de seguit; atau Eurial, en recéber eth còp, hec un bot entà darrèr.
Mès eth magnanim Epèu, agarrant-lo pes mans, lo lheuèc; l’enrodèren es sòns companhs e se lo heren a vier dera pista (arrossegaue es pès, escopie nera sang e eth cap se l’inclinaue entà un costat); lo heren sèir entre eri, estavanit, e anèren a recuélher era copa dobla.
Eth Pelida treiguec dempús d’auti prèmis entath tresau jòc, era penibla luta, e les ac mostrèc as danaus: entath vencedor un gran trespès, avient entà botar-lo en huec, qu’es aquèus apreciauen coma dotze buèus; entath vençut, ua hemna damb assopliment entà moltes labors e avalorada en quate buèus.
E, de pès, les didec as aquèus:
Atau parlèc.
Se lheuèc de seguit eth gran Aiax Telamoni e dempús er engenhós Ulisses, fecond en ardits.
Botada era cencha, anèren a trapar-se ath miei dera pista e s’agarrèren damb es robusti braci coma s’entrelacen es bigues qu’un illustre artesant junh, quan bastís un naut palai, enta que resistisquen er atac des vents.
Es sues esquies croishien, sarrades fòrtament pes vigorosi braci; abondosa sudor les regolejaue per tot eth còs; molti sagnoses herides anauen campant enes costats e enes espatles, e ambdús contendents desirauen tostemp arténher era victòria e damb era eth ben bastit trespès.
Mès ne Ulisses artenhie hèr quèir en solèr a Aiax, ne aguest ad aqueth perque era gran fòrça d’Ulisses l’ac empedie.
E quan es aquèus de beròies armadures ja començauen a cansar-se dera luta, didec eth gran Aiax Telamoni:
Dites aguestes paraules, li hec pèrder tèrra; mès Ulisses non se’n desbrembèc des sòns ardits, donques qu’en tot foter-li peth darrèr un còp en garron, lo deishèc sense fòrça enes membres, lo hec quèir en solèr, d’esquia, e queiguec sus eth sòn pièch: era gentada quedèc admirada e estonada en contemplà’c.
Dempús, eth divin e pacient Ulisses lheuèc un shinhau a Aiax, mès que non artenhec tier-lo naut; pr’amor que se li pleguèren es jolhs, e ambdús queigueren en solèr, er un ath costat der aute, e se taquèren de povàs.
Se lheuèren, e aurien lutat per tresau viatge, s’Aquilles, botant-se de pès, non les auesse arturat:
Era victòria qu’a estat entàs dus.
Recebetz parièr prèmi e retiratz-vos entà qu’entren enes jòcs d’auti aquèus”.
Atau parlèc.
Eri l’escotèren e l’aubediren; pr’amor que de seguit, dempús d’auer-se netejat eth povàs, se vestiren era tunica.
Eth Pelida treiguec d’auti prèmis entara velocitat dera corsa.
Expausèc prumèr ua vaishèra de plata hargada, qu’auie sies mesures de capacitat e depassaue en beresa a totes es dera tèrra.
Es sidònis, illustres artesants, la fabriquèren plan beròia; es fenicis, dempús d’amiar-la per ombriu mar de pòrt a pòrt, l’ac autregeren a Toant; mès tard, Eunèu Jasonida la balhèc ar eròi Patrocle entà rescatar a Licaon, hilh de Priam; e alavetz Aquilles l’aufric coma prèmi, en aunor deth sòn estimat amic, ad aqueth que siguesse mès velòç en córrer damb es pès leugèrs.
Entad aqueth qu’arribèsse dusau senhalèc un buèu corporent e gras e entath darrèr, miei talent d’aur.
Atau parlèc.
Se lheuèc de seguit eth velòç Aiax d’Oilèu, dempús er engenhós Ulisses, e, fin finau, Antilòc, hilh de Nestòr, qu’ena corsa vencie a toti es joeni.
Se botèren en fila e Aquilles les senhalèc era bosòla.
Comencèren a córrer deth lòc senhalat, e eth hilh d’Oilèu s’auancèc as auti, encara qu’eth divin Ulisses lo seguie d’apròp.
Guaire ei era distància enquiath pièch, eth fus qu’ua hemna de beròia cintura manege ena sua man, mentre camishère eth hiu dera madèisha, e tie de contunh ath cant deth pitrau; autant d’apròp d’Aiax corrie Ulisses; cauishigaue es tralhes d’aqueth abans de qué eth povàs queiguesse sus es madeishes e li lançaue er alend en cap, corrent tostemp damb rapiditat.
Toti es aquèus aplaudien es esfòrci que realizaue Ulisses entà arténher era victòria, e l’encoratjauen damb es sues votzes.
Mès quan les mancaue pòc entà acabar era corsa, Ulisses preguèc laguens deth sòn còr a Minerva, era des uelhs ludents:
Tau siguec era sua pregària.
Palas Minerva l’escotèc, e l’agilizèc es membres e especiaument es pès e es mans.
Que ja anauen a cuélher eth prèmi, quan Aiax, corrent, s’esguitlèc (pr’amor que Minerva lo volec damnatjar) en loc qu’auien aumplit de hiems es buèus bramaires sacrificadi per Aquilles, eth des pès leugèrs, en aunor de Patrocle; e er eròi s’aumplic de mèrda era boca e eth nas.
Eth divin e pacient Ulisses, l’auancèc e se hec a vier era vaishèra; e er illustre Aiax s’arturèc, cuelhèc eth buèu sauvatge, e, agarrant-lo pes còrnes, tant qu’escopie era femsa, les parlèc atau as aquèus:
Atau didec, e toti arriren damb plaser.
Antilòc recebec, arridolent, eth darrèr prèmi; e les didec aguestes paraules as aquèus:
Atau didec, vantant ath Pelida, de pès leugèrs.
Aquilles li responec damb aguestes paraules:
Didec, l’ac botèc ena man, e Antilòc lo recebec damb alegria.
Ara seguida, eth Pelida treiguec e placèc ena pista ua longa pica, un escut e un casco, qu’èren es armes que Patrocle l’auie trèt a Sarpedon.
E botat de pès, les didec as aquèus:
Eth prumèr qu’artenhe tocar eth còs beròi deth sòn adversari, li rasque eth vrente a trauèrs dera armadura e li hèsque gésser era nera sang, l’autrejarè aguesta magnifica espada tràcia, traucada damb claus de plata, que li panè a Asteropèu.
Atau parlèc.
Se lheuèc de seguit eth gran Aiax Telamoni e dempus eth fòrt Diomedes Tidida.
Tanlèu coma s’aueren armat, a despart dera multitud, anèren a trapar-se ath miei dera pista, desirosi de combàter e guardant-se damb ròstre treble; e toti es aquèus se demorèren estonadi.
Quan se trapèren cara a cara, s’escometèren tres còps e tres còps sagèren de herir-se d’apròp.
Aiax fotèc un còp en escut lis der adversari, mès que non podec arribar en sòn còs pr’amor qu’era coirassa ac empedic.
Eth Tidida sajaue d’arténher damb eth hèr dera reludenta lança eth còth d’aqueth, per dessús deth gran escut.
E es aquèus., cranhent per Aiax, manèren que cessèsse era luta e ambdús contendents se hessen a vier eth prèmi; mès er eròi li dèc ath Tidida era gran espada, en tot aufrir-se-la damb era gaina e era ben talhada cencha.
Dempús eth Pelida treiguec era bòla de hèr sense brunir qu’en d’auti tempsi lançaue eth forçut Ection: eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, aucic ad aguest prince e se hec a vier entàs naus era bòla amassa damb d’autes riqueses.
E botat de pès les didec as aquèus:
Era presenta bòla proporcionarà ath que vencesse guaire hèr age de besonh pendent cinc ans, encara que siguen molt amples es sòns fertils camps; e es sòns pastors e lauradors non les calerà vier a cercar hèr ena ciutat”.
Atau parlèc.
Se lheuèc de seguit er intrepid Polipetes; dempús, eth vigorós Leontèu, parièr a un diu; mès tard, Aiax Telamoni, e fin finau, eth divin Epèu.
Se meteren en fila, e eth divin Epèu cuelhec era bòla e la lancèc, dempús de hèr-la virar; e toti es aquèus arriren.
La lancèc eth dusau, Leontèu, descendent de Mart.
Aiax Telamoni la lancèc tanben, damb era sua robusta man, e artenhec depassar es senhaus des anteriors traits.
L’agarrèc alavetz er intrepid Polipetes e guaire ei era distància qu’arribe eth paishon quan lo lance eth pastor per dessús dera vacada, atau passèc era bòla er espaci dera pista; aplaudiren es aquèus, e es amics de Polipedes, en tot lheuar-se, s’amièren entàs concaves naus eth prèmi qu’auie guanhat eth sòn rei.
Dempús treiguec Aquilles hèr bluenc entàs arquèrs, en tot plaçar ena pista dètz destraus granes e d’autes dètz de petites.
Atau didec.
Se lheuèc de seguit eth robust Teucre e dempús Meriones, esforçat escudèr d’Idomenèu.
Meteren dues sòrts en un casco de bronze, e agitant-les, gessec prumèr era de Teucre.
Aguest lancèc de seguit e damb fòrça ua flècha, sense aufrir-li a Apòllo ua ecatòmba perfècta d’anhèths primogenits; e encara que non toquèc er audèth (l’ac auie remit Apòllo) era amarganta sageta trinquèc era còrda plan près dera pauta qu’en era s’auie estacat ara paloma: aguesta volèc entath cèu, era còrda quedèc penjant e es aquèus aplaudiren.
Meriones agarrèc ara prèssa er arc des mans de Teucre, apressèc ara còrda era flècha que ja auie premanida per auança, hec un vòt a Apòllo de sacrificar-li ua ecatòmba d’anhèths primogenits; e en veir ara timida paloma que hège torns naut de tot der aire, des bromes, tirèc e li trauessèc ua des ales.
Era flècha venguec en solèr, as pès de Meriones; e er audèth, en tot posar-se en pau deth vaisheth de nera proa, inclinèc eth còth e abaishèc es espesses ales, era vida hugec velòça des sòns membres e queiguec deth pau ena luenhor.
Era gent ac contemplaue damb admiracion e estonament.
Meriones, cuelhec, per tant, es dètz destraus granes, e Teucre se hec a vier enes concaves naus es petites.
Dempús eth Pelida treiguec e placèc ena pista ua longa pica e un caudèr qu’encara non auie estat botat en huec, qu’ère deth valor d’un buèu e ere ornat damb flors.
Dus òmes adreits en lançament de lances se lheuèren: eth poderós Agammenon Atrida, e Meriones, escudèr esforçat d’Idomenèu.
E eth divin Aquilles, eth des pès leugèrs, les didec:
Donques que mo’n saben de guaire depasses a toti e qu’autant ena fòrça coma en lançar era lança ès eth mès senhalat, cuelh aguest prèmi e torna enes concaves naus.
Atau parlèc.
Agammenon, rei d’òmes, non deishèc d’aubedir-lo.
Aquilles li dèc a Meriones era pica de bronze, e eth beròi Atrida cuelhec eth magnific prèmi e l’ac autregèc ar erald Taltibi.
S’acabèc era assemblada, e es guerrèrs s’espargèren pes naus, sopèren e s’autregeren ath doç saunei.
Aquilles ploraue, en tot brembar-se’n deth companh estimat, sense qu’era sòn, que tot ac venç, lo podesse véncer ada eth; hège torns aciu e delà e damb amarum se hège a vier ena memòria eth vigor e era gran animositat de Patrocle, tot aquerò qu’auien amiat a tèrme es dus amassa, es penalitats qu’auien patit, ja combatent damb es òmes, ja regant es temibles ondades.
En rebrembar-se’n, s’estarnaue en somics, se viraue de costat o d’esquia o capenjós; e fin finau, en tot lheuar-se, romaue trist pera plaja.
Jamès li passaue non avertit eth despuntar dera Auròra sus eth mar e es sues arribes; alavetz atelaue es shivaus ath car, e en tot estacar en eth eth cadavre de Hectòr, l’arrossegaue enquia hèr tres torns ath tumulus deth defuntat Menetiada; ara seguida tornaue a repausar ena tenda, e deishaue eth cadavre estirat capenjós en povàs.
Mès Apòllo, en tot cuélher pietat deth baron enquia e tot dempús de mòrt, lo desliuraue de quinsebolh injúria e lo protegie damb era egida d’aur entà qu’Aquilles non herisse eth còs mentre l’arrossegaue.
De tau sòrta Aquilles, anujat, insultaue ath divin Hectòr.
Cuelhent pietat d’aguest es benauradi dius, ahiscauen ath susvelhant Argicida entà que panèsse eth cadavre.
A toti les agradaue aguest prepaus, mens a Juno, a Neptun e ara vèrge de ludents uelhs qu’auien en òdi, coma abans, ara sagrada Ilion, a Priam e ath sòn pòble per çò dera injúria qu’Alexandre auie costat as divesses quan vengueren ena sua cabana e declarèc vencedora ara que l’auie aufrit funèsta luxúria.
Quan des deth dia dera mòrt de Hectòr arribèc era dotzau auròra, Febo Apòllo les didec as immortaus:
Dilhèu Hectòr non usclaue en aunor vòste cueishes de buèus e de crabes escuelhudes?
Ara qu’a perit, non gausatz sauvar eth cadavre e botar-lo ara vista dera sua esposa, dera sua mair, deth sòn hilh, deth sòn pair Priam e deth pòble, qu’en un virament de uelhs l’autrejarien as ahlames e li harien es funeralhes; ça que la, ò dius, voletz afavorir ath perniciós Aquilles, que concep pensaments non rasonables, sauve en sòn pièch ua animositat inflexibla e medite causes herotges, coma un leon qu’en tot deishar-se amiar pera sua gran fòrça e esperit supèrb, se file entàs vegades des òmes pr’amor de premanir-se un hestau: atau perdec Aquilles era sua pietat e ne tansevolh sauve eth pudor que tant favorís o damnatge as barons.
Aqueth que se li morís un èsser estimat, coma un frair carnau o un hilh, a tot darrèr dèishe de plorar e de planher-se; pr’amor qu’es Parcas balhèren ar òme un còr pacient.
Mès Aquilles, dempús que li treiguec ath divin Hectòr era doça vida, estaque eth cadavre en car e l’arrossègue ath torn deth tumulus deth sòn companh estimat; e aquerò ne ei bon entad aqueth, ne ei digne.
Li responec irritada Juno, era des blanqui braci: “ Que serie coma tu dides, ò tu qu’amies arc d’argent, s’a Aquilles e a Hectòr les auéssetz en parièra estimacion.
Mès Hectòr que siguec mortau e li dèc era popa ua hemna; mentre qu’Aquilles ei hilh d’ua divessa que jo madeisha neurí e elevè e maridè dempús damb Pelèu, baron coraument estimat pes immortaus.
Repliquèc Zèus, qu’amolone es bromes: “Juno!
Non t’irrites contra es divinitats.
Que non serà parièra era estimacion que les ajam; mès Hectòr ère entà toti es dius, e tanben entà jo, eth mès estimat de guairi mortaus demoren en Ilion, pr’amor que jamès se’n desbrembèc de dedicar-mos agradiues ofrendes.
Jamès eth mèn autar manquèc de libacions ne de victimes, que taus son es aunors que se mos deuen.
Deishem de cornèr era idia de panar eth còs de Hectòr; qu’ei impossible que se pane a Aquilles, pr’amor que tostemp, de dia e de nets, l’acompanhe era sua mair.
Atau s’exprimic.
Se lheuèc Iris, de pès leugèrs coma er auragan, entà amiar eth messatge; sautèc en nere mar entre era còsta de Samos e era escalabrosa d’Imbros, e ressonèc er estret.
Era divessa se lancèc en çò de mès prigond, dera madeisha manèra que baishe eth plomb estacat as còrnes d’un buèu sauvatge qu’en eth se bote er am e amie entara mòrt as voraci peishi.
Ena prigonda tuta trapèc a Tetis e a d’autes moltes divesses marines que l’enrodauen: era ninfa, seiguda ath miei d’eres, ploraue pera sòrt deth sòn hilh, qu’auie de perir ena fertila Troia, luenh dera pàtria.
E en tot apressar-se Iris, era des pès leugèrs, li didec atau:
Li responec Tetis, era divessa des argentadi pès: “Per qué aqueth gran diu me mane que venga?
Que me hè vergonha amassar-me damb es immortaus, donques que son moltes es penes que trebòlen eth mèn còr.
Dident aquerò, era divina entre es divesses cuelhec un vel tant escur que non n’auie cap aute que siguesse tan nere.
Se botèc en camin, precedida pera velòça Iris, de pès leugèrs coma eth vent, e es ondades deth mar se daurien ath pas d’ambdues divinitats.
Gesseren aguestes ena plaja, pugèren entath cèu e trapèren ath profèta Saturn damb es auti erosi sempitèrns dius.
Se seiguec Tetis ath cant de Zèus, donques que Minerva li cedic eth lòc; e Juno li botèc ena man era copa d’aur qu’era ninfa li tornèc dempús d’auer begut.
E eth pair des òmes e des dius comencèc a parlar d’aguesta manèra:
Que ja ac sai.
Mès, ça que la, te vau a díder se per qué te sò cridat.
Ve-te’n de seguit entara armada e avisa ath tòn hilh.
Ditz-li qu’es dius son fòrça irritadi contra eth e jo encara mès indignat que cap des immortaus, pr’amor que, en tot enforismar-se, retie a Hectòr enes concaves naus e non permet que lo redimisquen; a veir se, cranhent-me, consentís qu’eth cadavre sigue rescatat.
Atau s’exprimic; e Tetis, era divessa des argentadi pès, non desaubedic.
Baishant en rapid vòl des cims der Olimp, arribèc ena tenda deth sòn hilh: aguest somicaue sense pòsa, e es sòns companhs se tenguien diligentament a premanir era parva, en auer immolat ua gran lanuda oelha.
Era venerabla mair se seiguec plan près der eròi, l’amorassèc damb era man e li parlèc d’aguesta sòrta:
Enquia quan deisharàs qu’es plors e era tristesa rosiguen eth tòn còr, sense brembar-te’n deth minjar ne deth coït?
Que serie bon que gaudisses der amor damb ua hemna, pr’amor que ja non viueràs guaire temps: era mòrt e eth fado crudèu se t’aprèssen.
E ara tie atencion, donques que vengui coma messatgèra de Zèus.
Ditz qu’es dius son fòrça irritadi damb tu, e eth, mès indignat que cap des immortaus, pr’amor qu’en tot enforismar-te reties a Hectòr enes concaves naus e non permetes que lo redimisquen.
Li responec Aquilles, de pèus leugèrs: “Que sigue atau.
D’aguesta manèra, laguens dera encencha des naus, passauen de mair a hilh fòrça alades paraules.
E mentretant, eth Saturn manèc a Iris entara sagrada Ilion:
Dèisha eth tòn sèti en Olimp, entra en Ilion e ditz-li ath magnanim Priam que s’endralhe entàs naus des aquèus e rescate ath sòn hilh, en tot hèr- li a vier a Aquilles presents que padeguen eth sòn anuèg; que i vage solet e que non l’acompanhe cap troian.
Sonque lo pòt acompanhar un erald , mes vielh qu’eth, entà que guide es muls e eth car de beròies arròdes e amie dempús ara poblacion eth cadavre d’aqueth qu’aucic eth divin Aquilles.
Ne era idia dera mòrt ne cap aute temor trebole era sua animositat; donques que li balharam coma guida a Argicida, eth quau l’amiarà enquia plan près d’Aquilles.
E quan age entrat ena tenda der eròi, aguest non l’aucirà, e evitarà qu’es auti ac hèsquen.
Tau didec.
Se lheuec Iris, de pès leugèrs coma er auragan, entà amiar eth messatge; e en tot arribar en palai de Priam, entenec somics e crits.
Es hilhs seigudi en pati ath torn deth sòn pair, banhauen es sòns vestits damb lèrmes; e er ancian ère ath miei, entorat damb un mantèl plan cenhut, e amiaue en cap e en còth abondosi hiems qu’en voludar- se peth solèr auie agarrat damb es sues mans.
Era messatgèra de Zèus s’arturèc près de Priam e en tot parlar-li doçament, tant qu'ar ancian ua tremoladera l’agarraue es membres, atau li didec:
Er Olimp te mane rescatar ath divin Hectòr, amiant-li a Aquilles presents que padeguen eth sòn anuèg; ve-te’n solet e que non t’acompanhe cap troian.
Sonque te pòt acompanhar un erald mès vielh que tu, entà qu’amie es tòns muls e eth car de beròies arròdes e se hèsque a vier dempús entara poblacion eth cadavre d’aqueth qu’aucic eth divin Aquilles.
Ne era idia dera mòrt ne cap aute temor trebole eth tòn esperit, donques que te guidarà er Argicida, eth quau t’amiarà enquia plan près d’Aquilles.
E quan ages entrat ena tenda der eròi, aguest non t’aucirà e empedirà qu’ac hèsquen es auti.
Donques qu’Aquilles non ei un insensat, ne temerari, ne pervèrs.
Quan auec dit aquerò, se n’anèc Iris, era des pès leugèrs.
Priam ordenèc as sòns hilhs que premanissen un car de mules, de beròies arròdes, botessen ath dessús ua arca e l’estaquèssen damb còrdes.
Baishèc dempús en perhumat lhet noviau, qu’ère de cèdre, auie un nau tet e sauvaue fòrça causes de valor; e cridant ara sua esposa Hecuba, li parlèc d’aguesta sòrta:
Era messatgèra der Olimp a vengut per orde de Zèus a encargar-me que vaja entàs naus des aquèus e rescata ath hilh, en tot hèr-li a vier a Aquilles presents que padeguen eth sòn anuèg.
Va, ditz-me, que ne penses d’aquerò?
Atau didec.
Era hemna s’estarnèc en somics, e responec dident: “Ai de jo!
Qué ei dera prudéncia qu’abans te hec famós entre es estrangèrs e entre aqueri que regnes sus eri?
Com vòs anar solet entàs naus aquèes e presentar-te ar òme que t’a aucit a tants e tan valerosi hilhs?
Qu’as eth còr de pèira.
S’aguest guerrèr crudèu e perfid te ve damb es sòns pròpris uelhs e t’agarre, non aurà pietat de tu, ne te respectarà bric.
Plorem a Hector seigudi en palai, luenh deth sòn cadavre, donques que quan l’amainadè, eth fado poderós hilèc d’aguesta sòrta es hius dera sua vida: qu’auie d’assadorar damb era sua carn as gossets, luenh des sòns pairs e ath cant der òme violent qu’eth sòn hitge pro podessa jo minjar-me clauant es dents en eth.
Responec er ancian Priam, semblable a un diu: “Non t’opauses ara mia decision, ne sigues entà jo un audèth de mala ombra en palai.
Que non me convenceràs.
Se me balhèsse era orde un des que viuen ena tèrra, encara que siguesse endonviaire o sacerdòt, la crederíem faussa e maufidaríem encara mès; mès ara, coma jo madeish l’è entenut ara divessa e l’è vista ath mèn dauant, i anarè e non seràn en bades es sues paraules.
Didec.
E lheuant es beròies tapes des arques cuelhec dotze magnifics pèplums, dotze mantèls simples, dotze tapets, dotze beròis palis e dotze tuniques.
Pesèc dempús dètz talents d’aur, e fin finau treiguec dus trespès reludents, quate caudèrs e ua magnifica copa que l’auien autrejat es tracis quan venguec, coma embaishador, en sòn país, e ère un supèrb present; donques qu’er ancian non lo volec deishar en palai per çò deth veement desir qu’auie de rescatar ath sòn hilh.
E tornant entara pòrta, hec enlà as troians, en tot pelejar-les damb injurioses paraules:
Dilhèu non i a pena ena vòsta casa qu’encara vietz a afligir-me?
O vos pensatz que son pòques es penes que Zèus Saturn me mane, en hèr-me pèrder ath mèn valent hilh?
Que tanben ac patiratz vosati.
Pr’amor que, mòrt eth, serà plan mès aisit que vos aucisquen es aquèus.
Didec; e damb eth scèptre hec enlà as òmes.
Aguesti gessèren, pressadi per ancian.
E ara seguida Priam repoteguèc as sòns hilhs Helen, Paris, Agaton divin, Pamon, Antifon, Polites, valent ena luta, Deifovo, Hipotoo e eth fòrt Dio: as nau les repoteguèc e les balhèc ordes, dident:
Pro qu’en sòrta de Hectòr auéssetz mòrt toti vosati enes naus aquèes.
Ai de jo, malerós, qu’engendrè hilhs fòrça valents ena vasta Troia, e ja posqui díder que non m’en rèste degun!
Ath divin Mestòr, a Troile que combatie en car, e a Hectòr, qu’ère un diu entre es òmes e non semblaue hilh d’un mortau senon d’ua divinitat, Mart les hec perir, e me queden es que son indigni, mentidèrs, dançaires, senhaladi solet enes còrs e adreits en panar ath pòble crabòts e anhèths.
Atau les parlèc.
Eri, cranhent eth repotèc deth pair, treigueren un car de mules, de beròies arròdes, magnific, nauèth bastit; botèren ath dessús era arca, qu’estaquèren ben; despengèren deth torçat clau era joata de husta de bois, aprovedit d’anères, e cuelheren ua correja de nau codes que servie entà estacar-lo.
Placèren dempús era joata sus era part anteriora dera lança, meteren er anèth ena clauilha, e someteren ad aqueth, en tot estacar-lo damb era correja, que li heren dar tres torns en cada costat e es sòns extrèms les amassèren damb un nud.
Dempús anèren treiguent dera cramba e botant en car es nombrosi presents entath rescat de Hectòr, atelèren es muls de tiratge, de fòrtes bates, qu’en d’auti tempsi auien regalat es misis a Priam coma esplendid present, e apressèren ena joata a dus shivaus, qu’ada eri er ancian en persona les daue eth minjar en ornat pessebre.
E, arturant-se dauant deth car, li didec a Priam:
Prèga, donc, a Zèus Idèu, eth diu des ombriues bromes, que de naut de tot contemple era ciutat de Troia, e demana-li que hèsque aparéisher ena tua dèstra ath sòn velòç messatgèr, er audèth que l’ei mès estimat e qu’era sua fòrça ei immensa, entà que en veder-lo damb es tòns pròpris uelhs, vages, ahiscat per auguri, entàs naus des danaus, de rapids shivaus.
Li responec eth deiforme Priam: “Hemna!
Non deisharè de hèr çò que me recomanes.
Atau didec er ancian, e li manèc ara esclaua codinèra que li balhèsse aigua neta enes mans.
Se presentèc era esclaua damb ua plata e ua jarra.
E Priam, tanlèu s’auec lauat, recebec era copa de mans dera sua esposa; preguèc, de pès, ath miei deth pati; libèc eth vin, lheuant es uelhs entath cèu, e prononcièc aguestes paraules:
Autreja-me qu’en arribar ena tenda d’Aquilles li siga agradiu e age pietat de jo.
Tau siguec era sua pregària.
L’escotèc eth poderós Zèus, e de seguit manèc ath milhor des audèths augurs, ua agla rapaça de color escur, coneishuda damb eth nòm de percnon.
Dera madeisha amplada que sòl auer ena casa d’un ric era pòrta dera cramba de naut tet, ben adaptada ath marc e assegurada per un barrolh; atau ocupaue er espaci damb es sues ales, d’un costat en aute, era agla que campèc volant ara dreta per dessús dera ciutat.
En veder-la, toti s’alegrèren e era confiança se remetec enes sòns còrs.
Er ancian pugèc ara prèssa en car e lo guidèc entath carrèr, passant peth vestibul e peth portau sonor.
Anauen dauant es muls qu’arrossegauen eth car de quate arròdes, e èren menadi peth prudent Idèu; Seguien es shivaus qu’eth vielh foetaue damb eth soriac entà que trauessèssen rapidament era ciutat; e toti es amics acompanhauen ath rei, vessant abondoses lèrmes, coma se se filèsse entara mòrt.
Quan aueren baishat dera ciutat en camp, hilhs e gendres entornèren entà Ilion.
Mès en trauessar Priam e er erald era planhèra, les vedec Zèus, que vedec ar ancian e cuelhec pietat d’eth.
E cridant de seguit ath sòn hilh Mercuri, li parlèc d’aguesta sòrta:
Atau parlèc.
Eth messatgèr Argicida non siguec desaubedient; se caucèc de seguit es daurades divines ales que l’amiauen sus eth mar e sus era tèrra immensa damb era rapiditat deth vent, e cuelhec era barra que damb era adormís ath que vò e desvelhe as que dormissen.
En tot amiar-la ena man, eth poderós Argicida comencèc eth vòl, arribec de seguit en Troia e en Helespon, e se metec a caminar, transfigurat en un joen prince que comence a trèir eth peu dera mostacha e s’està plan graciós ena flor dera joenessa.
Quan Priam e er erald arribèren mès enlà deth gran tumulus d’Ilo, arturèren es muls e es shivaus entà que beuessen en arriu.
Ja hège nets sus era tèrra.
Avertic er erald era preséncia de Mercuri, qu’ère ath sòn costat, e parlant-li a Priam, li didec:
Que veigui a un òme e m’imagni que de seguit mos aucirà.
Aquerò didec.
Se trebolèc er ancian, sentec un gran terror, se li quilhèren es peus, e se quedèc espaurit.
Alavetz eth benefic Mercuri s’apressèc entath vielh, li sarrèc ua man e l’interroguèc en tot dider-li:
Non cranhes as aquèus, qu’alenden valor, es quaus te son malevòls e enemics e se trapen près de nosati?
Se bèth un d’eri te vedesse amiar tantes riqueses ena escura e rapida net, qué haries?
Tu que non ès joen, aguest que t’acompanhe ei tanben ancian, e non poiríetz refusar ad aqueth que vos ataquèsse.
Li responec er ancian Priam, semblable a un diu: “Qu’ei atau coma dides, hilh estimat.
Mès quauqua divinitat esten era sua man sus jo, quan me hè gésser ar encontre un caminaire de tan favorable auguri coma tu, qu’as còs e aspècte digni d’admiracion e esperit prudent, e neisheres de pairs erosi”.
Repliquèc eth messatgèr Argicida: “Me hès a temptar, ancian, e plan per aquerò me preguntes peth divin Hectòr.
Que lo vederen fòrça còps aguesti uelhs ena batalha a on es barons se hèn illustres, e tanben quan arribèc enes naus aucint a aquèus, que herie damb er agudent bronze.
Nosati l’admiràuem sense botjar-mos, pr’amor qu’Aquilles ère irritat contra er Atrida e non mos deishaue lutar.
Polictor, qu’ei ric e ancian coma tu.
Sò eth mès joen des sòns sèt hilhs e, coma qu’ac auíem decidit per sòrts, me toquèc a jo acompanhar ar eròi.
Li responec eth messatgèr Argicida: “Ò ancian!
Ne es gossets ne es audèths se l’an avalat, e encara jatz ath costat deth vaishèth d’Aquilles, laguens dera tenda.
Qu’amie ja dotze dies estirat, e ne eth còs se poirís, ne se lo mingen es vèrmes que s’avalen as òmes dempús de mòrts ena guèrra.
Quan campe era divina Auròra, Aquilles l’arrossegue sense pietat ath torn deth tumulus deth sòn companh estimat; mès ne d’aguesta manèra lo desfigure, e tu madeish, se t’apressèses ada eth, t’admiraries de veir guaire fresc s’està: era sang l’a estat lauada, non presente cap de taca, e totes es herides que recebec (pr’amor que sigueren molti es que li fotèren eth bronze) s’an barrat.
Atau s’exprimic.
S’alegrèc er ancian, e responec dident: “Ò hilh, qu’ei bon aufrir as immortaus es degudi presents.
Jamès eth mèn hilh, se non a estat en sauneis, desbrembèc en palai as dius que demoren en Olimp, e plan per aquerò se’n brembèren d’eth en fatau moment dera mòrt.
Li didec ath sòn torn eth messatgèr Argicida: “Ò ancian!
Me vòs hèr a temptar pr’amor que sò mès joen; mès que non me convenceràs damb es tòns prècs tà qu’accèpta eth tòn present sense que se’n sàpie Aquilles.
Lo cranhi e me hè fòrça pòur de deceber-lo: non siguesse que dempús m’arribèsse bèth mau.
Atau parlèc eth benvolent Mercuri; e pujant en car, agarrèc de seguit eth soriac e es retnes e li bohèc gran valor as shivaus e as muls.
Quan arribèren en fossat e enes tors que protegien es naus, es sentinèles començauen a premanir eth sopar, e eth messatgèr Argicida les adormic a toti; de seguit dauric era pòrta, treiguent es barrolhs, e hec passar a Priam e ath car qu’amiaue es esplendids presents.
Arribèren, a tot darrèr, ena tenda qu’es mirmidons auien bastit entàth rei damb troncs d’auet, caperant-la damb espesses canes que braquèren ena pradèra: l’enrodaue ua gran barralha de moltes estaques e auie era pòrta assegurada per ua barra d’auet que treiguien e botauen entre tres aquèus amassa, e solet Aquilles la treiguie sense cap ajuda.
Alavetz eth benvolent Mercuri dauric era pòrta e hec passar ar ancian e as presents entath Pelida, eth des pès leugèrs.
E baishant deth car, li didec a Priam:
Jo que sò un diu immortau, que sò Mercuri; e eth mèn pair me manèc entà que siguessa eth tòn guida.
M’en vau abans d’arribar ena preséncia d’Aquilles, pr’amor que non serie bon qu’un diu immortau se cuelhesse publicament tant d’interès pes mortaus.
Quan auec dit aquerò, Mercuri se filèc de cap ath vast Olimp.
Priam sautèc deth car en solèr, deishèc a Idèu entà que suenhessse es shivaus e es muls, e anèc dret de cap ara tenda que se demoraue Aquilles, estimat de Zèus.
Lo trapèc solet (es sòns amics èren seigudi a despart) e er eròi Automedont e Alcime, descendent de Mart, lo mestrauen; donques que venguie de sopar e, encara que ja non minjaue ne beuie, encara ère parada era taula: eth gran Priam entrèc sense èster vist e, en tot apressar-se a Aquilles, l’abracèc es jolhs e punèc aqueres mans terribles, omicides, qu’auien aucit a tanti des sòns hilhs.
Dera madeisha manèra que demoren estonadi aqueri que, trapant-se ena casa d’un ric, ven se com arribe un òme qu’auec eth malastre d’aucir ena sua pàtria a un aute baron e a emigrat en un país estranh; atau s’estonèc Aquilles en veir a Priam, semblable a un diu; e es auti s’estonèren tanben e se guardèren es uns as auti.
E Priam li supliquèc a Aquilles, en tot dirigir-li aguestes paraules:
Dilhèu es vesins que l’enròden l’oprimissen e non i a degun que lo sauve des malastres e dera roïna; mès aumens aqueth, en saber-se’n de qué tu viues, s’alègre en sòn interior e demore eth dia que veirà ath sòn hilh, arribat de Troia.
Mès jo, plan malerós, dempús qu’engendrè hilhs valents ena espaciosa Ilion, posqui díder que non m’en rèste cap d’eri.
Cinquanta n’auia quan vingueren es aquèus: dètz-e-nau èren dera madeisha mair; e as auti diuèrses hemnes les amainadèren en palai.
Ara majoritat, eth furibond Mart les trinquèc es jolhs; e eth qu’ère unic entà jo e defenie era ciutat e as sòns abitants, ad aguest tu l’aucires non hè guaire, mentre combatie pera pàtria, a Hectòr, que per eth vengui ara enes naus aquèes, damb un abondós rescat, damb era fin de redimir eth sòn cadavre.
Atau parlec.
A Aquilles li venguec eth desir de plorar per sa pair; e cuelhent era man de Priam, lo hec enlà doçament.
Es dus plorauen afligidi pes rebrembes: Priam se’n brembaue de Hectòr, aucidor d’òmes, vessant abondoses lèrmes ajolhat as pès d’Aquilles; aguest les vessaue, uns còps per sa pair e d’auti per Patrocle; e es gemiments des dus ressonauen ena tenda.
Mès tanlèu coma eth divin Aquilles siguec assadorat de plors e eth desir de somicar cessèc en sòn còr, se lheuèc dera cagira, cuelhec dera man ath vielh entà que se lheuèsse, e guardant pietós eth cap e era barba peublanca, li didec aguestes alades paraules:
Que son fòrça es malastres qu’eth tòn còr a patit.
Com gausères vier solet enes naus aquèes e presentar-te ar òme que t’aucic a tanti e tan valents hilhs?
Mès, au, cuelh sèti en aguesta cagira, e encara qu’es dus sigam afligidi, deishem repausar ena amna es penes, pr’amor qu’eth trist plor non servís entad arren.
Es dius condemnèren as miserables mortaus a víuer ena tristesa, e solet eri viuen sense penes.
Enes lumedans deth palai de Zèus i a dus tonèls de presents que repartís eth diu: en un i a es malastres e en aute es sòrts.
Aqueth que Zèus, que se complatz en lançar arrais, les ac balhe barrejadi, uns còps trape eth malastre e d’auti era bona ventura; mès aqueth que solet recep malastres, viu damb escarni, ua grana hame lo perseguís pera tèrra e va d’un costat en aute sense ester aunorat ne pes dius ne pes òmes.
Atau es divinitats li heren a Pelèu grani presents dès era sua neishença; depassaue as auti òmes en felicitat e riquesa, regnaue sus es mirmidons, e en èster mortau, auec coma esposa a ua divessa; mès tanben l’impausèren un mau: que non auesse hilhs que regnèssen dempús en palai.
Tan solet n’engendrèc a un, a jo, qu’era sua vida a d’èster brèu; e non lo suenhi ena sua vielhesa, donques que m’estongui en Troia, luenh dera pàtria, entà entristir-te a tu e as tòns hilhs.
E diden que tanben tu, ò ancian, sigueres erós en d’auti tempsi; e qu’en espaci que s’està Lesbos, a on regnèc Macar, e entà mès amont dera Frigia enquia er immens Helespon, destacaues entre toti pera tua riquesa e pera tua descendéncia.
Mès, dès qu’es dius celestiaus te heren a vier aguesta plaga, t’arriben ath torn dera tua ciutat es batalhes e es mortalatges d’òmes.
Responec er ancian Priam, semblable a un diu: “Non me hèsques sèir en aguesta cagira, escolan de Zèus, mentre Hector jatz sense acogar ena tenda.
Autreja-lo-me entà que posca contemplar-lo damb es mèns uelhs, e recep er abondós rescat que te hèm a vier.
En tot guardar-lo damb treble ròstre, li didec Aquilles, eth des pès leugèrs: “ Non m’irrites mès, ò ancian!
Que sò prèst a autrejar-te eth cadavre de Hectòr, pr’amor qu’entad aquerò me manèc Zèus coma messatgèra ara mair que m’amainadèc, era hilha der ancian deth mar.
Que compreni tanben, e non se m’amague, qu’un diu t’amièc enes velères naus des aquèus; pr’amor que cap mortau, encara que siguesse ena flor dera sua joenessa, gausarie vier ena armada, ne entrarie sense èster vist pes sentinèles, ne treirie aisidament eth barrolh qu’assegure era pòrta.
Taus sigueren es sues paraules.
Er ancian sentec temor e aubedic eth mandat.
Eth Pelida, sautant coma un leon, gessec dera tenda; e non gessec solet, pr’amor que lo seguiren er eròi Automedont e Alcime, qu’èren es companhs que mès apreciaue dempús deth defuntat Patrocle.
Ara seguida desatelèren es shivaus e es muls, heren entrar ar erald der ancian, en tot hèr-lo sèir en ua cagira, e treigueren deth lustrat car es nombrosi presents destinadi ath rescat de Hectòr.
Sonque deishèren dus palis e ua tunica ben teishuda, entà estropar eth cadavre abans que Priam se lo hesse a vier en palai.
Lauat ja e onhut damb òli, es esclaues lo tapèren damb era tunica e eth beròi pali; dempús eth madeish Aquilles se lheuèc e lo placèc en un lhet, e fin finau es companhs lo pugèren en lustrat car.
E er eròi alendèc e didec, nomentant ath sòn amic:
Atau parlèc eth divin Aquilles e tornèc ena tenda.
Se seiguec ena cagira hargada qu’abans ocupaue, d’esquia ara paret, dauant de Priam, e li parlèc d’aguesta sòrta:
Ara vam a sopar; pr’amor qu’enquia e tot Niobe, era de beròies trenes, se’n brembèc de cuélher aliment quan en palai moriren es sòns dotze hilhs; sies hilhes e sies hilhs illustres.
Ad aguesti, Apòllo, irritat contra Niobe, les aucic tirant damb er arc d’argent; ad aqueres les aucit Diana, que se complatz en lançar flèches, pr’amor qu’era mair gausaue comparar-se damb Latona, era de beròies caròles, e didie qu’aguesta sonque auie amainadat a dus hilhs, e era n’auie amainadat a molti; e es dera divessa, en èster solet dus, acabèren damb toti es de Niobe.
Nau dies s’estèren estiradi ena sua sang, e non i auec qui les acoguèsse pr’amor que Saturn auie convertit as òmes en pèires; mès en arribar eth detzau, es celestiaus dius les acoguèren.
E Niobe quan s’auec cansat de plorar, pensèc en aliment.
Se trape actuaument enes arròques des montes èrms deth Sipil, a on, sivans diden, i a es tutes des ninfes que dancen ath cant der Aqueloo.
Mès, tè, vam a sopar nosati tanben, e mès tard, quan ages transportat ath hilh entà Ilion, poiràs plorar sus eth madeish.
Didec eth velòç Aquilles, e lheuant-se, esgorgèc ua candida oelha; es sòns companhs l’espelèren e la premaniren; er agarrant damb ponchons es tròci, les rostiren suenhosament e les retirèren deth huec.
Automedont repartic pan en beròis tistèrs e Aquilles distribuic era carn.
Eri estirèren era man entara parva qu’auien ath dauant; e quan ja èren assadoradi de minjar e de béuer, Priam Dardanida admirèc era estatura e er aspècte d’Aquilles, donques qu’er eròi se retiraue a un diu; e ath sòn torn, Aquilles admirèc a Priam Dardanida, en contemplar eth sòn nòble ròstre e escotar es sues paraules.
E quan s’aueren deleitat, en tot guardar-se er un ar aute, er ancian Priam, semblable a un diu, didec eth prumèr:
Es mèns uelhs non s’an barrat dès qu’eth mèn hilh moric enes tues mans; pr’amor que de contunh panteishi e m’avali penes nombroses, en tot voludar-me pes hiems ena encencha deth pati.
Didec.
Aquilles manèc as sòns companhs e as esclaues que botèssen lhets dejós deth porge, les aprovedissen de beròies vanes de porpra, estenessen tapissi ath dessús d’eri e deishèssen cotonejades tunicas entà abrigar-se.
Es esclaues gesseren dera tenda amiant dues halhes alugades; e apraièren diligentament es lhets.
E Aquilles, eth des pès leugèrs, li didec en ton de burla a Priam:
Li responec er ancian Priam, semblable a un diu: “Se vòs que jo posca celebrar es funeralhes deth divin Hectòr, actuant coma te vau a díder, ò Aquilles, me deisharàs compladut.
Ja sabes que viuem embarradi ena ciutat; era lenha mos cau hèr-la-mos a vier de luenh, deth monte; es es troians que son espauridi.
Dites aguestes paraules, sarrèc era man der ancian entà que non maufidèsse.
Er erald e Priam, ambdús prudents, s’ajacèren en porge.
Aquilles dormic en interior dera tenda solidament bastida, e ath sòn costat descansèc Briseida, era de beròies caròles.
Es autes divinitats e es òmes que combaten en cars dormiren tota era net, vençudi pera sòn; mès era sòn non s’apoderèc deth benvolent Mercuri, que meditaue se com treirie der airau des naus a Priam sense que se n’encuedessen es susvelhants des pòrtes.
E en tot botar-se dessús deth cap deth rei, li didec atau:
Non te’n deues hèr deth perilh, quan d’aguesta manèra dormisses ath miei des enemics, dempús qu’Aquilles t’a respectat.
Atau parlèc.
Er ancian cuelhec pòur, e desvelhèc ar erald.
Mercuri atelèc es shivaus e es muls, e ara seguida les menèc a trauèrs dera armada sense qu’arrés se n’encuedèsse.
Mès, en arribar en rambalhós Janto, arriu de beròi corrent qu’er immortau Zèus engendrèc, Mercuri se n’anèc entath vast Olimp.
Era Auròra de safranat vel s’espargie per tota era tèrra, quan eri, gemegant e planhent-se guidauen es shivaus entara ciutat, e les seguien es muls damb eth cadavre.
De seguit s’estarmèc en somics, e anèc cridant per tota era poblacion:
Tau didec, e cap òme ne hemna se demorèc laguens des murs.
Toti senteren un gran dolor e vengueren a trapar près dera pòrta ad aqueth que les hège a vier eth cadavre.
Era esposa estimada e era venerabla mair, en tot lançar-se es prumères sus eth car de beròies arròdes e agarrant damb es sues mans eth cap de Hectòr, s’arrincauen es peus, e era gent les enrodaue plorant.
E s’aurien estat dauant des pòrtes tot eth dia, enquiara còga deth solei, vessant lèrmes per Hectòr, s’er ancian non les auesse dit des deth car:
Atau parlèc; e eri, en tot hèr-se enlà, deishèren que passèsse eth car.
Laguens ja deth magnific palai, botèren eth cadavre en un apolidit lhèt e heren sèir ath sòn costat as cantaires entà qu’entonèssen eth planh: aguesti cantauen damb votz planhosa, e es hemnes responien damb gemiments.
E ath miei d’eres Andromaca, era des blanqui braci, que tenguie damb es mans eth cap de Hectòr, aucidor d’òmes, comencèc es planhs, exclamant:
Gesseres dera vida quan encara ères joen, e me dèishes veuda en palai.
Eth hilh que nosati, malerosi!, auem engendrat, ei encara un mainatge e non me pensi qu’arribe ena joenessa; pr’amor qu’abans serà era ciutat esbauçada de naut en baish.
Pr’amor que t’as mòrt tu qu’ères eth sòn defensor, eth que sauvaue, eth que protegie as venerables matrones e as trendes mainatges.
Lèu se les haràn a vier enes concaves naus e a jo damb eres.
E tu, hilh mèn, o me seguiràs o te calerà ocupar-te en vils mestièrs, trabalhant en benefici d’un patron crudèu; o bèth aquèu t’agarrarà dera man e te lançarà de naut de tot dera tor, mòrt òrra!, irritat perque Hectòr l’auie aucit ath sòn frair, ath sòn pair o ath hilh; donques que fòrça aquèus nhaquèren era vasta tèrra a mans de Hectòr.
Que non ère mofle eth tòn pair ena funèsta batalha, e plan per aquerò lo ploren toti ena ciutat.
Ò Hectòr!
As costat as tòns pairs plors e dolor terrible, mès a jo me demoren penes mès grèus.
Aquerò didec plorant, e es hemnes gemeguèren.
E entre eres, Hecuba comencèc ath sòn torn eth funèbre planh:
Que non pòs dobtar de qué en vida ères estimat pes dius, donques que non se desbrembèren de tu en moment fatau dera tua mòrt.
Atau parlèc, vessant lèrmes, e ahisquèc en toti eth veement plor.
E Helena siguec era tresau en començar eth funèbre planh:
Eth mèn marit, eth deiforme Alexandre, me hec a vier en Troia, pro m’auessa mòrt abans!
Atau didec, plorant, e eth revolum de gent s’estarnèc en somics.
E er ancian Priam li didec ath pòble:
D’aguesta manèra les parlèc.
Lèu era gent deth pòble, atelant as cars es buèus e es muls, s’amassèc dehòra dera ciutat.
Pendent nau dies apressèren abondosa lenha, e quan per dètzau còp puntèc era Auròra, qu’amie era lum as mortaus, treigueren, damb es uelhs plei de lèrmes, eth cadavre der audaç Hectòr, lo botèren naut de tot deth lenhèr, e li calèren huec.
Mès, tanlèu se descaperèc era hilha deth maitin, era Auròra de roiencs dits, s’amassèc eth pòble ath torn deth lenhèr der illustre Hectòr.
E quan toti s’aueren amassat, amortèren damb nere vin era part deth lenhèr qu’auie artenhut era ahlama, e ara seguida es frairs e es amics, panteishant e damb lèrmes regolejant pes caròles, recuelheren es blanqui uassi e les botèren en ua urna d’aur, estropadi en fin vel de porpra.
Placèren era urna en horat, que caperèren damb moltes e granes pèires, amolonèren era tèrra e bastiren eth tumulus.
Qu’auien botat sentinèles pertot, pr’amor de veir s’es aquèus, de beròies armadures, les atacauen.
Bastit eth tumulus, se virèren; e amassadi dempús en palai deth rei Priam, escolan de Zèus, celebrèren era esplendida taulejada funèbra.
Atau celebrèren es aunors de Hectòr, dondaire de shivaus.
I.- Segismundo Ballester (eth licenciat en Farmacia qu’ère ath cap dera oficina de farmacia de Samaniego) auie freqüentes discussions damb Maxi per çò des colossaus errors que cometie.
Arribèc eth cas de enebir-li que hesse, eth solet, cap medicament d’importància.
Aguest salèr qu’ei er alcoòl de coclearia, e aguest aute era tintura d’aconit…
Guardatz era recèpta e fixatz-vos-i ben…
Se seguim atau, çò de milhor serie que dòna Casta barrèsse er establiment”.
E en tot exprimir-se atau, damb infules e asprós de domine, Ballester li treiguec des mans ath sòn subaltèrn çò qu’auie entre eres.
Pro qu’ac digui jo…!
Aué ètz vos fòrça malaut.
Que vau mès que vo n’anetz entà casa.
Jo m’apraii milhor solet.
Suenhatz-vos; hètz-vos a seguir un derivatiu…
Té, tè, hètz-vos a seguir tanben un preparat de hèr.
Eth derivatiu vo l’avalatz en dejun…
Dempús de cada minjar vos calatz un gachet de hèr redusit per idrogèn, damb extracte d’absinti…
Pera net en ajaçar-vos vo’n prenetz un aute, d’acòrd?, e sustot, passejatz-vos e non liejatz tant”.
Desligat peth sòn regent dera obligacion de trabalhar, Rubin se n’anèc entath laboratòri, e cuelhent de dejós dera cagira un libròt, se metec a liéger.
Que se vedie en sòn ròstre ua prigonda tristesa.
Queiguie ena lectura coma en ua cistèrna, tant abstrèt ère e tan desseparat de tot aquerò que non siguesse eth revolum de letres que negauen es sòns uelhs e damb es sòns uelhs eth sòn esperit.
Cuelhie estranhes e incredibles postures.
A viatges es cames en crotz pujauen per un pòst pròche enquia fòrça mès naut de çò qu’ère eth sòn cap; a viatges ua d’eres se calaue laguens dera estatgèra baisha entre dues garrafes de drògues.
Enes articulacions deth còs, es jolhs s’amassauen a estones damb eth pièch, e ua des mans li servie de coishin en cogòt.
Ja s’apuaue ena taula sus eth code quèrre, ja era eishèra dreta montaue sus eth dorsièr dera cagira coma s’aguesta siguesse ua cajada, ja, fin finau, es cames s’estenien sus era taula coma se siguessen braci.
Era cagira, apuada enes pautes deth darrèr, anonciaue damb planhoses carrinclades es sues intencions d’esbauçar-se; e mentretant eth libre cambiaue de disposicion damb aqueres extravagantes postures deth còs deth lector.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Çò que jamès cambiaue ne amendrie qu’ère era atencion deth lector, tostemp intensa e fixa a trauèrs de totes es bassacades dera matèria musculara, coma eth principi que suberviu as revolucions.
Ballester anaue e venguie, trabalhant de contunh, e cantaue entre dents estriuets de cançons de sarsueles populares.
Qu’ère un òme simpatic, pas guaire net, de barba inculta, eth nas gròs, personalitat negligenta, acabada peth dessús damb ua cabeladura de matarràs, que deuie auer fòrça pòc tracte damb es pientes e per dejós en amples e plan utilizades simbosses de velot, qu’anaue arrossegant pes rajòles dera botiga e deth laboratòri.
Guardatz, aquiu que i é aguesta hemna demorant, hè un quart d’ora… dètz sòs de diaquilon.
Qu’ei en aqueth recipient.
Rubin gessie ena botiga e venie.
Guardatz-les, guardatz-les; que les auetz lèu ena man.
Vos digui e qu’ei de besonh que suenhetz aguest cap…
Un aute còp a liéger!
Plan, vos que vo’n brembaratz de jo… liéger, liéger, e er aparelh cerebro-espinal que se’n vage ath caralh…
Tararí, tararí…
Seguie cantant, e er aute, plum!, se cabussaue un aute còp ena lectura.
La Pluralidad de Mundos Habitados…
Qu’està ben…
Quan m’ocuparia jo de se i a persones en Jupiter!
Quan digui que vos, amic Rubin, acabaratz mau…
Aciu entre nosati: a vos qué vos impòrte que i age o non gent en Mart o non n’age?
Vos van a autrejar a vos quauquarren peth descurbiment?
Tararí, tararí…
Jo accèpti, higec dempús metent-se a estronhar damb eth mortèr, jo accèpti que i age familha enes esteles; qu’ei mès, declari que n’a.
Plan, e qué?
Era conseqüéncia ei que serien tan malastrosi coma nosati”.
Rubin non responie.
Ath cap d’ua estona deishèc eth libre, botant-lo en un cornèr dera estatgèra, que pudie a acid fenic, entre dus salèrs d’aguest liquid; dempús se heregaue es uelhs e estiraue es braci e tot eth còs, en tot tardar-se aumens cinc menutes en aqueth estirament qu’activaue era circulacion dera sua pòca sang.
Cuelhie eth chapèu que penjaue d’ua pèrga e tath carrèr.
Que non li calie caminar guaire entà arribar ena sua casa.
Entrèc en era damb eth cap clin, es celhes arroncilhades.
Era sua tia li didec que Fortunata non auie vengut encara e que la demorarien entà dinar.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
A!, se tu siguesses de ua auta manèra, s’auesses ambicion, lèu que seríem toti rics.
Eth farmaceutic que non hè sòs en aguesti tempsi qu’ei pr’amor qu’a vocacion de praube.
Tu pro que sabes que damb un shinhau de rebotiga e un aute de farsa e fòrça anóncia, fòrça anóncia, negòci redon.
Tè, tia, que jo tanben e pensat en aquerò.
Ager se m’acodie ua aplicación deth hèr dializat a un pilèr de medicaments…
Me pensi que traparia ua formula naua.
Aguestes causes, hilh, o se hèn ar engròs o non se hèn.
S’endónvies bèra causa, que sigue panacèa, ua causa qu’ac guarisque tot, absoludament tot, e que se posque véner en forma liquida, en gachets, capsules, siròps, emplastes e en cigars aspiradors.
Mès òme, damb tanta dròga qu’auetz non n’a tres o quate que ben combinades servisquen entà toti es malauts?
Qu’ei ua pena qu’auent era fortuna tant a man, non se la cuelhe.
Guarda ath doctor Perpiñá, deth carrèr Cañizares.
Qu’a hèt un gran capitau damb aguest siròp… ara non me’n brembi deth nòm; qu’ei quaquarren coma latro-faccioso…
Eth lacto-fosfat de caudea perfeccionat, didec Maxi.
Be n’ès de pèc!…
Çò que digui; non gesseràs de praube en tota era tua vida….
Madeish qu’eth pèc de Ballester: que tanben gessec er aute dia damb aguesta musica.
Qu’ei que non vos ditz arren era experiéncia?
Ja vedetz: eth praube Samaniego non deishèc capitau ara sua familha, pr’amor que tanben tocaue era madeisha còrda.
Atau, donc, en sòn temps non se venie ena farmacia que plan pòqui productes.
Casta bohaue damb aquerò.
Tanben era desire qu’entre tu e Ballester l’endonvietz quauquarren, e li balhetz nòm ara casa, e aumpligatz ben eth calaish de sòs…
Mès be ne son d’alaps aguest parelh qu’a en sòn establiment…
Blagant e blagant, dòna Lupe guardaue eth relòtge deth minjador, mès non exprimie era sua impaciéncia damb paraules.
Fin finau, sonèc era campaneta feblament.
Ère Fortunata que, quan venguie tard, picaue damb timiditat e cautèla, coma se volesse qu’enquia e tot era campaneta comentèsse çò de mens pòssible era sua tardiua tornada en larèr domestic.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Papitos correc a daurir, e dòna Lupe venguec ena codina: Maxi parlèc damb era sua hemna damb un ton que mostraue era complacéncia de veder- la, e se planhèc leugèrament de qué non ausse vengut abans.
Qu’auie era es uelhs alugadi, coma d’auer plorat, e non ère dificil arreconèisher qu’amagaue ua gran pena.
Mès Rubin non se n’encuedaue de çò de aclapada e panteishanta qu’ère era sua hemna aquera net.
Que hège ja bèth temps qu’era facultat d’observacion s’esclipsaue en eth; viuie en eth madeish, e totes es sues idies e sentiments venguien dera elaboracion interiora.
Era impulsion objectiua qu’ère lèu nulla, resultant d’aquerò ua existéncia totafèt soniadora.
A dòna Lupe òc que non se l’escapaue arren e de tot ne cuelhie nòta.
Se parlèc ena taula deth temps, dera grana calor que s’auie calat, impròpria dera estacion, pr’amor qu’encara non auie entrat junhsèga (mancauen uns dies); des trens d’anada e tornada, e dera molta gent que gessie entàs províncies deth Nòrd.
Damb cèrta timiditat, dídec Fortunata qu’eth sòn marit se deishèsse de gachets, e que s’aurie de decidir a vier en San Sabastian entà cuélher banhs de mar.
Mostrant-se fòrça apatic, didec eth praube gojat que madeish ère cuelher-les en Madrid damb es augues marines deth Cantabric, qu’ad aquerò responec era sua hemna damb energia: “Aquerò des augues qu’ei per díder, e encara que non ne siguesse, çò de mès important ei cuélher er aire de mar”.
Ponchant damb era forquilha en plat pr’amor de cuélher un a un es cedes, era senhora de Jáuregui se didie çò que seguís: “Que te veigui vier… bona pèça.
Que ja sai jo es aires que tu vòs.
Dempús de divertir-te per aciu, te vòs divertir per aquiu delà, pr’amor que te shaute er amic…
Òc, que me’n sai per Casta.
Es senhors dera Plazuela de Pontejos se’n van deman.
Mès t’asseguri, coquinassa, que non t’en gesseràs…
Tà San Sebastian, arren mens!
Be n’ès de fresca…
Venguec alavetz dòna Casta damb Olimpia pr’amor de proposar-les hèr un passeg entath Prado.
Rubin trantalhaue; mès era sua hemna se remic decidida, a gésser.
Se n’anèc dòna Lupe damb es sues amigues, e Fortunata e Maxi s’estèren solets enquiara mieja net ena sala, ena escurina, damb es balcons dubèrts, per çò dera calor que hège, parlant de causes totafèt autrús ara realitat.
Eth proposaue es tèmes mès extravagants, per exemple: “Qui de nosati dus se morirà prumèr?
Pr’amor que jo sò plan delicat; mès damb aguestes escometudes, dilhèu aja còrda entà fòrça ans.
Es temperaments delicadi son es que mès viuen e es robusti son expausadi a crebar”.
Que hège era esfòrci tà sostier blaga tan soporifica e desagradiua.
Ua auta proposicion de Maxi: “Guarda ua causa; se jo non siguessa maridat damb tu, me tieria complètament ara vida religiosa.
Qu’ei que non te’n sabes de guaire me sedusís, com me cride…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata didie a tot que òc, e hent veir que s’ocupaue d’aquerò, pensaue enes sues causes, balançant-se ena doça escurina e era tèba atmosfèra dera sala.
Pes balcons entraue ua lum plan aflaquida dera lum des fanaus deth carrèr.
Aguesta lum reflectie en soler de naut eth huec des candelèrs damb es ombres dera sua armadura e aguesta imatge fantastica, tremolant sus era superfícia blanca deth cèu ras, tiraue es guardades dera trista joena, qu’ère estirada en un fautulh damb eth cap calat entà darrèr.
Maxi tornèc a persutar: ”Se non siguesse per tu, que me serie parièr morir-me.
Mès encara, era idia dera mòrt ei agradiua ara mia amna.
Era mòrt qu’ei era esperança de realizar en un aute costat çò qu’aciu non a estat qu’un assag.
Jo que pensi fòrça en aquerò, e m’autrejaria, plan, ara vida interior, se non siguesse pr’amor qu’un ei estacat a un car d’afeccions, que deth mos cau tirar.
Ai, mon Diu!, era que me demore deman!, pensèc era esposa.
Qu’ère causa hèta: Tostemp qu’et sòn marit ère pes nets plan autrejat ara somnoléncia espirituau, a londeman l’entraue era maufidança furibonda e era mania de que toti se conjurauen contra eth.
Ara seguida d’aquerò, didec Maxi que se volie ajaçar.
Fortunata aluguèc era lum, e eth se n’anèc entara cramba arrossegant es pès coma un vielh.
Tant qu’era sua hemna lo despolhaue, eth praube gojat la susprenec damb aguestes paraules, qu’ada era li semblèren infernau inspiracion d’un cervèth autrejat as diables: “ a veir s’aguesta net sónii çò madeish que soniè anet.
Non t’ac è condat?
Veiràs.
Donques soniè qu’èra jo en laboratòri, e que m’entrenguia a distribuir bromur potasic en papierons d’un gram… a còp de uelh.
Qu’èra aclapat, e me’n brembaua de tu.
Botè aumens cent papierons, e dempús sentí en jo ua set plan estranha, set espirituau que non se padegue en honts d’aigua.
Me n’anè entath salèr de cloridrat de morfina e me lo beuí tot.
Queiguí en solèr, e en aqueth sopor…
Que te’n pòs encuedar… en aqueth sopor se m’apareishec un àngel e me didec: Jusèp, non ages gelosia, que s’era tua hemna ei prenhs, ei per òbra deth Pensament pur…
Ves quines asenades?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
II.- Fortunata non s’ajacèc en lhet, pr’amor que hège fòrça calor.
S’estirèc miei vestida en sofà, e ena maitiada, dempús d’auer dormit quauques estones, sentec qu’eth sòn marit ère desvelhat.
L’entenie hèr alendades e gasulhar coma ua persona sufocada pera colèra.
Lo sentec paupar ena tauleta de net cercant era caisha d’aluquets.
Aguesta queiguec en solèr e aquiu avertic Fortunata era claretat livida que dèishen anar es aluquets ena escurina.
Era man de Maxi baishèc cercant era caisha, e ara fin la podec cuélher.
Fortunata vedec pujar eth bluenc resplendor, coma ua difusada humadissa.
Aguest fenomèn despareishec damb er alugament der aluquet e era instantanèa preséncia dera lum alugant era cramba.
Es uelhs deth joen vengueren ansiosi sus era, e en veir ara sua hemna ajaçada, didec: “A!…
Entà evitar qüestions tan dehòra de temps, era esposa hec veir que dormie.
Mès en tot entredaurir es uelhs lo vedec alugar era candèla.
Se botèc Maxi era ròba que li calie entà non lheuar-se despolhat, e baishèc deth lhet cautosament.
Cuelhent era candèla, gessec en correder.
Fortunata l’entenec paupant eth barrolh dera pòrta, escorcolhant eth quarto qu’en eth auie, era, era ròba, e dempús eth minjador e era codina.
Tants viatges auie hèt Maxi aquerò madeish, qu’era sua hemna s’auie avedat a tau extravagància.
Se passaue que l’escometie era idia de qué quauquarrés entraue o volie entrar ena casa damb era intencion de panar-li eth sòn aunor.
Quan Maxi entornèc ena cramba, ja començaue a clarejar eth dia.
Que non i a arren; mès jo entení passi, jo entení mormolhs; tu gesseres d’aciu…
Qu’as tornat a entrar e ès aciu en tot hèr-te era adormida pr’amor d’enganhar-me…
Guarda…
Que jo sò ara demora, e encara que semble que non veigui arren, ac veigui tot… be ne sò jo…
Que i auie un òme pes correders, non n’è cap de dobte.
Que non vau jurar-me que non i auie arrés.
Donques se qué, non è jo audida?…
Didie aquerò seigut ath cant deth lhet, era candèla ena man, guardant ara sua hemna, que seguie hènt a veir que dormie, damb era esperança de qué se padeguèsse.
Mès aquerò non ère aisit, e un còp destacada era mausana mania, que ja auie mau de cap entà ua estona.
En tot acabar de vestir-se, comencèc a hèr passi pera cramba, voludant-se e parlant solet.
Se se pensen que me la van a fóter, s’enganhen.
Çò de pejor ei qu’era mia tia n’ei era recaptaira…
Plan, donc, entrarie arrés ena casa s’era non ac volesse?
E Papitos tanben n’ei de recaptaira.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Mès que ja t’apraiarè jo, celestina menuda.
Que non me venguen damb pegaries.
Ager notè jo, ben mercades, en tapís dera entrada es sòles d’ues bòtes de persona fina.
Diden qu’er aiguadèr…
Qué aiguadèr ne qué condes!…
E delàger i auie en aguesta madeisha cramba era tralha d’ua persona que siguec aciu.
Que non ac posqui explicar; ère coma emprentes deishades en aire, coma ua flaira, coma eth motle d’un còs en ambient.
Non m’enganhi; aciu entrèc quauquarrés.
Esplendid, esplendic papèr hèsqui jo.
Mon Diu!
De qué li servís a un botar er aunor per dejós de totes es causes?
Que vie quinsevolh e lo caushigue, e l’aumplís d’immondícia.
E non ei pro qu’un sigue en tot vigilar, vigilar, vigilar.
Jo non dormisqui bric, e ça que la…
Mès me cau vigilar mès encara e non deishar de uelh ne un solet moment ara mia hemna, ara mia tia, a Papitos…
Fortunata credec a tot darrèr que li calie hèr veir que se desvelhaue.
Çò d’estranh ère qu’en aquera crisi eth malerós joen non passaue des extravagàncies deth lenguatge as violéncies d’òbra; tot qu’èren planhs intensi, afogadura angoniosa peth sòn aunor e menaces de qué anaue a hèr e passar.
Se tu non vòs dormir, aumens dèisha-me dormir a jo”.
Te semble que dempús de çò qu’as hèt se pòt dormir?
Quines consciéncies, mon Diu!, quines consciéncies aguestes!…
Tu ac remiràs ara…
Qui caminaue pes correders?.
Eth gat, plan.
Eth praube gat qu’ac pague tot.
E tu entà qué gesseres?, entà jogar damb eth gat, vertat?, plan, e aquerò m’ac è de creir jo!
Çò que m’aclape mès ei qu’era mia tia ac consentisque, era mia tia que tan m’estime.
Tu, que ja sai que non m’estimes; mès, era mia tia…!
Tè, que…
Donques aguesta serpiu de Papitos, damb era sua cara de monard…
Quina umanitat, mon Diu!
Er òme aunèst non a defensa contra tants enemics.
Era traïson l’entornège; era desleiautat l’espie.
Aqueri que mès confie lo venen.
D’a on mens se demore, en sen dera familha, ges un Judes.
Ena tèrra que non i a ne i pòt auer aunor.
Solet en Cèu, pr’amor que Diu ei eth solet que non mos enganhe, eth solet que non se cale careta d’amor entà balhar-mos era punhalada.
Fortunata se vestic ara prèssa.
Sabie per experiéncia que coma mès lo contradidesse ère pejor.
S’estèc ua estona seiguda en sofà, en tot entener-lo díder asenades e demorant qu’auancèsse un shinhau eth maitin pr’amor d’avisar a dòna Lupe.
Abans de vier a lauar-se, passèc pera cramba dera sua tia, que ja se vestie, e li didec: “Aué qu’està terrible… praubet!…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que ja i vau, ja i vau…
Ja veigui que sense jo non vos podetz governar.
Se jo manquèssa… non voi ne pensà’c.
Guarda, crida a Papitos, e qu’alugue eth huec…
Li haram chicolate de seguit; donques qu’ei er aflaquiment que lo bote atau, e li cau méter quauquarren en aguest praube còs.
Cuelh es claus e trè aqueth chicolate que mos autregèc Ballester, chicolate damb hèr dializat…
Quin gojat, guarda per a on ges!…
Que gessi de seguit.
Quan era sua tia entrèc damb eth chicolate, Maxi seguie tan capvirat coma abans.
Hilh dera mia amna, li responec dòna Lupe botant eth chicolate sus era taula, dempús ne parlaram d’aquerò…
Ja t’explicarè se qué i a, e te convenceràs de qué tot ei ua figuracion tua.
Pre-ne-te prumèr eth chicolate, qu’ès fòrça aflaquit…
Eth joen se deishèc quèir en sofà, en tot inclinar-se entara taula pròcha, qu’en era i auie er esdejoar, e agarrant un bescuèit lo chaupèc en espés liquid.
Abans de tastar-lo, se l’anèc era lengua un aute còp sus es madeishes causes, encara qu’en un ton mès tranquil.
Hec un gest de repugnància e orror en tastar eth bescuèit chaupat.
Fortunata!…
Mès, vos pensatz que se me pòt amagar a jo eth gust d’arsenic?…
E non son pègues; i meten pòca dòsi… un centigram, pr’amor d’anar aucint-me de man en man… e m’apòsti çò que sigue qu’a estat Ballester qui vos a autrejat er acid arseniós… pr’amor que tanben eth ei contra jo…
Quin Lunfèrn ei aguest, mon Diu?…
Va!, qu’aquerò non se pòt tier.
Gust a arsenic…!
Clauat… mès tan clauat…!
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Atau, donc, arsenic…!
Tà que veigues qu’ès un simplet e un inèpte, me vau a préner jo eth chicolate.
E de seguit comencèc a prener-lo-se.
Eth sòn marit la guardaue estonat.
Que pòt èster podom, mès ei fòrça bon…
Te convences ara?…
Que me’n preneria ua auta tassa.
Dòna Lupe, mentretant, se hec a vier eth hornèu entà hèr en preséncia de Maxi un aute chicolate.
E damb tot aquerò, encara siguec de besonh ua peleja penibla tà que se decidisse a tastar-lo, donques que persutaue que tanben aqueth auie gust a arsenic… “Encara que non tant, que sò d’acòrd que non tant”.
Dempús, cuelhent tons de transaccion, les didec: “Me pensi que tot aquerò ei causa de Papitos… pr’amor que non vo’n sabetz se guaire dolenta ei e era ràbia que me tie”.
Tè, qu’ei entà pataquejar-te, li responec dòna Lupe.
Qué t’a hèt era prauba Papitos?…
Guarda, quan te venguen manies, balha-me a jo eth tòrt.
Que jo sai desvolopar-me e mostrar era mia innocéncia.
E ara, per qué non partitz es dus a hèr un passeg peth Retiro?
Enquias nau non hè calor; eth maitin qu’ei deliciós.
Fortunata apuèc aguesta prepausa, mès eth, que non auie talents de gésser.
Seguie en sofà, apuat eth code ena tauleta e eth cap ena man, guardant en solèr coma se volesse compdar es joncs deth tapís qu’auie ath cant de sofà.
Es dues hemnes se guardauen, en tot comunicar-se damb es uelhs males impressions.
Mès, amna de Diu, s’ei que vie era damb tu!…
E tà on me vò amiar?
Diu se’n sap…
Bèth param que me vòlen formar.
Se sonque siguesse entà assassinar-me, que serie ben, mès s’ei entà atemptar contra eth mèn sagrat aunor…!
Tot sigue per Diu.
Non sabetz, tia, que hè tres mesi…?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Jesús, quina asenada!
D’a on auetz trèt aguestes mentides?
La Correspondencia non a amiat tau causa, didec Fortunata.
Tè, qu’ac auràs soniat tu.
Jo non ac è soniat, cridèc eth, lheuant-se coma possat per un ressòrt.
Qu’ei vertat; ac è liejut en La Correspondencia… e…
Tanben me criden mentidèr!
Jo non digui qu’era vertat.
Es mentidères qu’ètz vosates… vosates, damb aguestes consciéncies cargades de crims…
Dòna Lupe crotzaue es mans e guardaue tath Cèu, invocant era justícia divina.
Fortunata mostraue un gran aclapament, coma s’era sua paciéncia siguesse ja ath limit que li calie acabar-se.
Que sabie per experiéncia era senhora de Jàuregui qu’enes escometudes fòrtes deth sòn nebot, Ballester ère era soleta persona que lo sabie amiar en soquèr, en tot mostrar-li ath sòn dauant, ja era burla descarada, ja era autoritat seca e enquia crudèu.
Es persones dera familha, qu’eth estimaue, qu’èren es mès inèptes entà dominar-lo, pr’amor que contra eres anaue era descarga dera sua mesfidança furibonda.
Que li voi ajustar es compdes ath senhor Ballester.
De jo que non se n’arrís mès…
E se non, que m’ac digue ena cara.
A que non gause?
Tia e esposa non se dideren arren, e anèren ath son darrèr.
Agarrant dera pèrga deth recebedor eth pau que tenguie, gessec balhant un fòrt còp de pòrta.
Baishèc ara prèssa e s’estèc parlant ua estona damb era portèra.
Deth balcon estant lo vederen gésser es dues senhores en carrèr, passar tath trepader deth dauant, guardar entara casa…
S’amaguèren eres alavetz, e hènt eth nhauc, lo vederen seguir, gesticulant e hènt rodar eth baston.
A cada moment s’arturaue e hège repè.
Daue uns quants passi e un aute còp carrèr ensús.
En ua d’aguestes virades, gessec Ballester ena pòrta dera farmacia e lo cridèc damb gèst imperatiu: “Aciu lèu…
Que m’agrade…!
Vietz aciu”.
En actitud semblabla ara d’un gosset que dauant deth pau deth sòn patron ajòque es aurelhes e arrossègue era coa peth solèr, entrèc Rubin ena farmacia dident ath sòn regent: “Bon dia, amic Ballester.
Que non vos auia vist.
Anaua a préner un shinhau er aire.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Er aire que me vatz a préner ara, qu’ei botar-li es etiquetes en aguesti salèrs de siròps…
E compde damb enganhar-vos!
Es etiquetes ròies son deth siròp de crospa d’iranja amarganta damb iodur de potasi.
Es verdes, eth madeish, damb hèr dializat.
Se me cambiatz es etiquetes, vos brigalhi.” Se calèc a trabalhar e, causa estranha, a maugrat deth desorde deth sòn cap non s’enganhaue ne un solet còp, ne enquia quan li balhèren sies classes mès de siròps damb es sòns corresponentes afiches de colors desparièrs.
Ballester, que ja se’n sabie, a trauèrs d’ua noteta de dòna Lupe, dera ruda escometuda d’aqueth maitin, lo susvelhaue dissimuladament, en tot guardar-lo pera coa deth uelh, mès en un des torns que hec peth laboratòri, Maxi deishèc còp sec eth trabalh e se n’anèc entath carrèr sense chapèu.
En tornar ena botiga e veir era abséncia deth joen, eth regent se demorèc fòrça tanquil e non didec que: “Que ja a volat… com està!”.
Se cuelhie damb tranquillitat es extravagàncies deth sòn collèga, e eth sòn desir ère qu’ua d’aqueres hujudes siguesse era definitiua.
Maxi pugèc ena sua casa.
En daurir-li era pòrta non s’estonèc Fortunata de çò de capvirat que venguie, pr’amor qu’aqueres inesperades aparicions ja non èren naues.
Que pòt èster qu’era mia tia m’ac remisqui… ei tant ipocrita!…
Mès tu non, tu qu’ès dolenta e sincèra.
Quan me balhes eth còp mortau ac dides, vertat?
Vos, tia, vos entestaratz a remí’c ara… mès aguesta que non ac remís.
Qu’ei cèrt que non l’agarrarè; pr’amor qu’aurà sautat peth balcon; mès non me remiratz qu’entrèc…
Que l’è vist, l’è vist passar per dauant dera farmacia…
Ena escala a deishat era sua tralha, era sua peada, tralha e peada, senhors, non se pòt confóner damb cap auta causa… damb cap.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Papitos!, qu’ei a hèr era crompa.
Prauba gojata!…
Tè, que ja èm enquia naut de tot dera cresta.
A veir se mos dèishes en patz.
L’encargaram a Ballester que t’amarre…
Mainatge, mainatge, s’an acabat es pegaries.
E dident aquerò lo cuelhie deth braç e lo secodie damb ira mairau e correccionau.
Çò qu’as tu ei massa amanhagada”.
Eth malerós joen se deishèc quèir en un banc que i auie en recebedor, que se retiraue a un banc de glèisa, e aquiu se escambièc era masca mausana deth sòn ròstre, passant dera ràbia ara consternacion.
Mès qui dimònis s’a metut damb eth?
Hum!…
Non penses e non cranheràs arren.
Qu’ei era imaginacion, arren mès qu’era imaginacion… era hòla dera casa, coma didie eth tòn frair Nicolás.
Sabes se qué vam a hèr?, indiquèc dòna Lupe, ath cap d’ua estona, en tot profitar era relatiua cauma que se trapaue eth sòn nebot.
Donques vam a dar-li eth dinar.
Era sua hemna lo cuelhec deth braç entà hèr-lo-se a vier ena taula, e eth non hec cap resistència.
Cranhien ua e era auta que non volesse préner arren, en tot basar-se en aquerò de qué eth repais ère empodoat; mès damb grana suspresa d’ambdues, Maxi non manifestèc cap maufidança sus er ahèr.
Qu’auie pòqui talents, e entà que li passèsse quauquarren per erbèr, es dues les calèc hèr competéncia en usatge de paraules trendes.
Tan coraus se mostrèren, que Maxi mingèc mès que cap aute dia, sense hèr cap observacion ne planher-se de çò de mau especiat qu’ère tot.
Dempús de dinar, sagèc dòna Lupe d’alegrar-se es esperits, blagant de causes totafèt contràries ad aquera badinada der aunor, mès eth hège veir damb prigondes alendades qu’era tormenta dera sua amna non ère deth tot acabada.
Mès era fòrça dera escometuda s’auie passat, e lèu arribarie era complèta serenitat.
En dider-se adiu pr’amor d’entornar entara farmacia, se hec a vier a despart ara sua hemna e li didec: “Promet-me que non gesseràs aguesta tarde… promet-me non gèsser jamès senon damb jo”.
Gésser jo!, quines asenades se t’acodissen!
Que non pensi en tau causa, repliquèc era arrint.
Que serè aciu demorant-te.
Pera net anaram ena casa de dòna Casta.
Vòs?
O a passejar.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aquera tarde siguec Maxi ena farmacia fòrça mès tranquil.
En ua estona qu’auie liura, venguec en cornèr deth laboratòri qu’en eth se sauvaue es sòns libres, e n’agarrèc un en tot premanir-se a negar-se ena lectura.
Mès Ballester cuelhec ua vergueta; venguec de dret entada eth e agarrant-li eth libre, lo menacèc damb castigar-lo.
A veir, se qué ei aquerò?…
Òme, be n’ei de polit!
Errors dera teogonia egipcia e persa…
Aquerò ditz er epigraf deth capitol…
Mès, creatura, qu’ei que vos auetz de calar tostemp en aquerò que non vos impòrte?
Qué vos impòrte a vos qu’aqueri barbars, que ja se moriren hè milèrs d’ans, adorèssen fòrça dius?…
Qu’auetz talents de calar- vos en vides autrús.
Que les auien es dius coma granes!
Plan, e qué?
Dilhèu les auetz de mantier vos?
Çò que digui: qu’ei talents de entremeter-se.
Que non posqui tier tanta pegaria (en tot exaltar-se cada còp mès e arribar enquiara colèra), non posqui veir qu’un crestian s’uscle es celhes entà saber-se’n de causes que se n’a de trèir d’eres çò madeish qu’eth nere ne trè deth sermon…
Que vos amagui es libres, que vo’les uscli…
Que ja vau”.
Aquerò darrèr l’ac didie a un client que mostraue ua ordenança medicau.
Be n’èm de melodramatics e simples!
Semble mentida que taus absurds se l’acodisquen a qui ei maridat damb ua hemna, qu’ei era casta Susana, òc senhor, ac torni a díder, era casta Susana, hemna qu’abans se deisharie esbocinar que guardar-li era cara a un òme.
E se ja vo’n sabetz, entà qué armar-li aguestes tragèdies?
A!, se jo auessa ua hemna atau, tan beròia, tan vertuosa; se jo auessa ath mèn costat a ua puncèla coma aguesta, que l’adoraria de jolhs e abans me deisharia pataquejar que balhar-li un desengust.
Eth vòste aunor!
S’auetz vos mès aunor que… tè, que non sai se damb qué comparar-vos.
Qu’auetz vos un aunor mès net qu’eth solei… qué digui solei, s’eth solei a taques?
Mès net qu’era netetat.
E encara vos planhetz…
Arren, que vos vau a guarir jo damb aguesta vergueta.
Tanlèu parletz der aunor… plaf!
Que non i a ua auta manèra.
Çò que digui.
Aguestes causes les hètz per çò de amanhagat qu’ètz.
Ua tia que vos suenhe, ua hemna beròia que vos amaganhe tanben e que se guarde enes vistons des vòsti uelhs….
Coma qu’ei vertat…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
En arribar en aguesta part dera repassada que Segismundo li fotie mès seriós qu’un tòcho, Rubin s’auie padegat tant, que lèu ère prèst a entener-lo damb benvolença e enquia damb alegria.
E acabèc per arrir, e ath cap d’ua longa estona li didec:
Donques non è de voler?
Qu’estarie ben.
Calhauades d’aguestes que ne vengue cada dia, illustre amic mèn.
Que i anaram… damb era condicion de qué vengue Padilla aguesta net entà quedar-se de garda.
Vam ara, eth mèn estimat collèga, a hèr aguesti gachets de protoiodur de mercuri.
Premanitz vos eth blanhiu e eth mucilag de goma arabica.
Ordenança dificila.
Fòrça compde… vos digui que non i a sciéncia mès sublima qu’era Farmacia.
Fòrça mès polida qu’escorcolhar s’a auut o non tantes o quantes dotzenes de dius!
Anem-i; compde damb aguest preciós mercuriau.
Qu’estarà apraiat eth malaut que se lo prengue.
Non, que non ac voleria entà jo.
Mès, òc ma hè, que s’aurà divertit fòrça en aguest mon damb es gojates beròies, e s’ara li còste bones foetades, que tanben s’ac aurà passat ben.
Ep!…
Non sigatz tan viu de gèni.
Compde que vatz a shordar ath pacient, e era saliuèra que lance arribarà enquia aciu…
Be n’ei de beròia era Farmacia!
Entà jo i a dus arts, era Farmacia e era Musica.
Ambdues guarissen ara umanitat.
Era Musica qu’ei era Farmacia dera amna, e era… vicevèrsa, ja me comprenetz.
Nosati, se qué èm senon es compositors deth còrs?
Vos qu’ètz un Rossini, per exemple, jo un Beethoven.
Un e er aute art non son que combinar, combinar.
Aquiu se criden nòtes nautes, aciu les cridam drògues, substàncies; aquiu son sonates, oratòris e quartets… aciu vomitius, diuretics, tonics… eca.
Eth quid s’està en saber herir damb era composicion era part sensibla…
Qué vos semblen aguestes teories?…
Quan desafinam, eth malaut se morís.
Ath cap d’ua estona arribèc eth practicant que solet hège servici ena farmacia pes nets, e en her-lo-se a vier a despart, li didec Segismundo.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
IV.- Aquera net, dempús de sopar, vengueren toti ena casa de dòna Casta, a on s’auien d’amassar entà gésser de passeg.
Mès ath cap d’ua estona d’èster aquiu, entrèc Ballester dident que s’auie quilhat un airegòt fòrt e menaçaue tormenta, per çò que per unanime acòrd non gesseren; s’aluguèc lum ena sala e dòna Casta li didec a Olimpia que toquèsse era pèça tà que l’entenèssen Maximiliano e Ballester.
Olimpia ère era mendre des hilhes de Samaniego, e aurie costat admiracion ena epòca qu’en era ère mòda èster tisic, o aumens semblà’c.
Prima, espirituau, uelhimacada, damb un trait de cara fin e d’expression romantica, era mainada aquera qu’aurie estat ua perfècta beresa cinquanta ans endarrèr, en temps des peus cargolhats e des traits de silfide.
Volie dòna Casta qu’es sues mainades auessen un miei de guanhar-se era vida se per quinsevolh contingéncia s’apraubissen, e Olimpia siguec amiada entath Consevatorio de plan petita.
Sèt ans s’estèc piconejant, e dempús piconejaue en casa jos era direccion d’un important mèstre que venguie dus còps per setmana.
Se tractaue de que guanhèsse prèmis enes examens, e entad aquerò era mainada s’estèc tres ans en tot estudiar ua maudida pèça, que non acabaue de dominar jamès.
Pèça peth maitin, peça pera tarde e net.
Ballester se la sabie ja de memòria sense pèrder ua soleta nòta.
Que non auie artenhut Olimpia díder tota, tota era peça, dès er adagi patetic enquiath presto con fuoco sense enganhar-se bèth còp, e tostemp que tocaue dauant dera gent, s’embolhaue e hège un revolum de nòtes que ne Crist ac comprenie.
Plan per aquerò dòna Casta li manaue tocar quan i auie persones estranhes, entà qu’anèsse perdent era pòur ath public.
Era determinacion de non gésser de passeg botèc ara senhoreta de mala encolia, pr’amor que non podie parlar damb eth sòn nòvi, qu’en aquera ora ère clauat ena cantoada deth carrèr des Tres Peces, demorant que gessesse era familha entà amassar-se’i.
Qu’ère un gojat de merit, qu’estudiaue eth darrèr an de sabi pas quina carrèra e escriuie articles de critica (a gratis) en diuèrsi jornaus.
A maugrat des sues notables qualitats dòna Casta non lo vedie damb boni uelhs, pr’amor qu’era critica, francament, coma mestièr entà mantier ua familha, non li semblaue guaire lucratiu.
Olimpia n’ère fòrça apassioada; liegie toti es articles deth sòn nòvi, qu’aguest li hège a vier rebracadi des jornaus e apegadi en huelhes de papèr, e damb aguesta lectura s’anaue illustrant considerablament.
Tot aqueth revolum de senténcies estetiques se lo sauvaue damb es cartes e es guinses de peu.
Dòna Casta non li permetie encara ar apreciable joen entrar ena casa.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Toquèc era mainada era sua pèça damb non pòca fatiga, a viatges pataquejant es tecles coma se les volesse castigar per ua fauta qu’auien cometut, a viatges amorassant-les entà que sonèssen suaument damb era ajuda dera pedala, arquejant eth còs, ja d’un costat, ja der aute, e botant cara d’aclapada o de mala encolia, segons eth passatge.
Semblaue qu’es dits èren boques, e qu’aguestes boques amiauen ua hame de lop per çò des nòtes que se minjaue.
En cèrtes escales dificiles, quauques nòtes s’auançauen as sues predecessores e d’autes se demorauen arreculades; mès quan arribaue un tròç facil, era pianista didie “aciu non pequi”, e s’indemnizaue des errors qu’auie cometut abans.
Pendent eth long martiri des tecles, es exclamacions d’admiracion non cessauen: “Quini dits es d’aguesta gojata!…
Que me n’arrisqui jo de Guelbenzu… e quin talent artistic, quina expression!”, didie eth gran coquin de Ballester.
E dòna Casta: “Ara vie eth pas dificil, ara… en aguest tròç qu’ei perfècta…
Quina beresa… quina manèra de frassejar…!”.
Dòna Lupe tanben hège gesticulacions, e Fortunata se vedie obligada a exprimir eth sòn entosiasme, encara que non entenie ua paraula de taus còps d’esquera, e ath sòn interior s’estonaue de qué aquerò se cridèsse art sublim, de qué es persones formaus aplaudissen era musica aquera que se retiraue ara d’un talhèr de cauderaria.
Quinsevolh melodia des pianets de carrèr li shautaue e l’esmoiguie mès.
Olimpia tocaue damb fe e emocion, pensant-se qu’eth miralh des critics l’entenie deth carrèr estant.
Quan acabèc, qu’ère renduda, sudorosa, li hègen mau toti es uassi e a penes podie alendar.
Ne tansevolh auie alend entà balhar es gràcies pes flors que toti li lançauen.
Era tossiquèra que l’entrèc semblaue anonciar un atac d’emoptisi.
Tè, bota-te aguest mocador”.
E se lo botaue, e en non poder tier es talents de vier en balcon, gessec damb Fortunata, e ambdues sigueren en tot contemplar era amna en pena que se passejaue peth trepader deth dauant.
Ara seguida entrèc Aurora, era màger des Samaniegas, qu’ère plan desparièra dera sua fraia, de peu nere, de bon pòrt, sense èster ua beresa, d’aguestes qu’amassen a un color anemic ua cèrta fortalesa mòfla e arrogància de carns incolores.
Eth sòn pitrau qu’ère desproporcianadament gròs, eth sòn còth cuert, es anques e era cintura ben tornejades, e es cosedures des manges semblauen pròches a crebar per çò dera grossor creishenta des braci.
Eth cap qu’ère polit, de pòc peu e plan ben apraiat.
Qu’auie mès intelligéncia qu’era sua fraia; vestie damb aguesta simplicitat airosa des hemnes estrangères que se guanhen era vida en un taulatge de botiga eleganta, o amiant era compdabilitat d’un restaurant.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Expliquem aquerò.
Aurora Samaniego auie trenta ans e ère veuda d’un francés, que venguec en Espanha representant cases estrangères de drogaria.
A pòc de maridar-se, tàs ans 65, eth francés se n’anèc damb era sua hemna entà Burdeos e aquiu eretèc de sa pairs un establiment de ròba blanca, que milhorèc a truca de trabalh, en tot botar en eth es bases d’ua fortuna.
Mès, entre Bismark e Napoleon III ac lancèren tot a pèrder, donques que per tòrt d’aguesti dus personatges arribèc era guèrra de 1870, que tantes esperances auie de segar.
Fenelon, qu’ère un òme plan brave e d’intelligéncia mercantila, auie eth defècte deth chauvinisme.
Agarrèc es armes, s’alistèc en un còs dera armada, e as prumèrs trets, es prusians lo deishèren sec.
Veuda e damb pòqui sòs, encara que tanben sense hilhs, Aurora tornèc en Madrid, a on es costums e abits de trabalh qu’auie aquerit non les podec amiar ena practica per non auer aciu grani magasèms.
Qu’auie aprenut era veuda de Fenelon tot çò que cau saber, restacat ara ròba blanca; ère bona en compdabilitat, auie clares nocions d’orde economic e deth regim que s’a d’ajustar un negòci ben montat, e parlaue eth francés perfèctament.
Mès toti aguesti merits aurien estat inutils enquiara fin deth mon, se non se l’auesse acodit a Pepe Samaniego establir eth comèrç de ròba blanca cossent as darrèrs auanci der estrangèr, e hèr-se a vier en eth a persona tant intelligenta entad aquerò coma ara sua cosia.
Eth plan qu’ère ample.
Aurora serie ath cap deth departament d’equipes de nòça e tistèrs de batialhes, ròba de mainatges e de senhora.
Eth capitau entara installacion d’aguesta importanta indústria l’auie facilitat D. Manuel Moreno-Isla, qu’auie confiança ena aunestetat e intelligéncia de Pepe Samaniego.
Era botiga serie en ua casa naua dera pujada a Santa Cruz, dauant per dauant deth carrèr Pontejos, e es sues veirines serien, plan que òc, es mès polides e elegantes de Madrid.
Inauguracion eth 1er.
Samaniego ère en París hènt crompes, e en moment d’escríuer aquerò, auien ja arribar quauques caishes.
Ena botiga provisionau, qu’ère pròcha ara definitiua, i auie ja fòrça trabalh.
Aurora, ath cap d’un graciós grop de trabalhadores plan abiles, ère en tot dispausar es pèces-modèl que s’auien de presentar es prumèrs dies, coma mòstres des riques confeccions dera casa.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Pes nets, quan arribaue ena sua casa, renduda, sa mair li shautaue que siguessen presentes dòna Lupe, Fortunata, e es autes amigues, pr’amor de deishar anar era sua vantaria.
Tanlèu la vedie entrar, se l’alugaue eth ròstre e ja non se parlaue que der establiment nau e des causes jamès vistes qu’aquiu admirarie eth Madrid elegant.
Es quate hemnes non parauen eth bèc enquias dòtze, e plan per aquerò, Ballester, aquera net, en veir que se formaue er embolh dera ròba blanca, agarrèc d’un braç a Maxi e li didec: “Nosati mo’n vam a veir ua peceta en Variedades”.
Que quède dit qu’Olimpia, sense participar dera presompcion ne der afogament mercantiu dera sua mair, seguie posada ena parabanda deth balcon deth gabinet, vedent passar era ombra melancolica der engüejat Aristarco, e lançant-li de naut estant bèra parauleta entà qu’adocisse era sua demora forçada.
Aué an estat en tot provar eth gas ena naua botiga.
Que serà ua causa esplendida.
Ja arriben caishes de nauetats, causes, ai!, per exemple, tan polides, qu’en Madrid non s’a vist arren parièr.
Aciu que non saben botar veirines.
Ja veiratz, ja veiratz es nòstes damb tot aquerò que i a de mès polit, entà cridar era atencion, e hèr qu’era gent se pose e entre a crompar bera causa.
En entrar se les mòstre mès causes, se les hè veir aguesta e era auta e eth prètz, se les embeline, e ara fin crompen.
Es botiguèrs d’aciu a penes qu’an er art der etalaje, e per çò que hè ar art de véner, que son pòqui es que lo tien.
N’a fòrça que pertanhen encara ara escòla d’Estupinhan que pelejaue as que venguien a crompar.
Jo me pensi, didec dòna Lupe damb ua expression avariciosa, que Pepe Samaniego va a hèr un gran negòci.
Madrid qu’ei encara per espleitar.
Tot s’està en auer engenh.
Ò!, donques en ram dera farmacia, mon Diu, que i a ua vertadèra mina.
Jo sò en tot persutar-li a Maxi entà qu’endónvie, entà que vage per aquiu damb era sua pòca panacèa.
Mès que mos auem tornat toti massa moraus e rigoristes.
Vaquí se per qué aguesta nacion non auance, e es estrangèrs mos espleiten en tot hèr-se a vier toti es sòs.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aurora vestie un vestit de percala, blu clar, damb cinturon de cuer, e ua grana fivèla en aguest.
Era sua jarga qu’ère tot frescor, simplicitat d’obrèra eleganta.
Se n’anèc ua estona entà laguens entà cuélher era collacion o lecaria que sa mair li sauvaue tostemp, e tornèc damb ua sieta ena man e ua culhereta ena auta.
Qu’ère compòsta de prues çò que prenie, damb un tròç de rosquilha.
Donques vos didia qu’enes caishes que son ara ena Aduana d’Irun, vien uns vestidets de mainatge, de tela, que costaràn sensacion.
Eth modèl arribèc ager fòrça rapid, e tanben arribèc un tapaboques que d’eth ne hèm imitacions de classa inferiora, damb dentèla ordinària.
Que ja ac veiratz, ja ac veiratz…
Donques era hauda de batièg, per exemple, qu’èm en tot apraiar damb dentèles valenciannes, non se poirà botar a mens de cinc cents francs.
Aurora qu’auie tostemp eth costum de compdar en francs).
Qu’ei vertadèrament encantador.
Fortunata didie tanben bèra causa encara que non guaire, pr’amor que çò dera botiga non desvelhaue en era gran interès.
Dempús que s’acabèc era sieta dera compòsta, tornèc Aurora entà laguens, e se hec a vier uns pastissi en un papèr.
Be n’ère de golarda!
N’aufric un a Fortunata, que lo prenec, e dòna Casta se dispausèc a obsequiar as sòns amics damb veires d’aigua.
Que botaue aguesta senhora toti es sentits en heredar era aigua, e se vantaue de qué en nunlòc n’auie de tan fresca e bona coma ena sua casa.
Dempús de hèr-se a vier ua sieta de terròcs de sucre, anèc a vessar eth preciós contengut des cantres, pr’amor que n’auie diuèrsi, e en eri controtlaue era temperatura, en tot botar-les o non en balcon.
Dòna Lupe l’ajudaue ena amiada dera aigua, e mentretant Aurora li passèc eth braç pera cintura a Fortunata e ambdues gesseren en balcon dera sala.
Luenh dera audida impertinenta de dòna Lupe e de dòna Casta, Aurora se cohessèc damb Fortunata: “Que se n’an anat toti aguesta tarde…
Eth cosin Manolo vie tanben damb eri”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
V.- Aciu qu’està ben díder que Fortunata e era veuda de Fenelon s’auien hèt fòrça amigues.
Aguesta mostraue ara de Rubin ua grana simpatia, e damb aguesta simpatia, era doça confiança que d’era emanaue, e fin finau, damb era vertadèra degalhada d’indulgéncia que hège des sues fautes, s’apoderèc de man en man de toti es sòns secrets.
Plan que òc, aguestes intimitats sonque auien lòc a esquia de dòna Lupe e plan luenh de dòna Casta, pr’amor que ne era ua ne era auta aurien consentut que taus tèmes se tractèssen enes aunèstes e dignes convèrses d’aquera casa.
Agarrades pera cintura, braç damb braç, s’estèren es dues hemnes ua estona sense dider-se arren, en tot minjar-se es pastissi e guardant tath carrèr.
Ara imprevista se metec a arrir Aurora.
Jo me pensi qu’era mia fraia ei era soleta hemna que i a en mon, capabla d’estimar a un critic.
Se meritarie coma castic maridar-se damb eth.
Li hè senhaus tà que baishe…
Òc, ara va a baishar.
Qu’estàs pro ben…
Que deu èster que li vò balhar un d’aguesti articles critics qu’escriu e qu’en eri conde er argument des drames entà que mo’n sabéssem.
Tè, òme, non te’n hèsques que ja li parlaràs ua auta net.
Ara non pòt èster…
Be ne son de pesadi aguesti nòvis!, vertat?”.
Ath cap de ua auta estona, e quan es braci deishèren anar es cintures e ambdúes èren en tot netejar-se es dits enes sòns respectius mocadors, Aurora tornèc a díder: “Plan, donc, toti se n’anèren aguesta tarde e eth cosin Moreno damb eri.
Fortunata virèc era cara entath balcon deth gabinet a on ère Olimpia.
Dempús guardèc ara sua amiga en tot dider-li en un ton sec: “Que van entà San Sebastian e Biarritz, e a començament de seteme anaràn toti entà París”.
Gojates, didec dòna Casta, tocant-les enes espatles.
Progrès o Lozoya?
Qu’ei parier, repliquèc Fortunata.
Per mès que digue aguesta, Progrès qu’ei un shinhau salada.
Aquerò ei qüestion de gusti… e tanben de costums, argumentèc era Casta damb er assopliment e formalitat d’un tastaire de vins.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Merced, qu’aué criden Progrès, tota era auta aigua me semble qu’a gust a hanga.
Non vau a persutar de çò de molt que se didec sus aguest tractat d’aigües de Madrid.
Tant qu’es dues senhores blagauen laguens, Fortunata e Aurora ac hègen en balcon.
Que deuien èster es onze e mieja quan enteneren era votz de Ballester.
Aguest e Maxi les guardauen deth trepader deth dauant estant.
Olimpia, cridèc Ballester.
Be n’ei de dolenta!
N’auetz ja notícies d’era?
Se qué didetz?
Coma que vos, vos hètz damb expèrts…
En díder aquerò passaue eth critic ath sòn costat.
Era òbra qu’ei ua mèrda, mès quauqui amics der autor la meteràn pes bromes.
Deishatz-me en patz…
Baishatz o non,?, didec Maxi; e era sua hemna li didec que se demorèsse ena farmacia, pr’amor qu’eres baisharien.
Aurora e Fortunata se n’arrien guardant a Ponce, qu’anaue escapat carrèr ensús coma amna qu’amie eth diable.
Se retirèren es de Rubin entath sòn domicili, auent es dues senhores era satisfaccion de veir a Maxi tan milhorat des desordes cerebraus d’aqueth maitin, que non semblaue eth madeish òme.
Simptòmes favorables qu’èren era aubediéncia a tot aquerò que se li manaue, e çò de senat e tranquil des sues responces.
Aquera net dormic tranquillament, e arren se passèc que gessesse deth canon ordinari.
Era tarde a vier acordèren marit e hemna de balhar un passeg quan barrèsse era net.
Venguec era a cercar-lo ena farmacia ara ora convenguda, e non lo trapèc.
Damb es ahèrs d’aguesti darrèri tempsi, eth praube gojat non se n’encuedaue que ja se retiraue as poètes peluts…
L’è manat que se tonesse aguesta madeisha tarde.
Que vos cau saber ua causa: l’ac cau manar, combater-li eth sòn abandon, es lectures e non consentir que s’encabórnie.
Abans de deishar-lo quèir enes malenconies, qu’ei milhor balhar-li un desengust.
Jo tostemp li parli fòrt, e credetz-me… m’a cuelhut pòur.
Qu’ei çò que cau”.
Praubet!, exclamèc Fortunata.
Mès vedetz es causes que lo capviren?
Jo que non è vist un trebolament semblable.
Segismundo, qu’en aqueth moment auie pòques causes a hèr, ac deishèc tot per çò d’atier cortesament ara senhora deth sòn amic e èster-li agradiu en çò que depenie d’eth.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Damb Fortunata s’auie permetut bèth còp quauqua badinada; aqueth dia non se passèc.
En tot hèr-se a vier es dits ena sua cabeladura entà hèr damb eri pues de piente, se l’alisèc, e arquejant eth còs, s’inclinèc entara senhora entà dider-li damb sornaria:
Non, non m’ac remigatz…
Donques ena mia pòques causes auratz liejut.
Mès de çò que vos pensatz….
Vai!, qué pèc!
Ò!, a jo non se m’escape arren.
Que sò d’acòrd en que non i a motius entà que vos mostretz patetica…
Mès que i a ua auta causa… a jo m’agrade vier enes origines, me shaute cercar eth perqué, e francament, quan guardi aguest perqué, non posqui mens que lamentar era enganha que vos patitz de hè ja fòrça temps.
Ò!, que non son asenades, repliquèc eth farmaceutic, hènt quauqui passi entà dauant d’era e sajant de qué aguesti passi siguessen tot çò d’elegant possible.
Desencusatz-me eth mèn atreviment.
Que jo sò atau; tostemp è estat Juan Claridades, e quan ua idia vò gésser de jo li daurisqui era pòrta entà que gesque, pr’amor que se la dèishi laguens, crebi…
Donques didia…
Vos vatz a emmaliciar?
Non, òme, me vau a emmaliciar jo?
Donques didia… (Ballester cuelhie ua actitud qu’ada eth li semblaue aristocratica), didia qu’ath que vos auríetz d’estimar ei a jo…
Ja vedetz que non me mossègui era lengua.
Vai, quina gràcia!
Me shautatz vos per çò de cuert d’engenh.
Ath pan pan e ath vin vin.
Mès, vos avisi d’ua causa.
Qué?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que se vos deciditz a estimar-me… ja sai que non vos decidiratz, mès se vos deciditz, tietz compde de non dider-m’ac còp sec… donques que me moriria de gust…
Que serie coma ua descarga electrica.
Que podetz èster tranquil…
Non tant, non tant…
Vai que n’ètz de dolent…
Donques se i siguesse, amiga mia, se i siguesse…!
E se pensen molti qu’eth pejor cap d’aguesta casa ei deth praube Maxi, quan en realitat eth mèn ei ua gabiòla d’audèths.
Qu’ei vertat que dues paraules de qui jo me sabi me harien era persona mès senada e mès erosa dera tèrra…
En veir alavetz qu’entraue Rubin, li dèc ua virada ara sua convèrsa.
Entada era?
Non, òme, entà vos.
E de qué son?
Plan, plan, que ja voletz saber de qué son.
Qu’ei un especific.
Aguest Segismundo qu’ei capvirat, didec Fortunata.
Anem-mo’n.
Aguesti òmes erosi son fòrça impertinents.
Tot ac vòlen saber… e ara se’n va de passeg damb era sua colometa!
Be n’èm de… bavosi!
Dempús se planh eth mainatge!…
Adishatz, a didertir-vos.
Gessec a dider-les adiu ena pòrta dera farmacia, se botèc plan regde, e en tot estirar-se tot çò que podec sus era basa des sues simbosses, les seguic damb era vista enquia que despareisheren naut de tot deth carrèr.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VI.- Anauen passant es cansadi dies der ostiu, qu’ei en Madrid era sason des tristeses, pr’amor qu’era sòn e er apetís manquen, era societat amendrís, e es que se demoren aciu semble que se mingen eth pan dera emigracion.
Ena familha de Rubin arren se passaue de particular, donques que Maxi non empejoraue, encara que cada maitin auie era sua excitación corresponenta, mès o mens pomposa; mès, mentre non arribèsse en un grad de furor coma eth deth dia der arsenic, es dues hemnes ac podien tier damb paciéncia.
De nets, es depressions se manifestauen leugèrament, e a viatges non arribauen.
Ballester auie artenhut, en tot combinar era persuasion damb era fermetat, desseparar-lo complètament de quinsevolh lectura que l’amièsse en aclapament.
Entre Fortunata e dòna Lupe non ère tot concòrdia, coma ja s’aurà comprenut, pr’amor qu’era senhora de Jáuregui, observadora sagaça, auie comprenut que de començament de junh era sua neboda hège maus passi.
Totes es persones restacades damb era familha de Rubin se’n sabien dera istòria dera hemna de Maxi, e eth dramatic papèr que desvolopaue en era eth senhoret de Santa Cruz.
Quauques ues, dilhèu, se’n sabien d’era tresau gessuda dera aventurèra entath camp dera sua hòla illusion; mès arrés gosèc vier damb eth conde ena des Piòcs.
Aguesta, ça que la, se’n sabie per òbra deth pur calcul e pes sues facultats olfactiues.
Comencèc un còp en armar- la gròssa “tà que non se pense, didie entada era, que m’avali es sues mentides e que sò aciu en tot hèr eth pèc”.
Mès Fortunata, rebrembant ar instant es leçons deth sòn amic Feijoo, tracèc era linha divisòria qu’aguest li recomanèsse, e venguec a díder en resumit: “d’aciu entà aquiu, senhora, governatz vos; d’aquiu entà aciu, que i a es mies causes e en eres non vos i auetz de calar”.
Non se dèc per vençuda era orgulhosa veuda der alabardèr, e tornèc ara madeisha, dus o tres còps mès, d’aguesta sòrta: “S’eth praube Maxi siguesse ben, eth que t’amiarie en soquèr coma li cau hèr quinsevolh òme que s’estime; mès que non n’ei, e me cau cuélher jo peth mèn compde era dignitat dera familha.
Mil viatges m’è dit a jo madeisha: la vau a armar o non la vau a armar?
Ena situacion d’aguest praubet, armar-la que serie era sua mòrt.
Plan per aquerò me contengui e m’avali tot eth podom.
Fortunata virèc eth ròstre pr’amor d’amagar es lèrmes.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Non me gesques ara damb lèrmetes que semblen d’ipocresia.
Pr’amor que jo digui ua causa.
Dòna Lupe deishèc era cosedura e se dispausèc a parlar, coma es oradors de profession.
Que i a casi, e reaument aquerò ei entà guardà’c tot doç.
Donques se tu auesses vengut a jo e m’auesses dit: tia, que me passe aquerò.
Me perseguissen; sabi pas se poirè defener-me; sò fèbla; ajudatz-me…
Ò!, era causa alavetz serie desparièra.
Pr’amor que jo t’auria dirigit, jo t’auria dat fortalesa, consolacion…
Mès non; que t’estimes mès anar ara tua, e hèr e actuar coma ua gojata sense sen…
Aquerò qu’ei ua asenada; vaquí, vaquí eth motiu de toti es malastres per non compdar damb era ajuda des persones que pòden guidar-te.
Un còp prononciada aguesta eloqüenta filipica, seguic era senhora pendent ua bona estona alendand, e Fortunata non lheuaue es uelhs dera cosedura.
Pensaue ena estranhesa d’aquerri concèptes dera veuda, que semblaue prèsta a determinats anaments indulgents se l’auesse consultat, e se l’auesse coma dispensadora infalibla de proteccion e sancionadora des accions.
Per çò que hè a jo…” A Fortunata li repugnaue era morau despotica de dòna Lupe, qu’en era aubiraue mès supèrbia que rectitud, o ua actitud adaptada jesuiticament ara supèrbia.
Que non ère d’acòrd tot aquerò damb es idies absoludes dera joena criminau.
Era volie entàs sòns actes era absolucion complèta o era complèta condemnacion.
Lunfèrn o Cèu, e arren mès.
Qu’auie era sua idia, e entad arren li calie conselhs ne proteccion d’arrés.
Que s’apraiaue soleta fòrça milhor, e quina que siguesse era sua crotz, non li calie cap Cirinèu.
Es sues accions qu’èren decisiues, dretes, venguie entada eres lançada coma un projectil que ges deth canon.
Assabentada dòna Lupe, en aqueres confidéncies qu’auie damb era sua amiga Casta, de qué es de Santa Cruz se n’auien anat a ostiuar, cuelhec pè d’aguesta circonstància entà foter-li ara sua neboda un aute discurs, encara qu’en un ton mens catilinari qu’es anteriors.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ère aquera senhora essenciaument governamentau e bastie tostemp sus era basa solida des hèts consumadi toti es sòns plans e pensaments.
Me n’è sabut de qué era persona que t’amie capvirada non ei ja en Madrid.
Quina milhor ocasión entà entamenar era reforma deth tòn estat interior, qu’ei coma ua casa en pardies?
Jo sò prèsta a ajudar-te tot çò que posca.
Que non ac auria de hèr; mès qu’è caritat e compreni es flaquitges umans.
Ua auta agarrarie eth carrèr deth miei; jo me pensi qu’en causes tan delicades s’a d’actuar damb un cèrt tacte.
Qu’auries de començar per meter-me en antecedents, per fidar-me enquia es detalhs mès menuts; per botar-me ath pas de çò que penses, çò que sentes, des temptacions que te vien peth maitin, pera tarde e pera net; en fin, que m’auries de díder toti, toti es simptòmes d’aguesta maudida malautia, e prometer-me hèr tot çò que jo te diga”.
Parlaue, donc, era veuda coma s’auesse ena pòcha es prescripcions entà toti es casi patologics dera amna.
Entà quedar ben, mès que per gust, Fortunata auec era condescendéncia de díder quauquarren en tot sauvar, coma ei naturau, aquerò mès delicat.
Dòna Lupe s’entosiasmèc autant damb aquera mòstra de submission, que hec veir es sues facultats professionaus e acabèc atau: “T’asseguri que se m’aubedisses te treirè tot aquerò deth cap e seràs çò que non ès, un modèu de hemnes maridades.
Prumèr de tot, me comprometi a que non tornes a quèir enquia e tot en cas que te premanissen eth param un aute còp.
Vai, damb eth cavalieret!
Qu’ei causa de denoncià’c ara policia.
Tu dèisha-te amiar; bota enes mies mans eth plaid, dèisha-me hèr a jo… e ja veiràs.
Te jògues que me cali bèth dia ena casa de dòna Bárbara e li canti es quaranta?
Que non sabes encara se com sò jo, non me coneishes, e as estat tan pèga que non as volut servir-te de jo…!
Pro que t’ac as meritat tot çò que te passe.
Mès a compdar d’ara, ac volgues o non, vau a cuélher cartes en ahèr…
E quan acabèc, qu’ère dòna Lupe alugada.
Lèu lèu gosèc hèr-li ara sua neboda ua amorassa mairau; taus èren eth sòn gòi e era sua satisfaccion.
Un pensament li gessie deth cap en cada moment; mès que se lo sauvaue ena huelha mès amagada dera sua intelligéncia practica.
Ne tan solet era ombra d’aguest pensament li deishaue aubirar a Fortunata.
Se lo sauvaue entada era e ne gaudie d’eth soleta.
Mès a on dimònis les sauve?
Qué hè que non me les dongue entà que se les plaça?…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aguesta delicadesa l’aunore…
E non ei cap auta causa; li hè vergonha de dider-m’ac.
E ua tarde qu’eth matrimòni auie gessut de passeg, era gran capitalista, non podent arturar ja mès eth sòn curiosèr, manèc a Papitos entà un encargue, pr’amor de demorar-se soleta, e damb ua determinacion admirabla hec un escorcolh ena comòda e mala de Fortunata.
En tot hèr-se a servir des nombroses claus qu’auie, dauric toti es calaishi e remenèc en eri suenhosament, en tot esdegar-se a deishar es causes, dempús de ben escorcolhades, ena madeisha posicion qu’auien abans.
Aguesta manèra de hèr, jesuitica, la practicaue tostemp que botaue es sues mans escrutadores a on non deuien èster.
Cerca per aciu, cerca per aquiu, e arren.
Es bilhets s’amaguen tant aisidament, que non i a manèra de trapar-les.
Mès dòna Lupe auie tan bona flaira entà desnishar sòs, qu’ère segura de trapar es bilhets s’ei que n’auesse.
Que poirie èster.
Aguesta astuta semble que non sap arren, e be ne sap de causes!” Ena comòda non i auie arren que se retirèsse a sòs, ne tanpòc cartes.
Quauques jòies e menudalhes vedec, que li semblèren un recòrd o present d’amors.
Mès çò qu’ei sòs, ne era flaira.
E non se compren en tot èster eth tan ric e era ua prauba…!
Era mala, que solet auie ròba vielha, non dèc tanpòc arren de se.
Donques i deu auer bèra causa… pensèc era senhora, a d’auer bèra causa.
En bèth lòc deu èster er amagadèr.
O i a sòs aciu, o non i a sòs en tot eth mon”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VII.- Que hège calor, e es scènes qu’è descrit se repetien, en tot reprodusir-se d’aguesta manèra afectada que sòl cuéher era vida umana pendent cèrts periòdes, madeish qu’un fatigat artista que non ne hè cabau dera renovacion dera forma.
Es passegi dera net entà cuélher eth tramvia deth barri; es escursions entà bèth teatre d’ostiu; es reünions ena casa de Samaniego o de Rubin; es mimaròtes deth critic en carrèr; era romantica figura d’Olimpia penjada en balcon coma ua mòstra o figura que didesse: “aciu s’estime finament”; es extravagàncies de Ballester, es espasmes de Maxi, tot s’anaue repetint cada dia damb regularitat de programa.
En agost se passèc quauquarren que non ère enes papèrs, e siguec d’aguesta manèra.
Un maitin venguec Torquemada a veir a dòna Lupe entà tractar de negòcis.
Damb eth sòn vestit d’ostiu, amiaue eth brave de D. Francisco ua mina semblabla ara des militars que tornen de Cuba, donques qu’ath delà deth vestidet bluenc, s’auie calat un chapèu de palha d’ala ampla.
Era sua camisa, de regues ròies, semblaue era bandèra des Estats Units; e entà accentuar mès era sua mina americana, amiaue ua jòia ena corbata e ua cadia de relòtge interminabla, que li daue fòrça torns d’un canton en aute deth pièch.
Es pantalons èren tan cuerts, qu’en sèir-se se li vedie mieja cama.
Aquiu qu’anaue ben díder qu’eth defuntat ère mès petit.
Eth chapèu li servie de ventalh, quan ère de visita, damb er auantatge de qué es persones qu’èren ath sòn costat participauen dera ventilacion que daue aquera pèça tropicau tan ben manejada.
Ja amiauen ua estona d’interessanta conferéncia, quan sonèc era campaneta, e ara seguida entrèc Maxi en gabinet, qu’ère a on era sua tia e Francisco èren.
Fortunata ère en tot planchar.
Tanlèu vedec arribar ath sòn marit, venguec a veir se volie bèra causa, donques que deuie èster bèra causa estranha.
A tau ora, tàs dètz deth maitin, non venguie jamès en casa eth praube gojat.
Botant-se un mocador ena espatla, donques qu’eth calor dera plancha l’obligaue a botar-se fresqueta, passèc entath gabinet.
Madeish era qu’era sua tia s’estonèren de veir en ròstre deth joen ua alegria inusitada.
Es uelhs li ludien, e enquia ena manèra de saludar a D. Francisco notèren quauquarren estranh, que les aumplic d’alarma.
E dòna Silvia e Rufinita, seguissen cuelhent es banhs deth Manzanares?” Aguest lenguatge tan familiar, qu’ère çò de mès contrari ath temperament e ara timiditat de Maxi.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata non lo deishaue de uelh, seiguda luenh deth grop principau, en ua cagira pròcha ara pòrta dera cramba de dòna Lupe.
Eth non se seiguec, e dempús d’aquera salutacion tan trempada que li lancèc ar usurèr, se metec d’esquia ath balcon damb es mans ena pòcha, guardant a toti coma aqueth que demore recéber felicitacions.
Qué, t’a queigut era lotaria?
Que non ei aquerò…
Entà qué voi jo es lotaries?
Que non me hè ua bèra manca…
Qu’ei fòrça mès qu’aquerò, pr’amor qu’è trapat çò que cercaua.
Ja vos didí qu’èra en tot pensar, e que solet me mancaue ua formula entà completar…
Era combinacion!…
Que non ei un mau nòm se l’ac voletz autrejar vos, didec eth praube gojat, exaltant-se cada còp mès.
De pan que vò díder tot… e akos qu’ei madeish que díder remèdi.
Qu’ac guarís e ac purifique tot, tè….
Gràcies a Diu que hès bèra causa de profit!, declarèc dòna Lupe, maufidosa, observant es guardades de Maxi, qu’eth resplendor d’alegria ère totafèt febriu.
Anet siguí tota era net pensant plan intranquil, eth cervèth coma brases, pr’amor qu’ath plan, milhor dit ath sistèma non li mancaue qu’ua formula entà èster complèt…
Era maudida formula!…
Fin finau, ara, hè ua estona, se m’a acodit; Hi un guimbet d’alegria.
Ballester, que non compren aquerò, ne ac comprenrà jamès, s’anugèc damb jo e non me volie dar papèr e tinta entà escríuer era formula e deishar-la consignada…
Cranhi que se m’escape, que se me’n vage deth cap…
Dòna Lupe e Fortunata se guardèren damb tristesa.
Non vos pensetz… entà expausar eth sistèma complèt damb pro claretat entà que toti ac comprenen, que cau usclar-se es uelhs… digui!
Qu’aurè de passar es nets de clar en clar.
Mès qu’ei parièr; quan aquerò comence a córrer, ja veiratz; cuelherè ua reputacion e ua glòria tan granes, mès tan granes que…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Eth problèma que quedaue entà resòlver, didec Maxi en tot apressar- se ara sua tia, e picant damb es dits, qu’ère eth dera emanacion des amnes.
D’a on emane era amna?
Ei part dera substància divina, que s’encarne damb era vida e se desencarne damb era mòrt entà tornar ena sua origina?…
Aciu que i é eth qué.
Òc, qu’està pro ben; mès tot çò que mos cau saber sus aquerò, que ja ac sabem…
Estimada mia (refusant-la doçament e cuelhent un ton enfatic), s’en aguest via crucis de trabalhs e persecucions que me demore; s’en camin dolorós e gloriós d’aguest apostolat, non me vòs acompanhar tu, que me harà dò per tu, mès que per jo; mès tu, fin finau, que vieràs.
Com non as de vier, s’es pecadora, e entàs pecadors, entara sua redempcion e entara sua sauvacion ei entà çò que jo pensi e prepausi çò que prepausi?
Fortunata entornèc ena sua desseparada cagira e dòna Lupe, dempús de hèr-se a vier es mans en cap, hec un gèst de conformitat cristiana.
Que li mancaue pòc entà meter-se a plorar.
Alavetz credec oportun Torquemada intervier, damb era esperança de qué es sues discrètes rasons adrecèssen eth torçat intellectus deth malerós joen.
E aquerò que non, mès vau que non ac sapiam… pr’amor que se sarram massa es causes a un se li’n va era fe.
Aguesta vida non ei qu’un leugèr passar, atau ac trapam e atau ac auem de deishar; e per mès que guardem entath Cèu non mos queirà era manna… “Guanharàs eth pan damb era sudor deth tòn front”, didec qui didec, e non i a mès.
Qué ne treiguetz de meter-vos a cogitar sus s’era amna ei aquerò o aquerò d’aquiu delà?
S’a tot darrèr mos auem de morir…
Qu’ei pro.
Se vos ètz materialista, jamès mos poiram enténer.
Non, s’ei que çò que jo digui ei qu’era amna a eth pagament que se merite, e coma qu’eth còs non ei qu’ua sòrta de crospa, quan aguest se poirís, a jo non m’espaurís eth materialisme de vier povàs.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Ja… comprenut, didec er aute damb màger exaltacion, e accentuant era contrarietat qu’experimentaue.
Vos qu’ètz dera escòla deth mèn frair Juan Pablo: fòrça e matèria.
Discutiram aquerò.
Jo vau a expausar era mia doctrina; qu’expause Juan Pablo era sua, e ja veiram qui se hè a vier ath sòn darrèr ara senhora umanitat.
Dident aquerò, virèc sus es sòns talons, e gessec ara prèssa, en tot anar- se’n entath sòn quarto.
Era sua hemna anec ath sòn darrèr fòrça aclapada.
Maxi se seiguec ena tauleta qu’en era i auie quauqui libres e materiau entà escríuer.
Apuant era sua man ena espatla d’eth, era sua hemna guardèc es chimarratges qu’escriuie damb man febriu sus un papèr.
Solidaritat de substància espirituau.
Era encarnacion qu’ei un estat penitenciari o de pròva.
Era mòrt ei era liberacion, er indult, ei a díder, era vida vertadèra.
Gojat, repausa ara un shinhalet, li didec era sua esposa, sajant de trèir-li era pluma dera man.
Que ja as trabalhat pro damb aguesti calculs tan dificils…
Ja seguiràs deman…
Non, non te penses que me semble mau; jo t’ajudarè a pensar… parlaram d’aquerò.
Jo tanben pensi.
Contra aquerò que se demoraue, Maxi non s’emmalicièc.
Qu’auie eth sòn ròstre ua expression serafica; es sues manères èren doces e mès se retiraue a un illuminat ancian, qu’era sua deméncia se passaue ena solitud claustrau, qu’ar insensat d’aguesti tempsi, educat entar espitau psiquiatric enes febrius talents dera societat presenta.
Que ja ac sai, tu penses, pr’amor que sentes.
Tu me comprenes, pr’amor qu’estimes.
As pecat, as patit; pecar e patir que son dus aspèctes d’ua madeisha causa; per tant, qu’as eth sentiment dera liberacion…
Fortunata se demorèc in albis de tota aguesta cançoneta, mès per çò de non amiar-li era contrària, responie que òc.
Dòna Lupe guardaue peth uet dera pòrta miei barrada.
Eth gran mistèri dera revelacion que s’a renauit en jo.
En veir alavetz qu’era sua tia lo guardaue, estirèc era man entà cridar-la, e li didec: “Tia, passatz…
Aciu non parlam en secret.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Don Francisco!…
Hilh, donques quin mau te pòt hèr?
Fòrça, tia, fòrça mau, pr’amor que toti aqueri d’aguesta infama sècta non me pòden veir ne en pintura, e s’aguest òme seguís entrant en aguesta casa, damb tanta confiança, poirie sajar eth descredit deth mèn sistèma, panant-me abans eth mèn aunor.
E guardaue a Fortunata coma entà veir en sòn ròstre era acceptacion o era empara de çò que didie.
Era ac comprenec.
Donques non entrarà, hilh, non entrarà…
Te trapes ben?
Me trapi tan ben coma jamès m’auia trapat, credetz-me (en tot hèr veir en sòn ton e eth sòn ròstre era tranquillitat dera sua amna).
Dès que trapè era tan cercada formula, me semble que sò un aute…
Abans era mia vida qu’ère un martiri, ara non voleria escambiar-me damb arrés.
Non me hè mau arren, me trapi ben, que sò ar arràs dera felicitat e non è talents de minjar ne de dormir…
Donques te cau préner bèra causa.
Que non me cau… credetz-me.
Ja veiratz se com non n’è besonh.
Qu’ei que sò ja un aute, que non è ja carn ne la voi entad arren, Non è qu’era esqueleta, e aguesta ei pro entà amiar era amna.
A Fortunata li vengueren es lèrmes enes uelhs.
Ara seguida, quan gessec un moment, trapèc a dòna Lupe somicant.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aquera tarde passèren es dues praubes hemnes estones plan dolentes.
Se demorèc eth, coma ablasigat en sofà dera cramba, mès pròpriament en extasi, pr’amor qu’auie es uelhs dubèrts, e non semblaue encuedar-se’n d’arren de çò que se passaue ath sòn entorn.
Fortunata cuelhec era sua cosedura e se botèc ath sòn costat, demorant a veir com acabaue aquerò.
Dòna Lupe entraue e gessie, alendant e hènt bèth somic.
Ara ora de dinar, Maxi s’esdeguèc un shinhau, en tot resistir-se a préner aliment.
Eres non auien talents de préner arren, e ahiscauen ada eth entà qu’ac hésse, en tot tier es mès estranhs mieis de persuasion.
Fin fnau, dòna Lupe auec capitada damb aguest argument: “Sabi pas se com vas a resistir aguesta vida de trabalhs sense minjar quauquarren.
Se ditz de Crist que hège dejun; mès non que siguesse dies e dies sense préner un mòs.
Damb aquerò, Maxi s’avenguec a préner un plat de sopa e un shinhau de vin, mès d’aciu non lo heren passar.
Dempús semblaue mès exaltat.
Cuelhent-li es mans ara sua hemna, li didec:
Fortunata non entenie ua soleta paraula.
Dòna Lupe li manèc un avís a Ballester, que venguec a veder-lo en hèr nets.
Que non sabie eth farmaceutic véncer eth sòn gèni viu e burlesc, ne mostrar-se tant adreit coma exigie eth cas, e encara que Fortunata lo tirassaue des pelhòts dera levita entà que cuelhesse un ton mès suau, eth maudit non se podie tier: “Vai damb quina ges ara…
Mès, òme de Diu, a vos qué vos impòrte qu’era amna vengue d’aquiu o de delà?
Qué vos metetz ena pòcha damb tot aquerò?
Vos pensatz que vos autrejaràn bera causa peth descurbiment?
Delàger me balhèretz eth gran mau de cap damb aquerò dera causa en si…
Donques botem per cas qu’era causa sigue en non… digui qu’aquerò ei pura musica; era causa en si bemòl.
A!, be n’ei de pegonha era creatura e be n’ei de pòc naturau!
Pr’amor qu’aquerò de calar eth nas ena eternitat, qu’ei ua causa qu’a Diu li deu shordar fòrça.
Ad arrés li shaute que lo guarden d’apròp e veiguen çò que hè o dèishe de hèr.
Plan per aquerò, Diu a toti es oishinaires e endrabats que li seguissen es passi e li conden es arrupes, les castigue en tot hèr-les a vier pècs.
Atau, donc, treiguetz-ne era conseqüéncia.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ei qu’arrés t’ac arregraïrà…!
Maxi lo guardaue damb mesprètz, e er aute, vedent qu’es sues paraules non hègen er efècte de costum, se botèc mès seriós e cuelhec d’autes manères.
En gésser, acompanhat enquiara pòrta pes dues hemnes, les didec: “Li vau a dar era hatchisschina, o extracte de canam indian, qu’ei meravilhós entà combàter er aclapament d’anim que còste es idies lugubres e era mania religiosa.
Efècte immediat.
Ja veiratz…
Coma qu’era naua fasa deth capvirament de Maxi ère pacifica, tia e esposa èren ara demora.
Pes nets non se botjaue deth lhet, e s’ei vertat que parlaue solet, ac hège en votz baisha, en madeish ton des mainatges qu’aprenen era leçon.
A maugrat d’aquerò, Fortunata se botaue tan nerviosa que non podie clucar un uelh en tota era net, en tot dormir pendent quauques estones pendent eth dia.
Eth malaut non anaue ja tara farmacia, ne mostraue desirs d’anar entà nunlòc, en tot semblar qu’auie queigut en ua prigonda apatia e que concentraue tota era sua existéncia en revolum carat e amagat des sues idies.
Dehòra des passegi que hège peth minjador o pera cramba, non hège cap mès exercici, e dempús dera inapeténcia des darrèrs dies, l’entrèc ua hame voraça, qu’es dues hemnes cuelheren per un bon simptòma.
Ath cap d’ua setmana manifestèc desirs de gésser, mès, autant era ua coma era auta, sagèren de dissuadir-lo.
Qu’ère tranquil, e se parlaue de quauquarren desparièr d’aqueres manies dera emanacion dera amna e dera doctrina qu’anaue a predicar, s’exprimie damb sen e enquia e tot damb gràcia.
De man en man èren mens es estones de capvirament, e se passaue longues estones complètament esdegat e parlant de quinsevolh ahèr damb absoluda normalitat.
Fortunata hège que l’ajudèsse a estirar era ròba o a debanar madèishes, e eth se prestaue a tot damb somission; dòna Lupe li solie encargar que l’apraièsse bèth compde, e damb aquerò s’entretenguie e arrés l’aurie coma herit ena part mes fina dera maquina umana.
A començament de seteme, en auer estat tres dies sense mentar entad arren aqueth revolum dera amna, es dues senhores èren fòrça alègres damb era esperança que lèu se passarie era escometuda.
Tornèren es passegi des nets, e fin finau li permeteren gésser solet, e reprenec es sòns trabalhs dera farmacia, suenhosament susvelhat per Ballester.
Fortunata auie, ath delà, d’auti motius de plan prigonda pena.
Aqueth non l’auie escrit ne ua soleta carta, mancant ara sua solemna promesa.
Ingrat!
Qué li costaue botar dues letres, dident per exemple: Que sò ben e t’estimarè tostemp.
Mès arren, ne tansevolh aquerò…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era inauguracion dera botiga de Samaniego, que se hec tath 15 de seteme, tenguec ara veuda de Fenelon ocupada pedent aqueri dies.
Pòqui viatges se vedec en un comèrç de Madrid tant de movement ne mès clars senhaus de qué auie queigut ben, ena gràcia e ena atencion deth public.
Es nauetats, d’un gust esquist, amiades de Paris per Pepe Samaniego, tirauen a fòrça gent, e es senhores s’apilerauen e queiguien coma mosques ena mèu.
Es emplegats non auien pro mans entà ensenhar, e Aurora ère renduda de trabalh, pr’amor qu’es encargues de trousseaux e noviatges se succedien de contunh.
Dòna Casta non ère tranquilla eth dia que non podie vier a méter eth nas ena botiga e en talhèr, entà poder vier dempús damb eth conde a dòna Lupe, des encargues que i auie, e de tot aquerò que hège entara Casa Real e d’autes que sense èster reiaus an fòrça sòs.
Fortunata i anaue pòqui viatges, per pròpria inspiracion e per conselh tanben d’Aurora, pr’amor que non ère convenent que la vedessen aquiu es de Santa Cruz, que venguien soent en talhèr e ena botiga.
Es dimenges passauen amassa es dues amigues tota era tarde ena casa d’ua o dera auta, e aquiu qu’ère eth minjar lecaries e condar-se causetes, seigudes en balcon, campant es va-e-veni deth critic dès eth carrèr des Tres Peces enquiath de Magdalena.
Eth que non aurie critèri, mès çò qu’ei cames…
Un dimenge des darrèrs de seteme, era Fenelon l’amièc ara auta ua notícia importanta: “ Deman arriben.
Aué a estat Candelaria netejant tota era casa”.
Çò que sentec Fortunata siguec ua combinason de pena e d’alegria que non la deishaue parlar.
Pr’amor que, desirant que tornèsse, ath còp auie era presentida d’un nau malastre.
Guarda que non auer-li escrit ua soleta letra, ne ua de soleta…!
Aurora ère d’acòrd de qué ère ua grana brigandada.
Dempús que botèren ad aquerò es comentaris avients, era de Fenelon li didec ara sua amiga quauquarren mès que siguec entenut damb extraordinari curiosèr e atencion: “Vos te creir que se m’a botat en cap ua causa…?
Mes que non serà; encara que poirie èster.
Ager siguec dòna Guillermina ena botiga.
Pepe l’auie aufrit ua quantitat entara sua òbra, s’anaue ben era inauguracion, e arren… que se calèc aquiu tà crubar…
Donques parlant dera familha, didec qu’eth cosin Moreno torne tanben deman damb eri.
Partic damb eri e damb eri torne.
Me’n sai de qué an passat er ostiu en Biarritz, e dempús aneren toti entà París…
Qué te semble a tu?
Eth cosin Manolo non torne en Espanha senon, per exemple, en iuèrn; jamès a vengut en seteme.
E aquerò d’apegar-se ara familha de Santa Cruz, tè!, que li shaute anar tostemp solet!
Que non serà, mès i a tantes causes que semble que non pòden èster e dempús son!
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Sabi pas s’i deu auer bèra causa…!
Fortunata ère coma abstrèta e pèga.
Tostemp damb eri… un òme que non hè eth sòn nin en nunlòc…!
Sabi pas, sabi pas…
I aurà bèra causa?…
A tu qué te semble?
Donques se i a quauquarren, non se me va a escapar, pr’amor que sò aquiu, coma qui ditz, ena mia garita de vigilància.
Dera hièstra deth mèn miei-solèr, veigui es guardaders dera casa de Santa Cruz e es de Moreno.
Coma i age comunicación, guarda que les agarri eth jòc…
A tu qué te semble…
I aurà…?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
IX.- Era notíca dera tornada des Santa Cruz, que li siguec comunicada per Casta, ahisquèc ena veuda de Jáuregui es desirs d’entamenar era sua campanha reparadora en favor dera sua neboda.
La cuelhec de bona manèra aqueth dia e li fotec un aute discurs: “Compreni, expausèc era senhora damb accent parlamentari, que non gauses condar-me cèrtes causes, e dera mia part, se t’è d’èster franca, que non te hèsqui jo pejor de çò qu’ès; non creigui, coma ac poirien creir d’autes persones, qu’era tua feblesa ei interessada, e qu’estimes ad aguest òme pr’amor qu’ei ric, e que non l’estimaries se siguesse praube.
Non, jo non te hèsqui aguest favor… guarda.
Que ne sò segura de qué, arrossegada e tot coma ès, hòla e sense bric de sen, es tues fautes gessen der amor e non der interès; e es madeishes asenades que hès per un òme poderós, que te balhe granes quantitats, les haries se siguesse un pòcvau e te calèsse cromprar-li tu ada eth un paquet de tabac”.
Non, qu’aquerò non ei entà que me digues era chifra exacta.
Que te la pòs sauvar… se te platz… que cèrtes causes vau mès que se queden ath laguens.
Non te penses que voi que m’autreges aguestes quantitats a jo entà que les plaça…
Non, que ja deus saber tu manejar-te ben…
Mès se qué didetz… senhora?…
Non, non digui arren.
Mès qué sòs ne qué…?
Vos qu’ètz en tot soniar.
Vai…
Me voleràs hèr creir que non te balhe…!
A jo!
Que non sò pèga…
Sabi pas d’a on auetz trèt…
Sabetz-vo’n ja d’un còp: non è arren.
Me balharie bèra causa se me vedesse en bèra necessitat.
Que m’a aufrit… mès jo non ac è volut acceptar.
Anaue dòna Lupe a deishar-li anar ua auta escometuda: “Bon torrom t’a tocat, plan pèga.
Per non saber, que non sabes ne tansevolh perder-te”.
Mès se tenguec e s’avalèc era sua ira, en tot desvolopar-la dempús en agitat solilòqui: “Que non n’è vist ua auta atau.
Non a vergonha e tanpòc èsme.
Be n’ei de canalha e ath còp bèstia!
S’auesse un Lunfèrn entàs pècs, aquiu series tu de cap”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Maximiliano tornaue de man en man ena vida regulara, sense qu’aquerò volgue díder que se l’anèsse deth cap aquera idia.
Que s’auie transformat, e dera madeisha manèra qu’enes crisis epatiques i a vessament de bila, en aquera crisi mentau semblaue auer-se realizat un vessament de sentiments.
Non sonque ère ja pacific, senon plan trende, e es sues afeccions s’auien subtilizat, coma eth licor que passe per alambic.
Es formules d’afeccion que damb era sua tia e era sua hemna tenguie èren extremadament doces e enquia pegoses; se’n hège quan costaue bèra moléstia, e arregraïe fòrça es suenhs que li balhauen, e les refusaue se podie.
Començaue en eth ua cèrta tendéncia a impausar-se privacions e patiments, e era mortificacion, qu’abans lo revoutaue, encara que siguesse mendre, ara l’agradaue.
S’ena convèrsa o en aqueres polemiques qu’auie damb era sua familha ara ora de dinar, se l’escapaue ua paraula mès nauta que ua auta, dempús sentie racacòrs d’auer-la prononciat, e se non la retiraue, demanant perdon per era, ère pr’amor qu’era timiditat li botaue un fren.
Un dia li calec díder a Papitos, pr’amor que non l’auie netejat es bòtes: “Vai damb era gojateta aguesta…
Ja veiràs tu!”.
E en gésser dera casa sentec tau pena d’auer-se exprimit damb mesprètz e afogadura, que li mancaue pòc entà vessar ua lèrma.
Qu’ei parièr que siguen es bòtes damb o sense ciratge.
Çò que li cau auer lustre ei era amna, non eth caucèr.
Semble mentida qu’es umans autregéssem tau valor as menudalhes.
Que siguí injust damb era prauba gojateta!
Innocenta e angelicau creatura!
Que sò un animau…
Mès, qui ei eth tipe que d’esteles entà baish comprene e practique era justícia!
Aqueth que se tie per just hè setanta dus asenades cada dia.
Treigui era verga?, li didec Ballester damb aquera duretat qu’ère, sivans eth, eth tractament mès eficaç.
Pr’amor qu’aué me semble que viem molt evangelistes.
Compde.
Que ja sabetz se com vau.
Pataquejatz-me, que m’ei parièr, li responec Maxi, deishant eth chapèu ena pèrga.
M’ac meriti, coma s’ac merite quinsevolh persona que s’anuge perque non l’an netejat es bòtes.
Quina umanitat tan pèga!
Amic Segismundo, be n’ei de polida era mòrt!
Se me tornatz a díder qu’ei polida era mòrt, repliquèc er aute cuelhent era verga e quilhant-la comicament, vos aumplisqui eth còs de còps.
Díder qu’ei polida aguesta tarasca, pèc, mès lèja qu’eth non minjar!
Guardatz-la aquiu, guardatz-la aquiu damb aguesta cara que me hè hàstic… guardatz-la, e coma digatz qu’ei beròia, vos hèsqui povàs.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Senhalaue a un emblèma pintat en tet dera farmacia, qu’en eth i auie, decoratiuament combinadi, era sèrp d’Esculapio, eth relòtge de sable deth Temps, un alambic, un veire de laboratòri, eth bust de Hipocrates e ua esqueleta.
Ballester amiaue aqueth dia simbosses naues, estreaue vestit de lan des mès barats, e auie anat ena perruqueria, a on dempús de talhar-li era cabeladura, l’ac auien cargolhat damb estialhetes.
Donques deman encara n’estarè mès.
Deman se maride era mia fraieta damb Federico Ruiz, un gojat fòrça intelligent.
Lo coneishetz?
Es jornaus, que parlen de contunh d’eth, meten tostemp dauant deth sòn nòm bèra expression graciosa.
Ara lo criden er illustre pensaire.
Vertat que non vos criden a vos atau, a maugrat de çò de molt que pensatz?
Donques qu’ei que vos non pensatz damb sen e eth òc.
Pera net èren ena farmacia, ath delà de Ballester, es dus practicants Padilla e Rubin.
Coma que vedessen en trepader deth dauant ath celèbre critic, Segismundo se vedec escometut pera ira comica que li produsie aqueth personatge de tan indobtabla importància ena republica des letres.
Guardatz: qu’ei aqueth drameta morau, qu’en eth se recomane eth matrimòni e es boni costums; coma qu’aquiu se passe que toti es fadrins èm uns brigands; e quan un joen vie en casa tard e se despen quauque duro en hèstes, me lo criden monstre e sa pair lo mauditz…
Que i a ua scèna que toti cuelhen ua malagana, donques que ges un, fòrçá dolent, que resulte qu’ei un òme dedicat ara sciéncia, eth quau ditz damb era màger frescor qu’eth non cre en Diu ne encara que lo fusilhen.
Totau, que quan la vedí representar, me pensè que m’avalaua toti es vomitius que i a ena mia farmacia.
Era moralitat dera òbra ei que sense religion non i a felicitat, e plan per aquerò la bote pes bromes aguest ángel de Diu, qu’ei er alcaloide der esnobisme”.
Barrèc era net e Ponce s’apressèc entà comunicar-se damb era sua estimada.
Deth balcon baishaue ua còrda, qu’ada era eth joen estacaue un papèr.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Tau qu’anèt, madeish qu’anet.
Damb nerviosa rapiditat venguec ena reirebotiga e treiguec deth calaish un objècte dera mida d’ua gema, blanca e damb ua aparença sucrosa.
Padilla s’estarnaue d’arrir.
Tu, Padilla, que lo coneishes, hès veir que te lo trapes per edart, li parles de literatura dramatica, l’entreties ua estona hènt-lo guardar entà aquiu; e mentretant, jo, damb fòrça dissimulacion, m’esguitli sarrat ara paret, en moment que baishe era còrda damb era lecaria.
Agarri era gema, sabes?…
Qu’ac hi anet.
Ei estricnina ara dòsi que se bote tàs gossets, ben neutralizat eth sabor damb blanheu, e caperada de sucre.
Padilla s’estarnaue d’arrir.
E Maxi s’ac cuelhie de badinada.
Non, gojat, s’ei que jo voi que crèbe…
Anarè tara preson… me pèrdi.
E qué?
Que non l’ac perdoni…
Otratjar as òmes de sciéncia e as fadrins!
Hènt-se a vier era sua badinada enquiath finau, Ballester porfiaue qu’era gema ere verinosa; mès coma qu’er aute refusaue era sua complicitat en aqueth omicidi, cedic er exaltat potecari, dident qu’era piloteta ère de sucre damb òli de croton, qu’ei eth derivatiu drastic per excelléncia.
Maxi, que l’auie ajudat a hèr-lo, arrie.
Mès coma en aguestes rasons se passèc fòrça temps, quan Ballester volec mèter en practica era badinada, ja auie baishat eth hiu damb ua gema de cocò e eth critic ja se la minjaue.
Er aute se consolèc pensant que pòirie consumar era sua tragica resvenja ua auta net.
Coma me cridi Segismundo, que se l’a d’avalar, e alavetz diderè coma eth mèn omonim: Per Diu que podec èster!”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
X.- Aquera net, quan Maxi pugèc a dinar, trapèc ara sua hemna un shinhau malauta.
Li hège mau eth cap e auie nausèes.
Dòna Lupe, qu’ère en tot observar-la tostemp, vedie en sòn mau ua desencusa entà amagar-li ara familha es penes que la consumien.”Çò qu’as, pensaue, ei er in de tornar entath reclam.
Qu’ès en tot lutar damb tu madeisha.
I vòs anar e non te decidisses”.
Bèra causa atau deuie èster, pr’amor que Fortunata se calèc ena sua cramba, en tot resistir-se a préner aliments.
Maximiliano non l’ahiscaue entà que mengèsse, donques qu’aquera actitud dera sua hemna eth la cuelhie coma ua volontat de privacions, entà entamenar er anequeliment, o eth desir dera mòrt e dera liberacion.
Dòna Lupe, cansada de lutar damb tan pòc de sen per part d’un costat e der aute, se retirèc, en tot deishar-les solets e dident: “Hètz çò que volgatz.
Jo que sò renduda”.
Mingèc soleta, e les manaue bèth plat damb Papitos, que tornaue lèu intacte.
Dempús entrèc pendent un instant ena cramba entà preguntar-les se com se trapauen, e se n’anèc a repausar.
Que Diu m’ac age”.
Fortunata aurie desirat qu’eth sòn marit s’esclipsèsse e la deishèsse en patz.
Mès que non semblaue qu’eth volesse dar-li eth gust en aquerò.
Se presentaue aquera net pro blagaire, çò que la desengustèc fòrça, pr’amor que pòqui viatges s’auie sentut damb mens fòrces tà conversar.
Dempús d’ajaçar-se, observec qu’eth sòn marit, seigut dauant dera taula que i auie era lum, treiguie dera sua pòcha un paquet, dempús un aute, e un aute, objèctes estropadi en papèrs e les botaue ath sòn dauant, coma un òme que se premanís a trabalhar.
Eth leugèr bronit estrident que hè eth papèr en èster destropat, bronit que creishie damb eth silenci dera net, shordaue a Fortunata en tot tirar era sua atencion.
Çò prumèr que hec Maxi siguec trèir d’un paquet de cèrta mida, molti autes paquets mès petits, fòrça ben plegats, es qu’ena farmacia se criden papierons, forma qu’en era se dividissen e se venen es dòsis des medecines en povàs.
Mès dempús vedec era joena que desligaue un aute paquet de forma alongada e… ai, mon Diu!
Lo contemplèc eth pendent ua estona per un costat e per aute, e apropaue era gema deth dit ena punta coma entà sajar de veir s’ère pro ahilada.
Era esposa sentec sudor hered en tot eth sòn còs…
Non se podec tier, e coma se desvelhesse a un dorment entà desliurar-lo des simuladi orrors d’ua angoniosa malajadilha, li didec: “ Maxi, hilh, se qué hès?” Eth la guardèc damb grana tranquillitat.
Non as dromilhon?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Coma volgues.
Non…
Solide que te shautarà çò que te vau a díder.
Ara veiràs, didec arrint plan coraument, coma eth qu’ei prèst a autrejar ara persona estimada un petit present.
Aquerò, ja ac ves, qu’ei un punhau”.
Aciu ditz: Toledo, 1873.
Ei polit, vertat?
Que ja hè dies que sò en tot pensar en quina ei era milhor manèra de hèr-li ara amna eth gran favor d’amiar-la entar aute barri.
A tu qué te semble?
Era malerosa hemna ère tant espaurida, qu’a penes podie parlar.
Tè, que me hè fòrça pòur”.
Pòur!, exclamèc eth, damb estonament e pena.
Donques jo me pensaua qu’auia artenhut calar-te era mia idia e que ja era mia idia t’ère familiara.
Pòur ara mòrt!, ei a díder, pòur ara libertat e amor ath croton!
Ara gesses damb aquerò?
Que çò de prumèr, t’ac è dit fòrça viatges, ei guardar ara mòrt coma era fin des patiments, coma guarden era plaja aqueri que luten contra es ondades, agarradi a ua husta.
Non, que non me cau pòur, didec era damb desirs de padegar-lo, pr’amor que vedec que s’exaltaue.
Mès se passe que… cèrtes causes vau mès deishar-les entà quan sigue de dia.
Ara, que mos cau dormir.
Dormir!…
Vaquí ua auta pegaria.
Dormir, e qué ne trè un de dormir?
Donques enlordir-se, desbrembar-se’n de çò principau, qu’ei eth despegament e era evasion.
Estimada, o ès damb jo o ès contra jo; decidis- te lèu.
Ès prèsta a cuélher era clau dera pòrta e húger damb jo?
Donques çò de prumèr ei non auer pòur ara mòrt, qu’ei era pòrta, èster tostemp en tot guardar-la, e premanir-se entà gésser per era quan arribe era ora erosa dera liberacion.
Fortunata s’abriguèc ben, pr’amor que l’auie vengut hered.
Es religions dominantes enebissen eth suicidi.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era mia lo mane.
Qu’ei eth sacrament, ei era suprèma aliança damb era divinitat…
Plan; donques es persones que mejançant era anullacion sociau, e cultivant era vida interiora, arriben a purificar-se, comprenen, peth sòn pròpri sentit, quan arribe eth moment de partir.
Era liberacion non s’aurie de cridar suicidi.
Era milhor expression qu’ei aguesta: aucir ara bèstia carcerèra.
Qu’arribe eth moment qu’era amna non pòt tier ja era esclavitud, e li cau deishar-se anar.
Com?
Guarda”.
Lupe.
Mos cau saber qu’era bèstia se defen, per mès esbauçada que sigue.
Era carn qu’ei carn, e tant qu’age vida hè era gràcia de hèr mau.
Plan per aquerò cau qu’era liberacion sigue damb eth mendre dolor possible, pr’amor qu’enquia e tot era amna, damb tota era sua fortalesa, s’espaurís, sent pietat dera bèstia carcerèra e prègue per era.
Guarda ben, s’era arma blanca non te shaute, m’ac dides damb sinceritat.
T’estimes mès ua arma de huec?
Que pòden mancar es trets, e alavetz era amna se despaciente; a viatges se passe qu’era bala non cuelh era direccion avienta e se demore era bèstia a miei aucir damb miei còs mòrt e er aute miei viu.
Comencèc a mostrar aqueri papierons tan ben hèts e ben plegadi, que sus eri auie escrit damb ua letra plan clara eth nòm de cada dròga.
Les guardaue Fortunata damb gran terror, e se tapaue eth nas e era boca, temerosa de qué, respirant taus ingredients, podesse empodoar-se.
Aguesta substància que ves aciu, blanca e en cristalets, qu’ei era estricnina…
Mòrt segura e tetanica, e que produsís moltes angónies, per çò que non te la recomani.
Era atropina qu’ei aguesta, e aguesta auta era cicutina.
Ves?, povàs blanc.
Era cicutina qu’a un auantatge, qu’ei que damb era se liberèc Socrates, çò que la hè mès venerabla.
Ambdús son podoms viraus, ei a díder, que se demore un adormit e s’acabe en sòmis.
Mès jo me demani: enes tenèbres deth sòmi, non produsiràn es arpatejades dera bèstia orribles martiris?
Qué te semble a tu?
Alistaram era digitalina, qu’aucís per asfixia?
O mos fixaram enes mercuriaus?
Aciu que les as: eth iodur de Mercuri, ròi; eth cianur de Mercuri, blanc.
Tanben è un preparat de fosfòr, qu’aucís per empodoament dera sang.
Mès çò de mès bon qu’ei aciu, guarda-lo; eth vertadèr uelh de potecari, era benediccion de Diu.
Aquerò plan qu’aucís, e lèu.
Vès aguest povàs gris?
Qu’ei era gelsemina, era meravilha dera intoxicacion.
Era bèstia s’estrementís sonque de veder-la; donques que se’n sap qu’aquerò non son badinades.
Mòrt instantanèa”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ei pro, qu’ei pro, didec Fortunata, que ja non podie resistir mès.
Se non te sauves tot aquerò, me lhèui e me’n vau.
Eth la guardèc damb ròstre que reflectie ua pena sinistra e un estonament pietós.
Aguesta guardada l’aumentèc en era era pòur, e comprenent que li calie dissimulà’c, amorassant-li era mania entà evitar quinsevolh asenada, li didec:
Plan, era bèstia que la cau aucir.
Mès se vòs que jo t’estima a d’èster damb era condicion de qué non me pòrtes aciu podoms”…
A!, plan que òc…
Se preferisses es armes de huec…
Mès en aguest cas un li cau assajar.
Que cau que morisques prumèr tu e dempús jo…
E se me manque era balestada e me demori viu e vie gent e m’agarren…?
Non, hilh, non, cadun cuelh era sua pistòla, e afuste un contra er aute coma enes düèls…
Se da eth senhau e pum!, ja veiràs se com queden es dues bèsties.
Maximiliano meditaue.
Òc, gojat, te digui que òc.
Hètz-me eth favor de cuélher toti aguesti povassi e lançar-les pera hièstra en pati.
Non, que serà milhor que les estropes en un paquet e me les balhes; ja les sauvarè jo.
Te prometi sauvar- les.
Mès, non te fides de jo?…
Gràcies, òme.
De vertat que se maufidaue, pr’amor que quan era estenec es sues mans entà cuélher es papierons, venguec eth a defener-les coma se defen ua proprietat sagrada.
Te prometi que non les vau a tocar.
M’ac jures?
Mès, te cau ajaçar…
T’ac juri… que semble que t’aja enganhat bèth còp.
Qu’ei que non è dromilhon, gràcies a Diu.
Quan dormisqui un shinhau, sónii que sò òme, ei a díder, qu’era bèstia m’agarre, me pataquege e hè de jo tot çò que vò…
Infame carcerèr!
Espaurida, Fortunata se lancèc entàs decisions qu’exigissen es casi grèus.
Se lancèc deth lhet tau qu’ère, e lèu ara fòrça, barrejant es amorasses damb era autoritat, coma se hè damb es mainatges, lo hec ajaçar.
Li treiguec era ròba, lo cuelhec en braça, e dempús de plaçar-lo en lhet, s’abracèc ada eth en tot tier-lo e bailinar-lo enquia que se dormisse.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era dormic plan pòc.
En hèr-se dia, e veder-lo en prigonda letargia, se lheuèc cautosament e cuelhec eth punhau e es papierons.
Amagat eth prumèr, uedèc en redon tot eth contengut des dusaus en un jornau, en tot metè’c tot ben estropat en ua saca pr’amor de portar-la’c a Ballester.
Damb era ajuda de dòna Lupe, que s’espaurie en enténer condar eth pas dera net anteriora, botèren en cada papieron ua quantitat proporcionada de sau o sucre moluts, e ben plegadets coma èren, les tornèren a botar ena tauleta de net.
Çò prumer qu’eth hec dempús de desvelhar-se siguec veir se l’auien trèt eth sòn tresaur, e coma vedesse que non i auie eth punhau, li didec era sua hemna: “Eth punhau me l’è sauvat jo… qu’ei plan polit…
Non te’n hèsques, que non lo vau a pèrder.
Te’n fides o non de jo?
Per çò que hè as povassi, tie compde tu de sauvar-les, e s’arribe eth cas, gojat, non serè jo qui les refuse, donques, plan ben guardat, entà çò que servís aguesta vida…
Que vam ben; tostemp patint, tostemp patint!
Demora que demoraràs, e cada dia ua decepcion…
T’asseguri que víuer ei ua badinada pesada”.
Atau te voi.
Tu qu’as patit, tu qu’as pecat… per tant qu’ès mia.
E coma en aqueth moment entraue era sua tia en tot hèr-li a vier eth chicolate, se n’anèc entada era, en calçotets, damb er in d’abraçar-la, dident-li:
Tanben vos auetz patit, tanben vos auetz pecat, estimada tia.
Pecar jo…!
E ètz vos dera mia classa.
Que me lo vau a préner, me lo vau a préner.
Qu’ac dides ben; ua causa ei encamardar-se dera mòrt, e ua auta complir es nòstes obligacions mentre non arribe eth moment, didec dòna Lupe damb normalitat.
De jo te posqui díder que ne sò harta dera vida, fòrça harta, e se non è cuelhut ja ua decision ei pr’amor qu’ua a tantes causes a hèr, que non è temps entà pensar çò que me conven.
Mès que ja ac apraiaram, hilh, e jo sò prèsta a dar-li eth còp de morro ara bèstia quan mens era s’ac demore.
Que ja non la posqui tier.
Tia e esposa, dissimulant era sua tristesa, lo contemplauen tant que se prenie eth chicolate, admirades de qué lo prenesse damb talents.
Es talents que les auie era bèstia, non eth.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
XI.- Tath torn des dètz gessec Fortunata entà hèr-li a vier a Ballester eth paquet de substàncies verinoses.
Vai eth compde que n’auetz d’eth!
Ballester examinaue es terribles drògues…
Dempús se botèc plan seriós: “Aguest pèc de Padillita que n’a eth tòrt.
Sabi pas se com l’a permetut calar-se en aquerò.
Plan que òc, li harè aué ua bona repassada.
Çò de milhor serà que non trabalhe mès aciu; bèth dia mos pòt méter en un conflicte…
En aufrir-li era cagira, Ballester sajaue de hèr a veir es sues bòtes naues, ludentes; e de qué Fortunata admirèsse era sua levita e era sua cabeladura cargolhada a huec, que deishaue anar ua fòrta flaira a eliotròp.
De tot se n’encuedèc era, en tot mostrà’c damb un arridolet picaresc.
Avedada a veder- me hèt un cavaire…
Donques sabetz-vo’n: aué se maride era mia fraia damb aguest que criden eth distiguit pensaire, Federico Ruiz.
Vau ara nòça, e aguesta net vos portarè es pastissons”.
Fortunata tornèc ara sua: “Mos cau cuélher ua determinacion.
Es medecines que vos l’autrejatz, non li hèn cap efècte.
Aué qu’auem parlat era mia tia e jo.
Abans d’amiar-lo en un psiquiatric, mos calerie sajar bèth aute medicament.
Qu’ei que non vos deciditz a balhar-li aquerò que didíetz?…
A!, eth hatchiss… ac vam a premanir.
Vos que manatz en aguesta casa… qu’ètz era amna, e me manatz a jo, e se me manatz hèr ua cataplasma hèta damb miques deth mèn còr, en un virament de uelhs vo’la hèsqui.
Ja ètz de badinada?
E ara me tòque a jo demanar-vos un favor…
Didetz-me.
Aguesta net vos pòrti es pastissons dera nòça.
Li mani ath dusau estatge ua part, era auta la dèishi aciu entàs amics que venguen.
Anaratz vos naut, ena casa de dòna Casta o vierà era aciu?
Qu’anaram naut…
Se passejam dilhèu entraram aciu.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Plan, donc; aguesta net a de vier eth mèn amic eth critic.
Padilla lo convidarà a entrar e l’aufrirà pastissons.
Voi que se’n menge un qu’è aciu premanit entada eth…
Non sabetz se guaire l’è en òdi.
Arren, non vos espaurigatz… que non ei qu’un derivatiu…
Non sigatz tan bèstia.
Qu’ei un gojat plan brave!
Que mantie a sa mair!
Donques qu’estarà ben.
Damb es articles?
L’autregen dus duros per cadun.
Ja vedetz.
Bon gojat, bon gojat…
Mès, en fin, encara que mantengue a sa mair e ara sua mairia e a tota era sua familha, e sigue un gojat excellent, jo li voi hèr aguesta badinada innocenta.
Me haratz eth favor que vos demani?
Quin?
Que non vos demani que me balhetz un punet pr’amor que se vos demanèssa aguest tròç de glòria, vos non me la balharíetz, e se me lo balhéssetz, de seguit m’aurien de botar enes mans der amic Ezquerdo…
Atau, donc, es mies aspiracions se concreten aué, estimada amiga, en que vos, s’ètz aciu quan entre aguest mainatge illustrat, l’aufrigatz era gema que jo l’è premanida.
Se l’ac balhatz vos, non sospecharà…
Ath delà, vos li dideretz a dòna Casta o a Aurora que lo conviden a pujar entà qu’entene tocar era peça…
De cap manèra… jo que non me boti en aguestes intrigues.
Que sò dera sua part.
Be n’ètz de dolent!
Mès dolenta ètz vos…
A jo notícies?…
E tan bona que serà milhor entà vos qu’es pastissons que vos manarè aguesta net…
Ai!, me padegue ua causa, amiga mia; e ei que, se damb jo ètz vos ingrata, n’ètz tanben damb d’auti.
Mau de molti…!
Se qué didetz?
Donques que pro que vos passegen a vos eth carrèr… e era mainada sense campar per nunlòc.
Eth mainatge se trincaue eth còth guardant pes balcons, e vos tormentant-lo damb era vòsta abséncia.
Praube senhor!…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Non vos hescatz era pèga…
Donques ager pera tarde, quan se n’anèc, amiaue ua cara de mala encolia!…
Demorança coma aquesta que non s’a vist jamès.
Jo lo guardaua e me didia:” pro que t’ac merites… tè-te, cogotada…
Que toti èm parièrs” Voletz que vos balha un conselh?
Donques tractatz-lo a bagueta.
Qu’alende, que passege, que li cuelhe era mesura ath carrèr.
Tot eth hèu que non a d’èster solet entà jo…
Voletz que vos autreja un aute conselh?
Donques a vos que vos conven un còr coma aguest qu’è jo aciu sauvadet, vèrge, vèrge.
Acceptatz-lo e deishatz-vos d’estimar a ingrats…
Fortunata s’auie botat tan nerviosa, que non entenie es amoroses confiances deth farmaceutic.
Vam a veir…
Se torne aguesta tarde, qué li digui?
Qué li digui?…
Pr’amor qu’encara non i è parlat, e li parlarè se vos m’ac demanatz.
Li digui que non torne mès per aciu?…
Ai, quina hemna!
Aquiu que va coma ua exalacion.
Qu’ei lhòca, tan lhòca coma eth sòn marit…
Tot per non encamardar-se d’un òme digne, coma per exemple… un servidor.
A!, Segismundo, paciéncia.
Imita as pescadors de lata; demora, demora, que fin finau picarà.
Dòna Lupe, quan entrèc era sua neboda tan sufocada per auer pujat ara prèssa era escala, s’estonèc de veder-la tant alègra.
Dilhèu aguesta gessudeta, damb era desencusa de hèr-li a vier a Ballester es povassi, serie entà veder-lo…
Eth l’aurà dit que passaue a tau ora… e be n’està de rogida!
Maxi seguie tranquil.
Mèsalèu se retiraue a un convalescent qu’a un malaut.
Ère plan aflaquit e non volie que sèir-se ath cant des veires deth balcon deth gabinet, contemplant damb ua guardada perduda as passejaires.
Aquerò non li hège cap gràcia a Fortunata, pr’amor que…”s’er aute vò passar tanben aguesta tarde e Maxi lo ve, s’excitarà fòrça”.
Plan per aquerò ère tan nerviosa, e a cada moment pistaue e tornaue entà laguens, sajant de qué eth sòn marit se calèsse en un aute lòc.
Mès er aute non volec passar aquera tarde.
Çò que hec siguec manar-li ua nòta ara sua amiga, en tot tréir- la der espurgatòri d’incertitud e tristesa qu’ère.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
D’alavetz ençà i anaue cada setmana, e era sua neboda l’ajudaue, a viatges damb sòs, a viatges damb parva qu’auie sobrat o damb quauqua pèça de ròba.
Santa Cruz la protegie tanben, e era se servie dera sua mendicitat entà introdusir ena casa de Rubin es messatges d’amor, e ac hège d’ua forma tan ladina, qu’era sagaça dòna Lupe non sospechaue arren.
Aquera tarde, donc, dempús d’entrar fòrça còps aquiu damb es mans uedes, botèc enes de Fortunata ua noteta.
Ara fin, ò felicitat incredibla!…
Quan podec, liegec era erosa hemna eth papèr, qu’en eth se la citaue a tau ora e en tau lòc entà londeman.
Pera net anèren toti ena casa de dòna Casta, que cuelhec peth sòn compde a Maxi, en tot hèr-li mil suenhs, aufrir-li lecaries, e sajar de refrescar-li eth cervèth damb ua tranquilla dissertacion sus es aigües de Madrid, e sus es proprietats que distinguissen es dera Alcubilla, Abroñigal, e hònt dera Reina, des de Lozoya.
Era veuda de Fenelon venguec ara ora de costum, e ara seguida pugèc eth mosso dera farmacia damb ua plata de pastissons que manaue Ballester.
Non s’estèren guaire a presentar-se eth senhor e era senhora deth tresau dreta.
Eth, per ua d’aguestes ironies tan comunes ena vida, qu’ère er òme mès grèu, sec e desagradiu deth mon, lheuador de mestièr, e se cridaue D. Francisco de Quevedo (frair deth prèire castrense, Quevedo, que coneishérem ena reünion deth cafè, amassa damb eth Pater e Pedernero).
Era sua hemna competie en elegància damb un flotador d’aqueri que son ancoradi en mar entà amarrar en eri es vaishèths.
Eth sòn pas qu’ère de mau hèr, lent e pesant, e quan se seiguie non i auie manèra de poder-se lheuar sense ajuda.
Era sua cara redona semblaue un fanau d’ajuntament o Casa de Socorro, pr’amor qu’ère ròia e semblaue auer ua lum peth laguens; de tau manèra ludie.
Donques ad aguesta monstruositat la cridaue Ballester dòna Desdémona, per çò d’èster o auer estat Quevedo fòrça gelós, e damb aguest fausnòm la cridarè jo, encara qu’eth sòn vertadèr nòm ère dòna Petra.
Que non auie hilhs aguest matrimòni, e mentre don Francisco se passaue era vida treiguent ara lum es hilhs der òme, era sua esposa treiguie e elevaue audèths, qu’entad aquerò auie plan bona man.
Era casa ère plia de gabiòles, e en eres se reprodusien diuèrses familhes e espècies d’audèths cantaires.
E entar arràs de constrasti, ère era senhora deth lheuador ua hemna plan badinaira, que condaue es causes damb fòrça gràcia.
Peth contrari, D. Francisco de Quevedo non auie mès remoquet qu’eth que poirie auer un caiman.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aurora e Fortunata, dempús de complir ua estona damb era visita, en tot arrir-li es gràcies a dòna Desdémona, gesseren en balcon.
Era veuda l’auie de condar ara sua amiga causes fòrça importantes, e comencèc de seguit eth secret: “Ne sò solide fòrça.
Qu’ei cèrt.
Sabes qu’eth cosin Moreno non ges dera botiga?
I va aquiu pes maitins e non dèishe de uelh eth portau des Santa Cruz, en tot èster ara demora de s’entren o gessen.
Eth plan pèc, be ac dissimule de mau!
Que semble mentida que s’encamarde atau un òme dera sua edat… pr’amor que ja ei près des cinquanta; un òme malaut… pr’amor qu’es mètges pòden díder çò que volguen, mès bèth dia hè eth crac… e quines pròves mès d’eth sòn enlordiment qu’estar-se aciu…
Per qué non se’n va tar estrangèr coma en d’auti ans?
Qu’ei un bon audèth.
Ja ves; un òme, per exemple, que poirie auer hèt erosa a quinsevolh gojata aunèsta se ve ara sense amor, sense familha pròpria, solet, trist…
A!, que lo coneishi pro ben: ei un dissolut, un immorau, un corromput.
Non l’agraden senon es maridades.
Mès tu?…
Demora, t’ac vau a condar, didec Aurora damb cautèla, en tot assegurar-se de qué cap nassejaire se desseparaue dera reünion entà èster ara demora d’eres.
Donques aguest cosin Moreno, encara que parent luenhant, e mès luenhant encara per çò d’èster ric e nosates praubes, mos tenguie bèra visita de quan en quan… que deu hèr d’aquerò tretze o catorze ans.
Mama lo consideraue fòrça, e quan venguie en casa lo recebie pòc mens que jos pali.
Qu’auec mama bèth temps, era illusion, quina pegaria!, de maridar-me damb eth.
Jo auia dètz-e ueit ans, eth trenta e escag.
Te n’encuedes?
Fortunata la seguie damb tota era sua amna.
Donques a jo non me desengustaue; mès jamès me didec arren…
Qu’auie un bon pòrt e ua mina de cavalièr coma l’an pòqui…
Mama e papa empeguidi per aquera esperança… be n’èren d’innocents!.
Qu’ei coma un ludèrt aguest òme.
Maridar-se damb jo!
Òc, en aquerò pensaue!
A viatges, mesi e mesi sense campar per aciu.
Jo me’n brembaua d’eth e de quan venguie en casa; coma qu’en veder-lo entrar mos demorauen toti capviradi e mos semblaue qu’entraue per aguesta pòrta era Divina Majestat…
Donques coma te digui, deishèc de vier.
Alavetz coneishí a Fenelon; siguec eth mèn nòvi e me demanèc.
Mama encara auie illusions; papa ja s’auie guarit d’eres.
Mos maridèrem…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fenelon qu’ère un ingenú; d’aguesti que jutgen a toti per eri madeishi, e que non ven eth mau encara que l’ac pengen en nas.
Non se n’encuedaue dera persecucion e jo passant era pena nera.
Ai, hilha, quin perilh tan gran!
Tostemp que gessia, pam!, me lo trapaua.
Sabi pas… semblaue que me flairaue coma es gossets que flairen era caça.
Ua tarde que ploiguie me cuelhec lèu ara fòrça e me calèc en sòn coche.
Que siguí a dues canes der abisme, mès non, que non queiguí.
Jo… te diderè… me passaue ua causa estranha.
Tremolaua tostemp que mos trapàuem… l’auia pòur, e… entre nosates, me shautaue.
Mès, çò que jo digui, per qué non se maridèc damb jo?
Plan.
Jo l’auria estimat fòrça, e non l’auria fautat per arren deth mon.
Mès aguesti òmes, be ne son de dolents!
Plan, donc.
M’en vau tà Burdeos damb eth mèn marit, se passen mesi e mesi, arribe er ostiu e anem a passar ua cuerta estança en Royan, un pòble de banhs de mar.
Plan, donc, hilha, qu’èra jo ua tarde en cai, en tot veir desembarcar as passatgèrs que venguien en un vaishèth de Burdeos, quan veigui ath cosin Moreno.
Me demorè… ai!, que non voi díder arren.
E eth tòn marit ère damb tu?
Non; qu’ei aquerò.
Fenelon auie anat en París entà hèr ues crompes.
En París ère Moreno, lo vedec… e ara amagada se n’anèc entà Royan, en saber-se’n que me traparie soleta e negligida.
Que siguec un descuet, hilha, donques qu’aqueth còp non me podí escapar coma eth dia deth coche…
A!, aguestes causes te les condi a tu, pr’amor que me’n sai de qué ès discrèta e non me haràs cap traïson.
S’ac sabesse mama…!
En fin, qu’eth plan brigand se divertic tot çò que volec, e dempús hum.
Arribèc eth 70 e eth praubet Fenelon l’auciren aguesti infami prusians.
Que siguec un dolor… a!, per èster valent, per entestadir-se en gésser en ua descubèrta!
Ère un òme tan patriòta, que per sauvar ara sua estimada França, aurie dat cent vides qu’auesse…
Mès anem entar aute, entad aguest fradin maumetut…
Quan me quedè veuda, didí: “Donques ara, se de vertat l’agradi…” Bè!
Me lo trapè en Madrid er an a vier, e coma s’arren.
Te penses que me didec bèra causa d’amor?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Bon compliment mos balhe Diu.
Hilha, heredor madeisha que non l’è vista jamès.
T’asseguri, qu’auia talents, per exemple, de clauar- li un punhau…
Qu’ei cèrt que m’aufric çò que jo volessa entà establir- me… mès que non volí cuélher arren d’aqueres mans.
Monstre!
Quan li balhèc ath cosin Pepe es sòs entara gran botiga, botèc coma condicion que m’auie de plaçar ath cap des trabalhs…
Mès que non l’ac arregraïsqui, paraula d’aunor, non l’ac arregraïsqui…
Ath tòn cosin non li shauten qu’es maridades.
Be n’ei de brigand, didec Fortunata botjant eth cap, coma aqueth que compren tard aquerò qu’auie d’auer comprenut abans.
Aguesti fadrins vagabonds e rics que son atau…
Son viciosi, maumetudi, minhardosi; e coma que son acostumadi a hèr tot çò que vòlen, demanen que sigue meddia as dues dera tarde.
E aciu que l’as, ja, engüejat, malaut; que non sap se qué hèr; vò eth calor dera familha e non lo trape en nunlòc.
Pro que s’ac merite; me n’alègri.
Qu’ac pague.
E entà màger malastre, s’enamore ara de Jacinta.
Çò qu’ada eth l’alugue er amor ei era resisténcia; e es qu’an fama d’aunèstes, l’entosiasmen, e aqueres qu’ath delà d’auer-ne era fama ne son, lo tòrnen lhòco.
Damb Jacinta qu’aurà auut ua guèrra tremenda, òc, tremenda; mès, fin finau, era s’a rendut, ne sò segura.
Jo que siguí Metz, que queiguec massa lèu; e era ei Belfort, que se defen; mès a tot darrèr què tanben…
A!, es senhaus que son mortaus.
Eth cosin vie ena casa cada dia e ei ara demora tà quan ges, entà hèr-se eth de bon trobar…
Quauques tardes non vie pera botiga.
Auràn cites?
Vaquí era mia idia.
Te juri qu’ac è de descurbir.
Qu’ei impossible que jo non ac descurbisca.
Encara qu’auessa de pèrder eth mèn trabalh, encara que me demorèssa sense ua camisa que botar-me…
Quina infamia!
E guarda ara auta, ara mosqueta mòrta, damb era sua cara de Mainatge Jesús e era sua fama de vertut.
Òc, santetats a pesseta; guarda quina classa.
T’asseguri qu’eth dia qu’aquerò crèbe e arribe era grana tragèdia, serà eth dia mès erós dera mia vida.
Donques qué s’a pensat aguest?
Que se pòt enganhar, e enganhar, e enganhar tostemp, e burlar-se’n des praubi marits?
Donques que ja n’a queigut un aute; solet qu’ara non trape ath mèn Fenelon, qu’ère un sant e non sospechaue d’arrés mès que des prusians.
Ara a trapat a un òme tranquil, eth tòn amic, qu non se conformarà damb aguest desaunor, vertat?
T’asseguri que l’usclarà eth peu ath tau cosinet damb tot eth sòn mau còr e eth sòn estrangerisme.
Fortunata non badèc boca.
Jacinta…
Jesús!…
Qué diderie Guillermina, era bisba, entestada a convertir ara gent que peque e ara gent a que non peque…?
Qué diderie?…
Que ja non i auie vertut!
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Ja podie era quilhar eth sòn front!
Ja non li treirien cap exemple que la confonesse e aclapèsse.
Ja Diu les auie hèt as dues parières… pr’amor de poder-les perdonar a totes.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
I.- Tàs dotze d’un polit dia d’octobre, D. Manuel Moreno-Isla tornaue entara sua casa, en tornar d’un cuert passeg per Hide Park… digui, peth Retiro.
Que respon era enganha deth narrador ath quid pro quo deth personatge, pr’amor que Moreno, enes perturbacions superficiaus qu’alavetz auie en sòn esperit, solie confóner es impressions positiues damb es rebrembes.
Aqueth dia, ça que la, eth cansament qu’experimentaue, en tot costar en eth un trabalh mentau comparatiu, li permetie apreciar ben era situacion efectiua e era scèna que se trapaue.
E non è hèt que hèr eth torn ar estanh.
Dimònis de neuròsi o çò que sigue!
Jo, que dempús de dar-li eth torn ara Serpentine me n’anaua de tira de cap a Cromwell road… macareu; coma dètz còps eth passeg d’aué… jo que arribaua ena mia casa prèst a tornar a començar, ara me senti espisat ena mitat d’aguest condemnat carrèr Alcalá…
Dilhèu s’està en qu’aguesti maudidi estatges, en aguesta penent insuportabla!…
Aguesta qu’ei era capitau des sèt cents ticolets.
A!, que ja son en tot adaiguar aguesti bèsties, e me cau passar entar aute trepader tà que non me fote ua docha aguest sauvatge damb era sua manja d’adaiguar.
Atau, atau, bèsties, negatz ben entà que i age hanga e paludisme…
Donques per aciu es escampaires me lancen ath dessús ua broma de povàs…
Animaus, respectatz ara gent…
Que m’estimi mès es doches…
Tè, qu’ei aguest sauvatgisme çò que me tie a jo malaut.
Que non se pòt víuer aciu…
Guarda: un aute praube.
Que non se pòt hèr un pas sense que l’assetgen a un aguestes còles de mendicans.
E bèri uns son tant insolents!…
Té, tè, tu tanben.
Se bèth dia me’n desbrembi d’amiar era pòcha plia de coeire, me divertisqui.
Aciu non i a policia, ne benfasença, ne formes, ne civilizacion…!
Gràcies a Diu que ja è pujat eth penent.
Que semble era pujada ath Calvari, e damb aguesta crotz qu’amii ath dessús, encara mès…
Be ne son de polidi es nards que ven aguesta senhora!
Ne cromparè un… balhatz-me un nard.
Solet ua vergueta….
Vai, balhatz-me tres verguetes.
Guaire?
Aciu qu’ac auetz…
Adishatz.
Que m’an panat.
Aciu toti panen…
Que me retiri dilhèu a Sant Jusèp, mès qu’ei parièr…
Jo non jògui ara lotaria; deishatz-me en patz.
A jo qué m’impòrte que sigue deman eth darrèr dia de bilhets, ne que eth numèro sigue polit o lèg…?
Se m’acodís crompar un bilhet e autrejar-lo-se a Guillermina.
Solide que li tòque.
Qu’ei era hemna damb mès sòrt…!
Balha-me aguest desen, mainada…
Òc, eth numèro qu’ei polit.
E tu per qué vas tan lorda?
Quin pòble, mon Diu, quina raça!
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Se non ei que vengue eth crotzament damb quauqua raça deth Nord, en tot hèr-se a vier aciu mairs saxones.
Que ja me manque pòc.
Francament, qu’ei causa de cuélher un coche; mès non, tie-te, que lèu arribaràs…
Un enterrament Un enterrament en Puerta del Sol.
Non, aciu que non m’è de morir jo, non sigue causa que m’amien en aguestes orribles carròces…
Tòquen es dotze.
Aquiu que son es foncionaris guardant se com passen es ores.
Bones ores vos foteria jo.
Aquiu que vie Casa-Muñoz.
Mès qué veigui?
Ei eth?
Ja non se tinte.
Qu’a comprenut qu’ei absurd amiar eth peu blanc e es pursères neres.
Non me guarde.
Que non vò que lo saluda.
Reaument ei plan ridicula era situacion d’un òme que se tinte, eth dia que se decidís a renonciar ara tintura pr’amor qu’ac exigís era edat o pr’amor que se convenç de qué arrés se cre era enganha…
Aquiu que va en sòn coche era duquessa de Gravelinas…
Que non m’a vist…
Adishatz Feijoo…
Quina baishada a hèt ja aguest òme!…
Tè, que ja entri peth mèn carrèr de Correos.
Sabi pas s’aurà vengut a dinar eth mèn cosin…
Aué, tu per tu, m’a de hèr un examen peth menut, donques que me trapi plan mau…
Que m’ausculte ben, pr’amor qu’aguest còr se retire a ua pompa trincada.
Serà aquerò un fenomèn purament morau?
Que pòt èster.
Ja veigui jo eth remèdi…
Mès be ne son de verds es arradims, be ne son de verds!
Es balcons tan tristi coma tostemp.
A!, que ja ges en guardader Barbarita entà blagar damb er arrat gleisèr…
Adiu, adiu… que vengui de hèr eth mèn passeget…
Sò fòrçá ben, aué non me sò espisat bric…
Quina mentida tan grana è dit!
Que me sò fatigat coma jamès.
Ara, escala dera mia casa, sigues benevòla damb jo.
Pugem…
Ai, quin còr, maudida pompa!
Tot doç, que i a fòrça temps entà arribar.
Se non arribi aué, qu’arribarè deman.
Sies gradons ena esquia.
Quan arribèc en principau era sua fraia lo demoraue ena pòrta.
Atau, atau.
A on ei Tom?
Que vengue.
Moreno entrèc ena sua cramba, seguit deth vailet.
Aguest ère anglés e l’acompanhaue en toti es sòns viatges.
Didie er anti-patriòta qu’es vailets espanhòus son tan pautassuts que non saben ne barrar ua pòrta.
Eth sòn qu’ère d’aguesti que hèn dera servitud un mestièr intelligent, e s’auancen as mès insignificants desirs des sòns patrons pr’amor de satisfèr-les.
En anglés li didec Moreno que metesse aigua en ua des gèrres que i auie ena cramba, pr’amor de botar-i es nards; e sense deishar-les dera man se deishèc quèir en sofà.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Eth senhor doctor qu’ei ena cramba de miss Guillermina.
Didetz-li que sò aciu.
Era fatiga deth passeg e dera escala li tardaue encara quan vedec entrar ath mès simpatic des doctors, Moreno Rubio, deishant anar flaira d’alegria, coma un protector contra es tristeses dera medecina.
Mètge de gran saber e aplicación, auie artenhut fòrça fama e auie uns clients fòrça importants.
Imagina-te que sò un deconeishut que se presente ena tua consulta.
Dèisha-te de badinades damb jo e non m’amagues era vertat.
T’as cansat guaire?
Qu’ei que non me ves?
Tanben son talents de hèr preguntes.
Plan, donc, que ja pòs començar (treiguent-se era giqueta).
M’estiri en lhet?
Qu’ei milhor, òc; aciu que m’as coma un mòrt, damb es mans crotzades.
Non, estira es braci.
Atau…
Eth doctor dauric era camisa e botèc un extrèm der utís d’aucultacion en tot inclinar-se entà botar era sua aurelha en eth.
Ara, alenda fòrt….
Me semble que tu ès de badinada.
Pepe, per Diu, guarda qu’aquerò ei seriós, plan seriós.
Amii mès de tres nets sense clucar un uelh, e eth tòn maladit digitau non m’aleugerís bric.
Cara-te, e dèisha-me escotar…
Qué nòtes?…
Mès, tie un shinhau de paciéncia, tè…
Donques aquerò ei fòrça mau.
Que i a aciu laguens un rambalh de mil dimònis.
Era possada deth corrent sanguini…
Quina sòrta de bronit entenes?
Era sistòla ei massa fòrta e…
Quauquarren d’aquerò.
Òc, mès que subergés un simptòma plan lèg, un simptòma…
Quin ei?, ditz-m’ac.
Com se cride?
Amor.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Vai!
E qué a a veir…!
Plan qu’a a veir!, didec Moreno Rubio en tot botar-se seriós e sauvar-se eth sòn esturment.
Sai pas se qué te penses tu.
Vòs trincar d’un còp era armonia deth mon espirituau damb eth mon fisic?
Que ja ac sabes.
T’ac è dit mil còps.
Non me cau auscultar-te mès.
Qu’as desòrdres ena circulacion, que poiràn èster fòrça grèus se non càmbies de vida.
Que hès era vida deth capriciós, qu’ei pejor.
Te conven ua tranquillitat absoluda, renonciar as desirs veements, as cavilacions qu’era non satisfaccion d’eri te produsís; viatjar mens, estofar tota era passion hòla des sentits, renonciar a toti es excitants mausans; que non me referisqui solet ath cafè e ath tè, senon principaument as excitants imaginatius e ideaus; húger des emocions, e talhar-te era coleta de banderillero damb era intencion de non tornar-la a deishar créisher mès; diboishar ua rega ena tua vida e díder: “ne Crist passèc dera Crotz, ne jo passi d’aciu”.
S’auesses trenta o trenta cinc ans, te conselharia que te maridèsses mès que vau mès que penses que, per providéncia recenta judiciau… o divina… an despareishut totes es hemnes que i a en mon, maridades, celibatàries e veudes…
Bè, bè!
Mès tu ès un mètge o un confessor?
Es dues causes, afirmèc er aute damb severitat e energia.
Se non hès çò que t’è dit, Manolo, se non ac hès, te morisses, e lèu.
De sòrta que ja te’n sabes dera mia opinion.
Non tornes a consultar-me.
Que ja non sai mès.
È agotat era mia sciéncia damb tu.
Se i a bèth collèga que trape eth miei de botar d’acòrd es tues costums e es tues passions damb ua ordenada e sana foncion vasculara, crida-lo, e entene-te damb eth.
Eth vailet anoncièc qu’eth repais ère servit.
Se posèren pendent un instant ena cramba, e D. Manuel, botant-li ua cara plan seriosa, li hec ath sòn cosin aguesta pregunta: “Vam a veir, sense trufaria.
Moreno Rubio deishèc anar ua arridalha.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Plan que òc, per çò de poder…
Guarda, innocent, non sages d’aumentar era espècia.
Entà çò que vau aguesta vida…
Que pensi madeish… mès a jo m’agradarie auer era seguretat de qué…
Qu’ei un exemple, per s’un cas, solet.
Que non te penses que me semble mau eth tòn plan de vida vegetatiua.
Jo l’adoptaria, plan que òc, mès ath sòn temps.
Non, pèc, se non ei que jo les volga; que non me hèn ua bèra manca es mainatges.
Aquerò t’ac demani ipoteticament.
Que m’ei pro auer consciéncia dera mia aptitud…
Curiosèrs de malaut…
Isla.
Vai, quines presses.
Que ja viem.
Entar apetís qu’un amie…!
Mès jo òc que n’è, macareu, didec eth mètge.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
II.- Pera tarde demanèc Moreno eth sòn coche e s’estèc en tot tier visites enquias sèt.
Dinèc en çò des de Santa Cruz, e aguesti lo notèren ombriu, patint estonantes distraccions, e tant indiferent a tot, que ne tansevolh se cuelhie damb afogadura era defensa des sòns principis e gusti estrangèrs, quan Barbarita, per çò de cambater-li eth marriment, treiguie a relúder bèth tèma d’entretenguda polemica sus aguest punt.
Que didec quauquarren, ça que la, qu’ahisquec era aflaquida convèrsa d’aquera net.
Eth costum qu’an es mosses de meter-se a cantar quan trabalhen.
Que semblarie normau que jo me vedessa ena mia casa liure d’aguest torment.
Donques non senhor.
Qu’a era mia tia Guillermina ua mosseta qu’era sua boca vau per dus grops de musica de carrèr.
Que non servís hèr-la carar.
Aubedís sonque pendent dètz menutes, e ara imprevista torne un aute còp damb eth senhor alcalde màger.
Ditz que se’n desbrembe.
Credetz-me, li trincaria eth cap”.
E me vòs hèr creir qu’en estrangèr…!
Va, Manolo…
A!, plan que non senhora…
Vos pensatz que s’en Londres ua mossa se permetesse cantar, non li darien eth viatge?
Qu’ei que ne tansevolh se les acodís aguesta asenada.
Que ja m’ac pensi, atau ne son d’alapes.
Qu’ei qu’aguesta raça coquina, que non coneish eth valor deth temps, tanpòc coneish eth deth silenci.
Que non poiratz calar-li ena tèsta d’aguesta gent era idia de qué era persona que se bote a sorrisclar quan jo sò en tot escríuer, o quan pensi, o dormisqui, me pane.
Ei ua manca de civilisacion coma quinsevolh auta.
Apoderar-se deth silenci autrú ei coma panar-li a un ua monèda dera pòcha.
Aguestes causes hègen gràcia, e aquera net encara les arriren mès, pr’amor d’encoratjar-lo.
Convidat per Juan a vier en Teatro Real, ac refusèc.
I auie ena casa pòca gent, Guillermina en sòn cornèr, D. Valeriano Ruiz Ochoa e Barbarita II.
Barbarita I auie concebut eth hòl projècte de maridar a Moreno damb aguesta nebodeta sua, qu’ère plan polideta, e l’auie comunicat era pensada a Jacinta; aguesta la trapèc de çò mès asenat que se li podesse acodir ad arrés.
Qu’ei vertat que i a diferéncia d’edats, didie era senhora arrint, mès qu’ei un gran partit.
Dèisha-te de pegaries, se non ja veiràs se com li què ara tua fraia un lòctenent, un oficiau dera classa de reclutes o ua auta lotaria semblabla.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Marida-lo, e se li trèn dètz ans deth dessús.
Jacinta non se convencie, e per çò que hège ara malautia, era sua opinion ère fòrça desparièra d’aquera dera sua soèra.
Aquera net lo cuelhec peth sòn compde e li metec ua bona repassada.
Qu’èren en burèu desseparadi des dus grops de tresillistes (D. Baldomero, Ruiz Ochoa, era sua senhora, Pepe Samaniego e d’auti).
Barbarita II e era sua fraia auien ath sòn dauant a Moreno, qu’enes prumèrs moments d’aquera situacion, didie entath sòn laguens: “Me pensi que se non siguesse presenta era poreta, li didiria quauquarren.
Que m’anuge aguesta mainada damb era sua innocéncia e era sua cara polideta.
Semble que se la bote ath costat coma un escut contra jo…
Be n’ei de fatau aquerò!
Es pòqui viatges que la trapi soleta, non auanci bric.
Se li digui quinsevolh reticéncia delicada, se hè era pèga.
Evite trapar-se soleta damb jo, e ara se hè a vier tostemps darrèr er espantaudèths angelicau dera sua fraia pr’amor d’espaurir-me”.
Mès, be n’ètz de carat aué… didec Jacinta arrint.
Qué?
Vos trapatz pejor?
Ditz mama, que se vos maridatz se vos treiràn dètz ans deth dessús.
Plan, donc, que vos cau decidir-vos…
Plan, coma que s’a acabat eth gènre femenin…
Entà jo coma se non n’auesse…
Qué vos didí ager?
Ja non vo’n brembatz.
Que ja se sap: causa que jo vos diga ei coma se l’escriuessa ena aigua.
De vertat que me n’è desbrembat.
T’en brembes tu, Bárbara?
Non, s’ei que Bárbara non i ère.
Qu’ei parièr.
Òc, qu’ètz vos plan contaira.
Pr’amor que li hè gràcia.
Aguesta net vos trapi mès estriat que jamès.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Òc, mès ad aguestes non les estimi, repliquèc Moreno damb era ingenuitat d’un mainatge.
E dempús, calant-se en aquera tristesa que contra era arren podie hèr eth sòn domèni d’òme de societat, gessec damb un aute monològ: que ja sò en tot entrar en periòde mainadenc…
Era pegaria e era incapacitat m’invadissen…
Aguesta hemna damb era sua heredor e era sua ironia m’a botat eth pè sus eth cap e ma l’a estronhat, coma era Vèrge deth serpent…
Que ja comenci a senter-me ridicul…
Jo… que…?
Òc, era setmana passada, quan anèrem ena Casa de Campo, e gesséretz vos damb eth conde d’aquera anglesòta que vos volec méter un tret pr’amor que li didéretz sabi pas qué, en un tren.
Aguest òme, indiquèc Jacinta, quan vò desbrembar-se’n, que non i a qui lo guanhe.
Me didéretz que vos maridaríetz se jo me comprometessa a cercar-vos era nòvia…
Donques non; me’n desdigui, retiri era prepausa.
S’auetz començat ja es vòsti trabalhs, balhatz-les per acabadi.
Que pagarè ua indemnizacion s’ei de besonh.
Plan qu’ei de besonh…
Be n’auia hèt jo de causes…
Ambdues se botèren plan serioses.
Notauen en Moreno pallitge mortau, gran aclapament, e un cèrt desbrembe, causa estranha en eth, dera atencion constanta que se sòl prestar as senhores quan se parle damb eres.
Jacinta s’inclinèc un shinhau entada eth, daurint eth sòn ventalh sus es sòns jolhs, e li didec en un ton corau: “Amic mèn.
Aguesta tarde mos trapèrem damb Moreno Rubio en çò d’Amalia, e me didec que çò que vos patitz non ei arren; mès que se non hètz çò qu’eth vos ditz, ac passaratz mau.
Que ja non ètz un mainatge, e ac auetz de compréner.
Moreno la guardaue parat.
Quauqui monosilabs gesseren dera sua boca; mès aqueri bocins trincadi deth sòn pensament mèsalèu semblauen de consentiment que de protèsta.
Jacinta seguic en tot parlar-li damb un ton doç, plan trende, e mèsalèu se retiraue a ua mair qu’a ua amiga.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Atau m’ac didec eth vòste cosin, e ei cossent aguesta opinion damb çò que jo pensaua.
Qu’ei malastre qu’en tot auer toti es mieis entà èster eròs non ne sigatz.
Moreno sentie qu’eth còr se li trincaue.
S’ei que me manque tot, absoludament tot.
Ai, quina hemna!, se seguís per aguest camin, veigui que me boti encara mès en ridicul”.
Qué vos manque?
Arren.
Se non se vos calèssen en cap causes impossibles que seríetz perfèctament.
Çò qu’auetz ei fòrça amanhagada.
Qu’ètz coma es mainatges.
Moreno Rubio ac a dit, e a rason: vos qu’auetz ena vòsta man era vòsta salut e era vòsta vida.
Se les perdetz serà pr’amor que voletz.
Semble mentida qu’un òme dera vòsta edat non sàpie calar-se as ordres dera rason.
E secodir es males idies e padegar er esperit; non desirar aquerò que non se pòt auer, e hèr vida normau, sense entestadir-se a que totes es causes se capviren entà acomodar-se ath vòste gust e satisfaccion.
Se qué ei er esplin senon supèrbia?
Òc, çò que vos auetz qu’ei supèrbia, qu’etz vos satanic.
Aguesti anglesòts se pensen qu’eth mon s’a hèt entada eri…
Non, senhor mèn, cau botar-se en hilera e èster coma toti…
Atau, donc, vos suenharatz, haratz çò que vos mane eth vòste cosin e çò que vos mani jo?..
Ua auta causa; aciu en Espanha ètz vos tostemp en tot renegar e repotegar.
Aquerò non vos agrade, donques entà qué vietz aciu?
Per qué non vo n’anatz entà Anglatèrra.
Que ja me vò dar eth viatge… vedetz?…
E dempús vòlen que non viatja.
Non, que non vos conven anar tostemp d’un lòc en aute, coma un viatjaire de comèrç que va ensenhant mòstres.
Anatz-vo’n entath vòste Londres, estatz-vos aquiu quiet, plan quiet, e se se vos presente ua anglesa fresca e de bon gèni, maridatz-vos, hètz-vos ada era encara que sigue protestanta…
Ai, Diu!, que non m’entene Guillermina; òc, maridatz-vos, e veiratz se com se vos passen toti es marriments, auratz mainatges…
Me comprometi a èster mairia deth prumèr… digui, s’ei que lo batiatz.
E enquia e tot a èster mair me comprometi se me l’autrejatz… lo cuelhi, encara que sigue sense cristianar.
Jo lo batiarè.
Mès que non mos cau parlar d’aquerò.
Me conformi damb èster mairia deth prumèr Morenito que neishe, e li diderè ath mèn marit que m’amie entà Londres tàs batialhes…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Moreno se lheuèc.
Vos auetz botat mau?
Qu’ei que me hèn enlà, pairin…!
Era vòsta hilheta me vò despatriar.
Vai, qué coquin!…
Qu’ei tot çò de contrari.
Barbarita I s’auancèc, dident: “Extravagant, agarra deth braç ara poreta e passeja-te un moment d’aciu enquiath mèn gabinet, e deth mèn gabinet enquia aciu.
Te trapes mau?
Aquerò non ei que nèrvis.
Esdega-te un shinhau.
Moreno li dèc eth braç a Barbarita II, e comencèren es passegi.
Dera sua convèrsa insubstanciau cuelhec Jacinta ath vòl quauques frases, quan era parelha, en aqueth va-e-ven d’ua estança ena auta, passaue peth sòn costat.
Be n’ètz de dolent vos…!” “Tanlèu me’n vaja aquiu me vau a covertir ath judaïsme”.
Cruz ara sua ireua, me pensi que lo caçarie”.
Mès Jacinta ère fòrça incredula en aguest ahèr, e guardaue tristament ara parelha quan passaue.
En retirar-se, Moreno li podec parlar pendent uns instants sense testimònis.
S’a de complir tot eth programa… tot, autanplan aquerò que se referís ath mainatge.
Moreno gessec damb pas insegur…
Li rodaue eth cap, e quan cerquèc era escala li calèc agarrar-se ena parabanda pr’amor de non quèir… “Quan digui que me sò tornat pèc, mès, pèc de cap a pès…
Que ja non sai pensar.
Sabi pas entà on se n’a anat era mia rason…
Aguesta hemna que m’a embelinat…
Arren, complètament imbecil”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
III.- Ena solitud dera sua cramba, se trapèc eth mèn òme mès senhor d’eth madeish, en tot auer vençut aqueth trebolament inexplicable que damb eth auie gessut dera casa de Santa Cruz.
Se didec adiu deth sòn vailet, dempús d’auer-se trèt era ròba, e estropat ena sua blòda, s’estirèc en sofà.
En aqueres tristes ores enganhaue era insòmnia passejant-se a estones pera cramba, a estones estirat e hènt ua dormideta d’un sòn intranquil.
Acodien alavetz ena sua memòria es accions e imatges d’aqueth dia o des anteriors, a viatges es de dates fòrça luenhanes e que non auien cap tipe de relacion damb era sua situacion actuau.
Aquera net, causa estranha, a penes gessec era ajuda de cramba, Moreno se quedèc prigondament esclipsat en sofà, sense soniar arren.
Mès se desvelhèc ath cap de mieja ora sense poder saber se quan l’auie tardat era sua letàrgia.
En desvelhar-se hugec de tau sòrta deth sòn cervèth eth sòmi e se trapèc tan inquiet, que ne tansevolh admetie coma probable era idia de dormir.
Ara manèra deth jogaire que trè es pèces der escac e les bote sus eth taulèr de carrèus blanqui e neri, atau anèc treiguent es sues idies.
Qu’auie ada eth madeish coma parelha en aqueth jòc… “Tà dauant un peon”.
Ua campanha coma aguesta!…
Guaire temps hè qu’ès en Espanha?
Mès o mens, un an complèt.
E entà qué?
Entad arren.
Praube òme!
Çò que me semblèc facil, resultèc èster non ja dificil, senon impossible…
Entà mès contrarietat, dauant d’aguesta benedida e maudida hemna, me convertisque en eth mès alap des collegiaus.
Per qué aquerò?
E ditz-me ua auta causa, pèc, qué a aguesta mona entà qu’atau t’ages enlordit tu per era?
D’autes son mès beròies, d’autes an mès engenh, d’autes son mès elegantes; e ça que la, ei eth numèro un, eth solet numèro.
D’agradar- me a passat a capvirar-me, e nòti en jo çò que jamès auia notat abans, ua alegria, ua tristesa… talents de plorar, d’arrir, e autanplan de hèr eth pèc dauant d’era.
Arren, que tàs quaranta ueit ans me ges eth sarrampiu e era edat deth piòc.
Tanpòc m’auie arribat jamès çò que m’a arribat ara, talhar- me, sénter que voi èster atrevit e non posqui.
Li vau a díder ua galantaria intencionada, e me ges ua simplicitat.
Me còste un respècte que jamès è coneishut.
La seguisqui tà Biarritz, l’acompanhi entà París; e coma mès la tracti, mès estacat me veigui per aguest maudit respècte…
Me bracaria jo aguest respècte coma se braque ua man gangrenada.
A qué vie tau respècte?
Qué vò díder aquerò?
Se botèc tan nerviós, que li calec lheuar-se e meter-se a passejar.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
D’aguesti dus malastres ne poiríem hèr ua felicitat, s’eth mon non siguesse çò qu’ei, esclavitud d’esclavituds e tot esclavitud…
Me semble que sò en tot veder-la quan li didí aquerò…
Quin arridolet, quina serenitat e quina responsa tant admirabla!
Me deishèc sarrat ena paret.
Tan sarrat sò, que non è tornat per cap auta, e quan premanisqui quauquarren entà dider-l’ac, va, valent!..
Que se torne un tant estupid, ei causa que non m’entraue en cap.
Ai, Diu, se me morisqui, e eth pensament viu mès enlà dera mòrt, que serè en tot veir pendent tota era eternitat aguesta careta graciosa, damb era sua expression celestiau, aguesti uelhs serens e alègres, aguesta cabeladura escura damb arrais blancs que li dan tanta gràcia… aguesta boca, que non parle sense que me hèsque mau era amna.
Praube àngel!, era sua soleta passion qu’ei era maternitat, set non satisfèta, afliccion immensa.
Era sua passion se me comunique e m’uscle; jo tanben voi auer un hilh, jo tanben.
Qu’ei que me semble que ja lo veigui!, qu’ei aciu, enes limits dera vida, guardant-me, dident-me que lo hèsca a vier, e non manque que hèr-lo a vier.
Vierie s’era volesse.
Ne sò solide fòrça de qué vierie; qu’ei ua idia que se m’a clauat aciu.
E jo li digui: per un mainatge, pro se poirie dar era vertut…
A!, non auer vams entà dider-li aquerò…
Era palpitacion que sentie ère tan fòrta que li calèc sèir-se.
S’estofaue.
Ena region cardiaca, o près d’era, mès entath centre, sentie eth còp de sang damb dur e contondent compàs.
Qu’ère coma s’un haure balhèsse còps de martèth ath costat deth madeish còr, hargant a huec ua naua pèça que s’acabaue de botar.
Se se trinque, que se trinque d’un viatge.
Ai de jo!…
Se m’estimèsse eth còr se me guaririe; pr’amor que non ei malautia çò qu’a, senon impaciéncia… hormigueta…
Qué è hèt jo entà èster tan malerós?
Ara me n’encuedi de qué non m’è divertit jamès.
Totes es mies aventures an estat eth desir corrent darrèr der engüeg.
E se pense era gent que jo è estat un òme erós, que jo sò malaut de massa gaudir!
Sense saber se com ne perqué, cèrtes impressions d’aqueth dia tornèren ena sua ment.
Entre eres, era mens fugaça siguec aguesta: peth maitin, entrant en Retiro, se li botèc ath dauant un d’aguesti praubi hastigosi que sòlen demanar enes entorns dera poblacion, e qu’a viatges se botgen entath centre.
Qu’ère un òme caperat de pelhòts, e que caminaue damb un pè e ua cajada; era auta cama ère un membre repugnant, era cueisha holada e caperada de crostes, eth pè penjant, sec, infòrme e sagnós.
Mostraue tot aquerò entà ahiscar era compasion.
Qu’ère era cama entada eth eth sòn guanhapan, era sua proprietat, eth sòn mestièr, çò qu’entàs mendicants musicians ei era guitarra o eth violin.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Moreno, qu’en veder-se assetjat per aguesti industriaus dera misèria umana, hège trilhes de ràbia.
E quan se viraue entà non veder-lo, eth maudit, hènt un torn damb era sua agila cajada, se li botuaue un aute còp dauant, en tot mostrar-li era cama.
Ar engüejat cavalièr se l’anauen es talents de dar aumòina, e fin finau l’a dèc entà desliurar-se de persecucion tan esglassianta.
S’aluenhèc eth vagabond renegant.
Be n’è de talents de trauessar es Pirinèus!”.
Plan, donc, aquera net, se li presentèc eth praube paralitic damb tanta vivacitat, que lèu lèu se pensaue veder-lo ena sua cramba.
Que i auec un instant qu’era allucinacion de Moreno arribèc a èster tant efectiua, que s’incorporèc, cuelhent un libre qu’ère ena cagira pròcha… “Guarda, se non te’n vas damb era tua cama poirida…” Dempús queiguec de nauèth eth sòn cap en sofà e se botèc era man enes uelhs.
Que non n’a eth eth tòrt de qué non i age en aguesta tèrra maudida establiments de benfasença.
Se lo veigui deman, li balhi un duro…
Pro que l’ac balharè…
Quina enveja l’aurà era mia tia Guillermina!
Virem-mos ara entara paret, a veir se m’esclipsi un shinhau.
Atau; clucarè es uelhs.
Non, que serà milhor que les daurisca, e que m’imagina que voi desvelhar-me.
Aquerò que se desire non s’artenh jamès.
Tè, imaginem-mos que hèsqui esfòrci entà non adormir-me.
E entà qué voi jo dormir?
Qu’ei milhor èster atau, pensant un enes sues causes.
Aguestes regues de papèr, blues e verdes, se trinquen a ua distància de vint-e-cinc centimètres; non, de vint.
Era flor grisa altèrne damb era flor blua.
Polit diboish.
Com li quedarie eth cap ad aqueth que l’endonvièc!…
E aciu i a ua petita plapa…
Me pensi que se me botèssa a guardar era lum m’esclipsaria lèu lèu.
Campèc era lum botada sus era taula centrau, grana, redona e caperada d’un ric tapís.
Era lampa qu’ère d’òli, formada per dus braci de bronze junhidi per ua tija.
Ambdues lums auien pantalhes verdes, damb juntures de setin deth madeish color, ara manèra de pelhòts que queiguien per un costat des dues circonferéncies.
Era claror s’escampilhaue pera tauleta, e era rèsta dera cramba ère en penombra plapada, damb ua verdosa pellicula de tapís vielh.
Sus era taula i auie uns gants, diuèrsi libres, dus retraits en polidi marcs, un d’eri deth gròs Arnaiz, ua paperèra, un jòc de tè de plan fina porcelana, ua caisheta d’evòri e d’auti objèctes plan polidi.
Quin silenci tan solemne i a ara!
Es gisclets dera hònt de Pontejos, ei çò que s’enten tostemp, e bèth coche que passe pera Puerta del Sol…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Atau anaua jo en mèn cab en gésser deth club de Picadilly… solet qu’eth mèn cab corrie coma ua exalacion e aguesti cars van pòc a pòc e semble que se des.hèn sus es calades.
E com me venen es causes ena memòria!…
Semble que siga en tot guardar ad aquera gojata que se m’apareishec ua net en Haymarket, quan gessia d’aqueth Bar…
Que non m’a tornat a passar!…
De ressabuda hec un guimbet, e lheuant-se se metec a passejar.
Morir-me jo aciu, entà que m’amien aguesti cars tant esnòbs!
Non, gràcies a Diu que cuelhi ua resolucion; e per çò que semble aguesta ei fòrta.
Que m’a vengut còp sec e damb ua fòrça…
Que ja è talents de qué hèsque dia tà manar-li a Tom que hèsque er equipatge.
Deman harè es mies crompes.
Que non pòt un vier d’Espanha sense hèr-se a vier es petits presents de ventalhs e tamborins…
Ai, be ne sò d’erós damb aguesta idia que m’a vengut!
Anar- me’n…!
Qu’ac deuí auer hèt hè ja temps!
Entà qué ès aciu, entà consomir- te mès?
Tè, que non diderà era que non l’aubedisqui, es sòns desirs son ordes.
Que m’a dit: “amic mèn, vè-te’n”, e me’n vau.
M’estimarà quan me’n vaja?
Pensarà en jo…?
Pro poirie èster.
Se se convencesse de qué er amor que l’a ath sòn marit ei coma dar pastís a un saumet tà que se lo minge, se se convencesse d’aquerò…!
Mès ve-te’n a demorar que se convence.
Que non pòt èster.
Estime hòlament ath aguest monard, e se morirà estimant-lo.
Jo me pensi que lo mensprède e ath còp l’estime: que i a aguesti dualismes en còr uman.
Mès jo digui, non li vierà en cap, bèth còp, era idia d’estimar-me a jo?
Que n’auria pro damb aquerò, damb qu’era idia l’auesse passat bèth còp, plan, dus còps.
Pro que deu auer pogut díder: “be n’ei de brave aguest Moreno; se jo siguessa era sua hemna, non me darie desengusti, e auríem auut un mainatge o dus o mès”.
Qué me sai jo… ath mèn laguens que i a aguesa conviccion coma un gèrme d’esperança, coma un seme qu’ei laguens dera tèrra e que non a brotoat encara, mès que viu…
Se sabessa qu’era a pensat aquerò, jo en veder-la tan religiosa, vieria a èster er òme mès catolic deth mon…
Entà agradar-la, guaires foncions e misses pagaria jo!
E que non ac haria damb ipocresia, donques qu’en tot estimar-la, vierie era fe, era fe, òc, que se n’a anat sabi pas a on…
Me semble que ja hè dia.
Non è dromilhon ne l’aurè jamès.
Deman me’n vau, e me n’anaria aguesta tarde, s’auessa temps entà premanir eth viatge…
E ua uata causa.
Me diderè adiu d’era?
Sabi pas se qué hèr.
Se la veigui non m’en vau.
Donques per qué non?
Me n’anarè.
Era m’a dit que me’n vaja, desire que me’n vaja.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que serè entada era coma un sòmi, e es sòmis sòlen herir eth còr mès qu’era realitat”.
Tornèc a estirar-se, e s’entretenguec en tot contemplar damb ua guardada erranta es parets dera cramba.
I auie aquiu un Sant Jusèp, un quadre gran, de familha, coma pintura non valie guaire, mès Moreno l’auie en grana estimacion, pr’amor que siguec fòrça ans ena cramba a on eth auie neishut.
S’associaue as impressions dera sua mainadesa aqueth sant tan polidòt, ajaçat enes bromes, damb era sua vergueta, eth sòn mainatge, e aquera capa auriòla qu’es sòns plecs hegen competéncia ath cèu ròi.
Li venguec ena memòria deth cavalièr, en aqueth moment, eth rebrembe de sa pair, que semblaue qu’ère en tot veder-lo, e enténer eth metau de votz.
A sa mair non l’auie coneishut, pr’amor que moric en èster eth un mainatge.
Tanben s’en brembèc de quan era sua fraia e eth (aquera madeisha fraia veuda qu’ère aquiu), anauen ena casa deth pairin, en Concepción Jerónima, cuelhudi dera man.
E ua tarde, en caminar peth carrèr Imperial, se hòravièren, ei a díder, se hòravièc era, e eth a mand siguec de morir-se der espant.
Donques un dia qu’anaue pera Plaza de Provincia, vedec eth saumet d’un portaire d’aigua, liure: eth patron qu’ère ena tauèrna pròcha.
Li vengueren talents a Manolito de montar-se en polin, e tau qu’ac pensèc ac hec.
Mès eth condemnat animau, tanlèu sentec ath cavalièr gessec ath mès córrer, e encara qu’eth mainatge hège esfòrci entà arturar-lo, non podie…
En resumit, qu’arribèc enquiath carrèr Segovia, plan près deth pònt.
E non se passèc que s’arturèsse eth saumet, senon qu’eth cavalièr queiguec en tot daurir-se eth cap.
Encara auie eth senhau.
Erosament, es germans Garcia, botèrs, qu’auien eth sòn talhèr de bots dejós deth Sacramento, e lo vederen quèir, lo coneishien, e recuelhent-lo se lo hèren a vier ena casa deth sòn pairin.
Era que s’armèc aquiu!
Se’n brembaue D. Manuel d’aqueth ahèr coma se s’auesse passat ager madeish; vedie ath sòn pairin, D. Manuel Moreno, qu’encara tenguie colarets, petita corbata de sòla e casaca totes es ores deth dia.
Enquia e tot en magasèm (drogaria ar engròs), vestie frac.
Dempús arribèc eth papa e s’estèc en tot trantalhar se tustar-lo o non…
Çò pejor siguec qu’eth saumet non se lo vedec en nunlòc, e era familha li calèc pagar per eth ua fòrta indemnizacion.
Quan ja clarejaue eth dia, entenec bronit ena casa; mès de seguit comprenec se què se passaue.
Ara se’n va aumens a sèt misses… e a tractar de tu ara Plan Santa Trinitat.
Praubeta, qué ne treirà de tot aquerò!…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
IV.- Guillermina hec dus copets ena pòrta, e daurint-la un shinhau, agaitèc era sua cara rosada e es sòns uelhs viui.
Ja veigui qu’ac endonviè.
Qué te cau?
Que ja ac ves.
Entra.
Non è clucat un uelh.
E tu?
Deth costat que m’ajaci me desvelhi.
Solet dormisqui quate ores; mès de tira.
Non ves qu’arribi ena casa renduda?
E tot aquerò que me cau pensar ac pensi pendent eth dia.
Quina felicitat!
Te’n vas ara tà missa?
E tan tranquilla!…
Sabes ua causa?, que t’è enveja… m’escambiaria per tu…
Sè-te ua estona, didec Moreno, en tot sèir-se en sofà e metent un còp de man en sèti.
Mès santetat qu’en anar a sèt misses, i a en practicar es òbres de misericòrdia, acompanhant as malauts e balhant ua estona de convèrsa a qui s’a passat tota era net desvelhat.
Ditz-me ua causa.
Com te van es òbres der asil?
Donques non te’n sabes?
Ben.
Gràcies as amnes caritatiues, era bastissa va pujant.
Jacinta s’ac a cuelhut damb tant de coratge, qu’aué trabalhe mès que jo, e manege era espada damb ua adretia que me dèishe petiteta.
Qu’as ues amigues que s’ac vau.
Aguesta net è pensat en tu e enes tues devocions.
T’estonaries se te digui que des dera maitiada se m’a metut aciu un sentiment desconeishut, quauquarren coma talents de her-me religiós, de pensar en Diu, de tier-me a òbres de pietat…
Manolo!…
Non, que non ei cap badinada, repliquèc eth; e auie ena sua cara tau expression d’aclapament, qu’era santa se demorèc coma pèga en tot guardar-lo…
Mès ès de trufaria o…?
Manolo, en qué penses?…
Que te cau?
Que i a moments ena vida, que semblen sègles per çò des cambiaments qu’amien.
Hè ua estona, veiràs quina causa mès estranha!
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Me’n brembè d’un praube que me demanèc aumòina aguest maitin…
Qu’ère un malerós qu’a ua cama difòrma e hastigosa, plia de nafres…
Me demanèc aumòina e li lancè ua moneda de coeire, en tot dider-li damb orror: “Anatz-vo’n deth mèn dauant, coquin”.
Donques aguesta net è auut aciu era visita d’aqueth òme…
Que l’è vist, coma sò en tot veder-te a tu, e prumèr m’inspiraue repugnància, dempús pietat, e acabè per dider-li: “Te vòs escambiar per jo?” Pr’amor que damb era sua cama poirida, era sua cajada e era sua libertat, gaudís eth d’ua tranquillitat que jo non è.
Era sua consciéncia ei coma ua bassa qu’en era non què jamès era pèira mès petita.
Praube de jo!, m’escambiaria per eth; escambiaria era mia riquesa pera sua mendicitat, eth mèn còr malaut pera sua cama inèrta, eth mèn lagui pera sua patz.
Qué ne penses tu?
Pensi que Diu te tòque eth còr, didec era dauna guinhant es uelhs, e botant sus eth cap deth trist cavalièr era sua man dreta, qu’en era amiau eth libre de missa e eth rosari.
Que non as mina de trufaria.
Bèra causa plan grana te va peth laguens.
E se d’auti còps te hè per dider-me eretjies e hèr- me emmaliciar, non te penses que te hèja dolent.
Qu’ès un ingenú; e se viuesses tostemp damb nosates e non te passèsses era vida entre protestants e atèus, tu que series un aute.
Mès non sabes que me’n vau deman?
Te’n vas?, de vertat?, damb viu aclapament.
Mau negòci.
Que non t’estimem?
Aguesta que ne vau quate!…
Era mia vida ei totafèt trincada e henuda.
Que ja non i a manèra de sòudar-la…
Cre que se m’estimèssen jo me demoraria aciu, seria brave, e per çò d’agradar-te a tu e as tues amigues, me haria plan religiós, plan amic de Diu e dera Vèrge, tieria toti es mèns sòs en òbres de caritat, protegiria era devocion…
Er estonament dera santa ère tan gran, que non lo podie exprimir.
Com vòs que t’ac demostra?
Vam a veir, didec era vèrge e fondadora, damb decision.
A que la hèsqui?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
A que non vies damb jo enta San Ginés?
A que sí.
Se lheuèc entà tirassar dera campaneta.
Dèisha, ja cridarè jo a Tomás.
Me semble que òc…
Tom!…
Te vau a hèr eth tè…
Va, vestis-te.
E entenerè totes es misses que volgues, e pregarè damb tu…
Òme, tan lèu non.
Un shinhau mès tard que jo, sòl vier Bárbara.
Tom!
Er anglés entrèc, e ara seguida, quan eth senhor ère ja vestit, li hec a vier eth tè.
Guillermina, en tot mestrar-li er esdejoar, li didie: “Abriga-te ben, qu’es maitins son plan fresqui.
Milhor… que ne sò convençut de qué víuer ei era màger des pegaries, li didec eth baishant es escales.
Entà qué viu un?
Entà patir.
Eth praube dera cama ei qui s’ac passe milhor.
Pr’amor qu’aquerò non hè mau.
Amie era sua cama tà dauant coma se siguesse ua causa polida qu’era gent desire conéisher.
Que i a molta misèria, didec era dauna, cuelhent eth tèma per un aute costat, e es que podem minjar mos planhem de vici.
Coma mès patigam aciu, mès gaudiram aquiu delà.
Eth misantròp non didec arren ad aquerò.
Seguie cogitós) “Eth mendicant dera cama se n’anarà entath Cèu de dret, damb era sua cajada, e fòrça des rics que van per aquiu en coche, i anaràn plan comodament en eth entà passejar-se pes lunfèrns.
Jo li demani a Diu que me balhe era mès hastigosa des malauties, e… non me’n vò hèr cabau; tostemp tan sana.
Paciéncia.
Tanpòc ad aquerò didec arren Moreno.
Entrèren en San Ginés, e Guillermina venguec de dret entara capèla dera Soledad, ath punt que començaue ja era missa.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Mès ena dusau missa l’observèc distrèt e inquiet.
Anaue d’un costat en aute, examinaue es autars e es imatges coma se siguesse en un musèu.
Aquerò la desengustèc, e tau siguec era sua incomoditat que non gausèc comuniar aqueth dia, donques que non se trapaue damb er esperit absoludament seren e net.
Ja ena quatau missa, eth cavalièr aqueth, non sonque se distreiguie senon que perturbaue era devocion des fidèus, en tot passar per dauant des autars a on se didie missa, sense hèr era mès leugèra genuflexion ne reveréncia.
Enterrament”.
E coma qu’eth cavalièr non li didesse arren, Plácido s’aluenhèc pregant entre dents.
Se seiguec en un banc, e d’alavetz, sense deishar d’atier as sues devocions, non deishaue de uelh ath senhor Moreno, sense poder explicar- se era sua preséncia ena parròquia.
Que li deu shautar veir es imatges beròies…
Atau comencè jo”.
E quin repotec li fotèc era fondadora ath sòn nebot quan gesseren.
Plan, donc, tia, per èster eth prumèr dia de cors non te pòs queishar.
Tot qu’ei començar.
Ja ves qu’entení ua misseta.
Qué volies?
Que siguessa coma tu?
T’asseguri qu’er assag m’agradèc.
Que passè ua estona plan agradiua, en un estat de tranquillitat que m’a hèt fòrça ben.
Te quèishes de qué me passejaua pera glèisa?…
Qu’ei que quan un va a hèr vida naua, li shaute saber-se’n…
Que volia guardar es imatges.
Cre-t’ac, se m’estèssa en Madrid me haria amic de totes eres.
M’agrade veder-les tan beròies, damb era sua ròba de luxe e es sues guardades fixades en un punt.
Semble que son en tot veir vier quauquarren que non acabe de vier.
Es que mos guarden semble que mos diguen quauquarren quan les guardam e qu’efectiauament mos an de consolar se les demanam bèra causa.
Compreni eth misticisme; lo veigui clar…
Ai!, se jo me demorèssa aciu…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Per qué non te demores?…
Impossible!…
Alavetz… demora-te.
Vòs que te balha un emplec?
Pro que te hè ua bona manca.Te nomenti contramèstre dera mia òbra, administrador des mies collèctes e sacristan màger dera mia capèla naua, quan sigue acabada.
Moreno s’estarnèc d’arrir damb talents.
Qu’ac acceptaria.
Te juri qu’ac acceptaria… que vengui a èster totafèt mainadenc.
Escolan en cap!
E jo alugaria es candèles, jo treiria eth povàs des imatges e les botaria plan polides, jo blagaria damb es beates!…
Non t’ac vas a creir, mès ath mèn laguens neish quauquarren que s’acòrde fòrça ben damb aguest mestièr umil”.
Qu’ès un bravàs.
Er arren hèr, çò de molt que t’as divertit e er esplin anglés te boten atau.
E jo te juri que t’engüejaràs mès se non vires entà Diu es tues guardades.
Hè çò que jo, Manolo; fot-li un còp de pè ath mon; hè-te petit entà èster gran; baisha-te entà pujar.
Tu que ja non ès un poret; tu ja non t’as de maridar.
Ne te conven èster tostemp de viatge tau qu’ua carta damb era envolopa mau escrita, que recor toti es burèus de corrèus deth mon.
Hemnes, entà que servissen senon entara perdicion?
Sigues valent pendent un quart d’ora e aufris-li a Diu çò que te rèste de vida.
Que non voi díder que te metes a fraire: i a mil manères de guanhar-se era vida etèrna.
Guarda se qué se m’acodís.
Per qué non dediques es tòns sòs, era tua activitat e tot eth tòn esperit a ua òbra grana e santa, non a ua òbra passatgèra senon ad aguestes que queden, entath ben dera umanitat e glòria de Diu?
Bastís de nauèth un edifici, un asil entad aguest o entà un aute fin, per exemple, un gran espitau psiquiatric qu’en eth se recuelhe e suenhe as praubets qu’an perdut era rason…
Tu qu’as era tissa des edificis, e me la vòs passar a jo…
Qu’ei çò prumèr que se m’a acodit.
Te semble mala idia?
Un psiquiatric modèl coma es qu’auràs vist en estrangèr.
Aciu qu’èm en aquerò fòrça arreculats.
Haries ua immensa òbra de caritat e Madrid e Espanha te benediràn.
Un psiquiatric!, didec Moreno, arrint d’ua manèra que li gelèc era sang ara sua generosa tia.
Òc, que non me semble mau.
E l’estrearíem tu e jo…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
V.- Se didec adiu Guillermina ena pòrta dera casa, entà vier en asil, e eth pugèc.
Quina causa mès estranha.
A penes se cansaue en escomèter era escala.
Se sentie fòrça ben aqueth maitin, er esperit confortat, era palpitacion plan adormida, er apetís desvelhat.
En entrar ena sua casa demanèc mès tè, e mentre Tom l’ac mestraue, li didec en espanhòu:
Hè er equipatge.
Avisaràs a Estupinhan…
Que me hèsque eth favor de vier, pr’amor que me pòrte bèra causeta des botigues.
Que non pòt un vier d’Espanha entà Anglatèrra sense hèr-se a vier entàs sòns amics quauqua fotesa qu’age color locau.”.
Dempús seguic parlant damb eth madeish: “qu’ei un mau de cap.
Se non te hès a vier tamborins damb figuretes de taures, chulos e d’autes foteses, se te mingen viu.
Ja veiram se trapi quauques aquarèles.
Tanben è besonh de hlaçades, garniments de taures, e sajarè de trapar bèra causa damb caractèr.
Que non i a pejor calamitat qu’èster amic de collecionistes”.
Estupinhan, qu’en aquera epòca frequentaue eth tracte damb Moreno, per çò d’auer-li estat encargada era administracion dera sua casa dera Cava se presentèc prèst a portar-li tot eth contengut des botigues de Madrid entà que podesse alistar.
Tamborins des mès diuèrses formes, ventalhs e quauqui quadrets anèren arribant successiuament pendent tot eth dia, e D. Manuel alistaue e pagaue.
Aquerò l’entretenguec agradiuament, e arrie pensant ena felicitat que repartirie entre es sues amistats londinenses.
Aguest tamborin damb era chula tocant era guitarra, entà miss Newton.
S’era vedesse es originaus, quina decepcion!
Aguesta parelha der andalús a shivau e era maja ena rèisha sense hèr arren, entara sentimentau e romancesca mistress Mitchell, que bote es uelhs en blanc quan parle d’Espanha, eth país der amor, der irangèr e des aventures incredibles…
A!, aguest D. Quijote crebant a guinhauetades es bots de vin, entar amic Davidson, que cride a D. Quijote don Cuiste, e se vante d’ispanofil…
Ben, ben.
De trastes qu’èm tau quau.
Aguesti cantres son òrres.
Tota era ceramica modèrna espanhòla que non vau un sò horadat.
A veir, Plácido, series tu capable de cercar-me un vestit de torero complèt?…
Que lo voi entà un amic que sónie damb botar-lo-se en un balh de vestits…
Qu’estarà coma un hantauma.
Mès a nosati non mos impòrte.
Usat o sense usar?
Òme, sense usar…
Plan, coma lo trapes…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Gessec Estupinhan coma s’eth Mercurio l’auesse prestat es sòns aladi bordequins, e ara seguida entrèc eth vailet, qu’eth sòn patron tenguie tanben ocupat ara cèrca de diuèrsi encargues.
Tom s’auie estacat fòrça as toros; non se perdie ua corrida e entre es sòns amics compdaue a diuèrses eminéncies der art dera còrna.
Plan per aquerò li dèc er encargue de cercar un garniment de taure, d’aqueri que se sauven es afeccionadi coma venerades reliquies, e ère convenent qu’auesse plapes de sang e fòrça caushigades coma senhaus dera tragica luta.
Plan desconsolat entrèc er anglés, dident que non trapaue garniments ne enquia e tot aufrint per eri un uelh dera cara.
Donques que non trapam garniments de taures, mos haram a vier ua auta causa.
As vist per aquiu, en Prado e Recoletos, a un tipe plan lèg qu’amie un tistèr e en eth, botadi en canes, formant coma un gran arbe, un revolum de molinets de vent que hèn torns damb eth vent e qu’es mainatges crompen per dus o tres sòs?
Donques hè-te’n a vier ua dotzena, mo’les amiam e didem que son garniments que se li boten as taures quan gessen ena plaça, brrrr… crebant ath mon sancèr damb aqueres còrnes tant ahilades…
E s’ac van a creir…
Tom arrie; mès ath sòn laguens refusaue aquera enganha per dus motius dera sua consciéncia, eth motiu dera rectitud anglesa e eth dera formalitat der afeccionat as toros.
Damb era enganha prepausada peth sòn patron se cometien dues granes fautes, enganhar a ua nacion e otratjar eth respectable art dera Tauromaquia, eth vestadèr sport tragic.
Sabi pas se com acabèc aquerò.
Tant que Rossini aumplie era casa de ventalhs e tamborins, e Moreno alistaue e pagaue, en tot entretier-se dempús a estropar-les en papèrs e botar-les panèus damb eth nòm deth destinatari.
Qu’auie decidit hèr plan pòques visites d’adiu, en tot desencusar-se per çò dera sua mala santat.
Dempús de dinar, baishèc en escritòri, e se tenguec a liquidar e botar en clar eth sòn compde personau.
Non intervenguie en cap negòci; e eth trabalh de banca, qu’en d’auti tempsi l’auie shautat tant, ara l’engüejaue.
Mès aqueth dia semblèc que se li desvelhauen es inclinasons, pr’amor que parlèc longament de negòcis damb Ruiz Ochoa, en tot recomanar-li que non deishèsse d’interessar-se en bèth enquant de sòs d’aur entath Banc.
Que ja podetz anar damb compde en aquerò d’estampar tanta plata, pr’amor qu’aguest metau va entà baish e i anarà encara mès.
Ath prètz qu’an aciu es liures, que vau mès expedir aur, e dera mia part, me harè a vier tot eth que poga”.
Alavetz entrèc Ramon Villuendas, preguntant a guaire se cuelhien es liures, e era convèrsa venguec a quèir sus eth madeish tèma.
Eth, que manaue aur e mès aur…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Entrèren d’autes persones e se parlèc de fòrça d’autes causes.
Tant que se tardèc aquera convèrsa, pensaue Moreno s’anarie o non a dider-se adiu des Santa Cruz.
Se non i anaue dilhèu eth sòn pairin s’ofensarie, e se i anaue, li poirien arribar contrarietats majores, enquia e tot empeneïr-se deth viatge e ajornar-lo…
Que non auie mès remèdi qu’anar-i.
Mès a quina ora?
Ara ora de dinar?
Trantalhaue, e tornant entara sua casa, pensaue quauquarren sus aqueth problèma dera ora.
Be me n’è tornat de mainatge!…
Tad aquerò des cinc venguec eth misantròp en ua botiga dera Plaza Mayor tà veir es ahlaçades granadines que damb eres volie obsequiar as sòns amics anglesi.
Aquiu s’estèc pendent un quart d’ora, e eth botiguèr li proposèc hèr-li a vier a trauèrs de Plácido çò milhor qu’auie, entà qu’alistèsse.
Ja hège nets e valie mès qu’eth senhor examinèsse de dia eth gènre.
Atau ac acordèren e entornèc entara sua casa.
En entrar en portau sentec un copet ena espatla.
Qu’ère Jacinta que li metie un copet de man.
Se quedèc eth brave senhor coma se l’auessen metut un tret.
Volèc parlar e non podec.
Jacinta lo cuelhec deth braç, e passadi es prumèrs gradons, comencèc eth dialòg.“Atau, donc, partitz a tot darrèr?”.
Fin finau me sò decidit.
Que ja ère ora…
Mès qué, vos cansatz guaire aué?…
A!, ja m’a condat Guillermina qu’auetz estat fòrça santet…
Atau me shaute a jo que sigue era gent.
Per qué non venguéretz a veder-me?…
Pro n’èra jo de graciós!
Qu’ei que non me’n sabia.
I tornatz deman?
De vertat que vieratz a veder-me?…
Arrir-me’n!
Quines causes se vos acodissen!
A que non vietz?
A que si?
Donques aquiu serè, en tot hèr-li era competéncia a Estupinhan…
Cada dia!
Mes qu’ei que non partitz deman?
Qu’ei vertat, ja non me’n brembaua…
Plan, non partirè.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aquiu non se pòt.
Com que non se pòt?
Pr’amor qu’aquiu m’agarren peth sòn compde ues amigues pretestantes qu’è, e volga o non me hèn renegar… vos que n’auratz eth tòrt; que va sus era vòsta consciéncia.
Atau, donc, me demori o me’n vau?
Donques damb aguesta responsabilitat tan grana non gausi conselhar- vos.
Hètz çò que vos semble milhor…
Vai, qu’auem arribat.
Vos auetz cansat guaire?
Un shinhalet… mès damb vos tostemp content.
Un aute còp?
Òc, entà tornar a pujar…
Coma se voléssetz pujar en quatau estatge.
Non m’ac perdonaria, se vos m’acompanhatz, en tot fatigar-vos tant.
Entrèren e Jacinta se calèc en quarto dera santa.
Moreno venguec en sòn e se deishèc quèir en sofà, en tot botar-se eth chapèu entà darrèr.
Pensaue repausar ua estona e passar dempús ena cramba de Guillermina.
Entà qué tormentar-me?
S’a acabat.
Ath cap d’ua estona, en sénter que Jacinta gessie, s’apressèc ena pòrta damb er in de veder-la.
Mès que non podec veir arren.
Coma qu’encara non auien alugat era lum deth recebedor, solet aubirèc ua bonha, ua ombra e podec enténer dues o tres paraules que se dideren, en dider-se adiu, Jacinta e er arrat gleisèr.
Aguesta venguec alavetz en quarto deth sòn nebot e lo trapèc hènt torns en eth.
Regular, lèu ben…
Demori dormir aguesta net.
Ajaça-te d’ora.
Aquerò pensi hèr… e deman…
Non, que non m’ac a dit.
Non t’a dit qu’era vierie a veder-me tan devòt?
Non… que non auem parlat un mot sus tu.
Ne te didec qu’auie pujat damb jo e que…?
Non, arren…
Moreno sentec qu’era orribla palpitacion deth sòn pitrau ère negada per ua ondada glaciau.
En aqueth punt li calèc sèir-se pr’amor qu’es cames non l’en volien e eth cap li rodaue.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’anaram a passar ua estona, didec Moreno d’ua manèra lugubra, e a lançar-li ara mia desesperacion ua ora d’esvagament tau que se li lance era carn a ua fèra entà que non mossegue.
Se tu li demanèsses ath Senhor… mès ben demanat… que te guarisse aguesti esplines, te les guaririe…
Demana-l’ac, hilh.
Pro sai jo çò que me digui!
Qué as de saber!…
Ara gesses damb aquerò?…
Tu que pòs auer perdut ua part dera tua fe; mès tota non se pèrd jamès.
Aguestes causes se diden sense creir en eres, per fatuitat.
Entre totes es tues badinades, se te rasquen qu’apareish eth credent…
Moreno damb enfasi, en tot complader-se en mortificar-la.
Tot sigue per Diu… alavetz, entà qué vòs vier damb jo ena glèisa?
Tè, entà distreir-me un shinhau, entà veder-te a tu, entà veir a Estupinhan, a figures rares dera umanitat, excentricitats, tipes, coma tot aquerò que me hèsqui a vier entà Londres tàs afeccionats as causes tipiques e ath color locau.
Guillermina alendaue.
Non volie incomodar-se.
A tu òc que t’aurien de mostrar pes hèires… a dus reiaus, un reiau entàs mainatges e soldats.
Cre-te que guanharie sòs aqueth que t’expausèsse”.
Per tòrt sòn, per tòrt sòn; que cau ahíger aquerò.
Èster malerós e non virar es uelhs entà Diu ei çò darrèr que me restaue veir.
Qu’ei atau, bèstia, avugla-te mès, hè-te mès materialista e mès capvirat, a veir se te ges era felicitat…
Qu’ès un supèrb, un pèc…
Guarda, nebot, que me’n vau, pr’amor que se non m’en vau te foterè damb eth tòn pròpri paishon.
E eth ère tant abstreigut que ne tansevolh l’entenec gésser.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VI.- Mingèc damb regular apetís en companhia dera sua fraia e de Guillermina.
Quan acabèren, li didec ad aguesta qu’auie manat en burèu que l’autregèssen er excedent deth sòn compde personau, e damb aguesta notícia se botèc era fondadora coma unas castanhetes, e non podent tier era sua alegria venguec dret de cap ada eth, e li didec: “Guaire me cau arregraïr-li ath mèn atèu estimat!
Seguís, seguís autrejant-me aguestes pròves deth tòn ateïsme, e es praubi te benediràn…
Atèu tu?
Ne peth mau de morir!” Moreno arrie tristament.
Tau afogadura l’entrèc ara santa, que li hec un punet…”Tè, perdut, maçon, luteran e anabaptista; vaquí eth pagament dera tua aumòina”.
Se sentie eth tan près ara emocion, que quan es pòts dera santa toquèren eth sòn front, li venguec un leugèr crebacòr e a mand siguec de hè’c a veir.
Sarrèc doçament ara santa contra eth sòn pièch, en tot dider-li: “qu’ei qu’ua causa non trè era auta, e encara que jo siga incredul, que voi auer content ath mèn arrat gleisèr, per s’un cas.
Supausem que i a tot çò que jo me pensi que non existís…
Pro que li harè eth horatet!, didec Guillermina.
Rosiga que rosiga m’estarè jo ua estona d’eternitat, e se Diu me desnishe e me met un repotec, li diderè: “Senhor, qu’ei entà qu’entre eth mèn nebot, qu’ère molt atèu… de blaga sustot, plan, e me daue entàs praubi”.
Eth Senhor se demorarà pensant ua estona, e diderà: “Vai, donques qu’entre sense díder arren ad arrés”.
Tàs dètz, qu’ère eth misantròp ena sua cramba, prèst ja entà ajaçar-se.
Non.
Sajarè de dormir…
Quin engüeg!
Mès òme, tè, qu’ei parièr.
Non l’ac crompes se non te shaute…
S’aguesta gent viu d’aquerò, dèisha-les víuer.
Non, s’ei que jo non m’opausi a que visquen tot çò que volguen, repliquèc Moreno damb energia.
Mès aquerò non trè que me cargue fòrça, mès fòrça, enténer tau pregon…
Vai per Diu…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Dempús arribèc Tom, e era fraia de Moreno se retirèc en moment qu’entraue Guillermina damb era madeisha cançoneta: “Vòs quauquarren?…
Hège quauqui passi entà dehòra e tornaue: “Demàn non te vau a cridar.
Que te cau repausar.
Qu’as temps, hilh, as temps entà dar-te còps en pièch.
Aguesta net plan que vau a dormir ben, anoncièc D. Manuel damb aguesta esperança de malaut qu’ei eth gòi negat en malenconia.
Qu’encara non è dromilhon; mès senti ath mèn laguens ua cèrta presentida de qué vau a dormir.
E jo vau a pregar entà que repauses.
Ja veiràs, ja veiràs.
Tant que tu sigues aquiu, pregarè autant per tu, que te vas a guarir, sense saber d’a on te vie eth remèdi.
Çò que mens pensaràs tu, pegonh, ei qu’er arrat gleisèr t’a agarrat peth sòn compde e ei en tot sauvar-te sense que t’encuedes.
E quan te trapes damb bèra nauetat ena tua amna, e te trapes de ressabuda, damb totes aguestes plapes atèes ben guarides, dideràs: “miracle, miracle!” e non i a tau miracle, senon qu’as a ta pair coma baile, coma se sòl díder.
En fin, que non te voi marejar mès, que ja ei tard…
Cala-te lèu en lhet, e dormís de tira sèt ores.
Li balhèc quauqui copets de man ena espatla, e eth la vedec gésser damb pena.
Qu’aurie desirat que l’acompanhèsse bèth temps mès pr’amor qu’es sues paraules li hègen fòrça ben.
Se me vòs cridar d’ora, qu’ac pòs hèr…
S’ès desvelhat entrarè.
Se non, non, didec Guillermina.
Que te conven mès dormir que pregar.
Te cau bèra causa?
Vòs aigua damb sucre?
Que ja i èm.
Vè-te’n, que tu tanben te cau dormir.
Vai un trabalh que te cuelhes!…
Qu’anaue a díder “e tot aquerò entà qué?” mès se tenguec.
Jamès l’auie estat tant agradiua era sua tia coma aquera net, e se sentec tirassat entada era per ua fòrça irresistibla.
Fin finau se n’anèc era santa, e ara seguida, Moreno manèc ath sòn vailet que se n’anèsse.
Me seirè aciu e revisarè era lista de presents, a veir se me’n manque bèth un.
A!, que me cau non desbrembar es ahlaçades.
Era fraia de Morris s’anujarà se non li hèsqui a vier quauquarren de caractèr….” Era idia des ahlaçades amièc eth sòn pensament, per associacion, entà quauquarren qu’auie vist aquera tarde.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Mayor ara cèrca d’aqueth originau article, estramunquèc damb ua cèga que demanaue aumòina.
Qu’ère ua gojata, acompanhada per un vielh guitarrista, e cantaue jòtes damb tau gràcia e assopliment que Moreno non podec mens d’arturar-se ua estona ath sòn dauant.
Qu’ère orriblament lèja, maujargada, pudesenca e quan cantaue semblaue que li gessien es uelhs holadi, coma es d’un peish mòrt.
Qu’auie era cara plia de cretes de picòta.
Solet dues causes polides i auie en era: es dents, qu’èren plan blanqui, e era votz nauta, argentina, damb vibracions de sentiment e un ton trist qu’aumplie era amna de punhenta nostàlgia.
Era letra qu’ère tan poetica coma era musica.
Moreno s’auie metut era man ena pocha entà trèir ua pesseta.
Mès que li semblèc massa, e treiguec dus peniques (voi díder, dues pèces deth gosset), e se n’anèc.
Donques aquera net li venguec ena ment tan viuament era gojata cèga, era sua lejor e eth sòn polit cant, que se pensaue qu’ère en tot veder-la e escotar-la.
Era musica populara reviuec en sòn cervèth de tau sòrta, qu’era illusion milhoraue era realitat.
E era jòta escampilhaue per tot eth sòn èsser tristesa infinita, mès qu’ath còp ère tristesa consoladora, baume que s’estenie leugèrament untat per ua man celestiau.
Ère tan grana era sua susceptibilitat nerviosa, que totes es impressions que recebie èren plan intenses, e eth gust o era pena que d’eres emanauen, li revirauen çò de mès interior des sues entralhes.
Sentec coma desirs de plorar…
Aquera musica vibraue ena sua amna, coma s’aguesta siguesse compausada completament de còrdes armonioses.
Dempús lheuèc eth cap e se didec: “Mès sò adormit o desvelhat?.
De vertat que l’auia d’auer dat era pesseta…
Praubeta!
Eth relòtge dera Puerta del Sol toquèc era ora.
Dempús Moreno se n’encuedèc deth prigond silenci que l’enrodaue, e era idia dera solitud succedic ena sua ment as impressions musicaus.
S’imaginaue que non existie arrés ath sòn costat, qu’era casa ère desèrta, eth barri desèrt, Madrid desèrt.
Guardèc ua estona era lum, e beuent-la damb es sòns uelhs, l’assautèren d’autes idies.
Qu’èren es idies principaus, coma se didéssem es idies logatàries, palomes que tornauen en palomar dempús de passejar-se ua estona pes aires.
E en mesprètz se hè a vier era peniténcia, pr’amor que jamès aurà eth consolament que desire…
Jo me consolarè damb era mia solitud, qu’ei eth milhor des amics.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Vam a veir… per qué non poirie èster atau?
S’aurà convençut de qué estimar a un marit coma eth qu’a, ei contrari ara natura, e eth sòn Diu, aqueth madeish Diu, amic d’Estupinhan, l’a de conselhar que m’estime.
Ò!, plan, er an a vier tornarè… en abriu que ja serè en tot vier entà aciu.
Que ja veirà era mia tia se me hèsqui jo mistic, e tan mistic, que deisharè petits as d’aciu.
E alavetz despenerè un milion, dus milions, sies milions entà bastir un asil benefic.
Entà qué didec Guillermina?
A!, òc, entà lhòcos; òc, qu’ei çò que hè mès manca… e me cridaràn era Providéncia des malerosi e estonarè ath mon damb era mia devocion…
Qu’auram un, dus, fòrça hilhs, e serè eth mès erós des òmes…
Se lheuèc e dempús de hèr dus o tres passegi, se tornèc a sèir ath costat dera taula a on i auie era lum, pr’amor qu’auie sentut ua opression plan anutjosa.
Es pulsacions, que pendent un moment cessèren, tornèren damb fòrça, acompanhades d’un sentiment de plenitud toracica.
Aguesta net vau a dormir fòrça ben…
Que ja passe era opression.
Li calèc botar-se regde, pr’amor que deth centre deth còs, li pujaue peth pièch ua bonha immensa, ua ondada, quauquarren que li talhaue era respiracion.
Alonguèc eth braç coma eth qu’acompanhe deth gèst un mot; mès eth mot, expression d’angónia dilhèu, o demana d’ajuda, non podec gésser des sòns pòts.
Era ondada creishie, la sentec passar pera gòrja e pujar, tostemp pujar.
Deishèc de veir era lum.
Botèc es dues mans sus eth cant dera taula, e inclinant eth cap, apuèc eth front en eres en tot exalar un sord gemiment.
Se demorèc atau, quiet, mut.
E en aquera actitud de recuelhement e tristesa, expirèc aqueth malerós òme.
Era vida cessèc en eth, per çò deth crebament e desbordament vascular, en tot produsir-li ua conmocion instantanèa, tanlèu començada coma acabada.
Se despenec dera umanitat, queiguec deth gran arbe era huelha totafèt seca, solet sostenguda per ua tilha imperceptibla.
Er arbe non sentec arren enes sues immenses arrames.
Per aciu e per aquiu queiguien ath còp huelhes e mès huelhes inutiles; Mès eth maitin pròche auie d’alugar innombrables capurets frèsqui e naui.
Ja de dia, Guillermina s’apressèc ena pòrta e calèc era aurelha.
Non sentie cap rumor.
Non i auie lum.
Bona asenada haria se lo desvelhèssa”.
E s’aluenhèc de puntetes.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
I.- A mejans de noveme, Fortunata ère un shinhau deteriorada.
En tot observar-la, Ballester se didie: “Quan jo digui que m’aurie d’estimar a jo en sòrta de consumir era sua vida damb aguest pèc!
Quines hemnes aguestes!
Que son coma es saumets, que quan s’entestadissen a caminar peth bòrd deth precipici, prumèr se dèishen aucir a còps de pau abans que cuélher un aute camin”.
Des dera rebotica, a on trabalhaue, la vedec passar peth carrèr: “Aquiu qu’ei eth vaishèth.
Tostemp tan puntuau ara cita.
Dòna Lupe furiosa, eth praube Rubin capvirat, e aguesta paloma volant entàth losat deth vesin.
Be n’ei de luenh era de saber-se’n de qué l’è desnishat er amagader!
Pro que me costèc; mès ac è artenhut.
E non ei que volga denonciar-la… causa impròpria d’un cavalièr coma jo.
Qu’ac hèsqui entà governar-me jo.
Jo sò atau; m’agrade seguir es passi dera persona que m’interèsse…
Solide que quan torne de hestejar passarà per aciu…
A!, quina memòria era tua, Segismundo; ja non te’n brembaues de qué aué l’auies prometut gachets de hatchisschina, que li vòlen dar ath praube Maxi, entà veir se li lhèuen e esclarissen un shinhau aqueri esperits tenebrosi.
Dues o tres ores dempús d’aquerò, Fortunata entraue ena farmacia.
Eth farmaceutic observèc pintada en sòn ròstre era consternacion.
Solide deuie auer ua pena plan grana, orribla, d’aguestes que non se pòden exprimir senon damb era imatge retorica d’ua espada trauessant eth pièch.
Vos que patitz aué, e non ei causa de pòc o mens, senon un trebolament fòrça gran qu’amiatz ath vòste laguens.
Non, non m’ac remigatz.
Era vòsta cara qu’ei entà jo coma un libre, eth mès beròi des libres.
Que liegi en eth tot çò que vos arribe.
Non valen evasiues.
Vai, Ballester, didec Fortunata damb fòrça mala encolia.
Que ja m’ac pensi…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Ai, òc!…
E vos auetz plorat, pr’amor qu’es uelhs tanben ac diden.
Qu’ètz aué vos massa agudent.
Qu’ac siguec tostemp don Garcia.
Entà d’autes persones qu’auratz, vos, secrets, entà jo non.
Sai d’a on vietz.
Sai eth carrèr, numèro dera casa e estatge…
E se m’ahiscatz, sai se qué s’a passat.
Decepcion; que se tu, que se jo; que non m’estimes, que òc, que tira, que dèisha, que vira que torna; que m’enganhes, que non, que tu mès, e auem acabat, e adishatz, e vaquí era lermeta.
Era senhora de Rubin deishèc quèir eth cap sus eth pièch, en tot negar-se en lac nere dera sua tristesa.
Ballester la guardaue sense gosar dider-li arren, respectant aqueth dolor que per çò de vertadèr non se podie dissimular.
Ara fin, Fortunata, en tot remeter-se, se lheuèc dera cagira, e li didec:
Aguesti gachets, les auetz hèt ja?
Aciu que son (en tot autrejar-li era caisheta).
Jo?…
Çò mèn, que non se’n va damb gachets…
Padegatz-vos, li didec Segismundo ena pòrta.
Era vida qu’ei atau; aué pena, deman, alegria.
Mos cau auer paciéncia, e cuélher es causes tau que vien, e non estacar tota era vòsta vida a ua soleta persona.
Quan s’acabe ua candèla, ne cau alugar ua auta…
Coratge, donc, e aprenem a menspredar…
Aqueth que non sap menspredar, non ei digne de gaudir der amor…
E entà acabar, simpatica amiga mia, ja sabetz que sò as vòstes ordes, qu’auetz en jo ath mès rendut des servidors entà çò que se vos acodisque, amic diligent, plan discrèt, bona persona…
Adishatz.
Pugèc era joena ena sua casa.
Dòna Lupe non i ère, pr’amor que pendent aqueri dies anaue sense manca entàs enquants deth Monte de Piedad.
Maximiliano s’estaue pendent longues ores en sòn burèu o ena cramba, sense gésser ne tansevolh enes correders, negat en ua meditacion que mèsalèu semblaue dromilhon, normaument estirat en sofà, era guardada tachada en un punt, ara manèra deth penitent visionari.
Non shordaue ad arrés; non se remie a préner er aliment ne es medecines, en tot someter-se silenciosament a guaire li manauen, coma se çò dominant en aguesta fasa deth procès encefalic, siguesse era anullacion dera volontat, eth non èster arren, entà arribar a èster-ne tot.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Impossible.
Coma mès trabalhaue, damb mès energia e claretat repetie era sua ment aquerò que l’auie arribat aqueth maitin.
Sense que s’interrompesse era accion mecanica, er esperit dera prauba hemna reprodusie fidèument aquera scèna, damb es paraules, es gèsti e es inflexions mès insignificantes deth dialòg.
Ath miei dera reproduccion s’anauen plaçant, coma anotacions botades ar edart, es comentaris que se l’acodien.
Eth trabalh deth sòn cervèth qu’ère ua cauda e dolorosa barreja des foncions dera ment e dera memòria, en tot barrejar-se desordenadament e alugar-se es ues as autes damb aquera claretat de relampit que deishauen anar en cada moment.
Eth qu’ei, hè ja temps, fòrça hered, e coma damb talents de trincar.
Un aute còp cansat!, cansat; e tath mes de junh, òc, pro me’n brembi de qué ère en junh, pr’amor qu’èra en tot plaçar es paus de tendolet dera processon de Corpus, me didec que bric mès me deisharie, que s’avergonhaue d’auer-me deishat dus còps e sabi pas se guaires causes mès…!
Çò que hè ara ei cercar ua desencusa entà hèr-se eth sord…
Crist!
Quina cara me botèc quan li didí aquerò…!
Non sigues pegonh, ne fides tant ena vertut dera tua hemna.
Qué te penses?
Qu’ei que non ei era coma es autes?
Tà que te’n sàpies; era tua hemna t’a enganhat damb aqueth senhor Moreno, que se moric còp sec ua net.
Era tua sòrt siguec que crebèc; qu’ei qu’es còrs crèben, per çò dera fòrça der amor…
Cre-te, coma que Diu ei eth mèn pair, qu’era mona deth Cèu l’estimaue tanben, e auien es sues cites… sabi pas a on… mès que les auien.
Tant esdegat qu’ès, e a tu tanben te la foten…
Mon Diu, quina cara me botèc!
Dempús sentie clarament ena sua audida era vibracion d’aquera replica que l’auie hèt estrementir, qu’encara l’alugaue, pr’amor qu’es paraules se repetien de contunh coma era pèça d’ua caisha de musica, qu’eth sòn disc, sonada era darrèra nòta, da era prumèra.
D’a on as trèt aguesta istòria infama?
Qui t’a calat en cap aguestes idies?
Era mia hemna qu’ei sagrada.
Era mia hemna que non a plapa.
Jo non me la meriti ada era, e plan per aquerò la respècti e l’admiri mès.
Era mia hemna, compren-n’ac ben, qu’ei fòrça peth dessús de totes es calomnies.
Qu’è en era ua fe absoluda, cèga, e ne eth mès leugèr dobte me pòt shordar.
Ei tan brava, que sus aquerò d’èster-me fidèu, a eth costum d’autrejar-me toti es sòns pensaments entà que jo les examina.
Pro podessa jo autrejar-li es mèns!
E ara, quan tu me vies damb aguesti absurds condes, me veigui tan per dejós d’era, que non posqui mès.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Me castigues pr’amor que me hès a veir era diferéncia; te compari damb era, e se gesses perdent ena comparason, balha-te a tu eth tòrt…
Comentari: “E jo m’auia hèt era illusion de qué non ère aunèsta, entà gésser ara damb aquerò de non auer mès remèdi que cohessar que n’ei!
Aurà vist visions Aurora?
Ac assegure de tau sòrta, que sabi pas…
Que pòt ester que sigue enganhada…
Un aute còp sentie repompir ena sua audida es tremendes paraules d’aqueth: “Se tornes a pronociar ath mèn dauant, eca…” E eth comentari semblaue produsir-se en cervèth parallèlament ara repeticion dera repassada.
En junh, òc, pro que me’n brembi, tot qu’ère t’estimi o t’adòri, e pro que mo n’arríem dera mona deth Cèu, encara que tostemp l’auíem per vertuosa.
Qu’ei sagrada, dides?…
Alavetz, entà qué l’enganhes?
Sagrada!
Ara gesses damb aquerò.
Cuelhi eth mèn chapèu e non me tornes a veir…
Qu’ei aquerò çò que vòs hè ja temps.
Ès en tot cercar ua desencusa, e t’agarres a çò qu’è dit.
Te compari damb era, e se pèrdes ena comparason, balha-te a tu madeisha eth tòrt.
Aquerò ei madeish que dider-me que sò un encastre, que jo non posqui èster aunèsta encara que volga…
Com m’usclaua entenent aquerò e com m’uscli ara madeish!
Se me sarre era gòrja, e es uelhs se m’aumplissen de lèrmes.
Dider-me a jo aquerò!, a jo que sò en tot condemnar-me per eth!…
Mès, Senhor, quin tòrt n’è jo de qué aguesta mainada polida sigue un àngel!
Enquia e tot era vertut servís entà pataquejar-me a jo en cap.
Reproduccion de quauquarren qu’era l’auie responut: “Guarda, non te’n hesques tant.
Que pòt èster que sigue mentida.
Qué me sai?
Non te pensaràs que m’ac è endonviat jo?
E eth: “Coma l’agarra, l’arrinqui era lengua.
Compde damb era”.
Comentari: “De vertat que siguí plan prudenta.
Non se pòt parlar mau d’arrés sense auer-ne era seguretat de çò que se ditz.
D’alavetz ençà non me tornèc a guardar coma me guarde tostemp.
Que li trinquè eth sòn amor pròpri.
Qu’ei coma quan ua se sè sus un chapèu de copa, que non i a manèra, per mès que se lo planche dempús, de botar-lo un aute còp tau qu’ère.
Aguesta plan que non me la perdone.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ac perdone tot, mès quan li tòquen era sua supèrbia non ac perdone.
Coma que tu non as cap sentit morau, non ac comprenes.
Non calcules eth valor que se trèn ada eres madeishes es persones quan parlen mès deth compde”.
Comentari: “Quan agarre aguest ton, que li foteria…
Aquerò ei dider-me que sò ua indecenta.
E tostemp que trè aguestes teologies, ei pr’amor que me vò deishar.
Reproduccion: “Te’n vas ja?”.
Ditz-me çò que volgues”.
Tu tostemp te cau auer era rason…
Adishatz”.
Ath cap d’ua estona, era sua ment gessec còp sec damb ua idia naua, exprimida ath miei des estofaments dera desesperacion, coma un arrai que trauèsse es bromes e pendent un temps les trauque, les illumine damb es sòns ludents plecs.
Alavetz se n’encuedèc de qué non auie banhat era ròba.
Eth sòn prètzhèt ère encara tà començar, es paquets de camises, blòdes e d’autes pèces seguien ath sòn dauant, mòrts d’arrir, e madeish damb eth gibrelh damb era aigua.
Papitos, qu’entrèc en minjador damb es guinhauets ja nets siguec eth patac que la hec gésser dera sua abstraccion.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
II.- Eth dia de San Eugenio prepausèc dòna Casta anar de vrespalhada entath Pardo; mès es de Rubin non volien enténer parlar d’arren que se retirèsse a esvagament.
Entà vrespalhades èren eres!.
I anèren es Samaniegues damb dòna Desdémona, Quevedo e d’auti amics.
Pera net, dòna Casta s’encaborniaue en que totes auien de minjar aglans, der aprovediment que se hec a vier.
Qu’èren de reünion ena casa des Rubin.
Sonque mancaue Aurora, que Fortunata demoraue damb in, e tostemp qu’entenie passi ena escala, anaue entara pòrta pr’amor de daurir-la abans que truquèsse.
Fin finau arribèc era veuda de Fenelon, fòrça espisada.
Es encargues d’aqueth mes qu’èren molti; es nòces aristocratiques abondauen, e era prauba Aurora non podie ne botjar-se.
Enquia e tot entà complir e hèr es autrejaments a temps s’auie hèt a vier bèth trabalh en casa.
Velharie enquias dotze o era ua.
S’aufric era de Rubin a ajudar-la, e damb eth permís des dues senhores granes se n’anèren entara casa pròcha.
Fortunata desiraue trapar-se soleta damb era sua amiga pr’amor de blagar longament sus diferentes causes.
Aluguèren era lum deth gabinet, e sus ua grana taula que i auie aquiu, ar estil des taules des sartes, Aurora, treiguent es sòns utisi, se metec a bracar e a premanir.
Fortunata l’ajudaue a desvolopar es patrons e embastar-les sus era tela.
En cada moment se treiguie Aurora deth pièch ua agulha enfilada o se la cluaue en eth, donques qu’eth pièch ère eth sòn coishinet d’agulhes, e aquiu auie tanben ua bataria d’esplingues.
Estenent era sua guardada sus es patrons, damb ua atencion d’artista, cuelhent ara era agulha, ara es scisèus, ja inclinada sus era taula, ja dreta e guardant de luenh er efecte deth talh; botjant eth cap entà obtier era oblicuitat dera guardada en cèrtes escadences, comencèc a blagar, en tot lançar es paraules coma un excedent dera poténcia espirituau qu’aplicaue ara sua òbra mecanica.
Fòrça polit, sivans m’a dit Candelaria!
Eth cadafalc arribaue enquiath tet, e era orquestra ère magnifica; moltes lums…
Vaquí entà qué les servissen es sòs ad aguesti celibataris egoïstes.
I èren es de Santa Cruz e Ruiz Ochoa, es Trujillas, e sabi pas qui mès…
Coma que non mos vedem de hè fòrça dies, non t’è pogut condar era impression que recebí aqueth maitin.
Guarda: passaua jo tad aquerò des ueit e mieja pera plaça de Pontejos pr’amor de vier en mèn obrador, quan vedí que deth portau gessie espaurit eth vailet anglés…
Segontes m’en sabí dempús, anaue a cercar ath mèn cosin Moreno Rubio que demore en carrèr de Bordadores.
Jo pensè: qué deu passar?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Com, que qué se passe?
Er anglés alavetz, damb un terror que non te posqui explicar, mos didec: eth senhor mòrt; eth senhor mòrt.
Corrèc entà aquiu Pepe e jo ath sòn darrèr.
En portau i auie un rondèu de gent, uns gessien, d’auti entrauen, e toti se planhien der eveniment.
Pugè damb Pepe… era pòrta qu’ère dubèrta.
Es crits de Patrocinio Moreno s’entenien dera escala estant.
Ai, quin moment, hilha!
Jo auia ua pòur que non te posqui condar, M’apressè de man en man entara cramba.
Aquiu qu’ère era santa encara damb mantèl botat e eth libre de missa ena man…
Que se retiraue a ua imatge.
E Moreno… non m’en voi brembar, seigut en ua cagira ath cant dera taula…
Diden que lo trapèren damb eth cap apuat enes mans, sec, regde e sense sang.
Non te posqui condar er orror que me costèc çò que vedí.
L’auien incorporat en sèti.
Tot eth pitrau dera camisa ère tacat de sang, era barba plia de calhs… es uelhs dubèrts.
Aciu suspenec Aurora eth sòn trabalh, botant tot eth sòn vam en aquerò que condaue…) Non volí entrar.
M’en tornè dera pòrta e sabi pas se com arribè en talhèr, pr’amor que m’anaua queiguent peth camin; tau impression me costèc.
Mos cau reconéisher qu’aguest òme auie d’acabar de mala manèra; mès aquerò non trè qu’ua l’age pietat.
Tornèc a botar era sua atencion en sòn trabalh).
Que siguí plan mau aqueth dia, e a estones me venguien talents de plorar.
Que se portèc mau damb jo, fòrça mau…
Praube senhor!, gasulhèc Fortunata.
A jo tanben me hec dò quan m’en sabí.
Mès, sabes ua causa?, qu’aué auem auut ua garrolha aguest e jo, pr’amor que li didí aquerò…
Aquerò…?
S’emmalicièc tant, qu’acabèrem mau.
Ai, quina pena qu’è!
Pr’amor que s’ei calomnia imagina-te, quina asenada vier damb aguesta istòria!
Calomnia non, didec era Fenelon, en tot calar mès atencion ath sòn talh.
Que pòt èster error.
Qui dimònis sap çò que i a en interior dera mona?
Qu’eth defuntat Moreno ère hòl per era, non i a cap de dobte.
Manque saber, per exemple, s’era corresponie o non.
Tu me dideres que òc, e qu’auien citacions…
Òc; mès t’ac didí coma ua suposicion solet, repliquèc era astuta hemna damb ua cèrta indiferéncia, coma se volesse cambiar de convèrsa.
Tu te precipitères en amiar-li aguest conde.
Que deu èster capvirat.
Mos cau anar damb compde, amiga mia, e non herir er amor pròpri des òmes.
Ja deuies supausar que li queirie mau.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E tu qué cres?, parlant ara coma se siguéssem dauant d’un confessor.
Tu qué cres?, ei, coma qui ditz, àngel o qué?
Aurora deishèc es scisèus, e se clauèc en pitrau era agulha enfilada.
Dempús de calcular era sua responsa, gessec d’aguesta manèra:
S’eth mèn cosin auesse viscut, sabi pas a on aurien pogut arribar es causes.
Eth hège de trobador dera manèra mès infantila deth mon.
Qui ac diderie!…
Un òme qu’auie corrut tant de mon!…
Era… sabi pas… me pensi que se n’arrie d’eth…
E que s’ac meritaue, per coquin.
Tornèc entath sòn prèzthet en tot deishar ara auta ena màger confusion.
Ò!, non… exclamèc Fortunata damb tota era sua amna, qu’ei que se non siguesse aunèsta aguesta hemna, a jo me semblarie que non i a aunestetat en mon e que cadun pòt hèr çò que volgue…
Me semble que se trinque tot çò que l’estaque a ua; e sabi pas se m’expliqui; e que ja madeish ei blanc que nere.
Cre-t’ac; aguest dobte non se’n va deth mèn cap en cap moment; tostemp pensi en çò de madeish, e tanlèu m’alègri de qué sigue dolenta coma de qué non ne sigue.
Que non sabes guaire pensi jo ath cap deth dia.
Es causes que m’arriben a jo que non an nòm.
Donques entà que te padegues finaument, didec era auta sense guardar-la, tie-la per aunèsta, e quan parles d’aquerò damb eth, hè-li a veir qu’ac penses atau, e non aspires a qu’eth te balhe eth sòn respècte; contenta-te damb er amor.
Que non hemna, gessec Fortunata plan nerviosa.
Qu’aquerò s’acabe…
Qu’ei que ja ei en tot fautar-me aguest gosset!
S’en quinze dies non l’è vist que dus còps.
Tostemp arribe tard e coma de mala encolia.
Arren, que me vò lançar ena aigua un aute còp, ac veigui, qu’ac veigui.
Aué l’ac è dit clar e non me responec arren.
Alavetz qu’auem era mona deth Cèu de felicitacions.
A!, non…
Me semble qu’ara era viroleta senhale entà un aute costat.
Qu’ei en tot enganhar-me damb ua que ne jo ne era sua hemna coneishem.
Mès clar, as dues mos balhe ua bona demora, e jo sò que non sai se qué me passe, mès mòrta que viua… plia de ràbia, de gelosia.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Jo venjarè ara mona deth Cèu e me venjarè a jo madeisha.
Que non voi morir-me sense aguest plaser.
Ditz-me ua causa…
Peri, o Antonia, aguesta qu’ère damb Villalonga.
Qu’ei normau, penses en aqueres que coneishes.
Çò que volgues.
Tot çò qu’è…
Plan, donc; dèisha-me hèr a jo, que se cuelhi era punta deth hiu, arribarè ena auta punta.
Guarda se per qué ac digui; en mèn talhèr i a ua gojata, plan graciosa per cèrt, que me semble, me semble…
En tòn talhèr…!
Òc, mès non te precipites… que dilhèu non ei era… voi díder qu’a trauèrs d’era cuelherè era punta deth hiu, e veiràs… anarè tirant, tirant, enquia trapar aquerò que volem saber.
Tu fida en jo, e non hèsques arren dera tua part.
Promete-me que non te calaràs en arren.
Sense aguesta condicion non compdes damb jo.
Plan, donc, t’ac prometi.
Mès m’as de díder tot aquerò que vages sabent.
Te digui que se la cuelhi…
Non m’impòrte anar ena Modelo; te juri que non m’impòrte.
Qu’ei que ja me semble que l’è entre es mies ungles…
Dòna Castro entrèc, daurint era pòrta damb era sua clau.
Qu’ère tard, e Fortunata li calec retirar-se.
Aurora s’estèc trabalhant ua estona mès, e didie entada era: “Aguestes pègues son terribles, quan les vie era ràbia.
Mès que ja se padegarà.
Non mancarie mès…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
III.- Ua tarde, dòna Lupe vedec entrar ara sua neboda tan trista, que non podec mens que vier entada era, plia d’ira, non podent tier ja que non li fidèsse es sues penes quina que siguesse era causa d’eres.
Fortunata auie eth sòn interior tan tempestuós que non se podec tier, e petèc damb aguesta ira jovenila que còste es peleges de hemnes enes cases de vesiat.
Que ja èstà ben…
Que non posque ua ne tansevolh èster trista, pr’amor qu’ara senhora l’incomòden es cares afligides…
Que non ère acostumada dòna Lupe a responses d’aguesta sòrta, e ara prumeria se desconcertèc.
Fin finau gessec d’aguesta manèra: “ Aquerò de qué m’ocupe o non m’ocupe, non ès tu qu’ac a de decidir.
Qué, donc?
An tocat a emancipar-se?
Qu’ès apraiada.
Te penses que se te va a tolerar aguesta vida qu’amies?
Me shauten es hums d’aguesta hòla!…
Qu’ère era auta tan violenta e auie es nèrvis tan tibants, qu’en desseparar ua cagira la metec en solèr, e en botar era sua manja sus era comòda tumèc contra un veire d’aigua que i auie en era.
Guarda com as vessat era aigua”.
Milhor.
Òc?…
Ja te vau a milhorar jo…ja t’apraiarè.
Gessec un moment damb er in de barrar es pòrtes tà que non s’entenesse era peleja, e de seguit tornèc en gabinet, dident: “S’a demorat esclipsat.
Se te semble forma rambalh entà que non posque repausar eth praubet.
Qu’ès en tot portar-te…
S’ei qu’ètz vos qui cride…
Jo entrè pro carada.
Forma rambalh, forma rambalh.
Per jo, que pòt dormir tot çò que volgue.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E çò que mès me revòute ei era tua testudaria, didec dòna Lupe baishant era votz, e aguesta incha de governar-te soleta, òc, aguesta independéncia estupida…
Tu t’ac còdes e tu t’ac minges.
Pro que te sàpìe a dimònis.
Que te merites tot aquerò que te passe, pro que t’ac merites.
Tant de trebolament i auie ena amna dera esposa de Rubin, qu’era ira ère en era coma aganchada en agulhes, e eth mendre accident, un arren, determinaue era transicion dera ràbia entath dolor, e dera energia convulsiua entara passivitat mès desconsoladora.
Quauquarren s’esbauçaue ath sòn laguens, e deishant de cornèr es bones manères, se petèc en somics tau qu’un mainatge que li desnishen ua coquinaria gròssa.
Dòna Lupe se vantèc fòrça d’aqueth cambiament de ton, que consideraue òbra des sues facultats persuasiues.
Fortunata se deishèc quèir en ua cagira e s’estèc mès d’un quart d’ora sense badar boca, sarrant eth sòn mocador contra era sua cara.
Que non ac hi pr’amor que me semblaue impròpri.
Quina asenada!
Portar en aguesta casa condes de…
Que sò ua miserabla; jo non è d’èster aciu… emquia e tot plorar aciu per çò que plori qu’ei ua canalhada.
Mès que non ac posqui remediar.
Era amna se me des.hè.
Jo l’è de díder a quauquarrés que me morisqui de pena, que non posqui víuer.
Se non ac digui, crèbi…
Vos que podetz pensar çò que volgatz… mès sò plan malerosa.
Vaquí, li didec dòna Lupe botjant era man dreta, damb dus dits regdes, en gèst totafèt espiscopau; vaquí çò que se passe per non hèr çò que jo te digui…
S’auesses seguit es conselhs que te balhè aguest ostiu, non te veiries coma te ves.
Era auta ère tan sufocada qu’era sua tia li calec portar-li un veire d’aigua.
Padega-te, li didie, qu’ara non te vau a pelejar, just castig de Diu.
Que n’è pro de veder-te era cara.
Aquerò auie d’arribar, pr’amor que maus passi amien tostemp entà maus finaus…
Eth resultat ei que se passe tot çò que jo digui.
Eth pecat que se hè a vier era peniténcia.
Un aute còp t’a dat eth viatge aguest òme, ac endónvii?
Òc, òc…
Mès be n’ei d’infame!…
Tè, qu’es dus ètz plan boni…
Tau entà quau.
Es relacions criminaus tostemp acaben atau.
Un s’encargue de castigar ar aute e eth que castigue ja traparà tanben era sua tumada en bèth aute lòc.
Donques qu’estàs ben…
Dempús de cornuda, pataquejada, e dempús trèta a dançar.
Be n’ei d’imfame!, tornèc a díder Fortunata guardant ara sua tia damb es uelhs plei de lèrmes.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Desencuses, teologies e arren mès.
Solide que non s’ac cre.
Tè-te, que tot t’ac as ben meritat.
E non vengues tà que jo te padega.
Se venguesses damb temps non digui jo que non.
Daurisses ara es uelhs e te trapes orriblament soleta, sense familha, sense marit, sense jo.
Didetz-me quauquarren, aumens qu’aja paciéncia, aumens que me pòrta ben ara…
Òc, me portarè ben; ara òc, ara òc”.
Ara òc.
Vai, hilha, non maities tant.
Tu que non te’n brembes de Santa Bárbara senon quan trone.
Qué ne treiria jo de padegar-te ara e de corregir-te, se quauque dia tornes ara madeisha?
Ara non… ara non…
Qui non te coneishe que te crompe…
En extrèm qu’an arribat es causes, me semble que jo non è d’intervier, ne cuélher candèla en aguest enterrament.
Que serie enquia e tot indecent entà jo.
Que semblarie… atau coma ua complicitat enes tòns crims.
Non, hilha, qu’as vengut massa tard…
Qu’è estat en tot calar-te era indulgéncia pes uelhs, sense que tu la volesses veir, e ara que t’estofes vies entà jo…!
Ai!, que non posqui, non posqui.
E sense díder arren mès se n’anèc entara codina, en tot pensar que tota severitat serie pòc contra aquera hemna, e que convenie espaurir-la, a veir se fin finau se sometie d’ua manèra absoluda.
Lèu se hec de nets.
Es dies amendrien, en tot entristir er anim des que ja, per d’auti motius, èren tristi.
Tàs sies e mieja era casa ère ena escurina, e dòna Lupe arreculaue alugar es lums tot çò que podie.
Fortunata, en quarto deth sòn marit, e lèu a paupes, arribèc en sofà a on ère eth ajaçat, e li preguntèc s’auie talents de minjar bèra causa, sense obtier cap responsa.
Entenie es alendades que daue eth malerós, e en ua d’aqueres aproximacions, Maxi, cuelhent-li es mans, les ac sarrèc damb afeccion.
Que i auie quauquarren en còr de Fortunata que corresponie a tau demostracion de trendesa.
Sentie per eth afeccion coma era qu’inspire un mainatge malaut, efusion de pietat que protegís e que non demane arren.
Dòna Lupe se hec a vier era lum, e guardant as esposi damb es sòns uelhs illuminadi peth viu resplentor dera ahlama de petròli, didec, solide entà encoratjar a Maxi damb ua badinada: “Que ja ètz en tot hèr de colomets?…
Que valerie mès que mingèsses.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Òc, òc, jo minjarè aciu, didec era esposa rapidament.
E eth minjarà tanben, vertat hilh?
Vertat que minjaràs damb era tua hemna?
Era te talharà es bocinets de carn e te les anarà balhant.
Donques vos vau a hèr a vier eth minjar, didec dòna Lupe, botant era pantalha ath lum de petròli e bracant un shinhau era ahlama.
Qu’è aué un arròs damb bocinets de carn qu’ei çò que s’a de minjar.
Ena estona que sigueren solets, abans qu’entrèsse Papitos damb eth servici e era sopa, Maxi li dirigic ara sua hemna quauques frases totafèt estacades ath complicat ahèr que formaue era sua deméncia.
Fortunata l’apuèc en tot, en tot mostrar-se fòrça convençuda dera urgéncia d’establir, realitat sociau, eth principi de solidaritat dera substància divina.
A tot li didie que òc, e tant que minjauen, notèc qu’eth malaut s’encoratjaue extraordinariament, arribant enquia e tot a mostrar-se alègre, blagaire e botant un color especiau enes sòns projèctes d’apostolat.
Vaquí se per qué ei tan escarrabilhat.
Vai damb eth canam aguest!
Mès es asenades que son es madeishes; sonque qu’ara non ve es causes d’ua manèra tan nera senon que se les cuelh damb alegria.
Tornèc entath sòn costat e l’anèc balhant es bocinets de carn damb era forquilha e eth se les minjaue damb talents, sense deishar de parlar e enquia d’arrir.
Eth sòn arridolet tranquil que non semblaue eth d’un dement.
Fortunata s’auie padegat un shinhau, e se didie: “Diu volgue que se bote ben…!
Mès com va a hèr Diu quauquarren que jo li demana…
Qu’ei que sò çò de mès dolent qu’a lançat Eth en mon!
Entà jo aguesta casa s’a d’acabar.
A on me n’anarè?
Qué serà de jo?
Mès a on sigue que vaja, m’agradarà saber-me’n d’aguest praubet, eth solet que m’a estimat de vertat, eth que m’a perdonat dus còps e me perdonarie eth tresau… e eth quatau… e me pensi que me perdonarie tanben eth cincau, se non auesse aguest cap coma un campanar.
E aquerò ei eth mèn tòrt.
A!, Crist, quin racacòr mès gran!
Amiarè aguest pes pertot e non poirè ne alendar”.
Dempús de minjar, qu’ère eth plan animat, coma non n’auie estat en fòrça temps, mès es sòns pensaments èren çò de mès extravagants que se pòt un imaginar.
Coma qu’entrèren dòna Silvia e Rufinita de visita, dòna Lupe se n’anèc damb eres ena sala, e es esposi se demorèren solets.
Maxi se lheuèc, e estirèc tot eth còs, quilhant es braci.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Hec un gèst afirmatiu, e endauant.
Es mies aspiracions son complides.
Òscaaaa…!
Atau ac dideràn es multituds, quan aguesta doctrina se propague; mès aquerò non mos tanh a nosati, senon ath que vierà dempús.
Complim tu e jo era lei de morir quan mos pensem qu’a arribat eth punt de caramèu dera puretat.
Aucim ara bèstia quan d’era sigue totafèt desligada era sua presoèra, era substància espirituau, coma der eriç se despenge era castanha ben madura.
Arren, hilh, que l’auciram.
Me shaute veder-te atau.
I a bèra causa mès polida qu’era mòrt?
Morir!, acabar de patir, desligar-se de totes es misèries, de tanti dolors e de tota era lordèra terrenau!
I a bèra causa que se posque comparar ad aguest ben suprèm…?
Pòt imaginar era amna quauquarren mès sublim?
Ò!, dempús, senter-se un absoludament blos, tanhent ara substància divina, arreconeishent-se un coma part d’era, e tot damb aqueth gran tot….
Quina felicitat tan grana!
Non patir!…
Non crànher se li hèn a un aguesta o aquera auta malahèta…!
Aquerò qu’ère ja un shinhau metafisic, e Fortunata non ac comprenie ben.
Çò que comprenie era, qu’ère era prumèra idia: morir-se, desligar-se des laci d’aguest mon, e senter-se dempús ua persona identica ara persona viua, gaudint de tot çò que i a entà gaudir e estimar e èster estimada damb enamoraments que non s’acaben jamès.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E entà que te’n sàpies ben dera tua, te vau a díder çò qu’è coneishut per revelacion celestiau”.
La guardaue de tau sòrta, qu’era comencèc a espaurir-se.
Qué serie, Diu, qué serie?
Maxi s’stèc ua estona en silenci, tachadi en era es sòns uelhs, coma flèches, e fin finau li didec aguestes paraules que la heren estrementir.
Se demorèc ua estona era malerosa hemna coma de pèira.
Sajaue de cuelher-s’ac a trufariasa, sajaue de remí’c.
Mès entà cap d’aguestes determinacions auie fòrces.
Un terror immens l’aumplie era amna en veir a Maxi que didie çò que didie damb ua expression de grana seguretat.
Mès era darrèra causa qu’encara auie d’enténer Fortunata siguec aquerò, dit damb exaltacion d’illuminat, e damb un atròç aument des secodides nervioses deth cap: “Qu’a estat ua revelacion.
Er esperit que m’instruís me hec a vier anet aguesta idia…
Mistèri plan polit, vertat?
Tu ès prenhs…
E tu ac sospeches; milhor dit, ac sabes, que t’ac veigui ena cara; ac amagues pr’amor qu’ignores qu’aquerò non a de botar cap desaunor sus tu.
Eth hilh qu’amies enes tues entralhes qu’ei eth hilh deth Pensament Pur, qu’a volgut encarnar-se entà portar ath mon era sua sauvacion.
Que sigueres alistada entad aguest prodigi, donques qu’as patit fòrça, e as estimat fòrça, e as pecat fòrça.
Patir, estimar e pecar… vaquí es tres infinitius deth vèrb dera existéncia.
Que neisherà de tu eth vertadèr Messies.
Nosati non èm arren mès que precursors, te t’encuedes?, arren mès que precursors, e quan amainades, tu e jo qu’auram complit era nòsta mission, e mos desliuraram aucint as nostes bèsties”.
En un bot se metec Fortunata en aute extrèm dera cramba.
Que l’auie vengut tan panic, que lèu lèu ges en correder cridant ajuda.
Maxi auie era cara desgahonada e transfigurada, e es sòns uelhs semblauen carbons alugadi.
Ne tansevolh se n’encuedèc de qué era sua hemna s’auie aluenhat d’eth, e seguic en tot parlar coma s’encara siguesse ath sòn costat.
Era malerosa, trebolada e mòrta de pòur, s’acorbaishèc en cornèr opausat, e damb es mans crotzades, guardaue ath malerós dement, dident entada era: “En qué ac aurà coneishut?…
Diu, quin òme!.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Serà qu’ac hè veir entà poder aucir-me sense qu’era justícia lo perseguisque?…
Mès com se n’aurà sabut…!
S’ei que non ac è dit ad arrés!
S’ei que non se me nòte arren encara…!
A!, çò qu’a aguest òme ei molta astúcia.
Aquerò dera revelacion qu’ac ditz entà enganhar ara gent…
Dilhèu s’ac imagine, s’ac cranhe, o m’ac a coneishut sabi pas en qué…
Ac aurè dit jo en sòmis?
Mès non.
Qu’ac aurà pogut endonviar per çò dera sua lhocaria.
Qu’ei que non diden qu’es granes vertats les saben es mainatges e es lhòcos…?
Ai, be n’è de pòur!
Mon Diu desliura-me d’aguesta tribulacion.
Eth capvirat venguec entara sua hemna, en tot cuelher-la deth braç.
Tau temor sentie era, qu’enquia se trapèc damb fòrces inferiores as d’eth sòn marit, qu’ère tan fèble.
Mos desliuraram mejançant ua sangarrèra sòlta, tanlèu ages complit era tua mission.
Quan serà?
Tà hereuer o mars”.
Que deu èster tà mars, pensèc Fortunata; mès qu’aciu serè jo… ja me botarè jo dehòra de perilh.
Aucis-te tu, se vòs, pr’amor que jo me cau víuer entà suenhar-lo, e serè tant erosa coma eth…!
Que serà eth consolament dera mia vida.
Qu’ei entad aquerò que l’è, e entad aquerò me l’a balhat Diu…
Vès se com me’n gessí damb era mia?…
Eth mèn hilh qu’ei ua naua vida entà jo.
E alavetz non aurà qui s’acari damb jo…
Ò!, se non lo sentessa aciu laguens, tu e jo que seríem parièrs, tan lhòco er un coma er aute e alavetz òc que mos calerie aucir-mos.
S’entenie eth rom rom des adius de dòna Silvia e Rufinita en correder.
Ara seguida entrèc era de Jáuregui, e en veder-la eth sòn nebot, tornèc entath sofà, deishant ara sua hemna de pès ath miei deth quarto.
As dromilhon?
Qu’auetz vengut a trebolar era nòsta felicitat, repliquèc Maxi, seigut, e botjant es cames en aire.
Era mia alistada e jo desiram èster solets, complètament solets.
Es mistèris inefables qu’ada era a a jo…
Mès quines pegaries dides?
Que sembles un sauta-en-banca.
Qu’ada era a a jo se mos a revelat… es mistèris inefables, digui… mos amien entà un extasi deliciós, que d’eth non pòden participar es persones vulgares.
Cridar-me a jo persona vulgara!…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Mès qué?
Tanben vas a hèr torns de mardan?, didec espaurida dòna Lupe, en veder-lo emparar es mans en sofà e plegar dempús eth cap enquia tocar damb eth caochó.
Jo que sai, a vos que non vos impòrte, hemna de pòca fe…
Era net ei hereda e me cau qu’es extremitats entren en calor.
Laguens deth cap que m’an alugat un hornèu.
Vedetz… vedetz?, indiquèc Fortunata sense avergonhar-se de didè’c en votz nauta.
Er efècte d’aguesti condemnadi gachets.
Me pensi que non les ac auem de balhar mès.
Ja vedetz se com se bote: se li capvire mès eth cervèth e endónvie es secrets.
Com qu’endóncie es secrets…?
Mès gojat, se qué hès?
Mès se qué dides?
Au, hilh dera mia amna, tè-te tranquil.
E entà qué vòs eth chapèu?
Que voi gésser, me cau anar en carrèr.
Hè fòrça calor.
Òc, anem-mo’n entath Retiro.
E agarrant-se ath braç deth joen sense ventura, l’amièren entara cramba.
D’un bot se calèc Maxi en lhet, en tot demorar-se pendent un instant damb es braci e es cames entà naut.
Dempús deishaue quèir pesadament es extremitats entà tornar-les a quilhar.
Fortunata, desalenada e cogitosa, se deishèc quèir en sofà.
Que è queigut deth Cèu sus un losat.
Sagèren d’ajaçar-lo.
Que non siguec possible.
Se les escapaue des mans, coma un mainatge escarrabilhat, qu’a viatges semblaue auer era agilitat d’un monard.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fin finau era despena nerviosa lo rendec, e se demorèc quiet en sofà, damb ua cama sus era taula e era auta en ua cagira, eth cap dejós deth coishin e es braci estenudi en crotz.
Ua man tocaue en solèr, era auta calada jos eth sòn còs, en tot hèr-li a hèr ath braç ua virada que semblaue impossibla.
Que non voleren eres cambiar-li era dificila postura, cranhent que se lo tocauen, s’alugarie de nauèth e les foterie un aute mau de cap.
Dòna Lupe s’adormie, seiguda en ua cagira ath cant deth lhet deth matrimòni; mès Fortunata non cluquèc un uelh en tota era net.
Ja hège dia quan l’ajacèren.
A penes se n’encuedaue d’arren, e panteishaue, en botjar-se, coma s’amièsse molut a còps eth sòn roïn e malerós còs.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Me pensi que siguec eth dia dera Concepcion quan Rubin gessec deth sòn quarto damb un guinhauet ena man darrèr de Papitos, dident que l’anaue a aucir.
Er espant dera tia e de Fortunata siguec fòrça gran, e les costèc fòrça trabalh trèir-li era arma omicida, qu’ère un guinhauet dera taula, que damb eth non ère aisit trèir-li era vida ad arrés.
Mès eth hèt siguec terrible, e es sorriscles de Papitos s’enteneren en tot eth vesiat.
Gessec espaurida deth quarto deth senhoret, e eth ath sòn darrèr, hered e decidit, coma s’anèsse a hèr era causa mès normau deth mon.
Era mona se refugièc jos es pèlhes dera sua patrona, “Que m’aucís, que me vò aucir!”.
E Fortunata corrèc a tier-lo, causa que non aurie artenhut a maugrat dera sua superioritat musculara, sense era ajuda de dòna Lupe.
Era resisténcia d’eth qu’ère purament espasmodica, e mentre se defenie des quate braci que lo volien tier e arrincar-li eth guinhauet didie damb votz rangolhosa: “Li talhi eth còth e era…” Dempús se sabèc que Papitos n’auie eth tòrt, donques que l’auie irritat, en tot contradider-li estupidament.
Dòna Lupe ac sospechèc atau e mentre Fortunata se lo hège a vier un aute còp en sòn quarto, sajant de padegar-lo, era senhora cuelhec ara gojateta peth sòn compde e damb era persuasion de tres o quate chinades, li hèc cohessar qu’era n’auie eth tòrt de çò que s’auie passat.
Qu’èra en tot recuélher eth servici, e eth sautèc sus jo, en tot dider-me que se ta naut o tà baish…
Jo non lo comprenia e me metí a arrir…
Mès dempús gessec damb ues asenades plan gròsses.
Sabetz, senhora, çò que didec?
Qu’era senhoreta Fortunata anaue a auer un hilh e sabi jo se quines causes mès.
Que non podí mèns qu’estarnar-me a arrir, e alavetz siguec quan cuelhec eth guinhauet e gessec ath mèn darrèr.
Se non hèsqui un bot, m’esmiege”.
Plan, donc, vè-te’n tara codina, e apren entà un aute viatge.
A tot aquerò qu’eth digue, encara que sigue ua asenada, tu li dides amen, e tostemp amen.
Aqueth hèt qu’ère, plan que òc, eth simptòma d’un nau aspècte dera lhocaria, e es dues senhores èren ja ar arràs de tot, per çò deth temor e deth capvirament.
Non se passèren ueit dies sense qu’eth cas se repetisse.
Maxi podec cuélher un ginhauet, e anèc de cap ara sua tia, dident que la volie desliurar.
Gràcies a qu’ère aquiu Torquemada, non siguec dificil de desarmar-lo; mès er subersaut non i auie qui se lo treiguesse a dòna Lupe, que li calèc prener-se ua tassa de tila.
Per cèrt, qu’era senhora se credie malerosa entre totes es senhores e daunes dera tèrra, per çò des moltes penes que sus era sua amna i auie.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Entre Fortunata e era i auec quauques paraules que hègen impossible absoludament quinsevolh concòrdia.
Entà qué aguestes resèrves quan era confiança ère çò de mès indicat?
Com ei que se n’a sabut Maximiliano, qu’ei dement, abans que jo que sò en men normau sen?
Dempús d’ua longa pausa, Fortunata, damb fòrça trabalh, se decidic a respóner aquerò: “Jo que non l’ac è dit.
Eth ac endonvièc.
Òc, pr’amor qu’eth non ac auie de saber jamès, seguic era auta en tot hèr eth darrèr esforç.
A vos que vos ac pensaua díder, mès que non gosè per çò dera vergonha que me hège.
Ara que ja vo’n sabetz, çò qu’è de hèr ei demanar-vos qu’ajatz pietat de jo, recuélher era mia ròba e anar-me’n d’aguesta casa.
Ara plan que serà entà tostemp.
Era veuda de Jáuregui se cuelhec eth sòn temps entà balhar ua responsa ad aguestes plan grèus paraules.
Un revolum d’idies se li calèc en sòn cap, e siguec estavanida pendent un temps sense saber damb quina d’eres demorar-se.
Eth trincament definitiu l’arrincaue ua fibra deth sòn còr, damb un dolor plan agudent, per çò de non èster possible entada era retier es quantitats que Fortunata auie botat enes sues mans.
Era elasticitat dera sua consciéncia non arribaue jamès enquiara apropriacion de çò d’autú, ne dirècta ne indirèctament.
Çò d’autú qu’ère sagrat entada era, e encara qu’aumentèsse çò que siguesse a còsta des auti, james arribaue ara absorcion de çò que se li fidaue.
Entornarie, donc, çò que se l’auie autrejat, damb es increments qu’ara sua bona administracion se deuien.
Plan qu’aguesta restitucion ère entada era un ahèr dolorós, quauquarren coma era separacion d’un hilh que se’n va entara guèrra e l’aucissen, pr’amor qu’aqueth guanh, autrejat ath sòn proprietari, lèu se perderie entre eth desorde e eth vici.
Mès s’aguesta pena l’obligaue a transigir un còp mès, era sua aunestetat e encara mès eth sòn amor pròpri la revoutauen contra aquera infama, que se hège a vier en sòn larèr domestic hilhs que non èren deth sòn marit.
Aquerò que non se podie tier; aquerò non ac permeterie era senhora Lupe, encara qu’auesse de dar, non solet es sòs autrús, senon eth pròpri…
Ben, eth pròpri non; mès, en fin, qu’ac pensaue atau entà poder exprimir d’ua manèra enfatica eth sòn gran anuèg.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qué didirie era gent…¡ Qué diderien es amigues, qu’ath sòn dauant dòna Lupe exercie coma sauvadora dera moralitat e des boni principis!
Qu’ei cèrt qu’entath mon era situacion que crearie era maternitat dera Rubin serie ua situacion legau, pr’amor que Maxi, malaut e embarrat dilhèu alavetz en un psiquiatric, non auie d’aufrir cap de dobte; mès en aguest cas er escarni serie màger per çò d’ahiger-se ada eth era mentida.
E toti aurien a dòna Lupe coma recaptaira, e s’acarnissarien damb era.
Qu’ei que ja li semblaue qu’ac entenie: “Guardatz ad aguesta, tant orgulhosa e regda, tapant era enganha qu’era auta a botat ena sua casa.
Qu’ac deu hèr pr’amor que l’interèsse.
Eth pair dera creatura ei òme ric e aurà pagat ben era mèrça”.
Era idia de qué podessen díder aquerò hègen gésser deth front august dera veuda, gotes de sudor dera mida d’un cede.
Que les ac diderà a toti, pr’amor qu’era ei atau, fòrça blagaira…
De tot aquerò se dedusie qu’aquera briganta auie portat ua malediccion ena casa; era n’auie eth tòrt dera deméncia de Maxi.
Pro qu’ac vaticinèc dòna Lupe: massa hemna tà tan pòc òme.
Plan que òc, eth praube gojat s’auie de morir o auie de pèrder eth cap.
Çò qu’auie de desirar ja ère qu’era gojata se perdesse complètment de vista; qu’entre era familha e era i auesse abismes impossibles de trauessar; que podesse díder dòna Lupe as amics: “aguesta hemna s’a mòrt entà jo”.
Era ombra de Jàuregui semblaue que venguie ena ajuda des decisions dera sua illustra veuda, donques qu’ad aguesta li mancaue pòc entà veir ath sòn marit gésser d’aguest quadre qu’ère retratat, cuélher vida e votz entà dider-li: “ Se non hès enlà dera tua casa ad aguesta pògavergonha, m’en vau jo, me’n vau d’aguest quadre que sò, e non me tornes a veir.
O era o jo”.
E quan era gojata repetic que se n’anaue, dòna Lupe non podec mens de dider-li damb acrimonia: “Mès se qué hès que non t’as metut ja a córrer?…
Francament, m’estone qu’ages valor entà estar-te aciu encara.
Ua auta de mès fresca, que non i deu èster”.
En tot hèr-la- se a vier en sòn gabinet li parlèc der autrejament des quantitats qu’auie en sòn poder.
Fortunata didec damb fòrça tranquillitat e heredor que non se harie a vier es sòs e que solet se harie a vier es revenguts.
Dòna Lupe dauric autant era boca que lèu lèu l’entre ua mosca en era.
Eth sòn prumèr impuls siguec remir-se a èster era administradora e apoderada de semblabla persona; mès tau pròva de confiança l’aclapaue.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era des piòcs cranhie qu’entre era e era sua neboda quedèsse aquera relacion, aqueth cable telegrafic, per a on se comuniquèssen era aunestetat mès pura e era immoralitat.
Sauvar es sòs qu’ère coma sostier ua sòrta de tanhença…
Ò!, non, aquerò que se retiraue a ua transaccion damb er escarni.
Mès ath madeish temps, autrejar es sòs ara sua patrona qu’ère coma lançar-les en carrèr.
Es sòns aimants les despenerien en un virament de uelhs… e ère malastre que tan polit capitau s’esbaussèsse.
Fòrça se discutic sus aquerò, en tot balhar ambdúes mòstres de delicadesa; mès, a tot darrèr, es sòs demorèren en poder de dòna Lupe.
Pujaue era soma a trenta mil reiaus, es vint mil autrejadi per Feijoo, e es dètz mil e quauquarren mès qu’auien generat des d’aquera data, plaçadi per Torquemada en prèsti a militars.
Precisament enes darrèrs dies der an, quan se passèc aquerò que se conde, lèu tota era soma ère sense plaçar, e se la sauvaue era senhora ena sua comòda, demorant ua part, que D. Francisco auie en tractes damb un senhor comandant.
Era soma que possedie Fortunata en accions deth Banc, se sauvaue dera madeisha manèra, pr’amor qu’atau ac auie dispausat D. Evaristo.
Sauvaue era tia de Maxi er estrait deth compde en un tohuc dera sua comòda, e non se treiguie senon tath finau des semestres, entà vier en Banc a crubar eth revengut.
Sus aguesta sòrta de valors que non i auec cap discussion entre es dues hemnes, pr’amor que plan que òc pensèc Fortunata hèr-les-se a vier, e era auta non l’agradaue sauvar hons que d’eri non podie dispausar entàs sues engenhoses combinacions financères.
Era custòdia dera inscripcion la shordaue e la botaue de manèra tan clara sense cap benefici, que non se’n hec de veder-la gésser dera sua casa.
Es trenta mil reiaus quedèren ben amagadets en un cornèr dera comòda.
Qu’èren entà dòna Lupe coma un mainatge ahilhat qu’estimaue autant coma as hilhs pròpris.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VI.- Era evasion (donques qu’atau mo’la cau cridar) dera sua hemna, non siguèc notada per Maxi enes prumèrs dies.
Mès quan se n’encuedèc d’era, mostrèc ua inquietud que botèc a dòna Lupe en màger engüeg deth qu’auie.
Pensèc seriosament en amiar ath sòn malerós nebot en un psiquiatric.
Li hège fòrça dò auer de separar-se d’eth, en tot autrejar-lo ara assisténcia de gent mercenària; mès que non i auie mès remèdi.
Entà tractar d’aquerò, e acordar çò de mès convenent, cridèc a Juan Pablo, qu’alavetz auie passat de Penales entà Sanidad, e poirie dilhèu botar ath sòn frair en Leganés, en un departament de gent important, damb eth pagament de mieja pension o dilhèu sense pagar un sò.
Mentretant, Fortunata, en gésser dera casa deth sòn marit, e abans de filar-se de cap ara sua naua casa, dirigic es sòns passi entara d’Evaristo.
Qu’ère aguest era prumèra persona qu’auie de consultar sus era critica situacion que se trapaue.
Condar-li tot çò que s’auie passat qu’ère entada era un vertadèr castig dera sua perversitat, donques que sonque de pensar que l’ac condaue, l’espaurie.
Com se meterà Feijoo, en saber-se’n de qué era gojateta non n’auie hèt cabau dera doctrina practica que l’auie expausat damb tant d’in e afeccion eth simpatic ancian, quan dispausèc era separacion!
Qu’aurie estat fòrça milhor non auer-se separat d’aqueth òme sense parièr!
Era que l’aurie suenhat ena sua vielhesa caduca, e aurie estat erosa suenhant-lo coma se suenhe a un mainatge innocent!
En arribar ena Plaza de los Carros, e veir eth carrèr de Don Pedro, pensèc que non aurie fòrça entà condar-li ath sòn amic es sues darrères lhocaries.
Pugèc tremolant pera ampla escala, qu’ère aqueth dia tapissada e damb fòrça tèsti, donques qu’era net anteriora s’auie celebrat ena legacion, damb grani minjars e molta hèsta, er aniversari der Emperaire.
Atau l’ac didec dòna Paca a Fortunata, quan aguesta li preguntèc peth sòn patron.
Aguesta casa qu’ei normaument plan silenciosa; mès quan i a tapatge, semble que s’esbauce eth mon.
Imaginatz-vos se qué mos impòrte a nosati que complisque sabi pas guairi ans aguest senhor Emperaire, que Diu mau l’age!
Pro mau de cap mos balhèc anet!…
Passatz.
Don Evaristo se trapaue ja en pro mau estat.
Es cames les auie ja lèu paralisades, e gessie de passeg damb un petit coche o ua cagira de ròdes, que possaue eth sòn vailet.
Qu’anaue enes Vistillas tà cuélher eth solei, e a viatges arribaue enquiara Plaza de Oriente peth Viaducto.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Villa que non i anaue jamès, e entàs relacions e amistats qu’auie enes lòcs mès animadi de Madrid, aquera existéncia paralitica e damb tantes escometudes, aquera vida restacada solet ath barri extrèm, qu’èren coma ua mòrt per auança, pr’amor que deth vertadèr Feijoo, coma lo coneishérem, non restaue ja qu’ua ombra.
Ère complètament sord, en tot auer d’ajudar-se d’ua trompeteta entà recuéher quauqui sons; era sua intelligéncia patie eclipsis, e era memòria se l’anaue a viatges lèu deth tot, en tot demorar-se ena tristesa deth moment present, sense ager, sense istòria, coma se queiguesse d’ua broma ena mitat dera vida, madeish qu’un bolid.
Es sues distraccions qu’èren ja totafèt mainadenques.
Se passaue es ores mòrtes en tot hèr ath jòc deth bilboquet, o ben s’entretenguie jogant damb es gats que i auie ena casa.
Totes es petits dera polida gateta de dòna Paca se sauvauen, aumens tant que les tardaue eth donaire dera mainadesa gatada.
Seigut ath solei ath cant deth balcon en un fautulh plan comòde, Feijoo lançaue as sòns graciosi amics ua pilòta estacada damb un hiu, e se divertie damb polides viroletes que hègen es petitets.
Uns auti còps les lançaue era pilòta ath long dera sua grana estança, o estacaue ath hiu un tròç de liròt, en tot recuelher-lo coma recuelh eth pescador eth sòn aparelh, pr’amor de veder- les còrrer ath sòn darrèr.
Quan entrèc Fortunata, eth jòc deth hiu e dera pilòta qu’ère suspenut, per çò dera lei dera varietat, e don Evaristo auie ena sua man eth bilboquet, sautant era bòla, e acertant pòqui viatges a clauar-la en pau.
Dus o tres gatets blancs damb plapes grises jogauen sus eth brave senhor.
Un li pujaue sus era ahlaçada que l’estropaue es cames; un aute, qu’ère ena sua hauda seigut sus es pautes deth darrèr, en tot heregar-se es pautes damb era lengua e eth muset damb es pautes; e un tresau se l’auie calat sus es espatles e aquiu seguie damb viua atencion es guimbets dera bòla deth bilboquet, en tot senhalar-les damb era pauta en aire.
Çò qu’eth volie qu’ère calar-li era man ad aquera pilòta tan polida.
En veir entrar ara sua amiga, er invalid botèc ua cara plan alègra.
Toti es sentiments les exprimie ja arrint.
Li manèc sèir-se ath sòn costat, e encara volec seguir damb era sua diversion innocenta; mès que li calèc deishar-la entà recuélher era trompeteta.
Fortunata cuelhec enes sues mans un des gatets entà amorassar-lo.
A!, aguest qu’ei eth mès astut de toti…
Pro se’n sap de causes…!
E a mès astúcies!
Fortunata non sabie se com començar.
La contrariaue fòrça auer de díder es causes a crits, e cranhie que se’n sabessen es vailets, eth vesiat e enquia e tot er embaishador damb tota era sua gent estrangèra.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que didec quauquarren que hec a vier ena animositat de D. Evaristo eth convencement de qué era sua gojateta ère en un mau pas.
De pic deishèc anar eth mèn òme er arridolet mainadenc e bauós, dident: “Mos jogam que i a auut bèth trait?
Precisament çò que mès enebí, es maudits traits, que tostemp se hègen a vier bèth malastre”.
Era espaurida joena non podie assegurar qu’es sues darrères coquinaries meritèssen era categoria e denominacion de traits; mès, plan que òc, èren ua causa plan dolenta.
Mès que mès, non auie hèt cabau des sabents conselhs de vida sociau que l’auie balhat eth sòn amic.
Entà hèr-li a compréner milhor que damb longues explicacions, quauquarren de çò que se passaue, treiguec era inscripcion, qu’amiaue ath laguens d’ua envolòpa, e aguesta estropada en un papèr.
Qu’ei totafèt capvirat… espitau psiquiatric.
Que non minge!
A!, e dòna Lupe?
Era e jo…
Tath psiquiatric… que lo van a botar en Leganés…
Qu’auetz pelejat… a, a, a,…
Quines causes!
Eth gatet qu’auie pujat enes espatles deth senhor, qu’ère fòrça preocupat per çò dera trompeteta.
Ignoraue solide se qué ère aquerò, e ac volie saber tu per tu, pr’amor qu’estiraue era pauta coma entà hèr ua reconeishença de tant estranh objècte.
Eth curiosèr der animalonh interrompie era audicion, qu’ère ja plan penibla.
Feijoo cuelhec era inscripcion en tot díder: “Mès qué se passe?…
Encara diderà que jo li hi er amor.
Que non i a qui l’ac treigue deth cap.
E tot aquerò perque me solia arturar ena cantoada deth carrèr de Tintoretos, demorant ara hemna de Inza, … a, a, a, eth dera botiga d’ahlaçades.
Dempús d’aguest brilhant arrai de memòria, era preciosa facultat s’esclipsèc complètament, e er ager s’esfacèc absoludament der esperit deth brave cavalièr.
Guardaue ara sua gojateta damb estupiditat e ua cèrta expression de dobte o suspresa.
Fortunata seguie cridant, mès eth non se n’encuedaue; çò de pòc qu’entenie ère coma s’entenesse eth bronit deth vent: non li trapaue cap sentit.
Cansada d’aguesti esfòrci inutils, era joena se carèc, en tot guardar ath sòn amic damb prigonda pena.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata alendaue, sense qu’er ancian se n’encuedèsse d’aguesta expressiua manifestacion de desengust, e a tot darrèr, era, qu’ère inutil demorar d’aquera roïna ua consolacion e un conselh, decidic retirar-se.
En hèr-li ua corau abraçada, er ancian semblèc que se remetie, e recuperant eth sòn sen, se li refresquèc era memòria.
A!, quini tempsi aqueri!
T’en brembes?
Quini dies tant erosi!
Malastre que non auessa auut vint ans mens.
Alavetz plan qu’auríem estat erosi”.
Era didie que òc damb eth cap.
Dempús D. Evaristo semblèc còp sec assautat per ua idia que l’enquimeraue.
Dempús de meditar pendent un instant, en tot profitar aqueth arrai d’intelligéncia que passaue peth sòn cervèth, cuelhec era envolòpa que contenguie era inscripcion, e hent-la a vier entada era, li didec: “Non dèishes aquerò aciu.
Me posqui morir en quinsevolh moment, e es tòns sòs correrien eth perilh de hòraviar-se.
Qu’ei milhor que te lo sauves tu.
Non te cau pòur.
Es accions son nominatiues, e arrés mès que tu pòt dispausar dera sua quantitat”.
E coma s’er alugament dera sua intelligéncia non auesse auut mès finalitat que permeter-li aqueth important avertiment, tanlèu lo hec, era broma invadic un aute còp era caisha deth cervèth, e entornèc entar arridolet mainadenc, e a preocupar-se mès dera bòla de bilboquet que de tot aquerò qu’ara sua malerosa amiga se podesse referir.
Gessec, donc, Fortunata, dera trista visita, damb era impression d’auer perdut entà tostemp ad aqueth gran e util amic, eth milhor òme qu’era auie tractat pendent era sua vida, e dilhèu tanben eth mès practic, eth mès sabent e eth que milhors conselh autrejaue.
Qu’ei vertat qu’era se cuelhec aguesti conselhs coma es cançons de Calainos; mès non deishaue d’arreconéisher qu’èren excellents, e les aurie d’auer seguit ath pè dera letra.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VII.- D’aqueth ancian repapiaire e que mèsalèu semblaue un mainatge, non podie era esposa de Rubin demorar ja cap proteccion ne empara morau.
Solet en plan compdadi moments de luciditat se revelaue en eth un rebrembe vague de çò qu’auie estat.
Lo plorèc coma mòrt damb era vertadèra efusion d’ua hilha desconsolada, e s’espaurie der orfanelat que s’anaue a trapar quan mès de besonh auie d’ua persona senada e discrèta que la dirigisse.
Era impression de uet e de solitud que se hec a vier dera casa, la botaue plan trista.
Ena Cava Baja passèc peth costat d’un pianet que tocaue sons d’opèra damb un ritme piquent e amorós.
Aguesta musica l’arribaue ena amna.
Se posèc ua estona entà entener-la, e li gesseren es lèrmes.
Çò que sentie ère coma s’eth sòn esperit agüeitèsse en bòrd dera cistèrna qu’en era ère embarrat e d’aquiu estant vedesse regions desconeishudes.
Aquera musica se calaue ena sua epidermis, en tot hèr-la estrementir damb un sentiment indicible que non podie exprimir-se senon plorant.
A jo me semble que, quan l’enteni, me pataquègen es aurelhes damb era man deth mortèr”.
Qu’auie decidit Fortunata, cossent damb era sua tia Segunda, estar-se ena casa d’aguesta, que demoraue un aute còp ena Cava.
Entà aquiu se filèc dès eth carrèr de Don Pedro, e abans d’entrar en lumedan dera botiga de porets, eth madeish lumedan e eth madeish edifici a on comencèc era istòria des sòns malastres, ua vesia li didec que Segunda ère en mercat dera plaça, dinant damb quauques amigues.
Venguec aciu, e vedec ara sua tia damb d’autes dues tarasques, ath cant d’ua tauleta, minjant un aguisat de anhèth en siètes de Talavera.
Ua gèrra de vin e un cantre d’aigua completauen eth servici.
Es tres daunes èren damb es peus en aire, parlant totes ath còp en votz nauta, damb aguesta libertat e aguesta independéncia de formes que caracterizen as venedors ambulants que viuen tostemp ar aire liure, e an era votz adaptada ara blaga des discursi.
Segunda Izquierdo ère ua hemna corporenta e damb era cara embadoquida, eth peu miei peublanc.
Se retiraue fòrça ath sòn frair José; Mès que non sauvaue tan ben coma aguest era beresa d’aquera raça de gent beròia, pr’amor qu’es misèries, es malauties e era vida dura des darrèrs ans auien costat efèctes devastadors ena sua cara e en sòn còs.
Es que tractèren a Segunda ena sua edat d’aur, a penes l’arreconeishien ja, pr’amor qu’era sua cara ère ja plia d’arrupes, e en còth e gauta inferiora amiaue uns senhaus que dauen fe d’aguesti abscèssi tractadi quirurgicament.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Ne tan solet eth sòn polit dentat sauvaue Segunda, donques que ja hège un an que començauen a emigrar es pèces, ues darrèr des autes.
Eth còs s’anaue retirant ath d’ua vaca que se botèsse sus dues pautes.
Tanlèu vedec vier ara sua neboda, cuelhec deth dessús dera tauleta ua clau enòrma, que semblaue era clau d’un castèth, e en tot balhar-l’ac li didec que pugèsse ena casa se volie.
Es autes dues hemnòtes guardèren ara joena damb descarat curiosèr.
A ua d’eres la coneishie Fortunata, ara auta non.
Se seiguec un moment en un banquet que l’aufriren, pr’amor qu’ère cansada; mès en tot senter-se shordada pes preguntes impertinentes des amigues dera sua tia, pugèc en quarto que deuie d’èster era sua aubèrja… enquia Diu se’n sap quan.
Aqueth barri e aqueri lòcs l’èren tan familhars, qu’anarie a uelhs clucadi entre es calaishi sense estramuncar.
E era casa?
En era, deth lumedan enquia çò de mès naut dera escala de pèira, vedie diboisada era sua mainadesa, damb toti es sòns episòdis e accidents, coma se ven diboishadi ena glèisa es Pasos de la Pasion y Muerte de Cristo.
Cada gradon auie era sua istòria, e era botiga de porets e eth quarto der entresòl e dempús eth dusau auien aguest revestiment d’ua capa espirituau qu’ei pròpri des lòcs consagradi pera religion o pera vida.
Qui m’auie de díder que pararia aciu un aute còp…!
Qu’ara ei quan arreconeishi que, encara que pòc, bèra causa se m’a apegat deth senhoratge.
Que guardi tot aquerò coraument; mès me semble tan ordinari!…
Aqueres dues verdones…
Eth quarto qu’alavetz auie Segunda en aquera casa qu’ère un des mès nauti.
Qu’ère sus eth d’Estupinhan.
Non auie arribat encara Fortunata en dusau, quan vedec baishar ad aguest, e li venguec talents de saludar-lo.
Que botèc eth ua cara plan dura en veder-la, mès a maugrat d’aquerò, era joena sentie talents de dider-li quauquarren.
Que l’ère simpatic, se’n sabie des sòns gusti parlamentaris, e encara que per çò des sues amistats damb es Santa Cruz lo podie auer era en grop des sòns enemics, lo guardaue damb boni uelhs, en tot auer-lo per òme inofensiu e bontadós.
Eth gran Rossini non se dignèc virar entada era eth sòn perfil de parraquet, e repotegant quauquarren qu’era naua logatària non podec enténer, seguic escala enjós, en tot hèr sonar damb estranh sorrolh es gradons de pèira.
Fortunata vedec eth quarto.
Ai, Diu, be n’ère de dolent, e de lord e de lèg!
Es pòrtes semblaue qu’auien un dit de grèish, eth papèr qu’ère tot plapes, eth solèr desparièr.
Era codina costaue orror.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Se didec que lauarie es pòrtes e enquia e tot les pintarie, e que netejarie aqueth tarcumèr çò mès lèu possible, sense qu’aquerò non volesse díder que cercarie ua caua mès apropriada, volesse o non Segunta víuer ena sua companhia.
Era crambeta qu’era auie d’ocupar auie, coma era sala, ua grana rèisha que daue tara Plaza Mayor.
S’estèc ua estona ocupada en hèr mentaument eth plaçament des sòns mòbles, eth lhet, era comòda, ua taula e dues cagires.
Plan que tot aquerò ac auie de crompar, pr’amor que dera casa matrimoniau non auie de trèir arren.
En tot recórrer eth quarto, pensèc que s’eth casalèr ère d’acòrd entà hèr quauques reparacions, non demorarie mau.
Li calie emblanquir era codina, tapar damb ges quauqui horats e enòrmes crebasses que i auie pertot, empaperar eth gabinet, que serie era sua cramba, pintar es pòrtes.
Ja pensaue en mau de cap que li balharie ar administrador, quan se’n brembèc (adiu alegria) de qué er administrador ere Estupinhan.
Plan, que m’a mania; donques se qué ei senon un esclau des Santa Cruz?
Totun, l’ac pensi díder, pr’amor qu’en darrèr cas, damb deishar eth quarto qu’èm acabat.
E ara que m’en brembi, aguesta casa ère de D. Manuel Moreno-Isla, qu’est an passat l’autregèc era administracion a D. Plácido.
M’ac condèc era mia tia, e D. Plácido ei tan tiran, que non balhe ua paletada de ges encara que l’aucissen.
Me cau saber de qui ei ara era casa…
L’aurà eretat dòna Guillermina?…”.
Se quedèc pensant qu’eth sòn destin non li permetie gésser d’aqueth cèrcle de persones que l’auien enrodat en aqueri darrèri tempsi.
Qu’ère coma un hilat que l’enrodaue, e coma pensèsse escapar-se per bèth costat, se traparie un aute còp agarrada.
E a tot darrèr, a jo qué m’impòrte qu’erete era finca Juan o Pedro?
Jo non l’è d’eretar”.
S’auesse aigua en abondor, se botarie de seguit a hèr era neteja dera casa; mès que començarie eth dia a vier.
Vedec qu’era rèisha daue entà un balconet o terrassa, e de seguit decidic meter-i aquiu toti es tèsti de flors que i cabessen.
Era vista deth quarrat dera plaça qu’ère polida, dubèrta e alègra.
Eth jardin ludie fòrça ben de naut estant, damb es sues dues hontetes e eth shivau pamparrut, que d’eth Fortunata vedie era part deth darrèr, coma es d’un animau gras, e eth Rei aqueth dessús, damb eth sòn tuèu ena man.
S’apressaue eth Nadau, e ja èren en tot premanir es lòcs de venda dera net de Nadau.
Vedec tanben ara sua tia e as autes dues senhores que, ajudades per un òme plan naut, èren en tot clauar taules e armant un tendolet.
Ara seguida, guardant entath trepader dera Casa-Panaderia, artenhec a veir a Juan Pablo, seigut en un des lòcs des enceraires de sabates e liegent un jornau tant que li dauen lustre ath caucèr.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VIII.- Coma ja s’a dit abans, ath cap de pòqui dies dera desaparicion dera sua hemna, Maxi comencèc a trapar-la mens, en tot mostrar-se maufidat e desirar era sua companhia damb ua afeccion impertinenta que botaue furiosa a dòna Lupe.
Juan Pablo e era parlèren longament sus çò que les calie hèr, e fin finau eth primogenit didec que sajarie d’aplicar a sa frair un bon sistèma terapeutic, abans d’arribar en extrèm d’embarrar-lo en un psiquiatric.
Non auien sajat es doches, ne trèir-lo de passeg en camp, ne eth bromur de sòdi que balhaue tan boni resultats contra era periencefalitis difusa e contra era meningoencefalitis, eca… e contunhèc deishant anar expressions mediques per aquera boca, qu’alavetz li daue per liéger libres d’aguesta sciéncia, e damb ua idia cuelhuda d’aciu e ua auta d’aquiu delà hège ues elucubracions que calie veder-les.
Atau dit, atau hèt.
Toti es maitins anaue Juan Pablo a cercar a sa frair, e a viatges enganhat e d’auti ara fòrça se lo hège a vier entà San Felipe Neri, e aquiu li botaue ua docha escocesa capabla de resuscitar a un mòrt.
Quauqua tarde lo treiguie de passeg pes entorns, sajant d’entretier era sua imaginacion damb idies e racondes agradius, absoludament contraris ath revolum d’asenades qu’eth malerós gojat auie auut darrèrament en sòn cervèth.
Ath cap de quinze dies d’aguest energic tractament, milhorèc visiblament, e eth sòn frair e eth mètge èren fòrça satisfèts.
Mès d’un còp s’exprimic Maxi pendent eth passeg coma era persona mès rasonabla.
Dera sua hemna non ne parlaue jamès; mès se gessie ena convèrsa quauquarren que d’apròp o de luenh se restaquèsse damb era, se lo vedie quèir en ombrius pensaments e en un mutisme tetric que d’eth Juan Pablo, damb totes es sues retoriques non lo podie trèir.
Un maitin, en gésser dera docha, e quan eth malaut semblaue remetut pera reaccion, leugèr e damb eth cap fòrça clar, se posèc en carrèr, e agarrant doçament es solapes der abric de sa frair, li didec: “Mès, a veir…
Per qué, ne tu, ne era mia tia, ne arrés voletz dider-me a on ei era mia hemna?
Qué s’a passat damb era?
Sigatz sincèrs,, e non ajatz mès mistèris damb jo.
Qu’ei que s’a mòrt, e non m’ac voletz díder?
Juan Pablo non sabec se qué responer-li.
En veir ena cara e enes uelhs de sa frair senhaus de nerviosa actitud, sagèc de desviar era convèrsa.
Mès er aute s’agarraue ada era repetint es sues preguntes e arturant-se en cada moment.
Imagina-te que s’a mòrt… pr’amor que çò que jo te digui… a tu que t’ei parièr que sigue viua o mòrta.
Entà qué vòs tu a ua hemna?
Es hemnes non servissen qu’entà balhar desengusti, gojat.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Mòrta!…
De sòrta que jo me posqui tornar a maridar.
Juan Pablo lo metec en un coche pr’amor de hèr-lo-se a vier entà casa.
En saber-se’n era tia, apuèc era madeisha idia per çò que hège a Fortunata, en tot dider-li: “Hilh, toti que mos auem de morir.
Non te’n hèsques de qué l’age tocat ada era abans qu’a tu.
Se Diu se l’a volgut hèr a vier, qué podem hèr?
Mos cau conformar, manar a dider-li es sues misses… e jo t’asseguri que ja l’è manat díder mès de quate misses, e padegar-mos de man en man, coma pogam”.
Dès que se passèc aquerò, era milhoria començada damb eth nau tractament semblèc arrecular.
Eth malaut non hège rambalh; mès que tornèc a calar-se enes sues prigondes abstraccions.
Plan que òc en sòn cervèth auie apareishut ua naua idia, o s’auie reprodusit ua des ancianes, que ja les auien per abandonades o perdudes.
Pendent fòrça dies non mentèc ara sua hemna, enquia qu’ua net, en tot anar de passeg damb Juan Pablo pes carrèrs, se posèc e li didec: “Me vòs hèr creir que s’a mòrt?…
Quina pegaria!
Be n’ès d’arreculat de notícies!
Ua lei enebint eth dò!
Se te penses que me vas a hèr comuniar damb arròdes de mòla…
Guarda, gojat, encara que semble que sò capvirat, veigui es causes mès clares que toti vosati.
E non se parlèc mès der ahèr.
Mos cau díder, abans de passar tà dauant, qu’aquera abnegacion de Juan Pablo e eth gran interès que mostraue pera santat de sa frair, serien absoludament inexplicables, per çò der egoïsme deth senhor Rubin, se non s’acodisse, entà trapar era causa, a cèrtes idies restacades damb era economia politica o dera sciéncia que criden financèra.
Hège ja temps que Juan Pablo auie un projècte de reconversion deth sòn deute flotant, projècte vast, qu’entara sua capitada auie besonh dera ajuda dera casa Rostchild, damb un aute nòm, era sua tia.
Per çò deth besonh deth prèst, que non i auie cap de dobte; ère qüestion de vida o mòrt.
Çò que mancaue ère que dòna Lupe se prestèsse a hè’c, pr’amor qu’era garantida morau d’ua des entitats contractantes non ère ne de luenh, tan solida coma era d’Anglatèrra o França.
Comencèc, donc, eth primogenic de Rubin per prestar-li en aqueth moment dera malautia de Maxi era oficiosa ajuda qu’auem vist.
Venguie de contunh per casa, e en tot aquerò que parlaue damb era sua tia, ère dera madeisha pensada qu’aguesta, ja siguesse de Politica, ja de Hacienda çò que se tractèsse.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Torquemada; expausèc acaloradament eth besonh d’apraiar es sòns pròpris ahèrs, damb aquero de an nau vida naua, en tot botar enes sues despenes un orde tant escrupulós, que non ac harie milhor eth prumèr lord dera Tresauraria anglesa.
Quan trapaue era ocasión, lançaue ua insinuacion; mès dòna Lupe auie mès coirassa qu’ua tortuga, e se hège era pèga… mès tan pèga que se l’aurie de picar.
Agarrat peth creishement espaventós deth sòn deute flotant, eth filosòf desplegaue ua fòrça e ua constància mès que frairaus enes suenhs de Maxi.
En gèr deth 76, auie artenhut adondar-lo enquiath punt que se lo hège a vier damb eth ena oficina, l’auie aquiu ocupat en apraiar papèrs e hèr bèra anotacion, e pes nets solie amiar-lo entara reünion deth cafè, a on ère eth praube gojat coma en missa, seguint d’aurelha atentiuament çò que didien, mès sense badar boca.
Pòqui viatges treiguie deth sòn cap aqueth vielh e maudit tèma dera liberacion volontària e dera mòrt dera bèstia carcerèra; mès ua net qu’èren solets en cafè, lo treiguec, coma se trè deth humarau ua anticalha e se li netege eth povàs, entà veir se l’a deteriorat eth temps o l’an rosigat es arrats.
Damb grana serenitat, Juan Pablo, oficiant de mèstre de filosofia, didec aquerò: “Guarda, eth dogma dera solidaritat de substància, a estat declarat esnòb per toti es sabents dera epòca, amassadi en un concili ecumenic, que vie de celebrar-se en…
Basilea.
Es conclusions que son terribles.
Coma que non lieges era premsa, non te’n sabes.
Donques s’a decretat que son pècs toti es individús que cren ena liberacion per çò deth despegament, e que s’a de deishar de cornèr ara bèstia.
Guarda, tu, didec Maximiliano damb er accent mès grèu deth mon e coma aqueth que hè ua confidéncia importanta.
Aquerò deth Messies, aciu entre nosati, non m’ac è creigut jo jamès, ne ère dogma ne arren que se li semble.
Ac didí pr’amor qu’auí un sòmi, e en desvelhar-me se me quedèc quauquarren d’eth en cap, e que l’auia aciu laguens coma un cascavèl.
Çò que se passèc ère que m’auie entrat en aqueri dies ua idia de çò mès estranha, ua idia que deuie èster elevada aciu en cervèth a on fermente aquerò que se cride era gelosia.
Qué te penses qu’ère?
Donques qu’era mia hemna me fautaue e ère prenhs.
Vès quina asenada?
Ave Maria, quina asenada!
Que sentia en jo, darrèr d’aquera idia, ua fèbre de gelosia que m’usclaue.
Entà saber-m’en de s’ère vertat aquera idia coquina, venguí, e qué hi?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que se passèc?
Arren, pr’amor qu’aquera net me botè fòrça malaut; mès dempús me n’è encuedat deth mèn error, è vist clar, plan clar, e… que Diu la perdone.
Comencèc a préner eth sòn cafè, tant que Juan Pablo se didie damb tristesa: “Be n’ei de mau aguesta net!
Diu, qué mau!” Maxi repetic enquia cinc viatges eth Diu la perdone, e quan entrèren Leopoldo Montes e un aute amic, se carèc.
Ath cap d’ua ora e mieja de reünion, li dèc per celebrar damb extrèma ilaritat es badinades que Montes condaue.
Dempús cuelhec part ena convèrsa, en tot exprimir-se damb tanta serenitat e damb judicis tan acertats, que toti es presents se meravilhauen en escotar-lo.
Juan Pablo pensaue atau: “donques non ei tan capvirat coma me pensaua, e çò que didec abans revèle mèsalèu ua intelligéncia plan aguda.
Per vida dera plan santa ungla deth diable!
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
I.- Eth 4 deth mes de gèr, Fortunata entenec un còp de campaneta e gessec a daurir, guardant abans peth hiestron, caperat d’ua placa de hèr damb traucs (estil ancian).
Qu’ère Estupinhan, que guardaue es taus trauquets dera manèra mès autoritària.
Dauric era joena, e eth gran Plácido, damb gèst mespredós, es celhes arroncilhades, mostrant en ua man eth baston qu’eth sòn punh ère un cap d’agaça (present que li heren a vier de Sevilla es senhorets Santa Cruz), aufric damb era auta un papèr qu’auie un sagèth.
Entratz, D. Plácido, que voi parlar damb vos.
Que non entri.
Es sòs.
Non è talents de convèrsa.
Díder aqueth òme que non auie talents de convèrsa qu’ère coma s’eth mar didesse que non a aigua!
Mès era testudaria podie mès en eth qu’eth vulgar apetís.
Non auratz milhores logatàries que nosates”.
Plan… pro maus de cap m’a balhat era Segunda.
Donques anatz-vo’n entà un aute lòc.
Mès, hilh, be vo n’auetz tornat de tiran!
Que non è vist un casalèr mès dolent…
Mès, ne tansevolh m’enblanquiratz era codina, que se retire a ua carbonèra?
E i a cada trauc!…
Jo non posqui víuer entre tanta lordèra.
Sabetz qué vos digui?
Que se vos non voletz hèr es òbres les harè jo peth mèn compde… vai!
Aquerò qu’ei ua auta causa.
Entratz, entratz e veiratz…
Fin finau Plácido se decidic a entrar peth correder entà dauant.
Venguec ena codina, hec un còp de uelh ena cramba interiora qu’ère plia de henerecles…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que non podem.
Eth mes passat despení vint mil reiaus en reparacions.
Mès vos auetz tornat ua fusada?
Seiguetz un moment.
Que non è de díder causes.
Que me’n vau…
Ai, quina povora d’òme!
Compde qu’atau vatz a víuer pòc de temps.
Milhor.
Massa qu’è viscut ja.
Seiguetz-vos.
Ara seguida vos autregi es sòs.
De qui ei ara era casa?
Aquerò que non vos impòrte.
Vos pensatz que sò entà pèrder eth temps?
Era casa qu’ei deth sòn patron.
Vos torni a díder que non è talents de convèrsa.
Qu’ei que voletz crompar era proprietat?
Anem; tè, ja sabetz que sò òme de pòques paraules.
De pòques?, vai… donques se ne siguéssetz de moltes…!
S’ei que vos eth dia que neishéretz ja parlàuetz per sèt…
Didetz-me, de qui ei era casa?
Deth sòn patron.
Atau, donc, que ja auem parlat pro… e a tot darrèr, era finca ei magnifica, qu’ei avalorada en trenta cinc mil duros.
Sonque era pèira des fondaments e era pèira de granit dera escala valen ua fortuna.
E es parets?
Er aute dia, en daurir un tohut, es paredèrs non li podien calar era piòsha.
Arren, qu’abans se trinquen es utisi en aguesti tòchos que se retiren a un diamant…
En resumit… que non è talents de parlar mès.
Quan se dauric eth testament de D. Manuel Moreno-Isla, que Diu l’age, testament que se hec hè tres ans, se trapèc que deishaue aguesta casa e eth terren deth carrèr de Relatores a dòna Guillermina Pacheco, era sua tia…
Era senhora a ipotecat es dues finques pr’amor de poder acabar er asil, e plan per aquerò veiratz qu’aguest va ath mès córrer.
L’acabaràn tà finaus d’an…
Atau, donc…
Donques ada era li vau a demanar que me hèsque es òbres.
Qu’ei amiga mia”.
Com va a èster era vòsta amiga… qu’ei impossible!, repliquèc Estupinhan damb sarcasme.
E se la voletz veir furiosa, parlatz-li d’òbres que non siguen es der asil.
Adishatz, qu’ajatz salut…
A!, m’en desbrembaua: compde damb es tèsti des hièstres.
Coma veiga goterèrs d’aigua, vos balhi eth viatge; compde que vos balhi eth viatge…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Maria, guaires plantes auetz vos aciu!
Qu’ei un jardin…
Me semble massa pes…
Quines vistes tan polides!
Qu’a estat un mau an entàs lòcs de véner de Nadau.
Que son es praubi venedors qu’usclen.
Que ja se ve… damb tanta aigua…
E aué me semble qu’auram nhèu.
Ena mia vida è campat un iuèrn tan hered coma aguest.
Sabetz que se moric eth Sordo, eth deth lòc dera carn?
Anet… còp sec.
Jo lo vedí tan ben e tan san delàger, e… quina vida aguesta!…
En fin, que vau a veir se les treigui quauquarren as deth dusau dera quèrra.
Que ja me deuen cinc mesi.
Moria, quina gent!
S’era senhora me deishèsse, ja les auria dat eth viatge; mès era mia patrona qu’ei atau, non vò licenciaments.
A, plan!…
Adishatz, adishatz…
Fortunata non gessie jamès en carrèr.
Enes dies dempús dera prumèra visita der administrador dera casa, non podec era gojata hèr enlà deth sòn pensament ad aquera que per tan brèu espaci de temps siguec era sua amiga.
Be ne hè de torns eth mon!
En aqueri dies, ne a jo me passaue peth cap vier aciu, ne aguesta casa ère tanpòc d’era.
E quan D. Plácido li conde que sò era sua logatària, qué diderà?
Se botarà furiosa e volerà hèr-me enlà tath carrèr?
Dilhèu non, dilhèu non…” Quan aguesta idia o ua auta de semblabla li refrescaue eth rebrembe dera inaudida scèna e peleja en gabinet dera santa, sentie era prauba hemna qu’era consciéncia se li lheuaue e non la podie padegar enquia e tot dident-se qu’era auta l’auie provocat.
De vertat digui que se n’auessa era escadença, auria de dider-li a dòna Guillermina que me perdonèsse”.
Era solitud que viuie, afavorint en era aguesta resurreccion mentau deth passat, l’inspiraue pensaments fòrça clars des sues accions e sentiments.
Tot ac vedie alavetz ara lum dera rason, en aquera distància que permet ben era mida e era forma des objèctes, dera madeisha manèra qu’era patz deth claustre permet as hujutius deth mon veir es errors e mauvestats que cometeren en eth.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Tanlèu se l’acodie que òc coma que non.
Era Delfina l’auie ofensat e otratjat, quan era non hège senon condar-li ara santa es sues penes e eth conflicte que se trapaue.
Fin finau, a truca de meditar en aquerò, agarrant es sues idies damb era tristesa que deishaue anar era sua amna, comencèc a prevaler era afirmatiua.
Qu’ei clar que l’auie de demanar perdon per voler engarrapar-li era cara, quina asenada!, e pes paraules que deishèc anar.
Mès, entà qu’aguesta idia acabèsse capitant complètment, li mancau aclarir aguest punt:
Auie fautat Jacinta damb eth senhor Moreno?
Pr’amor que s’auie fautat, qu’èren es dues parières, e tan brava ère Juana coma Petra.
Jamès podec era senhora de Rubin arribar enes sues cavilacions a ua solucion definitua en aguest punt plan escur.
Tanlèu afirmaue era colpabilitat dera mona deth Pair Etèrn, coma la remie.
Qu’ac saberà tanben eth confessor de Jacinta, s’ei que s’age cohessat.
Mès arrès mès, arrés mès.
Donques sabi pas se qué balharia jo entà gésser d’aguest dobte.
Aguest curiosèr m’uscle eth sang…
Que non i a diferéncia d’ua causa ara auta…
Se pequèc, tot càmbie en jo, e non li vau a demanar perdon, mès se non pequèc… ai!, aguesta mona que m’a jos eth sòn pè, coma Sant Miquèu a ath diable”.
D’aciu passaue entà ua auta cadia d’idies.
Qu’a fòrça orgulh, sustot ara que se la deu minjar era enveja.
A!, que non me vengue ara parlant des sòns drets…
Qué drets ne qué pegaries?
Aquerò qu’è jo ath mèn laguens, que non ei hum, non.
Be ne sò de contenta!…
Eth dia qu’aguesta se’n sàpie, cuelherà tanta ràbia que se morirà deth desengust.
Diderà qu’ei era hemna legitima…
Hum!
Tot s’està en ues quantes latinades que li fotèc eth capelhan, e ena ceremònia, que non vau arren…
Aquerò que jo è, senhora mia, qu’ei quauquarren mès que latinades; ara mèrda…
Es capelhans e es avocats, que les cuelhe ua mala pèsta!, dideràn qu’aquerò non vau…
E jo digui que òc que vau; ei era mia idia.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
II.- Un maitin, en lheuar-se, vedec qu’auie queigut pendent era net ua grana nheuada.
Er espectacle qu’aufrie era plaça qu’ère preciós; es losats totafèt blanqui; totes es linhes orizontaus dera arquitectura e es hèrs des balcons caperadi damb plan pures linhes de nhèu; es arbes amiauen flòcs que semblauen de coton, eth Rei Felip III damb pelissa d’ermina e gorra de dormir.
Dempús d’apraiar-se tornèc a campar era plaça entretenguda tà veir se com se des.hège eth magic encantament dera nhèu; com se daurien socs ena blancor des losats; com se secodien es pins era sua insolita vestimenta; com, fin finau, en còs deth Rei e en deth shivau, se des.hègen es flòcs e rajaue era umiditat bronze enjós.
Eth solèr, tan pur e blanc peth maitin, ère ja tath meddia ua bassa hangosa qu’en era esposcauen es escampaires e netejadors municipaus, en tot des.hèir era nhèu damb es sòns arrais d’aigua e barrejant-la damb era hanga entà lançà’c tot en escolader.
Qu’ère divertit aguest espectacle, mès que mès quan gessien es arrais d’aigua des manges d’adaiguatge, e es gojats se calauen en ahèr, amiant tremendes escampes.
Que guardaue aquerò Fortunata, quan de ressabuda… ai!, mon Diu!, vedec ath sòn marit.
Qu’ère eth.
Maximiliano, qu’entraue ena plaça pera vòuta deth 7 de junhsèga, e li calec arrecular sautant ath mès córrer, pr’amor qu’er arrai d’aigua li talhèc eth pas.
Instintiuament gessec era joena dera hièstra, mès dempús tornèc a pistar, en tot dider-se: “Qu’ei qu’aciu non me pòt veir…
Çò que mens se pense ei qu’ei tant apròp de jo…
Vai, hè repè, s’a calat pes vòutes.
Solide deu anar tath cafè de Gallo entà amassar-se damb sa frair, er aute cap de campanau.
Mès com ei que lo dèishen gésser solet?
S’aurà botat ben?
Estarà milhor?
Praube gojat!…”.
Quinsevolh dia ne pòt hèr ua de gròssa e balhar un desengust…
Donques ara que l’è vist solet, qu’aurè pòur, e pensarè se quinsevolh dia se bote aciu…
Era sòrt ei que non se’n saberà d’a on sò jo; pro que tierè jo compde entà que non se’n sapìe.
Mès qui pòt èster segur de cap secret aué en dia?
Dilhèu quinsevolh pèc l’ac ditz e ja auem mau de cap entà fòrça estona…
Mentre non gesque damb voler aucir-me…!
Aquerò que serie ja ua auta causa.
Mès que m’aurie de trapar fòrça negligida entà cuelher-me, pr’amor que jo, amb dus còps, lo des.heigui…
Mès, e s’entre, s’amague, ei ara demora e pam!, me fot un tret?…
Non; que me cau tier compde.
Ne a Crist li daurisqui jo era pòrta.
E li vau a díder ara mia tia qu’è besonh d’ua mossa.
Ua gojateta moisheta e prèsta, coma Papitos, que m’anarie fòrça ben.
Soleta tot eth dia en aguesta gàbia!…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Serà era o serà bèth un que l’age panat era clau e vie entà aucir- me?…
Que sò jo, qué te cau?
Arren; que ja sò tranquilla.
Cap net s’esclipsaue abans des dotze.
Entenie clarament quauques campanades; dempús eth son s’amortaue aluenhant-se, coma se se balancèsse ena atmosfèra, entà tornar dempús e tumar contra es veires dera hièstra.
En aqueth estat insegur deth crepuscul cerebrau, s’imaginaue Fortunata qu’eth vent venguie ena plaça tà jogar damb era ora.
Quan eth relòtge començaue a tocar-la, eth vent la cuelhie enes sòns braci e se la hège a vier luenh, plan luenh…
Dempús tornaue entà aciu, en tot descríuer ua ondada plan grana, e ressonaue, plam!, tan fòrt coma s’eth sonor metau siguesse laguens de casa.
Eth vent passaue damb era ora en braça per dessús dera Plaza Mayor e se n’anaue enquia Palacio, e enquia e tot mès enlà, coma s’anèsse mostrant era ora per tota era Villa e dident-li as sòns abitants: “Aciu qu’auetz es dotze, tan beròies”.
E dempús tornaue entà aciu, plam!…
Eth vent alavetz se n’anaue repotegant.
D’autes nets s’entrenguie era joena pensant qu’era ora dera Puerta del Sol e era ora dera Panaderia se barrejauen.
Començaue aguesta, e li responie era auta.
De tau sòrta se confonien es tòcs, que non podie conéisher aquera ora ne era madeisha net que l’endonvièc.
Es dotze d’aciu e es dotze d’aquiu delà qu’ère ua discussion o ua peleja de campanades.. “Tè, que tanben s’enten era Merced…
Entà auer companhia e servici, cuelhec coma sirventa a ua mainada, hilha d’ua des hemnes dera plaça amigues de Segunda.
Se cridaue Encarnacion e semblaue plan formaleta.
Era sua patrona li balhèc es nòrmes eth prumèr dia, en tot dider-li: “Guarda, se bèth individú que non coneishes, per exemple, un senhoret prim, de mau color, un shinhau capvirat, te pregunte en carrèr se demori jo aciu, li dides que non.
Non daurisques jamès era pòrta a cap persona que non sigue de casa.
Truquen, guardes, e vies e me dides: “Senhoreta, ei un òme o ua hemna d’aguestes caracteristiques”.
Guarda ben, donc, tot çò que te digui.
Era tua tia que t’aurà hèt tanben era madeisha recomanacion.
Se non mos aubedisses, sabes se qué haram?
Donques cuelher-te e manar-te entara preson.
E non te penses que te treiràn d’aquiu: i seràs aumens, aumens, tres ans e miei”.
Era gojata complie aguestes ordes ath pè dera letra.
Un dimenge cridèren.
Guardèc Fortunata pes traucs dera placa.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ère Ballester.
S’alegraue de veder-lo per saber-se’n de çò que se passaue ena familha, e tà que li condèsse per qué diables anaue liure Maxi pes carrèrs.
De tan content, qu’ère trebolat eth brave deth farmaceutic.
Que venguie vestit damb es liròtets de cristianar, pientat ena perruqueria, damb ua rega plan ben traçada deth front enquiath cogòt, e es guinses neres rajant flairós greish, es bòtes naues e eth chapèu de copa plan lusent.
Que non gosaua vier…
Mès dòna Lupe m’a persutat tant tà que venga, que fin finau…
Non, non cranhetz que Maximiliano descurbisque a on vos trapatz.
Que i a fòrça compde entà que non se’n sàpie d’arren.
Encara qu’ara, s’ac vedéssetz, s’a remetut fòrça, semble qu’ei en tot eth sen; parle de tot damb èsme e non hè cap asenada”.
Fortunata ère un shinhau intimidada, donques qu’a maugrat dera conviccion que se vantaue respècte a cèrtes legitimitats, li hège vergonha de non poder dissimular ja eth sòn estat dauant d’un amic dera familha de Rubin.
Se rogic tota quan Segismundo li didec aquerò: “Dòna Lupe m’a balhat un encargue entà vos.
M’a encargat dider-vos se voletz qu’avise a D. Francisco de Quevedo…
Com encara?
Que m’a dit dòna Lupe que serà tà mars.
Èm a vint de hereuèr.
Non, non vos desencuedetz… que dilhèu vos poderíetz veir susprenuda…
Aguestes causes s’an de premanir damb temps.
Cuelhent ua actitud galanta, higec: “Pr’amor que jo m’interèssi fòrça per vos en totes es circonstàncies, absoludament en totes.
E quilhant eth ton enquia çò de mès patetic, gessec, còp sec, damb aquerò: “Que non hèsqui repè de çò que vos è dit en d’autes escadences”.
Coma qu’era hège veir que non s’interessaue en aguest torn dera convèrsa, tornèc Ballester a cuélher eth ton frairau d’aguesta sòrta: “Me vau a perméter parlar-li a Quevedo.
Que mos cau èster premanidi…
Li diderè que vos vengue a veir…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Plan per aquerò me sò decidit a vier, e ara me n’alègri, pr’amor que veigui que vos m’auetz recebut, e que seguiram estant boni amics.
Demoram, donc, que vierà Quevedo.
Òc; premanim-mos, pr’amor qu’aguestes causes a viatges van ben e a viatges van mau.
Que non vos mancarà arren.
Macareu!
Mos cau acarar es situacions, e…
Vaquí que me’n desbrembaua de çò milhor (botant-se era man ena pòcha).
Era ministra m’a balhat entà vos aguest paquetet de sòs.
Dehòra ei escrita era quantitat: mil dus cents cinquanta dus reiaus.
Que deu èster çò que vos correspon a vos pes revenguts de quauqui sòs.
En resumit: Tostemp que se vos aufrisque bèra causa, sigue dera sòrta que sigue, pensatz ua estona e didetz: a qui acodirè jo?, donques ad aguest hòl de Segismondo.
Sonque de hèr-me a vie un avís…
Encara que jo sajarè de vier bèth dimenge o enes estones qu’aja liures, pr’amor qu’ara, coma que sò solet damb Padilla, non è guaire temps.
Se podessa vieria maitin e tarde cada dia, tostemp damb eth vòste permís.
Repetic es sues ofèrtes e se n’anèc, deishant-li a Fortunata era impression de qué non ère tan soleta coma se pensaue, e de qué eth tau Segismundo ère, ath miei des sues pegaries e extravagàncies, un còr generós e leiau.
Fòrça l’estranhaue ara malerosa joena qu’Aurora non l’auesse vengut a tier ua visita, e sentec que s’en desbrembèsse, pendent era visita deth regent, de preguntar-li ad aguest pes Samaniegues.
Mès que ja l’ac preguntarie quan tornèsse.
Damb eth cambi de vida e de domicili, reprenec era senhora de Rubin quauques relacions de familha qu’èren absoludament trincades, coma per exemple es de José Izquierdo que, començant per vier a sopar damb era sua fraia e neboda quauques nets, acabèc, cossent eth sòn anament parasitari, per èster aquiu tot eth temps qu’auie liure.
Fortunata trapèc ath sòn oncle transfigurat moraument, damb ua tranquillitat espirituau que jamès auie vist en eth, de paraula aisida, guarit dera sua hòla ambicion e d’aqueth nere pesimisme que lo hège renegar dera sua sòrt en cada moment.
Eth brave de Platon, en tot trapar ara fin eth sòn repaus dera vida vagabonda, s’auie seigut en ua pèira deth camin, ara ombra der espés arbe cargat de fruit (valgue era figura) sense qu’arrés li discutisse hartar-se d’era.
Que non i auie alavetz en Madrid un modèu milhor, e es pintors se lo disputauen.
Se vedie Izquierdo perseguit, requerit; recebie nòtes e encargues a totes ores, e se desconsolaue per non auer dus o tres còssi entà servir damb eri ar art.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
En aqueri dies de hereuèr deth 76, se se botaue a parlar damb era sua fraia e damb era sua neboda de totes es òbres qu’amiaue entre mans, non acabaue.
En tau estudi hège de Pair etèrn, en moment d’èster en tot fabricar era lum; en un aute de Rei D. Jaime, a shivau, entrant en Valencia.
Aquiu de Nabucodonosor caminant a quate pautes; aciu d’un tipe despolhat que criden Eneas, damb sa pair en braça.
Ara sua neboda li prestaue servicis, en tot hèr-li guaires encargues èren compatibles damb eth sòn trabalh artistic.
Que solie era manar-lo damb bèth messatge ena casa dera sua modista, o se servie d’eth entà encargues e crompes.
Mès d’un còp l’envièc ena botiga de Samaniego entà crompar teles o dentèles entàs borrasses qu’ère en tot hèr; mès tostemp l’encarguaue que non la desnishèsse aquiu, donques que ja qu’Aurora non auie vengut a veder-la, çò qu’en realitat ère ua manca d’educacion, e parlant malament, e a prumèr còp de uelh, ua porcaria, non volie era tanpòc hèr veir que demanaue era sua amistat; e s’auie motius era Samaniego entà retirar-se, tanben era les auie entà non rebaishar-se.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
I.- Era melhorança de Maximiliano contunhaue, e d’aquerò ne treigueren era sua tia e eth sòn frair qu’era separacion matrimoniau auie estat un gran ben, pr’amor que sense cap de dobte era preséncia e era companhia dera sua hemna ère çò que lo capviraue.
Tot aqueth iuèrn cuelhec es doches circulara e escocesa e eth bromur de sòdi.
Ara prumeria, quan non lo treiguie de passeg Juan Pablo, lo treiguie era sua tia, en tot auer era escadença de veir se guaire senadi èren es sòns judicis.
Observèren ça que la, qu’en cervèth deth joen s’amagaue un pensament restacat ath lòc on paraue era sua esposa, e cranhien qu’aguest pensament, encara que non se manifestaue massa per çò dera reneishença armonica dera sua vida cerebrau, auesse bèth dia era fòrça expansiua entà tornar a capvirar tota era maquina.
Mès aguesti temors non se confirmèren.
En deseme e gèr era milhorança siguec tant evidenta, que dòna Lupe ère estonada e plan contenta.
En hereuèr ja li permeteren gésser solet, pr’amor que non s’endrabaue damb arrés e se l’auie aumentat fòrça era timiditat e era docilitat.
Qu’ère coma ua arreculada entara edat que comencèc es prumèrs ans dera sua carrèra, e enquia e tot semblaue que se renauïen en eth es idies d’aqueri luenhants dies, e damb es idies era timiditat en tracte, era sobrietat de paraules e era manca d’iniciatiua.
Era sua vida ere plan metodica; non se li permetie lièger arren, ne tanpòc ac sajaue de hèr eth, e tostemp que gessie en carrèr, dòna Lupe li mercaue era ora qu’auie de tornar.
Ne un solet viatge venguec mès tard dera ora que li manauen.
Entà que taus dies se retirèssen mès encara as d’abans, eth solet plaser deth joen ère passejar pes carrèrs sense rumb fix, ar azard, observant e pensant.
Que i auie ua diferéncia entre era deambulacion passada e era presenta.
Aquera ère nueitiua e auie quauquarren de somnambulisme o d’idia malautissa; aguesta ère diürna, e per çò des bones condicions der ambient de solei que se produsien, resultaue mès sana e d’acòrd damb era igiena cerebro-espinau.
En aquera, era ment trabalhaue ena illusion, fabricant mons inutils damb era esgluma que trèn d’era es idies ben elaborades; en aguesta trabalhaue ena rason, en tot entretier-la en exercicis de logica, plaçant principis e treiguent conseqüéncies damb fòrça assopliment.
En fin, qu’ena marcha qu’amiaue eth procés cerebrau, li venguec eth furor dera logica, e se ditz aquerò atau, pr’amor que quan pensaue quauquarren, botaue toti es esfòrci tà que siguesse pensat enes tèrmes dera mès rigorosa dialectica.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Non mos cau díder que lèu lèu apliquèc aguest rasonament ar escur problèma logic dera abséncia dera sua hemna.
Ara mos cau saber s’ei en Madrid o dehòra de Madrid.
Se se n’auesse anat entà un aute lòc, bèth còp receberie era mia tia cartes sues.
E coma que jamès arribe en casa eth cartèr der exterior, e quan vie qu’ei entà portar bèra carta des fraies deth mèn oncle Jáuregui; per tant…
Mès supausem que dirigis es cartes a ua auta persona entà que jo non m’en sàpia.
Qu’ei pòc probable; mès ac vam a supausar.
En tau cas, quina persona serie aguesta?.
Lògicament non poirie èster dòna Casta, pr’amor qu’era senhora de Samaniego non l’agrade hèr taus papèrs.
Plan per aquerò aurie d’èster Torquemada.
Mès Torquemada, delàger, entrèc en gabinet dera mia tia, e jo, deth correder estant, l’entení preguntar clarament se se n’auie sabut dera senhoreta…
Per tant, Torquemada non ei.
Se non ei, donc, Torquemada, non i pòt auer cap intermediari de cartes, e en non auer intermediari de cartes, non i pòt auer correspondéncia.
Se quedèc fòrça satisfèt, e dempús de posar-se ua estona a contemplar ua veirina d’estampes, tornèc ara madeisha: “Se poirie botar en dobte qu’entre era e era mia tia i auesse comunicación, e en cas de qué non l’auesse, eth problèma dera sua residéncia seguirie coma ua boca de lop; mès jo sò que i a comunicación.
Se non, qué vò díder eth paperet de nòtes que susprení er aute dia era comòda dera mia tia, e en eth, en un virament de uelhs vedí aguesta linha que didie: Corresponen a F. 1252 reiaus?
F. que vò díder era.
S’estaue longues estones en aguest exercici dera rason.
A viatges se didie: “Refusem tot çò de fantastic.
Non admetam arren que non s’empare ena logica.
De qué viu?
Viuerà aunèstament?
Non auancem cap judici temerari.
Que poirie víuer aunèstament e poirie víuer de mala manèra.
Arribarè a desnishar era vertat sancera, sense preguntar ua soleta causa ad arrés.
Donques que toti caren dauant de jo, jo vau a carar dauant d’eri.
Veigui, escoti e pensi.
Atau m’en saberè de çò que voi.
Be n’ei de beròia era vertat, voi díder, aguesti bòrd deth mantèl dera vertat qu’artenhem a veir ena tèrra, donques qu’eth còs deth mantèl e eth dera vertat madeisha non se ven d’aguesti barris estant…!
Mon Diu, sò estonat deth mèn sen.
Era gent me guarde damb pietat, coma se siguessa un malaut; mès jo, en jo madeish, me divertisque per çò dera santat des mèns judicis.
Erós aqueth que pense ben, pr’amor qu’eth serà gran”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Entrèc en cafè deth Siglo, a on se pensaue trapar a sa frair; mès Leopoldo Montes li didec qu’auie acceptat Villalonga era Direccion de Beneficiencia y Sanidad, e l’auie encargat a Juan Pablo un trabalh plan delicat e anujós… coma ère botar en clar uns compdes de lazarets; e me l’auie en burèu de solei gessen enquia solei cogant.
Aquiu li hègen a vier eth cafè.
Que non l’anaue mau a Juan Pablo que l’encarguèssen trabalhs extraordinaris, pr’amor qu’aquerò volie díder confiança, e darrèr dera confiança vierie ua promocion.
Parlèren d’emplecs e de politica, en tot díder Maximiliano causes fòrça bones.
Refugio, era aimanta de Juan Pablo, anaue aqueth iuèrn fòrça mau de ròba, e non venguie en cafè deth siglo, senon en deth Gallo, que la cuelhie mès apròp (era parelha demoraue en Concepción Jerónima), e ath delà pr’amor qu’era societat modèsta que frequentaue aqueth establiment, permetie presentar-se en eth damb vestit d’anar per casa o damb mantèl e mocador en cap.
S’arremassauen damb Refugio quauques persones que damb eres auie bona amistat encara que superficiau, d’aguestes que se tien per vesiat de casa o de taula de cafè.
Qu’èren un portièr dera Academia de la Historia damb era sua hemna, e un quistaire municipau de lòcs de mercat, damb era sua hemna o çò que siguesse.
Aguest matrimòni solie vier es dimenges acompanhat de tota era familha, ei a díder: ua mairia qu’auie estat victima deth 2 de mai, e sèt menors.
Eth cafè ei format per dues sales, separades damb ua gròssa paret e comunicades per ua vòuta de fabrica; mès a maugrat d’aguesta estranha construccion, que li daue ua retirada a ua lògia maçonica, eth locau non a un aspècte lugubre.
Ena dusau sala, a on s’installaue Refugio, i auie tostemp ua bona e agradiua animacion, e coma er espaci aquiu ei un shinhau redusit, toti es clients formauen ua soleta reünion.
En era regnaue Refugio coma en un salon elegant qu’en eth ère era estela dera mòda.
Se les daue de senhora, vantant-se d’exprimir-se damb intelligéncia e díder gracietes qu’es auti se vedien ena obligacion d’arrir.
Se botaue tostemp en un cornèr, qu’auie, per çò dera disposicion deth locau, aunors de presidéncia.
Quan Maxi venguie, era sua cunhada lo hège sèir ath sòn costat, e lo mimaue e suenhaue fòrça, damb sentiments de pietat e de proteccion familhara, en tot permeter-se tanben tutejar-lo e dar-li conselhs igienics.
Eth se deishaue estimar, e a penes cuelhie part ena convèrsa, coma non siguesse damb es sillogismes que mentaument hège sus tot aquerò qu’aquiu se parlaue.
Ua net ère eth praube gojat prenent eth sòn cafè, plan caradet, ena madeisha taula de Refugio, quan se fixèc en dus òmes qu’èren ena deth costat, un d’eri non l’ère desconeishut.
Pensant, pensant, a tot darrèc ac endonvièc.
Qu’ère Pepe Izquierdo, oncle dera sua hemna, que sonque auie vist un còp, anant de passeg damb Fortunata pes Rondas, e era l’ac presentèc.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Prumèr se parlaue de politica, dempús de qué era guèrra s’acabarie a truca de sòs, e coma qu’era politica e es guèrres vien a èster es fibres que teishen era Istòria, se parlèc dera Revolucion francesa, epòca funèsta qu’en era, sivans eth quistaire municipau, auien estat guilhotinades fòrça amnes.
Entèner que se parlaue d’istòria e non calar-i era culhèra, qu’ère impossible entà Izquierdo; pr’amor que dès que se metec a modèl sabie que Nabucodonosor ère un Rei que minjaue èrba; que D. Jaime entrèc en Valencia a shivau, e que Hernan Cortés ère un individú fòrça tranquil que s’entretenguie en ahlamar vaishèths.
Es asenades qu’aqueth òme didec sus eth Pronunciamiento de França, heren arrir fòrça a toti, mès que mès ath portièr dera Academia de la Historia, que lançaue as presents guardades de mesprètz, sense voler dar era sua opinion, pr’amor qu’aurie estat madeish que dar pastís as porcèths.
Mès eth companh de Platon, persona totafèt desconeishuda entà Maxi, deuie èster un des subjèctes mès erudits que s’auien vist jamès en aqueth locau, e quan gessec a parlar, tirèc era atencion deth public.
Qu’auie era cara gravada de picòta e eth còth coma eth d’un piòc, damb un nòde fòrça gran, eth peu quilhat, e s’exprimie en tèrmes plan desparièrs deth vulgar lenguatge deth sòn amic.
Tanta sabença impressionèc a Maxi, que de seguit se metec a parlar damb Ido del Sagrario, donques qu’aguest ère er amic d’Izquierdo, e anèrem calant comentaris as tragics eveniments deth 93.
Qué se passe?
Que toti vòlen orde.
Per tant, apareish eth dictador, un òme qu’amie un garròt fòrça gran, e quan comence a foncionar eth garròt, toti lo benediden.
O i a logica o non i a logica.
Venguec, donc, Napoleon Bonaparte, e comencèc a hèr creir en Diu ad aquera gent.
Vò díder aquerò que jo sò partidari dera tirania?…
Non senhor.
Me shaute era libertat; mès respectant, respectant a Juan, a Diego e a Pedro… e que cadun pense coma volgue, mès sense passar-se, sense passar-se, guardant tostemp entara lei.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Non senhor.
Qué se dedusís de tot aquerò?
Que quan i a libertat mau comprenuda e moltes abolicions, es rics s’espaurissen, se’n van entar estrangèr, e non se ve un sò horadat per nunlòc.
Se non i a sòs, eth mercat va mau, non se ven arren, e er obrèr que tant cridaue balhant òsques ara Constitucion, non a arren entà minjar.
Totau, que jo digui tostemp: “Logica, liberaus” e d’aciu non me trè arrés.
E quan, en dider-se adiu, Ido li didec eth sòn nòm, en tot híger qu’ère professor de prumères letres enes escòles catoliques, Maximiliano pensèc que non ère adequada era umilitat der emplec damb eth saber e era adretia dialectica que mostraue aqueth individú.
Londeman pera tarde, Maxi venguec en Gallo e non i auie, des persones coneishudes, qu’eth quistaire munipau e José Izquierdo.
Aguest auie deishat ena cagira pròcha un paquet.
Lo guardèc eth joen dissimuladament e vedec qu’ère quauquarren coma ròba o caucèr, caperat damb un mocador.
Tan mau hèt ère eth paquetet, qu’en botjar era cagira se vedec ua bòta eleganta damb era cana color de cafè.
En veder-la Rubin, sentec coma se li queiguesse ua gota hereda en sòn còr.
L’arreconeishi, coma arreconeishi es mies.
Non l’amie a reparar pr’amor qu’ei lèu naua.
L’amie coma mòstra entà que l’en hesquen un aute parelh.
Qu’ei fòrça presumida en questions de caucèr.
Li shaute tier-ne tres o quate parelhs en bon usatge.
E per qué non les amie era?
Perque non ges.
Per tant, que deu èster malauta….
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aquiu que i é eth sòn sabatèr.
Arenal, 22…
Çò que me manque de saber, qu’ac poiria saber seguint ad aguest barbar.
Mès non…
Damb era logica e sonque damb era logica me’n saberè.
Entà qué voi aguest gran èsme qu’è ara?
Dempús, quan entrèren Ido, Refugio e d’autes persones, siguec mès comunicatiu, meditant de forma admirabla sus tot aquerò que se parlèc, que siguec era revòuta de Cuba, eth prètz dera carn, çò que cau hèr entà alistar un polit numèro ena lotaria, era freqüéncia que se lançaue gent peth Viaducto deth carrèr Segovia, eth tramvia nau qu’anauen a botar e d’autes menudalhes.
Un dia des prumèrs de mars, Maxi, en filar-se de cap ath cafè, vedec a Izquierdo enes pòrges dera Casa-Panaderia, e ath còp que lo saludaue, passèc e se posèc eth quistaire municipau.
Aguest e José escambièren quauques paraules.
Que pugi a deishar aquerò: lates de cinta… sabon… dimònis, datils.
Ciudad Rodrigo, guardèc eth sòn relòtge.
Datils!…
Be n’i è crompat jo!
Es lecaries que la pèrden.
Se desgahone per eres… pensèc eth rasonaire, entrant en establiment, sense veir arren de çò que i auie en eth.
Que minge datils… per tant non ei malauta; es datils son fòrça indigèsti.
E s’era se les minge, era encausa de non gésser, que non ei era malautia…
Per tant, que deu èster ua auta causa…
E vedent entrar a Izquierdo, tornèc a guardar eth sòn relòtge.
Era casa que deu èster apròp…
Dotze menutes: metam quate entà pujar es escales, dus entà baishar-les…
E ei cansat er òme; que deu èster nauta era escala…
Era casa ei apròp.
La desnisharam pera logica.
Arren de preguntes, pr’amor que non m’ac diderien, ne seguir ad aguest animau pr’amor qu’aquerò non serie cap de merit.
Izquierdo e eth quistaire municipau lo convidèren a ues copes, mès que non volec acceptar, pr’amor qu’er aiguardent li repugnaue.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Dempús eth quistaire treiguec a lúder sabi pas quin ahèr de familha, en tot planher-se des moltes malauties dera sua esposa, que d’aquerò cuelhec pè Izquierdo entà díder ues quantes asenades sus er auantatge de non auer familha que mantier.
Eth praube gojat hec coma qu’aprovaue era idia, arrint, e ath sòn laguens li hec uns quants torns ara clau dera logica: “Que se t’à encomanat que non desnishes arren; se t’a dit que vigiles damb çò que parles ath mèn dauant, dromedari, e tu, coma toti, t’entèstes a calar-te en cervèth era idia de qué jo sò veude.
Non te’n sabes de qué eth mèn cap ei un prodigi de claretat e rasonament.
Que vas ben.
Ja veiras se com esbauci es tòns sofismes e mentides.
Ja veiràs çò que pòt hèr eth calcul d’un cervèth plen de lum…
Jo veude!…
Madeish qu’era mia tia, que me didec ager: dès qu’aveudères que sembles un aute…” Me conven hèr-les a creir que m’ac avali.
Damb era mia logica m’apraii perfèctament e me n’arrisqui deth mon.
Be n’ei de polida era logica; be n’ei de polida!
E quina beresa auer eth cap coma l’è ara, liure de tota apreciacion fantasmagorica, atentiua as hèts, sonque as hèts, entà poder fondar en eri un rasonament solid!…
Mès, anem tà casa, que me demore era mia tia”.
Tres dies dempús d’aquerò, en entrar ena farmacia, notèc que Ballester e Quevedo parlauen, e qu’en veder-lo arribar ada eth, se carèren còp sec.
Coma qu’auie aquerit assopliment entara apreciacion des hèts, aqueth se li revelèc clarament.
Segismundo e eth lheuador parlauen de quauquarren que non volien qu’entenesse Maximiliano.
Entà dissimular li preguntèren sus era sua salut, e ara seguida li didec Quevedo ath farmaceutic en un ton plan misteriós: “Auetz premanit eth segal cornut?
Passejam fòrça, joen?, higec en votz nauta, virant entà Maxi era sua cara de caiman, qu’en era er arridolet venguie a èster coma ua expression de ferocitat.
Que vam ben, vam be.
A tot darrèr poiratz tornar as vòstes ocupacions ordinàries.
Pro didia jo que tanlèu siguéssetz liure… per çò de, mòrt eth gosset, mòrta era ràbia”.
Rubin responec afirmatiuament e damb correccion.
Dempús vedec que Ballester treiguie d’un calaish un paquetet de medicament e l’ac autrejaue ath senhor de Quevedo, en tot dider-li: “Hetz-vo-lo a vier; que l’è trissat jo madeish damb eth màger suenh.
Era antiespasmodica l’amiarè jo”.
Eth lheuador cuelhec eth paquet e se n’anèc.
Ara seguida entrèc dòna Desdémona preguntant peth sòn marit, e podec observar eth joen que Ballester li hec senhaus, en tot tirar-li era atencion per çò dera preséncia de Maxi, pr’amor qu’era senhora comencèc dident:
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
S’estèren ua estona parlant, e era senhora de Quevedo li mostraue es sues gàbies d’audèths, canaris en elevatge, ua cardalina que treiguie aigua deth potz, e minjaue treiguent es grans d’escaiòla d’ua caisha, amassa damb d’auti curiosèrs ornitologics que n’auie era casa plia.
Ara ora de dinar entrèc Quevedo plan cansat, dident: “Que non i a arren encara…” E coma vedec aquiu ath nebot de dòna Lupe, non didec arren mès.
Quan Maximiliano se n’anèc, anaue desvolopant ena sua ment era mès prodigiosa cadia de rasonaments que s’auie trapat en aqueri pensaments.
Çò que fulminèc ena mia tèsta coma un resplendor sinistre deth deliri, ara clarege coma ua lum qu’illumine totes es causes.
Vai, enquia e tot me torni poèta.
Mès deishem-mos de poesies; era inspiracion poetica qu’ei un estat mausan.
Logica, logica, e arren mès que logica.
Com ei que çò qu’è desnishat aué damb procediments logics, fondadi en dades e indicis reiaus, existic abans ena mia ment coma es tralhes que dèishe eth sòmi o coma es idies extravagantes d’un delèri alcoolic?
Pr’amor qu’aquerò non ei nau entà jo.
Jo ac pensè, jo ac concebí enrodat en impressions asenades e barrejat damb idies totafèt absurdes.
Mistèris deth cervèth, desòrdres deth pensament!
Qu’ei qu’era inspiracion poetica precedís tostemp ara vertat, e abans qu’era vertat apareishe, amiada pera sana logica, ei revelada pera poesia, estat morbós…
En fin, que jo ac endonviè, e ara ac sai.
Eth calor se transforme en fòrça.
Era poesia se convertís en rason.
Pro qu’ac veigui clar ara!
Demore ena Cava, ena Cava, dilhèu ena madeisha casa que s’estèc abans.
S’amague entà que non la veigue arrés.
Er eveniment s’aprèsse.
L’assistís Quevedo.
Entada era son eth segal cornut e era antiespamodica.
A!, com me n’arrisqui jo d’aguesti pècs que se pensen que m’enganhen…!
Enganhar-me a jo, que sò ara damb mès sen qu’era madeisha saviesa!
Mon Diu, be n’è de talent!
Quina manèra de pensar!…
Que sò estonat de jo madeish, e me hè dò dera mia tia, de Ballester, de toti aqueri que hèn dauant de jo aguesta comèdia!
Encara non i a arren, siguec çò que didec Quevedo en tornar dera Cava.
Presompcion enganhada, faussi simptòmes.
Per tant era causa qu’ei pròcha.
Èm en mars.
Plan, donc, sonque me rèste saber-me’n dera casa.
Se me deishèssa amiar dera inspiracion, asseguraria qu’ei aquera madeisha casa, era des escales de pèira.
Mès non; actuem damb estricta logica, e non assegurem arren que non sigue fondat en ua dada reau”.
A londeman siguec damb sa frair en cafè deth Siglo, e dempús en de Gallo damb Refugio.
Qu’ère eth 19 de mars, e es que se cridauen José convidauen a toti es dera reünion.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
De man en man s’anaue aluenhant Ido dera massa de gent que formaue era reünion, en tot retirar-se de cagira en cagira, enquia que Maxi lo vedec ena taula mès luenhana, entelerit, es codes sus eth marme e eth cap enes paumes des mans.
Venguec entada eth, ahiscat pera pietat, e li preguntèc se qué li passaue: “Amic, li didec Ido damb votz cavernosa, mostrant-li era sua cara desgahonada, vedetz se com me tremòle era paupeta dreta?
Donques ei senhau de qué me boti mau… mès que non podetz imaginar se guaire mau me boti”.
Deishatz-me…
Se n’arrissen de jo pr’amor que digui fòrça asenades…
Hège temps que non m’arribaue aquerò; mès qu’ac veigui vier, ac veigui vier…
Ja, ja m’entre, e non ac posqui remediar.
Me calerà anar- me’n entà que non se’n burlen de jo.
Pr’amor que me boti perdut…
Me boti coma se beuessa fòrça aiguardent, e ja vedetz que ne lo tasti… non lo tasti, credetz-me cavalièr.
Vos qu’ètz eth solet que non se n’arrirà de jo, vos comprenetz eth mèn malastre e auetz pietat de jo.
A!, donques treiguetz deth camp dera mia vida es hèts… (en tot tocar-li coraument eth braç).
Pr’amor qu’èm esclaus des accions autrús, e es nòstes non son era norma dera nòsta vida.
Eth mon qu’ei atau.
Que non servís d’arren èster aunèst, s’era malesa des auti t’obligue a hèr ua asenada.
Aquerò qu’ei fòrça ben pensat.
Non, non èm senhors dera nòsta vida.
Èm engranadi en ua maquinària, e caminam sivans mos amie era ròda deth costat.
Er òme que hè era asenada de maridar-se, s’engrane, s’engrane, me comprenetz?, e ja non ei senhor deth sòn movement.
Qu’ac compreni, òc…
Donques non m’acusetz s’entenetz qu’è cometut un crim (parlant-li ena aurelha), pr’amor qu’es qu’auem eth malastre d’èster esposi d’ua adultèra…
Es qu’auem aguest malastre, non podem respóner d’aqueth manament que ditz: non aucir.
Jo sò qu’ei eth cincau manament.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aquerò, encara que dit plan hloishet, siguec entenut per Izquierdo, qu’estarnant-se d’arrir, deishèc anar aguest balestada: “Donques non ditz aqueth judiu Ido, qu’aué aucís eth!…
Es arridalhes ressonauen en cafè, e Rubin s’apressèc ath grop principau, dident damb era màger serenitat deth mon e en ton de benvolença e pietat: “Senhor, non vos burletz d’aguest praube senhor que non a eth cap ara ora.
Un capvirament mentau qu’ei eth pejor des maus e non ei cristian cuélher aguestes causes de trufaria.
L’ac aufriren; mès Ido non la volec préner.
Amorrat eth cap entre es braci crotzadi sus un marme, e eth patron der establiment guardant-lo damb burla, li didie: “Aciu que non se dormissen es pètes.
A dormir-les en carrèr”.
Maxi sagèc de lheuar-li eth cap.
José, vos anarie ben cuélher doches e uns gachets de bromur de sòdi.
Voletz que vo’les premanisca?
Qu’ei eth tractament mès eficaç entà combàter aquerò…
Que vos ac digui jo, que pendent ua tempsada è estat coma vos….
Jo m’endonviaua religions; jo volia que toti s’aucissen; jo demoraua ath Messies… donques aciu que m’auetz tan san e tan brave”.
E tornant entath grop principau: “Arren, mos cau deishar-lo.
Praubet!, me hè fòrça pietat”.
De ressabuda, D. José se lheuèc deth sòn sèti e gessec ath mès córrer, entre era arridalha e era burla de tot eth grop.
Maxi volec gésser ath sòn darrèr; mès Refugio l’agarrèc des pelhòts e lo hec seir ath sòn costat.
E se formèc un revolum per çò dera entrada de d’auti Pepes; e eth patron deth cafè, que tanben ère un shinhau José, repartic cigars e ròm damb marrasquin.
Quauqui uns s’entestèren que Maximiliano beuesse; mès ne eth volie, ne Refugio ac aurie permetut, prèsta tostemp a suenhar era sua preciosa salut.
Çò que hège er excellent gojat ère arrir damb era màger bona fe totes es gràcies qu’aquiu se didien, enquia e tot es mès maganhades e grossières encara que sense participar guaire dera tarabastosa alegria d’aquera gent.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
III.- Sopèc Maxi aquera net tranquillament damb era sua tia, en tot condar-li bèra causa de çò qu’auie vist e entenut en cafè; e era senhora li responec exprimint-li eth sòn desir de qué non tornèsse mès en aguest establiment, per èster massa luenh, e perque en eth tostemp traparie ua societat inculta e ordinària.
Eth joen semblaue confirmar-se damb aguesta idia, e assegurèc que non i tornarie mès.
Dempús anèc damb era sua tia ena casa de Samaniego, e tant que se tardèc era reünion, s’estèc desseparat d’era, laurant e polint era sua idia.
Dempús que hec aqueth brinde estupid, Izquierdo parlèc de pujar a quate pautes ena casa dera sua fraia, e de baishar redolant pes gradons de pèira…
Que ja sai, donc, a on ei.
Ara me cau actuar damb astúcia e decision.
Qu’a rribat era ora de castigar.
Er aunor m’ac demane.
Jo non sò un assassin, sò un jutge.
Aqueth malerós òme ac didie: èm engranadi ena maquina, ena maquina, e era arròda deth costat ei era que mos hè botjar.
Es sòns dents possen as mèns dents, e camini”.
Contestèc evasiuament, e ath cap d’ua estona se retirèren, non sense que dòna Desdémona convidèsse ath joen a passar ena sua casa eth dia a vier.
Li mostrarie toti es sòns audèths e li darie esdejoar.
Acceptada aguesta invitacion, Maxi se presentèc ena casa de Quevedo dès es nau, ora qu’aquera senhora se trapaue ena plenitud des sues foncions, netejant gàbies, revisant nins, examinant ueus, e tient damb un o un aute audèth convèrses plan coraus.
Era sua obesitat non l’empedie èster agila e plan diligenta en aquera faena.
Vestie ua blòda de color terrós, e coma qu’era sua figura ère lèu esferica, non semblaue ua persona que camine, senon un enòrme hormatge de bòla que rodaue pes crambes e correders.
Non se tardèc a associar ath gojat enes sues operacions, en tot ensenhar-li a distribuir eth segal cornut a tota era familha.
Damb quauqui uns tenguie dòna Desdémona convèrses mairaus.
A veir, a eth mainatge guaira hame?.
Ai, quin bèc me daurís aguest hilh!”.
Es es cants des audèths ensordien era casa.
Damb vertadèra passion, Maximiliano seguie balhant-li torns en sòn cap as idies dera net anteriora.
Era justícia umana que non sap dar ua senténcia”.
Be n’ei de dolenta aguesta audèra!, didie dòna Desdémona, non sabetz çò de dolenta qu’ei.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Se non siguesse peth mascle, qu’ei, aciu a on lo vedetz, tota ua persona decenta, es praubets se moririen de hame.
Se l’a de perdonar, repliquèc Maxi damb umor, pr’amor que non se’n sap de çò que hè…
E se la voléssem condemnar, qui li lançarie era prumèra pèira?
Anem a veir ara as parroquets que ja son tarabastadi.
Se contunhèsse viuent non se complirie era lei dera rason”.
Eth renauïment deth segal cornut e dera aigua les daue ad aqueri malerosi e graciosi èssers embarradi ua alegria insensata; e en tot meter-se toti a piular e a cantar ath còp, non ère possible que s’entenessen es persones qu’èren entre eri.
Dòna Desdémona parlaue per senhaus.
Maxi semblaue content, e aurie tornat a començar toti es trabalhs per pur divertiment.
Quan arribèc era ora d’esdejoar, qu’auie ja fòrça talents, e eth lheuador e era sua esposa sigueren fòrça amables damb eth, dident-li que l’agraïrien que venguesse cada dia, se li shautaue.
Quevedo que ja non ère gelós, e dès qu’era sua esposa s’auie engrassit enquia arribar a hèr era competéncia as hormatges de Flandes, se guaric eth brave senhor des sues gelosies e non tornèc a hèr er Otelo.
Ça que la, a degun que non siguesse eth praube Rubin, l’aurie permetut entrar liurament ena casa, pr’amor que de vertat, non lo consideraue ad aguest capable de comprométer er aunor de cap larèr a on penetrèsse.
Admirablament, senhora.
Qu’ei çò de mès amable…, repliquèc dòna Desdémona, e en tot hèr-la-se a vier a despart, higec: Òc, qu’està ben e en bona santat…
Se vedéssetz guaire content e guaire tranquil…
Arren!, coma era persona mès senada.
Jo me pensi, didec era Jáuregui, que se non ei guarit, li manque pòc.
E qué i a sus aquerò?
Aguest maitin i a tornat Quevedo.
Encara arren…
Era, damb fòrça pòur.
Blaguèren bèra causa mès, que non hè ath cas.
Dòna Lupe se hec a vier ath sòn nebot en Monte de Piedad, e coma qu’aqueth dia es vendes sigueren de pòc interès, tornèren lèu entà casa, dempús de crompar ahragues e espargues en un pòst deth carrèr d’Atocha.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’è jo eth cap coma jamès l’è auut.
Que hège fòrça temps que dòna Lupe non auie vits ath gojat tant escarrabilhat, damb tant de repaus en sòn esperit e era animositat tan prèsta ara alegria, senhaus toti de garison segura.
Qu’ei vertat que ja volerien molti…
Jo m’alègri fòrça de veder-te atau, e li demani a Diu que te sauve”.
Ne pòdetz èster solide fòrça.
Jo arreconeishi en mèn cap ua fòrça que jamès e auut.
Pensi admirablament, e vos ac vau a demostrar ara madeish.
Vos estonaratz de veir que s’auetz hèt ua bona comèdia damb jo, milhor l’è hèta jo damb vosati.
Es enganhadors que son es enganhadi.
Lupe comencèc a espaurir-se.
Plan, donc (seguint ena taula qu’auie hèt es compdes e damb eth papèr d’aguesti compdes enes mans).
Era mia familha, Ballester e totes es persones que coneishi dehòra dera casa, brodauen admirablament eth sòn papèr; e jo, carat… en tot hèr-me eth pèc, tant que damb era soleta fòrça deth calcul desnishaua era vertat.
E dòna Lupe, tant estonada, non sabie se qué dider-li.
Sense dider-li ua soleta paraula ad arrés, sense preguntar a cap èsser viu, e basant-me solet en bèth indici que pescaua aciu e delà, assegurant hèts e dedusint conseqüéncies è desnishat era vertat… tot damb era pura logica, tia, damb era pura logica.
Dòna Lupe non gosèc remir; autant aclapantes èren es vertats qu’eth sòn nebot manifestaue.
Qu’ei vertat que viu, mès sabi pas a on.
E per çò dera prenhessa, ei error tòn e dera tua maudida logica.
Moria damb era gessuda!
Se persutatz, estimada tia, a hèr comèdia, me pensarè que qui a perdut eth sen ètz vos.
Jo asseguri çò qu’è dit, e è era evidéncia de qué ei vertat.
Era mia logica non m’enganhe ne me pòt enganhar.
De vertat: notatz en jo bèra causa que de luenh se retire a manca de sen?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Dòna Lupe non sabec se qué respóner.
Gosatz sostier que jo l’è dit?
Donques cuelhem un coche e anem entara Cava…
A!, que non voletz!
Per tant, jo è dit era vertat, e qui non la ditz ara, solide damb bona intencion, ei era mia senhora tia.
Donques vos digui qu’aquerò der estat interessant ei ua messorga, didec era veuda plia de confusion.
Quauquarrés a volut hèr-vos ua badinada, que per cèrt ei de fòrça mau gust.
Jo vos juri qu’arrés a parlat damb jo sus aguest ahèr, absoludament arrés.
Era coneishença que n’è qu’ei òbra deth pur calcul.
E ara, per s’un cas bèth un dobte de qué sò eth madeish sen caminant, vos vau a dar a toti era darrèra pròva d’eth.
Com?
Donques non tornant a parlar mès de semblable ahèr.
Que s’a acabat.
Contunhem era vida ordinària…
Aciu que non s’a passat arren, tia; Imaginatz-vos que non n’auem parlat d’aquerò.
Non me didéretz qu’auíetz un aute compde entà apraiar?
Plan, donc, que sò prèst, damb un cap qu’ei un acèr entàs numèros, pr’amor qu’aguesti son era pura esséncia dera logica.
E se metec a trabalhar enes operacions aritmetiques damb tanta serenitat, e un anament tant equilibrat, que dòna Lupe gessec dera cramba en tot senhar-se e dident que se çò que venguie d’enténer l’ac auessen condat es quate Evangelistes, non s’ac aurie creigut.
Mès en tot èster tot çò que referic eth sòn nebot un prodigi de capacitat intellectuau, era senhora non les auie totes per çò que hège ar estat d’aqueth cap.
L’entrèren pòurs, coma es des pejor dies passats, e se botèc en ua broma que non la deishaue determinar s’aquerò dera logica ère ua crisi favorabla o, peth contrari, se harie a vier naues complicacions.
E non siguec guaire erós Juan Pablo, ena causida d’aqueth dia entà hèr-li a dòna Lupe era prepausa deth prèst, pr’amor que trapèc ara capitalista autrejada a toti es dimònis.
Qu’ère er òme mès malerós qu’existie, pr’amor que jamès acertaue eth quid dera bona ocasión; gran malastre, pr’amor qu’eth discurs qu’amiaue premanit entà convéncer ara senhora ère admirable, e enquia e tot ua arròca s’estovarie entenent-lo.
Era sua tia non lo deishèc passar dera introduccion, en tot remir-se en absolut a autrejar cap sòrta de prèst ne enes condicions mès usuràries.
En resumit: que gessec Juan Pablo dera casa renegant dera sua estela, dera sua tia e de tot eth gènre uman, voludant ena sua ment prepausi de resvenja damb projèctes de suicidi, donques qu’ère eth malerós coma eth naufragat qu’arpatege ath miei des ondades, e ja non podie mès.
S’estofaue.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
IV.- Ena net d’aqueth malerós dia, que pensèc que li calie mercar damb era pèira mès nera qu’en sòn trist camin i auesse, Juan Pablo tenguec en cafè deth Siglo es teories mès dissonantes.
Damb gran estonament de D. Basilio Andrés de la Caña, que tornèc ena reünion, ataquèc era proprietat individuau, en tot hèr creir ath pròpri subjècte e a d’auti que s’auie avalat un revolum de lectures prudhonianes.
Non auie vist un solet libre, ne peth mau de morir, e tota era sua argumentacion engenhosa s’estaue ena ràbia que sentie contra dòna Lupe, ràbia satanica qu’aurie estat pro entà inspirar epopèies.
Coma eth gran principi dera proprietat individuau non auie en aquera desparièra batalha mès defensor que D. Basilio, quedèc maumetut.
Era taula de marme, qu’ath sòn entorn formauen un cercle animat es cares des combatents, ère a darrèra ora plia de cadavres, barrejadi damb es culheretes, damb es veires qu’encara auien escuralhes de cafè damb lèit, damb eth cendre deth cigar, es jornaus e platets de metau blanc, qu’en eri era man panaira de D. Basilio non auie deishat senon povàs de sucre.
Aguesti cadavres, orriblament esbauçadi, èren era proprietat, totes es classes de proprietat possibles, er Estat, era Glèisa e guaires institucions se deriven d’aguesti dus principis, Maridatge, Armada, Credit public, eca…
Damb era admiracion de toti, Juan Pablo se lancèc ara defensa der amor liure, des relacions absoludament espontanèes entre es sèxes, e botèc era pairau potestat sus eth cap dera mair.
Ath Papa lo des.heiguec, e era tiara quedèc caushigada jos era taula, dambs es bocins de jornaus e es gargalhades e era vergueta des.hilada de D. Basilio, qu’a tot darrèr, en revolum dera derròta, lancèc luenh d’eth aqueth marcador des sòns arguments.
Tanben rodaue peth solèr era corona reiau, caushigada pes sòles des bòtes, e eth sceptre de quinsevolh autoritat amiaue era madeisha sòrt.
Es viròles des bastons, pataquejant damb fòrça eth lord parquet, tuauen complètament es victimes qu’anauen queiguent dera taula, expirantes.
Un se pensarie que Juan Pablo les cachaue damb es codes, dempús de grivilhar-les damb era sua dialectica, e quan cuelhie un creion e escriuie numèros damb man febriu sus eth marme, entà demostrar que non calie budgèt, se retiraue a un Fouquier de Thinville signant senténcies de mòrt e enviant carn tara guilhotina.
E qué mens podie hèr eth malerós Rubin que descargar contra er orde sociau e es poders istorics era orribla angónia qu’aumplie era sua amna?
Pr’amor qu’ère perdut, e era crudèu negatiua dera sua tia lo calèc en cas d’escuélher entre eth desaunor e eth suicidi.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Es sòns amics non podien damb eth; ère emmaliciat; mancaue pòc entà qu’escarnisse a toti es que lo contradidien, e era sua ment paradogica s’excitaue enquia un grad d’inspiracion que lo hège retirar a un propagandista dera sècta des tremoladors.
Eth que mès replicaue, e semble mentida, qu’ère Maxi, que se demorèc en cafè mès temps der acostumat, retengut per interès dera polemica.
Defenie eth joen Rubin es principis fondamentaus de tota societat damb ua afogadura e ua serena conviccion qu’estonaue a toti es que l’entenien.
Non s’alteraue coma er aute; argumentaue heredament, e es sòns nèrvis, absoludament pacifics, deishauen ara rason exprimir-se damb libertat e tranquillitat.
Era sòrt de Rubin màger siguec que Rubin mendre se n’anèc tàs dètz, pr’amor que dòna Lupe atau ac auie manat, e per arren deth mon deisharie de creir eth ad aguesta hemna pragmatica.
Qu’auie tornat ara docilitat des tempsi que se poirien cridar antideluvians, o anteriors ara catastròfa dera sua nòça.
Deishant que sa frair s’apraièsse coma podesse damb es auti tractadistes de dret public, abandonèc eth cafè damb er in d’anar-se’n de dret entà casa.
Trauessèc era Plaza Mayor, deth carrèr de Felipe III enquiath dera Sal, e en aqueth canton non podec mens que posar-se ua estona, en tot guardar entàs façades deth costat occidentau de quadrilatèr.
Mès aguesta suspension deth sòn movement siguec lèu vençuda pera mina dera logica que lo dominaue, e se didec: “Non; vau entà casa, e an tocat ja es dètz…
Per tant, non m’è d’arturar”.
Seguic peth carrèr de Postas e Vicario Viejo, e abans de desbocar ena pujada de Santa Cruz, vedec passar a Aurora, que gessie dera botiga de Samaniego entà anar entà casa.
Caminaue era veuda de Fenelon a pas brac seguic sense guardar entà nunlòc, e amiaue ena man un paquet, dilhèu bèra causa entà trabalhar en casa a londeman, qu’ère dimenge, e Dimenge d’Arrams per mès dades.
Coma qu’anaue mès rapida qu’eth, lèu s’aumentèc era distància que les separaue.
En sòrta de seguir peth carrèr d’Atocha pr’amor de cuélher eth de Cañizares coma ère normau (aguest ère er itinerari que tenguie Maxi) era joena se metec per escur carrèr deth Salvador.
Ena ombra deth Ministerio de Ultramar la demoraue un òme que l’arturèc un instant: se cuelheren des mans e se n’anèren amassa.
E en veder-les anar per carreron tà dauant, ua idia o mèsalèu ua sospecha aluguèc en eth un plan viu curiosèr.
En tot seguir-les a mieja distància, se n’encuedèc de seguit de çò qu’abans ère solet ua presompcion, e era certitud li costèc ena amna ua violenta secodida.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Enganhar a ua prauba hemna… un òme maridat!…”.
Se calèc en eth damb poderosa fòrça era rancura de d’auti tempsi, aquera rancura concentrada e subtila qu’ère coma un virus infecciós, tanlèu manifèst coma latent, e qu’en vessar per tot eth sòn èsser, produsie autants e autant desparièrs fenomèns cerebraus.
Ath madeish temps se desbordaue ena amna deth malerós joen un sentiment quishotesc dera justícia, non coma la cren es leis e es òmes senon coma s’aufrís ath nòste esperit dirèctament emanada dera esséncia divina.
Per tant, qu’ei ua societat que non a vergonha.
Enes leis deguna.
Ai, mon Diu, s’auessa aciu un revolvèr, ara madeish, sense trantalhar un moment, li foteria un tret pera esquia e li trincaria eth còr!
Que non se merite que se l’aucisse per dauant.
Traïdor, miserable, lairon d’aunors!, e aguesta pèga se dèishe enganhar!…
Ath londeman deth malerós eveniment arribat près de Cuatro Caminos non ère Maxi mès excitat e rancurós que ne siguec aquera net.
En temps que s’auie passat dera net malerosa de noveme, non auie vist ath sòn ofensor senon en plan compdades ocasions, e tostemp de luenh; jamès l’auie auut atau, tant a man, tant a man… “Ai!, per qué non amii un revolvèr?…
Ara madeish lo deishaua sec.
Se passèssa per ua armeria lo cromparia…
Mès non è sòs.
Era tia non me da que dus reiaus entath cafè.
Diu, quina desesperacion!
Se me cales era idia dera justícia, idia logica, idia logica, perfèctament logica, per qué non m’autreges es mieis entà hèr- la efectiua?…
Veder-lo expirar voludant-se ena sua sang; non auer-li cap pietat…
Que non ac poga veir jo aquerò, Diu!…
Dempús de recórrer eth carrèr Barrionuevo e era Plaza del Progreso, era parelha cuelhec peth carrèr de San Pedro Mártir cercant era via mens concorruda.
A!, pòrc, lairon d’aunors, assassin…
Era justícia queirà sus tu bèth còp, se non aué, deman.
Çò que me sap degrèu ei que non sigue pera mia man”.
Les seguie sense deishar-les de uelh, mès a ua cèrta distància… “Me hèn mau es còps que recebí aquera net, coma se les venguessa de recéber ara…
Perdut, covàrd, que te metes damb es fèbles de còs, damb es malauts que non se pòden tier… a tu se t’a de respóner damb ua bala… plaf!
En arribar en carrèr der Ave Maria, Rubin se passèc en aute trepader e se metec ara demora ena catoada deth carrèr de San Simón, ena ombra.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ère prudenta aguesta indicacion, e eth galant se didec adiu en tot sarrar- li es mans.
Maxi lo vedec pujar entath carrèr dera Magdalena, e sentie vams de cridar e calar-se ath sòn dessús: “Panaire deth mèn aunor e de toti es aunors… ara qu’ac vas a pagar tot”.
Que se l’ahilauen es ungles en tot convertir-se coma garres de tigre.
En un alend s’estèc de non quèir Maxi sus era presa.
Era logica lo sauvèc.
Un revolvèr, un rifle ei çò que me cau”.
Quan es aimants despareisheren dera sua vista, Rubin entrèc ena sua casa.
Çò de mès estranh siguec qu’era idia dera sua hemna s’esbugassèc dera sua ment pendent aqueth eveniment, o dilhèu personificaue en Aurora era totalitat des infidelitats e traïcions femenines.
Ja solet en sòn quarto siguec escometut per un dobte terrible.
Sai qu’entrè, sai que queiguí en lhet, sai que dormí, e ara me trapi damb aguesta impression espaventosa en mèn cervèth.
Ei vertat que les è vist, ar infame e ada era, o ac è soniat?
Que jo è auut un sopor brèu e prigond, qu’ei indobtable…
Donques jo me creigui qu’a estat un sòmi…
Òc, qu’a estat un sòmi…
Aurora qu’ei aunèsta.
Vai damb es causes que sónie un…
Mès, non, Diu, qu’ac vedí, qu’encara lo veigui, e è estampades aciu es dues figures…!
Tot eth dia a vier s’estèc damb era madeisha confusion ena sua ment.
Ac auie vist o ac auie soniat?
Eth Dimercles Sant lo manèc era sua tia damb un encargue entara casa des Samaniego, e dempús d’estar-se aquiu pendent ua longa estona, entenent tocar era pèça, vedec que dòna Casta parlaue plan viuament damb Aurora.
Vai, hilha, qu’aué mos as hèt demorar un pilèr.
Tres ores en tot demorar-te!…
Tà qué te cau anar aué en obrador s’aué non se trabalhe?…
Madeish que Dimenge d’Arrams…
Tota era tarde en obrador, e dempús vie Pepe e me ditz que ne as campat per aquiu ne aguest ei eth camin.
A on sigueres?
Ena casa des Reoyos!
Qu’ac è de saber…
Aurora se defenie damb adretia e fòrça, coma aqueth que se’n sap de qué ei màger d’edat e de qué pòt, quan vò, lançar per tèrra era autoritat mairau.
Mès que non arribèc eth cas entà hè’c atau.
Maxi, hènt veir que botaue es cinc sentits ena pèça que tocaue Olimpia, seguie d’aurelha aquera domestica peleja.
Sòrt qu’er ahèr arribèc quan era gojata auie entre es sòns dits er andante cantabile molto expresivo, pr’amor que s’arribe a coïncidir damb er allegro agitato, ne Diu pèsque ua letra de çò qu’era hilha e era mair parlèren.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E me pensè qu’ac auia soniat…!, Be ne sò de pèc!.
Ua dada cuelhuda dera existéncia positiua que m’a trèt toti es dobtes.
Ara que non ei pro damb era logica, me cau veir quauquarren mès… e ac veirè.
Quina leçon entara mia hemna!
Ò!, mon Diu, ara m’assaute un aute dobte terrible.
Se l’aucisqui que non i aurà leçon.
Era ensenhança qu’ei mès cristiana qu’era mòrt, dilhèu mès crudèu, e solide mès logica…
Que visque entà que patisque e patint aprengue…
Mès ada eth me cau aucir-lo… ada eth òc!”.
Entenent eth rambalhós finau dera pèça, li venguec coma un sopor de miei menuta, e gessec d’eth assautat per aguesta idia que lo secodie: “Non, aucir non.
Era sua mauvestat qu’ei de besonh entad aguesta grana leçon.
Era vida ei çò que hè mau e çò qu’ensenhe…
Era mòrt entàs bravi… entàs pervèrsi, logica, logica”.
A penes s’auie acabat era tocata entrèc dòna Casta tà dider-li: “Maxi, era senhora de Quevedo m’a cridat pera hièstra deth pati entà dider-me que vos demane a vos pujar un moment.
Que l’a de manar un encargue a Lupe”.
Pugèc eth praube gojat, e dòna Desdémona lo hec demorar ua estona, donques qu’ère en tot ajudar ath sòn marit a despolhar-se.
Venguie d’entrar, fòrça fatigat; lo cridèren tàs dotze e enquiad aquera ora non auie pogut tornar en casa.
Maxi se gratèc ua aurelha, e treiguent dera sua amna entà sòns pòts un arridolet estranh, qu’eth sòn significat non podec compréner era senhora de Quevedo, “era audèra dolenta, didec damb accent de mainatge mimat, mostratz-la-me vos… e eth poric… mostratz-lo-me tanben”.
Ja les veiratz deman…
Anatz ara a dider-l’ac ara vòsta tia.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
V.- Er interès que dòna Lupe demoraue notícies dera audèra dolenta, e de se treiguie ben o non eth poric, que non poirà èster comprenut sense auer en compde es granes idies qu’en aqueri dies pistauen en cap dera insigna senhora.
Era sua intelligéncia excelsa li suggerie decisions entà toti es casi, e mieis entà armonizar es hèts damb es principis, ena mesura de çò possible.
Eth sòn lèma qu’ère començar tostemp partint dera realitat des causes, e sacrificar çò de milhor a çò de bon, e çò de bon a çò de possible.
Aquerò ac auie aprenut ena experiéncia des negòcis, era quau s’aplique damb capitada as ahèrs moraus, dera madeisha manèra qu’es exercicis de matematiques e era agilitat gimnastica que balhen ara intelligéncia, faciliten er estudi dera filosofia.
Pensant, donc, ena sua neboda, venguec a botar cèrtes bases que discutic damb era madeisha, en tot balhar-les a tot darrèr per indestructibles, ei a díder: qu’aquerò non auie remèdi, qu’èth desaunor ère inevitable, encara que non queiguie sus era pròpria Lupe, pr’amor que toti se’n sabien de qué non ahisquèc ne favoric jamès es delèris de Fortunata.
Aquerò ac sabien enquia e tot es gossets deth carrèr.
Per tant, pro que podie era senhora èster tranquilla sus aguest ahèr.
Dusau punt: Fortunata serie tot çò de dolenta que se volesse, mès auie pertanhut ara familha, e era persona mès importanta d’aguesta non podie mens que hèr ua guardada ara perduda joena entà saber-se’n des sòns passi, e sajar d’empedir que lancèsse sus era familha Rubin ignomíneis mès granes.
Que i auie un problèma gran, e era sua solucion non ère ena man des enteniments vulgari.
Aqueth petit que s’anaue a presentar en mon ère, per lei dera natura, des Santa Cruz, solet eretèr dirècte de poderosa e rica familha.
Qu’ei vertat que per lei escrita aqueth mainatge ère un Rubin; mès era fòrça dera sang e es circonstàncies auien de prevaler as ficcions dera lei, e s’eth senhoret de Santa Cruz non s’esdegaue a portar-se coma pair efectiu, cercant era manèra de transmeter- li ath sòn eretèr part deth benèster opulent qu’eth gaudie, ère precís autrejar-li eth titol de monstre.
Pro ne sò jo entad aguestes causes!…
A!, donques s’aguesta me hesse cabau a jo, e se deishèsse amiar…!
Ara madeish, jo vos asseguri qu’es sòns dus o tres mil duros de pension non les ac treirie arrés…
Çò prumèr que jo haria serie calar-me en casa de dòna Bárbara e lieger-li era carta plan ben liejuda….
E ac vau a hèr, ac vau a hèr, encara qu’aguesta pèga non volgue.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E me hè pietat çò que va a néisher, pr’amor qu’ei dolorós que visque praube vient d’a on vie.
Pr’amor qu’eth dia de deman (supausem que sigue varon) quan creishe e li calgue desliurar-lo deth servici militar, qué harà aguesta malerosa?
Non, aquerò que non pòt quedar atau… prauba creatura!
Mos cau her bèra causa, e vaquí se com ua ei caritatiua quan mens se demore…
Non, jo que non me vau a carar, vau a veir a dòna Bárbara e damb aguesta blaga que jo è e damb çò de ben que boti es punts, li harè veir era asenada de qué eth sòn arrèhilh sigue pejor qu’un mainatge trobat… perque de qué va a víuer?
Es accions deth Banc se les minjaràn hilh e mair en un parelh d’ans, e damb eth revengut des trenta mil reiaus non n’an ne entara sopa.
Per part de Maxi que non veiràn un sò horadat, d’aquerò ne responi jo, pr’amor que ja serie er arràs der escarni e dera pegaria…
Arren, arren; que vau a dar era campanada, s’ei qu’eth senhoret aguest non l’establisque era retribucion en tèrme d’un mes.
Pro que la vau a dar era campanada…
Me boti eth mèn abric de velot, era mia capòta, es mèns gants e, au!…
Ara se m’acodís que me cau començar per hèr-li ua possadeta ara mia amiga Guillermina, que pro se n’encuedarà dera justíca deth cas…
Òc, magnifica idia!
Guillermina parlarà damb era auta e…
Ara, ara comprenerà aguesta alhocardida era diferéncia que i a entre obrar era peth sòn compde e auer-me a jo per conselhèra e directora.
Apostem a qu’era, s’er aute non balhe un sò, se dèishe anar damb era sua santa indoléncia, sense atrevir-se ad arren, avalant hèu e morint-se de hame?
Mès jo, quan hèsqui eth ben, ac hèsqui contra tot e contra toti, e les ac boti en morro des persones temardudes e inèptes que non saben hèr arren per eres madeishes”.
Aguestes idies, que fermentèren en cervèth d’aquera gran diplomatica e ministra pendent tot eth mes de mars, determinèren es petiti encargues que li manèc a Fortunata damb Ballester, er encargue que li hec a Quevedo d’assistir-la quan arribèsse eth cas, non trantalhant en dider-li ath lèg e adreit professor d’obstetricia qu’es sòns onoraris non se perderien.
Que la desconcertèc un shinhau Maxi eth dia que li mostrèc que se’n sabie deth secret, pr’amor qu’era senhora, entà hèr toti aqueri projèctes benefics en interès deth hilh de Santa Cruz, partie deth principi de qué eth sòn nebot desconeishie totafèt era vertat.
Que s’alegraue fòrça de veder-lo tan seren; mès la desgahonaue eth hèt de pensar que se tornarie rasonable enquiath punt de cuélher pietat dera sua hemna e autrejar-li ua petita renda entà que non demanèsse caritat o se hesse dera vida.
Non, er aute, eth qu’auie trincat es veires, qu’ère qui les auie de pagar.
En aguesta nautada èren es sues cavilacions, quan Maxi venguec damb era notícia que l’auie dat dòna Desdémona.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Dempús de repetir ath pè dera letra er encargue, higec: “Qu’a estat aguest maitin.
D. Francisco venguie d’arribar e ère en tot ajaçar-se”.
Dòna Lupe non gessec deth sòn estonament.
Que vau mès atau.
Serà çò que diden filosofia.
Que Diu mos age, se dempús li balhe pera filosofia contrària”.
Jo?…
Veigui qu’ei inutil hèr comèdia damb tu.
Damb aguest talent que mòstres, arren se t’escape…
Veder-la jo!
Sonque per curiosèr è sabut çò que sabi…
D’ara endauant, coma se non existisse.
Non penses madeish tu?
Exactament madeish…
Vedetz se guaire hered e seren me trapi?
Fòrça ben.
Aquerò ei èster filosòf en tota era extension dera paraula, e lheuar-se sus es misèries umanes, didec era veuda damb crebacòr vertadèr o faus.
Non tornes a brembar-te’n mès deth sant deth sòn nòm…
E encara que m’en brembèssa, tia, encara que me’n brembèssa…
Entà qué?…
Tu non l’as de veir.
E encara que la vedessa, tia, encara que la vedessa…
Dòna Lupe s’enquimerèc un shinhau en enténer aguesta frasa, dita damb un cèrt sentit de tenacitat maniatica.
Mès Maximiliano s’esdeguèc a padegar-la damb un aute argument: “Mès qu’ei que non vedetz se guaire senat me trapi?
S’ei que jamès me sò vist atau, ne enes mèns milhors tempsi…
Era senhora cuelhèc aguest darrèr argument entà sajar de cambiar era convèrsa: “Plan que òc.
Sabes qu’eth tòn frair Juan Pablo me semble a jo que non ei guaire ben dera tèsta?
Aué a estat un aute cap a dar-me eth mau de cap…
Donques que o li hèsqui eth prèst o se fot un tret.
Coma non s’aucisque eth!
Qu’ei er egoïsme en persona.
Quin atreviment.
Demanar- me sòs un òme que, quan deu, non i a manèra de trèir-li un sò, e se shorde s’ua reclame çò qu’ei sòn.
Ditz que lo van a hèr secretari d’un govèrn de província, e sabi pas qué…
Tu t’ac cres?
En aqueth dusau atac desesperat que balhèc Juan Pablo ara sua tia, gessec dera casa eth praube òme mès mòrt que viu.
Era sua tia non ère ja ua hemna simplament dolenta; qu’ère un monstre, ua furia, un dragon mitologic.
Aqueth tret qu’eth se menaçaue ada eth madeish, guaire milhor emplegat serie contra era!
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que non veigui cap auta solucion.
Òc, çò qu’ei eth tret me lo vau a fóter; pro que me lo vau a fóter…
Mès era causa ei que non è revolvèr…
Me semble qu’a tot darrèr non me vau a fóter eth tret.
Un qu’ei atau, tan deishat d’anar, que non se decidís…
Que ja veigui qu’ua causa ei díder un que s’aucís, e ua auta causa ei hè’c…
Mès, en fin, seguisqui en mèn pensament, e a tot darrèr, me calerà foter-lo-me, non aurè mès remedi”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VI.- Siguec de plan mala encolia toti eth Dijaus e Diuendres Sants.
Eth dissabte, dempús d’entrar ena oficina, lo cridèc Villalonga en sòn gabinet.
Rubin se filèc entada eth bategant d’emocion.
Tè, que se non ei entad aquerò jo non me tengui mès!
Tanlèu gèsca deth gabinet deth cap, me lhèui eth cervèth, coma i a Diu.
Eth mau ei que non è revolvèr…
Me lançarè peth balcon…
Non, aquerò non, m’estronharia en solèr!…
Au, qu’eth còr m’anóncie secretaria…
Fòrça gràcies, senhor D. Jacinto.
Ja sabetz que sò as vòstes ordes.
Donques vos vau a dar ua gran suspresa.
Jo qu’è besonh d’un òme.
E coma que me pensi que vos saberatz desvolopar-vos en destin plan delicat que vos pensi balhar…
Era secretaria de…
Non, amic; qu’ei mès.
Jo, quan trapi a ua persona que me què ben, e me servís, digui copo, e la cuelhi entà que me servisque a jo.
Vos juri que me convenetz, amic.
Vaquí era bomba.
Vatz a èster Governador d’ua província de tresau classa.
Rubin non podec díder arren.
Que voi veir se com apraii aquerò.
Eth Ministre me deishe hèr çò que volga”.
Senhor director, gasulhèc Rubin, que sò ara vòsta disposicion.
Donques seratz includit ena combinacion que va deman tara signatura deth Rei.
Ja ne parlaram e vos condarè se com ei tot aquerò.
Me semble qu’anaram ben.
Dempús se humèren un cigar, e parlèren un shinhau der estat dera província, en tot estudiar er ahèr.
Comencèc a entrar gent en gabinet, e Rubin se retirèc entà començar es sòns preparatius.
Qu’ère er òme que non sabie se qué l’arribaue; credie soniar… se fotie pecics entà veir s’ère desvelhat, caminèc pendent un temps peth carrèr coma un insensat…
Arrie solet… li vengueren talents de crompar un revolvèr entà tirar trets ar aire…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
A!, çò qu’aurie de hèr ei meter-li un parelh de bales en còs de dòna Lupe… òc, per dolenta, per aganida…
Mès non, non; perdonar a toti…
Era vida ei polida, e governar un tròç de país qu’ei eth milhor des deleits.
As individús d’Orden Público o dera Guardia Civil qu’anaue trapant, les guardaue ja coma subaltèrns, e a mand siguec de manar-les qu’agarrèssen ara sua tia e a Torquemada.
En cafè, aquera net, que i auec era gran scèna.
Ara prumeria non didec arren, demorant balhar era suspresa de còp; mès es sòns amics vederen que non ère eth madeish òme.
Daue un sabi pas qué d’autoritat as sues paraules, les mesuraue fòrça, prenie eth cafè damb mès pausa que de costum, e en cada moment deishaue anar ua petita frasa de proteccion.
D. Basilio m’a de balhar ues dades que n’è besonh sus era recaudacion dera província X…
Escotatz, Relimpio, non vos esdeguetz a presentar era memòria, pr’amor qu’era situacion se tarde.
Cánovas que n’a entà ua bona estona.
Qu’ei òme que se’n sap de marejar ara gent”.
E coma arribèsse un debat politic des mès grèus, Rubin se botèc deth costat des que defenien era tèsi mès rasonabla, conciliadora e templada.
Siguem practics, senhors, siguem practics, e non confonem es bandes de politicaires damb eth vertadèr país”.
E alavetz arribèc La Correspondencia, e as prumèrs còps de uelh eminents que lancèc sus es sues colomnes eth brave D. Basilio, estramunquèc damb era combinacion de governadors, e fotent un bram de suspresa, se hereguèc es uelhs pensant-se que liegie mau.
Mès tanlèu se convencèc de qué non ère un error, deishèc anar ua auta exclamacion mès fòrta e de seguit se’n saberen toti, e Juan Pablo siguec objècte d’aclamacions e felicitacions, ues sincères, d’autes damb un shinhau de dissimulada enveja.
Mès qu’ac amiaues ben carat!
De toti es costats dera cramba… voi díder deth cafè, venguec gent a felicitar ath governador, e eth crambèr, que Juan Pablo li deuiue era consumacion de cinc mesi, e bèra causa mès, se botèc mès content que se l’auesse tocat era lotaria; e enquia e tot eth patron der establiment venguec a sarrar-li es mans ath sòn client, en tot dider-li se podie plaçar enes oficines dera província a un nebodet sòn qu’auie plan bona letra.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que ja veiram.
Qu’è un pilèr de compromisi…
Mès ja sabetz que harè tot çò que poga per servir-vos…
Vos me manatz”.
Er òme compensèc damb eth gòi d’aquera net toti es patiments e tristeses de tanti mesi.
Tota era gent qu’ère pròcha lo guardaue damb ua cèrta expression d’estonament e respècte, coma se guarde a qui ei, a estat o va a èster quauquarren en mon.
En toti es ahèrs que se tractèren aquera net en grop, Rubin hec veir es idies mès senades.
Que li calie moralizar era administracion provinciau, despatriar abusi; sustot en aquerò deth despatriament des abusi persutèc fòrça.
Eth sòn plan de conducta qu’ère plan politic… transigir, transigirr mentre se podesse, escurar enquia baish er esperit conciliador; e quan li sobrèsse era rason, lheuar eth pau e amalugar a tot aqueth que se depassèsse…
Fòrça respècte as institucions que sus eres repause er orde sociau.
Quan va campant eth materialisme corruptor, mos cau encoratjar era fe e apuar as conciéncies aunèstes.
Per çò que hè ara sua província, ja se pauparien era ròba es revolucionaris d’ofici qu’anèssen a predicar cèrtes idies.
Pro n’ère eth!…
En fin, qu’eth pòble espanhòu non ei ben educat e mos cau empedir que quate brigands enganhen as innocents…
Era màger part dera gent qu’ei brava; mès que i a fòrça pèc, fòrça innocent, e eth Govèrn li cau velhar pes pècs entà que non siguen enganhadi…
Per çò dera moralitat administratiua, que non ne cau parlar.
Eth non passaue ne passarie per cèrtes causes.
Ja l’auie dit a Villalonga qu’acceptaue damb era condicion de qué non li metessen trebucs ena persecucion e castig des brigands… “A molti des que panen ara, les è d’enviar code damb code ena preson deth districte…
Jo que sò atau, o me cuelhes o me dèishes”.
D. Basilio qu’ère des que sincèrament s’alegraue deth còp de sòrt qu’auie auut Juan Pablo.
Aqueth destin non ère deth sòn ram e per tant, non l’envejaue.
Se s’auesse tractat dera direccion economica d’ua província, D. Basilio qu’aurie sentut tristesa deth ben autrú.
Mès que non lo treiguessen ada eth des sòns numèros…
Per cèrt, eth Ministre l’auie encargat un trabalh que l’amiaue de cap… projècte de reglament entath crubament deth subsidi industriau…” Tostemp me quèn a jo aguesti torroms.
Se passe qu’en secretaria non se’n saben des antecedents de tau o quau causa…
A!, eth Caña se’n deu saber.
Demanen en Congrés ua nòta der estat que se trape era codificacion de Hacienda.
Qu’un embolh!
Arrés ne sap ua soleta paraula…
A!, a veir… eth Caña.
E eth Caña les trè deth trebuc.
Que vò saber-se’n eth Ministre des trabalhs hèti per establiment de Registro fiscal, qu’ei eth gran miei entà desnishar era riquesa amagada…
Donques tota era casa endrabada; cerca per aciu, cerca per aquiu.
Enquia qu’a un se l’acodís díder…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
En resumit, que se per malastre arribaue a mancar D. Basilio deth Ministerio de Hacienda aguest s’esbauçaue de pic coma un edifici que li manque fondament.
Leopoldo Montes aspiraue a que Rubin l’amièsse de secretari; mès aquerò non ère aisit.
Me semble qu’eth secretari ja me lo dan hèt…
A veir se te posqui plaçar d’inspector de policia”.
D’auti assistents sentien enveja, e encara que felicitauen e vantauen ar afavorit, ath còp hègen pronostics des dificultats qu’aurie en govèrn dera insula.
Mès aquerò ei pr’amor qu’era vantaria e era enveja, era cobesença ambiciosa, eth curiosèr e era novelaria aumentauen considerablament eth personau dera reünion en temps que se passèc entre era nominacion e era gessuda de Rubin entath sòn destin.
Plan rambalh auec aqueri dies entà apraiar es sòns ahèrs e aprovedir-se de ròba.
E non deishèren de shordar-lo tanben e dificultar-lo cèrtes disencions domestiques, pr’amor que Refugio, que se les daue de governadora e ja s’auie dit adiu des sues amigues damb aufriment de proteccion a tot eth gènre uman, se quedèc gelada quan eth sòn senhor li didec que non se la podie hèr a vier…
Somics, plors, apostròfs, planhs, sorriscles… “Mès, hilha dera mia amna, encueda-te’n des causes, non sigues atau.
Non comprenes que non me posqui presentar ena mia capitau de província damb ua hemna que non ei era mia hemna?
Qué diderie era nauta societat e era petita societat tanben, e era borgesia!…
Aquerò que non pòt èster.
Que non serie bon qu’un governador que li cau velhar sus era morau publica, balhèsse tau exemple.
Er encargat de hèr respectar totes es leis, mancant as leis mès elementaus!…
Polida anarie era societat s’eth representant der Estat prediquèsse practicament eth concubinat!
Ne que siguéssem entre sauvatges…
Te cau convéncer de qué non pòs vier.
Tu te quedes aciu e jo te manarè tot çò qu’ages de besonh…
Mès aquiu delà non me botes es pès… pr’amor que s’ac hesses, eth tòn chachito se veirie ena obligacion de cuelher-te… ja te’n sabes deth mèn caractèr… de cuelher-te e manar-te entà aciu a trauèrs dera Guardia civil”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata entenec sorrolh ena pòrta e aguesta votz: “Se pòt passar?”.
E entrèc eth tau, damb era cara alègra e actitud oficiosa, coma de persona que se pense èster utila.
Qu’ère era joena incorporada en sòn lhet, damb blòda e mocador en cap.
Que sò mòrta de pòur, e pes nets sónii que vie quauquarrés a panar-lo-me.
Ath sòn costat ère, dormint damb doç sòn, eth nauèth vengut personatge, qu’es sues precòces gràcies volie mostrar ath sòn amic.
Qu’ac hec atau damb mès orgulh que vergonha, e hec enlà es linçòs, deishant veir era careta rosada e es punhs barradi deth trende mainatge.
Qu’a a qui gésser autant per un costat que per aute.
Hè dues ores qu’ei adormit.
Quin àngel!
E se vedéssetz se guaire escarrabilhat ei, e com avale!
Que ven entà dar-se ua bona vida.
Se lo vedéssetz quan se bote a guardar-me…
Praubet!
M’estime fòrça.
Se’n sap de qué jo l’estimi mès qu’ara mia vida, e qu’ei entà jo eth mon sancer.
Ja sabetz çò qu’acordèrem.
Serè pairin de Sa Excelléncia.
Òc, òc, non hèsqui repè.
Vos seratz eth pairin.
Qué vos semble?
Fòrça ben.
Se cridarà Juan, dempús Evaristo, e dempús Segismundo.
Ambdús arriren.
Ballester s’auie seigut en ua cagira ath cant deth lhet e non deishaue de uelh ad aquera hemna que li semblaue alavetz mès beròia que jamès.
Dempús comencèc a dar notícies dera familha e des amics, que Fortunata seguie d’aurelha damb gran curiosèr.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Defècte!…
S’ei ua preciositat.
Mès perfècte qu’es perfeccions.
Vo’lo vau a mostrar despolhat tà que veigatz quina beresa de hilh.
Que sò hòla damb eth.
Me semble qu’an de vier a trèir-lo-me.
E non vos pensetz, qu’ei que i a tanta envejosa…!
Deishant que passèsse eth moment der entosiasme mairau, Ballester contunhèc atau: “Mès çò que vos estonarà ei saber qu’er amic Maxi ei tan milhorat, mès tan milhorat, que se lo vedetz non lo coneishetz”.
Mès ei de vertat?…
Bè, trufaries vòstes.
Non, hilha.
Tostemp que i a ena casa o en vesiat bèra causa entà resòlver, lo consulten ada eth.
Qu’ei tot un Salomón.
Dòna Desdémona, quan trape bèra dificultat ena sua republica d’audèths, lo cride, e çò qu’eth ditz, se hè.
Vai, qu’aué èm inspirats.
Pro que siguesse vertat çò que didetz.
Jo me n’alegraria fòrça, damb era condicion de qué non se’n brembèsse de jo entad arren, ne se’n sabesse que sò viua.
Donques aquerò plan que non ac auetz artenhut…
Qu’ac sap tot.
Ai, non m’ac digatz, per Diu!
Non sabetz era pòur que m’a arribat.
Que ja non aurè ua menuta de tranquillitat.
Mès ei vertat aquerò?
Non vos esvaguetz damb jo, Ballester; guardatz que sò en tot tremolar de pòur.
Pòur de qué?
Està fòrçá senat e mès tranquil que jamès.
Totes es sues idies son idies de benvolença e tolerància.
Que parle pòc, e dilhèu se despenge dident causes fòrça bones.
Que non vos ditz ua asenada ne peth mau de morir.
E per çò que tanh a vos, me pensi qu’eth sentiment qu’a ei d’indiferéncia, s’ei qu’era indiferéncia se pòt cridar sentiment.
Era convèrsa passèc de Maximiliano as Samaniegas, mostrant Fortunata gran estonament de qué Aurora non se’n brembèsse d’era.
E se non volie vier era, non l’aurie costat bric enviar a ua oficiala a preguntar se sò viua o mòrta.
Ballester responec damb ua gran alendada, qu’era sua interlocutora non sabec interpretar d’ua manèra convenenta.
De pic eth farmaceutic cambièc eth tèma: “A!, me desbrembaua de çò de milhor.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qui m’ac podie díder!
Autant coma l’auia en òdi!
Donques veiratz.
Padillita lo metec un dia ena farmacia, e jo comencè a hèr trufaria des sues critiques en tot dider-li que me shautauen fòrça.
Donques se passe qu’ei plan modèst e que s’espaurís quan li vanten çò qu’escriu.
De man en man auem anat intimant, e tota era rancura que l’auia s’a esbugassat.
Ei tant aunèst eth praube Ponce, que tot aquerò qu’escriu ei de consciéncia, e enquia quan vantèc eth dramon aqueth qu’a jo me capviraue ac hec pr’amor que li gessie deth laguens.
E encara que li paguen tard, mau o jamès, eth s’està tan confòrme damb eth son sacerdòci; s’ac cuelh seriosament, e li semble qu’arrés a d’auer opinion sus es òbres s’eth non la balhe.
Qu’a hèt ua oposicion a ua plaça deth Tribunal de Cuentas e l’a guanhada.
Qué vos pensatz?
Eth malerós li cau mantier a sa mair, qu’ei malauta; e jo, dès que me condèc era sua istòria, non li crubi arren pes medecines.
Li hèm trufaries sus Olimpia e era pèça que tòque en tot dider-li qu’era sua adorada ei plan romantica e que non age pòur de maridar-se, perque non minge.
Non an besonh de codinèra, ne de codina, ne tansevolh de tistèr entara crompa.
Jo li digui qu’abandone eth sacerdòci e que dèishe as autors e ath public tà que s’apraien coma volguen.
Qu’ei d’acòrd damb jo, e ara fin m’a revelat un secret: qu’a escrit un drama e l’a en Español; e se bèth dia se represente, era capitada ei segura.
Era net dera estrea i pensi anar damb toti es mèns amics entà armar rambalh e cridar ar autor tà que gesque ena scèna aumens quaranta viatges.
Me vò liéger era òbra e jo l’è dit que me la dèishe aquiu.
Sense lieger-la, li diderè qu’ei magnifica, e un amic mèn jornalista botarà un petit escrit damb aquerò de qué enes cercles literaris se parle fòrça… eca…
Vos digui que m’interèsse fòrça aguest malerós, e que se podessa haria jo bèra causa per eth.
En baume tranquil l’è autrejat ja mès de miei quartet, e er extrait de belladona se lo hè a vier en quantitat, pr’amor que çò qu’a era mama ei reüma.
Tanben l’è hèt un emplastre entara cintura que vau un sòs.
Jo que sò atau; ath que me què ben, li balhi enquia era camisa.
E se vedéssetz era afècte que m’a cuelhut Ponce!
Parlam fòrça sus er art realista e sus er ideau, e sus era emocion estetica, e tot çò que digui, encara que sigue ua grana asenada pr’amor qu’ena mia vida me n’è vist de mès verdes, ac escote coma se siguesse er Evangèli, e jo me balhi damb eth un lustre que non veigues.
Dehòra d’aguestes pegaries dera critica, qu’ei ua amna de Diu, plan arregraït, plan delicat, sense mès feblesa qu’era d’estimar a Olimpia e imaginar-se qu’un òme de talent se pòt maridar damb semblabla inutilitat.
Jo me sò prepausat de trèir-l’ac deth cap e me semble qu’ac vau artenhent.
Pr’amor que jo li digui: “Com vos vatz a mantier?
Damb era pèça?”.
Se se maride, que seràn quate ena familha; eth matrimòni e era mama d’eth, malauta, e ua fraieta que, sivans m’a condat Ponce deu auer ua hame de lop.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Olimpia me treirie es uelhs se se’n sabesse des causes que li digui ath sòn nòvi.
Mès que m’ei parièr.
Ja l’è coneishut sèt ossi, e per çò que hè ad aguest non lo pescarà tanpòc.
Que l’è cuelhut jos era mia proteccion e l’è de sauvar.
Quin arrir damb vos!
Praube Ponce!
A!, de quina se n’escapèc!
Me sauvi era fatidica gema entà un aute, òc, entà un aute, qu’en eth quèn ara toti es mèns òdis.
Non me preguntetz se qui ei, pr’amor que non vos ac vau a díder…
Vos ac diderè dempús de qué s’ac age avalat pr’amor que se l’a d’avalar, coma que i a mon.
Alavetz, eth bronit de votzes, que sonaue ena saleta pròcha aumentèc considerablament e enes aurelhes de Ballester arribauen aguestes paraules: rampèl ara petita, órdago as parelhs.
Li mani que vengue aciu entà que m’acompanhe tant que sò en lhet, pr’amor qu’è fòrça pòur, e entà que non s’engüege, mani que li hèsquen a vier ua botelha de cervesa, e li permeti que vengue eth sòn amic tà hèr-li companhia”.
Ballester pistèc pera pòrta miei barrada entà veir ara parelha.
Non coneishie a cap des dus; mès era cara d’Ido del Sagrario non ère naua entada eth, e credie auer-la vist en bèth lòc, encara que non se’n brembaue d’a on ne quan.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
II.- Eth prumèr còp que Ballester vedec a Izquierdo e ath sòn sabent amic, non les didec que quauques paraules de bona educacion; mès eth dusau còp s’escambièren entre eri taus balestades de compliments, aufriments, e confiances, que non s’auie de tardar era amistat a amassar-les as tres damb fòrt ligam.
Dera sua cramba estant, a on seguie ajaçada, Fortunata se n’arrie des badinades de Segismundo en tot cercar-li era lengua a Platón e a Ido del Sagrario, que lo solie cridar mèstre.
Tostemp que venguie pes nets eth farmaceutic, les trapaue infaliblament e se divertie damb eri fòrça.
Qu’arregraïe fòrça era malerosa joena aqueres visites.
Ballester qu’ère eth còr mès aunèst e generós deth mon, e se vantaue de cuélher sus eth, eth compliment des dèuers que corresponien a uns auti e qu’aguesti desbrembauen.
E encara qu’auesse aspiracions, per çò que tanh ara senhora de Rubin, de pretensions amoroses a long tèrme, non per aquerò deishauen d’èster purs e desinteresadi es sòns actes de caritat, e aurie hèt madeish en cas qu’era sua amiga non auesse cap atractiu personau.
Fortunata anaue aquerint confiança en eth, e li revelaue es sòns pensaments sus diuèrses causes.
Ça que la, i auie ua causa que non gosaue manifestar-li, pr’amor que non n’ère segura de qué serie ben comprenuda.
Ne Segunda ne José Izquierdo ac comprenerien tanpòc.
E coma qu’ère de besonh hèr dehòra aqueres idies, pr’amor que non li cabien ena sua ment e la desbordauen, se les auie de díder ada era madeisha entà non estofar-se.
Entre era e jo, quina diferéncia!.
Jo sò mair deth solet hilh dera casa, sò mair, qu’ei fòrça clar, e non i a mès arrèhilh de D. Baldomero qu’aguest rei deth mon qu’è jo aciu…
Qui m’ac pòt remir?
Era vertadèra lei qu’ei era dera sang, o coma ditz Juan Pablo, era Natura, e jo pera Natura l’è trèt ara mona deth Ceù eth lòc qu’era m’auie trèt a jo…
Ara que voleria auer-la dauant entà dider-li quate causes e mostrar-li ad aguest hilh…
Be n’aurà d’enveja quan se’n sàpie!…
Qué rabioseta se meterà!
Que me vengue ara damb leis e ja veirà se com li responi…
Mès que non, non l’è rancura; ara que jo è guanhat eth plaid e era ei dejós, la perdoni; que sò atau”.
Que non pensi guaire en aquerò, mon Diu!
Eth serà un brigand, un ingrat; mès çò qu’ei ath sòn mainatge que l’a d’estimar.
Que se tornarà hòl per eth.
E quan veigui qu’ei eth sòn viu retrait, Crist!, donques digui, se dòna Bárbara lo vedesse…!
E lo veirà, tè, lo veirà… coma i a Diu que se torne hòla.
Be ne sò de contenta, Senhor, be ne sò de contenta!
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aguesta ei era mia idia, era idia que vengui elevant aciu, de hè tant de temps, en tot coar- la enquia qu’a gessut, coma ges er audèth deth ueu…
Pro se’n sap Diu de qué aquerò que pensi non ei peth mèn interès.
Entad arren voi jo es sòs d’aguesta gent, ne me hèn ua bèra manca: çò que jo voi ei que cònste… òc, senhora dòna Bárbara, qu’ètz vos era mia soèra per dessús deth cap de Crist Noste Pair e vos podetz gésser per a on volgatz, mès jo sò era mama deth vòste arrèhilh, der unenc vòste arrèhilh.
Dempús d’exprimir aguestes arrogantes afirmacions se demoraue plan convençuda, e era satisfaccion li costaue tau alegria, que se botaue a cantar en votz baisha, bailinant ath sòn hilh; e quan aguest dormie, seguie rondinant coma era audèra en sòn nin.
Eth gòi, quauques nets, non la deishaue dormir, e se passaue longues estones jogant damb era idia ja realizada, en tot sautar-la coma Feijoo eth bilboquet.
Quevedo venguie a veder-la cada dia, e encara que la trapaue fòrça ben, li manaue que non se lheuèsse.
Quin engüeg estar-se pendent tant de temps presoèra!
Sòrt que damb eth sòn petitet s’entretenguie.
De nets l’ajudaue Segunda a botar-li es pelhòts e netejar-lo; e de dia, Encarnacion, qu’ère plan escarrabilhada e se tornaue lhòca de plaser quan era sua patrona la deishaue tier eth mainatget en braça pendent quauqui menutes.
Enes sues estones d’alegria deliranta, Fortunata se’n brembaue fòrça d’Estupinhan.
Didetz-li que vengue, que l’è de parlar”.
Segunda li responie que non un, senon vint còps se l’auie trapat; mès que totes es insinuacions que l’auie hèt entà que pugèsse auien estat coma s’arren.
E ager me didec: hètz-vos enlà, malapèça, recaptaira; a vos e ara auta fanfarrona, vos vau a dar eth viatge”.
Ja s’adondarà.
Qué te jògues que s’adonde?, didie era joena arrint.
Autant hèc Segunda e tant embolh armèc, qu’Estupinhan entrèc un dia, repotegant e hènt veir qu’ère de mala encolia e que li calie tier-se entà frenar era sua indignacion.
A tot aquerò que li didie Segunda e sa frair, responie damb alendades; e s’era senhora Izquierdo non l’agarre deth braç, solide que se met a córrer escales enjós.
Que sigue en mala ora”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Segunda lo botèc leu ara fòrça ena cramba.
En tot aubedir a un instint impulsiu, Estupinhan se treiguec eth chapèu en moment que sentie es sorriscles der eretèr de Santa Cruz qu’ère en tot demanar era popa tu per tu.
En veir qu’eth parlaire descoaue eth sòn cap, Fortunata sentec qu’era sua amna se negaue d’alegria, e se didec: “Atau, saluda ath tòn petit patron.
Eth te protegirà coma t’an protegit es sòns pairins e sa pair”.
Plácido?, didec era mair radianta de gòi.
Tè, non li balhatz un punet?…
Tranquil, qu’era beresa non s’encomane…
Sabetz ua causa D. Plácido?
Me semble que vos l’estimaratz… e eth a vos tanben.
Eth blagaire gasulhaue quauquarren que non se podie enténer ben.
S’estèc un moment indecís, coma entre eth furor e era suavitat.
Dempús s’estarnèc a parlar damb Segunda sus s’aguesta botaue o non eth calaish en San Isidro aqueth an, e se retirèc, a tot darrèr, en tot dider-se adiu d’ua manèra que podie semblar conciliadora.
Fortunata ère plan contenta, e se didie: “Solide qu’ara madeish va damb eth conde.
Qu’ei çò que voi, que les hèsque a vier era petòfia”.
Encadiant idies, pensaue en gust qu’aurie de veir a Guillermina, pensant ath còp que quan la vedesse aurie fòrça vergonha.
Solide que m’escauharà es aurelhes; mès que m’ei parier, damb era condicion de qué veiga era cara que bote dauant d’aguest hilh.
A veir qué diderà dera mia idia.
Qué se l’acodirà?
Bèra causa que jo non comprenerè ne comprenerà arrés…
Digue çò que digue e qu’ac cuelhe per a on ac cuelhe, Diu non pòt hèr repè de çò qu’a hèt; e encara qu’eth mon s’esbauce, aguest hilh ei eth vertadèr arrèhilh naturau d’aguesti senhors, D. Baldomero e dòna Bárbara… e era auta, damb tot eth sòn àngel, non a part en negòci, non a part en negòci… qu’ei çò que jo digui.
Que me’n presente a un coma aguest…
Non ac harà, non.
Pr’amor que Diu me didec a jo: “tu haràs negòci e ada era non l’a dit tau causa.
E se dòna Bárbara se capvirèc peth Pituso faus, com non se capvirarà per aguest d’aur de lei!
De tan contenta que sò, me semble que me vau a botar malauta…
E solide qu’Estupinhan les amie eth conde.
Aquera que jo voi que se’n sàpie prumèr ei era mia amiga era avesca.
Apostam a que me vie a veir?
Ja… que non li quedarà en còs eth sermon que me tie premanit.
Que venguen es sermons!
Que m’ei parièr, milhor.
Aguesta visita l’auie coma infalibla, pr’amor qu’era santa ère fòrça amiga de méter repotecs e amiar dretes as que cometien pecats gròssi.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
III.- Eth batièg se hec damb modestia grana en San Ginés, un maitin d’abriu, e li botèren ath gojat es nòms de Juan Evaristo Segismundo e quauqui uns mès.
Ballester s’entestèc aqueth dia a convidar a Izquierdo e a Ido del Sagrario en cafè de Levante.
Ahisquèc fòrça ath mèstre tà que se mingèsse un bistec; mès D. José lo refusèc, encara que pro que n’auie de talents de minjar-lo-se.
Mès sonque flairar era carn e era sang d’era e eth greish ena sièta des sòns amics, li semblaue que se capviraue.
Eth sòn esdejoar siguec un cafè damb mieja còca.
Dempús deth cafè vengueren es incitantes copes, e tanben les hec hàstic eth professor; mès non atau eth modèl, que s’aumplic eth còs de ròm enquia que ja non podie mès, sense que per aquerò se trebolèsse eth sòn cap que deuie èster un alambic.
Tant que minjauen, vederen passar a Maximiliano Rubin, que gessie deth cafè; mès coma qu’eth semblaue que non les auie vist, non li dideren arren.
Tad aquerò dera ua, Ballester se n’anèc entara sua farmacia e es dus Josés entara casa dera Cava.
Qu’ère dimenge e degun des dus auie arren a hèr.
Izquierdo manèc a Encarnacion entà que se hesse a vier ua grana de cervesa, e treiguent d’ua caisha plan lorda un jòc de dominò, escampilhèc e barregèc es pèces entà començar ua partideta.
E conden es croniques platoniques, qu’abans d’arribar ena mitat deth dusau jòc, es praubes pèces se quedèren soletes.
Ido s’auie lheuat e passejaue pera sala.
Izquierdo se deishèc quèir sus eth sofà de Vitoria e dormie coma un vertadèr animau, eth chapèu sus es uelhs, era boca dubèrta e es quate pautes estirades.
Era senhora Segunda se hec a vier a Encarnacion ena plaça, pr’amor qu’era net abans i auie auut huec enes dus o tres lòcs de venda pròches ath d’era, e se passèc eth maitin ajudant as sues companhes a plaçar es trastes que s’auien trèt, e a apraiar çò que se pòdie apraiar.
Fortunata siguec aqueth dia plan engüejada, damb fòrça talents de lheuar- se.
Per respècte as ordes deth senhor Quevedo, seguie en lhet, mès que ja non poirie tier aquera preson anujosa dus dies mès.
Juan Evaristo Segismundo, dempús que se lo heren a vier de San Ginés, ère tan beròi e satisfèt, coma s’auesse consciéncia deth sòn erós ingrès ena familha cristiana; e entà celebrà’c, tanlèu arribèc ath cant de sa mair, cerquèc era popa e se botèc eth còs que non li cabie ua goteta mès de lèit.
Entenie Fortunata es roncaments deth venerable Platon, coma se siguesse un monològ d’un porcèth, e entenie tanben es passegi d’Ido, e quauque monosilab inintiligible, alendades que se retirauen a ais de pena o invocacions poètiques; e quan eth professor arribaue ena sua ambulacion febrila ena pòrta dera cramba, credie distinguir es sues mans o ua part deth sòn braç que pujauen enquia apròp deth tet.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
D. José venguec a daurir.
Fortunata se penssèc qu’ère Encarnacion que tornaue dera placeta; mès s’enganhaue.
Non se tardèc a enténer mormolhs ena pòrta.
Qui deuie èster?
Dempús entenec passi e un carrinclar de bòtes que la heren estrementir, e se quedèc muda de terror en veir ena pòrta a Maximiliano.
Qu’ère eth; atau ac afirmèc dampús de trantalhar un moment.
Er espant que sentie a penes li permetec hèr un sorriscle, e eth sòn prumèr movement siguec botar-li es mans ath mainatge, decidida a minjar a nhacades a qui gosèsse hèr-li mau o treir-lo-se.
Rubin s’estèc mès d’ua menuta sense hèr un pas, pauhicat ena pòrta e destacant-se en marc d’era coma se siguesse un quadre.
Causa estranha!
Cap senhau d’enemistat se vedie ena sua cara ne en sòn anament.
Guardaue ara sua hemna seriosament, mès sense duretat, e quan hec es prumèri passi entà apressar- se en lhet, era sua expression qu’ère lèu indulgenta.
Mès era que no les auie totes, e lo guardèc coma premanint-se entà ua defensa energica.
Encarnacion…”.
Coma que ne Izquierdo ne era sirventa responeren, volec cridar ad aqueth espavental que se passejaue peth quarto.
Mès en voler prononciar eth sòn nòm se l’esfacèc dera memòria.
Vos, vietz aciu…
A!, ja me’n brembi.
Senhor Sagrario, desvelhatz se vos platz ath mèn oncle”.
Mès ne er oncle se desvelhaue, ne D. José se n’encuedaue de qué lo cridauen.
Que non te me vau a minjar.
Qu’ès enganhada se te penses que vengui de mala encolia.
Que non se tracte ja d’aucir-te ne d’aucir ad arrés…
En díder aquerò se seiguec en ua cagira, e treiguent-se eth chapèu lo botèc sus eth lhet.
Fortunata lo trapèc mès prim; era calvicia semblaue màger, e es sues guardades auien cèrta tranquillitat que la padeguèc.
Pr’amor que jo perdí era rason, pro que te’n sabes.
Mès dempús l’è recuperada.
Diu me la treiguec e me la tornèc a dar tan complèta, qu’en aguest moment sò mès senat que tu e que tota era familha.
Non t’espaurisques, hilha, que pro t’en saberàs per çò que te vau a díder de qué eth mèn cap està ben, tan ben coma jamès n’a estat.
Fortunata non sabie se credè’c o non.
Era sua pòur non s’auie amortat e demoraue que dempús d’aqueres paraules tranquilles, n’arribarien d’autes airoses e sense pès ne cap.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Maxi non semblaue fixar-se en mainatge.
Damb grana serenitat parlèc atau:
Ja, entre tu e jo, non i pòt auer arren.
Mos maridèrem per feblesa tua e enganha mia.
Jo t’adoraua.
Tu a jo non.
Matrimòni impossible.
Qu’ère de besonh qu’arribèsse eth divòrci, e eth divòrci a arribat.
Jo me capvirè, e tu t’emancipères.
Es asenades qu’auíem hèt les apraièc era Natura.
Era Natura que non se pòt protestar”.
Praube mainatge!
Diu non a volgut que sigue mèn.
Se ne siguesse, m’estimaries un shinhau.
Mès que non n’ei, toti se’n saben e jo m’en sai tanben…
Divòrci consomat.
Que vau mès atau.
Jo non m’auia d’auer maridat damb tu.
Pro qu’ac paguè perdent era rason.
Qué me cau hèr ara que l’è recuperada?
Donques guardar es causes de naut de tot, e acceptar es hèts, e observar es terribles leçons que Diu balhe as creatures…
Abans me les hec a jo… ara a tu.
Premanis-te.
Mès aguest òme, se didie Fortunata, ei senat o ei mès lhòco qu’abans?
Bon mau de cap me balhe; mès se non passe d’aquiu, lo posqui tier.
Que volec díder quauquarren en votz nauta; mès eth non la deishaue badar boca, e coma s’amièsse un discurs aprenut e non volesse deishar de prononciar cap des sues parts, seguic parlant rapidament: “Te’n brembes de quan jo èra lhòco?
Es moments que te balhè que te les auies meritat pro ben, pr’amor que de vertat te portaues fòrça mau damb jo.
Era tua infidelitat se m’auie calat ath mèn laguens encara que non auia cap dada entà basar-me; mès eth convencement d’aguesta infidelitat non lo podia hèr enlà.
Sabi pas se soniè qu’anaues a èster mair, o se m’inspirèc aguesta idia era gelosia que patia.
Pr’amor qu’auia ua gelosia, ai!, que non me deishaue víuer.
Era mia hemna m’enganhe, didia jo, non a mès remèdi qu’enganhar- me, que non pòt èster de ua auta manèra.
E per çò de molt que t’estimaua jo non trapaua ath tòn pecat mès solucion qu’era mòrt, vaquí se per qué me venguec en cap, madeish que neish era mossa enes troncs, aguesta idia dera liberacion.
Desencuses e embolhs dera ment entà justificar er assassinat e eth suicidi.
Qu’ère aquerò un reflèx des idies comunes, eth pensament generau modificat e adulterat peth mèn cervèth malaut.
Vai, pro que me’n botè de malaut!
Te digui que quan endonviè aqueth sistema filosofic ridicul, èra en pejor moment.
Non me’n voi rebrembar.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata responec que òc damb eth cap.
Non lo deishaue de uelh, seguint atentiuament es sòns movements entà veir se se descompausaue, e èster premanida contra quinsevolh agression.
Qu’ère tanben ua modificacion cerebrau dera gelosia.
Eth Mesies… eth tòn hilh, eth hilh d’un pair que non ère eth tòn marit!
Ara prumeria se m’acodic que jo t’auia d’aucir a tu e ara tua descendéncia, e dempús aguesta idia borie e se descompausaue coma un substància botada en huec e entre era esgluma gorgotaue aquera causa absurda deth Mesies.
Guarda-lo ben, e veiràs que tot ère gelosia, gelosia fermentada e en putrefaccion.
Ai, hilha, be n’ei de dolent èster lhòco!
Guaire milhor ei èster senat, encara qu’un, en recuperar eth sen, se trape qu’ei amortat eth hornèu des afeccions, tota era vida deth còr mòrta, e limitat a hèr ua vida logica, hereda e un shinhau trista”.
En enténer aquerò, que Maxi ac exprimic damb eloqüéncia, Fortunata tornèc a enquimerar-se, e cridèc de nauèth ath sòn oncle que seguie balhant era sua roncadissa coma responsa.
Eth madeish resultat aueren es votzes de “Senhor Sagrario, senhor Sagrario…vietz se vos platz”.
D. José pistèc pera pòrta, en tot calar ena parelha ua guardada de mèstre d’escòla qu’inspeccione era aula qu’en era estúdien es sòns alumnes, e tornèc a passejar sense hèr-ne cabau d’arren.
Rubin apressèc mès era cagira, e Fortunata auec mès pòur: “Mès tot aquerò dera liberacion e deth Mesies volèc.
Es hèts reaus substituiren es figuracions deth mèn cervèth…
Diu m’entornèc era mia rason, e me l’entornèc corregida e aumentada.
Damb era vedí es hèts; damb era desnishè çò que m’amagaue era mia familha; damb era tornè a bastir eth mèn èsser, qu’auie passat per tanti bataclams; damb era me penetrè ben deth nòste divòrci e hi enlà enquia dus o tres còps era idia d’omicidi; damb era podí arribar a considerar-te hemna estranha, mair de hilhs que jo non podia auer, e damb era me sò revestit de serenitat e conformitat.
Non t’estones de veder-me tau que sò ara?
Encara t’estonaries mès se podéssetz veir eth mèn pensament, e compréner aguesta elevacion que jo guardi ara es causes, era cauma que te veigui a tu, era indiferéncia que veigui ath tòn hilh…
Un èsser mès en mon!
Quan a vengut que deu auer es sues rasons.
Que non n’è cap dret de destorbar-li era vida.
E quin dret n’è jo de treir-te- la a tu pr’amor que l’ac as balhat?
Guarda ben: qu’ei plan grèu aquerò de díder: “ tau o quau persona non aurie d’auer neishut”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Mon Diu!, exclamèc entada era Fortunata.
Mès aguest òme està ben o com està?
Aquerò que ditz ei rason, o ei era màger des asenades qu’è entenut ena mia vida?…
Jo pregunti, higec Maxi apressant-se mès.
Eth dret a néisher, non ei eth mès sagrat de toti es drets?
Com posqui jo èster un trebuc entà cap neishement?
Qu’estarie ben…
Que neishen e que viuen, que viuent apreneràn.
Semble que m’ages pòur, li didec eth, tostemp seren e tranquil.
Que ja auràs vist qu’a rasonable non me guanhe arrés.
Òc, ei vertat, mès…
Mès qué?…
Tu dideràs que gat escaudat hug dera aigua hereda (arrint leugèrament, per prumèr còp en aquera convèrsa).
Ua auta causa: mòstra- me ath tòn hilh.
Fortunata tornèc a sénter terror, e en veir que Maxi estiraue es mans entà a on ère eth petit, les ac desseparèc damb es sues, dident: “Ja lo veiràs un aute dia…
Dèisha-lo… qu’ei adormit e me lo vas a desvelhar”.
Be n’as de manies!…
Jo me pensè que dempús d’auer-me entenut, t’auries convençut de qué era mia rason ei coma un relòtge e qu’ath delà m’a entrat ua grana intelligéncia.
Qué as vist en jo que te semble sospechós?Arren en absolut.
Es mèns sentiments son de patz; era darrèra idia dolenta que l’auí hè ja dies; mès l’arrinquè e sò ara net de ràbia e d’òdi.
E entà dider-t’ac tot en ua soleta paraula: Fortunata, que sò un sant.
Non ei ua vantaira, qu’ei era vertat…
Te penses que li vau a hèr mau ath tòn hilh?
Hèr mau a ua creatura!.
Aquerò que non i cap en çò d’uman.
Dèisha-lo-me veir, e te diderè quauquarren que te serà de profit.
Fortunata, a tot darrèr, en tot sospechar qu’era contrarietat lo podie anujar, li permetec veir ath mainatge, sense apressar-se guaire, protegint-lo damb es sues mans.
Non didec arren tant que lo guardaue.
Dempús tornèc en sòn sèti e s’estèc ua estona damb era guardada perduda entre es diboishi dera vana, damb es celhes leugèrament arroncilhades.
Çò dolent que non perís jamès.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
IV.- “Oncle, per Diu, desvelhatz-vos”, tornèc a cridar Fortunata, e coma que campèsse ena pòrta era arraulida e caronculosa figura d’Ido del Sagrario, era joena li didec: “Mès, se qué hètz que non desvelhatz ath mèn oncle?…
Be m’en deishatz de soleta aciu!, e aguesta gojata que non vie!”.
Ido mormolhèc quauquarren que Fortunata non podec enténer.
Guardant ath professor damb pietat, Maxi li didec ara sua esposa: “Aguest brave senhor qu’ei un shinhau tocat.
Me hè fòrça dò pr’amor que me’n sai de çò qu’ei èster mau deth cap.
E en votz nauta, vedent ath malerós Ido arribar un aute còp ena pòrta dera cramba e guardar entath laguens damb es uelhs d’estupid: “Senhort D. José, padegatz-vos, e aprenetz a veir era vida tau qu’ei…
Qu’ei ua pegaria creir qu’es causes son tau que les imaginam e non coma eres vòlen èster.
Ar Amor non se li dicten leis.
S’era hemna peque, divòrci e pro, e deishar qu’actue era logica, donques qu’era castigue sense pau ne pèira”.
E Fortunata se senhaue, plia d’admiracion, en tot dider-se: “Mès serà vertat, mon Diu, qu’ath mèn marit l’a agarrat un gran còp d’èsme, o aguestes causes que ditz son comèdia entà tapar ua mala idia?
Qué posqui hèr entà que se’n vage lèu?
Pr’amor que dilhèu me ges per malaguenhes, e me balhe eth gran espant”.
Qu’ei un malastre entada eth.
E s’ena moralitat trè era raça, pejor encara.
Eth mainatge innocent non ei colpable des colpes deth pair, mès erete es males inclinacions.
Praube mainatge!
Qu’è pietat d’eth.
Se se te morís t’as d’alegrar, pr’amor que se viu te balharà fòrça desengusti”.
A Fortunata l’indignèc tau idia, mès que non gosèc contradider-la.
Que didesse tot çò que volesse.
Eth sòn plan qu’ère non responer-li arren, a veir s’atau s’engüejaue e se n’anaue lèu.
Sa pair qu’ei d’aur…
Non te cau dider-me que non te hè cabau…
Pro que me’n sai.
Ne tansevolh aurà vengut a veder-lo…
Que tanben m’ac pensi.
Te torni a díder que non vierà…
Qu’è es mies rasons entà assegurà’c.
Plan… tà qué li cau vier!…
Non me hè ua bèra manca.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ac dides ben; ne ua bèra manca.
Aguest òme qu’a ara d’auti entreteniments.
Fortunata sentec qu’era sang li borie, e se rogic tota.
Rubin estirèc eth code sus eth lhet, en tot apuar-se en eth damb ua actitud guiterosa, semblabla ara que cuelhie ena farmacia quan liegie.
Que t’ac cau saber, tornèc a díder Maxi damb ua cèrta heredor implacabla, pròpria der òme avedat ar assassinat.
Eth tòn borrèu non se’n brembe ja de tu entad arren, e ara qu’a amors damb ua auta hemna.
Damb ua auta hemna!, didec era, repetint era frasa coma un estriuet, qu’ada eth non se li trè cap sentit.
Es sues guardades vagauen pes diboishi dera vana.
Òc, damb ua auta hemna, que tu coneishes.
Er assassin l’anaue deishant anar ara victima es paraules a petites dòsis, e la guardaue observant er efècte que li costauen.
Fortunata volec padegar-se d’aqueth suplici, e voludant era sua esperluada cabeladura, coma entà aluenhar e espaurir ua conviccion que volie calar-se en era, li didec: “Quines istòries vies a condar-me ara?…
Aquerò que te condi non ei un embolh; ei vertat.
Aguest òme ei encamardat de ua auta hemna, e tu la coneishes.
Apren, donc.
Vaquí era meravilhosa arma dera logica umana, que damb era te herisqui entà guarir- te.
Que vau mès morir aprenent, que víuer ignorant.
Aguesta terribla leçon te pòt amiar entara santetat, qu’ei er estat que jo me trapi.
E qui m’a amiat a jo enquia aguest benedit estat?
Donques ua leçon, ua simpla leçon.
Guarda, Fortunata, benedit sigue eth guinhauet que guarís.
T’ac poiràs creir o non, dera madeisha manèra qu’un malaut se pòt préner o non era medecina que li balhe eth mètge.
Pr’amor qu’aquerò ei era medecina dera tua consciéncia.
Ne vòs ua auta?
Vòs eth nòm dera que t’a panat çò que tu panères?
Donques t’ac vau a díder.
Fortunata sentec coma ua malagana, e en incorporar-se se l’anaue eth cap, e era cramba viraue ath sòn entorn.
E hènt-se a vier era man enes uelhs, li didec ath sòn marit:
Qu’ei ua amiga tua.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Amiga mia!
Òc, e eth sòn nom comence per A.
Aurora, qu’ei Aurora!, exclamèc era joena hent un bot en sòn lhet, e guardant ath sòn marit coma guarden es persones d’aunor qu’an recebut ua boetada.
Qu’ei era.
Ne sò tan segur d’aquerò qu’afirmi, que ja non ne posqui èster mès.
Tu m’enganhes, tu m’enganhes, repliquèc era joena en actitud de Dolorosa.
Tu me vòs aucir, e en sòrta de meter-me un tret, me vies damb aguesta istòria.
Aurora!…
Aurora!…
Mon Diu!, quina idia tan marrida…!
Mès que non pòt èster.
Aguest òme ei hòl e non sap se qué ditz.
Que sò hòl?…
Plan, donc, defen-te damb aquerò.
Mès tu queiràs, tu te convenceràs.
Que non as cap auta gessuda.
Era vertat s’impause.
Vaquí un tret que non manque jamès.
Vòs mes dades?
Quan Aurora ges deth sòn obrador, eth la demore en carrèr de Santo Tomás e van amassa enquiath der Ave Maria.
Es dimenges, Aurora ditz ena sua casa que va tar obrador, e tà on va ei…
Cara!
Qu’ès un mentidèr un calomniador.
Donques qué te pensaues…?
Hilha, mos cau èster as verdes e as madures.
Qué volies?
Herir e que non te herissen?
Aucir e que non t’aucissen?
Eth mon qu’ei atau.
Aué lances tu era balestada, e deman ès tu qui la recep…
Encara trantalhes?
Era victima non didec arren.
Que non trantalhaue, non; Aquerò denonciat per aqueth òme, qu’a viatges semblaue dement, a viatges non, revestie es aparences d’un hèt certan.
Quauquarren auie era malerosa hemna en sòn cap que l’ac confirmaue, en tot negar-la de lum.
Rebrembèc frases e accions, estaquèc ligams, e… arren, qu’ère vertat, coma i a Diu.
Eth malerós gojat estarie tot çò de malaut que se volesse; mès çò que didie, qu’ère vertat.
Sabi pas, sabi pas…
E se t’as enganhat?…
Sabi pas se qué pensar…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Te juri que s’ei vertat, aguesta hemna, aguesta ipocrita, aguesta pògavergonha que me venie era sua amistat, non se n’a d’arrir de jo.
Te juri que li pataquègi era amna mès lèu lèu que dit (voludant-se en lhet).
Aquerò non pòt quedar atau.
L’aucisqui, li treigui es uelhs, l’arrinqui eth còr…
Que me hèsquen a vier era mia ròba.
Oncle, gojateta; que me voi lheuar.
Mès, be me’n tien d’abandonada!
Compreni que t’agarre tan fòrt.
Atau me passèc a jo; mès dempús me sò tornat estoic.
Apren de jo.
Non ves se guaire seren me trapi?
Qu’è passat per totes es crisis dera ira, dera ràbia e dera lhocaria…
Qu’ei qu’es leçons m’an servit.
Plan; pr’amor qu’ès un sant…
Jo non ne sò de santa, ne ne voi èster.
E per qué non ne podies èster tu tanben (cuelhent-li es mans e sajant de contier damb doçor es sòns movements d’ira).
Per qué non pòs aspirar ar estat que jo me trapi?
È arribat ada eth passant pera ràbia, pera holia…
Ara madeish, non hè guaire, quan vedí ad aguest diable d’òme cometent ua naua infamia, sentí un aute còp era feblesa d’esperit que me pensaua vençuda… me vengueren talents de meter-li un tret, entà desliurar ara umanitat de semblable monstre…
Mès dempús è sabut vencer-me e è dit: “Milhor castigue ua seqüéncia logica qu’un punhau.
Non me quedè tan tranquil…
Me capvirè fòrça; mès dempús venguec era reflexion.
Çò d’important, me didí, non ei qu’eth morisque, senon qu’era aprengue.
E tu as aprenut.
Donques se les arribi a veir jo…!
Se les arribes a veir, bremba-te’n de jo.
Hè-te santa coma jo…
Tu que non ès òme…
Tu non ès arren, exclamèc era joena damb mesprètz.
Ada era, ad aguesta briganta ei a qui jo voleria apraiar.
Se l’agarri, non ac conde.
Infama, traïdora, indecenta, enganhar-me atau!
Ep, guarda ben se n’as eth dret de tractar-la d’aguesta manèra.
Plan que l’è eth dret!
Que m’a trèt çò qu’ère mèn.
Serè dolenta, mès era que n’ei mès, fòrça mès.
Compreni era tua exaltacion.
Jo non auia mès motiu qu’era justícia quan les vedí, mès quan me convencí de qué pecauen, me pensi que s’auessa auut un revolvèr, les auria deishat anar es sies trets pera esquia.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Plan, plan, didec era esposa damb ferocitat.
Per qué non ac heres?
Qu’ès un pèc… encara que dempús m’auries aucit a jo tanben.
Que n’as tot eth dret.
Les vedí entrar en aquera casa…
Fortunata daurie es uehs damb espant.
Carrèr tau, numèro tant.
Jo te’n cromparè un…
Aué madeish, ara madeish (voludant-se en lhet, cuelhent ath sòn hilh, tornant-lo a deishar, desnishant-se eth pitrau, caperant-lo-se e sense saber se qué hèr).
Aucir!…
Leçon entada era?
E era tua?
Era mia, era mia?
Que ja l’è, pèc.
Encara vòs mès leçon?
Qu’anaràs ena preson s’aucisses.
Donques i anarè contenta.
E eth tòn hilhet?
Era mair ploraue, eth mainatge tanben, e eth gran Ido campèc un aute còp ena pòrta sense díder arren, contemplant a marit e hemna damb guardades semblables as des estatues de ges o de marme, donques que semblaue que non auie vistons enes uelhs.
E gràcies ara entrada de Segunda se botèc punt e finau ara situacion; e madeish siguec veir a Rubin, qu’alugar-se deishant anar grapauds e sèrps e balhant eth tòrt de tot a sa frair e ath galapian e inutil d’Ido, que, en veder-se escarnit, ena sua pensada sense cap motiu, hège contraccions lèu inversemblables damb es muscles dera cara, amassant un uelh damb era boca, pujant er aute enquiara arraïc deth peu.
Vai damb era senhora, quina ràbia amie!
Non sabetz se qui sò?
Donques sò Josef… er Idumèu… professor en jasilhes… intellectuaus.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Que siguec ua òbra de romans desvelhar a Platón; fin finau, era sua fraia l’estirèc ua cama, tant qu’Encarnacion l’estiraue era auta, e eth còs deth modèl, esguitlant-se sus eth sofà, queiguec damb sorrolh sus eth solèr.
S’estèc ua estona estirant-se, e heregant-se es uelhs damb es mans, e escopint mès osties que paraules.
Eth lenguatge de Segunda que non ère guaire desparièr deth de sa frair ne per çò dera finesa ne per çò dera alistada des paraules, causa que desagradaue extraordinariament a Ido.
Maxi gessec ena saleta, e José Izquierdo se li metec ath dauant ganholant atau: “A!, qu’èretz vos.
Ara madeish entath carrèr….
Sense mostrar cap temor, Maximiliano arrie.
Se formèc tau sarabat, que li calec intervier a Ido damb frases de concòrdia, e Segunda voludaue es mans, balhant tot eth tòrt ath hemneta de sa frair, e aguest repotegaue a Encarnacion, e era gojata bramaue ath sòn torn contra Maxi; e siguec tau eth rambalh que li calec vier ena pòrta, qu’ère dubèrta, a Estupinhan, e entrèc ena casa damb gèsti policièrs, hènt carar a toti e menaçant damb cridar a ua parelha.
Se n’anèc repotegant, e en escurir, quan ja Ido e Maxi se n’auien anat, e es frairs Izquierdo èren en tot sopar, tornèc a pujar, damb baston de comandament, e didec despoticament: “Orde, orde e eth prumèr que hèsque rambalh se’n va tara preson”.
Plan, donc, D. Plácido, qu’ei que va a vier eth Viatic?
Lèu lèu, repliquèc eth blagaire en tot entrar sense demanar permís e filar-se de cap ara cramba.
Que vierà era patrona, era senhora casalèra.
Fòrça orde, senhors, fòrça formalitat.
Madeish siguec enténer Platón que venguie era senhora de Pacheco, qu’eth temor de veder-la l’enquimerèc e ja non auec tranquillitat.
S’avalèc eth minjar, en tot esdegar-se a gésser tath carrèr.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Des d’era entrevista damb eth sòn marit, Fortunata se metec tant inquieta, que Segunda s’auec d’enrabiar entà empedir que se lheuèsse, donques qu’ac volie hèr tu per tu.
Eth mainatget que deuie notar quauquarren nau per çò que hège ar aprovediment de boca, pr’amor qu’ère de mala encolia, coma se tanben volesse lançar-se en carrèr, coma senhau de protèsta.
Er avís dera visita dera santa padeguèc fòrça a sa mair; mès que non ath hilh, qu’encara non comprenie arren de santetats.
Se presentèc era dauna tàs nau, acompanhada d’Estupinhan; e dempús de saludar a Segunda, coma se siguesse aguesta era hemna mès importanta, passèc, e abans de dider-li arren ara qu’auie estat era sua amiga, examinèc ben a Juan Evaristo Segismundo.
Segunda apressaue ua candèla entà qu’era dauna podesse veir es traits deth mainatge, que non semblaue entosiasmat, ne plan mens, damb era inspeccion tant impertinenta, ne damb era vivacitat dera lum, tan pròcha as sòns uelhets.
Que siguec Guillermina plan sòbria en salutacions e demostracions d’afeccion, e dempús, quan se demorèren soletes era Rubin e era santa, aguesta non didec arren de religion, ne mentèc era vertut, ne eth pecat, ne arren qu’auesse a veir damb er orde morau.
Parlèc de s’era joena mair auie o non molta lèit, e de se sentie aguest o aqueth anuèg, amassa damb d’autes causes restacades damb er estat que se trapaue.
Fortunata notèc en ròstre tranquil dera fondadora cèrta severitat estudiada, e entà trincar aqueth gèu, didec çò que seguís, que dera sua oportunitat se poirie dobtar: “Aguest plan qu’ei eth Pituso legitim, eth dera pròpria tia Javiera, vertat senhora?
A!, non sabetz?
Tanlèu eth mèn oncle José entenec que venguíetz, gessec ara prèssa, coma amna que se hèr a vier eth diable”.
Per çò dera pòur que m’a.
Que mo’la hèta bona…
E quan era mair botèc ath mainatge ath sòn costat, ja assadorat e dormit, Guillermina lo tornèc a guardar atentiuament, en tot observar es sòns traits dera madeisha manèra qu’eth numismatic obsèrve eth trebol perfil e es inscripcions d’ua monèda anciana entà saber-se’n de s’ei autentica o faussa.
E ambdues s’estèren carades pendent ua estona, guardant-se.
Me cau demanar-vos perdon…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
A jo!
Perdon de qué?…
Des pegaries que hi, des barbàries que didí aqueth maitin ena vòsta casa.
Tanben ada era li demanaria perdon se la vedessa…
Que me portè mau, ac reconeishi.
Jo non sauvi rancura ad arrés… voi díder, que no li sauvi rancura ada era, perque…
Ai, senhora, vos non sabetz se qué se passe, vos non sabetz que mos enganhe as dues… e pro me’n sai de qui ei era que l’entretie, ua serpent, ua ipocrita, que me venie a jo era sua amistat…!
Aquerò que non quedarà atau, senhora, non quedarà atau…
Non me vengatz a jo damb condes, que non me hèn ne hered ne calor (damb repotec graciós).
Ara çò que vos conven ei tranquillitat, que ja aurà tamps entà passar compdes passadi…
E tornèc a guardar ath mainatge, en tot recrear-se silenciosament ena sua beresa e vigor.
Fortunata l’avalaue ada era es guardades, en tot vantar-se d’endonviar-li eth pensament, que pro poirie èster aguest: “Se Jacinta lo vedesse…!”.
Mès com l’auie de veir?
Aquerò plan qu’ère impossible.
Mès guaire patirie era praubeta, se lo vedesse!
E poirie èster que se l’acodisse…
Òc, que non sò tà pegaries…
Amiga mia, auer-les, auer-les…
Aguesta li condarà se com ei; li diderà: “qu’a era boca atau, es uelhs d’aguesta manèra, e en aquerò se retire a sa pair e en çò d’aute a sa mair.
Creatura mès perfècta que non a lançat Diu en mon”.
Jo qu’è ua idia…
Non solet vos n’auetz d’idies; sonque qu’es mies non son dolentes, aumens jo non les è per taus.
E entà acabar per aué, vos cau bèra causa?
Se non lo podetz aleitar, non vos preocupetz, li botaram ua hilhuquèra ad aguest cavalieret, que me semble que non li desagradarie.
Que mos cau aleitar-lo ben”.
Que jo posqui, jo posqui… vai!, repliquec era auta contrariada.
Sò plan fòrta.
Eth mèn hilh non l’elèite arrés senon jo.
Donques a alimentar-se ben (recuperant eth sòn ton doçament autoritari) e compde damb hèr asenades.
Aubedir ath mètge…
Arren d’emmaliciar-se, ne foteses.
A!, jo dobti de qué vos pogatz…
Òc, brava gojata, non vos espaurigatz ne me botetz aguesti uelhs.
Era sua mair qu’ètz vos, jo è sus eth ua part d’autoritat.
Diu me l’a autrejada.
Se sa mair li manquèsse, jo m’encargaria de balhar-ne-li ua auta e ua mairia.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Deishatz-me que lo torna a veir, que non me cansi de guardar-lo.
Me lo voi hèr a vier laguens des mèns uelhs.
Vèrge deth Carmen!…
Qu’a a qui retirar-se.
Adishatz, adishatz”.
Gessec acompanhada d’Estupinhan, dident a manèra de pregària: “Acceptem era volontat de Diu…
Eth se’n saberà de per qué a manat aciu ad aguest angelet.
Jacinta, furiosa, ditz que Diu està repapiaire, que non hè qu’asenades…
Praubeta!…
Be n’ei de limitada era nòsta intelligéncia!
Que non comprenem arren, mès arren, de çò qu’Eth hè, e mos aclapam eth cervèth entà endonviar eth sentit de cèrtes causes que passen, e coma mès torns li hèm, mens ac comprenem.
Plan per aquerò jo non voi pensar, e totes es mies matematiques s’estan a díder: “Que se complisque era volontat deth Senhor”.
Fortunata sonièc aquera net qu’entrauen Aurora, Guillermina e Jacinta, armades de punhaus e damb caretes neres, e menaçant-la damb aucir-la, li panauen ath sòn hilh.
Dempús ère Aurora soleta era que cometie eth nefast crim, entrant de puntetes ena cramba, e hènt-li flairar un mocador banhat en bèth liquid dera farmacia, e deishant-la coma adormida, sense movement, mès damb era capacitat d’encuedar-se’n de çò que se passaue.
Aurora cuelhie ath mainatget e se lo hège a vier, sense que sa mair ac podesse empedir, ne tansevolh cridar.
Se desvelhèc plan aclapada.
Se sentie mau, prèsta a lhocaries dera ment tanlèu s’esclipsaue, e damb fòrça set.
Aguesta set venguec a èster tan fòrta, qu’en non poder desvelhar ara sua tia damb copets de punh en tenhat, li calec lheuar-se ara cèrca d’aigua.
En tornar-se ajaçar sentec hered, e damb aguestes alternatiues de hered e de calor arribèc enquiath maitin.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VI.- Ballester venguec d’ora, e ada era li manquèc temps entà parlar-li dera visita de Maxi e dera istòria qu’aguest l’auie portat.
Que s’incomodèc força eth regent en saber-se’n d’aquerò, e damb estranha seriositat e calor li calec remir çò qu’eth sòn amic l’auie condat dera Samaniega.
Vos non parlatz jamès atau; e quan vos metetz seriós non didetz que mentides.
Çò que voletz ei que jo me padega.
Vos ac arregraïsqui; mès que non pòt èster.
E per çò que tanh ara franceseta hastigosa non se n’arrirà de jo”.
Esgotèc eth brave amic tota era sua logica entà arrincar-li aquera idia, sense auançar bric.
Ai, qué romantiques e qué impetuoses… èm!
Eth men amic Rubin, damb aguest anament qu’ara tie d’òme de sen, qu’ei mès tocat que jamès.Tot ac ditz ath revés e er aute dia tenguie que dòna Desdémona ei ua hemna beròia.
Que non l’afectèren a Fortunata aguetes badinades.
Eth la campaue damb ua atencion seriosa, encuedant-se de qué ua idia plan sinistra e tenaça la senhorejaue, e que non ère ausit trèir-la deth sòn cap.
Cranhec qu’aquest estat d’animositat l’anèsse mau entara sua salut, e entà previer-lo li metec pòur.
Quinsevolh asenada que podéssetz hèr poirie èster fatau.
Plan, donc, hilha mia (cuelhent-li es mans), fòrça compde.
Que non vos digui qu’ac hescatz per jo.
Dilhèu ne hètz cabau d’aguest praube farmaceutic?
Plan que non, e damb rason, pr’amor que jo entà vos non sò arren…
Semblaue convençuda, e Ballester se n’anèc damb era conviccion de qué auie capitat.
Que s’estèc tranquilla tot eth maitin; mès entà meddia, en desvelhar-se d’un sòn brèu, se sentec tan viuament escometuda pes talents de gésser en carrèr, que non se podec tier ad aguest cèc impuls.
Se lheuec, damb gran estonament d’Encarnacion, era soleta persona qu’ère ena sala, se pientèc rapidament e se botèc era sua pelha de merinòs escur, mocador de crespon nere, un aute de color en cap, mitanes ròies, es sues bòtes de cana clara, e…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Lo convencèc era en tot balhar-li tot çò que volie o qu’auie, e er angelet se quedèc adormit ena sua cunhèra de vimes.
Que serè dehòra pòc de temps, pr’amor que cuelherè un coche e harè eth prètzhèt en mieja ora.
Tu non te dessepares d’eth, e se se desvelhe, l’amanhagues e lo brèces, e li dides que jo vierè de seguit…
Compde que non te dessepares d’eth.
Escota, mentre jo siga dehòra non daurisques ad arrés…
Que serà milhor ua auta causa; jo vau a barrar damb dus torns e m’amii era clau.
Se vie Segunda, que se demore ena escala”.
Li balhèc fòrça punets ath sòn hilh, que d’eth se desseparaue per prumèr viatge, e gessec, barrant era pòrta e hènt-se a vier era clau.
Non, non me lo treiràn; mès qu’a viatges s’a passat.
Aguest àngel mèn, veigui qu’a fòrça golards.
E mès que mès aguesta envejosa de Jacinta ei era que me hè mès pòur.
Dera cabeladura qu’a li van a gésser mès peublancs, e se botarà coma un hiu de hèr de prima.
Mès que non a mès remèdi que conformar-se…
Pro qu’è patit jo…
Que patisque ara era.
A!, enteni passi.
Francament, voleria que non me vedesse arrés, pr’amor que començarien a díder que gesqui o non gesqui, e non me shauten es referéncies.
Me semble qu’ei D. Plácido qui puge.
Me demorarè un shinhau enquia qu’entre ena sua casa…
Que ja arribe, daurís era pòrta.
Ara me’n vau, e que Diu m’acompanhe.
Que me calerie amiar quauquarren que podesse costar dolor…
A!, era clau.
Qu’ei milhor qu’era man de mortèr.
Cuelhec un coche e tanlèu entrèc en eth se trapèc tan marejada, per çò deth movement e dera sua pròpria feblesa, que li calec barrar es uelhs e inclinar eth cap entà non veir virar es causes ath sòn entorn.
Mès que ja non posqui hèr repè.
En fin, aquerò se passarà”.
Que se passèc reaument, e çò prumèr que hec en remeter-se siguec cambiar era orde que l’auie dat ath menaire.
L’auie dit Ave Maria 18, mès qu’auec ua idia e didec Cabeza 10, en tot trèir eth sòn cap pera hièstra, alongant eth braç e tocant damb era clau qu’amiaue ena sua man, coma se siguesse ua arma, eth braç deth menaire.
Ena casa darrèrament assignada s’estèc coma ua mieja ora, e quan baishèc entà cuélher de nauèth eth coche, era sua cara esblancossida auie transparéncies de cera, es pòts non auien color… “Tà on anem, senhora?”, li preguntèc eth menaire, en veir que non li balhaue cap orde.
E dit aquerò, e en rodar eth coche, li balhèc torns ad aguest pensament: “Plan, çò que jo didí.
Era Visitacion a jo que non m’ac auie d’amagar.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’a mès rason e mès talent que toti es senadi amassa…
Non s’a enganhat bric.
Vint duros l’è balhat a Visitacion pera sua relacion…
Plan que òc, a jo que non m’ac podie remir…” E a compdar d’aguesta idia, tornaue ara madeisha, cent e cent còps, en tot descríuer eth dolorós cercle.
Baishèc deth coche ena pujada de Santa Cruz, pugèc en obrador de Samaniego, entrant peth portau, qu’ère en carrèr de Vicario Viejo.
Anaue tan decidida, que non trantalhèc ne un solet instant.
Era pòrta der entresòl auie paravent de cauchó, qu’en daurir-se hège sonar un timbre.
Fortunata auie estat aquiu enes dies que precediren era inauguracion dera botiga, e se’n brembaue perfèctament de tot.
Que non auie de picar, pr’amor que possant eth paravent, sonaue un plin plan fòrt, e ja ère laguens.
Atau ac hec aqueth dia, e a penes recorrec eth cuert correder qu’amiaue entara estança principau, s’acarèc damb Aurora qu’en aqueth moment anaue deth centre, a on ère era taula, entà ua des hièstres, amiant teles ena man.
Ar entorn dera taula vedec Fortunata ues sies o sèt oficiales, cosent, e en un sofà, ath cant dera hièstra ampla que daue tath carrèr, i auie dues senhores, en tot examinar ara lum dentèles e teles.
Aurora, en veder-la, se quedèc tan parada, que non sabec se qué díder ne quina cara botar.
Guaire temps…!”.
Ara imprevista cuelhec un ton de sequetat.
Que sò ocupada.
Se vòs vier en un aute moment…”.
Mès de seguic cambièc de registre.
E tu, com te va?…
Fin finau se dirigic as senhores qu’èren aquiu; mès que non sabec se qué dider-les.
Fortunata se li botèc dauant quan tornaue tara taula centrau.
Coma que non se te ve…
Ai, quines amigues aguestes, ua que se pòt morir sense que li diguen arren!”.
Aurora se padegaue un shinhau damb aguest lenguatge, e arrint, responec: “Hilha, damb tantes ocupacions, que non auia temps entà visites.
Pensè vier a tier-te ua visita…
Mès sè-te”.
Que sò ben atau…
Qu’acabi lèu.
Aurora s’apressèc un aute còp as senhores, e quan se viraue, era sua amiga li toquèc un braç.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’èra en tot morir-me per verder-te.
Ingrata!
Qu’as rason, didec era auta en tot tornar a enquimerar-se, donques qu’ena cara dera sua amiga avertic quauquarren que la botèc ara demora.
Cada dia pensaua vier…
Sabent que t’estimi tant…
E jo a tu…
Mès, per qué non te sès?
Non…
Me’n vau de seguit.
Sonque è vengut a portar-te ua causa…
A portar-me ua causa… a jo!
Òc, veiràs.
E en tot díder veiràs, hec damb eth braç dret un rapid e energic movement, e li fotèc tan de plen era man sus era cara, qu’era auta non podec resistir er impuls, e hènt un sorriscle, queiguec en solèr.
Boetada tan sonora e tremenda que non s’a dat jamès.
Totes es oficiales correren en ajuda dera sua patrona; mès, per mès lèu qu’acodiren, non siguec possible empedir que Fortunata agarrant era clau damb era man dreta, li fotèsse ara auta un fòrt còp en front; e dempús, damb indicibla rapiditat e coratge, l’agarrèc damb dues mans deth peu e estirèc damb tota era sua fòrça.
Es sorriscles d’Aurora s’entenien deth carrèr estant.
Es dues senhores aqueres gesseren en carrèr demanant ajuda.
Gràcies a qu’és oficiales tengueren ara fèra en moment que clauaue es sues garres en peu dera victima, que se non, aquiu acabe damb era.
Agarrada per tantes mans, Fortunata hec esfòrci entà desligar-se e seguir era garrolha; mes, fin finau, eth numèro, que non eth valor, vencèc era sua incredibla fortalesa.
A ua des modistetes la metec de pautes ensús d’un còp de man; ara auta li botèc un uelh coma ua tomata.
Alendant, esblancossida e sudorosa, es uelhs deishant anar bualhs, Fortunata seguie damb era sua lengua era tragica òbra qu’es sues mans non podien realizar.
Mentidèra, enganhaira, comedianta, qu’ès capabla d’enganhar ath madeish Verb Divin.
Malastre dera aigua deth baptisme que te lancèren!
Trichaira, puta…
Te pernegi era cara encara qu’es sòles des mies bòtes s’enlordisquen.”.
E tau esfòrç hec entà desliurar-se, qu’a mand siguec d’artenhè’c.
Dues d’eres auien acodit a lheuar a Aurora que seguie hènt sorriscles de dolor.
Se non s’auessen presentat Pepe Samaniego e un dependent, Diu s’en sap quina s’aurie armat aquiu.
Qué s’a passat aciu?
Qui ètz vos?
Se qui sò!…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Òc, que ja se ve…
Aurora, per Diu!
Qué ei aquerò?
E tanben ei calomniadora.
Caratz-vos, e anatz-vo’n d’aciu…
Mès, se qué ei aquerò, Aurora?…
Jesús!, sang en cap.
Ua herida…
Escotatz, hemnòta, ara madeish que vatz tara preson…
Ep!, cridatz a ua parelha.
Era qu’anarà ena preson serà era, cridèc era agressora, frenetica, remetuda un aute còp de ressabuda enes condicions dera sua origina, hemna de pòble, damb tota era passion e grossieretat qu’eth tracte sociau auie dissimulat en era.
Jo que non è fautat.
A jo plan que m’an fautat…
Aguesta briganta m’a enganhat, mos a enganhat as dues, donques qu’èm dues es escarnides, dues, e vos ac auetz de saber…
Aquera, qu’ei un àngel, jo un aute àngel, voi díder, jo non…
Mès auem auut un hilh; eth hilh dera casa, e aguesta ei ua furgaria, lèja, tinhosa e sense vergonha que me l’a de pagar, me l’a de pagar.
Se non vos caratz…!, didec Samaniego, en tot apressar-se ada era damb in menaçaire.
Tè, que se non siguéssetz ua hemna vos foteria ua repassada.
A jo?…
Vos digui que se non vos caratz…
Non me posqui tier…
Era scèna cuelhec encara pejor caractèr damb era aparicion de dòna Casta que li calec vier ena botiga en aqueth moment, e en saber-se’n deth sarabat, pugèc coishejant e entrèc en dramatic teatre d’aqueth eveniment, en tot cridar: “Hilha dera mia amna!…
Mès qué…!
Que l’an aucit!…
Sang!…
Ai, mon Diu!
Aurora…
Aurora…!
Mès qui a estat?…
Òc, òc, è estat jo, li didec Fortunata, deth cornèr estant a on l’auien acornerada.
Que vos valerie mès, bruisha, non èster eth caperadèr des brigantaries dera vòsta mainada…
Dòna Casta, en tot apressar-se ara sua hilha, non se n’encuedaue des flors qu’era auta li lançaue.
Aurora se remetec exalant gemiments.
Non vos espaurigatz…
Ua leugèra contusion, e er espant corresponent…
Mès encara non care aguesta sauvatja?…
Deishatz-la; que se’n vage… gasulhèc Aurora damb es uelhs barradi.
Tath croton, cridaue raucosa dòna Casta.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Non, tath croton non, didec era victima, hènt veir generositat…
Pepe, non li hèsques arren.
Non, s’ei que jo non la pataquegi…
Ja s’aprairà eth jutge damb era.
Non, jutge non, jutge non, didie era Fenelon fòrça aclapada.
La perdoni.
Deishatz-la; que s’en vage, que se’n vage lèu; que non la voi veir.
Fortunata implacabla, non volie carar-se, e entre es qu’enrodauen ara victima se dividiren es opinions sus aquerò que s’auie de hèr damb era agressora.
Pugèc mès gent, e er obrador, damb tants crits e es caushigades des qu’entrauen e gessien, se retiraue a un lunfèrn.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
VII.- Era prumèra qu’arribèec ena casa dera Cava, pendent era abséncia dera Pitusa, siguec Guillermina.
Dempús de picar dus còps, era votz d’Encarnacion li responec a trauèrs des traucs dera placa: “Era senhoreta a gessut.
M’a deishat embarrada.
A gessut!
Diu mos age!…
Non, senhora, que non i é. Didec que tornarie lèu.
E eth mainatge?
Qu’encara dormís.
Demorarè ua estona, didec era santa alendant; e cansada d’èster de pès se seiguec en gradon mès naut dera escala.
Se retiraue a ua prauba que demore que se daurisque era pòrta entà demanar aumòina.
Mès a on aurà anat aguesta hòla?…
Çò que jo digui: ad aguesta non la tie arrés.
Que non poirà aleitar ath sòn hilh.
Dilhèu age bères pensades eroses; mès quan mens t’ac demores te la fot…
Bèth dia dilhèu abandone ath sòn hilh o lo cale en ospici…
Non, aquerò plan que non ac vam a perméter.
S’eth praubet a ua mair descastada non li mancarà qui s’estongue per eth.
Quan pensaue tot aquerò entenec pujar a ua auta persona.
Qu’ère Ballester, qu’en veder-la, se quedèc parat.
Donques cuelhetz paciéncia, er audèth volèc.
Era senhora aguesta se n’a anat tath carrèr.
Laguens i son eth mainatge e era mossa; mès coma que se hec a vier era clau, non podem entrar.
Mès, s’ei que l’auíem enebit que gessesse!
Anet, sivans me didec D. Francisco de Quevedo, ère un shinhau excitada.
Plan per aquerò jo venguia a veir…
Quina asenada a hèt!
Plan que òc qu’ei ua asenada!
E vos non sospechatz a on pòt èster?
Jo… arren.
En fin, vam a demorar.
Se seiguec eth regent dus gradons mès entà baish, e era santa guinhèc es uelhs entà guardar-lo.
Coma que non se tenguie bric quan credie de besonh interrogar a ua persona, de ressabuda escometèc a Ballester d’aguesta manèra: “Didetz-me cavalièr, e desencusatz-me pera confiança.
Jo, senhora… influéncia non me pensi que n’aja…
Que sò eth sòn amic; m’interèssi un shinhau per era.
Que non sagi jo que me digatz quina sòrta d’amistat ei aguesta…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Es relacions mès pures…
Qué, non vos ac credetz?
Plan que òc, jo m’ac creigui tot.
Precisament, jo è fòrça fe (arric damb gràcia); mès que non se tracte ara d’aquerò.
A jo que m’ei parièr.
Çò que jo voi díder ei se vos auetz bèra influéncia sus era, l’auríetz de conselhar que…
Pr’amor qu’eth dia mens pensat, aguesta hemna torne ara sua, e se cansarà d’aleitar ath sòn mainatget.
Çò milhor serie que se li botesse ua hilhuquèra, en tot autrejar-lo-se a persones que l’aleitarien milhor qu’era.
Conselhatz-li aquerò se vos platz.
Se qué voletz que vos diga… me pensi que non l’abandonarà.
Qu’ei fòrça entosiasmada damb eth mainatge.
Òc; bon entosiasme mos balhe Diu.
Guardatz qu’aguesta…!
Anar- se’n de passeg!, be n’auie de talents de caushigar eth carrèr!
E non sai se com er angelet se tie tanta estona sense popar…
Non ac auie acabat de díder, quan enteneren es sorriscles deth praube mainatge.
En non poder tier-se, Guillermina se lheuèc e venguec entara placa traucada, e per aquiu lancèc aguestes veementes expressions: “Hilh mèn, aguesta hòla que non vie!…
Tie-te un shinhalet, un shinhalet”.
Cridèc entà que venguesse ena pòrta era gojata e li didec: “escota, gojata, a veir se com lo pòs entretier un moment, qu’era tua patrona non se pòt tardar.
Brèça-lo ena sua cunhèra, canta-li bèra causa, alapa”.
E entornant en gradon, parlèc damb eth sòn companh de demora: “Quina amna de hemna!…
Ai, qu’è eth gèni tan viu, que trincaria era pòrta, cuelheria ath mainatge e me lo haria a vier entà que li balhèssen era popa…
Non, senhora, que sò farmaceutic.
Se carèc pr’amor qu’enteneren passi, plan près, coma d’ua persona que pujaue damb cautèla, e guardèren entath soleret deth miei, demorant a qu’eth que pujaue hesse era virada.
Era aparicion d’aquera persona les deishèc ambdús fòrça estonadi.
Qu’ère Maximiliano, qu’en veir a Guillermina e a Segismundo seigudi ena escala, se hec aguest rasonament: “Dues persones que demoren e se sèn cansades.
Per tant, hè ja temps que demoren, e era casa ei barrada”.
Eth regent arrie e Guillermina lo guardaue damb gràcia.
Clau jo?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era clau deth camp, didec Ballester de mala encolia, en tot pensar que non hège ua bèra manca era preséncia de Maxi aquiu.
Que vau mès que vo n’anetz, amic Rubin, e tornetz dempús, pr’amor qu’aquerò se va a tardar.
Ballester.
E tornèren a entener-se es desesperadi crits deth Pituso, e Guillermina non dissimulaue era sua impaciéncia e inquietud.
Guarda que lheuar-se abans deth temps e calar-se en carrèr!…
Donques que vam ben, higec era.
Que ja èm tres.
Enteni passi.
A veir se serà fin finau aguesta viroleta…
Es passi non semblauen de hemna.
Qui serie?
Qu’aurie, eth, balhat quinsevolh causa per auer bèth lòc a on calar-se.
Era santa se n’arrie ath sòn laguens, e ara fin li didec: “ Non vos cau pòur, senhor de Platón…
Per qué ètz vos tant espaurit?
Que jo non me mingi ara gent.
Plan, òme, que ja ac sai.
E aquera grana enganha que mos botèretz ja ei aigua passada…
Donques se vedéssetz vos se guaire beròi ei eth Pituso!
De vertat?
Ai!, praube poric des mies entralhes!
Òc; que s’eduque perfèctament.
Ai!, com se li ve era sang de sa mair, que remoiguie miei mon.
Tè, que…
Que mos defenem, senhora…
S’era senhora vò, non guardem entà darrèr.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ei que non ei guardar entà darrèr, aquerò…
Tè, que s’ara vos siguéssetz mau de sòs, pro poiríetz sajar un aute negòci coma aqueth… e non damb moneda faussa, senon damb era legitima.
Ballester arrie e Maximiliano ère seriós, que d’aquerò se n’encuedèc era fondadora, en tot esdegar-se a díder: “Se non siguesse per aguestes badinades, com passaríem er orrible temps de demora qu’amiam?
Se tornèc a enténer era planhosa cançoneta de Juan Evaristo, e Guillermina tirèc dera campaneta entà dider-li ara mossa: “Hemna, entretie-lo; ditz-li causetes.
Que sembles pèga…
Hilh mèn, que ja vie, ja vie!…
Veiràs quin repotec li vau a fóter quan arribe, per çò d’auer-te atau tan solet, mòrt de hame…
Senhors (en tornar en sòn gradon), m’auetz de desencusar, e se bèth un se canse, que non s’estongue aciu entà hèr-me companhia.
Que l’aurà arribat bèra causa ad aguesta hemna, pr’amor que se tarde massa.
Prepausi que se nomente ua comission tà que vage a hèr un reconeishement en carrèr e desnishe a on pòt èster”.
En díder aquerò, guardaue a Maxi, hènt a veir que siguesse eth dera mentada comission.
Eth joen non hec cap gèst qu’indiquèsse era sua intencion de botjar-se, e ena madeisha actitud guiterosa qu’ère, guardant de reuelh as sòns companhs de demora, didec atau: “Hè coma uns cinc quarts d’ora anaue peth carrèr Atocha en un coche… entrèc peth carrer de Cañizares…
Hè coma uns tres quarts d’ora, vedí eth madeish coche trauessar era plaça de Santa Cruz entath carrèr d’Esparteros…
Ballester e Guillermina se guardèren espauridi.
Non, senhora…
Jo me pensè qu’eth coche venguie entà aciu, pr’amor qu’encara qu’eth camin mès dret deth carrèr Atocha ei era Plaza Mayor, Ciudad Rodrigo e Cava, coma qu’ena entrada dera Plaza, per Atocha, son en tot empeirar e non se pòt passar, didí jo: “Qu’ei qu’eth menaire va a cuélher eth carrèr Mayor”.
Mès per çò que veigui non a vengut aciu.
Per tant, se n’aurà anat entà bèth aute lòc.
Dilhèu age anat a visitar a a quauqua amiga: Aurora, per exemple…
Ballester e era santa se tornèren a guardar damb inquietud.
S’enteneren passi un aute còp; mès qu’èren fòrça pesadi e les acompanhaue un carrincleg e bohada de persona grana, per çò qu’arrés se pensèc que siguese Fortunata era qu’arribaue.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Izquierdo abans de veder-la, e non s’enganhèc.
Era venedora se botèc damb es braci crotzadi en veir era escalonada reünion que i auie aquiu, e quan vedec qui ère seiguda en gradon mès naut, dauric era boca, en tot exprimir era sua admiracion d’aguesta sòrta: “Laudat sigue Diu!
Era patrona dera casa seiguda ena escala, coma ua prauba que demore era parva sobrèra!
Mès, qué!
Non i é aguesta diabla?
Que s’aurà escapat entath carrèr!
M’ac pensaua!
Quin cap!
Qu’ei qu’anet ère fòrça desgahonada…!
Mès senhora, per qué non passatz ena casa de D. Plácido?
Hètz-me eth favor de picar en tresau e veir se i é Plácido.
Segunda piquèc, e Plácido non i ère.
Jo i anarè, didec Ballester, que non podie trèir-se deth cap era idia de qué en obrador de Samaniego li balharien rason dera hujitiua.
Mès encara ère en tot parlar damb Guillermina en votz baisha, quan Segunda, qu’auie baishat ara cèrca d’ua clau o un crochet entà daurir era pòrta, cridèc deth principau estant: “Qu’ei ja aciu, ei ja aciu”.
Gràcies a Diu!…
Ja a apareishut era perduda.
Veiram com va.
Be n’ei aguesta hemna!…
Toti se lheuèren mens Maximiliano, que seguic seigut apaticament enquia que campèc era sua esposa.
Aguesta pujaue panteishant, plan sufocada, netejant-se damb un mocador era sudor deth front, e quilhant-se es pèlhes entà non caushigar-les.
Ena man amiaue era clau dera casa.
S’è vengut de seguit.
Acabè eth mèn prètzhèt en un virament de uelhs…
A!, dòna Guillermina tanben aciu.
Hilha, jo me pensè qu’acabaria lèu lèu…
E eth mèn rei qu’a hame… ja l’enteni plorar…
Que vau, que vau, hilh des mies entralhes…
Ai!, me pensaua que non me deishauen tornar.
Dauritz, dauritz lèu… li didec Guillermina en tot possar-la, calinhaira, cabiròl.
Qu’ei clar; que non servitz entà èster mair…
Àngel de Diu!, que hè dues ores que ràbie…
Se non vos corregitz, mos calerà velhar per eth.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Dauric e entrèren toti ara prèssa; Fortunata dauant, Guillermina agarrada ada era, e darrèr Ballester, Maxi, Izquierdo e Segunda.
Era mair correc de dret entara cramba a on i auie eth petit ena sua cunhèra, en tot hèr crits qu’atrendien ath shivau de bronze de Felip III; “que sò aciu, estimadet, qu’ei aciu era tua esclaua… vene, vene, cèu dera mia vida; cuelh era popeta, tè…
Ai!, be n’a de hame!…
E jo desgahonada per vier.
Qué content se bote eth mèn mainatge!…
Que ja non plore mès, vertat?
Sense trèir-se eth mantèl, auie cuelhut ath mainatge, en tot prestar-se a padegar eth sòn gran besonh.
Se seiguec en lheth, pr’amor de deishar a Guillermina era soleta cagira que i auie ena cramba.
Era santa non atenguie qu’ath mainatget, en tot observar s’era ansia que popaue anaue acompanhada de satisfaccion: “Cranhi que damb aguestes escometudes vos quedetz sense lèit”.
Bè, senhora!…
Guardatz, que n’è de sòbra.
Ath contrari, me semble que se non m’esvagui me quèdi seca.
Qu’èra jo anet, que non podia mès.
Que m’ère tan de besonh resvenjar-me coma alendar e minjar.
Guardatz… dempús de foter-li un boet, que se deuec enténer de Tetuan, li botè un còp damb era clau, e l’escalabrè… dempús l’agarrè des peus…
Caratz-vos, per Diu, que me hè orror d’entener-vos.
Me volien amiar entara preson e s’estèren près d’ua ora entà veir se me i amiauen o non.
Vengueren dus policièrs, e jo les didí qu’èra en tot aleitar.
Totau, qu’a tot darrèr me deishèren anar, e venguí entà aciu ath mès córrer.
Qu’ei que s’ua non ei atau non la respècten!
Se non auessen estat aquiu es condemnades modistes, me passegi per dessús deth sòn còs coma per aguesta sala.
Pr’amor que guardatz vos se n’ei de dolenta: enganhar a dues, a dues, senhora, a jo e ara auta, qu’ei un àngel, sivans diden toti!
Didetz-li qu’eth sòn compde damb era Samaniega ei ja liquidat.
Me semble qu’ètz vos fòrça capvirada…
Que ja m’i tengui senhora.
Qu’ei que non me vedetz?…
Hilh, glòria de ta mair, emperaire deth mon…
Ai!, podetz creir que s’aqueri gossets non m’auessen deishat vier a balhar era popa ath mèn hilh, sabi pas se que m’aurie arribat…
Eth madeish Samaniego siguec qui me deishèc anar, dident: “Que se’n vage en mala ora”.
Plan, donc, senhora, que sò contenta.
E pensatz que non me n’alègri per interès… entà qué voi jo es sòs?
Entad arren.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Ne damb latins ne sense latins me lo van a trèir.
Vertat, senhora?
Vos qu’ètz ara deth mèn costat.
E era tanben ei ara deth mèn costat, vertat?
Quan digui jo que non ètz ben deth cap… (pro espaurida).
Barratz era boca.
Ajam formalitat (en tot hèr-li copets de man ena espatla), pr’amor que se non l’aleitatz ben, li botaram ua hilhuquèra; e en darrèr cas, enquia e tot lo cuelheram entà auer-lo damb nosates.
Bè!…
Que jo non lo dèishi anar (damb grana excitación e vessant d’alegria).
Be ne sò de contenta!…
Vos m’estimaratz, senhora, vertat?
M’estimaratz vos?
Pr’amor que jo è de besonh de qué quauquarrés m’estime de vertat.
Ja veiratz se guaire ben me vau a portat ara.
Òmes?, ne guardar-les.
Que non voi tractes damb degun.
Eth mèn hilhet e arren mès.
Òc… qui t’entene que te crompe.
A!, vos non me coneishetz, senhora…
Vos pensatz que… a, a, a!…
Eth mèn hilhet, e aciu patz…
Guardatz; mos haram ara idia de qué ei hilh des tres, e aurà tres mairs en sòrta d’ua…
Ara santa li hec gràcia aquera estranha idia.
Pr’amor que jo sò autant coma era, aumens…
Se non ei que siga mès.
Mès supausem que sò madeish.
Non li sauvi rancura, e se me pressatz massa, enquia e tot l’aurè estimacion…
Es autes pèrsones qu’auien vengut ena casa èren ena sala sense gosar passar mentre s’estèsse aqueth animat collòqui entre era diabla e era santa, qu’eth sòn luenhant rom rom entenien.
Guillermina passèc ena saleta ara cerca de Ballester, qu’ère fòrça preocupat ath cant des veires dera hièstra, guardant tara plaça, e li didec: “Qu’ei aguesta hemna fòrça excitata e cranhi que se seque…
Didetz qu’ei fòrça excitada?
Fòrça!…
Eth cap capvirat, ditz mil asenades.
Entratz.
Quan Ballester li prepausèc que prenesse era medecina, repliquèc era joena: “Çò que jo voi ei aigua.
Qu’è ua set terribla… era boca coma èsca”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Beuec damb ansia e mentretant, era fondadora se hège a vier a despart a Ballester e li didie:
Escotatz.
E eth sòn marit, aguest praube òme, qué vie a cercar aciu?
Qué hè?
Qué ditz?
Com s’a cuelhut aquerò?
Senhora, repliquèc eth regent trantalhant entre era seriositat e er arrir.
Vos non ac comprenetz?…
Eth sòn anament qu’ei timid.
Plan per aquerò, quan veigui que se cale a parlar damb persones que non son de confiança, m’espaurisqui.
De hè bèth temps tot aquerò que ditz aguest gojat ei tan senat, qu’ac poirien tier coma sòn es sèt sabents de Grécia.
Mès, non ei…?
Ve-te’n a saber…
Que siguec eth que li venguec damb eth conde deth tau damb era quau, voi díder, damb era Fenelona.
Jo me mesfidi deth sen d’aguest cavalièret, e tostemp que lo cuelhi a man, l’escorcolhi, a veir s’amie bèra arma.
Que non me shaute bric veder-lo aciu.
Rubin e Izquierdo, qu’èren seigudi en sofà dera sala, ambús silenciosi, Fortunata cridèc a Ballester e a Platón entà condar-les çò qu’auie hèt, e mentretant Guillermina venguec a sèir-se ath costat de Maximiliano, en tot campar ath sòn dauant damb un arridolet de benignitat.
Que volec era dauna parlar-li, e non podec badar boca, pr’amor qu’enquia e tot damb eth sòn talent e e era sua practica non endonviaue damb era clau des idies que dauant d’aqueth òme, per çò dera sua situacion, auie de desvolopar.
Qué li didirie?
Aquerò plan que n’ère de problematic!
Quin ton auie de tier?
Ere o non senat eth tau?
Pr’amor que s’auie dificultats en tot considerar-lo dement, tractant-lo coma san es dificultats èren taus que tocauen çò impossible.
Li parlarie deth mainatge?…
Jesús, quina asenada!
Li diderie qu’era sua hemna ère ua jòia?
Quina auta asenada!
Escometerie er estat reau des causes?
Ne peth mau de morir.
Ac cuelherie peth costat religiós e dera resisgnacion?
Tanpòc.
Peth costat mondan?
Jamès s’auie trapat era senhora dauant d’un problèma de sciéncia sociau tant endrabat e perilhós.
Aqueth enigma superaue a toti es enigmes qu’era auie vist pendent era sua vida infatigabla.
Qu’ei çò de milhor, e aguest sistèma tostemp m’a balhat boni resultats.
Senhora…
E aciu se travèc eth dialòg, pr’amor qu’era santa non gosaue seguir endauant.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ètz vos ua santa, e quan mos morigatz, vos canonizaram e vos botaram enes autars”.
Gràcies; qu’ei un favor (didec damb gràcia).
Jo… (sense estonar-se’n guaire dera vantaria).
Mès entre vos e jo que i a ua grana diferéncia.
Qu’ei vertat que jo è guanhat quauques batalhetes damb es passions; mès que non è arribat, ne plan mens, ath grad de perfeccion que vos.
Sò a ua grana distància encara.
Se damb eth patiment se i arribèsse, que ja seria en cimalh, donques que jo è patit fòrça, senhora.
Que deuetz èster estonada dera serenitat que vedetz en jo.
Toti s’estonen, e non ei entà mens.
Pr’amor qu’aciu a on me vedetz, è estat lhòco, lhòco perdut…
Qu’ac sai, ac sai…
Ai, quin dolor!
E è anat passant per aguest e per aute grad.
Prumèr auí eth deliri persecutòri, dempús eth deliri de graneses…
Endonviè religions, me credí cap d’ua sècta qu’auie de transformar eth mon.
Patí tanben furor d’omicidi, e lèu lèu aucisqui ara mia tia e a Papitos.
Arriberen dempús depressions orribles, talents de morir-me, mania religiosa, ansies d’anacoreta, e eth deliri dera abnegacion e deth destacament…
Mès Diu volec guarir-me, e de man en man aqueri estats anèren passant, e era rason, qu’ère mòrta, comencèc a néisher, prumèr petiteta, e dempús creishec tant, tant, que se me formèc un nau cervèth, e siguí un aute òme, senhora.
E me trapè alavetz damb era nauetat d’un gran talent, desencusatz- me era immodestia, damb ua grana aptitud entà jutjar totes es causes…
Guillermina ère estonada e non se l’acodie arren entà opausar ad aqueres rasons.
Que s’exprimie eth damb ua serenitat admirabla e damb aisida e enquia e tot engenhosa paraula, sense estramuncar ne trantalhar un solet moment, es traits repausats, tot cortesia e tranquillitat.
Aquerò, didia jo, que semblèc tan gran, ac vedia d’aquiu estant tan petitet.
M’en sabí de tot çò que s’auie passat pendent era mia malautia, que mèsalèu auie semblat un sòmi, e vedí era infidelitat d’aguesta malerosa, vedí tanben qu’auie un mainatge e era claretat d’aquera rason naua e robusta que jo auie lançat, me hec veir un cas d’aplicación dera justícia, e me pensè qu’ère eth mèn déuer contribuir ara exterminacion deth mau dera umanitat, aucint ad aguesta malerosa, que damb aquerò la redimia, pr’amor que jo è dit tostemp: “Benauradi es que van entath cadafalc, pr’amor qu’eri, en sòn patiment se n’empenaïssen, e en tot empenaïr-se se sauven”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Guillermina anaue a respóner quauquarren ad aquerò.
Pensaua jo se com realizaria aqueth acte de justícia, quan er edart, que serie milhor díder era Providéncia, m’autregèc ua solucion milhor e mès cristiana qu’era mòrt.
Aguesta prauba hemna non li calie era mia justícia.
Diu madeish a dispausat eth sòn castig e ua leçon tremenda.
Qué auia de hèr jo?
Deishar que la herisse era leçon.
Era infidelitat castigue ara infidelitat.
I a quauquarren mès logic qu’aquerò?
Jo auia de deishar qu’actuèsse era logica.
Li balhè es gràcies a Diu per aquera lum que me hec a vier.
Diu ei eth solet que castigue, vertat, senhora?
E pro ben qu’ac sap hèr!
Entà qué, donc, trèir-li es sues foncions?
Diu, hènt justícia mejançant es eveniments, logicament, ei er espectacle mès admirable que pòden aufrir eth mon e era istòria.
Atau, donc, jo me laui es mans, e dèishi qu’era leçon naturau se produsisque e que se complisque era justícia.
Ei aquerò rasonable?
Que hec era pregunta en tot crotzar-se de braci, e Guillermina, dempús de trantalhar, li didec: “Pro que n’ei.
E Crist mos ensenhe que non mos auem de cuélher era justícia damb era nòsta man, donques que Diu castigue sense pau e sense pèira, e Eth li da a cada creatura çò que li conven.
Quan bèra injustíca mos enròde, per çò des coquinaries des òmes, çò que mos cau hèr ei tier-mos, crotzar-mos de braci e díder: “Que venguen es còps, coma mès m’umilien, mès me lheuarè dempús.
Mentre mès me foetegen aciu, mès salut aurè aquiu naut”.
Aquerò madeish pensi jo.
Es rancures que i auie en mèn còr, les è anat deishant enlà…
Era idia d’aucir la considèri jo ineficaça e absurda, coma un medicament confonut.
Solet Diu aucís, e Eth ei qui tostemp ensenhe.
Jo è auut ua gelosia orribla, jo è auut ues rancures arderoses.
Ça que la, totes aguestes mauvestats van queiguent jos era destrau dera rason…
Rason e arren mès que rason.
Que ja non pensi en aucir ad arrés, ne tansevolh ad aqueri qu’autant odiè.
Veigui es admirables ensenhaments de Diu, veigui as dolents recéber eth sòn castig, e sagi jo de non meritar-lo- me…
Aguest qu’ei eth mèn sistèma, aguesta qu’ei era mia vida.
Segismundo auie cridat a Guillermina dera pòrta dera cramba estant.
Que non les auetz totes…
Madeish me passe a jo.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
IX.- Izquierdo entrèc damb ua botelha de cervesa e ath sòn darrèr eth mosso deth cafè Gallo damb ua gran botelha de citron, un recipient e copes.
Ne peth mau de morir!, repliquèc era dauna.
Vos arregraïsqui…
A Fortunata la convidèren tanben; mès que tanpòc era ac volec tastar, e demanèc lèit.
Ballester, prèst a èster amable, manèc a Encarnacion a cercar lèit, e Guillermina se didec adiu en moment qu’entraue Plácido, qu’auie pujat ara prèssa e plen d’oficialitat entà botar-se jos es sues ordes.
Segismundo observaue ara sua amiga, e era vertat, que non li semblaue eth sòn anament guaire catolic.
Eth faus gòi que la hège arrir cada moment non ère un bon senhau, e s’aurie estimat mès, eth, que parlèsse mens.
Mès que tornaue a condar er ahèr damb Aurora, en tot dar-li proposicions tragiques, e un còp acabat eth raconde, tornaue a començar, en tot hèr veir contra era que siguec era sua amiga ua ràbia implacabla.
Ballester la contradidie suaument, en tot recomanar-li prudéncia, tolerància e eth perdon des escarnis.
E non sabent ja se qué dider-li, li treiguec er exemple de Maximiliano, qu’amiaue damb tan cristiana mansuetud eth cargament des sòns escarnis.
Era diabla, en enténer aquerò, se n’arrie mès encara, dident qu’eth sòn marit ère un sant, un vertadèr sant, e que se lo canonizauen e lo botauen enes autars, era li pregarie e l’escopirie.
Aquerò non ac entenec Rubin, qu’en aqueth moment ère en tot hèr ath damièr damb Izquierdo.
Portèren era lèit, e quan Encarnacion l’ac mestraue ara sua patrona, aguesta vedec que i auien queigut dues mosques; l’entrèc fòrça hàstic e botèc ara gojata coma de naut en baish, en tot cridar-la pòrca e negligenta.
Eth regent manèc portar mès lèit, e didec qu’era des mosques se la beuerie eth, donques que non li hège bric de hàstic.
Treiguec es insèctes damb eth dit ponin, e era sua amiga li critiquèc aguesta accion, en tot cridar-lo lord e tractar-lo secament.
Portèren era lèit ben caperada entà que non i queiguessen mosques, e tant que Fortunata se la beuie, Ballester se prenec era auta, en tot hèr badinades e trufaries, que damb eres non artenhie a hèr desparéisher era nera tristesa qu’en era auie queigut era joena dempús dera rambalhosa alegria.
Li manèc que s’ajacèsse, e mentretant, passèc eth farmaceutic ena sala, hènt veir que se fixaue en jòc de damièr.
Que non podie auer tranquillitat mentre Maxi siguesse aquiu e non se fidaue des sues aparences resignades e filosofiques.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Mès qu’arren trapèc en sòn dissimulat escorcolh.
A maugrat de tot, non volie Ballester anar-se’n sense qu’anèsse peth sòn dauant, e autant pelegec damb eth, qu’ac artenhèc.
Gessec, donc, eth regent, damb eth prepaus de tornar, donques qu’era sua amiga l’auie botat ara demora.
Platón se n’anèc tanben en escurir, mès tàs nau tornèc alugant lum ena sala.
Non èren es nau e quart, quan Fortunata, qu’auie començat a adormir- se, sentec passi, e vedec qu’un òme entraue ena cramba.
A!, qu’ès tu, Maxi, non t’auia arreconeishut.
Era tos de gosset deth sòn oncle la padeguèc, en tot dider-li que non ère soleta.
Manèc ara gojata que se hesse a vier lum, pr’amor que ja non auie dromilhon, e José, atentiu a susvelhar-la, pistaue en cada moment pera pòrta.
Se seiguec Maximiliano ath cant deth lhet coma eth dia anterior, e bontadosament li didec: “Aguesta tarde que i auie aciu molta gent e non podí parlar-te.
Plan per aquerò è tornat.
Que ja sai que tu e Aurora vos pelegéretz.
Dòna Casta ei emmaliciada, e era mia tia, non te pòs imaginar se com està contra tu.
Sus aguest eveniment d’aué se m’acodís a jo ua causa que te voi comunicar”.
Ditz-la-me, ditz-la-me de seguit, indiquèc era, que sense saber se per qué, demoraue d’aqueth òme, qu’apreciaue tan pòc, idies estranhes e dilhèu tranquillizantes.
Donques que çò qu’as hèt aguesta tarde afavorís ara tua enemiga, afirmèc Rubin damb severitat de mètge, demorant er efècte que taus paraules auien de hèr en era.
Òc, afavorís ara tua enemiga.
Tu qu’ès pèga e non coneishes era natura umana.
Jo, dès qu’entrè en aguesta crisi dera rason, qu’ac veigui tot clar, e era natura umana non a cap secret entà jo.
Fortunata non comprenie.
Que voi díder qu’en mautractar ara tua rivau l’as autrejat era sua victòria sus tu.
Er òme qu’estimatz es dues, dilhèu podec auer trantalhat abans d’alistar ara que definitiuament auie de meritar eth sòn amor.
Ara non trantalharà.
Entre ua que se desgahone e hè es brutalitats que tu heres e era auta que patís e ei mautractada, er amor qu’a d’estimar-se mès ara victima.
Totes es victimes son, per eres madeishes, interessantes.
Tot borrèu qu’ei, en eth madeish, odiós.
En un plaid d’amor, era victima guanhe tostemp.
Aguesta qu’ei ua vertat qu’ei escrita en còr uman coma en un libre, e jo liegi en eth tan clar coma liegem ua notícia en El Imparcial.
Jo qu’ac sai tot; non se m’amague arren.
Pro que n’as de pròves d’aquerò”.
A Fortunata li hec aquerò tan mala impression, qu’auec talents de cuélher era candèla e lançar-la en sòn cap.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E ara l’estimarà tant, higec Maxi impassible e hered, l’estimarà tant, qu’es aimants de Teruel seràn palha ath sòn costat.
L’estimarà pr’amor qu’a estat desquilhada, e es victimes tostemp inspiren amor.
Cre-t’ac, pr’amor que t’ac digui jo, qu’ac sai tot.
L’estimarà damb lhocaria, mès qu’a tu, mès qu’ara sua hemna; e harà damb era çò que non a hèt damb deguna.
Abandonarà ara sua hemna e as sòns pairs entà víuer liurament damb era…
E seràn erosi e auràn fòrça hilhs.
Çò que diguec era Rubin non siguec qu’un bram.
Dempús se caperèc era cara damb era man.
Atau, atau ei coma aprenes.
Polit ensenhament, vertat?
Qu’ei vertat que hè dolor e hè sang; mès patir e apréner qu’ei madeish.
Qu’ei entath tòn ben.
Era tua consciéncia se purificarà, e pro que te morisses damb aguesta pena, pr’amor qu’anaries de dret entath Cèu”.
Era joena ploraue damb angónia, e eth non semblaue auer-li pietat.
Çò que t’è dit a estat tostemp vertat.
Jo qu’ac sai tot, e era mia rason me presente era vida coma un panorama dauant des mèns uelhs.
Qu’ei un don que recebí de Diu.
Quan èra hòl, endonviaua per inspiracion, pr’amor que t’en sabes e te’n brembaràs que t’anonciè tot çò que s’anaue a passar…
Era vertat venguie alavetz entà jo estropada en ua sòrta de simbolisme, coma es vertats revelades as pòbles d’Orient.
Mès dempús entrè ena epòca dera rason, e era vertat se m’aufrís ara clara e nuda, e nuda e clara te la digui.
Endonviè en trapar-te quan toti me didien que t’auies mòrt?
Endonviè en desnhishar çò d’Aurora damb es detalhs dera casa, dera ora que se trapauen, eca…?
Donques ja ves.
Arren se m’amague, e çò que vengui de dider-te qu’ei er Evangèli.
Que l’as dat era victòria ara tua enemiga…
Tie ara eth còp.
Era tua victima e eth tòn borrèu seràn erosi e auràn fòrça hilhs”.
Cara-te, cara-te o ja veiràs… didec Fortunata en tot menaçar-lo damb eth punh e sajant de véncer er terror suggestiu e supersticiós qu’eth sòn marit l’inspiraue.
Jo tanben sai vertats e te’n vau a díder ua.
Ditz-la-me lèu, donques.
Digui qu’ès un òme sense aunor…
Maximiliano s’estrementic leugèrament, mès arren mès, seguie escotant.
Te semble pòc?, seguic era diabla, que d’emmaliciada qu’ère, auie esgluma de saliuèra enes pòts.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Ja te’n sabes, donc.
Dèisha-me en patz.
Que non te voi veir mès.
Uns diden qu’ès senat e d’auti qu’ès hòl.
Jo pensi qu’ès senat, mès que non ès un òme; qu’as perdut era condicion d’òme, e non as… poiríem díder, amor pròpri ne dignitat…
Vaquí, donc, era tua leçon.
Tie-la e ve-te’n a cercar-ne ua auta.
Qué te pensaues?, que jo auia de patir es tues leçon e jo non t’anaua a dar es mies?
Çò que dides (damb glaciau estoïcisme) qu’ei pròpri d’ua creatura plia de debilitats e d’impuretats, qu’en era era rason s’està en estat embrionari e que parle e òbre tostemp a impuls des passions e deth vici.
Teologies!, cridèc Fortunata exaltant-se e botjant es braci coma ua actritz en plia accion.
Se tu auesses auut un shinhau de dignitat, m’auries fotut un tret…
Que non ac as hèt.
Milhor entà jo.
E ua auta causa te digui.
S’auesses auut un shinhau de sang d’òme, quan vederes ad aguest e ad aguesta, les auries fotut sies trets, en tot deishar-les secs as dus.
Mès tu que non as sang.
Aguesta santetat e aguesta cristiantat e aguesta mania dera rason son era orjada qu’amies enes venes.
Izquierdo qu’escotaue dera pòrta estant, s’espauric, en tot creir oportun evitar aquera convèrsa que tan mau aspècte cuelhie: “Au, didec entrant, que ja auetz parlat pro.
Lo cuelhie d’un braç sense qu’eth hesse cap resisténcia.
Rubin ère un shinhau trebolat, coma s’analisèsse e descompausèsse ena sua ment es acusacions dera sua hemna abans d’autrejar-les era responsa que meritauen.
De ressabuda, coma botjada per un impuls epileptic, Fortunata s’incorporèc en lhet, lancèc es braci entà dauant, clauèc es dits d’ua man ena espatla deth sòn marit damb tanta fòrça que lo tenguec agarrat, e en tot minjar-lo- se damb es uelhs li cridèc d’aguesta manera: “Marit mèn, vòs que t’estima jo?, vòs que t’estima damb tota era mia amna e vida?…
Ditz-me se vòs…
Jo me sò portat mau damb tu; mès ara, se hès çò que te demani, me portarè ben.
Que serè ua santa coma tu…
Maxi l’interrogaue damb era sua guardada luminosa.
Veiràs com jo complisqui.
Que serè ua hemna modèl, e auram hilhs tu e jo…
Mès que te cau hèr çò que te digui.
Jo te juri que non hare repè, e t’estimarè.
Tu que non sabes se qué ei ua hemna que se morís per un òme.
Praubet, aguesta mèu que non l’as tastat jamès!…
Non balharies tu quauquarren entà que jo t’estimèssa coma tu m’estimaues a jo?…
Te’n brembes de quan m’adoraues, te’n brembes?…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Maximiliano comencèc a immutar-se…
Era masca hereda e estoica semblaue des.hèir-se coma era cera damb era calor, es uelhs revelauen emocion que creishie per moments, coma ua ondada qu’auance en tot hèr- se cada còp mès grana.
Dèisha- te de santetats e hèm es patzes e estimem-mos…
Tu que non ac as tastat jamès.
Non sabes se qué ei èster estimat…
Veiràs…
Mès qu’a d’èster damb ua condicion…
Que hèsques çò qu’auies d’auer hèt, aucir ad aguesta indigna, aucir-la… pr’amor que s’ac merite…
Es sues mans se botgèren tremoloses jos eth coishin cercant eth monedèr.
D’eth treiguec un bilhet de Banc.
Crompa eth revolvèr… ben segur… mès ben segur… la demores e plim… la dèishes seca…
Escota ua auta causa: entà que se te treiguen es gelosies, e complisques damb eth tòn aunor coma un cavalièr, les aucisses as dus, sabes?, ada era e ada eth, que tanben s’ac merite, e dempús de mòrts (damb sauvatge sarcasme), dempús de mòrts, qu’agen es hilhs en aute mon…!
Ac vas a hèr?
Hè’c per jo, e pera sua praubeta hemna, qu’ei un àngel… es dues èm angels, cada ua ara sua manèra…
Ditz-me qu’ac haràs… e dempús jo t’estimarè tant…!
Non viuerè qu’entà tu…
Maxi, pèc e mut, la guardaue, e a tot darrèr es sòns uelhs s’umidifiquèren…
Se desgelaue.
Volec parlar e non podec…
Era votz li tremolaue.
Sabi pas se per qué trantalhes.
A!, non me coneishes… non sabes de qué sò capabla… dèisha-te de teologies…
Er amor!
Tè!, quines leçons son aguestes?, exclamèc Izquierdo, tirassant a Rubin d’un braç.
Que ja n’a pro de musica…
Tath carrèr, qu’aguesta gojata ei fòrça malauta.
Oncle, deishatz-lo, deishatz-lo…
Vai!…
Maxi se deishaue lheuar deth sèti coma se siguesse un sac.
Que s’auie demorat sense movement.
De pic, quauquarren i auec en sòn esperit que poirie semblar-se a un cambiament sobte, e eth movement de causes que, virant sus eres madeishes, èren dejós e s’auien botat naut.
Es mans li tremolauen, es sòns uelhs lancèren bualhs, e quan didec aucir-les, aucir- les, era sua votz sonèc en falset coma en aquera net funèsta, dempus dera escometuda que siguec victima en Cuatro Caminos.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Maxi estirèc era man e cuelhec eth bilhet, qu’ère encara sus era vana.
E en moment qu’Izquierdo lo treiguie, sonèc era votz de Juan Evaristo, damb un timbre agudent, e entraue Segismundo, en tot estonar-se fòrça en veir ath filosòf un aute còp aquiu.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
X.- “Dimònis de gojat!, li didec a Izquierdo quan tornaue d’acompanhar enquiara pòrta ath senhor de Rubin.
Mos cau auer fòrça compde damb eth e non deishar-lo de uelh quan entre aciu.
E era, qué tau?…
Era joena non responie.
Qu’ère coma estavordida.
Mès eth mainatge seguic cridant, e dauant dera sua crida, era mair dauric es uelhs, e cuelhent- lo enes sòns braci, l’apressèc ara popa.
Ballester manèc ara mossa que treiguesse era lum, pr’amor qu’escauahue fòrça era cramba, e se seiguec a on abans auie estat Maxi.
Dempús treiguec ua caisheta de medecines e ua botelheta de siròp.
Que l’è hèt jo madeish, e amii tanben eth perclorur de hèr e era ergotina, per s’un cas…
Fòrça compde, hilha mia, e fòrça repaus.
Pr’amor qu’es emocions e es asenades d’aué mos pòden portar un trebuc.
Ne sò solide fòrça de qué Maxi a vengut a condar-vos bèra pegaria.
Que mos cau enebir-li era entrada”.
Fortunata auie tornat a barrar es uelhs.
Be n’ei de beròia!…
Li balharia un parelh de punets… damb era intencion mès blossa deth mon…
Vaquí ua hemna qu’aué non a cap de valor, moraument, e que valerie fòrça se crebèsse aguest maudit Santa Cruz, que la tie embadoquida…
Malastre de còr lançat as gossets…!”.
Non espaurir-se.
Qu’ei accidentau.
Sajatz de dormir…
Pegaria non, vertats…
Vertats!…
E com vo’n sabetz de qué son vertats?
Qu’ei qu’eth mèn marit non ei lhòco…
Qu’a ara fòrça talent.
Juan Evaristo tornèc a carar, en tot calar-se en cimeron damb sauvatge in.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
L’è premanida entà vos…
Qu’està deliciosa.
Qu’auem d’èster fòrça amics.
Amics òc, pr’amor que çò qu’ei estimar…
Que non torni jo a estimar ja a cap aute òme, coma non sigue eth mèn marit, tostemp que hèsque aquerò que l’è manat.
Eth vòste marit!
E ara qu’ei hèt tot un sant…
Sant non… quines pegaries didetz!
Sant; atau coma sone.
De sòrta que tanben vos seratz santa…
Atau, donc, jo serè eth vòste disciple.
Partiram es tres entà un desèrt entà hèr peniténcia e minjar èrba.
Caratz-vos.
Qu’ètz vos qui s’a de carar… a veir se vos esclipsatz e se vos padeguen es nèrvis.
Era gessuda d’aué que non aurà conseqüéncies.
Sabetz se qué pensaua?
Donques que se trapaua mau ara brava gojata, me demoraria aciu aguesta net.
E quan gessí de casa, li didí ara mia mair que dilhèu non tornaria.
Arren, que sò decidit a suenhar-vos coma se siguéssetz era mia mitat estimada.
Non; que non cau que vos shordetz.
Anet, sabetz?, qu’èra pejor.
Donques me demorarè enquias dotze o era ua.
Me meterè a liéger La Correspondencia o a hèr ath tute damb eth senhor Izquierdo.
E se vos veigui tranquilla e dormida, me retirarè.
Se non, aciu que sò de sentinèla.
Atau ac hec, e en non auer vist enquiara mieja net arren de particular, gessec de puntetes, en tot balhar-li ara mossa instruccions per s’un cas era mama o eth mainatge auien quauqua nauetat pendent era net.
Eth modèl se n’anèc tanben, e Segunda se metec en sòn quarto; mès sonque auer hèt eth prumèr sòn, la cridèc Encarnacion de part dera senhoreta, que se sentie mau.
Eth mainatge deishaue anar toti es registres dera sua votz e non auie manèra de hèr-lo carar.
Agotèc sa mair toti es recursi e Encarnacion es sòns, qu’èren cuelher-lo en braça e dar-li un pas entà dauant e un aute entà darrèr, coma se barèsse, sajant de convencer-lo damb paraules coraus de qué es mainatges les cau èster caradets.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Donques se te seques, li responec era sua tia, qu’enquia e tot entà padegar ère repotegaira e desagradiua, donques se te seques, macareu!, milhor, botam ua hilhuquèra, e a víuer…
Didetz-me, tia, a vengut eth mèn marit?
Segunda la guardèc estonada.
Que l’auia de parlar…
Sant Crist de Burgos, aguesta que ne vau quate!…
A bones ores mos entre era finesa…
Qui t’entene que te crompe, gojata, ara crides peth tòn marit!
Coma se t’auesse de servir entad arren, que vau mès que non campe per aciu en mil ans.
Qu’ei que l’auia de parlar.
Non a estat aciu d’anet.
Segunda la tornèc a guardar, en tot estarnar-se d’arrir damb mespredosa grossièretat.
A!, a estat aguesta net?
Qu’ei que confoni jo es nets…
Me pensaua qu’auie auut un dia entremiei.
Quan ua ei en lhet, se li’n va era idia deth temps…
Era creatura seguie hènt rambalh, e sa mair se planhie d’un lagui que non podie explicar.
Eth me balharie bèra causa, o aumens, me diderie qu’aquerò non ei arren, e jo m’ac creiria.” Segunda prepausèc anar a cridar-lo; mès Fortunata non volec, pr’amor qu’ua net, didec, se passe de quinsevolh manèra.
E atau siguec, e era vertat siguec que la passèren toti fòrça mau, autanplan Encarnacion, que se dormie de pès.
A londeman pugèc Estupinhan entà preguntar per tota era familha damb un interès que d’eth Segunda ne sabie trèir partit.
E eth mainatge, qué tau?
Que ja me n’è sabut der article des hilhuquères, e è notícies de tres de fòrça bones, era ua pasiega, era auta de Santa Maria de Nieva e era tresau dera part d’Asturies, damb cada braguèr coma eth d’ua vaca soissa.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era casalèra e er administrador blaguèren ua auta estona, e eth resultat d’aguesta darrèra convèrsa siguec que Rossini tornèc a pujar ara prèssa e auec ua auta charrada damb Segunda ena pòrta.
E eth mainatge pope o no pope”.
Semble que dormissen”.
Tietz compde de qué non i age bronit ena casa…
Jo, ja veiratz, coma gesquen es mainatges deth lhaunèr e formen rambalh ena escala, les estronhi”.
E torna a baishar e a pujar de nauèth damb un messatge.
Braves hemnes, e non an pretensions de crubar massa.
Per çò que hè ara lèit, senhora Segunda, me pensi qu’era asturiana mos balharà mès bon resultat qu’es autes.
Qu’è jo un còp de uelh…
E tornèc a baishar damb tota era sua oficiositat e diligéncia, prèst a pujar cent còps se siguesse de besonh.
Guillermina s’estèc encara ua estona ena casa deth sòn amic, qu’ère plan erós de veir era sua casa aunorada damb tant eminenta persona.
Que s’aurie hèt a vier, s’auesse pogut, de San Ginés, eth tron dera Virgen del Rosario, tà que se seiguesse.
Digui, donc, que quan piquèren ena pòrta e venguec a daurir, e vedec ath sòn dauant era simpatica figura de Jacinta, credec er òme que tota era cort celestiau entraue ena sua casa.
Que non didec arren era senhoreta; non hec qu’arrir d’ua manèra que significaue: “Be n’ei d’estranh veder-me aciu!” Guillermina lheuèc era votz dera sala estant, dident: “Passa, que sò aciu…” Estupinhan, tostemp discrèt, se desseparèc entà deishar-les parlar soletes.
Semblaue qu’era santa repotegaue mairaument ara auta: “Que ja t’è dit qu’ac dèishes deth mèn compde.
Jo m’en sai.
Se t’entèstes en calar era culherada, ac meteràs tot a pèrder…
Non, non te dèishi pujar…
Te semble aisit entrar a veder-lo sense que se n’encuede sa mair?
Be te n’as tornat d’atrevideta…
Que lo baishen aciu?
Tè, quines causes se t’acodissen…!
Que ja auràs temps entà veder-lo.
Se començam a hèr asenades e a portar-mos coma dues intrigantes que se calen a on non les demanen, mos meritam que mos cuelhe Ido coma personatges des sues novèles.
Anem-mo’n ara entà San Ginés, e dempús mo’n saberam dera opinion deth senhor Quevedo.
Gesseren e Plácido venguec damb eres ena glèisa, pr’amor qu’encara que ja i auie estat, l’agradaue força acompanhar as senhores en missa.
Assistiren a dues misses e abans de gésser, seigudes en un banc, era Delfina li didec ara sua amiga: “Sabetz que non è pogut enténer es misses damb devocion, en tot brembar-me’n d’aguesta hemna?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E çò de pejor ei que çò que hec ager me semble fòrça ben hèt.
Que Diu me perdone aguesta asenada que vau a díder: creigui que damb er acte de justícia d’ager, aguesta coquina a redimit bona part des sues colpes.
Era serà tot çò de dolenta que se volgue, mès valenta pro que n’ei.
Era santa non responec, pr’amor que laguens dera glèisa non volie tractar cèrts ahèr de reconeishuda profanitat; mès quan gessien peth pati que da tath carrèr Arenal, cuelhec deth braç ara sua amigueta, en tot dider- li: “Que siguec bon er eveniment, bon.
Credetz-me que jo me n’alegraua fòrça quan ac entení condar!…
Qu’auria balhat çò que siguesse entà auer pogut èster presenta en aquera tragèdia…
Bè… qu’ei repugnant…
Dues hemnes pataquejant-se…
Çò que volgatz; mès d’eth moment que m’ac condèren, era anciana briganta a creishut dauant des mèns uelhs e me semble mens arrossegada qu’era briganta d’ara.
Aguest mon, hilha mia, qu’ei plen de maleses.
A on que sigue qu’ua guarde, non ve que pecats, e pecats cada viatge mès gròssi, pr’amor qu’era umanitat semble que se torne cada dia mès descarada e mens temerosa de Diu…
Qui mos auie de díder qu’aguesta gojata, aguesta Aurorita, que semblaue tan brava, tant escarrabilhada… ¡ Non, d’escarrabilhada que ja n’ei; encara qu’era auta n’a estat mès…
E qué ditz Bárbara?, qu’ère encantada damb era, e cada dia anaue entar obrador pr’amor de veder-la trabalhar…
Mès, cara-te, qu’aciu vie era tua senhora soèra…
Barbarita e era parelha se trapèren.
Qu’ei que non m’an deishat gésser en tot eth maitin…
Guarda, Jacinta, aquiu qu’as ath tòn marit, cride que te cride…
Entrè e… “Que a on ères tu.
Que qué auies de hèr tu en carrèr tan d’ora”.
Esdega-te, donc.
Que se demore…
Qu’age paciéncia que tanben l’an es auti.
E vosates, d’a on vietz?
Nosates?
De veir hilhuquères, didec era santa arrint.
Hilhuquères!…
Òc, que non ei cap badinada, hilhuquères, hilhuquères.
Barbarita se metec a arrir damb gràcia.
Be n’ès de graciosa aué!…
Tè, donc, non t’a dit aguesta pèga qu’auem trapat a un aute Pituso?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Plan que non; ara non.
Escota… guarda (didec Guillermina en tot cridar-la).
Quan gesques hè un torn pes botigues.
Aquiu qu’as ath tòn representant, Estupinhan el Grande, escota; crompa-te ua bona cunhèra….
Era dauna arrie; totes arrien.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
XI.- Era opinion de Quevedo non siguec alarmanta per çò que hège ara mair; mès per çò deth mainatge li balhèc eth lheuador males notícies, en tot anonciar-li que se demoraue sense aprovediment.
Pera tarde, Plácido li comuniquèc ara senhora qu’era hemna aquera se remie a botar ath sòn hilh enes popes de neuriça, encara qu’aguesta siguesse baishada deth Cèu; persutaue qu’auie lèit; eth mainatge bramaue, en tot hèr veir que sa mair non didie era vertat… “En fin, senhora, higec Estupinhan damb eth mestièr aprenut; qu’aguesta hemna s’a d’aucir.
Ei mès dolenta qu’eth diable, e çò qu’era vò ei qu’eth mainatge se morisque”…
Venguec aquiu era fondadora, e se n’alegrèc de trapar a Ballester ena sala.
Era prauba, coma qu’a eth cap un shinhau fèble e capvirat, se pense que li van a trèir ath sòn hilh…
E non ei aquerò, non ei aquerò…
Que ja l’ac è dit…
Lèu è tengut es madeishes paraules, senhora…
Mès se vedéssetz…
Qu’ei aué en un estat d’apatia e tristesa que non me hè cap gràcia.
Que non i a manèra de trèir-li cap responsa ad arren de çò que se li ditz.
Amie en braça ath mainatge e quan li parlen de hilhuquères o de qué era ei en tot secar-se, lo sarre, lo sarre autant contra era que cranhi que bèth moment l’estofe.
Tot sigue per Diu…
Entrarè a veir ara fèra, e sajaram de padegar-la.
Sense deishar aquera actitud de mesfidança e pòur, Fortunata semblèc que se n’alegraue de veir a Guillermina, que la saludèc damb grana amabilitat en tot demostrar un gran interès per era e peth sòn mainatge.
Donques didetz-la-me ja, pr’amor que me’n vau de seguit.
Didetz-me se me lo voletz trèir…
Çò que me digatz me creirè”.
Fòrça gràcies, amiga mia…
Non sabia jo que sò bruisha.
Non; qu’ei que, veiratz.
Jo me pensaua que me l’anauen a trèir, per çò de dolenta qu’è estat.
Mès aquerò que non a arren a veir, vertat?
Donques ara, encara sò plan mès dolenta.
Ai, senhora, qu’è cometut un pecat tan gran, tan gran, que me pensi que Diu non me perdonarà.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Ai, senhora, pro que ne siguesse ua pegaria!…
Vos ac vau a díder…
Mès non me pelegetz massa… donques, anet siguec aciu eth mèn marit, parlèrem, e li balhè vint duros entà que crompèsse un revolvèr.
Eth revolvèr qu’ei entà aucir ad aguest e ad aguesta… sustot ara francesòta, infama, traïdora…
Guillermina recebec ua fòrta impression damb aguestes paraules; mès se tenguec pr’amor de hèr veir que non perdie era cauma.
Mès eth vòste marit non harà arren.
Qu’è parlat damb eth e m’a semblat plan rasonable”.
Era rason qu’ei eth sòn tèma… mès non mo’n podem fidar…
Çò qu’ei es trets, credetz-me que non se l’escapen.
Jo l’escauhè ben eth cap…
Tota aquera sabença qu’a ara, l’ac treiguí damb es causes que li didí…
Se capvirèc un aute còp, senhora; prometí estimar-lo coma eth m’estimèc a jo, e credetz-me que hi era promesa de bon voler.
Que me hètz tremolar (en tot enquimerar-se).
Tè, qu’aguest pecat ei de çò mès atròç que i pòt auer.
Eth, se les aucís, que peque mens que vos, pr’amor que vos l’auetz manat qu’ac hesse, en tot enventir-lo damb es vòstes promeses.
Se vos arreconeishetz qu’auetz obrat mau, e li demanatz perdon a Diu dera vòsta mala intencion e sajatz de limpiar-vos d’era, Diu qu’aurà pietat dera pecadora.
Qu’ei que… veiratz… ne sò empenaïda solet a mieges.
Aucir ada eth!, aquerò que me hè dò.
Non, non, que non l’aucisque…
Mès ad aguesta briganta, trufaira, mentidèra…
Donques non a era pòca vergonha era pensada de qué aurà hilhs?…
Hilhs d’era!…
Didetz-me, qué se pèrd se se’n va entar aute mon un traste coma aguest?
Aquerò ac didie damb tanta naturalitat, que Guillermina, per un moment, non sabec s’emmaliciar-se o cuelher-s’ac a arrir.
M’imagini que marit e hemna se’n van entà aquiu… d’ua manèra intelligenta.
Se vos non vos desdidetz de seguit de totes aguestes asenades m’en vau e non me tornaratz a veir bric mès.
Atau, donc, ad aguesta tia monstre non se l’a de balhar un castig?…
Aquerò plan qu’està ben.
E se n’arrirà de nosates…
Non ac compreni.
Qu’ei Diu qui castigue, nosati aprenem.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Ambdues carèren, en tot guardar-se.
Que non ètz bona ne de còs ne d’amna.
Pr’amor que, que Diu non ac volgue, se vos arribe era mòrt en moment mens pensat, e vos cuelh atau, vos toquèc era lotaria”.
Ua auta asenada.
Aué qu’ètz inspirada.
Qu’ei que non ei mèn?, non l’è dat jo era vida?
Com!…
Hilha, be n’auetz de pretensions!
Tanben vos voletz méter a competir damb eth Creador deth mon e de totes es causes…
Vai, qu’ei milhor que me meta a arrir…
En fin, qu’èm aciu coma dues pègues, e mos cau botar es causes en sòn lòc.
Auetz de cridar ath vòste marit e dider-li qu’entà estimar-lo coma Diu mane ei de besonh que non aucisque ad arrés, absoludament ad arrés.
Ac haratz?
Se vos m’ac manatz, plan…
Ai!, jo me pensaua qu’aucir ad aqueth que mos enganhe, ath que mos ven, non ei pecat… vai, que non ère un pecat guaire gran, que m’a vengut eth hèu en cap.
Me hè tanta ràbia aguesta…!
Me pensi que se deu poder auer ràbia a ua auta persona, desirar que l’aucissen, e ça que la non èster dolenta.
S’incorporèc entà exprimir damb gèsti mès solids un argument que se l’auie acodit e que credie de gran fòrça: “A veir, senhora.
Quin?
Aguest argument.
Vam a veir.
Era senhoreta Jacinta ei, coma qui ditz, un àngel…
Toti la criden atau…
Plan, donc; damb tot eth sòn merit e era sua santificacion, non se n’alegrarie de qué me treiguessen a jo d’eth miei?
Se tornèc a ajaçar entre es coishinères, satisfèta, demorant era responsa, damb era seguretat de qué era santa non aurie mès remèdi que mentir entà non balhar-li era rason.
Donques vau a díder ua auta causa (en tot retirar-se ena dusau parallèla dempús de refusada era prumèra) Non se n’alegrarà era senhoreta de qué me morisca?…
Alegrar-se… de qué vos morigatz… de qué se vos hèsque a vier Diu?…
Tanpòc, tanpòc….
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Jacinta non a rancura… ne se’n brembe de vos entad arren…
Damb un a, a, a, melancolic exprimic Fortunata era sua incredulitat.
Que me vò ben a jo!…
Qu’a gràcia.
Mès, que me guarde damb boni uelhs…
Donques sonque mancarie que vos estimèsse a vos coma m’estime a jo…
Per cèrt, qu’auetz hèt merits entad aquerò.
Sonque damb eth perdon que vos balhe podetz tier-vos per satisfèta…
E me perdone de vertat…?, de vertat?
Plan que òc.
Diu, ne arren, que non ac comprenetz.
E poirie èster era mia amiga?…
Hilha, autant coma amiga…
Aquerò que ja ei massa (non podent tier er arrir).
Vai, que non demanatz pòc…
Ara voletz que dempús de tot çò que s’a passat sigatz amigues intimes….
Amigues!…
Per mès que digatz, era vertat ei que non me pòt veir, e mès que mès ara qu’è auut un hilh e era non…
E en aguest moment que ja l’a, qu’ei clar…
Non li balhetz mès torns.
Coma que Ballester s’auie apressat ena pòrta dera cramba en enténer arrir ara santa, aguesta li didec: “Entratz, s’ei que voletz divertir-vos, donques qu’aquerò ei ua comèdia.
Era vòsta amiga qu’ei coma jamès.
Quines idies qu’a!
Per cèrt que li vau a hèr a vier ath Pair Nones.
Que mos cau netejar-la ben.
Treiguetz-me d’eth”.
A veir aguest dobte… ua auta asenada.
Ai, quin cap!
Seiguetz un moment, que vos vau a hèr ua auta pregunta.
Caratz-vos, caratz-vos o vos pataquegi…
Ave Maria!…
Damb aqueth que se moric còp sec…
Non, qu’ei que jo ja non m’ac creigui.
M’ac credia; mès coma que siguec era indecenta d’Aurora qui m’ac didec, ja è deishat de creder- m’ac… solet qu’auia un shinhau de dobte.
Aguesta…?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’ei çò de mès dolent…
Non podetz imaginar-vos se guaire dolenta ei (damb era màger bona fe).
Aciu a on me vedetz, jo, ath sòn costat, que sò un àngel.
M’ac creigui (arrint).
Non mos tengam ad aguestes misèries.
Jacinta fautar!
Aguestes pecadores incorregibles se pensen que totes son coma eres…
Non, que jo non m’ac creigui, senhora, que non m’ac credí (fòrça aclapada) Que siguec era qu’ac didec e s’ac credie…
Sabetz ua causa?
Credetz-me aquerò que vos vau a díder…
Un des motius que per eth la pataquegè siguec pr’amor qu’auie dit aquerò, pr’amor que m’auie hèt avalar era messorga de qué Jacinta ère coma nosates… e didetz-me, non se meritaue era tumada que li fotí damb era clau per çò d’escarnir ara nòsta amigueta…?
Non s’ac meritaue?
Plan que òc…
Guillermina ère confonuda.
Hilhuquèra, non… entà qué?
Se posqui…
Non auetz vist guaire satisfèt ei eth rei dera casa?
Non ei vertat, estimadet, que non te hèn ua bèra manca es hilhuquères?
Era sua mair, era sua mair li balhe ath mainatge çò que vò.
Eth senhor Quevedo que sap mès que vos…
Aciu non se hè senon çò que jo mani, declarèc era santa damb aqueth gèst e ton autoritaris qu’arrés gosaue contradíder.
Se d’aciu tà deman Quevedo non càmbie de pensada, que vierà era hilhuquèra.
Vos, caratz e aubeditz…
Jo pagui e ordeni.
A suenhar-se, donc, e ja ne parlaram.
Eth plan excellent senhor Ballester quede encargat dera execucion deth present decret.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Pera tarde arribèc dòna Lupe fòrça espaurida, cercant a Maximilinao, que se pensaue qu’ère aquiu.
No passèc dera sala, ne volec veir a Fortunata, que d’era didec que la planhie, mès que non volie auer cap sòrta de relacion damb era.
Ena sala blaguèc era ministra damb Segismondo en tot condar-li tot çò que s’auie passat.
Que non ère pòc: Maximiliano auie crompat un revolvèr… mès qui dimònis l’autregèc es sòs?
Qu’ac desnishèc era senhora per edart…
Qu’ac sospechèc en veder-lo entrar en casa damb un paquet, mès que non l’ac podec trèir.
Gessec ath mès córrer dera casa, e ath cap d’ua estona es deth haure der embaish vengueren en tot dider-me que l’auien vist ena Ronda, en tot fotent trets contra era paret dera fabrica deth Gas, coma entà entraïnar-se…
Tota aquera sabença logica, qu’eth praube gojat amiaue en cap, se l’auie convertit en hum, plan.
E çò de pejor ere que non auie vengut a dinar, ne se sabie a on paraue… “Que mos cau avisar ara policia, pr’amor d’evitar que hèsque bèra asenada.
Jo me pensè qu’aurie vengut aciu, e è vengut preocupada…
A on dimònis deu èster?
Ballester, per Diu, sabetz-vo’n e treiguetz-me d’aguest embolh.
Vos qu’ètz era soleta persona que lo domine quan se bote atau…
Anatz a veir se lo trapatz, se vos platz”.
Ad aquerò repliquèc eth brave farmaceutic que non podie trinhonar e anar, ath còp, ena processon.
Se n'anèc era de Jáuregui plan desconsolada, damb era intencion de veir ath senhor de Torquemada, halha luminosa que li senhalaue eth pòrt en totes es tormentes dera sua vida.
A!, que non entre… que non la posqui veir.
E deth mèn marit, se qué didec?
Ne lo mentèc.
Donques tanpòc a Maxi lo voi veir…
Non sabetz guaire mau me hè veder-lo e parlar damb eth…
Que me capvire.
Non les deishetz passar.
Que se’n vagen tath Lunfèrn.
Be ne sò de tranquilla aciu soleta damb eth mèn hilh e damb es amics que me protegissen!…
Que non vengue, per Diu!
Me prometetz que non vieràn?
L’ac demanaue damb terror suplicant.
Ballester, alugant-se en demostracions de cavalièr protector e de noblesa frairau, li didec qu’es Rubin grani e petits, atau es de carn e uas coma es qu’auien pitraus de coton, non entrarien en aquera cramba senon peth dessús deth sòn cadavre.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Tota aquera tarde s’estèc era joena damb era idia fixa de çò d’antipatics qu’èren es Rubin, e que harie tot çò que siguesse entà non veder-les.
Eth brave Segismundo s’esdegaue entà tranquillizar-la sus aguest ahèr, e en auer observat qu’eth rebrembe de d’autes persones alugaue e excitaue era sua animositat favorablament, li parlèc de dòna Guillermina e dera sua beròia vida.
Donques que se voletz quauquarren mentre jo non siga aciu, avisatz a D. Plácido, qu’ada eth l’a encomanat que se bote as vòstes ordes se n’auéssetz besonh”.
Plan, didec Fortunata tota capinauta; coma que Plácido ei tot dera casa, e des de petit non hè qu’amiar encargues des senhors, e servir-les en mil menudalhes.
Qu’ei un brave òme, e jo l’estimi fòrça…
E a dòna Bárbara, la coneishetz?
Jo tanpòc…
Mès quan Jacinta e jo sigam amigues, tanben ne serè de dòna Bárbara…
De vertat, que sò admirada dera afeccion que l’è ara, ara mona deth Cèu, quan en d’auti tempsi, sonque de pensar en era me botaua malauta.
Era vertat ei que non acabaua d’auer-la en òdi, voi díder, que l’auia en òdi e ath còp me shautaue… causa estranha, vertat?
Ara seram amigues, vos ac podetz creir…
N’auetz bèth dobte?
Com è d’auer cap dobte d’aquerò, creatura?
Que vedetz visions.
Plan vatz…
Donques encara que vo’n burletz, seram amigues… e arrés aurà arren a díder de jo ne d’aquerò, sabetz-vo’n.
Pr’amor que me vau a portar…
Crist, com me vau a portar ara!
Eth mèn hilh, eth mèn hilh e arren mès…
Vai, me tieratz ara qua ja non vo n’arritz?
Òc; mès qu’ei de satisfaccion, per çò de veder-vos tan regenerada…
Qué se vos pòt díder ara qu’ètz en relacion damb persones dera cort celestiau…!
Plan que òc…
Qué vos pensàuetz?
Se sufocaue tant, qu’eth farmaceutic credec convenent amiar era convèrsa entà un aute terren mès insignificant; mès Fortunata tornaue ara madeisha, a qu’era e era Delfina serien amigues, e qu’era sua conducta a compdar d’ara serie coma era de qui ei en escòla de serafins.
Que tot s’està en predar-s’i… e ei causa fòrça simpla.
Aumens a jo me semble que non me costarà bric.
Qu’ac senti jo aciu ath mèn laguens.
Que depen tanben des persones qu’un s’amasse, li didec eth sòn amic plan seriós.
Parlem ara de ua auta causa.
De cèrts atreviments que jo auia, e è respècte a vos, que non voi díder arren, donques que vatz a hèr-vos santa…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Mès, en fin, que viri era huelha.
Sabetz que lèu è perdut eth mèn emplèc ena farmacia de Samaniego?
Se dòna Casta se’n sap d’aguestes abséncies mies entà tier-li ua visita ara que li hec ua bona repassada ara sua hilha, de seguit me balhe eth viatge.
Plan per aquerò non posqui abusar guaire, e aguesta net non vierè.
Me cau demorar de garda.
Jo trincaria damb tot, se non siguesse pr’amor que me serie dificil trapar un emplèc de seguit, e credetz-me, qu’un periòde de vacances m’anarie ben…
A jo que non m’importarie; mès era mia mair e era mia fraia que non voi que hèsquen dejun.
Eth praube pensaire, eth mèn illustre cunhat, qu’ei mau d’interèssi, e se jo non estiri deth car, es ais e es planhs demanant pan s’entenerien d’Algeciras estant.
Non sigatz pèc, didec Fortunata damb aquera escometuda de generositat, qu’ère tan normau en era.
Jo qu’è sòs.
Se voletz amiar as Samaniegas de passeg amiatz-les.
Que se shorden, que s’arroïnen, que mingen pèires…
Jo vos autregi çò qu’ajatz de besonh entara vòsta mair e entath pensaire, enquia que trapetz ua auta farmacia.
Fidatz-vo’n de jo.
O èm o non èm.
Ballester ère tan delicat, que sonque d’enténer tau proposicion, se rogic tot, e s’excusèc damb expressions de gratitud.
Pòc dempús d’escurir se retirèc en tot balhar es ordes mès rigoroses as frairs Izquierdo per çò que hège as visites.
Se beth Rubin, siguesse qui siguesse, se presentaue, non daurir.
Deishèc sus era taula un pilèr de medicaments e a Fortunata li recomanèc tranquillitat, e que barrèsse era pòrta a tota idia trista que se presentèsse.
Izquierdo se fotèc de sentinèla ena sala, acompanhat d’ua botelha grana de cervesa, e s’aquerò non ère pro entà passar era net, se’n hec a vier ua auta de petita.
Segunda tornèc tàs dètz, dempús dera oreta de reünion que solie auer en lòc dera carn, e en veir ara sua neboda tant escarrabilhada, li balhèc un shinau de blaga: “Sabes a qui è vist?, ara tia aguesta, era des Piòcs.
Venguec a trapar-me en lòc de venda, plan ofensada pr’amor que Ballester non la deishèc entrar tà veder-te.
Que va darrèr deth nebot, que se l’a escapat aguest maitin, e encara non a apareishut.
Sabes se qué me didec?
T’ac vau a condar entà que te n’arrisques.
Ditz qu’es Samaniegas son plan emmaliciades damb tu, e qu’aquera vielhòta, dòna Casta, non pararà enquia que te veigue en croton.
Quina comèdia!
Arris-te’n, qu’aquerò ei enveja.
Donques veiràs, era tia aguesta indecenta, era Fenelona, francesòta, mès dolenta qu’eth non minjar, ditz qu’aguest hilh qu’as non ei hilh de qui ei, senon de D. Segismundo.
Era gojata non badèc boca; mès pro se vedie qu’aqueres paraules auien costat en sòn esperit un efècte desastrós.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era ràbia surgentèc terribla ena sua amna, e sense encuedar-se’n de çò que hège s’incorporèc en lhet, estirant es mans entara pèrga pr’amor de cuélher era sua ròba… “Ara madeish, ara madeish i vau, e damb aguesta sabata la pataquegi era cara enquia trincar-li eth nas… traste, indecenta.
Díder aquerò…!, ua mentida tan grana!
Mès quina ora ei?
Sigue era ora que sigue, vau a gésser, que non me posqui tier…
Vau, entri ena sua casa, l’arrossegui deth lhet, me passegi peth dessús dera sua amna…
Díder aquerò, díder aquerò…!, sense creder-s’ac, pr’amor qu’era non s’ac cre.
Qu’ac ditz sonque entà desonorar-me!
Abans calomnièc a Jacinta, e ara me calómnie a jo”.
Se seiguec en lhet, aubirant, a maugrat dera escurina deth sòn esperit, es dificultats der ahèr.
Se non ac hesqui, mon Diu, que me serà impossible èster àngel, e non poirè auer santetat.
Se non hèsqui aquerò, aurè de tornar a èster dolenta; qu’ac veigui”.
E tan lèu se botaue ua pèça de ròba coma se la trieguie, trantalhant orriblament, passant des escometudes formidables deth sòn desir ath sentiment dera impossiblitat.
A tot darrèr se vestic, e gessent ena sala, vedec ath sòn oncle adormit, de capenjós sus era taula, ath cant dera lum, era botelha grana ath sòn costat, miei ueda.
En veir ath sòn hilh, era ahlama dera sua ràbia se l’aluguèc mès.
Quina infamia!
L’esbocinaria sense cap de pietat.
Innocent!, tan petitet e ja lo vòlen desonorar!
Mès que non ac haràn, non, pr’amor qu’aciu ei sa mair entà defener-lo; e ad aqueth que me digue qu’aguest non ei hilh dera casa, li treigui es uelhs.
Eth que non ac a pogut díder.
A jo m’ac deishèc anar, mès que siguec atau coma de trufaria.
Eth non ac a pogut díder, e se jo sabessa qu’ac a dit, juri per aguesta crotz (agarrant-la damb es dits e punant-la), per aguesta crotz qu’en era t’auciren, Crist mèn, juri que l’è d’aborrir… mès aborrir-lo deth tot, non de mentida…
Ai, mon Diu!
Que porie èster…
Tot çò qu’ei dolent se cre, e çò dolent que se digue de jo, encara se cre mès…
Mès que non, non s’ac creiràn…
Qu’ei massa grana era mentida.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E se bèth un ac credesse, eth ac remirie; ne sò segura.
Jo non è fautat, jo non è fautat (lheuant era votz) e qui digue que jo è fautat, mentís, e se merite que se l’arrinque era lengua damb ues estialhes de hèr rosent.
Que vòlen que me perda; mès, per mès que hèsquen aguesti gossets, non me treiràn, mon Diu, que jo posca èster tant àngel coma ua auta quinsevolh.
Que s’enràbien que s’enràbien, pr’amor que jo ne serè”.
Qu’ère fòrça inquieta, hènt torns en lhet.
Eth hilhet demanèc e cuelhec era popa; mès que non deuie trapar plan abondós er aprovediment, pr’amor qu’en cada moment desseparaue era boca, sorrisclant desesperadament.
Dauant des sòns crits de hame e d’afliccion, i auie es de sa mair, que didie: “Hilh dera mia amna… qué, non i a arren?…
Aguesta, aguesta bruisha ratèra n’a eth tòrt; era t’ac a trèt.
Ja veiràs se com l’apraie mama… praubet, tan petitet e ja te vòlen desonorar…
E eth mèn hilh ei eth rei d’Espanha, e arren a a veir damb Ballester, qu’ei eth sòn amiguec e arren mès…
E eth mèn mainatge ei de qui ei, e non n’a un aute ena casa, ne l’aurà, vertat?…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
XIII.- Tot qu’ère plan polit e plan trende; mès era lèit non apareishie, per çò que Juan Evaristo non se daue per satisfèt damb aqueres expressions de tan pòc valor ena practica.
Es sorriscles que hègen era mair e eth hilh, cadun en sòn registre, non desvelhèren a José Izquierdo, donques qu’aguest en cuélher ua peta, non lo desvelhaue ne un canon.
Mès plan que treigueren deth sòn a Segunda, que venguec tà veir se qué se passaue, e en trapar ara sua neboda miei vestida, s’enventic e lèu lèu li fot.
Erosament, entre totes es causes que deishèc Ballester en previson de quinsevolh contratemps, i auie un biberon plan polit.
Segunda, damb ua determinacion rapida, l’aumplic de lèit, (que per edart n’auie un parelh de copes) e sagèc de balhar-l’ac ath mainatge.
Aguest a prumeria, l’estranhaue era duretat e era heredor d’aqueth popet, que li calauen ena sua boca.
Hec quauqui hastics, mès, fin finau podec mès era hame qu’es hastics, e agarrèc era popa articifiau.
Qu’ei un solei…!
Estimat!…
Qu’as fèbre…
Aquerò ei per calar-te a pensar en aquerò que non te cau.
Se me hesses cabau a jo, ara que vas a èster era reina deth mon…!
Pr’amor que çò que hè ara tua sodada mensuau te la van a autrejar.
D’aquerò que ja ne parlèrem era des Piòcs e jo…
Vai, que non seràs ara tu pòca senhora…!
Gojata, gojata, non te hèsques de mèu; lhèua eth cap.
Aire!…
Qu’ei que non ves qu’es senhorones aguestes t’amien en paumet?
Be ne seria jo ath tòn lòc, non pararia enquia qu’aguesta Jacinta venguesse a punar-te es simbosses.
Qué te penses?…
Que ja lo tirarà era sang, e tanlèu veigue aguest retrait sòn, li queirà era baua… e… gojata, cre-me, enquia e tot coche vam a auer… quina comèdia!.
Pro digui jo que viueram coma reines!
Vierà eth, vierà, e t’asseguri que se se tarde quate dies ja ei molt tardar-se.
Non ves qu’aguesta familha non a un mainatge que les alègre?…
Tu, trabalha-ac ben, que mos a vengut a veir Diu damb aguest hilh des nostes entralhes…
Jo ne sò capinauta, pr’amor qu’ei Santa Cruz, coma i a Diu; encara qu’eth sòn shinhalet d’Izquierdo non l’ac trè arrés.
Es dues familhes son d’en ora bona…
Que ja è començat jo a trèir-me es piudes deth dessús, e aguesta tarde li fotí ua ponchadeta a Plácido entà que mos balhe era casa a gratis…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qué te penses?…
S’ei que son es Santa Cruz damb eth sòn hilh coma mainatges damb sabates naues…
Te vau a díder ua causa que non sabes.
Ager siguec era Jacinta ena casa de Plácido…
Que volie pujar a veder-lo; mès aguesta auta, era santa, li didec que un aute dia, entà veir se tu te remeties…
Sabe-te’n, donc.
Vai, qui m’ac auie de díder!…
Encara me veirè jo agarrada deth braç de don Baldomero, hènt torns pera Castellana… e pro que vau a hèr-me a veir…!
S’ei qu’ei ua comèdia…
Tu, esdega-te, non sigues pèga… que s’ac sabem profitar, d’aguesta hèta que vam entà marqueses”.
Fortunata, dès qu’era sua tia comencèc a parlar, ploraue damb totes es lèrmes des sòns uelhs; mès, en enténer aquerò de qué anauen a èster marqueses, li passèc un arrai d’alegria peth dessús dera ondada de tristesa, e era joena s’estarnèc d’arrir damb era cara negada de lèrmes.
T’asseguri que s’aué vie era Jacinta, pujarà…
E ja veiràs se guaire lèu vie er aute…
Plan, quan non i sigue aciu era sua hemna…
Me semble qu’era sua hemna, d’aguesta hèta se n’aurà d’anar a ahocar es crabes.
Qu’ès tu, tu, era que pujarà en tron ara, s’ei que i a justícia ena tèrra…
E que non diguen qu’ès maridada e qu’eth tòn hilh s’a de cridar Rubin…
Quina pegaria!
Tu qu’ès mès que mès veuda e liura, pr’amor qu’ath tòn marit li semble qu’ei ena gloria…
Fortunata non arric mès, ne Segunda didec arren que l’ahisquèsse era ilaritad.
Enquiara maitiada s’estèc era tia acompanhant-la, e en veder-la relatiuament tranquilla, se n’anèc tà hèr ua dormideta abans de baishar entath mercat.
Ath cap d’ua estona de demorar-se soleta, era joena sentec ath sòn laguens ua causa estranha.
Se l’embromèren es uelhs, e se li despenjaue quauquarren ath laguens, coma quan venguec en mon Juan Evaristo; sonque qu’ère sense cap dolor.
Non podec encuedar-se’n guaire d’aqueth fenomèn, pr’amor que se demorèc estavordida.
En remeter-se vedec que ja ère de dia, e entenec eth piuladís des auderets qu’auien eth sòn quartèr generau enes arbes dera Plaza Mayor e enes peus de bronze deth shivau de Felip III.
Anèc a cuélher en braça ath sòn mainatge, e a penes podie.
Que li mancauen fòrces, mès de quina manèra!, e enquia e tot era vista semblaue que se l’amendrie, pr’amor que vedie es objèctes desfiguradi e s’enganhaue en cada moment vedent causes que non existien.
S’espauric fòrça e cridèc; mès arrés venguec ena sua ajuda.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Hèc bèri copets damb es dits en tenhat; mès a tot darrèr era sua man se li quedèc coma se siguesse de coton; daue copets damb era e es còps non sonauen.
Que tanben poirie èster que sonèssen e qu’era non les entenesse.
Mès, com ère que no les entenie Segunda qu’ère en aute costat deth tenhat?
Dempús, eth braç se li quedèc coma carn mòrta, en tot resistir-se a botjar-se.
Mès que podec veir pòques causes aquiu, donques qu’er interior ère ena escurina o fantasticament illuminat.
Totes es sues idies patiren capviraments mès o mens febrius, es imatges se desguisauen, coma se siguessen masques, cuelhent cara o aparença d’aquerò que non èren, e era soleta sensacion dominanta damb bèra claretat en aqueth desòrdre siguec era d’èster immobila e regda, damb es movements involontaris suspenudi e es volontaris desaubedint ath desir.
Ena sua pensada non alendaue; era audida e era vista li balhauen de quan en quan un arrai fugaç dera vida exteriora; mès aguestes impressions èren coma quauquarren que passaue, tostemp de quèrra a dreta.
Credec enténer a Segunda que parlaue damb Encarnacion; mès parlauen ara prèssa, coma èssers endemoniadi, passant e perdent-se en un tèrme vague que queiguie entara man dreta.
Eth piuladís des auderets tanben se calaue en aqueth ombriu lòc, e es sorriscles que damb eri demanaue Juan Evarsito eth sòn biberon.
Ath cap d’ua estona, indeterminada entada era, se remetec e podec botjar- se en tot apreciar aisidament era realitat.
A!, que ja te coneishi…
Be ne sò de pèga!
Non i é era mia tia?”.
Li didec era gojata qu’era senhora Segunda auie baishat en mercat, e que pugèc damb era lèit entath mainatge, e dempús s’en tornèc a anar.
Treiguec Fortunata d’aqueth estavaniment ua conviccion que s’assolidaue ena sua amna coma es idies primàries, era conviccion de qué s’anaue a morir aqueth maitin.
Que sentie era herida aquiu laguens, sense saber a on, herida o descomposicion irremediables, qu’era consciéncia fisiologica revelaue damb un diagnostic infalible, retirant-se a ua inspiracion o numen profetic.
Eth cap se l’auie padegat; era respiracion ère aisida encara que braca; er aflaquiment creishie atròçament enes extremitats.
Mès tant qu’era personalitat fisica s’amortaue, era morau, en tot concentrar-se en ua soleta idia, apareishie damb gran vigor e fortalesa.
En aquera idia uedaue, coma en un motle, tot çò de bon qu’era podie pensar e sénter; en aquera idia estampaue damb ua formula simpla eth perfil mès beròi e dilhèu mens uman deth sòn caractèr, entà deishar ath sòn darrèr ua impression clara e energica d’eth.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Lèu, lèu, qu’era vida se m’en va…” En tot cridar a Encarnacion, li didec: “Gojata, ve-te’n de seguit entath quarto de baish, e li ditz a D. Plácido qu’è besonh d’eth… m’entenes?, que n’è besonh, que puge…
Au, esdega-te.
Que ja deu èster aquiu, en tornar dera glèisa, e se deu préner eth sòn chicolate delit…
Lèu, lèu, hilha, t’ac arregraïrè fòrça”.
Eth temps que siguec dehòra Encarnacion, era diabla non hec que balhar- li ath sòn hilh fòrça punets, en tot dider-li mil trendeses.
Eth mainatge ère desvelhat, e carat, la guardaue, e encara que non didie arren, ada era li semblèc que li parlaue…”Estaràs tan ben, estimadet mèn…
Non t’estimaràn autant coma jo, mès òc un shinhalet mens…
Que sò en tot morir-me… sabi pas se qué è…
Aguesta medecina… jo me la preneria… a on deu èster?…
Encarnacion!…
Mès s’ei que se n’a anat tà baish…
Me semble que pèrdi era sang…
Hilh mèn, Diu me vò desseparar de tu, e aquerò serà entath tòn ben…
Me morisqui.
Era vida se me’n va, coma er arriu que se’n va entath mar.
Que sò viua encara per çò d’aguesta idia qu’è…
A!, quina idia tan repreciosa…
Damb era que non me cau es Sacraments.
Plan, que m’ac an dit de naut estant.
Que senti jo aciu en mèn còr era votz der àngel que m’ac ditz.
Auí aguesta idia quan me trapaua sense poder parlar, e en desvelhar-me m’agarrè ada era…
Qu’ei era clau dera pòrta deth Cèu…
Hilh mèn, esta-te caradet, e non sorriscles, pr’amor que s’era tua mama se’n va ei perque Diu l’ac mane…
Qué desiratz?
Era senhora m’a encargat…
Amic, hètz-me a vier pluma e papèr, se vos platz…
Demoratz; balhatz-me era medecina, aguesti povassi auriolencs, sabi pas quini…
Mès deishatz-ac, deishatz-ac, que m’auetz d’escríuer ua carta.
Ua carta!…
Mès abans… (remenant ena tauleta de net).
Degun, entà qué ja…
Esdegatz-vos, que me’n vau, que me morisqui.
Que vos moritz!
Tè… non digatz badinades.
D. Plácido, se non me servitz entad aquerò, cridarè a ua auta persona.
Se podessa demorar a Ballester; mès non, que non è ja temps…
Que non hilha, que non vos cau aclapar.
Vau a cercar eth tintèr; e non se tardèc ne cinc menutes en tornar, e en entrar de nauèth ena cramba, quan vedec que Fortunata s’auie incorporat en sòn lhet damb eth mainatge en braça, e que dempús, era e Encarnacion, lo botauen ben abrigadet ena sua cunhèra de vimes, que se retiraue a un gran tistèr.
Li botèren un biberon entre es sues mans entà que non cridèsse, en tot caperar-lo damb un mocador plan fin de seda.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aciu non i a cap taula.
Gojata, hè-te a vier eth taulèr d’escacs.
Dèisha-te de medecines… entà qué ja?
Au, D. Plácido, premanitz-vos; ja veiratz quin còp…
Que se m’acodic ua idia, hè pòc de temps, quan non podia parlar, ath còp que m’entraue tanben era idia dera mia mòrt.
Escriuetz aciu çò que jo vos diga: “Senhora dòna Jacinta.
Jo… repetic Plácido.
Non; que mos cau començar de ua auta manèra…
Non me ven en cap.
Be ne sò de pèga!
A!, òc, escriuetz.
Va ben atau?
Non, Plácido, atau non, qu’està fòrça mau aquerò… pr’amor que jo l’auí… jo, e ada era non se l’a panat arren.
Çò que se passe ei que jo l’ac voi autrejar pr’amor que m’en sai de qué l’estimarà, e pr’amor qu’ei era mia amiga…
Escriuetz.
Aguest non ei faus, ei legitim e naturau, coma poiratz veir encara.
Vos escriuetz-ac fòrça clar, D. Plácido; jo vos balhi era idia.
E manatz ara vòsta sirventa e amiga, que pune era vòsta man…” Qué tau?
Ei hèt damb finesa?…
Ara veiram se posqui botar eth mèn nòm…
Que me tremole eth pos…
Balhatz-me era pluma…
Metec un chimarratge, e dempús manèc a Estupinhan que daurisse era comòda e treiguesse era inscripcion des accions deth Banc.
Dempús d’escorcolhar fòrça, trapèc eth document.
Sense qué?
Sense ua transferéncia coma cau.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Pegaries.
Qu’ei mèn e jo lo posqui autrejar a qui volga.
Cuelhetz era pluma, e botatz qu’ei era mia volontat qu’aquestes accions siguen entà dòna Guillermina Pacheco.
Ja li meterè fòrça signatures ath dejós e ja veiratz se com vau.
Ara, amic, didec era, en tot pèrder de man en man er usatge dera paraula, cuelhetz ath mèn hilh e hètz-lo-vos a vier… ai!, deishatz-lo-me punar un aute còp…
Demoratz enquiath moment que me morisca…
Non, hètz-lo-vos a vier abans de qué vengue era mia tia, o eth mèn marit, o dòna Lupe… mala gent.
Que poirien vier, e ja vedetz quin compromís…
Que non me deisharien hèr çò que jo voi, m’alugaria e non me moriria santament… coma me voi morir.
Que non didec arren mès.
Plácido, en tot apressar-te entà contemplar-la s’espauric extraordinariament.
Se pensèc qu’ère mòrta o que li mancaue pòc entà morir-se.
Manèc a Encarnacion a cercar a Segunda e a José Izquierdo, e cuelhent eth gran tistèr que dormie Juan Evaristo, lo botèc ena sala.
Mès, ath còp, s’aguestes bèsties m’empedissen hèr-lo-me a vier…
A!, non; jo lo cuelhi, e que gesquen per a on volguen”.
Cuelhec eth tistèr, e baishant-lo entara sua casa, damb era rapiditat que li permetien es sues cames non guaire fòrtes, aclapat coma un panaire o coma un contrabandista, tornèc a pujar e s’apressèc ara malauta, en tot guardar-la tan d’apròp, que lèu li tocaue era cara.
Pitusa”, mormolhèc apressant era votz ara aurelha dera joena.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
XIV.- “Macareu!, aguesta hemna se’n va…
E jo solet aciu damb era!
E eth mainatge aquiu baish.
Se pensaràn que l’è panat.
Tè, qu’es panaires seràn eri.
Que diguen çò que volguen, a jo que m’ei parièr.
Les mòstri eth paperet signat per era, e ei tot.
Prauba hemna!
Mès aguesta gentassa, com ei que l’abandone atau?
Qu’ei que non vederen eth perilh?
E aguest mètge, en qué deu pensar?…
Quin compromís!
E qué li dideria jo?…
Aciu que i a medecines, les ac vau a balhar.
Mès, e se m’enganhi?
Compde damb es drògues, Plácido, non hèsques ua asenada.
Demoraram.
Mès qué…
S’ei que quan arriben ja serà en aute mon.
Que Diu la perdone e li balhe çò que mès li convengue…
Vau a sajar d’encoratjar-la… (en tot parlar-li ena aurelha).
Fortunata, Fortunadeta, dauritz es uelhs, non vos morigatz atau tan pègament…
Vos harè a vier eth Viatic, aumens era Extremoncion….
Ep!, hilha, gojata…
Bè, que non se n’encuede…
Aquerò qu’ei ja perdut.
Hilha mia, pensatz en Diu e ena plan Santa Vèrge; invocatz-les en aguesta ora terribla e vos ajudaràn…
Arren, coma se li parlèssa en grec; non enten, o ei qu’ei tant aganchada ara malesa que non vò que se li parle de religion.
Vau a sajar bèra auta causa (damb malícia).
Fortunata, brava gojata, guardatz se qui ei aciu… desvelhatz-vos e veiratz…
Non lo coneishetz?
Qu’ei aqueth tipe, eth senhor D. Juanito que vie a veir ara sua… dauna…
Guardatz-lo, guardatz-lo, be n’ei d’aclapat de veder-vos a vos malauteta.
Parlant entada eth).
Com arrís era brigantonha!
A!, qu’ei herida enquiath moth.
Daurís es uelhs e lo cerque damb era guardada.
Qu’ei coma es embriacs, qu’encara que siguen en tot expirar, se les nomenten eth vin, semble que ressusciten…
Se non se guarís aguesta, anarà de cap entath lunfèrn… guardatz quina manèra d’empenaïr-se.
Li nomenti ath nòste Divin Redemptor e ara plan Santa Maria deth Carmen, e coma s’arren…
Sorda coma ua paret.
Mès li nomenti ath senhoret, e ja l’auetz tant escarrabilhada, volent víuer, plan que òc damb intencions de pecar.
A!, quinsevolh dia se guarís aguesta…
Me semble que ja puge era tia.
Qu’enteni es sues bohades coma es d’ua loba marina… que ja vien (gessent en correder e parlant damb Segunda, que pujaue plan sufocada precedida d’Encarnacion).
Vai, quina tranquillitat qu’auetz!
S’a botat fòrça mau, fòrça mau”.
Tanlèu entrèc ena cramba, Segunda comencèc a sorrisclar.
Ai, quin masèl!, com està…!
Que me l’an aucit…
E eth mainatge?
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Tietz-vos ena vòsta neboda, e a veir se la podetz sauvar, didec Estupinhan en tot cuelher-la d’un braç, e deishatz-vos d’assassinats e de panatòris de mainatges, e non sigatz tan pèga.
Mainada dera mia amna, mès qué?
Fortunata… t’an aucit, o qué ei aquerò?
A veir, anheret, as herides?
Semble que t’agen fotut cent punhalades…
Mès qu’ès viua.
Ditz-me com s’a passat?
Qui a estat?
E eth tòn mainatge, eth nòste mainatge, a on ei?
Te lo panèren?…
Cridatz ath mètge, didec D. Plácido damb ira.
A on s’està?
Que ja l’avisarè jo…
E non vos preocupetz deth mainatge, qu’està milhor de çò que vò, e non li manque arren.
Mès, a on ei?…
D. Plácido, D. Plácido, exclamèc Segunda, desgahonada e furiosa; me semble qu’anaratz entath croton…
Vau a avisar ara justícia.
Vos qu’ètz un maufactor, òc senhor, que non hèsqui repè…
Mos auetz panat ara creatura.
Macareu!…
Mès, hemna de Barrabàs (hènt repè per pòur de qué Segunda li treiguesse es uelhs) Voletz carar?
Qu’ei que non vedetz qu’era vòsta neboda se morís?
Pr’amor que vos me l’auetz aucit, borrèu, bèstia, vos, vos.
Vai damb era musica…
Que l’auram de botar un amàs.
Tath croton… ei a on auetz d’anar vos.
En aqueth moment entrèc Izquierdo qu’era sua fraia volec ahiscar entà qu’escometèsse ath brave d’Estupinhan.
Platón trantalhaue e non daue a Segunda eth credit qu’aguesta volie auer.
Eth gojat ei a on a d’èster, e pro sabetz que non mentisqui.
E se non, preguntatz-l’ac a sa mair”.
Hilha dera mia vida, exclamaue Segunda, abraçant e punant ara sua neboda, que se non ère ja un cadavre s’i retiraue fòrça.
Ditz-mos se qué t’an hèt, ditz-m’ac, còr.
Ai, quin dolor de hilha!…
Vos, didec Plácido a Izquierdo de manèra autoritària, corretz a cridar ad aguest farmaceutic que vie per aciu, aguest que la protegís ara.
Jo avisarè a ua auta persona, e ara prèssa, pr’amor qu’era mòrt mos cuelh era corsèra.
Se n’anèc sense demorar era opìnion de Segunda.
Platón, comprenent per instint abans que per critèri, qu’es ordes d’Estupinhan èren mès practiques qu’es dera venedora, gessec e anèc, ath mès córrer, entath carrèr der Ave Maria.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era prumèra persona qu’arribèc ena casa siguec Guillermina, que Plácido l’informèc rapidament de guaire s’auie passat.
Pujant era escala, era santa li didec ath sòn sacristan: “Entratz ena vòsta casa entà demorar a Jacinta qu’arribarà de seguit.
Didetz-li que non voi que puge.
Tanlèu posca baisharè jo.
Quan era fondadora entrèc, era malauta seguie en madeish estat.
Segunta, espaurida, non parlaue ja d’assassinat, e encara que non venguie de compréner eth panatòri deth mainatge, non gosèc mentar-lo dauant dera senhora casalèra.
Qu’auie sajat de hèr-li préner a Fortunata fòrtes dòsis de ergotina; mès que non ac podec arténher.
Sarraue es dents e non i auie manèra d’amiar-la en soquèr.
Guillermina auec mès sòrt e metec en execucion metòdes milhors, donques qu’artenhèc hèr-li a béuer un shinhau d’aqueth eficaç medicament.
I auec un gran rambalh, aplicacion precipitada de remèdis desparièrs, extèrns e intèrns.
Era santa e era venedora, parières en afogadura, trabalhèren entà arturar era vida que se n’anaue; mès era vida non volie arturar-se, e dauant dera ineficàcia des sòns esfòrci es dues hemnes se posèren agotades e desconsolades.
Fortunata guardaue damb expression de gratitud ara sua amiga, e quan aguesta li cuelhie era man, sajaue de parlar-li; mès a penes podie articular ua paraula.
Carades, se parlèren en tot guardar-se.
Premanitz-vos, hilha mia, botant eth vòste pensament en Noste Senhor Jesucrist; e se li demanatz perdon des vòsti pecats damb vertadèra contricion, vo l’autrejarà.
Fortunata didec que òc damb eth cap.
Qu’a estat un gèst erós e cristian”.
Ena broma qu’embaranaue eth sòn pensament, era malerosa joena, en enténer aquerò deth gèst, se’n brembèc de Feijoo e des sues proïbicions; mès aguest rebrembe non la hec empenaïr-se dera sua accion.
Non vos sauve cap rancura.
Ath contrari; vos auetz sabut apraiar entà deishar bona memòria de vos.
Ath delà, era, qu’ei des pòques persones que saben perdonar.
Imitatz- la vos ara, que non vos anarie mau en aguesti moments sufocar es vòstes passions, estimar as vòsti enemics e hèr eth ben ad aqueri que vos an en òdi.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aguest perdon plan qu’ère des durs.
Se carèc era santa en tot guardar ara diabla intranquilla.
Aguesta qu’auie eth cap inclinat entà darrèr en tot botjar-lo sus eth coishin damb ua cèrta inquietud, e era sua guardada vagaue peth solèr de naut.
Donques Diu, entà perdonar-mos, li cau saber se perdonam nosati abans.
Entà qué voletz vos ara aguest òdi mesquin?
De qué vos servís?
Qu’ei un pes entà empedir-vos era entrada en Cèu.
Vos cau lançar aguest plomb (en tot abraçar-la damb mès afeccion) Amigueta, hètz- ac per jo, peth mono deth Cèu, que s’a de demorar aciu entornejat de benediccions, non de maledicions”.
Fortunata s’estrementic de cap a pès…
Era sua respiracion fatigada indicaue er in de véncer es resisténcies fisiques que l’empedien era votz.
Perdonatz a Aurora…?” Era moribonda botgèc eth cap d’ua manèra que poirie èster coma afirmatiua, mès damb pòc accent, coma se non tota era amna, senon ua part d’era ac afirmèsse.
Fortunata accentuèc un shinhalet mès, e es sòns uelhs s’umidifiquèren.
Alavetz ludic ena cara dera malerosa senhora Rubin quauquarren que se retiraue a inspiracion poètica o religiós extasi, e vençuda meravilhosament era postracion que se trapaue, auec vams e paraules entà díder aquerò: “Jo tanben… non vo’n sabetz?…
E bèra causa mès exprimic; mès es paraules tornèren a èster ininteligibles, e ena cara li restèc ua expression inefabla e repausada.
Era santa s’estèc ua estona sense saber quina actitud cuélher.
Estimada amiga, qu’ei de besonh premanir-se damb formalitat.
Eth Pair Nones va a vier, e eth vos autrejarà consolacions que jo non vos posqui aufrir…
Ara m’en brembi de qué vos auíetz ua idia maligna, origina de fòrça pecats.
Que vos cau lançar-la e caushigar-la…
Cercatz, cercatz ben en vòste esperit e ja veiratz se com la trapatz; qu’ei aquera asenada de qué eth matrimòni, quan non i a hilhs non vau, e de qué vos, per çò d’auer-les, èretz era vertadèra esposa de …
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Guardatz que se vo’la hètz a vier damb vos serà un trebuc aquiu delà”.
Era Pitusa non exprimie arren, per çò qu’era sua ferventa amiga l’escometie damb mès vam e passion.
Aquerò que non servís aquiu delà, se non ei que li servisque ath dimòni entà hèr-ne des sues…
L’arrincatz, òc o non?
Fortunata tornèc a auer era ahlama enes sòns uelhs, madeish qu’un reflèx d’illuminacion cerebrau, e en sòn còs vibracions de gòi, coma se l’entrèsse en era un esperit benigne.
Àngel, òc; plan, aguesta conviccion me shaute (damb inquietud).
Mès que jo voleria…
Interrompec ara senhora era aparicion deth Pair Nones, que non passaue pera pòrta, e li calec inclinar-se entà poder entrar.
Tota era estança se neguèc d’ua neror trista e sevèra.
Quauquarren gasulhèren es dus abans de qué era se retirèsse.
Nones li parlèc coraument ara malauta, que lo guardaue damb uelhs umidi, sense dar-li deguna responsa as sues paraules…
Fin finau deishèc anar ua votz que semblaue mainadenca, ua votz planhosa e dolorida, era d’ua trenda creatura herida.
Çò que Nones credec entèner entre aqueres articulacions d’indefinible sentiment siguec aquerò: “ Non vo’n sabetz?…
E en votz nauta: “Àngel, òc; mès que vos cau, hilha mia, cohessar era fe de Crist, consagrar ada era es nòsti darrèrs sentiments e demanar-li damb eth còr que mos perdone.
Qu’ei tan brave, tan brave, que non remís era sua empara a cap pecador que vengue ada Eth per mès endurit que sigue…
La guardèc espaurit.
Auie dit bèra causa?
Òc, mès que Nones non podec encuedar-se’n.
Que siguec, plan, aqueth sò àngel, e dempús abaishèc eth cap coma aqueth que s’adormís.
Eth prèire la guardèc d’apròp, e en votz nauta didec: “Mèstra, mèstra, vietz”.
Entrèc Guillermina e ambdús se guardèren.
Non s’a pogut cohessar…
Praubeta!
Ditz qu’ei àngel…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Era mèstra e eth prèire se botèren a pregar en votz nauta.
Segunda comencèc a sorrisclar, e en aqueth moment arribaue Segismundo, qu’en saber-se’n ena escala de çò que se passaue, entrèc ena casa e ena cramba mès mòrt que viu.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
XV.- Tant que siguec aquiu eth Pair Nones, Ballester se tenguec en ua acitud trebolada, contemplant eth malerós quadre damb eth respècte que còsten es mòrts, e embarrant eth sòn dolor en ua actitud qu’auie cèrta correccion.
Mès quan non demorèren aquiu mès testimònis qu’era santa e Segunda, eth brave farmaceutic credec que non li calie tier era ondada impetuosa que li gessie deth còr, e apressant-se en còs encara caud dera sua malerosa amiga, l’abracèc, e l’estampèc fòrça punets en sòn front e enes sues caròles.
Qu’ei que jo l’estimaua fòrça… qu’ère era mia amiga… anaue a èster era mia aimanta… voi díder… non, desencusatz-me, qu’èrem amics…
Vos non la coneishíetz ben; jo plan…
Ère un àngel… voi díder, ac aiuie d’èster, ac poirie èster; desencusatz-me senhora, sabi pas se qué digui; qu’ei qu’aguest malastre m’a arribat ena amna.
Non lo demoraua…
Qu’a estat un descuet.
Era madeisha, damb es asenades que hège… pr’amor qu’ère d’aguesti angels que hèn fòrça asenades… me comprenetz?…
Prauba hemna!…
Era emorragia l’a vengut solide per non auer-se efectuat pro ben era involucion…
M’ac cranhia…
Era gessuda abans de temps, era agitacion morau…
Que i podetz ahíger, ath delà, descuets, manca d’assisténcia, de vigilància e d’ua autoritat que l’auie d’auer impausat.
A!, s’auessa estat jo aciu.
Mès que non podia, non podia.
Es mies obligacions…
A!, senhora, credetz qu’è eth còr esbauçat, e que tardarè en consolar-me d’aguesta pena…
L’auia cuelhut tant d’afeccion, que pensaua en era a totes ores.
Eth mèn destin m’estacaue ada era, e auríem estat fòrça erosi, òc, erosi, credetz-ac…
Mo n’auríem anat entà un aute país, entà un país luenhant, fòrça luenhant.
Damb eth vòste permís la vau a punar un aute còp.
Non l’auia punat jamès.
Guillermina sentie autant d’estonament coma de pietat dauant es demostracions d’aqueth brave òme que s’exprimie damb tanta franquesa.
De man en man, anec cuelhent eth dolor de Segismundo accents mès tranquils, e seigut en cabeç deth lhet mortuari parlèc damb era santa d’un ahèr que de besonh e pera fòrça dera realitat s’impausaue.
Es despenes der acogament les pagui jo.
Que voi auer aguesta satisfaccion.
Mès, hilh, repliquèc era fondadora, s’ei que vos ètz un praube.
Quin besonh n’auetz d’aguesta despena?
Se non i auesse mès remèdi, plan sant e plan brave.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Aguesta obligacion la pagarà qui l’a de pagar, e non digui mès: que ja ac comprenetz…
En non dar-se per vençut, Ballester persutèc ena sua idia: mès Guillermina persutèc autant, qu’a tot darrèr l’ac treiguec deth cap.
Segunda e es sues dues companhes de mercat enlençolèren ara malerosa senhora de Rubin e mentretant eth farmaceutic se tenguie damb incansabla activitat as preparatius der acogament, que deuie èster a londeman.
E pendent tot aqueth dia non abandonèc era casa mortuaria.
Tath meddia ère solet en era, e eth còs de Fortunata, damb eth sòn abit des Dolores, jadie en lhet.
Ballester non se cansaue de contemplar-la, observant era serenitat d’aqueri traits qu’era mòrt auie cuelhut ja coma sòns, mès qu’encara non s’auie avalat.
Qu’ère eth ròstre coma d’evòri, plapat de taques vinoses en uet des uelhs e enes pòts, e es celhes semblauen encara mès fines, subergessentes e neres de çò qu’èren en vida.
Dues o tres mosques s’auien posat sus aqueri passidi traits.
Segismundo sentec de nauèth desirs de punar ara sua amiga.
Que l’ère parièr ada eth eth mosques.
Qu’ère coma quan queiguien ena lèit.
Les treiguie e dempús beuie coma s’arren.
E mosques hugeren quan era cara viua s’inclinèc sus era defuntada, e en retirar-se s’i tornèren a posar.
Alavetz Ballester caperèc eth ròstre dera sua amiga damb un mocador plan fin.
Guillermina tornèc mès tard.
Pujaue deth quarto de Plácido entà dider-li a Ballester quauquarren restacat damb er acogament.
Blaguèren pendent ua estona, e coma qu’era se mostraue mesfidosa de qué eth marit dera defuntada campèsse per aquiu e formèsse un rambalh, eth farmaceutic la tranquillizèc en tot dider-li: “Non cranhetz arren.
Aguest maitin auem artenhut embarrar-lo.
Qu’ei furiós eth maleròs, e mos costèc fòrça treir-li eth revolvèr qu’a crompat e que damb eth vò fusilhar as Samaniegas e a ua auta persona que sòl passejar peth barri.
Era famosa dòna Lupe qu’ère damb er ai en còr.
Acodírem Padilla e jo e damb fòrça trabalh podérem desarmar ath filosòf e embarrar-lo en sòn quarto, se demorèc fotent còps de cap contra es parets e crits que s’entenien deth carrèr estant”.
Que ja ac didí jo.
Tanta e tanta logica qu’auie de parar en aquerò…
Atau, donc, sabetz-vo’n, tàs dètz i aurà missa e respons en cementèri.
E s’a decidit, per aqueth que li cau hè’c, qu’er enterrament serà de prumèra, de luxe damb sies shivaus; vieràn es mainatges der Ospici…
Vos dideratz qu’aguesta ostentacion non vie ath cas.
Non, jo non digui arren.
Que serie normau qu’ac didéssetz, pr’amor qu’a prumèr còp de uelh semble absurd.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Vaquí se per qué jo tengui eth principi de qué non mo n’auem d’arrir d’arren, e que tot çò que se passe, peth solet hèt de passar, ja merite un respècte.
Comprenetz?
Qu’anaue a díder bèra auta causa; mès arribèc Plácido, damb eth chapèu ena man, e damb ua cèrta mina d’ajudant de camp anoncièc ara generala qu’auie arribat dòna Bárbara.
Baishèc, donc, era santa, e trapèc ara sua amiga un shinhau morruda, en tot observar es coraus extrèms de Jacinta damb aqueth canari de gàbia qu’ère en sòn poder, coma se se l’auesse trapat en carrèr o l’ac auessen botat en un tistèr ena pòrta dera sua casa.
Que tanben li didien quauquarren es traits deth petitet ara senhora de Santa Cruz; mès, escalabrada e prevesenta, se tenguie per çò de non calar-se en ridicul d’ua mauparada semblabla ara anteriora.
Qu’ère, donc, era senhora, trantalhanta, sense decidir-se a afogar-se; e es rasons que Guillermina li balhèc entà convencer-la, non la treigueren d’aquera actitud reservada e mesfisanta.
Es afeccions que se desbordauen deth còr dera Delfina èren ua combinacion armoniosa d’alegria e de pena, per çò des circonstàncies qu’aquera creatura auie arribat enes sues mans.
Que non podie hèr enlà eth sòn pensament dera persona qu’un shinhau mès amont, ena madeisha casa, auie deishat d’existir aqueth maitin, e se meravilhaue de notar en sòn còr sentiments qu’èren quauquarren mès que pietat per ua hemna sense sòrt, pr’amor que dilhèu amiauen tanben un shinhau de companherisme, fraternitat basada en malastres comuns.
Rebrembaue, òc, qu’era defuntada auie estat era sua màger enemiga; mès es darrères etapes dera sua enemistat e eth cas incredible der eretatge deth Pituso, amagauen, sense qu’era intelligéncia podesse desnishar aguest enigma, ua reconciliacion.
Damb era mòrt peth miei, era ua ena vida visibla e era auta ena invisibla, pro poirie èster qu’es dues hemnes se guardèssen d’aurèra en aurèra, damb intencion e desirs de balhar-se ua abraçada.
Es tres senhores dideren ath còp: “e qué haram ara?” S’entamenèc ua discussion brèu sus eth punt qu’amiarien aquera aquisicion preciosa.
Guillermina acabèc damb es dificultats, en tot prepausar que lo hessen a vier ena sua casa.
Li balhèren ordes a Estupinhan entà que siguessen amiades tanben entath domicili dera santa es tres hemnes, qu’entre eres, serie alistada a tota consciéncia, era qu’auie d’aleitar ath mono deth Cèu.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Qu’auie fautat grèument, en tot ofensar ara sua hemna legitima, abandonar dempús ara sua compliça, e hèr ad aguesta, digna de pietat e enquia de simpatia, per çò d’ua sòrta de hèts que n’ère eth exclusiuament responsable.
Fin finau, Santa Cruz, sajant de reméter eth sòn amor pròpri esbauçat, remic ues causes, e d’autes, es mès amargantes, les adocic e les confic admirablament, entà hèr-les avalar, en tot acabar per afirmar qu’eth mainatge ère sòn e plan sòn, e qu’atau ac reconeishie e acceptaue, damb er in d’estimar-lo coma se l’auesse vengut dera sua legitima esposa.
Quan se quedèren solets es Delfins, Jacinta se deishèc anar a gust damb eth sòn marit, e tan cargada de rason ère e tan fèrma e valerosa, qu’a penes podec eth responer-li, e es sues desencuses sigueren armes impotentes e ridicules contra era vertat que pistaue des pòts dera ofensada esposa.
Aguesta lo hège tremolar damb es sòns acertats judicis, e ja non ère aisit qu’er adreit cavalièr capitèsse en aquera amna trenda, qu’era sua dialectica s’anaue aflaquint per çò dera fòrça dera afeccion.
Alavetz se vedec qu’es patiments contunhs auien esbauçat en Jacinta era estimacion ath sòn marit, e era roïna dera estimacion s’auie hèt a vier damb era, part der amor, en tot trapar-se fin finau redusit a tan praubes proporcions, que lèu non se lo vedie.
Era situacion desdenhosa qu’aquerò lo botaue, alugaue mès e mès er orgulh de Santa Cruz, e dauant deth mesprètz non dissimulat, senon reau e efectiu, que li mostraue era sua hemna, eth praube òme patie orriblament, pr’amor qu’ère entada eth fòrça trist, qu’ara victima non la herissen ja es còps que recebie.
Non èster arren en preséncia dera sua hemna, non trapar aquiu aqueth refugi que periodicament ère acostumat, lo botaue de fòrça mala encolia.
E ère tau era sua confiança ena seguretat d’aqueth refugi, qu’en perder-lo, experimentèc per prumèr viatge aguesta sensacion plan trista des irreparables pèrtes e deth uet dera vida, sensacion qu’en plia joenessa ei madeish qu’envielhir, e en plia família ei madeish que demorar- se solet, e mèrque era ora qu’en era çò milhor dera existéncia ac cau cercar ja entà darrèr, quedant ena esquia es orizons qu’abans èren dauant.
Clarament l’ac didec era, damb ua expressiua sinceritat enes uelhs, que jamès enganhauen.
Ès liure coma er aire.
Es tues aventures non m’afècten bric”.
Aquerò non ère barjadissa, e enes pròves dera vida reau, vedec eth Delfin qu’aguest còp ère vertat.
Pendent bèth temps, eth Delfinito seguic ena casa de Guillermina, a on i auie era hilhuquèra, enquia qu’informèren de tot a D. Baldomero, e poderen hèr-lo-se a vier ena casa patrimoniau.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Soleta damb eth, era dauna s’entretenguie fabricant en sòn pensament edificis de hum damb tors d’aire e copòles mès fragiles encara, per çò d’èster pura idia.
Es traits der eretat mainatge non èren es dera auta, qu’èren es sòns.
E autant podie era imaginacion, qu’era mair putatiua arribaue a embelinar-se en artificiós rebrembe d’auer amiat enes sues entralhes aqueth preciós hilh, e a estrementir-se damb era suposicion des dolors patidi en hèr-lo a vier en mon.
E dempús d’aguesti jòcs dera imaginacion coquina, venguie eth pensament sus çò de mau qu’anauen es causes en mon.
Tanben era auie era sua idia sus es ligams establidi pera lei, e les trincaue damb eth pensament, en tot realizar era impossible òbra de tornar entà darrèr, de cambiar es qualitats des persones, botant en aguest eth còr d’aqueth, e en aute eth cap deth de mès enlà, en tot hèr, fin finau, ues correccions tan extravagantes ara òbra totau deth mon, que Diu se n’arririe d’eres, se les sabesse, e tanben eth sòn vicari damb pelha, Guillermina Pacheco.
Jacinta hège virar tot aguest ciclon de pensaments e correccions ar entorn deth cap angelicau de Juan Evaristo; recompausaue es traits d’aguest, en tot autrejar-li es sòns pròpris, barrejadi e confonudi damb es d’un èsser ideau, que pro poirie auer era cara de Santa Cruz, mès qu’eth sòn còr deuie èster, solide, eth de Moreno… aqueth còr que l’adoraue e que se morie per era…
Pr’amor que pro qu’aurie pogut èster Moreno eth sòn marit… víuer encara… non èster rosigat ne malaut e auer era madeisha cara qu’auie eth Delfin, aguest faus, mala persona… “E encara que non l’auesse, tè, encara que non l’auesse…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
En enterrament dera senhora de Rubin contrastaue eth luxe deth car funèbre damb era braca acompanhada de coches, donques que solet n’auie dus o tres.
En aqueth qu’ère ath cap i anaue Ballester, e que per çò de non vier solet s’auie hèt acompanhar deth sòn amic eth critic.
En long trajècte dera Cava tath cementèri, qu’ère un des deth Sud, Segismundo li condèc ath brave Ponce tot çò que sabie dera istòria de Fortunata, que non ère pòc, sense ométer çò darrèr, qu’ère, plan, çò de milhor; ad aquerò didec er insigne critic d’òbres literàries, que i auie aquiu elements entà un drama o ua novèla, encara qu’ena sua pensada, eth teishut artistic non resultarie atrasent sense introdusir-i cèrtes referéncies, totafèt de besonh, entà qu’era vulgaritat dera vida convertisse en matèria estetica.
Que non toleraue eth, qu’era vida se botèsse en art tau qu’ei, senon apraiada, amanida damb saboroses espècies e dempús botada en huec enquia coder-se ben.
Segismundo non ère cossent damb aquera opinion, e sigueren en tot discutir sus aquerò damb bones rasons per un e per un aute costat, en tot demorar-se cadun damb es sues idies e conviccions, en tot passar a tot darrèr qu’era fruta crua ben madura ei causa fòrça bona, e que tanben ne son es compòstes, s’eth pastissèr se’n sap de çò qu’amie entre mans.
Alavetz arribèren e acoguèren eth còs dera senhora de Rubin, dauant des quate o cinc persones acompanhantes, qu’èren Segismundo e eth critic, Estupinhan, José Izquierdo e eth marit d’ua des venedores dera plaça, amiga de Segunda.
Ballester, plan aclapat, dissimulaue tant que podie eth sòn anim, e se retirèc eth darrèr.
En tornar tà Madrid en coche, amiaue fresca ena sua ment era imatge d’aquera que ja non ère arren.
Aguesta presompcion d’un desbrembe possible, enquia e tot supausant-lo luenhant, me balhe mès tristesa per tot aquerò que vengui de veir.
Mès cau que i age desbrembe, dera madeisha manèra que cau que i age era mòrt.
Sense desbrembe, que non i aurie tohut entàs idies e es sentiments naui.
E mès endauant: “Guardatz, amic Ponce, jo que sò inconsolable; mès non desconeishi que, en tot atier ar egoïsme sociau, era mòrt d’aguesta hemna ei un ben entà jo (bens e maus que vien tostemps aparelhadi ena vida); pr’amor que, credetz-me, jo èra a mand de hèr fòrça asenades per aguesta bona gojata; que ja les hèja, e Diu sap enquia a on auria arribat… ja vedetz quina atraccion exercie sus jo!
Jo sò que sò un òme de sen, e ça que la, me n’anaua de dret entar abisme.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E autanplan ara, l’è aciu fixa e clara…
Serà un deliri, ua aberracion, mès aciu laguens i é era idia, e era mia màger pena ei que ja non posqui, per tòrt dera sua mòrt, demostrar-me qu’ei vertadèra…
Era setmana a vier, Ballester deishèc era botiga de Samaniego, pr’amor que dòna Casta se’n sabec des sues relacions (qu’entada era èren immoraus) damb era infama que tan grossièrament auie atacat a Aurora, e non volec auer mès compdes damb eth.
Dòna Lupe li preguèc diuèrsi còps qu’anèsse a veir a Maximiliano, que seguie embarrat en sòn quarto, e li balhauen eth minjar a trauèrs d’ua lucana, non gosant entrar ne era senhora ne Papitos, pr’amor qu’es idòls que hège eth malerós èren senhau d’agitacion malsana e perilhosa.
Segismundo siguec eth prumèr qu’entrèc ena sua estança, sense cap pòur e vedec a Maxi en un cornèr, hèt un camishèth, damb mès aparença de pegaria que de fúria, transformat eth ròstre, e era ròba en desòrdre.
Se passe ja aquerò?…
Coma que hè dus dies mos voléretz nhacar, quan vos treiguérem eth vòste revolvèr, e mos mossegàuetz e pernejàuetz, e volíetz aucir eth gènre uman, mos calec embarrar-vos.
Qu’ei un castig just entara pegaria…
Qué?
Auetz perdut er usatge dera paraula?
Guardatz-me de cara e non hescatz mimaròtes, que vos botatz plan lèg.
Non m’arreconeishetz?
Eth madeish, e qué?…
Voletz que vos balha notícies deth mon?
Donques prometetz-me auer sen.
Sen?…
Que ja l’è.
Dilhèu è perdut bèth shinhalet deth mèn sen?
Arren, gràcies a Diu.
Pèrder eth sen vos!
Qu’estarie ben…
Se passe que m’è adormit, amic Ballester, didec Rubin damb relatiua serenitat tant que se lheuaue…
Çò que rebrembi ara ei que jo èra senat, mès senat qu’arrés, e de pic m’entrèc era frenesia d’aucir.
Per qué, per qué siguec?
Aquerò, gratatz-vos eth cap a veir se vo’n brembatz… que siguec pr’amor qu’èm plan pècs.
Qu’èretz vos eth miralh des filosòfi, e ja anàuetz entà sant, quan de ressabuda vos dèc per crompar-vos un revolvèr…
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
A!, òc (daurint espaurit es sòns uelhs) siguec pr’amor qu’era mia hemna me didec que m’estimarie damb vertadèr amor, damb deliri, sabetz?, coma era sap estimar.
Plan ben.
E ara li voletz dar eth tòrt ara auta prauba.
Era, òc, que siguec era.
Me cuelhec… e cuelhut que sò.
Qu’è ath mèn laguens er esperit deth mau… e a penes me rèste un rebrembe vague d’aqueth estat de vertut que me trapaua.
Quin malastre, hilh, quin malastre!
Qu’ei çò de milhor entàr possar vertut e filosofia.
Tornarè, didec Maxi damb gran gravetat, quan aja complit era promesa que li hi ara mia hemna.
Aucirè, gaudirè dempús d’aqueth amor inefable, infinit, que non è tastat jamès e qu’era m’aufric a cambi deth sacrifici que li hi dera mia rason, e dempús mos consagraram era e jo a hèr peniténcia e a demanar perdon a Diu dera nòsta colpa.
Polit programa, òc, senhor, polit contracte.
Quina part?
Era que botaue er amor, aguest amor tan sublim e… delirant.
Òc, era vòsta hemna ja non existís.
En didè’c, s’esmoiguec extraordinariament, en tot trantalhar-li era votz.
Maxi s’estarnèc en un arrir desentonat.
Mès ara, coma alavetz, que non me l’avali, Ballester…
Qué vos apostatz que damb era mia logica torni a desnishar a on ei?
Ai, mon Diu!, que ja senti era logica invadint eth mèn cap damb ua fòrça admirabla, e me torne eth talent… òc, me torne, qu’ei aciu, l’enteni entrar.
Dòna Lupe, que seguie d’aurelha aguesta convèrsa, deth correder estant, anèc perdent era pòur en entèner era votz serena deth sòn nebot, e dauric era pòrta un shinhau, en tot deishar veir era sua cara intelligenta e observadora.
Que ja està ben.
Passèc era escometuda.
Mès que non vò creir qu’auem perdut ara sua esposa.
Plan, coma qu’er aute viatge l’enganhèrem…
E ara tanben, ara tanben, afirmèc Rubin damb maniaca insisténcia.
Començarè de seguit es mèns trabalhs d’observacion e de calcul.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Donques non vos calerà escauhar-vos guaire eth cap, pr’amor que jo vos ac vau a demostrar… jo vos demostrarè çò qu’è dit.
Dòna Lupe, hètz-li a vier era sua ròba se vos platz, pr’amor que non a de gésser en carrèr damb aguesta mina.
Mès entà on lo vatz a amiar?
Deishatz-me a jo, ministra.
Que sai se qué hèr.
Ara fin se hec çò que Ballester demanaue; Maxi se vestic e gesseren; en correder, Segismundo li comuniquèc eth sòn pensament a dòna Lupe.
De ròses… que vos ei parièr a vos… (usclant-se).
Dilhèu l’auetz de pagar vos?…
Jo auria volut hèr-la de marme; mès que non è damb qué… e ei de pèira de Novelda; tribut modèst e afectuós d’ua amistat blossa…
Qu’ère un àngel…
Òc, non hèsqui repè, encara que vo n’arrigatz.
Non, que non me n’arrisqui.
Sonque mancarie aquerò.
Un àngel ara sua manèra.
En fin, deishem açò e anem entad aquerò.
Coma qu’a d’influir fòrça en estat mentau d’aguest praube gojat eth hèt de convencer-se de qué era sua hemna non viu, me lo voi hèr a vier… entà qu’ac veigue, senhora, entà qu’ac veigue.
Ac aprobèc dòna Lupe e es dus farmaceutics gesseren e cuelheren un coche.
Peth camin anaue Maxi cogitós, e era aproximacion ath cementèri lo trebolaue, dominant era sua animositat damb era gravetat qu’amie en aquerò era idia dera mòrt.
Trauessèren un gran pati plen de mausolèus de mès o mens luxe, dempús un aute pati qu’èren tot cavòts; passèren en un tresau qu’en eth i auie sepultures dubèrtes, nauèth ocupades, e se posèren dauant d’ua qu’en era i auie encara paredèrs, que venguien de botar ua lausa e recuelhien es utisi.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Maximiliano se quedèc parat tachadi es uelhs ena lausa…
Qu’ac didie ben clar eth panèl!
E ath nòm e ath cognom dera sua hemna se higie de Rubin.
Ambdús carèren; mès eth baticòr de Maxi ère mès viu e dificil de dominar qu’eth deth sòn amic.
E ath cap d’ua estona, ues lèrmes tranquilles, expression de vertadèr dolor e sense esperança de remèdi, surgentauen des sòns uelhs en un cabal que semblaue inagotable.
Ballester se lo hec a vier non sense trabalh, pr’amor qu’encara volie quedar-se aquiu pendent mès temps e plorar damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Quan gessien deth cementèri, entraue un acogament damb fòrça acompanhada.
Qu’ère eth de D. Evaristo Feijoo.
Mès es dus farmaceutics non se n’encuedèren.
En coche, Maximiliano, damb votz tranquilla e dolorosa, exprimic ath sòn amic aguestes idies:
Hi d’era er objècte mès important dera mia vida, e era non responec as mèns desirs.
Non m’estimaue…
Que podem veir es causes de mès naut: non me podie estimar.
Jo m’enganhè e era tanben s’enganhèc.
Que non siguí jo solet er enganhat, era tanben ne siguec.
Es dus mos enganhèrem reciprocament.
Non compdérem damb era Natura, qu’ei era gran mair mèstra que rectifique es errors des sòns hilhs hòraviadi.
Nosati hèm mil asenades, e era Natura mo’les corregís.
Protestam contra es sues leçons admirables que non comprenem, e quan volem que mos aubedisque, mos agarre e mos estronhe, dera madeisha manèra qu’eth mar estronhe as que lo vòlen governar.
Aquerò m’ac ditz era mia rason, amic Ballester, era mia rason, qu’aué, gràcies a Diu, torne a illuminar-me coma un fanau esplendid.
Non ac vedetz…?
Non ac vedetz…?
Tranquil, amic, tranquil (damb bontat).
Arrés vos contraditz.
Pr’amor que jo veigui ara toti es conflictes, toti es problèmes dera mia vida damb ua claretat que non pòt vier que dera rason.
E entà qu’atau conste jo juri dauant de Diu e des òmes, que perdoni damb tot eth mèn còr ad aguesta malerosa qu’estimè mès qu’ara mia vida, e que me hec tant de mau; jo la perdoni e hèsqui enlà de jo tota idia rancurosa, e netegi eth mèn esperit de tota malesa, e non voi auer cap pensament que non vage entath ben e entara vertut… eth mon s’a acabat entà jo.
È estat un martir e un lhòco.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
E entà que non li quede ad arrés eth mendre dobte per çò que hè ath mèn estat de sen, declari qu’estimi ara mia hemna madeish qu’eth dia que la coneishí; adòri en era çò d’ideau, çò d’etèrn, e la veigui, non coma ère, senon tau que jo la soniaua e la vedia ena mia amna; la veigui ornada des atributs mès beròis dera divinitat, en tot reflectir-se en era coma en un miralh; l’adòri, pr’amor que non auríem cap manèra de sénter er amor de Diu, se Diu non mo’lo balhèsse a coneisher hènt veir qu’es sòns atributs se transmeten a un èsser dera nòsta raça.
Ara que ja non viu, la contempli liura des transformacions qu’eth mon e eth contacte deth mau l’imprimien; ara non cranhi era infidelitat, qu’ei ua heregada damb es fòrces dera Natura que passen peth nòste costat; ara non cranhi es traïcions, que son projeccions d’ombra per còssi opaqui que s’aprèssen; ara tot qu’ei libertat, lum; despareisheren es porcaries dera realitat, e viui damb era mia idòla ena mia idia, e mos adoram damb puretat e santetat sublimes en talamus incorruptible deth mèn pensament.
Ère un àngel, cridèc Maxi en tot calar-se un fòrt còp de punh en jolh.
E eth miserable que m’ac remisque o ac mete en dobte se les aurà damb jo…
E damb jo!, repetic Ballester, en encuedar-se’n de qué non l’auie de contrariar.
L’estimaram es dus coma s’estimen as angels.
Erosi aqueri que se solatgen atau!
Erosi mil còps, amic mèn!, exclamèc Rubin damb entosiasme, aqueri qu’an arribat, coma jo, en aguest grad de serenitat en pensament.
Vos qu’ètz encara estacat as incongruitats dera vida.
Jo me desliurè, e viui ena pura idia.
Felicitatz-me amic dera mia amna, e balhatz-me ua abraçada, atau, atau, mès sarrada; mès, mès, pr’amor que me senti plan erós, plan erós.
En entrar ena sua casa, çò prumèr que li didec a dòna Lupe siguec aquerò: “Tia dera mia amna, que me voi retirar deth mon, e entrar en un convent a on posca víuer solet damb es mies idies”.
Que vedec eth Cèu dubert era de Jáuregui en entener-lo exprimir-se atau, e responec: “Ai, hilh mèn, qu’ei que ja t’auia jo premanida era entrada en un monastèri plan retirat e polit que i a aciu, près de Madrid!
Ja veiràs com n’estaràs de ben.
Que i a en eth uns senhor monges plan simpatics que non hèn que pensar en Diu e enes causes divines.
Guaire me n’alègri de qué ages cuelhut aguesta decision!
En tot auançar-me ath tòn desir, premania jo era ròba que te calerà amiar”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Maxi i anaue plan content e non hec cap resisténcia.
Mès en arribar, didie damb votz nauta, coma se parlèsse damb un èsser invisible: “Que deuen pensar aguesti pècs que m’enganhen!
Aquerò ei Leganés.
Ac accepti, ac accepti e me cari, coma pròva dera somission absoluda dera mia volontat a çò qu’eth mon volgue hèr dera mia persona.
Que non embarraràn entre muralhes eth mèn pensament.
Demori enes esteles.
Botatz ath cridat Maximiliano Rubin en un palai o en un hiemèr… qu’ei parièr”.
Fortunata e Jacinta Libre 4 pag.
Libre dètzau.
Principis de noveme.
Qu'auíem arribat ena nòsta ciutat as onze grads dejos de zèro e, damb eri, era tèrra totafèt gelada.
Pera net auie queigut un shinhau de nhèu seca sus era tèrra congelada e eth vent "sec e penetrant" la voludaue pes engüegius carrèrs dera nòsta ciutat e, sustot, pera plaça de véner.
Eth maitin ère gris, mès auie deishat de nheuar.
Apròp dera plaça, enes entorns dera botiga des Plotnikov, i auie era petita casa, plan neta peth laguens e peth dehòra, dera veuda deth foncionari Krasotkin.
Eth secretari provinciau Krasotkin auie mòrt hège temps, lèu catorze ans abantes, mès era sua veuda, ua dauna qu'a penes depassaue es trenta, plan beròia encara, s'estaue en casalon, en tot tier-se "damb eth sòn pròpi capitau".
Viuie aunorada e temerosaments, ère de caractèr doç, màs plan alègra.
Qu'auie perdut ath sòn marit as dètz-e-ueit ans, quan solet amiauen un an amassa e sonque en auer-li balhat un hilh.
D'alavetz ençà, dès eth madeish dia dera sua mòrt, s'auie predat ara educacion deth sòn tresaur, deth sòn Kolia, e, encara que l'auie estimat damb lhocaria pendent catorze ans, qu'auie coneishut per tòrt sòn, plan, considerablaments mès patiments qu'alegries, e tremolaue e se morie de pòur lèu cada dia en tot pensar que podie emmalautir, constipar-se, hèr bèra coquinaria, pujar en un cagira e quèir e d'autes causes atau.
Quan Kolia comencèc a vier ena escòla, e dempús enes prumèrs cursi deth nòste collègi, ara mair que li manquèc temps d'estudiar totes es sciéncies damb er in d'ajudar-lo e repassar damb eth es leçons, e entà conéisher as mèstres e as sus hemnes; autanplan tractaue corauments as companhs de Kolia, as escolans, e les vantaue entà que non lo toquèssen, non se burlèssen d'eth, non lo tumèssen.
Era causa arribèc enquiath punt qu'es gojats, de hèt, comencèren a burlar-se d'eth en tot cridar- lo mainatjon de mama.
Eth gojat, totun, que se sabec deféner.
Qu'ère un gojat valent e "terriblaments fòrt", tau qu'asseguraue un rumor que s'estenec pera classa e leù-lèu se confirmèc; ère adreit, de caractèr tenaç e esperit audaciós e entrepreneire.
Ère un bon estudiant e quitament se didie qu'en aritmetica e en istòria universau superaue ath madeish professor Dardanelov.
Mès eth gojat, encara que guardaue a toti peth dessús des espatles, damb eth front plan naut, qu'ère un bon companh e non se hège a veir.
Eth respècte des auti escolans l'acceptaue coma quauquarren meritat, mès se comportaue amistosaments.
Çò de mès important ei qu'auie eth sens dera mesura, sabie tier-se en cas de besonh e ena sua relacion damb es sòns superiors jamès auie depassat aguesta darrèra linha senhada que mès enlà d'era ja non se perdonen es transgressions, senon que se tien coma desordes, revòutes o illegalitats.
Qu'auie, sustot, fòrça orgulh.
Auie artenhut, autanplan, sométer a sa mair, en tot tier-se coma un despòta damb era.
Era que s'auie sometut, ò!, òc, hège temps que s'auie sometut, e era soleta causa que non podie tier ère era idia de qué eth sòn mainatge "non l'estimaue pro".
Qu'auie era contunha sensacion de qué Kolia se mostraue "insensible" damb era, e i auie moments que, des.hèta en lèrmes isteriques, li repotegaue era sua heredor.
Ath gojat aquerò que non li shautaue, e coma mès manifestacions d'amor li demanaue, mès intractable se tornaue, coma de bon voler.
Mès que non ac hège de bon voler, ac hège sense voler: qu'atau ère eth sòn caractèr.
Era sua mair ère enganhada: eth que l'estimaue fòrça, sonque que non li shautauen es "bassesses", coma didie eth, damb eth sòn vocabulari d'escolan.
Auie eretat de sa pair un armari qu'en eth se sauvauen uns quants libres; a Kolia l'agradaue lièger e ja se n'auie liejut quauqui uns.
A sa mair aquerò que non la preocupaue, a maugrat de qué a viatges se demoraue estranhada de qué eth gojat, en sòrta d'anar a jogar, se passèsse es ores mòrtes damb un libre ath ras der armari.
Atau, Kolia liegec causes que non l'aurie calut liéger ara sua edat.
Totun aquerò, encara qu'eth gojat contunhèsse sense voler depassar era famosa linha enes sues coquinaries, a tot darrèr aquestes auien començat a espaurir seriosaments a sa mair: qu'ei vertat que non èren actes immoraus, mès òc temeraris, asenadi.
Precisaments aguest madeish ostiu, en junhsèga, pendent es vacances, se passèc qu'era mama e eth sòn hilh vengueren ua setmana en un aute districte, a setanta verstas, entà visitar a ua parenta luenhana qu'eth sòn marit trabalhaue ena estacion deth camin de hèr (aguesta qu'ère era estacion pròcha ara nòsta ciutat d'a on Ivan Fiódorovich Karamazov partirie entà Moscòu un mes dempús).
Aquiu Kolia comencèc a examinar peth menut eth camin de hèr, a estudiar eth sòn foncionament, en tot auer comprenut que, quan entornèsse entà casa, poirie destacar pes sòns naui coneishements entre es companhs dera escòla.
Mès precisaments coïncidic damb diuèrsi mainatges que damb eri s'entenec.
Un d'eri viuie ena estacion, d'auti viuien près d'aquiu, en totau qu'èren sies o sèt gojats d'entre dotze e quinze ans, dus d'eri dera nòsta ciutat.
Es gojats jogauen amassa e hègen quauqua coquinaria, enquia que, quan amièren quate o cinc dies en tot veder-se ena estacion, aguesti estabordidi gojats s'apostèren dus robles dera forma mès asenada: en resumit, Kolia, qu'ère lèu eth mès petit de toti e per aquerò patie un cèrt mensprètz des grani, s'aufric, sigue per orgulh sigue coma ua conseqüéncia d'ua gaujaria insolenta, a ajaçar-se capenjós entre es ralhs quan s'apressaue eth tren des onze dera net e demorar-se aquiu quiet tant qu'eth tren passaue per dessús d'eth.
Qu'ei vertat qu'auie hèt un estudi prealable e auie concludic que, plan, ère possible ajaçar-se entre es ralhs e estener-se ath long ben sarrat en solèr e qu'eth tren, naturauments, passèsse sense heregar ath que s'estèsse estirat; mès, ça que la, a veir se qui ère eth tipa que s'ajacèsse!
Kolia que non se hec endarrèr, e assegurèc qu'eth ac harie.
Comencèren a arrir-se'n d'eth, lo cridèren mentidor, vantariòu, mès atau l'ahisquèren encara mès.
Çò de mès important ère qu'aguesti joeni de quinze ans s'auien hèt a veir fòrça dauant d'eth e ara prumeria ne tansevolhe l'auien volut considerar "un companh", per èster petit, quauquarren que li resultaue insuportablaments ofensant.
S'amassèren es gojats.
Qu'ère ua net sense lua, non ja escura, senon lèu nera.
Ara ora acordada, Kolia s'estenec entre es ralhs.
Es auti cinc qu'auien acceptat era apòsta demorauen, damb eth còr sarrat, e a tot darrèr espauridi e empenaïdi, ath pè deth terralh, en uns arbilhons ath cant des vies.
Fin finau eth tren sonèc ena luenhor tant que gessie dera estacion.
Ena escurina luderen dus fanaus ròis, eth monstre ressonaue en apressar-se.
Es gojats se lancèren sus Kolia, que jadie immobil.
Comencèren a estirassar-lo, e a sajar de lheuar-lo.
Kolia se lheuèc còp sec e baishèc deth terralh en silenci.
Les didec alavetz que s'auie demorat ajaçat coma sense sens, de bon voler, entà espaurir-les, mès era vertat ère qu'auie perdut eth sens reauments, tau qu'ac arreconeisherie ara sua mair plan temps dempús.
E atau siguec se com li venguec era fama de "temerari" entà tostemp.
Tornèc tara sua casa ena estacion damb era sang dera cara perduda.
Ath londemant queiguec malaut, damb leugèrs caudheireds nerviosi, mès damb animositat fòrça erosa, alègre e content.
Er ahèr non se coneishec de seguit, senon ja ena nòsta ciutat: s'escampilhèc peth collègi e arribèc ena audida dera direccion.
Mès de ressabuda era mair de Kolia correc a suplicar peth sòn hilh, e artenhec qu'eth respectat e influent professor Dardanelov lo defenesse e intercedisse per eth, atau que se desbrembèc er ahèr, tau que se jamès s'auesse passat.
Dardanelov, un òme celibatari e encara joen, amiaue fòrça ans hòlaments encamardat dera senhora Krasotkina, e hège causa d'un an, dera manèra mès respectuosa e paralisat de pòur e delicadesa, auie gausat demanar-li era man; era que se remic categoricaments, convençuda de qué, s'acceptaue, tradirie ath sòn hilh, encara que Dardanelov, per bères senhaus misterioses, se sentie, dilhèu, damb bèth dret a soniar que non li desagradaue deth tot ara embelinaira mès en excès casta e fragila veuda.
Era lhocaria de Kolia semblaue auer trincat eth gèu e, en escambi dera sua intercesion, eth joen professor obtenguec ua insinuacion d'esperança, encara que luenhana, mès eth madeish Dardanelov ère un ensems de puretat e delicadesa e solet damb aquerò n'auie pro entà vier pliaments erós.
S'estimaue ath mainatge, encara qu'aurie considerat umiliant eth hèt de vantar-lo, e ena classa lo tractaue damb severitat e exigéncia.
Tanben Kolia sauvaue ua respectuosa distància, se premanie plan ben es leçons, ère eth dusau escolan dera classa, se dirigie ada eth damb heredor e toti es sòns companhs credien fèrmaments qu'estaue tan fòrt en istòria universau que podie "véncer" ath madeish Dardanelov.
E, plan, Kolia li demanèc en ua escadença: "Qui fondèc Troia"?, ara quau causa Dardanelov responec damb generalitats sus es pòbles, es sòns desplaçaments e migracions, sus era Antiquitat, era mitologia, mès exactaments se qui auie fondat Troia, ei a díder, quines persones en concret, aquerò non ac podec respóner, e autanplan, trapèc era pregunta, per bèra rason, ueda e mancada d'importància.
Mès es gojats se demorèren convençudi de qué Dardanelov non sabie se qui auie fondat Troia.
Ça que la, Kolia auie liejut sus es fondadors de Troia en Smaragdov que se sauvaue en armari damb libres qu'auie eretat de sa pair.
Dempús der ahèr damb eth camin de hèr, era relacion entre Kolia e sa mair patic ua cèrta transformacion.
Quan Anna Fiodorovna (era veuda de Krasotkin) s'en sabec dera hèta deth sòn hilh, lèu se torne hòla der orror.
Li vengueren uns atacs d'istéria que se prolonguèren, encara que damb intervaus, pendent diuèrsi dies e que sigueren tan terribles que Kolia, reauments espaurit, li balhèc era sua nòbla e sincera paraula d'aunor de qué taus coquinaries non les tornarie a repetir.
Jurèc de jolhs dauant d'ua icòna e jurèc pera memòria de sa pair, tau que l'ac exigic era senhora Krasotkina; ath delà eth "valerós" Kolia se metec a plorar coma un mainatge de sies ans, possat pes "sentiments", e mair e hilh se passèren tot eth dia en tot lançar-se era un sus es braci der aute e plorant tremolosi.
Ath londemant Kolia se desvelhèc tant "insensible" coma abantes; totun, se tornèc mès carat e timid, mès sevèr e reflexiu.
Qu'ei cèrt qu'un mes e miei mès tard ja s'auie calat en ua auta coquinaria e qu'eth sòn nòm venguec a èster coneishut quitament peth nòste jutge de patz, mès que siguec ja ua coquinaria de un aute estil, ua causa pèga e divertida, e ath delà se passèc que non l'auie hèt eth personauments, senon que s'auie endrabat en era.
Mès ja ne parlaram sus aquerò mès tard.
Era sua mair contunhaue en tot tremolar e patir, e a mida que creishien es sues inquietuds tanben ac hègen es esperances de Dardanelov.
Que me cau díder que Kolia ja auie desnishat e comprenie aguesta facieta de Dardanelov e, plan que òc, lo menspredaue pes "sòns sentiments"; abantes auie autanplan era pòca delicadesa d'amuishar aguest mensprètz dauant de sa mair, en tot insinuar-li indirèctaments que comprenie se quines èren es intencions deth sòn professor.
Mès dempús der ahèr en camin de hèr tanben cambièc d'actitud en aguest sentit: que ja non se permetec mès insinuacions, ne tansevolhe es mès vagues, e en preséncia de sa mair comencèc a parlar damb mès respècte de Dardanelov, quauquarren que de seguit comprenec era delicada Anna Fiodorovna damb infinita gratitud en sòn còr; totun aquerò, dauant era mès mendra paraula sus eth mèstre, encara que siguesse puraments inavertida, de quauque visitaire ocasionau en preséncia de Koila, se rogie tota de vergonha coma ua ròsa.
En aqueri moments Kolia guardaue damb es celhes rufades pera hièstra o campaue s'es sues bòtes auien besonh de bèth apraiament, o cridau damb fòrça a Parezvon, un gosset tinhós, pelut e plan gran que s'auie trapat hège un mes, se l'auie hèt a vier en çò de sòn e que per bèth motiu lo tenguie amagat enes crambes, sense mostrar-lo-se a degun des sòns companhs.
Lo tiranizaue terriblaments, en tot ensenhar-li tota sòrta de triches e gràcies, enquiath punt qu'eth gosset ganholaue quan eth s'absentaue entà anar tà estudi, mès, quan tornaue, idolaue afogat, sautaue coma lhòco, se quilhaue sus es sues pautes deth darrèr, se lançaue en tèrra e se hège eth mòrt, e causes atau; en resumit, que hège toti es triches qu'eth l'auie ensenhat, mès que ja non pr'amor que l'ac exigissen, senon peth pròpi impuls des sòns sentiments afogadi e deth sòn arregraït còr.
Sneguiriov, punchèc damb un cotelon en ua anca en gésser en defensa de sa pair, cridat "er fregador" pes escolans.
Atau, donc, aqueth maitin gelat e umit de noveme Kolia Krasotkin ère en çò de sòn.
Ère dimenge e non i auie estudi.
Ja auien tocat es onze e non auie mès remèdi que gésser "per un ahèr plan important", mès s'auie demorat solet en casa e, ath delà, li calie tier compde d'era, pr'amor que s'auie passat que toti es abitants adults s'auien absentat per ua circonstància urgenta e peculiara.
Ena casa dera veuda Krasotkina, a trauèrs deth vestibul deth sòn pròpi abitatge s'entraue en ua auta casa, logada, de dues petites crambes, qu'ocupauen era hemna d'un mètge e es sòn dus hilhs de cuerta edat.
Aguesta hemna auie es madeishi ans qu'Anna Fiodorovna e ère ua plan grana amiga sua.
Que hège apuprètz un an qu'eth mètge se n'auie anat, prumèr entà Orenburg e dempús entà Taskent, e ja amiaue miei an sense notícies d'eth, per çò que, s'era amistat damb era senhora non auesse padegat un shinhau era pena dera esposa abandonada, solide s'aurie consumit en plòrs.
E, coma acabament de totes es mauvestats deth destin, era net deth dissabte ath dimenge Katerina, era soleta sirventa dera hemna deth mètge, comuniquèc ara suspresa ara sua senhora qu'ère a mand d'amainadar ath londeman.
Se com s'ac auie apraiat entà qu'arrés se n'auesse encuedat enquia aguest moment qu'ère lèu un mistèri.
Era estonada hemna deth mètge decidic manar a Katerina, tant que siguesse a temps, en un establiment avient entad aguestes situacions qu'auie premanit ua lheuador ena nòsta ciutat.
Coma que s'estimaue fòrça ara sirventa, hec lèu-lèu, l'amièc entà aquiu e, ath delà, se demorèc damb era.
Ja peth maitin siguec tanben de besonh, per bèra rason, era colaboracion amistosa dera senhora Krasotkina, qu'en aguest cas podie demanar bèth favor e proporcionar bèth emparament.
D'aguesta sòrta, ambdues senhores èren dehòra, tant qu'era sirventa dera senhora Krasotkina, Agafia, auie anat entath mercat e Kolia s'auie demorat solet ua estona a cargue dera vigilància e suenh des "porics", ei a díder, deth mainatge e era mainada dera hemna deth mètge, que s'auien demorat solets.
A Kolia que non li hège pòur susvelhar era casa, ath delà auie a Perezvon, que l'auie manat que se tenguesse ajaçat, "sense botjar-se", jos eth banc dera neira e que, plan per açò, cada viatge que Kolia, enes sòns va-e-veni pes abitacions, pistaue ena entrada, botjaue eth cap e flocaue damb era coa dus còps fòrts e contondents contra eth solèr; mès, ai!, que non s'entenie ne un fiulet que l'aperèsse.
Kolia guardaue menaçaire ath praube gosset e aguest tornaue a quedar-se paralisat ena sua aubedienta rigiditat.
Mès se quauquarren trebolaue a Kolia èren solet "es porics".
Era sobta aventura de Katerina la campaue, plan, damb eth mès prigond des mensprètzs, mès s'estimaue fòrça as orfanèls e ja s'auie hèt a vier bèth libre mainadenc.
Nastia, era màger, de ueit ans, sabie liéger e, ath mendre des porics, eth petit Kostia, de sèt ans, li shautaue fòrça que Nastia li liegesse.
Plan que òc, Krasotkin podie auer-les entretengut d'ua forma mès divertida, per exemple, en tot hèr damb eri as soldats o ara amagadèra per tota era casa.
Es dus "porics" l'adorauen, mès aqueth dia eth que non ère entà jogalhes.
Qu'auie peth dauant un ahèr plan important, e per çò que semble lèu secret, tant qu'eth temps se passaue e Agafia, que damb era poirie deishar as mainatges, contunhaue sense entornar deth mercat.
Ja auie crotzat diuèrsi viatges eth vestibul, daurit era pòrta des sòns logataris e calat inquiet un còp de uelh sus es "porics", que, en tot seguir es sues ordes, liegien e, cada viatge que daurie era pòrta, lo recebien damb un ample arridolet, damb era esperança de qué entrèsse e hesse bèra causa polida e divertida.
Mès Kolia qu'ère inquiet e non entraue.
A tot darrèr sonèren es onze e decidic fèrma e contondentament que, s'ath cap de dètz menutes era "maudita" Agafia non auie tornat, partirie sense demorar-la; plan que, abantes, les harie prométer as mainatges que non s'espauririen sense eth, que non harien coquinaries ne plorarien de pòur.
Damb aguesta idia comencèc a calar-se er abric d'iuèrn, emborrat e damb cothèr de pèth de fòca, se pengèc era bossa ena espatla e, a maugrat des contunhi prècs prealables de sa mair entà que non gessesse en carrèr "damb tant de hered" sense botar-se es esclòps, les campec damb mensprètz en crotzar era neira e gessec solet damb es bòtes.
En veder-lo vestit, Perezvon comencèc a flocar còps fòrts en solèr damb era coa, en tot botar tot eth còs en tension, e enquia comencèc e hèr bèth idòl planhós, mès Kolia, en observar era apassionada impaciéncia deth sòn gosset, arribèc ena conclusion de qué aquerò podie relaxar era sua disciplina e lo deishèc un shinhau mès dejós eth banc, e solet quan auec daurit era pòrta deth vestibul li fiulèc.
Eth gosset se lancèc coma lhòco e comencèc a sautar d'emocion ath sòn dauant.
Koilia crotzèc eth vestibul e dauric era pòrta des "porics".
Es dus èren ena taula, madeish qu'abantes, mès que ja non liegien, senon que discutien acaloradaments.
Es mainatges discutien soent de tota sòrta de qüestions polemiques dera vida vidanta, encara que Nastia, era màger, tostemp s'en gessie damb era sua; Kostia, dera sua part, se non ère cossent damb era, normauments apelaue ath critèri de Kolia Krasotkin, e çò qu'aguest decidie ac acceptauen coma veredicte definitiu per ambdues parts.
Aguest còp era discusion des "porics" atirèc un shinhau er interès de Krasotkin, que se demorèc seguint d'aurelha dès era pòrta.
Es mainatges lo campèren e aquerò les amièc a contunhar era discusion damb mès passion.
Jamès, jamès me poirè creir, gasulhaue Nastia, alugada, aquerò de qué es jasentes se trapen as mainatjons en uart, entre es regons des caulets.
Que ja èm en iuèrn e non i a ne un solet regon e era jasenta non aurie podut hèr-li a vier ua mainada a Katerina.
Tè!, fiulèc Kolia entada eth.
O dilhèu ei que se les hèn a vier de bèth lòc, mès solet entàs que son maridades.
Nastia ère terriblaments agitada.
De vertat tie eth marit ena preson?, preguntèc grèuments Kostia, tostemp seriós.
Ò, guarda, l'interrompec Nastia ath córrer, en tot deishar de cornèr e debrembar-se totafèt dera sua prumèra teoria, que non a marit, aquiu que tu as rason, mès se vò maridar e comencèc a pensar en se com maridar-se e non hège que pensar-i e pensar-i e ac a pensat autant que, en sòrta de tier un marit, a tengut un hilh.
Porics, que sò en un embolh (comencèc Krasotkin en tot dar-se importància) e vosati que m'auetz d'ajudar; Agafia s'aurà trincat ua cama pr'amor qu'encara non a campat, qu'ei plan clar, jo me cau partir sense manca.
Me deishatz que me retira?
Es mainatges escambièren guardades d'inquietud, es sues cares arridolentes comencèren a exprimir preocupacion.
Per çò d'aute, que non auien comprenut pro ben se qué se demoraue d'eri.
Mentre que non i siga, que non vatz a hèr coquinaries, vertat?
Era portadura des mainatges exprimie ua angonia terribla.
Es cares des mainatges s'aluguèren de seguit.
Mòstra-mos eth canonet, didec Kostia radiant.
Plan ben, ja vo' lo mòstri!…
Se cargue damb plomb de caça e tire.
E pòt aucir?
Que pòt aucir a quinsevolh, solet li cau afustar.
E Krasotkin les expliquèc peth menut a on méter era povora, a on hicar eth plomb de caça, les mostrèc eth petit trauc entara amòrsa e les condèc qu'auie arreculada.
Es mainatges lo guardauen damb gran curiosèr.
Era sua imaginacion s'aluguèc mès que mès damb era idia dera arreculada.
Auetz povora?, preguntèc Nastia.
Krasotkin tornèc a cercar ena bossa e treiguec un saler petit plen de povora autentica, e en un papèr revlincat i auie uns pòqui plombs de caça.
Autanplan les dauric eth saler e se botèc un shinhau de povora ena man.
Mès a Kostia que li shautèren mès es plombs de caça.
E es plombs de caça non usclen?
Non, es plombs de caça que non usclen.
Autreja-me'n quauqui uns, didec damb ua votz suplicanta.
Te'n balharè quauqui uns, tè, mès que non les hèsques a veir ara tua mair enquia que jo torna, pr'amor que se pensarà qu'ei povora e se morirà der espant, e a vosati vos estovarà era codena.
Mama jamès mos estòve era codena, li didec Nastia de seguit.
Ja ac sabi, solet ac è dit pr'amor que quedaue polit.
E vosati jamès mentigatz ara vòsta mair, sonque aguest còp, e enquia que jo torna.
Alavetz, porics, me'n posqui anar o non?
Ploraratz de pòur sense jo?
Va…vam…a plorar…gemegaue Kostia, a punt de meter-se a plorar.
Vai!, mainatges, mainatges, be n'ei de perilhosa era vòsta edat!
Que non i a arren a hèr, petiti cadèths, que me calerà demorar damb vosati vè-te'n a saber enquia quan.
E ja ei era ora, ja ei era ora, of!
Didetz-li a Perezvon que se hèsque eth mòrt, li demanèc Kostia.
Qué i vam a hèr, mos calerà acodir a Perezvon.
Ici, Perezvon!
Qu'ère un gosset pelut dera mida d'un can normau deth carrèr, damb eth peu un shinhau lila-gris.
Ère guèrch deth uelh dret e auie un talh ena aurelha quèrra, vè- te'n a saber per qué.
Ganholaue e sautaue, se quilhaue sus es pautes deth darrèr, caminaue sus eres, s'ajaçaue damb es quate pautes ensús e se demoraue quiet, coma mòrt.
Mentre que hège aguesta darrèra tricha se dauric era pòrta e Agafia, era gròssa sirventa dera senhora Krasotkina, ua hemna d'uns quaranta ans, damb era cara gravada, campèc en portau, en tot tornar dera plaça de véner damb un cornet plen de viures.
Se demorèc quieta e, en tot tier eth cornet damb era man quèrra, se calèc a guardar ath gosset.
Kolia, a maugrat de qué auie demorat a Agafia, non interrompec era representacion, se tenguec eth temps de besonh entà Perezvon e, fin finau li fiulèc: eth gosset se lheuèc ara prèssa e comencèc a sautar d'alegria per auer complit eth sòn déuer.
Macareu damb eth gosset, didec Agafia en ton sentenciós.
E tu, hemna, se com ei que vies tan tard?, preguntèc Krasotkin, en ton menaçaire.
Hemna, valent narigós!
Narigós?
Òc, narigós.
Qué te cau, s'arribi tard?
Escota, vielha frivòla (comencèc Krasotkin en tot lheuar-se deth divan), me pòs jurar peth tot çò de sagrat d'aguest mon, e per quauquarren mès, que susvelharàs de contunh as porics ena mia abséncia?
Que me cau gésser.
E per qué me cau jurar-te arren?, arrie Agafia.
Non, qu'ac as de jurar pera sauvacion etèrna dera tua amna.
Donques non t'en vages.
Porics, (Kolia se dirigic as mainatges), aguesta hemna se demorarà damb vosati enquia que jo torna o enquia que torne era vòsta mair, pr'amor qu'era tanben li calie auer tornat hè estona.
E, mès que mès, vos balharà quauquarren de minjar.
Ac haràs, Agafia?
Qu'ei possible.
Enquia dempús, petiti cadeths, me'n vau damb eth còr tranquil.
E tu, mairia, didec damb mieja votz e damb gravetat en passar ath ras d'Agafia, demori que non comences a condar es tues absurdes messorgues de tostemp sus Katerina, tie pietat dera edat mainadenca.
Ici, Perezvon!
Que non te voi veir!, l'idolèc Agafia, aguest còp emmaliciada.
Se pòt tier aquerò?
Que li calerie batanar-lo per parlar atau.
III.ER ESCOLAN.
Mès Kolia ja non l'entenie.
A tot darrèr podie anar-se'n.
En gésser en carrèr, guardèc ath sòn entorn, rufèc es espatles e, en tot díder: "Fòrça hered, bè!".
Baishèc tot dret eth carrèr e dempús torcèc entara dreta per un carreron enquiara plaça de véner.
En arribar ena darrèra casa abantes dera plaça, s'arturèc ath costat deth portau, treiguec dera pòcha un fiulet e fiulèc damb totes es sues fòrces coma en tot hèr un senhau convengut.
Que non li calec demorar ne ua menuta, ara suspresa gessec ath córrer deth brescat un gojat de caròles ròies, d'uns onze ans, vestit tanben damb un abric celh, net e enquia elegant.
Qu'ère Smurov, que s'estaue en cors preparatòri (Kolia Krasotkin ère dus corsi peth dessús), hilh d'un foncionari acomodat e que, per çò que semble, sa pairs non li permetien amassar-se damb Krasotkin, damb aquera fama de coquin temerari, atau qu'ère evident que Smurov auie gessut d'amagat.
Aguest Smuroz, ère, per s'un cas ac a desbrembat eth liegeire, un des deth grop de gojats que dus mesi abantes l'auien lançat pèires peth dessús d'ua trencada a Iliusha, que sus eth parlèc dempús a Aliosha Karamazov.
Que m'an entretengut, responec Krasotkin.
Es circonstàncies.
Ben, qu'ei pro, se quan m'an repassat a jo?
Vie tanben Perezvon?
Òc, tanben vie!
E tanben l'amiatz entà aquiu?
Òc, tanben l'amii.
Ai!, pro que i estèsse Zhuchka.
Aquerò qu'ei impossible.
Zhuchka non existís.
Ai, e non poiríem…?, Smuroz se talhèc còp sec.
Iliusha ditz que Zhuchka ère tanben pelut e que tanben ère gris coma eth hum, madeish que Perezvon, non li poiríem díder qu'aguest ei Zhuchka?
Madeish s'ac cre.
E, mès important, demori que non ages dit arren de qué i vau.
Diu m'en liure, que jo sai se qué hèsqui.
Perezvon, alendèc Smurov.
Sabes ua causa?
Sa pair, eth capitan, eth deth fregador, mos a dit qu'aué li harà a vier un petit cadèth, un mastin autentic de morro nere; se pense qu'atau solatjarà a Iliusha, mès que jo non m'ac pensi.
E se com s'està eth, Iliusha?
Ai, mau, mau!
Me semble que patís tisis.
Qu'ei conscient mès alende atau-atau, que non alende guaire ben.
Er aute dia demanèc hèr un passèg, li meteren es bòtes, comencèc a caminar e queiguec.
Que ja t'auie dit, papa, qu'aguestes bòtes mies son dolentes, qu'estan vielhes, abantes tanben me costaue caminar damb eres".
Aquerò ei çò qu'eth se pense, que queiguec per tòrt des bòtes, mès que siguec per èster fèble.
Que non passarà ua setmana.
Lo tracte eth doctor Herzenstube.
Un aute còp son rics, qu'an fòrça sòs.
Pògavergonhes!
Qui?
Es mètges, tota aguesta canalharia medicau, en tot parlar en generau e, plan, en particular.
Que refusi era medecina.
Ei ua institucion inutila.
Ça que la, vau a investigar tot aquerò.
E, se qué ei aguest sentimentalisme que vos a invadit a toti?
Qu'è entenut que vatz toti es dera classa a visitar-lo.
Toti non, cada dia i anam uns dètz de nosati.
Que non a cap importància.
M'estone eth papèr d'Aleksei Karamazov en tot aquerò: deman o dempús deman jutjaràn ath sòn frair per aqueth crim, e eth encara a temps entad aguestes sensiblaries de mainatges.
Aciu que non i a cap sensiblaria.
Hèr es patzes?
Quina expression mès ridicula.
Iliusha.
Be s'alegrarà Iliusha quan te veigue!
Que non s'imagine que vies.
Estimat mainatge, aquerò qu'ei un ahèr entà jo, non entà tu.
Jo que i vau per iniciatiua pròpia, pr'amor qu'aguesta ei era mia volentat, e a toti vosati vos a arrossegat Aleksei Karamazov, que non ei çò de madeish.
Ath delà, com ac sabes?
Que pòt èster que non i vaja entà hèr es patzes.
Quina expression mès pèga.
Que non a estat Karamazov, en absolut a estat eth.
Simplaments quauqui uns comencèrem a anar-i peth nòste compde, ara prumeria damb Karamazov, plan que òc.
Mès que non i a auut arren d'açò, deguna d'aguestes pegaries.
Prumèr siguec era un, dempús er aute.
Sa pair se botaue plan content en veder-mos.
Sabes?, que se capvirarà s'Iliusha se morís.
Ve que se morirà.
E per aquerò s'alègre de qué ajam hèt es patzes damb Iliusha.
Iliusha qu'a demanat per tu, e non a dit arren mès.
Solet pregunte e dempús care.
E sa pair se tornarà hòl o se penjarà.
Ja abantes non auie un anament guaire normau.
Aqueth parricida qu'a era colpa de tot, per batanar-lo.
Totun aquerò, Karamazov qu'ei un mistèri entà jo.
Lo podia auer coneishut hè ja temps, mès en bèri casi que me shaute èster capinaut.
Ath delà, m'è hèt cèrta opinion d'eth qu'encara me cau confirmar e esclarir.
Kolia carèc, plan seriós.
Tanben Smurov.
Aguest, plan que òc, veneraue a Kolia Krasotkin e non gausaue ne a pensar a comparar-se damb eth.
En aguest moment qu'auie fòrça curiosèr, pr'amor que Kolia auie dit que i anaue "per iniciatiua pròpia", de sòrta que li calie auer un mistèri en hèt de qué de ressabuda se l'auesse acodit vier justaments aguest dia.
Caminauen pera plaça de véner, a on aguest viatge i auie fòrça cars vengudi de dehòra e fòrça audèths entara venda.
Dejós es tendolets hemnes dera ciutat venien cocons de pan, hius e çò d'aute.
Ena nòsta ciutat, aguestes amassades deth dimenge les criden ingenuaments hèires, e i a un pilèr de hèires coma aguestes ath long der an.
Perezvon que s'ac passaue pro ben, en tot córrer e hèr-se enlà tara dreta e tara quèrra entà flairar quinsevolh causa.
Quan se trapaue damb d'auti gossets, les auloraue damb fòrça talents, en tot seguir totes es normes des gossets.
Me shaute campar eth realisme, Smuroz, didec Kolia de suspresa.
T'as fixat se com se saluden e se flairen es gossets?
Qu'ei coma ua lei comuna dera sua natura.
Òc, qu'ei graciós.
Non ei graciós, en aquerò que t'enganhes.
Ena natura non i a arren graciós, per mès que l'ac semble ar òme damb es sòns partits presi.
S'es gossets podessen rasonar e criticar, solide traparien tantes causes gracioses entada eri, se non fòrça mès, enes relacions sociaus des persones, des sòns patrons…se non fòrça mès, ac torni a díder, pr'amor que sò convençut de qué nosati hèm plan mès pegaries.
Aguesta qu'ei ua idia de Rakitin, ua idia admirabla.
Jo que sò socialista, Smuroz.
Qué ei aquerò de socialista?, preguntèc Smuroz.
Aquerò ei que toti èm parièrs, era propietat ei de toti en comun, non i a maridatges, e cadun tie era religion e totes es leis que li semblen ben, e atau damb tot.
Tu qu'encara ès petit entad açò, ei massa lèu entà tu.
Que hè hered, per cèrt.
Òc, mens dotze grads.
Hè pas guaire eth mèn pair a campat eth termomètre.
E, t'as encuedat, Smurov, de qué ena picada der iuèrn, damb quinze e autanplan damb dètz-e-ueit grads (dejós zèro), semble que non hè tant de hered coma per exemple ara, ara prumeria, quan què ua gibrada ara suspresa, sense avisar, e baisham enquias dotze grads coma ara, qu'encara i a pòga nhèu?
Aquerò vò díder qu'era gent encara non s'i a acostumat.
Entara gent que tot ei causa de costum, tot, quitament es relacions politiques e estataus.
Eth costum qu'ei eth principau motor.
Quin tipa tan graciós, plan.
Kolia senhalaue a un campanhard naut damb ua jarga longa de pèth de oelha, de ròstre bondadós, qu'ère ath costat deth sòn car en tot hèr cops de mans entà combàter eth hered, damb es mans emboishades en mofles.
Era sua longa barba qu'ère tota caperada d'arrosada.
Non l'ahisques, didec Smurov.
Que non se passe arren, non s'emmaliciarà, ei bona persona.
Adishatz, Matvei.
Adishatz.
De vertat se cride Matvei?
Òc, non ac sabies?
Non, ac è dit per edart.
Guarda tu, se quines causes.
Qu'ètz escolans, plan.
E qué se passe?
T'estòven ben?
Pas guaire.
A viatges.
Hè mau?
Plan que òc!
Ai, quina vida aguesta!, alendèc eth campanhard de tot còr.
Adishatz, Macvei.
Adishatz, qu'ès un bon gojat, ja ac sabes.
Es mainatges heren eth sòn camin.
Qu'ei un bon òme, li didec Kolia a Smurov.
Per qué l'as mentit damb çò de qué mos estòven?, preguntèc Smurov.
Que lo calie padegar.
E com?
Guarda, Smuroz, que non m'agrade que me hèsquen tantes preguntes quan non se comprenen es causes ara prumèra.
I a causes que non se pòden explicar.
Aguest campanhard se pense qu'as escolans les estòven e que li cau èster atau: quina sòrta d'escolan ei un se non l'estòven?
E, se jo li digui que non mos estòven, se demorarà trist.
Mès, plan, tu que non ac comprenes.
Mos cau saber parlar damb eth pòble.
Mès non l'ahisques, se te platz, o tieram ua auta istòria coma era d'aquera auca.
Qu'ei que te cau pòur?
Non arrisques, Kolia, plan que me cau pòur, per Diu.
Que tengui totafèt enebit amassar-me damb tu.
Non te'n hèsques, aguest còp non se passarà arren.
Mès se qué didetz de Natasha?
Plan ben que sigues Maria, adishatz!
Vè-te'n, dimoniet, que non posses un pam deth solèr.
Que non è temps, non è temps ara entà ocupar-me de tu, ja m'ac condaràs eth pròplèu dimenge.
Kolia hec un gèst menspredós damb era man, tau que se siguesse era hemna que l'auie shordat e non ath revés).
Com que ja t'ac condarè eth dimenge?
Qu'as començat tu, non jo, malapèsta, se desgahonaue Maria, que t'aurien de fóter ua bona repassada, be n'ès de mauparlat.
Se comencèren a enténer risetes entre es vendeires des lòcs pròches ath de Maria.
De ressabuda, e sense vier a compde, dera galaria a on i auie es lòcs municipaus gessec un òme fòrça anutjat; semblaue un botiguèr, mès que non ère un vendeire dera ciutat, senon un de dehòra; vestie un caftan blu damb hauda longa e casqueta de visièra, ère joen, damb cargolhs castanhs e escurs e cara alongada, palla, un shinhau gravada.
Qu'ère cuelhut d'ua agitacion estupida e de còp comencèc a menaçar a Kolia damb eth punh.
Que sabi se qui ès!, sorrisclèc anutjat.
Sabi se qui ès!
Kolia li tachèc es vistons.
Non se'n podie rebrembar s'auie auut ua peleja damb aguest òme.
Que non èren pòques es peleges qu'auie auut en carrèr, ère impossible rebrembar-les totes.
Ac sabes?, li demanèc ironic.
Sabi se qui ès!
Sabi se qui ès!, hège tu per tu coma un pèc eth comerçant.
Mielhor entà tu.
Ben, que non è temps, adishatz!
Ja comences damb es tues coquinaries?, comencèc a cridar eth comerçant.
Un aute còp damb es tues coquinaries?
Que te coneishi!
Un aute còp damb es tues coquinaries?
Com que non ei causa mia?
Non, non n'ei.
E de qui, è?
De qui?
Tè, de qui ei?
Frair, ara qu'ei causa de Trifon Nikitich, e non tua.
Quin Trifon Nikitich?
Kolia, plan seriós lo mesurèc damb era guardada.
As anat entara Ascension?, li preguntèc de pic, sevèr e decidit.
A quina Ascension?
Entà qué?
Non, que non i sò anat.
Coneishes a Sabaneiev?, contunhèc Kolia, encara mès sevèr e decidit.
Quin Sabaneiev?
Non, que non lo coneishi.
Vè-te'n a pèishe, alavetz!, talhèc de pic eth gojat e, virant entara dreta bruscaments, contunhèc ara prèssa eth sòn camin tau que se menspredèsse parlar damb quauquarrés tan rude que ne tansevolhe coneishie a Sabaneiev.
Tè, demora!
Se qui ei aguest Sabaneiev?, eth joen reagic e començaue a alterar-se de nauèth.
De qui parle?, se dirigic as vendeires en tot campar-les damb mina estupida.
Es hemnes s'estarnèren d'arrir.
Un gojat endrabat, didec ua.
Eth joen la campèc damb expression sauvatja.
Des Kuzmichov?, repetic ua auta hemna.
Mès qu'aguest non ei Trifon.
Guarda, non ei ne Trifon ne Sabaneiev, qu'ei Chizhov, senhalèc de pic ua tresau que seguie d'aurelha en silenci, mès atentiua, Aleksei Ivanovich se cride, Aleksei Ivanovich Chizhov.
Qu'ei aguest, òc, Chizhov, confirmèc ua quatau.
Mès, braves hemnes, entà qué m'ac a demanat?
Entà qué?, exclamaue ja lèu damb desesperacion.
Vè-te'n a saber se qui dimònis ei aguest Sabaneiev!
Mès, que n'ès de pèc!
Qu'ei que non te diden que non ei Sabaneiev, senon Chizhov, Aleksei Ivanovich Chizhov?
Aguest ei!, li didec damb un crit imponent ua des vendeires.
Quin Chizhov?
Qui ei?
Ditz-m'ac se te'n sabes.
Mès, braves hemnes, entà que caralh è besonh jo d'aguest Chizhov?
E se com vòs que sàpia entà qué as besonh tu de Chizhov?
Aciu qu'arrés sap entà qué, intervenguec ua auta hemna; tu saberàs entà qué n'as de besonh, ja que formes tant de rambalh.
Ath delà, que t'ac a dit a tu, non a nosates; be n'ès de pèc!
Mès de vertat que non lo coneishes?
A qui?
A Chizhov.
Ath diable damb eth vòste Chizhov, e damb eth!
Que se n'a trufat de jo!
Vas a balhar-li un batan a Chizhov?
Que te lo balharà eth a tu!
Que n'ès de pèc!
Non, non, a Chizhov non; quina hemna mès dolenta e damnatjosa!
Ad aguest gojat l'ac vau a balhar, tè.
Hètz-lo-me a vier, hètz-lo-me a vier aciu, que s'a burlat de jo!
Es hemnes que s'estarnauen d'arrir.
Mès Kolia ja ère luenh, en tot caminar ara pressa damb eth ròstre victoriós.
Smurov anaue ath sòn costat, de quan en quan se viraue entà veir ath grop que cridaue ja luenh.
Eth que tanben s'auie divertit fòrça, encara que cranhie que Kolia se podesse méter en un aute ramblah.
Se per qué Sabaneiev, l'as demanat?, li didec a Kolia, en tot saber ja era responsa.
Qué me sabi!
Ara que cridaràn tota era tarde.
Me shaute bassacar as pècs de totes es capes dera societat.
Guarda, qu'aciu auem a un aute pòcvau, aguest campanhard.
Tie compde, diden que non i a "arren mès pèc qu'un francés pèc", mès tanben era fesomia russa revèle fòrça causes.
O ei qu'aguest campanhard non amie escrit ena cara qu'èi un pòcvau, è?
Dèisha-lo tranquil, Kolia, passem de long.
Ne peth mau de morir lo voi deishar, ara qu'è començat.
Eth robust campanhard que passaue tot doç ath sòn costat e que, plan que òc, ja auie begut, de cara redona e simpla e barba peublanca, quilhèc eth cap e campèc ath gojat.
Bon dia, s'ei que non ès de trufaria, li responec sense prèssa.
E se sò de trufaria?, Kolia se metec a arrir.
Donques s'ès de trufaria, ès de trufaria, que Diu t'ac age.
Tostemp ei possible èster de trufaria.
Desencusa-me, frair, qu'èra de trufaria.
Ben, Diu te perdonarà.
E tu non me perdones?
Que non te'n sabes se guaire te perdoni.
E ara vè-te'n.
Vaquí, que semble qu'ès un campanard intelligent.
Non m'ac pensi, Kolia se demorèc un shinhau perplèx.
Te digui era vertat.
Qu'ei posible.
Plan que òc, frair.
Adishatz, brave òme.
Adishatz.
Que i a campanhards e campanhards, li comentèc Kolia a Smurov dempús d'un moment de silenci.
Se com podia saber-me'n que me traparia damb un tant esdegat?
Que tostemp sò prèst a adméter era intelligéncia en pòble.
Luenh, eth relòtge dera catedrau sonèc es onze e mieja.
Es gojats s'esdeguèren e era rèsta deth camin, encara long, que les mancaue enquiara casa deth capitan assistent lo heren de prèssa e lèu sense parlar.
A vint canes dera casa, Kolia s'arturèc e li manèc a Smurov que s'auancèsse e li didesse a Karamazov que gessesse.
Que mos cau flairar-mos prealablaments, li didec.
Mès, per qué vòs que gèsque?, Smurov comencèc a méter trebucs.
Passa e ja i é, que s'alegraràn fòrça de veder-te.
Se qué vò díder aquerò de coneisher-se aciu dehòra damb tant de hered?
Jo que sabi pro ben entà qué è besoonh de qué sigue atau, damb eth hered, l'interrompec despotic Kolia (que l'encantaue hèr aquerò damb es "petits"), e Smurov correc a complir çò de manat.
Damb mina seriosa, Kolia s'emparèc ena barralha e se premanic a demorar era arribada d'Aliosha.
Òc, que ja hège temps que lo volie conéisher.
Auie entenut a parlar fòrça sus eth as gojats, mès enquia ara tostemp auie mostrat ua mina d'indiferéncia menspredanta cada còp que li parlauen d'Aliosha, e autanplan lo "criticaue" tant qu'escotaue çò que li condauen.
Mès ath sòn laguens auie fòrça talents, fòrça talents de coneisher-lo: qu'auie quauquarren de simpatic e atrasent en toti es racondes qu'auie entenut sus Aliosha.
Atau qu'aqueth ère un moment important; prumèr, li calie amuishar era sua mielhor cara, demostrar independéncia: "se non se pensarà qu'è tretze ans e me cuelherà per un mainatge mès.
Mès se qué camparà eth en aguesti mainatges?
Que l'ac demanarè quan mos ajam coneishut.
Tuzikov ei mès joen que jo, e me trè miei cap.
Totun aquerò, qu'è cara d'intelligent; non sò beròi, ja ac sabi, qu'è ua cara desagradiua, mès intelligenta.
Que tanpòc me cau èster guaire expansiu, perque, se comenci damb es abraçades, se pensarà…
Of!, quin hàstic se se pense…!"
Atau d'inquiet ère Kolia tant que sajaue damb totes es sues fòrces de hèr veir independéncia.
Çò que mès lo tormentaue qu'ère era sua estatura, non tant era sua cara "desagradiua" coma era sua estatura.
En çò de sòn, en un cornèr, qu'auie un senhau de creion ena paret hèt er an anterior, que damb eth auie mercat era sua nautada; d'alavetz ençà, cada dus mesi se tornaue a mesurar nerviós: guaire aurè creishut?
Mès ai!, qu'auie creishut plan pòc, çò que li costaue a viatges ua vertadèra desesperacion.
Per çò dera sua cara, en absolut ère "desagradiua", ath contrari, qu'ère fòrça agraciada, blanca, palla, damb pigues.
Es sòns uelhs grisi, petiti mès viui, guardauen damb valentia e soent ludien esmoigudi.
Qu'auie es pometes un shinhau amples, es pòts petiti, non guaire celhs mès plan ròis; eth nas petit e decididaments revertegat: "Totafèt camús!
Totafèt camús!".
Gasulhaue entada eth Kolia quan se guardaue en miralh, e tostemp se desesparaue d'eth damb anug.
Per çò d'aute, que non mos cau supausar qu'era preocupacion pera sua cara e era sua estatura shurlèsse tota era sua amna.
Ath contrari, per mès escodents que siguessen aguesti moments dauant deth miralh, que se'n desbrembaue d'eri de seguit e entà fòrça temps, "totafèt dat as idies e ara vida reau", coma eth madeish definie es sues activitats.
Aliosha campèc de seguit e s'apressèc entà Kolia ara prèssa; ja a pògui passi aguest podec veir qu'era cara d'Aliosha ère de complèta alegria.
Que senhalaram aciu, plan, qu'Aliosha auie cambiat fòrça dès eth moment que lo deishèrem: s'auie trèt er abit e ara amiaue ua levita plan ben hèta, un chapèu mofle redon e eth peu plan cuert.
Tot aquerò que lo favorie fòrça e se lo vedie plan beròi.
Era sua encatadora cara qu'ère tostemp alègra, mès qu'ère ua alegria serena e tranquilla.
Entara suspresa de Kolia, Aliosha gessec a veder-lo tau que s'estaue ath laguens dera casa, sense abric; qu'ère evident qu'auie gessut ath mès córrer.
L'estenec era man a Kolia.
A tot darrèr qu'ètz aciu, guaire vos auem demorat toti.
Qu'auia es mèns motius e ara vo'n saberatz.
En quinsevolh cas, m'alègri de coneisher-vos.
Hège temps que demoraua aguest moment, è entenut a parlar fòrça de vos, gasulhèc Kolia en tot estofar-se un shinhau.
Didetz-me, se com li va?
Iliusha qu'ei plan mau, se morirà sense remèdi.
Qué me didetz!
Iliusha vos mente soent, plan soent, quitament en sòmnis, sabetz?, quan delire.
Qu'està clar qu'abantes vos estimaue fòrça…abantes der incident…damb eth cotelon.
Que i deu auer bèth aute motiu…
Didetz-me, aguest gosset ei vòste?
Òc, Perezvon.
Non serà Zhuchka?
Aliosha guardèc damb pena a Kolia enes uelhs).
Be me'n sabi qu'a toti les aurie shautat que siguesse Zhuchka, è entenut tota era istòria, senhor.
Kolia arric enigmaticaments).
Guardatz, Karamazov, que vos vau a explicar tot eth cas; precisaments entad açò è vengut e vos è cridat, entà explicar-vos per auança era situacion abantes d'entrar, comencèc coratjosament.
Veiratz, Karamazov, ena primauèra Iliusha comencèc eth cors preparatòri.
Ben, ja vo'n sabetz se qué ei eth nòste preparatòri: mainatges, mainajades.
De seguit comencèren a shordar a Iliusha.
Jo que sò dus corsi peth dessús e, plan, tot aquerò ac veigui ena distància, deth dehòra.
Veigui qu'ei un mainatge petit, aflaquit, mès que non se somet, autanplan se pelege damb eri, ei capinaut, es uelhs li luden.
Que me shaute era gent atau.
Mès eri que van a mès.
Çò de pejor ei qu'alavetz solet amiaue un vestit lèg, es pantalons li quedauen cuerts e es bòtes demanuen a crits un apraiament.
Tanben se metien damb eth per açò.
L'umiliauen.
Non, aquerò que ja non me shaute, intervenguí de seguit, les didí un parelh de causes plan ben dites.
Jo que les tusti, e eri m'adoren, vo'n sabíetz, Karamazov?, se vantèc efusiuaments.
En generau que me shauten es mainatges.
En çò de mèn tostemp è dus porics pujadi ath mèn dessús, aué madeish m'an entretengut.
D'aguesta sòrta, deishèren de picar a Iliusha e jo lo cuelhí jos era mia proteccion.
Vedia qu'ère un gojat capinaut, de vertat vos ac digui, ère capinaut, mès que venguec de someter- se coma un esclau, aubedie era mès petita des mies ordes, me credie coma a un diu, sajaue d'imitar-me.
Ena pòsa entre classa e classa venguie ath córrer a veder- me e hègem un passèg amassa.
Tanben es dimenges.
En nòste collègi se n'arrissen quan un des grani se hè amic d'un de petit.
Mès aquerò qu'ei un partit pres.
A jo m'agradaue e punt, non ei vertat?
Jo l'ensenhaua, hèja que se desvolopèsse…
Didetz-me, se per qué non podia procurar eth sòn desvolopament s'eth gojat me shautaue?
Vos, per exemple, Karamazov, vos auetz hèt amic de toti aguesti mainatges, e aquerò vò díder que voletz influir ena generacion joena, contribusir ath sòn desvolopament, èster-ne util entada eri.
E arreconeishi qu'aguesta tralha deth vòste caractèr, que me'n sabi d'aurelha, ei çò que mès m'a interessat.
Plan, vam ath hèt: que me n'encuedaua qu'en gojat se l'anaue desvolopant ua cèrta sensiblaria, un cèrt sentimentalisme e, sabetz?, sò un enemic declarat de quinsevolh aviliment ja dès que neishí.
E ath delà vedia es sues contradiccions: ère capinaut mès ère dat a jo coma un esclau; ère dat coma un esclau, mès, ara imprevista, es uelhs li començauen a lúder e se remie en redon a botar-se d'acòrd damb jo, non hège que discutir, s'enventie.
En resumit, qu'entà que madurèsse, coma mès coraue ère eth, mès hered me tornaua jo, qu'ac hèja de bon voler, èra convençut qu'ère çò de mielhor.
Qu'auia era intencion de disciplinar eth sòn caractèr, emmotlar-lo, hargar un òme…e, plan…solide que vos cuelhetz era idia.
De còp, verifiqui qu'un dia e un aute e un tresau s'està confús, aclapat, e que ja non ei pes mòstres d'afècte, senon per quauquarren desparièr, mès fòrt, superior.
Me digui: quina tragèdia ei aguesta?
L'aculi a preguntes enquia que me'n sabi dera istòria: qu'auie coneishut, sabi pas se com, ath vailet deth vòste defuntat pair (qu'encara ère viu alavetz), a Smerdiakov, e aguest l'auie ensenhat ua badinada estupida, en realitat ua badinada brutau, ignòbla; se tracte d'agarrar un tròç de pan, de mora, tachar-li ua esplinga e lançar-la a bèth can, a un d'aguesti tant ahaimadi que s'avalen çò que sigue sense mastegar, e veir se qué se passe.
En resumit, que premaniren un d'aguesti bocins de pan e l'ac lancèren a Zhuchka, aguest gosset pelut qu'ara parlen, un gosset de bòrda que s'estaue en ua casa a on non li balhauen minjar e se passaue tot eth dia en tot lairar-li ath vent.
Vos shauten aguesti idòls estupids, Karamazov?
Jo que non posqui tier-les.
Plan, donques que l'ac lancèren, eth gossec se l'avalèc e se botèc a idolar, e comencèc a hèr torns e córrer, enquia que despareishec; atau m'ac didec eth pròpi Iliusha.
Sivans m'ac condaue, que non hège que plorar, m'abraçaue tremolant: "idolaue e corrie, idolaue e corrie", repetie un e un aute viatge; que me tustèc fòrça aquera imatge.
Ben, que me n'encuedè qu'auie racacòr.
E m'ac cuelhí seriosaments.
Çò d'important ei que jo ja lo volia corregir per çò d'abantes, atau que arreconeishi qu'acodí ara astúcia e hi a veir ua indignacion que solide non sentia: "Qu'as cometut ua baishesa, ès un brigand, li didí.
Plan que òc que non l'ac vau a condar ad arrés, mès de moment trinqui era mia relacion damb tu.
Que me vau a pensar ben aguest ahèr e te'n saberàs per Smurov (aguest gojat que venguie damb jo e que tostemps m'a estat fidèu), se, a compdar d'ara, contunham en tot èster amics o trinqui damb tu entà tostemp per brigand".
Se demorèc plan hissat.
Cohèssi que ja alavetz auí era impression d'èster dilhèu massa sevèr, mès qué podia hèr, atau pensaua jo alavetz.
Ath londeman l'amii a Smurov e li comuniqui que "ja non l'amassi": qu'ei çò que didem quan dus amics dèishen d'èster-ne.
Eth secret ère que jo lo volia mantier exilhat solet uns pògui dies e dempús, en veder-lo empenaït, tornar a estener-li era man.
Aguest qu'ère eth mèn fèrm prepaus.
E qué vos pensatz que se passèc?
Donques qu'en enténer a Smurov es uelhs li comencèren a lúder: "Ditz-li, se metec a cridar, dera mia part a Krasotkin qu'ara li vau a lançar bocins de pan damb esplingues a toti es gossets, a toti!, a toti!".
Que s'a botat a caminar un esperit liure, me calerà padegar-lo", e comencè a amuishar-li eth mèn mensprètz, a virar-me d'esponera cada viatge que lo vedia o a hèr-li un arridolet ironic.
E alavetz venguec er incident damb sa pair, vo'n brembatz?, çò deth fregador.
Comprenetz qu'eth ja ère prèst a irritar-se d'ua manèra terribla.
Es gojats, en tot veir que jo l'auia deishat de cornèr, se li lancèren ath dessús, lo shordauen: "Fregador, fregador!".
E comencèren aqueres peleges entre eri, que me planhi, pr'amor que me pensi qu'alavetz li heren fòrça mau.
Aguest còp jo qu'èra a dètz canes e me demoré guardant-lo.
Juri que non me'n brembi d'auer-me'n arrit d'eth, ath contrari, que me hec pena, fòrça pena: ua segonda mès e auria gessut a defener-lo.
Mès era sua guardada se crotzèc damb era mia, sabi pas se qué se pensarie, solet que cuelhec eth cotelon, se lancèc sus jo e me lo tachèc ena anca, just aciu, ena cama dreta.
Jo que non me botgè, cohèssi qu'a viatges sò valent, Karamazov, me limitè a guardar-lo damb mensprètz coma se li didessa damb era guardada: "Non voleràs punchar-me un aute còp en agraïment dera mia amistat?
Que sò ath tòn servici".
Mès non me lo tornèc a tachar, non lo tenguec, s'espauric, lancèc eth cotelon, s'estarnèc de plorar sorrolhosaments e se calèc a córrer.
Jo, plan que òc, non lo denonciè e manè a toti que sauvèssen silenci entà que non venguesse ena audida dera direccion, e solet l'ac didí ara mia mair quan era herida ja s'auie guarit; ath delà, que non ère arren, a penes ua engarrapada.
Dempús entení qu'aqueth madeish dia auie estat en tot lançar pèires e que vos mosseguèc a vos, mès, comprenetz en quin estat se trapaue!
Qué i vau a hèr, qu'è estat un pèc: quan s'emmalautic non venguí a perdonar-lo, voi díder, a hèr es patzes, e ara me hè dò.
Mès ara qu'è un objectiu especiau.
E vaquí tota era istòria…me pensi qu'è estat un pèc…
Ò!, qu'ei ua pena (sorrisclèc Aliosha esmoigut) non auer-me'n sabut abantes dera vòsta amistat, pr'amor qu'alavetz jo madeish auria vengut hè temps a demanar-vos que venguéssetz damb jo.
Credetz-me, en cors dera sua malautia, quan auie fèbre, deliraue damb vos.
Jo non sabia se guaire vos aprècie.
E, de vertat, de vertat, non auetz trapat a Zhuchka?
Eth pair e toti es gojats que l'an cercat per tota era ciutat.
Ac credatz o non, malaut, hèt un mar de lèrmes, tres viatge l'a dit a sa pair ena mia preséncia: "Qu'ei per aquerò que sò malaut, papa, per auer aucit a Zhuchka, Diu m'a castigat".
Que non i a manèra de trèir-li aguesta idia deth cap!
E, s'auessa trapat ath gosset e podessa demostrar que Zhuchka non ei mòrt, senon viu, me pensi que revierie d'alegria.
Qu'auíem botat es nòstes esperances en vos.
Didetz-me, e damb quin fondament demoràuetz que jo trapèssa a Zhuchka?
Ei a díder, se per qué jo precisaments?, preguntèc Kolia damb extraordinari curiosèr.
Per qué compdàuetz precisaments damb jo e non damb un aute?
Se didie que vos lo cercàuetz e lo haríetz a vier tan lèu lo trapèssetz.
Smurov didec quauquarren semblable.
Çò d'important ei que mos esdeguèrem a hèr-li a veir que Zhuchka ère viu, que quauquarrés l'auie vist.
Es gojats li heren a vier ua lèbe viua, mès, sonque veder-la, arric un shinhau e demanèc que la deishèssen anar en camp.
E atau ac hérem.
Sa pair ven de tornar e l'a hèt a vier un cadèth de mastin, tanben l'a artenhut per aquiu, se pensaue qu'atau lo solatjarie, mès que semble qu'a estat pejor…
Didetz-me ua causa, Karamazov: se com ei sa pair?
Ei un bofon, un palhassa?
A, non, que i a gent prigondaments sensibla, encara que s'estongue coma ablasigada.
Credetz-me Krasotkin, qu'aguesta sòrta de bofonades a viatges son extrèmaments tragiques.
Ara tot çò que tie, tot çò que i a en mon s'està centrat en Iliusha e, s'Iliusha morís, se capvirarà o se treirà era vida.
Cada còp que lo guardi ne sò mès convençut.
En veder-vos damb un gosset me pensè que podie èster Zhuchka.
Demoratz, Karamazov, dilhèu encara lo poiram trapar, mès aguest qu'ei Perezvon.
Ara lo harè entrar ena cramba, dilhèu Iliusha s'encoratge mès que damb eth gosset mastin.
Demoratz, Karamazov, ara desnisharatz quauquarren.
Ai, Diu mèn, com se m'acodís de retier-vos aciu!, de pic cridèc Kolia ara valenta.
Que vos entretengui damb aguest hered e solet amiatz ua levita.
Ac vedetz?
Que sò un egoïsta!
Ai, toti èm egoïstes, Karamazov!
Non vo'n hescatz, que hè hered, ei vertat, mès que non sòli constipar-me.
Per cèrt, com vos cridatz?
Kolia e qué mès?
Nikolai, Nikolai Ivanov Krasotkin; o, coma se ditz en lengüatge oficiau, Krasotkin hilh.
Kolia arric de quauquarren, mès dempús higec: plan que òc, è en òdi eth nòm de Nikolai.
E aquerò se per qué?
Qu'ei triviau, burocratic…
Auetz tretze ans?, preguntèc Aliosha.
En realitat catorze, en dues setmanes ne complirè catorze, plan lèu.
Vos cohessarè per auança ua debilitat, Karamazov, vo'la cohèssi solet a vos entà que mos anem coneishent, entà que dès era prumeria pogatz veir tota era mia natura: qu'è en òdi que me demanen era edat, ei mès qu'òdi…e a tot darrèr…que cor per aquiu delà ua calomnia sus jo: diden qu'era setmana passada hi as bandits damb es deth preparatòri.
Que i joguè, ei vertat, mès pensar que jo jogaue entà jo, entara mia diversion, qu'ei ua calomnia.
Qu'è fondaments entà pensar qu'a arribat enes vòstes aurelhes, mès jo non jogaua entà jo, senon entàs petits, pr'amor que sense jo non les venguie arren entath cap.
Mès dempùs tostemp s'escampilhen aguestes pegaries.
Aguesta qu'ei era ciutat des chismes, vos ac asseguri.
E, encara qu'auéssetz jogat, entà divertir-vos vos, qué se passe?
Entà divertir-me?
Qu'ei que vos hètz as shivalons?
Vedetz-ac d'aguesta sòrta, arric Aliosha, es adults vien, per exemple, en teatre, e en teatre se representen aventures de personatges de tot tipe, a viatges tanben damb bandits e guèrres, dilhèu aquerò non ei çò de madeish, solet que, plan, ara sua manèra?
Mès aquerò ei normau.
Atau ac credetz?
N'ètz convençut?
Kolia lo guardaue fixaments).
Sabetz?, qu'auetz exprimit ua idia plan curiosa, dempús vierè en çò de mèn e me harè eth cervèth brigalhs en tot pensar-i.
Arreconeishi qu'auia botat fòrça esperances d'apréner quauquarren de vos.
Qu'è vengut a apréner de vos, Karamazov, concludic Kolia damb votz sentuda e efusiua.
E jo de vos, arric Aliosha en tot sarrar-li era man.
Kolia ère extraordinariaments content damb Aliosha.
L'auie estonat que lo tractèsse damb totes es conseqüéncies coma a un egal e que li parlèsse tau que parlarie damb "ua persona adulta".
Vam a passar prumèr aquiu ara quèrra, a on viuen es casalères; toti es vòsti companhs qu'an deishat aquiu er abric, pr'amor qu'ena cramba non i a guaire lòc e hè calor.
Ò, solet serà un moment, que non me cau trèir er abric.
Perezvon se demorarà aciu en vestibul, en tot hèr-se eth mòrt: "Ici, Perezvon, en solèr e quiet!".
Ac vedetz?
Que ja ei mòrt.
Prumèr entrarè, camparè era situacion e dempús, quan sigue de besonh, harè un fiulet: !Ici, Perezvon!
Solet mos cau que Smurov non se'n desbrembe de daurir era pòrta en aguest moment.
Ac premanirè tot e ja veiratz quina tricha…
Ena cramba que ja coneishem, a on s'estaue era familha deth capitan assistent ena resèrva Sneguiriov, que tanben coneishem, en aguest moment auie un ambient estofant e pòc espaci per tòrt deth nombrós public amassat.
Diuèrsi gojats se trapauen damb Iliusha en aguesta escadença e encara que toti eri èren prèsti a remir, coma Smurov, qu'ère Aliosha que les auie reconciliat e arremassat damb Iliusha, aguesta qu'ère era realitat.
Tota era sua adretia qu'auie estat en aguest cas en hèr-les a vier un ath darrèr der aute a veir a Iliusha sense aviliments, senon coma sens voler, per edart.
Aquerò que padeguèc enòrmaments eth patiment d'Iliusha.
En veir era amistat, lèu era trendesa, e era simpatia de toti aguesti gojats, abantes es sòns enemics, se sentec esmoigut.
Totun, li mancaue Krasotkin e aguesta abséncia qu'ère ua carga terribla entath sòn còr.
S'enes sòns rebrembes mès amargants n'auie bèth un d'especiauments amargant, qu'ère precisaments tot er episòdi damb Krasotkin, eth sòn ancian e solet amic e defensor que sus eth s'auie lançat damb eth sòn cotelet.
Atau ac credie tanben er intelligent Smurov, qu'auie estat eth prumèr a hèr es patzes damb Iliusha.
Aquerò s'auie passat dues setmanes abantes d'aguest dimenge.
Per aquerò Aliosha non l'anèc a veir, tau qu'ère era sua intencion.
Ça que la, encara que se demorèc un shinhau, manèc a Smurov a veir a Krasotkin un dusau viatge e un tresau.
Mès ambdús còps Krasotkin li responec damb ua negatiua madeish d'impacienta e brusca, en tot transméter a Aliosha que, se l'anaue a cercar, alavetz non vierie jamès a veir a Iliusha e que non lo shordèssen mès.
Ne tansevolhe Smurov se'n sabec enquiath darrèr dia que Kolia auie decidit vier a veir a Iliusha aguest maitin, e solet era vesilha, en dider- se adiu pera tarde, de pic li didec bruscaments que lo demorèsse en casa eth dia a vier entà anar amassa a veir a Sneguiriov, mès que non gausèsse informar ad arrés dera sua intencion, pr'amor que volie campar ara imprevista.
Smurov l'aubedic.
Per çò dera sua esperança de hèr a vier ath gosset despareishut, Zhuchka, qu'ère emparada en ues paraules qu'auie deishat quèir un viatge: "Se non son capables de trapar un gosset, e aguest gosset ei viu, qu'ei que son toti uns saumets".
Mès quan Smurov, bèth temps dempús, l'insinuèc timidaments çò que sospechaue sus eth gosset, Krasotkin s'embestièc terriblaments: "Quina sòrta de saumet te penses que sò jo entà cercar gossets des auti per tota era ciutat en tot tier ja a Perezvon?
Com se pòt soniar qu'un gosset que s'a avalat ua esplinga contunhe viu?
Que non son que aviliments"!
Mentretant hège lèu dues setmanes qu'Iliusha non se botjaue deth sòn lhet en cornèr des icònes.
Non venguie a classa dès er incident damb Aliosha, quan li mosseguèc eth dit.
Plan mès, se botèc mau aguest madeish dia, a maugrat que pendent un mes podec caminar mielhor o pejor pera cramba e eth vestibul, es pògui moments que se lheuaue deth lhet.
A tot darrèr se demorèc sense fòrces e ja non se podie moir sense era ajuda de sa pair.
Aguest tremolaue per eth, auie deishat de béuer completaments, lèu auie perdut eth sen per temor qu'eth sòn hilh podesse morir e soent, sustot dempús d'amiar-lo deth braç pera cramba e de botar-lo en lhet de nau, gessie ath córrer entath vestibul e en un cornèr escur, damb eth front emparat ena paret, s'estarnaue de plorar damb uns plors copats, que lo bassacauen deth tot, en tot estofar eth bronit, entà qu'Iliusha non l'entenesse.
En tornar ena cramba, generauments començaue a distrèir e a padegar ath sòn estimat mainatge, li condaue condes, anecdòtes gracioses o parodiaue a diuèrses persones gracioses qu'auie coneishut, autanplan imitaue a animaus, damb es sòns divertidi idòls e crits.
Mès a Iliusha non li shautaue bric que sa pair hesse potèles e se presentèsse coma un bofon.
Eth gojat hège veir que li shautaue, mès ère conscient, damb dolor en còr, de qué sa pair ère umiliat sociauments e tostemp, de forma obsesiua, li venguie entath cap eth "fregador" e aqueth "fatidic dia".
Qu'ère era soleta causa que la padegaue, era rèsta deth temps repotegaue e se planhie de contunh de qué toti l'auien desbrembat, de qué arrés la respectaue, de qué l'ofensauen, eca, eca…
Mès es darrèrs dies semblaue auer patit un cambi.
Soent guardaue entath cornèr d'Iliusha e se demoraue cogitosa.
S'auie tornat mès carada, mès tranquilla e, se se metie a plorar, ac hège en silenci entà que non l'entenessen.
Eth capitan assistent, damb amarganta perplexitat, se n'encuedèc deth cambi.
Ara prumeria es visites des gojats non li shautauen e solet artenhien emmaliciar-la, mès dempús es sòns crits e racondes alègres comencèren a entretier-la e fin finau l'agradèren autant que, s'auessen deishat de vier, les aurie trapat mens.
Quan condauen quauquarren o se metien a jogar, era qu'arrie e picaue de mans.
A bèri uns les demanaue que s'apressèssen entà hèr-les un punet.
Apreciaue especiauments a Smurov.
Per çò deth capitan assistent, dès era prumeria era preséncia ena casa d'aqueri mainatges que venguien a divertir a Iliusha aumplic era sua amna d'alegria e entosiasme e autanplan li bohèc era esperança de qué Iliusha deisharie d'estar trist e atau, qué me sabi, se guaririe abantes.
A maugrat dera sua pòur per Iliusha, en cap moment, enquiath finau, sauvèc eth mendre dobte de qué eth sòn hilh se guaririe de ressabuda.
Recebie as petiti òstes damb veneracion, s'ocupaue d'eri e les mestraue; qu'ère prèst a amiar-les a shivalon, e de hèt, les comencèc a amiar, mès a Iliusha aguesti jòcs non li shautauen e les deishèren.
Comencèc a crompar-les boniqueries, prianiki1, fruts secs, les premanie tè, les hège entrelescades.
Que mos cau díder que pendent tot aguest temps es sòs non les manquèren.
Eth capitan assistent auie acabat en tot acceptar aqueri dus cents robles de Katerina Ivanovna, sivans auie predit Aliosha.
E dempús Katerina Ivanovna, en conéisher peth menut era sua situacion e era malautia d'Iliusha, visitèc personauments era casa, coneishec a tota era familha e artenhec autanplan embelinar ara capvirada capitana.
D'alavetz ençà era sua generositat non auie cessat, e eth capitan assistent, aclapat per orror de pensar qu'eth sòn hilh podie morir-se, s'en desbrembèc deth sòn vielh aunor e acceptè, sometut, es dons.
Tot aguest temps eth doctor Herzenstube, a demana de Katerina Ivanovna, venguie a tier-li ua visita ath malaut regular e puntuauments cada dus dies, mès es sues visites a penes servien d'ajuda e solet hège qu'assadorar de medecines ath gojat.
Totun, aguest dia, ei a díder, eth dimenge peth maitin, en çò deth capitan assistent se demoraue a un aute mètge, vengut de Moscòu, a on se lo consideraue ua eminéncia.
Que l'auie escrit e convidat personauments Katerina Ivanovna a cambi de fòrça sòs, non entà tractar a Iliushechka, senon damb un aute objectiu que ne parlaram mès endauant, en moment avient; mès, donques qu'ère vengut, li demanèc que visitèsse tanben a Iliushechka, que sus aquerò l'auie informat prealablaments ath capitan assistent.
Ça que la, dera arribada de Kolia Krasotkin non n'auie era mendre presentida, encara que ja hège temps que desiraue que venguesse aqueth gojat que per eth tant patie Iliushechka.
Mès, encara qu'Iliusha, que se n'auie sabut tres dies abantes de qué li harien coma present un gosset e non un quinsevolh, senon un mastin (quauquarren plan important, plan), mostraue per delicadesa e prudéncia era sua alegria peth present, toti, madeish eth pair qu'es gojats, vedien claraments qu'eth gosset nau dilhèu solet auie servit entà remòir damb mès fòrça en sòn còr er arrebrembe deth malerós Zhuchka, qu'auie martirizat.
Eth cadèth se voludaue en solèr ajaçat ath sòn costat tant qu'eth, damb un arridolet dolorós, l'amorassaue damb era sua man aflaquida, esblancossida, seca; autanplan se vedie qu'eth gosset li shautaue, mès…
Zhuchka contunhaue despareishut, aqueth que non ère Zhuchka; ça que la, se podesse arténher a Zhuchka e ath petit cadèth amassa, era sua felicitat que serie plia!
Krasotkin!, sorrisclèc còp sec un des gojats, eth prumèr que vedec entrar a Kolia.
Que i auec ua agitacion visibla, es gojats se heren enlà e se placèren en ambdús costats deth lhet, en tot deishar a Iliushechka ara vista.
Eth capitan assistent se lheuèc ath córrer entà recéber a Kolia.
Se vos platz, se vos platz…estimat òste!, gasulhaue.
Krasotkin qu'a vengut a veder-te…
Mès Krasotkin, en balhar-li era man ath mès córrer, mostrèc de seguit eth sòn extraordinari coneishement des normes d'etiqueta.
Se dirigic prumèr ara esposa deth capitan assistent, qu'ère en sòn fautulh (e que precisaments en aguest moment ère terriblaments descontenta e repoteguaue pr'amor qu'es gojats li caperauen eth lhet d'Iliusha e non li deishauen veir eth gosset nau), e junhèc es talons dauant d'era damb extrèma cortesia, ara seguida se virèc entà Ninochka e, tau qu'a ua dauna, li hec madeisha salutacion.
Aguest anament cortés costèc ena dauna malauta ua impression singularaments agradiua.
Donques qu'entren atau.
Aquiu en vestibul se boten es uns ath dessús des auti e entren atau a veir a ua familha respectabla, a shivau.
Quina sòrta de visites son aguestes?
Mès qui, mama, qui a entrat atau?
Mès Kolia que ja ère ath costat deth lhet d'Iliusha.
Eth malaut que s'auie esblancossit visiblaments.
S'auie incorporat e calaue es vistons fixa e intensaments en Kolia.
Damb dolorós estonament percebie era respiracion prigonda e accelerada d'Iliusha, es sòns pòts secs.
Hec un pas entada eth, l'estenec era man e, lèu totafèt estamordit, didec:
Ben, vielh…com te va?
Mès era votz se li copèc, que li manquèc resolucion, era cara se li tirèc de pic e era comissura des pòts li comencèc a tremolar.
Iliusha li hec un arridolet penós, encara sense fòrces entà parlar.
Còp sec Kolia lheuèc era man e, sens saber se per qué, la passèc peth peu d'Iliusha.
Que non se passe arren, gasulhèc en votz baisha, dilhèu entà encoratjar-lo, encara que de vertat non sabie se per qué ac auie dit.
Tornèren a sauvar silenci.
Se qué ei aquerò?
As un cadèth nau?, preguntèc Kolia damb votz complètaments indiferenta.
Òc, òoc!
Iliusha responec damb un fiulet long, en tot estofar-se.
Qu'a eth morro nere, atau, donc, qu'ei des herotges, lèu (indiquèc Kolia damb gravetat e fermetat, coma se solet l'importèsse eth cadèth e eth sòn morre nere.
Mès çò de mès important ère que sajaue a tot pèrder de tier es sòns sentiments entà non plorar "coma un mainatge petit", encara que non ac artenhie), quan creishe, que lo calerà encadiar, aquerò que ja ac sai.
Que serà enòrme!, exclamèc un des gojats deth grop.
Ja sabem qu'es mastins son enòrmes, d'aguesta portadura, coma un vedèth, se lheuèren de pic diuèrses votzes.
Coma un vedèth, coma un autentic vedèth (intervenguec eth capitan assistent).
Que n'è cercat de bon voler un atau, un des mès herotges, sa pairs tanben son enòrmes e plan herotges, que quilhen tot aquerò deth solèr…
Seiguetz-vos, senhor, aciu madeish sus eth lhet, ath cant d'Iliusha, o aciu en banc.
Se vos platz, estimat òste, tant de temps demorat…
Auetz vengut damb Aleksei Fiódorovich, senhor?
Krasotkin se seiguec en lhet as pès d'Iliusha.
Encara qu'ei possible que s'auesse premanit peth camin entà començar damb assopliment era convèrsa, ara qu'auie perdut complètaments eth hiu.
Non… damb Perezvon…
Ara qu'è un gosset, Perezvon.
Un nòm eslau.
Qu'ei aquiu en tot demorar…
Quan li fiula, vierà ath mès córrer.
Jo tanben è un gosset (de pic se dirigic a Iliusha), te'n brembes, vielh, de Zhuchka?
A Iliusha se li descarèc eth ròstre.
Guardaue damb patiment a Kolia.
Aliosha, pauhicat ena pòrta, rufèc es celhes e li hec damb eth cap un gèst dissimulat a Kolia entà que non mentèsse a Zhuchka, mès eth gojat non se n'encuedèc o non volec encuedar-se'n.
E a on ei…
Zhuchka?, preguntèc Iliusha damb votz copada.
Ben, frair, eth tòn Zhuchka…of!
Eth tòn Ahuchka qu'a despareishut!
Iliusha non didec arren, mès un aute còp campèc fixaments a Kolia.
Aliosha en tot veir era guardada d'aguest, li tornèc a hèr senhaus energics damb eth cap, mès Kolia virèc de nauèth es uelhs, en tot hèr veir que non auie notat arren.
Que gessec ath córrer e despareishec.
E com non, dempús un mòs atau?, deishèc anar sense pietat Kolia, mès tanben ada eth semblaue que li mancaue er aire.
Mès qu'è a Perezvon…
Un nòm eslau…
Te l'è hèt a vier…
Que non cau!, didec Iliushechka.
Òc, òc, que te cau veder-lo sense manca…
Te divertiràs.
Que l'è hèt a vier de bon voler…
Ei tan pelut coma er aute…
Me permetetz, senhora, que crida ath mèn gosset?
Non, que non cau!, sorrisclèc Iliusha damb ua votz esquiçada de pena.
Es sòns uelhs ludien damb repotec.
Dilhèu, senhor, (eth capitan assistent se lheuèc bruscaments dera mala ajustada ena paret qu'en era venguie de seir-se), dilhèu, vos… en ua auta ocasion…gasulhaue, mès Kolia, sense qu'arrés l'ac podesse empedir, tornèc ara sua e, lèu-lèu, li cridèc de ressabuda a Smurov: "Smurov, daurís era pòrta!
Perezvon entrèc ena cramba precipitadaments.
Sauta, Perezvon!, a dues pautes!
A dues pautes!, comencèc a cridar Kolia, en tot meter-se de pès en un bot; eth gosset, quilhat sus es sues pautes deth darrèr, s'estirèc just dauant deth lhet d'Iliusha.
E se passèc quauquarren qu'arrés se demoraue pas: Iliusha s'estrementic e de ressabuda se botgèc damb fòrça entà dauant, s'inclinèc entà Perezvon e se demorèc guardant-lo coma de pèira.
Qu'ei…
E qui te pensaues qu'ère?, cridec damb totes es sues fòrces, damb votz sonora, erós, Krasotkin; dempús, en tot inclinar-se entath gosset, lo cuelhèc en braça e se l'apressèc a Iliusha.
Guarda, vielh, lo ves?
Un uelh guèrch e era aurelha quèrra damb un talh, exactaments es mèrques que me dideres.
Que lo trapè per aguestes mèrques!
Lo trapè just alavetz, ath cap de pòc.
Non ère d'arrés, que non ère d'arrés!, explicaue en tot virar-se ara prèssa entath capitan assistent, era sua esposa, Aliosha e dempús un aute còp entà Iliusha.
Qu'ère en pati deth darrèr des Fedotov, e aquiu s'i auie calat, mès que non li balhauen minjar; ei un gosset fugitiu, s'auie escapat d'un bordalat…
E l'è trapat…
Ac ves, vielh?
Aquerò vò díder qu'aqueth viatge non s'avalèc eth tòn pan.
Se se l'auesse avalat, plan que s'aurie mòrt, plan que òc!
De sòrta qu'auec eth temps entà escopi-lo, pr'amor qu'ei viu.
E tu non te n'encuederes de qué l'auie escopit.
L'escopic, mès totun aquerò se punchèc era lengua e per aquerò idolaue.
Que li calec idolar fòrça pr'amor qu'es gossets tien era pèth dera boca plan delicada…mès delicada qu'es persones, plan mès!, sorrisclèc frenetic Kolia, damb era cara alugada e radiant d'entosiasme.
Iliusha non podie ne parlar.
Guardaue a Kolia damb es sòns uelhs grani e extrèmaments desorbitadi, damb era boca badada e era sang dera cara perduda.
E, se Krasotkin, que non sospechaue arren, se n'auesse sabut de quina forma tant atròç e mortau podie influir aguest moment ena salut deth malaut, ne peth mau de morir aurie gausat a hèr era tricha qu'auie hèt.
Mès, de tota era cramba, dilhèu solet Aliosha ac comprenie.
Per çò que tanh ath capitan assistent, qu'ère coma se s'auesse transformat en un mainatge petit.
Zhuchka!
Alavetz, ei Zhuchka?, cridaue erós.
Zhuchka!
Mama, ei Zhuchka!.
Qu'ère a mand de meter-se a plorar.
E jo que non me n'auia encuedat!, sorrisclèc Smurov damb pena.
Krasotkin!
Didec que traparie a Zhuchka, e l'a trapat!
L'a trapat!, repetic quaquarrés alègraments.
Òsca per Krasotkin!, s'entenec ua tresau votz.
Òsca per Krasotkin!, comencèren a cridar e a picar de mans toti es gojats.
Un moment, un moment!
Krasotkin sajaue de cridar mès fòrt qu'es auti).
Que vos vau a condar se com se passèc, era gràcia ei en se com se passèc e non en ua auta causa!
Eth cas ei que lo trapè, me lo hi a vier entà casa e l'amaguè, lo tenguí en casa barrat damb clau e non l'ac mostrè ad arrés enquiath darrèr moment.
Smurov siguec eth solet que se'n sabec hè dues setmanes, mès que lo convencí de qué ère Perezvon e non se n'encuedèc; mentretant l'è ensenhat a Zhuchka totes es leçons: ara veiratz, ara veiratz se guaires causes sap hèr!
Entad açò les ac è ensenhat, entà her-lo-te a vier adondat e polit, vielh.
Ja veiràs, vielh, se com ei Zhuchka ara!
Non auratz un bocinet de carn?
Que vos va a hèr un numeret que vos estarnaratz d'arrir.
Un bocinet de carn, de vertat que non l'auetz?
Eth capitan assistent trauessèc ath córrer eth vestibul e anèc enquias crambes des casalères, a on premanien tanben eth minjar dera sua familha.
Mentretant Kolia, damb ues prèsses desesperades entà non pèrder un temps valuós, li cridèc a Perezvon: "Mòrt!".
E er animau se virèc, s'ajacèc e se demorèc immobil damb es quate pautes en cèu.
Es gojats arrien, Iliusha lo guardaue damb eth madeish arridolet dolorós d'abantes, mès a qui mès li shautèc era mòrt de Perezvon siguec ara "mama".
S'estarnèc d'arrir en veir ath gosset e comencèc a hèr petar es dits entà cridar-lo.
Perezvon, Perezvon!
Que non se lheuarà ne peth mau de morir, cridaue Kolia trionfant, capinaut justaments, encara que lo criden toti; totun, se lo cridi jo, que se lheuarà en un virament de uelhs.
Ici, Perezvon!
Eth gosset se lheuèc e comencèc a hèr bots, ganholant d'alegria.
Non serà cauda?
Kolia s'informèc, esdegat e diligent, tant qu'agarraue eth tròç) Non, que non i é, qu'ei qu'as gossets non les shaute eth minjar caud.
Guardatz toti, Iliushechka, guarda, mès guarda, vielh, se per qué non guardes?
L'ac hèsqui a vier e non lo guarde!
Eth nau numèro consistie qu'eth gosset se demorèsse de pè, quiet e damb eth muset entà naut, en tot tier eth deliciós tròç de carn just ena punta deth muset.
Eth malerós animau li calie tier eth trocet sus eth muset tant que volesse eth patron, sense botjar-se, sense voludar-se, encara que siguesse mieja ora.
Mès a Perezvon solec lo tengueren atau un moment.
Agarra-lo!, cridèc Kolia, e, en un virament de uelhs eth tròç volèc deth muset enquiara boca de Perezvon.
E òc ma hè, eth public exprimic eth sòn estonament afogat.
Plan per aquerò, cridèc Kolia damb era màger ingenuitat.
Perezvon, Perezvon!, Iliusha comencèc a hèr petar es dits entà atirar ath gosset.
Entà qué?
Que bote eth solet sus eth tòn lhet.
Ici, Perezvon.
Kolia floquèc un còp de man ena cama e Perezvon volèc coma ua flècha entà Iliusha.
Aguest l'abracèc eth cap damb es dues mans e ara seguida Perezvon li lequèc es caròles.
Iliushechka se sarrèc ada eth, s'estenec en lhet e amaguèc era cara entre eth sòn peu esperluat.
Senhor, Senhor!, exclamaue eth capitan assistent.
Kolia se tornèc a sèir en lhet.
Iliusha, encara te posqui mostrar ua auta causa.
Que t'è hèt a vier eth canonet.
Te'n brembes?
Que ja te parlè d'eth, e tu dideres: "Ai, se com me shautarie de veder-lo jo tanben".
Ben, donques ara que te l'è hèt a vier.
E ara prèssa treiguec dera bossa eth canonet de coeire.
S'esdegaue tant pr'amor qu'ère plan erós: en un aute temps que s'aurie demorat a que se passèsse er efècte costat per Perezvon, mès ara que se pressaue en tot menspredar tot travader: "Ètz erosi?, donques aciu qu'auetz mès felicitat!"
Eth madeish qu'ère extasiat.
Hè temps que l'auia tachat es uelhs ad aguesta causilhòta en çò deth foncionari Morozov; entà tu, vielh, entà tu.
Que non la volie entad arren, l'auie eretat d'un frair; l'ac escambiè per un libre der armari deth mèn pair, Eth parent de Mahoma o Ua pegaria guaridora.
Ei un libre libertin, a cent ans, lo publiquèren en Moscòu quan encara non i auie censura, e Morozov qu'ei aficionat ad aguestes causes.
Ath delà encara me balhèc es gràcies…
Kolia tiège eth canonet dauant de toti entà que lo podessen veir e gaudir.
Er efècte venguec en sòn grad maximala quan Kolia declarèc que tanben auie povora e que se podie hèr huec de seguit "tostemp que non shòrde as daunes".
De seguit "mama" demanèc que li deishèssen veir era jogalha mès d'apròp, causa que se complic de ressabuda.
Eth canonet de coeire damb arròdes li shautèc plan molt e se botèc a hèr-lo a rodar sus es jolhs.
Que balhèc eth sòn consentiment ara demana de hèr huec, encara que sense saber-se'n se qué l'auien preguntat.
Kolia mostrèc era povora e era municion.
Eth capitan assistent, coma ancian militar, s'ocupèc dera carga, en tot vessar ua quantitat de povora plan petita, e didec que deishèssen eth plomb de caça entà ua auta escadença.
Placèren eth canonet en solèr, damb era punta acarada entà un lòc uet, meteren ena amòrsa tres graets de povora e alugèren un aluquet.
Que i auec un tir esplendorós.
Era mair tremolèc un shinhau, mès de seguit se metec a arrir de contenta.
Es gojats guardauen damb mina de trionf silenciós, mès qui se sentie totafèt erós contemplant a Iliusha ère eth capitan.
Kolia cuelhec eth canonet e de pic l'ac regalèc a Iliusha, amassa damb era municion e era povora.
Qu'ei entà tu, entà tu!
Ai, regala-lo-me a jo!
Òc, mielhor regala-lo-me a jo aguest canonet!, comencèc a suplicar de pic era mair, tau que siguesse ua mainada petita.
Era sua cara exprimie ua trista preocupacion dauant eth temor de qué non l'ac regalèssen.
Kolia se demorèc trebolat.
Eth capitan assistent comencèc a voludar-se inquiet.
Mama, mama!
Eth canon qu'ei tòn, tòn, mès deisha que lo tengue Iliusha, pr'amor que l'ac an regalat ada eth, ça que la, qu'ei tòn, Iliushechka tostemp te deisharà jogar; que sigue des dus, des dus…
Mama, sauva-lo-te, sauva-lo-te!, sorrisclèc de pic Iliusha.
Krasotkin, l'ac posqui regalar ara mia mair?, se dirigic damb mina suplicanta a Krasotkin, tau que se cranhesse qu'aguest s'ofenssèsse per çò de balhar-li eth present a un aute.
Plan que òc!, afirmèc Krasotkin e, en tot agarrar eth canonet des mans d'Iliusha, eth madeish l'ac autregèc damb era mès educada reveréncia ara mair.
Aguesta autanplan se metec a plorar atrendida.
Iliushechka, estimat, tu òc qu'estimes a ta mair!, sorrisclèc damb trendesa e de seguit se botèc un aute còp a hèr a rodar eth canon pes jolhs.
E qui ei eth joen mès simpatic?
Te harè a vier tota era povora que volgues, Iliusha.
Ara que la hem nosati era povora.
Com que non ei autentica?
Kolia se rogic tot).
S'ahlame…totun, non sai…
Non, senhor, que jo non è dit aquerò, senhor (intervenguec còp sec eth capitan assistent damb mina de colpabilitat).
Çò que jo è dit ei qu'era povora autentica non se hè atau, mès que non se passe arren, senhor, tanben se pòt hèr atau, senhor.
Sabi pas, vos qu'ac deuetz saber mielhor.
Nosati l'aluguèrem en un saler d'engüents d'argila, e usclèc pro ben, se consomic sancera, solet i demorèc ua rèsta de soja.
Mès aquerò ère solet ua pasta, tant que se se crivèle damb era pèth…
Ath delà, vos qu'ac saberatz mielhor que jo, jo non ac sabi…
A Bulkin l'estovèc era codena sa pair per tòrt dera povora, t'ac an condat?, se dirigic de pic a Iliusha.
Òc, responec aguest.
Escotaue a Kolia damb plaser e interès infiniti).
Ne premanírem ua botelha sancera e eth la sauvèc dejós eth sòn lhet.
Sa pair la vedec.
Que pòt crevar, didec.
E li hec ua repassada sense pensar-s'ac dus viatges.
Volie planher-se de jo en collègi.
E ara non lo dèishe amassar-se damb jo, non dèishen ad arrés vier damb jo.
A Smurov tanpòc, qu'è mala fama; diden que sò un "temerari".
Kolia arric damb mensprètz.
Tot comencèc damb çò deth camin de hèr.
A!, nosati tanben entenérem a parlar d'aguesta hèta vòsta, exclamèc eth capitan assistent.
Se com siguec que vos ajacèretz aquiu?
E serà possible que non vos espauríssetz bric tant qu'eth tren vos passaue peth dessús?
Non vos calec pòur?
Eth capitan assistent vantaue terriblaments a Kolia.
Non…non especiauments!, responec desdenhós Kolia.
Çò que òc que li costèc ua mala passada ara mia reputacion siguec aqueth maudit auc (tornèc a dirigir-se a Iliusha, e, encara que sajaue de hèr veir despreocupacion entà condà'c, non se tenguie a dominar-se e contunhèc tau que se non auesse escuelhut eth ton avient.
A!, tanben è entenut çò der auc!
Iliusha se metec a arrir, ère radiant).
Un shinhau de hanga de nonarren, que d'açò bastiren tota ua montanha, tau que se sòl passar (comencèc Kolia damb assopliment).
Un dia qu'anaua jo pera plaça e just venguien de portar uns aucs.
M'arturè e me botè a guardar-les.
De còp un vailet d'aciu, Vishniakov, un qu'ara hè encargues entàs Plotnikov, se demore en tot guardar-me, e me ditz: "Se qué hès en tot guardar es aucs?".
E jo tachi es uelhs en eth: ua cara estupida, redona, un gojat de vint ans; jo, ja vo'n sabetz, jamès refusi ath pòble.
Que me shaute èster damb eth pòble…
Mos auem demorat a trigòssa deth pòble, açò qu'ei un axiòma…
Me pensi que vo n'arritz, Karamazov.
Era mia teoria, Karamazov, qu'ei clara e simpla (que tornaue a alugar-se çò de mès content).
Jo que creigui en pòble e tostemp m'alègri de qué se li hège justícia, mès sense mimar-lo en absolut, ei a díder, sine qua…
Mès que parlaua der auc.
En resumit, que me dirigisqui ad aguest pèc e li responi: "Qu'èra en tot pensar en çò que pense un auc".
Me guarde, ja totafèt, empeguit: "E en qué pense?
Qu'ei que vèsse uerdi d'ua saca e er auc a estirat eth còth e l'a botat peth dejós dera arròda entà picar eth gran, ac ves"?.
E que non mos tardèc guaire era operacion: eth se placèc ath cant des brides sense èster vist e jo en un costat entà dirigir ar auc.
En aguest moment eth campanhard ère distrèt, en tot parlar damb quauquarrés, atau que non me calec ne dirigir ar auc: eth solet qu'alonguèc eth còth cercant eth uerdi jos era telega, just ath dejós dera arròda.
Li guinhè eth uelh ath vailet, eth que hec ua tirassada des brides e…crac!
Era arròda li passèc peth dessús deth còth, just pera mitat!
Mès, guarda tu, en aguest madeish moment toti es campanhards mos vederen e comecèren a cridar amassa: "Ac an hèt de bon voler!".
E cridauen: "Ath jutge de patz!".
Taben m'agarrèren a jo, didien: "Tu tanben ères aciu, que l'as ajudat, e a tu tot eth mercat te coneish!".
Plan que òc, per bèth motiu tot eth mercat me coneish, higec Kolia damb orgulh.
Atau que venguérem toti a veir ath jutge de patz, tanben se heren a vier ar auc.
Guardi e veigui qu'eth vailet s'auie acovardat e se metec a plorar, de vertat, que ploraue coma ua hemna.
Eth pastor des aucs cridaue: "Atau qu'un pòt estronhar toti es aucs que volgue!".
Auie testimònis, plan que oc.
Eth jutge de patz acabèc en un virament de uelhs: que li balhen un roble ath pastor, e eth vailet que se demore damb er auc.
E en avier que non se permete hèr aguestes trufaries.
E eth vailet que bramaue coma ua hemna: "Que non è estat jo, didie, eth m'a en.hiscat", e me senhalaue a jo.
Li responí complètaments seren que jo non l'auia ahiscat entad arren, que jo sonque auia exprimit era idia principau e l'auia parlat d'un projècte.
Eth jutge Nefiodov arric, mès dempús s'emmalicièc damb eth madeish per auer arrit: "Ara madeish, me ditz, manarè un infòrme as vòsti superiors entà qu'en futur non tornètz a dedicar-vos ad aguesti projèctes en sòrta d'estar-vos seigut dauant d'un libre estudiant es leçons."
Que non informèc as superiors, ère ua trufaria, mès era notícia s'espargec e arribèc enes sues audides, e aciu n'auem que tien ua bona audida!
Eth que mès s'embestièc siguec eth professor de classiques, Kolgasikov, mès Dardanelov me defenec un aute viatge.
E Kolgasikov ei ara furiós damb toti nosati, coma un saumet vert.
Iliusha, sabes que s'a maridat?
Qu'a artehut des Mijailov ua dòt de mil robles; ara plan, era nòvia qu'ei un espantaudèths de mil dimònis.
Es de tresau de seguit heren u epigrama:
De Dardanelov que non digui arren, ei un òme de coneishements, de coneishements inqüestionables.
Ara gent coma eth que la respècti, e non pr'amor que m'age defenut…
Mès que tu li balhèretz ua bona leçon damb aquerò dera fondacion de Troia!, apuntèc Smurov, decididaments capinaut de Krasotkin en aguest moment.
Que l'auie shautat fòrça era istòria der auc.
De vertat li balhèretz ua leçon, senhor?, preguntèc trufaire eth capitan.
Vos referitz ad aquerò de se qui fondèc Troia, senhor?
Que ja mo'n sabíem que l'auíetz metut en un trebuc, senhor.
Ja alavetz m'ac condèc Iliushechka…
Papa, eth qu'ac sap tot, se'n sap mès qu'arrés!, intervenguec taben Iliusha.
Iliusha campaue a Kolia damb ua felicitat immensa.
Aquerò de Troia qu'ei ua pegaria, non ei arren.
Jo madeish me pensi qu'aguesta qüestion non a cap importància, intervenguec Kolia damb ua orgulhosa modestia.
Qu'auie trapat eth ton just, encara qu'ère un shinhau preocupat.
Sentie qu'ère plan excitat e qu'era istòria der auc, per exemple, l'auie condat damb massa sentiment, tant qu'Aliosha auie sauvat silenci pendent tot eth raconde e s'estaue seriós, e ath capinaut gojat de man en man li comencèc a rosigar eth còr: "Non serà qu'ei carat pr'amor que me mensprède en tot pensar que cèrqui es sues vantades?
En aguest cas se gause a pensar aquerò, alavetz jo…" Me pensi qu'aguest ahèr non a cap importància, persutèc damb orgulh.
Donques jo que sabi se qui fondèc Troia, didec còp sec e de forma totafèt inesperada un gojat qu'enquia alavetz lèu non auie badat boca, carat e aparentaments timid; qu'ère plan beròi, auie uns onze ans e se cridaue Kartashov.
Ère seigut just ath ras dera pòrta.
Kolia lo guardèc damb suspresa e gravetat.
Eth cas ei qu'er ahèr de se qui auie fondat Troia exactaments, s'auie convertit en un mistèri en totes es classes e entà desnishar-lo les calie liéger a Smaragdov.
Mès, ath delà de Kolia, arrés auie aguest libre.
E se passèc que Kartashov, d'amagat, en ua escadença que Kolia s'auie virat d'esponera, dauric ara prèssa eth Smaragdov, qu'ère entre es sòns libres, e se calec dirèctaments en passatge a on se parlaue des fondadors de Troia.
Aquerò s'auie passat hège temps, mès eth s'auie demorat un shinhau trebolat e non s'auie decidit a cohessar publicaments que sabie se qui auie fondat Troia, pr'amor que cranhie que non li servirie d'arren e que Kolia lo harie a sénter incomòde.
Mès en aguest moment, per bèra rason, non se podec tier e ac didec.
Que hège ja temps qu'ac volie hèr.
Plan, e qui siguec?
Kolia se virèc entada eth, capinaut e presumit, en tot endonviar pera sua expression que plan qu'ac sabie e en tot premanir-se de seguit a hèr-li a pagar es conseqüéncies.
Troia siguec fondada per Treuco, Dardano, Ilio e Tros, didec de pic eth mainatge en tot rogir-se tant que hège pena veder-lo.
Mès toti es gojats lo guardauen fixaments, lo guardèren ua menuta sancera e dempús toti aguesti uelhs se tachèren ar unison entà Kolia.
Aguest, desdenhós e hered, cotunhaue mesurant damb era guardada ad aqueth gojat shordaire.
E se qué ei aquerò de qué la fondèren?, se dignèc parlar ara fin.
Qué signifique, en generau, fondar ua ciutat o un estat?
Qué heren?
Vengueren aquiu e cadun metec un tòcho?
S'enteneren risetes.
Eth gojat colpable passèc deth ròsa ath ròi viu.
Kolia lo tenguec atau ua menuta mès.
Entà parlar d'eveniments istorics coma era fondacion d'ua nacion, prumèr que s'a de compréner çò qu'aquerò signifique, soslinhèc damb severitat.
Jo, totun, que non balhi importància a toti aguesti condes de vielhes, en generau que non è guaire respècte pera istòria universau, ahigec còp sec damb mensprètz, en tot dirigir-se ja a toti.
Pera istòria universau?, preguntèc, un shinhau espaurit, eth capitan assistent.
Òc, pera istòria universau.
Er estudi d'ua sòrta de pegaries umanes, arren mès.
Solet è respècte pes matematiques e es sciéncies naturaus (se vantèc Kolia en tot guardar rapidaments a Aliosha: era sua pensada ère era soleta que cranhie en aguest moment.
Mès Aliosha contunhaue carat e s'estaue madeish de seriós qu'abantes.
S'auesse dit quauquarren, er ahèr s'aurie balhat per acabat de seguit, mès Aliosha sauvaue silenci e "eth sòn silenci porie èster desdenhós", atau que Kolia veguec d'anujar-se).
E ath delà qu'auem es lengues classiques: simplaments ua holia, arren mès…
Veigui que de nauèth non ètz d'acòrd damb jo, Karamazov.
Que non ne sò.
Aliosha arric discrètaments.
Es lengues classiques, se voletz enténer era mia pensada, que son ua mesura policièra, s'an introdusit solet entad açò (pòga pòc l'anaue mancant er aire), s'an introdusit pr'amor que son engüegiues e pr'amor qu'emboten es facultats.
Que ja ère engüegiu, atau donc, qué hèr entà que ne siguesse encara mès?
Que ja ère absurd, atau donc, qué hèr entà que ne siguesse encara mès?
Donques s'endovièren es lengues classiques.
Aguesta ei era mia opinion sus eres e demori non cambiar- la jamès, acabèc bruscaments Kolia.
L'auien vengut enes caròles uns piquets ròis de vergonha.
Mès s'ei eth mielhor en latin!, cridèc un gojat deth grop.
Òc, papa, parle atau, mès qu'ei eth mielhor dera classa en latin, confirmèc Iliusha.
E qué?
Qu'apreni eth latin pr'amor que me cau hè'c, pr'amor que li prometí ara mia mair acabar eth cors e, ena mia pensada, hèsque çò que hèsque un, li cau hè'c ben, mès ath laguens dera mia amna mensprèdi eth classicisme e totes aguestes pegaries…
Non n'èstz d'acòrd, Karamazov?
Mès, quines "pegaries"?, Aliosha tornèc a diboishar un arridolet.
Se vos platz, qu'ei que toti es classics son arreviradi a toti es idiòmes; per tant, eth latin non l'auem de besonh entà estudiar as classics, senon solet coma mesura policièra e entà embotar es nòstes facultats.
Com non se pòt veir aciu ua pegaria?
E qui vos a ensenhat tot aquerò?, exclamèc Aliosha a tot darrèr, estonat.
Prumèr, sò dable entà comprener-lo jo solet, sense que m'ac ensenhen, e dusau, vos cau saber qu'aquerò que vengui de díder sus es classics arreviradi, ac didec en votz nauta entà tota era classa de tresau eth professor Kolbasikov…
Qu'a arribat eth mètge!, sorrisclèc de pic Ninochka, carada enquia alavetz.
Efectiuaments, ena pòrta des coches dera casa qu'auie arribat eth car dera sehora Jojlakova.
Eth capitan assistent, que s'estaue tot eth maitin demorant ath mètge, gessec de tira de cap ara pòrta entà receber-lo.
Era mair s'apraièc e cuelhec un aire d'importància.
Aliosha s'apressèc a Iliusha e comecèc a apraiar-li eth coishin.
Ninochka campaue intraquilla de sòn fautulh estant se com l'apraiaue eth lhet.
Es gojats comencèren a dider-se adiu precipitadaments, quauqui uns prometeren tornar a passar pera tarde.
Kolia cridèc a Perezvon, que sautèc deth lhet.
Jo non me'n vau, non me'n vau!, li didec a Iliusha ara prèssa.
Me demorarè en vestibul e vierè quan eth mètge age partit, harè a vier a Perezvon.
Eth mètge que ja entraue, ua figura majestuosa damb un abric de pèth d'os, longues pursères escures e barba lustradaments arrasada.
En trauessar era neira, s'arturèc còp sec, coma confús, solide s'imaginaue que s'auie enganhat de lòc: "Qué ei aquerò?
A on sò"?, gasulhèc sense trèir-se er abric des espatles ne era casqueta de pèth de fòca damb ussa d'identica pèth deth cap.
Era gentada, era prauvetat dera estança, era ròba penjada en un cornèr l'auien desconcertat.
Eth capitan s'inclinèc dauant d'eth, lèu enquiath solèr.
Sne-gui-riov?, prononcièc eth mètge en votz nauta e majestuosa.
Òc, senhor.
Eth mètge tornèc a examinar era cramba damb apreension e se treiguec er abric.
Toti demorèren enludernadi pera importanta decoracion qu'amiaue en còth.
Eth capitan agarrèc ath vòl er abric tant qu'eth mètge se treiguie era casqueta.
A on ei eth pacient?, preguntèc en ton naut e imperiós.
Qué vos pensatz que li diderà eth mètge?, didec Kolia precipitadaments.
Que non supòrti era medecina!
Iliusha se morís.
Me semble qu'aquerò ei segur, responec Aliosha tristaments.
Engusaires!
Era medecina ei ua engusa!
Mès que m'alègri d'auer-vos coneishut, Karamazov, hège fòrça temps que volia coneisher-vos.
Solet qu'ei ua pena qu'ajam coïncidt en un moment tan trist…
Kolia auie talents de díder quauquarren encara mès intens, mès expansiu, mès ère coma se quauquarren l'ac empedisse.
Aliosha se n'encuedèc, li hec un arridolet e li sarrèc era man.
Que hè temps qu'aprení a estimar ara persona singulara qu'ètz vos, tornèc a gasulhar Kolia, desconcertat e incomòde.
È entenut a díder qu'ètz un mistic e qu'auetz estat en un monastèri.
Me'n sabi qu'ètz un mistic, mès…aquerò non m'a arturat.
Eth contacte damb era realitat vos guarirà…
Damb ua natura coma era vòsta que non pòt èster de ua auta manèra.
Qué entenetz per mistic?
Guarir-me de qué?, Aliosha ère un shinhau estonat.
Plan, de Diu e d'aguestes causes.
Mès de vertat non credetz vos en Diu?
Ath contrari, que non è arren en contra de Diu.
Plan que òc que Diu ei solet ua ipotèsi…mès…arreconeishi qu'ei de besonh, entar orde…entar orde der univèrs e tot aquerò…e se non existisse que mos calerie endoviar-lo, higec Kolia que começaue a botar-se vermelh.
De ressabuda s'auie pensat qu'Aliosha pensarie d'eth que volie amuishar es sues coneishences e demostrar çò de "màger" qu'ère.
E de pic se sentec terriblaments desengustat.
Cohessi que non posqui participar en totes aguestes peleges, acabèc, e me pensi que se pòt estimar ara umanitat sense creir en Diu, qué ne pensatz vos?
Voltaire non credie en Diu mès estimaue ara umanitat, non?
Un aute còp!
Voltaire credie en Diu, encara que semble que non guaire, e per çò que semble tanpòc estimaue guaire ara umanitat, didec Aliosha tranquil, reservat e damb tota naturalitat, coma se parlèsse damb ua persona dera sua madeisha edat o autanplan màger qu'eth.
Precisaments a Kolia l'estonaue aguesta sòrta d'inseguretat d'Aliosha en opinar sus Voltaire e que l'entornèsse era pregunta ada eth, ath petit Kolia, entà que la resolvesse.
Auetz liejut a Voltaire?
Concludic Aliosha.
Non, que non se pòt díder que l'aja liejut…
E ac auetz comprenut?
Plan, òc, tot…ei a díder…per qué vos pensatz que podia non auer-lo comprenut?
Tanplan que i a causes indecentes…
Plan que òc que sò en condicions de compréner qu'ei ua novèla filosofica e que s'a escrit entà exprimir ua idia…(Kolia ja s'auie embolhat deth tot).
Jo que sò socialista, Karamazov, sò un socialista incorregible, concludic sense vier a compde.
Socialista?, Aliosha s'estarnèc d'arrir.
Kolia se revoltèc.
En prumèr lòc, non son tretze, senon catorze, en dues setmanes n'aurè catorze (s'aluguec), e, en dusau lòc, que non compreni bric se qué a a veir era mia edad aciu.
Que parlam des mies conviccions, e non des ans qu'è, o non?
Quan ajatz mès ans, veiràtz vos madeish era importància dera edat entàs conviccions.
Tanben m'a semblat que non parlatz damb paraules pròpies, responec Aliosha modesta e tranquillaments, mès Kolia l'interrompec acalorat.
Que ja ac veigui, vos que voletz aubediéncia e misticisme.
Seràtz cossent damb jo que, per exemple, era fe crestiana solet a servit entà que rics e nòbles tenguen oprimida ara classa baisha, o non?
Aliosha.
Vai, se per qué m'ac a calut lieger?
E arrés en absolut m'ac a ensenhat.
Que posqui jo solet…
E, se voletz, non sò en contra de Crist.
Ei ua personalitat pliaments umana e, se siguesse viu enes nòsti dies, s'amassarie as revolucionaris e enquia e tot n'aurie un papèr destacat….Qu'ei segur.
Ben, mès d'a on auetz trèt tot açò?
Aliosha.
Ja vedetz, que non se pòt amagar era vertat.
Jo, naturauments, parli soent damb eth senhor Rakitin per bèth motiu, mes…
Que ja ac didec eth vielh Belinski, sivans diden.
Belinski?
Non me'n brembi, aquerò non ac escriuec enlòc.
Donques se non ac escriuec, diden qu'ac didec.
E auetz liejut a Belinski?
Que non partic damb Oneguin?
Dilhèu vos ja…comprenetz aquerò?
Per amor de Diu!, semble que m'ajatz cuelhut peth petit Smurov.
Kolia arric irritat).
Ath delà, non vos pensetz qu'è tant de revolucionari, se vos platz.
Que soent non sò d'acòrd damb eth senhor Rakitin.
Se parlam de Tatiana, que non sò pera emancipacion dera hemna.
Considèri qu'era hemna ei ua creatura subordinada e li cau creir.
Les femmes tricotent, coma didec Napoleon (per bèra rason, Kolia arric), e aumens en aquerò òc que compartisqui deth tot es conviccions d'aguest pseudo gran òme.
Per exemple, tanben me pensi que deishar era patria de cap a America ei ignòble, mès qu'ignòble, qu'ei estupid.
Per qué partir entà America quan aciu podem èster de grana utilitat entara umanitat?
Mès que mès ara.
Que i a ua quantitat enòrma d'activitats fructifères.
Atau responí jo.
Com que responéretz?
A qui?
America?
Me cau díder que m'ac an suggerit, mès jo me remí.
Que demore entre nosati, Karamazov, ne ua soleta paraula ad arrés.
Solet vos ac è dit a vos.
Que non è talents de vier enes urpes dera Tresau Seccion e recéber leçons ath cant deth Pont des Cadies:
Qu'ei magnific!
Se per qué arritz?
Of!, non, que non arrisqui ne creigui en absolut que me condatz messorgues.
Aquerò ei precisaments çò que se passe, que non vos creigui pr'amor que tot aquerò, ai, ei era pura vertat!
Mès, didetz-me, a Pushkin, alavetz, l'auetz liejut?
Auetz liejut er Oneguin?
Coma qu'auetz parlat de Tatiana…
Non, encara non, mès que lo voi liéger.
Que non è partits presi, Karamazov.
Per qué m'ac demanatz?
Per arren.
Didetz-me, Karamazov, vos me menspredatz fòrça, non?, lo copèc Kolia en tot quilhar-se dauant d'Aliosha tau que se merquèsse era sua posicion.
Se vos platz, didetz-m'ac sense trebucs.
Que jo vos mensprèdi?
Aliosha lo guardaue estonat).
E se per qué?
Simplaments que me hè dò qu'ua natura tant encantadora coma era vòsta e qu'encara non a començat a víuer sigue ja pervertida per totes aguestes pegaries.
Vo n'auetz arrit e me sò pensat que…
A!, que me n'è arrit per ua auta causa.
Guardatz se per qué arria: hè pòc liegí era pensada d'un estrangèr, d'un aleman, qu'a viscut en Russia, sus es nòsti joeni estudiants d'aué: "Mostratz-li, escriu, a un escolan rus, un mapa deth cèu estelat qu'enquia aguest moment non n'auie era mendre idia e ath londeman vo l'entornarà corregit".
Zèro coneishement e ua vantaria sense limits, aquerò ei çò que volie díder er aleman sus es escolans russi.
A, qu'ei totafèt cèrt!, Kolia s'estarnèc d'arrir, plan cèrt!, punt per punt!
Òsca, aleman!
Mès qu'aguest teuton non a sabut veir era part positiua, vos qué ne pensatz?
Era vantaria, d'acòrd, qu'ei pera edat, que se pòt corregir se siguesse de besonh, mès, ça que la, que i a er esperit independent lèu dès era madeisha mainadesa, era audàcia de pensament e de conviccions e non aguest esperit sòn de servilisme dauant es autoritats…
Mès, totun aquerò, qué ben a parlat er aleman!
Òsca, aleman!
Mès, que mos cau estronhar as alemans.
D'acòrd qu'aquiu son boni en sciéncies, mès totun mos cau estronhar-les…
Estronhar-les?, se per qué?
Aliosha arric).
Plan, dilhèu sigue ua asenada, d'acòrd.
A viatges que sò un mainatge terrible e, quan m'alègri per bèra rason, que sò incapable de tier-me e non hèsqui que deishar anar pegaries.
Escotatz, vos e jo, totun, qu'èm aciu en tot parlar de foteses e aguest mètge amie ja ua estona embarrat aquiu laguens.
Encara que, dilhèu sigue tanben en tot examinar a "mama" e ara espeada Ninochka.
Sabetz?
Me shaute aguesta Ninochka.
De ressabuda m'a gasulhat mentre gessia: "Per qué non auetz vengut abantes?"
E damb quina votz, tau qu'un repotec!
Me semble qu'ei fòrça brava e digna de pietat…
Òc, òc!
Se vietz per aciu ja vo'n saberatz se quina sòrta de creatura ei.
Que vos anarà pro ben conéisher a taus creatures entà saber avalorar fòrça autes causes que desnisharatz precisaments en tot coneisher-les (observèc Aliosha damb afogadura).
Aquerò vos harà cambiar mès que quauqua auta causa.
Òc, qu'ei penible.
Guaire s'aurà consumit ena demora!
Non m'ac digatz!
Que me nafratz era herida damb escodentiua.
Ath delà, que m'ac meriti: se non sò vengut, qu'a estat per amor pròpi, per un amor pròpi egoïsta e per un despotisme vil que non me n'è podut desliurar en tota era vida a maugrat de qué è sajat de cambiar.
Ara me n'encuedi de qué sò un brigand en fòrça aspèctes, Karamazov.
E vos me didetz aquerò a jo!, cridèc Kolia.
Imaginatz-vos, e jo que me pensaua (en temps que m'è estat aciu ac è pensat diuèrsi viatges!
Se vos sabéssetz se com avalori era vòsta opinion!
Mès, autant mesfisant ètz vos?
Ara vòsta edat!
Aquerò auetz pensat?
Moria, quin còp de uelh qu'auetz, tè.
Solide qu'a estat quan condaua aquerò der auc.
Precisaments en aguest instant è pensat que me menspredàuetz prigondaments per aguesti talents mèns d'èster protagonista, autanplan sentí e comencè a díder causes absurdes.
Dempús m'è imaginat (aquerò ja a estat ara madeish, aciu), quan didia: "Se Diu non existisse mos calerie endonviar-lo", qu'auia massa talents de mostrar-vos era mia illustracion, mès que mès pr'amor qu'aguesta frasa l'è liejuda en un libre.
Mès vos juri qu'es talents d'exibir-me non èren costadi per supèrbia, senon…ben, sabi pas per qué, per alegria, qu'ei aquerò, per alegria…encara qu'ei ua tralha prigondaments vergonhosa qu'un vage per aquiu en tot shordar a toti per alegria.
Aquerò que ja ac sabi.
Mès ara, totun, sò convençut que vos non me menspredatz, senon que son imaginacions mies.
Ai, Karamazov, sò tan malerós!
A viatges me pensi, Diu se'n saberà, que toti, toti, s'arrissen de jo, e en aguesti moments sò prèst a esbauçar tot er orde des causes.
E hètz a patir as que vos entornegen, arric Aliosha.
E hèsqui a patir as que m'entornegen, sustot ara mia mair.
Non pensetz aquerò!
Non ac pensetz en absolut!, sorrisclèc Aliosha.
Ath delà, se qué ei hèr eth ridicul?
Aué en dia lèu totes es persones damb talent an ua pòur terribla a hèr eth ridicul e per aquerò son tan malerosi.
Que non pòt deishar d'estonar-me qu'ajatz començat a senter-vos atau tan lèu, encara que, per çò d'aute, hè temps que me n'encuedi e non solet en vos.
Aué en dia enquia e tot es mainatges an començat a patir per açò.
Qu'ei coma ua lhocaria.
Eth diable s'a encarnat en aguest amor pròpi e s'i a calat en tota ua generacion; precisaments eth diable, higec Aliosha sense arrir en absolut, a maugrat de çò qu'auie estat a punt de pensar Kolia, que lo guardaue fixaments.
Vos qu'ètz coma toti, concludic Aliosha, o coma molti; simplaments non sigatz coma toti e ja i é.
A maugrat de qué toti siguen atau?
Òc, a maugrat de qué toti siguen atau.
Sigatz vos eth solet desparièr.
En realitat, vos que non ètz coma toti, per exemple, ara non auetz auut vergonha de cohessar quauquarren pèc e enquia ridicul.
E enes nòsti dies, qui mès ac aurie hèt?
Arrés, autanplan an deishat de considerar de besonh censurar-se ada eri madeishi.
Atau, donc, non sigatz coma toti, encara que sigatz vos eth solet diferent, non sigatz coma toti.
Magnific!
Que non m'è enganhat damb vos.
Ètz capable de solatjar.
Ò, guaire desiraua coneisher-vos, Karamazov!
Hège tant de temps que cercaua aguest encontre!
De vertat vos tanben pensàuetz en jo?
Adès auetz dit que tanben pensàuetz en jo.
Sabetz ua causa, Karamazov?
Es nòstes declaracions se semblen fòrça a ua declaracion d'amor, didec Kolia damb votz fèbla e avergonhada.
Aquerò que non serà quauquarren ridicul, vertat?
Mès, Karamazov, admeteratz qu'ara ètz un shinhau avergonhat d'èster damb jo…
Ac campi enes vòsti uelhs.
Kolia diboishèc un arridolet maliciós, mès tanben lèu de felicitat).
Avergonhat?
Se per qué?
Alavetz, per que vos auetz rogit?
Vos auetz hèt que me rogisca!
Aliosha se metec a arrir e, plan, se rogic deth tot).
Ben, òc, un shinhau avergonhat òc.
Diu que saberà se per qué., jo que non ac sabi…gasulhèc lèu desconcertat.
Ò, guaire vos estimi e vos aprècii en aguest moment precisaments per aquerò, pr'amor que vos sentetz avergonhat d'èster damb jo!
Pr'amor que vos ètz coma jo!, sorrisclèc Kolia totafèt extasiat.
Es caròles l'usclauen, es uelhs li ludien.
Aliosha sense saber guaire ben per qué.
Qu'ac sabi, ac sabi.
Mès, totun aquerò, benediratz era vida en sòn ensems.
Exactaments!
Òsca!
Qu'ètz un profèta!
Ò, que mos vam a enténer, Karamazov.
Sabetz?, tot aguest darrèr mes me didia: "O mos hèm amics de patac e entà tostemp o ara prumèra mos desseparam coma enemics enquiara hòssa!"
E, en tot díder açò, vos que ja m'estimàuetz, plan que òc.
Vos estimaua, vos estimaua terriblaments, vos estimaua e soniaua damb vos!
Mès com vo'n sabíetz de tot açò per auança?
Vai, aciu qu'ei eth mètge.
Senhor, que va a díder quauquarren, guardatz se quina portadura tie!
VII.
Eth mètge gessie dera estança caperat de nauèth damb er abric de pèth e damb era casqueta en cap.
Qu'auie era cara lèu emmaliciada e apreension, coma se cranhesse mascarar-se damb quauquarren.
Hec un còp de uelh peth vestibul e guardèc damb severitat a Aliosha e a Kolia.
Dera pòrta estant Aliosha li hec un gèst damb era man ath menaire e eth car qu'auie amiat ath mètge s'apressèc enquiara entrada.
Eth capitan assistent gesset ath mès córrer darrèr deth mètge e, en tot inclinar-se, lèu ajocar-se, l'arturèc entà ua darrèra paraula.
Era cara deth praube òme qu'ère esbauçada, era guardada espaurida:
Excelléncia, excelléncia…de vertat?…comencèc, mès que non venguec de parlar, solet junhec es mans damb desesperacion, encara que contunhaue en tot guardar ath mètge en un darrèr prèc, coma se de vertat damb ua paraula sua se podesse cambiar eth veredicte sus eth praube mainatge.
Doctor…
Excelléncia…e serà lèu, ne serà?
Excelléncia, per amor de Diu!, lo tornèc a arturar espaurit eth capitan.
Excelléncia!…
Alavetz, ja arren, de vertat que ja arren lo pòt sauvar?…
Ara que non de-pen de jo, didec eth mètge damb impaciéncia, ça que la…vai, (s'arturèc còp sec), se vos podéssetz, per exemple, manar…ath pacient…ara madeish e sense pèrder un moment, (es paraules "ara madeish e sense pèrder un moment", eth mètge les prononcièc ja en un ton sevèr, senon lèu furiós, autant, qu'eth capitan assistent lèu s'estrementic), entà Siracusa, dilhèu…gràcies a ues condicions climatiques naues e avientes…poirie… dilhèu… passar…
A Siracusa!, sorrisclèc eth capitan assistent tau que se non comprenesse arren.
Siracusa qu'ei en Sicilia, intervenguec en votz nauta Kolia entà hèr-l'ac a saber.
Eth mètge lo guardèc.
Entà Sicilia!, batiushka, excelléncia, eth capitan assistent ère desconcertat, mès vos ac auetz vist!
Senhalèc damb es dues mans tot çò que l'entornejaue entà indicar es circonstàncies.
E qué hèsqui damb mama, qué hèsqui damb era familha?
Non, era vòsta familha que non li cau vier en Sicilia, enviatz ara vòsta familha en Caucàs en vier era primauèra…
Enviatz ara vòsta hilha entath Caucàs, e ara vòsta esposa…
Se hesse ua cura d'aigues en Caucàs per çò deth sòn reumatisme…e just dempús l'amièssetz entà París, ena clinica deth doctor psiquiatre Le Peletier…jo que vos poiria balhar ua nòta entada eth, alavetz…poirie, dilhèu, se passar…
Doctor, doctor!
Mès que ja ac vedetz!
Aquerò que ja non me tanh a jo, arric eth mètge, jo solet vos è dit çò qu'era sciéncia podie respóner ara vòsta demana sus es darrèrs mejans, çò d'aute…me hè dò…
Non vo'n hescatz, galen, eth mèn gosset que non vos mossegarà (deishèc anar en votz nauta Kolia en encuedar-se'n dera guardada un shinhau inquieta deth mètge a Perezvon, qu'ère en vestibul.
Que se podie enténer ua nòta de ràbia ena sua votz.
Auie dit "galen" en sòrta de mètge "de bon voler"; "ac didí entà ofensar-lo", explicarie mès tard).
Se qué vò díder aquerò?
Qui ei aguest?, li preguntèc ara suspresa a Aliosha, tau que se li demanèsse compdes.
Que sò eth patron de Perezvon, galen, non vo'n hescatz de jo, afirmèc Kolia.
Zvon?, repetic eth mètge, sense compréner se qué ère aquerò de "Perezvon".
Que parlatz sense sen, galen, mos veiram en Siracusa.
Se qui ei aguest?
Qui?
Qui?, eth mètge còp sec, s'embestièc terriblaments.
Qu'ei un escolan de per aciu, doctor, un gojatz coquin, non vo'n hescatz, didec Aliosha estramuncadaments en tot rufar es celhes.
Kolia, caratz-vos!
Li cridèc a Krasotkin.
Que non vos cau hèr cabau, doctor, repetic ja un shinhau despacientat.
Ua repassada, aquerò ei çò que li cau, ua repassada.
Ici, Perezvon!
Adishatz!
Gessec ath mès córrer e, dempús de daurir era pòrta, entrèc ena cramba.
Perezvon venguec ath sòn darrèr.
Eth mètge se demorèc uns cinc segondes estonat en tot guardar a Aliosha, ara seguida escopic e se n'anèc de seguit entath car en tot repetir en votz nauta: "Aquerò, aquerò, aquerò…sabi pas se qué ei aquerò!".
Eth capitan correc entà ajudar-lo a pujar.
Aliosha entrèc ena cramba en tot seguir a Kolia.
Aguest que ja ère en lhet d'Iliusha.
Iliusha li cuelhie era man e cridaue a sa pair.
Ua menuta dempús acodic eth capitan assistent.
Eth capitan comencèc a tremolar entre somics estofadi e a Kolia li tremolauen es pòts e era maishèra.
Papa, papa!
Que me hè dò per tu, papa!, Iliusha gemicaue amaraments.
Iliushechka…còr mèn…eth mètge a dit…
Te vas a méter ben…
Seram erosi…
Eth mètge…comencèc a díder eth capitan assistent.
Ai, papa!
Que sai çò que t'a dit eth mètge nau…
Qu'ac è vist!, sorrisclèc Iliusha e tornèc a sarrar as dus damb totes es sues fòrces, en tot amagar era cara ena espatla de sa pair.
Papa, non plores…e, quan me morisca, cèrca a un bon mainatge, a un aute…
Alista a un d'eri, a un de brave, crida-lo Iliusha e estima-lo ada eth, ath mèn lòc…
Que non digues arren, vielh, te vas a guarir!, cridèc Krasotkin, semblaue furiós.
E non me desbrembes jamès, papa, contunhaue Iliusha, vene a visitar-me ena hòssa…
Papa, acòga-me ath ras dera nòsta arròca grana, qu'en era anàuem a passejar tu e jo, vene a visitar-me damb Krasotkin, pes tardes…
E Perezvon…jo vos demorarè…
Papa, papa!
Iliushechka, Iliushechka!, didie.
Krasotkin se desliurèc der abraç d'Iliusa.
Adishatz, vielh, me demore era mia mair entà dinar, didec precipitadaments.
Qu'ei ua pena de non auer-la avertit.
Qu'estarà plan preocupada…
Mès dempús de dinar vierè de seguit a veder-te, tot eth dia, tota era tarde, e te condarè fòrça causes, força!
E me harè a vier a Perezvon, ara me l'empòrti pr'amor que, se jo non i sò, començarà a ganholar e te shordarà.
Entà dempús!
E gessec ath córrer entath vestibul.
E d'aguesta sòrta se lo trapèc Aliosha.
Iliusha s'ablasugarà fòrça, didec Aliosha en ton persutant.
Ac harè!
Ò, guaire me maudigui per non auer vengut abantes, gasulhèc Kolia plorant e ja sense trebolar-se de hè'c.
En aguest moment eth capitan gessec coma volant dera cramba e còp sec barrèc era pòrta.
Qu'auie eth ròstre exaltat, es pòts li tremolauen.
Dauant des dus joens supliquèc damb es dues mans.
Que non voi un aute mainatge!
Non voi un aute mainatge!, gasulhèc violentaments, li carrinclauen es dents.
Jerusalem, se jo de tu me'n desbrembi, que se mete…
Non venguec de parlar, s'estofaue, s'ajulhèc sense fòrces dauat eth banc de husta.
Kolia gessec en carrèr.
Adishatz, Karamazov!
Aguesta tarde que i serè segur.
Aquerò qu'a dit eth sus Jerusalem… se qué ère?
Compreni, qu'ei pro!
Venguetz vos tanben!
Libre onzau.
Aliosha s'endralhèc de cap ara plaça dera Catedrau, entara casa dera comerçanta Morozova, entà veir a Grushenka.
Aguesta, a prumèra ora deth maitin, l'auie manat a Fenia damb eth prèc de qué l'anèsse a veir.
En tot interrogar a Fenia, Aliosha se'n sabec qu'era sua senhora ère cuelhuda, ja dès era vesilha, d'ua enòrma e desacostumada preocupacion.
Enes dus mesi dempús era detencion deth sòn frair, Aliosha auie visitat soent era casa de Mozorova, autant pera sua pròpia iniciatiua coma per encargue de Mitia.
Tàs tres dies dera sua detencion, Grushenka auie emmalautit grèuments, era sua malautia se prolonguèc lèu cinc setmanes.
Ua d'aguestes cinc setmanes la passèc inconscienta.
Que l'auie cambiat enòrmaments era cara, s'auie amagrit e s'auie metut auriòla, a maugrat de qué ja lèu hège dues setmanes que podie gèsser en carrèr.
Mès, en opinion d'Aliosha, eth sòn ròstre auie vengut encara mès atrasent, e li shautae trapar-se damb era sua guardada quan entraue a veder-la.
Quauquarren en aquera guardada semblaue ara mès senat, mès rasonable.
S'amuishaue ua cèrta transformacion animica, s'anaue remetent era sua capacitat de decision fèrma encara qu'umila, doça e irrevocabla ath còp.
En front, entre es celhes, qu'auie campat ua petita rufa verticau que balhaue ath simpatic ròstre ua mina cogitosa, concentrat en eth madeish, lèu sevèr a prumèr còp de uelh.
Dera frivolitat anteriora, per exemple, non ne restaue arren.
Tanben li semblaue estranh a Aliosha que, a maugrat des malurs patidi per aquera prauba hemna, prometuda d'un òme detengut per un crim atròç practicaments en madeish moment que se hègen nòvios, a maugrat dera malautia que li venguec dempús e dera menaca d'ua condemna lèu inevitabla, non auesse perdut Grushenka era sua alegria jovenila.
Enes sòns uelhs, abantes capinauts, ludie ara cèrta doçor, encara que…tanben ei vertat qu'es sòns uelhs se tornauen a alugar, a viatges damb ua bua maliciosa, cada còp que romaue ara joena ua anciana inquietud que non solet non s'auie amortat senon qu'autanplan auie creishut en sòn còr.
Er objècte d'aguesta inquietud qu'ère eth madeish: Katerina Ivanovna, que d'era Grushenka, quan jadie encara malauta, se'n brembaue enquia e tot en sòmnis.
Aliosha ère conscient de qué era sentie ua gelosia terribla d'aguesta hemna per tòrt de Mitia, de Mitia eth presoèr, a maugrat de qué Katerina non auie vengut a tier-li ua visita ena preson ne un solet viatge, quauquarren qu'aurie podut hèr s'ac auesse volut.
Tot aquerò l'auie creat un delicat problèma a Aliosha, pr'amor que solet ada eth li daurie eth còr Grushenka e li demanaue tu per tu conselh; a viatges, totun, eth que non ère en condicions de dider-li absoludaments arren.
Aliosha arribèc preocupat en çò de Grushenka.
Auie ues cartes sus era taula, repartides ja entà hèr ath pèc.
En un divan de cuer, en aute costat dera taula, auien premanit un lhet qu'en eth ère miei ajaçat Maksimov, en batin e damb ua casqueta de dormir de coton; se lo vedie malaut e fèble, a maugrat dera sua doça arridalha.
Quan entornèc de Mokroie, en compahia de Grushenka, hège dus mesi, aqueth ancian gandiaire s'auie installat ena casa dera joena e aquiu s'estaue dès alavetz.
Quan venguec damb era, entre era ploja e era hanga, calat enquias uassi e espaurit, se seiguec en divan e se demorèc en tot guardar-la en silenci, damb ua timida e suplicanta arridalha.
Grushenka aclapada per ua pena terribla e damb ua fèbre que començaue, e en tot auer-se desbrembat lèu deth tot d'eth pendent era prumèra mieja ora dempús era sua arribada, tant que atenguie d'auti ahèrs, de còp lo guardèc fixaments: Maksimov li responec damb un arridolet trist e desconcertat.
Grushenka cridèc a Fenia e li manèc que li balhèsse minjar.
Tot aqueth dia lo passèc Maksimov seigut en madeish lòc, sense a penes botjar-se; quan hec net e barrèren es pòrtes, Fenia preguntèc ara sua senhora:
Didetz-me, senhora, se demorarà eth senhor a passar era net aciu?
Òc, hè-li eth lhet en divan, responec Grushenka.
En tot interrogar-lo mès peth menut, era joena se'n sabec que Maksimov reauments non auie a on meter-se e que "eth senhor Kalganov, eth mèn benfactor, m'a dit claraments que non pense acuelher-me mès, e m'a balhat cinc robles".
Aqueth arridolet esmoiguec ath vielh, e es pòts li tremolèren en un plor arregraït.
Atau qu'a compdar d'alavetz aqueth passapaís se demorèc ena sua casa.
E ne tansevolhe partic quan era queiguec malauta.
Fenia e sa mair, era codinèra de Grushenka, non lo heren enlà, senon que contunhèren en tot balhar-li minjar e hèr-li eth lhet en divan.
Dempús Grushenka autaplan s'avedèc ara sua preséncia, e cada còp que tornaue de veir a Mitia (que comencèc a visitar tan lèu se mielhorèc un shinhau, encara que sense èster deth tot remetuda), entà solatjar era sua pena se seiguie e començaue a parlar damb "Maksimushka" de tota sòrta de foteses per çò de non pensar ena sua angónia.
Se passe qu'ath vielhet non se li hège mau de condar quauqua istòria de quan en quan, atau que fin fiau a Grushenka se li hège indispensable.
A despart d'Aliosha, que totun, tanpòc se passaue a veder-la cada dia, e jamès s'i demoraue guaire temps, Grushenka practicaments non recebie ad arrés.
Per çò que tanh ath vielh mercadèr, eth sòn protector, que ja ère alavetz grèuments malaut, "enes darrères", coma didien ena ciutat, e efectiuaments moric ua setmana dempús que se celebrèsse eth judici de Mitia.
Tres setmanes abantes dera sua mòrt, en sénter pròche era fin, manèc a cridar, fin finau, as sòns hilhs, damb es sues hemnes es es sòns arrèhilhs, e les manèc que non se desseparèssen ja deth sòn costat.
Dès aguest madeish moment, dèc orde sevèra as sòns vailets de non perméter era entrada de Grushenka, e de dider-li, s'un cas se presentèsse: "Ditz que vos desire ua vida longa e alègra, e que vos desbrembetz d'eth entà tostemp".
Grushenka, ça que la, lèu cada dia manaue a quauquarrés entà saber-se'n dera salut deth vielh.
Fin finau as vengut!, sorrisclèc en tot deishar es cartes e saludar alègraments a Aliosha.
Maksimushka que m'auie espaurit en tot dider-me que dilhèu ja non vieríetz.
Ai!, se com n'è besonh de tu!
Vene, sè-te.
Qué te cau?
Un cafè?
Plan que òc, didec Aliosha, en tot sèir-se ena taula.
Qu'è hame.
Vai, vai, Fenia, eth cafè!, cridèc Grushenka.
Que ja hè ua estona que borís, te demore; hè-te a vier tanben uns pastissi, mès guarda que siguen cauds.
Demora, Aliosha, damb aguesti pastissi que l'auem hèta bona aué.
Les ac è amiat ena preson e eth, non t'ac vas a creir, mes les a refusat, que non se les a volut minjar.
Un pastís l'a lançat en solèr e l'a caushigat.
Jo li è dit: "Les ac dèishi ath susvelhant; se non te les minges d'aciu enquiara net, ei que te neurisses dera tua verinosa mauvestat", e me n'è anat.
Que ja mos auem tornat a pelejar, t'ac pòs creir?
Non i a cap viatge que lo vaja a veir que non mos pelegem.
Grushenka condèc tot aquerò de tira, plan agitada.
Mès aguest viatge, se per qué vos auetz pelejat?, preguntèc Aliosha.
Jamès m'ac auria demorat!
Guarda, qu'ei gelós der "anterior".
Atau qu'ara t'a dat per matier-lo?".
Tostemp ei gelós, tostemp ei gelós de jo!
Enquia minjant e dormint ei gelós.
Un còp, era setmana passada, enquia se botèc gelós per tòrt de Kuzma.
Mès qu'ei que non se'n sabie de çò der "anterior"?
Qué vos que te diga?
Qu'ac a sabut dès eth prumèr dia, mès aué, còp sec, s'a botat a insultar-me.
Me hè vergonha repetir çò que didec.
Que n'ei de pèc!.
Sonque gésser jo, qu'a entrat Rakitka.
Non se passarà que Rakitka l'està maumetet contra jo?
Tu qué ne penses?, higec, coma abstreiguda.
Eth que t'estime, aquerò ei çò que se passe, t'estime fòrça.
Plan que òc, deman lo jutgen.
Qu'è vengut a parlar damb eth sus çò de deman, pr'amor qu'a jo, Aliosha, me hè pòur solet de pensar en çò que pòt arribar deman.
Dides qu'ei preocupat, donques que jo ne sò encara mès!
E eth va e ges damb eth polac!
Ja solet li manque auer gelosia de Maksimushka.
Era mia hemna tostemp ère gelosa de jo, deishèc anar era sua votz Maksimov.
De tu?
Solide?, Grushenka, sens poder evità'c, se metec a arrir.
E per tòrt de qui?
Per tòrt des sirventes.
Tè, cara, Maksimushka, que non sò entà badinades, qu'ei mès, me boten de mala encólia.
E non guardes tant es pastissi, que non son entà tu, te hèn mau, e de baume tanpòc t'en vau a balhar.
Ja ac ves, me cau anar tostemp darrèr d'eth; aquerò qu'ei coma amiar un asil, era vertat, didec entre arridolets.
Maksimov damb era sua votz lermosa.
Mès valerie que fovoríssetz damb es vòstes bones òbres a d'autes persones mès de besonh que jo.
Èp, que toti èm de besonh, Maksimushka, vè-te'n a saber se qui ei mès de besonh e qui mens.
Pro que non siguesse aciu aguest polac, Aliosha; ja ves, aué se l'a acodit meter-se malaut, aguesta que ne vau quate!
Tanben lo sò vist.
E ara qu'è volut amiar-li uns pastissi; non les ac auia enviat, mès Mitia m'acusèc d'auè'c hèt, per çò qu'ara les ac voi enviar de bon voler, de bon voler!
A!, aciu que i é Fenia damb ua carta!
Vai, çò que me pensaua, un aute còp es polacs, un aute còp demanant sòs!
Pan Musialowitz, efectiuament, l'auie manat ua carta fòrça longa e complicada, coma ère costum en eth, qu'en era li demanaue que li prestèsse tres robles.
Junhie ara carta un recebut, ath delà d'ua nòta que se comprometie a pagar aguesta quantitat en tèrme de tres mesi; jos era sua signatura campaue ath delà era deth pan Wroblewski.
A Grushenka li n'auie arribat ja fòrça de semblables der "anterior", damb recebuts d'aguesta sòrta.
Era causa qu'auie començat damb eth restabliment de Grushenka, hège un parelh de setmanes.
Era s'en sabie, totun, de qué es dus panowie, tant qu'auie estat malauta, auien acodit soent entà interessar-se pera sua salut.
Era prumèra carta que recebec Grushenka qu'ère ua carta longa, escrita en ua huelha de corrèus de grana mida, sagerada damb un gran sagèth familhar, terriblaments escura e ampolosa, autant que, Grushenka se limitèc a lieger-ne era mitat e la deishèc sense auer entenut arren d'arren.
Ath delà, en aqueri moments que non ère per cartes.
Dempús d'aguesta prumèra carta ne venguec ua dusau, ath londeman, qu'en era pan Musialowitz li demanaue un prèst de dus mil robles a tornar en un tèrme brèu.
Tanben aguesta carta la deishèc Grushenka sense responsa.
Venguec dempús tota ua sòrta de cartes, ua cada dia, totes madeish de grèus e ampoloses, mès qu'era soma sollicitada en eres anaue baishant de man en man, en tot arribar en cent robles, en vint-e-cinc, en dètz, enquia qu'a tot darrèr, Grushenka recebec ua carta qu'es dus panowie li demanauen solet un roble e juhien un recebut signat pes dus.
Alavetz Grushenka li hec pena e era madeisha, en persona, acodic en escurir ena casa deth pan.
Trapèc as dus polaqui ena mès terribla prauvetat, practicaments ena indigéncia, sense biòca, sense lenha, sense cigarretes, aganchats pera sua patrona.
Es dus cents robles guanhadi a Mitia en Mokroie non s'auien tardat guaire a desparéisher.
Grushenka, totun, s'estonèc en veir se com aqueri dus panowie la recebien damb arroganta pompa e aires d'independéncia, damb extraordinària educacion, damb pomposi discursi.
Grushenka simplaments se metec a arrir e l'autregèc ar "anterior" dètz robles.
Alavetz, entre arridalhes, l'ac condèc a Mitia, que de cap manèra se botèc gelós.
Mès enes dies a vier es panowie s'agarrèren a Grushenka e la bombardauen diadèraments damb cartes que li demanauen sòs, e era cada viatge les enviaue ua petita quantitat.
Mès vaquí, qu'aqueth dia Mitia l'auie dat per amuishar ua gelosia furibonda.
Mitia, entre arridalhes: "Guarda, li digui, ad aguest polac mèn non l'a vengut arren mès entath cap que cuélher era guitarra e començar a cantar-me vielhes cançons, en tot pensar qu'atau madeish m'atrendie e que anaue a hèr que tornèssa damb eth".
E Mitia hec un bot capvirat e se met a insultar-me…
Donques arren, que les vau a enviar es pastissi as panowie!
Fenia, an manat ara madeisha mainada?
Tè, balha-li aguesti tres robles e estropa-li ath delà ua dotzena de pastissi damb un tròç de papèr e ditz-li que les ac amie, e tu, Aliosha, non dèishes de condar-li a Mitia que les è enviat es pastissi.
Que non ac pensi hèr ne peth mau de morir, repliquèc Aliosha en tot arrir.
Com que de bon voler?, preguntèc Aliosha.
Que sembles pèc, Alioshenka, tè, tant intelligent qu'ès e non comprenes arren d'açò, aquerò ei çò que se passe.
A jo non me shorde qu'age gelosia de jo, en tot saber se com sò; çò que me shordarie ei que non n'auesse.
Atau que sò jo.
Era gelosia non m'ofense, jo taben sò dura de còr, jo tanben sò gelosa.
Non, çò que me hè dò ei qu'eth non m'estime bric e ara s'amuishe gelós de bon voler, qu'ei aquerò.
Dilhèu sò cèga e non veigui se qué se passe?
Ara, de ressabuda, l'a balhat per parlar-me dera auta, de Katia: que mos cau veir se com ei, que s'açò, que s'açò aute, que s'a escrit a un mètge de Moscòu entà qu'assistisque ath judici, qu'aguest mètge lo va a sauvar, e que tanben a escrit a un avocat, un de prumèra, que sap mès qu'arrés.
S'a començat a laudar-la d'aguesta manèra dauant de jo, qu'ei pr'amor que l'estime, eth malapèsta!
Que se sent colpable dauant de jo, e per aquerò l'agarre damb jo, entà presentar-me coma era prumèra colpabla e hèr que jo carga damb tota era colpa: "Tu, vie a díder, ja ères damb eth polac abantes de coneisher-me; atau que jo è eth dret a hèr madeish damb Katia".
Aquerò ei çò que se passe!
Que me vò cargar a jo tota era colpa.
S'a metut contra jo de bon voler, que t'ac digui jo, solet que jo…
Que non estime a Katerina Ivanovna, didec Aliosha damb fermetat.
Ben, lèu ac desnisharè jo madeisha se l'estime o non l'estime, assegurèc Grushenka, damb ua sòrta de menaça ena sua votz, en tot trèir-se eth mocador des uelhs.
Era cara se l'auie transvestit.
Aliosha vedec damb amarum se com eth sòn ròstre moish e doçaments alègre auie aquerit ua mina maligna e ombriua.
Mès, pro de pegaries!, exclamèc bruscaments.
Que non t'è cridat entad açò.
Aliosha, estimat, e deman, se qué passarà deman?
Aquerò ei çò que me tormente!
E me tormente solet a jo!
Guardi a toti, arrés pense en aquerò, ad arrés l'impòrte, que non ei ahèr d'arrés.
Penses en aquerò aumens tu?
Deman que lo jutgen!
Ditz-me: com van a jutjar-lo?
Pr'amor qu'a estat eth lacai, eth lacai l'a aucit, eth lacai!
Senhor!
Ne tansevolhe an shordat ad aguest lacai, non ei vertat?
L'an interrogat damb rigor, repliquèc Aliosha cogitós, mès toti an arribat ara conclusion de qué non a estat eth.
Ara qu'ei fòrça malaut.
Ei malaut dès qu'auec aqueth atac de mau dera tèrra.
Malaut de vertat, higec Aliosha.
Diden qu'a costat tres mil robles hèr-lo a vier de Sant Petersburg.
Qu'auem metut toti aguesti sòs entre es tres: eth mèn frair Ivan, Katerina Ivanovna e jo, e ath mètge de Moscòu l'a hèt a vier era soleta, per dus mil.
Er avocat Fetiukovich n'auie demanat mès, mès aguest cas a auut fòrça resson en tota Russia, en toti es jornaus e revistes se'n parle, atau que Fetiukovich a acceptat vier mès que mès pera fama, pr'amor qu'eth cas s'a hèt plan famós.
Ager lo vedí.
E qué?
Parlères damb eth?, s'esdeguèc a preguntar Grushenka.
M'escotèc e non didec arren.
Didec que se n'auie hèt ua opinion.
Qué ei aquerò de qué les cuelherie en consideracion!
Seràn pògavergonhes!
Que li van a arroïnar era vida!
Ben, e ad aguest mètge, ath mètge entà qué l'an hèt a vier?
Coma expèrt.
Vòlen demostrar qu'eth mèn frair ère hòl e aucic a sa pair en ua escometuda de holia, sens saber se qué hège, Aliosha arric doçaments, mès eth mèn frair que non i serà d'acòrd.
A!, mès aquerò serie vertat se l'auesse aucit eth!, sorrisclèc Grushenka.
Eth en aqueth moment ère hòl, complètaments hòl, e jo, que sò ua miserabla, n'auí tota era colpa!
Mès eth non l'aucic, non l'aucic!
E toti diden qu'eth l'aucic, tota era ciutat.
Autanplan era madeisha Fenia a declarat que tot hè a pensar que siguec eth.
E es qu'èren ena botiga, e eth foncionari aqueth, e es que l'auien entenut anterioraments ena tauèrna!
Toti son contra eth, toti l'acusen a crits.
E dempús Grigori, Grigori Vasilich, persutant a díder qu'era pòrta ère dubèrta, e qu'eth ac vedec; e qu'ei encaborniat en açò.
Guarda que jo l'e anat a veir e è parlat damb eth.
Ath delà, encara t'escridasse!
Òc, dilhèu ei era declaracion mès fòrta contra eth mèn frair, didec Aliosha.
Per çò que tanh a que Mitia està hòl, aquerò ei precisaments çò que semble ara, comencèc de pic Grushenka, damb un aire d'especiau preocupacion e mistèri.
Sabes, Aliosha?
Que hè ja temps que te volia parlar d'ua causa: cada dia vau a veder-lo e non dèishi d'estonar-me.
Ditz-me se qué ne penses: perqué l'a balhat per parlar darrèraments?
Per aguest mainatge ara que me calerà anar entà Siberia; jo que non è aucit ad arrés, mès me cau anar entà Siberia!".
A qué se referís?
Qui ei aguest mainatge?
Que non è comprenut arren d'arren.
Mès, tant que me parlaue, non è parat de plorar, pr'amor que parlaue tan ben, e tanben ploraue, e alavetz jo m'è metut a plorar, e eth de ressabuda m'a punat e m'a senhat.
Qué ei tota aguesta istòria, Aliosha?
Ditz-me, quin "mainatge" ei aguest?
Jo ager non l'anè a veir, aué i anarè.
Non, que non ei causa de Rakitka, qu'ei eth sòn frair Ivan Fiódorovich que lo hè vier hòl, ara que va a veder-lo, ei aquerò que se passe…didec Grushenka, e de còp se demorèc talhada.
Aliosha la guardèc perplèx.
Qué ei aquerò de qué va veder-lo?
De vertat l'a anat a veir?
Vai, vai, qu'ac è embolhat tot!
M'è deishat anar dera lengua!, sorrisclèc Grushenka, trebolada, en tot rogir tota.
Demora, Aliosha, non digues arren, que non i podem hèr arren, ja se m'a escapat, te condarè tota era vertat: l'a vengut a veir dus viatges; era prumèra siguec sonque arribar…pr'amor que venguec ath mès córrer de Moscòu, jo alavetz encara non auia vengut malauta; e eth dusau viatge siguec era setmana passada.
A Mitia li manèc que non didesse arren d'aquerò, ne peth mau de morir, e que non l'ac didesse ad arrés, pr'amor qu'auie vengut en secret.
Aliosha qu'ère prigondaments cogitós, en tot hèr-li torns a quauquarren.
Evidentaments era naua l'auie deishat atupit.
Eth mèn frair Ivan non parle damb jo der ahèr de Mitia, didec tot doç, e, en generau, aguesti dus mesi a penes a parlat damb jo e, cada viatge que l'anaua a veir, tostemp semblaue descontent damb era mia visita; per açò hè tres setmanes que non lo vau a veir.
Moria…
S'a vengut a veir a Mitia era setmana passada, alavetz…aguesta setmana, en Mitia, reauments s'a produsit un cambi…
Un cambi, un cambi!, Grushenka repetic es sues paraules.
Un secret, qu'an un secret!
Eth pròpi Mitia m'a dit qu'an un secret e, sabes?, ei un secret tau, que Mitia non artenh a tranquillizar-se.
Abantes qu'estaue alègre, e ara tanben, mès sabes?, cada viatge que comence a botjar eth cap e hèr torns pera cramba, e a chinar-se es peus des possi damb aguest dit dera man dreta, alavetz jo me'n sabi que quauquarren li tormente era amna…qu'ac sai!…
Mès non as dit qu'ère preocupat?
Plan que òc, ei preocupat, mès tanben alègre.
Se lo ve plan preocupat, mès solet un moment, e dempús s'està alègre, e de pic un aute viatge preocupat.
E, sabes, Aliosha?, que non dèishe d'estonar-me: ei tant orrible çò que lo demore, e a viatges se n'arrís a arridalhades per vertadères pegaries, coma un mainatge.
E ei vertat que t'a manat que non me didesses arren d'Ivan?
Atau: non li digues arren.
Qu'ei a tu, mès que mès, que li cau pòur…a Mitia, me referisqui.
Pr'amor qu'aciu i a un secret, eth madeish a dit que i a un secret…
Aliosha, estimat, vè-te'n a tier-li ua visita e saja de desnishar se quin secret ei aguest, e dempús vene a condar-lo-me (Grushenka de ressabuda se metec a suplicar), trè-me d'aguest dobte, prauba de jo, e que me'n sàpia dera maudita sòrt que me demore!
Qu'ei per açò que t'è cridat.
Cres qu'ei quauquarren qu'a a veir damb tu?
Sabi pas.
Dilhèu me vò díder quauquarren e non gause.
Que m'avise.
E tu qué cres que pòt èster?
Qué creigui jo?
Que m'a arribat era fin, aquerò ei çò que creigui.
Entre es tres m'an premanit era fin, pr'amor que Katka tanben ei calada en aquerò.
Tot ei causa de Katka, era qu'ei ath darrèr.
Que me suggerís quauquarren, m'avertís per auança.
Qu'a pensat de deishar-me, aguest ei tot eth secret!
Qu'ac an premanit entre es tres: Mitka, Katka e Ivan Fiódorovich.
Aliosha, hè ja temps que te volia preguntar ua causa: era setmana passada me desnishèc, de pic, qu'Ivan ei encamardat de Katka, pr'amor que la visite soent.
Aquerò que m'a dit ei vertat?
Sigues sincèr, encara que m'esmieges era amna.
Non te vau a mentir.
Guarda, aquerò madeish me pensè jo alavetz!
Me mentís, eth pògavergonha, ja ac ves!
E ara hè veir qu'ei gelós de jo, entà cargar-me tota era colpa dempús.
Ei un simplet, e ne tansevolhe sap dissimular, que se li ve era tricha…
Mès ja veirà, ja veirà!
E m'ac ditz a jo, a jo!
Que m'ac ditz a jo ena cara!
Que Diu l'ac age!
Tu demora-te, be se'n saberà aguesta Katka de se qui sò jo en judici!
Qu'è quauques causes entà dider-li…
Non me pensi carar!
E un aute còp se botèc a plorar amaraments.
Aquerò ei solet çò que te posqui díder damb claretat, Grushenka, didec Aliosha en tot lheuar-se deth sèti; en prumèr lòc, que t'estime, t'estime mès qu'arrés en mon, e solet a tu, me pòs creir.
Ac sabi.
Ac sabi plan ben.
En dusau lòc, te diderè que non voi arrincar-li eth secret, mès, s'eth madeish me lo conde aué, li diderè sense embolhs que t'è prometut revelar-lo-te.
Alavetz, aué madeish vierè a veder-te e te lo condarè.
Mès, çampar…que Katerina Ivanovna no a arren a veir en tot aquerò, e qu'aguest secret tracte de ua auta causa.
Qu'ei çò de mès problable.
Que non a cap mina de qué sauve cap relacion damb Katerina Ivanovna, me semble a jo.
E ara, adishatz!
Aliosha li sarrèc era man.
Grushenka encara ploraue.
Eth vedie qu'era joena auie plan pòca confiança enes sues paraules de consolaçon, mès qu'aumens l'auie anat ben deishar anar era sua pena e liurar-se'n.
Li hège dò de deishar-la en aqueth estat, mès qu'auie prèssa.
Encara li restaue fòrça causes entà hèr.
PÈ HOLAT.
Era prumèra des sues ocupacions l'amiaue entà çò dera senhora Jojlakova, e de cap aquiu s'endralhèc ath mès córrer, entà acabar çò de mès lèu possible e non vier tard a veir a Mitia.
Que hège ja tres setmanes qu'era senhora Jojlakova ère miei malauta: se l'auie holat un pè, non se sabie perqué, e, encara que non s'estaue en lhet, se passaue es dies ajaçada en un divan en sòn cabinet d'atrencadura, vestida damb un deshabillé atrasent mès decent.
Aliosha, damb un arridolet candid, ja se n'auie encuedat ath sòn moment de qué ara senhora Jojlakova, a maugrat dera sua doléncia, l'auie dat per meter-se pro eleganta (auie començat a lúder tota sòrta de tòques, lacets e brosetes), e ja s'imaginaue se per qué ère, a maugrat que hec enlà deth sòn cap aguesta sòrta de pensaments ociosi.
Enes darrèrs dus mesi, entre d'auti convidadi sòns, eth joen Perjotin auie començat a visitar ara senhora Jojlakova.
Aliosha amiaue quate dies sense campar per aquiu e, en entrar ena casa, volec anar dirèctaments a veir a Liza, pr'amor qu'auie ua causa entà tractar damb era, donques qu'era vesilha era madeisha Liza l'auie manat ara puncèla damb era demana urgenta de qué acodisse a veder-la çò de mès lèu possible "per ua circonstància plan importanta", çò que, per diuèrsi motius, auie desvelhat er interès d'Aliosha.
Mès, tant qu'era puncèla anaue a anonciar era sua preséncia a Liza, era senhora Jojlakova ja auie estat informada dera sua arribada, e de seguit li manèc er encargue de qué venguesse a veder-la "solet un moment".
Aliosha pensèc que serie mielhor satisfèr en prumèr lòc era demana dera mama, donques que, autaments, anarie shordant de contuh a Liza tant qu'eth siguesse ena sua companhia.
Era senhora Jojlakova ère ajaçada en divan, mudada, mès qu'en d'autes escadences, e en un evident estat d'extrèma agitacion nerviosa.
Recebec a Aliosha damb crits d'entosiasme.
Qu'amiaua sègles, sègles, sègles sancers sense veder-vos!
Tota ua setmana, com ei possible; a, non, qu'ei vertat que siguéretz vos aciu hè quate dies solet, eth dimèrcles.
Que ja anàuetz a veir a Lise, sò convençuda de qué pensàuetz entrar a veder-la dirèctaments, de puntetes, entà que non vos entenessa jo.
Estimat, estimat Aleksei Fiódorovich, se sabéssetz guaire me preocupe aguesta gojata!
Mès que ja ne parlaram d'açò.
Encara qu'ei çò de mès important, ja ne parlaram dempús.
Estimat mèn Aleksei Fiódorovich, que vos fidi ara mia Liza sense resèrves.
Dempús dera mòrt deth starets Zosima, que Diu l'age ena sua glòria!
A on auetz trapat un sarte tan bon per aciu?
Mès, non, non, aquerò non ei çò d'important, ja ne parlaram d'açò mès tard.
Desencusatz-me se vos cridi de quan en quan, Aliosha, jo que ja sò ua vielha, tot que m'ei permetut (arric, cocarèla), mès tanben d'aquerò ne parlaram dempús.
Çò d'important, que non voi desbremar-me'n de çò mès important.
Se vos platz, non deishetz de rebrembar-m'ac se parli massa; que vos cau dider-me: "E çò de mès important?".
A!, e com sai jo ara se qué ei çò de mès important?
Dès que Lise vos a retirat era sua promesa…era promesa d'ua mainada, Aleksei Fiódorovich, de maridar-se damb vos, vos qu'auetz comprenut, plan, qu'aquerò non ère qu'ua fantasia mainadenca, ua fantasia capriciosa, pròpia d'ua mainada malauta que s'auie passat massa temps immobilizada en un fautulh…
Gràcies a Diu, ara que ja a tornat a caminar.
Aguest nau mètge, que Katia s'a hèt a vier de Moscòu entà aguest malerós frair vòste que deman…
Mès entà qué vam a parlar de deman!
Me morisqui solet de pensar-i!
Mès que mès de curiosèr…
En ua paraula, aguest mètge siguec ager aciu entà examinar a Lise…
Li paguè cinquanta robles pera visita.
Mès non, tanpòc me referia ad açò…
Ac vedetz?
Ara que ja è perdut eth hiu de tot.
M'estramunqui.
Se per qué m'estramunqui?
Sabi pas.
Qu'ei terrible, cada viatge me'n sai mens.
Tot ac confoni e ac embolhi.
Me hè pòur que gescatz ath mès córrer deth mèn costat per engüeg, e bona net cargolhs.
Ai, Diu mèn.
Mès qu'èm aciu de parlòta, e çò de prumèr ei eth cafè, Yulia, Glafira, eth cafè!
A on?
Ena casa…ena casa d'aguesta hemna!
A!, qu'ei era que vos a arroïnat era vida a toti, mès, que non sai, diden qu'ara ei ua santa, mès que ja ei tard.
Mielhor aurie estat abantes, quan li calie, mès ara, de qué servís?
Caratz, caratz, Aleksei Fiódorovich, pr'amor que i a tantes causes que vos voi condar que me semble qu'ara fin non poirè díder arren.
Aguest orrible procés…jo que i vau a anar sense manca, me sò en tot premanir, m'amiaràn en ua cagira; ath delà, que posqui èster seiguda, que i aurà gent damb jo, e ja vo'n sabetz que figuri entre es testimònis.
Com parlarè, com parlarè?
Sabi pas se qué diderè.
Me calerà prestar jurament, vertat, vertat?
Òc, mès non creigui que vos pogatz presentar.
Posqui èster seiguda; a, que me confonetz!
Aguest procés, aguest acte sauvatge, e dempús toti van entà Siberia, quauqui uns se mariden, e tot aquerò lèu, lèu, e tot càmbie, e a tot darrèr non i a arren, toti vien uns vielhs e an un pè ena hòssa.
Plan, qu'ei parièr, jo sò espisada.
Aguesta Katia, cette charmante personne, qu'a arroïnat totes es mies esperances, ara vierà entà Siberia en tot seguir a un des vòsti frairs, e er aute frair, Aleksei Fiódorovich, la seguirà ada era e s'estarà en ua ciutat vesia, e se tormentaràn es uns as auti.
A jo aquerò que me hèr vier lhòca; damb tota aguesta publicitat, ath delà: en toti es jornaus de Sant Petersburg e de Moscòu an escrit sus eth cas un milion de viatges.
Non pot èster!
Mès a on ac an escrit?
E com?
Ara que vos ac mòstri.
Ac recebí ager e ac liegí ager.
Aciu que i é, en jornau Rumors, de Sant Petersburg.
Aguest Rumors s'a començat a publicar aguest an, e a jo m'apassionen es rumors, atau que m'è soscrit, mès ara que m'è hèt a vier çò que me calie: ara veiratz se quina sòrta de rumors son aguesti.
Aciu, en aguest lòc, liegetz.
E l'aufric a Aliosha ua huelha deth jornau qu'auie dejós era coishinèra.
Non ei que siguesse desengustada, senon mèsalèu aclapada, e ei possible que, plan, ac tenguesse tot confonut e embolhat ena sua tèsta.
Era notícia deth diari ère plan caracteristica e, plan que òc, l'auie degut costar un efècte plan delicat, mès era senhora Jojlakova, dilhèu entara sua sòrt, non ère capabla en aguest moment de concentrar-se en un solet punt, per çò qu'ath cap d'ua menuta s'en podie desbrembar enquia deth diari e cambiar radicauments de tèma.
Per çò que tanh ara fama deth terrible procés auie arribat ja enquiath darrèr cornèr de Russia, qu'ère causa sabuda per Aliosha dès hège temps, e que calie veir se quina sòrta d'informacions e croniques tant asenades, Diu mèn, auie auut era escadença de liéger pendent aqueri dus mesi, entre d'autes notícies mès ponderades, sus eth sòn frair, sus es Karamazov en generau, e enquia sus eth madeish.
En un jornau se didie autanplan qu'Aliosha, esglasiat peth crim de sa frair, auie ingressat en un convent, a on s'estaue enclaustrat; en un aute desmentien aguesta notícia e escriuien, ath contrari, qu'auie panat era caisha deth convent en companhia deth starets Zosima, e es dus "auien hujut".
Era presenta notícia deth jornau Rumors amiaue aguest titolar: "De Skotoprigonievsk (ai, atau se cride era nòsta petita ciutat, qu'amiaue fòrça temps en tot amagar eth sòn nom), ath torn deth procés de Karamazov".
Ère un article brèu, e en eth non se mentaue ara senhora Jojlakovna, e en generau toti es nòms venguien amagadi.
S'informaue solet de qué eth criminau, que damb tant de bronit se dispausauen a jutjar, ère un capitan retirat der exèrcit, de portadura insolenta, feniant e contrari ara liberacion des sirvents, que se tenguie as amors leugèrs e auie ua especiau influéncia en quauques "daunes que s'alangorien ena solitud".
Ua d'aguestes daunes, "ua veudeta alangorida", que se hège joena a maugrat de qué auie ja ua hilha grana, s'encamardèc d'eth enquiath punt que solet dues ores abantes deth crim l'aufric tres mil robles damb era condicion de qué hugesse damb era sense demora entàs mines d'aur.
Mès eth malapèsta s'estimèc mès assassinar a sa pair e panar-li precisaments tres mil robles, en tot pensar-se qu'ac harie impunidaments, que partir entà Siberia en companhia des encantaments quarantens dera sua alangorida dauna.
Aguesta divertida cronica acabaue, coma ei de besonh, en tot exprimir ua nòbla indignacion contra era immoralitat deth parricida e contra er ancian regim de servitud.
Dempús d'auer-la liejut damb curiosèr, Aliosha revlinquèc era huelha e l'ac entornèc ara senhora Jojlakovna.
Plan, com vau a èster jo?, comencèc a gasulhar de nauèth.
S'ei que siguí jo, jo, era que lèu ua ora abantes li prepausè çò des mines d'aur, e dempús, en un virament de uelhs, aguesti encantaments "quarantens"!
Dilhèu ac hi damb aguesta intencion?
Qu'ac a escrit de bon voler!
Que li perdone eth jutge etèrn per çò des encantaments quarantens, tau que jo lo perdoni, mès aguest…
Vo'n sabetz se qui ei?
Eth vòste amic Rakitin.
Pòt èster, didec Aliosha, mès que jo non è entenut arren.
Òc, òc, qu'ei eth, arren de "pòt èster"!
Jo lo hi enlà d'aguesta casa…
Ei a díder, que l'ac autez entenut a condar ada eth!
E qué, se hique damb jo?
Òc, mès que se hique damb toti.
Mès çò que non l'è entenut a condar, ne tansevolhe ada eth, ei se per qué l'auetz barrat vos es pòrtes dera vòsta casa.
Totun, que mos vedem pòc.
Non èm amics.
Plan ben, vos ac condarè tot e, coma que non i a mès remèdi, me calerà mostrar- me empenaïda, pr'amor que i a un punt que, possiblaments siga jo era colpabla.
Qu'ei solet un punt petit, plan petit, autant, que dilhèu non existisque.
Veiratz, estimat amic (era senhora Jojlakovna cuelhec de pic ua sòrta d'aire divertit, e se diboishèc enes sòns pòts un arridolet encantador, més enigmatic), veiratz, jo sospechi…que m'auratz de perdonar, Aliosha, vos parli coma ua mair…ò, non, non, ath contrari, que me dirigisqui ara a vos coma ath mèn pair…pr'amor qu'ua mair aciu non encaishe…
Ben, madeish que li parlaria ath starets Zosima en confession, e aquerò ei çò de mès ben trapat, aquerò s'ajuste ara perfeccion: hè un moment vos è cridat ascèta…eth cas ei qu'aguest praube joen, eth vòste amic Rakitin (ò, Diu mèn, mès se sò incapabla d'emmaliciar-me damb eth!
Jo que ja me n'encuedè dempús, atau, de ressabuda, mès ara prumeria, ei a díder, harà causa d'un mes, eth comencèc a visitar-me mès soent, lèu cada dia, e aquerò que ja mos coneishíem d'abantes.
E jo sense saber arren…enquia que còp sec siguec coma ua illuminacion e, entara mia suspresa, comencè a avertir-lo.
Coma sabetz, hè dus mesi comencè a recéber a Piotr Ilich Perjotin, aguest joen modèst, encantador e respectable, qu'ei destinat ena nòsta ciutat.
Vos que ja lo coneishetz plan.
Vertat qu'ei seriós, respectable?
Vie un còp cada tres dies, que non vie cada dia (e encara que venguesse cada dia), e tostemp tan ben enjargat, e en generau me shauten es joeni, Aliosha, damb talent, modèsti, atau, coma vos; e aguest joen a lèu mentalitat d'estadista, que hè gòi entener-lo parlar, e pensi intercedir ath sòn favor, plan que òc.
Qu'a husta de diplomatic.
Aqueth orrible dia lèu me sauvèc dera mòrt, en vier a visitar-me de nets.
Sonque sarrar-me era man comencèc a hèr-me mau eth pè.
Ja auie vist abantes a Piotr Ilich ena mia casa e, credetz-me, tostem lo punchaue, be que lo punchaue, que l'auie cuelhut damb eth per bèra rason.
Jo me limitaua a campar-les as dus entà veir se com se les apraiauen, e me n'arria ath mèn laguens.
Se passe qu'un dia jo èra aciu soleta, seiguda, o non, mielhor, jo ja qu'èra ajaçada; atau que jo èra aciu soleta, ajaçada, quan apareish Mijail Ivanovich e, imaginatz- vos, me hè a vier uns versets, uns de plan cuerts, sus eth mèn pè holat; ei a díder, qu'auie escrit en vèrs eth mèn pè adolorit.
Demoratz, se com ère aquerò?
Ben, jo, plan que òc, li balhè es gràcies, e eth, çampar, se sentec vantat.
A penes auia vengut jo d'arregraïr-l'ac, quan de pic entrèc Piotr Ilich, e Mijail Ivanovich, sobtaments, botèc un ròstre foreno coma era net.
Jo me n'encuedaua de qué Piotr Ilich lo destorbaue, pr'amor que Mijail Ivanovich, plan, me volie díder quauquarren dempús des vèrsi; jo ja n'auia auut era presentida, mès eth cas ei que Piotr Ilich entrèc.
Jo, sense demora, li mostrè es vèrsi, mès sense dider-li se qui les auie compausat.
Mès sò convençuda, convençuda, de qué ac endonvièc de seguit, encara qu'enquia eth moment non ac a volut arreconeísher, remís qu'ac auesse endonviat; mès aquerò qu'ac ditz damb tota era intencion.
Piotr Ilich s'estarnèc d'arrir de seguit e comencèc a criticar: "quina pena de vèrsi!, didec.
Que les aurà escrit bèth seminarista"; e non sabetz damb quina passion ac didec, damb quina passion!
Alavetz eth vòste amic, en sòrta d'arrir, se botèc naut de tot dera cresta…
Ai, Senhor!, jo que ja me pensaua que s'anauen a estovar: "Que les è escrit jo, ditz.
Les è escrit de trufaria, pr'amor que considèri ua baishesa escríuer vèrsi…
Es solets vèrsi bons que son es mèns.
Vòlen lheuar-li un monument ath vòste Pushkin per auer cantat a uns pès de hemna, es mèns vèrsi, ça que la, qu'an ua intencion; e vos, li ditz, ètz partidari dera servitud; vos que non auetz umanitat, ditz, vos non compartitz cap des sentiments illustradi actuaus, eth progrés non vos concernís, vos, ditz, ètz un foncionari e acceptatz subornacions!".
Arribadi en aguest punt, comencè a cridar-les e a suplicar-les.
E Piotr Ilich, vos que ja lo coneishetz, non ei des que s'acobarden, e còp sec cuelhec un ton çò de mès respectuós: "Non ac sabia, didec.
S'ac auessa sabut, non ac auria dit, les auria laudat…
Es poètes, didec, son toti tan irritables"…
En resumit, un pialèr de burles, dites en ton mès respectuós.
Eth madeish m'expliquèc dempús qu'aquerò non èren que burles, mès jo me pensè que parlaue seriosaments.
Eth cas ei que jo èra ajaçada, tau qu'ara dauant de vos, e pensè: "Serie un acte nòble hèr enlà còp sec a Mijail Ivanovich, per auer-li cridat, ena mia pròpia casa, a un convidat mèn de forma descortèsa"?
Ua votz me didie: crida, e ua auta me didie: non, non crides!
E siguec dider-me aquerò era dusau votz e jo de ressabuda, me botè a cridar e me venguec ua malagana.
E, plan, coma ei naturau, se lheuèc un rambalh.
Còp sec me lheuè e li didí a Mijail Ivanovich: "Me hè dò auer d'anonciar-vos que non vos voi tornar a recéber en aguesta casa".
Atau, que lo hi enlà.
Ai, Aleksei Fiódorovich!
Jo ja sabi que siguec ua causa mau hèta, que tot ère mentida, jo non èra emmaliciada damb eth, mès de pic, e aquerò ei çò de mès important, de pic me semblèc qu'aquera scèna podie demorar autan ben… eth cas, encara que non vos ac creigatz, ei qu'aquera scèna resultèc çò de mès normau, pr'amor qu'autanplan me metí a plorar e, dempús d'aquerò, plorè pendent diuersi dies, enquia qu'un dia, dempús de dinar, me'n desbrembè de tot.
Atau que deishèc de vier, hè ja dues setmanes, e en bèth moment me demanè: serà vertat que non tornarà?
Aquerò siguec ager, e se passe que pera tarde me hèn a vier aguesti Rumors.
Ac liegí e me demorè de pèira; mès, qui a escrit açò?, açò ac a escrit eth: aqueth dia tornèc en çò de sòn, se seiguec e se botèc a escríuer; ac envièc e l'ac an publicat.
Aquerò se passèc hè dues setmanes.
Ai, Aliosha, ei terrible çò que parli, e aquerò que non parli en absolut de çò que me calerie parlar.
Ai, s'ei que me ges solet!
Qu'ei açò, qu'ei açò!
Acabatz de rebrembar-m'ac!
Quina sòrta de cambiament sobte?
Aliosha s'estonèc.
Un cambiament sobte penau.
Un cambiament sobte que per eth tot se perdone.
Qu'ei parièr çò qu'un age hèt, se lo perdone còp sec.
Mès, a qué vos referitz?
Guardatz: aguesta Katia…
A, ei ua creatura encantadora, encantadora, mès que sò incapabla de desnishar de qui ei encamardada.
Hè pòc siguec aciu, e non artenhí trèir-li arren.
Sustot, pr'amor que darrèraments l'a balhat per parlar-me solet de causes superficiaus; en ua paraula, tostemp me demane pera mia salut, e arren mès, e ath delà, tie ua tau portadura que m'è dit a jo madeisha: donques arren, que Diu l'ac age…
A, òc, veiratz, er cambiament sobte: qu'a vengut eth mètge aqueth.
Sabíetz qu'a vengut eth mètge?
Plan, plan qu'ac deuetz saber, qu'ei aqueth que arreconeish as capviradi, se vos madeish lo héretz a vier, voi díder, non vos, senon Katia.
Tostemp Katia!
Plan, donques guardatz: imaginatz-vos que i a un individú que non ei hòl en absolut, solet que de pic li vie un cambiament sobte.
Qu'ei conscient e sap se qué hè, mès, ath madeish temps, patís un cambiament sobte.
Tant lèu s'establiren es naui tribunaus, de seguit se descurbic aquerò der cambiament sobte.
Ei un favor des naui tribunaus.
Aguest mètge a estat aciu e m'a demanat per çò que se passèc aquera tarde, ben, per çò des mines d'aur: "E eth?, m'a preguntat.
Se com estaue eth, alavetz?".
Precisaments per aquerò lo van a perdonar, pr'amor que sagèc de resistir-se, encara que l'aucisse dempús.
Mès, qu'ei qu'eth non l'aucic (l'interrompec Aliosha damb cèrta brusquetat.
Ja sai que siguec aqueth vielh, Grigori, que l'aucic…
Com?
Grigori?, sorrisclèc Aliosha.
Òc, eth , eth, Grigori.
Dmitri Fiódorovich li dèc un patac, e lo deishèc aquiu en solèr, mès dempús se lheuèc, vedec qu'era pòrta ère dubèrta, entrèc e aucic a Fiódor Pávlovich.
Mès, per qué?, per qué?
Perque patie un cambiament sobte.
Dmitri Fiódorovich li dèc ua patacada ena tèsta, mès dempús se remetec e li venguec eth cambiament sobte, e alavetz venguec e l'aucic.
E, se ditz qu'eth non l'aucic, qu'ei possible que non se'n brembe.
Mès guardatz, serie mielhor, plan mielhor s'auesse estat Dmitri Fiódorovich er assassin.
E atau se passèc, encara que jo diga qu'a estat Grigori, seguraments siguec Dmitri Fiódorovich, aquerò ei mielhor, plan mielhor!
A, mès que non ei que sigue mielhor pr'amor qu'eth hilh age aucit ath pair, que non laudi açò, ath contrari, es hilhs les cau respectar as pairs; mès, ça que la, òc que serie mielhor qu'auesse estat eth, pr'amor qu'en aguest cas non i aurie motius entà plorar, pr'amor qu'eth l'aurie aucit sense èster-ne conscient o, mielhor, en tot èster pliaments conscient de tot mès sense compréner se qué ère çò que se passaue.
Plan, donc, que lo perdonen; aquerò qu'ei çò de mès uman, e que veigam toti era bondat des naui tribunaus; jo ne tansevolhe me n'auia sabut, mès diden que ja hè temps qu'existissen, e ager, quan me'n sabí, me demorè tant estonada que de seguit volí manar-vos a cridar; e dempús, se lo perdonen, que vingue a dinar aciu en casa, dirèctaments dès eth tribunau, que jo ja convidarè as mèns coneishudi, e brindaram pes naui tribunaus.
Non me pensi que sigue perilhós, ath delà, pensi cridar a fòrça convidadi.
De sòrta que tostemp lo poiram trèir d'aciu se se l'acodís hèr bèra causa, e dempús poirà èster jutge de patz en ua auta ciutat o quauqua causa d'aguestes, pr'amor qu'es qu'an patit malastres son es que mielhor pòden jutjar as auti.
E, sustot, qui ei liure en aguesti tempsi de patir un cambiament sobte?
Vos, jo, toti patim bèth cambiament sobte, d'exemples que non ne manque: un òme ei en tot cantar ua romança, de ressabuda i a quauquarren que non li shaute, agarre ua pistòla e aucís ath prumèr que passe, e dempús toti l'ac perdonen.
Qu'ac è liejut non hè guaire, e toti es mètges ac confirmèren.
Aué en dia es mètges confirmen çò que calgue.
Ja vedetz, era mia Lise patís un cambiament sobte, ager me hec plorar, delàger tanben, mès aué me n'è encuedat que non ei qu'un cambiament sobte.
Ai!, Lise me tie tan preocupada!
Per qué vos a cridat a vos?
Vos a cridat era o auetz decidit vier a veder-la?
Òc, que m'a cridat era, e ara anaua a veder-la, Aliosha se lheuèc damb decision.
Ai, estimat, estimat Aleksei Fiódorovich, dilhèu sigue aquerò çò de mès important, exclamèc era senhora Jojlakovna, en tot estarnar-se de pic a plorar.
Diu se'n sap que jo a vos vos fidi sincèraments a Lise, e non è cap importància que vos age cridat sense sabè'c sa mair.
Mès per çò que tanh a Ivan Fiódorovich, eth vòste frair, desencusatz-me, mès que non li posqui fidar ara mia hilha damb era madeisha tranquillitat, a maugrat de qué contunhi en tot tier-lo coma eth mès cavalerós des joeni.
Imaginatz-vos, se presentèc còp sec a veir a Lise sense que sabessa arren der ahèr.
Com?
Qué s'a passat?
Quan?, Aliosha se demorèc estonat.
Ja non tornèc a sèir-se, e contunhèc escotant de pès.
Vos ac vau a condar, qu'ei possible que vos aja manat a cridar per aguest motiu, pr'amor que jo ja non sai ne entà qué vos è cridat.
Donques veiratz: Ivan Fiódorovich m'a vengut a veir solet dus viatges dès era sua arribada de Moscòu; eth prumèr venguec de visita, coma coneishut, e eth dusau còp, hè ja pòc, venguec pr'amor que Katia ère en casa e eth se n'auie sabut d'açò.
Jo, plan que òc, non pretenia que me visitèsse soent, en tot saber-me'n des molti copacaps qu'a actuauments, vous comprenez, cette affair et la mòrt terrible de votre papa, mès de pic m'en sabí de qué auie vengut un aute còp, mès non entà veder-me a jo, senon a Lise, e d'açò hè uns sies dies; venguec, s'estèc cinc menutes e partic.
E me'n sabí tres dies dempús, per Galfira, e me demorè bòrnia.
Cridi de seguit a Lise, e arrís: "Eth se pensaue, me ditz, que vos dormíetz e entrèc a preguntar-me pera vòsta salut."
Atau siguec, plan.
Mès aguesta Lise, aguesta Lise…
Diu mèn, que me tie plan preocupada!
Guardatz, ua net, de ressabuda…siguec hè solet quate dies, just dempús dera vòsta darrèra visita; eth cas ei que de pic aquera net patís un atac, fòrça cridar e sorrisclar, coma ua isterica.
Per qué deu èster qu'a jo jamès me vien aguesti atacs?
Londeman, un aute atac, e madeish eth tresau dia, e ager; e dempús, ager, aqueth cambiament sobte.
E me cride de pic: "È en òdi a Ivan Fiódorovich; vos exigisque que non lo recebatz bric mès, que l'enebigatz entrar en aguesta casa!".
Me demorè capvirada dera suspresa, e responí: "A truca de qué me cau remir era entrada a un joen tan digne, damb tant de coneishements ath delà, e tan malerós?
Pr'amor qu'en quinsevolh cas, totes aguestes istòries son un malastre, e non un gòi, non te semble?"
En enténer es mies paraules se metec a arrir, e d'ua manèra ofensanta, sabetz?.
Ben, jo que ja èra contenta en tot pensar que l'auia hèr arrir e que se li passarien es atacs, pr'amor que, ath delà, jo tanben volia remir-li era entrada a Ivan Fiódorovich per tòrt des sues estranhes visites sense eth mèn consentiment, e pensaua demanar-li ua explicacion.
Mès de ressabuda aguest madeish maitin Lise s'a desvelhat e s'a emmaliciat damb Yulia e, guardatz, l'a flocat un lampit.
Aquerò qu'ei quauquarren monstruós, jo as mies puncèles les tracti de vos.
E ua ora mès tard vie e abrace a Yulia e li pune es pès.
Ara, estimat Aleksei Fiódorovich, totes es mies esperances les boti en vos e, plan que òc, eth destin de tota era mia vida ei enes vòstes mans.
Era soleta causa que vos demani ei que vengatz a veir a Lise, que desnishètz tot çò que li passe coma solet vos ac sabetz hèr, e que vengatz a condar-lo-me, a jo, a sa mair, pr'amor que, coma compreneratz, me vau a morir, me vau a morir sense mès se tot contunhe atau, o me n'aurè d'anar d'aguesta casa.
Que non posqui tier mès, jo è paciéncia, mès que la posqui pèrder, e alavetz…e alavetz arribaràn causes terribles.
Ai, Diu mèn, ara fin a arribat Piotr Illich!, sorrisclèc era senhora Jojlakovna, tota radianta còp sec, en veir entrar a Piotr Ilich Perjotin.
Qu'arribatz tard, arribatz tard!
Ben, seiguetz- vos, condatz, deciditz era mia sòrt, se qué auem d'aguest avocat?
Mès, a on anatz, Aleksei Fiódorovich?
A veir a Lise.
A!, òc.
Rebrembatz-vo'n, rebrembatz-vo'n de çò que vos è demanat.
Non, vietz, vietz sense manca, deishatz-vos de: "Tostemp que sigue possible", se non, me morirè!, cridèc era senhora Jojlakovna, en tot seguir a Aliosha damb era guardada, mès aguest ja auie gessut dera cramba.
En entrar ena cramba de Liza, la trapèc ajaçada en sòn ancian fautulh, aqueth que l'a transportauen quan encara non podie caminar.
Era gojata non hec eth mendre senhau de vier ath sòn encontre, encara que li tachèc es sòns vistons agudents e penetrants.
Qu'auie es uelhs un shinhau holadi, era cara esblancossida e auriòla.
Aliosha se susprenec en verificar se com auie cambiat en tres dies, quitament ère mès amagrida.
Liza non l'aufric era man.
Siguec eth pròpi Aliosha que hereguèc es dits fini e longui, qu'èren immobils ath dessús deth sòn vestit; dempús se seiguec dauant d'era, en silenci.
Sai qu'anatz de cap ara preson e qu'auetz prèssa, didec bruscaments Liza, e que mama vos a retengut un parelh d'ores; hè un moment vos parlaue de Yulia e de jo.
Com vo n'auetz sabut?, preguntèc Aliosha.
Qu'è estat en tot escotar.
Per qué me guardatz d'aguesta sòrta?
Non vau a demanar perdon.
I a quauquarren que vos age desengustat?
Ath contrari, que sò plan contenta.
Adès reflexionaua, per trentau viatge, e pensaua qu'è agit ben en refusar-vos a vos e remir-me a èster era vòsta hemna.
Que non seríetz vos un bon marit: en tot supausar que me maridèssa damb vos e vos autregèssa de pic ua nòta entà que l'amièssetz a quauquarrés que jo m'auessa encamardat un còp maridada, vos que la cuelheríetz e l'ac amiaríetz sense manca, e ath delà d'açò me haríetz a vier era responsa.
Compliríetz vos quaranta ans, e encara contunharíetz amiant aguestes nòtes mies.
Còp se se botec a arrir.
Que i a en vos quauquarren maligne e ingenú ath còp, Aliosha arric.
Çò que i a d'ingenú ei que jo non m'avergonhi dauant de vos.
Non solet non m'avergonhi, senon que tanpòc voi avergonhar-me, mès que mès dauant de vos, sustot de vos.
Aliosha, per qué serà que non è respècte per vos?
Vos estimi fòrça, mès non vos respècti.
Se vos respectèssa, non parlaria sense avergonhar-me, non credetz?
E credetz que non m'avergonhi dauant de vos?
Non, non ac creigui.
Liza tornèc a arrir nerviosaments; parlaue ara prèssa, precipitadaments.
Que l'è enviat bonbons, ena preson, ath vòste frair Dmitri Fiódorovich.
Aliosha, qu'ètz un encant!
Vos vau a estimar enòrmaments per auer-me permetut tan lèu que dèishi d'estimar-vos.
Entà qué m'auetz cridat aué, Lise?
Que volia transmeter-vos un desir mèn.
Voi que quauquarrés me torture: que se maride damb jo e dempús me torture, m'enganhe, se'n vage e m'abandone.
Jo que non voi èster erosa!
Auetz aprenut a estimar eth desorde?
A, jo qu'estimi eth desorde.
Tostemp desiri calar huec ara casa.
M'imagini en tot apressar-me d'amagat, li cau que sigue d'amagat, e calar-li huec ara casa.
Sajarien d'amortar-lo, mès era casa usclarie.
E jo carada, en tot saber çò que s'auie passat.
Ai, quines pegaries!
E qué engüegiu!
Hec un gèst de desengust damb era man.
Vos que viuetz plan ben, didec Aliosha en votz baisha.
Dilhèu ei mielhor èster praube?
Òc, ei mielhor.
Aquerò que son condes deth vòste defuntat monge.
Non ei vertat.
A, non digatz arren, arren (secodic era man, a maugrat de qué Aliosha non auie badat boca), que ja m'auetz parlat vos abantes de tot aquerò, m'ac sai de memòria.
Ei un engüeg.
Se vengui a èster prauba, aucirè a bèth un…plan que, se sò rica, dilhèu tanben.
Arren de demorar-se quiets!
Sabetz ua causa?
Çò que jo voi ei segar, segar horment.
Me maridarè damb vos, vos que vieratz campanhard, un campanhard de vertat, elevaram un polin, voletz?
Coneishetz a Kalganov?
Non hè que caminar e soniar.
Ditz: entà qué viuer de vertat; qu'ei mielhor soniar.
Un pòt soniar es causes mès alègres, mès víuer qu'ei engüegiu.
E aquerò que non se tardarà a maridar-se, se m'a declarat enquia e tot a jo.
Sabetz vos hèr ara gaudrofa?
Donques eth qu'ei coma ua gaudrofa: que li cau saber hèr-li a hèr torns, deishar-la, e secodir, secodir e secodir damb eth slagèth; me maridarè damb eth, e lo tierè hènt torns tota era vida.
Non vos hè vergonha d'èster aciu damb jo?
Non.
Vos qu'ètz terriblaments embestiat pr'amor de qué non parli de causes senhades.
Jo non voi èster ua santa.
Qué te còsten en aute mon peth mès grèu des pecats?
Vos que vos calerie sabè'c damb exactitud.
Diu vos condamnarà, Aliosha la guardèc fixaments.
Donques aquerò ei çò que jo voi.
Arribaria, me condamnarien, e de ressabuda me meteria a arrir daunt dera cara de toti.
Qu'è uns talents enòrmes d'usclar era casa, Aliosha, era nòsta casa, encara non me credetz?
Per qué non?
Qu'ei ua mena de malautia.
Vòs, a tot darrèr, me menspredatz!
Per qué voletz hèr eth mau?
Entà que non rèste arren enlòc.
A, que serie bon que non restèsse arren!
Sapiatz, Aliosha, qu'a viatges me apetisse hèr un modelhon enòrme de mauvestats, tota sòrta d'abusi, hè'c d'amagat pendent fòrça temps, enquia qu'ara imprevista se desnishesse.
Toti m'entornejarien e me senhalarien damb eth dit, e jo me demoraria en tot guardar-les a toti.
Qu'ei quauquarren plan agradiu.
Per qué ei tant agradiu, Aliosha?
Ja ac veigui.
Se tracte deth besonh d'estronhar quauquarren bon o, tau que didíetz vos, de calar-li huec.
Aquerò que tanben se passe.
Non ei qu'ac aja dit, ei qu'ac vau a hèr.
Vos creigui.
Ai, com vos estimi per çò que didetz: vos creigui.
Pr'amor que vos jamès mentitz, jamès.
O dilhèu vos pensatz que vos digui tot aquerò damb era soleta intencion d'irritar-vos?
Que i a quauquarren d'açò.
Çò que mès impressionaue a Aliosha ère era sua seriositat: en aguest instant non i auie en ròstre dera gojata ne ua ombra de trufaria o de burla, a maugrat de qué abantes era alegria e eth bon umor non l'abandonauen ne enes estones de màger "seriositat".
I a moments qu'es òmes estimen eth crim, didec Aliosha cogitós.
Òc, òc!
Que m'auetz liejut eth pensament: l'estimen, toti l'estimen e tostemp l'estimen, e non solet en determinadi "moments".
Sabetz?, sus aquerò se passe coma se toti s'auessen metut d'acòrd entà mentir e dès alavetz non s'arturèssen de hè'c.
Toti diden qu'an en òdi ath mau, mès ath hons l'estimen.
Contunhatz vos en tot liéger, coma abantes, libres dolents?
Mama les lieg e les amague jos era coishinèra, mès jo que les ac cuelhi.
E non vos hè vergonha esbauçar-vos?
Jo que voi esbauçar-me.
Auem aciu a un gojat que se tenguec ajaçat entre es ralhs deth camin de hèr tant qu'es vagons li passauen peth dessús.
Quina sòrt!
Escotatz, ara ath vòste frair lo van a jutjar per auer aucit a sa pair, e a toti les encante qu'age hèt aquerò.
Les encante qu'age aucit a sa pair?
Òc, les encante, a toti les encante!
E jo era prumèra.
Aliosha doçaments.
A, mès quines idies auetz!, Liza deishèc anar un sorriscle, afogada.
E ac ditz un monge!
Non vos creiríetz se guaire vos respècti, Aliosha, per non mentir jamès.
S'aprèssen, s'aprèssen, ja son a mand d'agarrar-me.
Mès de pic me senhi, e toti arreculen, s'espaurissen, mès non vien d'anar-se'n, e s'estan aquiu ena pòrta e per toti es cornèrs, demorant.
Alavetz me vien uns talents enòrmes d'insultar a Diu en votz nauta, atau que comenci a insultar-lo, e eri un aute còp s'aprèssen toti amassa, e jo me torni a senhar, e eri arreculen.
Qu'ei plan divertit, se me cope er alend.
Jo tanben è auut a viatges aguest madeish sòmni, didec Aliosha de suspresa.
De vertat?, sorrisclèc Liza estonada.
Escotatz, Aliosha, non hescatz burla, aquerò qu'ei fòrça important: de vertat ei possible que dues persones desparières agen eth madeish sòmni?
Plan qu'ei possible.
Aliosha, vos digui qu'ei fòrça important, contunhèc Liza, damb ua suspresa un shinhau exagerada.
Çò d'important que non ei eth sòmni, senon que vos ajatz podut auer eth madeish sòmni que jo.
Vos jamès mentitz, atau, donc, non me mentigatz ara tanpòc.
Ei vertat çò que didetz?
Non vo'n burlatz de jo?
Ei vertat.
Liza, per bèra rason, ère terriblaments impressionada, e amudic mieja menuta.
Jo tostemp vos vierè a veir, tota era mia vida, responec Aliosha damb fermetat.
Solet a vos, digui aguestes causes, tornèc a començar Liza.
Solet a jo madeisha e a vos.
Solet a vos en tot eth mon.
E damb mès talents que quan m'ac digui a jo madeisha.
E damb vos que non è cap vergonha.
Aliosha, se com ei que non è deguna vergonha en tot estar-me damb vos?
Aliosha, ei vertat qu'es judius, pera Pasca, panen mainatges e les esgòrgen?
Sabi pas.
Donques jo qu'è un libre qu'en eth liegí quauquarren sus un judici que se hec sabi pas a on, e qu'un judiu li talhèc prumèr toti es ditets des dues mans a un mainatge de quate ans e dempús lo crucifiquèc en ua paret, lo clauèc damb uns claus e lo crucifiquèc, e mès tard declarèc en judici qu'eth mainatge auie mòrt rapid, as quate ores.
Donques, que n'ei de rapid!
Diden que gemegaue e gemegaue, tant qu'er aute ère ath sòn costat, en tot gaudir der espectacle.
Aquerò qu'està ben!
Ben?
Òc, ben.
A viatges me pensi qu'è estat jo que l'a crucificat.
Eth mainatge ei aquiu penjat, gemegant, e jo seigui ath dauant e me prengui ua marmelada d'ananàs.
M'encante era marmelada d'ananàs.
E a vos?, Aliosha la contemplaue en silenci.
Eth ròstre esblancossit, auriò de Liza s'alterèc de ressabuda, es uelhs li usclèren.
Sabetz?
M'imaginaua ath mainatge cridant e gemegant (pr'amor qu'es mainatges de quate ans ja comprenen çò que se passe), mès aguesta imatge dera marmelada non se n'anaue deth mèn cap.
Peth maitin l'enviè ua carta a cèrta persona, en tot dider-li que venguesse a veder-me sense manca.
Venguec e, de pic, li condè çò deth mainatge e çò dera marmelada, l'ac condè tot, tot, e didí "qu'estaue ben".
Alavetz eth se metec a arrir e didec que, plan que òc, estaue ben.
Dempús se lheuèc e se n'anèc.
Non i estèc mès de cinc menutes.
Me menspredèc?
Qué credetz vos?
Didetz-me, Aliosha, didetz-me, me menspredèc aguest òme o non me menspredèc?, Liza se lheuèc deth fautulh, es uelhs li ludien.
Didetz-me, didec Aliosha agitat, auíetz cridat vos madeisha ad aguesta persona?
Òc, jo madeisha.
L'enviéretz ua carta?
Entà preguntar-li precisaments per aquerò, per aquerò deth mainatge?
Non, que non ère entad aquerò, plan que non.
Mès, sonque arribar, l'ac preguntè.
Eth me responec, se metec a arrir, se lheuèc e se n'anèc.
Aguest òme siguec aunorat damb vos, didec Aliosha doçaments.
E non me menspredèc?
Non se burlèc de jo?
Non, pr'amor qu'ei possible qu'eth tanben creigue ena marmelada d'ananàs.
Tanben eth ei ara plan malaut, Lise.
Òc, cre en era!
A Liza li luderen es uelhs.
Non mensprède ad arrés, contunhèc Aliosha.
E plan, se non cre, naturauments, mensprède.
Alavetz, tanben a jo?
A jo?
Tanben a vos.
Aquerò està ben.
A Liza li carrinclèren es dents).
Quan aqueth òme partic entre arridolets, sentí qu'estaue ben que la menspredèssen a ua.
Està ben çò deth mainatge damb es dits talhats, està ben que la mensprèden a ua… (e arric duant era cara d'Aliosha, damb malícia e rancura).
Sabetz, Aliosha, sabetz, jo voleria…
Aliosha, sauvatz-me!
Sauvatz-me, didec, lèu en un panteish.
Dilhèu li dideria ad arrés en mon çò que vos digui a vos?
E, totun, non è dit qu'era vertat, era vertat, era vertat!
Que me vau a aucir, pr'amor que tot m'ei hastigós!
Non voi víuer, pr'amor que tot m'ei hastigós!
Tot qu'ei hastigós, hastigós!
Aliosha, per qué, per qué non m'estimatz bric, concludic dehòra de se.
Òc, òc que vos estimi!, responec Aliosha damb veeméncia.
E ploraratz per jo?
Gràcies!
Era soleta causa qu'è de besoh son es vòstes lèrmes.
Es auti que me pòden condamnar e caushigar-me, toti eri, toti, sense excepcion!
Pr'amor que jo non estimi ad arrés.
M'auetz entenut?
Ad arrés!
Ath contrari, que les è en òdi!
Anatz-vo'n, Aliosha, que ja ei ora de qué vengatz a veir ath vòste frair!
De ressabuda se desseparèc d'eth.
E com vos vau a deishar atau?, didec Aliosha lèu espaurit.
Balhatz-li un punet a Mitia.
Anatz-vo'n, anatz-vo'n!
E lo possèc lèu enquiara pòrta ara fòrça.
Aliosha la guardaue damb amarganta perplexitat quan, còp sec, notèc ua carta ena sua man dreta, ua carta petita, plan ben revlincada e sagerada.
Li hec un còp de uelh e en ua segonda liegec era adreça: "Entà Ivan Fiódorovich Karamazov".
Virèc ara pressa es sòns uelhs entà Liza.
Eth sòn ròstre s'auie tornat lèu menaçaire.
Balhatz-l'ac, balhatz-l'ac sense manca!, li manèc freneticamnts, tremolant tota.
Aué madeish, aué madeish!
Se non, m'empodoï!
Per aquerò vos è cridat!
E barrèc d'un còp era pòrta.
S'entenec eth croishit deth flastièth.
Aliosha se sauvèc era carta ena pòcha e anec dret de cap ara escala, sense passar a veir ara senhora Jojlakovna, qu'autanplan se n'auie desbrembat.
Mentretant, Liza, sonque gésser Aliosha, treiguec de seguit eth flastièth, miei dauric era pòrta, metec un dit ena henuda e, en tot barrar d'un còp, se l'estronhèc damb totes es sues fòrces.
Ues dues segondes dempús, desliurada ja era man, se filèc en silenci, tot doç, entara sua cagira, se seiguec damb eth còs quilhat, e se demorèc damb es vistons tachadi en ditet ennerit e era sang que rajaue de dejós era ungla.
Es pòts li tremolauen e lèu, plan lèu, se didec en un mormolh:
Dolenta, dolenta, dolenta, dolenta!
Qu'ère ja plan tard (mès com ei de long un dia de noveme?
Hège nets.
Aliosha, ça que la, sabie que non li meterien trebucs entà veir a Mitia.
Aguestes causes se passen aciu, ena nòsta petita ciutat, coma se passen pertot.
Enquia tau punt qu'en escadences es entrevistes damb eth presoèr ena sala destinada ad aguesta fin se hègen practicaments solets.
Totun aquerò, aguestes persones qu'èren pògues: solet Grushenka, Aliosha e Rakitin.
Mès Grushenka gaudie deth favor deth madeish ispravnik Mijail Makarovich.
Ath vielh que li hège dò auer- la cridat d'aquera manèra en Mokroie.
Mès tard, quan se'n sabec der ahèr ath hons, cambièc completaments era sua opinon sus era.
E, causa estranha, encara qu'ère fèrmaments convençut que Mitia ère er autor deth crim, dès eth moment deth sòn ingrès ena preson l'anèc vedent de man en man damb mens severitat: "qu'ei possible que siguesse un òme de bon còr, mès se perdèc, coma un suec, pera beuenda e eth desorde!".
Er orror des prumèrs moments anèc deishant pati ena sua amna a ua cèrta pietat.
Per çò d'Aliosha, eth spravnik l'apreciaue fòrça e lo coneishie hège temps, e Rakitin, que darrèraments acodie plan soent a visitar ath presoèr, qu'auie ua relacion plan estreta damb es "senhoretes deth spravnik", coma eth les cridaue, e se deishaue veir cada dia pera sua casa.
Ath delà, daue leçons en çò der inspector dera preson, un ancian bravàs, encara que tanben un servidor estricte dera lei.
Tanben Aliosha ère un vielh e apreciat coneishut der inspector, que gaudie parlant damb eth de "tèmes sabents" en generau.
A Ivan Fiódorovich, per exemple, er inspector non ei que lo respectèsse, senon qu'autanplan l'auie pòur, mès que mès, pes sòns judicis, a maugrat d'èster eth madeish un gran filosòf que, plan que òc, "podie vier plan luenh damb eth sòn pròpi coneishement".
Mès per Aliosha sentie ua simpatia invencibla.
Eth darrèr an ar ancian l'auie dat pera lectura des evangèlis apocrifi e li comunicaue de contunh es sues impressions ath sòn joen amic.
Abantes, autanplan l'anaue a veir en monastèri e se passaue ores sanceres parlant damb eth e damb es ieromonges.
En resumit, Aliosha, encara qu'arribèsse tard ena preson, non li calie qu'acodir ar inspector, e eth problèma tostemp se solucionaue.
Ath delà, tot eth personau dera preson, enquiath darrèr gaita, ère acostumat ara preséncia d'Aliosha.
Eth gaita, plan, non botaue cap de trebuc, en cas de qué s'amièsse eth permís dera direccion.
Cada viatge que lo cridauen, Mitia baishaue dera sua cèla entath lòc des entrevistes.
En entrar ena sala, Aliosha se trapèc precisaments damb Rakitin, que ja se n'anaue dempús d'auer visitat a Mitia.
Autant Rakitin que Mitia parlauen en votz nauta.
Tant que se didie adiu deth sòn amic, Mitia non hège qu'arrir-se'n de quauquarren, e Rakitin semblaue repotegar.
A Rakitin, sustot enes darrèri tempsi, non li hège gràcia trapar-se damb Aliosha, a penes escambiauen paraules e enquia e tot entà saludar-lo li calie hèr un esfòrç.
Aguest còp, en veder-lo entrar, arroncilhèc es celhes çò de mès e virèc es uelhs, coma se siguesse plan ocupat en tot cordar-se eth sòn gran abric, plan caud, damb cothet de pèth.
Ara seguida se botèc a cercar eth paraigües.
Rakitin gessec ara imprevista:
Quin can t'a lairat?
Solet hèja badinades!, exclamèc Mitia.
Con, dimòni!
Atau son toti, se dirigic a Aliosha, en tot senhalar damb eth cap a Rakitin, que se n'anaue ath mès córrer; aguest qu'a estat aciu arrint, tan content, e ara suspresa s'a botat hèt ua furia.
A tu que ne tansevolhe t'a guardat.
Se qué vos a passat?
Vos auetz pelejat?
E tu, com ei que vies tan tard?
È estat tot eth maitin, mès que demorant- te, desirant era tua visita.
Ben, non se passe arren.
Podem recuperar eth temps perdut.
Com ei que l'a dat per vier tan soent?
Qu'ei que vos auetz hèt amics?, preguntèc Aliosha, en tot senhalar tanben damb eth cap era pòrta que venguie de gésser Rakitin.
Que se m'è hèt amic de Mijail?
Non, era vertat.
Entà qué.
Quin porcèth!
A jo me considère un brigand…
Non compren ne ua soleta badinada, aquerò qu'ei çò de pejor.
Aguesta gent jamès compren ua badinada.
Que tien era amna seca, lisa e seca: atau vedia jo aqueth dia, quan me heren a vier aciu, es paredaus dera preson.
Mès qu'ei un òme intelligent, plan intelligent.
Ben, Aleksei, que ja posqui balhar per perdut eth cap!
Se seiguec en un banc e convidèc a Aliosha a sèir-se ath sòn costat.
Òc, deman ei eth judici.
A qué te referisses?, Mitia lo guardèc damb cèrta vaguetat.
A!, òc, eth judici!
Ath diable!
Enquia ara, tu e jo solet auem parlat de pegaries, tostemp restacades ad aguest judici, e de çò mès important non t'è dit arren.
Donques òc, deman ei eth judici, mès que se t'è dit que daua eth cap per perdut non a estat pensant en judici.
Que non ei que pèrda eth cap, senon çò que i é ath sòn laguens.
Per qué me guardes damb aguesta mina de critica?
De qué me parles, Mitia?
Es idies, es idies, d'aquerò se tracte.
Era etica.
Se qué ei era etica?
Era etica?, Aliosha s'estonèc.
Òc, non ei ua sòrta de sciéncia?
Rakitin ac sap.
Que sap fòrça causes Rakitin, que se l'amie eth diable!
Non pense vier monge.
Vò anar entà Sant Petersburg.
Aquiu, sivans diden, se balharà ara critica, mès damb ua orientacion nòbla.
Per qué non?
Que pòt hèr quauquarren util e laurar-se ua carrèra.
Be ne son de mèstres aguesti entà laurar-se ua carrèra!
Ath diable damb era etica!
Mès jo que sò perdut, Aleksei, jo òc que sò perdut, òme de Diu!
A tu que t'estimi mès qu'ad arrés.
Qui ei Carl Bernard?
Carl Bernard?, Aliosha se tornèc a suspréner.
Non, Carl non, demora, me sò confonut: Claude Bernard.
A qué se tie?
Que deu èster un scientific, responec Aliosha, mès te cohèssi que non sai dider-te guaire sus eth.
È entenut a díder, solet, qu'ei un scientific, mès non sai de quina classa.
Ben, ath diable damb eth, tanpòc jo ac sabi, maudidec Mitia.
Que serà bèth brigand, qu'ei çò de mès problable, toti son uns brigands.
Mès Rakitin arribarà luenh, Rakitin ei des que profiten quinsevolhe henerecla entà colar-se, ei un aute Bernard.
Of!, es Bernard!
Com se multipliquen!
Ben, mès a tu qué te cau?, preguntèc Aliosha, que non balhaue eth braç a pèrder.
Que vò escríuer un article sus jo, sus eth mèn cas, entà començar d'aguesta manèra era sua carrèra literària; ei per açò que me vie a veir, eth madeish m'ac a dit.
Vò quauquarren damb ua determinada orientacion: "Non podie deishar d'aucir, qu'ère ua victima deth sòn ambient", e aguesta sòrta de causes; atau m'ac a explicat.
Qu'aurà un matís socialista, ditz.
Ben, ath diable damb eth, qu'age eth matís que volgue, a jo que m'ei parièr.
Ath nòste frair Ivan non l'estime, l'a en òdi, a tu tanpòc te tie guaire afècte.
Jo non lo hèsqui enlà pr'amor qu'ei un òme intelligent.
Mès qu'ei massa capinaut.
Hè ua estona li didia: "Es Karamazov non èm uns brigands, senon uns filosòfi, pr'amor que toti es russi autentics èm filosòfi; mès tu ja pòs auer estudiat que non ès un filosòf, senon un mosso".
Se n'a arrit, encara que de mala encólia.
Atau que l'è dit: De myslibus non est disputandum, bon remoquet, vertat?
Aumens jo tanben m'è somat ath classicisme (Mitia, còp sec, s'estarnèc d'arrir).
Per qué auies d'èster perdut?
Aliosha.
Per qué sò perdut?
Com que te hè pena per Diu?
Guarda: tot qu'ei aquiu, enes nèrvis, ena tèsta, ei a díder, aguesti nèrvis que son en cervèth (ben, ath diable damb eri!
Aguesta sciéncia, Aliosha, ei quauquarren grandós!
Un nau òme va a gésser, aquerò òc qu'ac compreni…
Mès totun açò, Diu que me hè pena!
Ben, tanpòc està mau, didec Aliosha.
Que me hèsque pena Diu?
Era quimica, frair, era quimica!
Que non i a arren a hèr, reverend pair, hètz-vos un shinhau enlà, arribe era quimica!
E Rakitin non estime a Diu, tè, non l'estime!
Aguest qu'ei eth mau punt de tota aguesta gent.
Mès qu'ac amaguen.
Mentissen.
Dissimulen.
Aquerò vò díder qu'ara tot ei permetut, qu'un pòt hèr quinsevolh causa?"
Arrís.
Un òme intelligent sap pescar cranques; tu, ça que la, me ditz, aucires e queigueres en param, e ara t'apoiridisses ena preson!".
Aquerò me ditz.
Un autentic porcèth!
Jo, abantes, as tipes coma eth les hèja enlà a còps de pè, e ara, ja ves, les escoti.
Encara que tanben ditz fòrça causes senades.
E escriu damb intelligéncia.
Hè coma ua sethmana me comencèc a liéger un article; ne volí copiar tres linhes; demora aciu que les auem.
Ara prèssa Mitia se treiguec dera pòcha deth justet un papèr e liegec: "Entà resòlver aguesta qüestion, ei de besonh prumèr plaçar era pròpia personalitat en conflicte damb çò qu'un ei reauments".
Ac comprenes?
Non, non ac compreni, didec Aliosha.
Guardaue e escotaue a Mitia damb curiosèr.
Donques jo tanpòc ac compreni.
Ei escur e confús, mès intelligent.
Tanben escriu vèrsi, eth brigand.
A cantat ath pè dera senhora Jojlakovna, hu, hu, hu!
Ja ac auia entenut, didec Aliosha.
Ac auies entenut?
E es versets les as entenudi?
Non.
Aciu que son, guarda, te les vau a liéger.
Tu que non ac sabes, non t'ac è condat, ei tota ua istòria.
Quin audèth!
Hè tres setmanes decidic hèr-me emmaliciar: "Guarda, me ditz, tu qu'as queigut en param coma un pèc per tres mil robles, e jo me'n meterè ena pòcha cent cinquanta mil: que vau a maridar-me damb ua veudeta e me vau a crompar ua casa de pèira en Sant Petersburg".
E me condèc que hestejaue ara senhora Jojlakovna, e qu'aguesta, que de joena non ère precisaments intelligenta, as sòns quaranta ans estaue coma ua craba.
Me maridi damb era, me la hèsqui a vier entà Sant Petersburg e aquiu començarè a trèir un jornau".
E auie enes sòns pòts ua hastigosa baua de luxúria, mès que non bauejaue per era, senon pes cent cinquanta mil.
E me convencec, me convencec; viege a veder-me cada dia: "Qu'ei a punt de render-se", me didie.
Ère radiant d'alegria.
Voi díder, de boni talents li balharia un punet ad aguesta pòcvau per auer-lo hèt enlà dera sua casa!
Atau que quan venguie tan soent a veder-me compausèc aqueri vèrsi.
Se me hèsqui a vier eth capitau d'aguesta capvirada, que poirè aportar un benefici ara ciutadania".
Aguesta gent justifique quinsevolh infàmia en tot aperar ath benefici deth ciutadan!
Çò que ditz de Pushkin, era vertat, ac compreni.
Ça que la, solide que serie un òme plan dable, mès solet escriuec de pès!
Be n'ère de capinaut des sòns vèrsi!
Guaira vantaria i é en aguesta gent, guaira vantaria!
Ai, guarda aguest polit, doç pè, se com se hole, se bote malautet!
E reauments s'i a calat era qüestion "ciutadana".
Mès, com s'enforismèc quan lo heren enlà!
Li carrinclauen es dents!
Que ja s'a resvenjat, didec Aliosha.
Jojlakovna.
E Aliosha li condèc bracaments çò der article en jornau Rumors.
A estat eth!, a estat eth!, confirmèc Mitia en tot rufar es celhes.
A estat eth!
Aguestes croniques…ja me'n sabi…voi díder, guaires baisheses s'an escrit ja, de Grusha, sense vier mès luenh!…
E tanben dera auta, de Katia…
Moria!
Comencèc a hèr torns pera estança, preocupat.
Deman qu'ei un dia terrible e memorable entà tu: eth judici divin se complirà en tu…e m'estone que vages hènt torns, en sòrta d'anar entara qüestion, me parles Diu se'n sap de qué.
Non te'n hèsques, l'interrompec Mitia damb afogadura.
Me calerie dilhèu parlar d'aguest gosset pudesenc?
Der assassin?
Que ja n'auem parlat pro d'aguest ahèr.
Que non voi tornar a parlar d'aguest pudesenc, eth hilh dera Pudesenca!
Diu l'aucirà, ja ac veiràs, e cara!
Es uelhs li ludien).
Rakitin aquerò que non ac comprenerie, comencèc a díder, lèu damb extasi, mès tu qu'ac compreneràs tot.
Plan per açò èra ansiós de veder-te.
Guarda, hè ja temps que volia condar-te fòrça causes aciu, entre aguesti paredaus descrostadi, mès non didia ua soleta paraula de çò mès important: qu'ère coma s'encara non auesse arribat era ora.
Me sò demorat enquia ara, enquiara fin deth termini, entà daurir-te era mia amna.
Frair, en aguesti dus darrèrs mesi è sentut que i auie un nau òme en jo, qu'un òme nau auie resuscitat en jo!
Qu'ère embarrat ath mèn laguens, mès, se non auesse estat per aguest pericle, jamès aurie campat.
Ei terrible!
Que m'ei parièr que me calgui passar vint ans enes mines arrincant eth minerau damb un martèth, non me cau pòur; i a ua auta causa que m'espaurís ara: qu'aguest òme resuscitat s'aluenhe de jo!
Quitament aquiu, enes mines, enes entralhes dera tèrra, ei possible trapar a un còr uman en presoèr, en assasin qu'as ath tòn costat, e senter-te sarrat ada eth, pr'amor qu'aquiu tanben ei possible víuer, e estimar, e patir!
Qu'ei possible hèr que tornesse nèisher, que resuscite eth còr gelat d'aguest convicte, ei possible suenhar-lo pendent ans e hèr que dera tuta gesque ara lutz ua amna nauta, ua consciéncia adolorida, qu'ei possible que torne a nèisher un àngel, que resuscite un eròi!
E çò de cèrt ei que son fòrça, centenats, e toti nosati èm colpables per eri!
Per qué soniè alavetz, en un moment coma aguest, damb aqueth "mainatge"?
Siguec ua profecia entà jo en aqueth moment!
Vierè entad aguest "mainatge".
Pr'amor que toti èm colpables per toti.
Per toti es "mainatges", pr'amor que i a mainatges petits e mainatges grani.
Toti èm "mainatges".
Vierè entà toti, pr'amor qu'ei de besonh que quauquarrés vage entà toti.
Jo non è aucit ath nòste pair, mès m'i cau anar.
Ac accèpti!
Tot aquerò m'a arribat aciu… entre aguesti paredaus descrostadi.
E çò de cèrt ei que son molti, que son centenats, e se trapen dejós era tèrra damb un martèth ena man.
Ò, plan, seram encadiats, e non auram libertat, mès alavetz, ath miei deth nòste immens dolor, resuscitaram de nauèth entara alegria, que sense era er òme non pòt víuer, ne pòt existir Diu, pr'amor que Diu balhe era alegria, aguest qu'ei eth sòn privilègi, un privilègi immens…
Senhor, qu'er òme se dissòlve ena pregària!
Com auia jo de víuer jos era tèrra sense Diu?
Rakitin mentís: se hèn enlà a Diu dera tèrra, nosati lo traparam dejós era tèrra!
Ath presoèr l'ei impossible de víuer sense Diu, mès impossible encara qu'ar òme qu'ei dehòra dera preson.
Alavetz, dès es entralhes dera tèrra, es òmes des prigondors lheuaram un tragic imne a Diu, hònt de tota alegria.
Glòria a Diu e ara sua alegria!
L'estimi!
S'esblancossic, es pòts li tremolauen, es lèrmes li gessien des uelhs).
Non te'n saberies, Aleksei, enquia quin punt voi víuer ara, quina ànsia d'existir e de compréner a surgentat en jo precisaments entre aguesti paredaus descrostadi!
Rakitin non ac compren, ada eth era soleta causa que lo preocupe ei bastir ua casa e méter en era logataris, mès jo te demoraua a tu.
Ath delà, se qué ei eth patiment?
A jo non me cau pòur, abantes òc que lo cranhia.
Sabes?, qu'ei possible que ne tansevolhe respona en judici…
E me semble que i a ara tanta fòrça en jo que sò capable de tiè'c tot, toti es patiments, solet entà poder-me díder a jo madeish e repetir-me en cada moment: sò jo!
En un milenat de torments, que sò; retortilhant-me ena tortura, mès que sò!
Embarrat en ua tor, mès que contunharè existint; camparè eth solei, e se non lo veigui me'n saberè qu'existís.
Mès, saber qu'eth solei existís, aquerò que ja ei tota era vida.
Aliosha, eth mèn querubin, totes aguestes filosofies m'aucissen, ath diable damb eres!
Eth nòste frair Ivan…
Veiràs, jo abantes non auia cap d'aguesti dobtes, mès èren toti amagadi ath mèn laguens.
Dilhèu, se m'embriagaua, se me pelejaua, se m'embestiaua, ère pr'amor qu'aguestes idies desconeishudes s'agitauen ath mèn laguens.
Me pelejaua entà estofar-les en jo, entà someter-les, entà estronhar-les.
Eth nòste frair Ivan non ei Rakitin, eth qu'amague era sua idia.
Eth nòste frair Ivan qu'ei ua esfinx: care, tostemp care.
E a jo Diu me tormente.
Aquerò ei era soleta causa que me tormente.
E se se passe que non existís?
E se Rakitin a rason, e ei ua idia artificiau des òmes?
Alavetz, se de vertat non existís, er òme ei eth senhor dera tèrra, der univèrs.
Fantastic!
Mès, com pòt èster vertuós sense Diu?
Bona pregunta!
Non hè que balhar-li torns.
Pr'amor que, en aguest cas, a qui estimarà er òme?
De qui estarà arregaït?
A qui entonarà un imne?
Rakitin se n'arrís.
Rakitin ditz qu'ei possible estimar ara umanitat encara que Diu non existisque.
Ben, aguest pòcvau pòt afirmar çò que volgue, mès jo sò incapable de comprenè'c.
A Rakitin que l'ei aisit de víuer: "Mès vau que te preocupes, me ditz aué, de qué s'espargen es drets ciutadans dera gent o de qué non puge eth prètz dera carn; d'aguesta sòrta, eth tòn amor ara umanitat serà mès simple e mès immediat que damb aguestes filosofies".
Ara quau causa è replicat: "Mès per çò que tanh a tu, li digui, se non i a Diu, solide que holes eth prètz dera carn en un virament de uelhs, e te'n très un roble per kopek".
S'a embestiat.
Pr'amor que, ditz-me, Aliosha, qué ei era vertut?
Entà jo era vertut qu'ei ua causa, entà un chinés ua auta desparièra; de manèra qu'ei quauquarren relatiu.
O non?
O non ei quauquarren relatiu?
Ei ua pregunta insidiosa!
Non te n'arrisques se te digui qu'è passat dues nets sense clucar un uelh per aguest motiu.
Non dèishe d'estonar-me qu'era gent posque víuer sense pensar en aguestes causes.
Vanitat!
Ivan non a un Diu.
Qu'a ua idia.
Aquerò me depasse.
Mès eth care.
Me pensi qu'ei maçon.
L'ac è demanat, e care.
Jo que volia béuer aigua dera sua hònt, e eth care.
Solet un viatge me didec quauquarren.
Qué te didec?, s'esdeguèc a preguntar Aliosha.
Li digui: "Alavetz, tot qu'ei permetut, non ei aquerò"?.
Eth rufèc es celhes: "Fiódor Pávlovich, didec, eth nòste pair, ère un porcèth, mès eth sòn rasonament qu'ère corrècte".
Aquerò siguec çò que me responec.
Non didec arren mès.
Encara que ja ei mès clar que çò de Rakitin.
Òc, assentic amaraments Aliosha.
Quan a vengut?
Dempús parlaram d'açò, ara que voi comentar-te ua auta causa.
D'Ivan lèu non te n'auia parlat enquia aué.
Qu'ac è deishat entath finau.
Quan acabe aciu aguest ahèr mèn e dicten senténcia, alavetz ja te condarè cèrtes causes, t'ac condarè tot.
Aciu que i a quauquarren terrible…
E en açò tu seràs eth mèn jutge.
Mès de moment non comences damb aquerò; de moment ne ua soleta paraula.
Me parlaues de çò de deman, deth judici, e, era vertat, que non sai arren d'açò.
As parlat damb aqueth avocat?
Valent avocat!
L'ac è condat tot.
Qu'ei un brigand des fini, d'aguesti dera capitau.
Un Bernard!
Non se cre un sò horadat de çò que jo li digui.
Qu'ei convençut de qué l'è aucit jo, guarda; que me n'encuedi.
Ne cas.
Tanben a hèt a vier un mètge, vòlen demostrar que sò hòl.
Non ac pensi perméter!
Katerina Ivanovna vò complir damb eth "sòn déuer" enquiath finau.
Guaire esfòrç!, Mitia arric amaraments.
Qu'ei ua gata!
Tie un còr de pèira!
E se'n sap de çò que didí d'era alavetz en Mokroie, qu'ei ua hemna "immensaments colerica".
L'an anat damb eth conde.
Òc, es declaracions s'an multiplicat coma eth sable dera mar!
Grigori non balhe eth sòn braç a tòrcer.
Grigori qu'ei aunorat, mès ei pèc.
Fòrça gent ei aunorada gràcies a qu'ei pèga.
Atau ac ve Rakitin.
Grigori ei eth mèn enemic.
A bèri uns qu'ei mielhor d'auer-les d'enemics que d'amics.
Ac digui per Katerina Ivanovna.
Me hè pòur, ò!, òc, me hè pòur que parle en judici dera sua reveréncia enquiath solèr quan aquerò des quate mil cinc cents robles!
Que se volerà crubar eth compde enquiath finau, enquiath darrèr sò.
Non voi jo eth sòn sacrifici!
M'avergonharàn en judici!
Me calerà tiè'c coma sigue.
Vè-te'n a veder-la, Aliosha, demana-li que non parle d'açò en judici.
O dilhèu ei impossible?
Ath diable!, qu'ei parièr, ac tierè!
Era non me hè pena.
Ac desire.
Eth qu'ac a hèt qu'ac pague.
Jo, Aleksei, deisharè anar eth mèn discurs (tornèc a arrir amaraments).
Solet…solet que Grushka, Grushka, Senhor!
Se per qué li cau tier ada era autant de suplici?, exclamèc de pic entre lèrmes.
Grusha que m'aucís, pensar en era que m'aucís, m'aucís!
Aué madeish m'a vengut a veir…
M'ac a condat.
Aué qu'ère plan desengustada damb tu.
Ja ac sabi.
Qu'eth diable me hèsque a vier peth mèn mau caractèr.
M'è metut gelós!
En dider-me adiu d'era, me n'è empanaït, l'è punada.
Mès que non l'è demanat perdon.
Per qué non l'ac as demanat?, exclamèc Aliosha.
Mitia, còp sec, se metec a arrir, lèu content.
Diu t'ac age, bon gojat, de demanar jamès perdon pes tues fautes ara hemna aimada!
Mès que mès ara aimada, ne se t'acodisque, sigue quina sigue era tua fauta!
Pr'amor qu'es hemnes…solet eth diable se'n sap se com son es hemnes, e t'ac digui jo, que de hemnes, aumens, ne sai quauquarren!
Tu saja d'arreconéisher era tua colpa dauant d'era: "Perdona, ditz-li, me hè dò, eth tòrt qu'ei mèn"; e ja veiràs eth bategat de repotecs que te què ath dessús!
Per arren deth mon te perdonarà simpla e planaments; prumèr t'umilie enquia deishar-te coma un liròt, trè a lúder causes que ne tansevolhe s'an passat, tot que t'ac tie en compde, non se'n desbrembe d'arren, dempús hig bèra causa mès dera sua cuelheta, e alavetz, e solet alavetz, te perdone.
E aquerò era mielhor, era mielhor de totes!
Que t'arrincarà era pèth a rengades e te la botarà tota sus era tèsta; atau son de herotges totes eres, dera prumèra enquiara darrèra., que t'ac digui jo, atau son aguesti angels que sense eri non podem víuer!
Guarda, estimat, t'ac vau a díder francaments, entà que se comprene: tot òme decent li cau estar jos era sòla d'ua hemna.
Aguesta ei era mia conviccion; non ei ua conviccion senon un sentiment.
Er òme li cau èster magnanim, e aquerò non taque era sua reputacion.
Ne que sigue un eròi!, ne ath madeish Cesar!
Mès, totun, tu non demanes perdon, jamès, per arren deth mon.
Non desbrembes aguesta règla que te balhe eth tòn frair Mitia, que les hemnes l'an amiat entara sua perdicion.
Non, mès me vau reabilitar-me dauant de Grusha de ua auta manèra, sense demanar-li perdon.
Jo que l'adori, Aleksei, l'adori!
Mès era non ac ve, non, entada era que contunhe a èster pòc amor.
E me hè patir, me hè patir damb eth sòn amor.
Çò d'abantes non ère arren!
Abantes se limitaue a hèr-me a patir damb es sòns va-e-veni infernaus, mès ara qu'è cuelhut tota era sua amna ena mia amna, e a trauèrs d'era m'è convertit en un òme.
Mos deisharàn maridar?
Se non ei atau, me morirè de gelosia.
Toti es dies sónii quauquarren atau…
Qué t'a dit de jo?
Aliosha li repetic tot çò que Grushenka l'auie dit aqueth dia.
Atau que non ei embestiada pera mia gelosia, sorrisclèc.
Tota ua hemna!
Of, me shauten es que son coma era, dures de còr, mès non tengui que me venguen damb gelosies, non ac tengui!
Solide que mos pelejaram.
Mès estimar-la…la vau a estimar etèrnaments.
Mos deisharàn maridar?
Dèishen maridar-se as presoèrs?
Bona pregunta.
E sense era jo non posqui víuer…(Mitia hec uns passi pera estança damb es celhes rufades.
Ère lèu escur.
Còp sec se mostrèc prigondaments preocupat).
Un secret, atau que ditz que i a un secret?
Qu'entre es tres shamam quauquarren contra era, e que "Katka", sivans ditz, ei implicada?
Non, Grushenka, vielha amiga, que non se tracte d'açò.
Que non ac as endonviat, tau qu'ei pròpi d'ua estupida hemna!
Aliosha, estimat, per qué non?
Te condarè eth nòste secret!
Vau a revelar-te tot eth nòste secret!, gasulhèc Mitia ath mès córrer.
Te lo volia díder dempús, pr'amor que, qué podia decidir jo sense tu?
Tu qu'ac ès tot entà jo.
Encara que diga qu'Ivan ei peth dessús de nosati, tu ès eth mèn querubin.
Era tua decision ei çò que compde.
Dilhèu ès tu, en sòrta d'Ivan, qu'ei peth dessús.
Guarda, qu'ei ua qüestion de consciéncia, dera mès nauta consciéncia: eth secret ei tant important que jo solet non me posqui acarar damb eth, e ac auia ajornat tot enquia parlar damb tu.
Mès, totun açò, ara qu'encara ei lèu entà decidir, mos cau demorar era senténcia: quan se dicte era senténcia, alavetz tu decidiràs eth mèn destin.
De moment, pòt te cau cuéher cap decision: escota çò que te vau a díder, mès non decidisques arren.
Demora e cara.
Que non t'ac vau a condar tot.
Me vau a limitar a condar-te era idia, sense entrar peth menut; tu non digues arren.
Ne ua pregunta, ne un movement, d'acòrd?
Mès, ai, Senhor!
Qué me cau hèr damb es tòns uelhs?
Cranhi qu'es tòns uelhs parlen per tu, per mès que tu sauves eth silenci.
Ai, aquerò me cau pòur!
Escota, Aliosha: eth nòste frair Ivan me suggerís que huja.
Non vau a balhar-te mès detalhs: tot ei previst, tot se pòt apraiar.
Cara, non decidisques.
Entà America, damb Grusha.
Pr'amor que sense Grusha, que non posqui víuer!
E se non li permeten amassar-se damb jo aquiu?
Dèishen maridar-se as presoèrs?
Eth nòste frair Ivan ditz que non.
E sense Grusha, qué hèsqui aquiu jos era tèrra damb un martèth?
Çò que harè serà daurir-me eth cap damb eth!
Mès, ça que la, e era consciéncia?
Que hugiria deth patiment!
I auie un senhau, e l'è ignorat; i auie un camin de purificacion, e è virat entara quèrra.
Ditz Ivan qu'en America, "damb bones inclinacions", un que pòt èster mes util que dejós de tèrra.
Òc, mès a on entonaram eth nòste imne enes prigondors?
Dèisha-te d'America, America que non ei que vanitat!
E m'imagini que tanben en America i aurà fòrça coquinaria.
Húger dera mia crucifixion!
Per aquerò te digui, Aleksei, que tu ès eth solet qu'ac pòt compréner, e arrés mès; entàs auti tot aquerò que son pegaries, deleris: tot aquerò que t'è dit der imne.
Dideràn: s'a tornat hòl, o ei un pèc.
E jo non m'è tornat hòl, ne sò un pèc.
Tanben Ivan compren çò der imne, pro qu'ac compren, mès que non ditz arren, se demore carat.
Que non cre en imne.
Pòt digues arren, pòt digues arren!
Non decidisques, tie pietat de jo, sense Grusha jo que non posqui víuer, demora ath judici, acabèc Mitia, en un estat de frenesia.
Damb es dues mans, tenguie a Aliosha pes muscles, e ère concentrat enes sòns uelhs, damb ua guardada ansiosa e febriu.
Dèishen maridar-se as presoèrs?, repetic per tresau viatge, damb votz suplicanta.
Aliosha escotaue extrèmaments susprenut e prigondaments impressionat.
Ditz-me ua causa, preguntèc, a persutat fòrça Ivan?
E de qui siguec era idia?
Sua, era idia que siguec sua, e persute en era!
Jamès me venguie a veir, e de ressabuda venguec hè ua setmana e comencèc damb aquerò sense mès.
Que hè tu per tu sense pòsa.
Eth non demane, ordene.
Que non tie cap dobte dera mia aubediéncia, encara que l'è daurit eth còr, madeish qu'a tu, e l'è parlat der imne.
M'a condat se com poirie organizà'c, a arremassat tota era informacion, mès ja t'en parlarè dempús d'aquerò.
Ac desire d'ua forma isterica.
Çò de principau qu'ei es sòs: "Dètz mil entara tua hujuda, ditz, e vint mil entà America; damb dètz mil robles, ditz, podem organizar ua hujuda memorabla".
Aliosha.
Ad arrés, ne peth mau de morir, mès a tu mens qu'ad arrés: a tu ne peth mau de morir!
Solide li cau pòur que te lhèues dauant de jo coma era mia pròpia consciéncia.
Pòt li digues que t'ac è condat.
Of, pòt l'ac digues!
Qu'as rason, admetec Aliosha, ei impossible decidir abantes dera senténcia deth tribunau.
Dempús deth judici, decidiràs tu madeish; alavetz traparàs en tu un òme nau, eth serà qui decidisque.
A un òme nau o a un Bernard, que decidirà ar estil des Bernard!
Mès, serà possible, frair, serà possible que non ages cap esperança de justificar-te?
Mitia rufèc es espatles convulsiuaments e remic damb eth cap.
Aliosha, estimat, que ja ei era ora!
Còp sec li venguec era prèssa.
Er inspector a hèt un crit en pati, vierà aciu de seguit.
Que ja ei tard entà nosati, èm en tot alterar er orde.
Abraça-me, lèu, balha-me un punet, senha-me, estimat, e hè sus jo era crotz de deman…
S'abracèren e se punèren.
Ivan, didec còp sec Mitia, m'a proposat que huja, aquerò ei pr'amor que cre que jo l'è aucit!
Un arridolet trist se diboishèc enes sòns pòts.
Tu l'as demanat s'ac cre o non?, preguntèc Aliosha.
Non, non l'ac è demanat.
Mès ei parièr, me'n sabi pes sòns uelhs.
Ben, adishatz.
Demora-te aquiu dauant de jo, atau.
E, damb es dues mans, tornèc a agarrar a Aliosha des espatles, en tot hèr fòrça.
En un instant eth sòn ròstre s'esblancossic, enquiath punt que ressautaue terriblaments ena escurina.
Se li tirèren es pòts, tachèc es vistons en Aliosha.
Aliosha, ditz-me tota era vertat, coma dauant de Diu Nòste Sénher: cres o non cres que l'aucí?
Tu, e solet tu, ac cres o non?
Tota era vertat, non mentisques!, li cridèc damb frenesia.
Qu'ei pro, quines causes dides…gasulhèc coma desconcertat.
Tota era vertat, tota, non mentisques!, repetic Mitia.
Ne un solet moment è creigut que siguesses tu er assassin, didec còp sec Aliosha, damb votz tremolosa, tau que se l'auesse rajat deth piech, e lheuèc era man dreta, coma botant a Diu de testimòni pes sues paraules.
Ua expression de beatitud illuminèc de pic tota era fàcia de Mitia.
Te balhi es gràcies!, didec tot doç, tau que se deishèsse anar un alend dempús un estavaniment.
Que m'as tornat de mòrt en vida…
Encara que, non te penses, enquia ara me calie pòur de demanar-t'ac, e a tu, a tu!.
Ben, ve-te'n, ve-te'n.
Que m'as balhat fòrces entà deman.
Que Diu te benedisque!
Au, ve-te'n, estima a Ivan!, sigueren es darrères paraules que gesseren de Mitia.
Aliosha gessec hèt un mar de lèrmes.
Ère tau eth grad d'inseguretat de Mitia, ère tau eth sòn grad de maufidança, qu'Aliosha auie desnishat de ressabuda un abisme d'amarum invencible e de desesperacion ena amna deth sòn malerós frair, un abisme qu'era sua existéncia non auie ne tansevolhe sospechat enquia alavetz.
Ua pietat prigonda, infinita, lo recuelhèc en un virament de uelhs.
Eth sòn còr, estarnat, li hège mau d'ua forma atròça.
S'endralhaue precisaments de cap a veir a Ivan.
Dès eth maitin qu'auie un besonh enòrme de veir a Ivan.
Ivan li preocupaue autant que Mitia, e ara, dempús dera entrevista damb eth sòn frair, encara mès.
V. TU QUE NON SIGUERES!, TU QUE NON SIGUERES!
En tot vier a veir a Ivan, li calèc passar près dera casa que residie Katerina Ivanovna.
Auie lum enes hièstres.
S'arturèc de suspresa e se decidic a entrar.
Hège mès d'ua setmana que non vedie a Katerina Ivanovna.
Mès en aguest moment se n'encuedèc de qué Ivan poirie èster damb era, mès que mès ena vesilha d'un dia semblable.
Dempús de trucar, e tant que pujaue pes escales, fèblaments illuminades per un fanau chinés, vedec baishar a un òme qu'en eth arreconeishec, en arribar ara sua nautada, a sa frair.
Atau, donc, aguest gessie de veir a Katerina Ivanovna.
A, solet ès tu, didec Ivan bracamants.
Plan ben, adishatz.
Vies a veder-la?
Non t'ac arrecomani, qu'ei "alterada" e tu la vas a méter encara mès nerviosa.
Non, non, cridèc ua votz de naut estant.
Aleksei Fiódorovich, vietz solet?
Òc, qu'è estat damb eth.
Vos a balhat bèth encargue entà jo?
M'entenetz?
Ressonaue ena votz de Katia ua nòta tant imperiosa qu'Ivan Fiódorovich, dempús d'un moment de thrantalhar, se decidic, a maugrat de tot, a pujar un aute còp en compania d'Aliosha.
Qu'èra en tot escotar!, gasulhèc entada eth damb irritacion, encara qu'Aliosha non lo podec enténer.
Permetetz que me dèisha botat er abric, didec Ivan Fiódorovich en entrar ena sala.
Que non me vau a sèir.
Vau a demorar-me solet ua menuta.
Seiguetz, Aleksei Fiódorovich, didec Katerina Ivanovna, tant qu'èra se demoraue de pès.
A penes auie cambiat en aguest temps, mès es sòns uelhs escurs ludien damb un fulgor maligne.
Mès tard Aliosha rebrembarie qu'en aqueri moments l'auie semblat extraordiàriaments beròia.
Qué vos a demanat que me didéssetz?
Solet ua causa, didec Aliosha, en tot guardar-la dirèctaments ena cara; que vos planhetz de vos madeisha e non declaretz arren en judici sus…(se trebolèc un shinhau) çò que se passèc entre vosati…quan vos coneishéretz per prumèr viatge…en aquera ciutat…
A, se referís ara mia prigonda reveréncia pes sòs aqueri!, li didec, en tot arrir amaraments.
E qué?
Qu'ei que li cau pòur per eth o per jo?
Vos a dit que me planha, mès de qui?
D'eth o de jo?
Didetz-me, Aleksei Fiódorovich.
Aliosha la guardaue atentaments, en tot hèr un esfòrç entà comprener-la.
De vos madeisha e d'eth, didec doçaments.
Ja ac veigui, didec damb ua cèrta malícia, e còp sec se rogic.
Vos qu'encara non me coneishetz, Aliosha, didec en ton menaçaire, e jo tanpòc me coneishi encara.
Se poirie passar que, dempús er interrogatòri de deman, sentéssetz vos talents de caushigar-me.
Es hemnes non tostemp èm aunorades.
Li carrinclèren es dents).
Hè solet ua ora pensaua qu' auria terror d'apressar-me ad aguest monstre…coma un reptil…mès era vertat ei que non, que contunhe estant un òme entà jo!
Ath delà, l'a aucit eth?
A estat eth que l'a aucit?, sorrisclèc cuelhuda d'ua istèria sobta, en tot virar-se ara prèssa entà Ivan Fiódorovich.
Aliosha non se tardèc a compréner qu'aguesta madeisha pregunta ja se l'auie hèt a sa frair, dilhèu quitament just abantes dera sua arribada, e que non l'ac auie hèt un solet viatge, senon cent viatges, e auien acabat discutint.
Qu'è anat a veir a Smerdiakov…
As estat tu, tu as estat qui m'a convençut de qué ei un parricida.
Jo solet te credia a tu!, contunhèc, sense deishar de dirigir- se a Ivan Fiódorovich.
Aguest s'esforçaue entà arrir.
Aliosha s'estrementic en enténer aqueth tu.
Jamès auie sospechat que i auesse tanta fidança entre eri.
Ben, en tot cas, qu'ei pro, talhèc Ivan.
Me'n vau.
Vierè deman.
E, en tot virar en redon, gessec dera estança e se filèc de cap ara escala.
Còp sec, Katerina Ivanovna, damb un gèst imperiós, agarrèc a Aliosha des dues mans.
Anatz ath sòn darrèr!
Atrapatz-lo!
Non lo deishetz solet ne ua menuta, li mormolhèc ara prèssa.
Qu'està hòl.
Non vo'n sabíetz que s'a tornat hòl?
Qu'a fèbre, ua fèbre nerviosa!
M'ac a dit eth mètge, anatz, corretz ath sòn darrèr…
Aliosha se metec a córrer e se dirigic entath darrèr d'Ivan Fiódorovich.
Qué voletz?, (en veir qu'Aliosha l'atrapaue, se virèc de pic entada eth); t'a manat que corres ath mèn darrèr pr'amor que sò hòl.
Que m'ac sai de memòria, higec irritat.
Plan qu'ei enganhada, mès a rason quan ditz qu'ès malaut, didec Aliosha.
Hè un moment, en èster damb era, m'è fixat ena tua cara; qu'as era cara d'èster malaut, Ivan, plan malaut!
Ivan contunhèc caminant, sense arturar-se.
Aliosha anaue ath sòn darrèr.
E sabes tu, Aleksei Fiódorovich, se com se torne un hòl?, preguntèc Ivan damb ua votz sobtaments tranquilla, sense era mendre irritacion, qu'en era se podie enténer un curiosèr de çò mès ingenú.
Non, non ac sai; supausi que i a fòrça classes de holia.
E pòt un madeish campar se com se torne hòl?
Ivan s'estèc carat mieja menuta.
Se vòs parlar damb jo de çò que sigue, càmbia de tèma, se te platz, didec còp sec.
Guarda, non sigue que me'n desbremba, qu'è ua carta entà tu, didec Aliosha timidaments e, en tot treir-se era carta de Liza dera pòcha, l'ac balhèc.
Precisaments s'auien apropat en un fanau.
Ivan arreconeishec era letra de seguit.
A!, qu'ei d'aqueth diablet!
Arric maliciosaments e, sense daurir era envolòpa, trinquèc era carta a bocins e les lancèc ath vent.
Es fragments de papèr s'espargeren.
Non a encara setze ans, semble, e ja s'aufrís!, didec damb mensprètz, en tot meter-se a caminar de nauèth.
Com que s'aufrís?, exclamèc Aliosha.
Que ja mo'n sabem, tau que s'aufrissen es hemnes depravades.
Se qué ditz, Ivan, qué ditz!, protestèc Aliosha amara e veementaments.
Non ei qu'ua creatura, qu'ès en tot ofensar a ua creatura!
Ei malauta, ei plan malauta; qu'ei possible qu'era tanben se torne hòla…
Jo non auia mès remèdi que balhar-te era sua carta…
Ça que la, demoraua escotar quauquarren de tu…que la podesse sauvar.
De jo non vas a enténer arren.
S'ei ua mainada jo non sò era sua hilhuquèra.
Aleksei, non contunhes.
Ne tansevolhe pensi en aguest ahèr.
S'esteren coma dues menutes en silenci.
Te referisses… a Katerina Ivanovna?
Òc, qué li cau hèr?
Sauvar a Mitenka o costar-li era sua perdicion?
Pregarà entà qu'era sua amna s'illumine.
Ja ves, encara non sap se qué hèr, non a auut temps entà premanir-se.
Tanben era me cuelh per ua hilhuquèra, que vò que la brèça!
Katerina Ivanovna t'estime, frair, didec Aliosha damb un sentiment de tristor.
Que pòt èster.
Mès era a jo non m'interèsse.
Patís.
Per qué, alavetz, li dides…a viatges…cèrtes causes que la hèn a tier esperances?, contunhèc dident Aliosha, damb un timid repotec.
Pr'amor que jo me'n sabi que tu l'as balhat esperances; desencusa-me que te parli d'aguesta manèra, higec.
Ara madeish que non posqui actuar coma me calerie: non posqui trincar damb era e dider-l'ac ara valenta, repliquèc Ivan, irritat.
Que mos cau demorar a que condemnen ar assassin.
Se trinqui ara damb era, deman, entà resvenjar-se de jo, esbauçarà ad aguest malerós en judici, pr'amor que l'a en òdi, e sap que l'a en òdi.
Aciu tot ei mentida.
Ua mentida darrèr ua auta!
Mès, de moment, tant que jo non trinca damb era e es sues esperances siguen intactes, s'abstierà de en.honsar ad aguest monstre, en saber-se'n que jo desiri evitar era sua perdicion.
A veir quan se dicte aguesta maudita senténcia!
Es paraules "assassin" e "monstre" ressonèren dolorosaments en còr d'Aliosha.
E quini mejans tie aguesta hemna entà en.honsar ath nòste frair?, preguntèc, en tot pensar enes paraules d'Ivan.
Qué pòt declarar que signifique era perdicion de Mitia?
Tu qu'encara non ac sabes.
Tie enes sues mans un document, escrit per Mitenka, deth sòn punh e letra, que demòstre matematicaments qu'eth aucic a Fiódor Pávlovich.
Non pòt èster!, sorrisclèc Aliosha.
Com que non?
Jo que l'è liejut.
Tau document non pòt existir!, persutèc Aliosha damb veeméncia.
Que non pòt existir pr'amor qu'eth non a estat er assassin.
Non a estat eth qui a aucit ath nòste pair, non a estat eth!
Ivan Fiódorovich s'arturèc còp sec.
Tu ja sabes se qui, didec Aliosha doçaments e damb emocion.
Qui?
Te referisses ad aguesta fabula que tracte d'un pèc lhòco e epileptic?
Smerdiakov?
Aliosha sentec de ressabuda que li tremolaue tot eth còs.
Tu sabes qui, deishèc anar sense talents.
Li mancaue er alend.
A veir, qui, qui?, cridèc Ivan, lèu furiós.
Tota era sua reserva s'auie esbugassat.
Jo solet sai ua causa, didec Aliosha, lèu en un mormolh, coma abantes.
Eth qu'aucic ath nòste pair non sigueres tu.
Se qué vòs díder damb aquerò?, Ivan se demorèc de pèira.
Eth silenci se tardèc lèu mieja menuta.
Pro que sai que non è estat jo, ès en tot delirar?, didec Ivan damb un arridolet palle e forçat.
Auie es vistons tachadi en Aliosha.
Un aute còp se trapauen ath pè d'un fanau.
Non, Ivan; en mès d'ua escadença t'as dit a tu madeish que tu ères er assassin.
Quan ac è dit?…
Jo èra en Moscòu…
Que t'ac as dit a tu madeish fòrça viatges, quan te demoraues solet en aguesti dus mesi terribles, contunhèc dident Aliosha, parlant, coma abantes, damb doçor e claretat.
Mès que parlaue ja tau que se non siguesse causa sua, tau que s'actuèsse ath marge dera sua volentat, sometut a un mandat imprecís.
Te colpaues e te cohessaues que tu e arrés mès que tu ères er assassin.
Mès tu que non as aucit ad arrés, t'enganhes, non ès tu er assassin, m'entenes?
Diu m'a enviat entà que t'ac diga.
Es dus carèren.
Eth silenci se tardèc ua menuta sancera.
Es dus èren paradi, guardant-se mutuaments es uelhs.
Es dus èren palles.
Còp sec, Ivan s'estrementic e agarrèc damb fòrça a Aliosha d'ua espatla.
Ères en çò de mèn!, didec en un mormolh carrisclant.
Cohèssa'c…
Lo vederes?
Lo vederes?
A qui te referisses?…
A Mitia?, preguntèc perplèx Aliosha.
Non, que non me referisqui a Mitia, ath diable, aguest monstre!, cridèc Ivan, enforismat.
De vertat te'n sabes qu'eth me vie a veir?
Com te n'as sabut?
Ditz- m'ac!
Qui ei?
Sabi pas de qui me parles, gasulhèc Aliosha, que començaue a espaurir-se.
Òc, òc que te'n sabes…
Autaments, com auries podut…?
Mès, de pic, semblèc tier-se.
Ère parat, coma balhant-li torns a quauquarren.
Que t'è dit aguestes paraules entà tota era vida: non sigueres tu!
M'as entenut?
Entà tota era vida.
Diu m'a inspirat entà que t'ac didessa, a maugrat de qué a compdar d'ara m'ages en òdi etèrnaments…
Ivan Fiódorovich, per çò que semble, ja auie artenhut a tier-se deth tot.
Aleksei Fiódorovich, didec damb un arridolet hered, que non posqui tier ne as profetes ne as epileptics, e mens encara as enviadi de Diu, aquerò qua'ac sabetz pro ben.
Dès aguest moment, trinqui damb vos, e me pensi qu'entà tostemp.
Vos prègui qu'en aguest madeish instant, en aguest horcalh, me deishetz.
Per aguest carreron que podetz vier ena vòsta casa.
Sauvatz-vos especiauments de vier a veder-me aué!
M'entenetz?
Mès Ivan non responec.
Aliosha se demorèc en horcalh, ath pè deth fanau, tant qu'eth sòn frair se perdèc ena escurina.
Alavetz se virèc e s'endralhèc tot doç entara sua casa peth carreron.
Ivan Fiódorovich e eth viuien desseparadi, en desparières residéncies: degun des dus s'auie volut demorar ena casa de Fiódor Pávlovich, ara desèrta.
Aliosha auie logat ua cramba a ua familha de menestraus; per çò d'Ivan Fiódorovich, s'estaue pro luenh d'eth: ocupaue ues estances amples e plan confortables en ua ala d'ua bona casa, qu'apertiège ara veuda acomododada d'un foncionari.
Mès era soleta sirventa qu'atenguie tota era ala ère un vielha anciana, sorda coma ua paret, que patie reumatisme, que se calaue en lhet tàs sies dera tarde e se lheuaue tàs sies deth maitin.
En aqueri dus mesi Ivan Fiódorovich que s'auie tornat plan pòc exigent e costaue estranhesa e l'encantaue demorar-se complètaments solet.
Autanplan limpiaue eth madeish eth quarto qu'ocupaue, a penes entraue enes autes pèces deth sòn alotjament.
En auer arribat en portau dera sua casa, e damb era man ja premanida entà tirar dera campaneta, s'arturèc.
Notèc que tot eth sòn còs encara li tremolaue de rabia.
Deishèc era campaneta, escopic, se virèc en redon e se filèc de cap ara auta punta dera ciutat, a un parelh de verstas dera sua casa, entara ua diminuta e destrantalhada caseta de socs qu'en era viuie Maria Kondratievna, aquera vesia de Fiódor Pávlovich que solie acodir ena codina d'aguest ara cèrca d'ua sieta de sopa e que Smerdiakov, alavetz, li cantaue cançons e li tocaue era guitarra.
Auie venut era sua anciana casa e ara s'estaue damb sa mair en ua sòrta d'isba, a on, dempús era mòrt de Fiódor Pávlovich, s'auie installat Smerdiakov, malaut, lèu agonizant.
Precisaments, Ivan Fiódorovich venguie a veder-lo ada eth, possat per ua consideracion sobta e irresistibla.
VI.PRUMÈRA ENTREVISTA DAMB SMERDIAKOV.
Qu'ère ja eth tresau viatge que, dempús de tornar de Moscòu, venguie Ivan Fiódorovich a parlar damb Smerdiakov.
Que l'auie vist e auie parlat damb eth dempús dera catastròfa, eth madeish dia dera sua arribada; dues setmanes mès tard l'auie tornat a visitar.
Mès, après aguest dusau viatge, auie interromput es sues entrevistes, de sòrta qu'amiaue ja mès d'un mes sense veder-lo, e a penes auie entenut arren sus eth.
Ivan Fiódorovich auie tornat de Moscòu solet tath cincau dia dempús era mòrt de sa pair, pr'amor que ne tansevolhe podec veir eth taüt: er acogaments s'auie celebrat just era vesilha dera sua arribada.
Eth perqué dera sua demora s'estaue en qué Aliosha, que desconeishie era sua adreça exacta en Moscòu, auie acodit a Katerina Ivanovna entà enviar-li un telegrama, mès, coma qu'èra tanpòc se'n sabie dera sua vertadera adreça, telegrafièc ara sua fraia e ara sua tia, en tot pensar qu'Ivan Fiódorovich vierie a tier-les ua visita sonque arribar en Moscòu.
Mès non les anèc a visitar enquiath quatau dia, encara que, plan que òc, sonque liéger eth telegrama s'entornèc entà aciu ath mès córrer.
Un còp aciu, a qui visitèc prumèr siguec a Aliosha, encara que, dempús de parlar damb eth, se demorèc plan estonat en veir que se remie autanplan a sospechar de Mitia e afustaue dirèctaments entà Smerdiakov coma er assassin, en dubèrta oposicion a totes es autes opinions qu'auie ena nòsta ciutat.
Mès tard, dempús d'auer parlat damb er ispravnik e damb eth fiscau e d'auer- se'n sabut des detalhs dera acusacion e dera detencion, se susprenec encara mès d'Aliosha, e atribuic era sua pensada solet a un sentiment frairau ennautit enquiar extrèm e ara sua pietat per Mitia, que, coma plan ben se'n sabie Ivan, autant estimaue Aliosha.
Rebrembem sus aguest ahèr, e d'un viatge per toti, solet un parelh de paraules sus es sentiments d'Ivan per sòn frair Dmitri Fiódorovich: decididaments non l'apreciaue, e çò que solet sentic per eth siguec ua ocasionau pietat, barrejada, autanplan, damb un prigond mensprètz qu'arribaue enquiara repugnància.
Tot en Mitia, en tot començar peth sòn fisic, li resultaue extrèmaments antipatic.
Ivan guardaue damb indignacion er amor que Katerina Ivanovna sentie per eth.
Ça que la, eth madeish dia dera sua arribada tanben auie anat a veir a Mitia ena preson, e aguesta entrevista non solet non auie aflaquit era sua conviccion de qué eth sòn frair ère colpable, senon qu'autanplan l'auie reafirmat.
En aguesta escadença trapèc a Mitia plan intranquil, cuelhut per ua agitacion malautissa.
Aguest se mostrèc fòrça charraire, mès distrèt e dispersat, parlaue damb fòrça brusquetat, acusaue a Smerdiakov e non hège que confoner-se.
Se referie de contunh as tres mil robles qu'eth defuntat l'auie "panat".
A penes discutie es indicis que i auie contra eth e, s'interpretaue es hèts a favor sòn, ac hège, un viatge mès, de manèra inconscienta e absurda, coma se non sagèsse de justificar-se ne dauant d'Ivan ne dauant d'arrés; ath contrari, s'emmaliciaue, menspredaue capinaut es acusacions, insultaue e se metie hèt ua fúria.
Se limitaue a burlar-se desdenhosaments deth testimòni de Grigori restacat ara pòrta dubèrta, e asseguraue que "l'auie daurit eth diable".
Mès qu'ère incapable d'aufrir ua explicacion coerenta d'aguest hèt.
En generau, en aquera ocasion se mostrèc fòrça pòc amistós damb sa frair.
Just dempús d'aguesta entrevista damb Mitia, Ivan Fiódorovich se n'anèc a veir a Smerdiakov.
Ja en vagon deth tren, en vier precipitadaments de Moscòu, non auie deishat de pensar en Smerdiakov e ena darrèra convèrsa qu'auie auut damb eth era vesilha dera sua partida.
Qu'auie fòrça causes que lo desconcertauen, fòrça que li semblauen sospechoses.
Mès, en prestar declaracion dauant deth jutge d'instruccion, Ivan Fiódorovich non auie mentat aquera convèrsa, e de moment contunhaue sense hè'c.
Qu'ac auie ajornat tot enquia que s'entrevistèsse damb Smerdiakov.
En aqueri moments, aguest se trapaue ingressat en espitau locau.
Eth doctor Herzenstube e eth doctor Varvinski, que recebec a Ivan Fiódorovich en espitau, assegurèren damb rotonditat, dauant des persutantes preguntes d'aguest, qu'era crisi de mau dera tèrra non admetie dobtes e quitament s'estonèren de qué les demanèsse se podie auer estat dissimulant eth dia dera catastròfa.
Li hèren a saber qu'er atac auie depassat çò d'abituau, en tot prolongar-se e repetir-se ath long de diuèrsi dies, de sòrta qu'era vida deth pacient auie estat en un grèu perilh, e solet alavetz, dempús des mesures adoptades, se podie afirmar damb rotonditat qu'eth malaut s'en gesserie, encara qu'ère fòrça possible (higec eth doctor Herzenstube) qu'es sues facultats demorèssen un shinhau amendrides, "se non entà tostemp, òc pendent un long periòde".
Ara persutanta pregunta d'Ivan Fiódorovich, que volie saber s'en aqueri moments ère hòl, era responsa siguec.
Ivan Fiódorovich se prepausèc verificar per eth madeish se quina sòrta d'anomalies èren aqueres.
En espitau, de seguit li permeteren visitar-lo.
Smerdiakov s'estaue en ua estança desseparada, ajaçat en ua jaça.
Just ath sòn costat, en ua auta jaça, s'estaue un menestrau dera ciutat, lèu enes darrères, tot holat pera idropesia, que semblaue cridat a morir en un dia o dus; que non podie èster cap trebuc entara conversacion.
Smerdiakov botèc ua cara maufidada en veir a Ivan Fiódorovich, e ara prumeria se lo notaue un shinhau espaurit.
Aguesta impression, aumens, li costèc a Ivan Fiódorovich.
Mès a penes siguec un instant; era rèsta deth temps, peth contrari, mèsalèu li susprenec era tranquillitat de Smerdiakov.
Ivan Fiódorovich que n'auec pro damb ua guardada entà convencer-se pliaments de qué Smerdiakov ère, de vertat, plan malaut: se sentie plan fèble, parlaue tot doç e coma s'auesse problèmes entà mòir era lengua; qu'ère plan escanaulit e auriò.
Enes vint menutes d'entrevista non hec que planher-se de mau de cap e dolor en toti es sòns membres.
Eth ròstre sec de skopets semblaue auer-se tornat plan petit, se li retortilhaue eth peu sus es possi e, en sòrta de tufa, qu'auie un fin manat d'escassi peus.
Mès eth uelh quèrre, miei clucat e coma senhalant a quauquarren, tradie ath Smerdiakov de tostemp "Qu'ei un plaser parlar damb ua persona intelligenta", rebrembec de seguit Ivan Fiódorovich.
Se seiguec en un escabèl, as pès deth jaç.
Smerdiakov cambièc de postura penosaments, mès que non volec entamenar era convèrsa; caraue, e ja non semblaue campar damb guaire curiosèr.
Pòs parlar damb jo?, preguntèc Ivan Fiódorovich.
Que non te vau a espisar guaire.
Plan que posqui, senhor, gasulhèc Smerdiakov damb votz fèbla.
Hè guaire qu'auetz arribat, senhor?, higec condescendent, tau que se sagèsse d'encoratjar ath visitaire trebolat.
Aué madeish…
Que vengui a veir se ne trèigui tarlat de çò qu'auetz montat aciu.
A qué vien aguesti alends?
Smerdiakov alendèc.
Smerdiakov s'estèc ua estona en silenci.
Com non me n'auia de saber, senhor?
Que se vedie a vier.
Qu'acabarie atau, dèisha-te de triches!
Que dideres claraments çò deth sosterranh.
Ja ac auetz declarat en interrogatòri?, s'interessèc Smerdiakov tranquillaments.
Ivan Fiódorovich s'embestièc ara imprevista.
Non, encara non ac è declarat, mès qu'ac harè sense manca.
Ara me cau que m'expliques fòrça causes, frair; e as de saber, estimat, que non vau a deishar que jògues damb jo!
E, entà qué auria jo de voler aguest jòc, senhor, se tota era mia esperança l'è botada en vos, tau que siguéssetz Diu Nòste Sénher?, didec Smerdiakov, tostemp damb era madeisha cauma, dempús de clucar es uelhs un moment.
De prumèr, comencèc Ivan Fiódorovich, sabi qu'es atacs de mau dera tèrra non se pòden predíder per auança.
Que me sò informat, non te hèsques eth lhòco.
Eth dia e era ora que non se pòden predíder.
Com m'anoncières eth dia e era ora, damb eth sosterranh ath delà?
Com poderes saber d'auança que patiries un atac precisaments en aguest sosterranh, s'ei que non lo hesses a veir de bon voler?
En sosterranh, senhor, que m'i calie baishar sense manca, e diuèrsi còps ath dia, senhor, didec Smerdiakov sense prèssa.
Atau siguec com queiguí hè un an deth humarau.
Ei vertat, senhor, que non i a manèra de predíder per auança eth dia e era ora d'un atac, mès que tostemp ei possible auer-ne era presentida.
Mès tu predideres eth dia e era ora!
Per çò que hè ara mia malautia, senhor, çò de mielhor ei que vos informetz pes mètges d'aciu: se siguec vertat o non siguec vertat, e d'aguest ahèr jo que non è arren mès a díder.
E eth sosterranh?
Com endonvieres çò deth sosterranh?
Que vos a balhat per çò deth sosterranh, senhor!
Alavetz, quan baishè en sosterranh, qu'èra espaurit e sense saber se qué hèr; mès que mès espaurit, pr'amor qu'èra sense vos e non demoraua qu'arrés mès me defenesse en mon sancer.
Tot aquerò, ath delà dera convèrsa qu'auia auut era vesilha damb vos, en hèr-se nets, ath cant deth portau, quan vos parlè des mies cranhences e vos condè çò deth sosterranh, senhor…tot aquerò l'ac è explicat peth menut ath senhor doctor Herzenstube e ath jutge d'instruccion Nikolai Parfionovich, e eth que ja ac a anotat tot ena atestacion.
E eth mètge d'aciu, eth senhor Varvinski, a persutat dauant de toti eri que siguec precisaments de tant pensà'c, o sigue, dera madeisha inseguretat: "Qué se passarà?
Queirè o non?"
Enquia que me venguec er atac.
Aquerò ei çò qu'an metut, senhor, que li calec passar d'aguesta sòrta, per tòrt, solet, dera mia pròpia pòur.
As explicat tot açò ena tua declaracion?, preguntèc Ivan Fiódorovich, un shinhau desconcertat.
Çò que pretenguie ère hèr-li pòur en dider-li que anaue a informar dera convèrsa qu'auien auut alavetz, mès que se passaue qu'eth madeish Smerdiakov ja ac auie declarat.
Qué podie crànher de jo?
E les as condat cada paraula dera convèrsa qu'auérem ath cant deth portau?
Non, que non les è condat cada paraula, senhor.
Non, aquerò tanpòc les ac è dit, senhor.
Ara ditz-me se per qué me volies amiar alavetz entà Chermashnia.
Vos ac didia solet pera amistat que vos tengui e pera mia sincera fidelitat, en tot presentir bèth malastre ena casa e en tot tier pietat de vos.
Solet qu'encara me planhia mès de jo.
Per aquerò vos didia: aluenhatz-vos deth mau, entà que comprenéssetz qu'es causes vierien lèges ena casa e atau vos demorèssetz entà deféner ath vòste pair.
Coma ac podia díder mès clar?
Era pòur, e solet era pòur, parlaue per jo; e vos, ath delà, podíetz emmaliciar-vos.
Dmitri Fiódorovich formèsse un rambalh e se hesse a vier aguesti sòs, que, en tot cas, les consideraue sòns, mès qui podie imaginar-se qu'es causes acabarien damb aguest assassinat?
Me pensè que solet se harie a vier es tres mil robles qu'eth senhor auie dejós eth matalàs, en aquera envolòpa, mès fin finau l'aucic.
Ne tansevolhe vos, ac auríetz endonviat.
Com ac auia d'endonviar, senhor?
Mès, se tu madeish dides qu'ère impossible d'endonvià'c, com podia jo supausar quauquarren e demorar-me?
Quini endrabaments ties entre mans?, didec Ivan Fiódorovich, en pensar-s'ac un shinhau.
E que n'auia jo de trèir d'aquiu?
Smerdiakov semblaue agotat, e tornèc a carar ua menuta.
Vos podíetz auer imaginat, senhor, que se vos persutaua tà qu'anèssetz entà Chermashnia, mielhor qu'entà Moscòu, aquerò ère pr'amor que jo vos volia tier apròp, e Moscòu ei plan luenh, e Dmitri Fiódorovich, en saber-se'n que vos èretz apròp, non s'encoratjarie tant.
E, se se passaue quauquarren, tostemp poiríetz vos vier mès rapid e defener-me, pr'amor que ja se vos auie comentat, ath delà, çò dera malautia de Grigori Vasilich, e era mia pòur a tier un atac.
E, coma ja vos auia explicat çò des còps que li calie balhar entà poder entrar ena casa deth defunt, e vos auia dit que Dmitri Fiódorovich les coneishie gràcies a jo, me pensè que madeish vos endonviaríetz qu'eth ère dispausat a sajar quinsevolh causa e, en sòrta de viatjar entà Chermashnia, decidiríetz demorar-vos aciu, a tot darrèr.
Que jògues damb jo!
Ve-te'n ath lunfèrn!, sorrisclèc furiós.
Ben, senhor, jo qu'ei que me pensè qu'ac auíetz endonviat tot e que per aquerò auíetz partit ara prèssa, en tot húger deth mau, e qu'auíetz botat tèrra entre miei entà espaurir es vòsti temors.
Credies que toti son tan covards coma tu?
Desencusatz-me, senhor, çò que pensè ei que vos òc qu'èretz coma jo.
Plan que òc, qu'ac auia d'auer endonviat, Ivan s'enquimerèc, e de hèt jo ja me flairaua bèra baishesa dera vòsta part…
Mès que mentisses, mentisses un aute viatge, cridèc en encuedar-se'n de quauquarren.
Donques que me vantères, ères content dera mia partida, o non?
Smerdiakov non paraue d'alendar.
De çò que solet n'èra content, didec, en tot estofar-se un shinhau, ère de qué auéssetz acceptat anar entà Chermashnia, en sòrta de Moscòu.
Pr'amor que, a maugrat de tot, ei mès apròp; e aqueres paraules non vo'les didí coma ua vantaria, senhor, senon coma un repotec.
Que non ac comprenéretz ben, senhor.
Un repotec per qué?
Pr'amor que, en tot auer era presentida de semblable malastre, quitèssetz ath vòste pròpi pair e non voléssetz defener-mos, per çò qu'a jo tostemp me podien acusar d'auer panat aguesti tres mil robles.
Ve-te'n ath diable!, tornèc a maudíder Ivan.
Les ac è condat tot.
Ivan Fiódorovich se tornèc a suspréner ath sòn laguens.
S'un cas pensè en quauquarren alavetz, comencèc a díder, siguec solet en bèra baishesa dera tua part.
Dmitri qu'ère capable d'aucir, mès panar…non credia alavetz jo en aguesta possibilitat…
Mès dera tua part que m'auria demorat quinsevolh baishesa.
Tu madeish me dideres que sabies simular ua crisi, se per qué dideres aquerò?
Solet per ingenuitat.
Mès que jamès ena vida simulè eth mau dera tèrra, ac didí solet entà hèr-me a veir dauant de vos.
Siguec ua estupiditat, senhor.
Jo alavetz vos apreciaua fòrça e vos tractaua damb tota naturalitat.
Eth mèn frair t'acuse dubèrtaments d'auer aucit e panat ath mèn pair.
E qué mès pòt hèr?, Smerdiakov diboishèc un arridolet amargant.
Qui l'auie de creir damb totes aguestes proves?
Era pòrta la vedec dubèrta Grigori Vasilevich, senhor; qu'ei tot dit, senhor.
Donques plan, que Diu l'age!
Tremole, en tot sajar de sauvar-se… (s'estèc un moments carat, quiet, e de pic higec, coma se se n'auesse encuedat de quauquarren): eth cas ei, senhor, qu'a tornat as sues: que vò que pague jo eth tòrt, en tot hèr veir qu'a estat causa mia; ja ac è entenut a díder, senhor; mès guardatz, sense vier mès luenh, en aquerò de qué sò un mèstre en simular eth mau dera tèrra: vos auria dit per auança que sai simular-lo se de vertat siguessa en tot shamar quauquarren contra eth vòste pair?
Se siguessa en tot shamar semblable assassinat, seria tant estupid entà aufrir per auança ua pròva coma aguesta en contra mèn?
E dider-l'ac ath sòn pròpi hilh?
Per amor de Diu!
Quauquarrés se pòt creir açò?
Coma se podesse passar quauquarren atau, senhor; ath contrari, jamès ena vida.
Parfionovich, poiríetz alavetz defener-me ara fin, senhor, pr'amor que quina sòrta de malapèsta se mòstre d'auança tant ingenú?
Qu'ac poirien tier plan en compde.
Escota (Ivan Fiódorovich se lheuèc, hissat per aguest darrèr argument de Smerdiakov, e en tot balhar per acabada era convèrsa), jo que non sospechi de tu en absolut e enquia e tot consideri ridicul acusar-te…ath contrari, t'arregraïsqui que m'ages tranquillizat.
Ara me'n vau, mès ja tornarè.
Enquia alavetz, adishatz.
Te cau bèra causa?
Gràcies per tot, senhor.
Marfa Ignatievna non s'en desbrembe de jo, senhor, e m'ajude en tot açò qu'è de besonh, damb era sua bondat de tostemp.
Cada dia me visiten braves persones.
Entà ua auta.
Qu'ac compreni plan ben, senhor.
Çò que se passèc ara seguida siguec qu'Ivan Fiódorovich gessec ath mès córrer, e sonque quan ja auie recorrut mieja dotzena de passi peth correder, pensèc de pic qu'era darrèra frasa de Smerdiakov auie un cèrt sentit ofensant.
Siguec a mand de virar-se en redon, mès solet siguec un impuls transitòri e, dempús de díder: "Pegaries!
Qu'auie era sensacion, sustot, d'èstar reauments tranquil, e precisaments pera circonstància de qué eth colpable non ère Smerdiakov, senon eth sòn frair Mitia, encara que semblèsse que l'auie calut èster ath revés.
Non volec analisar en aqueth moment a qué aubedie, e enquia li costaue repugnància aprigondir enes sues sensacions.
Que desiraue desbrembar quauquarren çò de mès lèu possible.
Enes dies a vier venguec de convencer-se dera colpabilitat de Mitia, a mida qu'auec era escadença de conéisher mès d'apròp e damb mès fondament es pròves concludentes contra eth.
Que i auie es declaracions dera gent de çò mès insignificanta, mès que resultauen lèu espaventoses, coma ère eth cas de Fenia e sa mair.
Per non parlar de Perjotin, dera tauèrna, dera botiga des Plotnikov o des testimònis de Mokroie.
Es detalhs, mès que mès, qu'èren aclapanti.
Es notícies des "còps secrets" hissèren ath jutge d'instruccion e ath fiscau lèu ena madeisha manèra qu'eth testimòni de Grigori sus era pòrta dubèrta.
Era hemna de Grigori, Marfa Ignatievna, a ua pregunta d'Ivan Fiódorovich responec sense embuts que Smerdiakov auie estat tota era net ajaçat en aute costat deth tenhat, "a mens de tres canes deth nòste lhet", e que, a maugrat qu'era dormie coma un soc, s'auie desvelhat diuèrsi viatges, en tot enténer es planhs deth malaut: "Que se planhie tota era estona, non hège que planher-se".
Quan parlèc damb Herzenstube e li transmetec era sua impression de qué Smerdiakov non li semblaue bric capvirat, senon solet aflaquit, sonque desvelhèc un fin arridolet en vielh: "Vo'n sabetz a qué se tie ara en particular?, li preguntèc Ivan Fiódorovich.
Que s'apren de còr mots francesi; sauve un quasèrn jos era coishinèra e quauquarrés l'a anotat paraules franceses escrites damb caractèrs russi, hu, hu, hu!".
Que ja non ère capable de pensar en sa frair Dmitri sense rancónia.
Solet i auie ua causa estranha: qu'Aliosha contunhèsse persutant, tu per tu, que non l'auie assassinat Dmitri, senon damb tota "probabilitat", Smerdiakov.
Ivan tostemp auie avalorat fòrça era opinion d'Aliosha, plan per açò ère ara tan desconcertat.
Tanben ère estranh qu'Aliosha non sagèsse de parlar damb eth sus Mitia, e jamès prepausèsse personauments er ahèr, en tot limitar-se a respóner es preguntes d'Ivan.
Qu'ère quauquarren que l'atiraue fòrça era atencion a Ivan Fiódorovich.
Çò de certan ei que, alavetz, eth qu'ère shurlat per ua circonstància dehòra deth cas: en tornar de Moscòu, dès es prumèrs dies s'auie tengut complètaments ara sua passion afogada e asenada per Katerina Ivanovna.
Que non ei aciu eth lòc entà començar a condar aguest nau amor d'Ivan Fiódorovich, qu'afectarie dempús a tota era sua vida: que poirie servir de basa entà un aute raconde, un aute roman que sabi pas se dilhèu escriuerè bèth temps.
Ça que la, ne tansevolhe ara posqui deishar de cornèr un hèt: quan Ivan Fiódorovich, en tot vier de nets damb Aliosha, tau que ja è condat, dempús d'auer estat toti dus en çò de Katerina Ivanovna, li didec.
Que l'estimaue damb holia, encara que, en escadences, l'auie en òdi enquiath punt que l'aurie podut aucir.
Aciu que s'amassauen diuèrses causes: prigondaments esmoiguda per çò que s'auie passat damb Mitia, se lancèc enes braci d'Ivan Fiódorovich, que tornaue de nauèth ath sòn costat, e l'acuelhec tau que siguesse eth sòn salvador.
Se sentie ofensada, insultada, umiliada enes sòns sentiments.
E vaquí qu'apareish de nau un òme que ja l'auie estimat (ò, plan qu'ac sabie era), qu'era sua intelligéncia e còr tostemp auie botat Katerina Ivanovna peth dessús des sòns.
Mès era estricta joena non se sacrifiquèc deth tot, a maugrat deth vam karamazovian des desirs deth sòn enamorat e de tota era fascinacion qu'en era costaue.
Ath madeish temps, a Katerina Ivanovna la tormentaue de contunh eth racacòr per auer tradit a Mitia e, enes orribles moments (e n'auie fòrça) que pelejaue damb Ivan l'ac condaue sense embuts.
Aquerò ère, precisaments, çò qu'aguest auie cridat, parlant damb Aliosha, "ua mentida darrèr dera auta".
Plan que òc, i auie aciu fòrça mentida, aquerò ère eth çòp que mès embestiaue a Ivan Fiódorovich…mès d'aquerò mo n'ocuparam mès endauant.
En resumit, pendent un temps lèu se n'auie desbrembat de Smerdiakov.
E totun, dues setmanes dempús d'auer-lo visitat per prumèr viatge, comencèren a tormentar-lo de nauèth es madeishi estranhs pensaments d'abantes.
Qu'ei pro se didem que se preguntaue un e un aute còp se per qué alavetz, era darrèra net que s'auie estat en çò de Fiódor Pávlovich abantes dera sua partida, auie pistat cautosaments pera escala, coma un lairon, auie parat era aurelha entà saber se qué hège sa pair en estatge de baish.
Per qué, mès tard, auie rebrembat tot aquerò damb repugnància, per qué ath londeman, ja de camin, auie sentut de pic aquera angónia, en arribar en Moscòu, s'auie dit: "Que sò un miserable!?".
Enquia qu'un dia se l'acodic pensar que, per tòrt d'aguestes idies atròces, ère prèst, possiblaments, a desbrembar-se'n enquia de Katerina Ivanovna: Damb tanta fòrça auien tornat aqueres idies a apoderar-se d'eth!
Venguie de pensà'c quan, precisaments, se trapèc a Aliosha en carrèr.
L'arturèc de seguit, e de ressabuda, li preguntèc:
Te'n brembes d'aqueth còp, dempús de dinar, quan Dmitri entrèc ena casa e tustèc ath nòste pair?
Dempús, en pati, te didí que me sauvaua eth "dret a desirar".
Ditz- me, te pensères alavetz que çò que desiraua ère era mòrt de pair?
Òc, ac pensè, responec Aliosha en votz baisha.
Atau ère, plan; aquiu que non auie guaira causa entà endonviar.
Mès, ath delà d'açò, non se t'acodic pensar alavetz que çò que jo desiraua ère, precisaments, que "un reptil s'avalèsse a un aute reptil", ei a díder, que Dmitri, e non un aute, aucisse a sa pair, e ath delà çò de mès lèu possible… que jo non èra en contra de facilità'c?
Aliosha s'esblancossic leugèraments e guardèc en silenci a sa frair enes uelhs.
Mès, parla!, sorrisclèc Ivan.
Que voi saber damb tota era fòrça deth morir se qué pensères alavetz.
Que m'ac cau saber!
Alendaue damb dificultat, en tot guardar a Aliosha damb cèrt racacòr auançat.
Gràcies!, didec Ivan damb brusquetat e, deishant a Aliosha, contunhèc ara prèssa eth sòn camin.
A compdar d'alavetz, Aliosha avertic qu'eth sòn frair Ivan auie començat abruptaments a desseparar-se d'eth e que semblaue autanplan que l'auie cuelhut antipatia, de sòrta qu'enes dies a vier eth madeish deishèc de vier a veder- lo.
Mès aqueth còp, just dempús deth sòn encontre damb eth, Ivan Fiódorovich, en sòrta de tornar entà casa, se filèc de nauèth de cap a visitar a Smerdiakov.
VII.
En aqueri dies, Smerdiakov ja l'auien dat eth bulletin de gessuda en espitau.
Ivan Fiódorovich coneishie era sua naua casa: qu'ère precisaments aquera petita casa de troncs, inclinada, formada per dues pèces dividides per un vestibul.
En ua des pèces s'auie installat Maria Kondratievna damb era sua mair; ena auta Smerdiakov, peth sòn compde.
Diu se'n sap en quines condicions s'alotjaue: s'estaue aquiu gratis o pagaue un loguer?
Mès tard se sabec que s'auie installat aquiu en qualitat de prometut de Maria Kondratievna e que, de moment, non pagaue arren.
Autant era mair qu'era hilha lo respectauen fòrça e lo guardauen coma quauquarrés qu'ère peth dessús d'eres.
Dempús de trucar, Ivan Fiódorovich entrèc en vestibul e, en tot seguir es indicacions de Maria Kondratievna, se dirigic entara quèrra, entara "estança blanca", ocupada per Smerdiakov.
Qu'auie un fornet de rajòles en aguesta cramba, qu'ère plan ben escauhada.
Es parets èren apolidides damb papèr pintat blu, tanben ei vertat qu'un shinhau esbocinat, e peth dejós deth papèr, enes henerecles, es escrauats auriòs abondauen d'ua manèra espaventosa, atau que s'entenie un rom-rom incessant.
Mès era taula, encara que simpla, de husta, ère caperada damb un cubertaula damb diboishi roiencs.
En cadun des dus hiestrons qu'auie ua maceta damb geranis.
En cornèr i auie era urna des icònes.
Sus era taula i auie un petit samovar de coeire, tot bonhut, e ua plata damb dues tasses.
Mès Smerdiakov ja s'auie acabat eth sòn tè, e eth samovar s'auie heredat…
Ère seigut ena taula, en un banc, e, damb era guardada calada en un quasèrn, hège ues règues damb ua ploma.
Auie ath sòn costat un tintèr, atau coma un candelabre de hèr colat, damb ua candèla d'estearina, per cèrt.
Solet en guardar-li era cara, Ivan Fiódorovich comprenec de seguit que s'auie remetut complètaments dera sua malautia.
Ère ua cara mès frèsca, mès plia, damb era tufa quilhada e es possi pientadi.
Amiaue ua bata de colors alègres, encara que plan rosigada.
Deth nas li penjauen uns mericles qu'Ivan Fiódorovich jamès l'auie vist.
Còp sec, aguesta circonstància triviau semblèc que l'irritaue doblaments: "Aguesta mala bèstia, e ath delà damb mericles!".
Smerdiakov lheuèc doçaments era tèsta e guardèc fixaments, a trauèrs des mericles, ath nauèth vengut; dempús se les treiguec damb fòrça cauma e se quilhèc en banc, mès damb mès guitèra que respècte, damb era soleta fin de sauvar era cortesia mès elementau, que sense era ei impossible de manejar-se.
Tot aquerò ac vedec de ressabuda Ivan, que non se tardèc a captà'c e a averti'c, mès que mès era guardada de Smerdiakov, decididaments maliciosa, ostil e autanplan capinauta: "Qué hès per aguesti endrets?, semblaue díder.
Que ja mos metérem d'acòrd er aute viatge, entà qué as tornat?".
Ivan Fiódorovich a penes podec tier-se:
Que hè calor aciu, didec, encara de pès, e se descordèc er abric.
Treiguetz-lo-vos, senhor, assentic Smerdiakov.
Ivan Fiódorovich se treiguec er abric e lo placèc sus un banc; cuelhec ua cagira damb es mans tremoloses, l'apressèc rapidaments ena taula e se seiguec.
Entà alavetz, Smerdiakov ja l'auie dat temps d'aprair-se en banc.
Prumèr, èm solets?, preguntèc Ivan Fiódorovich, en ton sevèr e impetuós.
Arrés entenerà arren, senhor.
Vos que ja ac auetz vist: i a eth vestibul.
Escota, amic: quina pegaria siguec açò que deishères anar er aute dia, quan gessia de veder-te en espitau, en tot díder que se jo caraua çò de qué tu ès un mèstre en tot simular atacs de mau dera tèrra, tu tanpòc li condaries ath jutge d'instruccion tota era nòsta convèrsa ath costat deth portau?
Com que tota?
A qué te referies?
Me menaçaues, dilheu?
Qu'ei que me sò associat damb tu de bèra manèra?
O te penses que me cau pòur?
Ivan Fiódorovich didec aquerò plan furiós, en tot hèr a veir claraments e damb tota era intencion que menspredaue tota sòrta de torns e desencuses, e jogaue damb es cartes capensús.
A Smerdiakov li luderen es uelhs maliciosaments, eth uelh quèrre li comencèc a parpelejar e de seguit, encara que damb era resèrva e mesura acostumades, li balhèc era su responsa coma dident: "Voletz neteja?
Donques aciu que l'auetz".
Çò que me referia jo alavetz, e per aquerò didí çò que didí, ère que vos, en tot saber per auança qu'anauen a aucir ath vòste pair, lo deishèretz aquiu sense defensa; atau que, pr'amor de qu'era gent non pensèsse dempús arren dolent sus es vòsti sentiments, e dilhèu de d'autes causes, prometí alavetz non informar as autoritats.
Encara que Smerdiakov didec aquerò sense prèssa e, aparentaments, sense pèrder eth domèni d'eth madeish, se vedie ena sua votz ua nòta dura e pressanta, maliciosa e descarada.
Guardèc damb insoléncia a Ivan Fiódorovich, que, en un prumèr moment se l'embromèc era vista:
Com?
Qué?
As perdut eth sen?
Complètaments, senhor.
Com que jo sabia que l'anauen a aucir?, cridèc ara fin Ivan Fiódorovich, en tot balhar un fòrt còp de punh sus era taula.
Se qué vò díder aquerò de: "e dilhèu de d'autes causes"?.
Parla, brigand!
Smerdiakov caraue e non deishaue de campar a Ivan Fiódorovich damb era guardada insolenta).
Parla, brigand pudesenc, de quines autes causes parles"?, contunhèc cridant.
Ivan Fiódorovich se lheuèc en un bot e damb totes es sues fòrces li fotèc un còp de punh en un muscle, en tot lançar-lo contra era paret.
En un virament de uelhs, Smerdiakov auie era cara banhada en lèrmes, e dident: "Que vos aurie de hèr vergonha, senhor, pataquejar a un òme fèble!
Se passèc coma ua menuta.
Qu'ei pro!
Dèisha'c ja!, didec fin finau Ivan Fiódorovich, en ton imperiós, e se tornèc a sèir ena cagira.
Non hèsques que se m'acabe era paciéncia!
Smerdiakov se treiguec eth mocador dera cara.
Enquiara mès petita règa deth sòn ròstre contrèt exprimie era ofensa nauèth patida).
Atau, donc, miserable, te pensaues que m'auia metut d'acòrd damb Dmitri e volia aucir ath mèn pair?
Jo non sabia se qué pensàuetz vos alavetz, senhor, didec Smerdiakov, ofensat, e per aquerò vos arturè aqueth viatge, quan arribèretz vos en portau, pr'amor de hèr- vos a temptar en aguest punt, senhor.
Entà hèr-me a temptar?
E qué volies saber?
Tu l'aucires!, exclamèc de pic Ivan.
Smerdiakov arric desdenhosaments.
Que jo non l'aucí ac sabetz vos plan ben.
Mès, per qué, per qué aueres alavetz aquera sospecha de jo?
Coma ja vo'n sabetz, que siguec solet per pòur, senhor.
Pr'amor que jo èra alavetz en un estat tau, tremolant de pòur, que sospechaua de toti.
Ath delà, decidí her-vos a temptar pr'amor que se vos, atau pensaua jo, desiràuetz çò madeish qu'eth vòste frair, alavetz era qüestion qu'ère pro clara, e jo queiria de passa, coma ua mosca.
Escota.
Hè dues setmanes non didies çò de madeish.
Qu'ei era madeisha causa qu'auia en cap en espitau, quan parlè damb vos, mès me pensè que vos ac compreneríetz damb mieges paraules, e que non voleríetz que vos ac didessa claraments, en èster vos tant intelligent coma ètz, senhor.
Vai!
E ac dides atau, tan tranquil!
Per qué auia de voler jo aquerò?
Pr'amor de qué?
Com que pr'amor de qué?
Qué se passe damb er eretatge, senhor, (repliquèc Smerdiakov, en ton verinós e venjatiu).
Dempús dera mòrt deth vòste pair, cadun de vosati, des tres frairs, se podie auer hèt a vier aumens quaranta mil robles, o dilhèu mès, senhor, tant que, se s'auesse maridat Fiódor Pávlovich damb Agrafiona Aleksandrovna, aguesta, ath londeman, ja aurie botat ath sòn nòm tot eth capitau, pr'amor qu'aguesta non tie un peu de pèga, senhor, de sòrta que vosati tres vos auríetz demorat sense un sò horadat.
E dilhèu mancaue guaire alavetz entàs nòces?
Arren, senhor, ne un brigalh: aguesta senhora non li calie que hèr atau damb eth dit ponin ath vòste pair, e eth qu'aurie vengut ath mès córrer darrèr d'era enquiara glèisa, damb era lengua dehòra.
Ivan Fiódorovich hège un gran esfòrç entà tier-se.
Plan ben, didec a tot darrèr, ja ves que non me sò alugat, non t'è baldat a còps, non t'è aucit.
Ditz-me ua auta causa: sivans tu, pensaua jo per auança qu'ac harie eth mèn frair Dmitri?
Entà jo, serie eth?
Plan que vos pensàuetz que serie eth, senhor.
Se l'aucie, perdie toti es sòns drets de noblesa, se demoraue sense reng e sense bens, e, ath delà, lo deportauen, senhor.
En aguest cas, era part que li corresponie dempús era mòrt de sa pair que vo l'auríetz repartit entre vos e eth vòste frair Aleksei Fiódorovich, atau, donc, ja non èren quaranta, senon seixanta mil robles entà cada un.
Pro que compdàuetz alavetz que siguesse Dmitri Fiódorovich!
Puta bòrnia!
Escota, malerós: s'auessa supausat jo alavetz que bèth un podie hèr quauquarrés, qu'auria pensat en tu, e non en Dmitri, e juri qu'auí era presentida de qué haries bèra fantonejada…alavetz…que me'n brembi dera impression qu'auí!
Donques jo, per un moment, pensè çò de madeish alavetz, que vos tanben compdàuetz qu'ac haria jo (Smerdiakov hec ua potèla burlesca), atau que, entà jo, demorèretz vos encara mès en evidéncia, pr'amor que, s'auíetz aguesta presentida, mès, alavetz, partíetz d'aciu, ère madeish que s'auessetz dit: que pòs aucir ath mèn pair, non t'ac vau a empedir.
Brigand!
Atau qu'ac enteneres d'aguesta sòrta!
E tot per aguesta maudida Chermashnia, senhor.
Per amor de Diu!
Vos qu'auíetz era intencion d'anar entà Moscòu, senhor, e cada viatge qu'eth vòste pair vos demanaue vier entà Chermashnia li didíetz que non.
E solet per ua pegaria que vos didí jo, vatz e acceptatz!
Per qué acceptèretz anar entà Chermashnia?
Se, en sòrta d'anar entà Moscòu, auíetz decidit anar entà Chermashnia sense mès motiu qu'ua paraula mia, aquerò ei que demoràuetz quauquarren de jo.
Non, non, juri que non!, cridèc Ivan en tot hèr carrinclar es dents.
Com que non, senhor?
Donques guardatz, alavetz, çò prumèr que vos calie auer hèt, coma hilh deth vòste pair, ère hèr-me a vier entà comissariat e baldar-me a còps, senhor…o aumens, auer-me trincat era cara, mès vos, ath revés, sense alterar-vos bric, de manèra amistosa, senhor, héretz punt per punt çò que suggerí quan vos didí aquera pegaria, senhor, e partíretz, quauquarren totafèt absurd, senhor, pr'amor que çò que calie auer hèt ère demorar-vos entà deféner era vida deth vòste pair…
Se qué volíetz que pensèssa?
Donques òc, qu'ei ua pena que non te trinquèssa era cara, arric amaraments.
En comissariat, en aqueth moment, com t'i podia amiar: qui me creirie e com podia balhar espròves d'arren, mès çò de trincar-te era cara…
A, quin malastre que non se m'auesse acodit; encara qu'es bohetades siguen enebides, que t'auria estronhat aguesta cara tan lèja.
Smerdiakov lo guardaue lèu damb plaser.
Enes situacions dera vida vidanta, didec en aqueth ton capinaut e doctrinaire que cuelhie a viatges entà debàter qüestions de fe damb Grigori Vasilievich e hèr-li pèrder er oremus, quan mestrauen era taula de Fiódor Pávlovich, enes situacions dera vida vidanta, qu'ei vertat qu'es bohetades son enebides per lei e toti an deishat de tumar, senhor, mès en bèri casi excepcionaus, non solet entre nosati, senon pertot, enquia ena mès grana republica francesa, encara se contunhe tumant, tau qu'enes tempsi d'Adan e Eva, senhor, e tostemp serà atau, e vos, en ua situacion tant especiau coma aquera, non gausèretz, senhor.
Guarda, monstre (a Ivan li luderen es uelhs, tant que s'estrementie de cap a pès), non m'espaurissen es tues acusacions, declara contra jo çò que volgues e, s'ara madeish non t'aucisqui a còps, ei solet pr'amor que sospechi qu'as estat tu er autor deth crim e t'amiarè per justícia.
Encara pensi meter-te en evidéncia!
Ena mia pensada, que vau mès que vos demoretz carat, senhor.
Pr'amor que, se qué podetz declarar contra jo, se sò totauments innocent?
E, ath delà, qui vos creirie?
E, se començatz vos, donques jo tanben ac condi tot, senhor, coma vau a deishar de defener-me?
Te penses qu'ara me cau pòur?
Qu'ac auetz endonviat, senhor.
Sigatz, donc, intelligent, senhor.
Ivan Fiódorovich se lheuèc, tremolant tot d'indignacion, se calèc er abric e, sense tornar a replicar a Smerdiakov, sense ne tan solet guardar-lo, gessec ara pressa dera isba.
Er aire frescolenc dera serada l'escarrabilhèc.
Era lua ludie claraments en cèu.
Un orrible mausòn d'idies e sensacions li borie ena amna.
Mès, denonciar-lo per qué?
Ath contrari, que m'acusarie eth a jo.
Qu'ei vertat, damb quina intencion gessí alavetz entà Chermashnia?
Òc, damb quina intencion?
Damb quina intencion?, se preguntaue Ivan Fiódorovich.
Òc, plan que òc, jo demoraua quauquarren, qu'a rason…" E tornèc a rebrembar, per ennan viatge, se com era darrèra net que s'estèc en çò de sa pair espiaue çò que hège, dès era escala, mès ac rebrembaue ara damb tanta pena que li calec arturar-se a sec, coma fulminat: "Òc, alavetz jo me demoraua quauquarren atau, ei vertat!
Jo volia que l'aucissen, qu'ère justaments çò que volia!
Que s'a d'aucir a Smerdiakov!…
Se non gausi ara a aucir a Smerdiakov, que non s'ac vau de víuer!
Ivan Fiódorovich, sense passar per casa, anèc de dret a veir a Katerina Ivanovna, e era s'espauric en veder-lo: qu'ère coma capvirat.
Li condèc tota era convèrsa que venguie de tier damb Smerdiakov, peth menut.
Que non se podie padegar, per mès qu'era sagèsse de convencer-lo; non deishaue de hèr torns pera cramba e parlaue de manèra entrebracada e estranha.
A tot darrèr se seiguec, calèc es codes sus era taula, emparèc era sua tèsta enes mans e formulèc un estranh aforisme:
Se non l'aucic Dmitri, senon Smerdiakov, qu'ei evident que ne sò complice jo, pr'amor que jo l'ahisquè.
Se l'ahisquè o non, encara non ac sai.
Mès, se se passe que l'aucic eth, en sòrta de Dmitri, alavetz, plan que òc, jo tanben sò un assassin.
En entener-lo, Katerina Ivanovna se lheuèc deth sòn sèti sense díder arren, anèc de cap ath sòn escriptòri, dauric ua caisheta qu'ère ath dessús, treiguec un papèr e l'ac botèc ath dauant d'Ivan.
Se tractaue d'ua carta de Mitia, dirigida a Katerina Ivanovna, escrita en estat d'embriaguesa, era madeisha net que se trapèc en camp damb Aliosha, tant qu'eth tornaue entath monastèri dempús d'aquera scèna en çò de Katerina Ivanovna, quan Grushenka l'auie ofensat.
En aquera escadença, en desseparar-se d'Aliosha, Mitia correc ara cèrca de Grushenka; que non se sap s'artenhec a veder-la, mès aquera madeisha tarde se trapaue ena tauèrna Ciutat Capitau, a on beuec fòrça.
Embriac, demanèc papèr e pluma e gredèc un document important contra eth madeish.
Qu'ère ua carta exaltada, espessa e incoerenta, era carta d'un embriac, ara fin.
Semblaue un d'aguesti embriacs que, en tornar entara sua casa, damb ua veeméncia insolita, comence a condar-li ara sua hemna o a quauqu'un dera casa se com vien d'insultar-lo, guaire brigand ei eth sòn ofensor, non coma eth, qu'ei ua persona fantastica, e com li va a dar çò que se merite ad aguest miserable; e tot aquerò ac conde peth menut, de forma inconnexa e plan excitat, entre còps de punh ena taula e lèrmes d'embriac.
Eth papèr que li balhèren ena tauèrna qu'ère un tròç lord de papèr de carta normau, de baisha qualitat, e auie un compde anotat en revèrs.
Çampar, entara sua parlòta d'embriac que non auie pro d'espaci, e Mitia non solet profitèc es marges, senon qu'autanplan es darrères règues les escriuec de trauèrs, sus çò que ja ère escrit.
Eth contengut dera carta qu'ei aguest:
Fatidica Katia!
Deman artenherè es sòs e te harè a vier es tòns tres mil; e, adishatz, hemna airosa, mès adishatz, tanben, amor mèn!
Acabem!
Deman sajarè de demanar sòs a toti, mès, s'arrés me lo prèste, te balhi era mia paraula d'aunor que vierè a veir ath mèn pair e li daurirè eth cap e les ac agarrarè de dessús deth coishin, tostemp que se n'age anat Ivan.
Me condamnaràn a trabalhs forçadi, mès aguesti tres mil te les entornarè.
E adishatz a tu.
M'inclini enquiath solèr, pr'amor que dauant de tu sò un brigand.
Perdona-me.
Non, mielhor que non me perdones: atau serà mès aisit entàs dus!
Qu'ei mielhor era condemnacion qu'eth tòn amor, pr'amor qu'estimi a ua auta, e aué te n'as sabut massa sus era, com m'auies de perdonar?
Aucirè ar òme que m'a panat!
M'aluenharè de toti, me n'anarè entar est, a on non coneisha a degun.
M'aluenharè tanben d'era, pr'amor que non ès tu eth mèn solet borrèu, tanben era n'ei.
Adishatz.
P.S.
Aquerò qu'escriui qu'ei ua malediccion, mès t'adori!
Ac escoti en mèn piech.
Qu'a restat ua còrda e encara ressone.
Voleria qu'eth còr se m'esmiegèsse en dus!
M'aucirè, mès abantes aucirè ad aguest can.
L'arrincarè es tres mil e te les lançarè.
Que pòt èster que siga un brigand dauant des tòns uelhs, mès que non sò un panaire!
Tie es tres mil.
Es tie aguest can, dejós eth matalàs, damb ua cinta ròsa.
Katia, non guardes damb mensprètz: Dmitri que non ei un panaire, senon assassin!
Aucic a sa pair e arroïnèc era sua vida entà tier-se de pès e non auer de sostier eth sòn orgulh.
E entà non auer d'estimar-te.
P.S.
Puni es tòns pès, adishatz!
P.S.
Katia, prèga a Diu pr'amor qu'era gent me balhe es sòs.
Aucis-me!
D. KARAMAZOV.
En vier de liéger eth "document", Ivan se lheuèc convençut.. atau, donc, sa frair l'auie aucit, non Smerdiakov.
Se non auie estat Smerdiakov, alavetz eth, Ivan, tanpòc auie estat.
Dauant des sòns uelhs aquera carta aqueric còp sec un sens matematic.
Entada eth, ja non i podie auer cap dobte dera colpabilitat de Mitia.
Per cèrt, Ivan jamès auec era sospecha de qué Mitia l'auesse podut aucir d'acòrd damb Smerdiakov, pr'amor qu'açò, ath delà, tanpòc se corresponie damb es hèts.
Ivan se demorèc totauments tranquil.
Ath londeman, se'n brembaue de Smerdiakov e des sues burles solet damb mensprètz.
Uns dies dempús enquia e tot s'estonaue de qué es sues sospeches l'auessen podut ofensar d'ua manèra tan terribla.
Decidic menspredar-lo e desbrembar-se'n d'eth.
Se passèc atau un mes.
Non tornèc a preguntar ad arrés per Smerdiakov, mès entenec a díder un parelh de viatges, de passa, qu'ère plan malaut e un shinhau capvirat.
Pendent era darrèra setmana d'aqueth mes, eth pròpi Ivan comencèc a senter-se plan mau.
Ja auie anat a consultar ath mètge de Moscòu, cridat per Katerina Ivanovna, qu'auie vengut enes vesilhes deth judici.
E just alavetz es sues relacions damb Katerina Ivanovna se meteren plan tibades.
Qu'èren coma dus enemics enamoradi er un der aute.
Cada viatge que Katerina Ivanovna tornaue a rebrembar a Mitia, de manèra fugaça, mès intensa, Ivan se botaue ath cap dera cresta.
Ère estranh que, enquia que se produsic aquera darrèra scèna en çò de Katerina Ivanovna, que ja auem descrit, quan se presentèc Aliosha dempús d'auer estat damb Mitia, Ivan non l'auesse entenut ara joena, en tot un mes, amuishar ne un solet dobte restacat damb era colpabilitat de Mitia, a maugrat des sues "tornades" ada eth, que tant odioses li resultauen ath pròpi Ivan.
Tanben ère causa de saber qu'aguest, en tot sénter que cada dia que se passaue auie en òdi a Mitia mès e mès, comprenie ath madeish temps que non l'auie en òdi per aqueres "tornades" de Katia entada eth, senon, precisaments, per auer aucit a sa pair!
Eth madeish se n'encuedaue e n'ère pliaments conscient d'aquerò.
Ça que la, uns dètz dies abantes dera celebracion deth judici, venguec a visitar a Mitia e l'expausèc un plan d'evasion, un plan que, evidentaments, auie concebut hège temps.
Ath delà dera rason principau que l'auie amiat a hèr aqueth pas, tanben auie contribusic ad açò era petita herida en sòn còr, qu'encara non s'auie cicatrizat, costada per aquera allusion de Smerdiakov, sivans era quau ada eth li convenguie que condamnèssen ath sòn frair, pr'amor qu'en aguest cas era soma qu'eretarien deth pair, autant eth qu'Aliosha, passarie de quaranta a seishanta mil robles.
Quauquarren plan luenhant, mès usclant, li nafraue era amna.
Çò de mès important ère qu'en tot aqueth mes eth sòn orgulh auie patit d'ua forma atròça, mès d'aquerò ja ne parlaram mès tard…
En moment qu'estenec era man entà tirar dera campaneta dera sua casa dempús dera convèrsa damb Aliosha e decidic de ressabuda vier a veir a Smerdiakov, Ivan Fiódorovich aubedie a un sentiment especiau d'indignacion que l'auie crebat sobtaments en piech.
Se'n brembèc, còp sec, de qué Katerina Ivanovna venguie d'exclamar en preséncia d'Aliosha: "Qu'as estat tu, tu m'as hèt a creir qu'ei un assassin!
En rebrembà'c, Ivan se demorèc de pèira: jamès ena vida l'auie assegurat ada era qu'er assassin ère Mitia; ath contrari, aqueth còp, quan tornèc de veir a Smerdiakov, auie manifestat dauant d'era es sospeches qu'auie d'eth madeish.
Ath revés, qu'auie estat era, precisaments era, que l'auie botat ath dauant aqueth "document" e l'auie desnishat era colpa de sa frair!
E de ressabuda auie exclamat: "Que sò anat a veir a Smerdiakov!"
Quan i auie anat?
Ivan non sabie arren sus era qüestion.
Ei a díder, qu'era tanpòc n'ère tan convençuda dera colpabilitat de Mitia!
E qué l'auie podut díder Smerdiakov?
Qué l'auie dit exactaments?
Ua furia terribla ahlamèc eth sòn còr.
Non comprenie se com mieja ora abantes auie podut passar de long per aqueres paraules e non s'auie botat a cridar de seguit.
Deishèc era campaneta e s'endralhèc de cap a veir a Smerdiakov.
VIII.
Ère a miei camin quan se virèc un vent sec e penetrant (madeish que s'auie passat aqueth maitin, a prumèra ora), qu'espargie ua nhèu menuda, densa e seca.
Era nhèu queiguie en solèr sense quedar apegada en tèrra, eth vent l'arremassaue, e lèu s'arribèc ua vertadèra ventolèra.
Ena part dera ciutat que viuie Smerdiakov a penes auie fanaus.
Ivan Fiódorovich auançaue ena escurina, sense hèr cabau dera ventolèra, en tot seguir eth camin per instint.
Li hège mau eth cap e sentie ues punchades atròces enes possi.
Notaue rampilhades enes mans.
A ua cèrta distància deth casalon de Maria Kondratievna, Ivan Fiódorovich se crotzèc de suspresa damb un embriac solitari, un campanhard menut, damb un modèst caftan recosut, que hège esses, renegant e blasfemant, enquia que de pic deishaue de blasfemar e començaue a cantar damb votz aigardentosa:
Hège ja ua estona qu'Ivan Fiódorovich detestaue espaventosaments ad aqueth embriac, sense encuedar-se'n, e còp sec avertic era sua preséncia.
De seguit li vengueren uns talents irresistibles d'amorrar en solèr en un còp de punh ath campanhard.
En aqueth madeish instant se crotzèren, e er embriac, ara suspresa, hec ua estramuncada e li queiguec ath dessús, damb tot eth sòn pes.
Ivan lo refusèc damb fòrça.
Er omenet gessec lançat e queiguec coma un soc ena tèrra gelada, en tot deishar anar un unenc gemèc de dolor: "uuuuh!".
E s'estèc carat.
Ivan s'apressèc entada eth.
Jadie d'esquia, completaments immobil, sense sen. "Se congelarà!
Ja en vestibul de Maria Kondratievna, aguesta, qu'auie gessut ath mès córrer a daurir-lo damb ua candèla ena man, li didec en votz baisha que Pavel Fiódorovich (ei a díder, Smerdiakov) ère plan malaut; que non ei que s'estèsse en lhet, mès non semblaue guaire senat e quitament auie manat que se hessen a vier eth tè, non l'auie tastat.
Qué se passe?
Fiódorovich.
Ivan Fiódorovich dauric era pòrta e entrec ena estança.
Ère cauda, coma er aute viatge, mès se notauen quauqui cambis: s'auien hèt a vier un des bancs lateraus e ena sua plaça se vedie un vielh divan gran de coer e husta, d'imitacion caoba.
Qu'auien hèt eth lhet en divan, damb ues coishinères blanques pro netes.
Aquiu s'estaue seigut Smerdiakov, damb era sua bata de costum.
Auien plaçat era taula ath dauant deth divan, de manèra que restaue plan pòc espaci liure ena cramba.
Sus era taula i auie un libre celh de cobèrtes auriòles, mès Smerdiakov non liegie: simplaments ère aquiu seigut, sense hèr arren, çampar.
Recebec a Ivan Fiódorovich damb ua guardada longa e silenciosa; per çò que semble, era sua visita non li costaue eth mendre estonament.
Qu'ère plan cambiat, s'auie amagrit fòrça e auie era cara auriòla, es uelhs en.honsadi e es bosses des uelhs bluenques.
Atau qu'ès reauments malaut?, Ivan Fiódorovich s'arturèc.
Que non te vau a entretier guaire, ne tansevolhe me treirè er abric.
A on me posqui sèir?
Entornegèc era taulat, apressèc ua cagira ena taula e se seiguec.
Per qué me guardes tan carat?
Qu'è vengut solet entà hèr-te un pregunta, e te juri que non me n'anarè d'aciu sense ua responsa: a estat aciu era senhora Katerina Ivanovna?
Smerdiakov s'estèc ua estona sense badar boca, en tot guardar damb cauma a Ivan, coma abantes, mès de ressabuda hec un gèst desdenhós damb era man e virèc eth cap.
Qué te cau?, didec Ivan.
Arren.
Com qu'arren?
Ben, òc, qu'ei estada aciu, e a vos que vos ei parièr.
Deishatz-me ja, senhor.
Non, que non te dèishi!
Ditz-me: quan ei venguda?
Ja ne me'n brembi.
Smerdiakov arric damb mensprètz e, còp sec, en tot virar de nauèth era cara entà Ivan tachèc en eth ua guardada furiosa, ua guardada d'òdi, coma era que l'auie dirigit pendent era auta entrevista, hège un mes).
Tanben vos semblatz malaut, que cau veir se guaire auetz amagrit, qu'auetz plan mala cara, li didec a Ivan.
Desbremba-te'n dera mia salut, respon ad açò que t'è demanat.
E com ei que se vos an botat es uelhs auriós?
Qu'ei que patitz fòrça?
Ivan, cuelhut per ua terribla irritacion.
Per qué vos metetz atau damb jo, senhor?
Èp, diable!
Qu'era causa non va damb tu.
Smerdiakov lanhat.
Que non è arren a dider-vos!, Smerdiakov tornèc a virar es uelhs.
T'asseguri que te vau a obligar a respóner!
Per qué ètz tan preocupat?
De còp Smerdiakov lo guardèc, non solet ja damb mensprètz, senon lèu damb ua cèrta repugnància.
Ei pr'amor que deman comence eth judici?
A vos que non vos arribarà arren, convencetz-vo'n a tot darrèr!
Anatz- vo'n entà casa, ajaçatz-vos tranquillaments, que non auetz arren a crànher.
Non te compreni…se qué podia jo crànher deman?, didec Ivan estonat, e de ressabuda, plan que òc, ua sòrta de temor li gelèc era amna.
Smerdiakov lo mesurèc damb era guardada.
Com…que…non comprenetz?, didec en tot arrossegar es paraules, en ton de repotec.
Be n'auetz de talents entà representar aguesta comèdia, en tot tractar-se d'un òme intelligent!
Ivan lo guardaue en silenci.
Aqueth ton inesperat, d'ua vantaria inaudita, que damb era se li dirigie eth sòn ancian lacai, que resultèc insolit en eth madeish.
Ne tansevolhe eth viatge anterior l'auie parlat en aguest ton.
Vos digui que non auetz arren a crànher.
Que non vau a declarar contra vos, non i a pròves.
Guarda se com vos tremòlen es mans.
Anatz-vo'n entà casa, vos que non l'aucíretz.
Ivan s'estrementic, se n'auie brembat d'Aliosha.
Be me'n sabi que non siguí jo…mormolhèc.
Vo'n sa-betz?, Smerdiakov se tornèc a hèr resson des sues paraules.
Ivan se lheuèc en un bot e l'agarrèc des espatles:
Ditz-ac tot, vèrme!.
Ditz-ac tot!
Smerdiakov ne s'alterèc.
Ben, donques vos que l'aucíretz, ja que i èm, gasulhèc damb ràbia.
Ivan se deishèc quèir ena cagira, tau que s'auesse arribat en bèra conclusion.
Arric maliciosaments.
Contunhes referint-te ad aquerò?
Madeish qu'er aute viatge?
Era soleta causa que compreni ei qu'ès hòl.
Que ja i èm!
Èm aciu solets, pr'amor de qué, digui jo, mos vam marejant er un ar aute damb aguesta comèdia?
O ei qu'encara pretenetz hèr-me a cargar a jo tota era colpa, e ma'c didetz ena cara?
Vos que l'aucíretz, vos qu'ètz eth principau assassin, e jo non siguí qu'eth vòste complice, eth vòste fidèu mosso Licharda, e actuè en tot atier-me as vòstes paraules.
Actuères?
Mès, de vertat l'aucires tu?
Ivan se demorèc gelat).
Qu'ère coma s'auesse patit ua commocion en cervèth, e comencèc a tremolar tot eth, damb bassacades petites e heredes.
Ara qu'ère Smerdiakov que lo guardaue estonat: probablaments, ère era sinceritat der espant d'Ivan çò que, a tot darrèr, l'auie impressionat.
Còp sec ressonèc ath sòn cap:
Sabes ua causa?
Sens dobte ei aciu ara aqueth tresau, entre nosati dus.
Qui?
Qui ei aciu?
Qui ei aguest tresau?, didec espaurit Ivan Fiódorovich, en tot guardar ath sòn entorn e cercar ara prèssa damb era guardada per toti es cornèrs, entà veir se i auie quauquarrés.
Qu'as mentit en díder que tu l'aucires!, cridèc damb furia Ivan.
Smerdiakov, sense hèr-se'n guaire, madeish qu'abantes, non lo deishaue de uelh damb curiosèr.
Encara non auie podut superar era sua maufidança: qu'ère convençut de qué Ivan "ac sabie tot", e solet dissimulaue entà "hèr que carguèsse eth damb tota era colpa".
Demoratz, didec fin finau damb votz fèbla, e de còp, en tot trèir era cama quèrra de dejós era taula, comencèc a rebussar-se es pantalons.
Amiaue un long debàs blanc e cauçaue ues simbosses.
Tot doç, Smerdiakov se treiguec eth debàs blanc e calec ath hons es dits per dejós eth debàs.
Ivan Fiódorovich lo guardaue, e de suspresa se metec a tremolar, damb un terror convulsiu.
Lhòco!, bramèc e, en tot lheuar-se en un bot, se hec entà darrèr damb tanta fòrça que tustèc damb era esquia contra era paret, en tot demorar-se coma apegat ada era, totafèt redge.
Guardaue a Smerdiakov damb un terror irracionau.
Aguest, sense immutar-se bric dauant deth sòn terror, contunhaue cercant en debàs, coma se sagèsse de trèir tu per tu bèra causa d'aquiu, en tot tirassar damb es dits.
A tot darrèr l'agarrèc e comencèc a tirar d'era.
Ivan Fiódorovich vedec que se tractaue d'uns papèrs o d'ua sòrta de paquet.
Smerdiakov venguec de trèir aquerò e lo botèc ath dessús dera taula.
Aciu que l'auetz, senhor!, didec en votz baisha.
Qué ei?, responec Ivan, tremolant.
Guardatz-lo, se vos platz, higec Smerdiakov, madeish de baish.
Es dits non paren de tremolar-vos, senhor; que vos a vengut ua rampilhada, avertic Smerdiakov, e eth madeish, tot doç, desenvoliquèc eth paquet.
Dejós eth cubertader campèren tres hèishi de bilhets de cent robles.
Aciu que i é tot, senhor, es tres mil robles, que non cau que les compdetz.
Cuelhetz, senhor, convidèc a Ivan, en tot senhalar es sòs damb eth cap.
Ivan s'esbaucèc ena cagira.
Auie era sang dera cara perduda.
Que m'auies espaurit… damb aguest debàs…didec, en tot èr un arridolet estranh.
Non, que non ac sabia.
Contunhaua pensant qu'auie estat Dmitri.
Frair!
Frair!
A!, de pic, s'agarrèc era tèsta damb es mans.
Escota: l'aucires tu solet?
Sense eth mèn frair o damb eth mèn frair?
Plan ben… plan ben…
De jo que ja ne parlaram dempús.
Sò incapable de prononciar ua soleta paraula.
Alavetz òc que n'èretz de valent, senhor, "tot qu'ei permetut", didíetz, e ara que mos cau veir se com vos auetz espaurit!, mormolhèc Smerdiakov, estonat.
Voletz ua limonada?
Ara madeish digui que vo'la hèsquen a vier, senhor.
Veiratz se com vos refresque.
Mes abantes mos calerie amagar açò, senhor.
E tornèc a senhalar es hèishi damb eth cap.
Se lheuèc entà apressar-se ena pòrta, damb era intencion de cridar a Maria Kondratievna e demanar-li que premanisse ua limonada e se la hesse a vier; totun, en cercar quauquarren tà curbir es sòs, pr'amor de qué era non les podesse veir, se treiguec prumèr eth mocador dera pòcha, mès, coma tanben en aguest cas ère plan lord, cuelhec eth solet libre qu'auie sus era taula, un celh volume auriò qu'en eth auie tachat es uelhs Ivan en entrar, e lo placèc ath dessús des sòs, sarrant-les.
Eth libre se didie Sermons deth nòste sant pair Isaac de Siria.
A Ivan Fiódorovich l'auie dat temps entà liéger maquinauments eth titol.
Non voi limonada, didec.
Ja parlaram dempús de jo.
Conda-m'ac tot…
Vos auríetz de trèir er abric, senhor; se non voletz sudar a tot pèrder.
Mès, parla, se te platz, parla!
Semblaue que s'auie padegat.
Voletz que vos condi se com se passèc aquerò, senhor?, Smerdiakov alendèc.
Ja parlaram dempús des mies paraules, l'interrompec un aute viatge Ivan, mès ja sense cridar coma abantes, prononciant damb fermetat, coma tient-se ja complètaments.
Limita-te a condar peth menut se com ac heres.
Per orde.
Non t'en desbrembes d'arren.
Es detalhs, çò de principau son es detalhs.
Se te platz.
Vos partíretz, e jo alavetz queiguí en sosterranh, senhor…
Siguec un atac o ac heres veir?
Naturauments ac hi veir, senhor.
Ac simulè tot.
E tant que me treiguien d'aquiu non paraua de botjar-me.
Un moment!
Tot eth temps, tanben mès tard, en espitau, ères simulant?
Plan que non.
Ath londeman, abantes quitament de qué m'amièssen en espitau, me venguec un atac de vertat, e plan fòrt, coma non m'auie vengut en fòrça ans.
Que siguí inconscient pendent dus dies.
Plan ben, plan ben.
Contunha.
M'ajacèren en aqueth jaç, senhor, jo ja sabia que serie en aqueth qu'ei ar aute costat deth tenhat, pr'amor que Marfa Ignatievna, cada viatge qu'èra malaut, tostemp me metie ena sua estança, darrèr deth tenhat, senhor, entà passar era net.
Tostemp a estat plan amorosa damb jo, dès que neishí, senhor.
Pendent era net, contunhè planhent-me, senhor, mès ja mès hloish, senhor.
Demoraua que venguesse Dmitri Fiódorovich.
Qué demoraues?
Que venguesse a veder-te?
A jo?
Entà qué?
Demoraua que venguesse ena casa, pr'amor que jo ja non auia cap de dobte de qué vierie aquera net, perque, sense era mia ajuda e ja sense cap sòrta de notícies, de besonh li calie entrar peth sòn compde ena casa, en tot sautar peth dessús dera barralha, causa que sabie hèr, e amiar a tèrme es sòns plans.
E se non s'auesse presentat?
Alavetz non s'aurie passat arren.
Sense eth, que non m'auria decidit.
Plan ben, plan ben…
Demoraua qu'aucisse eth a Fiódor Pávlovich, senhor…
Qu'ère çò de mès probable, senhor.
Pr'amor que jo ja ac auia premanit…es dies prealables, senhor…sus tot ja ère ath pas de çò des senhaus.
Damb era maufidança e era ràbia qu'auie arremassat aqueri dies, qu'ère clar que s'introdusirie ena casa, senhor, en tot hèr a servir es senhaus.
Plan que òc.
Atau ei que lo demoraua, senhor.
Un moment, l'interrompec Ivan; s'eth l'auesse aucit, aurie agarrat es sòs e se les aurie hèt a vier; non ac pensères atau precisaments?.
Qué t'aurie restat a tu alavetz?
Non ac veigui.
Çò que se passe ei qu'eth non aurie trapat jamès es sòs, senhor.
Qu'èra jo que l'auie convençut de qué es sòs èren amagadi dejós eth matalàs.
Mès qu'ère mentida, senhor.
Prumèr s'estauen amagadi en un petit còfre, senhor.
Mès dempús convencí a Fiódor Pávlovich, que non se fidaue d'arrés senon de jo en tot eth mon, de qué amaguèsse era envolòpa damb es sòs en un cornèr, darrèr des icònes, pr'amor que jamès arrés endonviarie que se trapaue aquiu, e mens quauquarrés qu'anèsse ara prèssa.
Atau qu'era envolòpa la metec aquiu, darrèr des icònes, senhor.
Qu'aurie estat ridicul meter-lo jos eth matalàs; en còfre, aumens, ère tancat damb clau.
Mès aciu toti s'an creigut que l'auie amagat dejós eth matalàs.
Atau, donc, se Dmitri Fiódorovich auesse cometut eth crim, alavetz, en non trapar arren, o aurie hujut ath mès córrer, en tot sajar de non hèr bronit, coma hèn tostemps es assassins, senhor, o l'aurien detengut, senhor.
De sòrta que jo tostemp auria podut, senhor, ja siguesse eth dia a vier o autanplan aquera madeisha net, furgar peth darrèr des icònes e hèr-me a vier es sòs, e totes es sospeches aurien queigut sus Dmitri Fiódorovich.
Damb aquerò tostemp i podia compdar.
Ja, e se s'auesse limitat a tustar-lo, sense arribar a aucir-lo?
Se non l'auesse aucit, jo, plan, non auria gosat cuélher es sòs e tot aquerò aurie estat inutil.
Mès tanben compdaua damb era possibilitat de qué lo deishèsse inconscient, e alavetz jo auria auut temps entà hèr-me a vier es sòs, e dempús l'auria hèt a saber a Fiódor Pávlovich qu'auie estat Dmitri Fiódorovich, e non un aute, que, dempús de tustar-li, l'auie panat es sòs.
Demora…que me pèrdi.
Non, que non siguec eth que l'aucic, senhor.
Guardatz, jo ara vos auria podut díder que siguec eth er assassin…mès ara que non voi mentir-vos, pr'amor que…en tot adméter quitament que vos, coma veigui, non vo n'auíetz encuedat d'arren enquia ara, e non simulàuetz dauant de jo entà hèr-me a vier era vòsta colpa, qu'ei çò de mès evidenta, autanplan en adméter açò, vos contunhatz a èster eth colpable de tot, senhor, pr'amor que vos sabíetz que s'anaue a cométer un crim, senhor, e m'encomanèretz que l'aucissa, senhor, e en tot saber tot aquerò partíretz.
Per aquerò, çò que voi demostrar-vos aguesta net, ara cara, ei qu'eth principau assassin en tota era istòria non ètz que vos, senhor, e non jo, encara que siguessa jo qui l'aucic.
Er autentic assassin qu'ètz vos!
Per qué, per qué sò jo er assassin?
Ò, Diu!
Ivan ja non podec tier-se, en tot desbrembar-se'n de qué auie decidit non parlar d'eth madeish enquiath finau dera convèrsa).
Veigui que contunhes persutant en çò de Chermashnia.
Demora un shinhau.
Ditz-me, quin besonh n'auies tu deth mèn consentiment, en tot supausar que cuelhesses çò de Chermashnia coma ua mòstra de consentiment?
Com m'expliques aquerò ara?
Se compdaua damb eth vòste consentiment, jo sabia que vos, en tornar, non formaríetz cap de ramblah per aguesti tres mil robles, s'ei qu'es autoritats, pera causa que siguesse, sospechèssen de jo en sòrta de sospechar de Dmitri Fiódorovich, o me cuelhien per complice sòn; ath contrari, vos que m'auríetz protegit des auti…
E mès tard, en recéber er eretatge, poiríetz autanplan compensar-me pendent tota era mia vida, en tot tier en compde que, a tot darrèr, s'auie artenhut aguest eretatge gràcies a jo; se non, damb aqueth maridatge damb Agrafiona Aleksandrovna, vos auríetz demorat vos damb un pam de nas.
A!, atau qu'auies era intencion de contunhar torturant-me dempús, pendent tota era mia vida!, idolèc Ivan.
E qué ei çò que podíetz denonciar?
Qu'auia sajat de convencer-vos de qué anèssetz entà Chermashnia?
Quina pegaria, senhor.
Ath delà, dempús dera nòsta conversacion, vos que podíetz partir o demorar-vos.
Se vos demoràuetz, non s'aurie passat arren, jo que me n'auria sabut d'aguesta sòrta que vos non volíetz arren d'açò, e jo non auria sajat arren.
Mès, se vos partíetz, aquerò ère que m'asseguràuetz que non gosaríetz denonciar-me ara justícia e que me perdonàuetz aguesti tres mil robles.
E dempús ja non me poiríetz acaçar de cap manèra, pr'amor qu'en aguest cas jo ac auria denonciat tot dauant dera justícia, voi díder, non que jo auia panat o aucit, aquerò que non ac auria dit, senon qu'auíetz estat vos que m'auíetz ahiscat a panar e aucir, a maugrat de qué jo non n'auia estat d'acòrd.
Plan per açò auia jo besonh alavetz deth vòste consentiment, entà que non podéssetz vos meter-me en un rambalh, senhor, revelant se com desiràuetz vos era mòrt deth vòste pair, e vos juri qu'eth public m'aurie creigut a jo e vos vos auríetz curbit de vergonha entà tota era vòsta vida.
Autant desiraua jo aguesta mòrt, autant?, tornèc a idolar Ivan.
Plan que òc, senhor, e damb eth vòste silenci vos me balhèretz eth permís alavetz entà actuar, senhor.
Smerdiakov guardèc fixaments a Ivan.
Ère plan aflaquit e parlaue baish, damb votz cansada, mès ua fòrça ath laguens, amagada, l'encoratjaue; evidentaments, actuaue damb bèth prepaus.
Ivan ac presentie.
Contunha, li didec, contunha explicant çò d'aquera net.
Plan ben, senhor, contunharè.
Jo èra aquiu ajaçat quan me semblèc enténer qu'eth senhor deishaue anar un crit.
E abantes d'aquerò Grigori Vasilich s'auie lheuat ara suspresa e auie gessut, e de ressabuda se metec a cridar, dempús tot se quedèc en silenci, e escur.
Jo contunhaua ajaçat, demorant, eth còr me batanaue damb fòrça, non me podia tier.
Me lheui ara fin e pisti; veigui qu'era hièstra dera quèrra deth quarto deth senhor ei dubèrta, e balhi uns passi en aguesta direccion, entà escotar se contunhe viu aquiu laguens, e l'enteni botjar-se e planher-se, de sòrta que li calie èster viu, senhor.
Vai!, me didí.
M'apressè ara hièstra e li cridè: "Sò jo".
E eth me respon: "Qu'a estat aciu, a estat aciu, a hujut!".
Ei a díder, que Dmitri Fiódorovich auie estat aquiu, senhor.
Anè a hèr un còp de uelh en aqueth cornèr e ath costat dera barralha me trapè damb Grigori Vasilevich, estirat en solèr, ère curbit de sang, inconscient.
Solet i auie un risque, e ère que de pic se desvelhèsse Marfa Ignatievna.
Me n'encuedè en aguest madeish instant, mès era cobesença s'auie apoderat de jo de tau manèra qu'enquia me mancaue er aire.
S'estrementic coma ua creatura: "Aciu, mès a on, a on?
Me guardèc a trauèrs dera hièstra e non sabie se creder-s'ac, li hège pòur daurir: "Que li cau pòur de jo", pensè.
Resultaue enquia e tot comic: còp sec se m'acodic hèr en marc dera hièstra es trucs que servien coma senhau de qué Grushenka auie vengut, e ac hi dauant deth sòn nas: que non se'n deuie fidar des mies paraules, mès, en hèr eth senhau, gessec ath mès córrer a daurir era pòrta.
La dauric.
Jo volia entrar, mès qu'eth non se botjaue, m'empachaue eth pas damb eth sòn còs.
Me guardaue tremolant.
E en aqueth moment es cames non m'artenhien, pera pòur de qué non me deishèsse entrar o se metesse a cridar, o autanplan de qué Marfa Ignatievna acodisse ath córrer o non sai se qué mès, que ja ne me'n brembi, mès solide qu'èra aquiu esblancossit ath sòn dauant.
Li gasulhi: "Mès s'ei aquiu madeish, ath pè dera hièstra, qu'ei que non l'auetz vist"?.
Corrent, s'apressèc ara hièstra, botèc ua candèla ath costat.
Eth la cridaue, mès non volie pistar pera hièstra, non volie aluenhar-se de jo, pr'amor qu'ère plan espaurit, qu'auie fòrça pòur e per aquerò non gosaue hèr-se enlà.
De ressabuda me credec, comencèc a tremolar, de tant encamardat qu'ère, senhor, e pistèc pera hièstra damb tot eth còs dehòra.
En aqueth moment, agarrè aqueth piejapapèrs de hèr colat qu'auie sus era taula, sabi pas se vo'n brembatz, senhor, deu pesar ues tres liures, lheuè eth braç e lo tumè peth darrèr, de cuic, en tota era coroneta.
Non deishèc anar ne un solet crit.
S'anèc eslissant entà baish, tant que jo li flocaua un aute patac e un tresau.
Ath tresau patac me n'encuedè que l'auia trincat eth cap.
S'esbaucèc ara fin d'esquia, capensús, tot curbit de sang.
Me guardè ben: non èra tacat de sang, non m'auia esposcat, netegè eth piejapapèrs, lo placè ath sòn lòc, m'apressè en cornèr des icònes, treiguí es sòs dera envolòpa e la lancè en solèr, e ath costat lancè era cinta ròsa.
Gessí en uart, tremolant de cap a pès.
M'endralhè entad aguest pomèr que tie un tohut, ja vo'n sabetz se quin tohut ei, que ja hège fòrça qu'auia tachat es vistons en eth, qu'auia metut ath sòn laguens un liròt e papèrs, ac auia premanit hège temps; estropè toti es sòs en papèr, dempús en liròt e lo botè ath hons de tot.
Aquiu s'estèc mès de dues setmanes, me referisqui as sòs, senhor; dempús, en gèsser der espitau, lo treiguí.
Me'n tornè entath lhet, m'ajacè e pensè, mòrt de pòur: "S'ei vertat qu'a aucit a Grigori Vasilevich, aquerò que pòt acabar plan mau, mès, se non l'a aucit e se remet, tot anarà ben, pr'amor que serà testimòni de qué Dmitri Fiódorovich a estat aciu e, per tant, qu'eth ei er autor deth crim e s'a hèt a vier es sòs".
Cuelhut pes dobtes e era impaciéncia, comencè a gemegar, entà desvelhar çò de mès lèu possible a Marfa Ignatievna.
Comencèc alavetz eth rambalh de tota era net, senhor, mès que jo ja èra plan tranquil.
Eth narrador s'arturèc.
Ivan l'auie seguit d'aurelha tota era estona ath miei d'un silenci sepulcrau, sense botjar-se, sense deishar-lo de uelh.
Ça que la, Smerdiakov, tant qu'ac condaue, solet de quan en quan l'auie hèt un còp de uelh, mès lèu tostemp campaue entà un costat.
Ara fin deth sòn raconde se trapaue claraments alterat e li costaue alendar.
Qu'auie eth ròstre banhat de shudor.
Totun, ère impossible endonviar se sentie o non penaïment.
Demora, didec Ivan reflexionant.
Qué se passe damb era pòrta?
Se te dauric era pòrta precipitadaments a tu, com podec, abantes d'açò, auer-la vist dubèrta Grigori?
Pr'amor que Grigori auie vist era pòrta dubèrta abantes que tu, non ei atau?
Curiosaments, Ivan l'ac demanèc damb ua votz totauments tranquilla, quitament damb un ton plan desparièr, en absolut rancunós, de sòrta que, se bèth un auesse daurit era pòrta en aguest moment e les auesse observat dès eth portau, aurie vengut ena conclusion de què ère aquiu parlant pacificaments sus un ahèr ordinari, encara que d'interès.
Per çò que hè ad aguesta pòrta e a se Grigori la vedec dubèrta o non, aquerò non siguec que frut dera sua imaginacion.
Smerdiakov forcèc un arridolet).
Aquerò que non ei un òme, vos ac digui jo, èi mès testud qu'ua mula, senhor: que non a vist arren d'açò, mès s'imagine qu'ac a vist, e d'aciu que non i a arrés que lo hèsque a baishar, senhor.
Qu'a estat ua sòrt entàs dus que s'age imaginat açò, pr'amor qu'atau ja non i a dobte de qué, a tot darrèr, condamnaràn a Dmitri Fiódorovich.
Escota, didec Ivan Fiódorovich, coma se comencèsse un aute còp a perder-se e s'esdeguèsse a compréner bèra causa, escota…
Encara te voleria preguntar fòrça mès causes, mès que me n'è desbrembat…
Tot qu'ac desbrembi e ac confoni…
Òc!, ditz-me ua causa, aumens: per qué daurires era envolòpa e la deishères aquiu madeish, en solèr?
Per qué non te la heres a vier atau, damb envolòpa e tot?
Quan m'ac as condat, m'a semblat enténer, en relacion damb era envolòpa, qu'aquerò ère çò que calie hèr…mès que non vengui de compréner se per qué…
Donques ac hi atau per ua rason, senhor.
Pr'amor que, se se tractaue d'un òme qu'ère ath pas de tot e familiarizat damb era casa, quauqu'un coma jo, per exemple, que ja auie vist abantes es sòs, que dilhèu les auie metut personauments laguens aguesta envolòpa e auie vist damb es pròpis uelhs se com lo sagerauen e escriuien quauquarren ath dessús, aguest òme, se se passaue qu'ère eth que l'aucie, se per qué li calie daurir era envolòpa dempús der assassinat, e mens encara damb aqueres prèsses, en tot saber de cèrt qu'es sòs les calie èster ath laguens dera envolòpa?
Tot eth contrari, senhor, s'eth lairon ère quauquarrés coma jo, per exemple, s'aurie predat a sauvar-se era envolòpa ena pòcha, sense pèrder temps entà daurir-la, e aurie gessut corrent çò de mès lèu possible, senhor.
Dmitri Fiódorovich qu'ei totafèt desparièr: eth se'n sabie dera existéncia dera envolòpa solet per referéncies, e non l'auie vist personauments; se l'auesse trapat, digam, dejós eth matalàs, que l'aurie dubèrta de seguit entà verificar se de vertat èren ath laguens es sòs.
E era envolòpa l'aurie lançada aquiu madeish, sense parar- se a pensar qu'aquerò dempús poirie èster ua pròva contra eth, pr'amor que non se tractaue d'un lairon experimentat, senhor, e jamès auie panat de forma manifèsta, pr'amor qu'ère nòble de neishença, senhor, e se s'auie decidit a panar non se tractaue precisaments d'un panatòri, senon qu'auie vengut a recuperar aquerò qu'ère sòn, causa que ja se n'auie encargat d'aurejar prealablaments per tota era ciutat, e autanplan s'auie vantat per auança dauant de toti, en tot díder plan naut que pensaue vier en çò de Fiódor Pávlovich a recuélher çò que l'apertenguie.
Quan m'interroguèren, aquerò madeish li didí ath fiscau, sense hèr-li a veir dubèrtaments era idia, senon mejançant allusions, senhor, tau que se jo madeish non me n'encuedèssa de çò que didia e tau que se se l'auesse acodit ada eth solet, sense que jo l'ac auessa suggerit, senhor; eth cas ei qu'ath senhor fiscau enquia e tot se li hège era boca aigua damb aquera allusion mia…
Mès, com ei possible qu'alavetz se t'acodisse tot aquerò, atau, coma s'arren?, exclamèc Ivan Fiódorovich, que non gessie deth sòn estonament.
Tornèc a guardar a Smerdiakov espaurit.
Per amor de Diu!, com podia pensar tot aquerò damb aqueres prèsses, senhor?
Qu'ac amiaua tot pensat per auança.
Vai, vai…se ve que t'ajudèc eth madeish diable!, tornèc a sorrisclar Ivan Fiódorovich.
Non, tu que non ès pèc, qu'ès plan mès escarrabilhat de çò que m'auia pensat…
Se lheuèc damb era evidenta intencion de passejar-se pera cramba.
Sentie ua angónia terribla.
Mès, coma qu'era taula li barraue eth pas e a penes auie espaci entà calar-se entre era taula e era paret, se limitèc a virar-se en madeish lòc e se seiguec de nauèth.
Non poder passejar, possiblaments l'enventic, atau que, lèu damb era madeisha furia qu'abantes, còp sec cridèc:
Escota, malerós, òme menspredable!
Qu'ei que non comprenes que se non t'è aucit encara, ei solet pr'amor de qué te resèrvi entà que deman respones dauant deth tribunau?
Diu se'n sap (Ivan lheuèc era man) que jo, dilhèu, tanben ne siguessa colpable; dilhèu sauvaua eth desir secret de qué…morisse eth mèn pair, mès te juri que non siguí tant colpable coma te penses, e enquia e tot ei possible que jo non t'ahisquèssa en absolut.
Non, non, jo que non t'ahisquè!
Mès ei parièr, deman madeish declararè contra jo en judici, ja ne sò decidit!
E ac condarè tot, tot.
Mès vieram amassa, toti dus!
E digues çò que digues contra jo en aguest judici, sigue quin que sigue eth tòn testimòni, l'accèpti sense temor: jo madeish lo confirmarè!
Mès tu tanben te calerà cohessar dauant deth tribunau!
Ac as de hèr, ac as de hèr, i anaram amassa!
Atau serà!
Qu'estatz malaut, ac veigui, senhor, plan malaut, senhor.
I anaram amassa!, repetic Ivan.
E se non vies, qu'ei parièr, cohessarè, ça que la.
Smerdiakov carèc pendent un moment, coma pensant.
Tu que non me coneishes!, cridèc Ivan, en tot repotergar-lo.
Que serà ua vergonha enòrma entà vos, senhor, s'ac cohessatz tot.
E ath delà que serà en bades, complètaments en bades, senhor, pr'amor que pensi declarar dubèrtaments que jamès vos è dit quauquarren semblable, e que o ben èretz malaut (e plan qu'ac semble, senhor), o ben vos hège tanta pena eth vòste frair qu'auetz decidit sacrificar-vos, e vos auetz endonviat tot aquerò contra jo pr'amor que, a tot darrèr, tota era vida m'auetz considerat ua mosca, non un òme.
E qui vos creirà?
Quines pròves n'auetz, encara que sigue ua de soleta?
Escota, aguesti sòs que m'as amuishat, sense dobte, entà convencer-me…
Cuelhetz aguesti sòs, senhor, e hètz-les-vos a vier, alendèc Smerdiakov.
Plan que òc!
Mès, per qué me les balhes ara s'aucires per aguesti sòs?
Jo que non n'è besonh entad arren, senhor, didec Smerdiakov damb era votz tremolosa, en tot hèr un gèst desdenhós damb era man.
Ara prumeria auia era idia, senhor, de començar ua naua vida damb aguesti sòs, en Moscòu o encara mielhor en estrangèr; aguest qu'ere eth mèn sòmni, senhor, mès que mès pr'amor que "tot ei permetut".
Plan, que siguéretz vos que me m'ac ensenhèretz, pr'amor qu'alavetz m'ac didéretz fòrça viatges: se non i a un Diu infinit, tanpòc i a cap vertut, ne mos hè ua bèra manca.
Siguéretz vos, de vertat.
E atau rasonè jo.
Se t'acodic a tu solet?, Ivan forcèc un arridolet.
Damb era vòsta guida, senhor.
Alavetz, ara cres en Diu, pr'amor qu'entornes es sòs?
Non, senhor, non creigui en Diu, senhor, gasulhèc Smerdiakov.
E per qué les entornes?
Qu'ei pro…qu'ei parièr, senhor!
Smerdiakov tornèc a hèr un gèst desdenhós damb era man).
Alavetz vos non paràuetz de díder que tot ei permetut, e ara, se com ei qu'ètz tant alarmat, senhor?
Que voletz autanplan vier a declarar contra vos madeish…
Solet qu'açò non se passarà!
Ja ac veiràs, didec Ivan.
Que non pòt èster.
Ètz vos massa intelligent, senhor.
Que vos shauten es sòs, aquerò qu'ac sabi, senhor; tanben vos shauten es aunors, pr'amor qu'ètz plan capinaut; vos shauten çò de mès es encantamens deth sèxe femenin; e, mès que mès, vos shaute víuer en serena abondor, sense auer besonh d'inclinar-vos dauant d'arrés, senhor, sustot aquerò.
Que non voleratz arroïnar-vos era vida en tot cargar damb tanta vergonha en judici.
Qu'ètz coma Fiódor Pávlovich: de toti es hilhs, senhor, vos qu'ètz eth que mès se li retire, qu'auetz era madeisha amna qu'eth vòste pair, senhor.
Tu non ès estupid, didec Ivan, coma ablasigat; era sang li pugèc ena cara; jo abantes me pensaua qu'ères estupid.
Be n'ès de seriós ara!, observèc, coma se de ressabuda guardèsse a Smerdiakov d'ua manèra naua.
Qu'ère eth vòste orgulh çò que vos hège pensar qu'èra estupid.
Deman les amuisharè en judici, didec.
Ivan se lheuèc deth sèti.
Donques aucitz-me, senhor.
Aucitz-me ara, didec còp sec Smerdiakov d'ua manèra estranha, en tot guardar a Ivan d'ua manèra estranha.
Tanpòc ad açò gausaratz, senhor, higec, en tot arrir amaraments, que non gausaratz a hèr arren, e tant coratjós qu'èretz!
Enquia deman!, cridèc Ivan, e se premanic a gésser.
Demoratz…amuishatz-les-me un aute còp.
Ivan treiguec es bilhets e les ac mostrèc.
Qué vòs?, Ivan se virec, sense arturar-se.
Adishatz, senhor!
Entà deman!, tornèc a cridar Ivan, e gessec dera isba.
Eth temperi que non auie cessat.
Qu'ère coma s'ua sòrta d'alegria devarèsse entara sua amna.
Sentie ath sòn laguens ua fermetat infinita: ère era fin de toti es sòns dobtes, que tant orriblaments l'auien martirizat enes darrèri tempsi!
Era decision que ja ère cuelhuda, "e ja non va a cambiar", pensèc erós.
En aguest moment estramunquèc de pic damb quauquarren e siguec a mand de quèir en solèr.
S'arturèc e desnishèc as sòns pès ath petit campanhard qu'auie hèt quèir abantes, que contunhaue estirat en madeish lòc, immobil e sense sentit.
Era nhèu ja lèu l'auie caperat tota era cara.
Ivan, còp sec, l'agarrèc e se lo metec enes espatles.
En tot veir lum en ua casalon qu'ère ara sua dreta, s'apressèc enquia aquiu, truquèc en picapòrt e ath menestrau que pistèc en enténer es sòns còps, eth patron dera casa, li demanèc ajuda entà amiar ath campanhard entath comissariat, en tot prometer-li a cambi que li balharie tres robles.
Eth menestrau se premanic e gessec.
Que non vau a descríuer peth menut se com se les apraièc Ivan Fiódorovich entà arténher eth sòn objectiu, en tot deishar ath campanhard en comissariat e arténher de ressabuda que lo vedesse un mètge, ath temps que provedie damb man generosa "entàs despenes".
Solet diderè qu'aquerò li tardèc lèu ua ora sancera.
Mès Ivan Fiódorovich se demorèc plan content.
Eth sòn pensament s'espargie e foncionaue.
Ara, totun, que sò dable entà campar çò que hèsqui (pensèc en aguest instant, encara damb mès satisfaccion), e solide qu'auràn pensat que m'è tornat lhòco!"
Près ja dera sua casa, un dobte sobte lo hec a arturar-se: "Non auria de presentar-me dauant deth fiscau ara madeish e condar-l'ac tot?"
Que ressolvec eth dilèma en tot repréner era marcha entà çò de sòn: "Deman, tot ath còp!
Quan entrèc ena sua cramba, ua sensacion glaciau li hereguèc de pic eth còr: qu'ère coma eth rebrembe o, mèsalèu, eth recordatòri de quauquarren dolorós e hastigós que se trapaue en aguesta madeisha estança en aqueri moments, mès que ja auie estat abantes aquiu.
Se deishèc quèir, cansat, en divan.
Era vielha sirventa li hec a vier eth samovar, eth madeish se premanic eth tè, mès non lo tastèc; li didec ara vielha que podie retirar-se enquiath londeman.
Seigut en divan, notaue se com eth cap li hège torns.
Se sentie malaut e sense fòrces.
Comencèc a esclipsar-se, mès se lheuèc intranquil e comencèc a hèr torns peth quarto, entà forabandir es sòmnis.
Per moments qu'auie era sensacion d'èster en tot delirar.
Mès non ère era malautia çò que mès lo preocupaue; se tornèc a sèir, e comencèc a guardar de quan en quan ath sòn entorn, tau que se cerquèsse quauquarren.
Atau se passèc diuèrsi viatges.
Fin finau era sua guardada se calèc fixa en un punt.
Ivan arric, mès eth sòn ròstre se rogic d'ira.
S'estèc fòrça temps seigut en sòn sèti, en tot sarrar-se eth cap damb es dues mans, mès sense deishar de campar d'arreuelh ath madeish punt d'abantes, ath divan ajustat ena paret deth dauant.
DIABLE.
Que non sò mètge, mès creigui, totun, que, arribadi en aguest punt, ei imprescindible qu'explica ath liegeire, encara que sigue a granes règues, era natura dera malautia d'Ivan Fiódorovich.
En tot auançar-me ath raconde, sonque diderè que, aqueth ser, se trapaue just ath cant d'un collapse nerviós e qu'aguest, a tot darrèr, cuelhec complètaments eth sòn organisme, alterat hège ja temps mès encaborniat fòrtaments entà resistir.
A maugrat de non saber arren de medecina, gosarè a díder que, de hèt, damb un gran esfòrç de volentat, auie artenhut a aluenhar era doléncia pendent un temps, damb era esperança, plan, de qué vierie de superar-la deth tot.
Se'n sabie qu'ère malaut, mès que refusaue èster-ne just alavetz, en aqueth moment decisiu entara sua vida, quan li calie èster present, exprimir era sua opinion valenta e decididaments e "justificar-se dauant d'eth madeish".
Totun aquerò, auie anat a veir ath nau mètge vengut de Moscòu, qu'auie hèt vier Katerina Ivanovna per tòrt d'ua fantasia sua que ja me n'è referit abantes.
Eth mètge, dempús d'auer-lo escotat e examinat, concludic que, efectiuaments, patie ua sòrta de capvirament cerebrau, entà didè'c atau, e non se susprenec bric de cèrta confession qu'Ivan Fiódorovich li hec, encara qu'a racacòr.
En quinsevolh cas, que vos cau començar un tractament rigorós sense pèrder ua menuta o, se non, que pòt empejorar".
Mès, en deishar ath mètge, Ivan Fiódorovich non seguic aguest senat conselh e non auie volut considerar era idia deth tractament: "Qu'encara me posqui tier, encara non m'an abandonat es fòrces; se m'esbaucèssa que serie diferent, alavetz, que me suenhe qui que sigue", decidic, en tot rufar es espatles.
Atau donc, qu'ère seigut aquiu en aqueth moment, lèu conscient de qué deliraue e, coma ja è dit, guardant fixaments quauquarren qu'auie en divan sarrat ara paret deth dauant.
Se passèc, de pic, que i auie quauquarrés aquiu seigut, encara que Diu se'n sap se com auie entrat, pr'amor que non ère ena cramba quan Ivan Fiódorovich tornèc dera sua visita a Smerdiakov.
Qu'ère un cavalièr, o mielhor dit, d'ua sòrta de gentleman rus, de mieja edat, qui frisait la cinquantaine, coma diden es francesi, damb a penes peublancs ena cabeladura escura, pro longa e encara abondiua e damb ua barba punchenta.
Vestie ua sòrta de giqueta ròia, a prumèr còp de uelh de plan bon talh mès ja rosigada, confeccionada mès o mens tres ans abantes e complètaments passada de mòda, en desuetud entre es òmes de bona posicion dès hège aumens dus ans.
Era camisa de lin, era longa cravata a manèra de tapaboques, tota era jarga semblaue pròpia d'un cavalièr elegant, mès, d'aprop, era camisa se vedie un shinhau lorda e er ample tapaboques, plan rosigat.
Es pantalons a quadres l'estauen ath visitaire plan ben, mès qu'èren tanben massa clars e tanben massa estrets, d'un estil que ja non se tenguie, tau qu'eth chapèu blanc de feutre blanc qu'amiaue, totauments dehòra de tempsada.
Aqueth cavalièr hège era impression d'apertier ara classa des ancians propietaris ociosi qu'auien prosperat jos eth regim dera servitud; qu'ère evident qu'auie viatjat e frequentat era nauta societat, qu'auie estat ben relacionat e dilhèu encara n'ère, mès, passades es alegries dera sua joenesa e dempús era abolicion dera servitud, s'auie anat demorant de man en man sense recursi enquia vier a èster ua sòrta de parasit de bon ton, per didè'c de bèra manèra, que se deishaue quèir pes cases des sòns coneishudi d'abantes e qu'ère recebut per aguesti gràcies ath sòn caractèr complasent e afable, e tanben pr'amor que, a maugrat de tot, ère un òme decent, que quitament se podie sèir ena taula en preséncia de quinsevolh, mès en tot assignar-li, plan, ua posicion modesta.
Aguesti cercadinars, aguesti cavalièrs agradius que saben condar quauques anecdòtes e jogar ua partida de cartes, e que les desagrade fòrça que les encomanen quinsevolh prètzhèt, que sòlen èster òmes solitaris, sigue fadrins o veudes, e, se tien hilhs, es sòns hilhs s'eleven tostemp en un lòc luenhant, ena casa d'ues ties que lèu jamès les menten en societat, coma se s'avergonhèssen de bèra manèra d'aguesti parents; de man en man, se van desseparant totafèt des sòns hilhs, e ja solet de quan en quan, tath sòn aniversari o tath Nadau, receben d'eri cartes qu'a viatges responen.
Era fesomia der inesperat òste non ère autant bondadosa, coma afabla e prèsta a adoptar, sivans es circonstàncies, era expression mès corau.
Non amiaue relòtge, mès òc uns mericles de colors penjadi d'ua cinta nera.
En dit centrau dera man dreta ludie un anèth d'aur massís damb ua pèira d'escàs valor.
Ivan Fiódorovich caraue maliciosaments e non volie gésser de parlar.
Eth visitaire se demoraue seigut, madeish que harie un parasit que venguesse de baishar dera cramba qu'auesse assignada entà hèr-li companhia ath patron dera casa, ara ora deth tè, mès que, en veir ath sòn anfitrion preocupat e pensant en quauquarren damb es celhes rufades, s'auesse demorat umilaments carat, mès prèst a participar en quinsevolh amigabla convèrsa tan lèu er anfitrion la comencèsse.
De ressabuda, apareishec en sòn ròstre era ombra d'ua sobta preocupacion.
Escota, s'arrinquèc, en tot dirigir-se a Ivan Fiódorovich, desencusa-me, solet te voi rebrembar ua causa: non anères a veir a Smerdiakov entà interrogar-lo sus Katerina Ivanovna?
Donques que te n'as anat sense saber arren d'era, solide te'n desbrembères…
À, òc!, exclamèc de suspresa Ivan, e era cara se li botèc ombriua.
Òc, me'n desbrembè…
Totun, qu'ei parièr, que ja tot ei parièr enquia deman, mormolhèc entada eth.
Per çò de tu, se virèc irritat entath visitaire, qu'ac auria rebrembat de seguit, pr'amor qu'ère precisaments çò que me tiege tant angoishat!
Per qué t'a calut trèir eth tèma?
Te penses que me creirè que m'ac as suggerit tu e non qu'ac è rebrembat jo?
Non ac creigues, alavetz (eth gentleman arric damb doçor), de qué vau creir s'ei ara valenta?
Ath delà, es pròves que non ajuden ara fe, mès que mès es pròves materiaus.
Tomàs non credec per auer vist a Crist ressuscitat, senon pr'amor que ja abantes de veder-lo volie creir.
Aquerò, sivans eri, ei ua pròva materiau, entà didè'c atau, de qué existís un aute mon.
Er aute mon e pròves materiaus, pegaries!
E, a tot darrèr, qui pòt saber qu'era existéncia deth diable demòstre qu'existís Diu?
Me shautarie inscriuer-me en ua societat d'idealistes e formar un grop d'oposicion intèrna: "Sò un realista, les dideria, non un materialista", hu, hu!
Escota.
Ivan Fiódorovich se lheuèc de ressabuda dera taula).
Ara qu'ei coma se siguessa en tot delirar…
E, plan que òc, sò en tot delirar…
Mentís tant que volgues, que m'ei parièr!.
Non artenheràs a meter-me furiós, coma eth darrèr viatge.
Solet que me sentí avergonhat e non sai se per qué…
Qu'è vams de hèr torns pera cramba…
A viatges non te veigui e ne tansevolhe enteni era tua votz, coma eth darrèr viatge, mès que tostemps endónvii es tues mesorgues, perque sò jo que parle!, jo madeish, e non tu!
Solet que non sai s'er aute viatge èra adormit o de vertat te vedí.
Que serà mielhor que banha ua tovalhòla damb aigua hereda e me la bota en cap, a veir se d'aguesta sòrta t'esbugasses.
Ivan Fiódorovich se dirigic entà un cornèr, agarrèc ua tovalhòla, hec çò que venguie de díder e, damb era tovalhòla banhada en cap, se metec a caminar d'un a un aute costat deth quarto.
Pèc, arric Ivan, se qué te penses, que te vau a tractar de vos o qué?
Que ja me trapi mielhor, ja solet me hè mau es possi…e era coroneta…
Era soleta causa, se te platz, non comences a filosofar coma eth darrèr viatge.
Se non vas a desparéisher, conda aumens mentides divertides.
Petófia; donques qu'ès un parasit, petófia.
Per qué non me poirè desliurar d'aguesta mala jadilha!
Mès que non me cau pòur.
Te vencerè.
Non me haràn a vier entar espitau de malauts mentaus!
C'est charmant: parasit!
Òc, plan que òc, qu'è mina d'açò.
Qué sò jo ena Tèrra senon un parasit?
Ça que la, que sò un shinhau susprenut d'escotar-te: t'ac juri, semble que comences a cuelher-me reauments per quauquarren reau e non solet producte dera tua fantasia, tau que sostieges, ara valenta, eth darrèr viatge…
Ne peth mau de morir te sò considerat ua vertat reau, cridèc Ivan antanplan damb un punt de furor.
Tu qu'ès ua mentida, era mia malautia, un espèctre, solet que non sai cap se com destrusir-te e veigui que pendent un temps me calerà cargar damb tu.
Qu'ès ua allucinacion mia.
Ès era encarnacion de jo madeish, mès solet d'ua part; des mèns pensaments e sentiments, mès sonque des mès repugnants e estupids.
Dès aguest punt d'enguarda, que poiries resultar quitament interessant, s'ei qu'auessa temps entà ocupar-me de tu…
Desencusa-me, mès te vau a méter en un trebuc: abantes, ath cant deth fanau, quan te botères ath dessús d'Aliosha e li cridères: "Te n'as sabut per eth!
Com as sabut qu'eth vie a veder-me"?.
Te referies a jo.
Aquerò signifique que per un brèu instant as creigut que jo reauments existisqui, ac as creigut…, didec eth gentleman arrint doçament.
Òc, aquerò qu'a estat un lapsus…mès ne tansevolhe atau credia en tu.
Sabi pas s'eth còp passat èra adormit o non.
Dilhèu te vedí solet en sòmnis e de cap manèra estant desvelhat.
E per qué as estat aué tan dur damb eth, damb Aliosha, voi díder?
Non parles d'Aliosha!
Com gauses, lacai!, Ivan arric un aute viatge.
M'escarnisses, mès ath còp te n'arrisses: bon senhau.
Non parles dera mia decision!, cridèc Ivan hèt ua fúria.
C'est chevaleresque.
Bada era boca o te pataquègi!
Aquerò, en part, que me shautarie, pr'amor qu'alavetz auria artenhut eth mèn objectiu: s'arribèsses as mans, volerie díder que me cres autentic, pr'amor qu'a un hantauma non se lo pataquège.
Trufaries a part: que m'ei parièr, escarnissa-me, se te shaute, encara que tostemp ei mielhor èster un shinhau mès educat, quitament damb jo.
Pèc, lacai…
Quines manères son aguestes?
En tot escarnissar-te a tu qu'ac hèsqui damb jo madeish!, Ivan arric un aute còp.
Tu qu'ès jo, jo madeish, solet que damb ua auta cara.
Tu que dides paraula per paraula çò que jo pensi…e non i a arren de nau que me pogues díder!
Tu tostemp alistes es mèns pejors pensaments e, d'entre eri, es mès estupids.
Ès terriblaments estupid.
Que non posqui tier-te!, idolèc Ivan.
Amic mèn, totun, jo que voi èster un gentleman e que me cuelhen per tau (contunhèc eth visitaire, en ton esdegat e d'auança conciliador deth cercadinars qu'ambicione balhar eth còp).
Que sò praube, mès…non diderè que plan aunorat, mès…normauments, ena societat s'accèpte coma un axiòma que sò un àngel queigut.
S'ac siguí, que ja hè temps que non è era colpa d'auè'c desbrembat.
Aué ja solet m'interèsse tier ua bona reputacion e tirar entà dauant coma poga, en sajar d'èster agradiu.
Qu'estimi de vertat as òmes, be se n'a dit de calomnies sus jo!
Aciu, quan vengui temporauments entre vosati, era mia vida se passe tau que siguesse reau, entà didè'c de bèra manèra, e aquerò me shaute çò de mès.
Perque, madeish que tu, jo tanben è era tendéncia a soniar, e per aquerò m'encante eth vòste realisme terrenau.
Aciu que tot ei termejat, aciu auetz formules, auetz geometria, tant qu'entre nosati tot son eqüacions indeterminades!
Aciu passegi e sónii, m'encante soniar.
De un aute costat, ena Tèrra vengui a èster supersticiós; non arrisques, se te platz: aquerò ei en realitat çò que me shaute, que vengui a èster superticiós.
Que me fiule cuélher un banh de bugàs en companhia de botiguèrs e popes.
Eth mèn sòmni ei encarnar-me, mès de manèra definitiua, irreversibla, ena gròssa esposa d'un botiguèr, ua que pese sèt pudy, e creir en tot çò qu'era cre.
Eth mèn ideau ei entrar en ua glèisa e alugar ua candèla de tot còr: t'ac juri.
Aquerò acabarie damb es mèns patiments.
Tanben è cuelhut aficion pes tractaments medicaus: ena primauèra i auec ua epidémia de picòta, atau qu'anè entar espitau e me hi a vacunar.
Se sabesses se com de content èra aqueth dia: que balhè dètz robles entàs nòsti frairs eslaus…!
Que non m'escotes.
Sabes?
Aguesta net non te veigui guaire concentrat.
Se demorèc carat un instant).
Sai qu'ager anères a veir ad aqueth mètge…
Ben, com te trapèc?
Qué te didec?
Pòcvau!, bramèc Ivan.
Ça que la, tu òc que n'ès d'intelligent!
Un aute còp m'escridasses?
Qu'è preguntat per preguntar, non ei que m'interèsse guaire.
Non cau que me respones.
E, ath delà, un aute viatge aqueth reumatisme…
Pòcvau!, repetic Ivan.
Tu, que hès tu per tu…
Eth diable, damb reuma?
Per qué non, s'a viatges m'encarni?
Satanàs sum et nihil humanum a me alienum puto.
Com as dit?
Satanàs sum et nihil humanum…
M'agrade auer-te balhat gost ara fin.
C'est de nouveau, n'est-ce pas?
Aguest viatge serè aunorat e t'ac explicarè.
Escota: enes sòmnis, sustot enes mausòns, digam que per tòrt d'ua indigestion o per quinsevolh auta causa, un òme ve a viatges scènes tant artistiques, ua realitat tan complèxa e vertadèra, taus eveniments, o autanplan un mon sancer d'eveniments que formen ua trama tan rica en detalhs susprenents, dès es manifgestacions mès nautes enquiath darrèr boton dera camisa, que te juri que ne eth madeish Lev Tolstoi poirie endonviar-les; e, per cèrt, es que tien de quan en quan aguesti sòmnis non son escrivans, senon persones çò de mès normaus, foncionaris, periodistes, popes…
Aguesta qüestion còste bèth qu'aute problèma: un ministre de govèrn m'a arribat a cohessar que totes es sues mielhores idies se l'acodissen quan dormís.
E aquerò ei çò que se passe ara.
Encara que sò ua allucinacion tua, que digui, coma en un mausòn, causes originaus qu'enquia ara non auies pensat, de sòrta que non repetisqui ne plan mens es tòns pensaments, a maugrat d'èster solet eth tòn mausòn e arren mès.
Mentida.
Eth tòn objectiu consistís precisaments a convencer-me de qué existisses per tu madeish e non coma un mausòn, e ara, de ressabuda, vies e assegures qu'ès un sòmni.
Amic mèn, aué qu'è causit un metòde especiau, dempús t'ac explicarè.
A, òc: eth cas ei que me constipè, mès non aciu, senon aquiu…
Aquiu, a on?
Ditz-me, te vas a demorar guaira estona?
Non poiries anar-te'n ja?, exclamèc Ivan ja ath cap dera desesperacion.
Deishèc de passejar-se, se seiguec en divan, tornèc a sarrar es codes sus era taula e s'ajustèc eth cap damb es dues mans.
S'arrinquèc deth dessús era tovalhòla banhada e la lancèc damb anug: qu'ère evident que non l'auie servit entad arren.
Estàs plan alterat, observèc eth gentleman, damb ua mina desdenhosaments familiara ath còp que perfèctaments amistosa, t'embèsties damb jo enquia e tot per dider-te qu'è cuelhut hered, e aquerò que se passe dera forma mès normau en mon.
Aqueth dia que venguia damb retard a ua cauhada diplomatica en çò d'ua dauna petersburguesa deth mès naut reng.
Qu'ambicionaue un ministèri.
Ja sabes, frac, corbatin blanc, gants…e èra encara Diu sap a on, e entà vier ena Tèrra encara me calie crotzar er espaci…
Naturauments, non se i està guaire, mès enquia e tot a un arrai de solei li tarde ueit menutes, e, imagina-te, jo damb frac e justet dubèrt: es esperits non se gèlen, mès quan un s'encarne…
En resumit, siguí un inconscient e me lancè de cap, e en aguesti espacis, ei a díder, en etèr, en aguestes aigües deth dessús deth firmament, que hè hered…que ne tansevolhe se pòt cridar hered, plan, imagina-te: cent cinquanta grads dejós de zèro!
Be que deus saber se com ac hèn es gojates de pòble entà divertir-se: quan s'arribe a trenta grads jos zèro, li demanen a bèth ingenú que passe era lengua per ua halha; era lengua se li demore apegada en un virament de uelhs, e eth pòcvau non a mès remèdi que desapegar-la d'ua tirassada e deishar-se un tròç de pèth sanguinosa; e aquerò ei a trenta jos zèro, a cent cinquanta m'imagini que solet damb heregar un shinhau era halha te demoraries sense dit, tostemp que…tostemp que i podesse auer ua halha.
E poirie auer aquiu ua halha?, l'interrompec de pic Ivan Fiódorovich, miei absent e hastigat.
Se resistie damb totes es sues fòrces a creir en sòn deliri e quèir definitiuaments ena holia.
Ua halha?, repetic eth visitaire, estonat.
Qué l'arribarie a ua halha en espaci?
Quelle idée!
Se venguesse pro luenh, supausi que començarie a hèr torns ara Tèrra, sense saber per qué, coma un satellit.
Es astronòms calcularien es fases de gessuda e dera còga dera halha, Gattsuk les includirie en sòn Almanac, e pro.
Qué n'ès d'estupid, qué terriblaments estupid!, didec plan temardut Ivan.
Mentís damb mès engenh, o deisharè d'escotar-te.
Non ac artenheràs!
Qu'ei que non mentisqui, tot çò que digui ei vertat; malerosaments, era vertat lèu jamès ei engenhosa.
Ja veigui que demores de jo quauquarren gran, dilhèu quitament beròi.
Qu'ei un malastre, pr'amor que jo solet balhi çò que posqui.
Dèisha de filosofar, saumet!
Be ne sò jo entà filosofar!, qu'è eth costat dret holat e panteishi e brami de dolor!
Que non m'è deishat un solet mètge sense consultar: saben diagnosticar fantasticaments, explicar-te peth menut tot çò que te passe, mès que non te saben guarir.
Auí era escadença de parlar damb un estudiant de medecina plan afogat: "Dilhèu morigatz, me didec, mès aumens auratz ua coneishença totau dera malautia que vos a aucit!".
E dempús, aguesta obsession entà enviar-te tàs specialistes: "Nosati vos haram un diagnostic, te diden, dempús anatz a veir tau especialista o tau aute e eri vos tractaràn".
Eth mètge de tota era vida que te guarie toti es maus qu'a despareishut per complèt, t'ac digui jo, ara non i a qu'especialistes que s'anóncien de contunh enes jornaus.
Se te hè mau eth nas, te manen entà París: aquiu que i a un especialista europèu en nassi.
Arribes en Paris, t'examine: "Solet vos posqui guarir era hòssa nassau dreta, te ditz, que non me tengui as hòsses nassaus quèrres, non ei era mia especialitat; anatz entà Viena dempús de veder-me a jo, aquiu que i a un especialista que se n'encuedarà de guarir-vos era hòssa nassau quèrra".
Qué pòt hèr un?.
È acodit as remèdis tradicionaus: un mètge aleman me recomanèc que me hereguèssa, dempús deth banh, damb mèu barrejada damb sau.
Ac hi, solet peth plaser d'acodir un viatge mès enes banhs: me untè plan untat, e arren.
Desesperat, escriuí ath Comde Mattei, de Milan; me manèc un libre e ues gotes, que Diu l'ac age!.
E guarda: er extracte de malta de Hoff ei çò qu'a tot darrèr m'a solatjat!
Lo crompè per edart, ne prení ua tassa e mieja e me sentí coma entà vier a dançar: me despareisheren toti es dolors.
Èra decidit a arregraïr-l'ac publicaments enes jornaus, me sobraue gratitud, mès, guarda, alavetz me trapè damb un aute problèma: ne un solet editor s'avenguec a publicà'c!
Me conselhèren qu'escriuessa ua carta anonima.
Mès quin sentit tie un "gràcies" se non se sap de qui vie?
Hi trufaria damb es emplegats: "Çò qu'ei depassat, aué en dia, qu'ei creir en Diu; mès jo sò eth diable, creir en jo òc qu'ei possible".
Mès totun aquerò, non mos ac podem perméter, harie mau ara nòsta linha editoriau.
Dilhèu a manèra de trufaria… "Ben, me pensè, a manèra de trufaria que non aurie guaira gràcia.
Atau que non ac an publicat.
E, te cau saber que m'a deishat un cèrt racacòr ena amna.
Es mielhors sentiments, coma eth dera gratitud, que me son enebidi de bon voler solet a causa dera mia posicion sociau.
Un aute viatge ath ras dera filosofia!, bramèc Ivan damb òdi.
Diu m'ac age, mès a viatges que m'ei impossible non planher-me.
Tu madeish, soent, me dèishes anar que sò estupid.
En aquerò se ve çò de joen qu'ès.
Amic mèn, que non tot ei qüestion d'intelligéncia!
Per natura, qu'è un còr brave e alègre, "pr'amor que jo es vodebils"…
Semble que m'ages cuelhut per ua sòrta de peublanc Jlestakov e, ça que la, eth mèn destin ei plan mès seriós.
Sabi pas se per quin designi immemoriau, que jamès è podut desnishar, me cau tier a "remir" a maugrat de non auer cap aptitud entad açò e d'èster sinceraments brave.
E, sense critica non aurie que "hosannas".
Mès que non se pòt víuer solet de hosannas, mos cau hèr a passar aguesti hosannas peth sedaç deth dobte", eca, eca.
En quinsevolh cas, jo en tot aquerò non m'i cali, non ac è creat jo ne posqui balhar-li ua responsa.
Eth cas ei qu'alistèren un boc expiatòri, me manèren escríuer ena seccion de critica e aciu que sò.
Tu e jo comprenem aguesta comèdia: jo, per exemple, exigisqui simplaments èster esbauçat.
Non, me diden, viu, pr'amor que sense tu non i aurà arren d'arren.
S'ena Tèrra tot siguesse rasonable, non se passarie arren.
Sense tu, non aurie eveniments, e mos cau que i siguen.
Atau que hèsqui eth mèn prètzhèt de mala encólia entà que i age eveniments e hèsqui a gésser era irracionalitat per decret.
Era gent se tie seriosaments ad aguesta comèdia, a maugrat dera sua indiscutibla intelligéncia.
En aquerò s'està era sua tragèdia, ben, que patissen, plan, mès… a cambi viuen, viuen reauments, non d'ua manèra imaginària; pr'amor qu'eth patiment ei era sau dera vida.
Quina satisfaccion i aurie en víuer se non se patisse?
Tot se convertirie en un inacabable ofici religiós: divin, mès un shinhau engüegiu.
Mès e jo?
Jo patisqui e, totun, non viui.
Que sò era ixa d'ua eqüacion indeterminada.
Sò ua sòrta d'espèctre dera vida qu'a perdut tot principi e fin, e enquia me n'è desbrembat com me cridi.
Ten'arrisses…
Non, non te n'arrisses, ja tornes a èster embestiat.
Te passes era vida embestiat, solet t'interèssen es rasonaments, mès te torni a díder que de boni talents balharia tota era mia vida siderau, toti es mèns titols e dignitats, per çò de poder encarnar-me ena amna dera esposa d'un botiguèr de sèt pudy e botar-li candèles a Diu.
Atau qu'alavetz non cres en Diu…
Ivan arric damb ironia.
Guarda, com t'ac poiria explicar?…
S'ei que parles seriosaments…
Existís Diu o non?, tornèc a cridar Ivan damb furiosa insisténcia.
A!, atau que va seriosaments?
Ves a Diu e non ac sabes?
Ès lordères, ès era mia fantasia!
Digam, se te semble, que tu e jo compartim ua madeisha filosofia, aquerò qu'ei vertat.
En resumit, m'esdegui a acabar, pr'amor qu'as er aspècte de lheuar- te en un bot e començar a batanar-me.
Conda-me, mielhor, ua anecdòta pintoresca!, didec Ivan, en tot queishar-se.
Precisaments, me'n sabi d'ua sus aguest tèma nòste; ei a díder, non ua anecdòta, senon mèsalèu ua legenda.
Me repotegues que non creiga: "Ves e non cres".
Mès, amic mèn, que non sò eth solet des nòsti que les passe açò, aquiu toti van revoutats, e tot ei per tòrt dera vòsta sciéncia.
Tant que non se tractaue mès que des atòms, des cinc sentits, des quate elements, ben, tot que contunhaue estant mès o mens coma tostemp; que ja se parlaue d'atòms en mon ancian.
Mès quan mo'n sabérem qu'auíetz descubèrt era "molecula quimica", eth "protoplasma" e eth diable se'n sap se guaires causes mès, mos demorèren damb era coa entre es cames.
Arribèc un autentic caòs: mès que mès, supersticions, parlòtes (entre nosati i a tantes parlòtes coma entre vosati, o autanplan mès) e, a tot darrèr, delacions (tanben nosati auem cèrt departament que se recep aguesta sòrta d'"informes").
Plan, donc, aguesta insolita legenda s'esten enquiara nòsta Edat Mejana (non era vòsta, era nòsta) e arrés se la cre exceptat des botiguères de sèt pudy: que voi díder, un aute còp, es nòstes, non es vòstes.
Tot çò qu'auetz, ac auem nosati tanben; ei un secret que te hèsqui a saber solet per amistat, encara que mos an proïbit de hè'c.
Aguesta legenda tracte deth paradís.
Se conde que, aciu ena Tèrra, i auec bèth viatge un pensaire e filosòf qu'ac "remie tot, leis, consciéncia, fe" e, especiauments era vida etèrna.
Moric en tot creir que despareisherie enes tenebres e en non-arren, mès non: vaquí que se trapèc ath dauant dera vida etèrna.
Ère estonat e indignat: "Aquerò, didec, va en contra des mies conviccions".
E per aguestes paraules lo condemnèren…(ben, perdona-me, jo solet te condi çò qu'è entenut a díder, non ei qu'ua legenda) lo condemnèren a recórrer enes tenebres quate trilions de quilomètres (tanben tiem es quilomètres ara); e, un còp acabèsse eth recorrut, li dauririen es pòrtes deth paradís e li perdonarien totes es sues fautes.
Quini auti torments?
A!, ne m'ac demanes!
Abantes que les auie de tota sòrta, mès solet s'amien es de tipe morau "racacòrs de consciéncia" e totes aguestes foteses.
Aquerò tanben mos a vengut de vosati, der aleugeriment des vòstes costums.
E qui te penses que n'a gessut guanhant?
Donques es pògavergonhes, pr'amor que se qué ei un racacòr de consciéncia entà quauqu'un que ne tansevolhe a consciéncia?
Aqueri que n'an gessut perdent, an estat, ça que la, es persones decentes, aqueres que non an perdut encara era consciéncia e er aunor…
Se meteren en marcha reformes sense premanir eth terren, copiades ath delà d'institucions estrangères, e aquiu qu'as eth resultat: un complèt desastre!
Plan mielhor ua bona caudèra des d'abantes.
Contunhi: er òme condamnat a quate trilions de quilomètres se demorèc parat en un virament de uelhs, campèc ath sòn entorn e dempús se calèc de trauèrs en camin: "Que non voi caminar, me remisqui a caminar per principi!"
Mès sus qué podec ajaçar-se?
Ben, que i aurie quauquarren aquiu.
O ei que te'n trufes?
Òsca!, (cridèc Ivan, damb era madeisha estranha vivacitat.
E alavetz encara contunhe aquiu ajaçat?
Quin saumet!, exclamèc Ivan damb un arridolet nerviós, coma se se predèsse a rebrembar quauquarren.
Non ei madeish estar-se etèrnaments ajaçat que caminar quate trilions de quilomètres?
Que deu èster coma un bilion d'ans de camin!
Plan mès encara.
S'auéssem creion e papèr, qu'ac poiríem calcular.
Com qu'arribèc!
Mès d'a on treiguec un bilion d'ans?
Tu que ties critèris dera Tèrra actuau!
Mès era Tèrra actuau dilhèu s'a repetit un bilion de viatges; expirèc, entà didè'c atau, se demorèc caperada de gèu, s'esbocinèc, se des.hec enes sòns elements primitiui, es aigües tornèren a curbir eth firmament, dempús campèc de nauèth un cometa, un aute còp eth solei, deth solei un aute còp era Tèrra…
Tot aguest procés dilhèu s'a repetit ja un nombre infinit de viatges, e tostemp dera madeisha manèra, enquiath darrèr detalh.
Un engüeg totafèt indescriptible…
Contunha.
Qué se passèc dempús qu'arribèsse?
Sonque daurir-li es pòrtes deth paradís e entrar en eth, e abantes de qué s'auesse estat aquiu dues segondes (ei a díder, damb eth relòtge ena man, damb eth relòtge ena man…encara qu'eth relòtge, me pensi jo, l'aurie calut descompausar-se ena pòcha plan abantes, pendent eth recorrut), abantes de qué s'auesse passat aquiu dues segondes, sorrisclèc que per aqueri dues segondes s'ac valie caminar non ja quate trilions de quilomètres, senon quate mil trilions e elevat enquiara infinita poténcia!
En resumit, cantèc hosanna e exagerèc era nòta enquiath punt que quauqui uns des d'aquiu, es d'idies mès nòbles, ara prumeria li remiren quitament era salutacion: que s'auie passat ath costat conservador damb excessiua precipitacion.
Eth temperament rus.
Torni a díder: se tracte d'ua legenda.
Aprècia- la en tot çò que vau.
Aguesta ei era sòrta d'idies que circule entre nosati sus totes aguestes qüestions.
T'è aganchat!, cridèc Ivan damb ua alegria lèu mainadenca, coma s'a tot darrèr se n'auesse brembat de quauquarren.
Aguesta anecdòta sus quate trilions l'endonviè jo!
Siguec tàs dètz-e-sèt ans, quan anaua en collègi…
M'endonvié aguesta istòria alavetz e l'ac condè a un amic mèn que se cridaue Korovkin, siguec en Moscòu…
Ei ua anecdòta tan caracteristica que non la podí trèir de cap lòc.
Dera madeisha manèra qu'un se'n brembe, a viatges, de milèrs de causes inconscientaments, autanplan quan l'amien en cadafalc…
Ac è rebrembat en sòmnis.
Tu qu'ès eth mèn sòn!
Ès un sòn, non existisses!
Ne peth mau de morir!
Non creigui en tu ne en ua centena part!
Mès òc en ua milena part.
Es dosis omeopatiques son, dilhèu, es mès fòrtes.
Admet que cres, aumens, en ua dètz milena part…
Ne per un instant!, cridèc Ivan dehòra de se.
Vai!
Tota ua confession, plan que òc!
Mès, coma que sò brave, tanben en aguest cas te vau a ajudar.
Escota: que sò estat jo que t'a embolhat a tu, e non ath revés!
Que t'è condat de bon voler era tua anecdòta, qu'auies desbrembat, entà que, a tot darrèr, pèrdes era fe en jo.
Mentida!
Er objectiu dera tua aparicion ei entà convencer-me de qué existisses.
Precisaments.
Mès es dobtes, era inquietud, era luta entre era fe e era incredulitat, tot aquerò a viatges constitusís ua tortura tan grana entà un òme de consciéncia, coma tu, que s'estimarie mès penjar-se.
Precisaments pr'amor que sabia que credies en jo un shinhau, semiè en tu ua maufidança definitiua en tot condar-te aguesta anecdòta.
Que t'amii alternatiuaments dera fe entara incredulitat, e è es mèns motius entà obrar atau.
Ei un metòde nau, senhor mèn.
Quan vengues de convencer-te de qué non existisqui, de seguit començaràs a assegurar dauant des mèns pròpis uelhs que non sò un sòmni senon ua realitat: que te vau coneishent; e alavetz aurè complit eth mèn objectiu.
Un laudable objectiu, plan que òc.
Que calarè en tu, solet un minuscul sème de fe e d'eth neisherà un casse; e un casse tau que tu, botat en eth, te voleràs júnher as "pairs deth desèrt e as castes hemnes", pr'amor que, secretaments, aquerò ei çò que desires damb màger veeméncia; te neuriràs de sautarèths deth camp, vieràs a cercar era tua sauvacion en desèrt.
Atau, donc, miserable, procures era sauvacion dera mia amna?
Que mos cau hèr ua bona òbra de quan en quan.
Bofon!
E dilhèu as hèt a temptar bèth còp ad aguesti que se neurissen de sauterèths des camps e se passen dètz-e-sètz ans pregant en arid desèrt e hiemant hloridor?
Estimat, que non è hèt ua auta causa.
Un s'en desbrembe deth mon e de toti es mons quan s'agarre a ua d'aguestes amnes, pr'amor qu'un diamant atau ei massa valuós; a viatges ua soleta d'eres vau per tota ua constellacion (qu'auem era nòsta pròpia aritmetica).
Ei ua victòria impagabla!
E qué?
T'as demorat damb un pam de nas?
Amic mèn, didec eth visitaire sentenciosaments, a viatges qu'ei mielhor demorar- se damb un pam de nas que demorar-se sense nas, tau que l'entení a díder non hè guaire a un aclapat marqués (qu'ei de supausar que l'auie tractat bèth especialista) en cohessar-se damb eth sòn pair espirituau, un jesuïta.
Jo i èra present: siguec deliciós.
S'un crudèu destin t'a privat de nas, eth tòn benfici ei que ja en tota era vida arrés gausarà dider-te que t'as demorat damb un pam de nas".
Ath contrari, jo que seria encantat de demorar-me tota era vida damb un pam de nas, tant que l'auessa ath sòn lòc.
Bè!, quina estupiditat!, cridèc Ivan.
Solet sajaua de hèr-te a arrir, mès t'asseguri qu'ei un sofisma jesuïtic vertadèr e que tot se passèc ath pè dera letra tau que t'ac è condat.
Qu'ei quauquarren encara nauèth, e me balhèc fòrça copacaps.
Aquera madeisha net, eth malerós joen, en tornar en çò de sòn, se metec un tir; non me hi enlà deth sòn costat enquiath darrèr instant…
Per çò d'aqueres petites garites qu'es jesuites cohèssen en eres, que son de vertat eth mèn esvagament preferit enes moments d'aclapament.
Te vau a condar un aute cas, que se passèc hè uns dies.
Ua gojata va a cohessar-se damb un ancian prèire, ua ròsa de Normandia, d'uns vint ans: beròia, exuberanta, damb un còs que se hè era boca aigua.
S'ajulhe e li gasulhe ath pair, pera reisheta, eth sòn pecat.
Ò, Sancta Maria, qué enteni?
Aguest còp damb un aute?
Enquia quan durarà açò?
Quina vergonha!".
Guarda quina responsa!
Dauant de quauquarren atau, enquia jo me botè en retirada: qu'ère eth madeish aperament dera natura, que, se vos, ei mielhor encara qu'era innocéncia.
Perdonè eth sòn pecat de seguit e ja èra per anar-me'n, mès que me vedí obligat a entornar-me'n: entení se com eth caperan, a trauèrs dera reisheta, apraiaue ua cita damb era, entad aquera net.
Qu'ère era natura, era vertat dera natura, en tot reclamar çò qu'ei sòn!
Qué?
Un aute còp metes mala cara, un aute còp t'anuges?
Que ja non sai se qué condar-te entà hèr-te content…
Dèisha-me, non pares de tumar en mèn cervèth coma ua mala jadilha obsessiua, gemeguèc Ivan dolorosaments, vençut pera sua allucinacion.
Que m'engüeges, ei insoportable, agonic!
Sabi pas se qué haria entà desliurar-me de tu!
T'ac torni a díder: modèra es tues exigéncies, non me demanes "tot çò de gran e polit", e ja veiràs se com mos tiem ben, didec eth gentleman, en ton solemne.
En realitat, çò que shòrde ei que non aja campat dauant tòn entre bualhs vermelhs, entre "arrais e trons", damb es ales sorrostides, e qu'aja campat, peth contrari, damb ua portadura tan modèsta.
Aquerò herís, en prumèr lòc, era tua consciéncia estetica e, en dusau lòc, eth tòn orgulh: com ei possible qu'a un òme coma tu lo visite un diable tan vulgar?
Òc, que i a en tu aguesta vena romantica que tant se n'a burlat Belinski.
Qué li vam a hèr, gojat.
Aguesta tarde, tant que me premania entà visitar-te, se m'acodic hèr-te ua trufaria e presentar-me jos era forma d'un Conselhèr d'Estat retirat qu'auesse servit en Caucàs, damb era estela deth Leon e deth Solei aganchada en frac, mès que non è gausat, francaments, pr'amor que m'auries flocat ua repassada peth solet hèt de gausar meter-me eth Leon e eth Solei e non, aumens, era Estela Polara o Sirio.
E tu, repetint que sò un estupid.
Mès, Diu mèn, jo que non gòsi comparar-me damb tu en intelligéncia.
Mefistofoles, en presentar-se a Fausto, ditz sus eth madeish que desire eth mau, mès que non hè ua auta causa qu'eth ben.
Ben, que se'n vage a pèisher; a jo que me passe tot eth contrari.
Jo sò, dilhèu, eth solet òme en tot er univèrs qu'estime era vertat e desire sincèraments eth ben.
Jo qu'èra present quan eth Verb, mòrt ena crotz, ascenec entath cèu amiant damb eth era amna deth lairon crucificat ara sua dèstra, entení es alègres crits des querubins que cantauen e cridauen "hosanna" e eth sorrolhós bronit der extasi des serafins, que ressonèc en cèu e en tot er univèrs.
E jo, ac juri per çò de mès sagrat, me volia somar ath còr e cridar "hosanna" coma toti.
Qu'auia eth crit ena punta dera lengua, ère a mand de gesser-me deth piech (òc, sò plan impressionable e sensible a tot çò d'artistic), mès eth sen (ai, era qualitat mès malerosa dera mia natura) me tenguec enes limits que calie, tanben en aguest cas, e deishè passar era escadença!
Pr'amor que (me pensè en aqueth instant), qué s'aurie passat dempús deth mèn "hosanna"?
Tot que s'aurie acabat de ressabuda e non aurie auut mès eveniments en mon.
E atau, solet pes déuers deth mèn cargue e pera mia posicion sociau, me vedí obligat estofar eth mèn impuls e a contunhar damb es mies baisheses.
Que i a quauquarrés que se hè a vier toti es aunors e qu'a jo solet me dèishe eth jòc lord…
Mès que non engüegi er aunor de víuer deth conde, non sò ambiciós.
Per qué, de toti es èssers que viuen en mon, sò jo eth solet condamnat as malediccions de totes es persones decents e enquia e tot as sòns còps de pè, pr'amor que, quan m'encarni, autanplan aquerò me cau tier a viatges?
Sai que, a tot darrèr, me reconciliarè, que tanben jo completarè es mèns quate trilions e me deisharàn saber-me'n deth secret.
Mès, tant qu'aquerò se passe, repotegui e, a racacòr, complisqui eth mèn déuer: destrusir a milèrs entà qu'un se posque sauvar.
Sens vier mès enlà, guaires amnes les calec èster destrusides e guaires aunorades reputacions caperar-les de vergonha entà obtier un solet just coma Job, que tengueren d'èsca enes vielhs tempsi entà hèr-me ua mala passada!
Òc, enquia qu'eth secret sigue revelat, existissen dues vertats: era d'aquiu, era sua, que per ara m'ei totauments desconeishuda, e era mia.
E qui sap se quina ei era mielhor…
T'as esclipsat?
Ac sagi, gemeguéc Ivan damb ràbia.
Tot çò que i é ena mia natura d'estupid, de caduc, de pensat mil còps e deishat coma carrònha, m'ac aufrisses ara tau que se siguesse ua nauetat!
Un aute còp desengustat!
E jo que me demoraua autanplan embelinar-te damb un raconde tan literari: aguest "hosanna" en cèu que non m'a gessut malament deth tot, vertat?
E dempús, aguest ton sarcastic, coma Heine, è?
Non, jo jamès sò estat un lacai atau!
Amic mèn, coneishi a un joen cavalièr rus çò de mès encantador e simpatic: un pensaire, un gran afeccionat ara literatura e a d'autes causes esquistes, autor d'un prometedor poèma titolat Eth gran inquisidor…
Qu'en eth me sò inspirat.
Te proïbisqui parlar de Eth gran inquisidor, cridèc Ivan, rogit de vergonha.
Ben, e eth Cataclisme geologic?
T'en brembes?
Quin poèma!
Cara o t'aucisqui!
Aucir-me?
Non, me hè dò, vas a deishar qu'acaba.
Qu'è vengut entà balhar-me aguest caprici.
Jo adori es sòmnis des mèns amics: afogats, joeni, desirosi de set de víuer!
Pècs, se m'auessen preguntat abantes!
Ena mia pensada, que non ei de besonh destrusir arren, solet mos cau trèir deth cap ara umanitat era idia de Diu qu'ei per aquiu que mos cau méter mans ara òbra!
Mos cau començar per aquiu, per aquiu, ò!, òrbs, que non comprenen arren!
Tanlèu era umanitat age renonciat a Diu (e me pensi que, madeish qu'es ères geologiques, aguesta èra arribarà), era vielha manèra d'enténer eth mon e, sustot, era anciana morau s'esbauçaràn per se solets, sense besonh d'antropofágia, e tot se renauirà.
Es èssers umans s'amassaràn entà espremir dera vida tot çò qu'aguesta posque balhar, mès, plan que òc, solet entà arténher era felicitat e era alegria en aguest mon.
Er òme s'aumplirà damb er esperit d'un divin, titanic orgulh, e surgentarà er òme-diu.
Cada un se saberà mortau en còs e amna, sense resurreccion possibla, e acceptarà era mòrt orgulhosa e tranquillaments, coma un diu.
Damb orgulh comprenerà que non s'a de plànher dera fugacitat dera existéncia, estimarà ath sòn pròche sense demorar arren a cambi.
Er amor durarà solet çò que dure era vida, mès era soleta consciéncia dera sua brevetat harà mès poderós eth sòn huec, dera madeisha manèra qu'abantes s'esbugasaue enes esperances d'un amor etèrn, mès enlà dera mòrt…" Ben, e atau contunhaua, en aguest sentit.
Fantastic!
Ivan ère seigut, en tot tapar-se es aurelhes damb es mans e guardar en solèr; tot eth còs li comencèc a tremolar.
Era votz contunhèc: "Era qüestion, corsilhèc eth mèn joen pensaire, ei, s'ei possible que semblabla èra arribe o non, bèth còp.
S'arribe, alavetz tot que serà resolvut e era umanitat prosperarà, fin finau.
Mès, coma que se passe qu'era estupiditat umana ei contumaça, aquerò pòt èster que non arribe ne en mil ans, toti es qu'ara an consciéncia dera vertat qu'an eth dret de víuer coma volguen sivans es naui principis.
En aguest sens, entada eth "tot qu'ei permetut".
Encara mès: donques que, en quinsevolh cas, Diu e era immortalitat non existissen, quitament encara que jamès arribèsse aguesta èra, arren l'empedís ath nau òme convertir-se en òme-diu, a maugrat de qué siguesse er unenc a hè'c en tot eth mon, e plan que òc, dès aguest reng, sautar alègraments peth dessús de quinsevolh ancian trebuc morau der ancian òme-esclau, s'ei de besonh.
Entà Diu, era lei que non existís!
Aquiu a on ei Diu, aguest lòc qu'ei divin!
A on siga jo, aguest serà de ressabuda eth lòc principau…"Tot ei permetut", e pro!
Tot s'està plan ben, solet que, se vòs hèr çò que volgues, pr'amor de qué, me demani, as besonh d'acòrd o de permís?
Mès atau ei er omenet rus modèrn: se non li balhen permís, non gause a sautar-se es règles, enquia tau punt vò que l'apròven…
Eth visitaire, obviaments alugat pera sua pròpia eloqüéncia, parlaue cada còp mès naut e mès naut, sense deishar de guardar d'arreuelh ath sòn anfitrion; mès que non artenhec acabar: Ivan agarrèc de còp un veire dera taula e lo lancèc contra er orador.
Ah, mais c'est bête enfin!, (sorrisclèc aguest, en tot lheuar-se en un bot deth divan e secodint-se deth dejós es espòsqui de tè).
Se n'a brembat deth tintèr de Luter!
Me considère un sòmni, e a un sòmni se li lance veires!
Madeish qu'a ua hemna!
Ja sabia jo que solet simulaues que te tapaues es aurelhes e qu'en realitat ères en tot parar era aurelha…
Ara imprevista ressonèren uns còps fèrms e persutants en marc dera hièstra.
Fiódorovich sautèc deth divan.
Que serà mielhor que daurisques!, cridèc eth visitaire.
Mès daurís ja, dauris-li!
Dehòra que i a un torbeg de nhèu, e ei eth tòn frair.
Monsieur, sait-il le temps qu'il fait?
C'est a ne pas mettre un chien dehors…
Contunhauen trucant.
Ivan volie córrer entara hièstra; mès qu'ère coma se còp sec quauquarren l'auesse estacat de pès e mans.
S'esdegaue coma podie entà trincar es sòns ligams, mès en bades.
Es còps ena hièstra se heren mès fòrts e sonors.
Fin finau es ligams se trinquèren e Ivan Fiódorovich se lheuèc bruscaments en divan.
Campèc estalamordit ath sòn entorn.
Es dus candèles lèu s'auien consumit, eth veire que venguie de lançar-li ath visitaire ère sus era taula e en aute divan non i auie arrés.
Es còps contra era hièstra, encara que contunhauen sonant damb persisténcia, non èren ne plan mens tan fòrts coma venguie d'imaginar-les-se en sòmnis; ath contrari, qu'èren plan mesuradi.
Que non a estat un sòmni!
Non, juri que non a estat un sòmni, tot que s'a passat de vertat!, exclamèc Ivan Fiódorovich, e correc a daurir era hièstra.
Aliosha, te didí que non venguesses!, li cridèc furiós ath sòn frair.
Ditz-me en dues paraules: qué vòs?
En dues paraules, m'entenes?
Que hè ua ora que s'a penjat Smerdiakov, li responec Aliosha deth pati estant.
En entrar, Aliosha li condèc a Ivan Fiódorovich que, pòc mès d'ua ora abantes, Maria Kondratievna s'auie apressat ath mès córrer entara sua casa pr'amor d'anonciar- li que Smerdiakov s'auie trèt era vida: "Entrè ena sua cramba entà retirar eth samovar e me lo trapè penjat d'un clau dera paret".
En preguntar-li Aliosha s'ac auie botat en coneishement dera autoritat competenta, responec que non l'ac auie dit ad arrés: "Qu'è vengut ath mès córrer entà dider-vos-ac a vos prumèr".
Ère coma capvirada, contunhèc Aliosha, e tremolaue de cap a pès coma ua huelha.
Quan Aliosha tornèc damb era, ara prèssa, ena isba, trapèc a Smerdiakov penjat.
Qu'auie ua nòta sus era taula: "Acabi damb era mia vida pera mia pròpia volentat e desir, non acusetz ad arrés".
Aliosha deishèc era nòta sus era taula e se filèc de dret a veir ar ispravnik, que lo botèc ath pas de tot, "e d'aquiu, dirèctaments entà aciu", concludic, en tot guardar a Ivan fixaments.
Non l'auie deishat de uelh tant que parlaue, coma se quauquarren ena sua expression l'impressionèsse.
Frair, exclamèc còp sec, que deus èster plan malaut!
Jo que ja sabia que s'auie penjat.
Qui t'ac a dit?
Sabi pas.
Mès qu'ac sabia.
Ac sabia?
Òc, eth m'ac a dit.
Vie de condar-m'ac…
Qui ei eth?, preguntèc Aliosha, en tot guardar de ressabuda ath sòn entorn.
S'a esbugassat.
Ivan lheuèc era vista e arric amablaments.
Que li cau pòur de tu, de tu, d'ua paloma.
Tu ès un "querubin blos".
Dmitri te cride querubin.
Un querubin…
Eth tarabastós clamor d'extasi des serafins!
Qué ei un serafin?
Dilhèu tota ua constellacion.
E dilhèu era constellacion ei solet ua molecula quimica…
Que i a ua constellacion deth Leon e deth Solei, ac sabies?
Frair, sè-te!, didec Aliosha espaurit.
Sè-te en divan, per amor de Diu.
Qu'ès en tot delirar, ajaça-te sus era coishinèra, atau.
Vòs que te bota ua tovalhòla banhada ena tèsta?
Non t'anarie ben?
Balha-me aguesta tovalhòla, era dera cagira, que vengui de lançar-la aquiu.
Aquiu non i é. Demora, ja la veigui; aciu que i é, didec Aliosha, en tot hèr-la a vier der aute cornèr deth quarto, ath cant deth vestiari, era tovalhòla neta, encara revlincada e sense usar.
Ivan campèc era tovalhòla damb estranhesa; li semblaue que recuperaue era memòria ara suspresa.
Demora, s'incorporèc un shinhau, harà causa d'ua ora agarrè aguesta madeisha tovalhòla e la chaupè.
Me la botè en cap e mès tard la lancè aquiu…
Com ei qu'està seca?
Que non n'è ua auta.
Te botères era tovalhóla en cap?, preguntèc Aliosha.
Òc, e me passegè pera cramba, hè ua ora…
Per qué s'an gastat tant es candèles?
Quina ora ei?
Lèu es dotze.
Non, non, non, se metec a cridar Ivan.
Que non a estat un sòmni!
Qu'a estat aciu, seigut aciu, en aguest divan.
Quan truquères ena hièstra, li lancè un veire…
Guarda, aguest…
Abantes èra adormit, mès aguest sòmni non ei un sòmni.
Que ja m'a passat abantes.
Darrèraments, Aliosha, è uns sòmnis…
Mès que non son sòmnis, senon realitat: camini, parli veigui…encara que sò esclipsat.
Mès eth qu'a estat aciu seigut, a vengut, ère en divan…
Qu'ei estupid, Aliosha, terriblaments estupid, de pic Ivan se metec a arrir e comencèc a passejar-se pera cramba.
Qui ei estupid?
De qui parles, frair?, tornèc a preguntar Aliosha, atristat.
Eth diable!
Se tie a visitar-me.
Qu'a estat aciu dus viatges, ben, lèu tres.
Satan damb es ales sorrostides, entornejat d'arrais e trons.
Mès non ei Satan, mentís.
Ei un impostor.
Ei solet un diable, un praube diable de pòga importància.
Frequente es banhs publics.
Se lo despolhes li traparàs sens dobte era coa, longa e lisa coma era d'un gran danés, de un arshin de longada, grisenca…
Aliosha, qu'ès en tot tremolar, as estat fòrça estona jos era nhèu, vòs un tè?
Qué?
Ei hered?
Vòs que lo mana escauhar?
C'est a ne pas mettre un chien dehors…
Se seiguec ath sòn costat.
Qué me didies aué de Liza?, contunhèc Ivan, cada viatge mès parlaire.
Liza que me shaute.
Abantes te didí quauquarren desagradiu sus era.
Ère mentida, me shaute…
Me cau pòur de çò que se pòt passar deman per Katia, qu'ei çò que mès cranhi.
Per çò deth futur.
Deman m'abandonarà e me caushigarà.
Cre que vau a destrusir a Mitia per gelosia, per tòrt d'era!
Òc, qu'ei aquerò çò que se pense!
Mès, que non serà atau!
Deman serà era crotz mès non eth cadafalc.
Non, jo non me penjarè.
Sabes, Aliosha, jamès seria capable de trèir-me era vida!
Serà per baishesa, dilhèu?
Non sò un covard.
Pera set de víuer!
Com sabia jo que Smerdiakov s'auie penjat?
Pr'amor qu'eth m'ac didec…
Aliosha.
En aguest divan deth cornèr.
Tu l'auries hèt enla.
E de hèt l'as hèt enlà: qu'a despareishut quan arribères tu.
Adòri era tua cara, Aliosha.
Sabies qu'adòri era tua cara?
E eth…sò jo, Aliosha, jo madeish.
Tot çò que i é de baish, de menspredable e de vil en jo!
Òc, sò un "romantic", eth qu'ac a sabut…encara qu'ei ua calomnia.
Ei terriblaments estupid, mès que se'n tie d'açò.
Ei astut, astut coma un cocut, sabie se com hèr-me emmaliciar.
Non a parat de provocar-me en tot dider-me que creigui en eth e obligar-me atau a escotar-lo.
Que m'a prenut eth peu coma a un mainatge.
Totun aquerò, a dit fòrça causes de jo que son cèrtes e que jamès auria gosat cohessar.
Sabes, Aliosha, sabes?, higec Ivan plan seriós e en ton confidenciau, pro qu'eth, de vertat siguesse eth e non jo!
T'a tormentat, didec Aliosha, guardant damb pietat a sa frair.
M'a hèt enrabiar!
E, sabes?, damb fòrça amabilitat, fòrça: "Era consciéncia!
Qué ei era consciéncia?
Qu'ei ua invencion mia.
Per qué me tormenti, alavetz?
Pera fòrça deth costum.
Per un costum universau qu'a er òme dès hè sèt mil ans.
Deishem anar aguest costum e seram dius!"
Ac a dit eth, ac a dit eth!
E non as estat tu, non as estat tu!, somiquèc Aliosha sense poder-se tier, en tot dirigir ua luminosa guardada ath sòn frair.
Atau que non li hèsques cabau, mana-lo a ahocar es crabes e desbremba-te'n d'eth!
Que se hèsque a vier tot çò qu'ara tu maudides e que non torne bric mès!
Òc, mès qu'ei un malapèsta!
Se n'arric de jo.
Siguec un insolent, Aliosha (didec Ivan embestiat pera ofensa patida).
Me calomnièc, me calomnièc grèuments.
Frair, l'interrompec Aliosha, pòsa-te: tu que non l'aucires.
Aquerò non ei vertat!
Qu'ei eth qu'ac ditz, eth, e eth ac sap: "Te premanisses a realizar un acte vertuós, mès ne tansevolhe cres ena vertut: aquerò ei çò que t'irrite e te tormente, per aquerò ès tan venjatiu".
M'ac a dit ara cara, e sap çò que ditz…
Qu'ès tu qu'ac ditz e non eth!, didec Aliosha damb racacòr.
Non, eth sap se qué ditz.
Vieràs moigut peth tòn orgulh, ditz, te botaràs de pès e declararàs: "Jo l'aucí, e vosati, a qué vien aguestes cares d'orror?
Mentitz!
Mensprèdi era vòsta opinion, mensprèdi eth vòste orror".
Aquerò a dit de jo, e còp sec a hijut: " E sabes?, çò que tu cèrques ei que te vanten: qu'ès un criminau, un assassin, mès quini sentiments mès nòbles es tòns; entà sauvar a sa frair a cohessat!".
Mès aquerò ei mentida, Aliosha!, cridèc sobtaments Ivan damb es uelhs ludents.
Jo que non voi qu'aguesta pudesenta chorma me vante.
En aquerò qu'a mentit, Aliosha, t'ac juri!
Per açò l'è lançat eth veire e l'ac è trincat enes sòns orribles morres.
Frair, pòsa-te, para ja!, li supliquèc Aliosha.
Que sap torturar, ei crudèu, contunhèc Ivan sense hèr-li cabau.
Tostemp è auut era presentida de se per qué venguie.
E, en didè'c, se'n arrie!, e de qué quauqui uns autaplan te laudèssen.
Mès Smerdiakov ei mòrt, s'a penjat, atau que qui va a creder-te en judici ara qu'ès solet?
Mès que i anaràs, i anaràs, a maugrat de tot, qu'as decidit anar-i.
Mès, en aguest cas, entà qué i vas?"
Qui gause formular-les-me!
Frair, (l'interrompec Aliosha, gelat d'espant, mès coma se demorèsse encara hèr tier es pès en caucer a Ivan), com t'a podut parlar dera mòrt de Smerdiakov abantes dera mia arribada, s'arrés se'n sabie encara d'era ne auie auut temps entà qu'arrés se'n sabesse?
Eth ac a dit, didec fèrmaments Ivan, sense adméter cap de dobte.
Qu'ei dera soleta causa que m'a parlat, en realitat: "Encara se poirie compréner, didec, se credesses ena vertut: qu'ei parièr que non me creiguen, i vau per fidelitat as mèns principis.
Mès tu qu'ès un porcèth, coma Fiódor Pávlovich, qué t'impòrte a tu era vertut?
Entà qué vas a arrossegar-te aquiu s'eth tòn sacrifici non servirà entada arren?
Ne tu madeish sabes entà qué i vas!
Ò, guaire balharies entà sabè'c!
E cres que ja t'as decidit?
Non, encara non as decidit arren.
Mès, ça que la, i anaràs, e te'n sabes que i anaràs, te'n sabes qu'ei parièr çò de molt que t'esfòrces entà decidir ua o ua auta causa, pr'amor qu'era decision ja non depen de tu.
I anaràs pr'amor que non gauses non anar-i.
Per qué non gauses, endonvia'c tu madeish, te dèishi qu'endónvies aguesta endonvieta!"
Se lheuèc e se n'anèc.
Arribères tu e eth se n'anèc.
Me cridèc covard, Aliosha!
Le mot de l'enigme ei que sò un covard!
A hijut aquerò, ac a hijut!
E Smerdiakov didec çò de madeish.
Li cau aucir-lo!
Katia me mensprède, qu'ac veigui hè ja un mes, e Liza lèu començarà a menspredar-me tanben!
E tu tanben me mensprèdes, Aliosha.
Ara que torni a auer-te en òdi.
Tanben è en òdi ath monstre, tanben è en òdi ath monstre!
Que non voi sauvar ath monstre, que se poirisque ena preson!
A començat a cantar un imne!
Ò, deman i anarè, me presentarè ath sòn dauant e les escopirè a toti ena cara!
Se lheuèc frenetic, lancèc un aute còp era tovalhòla e se botèc a hèr calamades pera cramba.
Aliosha rebrembèc çò qu'auie dit sa frair: "Qu'ei coma se siguessa desvelhat tant que dormisqui…
Camini, parli e veigui, mès que sò esclipsat".
Aquerò ère ja justaments çò que se passaue ara.
Aliosha se demorèc damb eth.
Per un moment se l'acodic era idia de vier a cercar a un mètge, mès cranhie deishar solet a sa frair: non auie arrés a qui fidar-lo.
A tot darrèr, Ivan anèc perdent consciéncia des sòns actes de man en man.
Contunhaue parlant, parlaue de contunh, mès sense cap illacion.
Enquia prononciaue mau es paraules, e de ressabuda trantalhèc, mès Aliosha artenhec a tier-lo.
Ivan se deishèc amiar enquiath lhet; Aliosha lo despolhèc coma podec e l'ajacèc.
Se demorèc ath sòn costat un parelh d'ores mès.
Eth malaut s'esclipsèc de seguit, sense botjar-se, en tot alendar leugèraments.
Aliosha cuelhec un coishin e s'ajacèc en divan sense despolhar-se.
Abantes de demorar-se esclipsat, preguèc per Mitia e per Ivan.
Començaue a compréner era malautia d'Ivan: "Es torments d'ua decision capinauta, d'ua prigonda consciéncia".
Diu, qu'en eth non i credie, e era sua vertat anauen vencent ath còr, qu'encara non volie someter-se.
Aliosha arric doçament: "Diu trionfarà!, pensèc.
Reneisherà ara lum dera vertat o…perirà en òdi, en tot resvenjar-se ada eth madeish e a toti per auer servit a ua causa qu'en era non cre", higec Aliosha damb amarum, e tornèc a pregar per Ivan.
Libre dotzau.
Diderè quauquarren per auança, e persutarè en açò: que non sò dable, ne plan mens, de transméter tot açò que se passèc en judici, e non solet d'ua manèra complèta, senon ne tansevolhe en orde degut.
Qu'è era impression de qué, s'ac auessa de rebrembar tot e explicà'c tot com cau, mos calerie un libre sancer, e un de fòrça celh.
Per açò demori non auer queishes per limitar-me a transcríuer aquerò que m'esmoiguec personauments e que me quedèc especiauments gravat.
Que dilhèu s' a podut passar de cuélher çò qu'ère segondari per aquerò qu'ère mès important, e autanplan deishar de costat tralhes mès destacades e imprescindibles…
Ça que la, me semble qu'ei mielhor non dar desencuses.
Ac harè çò de mielhor que poga, e es liegeires compreneràn qu'ac è hèt çò de mielhor qu'è podut.
Prumèr, e abantes de qué entrem ena sala deth jutjat, mentarè quauquarren qu'aguest dia m'atirèc era atencion especiauments.
Per cèrt, que non m'atirèc era atencion solet a jo, senon a toti, coma dempús se veirie.
Concretaments, mo'n sabíem qu'aguest procés auie atrèt er interès de fòrça gent, que toti se consumien d'impaciéncia tà qué eth judici comencèsse, qu'ena nòsta societat s'auie dit, supausat, cridat e soniat fòrça causes ath long de dus mesi sancers.
Se sabie tanben qu'er ahèr auie auut resson en tota Russia, mès totun açò, arrés s'auie podut imaginar que commocionèsse a toti (non solet ena nòsta ciutat, senon pertot) d'ua manèra tant intensa, tant irritanta, coma se vedec aqueth dia en judici.
Entad aguest dia s'auien concentrat ena ciutat visitaires non solet dera nòsta capitau de província, senon de d'autes ciutats de Russia e, autanplan, de Moscòu e Sant Petersburg.
Qu'auien vengut juristes, auien vengut quitament persones illustres e daunes tanben.
Es salconduits s'acabèren en un virament de uelhs.
As visitaires especiauments aunorables e illustres se les assignèc un lòc totafèt insolit, darrèr dera taula deth tribunau: aquiu apareisheren tota ua hilèra de fautulhs ocupadi per diuèrses persones, quauquarren que jamès s'auie permetut.
Tanben se presentèren fòrça daunes, dera nòsta ciutat e forastères; me pensi qu'èren, aumens, era mitat deth public.
Solet es juristes, vengudi de pertot, èren autants que ja non sabien a on plaçar-les, pr'amor que ja toti es salconduits auien estat distribuidi, sollicitadi e imploradi hège temps.
Quauques ues des daunes, mès que mès es forastères, se presentèren ena galaria dera sala extremadaments apolidides, mès era majoritat enquia se despreocupèc dera manèra de vestir-se.
Es sòns ròstres mostrauen un curiosèr isteric, ansiós, lèu morbid.
Ua des particularitats mès caracteristica de tota aguesta societat arremassada ena sala que mos cau senhalar ère que, tau que confirmarien diuèrsi testimònis dempús, lèu totes es daunes, o aumens ua grana majoritat d'eres, defenien a Mitia e era sua absolucion.
Mès que mès, dilhèu, pr'amor que s'auie creat ua imatge d'eth coma conquistador de còrs femenins.
Se sabie que camparien es dues hemnes rivaus.
Era ua, Katerina Ivanovna, tirèc especiauments era atencion de toti; que s'auien condat fòrça causes extraordinàries sus era; s'auien condat istòries incredibles dera sua passion entà Mitia, a maugrat autanplan deth crim.
Se parlaue sustot deth sòn orgulh (non auie visitat lèu ad arrés ena nòsta ciutat), des sòns "ligams aristocratics".
Didien qu'auie era intencion de demanar ath govèrn que li permetessen acompanhar ath criminau ena sua condemnacion e maridar-se damb eth en bèra ua des mines, jos era tèrra.
Damb eth madeish baticòr se demoraue era aparicion en jutjat de Grushenka, era rivau de Katerina Ivanovna.
Damb atròç curiosèr demorauen era trobada dauant deth tribunau des dus rivaus: era capinauta joena aristocratica e era cortesana; Grushenka, per cèrt, ère plan mès coneishuda entres es daunes que Katerina Ivanovna.
Ara prumèra, "qu'auie amiat entara perdicion a Fiódor Pávlovich e ath sòn malerós hilh", ja l'auien vist abantes es nòstes daunes, e totes, de forma lèu unanime, èren estonades de qué pair e hilh s'auessen podut encamardar enquia tau punt d'ua "menestrala russa çò de mès vulgar, que ne tansevolhe ère beròia".
En resumit, qu'abondauen es comentaris.
Sai positiuaments qu'ena nòsta ciutat se produsiren diuèrses peleges familhars per tòrt de Mitia.
Fòrça daunes auien discutit acaloradaments damb es sòns marits pera sua diferéncia d'opinion en aguest terrible ahèr e, plan que òc, toti es marits d'aguestes daunes se calèren ena sala deth judici ja non indispausadi, senon autanplan furiosi contra er acusat.
En generau, se poirie díder que, contrariaments as daunes, toti es òmes èren ostils ar acusat.
Se campauen cares forenes, arroncilhades, plies de ràbia, e aguestes èren era majoritat.
Qu'ei vertat que Mitia se les auie apraiat entà ofensar personauments a un gran nombre d'eri pendent era sua estança entre nosati.
Naturauments, quauqui uns des visitaires èren lèu divertidi e sentien grana indiferéncia peth destin personau de Mitia, mès non atau peth cas que s'examinaue; toti èren interessadi pera sua solucion e era majoritat des òmes volie decididaments que se castiguèsse ath criminau, exceptat dilhèu des juristes, que les importaue non tant er aspècte morau der ahèr, senon solet eth plan juridic contemporanèu, entà didè'c atau.
Ad arrés deishèc indiferent era arribada deth famós Fetiukovich.
Eth sòn talent qu'ère universauments coneishut e non ère eth prumèr còp que se desplaçaue entà províncies pr'amor de deféner ua causa criminau de fòrça ressonància.
A compdar dera sua defensa, taus causes tostemp s'acabanuen coneishent en tota Russia e se rebrembauen pendent fòrça temps.
Tanben circulèren diuèrses anecdòtes sus eth nòste fiscau e sus eth president deth tribunau.
Per çò que tanhie a taus temors, es opinions non èren deth tot justes.
Eth nòste fiscau non ère des que s'espaurissen dauant deth perilh: ath contrari, ère d'aqueri qu'eth sòn amor pròpi creish e cuelh enventida a mida qu'aumente eth risque.
En generau, mos cau senhalar qu'eth nòste fiscau ère massa impulsiu e malautissaments mausapiós.
En bèth cas s'auie deishat era amna e auie actuat tau que se dera sua senténcia depenesse tot eth sòn destin e tota era sua fortuna.
En mon judiciau se n'auien arrit un shinhau d'eth, pr'amor que gràcies ad aguesta qualitat eth nòste fiscau s'auie guanhat cèrta fama, ua fama que non ère cap universau mès qu'ère pro mès grana de çò que se poirie supausar en tot tier en compde eth sòn modèst lòc en nòste jutjat.
Se n'arrien mès que mès pera sua passion pera psicologia.
Ena mia pensada, qu'èren enganhadi: eth nòste fiscau, coma òme e coma caractèr, qu'ère pro mès seriós de çò que molti se pensauaen, çampar.
Eth cas ei qu'aguest òme malautís non auie artenhut hèr-se a vier un respècte dès es prumèrs passi dera sua carrèra, e atau s'auie passat tota era vida.
Per çò deth president deth tribunau, sonque se pòt díder d'eth qu'ère un òme culte, uman, damb ua coneishença practica deth sòn mestièr e d'idies modèrnes.
Qu'auie fòrça amor pròpi, mès non se preocupaue dera sua carrèra.
Er objectiu principau dera sua vida ère èster un òme auançat.
Per çò d'aute, qu'auie contactes e fortuna.
Contemplaue eth cas des Karamazov, coma se veirie dempús, damb pro passion, mès solet en un sens generau.
L'interessaue eth fenomèn, era sua classificacion, era sua interpretacion coma un producte des nòsti principis sociaus, coma ua caracteristica der element rus, eca, eca.
Mès que se referie damb pro indiferéncia e abstracccion ath caractèr personau deth cas, ara sua tragèdia, madeish qu'ara personalitat des implicadi, començant per acusat, coma, probablaments, li calie èster.
Plan abantes de qué apareishesse eth tribunau, era sala ère ja atapida.
Qu'ère era mielhor sala deth jutjat, espaciosa, nauta, damb bona sonoritat.
Ara dreta des membres deth tribunau, plaçadi en un estrat, s'auien dispausat ua taula e dues hilères de cagires entath jurat.
Ara quèrra i auie eth banquet der acusat e deth sòn avocat.
A ua cèrta distància, entath hons dera sala, començauen es sètis deth public, mès dauant dera balustrada i auie diuèrses cagires entad aqueri testimònis que, en auer ja prestat eth sòn testimoniatge, s'anauen a demorar ena sala.
Tàs dètz entrèc eth tribunau, format peth president, un aute membre e un jutge de patz onorari.
Plan que òc, eth fiscau apareishec de seguit.
Eth president qu'ère un òme fòrt, rabassòt, d'estatura inferiora ara mieja, damb cara emorroïdau, d'uns cinquanta ans, peu brun damb peublancs, plan cuert, damb ua banda ròia, ja non me'n brembi de quina ordre.
Per çò que hè ath fiscau, me semblèc, a jo e a toti, qu'ère un shinhau palle, lèu damb era cara verda; pera rason que siguesse, semblaue que s'auie amagrit ara imprevista, dilhèu en ua soleta net, pr'amor que jo l'auia vist dus dies abantes damb ua portadura plan desparièra.
Eth president comencèc preguntant ath secretari judiciau s'èren presents toti es membres deth jurat…
Veigui, totun, que non posqui contunhar atau, encara que solet sigue perque i auec fòrça causes que non entení pro ben, de d'autes non ne hi cabau, d'autes les sò desbrembat, mès sustot perque, coma ja è dit abantes, literauments me mancarie temps e espaci entà rebrembar tot çò que se didec e tot çò que se passèc.
Solet sai que deguna des dues parts, ei a díder, er avocat defensor e eth fiscau, refusèc a guairi membres deth jurat.
Mès òc que me'n brembi de qué entre es dotze membres deth jurat n'auie quate qu'èren foncionaris locaus, dus mercadèrs e sies campanhards e menestraus dera ciutat.
Me'n brembi que plan abantes deth judici i auie gent, sustot daunes, que se demanauen damb un cèrt estupor: "Serà possible qu'un ahèr tan subtil, complèxe e psicologic li calgue someter-se ara fatidica decision d'uns foncionaris e, mès encara, d'uns campanhards?
Se qué pòt compréner d'açò un foncionari d'aguesti, e ja non digam un campanhard?".
En efècte, es quate foncionaris que formauen part deth jurat èren gent mediòcre, de baish reng, de peu gris (solet un d'eri ère un shinhau mès joen), escassaments coneishudi ena nòsta societat, que mauviuien damb un modèst salari e que probablaments auien hemnes granes, d'aguestes, per tant, que non se pòden mostrar, e un pilèr de hilhs, dilhèu enquia descauci, qu'en mielhor des casi en sòn temps de léser se divertien en tot hèr per aquiu as cartes e que, naturauments, non auien liejut un libre ena sua vida.
Encara qu'es dus mercadèrs amiauen ua mina grèu, qu'èren extranhaments silenciosi e immobils; un d'eri s'auie arrasat era barba e vestie ara alemana; er aute de barba peublanca, amiaue en còth ua midalha en ua cinta vermelha.
Des menestraus e campanhards que non i a arren a díder.
Es menestraus de Skotoprigonievsk son lèu madeish qu'es campanhards, quitament trabalhen era tèrra.
Dus d'eri tanben vestien ara alemana e dilhèu per aquerò auien un aspècte mès lord e miserable qu'es auti quate.
De sòrta que, plan, mos calie pensar, coma me pensè jo madeish, tan lèu les vedí: "Qué poirà compréner aguesta gent de tot aguest ahèr?"
Totun, era sua portadura costaue ua impression estranhaments impotenta e lèu menaçanta, s'estauen seriosi e damb es celhes arroncilhades.
Ar ussièr de justícia se li manèc que hesse entrar ar acusat, e en aguest moment apareishec Mitia.
Era sala sauvèc silenci, que s'aurie podut enténer eth vòl d'ua mosca.
Sabi pas se qué pensarien es auti, mès a jo Mitia me costèc ua impression plan desagradiua.
Mès que mès, pr'amor que se presentèc coma un petimetre espaventós damb era sua flambanta levita.
Me'n sabí alavetz qu'auie encomanat exprèssaments entad aguest dia ua levita en Moscòu, ath sòn ancian sarte, que se sauvaue es sues mesures.
Amiaue uns gants neres naui de pèth de crabòt e ua camisa plan vistosa.
Auancèc a granes camalhardades d'un arshin, en tot guardar fixaments tath dauant, e cuelhec sèti damb un aire plan coratjós.
Ara seguida campèc eth sòn avocat, eth famós Fetiukovich, e un rumor a penes perceptible recorrec era sala.
Qu'ère un òme long, sec, de cames fines e longues, dits extraordinariaments longui, palles e fini, cara arrasada, peu cuert e pientat damb modèstia, pòts fini que plan de quan en quan diboishauen quauquarren que non ère ne ua potèla ne un arridolet.
Aparentaue uns quaranta ans.
Eth sòn ròstre aurie resultat agradiu se non auesse estat pes sòn uelhs: petiti, inexpressiui estranhaments apegadi er un ar aute, de manèra que solet les desseparaue eth petit uasset deth sòn fin e alongat nas.
En resumit, era sua fesomia auie ua mina tan mercada d'audèth qu'impressionaue.
Vestie de frac e corvata blanca.
Rebrembi es prumères preguntes deth president a Mitia, ei a díder, eth sòn nòm, estat sociau, aguesta sòrta de causes.
Mitia responec damb brusquetat, mès damb un ton de votz inesperadaments naut, autant qu'eth president remic damb eth cap e lo guardèc lèu estonat.
Ara seguida se liegec era lista de persones citades entath procés, ei a díder, testimònis e perits.
Era lista ère longa; quate des testimònis non se presentèren: Miusov, qu'en aguest moment ja ère en París, mès qu'era sua declaracion constaue ena instruccion deth somari, era senhora Jojlakova e eth propietari Maksimov per malautia, e Smerdiakov per tòrt dera mòrt sobta, que d'era se presentèc un certificat dera policia.
Era notícia sus Smerdiakov costèc ua fòrta commocion e mormolhs ena sala.
Coma ei naturau, fòrça gent deth public encara non sabie arren deth sobtat suicidi.
Mès çò de mès estonant siguec era inesperada reaccion de Mitia; sonque notificar-li çò que s'auie passat dam Smerdiakov, de ressabuda exclamèc dès eth sòn sèti, en tot dirigir-se a tota era sala:
Entath can, mòrt de can!
Me'n brembi se com se lancèc eth sòn defensor entada eth e com eth president lo menacèc de cuélher mesures sevères se tornaue a repetir un sorriscle parièr.
Mitia, de forma entrebracada e en tot assentir damb eth cap, mès coma se non se n'mpenaïsse en absolut, li repetie a mieja votz ath sòn avocat:
Non ac harè, non ac harè!
Qu'a estat sense voler!
Non ac harè bric mès!
Mès aguest episòdi, plan, non anèc a favor sòn ena opinion deth jurat e deth public.
Eth sòn caractèr s'auie hèt a veir e auie parlat per eth madeish.
Jos aquera impression eth secretari deth jutjat liegec era acta dera acusacion.
Ère pro brèu mès plan peth menut.
Totun açò, m'impressionèc prigondaments.
Eth secretari liegie naut e clar, damb precision.
Tota era tragèdia tornèc a vier dauant de nosati damb tot eth relèu, concentricaments, illuminada per ua lum fatidica, implacabla.
Me'n brembi que just dempús dera lectura eth president li preguntèc a Mitia en votz nauta e imponenta:
Acusat, vos declaratz colpable?
Mitia se lheuèc deth sèti:
Me declari colpable d'alcoolisme e libertinatge (exclamèc de nauèth damb votz brusca, lèu exaltada), de guitèra e d'escandal.
Que m'anaua a convertir en un òme aunorat en madeish instant qu'eth destin m'esbaucèc!
Mès dera mòrt deth vielh, eth mèn pair e enemic, non ne sò colpable!
Tanpòc sò colpable deth panatòri, non, que non ne sò ne poiria èster-ne: Dmitri Karamazov ei un brigand, mès que non ei un panaire!
Dempús de cridar tot aquerò, se seiguec tremolant visiblaments.
Eth president se tornèc a dirigir ada eth, damb ua brèu mès edificanta exortacion, entà que se limitèsse a respóner as preguntes e non se perdesse en exclamacions accessòries e exaltades.
Ara seguida manèc que comencèsse era fasa provatòria.
Heren a entrar a toti es testimònis entath jurament.
Alavetz les podí veir a toti amassa.
Per cèrt, as frairs der acusat se les permetec testificar sense prestar jurament.
Après era amonestacion d'un prèire e deth president, se heren a vier as testimònis e les acomodèren per separat, ena mida que podien.
Dempús comencèren a cridar-les un a un.
Sabi pas s'es testimònis deth fiscau e deth defensor auien estat repartidi de bèra manèra en grops peth president ne en quin orde precís se supausaue que les calie èster cridats.
Mès que se deuec passar quauquarren d'açò.
Sonque sai que prumèr cridèren as testimònis dera fiscalia.
Torni a díder que non vau a descríuer toti es interrogatòris pas a pas.
Ath delà, era mia descripcion serie a viatges sobrèra, pr'amor qu'enes paraules deth fiscau e der avocat, quan comencèren es sues allegacions, eth desvolopament e eth sentit de toti es testimònis presentadi e entenudi se redusiren a un solet punt ludent e caracteristic; e aguesti dus magnifics discursi jo que les è anotat peth menut, aumens quauques ues de sues parts, e les reprodusirè ath sòn moment, atau qu'un episòdi extraordinari e complètaments inesperat deth procés que se descadièc de ressabuda, abantes autanplan des allegacions, e que, sense dobte, influic en fatidic e terrible resultat.
Solet senhalarè que dès es prumères menutes deth judici siguec plan evident cèrta caracteristica especiau d'aguest "cas", percebuda per toti: era extraordinària fòrça dera acusacion en comparèr damb es mejans que dispausaue era defensa.
Que toti auérem clar ja dès es prumèrs passi qu'èrem dauant un cas inqüestionable, que non i auie dobtes e que, en realitat, es allegacions non èren de besonh, qu'es allegacions se hègen solet entà sauvar es formes, mès qu'eth criminau ère colpable, manifèstaments colpable, definitiuaments colpable.
Me pensi qu'enquia e tot es daunes, totes e cada ua d'eres, qu'auien demorat damb tanta impaciéncia era absolucion der interessant acusat, èren en aguest moment complètaments convençudes dera sua totau colpabilitat.
Mès encara, me semble qu'autanplan s'aurien sentut decebudes s'era sua colpabilitat non auesse demorat tant inequivocaments demostrada, pr'amor qu'en aguest cas non costarie tant efècte era resolucion, quan er acusat siguesse absolvut: "Ei colpable, mès l'absoveràn per umanitat, pes naues idies, es naui sentiments qu'abonden ara", eca, eca.
Qu'ei per açò qu'auien vengut aciu damb tanta impaciéncia.
Es òmes èren mès interessadi ena peleja entre eth fiscau e eth famós Fetiukovich.
Toti èren estonadi e se demanauen se qué podie hèr damb un cas tan perdut, a on lèu non i auie arren a hèr, quitament entà bèth un deth sòn talent, e per aquerò seguien era actuacion pas a pas e damb tensa atencion.
Mès Fetiukovich, enquiath madeish finau, enquiath sòn darrèr discurs, contunhèc estant un mistèri entà toti.
Era gent damb mès experiéncia auie era presentida qu'amaiaue un sistèma, qu'auie premanit quauquarren, qu'auie un objectiu ara vista, mès qu'ère practicaments impossible desnishar quin.
Ça que la, era sua seguretat e autosuficiéncia òc que se hègen a veir.
Ath delà, toti avertiren damb plaser qu'en pòc temps qu'amiaue entre nosati, dilhèu a penes tres dies, auie estat capable de familiarizar-se susprenentaments damb eth cas e d'"examinar-lo peth menut".
Mès tard era gent condarie damb gòi se com, per exemple, auie sabut "confóner" avientaments a toti es testimònis deth fiscau, desconcertadi ena mida de çò possible e, sustot, entelar leugèraments era sua reputacion morau e, per tant, eth sòn pròpi testimòni.
Mos cau supausar, totun, qu'actuaue atau, mès que mès, a manèra d'un jòc, entà mostrar, digam, cèrta ludentor juridica, entà non passar de long cap des recursi de costum des avocats, pr'amor que toti èren convençudi de qué non poirie obtier cap benefici substanciau e definitiu d'aqueri "entelaments" e probablaments eth ac comprenie mielhor qu'arrés e per aquerò se sauvarie bèra idia amagada, ua arma de defensa encara amagada que pensaue trèir ara suspresa, quan siguesse eth moment.
E mentre tant, conscient dera sua fòrça, semblaue jogar e divertir-se.
Atau se passèc, per exemple, pendent era declaracion de Grigori Vasiliev, er ancian ajudant de cramba de Fiódor Pávlovich, qu'auie aufrit aqueth testimoniatge capitau, que sivans eth "ère dubèrta era pòrta que daue entath uart": er avocat s'acarnissèc damb eth quan l'arribèc eth torn de preguntar-li.
Mos cau díder que Grigori Vasiliev se presentèc ena sala damb mina tranquilla e lèu solemna, sense hèr-se'n bric pera majestuositat deth tribunau ne pera preséncia deth nombrós public que l'escotaue.
Declarèc damb tanta seguretat coma se siguesse parlant solet damb Marfa Ignatievna, dilhèu damb mès respècte.
Que siguec impossible desconcertar-lo.
Ara prumeria eth fiscau l'interroguèc ua bona estona sus es detalhs dera família Karamazov.
Eth quadre familhar s'anèc perfilant damb claretat.
Se podec enténer e veir qu'eth testimòni ère ingenú e imparciau.
De petit, se non auesse estat per jo, que se l'aurien avalat es pedolhs (higec tant que condaue era mainadesa de Mitia).
Tanpòc actuèc ben eth pair per çò de privar ath hilh deth patrimòni dera mair".
Ara pregunta deth fiscau sus es rasons entà afirmar que Fiódor Pávlovich auie enganhat ath sòn hilh damb es compdes, Grigori Vasilievich, entà suspresa de toti, non balhèc cap donada solida, mès totun açò, persutèc qu'es compdes damb eth hilh auien estat "incorrèctes" e que, sens dobte, "l'auie de pagar uns quants milèrs mès".
Senhalarè, per cèrt, qu'era pregunta de se, efectiuaments, Fiódor Pávlovich auie deishat de pagar bèra quantitat a Mitia l'ac harie dempús eth fiscau damb fòrça insisténcia a toti es testimònis que podec, sense excludir ne a Aliosha ne a Ivan Fiódorovich, mès que de degun d'eri ne treiguec informacion concreta.
Toti ac confirmauen, mès arrés podie aportar ua pròva minimaments clara.
Dempús de qué Grigori descriuesse era scèna deth minjador, quan Dmitri Fiódorovich entrèc e pataquegèc a sa pair en tot menaçar-lo damb tornar entà aucir-lo, ua impression ombriua recorrec tota era sala, mès que mès pr'amor qu'eth vielh vailet ac condèc damb cauma, sense paraules de mès, damb era sua particulara manèra de parlar, e resultèc fòrça eloqüenta.
Per çò dera ofensa costada per Mitia en tumar-li era cara e her-lo a quèir, senhalèc que non ère embestiat e que hège fòrça temps que l'auie perdonat.
Sus eth defuntat Smerdiakov didec, en tot senhar-se, qu'eth gojat auie auut aptituds, mès qu'ère un estupid e viuie tormentat pera sua malautia, e ath delà ère un descresent, e qu'aguesta descresença l'ac auie ensenhat Fiódor Pávolovich e eth sòn hilh màger.
Mès confirmèc era aunorabilitat de Smerdiakov lèu damb afogadura e de seguit condèc qu'un dia Smerdiakov auie trapat uns sòs que l'auien queigut ath senhor, mès que non les amaguèc, senon que les hec a vier ath senhor e per aquerò eth li "regalèc ua moneda d'aur" e, en avier, comencèc a fidar en eth entà tot.
Confirmèc damb insisténcia pertinaça qu'era pòrta que daue tath uart ère dubèrta.
En quinsevolh cas, li preguntèren tantes causes que non les posqui rebrembar totes.
A tot darrèr eth torn des preguntes passèc ath defensor, e aguest prumèr volec saber-se'n dera envolòpa qu'en era, çampar, Fiódor Pávlovich auie amagat tres mil robles entà "cèrta persona".
Grigori responec que non l'auie vist, e que tanpòc n'auie entenut a parlar ad arrés d'aguesti sòs "enquia ara madeish, quan toti an començat a parlar-ne".
Aguesta pregunta restacada ara envolòpa l'ac formulèc Fetiukovich a toti es testimònis que podec interrogar, damb era madeisha insisténcia qu'eth fiscau preguntèc sus eth repartiment des tèrres, e de toti eri recebec era madeisha responsa: qu'arrés auie vist era envolòpa, encara que molti n'auien entenut a parlar.
Dès era prumeria toti se n'encuedèren dera insisténcia der avocat sus aguest tèma.
Ara me vau a dirigir a vos damb ua auta pregunta, se m'ac permetetz, didec Fetiukovich de forma complètaments inesperada.
De qué ère compausat eth rasim de sèrp o, didem-ac atau, era tintura que damb era vos aquera net, abantes de dormir, tau qu'ac sabem pes diligéncies prealables, vos hereguèretz era vòsta maumetuda cintura damb era esperança de guarir-vos?
Auia sàlvia.
Solet sàlvia?
Non rebrembatz bèra auta causa?
Tanben plantatge.
E pebe, dilhèu?, s'interessèc Fetiukovich.
Òc, tanben.
E causes atau.
E tot aquerò, chaupat en vodka?
En alcoòl.
Uns arridolets recorreren era sala.
Ja ac vedetz, arren mens qu'en alcoòl.
E, un còp heregada era espatla, çò que demoraue ena botelha, damb ua pregària pietosa solet coneishuda pera vòsta esposa, vo'lo beuéretz, ei atau?
Jo que non sò un gosset d'apartament, bramèc Grigori.
En aguest cas, jo òc que ne sò,!, cridèc Mitia.
Se vos auetz podut sénter ofensat, qu'assumisqui era colpa, e vos demani perdon.
Qu'è estat ua bèstia crudèu damb eth!
Damb Esopo, tanben siguí crudèu.
Damb quin Esopo?, didec un aute còp sevèr eth president.
Ben, damb Pierrot…damb eth mèn pair, damb Fiódor Pávlovich.
Er avocat actuèc damb era madeisha adretia pendent er interrogatòri deth testimòni Rakitin.
Senhalarè que Rakitin ère un des testimònis mès importants e, sense dobte, des mès avalorats peth fiscau.
Se passèc qu'eth ac sabie tot, susprenentaments sabie fòrça causes, qu'auie estat pertot, ac auie vist tot, auie parlat damb toti, coneishie enquiath darrèr detalh dera biografia de Fiódor Pávlovich e de toti es Karamazov.
Ei cèrt que dera existéncia dera envolòpa des tres mil robles non n'auie entenut a parlar qu'ath pròpi Mitia.
Totun, descriuec peth menut es hètes de Mitia ena tauèrna Ciutat Capitau, totes es paraules e gèsti compremetedors d'aguest, e condèc era istòria deth "fregador" deth capitan assistent Sneguiriov.
Per çò der aute punt especiau de se Fiódor Pávlovich encara li deuie quauquarren a Mitia pes compdes des propietats, ne tansevolhe Rakitin podec confirmar arren e se limitèc a ua sòrta de lòcs comuns de caractèr menspredós: "Qui poirie aclarar se quin d'eri ei colpable e calcular qui deu a qui en tot aguest tarrabastèri que son es Karamazov, a on arrés a estat capable de compréner ne de definir arren"?
En ua paraula, deishèren que s'exprimisse dubèrtaments.
Siguec en aguest procés quan eth senhor Rakitin se hec a veir per prumèr viatge e comencèc a destacar; eth fiscau sabie qu'eth testimòni premanie un article entà ua revista sus eth present crim, e mès tard, ja en sòn discurs (ac veiram dempús), mentèc quauques idies d'aguest article, çò que vò díder que ja ère familiarizat damb eth.
Eth quadre pintat peth testimòni ère tenebrós e fatidic e refortilhaue de grana manèra era "acusacion".
En generau, era exposicion de Rakitin aganchèc ath public pera sua independéncia de critèri e era sua insolita nautada de guardada.
S'enteneren autanplan dus o tres assagi d'aplaudiments espontanèus, concretaments enes moments que se parlèc deth regim de servitud e deth patiment de Russia per tòrt deth desorde.
Mès Rakitin, òme joen, a tot darrèr, patic un petit lapsus qu'immediataments sabec profitar eth defensor.
En tot respóner a cèrtes preguntes sus Grushenka, Rakitin, en tot deishar-se amiar pera sua capitada, que d'era, plan que òc, n'ère plan conscient, e pera nautada morau que se sentie transportat, se permetec hèr referéncia a Grushenka damb un cèrt mensprètz, coma "era mantenguda deth mercadèr Samsonov".
Mès tard aurie balhat quinsevolh causa entà poder esfaçar aguestes paraules, pr'amor que per aquiu l'aganchèc de pic Fetiukovich.
E solet pr'amor que Rakitin non auie compdat qu'en un espaci de temps tan brèu, er avocat s'auesse podut familiarizar damb eth cas enquias detalhs mès intims.
Permetetz-me saber, comencèc eth defensor damb un arridolet mès amable e enquia respectuos, quan l'arribèc eth torn de hèr preguntes, s'ètz vos eth madeish Rakitin qu'eth sòn huelheton Vida deth defuntat starets pair Zosima, editat pes autoritats diocesanes, plen d'idies prigondes e religioses e damb ua excellenta e pietosa dedicatòria ath plan illustre evesque, è liejut nauèraments damb plaser.
Ò, qu'ei magnific!
Un pensaire coma vos pòt e autanplan li cau tractar ampliaments quinsevolhe fenomèn sociau.
Eth vòste plan util huelheton se distribusic damb era empara de sa Illustrissima e a estat relatiuaments beneficiós…
Mès, sustot, çò que jo volia saber de vos qu'ei aquerò: vietz de declaràr que coneishíetz ben ara senhoreta Svetlova?
Nota bene: se passe qu'eth cognòm de Grushenka ère Svetlova.
Ac entení per prumèr viatge en aguest procés).
Que non posqui respòner per toti es mèns coneishudi…
Ac compreni, ac compreni plan ben!, didec Fetiukovich coma s'eth tanben siguesse confús e ausse prèssa entà desencusar-se.
Aquerò, coma ei sabut, auec lòc justaments era tarde d'aqueth dia qu'acabèc ena trista catastròfa qu'ei era basa dera presenta causa.
Vos amièretz a Aleksei Karamazov a veir ara senhor Svetlova e recebéretz alavetz es vint-e-cinc robles de recompensa des mans de Svetlova?
Aquerò ei çò que voleria saber de vos.
Qu'ère ua trufaria…
Sabi pas se quin interès pòt auer entà vos.
Per tant, les cuelhéretz.
Mès enquia ara non les ac auetz entornat…o òc?
Plan que òc que les ac entornarè.
Eth president intervenguec, mès eth defensor anoncièc que non auie mès preguntes entath senhor Rakitin.
Aguest se retirèc dera scèna un shinhau desacreditat.
Era impression dera nautada noblesa deth sòn discurs s'auie hèt a pèrder e Fetiukovich, que lo seguie de uelh, semblaue dider-li ath public: "Vai, damb es nòstes nòbles acusadors!".
Me'n brembi que tanpòc se liurèc d'un incident damb Mitia: enrabiat damb eth ton que Rakitin s'auie referit a Grushenka, de suspresa li cridèc dès eth sòn sèti: "Bernard!"
Quan eth president, un viatge acabat er interrogatòri a Rakitin, se dirigic ar acusat per se volie hèr bèra declaracion, Mitia cridèc damb votz cridaira:
En èster ja processat, qu'a vengut a demanar-me sòs prestadi!
A Mitia, plan, li calec cridar-lo un aute còp ar orde pera violéncia des sues declaracions, mès eth senhor Rakitin ère ja acabat.
Tanpòc siguec afortunat eth testimòni deth capitan assistent Sneguiriov, mès per motius plan desparièrs.
Campèc damb era ròba rosigada e lorda, damb es bòtes tanben lordes e, a maugrat de totes es mesures de precaucion e der "examen" prealable, se passèc qu'ère complètaments begut.
Preguntat per escarni que l'auie sometut Mitia, còp sec se remic a respóner:
Que Diu vos age, senhor: Iliushechka non m'ac permet.
Diu m'ac premiarà.
Qui ei que non vos permet declarar?
A qui vos referitz?
Iliushechka, eth mèn hilhet: "Papa, papa, com t'a umiliat!"
Ena ròca ac didec.
Ara que se morís, senhor…
Eth capitant assistent de pic comencèc a somicar e s'en.honsèc as pès deth president.
Se lo heren a vier rapidaments entre es arridolets deth public.
Eth fiscau non artenhec costar era impression qu'auie cercat.
Er avocat contunhaue en tot profitar totes es possibilitats e cada còp mos susprenie mès damb eth sòn coneishement deth cas enquiath mès petit detalh.
Calculèc damb precision, practicaments damb es dits, que Mitia, ena sua prumèra estança en Mokroie, lèu un mes abantes dera catastròfa, li calec despéner non mens de tres mil robles, "s'un cas un shinalet mens.
Pro ne degalharie solet damb es cingares!
As campanhards polhosi non ei ja que les lancèsse poltiny en carrèr", senhor, senon que les anaue balhant bilhets de vint robles, ne un solet de mens.
Ath delà de tot çò que li panèren, senhor!
Pr'amor qu'es panaires non deishèren esclaus, non, ve-te'n a cercar tu ara ath lairon quan eth pròpi Mitia degalhèc a mans plies.
S'ei qu'auem un pòble de bandits, non se preocupen dera sua amna.
E es gojates…ve-te'n a saber se guaire se gastèc damb es gojates deth pòble!
Dès alavetz que toti son rics, senhor, aquerò ei çò que se passe, senhor, pr'amor qu'abantes non auie que praubetat".
En ua paraula, rebrembèc totes es despenes e ne treiguec eth compde tau que s'auesse un abac.
D'aguesta manèra, era suposicion de qué solet se n'auie gastat mil cinc cents e qu'era rèsta se l'auie sauvat en escapolari venguec a vier inconcebibla.
Mès quan er interrogatòri passèc ath defensor, aguest, sense sajar de refusar eth testimòni, de ressabuda comencèc a rebrembar qu'en aquera prumèra orgia en Mokroie, un mes abantes dera detencion, eth menaire Timofei e un aute campanhard, Akim, auien recuelhut deth solèr deth vestibul cent robles que les auie perdut Mitia ena sua embriaguesa e se les auien hèt a vier a Trifon Borisovich, que les auie balhat un roble a cadun.
Trifon Borisovich sagèc d'evitar era qüestion, mès, un còp s'aueren interrogat as campanhards, li calec reconéisher qu'auien apareishut aguesti cent robles e se tenguec a díder qu'auie entornat toti aguesti sòs religiosaments ath sòn patron e qu'ac auie hèt per "pura aunestetat, pr'amor que per çò que tanhie ath pròpi Dmitri Fiódorovich, qu'ère complètaments embriac, de mau hèr se'n podie brembar".
Mès, coma qu'abantes de qué cridèssen a testificar as campanhards auie remit era trobalha des cent robles, era sua declaracion sus era devolucion des sòs ar embriac Mitia siguec cuelhuda, plan, damb maufidança.
D'aguesta sòrta un des testimònis mès perilhosi presentadi pera fiscalia se retirèc jos sospecha e damb era reputacion fòrtaments maumetuda.
Madeish se passèc damb es polacs: aguesti campèren damb mina capinauta e independenta.
Declarèren en votz nauta que, en prumèr lòc, ambdús "servien ara corona", que "pan Mitia" les auie aufrit tres mil robles entà crompar eth sòn aunor e qu'auien vist fòrça sòs enes sues mans.
Pan Musialowicz i calèc plan moltes paraules polaques enes sues frases e en veir qu'aquerò l'ennautie as uelhs deth president e deth fiscau, a tot darrèr cuelhec mès coratge e se metec a parlar solet en polac.
Mès Fetiukovich tanben les aganchèc enes sòns hilats; per mès torns que li volec balhar Trifon Borisovich, que de nauèth l'auien cridat, fin finau li calec arreconéisher que pan Wroblewski auie escambiat era sua baralha de cartes per ua de pròpia e que pan Musialowicz, en tot amiar era banca, auie hèt triches.
E se passec madeish damb toti es testimònis mès perilhosi.
Fetiukovich sabec esbauçar morauments a cadun d'eri e hèr que se n'anèssen dempús damb era coa entre es cames.
Es afeccionadi e es juristes qu'èren estonadi, encara que contunhauen sense compréner se tot aquerò poirie servir d'arren, pr'amor que torni a díder que toti èren convençudi de qué era acusacion, que creishie cada viatge mès, e se hège mès tragica, ère irrefusabla.
Mès, en veir era seguretat d'aqueth "gran mague", se n'encuedauen de qué eth ère tranquil e se'n fidauen: un "òme atau" non aurie vengut de Sant Petersburg en bades, que non ère aqueth un òme des que se n'entornen damb es mans uedes.
Er infòrme medicau periciau tanpòc ajudèc guaire ar acusat.
Semblaue qu'eth madeish Fetiukovich non compdaue guaire damb eth, coma se vedec mès tard.
Originariaments s'auie hèt a demana de Katerina Ivanovna, qu'auie hèt a vier exprèssaments a un mètge de fama de Moscòu.
Era defensa, plan, non auie arren a pèrder e, en mielhor des casi, òc que podie guanhar bèra causa.
Totun, se passèc ua situacion plan comica, per tòrt precisaments de cèrta divergéncia entre es mètges.
Es expèrts èren eth famós doctor vengut de Moscòu, eth nòste doctor Herzenstube e, finauments, eth joen doctor Varvinski.
Aguesti dus darrèrs èren tanben simples testimònis dera fiscalia.
Eth prumèr interrogat en qualitat d'expèrt siguec eth doctor Herzenstube, un septenari peublanc, fòrça calvet, de talha mejana e complexion fòrta.
Ena ciutat se l'avaloraue e respectaue fòrça.
Qu'ère un mètge conscienciós, un òme brave e devòt, ua sòrta de Herrnhuter2 o "frair morava", sabi pas de cèrt.
S'estaue ena nòsta ciutat dès hège fòrça temps e se comportaue damb extraordinària dignitat.
Ère bondadós e filantròp, tractaue as malauts praubi e as campanhards a gratis, les visitaue enes sues tutes e isbes e les deishaue sòs entàs medecines, encara que tanben ère testud coma ua mula.
Se se l'acodie quauquarren en cap, qu'ère impossible hèr-li cambiar d'idia.
Per cèrt, que ja lèu tota era ciutat se'n sabie de qué eth famós mètge forastèr, en a penes es dus o tres dies que s'auie estat entre nosati, s'auie permetut cèrts comentaris plan ofensants respècte as capacitats deth doctor Herzenstube.
Eth cas ère que, a maugrat qu'eth mètge moscovita demanaue non mens de vint-e-cinc robles per visita, quauqui uns dera ciutat s'alegrèren dera sua preséncia, non s'estauvièren es sòs e vengueren a demanar-li conselh.
A toti aguesti les auie tractat abantes eth doctor Herzenstube, plan, e en totes es ocasions eth mètge famós criticaue damb excessiua brusquetat es sòns tractaments.
A tot darrèr, en aparéisher un malaut, li preguntaue dirèctaments: "Ben, qui vos a espatlat atau, Herzenstube?, hu, hu…" Eth doctor Herzenstube se'n sabec de tot açò, plan que òc.
Atau donc, aguesti tres mètges auien de comparéisher era un darrèr er aute entà èster interrogadi.
Eth doctor Herzenstube declarèc dubèrtaments que "era anomalia des facultats mentaus der acusat se percep per era soleta".
Ara seguida, en expausar es sues consideracions, que 2 membre d'un movement religiós protestant.
Mos cau díder que parlaue rus soent, de boni talents, e es frases li gessien ara manèra alemana, quauquarren que, plan que òc, jamès li shordèc, pr'amor que tota era sua vida auie auut era debilitat de considerar eth sòn rus coma modelic, "mielhor, autanplan, qu'eth des russi", e li shautaue fòrça acodir as arrepervèris russi, en tot assegurar tostemps qu'es arrepervèris russi èren es mielhors e mès expressius de toti es arrepervèris deth mon.
Senhalarè tanben que, quan parlaue, probablaments per ua sòrta de distraccion, soent desbrembaue es paraules mès abituaus, que les coneishie perfèctaments, mès que de pic se l'anauen dera memòria sense saber per qué.
De un aute costat, li solie passar çò de madeish quan parlaue aleman e alavetz tostemp volegaue es mans pera sua cara, tau que se cerquèsse trapar era paraula perduda, e ja arrés li podie hèr contunhar era frasa començada enquia que trapèsse era paraula despareishuda.
Era sua observacion qu'er acusat, en entrar, auie d'auer guardat as daunes, arrinquèc un mormolh divertit entre eth public.
Totes es daunes estimauen fòrça ath vielh; tanben sabien qu'eth, un celibatari de tota era vida, devòt e cast, contemplaue as hemnes coma èssers superiors e ideaus.
Per aquerò a toti les estranhèc enòrmaments aguesta inesperada observacion.
Eth mètge moscovita, interrogat ath sòn torn, confirmèc braca e insistentaments que considerau anormau er estat mentau der acusat, "autanplan en grad maximal".
Parlèc fòrça e sabentaments deth "cambiament sobte" e era "mania" e concludic que, sivans totes es donades arremassades, er acusat, ja diuèrsi dies abantes dera sua detencion, se trapaue en un estat evident de cambiament malautís e, se cometèc un crim, encara qu'auie consciéncia de çò que hège, actuèc de forma practicaments involontària, sense cap fòrça entà tier-se de cara ara malautissa inclinacion morau que l'auie cuelhut.
Ath delà deth cambiament sobte, eth mètge auie detectat en eth ua mania que pronosticaue, sivans es sues paraules, un camin dret entara demencia complèta.
N.B.
Que non parli de çò que non è vist, ei a díder, deth crim e de tota aguesta catastròfa, mès autanplan delàger, tant que parlaue damb jo, era sua guardada ère inexplicabla e immobila.
Risetes sobtes quan non èren de besonh.
Irritacion contunha e incomprensibla, paraules estranhes, que se "Bernard", que se "etica", e autes non de besonh."
Finauments, sivans es infòrmes, auie estat tostemp atau, cada viatge que se li hège referéncia as tres mil robles semblaue tornar-se frenetic, mès qu'ath madeish temps non mancauen testimònis de qué ère desinteressat e generós.
Eth mètge exprimic era sua pensada damb decision e insisténcia.
Ara discordància entre aguesti docti expèrts higec ua nòta d'umor era inesperada conclusion de Varvinski, eth darrèr mètge en èster interrogat.
Ena sua opinion, er acusat autant ara coma abantes ère complètaments normau e encara que, plan, just abantes dera sua detencion se trapaue nerviós e singularaments agitat, era origina d'aguest estat que se podie trapar en causes plan evidentes.
Era gelosia, era ira, eth sòn contunhat estat d'embriaguesa, eca.
Mès aguest nerviosisme non embarraue cap sòrta de "cambiament sobte" especiau, coma s'auie dit.
Per çò de s'er acusat li calie guardar tara dreta o tara quèrra en entrar ena sala "sivans era sua modèsta opinion", er acusat li calie guardar just entà dauant, tau qu'auie hèt, pr'amor que just ath sòn dauant èren seigudi eth president e es membres deth jurat, que d'eri depenie tota era sua sòrt, "atau que, en guardar entà dauant, a demostrat er estat complètaments normau deth sòn sen en aguest moment", concludic damb afogadura era sua "modèsta" declaracion eth joen mètge.
Òsca, galen!, cridèc Mitia.
Qu'ei atau!
A Mitia, plan que òc, li parèren es pès, mès era opinion deth joen mètge auec ua influéncia decissiua autant en tribunau qu'en public, pr'amor que toti vengueren d'acòrd damb eth, coma se veirie dempús.
De un aute costat, eth doctor Herzenstube, interrogat ja coma testimòni, intervenguec, de forma totauments inesperada, en benefici de Mitia.
Coma vielh vesin dera ciutat que coneishie dès hège temps ara familha Karamazov, hec quauques declaracions plan interessantes entara "acusacion", e de ressabuda, coma se se n'auesse encuedat de quauquarren, higec:
E, totun, aguest praube joen aurie podut tier un destin incomparablaments mielhor, pr'amor que autant ena sua mainadesa coma dempús, qu'auec bon còr, aquerò qu'ac sai.
Ath vielht li shautaue hèr trufaries).
A, òc, òc, aquerò ei çò que digui, contunhèc temardut, qu'un cap està ben, mès que dus, plan mielhor.
Mès ada eth non lo venguec a veir un aute damb cap, e eth li manèc era sua…
Com se ditz çò que hec?
Aguesta paraula…çò que li manèc a hèr ath sòn cap, que me n'è desbrembat (didie, en tot hèr a virar ua man dauant des sòns uelhs), a, òc, spazieren.
Passejar?
Passejar, çò que didia.
Ben, donques que manèc eth sòn cap a passejar e arribèc en un lòc plan prigond e se horavièc.
Totun, siguec un joen nòble e sensible, ò, qu'ac rebrembi pro ben quan ère atau de petit, abandonat per sa pair en pati deth darrèr, corrie per tèrra sense bòtetes e damb uns pantalonets tengudi per un solet boton.
Se vedie un cèrt ton sensible e emocionat ena votz der aunorable vielh.
Fetiukovich semblèc estrementir-se, tau que s'auesse auut era presentida de quauquarren, e de seguit l'aganchèc.
Of, òc, jo èra joen alavetz…
Auia, òc, auia quaranta cinc ans, venguia d'arribar aciu.
Eth mainatge me hec pena e me preguntè se per qué non crompar-li ua liura…
Vai, de qué ère era liura?
Que non me'n brembi se com se cride…ua liura d'querò que tant les shaute as mainatges.
Com se ditz?
A veir, se com ère…(eth mètge comencèc a voludar es mans un aute còp), que posse enes arbes, e les recuelhen e les ac regalen a toti…
Pomes?
Non, noon!
Ua liura!, es pomes se venen per desenes, non per liures…
Nòdes?
Òc, nòdes, çò que jo vos didia (confirmèc eth mètge damb tota tranquillitat, coma se non auesse estat cercant era paraula), li hi a vier ua liura de nòdes, pr'amor que jamès abantes l'auien hèt a vier encara nòdes entath mainatge, jo lheuè un dit didí: "Mainatge!
Gott der Vater, eth se metec a arrir e didec: "Gott der Vater".
Tornèc a arrir e mormolhèc: "Gott der Sonh".
E me n'anè.
Dus dies dempús passi per aquiu e eth me cride: "Senhor, Gott der Vater, Gott der Sonh", solet se'n desbrembèc de "Gott der heilige Geist", mès que jo l'ac rebrembè.
E un aute còp me hec pena.
Mès se lo heren a vier.
Non lo vedí mès.
E vaquí que se passen vint-e-tres ans e en tot èster un maitin en mèn burèu, ja damb eth peu blanc, de pic entre un joen exuberant que non arreconeishí, mès eth lheuèc un dit e didec arrint: Gott der Vater, Gott der Sonh, Gott der heilige Geist!
Que vengui d'arribar e è vengut a balhar-vos es gràcies pera liura de nòdes, pr'amor que jamès arrés m'auie crompat nòdes e vos siguéretz eth solet qu'ac hec."
L'abracè e lo benedí.
E m'estarnè de plorar.
Eth arrie, mès tanben ploraue…pr'amor que soent es russi arrissen quan les cau plorar.
Mès eth ploraue, jo ac vedí.
E ara, ai!…
Tanben ara plori, aleman, tanben ara plori, qu'ès un òme de Diu!
Sigue coma sigue, era anecdòta costèc en public ua impression favorabla.
Mès eth principau efècte a favor de Mitia lo costèc eth testimòni de Katerina Ivanovna, qu'ara condarè.
En generau, quan comencèren es testimònis a décharge, ei a díder, es citadi per avocat defensor, eth destin semblaue arrir a Mitia de vertat e, çò qu'ei mès notable, de forma inesperada autanplan entara defensa.
Abantes de Katerina Ivanovna auie estat interrogat Aliosha, que de pic auie rebrembat un hèt que semblaue quitament un testimòni positiu en contra d'un des punts mès importants dera acusacion.
Se passèc de forma totauments inesperada autanplan entath madeish Aliosha.
Qu'auie estat citat sense prestar jurament e me'n brembi que, ja dès es sues prumères paraules, totes es parts se dirigiren ada eth damb fòrça doçor e simpatia.
Qu'ère evident que lo precedie era sua bona reputacion.
Aliosha se mostrèc discret e contengut, mès enes sues declaracions claraments se daurie camin ua cauda simpatia peth sòn malerós frair.
En responsa a ua des preguntes, diboishèc eth caractèr d'aguest coma un òme lèu violent e dominat pes passions, mès tanben nòble, capinaut e magnanim, prèst autanplan a sacrificar-se se l'ac exigien.
Arreconeishec, totun, qu'enes darrèrs dies se trapaue en ua situacion insoportabla per tòrt dera sua passion per Grushenka e pera rivalitat damb sa pair.
Mès que refusèc indignat era suggeréncia de qué eth sòn frair auesse podut aucir damb era intencion de panar, mès òc qu'arreconeishec qu'aguesti tres mil robles s'auien convertit lèu en ua mania entada eth, que les consideraue part der eretatge que se les auien escamotejat per enganh de sa pair e, encara que non ère bric avariciós, ère incapable de parlar d'aguesti tres mil robles sense exaltar-se e enrabiar-se.
Sus era rivalitat d'aqueres dues "persones", tau que s'exprimic eth fiscau, ei a díder, Grushenka e Katia, responec damb evasiues e se remic en redon a respóner a ua o dus preguntes.
De forma dirècta, non, responec Aliosha.
Alavetz, indirèctaments?
E, en entener-lo, vos lo credéretz?
Me cau pòur díder que lo credí.
Mès tostemp sò estat segur de qué un sentiment superior lo sauvarie en aguest moment fatidic, coma se passèc reauments, pr'amor qu'eth non aucic ath mèn pair, concludic Aliosha damb fermetat e en votz nauta, entà tota era sala.
Eth fiscau s'estrementic, tau qu'un shivau ena batalha quan enten eth son dera trompeta.
Ajatz era certitud de qué creigui totauments ena plia sinceritat dera vòsta conviccion, sense condicionar-la en absolut ne identificar-la damb eth vòste amor peth vòste malerós frair.
Era vòsta originau manèra de veir tot aguest episòdi tragic que s'a passat ena vòsta familha que ja mo'n sabem peth somari.
Non vos vau a amagar qu'ei peculiara en grad maximala e contrària a toti es auti testimònis recuelhudi pera fiscalia.
Qu'ei per aquerò que consideri de besonh persutar-vos: quines donades precises an guidat era vòsta idia e l'an dirigit enquiara conclusion de qué eth vòste frair ei innocent e de qué, peth contrari, eth colpable ei ua auta persona, que ja se senhalèc dirèctamnts en cors dera instruccion?
Totun aquerò, lo senhalèretz?
Lo senhalè per ues paraules deth mèn frair Dmitri.
Abantes de qué m'interroguèssen, m'auien parlat de çò que se passèc pendent era detencion, quan declarèc contra Smerdiakov.
Mès creigui fèrmaments qu'eth mèn frair ei innocent.
E, s'eth non l'aucic, alavetz…
Smerdiakov?
Se per qué Smerdiakov, precisaments?
Que non posqui deishar de creir en mèn frair.
Sai qu'eth non me mentirie.
Solet ena sua cara?
Aguestes son totes es vòstes pròves?
Que non n'è mès.
Non, que non è cap auta pròva.
Damb aquerò eth fiscau acabèc es sues preguntes.
Es responses d'Aliosha auien costat ua impression decebeira en public.
Abantes deth judici ja s'auie parlat de Smerdiakov, quauquarrés auie entenut bèra causa, quauquarrés auie indicat quauquarren, se parlaue d'Aliosha, de qué auie arremassat ues pròves extraordinàries a favor de sa frair e dera colpabilitat deth lacai, e ara se passaue que non sabie arren, cap de pròva exceptat deth convenciment morau, quauquarren tan naturau en tot èster eth frair der acusat.
Mès Fetiukovich ja auie començat a preguntar.
Ara pregunta de quan exactaments l'auie dit er acusat qu'auie en òdi a sa pair e que poirie aucir-lo e que s'aquerò l'ac auie entenut, per exemple, en sòn darrèr encontre abantes dera tragèdia, Aliosha de suspresa s'estrementic tant que responie, coma se solet alavetz auesse rebrembat e comprenut quauquarren:
E Aliosha, encoratjat, pr'amor que per çò que semble solet en aqueth moment se n'auie encuedat, rebrembèc qu'eth darrèr viatge que vedec a Mitia, tath ser, ath cant der arbe, de camin entath monastèri, sa frair, tant que se trucaue eth piech, "era part superiora deth piech", li repetic diuèrsi viatges qu'auie un mejan entà reparar eth sòn aunor, qu'aqueth mejan ère aquiu, just aquiu, en sòn piech…
Alavetz me pensè que, en trucar-se eth piech, parlaue deth sòn còr (contunhèc Aliosha), de qué en sòn còr poirie trapar fòrces entà gésser d'ua terribla vergonha que li ère ara demora e que ne tansevolhe gausaue cohessar-me a jo.
Admeti qu'alavetz me pensè que parlaue de pair e que s'estrementie, coma avergonhat, pera idia de vier en çò de sòn e cométer quauque acte de violéncia, mès just en aguest moment se senhalaue quauquarren en piech, e me'n brembi auer pensat fugaçaments qu'eth còr non ei en aguesta part deth piech, senon mès abaish, e eth se tustaue plan mès amont, aquiu, just dejós eth còth, que non deishaue de senhalar-se aguest punt.
Aguesta idia me semblèc alavetz pèga, mès dilhèu siguesse en tot senhalar es escapolari qu'en eth auie cosut es mil cinc cents robles!…
Just!, cridèc Mitia.
Qu'ei atau, Aliosha, ac pataquejaua damb eth punh!.
Fetiukovich se precipitèc entada eth en tot implorar-li que se padeguèsse, e ath madeish temps se concentrèc en Aliosha.
Aguest, afogat per çò que venguie de rebrembar, expausèc damb ardor era sua suposicion de qué aquera vergonha aubedie, damb tota probabilitat, a que, en tot tier ath dessús mil cinc cents robles qu'aurie podut entornar a Katerina Ivanovna, era mitat deth sòn déute damb era, auie decidit, ça que la, non entornar-les-ac e tier-les entà aua auta causa, ei a díder, entà partir damb Grushenka, s'ei qu'era accedisse…
Qu'ei aquerò, ei aquerò (sorrisclèc Aliosha damb inesperada agitacion), eth mèn frai, precisaments, non deishaue d'exclamar que poirie des.heir-se en quinsevolh moment dera mitat, dera mitat dera sua vergonha; ac didec diuèrsi viatges: era mitat!…
Mès qu'ère tan malerós pera sua feblesa de caractèr que non ac harie…
Que sabie per auança que non podie e que non auie fòrces entà hè'c!
Per aquerò m'a vengut entath cap ara!
Com è podut desbrembà'c?
Precisaments ère en tot senhalar er escapolari, hent a veir qu'auie es mejans, mès que non entornarie aguesti mil cinc cents.
E quan lo detengueren en Mokroie cridèc (ac sai pr'amor que m'ac an condat) qu'era màger vergonha dera sua vida auia estat que, en tot auer es mejans entà entornar-li era mitat (era mitat!
Guaire patie, guaire patie, per tòrt d'aguest deute!, exclamèc Aliosha coma conclusion.
Naturauments tanben intervenguec eth fiscau.
Li demanèc a Aliosha que descriuesse un aute còp se com s'auie passat tot, e preguntèc tu per tu s'ère exacte qu'er acusat, en pataquejar-se eth piech, semblaue senhalar quauquarren.
Non serie simplaments que se metie còps de piech damb eth punh?
Qu'ei que non ère damb eth punh!, sorrisclèc Aliosha.
Com è podut desbrembà'c?
Eth president li preguntèc a Mitia se qué podie díder a prepaus d'aguest testimòni.
Mitia confirmèc qu'auie estat exactaments atau, qu'eth auie senhalat es mil cinc cents robles qu'amiaue en piech, just dejós eth còth e que, plan que òc, ère ua vergonha, "ua vergonha", que non ac vau a remir, era accion mès vergonhosa de tota era mia vida!, cridèc.
Les podia auer entornat e non ac hi.
M'estimè mès contunhar estant un panaire dauant es sòn uelhs, non les entornè, e çò de mès vergonhós ei que sabia per auança que non les entornaria.
Aliosha qu'a rason!
Gràcies, Aliosha!
E atau acabèc er interrogatòri d'Aliosha.
Çò d'important, çò de significatiu auie estat, precisaments, era circonstància de qué aumens auie campat ua donada, aumens ua, ua pròva, per petita que siguesse, a penes un indici de pròva, mès que confirmaue minimaments qu'aguest escapolari auie existit de vertat, qu'en eth auie auut mil cinc cents robles e qu'er acusat non auie mentit pendent era instruccion deth somari, quan auie declarat en Mokroie qu'es mil cinc cents "èren mèns".
Aliosha ère content; se dirigit, rogit tot, entath lòc que l'auien indicat.
E pendent ua bona estona contunhèc repetint-se: "Com ac è podut desbrembar?
Mès com ac è podut desbrembar?
E que non se m'age acodit enquia ara!
Comencèc er interrogatòri a Katerina Ivanovna.
Tant lèu apareishec, quauquarren extraordinari se passèc ena sala.
Es daunes recuelheren es sòns alongavistes e lunetes, quauqui òmes comencèren a voludar-se, d'auti s'estirauen en sèti entà veder-i mielhor.
Toti assegurarien dempús que Mitia s'esblancossic "coma un mocador" quan era entrèc.
Tota de nere, damb modèstia e lèu damb timiditat s'apressèc ath lòc que l'indicauen.
Qu'ère impossible endonviar pera cara s'ère inquieta, mès amiaue ua ludentor de resolucion ena sua guardada escura, ombriua.
Me cau senhalar que molti afirmarien dempús qu'en aguest moment estaue incrediblaments beròia.
Comencèc a parlar doçaments mès damb claretat, entà tota era sala.
Eth president comencèc es sues preguntes damb cautèla, damb un respècte extraordinari, tau que se cranhesse tocar "determinades tilhes" e respectèsse er enòrme malastre.
Mès ja enes sues prumères paraules era pròpia Katerina Ivanovna reconeishec damb fermetat dauant d'ua des preguntes formulades qu'auie estat era prometuda formau der acusat "enquiath moment qu'eth m'abandonèc…", higec serena.
Quan li preguntèren sus es tres mil robles fidadi a Mitia entàth sòn enviament per corrèu as sòns familhars, didec sense trantalhar:
Que non les ac balhè entà que les envièsse dirèctaments, alavetz auia era presentida de qué auie besonh de sòs…en aqueth moment.
Li balhè es tres mil robles damb era condicion de que les envièsse, se volie, en tèrme d'un mes.
Que s'a torturat en vaganaut per aguest deute…
Qu'èra compètaments segura de qué artenherie enviar agueri tres mil robles tan lèu les obtenguesse de sa pair, contunhèc, en tot respóner as preguntes.
Tostemp siguí solide fòrça deth sòn desinterès e dera sua aunestetat…dera sua grana aunestetat…en qüestions de sòs.
Eth ère complètaments segur de qué obtierie es tres mil robles de sa pair e diuèrsi viatges me parlèc d'aquerò.
Jo m'en sabia de qué auie ua peleja damb sa pair e tostemp siguí convençuda, e encara ne sò, de qué sa pair l'auie ofensat.
Non me'n brembi de cap menaça contra sa pair pera sua part.
Aumens ena mia preséncia non didec arren, cap menaça.
Se m'auesse vengut a veir, de seguit l'auria tranquillizat per çò que tanh ad aguesti tres mil nefasti robles que me deuie, mès que ja non tornèc…e jo…jo me trapè en tau situacion…que non li podia demanar que venguesse…
Ath delà, non auia cap de dret a exigir-li arren peth deute (higec còp sec, e quauquarren resolutiu ressonèc ena sua votz), en ua escadença jo madeisha recebí d'eth un favor monetari per ua quantitat superiora as tres mil robles, e les acceptè a maugrat de qué non podia preveir quan seria en condicions de poder pagar eth deute.
En ton dera sua votz se podie veir un cèrt desfiament.
Aquerò non se passèc aciu, senon ara prumeria dera vòsta relacion, non?, Fetiukovich contunhèc per aguest camin, en tot auançar damb cautèla, donques qu'auie era presentida de qué podie afavorir-les.
Senhalarè entre parentèsi que, a maugrat qu'auie vengut de Sant Petersburg en part per iniciatiua dera pròpia Katerina Ivanovna, eth non se'n sabie arren der episòdi des cinc mil robles que Mitia l'auie balhat ena auta ciutat, ne dera "reveréncia enquiath solèr".
Que non l'ac auie condat, l'ac auie amagat!
Çò qu'ère estonant.
Qu'ei mès que probable qu'enquiath darrèr moment ne tansevolhe era madeisha sabesse s'anaue a condar aguest episòdi en judici e que dilhèu demorèsse bèra sòrta d'inspiracion).
Jamès poirè desbrembar aqueri moments!
Aquerò ac amaguèc damb generositat e non auec vergonha de hèr a veir qu'era, era madeisha, auie anat ath mès córrer en çò d'un joen oficiau, en un cambiament sobte, en tot fidar en quauquarren…entà obtier d'eth sòs.
Que siguec quauquarren esmovent.
Jo sentí caudheireds en entener-la, era sala ère immobila, seguint d'aurelha cada paraula damb aviditat.
Qu'ère quauquarren inaudit, arrés s'aurie demorat d'ua joena tant autoritària e desdenhosaments capinauta, coma era, un testimòni tant extremadaments sincer, tau sacrifici, tau immolacion.
E entà qué?
Entà qui?
Entà sauvar a qui l'auie tradit e ofensat, entà contribusir encara que siguesse minimaments ara sua sauvacion, entà balhar ua bona impression d'eth.
E, plan, era imatge der oficiau autrejant es sòns darrèrs cinc mil robles (tot çò que li restaue ena vida) e en tot hèr ua respectuosa reveréncia dauant d'ua gojata innocenta resultaue simpatica e encantadora, mès…eth còr se me sarrèc dolorosaments!
Sentia que çò que podie sorgir mès tard (e sorgic, plan que sorgic!
Comentarien dempús per tota era ciutat, entre risetes malicioses, que dilhèu eth raconde non auie estat deth tot exacte, concretaments en punt qu'er oficiau auie deishat qu'era senhoreta se n'anèsse, "solet, çampar, damb ua respectuosa reveréncia".
S'insinuaue qu'aquiu s'auie "ometut" quauquarren.
De vertat Katerina Ivanovna, damb era sua intelligéncia, damb era sua perspicàcia malautissa, non auie presentit que diderien aguestes causes?
Plan que òc, mès decidic condà'c tot.
Encara que, toti aqueri dobtes lordi sus era veracitat deth raconde non comencèren enquia mès tard, pr'amor qu'en prumèr moment toti èren esmoigudi.
Per çò des membres deth tribunau, escotèren a Katerina Ivanovna en un silenci reverenciau, entà didè'c atau, lèu pudorós.
Eth fiscau non se permetec ne ua pregunta mès sus eth tèma.
Fetiukovich s'inclinèc prigondaments dauant d'era.
Ò!, que ja ère lèu en tot celebrà'c!
Auie artenhut fòrça: un òme autrège en un nòble impuls es sòns darrèrs cinc mil robles e aguest madeish òme aucís dempús a sa pair ua net entà panar-li tres mil?
Qu'ère en part incongrú.
Ara Fetiukovich, coma minim, podie descartar eth panatòri.
De ressabuda, era "causa" semblaue negada per ua naua lum.
Ua cèrta simpatia s'estenec rapidaments en favor de Mitia.
Per çò que tanh ada eth…d'eth condèren que, pendent eth testimòni de Katerina Ivanovna, se lheuèc un parelh de viatges de pic deth sòn sèti entà tornar a quèir en banquet e curbir-se era cara damb es mans.
Mès, quan era acabèc, ara suspresa exclamèc damb votz aclapada, en tot estener-li es mans:
Katia, se per qué m'as destrusit?
E petèc en somics violents.
Ça que la, se revenguec de pic e tornèc a cridar:
Ara que sò condamnat!
Katerina Ivanovna s'estèc ena sala en ua cagira que l'indiquèren.
Ère esblancossida e damb eth cap clin.
Es qu'èren apròp d'era condèren que siguec ua bona estona en tot tremolar, coma s'auesse fèbre.
Apareishec Grushenka tà declarar.
Que m'apressi entara catastròfa que, en desencadiar-se de ressabuda, podec amiar, de hèt, era roïna de Mitia.
Pr'amor que sò convençut, coma toti, e tanben es juristes ac diderien dempús, que, se non auesse estat per aguest episòdi, aumens aurien estat mès indulgenti damb eth criminau.
Mès de seguit parlarè d'aquerò.
Prumèr dues paraules sus Grushenka.
Se presentèc ena sala vestida de nere, damb eth sòn polit chal nere sus es sues espatles.
Doçaments, damb es sòns passi inaudibles, damb un leugèr balançatge, tau que caminen a viatges es hemnes gròsses, s'apressèc ara balustrada en tot campar atentiuaments ath president e sense hèr cap guardada tara quèrra o tara dreta.
Ena mia pensada, qu'ère plan beròia en aguest moment, en absolut palla, coma afirmarien dempús es daunes.
Tanben dideren qu'era sua expression ère maligna e que semblaue concentrada en quauquarren.
Jo me pensi simplaments qu'ère anujada e que sentie penosaments sus era es guardades entre desdenhoses e curioses deth nòste public avid d'escandals.
Qu'auie un caractèc capinaut, non tenguie eth mensprètz; ère d'aguestes persones que, tan lèu comencen a sospechar que bèth un les mensprède, s'aluguen damb fúria e talents de resvenja.
Ad aquerò, plan, se li somaue era timiditat, e era vergonha intima per èster timida, de manèra que non ei estranh qu'era sua forma de parlar siguesse cambianta, a viatges airosa, d'auti desdenhosa e mercadaments grossièra, e d'auti, còp sec, damb ua nòta sincera e corau d'acusacion e condemna d'era madeisha.
Mès a viatges parlaue madeish que se se precipitèsse en un garguilh: "Que m'ei parièr çò que se passe, ac diderè de totes manères…" Sus era sua relacion damb Fiódor Pávlovich comentèc bruscaments: "Tot aquerò que son pegaries, quina colpa n'è jo de qué s'encamardèsse de jo?"
Mès ua menuta dempús higec: "Que jo n'è eth tòrt de tot, me burlè der un e der aute, deth vielh e d'aguest, jo les amiè entath desastre.
Tot s'a passat per tòrt mèn".
De bèra manèra, gessec eth tèma de Samsonov: "Aquerò que non l'impòrte ad arrés (se revoutèc en un ton d'insolent desfiament), siguec eth mèn benfactor, me recuehhec quan anaua descauça, quan es mèns parents me heren enlà dera isba."
Eth president, plan educadaments, per cèrt, li rebrembèc que li calie respóner as preguntes sense entrar en detalh superflús.
Grushenka se rogic, es uelhs li luderen.
A qui vos referitz damb açò deth "marrit"?, s'interessèc eth fiscau.
Ath lacai, a Smerdiakov, eth qu'aucic ath sòn senhor e se pengèc ager.
Atau m'ac didec Dmitri Fiódorovich, que lo podetz creir.
Aguesta hemna que s'a endrabat entre nosati ei era que l'a amiat entara roïna, aquerò ei, era ei era causa de tot, aquerò ei (higec Grushenka tremolant d'òdi, e ua nòta de mauvestat comencèc a ressonar ena sua votz.
Que voleren saber a qui se referie aguest còp:
Ara senhoreta, ad aguesta d'aquiu, a Katerina Ivanovna.
Me cridèc entà que venguessa a veder-la, me mestrèc chicolate, que volie embolhar-me.
De vertat qu'ei ua pògavergonha, aquerò ei…
En aguest moment eth president l'interrompec damb severitat e li demanèc que mesurèsse es sues paraules.
Mès eth còr dera gelosa hemna ja s'auie desgahonat, qu'ère prèsta a lançar-se en peridèr…
En moment dera detencion en Mokroie, preguntèc eth fiscau en tot hèr memòria, toti vos vederen e vos enteneren cridar, tant que vos gessíetz de un aute quarto: "Jo qu'è eth tòrt de tot, compliram amassa era pena!".
Per tant, auíetz ja era conviccion en aguest moment de qué eth ère un parricida?
Que non m'en brembi des mèns sentiments d'alavetz, responec Grushenka, toti cridauen qu'eth auie aucit a sa pair e jo sentí qu'auie estat peth mèn tòrt, que l'auie aucit per jo.
Mès, tan lèu didec qu'ère innocent, lo credí, contunhi credent-lo e lo creirè tostemp: que non ei un òme des que mentissen.
Ère eth torn des preguntes de Fetiukovich.
Me'n brembi que li demanèc per Rakitin e es vint-e-cinc robles "per auer hèt a vier ena sua casa a Aliosha Fiódorovich Karamazov".
Que non ei estranh qu'acceptèsse es sòs, Grushenka arric damb dolenteria e mensprètz, tostemp venguie plorant a demanar-me sòs, me solie trèir uns trenta ath mes, sustot entà capricis: entà minjar e béuer non m'auie de besonh.
Se passe qu'ei eth mèn cosin.
Era mia mair e sa mair son fraies.
Aguest nau hèt deishèc estonadi a toti, arrés ena ciutat s'en sabie enquia alavetz, ne en monastèri, ne eth madeish Mitia.
Condauen que Rakitin se rogit tot de vergonha en sòn sèti.
Grushenka, abantes d'entrar ena sala, per bèra rason se n'auie sabut de qué Rakitin auie declarat en contra de Mitia e s'embestièc.
Tot er anterior discurs deth senhor Rakitin, tota era sua noblesa, es sues pensades sus eth regim de servitud, sus eth desorde civil de Russia, tot aquerò auie demorat definitiuaments anullat e suprimit ena opinion generau.
Fetiukovich qu'ère satisfèt, s'auie trapat un aute present vengut deth cèu.
Mès, en generau, non s'estèren guaira estona interrogant a Grushenka e, plan que òc, non podie condar arren especiauments nau.
Deishèc en public ua impression plan desagradiua.
Katerina Ivanovna.
Pendent er interrogatòri, Mitia sauvèc silenci, guardant fixaments en solèr, coma petrificat.
Compareishec eth testimòni Ivan Fiódorovich.
Me cau senhalar que l'auien citat abantes qu'a Aliosha.
Mès eth secretari judiciau informèc ath president de qué, per tòrt d'ua indisposicion sobta o bèra sòrta de problèma, eth testimòni non podie comparéisher en aqueth moment, mès que, tan lèu se remetesse, serie dispausat a balhar testimoniatge a quinsevolh ora.
Aquerò non ac entenec arrés, que mo'n saberíem mès tard.
Ara prumeria era sua preséncia non siguec percebuda: es principaus testimònis, mès que mès es dues rivaus, ja auien estat interrogades; de moment eth curiosèr qu'ère ja satisfèt.
En public se notaue enquia e tot cansament.
Encara les calie escotar a diuèrsi testimònis que probablaments ja non poirien condar arren d'especiau pr'amor que ja s'auie dit tot.
Eth temps se passaue.
Ivan Fiódorovich s'apressèc extraordinariaments a plaser, sense guardar ad arrés e autanplan damb eth cap clin, tau que se siguesse repotegant, pensant en quauquarren.
Anaue impecablaments vestit mès era sua portadura transmetie ua impression, aumens entà jo, malautissa: aqueth ròstre semblaue èster tocat pera tèrra, que semblaue era cara d'un moribond.
Amiaue es uelhs trebles, les lheuèc e recorrec era sala doçaments.
Aliosha siguec a mand de lheuar-se dera cagira e gemeguèc, ai!.
Jo me'n brembi, mès sigueren pògui es que l'enteneren.
Eth president comencèc damb aquerò de qué ère un testimòni sense jurament, que podie testificar o sauvar silenci, mès que tot çò que didesse, plan, ac auie de díder a consciéncia, eca, eca.
Ivan Fiódorovich escotaue e lo guardaue confús, mès de pic en sòn ròstre comencèc a formar-se un arridolet e quan eth president, que lo guardaue estonat, acabèc de parlar, eth se metec a arrir.
Quauquarren mès?, preguntèc en votz nauta.
Tota era sala sauvèc silenci tau que se presentisse quauquarren.
Non… que non l'è, que non è arren d'especiau.
Comencèren a hèr-li preguntes.
Responie a totes sense vam, brèuments, autanplan damb ua repugnància que s'anaue aumentant, encara que, per çò d'aute, ac hège de manèra senada.
Fòrça viatges alleguèc desconeishença.
Non sabie arren des compdes de sa pair damb Dmitri Fiódorovich.
Qu'auie entenut ar acusat menaçar damb aucir a sa pair.
Per çò deth paquet de sòs se'n sabie per Smerdiakov…
Començaue a guardar as parts, ath fiscau e ar avocat defensor, entà veir se considerauen de besonh prepausar quauqua quëstion, quan Ivan Fiódorovich demanèc damb votz inanimada:
Deishatz que me'n vaja, senhoria, que non me trapi guaire ben.
Damb aguestes paraules e sense demorar era autorizacion, se virèc en redon e anaue a gésser dera sala, mès dempús de hèr quate passi s'arturèc, coma s'ac auesse estat en tot hèr-li torns a quauquarren, arric en silenci e tornèc ath sòn lòc.
Jo, senhoria, que sò coma ua gojata campanharda…com ère açò…"Se voi, sauti; se voi, non sauti".
La van a cercar damb un sarafan3 o ua paniova4 entà que saute, entà estacar-la e amiar-la entas sues nòces, e era ditz: "Se voi, sauti; se voi, non sauti"…
Qu'ei quauquarren deth nòste caractèr nacionau…
Qué voletz díder damb aquerò?, preguntèc eth president plan seriós.
Qu'ei aciu (còp sec Ivan Fiódorovich treiguec un paquetet de sòs), aciu qu'ei es sòs…es qu'èren ena auta envolòpa (senhalèc era taula damb es pròves materiaus), que per eri auciren a ma pair.
A on les dèishi?
Senhor secretari judiciau, balhatz- les-ac.
Eth secretari judiciau cuelhec era paquet e l'ac balhèc ath president.
E com vos auetz hèt a vier vos damb aguesti sòs?…
Que les recebí de mans de Smerdiakov, der assassin, ager.
Que siguí damb eth abantes de qué se pengèsse.
Eth aucic a ma pair e non eth mèn frair.
Eth l'aucic e jo l'ensenhè a aucir…
Qui non desire era mòrt de sa pair?…
Ètz san e en bona santat?, se l'escapèc sense voler ath president.
Donques plan que sò san e en bona santat…en ua santat infama, ena madeisha que vos e toti aguesti…pògavergonhes!, se virèc entath public.
Que se hèn gèsti es uns as auti, ipocrites!
Toti desiren era mòrt de sa pair.
Un reptil s'avalarà a un aute reptil…
Se non auesse auut un parricidi toti que s'aurien emmaliciat e se n'aurien anat shordadi…
Un circ!
Pan e circ!
Plan que tanben qui ac ditz…
Auetz aigua?
Balhatz-me aigua, per amor de Diu!, còp sec se metec es mans en cap.
Eth secretari s'apressèc ada eth ara prèssa.
Aliosha se metec de pès en un bot e comencèc a cridar: "Qu'ei malaut, non lo creigatz, que patís un delirium tremens!"
Katerina Ivanovna se lheuèc ath mès córrer e, immobila, per espant, guardaue a Ivan Fiódorovich.
Mitia s'estirèc e damb un arridolet torçat e ua guardada sauvatge, escotaue ansiós ath sòn frair.
Padegatz-vos!
Que non sò lhòco, sonque sò un assassin!, Ivan tornèc a començar.
Que non se l'a de demanar eloqüéncia a un assassin…higec, se qui sap perqué e s'estarnèc d'arrir descompausat.
Eth fiscau s'inclinèc sus eth president visiblaments confús.
Es membres deth tribunau mormolhauen agitadi.
Fetiukovich qu'ère tot aurelhes.
Era sala demoraue estonada.
Eth president se remetec.
Testimòni, es vòstes paraules que non inintelligibles e inadmisibles aciu.
Solatjatz-vos, se podetz, e condatz-mos…se de vertat auetz quauquarren entà condar-mos.
Com podetz confirmar aguesta confession?…
S'ei que non ètz en tot delirar.
Qu'ei aquerò que se passe, que non è testimònis.
Eth maudit Smerdiakov que non vos enviarà ua declaracion dès er aute mon…en ua envolòpa.
Vos shautarie auer mès envolòpes, mès damb ua qu'ei pro.
Non è testimònis…
Exceptat, dilhèu, d'un, arric cogitós.
Qui ei eth vòste testimòni?
Que tie coa, senhoria, non serà avient!
Le diable n'existe point!
Non li hescatz cabau, ei un diable dolentet, insignificant, (higec, en tot deishar d'arrir e en ton semiconfidenciau), solide qu'ei per aquiu, aquiu dejós era taula damb es pròves materiaus, dilhèu non ei eth mielhor lòc entada eth?
Ac vedetz?
Escotatz-me, jo li didí: non voi carar, mès eth didie quauquarren sus un cataclisme geologic…pegaries!
En fin, desliuratz ath monstre…a entonat un imne, qu'a estat pr'amor que se trape ben.
Qu'ei madeish qu'er embriac brigand que desentone "Venka se n'a anat entà Piter" e per dues segondes d'alegria aurie balhat un quatrilion de quatrilions.
Vos que non me coneishetz!
Qué n'ei d'absurd tot çò qu'auetz aciu!
Hètz-me a vier a jo ath sòn lòc!
Que sò vengut entà quauquarren, non?
Per qué?
Per qué tot, sigue çò que sigue, ei tant absurd?…
E de nauèth comencèc a campar era sala tot doç, tau que se siguesse en tot cogitar.
Mès ja toti èren alteradi.
Aliosha ère a mand de córrer entada eth, mès eth secretari judiciau ja tenguie a Ivan Fiódorovich deth braç.
Eth garda arribèc a temps, l'agarrèren e eth deishèc anar un planh frenetic.
E, tant que se lo hègen a vier, se planhie e cridaue causes incoerentes.
I auec un gran tarrabastòri.
Non ac rebrembarè per orde, pr'amor que jo madeish èra alterat e non ac podí seguir tot.
Solet sai que dempús, quan venguec era cauma e toti comprenérem se qué s'auie passat, ath secretari judiciau li queiguec ua repassada, encara qu'aguest argumentèc ara autoritat qu'eth testimòni auie estat ben hège ua estona, que l'auie vist un mètge ua ora abantes, que li venguec era malagana, mès qu'abantes d'entrar ena sala parlaue damb coeréncia, atau qu'aurie estat impossible predíder arren, e qu'eth, ath delà, auie persutat que volie testificar.
E abantes de vier ne tansevolhe de padegar-mos un shinhau e de remeter-mos dera scèna, se'n descadièc ua auta: Katerina Ivanovna venguec isterica.
S'estarnèc de plorar entre idòls, mès non se'n volie anar, se soltaue, suplicaue que non se la hessen a vier e, de ressabuda, li cridèc ath president:
Que me cau prestar un aute testimoniatge, de seguit…de seguit!
Aciu qu'auetz aguest papèr, ua carta…cuelhetz-la!
Liegetz-la ara prèssa, ara prèssa!
Qu'ei ua carta d'aguest monstre, d'aguest!, d'aguest!, senhalaue a Mitia.
Eth aucic a sa pair, ja ac veiratz; qu'escriu se com aucirie a sa pair!
E er aute ei malaut, malaut, patís un delirium tremens!
Que s'està atau hè tres dies.
Cridaue dehòra de se.
Eth secretari cuelhec eth papèr qu'era l'estenie ath president.
Katerina Ivanovna s'esbaucèc ena cagira e en silenci, convulsiuaments, comencèc a somicar tremolant e estofant eth mès mendre gemèc per pòur que la hessen enlà dera sala.
Eth papèr qu'auie balhat ère era carta de Mitia dès era tauèrna Ciutat Capitau, qu'Ivan Fiódorovich auie qualificat de document d'importància "matematica".
Ai!, precisaments l'acceptèren damb exactitud matematica e se non auesse estat per aguesta carta dilhèu Mitia non aurie queigut o, aumens, non damb tant d'orror.
Torni a díder qu'ei dificil seguir es detalhs.
Encara ara se me hè coma un rambalh.
Probablaments eth president informèc deth nauèth document ath tribunau, ath fiscau, ar avocat defensor e ath jurat.
Solet me'n brembi que comencèren a preguntar ath testimòni.
Ara demana de se s'auie padegat, que li dirigic doçaments eth president, Katerina Ivanovna responec precipitadaments:
Que sò prèsta, sò prèsta!
Sò en condicions de responer-vos (higec dempús, per çò que semble contunhaue cranhent que non l'escotèssen.
Li demanèren qu'expliquèsse mès peth menut se quina carta ère aguesta e en quines condicions l'auie recebut).
Que la recebí era vesilha deth crim e eth l'auie escrit un dia abantes ena tauèrna, per tant dus dies abantes deth crim, guardatz, qu'ei escrita en un compde!, cridèc damb er alend copat.
Alavetz eth m'auie en òdi pr'amor que s'auie comportat coma un brigand e se n'auie anat darrèr d'aguesta creatura…e pr'amor que, ath delà, me deuie tres mil robles…
Òc, se sentie avergonhat per aguesti tres mil e pera sua pròpia mesquinaria.
Aquerò ei çò que se passèc damb aguesti tres mil robles, vos demani, vos supliqui, que m'escotetz: tres setmanes abantes d'aucir a sa pair, venguec a veder-me un maitin.
Sabia que m'auie tradit que me volie deishar, e jo, jo madeisha, li balhè es sòs, jo madeisha les ac aufrí tau que se siguesse entara mia fraia en Moscòu.
Tant que les ac autrejaua, li guardè era cara e li didí que les podie enviar quan volesse, "autanplan en un mes".
Mès com, com non podec compréner çò que li didia ena cara?
Que lo volia hèr a temptar e, qué se passèc?
Que les agarrèc, òc, les agarrèc e se n'anèc e se les degalhèc aquiu damb aguesta hemnòta, en ua soleta net…
Mès ac comprenec, comprenec que jo ac sabia, vos asseguri qu'alavetz comprenec tanben que, en balhar-li es sòs, solet lo hèja a temptar: serie tan mesquin coma entà cuélher es sòs?
Jo li guardaua es uelhs, e eth a jo, e ac comprenec, ac comprenec e les agarrèc, e partic damb es mèns sòs!
Qu'ei vertat, Katia!
Mitia comencèc a cridar.
Te guardè as uelhs e comprení que m'umiliaues, mès, totun açò, agarrè es tòns sòs!
Menspredatz ad aguest brigand, menspredatz-lo toti!
Que s'ac merite!
Acusat, exclamèc eth president, ua paraula mès e harè que vos hègen entà dehòra.
Aguesti sòs lo tormentauen, contunhèc Katia damb prèssa convulsiua, eth que me les volie entornar, ei vertat que volie, mès tanben auie besonh des sòs entad aguesta.
E alavetz aucic a sa pair, mès totun açò non m'entornèc es sòs, se n'anèc, damb era, entad aguest bordalat a on lo trapèren.
De nauèth entà degalhar es sòs que l'auie panat a sa pair, assassinat.
E un dia abantes d'aucir a sa pair m'escriuec aguesta carta, l'escriuèc embriac, ja me n'encuedè alavetz, l'escriuec per mauvestat e sabent, solide qu'ac sabie, que jo jamès la mostraria ad arrés, autanplan s'eth aucie.
Se non, non l'aurie escrit.
Que sabie que jo non me voleria resvenjar e esbauçar-lo!
Mès, liegetz-la, liegetz-la atentiuaments.
Damb mès atencion, se vos platz.
E veiratz qu'en era ac ditz tot abantes de temps: se com aucirà a sa pair e a on sauve aguest es sòs.
Guardatz aguesta frasa, non vo'la perdatz, se vos platz: "L'aucirè tan lèu Ivan se'n vage".
Ei a díder, qu'auie estat en tot dar-li torns e com hè'c (li suggeric Katerina Ivanovna ath tribunau damb marrida alegria, verinosa.
Qu'ère clar qu'auie liejut era fatidica carta peth menut e qu'auie estudiat cada letra).
Se non auesse estat embriac, non m'aurie escrit, mès guardatz, aquiu qu'ei tot escrit per auança, punt per punt, e atau aucic dempús a sa pair, qu'ei tot un plan!
Parlaue dehòra de se e, plan, desfisant totes es conseqüéncies, encara que ja les auie previst dilhèu un mes abantes, pr'amor que ja alavetz auie soniat tremolant de ràbia: "Non aurie de liéger un jutge aguesta carta?"
E ara semblaue volar pala enjós.
Me semble rebrembar qu'era carta siguec liejuda en votz nauta peth secretari e que costèc ua impression espaventosa.
Li preguntèren a Mitia:
Arreconeishetz aguesta carta?
Qu'ei mia, mia!, sorrisclèc Mitia.
Mos auem auut en òdi per fòrça causes, Katia, mès te juri, te juri que t'estimaua quan t'auia en òdi, e tu a jo non!
S'esbaucèc retortilhant-se es braci desesperat.
Eth fiscau e er avocat comencèren a caushigar-se es preguntes tostemp en aguest sens: "Qué vos a amiat a amagar aguest document enquia aguest moment e a declarar en un ton e esperit tan desparièr?"
Òc, òc, abantes è mentit, ère tot mentida, en contra deth mèn aunor e era mia consciéncia, mès qu'abantes lo volia sauvar per auer-me en òdi e menspredar-me atau, didie Katia coma capvirada.
Ò!, que m'a menspredat fòrça, tostemp m'a menspredat e, sabetz?, m'a menspredat dès eth moment que m'ajulhè as sòns pès per aguesti sòs.
Qu'ac podí veir…
Ja alavetz me'n sabí, mès que non m'ac volí creir.
Guairi viatges aurè liejut enes sòns uelhs: "Tu soleta vengueres entà jo".
Ai!, eth que non ac comprenec, non comprenec bric entà qué venguí a veder-lo alavetz, solet ei capable de sospechar baisheses!
Me mesurèc sivans era sua mesura, se pense que toti èm coma eth (didec, li carrinclauen es dents de ràbia, qu'ère completaments exaltada).
E solet volie maridar-se damb jo peth mèn eretatge, solet per aquerò!
Tostemp m'è pensat qu'ère per açò!
Ò!, aguest animau!
Tostemp a pensat que tremolaria tota era vida de vergonha pr'amor qu'alavetz venguí a veder-lo, e que me podie menspredar etèrnaments per açò e auer poder sus jo, per aquerò volie maridar-se damb jo!
Atau ei, atau ei!
Sagè de vencer-lo damb eth mèn amor, damb eth mèn amor sense fin, autanplan decidí trèir era sua traïcion mès eth que non comprenec arren, arren!
Mès, dilhèu ei capable de compréner quauquarren?
Ei un monstre!
Recebí era carta solet ath dia a vier, tath ser, me la heren a vier dera tauèrna.
Encara aguest madeish maitin volia perdonar-l'ac tot, quitament era sua traïcion.
Eth president e eth fiscau la tranquilizèren.
Sò segur que les incomodaue profitar-se deth sòn estat de nèrvis e escotar taus confessions.
Entení que didien: "Comprenem çò de mau hèr qu'ei entà vos, credetz-mos, qu'èm capables de comprenè'c" e d'autes causes semblables, mès, totun açò, li treigueren era declaracion a ua hemna capvirada e isterica.
A tot darrèr Katerina Ivanovna descriuec damb era excepcionau claretat que soent, encara que sigue per un instant, surgente en moments tan tensi, qu'Ivan Fiódorovich lèu s'auie capvirat en aguesti darrèri mesi per sajar de sauvar ad "aguest monstre e assassin", ath sòn frair.
Que s'a torturat, exclamèc, solet volie padegar era sua colpa en tot cohessar-me qu'eth tanpòc estimaue a sa pair e que dilhèu auie desirat era sua mòrt.
Ai, aguesta consciéncia prigonda, prigonda!
Era consciéncia lo torturaue.
M'ac condèc tot, tot, venguie a veder-me cada dia e parlaua damb eth coma eth sòn solet amic.
Qu'è er aunor d'èster eth sòn solet amic!, sorrisclèc desfisanta còp sec e damb era guardada ludenta.
Anèc dus viatges a veir a Smerdiakov.
En ua escadença venguec a veder-me e didec.
Que non podie acceptar qu'eth sòn frair siguesse un parricida!
E non hè ne ua setmana que lo vedí quèir malaut.
Es darrèrs dies, ena mia casa, deliraue.
Que vedia se com perdie eth cap.
Caminaue e deliraue, l'an vist peth carrèr.
Eth mètge que venguec ara mia demana l'examinèc delàger e me didec qu'ei près dera fèbre cerebrau, tot per eth, per tòrt d'aguest monstre!
E ager se'n sabec que Smerdiakov auie mòrt…
Se demorèc tant aclapat que venguec hòl…e tot per tòrt d'aguest monstre, tot per sauvar ad aguest monstre!
Sense dobte parlar e cohessar atau solet ei possible un còp ena vida, en moment de morir, per exemple, camin deth cadafalc.
Mès eth caractèr de Katia ère atau, tanben en aguest moment.
Era impetuosa Katia que correc entara casa d'un joen immorau entà sauvar a sa pair; era madeisha Katia que pòc abantes, dauant d'aguest public, capinauta e casta, s'auie aufrit en sacrifici ada era madeisha auie comprometut eth sòn pudor de puncèla en parlar deth "nòble anament de Mitia" entà padegar encara que siguesse un shinhau era sòrt que lo demoraue.
E vaquí qu'ara tornaue a aufrir-se en sacrifici, mès ara ère per aute, pr'amor que dilhèu solet ara, solet en aguest moment, per prumèr viatge sentesse e comprenesse de vertat se guaire estimaue ad aguest aute.
Que s'auie immolat espaurida per eth, pr'amor que comprenie que se destrusie en declarar qu'ère eth qu'auie aucit a sa pair e non eth sòn frair.
Era s'auie immolat entà sauvar-li ada eth, eth sòn bon nòm, era sua reputacion.
Totun, apareishec quauquarren terrible, ua pregunta: "auie difamat a Mitia en descríuer era sua anciana relacion damb eth?
Non, non, era que non l'auie calomniat de bon voler quan cridaue que Mitia la menspredaue pera sua reveréncia enquiath solèr.
Era credie (n'ère complètaments convençuda, dilhèu dès era reveréncia) qu'eth simplet de Mitia, qu'alavetz l'idolatraue, se burlaue d'era e la menspredaue.
E solet dès er orgulh sentec per eth un amor isteric e dolorós, dès eth sòn orgulh herit, aguest amor non semblaue amor, senon resvenja.
Ai, dilhèu d'aguest amor dolorós n'aurie sorgit un d'autentic, dilhèu.
Katia non desiraue ua auta causa, mès Mitia l'ofensèc damb era sua traïcion enquiath mès prigond dera sua amna, e era amna non perdone.
Eth moment dera resvenja auie despareishut de ressabuda, mès tot çò que s'auie apilerat longa e dolorosaments en piech dera hemna ofensada crevèc tanben inesperadaments.
Qu'auie tradit a Mitia, mès tanben s'auie tradit ada era madeisha!
E, plan, tan lèu artenhec a exprimir-se, era tension cessèc e sentec qu'era vergonha la cachaue.
Tornèren es atacs de nèrvis, s'esbaucèc entre crits e somics.
Se la heren a vier.
Tant que l'amiauen entà dehòra, Grushenka se lancèc sus Mitia damb un planh, que non i auec temps entà tier-la.
Mitia, idolaue, aguesta vibòra que t'a esbauçat!
Que mos cau veir se com s'a metut en evidéncia!, cridaue ath tribunau, tremolant de ràbia.
A un senhau deth president l'agarrèren e se premaniren a trèir-la dera sala.
Era que non se deishèc, se revlincaue e se liberaue entà tornar damb Mitia.
Aguest comencèc a cridar e tanben se n'anèc entada era.
Les tengueren.
Dempús me'n brembi que venguec eth mètge vengut de Moscòu.
Semble qu'abantes de tot açò eth president auie manat ath secretari que se balhèsse assisténcia a Ivan Fiódorovich.
Eth mètge informèc ath tribunau qu'eth malaut auie un accès plan perilhós de fébre e qu'ère de besonh desplaçar-lo de seguit.
A demana deth fiscau e der avocat defensor, confirmèc qu'eth pacient l'auie vengut a veir dus dies abantes e que ja alavetz l'auie pronosticat fèbres imminentes, mès que non s'auie volut tractar.
Dempús d'aguesta declaracion, eth famós mètge se retirèc.
Era carta presentada per Katerina Ivanovna siguec incorporada as pròves materiaus.
Après ua deliberacion, eth tribunau dispausèc contunhar damb era fasa probatòria e includir en acte es dus inesperadi testimoniatges, eth de Katerina Ivanovna e eth d'Ivan Fiódorovich.
Mès que ja non vau a descríuer es posteriores instruccions.
Ath delà, es testimoniatges des auti testimònis solet repetiren e confirmèren es anteriors, mès que cadun damb es sues particularitats.
Ça que la, persuti que tot se redusirie a un solet punt ena intervencion deth fiscau, qu'ada era passarè ara.
Toti èrem agitadi, toti èrem electrizadi pera darrèra catastròfa e damb afogada impaciéncia demoràuem era resolucion çò de mès lèu possible, es conclusions d'ambdues parts e era senténcia.
Fetiukovich qu'ère visiblaments esmoigut peth testimoniatge de Katerina Ivanovna.
Eth fiscau, dera sua part, se sentie guanhador.
Quan s'auec acabat era fasa probatòria, se declarèc ua pòsa ena session que s'alonguèc lèu ua ora.
Fin finau eth president comencèc es allegacions.
Me pensi qu'èren es ueit en punt deth ser quan eth nòste fiscau Ippolit Kirillovich comencèc eth sòn discurs incolpatòri.
Ippolit Kirillovich comencèc eth sòn discurs incolpatòri hissat per ua tremolor nerviosa, damb sudor hered prumèr e dempús malautís en front e enes possi, en tot sénter qu'eth hered e eth calor s'alternauen en sòn còs.
Eth madeish ac condarie dempús.
Consideraue aguest discurs eth sòn chef d'oeuvre, le chef d'oeuvre dera sua vida, eth sòn cant deth cigne.
Çò de cèrt ei que moric nau mesi dempús per tòrt d'ua terribla tisi, atau que, plan que òc, aurie auut eth dret de se comparar damb un cigne en tot entonar eth sòn darrèr cant s'auesse presentit eth sòn finau.
Que metec en aguest discurs tot eth sòn còr e tot çò qu'auie en cap, e inesperadaments demostrèc qu'en eth s'amagauen bèth sentiment civic e qüestions "maudites", aumens ena mida qu'eth nòste praube Ippolit Kirillovich auie estat capable de meter-les aciu laguens.
Çò de mès important ei qu'es sues paraules sigueren sincères: credie sincèraments ena colpabilitat der acusat, non l'acusaue solet d'ofici, entà complir damb eth sòn déuer e, tant qu'exigie puniment, vibraue per in de "sauvar ara societat".
Comencèc damb votz rangolhosa, trincada, mès se remetec de seguit e ressonèc per tota era sala, e ja siguec atau enquiath finau.
Mès, sonque acabar, lèu cuelh ua malagana.
Senhors membres deth jurat, comencèc, eth present cas a recorrut tota Russia.
Mès, qué tie d'estonant?
Per qué a costat tant d'espant?
E per qué especiauments a nosati?
S'ei qu'èm plan acostumadi a tot aquerò!
Aquiu que i é er orror: que casi tan tenebrosi lèu agen deishat d'èster terribles entà nosati.
D'aquerò mos cau espaurir, deth nòste costum, e non deth crim en particular d'un o de un aute individú.
A on son es causes dera nòsta indiferéncia, dera nòsta relacion lèu teba damb aguesti casi, damb aguesti senhaus deth temps que mos profetizen un avier pòc envejable?
En nòste cinisme, en agotament abantes d'ora dera intelligéncia e dera imaginacion dera nòsta societat, encara tan joena, mès tan prematuraments caduca?
Enes nòsti principis moraus esbauçadi enquias fondaments o que dilhèu ne tansevolhe auem aguesti principis moraus?
Que non vau a solucionar aguestes qüestions; totun, son doloroses e toti e cadun des ciutadans non solet mos cau, senon qu'èm obligadi a patir per eres.
Era nòsta premsa nauèth neishuda e encara timida qu'a prestat ja, ça que la, diuèrsi servicis ara societat, pr'amor que sense era jamès mo n'auríem sabut, de bèra manèra, des orrors d'ua volentat licenciosa e dera decadéncia morau que de contunh transmeten es sues planes entà tot eth mon, non solet as que freqüenten es sales deth nau judici public qu'aué en dia mos a autrejat eth tsar.
E qué podem liéger lèu cada dia?
Ò!, a cada menuta causes que hèn esblancossir eth nòste cas e que lo convertissen en quauquarren lèu normau.
Mès çò de mès important ei que fòrça des procèssi criminaus russi, nacionaus, hèn a veir precisaments quauquarren generau, ua tragèdia comuna que damb era èm familiarizadi e contra era ja ei dificil de combàter, madeish que contra eth mau comun.
Aciu qu'auem ad aguest joen e brilhant oficiau dera nauta societat que, a penes començada era sua vida e era sua carrèra, vilaments, damb cauma, sense cap racacòr de consciéncia, guinhauetegèc a un foncionari de baish reng, qu'auie estat en part eth sòn benfactor, e ara sua sirventa entà panar-li eth recebut deth sòn deute damb eth, atau que toti es sòs.
Dempús de ginhauetejar-les, se n'anèc non sense auer plaçat abantes un coishin jos eth cap des dus mòrts.
Dempús auem a un joen eròi que se hè a veir pes nombroses crotzes dera sua valentia, mès que, coma un bandit, en ua carretèra principau, aucís ara mair deth sòn patron e benfactor e, ahiscant as sòns companhs, les assegure "qu'era l'estime coma a un hilh e per açò seguís toti es sòns conselhs e non cuelherà cap mesura de cautèla".
Son uns monstres, mès ara, ena nòsta epòca, que ja non gausi a díder que son es solets monstres.
Dilhèu d'autes persones non guinhauetègen, mès pensen e senten exactaments madeish qu'eri, ena sua amna i é era madeisha manca d'aunestetat.
En un moment de cauma, solets damb era sua consciéncia, dilhèu aguestes persones se demanen: "Qué ei er aunor?
Non ei era sang un prejudici?".
Qu'ac hèsquen, òc, Diu mèn, jo que seria eth prumèr d'alegrar-me'n!
A!, non me creigatz, cuelhetz-me per un malaut, mès totun açò, rebrembatz es mies paraules: se solet ei vertat un desenat o un vintenat de totes es mies paraules que ja ei terrible!
Guardatz, senhors se com es nòsti joeni se calen tirs, ai, sense era mès minima pregunta hamletiana, ath delà, sus "Qué i aurà mès enlà?
Guardatz, fin finau, eth nòste libertinatge, es nòsti luxuriosi.
Fiódor Pávlovich, era malerosa victima d'aguest procès, qu'ei lèu un mainatge innocent en comparèr damb bèth un d'eri.
E toti lo coneishíem, "viuie entre nosati"…
Òc, que pòt èster que bèth còp ments privilegiades, nòstes e europèes, se tenguen ara psicologia deth crim, pr'amor qu'eth tèma s'ac vau.
Mès aguest estudi s'amiarà a tèrme mès endauant, en temps de léser, e quan tota era tragica catèrva deth moment actuau age passat entà un aute costat, mès luenh, de manèra que lo posque escométer gent mès intelligenta e imparciau que, per exemple, jo.
Ara o ben mos espaurim o hèm a veir que mos espaurim tant que saboram er espectacle coma aimants des emocions fòrtes, extravagantes, qu'encoratgen eth nòste léser cinic e indolent; o tau que mainatges petiti espaurim damb es mans es hantaumes terribles e amagam eth cap jos era coishinèra enquia que se passe era terribla vision, pr'amor de desbrembar-la pòc dempús entre diversions e jòcs.
Mès en bèth moment tanben nosati mos calerà començar a víuer damb sen e reflexion, tanben nosati mos calerà dirigir era guardada entà nosati madeishi coma societat, tanben nosati mos calerà compréner, un shinhau, era nòsta causa publica o, aumens, establir es inicis entara sua comprension.
Un gran escrivan de ua auta epòca, ath finau dera mès grana des sues òbres, en representar a tota Russia coma ua audaciosa troika corrent entà un objectiu desconeishut, exclame: "Ai, troika, troika alada, qui t'a endonviat!
Atau, senhors, deishem que se hèsquen enlà, damb respècte o non, mès, sivans era mia pecadora pensada, eth geniau artista acabèc atau era sua òbra, o ben en un arrancament de mentalitat ben intencionada, mainadenca e innocenta, o ben simplaments cranhie era censura d'alavetz.
Pr'amor que, s'ad aguesta troika aganches solet as eròis dera sua novèla, as Sobakevich, Nozdriov e Chichikov, qu'ei parièr a qui cales de menaire, aguesti shivaus non t'amiaràn entad arren de bon!
E aguesti qu'èren es shivaus d'abantes, qué se passarie s'aganchèssem as d'ara?…
En aguest punt eth discurs d'Ippolit Kirillovich demorèc interromput per bèri aplaudiments.
Eth liberalisme dera imatge dera troika russa qu'auie agradat.
Qu'ei vertat que solet s'escapèren dus o tres aplaudiments, per çò qu'eth president non li calec dirigir-se ath public damb era menaça de "uedar era sala" e solet guardèc sevèraments entath costat des afogadi.
Mès Ippolit Kirillovich s'encoratgèc: ère eth prumèr viatge que l'aplaudien!
Pendent tanti ans arrés auie volut escotar ara sua persona e ara qu'auie era possibilitat d'intervier entà tota Russia!
En realitat, contunhèc, d'a on ges aguesta raça des Karamazov que de ressabuda a capitat èster tristaments coneishuda per tota Russia?
Dilhèu exagèri un shinhau, mès a jo me semble qu'ena imatge d'aguesta familha i son presents cèrti elements basics e generaus dera nòsta societat intellectuau contemporanèa, ò!, non toti es elements, e ath delà solet de manèra microscopica, "coma eth solei en ua petita gota d'aigua", mès totun açò, quauquarren s'i miralhe, quauquarren s'i hè a veir.
Guardatz ad aguest ancian malerós, desfrenat e immorau, aguest "pair de familha" qu'acabèc era sua existéncia de forma tan trista.
Un nòble de neishença que comencèc era sua carrèra coma un praube menjapan e que, a trauèrs d'un maridatge imprevist e sobte, se hec damb eth petit capitau d'ua dòt: ara prumeria siguec un tafurèl insignificant e un bofon vantaire damb un seme de facultats mentaus pro fòrt, plan, e, sustot, un usurèr.
Enes ans a vier, ei a díder, damb er aument deth sòn petit capitau, que se va encoratjant.
Despareishen era vantaria e era umiliacion, demoren solet eth cinic bofon e eth maudit e luxuriós.
Era sua part espirituau qu'ei complètaments esfaçada e era sua set de vida ei excepcionau.
Tot se redusic a que non vedie ena vida que plasers vuluptuosi, e atau elevèc as sòns hilhs.
Que non auie cap obligacion espirituau coma pair.
Se burle d'eri, elève as sòns hilhs petits en pati deth darrèr e s'alègre de qué se les hèsquen a vier.
Autanplan se'n desbrembe complètaments d'eri.
Totes es normes moraus deth vielh son après moi le déluge.
Tot ath revés dera nocion de ciutadan, s'isòle deth tot, enquia damb ostilitat, dera societat: "Que ja pòt usclar eth mon, tant qu'a jo me vage ben".
E li va ben, ei totafèt satisfèt, demore víuer uns auti vint o trenta ans.
Panotège ath sòn pròpi hilh damb er eretatge de sa mair, donques que non l'ac vò balhar, e li trè ad aguest, ath sòn pròpi hilh, era aimanta.
Non, que non vos voi deishar era defensa der acusat a un avocat de gran talent vengut de Sant Petersburg.
Jo madeish diderè era vertat, pr'amor que jo tanben compreni era grana indignacion qu'eth pair alimentèc en còr deth sòn hilh.
Mès qu'ei pro, ei pro ja de parlar deth malerós vielh, eth que ja auec era sua recompensa.
Rebrembem, totun, qu'ère un pair, un des classics pairs d'aué.
Ofensarè ara societat se digui qu'ei un des molti pairs d'aué?
Ò!, çò que se passe ei que fòrça d'aguesti pairs non amuishen era sua opinion damb tant de cinisme coma aguest, donques que son mès educadi, mès instruidi, mès, en esséncia, era filosofia qu'ei era madeisha.
Dilhèu ara siga pessimista, dilhèu òc.
Mès ja auíem acordat que me perdonaríetz.
Arribem a un convengut: non me creigatz, non me creigatz, jo que vau a parlar, mès non me creigatz.
Totun, deishatz-me exprimir, mès demoratz-vos damb bèra ua des mies paraules.
Mès aciu que son es hilhs deth vielh, d'aguesta raça: un qu'ei ath dauant vòste en banquet des acusadi, a compdar d'ara tot eth mèn discurs serà sus eth.
Des auti solet ne parlarè peth dessús.
D'aguesti auti, eth màger ei un d'aguesti joeni d'ara damb ua educacion brilhanta, d'intelligéncia plan potenta e que, ça que la, ja non cre en arren, que ja a renegat de fòrça causes ena sua vida, e les a delit, massa, madeish que sa pair.
Toti l'auem entenut, que siguec recebut damb afeccion en nòste mon.
Ager moric aciu (se suicidèc enes entorns dera ciutat) un pèc malaut plan estacat ad aguesta causa; qu'auie estat eth vailet de Fiódor Pávlovich e, dilhèu, eth sòn hilh illegitim: Smerdiakov.
Pendent era instruccion prealabla me condèc, entre lèrmes isteriques, qu'eth joen Karamazov, Ivan Fiódorovich, l'auie orrificat damb era sua incontinéncia espirituau.
Semble qu'eth pèc, per tòrt d'aguestes tèsis que l'ensenhèren, se tornèc definitiuaments lhòco, encara que, plan, en aguest desorde mentau tanben i contribusic eth sòn mau dera tèrra e tota era catastròfa que s'auie descadiat ena casa.
Mès aguest pèc deishèc anar ua observacion plan curiosa, qu'aunorarie a un observaire mès intelligent qu'eth, e per aquerò la menti: "Se i a un hilh que, per caractèr, se semble mès a Fiódor Pávlovich, aguest ei Ivan Fiódorovich".
E damb aguesta observacion interrompi era descripcion iniciada, pr'amor que me pensi que non està ben contunhar.
Ò!, que non voi trèir mès conclusions e, coma un audèth de mala ombra, endonviar solet malastres en sòn joen destin.
Aué qu'auem vist aciu, ena sala, qu'era fòrça espontanèa dera vertat encara viu en sòn joen còr, qu'es sentiments d'estacament familhau encara non s'an estenhutt per tòrt dera sua manca de fe e eth sòn cinisme morau, aquerit aguest, mès per eretatge que per patiment autentic des sues idies.
Dempús auem ar aute hilh, ò!, encara ei un mainatge, pietós e umil, en oposicion ara concepcion deth mon ombriua e corrompuda de sa frair, e que cèrque agarrar-se, entà didè'c atau, as "principis nacionaus" o ad açò que se nomente damb ua paraula complicada en determinadi cornèrs teorics dera nòsta classa pensaira.
Ja ac auem vist, s'agarrèc ath monastèri, que siguec a mand de cuélher es abits.
Me semble qu'en eth s'a manifestat, coma inconscientaments e plan d'ora, aguesta timida desesperacion qu'ara molti ena nòsta prauba societat, espauridi peth sòn cinisme e era sua depravacion e atribusint erronèaments tot eth mau ara illustracion europèa, se lancen "en terren natau", coma diden eri, en ua abraçada mairau, didem-ac atau, damb era tèrra natau, coma mainatges espauridi per hantaumes que desiren demorar-se tranquillaments adormidi en pitrau sec dera sua aflaquida mair e, quitament, dormir tota era sua vida pr'amor de non veir es orrors que les espaurissen.
Dera mia part, jo que li desiri tot çò de mielhor ad aguest joen brave e talentós, desiri qu'era sua joena bondat e era sua aspiracion as principis deth pòble non venguen a èster mès tard, coma soent se passe, un ombriu misticisme, per çò que tanh ara morau, e un malastrós chovinisme peth costat civic, dues qualitats que dilhèu siguen ua menaça mès grana entara nacion autanplan qu'era primairenca corrupcion per tòrt de çò erronèaments comprenut e aquerit en vaganaut dera illustracion europèa, qu'ei çò que li passe ath sòn frair màger.
Eth misticisme e eth chovinisme tornèren a arrincar aplaudiments.
E, plan, Ippolit Kirillovich ère afogat, encara que tot aquerò non auesse arren a veir damb eth cas, per non díder tanben qu'ère fòrça confús, mès aguest òme tisic e enrabiat qu'auie massa talents d'exprimir-se aumens un còp ena sua vida.
Mès que non sai s'ei possible trèir aguesta conclusion.
En quinsevolh cas, tot açò qu'auie estat eth preambul: ara seguida, era allegacion siguec mès dirècta e estacada ath tèma.
E aciu qu'auem ath tresau hilh d'un pair d'ua familha actuau (contunhèc Ippolit Kirillovich), en banquet des acusadi, dauant de nosati.
Que tanben son dauant de nosati es sues hètes, era sua vida e es sues òbres: eth moment qu'ei arribat, tot s'ei desplegat, tot s'ei desnishat.
En oposicion ar "europeïsme" e as "principis nacionaus" des sòns frairs, eth semble representar ara Russia tau qu'ei, pas tot, pas tota, que Diu mo n'age se siguesse tota!
E, totun, aciu qu'ei era, era nósta Russia, que se pòt flairar, se pòt sénter, mair!
Ai, nosati èm espontanèus, qu'auem eth ben e eth mau susprenentaments barrejadi, èm uns apassionadi dera Illustracion e de Schiller e, ath còp, hèm rambalh pes tauèrnes e arrincam era barba as embriacs, as nòsti companhs de botelha.
Òc, solem èster bravi e meravilhosi, mès solet quan mos va ben a nosati madeishi.
Peth contrari, qu'èm lèu possedidi, òc, possedidi, pes mès nòbles ideaus, mès solet damb era condicion de qué venguen solets, de qué campen sus era taula coma queigudi deth cèu e, çò de mès important, que siguen gratis, gratis, que non mos calgue pagar arren per eri.
Que non mos shaute pagar, mès òc que mos shaute plan crubar, e atau damb tot.
A, balhatz-mos toti es bens possibles dera vida (exactaments toti es possibles, que non mos resignam a mens) e, sustot, non vos opausètz ne peth mau de morir as mèns costums e, alavetz, vos demostraram que podem èster bravi e meravilhosi.
Que non èm aganidi, non: totun, balhatz-mos sòs, mès, plan mès, toti es que siguen possibles, e veiratz se damb quina generositat, damb quin mensprètz deth vil metau lo degalham en ua soleta net de hèsta vertiginosa.
E, se non mos balhen es sòs, vos haram a veir se com les podem arténher quan les desiram fòrça.
Mès que ja ne parlaram d'aquerò, hèm pam a pam.
Prumèr, qu'auem ath dauant a un praube mainatge abandonat, ai, "sense bòtes en pati deth darrèr", tau qu'a dit adès eth nòste aunorat e estimat conciutadan de procedència estrangèra.
Ac torni a díder: non vau a deishar-li ad arrés era defensa der acusat!
Serè fiscau e avocat.
Òc, senhor, nosati tanben èm persones, èm umans, e sabem avalorar se guaire pòt influir en caractèr es prumères impressions dera mainadesa e deth larèr familhar.
E alavetz eth mainatge que ja a creishut, ei un joen, un oficiau que despàtrien entà ua luenhana ciutat dera frontèra dera nòsta benedita Russia pera sua conducta violenta e per bater-se en un düèl.
Aquiu servís, se'n va de hèsta e, ja ac sabem, a grani arrius, grani ponts.
Qu'auem besonh de recursi, sustot de recursi, e alavetz, dempús de longues peleges, sa pair e eth, acòrden es darrèri sies mil robles que li son enviadi.
Guardatz qu'eth redigís un document e qu'existís ua carta sua qu'en era practicaments renóncie ara rèsta e damb aguesti sies mil s'acabe era peleja damb sa pair per eretatge.
Alavetz coneish a ua joena de gran caractèr e educacion.
Ai, que non gausi repetir es detalhs, les acabatz d'escotar, i que i a aunor, que i a esperit de sacrifici, atau, donc, jo sauvarè silenci.
Mès just dempús, en aguesta madeisha sala deth jutjat, de ressabuda campèc eth revèrs dera midalha.
De nauèth non gausi hèr suposicions e m'abstierè d'analisar se per qué s'a produsit.
Que i auec rasons entà que se passèsse.
Era madeisha persona, plorant per ua indignacion longaments amagada, mos ditz qu'eth madeish d'abantes l'a menspredat peth sòn anament imprudent, irresistible, mès a maugrat de tot sublim e generós.
En saber-se'n qu'eth ja l'auie tradit (l'auie tradit convençut de qué en avier ada era li calie demorar quinsevolh causa d'eth, quitament era traïcion), en saber-se'n d'açò, era l'aufrís exprèssaments tres mil robles e claraments, massa claraments li hè a veir que l'aufrís es sòs entà que la tradisque: "Qué haràs, les acceptaràs?
Vas a èster tan cinic?
Eth la guarde, compren de seguit era sua idia (eth madeish ac a reconeishut aciu qu'ac auie comprenut) e se hè a vier sense reserves es tres mil e, les degalhe en dus dies damb era sua naua aimanta!
Qué mos cau creir?
Era prumèra legenda, era arrincada de sublima noblesa qu'autrege es sòns darrèrs mejans de vida e s'incline dauant era vertut, o eth revèrs dera midalha, tan detestabla?
Normauments, ena vida, dauant des dus extrèms dera vertat, mos cau cercar eth centre; en aguest cas non ei atau.
Çò de mès probable ei qu'en prumèr cas eth siguesse sincèraments nòble, e en dusau mesquin, tanben sincèraments.
Per qué?
Pr'amor qu'èm de natura destibada, èm Karamazov, aciu ei a on voi vier, capables d'auer toti es extrèms possibles e de contemplar ath còp dus abismes, un ath dessús de nosati, er abisme des grani ideaus, e un aute ath dejós, er abisme dera decadéncia mès vulgar e pudesenca.
Rebrembatz era brilhant idia exprimida adès per un observaire joen qu'a examinat d'apròp e en prigondor a tota era familha Karamazov, eth senhor Rakitin: "Era sensacion de decadéncia vulgar qu'ei madeish d'imprescindibla entad aguestes natures desfrenades, impetuoses, coma era sensacion de grana noblesa", e ei vertat: eri an de besonh contunhaments d'aguest pilho-malho pòc naturau.
Dus abismes, senhors, dus abismes e en madeish moment, sense eri qu'èm malerosi e mos sentim insatisfèti, era nòsta existéncia ei incomplèta.
Qu'èm amples, amples tau qu'era nòsta mair Russia, ac abraçam tot e viuem en armonia damb tot.
Per cèrt, senhors deth jurat, mos auem referit as tres mil robles e vau a permeter-me auançar-me un shinhau.
Imaginatz per un moment qu'aguesta persona que ja a artenhut es sòs, ath delà de quina manèra, damb quina vergonha, mejançant era màger umiliacion, ben, donques imaginatz-vos qu'aguest madeish dia siguec en condicions de hèr-ne enlà era mitat, coser-la en un escapolari e dempús pendent un mes tier era fòrça d'amiar-les en còth, a maugrat de totes es tentacions e excessiui besonhs!
Ne enes sues embriagueses pes tauèrnes, ne quan li calec partir dera ciutat entà arténher, vè-te'n a saber de qui, es sòs que tan n'auie de besonh entà arrincar ara sua estimada des tentacions deth sòn rivau, sa pair, eth non gòse tocar aguest escapolari.
Mès non, eth que non tòque aguest talisman, damb quina finalitat?
Era prumèra finalitat, ja ac auem vist, ère tier sòs entà anar-se'n quan li didessen: "Sò tua, hè-me a vier entà a on volgues".
Mès aguesta prumèra finalitat, sivans es pròpies paraules der acusat, s'esbugassèc dauant dera dusau.
Tant qu'amiae ath dessús es sòs "sò un brigand, non un panaire", ditz, pr'amor que tostemp posqui vier a veir ara mia nòvia, qu'è ofensat, mostrar-li era mitat dera soma que m'è hèt a vier de mala fe e dider-li: "Ac ves?
Sò estat de hèsta damb era mitat des tòns sòs e atau t'è amuishat que sò un òme fèble e immorau e, se vòs, un brigand (entà didè'c damb es paraules der acusat), mès encara que sò un brigand, que non sò un panaire, pr'amor que, se siguessa un panaire, non te haria a vier es sòs que me rèsten, senon que me les auria quedat, coma era auta mitat".
Aguest madeish òme embestiat, mès fèble, que non podec evitar era temptacion d'acceptar tres mil robles damb tanta vergonha, aguest madeish òme sent de pic tau fermetat estoïca e amie en còth milèrs de robles sense gausar tocar-les!
Coïncidís aquerò de bèra manèra damb eth caractèr qu'auem examinat?
Non, e vau a permeter-me condar-vos se com aurie actuat en aguesta escadença er autentic Dmitri Karamazov, se de vertat s'auesse decidit a cóser es sòs en escapolari.
Dauant dera prumèra temptacion, entà hestejar de nauèth ara sua naua estimada, que damb era degalhèc era prumèra mitat des sòs, aurie descosut er escapolari e desseparat, sabi pas, digam que prumèr solet cent robles, pr'amor que tanpòc ei indispensable tornar-ne era mitat, ei a díder, mil cinc cents, qu'i pro damb mil quate cents; encara podie díder: "Sò un brigand, mès non un panaire, pr'amor que t'è hèt a vier mil quate cents robles, e un panaire s'aurie demorat damb tot e non t'aurie hèt a vier arren".
Dempús, passat un temps, que tornarie a descóser er escapolari e a trèir uns dusaus cent robles, dempús uns tresaus, uns quataus e entà finaus de mes ja treirie es abansdarrèrs cent; li restarien aumens cent, e totun açò poirie díder: "Sò un brigand, non un panaire.
È despenut vint-e- nau bilhets de cent, mès te n'è entornat un, un panaire non ac aurie hèt.
A tot darrèr, en degalhar aguesti abansdarrèrs cent, guardarie es darrèrs e diderie: "En realitat, que non s'ac vau d'entornar-li solet cent, vam a degalhar-les!"
Atau aurie actuat er autentic Dmitri Karamazov, eth que coneishem.
Qu'ei impossible imaginar-se quauquarren mès contradictòri damb era realitat qu'era istòria der escapolari.
Ei possible pensar quinsevolh causa, mens aquerò.
Mès que ja i tornaram sus aguesta qüestion.
Dempús de remercar per orde tot çò que s'auie coneishut en cors deth judici sus es peleges patrimoniaus e es relacions familiares entre pair e hilh e soslinhant un còp mès que, sivans es donades coneishudes, non auie era mès mendre possibilitat de determinar eth repartiment der eretatge, se qui auie condat de mès e qui de mens, Ippolit Kirillovich mentèc as expèrts medicaus a prepaus des tres mil robles caladi en cap de Mitia coma ua idia fixa.
VII.
Es expèrts medicaus s'an esdegat a demostrar-mos qu'er acusat non ei en sòn sen normau e qu'ei un maniac.
Jo digui que òc qu'ei en sen normau, e çò de pejor: se non i auesse estat, qu'aurie estat plan mès intelligent.
Per çò de qué sigue un maniac, que i seria cossent, mès solet en un punt, aqueth qu'es expèrts an senhalat era vision der acusat restacada as tres mil robles que per çò que semble sa pair non li paguèc.
Totun, dilhèu se pogue trapar un punt d'enguarda plan mès immediat, entà explicar era exaltacion constanta der acusat per tòrt d'aguesti sòs, qu'era sua disposicion ara holia.
Jo, que coïncidisqui pliaments damb era pensada deth joen mètge, que considère qu'er acusat gaudís e a gaudit de plies e normaus facultats mentaus, e que solet ère irritat e rabiós.
Qu'ei aguest eth cas: non son es tres mil robles, non ère era quantitat er objècte dera sua ràbia contunha e frenetica, senon qu'existie ua causa especiau que desvelhèc era sua ira: era gelosia!
Aquiu Ippolit Kirillovich desvolopèc amplaments eth quadre dera fatidica passion der acusat per Grushenka.
Comencèc dès eth madeish moment qu'er acusat se dirigic a veir a ua "persona joena" entà "batanar-la", expliquèc Ippolit Kirillovich en tot tier es paraules d'eth, "mès en sòrta de batanar-la se demorèc as sòns pès, e atau comencèc eth sòn amor.
Ath madeish temps eth vielh, eth pair der acusat, tache es sòns vistons en aguesta madeisha persona, ua coïncidéncia estonanta e funesta, pr'amor que ambdús còrs s'aluguèren ath còp, a maugrat de qué autant era un coma er aute ja coneishien e auien vist ad aguesta persona, mès ambdús còrs s'aluguèren damb ua passion irrefrenabla, damb era passion pròpia des Karamazov.
Qu'auem era confession d'era: "Jo me burlaua des dus".
Òc, còp sec, era volec trufar-se'n des dus, abantes non, mès de ressabuda se li calec en cap aguest prepaus, e tot acabèc en qué ambdús queigueren rendudi dauant d'era.
Eth vielh, qu'adoraue es sòs coma a un diu, de seguit dispause tres mil robles solet entà qu'èra visite era sua casa, mès pòc temps dempús vie en un punt que poirie trapar era felicitat en hèt de botar as pès d'era eth sòn nòm e tota era sua fortuna, pr'amor de qué accedisque a convertir-se ena sua legitima esposa.
Qu'auem testimònis solids d'querò.
Per çò que tanh ar acusat, era sua tragèdia ei evidenta, qu'ei dauant de nosati.
Mès aguest ère eth "jòc" dera joena.
Ath malerós joen era embelinaira non li balhe esperances, pr'amor que solet les ac balhèc en darrèr moment, quan eth, de jolhs dauant era sua torturaira, l'estenec ues mans que ja èren tacades damb era sang de sa pair e rivau: just en aguesta posicion siguec detengut.
Jo que l'è amiat entad açò!
Jo que sò era màger colpabla!
En sòn còr joen, que dilhèu embarre fòrça causes bones, s'i refugièc era ira massa d'ora.
Se formèc ua persona cautelosa, qu'apileraue capitau.
Se formèc era burla marrida e es talents de resvenjar-se dera societat".
Dempús d'aguesta descripcion, qu'ei clar qu'era siguec dabla entà burlar-se d'ambdús solet coma un jòc, coma un jòc rabiós.
E en aguest mes d'amor desesperat, de decadéncies moraus, de tradir ara sua nòvia e hèr-se a vier uns sòs de d'auti fisadi ath sòn aunor, er acusat vie lèu enquiara istèria, enquiara holia, per tòrt dera sua persistenta gelosia, de qui?.
Deth sòn pròpi pair!
Ath delà, eth vielh asenat hè a temptar e sedusís ar objècte dera sua passion damb es tres mil robles qu'eth considère eth sòn auviatge, er eretatge de sa mair, pera quau causa censure a sa pair.
Que i sò d'acòrd, siguec dur de tier!
Ei possible que campèsse era mania.
Mès que non se tractaue des sòs, senon que per tòrt d'aguesti sòs e per un cinisme tan repugnant s'esbauçaue era sua felicitat!
Ara prumeria solet cridèrem pes tauèrnes, pendent un mes cridèrem.
Ai, que mos shaute estar damb gent e informar-la de tot, autanplan des nòstes idies mès infernaus e perilhoses, mos shaute blagar damb era gent e, sabi pas se per qué, de seguit exigim qu'era gent mos respone damb plia simpatia, que s'identifique damb es nóstes preocupacions e inquituds, que mos hèsque rondèu e non s'opause as nòsti costums.
O mos embestiaram e destrusiram era tauèrna.
E contunhèc damb eth raconde deth capitan assistent Sneguiriov).
Es que vederen e enteneren ar acusat aguest mes acabèren auent era sensacion de qué dilhèu ja non se tractaue solet de cridar e menaçar a sa pair, senon que dauant ua tau frenesia qu'ère possible que des menaces se passèsse as hèts.
E eth fiscau descriuec era trobada familhar en monastèri, es convèrses damb Aliosha e era scèna escandalosa e violenta quan er acusat entrèc en çò de sa pair dempús de dinar).
Que non gausi assegurar, didec Ippolit Kirillovich, qu'abantes d'aguesta scèna er acusat ja auesse decidit deliberada e intenciondaments acabar damb sa pair.
Totun, era idia l'auie vengut entath cap diuèrsi viatges e eth l'auie dat diuèrsi torns, e auem donades entad aguest ahèr, testimònis e era sua confession.
Senhors deth jurat, me cau cohessar-vos, higec Ippolit Kirillovich, qu'enquia aué auia trantalhat en presupausar ar acusat ua premeditacion plia e conscienta deth sòn crim.
Qu'èra fèrmaments convençut qu'era sua amna auie considerat diuèrsi còps eth moment fatidic, mès que solet ac auie considerat, s'ac auie imaginat coma ua possibilitat, mès encara non auie calculat ne eth moment dera sua realizacion ne es circonstàncies.
Mès è trantalhat enquia aué, enquia que sò vist eth fatau document presentat ath tribunau pera senhoreta Verjovtseva.
Vosati madeish auetz podut enténer era sua expression: "Qu'ei un plan, ei eth programa der assassinat!
E, plan que òc, aguesta carta supause un plan, supause premeditacion.
Escotatz: "talèu Ivan partisse", atau que ja ère tot plan ben pensat, es circonstàncies avalorades e, plan, dempús tot se passèc coma en escrit!
Era premeditacion e era deliberacion que son indobtables, eth crim li calie cometer-se entà hèr-se a vier es sòs, qu'ei anonciat, ei escrit e signat.
Er acusat a reconeishut era sua signatura.
Vos dideratz: ac escriuec embriac.
Mès aquerò que non li trè importància, qu'ei mès, escriuec en estat d'embriaguesa çò qu'auie shamat sòbri.
Se non ac auesse shamat sòbri, que non ac aurie escrit embriac.
Dilhèu dideratz: entà qué auie de proclamar es sues intencions pes tauèrnes?
Eth qu'a decidit un ahèr atau, premeditadaments, sauve silenci e dissimule.
Qu'ei cèrt, mès ac proclamaue quan encara non ère un plan ne quauquarren premeditat, senon solet un desir, un prepaus que maduraue.
Dempús ja cridaue mens.
Eth ser qu'escriuec era carta ena tauèrna Ciutat Capitau, en contra d'açò qu'acostumaue, s'estèc carat, non hec ath bilhard, se seiguec a despart, non parlèc damb arrés e solet hec enlà deth locau a un botiguèr, mès que siguec lèu inconscientaments, per tòrt d'aguesta mania sua de pelejar-se que d'era non podie passar-se'n quan ère ena tauèrna.
Plan que, amassa damb era decision definitiua, ar acusat tanben li deuec vier entath cap eth temor d'auè'c proclamat excessiauaments pera ciutat e qu'aquerò poirie servir coma pròva entà acusar-lo quan complisse çò qu'auie shamat.
Mès qué i podie hèr, ja ac auie escampilhat, que non se podie des.hèir e, s'enquia alavetz ac auie deishat tot ar edart, ara tanben.
Fidàuem ena vòsta estela, senhors!
Me cau, ath delà, arreconéisher que hec fòrça causes entà evitar eth moment fatidic, que s'esforcèc entà non vier ena solucion sagnanta.
De nauèth escrit en estat d'embriaguesa e de nauèth executat ja sòbri, seguint çò qu'auie escrit!
Comencèc atau Ippolit Kirillovich ua descripcion peth menut de toti es esfòrci de Mitia entà hèr-se a vier sòs e evitar autau eth crim.
Descriuec es sues aventures damb Samsonov, eth sòn viatge entà veir a Liagavy, tot sivans era documentacion.
Agotat, ridiculizat, ahamiat, en tot auer venut un relòtge entath viatge (encara que semble qu'amiaue ath dessús mil cinc cent robles, çampar!
Gràcies a Diu!
Era non auie estat damb Fiódor Pávlovich.
L'acompanhe en çò de Samsonov, eth sòn protector.
Ara seguida, cor entath sòn lòc de vigilància en "pati deth darrèr" e aciu s'en sap de qué a Smerdiakov l'a balhat un atac, de qué er aute mosso ei malaut: eth camin ei liure e coneish es "senhaus", quina temptacion!
Totun, se resistís; se'n va a veir a ua residenta temporau dera ciutat plan respectada per toti, era senhora Jojlakova.
Aguesta dauna, qu'a auut pietat deth sòn destin, l'aufrís un conselh plan senat:
Dempús de descríuer eth desvolopament d'aguesta convèrsa e eth moment qu'er acusat recebec era notícia de qué Grushenka non ère en çò de Samsonov, en descríuer era frenesia instantanèa d'ua persona malerosa, gelosa e damb es nèrvis esbocinats dauant era idia de qué era l'auie enganhat e que just en aguest moment ère en çò de Fiódor Pávlovich, Ippolit Kirillovich acabèc en tot cridar era atencion sus eth fatau significat d'un hèt:
Se l'auesse dit era sirventa qu'era sua estimada ère en Mokroie damb er "anterior" e "indiscutible", arren s'aurie passat.
Mès ada era la confonec era pòur, solet juraue e imploraue, e se l'acusat non l'aucic aquiu madeish siguec pr'amor que partic ath mès córrer ara recèrca dera tradidora.
Mès guardatz que, a maugrat d'èster dehòra de se, se hec a vier eth pilador de coeire.
Per qué aguest pilador?
Per qué non ua auta arma?
S'auem estat un mes sancer en tot campar era scèna e en tot premanir-mos entada era, tanlèu aubiram quauquarren semblable a ua arma, mo'lo hèm a vier.
Tot un mes auem estat imaginant que quinsevolh objècte pòt servir d'arma.
Per aquerò, de ressabuda, sense dobtar, ac auem reconeishut coma un arma.
Per aquerò non siguec de manèra inconscienta, non siguec sense voler que se hesse a vier aguest pilador fatidic.
Que l'auem en jardin de sa pair, eth camin ei liure, non i a testimònis, ei tard, escurina e gelosia.
Era sospecha de qué era ei aquiu, de qué se burle d'eth, s'a apoderat dera sua amna.
E non ei ua simpla sospecha: que ja non vau cap sospecha, er enganh qu'ei clar, evident, era qu'ei aquiu, en aguesta cramba enlumenada, era qu'ei aquiu damb eth, darrèr des paravents…
Alavetz eth malerós s'aprèsse d'amagat entara hièstra, campe a trauèrs d'era damb respècte, se resigne mesurat e se'n va prudentaments, s'aluenhe coma mès lèu mielhor deth malastre, entà que non se passe arren dangerós ne immorau.
E vòlen convencer-mos d'aquerò a nosati, a nosati, que coneishem era natura der acusat, que sabem en quin estat se trapaue, en un estat que coneishem pes hèts e, çò de mès important, quan eth coneishie es senhaus que podien hèr-lo entrar ena casa!
Aciu, damb motiu des "senhaus", Ippolit Kirillovich se'n desbrembèc per un moment dera acusacion e trapèc indispensable espandir-se sus Smerdiakov entà barrar definitiuamnts eth parentèsi sus era ipotèsi de qué Smerdiakov siguesse eth colpable der assassinat e acabar damb semblabla idia de còp.
Ac hec ath hons e toti comprenérem que, a maugrat qu'auie exprimit eth sòn mensprètz per aguesta suposicion, la consideraue plan importanta.
VIII.
En prumèr lòc, d'a on a gessut aguesta suposicion?, comencèc preguntant Ippolit Kirillovich.
Eth prumèr a proclamar que Smerdiakov ère er assassin siguec eth madeish acusat en moment dera sua detencion e, totun, dès aqueth prumèr crit enquia aguest moment, en judici, non a presentat ne ua soleta pròva que confirmèsse tau acusacion.
Que non i a pròves ne indicis de pròves en aguest sens.
Dempús an assolidat aguesta acusacion tres persones: es dus frairs der acusat e era senhoreta Svetlova.
Er ainat mos a informat des sues sospeches aué, malaut, damb un accès de deliri indiscutible e fèbre, mès enes dus mesi anteriors, coma pro sabem, compartie era opinion de qué eth sòn frair ère colpable, ne tansevolhe sagèc d'opausar-se ara idia.
Mès que ja mo n'ocuparam d'aquerò mè endauant.
Ath delà, eth frair mendre der acusat vie d'expausar que non a cap de pròva, ne era mès minima, qu'assolide era sua idia sus era colpabilitat de Smerdiakov, e qu'ac dedusiís des pròpies paraules der acusat e dera "expression dera sua cara", òc, aguesta colossau pròva a estat prononciada dus viatges peth frair.
Era expression exprimida pera senhoreta Svetlova qu'a estat encara mès colossau: "Credetz çò que digue er acusat, que non ei un òme des que mentissen."
E aguestes son totes es pròves de hèt que tien contra Smerdiakov aguestes tres persones, massa interessades en destin der acusat.
Mentretant, era acusacion se propagaue e se mantenguie, e encara se mantie, mès ei credibla?
Ei concebibla?
Ippolit Kirillovich auec besonh de diboishar leugèraments eth caractèr deth defuntat Smerdiakov, "qu'auie metut fin ara sua vida en ua escometuda de deliri malautís e de holia".
Lo presentèc coma a un òme de pòca intelligéncia, damb rudiments de cèrta educacion confusa, aclapat per idies filosofiques que non èren a posita dera sua intelligéncia e espaurit per quauques teories contemporanèes sus eth déuer e era obligacion que l'auien explicat de forma practica, (damb era vida desordenada deth defuntat senhor e, dilhèu, sa pair, Fiódor Pávlovich) e teorica (en desparières e estranhes conversacions filosofiques damb eth hilh màger deth senhor, Ivan Fiódorovich, que de boni talents se permetie aguestes distraccions, probablaments per engüeg o peth besonh de burlar-se'n, e non trapèc a un aute mielhor entà arrir-se'n.
Eth, personauments, me parlèc deth sòn estat espirituau enes darrèri dies d'estança en casa deth sòn senhor (expliquèc Ippolit Kirillovich), e que d'auti tanben certifiquen: er acusat, eth frair d'aguest e autanplan eth mosso Grigori, ei a díder, toti es que lo coneishien pro ben.
Ath delà, aclapat peth mau dera tèrra, Smerdiakov ère "covard coma ua garia".
E ei ad aguest qu'er acusat, tau qu'eth ac a confirmat, aliste entà òme de confiança, e l'espaurís autant qu'accedís a hèr d'espion e de transmissor entada eth.
Aguestes sigueren es sues paraules, jo cuelhia es nòtes e me demorèren gravades.
En èster un joen de natura aunèsta e en auer-se guanhat per aquerò era confiança deth sòn senhor, qu'auie premiat era sua aunorabilitat quan l'entornèc uns sòs qu'auie perdut, qu'ei plan possible qu'eth malerós Smerdiakov patisse terriblaments, empenaït pera traïcion ath sòn senhor, que tant estimau per auer estat eth sòn benfactor.
Es que patissen de mau dera tèrra, sivans diden es principaus psiquiatres, que se tien a inculpar-se de contunh e de forma malautissa.
Patissen per tota sòrta de "colpabilitat", se tormenten pes racacòrs soent sense cap fondament, exagèren e autanplan endónvien diuèrses fautes e crims.
E ua persona atau se convertic reauments en colpabla e criminau per tòrt dera pòur e dera intimidacion.
Ath delà, auie era presentida de qué arren de bon se podie passar, sivans era mina qu'amiauen es circonstàncies.
Quan eth hilh màger de Fiódor Pávlovich, Ivan Fiódorovich, partie entà Moscòu just abantes dera catastròfa, Smerdiakov li demanèc que se demorèsse, sense gausar a condar-li clara e categoricaments, per tòrt dera sua abituau covardia, es sòns temors.
Se limitèc a hèr allusions, mès arrés les comprenec.
Mos cau senhalar qu'eth vedie a Ivan Fiódorovich coma ua defensa, un gatge de qué, tant que eth s'estèsse en casa, non vierie cap de malur.
Rebrembatz era expression ena cara "embriaga" de Dmitri Fiódorovich: "Aucirè ath vielh tanlèu se'n vage Ivan"; ei a díder, qu'era preséncia d'Ivan Fiódorovich les semblaue a toti un gatge de tranquillitat e orde ena casa.
E alavetz Ivan Fiódorovich partic e lèu ath madeish temps, ua ora dempús dera marcha deth joen senhor, Smerdiakov patís un atac.
Qu'ei totafèt comprensible.
Mos cau rebrembar qu'enes darrèri dies, aclapat pera pòur e desesperat, auie sentut especiauments era possibilitat de qué s'apressèsse un atac, tau que l'auie ja passat abantes en moments de tension morau e de commocion.
Plan que non se pòt endonviar eth dia e era ora d'aguesti atacs, mès era disposion ada eri òc que la pòt percéber per auança un epileptic.
Aquerò ditz era medecina.
Atau que, sonque partir Ivan Fiódorovich, Smerdiakov, jos era impression d'èster òrfanèl, entà didè'c atau, e deth sòn abandon, va entath sosterranh a hèr es sòns prètzhèts, baishe pes escales e pense: "Me vierà o non me vierà un atac?
E se me vie ara?".
E precisaments per aguesta disposicion, per aguesta apreension, per aguestes preguntes, li vie un espasme ena gòrja, que precedís tostemp ara epilèpsia, e ges lançat sense coneishement entath hons der sosterranh.
E en aguest edart naturau se les apraien entà veir quauquarren sospechós, quauque testimoniatge, quauque indici de qué auie simulat qu'ère malaut, de bon voler!
Mès, se siguec de bon voler, alavetz ges era pregunta: entà qué?
Compdant damb qué?
Entà quina fin?
Mès responetz-me ad aguesta pregunta: entà qué li calie simular?
Entà, en auer shamat un assassinat, atrèir damb er atac lèu-lèu era atencion sus era casa?
Guardatz, senhors deth jurat, en çò de Fiódor Pávlovich, era net deth crim i auec cinc persones: prumèr, eth pròpi Fiódor Pávlovich, mès eth que non s'aucic ada eth madeish, qu'ei clar; dusau, eth sòn mosso Grigori, que lèu aucissen; tresau, era hemna de Grigori, era sirventa Marfa Ignatievna, mès imaginar-la-se aucint ath sòn senhor qu'ei simplaments vergonhós.
Ne rèste, per tant, dus: era acusat e Smerdiakov.
Mès, pr'amor qu'er acusat assegure qu'eth non l'aucic, alavetz li calec èster a Smerdiakov, que non i a ua auta opcion, donques que non s'a trapat ad arrés mès, que ja non vam a alistar a un aute assassin.
Probablaments d'aciu vie aguesta acusacion "astuta" e colossau contra eth malerós pèc qu'ager se suicidèc.
Pr'amor que ja non auie arrés mès.
S'auesse auut bèra ombra, ua sospecha de un aute, d'ua siesau persona, sò convençut de qué enquia er acusat senterie vergonha d'auer senhalat a Smerdiakov e senhalarie ad aguesta auta persona, pr'amor qu'acusar a Smerdiakov d'aguest assassinat ei totafèt absurd.
Siguec Smerdiakov, mès com?
Solet o damb ajuda der acusat?
Comencem en tot examinar era prumèra suposicion, ei a díder, qu'ac hec Smerdiakov solet.
Plan ben, se l'aucic, que serie per bèra rason, per bèth benefici.
Mès, sense auer ne ombra des motius entar assassinat tau que les a er acusat, ei a díder, òdi, gelosia, eca, eca, Smerdiakov solet poirie auer aucit per sòs, entà hèr-se a vier aguesti tres mil robles, qu'auie campat que se sauvauen ena envolòpa.
En shamar er assassinat, li conde a ua auta persona (ath màger interessat, ath delà, ar acusat) totes es circonstàncies des sòs e es senhaus: a on ei era envolòpa, qué tie escrit, damb qué ei estropat es sòs e, çò de mès important, li conde es "senhaus" que damb eri se pòt entrar ena casa.
Per qué ac hè?
Entà denonciar-se?
O entà cercar a un rivau que tanben vò entrar e hèr-se a vier era envolòpa?
Ara me dideratz que l'ac condèc per pòur.
Mès, com ei aquerò?
Ua persona que non a parpelejat en shamar quauquarren tant audaç e atròç e en amiar-lo a tèrme, dempús va e conde ua informacion que solet eth coneish e qu'arrés en mon aurie endonviat jamès s'eth auesse carat?
Non, per mès covard que sigue, s'auesse shamat quauquarren atau, non l'ac aurie condat ad arrés çò dera envolòpa e es senhaus, pr'amor qu'açò aurie estat denonciar-se.
S'aurie endonviat ua auta causa, aurie condat quauqua mentida en cas que l'auessen exigit informacion, mès aquerò que s'ac aurie carat!
Ça que la, torni a díder, s'aurie carat aumens çò des sòs, e dempús d'aucir se les aurie hèt a vier, arrés l'aurie podut acusar jamès d'auer assassinat entà panar, pr'amor qu'arrés, exceptat d'eth, aurie vist aguesti sòs, arrés se'n sabie de qué èren ena casa.
E autanplan se l'acusauen, les calerie considerar bèth aute motiu entar assassinat.
Smerdiakov aurie aucit e panat, mès se colparie ath sòn hilh.
Non serie aquerò beneficiós entath Smerdiakov assassin?
Donques totun açò, Smerdiakov, en tot auer shamat er assassinat, li parle ath hilh, a Dmitri, des sòs, dera envolòpa e des senhaus, qué logic, qué evident!
A, clar, prumèr entà qu'eth mosso Grigori, qu'auie premanida era garison, en veir que non auie arrés entà suenhar era casa, dilhèu ajorne era garison e se mete a vigilar.
Dusau, entà qu'eth senhor, en veir qu'arrés vigile, e cranhent fòrça que vengue eth sòn hilh (quauquarren que non a amagat) aumente era sua maufidança e era sua cautèla.
E fin finau çò de mès important: entà qu'ada eth, entà Smerdiakov, hissat per atac, lo trasladen dera codina, a on dormie tostemp desseparat des auti e a on auie era sua entrada e gessuda de costum, entar aute extrèm deth pabalhon, enes estances de Grigori, damb es dus en aute costat deth tenhat, a tres canes deth sòn lhet, tau que s'auie hèt de tostemp quan patie un atac, en tot seguir es indicacions deth senhor e dera pietosa Marfa Ignatievna.
Aciu, entà simular qu'ère encara mès malaut, probablaments començarie a gemegar darrèr deth tenhat, ei a díder, les tierie desvelhadi tota era net (e atau siguec sivans eth testimoniatge de Grigori e dera sua hemna), e tot entà lheuar-se mès aisidaments e aucir ath sòn senhor!
Plan, a aucir un aute còp ath senhor e hèr-se a vier es sòs que ja s'an hèt a vier.
Senhors, vo n'arritz?
Que me hè vergonha hèr aguestes suposicions, mès imaginatz-vos, aquerò precisaments ei çò qu'afirme er acusat: dempús que jo gessessa dera casa, ditz, en hèr quèir a Grigori e costar era alarma, Smerdiakov se lheuèc, aucic e panèc.
E ja non vau a parlar de se com Smerdiakov podec calcular tot aquerò per auança, preveir damb exactitud qu'eth hilh anujat e rabiós vierie solet a campar pera hièstra damb respècte e, a maugrat de conéisher es senhaus, se retirarie entà deishar ada eth, a Smerdiakov, tot eth butin.
Senhors, vos ac demani seriosaments: en quin moment Smerdiakov podec cométer eth crim?
Senhalatz-me aguest moment, pr'amor que sense eth qu'ei impossible acusar-lo.
Eth malaut revie de pic, enten crits e ges", ben, atau que hè ua lucada e se ditz: e se vau a aucir ath senhor?
E com sabie se qué auie passat, s'enquia aguest moment ère inconscient?
Per çò d'aute senhors, enquia e tot era fantasia qu'a un limit.
Que serie interessant conéisher es motius qu'ambdús complices endonvièren un plan tant asenat.
Mès dilhèu non i auie ua cooperacion activa per part de Smerdiakov, senon passiua e dolorosa, entà didè'c atau: dilhèu er espaurit Smerdiakov solet s'avenguesse a non opausar-se ar assassinat e, en tot presentir que lo podien acusar d'auer permetut era mòrt deth sòn senhor per non cridar, per non opausar resisténcia, s'assegurèc eth permís de Dmitri Karamazov entà demorar-se en lhet per un supausat atac "e tu aucís-lo coma te vengue ben, aquerò qu'ei causa tua".
Mès, s'auesse estat atau, er atac costarie subersaut ena casa e, en tot preveder-lo, Dmitri Karamazov jamès aurie estat d'acòrd damb aguesta condicion.
Mès que vau a acceptar que i siguesse d'acòrd: totun aquerò, se passe que Dmitri Karamazov ei er assassin, er assassin e instigador, tant que Smerdiakov ei solet un participant passiu, dilhèu ne tansevolhe participant, senon solet consentent per pòur e en contra dera sa volentat, çò qu'eth tribunau poirie distinguir perfèctaments.
Atau, donc, qué ei çò qu'auem?
Sonque en èster detengut, er acusat l'ac cargue tot a Smerdiakov e lo colpe solet ada eth: ac a hèt eth, ditz, eth a assassinat e panat, qu'ei causa sua!
Mès quina sòrta de complices son aguesti que de seguit comencen a parlar er un der aute?
Aquerò que non se passe jamès.
E guardatz eth risque entà Karamazov: eth ei eth principau assassin, er aute non, er aute solet ei un consentent que dormís darrèr eth tenhat, e eth va e l'ac cargue tot ath malaut.
Pr'amor qu'eth malaut se pòt embestiar e, per instint de suberviuença, arreconéisher era pura vertat: ambdús i participèrem, mès jo que non l'aucí, solet ac permetí, ac consentí per pòur.
Pr'amor que Smerdiakov podie compréner qu'un tribunau distinguirie de seguit eth sòn grad de colpabilitat e, per tant, podie compdar que, se lo castigauen, serien plan mens durs que damb eth principau assassin que sage de colpar-lo de tot.
E alavetz segur qu'aurie cohessat.
Totun, aquerò non s'a passat.
Smerdiakov non a dit ne ua soleta paraula d'ua collaboracion, a maugrat de qué er assassin a persutat en acusar-lo e de contunh lo senhlalaue coma eth solet assassin.
Qu'ei mès, en cors deth somari siguec Smerdiakov que revelèc qu'eth auie parlat damb er acusat sus era envolòpa damb es sòs e sus es senhaus que sense eth jamès ac aurie desnishat.
Se de vertat siguesse complice e colpable, aurie condat tant aisidaments en somari que siguec eth qu'informèc ar acusat?
Ath contrari, aurie començat a remí'c, a capvirar es hèts, e a padegar-les.
Mès ne capvirèc ne padeguèc.
E aquerò solet ac pòt hèr un innocent que non cranh que l'acusen de complicitat.
Vaquí qu'ager eth, en un atac de malenconia malautissa per tòrt deth sòn mau dera tèrra e de tota era catastròfa descadiada, se pengèc.
E deishèc ua nòta escrita damb un estil particular: "Me destrusisqui per volentat e desir pròpi, que non s'acuse ad arrés".
Qué l'aurie costat higer ena nòta: jo sò er assassin e non Karamazov?
Hè pòc l'an hèt a vier sòs ath tribunau, tres mil robles, "es madeishi qu'èren ena envolòpa dera taula damb es pròves materiaus; les recebí ager de Smerdiakov", an dit.
Mès vos, senhors deth jutjat, solide que rebrembatz era trista scèna.
Non vau a reprodusir es detalhs, mès òc que me vau a preméter un parelh de consideracions alistades d'entre aqueres mens importantes, precisaments pr'amor que en èster insignificantes non toti les auem en compde e podem desbrembar-les.
En prumèr lòc, e un còp mès, Smerdiakov entornèc es sòs ager e se pengèc per racacòr de consciéncia.
Ben, a cohessat, e jo posqui tornar a díder: per qué non mos condèc tota era sua vertat ena nòta en saber-se'n qu'eth dia a vier serà jutjat un acusat innocent?
Pr'amor qu'es sòs solets non son ua pròva.
Per exemple, hè ua setmana dues persones mès d'aguesta sala e jo mo'n sabérem de forma totauments per edart d'un hèt, e ei precisaments qu'Ivan Fiódorovich Karamazov manèc escambiar ena capitau dera província dus titols de cinc mil robles ath cinc per cent, en totau dètz mil.
Solet voi díder que toti podem auer sòs en un moment determinat e que, se bèth un a tres mil robles, aquerò non demòstre que siguen es madeishi sòs d'un determinat calaish o envolòpa.
Fin finau, Ivan Karamazov, en recéber ager ua informacion tant importanta sus er autentic assassin, se demore tan tranquil.
Per qué non declarà'c immediataments?
Per qué ac dèishe enquiath londeman?
Vau a supausar qu'è eth dret a endonviar eth perqué: ja amie ua setmana damb era santat maumetuda, eth madeish a arreconeishut ath mètge e as deth sòn entorn qu'a visions, que ve a gent ja mòrta; era vesilha deth delirium tremens qu'aué l'a atacat, en saber-se'n dera mòrt de Smerdiakov, bastís eth següent rasonament: "Er òme qu'ei mòrt, posqui acusar-lo ada eth e sauvar ath mèn frair.
È sòs, ne cuelherè un hèish e diderè que Smerdiakov me lo balhèc abantes de morir".
Vos dideretz qu'ei desleiau; qu'encara que sigue sus un mòrt, ei desleiau mentir autanplan entà sauvar a un frair.
Mès, e s'eth a mentit inconscientament?
E s'eth s'imagine que de vertat a estat atau, damb eth sen definitiuaments afectat pera notícia dera mòrt sobta deth vailet?
Vos qu'auetz vist era nauèra scèna, auetz vist er estat que se trapaue.
Se tenguie de pès e parlaue, mès a on ère eth sòn cap?
Ad aguest testimoniatge d'un febriu l'a seguit un document, ua carta der acusat ara senhora Verjovtseva, redigida dus dies abantes deth crim e damb un detalhat plan d'execusion.
Alavetz, qué hèm en tot cercar un aute plan e as sòns autors?
Eth crim se cometec en tot seguir paraula per paraula aguest plan e non siguec cometut per cap aute que per sòn autor.
Òc, senhors deth jurat, "se cometec sivans er escrit!".
E non, non mos aluenham ath córrer damb respècte e temor dera hièstra deth pair, mès que mès se n'èm fèrmaments segurs de qué era nòsta estimada ère damb eth.
Non, qu'ei absurd e inversemblable.
Eth entrèc…e acabèc er ahèr.
Vos demanarè, ath delà, que tachetz es uelhs en ua circonstància entà jo plan significatiua.
S'auesse estat un assassin experimentat o un assassin que solet volesse panar, aurie deishat era envolòpa en solèr, a on se trapèc ath costat deth cadavre?
Per exemple, s'auesse estat Smerdiakov, qu'a cometut er assassinat entà panar, simplaments s'aurie hèt a vier era envolòpa sancera, sense preocupar-se de daurir-la just sus eth cadavre dera sua victima.
Eth que sabie damb certitud qu'en aguesta envolòpa i auie es sòs (que l'auie sauvac e sagerat ena sua preséncia), e se se lo hesse a vier arrés se'n saberie que s'auie cometut un panatòri.
E jo vos demani, senhors deth jurat, aurie actuat atau Smerdiakov, s'aurie deishat era envolòpa en solèr?
Non, atau actue precisaments un assassin exaltat que non rasone ben, un assassin que non ei un panaire e que enquia alavetz jamès auie panat, qu'autanplan en aguest moment que trè es sòs deth dejós deth lhet non ei un lairon panant, senon quauquarrés que li trè ua causa pròpia ath lairon que l'ac panèc, pr'amor qu'aquerò ère çò que pensaue Dmitri Fiódorovich des tres mil robles, vengudi en ua mania entada eth.
Atau que, en hèr-se damb ua envolòpa que non auie campat abantes, la trinque entà assegurar-se'n de qué son es sòs, dempús ges damb es sòs ena pòcha, enquia se'n desbrembe de qué a deishat en solèr ua enòrma acusacion contra eth en forma d'envolòpa trincada.
Tot pr'amor qu'ei Karamazov, non Smerdiakov, eth que non pense, non compren, entà qué?
Ges en tot húger, enten eth gemèc deth mosso que l'a susprenut, eth mosso l'artenh, s'arture e què amorrat en solèr peth pilador de coeire.
Er acusat baishe en un bot entà veder-lo, per pietat.
Imaginatz-vos, de ressabuda assegure que baishèc per pena, per pietat, entà veir se podie ajudar-lo.
Vai!, quin moment entà exprimir tau pietat!
Non, baishèc entà assegurar-se de s'ère viu eth solet testimòni dera sua mauvestat.
Quinsevolh aute sentiment, quinsevolh aute motiu que non serie normau!
Guardatz que li balhe temps a Grigori, li netège eth cap damb un mocador e, en veir que non ère mòrt, tot tacat de sang e com estalabordit vie un aute còp en çò dera sua aimada, com non pensèc qu'ère tacat de sang e que de seguit lo denonciarien?
Er acusat mos assegure que ne tansevolhe hec atencion ara sang.
Qu'ac podem adméter, ei possible, les sòl passar as criminaus.
Un calcul infernau entà quauques causes, e d'autes non vien de comprener-les.
E eth, en aguest moment, solet pensaue en a on s'estaue era.
Qu'auie besonh de saber çò de mès lèu pòssible a on ère, atau que vie ath mès córrer entara sua casa e se'n sap d'ua notícia inesperada e colossau: era a partit entà Mokroie damb eth sòn "anterior", damb er "indiscutible"!.
IX.PSICOLOGIA A TOTA MAQUINA, ERA TROIKA ATH GALAUP.
En arribar en aguest moment dera sua allegacion, Ippolit Kirillovich, que claraments auie causit eth metòde istoric dera exposicion, que tant les shaute recórrer as oradors nerviosi ara cèrca d'uns limits rigorosaments establidi entà reprimir era sua pròpia afogadura impacienta, s'estenec especiauments en "anterior" e "indiscutible" e exprimic sus aguest tèma diuèrses idies entretengudes ara sua manèra.
Karamazov, que se tornaue lhòco de gelosia per toti, de ressabuda semble quèir e desparéisher dauant er "anterior" e "indicutible".
E, aumens, ei estranh que lèu non auesse parat era aurelha ad aguest nau perilh qu'ère ara demora en forma de rivau inesperat.
Mès tostemp auie pensat qu'ère luenh e Karamazov tostemp viu en present.
Qu'ei probable qu'enquia lo considerèsse ua ficcion.
Eth sòn còr malerós comprenec de seguit que dilhèu per açò era hemna l'auie amagat ath nau rivau, que per aquerò l'auie mentit pòc abantes, qu'eth rivau nauèth vengut non ère entada era ne fantasia ne ficcion, senon tot, totes es sues expectatiues ena vida; en auer comprenut aquerò, eth que se resignèc.
Ben, senhors deth jurat, non posqui deishar de cornèr aguest sobte aspècte dera amna der acusat, que semblaue non èster capable de manifestar quauquarren atau e que, còp sec, balhe mòstres d'un implacable besonh de vertat, de respècte ara hemna, d'acceptar es dictats deth sòn còr, en quin moment!
En moment que s'a tacat es mans damb era sang deth sòn pròpi pair!
Qu'ei vertat qu'era sang vessada ja clamaue resvenja, pr'amor qu'eth, que ja auie destrusit era sua amna e tot eth sòn destin ena tèrra, sense voler li calie sénter e demanar-se en aqueth moment se qué significaue eth e se qué podie significar eth ja entada era, era creatura qu'estimaue mès qu'ara sua pròpia amna, en comparèr damb er "anterior" e "indiscutible", que se n'auie empenaït e auie tornat ath cant dera hemna qu'un viatge destrusic damb un amor nau, damb proposicions aunestes, damb era promesa d'ua vida naua e erosa.
Tant qu'eth, malerós, qué li podie balhar eth ara?
Qué li podie aufrir?
Karamazov ac comprenec, comprenec qu'eth sòn crim l'auie barrat toti es camins e que solet ère un criminau condamnat a mòrt e non un òme qu'anèsse a víuer.
Aguesta idia l'estronhèc e l'esbaucèc.
E de pic se concentre en un plan frenetic que, cossent damb eth caractèr de Karamazov, li venguec coma era soleta e fatau gessuda dera sua terribla situacion.
Aguesta gessuda qu'ère eth suicidi.
Cor a hèr-se a vier es pistòles qu'auie empenhat ath foncionari Perjotin, e peth camin, ath mès córrer, trè dera pòcha toti es sòs que damb eri s'a esposcat es mans damb era sang pairau.
Ò!, es sòs ei çò que mès a de besonh ara: Karamazov va a morir, Karamazov va a meter-se un tir, e toti les cau rebrembà'c!
Que per aquerò èm poètes, per aquerò auem consomit era nòsta vida coma ua candèla, pes dus extrèms.
Entre crits sauvatges, hòles cançons e dances gitanes brindaram e felicitaram ara hemna adorada pera sua naua felicitat e, dempús, aquiu madeish, as sòns pès mos crebaram eth crani e mos castigaram!
Bèth dia se'n brembarà de Mitia Karamazov!
Fòrça scènes pintoresques, fòrça frenesia novelèsca, sauvatge vam karamazovian e sentimentalisme, mès tanben quauquarren mès, senhors deth jurat, quauquarren mès que cride ena sua amna, que pataquège era sua tèsta incansablaments e empodoe eth sòn còr en tot amiar-lo entara mòrt.
Aguest quauquarren ei era consciéncia, senhors deth jurat, qu'ei eth sòn sen, son es terribles racacòrs!
Mès era pistòla qu'ac apraiarà tot, era pistòla ei era soleta gessuda, non n'i a cap auta, e aquiu…
Sabi pas se Karamazov pensaue qué i aurà mès enlà ne se Karamazov podie pensar, coma Hamlet, qué i aurà mès aquiu delà.
Non, senhors deth jurat, uns tien a Hamlets, mès nosati, de moment, sonque auem Karamazovs!
Ippolit Kirillovich desvolopèc un quadre plan detalhat des preparatius de Mitia, era scèna en çò de Perjotin, ena botiga, damb es caishes.
Reprodusic un modelhon de paraules, senténcies e gèsti confirmadi pes testimònis, e aguest quadre influic terriblament ena opinion des audidors.
Çò de mès important ei qu'influic en ensems des hèts.
Era colpabilitat d'aguest tempestuós exaltat que ja ne se'encuedaue d'eth, ère irrefusabla.
Ja non auie arren entà suenhar-se (didie Ippolit Kirillovich), dus o tres viatges siguec a mand de cohessà'c tot, ac hège a veir mès que non arribèc a didè'c (mentèc alavetz es testimoniatges des testimònis).
Autanplan peth camin li cridèc ath menaire: "Sabes?
Qu'ès en tot amiar a un assassin!".
Mès non ac podie condar, prumèr li calie arribar en Mokroie e ja aquiu acabarie eth poèma.
Totun, se qué ei çò que demoraue ar acusat?
Eth cas ei que lèu dès eth prumèr moment, en arribar en Mokroie, sent, entà dempús comprenè'c deth tot, qu'eth rivau "indiscutible" dilhèu non ei tant indiscutible e que non desiren ne accèpten d'eth ne felicitacions pera naua felicitat ne brindis.
Mès que ja coneishetz es hèts, senhors deth jurat, peth somari.
Eth capitada de Karamazov sus eth sòn adversari resultèc incontestabla e alavetz, donques qu'alavetz s'inicièc ena sua amna ua naua fasa, dilhèu era fasa mès terribla de totes es qu'a patit e contunhe patint aguesta amna!
Senhors deth jurat, que se pòt reconéisher positiuaments (exclamèc Ippolit Kirillovich) qu'era sua natura ofensada e eth sòn còr criminau ja èren resvenjaires de quinsevolh justícia terrenau.
Qu'ei mès: era justícia e eth castig terrenau dilhèu, enquia e tot, solatgen eth castig dera natura, en aguesti moments son imprescindibles entara amna deth criminau, entà sauvar-la dera desesperacion, pr'amor que ne me posqui imaginar er orror e es patiments moraus de Karamazov quan se'n sabec qu'era l'estimaue, que per eth renonciaue ar "anterior" e "indiscutible", qu'ère ada eth, a Mitia, que convidaue ara sua vida renauida, que li prometie era felicitat.
Mès en quin moment?
Quan ja tot s'auie acabat entada eth e ja arren ère possible!
Per cèrt, que harè un brèu comentari plan interessant entà nosati pr'amor d'esclarir era esséncia autentica dera situacion der acusat en aguest moment: aguesta hemna, aguest amor sòn, contunhèc en tot èster entada eth, enquiara darrèra menuta, enquiath madeish instant dera detencion, ua creatura dehòra man que desiraue damb passion, mès qu'ère inaccessibla.
Precisaments aguesta set apassionada d'amor e era esperança d'assadorar-la en aqueth moment l'ac empachèren.
Embriac pera taulejada, se sarrèc ara sua estimada, que hestejaue ath sòn costat mès embelinaira e seductora que jamès; eth non se dessepare d'era, l'admire, s'esbugasse ena sua preséncia.
Aguesta set apassionada que podec reprimir pendent un instant non solet era pòur a èster detengut, senon enquia e tot es racacòrs de consciéncia!
Per un instant, ai, solet per un instant!
M'imagini er estat en aguest moment dera amna deth criminau sometuda indiscutibla e serviuments per tres elements que l'estronhauen complètaments: en prumèr lòc, era embriaguesa, era embriaguesa e eth hestau, eth movement de pès des dances, es sorriscles des cançons e era, era, rogida peth vin, cantant e dançant, embriaga e arrint entada eth.
En dusau lòc, eth sòmni luenhant e encoratjant de qué eth sòn fatidic finau encara ère luenh, aumens non ère près, s'un cas ath dia a vier, coma molt vierien a cercar-lo peth maitin.
Per tant encara li restauen diuèrses ores, e aquerò ei molt, plan molt!
En diuèrses ores que se pòden passar fòrça causes.
M'imagini que succedís quauquarren semblable quan un criminau ei amiat entath cadafalc: encara mos cau recórrer un long carrèr, plan long, e ath delà a plaser, acompanhat per milèrs de persones, dempús tòrcer per un aute carrèr e solet ara fin d'aguest carrèr i é era terribla plaça.
Me semble qu'ath principi deth camin eth condemnat, ath dessús der ofensant car, que deu auer precisaments era sensacion de qué li rèste peth dauant ua vida infinita.
Mès vaquí qu'es cases van passant, eth car va auançant, ben, non se passe arren, encara ei luenh eth torn dera cantoada, eth contunhe guardant coratjós a dreta e quèrra e ad aguestes persones curioses mès indiferentes que tachen era sua guardada en eth, e encara se pense qu'ei semblable ada eri, qu'ei ua persona.
Mès era virada dera cantoada qu'ei ja aciu, ò, que non se passe arren, ei un carrèr sancer.
E qu'ei madeish se guaires cases se passen, eth pense: "encara rèsten fòrça cases".
E atau enquiath finau, enquiara plaça.
E m'imagini que siguec açò que li passèc a Karamazov.
Que i a angoisha e pòur ena sua amna, mès artenh a desseparar era mitat des sòs e amagar-les en bèth lòc; se non, non m'expliqui com podec desparéisher era mitat des tres mil que venguie de panar-li a sa pair deth dejós dera coishinèra.
Non ère eth prumèr còp que venguie en Mokrie, i auie estat de hèsta pendent dus dies.
Coneishie aguesta casa de husta vielha e grana, es sòns cubèrts e galaries.
Supausi qu'amaguèc ua part des sòs alavetz, en aguesta casa, pòc abantes d'èster detengut, en bèra clatenera, en ua henerecla, dejós bèra taula, en un cornèr, dejós era cubèrta, entà qué?
Com que, entà qué?
Era catastròfa podie arribar de seguit, e encara non auem pensat se com receber-la, non auem temps entad açò, pr'amor que mos paqueguege eth cap, e ath delà era mos cride, mès e es sòs?
Es sòs que son imprescindibles entà quinsevolh situacion!
Un òme damb sòs qu'ei un òme pertot.
Dilhèu non vos semble naturau aguesta prudéncia en un moment atau?
Qu'ei mès, quan mès tard assegurèc ath jutge instructor qu'auie desseparat mil cinc cents robles en escapolari (çò que jamès se passèc), ei possible que s'endonvièsse çò der escapolari en aguest instant precisaments pr'amor que dues ores abantes auie desseparat era mitat des sòs e les auie amagat en Mokroie, per s'un cas, enquiath londeman, entà non amiar-lo ath dessús, per ua pensada que li venguec de pic.
Dus abismes, senhors deth jurat, rebrembatz que Karamazov pòt contemplar dus abismes, e es dus ath còp!
Que les auem cercat pera casa, mès non les auem trapat.
Ei possible qu'es sòs siguen aquiu, mès ei possible qu'ath londeman despareishessen e ara se les sauvi er acusat.
En quinsevolh cas, lo detengueren ath costat d'era, ajulhat dauant d'era.
Era qu'ère estirada en lhet e eth l'estenie es mans, e enquia tau punt se n'auie desbrembat de tot, que non entenec se com s'apressauen es que l'anauen a detier.
Encara non auie auut temps de premanir-se mentauments entàs responses.
Autant eth qu'era sua tèsta sigueren aganchadi de ressabuda.
Senhors deth jurat, i a moments que, per tòrt des nòstes obligacions, auem pòur dauant d'ua persona, e pòur per aguesta persona!
Qu'ei eth moment de contemplar era pòur animau, quan eth criminau se'n sap que tot ei perdut, mès totun açò pelege, totun açò a era intencion de lutar contra vosati.
Qu'ei eth moment que toti es instints de suberviuença se lheuen ath còp e, entà sauvar-se, vos dirigís ua guardada penetranta, interroganta e patidoira, vos aganche e vos estúdie, a vosati, as vòstes cares, as vòstes idies, demore veir per quin costat lo vatz a tumar, e en sòn cap tremolós còp sec se formen immediataments milèrs de plans, a maugrat qu'age pòur de parlar, cranh deishar-se d'anar dera lengua!
Aguesti moments umiliants dera amna umana, aguest calvari, aguesta set animau pera pròpia sauvacion, son terribles e a viatges produsissen temors e pietat peth criminau, autanplan en jutge instructor.
Plan, nosati n'auem estat testimònis de tot aquerò.
Ara prumeria, qu'ère aclapat, possat per orror, se l'escapèren diuèrses paraules que lo comprometien grèuments: "Sang!
M'ac meriti!".
Mès se tenguec de seguit.
Se qué díder, se qué respóner, encara non ac auie premanit, solet auie premanit ua negacion sense fondament: "Que non sò colpable dera mòrt deth mèn pair!"
De moment aguesta ei era nòsta barralha e dilhèu pogam quilhar quauquarren mès darrèr dera barralha, ua barricada.
En tot auançar-se as nòstes preguntes, s'esdegue a explicar aguestes prumères declaracions comprometudes que damb eres se considere colpable dera mòrt deth mosso Grigori.
Qui mès lo podec aucir se non sò estat jo?.
Ac auetz entenut?
Mos ac demane a nosati, a nosati, qu'auem vengut entà hèr-li aguesta madeisha pregunta!
E auetz entenut aguesta parauleta que s'a auançat?
Ai, aguesta estratagèma, aguesta innocéncia e aguesta impaciéncia karamazoviana.
Jo que non l'è aucit, ne se vos acodisque pensar que sò estat jo:
Mos concedís que lo volie aucir, vedetz se guaire sincèr que sò?, semble voler díder, atau que vos cau creir que jo non l'è aucit.
Ai, en aguesti casi eth criminau a viatges se torne incrediblaments irreflexiu e credul.
E vaquí que coma per edart, ena instruccion se li demane ua causa çò de mès ingenua: "Non l'aurà aucit Smerdiakov"?
E se passèc çò que demoràuem: s'emmalicièc terriblaments pr'amor que mos auíem auançat e l'auíem agarrat ara suspresa quan encara non auie auut temps de premanir-se, de causir e de trapar eth moment mès avient entà trèir a Smerdiakov.
Per sòn anament, de seguit se lancèc entà un extrèm e comencèc a assegurar-mos damb totes es sues fòrces que Smerdiakov non podie aucir, que non ère capable d'aucir.
Mès non lo credatz, ei pura estratagèma: non a renonciat per complèt a Smerdiakov, ath contrari, que lo tornarà a trèir, pr'amor qu'a qui mès pòt trèir se non ei ada eth, mès ac harà en ua auta escadença pr'amor que de moment aguest plan s'a hèt a pèrder.
Lo treirà dilhèu ath londeman o dilhèu quan agen passat quauqui dies, un còp age trapat eth moment de cridar-mos: "Ja vedetz, jo remí que siguesse Smerdiakov mès que vos, vo'n brembatz?, mès ara sò convençut que siguec eth que l'aucit, qui se non?.
Mès, de moment, mos contraditz ombriu e irritat; era impaciéncia e era ira li suggerissen, ça que la, ua explicacion çò de mès pòcvau e inversembabla sus com auie vist a sa pair a trauèrs dera hièstra e s'auie aluenhat d'aquiu respectuosaments.
Çò de mès important ei qu'encara non coneish es circonstàncies, eth valor des declaracions de Grigori, que s'a remetut.
Començam a examinar-lo e a escorcolhar-lo.
Er escorcolh l'enforisme mès tanben l'encoratge: non trapam es tres mil robles, solet ne trapam mil cinc cents.
E, plan, en aguest moment de silenci coleric e de negacion per prumèr còp li vie entath cap era idia deth escapolari.
Sense dobte, ei conscient dera pòga credibilitat dera sua invencion, e se torture, se torture terriblaments, pr'amor de hèr-la mès credibla, entà compausar-la de manèra que resulte ua novèla vertadèra e versemblabla.
En aguesti casi, çò de prumèr, eth principau prètzhèt dera instruccion ei non perméter es preparatius, aganchar descuedat ath criminau entà qu'exprimisque es sues idies amagades damb tota simplicitat, damb forma inversemblabla e contradictòria.
Solet se pòt hèr a parlar a un criminau en tot comunicar-li ara suspresa e coma per edart quauque hèt nau, quauqua circonstància deth cas que sigue colossau peth sòn significat, mès qu'enquia alavetz eth non auie supausat ne auie previst.
Nosati qu'auíem premanida aguesta circonstància, òc, l'auíem premanida dès hège temps: ère eth testimoniatge deth mosso Grigori, ja remetut, sus era pòrta dubèrta pera que gessec ath mès córrer er acusat.
Eth se n'auie desbrembat complètaments dera pòrta e se pensaue que Grigori non l'auie vist.
Er efècte siguec colossau.
Se botèc de pès en un bot e comencèc a cridar: "Siguec Smerdiakov, Smerdiakov!
Eth mèn collaborador, eth nòste aunorable e agudent Nikolai Parfionovich, me condèc dempús qu'en aguest instant sentec tanta pena per eth que lèu se met a plorar.
E ei en aguest instant, entà apraiar er ahèr, quan eth comence ara prèssa a parlar-mos deth famós escapolari: plan ben, semble díder, donques ara escotatz aguesta istòria!
Senhors deth jurat, ja vos è explicat se per qué considèri tota aguesta pensada sus es sòs sauvadi un mes abantes en escapolari non solet coma quauquarren absurd, senon tanben ua invencion tan inversembabla que solet la podem demorar en un cas coma eth que mos ocupe.
Autanplan s'entà ua escomesa voléssem díder o imaginar quauquarren mès inversembable, non poiríem trapar arren de pejor.
Aciu çò de mès important ei que se pòt travar e redusir ad arren ath novelista damb es detalhs, damb aguesti detalhs qu'ei tan rica era realitat e que tostemp, tau que siguesse ua fotesa insignificanta e non de besonh, son menspredadi per aguesti malerosi condaires involuntaris que jamès pensen en eri.
Ò!, en aguesti moments non son entad aguestes causes, eth sòn cap solet cree un tot enòrme e alavetz vie quauquarrés e gause demanar-li per aguestes foteses!
E ei aquiu quan se les aganche!
Li pregunten ar acusat: "Ben, e d'a on treiguéretz eth materiau entar escapolari, qui vo'lo cosec?"
Er acusat s'ofense, ac considère ua fotesa ofensiua e, credetz-me, credetz-me, ei sincèr, sincèr!
Que toti son atau.
E comprenetz, senhors deth jurat, que s'aumens auéssem trapat era camisa (e com non l'auíem de trapar ena sua maleta o ena comòda s'era camisa auesse existit de vertat), qu'auríem auut ua pròva, ua pròva paupabla a favor dera legitimitat e deth sòn testimoniatge.
Mès aquerò eth que non ac compren: "Non m'en brembi, dilhèu non siguesse ua camisa, lo cosí d'ua còfia dera mestressa".
Enes moments mès terribles d'un òme, coma quan ei amiat entath cadafalc, son aguestes foteses es que se demoren gravades.
E eth se n'a desbrembat de tot, exceptat de cèrt losat verd que vedec peth camin o ben ua gralha en ua crotz, aquerò òc qu'ac rebrembe.
Pr'amor que, se tant que cosie er escapolari s'amaguèc des sòns, que li calerie brembar-se'n de com patic umiliat pera pòur de qué quauquarrés entrèsse e l'agarrèsse damb ua agulha enes mans, de com ath prumèr bronit hec un guimbet e correc darrèr eth tenhat (en sòn pis i a un tenhat)…
Mès, senhors deth jurat, per qué vos condi tot aquerò, toti aguesti detalhs, foteses?, exclamèc còp sec Ippolit Kirillovich.
Donques precisaments pr'amor qu'er acusat contunhe encaborniat en aguesta asenada!
Pendent aguesti dus mesi, dès era madeisha fatidica net, non a esclarit arren, non a hijut ne ua soleta circonstància explicatiua e reau ath sòn fantasiós testimoniatge prealable; tot aquerò que son pegaries, ditz, credetz en mèn aunor!
Ò!, mos alegram de creir, desiram creir, autanplan peth sòn aunor!
Balhatz-mos, mostratz-mos aumens un hèt a favor der acusat e mos alegraram, mès un hèt paupable, reau, e non era deduccion pera expression dera cara der acusat qu'a hèt sa frair o era indicacion de qué, en tot tustar-se eth piech, sens dobte se tustaue er escapolari…de nets, ath dessús.
Mos alegraram se i a un hèt nau, seram es prumèrs a renonciar as acusacions, mos esdegaram a renonciar.
Ara qu'ei era justícia que clame e nosati persutam, non podem renonciar ad arren.
Ippolit Kirillovich passèc ara conclusion.
Semblaue qu'auie fèbre, clamaue pera sang vessada, pera sang d'un pair assassinat peth sòn hilh "damb eth nefast objectiu de panar".
Senhalaue damb fermetat eth tragic e indignant emsems de hèts.
Çò que sigue qu'escotetz der avocat der acusat, famós peth sòn talent (Ippolit Kirillovich non ac podec evitar), per eloquentes e esmoventes que siguen es sues paraules qu'apelaràn ara vòsta sensibilitat, rebrembatz qu'en aguest moment vosati ètz eth santuari dera nòsta justícia.
Rebrembatz qu'ètz es defensors dera vertat, es defensors dera nòsta sagrada Russia, des sòns fondaments, dera sua familha, de tot çò de sant que i é en era!
Òc, en aguesti moments vosati representatz a Russia, e era vòsta senténcia s'entenerà non solet en aguesta sala, senon en tota Russia, e tota Russia vos escotarà coma as sòns defensors e jutges e se senterà encoratjada o aclapada damb era senténcia.
Non torturetz a Russia e es sues esperançes, era nòsta troika cor a tota maquina dilhèu entara roïna.
E ja hè fòrça temps qu'en tota Russia se quilhen es braci e demanen que s'arture aguesta carrèra frenetica e desvegonhada.
E, se d'auti pòbles encara se desseparen dera troika que saute coma lhòca dilhèu non sigue per respècte, coma desiraue eth poèta, senon solet per pòur, tenguetz aquerò en compde.
Per pòur e dilhèu tanben per aversion, atau serà bon que vos hescatz enlà, pr'amor que pòt èster que se deishatz de hèr-vos enlà e vos convertitz en un solid mur dauant de semblabla precipitacion e siguen eri es qu'arturen era carrèra alhocardida e dementa entà sauvar-se, entà instruir-se e illustrar-se!
Que ja auem entenut votzes alarmades en Euròpa.
Ja an començat a lheuar-se.
Non les hèscatz temptar, non hescatz qu'apilèren eth sòn òdi en aument damb ua senténcia qu'absòlve er assassinat d'un pair a mans deth sòn pròpi hilh!…
En resumit, Ippolit Kirillovich s'auie apassionat fòrça e, encara qu'acabèc d'aguesta sòrta patetica, era impression que costèc siguec extraordinària.
En acabar eth sòn discurs, gessec ara prèssa e, ac torni a díder, lèu li vie ua malagana en aute quarto.
Era sala non aplaudic, mès es persones formaus èren contentes.
Non èren tan contents es daunes, mès, ça que la, les shautec fòrça era sua eloquéncia, mès que mès pr'amor que non cranhien es conseqüéncies e contunhauen a tier totes es sues esperances en Fetiukovich: "Fin finau va a parlar, guanharà, plan que òc!".
Toti guardauen a Mitia; pendent eth discurs deth fiscau s'estaue seigut en silenci damb es mans nervioses, es dents sarradi, era guardada baisha.
Solet en bèri moments lheuèc eth cap e parèc era aurelha.
Sustot quan comencèren a parlar de Grushenka.
Quan eth fiscau reprodusic era opinion de Rakitin sus era, en sòn ròstre campèc un arridolet de mensprètz e colèra e didec de forma pro audibla: "Bernard!"
En un punt deth discurs semblèc autanplan que volie lheuar-se e cridar quauquarren; totun, se tenguec e solet rufèc es espatles damb mensprètz.
Dera fin dera allegacion, justaments des hètes deth fiscau en Mokroie pendent er interrogatòri deth criminau, se'n parlarie dempús ena ciutat en tot hèr burla d'Ippolit Kirillovich: "Er òme non se podec tier e se vantèc des sues aptituds".
Era session s'interrompec, mès per pòc de temps, un quart d'ora, vint menutes ath mès poder.
Entre eth public s'enteneren convèrses e exclamacions.
Ne rebrembi quauques ues:
Un discurs seriós!, senhalèc damb es celhes rufades un senhor en un rondèu.
Que s'a embolhat fòrça damb era psicologia, s'entenec ua auta votz.
Mès, qu'ei que tot ei vertat, ei ua vertat irrefusabla!
Òc, ei un mèstre.
A hèt un resumit en tot generalizar.
E ath finau tanben.
Solet qu'aciu a mentit.
E ath delà non a estat clar.
S'a afogat un shinhau.
Aquerò qu'ei injust, injust.
Donques non, autanplan atau a estat adreit.
E qué diderà er avocat?
En un aute rondèu:
Òc, qu'a estat inoportun.
S'a esdegat massa.
Qu'ei un òme nerviós.
Aquiu nosati mo n'arrim, mès com estarà er acusat?
Òc, com estarà Mitenka?
Diderà quauquarren er avocat?
En un tresau rondèu:
Qui ei aguesta senhora?
Era gròssa damb ornaments qu'ei seiguda en un costat.
Ua generala, divorciada, la coneishi.
Per aquerò çò des ornaments.
Non ei ua grana causa.
Vai, non, qu'ei embelinaira.
Dus sèti mès enlà que i é ua ròssa, ei mielhor.
L'aganchèren damb assopliment en Mokroie, vertat?
Plan.
Ac a tornat a condar.
En guaires cases ac aurà condat ja.
E ara non s'a podut tier, er amor pròpi.
Qu'ei un òme ofensat, hu, hu.
E mausapiós.
Damb fòrça retorica.
Es sues frases son longues.
E sage d'espaurir-mos, guardatz, espaurir-mos.
Rebrembatz era troika?
Qu'ère entà vantar ath liberalisme.
Li cau pòur.
E tanben ar avocat.
Òc, e qué diderà eth senhor Fetiukovich?
Ben, sigue çò que sigue, non calarà enes nòsti campanhards.
Vos ac pensatz?
En un quatau rondèu:
Çò dera troika l'a demorat plan ben, quan parlaue des pòbles.
Donques ei vertat çò que ditz de qué es pòbles non van a demorar, ac rebrembatz?
Un membre deth Parlament anglés se metec de pès era setmana passada a prepaus des nihilistes e preguntèc ath Ministèri se non ère ja ora d'intervier ena nacion barbara entà educar-mos.
Ippolit se referie ad açò, ac sabi, qu'ère açò.
Ja lo condèc era setmana passada.
Moria, be que les demore causes.
A qui?
Per qué?
Barraram Kronstadt e non les balharam pan.
D'a on lo treiràn?
D'America?
Ara que lo trèn d'aquiu delà.
Mentida.
Mès sonèc era campaneta e toti correren entath sòn sèti.
ALLEGACION DER AVOCAT DEFENSOR.
Tot cessèc tanlèu s'enteneren es prumères paraules deth famós orador.
Era sala sancèra tachèc es sòns vistons en eth.
Comencèc plan dirècte, damb simplicitat e conviccion, mès sense era mès mendre arrogància.
Ne eth mès mendre assag d'eloqüéncia, de nòtes patetiques, de paraules que remoiguessen sentiments.
Qu'ère un òme parlant entà un cercle intim de simpatizants.
Era sua votz ère polida, fòrta e encantadora, autanplan ena madeisha votz se podie notar quauquarren de sincèr e simple.
Mès de seguit toti mo n'encuedèrem de qué podie lheuar-se de pic entà çò reauments patetic e "batanar es còrs damb ua fòrça desconeishuda".
Dilhèu parlaue pejor qu'Ippolit Kirillovich, mès sense frases longues e damb màger precision.
Solet ua causa non les shautèc as daunes: estaue un shinhau acorbaishat, sustot ath principi deth discurs, non coma se siguesse en tot hèr ua reveréncia, senon que semblaue lançar-se e volar entàs sòns audidors; ath delà, semblaue inclinar-se just pera mitat dera sua longa esquia, tau que s'en centre d'aguesta esquia longa e fina i auesse installada ua relheta e aguesta se podesse plegar lèu en angle rècte.
Ath principi deth discurs parlèc coma dispersat, coma se non auesse un sistèma, en tot estacar es hèts damb fragments, mès a tot darrèr compausèc un ensems.
Eth sòn discurs se podie dividir en dues parts: era prumèra mitat ère era critica, era refutacion dera acusacion, a còps pervèrsa e satirica.
Mès ena dusau part de ressabuda cambièc eth ton e quitament eth metòde e pugèc còp sec entath patetisme.
Era sala semblaue qu'ac auie estat en tot demorar e se metec a tremolar afogada.
S'apressèc dirècte ath tèma e comencèc a díder que, encara qu'eth sòn camp d'accion ère Sant Petersburg, non ère eth prumèr viatge qu'acodie a ciutats de Russia entà deféner a acusadi, mès solet ad aqueri qu'ère convençut dera sua innocéncia o que podie presentir-la per auança.
Madeish m'arribat en cas actuau, expliquèc.
Solet damb es informes iniciaus des jornaus ja vedí quauquarren que me hissèc fòrça e me metec a favor der acusat.
En ua paraula, mès que mès me cridèc era atencion cèrta situacion juridica que se repetís soent ena practica judiciau, mès jamès, me pensi, damb ua tau plenitud e damb tantes particularitats caracteristiques coma en present cas.
Aguest hèt que non me calerà formular-lo enquiath finau dera mia allegacion, quan acaba eth mèn discurs; totun, vau a amuishar era mia pensada ja en començar, pr'amor qu'è era debilitat de vier dirèctaments ad açò qu'ei important sense amagar efèctes ne estauviar impressions.
Dilhèu non serà guaire practic dera mia part, mès qu'ei sincèr.
Era mia idia, era mia formula, qu'ei aguesta: existís un aclapant ensems de hèts en contra der acusat e, ath madeish temps, ne un solet d'aguesti hèts resistís eth mendre analisi examinat de forma individuau, un a un.
En tot seguir dempús es rumors e es jornaus anè confirmant cada viatge mès era mia idia e, de ressabuda, recebí des familhars der acusat ua peticion entà defener-lo.
En aguest moment m'esdegué a vier aciu, a on me convencí definitiuaments.
Atau qu'entà refusar aguest terrible ensems de hèts e expausar era inconsisténcia e era irrealitat de cada hèt acusatòri m'encargué de deféner aguest cas.
Atau comencèc er avocat e de pic proclamèc:
Senhors deth jurat, que sò nau aciu.
Er acusat, de caractèr impetuós e desfrenat, non m'ofensèc ara imprevista, coma dilhèu a un centenat de persones en aguesta ciutat, per çò que molti m'auien prevengut contra eth.
Plan que òc, reconeishi qu'era morau dera societat locau ei suslheuada justaments en contra sòn: er acusat qu'ei impetuós e desfrenat.
Totun, ère recebut pera societat locau, autanplan era familha deth plan talentós fiscau l'aumplic d'atencions.
Nota bene: dauant d'aguestes paraules s'enteneren dues o tres arridalhes entre eth public, lèu-lèu reprimides mès notades per toti.
Qu'ère sabut qu'eth fiscau auie admetut en çò de sòn a Mitia en contra dera sua volentat, solet pr'amor qu'era sua hemna l'auie trapat interessant: qu'ère ua dauna vertuosa e respectable çò de mès, mès fantasiosa, capriciosa e qu'en bèri casi, principauments enes mès pichons, li shautaue amiar era contraria ath sòn marit.
Per çò d'aute, Mitia auie estat ena sua casa plan pògui viatges).
Totun, vau a gosar adméter (contunhèc er avocat) qu'autanplan en un cap independent e en un caractèr just coma eth deth mèn opausant age nidat un cèrt prejudici erronèu.
Ò!, qu'ei quauquarren normau: eth malerós s'a meritat massa que lo tracten damb prejudicis.
Eth sentiment morau otratjat e, sustot, er estetic a viatges son implacables.
Plan que, ena allegacion dera acusacion, hèta damb gran talent, toti auem entenut un sevèr analisi deth caractèr e des actes der acusat, ua actitud sevèra e critica dauant eth cas e, mès que mès, s'an presentat tantes prigondors psicologiques entà explicar-mos era esséncia der ahèr que calar-se en aguestes prigondors non poirie auer-se hèt de cap des manères damb ua actitud premeditada e maliciosaments tendenciosa contra era personalitat der acusat.
Mès que i a causes que son encara pejors, autanplan mès damnajoses en aguesti casi qu'era actitud mes maliciosa e intencionada dauant d'un cas.
Qu'ei que de nosati, per exemple, s'apodère cèrta ludentor artistica, diguem-ac atau, un besonh de creacion artistica, de crear ua novèla, sustot en tier aguesta riquesa d'engenh psicologic damb eth que Diu a ornat es nòstes capacitats.
Ja en Sant Petersburg, tanlèu me premaní entà vier aciu, siguí prevengut, encara que jo ja me'n sabia abantes de qué me prevenguessen, de qué aciu traparia en mèn opausant a un psicològ prigond e plan perspicaç que hè fòrça temps que, per aguesta qualitat, a meritat ua singulara fama en nòste encara joen mon judiciau.
Mès, qu'ei qu'era psicologia, senhors, a maugrat que sigue quauquarren plan prigond, se semble a ua daga de dues lames.
Ò!, plan, perdonatz aguesta comparança triviau, que non sò cap un mèstre en parlar damb tanta eloqüéncia.
Totun, aciu qu'auem un exemple: agarrarè çò de prumèr que se m'acodisque deth discurs deth fiscau.
Er acusat, de nets en jardin, tant que saute ara prèssa era barralha, abat damb eth pilador de coeire ath mosso que s'a aganchat ara sua cama.
Ara seguida saute entà tornar ath jardin e s'està cinc menutes suenhant ath queigut, en tot sajar d'endonviar se l'a aucit o non.
Aquerò ei psicologia.
Mès agarrem aguesta madeisha psicologia e apliquem-la ath cas, encara qu'aguest viatge tieram era auta lama, e vierà quauquarren non mens versemblable.
Er assassin baishe en un bot per cautèla, per assegurar-se de s'ei viu o non eth testimòni; mentretant vie de deishar en burèu de sa pair, qu'a assassinat, ua pròva colossau, sivans eth testimòni deth pròpi fiscau, en forma d'ua envolòpa trincada, qu'en era ère escrit que i auie tres mil robles.
Aguesta qu'ei era maxima dera acusacion.
Atau que ja vedetz, entà ua causa ar òme li manquèc precaucion, s'estabordic, s'espauric e hugec en tot deishar en solèr ua pròva, e solet dues menutes dempús pataquège e aucís a ua auta persona, mès ara ja mòstre un sentiment mauvat e calculador de cautèla dauant eth nòste vailet.
Plan, ben, que siguec atau: aquiu s'està era subtilitat dera psicologia, que dauant de taus circonstàncies sò sanguinari e vigilant coma ua agla deth Caucàs e, ena menuta a vier, òrb e trantalhant coma ua insignificanta bohèra.
Mès se sò tan sanguinari e crudèuments calculador que, dempús d'aucir baishi de nauèth entà veir s'ei viu un testimòni, entà qué atier ara naua victima pendent cinc menutes e crear-me, atau, dilhèu, naui testimònis?
Entà qué chaupar un mocador netejant era sang deth cap der abatut e qu'aguest mocador servisque dempús de pròva contra jo?
Non, (s'èm tan calculadors e durs de còr), non aurie estat mielhor sautar e simplaments abàter damb eth pilador de coeire ath mosso queigut damb mès còps en cap entà aucir-lo definitiuaments e, en auer acabat damb eth testimòni, eliminar tota inquietud deth nòste còr?
E, entà acabar, sauti entà verificar s'ei viu o non eth mèn testimòni, mès ath delà dèishi en camin a un aute testimòni, eth pilador de coeire que me hi a vier dera casa des dues hemnes: es dues pòden tostemp arreconéisher aguest objècte coma sòn e testificar que jo me lo hi a vier dera sua casa.
E non ei que lo desbrembèssem en camin, mos queiguesse per distraccion o estabordiment, non, mos auem des.hèt dera arma de bon voler, pr'amor que la trapèrem a uns quinze passi deth lòc a on siguec abatut Grigori.
Atau que mos cau demanar: entà qué ac hérem?
Donques precisaments ac hérem pr'amor que mos hège dò auer aucit a un òme, ath vielh mosso, e per aquerò embestiadi, maudident, mos des.hèm deth pilador de coeire, dera arma deth crim, que non podie èster de ua auta manèra; se non, per qué lançar-la damb tanta fòrça?
Se podíem sénter dolor e pena per auer aucit a un òme ei, plan que òc, pr'amor que non auíem aucit ath nòste pair: s'ac auéssem hèt, que non auríem sautat per pietat a veir ad aguest aute queigut, s'aurie dat un aute sentiment, que non auríem estat entà pietats, senon entà sauvar-mos a nosati, aquerò qu'ei clar.
Plan ath contrari, ac torni a díder, l'auríem estronhat era tèsta decididaments en sòrta d'ocupar-mos d'eth pendent cinc menutes.
S'auec lòc entara pietat e es boni sentiments ei precisaments pr'amor qu'auíem era consciéncia neta.
Per tant, auem ua auta psicologia.
Senhors deth jurat, qu'è tengut a prepaus era psicologia entà demostrar de forma evidenta que d'era se pòt dedusir çò que se volgue.
Tot depen des mans que s'estongue.
Que parli dera psicologia superflua, senhors deth jurat, deth mau usatge que se hè d'era.
De nauèth se poderen enténer risetes d'aprobacion entre eth public, tostemp dirigides entath fiscau.
Non vau a reprodusir peth menut tota era allegacion der avocat defensor, alistarè solet quauqui fragments, quauqui punts plan importanti.
NE SÒS.
Que i auec un punt ena allegacion der avocat que mos deishèc a toti estonadi, e siguec precisaments era negacion totau dera existéncia des fatidics tres mil robles e, per tant, era possibilitat de qué siguessen panadi.
Senhors deth jurat, comencèc, en present cas a quinsevolh òme nau e imparciau l'estone ua particularitat plan caracteristica: era acusacion de panatòri e, ath còp, era complèta impossibilitat de senhalar se qué siguec panat.
Diden que s'a panat sòs, tres mil robles entà èster exactes, mès arrés sap se de vertat existiren.
Pensatz- ac ben: prumèr, com mo n'auem sabut de qué existien e qui les vedec?
Solet ua persona les a vist e mos a indicat que s'auieen metut en ua envolòpa damb ua instruccion: eth vailet Smerdiakov.
Ja abantes dera catastròfa informèc dera sua existéncia ar acusat e ath sòn frair Ivan Fiódorovich.
Tanben siguec informada era senhoreta Svetlova.
Totun, cap des tres les an vist personauments, solet les a vist Smerdiakov, e alavetz era pregunta que ven per era soleta: s'ei vertat qu'existiren e que Smerdiakov les vedec, quan les vedec per darrèr viatge?
E s'eth senhor treiguec es sòs deth lhet e les tornèc a méter ena caisha sense dider-l'ac?
Guardatz que, sivans es paraules de Smerdiakov, es sòs èren dejós eth lhet, dejós eth matalàs, er acusat les aurie d'auer trèt de dejós eth matalàs; totun, eth lhet non ei arropit, çò qu'ei avientaments registrat ena declaracion.
Com podec er acusat non arropir bric eth lhet e, ath delà, non tacar damb es mans encara sanguinoses era fina ròba deth lhet, metuda de bon voler entad aguesta escadença?
E vosati me demanaratz: alavetz, era envolòpa en solèr?
Ben, que s'ac vau que parlem d'aguesta envolòpa.
Adès, enquia e tot me sò susprenut un shinhau: eth nòste fiscau de gran talent, en començar a parlar d'aguesta envolòpa, de ressabuda, eth (tietz compde, eth madeish) a dit precisaments en senhalar çò d'absurda qu'ei era suposicion de qué Smerdiakov ei er assassin: "Se non auesse estat pera envolòpa, se non auesse demorat en solèr coma pròva, se se l'auesse hèt a vier eth panaire, arrés en mon se n'aurie sabut de qué existie tau envolòpa e qu'en era i auie sòs e, per tant, qu'es sòs auien estat panadi per acusat".
Atau que solet aguest tròç de papèr damb ua inscripcion, sivans a reconeishut eth pròpi fiscau, ei era pròva de qué a servit entà colpar ar acusat de panatòri: "Se non, arrés se n'aurie sabut de qué se cometec un panatòri e, dilhèu, qu'auie auut sòs".
Mès ei possible que solet un tròç de papèr lançat en solèr pròve qu'ath sòn interior i auie sòs e qu'aguesti sòs sigueren panadi?
Mès, quan, quan vedec es robles per darrèr viatge?
Qu'ei aquerò que vos demani.
Jo è parlat damb Smerdiakov e eth me didec que les vedec dus dies abantes dera catastròfa.
Alavetz, per qué non posqui jo prepausar, per exemple, ua situacion qu'en era eth vielh Fiódor Pávlovich, embarrat ena sua casa, en tot demorar impacient e isteric ara sua aimada, se l'acosisse, entà passar eth temps, trèir era envolòpa e daurir-la?
E trinque era envolòpa, trè es sòs e lance era envolòpa en solèr damb era man decidida tau que li cau a un senhor e sense crànher, plan, deishar pròves.
Guardatz, senhors deth jurat, non son mès possibles aguesta prepausa e aguest hèt?
Per qué non son possibles?
Qu'ei que, se s'a podut passar quauquarren atau, era acusacion de panatòri despareish en un virament de uelhs: non auie sòs, per tant, non auec panatòri.
S'era envolòpa en solèr ei ua pròva de qué i auie sòs, per qué non posqui afirmar jo çò de contrari, ei a díder, qu'era envolòpa s'estaue en solèr precisaments pr'amor que non auie sòs en era, pr'amor qu'eth sòn patron les auie agarrat prealablaments?
En escorcolhar era casa non se trapèren".
En prumèr lòc, ena caisha s'a trapat ua part des sòs, e, en segon lòc, que les podec trèir ath maitin, autanplan era vesilha, e tier-les de ua auta forma, dar-les, enviar- les, ei a díder, cambiar d'idia, cambiar eth sòn plan d'accion dès era madeisha basa sense que li calesse informar prealablaments a Smerdiakov.
E, s'aguesta proposicion existís, encara que sigue solet coma ua possibilitat, alavetz com se pòt colpar tu per tu e damb tanta seguretat ar acusat d'auer cometut un assassinat pr'amor de panar e de qué efectiuaments existic eth panatòri?
Pr'amor que d'aguesta sòrta mos metem en terren des novèles.
Perque, s'afirmam qu'ua causa a estat panada, ei indispensable mostrar aguesta causa o, aumens, demostrar sense discusion qu'existic.
Mès se passe qu'arrés ac a vist.
Nauèraments, en Sant Petersburg un joen, lèu un mainatge, de dètz-e-ueit ans, un vendeire ambulant entrèc a plen dia damb ua destrau en ua casa d'escambi e damb grana temeritat, caracteristica, aucic ath patron deth locau e se hec a vier mil cinc cents robles trica truquec.
Siguec detengut cinc ores dempús.
Mens quinze robles que ja s'auie despenut, li trapèren ath dessús es mil cinc cents.
Ath delà, quan entornèc ena botiga dempús er assassinat, eth vendeire informèc ara policia non solet dera quantitat panada, senon deth tipe de sòs qu'ère exactaments, ei a díder, guairi bilhets de cent, guairi de blus e guairi de vermelhs, guaires monedes d'aur e de quin valor, e ar assassin detengut li trapèren aguesti bilhets e aguestes monedes.
Ath delà, tot aquerò venguec seguit d'ua confession complèta e sincèra der assassin de qué auie aucit e s'auie hèt a vier es sòs.
Aquerò, senhors deth jurat, ei çò que jo ne digui pròves!
Coneishi, veigui, paupi es sòs e non posqui díder que non existissen o que non agen existit.
Ei atau en cas que mos ocupe?
Pr'amor qu'èm en un cas de vida o mòrt, deth destin d'un òme.
D'a on les treiguec?"
Donques precisaments pr'amor que solet se li trapèren mil cinc cents, e era auta mitat dera quantitat non auec manèra de trapar-la ne de desnishar-la, se demòstre qu'aguesti sòs pòt èster que non siguen es madeishi, que jamès sigueren en cap envolòpa.
Sivans eth calcul (de çò mès estricte) deth temps estudiat e demostrat pera instruccion, dempús de parlar damb era sirventa e gésser ath córrer entara casa de Perjotin, non passèc ne pera sua casa ne per cap aute lòc, e dempús s'estèc en public en tot moment, per tant, non podec desseparar era mitat des tres mil e amagar-la en bèth punt dera ciutat.
Precisaments aguesta situacion a estat era basa dera proposicion deth fiscau de qué es sòs son amagadi en quauqua clatenera en bordalat de Mokroie.
E non serà enes sosterranhs deth castèth d'Udolf, senhors?
Non ei ua suposicion fantastica, de novèla?
E guardatz qu'ei pro que despareishe aguesta suposicion, ei a díder, que son amagadi en Mokroie, entà que tota era acusacion de panatòri se des.heigue a bocins, pr'amor que, a on son, a on s'an metut es mil cinc cents robles?
Per quin miracle an podut desparéisher se s'a demostrat qu'er acusat non entrèc en nunlòc?
E per aguestes istòries novelesques èm premanidi a estronhar a un òme!
E dideratz: "Totun aquerò, non a estat capable d'explicar d'a on a trèt es mil cinc cents robles que se li trapèren ath dessús, e toti se'n saben qu'enquia aquera net non auie sòs".
Didetz-me, qui ac sabie?
Pr'amor qu'er acusat a aufrit un testimoniatge clar e fèrm sus d'a on auie trèt es sòs e, s'atau ac voletz, senhors deth jurat, s'atau ac voletz, jamès s'a podut ne se poderà dar arren mès versemblable qu'aguest testimoniatge, ne mès junhut ath caractèr e ara amna der acusat.
Mès ara acusacion que l'agrade era sua novèla: un òme de volentat fèbla qu'a decidit acceptar es tres mil robles que l'aufrís era sua nòvia, ath delà de forma tan vergonhosa entada eth, non pòt desseparar-ne era mitat e coser-la en un escapolari, ei mès, se les auesse cosut, les aurie descosut cada dus dies e aurie oishinat en eri entà anar-les treiguent de cent en cent e, d'aguesta manèra, les aurie consomit en un mes.
Rebrembatz que tot aquerò siguec amuishat en un tot que non admetie cap pregunta.
Ben, mès…e se non siguec atau?
E s'an creat ua novèla e en era non i a ua auta persona?
Pr'amor que vaquí eth quid, que vosati auetz creat ua auta persona!
Dilhèu bèth un digue: "I a testimònis de qué, un mes abantes dera catastròfa, se degalhèc en Mokroie es tres mil robles dera senhoreta Verjovtseva de còp, enquiath darrèr kopek, per tant non ne podec desseparar era mitat".
Mès qui son aguesti testimònis?
Eth grad de credibilitat d'aguesti testimònis s'a hèt a veir en judici.
E, ja ac sabem, era garia dera mia vesia hè mès ueus qu'era mia.
Entà acabar, cap testimòni compdèc personauments es sòs, simplaments les avalorèren a còp de uelh.
Ath testimòni Maksimov li semblèc qu'er acusat auie vint mil robles.
Ja vedetz, senhors deth jurat, donques que ja vos parlè des dues lames dera psicologia, permetetz-me que ne hija ara era dusau, a veir se qué ne ges.
Mès eth hèt de qué era testimònia declarèsse en faus pendent eth sòn prumèr testimoniatge mos balhe eth dret a concludir qu'eth sòn dusau testimoniatge tanben podec èster faus.
Eth fiscau "que non vò, non gause" (paraules sues) a referir-se ad aguesta novèla.
Plan, donc, que sigue atau, jo tanpòc ac vau a hèr; totun, òc que me vau a perméter senhalar que s'ua persona pura e de grana morau coma ei sense cap de dobte era plan respectada senhoreta Verjovtseva, s'ua persona atau, digui, se permet de ressabuda, de ressabuda, modificar eth sòn prumèr testimoniatge en un judici damb er in clar de destrusir ar acusat, alavetz qu'ei clar qu'aguest testimoniatge non siguec prestat de forma imparciau, damb serenitat.
Ei possible que se mos prive deth dret a conclusir qu'ua hemna que cèrque resvenja posque auer exagerat fòrça causes?
Òc, exagerar precisaments aguesta vergonha e umiliacion quan se l'aufric es sòs.
Ath contrari, li sigueren aufridi precisaments pr'amor qu'encara ère possible acceptar-les, sustot entà ua persona tant impensada coma eth nòste acusat.
Çò de mès important ei que, en aguest moment, eth auie en cap era rapida obtencion des tres mil robles que, sivans es compdes, sa pair li deuie.
Qu'ei impensat, mès precisaments pera sua irreflexion ère plan solide fòrça de qué aqueth se les autrejarie e, per tant, tostemp poirie enviar per corrèu es sòs que l'auie fidat era senhoreta Verjovtseva e trèir-se deth dessús eth sòn deute.
Mès eth fiscau se remís a adméter qu'en aguest dia, eth dia des hèts, er acusat podec desseparar era mitat des sòs recebudi e coser- les en escapolari: "Eth que non ei atau, ditz, que non podec auer aguesti sentiments".
Mès ei era acusacion qu'a afirmat damb votz plan nauta que Karamazov ei espandit, ei era acusacion qu'a cridat sus es dus abismes extrèms que Karamazov pòt contemplar.
Karamazov ei justaments aguesta natura damb dues lames, damb dus abismes, qu'en besonh mès imperiós de sarabat se pòt arturar se quauquarren lo suspren dès er aute costat.
E aguest aute costat ei er amor, aguest amor nau que començaue alavetz a ahlamar-se coma era povora, e entad aguest amor li ère de besonh es sòs, plan de besonh, ai, pro mès qu'entàs sarabats damb era estimada.
Era li diderie.
Aquerò qu'ei mès important qu'eth sarabat.
Com non podie compréner aquerò Karamazov?
Se precisaments emmalautic per tòrt d'açò, per aguest copacap, com pòt èster inversembable que desseparèsse aguesti sòs e les amaguésse per s'un cas?
Totun, eth temps se passe e Fiódor Pávlovich non l'autrege ar acusat es tres mil, ath contrari, se ditz que les a destinat entà temptar damb eri ara sua enamorada.
E alavetz ges era idia de qué vierà e aguesti mil cinc cents qu'amie en sòn escapolari les meterà ath dauant dera senhoreta Verjovtseva e li diderà: "Sò un brigand, mès non un panaire".
Atau qu'a dobla rason entà sauvar mil cinc cents, coma as vistons des sòns uelhs, e deguna entà descóser e anar treiguent-les de cent en cent.
Per qué li remissen ar acusat eth sentit der aunor?
Mès vaquí qu'er ahèr se complique, eth suplici dera gelosia artenh eth sòn grad maximal, mès, totun atau, es dues qüestions anteriores contunhen en tot hèr-se a veir cada viatge damb mès dolor en cervèth holat der acusat: "Se les ac entorni a Katerina Ivanovna, com me poirè hèr a vier a Grushenka?"
Se cometec lhocaries, se beuec e rabièc pes tauèrnes tot un mes, dilhèu siguec precisaments per pena, per non poder tier-les.
Aguestes dues qüestions vengueren d'agreujar-se autant, que l'amièren entara desesperacion.
Volie manar a sa frair petit que li demanèsse ath pair per darrèr viatge es tres mil robles, mès, sense demorar era responsa, entrèc sobtaments e tot acabèc violentaments pataquejant ath vielh dauant de testimònis.
Dempús d'aquerò ja non receberie sòs d'arrés, eth pair pataquejat non les ac balharie.
Aguest madeish dia pera tarde se tume eth piech, era part superiora deth piech, a on ei er escapolari, e li jure a sa frair qu'a ua manèra de non èster un brigand, mès que, totun atau, contunharà en èster-ne, pr'amor que pense que non tierà aguest mejan, que li manque fòrça morau, que li manque caractèr.
Per qué, per qué era acusacion non cre eth testimoniatge d'Aleksei Karamazov hèt damb tanta puretat, sinceritat, sense premanir e tan versemblable?
Per qué, peth contrari, m'obligue a creir en uns sòs que son en sabi pas quina henerecla des sosterranhs deth castèth d'Udolf?
Aquera madeisha serada, dempús de parlar damb sa frair, er acusat escriu aguesta funèsta carta e ei aguesta carta era principau pròva, era mès colossau, de qué er acusat panèc: "Vau a demanar a toti, se non me les balhen, aucirè ath mèn pair e les ac treirè deth dejós eth matalàs, dera evolòpa damb era cinteta vermelha, quan se'n vage Ivan"; qu'ei eth plan complèt der assassinat, com non a d'èster eth?
Mès, prumèr, qu'ei era carta d'un embriac e siguec escrita en un moment de terribla irritacion; dusau, torne a parlar dera envolòpa damb es paraules de Smerdiakov pr'amor qu'eth non a vist personauments aguesta envolòpa e, tresau, çò qu'ei escrit, qu'ei escrit, mès quina pròva i a de qué se cometesse sivans er escrit?
Treiguec er acusat era envolòpa deth dejós dera coishinèra?
Trapèc es sòs?
Existiren de vertat?
Se passe qu'er acusat se metec a córrer ara cèrca des sòs?
Brembatz-vo'n, brembatz-vo'n!
Corrie desesperat non entà panar, senon entà saber se a on ère era, era hemna que l'auie destrusit, e non seguint un plan, per tant, non se metec a córrer sivans er escrit, non entà un panatòri ben pensat, senon que se metec a córrer ara imprevista, sense cap intencion, per holia gelosa!
Ben, mès l'aucic eth o non, en realitat?
Era acusacion deth panatòri la refusi damb indignacion: que non se pòt acusar de panatòri se non se pòt díder damb exactitud çò que s'a panat, qu'ei un axiòma!
Mès, l'aucic eth?
Autanplan sense panatòri, ei eth er assassin?
S'a demostrat?
Non serà tanben ua novèla?
XII.
Damb eth vòste permís, senhors deth jurat, que parlam dera vida d'un òme e mos cau èster mès prudents.
Qu'auem entenut ath madeish fiscau declarar qu'enquiath darrèr dia, enquia aué, enquiath dia deth judici, a trantalhat en imputar ar acusat un assassinat damb totau e complèta premeditacion; qu'a trantalhat enquia aguesta fatidica carta "embriaga" presentada aué en tribunau.
Mès torni a díder: eth se metec a córrer darrèr de Grushenka, en tot cercar-la, solet volie saber se a on paraue.
Aguest hèt qu'ei indiscutible.
S'auesse estat era ena casa, eth non aurie anat entà nunlòc, s'aurie demorat ath sòn costat e non aurie complit çò qu'escriuec ena carta.
Se metec a córrer sense cap intencion, ara imprevista, e dilhèu alavetz non se'n brembaue entad arren dera sua carta "embriaga".
Rebrembatz que mos an aufrit tota ua teoria psicologica basada en aguest pilador de mortèr: per qué l'auie de reconéisher coma arma, hèr-la-se a vier coma arma, eca, eca.
Ara me ven entath cap ua idia çò de mès vulgara: e s'aguest pilador non auesse estat ara vista, ena estatgèra que se la hec a vier er acusat, senon sauvada en armari?
Pr'amor qu'alavetz ar acusat non l'aurie vengut entàs uelhs e aurie gessut ath córrer sense arma, damb es mans uedes e, dilhèu, non aurie aucit.
Com posqui concludir qu'eth pilador de mortèr ei ua pròva de premeditacion e de desir de hèr-se damb ua arma?
Òc, que cridaue pes tauèrnes qu'aucirie a sa pair e dus dies abantes, era tarde qu'escriuec era carta embriaga, s'estèc tranquil e se pelegèc solet damb un botiguèr "pr'amor que Karamazov non pòt estar- se sense discutir".
Donques ad aquerò responi jo que, s'auesse shamat er assassinat, ath delà damb un plan escrit, solide ne aurie discutit damb eth botiguèr ne, dilhèu, aurie passat pera tauèrna, perque era sua amna, en auer shamat un ahèr semblable, cercarie era pòsa e era cauma, cercarie desparéisher entà que non lo vedessen, non l'entenessen.
Senhors deth jurat, era psicologia qu'a dues lames e nosati tanben sabem compréner era psicologia.
Per çò des crits d'aguest mes enes tauèrnes, be se criden e pelegen es mainatges e es sarabataires embriacs en gésser des tauèrnes: "Que t'aucirè!
E era carta fatidica non dèishe d'ester un embestiament d'embriac, un crit en gésser dera tauèrna: "Vos aucirè, ditz, vos aucirè a toti!"
Per qué non, per qué non podec èster atau?
Per qué aguesta carta fatidica non pòt èster de trufaria?
Donques perque se trapèc eth cadavre de sa pair mòrt, perque un testimòni vedec ar acusat en jardin, armat e hugent, e eth madeish testimòni siguec abatut per acusat, atau que tot se cometec sivans siguec escrit e per aquerò era carta non ei de trufaria, senon fatidica.
Gràcies a Diu, auem arribat en punt de "s'ère en jardin, signifique qu'a aucit".
En aguestes dues paraules, s'ère alavetz damb tota seguretat signifique, se tie tota era acusacion: "ère, atau que signifique" E se non signifique, encara que òc que i siguesse?
Ò!, que sò d'acòrd qu'er ensems des hèts, era coïncidéncia des hèts ei, plan que òc, fòrça significatiua.
Mès campatz toti aguesti hèts un a un sense includir-les en un ensems: per qué, per exemple, era acusacion non vò adméter era veracitat deth testimoniatge der acusat de qué s'aluenhèc dera hièstra?
E se de vertat i auec quauquarren semblable?
Ei a díder, dilhèu non un sentiment de respècte mès òc de pietat.
Mès per qué non?
Era hièstra se dauric dauant es senhaus hètes per acusat.
Fiódor Pávlovich podec auer prononciat quauqua paraula, se le podec escapar bèth crit, e er acusat auec era certitud de qué Svetlova non ère aquiu.
Per qué mos cau adméter es causes tau coma nosati mo'les imaginam, coma auem decidit de mo'les imaginar.
Ena realitat se pòden passar milèrs de causes que s'escapen dera vigilància deth novelista mès subtil.
Sus aguesta pòrta dubèrta, senhors deth jurat…
Guardatz, solet ua persona a balhat testimoniatge de qué era pòrta ère dubèrta e, plan, aguesta persona qu'ère en un estat que…
Mès d'acòrd, acceptem qu'era pòrta ère dubèrta: er acusat la dauric, mentic per un sentiment de defensa pròpia tan comprensible ena sua situacion, se calèc ena casa, siguec ath laguens, e qué?
Per qué èster signifique aucir?
Podec entrar sobataments, recórrer es crambes, hèr enlà violentaments a sa pair, autanplan tustar-lo, mès, en assegurar-se de qué Svetlova non ère aquiu, gésser ath mès córrer erós perque non i siguesse e per auer-se'n anat sense aucir a sa pair.
Precisaments dilhèu per aquerò, ara seguida, sautèsse pera barralha entà examinar a Grigori, qu'auie hèt quèir en un moment d'afogadura: qu'ère en condicions d'experimentar un sentiment pur, un sentiment de compassion e pietat, auie hujut dera temptacion d'aucir a sa pair, auie percebut en sòn interior un còr pur e alegria per non auer aucit a sa pair.
Era acusacion mos a descrit damb mercada eloqüéncia eth terrible estat der acusat en bordalat de Mokroie, quan er amor se li tornèc a revelar en tot convidar-lo a ua vida naua, quan entada eth ja ère impossible estimar pr'amor qu'auie deishat ath darrèr eth còs sanguinós de sa pair e eth puniment per aguest còs.
Totun, era acusacion a admetut er amor, que tanben a explicat damb era ajuda dera sua psicologia: "Estat d'embriaguesa, amien a un criminau entath cadafalc, encara se pòt demorar, eca, eca…" Mès, senhor fiscau, vos torni a demanar: qu'ei que non vos auetz endonviat vos a ua auta persona?
Tan grossièr e insensible serie er acusat entà pensar en aguest moment en amor e en desencuses de cara a un judici se de vertat siguesse curbit damb era sang de sa pair?
Non, non e non!
Ven de desnishar qu'era l'estime, que lo cride ath sòn costat, lo demore ua naua felicitat, ò!, vos juri qu'alavetz senterie eth doble, eth triple!, de besonh d'aucir-se, e s'aurie aucit sens dobte s'auesse deishat ath darrèr eth còs de sa pair!
Que non se n'aurie desbrembat a on èren es pistòles!
Que s'aurie aucit, plan solide; non s'aucit precisaments perque "sa mair preguèc per eth" e eth sòn còr ère innocent dera sang de sa pair.
Aquera net en Mokroie patie, penaue per auer abatut ath vielh Grigori e pregaue a Diu entà qu'eth vielh se lheuèsse e se remetesse, entà qu'eth còp non auesse estat mortau e evitar atau eth puniment.
Per qué non acceptar aguesta interpretacion des hèts?
E ara tornaràn a senhalar-mos eth còr de sa pair: eth gessec ath mès córrer, eth non l'aucic, alavetz qui aucic ath vielh?
Que non i a arrés que pogam méter en sòn lòc, ditz.
Senhors deth jutjat, ei atau?
De vertat non i a arrés entà méter?
Auem entenut ara acusacion compdar damb es dits a toti es qu'aguesta net sigueren e visitèren era casa.
Èren cinc.
Tres d'eri, en aquerò i sò d'acòrd, non son responsables: eth pròpi mòrt, eth vielh Grigori e era sua hemna.
Rèsten, donc, er acusat e Smerdiakov.
E vaquí qu'era acusacion exclame damb enfasi qu'er acusat senhale a Smerdiakov pr'amor de qué non i a arrés mès que senhalar, que s'auesse ua siesau persona, autanplan era ombra d'un siesau, er acusat de seguit deisharie d'acusar a Smerdiakov, avergonhat, e senhalarie ad aguest siesau.
Mès, senhors deth jurat, per qué non se pòt concludir d'ua forma complètaments opausada?
Ne rèste dus: er acusat e Smerdiakov, per qué non posqui díder jo que vosati acusatz ath mèn client solet perque non auetz ad arrés mès qu'acusar?
E non auetz ad arrés mès pr'amor qu'auetz excludit a Smerdiakov de quinsevolh sospecha de forma totauments preconcebuda e abantes de temps.
Òc, ei cèrt, solet senhalen a Smerdiakov er acusat, es sòns dus frairs e Svetlova, arrés mès.
Mès qu'ei qu'auem a quauquarrés mès entre es qu'an declarat: cèrta agitacion, encara que pòc clara, ena societat sus aguesta qüestion, ua sospecha, rumors pòc clars, que se pòt veir era expectacion.
Fin finau tanben s'a mostrat un cèrt acarament enes hèts plan caracteristic, encara que confús, ac reconeishi: en prumèr lòc, aqueth atac de mau dera tèrra precisaments eth dia dera catastròfa, er atac que, sabi pas per qué, damb tant de in s'a vist obligat a deféner e a sostier eth fiscau.
Ara seguida, er inesperat suicidi de Smerdiakov era vesilha deth judici.
Dempús eth non mens inesperat testimoniatge deth frair màger der acusat, aué en judici, qu'enquia ara auie creigut ena colpabilitat de sa frair e que de ressabuda apareish damb es sòs e tanben proclame a Smerdiakov coma assassin.
Ò!, madeish qu'eth tribunau e era fiscalia, sò pliaments convençut de qué Ivan Karamazov ei malaut e patís fèbres, de qué eth sòn testimoniatge, plan, poirie èster un assag desesperat, shamat ath delà dès eth deliri, entà sauvar ath sòn frair en tot cargar-li era colpa a un mòrt.
Totun, de nauèth s'a prononciat eth nòm de Smerdiakov, de nauèth semble entener-se quauquarren misteriós.
Qu'ei coma se quauquarren non s'auesse dit, senhors deth jurat, non s'auesse acabat.
E dilhèu se vengue de díder.
Mès de moment vam a deishar aquerò, ja ac veiram dempús.
Adès eth tribunau decidic contunhar damb era session e, tant que demoraua, que me n'è podut encuedar de cèrtes causes sus, per exemple, era caracterizacion deth defuntat Smerdiakov diboishada pera acusacion tant peth menut e damb tant de talent.
Mès, quitament susprenut peth talent, non posqui èster totafèt d'acòrd damb era esséncia d'aguesta caracterizacion.
Jo siguí damb Smerdiakov, lo vedí e parlè damb eth, e me costèc ua impression complètaments desparièra.
Era sua santat qu'ère fèbla, plan, mès eth sòn caractèr, eth sòn còr, a!, non, que non ère entad arren aguest òme fèble que ditz era acusacion.
Mès que mès, non trapè en eth timiditat, aguesta timiditat tan caracteristica que mos a descrit eth fiscau.
Ai!, era acusacion siguec massa simple en considerar-lo mancat de sen. Me costèc ua impresion plan definida: gessí d'aquiu convençut de qué aquera persona ère decididaments marrida, fòrça ambiciosa, venjatiua e intensaments envejosa.
Qu'è arremassat quauques donades: auie en òdi es sues origines, s'avergonhaue d'eres e rebrembaue en tot sarrar es dents que "provenguie dera Pudesenca".
Ère irrespectuós damb eth mosso Grigori e era sua hemna, es sòns benfactors ena sua mainadesa.
Maudidie a Russia e se'n trufaue d'era.
Soniaue anar-se'n entà França, vier a èster francés.
Soent auie explicat que li mancaue es mejans entad açò.
Me semble que non estimaue ad arrés, exceptat d'eth madeish, que se tenguie en ua plan nauta estima.
Entada eth, èster educat ère auer bona ròba, camisetes netes e bòtes ludentes.
Coma que se credie (e i a pròves entad açò) eth hilh illegitim de Fiódor Pávlovich, dilhèu auesse en òdi era sua situacion en comparèr damb era des hilhs legitims deth sòn senhor: eri qu'ac tien tot, didie, e jo arren, entada eri son es drets, er eretatge, e jo solet sò eth codinèr.
Me condèc que Fiódor Pávlovich e eth auien metut amassa es sòs ena envolòpa.
Eth destin d'aguesta quantitat, ua quantitat que damb era eth podie hèr carrèra, li resultaue odiós.
Ath delà, vedec tres mil robles en bilhets de cent nauèths (li preguntè de bon voler sus aquerò).
Ò!, jamès l'amuishetz de còp ua grana quantitat de sòs a ua persona envejosa e capinauta.
Qu'ère eth prumèr viatge que vedie tanti sòs enes mans d'ua soleta persona.
Era impression deth hèish de bilhets podec influir malerosaments ena sua imaginacion, ara prumeria sense conseqüéncies.
Eth fiscau, damb eth sòn gran talent, mos a diboishat damb exceptionau subtilitat toti es pro e contra dera ipotèsi de colpar a Smerdiakov der assassinat e se demanaue especiauments: entà qué li calie simular er atac?
Ben, qu'ei possible que non simulèsse bric, er atac li podec arribar d'ua forma naturau, mès que tanben lo podec deishar d'ua forma naturau e eth malaut podec auer-se remetut.
Supausem que non se guarís, mès, totun açò, en bèth moment se revie e se remet, tau que se passe en mau dera tèrra.
Era acusacion pregunte: en quin moment cometec Smerdiakov er assassinat?
Senhalar aguest moment qu'ei plan aisit.
Que podec remeter-se e lheuar-se deth sòn prigond sòmni (pr'amor que simplaments ère en tot dormir: dempús des atacs de mau dera tèrra tostemp què en un sòmni prigond) precisaments en instant qu'eth vielh Grigori, agarrant dera cama ar acusat que hugie sautant era barralha, idolèc entà que l'entenessen pertot: "Parricida!"
Que siguec un crit excepcionau ath pic dera cauma dera net, e podec desvelhar a Smerdiakov, qu'eth sòn saunei podie èster ja alavetz non guaire prigond (plan que tanben s'aurie podut començar a desvelhar ua ora abantes).
Se lhèue deth lhet, se'n va lèu sense coneishement e sense cap intencion entara direccion deth crit, a veir se qué se passe.
En sòn cap i a embriaguesa malautissa, eth sòn entendement encara dormís, mès eth qu'ei en uart, s'aprèsse enes hièstres illuminades e escote era terribla nauetat de boca deth sòn senhor, que, plan que òc, s'alègre de veder-lo.
Er entendement s'alugue de pic ena sua tèsta.
Peth sòn espaurit senhor se'n sap de toti es detalhs.
E vaquí que pòga pòc en sòn cervèth desordenat e malautís se va formant ua idia, terribla, mès sedusenta e plan logica: aucir-lo, hèr-se a vier es tres mil robles e cargar- l'ac tot ath senhoret, a qui podien acusar senon ath senhoret?
Era terribla ansia de sòs, de hèr-se damb eth butin, se podec apoderar d'eth ath còp que d'un sentiment d'impunitat.
Ai, aguestes escometudes sobtes e irresistibles se passen tan soent quan ei de besonh e, mès que mès, se passen còp sec en assassins qu'ua menuta abantes non sabien que volien assassinar!
Atau que Smerdiakov podec entrar a veir ath sòn senhor e executar eth sòn plan.
Com?
Damb quina arma?
Donques damb era prumèra pèira que cuelhesse en jardin.
È entà qué?
Damb quina fin?
Es tres mil robles, tota ua carrèra.
A, non, non me contradigui: es sòs que poderen auer existit.
Enquia pòt èster que Smerdiakov siguesse eth solet que sabesse a on trapar-les, en quin lòc dera cramba deth senhor èren.
Adès, en parlar d'aguesta envolòpa, era acusacion a expausat aguesta consideracion tan subtila sus que solet un lairon non acostumat podie auer-lo deishat en solèr, precisaments un coma Karamazov e non coma Smerdiakov, que jamès aurie deishat ua tau pròva ena sua contra.
Hè pòc, senhors deth jurat, tant qu'escotaua m'a semblat enténer quauquarren que m'ère plan coneishut.
Imaginatz-vos, aguesta madeisha consideracion, aguesta suposicion sus com li calerie auer actuat a Karamazov damb era envolòpa l'ac auia entenut exactaments dus dies abantes a Smerdiakov, ei mès, me deishèc estonat damb era: me semblaue que se hège er ingenú, que s'auançaue, que m'impausaue aguesta idia entà que jo ne treiguessa aguesta madeisha conclusion, que semblaue que la suggerie.
Non l'aurà suggerit tanben pendent era instruccion?
Non l'ac aurà impausat tanben ath brilhant fiscau?
Ara dideratz: e era vielha, era hemna de Grigori?
Pr'amor qu'entenec ath malaut gemegar tota era net.
Òc, l'entenec, mès aguesta opinion qu'ei fòrça inconsistenta.
Coneishí a ua dauna que se planhie amaraments de qué un gosset deth carrèr l'auie desvelhat e non la deishèc dormir en tota era net.
Totun, dempús se sabec qu'eth praube gosset solet auie ganholat dus o tres viatges en tota era net.
Qu'ei naturau, ua persona ei en tot dormir, enten un gemec, se desvelhe anujada pr'amor que l'an desvelhat, mès de seguit torne a demorar-se adormida.
Dues ores dempús un aute gemec, se torne a desvelhar e a dormir-se, a tot darrèr un aute gemec de nauèth ath cap de dues ores, en totau tres còps en tota era net.
Peth maitin eth dorment se lhèue e se planh de qué quauquarrés a estat gemegant tota era net e que lo desvelhaue de contunh.
E solide que siguec aquerò que li semblèc: qu'a dormit a intervaus de sòn de dues ores mès non ac rebrembe, solet se'n brembe des moments que se desvelhaue, per açò li semble qu'a estat tota era net de velha.
Mès "per qué, per qué, exclame era acusacion, non a cohessat ena sua nòta postuma?
Entà ua causa auec consciéncia e entà ua auta non", ditz.
Mès permetetz-me: era consciéncia qu'ei empenaïment, e pòt èster que non i auesse empenaïment en suicida, senon solet desesperacion.
Desesperacion e empenaïment que son dues causes totafèt desparières.
Era desesperacion pòt èster maudita e despietada, e eth suicida, tant que se trè era vida, pòt auer en òdi doblaments ad aqueri que tostemp a envejat.
Senhors deth jutjat, sauvatz-vos d'ua errança judiciau!
Qué a d'inversemblable tot çò que vos sò presentat e descrit?
Cercatz ua errança ena mia exposicion, cercatz quauquarren impossible o absurd.
Mès, se i a encara que sigue ua ombra de possibilitat, encara que sigue ua ombra de realitat, abstietz-vos de condamnar-lo.
Totun, dilhèu ei solet ua ombra?
E çò de mès important, çò de mès important ei que tostemp me desconcèrte e me shòrde era madeisha idia, que de tot eth volume de hèts apileradi peth fiscau sus er acusat non n'age ne un de solet que sigue minimaments precís e irrefusable, e que se va a destrusir a un malerós solet per un ensems de hèts.
Òc, er ensems qu'ei terrible: era sang, era sang que cor pes dits, era ròba blanca sanguinosa, era net escura negada per un clamor: "Parricida!
Ò!, aquerò influís autant, pòt persuadir autant era conviccion… mès era vòsta, senhors deth jurat, era vòsta conviccion se pòt persuadir?
Rebrembatz: que vos a estat autrejat un poder inabordable, eth poder d'estacar e decidir.
Mès, coma mès fòrt sigue eth poder, mès terribla ei era sua aplicacion!
Que non retirarè ne ua soleta virgula de çò qu'è dit ara, mès digam qu'ei atau, digam que per ua menuta sò cossent damb era acusacion qu'eth mèn malerós client s'a tacat es mans damb era sang de sa pair.
Qu'ei solet ua suposicion, vos torni a díder que non è dobtat ne per un instant dera sua innocéncia, mès que sigue atau: vau a supausar qu'eth mèn acusat ei colpable de parricidi, mès compde damb es mies paraules autanplan quan me permeti aguesta suposicion.
Era mia consciéncia m'amie a dider-vos quauquarren mès, pr'amor qu'è era presentida de qué auetz ua grana luta en vòste còr e cap…
Desencusatz-me aguestes paraules, senhors membres deth jurat, sus eth vòste còr e eth vòste cap.
Mès que voi èster franc e sincèr enquiath finau.
Sigam toti sincèrs!…
En aguest punt er avocat siguec interromput per aplaudiments pro fòrts.
Es darrères paraules les auie prononciat en un ton qu'auie sonat tan sincèr que toti se pensèren que, dilhèu, efectiuaments auie quauquarren a díder e qu'aguest quauquarren qu'anaue a díder ara, ère çò de mès important.
Mès eth president, en enténer es aplaudiments, menacèc en votz nauta damb "desnidar" era sala deth tribunau se se tornaue a passar "un incident semblable".
Toti se padeguèren e Fetiukovich comencèc a parlar damb votz naua, penetranta: que non ère bric era votz qu'auie parlat enquia alavetz.
XIII.
UN SOFISTA.
Que non ei solet un ensems de hèts çò que destrusís ath mèn client, senhors deth jurat, proclamèc, non, ath mèn client lo destrusís en realitat un unenc hèt: eth còs deth sòn vielh pair!
S'auesse estat un simple assassinat, vosati auríetz refusat era acusacion dauant era insignificança, dauant era manca de pròves, dauant era fantasiositat des hètz; se les examinam un a un e non en sòn ensems, aumens dobtaríetz a destrusir eth destin d'un òme solet per prejudicis en contra sòn, ben meritadi, ai!
Mès que non ei un simple assassinat, senon un parricidi!
Pr'amor que, com absòlver a un acusat atau?
E s'ei er assassin e demore impune?
Qu'ei aquerò que toti sentetz en vòste còr lèu involontariaments, per instint.
Òc, qu'ei terrible vessar era sang pairau, era sang deth que m'a engendrat, era sang deth que m'estimèc, era sang deth qu'ena sua vida non estauvièc per jo, de qui se preocupèc dès es mèns prumèrs ans pes mies malauties, deth que patic tota era vida pera mia felicitat e solet viuec pes mies alegries e es mies capitades.
A!, aucir a un pair atau ei quauquarren que non se pòt ne pensar!
Senhors deth jurat, qué ei un pair, un pair de vertat?
Qué signifique aguesta grana paraula?
Quina idia tan terriblaments grana nomentam atau?
Ara solet auem senhalat en part se qué ei e se qué li cau èster un autentic pair.
En cas que mos ocupe, que hè patir as nóstes amnes, en present cas, eth defuntat Fiódor Pávlovich Karamazov que non s'apressaue bric ad aguesta idia de pair que ven de reflectir-se en nòste còr.
Qu'ei un malastre.
Òc, plan que òc, quauqui pairs son coma un malastre.
Examinem aguest malastre mès d'apròp, que non mos cau crànher, senhors deth jurat, s'auem en compde era importància dera imminenta decision.
Sustot non mos cau crànher ara e, entà didè'c atau, húger d'ua determinada idia, tau que mainatges o hemnes paurugues, sivans era afortunada expression deth brilhant fiscau.
Mès en sòn afogat discurs eth mèn adversari (adversari ja abantes de qué jo didessa era mia prumèra paraula) a sorrisclat diuèrsi viatges: "non, non vau a deishar qu'arrés defene ar acusat, non vau a cedir era sua defensa ar avocat vengut de Sant Petersburg.
Jo que sò er acusador e tanben eth defensor!"
Ac a dit diuèrsi viatges e, totun, se n'a desbrembat de mentar que, se pendent vint-e-tres ans er orrible acusat s'estèc tant arregraït per ua simpla liura de nòdes que recebec dera soleta persona que li mostrèc amor ena casa pairau, alavetz tanben aguest òme ère obligat a rebrembar se com correc descauç pendent vint-e-tres ans, "en pati deth darrèr, sense bòtes e vestit damb un pantalonets tengudi per un solet boton", sivans era expression der umanitari doctor Herzenstube.
Ai, senhors deth jurat, entà qué volem examinar mès d'apròp aguesta "tragèdia" e tornar a díder çò que toti ja saben?
Qué trapèc eth mèn client quan venguec en çò de sa pair?
E entà qué, entà qué presentar ath mèn client coma un insensible, un egoïsta, un monstre?
Qu'ei impetuós, ei sauvatge e furiós, e per aquerò ara lo jutjam, mès qui ei eth colpable deth sòn destin?
Qui ei eth colpable de qué era sua bona disposicion, eth sòn còr sensible e arregraït recebessen ua educacion tant asenada?
Quauquarrés l'ensenhèc bon sen, l'illustrèc enes sciéncies?
Qui l'estimèc encara que siguesse un shinhau ena sua mainadesa?
Eth mèn client deishat de cornèr, ei a díder, coma ua fèra sauvatge.
Dilhèu auie talents de veir a sa pair dempús fòrça ans de separacion; dilhèu milèrs de còps, en rebrembar en sòmnis era sua mainadesa, auesse hèt enlà es visions repulsiues que soniaue de petit e qu'auesse delit de tot còr d'absòlver e abraçar a sa pair.
E qué se passèc?
Lo receben damb burles ciniques, damb maufidança e embolhs a compde des sòs en litigi; solet enten parlòtes e ve un anament que li lhèue er estomac, toti es dies damb un "conhac" e, fin finau, ve a un pair que li pren era aimada, ada eth, ath hilh, e damb es sòs deth hilh.
Ai, senhors deth jurat, qu'ei detestable e crudèu!
Senhors deth jurat, es amnes, es persones aparentaments inumanes, furioses e impetuoses coma eth mèn client sòlen èster era majoritat des viatges incrediblaments mòfles de còr, solet que non ac exprimissen.
Non vo n'arrigatz, non vo n'arrigatz dera mia idia!
Adès, eth brilhant fiscau se n'a arrit crudèuments deth mèn client en tot díder que li shautaue Schiller, que li shaute çò de "bèth e naut".
Jo que non me n'auria arrit s'auesse estat en sòn lòc, en lòc deth fiscau!
Òc, aguesti còrs (deishatz-me que defena aguesti còrs plan pòc comprenudi e tostemp injustaments), aguesti còrs que sòlen desirar çò de trende, çò de bèth e just, precisaments per èster un contrast damb eri madeishi, damb era sua fúria, damb era sua crudeutat, ac desiren inconscientaments, mès ac desiren.
Afogadi e crudèus per dehòra, son capables d'estimar dolorosaments a ua hemna, per exemple, e tostemp damb amor espirituau e suprèm.
Non vo n'arrigatz de jo un aute còp: qu'ei aquerò qu'era majoritat des viatges les passe ada eri!
Que non pòden amagar es sues passions, de còps ordinàries, e aquerò les estone, qu'ei açò que vedem, mès non vedem er interior dera persona.
Peth contrari, toti es sues passions se padeguen ara prèssa, mès près d'ua creatura beròia, arregraïda, aguest òme çampar crudèu e ordinari cèrque eth renauiment, cèrque era possibilitat de remeter-se, d'èster mielhor, de vier educat e aunorat, "educat e bèth", per mès ridicula que sigue era paraula.
Adès è dit que non me permeteria tocar es amoretes deth mèn client damb era senhoreta Verjovtseva.
Totun, posqui dider-ne mieja paraula: auem entenut non ua declaracion, senon es crits d'ua hemna exaltada ara recèrca de resvenja, e non ei era, ò!, que non ei era que pòt repotegar traïcions, pr'amor qu'era madeisha a tradit!
S'auesse auut bèth temps entà reflexionar, non s'aurie permetut aguest testimoniatge.
Non la credatz, non, eth "monstre" non ei eth mèn client, coma era l'a cridat.
Un filantròp crucificat didec camin dera crotz: "Jo sò eth bon pastor.
Eth bon pastor da era vida pes sues oelhes, e ne ua de soleta se perderà."
Non esbaucem nosati ua amna umana!
Vos è demanat se qué ère un pair e pronocié aguesta grana paraula, aguesta valuosa denominacion.
Mès, senhors deth jurat, mos cau èster sincèrs damb era paraula, e me vau a perméter cridar er objècte peth sòn nòm, pera sua pròpia denominacion: un pair coma eth vielh assassinat Karamazov non pòt e non ei digne de cridar-se pair.
Estimar a un pair que non s'a mostrat digne d'èster pair, qu'ei absurd, ei impossible.
Non se pòt engendrar amor dès eth non-arren, solet Diu pòt crear deth non-arren.
Non menti aguestes paraules santes entath mèn client, senon que les ac rebrembi a toti es pairs.
Qui m'a balhat eth poder d'ensenhar as pairs?
Arrés.
Mès coma persona e ciutadan vos invòqui; vivos voco!
Qu'èm pòc de temps ena tèrra, hèm fòrça causes dolentes e didem paraules dolentes.
E per aquerò vam toti ara cèrca d'un moment avient entà comunicar-mos, entà dider-mos bones paraules es uns as auti.
Tau que jo: mentretant que sigua aciu, profiti eth mèn moment.
Non en bades ua volentat suprèma mos a autrejat aguesta tribuna: d'era estant que mos enten tota Russia.
Non parli solet entàs pairs d'aciu, senon que les digui a toti es pairs: "Pairs, non aclapetz as vòsti hilhes!"
Se non, que non èm pairs, senon enemics des nòsti hilhs, e eri non son es nòsti hilhs, senon es nòsti enemics, e èm nosati que les auem convertit en enemics!
Com colpar as hilhs s'eri mos mesuren damb era nòsta mesura?
Hè pòc de temps, en Finlandia, ua joena, ua sirventa, siguec sospechosa d'auer amainadat en secret.
Comencèren a seguir-la e en humarau dera casa, en un cornèr darrèr d'uns tòchos, trapèren ua mala qu'arrés ne sabie arren, la dauriren e d'aquiu ne treigueren eth petit còs deth nauèth neishut qu'era auie aucit.
Ena madeisha mala i trapèren dues esquelètes d'uns auti dus mainajons qu'auie amainadat e aucit en néisher, tau qu'era cohessèc.
Senhors deth jurat, ei aquerò ua mair?
Òc, era les amainadèc, mès siguec ua mair entada eri?
Gausarà quauqu'un de vosati autrejar-li eth sagrat nòm de mair?
Sigam coratjosi, senhors deth jurat, sigam valents autanplan, qu'èm obligadi a èster-ne en moment present e a non auer pòur de d'autes paraules e idies, coma es mercadères moscovites qu'an pòur deth "metau" e deth "sofre".
Non, demostraram peth contrari qu'eth progrès des darrèri ans tanben a arribat ath nòste desvolopaments e dideram: eth qu'a engendrat encara non ei pair, pair n'ei eth qu'a engendrat e s'ac a meritat.
Ò, plan, que i a un aute significat, ua auta interpretacion dera paraula "pair" que reivindique qu'eth mèn pair, encara que sigue un monstre, encara que sigue dolent damb es sòns hilhs, sigue en tot èster eth mèn pair pr'amor que m'a engendrat.
Mès aguest qu'ei ja un significat mistic, entà didè'c atau, e ja non lo compreni damb era ment, solet ac posqui acceptar damb era fe o, mielhor dit, pera fe, madeish que fòrça d'autes causes que non compreni mès qu'era religion me mane creir.
Mès, en tau cas, que se demore dehòra dera esfèra dera vida reau.
Ena esfèra dera vida reau, qu'a non solet es sòns pròpis drets, senon que cargue damb granes responsabilitats, en aguesta esfèra, se volem èster umans, crestians, mos cau e èm obligadi a actuar per conviccions justificades pera rason e era experiéncia, qu'agen passat peth sedaç des analisis, en resumit, qu'èm obligadi a obrar senadaments e non holaments, tau qu'en sòmnis o delirant, entà non costar mau a un òme, entà non tormentar ne destrusir a un òme.
Aguest serà alavetz er autentic prèzthèt crestian, non solet mistic, senon tanben un prètzhèt senat e ja vertadèraments filantropic…
En aguest punt s'estarnèren fòrts aplaudiments en diuèrsi lòcs dera sala, mès Fetiukovich lheuèc es braci coma implorant que non l'interrompessen e lo deishèssen parlar.
En un virament de uelhs era sala se padeguèc.
Er orador contunhèc:
Senhors deth jurat, pensatz qu'aguestes qüestions se pòden escapar des uelhs des nòsti hilhs, digam ja joeni, que ja, entà didè'c atau, comencen a rasonar?
Non, que non pòden, e non les vam a exigir ua moderacion impossibla!
Li responen damb foteses ad aguestes preguntes: "Que t'a engendrat, ès era sua sang e per aquerò te lo cau estimar".
Eth joen reflexione involuntàriaments: "Per edart eth m'estimaue quan m'engendrèc?, se demane cada còp mès estonat.
Dilhèu eth m'engendrèc entà jo?
Non me coneishie, ne sabie eth mèn sèxe en aqueth moment, en aqueth moment de passion dilhèu ahiscada peth vin, e pòt èster que solet m'age transmetut era tendéncia ara beuenda, aguesta ei tota era sua òbra…
Per qué me cau estimar-lo?
Solet perque m'age engendrat entà dempús non estimar-me ena sua vida?"
Ò!, que pòt èster qu'a vosati aguestes preguntes vos semblen grossières, crudèus, mès non exigigatz moderacion impossibla a un cap joen: "Se hès enlà ara tua natura pera pòrta, que tornarà a entrar volant pera hièstra"…mès, çò de principau ei que non vam a auer pòur deth "metau" e deth "sofre" e decidiram era qüestion tau qu'ac prescriuen era rason e era filantropia, e non coma ac prescriuen es idies mistiques.
Com decidir-la, alavetz?
Donques atau: Qu'eth hilh se presente dauant de sa pair e li demane conscientaments: "Pair, ditz-me: per qué me cau estimar-te?
Pair, demostra-me que me cau estimar-te", e s'aguest pair ei capable e ei en condicions de responer-li e de demostrar-l'ac, qu'auram ua familha autentica e normau, que non se tie sus prejudicis mistics senon sus fondaments senadi, que se poguen revisar e estrictaments umanitaris.
En cas contrari, s'eth pair non ac demostrèsse, serie era fin dera familha: non ei un pair entada eth, eth hilh artenh era libertat e eth dret de considerar, en avier, a sa pair, coma un estranh e enquia un enemic.
Era vòsta tribuna, senhors deth jurat, li cau èster escòla dera vertat e des idies senades!
Er orador siguec interromput per aplaudiments impetuosi, lèu exaltadi.
Plan que, tota era sala non aplaudie, mès òc era mitat.
Aplaudien pairs e mairs.
Naut, a on s'estauen es daunes, s'entenien somics e crits.
Voludauen es mocadors.
Eth president comencèc a tocar era campaneta ara valenta.
Qu'ère visiblaments embestiat per anament dera sala, mès que non gausaue "uedar-la", tau qu'auie menaçat pòc abantes; aplaudien ar orador e voludauen mocadors enquia e tot es venerables persones seigudes ath sòn darrèr en cagires desseparades, vielhets damb esteles en frac, atau que, quan eth tapatge s'acabèc, eth president se contentèc solet damb era promesa sevèra d'abantes, de "uedar" era sala, e Fetiukovich, trionfant e esmoigut, se premanic a contunhar damb eth sòn discurs:
Senhors deth jurat, rebrembatz aquera net que tant s'a parlat aué aciu, quan eth hilh, sautant era barralha, entrèc en çò de sa pair e ara fin se metec de cara damb eth sòn enemic e ofensaire, que l'auie engendrat?
Persuti damb totes es mies fòrces: que non venguec ara prèssa entà cercar sòs, era acusacion de panatòri qu'ei absurda, tau que ja è dit abantes.
E tanpòc entrèc aquiu entà aucir, plan.
S'auesse auut aguesta intencion premeditada, s'aurie hèt a vier aumens ua arma, mentre qu'eth pilador de coeire lo cuelhec per instint, sense saber per qué.
Senhors deth jurat, vos juri peth tot çò de mès senhat que, se non auesse estat aguest sa pair, senon un ofensaire estranh, dempús de recórrer totes es crambes e de saber-se'n de qué era hemna non ère ena casa, se n'aurie anat ath mès córrer sense costar cap mau ath sòn rivau, dilhèu l'aurie balhat un còp, l'aurie empossat, mès solet açò, pr'amor que non ère entad aguestes causes, non auie temps, qu'auie besonh de saber a on ère era.
Mès sa pair, sa pair!, ai, tot çò que hège era simpla vision de sa pair, aborrit dès era mainadesa, eth sòn enemic, eth sòn ofensaire e ara…un rivau monstruós!
Un sentiment d'òdi s'apoderèc sense voler d'eth, qu'ère un sentiment irrefrenable, se hège impossible rasonar: tot se botgèc ara imprevista!
Qu'ère un atac asenat de holia, mès tanben un atac dera natura en tot resvenjar-se impetuosaments e inconscientaments (coma tot ena natura) pes sues leis etèrnes.
Mès er assassin tanpòc aucic alavetz, ac afirmi, ac cridi, non, solet lheuèc era man deth mortèr damb repugnanta indignacion, sense eth desir d'aucir, sense saber qu'aucirie.
Se non auesse auut aguest fatidic pilador, dilhèu solet aurie tustat a sa pair, mès que non l'aurie aucit.
Quan gessec ath mès córrer, non sabie s'eth vielh queigut ère mòrt.
Un assassinat atau que non ei un assassinat.
Un assassinat atau non ei un parricidi.
Non, assassinar a un pair atau que non se pòt qualificar de parricidi.
Un assassinat atau se pòt qualificar de parricidi solet per prejudici?
Mès, auec assassinat, l'auec en realitat?, vos demani de nauèth, e de nauèth dès çò de mès prigond dera mia amna.
Senhors deth jurat, lo condamnaram e eth se diderà ada eth madeish: "Aguesta gent non a hèt arren peth mèn destin, pera mia educacion, per mia instruccion, per hèr-me mielhor, per hèr de jo ua persona.
Aguesta gent non me balhèc minjar ne béuer, e quan siguí ena preson, despolhat, non me visitèren, mès que m'an enviat a trabalhs forçadi.
Qu'èm en patz, ara non les deui arren e non li deui arren ad arrés pes sègles des sègles.
Son marridi, jo tanben ne vau a èster.
Son crudèus, jo tanben ne vau a èster".
Aquerò ei çò qu'eth diderà, senhors deth jurat!
Vos ac juri: en tot colpar-lo, solet lo padegaratz, padegaratz era sua consciéncia, maudiderà era sang qu'a vessat en sòrta de planher-se d'era.
Ath madeish temps destrusiratz eth possible òme qu'encara demore en eth, pr'amor que contunharà a èster marrit e òrb ja entà tostemp.
Mès, voletz castigar-lo orribla, sevèraments, damb eth màger des puniments imaginables e, atau, sauvar e resuscitar era sua amna entà tostemp?
S'ei atau, aclapatz-lo damb era vòsta misericòrdia!
Veiratz, enteneratz se com era sua amna tremòle e s'espaurís: "Que me cau tier era vòsta cleméncia, tant d'amor, que non ne sò digne", aquerò ei çò que diderà!
Ò!, lo coneishi, coneishi aguest còr, senhors deth jurat, aguest còr sauvatge mès generós que s'inclinarà dauant era sua hèta, volerà un gran acte d'amor, usclarà e resuscitarà entà tostemp.
Que i a amnes qu'ena sua limitacion, acusen a toti.
Mès aclapatz ad aguesta amna damb misericòrdia, balhatz-li amor e era maudiderà es sues òbres, pr'amor qu'a fòrça escuralhes de bondat.
Era amna s'espandís e desnishe que Diu ei misericordiós e qu'era gent ei beròia e justa.
L'espauriràn, l'aclaparàn er empenaïment e eth deute infinit que lo demoren a compdar d'ara.
Ja non diderà: "Èm en patz", senon que diderà: "Sò colpable dauant de toti e sò eth mès indigne de toti".
Ò!, qu'ei plan aisit de hè'c, qu'ei un acte de misericòrdia, pr'amor que dauant era abséncia de pròves que siguen versemblables, les tardarà fòrça prononciar: "Òc, ei colpable".
Qu'ei mielhor desliurar a dètz colpables que castigar a un innocent, ac vedetz?
Entenetz era votz majestuosa deth sègle passat dera nòsta gloriosa istòria?
Me cau a jo, un shinhau de hanga de nonarren, rebrembar-vos qu'era justícia russa non ei solet puniment, senon tanben sauvacion entà un òme esbauçat?
Deishem entà uns auti pòbles que sigue literauments puniment, entà nosati qu'ei esperit e rason, sauvacion e reneishement des destrusidi.
E, s'ei atau, s'efectiuaments Russia e era sua justícia son atau, alavetz…entà dauant Russia!
E que non mos espaurisquen damb es sues troikes desbocades qu'ath sòn dauant toti es pòbles dera tèrra se hèn enlà damb repugnància!
E non ua troika desbocada, senon ua majestuosa carròça russa vierà entath sòn objectiu solemna e tranquillaments.
Enes vòstes mans ei eth destin deth mèn client, enes vòstes mans tanben eth destin dera vertat russa.
Vosati la sauvaratz, vosati la defeneratz, vosati demostraratz que i a qui la respècte, qu'ei en bones mans!
XIV.
Atau concludic Fetiukovich, e era afogadura que se desliguèc alavetz entre es audidors siguec imparabla coma ua tempèsta.
Ère impensable tier-la: es hemnes plorauen e tanben plorauen fòrça òmes, enquia e tot dus nauts dignataris vessèren lèrmes.
Eth president se resignèc e non s'apressèc a tocar era campana.
Eth madeish orador ère sincèraments esmoigut.
E vaquí qu'en aguest moment eth nòste Ippolit Kirillovich se metec de pès un aute còp entà "escambiar quauques objeccions".
Lo campèren damb òdi: "Còm?
Qué ei aquerò?
Encara gause replicar?
Mès encara qu'auessen mormolhat totes es daunes deth mon, autanplan damb era madeisha fiscala, era hemna d'Ippolit Kirillovich, ath dauant, que non l'aurien podut arturar en aguest moment.
Ère esblancossit, tremolaue dera emocion; es prumères paraules, es prumères frases que prononcièc sigueren enquia incomprensibles; s'estofaue, prononciaue mau, s'embolhaue.
Mès se remetec de seguit.
D'aguest dusau discurs solet mentarè ues pòques frases.
Mos repoteguen que mos auem dedicat a endonviar novèles.
E qué a hèt er avocat defensor, senon ua novèla darrèr era auta?
Era soleta causa qu'a mancat a estat quauque vèrs.
Tant que demore ara sua aimada, Fiódor Pávlovich trinque era envolòpa e la lance en solèr.
S'a mentat enquia e tot çò que didec en aguesta situacion susprenenta.
Dilhèu non ei aquerò un poèma?
E a on ei era pròva de qué treiguec es sòs?
Qui entenec çò que didec?
E eth hilh qu'entre ena casa deth pair, que l'aucís mès ath madeish temps non l'aucís, aquerò ja non ei ua novèla ne un poèma, qu'ei era esfinx proposant endonvietes que ne era madeisha, plan, pòt resòlver.
Se l'aucic, l'aucic, qué ei aquerò de qué l'aucic mès non l'aucic?
Qui ac pòt compréner?
E dempús mos hèn a veir qu'era nòsta tribuna ei era tribuna dera vertat e des idies senades, mès vaquí que dès aguesta tribuna de "idies senades" se proclame damb un jurament er axiòma de qué cridar parricidi ar assassinat d'un pair non ei qu'un prejudici.
Mès, s'eth parricidi ei un prejudici e se toti es mainatges li preguntaràn a sa pair: "Pair, per qué me cau estimar-te", "qué serà de nosati?
Qué serà des fondaments dera societat?
A on acabarà era familha?
Eth parricidi, ja ac vedetz, ei solet eth "sofre" des mercadères moscovites.
Es precèptes mès valuosi, mès sagrats entath destin e eth futur des tribunaus russi se presenten capviradi e de forma frivòla, solet entà arténher ua fin, entà arténher era absolucion de quauquarren que non pòt èster absolvut.
Non aurà estat massa modèst eth defensor reclamant solet era absolucion der acusat?
Per qué non reclamar era institucion d'ua borsa damb eth nòm deth parricida entà perpetuar era sua hèta entre es nòsti descendents e ena generacion mès joena?
Se corregís er Evangèli e era religion: tot açò ei mistica, se ditz, eth nòste ei eth solet cristianisme vertadèr, verificat mejançant era analisi dera rason e es idies senades.
E vaquí que se lhèue ath nòste dauant ua imatge fausa de Crist" Damb era mesura que mesuretz vos mesurarà, ditz eth defensor e en aguest madeish instant concludís que Crist mos ensenhe a mesurar damb era mesura que mos van a mesurar a nosati, e aquerò ac ditz dès era tribuna dera vertat e des idies senades!
Qu'auem hèt un còp de uelh ar Evangèli era vesilha des nòsti discursi solet entà poder brilhar damb eth nòste coneishement d'ua òbra, pro originau en quinsevolh cas, que mos pòt èster utila e servir-mos entà crear bèth efècte ena mida que sigue de besonh, tot ena mida que sigue de besonh!
Mès çò que Crist mos mane, precisaments, ei non obrar atau, evitar obrar atau, pr'amor qu'atau ei coma òbre eth mon inofensiu, tant que nosati mos cau perdonar e méter er aute carilhon e non mesurar damb era madeisha mesura que mos an mesurat es nòsti ofensaires.
Qu'ei aquerò çò que mos a ensenhat eth nòste Diu e non qu'ei un prejudici enebir as hilhs aucir as sòns pairs.
Aquiu eth president intervenguec e arturèc ar exaltat orador, en tot demanar-li que non exagerèsse, que non gessesse des limits degudi, eca, eca, çò que sòlen díder es presidents en aguesti casi.
Era sala tanben ère inquieta.
Eth public s'agitaue, enquia e tot lançaue exclamacions d'indignacion.
Se tornèc a referir, leugèraments e en ton burlesc, as "novèles" e ara "psicologia" e en bèth moment endonvièc a híger oportunaments: "T'embèsties, Jupiter; atau, donc, non as rason", çò qu'arrinquèc nombroses risetes d'aprobacion entre eth public, pr'amor qu'Ippolit Kirillovich non se semblaue bric a Jupiter.
Dempús Fetiukovich indiquèc damb prigonda dignitat que non replicarie ara acusacion de qué suposadaments balhaue permís ara joena generacion entà aucir as sòns pairs.
Per çò dera "fausa imatge de Crist" e ad açò que non auie cridat Diu a Crist, senon solet "filantròp crucificat", çò qu'ei "contrari ara ortodòxia e non se pòt formular dès era tribuna dera vertat e des idies senades", Fetiukovich hec referéncia a ua "insinuacion" e didec que, quan se premanie a vier ena nòsta ciutat, auie compdat aumens qu'en aguesta tribuna estarie protegit d'acusacions "perilhoses entà jo coma ciutadan e coma subdit leiau…" Mès, en enténer aguestes paraules, eth president tanben l'interrompec e Fetiukovich, damb ua reveréncia, concludic era sua replica, acompanhat d'un mormolh generau d'aprobacion ena sala.
Ippolit Kirillovich, ena pensada des nòstes daunes, ère "estronhat entà tostemp".
Dempús se l'autregèc era paraula ar acusat.
Mitia se lheuèc, mès a penes parlèc.
Qu'ère terriblaments espisat, de còs e amna.
Er portadura d'independéncia e fòrça que s'auie presentat ena sala ath maitin, lèu auie despareishut.
Qu'ère coma s'en aguest dia auesse experimentat quauquarren entà tota era sua vida, quauquarren que l'auie ensenhat e l'auie hèt a compréner ua causa plan importanta qu'abantes non auie comprenut.
Era sua votz s'auie aflaquit, ja non cridaue.
Enes sues paraules se percebie quauquarren nau, resignat, vençut e sometut..
Qué posqui díder, senhors deth jurat?
A arribat eth mèn judici, senti era dèstra de Diu sus jo.
Era fin d'un libertin!
Mès, tau que se me cohessèssa dauant de Diu, vos diderè: "Sò innocent dera sang deth mèn pair".
E torni a díder per darrèr viatge: "Jo que non l'aucí".
Sò estat un libertin, mès estimaua eth ben.
A cada instant desiraua corregir-me, mès viuia madeish qu'ua bèstia sauvatge.
Li balhi es gràcies ath fiscau, m'a dit fòrça causes de jo que jo non coneishia, mès que non ei vertat qu'aja aucit ath mèn pair, que non l'ac calie supausar.
E non credatz as mètges, sò en mèn san judici, solet era mia amna ei aclapada.
S'auetz pietat de jo, se me deishatz liure, pregarè per vosati.
Serè mielhor, vos ac juri, dauant de Diu vos ac juri.
E, se me condamnatz, jo madeish trincarè era espada sus eth mèn cap e punarè dempús es trocets!
Mès ajatz pietat de jo, non me privetz de Diu, que me coneishi, me suslheuarè.
Era mia amna ei aclapada, senhors…
Ajatz pietat!
Lèu queiguec sus era cagira, era votz se li copèc, era darrèra frasa lèu non la podec prononciar.
Dempús eth tribunau procedic a méter qüestions e a demanar es sues conclusions as parts.
Mès que non vau a descríuer es detalhs, a tot darrèr eth jurat se lheuèc entà retirar-se a deliberar.
Eth president ère agotat e per aquerò era sua allocucion finau siguec plan fèbla: "Sigatz imparciaus, non vos deishetz influir pes eloquentes paraules dera defensa, mès consideratz-les, brembatz-vo'n que què sus vosati ua grana responsabilitat", eca, eca…
Eth jurat se retirèc e i auec ua pòsa ena session.
Qu'ère plan tard, lèu era ua dera maitiada, mès arrés se n'anèc.
Toti èren plan tibadi e sense vams entà repausar.
Demorauen damb eth còr gelat, encara que dilhèu eth còr non se les auie gelat a toti.
Es hemnes solet èren impacientes e isteriques, mès eth sòn còr ère tranquil: "Era absolucion qu'ère inevitabla".
Totes eres se premanien entath moment dramatic d'entosiasme generau.
Reconeishi qu'ena mitat masculina dera sala tanben n'auie fòrça qu'èren convençudi dera inevitabla absolucion.
Es uns s'alegrauen, d'auti arroncilhauen es celhes e d'auti simplaments èren descoratjadi: que non volien que l'absolvèssen!
Eth pròpi Fetiukovich ère fèrmaments fidat ena sua capitada.
Auie fòrça gent ath sòn entorn, lo felicitauen, se deishaue vantar.
Que i a, didec en un rondèu, sivans se condèc dempús, que i a uns laci invisibles que junhen ath defensor damb eth jurat.
Comencen a formar-se e se pòden presentir ja pendent era allegacion.
Jo les è percebut, qu'existissen.
Era causa qu'ei guanhada, demoratz tranquils.
E qué dideràn ara es campanhards?, didec un senhor gròs, damb era cara gravada e es celhes rufades, un gran propietari des entorns, en tot apressar-se a un grop de cavalièrs que blagauen.
Non toti son campanhards.
Tanben i a quate foncionaris.
Per qué?
Qu'ei un potz de sabença.
Mès tostemp s'està carat.
Ei plan carat, òc, mès qu'ei mielhor atau.
Un de Sant Petersburg non l'a d'ensenhar, eth solet que pòt ensenhar a tot Sant Petersburg.
Qu'a dotze hilhz, guardatz!
Solide que l'absòlven, s'entenec ua votz decidida.
Que serie ua vergonha, ua ignominia, que non l'absolvessen!, exclamèc eth foncionari.
Supausem que l'aucic, mès que i a pairs e pairs!
E, ath delà, ère tant exaltat…
Li podec auer tustat damb eth tisson de mortèr, plan, e qu'er aute s'esbaucèsse.
Encara qu'està mau qu'agen metut ath vailet en aquerò.
Ei un episòdi ridicul.
S'auessa estat en lòc der avocat, jo auria dit dirèctaments: l'aucic mès non ei colpable, e "ath diable damb tot!"
Non, Mijail Semionych, practicaments ac a dit, s'i somèc ua tresau votz.
Mès que se passe que non l'ac copèc deth tot.
Qu'ei parièr, ei parièr!
Auie començat a talhar!
E aquerò qu'a dit sus es hilhs?
A estat magnific!
Magnific!
Ben, e qué me didetz dera mistica, è?
Qué me didetz de çò dera mistica?
Qu'ei pro damb tanta mistica, cridèc bèth aute, guardatz a Ippolit, ath destin que lo demore a compdar d'ara.
Pr'amor que deman madeish era fiscala li treirà es uelhs per tòrt de Mitia.
Ei era aquiu?
Non i é!
Se i auesse estat, aciu madeish que les ac aurie trèt.
Hu, hu, hu!
En un tresau rondèu.
Donques qu'ei possible qu'absòlven a Mitia.
Qué dimònis!
Senhors, digam qu'a estat eloqüent.
Se non, a on anaram a parar?
Vo'n brembatz de çò dera carròça?
Vo'n brembatz?
Òc, d'ua telega qu'a hèt ua carròça.
Era gent s'a tornat plan escarrabilhada.
Mès comencèc a sonar era campana.
Eth jurat auie deliberat just ua ora, ne mès, ne mens.
Se hec un prigond silenci tanlèu eth public cuelhec sèti.
Rebrembi ath jurat en tot entrar ena sala.
Ara fin!
Non vau a reprodusir punt per punt es preguntes, a despart de qué ja les è desbrembat.
Solet me'n brembi dera responsa ara prumèra, e fondamentau, pregunta deth president, ei a díder, "s'aucic premeditadaments damb era fin de panar" (non me'n brembi deth tèxt).
Tot se demorèc en suspens.
Òc, colpable!
E dempús se passèc madeish en toti es auti punts: colpable, òc, colpable, sense era mendre indulgéncia!
Arrés s'ac auie demorat, lèu toti èren convençudi de qué i aurie, aumens, ua cèrta indulgéncia.
Eth silenci sepulcrau dera sala non se trinquèc, qu'ère coma se toti s'estèssen literauments petrificadi.
Mès solet es prumères menutes.
Dempús arribèc un terrible caòs.
Entre eth pùblic masculin fòrça èren reauments contents.
Quauqui uns enquia se heregauen es mans sense dissimular era sua alegria.
Es descontents èren coma ablasigadi, rufauen es espatles, mormolhauen, coma se non venguessen de creder-s'ac.
Mès, Diu mèn, qué se pasèc damb es daunes!
Me pensè qu'anauen a formar ua revòuta.
Ara prumeria semblaue que non s'ac credien.
E, còp sec, comencèren a entener-se exclamacions en tota era sala: "Mès, qué ei aquerò?
Qué ei tot aquerò?".
Se meteren de pès, seguraments se pensauen que tot aquerò se poirie tornar a cambiar e reméter de seguit.
E en aguest moment Mitia se lheuèc e lancèc un sorriscle ponhent, en tot esténer es braci:
Juri per Diu e peth sòn Judici Finau que non sò colpable dera sang deth mèn pair!
Katia, te perdoni!
Frairs, amics, cuelhetz pietat dera auta!
Non acabèc de parlar, petèc en somics violents que s'entenien per tota era sala, de forma estranha, damb ua votz que non semblaue era sua, senon ua votz desparièra, inesperada, Diu saberà se d'a on l'auie vengut en aguest moment.
Naut, en cornèr mès desseparat dera galaria, ressonèc un idòl penetrant de hemna: ère Grushenka.
Hège pòc que l'auie suplicat a quauquarrés e l'auien permetut de tornar ena sala just abantes des allegacions.
Se heren a vier a Mitia.
Era lectura dera senténcia s'ajornèc enquiath dia a vier.
Tota era sala se lheuèc trebolada, mès jo ja non me demorè a escotar.
Solet me'n brembi de bères exclamacions ja en pòrge, ena gessuda.
Li queiràn vint ans enes mines.
Mens non.
Òc, es nòsti campanhards que non s'an plegat.
E an acabat damb eth nòste Mitenka!
DERA QUATAU E DARRÈRA PART.
Cinc dies dempús eth judici de Mitia, a prumèra ora deth maitin, passades es ueit, Aliosha s'apressèc en çò de Katerina Ivanovna entà hèr un convengut definitiu sus un ahèr important entàs dus e, mès que mès, entà hèr-li a vier un encargue.
Parlèren ena madeisha sala qu'era, hège ja temps auie recebut a Grushenka; près, en ua auta cramba jadie damb fèbre e sense coneishement Ivan Fiódorovich.
Just dempús er episòdi en judici, Katerina Ivanovna manèc desplaçar entara sua casa a un Ivan malaut e inconscient, menspredant es inevitables parlòtes futures e era censura dera societat.
Ua des ties que viuie damb era se n'anèc entà Moscòu ara seguida der episòdi deth judici, era auta se demorèc.
Mès, encara qu'auessen partit es dues, Katerina Ivanovna non aurie cambiat d'opinion e aurie contunhat suenhant ath malaut e velhant per eth dia e net.
Lo tractauen Varvinski e Herzenstube; eth mètge moscovita auie tornat entà Moscòu dempús de remir-se a exprimir era sua pensada sus eth possible desvolopament dera malautia.
E ère evident qu'es auti dus mètges, a maugrat d'auer encoratjat a Katerina Ivanovna e a Aliosha, encara non podien aufrir esperances assolidades.
Aliosha venguie a tier-li ua visita a sa frair dus còps ath dia.
Mès aguest viatge venguie entà tractar un ahèr especiau, reauments complicat, e auie era presentida de qué serie de mau hèr parlar sus eth; ath delà, qu'auie fòrça prèssa: aguest madeish maitin auie un aute ahèr inajornable en un aute lòc e li calie esdegar- se.
Amiauen parlant un quart d'ora.
Katerina Ivanovna ère esblancossida, agotada e, ath madeish temps, malautissaments agitada: presentie entà qué, entre d'autes causes, auie vengut a veder-la Aliosha.
Non vos preocupetz pera sua decision, li didec a Aliosha damb fèrma insisténcia.
D'ua o ua auta manèra qu'arribarà en aguesta conclusion; que li cau húger!
Aguest malerós, aguest eròi der aunor e dera consciéncia…non eth, non Dmityri Fiódorovich, senon eth que jatz darrèr aguesta pòrta, eth que se sacrifiquèc per sa frair (higec Katia damb uelhs ludents), hè fòrça temps que m'informèc de tot eth plan de hujuda.
Sabetz?, ja auie entrat en tractes…
Ja vos condè bèra causa…
Guardatz, damb tota probabilitat serà ena tresau etapa a compdar d'aciu, quan amien entà Siberia ath grop de deportadi.
Ò, qu'encara rèste entad açò.
Ivan Fiódorovich ja auie vengut a veir ath capmèstre dera tresau etapa.
Era soleta causa que non se sap ei se qui va a èster eth capmèstre deth grop, que non se pòt saber damb tanta antelacion.
Dilhèu deman vos mostrarè toti es detalhs deth plan que me deishèc Ivan Fiódorovich era vesilha deth judici per s'un cas se passaue quauquarren…
Siguec aquera tarde que mos trapèretz discutint, vo'n brembatz?
Sabetz de qué discutíem alavetz?
Non, non ac sabi, didec Aliosha.
Plan, eth alavetz vos ac amaguèc: donques precisaments sus eth plan de hujuda.
Tres dies abantes m'auie desnishat toti es detalhs importants, e alavetz comencèrem a discutir, amiàuem tres dies embestiadi.
Mos pelegèrem quan m'anoncièc que, en cas que condemnèssen a Dmitri Fiódorovich, aguest hugirie entar estrangèr damb aguesta hemnòta; de ressabuda jo me metí furiosa, non posqui dider-vos per qué, jo madeisha non ac sai…
Ò, plan, per aguesta hemnòta, me metí furiosa per tòrt d'aguesta hemnòta, pr'amor qu'era tanben hugirà entar estrangèr, damb Dmitri!, sorrisclèc còp sec Katerina Ivanovna; es pòts li tremolauen de ràbia.
Tan lèu Ivan Fiódorovich vedec que me metia furiosa per tòrt d'aguesta hemnòta, de seguit se pensèc qu'auia gelosia d'era, per Dmitri, e que, per tant, contunhaua estimant a Dmitri.
E alavetz auérem era prumèra peleja.
Que non li volí balhar explicacions, non podia demanar-li perdon; me hège dò qu'un òme atau podesse sospechar que contunhèssa estimant ad aguest…
E aquerò a maugrat que plan abantes jo madeisha l'auia dit que non estimaua a Dmitri, que l'estimaua solet ada eth!
M'embestiè damb eth sonque pera ràbia que me hè aguesta hemnòta!
Tres dies dempús, era tarde que venguéretz vos, Ivan me hec a vier ua envolòpa sagerada entà que la duarissa s'ada eth l'arribaue quauquarren.
Ai, qu'auie presentit era sua malautia!
Me revelèc qu'era envolòpa contenguie es detalhs dera hujuda entà que, en cas de qué eth morisse o emmalautisse grèuments, jo me n'encuedèssa de sauvar a Mitia.
Tanben me deishèc sòs, lèu dètz mil robles, es madeishi qu'eth fiscau, que se n'auie sabut de qué auie balhat era orde de hèr-les efectius, mentèc en sòn discurs.
M'estonèc terriblaments qu'Ivan Fiódorovich, encara gelós per jo e convençut de qué jo estimaua a Mitia, non auesse, a maugrat de tot, abandonat era idia de sauvar ath sòn frair e me fidèsse a jo, a jo!, eth prètzhèt de sauvar-lo.
Ò, aquerò qu'ère un sacrifici!
Non, vos que non ac podetz compréner ena sua plenitud aguest esperit de sacrifici, Aleksei Fiódorovich.
Que siguí a mand de lançar-me as sòns pès en senhau de veneracion, mès me pensè de pic qu'eth se pensarie qu'ère un senhau d'alegria per sauvar a Mitia (segur que s'ac aurie pensat!
Qué malerosa que sò!
Atau ei eth mèn caractèr, un caractèr terrible, malerós.
Ò, ja ac veiratz, acabarè per artenhè'c, l'amiarè enquia un punt qu'eth me deisharà per ua auta hemna que damb era sigue mès aisit de víuer, tau que hec Dmitri, mès alavetz…
Non, que ja non ac poderè tier, m'aucirè!
Aqueth viatge, quan vos entrèretz e jo lo pelegè, e dempús li manè ada eth que tornèsse, eth entrèc damb vos e enquia tau punt s'apoderèc de jo era ràbia pera expression d'òdi e mensprètz que me guardèc que jo, vo'n brembatz?, comencè a cridar qu'eth, qu'eth ère eth solet que m'auie assegurat qu'eth sòn frair Dmitri ère er assassin!
Lo calomniè de bon voler, entà herir-lo un aute còp, pr'amor qu'eth jamès, jamès, auie sajat de convencer-me de qué eth sòn frair siguesse er assassin, ath contrari, qu'èra jo que sajaue de convencer-lo ada eth!
Ò, era mia ràbia qu'a era colpa de tot!, de tot!
Que siguí jo, siguí jo que costèc aguesta maudita scèna en judici.
E se presentèc en judici…
Jo n'è eth tòrt de tot!
Jo sò era soleta colpabla!
Jamès l'auie hèt Katia taus confessions a Aliosha e aguest sentec que just alavetz era auie artenhut aqueth grad de patiment insuportable qu'enquia eth còr mès capinaut anequile dolorosaments eth sòn orgulh e què vençut pera pena.
Ai, Aliosha se'n sabie de ua auta terribla rason deth sòn patiment, a maugrat qu'era l'ac auesse amagat toti aguesti dies, dès era condemna de Mitia; mès, per bèra rason, aurie estat plan dolorós entada eth s'en aguest moment era auesse resolvut rebaishar-se autant coma entà començar a parlar damb eth sus aguesta rason.
Katia patie pera sua "traïcion" en judici, e Aliosha aubiraue qu'era consciéncia l'arrossegaue a reconeisher-se colpabla precisaments ath sòn dauant, dauant d'Aliosha, entre lèrmes e crits, damb un atac d'istèria, en tot hèr còps en solèr.
Mès eth cranhie aguest moment e l'ac volie estauviar ad aquera hemna que patie.
Aquerò hège encara mès dur er encargue que l'auie amiat enquia aquiu.
Comencèc a parlar de Mitia un aute còp.
Non vos preocupetz, non vos preocupetz, non cranhetz per eth!
Que podetz èster tranquil, serà d'acòrd damb era hujuda.
E, sustot, non serà ara madeish, encara a temps entà cuélher era decision.
Entà alavetz Ivan Fiódorovich ja s'aurà guarit e se n'ocuparà de tot, atau que jo non me calerà hèr arren.
Non vos preocupetz, serà d'acòrd ena hujuda.
En realitat, que ja n'ei d'acòrd: dilhèu pòt deishar aciu ad aguesta hemnòta?
Pr'amor que non li permeteràn que l'acompanhe ena sua condemna, atau donc, com va a renonciar a húger?
Çò de principau ei que li cau pòur de vos, pòur de qué non aprovètz era hujuda dès un punt d'enguarda morau, mès qu'a vos vos cau èster magnanim e permeter-l'ac, donques qu'eth vòste permís ei indispensable, ahigec Katia damb podom.
Se demorèc carada un instant e arric maliciosaments.
Tostemp parle d'uns imnes, dera crotz que li cau cargar, d'un deute; me'n brembi qu'Ivan Fiódorovich ja me condèc fòrça causes sus aquerò, e se vo'n sabéssetz se qué didie…(sorrisclèc còp sec damb un sentiment irrefrenable).
Se sabéssetz se guaire estimaue ad aguest malerós tant que me parlaue d'eth e, dilhèu guaire l'auie en òdi ath còp!
Mès jo, ò!, jo qu'escotaua eth sòn raconde e es sues lèrmes damb un arridolet arrogant.
Ai!, hemnòta!
Que jo sò era hemnòta, jo!
Jo li costè era fèbre!
E aqueth, eth condemnat, dilhèu ei eth premanit entath patiment?, concludic Katia damb racacòr.
Dilhèu pòt patir?
Aguesta sòrta de gent jamès patís!
Un cèrt sentiment d'òdi e de mensprètz acompanhèc aguestes paraules.
A tot darrèr, era que l'auie tradit.
Desiraue que siguesse solet "a viatges".
Qu'auie percebut un desfiament enes darrères paraules de Katia, mès non l'acceptèc.
Qu'ei per açò que vos è cridat aué, entà que me prometatz que lo vatz a convéncer.
Se non ei que vos creigatz que húger ei un desaunor, que non ei quauquarren eroïc o…com didè'c?, crestian, higec Katia encara desfisanta.
Non, plan que non.
L'ac diderè, gasulhèc Aliosha.
Era s'estrementic e se hec entà darrèr en divan, en tot desseparar-se d'eth.
Jo?…
Mès de vertat ei possible?, mormolhèc esblancossida.
Qu'ei possible e de besonh!, persutèc Aliosha, en tot senter-se mès encoratjat.
Qu'a besonh de vos, precisaments de vos.
Non vos dideria arren ne vos haria patir abantes d'ora se non siguesse de besonh.
Qu'ei malaut, ei coma lhòco, non hè que cridar-vos.
Non vos cride entà reconciliar-se, mès aumens anatz-i e pistatz peth lumedar.
Que l'an arribat fòrça causes dès aqueth dia.
Compren çò d'infinitaments colpable qu'ei dauant de vos.
Non vò eth vòste perdon: "Ei impossible perdonar- me", ditz, mès sonque que vos pistèssetz peth lumedar…
Sabia que me cridarie!…
Qu'ei impossible!
Encara que sigue impossible, hètz-ac.
Pensatz que per prumer còp se sent hissat per auer-vos ofensat, per prumèr còp ena sua vida, jamès ac auie comprenut damb tanta plenitud!
Se vos remitz, ditz, "serè malerós pendent tota era mia vida".
Vo n'encuedatz?
Vint ans de trabalhs forçadi e encara a era intencion d'èster erós, non vos hè dò?
Pensatz-ac, vatz a visitar a un innocent qu'an destrusit, deishèc anar Aliosha desfisant, es sues mans estàn netes, que non i a sang en eres!
Tietz-li ua visita ara peth sòn infinit patiment futur!
Vietz, guidatz-lo ena escurina…
Demoratz-vos en lumedar e solet…
Pr'amor que vos cau, vos cau hè'c!, concludic Aliosha soslinhant damb grana fòrça era paraula "cau".
Ja ac sai, mès… non posqui (Katia gemegaue).
Me guardarà…non posqui.
Es vòstes guardades les cau trapar-se.
Qu'ei mielhor patir tota era vida.
Vos cau anar-i, vos cau anar-i, tornèc a soslinhar Aliosha, sense pòsa.
Mès per qué aué?
Per qué ara?…
Que non posqui deishar solet ath malaut…
Ua menuta òc que podetz, solet serà ua menuta.
Sabetz que non vos mentisqui, ajatz pietat d'eth!
Ajatz pietat de jo, li repoteguèc amaraments Katia e s'estarnèc de plorar.
Alavetz, i anaratz!, didec Aliosha damb fermetat en veir es sues lèrmes.
Non!
Non l'ac digatz ne peth mau de morir!, cridèc Katia espaurida.
Encara non sai se…
Se li copèc era votz.
Li tardaue alendar.
Aliosha se lheuèc entà partir.
Per aquerò li cau èster ara, pr'amor de qué non vos trapètz damb arrés.
Vos ac digui de vertat, que non i aurà arrés.
Vos demoraram, persutèc, e gessec dera sala.
S'esdeguèc entà arribar en espitau a on ère ara Mitia.
Dus dies dempús dera decision deth tribunau emmalautic de fèbre nerviosa e siguec enviat entar espitau dera ciutat, ena seccion de presoèrs.
Mès eth doctor Varvisnski, a demana d'Aliosha e de fòrça persones mès (Jojlakova, Liza e d'autes), non installèc a Mitia damb es auti presoèrs, senon a despart, en madeish crambòt a on abantes auie estat Smerdiakov.
Qu'ei vertat qu'ath finau deth correder i auie un gaita e es hièstres auien rièges, per çò que Varvinski podie èster tranquil en relacion ara sua indulgéncia, non massa legau, mès qu'ère un joen brave e compassiu.
Comprenie çò de dur qu'ère entà quauquarrés coma Mitia passar còp sec entath grop d'assassins e panaires, e sabie que prumèr auie besonh d'acostumar-se.
Es visites de familhars e amics qu'èren autorizades peth mètge, peth gaita e enquia per ispravnik, tostemp estacat.
En aguesti dies solet Aliosha e Grushenka auien visitat a Mitia.
Rakitin sagèc de veder-lo dus còps, mès Mitia li demanèc tu per tu a Varvinski que non li permetesse entrar.
Aliosha lo trapèc seigut en jaç, damb era bata der espitau; auie un shinhau de fèbre e l'auien estropat eth cap damb ua tovalhòla chaupada d'aigua e vinagre.
Calèc ua guardada indefinida a Aliosha, mès totun aquerò ena sua guardada ludec un cèrt temor.
En generau, dès eth dia deth judici s'auie tornat terriblaments cogitós, a viatges se demoraue carat mieja ora, semblaue que reflexionaue intensa e dolorosaments, en tot desbrembar-se'n des presents.
Se gessie des sues soscades e començaue a parlar, tostemp ac hège d'ua manèra sobtada e invariablaments didie quauquarren desparièr de çò qu'en realitat li calie díder.
A viatges campaue damb patiment ath sòn frair.
Damb Grushenka l'ère mès aisit que damb Aliosha.
Qu'ei vertat que damb era tanpòc parlaue guaire, mès, quan entraue, era sua cara s'illuminaue d'alegria.
Aliosha se seiguec en silenci ath sòn costat, en jaç.
Aguest còp Mitia auie estat en tot demorar damb angoisha a sa frair, mès non gausèc demanar-li arren.
Li semblaue inconcebible que Katia s'avenguesse a tier-li ua visita e ath còp sentie que, se non venguie, serie quauquarren intolerable entada eth.
Aliosha comprenie es sòns sentiments.
Aguest Trifon (Mitia comencèc a parlar agitat), ei a díder, Borisych, a metut tota era sua aubèrja de pautes ensús, sivans diden: a lheuat es estrades, arrincant hustes, per çò que semble a hèt brigalhs tota era "galaria"… qu'ei en tot cercar un tresaur, es sòs aqueri, es mil cinc cents robles qu'eth fiscau didec que jo auia amagat aquiu.
Diden que, sonque tornar ena aubèrja, comencèc a hèr asenades.
Que l'està ben, per pògavergonha!
M'ac condèc ager un gaita, qu'ei d'aquiu.
Mitia s'estrementic, volie díder quauquarren, mès se demorèc carat.
Era naua lo hissèc fòrtaments.
Qu'ère evident que desiraue damb afogadura conéisher es detalhs dera convèrsa, mès un viatge mès auie pòur de preguntar: quinsevolh senhau de crudeutat o mensprètz per part de Katia aurie estat coma ua punhalada en aguesti moments.
Guarda se qué m'a dit, per cèrt: que me cau padegar era tua consciéncia sense manca per çò dera hujuda.
S'entà alavetz Ivan non s'a remetut, era madeisha se n'encuedarà de tot.
Que ja m'ac auies condat, observèc Mitia cogitós.
E tu ja auies informat a Grushenka, senhalècAliosha.
Òc, confirmèc Mitia.
Non vierà aguest maitin, guardèc a sa frair damb timiditat.
Non vierà enquiara tarde, ager, quan li didí que se n'ocuparie Katia, s'estèc carada; mès arroncilhèc es celhes.
Se limitèc a gasulhar: "Que se n'ocupe!".
A comprenut qu'ei quauquarren important.
Ara, a tot darrèr, semble compréner qu'era auta non m'estime a jo, senon a Ivan.
Solide?, se l'escapèc a Aliosha.
Non deth tot.
Mès aguest maitin non vierà, tornèc a díder Mitia.
Li è manat un encargue…
Escota, eth nòste frair Ivan que mos depassarà a toti.
Eth òc que viuerà, non nosati.
Se remeterà.
Aquerò ei pr'amor qu'ei convençuda de qué se morirà.
Eth nòste frair ei de constitucion fòrta.
Aliosha damb angoisha.
Òc, que se meterà ben.
Mès era ei segura de qué se morirà.
Patís tant…
Se hec silenci.
Quauquarren mès important tormentaue a Mitia.
Que non permeteràn que vage aquiu damb tu.
E i a ua auta causa que te volia díder, contunhèc Mitia damb ua votz sobtaments trantalhanta; se comencen a tustar-me peth camin o ja un còp aquiu , non les ac vau a consentir, aucirè a quauquarrés, e alavetz me meteràn un tir.
Qu'ei que son vint ans!
Aciu ja an començat a tractar-me de tu.
Es gaites me tracten de tu.
M'è passat tota era net avalorant-me: que non sò prèst!
Non è fòrces entà tier-lo!
Volia entonar un "imne" e non sò capable d'assimilar eth tutejament des gaites!
Grusha ac tieria tot, tot… exceptat es còps, plan…
Mès que non deisharàn que vage aquiu.
Aliosha arric en silenci.
Frair, escota d'un còp entà tostemp, didec, çò que pensi sus aquerò.
E sabes que non te vau a mentir.
Escota-me: non ès prèst, e aguesta crotz non ei entà tu.
Qu'ei mès: en non èster premanit, non te cau aguesta grana grotz de martir.
S'auesses aucit a pair, me planheria de qué refusèsses era tua crotz.
Mès ès innocent e aguesta crotz ei excessiua entà tu.
Vòs hèr a néisher en tu a un òme nau a trauèrs deth torment; ena mia pensada, qu'ei pro damb que rebrembes tostemp, tota era tua vida e a onsevolhe que huges, ad aguest aute òme, e aquerò serà pro.
Non acceptes eth gran patiment dera crotz, servirà entà que sentes ath tòn laguens un deute encara màger e, damb aguest permanent sentiment, en futur, pendent tota era tua vida, contribusiràs ath tòn renaishement dilhèu en màger mesura que s'auesses anat entà aquiu.
Pr'amor que se vas aquiu non ac tieràs, te revoutaràs e dilhèu digues a tot darrèr: "È pagat eth mèn deute".
En aguest cas er avocat a dit era vertat.
Es cargues pesantes que non son entà toti, entà quauqui uns son insuportables…
Aquerò ei çò que pensi, donques que tant as besonh de sabè'c.
Se d'auti (oficiaus, soldats) les calesse respóner per tua hujuda, non te permeteria húger.
Aliosha arric).
Mès mos an dit e assegurat (eth capmèstre d'etapa en persona l'ac didec a Ivan) que, se se hè damb suenh, ei possible que non age sancions grèus e que s'en gesquen damb pòga causa.
Naturaument, era subornacion non ei quauquarren aunorat, ne tansevolhe en aguest cas, mès per arren deth mon me vau a méter a jutjar pr'amor que, de vertat, s'Ivan e Katia m'auessen demanat que m'ocupèsse d'aguest ahèr entà tu, sai qu'auria acodit ara subornacion; que me cau dider-te tota era vertat.
E per aquerò non vau a jutjar-te pes tues accions.
Mès te cau saber que jamès te condemnarè.
Ath delà, serie estranh que jo siguessa eth tòn jutge en aguest ahèr.
Ben, me pensi que ja ac è dit tot.
Totun, jo òc que me condemni!, sorrisclèc Mitia.
Hugerè, aquerò que ja ère decidit sense tu: com non hugirie Mitka Karamazov?
Ça que la, jo òc que me condemni e aquiu harè peniténcia pes mèns pecats pes sègles des sègles!
Atau ei coma parlen es jesuïtes, non?
Madeish que tu e jo ara, vertat?
Òc, Aliosha arric doçaments.
T'estimi pr'amor que tostemp dides tota era vertat e non amagues arren, exclamèc Mitia damb ua arridalha alègra.
Atau qu'è desnishat a un jesuïta en mèn Aliosha!
Que t'auria de curbir de punets per açò, ja ac ves!
Ben, e ara escota era rèsta, t'amuisharè tanben era auta mitat dera mia amna.
Aquerò ei çò qu'è pensat e decidit: se hugi, autanplan damb sòs e un passapòrt, autanplan s'arribi enquia America, encara me balharà in era idia de qué non hugi entara felicitat, senon reauments entà ua auta preson, dilhèu pas guaire desparièra d'aguesta!
Non massa desparièra, Aleksei, de vertat t'ac digui, non massa desparièra.
America, ath diable damb era!
Encara que Grusha sigue damb jo; tu guarda-la: qué tie era d'americana?
Qu'ei russa, russa enquiath medoth, traparà mens era sua tèrra natau, e a cada ora jo camparè se com era s'engüege per tòrt mèn, qu'a cargat aguesta crotz per jo, e quina colpa n'a era?
E jo, serè jo capable de tier as pòcvaus d'aquiu, a maugrat que siguen toti sense excepcion mès braves que jo?
Que ja è en òdi a America!
E ja pòden èster toti sense excepcion uns maquinistes incredibles o çò que siguen, ath diable damb eri: aquera non ei era mia gent, non l'amii ena amna!
Estimi a Russia, Aleksei, estimi ath Diu rus, encara que jo siga un brigand.
Mès aquiu virarè eth uelh!, exclamèc de pic damb es uelhs lermosi.
Era votz se li trincaue pes somics.
E vaquí çò qu'è decidit, Aleksei, escota-me!
Pr'amor que solide qu'aquiu traparam bèt lòc luenhant!
Diden qu'aquiu encara i a pèths ròies, a on comence eth pè deth cèu; atau qu'anaram entad aguesta tèrra, era des darrèrs mohicans.
E Grusha e jo mos meteram de seguit damb era gramatica.
Trabalh e gramatica, e atau uns tres ans.
En tres ans apreneram anglés coma eth mielhor des anglesi.
Quan l'ajam aprenut, adishatz, America!
Vieram ath mès córrer entà Russia coma ciutadans americans.
Non te'n hèsques que non vieram en aguesta ciutat.
Mos amagaram en bèth lòc luenhant, en nòrd o en sud.
Entà alavetz qu'aurè cambiat, era tanben, un mètge en America m'aurà metut ua vorruga faussa ena cara, be son mecanics!, non?
O, se non, mielhor me ponchi un uelh, me dèishi créisher era barba, ua barba peuplanca (que me gesseràn peusblanqui pensant en Russia), dilhèu non me reconeisheràn.
E, s'ac hèn, que me depòrten, qu'ei parièr, serà causa deth destin!
Aciu tanben lauraram era tèrra en bèth lòc perdut e tota era mia vida me harè a veir coma un american.
Mès morirè en mèn país.
Aguest ei eth mèn plan, e non i a mès crabes entà mólher.
Li balhes era tua aprobacion?
Li balhi era mia aprobacion, didec Aliosha, que non desiraue tier-li era contrària.
Mitia carèc ua estona e ara suspresa didec:
Com me fotèren en judici!
Pro que me la fotèren!
Se demorèren caradi un aute còp.
Qué a dit?
Com ac a dit?
Aliosha, tacha-me ja eth punhau!, exclamèc Mitia còp sec.
Vierà o non?
Didec que vierie, mès que sabi pas s'aué.
Plan que òc!
Plan que li còste!
Aliosha, que me tornarè lhòco.
Grusha non hè que guardar-me.
Que se n'encuede.
Diu mèn, hètz que me resigna: qué ei çò que demani?
A Katia!
Sò conscient de çò que demani?
Non, que non sò capable de patir!
Sò un brigand, qu'ei tot.
Qu'ei aquiu!, exclamèc Aliosha.
En aguest instant Katia campèc en lumedar.
S'arturèc un moment en tot contemplar a Mitia damb era guardada perduda.
Aguest se metec de pès ath mès córrer, qu'auie pòur en sòn ròstre, auie perdut era sang dera cara, mès ath còp un arridolet timid, suplicant, se diboishèc enes sòns pòts e de pic, sense poder tier-se, l'estenec es braci a Katia.
En veder-lo, era se lancèc entada eth sense pensar-s'ac.
Li cuelhec es mans e lèu ara fòrça hec que se seiguesse en lhet; se seiguec ath sòn costat e, sense deishar-li es mans, les ac sarrèc damb fermetat, convulsiauments.
Diuèrsi viatges es dus sagèren de parlar, mès s'arturauen entà tornar a guardar-se en silenci, fixaments, coma immobilizadi, arrint estranhaments; e atau se passèren dues menutes.
M'as perdonat?, gasulhèc Mitia ara fin e, de còp, se virèc entà Aliosha e li cridèc damb era cara descompausada d'alegria: As entenut çò qu'è preguntat?
Ac as entenut?
Per aquerò t'estimaua, peth tòn còr generós (se l'escapèc de pic a Katia).
Tu que non as besonh deth mèn perdon, senon jo deth tòn; qu'ei parièr se me perdones, tostemp serà ena mia amna coma ua herida, e jo ena tua, atau li cau èster…
S'arturèc entà cuélher aire.
Entà qué è vengut?, tornec a díder accelerada e freneticaments.
Entà abraçar es tòns pès, sarrar es tues mans, atau, enquia que te hèsquen mau, tau qu'ac hi en Moscòu, te'n brembes?, entà dider-te un aute còp qu'ès eth mèn Diu, era mia alegria, enta dider-te que t'estimi damb lhocaria.
Que semblaue panteishar de dolor e, còp sec, se hec a vier enes pòts era sua man damb angoisha.
Li vengueren es lèrmes.
Aliosha qu'ère mud e desconcertat; jamès s'aurie demorat çò que vedie.
Er amor se passèc, Mitia,!, Katia tornèc a començar.
Mès avalòri çò que s'a passat enquiath dolor.
Que te cau sabè'c entà tostemp.
Mès ara, per un moment, deishem que sigue çò qu'auie podut èster (mormolhèc damb un arridolet torçat, en tot guardar-lo alègraments enes uelhs).
Ara tu qu'estimes a ua auta e jo a un aute, totun açò t'estimarè etèrnaments e tu a jo, ac sabies?
Escota-me, estima-me, estima-me tota era vida!, sorrisclèc damb ua tremolor lèu menaçaira ena votz.
T'estimarè e… sabes, Katia?
Mitia parlaue cuelhent aire en cada paraula) Sabes?
Jo t'estimaua, hè cinc dies, aquera tarde…
Quan t'esbaucères e te heren a vier…
Tota era vida!
Atau serà, atau serà etèrnaments…
Katia, exclamèc de pic Mitia, cres que jo l'aucí?
Ei possible…ei possible qu'ac credesses?
Tanpoc alavetz ac credia!
Jamès ac è creigut!
T'auia en òdi e me convencí a jo madeisha, just en aguest instant…
Quan declarè…me convencí a jo madeisha e ac credí…mès talèu auí declarat, en aguest moment deishè de credè'c.
T'ac cau saber.
Que ja m'auia desbrembat de qué auia vengut a castigar-me!, didec damb ua expression totafèt naua, bric semblabla ara anteriora, as nauèths mormolhs d'amor.
Dèisha que me'n vaja, gasulhèc era, vierè en ua auta escadença, ara qu'ei tan dur!…
Se botèc de pès, ara imprevista, cridèc damb fòrça e se hec entà darrèr.
De ressabuda, mès sense hèr cap bronit, Grushenka auie entrat ena cramba.
Arrés la demoraue.
Katia s'endralhèc precipitadaments de cap ara pòrta mès, en arribar ena nautada de Grushenka, s'arturèc, blanca coma era greda, e li didec damb un panteish fèble, lèu en un mormolh:
Perdonatz-me!
Tu e jo, hemna, qu'èm dolentes.
Es dues!
Com vòs que mos perdonem?
Que non la vòs perdonar!, li cridèc Mitia a Grushenka damb un repotec asenat.
Se te desliure, que l'ac perdonarè tot…
Se carèc coma s'ausse reprimit quauquarren ena sua amna.
Non ère capable de remeter-se.
Auie entrat, tau que se sabec dempús, per pur edart, sense sospechar arren en absolut ne demorar trapar-se çò que se trapèc.
Aliosha, ve-te'n ath sòn darrèr!, Mitia se dirigic ath sòn frair, en tot pressar-lo.
Ditz-li…sabi pas…
Non dèishes que se'n vage atau!
Vierè a veder-te aguesta tarde!, cridèc Aliosha e gessec ath mès córrer darrèr de Katia.
L'artenhec ja en brescat der espitau.
Hège lèu, lèu, mès sonque artenher-la Aliosha, li didec:
Non, que non me posqui castigar dauant d'aguesta!
L'è dit "perdona-me", pr'amor que volia castigar-me enquiath finau.
Non m'a perdonat…
Per aquerò l'estimi!, higec Katia damb era votz alterada, e es uelhs li luderen damb ràbia sauvatge.
Plan que òc.
Deishem-ac, l'interrompec era.
Escotatz-me: non posqui ara vier damb vos en acogament.
Les è manat flors entath taüt.
Me pensi qu'encara an sòs.
S'ei de besonh, didetz-les qu'en futur non les vau a abandonar…
Mès ara deishatz- me, deishatz-me, se vos platz.
Vos que ja ètz en retard, que criden ja entà missa…
Deishatz-me, se vos platz!
III.
ER ACOGAMENT D'ILIUSHECHKA.
RÒCA.
Plan que òc, arribaue tard.
Que l'auien estat en tot demorar e ja auien decidit desplaçar, sense eth, entara glèisa eth taüt ornat damb flors.
Qu'ère eth taüt d'Iliusha, eth praube mainatge.
S'auie mòrt dus dies dempús dera senténcia de Mitia.
Ja en madeish lumedar Aliosha siguec recebut pes crits des mainatges, des companhs d'Iliusha.
Toti lo demorauen impacients e s'alegrauen de qué, fin finau, auesse arribat.
En totau qu'èren dotze, toti amiauen es sòns morralets e bosses de man penjadi ena esquia.
Ath cap de tot i auie Kolia Krasotkin.
Que sò plan content de qué ajatz vengut, Karamazov!, sorrisclèc aguest en tot sarrar-li era man a Aliosha.
Aquerò qu'ei orrible.
Qu'ei vertat, ei dur de vedè'c.
Sneguiriov non ei begut, sabem de segur qu'aué non a begut arren, mès qu'ei coma s'auesse begut…
Jo tostemp sò fòrt, mès açò qu'ei òrre.
Karamazov, se non vos entretengui, me shautarie hèr-vos ua pregunta abantes d'entrar.
De qué se tracte, Kolia?, Aliosha s'arturèc.
Eth vòste frair ei innocent?
Aucic eth a sa pair o siguec eth vailet?
Hè quate nets que non dormisqui pensant en aquerò.
Siguec eth vailet, eth mèn frair ei innocent, responec Aliosha.
Qu'ei çò que jo didia!, cridèc còp sec Smurov.
Kolia.
Encara que se destrusisque, serà erós!
Sò dispausat a envejar-lo!
Mès qué didetz?, com ei possible?, entà qué?, exclamèc Aliosha estonat.
Aliosha.
Plan…
Respècti ath vòste frair!
E jo tanben!, sorrisclèc de còp e de forma totafèt inesperada eth madeish gojat qu'ath sòn moment auie declarat que sabie se qui auie fondat Tròia.
Aliosha entrèc ena casa.
Damb es braci crotzadi e es uelhs clucadi, Iliusha jadie en un taüt blu ornat damb tul blanc.
Es tralhes dera sua aflaquida cara lèu non auien cambiat e, causa estranha, eth còs lèu non hège pudor.
Era sua portadura qu'ère seriosa e coma cogitosa.
Especiauments beròis èren es braci, crotzadi sus eth piech, que semblaue escultadi en marme.
L'auien botat ues flors enes mans e tot eth taüt ère ornat peth laguens e peth dehòra damb flors enviades per Liza Jojlakova en trincar era auba.
Tanben auien arribat flors de part de Katerina Ivanovna e, quan Aliosha dauric era pòrta, eth capitan assistent, damb un flòc de flors enes mans tremoloses, les escampilhaue sus eth sòn estimat hilh.
A penes se fixèc en Aliosha quan entrèc, que non volie guardar ad arrés, ne tansevolhe ara sua hemna capvirada e plorosa, ara sua "mami", que non hège que sajar de lheuar-se sus es sues cames malautes entà guardar mès d'apròp ath sòn hilh mòrt.
A Ninochka es mainatges l'auien quilhat en fautulh e l'auien apressat ath taüt.
Ploraue en silenci damb eth cap emparat sus eth.
Eth ròstre de Sneguiriov semblaue animat, mès desconcertat e, ath còp, se lo vedie deseimat.
Es sòns gèsti, es paraules que se l'escapauen, qu'auien quauquarren de lhocaria.
Quan aguest encara ère viu auie eth costum de dider-li corauments: "Batiushka, estimat batiushka!
Papa, balha-me ues flors, agarra-les des sues mans, aguesta blanqueta, balha-la- me!, demanèc capvirada "mami" somicant.
Ja siguesse pr'amor que l'auie shautat fòrça era ròsa petita e blanca qu'ère entre es mans d'Iliusha, o pr'amor que se la volie sauvar coma rembrembe, comencèc tota era a estornejar-se en tot esténer es mans entà cuélher era flor.
Non les balhi ad arrés!
Son es sues flors, non es tues. Totes son d'eth, deguna n'ei tua!.
Papa, balha-li a mama ua flor.
Non, que non les vau a balhar ad arrés, e mens ada era!
Era que non l'estimaue.
L'agarrèc eth canonet, e eth l'ac re-ga-lèc (idolèc entre crits eth capitan assistent en rebrembar se com Iliusha l'auie cedit eth canonet a sa mair).
Era prauba capvirada comencèc a plorar en silenci en tot caperar-se era cara damb es mans.
A tot darrèr es mainatges, en encuedar-se'n de qué eth pair non volie qu'eth taüt gessesse d'aquiu, e ja ère ora de partir, l'entornegèren en tot hèr un rondèu barrat e comencèren a quilhar-lo.
Que non lo voi acogar entre rièges!, cridèc de còp Sneguiriov, l'acogarè ath cant dera ròca, ath cant dera nòsta ròca!
Atau m'ac manèc Iliusha.
Que non deisharè que vo'lo hescatz a vier!
Krasotkin, era casalèra, era sua fraia, toti es mainatges, toti intervengueren.
Guarda çò que se l'a acodit, acogar-lo ath costat d'ua ròca impura coma se siguesse un penjat quinsevolh, auie dit damb severitat era vielha casalèra.
Aquiu en cementèri era tèrra qu'ei senhada.
Aquiu pregaram per eth.
Se pòden enténer es cants dera glèisa e eth diacon lieg tan ben e tan clar que tostemp arribarà entada eth, madeish que se li liegessen ath cant dera hòssa.
Fin finau eth capitan assistent comencèc a bolegar es mans: "Hètz-lo-vos a vier entà on volgatz!"
Es mainatges lheuèren eth taüt mès, en passar peth dauant de sa mair, s'arturèren un instant e lo baishèren entà que se podesse díder adiu d'Iliusha.
Mès, de ressabuda, en veir d'apròp aquera careta estimada qu'en aqueri dies solet auie podut campar a ua cèrta distància, comencèc a tremolar e botjar eth cap entà dauant e entà darrèr, isterica, damb eth cap gris peth dessús deth taüt.
Mama, senha-lo, beneditz-lo, balha-li un punet, li cridèc Ninochka.
Mès era, coma ua automata, contunhaue botjant eth cap e, en silenci, damb era cara contreiguda pera tristor, comencèc a balhar-se còps de piech.
Contunhèren entà dauant damb eth taüt.
Ninochka punèc ath sòn defuntat frair per darrèr viatge quan passèren ath sòn costat.
Aliosha, abantes de gésser dera casa, s'anaue a dirigir ara casalèra entà demanar-li que suenhèsse as que se demorauen, mès era que non lo deishèc acabar: Ja ac sai, ja ac sai, que vierè a tier-les visites, toti èm crestians, didec era vielha tant que ploraue.
Eth desplaçament enquiara glèisa siguec cuert, auie uns tres cents passi coma molt.
Eth dia qu'ère clar, tranquil; eth hered non ère guaire intens.
Contunhauen trinhonant es campanes.
Cridant a missa.
Sneguiriov corrie darrèr eth taüt agitat e confús, solet damb un abric d'entretemps, esquiçat, cuert, damb eth cap descubèrt e un vielh chapèu flexible d'ala ampla enes mans.
Semblaue patir ua inquietud irresolubla, tan lèu alongaue es braci entà tier era capçalèra deth taüt, que damb aquerò solet artenhie shordar as portaires, coma que començaue a córrer entà un costat e cercaue un lòc a on meter-se.
Ua des flors queiguec sus era nhèu e se lancèc a arremassar-la coma se dera pèrta d'aguesta flor depenesse Diu sap qué.
Era crospa de pan, que mo n'auem desbrembat dera crospa de pan, exclamèc de ressabuda terriblaments espaurit.
Mès de seguit es gojats li rebrembèren que hège un moment auie recuelhut era crospa de pan e l'amiaue ena pòcha.
Ara imprevista la treiguec dera pòcha e, en assegurar-se'n ben, se padeguèc.
Iliushechka m'ac demanèc; qu'ère ajaçat ua net Iliushechka (l'expliquèc a Aliosha) e jo èra seigut ath sòn costat e de pic me demanèc: "Papa, quan agen caperat era mia hòssa, lança trocets de crospes de pan ath dessús entà qu'es parratets venguen e jo posca enténer qu'an vengut, e m'alegrarè per non èster solet".
Aquerò qu'està plan ben, didec Aliosha.
Mos calerà amiar-ne soent.
Toti es dies, toti es dies!, mormolhèc eth capitan assistent coma se revenguesse.
Fin finau arriberen ena glèisa e placèren eth taüt ath miei.
Era glèisa ère plan vielha e pro prauba, fòrça icònes non auien cubèrta, mès, totun, en aguestes glèises qu'ei a on se prègue mielhor.
Pendent era missa, Sneguiriov se solatgèc un shinhau, mès en escadences ua preocupacion inconscienta e coma confusa li venguie: s'apressaue ath taüt entà aprariar eth mantèu, era cinta deth front; un còp se queiguec ua espelma deth candelabre, e se botèc a encaishar-la de nauèth e s'estèc ua estona endrabat.
Dempús se padeguèc e se demorèc de pès ath costat deth cabeç, solatjat, damb ua cara d'obtussa preocupacion e coma se non comprenesse arren.
Dempús der Apostòl li gasulhèc a Aliosha, qu'ère ath sòn costat, qu'er Apostòl non se liegie atau, mès que non aclaric a qué se referie.
Pendent eth Cant des Querubins comencèc a acompanhar, mès non acabèc: s'ajulhèc, sarrèc eth front en solèr de pèira dera glèisa e s'estèc atau fòrça temps.
A tot darrèr venguec eth rite des adius, repartiren es candèles.
Eth pair, capvirat, comencèc un aute còp a estornejar-se, e eth cant funèbre emocinant e esmovent desvelhèc e bassaquèc era sua amna: de ressabuda se hec un camishèth e s'estarnèc a plorar de contunh e entrebracadaments, prumèr dissimulant mès, fin finau, plorant damb totes es lèrmes des sòns uelhs.
Quan comencèren a dider-se adiu e a campar eth taüt, l'entornegèc damb es sòns braci, coma se non volesse que caperèssen a Iliusha e sense hèr-se enlà, accelerat e angoishat, se metec a punar era boca deth sòn hilh mòrt.
Ara fin artenheren convencer-lo e ja l'auien hèt a baishar un gradon quan, còp sec, alonguèc impetuós un braç e agarrèc diuèrses flors deth taüt.
Les guardaue e siguec coma se se l'auesse acodit ua naua idia e, de moment se'n desbrembèc de çò de mès important.
Pòga pòc anèc queiguent enes sues meditacions e ja non s'i opausèc quan quilhèren eth taüt e l'amièren entara hòssa.
Qu'ère pròcha, en amàs, ath cant dera glèisa, ère ua hòssa de naut prètz, l'auie pagat Katerina Ivanovna.
Dempús dera ceremònia de costum es acogaires baishèren eth taüt.
Sneguiriov, damb es flors enes mans, s'inclinèc autant sus era hòssa dubèrta qu'es mainatges, espauridi, lo tengueren der abric e comencèren a tirar d'eth.
Que non comprenie ben çò que se passaue.
Quan comencèren a curbir era hòssa, se metec a senhalar damb preocupacion era tèrra que queiguie e autanplan didec quauquarren, mès qu'arrés podec desnishar arren e eth solet se carèc ara imprevista.
Alavetz li brembèren que li calie brigalhar eth pan e s'enquimerèc fòrça, treiguec era crospa e la comencèc a pecigar e a espàrger es trocets pera hòssa: "Vietz, auderèths!, vietz auderèths!
Un des mainatges li hec a saber que damb es flors ena man non ère comòde pecigar eth pan e qu'eth se les podie tier mentretant.
Mès que non les ac balhèc, enquia e tot s'espauric pes flors, coma se les ac volessen trèir e, dempús de verificar era hòssa e assegurar-se de qué ja tot ère hèt, qu'auie esmorat eth pan, se virèc de ressabuda e tranquillaments e comencèc a caminar lentaments entà çò de sòn.
Es sòns passi, totun, vengueren mès intensi, rapids, se pressaue, lèu corrie.
Es mainatges e Aliosha lo seguien d'apròp.
Es flors entà mami, es flors entà mami.
Qu'auem ofensat a mami, sorrisclaue.
Quauquarrès li didec que se calèsse eth chapèu o cuelherie hered mès, en entener- lo, lancèc damb ràbia eth chapèu ena nhèu e comencèc a repetir: "Non voi eth chapèu, que non voi eth chapèu!".
Smurov lo cuelhèc e l'ac hec a vier.
Smurov, damb eth chapèu deth capitan ena man, tanben ploraue desconsoladaments, mès totun açò auec temps entà hèr-se, practicaments ath mès córrer, damb un tròç ròi de malon, que subergessie sus era nhèu deth camin, entà lançar-lo a ua volada de parrats que passaue volant.
Plan que òc, non hec capitada e contunhèc corrent e plorant.
Ena mitat deth camin Sneguiriov s'arturèc, se demorèc parat mieja menuta coma susprenut per quauquarren e, còp sec, en tot virar-se en redon de cap ara glèisa, comencèc a córrer entara hòssa abandonada.
Mès es mainatges l'artenheren de seguit e lo tengueren per toti es costats.
Eth, impotent, aclapat, queiguec sus era nhèu e, en tot pataquejar-se, cridant e idolant, comencèc a cridar: "Batiushka, Iliushechka, batiushka estimat!".
Aliosha e Kolia sagèren de lheuar-lo, li suplicauen e sajauen de convencer-lo.
Capitan, qu'ei pro, un òme valent li cau comportar-se, gasulhaue Kolia.
Que maumeteratz es flors, li didie Aliosha, e era vòsta "mami" les demore, qu'ei ena casa en tot plorar pr'amor qu'abantes non l'auetz balhat es flors d'Iliushechka.
Qu'encara ei aquiu eth lhet d'Iliusha…
Òc, òc, me cau vier damb mami!, se'n brembèc Sneguiriov.
Se van a hèr a vier eth lhetet d'Iliusha, se lo van a hèr a vier!, higec en tot crànher que se lo hessen a vier de vertat, se metec de pès en un bot e comencèc a córrer entà çò de sòn.
Mès que ja non èren luenh e arribèren toti amassa.
Sneguiriov dauric era pòrta ara prèssa e li cridèc ara sua hemna, que damb era s'auie pelejat damb tanta crudeutat: Mami, estimada, Iliushechka te hè a vier aguestes flors, entàs tòns pès malauts!, cridèc autrejant-li eth flòc de flors, gelades e esbocinades de quan s'auie lançat ena nhèu.
Mès en aguest moment vedec dauant deth lhet d'Iliusha, en un cornèr, era ua ath cant dera auta, es bòtes deth sòn hilh nauèth plaçades pera mestresa dera casa, es bòtes vielhetes, roienques, endurides, damb pedaci.
En veder-les, quilhèc es braci e se lancèc sus eres, queiguec de jolhs, ne cuelhec ua e, en hèr-la-se a vier enes pòts, comencèc a punar-la ansiós tant que cridaue: Batiushka, Iliushechka, batiushka estimat, a on son es tòns pès?
A on te l'as hèt a vier?
A on te l'as hèt a vier?, idolèc era capvirada damb votz ponhenta.
Tanben Ninochka comencèc a somicar.
Kolia gessec ara prèssa deth quarto, darrèr sòn gesseren es mainatges.
Darrèr de toti gessec Aliosha.
Deishem que ploren, li didec a Kolia, qu'ei impossible solatjar-les, plan.
Òc, impossible.
Qu'ei orrible, confirmèc Kolia.
Karamazov, sabetz?
Ai!, jo tanben, didec Aliosha.
Vos qué credetz, Karamazov?
Mos calerie vier aguesta tarde?
Dilhèu s'embriague.
Vam a vier vos e jo, es dus solets, qu'ei pro entà passar ua ora damb eri, damb era mair e damb Ninochka; se viem toti amassa, que haram que se'n bremben d'eth, conselhèc Aliosha.
Era casalèra qu'ei en tot premanir era taula, ei eth minjar de funeralhas, non?
Sens dobte.
Tanben i aurà saumon, senhalèc damb votz nauta eth mainatge de Tròia.
Kartashov, de vertat vos demani que non tornetz a interrómper damb es vòstes pegaries, mès que mès quan arrés parle damb vos e ad arrés l'interèsse saber s'existitz, lo talhèc Kolia irritat.
Eth mainatge se rogic tot, mès non gausèc respóner.
Mentretant, toti caminauen a plaser peth caminòu e, còp sec, Smurov exclamèc:
Aguesta ei era ròca d'Iliusha, que dejós era volie èster acogat!
Toti s'arturèren en silenci ath cant d'ua ròca grana.
Aliosha guardèc e tot eth quadre que Sneguiriov l'auie condat hège temps sus Iliushechka (com aguest, plorant e abraçant a sa pair exclamèc: "Papi, papi, com t'a umiliat!"
Quauquarren bassaquèc era sua emna.
Damb mina seriosa e grèu estropèc damb era sua guardada totes es cares ludentes, estimades, des escolans, des companhs d'Iliusha, e les didec:
Senhors, que me shautarie dider-vos ues paraules aciu, en aguest lòc.
Senhors, que mos vam a díder adiu lèu-lèu.
De moment me demorarè pendent un temps damb es mèns dus frair, qu'un d'eri se va entath despatriament e er aute ei ath cant dera mòrt.
Mès lèu abandonarè aguesta ciutat, dilhèu entà fòrça temps.
Atau que me cau díder adiu, senhors.
Decidam aciu, ath costat dera ròca d'Iliusha, que jamès mo'n desbrembaram d'Iliushechka, en prumèr lòc e, en dusau, es uns des auti.
Sigue çò que sigue que mos arribe ena vida, encara que sigam vint ans sense veder-mos, totun mo'n brembaram qu'auem acogat a un praube mainatge qu'un viatge li lancèrem pèires, vo'n brembatz?, aquiu delà, ath cant dera palanca, e que dempús toti l'estimèrem.
Qu'ère un brave mainatge, un mainatge valent e bondadós, sentec er aunor e era amara ofensa a sa pair, e per era se revoutèc.
Alavetz, en prumèr lòc, lo vam a rebrembar tota era vida, senhors.
E a maugrat de qué siguéssem ocupadi pes ahèrs mès importants, artenham aunors o queigam en mès gran des malastres, totun açò non desbrembaram jamès se guaire ben siguérem aciu, toti amassa junhudi per un sentiment tan beròi e bon e que, en aguesti moments d'amor peth praube mainatge, dilhèu mos age hèt mielhors de çò qu'en realitat èm.
Estimats mainatges, dilhèu non comprenetz çò que vos digui, pr'amor qu'acostumi a parlar d'ua forma pas guaire comprensibla, mès totun açò rebrembaratz e en bèth moment seratz d'acòrd damb es mies paraules.
Vos cau saber que non i a arren mès naut, mès fòrt, mès san e mès util ena vida qu'un bon rebrembe especiauments eth que se sauve ja ena mainadesa, ena casa pairau.
Que vos an parlat fòrça sus era educacion, mès quinsevolh rebrembe polit, sagrat, sauvat dès era mainadesa, pòt èster era mielhor educacion qu'existisque.
E, autanplan s'eth nòste còr solet sauve un solet rebrembe bon, aguest que mos pòt sauvar en bèth moment.
Dilhèu mos tornaram dolents, quitament pòt èster que non ajam fòrces enta tier-mos damb fermetat dauant ua mala accion, que mo n'arrissem des lèrmes des òmes e des persones que diguen, just çò que vie de díder Kolia: "voi patir per totes es persones", dilhèu nosati vengam a burlar-mos d'aguestes persones damb dolenteria.
Enquia e tot, ei parièr çò de dolents que sigam, que Diu non ac volgue, donques, en moment que rebrembem se com acoguèrem a Iliusha, guaire l'auem estimat enes sòns darrèrs dies e com èm en tot parlar aciu ena ròca, tant amigablaments e toti amassa, eth mès crudèu de nosati e eth mès trufaire, s'ei que mos convertim en açò, ja non gausarà arrir-se'n ath sòn laguens de com un viatge siguec brave e beròi.
Qu'ei mès, dilhèu precisaments aguest solet rebrembe lo dessepare d'un gran mau e que reflexione e digue: "Òc, alavetz èra brave, valent e aunorat".
Se se n'arrís d'açò, non se passe arren, er òme se'n burle soent de çò de bon e çò de beròi, solet ei per manca de reflexion; mès, senhors, vos asseguri que, tan lèu se n'arrisque, eth sòn còr li diderà: "Qu'è hèt mau d'arrir-me'n, pr'amor que un non s'a de burlar d'aguestes causes!
Plan que serà atau, Karamazov, jo que vos compreni, Karamazov!, sorrisclèc Kolia damb es uelhs ludents.
Es mainatges comencèren a esmòir-se e tanben volien parlar, mès que se tengueren e, esmoigudi, guardèren atentiuaments ar orador.
Aquerò qu'ac digui dauant deth temor de qué venguéssem a èster dolents, contunhèc Aliosha, mès entà qué mos volem tornar dolents, senhors?
Que seram, en prumèr lòc e dauant de tot, bravi, dempús aunorats e, dempús, que non vam a desbrembar-mos es uns des auti.
Ac torni a díder.
E, dera mia part, vos balhi era paraula de qué non vau a desbrembar a degun de vosati; me'n brembarè de toti es ròstres qu'ara me guarden encara que se passen trenta ans.
Adès Kolia l'a dit a Kartashov que non volíem lèu ne saber "qu'existís".
Mès dilhèu posqui desbrembar-me'n de qué Kartashov exitís e qu'ei aquiu, tan rogit coma quan mos parlèc de Tròia, e de qué me guarde damb uelhs bravi, bondadosi, alègri?
Senhors, estimats senhors mèns, vam a èster toti generosi e valents coma Iliushechka, intelligents, valents e generosi coma Kolia (mès que serà pro mès intelligent quan creishe), e vam a èster tan vergonhosi, mès, intelligents e doci coma Kartashov.
Mès qué hèsqui parlant d'eri dus?
Ben, e qui mos junhèc en aqueth sentiment brave e beròi que ja tostemp, tota era nòsta vida, vam a rebrembar e qu'auem era intencion de rebrembà'c?
Qui se non Iliusha?
Un mainatge brave, un mainatge doç, eth nòste mainatge estimat pes sègles des sègles!
Jamès lo desbrembaram!
Eth sòn rebrembe etèrn e polit s'estarà en nòste còr dès ara e entà tostemp!
Que mo'n brembaram dera sua cara, dera sua ròba, des sues praubes bòtes, deth sòn taüt e deth sòn malerós pair, e com se revoutèc contra tota era classa entà defener-lo.
Òc, mo'n brembaram!, cridèren de nauèth es mainatges.
Qu'ère valent, ère brave.
Ai!, guaire l'estimaua!, didec Kolia.
Ai!, mainatges, ai, es mèns estimats mainatges, non cranhetz era vida!
Òc, òc, tornèren a díder es mainatges damb afogadura.
Karamazov, vos estimam, exclamèc ua votz impetuosa, era de Kratshkov, çampar.
Òc, vos estimam, dideren toti.
A fòrça d'eri les ludien es uelhs pes lèrmes.
Òsca per Karamazov!, cridèc Kolia afogat.
E etèrn rebrembe ath mainatge mòrt, higec Aliosha damb sentiment.
Rebrembe etèrn!, repetiren es mainatges.
Karamazov, cridèc Kolia, dilhèu de vertat ditz era religion que toti nosati mos lheuaram d'entre es mòrts e resuscitaram e mos veiram de nauèth toti, tanben damb Iliushechka?
Ai!, qué ben!, se l'escapèc a Kolia.
Ben, e ara deishem de parlar e anem entath repaish des funeralhas.
Que non vos confone eth hèt de qué i age bliny.
Qu'ei quauquarren ancian, etèrn, e i a quauquarren de bon en aquerò.
Aliosha se metec a arrir).
Mès, ben, anem!
Anem ara cuelhudi dera man, amassa.
E tostemp atau!
Tota era vida dera man!
Juanito Santa Cruz I.- Es notícies mès luenhanes qu’è dera persona qu’amie aguest nòm me les a autrejat Jacinto Maria Villalonga, e artenhen eth temps qu’aguest amic mèn e er aute e eth de mès enlà, Zalamero, Joaquinito Pez, Alejandro Miquis, anauen enes aules dera Universitat.
Non hègen toti eth madeish curs, e encara que s’amassauen toti ena cadièra de Camús, se desseparauen ena de Dret Roman: eth gojat de Santa Cruz qu’ère alumne de Novar, e Villalonga de Coronado.
E tanpòc auien toti eth madeish grad d’interès: Zalamero, senat e circonspècte coma pòqui, qu’ère d’aqueri que se placen ena prumèra hilèra de bancs, guardant damb ròstre complasut ath professor mentre explicaue, e hènt damb eth cap discrèts senhaus d’aprobacion a tot aquerò que didie.
Ça que la, Santa Cruz e Villalonga se botauen tostemps ena hilèra mès luenhana, caperadi damb es sues capes e mès semblables a conspiradors qu’a estudiants.
Aquiu s’estauen ua estona blagant en votz baisha, liegent novèles, diboishant caricatures o bohant-se reciprocament era leçon quan eth professor les preguntaue.
Juanito Santa Cruz e Miquis se heren a vier un dia ua padena (sabi pas s’ena classa de Novar o ena d’Uribe, qu’explicaue Metafisica) e padenèren un parelh de ueus.
D’autes moltes pegaries d’aguesta sòrta conde Villalonga, que non menti entà non alongar aguest raconde.
Toti eri, exceptat de Miquis que se moric en 64 soniant damb era glòria de Schiller, meteren un infernau rambalh en celèbre tarrabast dera net de San Daniel.
Enquia e tot eth serioset Zalamero se desgahonèc en aquera rambalhosa escadença, en tot hèr fiulets e sorrisclant coma un sauvatge, que damb aquerò se hec a vier dus boets d’un garda veteran, sense mès conseqüéncies.
Mès Villalonga e Santa Cruz s’ac passèren pejor, pr’amor qu’eth prumèr recebec un còp d’espada ena espatla que lo tenguec dehòra de lòc pendent dus longui mesi, e eth dusau siguec agarrat ena cantoada deth Teatro Real e amiat entath croton en ua cordiòla de presoèrs, formada per duèrsi estudiants decents e quauqui coquins de plan mau peu.
En croton s’estèren pendent vint e tantes ores, e encara s’aurie tardat mès eth sòn captivèri se non l’auesse trèt eth dia 11 sa pair, subjècte plan respectable e damb plan bones relacions.
Ai!, er espant que se heren a vier D. Baldomero Santa Cruz e Barbarita que non se pòt condar.
Be ne siguec d’angoniosa era net deth 10 ar 11!
Ambdús se pensauen non tornar a veir ath sòn adorat mainatge, qu’en eth, per çò d’èster solet hilh, se guardauen e recreauen damb inefables gòis de pairs rapapiaires, encara que non èren vielhs.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Er insigne Santa Cruz, que s’auie enriquit aunèstament en comèrç de teles, figuraue damb timiditat en ancian partit progressista; mès que non ère sòci dera rambalhosa Tertulia, pr’amor qu’es inclinacions antidinastiques d’Olozaga e Prim li hègen plan pòca gràcia.
Eth sòn club ère eth salon d’un amic e parent, qu’anaue lèu totes es nets D. Manuel Cantero, D. Cirilo Alvarez e D. Joaquin Aguirre, e bèth còp D. Pascual Madoz.
Que non podie èster, donc, D. Baldomero, per çò d’afinitats personaus, sospechós entath poder.
Me pensi que siguec Cantero que l’acompanhèc entà Governacion pr’amor de veir a González Bravo, e aguest dèc era orde entà que siguesse botat en libertat eth revolucionari, er anarquista, eth descamisat Juanito.
Quan eth joen estudiaue es darrèrs ans dera sua carrera, se costèc en eth un d’aguesti cambiaments critics que tan comuns son ena edat jovenila.
De coquin e rambalhós se tornèc tan senat, qu’ath madeish Zalamero li daue mil torns.
L’entrèc eth delèri de complir religiosaments es sòns déuers escolastics e enquia e tot instruir-se peth sòn compde damb lectures sense limit e damb exercicis de controvèrsia e capacitat declamatòria entre es amiguets.
Non solet anaue en classa plan puntuau e cargat d’anotacions, senon que se calaue ena prumèra hilèra pr’amor de campar ath profesor damb cara de profitament, sense deishar-lo de uelh, tau que siguesse ua nòvia, e aprovar damb movements de cap era sua explicacion, coma dident: “jo tanben me sai aquerò e quauquarren mès”.
En acabar era classa, qu’ère des que li braquen eth pas ath professor damb era fin de consultar-li un punt que l’auie quedat escur, o entà que li resolvesse bèth dobte.
Que damb aguesti dobtes mòstren aguesti individús era sua furibonda aplicación.
Dehòra dera Universitat, era fèbre dera sciéncia l’amiaue desgahonat.
En aqueri tempsi non ère encara costum de qué venguessen en Atenèu es sabents de pièch que son encara popant era lèit dera coneishença.
Juanito s’amassaue damb d’auti cadèths ena casa deth mainatge de Telleria (Gustavito) e aquiu formauen granes discussions.
Es tèmes mès subtils de Filosofia dera Istòria e deth Dret, de Metafisica e de d’autes sciéncies especulatiues (coma qu’encara non èren de mòda es estudis experimentaus, ne eth transformisme, ne Darwin, ne Haeckel, èren entada eri çò qu’entà d’auti era gaudrofa o es sèrps volaires de papèr.
Quin gran progrès enes divertiments dera mainadesa!
Quan un pense qu’aqueri madeishi mainatges, s’auessen viscut en edats remòtes, s’aurien passat eth temps lecant-se es dits, o hènt o dident tota sòrta de pegaries!…
Toti es sòs que sa pair l’autrejaue, les deishaue Juanito ena casa de Bailly-Ballière, a compde des libres qu’anaue cuelhent.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era bontadosa e angelicau senhora volie botar un fren de modèstia ara expression dera sua vanitat mairau.
S’imaginaue qu’ofensaue as auti, en hèr veir era supremacía deth sòn hilh entre toti es hilhs neishuts e encara non neishuts.
Que tanpòc volie profanar, en tot hè’c public, aqueth encantament intim, aqueth imne dera consciéncia que podem cridar es mistèris gaujosi de Barbarita.
Sonque bèth còp deishaue anar, coma sense voler, aguestes entrebracades rasons: “Ai, quin gojat!…
Guaire lieg!
Jo digui qu’aguesti caps an quauquarren, quauquarren, òc senhor, que non an es auti…
Plan, donc, que vau mès que s’ac cuelhe per aquiu”.
Acabèc Santa Cruz era carrèra de Dret, e ath delà era de Filosofia e Letres.
Es sòns pairs qu’èren fòrça rics e non volien qu’eth mainatge siguesse comerçant, ne calie que ne siguesse, pr’amor qu’eri tanpòc n’èren ja.
A penes acabadi es estudis academics, se costèc en Juanito un aute cambiament, ua dusau crisi de creishuda, d’aguestes que mèrquen eth misteriós pas o transicion d’edats en desvolopament individuau.
Perdec de ressabuda era afeccion ad aqueres furioses discusions, per quinsevolh causa, de Filosofia o d’Istòria; comencèc a creir ridiculs es afogaments que s’auie cuelhut entà provar qu’enes civilizacions d’Orient eth poder des castes sacerdotaus ère un shinhau mès limitat qu’eth des reis, en contra dera opinion de Gustavito Telleria, que tenguie, fotent còps de punh sus era taula, que n’ère un shinhalet mens.
Tanben arribèc ena conclusion de qué non l’importaue bric qu’era consciéncia siguesse era intimitat totau der èsser racionau damb eth madeish, o ben ua auta causa parièra, coma volie demostrar, en tot holar-se de conviccion airosa, Joaquinito Pez.
Non se tardèc, donc, a hloishar era còrda ara mania des lectures, enquia arribar a non liéger absoludament arren.
Barbarita se pensaue de bona fe qu’eth sòn hilh non liegie ja pr’amor qu’auie agotat eth potz dera sciéncia.
Qu’auie Juanito alavetz vint-e-quate ans.
Lo coneishí bèth dia ena casa de Federico Cimarra en un dinar qu’aguest balhèc as sòns amics.
Me n’è desbrembat dera data exacta; mès que deuec èster aquerò tath 69, donques que me’n brembi que se parlèc fòrça de Figuerola, dera capitacion e der esbauçament dera tor dera glèisa de Santa Cruz.
Qu’ère eth hilh de Baldomero de bon pòrt e, ath delà, fòrça simpatic, d’aqueri òmes que se recomanen damb era sua figura abans de captivar damb eth sòn tracte, d’aqueri qu’en ua ora de convèrsa guanhen mès amics que d’auti repartint favors positius.
Pera beresa coma didie es causes e era gràcia des sòns judicis, semblaue saber mès de çò que sabie, e ena sua boca es contradiccions èren mès beròies qu’es vertats.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era sua instrucción e eth sòn plan agudent engenh lo hègen depassar as auti dera partida, e encara qu’ath prumèr còp de uelh auie ua cèrta semblança damb Joaquinito Pez, en tractar-lo se vedie prigondes diferéncies entre eri, pr’amor qu’eth gojat de Pez, per çò deth sòn caractèr leugèr e era turpitud deth sòn enteniment, ère un vertadèr inèpte.
Barbarita ère hòla damb eth sòn hilh; mès qu’ère tan discreta e delicada, que non gausaue vantar-lo dauant des sues amigues, sospechant que totes es autes senhores aurien gelosia d’era.
S’aguesta passion de mair balhaue a Barbarita inefables alegries, tanben èren era encausa de fòrça inquietuds e preocupacions.
Cranhie que Diu la castiguèsse peth sòn orgulh; cranhie qu’er adorat hilh emmalautisse còp sec e se morisse coma fòrça d’auti damb mens merit fisic e morau.
Pr’amor que non auie de pensar qu’eth merit siguesse ua immunitat.
Ath contrari, es mès bèsties, es mès lègi e es pervèrsi son es que se cansen de víuer, e semble qu’era madeisha mòrt non vò arren damb eri.
Deth torment qu’aguestes idies balhauen ara sua amna se defenie Barbarita damb era sua arderosa fe religiosa.
Tant que pregaue, ua votz interiora, li gasulhaue doçament embolhs coma portadi per Angel dera Garda, e li didie qu’eth sòn hilh se moririe abans qu’era.
Es suenhs que li prodigaue ath gojat qu’èren plan delicadi; mès que non auie aquera brava senhora es pegaries melicoses de quauques mairs, que hèn deth sòn amor ua mania insuportabla entad aqueri que la contemplen e corruptora entàs creatures que son objècte d’era.
Non tractaue ath sòn hilh damb amanhagada.
Era sua trendesa sabie èster intelligenta e revestir-se a viatges d’ua severitat doça.
E per qué lo cridauen toti e lo criden encara lèu unanimament Juanito Santa Cruz?
Aquerò òc que non ac sai.
Que i a en Madrid fòrça casi d’aguesta aplicación deth diminutiu o dera formula familhau deth nòm, enquia e tot tractant-se de persones qu’an entrat ena maduretat dera vida.
Enquia hè pòqui ans, ar autor cent còps illustre de Pepita Jimenez, lo cridauen es sòns amics e aqueri que non n’èren, Juanito Valera.
Ena societat madrilenha, era mès alègra deth mon pr’amor qu’a sabut combinar era cortesia damb era confiança, i a quauqui Pepes, Manolitos e Pacos que, autanplan dempús d’auer conquistat era celebritat per diuèrsi concèptes, seguissen cridadi damb aguesta familiaritat democratica que demòstre era simplicitat espontanèa deth caractèr espanhòu.
Era origina d’aquerò mos calerà cercar-la dilhèu en trendeses domestiques o en costums de servitud que transcendissen, sense saber com, ena vida sociau.
En quauques persones, se pòt relacionar eth diminutiu damb eth destin.
Que i a, plan que òc, Manueles que neisheren predestinadi entà èster Manolos tota era sua vida.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Coneishuda era persona e es sues eroses circonstàncies, se comprenerà aisidament era direccion que cuelheren es idies deth joen Santa Cruz en veder-se enes pòrtes deth mon damb tantes probabilitats de capitada.
Ne serà estranh entad arrés qu’un gojat beròi, dominador der art d’agradar e der art de vestir, solet hilh de pairs rics, intelligent, instruït, de frase sedusenta ena convèrsa, rapid enes sues responses, agudent e ocurrent enes judicis, un gojat, a tot darrèr, que se li poirie botar era etiqueta sociau de brilhant, considerèsse ociós e ridicul eth hèt de meter-se a desnishar se i auec o non un idiòma unenc primitiu, s’Egipte siguec ua colònia bracmanica, s’era China ei absoludament independenta de tau o quau civilizacion asiatica, amassa damb d’autes causes qu’ans abans li treiguien eth sòn, mès qu’ara ja non l’importauen bric, mès que mès pr’amor que pensaue que çò qu’eth non desnishèsse bèth aute ac poirie hèr… “E fin finau, didie, supausem que non se desnishe jamès.
E qué?…” Eth mon que se tòque e se taste lo sedusie mès qu’es incomplets coneishement de vida que s’aubiren en fugaç resplendor des ideis trètes ara fòrça, bualhs obtengudi en nòste cervèth pera percussion dera volontat, qu’ei çò que constituís er estudi.
Juanito acabèc per declarar-se ada eth madeish que vau mès eth que viu sense voler saber qu’eth que vò saber sense víuer, ei a díder, aprenent enes libres e enes sales d’estudi.
Víuer qu’ei relacionar-se, gaudir e patir, desirar, aborrir e estimar.
Era lectura ei vida artificiau e prestada, er usufrut, mejançant ua foncion cerebrau, des idies e foncions des auti, era aquisicion de tresaurs dera vertat umana per crompa o per barataria, non peth trabalh.
Que non s’arturauen aciu es filosofies de Juanito, e hège ua comparaçon que non ei mancada d’exactitud.
Didie qu’entre aguestes dues manères de víuer, observaue eth era diferéncia que i a entre minjar-se ua costelha e que li venguen a condar, a un, se com e quan se l’a minjat un aute, en tot hèr eth conde de forma plan viua, plan, e descríuer era cara que botaue, eth gust que li daue era masticacion, eth talent qu’avalaue e eth repaus que digerie.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Comencèc alavetz entà Barbarita ua naua epòca de subersauts.
S’abans es sues oracions èren paratrons botadi sus eth cap de Juanito pr’amor de hèr enlà, d’eth, eth tifus e era picòta, dempús sajauen de desliurar-lo de d’auti enemics non mens atròci.
Cranhie es escandals que còsten conductes personaus, es passions qu’esbaucen era salut e envilissen era amna, es degalhades de sòs, eth desorde morau, fisic e economic.
Se decidic era insigna senhora a auer caractèr e a susvelhar ath sòn hilh.
Se hec, contròtlaira, desfisanta, entremeteira, e uns còps damb doçor e d’auti damb aspror que li costaue fòrça dissimular, cuelhie rason de toti es actes deth joen, en tot aclapar-lo a preguntes: “Tà on vas damb aguest còs?…
D’a on vies ara?…
Per qué entrères anet tàs tres dera maitiada?…
En qué as despenut es mil reiaus que te balhè ager?…
A veir, qué vò díder aguest perhum que t’as calat ena cara?…” Responie eth delinqüent coma podie, en tot fatigar era sua imaginacion pr’amor de hèr-se damb pròves qu’auessen aparença de logica, encara qu’aguestes siguessen coma eth bualh d’un relampit.
Que ne botaue ua de hereda e ua auta de cauda, barrejant es responses categoriques damb amorasses e hèstes.
Pro que se’n sabie de quin ère eth costat fèble der enemic.
Mès Barbarita, hemna de tant esperit coma de còr, s’i hège pro ben e sabie defener-se.
En quauques escadences ère tan fòrta era escometuda des amorassetes, qu’era mama ère a punt de render-se, fatigada, dera sua fermetat disciplinària.
Mès, que non, que non se rendie!
De vertat, de vertat, me cau dider-vos qu’es lhocaries de Juanito non èren cap causa der aute mon.
En aquerò, coma en tot çò de dolent, auem progressat de tau sòrta, qu’es coquinaries d’aqueth joen beròi de hè quinze ans, mos semblarien aué timiditats e enquia e tot actes d’exemplaritat relatiua.
Se li presentèc en aqueri dies ath simpatic joen era escadença de hèr eth sòn prumèr viatge entà París, a on i anauen Villalonga e Federico Ruiz comissionadi peth Govèrn, er un entà crompar maquines tara agricultura, e er aute entà aquerir aparelhs d’astronomia.
A D. Baldomero li semblèc fòrça ben eth viatge deth gojat, pr’amor de qué vedesse mon; e Barbarita non s’i opausèc, encara que la mortificaue fòrça era idia de qué eth sòn hilh patirie ena capitau de França temporaus mès fòrts qu’es de Madrid.
Ara pena de non veder-lo s’i amassaue eth temor de qué lo cuelhessen aqueri franchimands e franchimandes, tant adreits entà desplumar ath forastèr e pervertir as joeni mès senadi.
Pro que sabie era qu’aquiu hilauen plan fin en aquerò d’espleitar es febleses umanes, e que Madrid ère, en comparèr deth París de França, en aguesta matèria, un lòc d’abstinéncia e mortificacion.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Tan trista se botèc un dia en tot pensar en aguestes causes e tan viuament se li presentaue era pròcha perdicion deth sòn estimat hilh e es hilats que queirie inexpèrt, que gessec dera sua casa prèsta a implorar era misericòrdia divina dera manera mès solemna, d’acòrd damb es grani mieis dera sua fortuna.
Prumèr se l’acodic encargar fòrça misses ath prèire de San Ginés, e, en non semblar-li aquerò pro, decidic manar que se botèsse expausat era Divina Majestat tot eth temps qu’eth gojat siguesse en París.
Ja laguens dera glèisa, pensèc que çò dera exposicion ère un luxe dehòra de mida e dilhèu, per aquerò, un shinhau irreverent.
Non, se sauvarie eth recurs gran entàs casi de malautia grèu o perilh de mòrt.
Mès en aquerò des misses plan que non hec repè, e n’encarguec un molon, repartint, ath delà, aquera setmana fòrça mès caritat que de costum.
Quan li comunicaue es sòns temors a D. Baldomero, aguest se metie a arrir e didie: “Eth gojat qu’ei de bona pasta.
Dèisha-lo que se divertisque e que s’esdegue.
Es joeni d’aué en dia qu’an besonh d’escarrabilhar-se e de veir mon.
Que non son aguesti tempsi coma es mèns, qu’en eri non se divertie cap gojat deth comèrç, e mos auien a toti caladi en un punh enquia que mos maridauen.
Be n’èren de desparièrs aqueri costums damb es d’ara!
Era civilizacion, hilha, qu’ei ua comèdia.
Quin pair li foterie aué un parelh de boets a un hilh de vint ans per çò d’auer-se botat es bòtes naues en un dia de cada dia?
Ne com gausaries aué proposar-li a un gojatòt d’aguesti que prègue eth rosari damb era familha?
Aué es joeni disfruten d’ua libertat e d’ua iniciatiua entà divertir-se que non auien es d’abans.
Non te penses, non te penses que per aquerò son pejors.
Enquia e tot, te diderè qu’ei convenent qu’es gojats non siguen tan timidi coma es d’abans.
Que me’n brembi de quan jo èra un poric.
Mon Diu!, Be n’èra d’alap!
Jo auia vint-e- cinc ans, e non li sabia díder a ua hemna o senhora senon que vostè s’ac passe ben, e d’aquiu non me treiguie arrés.
Coma que m’auia passat ena botiga e en magasèm tota era mainadesa e tot çò de milhor dera mia joenessa!
Eth mèn pair qu’ère ua fèra; non me perdonaue arren.
Atau m’elevè, atau gessí jo, damb ues idies de rectitud e ua abitud de trabalh que ja, ja…
Plan per aquerò benedisqui aué es còps que me fotèren en cap e que sigueren es mèns mèstres.
Mès per çò que tanh a societat, jo qu’èra un sauvatge.
Coma qu’es mèns pairs non me permetien mès companhia qu’era de d’auti gojatòts tan pècs coma jo, non m’en sabia de cap tipe de coquinaria, ne auia vist a ua hemna que pera folradura, ne me’n sabia de cap tipe de jòc, ne podia parlar d’arren que siguesse mondan e corrent.
Es dimenges, era mia mair m’auie de botar era corbata e calar-me eth chapèu pr’amor que toti es vestits de mudar semblauen que volessen escapar-se deth mèn còs.
Pro que te’n brembes tu.
Tè, que tanben te n’as arrit de jo.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Encara me’n brembi dera pòur que t’auia.
Es nòsti pairs mos autregeren aquerò pastat e codut.
Mos maridèren coma se maride a dus gats, e pro.
Que gessec ben; mès que i a fòrça casi qu’aguesta sòrta de formar familhes ges fòrça mau…
Quin arrir!
Çò que me hège mès pòur quan era mia mair me parlèc de maridar-me, siguec eth compromís d’auer de parlar damb tu…
Que non auia mès remèdi que dider-te quauquarren…
Macareu, be ne passè de sudors!
Mès jo, se qué li vau a díder, s’era soleta causa que sai ei que vostè s’ac passe ben, e dehòra d’açò que sò òme perdut…?
Ja t’è condat mil viatges era saliuèra amarganta qu’avalua, ai mon Diu!, quan era mia mair me manaue botar-me era levita de tela nera pr’amor de hèr-me a vier ena tua casa.
Pro que te’n brembes dera mia famosa levita, de çò de mau que m’estaue e de çò de maujargat qu’èra jo ena tua preséncia, pr’amor que non me’n gessia de díder ua paraula senon ei que quauquarrés m’ajudèsse.
Es prumèrs dies me costaues vertadèr terror, e me passaua es ores pensant en com auia d’entrar e quines causes auia de díder, e endonviar-me bèra estratagèma entà hèr mens ridicula era mia pegaria…
Que se digue çò que se volgue, hilha, aquera educacion non ère bona.
Aué non se pòt abalir as hilhs d’aguesta manèra.
Jo, qué vòs que te diga!, me pensi qu’en aquerò d’essenciau Juanito non mos a de mancar.
Qu’ei de casta aunèsta, a era formalitat ena massa dera sang.
Non, se çò que mens li manque ath mèn hilh ei aquerir bones manères, donques que les a dès qu’ère ua creatura…
Que non ei aquerò.
Non se tracte aciu de bones formes, senon de qué me lo mingen aguestes brigantes….
Guarda, hemna.
Entà qu’es joeni aquerisquen energia contra eth vici, ei de besonh que lo coneishen, òc, hilha, que lo tasten.
Que non i a pejor situacion entà un òme que passar-se era mitat dera vida rabiant entà tastar- lo e non podè’c arténher, sigue per timiditat, sigue per esclavitud.
Que non i a guairi casi coma jo, pro que te’n sabes; ne d’aguesti tipes que jamès, ne abans ne dempús de maridadi, aueren martingales, que se pòden compdar damb es dits dera man.
Cadun ena sua epòca.
Juanito ena sua, non pòt èster milhor de çò qu’ei, e se t’entestes a hèr d’eth un anacronisme o ua causa estranha, coma sa pair, pòt èster que lo lances a pèrder.
Aguestes rasons non convencien a Barbarita, que contunhaue damb tota era sua amna tachada enes perilhs e malhs dera Babilonia parisenca, pr’amor qu’auie entenut condar orrors de çò qu’aquiu se passaue.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mès quan se les vedie e entenie d’apròp, resultauen èster hemnes relaxades, minjaires, embriagues e avides de sòs, que desplumauen e ressecauen ath praubet que queiguie enes sues pautes.
Li condaue aguestes causes eth marqués de Casa-Muñoz que lèu toti es ostius anaue entar estrangèr.
Es inquietuds d’aquera incomparabla senhora acabèren damb era tornada de Juanito.
E qui ac diderie!
Tornèc fòrça mielhor qu’auie partit.
Tant parlar de París, e quan Barbarita se pensaue veir entrar ath sòn hilh hèt un malastre, tot escanaulit e anemic, lo ve mès gras e ludent qu’abans, damb mielhor color e es uelhs mès viui, fòrça mès alègre, mès òme a tot darrèr, e damb ua amplitud d’idies e ua abiletat enes judicis qu’a toti deishaue embadoquidi.
Vai damb París…!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Santa Cruz e Arnaiz.
Còp de uelh istoric sus eth comèrç madrilenh.
I.- D. Baldomero Santa Cruz ère hilh de un aute D. Baldomero Santa Cruz qu’en sègle passat auec ja ua botiga de teishuts deth Reino en carrèr dera Sal, en madeish locau que dempús ocupèc D. Mauro Requejo.
Qu’auie començat eth pair pera mès umila jerarquia comerciau, e a truca de trabalh, constància e orde, er emplegat de 1796 auie, tàs ans deth 10 ath 15, un des mès famosi establiments dera Cort en ròba nacionau e estrangèra.
D. Baldomero II, qu’atau mos cau cridar-lo entà distinguir-lo deth fondador dera dinastia, heretèc en 1848 er abondós magasèm, eth solid credit e era plan respectabla signatura de D. Baldomero I, e seguint es tradicions dera casa pendent vint ans mès, se retirèc des negòcis damb un capitau san e net de quinze milions de reiaus, dempús d’auer trespassat era casa a dus gojats que servien en era, er un parent sòn e er aute dera sua hemna.
Era casa se nomentèc d’alavetz ençà Sobrinos de Santa Cruz, e ad aguesti nebots, D. Baldomero e Barbarita les cridauen familhaument es Gojats.
En reinatge de D. Baldomero I, ei a díder dempús era origina enquia 1848, era casa trabalhèc mès en genres deth país qu’enes estrangèrs.
Escaray e Pradoluengola aprovedien de teles, Brihuega de baietes, Antequera de mocadors de lan.
Enes darreries d’aqueth regnat siguec quan era casa comencèc a trabalhar damb genres de dehòra, e era reforma arancelària de 1849 lancèc a D. Baldomero II a màger empreses.
Non solet hec contractes damb es fabriques de Bejar e Alcoi entà dar milhor gessuda as productes nacionaus, senon qu’introdusic es famosi Sedanes entà levites, e es teishuts que tant se tengueren deth 49 enquiath 55, aqueri teishuts de teles especiaus d’importacion e ròba de dessenh qu’illustren era meravilhosa istòria deth mestièr de sarte modèrn.
Mès d’aquerò que ne treiguec mès profit era casa siguec dera branca de capòts e unifòrmes entara Armada e Milicia Nacional, sense deishar d’auer importància eth benefici qu’obtenguec der article entà capes, er abric pròpriament espanhòu que resistís a totes es mòdes de vestir, coma eth cede resistís a totes es mòdes deth minjar.
Santa Cruz, Bringas e Arnaiz eth gròs, monopolizauen tot eth comèrç de teishuts de Madrid e aprovedien as botiguèrs deth carrèr d’Atocha, dera Cruz e Toledo.
Enes comandes de vestimenta entara Armada e Milicia Nacional, ne Santa Cruz, ne Arnaiz, ne tanpòc Bringas dauen era cara.
Campaue coma adjudicatari un tau Albert, d’origina belga, qu’auie començat en tot introdusir teles estrangères damb mala fortuna.
Aguest Albert qu’ère un òme plan avient entath cas, actiu, escarrabilhat, segur enes sòns tractes encara que non siguessen escrits.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Casarredonda enes sues valuoses comandes de ròba galèga entara tropa.
Eth pantalon blanc des soldats de hè quaranta ans a estat era origina de granes riqueses.
Es hardèus de Coruñas e Viveros balhèren a Casarredona e ath tau Albert mès sòs qu’as Santa Cruz e as Bringas es capòts e levites militares de Béjar, encara que de bona vertat aguesti comerçants non auien de qué planher-se.
Albert moric eth 55, deishant ua gran fortuna qu’eretèc era sua hilha maridada damb eth successor de Muñoz, eth dera immemoriau herretaria deth carrèr de Tintoretos.
En reinatge de D. Baldomero II, es practiques e procediments comerciaus se desseparèren plan pòc dera rotina eretada.
Aquiu non se sabec jamès çò qu’ère ua anoncia en Jornau, ne se tengueren viatjants entà esténer pes províncies limitròfes eth negòci.
Er arrepervèri de era bona tela ena arca se ven qu’ère ua vertat coma un temple en aqueth solid e ben reputat comèrç.
Es detalhaires non auien besonh de qué se les cridèsse a son d’esquera ne que se les embolhèsse damb arts charlatanes.
Pro se’n sabien toti deth camin dera casa, e des metodics e aunèsti costums d’aguesta, era fixitat des prètzi, es descompdes que se hègen peth dèute paga, es tèrmes que se balhauen, e tot çò d’aute tanhent ara bona intelligéncia entre venedor e client.
Er escritòri non alterèc jamès cèrtes tradicions venerables deth laboriós reinatge de D. Baldomero I. Aquiu non se tengueren jamès aguesti copiadors de cartes que son ua aplicación dera imprimaria ara caligrafia.
Era correspondéncia se copiaue a man per un emplegat que siguec pendent quaranta ans seigut ena madeisha cagira dauant deth madeish pupitre, e que per efècte deth costum copiaue era carta matritz deth sòn principau lèu sense guardar-la.
Enquia que D. Baldomero realizèc eth trespàs, non se sabec en aquera casa çò qu’ère un mètre, ne se li treigueren ara branca de Burgos es sòns fòrs seculars.
Enquia pòc abans deth trespàs non tenguec Santa Cruz es envolòpes entàs cartes, e aguestes se barrauen sus eres madeishes.
Que non significauen taus rotines testudaria e manca de lums.
Ath contrari, era clara intelligéncia deth dusau Santa Cruz e era sua coneishença des negòcis, li suggerien era idia de qué cada òme pertanh ara sua epòca e ara sua esfèra pròpria, e que li cau actuar exclusiuament laguens d’eres.
Pro que comprenec qu’eth comèrç anaue a patir ua prigonda transformacion, e que non ère eth er encargat de dirigir-lo a trauèrs des naui e ampli camins que se li daurien.
Plan per aquerò, e pr’amor que desiraue retirar-se e repausar, trespassèc eth sòn establiment as Gojats qu’auien estat emplegats e depenents sòns pendent vint ans.
Ambdús èren trebalhadors e plan intelligents.
S’alternauen enes sòns viatges entar estrangèr entà cercar e hèr-se a vier es nauetats, amna deth trafic de teishuts.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Coma que es Gojats auien entrat tanben en comèrç de teles fines, teles merines, teles leugères entàs vestits de senhora, pelharia, confeccions e d’auti articles d’usatge femenin, e ath delà dauriren botiga tà véner ath detalh e a mesurar damb verga, les calec passar per inconvenent des morositats e insolvabilitats que tan damnatgen eth comèrç.
Erosament entada eri, era casa auie un immens credit.
Era casa deth gròs Arnaiz ère relatiaument modèrna.
Que s’auie hèt telaire pr’amor que li calec quedar-se damb es existéncies d’Albert, pr’amor d’indeminizar-se d’un prèst que li hec en 1843.
Trabalhaue exclusiuament en genre estrangèr; mès quan Santa Cruz hec eth trespàs as Gojats, tanben Arnaiz s’inclinaue a hèr madeish, donques qu’ère ja plan ric, plan gras, pro vielh e non volie trabalhar.
Daue e cuelhie letres de cambi restacades damb Londres e representaue a dues companhies d’assegurances.
Damb aquerò que n’auie pro entà non engüejar-se.
Qu’ère òme que quan se metie a tossir hège tremolar er edifici a on s’estaue; persona excellenta, liurecambista rabiós, angloman e celibatari.
Entre es cases de Santa Cruz e Arnaiz que non i auec jamès rivalitats, mèsalèu s’ajudauen tot çò que podien.
Eth gròs e D. Baldomero se tractèren tostemp coma frairs ena vida sociau e coma companhs plan estimadi ena comerciau, exceptat de bèra discussion agra sus tèmes arancelaris, pr’amor qu’Arnaiz l’auie hèt era gràcia de lieger-li a Bastiat e concorrie as meetings dera Borsa, non precisament entà escotar e carar, senon entà hèr discursi que lèu tostemp acabauen en ua tos estofanta.
Protestaue contra quinsevolh taxa que non signifiquèsse un simple recurs fiscau, mentre que D. Baldomero, qu’en tot ère templat, pretenie que se concilièssen es interèssi deth comèrç damb es dera indústria espanhòla.
Tè, que ja a campat aquerò, responie D. Baldomero.
Que non solie demostrar arren, ne tanpòc er aute, en tot demorar-se cadun damb era sua opinion; mès damb aguestes saboroses discussions passauen eth temps.
Tanben i auie entre aguesti dus respectables subjèctes parentiu d’afinitat, pr’amor que dòna Bárbara, esposa de Santa Cruz, ère cosia deth gròs, hilha de Bonifaci Arnaiz, comerçant en pelhataria dera China.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que non m’ac inventi jo; qu’ei escrit en un document de proprietats qu’è ena mia casa.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
II.- Neishec Barbarita Arnaiz en carrèr de Postas, cantoada deth carreron de San Cristóbal, en un d’aqueri sarradi edificis que semblen estugs o cases de pipes.
Es losats s’agarrauen des mans; es escales les calie pujar damb eth credo ena boca, e es crambes semblauen destinades ara premeditacion de bèth crim.
Qu’auie cases d’aguestes qu’en eres s’entraue pera codina.
D’autes auien es estatges inclinadi, e en totes eres s’entenie er alend des vesins.
En quauques ues se vedien mesquini arcs d’òbra entà sostier er parafuèlh des escales, e eth ges ère tant abondiu ena construccion coma n’ère de mancada de hèr e de husta.
Èren normaus es pòrtes de plafons, es rajòles plies de povàs, es barrulhs impossibles de manejar e es veirines plombades.
Fòrça d’aguestes causes an despareishut enes renauïments d’aguesti darrèrs vint ans; mès era estretesa des habitatges contunhe.
Creishec Bárbara en ua atmosfèra saturada de flaira de santal, e es fragàncies orientaus, amassa damb es viui colors des teishuts chinesi, li dèren un accent poderós as impressions dera sua mainadesa.
Tau que se rebremben as persones mès estimades dera familha, atau viueren e viuen tostemp damb doça memòria ena ment de Barbarita es dus manequins de mida naturau vestidi de mandarin que i auie ena botiga e qu’en eri es sòns uelhs apreneren a veir.
Era prumèra causa que tirèc era atencion neishenta dera mainada, quan encara ère enes braci dera sua hilhuquèra, sigueren aguesti dus badòcs de semblable pegaria e desafeccion, e es sòns magnifics vestits porporats.
Tanben i auie per aquiu ua persona qu’era mainada guardaue fòrça, e que la guardaue ada era damb doci uelhs e banhadi de candor chinés.
Qu’ère eth retrait d’Ayun, de còs sancer e mida naturau, diboishat e pintat damb duretat, mès damb gran expression.
Qu’ei mau coneishut en Espanha eth nòm d’aguest pelegrin artista, encara qu’es sues òbres an estat e son ara vista de toti, e mos son familhaus coma se siguessen òbra nòsta.
Qu’ei er engenh brodador des mocadors de Manila, er inventor des tipes de rebrodats mès atrasents e elegants, eth poèta fecond d’aguesti madrigals de crespon hèti damb flors e rimadi damb audèths.
Ad aguest illustre chinés li deuen es espanhòles eth beròi e caracteristic chal que tant afavorís era sua beresa, eth mantèl de Manila, ath còp senhoriau e popular, donques que l’an amiat enes sues espatles era gran senhora e era gitana.
Estropar-se en eth qu’ei coma vestir-se damb un quadre.
Era indústria modèrna non endonviarà jamès arren qu’egale ara ingenua poesia deth mantèl, esposcat de flors, flexible, pegadís e mat, damb aquera franja qu’a quauquarren des embolhs deth saunei e aquera ludentor de color qu’illuminaue es multituds enes tempsi qu’eth sòn usatge ère generau.
Aguesta pèça polida se va despatriant, e solet eth pòble la sauve damb admirable instint.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Eth mantèl serie ua pèça vulgara s’auesse era sciéncia deth dessenh; que non n’ei per çò de sauvar eth caractèr des arts primitues e populares; qu’ei coma era legenda, coma es condes dera mainadesa, candorós e ric en color, facilament comprensible e refractari as cambiaments dera mòda.
Aguesta pèça, donc, aguesta nacionau òbra d’art, tan nòsta coma es tamborins e es taures, non ei en realitat nòsta se non per usatge; que l’ac deuem a un artista neishut en aute costat deth mon, a un tau Ayun, que consagrèc entà nosati tota era sua vida e es sòns talhèrs.
E tant arregraït ère eth tau òme ath comèrç espanhòu, que manaue as d’aciu eth sòn retrait e eth des sues catorze hemnes, ues senhores regdes e esblancossides coma es que se ven pintades enes taces, damb es pès incredibles entàs gojats e es ungles incredibles tanben per çò dera sua longada.
Es facultats de Barbarita se desvolopauen associades ara contemplacion d’aguestes causes, e entre es prumères conquistes des sòns sentits, deguna tan segura coma era impression qu’aqueres flors brodades damb luminosi hius de seda, e tan fresques que semblaue que se calhaue en eres era arrosada.
En dies de grana venda, quan i auie fòrça senhores ena botiga e es emplegats desplegauen sus eth taulèr centenats de mocadors, era escura botiga se retiraue a un jardin.
Barbarita se pensaue que se poirien cuélher flors a sarpats, hèr florets o garlandes, aumplir tistèrs e ornar-se eth peu.
Se pensaue que se poirien des.huelhar e tanben qu’auien aulor.
Aquerò qu’ère vertat, pr’amor que deishauen anar aguesta flaira des embalatges asiatics, barreja de santal e de resines exotiques que mos hè a vier ena ment es mistèris budistes.
Mès endauant, podec era mainada apreciar era beresa e varietat des ventalhs que i auie ena casa, e qu’èren ua des principaus riqueses d’era.
Se demoraue estonada quan vedie es dits dera sua mair en tot trèir-les des perhumades caishes e daurir-les coma les saben daurir es que comèrcen damb aguest article, ei a díder, damb ua adretia rapida que non les maumet e que hè veir ath public era leugeresa dera pèça e eth blanc heregament des verguetes.
Barbarita daurie cada uelh coma es d’un vedèth, quan era sua mair, en sèir-la sus eth taulèr, li mostraue ventalhs sense deishar-les-ac tocar; e s’embadoquie contemplant aqueres figures tan polides, que non li semblauen persones, senon chinesi, damb es cares redones e regdes coma huelhes de ròsa, toti eri alègres e estupids, encara que plan polidi, madeish qu’aqueres cases dubèrtes per toti es costats e aqueri arbes que semblauen plantes d’alfabrega…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ocupèren mès endauant eth prumèr lòc en trende còr dera hilha de D. Bonifaci Arnaiz e enes sòn sauneis innocents, d’autes preciositats qu’era mama solie mostrar-li de quan en quan, prealable er avís de non tocar-les; objèctes escultadi en evòri e que deuien èster es jogalhes qu’es angels se divertien en Cèu.
Qu’èren ara manèra de tors de fòrça estages, vaishèths damb es veles desplegades e fòrça rems per un e un aute costat; tanben petiti estugs, caishes entà gants e jòies, botons e jòcs plan polidi d’escacs.
Per çò deth respècte que sa mair les cuelhie e les sauvaue, credie Barbarita que contenguien quauquarren atau coma eth Viatic entàs malauts, o aquerò que s’autrege as persones ena glèisa quan comunien.
Fòrça nets s’ajaçaue damb fèbre pr’amor que non l’auien deishat satisfèr eth sòn desir de cuélher entada era aqueres bereses.
Que s’aurie acontentat era, en veir era proïbicion tant absoluda, d’apressar era punta deth dit en pic d’ua des tors; mès, ne tan solet aquerò…
Era soleta causa que se li permetie ère botar sus eth taulèr d’escacs qu’ère en mòble dera hièstra enreishada (alavetz non i auie veirines) totes es pèces d’un jòc, non des mès fins, en un costat es blanques, en aute es ròies.
Barbarita e eth sòn frair Gumersindo, màger qu’era, qu’èren es solets hilhs de D. Bonifaci Arnaiz e dera senhora Asuncion Trujillo.
Quan auec era edat entad aquerò, anèc ena escòla d’ua tau senhora Calixta, plaçada en carrèr Imperial, ena madeisha casa a on ère eth Fiel Contraste.
Es mainades que damb eres se hège ben era d’Arnaiz, èren dues dera sua madeisha edat e vesies d’aqueri barris, era ua dera familha de Moreno, deth patron dera drogaria deth carrèr de Carretas, era auta de Muñoz, eth comerçant de hèrs deth carrèr de Tintoretos.
Eulalia Muñoz qu’ère fòrça vanitosa, e didie que non i auie casa coma era sua e qu’ère plan agradiu veder-la tota plia d’uns bocins de hèr fòrça grani, dera mida dera lata dera senhora Calixta, e tan pesadi, tan pesadi que ne quate cents òmes la podien lheuar.
Dempús i auie un revolum de martèths, ganchos, veires de metau fòrça grani, fòrça grani… “mès amples qu’aguest quarto”.
E es paquets de claus?
Quina causa i auie mès polida?
E es claus que semblauen d’argent, e es hèrs d’alissar, e es hornèus, e d’autes causes plan polides?
Tenguie qu’era non auie besonh que sa pairs li crompèssen pipes pr’amor que les hège damb un martèth, en tot vestir-lo damb ua tovalhòla.
E es agulhes que i auie ena sua casa?
Que non se podien compdar.
Que tot Madrid venguie a crompar-les, e sa pair auie correspondéncia damb eth fabricant…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Amiaue tostemp es pòches claufides de foteses, que mostraue entà deishar estonades as sues amigues.
Qu’èren claus de cap daurat, gahèts, anèths pavonadi, fibèles, bocins de papèr de veire, rèstes de mostraris e de causes trincades o espatracades.
Çò qu’auie en mès estimacion, e plan per aquerò non ac treiguie senon en determinadi dies, ère era sua collecion d’etiquetes, trocets de papèr verd, rebracadi des paquets inservibles, e qu’amiauen eth famós escut anglés, damb eth leopard e er unicòrn.
En totes eres se liegie: Birmingham.
Era mainada de Moreno fondaue era sua vanitat en amiar paperets damb figuretes e letres de colors, qu’en eri se parlaue de gachets, de vernisi o d’ingredientes entà tintar-se eth peu.
Les mostraue d’un en un, deishant entath finau eth gran efècte, que s’estaue en trèir còp sec eth mocador e botar-lo enes nassi des sues amigues, en tot dider-les: flairatz.
Plan que òc, s’estauen es autes miei esblancossides damb era fòrta aulor d’aigua de Colònia o des sèt lairons, qu’auie eth mocador.
Pendent un moment er estonament les hège amudir; mès pòc a pòc s’anauen remetent, e Eulalia, qu’eth sòn orgulh jamès se daue per vençut, treiguie un avitz daurat sense cap, o un tròç de talc, que damb eth didie qu’anaue a hèr un miralh.
Qu’ère de mau hèr esfaçar era grata impression e era capitada deth perhum.
Era herrèra, un shinhau depassada, li calie sauvar es utisi, dempús d’enténer comentaris vertadèrament injusti.
A londeman, Barbarita, que non volie dar a tòrcer eth sòn braç, se hège a vier uns paperets fòrça estranhs de pasta, toti plei de diboishi chinesi.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Barbarita non ère per prodigar eth sòn tresaur, e a penes apressaue eth papèr as quilhadi nassi des autes lo tornaue a retirar damb un movement de cautèla e avarícia, cranhent qu’era fragáncia se n’anèsse pes horats deth nas des sues amigues, tau que s’escape eth hum peth canon d’ua humeneja.
Era tirada d’aqueres flaires qu’ère tremenda.
Fin finau, es dues amiguetes e d’autes que s’apressèren ahiscades de curiosèr, e enquia e tot era pròpria Calixta, que solie baishar ara familiaritat damb es alumnes riques, arreconeishien, peth dessús de tot sentiment envejós, que cap mainada auie causes tan polides coma es dera botiga de Filipines.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aguesta mainada e d’autes deth barri, fòrça apraiades pes sues repectiues mairs, pientades ar estil de maja, damb pientòla e flors en cap, e sus es espatles mocadors de Manila d’aqueri que criden ben hèti, s’amassauen en un portau deth carrèr de Postas pr’amor de demanar eth quartet entara Cruz de Mayo, eth tres d’aguest mes, en tot repicar en ua plata d’argent, ath costat d’ua tauleta folrada de damasc ròi.
Es patrons dera casa cridada eth portau dera Vèrge, celebrauen aqueth dia ua simpatica hèsta e botauen aquiu, ath cant deth talhèr de culhères e molinets qu’encara existís, un autar damb era crotz enramada, fòrça candèles e quauqua figura de neishement.
Ara Vèrge, qu’encara se venère aquiu, l’enramauen tanben damb èrbes flairoses, e eth fabricant de culhères, qu’ère galhec, se botaue era gòrra e eth justet ròi.
Es petites, s’es grani se despistauen, trincauen era consigna e se lançauen en carrèr, en competéncia damb d’autes mainades que demanauen, corrent d’un trepader en aute, arturant as senhors que passauen e assetjant-les enquia qu’obtenguien es centimets.
Qu’auem entenut condar ara pròpria Barbarita qu’entada era non i auie màger gòi que demanar pendent era Cruz de Mayo, e qu’es cavalièrs d’alavetz èren en aquerò fòrça mès galants qu’es d’ara, donques que non ofensauen a cap mainada ben vestida que se les pengèsse des pantalons.
Ja auie acabat era hilha d’Arnaiz era sua formacion (qu’ère fòrça simpla en aqueri tempsi e que s’estaue en liéger sense accent, escríuer sense ortografia, condar en tot hèr potèles damb era boca, e brodar damb punt de mèrca eth modèu), quan perdec a sa pair.
Serioses ocupacions vengueren alavetz a arrefortir eth sòn esperit e a arredondir eth sòn caractèr.
Era sua mair e eth sòn frair, ajudadi deth gròs Arnaiz, entamenèren er inventari dera casa, qu’en era i auie quauque desorde.
Sus es existéncies dera telaria non se trapèren dades certanes enes libres dera botiga, e en compdar-les ne campèc mès de çò que se pensauen.
Enes sosterranhs i auie, mòrts d’arrir, diuèrsi hardèus de caishes que non auien estat daurides.
Ath delà d’aquerò, es cases importadores de Cadiz, Cuesta e Rubio, anonciauen dus enviaments considerables qu’èren ja en camin.
Que non auie mès remèdi que cargar damb tot aqueth excès de genre, çò que reauments ère ua contrarietat comerciau enes tempsi que semblaue començar era generalizacion d’abrics confeccionadi, en tot veder-se, ath delà, ena classa populara tendéncies a vestir-se coma era classa mieja.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Es ereuèrs d’Arnaiz, en tot inventariar es riqueses dera casa, que solet en aqueth article non baishauen de cinquanta mil duros, compreneren que s’apressaue ua crisi.
Tres o quate mesi se tengueren a classificar, ordenar, méter prètzi, confrontar es nòtes de D. Bonifaci damb era correspondéncia e es factures vengudes dirèctament de Canton o remetudes pes cases de Cadiz.
Plan que òc, eth defuntat Arnaiz non i auie vist guaire clar en moment de hèr aguestes encomanes; s’aluguèc per ua cèrta allucinacion mercantila; dilhèu sentec massa er amor ar article e siguec mès artista que comerçant.
Qu’auie estat emplegat e sòci dera Compañia de Filipinas, liquidada en 1833, e en començar per eth madeish eth negòci dera telaria de Canton, se pensaue que lo coneishie mielhor qu’arrés.
De vertat qu’ac coneishie; mès qu’auie ua fe imprudenta ena perpetuitat d’aquera pèça, e quauques idies supersticioses sus era afinitat deth pòble espanhòu damb es esplendids crespons garnidi de rames de mil colors.
En tot aquerò campèc en Orient extrèm un nau artista, un gèni que venguec a capvirar a D. Bonifaci.
Aguest innovaire siguec Senquà, que d’eth se pòt díder que representaue damb respècte a Ayun, en aqueth art budista, çò qu’ena musica representaue Beethoven respècte a Mozart.
Senquà modifiquèc er estil d’Ayun, en tot dar-li mès amplitud, modificant mès es tons, hènt, fin finau, d’aqueres sonates gracioses, poetiques e elegantes, sinfonies poderoses damb degalhament de vida, naues combinacions e gausardaries admirables.
Veir D. Bonifaci es prumères mòstres der estil de Senquà e afogar-se totafèt, que siguec tot ua soleta causa.
Er inventari de ventalhs, tela fina, tela fòrta de seda, teishuts de Madràs e objèctes d’evòri tanben lançauen chifres plan nautes, e se hec peth menut.
Alavetz passèren pes mans de Barbarita totes es preciositats qu’ena sua mainadesa li semblauen jogalhes e que l’auien costat fèbre.
A maugrat dera edat e deth sen aquerit damb era, non vedec jamès damb indiferéncia taus bagatèles, e encara aué declare que quan què enes sues mans quauqu’un d’aqueri delicadi campanaus d’evòri, li vien talents de sauvar-lo-se ena hauda e començar a córrer.
Complidi es quinze ans, qu’ère Barbarita ua gojata beròia, redoneta, fresca e rosada, de caractèr alègre, inquiet e un shinhau ironic.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Diuèrsi abelhards romauen ath sòn entorn, sense capitada.
Era mama qu’auie es sòns projèctes, e començaue a tirar acertades linhes entà realizar-les.
Es familhes de Santa Cruz e Arnaiz se tractauen damb ua amistat lèu intima, e ath delà vedien vincles de parentiu damb es Trujillos.
Era hemna de D. Baldomero I e era deth defuntat Arnaiz qu’èren cosies segones, florides arrames d’aqueth nudós tronc, d’aqueth bastièr deth carrèr de Toledo, qu’era sua istòria sabie tan ben eth gròs Arnaiz.
Es dues cosies qu’aueren un pensament erós, se lo comuniquèren era ua ara auta, en tot estonar-se de qué se les auesse acodit as dues era madeisha causa… “ja vedetz, ère tan naturau…” e en tot aplaudir-se mutuaument, decidiren convertir-lo en realitat erosa.
Toti es descendents der extremenh aqueth des bardes des animaus se distinguien tostemp peth sòn costum de diboishar ua linha plan cuerta e plan dreta entre era idia e eth hèt.
Era idia qu’ère maridar a Barbarita damb Baldomerito.
Fòrça còps auie vist era hilha d’Arnaiz ath gojat de Santa Cruz; mès jamès l’auie passat peth cap que serie eth sòn marit, pr’amor qu’aguest, non solet non l’auie jamès dit ne mieja paraula d’amors, senon que ne tansevolh la guardaue coma guarden es que pretenen èster guardadi.
Baldomero qu’ère senat, de bon pòrt, fòrt e de bona color, plan cuert d’engenh, alap coma ua coja, e de tan pòques paraules que se podien compdar tostemp que parlaue.
Era sua timiditat non hège guaire damb era sua corpuléncia.
Qu’auie ua guardada leiau e amorosa, coma era d’un gran gosset d’aigües.
Qu’ère coma era aunestetat madeisha, anaue a missa cada dia qu’ac manaue era glèisa, pregaue eth rosari damb era familha, trabalhaue dètz ores ath dia o mès en escritòri sense lheuar eth cap, e non despenie es sòs que l’autrejauen es sòns pairs.
A maugrat d’aguestes estranhes dòts, Barbarita, se bèth còp lo trapaue en carrèr o ena botiga d’Arnaiz o ena casa, çò que non se passaue guaire soent, lo guardaue damb eth madeish interès que se pòt guardar a ua saca de carbon o a un hardèu de teishuts.
Atau ei que se demorèc coma eth que ve visions quan sa mair, un dia de precèpte, en tornar dera glèisa de Santa Cruz, a on ambdues se cohessèren e comunièren, li prepausèc eth maridatge damb Baldomerito.
E non tenguec entad aquerò paraules complicades ne diplomàcies de paraula, senon que venguec dirèctament entar ahèr damb estil planèr e decidit.
A, era linha dreta des Trujillos…!
Encara que Barbarita ère desinvòlta enes sues opinions, prèsta a respóner, e sabie hèr enlà a ua mosca que la shordèsse, en aguest cas tan grèu se demorèc estabordida e auec vergonha de dider-li a sa mair que non estimaue bric ath gojat de Santa Cruz…
Qu’ère a man de didè’c; mès era cara de sa mair li semblèc de husta.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Pro se’n sabie de qué sa mair se botarie coma ua leona, s’era gessie damb era innocentada d’estimar mès o mens.
Carèc, donc, coma en missa, e a guaire sa mair li didec aqueth dia e enes dies a vier sus eth madeish tèma deth maridatge, responie damb senhaus e paraules d’umil consentiment.
Non deishaue de sondejar eth sòn pròpri còr, qu’en eth trapaue ath còp pena e consolacion.
Non sabie se qué ère er amor, sonque ac sospechaue.
Qu’ei vertat que non estimaue ath sòn nòvi; mès tanpòc n’estimaue a cap aute.
En cas d’estimar-ne a bèth un, aguest bèth un que poirie èster aqueth.
Çò de mès especiau ère que Baldomero, dempús de concertada era nòça, e quan vedie regularament ara sua nòvia, non li didie de causes d’amor ne un solet mot, encara qu’es brèus abséncies de sa mair, que solie deishar-les solets ua estona, li dèssen era escadença de luder-se coma galan.
Mès, qu’arren…
Aqueth gojatòt beròi e alap non sabie gésser ena sua convèrsa des rutines mès triviaus.
Era sua timiditat ère tan ceremoniosa coma era sua levita de tela nera, deth milhor Sedan, e que se retiraue, tenguda per eth, a ua publicitat deth bon genre dera casa.
Parlaue des fanaus qu’auie botat eth marqués de Pontejos, deth colèra der an anterior, dera esgorjada des fraires, e des moltes causes magnifiques que s’anauen a bastir enes solèrs des esbauçadi convents.
Tot aquerò qu’ère plan polit entà didè’c ena reünion d’ua botiga; mès que sonaue a esquerada en còr d’ua puncèla, que sense èster enamorada, auie talents d’estar-ne.
Tanben pensaue Barbarita, en enténer ath sòn nòvi, qu’eth problèma anaue peth laguens e qu’eth praube gojat, a maugrat d’èster tan grandàs, non auie amna entà treir-lo dehòra.
Lèu auec de sospechar que se Baldomerito non li parlaue d’amor explicitament, ère per pura peguesa e non per non saber se com arrincar-se; mès qu’ère enamorat enquiath hons deth sòn èsser, redusint-se a declarà’c damb delicateses, complasènces e puntualitats plan expressiues.
Plan que òc er amor mès sublim ei eth mès discrèt, e es boques mès eloqüentes aqueres qu’en eres non i pòt entrar ne ua mosca.
Mès que non se padegaue era joena pensant atau, e eth subersaut e era incertitud non la deishauen víuer.
Ò, non!
En interrogar-se e responer-se damb tota leiautat, se passaue que non l’estimaue bric.
Qu’ei vertat que tanpòc l’auie en òdi, e pòc a pòc s’anaue guanhant quauquarren.
En aguest plan alap noviatge se passèren quauqui mesi, e ath cap des quaus Baldomero se deishèc anar e s’esdeguèc un shinhau.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Paraula darrèr de paraula, anèc deishant anar es castanhes, aqueres idies elaborades e sauvades damb religiosa maternitat, dera madeisha manèra qu’amague era Natura es sues òbres en gestacion.
Arribèc a tot darrèr eth dia senhalat entara nòça, que siguec eth 3 de mars de 1835, e se maridèren en Santa Cruz, sense ostentacion, en tot installar-se ena casa der espós, qu’ère ua des melhores deth barri ena placeta de Leña.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
IV.- Tàs dus mesi de maridadi, e dempús d’un temps que Barbarita estèc un shinhau distrèta, melancolica e coma damb talents de plorar, en tot enquimerar fòrça a sa mair, comencèc a notar-se en aqueth matrimòni, hèt en tan maus condicions, simptòmes d’idili.
Baldomero semblaue un aute.
En escritòri cantarrejaue, e cercaue desencuses entà gésser, pujar ena casa e dider-li ua parauleta ara sua hemna, cuelhent-la enes correders o en quinsevolh aute lòc que se trapèsse.
Tanben solie enganhar-se en assentar ua partida, e quan signaue era correspondéncia, autrejaue as traits dera tradicionau rubrica dera casa ua amplitud de trait reaument grandosa, acabant eth trait finau entà naut coma se siguesse ua invocacion de gratitud dirigida entath Cèu.
Gessie pòc, e les didie as sòns amics intims que non se cambiarie per un Rei, ne peth sòn omonim Espartero, pr’amor que non auie felicitat mès grana qu’era sua.
Barbara li manifestaue a sa mair damb un gòi discrèt, que Baldomero non li daue eth mendre desengust; qu’es dus caractèrs s’anauen armonizant perfèctament, qu’eth ère brave coma eth pan e qu’auie fòrça talent, un talent que se desnishaue a on e quan s’a de desnishar, enes escadences.
Er idili s’accentuaue cada dia, enquiath punt de qué sa mair de Barbarita, dissimulant era sua satisfaccion, li didie ad aguesta: “Mès, hilha, vatz a deishar petits as Amantes de Teruel.” Es esposi gessien a passejar amassa totes es tardes.
Jamès s’a vist a D. Baldomero II en un teatre sense amiar ath costat ara sua hemna.
Cada dia, cada mes e cada an, èren mès colomets, e s’estimauen e aimauen mès.
Fòrça ans dempús de maridadi, semblaue qu’èren encara ena lua de mèu.
Eth marit a guardat tostemp ara sua hemna coma a ua creatura sagrada, e Barbarita a vist tostemp en sòn espós ar òme mès complèt e digne d’èster estimat qu’existís en mon.
Com es dus caractèrs se compenetrèren, com se formèc era conjoncion inaudida d’aqueres dues amnes, que serie long de condar.
Eth senhor e era senhora Santa Cruz, qu’encara viuen e pro que viuessen mil ans, son eth matrimòni mès erós e mès admirable deth present sègle.
Que s’aurien d’escríuer aguesti nòms damb letres d’aur enes antipatics salons dera Vicaria, entar etèrn exemple des generacions futures, e s’aurie de manar qu’es prèires, en liéger era epistòla de Sant Pau, includissen bèth paragraf, en latin o en castelhan, restacat ad aguesti excèlsi maridadi.
Dòna Asuncion Trujillo, que moric en 1841 en un dia trist de Madrid, eth dia que fusilhèren ath generau Leon, gessec d’aguest mon damb eth gausat pensament de qué entà arténher era benaurança non li calie allegar qu’eth titol d’autora d’aqueth cristian maridatge.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ne es ans, ne es menudalhes dera vida an aflaquit jamès eth plan prigond amor d’aguesti benedidi conjonchs.
Que ja amiauen peusblanqui es caps d’ambdús, e D. Baldomero li didie a tot aqueth que volie entener-lo qu’estimaue ara sua hemna coma eth prumèr dia.
Amassa tostemp enes passejades, amassa en teatre, donques qu’a cap des dus li shaute era foncion se non la ve tanben er aute.
En totes es donades que rebremben quauquarren erós entara familha, se hègen mutuauments es sòns presents, e ad arrás dera felicitat, ambdús gaudissen d’ua santat esplendida.
Eth desir finau deth senhor Santa Cruz ei qu’ambdús se morisquen amassa, eth madeish dia e ara madeisha ora, en madeish lhet noviau qu’an dormit tota era sua vida.
Les coneishí en 1870.
Baldomero auie ja seishanta ans, Barbarita cinquanta dus.
Eth qu’ère un senhor de bon pòrt, eth peu un shinhau peublanc, tot afaitat, ròi, fresc, mès joen que fòrça òmes de quaranta damb tot eth dentat complèt e san, agil e ben dispausat, seren e hestiu, era guardada doça, tostemp era guardada aquera de gosset de Terranova.
Era sua esposa me semblèc, entà didè’c d’un còp, ua hemna beròia, lèu sò a man de díder plan beròia.
Era sua cara auie era frescor des ròses cuelhudes, mès non passides encara, non tenguie mès coloreta qu’era aigua clara.
Sauvaue un dentat ideau e un còs, qu’enquia e tot sense corset, daue fòrça torns a fòrça hantaumòtes exprimides que van per aquiu.
Eth sòn peu s’auie botat ja deth tot blanc, que la favorie mès que quan l’auie miei peublanc.
Que semblaue peu empovassat ar estil Pompadour, e coma que l’amiaue tan retortilhat e tan ben esmiejat sus eth front, molti tenguien qu’aquiu non i auie peublanqui ne arren que s’i semblèsse.
Se Barbarita auesse estat presumida, qu’aurie pogut rebracar fòrça ben es cinquanta dus ans en tot calar-se enes trenta ueit, sense qu’ad arrés l’estranhèsse, donques qu’era fesomia e era expression èren de joenessa e gràcia, illuminades per un arridolet qu’ère pura mèu…
Pr’amor que s’auesse volgut presumir damb malícia, digui!…
E Juanito?
Donques Juanito siguec demorat deth prumèr an d’aqueth maridatge damb fòrça vams.
Es erosi esposi compdauen damb eth aqueth mes, eth que ven e er aute, e èren en tot veder-lo vier e desirar coma es judius ath Messies.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se tard o d’ora auie de vier… qu’ère qüestion de paciéncia.
E eth plan coquin hec a temptar as sòns pairs, donques que s’entretenguec dètz ans per aquiu, hènt-les rabiar.
Non se deishaue veir de Barbarita senon en sòmis, en diuèrses formes mainadenques, ja minjant-se es sòns punhs sarradi, era cara laguens d’ua gòrra damb fòrça ornaments, ja grandàs, damb era sua escopeta ena espatla e fòrça sagacitat enes uelhs.
Ara fin Diu les ac manèc en carn mortau, quan es esposi comencèren a planher-se dera Providéncia e a díder que les auie enganhat.
Dia de jòia siguec aqueth de seteme de 1845 que venguec a ocupar eth sòn lòc en mès erós des ostaus Juanito Santa Cruz.
Que siguec pairin deth mainatge eth gròs Arnaiz, que li didec a Barbarita: “A jo que non m’enganhes.
Aciu qu’a auut frauda.
Aguest vedèth te l’as hèt a vier dera Casa de Beneficéncia entà enganhar-mos…
A!, aguesti proteccionistes non son que contrabandèrs desguisadi”.
L’eduquèren damb suenhs esquists e damb comoditats, mès sense amanhagada.
D. Baldomero non auie caractèr entà botar un fren ath sòn estrepitós amor pairau, ne entà meter-se en severitats d’educacion e formar ath mainatge coma l’auien format ada eth.
S’era sua hemna ac auesse permetut, qu’aurie amiat Santa Cruz era sua indulgéncia enquia consentir qu’eth mainatge hesse tot çò que volesse.
Per qué se passaue qu’en auer estat eth educat tan rigorosament per D. Baldomero I, ère tan mofle damb eth sòn hilh?
Conseqüéncies dera evolucion educatiua, parallèla ara evolucion politica!
Santa Cruz auie plan presentes es ferocitats disciplinàries de sa pair, es castigs que l’impausaue e es privacions que l’auie hèt a patir.
Totes es nets der an l’obligaue a pregar eth rosari damb es emplegats dera casa; enquia que complic es vint-e-cinc jamès anèc de passeg solet, senon amassa damb es mentadi emplegats; eth teatre non lo tastaue senon eth dia de Pasca e li hègen un vestit nau cada an, que non se botaue qu’es dimenges.
Lo tenguien trabalhant en escritòri o en magasèm des d’es nau deth maitin enquias ueit dera tarde, e li calie hèr de tot, madeish botjar un hardèu qu’escríuer cartes.
En escurir, solie sa pair manar-li alugar eth fanau de quate candèles abans qu’era escurina siguesse era patrona complèta deth locau.
Per çò que tanh as jòcs, non se’n sabec jamès que deth mus, e es sues pòches non saberen çò qu’ère un quart enquia fòrça temps dempús que comencèsse a afaitar-se.
Tot que siguec rigor, trabalh, sordidesa.
Mès çò de mès particular ei qu’en creir D. Baldomero que tau sistèma auie estat plan eficaç entà formar-lo ada eth, l’auie coma deplorable en tractar-se deth sòn hilh.
Aquerò que non ère ua manca de logica, senon era consagracion practica dera idia mair d’aqueri tempsi, eth progrès.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qu’auie entenut fòrça còps as economistes qu’anauen de reünion ena casa de Cantero, era celèbra frasa de laissez aller, laissez passer…
Eth gròs Arnaiz e eth sòn amic Pastor, er economista, tenguien que toti es grani problèmes se resòlven per eri madeishi, e D. Pedro Mata opinaue dera madeisha manèra, aplicant ara societat e ara politica eth sistèma dera medecina expectanta.
Era natura se guarís soleta; sonque cau deishar-la.
Es fòrces de reparacion qu’ac hèn tot, ajudades der aire.
Er òme s’eduque solet per çò des suscepcions constantes que determine en sòn esperit era consciéncia, ajudada der ambient sociau.
D. Baldomero non ac didie atau, mès es sues vagues idies sus er ahèr se condensauen en ua expression de mòda e plan tenguda: “eth mon marche”.
Erosament entà Juanito, i auie aquiu sa mair, qu’en era s’equilibrauen meravilhosament eth còr e era intelligéncia.
Sabie cuélher es disciplines quan ère de besonh, e sabie èster indulgenta ath còp.
Se non li passèc jamès peth cap obligar a pregar eth rosari a un mainatge qu’anaue ara Universitat e entraue ena cadièra de Salmeron, ça que la, non lo dispensèc jamès deth compliment des déuers religiosi mès elementaus.
Pro sabie eth gojat que se non complie ena missa des dimenges, non anarie entath teatre pera tarde, e que se non treiguie bones nòtes en junh, non i aurie sòs entara pòcha, ne toros, ne excursions peth camp damb Estupinhan (dempús parlarè d’aguest tipe) entà cuélher audèths damb hilat o pega, ne es auti divertiments que se recompensaue era sua aplicación.
Tant qu’estudièc eth dusau ensenhament en collègi de Masarnau, ère a mieja pension, era sua mair li repassaue es leçons totes es nets, les i calaue en sòn cervèth a sarpats e a empossades, coma se met era lan en un coshin.
Vaquí se com aquera senhora se convertic en sibilla, interprèta de tota era sciéncia umana, donques que li desnishaue ath mainatge es punts escurs que i auie enes libres, e l’esclarie toti es dobtes, dera manèra que Diu li daue a compréner.
Entà mostrar enquia a on arribaue era sabença enciclopedica de dòna Barbara, ahiscada per amor mairau, qu’ei pro díder que tanben l’arreviraue es temes de latin, encara qu’ena sua vida auie sabut, era, arren d’aguesta lengua.
Qu’ei vertat qu’ère ua traduccion liura, mielhor dit, liberau, lèu demagogica.
Mès Fedro e Ciceron non s’aurien emmaliciat s’auessen seguit d’aurelha ara mèstra, que treiguie immens partit de çò de pòc qu’er alumne sabie.
Tanben li cultivaue era memòria, en tot descargar- la de bagatges inutils, e li hège veir clars es problèmes d’aritmetica elementau, servint-se de cedes e mongetes, pr’amor que de ua auta manèra non ère era guaire a gust per aqueri endrets.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
En resumit: que quan Juan se hec bachelièr en Arts, Barbarita declaraue arrint que damb aguesti va-e-veni s’auie convertit, sense saber-se’n, en ua dòna Beatriz Galindo entath latin e en ua professora universau.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
V.- En aguest interessant periòde dera educacion der ereu, deth 45 enquia aciu, patic era casa de Santa Cruz era transformacion impausada pes tempsi, e que siguec purament extèrna, contunhant inalterada en çò d’essenciau.
En escritòri e en magasèm apareisheren es prumèrs briquets de gas tar an 49, e eth famós fanau de quate lums recebec tan terribla bohetada dera man dura deth progrès, que non se lo tornèc a veir mès en nunlòc.
Ena caisha auien entrat ja es prumèrs bilhets deth Banco de San Fernando, que solet se tenguien entath pagament de letres, pr’amor qu’era gent les guardaue encara damb maus uelhs.
Se parlaue encara de sacs, e era operación de compdar quinsevolh quantitat ère òbra entà que la realizèsse Pitagoras o un aute gran aritmetician, donques que damb es doblons e ueitaus, es pesssetes catalanes, es duros espanhòus, es de vint-e-un e quartans, es onzes, es pessetes colomnàries e es monèdes estampades manuaument, se formaue un embolh espaventós.
Encara non se coneishie eth sagèth de corrèus, ne es envolòpes ne d’autes conquistes deth mentat progrès.
Mès que ja es emplegats auien començat a secodir-se es cadies; que ja non èren aqueri pàries deth temps de Baldomero I, que non se les permetie gésser senon es dimenges e toti amassa, e qu’eth sòn vestit se confeccionaue per un unenc patron, pr’amor de qué resultèssen uniformadi coma collegiaus o presoèrs.
Se les deishaue accedir as balhs de Villahermosa o as de fanau, sivans es afeccions de cadun.
Mès en aquerò que non i auec variacion siguec en aqueth pietós atavisme de hèr-les pregar eth rosari totes es nets.
Aquerò non passèc ara istòria enquiara epòca recenta deth transferiment as Gojats.
Tant que siguec Baldomero eth cap dera casa, aguesta non se desvièc en çò d’essenciau des èishi diamantins que sus eri l’auie montat sa pair, que poiríem cridar D. Baldomero el Grande.
Entà qu’eth progrès botèsse era sua man ena òbra d’aqueth òme extraordinari, qu’eth sòn retrait, pintat per D. Vicente López, auem contemplat damb satisfaccion ena sala des sòns illustres descendents, siguec de besonh que tot Madrid se transformèsse; qu’era desamortizacion bastisse ua ciutat naua sus es pardies des convents; qu’eth Marqués de Montejos emberisse aguest lòc; qu’es reformes arancelàries deth 49 e deth 68, botèssen pautes ensús tot eth comèrç madrilenh; qu’eth gran engenh de Salamanca endonvièsse es prumèrs camins de hèr; que Madrid se placèsse, per art dera máquina de vapor, a quaranta ores de París, e fin finau, qu’auesse fòrça guèrres e revolucions e grani cambiaments ena riquesa individuau.
Tanben era casa de Gumersindo Arnaiz, frair de Barbarita, a passat per granes crisis e cambis dès que moric D. Bonifaci.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Comprometut aguest, deth 40 ath 45, pes darrèrs errors deth defuntat Arnaiz, se defenec damb es cotons, aqueres teles leugères e fresques que tant se tengueren enquiath 54.
Eth genre de China dequeiguie visiblament.
Es galères accelerades se hègen a vier entà Madrid es nauetats parisenques, e s’aubiraue era invasion lenta e tiranica des mieis colors, que vòlen èster senhau de cultura.
Era societat espanhòla començaue a presumir de seriosa, ei a díder, a vestir-se lugubrament, e er alègre empèri des colorets s’esbauçaue d’ua manèra indobtabla.
Tau que se n’auien anat es capes ròies, se n’anèren es mocadors de Manila.
Era aristocràcia les autrejaue damb mesprètz ara classa mieja, e aguesta, que tanben volie èster aristocrata, les ac autrejaue ath pòble, darrèr e fidèu adèpte des nuances viues.
Aqueth encantament des uelhs, aqueth prodigi de color, remèdi dera natura arridolenta, alugada peth solei de Meddia, comencèc a pèrder terren, encara qu’eth pòble, damb instint de colorista e poèta, defenie era pèça espanhòla coma defenec eth parc de Monteleon e es reduchs de Saragossa.
Pòc a pòc anaue queiguent eth chal des espatles des hemnes beròies, pr’amor qu’era societat s’entestaue e semblar grèu, e entà èster grèu arren mielhor qu’estropar-se en tintes de tristesa.
Qu’èm jos era influéncia deth Nòrd d’Euròpa, e aguest maudit Nòrd mos impause es grisi que cuelh deth sòn ennerit cèu.
Eth chapèu de copa da fòrça respectabilitat ara fesomia, e ei estranh er òme que non se cre important sonque per amiar en sòn cap un canon de humeneja.
Es senhores non se tien coma taus se non van vestides de color de soja, cendre, rapè, verd botelha o pansa de corint.
Es tons viui les rebaishen, donques qu’eth pòble estime eth ròi vermelhon, er auriò telh, eth cadmi e eth verd ferratge; e ei tant arraïzat ena plèba eth sentiment deth color, qu’era seriositat non a pogut establir eth sòn empèri senon transigint.
Eth pòble a acceptat era escuretat des capes, impausant eth ròi des virades; a consentit es capòts, sauvant es mantilhes e es mocadors cridaires entath cap; a transigit damb es gabans e enquia e tot damb eth pof, a cambi des mocadors de gama clara, qu’en eri domine eth blau, eth ròsa e er auriò de Napols.
Eth crespon ei çò qu’a estat descreishent de 1840, non sonque per çò dera mentada evolucion dera seriositat europèa, senon per causes economiques que d’eres non mos podíem escapar.
Es comunicacions rapides mos hèren a vier messatgèrs dera potent indústria belga, francesa e anglesa, qu’auien besonh de mercats.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
D’auti messatgèrs saquejauen es nòstes glèises e es nòsti palais, en tot hèr-se a vier es brocats istorics de casubles e frontaus, eth teishut de seda e es velots damb brodats e aplicacions, e d’autes mòstres plan riques dera indústria espanhòla.
Ath madeish temps se hègen damb es esplendids mocadors de Manila, qu’auien anat baishant enquias gitanes.
Tanben se vedec aciu, coma pertot, er efècte de un aute fenomèn comerciau, hilh deth progrès.
Me referisqui as grani acaparraments deth comèrç anglés, per çò deth desvolopament dera sua marina immensa.
Aguesta influéncia se vedec plan d’ora en aqueri umils cornèrs deth carrèr de Postas per çò dera depreciacion sobta deth genre dera China.
Arren mès simple qu’aguesta depreciacion.
En fondar es anglesi eth gran depaus comerciau de Singapore, monopolizèren eth trafic d’Asia e arroïnèren eth comèrç que hègem a trauèrs de Cadiz e deth Cap de Bona Esperança damb aqueres luenhanes regions.
Ayun e Senquà deishèren d’èster es nòsti milhors amics, e se heren amics des anglesi.
Eth successor d’aguesti artistes, eth fecond e inspirat King- Cheong, s’escàmbie correspondéncia damb es nòsti comerçants en anglés e mòstre es sòns prètzi en liures esterlines.
Dès que Singapore campèc ena geografia practica, eth genre de Canton e Shangai deishèc de vier en aqueres pesades fragates des armadors de Cadiz, des Fernandez de Castro, des Cuesta, des Rubio; e era dilatada trauersada deth Cap passèc ara istòria coma apendix des fabulosi trabalhs de Vasco de Gama e d’Alburquerque.
Era naua via la diboishèren es vaishèths de vapor anglesi combinadi damb es camins de hèr de Suez.
Ja en 1840 es cases que se hègen a vier directament eth genre de Canton non podien rivalizar damb aqueres que l’encargauen en Liverpool.
Quinsevolh quincalhèr deth carrèr de Postas s’aprovedie d’aguest article sense vier a cuelher-lo enes dus o tres depausi que i auie en Madrid.
Dempús es corrents an cambiat un aute còp, e ath cap de fòrça ans a tornat a portar Espanha, dirèctament, es òbres de King-Cheong; mès entad aquerò a calut qu’arribèsse eth gran refortiment deth comèrç dempús deth 68 e era fortalesa des capitaus des nòsti dies.
Er establiment de Gumersindo Arnaiz se vedec menaçat de falhita, pr’amor qu’es tres o quate cases qu’era sua especialitat ère coma un eretatge o transferiment dera Companhia de Filipines non podien contunhar monopolizant era telaria e es autes arts chineses.
Madrid se negaue de genre a prètz mès baish qu’eth des factures de D. Bonifaci Arnaiz, e ère de besonh crubar-les de quinsevolh manèra.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Sense saber arren de geografia, comprenie que i auie un Singapore e un istme de Suez.
Endonviaue eth fenomèn comerciau, sense arténher balhar-li un nòm, e en sòrta de maudíder as anglesi, coma hège eth sòn marit, se tenguec a pensar eth milhor remèdi.
Quini corrents seguirien?
Eth mès mercat qu’ère eth des nauetats, eth dera influéncia dera fabricacion belga e francesa, per aquerò d’aquera lei des grisi deth Nòrd, invadint, conquistant e anullant eth nòste èsser colorista e novelesc.
Eth vestir s’auançaue ath pensar e quan encara es vèrsi non auien estat despatriadi pera pròsa, ja era lan auie hèt brigalhs ara seda.
Qu’ère, ath delà, era epòca qu’era classa mieja entraue a tot plen en exercici des sues foncions, arrambant toti es emplecs creadi peth nau sistèma politic e administratiu, crompant a tèrmes totes es pròprietats qu’auien estat dera Glèisa, en tot constituir-se en proprietària deth solèr e en usufrutuària deth presupòst, absorbint a tot darrèr es dèishes der absolutisme e deth clergat, e fondant er empèri dera levita.
Plan qu’era levita ei eth simbòl; mès çò de mès interessant d’aguest empèri s’està ena manèra de vestir des senhores, origina d’energies poderoses, que dera vida privada gessen ena publica e determinen grani hètes.
Es pelhòts, ai!
Qui non ve en eri ua des principaus energies dera vida modèrna, dilhèu ua causa generadora de movement e de vida?
Pensatz un shinhau en çò que representen, en çò que valen, ena riquesa e er engenh que consagre a produsir-les ara ciutat mès industriosa deth mon, e sense voler, era vòsta ment vos presentarà entre es plegs des teles de mòda tot eth nòste organisme mesocratic, immensa piramida qu’en sòn cimalh i a un chapèu de copa; tota era maquina politica e administratiua, eth deute public e es camins de hèr, eth presupòst e es rendes, er Estat tutelar e eth parlamentarisme socialista.
Mès Gumersindo e Isabel auien arribat un shinhau tard, pr’amor qu’es nauetats èren en mans de mercadèrs escarrabilhadi que sabien ja eth camin de París.
Arnaiz siguec tanben aquiu; mès que non ère òme de gust e se hec a vier ues causes tant extravagantes que non aueren cap acceptacion.
Era Cordero, ça que la, non se descoratjaue.
Eth sòn marit començaue a empeguir-se; era a veir clar.
Vedec qu’es costums de Madrid cambiauen rapidament, qu’aguesta orgulhosa Cort passarie en pòc de temps dera condicion de bordalat indecent ara de capitau civilizada.
Pr’amor que Madrid non auie de metropòli qu’eth nòm e era vanitat ridicula.
Qu’ère un paio damb casaca de gentilòme e era camisa estarnada e lorda.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Isabel Cordero, que s’auançaue ara sua epòca, auec era presentida dera amiada d’aigua deth Lozoya, en aqueri ostius arderosi qu’en eri er Ajuntament refrescaue e neurie es hònts deth Berro e dera Teja damb cistèrnes d’aigua trèta des potzi; en aqueri tempsi qu’es portaus èren sentines e qu’es vesins anauen d’un quarto en aute damb un topinet ena man, demanant per favor un shinhau d’aigua entà afaitar-se.
Era perspicaça hemna vedec er avier, entenec a parlar deth gran projècte de Bravo Murillo, coma d’ua causa qu’era auie sentut ena sua amna.
Ara fin Madrid, ath cap de quauqui ans, aurie delavacis d’aigua distribuidi enes carrèrs e places, e aqueririe eth costum de lauar-se, aumens, era cara e es mans.
Lauades aguestes parts, se lauarie dempús es autes.
Aguest Madrid, qu’alavetz ère futur, se li representèc damb visions de camises netes en totes es classes, de hemnes acostumades a mudar-se cada dia, e de senhors qu’èren era madeisha netetat.
D’aciu neishec era idia de dedicar era casa ath genre blanc, e arraïzada fòrtament era idia, pòc a pòc s’anèc hènt realitat.
Ajudat per D. Baldomero e Arnaiz, Gumersindo comencèc a portar batistes plan fines d’Anglatèrra, teles fines de lin, teles d’Irlanda e teles blanques de coton, e cretones d’Alsàcia, e era casa s’anèc lheuant, non sense trabalh, deth sòn abatement enquia vier a aquerir ua prosperitat relatiua.
Complement d’aguest negòci en blanc, sigueren era damassaria gròssa, es aucassins entà matalassi e es jòcs de taula de Courtray que venguec a èster especialitat dera casa, coma ac didie ua anotacion ahigida ath panèu ancian dera botiga.
Es dentèles e es assemblatges mecanics vengueren mès tard, en èster tan granes es comandes d’Arnaiz, qu’ua fabrica de Soïssa trabalhaue solet entada eth.
E fin finau, es crinolines autregeren ar establiment boni beneficis.
Isabel Cordero, qu’auie auut era presentida deth Canau deth Lozoya, auec tanben era presentida des crinolines; qu’es francesi cridauen Malakoff, invencion absurda que semblaue gessuda d’un cervèth malaut de tant pensar ena direccion des glòbs.
Dera telaria e articles asiatics, sonque restauen ena casa, tàs ans 50-60, tradicions religiosament sauvades.
Encara i auie bèra petita tor d’evòri, e ua bona porcion de mantèls rics, de naut prètz, enes caishes delicades.
Qu’ère dilhèu Gumersindo era persona qu’en Madrid auie mès adretia entà plegar- les, pr’amor que cau saber que plegar un crespon ei un prètzhèt tan de mau hèr coma hèr era causa mès dificila deth mon.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Tanben se sauvauen ena botiga es dus manequins vestidi de mandarins.
Se pensèc en retirar-les, pr’amor qu’estauen, es praubi, un shinhau deterioradi; mès Barbarita s’i opausèc, pr’amor que deishar de verder-les aquiu hènt jòc damb era fesomia pèga e aunèsta deth senhor Ayun, ère coma s’acoguèssen a bèth un dera familha; e assegurèc que s’eth sòn frair s’entestaue en trèir-les, era se les harie a vier ena sua casa pr’amor de botar-les en minjador, hènt jòc damb es veirines.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
VI.- Aquera gran hemna, Isabel Cordero Arnaiz, dotada de totes es adreties deth traficant e de totes es estratagèmes dera patrona de govèrn, siguec agraciada ath delà, peth Cèu, damb ua feconditat prodigiosa.
En 1845, quan neishec Juanito, ja n’auie auut era cinc, e seguic amainadant damb era puntualitat des vegetaus que dan frut cada an.
Sus aqueri cinc ne cau apuntar dotze mès en compde; totau dètz-e-sèt jasilhes, que rebrembaue en tot associar-les a dates celèbres deth regnat d’Isabel II.
Era mia Jacinta neishec quan se maridèc era Reina, damb pòqui dies de diferéncia.
Era mia Isabelita venguec en mon eth madeish dia qu’eth prèire Merino li fotèc era ganhiuetada a Sa Majestat, e auí a Rupertino eth dia de Sant Joan deth 58, eth madeish dia que s’inaugurèc era amiada d’aigües”.
En veir era estreta casa, se l’acodie a un pensar qu’era lei d’impenetrabilitat des còssi siguec era desencusa que cuelhec era mòrt entà amendrir aqueth biblic ramat.
S’es dètz-e-sèt mainatges auessen viscut, les aurie calut botar enes balcons coma as tèsti, o penjadi de gàbies de mascles de perditz.
Era diftèria e era escarlatina anèren treiguent aquera cuelheta sarrada, e en 1870 non ne restaue ja que nau.
Es dus prumèrs volèren pòc dempùs d’auer neishut.
De quan en quan se’n morie quauqu’un, e s’esclarien es hilades.
Sabi pas en quin an, se’n moric tres en un intervau de quate mesi.
Es que depassèren es dètz ans, s’anauen elevant regularament.
È dit qu’èren nau.
Manque senhalar que d’aguestes nau chifres, sèt corresponien ath sèxe femenin.
Guardatz quina plaga l’auie queigut ath brave de Gumersindo!
Qué hès damb sèt mainades?
Entà sauvar-les quan siguessen granes li calie un còs d’armada.
E com maridar-les ben a totes?
D’a on podien gésser sèt marits bravi?
Gumersindo, tostemp que se li parlaue d’aquerò, s’ac metie darrèr dera aurelha, fidant ena bona man qu’era sua hemna auie entà tot.
Quan parlaue d’aquerò damb era sua cunhada Barbarita, se planhie d’amainadar hemnes coma se siguesse era sua responsabilitat.
Pendent era sua campanha prolifica, deth 38 enquiath 60, se passaue que tàs quate o cinc mesi d’auer amainadat, ja ère un aute còp prenhs.
Barbarita non se cuelhie eth trabalh de demanar-l’ac, e ja ac daue coma causa hèta.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Es beneficis der establiment que non èren escassi; mès es esposi Arnaiz non podien cridar-se rics, pr’amor que damb tant de jasilha e tant d’acogament de hilhs e aquera familha de hemnes, era casa non acabaue de florir coma calie.
Encara qu’Isabel hège miracles d’apraiament e d’economia, era considerabla despena diadèra treiguie ar establiment fòrça saba.
Mès jamès deishèc de complir Gumersindo es sòns compromisi comerciaus, e s’eth sòn capitau non ère gran, tanpòc auie deutes.
Eth quid s’estaue en plaçar ben as sèt gojates, pr’amor que mentre aguesta terribla campanha de maridatges non siguesse ben coronada damb ua ludenta capitada, ena casa non i poirie auer grani estauvis.
Isabel Cordero ère, de vint ans ençà, ua hemna desmilhorada, esblancossida, deformada de figura, coma aguestes persones que semble que son en tot estropiar-se e que non an es parts deth còs en sòn vertadèr lòc.
A penes se notaue qu’auie estat beròia.
Es que la tractauen non podien imaginar-la-se en un estat desparièr d’aqueth que se cride interessant, pr’amor qu’eth vrentàs semblaue en era ua causa normau, coma eth color dera cara o era forma deth nas.
En tau situacion e enes pòqui moments qu’auie liures, era sua activitat ère tostemp era madeisha, donques qu’enquia e tot en dia que queiguie malauta ère sus un pè, atient incansabla eth complicat govèrn d’aquera casa.
Madeish actuaue ena codina qu’en escritòri, en sonque acabar de méter era enòrma padena de sopes entà sopar o eth caudèr de truhes, passaue ena botiga entà qu’eth sòn marit l’informèsse des factures que venguie de recéber o des avisi de letres.
Auie compde, mès que mès, de qué es sues mainades non s’estèssen ocioses.
Es mès petites e es mainatgets anauen ena escòla; es mès granes trabalhauen en gabinet dera casa, ajudant a sa mair ena revision dera ròba, o en acomodar enes còssi des varons es pèces deishades per sa pair.
Bèra ua d’eres se daue traça d’alisar; solien tanben lauar ena gran pastèra dera codina, e sorgir e hèr un pedaç.
Mès en aquerò que mès subergessien totes ère en art d’apraiar es sues pròpries causetes.
Es dimenges, quan sa mair les treiguie de passeg, en longa procession, anauen tan ben apraiadetes que daue gust de veder-les.
Quan anauen tà missa, desfilauen entre era admiracion des fidèus; pr’amor que mos cau díder qu’èren fòrça beròies.
Des dues mès granes qu’èren ja hemnes, enquiara darrèra, qu’ère ua miniatureta, formauen un ramat plan interessant que cridaue era atencion per çò deth nombre e dera escala graduau des talhes.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E be n’èren de grani es trebucs entà gésser airosa en aqueth immens papèr!
A Barbarita li hège normaument confidéncies: “Guarda, hilha, bèri mesi me veigui tant angoishada que sai pas se qué hèr.
Diu me protegís, que se non…
Tu non sabes se qué ei vestir a sèt hilhes.
Es varons, damb es rèstes dera ròba de sa pair que jo les apraii, que van tirant.
Mès es mainades…!
E damb aguestes mòdes d’ara!…
Vederes era pèça de merinòs blau?, donques que non siguec pro e me calec hèr-ne-me a vier dètz vergues mès.
Que non te voi díder arren de çò des sabates!
Sòrt qu’era que se bote un aute caucèr laguens de casa que non siguen es espardelhes de canam, ja me tie hèta ua leona.
Entà aumplir-les er estomac, me defeni damb es truhes e es sopes.
Aguest an è suprimit es aguisats.
Ja sai qu’es emplegats repoteguen, mès que m’ei parièr.
Que se’n vagen entà un aute lòc que les tracten mielhor.
Vos te creir qu’un quintau de carbon despareish coma ua bohada?
Me hèsqui a vier entà casa dues arròbes d’òli, e ath cap de pòcs dies… pif!, semble que se l’agen churlat es chots.
L’encargui a Estupinhan dus o tres quintaus de truhes, hilha, e coma se non portèssen arren”.
Ena casa i auie dus taules.
Ena prumèra minjauen eth principau e era sua senhora, es mainades, er emplegat mès ancian e quauque parent, coma Primitivo Cordero quan venguie entà Madrid dera sua proprietat de Toledo, a on demoraue.
Ena dusau se seiguien es emplegats mens importants e es dus hilhs, qu’un d’eri hège eth sòn aprendissatge ena botiga de blondes de Segundo Cordero.
Qu’ère un totau de dètz-e-sèt o dètz-e- ueit boques.
Eth govèrn de tau casa, qu’aurie abatut a quinsevolh hemna, non fatigaue visiblament a Isabel.
A mida qu’es mainades anauen creishent, amendrie entada era part deth trabalh materiau; mès eth repaus se compensaue damb er excès de vigilància entà susvelhar eth ramat, cada còp mès acaçat per lops e expausat a infiniti params.
Es gojates non èren dolentes, mès èren joenetes, e ne Crist Pair podie evitar es nhaus peth balcon dera casa o peth hiestron que daue tath carreron de San Cristobal.
Començauen a entrar ena casa cartetes, e desvolopar-se aguestes estratagèmes innocentes que son jòcs d’amor, pr’amor que non er amor vertadèr.
Isabel ère tostemp damb cada uelh coma un fanau e non les deishaue de uelh ne un solet moment.
Ad aguesta fatiga ruda der espionatge mairau se i amassaue eth trabalh d’exibir e airejar es mòstres de teishuts, pr’amor de veir se queiguie quauque parroquian, o un aute òme, coma marit.
Qu’ère forçós hèr conéisher er article e aquera gran hemna, negocianta en hilhes, non auie mès remèdi que vestir-se e acodir damb eth sòn genre a tau o quau reünion d’amigues, donques que se non ac hège, botauen es mainades un morro que non se les podie tier.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Sense èster vielha, qu’ac semblaue.
Diu, fin finau, en tot apreciar es merits d’aquera eroïna, que non se desseparaue un solet punt deth sòn combat sociau, lancèc ua guardada de benvolença sus er ensems de mòstres e dempús lo benedic.
Era prumèra gojata que se maridèc siguec era dusau, cridada Candelaria, e per çò dera vertat, non siguec guaire ludut aqueth maridatge.
Qu’ère eth nòvi un bon gojat, emplegat ena camisaria dera veuda d’Aparisi.
Se cridaue Pepe Samaniego e non auie mès fortuna qu’es sòns desirs de trabalhar e era sua aunestetat provada.
Eth sòn cognòm se vedie fòrça enes panèus deth petit comèrç.
Un oncle sòn qu’ère potecari en carrèr der Ave Maria.
Auie un cosin peishonèr, un aute botiguèr de capes en carrèr dera Cruz, un aute prestamista, e es auti, madeish qu’es sòns frairs, qu’èren toti pòga causa.
Pensèren prumèr es d’Arnaiz opausar-se ad aquera union; mès lèu se hèren aguest pensament: “Que non son es tempsi entà hilar prim en aquerò des marits.
Mos cau cuélher tot çò que se presente, donques que son sèt entà acasar.
Dempús se maridèc era màger, cridada Benigna en memòria deth sòn pairin, er eròi de Boteros.
Aguesta òc que siguec ua bona nòça.
Eth nòvi ère Ramon Villuendas, hilh màger deth celèbre cambista deth carrèr de Toledo; grana casa, fortuna solida.
Qu’ère ja veude damb dus mainatges, e era sua parentèla aufrie varietat chocanta per çò que hè ara riquesa.
Eth sòn oncle D. Cayetano Villuendas ère maridat damb Eulalia, era fraia deth marqués de Casa-Muñoz, e auie fòrça milions; ça que la, i auie un Villuendas tabernèr e un aute qu’auie ua botigòta de percalas e baietes cridat El Buen Gusto.
Era parentalha des Villuendas praubi damb es rics non se vedie guaire clara; mès parents, pro que n’èren, e fòrça d’eri se tractauen e se tutejauen.
Era tresau des gojates, cridada Jacinta, pesquèc marit er an a vier.
E quin marit!…
Mès en arribar aciu, me veigui obligat a talhar aguest hiu, e vau a racondar cèrtes causes qu’an de precedir ara nòça de Jacinta.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Estupinhan I.- Ena botiga d’Arnaiz, ath cant deth brescat que da tath carrèr de San Cristobal, i a actuaument tres cagires de husta corba de Viena, que succediren hè ans a un banc sense dorsièr folrat de tela impermeatibilizada nera, e aguest banc auec coma predecessor a ua arca o caisha ueda.
Aquera qu’ère era sedença des immemoriaus reünions dera casa.
Que non i auie botiga sense reünions, coma non i podie èster sense taulatge e sant tutelar.
Qu’ère aquerò un servici suplementari qu’eth comèrç prestaue ara societat enes tempsi que non existien es casinòs, pr’amor que, encara que i auesse societats secretes e clubs e cafès mès o mens patriotics, era majoritat de ciutadans pacifiquics non i anauen, estimant-se mès blagar enes botigues.
Barbarita qu’a encara reminiscéncies vagues d’aguestes reünions enes tempsi dera sua mainadesa.
Venguie un fraire plan flac qu’ère eth paire Aleli; un senhor petit damb lunetes, qu’ère eth papa d’Isabel e quauqui militars e d’auti tipes que se confonien ena sua ment damb es figures des mandarins.
E non solet se parlaue d’ahèrs politiquics e dera guèrra civiu, senon de causes deth comèrç.
Se’n brembe era senhora d’auer entenut quauquarren sus es prumèrs aluquets qu’arribèren en mercat, e enquia e tot d’auer-les vist.
Qu’ère coma ua botelheta qu’en era se botaue er aluquet, e gessie hènt lum.
Tanben entenec a parlar des prumèrs tapissi de moqueta, des prumèrs matalassi de ressòrts, e des prumèrs camins de hèr, que quauqu’un dera reünion auie vist en estrangèr, donques qu’aciu encara non i auie ne tralha d’eri.
Quauquarren se didec aquiu des bilhets de Banc, qu’en Madrid non siguec papèr-monèda correnta enquia quauqui ans dempús, e que solet se tenguie alavetz entà pagaments fòrts dera banca.
Era senhora Bárbara se’n brembe d’auer vist eth prumèr bilhet qu’arribèc ena botiga coma un objècte de curiosèr, e toti sigueren d’acòrd qu’ère mielhor ua onça.
Eth gas siguec plan posterior ad aquerò.
Era botiga se transformaue; era reünion ère tostemp era madeisha en curs lent des ans.
Uns blagaires se n’anauen e d’auti venguien.
Non sabem a quina epòca exacta se referirien aguesti paragrafs desgatjats que cuelhie ath vòl Barbarita quan, ja maridada, entraue ena botiga pr’amor de repausar un shinhau, quan tornaue de passeg o de crompes.
Anaue damb Linaje e damb San Miguel”…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Eth cridat Estupinhan deuie èster indispensable enes reünions de botigues, pr’amor que quan non anaue ena d’Arnaiz, tot qu’ère preguntar: “E Plácido, com li va?” Quan entraue lo recebien damb exclamacions d’alegria, pr’amor que damb era sua soleta preséncia animaue era convèrsa.
En 1871 coneishí ad aguest òme, que basaue era sua vanitat en auer vist tota era istòria d’Espanha en present sègle.
Qu’auie vengut en mon en 1803 e se cridaue frair de data de Mesonero Romanos, per çò d’auer neishut, coma aguest, eth dètz-e-nau de junhsèga deth mentat an.
Ua soleta frasa sua demostrarà eth sòn immens saber en aguesta istòria viua que s’apren damb es uelhs: “Vedí a José I coma vos veigui a vos ara.” E semblaue que se lecaue de gust quan li preguntauen: “Vedec vosté ath Duc d’Angulema, a lord Wellington?…” “Plan que òc”.
Era sua responsa qu’ère tostemp era madeisha: “Coma vos veigui a vos ara”.
Enquia e tot arribaue a embestiar-se quan se l’interrogaue en ton dubitatiu.
Tè, qu’aquerò ei d’ager…” Entà completar era sua erudicion oculara, parlaue der aspècte que presentaue Madrid eth 1èr de seteme de 1840, coma se siguesse causa dera setmana passada.
Qu’auie vist morir a Canterac; executar a Merino, “arren mès que sus eth pròpri cadafalc” per çò d’èster, eth, frair dera Paz y Caridad; auie vist aucir a Chico…, precisament veder-lo non, mès qu’auie entenut es trets, en trapar- se en carrèr des Velas; auie vist a Fernando VII eth 7 de junhsèga quan gessec en balcon tà díder as milicians que pataquegèssen as dera Garnison; auie vist a Rodil e ath sergent Garcia arengant de un aute balcon estant, er an 36; auie vist a O’Donnell e a Espartero abraçant-se, a Espartero solet saludant ath pòble, a O’Donnell solet, tot aquerò en un balcon, e fin finau, en un balcon auie vist tanben, non hège guaire, a un aute personatge dident a crits que s’auien acabat es reis.
Era istòria qu’Estupinhan sabie qu’ère escrita enes balcons.
Era biografia mercantila d’aguest òme qu’ei tan curiosa coma simpla.
Ère plan joen quan entrèc d’emplegat mendre ena casa d’Arnaiz, e aquiu servic pendent fòrça ans, tostemp ben vist der emplegat principau pera sua aunestetat depurada e eth plan gran interès que guardaue tot çò que tanhie ar establiment.
A maugrat de taus qualitats, Estupinhan non ère un bon emplegat.
Quan servie entretenguie massa as clients, e se lo manauen entà un encargue o comission ena Doana, s’estaue tant a tornar, que fòrça còps se pensèc D. Bonifacio que se l’auien hèt a vier presoèr.
Era singularitat de qué, en tot auer Plácido aguestes traces, non podessen es patrons dera botiga deishar-lo de costat, s’explique pera confiança cèga qu’inspiraue, donques qu’en tot tier compde dera botiga e dera caisha, ja podien Arnaiz e era sua familha botar-se a dormir.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Plan per aquerò sentec fòrça Arnaiz qu’Estupinhan deishèsse era casa en 1837, quan s’entestèc en establir-se damb es sòs d’un petit eretatge.
Eth sòn principau, que lo coneishie ben, hège lugubres profecies sus er avier comerciau de Plácido, en tot trabalhar peth sòn compde.
Que se pensaue que l’anarie fòrça ben ena botiga de baietes e pelhòts deth Reino qu’establic ena Plaza Mayor, ath costat dera hornaria.
Non botèc cap dependent, pr’amor qu’era petitesa deth negòci non l’ac permetie, mès era sua reünion siguec era mès animada e blagaira de tot eth barri.
E vaquí eth secret de çò de pòc que balhèc er establiment e era justificacion des previsions de D. Bonifacio.
Estupinhan qu’auie un vici ereditari e cronic, que contra eth èren impotentes totes es autes energies dera sua amna; vici tan dominador e terrible coma mès inofensiu semblaue.
Que non ère era beuenda, non ère er amor, ne eth jòc ne eth luxe; qu’ère era convèrsa.
Per ua estona de blagar ère Estupinhan capable de deishar que se hessen a vier es dimònis eth mielhor negòci deth mon.
S’eth se calaue en hiu dera convèrsa damb talents, ja podie quèir eth cèu entà baish, abans li talharien era lengua qu’eth hiu dera convèrsa.
Ena sua botiga venguien es blagaires mès frenetics, donques qu’eth vici cride ath vici.
S’en çò de milhor dera charrada entraue bèth un a crompar, Estupinhan li botaue era cara que se bote as que vien a dar còps de sabre.
S’eth genre demanat ère sus eth taulèr, lo mostraue damb gest rapid, desirant que s’acabèsse lèu era interrupcion; mès s’ère naut de tot dera estatgèra, lançaue entà naut ua guardada de fatiga, coma aqueth que li demane a Diu paciéncia, dident: “Baieta auriòla?
Guardatz-la vos.
Que me semble qu’ei estreta entà çò que voletz.” D’auti còps dobtaue o hège veir que dobtaue s’auie aquerò que li demanauen.
Les voletz vos de visèra de tela impermeabla?…
S’ère en tot hèr ath tute o ath mus, solets jòcs que sabie e qu’en eri n’ère mèstre, abans s’en.honsaue eth mon que hèr enlà, eth, era sua atencion as cartes.
Qu’ère tan fòrt eth vam de blagar e de tracte sociau, l’ac demanaue eth còs e era amna damb tau veeméncia, que se non venguien blagaires ena botiga e non podie tier eth vam deth vici, clauaue era pòrta, se metie era clau ena pòcha e se n’anaue entà ua auta botiga ara cèrca d’aqueth licor charraire que damb eth s’embriagaue.
Tà Nadau, quan se començauen a montar es taulatges dera Plaça, eth praube botiguèr non auie fòrça entà estar-se laguens d’aquera crambòta escura.
Eth son dera votz umana, era lum e eth rumor deth carrèr l’èren tan de besonh entara sua existéncia coma n’ère er aire.
Barraue, e se n’anaue a balhar convèrsa as hemnes des taulatges.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Pertanhie, donc, Estupinhan, ad aquera raça de botiguèrs, que d’era ne rèsten ja pòqui exemplars, qu’eth sòn papèr en mon comerciau semble èster eth padegament des maus costadi pes excèssi dera ofèrta impertinenta, e descoratjar ath consumidor dera mausana inclinacion a despéner sòs.
Plácido, auetz pana blua”?
Plan que n’è; mès qu’ei massa cara entà tu.” “Mostratz-la-me… e a veir se m’ac apraiatz un shinhau…” Alavetz hège er òme un gran esfòrç, coma qui sacrifique eth déuer as sòns sentiments e gusti mès estimadi, e baishaue era pèça de tela”.
Se non l’as de crompar, se tot ei talents de mòler, entà qué la vòs veir?
Te penses que jo non è arren a hèr?” “Qu’ei aquerò, aguestes hemnes maregen a Crist.
Que i a ua auta classa, òc, senhora.
La crompes o non?
A vint-e-dus reiaus, ne un quart mens.” “Mès deishatz-me-la veir…
Vai, quin òme!
Qu’ère plan fin damb es senhores de naut standing.
Era sua afabilitat auie tons coma aguest: “Ròba de desenh?
Plan que n’è.
Vedetz era pèça aquiu naut?
Mès, me semble, senhora, que non ei çò que cercatz… vai, me semble.
Non ei que me volga calar…
Ara s’estile era ròba ralhadeta: d’aquerò non n’è.
Ne demori ua comanda entath mes a vier.
Ager vedí as mainades damb eth senhor D. Candido.
Vai, que ja son creishudetes.
E com li va ath senhor màger?
Non l’è vist dès qu’anàuem amassa ena vòuta de San Ginés!…” Damb aguesta manèra de véner, as quate ans de comèrç se podien compdar es persones qu’ath cap dera setmana passauen eth lumedan dera botiga.
Ath cap de sies ans non entrauen aquiu ne es mosques.
Estupinhan daurie toti es maitins, escampaue e adaiguaue eth trepader, se botaue es manges verdes e se seiguie darrèr deth taulèr a liéger eth Diario de Avisos.
Pòc a pòc anauen arribant es amics, aqueri frairs dera sua amna, qu’ena solitud que Plácido se trapaue li semblauen quauquarren atau coma ua paloma dera arca, pr’amor que li hègen a vier en bèc quauquarren mès qu’ua arrama d’olivèr, li hègen a vier era paraula, eth plan saborós frut e era flor dera vida, er alcoòl dera amna, que damb eth peishie eth sòn vici…
Se passaue tot eth dia racondant anecdòtes, comentant eveniments politics, tractant de tu a Mendizabal, a Calatrava, a Maria Cristina e ath madeish Diu, diboishant damb eth dit plans de campanha sus eth taulèr en forma d’extravagantes linhes tactiques; demostrant qu’Espartero auie d’anar de besonh per aciu e Villarreal per aquiu; referint tanben eveniments deth comèrç, arribades de tau o quau genre; istorietes de Glèisa e de milícia e de hemnes e dera cort, amassa damb tot aquerò que què jos eth domèni dera petòfia umana.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E coma se passauen mesi e mesi sense que se renauisse eth genre, e aquiu non i auie senon encastres e vielheses, eth patac siguec gròs e sobte.
Un dia l’embarguèren tot, e Estupinhan gessec dera botiga damb tanta pena coma dignitat.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
II.- Aqueth gran filosòf non s’autregèc ara desesperacion.
Es sòns amics lo vederen tranquil e resignat.
En sòn aspècte e ena tranquillitat deth sòn ròstre i auie quauquarren de Socrates, en adméter que Socrates siguesse un òme prèst a estar-se sèt ores seguides damb era paraula ena boca.
Plácido qu’auie sauvat er aunor, qu’ère çò d’important, pagant religiosament a toti damb es existéncies.
S’auie demorat damb çò qu’amiaue ath dessús e sense ua soleta taca.
Non sauvèc mès mòble qu’era verga de mesurar.
Li calie, donc, cercar bèra manèra de guanhar-se era vida.
A qué se tierie?
En quina branca deth comèrç emplegarie es sues granes qualitats?
En tot anar pensant en aquerò, venguec a desnishar qu’ath miei dera sua grana praubetat sauvaue un capitau que solide l’envejarien molti: es sues relacions.
Coneishie a guairi magazinèrs e botiguèrs i auie en Madrid; qu’auie totes es pòrtes dubèrtes, e pertot li botauen bona cara per çò dera sua aunestetat, es sues bones manères e mès que mès per aquera benedida retorica que Diu l’auie dat.
Es sues relacions e aguesta aptitud li suggeriren, donc, era idia de tier-se a representant de genres.
D. Baldomero Santa Cruz, eth gròs Arnaiz, Bringas, Moreno, Labiano e d’auti magazinèrs de teles, pelhòts e nauetats, li dauen pèces pr’amor que les anèsse mostrant de botiga en botiga.
Guanhaue eth dus per cent de comission de çò que venie.
Santa Mair de Diu!, quina vida mès deliciosa e qué ben hec en cuelher-la, donques que causa mès avienta damb eth sòn temperament non se podie imaginar.
Aqueth córrer seguit, aqueth entrar per diuèrses pòrtes, aqueth saludar en carrèr a cinquanta persones e preguntar-les pera sua familha, qu’ère era sua vida, e tot çò d’autú qu’ère era mòrt.
Plácido non auie neishut entath croton d’ua botiga.
Eth sòn element ère eth carrèr, er aire liure, era discussion, era contractacion, er encargue, es va-e-veni, preguntar, qüestionar, passant galhardament dera seriositat entara trufaria.
Que i auie maitins que se botaue ena espatla tot eth carrèr de Toledo de punta a punta, e era Concepción Jerónima, Atocha e Carretas.
Atau se passèren quauqui ans.
Coma qu’es sòns besonhs èren plan bracs, pr’amor que non auie familha tà mantier ne cap aute vici coma non siguesse eth de despéner saliuèra, l’ère pro entà víuer çò que li dauen es comissions.
Ath delà, fòrça comerçants rics lo protegien.
Un, dilhèu, li regalaue ua capa; un aute un vestit; aqueth un chapèu o ben aliments e lecaries.
Familhes de mès categoria deth comèrç lo seiguien ena sua taula, non solet per amistat senon per egoïsme, donques qu’ère un divertiment entener-li condar tan diuèrses causes damb aquera exactitud pintoresca e aqueth suenh de detalhs qu’encantaue.
Era sua entretenguda parlòta auie dues caracteristiques principaus: que jamès se declaraue ignorant de quauqua causa, e que jamès parlèc mau d’arrés.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Pr’amor que Estupinhan, ath delà de representant, ère contrabandèr.
Es pèces de Hamburgo de 26 hius que passèc peth pòrt de Gilimon, en tot servir-se d’engenhoses traces, que non son entà racondar-les.
Que non n’auie un aute coma eth entà trauessar de nets cèrts carrèrs damb ua bonha jos era capa, en tot hèr veir qu’ère un mendicant damb un mainatge en braça.
Degun coma eth possedie er art d’esguitlar un duro ena man der emplegat fiscau, en moments de perilh, e s’entenie tan ben damb eri entad aguestes causes, qu’es principaus cases acodien ada eth entà desligar es sòns embolhs damb eth Tesoro Público.
Que non i a manèra d’escríuer en Decalòg es delictes fiscaus.
Era morau deth pòble se rebellaue, mès alavetz qu’ara, de considerar es fraudaries ath Tesoro Público coma vertadèrs pecats, e cossent damb aguest critèri, Estupinhan, non sentie tarrabastalh ena sua consciéncia quan botaue un finau erós a bèra ua d’aqueres causes.
Segontes eth, çò qu’eth Tesoro Público cride sòn non ei sòn, senon dera nacion, ei a díder, de Juan Particular e enganhar ath Tesoro Público ei entornar a Juan Particular çò que li pertanh.
Aguesta idia, tenguda peth pòble damb turbulenta fe, qu’a auut tanben es sòns eròis e es sòns martirs.
Plácido la professaue damb non mens afogadura que quinsevolh cavalièr andalús, sonque qu’ère d’infantaria, e ath delà non li treiguie era vida ad arrés.
Era sua consciéncia, estropada en orribles bromes per çò que tanh ath fisc, se mostraue blossa e luminosa en aquerò que tanhie ara proprietat privada.
Qu’ère un òme qu’abans de despéner un sò que non siguesse sòn, s’aurie estat carat pendent un mes.
Barbarita l’estimaue fòrça.
Que l’auie vist ena sua casa dès qu’auie era gràcia de veir e apreciar es causes; coneishie ben, per çò dera opinion de sa pair e per experiéncia pròpria, es excellentes qualitats e leiautat deth blagaire.
En èster mainada, Estupinhan l’amiaue ena escòla dera cantoada deth carrèr Imperial, e tà Nadau anaue damb eth tà veir es grípies e es lòcs dera plaça de Santa Cruz.
Quan D. Bonifacio Arnaiz emmalautic entà morir-se, Plácido non se desseparèc d’eth, ne malaut ne defuntat, enquia que lo deishèc ena sepultura.
En totes es penes e alegries dera casa ère tostemp eth participant mès sincèr.
Era sua posicion ath cant de tan nòbla familha ère entre amistat e servitud, pr’amor que se Barbarita lo seiguie ena sua taula fòrça dies, era magèr part der an lo tenguie entà encargues e comissions qu’eth sabie desvolopar damb grana exactitud.
Ja anaue ena plaça dera Cebada ara cèrca de quauqua ortalécia doriua, ja ena Cava Baja pr’amor d’entener-se damb es ordinaris que se hègen a vier encargues, o ben entà Maravillas, a on demorauen era alisaira e era dentelièra dera casa.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Damb eth temps, e quan ja Estupinhan anaue tà vielh e non hège corratatge ne contraband, se tenguec ena casa de Santa Cruz a un cargue plan delicat.
Coma qu’ère persona de tanta confiança e tan cègament adicte ara familha, Barbarita li fidaue a Juanito entà que l’amièsse entath collègi de Massarnau e l’entornèsse tà casa, o l’amièsse a passejar es dimenges e dies de hèsta.
Que n’ère tan segura era mama dera vigilància de Plácido coma era de sa pair, e pro sabie que s’aurie deishat aucir mil còps abans de consentir que quauquarrés toquèsse ath Delfin (atau lo solie cridar) era punta deth peu.
Que ja ère aguest un poret damb es vams d’òme quan Estupinhan l’amiaue enes toros, en tot iniciar-lo enes mistèris der art, que se vantaue d’enténer coma bon madrilenh.
Eth mainatge e eth vielh s’afogauen madeish en barbar e pintoresc espectacle, e ara gessuda Plácido li condaue es sues hètes tauromaquiques, pr’amor que tanben, aquiu ena joenessa, auie hèt es sues fintes e es sòns passi de muleta, e auie un vestit complèt damb lustrines, e torejaue vedèths damb adretia, sense desbrembar cap règla…
Coma que Juanito li mostraue es sòns desirs de veir eth vestit, Plácido li responec que hège fòrça ans era sua fraia, era sartressa (que Diu l’age en cèu) l’auie convertit en tunica d’un Nazareno, qu’ei ena glèisa de Daganzo de Abajo.
Dehòra de blagar, Estupinhan non auie cap vici, ne s’amassèc jamès damb persones ordinàries e de baisha classa.
Un solet còp ena sua vida li calec veder-se damb gent de mala casta, per çò d’ues batialhes d’un mainatge nebot sòn, qu’ère maridat damb ua trichaira.
Alavetz l’arribèc un hèt desagradiu que d’eth se’n brembèc e avergonhèc tota era sua vida; e siguec qu’eth coquin deth nebodet, cossent damb es sòns amigòts.
Que siguec ua peta estupida, era prumèra e era darrèra dera sua vida; e eth rebrembe dera degradacion d’aquera net l’entristie tostemp qu’acodie ena sua memòria.
Infames, enganhar atau ad aqueth qu’ère era sobrietat madeisha!
Li heren a béuer damb enganha aqueres abominables copes, e dempús non trantalhèren d’escarnir-lo damb tanta crudeutat coma grossièretat.
Li demanèren que cantèsse era Pitita, e i a motius entà pensar que la cantèc, encara qu’eth ac remís en redon.
Ath miei deth desconcèrt des sòns sentits, se n’encuedèc der estat que l’auien botat, e eth bon sen li suggeric era idia dera hujuda.
Se n’anèc dehòra deth locau en pensar qu’er aire dera net l’esclaririe eth cap; mès, encara que sentec bèth aleujament, es sues facultats e sentits seguien estacadi as mès colossaus errors.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se pensèc qu’ère eth Viatic, e ajulhant- se e descaperant-se, sivans eth sòn costum, preguèc ua cuerta oracion e didec: “que Diu li balhe çò de milhor que li convengue.” Es arradilhades des sòns grossièrs trufaires, que l’auien seguit, l’entornèren ena realitat, e coneishut eth sòn error, se calèc ara prèssa ena sua casa, qu’ère a dus passi.
Dormic, e londeman coma s’arren.
Encara que sentie un racacòr plan viu que pendent bèth temps lo hège alendar e demorar cogitós.
Arren aclapaue tant ath sòn aunèst còr coma era idia de qué Barbarita s’en sabèsse d’aquera contrarietat deth Viatic.
Erosament, o non se’n sabec, o se s’en sabec non se dèc jamès per assabentada.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
III.- Quan coneishí personaument ad aguest insigne hilh de Madrid, qu’ère ja ath ras des seishanta ans; mès que les amiaue pro ben.
Qu’ere d’estatura mens que mejana, grasset e un shinhau inclinat entà dauant.
Es que volguen conéisher eth sòn ròstre, que guarden ath de Rossini, ja vielh, tau que mo l’an transmetut es estampes e fotografies deth gran musician, e poiràn díder qu’an ath sòn dauant ath divin Estupinhan.
Era forma deth cap, er arridolet, eth perfil mès que mès, eth nas corbat, era boca en.honsada, es uelhs picaresqui, qu’èren eth reflèx fidèu d’aquera beresa un shinhau burlesca, que damb era accentuacion des linhes ena vielhesa s’apressaue quauquarren ara imatge deth mariòta.
Era edat l’anaue autrejant ath perfil de Estupinhan un cèrt parentat damb es des parroquets.
Enes darrèri tempsi, deth 70 endauant, vestie damb ua cèrta originalitat, non precisaments per misèria, donques qu’es de Santa Cruz se n’encuedauen de qué non li manquèsse arren, senon per esperit de tradicion, e per repugnància d’introdusir nauetats en sòn armari.
Usaue un chapèu camús, de copa plan baisha e damb es ales planes, que pertanhie a ua epòca que s’auie esfaçat ja dera memòria des chapèus, e ua capa de tela verda, que non li queiguie des espatles senon en çò que va de junhsèga a seteme.
Auie plan pòc de peu, lèu se poirie díder que cap; mès que non tenguie perruca.
Entà desliurar ara sua testa des corrents hereds dera glèisa, amiaue ena pòcha ua gòrra nera, e se la calaue en entrar.
Qu’ère gran maitiaire, e peth maitin damb era fresca se n’anaue tà Santa Cruz, dempús tà San Tomás e fin finau tà San Ginés.
Dempús d’assistir a diuèrses misses en cadua d’aguestes glèises, calada era gòrra enquias aurelhes, e de hèr ua charradeta damb beati o sacristans, anaue de capèra en capèra pregant diuèrses oracions.
En dider-se adiu, saludaue damb era man as imatges, coma se salude a un amic qu’ei en balcon, e dempús cuelhie era aigua senhada, se treiguie era gòrra, e de cap ath carrèr.
Ne er audèth que destrusissen en sòn nin, ne er òme que hèn enlà dera casa que neishec, boten era cara mès aclapada qu’era que botaue eth, en veir quèir entre bromes de povàs es bocins de reblatges.
Per çò d’èster òme non ploraue.
Barbarita, que s’auie educat ara ombra dera venerabla tor, se non ploraue en veir tan sacrilèg espectacle ère pr’amor qu’ère enventida, e era ira non li permetie vessar lèrmes.
Ne tanpòc endonviaue explicar-se se per qué eth sòn marit didie que D. Nicolás Rivero ère ua gran persona.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que non ere des caractèrs cambiants qu’arreconeishen es hèts consumadi.
Entada eth era glèisa ère tostemp aquiu, e cada còp qu’aguest òme passaue per dauant deth punt que corresponie ath lumedan dera pòrta, se senhaue e se treiguie eth chapèu.
Qu’ère Plácido frair dera Paz y Caridad, confraria qu’eth sòn domicili siguec ena esbauçada parròquia.
Anaue, donc, a ajudar as condemnats a mòrt ena capèra e a dar-les convèrsa ena ora terribla, en parlar-les de çò de pèga qu’ei era vida, de çò de bon qu’ei Diu e dera erosa manèra que serien aquiu ena glòria.
Qué serie des praubets condemnats a mòrt se non auessen qui les balhèsse un shinhau de siròp de bèc abans d’autrejar eth sòn còth ath borrèu!
Tàs dètz deth maitin acabaue Estupinhan invariablament çò que poiríem díder era sua jornada religiosa.
Passada aguesta ora, despareishie deth sòn ròstre rossinian era seriositat tetrica qu’auie ena glèisa, e tornaue a èster er òme afable, blagaire e divertit des reünions de botiga.
Esdejoaue ena casa des Santa Cruz o ena de Villanueva o ena d’Arnaiz, e se Barbarita non auie arren entà manar-li, començaue eth sòn trabalh entà deféner eth cede, pr’amor que tostemp hège eth papèr d’aqueth que trabalhe coma un nere.
Era sua afectada ocupacion en aquera epòca qu’ère eth corratatge de dependents, e simulaue que les plaçaue mejançant ua retribucion.
Que hège quauquarren, plan, mès ère en ua grana part pura enganha; e quan li demanauen s’anauen ben es negòcis, responie en ton deth comerçant ladin que non vò deishar veir es sòns boni ganhs: “Òme, mos vam defenent; non me posqui plànher…
Demoraue Plácido ena Cava de San Miguel.
Era sua casa qu’ère ua des que formauen eth costat occidentau dera Plaza Mayor, e coma era basa d’eres ei plan mès baisha qu’eth solèr dera Plaza, an ua nautada imponenta e un contrafòrt formidable, a manèra d’ua fortalesa.
Er estatge que demoraue qu’ère quatau pera Plaza e setau pera Cava.
Que non i a en Madrid nautades mès granes, e entà vencer-les li calie avalar cent vint gradons, toti de pèira, coma didie Plácido capinaut, en non poder avalorar ua auta causa en sòn domicili.
Er èster toti de pèira, des dera Cava enquias humaraus, da as escales d’aqueres cases un aspècte lugubre e monumentau, coma de castèth de legendes, e Estupinhan non podie desbrembar aguesta circonstància que lo hège interessant de bèra manèra, donques que non ei madeish pujar ena sua casa per ua escala coma es der Escorial, que pujar per vils gradons de pau, coma toti.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Eth patron d’ua sabataria dera Plaza, cridat Dámaso Trujillo, li permetie passar pera sua botiga, qu’eth sòn pannèu ère El ramo de azucenas.
Qu’auie pòrta entara escala dera Cava, e tient aguesta pòrta Plácido s’estauviaue trenta gradons.
Eth domicili deth blagaire qu’ère un mistèri entà toti, pr’amor que jamès arrés auie vengut a veder-lo, pera simpla rason de qué Plácido non ère ena sua casa senon quan dormie.
Jamès auie auut cap malautia que l’empedisse gésser pendent eth dia.
Ère er òme mès san deth mon.
Mès era vielhessa non podie enganhar-se, e un dia de deseme deth 69 siguec notada era manca deth gran òme enes cercles a on solie vier.
Lèu correc era votz de qué ère malaut, e guairi lo coneishien senteren fòrça interès per eth.
Molti emplegats de botigues se calèren per aqueri gradons de pèira ara cèrca de notícies deth simpatic malaut, que patie un rèuma agudent ena cama dreta.
Barbarita li hec a vier de seguit ath sòn mètge, e non satisfèta damb aquerò, manèc a Juanito qu’anèsse a tier-li ua visita, çò qu’eth Delfin hec de bon voler.
E ges a lúder aciu aquera visita deth Delfin ar ancian servidor e amic dera sua casa, pr’amor que se Juanito Santa Cruz non auesse hèt aquera visita, aguesta istòria non s’aurie escrit.
Se n’aurie escrit ua auta, plan, pr’amor que per on que sigue qu’er òme vage amie damb eth era sua novèla; mès aguesta non.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
IV.- Juanito arreconeishec eth numèro 11 ena pòrta d’ua botiga d’audèths e ueus.
Per aquiu s’auie d’entrar, plan que òc, caushigant plumes e estronhant clòsques.
Preguntèc as dues hemnes que desplumauen garies e porics, e li responeren, senhalant un paravent, qu’aquera ère era entrada dera escala der 11.
Portau e botiga qu’èren ua madeisha causa en aqueth edifici caracteristic deth Madrid primitiu.
Comprenec Juanito eth perqué amiaue, fòrça còps, Estupinhan, pegades as bòtes, plumes de diuèrsi audèths.
Que les cuelhie en gésser, coma l’auie arribat ada eth, per mès compde qu’auec d’evitar es lòcs que i auie plumes e quauquarren de sang.
Que hège dò veir es anatomies d’aqueri praubi animaus, qu’a penes desplumadi èren penjadi peth cap, sauvant era coa coma un sarcasme deth sòn miserable destin.
Ara quèrra dera entrada vedec eth Delfin calaishi plei de ueus, apilament d’aqueth comèrç.
Era voracitat der òme non a limits, e sacrifique ath sòn apetís non sonque es presentes senon es futures generacions de garies.
Ara dreta, ena prolongacion d’aqueth corrau tenebrós, un sicari tacat de sang balhaue còps de baston as audèths.
Retortilhaue es còthi damb aquera adretia e forma que da eth costum, e a penes soltaue ua victima e l’autrejaue agonizanta as desplumadores, ne cuelhie ua auta pr’amor de hèr-li era madeisha amorassa.
I auie gabiòles enòrmes pertot, plies de porics e poths, que deishauen veir eth cap ròi per entre es lates, assedegadi e fatigadi, entà alendar un shinhau d’aire, e enquia e tot aquiu es malerosi presoèrs se fotien picades per aquerò de qué se tu treigueres mès bèc que jo… òc ara sò jo que li cau trèir eth còth.
En tot auer campat aguest espectacle tan pòc agradiu, era flaira de corrau qu’aquiu se sentie, e eth bronit d’ales, picades e clocades de tanta victima, Juanito comencèc a pujar es famosi gradons de granit, neri ja e rosigadi.
Plan que òc, semblaue era pujada a un castèth o a ua preson der Estat.
Eth parament ère de fabrica caperada de ges e aguest de linhes e inscripcions grossières o pègues.
Pera part mès pròcha ath carrèr, fòrts brescats de hèr completauen er aspècte feudau der edifici.
En passar peth costat d’ua pòrta des crambes der entresòl, Juanito la vedec dubèrta e, coma ei naturau, guardèc entath laguens, pr’amor que toti es accidents d’aqueth recinte desvelhauen ath mès poder eth sòn curiosèr.
Se pensèc non veir arren e vedec quauquarren que de pic l’impressionèc, ua hemna beròia, joena, nauta…
Semblaue èster ara demora, ahiscada d’un curiosèr semblable ath de Santa Cruz, desirant saber qui diables pujaue ad aqueres ores per aquera retortilhada escala.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Juanito que non pecaue de cuert, e en veir ara gojata e observar çò de beròia qu’ère e çò de ben cauçada qu’anaue, li vengueren talents de cuélher confiança damb era.
Demore aciu, li preguntèc, eth senhor Estupinhan?
Plácido?…
E Juanito pensèc: “Tu gesses entà que te veiga eth pè.
Bona bòta”…
E pensant aquerò, se n’encuedèc de qué era gojata treiguie deth chal ua man damb gant ròi e se la hège a vier ena boca.
Era confiança li desbordaue deth pièch deth joen Santa Cruz, e non podec mens de díder:
Qué minge vostè, creatura?
Non ac ve vostè?, repliquèc en tot mostrar-l’ac.
Un ueu.
Un ueu cru!
Santa Cruz, non trapant ua milhor manèra d’entamenar era convèrsa.
Milhor que fregides.
Delfin çò que restaue ena clòsca.
Entre es dits dera gojata s’esguitlauen aqueres baues gelatinoses e transparentes.
Qu’auec Juanito temptacions d’acceptar era aufèrta; mès non; li repugnauen es ueus crus.
Non, gràcies.
Era alavetz acabèc de shurlar-lo, e lancèc era clòsca, que se fotèc contra era paret deth tram inferior.
Se netejaue es dits damb eth mocador, e Juanito pensaue com contunharie era convèrsa, quan sonèc en embaish ua votz terribla que didec: Fortunataaaa!
Alavetz era gojata s’inclinèc ena parabanda e deishèc anar un ja vau damb un crit tan penetrant que Juanito credec que se l’estarnaue eth timpan.
Eth ja, mès que mès, sonèc coma era vibracion agudenta de ua huelha de hèr quan s’esguitle sus ua auta.
E en deishar anar aqueth son, digne cant de tau audèth, era gojata se lancèc ath mès córrer escales enjós, e semblaue rodar per eres.
Juanito la vedec desparéisher, entenie eth bronit dera sua ròba foetejant es gradons de pèira e credec que s’aucie.
Tot demorèc fin finau en silenci, e de nauèth entamenèc eth joen era sua pujada penibla.
Ena escala non tornèc a trapar ad arrés mès, ne ua soleta mosca, ne entenec mès bronit qu’eth des sòns pròpris passi.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Quan Estupinhan lo vedec entrar sentec tanta alegria, que siguec a mand de meter-se ben de seguit pera soleta vertut dera alegria.
Que non ère, eth blagaire, en lhet, senon en un fautulh, pr’amor qu’eth lhet lo shordaue, e era mitat inferiora deth sòn còs non se vedie pr’amor qu’ère estropat coma es mòmies en hlaçades e liròts diferents.
Curbie eth sòn cap, aurelhes includides, era gòrra nera de tela que tenguie laguens dera glèisa.
Mès qu’es dolors reumatics, çò que shordaue ath malaut ère eth non poder parlar damb arrés, pr’amor qu’era hemna que lo mestraue, ua tau senhora Brigida, patrona o majordòma, ère plan maugraciosa e de pòques paraules.
Que non auie Estupinhan cap libre, donques que non n’auie de besonh entà instruir- se.
Era sua bibliotèca ère era societat e es sòns tèxtes es paraules caudes des viui.
Era sua sciéncia ère era sua fe religiosa, e ne entà pregar li calie breviaris ne florilègis, pr’amor que totes es oracions se les sabie de memòria.
Çò d’imprimit qu’ère entada eth musica, chimarratges que non servissen entad arren.
Un des òmes que mens admiraue Plácido ère Guttemberg.
Mès er engüeg dera sua malautia li hec desirar era companhia de quauqu’un d’aguesti blagaires muts que cridam libres.
Cerque entà aciu e entà aquiu delà e non trape cap causa imprimida.
Fin finau, ena polsosa arca trapèc era senhora Brigida un libròt pertanhent a un exclaustrat que demorèc en aquera madeisha casa tàs ans 40.
Lo dauric Estupinhan damb respècte, e qué ère?
Eth volum onzau deth Boletin Eclesiastico de la Diócesis de Lugo.
Se calèc, donc, en aquerò, donques que non i auie arren mès.
E se l’avalèc tot, de cap a pès, sense deishar-se ua letra, articulant corrèctament es sillabes en votz baisha ara manèra d’ua pregària.
Cap estramuncada l’arturaue ena sua lectura, pr’amor que quan li gessie ar encontre un latin long e escur, li calaue eth nhac sense trantalhar.
Es pastorales, sinodales, bulles e d’autes causes entretengudes qu’auie en libre sigueren eth solet remèdi ara sua solitud trista, e çò de milhor deth cas ei que li cuelhec eth gust ad aguest repais tant alap, e quauqui paragrafs se les avalaue dus còps, masculhant es paraules damb un arridolet, qu’a quinsevolh observaire mau assabentat l’aurie hèt a creir qu’eth volumòt ère de Paul de Kock.
E ère tant arregraït dera visita deth Delfin, que non hège que guardar-lo, recreant era sua vista ena sua beresa, ena sua joenessa e elegància.
S’auesse estat vint còps hilh sòn, non l’aurie contemplat damb mès amor.
Li flocaue paumades enes jolhs, e l’interrogaue peth menut per toti es dera familha, des de Barbarita, qu’ère eth numèro un, enquiath gat.
Eth Delfin, dempús de satisfèr eth curiosèr deth sòn amic, li hec, ath sòn torn, preguntes sus eth vesiat d’aquera casa que s’estaue.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era bastissa pertanh ath senhor Montero Isla, e pòt èster que l’administra jo er an que ven.
Eth qu’ac vò; ja me’n parlèc d’aquerò era tua mair e è responut que sò as sues ordes…
Bona proprietat damb uns fondaments de pèira qu’ei ua glòria… escala de pèira, que ja ac auràs vist; Solet qu’ei un shinhau longa.
Quan tornes, se vòs escuerçar trenta gradons, entra per El ramo de azucenas, era sabataria qu’ei ena Plaza.
Tu coneishes a Dámaso Trujillo.
E se non lo coneishes, solet dident-li “vau a veir a Plácido” te deisharà passar.
Estupinhan seguic encara mès d’ua setmana sense gésser de casa, e eth Delfin venguie cada dia a veder-lo, cada dia!, que plan per aquerò, ère eth mèn òme mès content qu’ues Pasques, mès en sòrta d’entrar pera sabataria, Juanito, que solide non li cansaue era escala, entraue tostemp per establiment de ueus dera Cava.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Perdicion e sauvament deth Delfin I.- Dempús de quauqui dies, quan ja Estupinhan anaue per aquiu remetut, encara qu’un shinhau coish, Barbarita comencèc a notar en sòn hilh inclinacions naues e quauques accions que non l’agradèren.
Observèc qu’eth Delfin, qu’era sua edat s’apressaue as vint-e-cinc ans, auie ores d’alegria infantila e dies de tristesa e recuelhement ombrius.
E non parèren aciu es nauetats.
Era perspicàcia dera mair credec desnishar un notable cambi enes costums e enes companhies deth joen dehòra de casa, e ac descurbic damb donades observades en certanes inflexions fòrça particulares dera sua votz e deth sòn lenguatge.
Que daue ara, ara dobla èla, eth ton arrossegat qu’era gent baisha da ara y consonanta; e se l’auien pegat modismes pintoresqui e expressions grossières qu’ara mama non li hègen bric de gràcia.
Qu’aurie dat quinsevolh causa per poder seguir-lo de nets e veir damb quina sòrta de gent s’amassaue.
Qu’aguesta non ère fina, se coneishie a uelhs vedents.
E çò que Barbarita non dobtaue en qualificar d’aviliment, se comencèc a mostrar en vestit.
Eth Delfín se calèc ua capeta cuerta damb fòrça galons, fòrça sotaches e passamaneries.
Se botaue pes nets eth chapèu cordovès, que, entà didè’c atau, l’estaue plan ben, e se pientaue damb es guinses de peu retortilhadi sus eth front.
Un dia venguec en casa un sarte damb mina de sacristan, qu’ère des que hèn ròba ajustada entà toreros, chulos e matachines; mès Barbarita non li deishèc trèir era cinta de mesurar, e pòc manquèc entà qu’eth praube òme baishèsse rodant pes escales.
Eth arrie, cercant era manèra d’evitar era qüestion; mès era inflexibla mama li talhaue era retirada damb preguntes contundentes.
A on anaue pes nets?
Qui èren es sòns amics?
Eth responie qu’es de tostemp, çò que non ère vertat, pr’amor que exceptat de Villalonga, que gessie damb eth tanben plan calat en capa cuerta e chapèu de cordovès, es ancians condisciples non campauen ja pera casa.
E Barbarita mentaue a Zalamero, a Pez, ath gojat de Telleria.
Com non hèr comparances?
Zalamero, tàs vint-e-sèt ans, ère ja deputat e subsecretari de Governacion, e se didie que Rivero volie dar a Joaquinito Pez un Govèrn de província.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E ad arràs de tot aquerò, en aquera epòca deth 70 se li desvolopèc de tau manèra ath Delfin era passion pes toros, que non se perdie cap corrida, ne deishaue d’anar enes resèrves cap dia e a viatges se calaue enes prats comunaus.
Dòna Bárbara viuie ena màger intranquillitat, e quan quauquarrés li condaue qu’auie vist ath sòn hilh en companhia d’un individú der art dera tauromaquia, se filaue pes parets… “Guarda, Juan, me pensi que tu e jo vam a pèrder es amistats.
Coma te hèsques a vier en casa a un d’aguesti galapians de pantalons ajustadi, giqueta cuerta e cauçons de cana clara, te pataquegi, òc, harè çò que non è hèt jamès, cuelhi ua escampa e ambdús gessetz ath mès córrer”…
Aguestes peleges solien acabar damb arridalhes, punets, promeses d’esmenda e reconciliacions amoroses, pr’amor que Juanito se les sabie totes entà padegar a sa mair.
Quan s’en sabec un dia era dauna qu’eth sòn hilh freqüentaue es barris de Puerta Cerrada, carrèr de Cuchilleros e Cava de San Miguel, l'encarguèc a Estupinhan que lo vigilèsse, e aguest ac hec de bon voler, en tot hèr-li a vier istorietes, contades en votz baisha e melodramatica: “Anet sopèc ena pastissaria deth nebot de Botin, en carrèr de Cuchilleros… sabetz, senhora?
Que tanben i ère eth senhor de Villalonga e un aute que non coneishi, un tipe atau… coma ac poiria díder?, d’aguesti de chapèu redon e capa de galons.
Hemnes…?, preguntèc damb ansietat Barbarita.
Dues, senhora, dues, didec Plácido assegurant damb madeish nombre de dits plan estiradi çò qu’era votz denonciaue.
Que les podí veir eth ròstre.
Èren d’aguestes de mantèl gris, devantau blu, bona bòta e mocador en cap…
En fin, un parelh de vedères plan braves.
Qué?
Ager e delàger entrèc eth gojat en ua botiga dera Concepción Jerónima, a on venen filigranes e coraus d’aqueri que tien es hilhuquères…
E qué?
Que s’està aquiu longues ores dera tarde e dera net.
M’en sai per Pepe Vallejo eth dera cordaria deth dauant, que l’è encargat que cale ben eth uelh.
Botiga de filigranes e de coraus?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Òc, senhora; ua d’aguestes argentaries de mèrda, que tot çò qu’an non vau un sò horadat.
Non la coneishi; l’an dubèrt hè pòc; mès que ja m’en saberè.
Aspècte de praubetat.
S’entre per ua pòrta de veire que tanben ei era entrada deth portau, e en veire i an botat un panèu que ditz: especialitat en presents entà hilhuquères…
Abans i auie aquiu un relotgèr cridat Bravo, que moric de colica miserere.
De pic es condes d’Estupinhan cessèren.
Barbarita non hège que preguntar e mès preguntar, e er erós blagaire non sabie arren.
E be n’auie de merit era discrecion d’aqueth òme, pr’amor qu’ère eth màger des sòns sacrificis; entada eth ère madeish que talhar-se era lengua en auer de díder: “non sai arren, absoludament arren.” A viatges semblaue qu’es sues insignificantes e insegures revelacions volien amagar era vertat en sòrta d’esclarir-la.
Anaue damb Villalonga… arrien fòrça es dus… de quauquarren que les hège gràcia…” E totes es denóncies èren coma aguestes, foteses, desencuses, evasiues…
Ua de dues: o Estupinhan non sabie arren, o s’ac sabie non ac volie díder per çò de non desengustar ara senhora.
Dètz mesi se passèren d’aguesta sòrta, Barbarita interrogant a Estupinhan, e aguest non volent o non auent se qué respóner, enquia que tath mes de mai deth 70, Juanito comencèc a abandonar aqueri madeishi costums grossièrs qu’autant desengustauen a sa mair.
Aguesta, que l’observaue atentiuament, notèc es simptòmes deth lent e erós cambi en multitud d’accidents dera vida deth joen.
Guaire se n’alegraue era senhora d’aquerò, que non mos ac cau díder.
E encara que tot aquerò ère inexplicable arribèc un moment que Barbarita deishèc d’èster curiosa, e non se’n hège bric d’ignorar es desvaris deth sòn hilh damb era condicion de qué se reformèsse.
Pòc a pòc, donc, recuperaue eth Delfin era sua personalitat normau.
Dempús d’ua net que venguec tard e alugat, e auec mau de cap e vòmits, eth cambi semblèc mès accentuat.
Era mama aubiraue en aquera ignorada pagina dera existéncia deth sòn ereu, amors un tant libertins, orgies de mau gust, trufaries e peleges dilhèu; mès qu’ac perdonaue tot, tot, absoludament tot, damb era condicion de qué aqueth capvirament passèsse, coma passen es indispensables crisis des edats.
Se n’encuedèc tanben de qué eth Delfin s’enquimeraue fòrça de cèrts encargues o cartetes que hègen a vier ena casa entada eth, en tot mostrar-se mèsalèu temerós de receber-les que desirós d’eri.
Soent daue as vailets era orde de qué les refusèssen e non admetessen cap carta ne encargue.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aquerò va ben.” Parlant d’aquerò damb eth sòn marit, D. Baldomero, qu’en eth çò de progressista non treiguie çò d’autoritari (emblema des tempsi), proposèc un plan defensiu que meritèc era aprobacion d’era.
Milhor qu’aguest plan ère eth que se l’auie acodit ara senhora.
Qu’auien ua casa en Plencia pr’amor de passar era tempsada d’ostiu, fixant era data de partida tath 8 o 10 de junhsèga.
En didè’c, guardèc era cara que botèc.
Çò de prumèr qu’exprimic eth Delfin siguec alegria.
E dempús se demorèc cogitós.
Quini ahèrs as tu, hilh?
Musica, musica.
Atau dit atau hèt.
Pairs e hilh gesseren entath Nord eth dia de Sant Pèir.
Barbarita anaue fòrça contenta en creder-se ja vencedora, e se didie peth camin: “Ara li vau a botar ath mèn poric ua anèra entà que non se m’escape mès.” S’installèren ena sua residéncia d’ostiu, qu’ère coma un palai, e non è paraules entà mesurar guaire contents e saludables se trapauen toti.
Eth Delfin, que i anèc un shinhau desmilhorat, non se tardèc a remeter-se, en tot cuéher eth sòn bon color, era sua paraula alègra e era plenitud des sues carns.
Era mama qu’ère ara demora.
Demoraue era escadença avienta, e tanlèu aguesta arribèc, entamenèc era empresa aquera dera anèra, coma persona escarrabilhada e coneishedora des manères der audèth que li calie estacar.
Diu l’ajudaue, plan que òc, pr’amor qu’eth poric non semblaue guaire prèst ara resisténcia.
Te cau maridar-te.
Que ja t’è cercat ara hemna.
Ès un gojatet, e t’ac cau dar tot hèt.
Qué serà de tu eth dia que jo te manca!
Plan per aquerò voi deishar-te en bones mans…
Non arrisques, non… qu’ei era vertat, a jo me cau tier compde de tot, madeish de coser-te eth boton que t’à queigut, que d’alistar- te ara qu’a d’èster era companha de tota era tua vida, era que t’a de mimar quan jo me morisca.
Te penses que vau a proposar-te ua causa que non te convengue?…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Sabi pas quin instint auem es mairs, bères ues voi díder.
Era esposa que Barbarita proposaue ath sòn hilh qu’ère Jacinta, era sua cosia, era tresau des hilhes de Gumersindo Arnaiz.
E quin edart!
Londeman dera conferéncia citada arribauen en Plencia Gumersindo e Isabel Cordero damb tota era sua catèrva menuda.
Candelaria non gessie de Madrid, e Benigna auie anat entà Laredo.
Juan non didec ne sò ne arri.
Se limitèc a respóner damb era formula de qué ja s’ac pensarie; mès ua votz ath laguens li didie qu’aquera gran hemna e mair auie tractes damb er Esperit Sant, e qu’eth sòn projècte ère un vertadèr cas d’infalibilitat.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
II.- Pr’amor que Jacinta ère ua gojata de qualitats excellentes, modèsta, delicada, amorosa e ath delà plan beròia.
Es sòns polidi uelhs èren ja en tot declarar er estat madur dera sua amna o eth punt que criden a encamardar- se e encamardar.
Barbarita estimaue fòrça a totes es sues nebodes; mès a Jacinta l’adoraue; l’auie lèu tostemp damb era e li dedicaue mil atencions e consideracions, sense qu’arrés, ne tansevolh era pròpria mair de Jacinta, podesse sospechar que la suenhaue entà èster era ireua.
Toti es parents supausauen qu’era familha Santa Cruz auien es sòns uelhs caladi en quauqua ua des gojates de Casa-Muñoz, de Casa-Trujillo o de ua auta familha rica e titolada.
Mès Barbarita non pensaue en tau causa.
Quan li revelèc es sòns plans a D. Baldomero, aguest s’alegrèc, pr’amor que tanben ada eth se l’auie acodit çò de madeish.
Ja didí qu’eth Delfin prometec pensar-s’ac; mès aquerò volie díder, plan, eth besonh que sentem toti de non aparéisher sense volontat pròpria enes casi grèus; en d’autes paraules, eth sòn amor pròpri, que lo governaue mès qu’era consciéncia, l’exigie, se non ua eleccion liura aumens un simulacre d’era.
Plan per aquerò Juanito non solet ac didie, senon que hège veir que pensaue, en tot vier a passejar-se solet per aqueri endrets, e s’enganhaue ada eth madeish dident-se: “be ne sò de cogitós!” Pr’amor qu’aguestes causes son plan serioses, tè!, e s’an de resòlver en cervèth.
Tot aquerò qu’ère comèdia, e voler tier-se coma un òme reflexiu.
Sa mair auie recuperat sus eth aquera influéncia totau qu’auec abans des rambalhs que demoren anotadi, e coma eth hilh prodig qu’es còps li hèn veir guaire mau li hè eth pensar e obrar per compde pròpri, descansaue des sues funèstes aventures pensant e obrant damb eth cap e era volontat de sa mair.
Çò de pejor deth cas ei que jamès l’auie passat peth cap maridar-se damb Jacinta, que tostemps l’auie guardat mès coma fraia que coma cosia.
En èster ambdús de cuerta edat (era auie un an e mesi mens qu’eth) auien dormit amassa, e auien vessat lèrmes acusant-se mutuaument d’auer sequestrat, eth, es pipes d’era, e auer lançat en huec, era, es soldadets de plomb d’eth, entà que se honessen.
Juan la hège rabiar, en tot des.hèir-li era casa des pipes, tè!, e Jacinta se resvenjaue lançant en un gibrelh d’aigua es shivaus de Juan entà que s’estofèssen.. tè!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que ja auien es dus era edat qu’un misteriós respècte les empedie dar-se punets, e se tractauen damb viu amor frairau.
Jacinta anaue cada dimars e diuendres a passar eth dia sancer ena casa de Barbarita, e aguesta non auie cap inconvenent de deishar solets pendent longues estones ath sòn hilh e ara sua neboda; pr’amor que se cadun d’eri auie eth desvolopament morau pròpri des sòns vint ans, er un dauant der aute seguien ena adolescéncia, fòrça luenh de sospechar qu’eth sòn destin les apressarie quan mens s’ac pensèssen.
Eth pas d’aguesta situacion frairau ara d’aimants non li semblaue ath joen Santa Cruz ua causa aisida.
Eth, que tan valent ère luenh deth larèr pairau, se sentie acovardat dauant d’aquera flor elevada ena sua pròpria casa, e tenguie coma impossible qu’es lhets d’ambús, amassadi, se convertissen en lhet conjugau.
Mès qu’auem remèdi entà tot mens entara mòrt, e Juanito vedec estonat, pòc dempús de sajar era metamorfòsi, qu’es dificultats se des.heiguien coma sau ena aigua; qu’aquerò qu’ada eth li semblaue ua montanha ère coma eth paumet dera man, e qu’eth pas dera fraternitat ar enamorament se hège coma ua seda.
Era cosineta, en hèr-se tanben era susprenuda enes prumèri moments e enquia e tot era vergonhosa, didec tanben qu’aquerò s’ac auie de pensar.
Que i a motius entà creir que Barbarita l’ac auie hèt pensar ja.
Sigue çò que sigue, eth cas ei qu’as quate dies de trincar-se eth gèu ja non auien d’ensenhar-les arren de noviatge.
Poirie creder-se que non auien hèt ena sua vida ua auta causa que picotejar tot eth sant dia.
Eth país e er ambient qu’èren avients tad aguesta naua vida.
Arròques formidables, ondades, plages damb cargolhets, prats verds, romegassi, carrerons plei d’arbilhons, hereishos e liquens, caminòus qu’eth sòn finau non se vedie, caserons rustics qu’en quèir era tarde deishauen anar des sòns bonhuts losats humades blues, cèus grisi, arrais de solei daurant eth sable, veles de pescaires crotzant era immensitat deth mar, ja blu, ja verdós, un dia net, er aute embaranat, un bugàs en orizon tintant eth cèu damb eth sòn hum, un batarràs ena montanha e d’auti accidents d’aqueth admirable hons poetic, afavorien as aimants, en tot balhar-les en cada moment un exemple nau entad aquera grana lei de Natura qu’èren en tot complir.
Jacinta ère d’estatura mejana, damb mès gràcia que beresa, çò que se cride en lenguatge corrent ua hemna polideta.
Era sua pèth plan fina e es sòns uelhs que deishauen anar alegria e sentiment compausauen un ròstre fòrça agradiu.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era estretesa relatiua que viuie era nombrosa familha Arnaiz, non li permetie variar es sues gales; mès que sabie trèir capitada der embeliment damb er art, e quinsevolh fotesa anonciaue en era a ua hemna que, s’ac volie, ère cridada a èster plan eleganta.
Dempús ac veiram.
Pera sua cintura delicada e era sua figura e cara porcelanesca, revelaue èster ua d’aguestes bereses qu’era Natura autrege pòc temps d’esplendor, e que se passissen lèu, tanlèu les arribe era prumèra pena dera vida o era maternitat.
Barbarita, que l’auie educat, coneshie ben es sues qualitats moraus, es tresaurs deth sòn còr amorós, que pagaue tostemp largament er amor que se l’auie, e per tot aquerò ère capinauta dera sua eleccion.
Enquia e tot certanes tenacitats de caractèr qu’ena mainadesa èren un defècte, l’agradauen quan Jacinta venguec hemna pr’amor que non ei bon qu’es hemnes siguen tot mèu, e conven que sauven ua resèrva d’energia entà certanes escadences dificiles.
Era notícia deth maridatge de Juanito queiguec ena familha Arnaiz coma ua bomba que crèbe e esparg, non desastres e mòrt, senon esperances e alegries.
Pr’amor que mos cau tier en compde qu’eth Delfin, pera sua fortuna, pes sues qualitats, peth sòn talent, ère considerat coma un èsser baishat deth cèu.
Gumersindo Arnaiz non sabie se qué l’arribaue; ac vedie e encara li semblaue mentida; e en èster er enamorament des nòvis pro apegalós, ada eth li semblaue qu’encara se demorauen bracs e que les calie aganchar-se fòrça mès.
Isabel ère tant erosa que, entornada ja tà Madrid, didie qu’anaue a cuélher quauquarren, e que solide era sua apraubida natura non poirie suportar tanta felicitat.
Aqueth matrimòni auie estat era illusion dera sua vida pendent es darrèrs ans, illusion que per çò de tan beròi non encaishaue ena realitat.
Non auie gausat jamès a parlar d’aquerò ara sua cunhada; per pòur de semblar excessiuament ambiciosa e gausada.
Que li mancaue temps ara bona senhora entà hèr a saber as sues amigues er erós eveniment; que non sabie parlar de ua auta causa, e encara que desgansolada ja e sense fòrça per çò deth trabalh e des amainadaments, cuelhie naues fòrces entà autrejar-se damb deliranta activitat as preparatius dera nòça, ar equipament e a d’autes causes.
Quini projèctes hège, quines causes endonviaue, quina prevision era sua!
Mès ath miei dera sua immensa faena, non deishaue d’auer presentides pesimistes, e exclamaue damb tristesa: “Qu’ei que me semble mentida!…
Se jo non ac veirè!…” E aguesta presentida, per èster de causa dolenta, venguec a complir-se a tot darrèr, pr’amor qu’era alegria inquieta siguec coma ua combustion amagada qu’avalèc era pòca vida qu’aquiu li restaue.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Escometuda d’un violent atac cerebrau, se moric aquera madeisha net, enrodada deth sòn marit e des sòns consternadi e aimants hilhs.
Non recuperèc eth coneishement dempús der atac, non badèc boca, ne se planhec.
Era sua mòrt siguec d’aguestes que vulgarament se comparen damb era d’un auderet.
Didien es vesins e amics qu’auie crebat de gust.
Aquera gran hemna, eroïna e martir deth déuer, autora de dètz-e-sèt espanhòus, se neguèc de felicitat sonque damb era sua flaira, e peric ena sua prumèra embriaguesa.
Ena sua mòrt l’acaçauen es dates celèbres, coma l’auien acaçat enes sues jasilhes, coma s’era istòria la rondèsse desirant auer quauquarren damb era.
Isabel Cordero e Juan Prim expirèren damb pòques ores de diferéncia.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Lua de mèu I.- Era nòça se hec en mai deth 71.
Didec D. Baldomero damb plan bon sen que, donques qu’ère costum de partir es nòvis, acabada de recéber era benediccion, a gaudir per aguesti mons, non comprenie que siguesse avient eth passeg per França o per Italia, en auer en Espanha tanti lòcs digni d’èster visti.
Eth e Barbarita non auien anat ne tansevolh a Chamberi, pr’amor qu’enes sòns tempsi es nòvis se demorauen aquiu a on s’estauen, eth solet espanhòu que se permetie viatjar ère eth duc d’Osuna, D. Pedro.
Quini tempsi mès desparièrs!..
E ara, enquia e tot Periquito Redondo, eth qu’a eth bazar de corbates en aire liure ena cantoada dera Casa de Correos auie hèt eth sòn viatget entà París…
Juanito se mostrèc totafèt d’acòrd damb sa pair, e recebuda era benediccion noviau, realizat eth dinar en familha sense cap ludiment per çò deth dòu, sense cap causa notabla coma non siguesse un assag de brinde d’Estupinhan, qu’era sua boca tapèc Barbarita ara prumèra paraula; hèti es adius, damb es lèrmes e punets corresponents, marit e hemna partiren entara gara.
Era prumèra etapa deth sòn viatge siguec Burgos, a on arribèren tàs tres deth maitin, erosi e blagaires, arrint-se’n de tot, deth hered e dera escurina.
Ena amna de Jacinta, totun, es alegries non excludien ua cèrta pòur, qu’a viatges ère terror.
Eth bronit der omnibus sus er inegal solèr deth carrèr, era pujada ena pension pera estreta escala, era cramba e es sòns mòbles de mau gust, barreja de dèishes dera ciutat e de luxes de pòble, aumentèren aqueth hered invencible e aquera espaventosa expectacion que la hègen estrementir.
E guaire estimaue ath sòn marit…!
Com combinar dus desirs tan desparièrs; qu’eth sòn marit se hesse enlà d’era e que siguesse apròp?
Pr’amor qu’era idia de qué podesse partir, deishant-la soleta, ère coma era mòrt, e era auta de qué se l’apressaue e la cuelhie en braça damb apassionada afogadura tanben la botaue tremolosa e espaurida.
Qu’aurie volut que non se desseparèsse d’era, mès que s’estèsse paradet.
Londeman, quan anèren tara catedrau, ja pro tard, sabie Jacinta ua sòrta d’expressions amoroses e d’intima confiança d’amor que enquia alavetz non auie prononciat jamès, coma non siguesse ena vaguetat discreta deth pensament que cranh desnishar-se ada eth madeish.
Que non li costaue vergonha dider-li ar aute que l’idolatraue, atau, atau, clar… ath pan pan e ath vin vin… ne preguntar-li en cada moment s’ère vertat qu’eth tanben ère hèt un idolatra e que ne serie enquiath dia deth Judici Finau.
E a tau pregunteta, qu’auie vengut a èster tan freqüenta coma eth parpelejar, eth que li tocaue responie Shi, en tot dar-li ad aguesta sillaba un ton de prononciacion mainadenca.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ena madeisha catedrau, quan les deishaue de uelh eth sacristan que les mostraue aquera capèra o aquera preciositat reservada, es esposi profitauen aqueth moment entà hèr-se punets ara prèssa e d’amagat, dauant dera santetat des autars consagradi o darrèr dera estatua jasenta d’un sepulcre.
Qu’ei que Juanito ère un coquin, e un golard e un gausat.
A Jacinta li costaue pòur aqueres profanacions; mès les consentie e toleraue, botant eth sòn pensament en Diu e fidant qu’Aguest, en veder-les, virarie eth cap damb aquera indulgéncia pròpria deth qu’ei era hònt de tot amor.
Tot qu’ère entada eri motiu de felicitat.
Contemplar ua meravilha der art les afogaue e de pura afogadura arrien, madeish que de quinsevolh contrarietat.
S’eth minjar ère dolent, arridolets; s’eth coche que les amiaue entara Cartuja anaue dançant enes clòts deth camin, arridolets; s’eth sacristan des Huelgas les condaue mil istòries, dident qu’era senhora abadessa se botaue mitra e governaue as prèires, arridolets.
E ath delà d’aquerò, tot çò que didie Jacinta, encara que siguesse era causa mès seriosa deth mon, li hège a Juanito ua gràcia extraordinària.
Per quinsevolh pegaria qu’aguest didesse, era sua hemna deishaue anar ua arridalhada.
Es cruditges d’estil popular e aflamencat que Santa Cruz didie bèth còp, la divertien mès qu’arren e les repetie en tot sajar de retier-les ena memòria.
Quan non son guaire grossières, aguestes formules de parlar que hèn gràcia coma caricatures que son deth lenguatge.
Eth temps se passe rapidament entad aqueri que son en extasi e entàs enamorats.
Ne Jacinta ne eth sòn espós se n’encuedauen pro deth cors des fugaces ores.
Era, mès que mès, li calie pensar un shinhau entà averiguar se tau dia ère eth tresau o eth quatau de tant erosa existéncia.
Mès encara que non sàpie apreciar ben era succession des dies, er amor aspire a dominar en temps coma en tot, e quan se sent victoriós en present, desire hèr-se patron deth passat, investigant es eveniments entà veir se li son favorables, donques que no les pòt esbauçar e hèr que siguen mentida.
Segura ena consciéncia deth sòn trionf present, Jacinta comencèc a sénter era desconsolacion de non sométer tanben eth passat deth sòn marit, en tot hèr- se patrona de guaire aguest auie sentut e pensat abans de maridar-se.
Coma que d’aquera accion preterita sonque auie leugèrs indicis, se desvelhèren en era curiosèrs que l’enquimerauen.
Damb es mutuaus amorasses creishie era confiança, que comence per èster innocenta e va aquerint pòc a pòc era libertat d’investigar e eth valor des revelacions.
Santa Cruz non ère en aguesta situacion de qué lo mortifiquèsse eth curiosèr, pr’amor que Jacinta ère era puretat madeisha.
Ne tansevolh auie auut un nòvi d’aguesti que non hèn que guardar e botar era cara aclapada.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mans ara òbra.
Que non a d’auer secrets entre es esposi.
Aguesta ei era prumèra lei que promulgue eth curiosèr abans de meter-se a actuar d’inquisidor.
Per çò que Jacinta hesse era prumèra pregunta cridant ath sòn marit mainatget (coma eth l’auie ensenhat), non deishèc aguest de senter-se un shinhau shordat.
Qu’anauen pes avengudes de pibos que i a en Burgos, dretes e inacabables, coma corsères de mausòns.
Era responsa siguec amorosa, encara qu’evasiua.
Se çò qu’era mainadeta desiraue saber ère uns amorets, ua pegaria!…
Era educacion der òme des nòsti dies non pòt èster complèta s’aguest non tracte damb tota sòrta de gent, se non hè un còp de uelh a totes es situacions possibles dera vida, se non hè a temptar a totes es passions.
Pur estudi e educacion pura…
Que non se tractaue d’amor, pr’amor que çò qu’ei amor, pro qu’ac podie díder, eth non l’auie sentut jamès enquia que li hec gòi era qu’ara ère era sua hemna.
Jacinta credie aquerò; mès ua causa ei era fe e ua auta eth curiosèr.
Que non auie cap de dobte der amor deth sòn marit; mès volie saber, òc senhor, volie saber-se’n de cèrtes aventuretes.
Entre esposi cau que i age tostemp era màger confiança, non ei atau?
Quan i a secrets, adiu ara patz deth matrimòni.
Plan, donc; era volie liéger de cap a pès cèrtes paginetes dera vida deth sòn espós abans que se maridèsse.
Coma qu’aguestes istorietes ajuden pro ara educacion matrimoniau!
En tot saber-les de memòria, es hemnes viuen mès prudentes, e sonque qu’es sòns marits s’esguitlen un shinhalet… plaf!, que son cuelhudi.
En paisatge vedie Juanito ua imatge dera sua consciéncia.
Era via que lo trauessaue, desnishant es ombres agitades, qu’ère era investigacion intelligenta de Jacinta.
Eth plan coquin se n’arrie, prometent, aquerò òc, condà’c tot; mès era vertat ère que non condaue arren de substantiu.
Que vies en bon lòc…
Sabi mès de çò que te penses.
Jo me’n brembi pro ben de cèrtes causes que vedí e entení.
Eth marit seguie embarrat ena sua prudéncia; mès non per aquerò se shordaue Jacinta.
Pro que li didie era sua sagacitat femenina qu’era obstinacion impertinenta còste efèctes contraris ad aqueri que se vò arténher.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Entrant en un tunèl dera Rioja, didec atau:
E ena gessuda deth tunèl, er enamorat espós, dempús de sarrar-la damb un braç d’ua manèra teatrau e d’auer barrejat er esclafit des sòns punets damb eth fiulet dera maquina humanta, cridaue:
Que te mingi; guarda que te mingi.
Curiosòta, nasejaira, liejòta!
Tu ac vòs saber?
Mès?
Quina gràcia!
Aquerò plan qu’ei dificil.
Demora-te a qu’arribem en Saragossa.
Non, ara.
Ara madeish?
Shi.
Non… en Saragossa.
Guarda qu’ei ua istòria longa a hastigosa.
Milhor…
Conda-la-me ara e dempús ja veiram.
Que te’n vas a arrir de jo.
Ves?, ja te n’arrisses.
Que non arrisqui, que sò mès seriosa qu’eth Papamoscas.
Plan, donc, que i vau… coma te didia, coneishí a ua hemna…
Causes de gojats.
Mès dèisha-me que comença peth principi.
Se passèc un còp… qu’un cavalièr ancian que se retiraue fòrça a ua agaça, que se cridaue Estupinhan, queiguec malaut… e causa naturau, es sòns amics vengueren a tier-li ua visita… e un d’aguesti amics, en pujar era escala de pèira, trapèc a ua gojata que se minjaue un ueu cru…
Com va?…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Un ueu cru… qué hastigós!, exclamèc Jacinta deishant anar era saliuèra.
Qué se pòt demorar d’un que s’enamore d’ua hemna que minge ueus crus?…
Parlant aciu damb imparcialitat, te diderè qu’ère beròia.
T’anuges?
Que non m’anugi, òme!
Seguís…
Non, aqueth dia que non se passèc arren.
Tè, que li heres gràcia e te demoraue.
Que non volie eth Delfin èster guaire explicit, e condaue a grani traits, padegant asprós e passant coma pes brases es passatges de perilh.
Mès Jacinta auie un art instintiu entà manejar eth gancho, e treiguie tostemp quauquarren de çò que volie saber.
Aquiu gessec a lúder ua part de çò que Barbarita sajaue de descurbir inutilament…
Qui ère era deth ueu?…
Donques ua gojata orfanèla que s’estaue damb era sua tia, qu’ère ueuèra e galinaira ena Cava de San Miguel.
Segunda Izquierdo!…
Ère veuda, e s’estaue endrabada, atau se ditz, damb un picador.
Ara tia?.
Non, hemna, ara neboda.
Era tia venguie de repassar-la, e encara s’entenien en embaish es bohades dera fèra…
Padeguè ara prauba gojata damb quate parauletes e me seiguí ath sòn cant en gradon.
Quina pòca vergonha!
Comencèrem a parlar.
Non pujaue ne baishaue arrés.
Era gojata ère confiada, innocenta, d’aqueres que diden tot çò que senten, autant çò de bon coma çò de dolent.
Contunhem.
Donques senhor… ath tresau dia me la trapè en carrèr.
De luenh ja vedí qu’arrie en veder-me.
Escambièrem quate paraules solet; e tornè e me calè ena casa; e me hi amic dera tia e parlérem; e ua tarde gessec eth picador d’entre un pilèr de tistèrs a on auie dormit era meddiada, tot plen de plumes, e apressant-se entà jo me balhèc era pauta, voi díder, me dèc era man e jo non l’ac cuelhí, me convidèc a ues copes, e acceptè e beuérem.
Que non mos tardèrem Villalonga e jo a hèr-mos amics des amics d’aquera gent…
Non te n’arrisques…
T’asseguri que Villalonga m’arrossegaue entad aquera vida, pr’amor que s’encamardèc de ua auta gojata deth barri, tau que jo dera neboda de Segunda.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E quina ère mès beròia?
Era mia!, repliquèc còp sec eth Delfin, deishant entreveir era fòrça deth sòn amor pròpri, era mia… un animalet fòrça polit, ua sauvatja que non sabie liéger ne escríuer.
Guarda, quina educacion!
Praube pòble!, e dempús parlam des sues passions brutaus, quan èm nosati que n’auem eth tòrt…
Aguestes causes s’an de veir d’apròp…
Òc, hilha mia, cau botar era man sus eth còr deth pòble, qu’ei san… òc, mès a viatges es sòns batècs non son batècs, senon còps de pè…
Aquera malerosa gojata!…
Coma te digui, un animau; mès un còr brave, un còr brave… prauba mainada!
Era auie eretat er usatge dera parauleta, que ja la desengustaue per èster coma es dèishes d’ua passion anteriora, un vestit o jòia enlordidi per usatge; e exprimic eth sòn desengust en tot dar-li ath coquin de Juanito un boet, qu’entà èster de hemna e de trufaria ressonèc pro.
Ves?, ja ès emmaliciada.
E sense cap motiu.
Non, non.
Que non me shòrdi.
Seguís, o te tusti un aute còp.
Que non voi…
Se çò que jo voi ei esfaçar un passat que considèri infamant; s’ei que non voi tier ne memòria d’eth…
Ei un episòdi qu’a es sòns costats ridiculs e es sòns costats vergonhosi.
Es pòqui ans desencusen cèrtes deméncies, quan d’eres se’n trè er aunor pur e eth còr san.
Per qué m’obligues a repetir çò que voi desbrembar, se sonque de brembar-me’n me semble que no meriti aguest ben qu’è, a tu, mainada mia?
Qu’ès desencusat, didec era esposa, apraiant-se eth peu que Santa Cruz l’auie esperluat en accentuar d’ua manèra materiau aqueres expressions tan sabentes coma apassionades.
Que non sò impertinenta, non exigisqui impossibles.
Pro que me’n sai de qué es òmes l’an de córrer abans de maridar-se.
T’avisi de qué serè plan gelosa se me balhes motiu entà estar-ne; mès gelosia retrospectiua que non n’aurè jamès.
Aquerò serie tot çò de rasonable e discret que se volgue, mès eth curiosèr non amendrie, mèsalèu aumentaue.
Reviuec damb fòrça en Saragossa, dempús qu’es esposi vengueren dera missa deth Pilar e visitèren era Seo.
Santa Cruz botèc mala cara.
S’ei qu’ac voi saber entà arrir-me’n, sonque entà arrir-me’n.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ai, pegonh!…
Non, qu’ei que me hèn gràcia es tues holies.
Qu’an un chic.
Anet pensè en eres, e enquia e tot soniè un shinhau ena deth ueu cru e era tia e eth pèc der oncle.
Non, que non me shordaua; me divertia en veder-te entre aguesta aristocràcia, hèt un cavalièr, ua persona decenta, tè, damb eth peuet sus era aurelha.
E ara te vau a auançar era continuacion dera istòria.
Donques senhor… li heres er amor finament, e era l’admetec de manèra rusta.
Juanito tachèc es uelhs ena sua hemna e dempús se metec a arrir.
Aquerò que non ère endonviament de Jacinta.
Qu’aurie entenut quauquarren, plan, aumens eth nòm deth carrèr.
Pensant que li calie seguir eth ton trufaire, didec atau:
Seguís damb era tua conquista.
Donques senhor…
Causa de pòqui dies.
En pòble, hilha mia, es procediments que son brèus.
Ja ves se com s’aucissen.
Donques madeish se passe damb er amor.
Un dia li didí: “Se vos demostrar-me que m’estimes, hug dera tua casa damb jo.” Jo me pensè que me diderie que non.
Que penseres mau… mès que mès s’ena sua casa i auie… lenha.
Era responsa siguec cuélher eth mantèl, e dider-me, anem.
Que non podia gésser pera Cava.
Gessérem pera sabataria que se cride El ramo de azucenas.
De vertat; eth pòble ei atau, extrèmament executiu e enemic de formalitats.
Jacinta guardaue ath solèr mès qu’ath sòn marit.
Encara que Jacinta non coneishie personaument a cap victima des paraules de maridatge, qu’auie ua idia clara d’aguesti acòrds diabolics per çò que d’eri auie vist enes drames, enes pèces cuertes e enquia e tot enes opères, presentadi coma recurs teatrau, uns còps entà hèr plorar ath public e d’auti entà hèr-les arrir.
Tornèc a guardar ath sòn marit, e notant en eth coma un arridolet d’òme de mon, li hec ua pessigada acompanhada d’aguesti concèptes, un shinhau irritadi:
Quini òmes!…
Dempús diden…
E aguesta pèga non te treiguec es uelhs quan se vedec enganhada?…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
S’auesses estat tu, tanpòc m’auries trèt es uelhs.
Plan que òc… coquin… coquinet.
Tà qué preguntes, donc?
Se te digui que non l’estimaua, t’anuges damb jo e cuelhs partit per era… e se te didessa que l’estimaua, qu’ath cap de pòc temps de trèir-la dera sua casa se m’acodie era pegaria de complir era paraula de maridatge que l’autregè?
A, coquin!, exclamèc Jacinta damb ira comica, encara que non totafèt comica.
Qu’as sòrt de qué èm en carrèr, que se non, ara madeish te fotia un parelh de repassades e damb cada còp me haria a vier ua guinsa de peu…
Atau que maridar-te… e m’ac dides a jo!…
Era arridalhada lançada per Santa Cruz ressonèc ena cavitat dera placeta silenciosa e desèrta, damb ressons tant estranhs, qu’es dus esposi s’estonèren d’entener-la.
Formauen era cantoada vielhs casalons de tòcho modelat ar estil mudéjar, enes pòrtes gigantes o sauvatges de pèira damb era maça ena espatla, enes cornisses trabalhades de husta, d’un color de povàs unifòrme e plan trist.
Non se vedien senhaus de cap amna viuenta en nunlòc.
Darrèr des brescats rolhadi non apareishie cap sòrta de hustes miei barrades que per eres se podesse filtrar ua guardada umana.
Juanito corrie.
Jacinta venguec ath sòn darrèr damb era ombrèla quilhada.
Fin finau, pum!, li fotèc un còp d’ombrèla, e quan Juanito se rascaue, ambdús se posèren alendant, sufocadi peth risolèr.
E quan passauen per aqueth tunèl, qu’ath sòn finau se vedie ua auta placeta tan solitària coma era anteriora, es aimants, sense badar boca, s’abracèren e s’estèren estretament junhudi, hent-se punets pendent ua longa menuta e dident-se ara aurelha es paraules mès trendes.
Se mos vedesse quauquarrés… gasulhèc Jacinta rogida, pr’amor que de vertat, aqueth cornèr de Saragossa podie èster tot çò de solitari que se volguesse, mès que non ère ua cramba.
Milhor… se mos ven, milhor…
Que se’n vagen ath caralh.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E tornèren as abraçades e as paraules de mèu.
Per aciu non passe ne ua amna… didec eth.
Qu’ei mès, me pensi que per aciu non a passat jamès arrés.
Aumens hè dus sègles que non a corrut per aguestes parets ua guardada umana…
Cara, me semble qu’enteni passi.
Passi… a veir?…
Òc, passi.
Plan, que venguie quauquarrés.
S’entenec sense poder endonviar per a on, un arrossegar de pès sus es calhaus deth solèr.
Entre dues cases apareishec de pic ua figura nera.
Qu’ère un prèire vielh.
S’agarrèren deth braç es esposi e auancèren hènt veir es màger bones formes.
Eth clèrgue, en passar ath sòn costat, les guardèc fòrça.
Qué mos a coneishut?
Qu’èrem… en tot peguejar.
Bè!…
Que m’ei parièr.
Que non voi saber arren mès.
Punt e finau.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Cap mès…
Pro me n’è arrit ja dera tua pegaria.
De vertat, jo me pensaua qu’ères mès escarrabilhat…
Ath delà, tot çò que me pòs condar, ja m’ac imagini.
Que t’engüegères lèu.
Ei normau…
Er òme ben educat e era hemna ordinària non hèn guaire.
Se passe era illusion, e dempús qué arribe?.
Qu’era flaire a ceba e ditz paraules lèges…
Ada eth… coma s’ac vedessa… se li lhèue er estomac, e comencen es ahèrs.
Eth pòble ei lord, era hemna de classa baisha, per mès que se laue era careta, tostemp ei pòble.
Non i a mès que veir es cases peth laguens.
Donques madeish son es benedidi còssi.
Aquera madeisha tarde, dempús de guardar era pòrta deth Carmen e es eloqüents murs de Santa Engracia que vederen çò qu’arrés tornarà a veir, passejauen pes arberalhes de Torrero.
Jacinta, pesant fòrça sus eth braç deth sòn marit, pr’amor que de vertat ère plan cansada, li didec:
Dempús boca barrada.
Mès, hilha, qué te cau?…
Plan, t’ac vau a díder.
Que non a arren de particular.
Donques senhor… demoraue en aquera casa un oncle dera tau, frair dera venedora de ueus, bon tipe, eth màger perdut e er animau mès gran qu’è vist ena mia vida; un òme qu’a estat de tot, presoèr, revolucionari de barralhes, torero d’iuèrn e mercadèr de bestiar.
José Izquierdo…!
Aguest tau li chuquèc eth cervèth a ua prauba hemna, veuda d’un argentèr e se maridèc damb era.
Cadun ath sòn estil, aquera parelha valie un empèri.
Tot eth sant dia èren en tot pelejar-se, de bèc se compren…
E quina botiga, hilha, quin desorde, quines scènes!
Prumèr cuelhie ua peta eth solet, dempús es dus ath còp.
Pregunta-li a Villalonga, qu’ei eth qui conde aquerò de meravilha e referís eth rambalh que se formaue aquiu.
Me semble mentida que jo me divertissa damb taus escandals.
Be n’ei er òme!
Mès jo qu’èra cèc; qu’auia alavetz era tissa de çò de popular.
Ara prumeria òc… te diderè… repliquèc eth Delfin cercant es corsères d’ua explicacion un shinhau anujosa.
Encara que, mès que per çò der desaunor s’emmaliciaue pera hujuda.
Era que volie auer ena sua casa ara prauba gojata, qu’ère era sua assistenta.
Aguesta gent deth pòble qu’ei atròç.
Be n’ei d’estranha era sua morau!, mielhor dit, que non a bric de morau.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Concepción Jerónima, e formar un rambalh ath sòn frair e ara sua cunhada.
A quina degradacion arribe un quan se dèishe anar atau!
Qu’èra jo tan pèc, que me semblaue qu’auia de víuer tostemp entre semblabla racalha.
Donques non te voi díder, hilha dera mia amna… un dia que se metec aquiu eth picador, er aimantonh de Segunda.
Aguest cavalièr e eth mèn amic Izquierdo que non se podien veir… çò que se dideren aquiu!…
Sabi pas se com te divertie tanta sauvatjaria.
Ne jo tanpòc me’n sai.
Me semble que venguí a èster un aute desparièr deth qu’èra.
Que siguec coma un parentèsi dera mia vida.
E arren, hilha dera mia amna, que siguec eth maudit caprici per aquera hemna de pòble, sabi pas quina afogadura artistica, quina deméncia ocasionau que non sai explicar.
Sabes se qué desiri ara?, didec de ressabuda Jacinta.
Que te cares, tè, que te cares.
Me repugne aquerò.
Sagi d’imaginar-me se com ères e non ac posqui arténher.
Estimar-te jo e èster tu coma tu madeish te pintes son dues causes que non posqui amassar.
Que dides ben, estima-me fòrça, e çò de passat, passat.
Mès, demora un shinhau: entà deishar redon eth conde, me cau ahíger ua causa que t’estonarà.
Tàs dues setmanes d’aqueri va-e-veni, de tanta peleja e de tant escandal entre es frairs Izquierdo, e entre Izquierdo e eth picador, e tia e neboda, heren es patzes toti, e s’acabèren es peleges e non auec mès que fineses e sarrades de mans.
Be n’ei d’especiau!
Quina gent!
Eth pòble non coneish era dignitat.
Solet lo possen es sues passions o er interès.
Coma que Villalonga e jo auíem sòs entà tantarres e cerveses, es uns e es auti cuelheren eth gust as nòstes pòches e lèu arribèc eth dia qu’aquiu non se hège que béuer, picar de mans, tocar era guitarra, minjar camalhon.
Qu’ère ua tantarra contunha.
Ena botiga non se venie, en cap des dues cases se trabalhaue.
Eth dia que non auie un dinar en camp, auie un sopar ena casa enquiara maitiada.
Es vesins èren escandalizadi.
Era policia romaue.
Villalonga e jo, coma dus asenadi…
Vai, quin parelh d’elements!…
Ves?…
Lèu, lèu, que mos banham.
Eth temps se botèc fòrça mau, e en tot eth trajècte enquia Barcelona non cessèc de plòir.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Quan eth trèn s’arturaue, se sentien es gotes d’aigua qu’es tets des coches lançauen sus es estrius.
Hège hered, e encara que non ne hesse, es viatjaires n’aurien auut per çò de veir es estacions negades, es emplegadi chaupadi e es campanhards que venguien a cuélher eth trèn damb ua saca en cap.
Es locomotores rajauen aigua e huec ath còp, e enes teles de caochó deth trèn de merces se formauen bosses plies d’aigua, petiti lacs a on aurien pogut béuer es audèths, s’es audèths auessen auut set aqueth dia.
Jacinta ère contenta, e eth sòn marit tanben, maugrat era malenconia ploraira deth paisatge; coma que i auie d’auti viatjaires en vagon, es nauèth maridadi non podien entretier eth sòn temps damb punets e pegaries d’amor.
En arribar, es dus se n’arrien dera formalitat qu’auien hèt aqueth viatge, pr’amor qu’era preséncia de persones estranhes non les deishèc botar-se melosi.
En Barcelona s’estèc Jacinta plan distrèta damb era animacion e fecond rambalh d’aqueth gran brunhon d’òmes.
Passèren estones plan erosi visitant es supèrbes fabriques de Batlló e de Sert, e admirant de contunh, de talhèr en talhèr, es meravilhoses armes qu’a pensat er òme entà sométer ara Natura.
Pendent tres dies, era istòria aquera deth ueu cru, dera hemna sedusida e dera familha d’asenadi que se padegauen damb tantarres, quedèc totafèt desbrembada o perduda en un laberint de maquines rambalhoses e humades, o en tric-trac des telèrs.
Es de Jacquard damb es sòns incomprensibles jòcs de cartons horadadi tenguien ocupada e suspenuda era imaginacion de Jacinta, que vedie aqueth prodigi e non s’ac volie creir.
Causa formidabla!
Qu’èm tan pècs, qu’en veir a ua oelha non pensam qu’en era son es nòsti abrics.
E qui diderie qu’es blòdes e combinacions an gessut d’un arbe?
Tè, eth coton!
E, donc, es tintes?
Eth carmin qu’a estat un animalonh, e eth nere ua iranja agra, e es verds e blus carbon de pèira.
Mès çò de mès estranh ei que quan vedem a un saumet, çò de mens que pensam ei que d’eth gessen es tambors.
E non s’arrestaue aciu era observadora.
En aquera excursion peth camp instructiu dera indústria, eth sòn generós còr se desbordaue en sentiments filantropics, e eth sòn clar sen sabie guardar cara a cara es problèmes sociaus.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Be n’està de filosofica era mia hemneta.
Vai… que pòs díder que non me sò ludut…
Ditz-me se m’estimes, òc o non… mès lèu, lèu.
Londeman, enes nautades deth Tibidabo, en veir as sòns pès era immensa ciutat estenuda ena planhèra, deishant anar per mil humeneges eth nere hum que declare era sua fogosa activitat, Jacinta se deishèc anar deth costat deth sòn marit e li didec:
Se trapèsse ua forma delicada de hèr era pregunta!…
Escorcolhèc ena sua ment tot çò que sabie e non trapaue cap formula qu’anèsse ben ena sua boca.
E era causa qu’ère fòrça naturau.
O ac auie pensat o ac auie soniat era net anteriora; d’aquerò non n’ère segura, mès qu’ère ua conseqüéncia qu’a quinsevolh se li pòt acodir.
Er orde des sòns judicis qu’ère eth següent: er endrabament deth mèn marit damb aguesta hemna?, non ac sai.
Mès se tardèsse mès o se tardèsse mens, pro que se poirie passar que… auesse neishut bèth mainatjon.” Aguesta qu’ère era paraula de mau hèr tà prononciar, mainatjon!, Jacinta non gausaue, e encara que sagèc de cambiar-la per familha, succession, tanpòc gessie.
Non, que non ère arren.
Tu as dit que m’anaues a preguntar sabi pas qué.
Qu’ère ua pegaria; non ne hèsques cabau.
Que non i a arren que me shòrde mès qu’aquerò… dider-li a un que li van a preguntar quauquarren e dempús non preguntar.
Un que se demore confús e hènt mil calculs.
Aquerò, aquerò.
Sauva-lo ben…
Non li queiràn mosques.
Guarda, hilha dera mia amna, quan non s’a de tirar, non s’a d’afustar.
Que ja tirarè… qu’auem temps, hilhet.
Ditz-m’ac ara…
Qué serà, qué non serà?
Arren… que non ère arren.
Eth la guardaue e se botaue seriós.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se guardauen, se n’arrien, e arren mès.
Entath sòn laguens didec era esposa: “Era higa que madure damb eth temps.
Vieràn dies de màger confiança, e parlaram… e me’n saberè de se i a o non un ueuet per aquiu.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
IV.- Jacinta non auie cap sòrta d’erudicion.
Qu’auie liejut plan pòqui libres.
Ère complètament ignoranta en qüestions de geografia artistica; e ça que la, apreciaue era poesia d’aquera region costèra mediterranèa que campèc dauant des sòns uelhs en vier de Barcelona tà Valencia.
Es bordalats marins desfilauen ara quèrra dera via, plaçadi entre eth mar blu e ua vegetacion esplendida.
A tròci, eth paisatge ère blu damb era platejada huelha des olivèrs; mès enlà, es vinhes l’alegrauen damb era verda gala deth pàmpol.
Era vela triangulara des embarcacions, es casetes baishes e blanques, era abséncia de losats punchucs e eth predomini dera linha orizontau enes construccions, hègen a vier en pensament de Santa Cruz idies d’art e de natura elenica.
Seguint es rutines que se tien es qu’an liejut quauqui libres, parlèc tanben de Constantin, de Grécia, des barres d’Aragon e des peishets que les amiauen pintades en lomb.
Qu’ère clar que s’auie de trèir a relúder es colonies fenicies, causa que d’era Jacinta non n’auie ne idia, ne li hège ua bèra manca.
Dempús vengueren Procida e es Vespres Sicilianes, D. Jaime de Aragon, Roger de Flor e er Emperi d’Orient, eth duc d’Osuna e Napols, Venecia e eth marqués de Bedmar, Massanielo, es Borgias, Lepant, D. Juan de Austria, es galères e es pirates, Cervantes e es Padres de la Merced.
Entretenguda Jacinta enes comentaris qu’er aute botaue ara rapida vision dera còsta mediterranèa, resumie era sua sciéncia en aguestes o semblables expressions: “E era gent que s’està aciu, serà erosa o serà tan malerosa coma es campanhards der interior, que jamès an auut arren a veir damb eth Gran Turc ne damb era capitania de D. Juan de Austria?
Que passèren un dia fòrça agradiu, en veir er alègre país que campaue dauant des sòns uelhs, eth cabalós Ebro, es aiguamògs deth sòn delta, e fin finau, era meravilha dera region valenciana, que s’anoncièc damb grops de carrobièrs, que de pertot semblauen acodir dançant ar encontre deth trèn.
A Jacinta li daue romadís de cap quan les guardaue atentiuament.
Ja s’apressauen entà tocar damb eth sòn espés huelham era hiestreta; ja s’aluenhauen entà naut de tot d’un ticolet; ja s’amagauen darrèr d’un tucò entà reaparéisher hènt passi e figures de minuet o jogant ara amagadèra damb es paus deth telegraf.
Eth temps, que non les auie estat guaire favorable en Saragossa e Barcelona, milhorèc aqueth dia.
Un esplendid solei dauraue es camps.
Tota era lum deth cèu semblaue que se calaue laguens deth còr des esposi.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Pro ne son de coquins!
Guarda ara es hius.
Que sòn madeish qu’eth pentagrama d’un papèr de musica.
Guarda com puge, guarda com baishe.
Es cinc linhes semble que son gravades damb tinta nera sus eth blu deth cèu, e qu’eth cèu ei çò que se botge coma ua cortina de teatre non acabada de penjar.
Çò que jo digui, exprimic Jacinta arrint.
Fòrça poesia, fòrça causa polida e naua; mès pòc entà minjar.
T’ac cohèssi, marit dera mia amna, qu’è ua hame de lop.
Era maitiada e aguest frescolenc camp, m’an dubèrt era hame de land en land.
Jo non volia parlar d’aquerò entà non descoratjar-te.
Lèu arribaram en ua estacion de pension.
Se non, cromparam encara que sigue ues rosquilhes o pan sec…
Eth hèt de viatjar qu’a aguesti inconvenents.
Coratge, gojata, e hè-me un punet, qu’era hame damb amor ei mendre.
Sabes se qué me minjaria jo ara?
Un bistèc?
Non.
Donques qué?
Un e miei.
Pro que t’auràs d’acontentar damb ua iranja e mieja.
Passauen es estacions, e era pension non apareishie.
Fin finau, en sabi pas quina, apareishec ua hemna qu’auie ath dauant ua tauleta damb licors, rosquilhes, pastissi ornadi damb hormigues e uns…
Qué ère aquerò?
Hè-te’n a vier ua dotzena…
E un aute còp eth trèn en marcha.
Ambdús se placèren jolhs damb jolhs, botant ath miei eth papèr greishós qu’auie aqueth molon de cadavres fregidi, e comencèren a minjar damb era prèssa qu’era sua hame les daue.
Guarda quin pit…
Non, entà tu, entà tu.
Era man d’era qu’ère forquilha entara boca d’eth, e ath revés.
Jacinta didie qu’ena sua vida auie hèt un repais mès a gust.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E tot entà que nosati mos regalèssem aué.
E òc ma hè que ne son de boni.
Que m’a agradat aguest esdejoar.
E a jo.
Ara vam a veir aguesti pastissi.
Que son plan boni.
Er acid qué…?
Es hormigues, gojata.
Non te’n hèsques, e entà laguens.
Remetudes es fòrces, era alegria se desbordaue d’aqueres amnes.
Guarda quines cases, quines trelhes!
Anauen solets.
Quina felicitat, tostemp solets!
Juan se seiguec ath cant dera hiestreta e Jacinta sus es sòns jolhs.
Eth l’enrodaue era cintura damb eth braç.
A còps parlauen, en tot hèr, era, observacions innocentes sus tot aquerò que vedie.
Mès dempús se passauen quauques estones sense qu’arrés badèsse boca.
De ressabuda se virèc Jacinta entath sòn marit, e en tot botar-li un braç ar entorn deth còth, li deishèc anar aguesta:
Qui?, preguntèc Santa Cruz un shinhau estonat.
Eth tòn adorat torment, eth tòn…
Com se cridaue o com se cride…
Sabi pas… ne m’impòrte.
Vai, damb qué gesses ara.
Qu’ei que hè ua estona me venguec eth pensar en era.
Se m’acodic còp sec.
Sabes com?
Que vedí uns cotilhons ròis metudi a secar en un arbilhon.
Tu dideràs se qué a a veir…
Plan, arren.
Mès vé-te’n a saber com s’estaquen en pensament es idies.
Aguest maitin me’n brembè de çò madeish quan passauen fiulant es cariòts cargadi d’equipatges.
Anet me venguec en cap, quan te semble?.
Quan amortères era lum.
Me semblèc qu’era ahlama ère ua hemna que didie ai!
Ja sai que son pegaries, mès en cervèth se passen causes plan particulares.
Atau, donc, mainatget, desnishes aquerò, òc o non?
Qué?
Eth nòm.
Dèisha-me a jo de nòms.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qué pòc amable ei aguest senhor!, didec abraçant-lo.
Plan, sauva-te eth secretet, òme, e desencusa-me.
Tie compde que non te panen aguesta preciositat.
Qu’ei aquerò, qu’ei aquerò, o èm reservadi o non.
Jo me demori madeish qu’èra.
Non te penses qu’auia un gran interès entà saber-me’n.
Qué guanhi jo sabent un nòm mès?
Qu’ei un nòm plan lèg…
Non me hèsques pensar en aquerò que voi desbrembar, repliquèc Santa Cruz damb engüeg.
Non te digui ne ua soleta paraula, sabes?
Gràcies, estimat pòble…
Donques guarda, se te penses que vau a auer gelosia, t’enganhes fòrça.
Pro que voleries tu aquerò entà dar-te importància.
Que non n’è, ne è motius entà auer-ne.
Sabi pas se qué vederen que les distreiguec d’aquera convèrsa.
Eth paisatge ère cada còp mès polit, e eth camp, vient a èster un jardin, revelaue es refinaments dera civilizacion agricòla.
Tot qu’ère aquiu noblesa, ei a díder irangèrs, es arbes de huelha perenna e ludenta, de flors odoroses e de frutes d’aur, arbe illustre qu’a estat un des mès tenguts estriuets des poètes, e qu’ena region valenciana ei peth solèr, voi díder, que n’a tants qu’enquia e tot es poètes les guarden ja coma se siguessen cardets.
Es tèrres laurades encanten ara vista damb era correccion accentuada des sues linhes.
Es ortalisses bròden es socs e diboishen eth solèr, qu’en quauqui lòc se retire a un canabàs.
Es diuèrsi verds, mès semble que les a hèt er art damb ua bròssa, que non era Natura damb eth sòn trabalh invisible.
E per tot, flors, arbilhons trendes; enes estacions càcies gigantesques qu’estenen es sues rames sus era via; es òmes damb calçons e mocador estacat en cap, costum morisc; es hemnes fresques e gracioses, vestides d’indiana e pientades damb guinses de peu sus es possi.
Valencia s’apressaue ja.
En vagon entrèren quauques persones; mès es esposi non deishèren era hiestreta.
A viatges se vedie eth mar, tan blu, tan blu, qu’era retina patie era enganha de veir verd eth cèu.
Sagunto!, ai, quin nòm!, quan se lo ve escrit en letres naues e dilhèu torçades de bèra estacion, que semble trufaria.
Non se passe cada dia que se posque veir estropades en hum des locomotòres es inscripcions mès subergessentes dera istòria umana.
Juanito que profitaue es escadences d’èster sabent sentimentau, s’estonèc mès deth compde dera aparicion d’aqueth panèu.
A!, Sagunto, ja… un nòm.
Solide que se passèc aciu bèth rambalh.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non t’afogues, hilh, cuelh-t’ac damb tranquillitat.
A qué vie aguest a!, ò!…?
Gojata, se qué dides?
Òc, hilh dera mia amna, pr’amor qu’aqueri bèsties… que non hèsqui repè… heren ua asenada.
Plan, crida-les eròis se vòs, e barra aguesta boca que te me retires ath Papamoscas de Burgos.
Tornèren a contemplar eth jardin agricòla qu’ena sua verdor se destacauen es cabanes de palha damb ua crotz naut de tot deth tet.
Enes bartassi vedec Jacinta ues plantes plan estranhes de brots escassi e huelhes enòrmes, que cridèren era sua atencion.
Non, hilha mia, es higues de Barbaria les da aguesta auta planta baisha, compausada d’ues arrames eriçades de pues.
Aquerò d’aute qu’ei era agave, que da coma frut es còrdes.
E er espart a on ei?
Enquia aquiu non arribe era mia sabença.
Que deu èster per aquiu.
Eth trèn hège ua ampla corba.
Es viatjaires vederen ua grana massa d’edificis qu’era sua blancor subergessie entre eth verd.
Es grops d’arbes la tapauen a tròci; dempús la descurbien.
Valencia qu’ère era ciutat mès ben plaçada deth mon, sivans didec un agudent observador, per çò d’èster bastida ath miei deth camp.
Ara seguida, es esposi, empaquetadi laguens d’ua carriòla, se calauen pes estrets carrèrs dera ciutat campèstra.
S’aquerò semble un paravent…
Tara mieja net, quan se retirèren fatigadi en sòn domicili dempús d’auer passejat pes carrèrs e entenut mieja Africana en teatre dera Princesa, Jacinta sentec que còp sec, sense saber com ne perqué, l’ahiscaue en cervèth aqueth petit verme, era idia persecutora, era peneta desguisada de curiosèr.
Juan se resistic a satisfèr-la, aufrint diuèrses rasons.
Mès eth nòm, mainatget, eth nòm e arren mès.
Non te penses que te vau a repotegar, pegonh.
Parlant atau se treiguie eth chapèu, dempús er abric, dempús eth còs deth vestit, era pelha, eth pof, e ac anaue botant tot damb orde enes fautulhs e cagires dera cramba.
Qu’ère renduda e non vedie es santes ores de botar es sues fatigades carns en lhet.
Er espós tanben anaue deishant anar era ròba.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Semblaue de bon umor; mès eth curiosèr de Juanita lo shordaue ja.
A tot darrèr, en non poder resistir-se as gràcies dera sua hemna non auec mès remèdi que decidir-se.
Ja èren es caps sus es coishins, quan Santa Cruz deishèc anar guiterós aguestes paraules dera sua boca:
Gràcies a Diu, òme.
Li costaue fòrça trabalh de didè’c.
Era auta l’ajudaue.
Se cride For…
For…narina.
Non, For…tuna…
Fortunata.
Aquerò…
Au, que ja deus èster satisfèta.
Arren mès.
Qu’està plan ben, as estat amable.
Atau ei coma te voi jo.
Ath cap d’ua estona, dormie coma un àngel… dormien es dus.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
V.- “Sabes qué se m’a acodit?, didec Santa Cruz ara sua hemna dus dies dempús ena estacion de Valencia.
Que me semble ua pegaria que tornem tan lèu entà Madrid.
Anaram entà Sevilla.
Ara prumeria Jacinta s’entristic.
Que ja auie desirs de veir as sues fraies, a sa pair e as sòns oncles e soèrs.
Mès era idia de prolongar un shinhau aqueth viatge tan divertit, conquistèc lèu lèu era sua amna.
Vier atau, amiadi enes ales deth trèn qu’a tostemp quauquarren de dragon de fabula entàs amnes joenes, ère tan doç, tant entretengut…!
Vederen era opulenta ribèra deth Júcar, passèren per Alcira, caperada de flors d’irangèr, per Játiva era alègra; dempús venguec Montesa, de feudau aspècte, e dempús Almansa en territòri hered e nud.
Es camps de vinhes qu’èren cada còp mens freqüents, enquia qu’era severitat deth terren les didec que ja èren ena dura Castilla.
Eth trèn se lançaue per aqueth camp trist, coma un immens lebrèr, flairant era via e ganholant ara net tardiua, qu’anaue queiguent lentament sus era planhèra sense fin.
Monotonia, paus de telegraf, crabes, basses, matarrassi, tèrra grisa, immensitat orizontau que sus era semble auer estat es mars hè pòc de temps; eth hum dera maquina aluenhant-se en bohades majestuoses entar orizont; es gardabarrères damb era bandèra verda senhalant eth pas liure, que semble eth camin der infinit; volades d’audèths que vòlen baish, e estacions que se hègen demorar fòrça, coma s’auessen quauquarren bon…
Jacinta s’adormic e Juanito tanben.
Aquera maudida Mancha qu’ère un narcotic.
Ara fin baishèren en Alcázar de San Juan, tara mieja net, arraulidi de hered.
Aquiu demorèren eth trèn d’Andalucia, preneren chicolate, e a tornar a romar pera zòna manchèga, era mès illustra de totes, era Argamasillesca.
Passèren es esposi ua mala net per aquera estèpa, en tot aucir eth hered plan amassadets jos es plecs d’ua soleta hlaçada, e fin finau arribèren en Cordoba, a on descansèren e visiteren era Mezquita, non auent pro temps damb un dia entà ambdues causes.
Usclauen en desirs de veder-se ena desparièra Sevilla…
Un aute còp en trèn.
Que serien es nau dera net quan se trapèren laguens dera romantica e alègra ciutat, ath miei d’aqueth idiòma blessejaire e des gràcies e facècies dera gent andalusa.
S’estèren aquiu, sivans me pensi, ueit o dètz dies, encantadi, sense engüejar-se ne un solet moment, vedent es meravilhes dera arquitectura e dera Natura, participant deth bon umor qu’aquiu s’alende damb er aire e se recuelh a trauèrs des guardades des caminaires.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Tanben l’agradaue a Jacinta veir que totes es hemnes, enquia e tot es vielhes que demanen caritat, amien era sua flor en cap.
Era que non a flor se bote entre es peus quinsevolh huelha verda e va per aqueri carrèrs venent vides.
Ua tarde anèren a dinar en ua tauèrna de Triana, pr’amor que didie Juanito qu’ère de besonh conéisher totes es causes d’apròp e tractar-se d’egal a egal damb aqueth plan originau pòble, artista nat, poèta que semble pintar çò que ditz, e que recebec deth Cèu eth don d’ua filosofia plan practica, que s’està en cuelher-se totes es causes peth costat umoristic, e atau era vida, un còp convertida en trufaria, se hè mès aisida d’amiar.
Beuec eth Delfin fòrça bières, donques qu’opinaue damb gran sentit practic qu’entà assimilar-se a Andalucia e senter-la ben ath laguens, li calie introdusir en còs tota era manzanilla qu’aguest posque contier.
Jacinta non hège que tastar-la e la trapaue aspra e acida, sense arténher apreciar era flaireta ath frut pero de Ronda que diden qu’a aquera beuenda.
Se retirèren de plan bon umor ena aubèrja, e en arribar en era vederen qu’en minjador i auie fòrça gent.
Qu’ère ua taulejada de nòça.
Es nòvis èren espanhòus anglicanizadi de Gibraltar.
Es esposi Santa Cruz sigueren convidadi a préner quauquarren, mès ac refusèren; solet beueren un shinhau de Champanha, tà non quedar mau.
Dempús un anglés fòrça pesat, que mauparlaue eth castelhan damb era boca arroncilhada e es dents sarrades, coma se volesse mastulhar es paraules, s’entestèc que les calie préner ues bières.
Non auec Santa Cruz mès remèdi que cedir ara exigéncia d’aqueth maudit anglés, e cuelhent era copa des sues mans, didie a mieja votz: “Bona peta qu’amies tu”.
Mès er anglés non ac comprenie…
Jacinta vedec qu’aquerò acabarie mau.
Er anglés cridaue ar orde, dident as mès joeni damb era sua boqueta sarrada qu’auessen fondamenta.
Ad arrés li calie autant coma ada eth que se lo cridèsse ar orde, e mès que mès, çò que mès li calie ère que li rebraquèssen era beuenda, pr’amor qu’aquerò non ère ja boca, qu’ère un embut.
Jacinta auec era presentida deth rambalh e cuelhent ua decision sobta, tirassèc deth braç a Juanito e se lo hec a vier, en punt qu’aguest començaue a burlar-se’n der anglés.
Se m’i estongui ua menuta mès, li cali un parelh de tustades…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Entrèren en sòn quarto, e seigudi un dauant der aute, passèren ua estona rebrembant es diuèrsi tipes qu’èren en minjador e es expressions equivòques qu’aquiu se didien.
Juan parlaue pòc e semblaue un shinhau inquiet.
De pic l’entrèc talents de tornar entà baish.
Era sua hemna s’i opausaue.
Discutiren.
Ara fin Jacinta li calèc clauar era pòrta.
Que vau mès que me demora aciu… pr’amor que se baishi, e torne eth mister damb es sues fineses, lo pataquegi…
Te cau calar-te en lhet, li didec.
Qu’ei d’ora… mos estaram aciu de cauhada… òc… tu non as dromilhon?
Jo tanpòc.
Acompanharè ara mia estimada mitat.
Aguest qu’ei eth mèn déuer, e saberè complir-lo, òc senhora.
Pr’amor que jo sò esclau deth déuer…
Jacinta s’auie trèt eth chapèu e er abric.
Juanito la seiguec sus es sòns jolhs e comencèc a hèr-la sautar coma as mainatges quan se les hè eth shivau.
E vai damb er estriuet de qué eth ère er esclau deth sòn déuer, e de qué çò prumèr de tot ei era familha.
Eth tròt long que l’amiaue eth sòn marit comencèc a shordar a Jacinta, que desmontèc e se n’anec entara cagira qu’ère abans.
Eth alavetz se metec a hèr torns rapids pera cramba.
Eth mèn màger gust qu’ei èster ath costat dera mia adorada mainada, didie sense guardar-la.
T’estimi damb delèri coma se ditz enes drames.
Benedida sigue era mia maireta… que me maridèc damb tu…
S’ajulhèc dauant e li punèc es mans.
Jacinta lo campaue damb actitud mesfisanta, sense clucar un uelh, volent arrir mès sense artenhè’c.
Santa Cruz cuelhec un ton plan planhós entà dider-li:
Ò, perdon, perdon…
Qu’èra cèc, envilit; qu’èra jo plan cañí… aquerò que vò díder gitano, vida mia.
Eth vici e era grossièretat auien botat ua crosta en mèn còr…
Cridem-li garlochint…
Jacinteta, non me guardes atau.
Aquerò que te digui ei era pura vertat.
Se te mentisqui, que demora jo aciu, mòrt, ara madeish.
Totes es mies colpes les veigui clares aguesta net.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ajaçar-me jo, jo… quan encara t’è de condar tantes causes, gojateta!, higec Santa Cruz, que cansat ja d’èster de jolhs auie agarrat ua banqueta entà sèir-se as pès dera sua hemna.
Desencusa que non aja estat franc damb tu.
Que me hège vergonha de revelar-te cèrtes causes.
Mès ja non posqui mès: era mia consciéncia se vèsse coma ua urna plia que què… atau, atau; e ara dehòra tot…
Tu que m’absolveràs quan m’entenes, vertat?
Ditz que òc…
Que i a moments ena vida des pòbles, voi díder, ena vida der òme, moments terribles, amna mia.
Tu ac comprenes…
Jo non te coneishia alavetz.
Qu’ère coma era umanitat abans de vier eth Messies, ena escurina, amortat eth gas… òc.
Non me condemnes, non, non, non me condemnes sense entener-me…
Jacinta non sabie se qué hèr.
Er un e er aute sigueren en tot guardar-se pendent ua estona, es uelhs tachadi enes uelhs, enquia que Juan didec en votz hloisha:
Fortunata auie es uelhs coma dues esteles, plan semblables as dera Virgen del Carmen qu’abans èren en Santo Tomàs e ara en San Ginés.
Pregunta-l’ac a Estupinhan, pregunta-l’ac se n’as bèth dobte… a veir…
Fortunata auie es mans rustes de tant trabalhar, eth còr plen d’innocéncia…
Fortunata non auie educacion; aquera boca tan beròia se minjaue fòrça letres e en d’autes s’enganhaue.
Didie induligencias, golver, asin.
Passèc era sua mainadesa suenhant eth bestiar.
Sabes quina sòrta de bestiar?
Es garies.
Dempús elevaue es coloms enes sòns pièchs.
Coma qu’es coloms non mingen senon en bèc dera sua mair, Fortunata se les botaue ena hauda, e se vedesses tu quina hauda mès polida!, sonque qu’auie fòrça gratades que li hègen es coloms damb es ungles des sues pautes.
Dempús agarraue ena boca un glòp d’aigua e quauqui grans de carróbia, e calant-se eth bèc ena boca… les daue de minjar…
Qu’ère era paloma mair des trendi colomets…
Dempús les autrejaue eth sòn calor naturau… les roconaue, les hège rorroooó, les cantaue cançons de hilhuquèra…
Prauba Fortunata, prauba Pitusa!…
T’è dit que la cridauen Pitusa?
Non?…
Que sàpies que jo la hi a pèrder… òc la hi a pèrder; ei de besonh que cadun cargue damb era sua responsabilitat…
Jo la hi a pèrder, l’enganhè, li didí mil mentides, la hi creir que me maridaria damb era.
Ac as vist?
Be ne sò de coquin!…
Dèisha-me que me n’arrisca un shinhau…
Òc, totes es bajanades que jo li didia se les avalaue…
Eth pòble ei plan innocent, qu’ei pèc totafèt, que s’ac cre tot se li diden es causes damb paraules fines…
L’enganhè, li garfiñé eth sòn aunor, e tan tranquil.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non me botes aguesta cara, vida mia.
Compreni qu’as tota era rason; sò un infame, meriti eth tòn mesprètz; pr’amor que… çò que tu dideràs, ua hemna ei tostemp ua creatura de Diu, vertat?…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Jacinta ère plan espaurida, miei mòrta de pòur e de dolor.
Non sabie se qué hèr ne se qué díder.
Padega-te, pera plan Santa Maria.
Qu’ès en tot delirar”.
Non, non, aquerò que non ei deliri, qu’ei empenaïment, higec Santa Cruz, que, en botjar-se lèu què e li calec apuar es mans en solèr.
Te penses dilhèu qu’eth vin…?
Ò, non, hilha mia, non me hèsques aguest desfavor.
Qu’ei qu’era consciéncia m’a pujat aciu en còth, en cap, e me pese tant, que non posqui sauvar ben er equilibri…
Dèisha-me que m’umilia dauant de tu e que bota as tòns pès totes es mies colpes entà que les perdones…
Non te botges, non me dèishes solet, per Diu…
Tà on vas?
Non ves era mia afliccion?
Çò que veigui…
Ò, mon Diu!
Ajaça-te.
Jo te harè ua taça de tè.
E entà qué voi jo tè, malerosa!…
Tè!, çò que jo voi ei eth tòn perdon, eth perdon dera umanitat, qu’è ofensat, otratjat e caushigat.
Ditz que òc…
Que i a moments ena vida des pòbles, voi díder, ena vida des òmes, qu’un li cau auer mil boques entà, damb totes eres ath còp… exprimir era, era, era…
Que serie un còr… aquerò, aquerò…
Pr’amor que jo è estat dolent, non me digues que non, non m’ac digues…
Jacinta avertic qu’eth sòn marit somicaue.
Non, gojata dera mia amna, repliquèc eth, seigut en solèr sense desnishar eth ròstre, qu’auie entre es mans.
Non ves que plori?
Ages pietat d’aguest malerós…
Que sò estat un pervèrs…
Pr’amor qu’era Pitusa m’idolatraue…
Sigam sincèrs.
Lheuèc alavetz eth cap, e cuelhec un aire mès tranquil.
Sigam sincèrs; era vertat abans qu’arren… m’idolatraue.
Se pensaue que jo non èra coma es auti, qu’èra era cavalierositat, era decéncia, era noblesa en persona, er arràs des òmes…
Noblesa, quin sarcasme!
Noblesa ena mentida; digui que non pòt èster, que non, que non.
Decéncia pr’amor que s’amie ua ròba que criden levita!…
Quina umanitat tant ipocrita!
Eth praube tostemp dejós; eth ric hè çò que vò.
Jo sò ric… ditz-me que sò inconstant…
Era illusion de çò pintoresc s’anaue passant.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era piquèra der alh me repugnaue.
Desirè, me pòs creir, qu’era Pitusa siguesse dolenta entà dar-li eth viatge…
Mès, tè, ne aquerò…
Dolenta era?, ne peth mau de morir…
Se li mani que se lance en huec per jo, tath huec de cap!
Cada dia rambalh ena casa.
Aué acabaue ben, deman non…
Cants, guitarres…
José Izquierdo, que criden Platon pr’amor que minjaue en un plat coma un gibrelh, lançaue calhauets ath picador…
Villalonga e jo les hègem pelejar o les reconciliàuem quan mos convenguie…
Era Pitusa tremolaue de veder-les alègres e de veder-les emmaliciadi…
Sabes se qué se m’acodie?
Non tornar a hèr hangues en aquera maudida casa…
Fin finau decidírem Villalonga e jo partir damb vent frescolenc e non tornar mès.
Ua net se formèc tau sarabat, qu’enquia e tot es guinhauets gesseren e lèu nadèrem toti en un mar de sang…
Me semble qu’enteni aqueres fineses: “indecent, cornut, najabao, randa, murcia…!
Que non ère possible aguesta vida.
Ditz que non.
Eth hastic qu’ère ja irressistible.
Era madeisha Pitusa m’ère odiosa, coma es paraules immundes…
Un dia didí torni, e non tornè mès…
Çò que didie Villalonga, talhar d’arraïc…
Jo auia quauquarren ena mia consciéncia, un petit hiu que tirassaue entà aquiu…
Lo talhè…
Fortunata me perseguic; me calec hèr ara amagadera.
Era per aciu, jo per aquiu delà…
Jo m’esguitlaua coma ua anguila.
Non m’agarraue, non.
Eth darrèr que vedí siguec Izquierdo; lo trapè un dia pujant era escala dera mia casa.
Me menacèc; me didec qu’era Pitusa ère prenhs de cinc mesi…
Prenhs de cinc mesi!…
Quilhè es espatles…
Dues paraules eth, dues paraules jo… estirè aguest braç e plaf…
Izquierdo baishèc còp sec un tram sancer…
Ua auta estirada, e plaf… d’un saut eth dusau tram… e damb eth cap clin…
Aquerò darrèr ac didec totafèt desgahonat.
Seguie seigut en solèr, es cames estirades, apuat un braç en dorsièr dera cagira.
Jacinta tremolaue.
L’auie vengut un hered mortau, e croishie es dents.
S’estaue de pès ath miei dera cramba, coma ua estatua, contemplant era figura plan malerosa deth sòn marit, sense gausar preguntar-li arren ne demanar-li ua explicacion sus es estranhes causes que revelaue.
Cau que t’ajaces e sages de dormir.
Cara-te ja”.
Que me cara…!
A, esposa mia, esposa adorada, àngel dera mia sauvacion…
Messies mèn…
Vertat que me perdones?…
Se lheuèc en un bot e sagèc de caminar…
Que non podie.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Vençut fin finau pera sua pròpria excitación, eth cerveth deth Delfin queiguie en estupid enlordiment.
E es sòns nèrvis, qu’auien començat a padegar-se, lutauen contra era sedacion.
De ressabuda tot se botjaue coma se sautèsse quauquarren en eth e prononciaue quauques sillabes.
Mès era sedacion vencie, e a tot darrèr se demorèc prigondament esclipsat.
Tara mieja net podec Jacinta, non sense esfòrç, her-lo a vier en lhet e ajaçar-lo.
Queiguec en un sòn coma en un potz, e era sua hemna passèc plan mala net, tormentada peth desagradiu rebrembe de çò qu’auie vist e entenut.
Londeman Santa Cruz ère coma avergonhat.
Qu’auie ua vaga consciéncia des asenades qu’auie hèt era net anteriora, e eth sòn amor pròpri patie orriblament damb era idia d’auer estat ridicul.
Non gausaue parlar ara sua hemna de çò que s’auie passat, e aquesta, qu’ère era prudéncia en persona, ath delà de non badar boca, se mostraue tant afabla e afectuosa coma de costum.
Fin finau, non podec eth mèn òme resistir eth vam d’explicar-se, e premanint eth terren damb un pilèr d’amanhagades, li didec:
Que me deuí botar plan pesadet…
Be n’èra de mau!
Jamès m’a arribat ua causa parièra.
Ai, que sigueren fòrça, fòrça…
Sòrt que non i auie mès public que jo.
Au, damb franquesa… que siguí insostenible.
Tu qu’ac as dit…
Qu’ei que non sai…
Jamès, t’ac pòs creir, e cuelhut ua peta coma era que cuelhí anet.
Eth maudit anglés n’auec eth tòrt e me l’a de pagar.
Mon Diu, com me botè…!
E qué didí, qué didí?…
Non ne hèsques cabau, vida mia, pr’amor que solide didí mil causes que non son vertat.
Quina vergonha!
Ès emmaliciada?
Au, que non i a perqué…
Qu’ei vertat.
Com ères de…
Jacinta non gausèc díder “embriac”.
Era paraula orribla se remie a gésser dera sua boca.
Ditz-ac, hilha.
Mès qué, se m’escapèc bèra paraula que podesse ofensar?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non; sonque mieja dotzena de votzes elegantes, d’aqueres que tie era nauta societat.
Non les comprení pro ben.
Çò d’aute qu’ère plan clar, massa clar.
Plorères pera Pitusa dera tua amna, e te cridaues miserable per auer-la abandonat.
Cre-me, te botères que non sabia per a on agarrar-te.
Se n’anèren de passeg per Delicias enjós, e seigudi en un solitari banc, viradi de cap ar arriu, blaguèren ua estona.
Jacinta se volie minjar damb es sòns uelhs ath sòn marit en tot endonviar-li es paraules abans que les didesse, e comparant-les damb era expression des uelhs tà veir s’èren sincères.
Parlèc Juan damb vertat?
Que i auec de tot.
Es sues declaracions èren ua vertat refonuda coma es comèdies ancianes.
Eth sòn orgulh non li permetie era reproduccion fidèu des hèts.
Donques… en tornar de Plencia ja comprometut a maridar-se e enamorat dera sua nòvia, volec saber qué l’arribèc a Fortunata, que d’era non auie auut notícies en tant de temps.
Non lo botjaue cap sentiment de trendesa, senon era compassion e eth desir d’ajudar-la se se vedie en un mau moment.
Platon ère dehòra de Madrid e era sua hemna en aute mon.
Tanpòc se sabie a on caralh auie anat a parar eth picador; mès Segunda auie trespassat era ueuaria e auie ena madeisha Cava, un shinhau mès enjós, près ja dera escaleta, ua tuta que li daue eth nòm d’establiment.
En aquera tuta demoraue e hège eth café que venie peth maitin ara gent deth mercat.
Quate trastes, dues cagires e ua taula formauen eth sòn parament dera casa.
Pendent era rèsta deth dia prestaue es sòns servicis ena tauèrna deth pulpitillo.
Qu’auie amendrit tant en çò de fisic e en çò d’economic, qu’ath sòn ancian client li costèc trabalh arreconeisher- la.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
VII.- Santa Cruz se tardèc bèth temps tà dar era deguda responsa.
Fin finau s’exprimic atau:
Ath Delfin se l’anèc un gran pes deth dessús.
Mès qué, non t’ac cres?
Dempús non me podí ocupar d’arren.
Arribèc era mòrt dera tua mair.
Se passèc bèth temps sense que jo pensèssa en semblabla causa, e non voi amagar-te que sentia un cèrt racacòr aciu ena consciéncia…
Tà gèr d’aguest an, quan me premania entà hèr diligéncies, ua amiga de Segunda me didec qu’era Pitusa se n’auie anat de Madrid.
Tà on?
Damb qui?
Ne alavetz me’n sabí ne me n’è sabut dempús.
E ara te juri que non l’è tornat a veir mès ne è auut notícies d’era”.
Era esposa alendèc prigondament.
Non sabie eth perquè; mès qu’auie sus era sua amna ua cèrta pesantor, e ena sua bontat cuelhie entada era part dera responsabilitat deth sòn marit en aquera fauta; pr’amor que fauta n’auie, plan que òc.
Jacinta non podie considerar de ua auta manèra eth hèt der abandonament, encara qu’aguest signifiquèsse eth trionf der amor legitim sus eth criminau, e deth maridatge sus er concubinatge…
Que non podien entretier-se mès en parlòtes vanes, pr’amor que pensauen anar-se’n entà Cadiz aquera tarde e les calie premanir er equipatge e crompar quauques causetes.
De cada poblacion s’auien de hèr a vier entà Madrid petiti presents entà toti.
Damb era activitat pròpria d’un dia de viatge, es crompes e quauqui adius, se distreigueren ambdús d’aqueri desagradius pensaments, e pera tarde aguesti ja s’auien esbugassat.
Enquia tres dies dempús non tornèc a borir ena ment de Jacinta aqueth verme.
Que siguec ua causa sobta, costada sabi pas perqué, per aguestes misterioses iniciatiues dera memòria que non sabem d’a on gessen.
Qu’ei qu’un se’n brembe des causes contra tota logica, e a viatges er encadenament des idies ei ua extravagància e enquia e tot un ridicul.
Qui creirie que Jacinta se’n brembèc de Fortunata en enténer pregonar es bocas de la Isla?
Pr’amor que, diderà eth curiós, e damb rason, que qué an a veir es boques damb aquera hemna.
Arren, absoludament arren.
Tornauen es esposi de Cadiz en trèn corrèu.
Non pensauen arturar-se ja en nunlòc, e arribarien en Madrid d’ua seguida.
Anauen plan alègres, desirant veir ara familha, e balhar-li a cadun eth sòn present.
Jacinta, encara que hissada peth verme aqueth, auie decidit non tornar a parlar der ahèr, deishant-lo acogat ena memòria enquia qu’eth temps lo delisse tà tostemp.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mès en arribar ena estacion de Jerez, se passèc quauquarren que hec revíuer còp sec çò qu’ambdús volien desbrembar.
Donques ben… dera tauèrna dera estacion vederen gésser ath condemnat anglés dera net en qüestion, que les arreconeishec de seguit e venguec a saludar-les, plan fin e galant, e a aufrir-les ues bières.
Quan se vederen liures d’eth, Santa Crutz li lancèc mil pèstes, e didec que bèth dia aurie era escadença de foter-li eth parelh de boets que s’auie guanhat.
Mès aciu comencèc a endrabar-se era convèrsa, enquia requèir un aute còp en punt nere.
Jacinta non volie que li quedèsse ena amna ua idia qu’auie, e ara prumèra escadença la treiguec dehòra.
Hilha mia, mos cau jutjar es causes damb compde, examinar es circonstàncies…veir eth miei ambient… didec Santa Cruz premanint toti es utisi d’aguesta dialectica convencionau que damb era se pròve tot çò que se vò.
Jacinta se deishèc amorassar.
Que non ère emmaliciada.
Mès en sòn esperit i auie un fenomèn plan nau entada era.
Dus sentiments desparièrs se barrejauen ena sua amna, en tot suberpausar-se er un ar aute alternatiuament.
Coma qu’adoraue ath sòn marit, se sentie capinauta de qué aguest auesse menspredat a ua auta entà cuelher-la ada era.
Aguest orgulh ei primordiau e existirà tostemp enquia e tot enes èssers mès perfècti.
Er aute sentiment venguie deth hons dera rectitud que sauvaue aquera amna nòbla e l’inspiraue ua protèsta contra er otratge e eth despietadós abandonament dera desconeishuda.
Per mès qu’eth Delfin l’amendrisse, auie otratjat ara umanitat.
Jacinta non s’ac podie amagar ada era madeisha.
Era capitada deth sòn amor pròpri non l’empedie veir que dejós deth trofèu dera sua victoria i auie ua victima estronhada.
Dilhèu era victima s’ac meritaue; mès era vencedora non auie arren a veir damb que s’ac meritèsse o non, e en autar dera sua amna li botaue ara tau victima ua petita lum de pietat.
Santa Cruz, ena sua perspicàcia, ac comprenec, e sajaue de desliurar ara sua esposa deth trabalh de complàder ara que sens dobte non s’ac meritaue.
Entad aquerò metie en foncions tota era maquinaria, mès ludenta que solida, deth sòn rasonament, aprenut en comèrç des leugereses umanes e en rapides lectures.
Que i a dus mons, eth que se ve e eth que non se ve.
Era societat non se govèrne damb es idies pures.
Qu’anaríem prèsti alavetz, tè…
Que non sò tan colpable coma semble a prumèr còp de uelh…
Guarda ben.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aquerò non ac ditz eth Decalòg; ac ditz era realitat.
Era conducta sociau qu’a es sues leis que non son escrites en nunlòc; mès que se senten e non se pòden transgredir.
Fautes ne cometí, plan que òc, imagina-te qu’auessa seguit entre aquera gent, qu’auessa complit es mèns compromisi damb era Pitusa…
Que non voi dider-te arren mès.
Ja veigui que te n’arrisses.
Aquerò me demòstre qu’aurie estat un absurd, ua holia recórrer çò que, vist d’aquiu estant, semblaue eth camin dret.
Mès vist d’aciu estant, que ja ei ua auta causa.
En causes de morau, çò dret e çò torçut depen de com se guarde.
Que non auie, donc, mès remèdi que hèr çò que hi, e sauvar-me…
Quèigue qui quèigue.
Eth mon ei atau.
M’auia jo de sauvar, òc o non?
Donques en auer de sauvar-me non auia mès remèdi que lançar-me dehòra deth vaishèth que s’en.honsaue.
Enes naufragis tostemp i a quauquarrés que s’estofe…
E en cas concret der abandonament, que i a tanben fòrça causes a díder.
Cèrtes paraules non vòlen díder arren per eres madeishes.
Cau veir es hèts… jo la cerquè entà ajudar-la; era non volec campar.
Cadun qu’a eth sòn destin.
Arrés diderie qu’er òme qu’atau rasonaue damb art tan subtil e paradoxau, ère eth madeish que nets abans, jos era influéncia dera beguda esperitosa, auie uedat era sua amna damb aguesta sinceritat brutau e asenada que sonque se pòt comparar ath vòmit fisic, costat per un vomitiu plan fòrt.
E dempús quan eth desvelhament deth sòn cervèth lo hège patron de totes es sues estratagèmes d’òme liejut e mondan, non tornèc a gèsser des sòns pòts ne un solet mot grossièr, ne ua soleta espontaneitat d’aqueres que i auie ath sòn laguens, coma es liròts tintats en bèth cornèr dera casa d’aqueth qu’a estat comic, encara que sonque n’age estat d’afeccion.
Tot qu’ère convencionalisme e frasa engenhosa en aqueth òme que s’auie ordenat intellectuament, talhant-se ua levita entàs idies e alisant-li es cothèrs ath lenguatge.
Jacinta, qu’encara auie pòc mon, se deishaue enludernar damb es dòts seductors deth sòn marit.
E l’estimaue tant, dilhèu per aqueres madeishes dòts e per d’autes, que non li calie hèr cap esfòrç entà creir tot çò que li didie, encara que credie mès per fe, qu’ei sentiment, que per conviccion.
Parlèren fòrça estona, barrejant es discussions damb es bailines discrètes (pr’amor qu’en Sevilla entrèc gent en coche e non les calie pensar enes punets) e quan hec nets sus Espanha, qu’eth sòn radi anauen recorrent, s’esclipsèren aquiu per Despeñaperros, sonièren damb çò de molt que s’estimauen, e se desvelhèren, ara fin, en Alcazar damb era idia agradiua d’arribar lèu en Madrid, de veir ara familha, de condar totes es aventures deth viatge (exceptat era sceneta d’aquera net) e de repartir es presents.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mès e mès detalhs referents ad aguesta illustra familha.
I.- Passauen mesi, passauen ans, e en aquera erosa casa tot qu’ère patz e armonia.
Que non s’a coneishut en Madrid familha melhor avenguda qu’era de Santa Cruz, compausada de dues parelhes; ne ei possible imaginar ua compatibilitat de caractèrs coma era que i auie entre Barbarita e Jacinta.
Qu’è vist amassa fòrça còps ara soèra e ara ireua, e per Diu que se vedie plan pòc en eres era diferéncia d’edats.
Barbarita sauvaue, tàs cinquanta e tres ans, ua frescor meravilhosa, er aspècte perfècte e eth dentat susprenent.
Qu’ei vertat qu’auie eth peu lèu totafèt blanc; que mès semblaue empovassat ar estil Pompadour, qu’emblanquit per çò dera edat.
Mès çò que la hège mès joena ère era sua afabilitat constanta, aqueth arrir graciós e benevòl qu’illuminaue eth sòn ròstre.
De vertat que non auien de qué planher-se aqueres quate persones.
Se dan casi d’individús e de familhes que Diu non les deu arren; e totun aquerò, demanen e demanen.
Qu’ei que i a ena natura umana un vici de mendicitat; aquerò qu’ei clar.
Exemple es de Santa Cruz, que gaudien de bona santat, èren rics, estimadi per toti e s’estimauen eri prigondament.
Qué les hège manca?
Semble qu’arren.
Donques quauqu’un des quate mendicaue.
Qu’ei que quan un ensems de circonstàncies favorables bote enes mans der òme ua grana quantitat de bens, en to privar-lo d’un de solet, era fatalitat dera nòsta natura o eth principi de maucontentament que i a ena nòsta hanga qu’em formadi, lo possen a desirar precisament çò de poquet que non se l’a autrejat.
Salut, amor, riquesa, patz e d’autes auantatges non satisfègen era amna de Jacinta; e, tar an de maridada, encara tàs dus ans, desiraue ardentament çò que non auie.
Prauba joena!
Qu’ac auie tot, mens mainatges.
Aguesta pena, qu’ara prumeria siguec preocupacion insignificanta, solet impaciéncia, se convertic lèu en dolorosa idia de uet.
Qu’ère pòc crestian, sivans Barbarita, desesperar-se pera manca de succession.
Diu, que les autregèc tanti bens, les auie privat d’aqueth.
Non auie mès remèdi que resignar-se, laudant era man deth que madeish mòstre omnipoténcia balhant que treiguent.
D’aguesta manèra padegaue ara sua ireua, que mès li semblaue hilha; mès aquiu ath sòn laguens, desiraue autant coma Jacinta era aparicion d’un mainatge que perpetuèsse era raça e les alegrèsse a toti.
Se caraue aguest ardent desir entà non aumentar era pena dera auta; mès atenguie damb ansia tot çò que podesse èster simptòma d’esperances de succession.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Passaue un an, dus e arren; ne tansevolh aguestes presompcions vagues que hèn bategar eth còr des que sónien damb era maternitat, e a viatges les hèn a díder e a hèr fòrça pegaries.
Qu’ès plan joena.
Non te’n hèsques per çò des mainatges, que ja les auràs, te cargaràs de familha, t‘engüejaràs coma s’engüegèc ta mair, e li demanaràs a Diu que non t’en balhe mès.
Sabes ua causa?
Qu’èm milhor atau.
Es mainatges ac desordenen tot e non dan que desengusti.
Eth sarrampiu, era diftèria…
E arren te voi díder des hilhuquères!…
Dempús que vies a èster ua esclaua…
Que se mingen, que se les hè mau eth minjar, que se quèn e se daurissen eth cap.
Dempús arriben es inclinacions que se hèn a vier.
Jacinta non se convencie.
Que volie canaris de cramba tu per tu, encara que gessessen raquitics e lègi; encara que siguessen dolents, nocejaires; encara que, ja d’òmes, l’aucissen a desengusti.
Es sues dues fraies majores amainadauen cada an, coma sa mair.
E era arren, ne esperances.
Entà màger contrasentit, Candelaria, qu’ère maridada damb un praube, n’auie auut dus de còp.
E era, qu’ère rica, non n’auie ne tansevolh miei!…
Diu qu’ère ja repapiaire, solide.
Anem ara entà ua auta causa.
Es de Santa Cruz, coma familha plan respectabla e rica, èren fòrça ben relacionadi e auien amics en totes es esfères, dera mès nauta enquiara mès baisha.
Qu’ei curiós observar se com eth nòste temps, malerós per çò de d’autes causes, mos presente ua erosa barreja de totes es classes, milhor dit, era concòrdia e reconciliacion de totes eres.
En aquerò auantatge eth nòste país as auti, a on son pendents de senténcia es grèus plaids istorics dera egalitat.
Aciu s’a resolvut eth problèma simpla e pacificament, gràcies ath temple democratic des espanhòus e ara escassa veeméncia des preocupacions nobiliàries.
Un gran defècte nacionau, eth delèri pes cargues publics, qu’a tanben era sua part en aguesta conquista.
Es burèus an estat eth tronc qu’en eth s’an inserit es arrames istoriques, e d’eres an gessut amics; eth nòble arroïnat e eth plebèu capinaut, lèu an vengut a èster parents.
Aguesta barreja qu’ei un ben, e gràcies ada era non mos espaurís eth contagi dera guèrra sociau, pr’amor qu’auem ja ena massa dera sang un socialisme atenuat e inofensiu.
Sense voler, damb era ajuda dera burocràcia, dera praubetat e dera educacion academica que receben toti es espanhòus, s’an anant compenetrant totes es classes, e es sòns membres se calen d’ua en auta, teishent un hilat espés qu’estaque e solidifique era massa nacionau.
Era neishença que non vò díder arren entre nosati, e tot çò que se ditz des pergamins ei convèrsa.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era auta determinacion positiua de classes, es sòs, qu’ei basada en principis economics tant immudables coma es madeishes leis fisiques, e voler empedir-la vie a èster coma sajar de beuer- se era aigua deth mar.
Es amistats e parentats des familhes de Santa Cruz e Arnaiz pòt èster exemple d’aqueth erós revolum des classes sociaus; mès, qui ei eth valent que gause formar estadistica des arrames de tan dilatat e laberintic arbe, que mèsalèu semble arrominguèra, qu’es sòns borrons se crotzen, pugen, baishen e se pèrden enes uets d’un huelham plan dens?
Solet se pòt sajar tau empresa damb era ajuda d’Estupinhan, que se sap de memòria era istòria de totes es familhes comerciaus de Madrid, e toti es maridatges que s’an hèt en miei sègle.
Arnaiz eth gròs tanben a er in de parlar de linatges e de cercar parentats, investigant origines umiles de fortunes orgulhoses e persutant ena inegalitat de cèrts matrimònis, as quaus, entà díder era vertat, se deu era formacion deth terren democratic que sus eth s’assiete era societat espanhòla.
D’ua convèrsa entre Arnaiz e Estupinhan an gessut es següentes notícies:
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
II.- Ja sabem qu’era mair de D. Baldomero Santa Cruz e era de Gumersindo e Barbarita Arnaiz èren parentes e venguien deth Trujillo estremenh e bastièr.
Era actuau casa de banca Trujillo y Fernandez, d’un respècte e ua soliditat irreprochabla, ven deth madeish tronc.
Barbarita ei, donc, parenta deth cap d’aquera casa, encara qu’eth sòn parentat resulte un shinhau luenhant.
Eth prumèr comde de Trujillo ei maridat damb ua des hilhes deth famós negociant Casarredonda, que hec ua colossau fortuna venent paquets de Coruñas y Viveros pr’amor de vestir ara tropa e ara Milicia Nacional.
Ua auta des hilhes deth marqués de Casarredonda qu’ère era duquessa de Gravelinas.
Ja auem aciu, perfèctament aganchades, ara aristocràcia anciana e ath comèrç modèrn.
Mès i a en Cadiz ua anciana e opulenta familha comerciau que servic coma cap auta entà endrabar mès era madèisha sociau.
Es hilhes deth famós Bonilla, importador de genre de mocadors e dempús banquèr e extractor de vins, se maridèren: era ua damb Sanchez Botin, proprietari, que d’eth venguec era generala Minio, era marquessa de Telleria e Alejandro Sanchez Botin, era auta damb un des Morenos de Madrid, co-fondador des Cinco Gremios e deth Banco de San Fernando, era tresau damb eth duc de Trastamara, d’a on venguec Pepito Trastamara.
Eth solet hilh de Bonilla se maridèc damb ua Trujillo.
Passem ara entàs Morenos, procedents dera val de Mena, ua des familhes mès dilatades e qu’aufrissen mès inegalitats e contrasti enes sòns infinits e escampilhadi membres.
Arnaiz e Estupinhan discutissen, sense arribar a un acòrd, sus s’eth tronc des Morenos siguec en ua drogaria o en ua pelataria.
En aquerò que i a ua cèrta escuretat, que non s’esbugassarà tant que non vengue un d’aguesti investigadors tan fanatics que son capables de compdar-li a Noé es peus qu’auie en cap e eth nombre de esses que hec quan cuelhec era prumèra peta qu’a notícia era istòria.
Çò que sabem ei qu’un Moreno se maridèc damb ua Isla-Bonilla a començament deth sègle, vient d’aciu era Casa postau que deth 19 tath 35 siguec ena pujada de Santa Cruz ath cant dera glèisa, e dempús ena placeta de Pontejos.
Entad aguesta madeisha epòca trapam a un Moreno ena Magistratura, un aute ena Armada, un aute en Exercit e un aute ena glèisa.
Era Casa de Banca non ère ja Moreno en 1870, senon Ruiz-Ochoa y Compañía, encara qu’un des sòns principaus sòcis ère D. Manuel Moreno-Isla.
Qu’auem desparièrs linhatges deth tronc plan remòt des Morenos.
Que i a es de Moreno-Isla, es Moreno- Vallejo e es Moreno-Rubio, ei a díder es Morenos rics e es Morenos praubi, ja tan luenhants es uns des auti que fòrça d’eri ja non se tracten ne se considèren parents.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se maridèc damb un farmaceutic dera interminabla familha des Samaniego, que tanben an eth sòn lòc aciu.
Ua joena pertanhenta as Morenos rics se maridèc damb un Pacheco, aristocrata de segona categoria, frair deth duc de Gravelinas, e d’aguesta union venguec Guillermina Pacheco que coneisheram dempús.
Vaquí ara se com ua arrama des Morenos se cale entre eth huelham des Gravelinas, a on ja s’aganche tanben era arrama des Trujillo, que venguie ja endrabada damb es Arnaiz de Madrid e damb es Bonillas de Cadiz, formant un revolum qu’es sòns hius non ei possible seguir damb era vista.
Qu’encara i a mès.
D. Pascual Muñoz, patron d’un plan acreditat establiment de hèrs en carrèr de Tintoreros, progresista d’immens prestigi enes barris deth Sud, vertadèra poténcia electorau e politica en Madrid, se maridèc damb ua Moreno de non sai pas quina arrama, emparentada damb Mendizabal e damb Bonilla, de Cadiz.
Eth sòn hilh, que dempús siguec marqués de Casa-Muñoz, se maridèc damb era hilha d’Albert, eth que daue era cara enes contractes de ròbes e teles damb eth Govèrn.
Eulalia Moreno, hilha tanben de D. Pascual e fraia der actuau marqués, se maridèc damb D. Cayetano Villuendas, ric proprietari de cases, progressista ranci.
Vam a deishar apartats aguesti caps de còrda entà cuelher-les mès endauant.
Es Samaniegos, originaris, coma es Morenos, deth país de Mena tanben son, de long, mès de cent.
Ja sabem qu’era hilha segona de Gumersindo Arnaiz, fraia de Jacinta, se maridèc damb Pepe Samaniego, hilh d’un droguista arroïnat de Concepción Jerónima…
Que i a fòrça Samaniegos en petit comèrç, e liegent er instructiu libre des panèus des botigues, se trape era Farmacia de Samaniego en carrèr der Ave Maria (qu’eth sòn patron ère eth marit de Castita Moreno), e era Carniceria de Samaniego ena des Maldonadas.
Sense panèu i a un Samaniego prestamista e miei cortesan, un aute crubador deth Banc, un aute qu’a ua botiga de cedes en carrèr de Botoneras e, fin finau, diuèrsi que son dependents en diuèrses botigues.
Eth Samaniego agent de Borsa qu’ei cosin d’aguesti.
Era hilha màger de Gumersindo Arnaiz se maridèc damb Ramon Villuendas, ja veude e damb dus hilhs, famós cambista deth carrèr Toledo, era casa de Madrid que mès trabalhe en negòci dera moneda.
Un frair d’aguest se maridèc damb era hilha dera veuda d’Aparisi, patron dera carnissaria qu’en era siguec emplegat Pepe Samaniego.
Er oncle d’ambdús, D. Cayetano Villuendas, plan progressista e plan ric casalèr, ère er espós d’Eulalia Muñoz, e era sua gran fortuna provenguie deth negòci de pèths en ua epòca anteriora ara de Céspedes.
Que ja s’a estacat eth cap de còrda que demorèc pendent adés.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ara se mos presenten quauques arrames que semblen desgatjades e non ne son.
Mès qui poirà desnishar eth sòn misteriós ligam damb es barrejadi e crotzadi descendents d’aguesta colossau arrominguèra?
Qui pòt investigar se Dámaso Trujillo, eth que botèc ena Plaza Mayor era sabataria El ramo de azucenas, tanh ar autentic linhatge des Trujillos abans mentadi?
Quin serà er investigador que sàpie méter en clar s’eth patron de El Buen Gusto, ua botigòta de hlaçades deth carrèr dera Encomienda, ei parent segur des Villuendas rics?
I a qui ditz que Pepe Moreno Vallejo, eth cordaire de Concepción Jerónima, ei cosin de D. Manuel Moreno-Isla, un des Morenos qu’estaquen gossets damb sausissa; e se ditz qu’un Arnaiz, emplegat de pòca sodada, ei parent de Barbarita.
Que i a un Muñoz e un Aparisi, tripièr enes entorns deth Rastro, que se supause cosin dusau deth marqués de Casa-Muñoz e dera sua fraia era veuda d’Aparisi; e fin finau, mos cau hèr constar qu’un cèrt Trujillo, jesuita, reclame un lòc ena nòsta arrominguèra, e tanben l’ac cau autrejar ath plan Illustre Bisbe de Plasencia, frai Luis Moreno-Isla y Bonilla.
Atau madeish amie en sòn arbe eth nòm de Trujillo, era hemna de Zalamero, subsecretari de Governacion; mès eth sòn prumèr cognòm ei Ruiz Ochoa e ei hilha dera distinguida persona qu’aué ei ath cap dera Banca de Moreno.
Barbarita non se hège damb toti es individús qu’apareishen en aguesta complicada arrominguera.
A molti les esquivaue per trapar-se en lòcs massa nauts; a d’auti a penes les distinguie per trapar-se massa baish.
Es sues amistats vertadères, coma es parentats arreconeishudi, non èren en gran nombre, encara que òc abastauen un cercle plan extens, qu’en eth se barrejauen totes es jerarquies.
En un madeish dia, en gésser de passeg o de crompes, escambiaue salutacions mès o mens afectuoses damb era de Ruiz Ochoa, damb era generala Minio, damb Adela Trujillo, damb un Villuendas ric, damb un Villuendas praube, damb eth venedor de peish parent de Samaniego, damb era duquessa de Gravelinas, damb un Moreno Vallejo magistrat, damb un Moreno Rubio mètge, damb un Moreno Jáuregui venedor de chapèus, damb un Aparisi canonge, damb diuèrsi dependents de botigues, damb gent tan desparièra, en fin, que ua auta persona de mens abiletat aurie cambiat es nòms e es tractaments.
Era ment mès segura que non ei capabla de seguir en sòn laberintic endrabament es direccions des descendents d’aguest colossau arbe de linhatges madrilenhs.
Es hius se crotzen, se pèrden e reapareishen a on mens te penses.
Ath cap de mil torns entà naut e autrestanti entà baish, s’amassen, se desseparen, e dera sua connexion o horcalhada gessen naues madèishes e naui endrabaments.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
III.- Es de Santa Cruz s’estauen ena sua pròpria casa deth carrèr de Pontejos, dauant dera placeta deth madeish nòm; proprietat crompada ath defuntat Aparisi, un des sòcis dera Compañía de Filipinas.
Ocupauen es patrons er estatge principau, qu’ère immens, damb dotze balcons entath carrèr e fòrça comoditat en interior.
Que non lo cambiarie Barbarita damb cap aute des modèrns otèls, a on tot son escales e ath delà dubèrts as quate vents.
Qu’auien aquiu pro numèro de crambes, totes en un solet estatge deth salon enquiara codina.
Ne cambiarie tanpòc eth sòn barri, aqueth arnelh de Madrid qu’auie neishut, per cap des casalons modèrns qu’an era fama d’èster plan ventilats e alègres.
Per mès que didessen, eth barri de Salamanca qu’ei camp…
Tant apegada ère era brava senhora ath terràs deth sòn barri nadiu, qu’entada era non demoraue en Madrid qui non entenèsse pes maitins eth ramblah tohut des ferrats des aiguadors ena hònt de Pontejos; qui non entenesse peth maitin e pera tarde eth sarabat que formen es coches de corrèus; qui non recebesse a totes ores er alend botiguèr deth carrèr de Postas e non escotèsse tà Nadau es bramauts e tamborins ena placeta de Santa Cruz; qui non entenesse es campanades deth relòtge dera Casa de Correos, tan clares coma se siguessen laguens de casa; qui non vedesse passar as crubaires deth Banc cargadi de sòs e as cartèrs gésser en processon.
Barbarita s’auie acostumat as bronits deth vesiat, coma se siguessen amics, e non podie víuer sense eri.
Era casa ère tan grana, qu’es dus matrimònis viuien en era comòdament e er espaci les ère sobrèr.
Qu’auien un salon un shinhau arcaïc, damb tres balcons.
Seguie pera quèrra eth gabinet de Barbarita, dempús ua auta abitacion, dempús era cramba.
Ara dreta deth salon i auie eth burèu de Juanito, atau cridat non pr’amor que i auesse cap causa tà servir, senon pr’amor que i auie taula e tintèr e dues polides estatgères.
Qu’ère ua abitacion plan moblada e comòda.
Eth gabinetet de Jacinta, ara seguida d’aguesta peça, ère era estança mès beròia e eleganta dera casa e era soleta tapissada en tela; totes es autes n’èren en papèr, d’un art dobtós, dominant es grisi e color tortora damb aur.
Se vedien en aguesta pèça quauques aquarèles fòrça polides crompades per Juanito, e dus o tres òlis leugèrs, tot selècte e de reconeishudes firmes, donques que Santa Cruz auie bon gust laguens deth gust vigent.
Es mòbles èren de satin o de pelussa e seda combinades sivans era mòda, en èster de notar que çò qu’aquiu se vedie non chocaue per çò d’originau ne tanpòc per rutinari.
Venguie dempús era cramba deth matrimòni joen, que se distinguie dera pairau principaument en qué en aguesta i auie lhet comun e ena des joeni lhets separadi.
Es dus lhets de husta de caquièr èren fòrça elegants, damb penjals de seda blua.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era cramba des porics se comunicaue damb crambes de servici, e la seguien dues granes pèces que Jacinta auie destinat tàs mainatges… quan Diu les ne dèsse.
Èren moblades damb aquerò que sobraue des abitacions que s’apriauen de nauèth, e eth sòn aspècte ère, plan, eterogenèu.
Mès er apraiament definitiu d’aguestes abitacions vancantes existie complèt ena ment de Jacinta, qu’auie ja previst enquia es darrèrs detalhs de tot çò que s’auie de méter aquiu quan arribèsse eth cas.
Eth minjador ère interior, damb tres hièstres tath pati, era sua grana taula e veirines de noguèr plies de fina vaishèra de China, eth sabut jòc de cagires de cuèr clauetejat, e enes parets papèr imitant eth casse, listons clauetejadi tanben, e es pintures ar òli, non dolentes, damb er invariable talh de melon d’aigua, eth conilh mòrt e uns talhs de merluça que de tan ben pintadi semblaue que flairauen mau.
Atau madeish ère interior eth burèu de D. Baldomero.
Qu’èren abonadi es de Santa Cruz a un coche de shivaus.
Se les vedie enes passegi; mès eth sòn anament ère eth d’aqueri que non criden era atencion.
Juan solie auer per tempsades un coche faeton o un tilburi, que menaue fòrça ben, e tanben auie shivau de sera; mès l’ahiscaue autant era varietat que dempús de montar un shivau, ja li començaue a trapar defèctes e se lo volie véner pr’amor de crompar-ne un aute.
Es dus matrimònis se dauen bona vida; mès sense presumir, hugent tostemps de hèr-se veir e de qué es jornaus les cridèssen anfitrions.
Minjauen ben; ena sua casa i auie plan pòca etiqueta e un cèrt patriarcalisme, pr’amor qu’a viatges se seiguien ena taula persones de classa umila e d’autes plan decentes qu’auien vengut a mens.
Non auien codinèr d’aqueri de gòrra blanca, senon ua codinèra anciana plan ben ensenhada, que podie mesurar es sòns talents damb quinsevolh chef; e l’ajudauen dues mosses de codina, que mèsalèu èren alumnes.
Toti es prumèrs de mes recebie Barbarita, deth sòn espós, mil durets.
D. Baldomero gaudie d’ua renda de vint-e-cinc mil pesi, part des loguèrs des sues cases, part d’accions deth Banc d’Espanha e era rèsta dera participacion que sauvaue en sòn ancian magasèm.
Autrejaue, ath delà, ath sòn hilh dus mil duros cada trimesadèr entàs sues despenes particulares, e en diferentes escadences l’aufric un petit capitau pr’amor de qué comencèsse negòcis eth madeish; mès ath mainatge l’anaue ben damb era sua daurada indoléncia e non volie copacaps.
Era rèsta dera sua renda la capitalizaue D. Baldomero, ben aquerint mès accions cada an, ben estauviant entà hèr-se damb ua casa mès.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Deth govèrn domestic se n’encuedauen es dues, encara que mès particularament era soèra, que mostraue cèrtes tendéncies ath despotisme illustrat.
Era ireua auie eth delicat talent de respectar aquerò, e quan vedie que bèra disposicion sua ère derogada pera autocrata, se mostraue confòrme.
Barbarita ère administradora generau de pòrtes tà laguens, e eth madeish marit sòn, dempús que religiosament l’autrejaue es sòs, non li calie pensar en arren dera casa, coma non siguesse enes viatges d’ostiu.
Era senhora ac pagaue tot, deth loguèr deth coche enquiara peseta de El Imparcial, sense que li calèsse amiar compdes per tan complicada distribucion, ne anotar cap chifra.
Ère tant admirabla era sua precision aritmetica, que ne un solet viatge passèc mès enlà dera indecisa linha que tan facilament depassen es rics; arribaue eth fin de mes e tostemp i auie un superavit que damb eth ajudaue a certanes empreses caritatiues que ne parlaram mèn endauant.
Jacinta despenie tostemp plan mens de çò qu’era sua soèra li daue entà menudalhes; que non ère inclinada a estrear soent, ne a enriquir as modisti.
Es abits d’economica aqueridi ena sua mainadesa èren ta arraïzadi que, encara que jamès li manquèc sòs, se hège a vier en casa a ua coseira pr’amor de hèr trabalhets de ròba e apraiaments de vestits que d’autes senhores mens riques sòlen encargar dehòra.
E entara sua alegria, non li calie escauhar-se eth cap entà pensar en empleg de çò que li sobraue, donques qu’aquiu ère era sua fraia Candelaria, qu’ère prauba e s’anaue cargant de familha.
Es sues frairetes celibatàries tanben recebien d’era freqüentes donades; ja es chapèus de mòda, ja eth mocador o era mantilha, e enquia e tot vestits complèts acabadi de vier de París.
Er abonament que cuelheren deth Reiau tà un lòc de lòtja principau siguec idia de D. Baldomero que non auie cap talent d’enténer opèra, mès que volie que Barbarita i anèsse entà que li condèsse, en ajaçar-se e dempús d’ajaçadi, tot çò qu’auie vist en Regio Coliseo.
Se passèc qu’a Barbarita non li tiraue guaire eth Reiau; mès acceptèc damb gòi que i anèsse Jacinta.
Aguesta, ath sòn torn, non auie en realitat guaire talents de teatre; mès que s’alegrèc fòrça de poder hèr-se a vier en Reiau as sues frairetes celibatàries, pr’amor qu’es praubetes, se non siguesse atau, non lo tastarien jamès.
Juan, qu’ère plan afeccionat ara musica, ère abonat diadèrament, damb sies amics, en ua lòtja nauta de proscèni.
Es de Santa Cruz non tirauen era atencion en teatre, e se bèra guardada queiguie sus era lòtja ère entàs porics plaçadi dauant de tot damb simetria de veirina.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Es dues fraies maridades, Candelaria e Benigna, i anauen de quan en quan, Jacinta lèu tostemp; encara que se divertie plan pòc.
Aquera hemna mimada per Diu, que la botèc enrodada de trendesa e benaurances en lòc mès san, beròi e tranquil d’aguesta val de lèrmes, solie díder en un ton planhós que non auie gust entad arren.
Era envejada de toti, envejaue a quinsevolh hemna prauba e descauça que passèsse peth carrèr damb un mainatjon en braça estropat en liròts.
Se l’anauen es uelhs darrèr dera mainadesa de quinsevolh manèra que se presentèsse, ja siguessen mainatges rics, vestidi de marinèrs e amiadi per hilhuquères angleses, ja mecosi praubi, estropadi en baieta auriòla, lordi, damb caspa en cap e ena man un tròç de pan rosigat.
Que non desiraue era auer-ne un de solet, senon que volie veder-se enrodada d’ua seria, dès eth coquin de cinc ans, blagaire e actiu, enquiath bebé de mesi que non hè qu’arrir coma un pèc, avalar leit e sarrar es punhs.
Era sua angónia se mostraue en cada moment, ja sigue quan trapaue ua corriòla qu’anaue tath collègi, damb es sues lòses ena espatla e eth revolum de libres plei de greish, ja quan li gessie ath pas quauque precòç mendicant caperat de liròts, mostrant, entà excitar era compasion es sues carns sense abric e es pès descauci, plei de sidoles.
Atau, donc, quan vedie as alumnes dera Escuela Pia, damb eth sòn unifòrme galonat e es sòns gants, tan nets e ben plaçadi que semblauen petiti cavalièrs, se les minjaue damb es uelhs.
Es mainades vestides de ròsa o de blu celèst que hèn ara arròda en Prado e que semblen flors viues qu’an queigut des arbes; es praubetes qu’estropen eth cap damb ua tòca traucada; es que hèn es prumèrs palpejaments ena pòrta d’ua botiga apuant-se ena paret; es que shurlen es sens de sa mair guardant pera coa deth uelh ara persona que s’aprèsse a guardar; es coquins que enrèden enes carrèrs o enes patis uets en tot lançar-se pèires e esbocinar-se era ròba dauant deth desespèr des sues mairs; es mainades qu’en Carnavau se desguisen de chulas e se contornegen damb era man clauada ena cintura; es que demanen entara Cruz de Mayo; es espigadi que tien ja eth baston e guanhen prèmis enes collègis, e es qu’enes foncions de teatre pera tarde dèishen anar eth crit ena scèna mès interessanta, distreiguent as actors e enforismant ath public… toti, en resumit, l’interessauen madeish.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
IV.- E de tau manèra s’anaue senhorejant dera sua amna eth vam dera maternitat, que lèu comencèc a amendrir en era era facultat d’apreciar es auantatges que disfrutaue.
Aguesti vengueren a èster entada era invisibles, coma n’ei entà toti es èssers eth miei fondamentau dera nòsta vida, era atmosfèra.
Mès qué hège Diu que non li manaue aumens un des mainatges qu’en nombre infinit i a per aquiu?
En qué pensaue era sua Divina Majestat?
E Candelaria, qu’a penes auie damb qué víuer, un cada an!…
Que diguen alavetz que i a equitat en Cèu…
Òc; que non ei dolenta era justícia de naut… òc… ja ac vedem…
De tant pensar en aquerò, semblaue a viatges monomaniaca, e li calie apelar ath sòn bon sen entà non hèr veir era bajanada deth sòn esperit, que lèu lèu tocaue eth ridicul.
E se l’acodien causes tant estranhes…!
Era sua pena auie es intermiténcies mès estranhes, e dempús de longui periòdes de tranquillitat se presentaue impetuosa e agudenta, coma un mau cronic qu’ei tostemp ara demora entà escométer quan mens se lo demore.
A viatges, ua paraula insignificanta qu’entenie en carrèr o ena sua casa o era vista de quinsevolh objècte l’alugaue ena ment era ahlama d’aqueth tèma en tot costar-li opressions en pièch e un subersaut inexplicable.
Se distreiguie suenhant e mimant as mainatges des sues fraies, qu’estimaue prigondament; mès tostemp i auie entre era e es sòns nebodets ua distància que non podie aumplir.
Que non èren sòns, non les auie auut era, non se les sentie junhudi ada era per un hiu misteriós.
Es qu’èren reaument junhudi non existien qu’en sòn pensament, e li calie alugar e revíuer aguest, coma ua harga, entà hargar-se es alegries vertadères dera maternitat.
Ua net gessec dera casa de Candelaria pr’amor d’entornar ena sua, pòc abans dera ora de sopar.
Era e era sua fraia s’auien botat de punta per ua pegaria, pr’amor que Jacinta mimaue massa a Pepito, mainatge de tres ans, eth primogenit de Samaniego.
Li crompaue joguets cars, li botaue ena man, entà que les trinquèsse es figures de china dera sala e li permetie minjar mil lecaries.
A tu qué t’impòrte?” “A jo arren.
Desencusa, hilha, quin gèni!”.
Aguesta o d’autes pegaries non auien cap conseqüéncia, e ath cap d’un quart d’ora se botauen a arrir, e pro.
Mès aquera net, en retirar-se, sentie era Delfina talents de plorar.
Jamès s’auie mostrat ena sua amna d’ua manèra tant imperiosa eth desir d’auer hilhs.
Era sua fraia l’auie umiliat, era sua fraia s’emmaliciaue de qué estimèsse tant ath sòn nebodet.
E aquerò se qué ère senon gelosia?…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Recorrec er espaci deth carrèr des Hileras enquiath de Pontejos, extraordinàriament excitada, sense veir ad arrés.
Ploiguie un shinhau e ne tansevolh s’en brembèc de daurir eth paraigües.
Eth gas des veirines ère ja alugat, mès Jacinta, qu’acostumaue a posar-se tà veir es nauetats, non s’arturèc en nunlòc.
En arribar ena cantoada dera placeta de Pontejos, e quan anaue a trauessar eth carrèr pr’amor d’entrar en lumedan dera sua casa, qu’ère ath dauant, entenec quauquarren que l’arturèc.
Li correc un hered talhant per tot eth còs; se quedèc parada, seguint d’aurelha un rumor que per çò que semble venguie deth solèr, d’entre es madeishes pèires deth carrèr.
Qu’ère un panteish, ua votz dera natura animau demanant ajuda e defensa contra er abandonament e era mòrt.
Eth panteish ère tan penetrant, tant afilat e agudent, que mès que votz d’un èsser viu semblaue eth son dera còrda prima deth violin botjada teunhament en çò mès naut dera escala.
Sonaue d’aguesta manèra: miiiii…
Jacinta guardaue eth solèr; pr’amor que sense cap de dobte eth panteish venguie dera prigondor dera tèrra.
Enes sues desconsolades entralhes lo sentie penetrar, trauessant-li coma ua agulha eth còr.
Cercant per aquiu, cercant per enlà, vedec fin finau en trepader, ena part dera plaça, ua d’aguestes henudes hètes en rengada, que se criden escolaments en lenguatge municipau, e que servissen entà dar entrada en escolader ara aigua des carrèrs.
D’aquiu, òc, d’aquiu venguien aqueri planhs que capvirauen era amna dera Delfina, en tot costar-li dolor, ua efusion de pietat qu’ad arren se pòt comparar.
Tot aquerò qu’en era existie de presompcion mairau, tota era trendesa qu’es extasis de mair soniaira auien anat apilerant ena sua amna, se heren fòrça actius entà respóner ath miiii sosterranh damb un aute miiii dit ara sua manèra.
A qui demanarie ajuda?
Erosament eth portièr ère ena cantoada deth carrèr dera Paz parlant damb un conductor deth coche- corrèu e de seguit entenec era votz dera sua senhoreta.
En quate calamades se botèc ath sòn costat.
Gatets!…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Jacinta s’inclinèc pr’amor d’enténer milhor.
Eth miiii sonaue ja tan prigond qu’a penes s’aubiraue.
Deogracias se tornèc a botar de quate pautes, se rebussèc eth braç e lo metec per aqueth uet.
Jacinta non podie veir en sòn ròstre era expression d’incredulitat, lèu de burla.
Ploiguie mès, e per escolament començaue a entrar era aigua, rajant entath laguens damb un bronit de fregidora qu’a penes permetie enténer eth fèble miiii.
Totun aquerò, era Delfina l’entenie tostemp fòrça clar.
Eth portièr tornèc entà naut, coma invocant ath Cèu, era sua cara estupida, e didec arrint:
Aguesta rajòla?, repetic Deogracias, botant-se de pès e guardant ara sua patrona coma se guarde a ua persona que dera sua rason se dobte.
Per poder-se… avisant ar Ajuntament…
Eth tenent d’alcalde senhor Aparisi, qu’ei vesin de casa…
Mès…
Ambdús avedauen era sua aurelha.
Deogracias, botant-se encara mès estupid.
Non sabie eth plan bèstia era punhalada que daue ara sua patrona damb aguestes paraules.
Jacinta, totun, credie enténer eth gemiment ena prigondor.
Mès aquerò non podie seguir.
Comencèc a veir era immensa desproporcion que i auie entre era granor dera sua pietat e era petitesa der objècte que l’ac consagraue.
S’aumentèc era ploja, er escolament avalaue ja ua ondada gròssa que hège gorjades e inquietuds en tumar contra es parets d’aquera gòrja…
Jacinta se metec a córrer entara casa e pugèc.
Es nèrvis se li botèren tan desgansoladi e eth còr tan sarrat, qu’es sòns soèrs e eth sòn marit la crederen malauta; e patic tota era net eth mau indecible d’enténer de contunh eth miiii der escolament.
De vertat qu’aquerò ère ua pegaria, dilhèu desorde nerviós; mès que non podie botà’i remèdi.
S’era sua soèra se’n sabie per Deogracias qué s’auie passat en carrèr, guaire se’n burlarie!
Sonque ath sòn marit, jos era paraula de secret, li condèc er ahèr des gatets.
Jacinta non podie amagar-li arren, e auie un gust particular en hèr-li fidança enquia e tot des mès vanes pegaries que passauen peth sòn cap restacades damb aqueth tema dera maternitat.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
S’aventuraue era a condar-li tot çò que l’arribaue, e fòrça causes qu’ara lum deth dia non gausaue díder, les didie ena intimitat e solitud conjugaus, pr’amor qu’aquiu venguien coma de mòtle, pr’amor qu’aquiu se didien sense cap esfòrç coma se se didessen soletes, pr’amor que, a tot darrèr, es comentaris sus era succession auien coma ua basa ena renovacion des probabilitats d’era.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
V.- Que hège mau Barbarita, fòrça mau, de burlar-se’n dera tissa dera sua hilha.
Coma s’era non auesse tanben era sua tissa, e bona!
Per cèrt que l’amiaue a Jacinta eth gran auantatge de poder-se satisfèr e dar realitat ath sòn pensament.
Qu’ère ua viciosa que se hartaue des gòis desiradi, tant qu’era ireua patie orriblament per çò de non auer jamès çò que desiraue.
Era satisfaccion deth desir afogaue ara ua, autant coma ara auta era privacion deth madeish.
Barbarita qu’auie era afogadura des crompes.
Cultivaue er art peth art, ei a díder, era crompa pera crompa.
Aquerie peth simple plaser d’aquerir, e entada era non auie màger gust que hèr ua excursion pes botigues e entrar dempús ena casa cargada de causes que, encara que non sobrèssen, tanpòc èren d’un besonh absolut.
Mès que non gessie jamès deth limit que li mercauen es sòns mieis de fortuna, e en aquerò s’estaue precisament eth sòn art magistrau de comerçanta rica.
Aqueth vici qu’auie es sues depravacions, pr’amor qu’era senhora de Santa Cruz non solet anaue as botigues de luxe, senon as mercats, e recorrie de punta a punta es taulatges dera placeta de San Miguel, es botigues de porics deth carrèr dera Caza e es lòcs de vedera fina ena placeta de Santiago.
Ère tan coneishuda dòna Barbarita en aguest airau, qu’es hemnes dera plaça se la disputauen e armauen entre eres grani rambalhs pera preferéncia d’ua tant illustra parroquiana.
Madeish enes mercats qu’enes botigues auie un auxiliar inestimable, un cercaire que cuelhie aqueres causes coma s’en aquerò l’anèsse era sauvacion dera amna.
Aguest qu’ère Plácido Estupinhan.
Coma que demoraue ena Cava de San Miguel, dès que se lheuaue, a punta de dia, calaue ua guardada d’agla sus es taulatges dera plaça.
Baishaue quan encara era gent hège era maitiada enes tauèrnes e enes cafés ambulants, e daue un còp de uelh enes lòcs, en tot saber-se’n deth caire deth mercat e des cotizacions.
Dempús, ben estropat ena capa, se n’anaue tà San Ginés, a on arribaue bèri còps abans qu’eth sacristan daurisse era pòrta.
Hège ua charrada damb es beates que l’auien cuelhut era avangarda, que quauqu’ua d’eres amiaue era sua chicolatèra e codineta, e esdejoaue en madeish portau dera glèisa.
Dubèrta aguesta, se calauen toti laguens, damb tanta prèssa coma s’anèssen a cuélher sèti en ua foncion de molta gent, e començauen es misses.
Enquiara tresau o era quatau non arribaue Barbarita, e tanlèu la vedie entrar, Estupinhan corrie doçament entada era, esguiltlant-se de banc en banc coma ua ombra, e se botaue ath sòn costat.
Era senhora pregaue en votz baisha botjant es pòts.
Plácido l’auie de díder fòrça causes e entrebracaue es sòns prècs pr’amor de anar-les treiguent.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aué receben congre ena casa de Martinez; m’an mostrat es burèus de Laredo… plia ès de gràcia; eth senhor ei damb tu… caulets non n’a pr’amor que non an vengut es mulatèrs de Villaviciosa pr’amor qu’es camins son maumetudi…
Damb aguestes maudides aigües!…
I auie moments a viatges que ne er un ne er aute badauen boca, era en un extrèm deth banc, eth a cèrta distància, darrèr, ja de jolhs, ja seigudi.
Estupinhan s’engüejaue bèth còp encara que non ac didesse, e l’agradaue que bèra beata arreculada e beat vantariòu li preguntèsse pera missa: “s’artenh aguesta?” Estupinhan responie que òc o que non dera manèra mès educada, ahigent tostemp en cas de responsa negatiua quauquarren que padeguèsse ar interrogador: “Mès estatz-vos tranquil; que va a gésser de seguit era deth pair Quesada, qu’ei un povora…” Çò qu’eth volie ère veir se sautaue era convèrsa.
Per qué, senhora?
Pr’amor que te didí que l’encarguèsses miei filet, e sabes se qué me manèc?, un tròç enòrme de carn palpuda e un bocin d’espatla, plen de pèths e tendons…
Guarda quina manèra de comportar-se damb es clients.
Bric mès li cromparè arren.
Eth tòrt qu’ei tòn…
Vaquí çò que son es tòns protegidi….
Dit aquerò, Barbarita contunhaue pregant e Plácido se hège mau sang mentaument contra eth Sordo, un venedor qu’eth… non lo protegie; se passaue que l’auie recomanat.
Mès que ja li cantarie, eth, es quaranta ath tau Sordo.
D’autes familhes que tanben les auie recomanat, se planhèren de qué les auie dat carn d’esquera, ei a díder, cogòt, qu’ei era pejor carn, en sòrta d’ua bona carn de vedèra.
En aguesti tempsi tan sense morau que ja non se pòt recomanar ad arrés.
D’auti maitins venguie damb aguesta istorieta: “Com està aué eth mercat de caça!
Quines perditzes, senhora!
Non mès perditz.
Aué mos cau veir se Pantaleon a boni crabòts.
Tanben voleria ua bona lengua de vaca, cargada, e veir se i a vedèra fina.
Que l’a tan fina, senhora, que semble taument merluça.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Plan, donc, que me manen un bon filet e costelhes dera arnelhada.
Ja sabes; non vages a gésser damb es pegaries der aute dia.
Damb jo que non se jògue.
Non vo’n hescatz…
Auetz convidadi deman?
Òc; e de peish qué i a?
È comprometut eth salmon per s’un cas arribe deman…
E acabades es misses, se n’anauen carrèr Major enjós ara cèrca d’emocions pures, innocentes, artenhudes damb er ofici amable d’un e es sòs abondosi dera auta.
Non tostemp se tenguien as causes de minjar.
Diuèrsi còps amièc Estupinhan condes coma aguest:
Òc, e damb còps d’aur.
Aguesti ensenhauen a Barbarita, ath delà des cretones, satins de coton florejadi qu’èren era grana nauetat deth dia; e ara viciosa li mancaue temps entà crompar-li un vestit ara sua ireua, que lo solie passar a quauqu’ua des sues fraies.
Ua auta embaishada: “Senhora, senhora, aquerò que ja non s’artenh; mès, lèu va a gésser era deth nebot deth senhor prèire, qu’ei un aute pair Fuguilla per çò de rapid que se la trè deth dessús.
Ara e ena ora dera nòsta mòrt… òc, ja…
Qu’ei que son coma ues rosquilhes que me heres crompar er aute dia e que flairauen a ranci…!
Que semblauen dera nòça de San Isidro.
A maugrat d’aguesti repotecs, en gésser anauen ena casa de Pla damb er in de non crompar que dues liures de panses de Corint entà hèr un pastís anglés, e era senhora s’anaue enredant, enredant, enquia deishar-se ena botiga valor de ueit cents o nau cents reiaus.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
A cada moment didie Barbarita que pro, e dempús d’ua colleccion de purès entà sopes, venguien es pèrles deth Nizan, eth gluten dera estela, es sausses angleses, eth bolhon de carn de tortuga de mar, era dotzena de botelhes de Saint-Emilion, que tant li shautaue a Juanito, eth pòt de misharnons extra, qu’agradauen a D. Baldomero, era lhauna d’anchòies, es truhes neres e d’autes menudalhes.
Deth portamoneda de Barbarita, tostemps ben aprovedit, gessie er impòrt, e coma que i auesse un pic ena soma, se cuelhie era libertat de suprimir-lo per çò deth deute paga.
Tè, que Diu vos age, didie dòna Barbarita, lheuant-se dera cagira ath punt qu’apareishie eth principau pera pòrta dera rèirebotiga, e saludaue damb mil afeccions ara sua parroquiana, en tot trèir-se era gòrra de seda.
Anem passant hilh…
Ai, quin laironici eth d’aguesta casa!…
Adishatz, adishatz.
Enquia deman, senhora.
As vòstes pès…
Tantes causes tà D.
Baldomero…
Plácido, que Diu t’age.
Mèstre… qu’ajatz salut.
Quauqui articles se crompauen tostemp ar en gròs, e s’ère possible de prumèra man.
Barbarita qu’auie en moth deth uas era fibra comerçanta, e se delie per trèir eth genre apraiat.
Mès, guaire luenh dera realitat s’aurien demorat aguesti assagi sense era ajuda der exemple de viatjant comerciau, Estupinhan eth Gran!
Be ne hège de camin aqueth òme entà trapar ueus fresqui en grana quantitat…!
Toti es venedors de porics dera Cava l’amiauen en paumet, e eth se daue non pòca importància, en tot dider-les: “o auem formalitat o non auem formalitat.
Examinem er article, e dempús se discutirà… pòs-te, òme, pòs-te”.
E aquiu s’estaue, eth guardar eth ueu a contralum, eth sospesar-les e eth hèr mil comentaris sus era sua probabla antiquitat.
Se bèth un d’aqueri tipes l’enganhaue, ja podie encomanar-se a Diu, pr’amor qu’arribaue Estupinhan coma ua fèra menaçant-lo damb eth tinent d’alcalde, damb era inspeccion munipau e enquia e tot damb era horca.
Entath vin, Plácido s’entenie damb es vinataires dera Cava Baja, que van a hèr es sues crompes en Arganda, Tarancon o ena Sagra, e se metie d’acòrd damb un mesurador entà que li cuelhesse ua partida de tanti o quanti recipients, e la remetèsse mejançant ua via de transpòrt ja coneishuda.
Aquerò auie d’èster genre de confiança, taument vin.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Crompaue eth cacau superior, eth sucre e era canèla en çò de Gallo, e ac amiaue tot a espatles d’un mosso sense deishar-lo de uelh, enquiara casa a on se hège eth trabalh.
Es de Santa Cruz non transigien damb es chicolates industriaus, e eth que cuelhien auie d’èster hèt a man.
Tant qu’eth chicolatèr trabalhaue, Estupinhan se convertie en mosca, voi díder que s’estaue tot eth dia romant ath torn deth prètzhèt entà veir se se hege a tota consciéncia, pr’amor qu’en aguestes causes cau èster damb eth uelh atentiu.
Que i auie dies de crompes granes e d’autes de menudalhes; mès dies sense crompar que non les auec jamès.
A manca d’ua causa màger, era viciosa non entraue jamès ena sua casa sense eth parelh de gants, er imperdible, eth povàs entà netejar metaus, eth paquet d’agulhes de gancho o quinsevolh pegaria des bazars de tot a reiau.
Ath sòn hilh li hège a vier presents de contunh, corbates que non usaue, ròba que non se botaue jamès.
Jacinta recebie damb gòi aquerò qu’era sua soèra se hege a vier entada era, e ac anaue autrejant as sues fraies celibatàries o maridades, exceptat de certanes causes qu’eth sòn trespàs non ère avient.
Per çò dera ròba blanca e dera mantelaria qu’auie era senhora Santa Cruz vertadèra passion.
Dera botiga deth sòn frair se hège a vier pèces sanceres de olanda plan fina, de batistes e madapolams.
D. Baldomero II e D. Juan I qu’auien ròba entà un sègle.
As dus les aprovedie de cigars era pròpria Barbarita.
Eth prumèr humaue cigars, eth dusau papèr.
Estupinhan s’encargaue de amiar aguesti perilhosi articles dera casa d’un pòcvau que les venie d’ocultis, e quan trauessaue es carrèrs de Madrid damb es caishes jos era sua capa verda, eth còr li bategaue de gòi, en considerar era malahèta que li jogaue ara Hacienda Pública e rebrembant es sòns boni tempsi juvenils.
Mès enes liberaus ans deth 71 e 72 que ja ère ua auta causa…
Era policia fiscau non se metie en guairi ahèrs.
Eth temerari contrabandèr, totun, aurie desirat auer un mau encontre entà demostrar ath mon sancer qu’ère òme capable d’arroïnar ara Renda se s’ac proposaue.
Barbarita examinaue es caishes e es sues mèrques, les regatejaue, flairaue eth tabac, escuelhie eth que li semblaue milhor e pagaue plan ben.
Qu’auie D. Baldomero un assortit tan variat coma excellent, e eth brave senhor sauvaue, entre cèrts costums tenaci der ancian dependent, eth de reservar es cigars milhors entàs dimenges.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Guillermina, vèrge e fondadora.
I.- De guaires persones entrauen en aquera casa, era mès complimentada per tota era familha de Santa Cruz qu’ère Guillermina Pacheco, que demoraue enes entorns, tia de Moreno Isla e cosia de Ruiz-Ochoa, es dus sòcis principaus dera anciana banca de Moreno.
Es guardadèrs des dues cases èren tan pròches, que per eri se comunicaue dòna Bárbara damb era sua amiga, e ua tumadeta enes veires ère pro entà establir era correspondéncia.
Guillermina entraue en aquera casa coma ena sua, sense cap etiqueta ne compliment.
Que ja auie eth sòn lòc fix en gabinet de Barbarita, ua cagira baisha; e madeish ère sèir-se que començar a hèr punt de tricòt o a cóser.
Amiaue tostemp damb era un gran revolum o tistèr de labor, se calaue es lunetes, cuelhie es utisi, e ja non paraue en tota era net.
I auesse o non enes autes crambes gent de compromís, era non se botjaue d’aquiu ne auie de veir ad arrés.
Es amics assidús dera casa, coma eth marqués de Casa- Muñoz, Aparisi o Federico Ruiz, la guardauen ja coma se guarde aquerò que tostemp ei en un madeish lòc e non pòt èster en cap aute.
Es de dehòra e es de laguens tractauen damb respècte, lèu damb veneracion, ara illustra senhora, qu’ère coma ua figureta deth gripiau, menuda e polida, eth cap damb fòrça peublanc, encara que non tant coma Barbarita, es caròles rogides, era boca arridolenta, eth parlar tranquil e graciós, e eth vestit plan umil.
Quauqui dies venguie a dinar aquiu, ei a díder, a sèir-se ena taula.
Prenie un shinhau de sopa, en tot çò d’aute non hège que picassar.
D. Baldomero solie shordar-se e li didie: “Hilha dera mia amna, quan volgues hèr peniténcia non vengues ena mia casa.
Veigui que non tastes aquerò que mès t’agrade.
Non me vengues a jo damb istorietes.
Que jo è bona memòria.
T’entení díder fòrça còps en çò deth mèn pair que t’agradauen es catles, e ara les as aciu e non les tastes.
Que non as hame…!
Entad aquerò tostemp que i a hame.
E veigui que non tòques eth pan…
Barbarita, que coneishie pro ben ara sua amiga, non la pelejaue coma D. Baldomero, deishant-la minjar çò que volesse o non minjar arren.
Se per edart ère ena taula eth gròs d’Arnaiz, se permetie quauques facècies de bon genre sus aqueri plan ancians estils de santetat, que s’estauen en non minjar.
Qu’ac a dit Sant Francesc de Sales, arren mens.” Era de Pacheco qu’ère plan escarrabilhada, non s’estaue carada, e responie damb desinvoltura a totes es galejades sense anujar-se jamès.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Jacinta se botaue ath sòn costat e cuelhie soent part d’aqueres faenes, tan simpatiques entath sòn còr.
Guillermina hège camisetes, calçons e chals entàs sòns cent e escag de hilhs d’ambdús sèxes.
Çò que tanh ad aguesta insigna dauna qu’ac sap milhor qu’arrés Zalamero, qu’ei maridat damb ua des hilhes de Ruiz-Ochoa.
Mos a permetut escríuer era biografia dera sua excèlsa parenta quan se morisque, e mentretant non a cap trebuc d’autrejar guaire donades se li demane, ne de corregir a sciéncia cèrta es versions qu’eth critèri vulgar a escampilhat sus es causes que determinèren en Guillermina, hè vint-e-cinc ans, era passion dera benfasença.
Quauquarrés a dit qu’amors malerosi la possèren tara devocion prumèr, e tara caritat propagandistica e militanta dempús.
Mès Zalamero assegure qu’aguesta opinion ei tan pèga coma faussa.
Guillermina, que siguec beròia, e enquia e tot presumida, jamès auec amors, e se les auec non se sap absoludament arren d’eri.
Qu’ei un secret sauvat damb sepulcrau resèrva en sòn còr.
Çò qu’era familha admet ei qu’era mòrt dera sua mair l’impressionèc tan viuament, que li calec proposar-se, coma er aute, non servir a mès senhors que se li podessen morir.
Que non neishec aquera singulara hemna entara vida contemplatiua.
Ère un temperament soniaire, actiu e trabalhador; un esperit damb idies pròpries e damb iniciatiues viriles.
Non se li hège pala ensús era disciplina en terren espirituau; mès en materiau òc, per çò que non pensèc jamès afiliar-se a cap des ordes religioses mès o mens sevères que i a en orbe catolic.
Que non se vedie damb pro paciénta entà èster embarrada e badalhar tot eth sant dia eth gori gori, ne entà èster soldat enes coratjosi esquadrons des Hermanas de la Caridad.
Era ahlama plan viua qu’usclaue en sòn pièch non l’inspiraue era somission passiua, senon activitats que li calie desvolopar ena libertat.
Qu’auie un caractèr inflexible e un tresaur de dòts de comandament e de facultats d’organización que ja volerien entada eri quauqui uns des òmes que dirigissen es destins deth mon.
Qu’ère ua hemna que quan se proposaue quauquarren anaue entath sòn fin dreta coma ua bala, damb gran perseverància sense tòrcer-se jamès ne descoratjar-se un solet moment, inflexibla e serena.
S’en camin dret i trapaue espies, les caushigaue e tà daunt, damb es pès sagnosi.
Comencèc per amassar-se damb ues quantes senhores nòbles amigues sues qu’auien establit associacions entà ajudes domiciliàries, e ath cap de pòc temps Guillermina depassèc a totes es sues companhes.
Aguestes qu’ac hègen per vanitat, a viatges de mala encolia; aquera trabalhaue damb ardenta energia, e en aquerò se l’anèc era mitat dera sua legitima.
Tàs dus ans de víuer atau, se la vedec renonciar complètament a vestir-se e a ornar- se coma mane era mòda que se ornen es senhores.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Tau auie d’èster era sua prestància tara rèsta des sòns dies.
Era associacion benefica que pertanhie non s’acomodaue ar anim emprenedor de Guillermina, donques qu’èra volie picar mès naut, sajant causes vertadèrament dificiles e tengudes per impossibles.
Es sòns talents de fondadora se mostrèren alavetz espaurint a tot aqueth senhoratge que non sabie gésser de cèrtes rotines.
Quauques amigues sues assegurèren qu’ère hòla, donques que deméncia ère eth hèt de pensar ena fondacion d’un asil entà orfanèls, e màger holia dotar-lo de recursi permanents.
Mès era infatigabla entrepreneira non se descoratjaue, e er asil siguec hèt, en tot mantier-se pendent es prumèrs tres ans dera sua existéncia damb ua part dera renda de Guillermina, e damb es dons des sòns parents rics.
Mès ara imprevista era institucion comencèc a créisher; se holaue e s’espargie coma es misèries umanes, e es sòns besonhs pujauen en ua proporcion espauridora.
Era dauna empenhèc era rèsta dera sua legitima; dempús li calèc vener-la.
Gràcies as sòns parents, non se vedec en bolegadís fatau d’auer de botar en carrèr as asiliats entà que demanèssen caritat entada eri e entara sua fondadora.
E ath madeish temps repartie periodicament fòrça aumòines entre era gent prauba des districtes dera Inclusa y Hospital; vestie a fòrça mainatges, daue ròba as vielhs, medecines as malauts, viures e ajudes diuèrses entà toti.
Pr’amor de non suspéner aguestes ajudes e sostier er asil, qu’ère de besonh cercar naui recursi.
A on e com?
Ja les amistats e parents èren tant espleitats, que se tiraue un shinhau mès dera còrda, se podie trincar aisidament.
Es mès generosi començauen a botar mala cara, e es ronhosi, quan se venguie a crubar era quòta, didien que non èren en casa.
Arribèc aqueth dia, e es vint-e-tres mainatgets de Diu que jo auia recuelhut e qu’èren en un casòta baisha e umida deth carrèr Zarzal, plaçadi coma conilhs, non auien arren entà minjar.
Tirant d’aciu e d’enlà, poirien passar aqueth dia; mès e londeman?
Jo que non auia ja un sò horadat ne arrés que me l’autregèsse.
Que deuia ja sabi pas guaires quilòs de mongetes, dotze dotzenes d’espardenhes, plan moltes arròves d’òli; non me restaue arren entà empenhar o entà véner mès qu’eth rosari.
Es cosins, que me treiguien de tanti compromisi, ja auien hèt çò d’impossible…
Mè hège vergonha tornar a demanar-les.
Eth mèn nebot Manolo, que solie èster eth mèn mocador de lèrmes, ère en Londres.
E supausant qu’eth mèn cosin Valeriano me caperèsse es mies vint-e-tres boques (e era mia vint-e-quate) pendent uns quants dies, com m’apraiaria dempús?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qu’ère un diuendres de Dolors, e es sèt espades, senhors mèns, èren clauades aciu…
Me passauen coma uns arrais peth front.
Ua idia ère çò que me calie, e mès qu’ua idia, valor, òc, valor entà lançar-me…
De pic notè qu’aqueth valor tan desirat entraue en jo, mès un valor terrible, coma eth des soldats quan se lancen sus es canons enemics…
Cuelhí era mantilha e gessí en carrèr.
Que ja èra decidida, e guarda, alègra coma ues Pasques, donques que sabia se qué auia de hèr.
Enquia alavetz jo auia demanat as amics; a compdar d’aqueth moment demanaria a tot èsser viu, vieria de pòrta en pòrta damb era man atau…
En un virament de uelhs me botè ena pòrta d’ua duquessa estrangèra, que non auia vist ena mia vida.
Me recebec damb cèrta maufidança; me cuelhec per ua embolhaira; mès a jo qué m’importaue?
Me balhèc era aumòina e, de seguit, entà encoratjar-me e escurar eth calitz deth tot, siguí dus dies sense parar pujant escales e tirant des campanetes.
Ua familha me recomanaue a un auta, e non voi dider-vos es umiliacions, es còps de pòrta e es mesprètzi que recebí.
Mès er erós mannà anaue queiguent de gota en gota…
Ath cap de pòc temps vedí qu’eth negòci anaue milhor de çò que me demoraua.
Quauqui uns me recebien lèu damb pali; mès era màger part se demorauen hereds, masculhant desencuses e cercant motius entà non autrejar-me un sò.
Mès jo tan tranquilla.
A!, senhors, aguest mestièr qu’a fòrça falhites.
Un dia pugè en un quatau estatge que m’auie recomant sabi pas qui.
Era tau recomanacion siguec ua facècia estupida.
Donques, senhors, truqui, entri, e me gessen tres o quate vipères…
Ai, mon Diu, aguestes hemnes dera vida…!
Jo, que veigui aquerò… çò de prumèr que me venguec en cap siguec meter-me a córrer.
Vam a veir se les treigui quauquarren.” Hilha, m’aumpliren d’injúries, e ua d’eres anèc entà laguens e tornèc damb ua escampa pr’amor de pataquejar-me.
Qué vos pensatz que hi?
Acovardar-me?
Que non.
Me calè mès entà laguens e les didí quate fresques… mès plan ben dites… be n’è jo de gèni!…
Mès, crederatz que les treiguí sòs?
Guardatz, guardatz… era mès desvergohada, era que me gessec damb era escampa venguec ath cap de dus dies ena mia casa tà hèr-me a vier un napoleon.
Eth costum de demanar m’a autrejat pòc a pòc aguesta benedida cara de vaqueta qu’è ara.
Damb jo que non valen es mesprètzi, ne me’n sai ja se qué son rogiments.
Qu’è perdut era vergonha.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era mia pèth non sap ja se qué ei rogir-se, ne es mies aurelhes s’escandalizen per ua paraula mès o mens fina.
Ja me pòden díder perra judia; madeish que se me cridèssen era perla de oriente; tot que m’ei parièr…
Non veigui qu’eth mèn objectiu, e m’en vau de dret entada eth sense hèr-ne cabau d’arren.
Aquerò m’encoratge autant que sò prèsta a tot.
Madeish li demani ath Rei qu’ath darrèr des obrèrs.
Escotatz aguest còp: un dia didí: “Vau a veir a D. Amadeo”.
Demani era mia audiéncia, arribi, entri, me receb plan seriós.
Jo imperturbabla, li parlè deth mèn asil e li didí que demoraua quauqua ajuda dera sua reiau munificéncia.
Me guardaue damb afabilitat.
Quin òme!, quina bocassa!
Manèc que m’autregèssen sies mil reiaus…
Dempús vedí a dòna Maria Victoria, quina excellenta senhora!
Me hec sèir ath sòn costat; me tractaue d’egal a egal; me calèc balhar-li mil notícies der asil, explicar-l’ac tot…
Volie saber se qué minjauen es petits, quina ròba les botaua…
Era setmana a vier me manèc molons de ròba, pèces de tela e soscriuec as sòns mainatges per ua quantitat mensuau.
Era soscripcion fixa creishec autant, qu’ar an a vier podí cuélher era casa deth carrèr Alburquerque, qu’a un gran pati e fòrça amplitud.
È botat ua sabataria entà qu’es mainatges mès grani trabalhen, e dues escòles entà qu’aprenguen.
Est an passat èren setanta e ara ja son cent dètz.
Que se passen copacaps; mès anem tirant.
Un dia vam mau e er aute arriben viures.
Quan guardi era recodina ueda, me lanci en carrèr, coma diden es revolucionaris, e de nets ja arribe en casa era parva entà tantes boques.
E enquia e tot i a dies que non les manque eth sòn extra, qué vos pensàuetz?
Aué les è dat un arròs damb lèit que non se lo mingen milhor es que m’escoten.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ad… hoc, òc senhor, repetic Guillermina, accentuant es dues paraules latines.
Donques qu’ètz vos auançat de notícies.
Qu’ei que non sabetz que ja è es terrens e es plans, e que ja son en tot hèr-me es fondaments?
Sabetz eth lòc?, entà baish d’aqueth qu’ocupen es Micaelas, aguestes que recuelhen e corregissen as hemnes perdudes.
Er arquitècte e es delinhants me trabalhen a gratis.
Ara non demani solet sòs, senon tòchos e teules.
Atau, donc…
Aparisi, qu’ère un òme fòrt en negòci de pèira granitica.
Òc, senhor.
Me voletz dar quauquarren?
Vos balhi a vos, didec Aparisi, acompanhant era sua generositat damb un gèst imperiau, era fotesa de seishanta mètres cubics de pèira carrèu qu’è ena Guindalera.
Ad arren… era pèira qu’ei vòsta.
Gràcies, que Diu vos ac age.
E eth marqués qué m’autrejarà?
Donques jo…
Donques non les è de voler?
Jo qu’ac cuelhi tot, enquia e tot ua clau vielha, entà quan s’acabe er edifici.
Sabetz çò que me hi a vier ager en casa?
Quate rajòles de codina, ua shèta e tres paquetets d’anères gròsses de metau.
Que tot vau, amics.
S’en bèra teularia me dan quate tòchos, les accèpti e ara òbra damb eri.
Vedetz se com hèn es audèths es sòns nins?
Donques jo bastirè eth mèn palai d’orfanèls cuelhent aciu ua palheta aquiu ua auta.
Que ja l’ac è dit a Bárbara, non a de lançar ne un punta, encara que sigue tòrta, ne ua taula encara que sigue trincada.
Es sagèths de corrèus se venen, es caishes d’aluquets tanben…
Damb qué vos pensatz qu’è crompat jo eth gran lavabo qu’auem en asil?
Donques amassant caps de candèla e venent-les a pes.
Er aute dia m’aufriren un pòrtacigarretes de cuèr de Russia.
Donques me servic entà hèr un present a un des delinhants que trabalhen en projècte…
Vedetz ad aguest marqués de Casa-Muñoz, que me seguís d’aurelha e m’a aufrit dues bigues de dobla T?
Plan, donc; guaire apostatz a qué li trèigui quauquarren mès?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qué didí jo?
Plan.
E aguest senhor de Ruiz, qué harà per jo?
Hilha dera mia amna, jo que non è ne un clau ne ua estèra, mès vos juri pera sauvacion qu’un dimenge vau entàs entorns e pani ua teula entà hèr-la-vos a vier… ne panarè dues, tres, ua dotzena de teules…
E i a mès causes.
Se voletz vos es mies dues comèdies, es mèns huelhetons sus era Unión Ibérica e sus era Organización de los bomberos en Suiza, era mia òbra des Castillos, tot qu’ei ara vòsta disposicion.
Dètz exemplars de cada causa entà que ne hèsquen lòts en ua hèira.
Ac vedetz?
Que què eth mannà, que què.
S’ei qu’en aguestes causes sonque cau meter-se en eres…
Eth mèn amic Baldomero tanben darà quauquarren.
Es campanes, didec er insigne comerçant, e se me pressatz, eth paratrons e es viroletes.
Que voi acabar er edifici, donques qu’er amic Aparisi lo vò començar.
Quauquarren mès autrejaram, vertat Baldomero?
Tot çò que volgues, hilha.
E aquerò qu’es Micaelas mos an trèt un pic.
Que les auem hèt lèu era mitat der edifici.
Mès ara que li tòque a Guillermina.
Que ja sap era a on demoram.
Eth grop qu’enrodaue ara fondadora s’anèc dissòlent.
Quauqui uns, credent, plan, qu’aquerò qu’aquiu se tractaue ère mès facècia que ua auta causa, se n’anèren entath salon tà parlar seriosament de politica e negòcis.
D. Baldomero, que desiraue hèr aquera net ua partida de mus, eth jòc classic e tradicionau des comerçants de Madrid, demorèc a qu’entrèsse Pepe Samaniego, que n’ère mèstre consumat, entà formar era partida.
Pendent ua longa estona non s’entenie en salon mès que envido a la chica… envido a los pares…órdago.
Es tres senhores s’estèren un moment soletes, parlant d’aqueth projècte de Guillermina, que seguie cos que coseràs, ajudada per Jacinta.
Que hège bèth temps qu’ad aguesta se l’auie desvelhat un viu entosiasme pes empreses dera Pacheco, e a mès de reservar-li toti es sòs que podie, se picaue es dits cosent entada era pendent longues ores.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ja auie hèt dues visites ar asil deth carrèr d’Alburquerque e auie acompanhat un còp a Guillermina enes sues excursions entàs miserables tutes a on viuien es praubi dera Inclusa y Hospital.
Que se la auie d’enténer quan tornèc ad aquera sua prumèra visita enes barris deth Sud.
Uns tant e es auti tan pòc.
Que manque equilibri e eth mon semble que què.
Tot s’apraiarie s’es qu’an fòrça dèssen çò que les ei sobrèr ad aqueri que non an arren.
Mès qué ei çò que sobre…?
Vè-te’n a saber.” Guillermina asseguraue que cau fòrça fe entà non acorvardar-se dauant des espectacles qu’aufrís era misèria.
Era manca d’educacion qu’ei entath praube un desauantatge màger qu’era praubetat.
Dempús era pròpria misèria les ataque eth còr a molti e les ac corromp.
A jo m’an insultat; m’an lançat sarpats de hièms e bocins de caulet; m’an cridat tia bruisha…
A Barbarita li daue aquera net per parlar d’arquitectura e non perdie eth hiu.
Entrèc en aqueth moment Moreno Isla, e lo receberen damb exclamacions d’alegria.
Es tres se n’arrien en veir era suspresa e confusion de Moreno, qu’ère ua excellenta persona, coma de quaranta e cinc ans, fadrin e plan ric, d’afeccions tant angleses que se passaue en Londres era màger part der an; naut, prim e de plan mau color pr’amor qu’ère fòrça delicat de salut.
Vos responetz e non hescatz coma es galhecs, que quan se les hè ua pregunta ne hèn ua auta.
Donques qu’ètz d’esbauçaments, auetz reblatge, òc o non?
Òc que l’è… e magnifica pèira de huec.
A seishanta reiaus eth car, tot çò que volgatz.
Eth reblatge a ueit reiaus…
A, pèc de jo!
Ja sai de qué va.
Era beata ei en tot alugar-vos damb es imaginacions der asil que va a bastir…
Compde, fòrça compde damb es enganhes.
Abans de qué bote era prumèra pèira mos amiarà a toti entà San Bernardino.
Cara-te, que se’n saben toti de çò d’avariciós qu’ès.
Sauva-te es tòns cars de pèira de huec que ja te les botaràn ena balança eth dia deth Judici Finau, ja sabes, quan sonen es trompetes aqueres, òc, e alavetz, quan veigues qu’era balança què deth costat dera avaricia, dideràs:
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non me hèsques amorassades, nebodet.
Se cres qu’aquerò ei pro entà tu, gran miserable, usurèr, reborit en sòs, repetic Guillermina en un ton e un arridolet de burla benevòla.
Vai, quini òmes!
Encara vòs mès, e ès en tot esbauçar aguesta ièrla de cases vielhes entà hèr cases de dimenjada e treir- les es entranlhes as praubi.
Non ne hescatz cabau d’aguest arrat gleisèr, indiquéc Moreno, en sèir-se entre Barbarita e Jacinta.
Qu’ei en tot arroïnar-me.
Me calerà anar- me’n deth pòble pr’amor que non me dèishe víuer.
Qu’ei que non posqui negligir-me.
Sò en casa vestint-me… enteni un bronit, quauquarren atau coma passi de lairons; guardi, veigui ua siloeta, hèsqui un sorriscle…
Qu’ei era, er arrat qu’a entrat e va esguitlant-se entre es mòbles.
Arren; per mès lèu qu’acodisqui, ja era mia tia m’a escorcolhat era ròba qu’è en pèrga e s’a hèt a vier tot çò qu’auie ena pòcha deth justet.
Mès, vene entà aciu, coquin, didec shugant-se es lèrmes qu’era arridalhada l’auien hèt brotar des sòns uelhs, s’ei que damb tu non valen es bones manères.
Au, hilh, eth que te pane a tu… ja sabes er arrepervèri… eth que te pane a tu va tath Cèu de dret.
A on tu vas a vier, ei ena Modelo.
Cara era boca, pegonh, e non me denóncies, que t’anarà pejor…
Non seguic aguest dialòg, que prometie dar fòrça jòc, pr’amor que deth salon cridèren a Moreno tu per tu.
S’entenie deth gabinet estant rumor d’un parlar viu e era barrejada agitacion de diuèrses votzes, entre eres se distinguien clarament es de Juan, Villalonga e Zalamero, que venguien d’entrar.
I anèc e tornèc damb aguest conde:
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qué dides, hemna!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
III.- “Ena Borsa non se sabec arren.
Jo me’n sabí en Borsin tàs dètz, didec Villalonga.
Anè tath casinò pr’amor de dar era notícia.
Quan entornè en Borsin, se hège eth consolidat a 20.
Desencusatz-me amic, rectifiquèc Moreno Isla.
Qu’ei a 172 e se voletz crompar-me es mies a 170, ara madeish lès dèishi anar.
Que non voi mès papèr dera estimada patria.
Deman torni entà Londres.
Senhors, non sigam impressionables, indiquèc eth marqués de Casa- Muñoz, que li shautaue dominar es situacions damb era tèsta nauta.
Aguest brave senhor, que s’a cansat; que non n’auie tà mens; a dit: “aciu qu’auetz aquerò”.
Jo, ath sòn torn, qu’auria hèt madeish.
Qu’auram bèth inconvenent; que i aurà eth sòn shinhau de Republica; mès ja vo’n sabetz de qué es nacions non morissen.
Eth patac que ven de dehòra, manifestèc Aparisi.
França…
Non embolhem es causes, senhors, didec Casa-Muñoz botant ua cara plan parlamentària.
E se me cau parlar ingenuament, vos diderè qu’a jo non m’espaurís era Republica, çò que m’espaurís ei eth republicanisme.
Guardèc a toti pr’amor de veir se com auie queigut aguesta frasa.
E qué a a veir ua causa damb era auta?…
Non embolhetz es qüestions.
Aparisi, proprietari e còsso d’ofici, ère un òme que se predaue de botar es punts sus es is: mès damb eth marqués de Casa-Muñoz non li servie era sua sufisença, donques qu’aguest non toleraue imposicions e ère capable de botar punts sus es achas.
Qu’auie entre es dus ua rivalitat tacita, que se manifestaue ena emulacion entà lançar observacions sintetiques sus totes es causes.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Villalonga, qu’ère observador plan picaresc, asseguraue auer desnishat entre Aparisi e Casa-Muñoz un antagonisme o competéncia ena emission de paraules escuelhudes.
Se desfisauen a veir qui des dus parlaue mès fin, e s’eth marqués daue fòrça torns ar implicare, ar ad hoc, ath sui generis e a d’auti tèrmes latins, de seguit se vedie ar aute botant a actuar eth cervèth entà obtier frases mès selèctes coma era concatenacion des idies.
A viatges semblaue trionfar Aparisi, dident que tau o quau causa ère eth beròi ideau des pòbles; mès Casa-Muñoz cuelhie enventida e dident eth desideratum, estronhaue ath sòn rivau.
Conde Villalonga que hè uns ans parlaue Casa-Muñoz de forma asenada, e tie e jure auer-li entenut díder, quan encara non ère marqués, qu’es pòrtes èren ermeticament dubèrtes; mès aquerò non s’a arribat a demostrar.
Deishant de cornèr es facècies, mos cau díder qu’ère eth marqués persona plan apreciada, plan normau, plan afabla en sòn tracte, excellent entara sua familha e es sòns amics.
Qu’auie era madeisha edat que D. Baldomero; mès non amiaue tan ben es ans.
Eth sòn dentat ère artificau e es sues pursères tintades auien ua mina carminada, que contrastaue damb eth cap sense tintar.
Aparisi ère plan mès joen, òme que presumie de pè petit e de mans polides, era cara rogida, era mostacha castanha queiguent ar estil chinés, es uelhs grani, e en cap ua d’aguestes calvicies que son entàs sòns possedidors un diplòma de talent.
Çò de mès caracteristic en còsso perpetuau ère era expression deth sòn ròstre, que se retire a ua persona qu’ei en tot flairar quauquarren desagradiu, causa que venguie de cèrta contraccion des musculs nassaus e deth pòt superior.
Per çò d’aute, bona persona, que non li deuie arren ad arrés.
Auie auut magasèm de hustes, e se didie qu’en cèrta epòca les botèc es punts sus es is as pinedes de Balsain.
Qu’ère òme sense instrucción… e … çò que se passe… per çò de non auer-la li shautaue de pareisher-la.
Conde er escarrabilhat de Villalonga que hè ans tenguie Aparisi aquerò de e pur se muove, de Galileo; mès eth praubet non li daue era interpretacion vertadèra, e se pensaue qu’aquera celèbra dita significaue per s’un cas.
Non, hilha, que non i a arren.
Padega-te.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non tornaràs a gésser aguesta net?…
Donques non gesserè…
Qué… qué cerques?
Ai, t’anaua a trèir eth monedèr sense que te n’encuedesses…
Vai, damb era laironeta…
Tè!, se non sai…
Aquerò qui ac hè ben ei Guillermina que li trè a Manolo Moreno es pessetes dera pòcha deth justet sense que se’n sàpie…
A veir…
Jacinta, ja damb eth pòrtamoneda ena man, lo dauric.
T’anujaries se te treiguessa aguest bilhet de vint duros?
Plan que non.
Cuelh çò que volgues.
Qu’ei entà Guillermina.
Tanlèu Guillermina pesquèc aquerò que li mancaue entà completar era sua quantitat, deishèc era cosedura e se botèc eth mantèl.
Dident-se adiu brèument des dues senhores, trauessèc eth salon ara prèssa.
Cavalièrs, guardatz se vos manque eth relòtge.
Bárbara, que dejós deth mantèl der arrat gleisèr veigui ua bonha…
Ath miei der alègre rambalh que costauen aguestes facècies, gessec Guillermina, escampilhant entà toti eth sòn arridolet inefable que semblaue ua benediccion.
De seguit, se calèren toti damb furia en tèma suculent dera partida deth Rei e cadun expausaue es sues opinions damb infula de profecia, coma s’ena sua vida auessen hèt ua auta causa que vaticinar endonviant.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Eth madeish Aparisi e Federico Ruiz profetizèren dempús en un solet sentit…
Qué dimònis!
Eri non s’espaurien dera Repubñlica.
Coma s’ac vedessen… que non se passarie arren.
Qu’ei qu’aciu èm fòrça impressionables, e per quinsevolh contratemps mos semble que mos què eth Cèu ath dessús.
Que non auetz idia de çò qu’ei eth pòble espanhòu…
Jo responi d’eth, que gausi respóner damb eth cap, vai…” Moreno non vaticinaue; non hège que díder: “Per s’un cas, me’n vau deman entà Londres.” Aqueth ricòt fadrin se vantaue de non auer cap sentiment de patria, e ère tant estrangerizat qu’arren que siguesse espanhòu li semblaue bon.
Es autors dramatics madeish qu’es minjars, es trèns madeish qu’es industries petites, tot li semblaue d’ua inferioritat lamentabla.
Solie díder qu’aciu es botiguèrs non saben estropar en un papèr ua liura de quinsevolh causa.
D. Baldomero didie damb accent de tristesa ua causa plan senada: “Se D. Juan Prim viuesse…!
Juan e Samaniego se heren enlà deth rondèu e blagauen damb Jacinta e Barbarita, sajant de trèir-les era pòur.
Que non i aurie trets, ne sarabat… non serie de besonh hèr provisions…
A!, Barbarita soniaue ja damb hèr provisions.
A londeman, se non i auie barralhes, era e Estupinhan se tierien ad aquerò.
Pòc a pòc anèren desfilant.
Qu’èren es dotze.
Aparisi e Casa-Muñoz anèren entath Borsin entà saber naues, non sense qu’abans de partir hessen ua demostracion dera sua rivalitat.
Eth còsso d’ofici ère ja tant excitat, qu’era contraccion deth sòn morro s’accentuaue, coma s’era flaira aquera imaginària siguesse era dera aigua fetida.
Zalamero, qu’anaue tà Governacion, volec hèr-se a vier ath Delfin; mès aguest, qu’era sua hemna tenguie agarrat peth braç, se remic a gésser… “Era mia hemna non me dèishe”.
Fin finau se demorèren solets es de casa.
D. Baldomero e Barbarita punèren as sòns hilhs e se n’anèren a ajaçar-se.
Aquerò madeish heren Jacinta e eth sòn marit.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Scènes dera vida intima I.- Pòc dempús d’ajaçar-se notèc Jacinta qu’eth sòn marit dormie prigondament.
L’observaue desvelhada, tachant ua guardada tenaça d’un lhet en aute.
Pensèc que parlaue en sòns… mès non; qu’ère solet un panteish sense articulacion qu’acostumaue a hèr quan dormie, dilhèu per tòrt d’ua mala postura.
Es pensaments politics neishudi des convèrses d’aquera net, hugeren lèu dera ment de Jacinta.
Que l’ère parièr ada era que i auesse Republica o Monarquia, e que D. Amadeo se n’anèsse o se demorèsse.
L’importaue mès era conducta d’aqueth desarregraït que dormie ath sòn costat tan tranquil.
Pr’amor que n’ère segura que Juan anaue un shinhau distrèt, e aquerò non ac podien notar es sòns pairs pera simpla rason de qué eri non lo vedien tant d’apròp coma era.
Eth perfid sauvaue tan ben es aparences, qu’arren hège ne didie en familha que non hesse veir ua conducta regulara e plan corrècta.
Tractaue ara sua hemna damb tau afeccion, que… tè, que se lo cuelherie per enamorat.
Solet aquiu, d’aquera pòrta tà laguens, se desnishauen es males accions; solet era, basant-se en donades negatiues, podie esbauçar eth baran qu’era gent e era familha botauen ath gloriós Delfin.
Sa mair didie qu’ère eth marit modèu.
Pro n’ère de coquin!
E era esposa non podie respóner ara sua soèra quan li venguie damb aqueres istòries…
Pensant en aquerò, passèc Jacinta part d’aquera net, estacant caps, coma didie era, pr’amor de veir s’es hèts isoladi li dauen tarlat de bèra causa segura.
Aguesti hèts, entà didè’c atau, non lançauen guaira lum sus aquerò qu’era se volie demostrar.
Tau dia e tau ora Juan auie gessut ara imprevista, dempús d’auer estat ua estona cogitós, fòrça cogitós.
Tau dia e tau ora Juan auie recebut ua carta, que l’auie botat de mala encolia.
Per mès qu’era hec, non la podec trapar.
Tau dia e tau ora, vient era e Barbarita peth carrèr de Preciados, se trapèren a Juan que venguie ara prèssa e fòrça meditatiu.
En veder-les, se quedèc un shinhau talhat; mès que sabie dominar-se lèu lèu.
Cap d’aguestes donades provaue arren; mès que non i auie cap de dobte: eth sòn marit l’enganhaue.
De quan en quan aguestes soscades cessauen, pr’amor que Juan sabie apraiar-se-les de sòrta qu’era sua hemna non venguesse a cargar-se de motius entà èster maucontenta.
Coma era herida que se li bote baume fresc, era pena de Jacinta se padegaue.
Mès es dies e es nets, sense saber com, l’amiauen doçament de nauèth ena madeisha situacion penibla.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qu’ère Jacinta observadora, prudenta e sagaça.
Es mès insignificants gèsti deth sòn marit, es inflexions dera sua votz, tot ac observaue damb innocéncia, arrint quan mès atentiua ère, amagant damb mil bailinades era sua vigilància, tau qu’es naturalistes amaguen e dissimulen era lent que damb era obsèrven eth trabalh des abelhes.
Que sabie hèr preguntes capcioses, vertadèrs params caperadi de huelhatge.
Mès be n’ère er aute entà deishar-se cuélher!
E entà tot auie er engenhós colpable paraules polides: “era lua de mèu perpetuala qu’ei un contrasentit, qu’ei… enquia ridicula.
Era afogadura ei un estat mainadenc impròpri de persones normaus.
Eth marit pense enes sòns negòcis, era hemna enes causes dera casa, e un e er aute se tracten coma amics mès que coma aimants.
Autanplan es palomes, hilha mia, autanplan es palomes, quan depassen ua cèrta edat, se hen amorasses atau… d’ua manèra senada”.
Jacinta se n’arrie damb aquerò; mès que non admetie taus arguments.
Çò de mès graciós ère qu’eth se vantaue d’èster un òme ocupat.
Eth malapèsta!
S’ei que non auie arren a hèr senon passejar e divertir-se!…
Sa pair auie trabalhat tota era sua vida coma un nere pr’amor d’assegurar era pigresa erosa deth prince dera casa…
Plan, donc, siguesse çò que siguesse, Jacinta se proposaue non abandonar jamès era sua actitud d’umilitat e discrecion.
Credie fèrmament que Juan non darie jamès escandals, e en non auer escandals, es causes s’anarien passant atau.
Que non i a existéncia sense verme, un parasit interior que la rosigue e que viu ath sòn cargue, e era n’auie dus: es apartaments deth sòn marit e era afliccion de non èster mair.
Amiarie es dues causes damb paciéncia, se non ei que gessesse quauquarren mès fòrt.
Per respècte ada era madeisha, jamès n’auie parlat d’aquerò damb arrés, ne damb eth madeish Delfin.
Mès ua net ère aguest tan comunicatiu, tan galejaire, tan coquin, qu’a Jacinta se l’aumplic era boca de sinceritat, e paraula darrèr de paraula, li dèc gessuda a tot aquerò que pensaue.
Era prumèra responsa de Santa Cruz siguec estarnar-se a arrir.
Era sua hemna li tapaue era boca pr’amor de qué non hesse rambalh.
Dempús eth plan coquin comencèc a rasonar es sues explicacions, revestint-les de formes seductores.
Mès be li semblèren de uedes a Jacinta, qu’ena dialectica deth còr ère mès mèstra qu’eth, per çò de saber estimar de vertat!
E ada era li toquèc arrir dempús e hèr miques tan leugèrs arguments…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E vaquí se qué son es causes, Juan se corregic, o aumens semblèc corregir-se.
Qu’auie Santa Cruz en un plan naut grad es martingales der artista dera vida, que sap apraiar es causes dera milhor manèra possibla entà sistematizar e refinar es sues alegries.
Treiguie auantatge de tot, distribusint es gòis e ajustant-les ad aguestes misterioses marèes der apetit uman que, quan s’accentuen, signifiquen ua organización viciosa.
Ath hons dera natura umana i a tanben, coma ena superfícia sociau, ua succession de mòdes, periòdes qu’en eri cau cambiar d’apetits.
Juan qu’auie tempsades.
En epòques periodiques e lèu fixes se hastigaue des sues aventures, e alavetz era sua hemna, tan beròia e amorosa, li hège illusion coma se siguesse era hemna de un aute.
Atau çò mès ancian e coneishut vie a èster nau.
Un tèxte menspredat per massa sabut, que torne a interessar quan era memòria comence a perder-lo e eth curiosèr s’estimule.
Qu’ajudaue ad aquerò eth plan trende amor que Jacinta l’auie, donques qu’aquiu òc que non i auie enganha, ne vil interès ne estudi.
Qu’ère, donc, entath Delfín ua felicitat vertadèra e lèu naua entornar en sòn pòrt dempús de mil tormentes.
Semblaue que se restauraue damb ua afeccion tan pura, tan leiau e tan sua, pr’amor qu’arrés en mon l’ac podie disputar.
En aunor dera vertat, mos cau díder que Santa Cruz estimaue ara sua hemna.
Ne enquia e tot enes dies que mès viua ère era marèa dera infidelitat, deishèc d’auer entà Jacinta un lòc de preferéncia en aqueth còr qu’auie tants cornèrs e carrerons.
Ne era varietat d’afeccions e capricis excludie un sentiment inamovible entara sua companha per lei e per religion.
En saber-se’n perfèctament dera sua valor morau, admiraue en era es vertuts qu’eth non auie, e que segontes eth sòn critèri, tanpòc li hègen ua bèra manca.
Per aguesta darrèra rason non entraue ena umilitat de cohessar- se indigne de tau jòia, donques qu’eth sòn amor pròpri anaue tostemps dauant de tot, e s’auie ada eth madeish coma meritant de guairi bens gaudie o podesse gaudir en baish mon.
Viciós e discrèt, sibarita e òme de talent, aspirant ara erudicion de toti es plasers e damb fòrça bon gust entà espiritualizar es causes materiaus, non podie contentar-se en tastar sonque era beresa crompada o conquistada, era gràcia, era finesa, era extravagància; volie tastar tanben era vertut, non precisament vençuda, que dèishe d’estar-ne, senon era pura, qu’ena sua puretat madeisha, auie entada eth era sua atraccion.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Per tot aquerò qu’auem dit s’aurà comprenut qu’eth Delfín ère un òme totafèt desocupat.
Quan se maridèc, li hec proposicions D. Baldomero entà que cuelhesse quauqui milenats e negocièsse damb eri, ja jogant en Borsa, ja en ua auta especulacion quinsevolh.
Acceptèc eth joen, mès que non l’agradèc er assag, e renoncièc totafèt a calar-se en negòcis que se hèn a vier fòrça incertituds e insòmnis.
D. Baldomero non auie pogut escapar-se d’aguesta preocupacion tant espanhòla de qué es pairs trabalhen entà qu’es hilhs repausen e gaudisquen.
Se recreaue aqueth brave senhor ena ociositat deth sòn hilh tau qu’un artesan se recree ena sua òbra e l’admire mès coma mès adolorides e fatigades li queden es mans que damb eres l’a hèt.
Mos cau díder tanben qu’aqueth joen non ère degalhaire.
Despenie, òc, mès damb sen e mesura, e es sòns plasers deishauen d’èster-ne quan començauen a exigir-li un shinhau de dissipacion.
En taus casi ère quan era vertut li mostraue eth ròstre tranquil e seductor.
Qu’auie un cèrt respècte congenit ara pòcha, e se podie crompar ua causa damb dues pessetes, non ne daue tres.
En totes es escadences, eth hèt de despener-se d’ua grana quantitat li costaue tostemp bèth trabalh, ath contrari des degalhaires que quan dan semble que se les trè un pes deth dessús.
E coma que coneishie tan ben eth valor dera moneda la sabie tier ena aquisicion des sòns plasers d’ua manera prudenta e lèu mercantila.
Arrés sabie coma eth trèir eth shuc a un bilhet de cinc duros o de vint.
Dera quantitat que quinsevolh pòcvau se hè a vier un plaser, Juanito Santz Cruz ne sabie trèir tostemp dus.
A truca d’abil financèr, sabie passar per generós quan li calie.
Jamès hec lhocaries, e se bèri còps es sòns apetits l’amiauen entà cèrtes penents, se sabec agarrar a temps entà evitar ua eslissada.
Ua des mès pures satisfaccions des senhors de Santa Cruz ère saber de segur qu’eth sòn hilh non auie param, coma era majoritat des hilhs de familha d’aguesti depravadi tempsi.
Un shinhau l’aurie agradat a D. Baldomero qu’eth Delfín dèsse a conéisher es sòns grani talents tara politica.
Ò!, s’eth se lancèsse, solide que se destacarie.
Mès Barbarita lo descoratjaue.
Era politica!
Donques qu’ei que non vedem çò qu’ei?
Ua comèdia.
Tot se torne parlòta e non hè arren de profit…” Çò que hège soscar un shinhau a D. Baldomero II ère qu’eth sòn hilh non auesse era fermetat d’idies qu’auie eth, pr’amor qu’eth pensaue en 73 es madeishes idies qu’auie pensat en 45; ei a díder, qu’a d’auer fòrça libertat e fòrça garròt, qu’era libertat hè bones manères damb era religion, e que conven perseguir e escalabrar a toti aqueri que van entara politica pr’amor de hèr tricharies.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Pr’amor que Juan ère era inconsisténcia en persona.
Enes tempsi de Prim, se mostrèc afogat pera candidatura deth duc de Montpensier.
Diden qu’eth país non ei premanit entara Republica; donques que lo premanisquen.
Qu’ei coma se se volesse qu’un òme sabesse nadar sense decidir-se a entrar ena aigua.
Non i a mès remèdi que béuer un shinhau de vinagre… eth malastre ensenhe… e se non, guardatz aguesta França, aguesta prosperitat, aguesta intelligéncia, aguest patriotisme… aguesta manèra de pagar es cinc mil milions…” Donques senhor, arribèc er 11 de hereuèr e ara prumeria li semblèc a Juan que tot se passaue ben.
Era Euròpa ei estonada.
Diguen çò que volguen, eth pòble espanhòu qu’a un gran sentit.” Mès, ath cap de dus mesi, es idies pesimistes auien guanhat ja complètament eth sòn anim.
Cada país a eth Govèrn que se merite, e aciu non pòt governar qu’un òme que sigue tostemps damb un soriac ena man.” Pòc a pòc, Juanito arribèc a deféner damb afogadura era idia alfonsina.
Barbarita se botaue deth costat deth despatriat prince, e coma qu’eth sentiment a tanta part ena sòrt des pòbles, totes es hemnes apuauen ath prince e lo defenien damb arguments trèts deth còr.
Jacinta deishaue plan entà darrèr as mès afogades per D. Alfonso.
E non daue cap auta rason.
Se sentie ada eth madeish, er ereu de Santa Cruz, coma ua gran persona.
Ère satisfèt, coma se s’auesse creat e vist qu’ère bon.
Pr’amor que jo, didie en tot esforçar-se en aliar era vertat damb era modestia, non sò çò de pejor dera umanitat.
Ja sai que i a èssers superiors a jo, per exemple, era mia hemna; mès, be n’a d’inferiors!” Es sòns atractius fisics èren reaument grani, e eth madeish ac declaraue enes sòns solilòquis intims: “Be ne sò de beròi!
Que ditz ben era mia hemna que non n’a cap aute de mès salat.
Era praubeta que m’estime damb delèri… e jo ada era madeish, coma ei just.
È era gran figura, vestisqui pro ben, e en manères e tracte me semble… qu’èm quauquarren.” Ena casa non auie mès opinion qu’era sua; ère er oracul dera familha e les captivaue a toti non solet per çò de molt que l’estimauen e mimauen, senon peth sortilègi dera sua imaginacion, per aquera benedida parlòta sua e era sua manèra d’insinuar-se.
Era mès subjugada qu’ère Jacinta, que non aurie gausat a sostier dauant dera familha que çò de blanc ei blanc, s’eth sòn estimat espós tenguie qu’ère nere.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Per çò des perfeccions moraus que tota era familha declaraue en Juan, Jacinta qu’auie es sòns dobtes.
Pro que les auie.
Mès, en veder-se soleta en aguest terren dera incertitud, s’aumplie de tristesa e didie: “Dilhèu me planhi per vici?
Damb aguestes consideracions foetaue e mortificaue era sua inquietud entà padegar-la coma es penitents foeten era carn entà redusir-la ara aubediéncia der esperit.
Damb aquerò que non se conformaue ère damb non auer hilhs.
Se jo auessa un mainatge, m’entretieria fòrça damb eth, e non pensaria en cèrtes causes.” De tant pensar en aquerò era sua ment patie allucinacions e desvaris.
Quauques nets, en prumèr periòde deth saunei, sentie sus es sòns pitraus un contacte caud e ua boca que la shurlaue.
Es lecades la desvelhauen espaurida, e damb era trista impression de qué tot aquerò ère mentida, deishaue anar un ai!
Es correders dera sua gran casa li semblauen lugubres, sonque pr’amor que non sonaue en eri eth tarrabast des pautadetes mainadenques.
Es crambes inservibles destinades as mainatges, quan n’auesse, autrejauen tan grana tristesa, qu’es dies que se sentie plan tocada peth delèri, non passaue per eres.
Ua net venguec en teatre de plan mala encolia.
Qu’auie estat tot eth dia e tota era net ena casa de Candelaria, qu’auie malauta ara mainada petita.
De mala encolia, e miei adormida, desiraue qu’era opèra s’acabèsse lèu; mès malerosament, era òbra, coma de Wagner, ère plan longa, musica excellenta sivans Juan e totes es persones de gust, mès qu’ada era non li hège ua maudida gràcia.
Non la comprenie, tè.
Entada era non auie mès musica qu’era italiana, coma mès clareta e mès òrgue de maneta milhor.
Botèc es sues causes ena prumèra hilada, e se placèc ena darrèra cagira deth darrèr.
Es tres poretons, Barbarita II, Isabel e Andrea, èren plan alègres, en senter-se tachades per gojatets dera garièra e des lòtges de cagires.
Tanben des fautulhs venguie quauque còp d’alongavistes bon.
Dòna Bárbara non i ère.
En arribar en quatau acte, Jacinta sentec engüeg.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Guardaue fòrça entara lòtja deth sòn marit e non lo vedie.
A on ère?
Pensant en aquerò, hec ua cortesia de respècte ath gran Wagner, inclinant doçament era graciosa tèsta sus eth pièch.
Era darrèra causa qu’entenec siguec un tròç descriptiu qu’era orquestra hège un rumor semblable as des trompetes des mosquits que divertissen ar òme enes nets d’ostiu.
Ath roconament d’aguesta musica, queiguec era dauna en un sòn prigond, un d’aguesti sòns intensi e brèus qu’en eth eth cervèth simule era realitat coma un relèu e un istrionisme admirables.
Era impression que dèishen aguestes letargies sòl èster mès prigonda qu’era que mos rèste de fòrça fenomèns extrèrns e apreciadi pes sentits.
Se trapaue Jacinta en un lòc qu’ère era sua casa e que non ère era sua casa… qu’ère folrat damb un satin blanc damb flors qu’eth dia anterior auien vist, era e Barbarita, ena casa de Sobrino…
Qu’ère seiguda en un puff e pes jolhs li pujaue un gojatet plan beròi, que prumèr li cuelhie era cara, dempús li botaue era man en pièch.
Non auie qu’era camisa de plan fina olanda, e es sues carns fines s’esguitlauen sus era seda dera blòda de sa mair.
Ère ua blòda color blu gendarme que setmanes abans auie regalat ara sua fraia Candelaria… “Non, non, aquerò non… trè… caca…” E eth, tu per tu, pesadet, plan polit.
Que volie desbotoar era blòda e méter era man.
Dempús dèc còps de cap contra eth pièch.
En veir que non artenhie arren, se botèc seriós, tant extrèmadament seriós que semblaue un òme.
Era guardada damb es sòns uelhs viui e umidi, exprimint en eri e ena boca tota era pena que posque auer ena umanitat.
Adam, hèt enlà deth Paradís, non guardarie de ua auta manèra eth ben que perdie.
Jacinta volie arrir, mès non podie, pr’amor qu’eth petit li tachaue era sua cauda guardada ena amna.
Passaue fòrça temps atau, eth mainatge-òme guardant a sa mair, e delint pòc a pòc era fermetat d’era damb er arrai des sòns uelhs.
Jacinta sentie que se l’anaue quauquarren enes sues entralhes.
Sense saber se qué hège desbotoèc un boton… dempús un aute.
Mès era cara deth mainatge non perdie era sua severitat.
Sa mair s’alarmaue e… dehòra eth tresau boton…
Arren, era cara e era guardada deth mainatge tostemp esquiues, damb ua gravetat beròia, qu’anaue estant terribla…
Eth quatau boton, eth cincau, toti es botons gesseren des traucs en tot hèr panteishar era tela.
Perdec eth compde des botons que deishaue anar.
Sigueren cent, dilhèu mil…
E arren…
Era cara anaue cuelhent ua immobilitat sospechosa.
Jacinta, a tot darrèr, botèc era man en sòn pitrau, treiguec aquerò que desiraue eth gojat, guardèc segura de qué se desenferonarie quan vedesse ua causa tan saborosa e tan polida…
Arren; cuelhec alavetz eth cap deth gojat, se lo hec a vier entada era, e volgues o non l’ac metec ena boca…
Mès era boca ère insensibla, e es pòts non se botjauen.
Tota era cara semblaue ua estatua.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era estrementida qu’aqueth contacte li costèc la deishec ua moment estonada, dempús dauric es uelhs, e se n’encuedèc de qué èren aciu es sues fraies; vedec es cortines pintades dera boca deth teatre, era sarrada concurréncia de costats dera garièra.
S’estèc ua estona en encuedar-se’n d’a on ère e des asenades qu’auie soniat, e se metec era man en pitrau damb un movement de pudor e de pòur.
Entenec era orquestra, que seguie imitant as mosquits, e en guardar era lòtja deth sòn marit, vedec a Federico Ruiz, eth gran meloman, damb eth cap botat entà darrèr, era boca mieidubèrta, entenent e gustant damb gòi immens era deliciosa musica des violins damb sordina.
Semblaue que li queiguie laguens dera boca un hiu deth vin purificat mès fin e doç que se podesse imaginar.
Qu’ère er òme en pur extasi.
D’auti melomans furiosi vedec era dauna ena lòtja, mès que ja s’auie acabat eth quatau acte e Juan non apareishie.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
III.- Se tot aquerò que les arribe as persones superiores meritèsse ua efemerida, ei aisit qu’en ua huelha de calendari american corresponent ath deseme deth 73, se trapèsse aguest petit paragraf: “Dia tau: fòrt raumàs de Juanito Santa Cruz.
Era impossibilitat de gésser de casa lo bote d’ua mala encolia de mil dimònis”.
Ère seigut ath cant dera humeneja, estropat dera cintura tà baish damb ua hlaçada que semblaue era pèth d’un tigre, gòrra calada enquias aurelhes, ena man un jornau, ena cagira pròcha tres, quate, fòrça jornaus.
Jacinta li hège facècies per çò dera sua forçada esclavitud, e eth, cuelhent distraccion damb aqueres facècies, hec coma que la pataquejaue, la cuelhec d’un braç, l’agarrèc era maishèra damb es dits, li secodic eth cap, dempús li dèc boetades, dempús fòrça còps en diferentes parts deth còs, e granes punchades o estocades damb eth dit guinhauire plan regde.
Dempús de ben cosuda a punhalades, li talhèc eth cap segant-li eth baticòth, e coma s’encara non siguesse pro, la crivilhèc damb plan crudèus e inumanes gatalhèues, en tot acompanhar es sòns còps damb aguestes herotges paraules: “Be se n’a tornat de trufaireta era mia mainada…!
Jacinta se desgahonaue d’arrir, e eth Delfín parlant damb un shinhau de seriositat, seguic: “Pro que sabes que non sò calinhaire…
E òc ma hè que te pòs queishar.
Que coneishi marits que tanlèu boten eth pè en carrèr, de tira s’estan tres dies sense campar per casa.
Galineta, da-te importància, repliquèc Jacinta treient-se es lèrmes qu’era riseta e es gatalhèues l’auien hèt vessar.
Ja sai que n’a d’auti de pejors; mès que non boti jo era mia man en huec de qué sigues eth numèro un.
Juan botgèc eth cap en senhau de menaça.
Jacinta hec ua potèla graciosa damb arroncilhament de celhes e pòts, que volie díder: “Non voi meter-me en discussions damb tu, pr’amor que gesseria damb es mans en cap”.
E ère vertat, pr’amor qu’eth Delfín hège es prestidigitacions deth rasonament damb fòrça abiletat.
Deishem-mos de pegaries.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aquerò madeish venguia jo a saber-me’n, didec dòna Bárbara, apareishent ena pòrta.
Dinaràs çò que volgues; mès te cau saber, entath tòn govèrn, que m’è hèt a vier ues calandres plan bones.
Divinitats, coma ditz Estupinhan.
Quan gesseren es dues daunes, Santa Cruz pensèc ua estona ena sua hemna, formulant un panegiric mentau.
Quin àngel!
Encara non auie acabat eth de cométer ua fauta, e ja ère era en tot perdonar-la-se.
Enes dies abans deth raumàs, se trapaue eth mèn òme en ua d’aqueres etapes o marèes dera sua inconstanta natura, que, aluenhant-lo des aventures, l'apropauen ara sua hemna.
Es persones mès hètes ara vida illegau senten en escadences un desir viu de botar-se jos era lei, pendent pòc de temps.
Era lei les tempte dera madeisha manèra que les tempte eth caprici.
Quan Juan se trapaue en aguesta situacion, arribaue enquia e tot a desirar estar-se permanentament en era; qu’ei mès, arribaue a creir que seguirie.
E era Delfina ère contenta.
S’era bona conducta se tardèsse!…
D. Baldomero entrèc a veir ath sòn hilh abans de passar en minjador: “Qué se passe, gojat?
Qu’ei çò que jo digui, non t’abrigues.
Quines causes auetz tu e Villalonga!
Arturar-se a parlar tàs dètz dera net ena cantoada deth Ministerio de la Gobernacion, qu’ei ua auta manèra de cuélher un raumàs!
Te vedí.
Jo venguia damb Cantero dera junta deth Banc.
Pèr cèrt, qu’èm desorientadi.
Non se sap a on anarà a parar aguesta anarquia.
Es accions a 138!…
Passatz vos, Aparisi…
Eth còsso entrèc e saludèc as dus Santa Cruz.
Quini jornaus as liejut?, preguntèc eth papa calant-se es lunetes, que solet tenguie entà liéger.
Cuelh La Época e da-me El Imparcial…
Ben, que va ben aquerò.
Prauba Espanha!
Es accions a 138… eth consolidat a 13.
Qué 13?…
Aquerò qu’ei eth deluvi.
E accentuant d’ua manèra notabla aquera expression de flairar ua causa plan dolenta, higec que tot çò que se passaue ja ac auie previst eth, e qu’es eveniments non s’aluenhauen un shinhau de çò que dia a dia eth auie anat profetizant.
Sense hèr-ne guaire cabau deth sòn amic, D. Baldomero liegec en votz nauta era notícia o estriuet de cada dia: “Era partida tau entrèc en tau pòble, usclèc er archiu municipau, s’aprovedic, e tornèc a gésser…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
En aguest moment entrèc Blas, eth vailet de Juan damb era tauleta, ja parada, qu’en era i auie eth dinar deth malaut.
Ara seguida campèc Jacinta hènt-se a vier siètes.
Dempús de saludar-la, Aparisi li didec:
Aué que non i a odisea filantropica ena parròquia dera cime, donques que va ara cèrca de malon de teularia entàs fondaments.
Que ja tie hèt tot eth uedat der edifici… e per pòc de sòs.
Uns cars trabalhant a prètz hèt, uns autes d’aumòina, aqueth qu’ajude miei dia, er aute que i va un parelh d’ores, eth cas ei que non li ges eth mètre cubic ne a cinc reiaus.
Sabi pas se qué a aguesta hemna.
Quan va a examinar es òbres, semble qu’autaplan es mules des cars la coneishen e tiren mès fòrt entà dar-li gust…
Francament, jo que tostemp me pensè qu’eth tau edifici non ère factible, vau vedent…
E tu?, preguntèc Juan ara sua hemna en demorar-se solets…
Vòs que dina aciu?
Dinarè enes dus lòcs.
Dempús de minjar-lo-se, era Delfina correc entath minjador.
Be n’ei d’alègre eth temps!
Qué an dit?.
Juan s’estarnèc en ua arridalhada.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Minja en silenci, meditant era resvenja.
Vòs merluça?
Vòs bistec?
Hè-me a vier çò que volgues, mès torna lèu.
E non se tardèc a tornar, hent-se a vier ua sieta de peish.
Qui?
Eth marqués a Aparisi… lo deishèc ben tocat.
Conda, conda.
Donques prumèr de tot, li deishèc anar ath sòn enemic un delirium tremens a usclar pèth, e dempús, sense autrejar-li temps a alendar, un mane tegel fare.
Er aute s'a demorat coma empeguit peth còp.
Veiram damb qué ges.
Qué celèbre!
Cuelheram cafè amassa, didec Santa Cruz.
Be n’estàs de rogida!…
Qu’ei de tant arrir.
Quan digui que me hès tilin…
Ara torni…
Que vau a veir se qué saute per aquiu.
Aparisi ei emmaliciat damb Castelar, e ditz que çò que li passe a Salmeron ei pr’amor que non a seguit es sòns conselhs…
Es conselhs d’Aparisi!
Praube Muñoz!
Er aute s’a remetut e li dèishe anar ues delicadeses…
Guarda.
Ara qu’ei en tot racondar qu’a vist un projectil des que tiren es reaccionaris, e eth fusilh Berdan… non ditz horats, senon orificis.
Qu’em exclaustradi?…
E qué te cau?…
Aquerò qu’ei bon, e quan era mucosa age besonh d’eliminar, qu’elimine…
En fin, jo me…”, anaue a díder me dongui eth viatge; mès en veir entrar a Aparisi (atau s’ac pensèren Jacinta e eth sòn marit), didec: “m’absenti”.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Tàs tres, marit e hemna èren solets en burèu, eth en fautulh liegent jornaus, era apraiant era cramba qu’ère un shinhau desordenada.
Barbarita auie gessut a crompar.
Eth vailet anoncièc a un òme que volie parlar damb eth senhor joen.
Ja sabes que non recep, didec era senhoreta, e cuelhent des mans de Blas ua carta qu’aguest amiaue liegec: José Ido del Sagrario, representant de publicacions nacionaus e estrangères.
Qu’entre, qu’entre de seguit, ordenèc Santa Cruz, hent un guimbet en sòn fautulh.
Qu’ei eth hòl mès divertit que te pòs imaginar.
Veiràs se com arrim…
Quan mos cansem d’entener-lo, li damb eth viatge.
Tipe plan celèbre!…
Lo vedí hè dus dies en çò de Pez, e mos hèc morir d’arrir.
Ara seguida entrèc en burèu un òme plan prim, de cara malautissa e plia de lobuls e excrescéncies, es peus ròis e quilhadi, coma crins de bròssa, era ròba preistorica e plan rosigada, corbata ròia e des.hilada, es bòtes mòrtes d’arrir.
En ua man amiaue eth chapèu qu’ère un claque der an qu’aguesta pèça s’endonvièc, eth primogenit des claques sens cap de dobte, e ena auta un revolum de cartes-prospèctes entà hèr subscripcions a libres de luxe, es quaus èren tan lipotejadi, qu’eth greish non deishaue veir es daurats dera pasta.
Impressionèc peniblament ara pietosa Jacinta aquera estampa de misèria en vestit de persona decenta, e mès pietat auec quan lo vedec saludar damb educacion e sense timiditat, coma òme plan hèt ath tracte sociau.
Damb eth vòste permís…
Voletz Mujeres célebres?
Jacinta e eth sòn marit se guardèren.
O Mujeres de la Biblia, seguic Ido, mostrant es cartères.
Coma qu’eth senhor Santa Cruz me didec er aute dia en çò deth senhor Pez que desiraue conéisher es publicacions des cases de Barcelona qu’è er aunor de representar…
O dilhèu voletz Cortesanas célebres, Persecuciones religiosas, Hijos del Trabajo, Grandes inventos, Dioses del Paganismo…?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
IV.- Qu’ei pro, qu’ei pro, non mentetz mès òbres ne me mostretz mès cartères.
Ja vos didí que non me shauten es libres per subscripcion.
Se pèrden es liurasons, e ei tornar-se hòl…
Que m’estimi mès cuélher ua òbra complèta.
Mès non ajatz prèssa.
Que deuetz èster cansat de tan córrer per aquiu.
Voletz préner ua copeta?
Fòrça gràcies.
Jamès beui.
Non?
Desencusatz-me, senhor de Santa Cruz, repliquèc Ido avergonhat.
Jo que non m’embriagui; jamès me sò embriagat.
Quauqui viatges, sense saber com ne perqué, me ven cèrta agitacion e me boti atau, nerviós e treiguent huec des caishaus… que me boti electric.
Vedetz…?
Guardatz, senhor D. Juan, e observatz se com se me botgen era paupeta quèrra e eth muscle aguest dera maishèra en madeish costat.
Ac vedetz…?, que ja l’auem armada.
Francament, atau non se pòt víuer.
Es mètges me diden que minja carn.
Mingi carn e me boti pejor.
Tè, que ja sò coma un ressòrt de relòtge…
Se me datz eth vòste permís me retiri…
Òme, non, repausatz un shinhau.
Aquerò se passarà.
Jacinta sentec que non lo deishèsse partir, pr’amor qu’era idia de qué aqueth òme anaue a quèir aquiu damb ua rabieta l’inspiraue repugnància e pòur.
A veir, senhor Ido, didec era dauna, vos minjaríetz ua costelha?
D. José responec tacitament, damb era expression d’ua incredulitat prigonda.
Cada còp semblaue mès estranha era sua guardada e mès accentuada era tremor dera paupeta e dera maishèra.
Desencusatz-me, senhora.
Vos, auetz dit que se me minjaria jo ua…
Costelha.
Eth mèn cap que non pòt apreciar ben… me cuelhen desbrembes des nòms e des causes.
Qué voletz díder, vos, damb ua costelha?, higec, en hèr- se a vier es mans enes quilhades crines, per a on se l’escapaue era memòria e l’entraue era electricitat…
Dilhèu çò que vos cridatz… sabi pas com, ei un bocin de carn damb ua coeta qu’ei de uas?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qu’ei aquerò.
Vau a a cridar tà que vo’la hèsquen a vier.
Non vo’n hescatz, senhora.
Jo cridarè.
Jacinta gessec, e tant que siguec dehòra Ido parlaue dera sua mala sòrt.
Aquerò qu’ei atau.
Jacinta entrèc damb ua sièta ena man.
Darrèr d’era venguec Blas damb era madeisha tauleta qu’auie dinat eth senhoret, un cubèrt, tovalhon, un panet, copa e botelha de vin.
Campèc aguestes causes Ido damb estupor famelic, non ben dissimulat pera cortesia, e l’entrèc un arridolet nerviós, senhau de trapar-se pròche ara plenitud d’aqueth estat que cridaue electric.
Era Delfina se tornèc a sèir ath cant deth sòn marit e guardaue entre espaurida e pietosa ath malerós D. José.
Aguest deishèc en solèr es cartères e eth chapèu, que non se barraue jamès, e queiguec sus es costelhes coma un tigre…
Entre es nhacades gessien dera sua boca paraules e frases desordenades: “Plan arregraït…
Francament, qu’aurie estat ua manca d’educacion menspredar…
Que non ei qu’aja hame, plan…
È esdejoat fòrt… mès com menspredar?
Veigui ua causa, estimat D. José, didec Santa Cruz.
Qué?
Que non mastulhatz çò que minjatz.
Ò!, voletz que vos mastulha?
Non, a jo non.
Qu’ei que non è caishaus… mingi coma es piòcs.
Naturaument…
E non beuetz?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Sonque mieja copeta…
E a mida qu’anaue minjant li dançauen mès era paupeta e era maishèra, que semblauen ja totafèt declaradi en cauma.
Se notaue enes sòns braci e en sòn còs estrementides plan brusques, coma se li hessen gatalhèues.
De vertat?
Òc, que non se la merite.
Ja ves qu’eth ei lèg que hè pòur.
Era mia hemna…
Qu’è talents de conéisher ad aguesta beresa famosa… afirmèc Juan.
D. José non auie deishat arren ena sièta senon eth uas.
Dempús alendèc prigondament, e hènt-se a vier era man en pièch, deishèc anar damb ronca votz aguestes paraules:
Era sua guardada costèc tant de terror en Jacinta, que li didec damb senhaus ath sòn marit que lo deishèsse gésser.
Mès er aute, en voler divertir-se ua estona, ahisquèc era deméncia d’aqueth praube òme entà que sautèsse.
Ua santa!, ua santa!, repetic Ido, damb era barba apegada en pièch e lançant ath Delfin ua guardada qu’en ua auta cara aurie estat herotja.
Plan ben, senhor mèn.
E vos en qué vos basatz entà assegurà’c sense pròves?
Qu’ei era votz publica qu’ac ditz.
Era votz publica non sap se qué se pesque.
Mès padegatz-vos, praube òme, gausèc díder Jacinta.
Que vos ei parièr…!, repetic Ido damb intonacion tragica d’actor dera lengua.
Ja sai qu’aguestes causes ad arrés l’impòrten senon a jo, ar espós otratjat, ar òme que sap botar eth sòn aunor per dessús de tot.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E qu’a er gèni mòfle aguest senhor Ido.
E entà que vos, senhora, higec eth malerós, guardant a Jacinta d’ua manèra que la hec estrementir-se, pogatz apreciar era justa indignacion d’un òme d’aunor, sabetz-vo’n de qué era mia esposa ei… aduuuultèra!
Didec aguesta paraula damb un sorriscle espaventós, lheuant-se dera cagira e estenent ambdús braci coma sòlen hèr es baishi dera opèra quan lancen ua malediccion.
Jacinta se metec es mans en cap.
Que ja non podie tier mès aqueth desagradiu espectacle.
Cridèc ath vailet entà qu’acompanhèsse ath malerós representant d’òbres literàries.
Juan, en voler divertir-se mès, sajaue de padegar-lo.
Damb paciéncia, damb paciencia!, exclamèc Ido, qu’en sòn estat electric repetie tostemp era darrèra frasa que se li didie, coma se la mastulhèsse, a maugrat de non auer caishaus.
Òc, òme; aguestes glopades non i a mès remèdi qu’anar-les avalant.
Qu’ei béuer vinagre; mès a tot darrèr, er òme, coma se sòl díder, se va remetent.
Se va remetent!
E er aunor, senhor de Santa Cruz?…
E un aute còp calaue era barba en pièch, guardant damb es uelhs miei amagadi en cap, e barrant-les còp sec, coma es taures que baishen eth cap entà escométer.
Es excrescéncies deth còth se li holauen de tau sòrta, que lèu eclipsauen eth ròi dera corbata.
Se retiraue a un piòc quan era excitación dera luta damb un aute piòc lo convertís en animau herotge.
Er aunor, exprimic Juan.
Ido s’apressèc pas a pas entà Santa Cruz e lo toquèc ena espatla leugèrament, tachant en eth es sòns uelhs de piòc espaurit.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
N’ètz segur de çò que didetz?
Be ne sò de segur!…
Qu’ac è vist, ac è vist.
E vos, senhor D. José dera mia amna, didec Santa cruz hènt a veir qu’ère non ja seriós senon consternat, qué hètz que non demanatz ua satisfaccion ath duc?
Desfiaments… desfiaments a jo!, repliquèc Idi damb sarcasme.
Aquerò qu’ei entàs pècs.
Aguestes causes s’apraien de ua auta manèra.
E tornèc a començar en votz baisha, entà acabar a crits: “Jo harè justícia, vos ac juri…
Demori agarrar-les in fraganti un aute còp, in fraganti, senhor D. Juan.
Alavetz apareisheràn es dus cadavres trauessadi per ua soleta espada…
Aguesta qu’ei era resvenja, aguesta qu’ei era lei… per ua soleta espada…
E me demorarè tan tranquil, coma s’arren.
E poirè gésser per aquiu mostrant es mies mans tacades dera sang des adultèrs e díder a crits: “Aprenetz de jo, marits, a deféner eth vòste aunor.
Vaquí aguestes mans justicières, vedetz-les e punatz-les…” E vieràn toti… toti a punar-me es mans.
En arribar enquiad aguest grad de malerós accès, eth desgraciat Ido ja non auie ligam.
Gesticulaue ath miei dera cramba, anaue d’un lòc en aute, se posaue dauant des esposi sense cap mòstra de respècte, hège rapids torns sus un talon e auie totes es traces d’un òme complètament irresponsable de çò que ditz e çò que hè.
Eth vailet s’estaue ena pòrta arrint, demorant qu’es sòns patrons li manèssen botar en carrèr ad aqueth espaurigant.
A tot darrèr, Juan, hec un senhau a Blas; e ara sua hemna li didec en votz baisha: “autreja-li un parelh de duros.
Se deishèc amiar enquiara pòrta eth praube D. José sense badar boca ne dider-se adiu.
Blas li botèc en cap eth primogenit de toti es chapèus, en ua man es greishoses cartères, ena auta es dus duros qu’entad aqueró li balhèc era senhora; era pòrta se barrèc e s’entenec eth pesant e incèrt pas d’un òme enventit escales enjós.
A jo non me hè gràcia aquerò, opinèc Jacinta.
Me cau pòur.
Era misèria, eth non minjar l’auràn botat atau.
Qu’ei çò de mès inofensiu que te posques imaginar.
Tostemp que vie ena casa de Joaquin, l’ahiscam entà que parle dera sua aduuuuultèra.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Dehòra d’aquerò, ei rasonable e plan verai en tot aquerò que ditz.
De qué vierà aquerò, mon Diu?
Çò que tu dides, d’eth non minjar.
Aguest òme a estat tanben autor de novèles, e d’escríuer tant sus adultèri, en non minjar que mongetes, se li moflèc eth cervèth.
E non se parlèc mès deth lhòco.
Pera net venguec Guillermina, e Jacinta, que sauvaue era greishosa carta damb es donades d’Ido, l’ac autregèc ara sua amiga pr’amor qu’enes sues excursions l’ajudèsse.
Plan que òc, era familha deth representant d’òbres (Mira el Rio 12), meritaue que quauquarrés s’interessèsse per era.
Guillermina coneishie era casa e auie en era fòrça parroquians.
Dempús de tier-li ua visita, li hec ara sua amiga ua pintura plan patetica dera misèria qu’ena tuta des Idos regnaue.
Era esposa qu’ère ua malerosa hemna, martir deth trabalh e dera inanicion, umila, plan rosigada, lèja d’encargue, mau jargada.
Eth guanhaue pòc, lèu arren.
Viuie era familha de çò que guanhaue eth hilh màger, tipograf, e era hilha, gojateta de bon veir qu’aprenie de perruquèra.
Un maitin, dus dies dempús dera visita d’Ido, Blas avisèc qu’en recebedor i auie aqueth òme des peus quilhadi.
Que volie parlar damb era senhoreta.
Venguie plan pacific.
Jacinta venguec aquiu, e abans d’arribar ja ère en tot daurir eth sòn pòrtamoneda.
Senhora, li didec Ido en cuélher çò que se li daue, que sò plan arregraït dera vòsta bontat; mès, ai!, era senhora non sap que sò nud… voi díder, qu’aguesta ròba qu’amii s’estarne sus es mies carns…
E plan, s’era senhora auesse uns pantalonets deishadi de cornèr deth senhor D. Juan…
A!, òc, ac vau a veir.
Tornatz un aute còp.
Pr’amor qu’era senhora Guillermina, qu’ei tan brava, mos ajudèc damb bons de carn e pan e a Nicanora l’autregèc ua ahlaçada, que mos va coma ua benediccion de Diu, pr’amor qu’en lhet mos abrigam damb tota era mia ròba e era sua, botada sus es linçòs…
Qu’auetz era madeisha estatura qu’eth men marit.
Qu’ei un aunor…
Plan arregraït, senhora; mès credetz-me, senhora, vos ac digui damb era man en còr: mès me valerie ròba de mainatge que ròba d’òme, pr’amor que m’ei parièr èster nud s’es mèns mainatges son vestidi.
Jo non è qu’ua camisa, que Nicanora, plan, me laue cèrtes e determinades nets mentre jo dormisqui, pr’amor de qué me la posca botar londeman… mès que m’ei parièr.
Vagen es mèns mainatges abrigats, e a jo que m’aucisque ua pneumonia.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se meravilhaue Jacinta de çò de rasonable qu’ère eth representant d’òbres literàries.
Non vedec cap indici en eth des extravagàncies pròpries dera manca de sen.
Quin malastre!, exclamèc Ido.
Diu non sap se qué hè…
E jo pregunti: s’era senhora non a hilhs, entà qui son es hilhs?
Çò que digui…
Mil e mil quatrilions de gràcies, senhora.
Quauques pèces d’abric, coma es que repartic er aute dia dòna Guillermina as mainatges des mèns vesins, que non mos anarien mau.
Dòna Guillermina repartic entàs vesins e a vos non?…
A!, tè.
Ahiscat per aguesta pròva de benvolença, Ido comencèc a cuélher confiança.
Auancèc quauqui passi entà laguens deth recebedor, e damb votz baisha li didec ara senhoreta:
Aquerò milhor siguec entàs mainatges dera senhora Joaquina e entath Pitusin, eth mainatge aguest… sap era senhora?, aguest mainatget qu’a, damb eth, eth mèn vesin.
Pepe Izquierdo… un òme de ben, tan malerós coma jo…
Que non li voi trèir ath Pitusin era preferéncia.
Compreni que çò de milhor l’a de quèir ada eth per èster dera familha.
Qué didetz, òme?
E plan, credec notar simptòmes de tremor ena paupeta.
Jo la vedí un viatge, un solet viatge.
Plan beròia, mès fòrça hòla.
Eth mèn vesin me n’a hèt a saber de tot…
Donques coma vos didia, eth praube Pitusin ei fòrça graciós… mès escarrabilhat que Cachucha e mès dolent…!
Qu’amie alugat a tot eth vesiat.
Jo l’estime coma as mèns hilhs.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Jacinta ère embadoquida, coma s’auesse recebut un fòrt patac en cap.
Seguie d’aurelha es paraules d’Ido sense decidir-se a hèr-li preguntes concretes.
Fortunata, eth Pitusin!…
Non serie aquerò ua naua extravagància d’aqueth cervèth novelesc?
Tot aquerò que me condatz, ei vertat o ei lhocaria vòsta?…
Jo li juri ara senhora que çò qu’è dit ei eth Sant Evangèli, repliquèc Ido botant era man sus eth pièch.
José Izquierdo qu’ei persona formau.
Sabi pas s’era senhora lo deu conéisher.
Qu’auec ua botiga d’argent en Concepción Jerónima, un gran establiment… especialitat en presents entà patrones…
Sabi pas se siguec aquiu a on neishec eth Pitusin; çò que sai ei que, plan que òc, ei hilh deth vòste espós, eth senhor D. Juanito Santa Cruz.
Vos qu’ètz un mentidèr…
Anatz-vo’n.
Lo possèc entara pòrta guardant entà toti es costats per s’auie, en recebedor o enes correders, quauquarrés qu’auesse pogut enténer taus bestieses.
Que non i auie arrés.
D. José se des.heiguec en reveréncies; mès que non se trebolèc per çò de qué lo cridèssen lhòco.
Anatz-vo’n”.
Jacinta lo retenguec alavetz.
Volie que parlèsse mès.
Mès que non m’en voi saber d’arren.
Ido auie trauessat ja eth lumedan dera pòrta, e Jacinta barrèc còp sec, ath punt qu’eth daurie era boca entà híger dilhèu quauque detalh interessant as sues revelacions.
Qu’auec era dauna intencions de cridar-lo.
Se pensaue qu’ath trauèrs dera husta, coma s’aguesta siguesse un veire, vedie era paupeta tremolosa d’Ido e era sua cara de piòc, que ja l’ère odiosa coma era d’un animau dolent.
Qu’ei un serpiu…
Quin òme!
Simule èster lhòco pr’amor qu’agen pietat d’eth e l’autregen sòs.” Quan l’entenec baishar es escales tornèc a sénter vams d’auer mès explicacions.
En aqueth madeish instant pujauen Barbarita e Estupinhan cargadi de paquets de crompes.
Jacinta les vedec peth hiestron e hugec espaurida entar interior dera casa, cranhent que l’endonvièssen ena cara eth desgahonament qu’aqueth condemnat òme auie costat ena sua amna.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
V.- Com s’estèc aqueth dia era praubeta!
Non se n’encuedaue de çò que li didien, non vedie ne entenie arren.
Qu’ère coma ua ceguetat e sordèra morau, lèu fisica.
Era sèrp que se l’auie cargolhat laguens, deth pièch enquiath cervèth, li minjaue toti es pensaments e totes es sensacions, e lèu l’embolhaue era vida exteriora.
Volie plorar, mès qué diderie era familha en veder-la hèta un mar de lèrmes?
Aurie de díder eth motiu…
Es reaccions fòrtes e temporaus de tota pena non li mancauen, e quan aquera marèa de consolacion venguie, sentie un brèu aleujament.
S’ei que tot ère ua enganha, s’ei qu’aqueth òme ère hòl!…
Ère autor de novèles de bròssa gròssa e en non poder ja escriuer-les entath public, sajaue d’amiar entara vida reau es productes dera sua imaginacion plia de tuberculòsi.
Òc, òc, òc: que non podie èster ua auta causa: tisi dera fantasia.
Solet enes novèles dolentes se ven aguesti hilhs de susprèsa que gessen quan s’a besonh de complicar er argument.
Mès se çò revelat podie èster ua bajanada, tanben podie èster que non ne siguesse, e vaquí acabada era reaccion d’aleujament.
Era sèrp alavetz, en sòrta de descargolhar-se, sarraue encara mès es sòns durs anèths.
Aqueth dia, eth dimòni ac hec, qu’ère Juan plan pejor en sòn raumàs.
Ère eth malaut mès impertinent e sensible que se podesse imaginar.
Volie qu’era sua hemna non se desseparèsse d’eth, e notant en era ua tristesa dehòra de çò abituau, li didie damb anuèg: “Mès, qué te cau, qué te passe, hilha?
Vai, donques qu’està ben…
Sò jo aciu hèt ua còca, engüejat e passant es de Cain, e me vies tu damb aguesta cara de jutge.
Arris-te’n, per amor de Diu”.
E Jacinta ère tan brava, qu’ara fin hège un esfòrç entà semblar contenta.
Eth Delfin non auie paciéncia entà tier es molèsties d’un simple raumàs, e se desesperaue quan l’arribaue un d’aguesti rosaris d’esternuts que non s’acaben jamès.
S’entestaue a esclarir eth sòn cap dera pesada fluxion mocant-se damb tarrabast e colèra.
Donques meter-me un trèt, mama.
Jo non posqui tier aquerò.
Coma mès me moqui mès aclapat ei eth mèn cap.
Que sò hart de béuer aigües.
Diable damb es aigües!
Non voi mès infusions.
Qu’è er estomac coma ua bassa.
E me diden qu’aja paciéncia!
Quinsevolh dia è jo paciéncia.
Deman me’n vau tath carrèr.
Aquerò serà se te deisham.
Aumens arritz, condatz-me quauquarren, distreiguetz-me.
Guarda-me.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que ja te guardi.
Burla-te’n; milhor.
Aquerò me shaute… pro que te passaria jo eth mèn raumàs.
Non, se non voi mès caramèus.
Damb es tòns caramèus m’as botat eth còs coma ua pastissaria.
Mama…
Qué?
Estarè ben deman?
Per Diu, ajatz pietat de jo, hètz-me suportabla aguesta vida.
Que sò en un cavalet de tortura.
Me cargue era sudor.
Se me desabrigui, tosssisqui; se m’abrigui, sudi era tira…
Mama, Jacinta, distreiguetz-me; hètz-me a vier a Estupinhan pr’amor d’arrir-me’n ua estona damb eth.
Jacinta, en trapar-se un aute còp soleta damb eth sòn marit, entornèc enes sòns pensaments.
Lo guardèc peth darrèr deth fautulh qu’ère seigut.
Es indobtables divinacions deth còr uman li didien qu’era desagradiua istòria deth Pitusin ère cèrta.
Que i a causes que son forçosament cèrtes, mès que mès se son causes dolentes.
L’entrèc de ressabuda ara praubeta esposa ua ràbia…!
Qu’ère coma era colèra des palomes quan se boten a pelejar.
En veir plan apròp d’era eth cap deth sòn marit, sentec vams de tirassar-li eth peu que gessie entre es virades deth mocador de seda.
Auer un hilh e abandonar-lo atau!”…
S’avuglèc; ac vedec tot nere.
Semblaue que l’arribauen convulsions.
Aqueth Pitusin desconeishut e misteriós, aquera accion deth sòn marit, sense que siguesse, coma calie, accion sua tanben, ère era vertadèra sèrp que se cargolhaue en sòn interior… “Mès quin tòrt n’a eth praube mainatge?…, pensèc dempús transformant-se per çò dera pietat.
Aguest, aguest brigand…!” Guardaue eth cap, e quini talents auie d’arrincar-li ua guinsa de peu, e foter-li un patac!…
Çò que digui, aué semble qu’ès pèga.
Vene aciu, hilha”.
Que vòs?
Mainada dera mia vida, hètz-me un petit favor.
Ahloishèc es dents e hec eth torn enquia meter-se dauant.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Jacinta anèc a cercar era ahlaçada.
Peth camin se didie ada era madeisha: “En Sevilla me condèc qu’auie hèt diligéncies entà ajudar-la.
La volec veir e non podec.
Moric mama, passèc temps; non sabec arren mès d’era…
Quan li botèc era ahlaçada li didec: “Abriga-te ben, infame”; e a Juanito non se l’amaguèc era seriositat qu’ac didie.
Ath cap d’ua estona tornèc a cuélher er accent afectuós:
M’alegri que t’arreconeishes.
Qué vòs?
Que m’estimes e me hèsques fòrça bailines.
Jo que sò atau.
Ja sai que non se me pòt tier.
Guarda, hètz-me a vier aigua ensucrada… templadeta, sabes?
Qu’è set.
En autrejar-li era aigua, Jacinta li toquèc eth front e es mans.
De poric rostit.
Non as qu’impertinéncies.
Guarda, hilheta, anheret; quan arribe La correspondencia, me la liegeràs.
Qu’è talents de veir se com se desvolòpe Salmeron.
Dempús me liegeràs La Epoca.
Be n’ès de brava!
Te guardi e me semble mentida qu’aja jo coma hemna a un serafin coma tu.
Qué serie de jo sense tu… malaut, aclapat…!
Vai, quina malautia!
Òc; per çò de planher-te que non quedarà…
Plan, mama, que me’n vaue entath lhet.
S’ei que jo non digui arren, s’ei que non hèsqui qu’aubedir as mies tiranes…
S’ei que sò ua malva.
Blas, Blas…, mès a on se bote aguest condemnat òme?
Mair de Diu, era que les calec armar entà ajaçar-lo.
Era sòrt entada eres ère que s’ac cuelhien a trufaria.
Gojata, non sarres tant que m’estofes…
Tè, tè!, que tu non sabes.
Mama, bota-me tu eth mocador…
Non, treiguetz-lo-me; deguna des dues sap ligar un mocador.
Ua estona dempús.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non, hilh.
Non te desabrigues.
Capera aguesti braci.
Plan ben, que ja son caperadi es braci.
Les boti encara mès tà laguens?
Qu’ei aquerò, s’entèsten en qué m’estofa.
Que m’an botat ua mala ath dessús.
Jacinta, trè ròba, qu’eth pes m’aclape…
Mès, gojata, pas tant; puja mès entà naut er plumon… qu’è eth cogòt gelat.
Mama… çò que digui, que hèn es causes de mala encolia.
Atau non me boti jamès ben.
E ara se’n van a sopar.
E me vau a demorar solet damb Blas?
Non, pèc, Jacinta que soparà aciu damb tu.
Tant qu’era sua hemna sopaue, ne un solet moment deishèc de shordar-la: “Tu non minges, tu qu’ès destalentada; a tu te passe quauquarren; tu dissimules bèra causa…
A jo non m’enganhes tu.
Francament, jamès pòt èster un tranquil… pensant tostemp se te meteràs malauta.
Donques que te cau minjar; hè un esfòrç…
Qu’ei que non minges entà hèr-me rabiar?…
Vene aciu, pegonha, met eth capet aciu.
Se non m’anugi, s’ei que t’estimi mès qu’ara mia vida, s’ei qu’entà veder-te contenta, signaria jo ara madeish un contracte de raumàs vitalici…
Balha-me un shinhau d’aguesta poma…
Be n’ei de bona!
Anauen arribant es amics dera casa que solien vier quauqui sers.
Qu’ei causa hèta qu’ara tot a d’èster evident… evident per naut, evident per baish.
Vai, non digues pegaries.
Qui a entrat ara?…
A!, me semble qu’ei Guillermina.
Tanpòc la voi veir.
Que me va a engüejar damb eth sòn edifici.
Be n’ei de grana aguesta holia!
Aguesta hemna qu’ei hòla.
Anet me balhèc eth gran mau de cap, damb aquerò de qué se treiguec es hustes de sies a trenta ueit reiaus, e es carregs de pè e quart a dètz-e-sèt reiaus eth pè.
Me formèc un rambalh de pès que me deishèc eth cap pataquejat.
Non me la hescatz entrar.
Que m’ei parièr saber a quin prètz valen es malons e es hustes primes…
Mama, met-te de sentinèla e qu’aciu non entre senon Estupinhan.
Que vengue Placidito, que me conde es sues glòries, quan anaue entara traucada de Gilimon a hèr contraband, e ena vòuta de San Ginés entà daurir-se es carns damb soriac…
Que vengue entà que li posca díder.
Be n’ès d’impertinent!
Ja sabes qu’eth praube Plácido s’ajace entre nau e dètz.
Que li cau èster lheuat tàs cinc deth maitin.
Pr’amor que va a desvelhar ath sacristan de San Ginés, qu’a un sòn plan prigond.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E pr’amor qu’eth sacristan de San Ginés sigue un dormidor, me cau shordar a jo?
Qu’entre Estupinhan e me balhe convèrsa.
Qu’ei era soleta persona que me divertís.
Hilh, per amor de Diu, met laguens aguesti braci.
Té, donc, se non vie Rossini non les meti e trèigui tot eth còs dehòra.
E entraue Plácido e li condaue mil causes divertides, que me hè dò de non poder reprodusir aciu.
Non content damb aquerò, se volie divertir a cargue d’eth, e rebrembant un passatge dera vida d’Estupinhan que l’auie condat, li didie:
En enténer aquerò, eth bontadós e blagaire ancian se desgahonaue.
Barbarita, que tant apreciaue ath sòn amic, ère, coma se sòl díder, ara demora d’aguestes facècies que tant li shordauen.
Jacinta, mentretant, auie gessut ua estona dera cramba.
En salon vedec a diuèrses persones, Casa-Muñoz, Ramon Villuendas, D. Valeriano Ruiz- Ochoa e quauquarrés mès, parlant de politica damb tau expression de terror, que mèsalèu semblauen conspiradors.
En gabinet de Barbarita e en cornèr de costum trapèc a Guillermina hènt trabalh de micha damb hiu cru.
Ena estoneta que siguec soleta damb era, li condèc eth plan qu’auie entath maitin a vier.
Vierien amassa en carrèr de Mira el Rio, donques que Jacinta auie un interès particular en ajudar ara familha d’aqueth badòc que hè es subscripcions.
Ambdues sigueren de mormolh un bon quart d’ora, enquia que vederen campar a Barbarita.
Hè ua estona qu’ei en tot cridar-te.
Vaquí quina manèra de suenhar-lo a un.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Hilh dera mia amna, se te deishè damb Plácido e ta mair…
Desencusa-me, que ja sò aciu.
Jacinta semblaue alègra, Diu s’en saberie deth perqué…
S’inclinèc sus eth jaç e comencèc a hèr-li bailines ath sòn marit, coma les ac poirie hèr a un mainatge de tres ans.
Ai!, qué biaishudet s’a tornat aguest mainatge…!
Te vau a balhar copets…
Tè, aguest per ta mama, aguest per ta papa e aguest gran… pera tua parenta…
Beròia!
Qu’ei que non m’estimes bric.
Au, flatosa… qui non m’estime bric ès tu.
Arren en gràcia de Diu.
Guaire m’estimes?
Atau coma aquerò.
Qu’ei pòc.
Donques coma d’aciu enquiara Cibeles… non, enquiath Cèu…
Chi.
Jacinta se botèc seriosa.
Atau?
Non, mès nauta.
Estàs ben?
Non, mès baisheta… magnific.
Ara, rasca-me aciu ena espatla.
Aciu?
Mès baishet… mès naut… aquiu… fòrt.
Quina felicitat era mia d’auer-te…
Òc, que sò un coquin…
Pica-me.
Tè, tè.
Minja-me…
Òc, que te mingi, e t’arrinqui d’un mossec…
Ai, ai!, non tant, caralh.
Se mos vedesse quauquarrés…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aguestes pegaries que non son entà que les veigue arrés…
Cluques es uelhs?
Dormís, a… mainatjon.
Qu’ei aquerò, vos que m’esclipsa entà meter-te a córrer pr’amor de dar-li còrda ad aguesta capvirada de Guillermina.
Tu que n’as eth tòrt de qué se capvire complètament, pr’amor que l’ahisques en tema der edifici…
Ja desires que barra jo es uelhs entà anar-te’n.
Mès qu’estar-te damb jo çò que t’agrade ei era parlòta.
Sabes se qué te digui?
Que se m’adormisqui, t’as de demorar aciu, de sentinèla, tà encuedar-te’n de qué non me desabriga…
Plan, òme, plan; m’i estarè.
Se quedèc assopit; mès de seguit dauric es uelhs, e çò prumèr que vedec sigueren es de Jacinta, tachadi en eth damb atencion amorosa.
Quan s’esclipsèc de vertat, eth sentinèla abandonèc eth sòn lòc pr’amor de córrer ath costat de Guillermina que damb era auie pendent ua plan interessanta convèrsa.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ua visita ath Quatau Estat I.- Londeman, eth Delfín estaue pòc mès o mens madeish.
Peth maitin, mentre Barbarita e Plácido anauen per aguesti carrèrs de botiga en botiga, autrejadi ath gòi des crompes des hèstes de Nadau, Jacinta gessec acompanhada de Guillermina.
Auie deishat ath sòn espós damb Villalonga, dempús de colar-li era mentideta de qué anaue ena Virgen de la Paloma tà assistir a ua missa qu’auie prometut.
Era vestimenta des dues hemnes ère tan desparièra, que semblauen patrona e mossa.
Jacinta se botèc un abric, casaca o pardessús color de pansa, e Guillermina amiaue eth vestit plan modèst de costum.
Anaue Jacinta tan cogitosa, qu’eth rambalh deth carrèr de Toledo non la distreiguec dera atencion qu’ath sòn pròpri laguens prestaue.
Es taulatges a miei armar en tot eth trepader, des portaus enquia San Isidro, es foteses, es tamborins, era vaishèra ordinària, es dentèles, eth coeire d’Alcaraz e es vint mil trastes que campauen laguens d’aqueres cavitats de mau clauades hustes e de teles encara mès mau dispausades, passauen dauant des sòns uelhs sense causar-li ua apreciacion exacta de çò qu’ère.
Recebie solet era imatge trebla des objectius diuèrsi qu’anauen passant, e ac digui atau, pr’amor qu’ère coma s’era siguesse parada e era pintoresca via corresse dauant d’era coma ua cortina.
En aquera cortina i auie arradims de datils penjadi d’ua pèrga; dentèles longues que queiguien d’un pau long, en ondades, coma es huelhes d’ua arrominguera, molons de higues passades, en blòcs, torrom a bocins coma pèires que venguien d’èster amiades d’ua peirèra; olives en barrils ad arràs; ua hemna botada sus ua cagira e dauant d’ua gabiòla, mostrant es auderets adondadi, e dempús molons d’aur, iranges en caishetes o amolonades en arriuet.
Eth solèr impracticable botaue trebucs sense fin, molons de cantres e de gèrres, dauant des pès dera gentada pressada, e era vibracion des calades ath pas des cars semblaue hèr a dançar a persones e utisi.
Òmes damb sòrtes de mocadors de desparièrs colors se botauen dauant des passejaires coma s’anèssen a torejar-les.
Hemnes cridaires traucauen era aurelha damb pregons enfatics, assetjant ath public e botant-lo ena alternatiua de crompar o morir.
Jacinta vedie es pèces de tela desplegades en ondades ath long de totes es parets, percales blus, ròis e verds, estenudi de pòrta a pòrta, e era sua marejada vista l’exageraue es corbes d’aqueres signatures de liròt.
D’eres penjauen, aganchades damb agulhes, mocadors de còth de colors viui e elementaus que shauten as sauvatges.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Es boques des botigues, dubèrtes entre tant de pelhòt, deishauen veir er interior d’eres tan barrejat coma era part de dehòra, es dependents de bocadents en taulatge, o mesurant teles, o charrant.
Quauqui uns botjauen es braci, coma se nadèssen en un mar de mocadors.
Eth sentiment pintoresc d’aqueri botiguèrs se ve en tot.
Se i a bèra colomna ena botiga la revestissen de corsets vermelhs, neri e blancs, e damb es pelhòts hèn gracioses combinacions decoratiues.
Tumèc Jacinta de cara damb diferentes persones plan ceremonioses.
Qu’ère manequís vestidi de senhora damb terribles pofi, o de cavalièr damb trio complèt de laneta.
Dempús gòrres, fòrça gòrres, botades e alinhades en pèrgues dera longada de tota ua casa; giquetes conflades damb un pau, pelisses e d’autes pèces que bèra causa, òc, auien d’èssers umans sense cames ne cap.
Jacinta, a tot darrèr, non guardaue arren; sonque se fixèc en uns òmes auriòsi, que penjadi d’ues horques se balançauen possadi per aire.
Qu’èren jòcs de cauçotet e camisa de baieta, cosuda ua pèça en auta, e qu’atau, a prumèr còp de uelh, se retirauen a personatges de sofre.
Que n’auie tanben de ròis.
Ò!, eth ròi ère tant abondiu, qu’aquerò semblaue un pòble qu’a era religion dera sang.
Teles ròies, cintes ròies, colarets e frontaus ròis damb arbocet arabesc.
Es pòrtes des tauèrnes tanben de color de sang, e que non èren ne ua ne dues, Jacinta s’espaurie de veder-ne tantes, e Guillermina non podec mens d’exclamar: “Guaira perdicion!, ua pòrta òc e era auta non, tauèrna.
Quan se trapèc apròp dera fin deth sòn viatge, era Delfina tachaue exclusiuament era sua atencion enes mainatges qu’anaue trapant.
S’estonaue era senhora de Santa Cruz de qué auesse tanta mair per aqueri barris, donques qu’a cada pas ne trapaue ua, damb eth sòn mainatge en braça, plan ben suenhat jos era ala deth mantèu.
A toti aguesti ciutadans der avier non se les vedie qu’eth cap per dejós des espatles dera sua mair.
Quauqui uns anauen viradi entà darrèr, mostrant era careta redona laguens deth cercle dera gòrra e es uelhets viui, e arrien damb es caminaires.
D’auti amiauen ua portadura de plan mala encolia, coma persones que ja se senten enganhades en començament dera vida umana.
Tanben ne vedec Jacinta, non un, senon dus e enquia tres, camin deth cementèri.
Se les imaginaue fòrça tranquils e de color de cera laguens d’aquera caisha que se hège a vier un tipe quinsevolh ena espatla, tau que se pòrte ua escopeta.
Non tardèren a trapar-se laguens d’un pati quarrat.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
En pati, qu’ère lèu tot de tèrra, empeirat sonque a tròci, i auie mainatges des dus sèxes e de diferentes edats.
Ua gojatòta amiaue en cap mocador ròi damb traucs, o damb orificis, coma diderie Aparisi; ua auta, mocador blanc, e ua auta ère plan esperluada.
Aguesta amiaue sabatetes d’òrle, e aquera bòtetes fines de cana blanca, mès ja rosigades e damb eth talon torçat.
Es mainatges èren de diuèrsi tipes.
Que i ère eth que va tara escòla damb era sua cartèra d’estudi, e eth coquin descauç que non hè que vagar.
Per çò deth vestit se diferenciauen pòc, e mens encara per çò deth lenguatge, qu’ère dur e damb inflexions deishades d’anar.
Ves aguesta pretensiosa?
Aguesta, aguesta qu’ei en tot hèr guimbets coma un sautarèth…
Ep, gojateta…
Que non escoten… vene aciu.
Toti es mainatges, varons e hemnes, se meteren a guardar as dues senhores, e carauen entre trufandèrs e respectuosi, sense gausar apressar-se.
Es que s’apressauen pas a pas èren sies o ueit palomes grises damb reflèxi eriçadi en còth; plan polides, gròsses.
Venguien plan confiades botjant eth còs coma es chulos, picotejant en solèr çò que trapauen, e èren tan moishetes qu’arribèren sense espaurir-se enquia plan près des senhores.
De pic lheuèren eth vòl e se calèren en losat.
En bères pòrtes i auie hemnes que treiguien tapissi tà que s’auregèssen, e cagires e taules.
En d’autes gessie coma ua humadissa: qu’ère eth povàs dera escampada.
I auie vesies qu’èren en tot pientar-se es trenes neres e greishoses, o es cabeladures ròies, e auien tot aqueth matarràs lançat sus era cara coma un vel.
D’autes gessien arrossegant pantofles per aqueri empeirats de Diu, e en veir as forastères corrien entàs sues tutes pr’amor de cridar a d’autes vesies, e era notícia s’escampilhaue, e campauen pes grasilhades hièstres caps pientats o a miei pientar.
Quauqui uns, mès decidits, damb es mans ena esquia, guardauen as dues daunes de manèra mès insolenta.
Un d’eri, que plan que òc auie instints de cavalièr, se treiguec deth cap un pelhòt que hège eth papèr de gòrra e les preguntèc a qui cercauen.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era gojata responec que òc, e d’alavetz se convertic en agent d’Orden Público.
Que non deishaue apressar-se ad arrés; volie que toti es coquins se hessen enlà e èster era soleta qui amièsse as dues hemnes enquia naut.
Que vòlen calar eth nas en totes es causes…
Tà darrèr, lairons, tà darrèr…
Eth sòn desir qu’ère anar dauant.
Aurie desirat auer ua campaneta entà anar tocant per aqueri correders, pr’amor de qué se’n sabessen toti de quina gran visita venguie en casa.
Mès era camalonga non ne hège cabau.
En prumèr gradon dera escala i auie seiguda ua hemna que venie higues madures en ua caisheta, e lèu lèu li cale era pantofla ath miei dera cara.
E tot pr’amor que non se hège enlà d’un saut entà deishar eth pas liure… “Vai, a on vos auetz de calar, tia bruisha!…
Pugèren, non sense qu’a Jacinta li quedèssen talents d’examinar ben tota era coquinaria que restaue en pati.
Aquiu, ath hons, auie vist a dus mainatges e a ua mainada.
Un d’eri ère ròi e coma de tres ans.
Qu’èren en tot jogar damb era hanga, qu’ei era jogalha de mès bon prètz que se coneish.
La prestien entà hèr còques dera mida de gossets grani.
Era mainada, qu’ère de mès edat, auie bastit un hornet damb bocins de malon, e ara sua dreta i auie un molon de pans, pastissi e còques, tot dera madeisha massa qu’ère tant abondiua aquiu.
Era senhora de Santa Cruz observèc ad aguest grop de luenh.
Serie un d’aqueri?
Eth còr li batanaue en pièch e non gausaue preguntar ara camalonga.
En darrèr gradon dera escala i trapèren un aute obstacle: dues gojatetes e tres mainatges, un d’aguesti en borrasseta, empedien eth pas.
Qu’èren en tot jogar damb era arena fina de heregar, damb es cames e es mans ar aire, cridant, sense qu’arrés ne hesse cabau.
Es dues mainades auien estenut era arena sus eth solèr, e de tròç en tròç auien botat diferents petits paus damb còrdes e liròts.
Qu’ère er estenedor de ròba des Injurias, perfèctament imitat.
Guarda a on s’an de méter…
Dehòra, dehòra!…
E tu, pitoja, recuelh ath tòn frairet, que lo vam a estronhar.” Aguestes amonestacions d’ua autoritat tan gelosa sigueren entenudes damb eth mès insolent mesprètz.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Vai, damb aguesta mainadalha…!” e seguic entà dauant decidida a destrusir quinsevolh obstacle que se metesse ath pas.
Es autes gojatetes recuelheren as mecosi, coma s’auessen estat ues pipes, e botant-se-les enes anques, volèren per aqueri correders.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
II.- Auancèren peth correder, e a cada pas un obstacle.
Ja ère un brasèr qu’ère en tot alugar-se, damb eth tuèu sus es brases entà hèr tirada, ja un cantre d’aigua.
De totes es pòrtes dubèrtes e des hiestrons gessien votzes o de peleja, o de sarabat hestiu.
Vedien es codines damb es topins armadi sus es brases, es aiguassèrs de lauar ath cant dera pòrta e aquiu ena testèra des cuertes estances era indispensabla comòda damb era tela impermeabilizada, era halha damb era pantalha verda e ena paret ua sòrta d’autaròt format per diuèrses estampes, bèra huelha ath cròm de prospèctes e publicacions satiriques, e fòrça fotografies.
Passauen per un domicili qu’ère talhèr de sabataria, e es còps qu’es sabatèrs dauen sus es sòles, amassa damb es sòns cants, formauen un tapatge de mil dimònis.
Mès enlà sonaue eth tiquitiqui d’ua maquina de cóser, e acodien enes hièstres busti e cares de hemnes curioses.
Per aciu se vedie un malaut estirat en ua jaça, mès enlà un matrimòni que discutie a crits.
Quauques vesies arreconeisheren a Guillermina e la saludauen damb respècte.
En d’auti cercles costaue admiracion era preséncia eleganta de Jacinta.
Un shinhau mès enlà crotzèren d’ua pòrta en auta observacions piquentes e irrespectuoses.
Guillermina se posèc, guardant ara sua amiga: aguestes burles que non van damb jo.
Jacinta qu’ère un shinhau deishada d’anar; mès tanben arrie.
Non, la veirè un aute dia.
Dempús de recórrer dus costats deth correder principau, entrèren en ua sòrta de tunèu que tanben i auie pòrtes numerotades; pugèren coma uns sies gradons, precedides tostemp pera camalonga, e se trapèren en correder der aute pati, plan mès lèg, lord e trist qu’er anterior.
En comparèr damb eth dusau, eth prumèr qu’auie quauquarren d’aristocratic e poirie passar coma aubèrja de familhes distinguides.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Entre es dus patis, qu’èren deth madeish patron e plan per aquerò èren junhudi, i auie un gradon sociau, era distància entre aquerò que se cride capes.
Es abitatges, en aquera dusau capa, qu’èren mès estrets e miserables qu’ena prumèra; eth perbocat queiguie a tròci, e es escarranhades costades damb un clau enes parets semblauen hètes damb mès ràbia, es vèrsi escrits damb creion en bères pòrtes mès pècs e grossièrs, es hustes mès despintades e rosigades, er aire mès viciat, eth bugàs que gessie pes pòrtes e hièstres mès espés e repugnant.
Jacinta, qu’auie visitat quauques cases de correder, non n’auie vist cap tant ombriua ne tan pudensenca.
Donques qué te pensaues, qu’aquerò ère eth Teatro Real o era casa de Fernan-Núñez?
Coratge.
Tachant ua guardada entà naut de tot deth losat, vedec era Delfina que per dessús d’aguest se podie veir ua botigueta qu’en era i auie fòrça cuèrs, tripes e d’autes despolhes, botadi tà secar.
D’aqueth airau venguie, arrossegat pes ondades d’aire, ua flaira pudesenca.
Pes desparièrs losats se passejauen gats d’aspècte herotge, magri, dambs es maishères anguloses, es uelhs dormeires, eth peu quilhat.
D’auti baishauen enes correders e s’estirauen ath solei; mès es pròpriament sauvatges, demorauen e enquia e tot s’elevauen naut, acaçant ath saborós arrat des secadèrs.
Passèren ath cant des dues daunes figures rosigades, cècs qu’anauen fotent còps de pau en solèr, espeadi damb casqueta de peu, pantalon de soldat, orribles cares.
Jacinta se sarraue contra era paret pr’amor de balhar pas liure.
Trapauen hemnes damb mocador en cap e mantèl gris, caperant- se era boca damb era man estropada en un plec deth madeish mantèl.
Que semblauen arabes que se les vedie un uelh e ua part deth nas.
Quauques ues qu’èren beròies; mès era majoritat èren primes, esblancossides, ventrudes e envielhides abans de temps.
Pes hiestrons dubèrti gessie, damb era flaira a fregits e er ambient onerós, mormolhs de convèrses damb accent, arrossegant grossièrament es sillabes finaus.
Aguesta manèra de parlar dera tèrra qu’a neishut en Madrid d’ua barreja entre er accent andalús, metut de mòda pes soldats, e er accent aragonés, que se hèn a vier toti aqueri que se vòlen hèr a veir coma virils.
Ua naua barralha de mainatges les braquèc eth pas.
En veder-les, Jacinta, e enquia e tot Guillermina, a maugrat deth sòn costum de veir causes estranhes, se quedèren estonades, e les aurie costat espant çò que guardauen, s’es arridolets d’eri non auessen esbugassat tota sòrta de temors.
Qu’ère un grop de sauvatges, format per dus galapians coma de dètz e dotze ans, ua mainada mès petita, e uns auti dus gojatets, qu’era sua edat e sèxe non se podien saber.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Un s’auie pintat linhes en ròstre, un aute lunetes, aqueth mostacha, celhes e pursères damb tan mala traça, que tota era cara semblaue barrejada damb escuralhes de tintèr.
Es petits que non semblauen pertànher ara raça umana, e damb aquera maudida suèja estenuda e rebocada pera cara e pes mans se retirauen a monards, a petits diables o a èssers infernaus.
En nòm deth Pair… exclamèc Guillermina senhant-se.
Contemplauen eri as daunes, muts e damb grana emocion, gaudint ath sòn laguens dera suspresa e deth terror qu’es sues espaventoses cares costauen en aqueres senhoretes tan finetes.
Non mos toquetz…
Eth tòrt que non ei vòste, senon des vòstes mairs, que vos consentissen aquerò…
Es dus mentadi, mostrant en arrir es sòns dents blancs coma era lèit e es sòns pòts mès ròis que cerides entre eth nere que les entornejaue, responeren que òc damb es sòns caps de sauvatge.
Comencèren a senter-se avergonhadi e non sabien cap a on tirar.
En madeish instant gessec ua hemnòta dera pòrta mès pròcha, e agarrant a ua des mainades empastissades, li quilhèc era pelha e comencèc a foter-li tau sòlfa en cu, qu’es patatcs s’entenien dès eth prumèr pati.
Non se tardèc a aparéisher ua auta mair furiosa, que mès que hemna semblaue ua loba, e se metec damb un aute des coquins a boetada lorda, sense pòur de tacar-se era tanben.
Era que s’armèc!
Lèu se vederen lèrmes baishant sus eth betum, plors que de seguit se tornèren neri.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ua des hemnes que mès cridauen se padeguèc en veir as dues daunes.
Qu’ère era senhora d’Ido deth Sagrari, qu’amiaue ena cara ombratges e taques d’aqueth madeish betum des gojats, e es mans totafèt neres.
Se trebolèc un shinhau dauant dera visita: “ Que passen es senhores…
Guillermina e Jacinta entrèren ena casa d’Ido, qu’ère formada per ua saleta estreta e dues crambes interiores mès estretes e ombriues encara, que dauen eth qui i é aquiu ath que pistaue en eres.
Non mancaue aquiu era comòda e era huelha deth Crist deth Gran Poder, ne es fotografies descolorades d’individús dera familha e des mainatges mòrts.
Era codina qu’ère ua tuta hereda a on i auie fòrça cendre, topins viradi, gèrles trincades e eth polader plen de liròts secs e de povàs.
Ena saleta, es malons sonauen jos es pès.
Es parets èren coma d’ua carbonaria, e en bèri lòcs auien recebut boetades de caudea, per çò que resultaue un clar-escur plan fantastic.
Se poirie creir qu’anauen hantaumes per aquiu, o aumens ombres de lantèrna magica.
Eth fautulh de Vitoria qu’ère un des mòbles mès enquimerants que se posque imaginar.
Non calie que veder-lo entà compréner que non responie dera seguretat deth qu’en eth se seiguesse.
Es dues o tres cagires qu’èren tanben plan sospechoses.
Era que semblaue milhor, solide te la pegaue.
Vedec Jacinta, barrejadi per aqueri fantastics murs, panèus de publicacions illustrades, de librets de papèr de humar e cartons d’almanacs americans que ja non auien huelhes.
Qu’èren ans mòrts.
Mès çò que mès ahisquèc eth sòn curiosèr siguec un gran taulatge qu’ère en centre dera estança, ocupant-la lèu tota; armada sus bancs coma era que tien es tapissèrs, e ath dessús d’era grani paquets o plecs de papèr fin d’escríuer.
En un cornèr es petiti quadèrns amolonadi formauen compactes rames de papèr blanques; en un aute es rames madeishes ja damb cantoades neres, convertides en papèr de dòu.
Ido estenie sus eth taulatge es plecs deth papèr dubèrts.
Ua gojata, que deuie èster Rosita, compdaue es plecs ja endoladi e formaue es quadèrns.
Nicanora demanèc permís as senhores entà seguir trabalhant.
Qu’ère ua hemna mès envielhida que vielha, e pro se vedie que jamès auie estat beròia.
Que deuec auer en d’auti tempsi bones carns, mès ja eth sòn còs ère plen de plecs de bonhes coma un morralet uet.
Aquiu, de vertat, non se sabie se qué ère pièch, ne se qué ère ventre.
Era cara ère morruda e desagradiua.
Se bèra causa exprimie qu’ère ua plan mala encolia e un caractèr de vinagre; mès en aquerò enganhaue aqueth ròstre coma fòrça d’auti que hèn veir çò que non ei.
Qu’ère Nicanora ua malerosa hemna, de mès bontat qu’intelligéncia, avedada enes lutes dera vida, qu’auie estat entada era ua batalha sense victòries ne cap alend.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era Venus de Médicis qu’auie es paupetes malautes, ròies e tostemps umides, privades de pestanhes, que per çò didien d’era que damb un uelh ploraue a sa pair e damb er aute a sa mair.
Jacinta non sabie a qui plànher mès, s’a Nicanora per èster coma ère, o ath sòn marit per creder-la Venus quan s’electrizaue.
Ido ère plan intimidat dauant des dues hemnes.
Coma qu’era cagira que Guillermina se seiguec comencèsse a deishar anar quauqui planhs, anonciant dilhèu qu’anaue a des.heir-se, D. José gessec ath mès córrer entà hèr-se’n a vier ua deth vesiat.
Rosita qu’ère graciosa, mès arraulida e clorada, de color d’evòri.
Cridaue era atencion eth sòn pientat en cargolhets, batut, engomat e botat damb plan molt atractiu.
Guillermina a Nicanora.
Que sò lutèra.
Èm luterans, didec Ido arrint, plan satisfèt per auer era escadença de deishar anar aquera facècia qu’ère vielha e auie estat deishada anar un nombre incompdable de viatges.
Qué ditz aguest òme?, exclamèc era fondadora orrificada.
Cara-te tu e non digues asenades, repliquec Nicanora.
Jo que sò lutèra, que vò díder, pinti papèrs de dòu.
Quan non è un aute trabalh me hèsqui a vier en casa ues quantes rames de papèr, e les endoli dera manèra que ven es senhores.
Eth magasemista pague un reiau per rama.
Jo boti era tintada, e trabalhant tot eth dia, me demoren sies o sèt reiaus.
Mès es tempsi que son dolents, e i a pòc papèr entà tintar.
Totes es lutères son en caumatge, senhora… pr’amor que, plan que òc, o se morís pòca gent o non les boten es papèrs…
Òme, li didec ath sòn marit en tot hèr-lo estrementir, qué ès aquiu damb era boca dubèrta?
Desmentís.
Ido, qu’ère en tot enténer ara sua hemna, coma s’enten a un orador brilhant, se desvelhèc deth sòn extasi e se metec a desmentir.
Que criden atau ar acte de plaçar es plècs de papèr es uns sus es auti, escalonadi, deishant descubèrt en toti ua faisheta egala, qu’ei çò que se tinte.
Coma que Jacinta observaue atentiuament eth trabalh de D. José, aguest s’esdeguèc entà hèr-lo damb perfeccion e leugeresa.
Que daue gust veir aqueri cantons, que per çò dera sua egalitat semblaue que s’auie hèt damb compàs.
Rosita apileraue plècs e rames de papèr sense badar boca.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Dempús comencèc a passar ara prèssa era bròssa sus eth papèr, coma se hè damb es diboishi.
Ido dauric era boca entà deishar anar ua rapida e senada responsa ad aguesta pregunta; mès era sua hemna cuelhec ath mès córrer era paraula, demorant-se, eth, pendent ua bona estona damb era boca dubèrta.
Es subscripcions, declarèc era Venus de Medicis, que son un malastre.
Aciu José qu’a pòca sòrt… ei molt aunèst e l’enganhe quinsevolh.
Era gent qu’ei dolenta, senhores, e i a subscriptors que non paguen encara que les arrosseguen.
Dempús, coma qu’eth mes passat perdec aciu (aguest aciu qu’ère D. José) un bilhet de quate cents reiaus, er encargat des òbres l’ac va crubant cada mes, en tot descompdar-li es primes que li pertòquen.
Plan per aquerò, mos auem arreculat tant, e çò de pòc que se posque sauvar l’ac pane eth hostalèr.
Ido, dès que se didec aquerò deth bilhet perdut, non tornèc a lheuar es uelhs deth sòn trabalh.
Aqueth descuet qu’auec l’avergonhaue coma s’auesse estat un delicte.
Qu’ei parièr.
Eth màger, guanhe quauquarren?
Me guanhe cinc reiaus en ua imprimaria.
Mès que non a formalitat.
Quan li semble dèishe eth trabalh e se’n va entàs vederades de Getafe o de Leganés, e non apareish en tres dies.
Que vò èster torero e mos amie crucificadi.
Se’n va entar aucidèr pendent es tardes, quan esgòrgen, e en casa, en sòmis, parle de qué se li botèc es banderilhes, de jolhs, dauant deth taure…
E vos, preguntèc Jacinta a Rosita, a qué vos tietz?
Rosita se rogic tota.
Que ja a quauques clientes.
Mès que non li paguen, plan…
Ei ua pòcvau, e coma non li boten es sòs ena man, arren.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Guillermina dempús de trèir diuèrsi bons, coma bilhets de teatre, e autrejar ara malerosa familha çò qu’auie de besonh entà aprovedir-se de cedes, pan e carn entà mieja setmana, didec que se n’anaue.
Mès Jacinta non se conformèc de gésser tan lèu.
Qu’auie vengut aciu damb ua fin determinada, e ne peth mau de morir se retirarie sense sajar aumens de realizar-la.
Diuèrsi còps li venguec era paraula ena boca entà hèr-li ua pregunta a D. José, e aguest la guardaue coma dident: “Qu’è fòrça talents de qué me preguntetz peth Pituso.” Fin finau, se decidic era dauna a trincar eth silenci sus aguest punt tan capitau, e lheuant-se hèc uns passi entà on ère Ido.
Aguest non li calec que veder-la vier, e gessent ara prèssa deth quarto, tornèc ara seguida damb ua creatura dera man.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
III.- “Eth Doç Nòm!…” exclamèc Pacheco en veir entrar ad aqueth espantaudèths, e toti es auti lancèren ua exclamacion semblabla en guardar ath mainatge, damb era cara tan complètament pintada de nere que non se vedie eth color dera sua carn per nunlòc.
Es sues mans regolejauen betum, e en vestit s’auien netejat es sues hastigoses mans es auti gojats.
Eth Pitusin qu’auie eth peu nere.
Es sòns pòts ròis sus aqueth quitran depassauen eth corau mès blos.
Es dentetes li ludien coma se siguessen de cristau.
Era lengua que treiguie, per auer era credença de qué tot neret, entà èster un neret, li cau estirar era lengua çò de mès posible, semblaue ua huelha de ròsa.
A!, brigands…
Benedit sigue Diu!, com l’an botat!…
Tè, be n’ès d’apraiat!…
Jacinta ère estonada e apenada.
Li passèren pera ment idies estranhes; era taca deth pecat ère tau, qu’enquia e tot ara madeisha innocéncia l’estenie era sua ombra; e eth maudit se n’arrie darrèr dera sua infernau masca, gaujós de qué toti s’ocupèssen d’eth, encara que siguesse entà escarnir-lo.
Nicanora deishèc es sues pintures entà córrer darrèr des bergants e dera camalonga, que tanben deuie auer-ne bèra part en aquera bestiesa.
Era gaujardaria deth neret que non auie limits, e estenec es sues mans enlardades entad aquera senhora tan brava que lo guardaue tant.
En veir que non li deishauen tocar ad arrés, e qu’era sua mina costaue arridalhes, eth gojat daue còps de pè ath miei deth rondèu, treiguent era lengua e presentant es sòns dètz dits coma garres.
D’aguesta sòrta auie, sivans eth, er aspècte d’ua bèstia plan dolenta que se minjaue ara gent, o aumens se la volie minjar.
S’entenec eth pè dera repassada que Nicanora, hèta un podom, li fotie as sòns hilhs, e eth gemiment d’aguesti.
Eth Pituso comencèc a cansar-se lèu deth sòn papèr de monard, pr’amor qu’aquerò de non poder pegar-se ad arrés auie pòca gràcia.
Çò de milhor que podie hèr ena sua situacion menspredosa, qu’ère meter-se es dits ena boca; mès, ère tan dolent eth gust d’aqueth endiablat potatge nere, que lèu li calec treir-les.
Pro n’estàs de polit, Juanin, li didec Ido.
Damb er in de tocar-lo, era Delfina l’agarrèc ua guinsa de peu, era soleta causa a on non i auie pintura.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Juanin talents de plorar.
Que ja non ensenhaue era lengua; çò que hège ère alendar.
Jo me cau parlar damb eth.
Donques que lo voi veir, que voi parlar damb eth.
Au, anem-mo’n, qu’ei tard, didec impacienta Guillermina.
Òc, tornaram…
Mès que lo lauen… praube mainatge!
Que deu èster en un martiri òrre damb aguest emplastre ena cara.
Ditz, pegonh, vos que te lauen?
Eth Pituso didec òc damb eth cap.
Era sua afliccion creishie, e pòc li mancaue entà estarnar-se a plorar.
Totes es vesies arreconeisheren eth besonh de lauar-lo; mès quauques ues non auien aigua e d’autes non la volien despéner en aguest ahèr.
A tot darrèr ua hemna agitanada e damb pèlhes de percala ramejada, era estatura plan baisha, un mocador sus es espatles, eth peu passit e eth ròstre gròs e de color d’arguila dura, campèc per aquiu ara imprevista e volec dar as vesies ua leçon dauant des dues senhores, dident qu’era auie pro aigua entà despercudir e chovelar ad aqueth àngel.
Se lo heren a vier en burlesca processon, eth dauant, isolat pera sua pròpria soja, e ja damb era dignitat tan per tèrra, que començaue a dar sorriscles; es gojats darrèr armant un ramblah infernau, e era fèra aquera deth peu passit menaçant-les damb repassar-les era codena se non se hègen enlà.
Despareishec era comparsa per ua plan pòrca e estreta escala que gessie der angle deth correder.
Jacinta aurie volut pujar tanben; mès Guillermina la sufocaue damb es sues prèsses.
Per çò que hè a jo que ja sò en tot caminar”, didie era auta sense botjar-se deth correder, guardant entath solèr de naut, qu’en eth non i vedie ua auta causa qu’es òrres engenhs que d’eri penjauen es cuèrs botadi a secar.
Mentretant, era fondadora, a maugrat dera prèssa qu’amiaue, entamentaue ua rapida convèrsa damb D. José.
Absoludament arren, senhora.
Que volia jo ara vier a hèr un torn e cuélher er aire.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que vos conven fòrça er exercici… plan que òc.
Escotatz, donc.
Que sò ara disposicion dera senhora.
Se gessetz entara Ronda… tiratz entà baish, deishant ara quèrra era fabrica deth gas.
Me comprenetz ben…?
Coneishetz era estacion des Pulgas?
Plan, donc, abans d’arribar en era i a ua casa en construccion…
Qu’ei acabada era òbra de fabrica e ara son en tot armar ua humeneja fòrça longa, donques que li cau èster ressèga mecanica…
Auetz comprenut?
Que non i a pèrta.
Donques entratz vos e preguntatz peth garda dera òbra, que se cride Pacheco… madeish que jo.
Vos li didetz: “Que vengui per çò des malons de dòna Guillermina”.
Ido repetic, coma es mainatges qu’aprenen ua leçon:
Eth patron d’aguesta casa m’a autrejat uns setanta malons, era soleta causa que li sobre… pòga causa, mès qu’a jo tot me servís…
Plan; cuelhetz es malons e me les hètz a vier ena òbra… que son entara mia òbra.
Entara òbra?…
Quina òbra?
Òme, en Chamberí… eth mèn asil…
Ètz pèc?
Se non podetz d’un viatge, tietz-ne dus.
O tres, o quate… e damb fòrça plaser…
E se me hètz ben er encargue, compdatz damb un chapèu bolet lèu nau…
Me l’an autrejat ager en ua casa, e lo sauvi entàs amics que m’ajuden…
Plan, donc, ac haratz atau?
Aué per jo e deman per tu.
Vai, adishatz, adishatz.
Ido e era sua hemna se des.heiguien en compliments e vengueren acompanhant as senhores enquiara pòrta deth carrèr.
En carrèr de Toledo cuelheren eres un coche entà guanhar temps, e eth brave Ido se n’anèc a complir er encargue que l’auie hèt era fondadora.
Que non ère ua mission delicada, plan que òc, coma ada eth l’aurie agradat; mès eth principi de caritat qu’amiaue aqueth acte lo transformaue de vulgar en sublim.
Tota era santa tarde siguec eth mèn òme ocupat en transpòrt des malons, e auec era satisfaccion de qué ne un de solet des setanta se li trinquèsse peth camin.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non botèc eth era moneda ena pòcha deth sòn justet, a on l’aurie desnishat Nicanora, senon ena cinta, plan ben amagada en ua faisha qu’auie apegada ena carn pr’amor d’abrigar- se era boca der estomac.
Pr’amor que mos cau fixar ben es causes… aqueth duro, autrejat a despart, luenh des guardades ahaimades dera rèsta dera familha, ère exclusiuament entada eth.
Tau auie estat era intencion dera senhoreta, e D. José aurie creigut ofensar ara sua benfactora s’ac auesse interpretat de ua auta manèra.
Sauvarie, donc, eth sòn tresaur, e se valerie de totes es traces deth sòn engenh entà defener-lo des guardades e des ungles de Nicanora… pr’amor que s’aguesta ac desnishèsse, Sant Crist des Gardes!…
Passèc era net en ua grana intranquillitat.
Cranhie qu’era sua hemna desnishèsse damb uelh perpicaç era contrabanda qu’eth se sauvaue ena sua cinta.
Era maudida semblaue que flairaue er argent.
Plan per aquerò ère tan trebolat e non se sentie segur en cap posicion, pensant qu’a trauèrs dera ròba li veirie era moneda.
Pendent eth sopar sigueren toti fòrça alègres; que hege temps que non sopauen tan ben.
Mès, en ajaçar-se tornèc Ido a èster tormentat pes sòns temors, e non auec mès remèdi qu’estar-se tota era net coma un camishèth, damb es mans sarrades sus era cintura, pr’amor que s’en bèra virada qu’ambdús hègen sus eth matalàs era hemna arribaue a tocar eth duro, l’ac treiguie solide, coma tres e dus son cinc.
Dormic, donc, tan mau, qu’en realitat dormie damb un uelh e velhaue damb er aute, prèst tostemp a deféner era sua contrabanda.
Çò de pejor siguec que en veder-lo era sua hemna tan retortilhat e hèt tot coma ua èssa, se pensèc qu’auie eth dolor espasmodic que solie auer; e coma eth milhor remèdi entad aquerò èren es heiregades, Nicanora li prepausèc balhar-les-ac, e en enténer tau proposicion, li tremolèren a Ido es carns, en veder-se descubèrt e perdut.
Mès eth sòn talent li suggeric era responsa, e didec que non auie bric de dolor, senon hered, e sense mès explicacions se virèc entara paret, sarrant-se ada era coma era pega, e hènt veir que dormie.
Arribèc fin finau eth dia e damb eth era cauma ath còr d’Ido, que s’apraièc e se lauèc lèu tota era cara, botant-se era corbata ròia damb ua cèrta sufisença.
Qu’èren ja es dètz deth maitin, pr’amor que damb aquerò de lauar-se ben se l’auie anat fòrça temps.
Rosita se tardèc fòrça temps a hèr-se a vier era aigua, e Nicanora s’auie autrejat era immensa satisfaccion d’anar de crompes.
Toti es individús dera familha, quan se trapauen er un dauant der aute, se metien a arrir, e eth mès alègre ère D. José, pr’amor que… se s’en sabessen…!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se calec eth mèn òme en carrèr, e tirèc peth de Mira el Rio Baja, qu’eth sòn arribent ei tan quilhat que s’a besonh de hèr quauquarren de virolets entà non vier rodant de cap per aqueth peiregalh.
Ido lo baishèc, madeish qu’ac hèn es mainatges, d’ua alendada, e un còp ena esplanada que criden eth Mundo Nuevo, eth sòn esperit s’aleugeric, coma audèth lançat en aire.
Comencèc a hèr bohades, coma se volesse méter enes sòns paumons mès aire qu’eth que i cabie, e secodic eth còs coma es garies.
Era piquèra deth solei li shautaue, e era contemplacion d’aqueth cèu blu, d’incomparabla netedat e diafanitat, daue ales ara sua amna voladora.
Candorós e impressionable, D. José ère coma es mainatges o coma es poètes de vertat, e es sensacions èren, en eth, tostemp plan viues, es imatges d’un relèu extraordinari.
Tot ac vedie agranit iperbolicament o apetitit, segontes eth cas.
Quan ère alègre, es objectes se revestien as sòns uelhs de meravilhosa beresa; tot l’arridolaue, segontes era expression comuna que li shautaue tier soent.
Ça que la, quan ère trist, qu’ère çò mès freqüent, es causes mès beròies s’enlaidien vient a èster neres, e se caperauen d’un vel… li semblaue mès avient díder d’un susari.
Aqueth dia qu’ère er òme content, e era excitación dera alegria lo hège mès mainatge e mès poèta que d’auti viatges.
Plan per aquerò eth camp deth Mundo Nuevo, qu’ei eth lòc mès solitari e mès lèg dera tèrra, li semblèc ua polida plaça.
Gessec ena Ronda e lancéc guardades d’artista entà un e un aute lòc.
Aquiu era pòrta de Toledo, quina supèrba arquitectura!
En aute costat era fabrica deth gas…
Ò, prodigis dera indústria!…
Dempús eth cèu esplendid e aquera luenhor de Carabanchel, perdent-se ena immensitat, damb imitacions e enquia e tot damb mormolhs d’Ocean…
Bereses dera Natura!…
Caminant, caminant, lo cuelhec ara imprevista un in tan veement per çò dera instrucción publica, que li manquèc pòc entà quèir d’esquia dauant des estupids panèus que vedie pertot.
Enebit esténer era rròba, e ne clauar claus, didie en ua paret, e D. José sorrisclèc: “Vai, quina asenada!…
Ignorants!…
Tier dues conjoncions copulatiues!
Mès, caps d’animau, non vedetz qu’era prumèra, plan que òc, amasse es votzes o clausules en concèpte afirmatiu e era dusau en concèpte negatiu?…
E que non age tà minjar un òme que poirie ensenhar era Gramatica a tot Madrid e corregir aguesti delictes deth lenguatge…!
Per qué non m’auie de dar eth Govèrn, vam a veir, per qué non m’auie de dar er encargue, mejançant proporcionadi emoluments, de susvelhar es panèus?…
Pècs, quines multas vos foteria!…
Donques tanben tu estàs ben: se lòguen qartos… plan ben, senhor mèn.
Vos shauten a vos tant es us que vo’les minjatz damb arròs?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Tè, un aute de parièr: se probís…
Se trapaue en çò de mès entrengut d’aquera critica literària, tan pròpria deth sòn mestièr, quan vedec que venguien entada eth tres individús de pantalon sarrat, bòtes de tija, giqueta cuerta, gòrra, eth peu botadet entà dauant, cares de pògavergonha.
Qu’èren es taus tipes plan madrilenhs e tanhien ara corporacion des randas.
Er un qu’ère er encargat de distrèir, er aute er encargat de panar, e eth tresau recebie çò panat ara victima.
Ido les coneishie, pr’amor que demorauen en sòn pati, tostemp que non èren logataris des de Salamero, e non li shautaue tractar a semblables persones.
De boni talents les aurie fotut un còp de pè en cu; mès que non gausaue.
Ua causa ère reformar era ortografia publica, e ua auta aplicar cèrts correctius ara espècia umana; “Aquiu que van es bons dies”, li dideren es chulos alègrament, e a Ido se li botèc era pèth de garia, donques que se’n brembèc deth duro e cranhèc que l’ac riflèssen s’entraue en convèrsa damb eri.
Passant de long, les didec damb fòrça cortesia: “Diu vos age, cavalièrs…
Suenhatz-vos” e pressèc era marcha.
Non l’entornèc era amna en còs enquia que les auec deishat de uelh.
Près dera pòrta de Toledo se trapèc damb un venedor de mèu d’Alcarria que paraue ena sua madeisha casa.
Ère en tot parlar, quan passèc un pintor de tamborins, tanben vesin, e ambdús lo convidèren a ues copes.
Caminant un shinhau mès vedec un ostalòt en trepader dret dera Ronda…
Ua estona s’estèc Ido del Sagrario dauant der establiment de El Tartera, qu’ataue se cridaue, guardant es dus tèsti de bonibus plei de povàs, es insignes des actuacions de teatre e des palets de jòc, era man nera damb eth dit regde senhalant era pòrta, e non se decidie a aubedir era indicacion d’aqueth dit.
L’anaue tan mau era carn…!
Dempús que se la minjaue l’entraue aqueth mau tant estranh e se pensaue estupidament que Nicanora ère era Venus de Medicis.
S’en brembèc, totun, de qué eth mètge li receptaue tostemp minjar carn, e coma mès crua milhor.
De çò mès prigond des sòns fondaments li gessie un bram que li demanaue carn, carn, carn!
Qu’ère ua votz, ua piquèra irresistibla, un imperiós besonh organic, coma et que senten es embriacs quan son privadi deth huec e dera piquèra der alcoòl.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fin finau non se podec tier, se calèc laguens der ostalòt, e cuelhent sèti ath cant d’ua d’aqueres despintades taules, comencèc a picar de mans entà que venguesse un crambèr, qu’ère eth madeish Tartera, un òme plan gròs, damb justet de Bayona e devantau de lan verda ralhada de nere.
Non guaire luenh d’a on s’estaue Ido i auie un caliu de brases laguens d’un brasèr enòrme, e ath dessús ua gresilha lèu tan grana coma era reisha d’ua hièstra.
Aquiu se padenauen es costelhes de vedera, que damb eth rossiment en tan viua lum, deishauen anar ua flaira saborosa.
Se seiguec sense cap ceremònia eth tau e, botant es codes sus era taula, guardèc fixament ath sòn omonim.
O es guardades non exprimien arren, o era d’aqueth individú ère un memoriau demanant que se lo convidèsse.
Ido ère tan cavalièr que li manquèc temps entà hèr era invitacion, higent ua frasa plan prudenta: “Mès, omonim mèn, vos cau saber que non è qu’un duro…
Atau, donc, non vos passetz massa…” Que hec er aute un gèst tranquillizador e quan eth Tartera botèc eth servici, se se pòt cridar servici a un parelh de guinhauets damb mange de còrna, tovalhon lord e salèr, e demanèc ordes per çò deth vin, li didec: “Auderet jo?…
A tot aquerò assentic Ido del Sagrario, e seguic contemplant ath sòn amic, que se retiraue a un gran òme engüejat, caractèr agre per çò des lutes contunhes umanes.
José Izquierdo representaue cinquanta ans, e ère de bona portadura.
Pòqui còps se ve un cap tan polit coma eth d’eth e ua guardada tan nòbla e virila.
Semblaue mèsalèu italian qu’espanhòu, e non ei meravilha qu’age estat, en epòca posteriora ath 73, en plia Restauracion, eth modèl predilècte des nòsti pintors mès famosi.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ido comencèc a avalar en tot minjar-se grani bocins sense mastulhar-les.
Pendent ua estona, ambdús sauvèren silenci.
Izquierdo lo triquèc hènt un fòrt còp ena taula damb eth mange deth guinhauet, e dident:
Vai, quina porcaria!” Ido assentic damb eth cap.
Non plaçar-me a jo, a jo, que sò er individú que mès trebalhèc pera República en aguesta judiua tèrra…
Qu’ei aquerò que se ditz: eleva corbassi…
A!, senhor de Martos, senhor de Figueras, senhor de Pi… a compde de qué, ara, non coneishen ad aguest praubet d’Izquierdo, pr’amor que lo ven maujargat… mès abans, quan Izquierdo auie per eth madeish es afluéncies dera Inclusa e quan Bicerra lo venie a veir per çò de hèr-mos gésser en carrèr, alavetz…
Ostia!.
Qu’auem vengut a mens.
Mès, se per bèra escadença venguéssem a mès, jo les juri ad aguesti fanfarrons qu’auram ua leçon.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
V.- Ido seguie assentint, encara que non auie comprenut aquerò dera leçon, ne ac comprenie arrés.
Damb tau paraula Izquierdo exprimie ua collision sagnosa, un sarabat o quauquarren atau.
Beuie un veire darrèr der aute sense qu’era sua tèsta s’afectèsse, per èster plan resistent.
E jo digui que damb fòrça aunor, re-ostia!
Aquiu que i èrem es vertadèrs liberaus.
E guarda que jo, omonim mèn, tota era mia vida non è hèt que vessar era mia sang pera fotuda libertat.
Eth 54, qué hi?, lutar enes barralhes coma ua persona decenta.
Que l’ac demanen ath defuntat D. Pascual Muñoz, eth dera botiga de hèrs, pair deth marqués de Casa-Muñoz, qu’ère er òme de mès influéncies en aguesti barris, e me didec atau aqueth dia: “Amic Platon, sarra-me era man.” E jo anè dempús damb eth pròpri D. Pascual en Palai, e D. Pascual pugèc a parlar damb era Reina e lèu baishèc damb aqueth papèr signat pera Reina qu’en eth se daue eth gran còp de pè as moderadi.
D. Pascual me didec que botèssa un mocador blanc ena punta d'un pau e qu’anèssa dauant dident: “haut eth huec, haut eth huec…” Eth 56, qu’èra jo tinent de melicians, e O’Donnell me cuelhec pòur, e quan li parlèc ara tropa li didec: “se non i a bèth un que me cuelhe a Izquierdo, que non auram hèt arren.” Eth 66, quan era des artilhèrs, eth mèn compaire Socorro e jo siguérem fotent trets ena cantoada deth carrèr de Leganitos…
Eth 68, quan era dera plan santa, siguí en tot hèr era garda en Banc, pr’amor de qué non panèssen, e vos digui a vos que s’auesse arribat a campar per aquiu quauque randa, lo suicidi…
Plan, donc, arribe eth moment des recompenses, e a Pucheta me lo hèn garda dera Casa de Campo, a Mochila deth Pardo… e a jo un còp de pè.
Alavetz demanè jo sonque un trist destin entà amiar eth corrèu entà quinsevolh lòc, e arren…
Vau a veir a Bicerra, e te penses que me coneishec?, ne peth mau de morir…
Li digui que sò Izquierdo, per fausnòm Platon, e botge eth cap.
Qu’ei çò que se passe, non se’n bremben deth fotut gradon dempús que ja son naut de tot…
Dempús me maridè e anèrem viuent tau quau.
Mès quan arribèc era fotuda Republica, se m’auie mòrt era mia Dimetria, e jo non auia tà minjar e anè a veir ath senhor de Pi e li didí: “senhor de Pi, que vengui aciu per çò d’un lòc de trabalh…
Ne peth mau de morir!
Me pensi qu’er òme me deuie auer tissa, pr’amor que s’enventic e didec qu’eth non auie lòcs de trabalh.
E un fotut portièr me botèc en carrèr.
Re-contra-ostia!, si viuesse Calvo Asensio!, aqueth plan qu’ère un individú que sabie çò que convenguie, e eth tractament des persones vertadères.
Vai, quin amic que me perdí!
Tota era Inclusa qu’ère nòsta, e en temps electorau, ne Diu mos tossie, ne Diu, ostia!…
Aqueth òc, aqueth òc!…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mès aguesti d’ara?…
Guardatz ad aguest Pi… un pòcvau.
E Castelar?, un aute pòcvau.
E Salmeron?
Roque Barcia?, madeish.
Dempús, s’arribe eth cas vieràn a demanar que les ajudem, mès jo… que non me pensi botjar.
Qu’ei pro de leçons.
Uedec de nauèth eth veire, e er aute José admiraue madeish era sua parlòta e era sua capacitat de béuer.
Izquierdo deishèc anar dempús ua arridalhada sarcastica, contunhant atau:
Mancarie mès!
Per jo que ja lo pòden hèr a vier.
Que serie madeish que se de vertat se hessen a vier ath Terso.
Qu’ei çò que se ditz: entà jo, madeish ei blanc que nere.
Escotatz çò de milhor: Est an passat, en èster en Alcoy, es reaccionaris m’embelinèren.
Me corrí tota era partida de Callosa de Ensarria, e me tirè fòrça trets ara Guardia Civil.
Quina leçon!
Sauta per aciu, sauta per aquiu.
Mès que lèu me hi eth pèc pr’amor que m’auien hèt contracte de miei duro diadèr, e es gitanos non campauen en absolut.
Jo didí: “José mèn, torna-te liberau, que çò de reaccionari non s’ac vau”.
Ua net m’esguitlè, e de tira me n’anè entà Barcelona, a on era hame siguec tan grana, mèstre, que per pòc balhi es darrères bohades.
Ai!, omonim mèn, se non auesse estat pr’amor que me trapè aquiu damb era mia neboda Fortunata, non ac condaria.
Que cercaue Ido era novèla, laguens d’aquera blagaira pagina contemporanèa; mès Izquierdo, coma òme mès senat, menspredaue era novèla entà tornar ena grèu istòria.
Se n’arrien de jo!…
Com n’èren de venudi as moderats…!
Sabetz, omonim mèn, damb quin fausnòm me cridauen aqueri pòcvaus?
Donques arren; coma que jo non sai lièger ne escríuer: que non ei vertat deth tot, ostia!, pr’amor que liéger ne sai, encara que non tot ara seguida que cau.
E escríuer non escriui pr’amor que se me taque eth dit de tinta…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ido s’estèc bèth temps en aprovar aquerò, per çò d’èster qui ère; mès Izquierdo li sarrèc et braç damb tanta fòrça, que non auec mès remèdi qu’assentir damb un movement de cap, en tot hèr era reserva mentau de qué sonque pera violéncia daue eth sòn autorizat vòt a tau asenada.
Ai, quina vida aquera!
Re-ostia!
A jo me volien hèr ministre dera Governacion; mès que didí que ne peth mau de morir.
Que non me shauten es suposicions.
Alavetz gessérem damb es vaishèths per aqueri mars dera mia amna.
E alavetz, volgues o non, m’asceneren a tinent de vaishèth e èra autanplan as ordes deth generau Contreras, que me tractaue de tu.
Ai, quin òme e quin bon anament eth sòn!
Semblaue de vertat eth gran turc damb era sua gòrra ròia.
Aquerò qu’ère ua glòria.
Alicante, Aguilas!
Bastonada va, bastonada ven.
Se mos auessen deishat, omonim mèn, mos auríem minjat ath plan sant mon e ac acornerèrem tot…
Oran!
Ai, quina mala ombra qu’a Oran e aqueth fotut vu des francesi que non i a cristian qu’ac comprene!…
M’en vau d’aquiu, torni entara mia Espanheta, entri en Madriz plan caradet, tan fresc… a jo que m’ei parièr… e me presenti ad aguesti teològs, pòcvaus e les digui: “Que sò aciu, aciu qu’auetz ara personalitat der individú vertadèr que se passèc tota era sua santa vida lutant coma un gat pautes ensús pes fotudes libertats…
Aucitz- me, ostia, aucitz-me; pr’amor que non me voletz plaçar…” Vos me héretz cabau?
Donques eri tanpòc.
Discutís que discutiràs enes Corts, e eth plan sant pòble que s’esbodere.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
VI.- Didec aquerò de per moderats enquia sies còps, pujant pòc a pòc eth ton e era darrèra repeticion se deuec enténer en pont de Toledo.
Er aute José qu’ère plan trebolat damb era asenada charrada deth gran òme, eth mès malerós des eròis e eth mès desconeishut des martirs.
Era sua masca de misantropia e aquera manca de gèni perseguit qu’ère era naturau conseqüéncia d’auer arribat ath miei sègle sense trapar eth sòn lòc, pr’amor que trenta ans d’assagi e de fracassi son entà esbauçar era animositat mès sancera.
Izquierdo qu’auie estat firaire, tractant de horments, revolucionari, cap d’escabòts, industriau, fabricant de veles, cargue important en ua casa de jòcs e enquia patron d’un ostau de jòcs; s’auie maridat dus còps damb hemnes riques, e en cap d’aguesti desparièrs estats e escadences cuelhec es valors dera volubla sòrt.
D’ua manèra e de ua auta, maridat e celibatari, trabalhant peth sòn compde o per d’autú, tostemp mau, tostemp mau, ostia!
Era vida inquieta, es sobtes aparicions e desaparicions que hège, e eth hèt d’auer estat en galères quauques tempsadetes enrodèren de mistèri era sua vida, en tot balhar-li ua reputacion deplorabla.
Se condaue d’eth orrors.
Didien qu’auie aucit a Demetria, era sua dusau hemna, e qu’auie cometut d’auti abominables crims, violéncies e excèssi.
Tot ère mentida.
Mos cau díder que part dera sua mala reputacion ère deguda as sues fanfarronadas e a tota aquera humadissa revolucionària qu’amiaue en cap.
Era màger part des sues hètes politiques qu’èren endonviades, e solet les credien ja plan pòcs auditors, qu’entre eri Ido del Sagrario ère eth de màger gorjada.
Entà completar eth sòn retrait, s’a de saber que non auie estat en Cartagena.
De tant pensar en maudit territòri, solide arribèc a imaginar-se que i auie estat, parlant de longa d’aqueres terribles leçons e balhant detalhs qu’enganhauen a fòrça lops.
Çò dera partida de Callosa òc que semble qu’ère cèrt.
Tanben se pòt assegurar, sense crànher que cap donada istorica demòstre çò de contrari, que Platon non ère valent, e que, a maugrat de tanta fanfarronada, era sua reputacion de valentia començaue a quèir coma totes es glòries de fondament insegur.
Enes tempsi que me referisqui, eth descredit ère tau qu’era pròpria vanitat platonica ère ja per tèrra.
Començaue a creder-se qu’ère ua nullitat, e aquiu enes sòns solilòquis desesperadi, quan li gessie mau quauqu’ua des baisheses que damb eres se procuraue sòs, s’escarnie sincèrament, dident: “que sò pejor qu’un animau; sò mès pèc qu’un barrolh; non servisqui absoludament entad arren”.
Eth hèt de considerar qu’auie arribat as cinquanta ans sense saber hèr anar era pluma, e liegent solet coma deglutint, lo hège formar dera sua persona era idia mès desauantatjosa.
Que non amagaue eth sòn dolor per aquerò, e aqueth dia l’ac exprimic ath sòn omonim damb sentuda ingenuitat:
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ostia!, se jo sabessa…
D. José non li responec.
Qu’ère doblat pera cintura, pr’amor qu’eth hèt de digerir aqueres dues enòrmes costelhes que s’auie avalat, non se presentaue coma un problèma de facila solucion.
Izquierdo non se n’encuedèc de qué ath sòn amic li tremolaue orriblament era paupeta, e qu’es caroncules deth còth e es vorrugues dera cara, holades e regdes, semblauen pròches a crebar.
Tanpòc se fixèc ena inquietud de D. José, que se botjaue ena cagira coma s’aguesta auesse espies; e en tornar a planher-se deth sòn destin, se deishèc díder: “Pr’amor que non hèn absoludament cap estimacion des vertadèrs òmes de merit.
Tan pòcvau plaçat, e a nosati, omonim mèn, ad aguesti dus òmes de qualitat, arrés les ennautís.
Era vanitat de Platon queiguec de pic quan mès se remontaue, e en non trapar aplicación avienta entara sua personalitat, se fotèc contra era consciéncia dera sua simplesa.
Dempús deishèc anar era virila e galharda tèsta sus eth pièch e s’estèc en tot meditar ua estona sus eth perqué dera sua mala sòrt.
Ido seguic totafèt insensible ara vantaria que l’auie deishat anar eth sòn amic, e auie era imaginacion submergida en ombriu lac de tristums, dobtes, temors e maufidances.
A Izquierdo lo rosigaue eth pesimisme.
Era carga dera beuenda en sòn estomac que non auec pòca colpa en aqueth descoratjament òrre, pendent eth quau vedec desfilar dauant dera sua ment es trenta ans de fracassi que formauen era sua istòria actiua…
Çò de mès especiau siguec qu’ena sua tristesa sentie ua doça votz que li bohaue ath laguens: “Tu que servisses entà quauquarren… non t’amolones…” Mès que non se convencie, non.
Quauqui uns se morissen e non i arriben jamès; Izquierdo auie d’arribar, tàs cinquanta un ans, en lòc qu’era Providéncia l’auie assignat en mon, e que pro poiríem cridar gloriós.
Un an dempús de çò qu’ara se conde ère ja aqueth planeta errant, ac posqui díder damb seguretat, en sòn lòc cosmic.
Platon descurbic fin finau era lei deth sòn destin, aquerò tà que servie exclussiua e absoludament.
E auec tranquillitat e pan, siguec util e desvolopèc un gran papèr, e enquia e tot se hec celèbre e se lo disputauen e l’amiauen ena pauma dera man.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que mos cau veir era noblessa e era arrogància dera sua figura quan me li calen ua armadura fina, o robetes e vestits de satin, e me lo boten hènt eth duc de Gandia, quan sentie era presentida de hèr-se sant, o eth marqués de Bedmar dauant deth Conselh de Venecia, o Juan de Lanuza en cadafalc, o eth gran Alba botant-les es causes dificiles as flamencs.
Çò de mès curiós ei qu’aquera cavalaria, tot ignorància e rudesa, auie un notable instint dera postura, sentie prigondament era mina deth personatge, e la sabie interpretar damb eth gèst e era expression deth sòn admirable ròstre.
Mès en aqueth moment, tot aquerò ère futur e sonque se li presentaue ena ment enlordida de Platon coma ua presentida incèrta de glòries e capitades.
Er eròi alendèc, e eth poèta responec damb ua auta alendada encara mès tempestuosa.
Guardant cara a cara ath sòn amic, Ido tossic dus o tres còps, e damb ua votz que sonaue metallicament, li didec, botant-li era man ena espatla:
Pr’amor que tot se pòt tier, didec Ido baishant era votz lugubrament, mens era infidelitat conjugau.
Qu’ei terrible parlar d’aquerò, estimat omonim, e qu’aguesta desaunorada boca pregone era mia pròpria ignominia… mès que i a moments, plan, qu’un non pòt carar.
Eth silenci qu’ei delicte, òc senhor…
Per qué a de lançar sus jo era societat aguesta burla, sense èster colpable?
Qu’ei que non sò jo modèl d’esposi e pairs de familha?
Quan, donc, sò estat jo adultèr?, quan?…
Ara imprevista, hènt un guimbet coma se siguesse de goma, er òme electric se lheuèc…
Sentie ua angoisha que l’estofaue, ua ràbia que li botaue es peus quilhadi.
En aguest excepcionau desconcèrt non se’n desbrembèc de pagar, e autrejant eth sòn duro ath Tartera, recuelhec eth canvi.
Qu’avalòri es vòsti aufriments d’ajuda.
Mès me cau partir solet, complètament solet, òc senhor; les cuelherè in fraganti…
Silenci!…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E gessec ath mès córrer, coma ua flècha.
En veder-lo córrer, se n’arrien Izquierdo e eth Tartera.
Eth malerós Ido anaue dret peth sòn camin sense hèr-ne cabau de cap trebuc.
Lèu tume damb un cèc, e li virèc a ua hemna eth tistèr des cacauetes e pinhons.
Trauessèc era Ronca, eth Mundo Nuevo e entrèc en carrèr de Mira el Rio, eth sòn arribent l’agarrèc sense alendar.
Anaue desgahonat, hènt mimaròtes, es uelhs de huec, eth pòt inferior plan botat entà dehòra.
Sense fixar-se en arrés ne en arren, entrèc ena casa, pugèc es escales, e passant d’un correder en aute, arribèc lèu ena sua pòrta.
Qu’ère barrada sense clau.
S’estèc ara demora, era aurelha clauada en horat dera clau, e possant, de ressabuda, la dauric damb tarrabast, e lancèc ua crit plan esglasiant.
Aduuuultera!
D. José entrèc a longues camalhardades, damb gessudes intempestiues de comic amateur; es uelhs li sautauen dera orbita; e repetie damb un ton cavernós era esglasianta paraula: aduuuuultera!
Òme de Diu, didec era malerosa hemna, deishant de cornèr eth trabalh, qu’aqueth dia non ère pintura senon cosedura, tu qu’as minjat, vertat?…
Aguesta que ne vau quate!…
Còr mèn, com te va aué!
Trè-te deth cap aguesti embolhs.
La hec enlà, eth, damb energic gèst, e seguic dant aqueri passi tragicomics sense nèrvi ne nhac.
Semblaue escorcolhar era casa; pistaue enes pudesenques crambes, daue virades sus un talon, paupaue es parets, guardaue dejós des cagires, virant es uelhs damb feresa e hènt ues minganèles que harien arrir fòrça s’era pietat non ac empedisse.
Eth vesiat, que se divertie fòrça damb eth dengue deth brave Ido, comencèc a congregar-se en correder.
Mos cau díder que ne en çò de mès fòrt der accès ère brutau.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
A qui as vist, còr mèn?…
A, òc, ath duc.
Picaro duc, que te vò treir aguesta recondemnada jòia tua.
Des.hèt des mans dera sua hemna, que lo tenguien coma estialhes, Ido entornèc as sues mimiques, e Nicanora, sabent que non i auie cap auta manèra de padegar-lo que deishar anar era sua mania entà qu’er atac acabèsse mès lèu, li botèc ena man un bastonet de tambor qu’auien deishat aquiu es mainatges, e possant-lo pera esquia… “Ja pòs marinar-mos, li didec, au, va; qu’èm aciu, en gabinet, tant amorassadets…
Estramuncant, entrèc Ido en ua des crambes, e emparant eth jolh ena jaça que i auie aquiu comencèc a dar còps damb eth bastonet, prononciant sapastrament aguestes paraules; “Adultèrs, expiatz eth vòste crim”.
Es cames li penjauen dehòra, era cara se sarraue contra eth coishin, e en aguesta postura gasulhaue expresions escures que s’amortauen damb era sua roncadera.
Nicanora lo botèc capensús tà que respirèsse ben, li metec es cames laguens deth lhet, en tot manejar-lo coma a un mòrt, e li treiguec dera man eth bastonet.
L’apraièc era coshinèra e li destibèc era ròba.
Qu’auie entrat en dusau periòde, qu’ère eth comatic, e encara que seguie delirant, non botjaue ne un solet dit, e sarraue fòrtament es paupetes, temorós dera lum.
Que dormie era monina de carn.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
VII.- Qu’auie presenciat part dera scèna e ère espaurida.
Un fòrt atac…
Mès que non hè mau.
Praube àngel!
Quina causa tant estranha!, didec Jacinta entrant.
Quan minge carn…
Òc senhora.
Que ditz eth mètge qu’a eth cervèth coma gelat, pr’amor que pendent fòrça temps siguec en tot escríuer causes de hemnes dolentes, sense minjar arren mès qu’es condemnades mongetes…
Era misèria, senhora, aguesta vida de gossets.
E be n’ei de bon òme!..
Quan ei tranquil non hè ua soleta causa dolenta ne ditz ua mentida…
Incapable d’aucir ua mosca.
S’estarà dus dies sense tastar eth pan pr’amor de qué n’agen es sòns hilhs.
Ja vedetz senhora se guaire malerosa sò.
Hè dus ans que José comencèc damb aguestes causes.
Se passaue es nets sense clucar un uelh, treiguent deth sòn cap ues fabulacions…!, tot restacat a daunes infidèus, beròies, que se n’anauen de hèsta damb ducs plan adultèrs… e es marits sorrisclant…
Quines causes endonviaue!
E peth maitin ac botaue damb eth tèxt definitiu en papèr de marca major en ua letra que hège gòi veder-la.
Dempùs cuelhec eth tifus, e se botèc tan mau que siguec extremonciat e mos pensàuem que se n’anaue e li quedèren aguestes febrades en cervèth, aguest dengue que lo cuelh tostemp que pren substància.
Qu’a tempsades, senhora; a viatges er atac ei plan leugèr, e d’auti se met tant enventit que solet de passar per dauant der Aucidèr li bare era paupeta e comence a díder asenades.
Plan ben diden, senhora, qu’era carn ei un des enemics dera amna…
Guarda damb qué ges…
Que jo sò ua adultèra, que l’enganhi damb un duc…!
Tè, jo damb aguesta mina…
Que non l’interessaue a Jacinta aguest trist raconde autant coma se pensaue Nicanora, e en veir qu’aquerò non s’acabaue, li calèc talhar-lo ara dauna.
Que voleria parlar damb aqueth senhor que criden Don…
Entà servir a vòsta excelléncia, didec ua votz ena pòrta, e en guardar, se trapèc Jacinta damb era plan arroganta figura de Platon, que non li semblèc tan fèr coma l’ac auien pintat.
Li didec era Delfina que desiraue parlar-li, e eth la convidèc damb tota era cortesia qu’ère capable a passar ena sua cramba.
Patrona e mossa se meteren en marcha entath 17, qu’ère er abitatge d’Izquierdo.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Izquierdo campèc entath pati a on jogauen diuèrsi mainatges, e en non veder-lo per nunlòc, deishèc anar un idòl.
Près deth 17, en un des angles deth correder i auie un grop de cinc o sies persones, entre grans e petits, qu’ath sòn centre i auie un mainatge coma de dètz ans, cèc, seigut en ua banqueta e tocant era guitarra.
Eth sòn braç ère massa petit entà arténher er extrèm deth mange.
Tocaue ath revés, caushigant es còrdes damb era dèxta e tocant damb era quèrra, botada era guitarra sus es jolhs.
Era man petita e polida deth petit cèc herie damb gràcia es còrdes, treiguent d’eres arpègis e aguesti punçaments grèus que tan ben exprimissen eth sentiment prigond e rude dera plèba.
Eth cap deth music oscillaue coma eth d’aguesti pipòts qu’an coma còth ua espirau d’acèr, e botjaue d’un costat en aute es globuls mòrts des sòns uelhs calhadi, sense repausar un solet instant.
Dempús de plan e plan tocar e punçar, trinquèc damb votz cridaira eth cant: A Pepa la gitane…e…e…
Aqueth eee que non s’acabaue jamès daue torns entà naut e entà baish coma ua rubrica traçada damb eth son.
Ja les mancaue er alend as auditors quan eth cèc decidic botar-se ath finau dera frasa…
Expectacion, tant qu’eth music lançaue deth hons deth pièch uns ais e idòls coma un gosset que li peciguen era coa.
Ai, ai, ai!…
Fin finau acabèc:
Arridalhes, sarabat, còps de pè… ath costat deth mainatge cantaire i auie un aute cèc, vielh e bronzat, era cara coma un siure, gòrra de pèu calada ath hons e eth còs estropat en capa terrosa damb mès cosedures que tela.
Era sua riseta de sufisença lo denonciaue coma autor dera celebrada estròfa.
Qu’ère tanben mèstre, e dilhèu pair, deth mainatge cèc e l’ensenhaue eth mestièr.
Jacinta tachèc era guardada en tot aqueth espectacle, e entre es respectables persones que formauen eth rotlèu, ne vedec a ua qu’era sua preséncia la hèc estrementir.
Qu’ère eth Pituso, que pistant entre eth cèc gran e eth petit, ère atentiu ara musica damb tota era sua amna, botada ua man ena cintura e era auta ena boca.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Juanito Santa Cruz, en guardar-la ath naturau, era retirada s’auie esbugassat.
Conden Jacinta e era sua mossa qu’en veder-se laguens dera redusida e solitària cramba, e en campar qu’eth cridat Platon barraue era pòrta, les cuelhec ua pòur tan grana qu’ambdues se les acodic gésser en hiestron entà demanar ajuda.
Guardèc era senhora de reuelh ara mossa, pr’amor de veir s’aguesta mostraue fermetat ena animositat; mès Rafaela qu’ère mès mòrta que viua.
Izquierdo les aufric es dues cagires que i auie ena estança, e eth se seiguec sus ua mala, botant ath Pituso sus es sòns jolhs.
Rafaela conde qu’en aqueth moment se l’acodic un plan infalible tà defener-se deth monstre, per s’un cas les atacaue.
En moment que lo vedesse hèr un movement ostil, era se li penjarie enes barbes.
S’en madeish moment, e de ressabuda, era sua senhora auie era abiletat sufisenta entà cuélher ua padena qu’ère plan près dera sua man e botar-la’c enes uelhs, era causa qu’ère hèta.
Que non i auie aquiu mès mòbles qu’es dues cagires e era mala.
Ne comòda, ne lhet, ne arren.
Ena cramba escura que deuie auer bèra jaça.
Dera paret penjaue ua grana e polida huelha qu’ath sòn darrèr se vedien dues trenes neres de peu, plan polides, retortilhades ara manèra de sèrps, e entre eres ua cinta de seda damb aguestes letres: Hilha mia!
E era joena que li pertanhie aguest peu a on ei?
Jacinta examinèc ath petit Pituso e… causa estranha, tornèc a veir ua retirada damb eth gran Pituso.
Lo guardèc mès, e coma mès lo guardaue mès retirada i trapaue.
Sant Diu!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qu’ère coma espaurit e tachaue ena senhora es esteles des sòns uelhs.
Jacinta n’auie vist de uelhs beròis, mès coma aqueri non les auie vist jamès.
Qu’èren coma es deth Mainatge Jesús pintat per Murillo.
E eth, tan seriós, damb es caròles alugades pera vergonha mainadenca, que tant aisidament se torne descarament.
Qu’ei tot un cavalièr formau, declarèc era senhoreta balhant-li un punet ena sua lorda cara qu’encara flairaue a pintura.
Com ei qu’ès aué tan seriós e ager arries tant e me mostraues era tua lengüeta?
Aguestes paraules trinquèren eth sagèth ara seriositat de Juanin, pr’amor que madeish siguec entener-les e desplegar era sua boca damb un arridolet angelicau.
Arric tanben Jacinta; mès eth sòn còr sentec un còp sobte, e es uelhs se l’aumpliren de lèrmes.
Damb er arridolet deth graciós mainatget tornaue d’ua manèra extraordinària era retirada qu’era dauna credie trapar en eth.
S’imaginèc qu’era raça de Santa Cruz li gessie ena cara coma pòc abans l’auie gessut eth carmin dera rojor infantila.
Que vedie en era es traits qu’estimaue; mès aquiu n’auie, ath delà, d’auti desconeishudi.
L’entrèc alavetz ua d’aqueres rabietes que de quan en quan trebolauen era tranquillitat dera sua amna, e es sòns uelhs, illuminadi per aqueri racacòrs, volien interpretar en ròstre innocent deth mainatge es odiades e colpables bereses dera mair.
Parlèc, e eth son dera sua votz cambièc complètament.
S’Izquierdo auesse responut que òc, com s’aurie lançat Jacinta sus eth!
Mès que non i auie tau retrait, e valie mes atau.
Pendent ua estona s’estèc era dauna silenciosa, sentent que se li nudaue era gòrja, simptòma infalible des granes penes.
Mentretant, eth Pituso auançaue rapidament en camin dera confiança.
Comencèc per tocar timidament damb es dits un braçalet de monedes ancianes qu’amiaue Jacinta, e en veir que non lo repoteguauen per aguesta accion, senon qu’aquera senhora tan beròia lo sarraue contra era, se decidic a examinar era agulha, es plecs deth mantèl e sustot era manja, aquera causa de peus leugèrs damb un trauc, a on se botaue era man e s’estaue tan caud.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Un examen rapid sus eth sòn vestit li tornèc a costar era pena.
Qu’eth hilh deth sòn marit siguesse damb es carns ar aire, es pès lèu nudi…!
Li passèc era man sus eth cap, en tot hèr prepausi ena sua nòbla consciéncia d’estimar ath hilh dera auta coma se siguesse sòn.
Eth gojat tachaue era sua atencion de sauvatge enes gants dera senhora.
Que non auie eth, ne era mès mendre idia de qué existien aqueres mans de mentida, qu’ath sòn laguens i auie es mans vertadères.
Qu’auie ua espatla en aire, e ua des anques ère tanben ath descubèrt.
Damb guaire amor passèc era man per aqueres plan fines carns, que d’eres pensèc que jamès auien coneishut eth calor d’ua man mairau, e qu’èren tan gelades de net coma de dia!
Que non me vòlen plaçar… per decent…
Volie deishar anar es sues penes politiques; mès Jacinta non ne hèc cabau.
Juanin, qu’era sua audàcia creishie per moments, gausaue ja arren mens qu’a botar-li era man ena cara, damb plan molt respècte, aquerò òc.
Eth gojat lheuèc un pè.
E quin pè!
Que valerie mès que non lo vedesse cap cristian.
Qu’ère ua massa d’espart mau hèt e de liròt hastigós, plia de hanga e damb un gran trauc, que per eth pistauen es ditets rosadi.
Absoludament.
Te vau a botar mès beròi…!
Comprenent aquerò, eth plan escarrabilhat mainatge daurie es dus uelhs…!
De totes es flaqueses umanes, era prumèra que campe en mainatge, anonciant ar òme, qu’ei era sufisença.
Juanin comprenec que l’anaue a botar beròi e deishèc anar ua arridalhada.
Mès es idies e es sensacions sòlen cambiar rapidament en aguesta edat, e còp sec, eth Pituso balhèc uns còps de man e alendèc.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Jacinta lo retenguec ara fòrça.
Vam a veir, senhor Izquierdo, didec era dauna, en tot expressar decididament era qüestion.
Jo me’n sai peth vòste vesin se qui ei era mair d’aguest mainatge.
Que ja se ve que vos non podetz suenhar ne educar.
Jo me lo hèsqui a vier.
Izquierdo se premanic era responsa.
Li diderè ara senhora… jo… reaument que l’è afeccion.
L’estimi, se voletz, coma un hilh…
Que l’ajude era senhora, per èster dera casta qu’ei; plaçatz-me a jo, e jo lo suenharè.
Non, aguesti tractes non me me convien.
Seram amics; mès damb era condicion de qué me hèsca a vier ad aguest praube àngel ena mia casa.
Entà qué lo voletz vos?
Entà que s’eduque en aguesti patis mausans, entre coquins…?
Jo vos protegirè a vos, qué voletz?, un destin?, ua quantitat?
A veir, quina causa.
Deishatz-me a jo de pi e de pa…
Donques se non me dan era administracion deth Pardo, eth hilh se demore aciu… ostia!, didec Izquierdo damb era màger aspresa, tant que se lheuaue.
Semblaue respóner damb era exibicion dera sua galharda estatura mès que damb es paraules.
Era administracion deth Pardo, arren mens.
Òc, qu’ère entà vos.
Parlarè damb eth mèn espós, qu’arreconeisherà a Juanin e lo reclamarà per justícia, donques que sa mair l’a abandonat.
Rafaela conde qu’en enténer aquerò, se desgahonèc un shinhau Platon.
Mès que non se dèc per vençut, e cuelhent en braça ath mainatge li hèc amorasses ara sua manèra: “Qui t’estime a tu, churumbé…?
A qui estimes tu, poric mèn?”.
Eth mainatge li botèc es braci en còth.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Izquierdo s’adocic un shinhau.
Que non sai tractar damb aguesta sòrta de gent.
Deman tornarè damb Guillermina e alavetz… ja veiram com va. Entà vos, didec dempús en votz nauta, çò de mihor serie ua quantitat.
Me semble qu’era patria non ei tà guaires causes.” Izquierdo alendèc e botèc ath mainatge en solèr.
Mès, òme de Diu, encara les voletz, vos, mès liures?
Non… qu’ei aquerò que diden… eleva corbassi…
Bicerra, Castelar e d’auti pòcvaus, tot çò que son m’ac deuen a jo.
Quina causa mès interessanta.
Quin malastre!
Guarda que non auer tu un tambor…!
Me hès un punet?
Que non se tardèc bric eth Pituso.
Començaue a èster descarat.
Jacinta treiguec un petit paquet de lecaries, e eth, damb aqueth instint des golards, se lancèc a veir se qué era senhora treiguie d’aqueri papèrs.
Quan Jacinta li botèc un mochet ena boca, Juanin arrie a gust.
Jacinta lo tornèc a cuélher en braça e lo guardèc.
Un aute còp li semblèc qu’era retirada s’esbugassaue.
Se non serie…!
Que li calie saber-se’n e non actuar damb precipitacion.
Guillermina tierie compde d’aquerò.
Còp sec, eth plan coquin la guardèc, e treiguent-se eth mochet dera boca, se l’aufric entà que lo lequèsse era.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Patrona e mossa s’estarnèren d’arrir e Juanin deishèc anar ua arridalhada plan graciosa, repetint era expression, e balhant còps de mans coma entà aplaudir-se.
Quines causes l’ensenhatz, vos…!
Tè, hilh, non digues exprissions…
M’estimes?, li didec era Delfina sarrant-lo contra era.
Eth gojat tachèc es uelhs en Izquierdo.
E gesseren.
Izquierdo, qu’encara que se tenguesse per animau, se vantaue d’èster cavalièr, gessec a dider-les adiu ena pòrta deth carrèr, damb eth petit en braça.
E li botjaue era maneta entà hèr-lo saludar as dues hemnes enquia que virèren era cantoada deth carrèr deth Bastero.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
VIII.- Tàs nau de londeman ja èren aquiu un aute còp dauna e mossa, demorant a Guillermina, qu’acordèc amassar-se ara sua amiga tanlèu alestisse cèrti ahèrs qu’auie ena estacion des Pulgas.
Qu’auie recebut dus vagons de pèires e obtengut deth director dera Compañía del Norte que li hessen era desgarga a gratis damb es grues dera empresa…
Be n’i calèc de balhar passi entad aquerò!
Mès, a tot darrèr, se’n gessec, e ath delà volie que deth transpòrt se n’encarguèsse era madeisha empresa, que pro sòs guanhaue, e pro que podie dar as orfanèls uns quants viatges de camions.
Tanlèu entrèren Jacinta e Rafaela vederen a Juanin jogant en pati.
Lo cridèren e non volec vier.
Les guardaue de luenh estant, arrint, damb mieja man calada laguens dera boca; mès en moment que li mostrèren eth tambor qu’amiauen, tau que se mòstren ath taure es banderilhes que l’an de clauar, venguec ath mès córrer.
Era sua alegria ère tau que semblaue que l’arribarie ua perturbacion, e ère tant inquiet, qu’a Jacinta li costèc fòrça trabalh penjar-li eth tambor.
Agarradi es bastonets un en cada man, comencèc a dar còps sus eth tambor, corrent per aqueri muladèrs, e sense tier-se a ua auta causa qu’a méter rambalh.
Jacinta e Rafaela pugèren.
Era mossa amiaue un revolum de causes, presents qu’era senhora amiaue entad aqueri que n’auien de besonh d’aqueth plan praube vesiat.
Es hemnes gessien des sues pòrtes ahiscades de curiosèr; començauen es petòfies, e ara seguida, enes mormolhs des rotlèus que se formauen, circulauen notícies e comentaris: “Ara senhora Nicanora l’an het a vier un mantèl d’anhèth, ar concle Dido un chapèu e un justet de Bayona, e a Rosa l’an botat ena man cinc duros coma cinc soleis…” “Ara baldada deth numèro 9 l’an portat ua ahlaçada taht lhet, e ara senhora Encarnacion un chapèu de franèla entath rèuma, e ar oncle Manjacavas un enguent en un saler long que lo criden pitofufito… sabetz?, aquerò que li botè ara mia mainada est an passat, çò que non l’evitèc de morir-se-me…” “Que ja veigui a Manjavacas empenhant eth saler e escambiant-lo per gotes d’aiguardent…”.
Jacinta començaue a despacientar-se perque non arribaue era sua amiga, e mentretant, tres o quate hemnes, parlant ath còp, l’expausauen es sòns besonhs damb ipervolic estil.
Aguesta amiaue as sòns dus mainatges descauci; era auta non les auie ne descauci ne cauçadi, pr’amor que se li morien toti e ada era l’auie quedat ua angoisha en pièch que didien qu’ère un aneurisma.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que non podie vier en tau estat ena Fabrica de Tabacos, per çò qu’era sua familha ère en tot passar ua bona croishida.
Eth parent d’aguesta auta non trabalhaue, pr’amor qu’auie queigut d’un empontament e hège tres mesi qu’ère ena jaça damb ua bonha en pièch e fòrça dolors, deishant anar sang pera boca.
Tanti e tanti malastres sarrauen eth còr de Jacinta, hent-se a vier ena sua ment idies plan granes sus era extension dera misèria umana.
En sen dera prosperitat qu’era s’estaue, non podec encuedar-se’n jamès de çò de gran qu’ère er emperi dera praubetat, e ara vedie que, per mès que s’explore, non s’arribe jamès as confinhs d’aguest dilatat continent.
A totes les encoratjaue e les prometie ajudar-les ena mida des sues possibilitats, que, encara que non èren pòques, dilhèu non èren pro entà acodir a tant e tant de besonh.
Eth cercle que l’enrodaue s’anaue sarrant, e era dauna començaue a sufocar-se.
Hèc quauqui passi; mès de cadua des sues caushigades brotoaue ua compasion naua; dauant dera sua caritat luminosa s’anauen quilhant malastres umans, e reclamant eth dret ara misericòrdia.
Dempús de visitar diuèrses cases, gessent d’eres damb eth còr esbocinat, se trapaue un aute còp en correder, ja fòrça intranquilla peth retard dera sua amiga, quan sentec que la tirassauen leugèrament deth caishmir.
Se virèc e vedec a ua mainada coma de cinc o sies ans, plan polida, plan neta, damb ua huelha de bonibus en peu.
De qui ès?
Com te crides?
Adoracion.
Be n’ès de beròia e de simpatica!
Aguesta mainada, didec ua des vesies, qu’ei hilha d’ua hemna plan dolenta que la criden Mauricia la Dura.
A demorat aciu dus còps, pr’amor que la botèren enes Arrecogidas, e s’escapèc, e ara non se sap a on pare.
Prauba mainada!…
Era sua mair non l’estime.
Non coneish era senhora ara Severiana?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qu’è entenut a parlar d’era ara mia amiga.
Òc, era senhoreta Guillermina l’estime fòrça…
Coma qu’era e Mauricia son hilhes dera planchadora dera casa…
Severiana!…
A on ei aguesta hemna?
Qu’ei en tot hèr era crompa, repliquèc Adoracion.
Vai, qu’ès ua senhoreta.
Era auta, que s’entenec cridar senhoreta, ère tota satisfèta.
Tu non…
Que ja m’en sabia.
Qu’ès plan endreçada.
Non, non me pintè, repetic accentuant tan fòrt eth non damb eth cap, que semblaue que se li trincaue eth cogòt.
Aguesti porcèths me volien pintar, mès que non volí.
Jacinta e Rafaela qu’èren embelinades.
Non auien vist ua mainada tan polida, tant educada que se les calèsse enes uelhs coma aquera.
Que daue gust veir era netetat dera sua ròba.
Era pelha l’auie recosuda, mès plan endreçada; es sabates èren vielhes, mès ben portades, e eth devantau ua òbra mèstra de netetat.
Alavetz arribèc era tia e mair adoptiua d’Adoracion.
Qu’ère beròia, nauta e de bon pòrt, hemna d’un paperèr, e era logatària mès ordenada, o se se vò, mès amonedada d’aqueth brunhon.
S’estaue en ua des crambes milhores deth prumèr pati e non auie hilhs pròpris, un motiu mès entà que Jacinta simpatizèsse damb era.
Tanlèu se vederen se compreneren.
Severiana estimèc en çò que valien es bontats dera dauna entara petita; la hec entrar ena sua casa, e l’aufric ua cagira d’aqueres que criden de Viena, mòble qu’en aqueres tutes li semblèc a Jacinta er arràs dera opuléncia.
Ja sai que ven ara cada dia.
Vos non me coneishetz?
Qu’è entenut a parlar de vosates a Guillermina…
Severiana deishèc eth tistèr dera crompa, qu’amiaue fòrça plen, se treiguec mantèl e mocador, e non podec tier un impuls de vanitat.
Entre es abitants des cases des entorns ei plan soent qu’era que ven deth mercat damb eth tistèr dera crompa l’expause ara admiracion e ara enveja des vesies.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Severiana la mostrèc coma un trofèu, crebant d’orgulh.
Jacinta credec qu’era cortesia l’obligaue a vantar ara patrona dera casa, guardant damb plan fòrça interès es viures e laudant era sua qualitat e baish prètz.
Severiana comencèc a condar:
Era senhora botèc enes Micaelas ara mia fraia, mès aguesta hugec, en tot enfilar-se per ua tapia; e ara èm en tot cercar-la pr’amor de tornar-la embarrar aquiu”.
Coneishi pro ben aguesta Ordre, didec era de Santa Cruz, e sò plan amiga des mairs Micaelas.
Aquiu li haràn tier es pès en caucèr…
Credetz- me, que hèn miracles…
Mès, qu’ei fòrça dolenta, senhora, fòrça dolenta, repliquèc Severiana alendand.
Aciu me deishèc aguest escrit, e non mos pese, pr’amor que me tire dera amna coma se l’auessa amainadat… que toti es mèns m’an neishut mòrts; e eth mèn Juan Antonio l’a cuelhut tau afeccion ara mainada, que non pòt estar-se sense era.
Qu’ei ua presumida, aquerò plan, e m’enrede fòrça.
Coma que neishec e s’eduquèc entre hemnes dolentes, que l’ensenhèren a soniar e meter-se povàs ena cara.
Quan va peth carrèr, hè uns movements damb eth còs que… jo li digui que li vau a repassar era codena se non se trè aguest costum…
A!, ja veiràs, ja veiràs berganta!
Çò de bon que tie ei que non m’enlorde era ròba e li shaute lauar-se mans, pòts, braci e enquia eth còs, senhora, enquia eth còs.
Se cuelh un bocin de sabon d’aulor, lèu lo despen.
E eth pientar-se?
Que ja m’a trincat tres miralhs, e un dia… qué se pensarà era senhora que hège?…
Tà menestraus, atau, atau.
Ja sap era senhoreta qu’ei ara vòsta disposicion.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Eth mèn marit qu’ei brave coma es pans de Diu.
Me guanhe catorze reiaus e non a cap vici.
Que viuem tan ricament.
Jacinta admirèc era comòda, ludenta de tan heregar-la, e er autar que sus era formauen mil menudalhes, e es fòtos de gent de tropa, damb es pantalons pintadi de ròi e es botons d’auriò.
Eth Cristo del Gran Poder e era Virgen de la Paloma, qu’èren aquiu dus beròis quadres; i auie un gran pegasolet damb era Numancia, navigant en un mar de mossa, e un aute petit quadre brodat damb dus còrs aimants, hèti ar estil de còpia, amassadi damb ua cinta.
Se hège tard e Jacinta non ère tranquilla.
Fin finau, gessent en correder, vedec vier ara sua amiga ara prèssa, acalorada… “Non me peleges, hilha; non sabes se com m’an entretengut aguesti pòcvaus ena estacion de Pulgas.
Que non pòden hèr arren sense era orde exprèssa deth Conselh.
Non n’an hèt cabau dera carta que me hi a vier, e m’i cau tornar aguesta tarde, e es pèires aquiu mòrtes d’arrir, e era òbra parada…
Mès, tè, anem ath nòste ahèr.
A on ei aguest que se minge ara gent?
Adishatz, Severiana…
Ara que non me posqui entretier damb tu.
Auancèren ara cèrca dera tuta d’Izquierdo, tostemp entornejades de vesies.
Adoracion anaue darrèr, agarrada ara pelha de Jacinta, coma es pages qu’amien era coa des reis, e dauant, daurint pati, coma un mautaire, era camalonga, qu’aqueth dia semblaue auer es traits mès desvolopadi e es guinses mès destacades.
Jacinta l’auie portat ues bòtes, e ère era gojata mès incomodada pr’amor que sa mair non les ac deishaue botar enquiath dimenge.
Vederen miei barrada era pòrta deth 17, e Guillermina la possèc.
Que siguec grana era sua suspresa en veir de cara, non ath senhor Platon que demoraue trapar aquiu, senon a ua hemnòta plan nauta e lèja, vestida de colorets, era cintura plan baisha, era cara coma tintada de rovilh, eth peu greishós e d’un nere que semblaue blu.
Se metec a arrir aqueth espantaudèths, mostrant uns dents qu’era sua blancor se podie comparar damb era dera nhèu, e didec as senhores que Don Pepe non i ère, mès que de seguit arribarie.
Qu’ère era vesia deth humarau, cridada vulgarament era galinaira, per çò d’auer lòc de venda de garies e fricòts ena cantoada dera Arganzuela.
Que solie prestar servicis domestics ath decadent senhor d’aqueth domicili, escampar-li eth quarto un còp ath mes, apraiar-li era jaça, e balhar-li ua man de heregades ath Pituso, quan era lordera li botaue ua crospa massa espessa en sòn angelicau ròstre.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non se tardèc Izquierdo, e se n’anèc aquera espantaudèths agitanada, que Rafaela guardaue tota espaurida, pregant mentaument un Parenòste tà que se n’anèsse lèu.
Que venguie eth barbar alendand, coma se lo vencèsse era fatiga de tanti negòcis qu’amiaue entre mans, e lançant eth sòn chapèu cordovés en cornèr e netejant-se damb un mocador en forma de bòla eth sudor deth front, deishèc anar aguest idòl: “Que vengui de çò de Bicerra…
Me recebéretz vos?
Donques eth tanpòc… eth plan capinaut, eth plan…!
Eth tòrt qu’ei mèn per rebaishar-me damb taus individús”.
Coma que non i auie que dues cagires, Rafaela li calec sèir-se ena mala e eth gran òme non comprenut, se demorèc de pès; mès dempús cuelhec un tistèr uet que i auie aquiu, lo botèc capenjós e acomodèc era sua respectabla persona en eth.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
IX.- Dempus que s’escambièren es prumères paraules d’aquera convèrsa, que non è cap de dobte de cridar memorabla, se n’encuedèc Izquierdo de qué se les auie d’auer damb un diplomatic plan mès fòrt qu’eth.
Era tau dòna Guillermina, damb tota era sua opinion de santa e careta de Pasca, se li trauessaue.
Que ja ère segur de qué lo tornarie lhòco damb es sues teologies pr’amor qu’aquera senhora deuie èster plan ultra, e eth, de vertat, non sabie hèr-se damb es ultres.
Ostia, damb era tia bruisha aguesta!, didec ath sòn laguens Platon, barrejant es paraules damb idòls; e dempús en votz nauta: donques coma li didí ara senhora, s’era senhora vò ath Pituso, que se mete en tractes damb Castelar…
Aguesta que ne vau quate!
Senhor Izquierdo, non gescatz damb pegaries.
Vos pensatz qu’èm pègues?
A bon lòc vos sarratz…
Vos que non podetz desvolopar cap destin, donques que non sabetz liéger.
Recebec Izquierdo tan terrible còp ena sua vanitat, que non badèc boca.
Ath delà mos menspredatz pr’amor qu’èm praubi.
Non n’ei, plan que òc; mès que tanpòc ei cap aunor, vertat?
Jo que sò tot decéncia… d’acòrd?
A!, plan…
Toti mos cridam persones decentes; mès que non ei aisit de demostrar.
Vam a veir.
Com auetz passat vos era vida?
Venent saumets e shivaus, dempús conspirant e armant barralhes…
E plan orgulhós, plan orgulhós…!
Vai damb aguestes ties!…
Jacinta tumaue dent contra dent.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
E vos pensatz que mos vam a emmaliciar pera flor que mos lançatz?
Que non; jo sò plan acostumada ad aguestes fineses.
Pejores causes li dideren a Crist.
Mès mos tiem nosates.
Jo que sò un individú… tau e com…
Çò que vos ètz, pro que mo’n sabem: un guiterós e un bèstia…
Òc òme… non me desdigui…
Vos pensatz que me cau pòur?
A veir; treiguetz lèu aguesta guinhaueta…
Que non la tengui entàs hemnes.
Ne entàs òmes…
Que se deu creir aguest pòcvau que mos va a intimidar perque amie aguesta portadura…
Seiguetz-vos e non hescatz mimaròtes, qu’aquerò servirà entà espaurir a mainatges, mès non a jo.
Ath delà de bèstia qu’ètz vos un mentidèr, pr’amor que ne auetz estat en Cartagena ne aguest ei eth camin, e tot aquerò que condatz des revolucions qu’ei talents de parlar.
A jo m’a informat qui vos coneish fòrça ben…
A!, praube òme, se qué mos inspiratz?, donques pietat, ua pietat que non se pòt mesurar, per çò de grana qu’ei…
Complètament assopit, coma se l’auessen descargat ua garrotada sus eth còth, Izquierdo se seiguec sus eth tistèr, e escampilhèc es sues guardades sus eth solèr.
Rafaela e Jacinta alendèren, estonades per çò dera valentia dera sua amiga, que vedien coma ua creatura subernaturau.
Vam a veir, donc, seguic aguesta guinhant es uelhs, coma tostemp qu’expausaue un ahèr important.
Nosates mos hèm a vier ath mainatget, e vos autrejam a vos ua quantitat tà que vos suenhetz…
E qué hèsqui jo damb un trist estipendi?
Vos pensatz que jo me veni?
Ai, be ne son de delicadi aguesti tempsi!…
Vos, per qué vos auetz de véner?
Que calerie trapar a bèth un que vos crompèsse.
E aquerò non ei cap crompa, senon ua ajuda.
Non me digatz que non n’auetz besonh…
Ua quantitat e punt…
Que non voi, ne peth mau de morir!
Plan, plan, non cridetz tant, que non èm sordes.
E non sigatz tan fin, que taus fineses non son pròpries d’un senhor revolucionari tan… herotge.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Vos que me hètz borir eth sang…
Atau, donc, damb destin, e se non non?
Be n’ètz de temardut.
E òc ma hè qu’er òme ei a mida entà administrador.
Senhor Izquierdo, deishem a part es facècies; me hè dò de vos; pr’amor que, ac digui damb sinceritat, non me semblatz tan mala persona coma se pense era gent.
Voletz que vos diga era vertat?
Donques vos qu’ètz un malerós que non a auut part en cap crim ne ena invencion dera povora.
Izquierdo quilhèc era vista deth solèr e guardèc a Guillermina sense racacòr.
Semblaue confirmar damb ua guardada de sinceritat çò que declaraue era fondadora.
Diden per aquiu que vos assassinèretz ara vòsta dusau hemna…
Mentida!
Diden que vos auetz panat enes camins…
Mentida!
Diden per aquiu que vos auetz dat fòrça trabucades enes barralhes…
Parola, parola, parola, gasulhèc Izquierso damb amarum.
Vos, que vos auetz passatz era vida lutant pera parva e non sabent jamès véncer.
Que non a estat possible…
Era vertat, aguest fanfarron qu’ei òme de pòca disposicion: non sap arren, non trabalhe, non a engenh qu’entà exprimir fanfarronades e díder que se minge es mainatges crus.
Fòrça parlar dera República e des cantons, e er òme non servís ne entàs mestièrs mès grossièrs…
Tè, m’enganhi?
Ei aguest eth vòste retrait, òc o non?…
Platon non didie arren, e passèc e repassèc era sua beròia guardada pes malons deth pis, coma se les volesse escampar damb era.
Es paraules de Guillermina ressonauen ena sua amna damb er accent d’aguestes vertats etèrnes que contra eres arren se pòt hèr damb es argucies umanes.
Guillermina non lo deishaue de uelh, que damb es sues guinhades se tornauen picaresqui.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Semble mentida, mès que non n’ei, que dempús de ua auta pausa solemna, didec era Pacheco aguestes paraules:
Qu’ac didetz entà embolhar a Ido e a d’auti pècs coma eth…
E quin destin li van a dar a un òme que signe damb ua crotz?
Vos que vos vantatz d’auer hèt tantes revolucions e de qué mos auetz hèt a vier era maladida Republica, e de qué auetz fondat eth canton de Cartagena… atau a gessut eth!…
A Izquierdo li vibrèc eth còr, e aguest movement dera amna siguec tan clarament avertit per Guillermina, que se metec a arrir, e tocant-li eth jolh damb era man, repetic:
Es uelhs deth firaire s’illuminèren.
Non, hilh, non tant…
Espanhòu auie d’èster.
Que parli d’ua portaria de casa particulara.
Izquierdo arroncilhèc es celhes.
Çò qu’eth volie ère botar-se unifòrme damb galons.
Tornèc a negar-se en ua cabussada ena sua consciéncia, e aquiu hec viroletes ath torn dera portaria de casa particulara.
Eth, ac auie dit, ère ja hart de tant lutar pera maudida existéncia.
Quina milhor pòsa podie desirar que çò que l’aufrie aquera tia, que deuie èster era neboda dera plan Santa Vèrge?…
Pr’amor que ja començaue a èster vielh e non ère tà guaires badinades.
Er aufriment significaue pitança segura, pòc trabalh; e s’era portaria ère de casa grana, er unifòrme non l’ac treiguie arrés…
Ja auie era boca dubèrta entà deishar anar un d’acòrd mès gran qu’era casa que serie portièr, quan er amor pròpri, qu’ère eth sòn màger enemic, se li mutinèc, e era fanfarronaria cultivada ena sua ment li fotèc un tapatge espaventós.
Òme perdut.
Comencèc a botjar eth cap damb manca de vam, e lançant guardades de mesprètz d’un costat en aute, didec: “Ua portaria!…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Veigui qu’entre vos e D. José Ido, un aute que tau, poiríetz endonviar polides novèles.
A!, era misèria, eth mau minjar, com hèn desvariar ad aguesti praubi cervèths!…
En resumit, senhor Izquierdo…
Qu’ei çò que se ditz: voleria, mès que non pòt èster, non pòt èster.
Laudat sigue Diu!
Fin finau arribèrem ena quantitat…
Jacinta vedie eth cèu dubèrt… mès aguest cèu s’emborrasèc quan eth barbar, d’un cornèr estant, a on era sua votz hege ressons sinistres, deishèc anar aguestes fatidiques paraules:
Mil duros!, sorrisclèc Guillermina.
Tostemp serà un shinhau mens.
Ne un sò mens!
Jacinta pensaue ja com se les apraiarie entà recuélher mil duros, qu’ara prumeria li semblèc ua soma plan grana, dempús petita, e atau s’estèc ua estona valorant damb diuèrsi critèris de quantitat era chifra.
Aquerò, aquerò, cuelhem enventida…
Donques be n’auetz de pretensions!
Ne vos damb tota era vòsta casta valetz mil quartos, guaire mens mil duros…
Vai, voletz dus mil reiaus?
Izquierdo hec un gèst de mesprètz.
Donques arren, demoratz-vos damb eth vòste angelet.
Donques qué s’aurà imaginat eth plan pèc, que mos avalàuem era messorga de qué eth Pituso ei hilh der espós dera senhora?
Jo que non è arren a veir en aquerò… qu’ei clar qu’ei eth pair naturau, repliquèc Izquierdo damb mala encolia, pair naturau deth hilh dera mia neboda, vèrb e gràcia, Juanin.
Auetz vos era partida de baptisme?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Rafaela.
Non, non treiguetz papèrs, que tanpòc demòstren arren.
Per çò dera paternitat naturau, coma didetz vos, serà o non serà.
Demanaram infòrmes ad aqueth que mo’les posque autrejar.
Izquierdo se grataue eth front, coma hotjant entà trèir d’aquiu ua idia.
Era allusion a Juanito li hec rebrembar, plan, quan redolèc ignominiosament pera escala dera casa de Santa Cruz.
Jacinta, mentretant, volie arribar a un acòrd aufrint era mitat; mès Guillermina, qu’endonvièc en sòn ròstre eth desir de conciliacion, l’impausèc silenci, e lheuant-se, didec:
Senhora…
Ostia!, jo que sò un òme de ben, e a jo non me hè quedar mau cap ultra, ei clar?, repliquèc damb aquera ràbia superficiau que non passaue des paraules.
Qu’ètz plan amable…
Damb es fineses que vos gastatz non ei possible que mos arribem a enténer.
Dilhèu vos auratz pensat qu’aguesta senhora auie un gran interès entà apropriar-se deth mainatge!
Qu’ei un caprici, arren mès qu’un caprici.
Aguesta simpla que s’a entestat en auer mainatges… mania pèga, pr’amor que quan Diu non les ac vò dar, Eth se’n saberà deth perqué…
Vedec ath Pituso, l’auec pietat, li shautèc… qu’ei massa de naut prètz er animalet.
En aguesti dus patis que les autregen per arren, a escuélher… per arren, òc, amna de Diu, e ath delà damb arregraïment…
Qué te pensaues, que sonque i é eth tòn poric?…
Aquiu que i é aguesta mainada plan preciosa que criden Adoracion…
Donques mo’la haram a vier quan volgam, pr’amor qu’era volontat dera Severiana ei era mia…
Atau, donc, abur…
Qué te cau díder?
Que ja te veigui vier: qu’eth Pituso ei era pròpria sang des senhors de Santa Cruz.
Que poirie èster, e que poirie non èster…
Ara madeish mo’n vam a condar-li eth cas ath marit dera mia amiga, qu’ei òme de fòrça influéncia e se tuteje damb Pi e esdejoe damb Castelar e ei frair de lèit de Salmeron…
Eth veirà se qué se pòt hèr.
S’eth mainatge ei sòn, te lo treirà; e se non n’ei, qué te penses?.
En aguest cas, tròç d’animau, ne sòs, ne portaria, ne arren.
Izquierdo ère coma estabordit damb aguesta rajada de paraules viues e contundentes.
Guillermina, en aqueres granes crisis oratòries, tutejaue a toti…
Dempús de possar entara pòrta a Jacinta e a Rafaela, se virèc entath malerós, que non badaue boca, e metent-se a arrir damb angelica bontat, li parlèc d’aguesta sòrta:
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que sò atau.
E non te penses que sò enrabiada.
Mès que non voi partir sense balhar-te ua aumòina e un conselh.
Era aumòina aciu que l’as.
Que non vaus absoludament entad arren.
Non sabes cap mestièr, ne tansevolh eth de manòbra, pr’amor qu’ès pigre e non te shaute cargar pesi.
Que non servisses ne entà escampar es carrèrs, ne tansevolh entà amiar un panèu damb anóncies…
E totun aquerò, malerós, non i a cap creatura de Diu que non age eth sòn entà qué en aguest talhèr admirable deth trabalh universau; tu qu’as neishut entà un gran mestièr, qu’en eth pòs arténher fòrça glòria e eth pan de cada dia.
Pegonh, non te n’as encuedat d’aquerò?…
Ès tan bèstia!…
Mès, ditz, non t’as guardat en miralh bèth còp?
Non se t’a acodit?…
Sembles pèc…
Donques t’ac vau a díder: entà çò que tu servisses ei entà modèl de pintors… non comprenes?
Pr’amor qu’eri te boten vestit de sant, o de cavalièr, o de Pair Etèrn, e te trèn eth retrait… pr’amor qu’as era gran figura.
Cara, còs, expression, tot aquerò que non ei dera tua amna, qu’ei en tu nòble e beròi; amies ena tua persona un tresaur, un vertadèr tresaur de linhes…
Era vanitat aumentèc era trebolesa que s’estaue eth brave d’Izquierdo.
Presumpcions de glòria li passèren peth cap coma arrais de huec…
E aquerò se pagaue!
E se guanhauen sòs per vestir-se, botar-se e a!…
Platon se guardèc en veire deth quarto des trenes, mès non se vedie ben…
Presenta-te en quinsevolh estudi, e seràs un òme.
Damb eth poric en braça, que series eth San Cristobal mès polit que se poirie veir.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mès scènes dera vida intima.
I.- Gessent pes correders, li didie Guillermina ara sua amiga: “Qu’ès plan innocenta… tu non sabes tractar damb aguesta gent.
Dèisha- me a jo, e està-te tranquilla, qu’eth Pituso ei tòn.
Jo que me’n sai.
S’aguest brigand te cuelh peth sòn compde, te trè mès de çò que valen toti es mainatges dera Inclusa amassa damb es sòns pairs respectius.
Qué pensaues aufrir-li?
Dètz mil reiaus?
Dempús de parlar ua estona damb Severiana ena saleta d’aguesta, gesseren acompanhades de diuèrsi còssi e seccions dera coquinaria des dus patis.
A Juanin, per mès que Jacinta e Rafaela se desgahonauen cercant-lo, non lo vederen per nunlòc.
Aqueth dia, qu’ère eth 22, empejorèc eth Delfin per çò dera sua impaciéncia e per aqueri vams de voler auançar-se ara natura, en tot trèir-li ad aguesta es mieis dera sua pròpria reparacion.
Ath cap d’ua estona de lheuar-se li calec botar-se en lhet un aute còp, planhent-se de molèsties e dolors purament illusòris.
Era sua familha, que se’n sabie pro ben des sues argucies, non s’enquimeraue, e Barbarita li receptaue de contunh linçòs e resignacion.
Passèc era net inquiet; mès dormic tot eth maitin deth 23, per çò que podec Jacinta hèr un aute guimbet, acompanhada de Rafaela, en carrèr de Mira el Rio.
Aguesta visita siguec tan pòc utila, qu’era dauna entornèc plan trista entà casa.
Non vedec ath Pituso ne ath senhor Izquierdo.
Severiana li didec que Guillermina i auie estat abans e auie auut ua longa convèrsa damb er individú, qu’amiaue ath mainatge quilhat ena espatla, assajant, plan que òc, entà hèr eth San Cristobal.
Era soleta causa que ne treiguec Jacinta dera excursion d’aqueth dia siguec un nau testimòni dera popularitat que començaue a arténher en aqueres cases.
Òmes e hemnes l’enrodauen e lèu lèu l’amièren en aire.
S’entenec ua votz que cridaue: “visca era simpatia!”, e li lancèren còbles de gust dobtós, encara que de plan bona intencion.
Es d’Ido amiauen era votz cantanta en aguest concèrt de laudances, e daue gòi veir a D. José tant alègre, damb era ròba de bon usatge que Jacinta l’auie dat, e eth sòn chapèu lèu nau de color café.
Eth primogenit des chapèus siguec objècte d’ua sòrta de transaccions e revendes de firaire, enquia que l’aqueric per dus sòs un cèrt vesin dera casa, qu’auie er in de hèr de higuí 1 enes carnavaus.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Adoracion se sarraue a dòna Jacinta tanlèu la vedie entrar.
Qu’ère coma ua idolatria era afeccion d’aquera gojateta.
Se quedaue parada e embadoquida dauant dera senhoreta, avalant-se-la damb es sòns uelhs, e s’aguesta li tocaue era cara o li hège un punet, era prauba mainada tremolaue d’emocion e semblaue que li venguie fèbre.
Era manèra d’exprimir çò que sentie qu’ère balhar còps de cap contra eth còs dera sua idòla, botant eth cap entre es plecs deth mantèl e sarrant coma se volesse daurir damb eth un uet.
Veir anar-se’n a dòna Jacinta qu’ère demorar-se Adoracion sense amna, e Severiana li calie botar-se seriosa entà hèr-la entrar en rason.
Aqueth dia li hec a vier era dauna ues bòtetes plan polides, prometec hèr-li a vier d’autes pèces, plendengues e un anèth damb un diamant fin dera mida d'un cede; mès gran, encara; dera mida d’un aueràs.
En tornar ena sua casa, qu’auie era Delfina viui desirs de saber se Guillermina auie hèt bèra causa.
La cridèc deth balcon estant; mès era fondadora non i ère.
Probablament, sivans didec era mossa, non tornarie enquiara net pr’amor que l’auie calut anar per tresau viatge ena estacion de Pulgas, ena òbra e en asil deth carrèr d’Alburquerque.
Aqueth dia se passèc en çò de Santa Cruz un eveniment erós.
Entrèc D. Baldomero deth carrèr quan ja èren a punt de sèir-se ena taula, e didec damb era màger naturalitat deth mon que l’auie tocat era lotaria.
Entenec Barbarita era notícia damb tranquillitat, lèu damb tristesa, pr’amor qu’eth caprici dera sòrt hòla non li hège guaira gràcia.
Era Providéncia non auie estat en aquerò guaire esdegada, pr’amor qu’eri non auien besonh dera lotaria entad arren, e enquia e tot semblaue que les shordaue un prèmi que, en bona logica, auie d’èster entàs malerosi que jòguen entà milhorar era sua fortuna.
E be n’auie de persones aqueth dia que s’autrejauen ath diable per çò de non auer trèt ne tansevolh ua trista reintegracion!
Eth 23, ara ora dera lista grana, Madrid semblaue eth país des desillusions, perque… causa estranha!, ad arrés li tocaue.
Que cau que li tòque a un entà creir que i a afavoridi.
D. Baldomero ère plan seren, e eth còp de sòrt non li hège ne calor ne hered.
Cada an crompaue un bilhet sancer, per costum o per vici, dilhèu per obligacion, coma se cuelh era cedula de vesiat o un aute document qu’acredite era condicion d’espanhòu net, sense que jamès li toquèsse que foteses, quauqua reintegracion o prèmis fòrça petits.
Aqueth an li toquèren dus cent cinquanta mil reiaus.
Qu’auie hèt, coma tostemp, fòrça participacions, per çò qu’es dotze mil cinc cents duros se repartien entre un revolum de persones de diuèrsa posicion e fortuna; pr’amor que se bèri rics cuelhien bona quantitat, tanben fòrça praubi pecigauen quauquarren.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se l’entenie coma s’enten as mainatges deth Colegio de San Ildefonso que trèn e canten es numèros en moment dera extraccion.
Villalonga un desen: vint-e-cinc mil.
Pepe Samaniego campèc ena pòrta ath punt que D. Baldomero pregonaue eth sòn nòm e eth sòm prèmi, e er afavorit non podec tier era sua alegria e comencèc a abraçar a toti es presents, autanplan as vailets.
Benignita, miei desen: dotze mil cinc cents reiaus.
Federico Ruiz, dus duros: cinc mil reiaus.
Ara ven tota era menudalha.
Deogracias, Rafaela e Blas an jogat dètz reiaus cadun.
Eth carboèr metec dètz reiaus; Juana, era nòsta insigna codinèra, vint, eth carnissèr quinze…
A veir, a veir: Pepa era ajudanta cinc reiaus, e era sua fraia uns auti cinc.
Ad aguestes les tòque sies cents cinquanta reiaus.
Quina misèria!
Hilha, que non ac digui jo, ac ditz era aritmetica.
Es participants anauen arribant en casa atiradi pera aulor dera notícia, que s’estenèc rapidament, e era codinèra, es mosses e d’autes persones deth servici gausauen trincar era etiqueta, apressant-se ena pòrta deth minjador e mostrant es sues cares alègres pr’amor d’enténer cantar ath senhor era chifra d’aqueri sòs que les queiguien.
Era senhoreta Jacinta siguec qui prumèr les hec a vier es felicitacions ena codina, e era ajudanta cuelhec ua malagana per çò d’imaginar-se que damb aquerò des cinc tristi reiaus l’auie tocat auments tres milions.
Estupinhan, tanlèu se’n sabec de çò que se passaue, gessec ath mès córrer per aguesti carrèrs ara cèrca des afortunadi pr’amor de balhar-les era notícia.
Que siguec eth qui dèc es felicitacions a Samaniego, e quan ja non trapèc cap interessat, li daue era notícia a toti es coneishudi que trapaue.
E eth non s’auie trèt arren!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mès hilha, que jo non n’è eth tòrt…
Te’n brembaràs que s’estèc damb eth miei duro ena man, aufrint-lo e retirant-lo, enquia qu’ara fin era sua avaricia podec mès qu’era ambicion, e didec: “Entad aquerò que jo n’è de trèir, que vau mès que tenga eth mèn escudet en anisi…” Tè, anisi!
Praubet!, mete-lo ena lista.
D. Baldomero guardèc ara sua esposa damb ua cèrta severitat.
Quan era senhora guardaue d’aquera manèra non auie mès remèdi que carar-se.
Mès se jo… gasulhèc un aute còp Estupinhan qu’en sòn esperit es nocions de justícia èren tostemp fòrça clares, tostemp que non siguesse de contrabanda.
M’imagini qu’Estupinhan arribèc a creir totafèt qu’auie balhat er escut.
Coma polit… higec Estupinhan, que non i a cap de dobte de que n’ei.
Qu’ei qu’auie de gésser, pro qu’ac vedia jo, afirmèc Samaniego damb aguesta conviccion qu’ei eth resultat dera alegria.
Tres quates seguits, dempús un zèro, e acabar damb un ueit…!
Qu’auie de gésser.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Eth madeish Samaniego siguec qui pensèc hestejar damb còps de tamborin e nadales eth faust eveniment, e Estupinhan proposèc qu’anèssen toti es agraciadi ena codina pr’amor de hèr tapatge damb es caceròles.
Mès Barbarita enebic tot çò que siguesse tapatge, e vedent entrar a Federico Ruiz, a Eulalia Muñoz e a un des Gojats, Ricardo Santa Cruz manèc destapar mieja dotzèna de botelhes de champanha.
Tot aguest rambalh arribaue enquiara cramba de Juan, que s’entretenguie entenent a condar ara sua hemna e ath sòn vailet çò que se passaue, e mès que mès eth miracle deth prèmi d’Estupinhan.
Be se n’arric d’aquerò!
Era preson qu’en era s’estaue tan desengustat lo tornèc lèu ara sua mala encolia e botant-se plan pelejaire li didie ara sua hemna: “Aquerò, aquerò, dèisha- me solet un aute còp entà anar-te’n a divertir-te damb eth rambalh d’aguesti pècs.
Era lotaria!, quin endarreriment mès gran!
Qu’ei des causes que calerie suprimir-les; aucís er estauvi; ei era Providéncia des guiterosi.
Damb era lotaria que non i pòt auer prosperitat publica…
Qué?
Te’n vas un aute còp?
Polida forma de suenhar a un malaut!
E vam a veir, qué dimonis te cau hèr tu per aguesti carrèrs tot eth maitin?
A veir, explica-me, qu’ac voi saber; pr’amor qu’ei ja cada dia”.
Jacinta balhaue es sues desencuses alègra e tranquilla.
Mès que li calec deishar anar ua petita mentida.
Qu’auie gessut peth maitin a crompar gripiaus, candeletes de color e lecadures entàs mainatges de Candelaria.
Eth rambalh des premiats, qu’anaue amendrint un shinhau, aumentèc damb era arribada de Guillermina, que se’n sabec dera sua casa estant dera notícia e entrèc cridant a votzes: “Cadun m’a de dar eth vint-e-cinc per cent entara mia òbra…
Eth vint-e-cinc per cent qu’ei molt entara gent menuda, didec D.
Baldomero.
Demana-l’ac a San José e veiràs se com me da era rason.
Eretge…!, repliquèc era dauna, hènt veir qu’ère emmaliciada, eretjòt… dempús que shurles es sòs dera nacion, que son es sòs dera Glèisa, ara vòs remir era tua ajuda ara mia òbra, as praubi…
Eth vint-e-cinc per cent e tu eth cinquanta per cent…
E punt finau.
Se non, ac despeneràs tot en potecaris.
Atau, donc, escuelh.
Non, hilha mia; per jo t’ac darè tot…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Donques non haràs arren mès de çò que te cau hèr, aganit.
Que ja se boten ben es causes, òc ma hè…
Eth centenat de tòchos, qu’ère era setmana passada a dètz reiaus, ara me lo vòlen crubar a onze e miei.
Que sò capvirada.
Es materiaus pes bromes…
Samaniego s’entestèc qu’era santa li calie préner ua copa de champanha.
Jo bèuer aguestes porcaries!…
Quan crubes?, deman?
Donques premanis-te.
Aquiu me veiràs coma era massa de Fraga2.
Eth Pituso qu’ei tòn.
È barrat eth tracte aguesta tarde.
Non pòs imaginar-te com me calèc pelejar damb aqueth Iscariote.
Perdí eth compde des osties que me lancèc aqueth blasfèm.
Aquiu, me treiguec dera mala era partida de baptisme, un paperòt que pudie.
Aguest document non demòstre arren.
Eth mainatge serà o non serà… qui ac pòt saber!
Mès, donques qu’as aguest caprici de ricassa mimosa, aquiu tu damb Diu…
Tot aquerò me semble irregular.
Çò de prumèr aurie d’auer estat parlar-li ath tòn marit deth cas.
Mès tu cerques era suspreseta e er efècte teatrau.
Aquiu mos veiram…
Ja sabes, hilha, eth tracte ei eth tracte.
Que m’a costat Diu e ajuda hèr entrar en rason ath senhor Izquierdo.
Fin finau se contente damb sies mil cinc cents reiaus.
Çò que sobre des dètz mil reiaus ei entà jo, que pro que m’ac è sabut guanhar…
Atau, donc, deman, jo i anarè dempús de meddia; vene tu tanben damb es santi sòs.
Se botèc Jacinta plan contenta.
Qu’auie realizat eth sòn caprici; que ja auie era sua jogalha.
Aquerò poirie èster plan ben ua fantonada; mès era qu’auie es sues rasons entà obrar atau.
Eth plan que concebic entà presentar ath Pituso ara familha e introdusir-lo en era, revelaue cèrta astúcia.
Pensèc que de moment non l’auie de díder arren ath Delfin.
Deisharie era sua trobalha ena casa dera sua fraia Candelaria enquia botar-lo presentable.
Dempús diderie qu’ère un orfanèl abandonat enes carrèrs, recuelhut per era… ne ua soleta paraula tanhenta a qui podie èster era mama e mens eth papa de tau pipòt.
Tot s’estaue en observar era cara que botarie Juan en veder-lo.
Li diderie quauquarren era votz misteriosa dera sang?
Arreconeisherie enes traits deth praube mainatge es de…?
Ar interès dramatic d’aguesta situacion dificila sacrificaue Jacinta era convenença des procediments pròpris de tau ahèr.
Se sauvaue en Fraga.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Quan venguec en quarto deth Delfin, Barbarita li hec préner ad aguest ua tassa de tè damb conhac.
En minjador seguie eth rambalh; mès era animositat ère mès serena; “Ara, didec era mama, an junhut eth hiu damb era politica.
Que ditz Samaniego qu’enquia que non talhen dus cents o tres cents caps, non i aurà patz.
Eth marqués que non ei per çò deth vessament de sang, e Estupinhan li preguntaue se per qué non auie acceptat era diputacion que l’aufriren…
Se botèc madeish qu’un piòc, e didec qu’eth non volier calar-se en…
Que non didec aquerò, mama.
Mès hilh, qu’ac è entenut jo madeisha.
Encara qu’ac ages entenut, t’asseguri que non podec díder aquerò…
Plan, donc.
Pro m’en sai de com parlen es persones fines.
Barbarita se metec a arrir.
Ac ves?…
Jacinta.
Se qué vòs, mainatge lanfiós?
Mana-li un encargue a Aparisi.
Que vengue de seguit.
Entà qué?
Sabes era ora qu’ei?
Tanlèu se’n sàpie deth motiu, se cale aciu en un bot.
Mès entà qué?
Aguesta que ne vau quate!
Jo que voi saber-me’n de com se secodís aguesta mosca…
Es dues daunes celebrèren aquera badinada tant que l’apraiauen eth lhet.
Guillermina auie gessut de casa sense dider-se adiu, e ara seguida anèren partint es auti.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aguest semblaue qu’ère prigondament adormit, e era sua esposa s’ajacèc sense dromilhon, damb er in mès dispausat ara garda qu’ath repaus.
Non s’auie passat ua ora, que Juan se desvelhèc intranquil, gessent de parlar d’ua manèra un shinhau descompausada.
Se pensèc Jacinta que deliraue, e s’incorporèc en sòn lhet; mès que non ère deliri, senon inquietud damb quauquarren d’impertinéncia.
Sagèc de padegar-lo damb paraules amoroses; mès eth, que non ère per aquerò.
Qu’ei que sò nerviós.
Se me n’a anat eth sòn.
Qu’ei clar; tot eth dia en aguest potz d’engüeg.
Jacinta se calèc ath dessús era blòda, e correc a sèir-se ath cant deth lhet deth sòn marit.
Li semblèc qu’auie un shinhau de fèbre.
Çò de pejor ère que treiguie es braci e retiraue es hlaçades.
Cranhent que se heredèsse, tenguec totes es rasons entà padegar-lo, e en veir que non podie, se treiguec era blòda e se botèc, damb eth, en lhet, prèsta a passar era net en tot abrigar-lo ara fòrça coma se siguesse un mainatge, e amanhagant-lo entà que s’esclipsèsse.
E era vertat ei que damb aquerò se solatgèc un shinhau, pr’amor que li shautauen es amorasses e que s’esdeguessen per eth, e que li balhèssen convèrsa quan ère desvelhat.
E be se’n hège de mainatge quan era sua hemna, damb deliciosa gentilesa mairau, lo cuelhie enes sòns braci e lo sarraue contra era entà amorassar-lo, en tot prestar-li eth sòn pròpri calor!
Non se tardèc Juan en endormiscar-se damb era vertut d’aguesti cocons.
Jacinta non lo deishaue de uelh, observant atentiuament se s’esclipsaue, se gasulhaue bèra quèisha, se sudaue.
En aguesta situacion entenec clarament tocar era ua, era ua e mieja, es dues pera campana dera Puerta del Sol damb tan clar son, que semblauen sonar laguens de casa.
Ena cramba i auie ua lum doça, que se calaue per un paralum de porcelana.
E quan passaue ua estona sense qu’eth se botgèsse, Jacinta s’autrejaue as sues reflexions.
Treiguie es sues idies dera ment, tau qu’er aganit trè es monedes, quan arrés lo ve, e se botaue a compdar-les e examinar-les e campar s’entre eres n’auie bèra ua de faussa.
De ressabuda se’n brembaue dera jogalha qu’auie premanida entath sòn marit, e era sua amna s’estrementie damb eth plaser dera sua mainadenca resvenja.
Eth Pituso se li calaue de seguit tu per tu.
Coma se lo vedesse!
Era contemplacion ideau de çò qu’aqueri traits auien de desconeishut, era còpia des traits dera mair, qu’ère çò que mès capviraue a Jacinta, trebolant era sua pietosa alegria.
Alavetz sentie es gatalhèues, donques que non meriten un aute nòm, es gatalhèues d’aquera mainadenca ràbia que solie escometer-la, sentent ath delà enes sòns braci un cèrt vam de sarrar e sarrar fòrt pr’amor de hèr-li a sénter ar infidèu era ràbia dera paloma que la dominaue.
Mès era vertat ère que non sarraue bric, per pòur de trincar-li eth sòn.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Quan panteishaue o alendaue fòrt, l’amorassaue balhant-li leugèrs còps de paumet ena esquia, e entà non desseparar es sues mans d’aquera obligacion, tostemp que volie saber se sudaue o non, apressaue eth sòn nas o era sua caròla en front d’eth.
Serien es tres quan eth Delfin dauric es uelhs, desvelhant-se complètament, e guardèc ara sua hemna, qu’era sua cara non s’alunhaue dera sua er espaci de dus o tres nassi.
Sò en tot sudar; que ja non è hered.
E tu non dormisses?
Era gran lotaria qu’ei era que m’a tocat a jo.
Tu qu’ès eth mèn prèmi gròs.
Te hè mau eth cap?
Non è mau de cap.
Que sò ben; mès que me sò desvelhat; non è dromilhon.
Se tu tanpòc n’as, conda-me quauquarren.
A veir, ditz-me a on anères aguest maitin.
A compdar es fraires, pr’amor que se n’a perdut un.
Respon-me sense trebucs.
A on sigueres?
Que me n’arrisqui de tu.
Be ne son de curiosi aguesti òmes!
Diu!, tot qu’ac vòlen saber.
Plan, qu’ei que n’auem eth dret.
Non pòt ua gésser de crompes…
Un aute còp es botigues.
Tu que non as anat de crompes.
Plan que òc.
E qué as crompat?
Tela.
Entà camises tà jo?
Entà camises tues, òc; mès que te les hèsqui petitetes.
Petitetes!
Òc, e tanben te hèsqui uns bavarèls plan polidi.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
A jo, bavarèls a jo!
Òc, pèc; per s’un cas te què era baua.
Jacinta!…
Tè, e se n’arrís eth plan pèc.
Ja veiràs quines camises!
De vertat que tu…
A veir, bota-te seriosa…
Ves se guaire seriosa me boti?…
Qu’ei que me hès arrir tu…
Que sò en tot hèr ues borrasses.
Tè, que non voi entener-te…
Be n’ès de trufaira!
Qu’ei vertat.
Mès, t’ac digui?
Ditz-me se t’ac digui.
Se passèc ua estona en tot guardar-se.
Be n’ès de pesada!…
Ditz lèu…
Plan, donc…
Que vau a auer un hilh.
Jacinta!
Qué me condes?…
Aguestes causes que non son entà facècies, didec Santa Cruz damb tau alegria, qu’era sua hemna li calec meter-li es peus en caucèr.
Ep!, formalitat.
Se te destapes me cari.
Tu que te’n burles…
Pr’amor que se siguesse aquerò vertat, pro qu’ac auries cantat… damb es talents que n’as!
Que ja ac saberien es pèires.
Mès ditz-me, mama se’n sap?
Non, que non ac sap arrés encara.
Mès, hemna…
Dèisha-me, vau a tirassar era campaneta.
Pèc, lhòco… pòs-te o te tusti.
Que se lheuen toti ena casa pr’amor de qué s’en sàpien…
Òc, que t’ac veigui enes uelhs.
Se non te pòses, non te digui arren mès…
Plan, donc, vau a posar-me…
Mès contesta, ei invencion tua o…?
Qu’ei cèrt.
N’ès segura?
Tan segura coma se lo vedessa córrer pes correders…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ave Maria!, quina precocitat!
Era Delfina non podie arrestar-se d’arrir.
Tan sarradi èren er un damb er aute, que semblaue que Jacinta arrie damb es pòts deth sòn marit, e qu’aguest sudaue pes pòres des possi dera sua hemna.
Te n’alegres?
Donques non me’n vau a alegrar?
Se siguesse vertat, ara madeish botaria de pès a tota era familha entà que se’n sabessen; solide que papa se calaue eth chapèu ath hons e se lançaue en carrèr, esdegat, tà crompar un gripiau.
Mès, a veir, explica-te, quan serà aquerò?
Lèu.
En sies mesi?
En cinc?
Mès lèu.
En tres mesi?
Plan mès lèu…
Qu’està tà quèir, tà quèir.
Bè!…
Guarda, aguestes facècies que son impertinentes.
Donques arren, que non se te ve.
Pr’amor qu’ac dissimuli.
Òc; pro que dissimularies tu.
Çò que tu haries, damb eth talent qu’as d’auer mainatges, serie gésser damb eth tòn vrente tà que te vedessen toti, e manar a Rossini damb un comunicat tà La Correspondencia.
Donques que te digui que pòt èster quinsevolh dia.
Mès a qui è de veir?
Ath… ath tòn hilhet, ath tòn mainatjon dera tua amna.
Te digui que m’auplisses de confusion, pr’amor que se siguèsse facècia, me semble qu’ès plan insistenta; e se siguesse vertat, non ac auries auut tan sauvat enquia ara.
En compréner Jacinta que non podie tier mès temps era facècia, volec hèr repè, e l’ahisquèc entà que s’adormisse, pr’amor qu’era afogada convèrsa li podie hèr mau.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
A veir se t’esclipses…
Cluca es uelhs.
Vertat que m’estimes?
Mès qu’ara mia vida.
Mès hilha dera mia amna, be n’as de fòrça!
Com sarres!
Se m’enganhes t’agarri e… atau, atau…
Te des.heigui coma un bescuèit.
Qué ben!
E ara a drimir…
Aguest e d’auti tèrmes que se diden as mainatges les hègen arrir cada viatge que les prononciauen; era confiança e era solitud dauen encantament a cèrtes expressions qu’aurien estat ridicules a plen dia e dauant de gent.
Ath cap d’ua estona, Juan dauric es uelhs, dident en ton d’òme:
Chi… e a drimir… ro…ro…
Qué?
Era popa.
Jacinta estofèc ua arridalhada.
Ara non…
Popa, caca… causa lèja…
Ambdús se divertien damb aguestes simplicitats.
Tè popa, li didec Jacinta botant-li un dit ena boca; e eth lo lecaue dident qu’ère fòrça bona, amassa damb fòrça d’autes pegaries, justificades solet pera escadença, era net e era doça intimitat.
Se bèth un mos entenesse, com se n’arririe de nosati!
Mès, coma que non mos enten arrés…
Es quate!, be n’ei de tard!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Qu’ei d’ora te cau díder.
Be n’aurà de hered!…
Fòrça milhor èm nosati aciu, plan abrigadets!
Me semble que d’aguesta sòrta m’esclipsi, vida.
E jo tanben, còr.
S’esclipsèren coma dus angels, caròla damb caròla.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
III.- 24 de deseme.
Peth maitin l’encarguèc Barbarita a Jacinta quauqui ahèrs domestics que la contrarièren; mès era madeisha retencion ena casa l’aufric era escadença ara joena de balhar un pas que tostemp l’auie inspirat inquietud.
Li didec Barbarita que non gessesse pendent tot eth dia, e coma que li calie gésser tu per tu, non auec mès remèdi que revelar ara sua soèra er ahèr qu’auie entre mans.
Li demanèc perdon per non auer-li fidat aqueth secret, e se n’encuedèc damb fòrça pena qu’era sua soèra non s’entosiasmaue damb era idia d’auer a Juanin.
E quines pròves n’auem de qué sigue tau hilh?…
Non serà que t’an volut enganhar?
E tu cres que s’i retire reaument?
Non serà ua illusion tua?…
Pr’amor que tot aquerò ei molt imprecís…
Era Delfina se descoratgèc fòrça.
Demoraue ua explossion d’alegria ena sua mama politica.
Mès que non siguec atau.
Barbarita, arroncilhades es celhes e preocupada, li didec damb heredor: “Sabi pas se qué pensar de tu; mès te lo hès a vier e l’amagues enquia veir… era causa qu’ei fòrça grèu.
Li diderè ath tòn marit que Benigna ei malauta e que t’a calut vier a tier-li ua visita”.
Dempús d’aguesta convèrsa, anèc Jacinta ena casa dera sua fraia que tanben li didec eth sòn secret, acordant damb era deishar ath mainatge aquiu enquia que Juan e D. Baldomero se’n sabessen.
Qu’ère Jacinta aquera tarde dehòra de se.
Vedie ath Pituso coma se l’auesse amainadat e s’auie acostumat tant ara idia d’auer-lo, que s’anujaue de qué era sua soèra non pensèsse madeish qu’era.
S’amassèc Rafaela damb era sua patrona ena casa de Benigna, e aciu que les auetz peth carrèr de Toledo enjós.
Amiauen argent menut entà repartir- lo entàs praubi, e quauques lecaries, entre eres er anèth qu’era senhoreta l’auie prometut a Adoracion.
Qu’ère ua excellenta jòia, crompada aqueth maitin per Rafaela enes bazars de Liquidacion por rebajas, a real y medio la pieza, e auie un diamant tan gran e ben talhat, qu’ath madeish Regente lo deisharie bòrni damb es arrais des sues lutzes.
Ena fabricacion d’aguesta supèrba pèira s’auie tengut eth casco mès valorós d’un hons de veire.
Tanlèu arribèren enes correders deth prumèr pati, se vederen entornejades per molons de hemnes e gojats, e entà evitar peleges e gelosies, Jacinta li calèc botar quauquarren en totes es mans.
Qui agarraue era pesseta, qui eth duro o eth miei duro.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
D’auti non se dauen per satisfèts damb aquerò que recebien.
A toti les preguntaue Jacinta se qué auien entad aquera net.
Bères ues entrauen damb eth pagèl cuelhut pes gaunhes; d’autes non auien pogut portar que porcaria.
Ne vedec a moltes pujar damb era gèrla dera lèit d’amelhes, que les autregeren en cafè des Naranjos e lèu de totes es codines gessie flaira de fregits e era campanejada des mortèrs.
Aguesta punaue eth duro qu’era senhoreta les daue, aquera lo lançaue en aire entà tornar a cuelher-lo damb alegria, dident: “Aire, aire, ena plaça!” E gessien per aqueres escales enjós camin dera botiga.
N’auie que premanie era sua taulejada damb un morro damb gautes, ua liura de carn deth còth, o d’autes menspredables parts dera bèstia bovina, o ben damb hereishures, veishigues de porcèth, sang hereda e menudalhes encara pejores.
Es mès opulents se dauen importància damb un tròç de torrom d’aqueth que se trinque damb martèth, e era qu’auie portat ua miugrana hège tà que la vedessen.
Mès cap abitant d’aqueres regions de misèria ère tant erós coma Adoracion, ne ahiscaue tant era enveja entre es amigues, donques qu’era rica jòia que cenhie eth sòn dit e que mostraue damb eth punh barrat, qu’ère fina e de lei e auie costat fòrça sòs.
Enquia e tot es petites que cauçauen sabates naues, per çò dera caritat de dòna Jacinta, les aurien escambiat per aquera monstruosa e reludenta pèira.
Era sua possessora recorrec ambdús correders mostrant-la, e se sarrèc un aute còp ara senhoreta, heregant-se eth lomb contra era coma es gats.
En ambdús patis i auie tau rambalh de tambors, que calie lheuar era votz entà hèr-se enténer.
Quan as còps de tambor s’ahigie eth sarabat des lhaunes de petròli, semblaue que s’esbauçauen es fragiles cases.
Enes brèus moments que s’arturaue era sonata, s’entenie eth cant d’ua mèrla fiulant era frasa der imne de Riego, era soleta causa que de tau imne quede ja.
En carrèr de Mira del Rio tocaue un pianet mecanic, e en carrèr deth Bastero un aute, en tot armar entre es dus un tapatge musicau, coma s’es dues pèces s’engarrapèssen en herotja peleja damb es ungles des sues nòtes.
Qu’èren ua polka e un andante patetic, aganchadi coma dus gats furibonds.
Aquerò e es tambors, e es crits dera vielha que venie higues, e eth clamor de tot aqueth vesiat afogat, e es arridalhes des mainatges, e eth ganholar des gossets, li botèren a Jacinta eth cap coma ua sala de grilhs.
Repartides es aumòines, se n’anèc entath 17, a on ja i ère Guillermina, despacientada pera sua tardança.
Izquierdo e eth Pituso i èren tanben; eth prumèr simulant èster plan aclapat per çò dera separacion deth mainatge.
Que ja era fondadora auie autrejat era trista remuneracion.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Vòs vier damb jo?
Que li hè ua bona manca de…
Tè, anem-mo’n.
Juanin botèc bèra resisténcia; mès fin finau se deishèc amiar, sedusit pera promesa de qué l’anauen a crompar ua grípia de Nadau e fòrça causes bones tà minjar-se-les totes.
Vai…
Se didec adiu d’eres eth futur modèl damb tota era educacion qu’en eth ère possibla, e gesseren.
Rafaela amiaue en braça ath mainatge.
Coma que tà finau de deseme es dies son tan cuerts, quan gesseren de casa ja barraue era net.
Eth hered qu’ère intens, penetrant e traïdor coma de gelada, jos un cèu ludent, immensament nud e damb es esteles tan desemparades, qu’es estrementides dera sua lum semblauen caudheireds.
En carrèr deth Bastero se revoutèc eth Pituso.
Qué t’impòrte a tu eth tòn papa Pepe?
Vòs un rebèc?
Voi olives, repliquèc alongant eth morret.
Non, olives non, un peish.
Un peish?…
En carrèr de Toledo tornèren a sonar es cansadi pianets mecanics, e tanben aquiu s’embranquèren es dues pèces, ua tonadeta dera Mascota e era sintonia de Semiramis.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
A tot darrèr vencec Semiramis, que ressonaue capinauta mostrant es sòns nòbles accents tant que s’amortauen es nòtes deth sòn rivau, gemegant cada còp mès luenh e barrejades damb eth revolum deth carrèr.
Que les ère plan dificil as tres hemnes caminar de prèssa, per çò dera fòrça gent que venguie carrèr enjós, caminant pressada per voler arribar ena casa ja pròcha.
Es obrèrs amiauen eth petit sac damb eth jornau; es hemnes quauqua minjalha nauèth crompada; es mainatges, damb es sòns tapaboques cargolhadi en còth, rebècs, grípies de Nadau d’ua grossièretat preistorica o tambors que ja venguien plan baguetejadi abans d’arribar en casa.
Es mainades anauen en grops de dues o de tres, estropat eth cap en mocadors, charrant cada ua per sèt.
Quauqu’ua amiaue ua botelha de vin, d’autes eth jèrla de lèit d’amelha; n’auie que gessien des botigues de comestibles hènt guimbets o s’arturauen tà veir es taulatges de tamborins, en tot hèr-les dissimuladament un copet tà que sonèssen.
Enes lòcs de peish es abitants dera Magataria netejauen es pagèls, lançant es escaumes sus es caminaires, tant qu’un grossièr vestit damb calçons neri e eth devantau verd ralhat bramaue dehòra dera pòrta.
Un enòrme fanau damb es veires plan nets illuminaue es molons de palaigues, sardines e pagèls e es tistèrs de clauisses.
Enes carnisseries sonauen es còps de guinhauet damb sorda trepidacion, e es plates des balances, pujant e baishnt de contunh, hègen contra eth marme deth taulatge es sorrolhs mès estranhs, nòtes de misteriosa alegria.
En aqueri barris quauqui botiguèrs se vanten de possedir, ath delà de genres esquisti, ua imaginacion exuberanta, e entà arturar ath que passe e atirar a compradors, tien recursi teatraus e fantastics.
Plan per aquerò vedec Jacinta de pòrtes tà dehòra piramides de barriles d’olives qu’arribauen enquiath prumèr estatge, autars hèti damb caishes de massapan, trofèus de panses e arcs trionfaus ornadi damb escobilhes de datils.
Per dessús e per dejós, bandères espanhòles damb poetiques inscripcions que didien: “eth Diluvio en mazapan, o eth Turron del Paraiso terrenal…
Mès enlà Mantecadas de Astorga bendecidas por Su Santidad Pio IX.
Ena madeisha pòrta, un o dus dependents vestidi ridiculament de frac, damb chapèu de copa bonhat, es mans lordes e era cara mascarada, cridauen damb totes es sues fòrces ponderant eth genre e dant-lo a tastar a toti es que passauen.
Un venedor ambulant de torrom s’auie endonviat un panèu pr’amor d’anequelir as sòns competidors, es plan orgulhosi botiguèrs d’establiment.
Qué i didie?
Pr’amor que díder qu’eth genre ère plan bon non significaue arren.
Aguest òme auie clauat ena part mès grana d’aqueth amelhat ua bandereta que didie: Turron higiénico.
Atau, donc, ja ac vedie eth public… er aute torrom podie èster plan saborós, mès que non ère higiénico.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Guarda, li didie Rafaela.
Pai Pepe…, repetic eth mainatge plorant.
Vòs un tamborin?…
Es tres hègen esfòrci entà padegar-lo, en tot aufrir-li tot çò qu’auie entà aufrir.
Dempús d’auer crompat eth tamborin, eth mainatge didec que volie ua iranja.
Li crompèren tanben iranges.
Era net auançaue, e eth pas se hège de mau hèr peth trepader estret, resquilhós e umid, estramuncant en cada moment damb era gent que l’invadie.
E quini mainatges mès beròis!
Gran, gran!
A estones se padegaue, mès en un virament de uelhs l’arribaue era enrabiadura e se metie a calar còps de pè en aire.
Rafaela, qu’ère ua hemna de plan pòques fòrces, ja non podie mès.
Guillermina l’ac treiguec des braci dident:
Balha-lo-me… que ja non pòs damb era tua amna…
Eth Pituso li fotèc un còp en cap.
Que voi un baton… ostia!
Un baston?…
D’aguesta sòrta arribèren enes portaus e ena casa de Villuendas, ja barrada era net.
Entrèren pera botiga, e ena rèirebotiga Jacinta se deishèc quèir plan fatigada sus un sac de monedes de cinc duros.
Ath Pituso lo botèc Guillermina sus un voluminós hardèu que contenguie… mil onces!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
IV.- Es dependents qu’èren en tot hèr eth recompde e eth balanç, botauen enes arques de hèr es cartuches d’aur e es paquets de bilhets de Banc, estacadi damb un elastic.
Un aute compdaue sus era taula pessetes rosigades e les cuelhie dempús damb ua pala coma se siguessen lentilhes.
Manejauen eth genre damb absoluda indiferéncia, coma s’es sacs de monedes ne siguessen de truhes, e es rames de bilhets de papèr, papèr d’estraça.
A Jacinta li hège pour veir aquerò, e entraue tostemp aquiu damb un cèrt respècte semblable ath que l’inspiraue era glèisa, pr’amor qu’eth temor de hèr-se a vier quauque bilhet de quate mil reiaus apegat ena ròba la botaue nerviosa.
Ramon Villuendas non i ère; mès Benigna baishèc de seguit, e çò que hèc prumèr siguec contemplar atentiuament era cara lorda d’aquera estrea que li hège a vier era sua fraia.
Non li trapes ua retirada?”, li didec Jacinta un shinhau issada.
Era vertat, hilha, sabi pas se qué díder…
Que poirie èster…
Guillermina se didec adiu demanant as dependents que l’escambièssen per bilhets tres monedes d’aur qu’amiaue.
Ua pesseta de prèmi per cadua.
Com va pujant!…
Vos que mos amiatz entar aucidèr.
Qu’ei çò que vos meritatz, publicans.
Gràcies.
Ja sabia jo que vos…
A veir, dòna Guillermina, demoratz ua estona, higec Ramon.
Ei vertat çò que m’an condat, que vos, quan non què pro sòs ena soscripcion pera òbra, li penjatz a Sant Jusèp un tòcho en còth entà que cerque sòs?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Eth senhor Sant Jusèp que non a besonh de qué li pengem arren, donques que tostemp hè çò que mos conven…
Atau, donc, bona net; aciu qu’auetz ad aguest cavalieret.
Çò de prumèr que vos cau hèr ei botar-lo a trempar entà que s’estòve era lordèra.
Ramon guardèc ath Pituso.
Eth sòn ròstre non exprimie tanpòc un convencement guaire prigond per çò dera retirada.
Arrie Benigna, e se non auesse estat per consideracion ara sua estimada fraia, l’aurie dit ath Pituso aquerò de qué es monedes non sonauen ben: Ei faus, o aumens, ei escarcanhat.
Que non se deisharà, indiquèc Jacinta.
Au, tà naut.
Lo pugèren, e de bon o mau voler, li treigueren es pelhòts que vestie e se heren a vier un gran gibrèu d’aigua.
Jacinta banhaue es sòns dits en era dident damb temor: “serà hereda?, serà cauda?
Praube àngel, quin mau tracte l’arribarà!” Benigna que non ère entà pegaries, e pataplum!, lo cabussèc laguens, agarrant-lo de braci e cames.
Crist!
Es sorriscles deth Pituso s’entenien dera Plaza Mayor estant.
Lo sabonèren e lo hereguèren sense cap consideracion, hènt tant de cas des sòns sorriscles coma se siguessen expressions d’alegria.
Solet Jacinta, mès pietosa, agitaue era aigua en voler hèr-li creir qu’aquerò ère plan divertit.
Trèt fin finau d’aqueth suplici e ben estropat en un linçò, Jacinta lo sarrèc contra eth sòn sen dident-li qu’ara òc qu’estaue beròi.
Era calor padegaue era irritacion des sòns sorriscles, escambiant-les en somics, e era reaccion, amassa damb era neteja, l’animèc era cara, en tot tintar-la damb aqueth color rosat e celestiau qu’an es mainatges en gésser dera aigua.
Lo heregauen entà secar- lo e es sòns braci plegadi, era sua fina cara e eth plan polit còs costauen en cada instant exclamacions d’admiracion.
Dempús comencèren a vestir-lo.
Ua li botaue es miches, ua auta li hège entrar ua camisa plan fina.
En sénter er anuèg deth vestir se botèc de mala encolia, e li hèren a vier un miralh entà que se guardèsse, tà veir s’er amor pròpri e era sufisença padegauen era sua manca de vam.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Truhes!, cridèc damb enventida ahaimada.
Qué truhes, òme?
Massapan, sopa d’amelha…
Truhes, ostia!, repetic dant còps de pè.
Plan, donc, truhetes, tot çò que volgues.
Que ja ère vestit.
Era bona ròba l’estaue tan ben que semblaue que l’auie tengut tota era sua vida.
Que non siguec sarabat çò que formèren es mainatges de Villuendas quan lo vederen entrar en quarto a on auien era sua grípia de Nadau.
Ara prumeria s’estonèren en massa, dempús semblaue que se n’alegrauen; fin finau se determinèren es sentiments de mensfidança.
Era familha menuda d’aquera casa se compausaue de cinc caps, dues mainades granetes, hilhes dera prumèra hemna de Ramon, e es tres hilhs de Benigna, dus des quaus èren varons.
Juanin se quedèc estonat e embadoquit dauant dera grípia de Nadau.
Era prumèra manifestacion que hec des sues idies sus era libertat umana e era proprietat collectiua siguec méter man enes candèles de colors.
Ua des mainades s’ac cuelhec tan mau aquera manca de respècte, que balhèc un sorriscle tan fòrt que lèu lèu s’arme aquiu era de San Quintin.
Jo li cromparè entada eth fòrça candèles, afirmèc Jacinta.
Çò que volie mès que mès ère que l’auplissen er estomac, donques que tornèc a hèr aqueri badalhs que esmiejauen era amna.
E les hec a vier dauant d’un aprovediment de piòc.
Eth repais qu’ère ja prèst entàs mainatges, pr’amor qu’es pairs soparien aquera net ena casa der oncle Cayetano.
Jacinta se n’auie desbrembat de tot, enquia d’anar-se’n entà casa, e non sabec apreciar eth temps, tant que se tardaue era operación de lauar e vestir ath Pituso.
En encuedar-se’n qu’ère ja molt tard, se botèc ara prèssa eth mantèl, e se didec adiu deth Pituso, que li balhèc fòrça punets.
E enquia cèrt punt qu’auie rason, pr’amor qu’a Jacinta li mancaue pòc entà estarnar-se a plorar.
E Barbarita, qué auie hèt eth maitin d’queth dia 24?
Ac vam a veir.
Des de qu’entrèc en San Ginés, correc entada era Estupinhan coma un gosset de caça qu’escomet, e li didec heregant-se es mans: “Qu’arribèren es ustres galhègues.
Eth salmon que m’a dat un bon espant!
Anet non dormí cap.
Mès que l’auem ja de segur.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Encara qu’eth gran Rossini tengue qu’aqueth dia entenec era missa damb devocion, jo que non m’ac creigui.
Qu’ei mès; se pòt assegurar que ne tansevolh quan eth prèire lheuaue enes sòns dis ath Diu sacramentat, siguec Plácido tan devòt coma d’auti viatges, ne es còps de pièch que se dèc sonauen tant coma en d’auti dies, ena caisha toracica.
Eth pensament se l’anaue entara banalitat des crompes, e era missa li semblèc longa, tan longa, qu’aurie gausat dider-li ath prèire, en confiança, que s’esdeguèsse mès.
Fin finau gesseren era senhora e eth sòn amic.
Eth sajaue de dar gust as aparences deth compliment d’un déuer penible.
S’esdegaue per tot, exagerant es dificultats.
En gésser aué de casa les è pesat un a un, e francament, ena mia pensada serà milhor que les ac crompem a González.
Es capons d’aguest son plan boni…
Tanben les pesè.
Dues ores s’estèren en carrèr de Cuchilleros, agarrant e deishant anar animaus, escometudi pes venedors, que Plácido tractaue rudament.
Se les daue eth d’auer un pos tan fin entà saber-se’n deth pes, que non se l’escapaue ua soleta onça.
Dempús de deishar-se aquiu fòrça sòs, se filèren entà un aute costat.
Anèren en çò de Ranero pr’amor d’alistar uns pastissi deth legitim massapan de Labrador, e encara aueren matèria entà ua ora mès.
Tornèren en casa tàs dètz e mieja, pr’amor que Barbarita volie saber-se’n de com auie passat era net eth sòn hilh, quan Jacinta revelèc çò deth Pituso ara sua mama politica, demorant-se aguesta tant estonada coma pòc afogada, sivans auem dit ja abans.
Sense cap de suenh per çò de Juan, qu’estaue aqueth dia fòrça milhor, dòna Bárbara se botèc un aute còp en carrèr damb eth sòn escudèr e cancelhèr.
Encara mancauen quauques causetes, era màger part d’eres entà regalar as parents e amics dera familha.
Deth pensament dera gran senhora non s’aluenhaue aquerò qu’era sua ireua l’auie dit.
Quina casta d’arrèhilh ère aqueth?
Pr’amor qu’era causa ère grèu…
Un hilh deth Delfin!
Serie vertat?
Vèrge plan Santa!, quina nauetat tant formidabla!
Un arrèhilh hèt per darrèr dera Glèisa!
A!, eth resultat des amorets de tempsi passadi…
Era que s’ac cranhie…
Mès, e se tot ère producte dera imaginacion exaltada de Jacinta e deth sòn angelicau còr?
Arren, arren, aquera madeisha net, en calar-se en lhet, l’ac auie de condar tot a Baldomero.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Naues crompes sigueren realizades pendent aquera dusau part deth maitin, e quan tornauen, cargadi ambdús de paquets, Barbarita s’arturèc ena placeta de Santa Cruz, guardant damb atencion de crompadora es grípies.
Estupinhan se metie a pensar, non comprenie se per qué era senhora examinaue damb tant d’interès es taulatges, en tot auer ja toti es mainatges dera parentèla de Santa Cruz aqueth article.
S’aumentèc er estonament de Plácido quan vedec qu’era senhora, dempùs de tractar coma de badinada ua grípia des mès polides, la crompèc.
Era confusion e eth curiosèr der ancian arribèren ar arràs quan Barbarita, en pujar era escala dera casa, li didec damb un cèrt mistèri: “Balha-me aguesti paquets, e bota-te aguest traste dejós dera capa.
Qu’arrés lo veigue quan entrem.” Qué significauen aguesti embolhs?
Introdusir ua gripia coma se siguesse contrabanda!
E coma plan expèrt contrabandèr, hec Plácido eth sòn encargue damb admirabla netedat.
Era senhora lo cuelhec des sues mans, e en hèr-lo-se a vier ena sua cramba damb fòrça precaucions pr’amor de qué non lo vedesse arrés, l’amaguèc, ben caperat damb un mocador, ena estatgèra superiora d’un armari de lua.
Tota era rèsta deth dia siguec era insigna dauna plan ocupada, e Estupinhan gessent e entrant, donques que quan se pensaue que ja non mancaue arren, gessie damb que s’auie desbrembat de çò de mès important.
En escurir, enquimerèc a Barbarita era tardança de Jacinta, e quan la vedec entrar plan fatigada, eth vestit banhat e tota era hèta un malastre, s’embarrèc un instant damb era, tant que se cambiaue, e li didec damb severitat:
Vai, per a on t’a dat… per hèr-me a vier arrèilhs ena casa…
Aguesta tarde auí era paraula ena boca pr’amor de condar-li a Baldomero era tua lhocaria; mès que non gausè.
Qu’ère crudeltat exprimir-se atau, e deuie pensar era mia senhora dòna Bárbara qu’aquiu se n’anauen crompes damb crompes e manies damb manies.
E non parèc aciu era causa, pr’amor qu’ara seguida li hec aguesta observacion, que deishèc gelada ara malerosa Jacinta: “Admeti qu’aguest pipòt sigue eth mèn arrèilh.
Òc, fida-te’n d’aquerò…
Qu’ès ua innocenta.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Donques se lo reclame, non l’ac balharè, manifestèc Jacinta damb ua decision qu’auie quauquarren de feresa.
Diderè qu’ei hilh mèn, que l’è amainadat jo, e que demòstren çò de contrari… a veir, qu’ac demòstren.
Exaltada e dehòra de se, Jacinta, que se vestie ath mès córrer, deishèc anar era ròba pr’amor de calar-se còps en pièch e en vrente.
Barbarita volec botar-se seriosa, mès que non podec.
Ai, mama!, didec era ireua atrendint-se.
Se lo vedéssetz…!
Barbarita, que ja auie era man en picapòrt dera pòrta entà anar-se’n, hec repè ath cant dera sua ireua entà dider-li: “Mès, se li retire?…
Lo voletz veir?, òc o non.
Plan ben, hilha, li daram ua guardada…
Non ei que jo me pensa…
Que me calen pròves; mès pròves plan clares…
Non me fidi jo d’ua retirada que pòt èster illusòria, e tant que Juan non me trèigue de dobtes seguirè pensant qu’a on li cau anar ath tòn Pituso ei ena Inclusa.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
V.- Excellent e alègre sopar eth d’aquera net en casa des opulents senhors de Santa Cruz!
Reaument non ère sopar senon dinar arreculat, donques que non li shautaue ara familha velhar, e per tant, s’estaue laguens dera jurisdiccion dera vesilha mès rigorosa.
Es piòcs e capons qu’èren entàs dies a vier, e aquera net guaire se mestrèc ena taula pertanhie ath reiaume de Neptuno.
Sonque se mestrèc carn a Juan, qu’estaue ja milhor e podec vier ena taula.
Que siguec ua vertadèra taulejada de cardenaus, damb desmesurada abondor de peish, cauquilhum e de tot aquerò qu’elève era mar, tot damb tanta finesa e tan ben amanit e mestrat qu’ère ua glòria.
Vint- e-cinc persones i auie ena taula, e mos cau díder qu’er ensems des convidadi aufrie perfècta representacion de totes es classes sociaus.
Era arrominguèra que ne parlè abans auie hèt a vier aquiu as sues branques mès diuèrses.
Que i èren eth marqués de Casa-Muñoz, dera aristrocràcia monedaria, e un Alvarez de Toledo, frair deth duc de Gravelinas, dera anciana aristocràcia, maridat damb un Trujillo.
Que veguie a èster ua ironica armonia era conjuncion aquera des dus nòbles, oriund er un deth gran Alba, e er aute successor de Pascual Muñoz, plan digne quincalhèr deth carrèr de Tintoreros.
De un aute costat mos trapam a Samaniego, qu’ère lèu un dependent, plan près de Ruiz-Ochoa, ei a díder dera nauta Banca.
Villalonga representaue ath Parlament, Aparisi ath Municipi, Joaquin Pez ath Foro, e Federico Ruiz representaue fòrça causes ar ensems: era Premsa, es Letres, era Filosofia, era Critica musicau, eth Còs de Pompièrs, es Societats economiques, era Arqueologia e es Adòbs quimics.
E Estupinhan, damb era sua levita naua de tela fina, qué representaue?
Eth comèrç ancian, plan que òc, es tradicions deth carrèr de Postas, era contrabanda, dilhèu era religion des nòsti pair-sénhers per èster òme tan sincèraments pietòs.
D. Manuel Moreno Isla non venguec aquera net; mès òc Arnaiz eth gròs, e Gumersindo Arnaiz, damb es sues tres poretes, Barbarita II, Andrea e Isabel; mès Jacinta eclipsaue as sues tres fraies, pr’amor qu’estaue plan beròia, damb un vestit simple de raies neres e blanques sus hons ròi.
Tanben Barbarita estaue de bon veir.
De sòn sèti estant en extrèm dera taula, Estupinhan la tachaue damb es sues guardades, tostemp que corrien de boca en boca elògis d’aqueri plats tan saborosi e dera varietat inaudida de peish.
Eth gran Rossini, quan non guardaue ara sua idòla, blagaue sense pòsa e en votz baisha damb es sòns vesins, virant entà un costat e un aute eth sòn perfil d’agaça.
Arren se passèc en sopar, digne de condar-se.
Tot siguec alegria sense badinades, e bona hame sense cap preocupacion.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aparisi, tostemp que se botau embriac, mostraue ua afogadura exaltada pes glòries nacionaus.
Es sues petes qu’èren tostemp ua fòrta emersion de lèrmes patriotiques, donques que tot ac didie plorant.
Aquiu brindèc pes eròis de Trafalgar, pes eròis deth Callao e per d’auti eròis maritims; mès qu’ère er òme tant esmoigut e auie es muscles olfactius tan quilhadi, que se crederie que Churruca e Méndez Núñez èren es sòns pairs e que flairauen plan mau.
A Ruiz tanben li daue peth patriotisme e pes eròis; mès inclinant- se entà çò de terrestre e tient un cèrt ton de feresa.
Aquiu treiguec a Tetuan e a Zaragoza botant ar estrangèr verd, dident, finaument, qu’eth nòste avier ei en Africa, e qu’er Estret ei un arriuet espanhòu.
Còp sec se lheuèc Estupinhan eth gran, damb era copa ena man, e non podetz auer ne idia dera expectacion e solemne silenci que precediren ath sòn brèu discurs.
Esmoigut e lèu plorant, encara que non ère embriac, brindèc pera nòbla companhia, pes nòbles senhors dera casa e per… aciu ua pausa d’emocion e ua afectiua guardada a Jacinta… e perque era nòbla familha auesse lèu succession, tau qu’eth demoraue… e sospechaue… e credie.
Jacinta se rogic tota, e toti, toti es presents, enquia e tot eth Delfín, celebrèren fòrça era gràcia.
Dempùs i auec ua grana reünion en salon; mès pòc dempús des dotze ja s’auien retirat toti.
Dormic Jacinta inquieta, e a londeman, quan encara eth sòn marit non s’auie desvelhat, gessec entà vier en missa.
I anèc en San Ginés e dempús anèc ena casa de Benigna, a on se trapèc damb scènes de desolacion.
Toti es nebodets èren tarabastadi, inconsolables, e tanlèu la vederen entrar correren entada era demanant justícia.
Tè, com s’auie comportat Juanin…!
Que Diu l’age!
Comencèc arrincant-les es caps as figures dera gripia… e çò de pejor ère qu’en hè’c se n’arrie, coma se siguesse ua gràcia.
Quina gràcia!
Qu’ère un pògavergonha, un brigand, un assassin.
Atau ac didien Isabel, Paquito e es auti, parlant confusa e precipitadament, pr’amor qu’era indignacion non les permetie exprimir-se de ua auta manèra.
Se disputauen era paraula e s’agarrauen ara tieta, en tot quilhar-se sus es puntes des pès.
Mès, a on ère eth plan brigand?
Jacinta veiguec campar era sua cara intelligenta e burlesca.
Quan eth la vedec, se demorèc un shinhau trebolat, e se sarrèc ena paret.
Se l’apressèc Jacinta, mostrant-li severitat e tient-se er arrir… li demanèc compde des sòns òrres crims.
Arrincar eth cap as figures!…
Amagaue eth Pituso era cara plan avergonhat, e se calaue eth dit en nas…
Era mama adoptiua non auie pogut obtier d’eth ua responsa, e es acusacions arribauen damb frenesia.
Se l’imputauen es delictes mès execrables, e se hège burla d’eth e des sòns costums grossièrs.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aqueth maitin Juanin ère ena codina rosigant pèths de truha.
Tota era ròba ère madeish de lorda.
Tieta, li didec Isabelita en tot hèr-se era ofensada.
S’ac vedesses…
Non hè qu’arrossegar-se peth solèr e dar còps de pè coma es saumets.
Se’n va enes lordères e agarre punhats de cendre pr’amor de lançar-les ena nòsta cara…
Melhor.
Atau l’adondaram.
Be ne ditz de paraulòtes!…
Ramon se n’a arrit mès…!
Non sabes quina gràcia li hè era sua lengua de mulatèr.
Anet mos dèc maus moments, pr’amor que cridaue a sa Pai Pepe e se’n brembaue dera tuta qu’a viscut…
Praubet!
Aguest maitin se pishèc ena sala.
Arribè jo e me lo trapè damb es jupons quilhadi…
Sòrt que non se l’acodic hè’c sus eth puff… ac hèc ena carboèra…
M’a calut barrar era sala, pr’amor que m’ac trincaue tot.
As vist se com a botat era grípia?
A Ramon li hec fòrça gràcia… e gessec a crompar mès figures; pr’amor que se non, qui tie ad aguest mainatjum?
Non te pòs imaginar era que s’armèc aciu anet.
Toti plorant a còr, e er aute agarrant figures e lançant-les contra eth solèr.
Praubet!, exclamèc Jacinta autrejant amorasses ath sòn hilh adoptiu e a toti es auti, damb era fin d’evitar ua tempèsta de gelosia.
Mès qu’ei que non vedetz qu’eth s’a educat d’ua manèra diferenta dera vòsta?
Que ja anarà aprenent a èster fin.
Vertat, hilh mèn?
Juan didie òc damb eth cap e examinaue ua plendenga de Jacinta…) Òc, mès non m’arrinques era aurelha…
Que vos cau èster toti boni amics… e que vos amietz coma frairs.
Vertat, Juan, que non tornaràs a trincar es figures?…
Vertat que non?
Vai, eth qu’ei formau, Ramoncita, tu qu’ès era màger, ensenha-lo en sòrta de pelejar-lo.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Es candèles non se mingen, non.
Que son entà alugar-les…
Qu’ei fòrça escarrabilhat.
Benigna arrint.
Mès hemna, com vòs que sàpie…?
S’ei que non a campat ena sua vida ua forquilha…
Mès ja n’aprenerà…
Non ves se guaire escarrabilhat ei?
Villuendas entrèc damb es figures.
Les guardaue eth Pituso arrint damb malícia, e es auti mainatges s’apoderèren d’eres, cuelhent tota sòrta de precaucions tà desliurar-les des mans destructores deth sauvatge que non se desseparaue dera sua mair adoptiua.
Er instint, fòrt e precòç enes creatures coma enes animalets, lo possaue a sarrar-se a Jacinta e a non desseparar-se d’era tant que siguesse ena casa…
Que se credie Jacinta mair, e en tot sénter un plaser immens enes sues entralhes, ère prèsta a estimar ad aqueth praube mainatge damb tota era sua amna.
Qu’ei vertat qu’ère hilh de ua auta.
Mès aguesta idia que s’interpausaue entre era felicitat e Juanin, anaue perdent pòc a pòc era sua valor.
Qué l’importaue que siguesse hilh de ua auta?
Aguesta auta dilhèu ère mòrta, e se viuie qu’ère madeish, pr’amor que l’auie abandonat.
Que l’ère pro a Jacinta que siguesse hilh deth sòn marit pr’amor d’estimar-lo cègament.
Qu’ei que non estimaue Benigna as hilhs dera prumèra hemna deth sòn marit coma se siguessen hilhs sòns?
Donques era estimaue a Juanin coma se l’auesse amiat enes sues entralhes.
E qu’ère pro!
Desbrembe de tot, e arren de gelosia retrospectiua.
Ena excitación dera sua afeccion, era dauna amorassaue ena sua ment un plan un shinhau gausat.
Era m’ac apraiarà, e haram un document damb tota règla…
Que seram ues falsàries e Diu benediderà era nòsta fraudaria”.
Li dèc fòrça punets, en tot recomanar-li que siguesse brave, e non hesse porcaries.
A penes se vedec Juanin en solèr, agarrèc eth baston de Villuendas e se n’anèc dret de cap ara grípia ena actitud mès alarmanta.
Villuendas se n’arrie sense empedir-li arren, cridant: “Adishatz, es mèns sòs!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Un sorriscle unanime d’espant e desolacion aumplic era casa.
Ua causa shautaue fòrça ara joena.
Juanin non aubedie ad arrés senon ada era.
Mès que l’aubedie a mieges, guardant-la damb malícia, e arturant eth sòn movement d’atac.
Çò de mès interessant siguec que quan se didec adiu, eth Pituso volie vier damb era.
Vedetz se com m’estime?, ac vedetz?…
Atau, donc, portatz-vos ben toti, e non lo pelegetz.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
VI.- Que non ère tranquilla Barbarita enquia padegar eth sòn curiosèr, vedent ad aquera jòia que l’auie crompat era sua hilha, un arrèhilh.
Siguesse aguest apocrif o vertadèr, era senhora volie coneisher-lo e examinar-lo; e tanlèu auèc Juan companhia, cerquèren soèra e ireua ua desencusa entà gésser, e se filèren de cap ara casa de Benigna.
Peth camin, Jacinta explorèc un aute còp era animositat dera sua tia, demorant que s’auessen esbugassat es sues prevencions; que vedec damb fòrça desengust que Barbarita seguie tan sevèra e mesfisanta coma eth dia precedent.
Quan entrèc ena casa e vedec ath Pituso, era severitat, luenh d’amendrir, semblaue mès accentuada.
Contemplèc Barbarita sense badar boca ath que se presentaue coma arrèhilh, e dempús guardèc ara sua ireua, qu’ère usclant, damb un nud ena gòrja.
Mès, de pic, e quan Jacinta ère a punt d’enténer denegacions categoriques, era mairia deishèc anar ua fòrta exclamacion d’alegria, dident atau:
Que se li retire!, observèc Barbarita avalant-lo damb es uelhs.
Qu’ei clauat, hilha, clauat…
Mès quin dobte i a?
Me semble que sò en tot guardar a Juan quan auie quate ans.
Jacinta se metec a plorar, “E per çò que hè ad aguesta hantaumòta… higec Barbarita examinant mès es traits deth mainatge, pro que se li coneish en aguest miralh qu’ei beròia…
E tornèc a abraçar-lo e hèr-li punets.
Jacinta non desiraue ua auta causa.
Mès Barbarita corregic de seguit era sua pròpria esponteneitat, dident: “Non… non mos esdeguem massa.
Li cau parlar abans ath tòn marit.
Aguesta net sense manca l’ac dides tu, e jo m’encargui de tornar a sondar a Baldomero…
E vos que dobtàuetz!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se qué vòs…
Que calie dobtar, pr’amor qu’aguestes causes son plan delicades.
Mès era processon que m’anaue peth laguens.
Vos te creir qu’anet soniè damb aguest pipòt?
Ager, sense saber se qué hèja crompè ua grípia.
La crompè maquinaument, per efècte d’un sabi pas qué… eth mèn vici de crompes botjat peth pensament que me senhorejaue.
Pro me’n sabia jo que vos tanlèu lo vedéssetz…
Mon Diu!
E es botigues barrades aué!, exclamèc Barbarita en ton de consternacion.
Se siguessen dubèrtes, ara madeish li crompaua un vestidet de marinèr damb era sua gòrra que digue: Numancia.
Qué ben l’estarà!
Hilh deth mèn còr, vene aciu…
Non te m’escapes; qu’ei que t’estimi fòrça, que sò era tua mairia…!
Me diden aguesti pècs qu’as trincat es camèls deth Rei nere.
Plan, vida, mia, qu’ei ben trincat.
Ja li cromparè jo ath mèn mainatge un molon de camèls e de reis neri, blancs e de toti es colors.
Jacinta qu’auie ja gelosia.
Mès se padegaue d’era en veir que Juanin non volie estar-se ena hauda dera sua mairia e s’esguitlaue des sòns braci pr’amor de cercar es dera sua mama vertadèra.
En aqueth punt dera scèna que se descriu, comencèren de nauèth es acusacions e ua sòrta d’infòrmes sus es desparièrs actes de barbaria consomadi per Juanin.
Es cinc fiscaus s’arremolinauen ar entorn des dues daunes, formulant cadun era sua quèisha enes tèrmes mès difamatòris.
Valguem Diu se qué auie hèt!
Auie agarrat ua bòta d’Isabelita e l’auie lançat laguens d’ua caceròla plia d’aigua pr’amor de qué nadèsse coma se siguesse un lit.
Dempùs s’auie trèt eth sòn pròpri caucèr, pr’amor qu’ère un porcèth que li shautaue anar descauç damb es pautes sus eth solèr.
Plan per aquerò ère tant emmaliciat er animalet…
Pr’amor que mos cau crompar-li ròba, fòrça ròba…
Que i a ena casa de Sobrino ues mesures de colors e uns vestidets de tela que son ua preciositat…
Àngel, vene, vene, damb era tua mairia…
Plan que òc… indiquèc Jacinta damb orgulh.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
En retirar-se, anauen peth carrèr tan desgahonades era ua coma era auta.
Qu’ère acabat: aquera madeisha net parlarien es dues as sòns respectius marits.
Aqueth dia, que siguec eth 25, i auec un gran dinar, e Juanito se n’anèc lèu dera taula plan fatigat e damb mau de cap.
Era sua hemna non gausèc dider-li arren, en tot deishà’c tot entà londeman.
Qu’auie plan ben premanit eth sòn discurs, qu’auie era esperança de prononciar-lo tot sancer sense era mendre estramuncada e sense trebolar-se.
Eth 26 peth maitin entrèc D. Baldomero en quarto deth sòn hilh quan aguest venguie de lheuar-se, e ambdús sigueren aquiu embarradi coma ua mieja ora.
Es dues daunes demorauen ansioses en burèu eth resultat dera conferéncia, e es impressions de Barbarita non auien arren de satisfasentes: “Hilha, Baldomero que non se presente guaire favorable.
Ditz qu’ei de besonh de provà’c… ja ves tu, provà’c; e qu’aquerò dera retirada que pòt èster illusion nòsta…
Tan desiroses èren es dues que s’apressèren ena pòrta dera cramba pr’amor de veir se pescauen quauqua sillaba de çò qu’eth pair e eth hilh parlauen.
Mès que non se n’encuedèren d’arren.
Era convèrsa qu’ère tranquilla, e a viatges semblaue que Juan arrie.
Mès qu’ère volentat de Diu que non podessen gésser d’aqueth crudèu dobte tan lèu coma desirauen.
Semblèc qu’ac hec eth madeish dimòni, pr’amor qu’en moment de gésser D. Baldomero deth quarto deth sòn hilh, vaquí que se presenten en burèu Villalonga e Federico Ruiz.
Eth prumèr queiguec sus Santa Cruz pr’amor de parlar-li sus es prèsti ath Tresaur que hège damb sòs pròpris e d’autrú, en tot guanhar eth cent per cent en pòqui mesi, e eth dusau se metec de seguit en quarto deth Delfín.
Jacinta non podec parlar damb aguest; mès s’estonèc fòrça de veder-lo alègre e dera guardada maliciosa e un shinhau burlèsca que li tachèc eth sòn marit.
Anèren toti a esdejoar e eth mistèri seguie.
Conde Jacinta que jamès coma en aquera escadença sentec talents de balhar-li boetades a ua auta persona e estronhar-la contra eth solèr.
Qu’aurie esbauçat a Federico Ruiz, qu’era sua charrada insubstanciau e marejanta, coma bronziment d’abelhard, s’interpausaue entre era e eth sòn marit.
Eth maudit qu’auie en aquera epòca era lhocaria des castèths; ère en tot investigar sus toti aqueri qu’en Espanha existissen mès o mens roïnosi, pr’amor d’escríuer ua grana òbra eraldica, arqueologica e d’estudi sentimentau de castèths, qu’encara que siguesse ben hèta non auie de servir entad arren.
Marejaue a Crist damb es sòns exageradi gèsti per se taus o quaus pardies èren bizantines, mudejares o lombardes damb influéncia mozaraba e perfils romanics.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
A!, eth Bierzo!…
Dempús se passaue qu’era tau riquesa ère de murs esbauçadi, de bigues poirides e de bastions que queiguien pèira a pèira.
Botaue es uelhs en blanc, es mans en crotz e es espatles ara nautada des aurelhes entà díder: “que i a un hièstra en castèth de Ponferrada que… tè… que non posqui exprimir çò qu’ei aquerò…” Un se pensarie que pera tau hièstra se veirie ath Pair Etèrn e a tota era Cort Celestiau.
Qu’ei escandalós…
Praube país!…
Pendent un instant se vederen solets Juanito e era sua hemna, e poderen dider-se quate paraules.
Jacinta li volec hèr ua pregunta qu’auie premanida; mès s’auancèc deishant-la regda damb aguesta plan crudèu frasa, dita en ton amorós: “mainada, vene aciu; atau, donc, qu’auem hilhets”.
E non ere possible explicar-se mès, pr’amor qu’era reünion s’embolhèc e vengueren d’auti amics que comencèren a arrir e a hèr facècies, en tot burlar-se’n de Federico Ruiz damb aquerò des castèths e preguntar-li damb seriositat se les auie estudiat toti sense que se n’escapèsse cap deth sòn compde.
Dempús era convèrsa queiguec sus era politica.
Pera net, convidadi un aute còp, e dempús reünion e fòrça gent.
Fin finau se n’anèren toti un a un.
Jacinta les aurie dat eth viatge, daurint es hièstres e secodint-les damb un tovalhon, coma se hè damb es mosques.
Quan eth sòn marit e era se demorèren solets, li semblaue era casa un paradís; mès era sua ansietat ère tan grana que non podie soborejar eth doç isolament.
Solets ena cramba!
Ara fin…
Juan cuelhec ara sua hemna coma se siguesse ua pipa, e li didec:
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Se deth principi auesses parlat damb jo… higec eth Delfín plan amorós…
Mès aciu qu’as eth resultat des tòns embolhs…
A, es hemnes!, totes eres qu’an ua novèla ena tèsta, e quan çò qu’imaginen non campe ena vida, qu’ei çò de mès soent, trèn era sua petita composicion.
Qu’ei un brigand.
Que t’a enganhat dera manèra mès divertida…
Sonque tu, qu’ès era innocéncia en persona podie quèir en hilats tan mau traçadi…
Çò que m’espaurís ei qu’Izquierdo age pogut auer idies…
Ei tan bèstia; mès tan bèstia, qu’en aqueth cap non i cap ua invencion d’aguesta sòrta.
De tan bèstia qu’ei, semble aunèst sense èstèr-ne.
Non, que non endonvièc eth tan graciosa enganha.
O m’enganhi fòrça, o aquerò gessec deth cap d’un novelista que se neurís damb mongetes.
Eth praube Ido qu’ei incapable…
D’enganhar de bon voler, aquerò òc.
Mès non ages cap de dobte.
Era primitiua idia de qué aguest mainatge ei eth mèn hilh que deuec èster d’eth.
La tierie coma sospecha, coma inspiracion artistica-flatulenta, e er aute se didec: “Plan, donc, aciu qu’as un negòci”.
Per çò que hè a Platon que non se li pòt acodir; d’aquerò ne sò solide fòrça.
Jacinta, aclapada, volie deféner eth sòn tèma tu per tu.
Te juri que non…
Com vòs que t’ac juri?…
Ai, mon Diu!, ara se m’acodís qu’aguest mainatge ei eth hilh dera hilhastra d’Izquierso.
Prauba Nicolasa!
Que moric de jasilha.
Ère ua excellenta gojata.
Eth sòn mainatge qu’a, damb diferéncia de tres mesi, era madeisha edat qu’aurie eth mèn se visquesse.
Se visquesse!
Se visquesse… òc…
Ja ves se com te canti clar.
Que non m’as parlat jamès d’aquerò, declarèc sevèrament Jacinta.
Era darrèra causa que condères siguec… jo qué me sai… non me shaute rebrembar taus causes.
Mès que me vien en pensament sense voler.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Òc, e ei era vertat, era pura vertat.
Mès, mès endauant que i a un aute episòdi, que d’eth non te n’è parlat jamès, pr’amor que non n’auíem eth perqué.
Quan se passèc, hège ja un an qu’èrem maridadi; que viuíem ena milhor armonia…
Que i a cèrtes causes que non s’an de díder a ua esposa.
Per discrèta e prudenta que sigue ua hemna, e tu n’ès fòrça, tostemps còste tarrabastòri en taus casi; que non se n’encuede des circonstàncies, ne se fixe enes mobils des accions.
Alavetz carè, e me pensi que hi ben en carar.
Çò que se passèc non ei desfavorable entà jo.
T’ac auria pogut díder; mès, e s’ac auesses interpretat mau?
Ara qu’a arribat era ocasión entà condar-t’ac, e vam a veir quin judici ne très.
Çò que òc te posqui assegurar ei que non i a arren mès.
Aquerò que te vau a díder ei eth darrèr paragraf d’ua istòria que t’e condat per remeses.
E s’acabèc.
Er ahèr qu’ei agotat…
Mès aguesta tarde, hilha mia, mos ajaçaram, dormiram e deman…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
VII.- “Non, non, non, cridèc Jacinta mèslèu emmaliciada qu’intranquilla.
Donques per çò que hè a jo, gojateta, me’n vau entath lhet, didec eth Delfín, en tot premanir-se entà hè’c.
Dilhèu te penses que te vau a revelar quauquarren que te va e méter es peus quilhadi.
Que non ei arren…!, t’ac vau a condar pr’amor qu’ei era pròva de qué t’an enganhat.
Veigui que botes ua cara espaventosa.
Donques se non siguesse pr’amor qu’er ahèr ei fòrça trist te dideria qu’arrisses…
Que te cau demorar mès convençuda…!
E non te’n hèsques per çò dera cofa, hilha.
Vaquí çò que trèn es persones per èster massa braves.
Es angels, coma que son acostumadi a volar, non saben caminar pera tèrra sense estramuncar a cada pas.
S’auie acostumat Jacinta de tau manèra ara idia de hèr-se sòn a Juanin, de suenhar-lo e educar-lo coma hilh, que li hège dò senter-lo arrincat d’era per çò d’ua pròva, per un argument qu’en eth intervenguie era odiada hemna aquera qu’eth sòn nòm volie desbrembar.
Mès era vertat ère que seguie estimant ath Pituso, e qu’era sua afeccion e eth sòn amor pròpri se revoutauen contra era idia de deishar-lo en carrèr.
Non l’abandonarie ja, encara qu’eth sòn marit, era sua soèra e toti se n’arrissen d’era e l’auessen per lhòca e ridicula.
Guarda, donc…
Siguec que se n’auie anat de Madrid e que non poderes saber entà on.
Aquerò m’ac condères en Sevilla.
Be n’as de memòria!
Donques se passèc un temps, e tar an de maridadi, un dia, de ressabuda, plaf… entres tu en mèn quarto e m’autreges ua carta.
Òc, ua petita carta que heren a vier entà jo.
La daurisqui, me demori atau un shinhau coma empeguit…
Me demanes se qué ei, e te digui: "Arren, qu’ei era mair deth praube Valledor que me demane ua recomanacion entar alcalde…” Cuelhi eth mèn chapèu e tath carrèr.
Ei a díder, hège que m’escriuessen, perque era praubeta non sap… “Donques senhor, que non i a mès remèdi que vier aquiu delà”.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Non te pòs imaginar se guaire li shordaue era resurreccion d’ua causa que credie ja mòrta e despareishuda entà tostemp.
Aguest pensament me cargaue.
Qu’ère ua casa deth carrèr Hortaleza, per çò que semble d’òstes.
En embaish que i a ua botiga de taüts.
E qué se passaue?, qu’era malerosa auie vengut a Madrid damb eth sòn hilh, damb eth mèn hilh, per qué non didè’c clar, e damb un òme, qu’ère fòrça mau de sòs, causa que non vò díder arren…
Arribar e meter-se malaut eth praube mainatge que siguec tot ua causa.
Se vedec era prauba en un bolegadís plan complicat.
A qui acodir?
Qu’ère normau: a jo.
Jo l’ac didí.
Çò que jo li didia en veder-la hèta un mar de lèrmes: “Per qué non m’avisères abans?” Plan, jo m’auria hèt a vier un o dus mètges e qui sap, qui sap se l’auríem sauvat.
Jacinta caraue.
Eth terror non la deishaue badar boca.
T’asseguri que passè ua estona… ai, quina estona!
E auer de dissimular en casa dauant de tu!
Aquera net anaues tu tath Reiau.
Jo i anè tanben; mès te juri qu’ena mia vida è sentut, coma en aquera net, era tristesa sarrada ena mia amna.
Tu non te’n brembaràs…
Non sabies arren.
E arren mès.
Li crompè era caisheta blua mès polida qu’auie ena botiga der embaish, e se lo heren a vier entath cementèri en un car de luxe damb dus shivaus emplumachadi, sense mès companhia qu’era der òme de Fortunata e eth marit, o çò que siguesse, dera patrona.
Ena Red de San Luis, guarda com son es causes, me trapè a mama…
Me didec: “Be n’ès d’esblancossit”.
Tant que didia aquerò, vedí desparéisher peth carrèr dera Montera enjós eth car damb era caisheta blua…
Causes deth mon!
Vam a veir: se jo t’auessa condat aquerò, non t’aurien vengut fòrça desengusti, gelosies e d’autes qüestions?
Dilhèu non, didec era esposa alendant prigondament.
Qué se passèc dempús?
Tot aquerò que seguís que non a cap importància.
Dès que s’acoguèc ath petit, jo non auia un aute desir que veir ara mair fotent eth camp.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Era soleta causa que sentia ère pietat pes sòns malastres, e non ère petit eth malastre de víuer damb aqueth barbar, un tipe grossièr que la tractaue fòrça mau e non la deishaue ne alendar.
Prauba hemna!
Jo li didí, tant qu’èth ère en cementèri: “Com ei que t’estàs damb aguesta bèstia e lo supòrtes?” E me responec: “Que non è mès empara qu’aguesta fèra.
Non lo posqui veir; mès er arregraïment…”.
Qu’ei plan trist víuer d’aguesta manèra, auent en òdi e arregraïnt.
Ja ves guaire malastre, guaira misèria i a en aguest mon, mainada mia…
Plan, donc, seguisqui dident-te qu’aquera malerosa parelha me dèc grans maus de cap.
Eth tipe, qu’ère quincalhèr, d’aqueri que boten taulatges enes hèires, volie ua plaça de comptador dera tresauraria d’un pòble.
Be n’ei de bèstia!
M’aclapaue damb es sues exigéncies, e enquia e tot damb menaces, e non tardè a compréner que çò que volie ère trèir-me sòs.
Era prauba Fortunata non me didie arren.
Aqueth bèstia non li permetie que me vedesse e me parlèsse sense èster eth present, e era, dauant d’eth, a penes lheuaue deth solèr era vista; tant espaurida la tenguie.
Ua net, sivans me condèc era patrona, la volec aucir, eth plan animau.
Sabes perqué?, perque m’auie guardat.
Atau ac didie eth…
Que me pòs creir, coma qu’era net ei net, que Fortunata non m’inspiraue que pietat.
S’auie deteriorat fòrça per çò que hè ath fisic, e en çò d’espirituau non auie guanhat arren.
Estaue magra, lorda, vestie damb pelhòts que flairauen mau, e era praubetat, era vida de gossets e era companhia d’aqueth sauvatge l’auien trèt grana part des sòns atractius.
Tàs tres dies se me hèren ja insuportables es exigéncies dera fèra, e m’avenguí a tot.
Que non auí mès remèdi que díder: “Tar enemic que hug, pònt d’argent”.
E damb es talents de veder-les partir, que m’ère parièr era estocada que balhessen.
Les autregè es sòs damb era condicion de qué se n’auien d’anar de seguit.
E aciu patz e dempús glòria.
E s’acabèc eth mèn conde, mainada dera mia vida, pr’amor que non me n’è tornat a saber ua soleta paraula d’aqueth respectable tronc, çò que m’aumplís d’alegria.
Jacinta auie era sua guardada tachada enes diboishi dera vana.
Eth sòn marit li cuelhec ua man e se la sarrèc fòrça.
Era non didie arren mès que “praube Pituso praube Juanin!”.
De ressabuda ua idia heric era sua ment coma un còp de foet, en tot trèir-la d’aqueth aclapament qu’ère.
Qu’ère era conviccion darrèra que se revoutaue furiosa enes agonies dera derròta.
Que non i a arren que se resigne a morir, e er error ei dilhèu çò que damb mès valentia se defen dera mòrt.
Quan er error se ve menaçat d’aguest ridicul qu’eth lenguatge corrent cride cofa, hè esfòrci desesperadi, ahiscat per amor pròpri, entà alongar era sua existéncia.
Des pardies des sues illusions des.hètes treiguec, donc, Jacinta eth darrèr argument, eth darrèr; mès lo tenguec damb fòrça, dilhèu pr’amor que ja non auie arren mès.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Madeish siguec enténer aquerò eth Delfín qu’estarnar-se d’arrir.
Que non i a tau retirada, ne la pòt auer.
Solet existís ena tua imaginacion.
Es mainatges d’aguesta edat se retiren tostemp ad aqueth que vò eth que les guarde.
Observa-lo ben ara, examina-li es traits damb imparcialitat, mès damb imparcialitat e consciéncia, sabes?…
Ena desesperacion dera sua inevitabla derròta, trapèc encara era dauna un aute argument.
Pr’amor que tu l’escauhères era tèsta.
Tu e mama qu’ètz dues bones maniaques.
Jo me’n sai de qué en aguesta casa i manque un mainatget.
Tanben jo lo desiri autant coma vosates; aquerò, hilha dera mia amna, non se pòt anar a cercar enes botigues, ne ac pòt hèr a vier Estupinhan dejós dera capa, coma es caishes de cigars.
Era retirada, convenç-te pegonha, non ei senon era exaltacion deth tòn pensament per tòrt d’aguesta maudida novèla deth mainatge trapat.
E t’ac pòs creir, se coma istòria eth cas ei faus, coma novèla ei ridicul.
Se non, guarda as persones que t’an ajudat a desvolopar era tua òbra: Ido del Sagrario, un pudesenc; José Izquierdo, un lhòco dera classe de cavalaria; Guillermina, ua hòla santa, mès hòla, a tot darrèr.
Dempús ven mama, qu’en veder-te a tu afogada, s’afogue tanben.
Era sua bontat l’escurís era sua rason, coma a tu, pr’amor qu’ètz tan braves qu’a viatges, cre-me, vos cau estacar.
Non, non arrisques; as persones que son plan braves, plan braves, arribe un moment que non i a mès remèdi qu’estacar-les.
Jacinta arrie damb tristesa e eth sòn marit li hec fòrça amorasses, esdegant-se per padegar-la.
Autant li demanèc que se calèsse en lhet, que fin finau accedit.
A qui, ath mainatge de Nicolasa?…
Encara que non sigue mès que per curiosèr…
Considera’c coma ua crompa qu’auem hèt es dues maniaques.
Se crompèssem un gosset, non voleries veder-lo?
Plan, donc, vierè.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
S’ajacèc Jacinta en sòn lhet, e ath cap d’ua estona vedec qu’eth sòn marit ja dormie.
Era que non auie dromilhon e pensaue en çò que venguie d’enténer.
Quin quadre mès trist e quina vision aquera dera misèria umana!
Tanben pensèc fòrça en Pituso.
Praubet, tan polit, tan beròi e non retirar-se…!
Mès qu’ei que jo ne sò segura de qué se li retire…
Illusion!
Com a d’èster illusion?
Que non me venguen a condar condes.
Aqueri petiti plècs deth nas quan arrís… aqueres entrecelhes…” E atau s’estèc enquia fòrça tard.
Eth 28 peth maitin, dempús de missa, entrèc Barbarita ena cramba deth matrimòni joen tà dider-les que hège plan bon dia, e qu’eth malaut podie gésser, ben abrigat.
Jacinta non desiraue ua auta causa, ne tanpòc eth Delfín.
Solet qu’en sòrta de vier en Retiro, vengueren ena casa de Ramon Villuendas.
Se trapaue aguest en burèu; mès quan les vedec entrar pugèc damb eri, desirant presenciar era scèna deth reconeishement que demoraue siguesse patetica e teatrau.
Fòrça s’estonèren eth e Benigna de qué Juan vedesse ath petit damb tranquilla indiferéncia, sense hèr cap demostracion d’amor pairau.
Pro que n’ei de beròi.
Malastre que non sigue nòste…
Benigna e Ramon guardauen a Jacinta.
Silenci.
Lo trinquèc Benigna entà díder: “Vertadèrament… jo… jamès i trapè tau retirada.
E tu?, li preguntèc Juan a Ramon.
Jo… donques digui madeish que Benigna.
Jacinta non sabie dissimular eth sòn trebolament.
A, aquerò non!, e que li cau èster un gran tafurèl.
Qu’a a qui gésser.
Sa pair siguec prumèr emplegat deth gas; dempús punt important ena casa de jòc deth pulpitillo.
Punt important!
E qué ei aquerò?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aquerò, aquerò non, didec Jacinta damb ràbia.
Tanben tu vòs difamar ath mèn mainatge?
Balha-lo-me…
Non ei vertat, hilh, que ta papa non…?
Toti se meteren a arrir.
Qu’ei mèn”.
Coma que t’a costat es tòns sòs.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
VIII.- Eth mainatge li botèc es mans en còth e guardèc as auti damb rancura, coma indignat dera nòta difamanta que se volie lançar sus era sua familha.
Es auti mainatges se lo heren a vier entà jogar, non sense qu’abans Jacinta li hesse fòrça amorasses, per çò que li didec Benigna que non s’ac auie de cuélher tan fòrtament.
Que digui que non l’abandoni.
Ès hòla?, insinuèc eth Delfín damb severitat.
Non, que sò pro senada.
Au, tie discrecion…
En Ospici!, exclamèc Jacinta damb era cara plan alugada, entà que me lo manen tàs entèrraments… e l’autregen aqueres pochòines entà minjar!…
Mès tu qué te penses?
Qu’ès ua creatura.
Gojata, gojata, qu’ès en plen romanticisme.
Qu’a estat ua sòrt entada eth auer queigut enes nòstes mans desliurant-lo des d’Izquierdo.
Mès non embolhem es causes.
Ua causa ei protegir-lo e ua auta hèr-lo-mos a vier en casa.
Encara que jo volessa, sabi pas s’eth mèn pair ac consentirie.
Es tòns boni sentiments que te hèn delirar, vertat Benigna?
Jo l’è dit qu’as persones plan braves, plan braves, que cau estacar-les bèri còps.
Aguesta qu’ei un àngel, e es angels quèn ena pegaria de creir qu’eth mon ei eth cèu.
Eth mon que non ei eth cèu, vertat Ramon?, e es nòstes accions non pòden èster basades en critèris angelicaus.
Se tot aquerò que pensen e senten es angels, coma era mia hemna, s’amièsse ena practica, era vida serie impossibla, absoludament impossibla.
Es nòstes idies cau que s’inspiren enes idies generaus, que son er ambient morau que viuem.
Pro que me’n sai que mos cau aspirar ara perfeccion; mès non balhant còps de pè ara armonia deth mon, qu’estarie ben!…
Vam a veir, t’é convençut, òc o non?
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Jacinta auie ua idia tan nauta des talents e des sabentes lectures deth Delfín, que lèu jamès deishaue de plegar-se dauant d’eres, encara qu’ath sòn laguens se sauvèsse quauqui judicis independents qu’era modestia e era subordinacion non li permetien manifestar.
Non s’auien passat dètz segondes dempús d’aqueth atau, atau, quan s’entenec ua grana cridadissa.
Atau ac comprenec Benigna, corrent espaurida entath minjador d’a on venguie eth cranhut rambalh.
Òsca pes mainatges valents!, didec Santa Cruz, ath còp que Ramon Villuendas se didie adiu entà baishar en burèu.
Jacinta correc entath minjador, e de seguic tornèc espaurida.
Que i auie en minjador ua plata d’arròs damb lèit.
S’entenec era votz de Benigna, hèta ua furia: “Te vau a aucir… indecent!, bèstia!” Es auti mainatges apareisheren cridant.
Jacinta les pelegèc: “Mès vosati, pècs, non vedíetz se qué hège?
Per qué non avisèretz?
Hemna, hè-te a vier, hè-te a vier ja d’aguesta casa aguest bocin de tigre, didec Benigna, entrant plan enventida.
Vèrge deth Carme, era mia plata d’arròs damb lèit!
Es mainatges de Villuendas sautauen d’alegria.
Plan, hemna, que ja les lauarè.
Non te’n hèsques.
E vestir-lo damb ròba neta.
Jo non posqui.
E arren mès.
Tè, non crides tant, que tot aquerò ei pòga causa.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Te vau a aucir, coquin, li didec sa mair adoptiua ajulhant-se dauant d’eth e tient-se er arrir.
Que t’as metut polit… ja veiràs quina sabonada te haràs a vier.
Tant que se tardèc eth lavatge, es Villuendas hilhs s’amolonauen ath torn deth sòn oncle, en tot meter-se sus es sòns jolhs e penjar-se des braci pr’amor de condar-li es granes gorrinaries que hège eth bèstia de Juanin.
Non candèles senon que lecaue es plats, e dempús… lançaue es forquilhes en tèrra.
Quan sa pair Ramon lo pelejaue, l’ensenhaue era lengua dident osties e d’autes expressions lèges, e dempús… hège ua auta causa mès indecenta, vai!, qu’ère lheuar-se eth vestit peth darrèr, hèr mieja virada metent-se a arrir e ensenhar eth cu.
Santa Cruz non podie estar-se seriós.
Tornèc ara fin Jacinta, hènt-se a vier dera man ath delinqüent ja lauat e mudat, e ara seguida entrèc Benigna, complètament padegada, e tient-se de cara damb eth sòn cunhat, li didec damb era màger severitat: “As aciu un duro?
Que non è monedalha”.
Juan s’esdeguèc a trèir eth duro, e en madeish moment que lo botaue ena man de Benigna, Jacinta e es gojats s’estarnèren a arrir.
Santa Cruz baishèc deth sòn saumet.
Non m’en brembaua qu’aué ei eth dia des Innocents.
Bona, qu’a estat bona.
A jo non, repliquèc Benigna.
Aciu qu’auem parlat fòrça d’aquerò, e era vertat, eth que poirie èster autentic; mès aquerò dera retirada non la trapàuem.
E donques se passe qu’aguesta fèreta non ei dera familha… jo me n’alégri, e demani que me hesquen eth favor de trèir-la-me de casa.
Pro maus de cap qu’è damb es mies.
Jacinta e eth sòn marit li demanèren en retirar-se que l’auesse un dia mès.
Que decidirien.
Causes fòrça crudèus auie d’enténer Jacinta pendent aqueth dia, mès de tot aquerò qu’entenec arren li costèc tant estonament e descoratjament coma aguestes paraules que Barbarita li didec ena aurelha:
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Juan li parlèc clar.
Que non i a tau hilh ne a cent mil lègues.
Era vertat, tu te precipitères; e per çò dera retirada…
Qu’ère çò que li restaue d’enténer a Jacinta.
Qu’ei que se m’apeguèren es tues illusions, repliquèc era soèra desencusant-se dera sua errada.
Juan ditz qu’ei mania; jo lo cridi illusion; e es illusions s’apèguen coma era veròla.
Es idies fixes que son contagioses.
Plan per aquerò, guarda, plan per aquerò è tanta pòur des lhòcos e m’espaurisqui de veder-me ath sòn costat.
Qu’ei que quan quauqu’un ei apròp de jo e se met a hèr moninades me boti jo a hèr madeish.
Qu’èm monards d’imitacion…
Plan, donc, te cau convéncer, çò dera retirada ei ua illusion, e es dues… ac diderè hloishet, es dues auem queigut en ua grana cofa.
E ara, se qué hèr?
Non se t’acodisque hèr-lo a vier aciu.
Baldomero non ac consentís, e a fòrça rason.
Jo… se t’è de díder era vertat, l’è cuelhut afeccion.
Ai!, es sues sauvatjaries me divertissen.
Ei tan polit!
Quini uelhets aqueri!, e donc, es plècs deth nas?…
Vene e veiràs era grípia de Nadau que li crompè.
Se hec a vier a Jacinta en sòn quarto e dempús de mostrar-li era grípia, li didec: “Aciu que i a mès contrabanda.
Guarda.
Aguest maitin anè enes botigues e… vaquí: miches de color, un vestit de punt, blu, ar estil anglés.
Guarda era gòrra que ditz Numancia.
Aguest qu’ei un caprici que jo auia.
Qu’estarà plan polit.
Jacinta escotèc e vedec aquerò damb malenconia.
Ai, mon Diu, be n’ei de graciós!..
Qu’està tà minjar-lo-se…
Jo, te digui era vertat, me lo haria a vier en casa se non siguesse que Baldomero e Juan non vòlen aguesti embolhs…
Ai, que t’ac digui de vertat.
Que non pòt ua víuer sense auer a bèth èsser petitet qu’adorar.
Hilha dera mia amna!, qu’ei un gran malastre entà toti que tu non mos autreges quauquarren.
A Jacinta se li clauèc aguesta frasa en còr, e s’estèc tremolant ua estona agranint era herida, coma se passe damb es flèches que non s’an clauat ben.
Li manque ua creatura que cride e hèsque rambalh, que hèsque coquinaries, que mos marège a toti.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Donques que coma Benigna ja non lo vò tier, didec Jacinta, ne tanpòc ei possible tier-lo aciu, lo botaram en casa de Candelaria.
Ja li passarè un tant ath mes ara mia fraia tà qu’er òste non sigue ua carga pesanta…
Me semble plan ben pensat; mès plan ben pensat.
E quin remèdi auem?…
Pr’amor que çò der Ospici que non va. Aquerò que non ac pensen…
Quines causes se l’acodissen ath mèn marit!
Plan, coma qu’ada eth non l’an hèt anar jamès as enterraments, caushigant hangues, arrapant era ploja e eth hered, li semble plan naturau qu’er aute praubet s’elève entre taüts…
Òc, sonque mancarie!
Jo m’encargui de pagar-li era pension en casa de Candelaria, didec Barbarita, gasulhant-li ara sua hilha coma es mainatges qu’acòrden ua coquinaria.
Me semble que me cau començar crompant-li un petit lhet.
Qué te semble?
Responec era auta que li semblaue plan ben e se padeguèc fòrça damb aguesta convèrsa, calant-se a imaginar plans e gòis mairaus.
Mès que volec era sua mala sòrt qu’aqueth madeish dia o eth pròche talhèsse eth vel dera sua ment D. Baldomero, que la cridèc ath sòn burèu pr’amor de hèr-li aguest sermon:
Non te’n hèsques; tot s’apraiarà.
Peth hèt de qué tu t’ofusquères, non lo vam a lançar en carrèr.
Entà un aute viatge, que serà bon non deishar-te portar deth tòn brave còr… tant a pas d’animau de carga, pr’amor que tot s’a de moderar, hilha, enquia es impulsi sublims…
Ditz Juan, e ei en çò mès just, qu’es procediments angelicaus capviren ara societat.
Coma mos entestem toti a èster perfèctes, non mos poiram tier es uns as auti, a auríem d'anar a còp de punh…
Que non ère Jacinta conforme damb aguestes idies mès eth respècte que sa pair politic l’inspiraue li treiguec er alend, en tot empedir-li exprimir çò de molt e bon que se l’acodie.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que non cau arroncilhar es celhes.
Aquiu s’estarà coma ena glòria.
Ja è parlat damb era santa.
Jo ac pagarè tot, entà que se li balhe ua bona educacion e un elevatge convenent.
Aprenerà un mestièr, e qui ac sap, qui ac sap, dilhèu ua carrèra.
Tot s’està en qu’age disposicion.
Me semble que non t’entosiasme era mia idia.
Mès pensa un shinhau e veiràs que non rèste cap aute camin…
Aquiu s’estarà fòrça ben, ben minjat, ben abrigat…
Ager li balhè a Guillermina quate pèces de tela deth Reino pr’amor de qué se les hèsque giquetes.
Ja veiràs guaire beròis les va a botar.
E pro que les aumplissen eth vrente bon Diu!
Guarda, se non, es lampits qu’an, e aqueri colors de poma.
Quan Bárbara m’ac didec, n’ère tan creiguda de qué ère eth mèn arrèhilh que jo tanben m’ac avalè.
Qu’ei vertat qu’exigí pròves… mès tant que venguien aguestes pròves, me capvirè… causes de vielh!, e siguí tot aqueth dia hènt catalògs.
Pensaua autrejar-lo-se quan venguesse en casa…
Cuelhent er acordeon pes dues tapes, comencèc a estirar-lo e a arropir-lo, en tot hèr flin flan diuèrsi còps.
Jacinta arrie e ath madeish temps se l’escapèren dues lèrmes.
Entrèc alavetz, de ressabuda, Barbarita, dident: “quina musica ei aguesta?…
Arren, estimada, declarèc eth brave senhor en tot desencusar-se francament.
Que jo tanben me capvirè.
Non ac volia díder.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
A veir, vene aciu, indiquèc Barbarita plan contenta, desirosa de tocar eth mainadenc esturment.
A!, brigand, atau me despenes es sòs en vicis.
Balha-lo-me… lo tocarè jo… flin flan…
Ai!, sabi pas qué tie aquerò… qu’ei un gust entener-lo!
Semble qu’alègre tota era casa.
E gessec tocant pes correders e dident-li a Jacinta: “polida jogalha… vertat?
Bota-te era mantilha, qu’ara madeish l’ac vam a autrejar, flin flan…
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
I.- Qui mane, mane.
Se resolvec er ahèr deth Pituso cossent damb açò dispausat per D. Baldomero, e era madeisha Guillermina se lo hec a vier un maitin entath sòn asil, a on quedèc installat.
Venguie Jacinta a veder-lo plan soent, e era sua soèra l’acompanhaue lèu tostemp.
Eth mainatge ère tan mimat, qu’era fondadora der establiment li calec cuélher cartes en ahèr, pelejant sevèrament as sues amigues e barrant-les era pòrta fòrça còps.
Enes darrèrs dies d’aqueth malastrat an, l’entrèren a Jacinta malenconies, e non ère tà mens, pr’amor qu’eth desdenhat e comic acabament dera novèla Pitusiana aurie aclapat ath mès valent.
Qu’arribèren dempús d’autes causetes, menudalhes se se vò, mès coma que queiguien ja sus un esperit trincat, costauen mès pena dera qu’en realitat auien.
Pr’amor que Juan, tanlèu se metec ben e cuelhec eth carrèr, deishèc d’èster tant expansiu, paupaire e lanfiós coma enes dies deth sòn embarrament, e s’acabèren aqueres scènes nueitiues qu’en eres era confiança imitaue eth lenguatge dera innocéncia.
Eth Delfin mostraue ua gravetat e un sen pròpris deth sòn talent e reputacion; mès accentuaue autant era sua postura, que semblaue voler desbrembar damb ua conducta senada es mainatjums deth sòn periòde catarrau.
Damb era sua hemna se mostraue tostemps afable e atentiu, mès hered, e a viatges un shinhau menspredós.
Jacinta s’avalaue aguesti aloès sense dider-li arren ad arrés.
Es sòns temors de fautes començauen a condensar-se, e estacant puntes e observant detalhs, sajaue de personalizar es distraccions deth sòn marit.
Pensaue prumèr de tot ena hilhuquèra des mainades de Casa-Muñoz, per certanes causetes qu’auie vist per edart, e dues o tres frases, caçades ath vòl, d’ua convèrsa de Juan damb eth sòn confident Villalonga.
Dempús tenguec aquerò coma ua asenada e se fixèc en ua amiga sua, maridada damb Moreno Vallejo, botiguèr de nauetats de plan redusit capitau.
Aguesta senhora amiaue un luxe tarabastós, balhant fòrça que parlar.
Que i auie, donc, un aimant.
A Jacinta li venguec en cap qu’aguest ère eth sòn Delfín, e anaue impacientada darrèr d’ua frasa, un accent, un detalh quinsevolh que l’ac confirmèsse.
Mès d’un còp sentec es gatalhèues d’aquera rabieta mainadenca que l’entraue còp sec, e daue còps de pè en solèr e li calie refrenar-se fòrça entà non anar-se’n entada eth e tirassar-li eth peu, dident-li: coquin… comediant, damb tot çò d’aute qu’enes peleges matrimoniaus s’acostume.
Çò que mès la tormentaue ère que l’estimaue mès quan eth se botaue tan senat en tot hèr eth papèr d’ua persona que s’està ena societat entà dar exemple de moderacion e bon critèri.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que vengueren dies mercadi ena istòria patria per eveniments ressonants, e aquera familha erosa discutie aqueri eveniments coma les discutim toti.
Eth 3 de gèr de 1874!…
Eth còp d’Estat de Pavia!
Que non se parlaue de ua auta causa, ne auie arren milhor de qué parlar.
Qu’ère agradiu ath temperament un canvi teatrau d’institucions, e virar ua situacion coma se vire un topin electorau.
Qu’auie estat admirablament hèt, sivans D. Baldomero, e era armada auie sauvat un còp mès ara malerosa nacion espanhòla.
Eth cosolidat auie arribat a 11 e es accions deth Banc a 138.
Eth crèdit qu’ère en.honsat.
Era guèrra e era anarquia non s’acabauen; auíem arribat en periòde mès naut der encendi, coma didie Aparisi, e lèu, plan lèu, aqueth qu’a ua pesseta la mostrarie coma ua causa estranha.
Desirauen toti que venguesse Villalonga en casa tà que les condèsse era memorabla session dera net deth 2 ath 3, pr’amor que l’auie presenciat enes sètis ròis.
Mès eth representant deth país non venguie per aquiu.
Ara fin venguec eth dia de Reis peth maitin.
Passaue Jacinta peth recebedor, quan er amic dera casa entrèc.
E eth monstre s’a lheuat ja?” Jacinta que non podie veir ath dit omonim.
S’estaue aguesta antipatia ena credença de qué Villalonga ère eth corruptor deth sòn marit e qui l’arrossegaue entara infidelitat.
Guaire se’n harà de non veder- vos tà que li condetz aquerò…!
Auéretz fòrça pòur?
Vai, quina gràcia!
A gessut tanben Juan?
Non, qu’ei en tot vestir-se.
Passatz.
E venguec ath sòn darrèr, pr’amor que tostemp qu’es dus amics s’embarrauen, hège era tot çò que podie pr’amor de seguir d’aurelha çò que didien, escotant en espaci dera mau barrada pòrta.
Jacinto se demorèc en burèu, e era sua omonima entrèc entà anonciar-lo.
Òc, simpatic… que sò aciu.
Passa, dançaire…
Erosi es uelhs!…
Er amiguet entrèc: Jacinta notaue enes uelhs d’aguest quauquarren d’intencion picaresca.
De boni talents s’amagarie darrèr des ridèus pr’amor de panar-les es sòns secrets ad aqueth parelh de brigands.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mès que harie un petit torn, e sajarie de pescar quauquarren…
Qu’èrem en tot rabiar per veder-te.” E Villalonga comencèc eth sòn raconde dauant de Jacinta; mès, tanlèu aguesta se n’anèc, eth ròstre de condaire se neguèc de malícia.
Guardèren ambdus ara pòrta; s’assegurèc eth companh de qué era esposa s’auie retirat, e virant-se entath Delfín, li didec damb era votz pauruga que tien es conspiradors domestics:
Parla ja.
Donques que sò vist a qui mens te pòs imaginar…
Qu’ei aciu.
Qui?
Fortunata… mès que non as idia dera sua transformacion.
Vai, quin cambiament!
Qu’està plan beròia, plan eleganta.
Gojat, que me quedè capvirat quan la vedí.
S’enteneren es passi de Jacinta.
Quan apareishec quilhant eth ridèu, Villalonga hec un sobte cambiament ath sòn discurs: “Non, òme, que non ac as entenut ben; era session comencèc pera tarde e s’acabèc tas ueit.
Pendent era suspension se sagèc d’arribar a un acòrd.
Jo m’apressaua a toti es grops en flairar aqueth aguisat… uf!, mau, mau; eth ministèri Palanca s’anaue codent, codent…
A tot aquerò… guarda se n’estarien de cècs aqueri òmes!…
Zalamero e jo gessíem e entràuem per torns pr’amor de hèr a vier noticies a ua casa deth carrèr dera Greda, a on èren Serrano, Topete e d’auti.
Generau, que non s’entenen.
Aquerò qu’ei ua bassa d’òli… borint.
Hèn quèir a Castelar.
En fin, ja veiram ara.
Vietz aquiu.
I aurà votacion?
Me pensi que òc.
Castelar.
Ditz-me ua causa.
E s’auesse estat favorable?
Que non s’aurie hèt arren.
Qu’ei segur.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Que non mos va a enténer…
Be te n’as tornat de mesfisant!
Donques anet… siguí en Suizo enquiàs dètz.
Dempús me n’anè ua estona en Reiau, e en gésser se m’acodic passar per Praga a veir s’ère aquiu Joaquin Pez, que l’auia de díder ua causa.
Entri e çò prumèr que veigui ei ua parelha… enes taules dera dreta…
Me demorè guardant coma un pèc…
Qu’èren un senhor e ua senhora vestida damb ua elegància… com t’ac vau a díder?, damb ua elegància improvisada.
E de seguit me n’encuedè…
Mès s’ei aguesta condemnada de Fortunata!” Per mès que te diga, non te pòs hèr ua idia dera sua metamorfòsi…
Que l’auries de veir damb es tòns pròpris uelhs.
Qu’ei encantadora.
Solide qu’a estat en París, pr’amor que sense passar per aquiu non se pòden hèr cèrtes transformacions.
Me botè çò de mès pròche possible, demorant entener-la parlar.
Pr’amor qu’era cintura e era cotilha, quan ath laguens i a qualitat, les apraien es modisti aisidament; mès çò que tanh ath lenguatge…
Tè, que l’auries de veir e te quedaries pèc, coma jo.
Dideries qu’era sua elegància ei d’ocasion e que non a mina de senhora…
D’acòrd; que non a mina de senhora; ne li hè ua bèra manca…
Mès aquerò non trè qu’age ua mina seductora, capabla de…
Vai, que se la ves, lances pèires.
T’en brembaràs d’aqueth còs sense parièr, d’aqueth bust estatuari, d’aqueri que se dan en pòble e morissen ena escurina quan era civilizacion non les cerque e les presente.
Guaire viatges ac didérem: "S'aguest bust sabesse espleitar-se…!” Donques tè, que ja l’as en plia espleitacion.
Te’n brembes de çò que didies?…”Eth pòble ei era peirèra.
D’eth gessen es granes idies e es granes bereses.
Dempús ven era intelligéncia, er art, era man d’òbra, que trè eth blòc e lo talhe”…
Plan, donc, gojat, aciu que l’as ben escultada…
Quines linhes mès delicades!…
Plan que òc, parlant, solide que met era pauta.
Jo m’apressaua damb compde.
Comprení que m’auie coneishut e qu’es mies guardades l’intimidauen…
Praubeta!
Çò d’elegant que non li trè çò d’ordinari, aqueth sabi pas qué de pòble, cèrta timiditat que se barrege, sabi pas com, damb eth cinisme, era consciéncia de valer plan pòc, mès plan pòc, morau e intellectuament, junhuda ara seguretat de tiranisar… a!, brigantes!, ad aqueri que valem mès qu’eres… digui, non gausi afirmar que valguem mès, se non ei pera forma…
En resumit, gojat, aguesta qu’uscle.
Jo pensaua ena quantitat d’aigua qu’auie precedit ara transformacion.
Mès, a!, es hemnes qu’aprenen aquerò lèu lèu.
Que son eth madeish dimòni entà assimilar-se tot çò qu’ei eth regne dera toilette.
Ça que la, jo apostaria que non a aprenut a liéger…
Que son atau; dempús diden que se les pervertim.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Aigua, manequins, er aisit costum d’ornar-se; dempús seda, velot, eth chapèu…
Chapèu!, exclamèc Juan ad arràs dera estupefaccion.
Òc; e non te pòs imaginar çò de ben que l’està.
Semble que l’age amiat tota era vida…
T’en brembes deth mocadoret en cap damb eth pic entà naut e era laçada?…
Qui ac diderie!
Quines transformacions!…
Çò que te digui…
Es qu’an gèni, aprenen en un virament de uelhs.
Era raça espanhòla qu’ei terribla, gojat, entà assimilar tot çò que pertanh ara forma…
Mès que l’auries de veir!…
Jo, t’ac cohèssi, èra estonat, capvirat, empeguit…
Eth discurs de Salmeron siguec admirable… de çò mès admirable…
Encara me semble que veigui aquera cara de hilh deth desèrt, e aqueth movement orizontau des uelhs e era galhardia des gèsti.
Gran òme; mès jo pensaua: que non te valen es tues filosofies; que l’as hèta bona, e ja veiràs era qu’as armat.
Parlèc dempus Castelar.
Quin tròç de discurs!, quin valor d’òme!, com se quilhaue!
Me semblaue que tocaue eth tet.
Jacinta tornèc a gésser sense díder arren.
Sospechaue dilhèu qu’ena sua abséncia es brigands parlauen de un aute ahèr, e s’aluenhèc damb er in de tornar e apressar-se cautosa.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
II.- Te vau a díder… dès que lo vedí, me didí: “Jo coneishi aguesta cara”.
Mès que non queiguí en qui ère.
Entrèc Pez e parlèrem…
Eth tanben se pensaue que lo coneishie.
Mos hègem brigalhs eth cervèth.
A tot darrèr mo n’encuedérem de qué auíem vist ad aqueth individú uns dies abans en burèu deth director deth Tesoro.
Me pensi que parlaue damb aguest sus eth pagament d’uns fusilhs encargadi a Anglatèrra.
Qu’auie accent catalan, damb mostacha e barbeta… cinquanta ans… pro antipatic.
Plan, donc; coma que Joaquin e jo lo guardàuem tant, eth tipe aqueth s’espantaue.
Era non hège era cocarèla… semblaue coma avergonhada… e be n’ère de beròia damb era sua vergohna!
Te’n brembes d’aquera careta descolorida damb puntes neres?
Donques qu’a milhorat fòrça, pr’amor qu’està mès gròssa, mès plia de cara e de còs.
Santa Cruz ère aclapat.
As vòstes pès, Barbarita…
Jo ben, e vos?
Aciu qu’èra en tot condar…
Entath carrèr dera Greda.
Non, es amics s’auien desplaçat en ua casa deth carrèr d’Alcalá, era de Casa-Irujo, qu’a hièstres entath parc deth ministèri dera Guèrra…
Pugi e me les trapi plan descoratjadi.
Pistè damb eri pes hièstres que dan tà Buenavista, e non vedí arren… “Mès a qui demoren?
En qué pensen?…” Francament, jo me pensè qu’eth còp s’auie acabat e que Pavia non gausaue a trèir es tropes en carrèr.
Serrano, impacient, netejaue es veires enteladi, entà guardar, e ath dejós non se vedie arren.
Guardatz, non serà ua hilèra d’òmes?”.
Que semble ua sèrp qu’entornege tot er edifici e qu’ara se desavitze…
Ac vedetz vos?…
Mès encara rèste per votar era mitat deth Congrés…” Angoisha en totes es cares…
A jo me tocaue anar alavetz aquiu, pr’amor de hèr-me a vier eth resultat finau dera votacion…
Pam, pam, cuelhi eth mèn carrèr de Turco, e en tot entrar en Congrès, me trapè a un jornalista que gessie: “Era proposicion qu’amie dètz vòts d’auantatge.
Qu’auram ministèri Palanca”.
Praube Emilio!…
Entrè.
En salon èren en tot votar es hilères de naut.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Hi eth torn pera corba, pensant en aquerò que venguia de veir en Buenavista, era cinta nera enrodant er edifici…
Figueras gessec pera escaleta deth relòtge, e me didec: “Credetz que i aurà tapatge aguesta net?” E li responí: “Estatz-vos tranquil, mèstre, que non se passarà arren…”.
Jo arrí, e ara seguida passe un portièr e me ditz damb era màger tranquillitat deth mon, que peth carrèr deth Florin i auie tropa.
Que son imaginacions vòstes.
Qué tropa ne qué puta bòrnia!” Jo hèja veir que non me n’encuedaua.
Gaitè era cara pera pòrta deth relòtge.
Ara veiratz çò qu’ei bon…" Qu’èren en tot liéger eth resultat dera votacion.
Liegien es nòms de toti es votants sense ometer-ne degun.
De ressabuda campen pera pòrta dera cantoada de Fernando el Católico diuèrsi soldats comandadi per un oficiau, e se calen dauant dera escala dera taula.
Que se retirauen a comparses de teatre.
Pera auta pòrta entrèc un coronèl vielh dera Guardia Civil.
De bona s’escapèc eth país…
Plan que òc, didec eth Delfín.
Barbarita e Jacinta gesseren.
Jo botè tota era mia atencion en Castelar, e lo vedí hent-se a vier era man enes uelhs e díder: quina ignomínia!
Ena taula se formèc un rambalh espaventós… crits, protèstes.
Deth relòtge estant vedí un revolum de gent, toti de pès…
Non vedia ath president.
Es soldats immobils…
Còp sec, pum!, sonèc un tret en correder…
E comencèc era desbandada…
Mès ditz-me ua auta causa, gojat.
Didies qu’amiaue chapèu?
Qui?
A, aquera!
Òc, chapèu, e de plan bon gust, didec eth companhon damb tant de vams coma se seguisse racondant eth hèt istoric, e vestit blu plan elegant e abric de velot…
Qu’ès de trufaria?
Abric de velot.
Vai… e damb pèths, un abric supèrb.
L’estaue tan ben… que…
Entrèc Jacinta sense anonciar-se ne sense bronit de passi ne de cap auta causa.
Villalonga virèc sus eth darrèr concèpte coma ua sèrp volaira de papèr possada per ua fòrta corrent d’aire.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Quan vos caléretz dejós deth banc.
Jo que non me calè dejós de cap banc, omonima.
Guarda, guarda, estimada esposa, didec Santa Cruz, mostrant-li ara sua hemna eth justet, que se treiguec a penes botat.
Guarda se com penge aguest darrèr boton de baish.
Hètz-me eth favor de coser-lo o de dider-li a Rafaela que lo cose, o en darrèr lòc cridar ath coronèl Iglesias.
Vam a veir, didec Jacinta damb mala ecolia, gessent un aute còp.
Que me veiguia en un bon trebuc, amiguet, didec Villalonga tient-se er arrir.
Se n’aura sabut?
Tè, donc, un aute detalh.
Amiaue ues plendengues de turquesa, qu’èren era gràcia divina sus aqueth cutis brun palle.
Ai, quines aurelhetes de Diu e quines turqueses!
Que te les auries minjat.
Quan les vedérem lheuar-se, mos proposèrem seguir ara parelha entà saber-mo’n a on s’estaue.
Toti es qu’èren en Praga la guardauen, e era mèsalèu semblaue avergonhada qu’orgulhosa.
Gessérem… pam, pam… peth carrèr d’Alcalá, Peligros, Caballero de Gracia, eri dauant, nosati darrèr.
Fin finau se posèren en carrèr deth Colmillo.
Cridèren ath susvelhant, les dauric, e entrèren.
Entrèc Jacinta damb eth justet.
Tè, a veir…
Mane usia ua auta causa?
Arren mès, hilheta; fòrça gràcies.
Mès pòur de qué?…
S’ei que jo èra ath miei de tot…
Vos diderè eth darrèr detalh entà que vos estonetz.
Es canons que botèc Pavia enes carrerons qu’èren descargadi.
E ja vedetz se qué passec ath laguens.
Dus trets en aire, e madeish que se desbanden es audèths caladi en un arbe quan hètz dejós dues paumades, atau se desbandèc era assemblada dera Republica.
Eth dinar qu’ei ja ena taula.
Estomacs, a defener-se!
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Quauques paraules auie cuelhut era Delfina ath vòl, que non auien, çampar, cap relacion damb aquerò des Corts, eth coronèl Iglesias e eth ministèri Palanca.
Plan que òc, i auie bèra causa sospechosa.
Li calie desnishar, acaçar e anequelir ath corsari tu per tu.
Ena taula era convèrsa siguec sus eth madeish ahèr, e Villalonga, dempús de tornar a condar eth cas damb peus e senhaus pr’amor de qué l’entenesse D. Baldomero, higec diuèrsi detalhs que dauen color ara istòria.
A!, Castelar qu’auec còps admirables.
Fòrça ben dit.
Eth solet que se resistie a deishar eth locau siguec Diaz Quintero, que comencèc a cridar e a pelejar-se damb es guardias civiles…
Es deputadi e eth president abandonèren eth salon pera pòrta deth relòtge e se demorèren ena bibliotèca tà que les deishèssen gésser.
Castelar se n’anèc damb dus amics peth carrèr deth Florin e se retirèc en çò de sòn a on auec un fòrt atac de bila.
Aguestes referéncies o notícies separades qu’èren en aquera trista istòria coma es graets desgaspadi que queden ath hons deth tistèr dempús de trèir es arradims.
Qu’èren es mès madurs e dilhèu per aquerò es mès saborosi.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
III.- Enes dies a vier, era observadora e mespredosa Jacinta notèc qu’eth sòn marit entraue en casa cansat, coma un òme qu’a caminat fòrça.
Qu’ère era perfècta imatge deth corredor que va e ven e puge escales e recor carrèrs sense trapar eth negòci que cerque.
Qu’ère damb eth cap clin coma es que pèrden sòs, coma eth caçador impotent que se trinque es cames de monte en monte sense veir passar cap animau caçable; coma er artista desmemoriat que se l’escape deth hiu der enteniment era idia erosa o era imatge que vau entada eth tot un mon.
Era sua hemna sajaue de reconeisher-lo, calant en eth era sonda deth curiosèr qu’eth sòn plomb ère era gelosia; mès eth Delfin sauvaue es sòns pensaments plan ath hons e tanlèu vedie assagi de sondatge, se n’anaue encara mès entà baish.
Qu’ère eth praube Juanito Santa Cruz sometut ar òrre suplici dera idia fixa.
Gessec, investiguèc, recerquèc, e era hemna aquera, imatge pòc credibla qu’auie capvirat a Villalonga, non campaue per nunlòc.
Serie sòmi, o vana ficcion des sentits deth sòn amic?
Era portièra dera casa senhalada per Jacinto se prestèc tà balhar guaires notícies se l’exigisse, mès era soleta causa de profit que treiguec Juan dera sua indiscrecion complasenta siguec qu’ena casa d’òstes deth dusau i auie demorat un senhor e ua senhora “beroiòta era”, sonque pendent dus dies.
Dempús auien despareishut…
Era portièra declaraue damb notòria finesa que, ena sua pensada, eth senhor se n’auie anat en tren, e era individua, senhora… o çò que siguesse… s’estaue per Madrid.
Mès a on dimònis ère?
Aquerò ère çò que calie descurbir.
Damb tot eth sòn talent non podie Juan autrejar-se cap explicacion satisfactòria der interès, deth curiosèr o afogadura amorosa que desvelhaue en eth ua persona que dus ans abans auie vist damb indiferéncia e enquia damb repulsion.
Era forma, era astuta forma, amna deth mon, que n’auie eth tòrt.
Qu’auie estat pro qu’era malerosa joena abandonada, miserabla e dilhèu pudesenca s’escambièsse en aventurèra, eleganta, neta e seductora, entà qu’eth mesprètz der òme deth sègle, que autrege culte ar art personau, se cambièssen en un in arderós d’apreciar per eth madeish aquera transformacion admirabla, prodigi d’aguesta nòsta edat de seda.
Solide quan la veiga me demorarè coma s’arren; mès que la voi veir, la voi veir tu per tu… e tant que non la veiga non creirè ena metamorfòsi”.
E aguesta idia lo senhorejaue de tau sòrta, qu’era ineficàcia des sues investigacions li costauen un dolor indicible, e s’anèc enventint, e a tot darrèr li semblaue qu’auie sus eth un gran e irreparable malastre.
Entà acabar d’engüejar-lo e capvirar-lo, un dia venguec Villalonga damb naui condes.
Que ja non ei en Madrid.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Mès era…
Ada era l’a vist ager Joaquin Pez…
A on dides?
Donques que non sai en quin carrèr.
Eth carrèr qu’ei parièr.
Anaue vestida damb era màger umilitat…
Tu dideràs coma jo, e er abric de velot?…
Çampar, me didec Joaquin qu’encara amiaue es turqueses…
Non, non, que non didec aquerò, pr’amor que se les auesse amiat, non les aurie vist.
Qu’anaue damb un mocador en cap, plan ben estacat dejós dera barba, e damb un mantèl nere fòrça rosigat, e un gran hardèu de ròba ena man…
T’expliques aquerò?
Non?
Donques jo òc… en hardèu i ère er abric, e dilhèu ues autes pèces de ròba…
Coma se la vedessa, didec Juanito damb rapid discerniment.
Òme, be n’ès d’escarrabilhat!…
Qu’ei evident…
Aquerò te tocaue a tu…
Tanben eth ac aurie hèt.
Mès, considèra, amna cristiana, que Joaquinito ei dera Junta de Aranceles y Valoraciones, e precisament i auie conselh aquera tarde, e eth nòste amic anaue entath ministèri damb era puntualitat d’un Pez.
Se demorèc Juan damb aguesta notícia mès cogitós e mès de mala encolia, en tot sénter aumentar es simptòmes deth mau que patie, e que sustot s’estaue ena sua imaginacion, mau d’animositat damb ua barreja de desbordament nerviós accentuat pera contrarietat.
Per qué la menspredèc quan l’auec tau qu’ère, e la sollicitaue quan se transformèc en plan desparièra de coma auie estat?…
Er escarrabilhat ideau, ai!, er etèrn com serà?
E era prauba Jacinta, mentretant, desgahonant-se pr’amor de saber qué dimònis de caprici o mania embargaue er anim deth sòn intelligent espós.
Aguest se mostraue tostemp considerat e afectuós damb era; que non li volie dar cap motiu de queisha; mès entà artenhè’c, li calie apelar ara sua pròpria imaginacion herida, revestir ara sua hemna de formes que non auie, e imaginar-la-se d’espalles mès amples, mès nauta, mès hemna, mès esblancossida… e damb es turqueses aqueres enes aurelhes…
Se Jacinta s’en sap d’aguest secret plan amagat dera amna de Juanito Santa Cruz, solide demane eth divòrci.
Mès aguestes causes èren fòrça ath laguens, en tutes mès prigondes qu’eth hons dera mar, e non arribaue en eth era sonda de Jacinta ne enquia e tot damb tot eth plomb deth mon.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Cada dia mès senhorejat damb era sua frenesia investigadora, visitèc Santa Cruz diuèrses cases, es ues de pejor fama qu’es autes, misterioses aqueres, a posita de tot eth public aguestes.
En non trapar çò que cercaue en çò que semblaue mès naut, baishèc de gradon en gradon, visitèc lòcs a on auie estat en bères escadences e d’auti que non i auie estat jamès.
Que trapèc aquiu cares coneishudes e amigues, cares desconeishudes e repugnantes, e a totes les demanèc notícies, cercant remèdi ath tifus de curiosèr que lo consumie.
Non deishèc de picar en cap pòrta qu’ath sòn darrèr se podesse amagar era vergonha perduda o era perdicion vergonhosa.
Es sues explicacions semblauen aquerò que non èren per çò deth lardor que les practicaue e eth caractèr umanitari que les revestie.
Semblaue un pair, un frair que desalat cerque ara penhora estimada qu’a queigut enes laberints tenebrosi deth vici.
E volie acompanhar era sua inquietud damb rasons filantropiques e enquia e tot cristianes que treiguie dera sua ment rica en rasonaments sofisticats.
Non posqui consentir que quèigue ena misèria ne ena abjeccion, en èster-ne, coma ne sò, responsable….
Tostemp qu’anaue de nets pes carrèrs, quinsevolh siloeta nera o grisa se l’acodie qu’ère aquerò que cercaue.
Corrie…
Guardaue d’apròp… e non ère.
A viatges li semblaue distinguir-la de luenh e era forma se perdie entre eth revolum de gent coma ua gota ena aigua.
Es siloetes umanes qu’en clar- escur dera bolegadissa multitud semblen perdudes pes cantoades e pes portaus, lo deishauen descompausat e excitat.
Hemnes que ne vedec fòrça, ena escurina o illuminades pera claror des botigues; mès era sua non apareishie.
Entraue en toti es cafés, autanplan en quauques tauèrnes, a còps solet, d’auti acompanhat de Villalonga.
Anaue damb era certitud de trapar- la en tau o quau lòc; mès en arribar, era imatge qu’amiaue en eth, coma hèta pes sòns pròpris uelhs, s’esbugassaue ena realitat.
Aguesta astuta imaginacion…
Qu’ei coma tu quan te botaues malaut e delirant demorant veir gésser ua carta que non gessie jamès.
Francament, jo me credia mès fòrt contra aguesta orribla neuròsi dera carta que non ges”.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Ua net que hège fòrça hered, entrèc eth Delfín ena sua casa non guaire tard, en un estat lamentable.
Que se sentie mau, sense poder precisar çò que li passaue.
Se deishèc quèir en un fautulh e s’inclinèc entà un costat damb mòstres de gran dolor.
Acodic ada eth era sua aimanta esposa, fòrça espaurida en veder-lo atau e enténer es ais planhosi que s’escapauen des sòns pòts, ath delà d’ua expression lèja que se desencuse aisidament as òmes que patissen.
Ara prumeria Jacinta se pensaue que l’auien calat ua punhalada.
Sorrisclèc…
Guardèc; non i auie sang…
Praubet mainatge!
Aquerò que deu èster eth hered…
Entrèc Barbarita e guardèc espaurida ath sòn hilh, mès abans de cuélher ua decision, li clauèc ua bona repassada per çò de non protegir-se deth crudèu vent sec deth Nòrd qu’en aqueri dies regnaue.
Juan alavetz se metec a tremolar.
Eth hered que l’escometèc siguec tant intens qu’es paraules de queisha gessien des sòns pòts coma bugàs.
Era mair e era esposa se guardèren damb terror en tot consultar-se mutuaument en silenci sus era gravetat d’aqueri simptòmes…
Qu’ei fòrça Madrid aquest.
Ges de cacilha un cristian per aguesti carrèrs, ua net darrèr dera auta.
A on s’estarà era presa?
Tire per aciu, tire per aquiu, e arren.
Era presa que non què.
E quan mès distrèt ei eth caçador, arribe caradeta peth darrèr ua pneumonia des fines, l’afuste, tire, e me lo dèishe sec.
Fortunata e Jacinta Libre 1 pag.
Es leugères ploges d’abriu s’an calat en çò mès prigond dera sequèra de mars e an shaupat toti es veires damb pro umiditat entà generar era flor; eth delicat alend de Cefire a possat enes bòsqui e enes camps es trendes borrons e eth joen solei a recorrut era mitat deth sòn camin en signe d’Aries; es auderets que dormissen tota era net damb es uelhs dubèrts, an començat a hèr trilhes, pr’amor qu’era natura les desvelhe es instints.
Pendent aguesta epòca era gent sent er in de hèr romieuatge, e es pietosi viatjaires desiren visitar tèrres e santuaris luenhants en païsi estrangèrs; mès que mès, des lòcs mès aluenhadi des comdats anglesi, arriben en Canterbury entà visitar ath benaurat e sant martir que les ajudèc quan èren malauts.
Un dia, tad aqueres dades der an, ena aubèrja de “Eth Tabardo”, de Southwark, a on me lotjaua prèst a començar eth mèn devòt romieuatge entà Canterbury, arribèc, en escurir, un grop de 29 persones.
Tanhien a diuèrses classes, s’auien amassat per edart, e se filauen de cap a Canterbury.
Es crambes e es estables qu’èren comòdes e toti recebérem eth suenh mès esquist.
En resumit, en escurir ja auia parlat damb toti eri e m’auien acceptat en grop.
Acordèrem lheuar-mos lèu entà començar eth viatge que vos vau a condar.
Ça que la, me semble important, abans de seguir era istòria, descríuer, ara qu’è temps e era ocasión, com ère cadun d’eri segontes era mia pensada, qui èren, de quina classa sociau e com anauen vestidi.
Començarè peth Cavalièr.
Eth Cavalièr qu’ère un òme distinguit.
Dès era prumeria dera sua carrèra auie estimat era cavalaria, era leiautat, era onorabilitat, era generositat e es bones formes.
Qu’auie pelejat damb valentia ath servici deth sòn rei.
Ath delà, auie viatjat mès luenh qu’era majoritat des òmes de tèrres paganes e cristianes.
Pertot se l’onoraue per çò dera sua valentia.
Auie estat ena queiguda d’Alexandria.
Lèu tostemp se l’autregèc eth lòc d’aunor, per dauant des cavalièrs de totes es autes nacions quan siguec en Russia.
Cap aute cavalièr cristian dera sua categoria auie participat mès còps enes incursions per Lituania e Russia.
Tanben auie estat en sètge d’Algeciras en Granada, pelejant en Benmarin e cuelhent Ayar e Atalia, e enes expedicions peth Mediterranèu orientau.
Qu’auie gessut viu de 15 mortifères batalhes e auie combatut en Trasimeno, entà deféner era fe, en tres düèls, e tostemp auie aucit ath sòn rivau.
Aguest distinguit Cavalièr auie assistit ath rei de Palacia enes sues lutes contra un enemic pagan en Turquia.
E tostemp artenhèc ua grana reputacion.
Encara que subergessie, ère prudent e se comportaue damb era modestia d’ua puncèla.
Jamès se dirigic damb males manères ad arrés.
Entà didè’c atau, qu’ère un perfècte cavalièr.
Per çò que hège ara sua portadura, es sues montures èren excellentes, mès que non amiaue vestits cridaires.
Vestie un abric de coton celh tacat damb eth rovilh deth sòn corset de malhes.
Venguie d’arribar des sues expedicions e se premanie a hèr eth romieuatge.
L’acompanhaue eth sòn hilh, qu’ère un joen Escudèr, aprendís de Cavalièr e s’enamoraue aisidament, damb es peus cargolhats coma s’acabèsse de trèir-se es rolèus.
Que deuie auer, çampar, uns vint ans.
Ère de mejana estatura, plen de vida e fòrça.
Auie intervengut enes gessudes de cavalaria en Flandes, Artois, e Picardia.
Pendent aguest temps s’auie comportat excellentament e demoraue obtier eth favor dera sua dauna.
Anaue ornat coma ua pradèra plia de flors fresques, ròies e blanques.
Tot eth dia tocaue era flaüta o cantaue e ère alègre coma eth mes de mai.
Era tunica ère cuerta e d’amples e longues manges.
Ère un bon cavalièr e sabie dominar ath sòn shivau.
Podie compausar era musica e era letra des sues cançons, pelejar en tornegi, barar, diboishar ben e escríuer.
Qu’ère un aimant tant apassionat, que de nets non dormie mès qu’un rossinhòl.
Ère educat, modèst, serviciau e talhaue era carn entà sa pair enes minjars.
Er Assistent qu’ère eth solet vailet qu’acompanhaue ath Cavalièr en aquera escadença: qu’ac auie volgut atau.
Anaue vestit de verd, gipon e capucha, damb un hèish de flèches agudentes acabades damb plumes ludentes de piòc qu’amiaue a man en bandolèra.
Premanie, coma eth milhor, toti es aparelhs deth sòn grad: es flèches jamès deishauen d’arténher eth blanc per çò de qué es sues plumes non siguessen ben premanides.
Ena man amiaue un arc potent.
Era sua cara ère morèa, eth peu bracat ar arràs e ère adreit en tot aquerò restacat damb eth trabalh de husta.
Amiaue eth braç protegit damb ua pèça de cuèr, e en un costat, era espada e er escut; en aute, ua daga de bona montura, agudenta coma era punta d’ua espada; sus es pièch, ua midalha de Sant Cristòfol d’argent ludent.
D’ua cinta verda, en bandolèra, li penjaue era còrna.
Qu’ère un vertadèr òme des bòsqui.
Tanben i auie ua Monja, ua Priòra qu’arrie de forma naturau e tranquilla; eth sòn màger renec qu’ère: “Per Sant Eligi!”.
Se cridaue senhora Eglantine.
Cantaue d’ua forma beròia es ores liturgiques, mès entonades en votz nassau.
Parlaue un bon francés e elegant, sivans era escòla de Strafford at Bow, pr’amor que desconeishie eth francés de París.
Ena taula mostraue en tot, era sua bona educacion.
Dera sua boca jamès gessie ua mora o se banhaue es dits per çò de meter-les cobejosament ena saussa.
Quan se hège a vier eth minjar ena boca auie suenh de non vessar ua soleta gota sus era sua tòca.
Mostraue gran interès pera bona educacion.
Se secaue eth pòt superior damb tant de suenh, que non deishaue eth mendre senhau de grèish en bòrd dera copa dempús d’auer begut.
Quan minjaue cuelhie es aliments damb delicadesa.
Ère fòrça alègra, agradiua e amistosa.
Sajaue d’imitar era conducta cortesana e hèr veir ua portadura digna, de manèra que se la considerèsse persona meritanta de respècte.
Ère tan sensibla e de còr tan delicat e plen de pietat que ploraue se vedie un arrat agarrat, mès que mès, se sagnaue e ère mòrt.
Tenguie compde d’uns gossets, que neurie damb carn fregida, lèit e pan dera màger qualitat.
Se bèth un d’eri se morie o quauquarrés cuelhie un pau entà menaçar-les, ploraue amarament.
Qu’ère tot sensibilitat e trendesa de còr.
Amiaue era sua tòca avientament plegada.
Eth sòn nas qu’ère ben format; es sòns uelhs grisi coma eth veire; era sua boca, petita, mès suau e roienca.
Eth sòn front, totun, ère ample; dilhèu aurie un pam d’amplada.
Plan que òc, qu’ère fòrça desvolopada.
Es sòns vestits èren, ena mia pensada, elegants.
Amiaue en braç un rosari de petiti comptes de corau, intercaladi damb d’auti grani e verdi; d’eth penjaue ua agulha de pièch daurada e ludenta qu’amiaue escrita ua A coronada e dejós un lèma: Amor vincit omnia.
Coma secretària e ajudanta l’acompanhaue ua auta Monja, eth sòn capelhan e tres prèires.
I auie tanben un Monge de bon aspècte, administrador des proprietats deth convent e aimant dera caça; un òme cabau damb qualitats entà convertir-se en abad.
Sauvaue molti e polidi shivaus en estable.
Tant que cavaucaue, se podie enténer a plen vent fiulant eth trinhonar des campanetes damb era madeisha claretat e fòrça qu’eth dera campana dera capèra deth convent filiau que d’eth n’ère prior.
Sant Mauro o era de Sant Benedicte li resultaue arcaïca e massa estricta ad aguest monge, descuedaue es nòrmes passades de mòda e se guidaue per d’autes mès modèrnes e mondanes.
Non ne hège cabau des tèxtes a on s’afirmaue qu’es caçaires non pòden èster sants; o qu’eth monge non sauve era clausura, ei a díder, monge dehòra deth convent, ei coma un peish dehòra dera aigua; Entada eth tot qu’èren pegaries.
Era sua opinion me semblaue corrècta.
Per qué li calie estudiar e despèner eth sòn talent en libres de convent, o tier-se ath trabalh manuau e trabalhar coma ac manèc Sant Agustin?
Que se demore Sant Agustin damb eth sòn trabalh manuau.
Plan per aquerò ère un caçaire consagrat a shivau.
Auie gossets conilhèrs rapids coma audèths.
Tot eth sòn plaser s’estaue a acaçar e cuélher lèbes, sense tier en compde es despenes.
Vedí qu’es sues manges èren cimossades damb pèths, grises e de naut prètz, es melhores deth pais.
Li tenguie era capucha ua agulha d’aur, acabada damb un complicat laç per dejós dera barbeta.
Auie ua cauvicia ludenta coma era bòla de cristau, madeish qu’era cara; semblaue que l’auessen unhut.
Ère rabassòt e gras.
Es sòns uelhs, gessudi e inquieti, ludien coma brases jos eth caudèr.
Amiaue ues bòtes flexibles e eth sòn shivau ère perfècte.
Mès se retiraue a un atrasent prelat qu’a un descolorit esperit.
Eth sòn plat preferit qu’ère eth piòc gras rostit.
Eth shivau de color castanh baiard.
Mos acompanhaue tanben un Fraire mendicant, ua hestiua e alègra persona de districte d’aspècte solemne.
Que non i auie enes quate Ordres mendicantes arrés que lo depassèsse en adulacion e pachaca.
Qu’auie financiat eth maridatge de nombroses joenes.
Qu’ère ua fèrma colomna dera sua Ordre.
Se l’auie en grana consideracion e recebie eth tracte familhau des rics de tot eth parçan, atau coma des senhores riques dera ciutat.
Auie mès poder d’absolucion qu’un simple capelhan: qu’ère licenciat dera sua Ordre.
Escotaue es confessions damb doçor e absolvie damb gust, s’ei que n’ère segur d’obtier-ne un bon repais.
Era generositat damb ua Ordre mendicanta ère, entada eth, eth milhor senhau d’ua bona confession.
Dauant dera donacion se vantaue de conéisher er empenaïment d’un òme.
Qu’an tan dur eth còr, que fòrça gent, enquia e tot damb racacòr sincèr, non pòt plorar.
Plan per aquerò, es oracions e es lèrmes pòden èster substituides per autrejament de sòs as praubi fraires.
Amiaue tostemp era capucha cargada de guinhauets e agulhes entàs hemnes beròies.
Be n’ère d’agradiua era sua votz!
Podie cantar e tocar eth violin ara perfeccion e entonaue es balades coma eth milhor.
Eth sòn còth, blanc coma un liri, amagaue era fòrça d’un lutaire.
S‘en sabie des tauèrnes, des logatèrs e mosses d’aubèrja milhor que des leprosi e vagabonds.
Que non l’ère avient a un òme de tan distinguida posicion hèr- se damb malauts leprosi ne l’ère convenent ne lucratiu tractar damb aguesta porcalha; mès plan que òc damb mercadèrs e rics.
Ad aguesti les aufrie amabla e umilament es sòns servicis, donques que podie trèir-ne beneficis.
Qu’ère eth qu’auie mès assopliment de toti e eth mès efectiu mendicant dera sua comunautat.
Pagaue ua quantitat fixa entà auer eth territòri a on mendicaue; cap membre dera sua fraternitat “trabalhaue” furtiuament enes sòns domènis.
Encara que se trapèsse a ua veuda sense sabates, tan persuasiu ère eth sòn In Principio, que tostemp li treiguie bèra causa abans de partir.
Çò qu’arremassaue superaue longament es sòns ingrèssi legaus.
Enes dies que s’auie d’apraiar garrolhes domestiques qu’ère de grana ajuda.
Auie ua mina de mèstre o de Papa, non era d’un monge damb abit rosigat coma eth d’un estudiant.
Era sua capa ère dobla, redona coma campana nauèth gessuda deth motle.
Quequejaue un shinhau, damb ua cèrta forma entà hèr eth sòn anglés mès atrasent.
Quan tocaue era arpa e acabaue era sua cançon li ludien es uelhs jos es celhes coma esteles en ua net gelada.
Aguest singular fraire se cridaue Hubert.
Que i auie tanben un Mercadèr de barba partida, de vestit de colors, montat en sera nauta, bòtes damb beròies e netes fivèles.
Sus eth cap un chapèu flamenc de castor.
Parlaue damb vantaria des nombrosi beneficis qu’obtenguie.
Desiraue qu’es mars entre Middelburg e Orwe siguessen navigables a quinsevolh prètz.
Qu’ère un expèrt en escambi d’escuts.
Aguest distinguit Mercadèr tenguie eth sòn cervèth en sòn pròpri profit.
Toti ignorauen qu’ère endeutat (autant dignament executaue es sues transaccions e demanes de credit).
Ere un personatge notable, mès, de vertat, non m’en brembi deth sòn nòm.
Tanben i auie un Erudit d’Oxford qu’amiaue fòrça tamps en tot estudiar logica.
Eth sòn shivau ère prim coma un pau e plan que òc eth non ère mès gras.
Qu’auie ua mina arraulida e temperada.
Se curbie damb ua capa cuerta fòrça rosigada.
Non auie trapat encara subvencion e ère massa pòc mondan entà exercir un mestièr.
S’estimaue mès auer en cabeç deth sòn lhet es vint libres d’Aristoteles encuadernadi en nere e en ròi que vestits luxuosi, eth violin e eth psaltèri.
A maugrat de tota era sua sabença, sauvaue pòqui sòs ena caisha.
Despenie en libres e en erudicion tot aquerò que podie arténher des sòns amics, e coma pagament pregaue actiuament pes amnes d’aqueri que li facilitauen sòs entara sua formacion.
Tenguie tota era sua atencion e suenh en estudi.
Jamès prononciaue paraules non de besonh e parlaue tostemp damb circonspeccion, brevetat e concision, e damb un selècte vocabulari.
Es sues paraules possauen entàs vertuts moraus.
Gaudie estudiant e ensenhant.
Non mancaue tanpòc un Magistrat, prudent e adreit, que frequentaue es pòrges, e ère plan coneishut, discret e distinguit; o aumens atau ac semblaue; es sues paraules vessauen sabença.
Auie actuat coma jutge enes procèssi per reiau decret e auie plia jurisdiccion entà jutjar toti es casi; per çò dera sua sabença e reputacion s’auie hèt creditor de fòrça presents e vestits.
Jamès arrés auie crompat pròprietats per tan pòc; es ahèrs mès embolhadi les clarificaue e les deishaue liures de carga.
Qu’ère eth mès ocupat des mortaus e, ça que la, encara semblaue que n’ère mès de çò qu’en realitat n’ère.
Se’n sabie de toti es casi legaus e des decisions que s’auien dictaminat enes procèssi deth temps de Guilhem eth Conquistador.
Se sabie es leis de memòria.
I auie tanben en grop un Proprietari, de barba blanca coma petals de margarida.
Qu’ère de temperament sanguini.
Pes maitins li venguie de gust eth pan banhat en vin.
S’Epicur tenguie qu’era plenitud dera felicitat s’estaue en delèit perfècte, eth nòste proprietari qu’ère vertadèr hilh sòn.
Ena sua casa exercie era ospitalitat en grana mida.
Qu’ère eth Sant Julian deth sòn parçant.
Eth sòn pan e era sua cervesa, èren de grana qualitat.
Eth sòn cerèr ère plen de vins selèctes.
Negaue era casa d’aliments e beuendes damb toti es rafinaments qu’un se pòt imaginar e variaue es plats e es minjars cossent damb es desparières sasons der an.
Possedie fòrça perditzes, ben elevades, en petites gabiòles, e dera madeisha manèra es peishi d’aigua doça, pagèls e lucis, en un estanh.
Ai deth codinèr que non condimentaue era saussa fòrça e piquenta e non ère premanit entà quinsevolh contingéncia!
Eth sòn minjador tostemp ère prèst entà acuélher possibles convidadi.
Presidie soent es sessions des jutges de patz e soent auie estat alistat coma representant en sòn comdat.
Dera sua cinta penjaue ua petita daga e ua borsa blanca coma era lèit nauèth rebastada.
Qu’auie exercit tanben eth cargue de cherif de supervisor en pagament de taxes.
En resumit, qu’ère un plan respectat proprietari.
Entre es auti s’i trapaue un Mercèr, un Hustèr, un Teishèire, un Tintaire e un Tapissèr, toti vestidi damb librea unifòrma, pertanhent a ua corporacion poderosa e onorabla.
Era sua vestimenta ère naua e nauèth repassada; es sues dagues non acabauen en laton senon qu’èren delicadament montades damb argent hargat en tot hèr jòc damb es sòns cinturons e borses.
Cada un se retiraue a un autentic ciutadan de borg, digne d’auer un lòc ena estrada dera casa der ajuntament e auie bona capacitat e bon sen, ath delà de fòrça possessions e ingrèssi, entà ostentar eth cargue de còsso.
Entad aquerò toti eri compdarien damb er afogat consentiment des sues hemnes, e se non siguesse atau, taus senhores se meritarien ua reprovacion totau.
Pr’amor qu’ei fòrça agradiu èster cridada “dauna” e desfilar en prumèr lòc enes hèstes dera Glèisa que l’amien a ua eth mantèl damb grana pompa.
Qu’auie amiat damb eri, entà tau escadença, a un Codinèr que se demoraue solet quan borie poret damb uassi de medoth, en tot especiar-lo damb pebe e espècies.
E be se’n sabie deth gust dera cervesa de Londres!
Que sabie fregir, códer, borir, torrar, hèr aguisats e pastissi.
Mès qu’ère un vertadèr malastre qu’auesse ua nafra supurada ena cara, o aumens aquerò pensaua jo, donques que hège poding d’arròs condimentat damb saussa blanca damb es exemplars de poret mès selèctes.
Se trapaue, ath delà, en grop, un Marinèr que demoraue ena part occidentau deth país; m’imagini que procedie de Dartmouth; Cavaucaue çò milhor que podie montat sus un shivau de granja e vestie ua tunica de tela grossièra que l’arribaue enquiàs jolhs.
Dejós deth braç amiaue ua daga penjada d’ua correja que l’entornejaue eth còth.
Eth calorós ostiu l’auie torrat era sua pèth; qu’ère tot un tafurèl, capable de hèr-se passar per erbèr quinsevolh quantitat de vin de Bordèus quan es mercadèrs dormien.
Que non auie escrupuls de cap sòrta: se pelejaue e vencie, lançaue as sòns presoèrs pera bòrda e les manaue entà casa per mar, siguessen d’a on siguessen.
Des d’Hull enquia Cartagena non i auie qui lo depassèsse en coneishements marins entà calcular marèes, corrents e calibrar es perilhs que l’enrodauen; o tanben en experiéncia de pòrts, navigacion e cambis dera Lua.
Qu’ère un aventurèr intrepid e astut; era sua barba auie recebut era escometuda de fòrça tormentes e ventades.
Coneishie toti es pòrts que i auie entre Gottland (Suècia) e eth cap de Finisterre e totes es cales de Bretanha e Espanha.
Eth sòn vaishèth se cridaue Madalena.
Mos acompanhaue un Doctor en Medecina.
Que non auie rivau en qúestions de medecina e cirurgia, donques qu’auie boni fondaments en astrologia.
Aguesti coneishements li permetien alistar era ora mès avienta entà administrar remèdis as sòns pacients; e auie un gran assopliment entà calcular eth moment mès avient tà fabricar talismans as sòns clients.
Sabie diagnosticar tota sòrta de malauties e díder quin organ o quin des quate umors (eth caud, eth hered, er umid o eth sec) n’auie eth tòrt dera malautia.
Qu’ère un mètge modèu.
D’aguesta sòrta cadun actuaue en benefici der aute (era sua associacion non ère recenta).
Eth Doctor se’n sabie fòrça des autors ancians dera classa medicau: Esculapi, Dioscondes, Rufo, Hall, Galeno, Serapio, Rhazes, Avicena, Averroes, Damasceno, Constantin, Bernard, Gaddesden e Gilbert.
Ère moderat ena sua pròpria dièta: non contenguie arren de superflú, senon sonque aquerò qu’ère nutritiu e disgestiu.
Rarament se lo vedie damb era Biblia entre es mans.
Vestie ròba de color ròi sang e blau gris, folrada de seda e tafatàs; ça que la, non ère un maujargat, senon qu’estauviaue tot aquerò que guanhaue gràcies ara pèsta.
Ena medecina er aur qu’ei un gran reconstituent; e plan per aquerò l’auie ua afeccion especiau.
Entre nosati se trapaue ua digna Comaire que venguie des entorns dera ciutat de Bath; malerosament, ère un shinhau sorda.
En ahèr de téisher depassaue enquia e tot as famosi teisheires de Ypres e Gante.
Cap hemna dera sua parròquia gausaue auançar-la quan se filaue de cap ar ofertòri; donques que si bèra ua gausaue, s’emmaliciaue enquia pèrder eth contròtle.
Es sòns mocadors èren dera tela mès fina; e gausaria díder qu’eth qu’amiaue es dimenges en cap pesaue dètz liures.
Es sues miches èren deth color escarlata mès polit e les amiaue tibades; cauçaue sabates ludentes naues; eth sòn ròstre qu’ère beròi; era sua expression, capinauta, e eth sòn anament, graciós.
Tota era sua vida auie estat ua hemna respectabla.
S’auie maridat consecutiuament pera glèisa damb cinc marits, sense compdar es sòns diuèrsi amors de joenessa, que d’eri non me cau parlar-ne ara.
Auie visitat Jerusalem tres còps e crotzat fòrça arrius en estrangèr; auie estat en Roma, en Boulogne, ena catedrau de Santiago de Compostela e en Colonia, per çò que sabie fòrça causes de viatges.
Per cèrt, auie es dents separadi.
Montaue aisidament sus un shivau lent e curbie eth sòn cap damb ua tòca e un chapèu que mès lèu semblaue un escut o ua coirassa.
Ua pelha exteriora caperaue es sues amples anques, tant qu’enes talons amiaue un parelh de ponchucs esperons.
Quan auie companhia, arrie damb granes arridalhades.
Plan que òc se’n sabie de toti es remèdis entar amor, donques qu’en aguest ahèr auie estat mèstra.
Mos acompanhaue tanben un òme religiós e brave, Capelhan d’ua ciutat, praube en sòs, encara que ric en òbres santes e pensaments.
Qu’ère, ath delà, un òme culte, un erudit que predicaue er Evangèli de Jesucrist e ensenhaue damb devocion as sòns parroquians.
De caractèr tranquil e bravàs, bon trabalhador e pacient ena adversitat (donques que soent auie estat sometut a dures pròves), se sentie contrari a excomunicar ad aqueri que deishauen de pagar eth dèume.
Mos ac cau díder, solie repartir entre es praubi dera sua parròquia tot aquerò que l’auien dat es rics, o aquerò qu’auie deth sòn pròpri trabalh, donques que s’apraiaue ben entà víuer damb pòca causa.
A maugrat de regentar ua parròquia extensa, damb pòques cases e fòrça desseparades entre eres, ne era ploja ne era tronada, ne era malautia ne es malastres l’empachauen visitar a pè, damb era verga ena man, as sòns parroquians mès aluenhadi, autant s’èren de nauta coma de baisha condicion.
Ath sòn ramat l’autrejaue eth polit exemple de practicar, dempús predicar.
Qu’ère un precèpte qu’auie trèt der Evangèli, qu’ada eth l’ahigie aguesta dita: “S’er aur se pòt rolhar, qué ei çò que harà eth hèr?” Donques s’eth prèire que mo’n fidam ei corromput, arrés s’a d’estonar de qué er òme corrent ne sigue tanben.
Que cuelhen nòta es prèires!
Non ei ua vergonha qu’eth pastor se trape caperat de hièms tant qu’es sues oelhes son netes?
Ath prèire li tòque dar exemple ara sua vegada damb ua vida blossa e sense taca.
Qu’ère un pastor de oelhes, non un prèire mercenari.
Mès, a maugrat dera sua vertut, non menspredaue ath pecador.
Era sua manèra de parlar non ère distanta ne sevèra, ath revés, se mostraue considerat e benigne quan impartie es sòns ensenhaments.
S’esforçaue a guanhar adèptes entath cèu mejançant er exemple d’ua vida modèla.
Totun, se quauquarrés (sense hèr-se’n dera sua condicion) s’entestadie a èster obstinat, jamès dobtaue de repotegar-lo sevèrament.
Gausaria díder que non i a cap aute prèire milhor en nunlòc.
Jamès cercaue èster objècte de ceremònies e de cap especiau deferéncia, e era sua consciéncia non ère excessiuament escrupulosa.
Qu’ensenhaue, ei vertat, er Evangèli de Crist e des sòns dotze apostòls; mès eth ère eth prumèr de complir-lo ath pè dera letra.
Venguie, damb eth, sa frair, un Laurador.
Be n’ère de grana era carga de hièms qu’auie amiat en car aguest brave e fidèu trabalhador!
Viuie en patz e armonia damb toti.
Prumèr de tot, estimaue a Diu damb tot eth sòn còr, autant enes males escadences coma enes bones, dempús estimaue ath sòn pròche coma ada eth madeish.
Escariaue, cavaue e daurie trencades e, per amor de Jesucrist, quan es sòns cabaus l’ac permetien hège madeish damb quinsevolh persona prauba sense percéber cap gratificacion.
Pagaue eth just dèume, autant pes sues cuelhetes coma per aument deth sòn bestiar, sense estauviar arren.
Cavaucaue umilament sus ua ègua e vestie ua ampla camisa de pagés.
E fin finau, i auie un Administrador, un Molinèr, un Agent municipau, un Bullaire, un Intendent e, eth darrèr de toti, jo.
Eth Molinèr qu’ère un individú naut e fòrt, de gran ossamenta e poderosi muscles que se tenguie fantasticament as jòcs de luta d’un extrèm en aute deth país, donques qu’en toti aguesti jòcs se hège a vier eth prèmi.
Ère gròs, cairat e musculós; non i auie cap pòrta que non podesse trèir des sues relhes e hèr-la quèir en tot picar-la damb eth cap.
Era sua barba ère ròia coma eth peu d’un vop o es peus d’ua truja, e per çò dera sua amplada, qu’ère semblable a ua aishada.
En costat dret dera punta deth nas auie ua vorruga que d’era gessie un flòc de peus ròis semblables as peus dera aurelha d’un porcèth.
Es sues hòsses nasaus èren immenses e neres.
Cenhie ua espada en bandolèra e un escut.
Auie ua boca ampla coma era pòrta d’un hornèu e era sua blaga ère generaument obscèna e piquenta.
Condaue galejades irreverentes e ère tot un blagaire vagabond.
E cau saber se com dominaue es trucs deth sòn mestièr, coma riflar eth gran e crubar tres còps eth just valor; ça que la, ère pro aunèst entà èster molinèr.
Vestie ua giqueta blanca e ua capucha blaua e mos treiguec dera ciutat ath son alègre dera cabreta.
Un aute personatge ère Intendent d’un des Collégis d’Avocats, que podie auer servit de modèu a toti es provedidors per çò dera sua astúcia en crompar viures; pr’amor que, autant se pagaue a truca truquet coma se crompaue a credit, susvelhaue es prètzi deth moment, que per aquerò ère eth prumèr d’entrar e hèr ua bona crompa.
Ara ben, non ei un notable exemple dera gràcia de Diu qu’er engenh d’un òme sense educacion, coma aguest, depasse era sabença d’un grop d’òmes cultes?
Es sòns superiors qu’èren mès de trenta, e toti eri eruditi e expèrti en questions legaus.
N’auie ua dotzea d’eri en Collègi capables de manejar es rendes e es tèrres de quinsevolh par d’Anglatèrra de sòrta que, se non ei qu’aguest siguesse un lhòco damb era man traucada, poirie víuer onorablament e liure de deutes damb es sòns ingrèssi, o, aumens, dera manèra simpla que li shautèsse; capables tanben d’assessorar a tot un comdat sus quinsevolh plaid que surgentèsse.
A maugrat de tot aquerò, aguest tau administrador podie enganhar a toti eri amassa.
Qu’ère un òme prim e coleric.
Sarraue er afaitat dera sua barba ath maxim e rebracaue es peus ath torn des sues aurelhes en tot deishar-les plan cuerts; era part nauta deth cap l’amiaue tonuda peth dauant coma se siguesse era d’un prèire.
Tenguie compde damb assopliment des arques e des granèrs; cap contròtlaire podie damb eth.
En tot observar era sequèra e es precipitacions dera ploja podie saber damb pro precision eth rendement des sòns semes e grans.
Tot eth bestiar deth sòn patron, autant oelhes coma vaques, porcèths e shivaus, era produccion de lèit e es audèths de corrau, èren ath cargue d’aguest òme, que l’auie calut rénder compdes dès qu’eth sòn patron complic es vint ans.
Arrés podie mostrar qu’anaue arreculat enes pagaments.
Qu’ère ath pas de toti es trucs e enganhes realizadi pes administradors, vaquèrs e trabalhadors dera granja, per çò que lo cranhien coma ara pèsta.
Demoraue en ua polida casa ombrejada per espèssi arbes e enrodada per un prat.
Sabie crompar milhor qu’eth sòn patron e auie estat capable d’emmagazinar bens secretament.
Qu’ère fòrça escarrabilhat entà obsequiar ath sòn patron damb presents que ja li pertanhien, per çò que, ath còp qu’artenhie guanhar era sua consideracion, obtenguie er obsèqui d’un vestit o d’un chapèu.
De joen auie aprenut un bon mestièr qu’en eth ère fòrça adreit: eth de hustèr.
Montaue ua robusta ègua de color gris, motejada, que se cridaue “Escocessa”.
Vestie un long abric blau, dera sua cintura penjaue ua espada rovilhada.
Procedie des entorns dera ciutat de Bawdeswell, en Norfolk.
Amiaue er abric recuelhut damb ua cencha, ar estil des fraires, e tostemp ère eth qui barraue era acompanhada quan cavaucàuem.
Ena aubèrja, entre nosati, i auie un Agent municipau de uelhs petits e ròstre alugat coma eth d’un querubin, totaument caperat de grans.
Qu’ère divertit e lasciu coma un parrat.
Es mainatges s’espaurien en veir era sua cara e era sua barba.
Ne eth mercuri, eth blanc de plomb, eth sofre, eth boràs, era cerusa, eth cremor tartar ne d’autes enguents que netegen e cremen lo podien desliurar des blanques pustules o des botons granosi qu’aumplien es sues caròles.
Qu’auie ua grana passion pes alhs, cebes e pòrres e per béuer un fòrt vin nere, ròi coma era sang de taure, que lo hègen bramar e blagar coma se siguesse capvirat; quan ère reaument embriac de vin non parlaue qu’en latin.
S’en sabie de dus o tres tèrmes legaus qu’auie aprenut de bèth edicte, causa que non ei estranha, donques qu’entenie latin pendent tot eth dia, pr’amor que, coma sabem, quinsevolh individú li pòt ensenhar a ua gralha a prononciar wat madeish qu’eth Sant Pair.
Ça que la, se se hurgaue mès en eth, se vedie qu’ère pòc prigond.
Tot çò que sabie hèr ère repetir coma un papagai questio quid juns un e un aute còp.
Qu’ère un tipe sense vergonha e plan alègre, tan brave coma vos pogatz imaginar.
Per un litre escàs de vin permetie a quinsevolh camarada conservar era sua concubina pendent un an e, ath delà, lo perdonaue.
Qu’ère tanben fòrça capable de sedusir a ua hemna.
Se bèth còp trapaue a bèth tipe encamardat damb ua gojata, li solie díder que non se preocupèsse dera excomunion der Arcedian per aquerò, se non ei que se pensèsse qu’era sua borsa se trapaue en lòc dera sua amna, donques qu’ère precisament ena borsa que serie castigat.
Mès ne sò segur que mentie coma un brigand; es culpables que deuen crànher eth significavit pr’amor que destruís era amna dera madeisha manèra que la sauve era absolucion, e, per tant, tanben deuie tier compde deth mandat judiciau que les metie ena preson.
Totes es prostitutes joenes deth bisbat èren totafèt jos eth sòn domèni, pr’amor qu’ère eth sòn confident e solet assessor e conselhèr.
Aguest agent municipau auie botat sus eth sòn cap ua garlanda tan grana coma es que pengen enes façades des cerveseries.
Amiaue un escut redon coma ua còca.
Damb eth cavaucaue un digne Bullaire de Rouncibal, eth sòn amic e companh d’amna, qu’auie vengut dirèctament deth Vatican de Roma.
Cantussejaue en votz nauta “Aprèssa-te amor”, tant qu’er agent entonaue era part baisha damb mès estridéncia qu’ua tropeta.
Se sentie mès comòde quan caminaue sense chapèu, qu’amiaue botat en un fardèu.
Per çò d’amiar era cabeladura sòlta e sense caperar, exceptat d’un petit solidèu, se pensaue qu’ère ara darrèra mòda.
Auie uns grani uelhs gessudi, coma es d’un conilh.
Ena part interiora deth solidèu amiaue cosuda ua petita reproduccion deth teishut dera Veronica.
Era sua cartèra, qu’apuaue sus era sua hauda, ère plia a crebar d’indulgéncies, encara calentetes, procedentes de Roma.
Auie ua votz prima coma de craba e eth sòn ròstre non mostraue ne eth mendre senhau de barba, que semblaue que non auie talents de créisher; era sua pèth ère tan fina coma se siguesse acabada d’afaitar.
Lo cuelhí coma crestat o gai.
Mès per çò deth sòn mestièr, des de Berwick a Ware non auie bullaire que l’arribèsse ena sòla dera sabata, pr’amor qu’ena sua borsa sauvaue ua cobèrta de coishin que, sivans eth didie, ère hèta deth vel de Nòsta Senhora.
Asseguraue possedir un fragment dera vela dera barca de Sant Pèire quan sagèc caminar sus es aigües e Jesucrist lo tenguec.
Auie ua crotz de laton montada a trocets e un relicari de veire plen de uassi de porcèth.
Totun, quan estramuncaue damb un praube clèrgue campanhard sabie hèr mès sòs en un dia damb aqueres reliquies qu’eth clèrgue en dus mesi.
Ei a díder, mejançant ua descarada adulacion e un shinhau de passi e potèles se botaue ath clèrgue e ara sua gent ena pòcha.
Se volem èster justi damb eth, ena glèisa ère, de toti es punts d’enguarda, un bon gleisèr.
Liegie ara perfeccion un fragment o ua parabòla, mès subergessie en imne der ofertòri, pr’amor que dempús d’auer-lo cantat, conscient de qué li calie predicar, sabie pro ben se com trèir-les es sòs as fidèus damb era sua blaga melicosa.
Plan per aquerò cantaue tostemp damb grana fòrça e alegria.
Enquia aciu vos sò descrit en pòques paraules era classa de gent, vestimenta e numèro que formaue eth nòste grop e era rason que per era s’amassèren en aguesta excellenta aubèrja de Southwark, “Eth Tabardo”, ath cant madeish dera “Campana”.
Qu’a arribat eth moment de condar-vos era forma de comportar-mos pendent era net qu’arribèrem ena aubèrja; dempús vos parlarè deth nòste viatge e dera rèsta deth romieuatge.
Mès, prumèr de tot, me cau demanar-vos desencuses per çò dera manca de rafinament se tengui aciu un lenguatge simple entà dar compde dera sua convèrsa e conducta e tengui es paraules exactes qu’empleguèren.
Pr’amor ja vo’n sabetz milhor que jo que qui repetís ua istòria o un conde qu’a explicat un aute, ac a de hèr en tot reprodusir damb era màger fidelitat es paraules que se l’an fidat, encara que siguen grossières e descuedades; autrament serie faussificar eth conde o reinventar-lo o trapar naues paraules entà racondar-lo.
Encara qu’er òme sigue eth sòn frair, non s’a de tier senon a utilisar es paraules qu’usèc, quinsevolhes que siguessen.
Ena Biblia, eth lenguatge deth pròpri Jesucrist qu’ei clar e dirècte; mès, coma sabetz, aguesta condicion non constituís cap atemptat ath bon gust.
Ath delà, Platon ditz (coma ac pòt comprobar per eth madeish quinsevolh que liege): “Es paraules s’an de correspóner ara accion”.
Plan per aquerò vos prègui que me desencusetz s’en aguest raconde non boti era deguda atencion ara categoria des persones en orde que les calerie aparéisher.
Que non sò tant intelligent coma vos podíetz pensar.
Eth nòste Anfitrion mos recebec damb es braci dubèrts a toti e mos senhalèc immediatament es lòcs entà sopar.
Mos mestrèc es milhores carns; eth vin ère fòrt e auíem talents de béuer.
Qu’ère un individú d’aspècte susprenent, un avient mèstre de ceremònies entà quinsevolh sala.
Ère corporent, es uelhs gessudi (que non i a cap ciutadan en Cheapsides damb milhor preséncia qu’eth), atrevit entà parlar, mès astut e educat; un òme de naut en baish.
Daunes e cavalièrs: planvengudi.
Vos balhi era mia paraula de qué non mentisqui se digui que non è vist companhia mès agradiua jos eth mèn tet pendent tot er an.
Se vo’n sabéssetz com me shautarie hèr-vos a vier un divertiment…
E ara ven d’acodir-se-me un jòc que vos divertirà e non vos costarà un sò horadat.
Vosati que vatz tà Canterbury.
Qu’ajatz un bon viatge e qu’eth Sant Martir vos recompense!
Ça que la, podetz divertir-vos en tot condar condes pendent eth viatge.
Qu’ei ua pegaria caminar amassa sense badar boca.
Plan per aquerò, tau que vengui de dider-vos, pensarè en bèth jòc que vos autrege bèth divertiment.
S’ac voletz, acceptatz era mia proposicion e hètz çò que vos diga quan partigatz deman.
Vos juri pera amna deth mèn pair que me poiratz talhar eth cap se non vos ac passatz ben.
Ne ua soleta paraula mès.
Quilhatz toti era man!
Que non mos tardèrem guaire a decidir-mos.
Non vedérem cap auantatge de discutir era sua prepausa, per çò que l’acceptèrem sense badar boca e li preguèrem que mos dèsse es ordes avientes.
Daunes e cavalièrs, comencèc er anfitrion, hètz-vos a vosati madeishi un favor e escotatz çò que vos vau a díder e non menspredetz es mies paraules.
En resumit, vaquí era mia prepausa: cada un de vosati, entà qu’eth camin li sigue mès cuert, li calerà condar dus condes pendent eth viatge.
Voi díder, dus condes ena anada e dus ena tornada.
Condes ar estil de “se passec un còp…” Aqueth que raconde era sua istòria milhor, damb er argument mès edificant e divertit, serà obsequiat damb ua taulejada a cargue dera rèsta deth grop, aquiu, ena aubèrja e jos eth madeish tet, quan entornetz de Canterbury.
E entà hè’c mès divertit, aurè eth plaser de cavaucar ath vòste costat e èster eth vòste guida.
Aqueth que non se tengue ara mia decision li calerà pagar totes es despenes deth trajècte.
Ara, s’ètz d’acòrd, didetz-m’ac de seguit, sense pòsa, e harè es preparatius corresponents.
Era sua prepausa siguec acceptada.
Alègrament li balhèrem era paraula e li demanèrem, tau coma auie manifestat, que siguesse eth nòste guida, jutge e arbit des nòsti racondes e que dispausèsse un sopar a un prètz fix per auança.
Acceptèrem èster governadi pes sues decisions en tot, per çò que unanimament mos sometérem ath sòn bon judici.
Alavetz manèc a cercar mès vin, e quan mo l’auérem begut, mo n’anèrem entath lhet sense demora.
A londeman eth nòste anfitrion se lheuèc a punta de dia, mos desvelhèc e mos amassèc a toti en grop.
Gessérem cavaucant mès rapid qu’ath tròt, enquia qu’arribèrem en beurader de Sant Tomàs, a on eth nòste anfitrion tirèc dera brida deth sòn shivau e didec:
Daunes e cavalièrs, escotatz, se vos platz!
Rebrembatz çò que prometéretz?
S’aguest maitin ètz encara ena madeisha idia d’ager, vam a veir a qui li tòque condar eth prumèr conde.
Aqueth que se rebèlle contra es mies disposicions li calerà pagar tot çò que despenem en camin; se non, que jamès beue ua soleta gota.
Ara, abans de contunhar, hèm es sòrts.
Senhor cavalièr, didec eth, voletz hèr es sòrts?, donques qu’aguesta ei era mia volontat.
Apressatz-vos mès, era mia senhora priòra, e vos tanben, senhor erudit; deishatz de cornèr aguesta timiditat e actitud mesurada.
Toti a hèr sòrts!
Toti se meteren damb es mans ara òbra.
Per cèrt que, ja sigue per edart, destin o fatalitat, era vertat ei que li toquèc era sòrt ath cavalièr, entara alegria de toti.
Per tant, ara li tòque ada eth relatar era istòria, cossent damb aquerò acordat e descrit.
Qué mès posqui díder jo?
Quan eth brave òme vedec se com estauen es causes, damb gran sen complic era promesa qu’auie hèt liurament, e didec: Donques que me correspon a jo començar eth jòc, que sigue atau, per Diu!
Ara seguim cavaucant e escotatz çò que vos vau a díder.
Seguírem eth nòste viatge a shivau e de seguit comencèc eth sòn animat raconde damb aguestes paraules.
Que non i auie alavetz conquistador mès poderós dejós eth solei.
Auie conquistat fòrça reiaumes d’excepcionau riquesa e, per çò deth sòn lideratge e valentia cavaleresca, enquia e tot auie conquistat eth país d’Amazònes, qu’alavetz se cridaue Escitia, e s’auie maridat damb Hipolita, era sua reina.
Se la hec a vier damb eth en sòn pròpri país, damb era màger pompa e esplendor, amassa damb Emilia, era fraia mendre d’aquera.
E aciu dèishi ad aguest nòble duc e as sues fòrces armades cavaucant victoriosament e ath son dera musica entà Atenes.
Se non siguesse massa long entà racondar, descriueria peth menut com siguec vençut per Teseo e es sòns cavalièrs eth país des Amazònes e, plan especiaument, era terribla batalha que tengueren es atenenci damb eres; com Hipolita, era herotja e beròia reina d’Escitia, siguec assetjada; era hèsta que se celebrèc quan era sua nòça e era tronada que les arribèc de camin entara sua patria.
Mès, de moment, me cau ométer aguesti detalhs, donques que pro sap Diu qu’è fòrça camps entà laurar e que non è pro bòs entàd aguest ahèr.
Era rèsta deth mèn raconde qu’ei pro long, e non voi panar eth temps as auti.
Que cada un conde era sua istòria quan li tòque, e ja veiram se qui guanhe era taulejada.
Vau, donc, a seguir era mia narracion a on la deishè.
Eth duc que parlaua ère ja enes entorns dera ciutat quan, ath miei dera sua alegria e capitada, campèc pera coa deth uelh a un grop de hemnes vestides de nere, ajulhades de dues en dues, en hilèra, ath long deth camin.
Es sòns plors e planhs èren tau que jamès creatura viuenta auie entenut arren de semblable; non cessèren enes sòns gemiments enquia qu’artenheren cuélher era brida e es retnes deth sòn shivau.
Qui ètz qu’atau trebolatz era mia tornada en larèr e era alegria generau damb es vòsti planhs?, preguntèc Teseo.
Per qué vos planhetz e queishatz atau?
Dilhèu vos shòrde que receba aguesti aunors?
O ei que quauquarrés vos a insultat e ofensat?
Didetz-me çò que me cau endreçar e per quin motiu anatz atau vestides de nere?
Lèu a punt d’ua malagana, damb un ròstre esblancossit coma era mòrt que trincaue eth còr, era dauna de mès edat comencèc a parlar:
Senhor mèn, qu’era divessa Fortuna l’a autrejat era victòria e toti es aunors digni d’un conquistador, que non mos shòrden ne es vòsti laurèrs ne eth vòste trionf senon que vos demanam ajuda e gràcia.
Ajatz pietat dera nòsta pena e deth nòste .malastre!
Que dera noblesa deth vòste còr quèigue aumens ua gota de pietat sus nosates, praubes hemnes, pr’amor que, senhor mèn, non n’a cap de nosates qu’en passat non age estat duquessa o reina.
Mès ara, coma podetz veir, èm es mès maleroses des hemnes, gràcies ara arròda tradidora dera divessa Fortuna que hè qu’ès nòsti ahèrs non mos siguen propicis.
Credetz-mos, senhor mèn; qu’auem estat en tot demorar era vòsta arribada en temple dera divessa dera Pietat pendent dues setmanes sanceres.
Ara, senhor, ajudatz-mos, donques qu’ac podetz hèr!
Maudit sigue aqueth malerós dia!
Totes es qu’aciu somicam, vestides de nere, perdérem as nòsti esposi pendent eth sètge dera ciutat.
Ai de nosates!
En díder aquerò queigueren de bocadents, cridant pietadosament: ajatz pietat de nosates, maleroses hemnes, e deishatz qu’eth nòste dolor entre en vòste còr.
Quan eth duc les entenec parlar, baishèc deth shivau en un bot, damb eth còr plen de pietat en veir eth malastre e er abandonament d’aqueres hemnes qu’auien auut tan nauta categoria.
Sentec tant intensa pietat, que semblaue qu’eth còr l’anaue a crebar.
Lheuèc damb es sòns braci a cada ua d’eres e sagèc d’encoratjar-les, jurant pera sua condicion de cavalièr que tierie tot eth sòn poder entà resvenjar-les deth tiran, enquia que tota Grècia se’n sabesse dera forma que Teseo aucirie a Creon, donques que s’ac auie meritat.
Alavetz, despleguèc de seguit un estendard entà arremassar as sòns òmes e se filèc contra Tebas damb tota era sua armada.
Ne tansevolh s’apressèc mieja jormada en Atenas entà repausar, senon qu’aquera net hec jadilha en camin qu’amiaue entà Tebas.
Manèc ara reina Hipolita e ara sua joena fraia Emilia entara ciutat d’Atenes entà que demorèssen aquiu mentre eth seguie cavaucant.
Qué mès posqui dìder?
Era ròia imatge de Mart, damb era sua lança e eth sòn escut ressautaue eth sòn gran estendard blanc enquiath punt qu’eth sòn reflèx ludic en toti es punts des camps que trauessèc; ath cant der estendard amiaue un penon d’aur, brodat damb era figura deth Minotaure, qu’auie conquistat en Creta.
D’aguesta sòrta eth duc conquistador cavauquèc damb era sua armada (era flor dera cavalaria) enquia arribar en Tebas, a on se despleguèren en un perfècte orde de batalha.
En resumit: Lutèc damb Creon, eth rei de Tebas, e l’aucic en nòble combat, coma li correspon a un valent cavalìer.
Alavetz, dempús de derrotar as òmes de Creon, assautèc era ciutat, esbauçant muralhes, vigues e puntaus.
Dempús, Teseo, restituic as hemnes es cadavres des sòns esposi entà que recebessen sepultura en tot seguir es rites funeraris de costum.
Que me tardaria massa a descríuer era cridadissa des hemnes coma expression deth sòn dolor quan sigueren uscladi es rèstes des sòns esposi o en relatar era solemna ceremònia que damb era eth nòble conquistador Teseo les obsequièc en sòn adiu, donques que voi qu’eth mèn conde sigue çò de mès cuert possible.
Après auer aucit a Creon, cuelhut Tebas e dominat tot eth reiaume, eth duc Teseo hec jadilha en campament ar aire liure.
Ara seguida dispausèc de tot eth país ath sòn gust; es saquejaires se tengueren ath panatòri des cadavres, en tot deishar-les sense armes e ròba.
Se passèc qu’entre es còssi apileradi trapèren a dus joens cavalièrs, que jadien er un ath costat der aute e qu’amiauen eth madeish escut d’armes.
Es sues armadures, ricament elaborades, èren traucades per diuèrsi còps mortaus.
Un des cavalièrs se cridaue Arcite; er aute, Palamon.
Encara que se trapauen miei viui, o miei mòrti se voletz, es erauds les arreconeisheren, mès que mès per çò dera sua equipa e es sòns escuts d’armes, coma cosins e membres, ath còp, dera reiau casa de Tebas.
Es saquejaires les heren enlà deth molon de cadavres e les transportèren suenhosament entara tenda de Teseo, que, refusant quinsevolh sòrta de rescat, les manèc immediatament entà Atenes condemnadi a perpetuitat.
Dempús de dictar aguestes disposicions eth nòble duc e era armada partiren dirèctament entà casa, coronadi damb es laurèrs conquistadi aquiu e, non mos ac cau díder, viuec aunèst e content era rèsta dera sua vida.
Mentretant, Palamon e eth sòn amic Arcite s’estauen embarradi a perpetuitat en ua tor, patint pena e opròbi.
Damb deguna quantitat d’aur se podie crompar era sua libertat.
Atau se passèren es dies e es ans.
Es nets de mai que non son avientes entath saunei.
En aguesta epòca der an es còrs nòbles s’agiten e gessen, ath sòn conjur, deth sòn sopor:
Lheua-te e tie omenatge ara primauèra!
Aquerò li hec a brembar a Emilia que s’auie de rénder as encantaments deth mes de mai e se lheuèc deth lhet.
Imaginatz-la vestida damb ròba naua, damb era sua cabeladura ròia que li què pes espatles en forma de trena de lèu ua iarda de longada, vagant sense romb peth jardin a punta de dia entà recuélher flors blanques e ròies e téisher damb eres ua garlanda entara sua tèsta e cantant damb votz celestiau coma era d’un àngel.
Ua tor enòrma, de gròssi e celhs murs, qu’en era èren embarradi es dus cavalièrs protagonistes deth mèn raconde, constituie eth croton mès important deth castèth e auie ua paret comuna damb eth mur qu’enrodaue eth jardin qu’en eth Emilia s’esvagaue.
Eth solei ludie aqueth maitin damb tot eth sòn esplendor e eth praube captiu Palamon s’auie lheuat coma de costum.
Per condescendéncia deth sòn carcerèr passejaue per ua cramba nauta que d’era se podie contemplar era beròia perspectiua dera ciutat e tanben eth verdós jardin qu’Emilia, tan radianta e fresca, se passejaue.
Mentretant, eth captiu Palamon caminaue trist d’un extrèm en aute dera cramba, en tot planher-se d’eth madeish e queishar-se en votz nauta damb cèrta frequéncia: “Ai de jo!
Per qué aurè neishut?” Siguesse per edart o pr’amor qu’eth destin ac auie dispausat atau, era sua guardada se tachèc en Emilia, a trauèrs d’ua hièstra fòrtament protegida damb barrons de hèr, cairadi e massissi coma se siguessen d’estaques de husta.
Quan la vedec hec repè deishant anar un sorriscle que li gessec de çò mès prigond deth sòn còr.
En enténer eth sorrolh, Arcite se metec de pès e preguntèc:
Qué te cau, cosin?
Per qué as era sang dera cara perduda?
Per qué as cridat?
Qué ei çò que t’a alterat d’aguesta sòrta?
Per amor de Diu!, tie paciéncia damb eth nòste embarrament.
Que non as cap auta alternatiua.
Aguestes penes que son eth designe dera divessa Fortuna; quauqua disposicion dolenta de Saturn e des constelacions ac permet, a maugrat de tot çò que pogam hèr.
Que ja ère escrit enes esteles quan neishérem; per dur que sigue, mos cau acceptar eth nòste destin.
Palamon repliquèc:
De vertat, cosin, qu’ès fòrça enganhat.
Que non siguec aguesta preson çò que m’a hèt cridar senon eth mèn uelh qu’a estat herit per ua flècha que m’a arribat en còr e cranhi que sigue mortau.
Era beresa dera dauna qu’è vist vagar peth jardin a estat era soleta encausa deth mèn sorriscle e deth mèn dolor.
Non posqui saber se se tracte d’ua divessa o d’ua hemna, mès me semble que se tracte dera madeisha Venus.
Alavetz queiguec de jolhs e didec:
Venus, s’ei era tua volontat manifestar-te en aguest jardin a ua creatura tant apenada e malerosa coma jo, ajuda-mos a escapar d’aguesta preson; ça que la, s’eth mèn destin ei ja escrit irrevocablament e me cau morir en captivitat, tie pietat d’aguesta nòbla sang umiliada pera tirania.
Mès mentre Palamon ère en tot parlar, es uelhs d’Arcite aubirèren tanben ara dauna que passejaue peth jardin.
Damb tristesa didec:
Era grana beresa d’aguesta gojata que passege per aquiu m’a fotut un còp tan brusc coma mortau; se non arribi a arténher era sua pietat e eth sòn favor entà qu’aumens la posca veir, que sò òme mòrt.
Qu’ei tot çò que posqui díder.
Quan Palamon entenec aguestes paraules, repliquèc secament:
Dides aquerò de trufaria o seriosament?
Seriosament e de bona fe, didec Arcite.
Palamon arroncilhèc es celhes e responec:
Que non serie cap aunor entà tu que me siguesses desleiau o me tradisses, s’ei que considères que non sonque sò eth tòn cosin, senon eth tòn frair per jurament.
Qu’èm mutuaument unidi pes mès solemnes promeses enquia qu’era mòrt mos dessepare.
Ne tansevolhe era mòrt per tortura a de perméter que degun de nosati estorbe ar aute en questions d’amor o de quinsevolh auta natura.
Ath revés.
Tu, estimat frair, as d’acodir ena mia ajuda fidèlament, dera madeisha manèra que jo me cau acodir ena tua.
Aguesta siguec era promesa que mos jurèrem e me’n sai de qué non la remiràs.
Plan per aquerò jo fidè complètmanent en tu; mès ara tu tractes d’ua manèra tradidora d’estimar ara dauna qu’è d’estimar e servir entà tostemp, enquia qu’eth mèn còr dèishe de bategar.
Non, tu que non ac haràs, fallaciós Arcite, t’asseguri que non ac haràs!
Jo siguí eth prumèr d’estimar-la; te comuniquè çò que me passaue pr’amor que, coma te didí, qu’ès eth confident des mèns secrets.
Eth mèn frair jos jurament balhèc era sua paraula d’acodir a ajudar-me e, per tant, ei obligat, ena sua qualitat de cavalièr, a prestar-me tota era ajuda que me calgue.
Autraments te cridarè perjuraire.
Arcite lo repoteguèc mespredosament:
Tu qu’ès, mès que jo, eth qu’a mès probabilitat de cométer perjuri.
Tu plan qu’as mancat ara tua promesa, t’ac digui francament.
Jo l’estimè damb vertadèra passion abans que tu.
Qué dides ad aquerò?
Enquia ara non sabies de cèrt s’ère hemna o divessa.
Eth tòn amor qu’ei un efècte espirituau, tant qu’eth mèn ei er amor d’un èsser uman; plan per aquerò t’è condat çò que m’a passat coma cosin mèn e frair per jurament.
Non as entenut jamès era vielha dita que ditz: “Qui pòt impausar era lei a un aimant?” T’asseguri pera mia amna qu’er amor ei ua lei mès poderosa que quinsevolh auta que sigue decretada per òmes mortaus.
Per tant, totes es leis hètes pes òmes e toti es mandats semblables son trincadi cada dia per motius d’amor, per quinsevolh tipe de gent.
Un òme estime contra tota rason.
Encara que l’auesse de costar era vida non a escapatòria autant s’era ei puncèla, veuda o esposa.
Totun aquerò, ei fòrça dificil qu’un des dus conquiste es sòns favors, pr’amor que, coma pro ben sabes, èm condemnadi a preson perpetua e non existís cap rescat que posque redimir-mos.
Qu’èm en tot pelejar-mos coma aqueri dus gossets que se pelegèren tot eth dia per un uas e non l’auien artenhut; tant qu’eri se pelejauen venguec ua gaveta e se lo hec a vier dauant des sòns pròpris nassi.
Plan per aquerò, frair mèn, coma ena nauta politica, que cadun lute per eth madeish.
Qu’ei tot çò que se pòt hèr.
Estimat frair, cada un de nosati li cau tier aguestes cadies e acceptar era sua sòrt.
Qu’ei tot”.
S’auessa temps descriueria peth menut era sua longa e afogada peleja, mès entà abreujar vos diderè que, fin finau, un nòble duc cridat Peroteo, qu’auie estat amic deth duc Teseo dès qu’èren mainatges, arribèc un dia en Atenes.
Solie hèr aquerò entà cuelher-se ues vacances e tier-li ua visita ath sòn ancian companh de jòcs.
Que non auie arrés en aguest mon qu’estimèsse mès, e Teseo, en justa correspondéncia, l’apreciaue damb era madeisha intensitat e trendesa.Tan grana ère era estimacion mutuau, qu’es ancians escrivans conden que quan un d’eri se moric, eth sòn amic venguec e lo baishèc a cercar enes lunfèrns.
Mès aguesta qu’ei ua auta istòria.
Eth duc Peroteo sentie ua gran afeccion per Arcite, pr’amor que pendent fòrça ans l’auie tractat en Tebas.
Dempús de persutar fòrça, a instàncies de Peroteo, eth duc Teseo deishèc anar a Arcite dera preson sense pagar cap de rescat e damb era libertat d’anar entà on volèsse, damb ua condicion.
En tèrmes simples, eth convengut entre Teseo e Arcite siguec aguest: s’Arcite ère cuelhut viu en quinsevolh ora deth dia o dera net enes domènis de Teseo, serie esgorjat; que non auie mès remèdi que dider-se adiu e, sense pòsa, entornar ena sua patria.
Que li calie non desbrembar-se’n: eth prètz qu’ère eth sòn cap.
Quina angonia patic alavetz Arcite!
Sentec ara mòrt entrar en sòn còr; plorèc e se planhèc e deishèc anar gemiments, demorant secretament ua oportunitat entà suicidar- se.
Maudit sigue eth dia que neishí!, cridaue, donques qu’ara era mia preson ei mès dura qu’abans.
Que sò etèrnament condemnat a víuer, e non en purgatòri senon en lunfèrn.
Ai de jo!
Per qué coneishí a Peroteo?
Se non auesse estat atau auria demorat damb Teseo, encadiat ena sua preson entà tostemp.
Alavetz auria viscut ena felicitat e non ena desesperacion.
Eth simple hèt de veir ara hemna qu’adòri aurie estat pro entà jo, encara que jamès arribèssa a conquistar eth sòn amor.
Estimat cosin Palamon, seguic, en aguest cas que guanhes tu.
Be n’ès d’erós de seguir ena preson!
Qué digui?
Preson?
Paradís!
E ei possible (donques que tu ès près d’era, e ès un cavalièr valent plen de recorsi) que tu, per edart, pr’amor qu’era fortuna ei velleitosa, tard o d’ora artenhes çò que desires.
Per çò que hè a jo, exiliat e desaprovedit de tota esperança, me trapi en tau estat de desesperacion, que ne era tèrra, ne eth huec, ne era aigua, ne er aire, ne cap creatura hèta d’aguesti elements me pot balhar consolament o remèdi.
Que posqui morir-me de desesperacion e de tristesa.
Adishatz, vida, alegria e felicitat!
Ai!, per qué era gent, en generau, se planh de çò que dispausen Diu e era Fortuna, que soent e de tan desparièra manèra apraien es eveniments milhor de çò qu’eri madeishi poirien imaginar?
Un qu’a riqueses que li pòden costar era sua mòrt o era pèrta dera sua santat; un aute ei desliurat dera preson, solet entà morir jos eth guinhauet des sòns vailets en arribar en casa.
Infinites calamitats provien d’aguesta manèra d’obrar: que non sabem se qué demanem enes oracions as dius aciu baish.
Mos comportam coma un òme embriac: que se’n sap perfèctament de qué i a un lòc entà on filar-se, mès desconeish a on se trape.
E er òme embriac camine per camins resquilhosi.
Qu’ei atau coma nosati caminam peth mon, ara cèrca desesperada dera felicitat, mès, generaument, non se trape.
Aquerò qu’ei cèrt entà toti nosati, mès sustot entà jo.
Se non te posqui veir, Emilia, non sò milhor qu’un cadavre viuent; non i a cap solucion.
Quan Palamon verifiquèc qu’Arcite se n’auie anat, hec taus sorriscles qu’era gran tor tremolèc damb es sues votzes descompassades.
Es orsets qu’enrodauen e sòns holadi cauilhars demorèren umidificadi per çò des sues salades e amares lèrmes.
Ò, cosin Arcite!, exclamèc, Diu se’n sap de qué as estat eth mès ben liurat ena nòsta luta.
Ara que pòs caminar liurament per Tebas sense pensar en mèn malastre.
En èster un òme astut e decidit, qu’as era escadença d’amassar ara nòsta gent e declarar contra Atenes ua guèrra tan herotja, que mejançant ua escometuda gausada o bèth convengut artenhes a Emilia coma dauna e esposa, (que per era jo me cau perir aciu).
En tot comparar es nòstes possibilitats, era tua situacion ei fòrça superiora ara mia, pr’amor que jo seguisqui morint-me aciu engabiat.
Tu qu’ès un prince que ja non ei ena preson, senon en libertat.
Mès jo me cau plànher e plorar tota era mia vida eth malastre que còste eth hèt d’èster embarrat, ath delà des ponchades de dolor que produsís en jo er amor, çò que duplique eth mèn torment e era mia pena.
Alavetz s’aluguèc en sòn pièch era ahlama dera gelosia e li cuelhec eth sòn còr damb tanta fòrça, qu’eth color dera sua pèth agarrèc eth color deth bois o eth des cendres d’un huec amortat, e cridèc:
Ò, vosati, dius crudèus que governatz eth mon, senhorejant-lo damb es vòstes leis implacables e escriuent es vòstes decisions e decrets etèrns en taules diamantines!, com podetz preocupar-vos mès dera umanitat que des oelhes d’un ramat?
Pr’amor qu’er òme se morís madeish que quinsevolh aute animau e, soent, patís castigs e preson o patís pèstes e adversitats sense auer-ne eth tòrt.
Quina intencion i a ena vòsta presciéncia en tormentar ar innocent e ath que non a cap tòrt?
E çò qu’aumente tota aguesta peniténcia ei qu’er òme se ve obligat a caminar sivans es leis de Diu e li cau reprimir es sòns desirs, tant qu’ua bèstia ei liura de hèr çò que volgue; un còp mòrta, non se’n sent de cap dolor; ça que la, dempús dera mòrt er òme a de plorar e patir encara qu’age patit fòrça en aguest mon.
Plan que òc, tau que son es causes, se les a de deishar as teològs que balhen era responsa; mès d’ua causa ne sò segur: qu’aciu ena tèrra i a fòrça patiments.
Ai!, que veigui a ua vibòra, a un panaire qu’a hèt mau a fòrça òmes bravi, demorar liure entà vier a on volgue tant que jo me cau alangorir ena preson pr’amor que Saturn e Juno, en sòn furor gelós, an esbauçat complètament era milhor sang de Tebas, qu’es sues fòrtes muralhes jaden ara esbauçades, e de un aute costat, Venus m’aucís de gelosia e temor per tòrt d’Arcite.
Ara li vau a dar repaus a Palamon e lo vau a deishar ena preson, tant que boti eth mèn raconde sus Arcite.
Passe er ostiu e es sues longues nets dobleguen es violents torments der aimant Arcite e deth presoèr Palamon.
Sabi pas se quin des dus a de suportar mès dolor.
En resumit, Palamon ei condemnat a perpetuitat, cargat de cadies e orsets enquia que se morisque.
Arcite, totun, exiliat jos pena de mòrt, non pòirà veir jamès ara sua dauna enes domènis de Teseo.
Ara, vosati qu’estimatz, deishatz-me que hèsca ua pregunta: qui patís mès per aquerò, Arcite o Palamon?
Aqueth que ve ara sua dauna cada dia, mès ei embarrat entà tostemp, o aqueth qu’ei liure d’anar a on volgue mès non veirà jamès ara sua dauna?
ACABE ERA PRUMÈRA PART E COMENCE ERA DUSAU Quan Arcite arribèc en Tebas, soent queiguie estavanit o se metie a cridar, pr’amor que bric mès poirie veir ara sua dauna.
Era sua angónia ère tan grana, que dilhèu cap creatura viua a patit tant o posque patir mentre eth mon sigue mon.
Privat deth saunei, der aliment e dera beuenda, Arcite se quedèc prim e sec coma un pau; es sòns uelhs s’en.honsèren enes sues orbites e aqueriren un aspècte cadaveric; era sua cara e era sua pèth s’anauen tornant auriòles e livides.
Caminaue tostemp solet, planhent-se des sòns maus pendent tota era net e estarnant-se a plorar de manèra irrepressibla tanlèu percebie eth son dera musica o d’ua cançon.
Eth sòn esperit s’aflaquic de tau sòrta e, eth madeish, patic un cambiament tan gran, qu’arrés arreconeishie era sua votz o era sua manèra de parlar.
Per çò deth sòn anament, caminaue pertot coma se patisse non ua simpla nostalgia d’amor, senon ua vertadèra mania engendrada per bèth umor melancolic ath laguens deth sòn front, a on era imaginacion a eth sòn sèti.
En resumit, eth comportament e eth caractèr deth prince Arcite, er angoishat aimant, auien cambiat complètament.
Mès que non me cau passar tot eth dia mostrant es sòns sentiments.
Qu’auie ja patit aguesta crudèu angónia e torment pendent un an o dus en Tebas (eth sòn país natau, coma didí).
Ua net, tant que s’ajaçaue entà dormir, se pensèc veir ath sòn dauant er alat diu Mercuri que li parlaue pr’amor d’encoratjar-lo.
Eth diu auie ena sua man, en posicion verticau, era verga que damb era distribusís eth dromilhon, e amiaue un casco sus eth sòn lustròs peu.
Permetetz-me que vos hèsca observar aciu qu’eth diu anaue vestit coma quan adormic a Argos.
Te cau partir entà Atenas.
Aquiu s’acabaràn es tues afliccions.
Dites aguestes paraules, Arcite se desvelhèc e se lheuèc.
Vierè en Atenas de seguit, encara que sigue gran eth risc, didec.
En tot díder aquerò, se guardèc en un gran miralh e se n’encuedèc de qué era sua color auie cambiat complètament e qu’eth sòn ròstre ère totafèt alterat.
Alavetz li venguc ua idia.
Eth sòn ròstre auie demorat tan desfigurat pera malautia, que poirie aisidament víuer en Atenas sense èster reconeishut e veir ara sua dauna lèu diadèrament, s’eth sòn comportament non desvelhaue cap sospecha.
Ara seguida se cambièc es vestits, se desguisèc damb ròba d’umil trabalhador e cuelhec eth camin d’Atenas pera via mès rapida, acompanhat d’un escudèr que l’auie condat toti es sòns ahèrs, vestit tanben damb ròbes tan miserables coma es sues.
Un dia s’apressèc en palai e aufric es sòns servicis ena pòrta entà hèr quinsevolh prètzhet dur que calesse.
E vos diderè qu’artenhec trabalhar as ordes d’un camarlenc, que tanhie ara seguida d’Emilia: un individú astut que non deishaue de uelh a cap des sòns vailets, damb era fin de qué complissen eth sòn déuer.
Coma qu’Arcite ère joen, naut, de bon pòrt e d’excepcionau fòrça, destaquèc talhant lenha damb era destrau e treiguent aigua deth potz, donques que sabie hèr quinsevolh causa que li manèssen.
Jos eth supausat nòm de Filostrat passèc un an o dus ath servici dera beròia Emilia en qualitat de page de cramba, e arrés que tenguie eth madeish cargue ena cort ère era mitat d’apreciat qu’eth.
Eth sòn caractèr ère tan nòble, que se hec famós en tot eth palai.
Se reconeishie coma ua accion de merit eth hèt de qué Teseo l’auesse promoigut entà ua posicion mès digna tà que podesse exercir en era eth sòn talent.
E atau, damb eth temps, era sua reputacion de cortesia e serviciau arribèc ena audida de Teseo, que l’alistèc entath sòn servici personau, en tot nomentar-lo escudèr de cramba e balhar-li sòs entà que podesse sostier era sua naua posicion.
Ath delà d’aquerò, cada an se li manaue, secretament, sòs deth sòn pròpri país, que despenie damb tau prudéncia e discrecion, qu’arrés li preguntaue com l’artnehie.
D’aguesta sòrta viuec tres ans, en tot comportar- se tan ben autant en temps de patz coma de guèrra, que se guanhèc coma arrés era estimacion de Teseo.
Ara vau a deishar a Arcite en aguesta erosa situacion e parlarè de Palamon pendent ua estona.
Palamon, consumit pera angoisha e era desesperacion, auie passat aguesti sèt ans ena òrra escurina dera sua preson.
Qui sent dolor e pena mès grana senon Palamon, qu’er amor l’afligís de tau sòrta qu’ei a mand de pèrder eth sen per tant de malastre?
Ath delà, se trape ena preson, non entà un an o mès, senon entà tostemp.
Qui ei capable de descríuer en cristian ua idia justa deth sòn martiri?
Plan que òc, jo non.
E atau, donc, deisharè aquerò de cornèr.
Sivans es ancians escrivans qu’expliquèren aguesta istòria mès peth menut, era tresau net deth mes de mai deth setau an deth sòn empresoament succedit (per edart o per fatalitat, donques qu’un còp bèra causa està escrita, li cau de besonh passar) que Palamon, ajudat per un amic, s’escapèc dera preson pòc dempús dera mieja net e hugec d’Atenes ath mès córrer.
Entad aquerò l’auie dat a bèuer ath sòn carcerèr ua tassa d’un licor adobat damb espècies e mèu, compausat per un vin determinat, narcotics e rafinat òpi teban, per çò qu’eth carcerèr dormic era rèsta d’aquera net.
Per mès que l’auessen secodit, arrés aurie estat capable de desvelhar-lo.
E atau, Palamon s’escapèc a tota maquina.
Coma qu’era net ère cuerta e s’apressaue ja era lum deth dia, Palamon li calec amagar- se, e entad aquerò se filèc d’amagat entà un arberatge pròche.
En resumit, qu’auie era intencion d’amagar-se pendent eth dia e dempús caminar de nets entà Tebas pr’amor de, un còp aquiu, demanar as sòns amics ajuda entà declarar-li era guèrra a Teseo.
Era sua intencion qu’ère, o perir, o conquistar a Emilia coma esposa.
Ara tornem de nauèth entà Arcite, que pòc se pensaue qu’ère près d’un malastre.
Era divessa Fortuna qu’ère a mand de parar-li uun param.
Era bolegueta alausa, missatgèra dera lum deth dia, saludèc damb eth sòn alègre cant era auba deth dia, tant qu’er ardent Febo se lheuaue esplendorós.
Tot er Orient s’alegrèc damb eth sòn embaishador e es sòns arrais sequèren es gotes d’arrosada que penjauen des huelhes des herèishes.
Arcite, escudèr principau dera cort reiau de Teseo, se lheuèc e pera hièstra contemplèc er alègre dia.
Entà rénder omenatge ath mes de mai (tant que pensaue tostemps en objècte deth sòn desir), e entà divertir-se, montèc un vigorós shivau e cavauquèc pera campanha en tot aluenhar-se un parelh de miles dera cort.
Per edart, filèc ara sua montura entar arberatge que viem de mentar, pr’amor de fabricar-se ua garlanda damb huelhes d’argelats o maire-seuva.
Damb ua votz plan fòrta cantèc ara lum deth solei:
Sautèc content deth shivau e rapidament se filèc de cap ath uart.
Entrèc en eth per un caminòu que recorrie eth matarràs qu’en eth Palamon, cranhent pera sua vida, s’auie amagat entà que non lo vedessen.
Palamon non auie era mendre idia de qué se tractèsse d’Arcite.
Eth se’n sap de qué dificilament se l’aurie pogut acodir semblabla idia.
Mès era anciana dita ditz acertadament: “Es camps an uelhs, mès es sègues, aurelhes”.
Mos cau non pèrder era serenitat, pr’amor que se trape tostemp ara gent quan un mens s’ac demore.
Be n’ère de luenh Arcite d’imaginar qu’eth sòn amic, ajocat e immobil darrèr d’un arbilhon, ère pro apròp entà escotar totes es sues paraules!
Cansat de vier d’un costat en aute, Arcite acabèc era sua alègra cançon.
Alavetz, se metec a meditar prigondament.
Aguest qu’ei er estranh costum des aimants, qu’eth sòn anament puge e baishe coma eth farrat en un potz: tanlèu se trape naut de tot des arbes, coma que s’en.honse en matarràs.
De hèt, era capriciosa Venus capère de bromes eth còr des sòns seguidors exactament coma en un diuendres, que campe desembromat e dempús plò a còps de caudèr; e madeish qu’es diuendres son capriciosi, volubles e variables (pr’amor que diuendres ei eth dia de Venus), dera madeisha manèra era divessa càmbie d’anament (un diuendres pòqui viatges ei un dia coma es auti dera setmana).
Tanlèu acabèc era sua cançon, Arcite comencèc a alendar e dempús se seiguec.
Maudit sigue eth dia que neishí!, didec.
Ò, despietada Juno!
Guaire temps mès haràs era guèrra a Tebas?
Ai!, era sang reiau de Cadmo e Anfion a estat esbauçada; Cadmo, que fondèc Tebas abans qu’existisse era ciutat e siguec eth prumèr rei coronat dera madeisha.
Jo que sò dera sua sang, devari en linha dirècta dera familha reiau; e ara sò un esclau tan miserable e malerós, que servisqui de simple escudèr ath mèn mès mortau enemic.
Ça que la, Juno encara m’aumplís de mès vergonha pr’amor que non gausi ne reconéisher eth mèn pròpri nòm (quan me cridauen Arcite, ara me criden Filostrat).
Quina pegaria!
Ò, implacable Mart!
Ò Juno!
Era vòsta colèra a esfaçat tota era mia familha dera tèrra exceptat de jo e deth praube Palamon, que Teseo martirize ena preson.
E, ath delà, coma entà anequelir-me deth tot, Amor Cupido a lançat era sua flècha alugada, trauessant eth mèn pièch e usclant-lo de tau sòrta que semble coma se m’auesse premanit era mòrt d’abans deth mèn neishement.
Ò, Emilia!, ua guardada des tòns uelhs que m’a esbauçat.
Morisqui per tòrt tòn.
Non prestaria era mendre atencion a deguna des mies afliccions se podessa hèr quauquarren que te shautèsse.
Dempús d’aquerò queiguec en ua prigonda agitacion, lheuant-se dempús en un bot.
Palamon, que semblaue que l’auien trauessat eth còr damb ua espada gelada, s’emmalicièc.
Non podie tier-se ne un moment mès.
Dempús d’escotar a Arcite enquiath finau, gessec des sègues, esblancossit coma un lhòco, cridant:
Arcite, maudit traïdor!
Que t’è.
Tu qu’estimes ara dauna que per era patisqui e passi pena!
Tu, frair de sang, eth mèn confident per jurament, coma t’ac è dit fòrça còps!
Tu, que, d’amagat, as cambiat eth tòn nòm e as enganhat ath duc Teseo!
Un des dus que li cau morir!
Tu que non as d’estimar a Emilia, arrés exceptat de jo la pòt estimar, pr’amor que sò Palamon, eth tòn mortau enemic!
Encara que non aja cap arma aciu, donques que solet è auut era sòrt d’escapar dera preson, qu’ei parièr: o morisses o dèishes d’estimar a Emilia.
Escuelh, donques que non t’escaparàs.
Tanlèu Arcite l’arreconeishec e escotèc es sues paraules, vessèc eth sòn còr de ràbia e mesprètz.
Damb era ferocitat d’un leon, desgainèc era espada e exclamèc:
Per Diu qu’ei en cèu!
Se non siguesse pr’amor qu’er amor t’a shurlat eth cervèth e non as cap arma, t’asseguri qu’abans que gessésses des sègues moriries jos es mies mans, pr’amor que renegui des pactes que sivans tu è hèt damb tu.
Tu, qu’ès un pèc!
Met-te aquerò ena tèsta: er amor non a barralhes, e seguirè estimant-la a maugrat de çò que hèsques.
Mès coma que tu ès un cavalièr aunèst, prèst a mantier en camp de batalha era tua pretension per era, de balhi era mia paraula d’aunor que deman vierè aciu, sense qu’arrés se’n sàpie, vestit de cavalièr e hènt-me a vier damb jo es armes e es coirasses entà tu, de sòrta que posques escuélher aqueres que te semblen milhor e me dèishes es mès dolentes entà jo.
Aguesta net te harè a vier minjar e beuenda sufisentes, atau coma hlaçades entà que posques dormir.
E deman, se guanhes era tua dauna e m’aucisses en aguesti matarrassi, alavetz, per çò que me tanh a jo, que serà tua.
Palamon repliquèc:
D’acòrd.
E, dempús d’auer-se dat mutuaument era paraula se separèren enquia londeman.
Inexorable Cupido qu’eth sòn emperi non admet rivau!
Que ditz pro ben era dita: “Ne er amor ne eth poder tolèren amistat”, coma saben pro ben Palamon e Arcite.
Aguest entornèc de seguit ena ciutat.
Londeman, abans de trincar eth dia, premanic en secret dues equipes complètes d’armadura entà derimir entre es dus, e en batalha, era question pendenta.
Eth solet transportèc aguestes armadures damb eth sòn shivau.
En arberatge, en moment e lòc fixadi per auança, Arcite e Palamon s’acarèren.
Es sòns ròstres comencèren a mudar de color dera madeisha manèra que càmbien eth ròstre es caçaires tracis que son de garda en un clar deth matarràs damb es sues lances, quan gessen a caçar ossi o leons, e entenen ara bèstia que lance a trauèrs des argelats, trincant arrames e huelhes, e pensen: “Aciu arribe eth mèn mortau enemic.
Sigue coma sigue, a un de nosati li tòque morir: o l’aucisqui quan gesque deth matarràs, o era bèstia m’aucirà a jo se m’enganhi en bèra causa”.
D’aguesta madeisha manèra es dus cavalièrs mudèren de color, en conéisher cada un eth valor e era adretia der adversari.
Sense escambiar cap sòrta de salutacion, dirèctament e sense prononciar paraula, s’ajudèren mutuaument a botar-se era armadura, coma se siguessen frairs.
Dempús s’escometèren damb es sues potentes e ahilades lances pendent ores.
En veder-les lutar, quauquarrés aurie pensat que Palamon ère un furiós leon, e Arcite, un tigre implacable.
Ena sua rabiosa furia, se lançauen er un contra er aute coma sauvatges sanglièrs damb era sua boca plia de esgluma, e era sang ja les arribaue enquia es cauilhars.
Vam a deishar-les en aguesta fòrta luta e tornem a veir se qué hè Teseo mentretant.
Tan fòrt ei eth Destin, ministre maximau, que complís pertot era providéncia que li dicte Diu, qu’eveniments que toti jurarien impossibles d’arribar, tard o d’ora acaben en tot complir-se, encara qu’aquerò se passe sonque un solet viatge en mil ans.
Qu’ei vertat qu’es nòstes passions son governades per ua providéncia superiora, autant ena guèrra coma ena patz, autant en òdi coma en amor.
Tot aquerò se pòt aplicar ath gran Teseo, caçador tant apassionat, mès que mès entara caça deth cèrvi en mes de mai, qu’era aubada jamès lo trapaue en lhet, senon ja vestit e prèst a partir damb es sòns caçaires, trompetes e canhades de gossets.
Coma didí abans, ère un dia polit quan Teseo partic de cacèra alègrament damb era sua estimada esposa, era reina Hipolita, e damb Emilia, toti vestidi de verd e damb ornaments reiaus.
Eth duc Teseo endralhèc ath sòn shivau entà un bòsc pròche, a on l’auien dit que s’amagaue un cèrvi.
Se filèc de dret entà ua clariana, probable refugi deth cèrvi; sautèc un arriuet e seguic eth sòn camin.
Eth duc demoraue córrer darrèr deth cèrvi un o dus còps damb es gossets qu’auie alistat dera canhada.
Quan eth duc arribèc ena clariana e campèc ath sòn entorn, en tot protegir-se es uelhs dera lum deth solei, vedec a Arcite e Palamon que lutauen coma dus taures furiosi.
Es reludentes espades henien er aire damb tau fòrça, qu’eth mendre des sòns còps semblaue pro entà esbauçar un casse.
Non auie era mendre idia dera sua identitat.
Eth duc esperonèc ath sòn shivau e en un bot se calèc entre es dus.
Treiguent era espada, cridèc:
Arturatz-vos!
Non contunhetz, jos pena de mòrt!
Peth poderós Mart, eth prumèr que veiga que fot un aute còp, morís aciu madeish.
Mès, me voletz díder quina sòrta d’òmes ètz que pelejatz aciu damb tant acarniment sense jutge ne arbit, coma se siguesse un torneg reiau?
Palamon se pressèc a respóner:
Senhor, que non i a arren a díder.
Ambdús mos meritam era mòrt.
Qu’èm dus praubi malerosi, dus captius, qu’es sues vides representen es madeishes cargues entà cadun de nosati.
Donques qu’ètz un prince e jutge just, non mos autregetz ne gràcia ne perdon.
Per caritat, senhor, aucitz-me prumèr a jo e dempús ath mèn companh ath mèn costat, o prumèr aucitz-lo ada eth, pr’amor que non vo’n sabetz que se tracte deth vòste mortau enemic, Arcite, que l’auetz enebit entrar en vòste país jos era pena de mòrt; sonque per aquerò que ja se la merite.
Eth qu’ei er òme que s’apressèc ena pòrta deth vòste palai en tot hèr-se cridar Filostrat.
Toti aguesti ans vos a estat enganhant enquia que lo nomentéretz coma vòste escudèr principau e aguest qu’ei er òme qu’estime a Emilia.
Ara qu’a arribat eth mèn darrèr dia, vos vau a daurir eth mèn còr: jo que sò eth malerós Palamon que, illegaument, s’escapèc dera vòsta preson.
Que sò eth vòste mortau enemic.
E sò tant encamardat dera beròia Emilia, que me trapi prèst a morir dauant des sòns uelhs en aguest madeish moment.
Per tant, vos prègui entà jo era madeisha pena de mòrt.
Mès aucitz ath mèn companh ath madeish temps, donques qu’ambdús mos ac meritam.
Ad aquerò eth nòble duc responec immediatament:
Era decision qu’ei rapida.
Per çò d’aguesta confession, era vòsta boca vos a condemnat e jo confirmi era senténcia.
Que non vos cau torturar entà que parletz.
Peth poderós Mart, moritz!
En aqueth moment s’estarnèc a plorar era reina, esmoiguda pera femenina pietat e madeish heren Emilia e totes es daunes dera acompanhada.
Pensauen qu’ère un gran malastre que tau destin queiguesse sus eri, pr’amor qu’èren nòbles, de nauta condicion e solet er amor ère era encausa dera sua peleja.
E quan eres vederen es sues sagnoses herides, prigondes e dubèrtes, totes ath còp cridèren:
Senhor, per nosates, ajatz pietat!
Encara que, de moment, tremolaue de ràbia, lèu reconsiderèc aquera transgression e era encausa que la costèc; e ath còp qu’era sua colèra hège veir era sua colpa, era sua rason trapaue desencuses entà desencusar-les a ambdús.
Pensèc ath sòn laguens que quinsevolh enamorat sajarie escapar-se dera preson, se podesse.
E eth sòn còr cuelhec pietat des hemnes que plorauen totes amassa; e ena sua magnanimitat, reflexionèc, dident entada eth.
Un prince que non a guaire discerniment se non sap diferenciar en aguesti casi e hè passar ar orgulh peth madeish raser qu’ara umilitat”.
Quan se li passèc eth sòn anuèg, lheuèc era vista animosament e didec en votz nauta:
Be n’ei de gran e poderós senhor eth diu der Amor!
Non i a cap obstacle que depasse era sua fòrça.
Es sòns miracles lo faculten tà que se lo posque cridar diu, donques que, ara sua manèra, pòt modelar es còrs coma volgue.
Guardatz aciu a Arcite e Palamon; liures dera mia preson, aurien pogut víuer en Tebas coma princes que son.
Se’n saben de qué sò eth sòn mortau enemic e de qué es sues vides son enes mies mans.
Ça que la, er amor les a amiat aciu damb es uelhs ben dubèrts entà morir en aguest lòc que mos trapam.
Se pensatz ben en aquerò, non ei er arràs dera peguesa?
I a màger pèc qu’un enamorat?
Per Diu, enes cèus!
Guardatz-les!
Guardatz se com sagnen!
Guardatz en quin estat mès malerós son!
Atau ei coma eth sòn senhor, eth diu der Amor, pague era sua sodada e recompense es sòns servicis.
E çò mès chocant e ridicul ei qu’era causanta de tot aguest espectacle non a mès rason entà arregraïr-les-ac qu’era que jo madeish è. Pes cèus benedidi!
Era se’n sap tant d’aguesti furiosi eveniments coma ua lèbe o un cucut.
Ça que la, tot ac cau demostrar bèth còp, sigue çò que sigue; un òme o ei un joen pèc o ei un pèc vielh.
Aquerò ac desnishè jo madeish hè ja fòrça temps, pr’amor qu’enes mèns tempsi tanben jo siguí un des esclaus der Amor.
E ei per aquerò (qui non a queigut soent en sòn param) que compreni se com son es herides der amor e de quina forma pòden afectar ar òme e que, coma m’ac demanen autant era reina, coma era mia estimada fraia Emilia, vos perdoni complètament eth vòste delicte.
A cambi, ambdús vos cau jurar que non causaratz cap mau ath mèn país un aute còp, o que non me haratz era guèrra, senon que me demostraratz amistat de totes es manères que pogatz.
Liurament, donc, vos perdoni era vòsta transgression.
Ambdús jurèren çò qu’eth les auie demanat, en tot render-li omenatge ena forma deguda e demanant-li proteccion e gràcia, que Teseo, sense mès, les autregèc.
Alavetz les didec:
Encara qu’era siguesse reina o princessa, per çò que hè ara sang reiau, cada un de vosati ei apte entà aspirar a maridar-se damb era ath sòn temps.
Que non i a cap auta opcion.
En d’autes paraules, era non se pòt maridar damb es dus, per gelosi e anujadi que sigatz.
Per tant, çò de milhor que posqui hèr ara ei apraiar es ahèrs de sòrta que cada un de vosati age eth destin que l’ei reservat.
S’escotatz, vos ac explicarè.
Qu’aguest ei eth vòste destin en apraiament que vos suggerisqui.
E jo vos prometi solemnament, per mèn aunor de cavalièr, qu’aqueth que vence de vosati dus (ei a díder, autant s’aucís ath sòn contrari o lo dèishe dehòra dera luta damb era ajuda des cent cavalièrs que vengui de parlar-vos) l’autrejarè era man d’Emilia ad aqueth que Fortuna l’autrege es sòns favors.
Jo bastirè es installacions entath torneg en aguest madeish lòc, e, que Diu m’ac age, demostrarè èster jutge vertadèr e just.
Un de vosati li cau quèir mòrt o presoèr: cap auta resolucion me balharà satisfaccion.
S’era mia prepausa vos semble ben, didetz-ac, consideratz-vos afortunadi.
E aciu s’acabe era question entà vosati.
Be se’n ve d’erós Palamon!
Com saute Arcite d’alegria!
Com poirè descríuer eth gòi de toti es presents per çò deth generós gèst de Teseo?
Toti s’ajulhèren e li dèren es gràcies un e un aute còp dès eth hons des sòns còrs, mès que mès es des tebans.
Alavetz, damb eth còr mès leugèr, plen d’esperança, se dideren adiu e cavauquèren entara sua pàtria, entàs ancianes e amples muralhes de Tebas.
Supausi que me vatz a repotegar qu’ometessa descríuer era somptuosa magnificiéncia que damb era Teseo se metec a montar es lices reiaus.
Gausi díder que non i auec terren mès somptuosament ornat en tot eth mon.
Damb muralhes de pèira enrodades per dehòra per un hossat, eth circuit auie ua mila de radi.
Ère de forma circulara, coma ua bosòla, damb gradons enquia ua nautada de setanta pès, de sòrta qu’un òme seigut en quinsevolh hilèra non empedisse era vista deth sòn vesin.
Un portau de marme blanc se lheuaue en extrèm orientau; un aute de parièr se quilhaue en extrèm contrari, entà occident.
De vertat, non i auie cap edifici coma aqueth, en tot considerar eth plan cuert espaci de temps tengut entà bastir-lo.
Pr’amor qu’en país non i auec cap artesan coneisheire dera geometria o dera aritmetica, cap pintor o escultor que Teseo non li paguèsse era manutencion e sodada entara construccion e ornament deth terren de liça.
Sus era pòrta orientau installèc un autar e un temple entath culte de Venus, divessa der amor, a on realizar es rites e sacrificis.
Sus era pòrta occidentau se’n quilhèc un aute de parièr dedicat a Mart, que costèc lèu ua carretada d’aur.
Tanben encarguèc ua meravilhosa capèra dedicada ara casta Diana, que hège gòi de contemplar.
La hec bastir en alabastre blanc e corau ròi en ua petita tor sus era muralha septentrionau.
Ja non m’en brembaua d’escríuer es esplendids baishi relèus, quadres, formes, ròstres e figures que se trapauen en aguesti temples.
Toti es fenomèns der amor qu’è mentat o sò a punt de mentar èren pintadi en aguest orde enes murs, ath delà de fòrça d’auti que non posqui mentar.
Per cèrt, que tota era montanha de Citerion, a onVenus a eth sòn tron principau, figurauen enes fresques damb toti es sòns jardins e tota era sua alegria.
Non se’n desbrembèren dera Guitèra, dera portèra, e deth beròi Narcís des tempsi passadi; era pegaria deth rei Salomon; era enòrma fòrça de Hercules, es bruisheries de Medea e Circe, eth gran valor de Turnus e er opulent Creso ena desgràcia e cargat de cadies.
Era fabula ère que ne era sabença, ne era riquesa, ne era beresa, ne era astúcia, ne era fòrça ne eth valor se pòden comparar damb Venus, que pòt governar eth mon coma volgue, donques que tota aguesta gent demorèc aganchada en sòn param enquia qu’ena sua agonia cridèren de nauèth.
Un o dus exemples serviràn, encara que ne poiria condar un milèr.
Que i auie ua beròia estatua de Venus nuda, flotant sus un mar sense arribes.
Deth melic enquia baish demoraue amagada per verdes ondades que ludien coma eth cristau.
Tenguie ua citara damb era man dreta.
Ues palomes volatejauen sus ua beròia garlanda de ròses fresques e flairoses qu’amiaue en sòn cap.
Cupido, eth sòn hilh, se trapaue de pès ath sòn dauant, alat e cèc (coma se represente normaument) portant un arc damb reludentes e agudentes flèches.
Que poiria pro ben seguir en tot descríuer es fresques des murs deth temple dedicat a Mart.
Qu’èren pintades en tota era sua longada e amplada, coma se passe en interior deth depriment edifici coneishut coma eth gran temple de Mart en Tracia (ua region hereda e gelada a on Mart a eth sòn principau palai).
Era prumèra fresca qu’ère un bòsc desabitat d’òmes e de bèsties: un bòsc d’ancians arbes nudosi, desaprovedidi de huelhes e cussonats; d’ascladi e lègi anèths de cadia qu’ath sòn trauèrs corrie eth sonor bronit deth vent, coma s’ua galèrna anèsse trincant cada arrama.
A miei camin d’un ticolet, ena mitat deth penent, dejós d’ua pala, se lheuaue eth temple de Mart Armi bastit totaument d’acèr brunit.
Qu’auie ua entrada longa, estreta e tenebrosa, que d’era gessie un furiós arrai de vent que hège tremolar eth portau.
Eth leugèr resplendor iuernau penetraue pes pòrtes, pr’amor que non i auie hièstres enes murs entà deishar passar era lum.
Era pòrta ère hèta de dur e etèrn diamant, crotzat verticau e transversaument damb fòrts bolons de hèr.
Entà dar-li mès fortalesa ath temple, cada un des pilars ère gròs coma un barril e bastit damb hèr reludent.
Aquiu vedí, en prumèr lòc, es funèbres imatges dera Traïson e de totes es sues intrigues; era Ira crudèu, ròia coma es brases alugades; eth panaire e era esblancossida Pòur; eth d’alègre aspècte damb eth guinhauet jos era capa; nere hum quilhant-se d’estables en ahlames; eth traïdor assassinat en un lhet; era pudesenca Guèrra de herides sagnoses; era Discòrdia, damb eth guinhauet gotejant e guardades menaçadores.
Un bronit fiuladís aumplie aguest òrre lòc.
E aquiu se podie veir as suicides damb era sang deth sòn còr chaupant-les eth peu; eth cap esclipsat henut per un clau, e darrèr, redobtabla, era Mòrt damb era boca miei dubèrta.
Damb eth ròstre trist e incomòdament seigut ath miei deth temple i auie eth Malastre.
Se vedien vaishèths qu’arreculauen e usclauen en mar, eth caçaire esbocinat per ossi sauvatges, ara truja avalant-se ath sòn porcereth ena pròpria cunhèra; ath codinèr, escaudat enquias uassi a maugrat deth sòn long padelon; ath carretèr, estronhat pera arròda deth sòn car; non se desbrembèc cap aspècte dera mala sòrt que pòrte Mart.
Tanben se representèc as que se trapen jos era influència de Mart: ath barbèr, ath carnissèr e ath hargue que hargue ahilades huelhes d’espada en sua harga.
Naut de tot, pintada sus ua tor, vedí ara Conquista seiguda en un tron, damb ua ahilada espada penjant d’un fin hiu sus eth sòn cap.
Que i auie tanben graficament representadi es assassinats de Juli Cesar, Neron e Antoni, encara que degun d’eri auie neishut encara; totun, es sues mòrts èren prefigurades en temple pes menaçaires profecies de Mart, mostrades en aqueres pintures dera madeisha manèra qu’exprimissen es esteles deth cèu qui va a èster assassinat e qui va a morir d’amor.
Un exemple trèt dera legenda deuerie servir, encara que desiri non balhar-les toti.
Era figura armada de Mart, damb eth sòn ròstre òrre e frenetic, se trapaue de pès, montada en un car de guèrra.
Sus era sua tèsta ludien dues figures estelares, que se nomenten enes òbres ancianes d’astrologia e geomancia: ua era Puelha, e era auta, Rubeo.
Eth diu dera guèrra ère representat acompanhat d’un lop que, damb es uelhs injectadi de sang, jadie as sòns pès, coma se siguesse prèst a avalar-se un òme.
Tot aquerò ère diboishat damb fin pincèu en reveréncia ara glòria de Mart.
Ara que vau a her ua rapida descripcion deth temple dera casta Diana.
Es murs èren caperadi de scènes de caça e d’imatges de modestia e castetat.
Se podie veir se com Calistopea ère transformada de hemna en ossa quan Diana s’emmalicièc damb era.
Mès tard se convertic ena Ossa Polar.
O atau ère representada: non posqui ahíger mès.
Mès eth sòn hilh qu’ei tanben ua estela, coma podetz veir.
I auie tanben Dana (non voi díder era divessa Diana, senon era hilha de Peneo, Dafne, que se convertic en arbe).
Apareishie Acteon convertit en un polit cèrvi coma càstig per auer vist a Diana despolhada, e com siguec agarrat e avalat pera sua pròpria canhada de gossets, que non l’arreconeisheren.
Un shinhau mès endauant i auie ua pintura d’Atlanta caçant sanglièrs damb Meleagro e fòrça d’auti.
Diana l’acacèc per aquerò.
I auie fòrça d’autes scènes meravilhoses que non me cau mentar.
Era divessa ère seiguda sus eth lomb d’un cèrvi; uns gossets jogauen as sòns pès e dejós se trapaue ua lua que creishie e mermaue.
Era estatua vestie ròbes verdes damb un arc ena man e un carcais plen de flèches, es uelhs jocadi en direccion deth tenebrós reiaume de Pluton.
Dauant d’era, damb dolors de jasilha demanaue en sòn nòm a Lucina peth hilh non neishut, pr’amor que, a tot darrèr, podesse amainadar-lo.
Eth pintor non siguec aganit damb es colors e lo pintèc dera manèra mès reau.
Quan es lices sigueren ja a punt, Teseo, qu’auie equipat es temples e auie bastit tot eth terren damb grana ostentacion, se demorèc compladut damb eth resultat finau.
S’apropaue eth dia qu’auien de tornar, cada un damb un centenat de cavalièrs entà decidir era batalha, segontes è explicat.
Ambdús, fidèus ara sua promesa, se presentèren en Atenes damb un centenat de cavalièrs ben armats e premanidi entath combat.
Plan que òc n’auec molti que pensèren que jamès per tèrra o per mar tan pòqui aurien constituit un grop tant impressionat d’esplendor cavaleresc, pr’amor que tot òme que sentie afeccion pera cavalaria e ère afogat de laurar-se un nòm aurie pregat que li permetessen cuélher partida ena competicion.
Es alistadi qu’aueren sòrt: s’un torneg atau s’auesse de celebrar deman en Anglatèrra o en quinsevolh auta part, vos podetz imaginar que tot cavalièr e enamorat, capable d’aquerò, serie aquiu entà entrar en combat per ua dauna.
Vos posqui assegurar que serie un espectacle digne d’èster contemplat.
E aquerò siguec çò que se passèc damb es molti cavalièrs qu’acompanhauen a Palamon.
Quauqui uns anauen caperadi damb còta de malha, damb coirasses pectoraus e guerrères, e cenhien armadures argentades; d’auti amiauen escuts prusians o ben protectors leugèrs; quauqui uns protegien es sues cames suenhosament damb metau e e amiauen ua destrau de batalha o ua maça de hèr (totes aguestes armes naues provien de modèus mès ancians).
Toti anauen armadi dera milhor manèra possibla, tau coma è escrit.
Cavaucant ath costat de Palamon auríetz vist era sua expression poderosa damb era sua nera barba de gran rei de Tracia, eth pròpri Liturgo.
Es vistons des sòns uelhs ludien coma ua lum entre ròia e auriòla jos es sues neres e peludes celhes.
Guardaue ath sòn entorn damb er aspècte d’ua shèta damb cap d’agla.
Damb es sues enòrmes cames e braci, amples espatles e muscles fòrts e poderosi, se quilhaue imponent en un car de guèrra daurat, tirat per quate bòs blanqui damb ornaments ar estil deth sòn país.
En sòrta d’ua camisa, amiaue sus era sua armadura era pèth d’un os, nera coma eth carbon per çò deth temps; es sues garres pintades ludien coma er aur.
Eth sòn long peu, pientat entà darrèr, beluguejaue damb ua neror que hège esblancossir ara d’ua pluma de corbàs, jos ua plan pesanta corona d’aur, gròssa coma eth braç, e montada damb ludentes jòies, fini rubisi e diamants.
Mès de vint gossets-lop blanqui seguien eth sòn car de guèrra, cada un d’eri tan gran coma un taure e entrainadi entara caça deth cèrvi e deth leon.
Amiauen sarradi mussets o collarets dauradi damb traucs.
Era sua acompanhada consistie en un centenat de nòbles de còr fòrt e ben armadi.
Es legendes afirmen qu’Emetro, eth gran rei dera India, venguec damb Arcite cavaucant, coma eth diu dera guèrra, sus un shivau baiard revestit d’acèr, caperat damb ua tela d’aur primorosament brodada.
Amiaue ua camisa de seda de Tartaria damb granes pèrles blanques e redones.
Era sua sera ère d’aur nauèth batut e brunit.
Des sues espatles queiguie un mantèl plen de ròis rubisi que brilhauen coma eth huec.
Auriòsi e ludents coma eth solei, es sòns peus crespi èren pientadi en forma d’anèths.
Damb eth sòn nas long e es sòns uelhs color limon, pòts carnosi, pèth roienca e ues pòques pigues neres e ròies esparjudes peth ròstre, quan lançaue guardades ath sòn entorn auie er aspècte d’un leon.
Calculi era sua edat en uns vint-e-cinc ans.
Era sua barba auie ja brotat e li tapaue era cara lèu complètament: era sua votz auie eth timbre metallic d’ua trompeta.
Sus era sua tèsta amiaue ua garlanda de laurèr verd, nauèth talhat.
Per aficion amiaue ua agla domesticada, blanca coma un liri, en punh.
Ducs, comdes e reis s’auien amassat de bon voler, formant aguest nòble grop entà exaltar ara cavalaria.
Fòrça leons e leopards amansidi romauen ar entorn deth rei.
D’aguesta manèra arribèren amassa toti aguesti cavalièrs ena ciutat, tad aquerò des nau deth maitin deth dimenge e aquiu descavauquèren.
Quan eth nòble duc Teseo les auec acompanhat enquiar interior dera ciutat e lotjat en era, cossent damb era sua categoria, se cuelhec tant interès en hestejar-les, complimentar-les e hèr-les es aunors, qu’era gent comente encara qu’arrés aurie pogut milhorar era sua recepcion o era sua ospitalitat.
Non diderè arren sus es joglars, eth servici en taulatge, es presents autrejadi ara gent de categoria nauta e de categoria baisha, era rica decoracion deth palai de Teseo, er orde de precedéncia ena estrada, quina dauna ère era milhor dançaira o era mès beròia, o qui sabie cantar o barar damb màger veeméncia; quini falcons repausauen naut o quini gossets jadien en solèr.
Non diderè arren de tot aquerò, mès parlarè de çò essenciau; me pensi qu’ei çò de milhor que posqui hèr.
E arribam ja en moth dera qüestion.
Escotatz se voletz.
Dimenge pera net, abans de trincar era auba, Palamon entenec cantar ara lauseta, a manca de dues ores entà que hesse dia.
Mès cantèc era lauseta, e tanben ac hec Palamon.
Se lheuèc fòrça encoratjat entà hèr eth sòn romieuatge damb devòt còr entara benedida e clementa Citerea (voi díder Venus, era augusta e venerada).
Ena ora qu’era impausèc se filèc caminant tot doç entath torneg, en lòc a on se quilhaue eth temple, e, damb umilitat, s’ajulhèc dident mès o mens:
Beròia entre es beròies, hilha de Jupiter e nòvia de Vulcano, Dauna Venus, qu’amiatz era alegria ena montanha de Citerea: per aguest amor qu’auéretz per Adonia, ajatz pietat des mès ardentes e amares lèrmes e cuelhetz en vòste còr era mia umila pregària.
Ai de jo!
Non è paraules entà dar-vos ua idia deth lunfèrn que me tormente.
Eth mèn còr non sap explicar eth sòn patiment.
Sò tan confonut, que sonque sai díder: “Gràcies, alègra Senhora, per compréner es mèns pensaments e veir es herides que senti!”.
Consideratz tot aguest dolor e ajatz pietat dera mia pena; a compdar d’ara, tant que sigue ena mia man, serè eth vòste fidèu servidor e harè tostemp guèrra contra era castetat.
Vaquí eth mèn vòt, se m’ajudatz; non voi vantar-me de hètes guerrères, ne vos demani era victòria deman, ne guanhar fama ne quinsevolh tipe de renòm en aguest ahèr, ne qu’era mia aventura ena batalha sigue proclamada pertot a tòc de trompeta, senon solet auer a Emilia, e morir en voste servici; era manèra de decidí’c, que la dèishi enes vòstes mans.
Autant se les venci coma se me vencen, non signifique arren entà jo, se posqui abraçar ara mia dauna entre es mèns braci.
Encara que Mart sigue eth diu dera guèrra, eth vòste poder en cèu ei tant absolut, que jo posqui aisidament auer eth mèn amor s’atau ac desiratz.
A compdar d’ara vos venerarè tostemp ena vòsta capèra; alugarè candèles e aufrirè sacrificis enes vòsti autars per a on sigue que vaja.
Mès s’aguesta non ei era vòsta volontat, doça senhora, alavetz pregarè entà que deman Arcite posque trauessar damb era sua lança eth mèn còr.
Se morisqui, non m’importarà qu’Arcite l’artenhe coma esposa.
Aguesta ei tota era mia oracion: ò, estimada e benedida senhora, autrejatz-me eth mèn amor!
Un còp Palamon auec acabat era sua pregària, hec umilament eth sacrifici damb era ceremònia avienta, encara que non descriuerè es sues devocions.
Encara qu’eth senhau suggerie un endarreriment, comprenec perfèctament qu’era sua peticion l’auie estat acceptada.
Plan per aquerò s’endralhèc de cap a casa damb eth còr alègre.
Tres ores dempús de qué Palamon auesse dirigit es sòns passi entath temple de Venus, gessec eth solei e, damb eth, Emilia se lheuèc entà filar-se ara prèssa entath temple de Diana.
Es puncèles que se hec a vier damb era amiauen huec degudament premanit, encens, vestimentes e tot çò de besonh entà un sacrifici: còrnes vessant idromèu, coma ère de costum, e tot çò d’aute.
Eth hum der encens aumplic eth temple, que des sues parets penjauen esplendids tapissi.
Damb eth còr enventit, Emilia lauèc eth sòn còs damb aigua deth potz, mès non gausi a descríuer peth menut se com efectuèc es rituaus, encara que poirie hèr gòi entenè’c.
S’un ei òme de bona volontat, non ei damnatjós; ça que la, ei milhor deishà’c entara imaginacion de cada un.
Era sua cabeladura ludenta ère pientada e sòlta, e ua corona de huelhes de casse tostemp verdes ornaue beròiament era sua tèsta.
Comencèc per alugar dus huecs sus er autar e efectuèc es ceremònies que podetz liéger ena Tebiada, d’Estatio, e en d’auti libres ancians.
Un còp alugat eth huec, comencèc a implorar a Diana damb aguestes paraules:
Ò, casta divessa des bòsqui verds, que contemples eth cèu, era tèrra e eth mar; senhora deth tenebrós reiaume de Pluton enes prigondors deth mar; divessa de vèrges, que pendent tanti ans auetz comprenut eth mèn còr e sabetz se qué desire!
Desliuratz-me des vòsti anuègi e deth terrible castig que li botéretz a Acteon.
Casta divessa, coneishetz eth mèn desir de víuer vèrge e de non èster jamès esposa ne aimanta.
Coma sabetz, encara pertanhi ara vòsta acompanhada; que sò ua vèrge caçaira qu’abans romaria pes bòsqui sauvatges que maridar-me e èster prenhs.
Non desiri era companhia des òmes.
Ara, senhora, ajudatz-me, donques qu’auetz eth poder e era coneishença enes tres aspèctes dera vòsta divinitat.
Per çò que hè a Palamon, que sent tau atraccion per jo, e a Arcite, que m’estime damb tan gran desespèr, vos demani aguest solet favor: botatz patz e amistat entre es dus, desviatz eth sòn còr de jo, amortatz o dirigitz entà un aute lòc era sua arderosa passion e desir, tot eth sòn incessant e dolorós torment.
Mès, se non m’autrejatz aguest favor, e un des dus a d’èster eth mèn destin, deishatz que sigue aqueth que mès me desire.
Divessa dera castetat e dera puresa, contemplatz es lèrmes amares que regolegen pes mies caròles.
Vèrge, gardiana de toti nosati, sauvatz-me era mia virginitat, que posca víuer coma vèrge ath vòste servici.
Tant qu’Emilia pregaue, es huecs usclauen sus er autar.
Mès, ara imprevista, vedec un fenomèn fòrça curiós: de pic, un des huecs s’amortèc e se tornèc alugar ara seguida; e dempús s’amortèc er aute totaument, e en amortar-se hec eth bronit fiulaire que hè eth huec d’arrames banhades quan uscle; quauquarren coma gotes de sang se condensèc en extrèm de cada hèish de lenha.
Dauant d’aqueth espectacle, Emilia s’espauric tant, que lèu cuelhec ua malagana e se botèc a cridar, sense compréner çò qu’aquera mission significaue; espaurida, s’estarnèc a plorar sense consolacion.
En aqueth moment se l’apareishec Diana damb er arc ena man e mina de caçadora, que li didec:
Hilha, shuga es tues lèrmes; es dius an decidit enes nautors e an decretat que vos cau maridar damb un d’aguesti dus que son en tot passar tantes penes e patir tant pera vòsta causa, mès que non posqui díder damb quin d’eri.
Dempús de parlar atau, tumèren e ressonèren es flèches en carcais dera divessa.
Era hec un pas entà dauant e despareishec.
Emilia preguntèc estonada:
Qué vò díder tot aquerò?
E partic entà casa peth camin mès cuert; aquerò siguec tot.
Ara ora a vier, que tanhie a Mart, Arcite se filèc a granes camalhardades entath temple deth herotge diu dera guèrra pr’amor de hèr eth sòn sacrifici damb toti es rites dera sua fe pagana.
Damb eth còr suplicant e devòt, preguèc atau a Mart:
Ò, tu, diu fòrt, venerat ena hereda region de Tracia, d’a on ès senhor, tu qu’en toti es reiaumes e en toti es païsi maneges es retnes dera guèrra e càmbies ath tòn gust, es victòries, accèpta eth mèn umil sacrifici.
Se per çò dera mia joenessa meriti es tòns favors, s’era mia fòrça ei pro entà servir-te coma un des tòns fidèus, te demani qu’ages pietat des mèns patiments, costadi pes torments e ahlames usclantes qu’en eres tu madeish t’usclères en desir quan era beresa de Venus, beròia, joena, alègra e liura, ère tua entà gaudir-la e l’auies enes tòns braci quan volies, encara que, malerosament, es causes non gesseren coma tu volies e Vulcano te cuelhec en sòn param e te trapèc jadent damb era sua esposa.
Peth dolor e era passion qu’alavetz aueres, tie pietat des mèns patiments.
Coma sabes, sò joen e ignorant, e, supausi, mès tormentat per amor que quinsevolh auta persona viuenta, pr’amor qu’ad aquera que me hè patir aguest torment, l’ei parièr se nadi o m’estofi.
Ne sò solide fòrça de qué, abans qu’era m’autrege eth sòn amor, me cau vence pera fòrça en torneg.
Pro que me’n sai de qué tota era mia fòrça non me servirà d’arren sense era tua ajuda e favor.
Atau, donc, ajuda- me, senhor, ena batalha de deman, non solet per çò des ahlames que t’usclèren un còp, senon tanben per çò deth huec que me consumís ara, e hè que deman artenha era victòria.
Dèisha que jo hèsca eth trabalh e tu ages era victòria.
Venerarè tostemp eth tòn temple sobeiran mès qu’a toti es auti lòcs e enquia e tot me tierè a çò que mès t’agrade e as tues arts marciaus; en tòn temple penjarè eth mèn estandard e es armes des mèns companhs; mantierè huec ardent usclant etèrnament enes tòns autars enquiath dia que me morisca.
Ath delà m’estaqui damb aguest vòt: a tu te dedicarè era mia barba e aguesti longui cargòlhs que me pengen e que non an tocat jamès ne raser ne estalhants e serè eth tòn servidor entara rèsta dera mia vida.
Tie pietat, senhor, des mies pesades afliccions e autreja-me era victòria; non demani arren mès.
Quan eth poderós Arcite auec acabat era sua pregària, es arcs que pengen dera pòrta deth temple e enquia e tot es pòrtes comencèren a hèr un bronit tarabastós e violent; Arcite cuelhec pòur.
Es huecs der autar creisheren enquia illuminar tot eth temple, tant qu’ua doça flaira se despenie deth solèr.
Alavetz Arcite lheuèc era sua man e lancèc en huec mès encens e realizèc d’autes ceremònies, enquia qu’era còta de malha que caperaue era estatua de Mart trinhonèc, e en aqueth bronit entenec coma un suau mormolh que didie: “Victòria!” Alavetz rendec compliment e omenatge a diu.
Plen d’alegria e damb era esperança de qué tot anarie ben, Arcite entornèc en sòn lotjament, coma un audèth en plen dia.
Mès naut de tot, enes cèus, s’estarnèc ua fòrta discussion entre Venus, era divessa der amor, e Mart, eth heròtge diu dera guèrra, sus era concession deth sòn favor.
Jupiter li calec botar-se seriós sajant de botar patz, mès, a tot darrèr, eth palle Saturn, fòrça versat en ancianes estratagèmes, per çò dera sua longa experiéncia, se les apraièc entà dar ua solucion que satisfesse as dues parts.
Coma ditz era dita: “Que sap mès eth diable per vielh que per diable”, possedís sabença e experiéncia que poden èster depassades, mès non burlades.
Encara que non ei ena natura opausar-se as disensions e ara pòur, Saturn lèu trapèc era forma de solucionar era disputa.
Estimada hilha Venus, didec Saturn, era mia qu’ei era trajectòria mès ampla ath torn deth Solei, e eth mèn poder ei màger de çò qu’es òmes se pensen; a jo me pertanh era mòrt per estofament en trist mar, er empresoament en escures vòutes, era estrangulacion e eth morir penjat, era revòuta e rebellion des masses, es quèishes, es empodoaments clandestins; quan sò en Leo, era resvenja e era indemnizacion que son mies; e mèns son tanben era roïna des nauti palais e er esbauçament de tors e murs entre minèrs e hustèrs; aucí a Samson en tot hèr quèir era colomna; e mies son es malauties mortaus, es neres traïsons e conspiracions.
Eth mèn aspècte qu’engendre pestiléncia.
Tè, dèisha de plorar: harè çò que posca entà qu’eth tòn cavalièr Palamon age era dauna coma prometeres, encara que Mart ajudarà ath sòn cavalièr.
Totun, tard o d’ora aurà d’auer patz entre vosati, a maugrat deth vòste temperament tan desparièr, causa d’aguestes peleges diadères.
Que sò eth vòste pairin, prèst a complir es vòsti desirs.
Au, shuga es tues lèrmes, que vau a hèr çò que desires.
Que valgue çò dit sus Mart, sus Venus, era divessa der amor, e es dius d’aquiu naut; e vau a arribar ja, e condar damb simplicitat, eth punt culminant dera mia istòria.
Aqueth dia se celebrèc un gran festivau en Atenas.
Ath delà, era alègra epòca de mai lheuèc era animositat de toti, de sòrta qu’aqueth deluns barèren pendent tot eth dia e celebrèren justes o passèren eth temps en distinguit servici de Venus.
Mès coma que s’auien de lheuar lèu entà assistir ath gran torneg, tath vrespe se retirèren a repausar.
Londeman, a trincar eth dia, sonèc eth resson des armadures e eth repiquet des cascos de shivau pes entorns de totes es aubèrges e ostaus: grops de nòbles cavaucauen sus fòrts shivaus e palafrés enquiath palai.
Aquiu se podien veir estranhes armadures de riqui dessenhs, exemples magnifics d’orfebreria, harga e brodats; escuts, visères e arnesci ludents; cascos, còtes de malha e camises d’aur hargat; princes esplendidament equipadi sus es sòns shivaus; es cavalièrs dera acompanhada e es escudèrs fixant puntes de lança a paus de husta, cordant cascos e tient escuts damb correges de cuèr entrelaçades.
Arrés s’estaue sense hèr arren donques qu’eth trabalh ère molt.
Un didie ua causa, un aute quauquarren desparièr; quauqui uns apuauen a Barba Nera, d’auti a Cap Pelat, o ben a Peus d’Estopa.
Quan arribèc era picada deth solei, aguest gran solei borie en conjectures.
Eth gran Teseo, arrincat deth dromilhon pera musica e peth rambalh dera gent, s’estèc enes sues crambes enquia qu’es cavalièrs tebans (que receberen identic aunor) sigueren amiadi en palai.
Seigut en un tron coma un diu, eth duc Teseo se trapaue ath cant d’ua hièstra.
Rapidament era gent s’apressèc entà veder-lo, render-li omenatge e enténer es sues ordes.
D’un cadafalc estant, un eraud manèc silenci enquia qu’eth bronit dera multitud cessèc.
Quan s’aueren carat, anoncièc eth desir deth gran duc:
Ena sua nauta discrecion, eth prince considère qu’era destruccion de sang nòble en aguest torneg serie massa grèu, s’era batalha se liurèsse enquiara mòrt.
Plan per aquerò, desire modificar es sues condicions originaus damb era fin de sauvar vides.
Quauquarrés que sigue derribat serà agarrat, non mòrt, e amiat entà ua estaca que i aurà en cada un des dus costats.
Que li calerà èster amiat entà aquiu ara fòrça e estar-se ena estaca.
S’eth cap d’un o un aute grop ei cuelhut o mòrt peth sòn contrari, eth torneg s’acabarà en aqueth moment.
Ara, que Diu vos age.
Tà dauant e a lutar damb fòrça.
Satisfetz es vòsti desirs de luta damb espades e maces.
Eth cèu ressonèc damb era alègra cridadissa dera multitud; Òsca peth brave duc, que non vò que se vèsse massa sang!
Se lheuèren es trompetes entath cèu e sonèren en ua brilhanta floritura; toti es contendents se filèren entara luta damb eth degut comportament a trauèrs dera gran ciutat, garnida damb teles precioses.
Eth nòble duc cavauquèc solemnament damb es dus tebans, un en cada costat, seguit pera reina e Emilia, e ath sòn darrèr, en un aute grop, venguien toti es auti, ordenadi segontes era sua categoria.
Atau trauessèren era ciutat, enquia qu’arribèren en terren a on s’auien de celebrar de seguit es tornegi.
Encara non èren es nau deth maitin quan Teseo cuelhec sèti en lòc d’aunor damb era reina Hipolita, Emilia e ath sòn entorn es autes daunes, sivans era sua categoria.
Era multitud tanben se seiguec.
Per extrèm occidentau, Arcite entrèc pera pòrta de Mart, damb un ròi penon e es cent cavalièrs deth sòn grop, tant qu’ath madeish temps Palamon, pes portaus de Venus, entrèc damb mina decidida per extrèm orientau, amiant un penon blanc.
Que mos calerie recórrer tot eth mon sancer entà veir dues acompanhades tan parières qu’arrés podie díder quina semblaue auer mès valor, categoria o edat: damb aguesta egalitat auien estat seleccionadi.
Se botèren en dues formacions impressionantes.
Quan se passèc lista (non podie auer cap enganha per çò deth nombre respectiu), se barrèren es pòrtes e s’entenec en recinte:
Joeni e capinauti cavalièrs, complitz damb eth vòste déuer!
Es erauds se retiren e sonen es trompetes e es clarins.
Sense mès preambuls, es lances de meten ath rèst damb seriositat mortau entar atac, e toti es contendents clauen es sòns esperons enes shivaus.
Lèu se veirà si qui sap justar e cavaucar milhor.
Es vergues vibren en tumar contra es gròssi escuts, e quauqu’un sent era possada d’ua lança que se claue en sòn costelam.
Es lances sauten vint pès per aire; se desgainen es espades, que dèishen anar bualhs d’argent; es cascos son heridi e esbauçadi; era sang brotoe en forma d’arrius ròis e es uassi queden trincadi pes pesantes maces.
Un òme sage de passar per aquiu a on ei mès densa era luta, a on enquia e tot es shivaus estramunquen; toti quèn en solèr; un aute què en solèr coma ua pilòta, se torne a botar de pès, posse damb era vara dera sua lança e hèr quèir a un aute cavalièr deth shivau; a un aute li trauèssen eth còs, ei cuelhut e amiat, en luta desesperada entara estaca a on, segons es normes, li cau estar- se; un aute deth costat contrari qu’ei cuelhut tanben dera madeisha manèra.
De quan en quan, Teseo les hè repausar, refrescar-se e béuer quauquarren, s’ac desiren.
Es dus tebans s’acarèren e heriren diuèrsi còps pendent eth cors deth dia.
Dus còps cada un d’eri descavauquèc ar aute.
Un tigre dera val de Gargafia, que l’auessen agarrat un canhòt, non atacarie ath caçador damb màger ràbia qu’ac hège Arcite a Palamon ena sua passion de gelosia; e cap leon caçant en Benmarin se mostrarie mès herotge e frenetic, ahaimat e damb set dera sang dera sua presa, que Palamon cercant aucir ath sòn enemic Arcite.
Es garrotades que repartissen, plei de gelosia, henen es sòns cascos e brotoe era sang des sòs caps.
Mès que tot a eth sòn finau.
Abans qu’eth solei hesse còga, eth poderós rei Emetri cacèc a Palamon tant que lutaue damb Arcite.
Era sua espada se calec prigondament ena sua carn e sigueren de besonh vint òmes entà arrossegar a Palamon, que non cedie, enquiara estaca.
Eth poderós rei Licurgo, qu’acodie en ajuda de Palamon, queiguec en solèr.
Mès abans d’èster cuelhut, Palamon li fotèc ath rei Emetri tau còp, que, a maugrat dera sua fòrça, lo manèc a ua iarda dera sua montura.
Mès tot aquerò non servic d’arren.
Palamon siguec amiat arrossegat entara estaca, a on eth sòn valor ja non podie servir d’arren: un còp cuelhut, li calie estar-se aquiu, obligat autant pera fòrça des armes coma pes nòrmes deth torneg.
Palamon se sentie malerós en non poder pelejar de nauèth.
Quan Teseo vedec çò que s’auie passat, ordenèc a toti es combatents:
Arturatz-vos, qu’ei pro!
Tot s’a acabat!
Serè un jutge just e non cuelherè cap decision partidista: Emilia serà entà Arcite de Tebas qu’a auut era sòrt de guanhar-se-la netament.
En enténer aquerò, era multitud s’estarnèc en un crit tan gran d’alegria que semblèc coma s’es murs dera encencha s’anèssen a esbauçar.
Qué podie hèr ja era embelinaira Venus?
Era reina der amor sonque podec estarnar-se en somics, decebuda, de sòrta qu’es lèrmes queigueren sus es lices.
Exclamèc:
Que sò descreditada sense remèdi.
Mès Saturn li repliquèc:
Silenci, hilha!
Sonèren de nauèth es trompetes e era musica, e es erauds proclamèren e deishèren anar era sua satisfaccion per çò deth trionf deth prince Arcite.
Mès tietz paciéncia damb jo e non vos despacientetz, pr’amor que lèu vo’n saberatz deth miracle qu’arribèc.
Eth herotge Arcite se treiguec eth casco e cavauquèc ath long de tot eth camp de batalha entà mostrar eth sòn ròstre.
Lheuèc es sòns uelhs entà Emilia, que l’entornèc era guardada damb doçor (pr’amor qu’es hemnes, normaument, senten inclinacion a seguir as afavoridi pera Fortuna).
Era qu’ère eth delèit deth còr d’Arcite.
Mès deth solèr gessec ua Furia infernau enviada per Pluton, a demana de Saturn, e eth shivau d’Arcite hec ua reguitnada, estramunquèc e queiguec, per çò qu’Arcite, abans de saber se qué se passaue, rodèc de cap e quedèc coma mòrt en terren de batalha, damb eth sòn pièch estronhat per arc dera sua montura.
Aquiu quedèc en solèr, damb era sua cara ennerida en gésser era sang en era.
Lo transportèren damb dificultat des camps de lices enquiath palai de Teseo a on li rebraquèren era armadura pr’amor de trèir-lo d’era e meter-lo de seguit en lhet, encara viu e conscient, tant que cridaue tu per tu a Emilia.
Eth duc Teseo e era sua acompanhada entornèren ena ciutat d’Atenes damb alègra pompa.
A maugrat d’aguest accident, non volec que s’estenessse eth pesimisme entre eri.
Se didec qu’Arcite non moririe senon que se remeterie deth sòn accident.
Ua auta causa que compladie a toti ère qu’arrés auie estat mòrt, encara que quauqui uns èren mauheridi, mès que mès er òme deth costelam trauessat pera lança.
Coma remèdis entàs sues herides e braci trincadi, quauqui uns auien enguents; d’auti, encantaments e èrbes medicinaus, sustot un beuratge de sabents que se tenguie entà recuperar eth movement des extremitats.
Plan per aquerò, eth duc, qu’auie gran assopliment entad aguestes causes, hec que toti se sentessen comòdes e les rendec aunors.
Coma corresponie, siguec de hèsta damb es princes visitaires, pendent tota era net.
Degun d’eri se sentec mès vençut que s’auesse estat en ua justa o en un torneg.
De hèt, arrés patic descredit, donques qu’ua queiguda la pòt auer quinsevolh.
Tanpòc ère vergonhós entà un òme que lute per eth madeish èster cuelhut per vint cavalièrs e arrossegat ara fòrça entara estaca, sense cedir bric, a maugrat des còps de pès e boets, mentre eth sòn shivau ei aluenhat a còps de pau per campanhards e gojats.
Arrés pòt cridar covardia ad aquerò.
Eth duc Teseo, entà acabar damb quinsevolh manifestacion de gelosia o de rancura, manèc proclamar qu’ambdús grops contendents ac auien hèt fòrça ben e qu’auien estat ara madeisha nautada, coma s’auessen estat frairs.
Les autregèc presents cossent damb era sua categoria e posicion e celebrèc ua grana hèsta que se tardèc tres dies; dempús proporcionèc as cavalièrs ua aunorabla escota enquia dehòra dera ciutat pr’amor de dider-les adiu e desirar-les un bon viatge.
Toti entornèren enes sues cases peth camin mès cuert: “Adishatz!” “Bona sòrt!”.
E tot s’acabèc.
Non vau a díder arren mès dera batalha, mès tornarè a referir-me a Palamon e a Arcite.
Eth pièch d’Arcite se holèc, e era herida pròcha ath còr s’agreugèc cada còp mès.
A maugrat de toti es esfòrci des doctors, era sang calhada s’anaue corrompent e nafraue eth sòn còs.
Ne eth sagnat des venes, ne es tractaments damb èrbes servien d’arren.
Era expulsion, o fòrça animau, cridada “naturau” per aguesta foncion, non podie desplaçar ne espelir eth podom que i auie ena sang vivificanta.
Es venes deth paumon comencèren a holar-se.
Eth podom e era gangrena li destruien es muscles deth pièch.
Non auie cap benefici des lanxants ne des vomècs, encara qu’era sua vida depenie d’aquerò.
En resumit, Arcite s’auie de morir, per çò que manèc cercar a Emilia e ath sòn cosin Palamon, qu’ada eri les parlèc d’aguesta sòrta:
A vos, senhora, a qui mès estimi, er angoishat esperit que nide en mèn pièch non sap se com exprimir-vos ne ena mès petita mesura çò d’atròç dera mia pena.
Mès, donques qu’era mia vida non pòt durar ja guaire, a vos, mès qu’a cap auta creatura viuenta, fidi eth servici deth mèn esperit.
Ò!, era pena e eth dolor tan violents qu’è patit per vos pendent tant de temps!
Ò, Mòrt!
Ò, Emilia!
Ò separacion!
Ò, reina deth mèn còr, esposa mia, senhora deth mèn còr, era mia vida!
Se qué ei aguest mon?
Qué se desire auer?
Un moment ès damb eth tòn amor; ara seguida, solet e sense amics ena hòssa hereda.
Adishatz, Emilia, era mia doça enemiga.
Cuelhetz-me doçament enes vòsti braci, per amor de Diu, e deishatz-me parlar.
Mès qu’eth sabent Jupitèr dirigisque era mia amna entà parlar damb era vertat, coma a d’èster, der enamorat e des sòns atributs, ei a díder, vertat, aunor, cavalerositat, sabença, umilitat, categoria, sang nòbla e franquesa, e totes es causes que pertanhen ar amor, pr’amor que coma religion qu’en era Jupitèr protegic era mia amna, en aguest moment non coneishi en tot eth mon ad arrés mès digne d’amor que Palamon que vos servís e vos servirà tota era sua vida.
E se bèth còp vos auéssetz de maridar, non vo’n desbrembetz d’aguest òme brave qu’ei Palamon.
Venguie de prononciar aguestes paraules e li comencèc a mancar era votz.
Er arranguilh dera mòrt li pugèc des pès enquiath pièch e lo vencec, tant qu’era fòrça vitau abandonaue es sòns braci e se perdie complètament.
Lèu lèu, era rason que seguie soleta en sòn pièch malaut e mauherit li comencèc a mancar tanlèu era mòrt toquèc eth sòn còr.
Es sòns uelhs perdèren ludentor e era sua respiracion comencèc a dequèir, mès encara seguie guardant ara sua dauna.
Era sua darrèra frasa siguec:
Pietat, Emilia!
Era sua amna abandonèc era sua casa e se n’anèc entà on non sai pas díder, donques que jamès siguí aquiu; m’estimi mès carar.
Es amnes non entren laguens deth tèma d’aguesta istòria e non voi discutir teories sus aguest ahèr, encara que s’agen escrit libres sus aguesta qüestion.
Arcite qu’ei mòrt, que sigue Mart eth que suenhe era sua amna.
Ara parlarè d’Emilia.
Emilia hec un sorriscle; Palamon gemeguèc; Teseo se hec a vier ara sua fraia, a punt ja de cuélher ua malagana e l’amièc luenh deth cadavre d’Arcite.
Non me cau alongar era istòria en tot explicat se com plorèc dia e net.
En casi semblables, es hemnes qu’an perdut as sòns marits senten era vida mès prigonda, e era màger part d’eres o senten eth dòu d’aguesta manèra o quèn en ua pèrta d’apetís qu’enquia e tot les còste era mòrt.
Per tota era ciutat non cessauen es lèrmes e es lamentacions de joeni e vielhs pera mòrt deth teban.
Reaument es planhs que i auec quan Hector siguec amiat entà Troia, recent defuntat, non sigueren ne era mitat des que i auec per Arcite.
Quini planhs sigueren aqueri!
I auec qui se grataue es caròles e se chinaue es peus.
Es hemnes cridèren:
Per qué te calec morir?
Qu’auies pro riquesa, e a Emilia!
Arrés podec consolar a Teseo, exceptat eth sòn vielh pair, Egeo, que comprenie es cambiaments de fortuna d’aguest mon per auer vist es sòns va-e-veni: era alegria dempús dera pena e era pena dempús dera felicitat.
Li balhèc exemples e illustracions.
Dera madeisha manèra, li didec eth, qu’arrés morís sense auer viscut pendent un temps ena tèrra, dera madeisha manèra, arrés a viscut en aguest mon sense morir mès tard o mès d’ora.
Eth mon non ei qu’un camin de penes que nosati, praubi pelegrins, vam recorrent d’un extrèm en aute.
Era mòrt qu’ei eth finau de toti es nòsti problèmes terrenaus.
Ath delà de dider-l’ac e repetir-l’ac fòrça còps, encoratgèc ara gent tà que se consolèsse.
Eth duc Teseo pensèc de seguit en lòc mès avient entà bastir era hòssa deth brave amic Arcite e era manèra de hèr-la aunorabla e cossent damb era categoria deth mòrt.
A tot darrèr arribèc ara conclusion de qué eth milhor plaçament ère aquiu a on Arcite e Palamon lutèren per prumèr còp entre eri peth sòn amor.
En aqueth madeish petit bòsc, tan doç e trende, a on Arcite sentec era arderosa ahlama der amor e eth desir fisic e cantèc eth sòn planh, eth bastirie un lenhèr a on es funeralhas serien celebrades coma corresponie.
Alavetz dèc ordes entà que s’arrinquèssen es vielhs casses e se braquèssen en forma de troncs e les botèren en hilèra a punt d’ahlamar.
Es vailets se pressèren a complir es sues ordes.
Dempús Teseo manèc cercar un taüt, que sus eth placèc es mès riques vestidures d’aur que possedie, e curbic a Arcite damb eres, li botèc gants blancs enes sues mans, ua corona de verd laurèr sus era sua tèsta, e entre es sues mans ua espada ahilada e ludenta.
Lo placèc sus eth taüt damb eth ròstre descubèrt e, alavetz, s’esbaucèc e s’estarnèc a plorar.
Londeman, tà que toti lo podessen veir, lo hec a vier en palai, que ressonèc damb plors e planhs.
En aqueth moment arribèc eth teban Palamon damb eth còr trincat, era barba en desorde e es pèus cargolhadi e caperadi de cendre, vestit damb ròba nera esposcada de lèrmes; Emilia, plorant inconsolabla, qu’ère era persona mès trista de toti es presents.
Entà dignificar e enriquir eth servici funèbre, eth duc Teseo manèc que se hessen a vier es tres shivaus ornadi damb reludentes arnesci, caperadi damb es armes deth prince Arcite.
En cada un d’aguesti grani shivaus blancs cavaucaue un cavalièr: un amiaue er escut d’Arcite, un aute, era sua lança, e eth tresau eth sòn arc turc damb eth carcais e accessòris d’aur brunhit.
S’endralhèren, cavaucant, entath petit bòsc damb es còrs en.honsadi ena tristesa.
Es mès nòbles des grècs aquiu presents botèren eth taüt sus es sues espatles; dempús, damb es uelhs rogidi e umidi de lèrmes, l’amièren tot doç a trauèrs dera ciutat peth sòn carrèr principau, que se trapaue totafèt ornat damb teles neres; de toti es sòns nauti edificis penjauen ròbes d’aguesta sòrta.
Er ancian Egeo caminaue pera man dreta, damb eth duc Teseo en aute costat, amiant enes sues mans gèrles der aur mès fin plies de mèu, lèit, sang e vin.
Ara seguida venguie Palamon damb ua grana acompanhada, seguit dera malerosa Emilia, qu’amiaue eth huec entàs rites funèbres de costum.
Es preparatius dera ceremònia funèbra e era ereccion deth lenhèr se revestiren de grana solemnitat.
Eth punt mès naut deth lenhèr lèu tocaue en cèu, tant qu’era sua basa s’estenie vint codes.
Damb eth temps, dempús d’auer passat quauqui ans, cessèren es lèrmes e eth dòu des grècs s’acabèc.
Per çò que semble, damb acòrd mutuau, s’amassèren en parlament d’Atenes entà començar quauqui ahèrs pendents, un d’eri eth dera aliança damb certans païsi e era obtencion de plia leiautat per part des tebans.
Plan per aquerò, Teseo, sense explicar-li eth motiu, manèc cercar a Palamon.
En saber-se’n dera orde, se presentèc ath mès córrer, damb eth còr trist e vestit de nere.
Alavetz Teseo manèc cercar a Emilia.
Quan toti s’aueren seigut e se hec eth silenci en aqueth lòc, Teseo hec ua pausa e deishèc passejar es sòns uelhs pera assemblada abans de parlar damb era sabença deth sòn còr.
Alendèc en silenci e dèc a conéisher eth sòn pensament damb expression seriosa:
Quan eth prumèr motor e era prumèra causa creèren originaument era gran cadia d’amor en cèu, que siguec gran eth sòn prepaus e prigonda era sua conseqüéncia.
Qu’entenec toti es perqués e es per tants quan Eth estaquèc damb era gran cadia der amor as quate elements: huec, aire, aigua e tèrra, pr’amor de qué non gessessen de certans limits.
Aguest madeish prince e motor (seguic), establic aciu baish, en aguest miserable mon, ues tempsades e periòdes de duracion entà tot aquerò que s’engendrèsse sus era tèrra, mès enlà d’aquera data non podien durar, encara que plan pòden abreujar aisidament aguest periòde.
Non me cau mentar a cap autoritat pr’amor qu’aquerò se pòt demostar pera experiéncia.
Totun aquerò, que voi manifestar era mia pensada.
Per çò d’aguesta lei resulte evident qu’aguest motor ei immudable e etèrn.
E ei clar entà toti, exceptat entath pèc de solemnitat, que tota part provie d’un gran tot, pr’amor qu’era Natura non gessec de bèra porcion o fragment, senon d’ua immudabla perfeccion, devarant d’aquiu enquia aquerò qu’ei mès corruptible.
E, per tant, era sua sabenta prevision auie ordenat es causes entà que totes es espècies e procèssi de semença e creishement seguisquen successiuament e non subervisquen etèrnament.
Aguesta ei era vertat: que se pòt veir damb ua soleta guardada.
Guardatz eth casse que creish tot doç dès que comence a germiar; coma sabetz, viu enquia ua edat fòrça auançada, mès fin finau que morís.
Er ample arriu, quauqui còps, se seque; es granes ciutats se ven declinar e quèir.
Qu’ei evident que totes es causes arriben ath sòn finau.
Ei tanben evident que, en cas des òmes e des hemnes, plan que òc les cau morir en un des periòdes d’edat, ei a díder, ena joenessa o ena vielhesa, quauqui uns d’eri en lhet, d’auti enes prigondors deth mar e d’auti enes camps de batalha, coma sabetz; eth rei, madeish qu’eth page.
Qu’ei ua causa que non a remèdi.
Toti seguissen eth madeish camin.
Per tant, digui que totes es causes an de morir.
Contra aquerò non i a creatura viuenta que posque lutar.
Non sonque ei inutil opausar-se, senon que serie un acte de revòuta contrariar ath que govèrne totes es causes.
E plan que òc, er òme que se morís ena sua joenessa, segur deth sòn bon nòm, obtie eth maximau aunor, pr’amor qu’alavetz non avergonhe ne as sòns amics ne ada eth madeish.
Es sòns amics an d’èster mès contents dera sua mòrt s’eth sòn darrèr alend l’a balhat damb aunor, que s’eth sòn nòm s’ausse amortat damb es ans e s’auessen desbrembat es sues hètes.
Entà legar un bon nòm qu’ei milhor morir quan s’ei en cimalh dera fama.
Per qué mos cau afligir o senter-mos damb eth còr trist de qué Arcite, flor e glòria dera cavalaria, s’age escapat dera preson dera vida damb veneracion e aunor?
Per qué se l’a d’estauviar era felicitat autant ath sòn cosin coma ara sua esposa, aciu presents?
Eth les estimaue.
Les balharie ara es gràcies?
Non, Diu se’n sap, de cap des manères.
Ambdús ofenen autant eth sòn esperit coma ada eri madeishi, sense, totun, arténher màger felicittat entàs dus.
E abans de que partim d’aguest lòc, voleria que de dues penes ne treiguéssem ua alegria que se tarde entà tostemp.
Ara guardatz: aquiu a on trapem era pena mès prigonda, aquiu començaram era garison.
Balhatz-me era man, donques qu’aguesta ei era nòsta decision.
Ara, veigam era vòsta pietat femenina.
A tot darrèr, qu’ei eth nebot d’un rei; mès, credetz-me, encara que non siguesse qu’un praube cavalièr fadrin, meritarie era vòsta consideracion pr’amor que vos a servit e a patit tan granes penalitats pendent tanti ans pera vòsta causa.
Ua nòbla pietat que li cau depassar ara simpla justícia.
Ara seguida parlèc a Palamon:
Me pensi que non me cau persutar guaire entà obtier eth vòste consentiment.
Apressatz-vos e cuelhetz ara vosta dauna dera man.
Alavetz, eth Conselh amassat e es barons establiren entre eri era nomentada union o maridatge.
D’aguesta sòrta Palamon convertic a Emilia ena sua esposa, entre musiques e alegria.
Que Diu, qu’a creat er ample mon, les mane eth sòn amor; que se lo guanhèc meritosament.
Que ja anaue tot ben entà Palamon: viuie ena riquesa, e felicitat.
Emilia l’estimèc tan trendament e eth la servic damb tau devocion, que jamès i auec ua soleta paraula de gelosia o de contrarietat entre eri.
Aciu acabe eth conde de Palamon e Emilia.
Que Diu vos benedisque a toti!
Amen.
Eth nòste anfitrion comencèc a arrir e a comentar:
Aquerò que ja va. Ja s’a trincat eth gèu.
A veir qui suggerís ara un aute conde.
Eth jòc qu’a auut un bon començament.
Ara, senhor Monge, qui’ei eth vòste torn.
Condatz-mos quauquarren que posque èster comparable damb eth relat deth cavalièr.
Eth molinèr, esblancossit ena sua embriaguesa, que lèu non se tenguie ena montura ne se podie trèir eth chapèu e sauvar eth sòn anament, exclamèc damb votz de falset, deishant anar malediccions:
Pes braci, pera sang e pes entralhes de Crist!
En veir er anfitrion era peta qu’amiaue eth molinèr per tòrt dera cervesa, lo braquèc:
Demora, estimat amic Rubin.
Demora, vam a hèr es causes ben.
Redena!, responec eth molinèr.
Non demorarè.
Eth nòste anfitrion li responec:
Macareu!
Non ès enes tòns cabaus.
Qu’ès un pèc.
As perdut eth sen.
Escotatz toti e cada un de vosati, didec eth molinèr.
En prumèr lòc, arreconeishi que sò embriac.
Que m’en sai per çò dera votz.
Per tant, balhatz eth tòrt ara cervesa de Southwark.
Vos condarè eth conde e era vida d’un hustèr e dera sua esposa e era manèra qu’un estudiant s’en trufèc d’eri.
Er adminstrador li responec dident-li:
Barra era boca.
Dèisha de cornèr era tua libidinosa embriaguesa.
Qu’ei pecat e grana holia injuriar o difamar as òmes e as sues hemnes.
Saja d’explicar-mos d’autes causes.
Er embriagat molinèr contestèc rapidament:
Estimat frair mèn Oswald, aqueth que non a esposa non pòt èster un cornut.
Per tant, non digui que tu ne sigues.
Que i a fòrça esposes fidèus.
Mès de mil de braves per ua de dolenta.
Aquerò que ja ac sabes, se non ei que sigues hòl.
Per qué t’emmalícies ara damb eth mèn conde?
Jo è esposa coma l’as tu, e plan per aquerò non me vau a considerar cornut.
Peth mèn parelh de bòs que non me cau preocupar massa.
Un marit non a d’investigar es interioritats de Diu e dera sua esposa.
Que pòt trapar aquiu era plenitud divina.
Dera rèsta, milhor non hèr- se’n guaire.
Qué mès posqui díder: aguest molinèr non estauvièc paraules damb arrés e condèc eth sòn relat de manèra grossièra.
Que me hè dò auè’c de repetir aciu.
Desencusatz-me toti es gentils òmes.
Per amor de Diu!
Racondi toti es condes, bons o dolents.
Autraments non seria fidèu testimòni des eveniments.
Per tant, se non lo voletz escotar, viratz era plana e passatz entà un aute.
Que n’auratz fòrça entà escuélher: condes longs e cuerts, de hons e de hèts cavaleresqui, moralizants e santi.
Non me condemnetz s’alistatz mau.
Eth molinèr qu’ei un brigand.
Pro que vo’n sabetz.
Atau n’èren tanben er administrador e d’auti.
Eth sòn conde qu’ei luxuriós.
Vos ac digui entà que non me balhetz eth tòrt.
Ath delà, per qué cuélher ua actitud seriosa dauant d’un jòc?
I auie un viatge un pagés ric, ja un shinhau vielh, que demoraue en Oxford.
Qu’auie eth mestièr de hustèr e acceptaue òstes ena sua casa.
S’estaue damb eth un estudiant praube, fòrça adreit en arts liberaus, que sentie ua irresistibla passion per estudi dera astrologia.
Sabie calcular responses a diuèrsi problèmes; per exemple, un li podie preguntar quan es esteles mercauen ploja o sequèra, o vaticinar eveniments de quinsevolh sòrta.
Non posqui, plan, relacionar-les toti.
Aguest estudiant se cridaue Nicolàs er Escarrabilhat.
Encara que se lo guardaues semblaue auer era mansuetud d’ua mainada, auie ua gràcia especiau entà secretes aventures e plasers der amor, donques qu’ère ath còp engenhós e extrèmament discret.
En sòn lotjament ocupaue ua cramba privada, fòrça ben suenhada damb perhum d’èrbes.
Eth madeish ère tan deliciós coma era regalècia o era valeriana.
Eth sòn Almagesto e d’auti libres d’astrologia, grani e petits, e eth astrolabi e es taules de calcul qu’auie de besonh entara sua sciéncia èren plaçadi en estatgères en cabeç deth lhet.
Ua grossièra tela ròia caperaue eth hèr de planchar vestits, e sus aguest auie un saltèri que tocaue cada net, aumplint era sua cramba d’agradiues melodies; solie entonar er Angelus dera Vèrge, en tot cantar ara seguida era Tonadeta deth Rei.
Era gent vantaue soent era sua votz timbrada.
D’aguesta sòrta passaue eth temps aguest simpatic estudiant, damb era ajuda des ingrèssi qu’auie e de çò qu’es sòns amics lo provedien.
Eth hustèr s’auie maridat hège pòc damb ua hemna de dètz-e-ueit ans, qu’estimaue mès qu’ara sua pròpria vida.
Coma qu’era ère joena e divertida e eth ère vielh, era gelosia lo botgèc a tier-la estretament confinada, pr’amor que ja s’auie imaginat cornut.
Per çò dera sua deficienta educacion, jamès auie liejut eth conselh de Caton de qué un òme li cau maridar-se damb quauquarrés que se li retire.
Es òmes les cau contrèir nòces damb hemnes de posicion e edat parièra, donques qu’era joenessa e era vielhesa, generaument, non s’acòrden: que son a aucir.
Mès, en auer queigut en param, li calèc passar es sòns embolhs coma es auti.
Qu’ère, era, ua hemna beròia e joena, damb un còs vibrant e flexible coma eth d’ua lueira.
En tot entornejar-li era figura amiaue un devantau d’un blanc ludent, ua faisha de seda raiada e ua camisa blanca damb un cothèr brodat ath sòn entorn damb seda plan nera per laguens e per dehòra.
S’ornaue damb ua còfa blanca damb cintes que hègen jòc damb eth cothèr dera camisa e ua ampla cinta de seda que li cenhie era part superiora deth cap.
Jos es sues arquejades celhes, primes e neres coma agranhons, mostraue uns uelhs prigondament lascius.
Qu’ère mès deliciosa de guardar qu’un perèr en flor e mès suau qu’era lana ath tacte.
Ua borsa de cuèr damb bòles de seda e botons redons de metau li penjaue deth cinturon dera faisha.
Qu’ère plan dificil poder soniar damb ua gojata coma aguesta o en ua semblabla preciositat.
Eth sòn ròstre ludie mès qu’ua moneda d’aur nauèth estampada ena Tor; cantaue damb era alegria e era claretat d’ua arongleta botada en granèr; solie sautar e jogar coma ua crabeta o un vedèth que cor darrèr de sa mair; era sua boca ère doça coma era mèu o eth most cuèit, o coma ua poma botada sus eth hen; qu’ère divertida coma un polin, nauta coma un pau e dreta coma ua flècha.
Dera part baisha deth còth penjaue ua agulha de pièch grana coma er acabament d’un escut; e es cordons des sues sabates les amiaue entrelaçadi, coma era rosassa de Sant Pau, peth bot dera cama, caperada damb miches ròies.
Qu’ère un broton, un bombon entath lhet d’un prince o esposa digna de quauque pagés ric.
Plan, donc, senhors, se passèc qu’un dia, quan eth sòn marit se trapaue en Oseney, Nicolàs, er Escarrabilhat, (aguesti estudiant que son uns tipes adreits e astuts), comencèc a hèr era cocarèla e badinades damb era joena.
Coma sense voler li paupèc es sues parts e li didec:
Estimada, se non dèishes que poga hèr era mia, me morirè d’amor.
E seguic tant que l’abraçaue pes anques:
Per amor de Diu, estimada, hèm er amor ara madeish, o me vau a morir.
Era se retortilhaue coma un polin que son en tot herrar-lo e desseparèc eth sòn cap dident:
Vè-te’n, non te punarè.
Vè-te’n, Nicolàs, o cridarè demanant ajuda.
Ei aquerò manèra de comportar-se?
Mès Nicolàs comencèc a pregar-li, e ac hec damb tau veeméncia, que, fin finau, era se rendec e jurèc per Sant Tomàs de Canterbury que serie sua tanlèu coma ne trapèsse era escadença.
Eth mèn marit ei tan rosigat pera gelosia que, se non demores tranquillament e vas damb fòrça suenh, ne sò segura que m’esbauçaràs, didec era.
Plan per aquerò, mos ac cau sauvar en secret.
Non te’n hèsques, didec Nicolàs.
Plan per aquerò, coma didí abans, sigueren d’acòrd en demorar era ocasión avienta.
Apraiat aquerò, Nicolàs li balhèc as muscles dera gojata ua bona repassada; dempùs la punèc doçament, cuelhec eth sòn saltèri e toquèc afogat ua polida melodia.
Mès se passèc que, un bon dia, aguesta brava hemna acabèc era sua faena domestica, se lauèc era cara enquia reludir de neta e se filèc de cap ara glèisa dera sua parròquia pr’amor de practicar es sues devocions.
Ara plan, en aquera glèisa i auie un sacristan cridat Absalon.
Era sua cabeladura retortilhada ludie coma er aur e s’estenie coma un gran ventalh en cada costat dera rega que li recorrie eth centre deth cap.
Auie un ròstre roienc, uelhs grisi d’auca e vestie damb gran estil, cauçant miches e sabates ròies damb diboishi tan fantastics coma era rosassa dera catedrau de Sant Pau.
Era giqueta longa de color blau clar l’anaue fòrça ben: damb ornaments cimossadi, ère caperada per un vistós subrepelís de color blanc que semblaue un conjunt de rebrots en flor.
E òc ma hè qu’ère tot un bon gojat.
Sabie hèr de barbèr, sagnar e esténer documents legaus; sabie barar en vint estils desparièrs (encara que seguint era mòda d’aqueri dies procedents d’Oxford, damb es cames que gessien lançades entà un o un aute costat); cantaue damb un agudent falset en tot acompanhar-se damb un violin de dues còrdes.
Tanben tocaue era guitarra.
Que non i auie aubèrja o tauèrna dera ciutat que non auesse animat damb era sua preséncia, mès que mès aqueres qu’en eres i auie escarrabilhades gojates d’aubèrja.
Mès, de vertat, ère un shinhau pesat: se fotie pets e auie ua convèrsa pesada.
En aqueth dia festiu qu’ère de plan bon umor quan, en cuélher er encensèr, se metec a escorrunflar amorosament as hemnes dera parròquia mentre les encensaue; botaue ua atencion especiau quan guardaue ara hemna deth hustèr; qu’ère tan beròia, doça e apetissenta, que li semblaue que poirie passar-se tota era vida contemplant-la.
Tan chalat ère eth trufaire sacristan, que non admetie dons des hemnes quan hège era collècta; era sua bona educacion l’ac empedie, segontes comentaue.
Aquera net era Lua ludie intensament quan Absalon cuelhec era guitarra entà anar a hestejar.
Tot afogat, gessec dera sua casa damb fòrça vams, enquia qu’arribèc ena casa deth hustèr dempús deth cant deth poth e se placèc apròp d’ua hièstra que subergessie dera paret.
Alavetz cantèc damb votz baisha e suau, en tot acompanhar-se damb era sua guitarra:
Plan estimada dauna, escota era mia pregària e ages pietat de jo, se te platz.
Eth hustèr se desvelhèc e l’entenec.
Era repliquèc:
Òc, Joan; plan qu’enteni cada nòta.
Es causes seguiren coma ja vos podetz imaginar.
Er alègre Absalon venguec a hestejar- la cada dia, enquia que se botèc tan desconsolat, que non podie dormir ne de dia ne de nets.
Se pientèc es sòns espessi retortilhs e s’apraièc, hestejant-la a trauèrs d’intermediaris, e prometec èster eth sòn esclau, li hège triolets coma un rossinhòl e li manaue vin, idromèu, cervesa especiau e pastissi nauèth gessudi deth horn; l’aufric sòs, pr’amor qu’era viuie en ua ciutat que i auie causes entà crompar.
Quauques ues que pòden èster conquistades damb riqueses; d’autes, a còps, e d’autes, a tot darrèr, damb doçor e abiletat.
En ua escadença, entà qu’era contemplèsse eth sòn talent e versatilitat, hec eth papèr de Heròdes en scenari.
Mès, de qué li servic tot aquerò?
Autant estimaue era a Nicolàs, qu’Absalon s’aurie pogut lançar en arriu; sonque recebie burles pes sòns desvelhaments.
Per çò qu’era convertic a Absalon en un monard trufaire e era sua devocion en facècia.
Vaquí ua grana dita que ditz grana vertat: “Se vòs auançar, apressa-te e dissimula.
Un aimant absent non satisfè era sua gojardia”.
Que ja podie Absalon fanfarronar e desvariar, que Nicolàs, sonque damb era sua preséncia, lo desbancaue sense cap esfòrç.
Au, escarrabilhat Nicolàs, mòstra eth tòn valor e dèisha a Absalon damb eth sòns gemiments!
Se passèc qu’un dissabte eth hustèr li calec vier en Oseney.
Nicolàs e Alison convengueren qu’endonviarien bèra estratagèma entà enganhar ath praube espós gelós, de sòrta que, se tot gessie ben, era podesse dormir tota era net enes sòns braci, tau qu’es dus desirauen.
Sense díder ua soleta paraula, Nicolàs, que ja non podie demorar mès, se hec a vier silenciosament ena sua cramba pro minjar e beuenda entà un o dus dies.
Alavetz, Nicolàs li didec a Alison que quan eth sòn espós preguntèsse per eth, era li responesse que non l’auie vist en tot eth dia e que non sabie a on podie estar-se; encara que se pensaue que deuie èster malaut, pr'amor que quan era sirventa lo cridèc, eth non auie responut a maugrat des granes votzes que balhèc.
Atau, Nicolàs se demorèc ena sua cramba, carat, pendent tot eth dissabte, minjant, dormint o hènt çò que volie enquia qu’escuric.
Qu’ère era net de disabte a dimenge.
Eth praube hustèr comencèc a preguntar-se qué dimònis l’auie pogut arribar a Nicolàs.
Per Sant Tomàs, comenci a crànher que Nicolàs non se trape bric ben!
Demori, mon Diu, que non s’age mòrt còp sec.
Aguest qu’ei un mon pòc segur, de vertat: aué madeish è vist se com amiauen ena glèsia eth cadavre d’un òme qu’auia vist trabalhant aguest deluns.
Alavetz li didec ath vailet que lo servie.
Puja de seguit e crida ara sua pòrta o pica-la damb ua pèira.
Eth vailet pugèc decidit es escales e cridèc e pataquegèc era pòrta dera cramba.
Ep!, se qué hètz, mèstre Nicolàs?
Com podetz dormir tot eth dia?
Mès que non servic d’arren.
Non auec responsa.
Ça que la, en un des pannèus inferiors desnishèc un trauc, que servie de gatèra, e hec un còp de uelh en interior.
Fin finau artenhèc veir a Nicolàs seigut fòrça regde e damb era boca dubèrta coma se s’auesse capvirat; per çò que baishèc ath mès córrer e l’expliquèc ath sòn patron er estat que l’auie trapat.
Eth hustèr comencèc a senhar-se dident:
Ajuda-mos, Santa Frideswide!
Qui mos pòt predíder çò que mos prepare eth destin?
Ad aguest individú l’a arribat ua sòrta d’escometuda damb aguest astrolabi sòn.
Ja sabia jo que l’arribarie quauquarren!
Era gent non a de méter eth nas enes secrets divins.
Benedit sigue er òme que sonque sap eth Credo!
Aquerò madeish ei çò que l’arribèc ad aqueth aute estudiant der astrolabi que gessec a caminar pes camps en tot contemplar es esteles e endonviar eth futur.
Queiguec laguens d’ua trencada: quauquarren que non prevedec.
Totun, per Sant Tomàs que me’n hèsqui per çò deth praube Nicolàs!
Per Jesucrist, qu’ei en cèu, que lo vau a escalabrar des sòns estudis, s’ei que jo valgui entà bèra causa.
Da- me ua barra, Robin; meterè un perpal ena pòrta tant que tu la quilhes.
Aquerò meterà punt finau as sòns estudis, supausi.
E se filèc de cap ara pòrta dera cramba.
Eth vailet ère un gojat plan fòrt, e botèc era pòrta dehòra des sues relhes en un virament de uelhs.
Era pòrta queiguec en solèr.
Aquiu se trapaue Nicolàs seigut coma se siguesse de pèira damb era boca dubèrta avalant aire.
Eth hustèr supausèc qu’ère en transit de desesperacion; lo cuelhec fòrtament pes espatles e lo secodic damb fòrça dident-li:
Ep, Nicolàs!
Baisha era vista!
Desvelha-te!
Jesucrist!
Qu’eth signe dera crotz te protegisque de holets e d’esperits!
Alavetz comencèc a gasulhar un encantament en cada un des quate costats dera casa e dera part exteriora deth lumendan dera pòrta: “Jesucrist, Sant Benet.
Es maus esperits enebitz; esperits nueitius, hugetz deth Parenòste.
Fraia de Sant Pèire, non abandones aguest servent vòste”.
Dempús d’ua estona, Nicolàs er Escarrabilhat alendèc prigondament e didec:
Ai, s’a d’acabar eth mon tan lèu?
Eth hustèr preguntèc:
Ad aquerò repliquèc Nicolàs:
De qué parles?
Hè-me a vier ua beuenda e te diderè (ena mès estricta confiança, t’ac avertisqui), quauquarren sus un ahèr que mos tanh as dus.
T’asseguri que non l’ac diderè ad arrés mès.
Eth hustèr baishèc e tornèc damb lèu un litre de bona cervesa.
Quan cada un auec begut era sua part, Nicolàs barrèc era pòrta e hec sèir ath hustèr ath sòn costat, en tot dider-li:
Estimat Joan, estimat anfitrion!, m’as de jurar aciu madeish e peth tòn aunor que non revelaràs jamès aguest secret ad arrés, donques que te vau a revelar eth secret de Jesucrist, e seràs perdut s’ac condes a ua auta amna.
Pr’amor qu’aguest serà eth castig: se me tradisses te convertiràs en un hòl acabat.
Que Jesucrist e era sua sang me protegisquen!, didec er ingenú hustèr.
Que non sò cap blagaire, encara que non sigue ben qu’ac diga jo.
Que pòs parlar liurament: per Jesucrist que baishèc enes lunfèrns: non ac vau a repetir a cap òme, hemna o mainatge.
Plan, donc, Joan, didec Nicolàs.
T’asseguri que non mentisqui: per çò des mèns estudis d’astrologia e es mies observacions dera Lua quan lutz en cèu, me n’è sabut que pendent era net deth pròplèu deluns, tad aquerò des nau, ploirà d’ua forma tan torrenciau e estonanta, qu’eth deluvi de Noé quedarà amendrit.
Era aiguada serà tan tremenda, contunhèc, que toti s’estofaràn en mieja ora e era Umanitat perirà.
En enténer aquerò eth hustèr exclamèc:
Prauba esposa mia!
S’estofarà tanben?
Ai, prauba Alison!
Quedèc tant impressionat que lèu cuelhec ua malagana.
Non se pòt hèr arren?, preguntèc.
Òc, plan que òc, didec Nicolàs; mès solet se te dèishes amiar per un conselh expèrt, en sòrta de seguir idies pròpries que te pòden semblar brilhantes.
Coma pro ben ditz Salomon: “Non hèsques arren sense conselh, e te n’alegraràs d’aquerò”.
Ara plan, s’actues en tot seguir eth mèn bon conselh, te prometi que mos sauvaram es tres, enquia e tot sense pau de vaishèth ne vela.
Qu’ei que non sabes se com Noé siguec sauvat quan eth Senhor l’avertic per auança que toti peririen jos es aigües?
Òc, didec eth hustèr, hè fòrça, plan fòrça temps.
Non as entenut tanben, seguic Nicolàs, çò que li costèc a Noé e a toti es auti arténher qu’era sua esposa pugèsse a bord dera arca?
Gausi assegurar que, en aqueri moments, aurie dat çò que siguesse entà qu’era auesse ua barca solet entada era.
Sabes se qué poiríem hèr?
Cor e hè-te a vier entà casa ua pastèra o ua gran dorna pòc prigonda entà cada un de nosati tres, e tier compde de qué siguen pro granes entà poder-les usar coma barques.
Bota en eres aliments entà un dia, que non n’auem besonh de mès, pr’amor qu’es aigües arrecularàn e despareisheràn tad aquerò des nau deth maitin deth dia a vier.
Mès eth tòn vailet Rubin non se n’a de saber d’arren de tot aquerò.
Tanpòc posqui sauvar a Gillian, era mossa; non me preguntes eth perquè, pr’amor qu’encara que m’ac preguntèsses, non revelaria es secrets de Diu.
Se non ei que sigues hòl, qu’aurie d’èster pro entà tu, peth hèt d’èster afavorit madeish qu’eth pròpri Noé.
Non te’n hèsques, sauvarè ara tua hemna.
Ara vè-te’n e cèrca ben.
Quan ages hèt çò que t’è dit e ages plaçat es aliments en cada ua d’eres, non te’n desbrembes de cuélher ua destrau entà bracar era còrda e poder húger quan arribe era aigua, ne tanpòc de hèr ua dubertura ena part nauta deth tet peth costat que da tath jardín a on se trapen es estables, pr’amor que pogam passar per eth.
Quan s’age acabat eth deluvi, t’asseguri que remaràs tant alegrament coma un piòc blanc darrèr dera sua parelha.
Quan crida: “Ep, Alison!
Ep, Joan!, alegratz-vos, es aigües que baishen”, tu responeràs: “Òla, mèstre Nicolàs.
Bon dia.
Que te veigui fòrça ben donques que ja ei de dia”.
E alavetz seram es reis dera Creacion entara rèsta des nòstes vides, madeish que Noé e era sua hemna.
Mès me cau dider-te ua causa: quan embarquem aguesta net, saja de que degun de nosati digue ua soleta paraula, o cride, donques que mos cau pregar entà complir es ordes divines.
Tu e era tua hemna vos calerà èster çò de mès desseparadi que pogatz er un der aute, pr’amor de qué non age pecat entre vosati, ne ua soleta guardada, e plan mens er acte sexuau.
Aguestes son es tues instruccions.
Vè-te’n, e bona sòrt!
Deman pera net, quan toti dormisquen, mos meteram enes nòstes pastères e mos estaram aquiu seigudi fidant que Diu mos desliure.
Ara, vè-te’n.
Non è temps entà seguir parlant d’aquerò.
Era gent ditz: “Mana a un sabent e estauvia eth tòn alend”.
Mès tu ès tant escarrabilhat, que non te cau qu’arrés t’ensenhe.
Vè-te’n e sauva es nòstes vides.
Er ingenú hustèr gessec planhent-se e li fidèc eth secret ara sua hemna que ja se’n sabie deth perquè de tot eth plan fòrça milhor qu’eth.
Ça que la, hec veir qu’ère plan espaurida.
Ai!, exclamèc, pressa-te e ajuda-mos a escapar, o moriram.
Jo que sò era tua esposa vertadèra e legitima; plan per aquerò, estimat marit, vè-te’n e ajuda a sauvar es nòstes vides.
Be n’a de poder era fantasia!
Era gent ei tant impressionabla que se pòt morir d’imaginacion.
Eth praube hustèr comencèc a tremolar; se pensaue reaument qu’anaue a veir se com eth deluvi de Noé arribaue arrossegant-ac tot entà estofar ara sua doça hemneta, Alison.
Alendèc entrebracat, plorèc, se planhèc e se sentec fòrça malerós.
Ara seguida, dempús d’auer trapat ua pastèra e un parelh de granes dornes, les metec subrepticiament en casa e, en secret, les pengèc naut deth tet.
Damb es sues pròpries mans hec tres escales de man damb toti es sòns barrons entà poder arténher es dornes que penjauen des vigues.
Dempús botèc viures, autant ena pastèra coma enes dues dornes: pan, hormatge e ua gèrla de cervesa, en pro quantitat entà tot eth dia.
Deluns, quan s’apressaue era net, barrèc era pòrta sense alugar es candèles e comprobèc que tot ère com cau.
Un moment mès tard, es tres pugèren enes sues dornes respectiues e se seigueren en eres, en tot restar quiets pendent ues menutes.
Ara prèga eth parenòste, didec Nicolàs, e silenci!
Silenci!, responec Joan.
Silenci!, repetic Alison.
Eth hustèr preguèc es sues oracions e se demorèc seigut en silenci; dempús preguèc de nauèth, avedant era aurelha entà veir se ploiguie.
Dempús d’un dia tan fatigós e complicat, eth hustèr queiguec adormit coma un soc tad aquerò deth tòc de curbir eth huec o dilhèu un shinhau mès tard.
Ua malajadilha hec que comencèsse a eméter sons planhosi.
Mès coma qu’eth sòn cap non descansaue ben, lèu se metec a roncar sorrolhosament.
Nicolàs baishèc silenciosament pera escala de man, atau coma Alison, que s’esguitlec sense hèr bronit.
Sense badar boca se filèren de cap ath lhet que solie dormir eth hustèr.
Tot siguec alegria e rambalh tant qu’Alison e Nicolas sigueren aquiu ajaçadi, tengudi a gaudir des plasers deth lhet, enquia qu’era campana comencèc a trinhonar tàs maities e es fraires comencèren a cantar en presbitèri.
Aqueth deluns, Absalon, eth sacristan herit d’amor, alendant d’amor coma de costum, se divertie en Oseney damb un grop d’amics, quan, per edart, preguntèc a un des residents deth claustre sus Joan, eth hustèr.
Er òme lo cuelhec a despart, dehòra dera glèisa, e li didec:
Sabi pas; non l’è vist trabalhant aciu dès eth dissabte.
Me pensi qu’aurà anat a cercar husta entar abad; per aguestes causes, soent s’absente e se demore ena granja un o dus dies.
Dilhèu se n’aurà anat entà casa.
Non sai de vertat a on se trape.
Absalon pensèc entada eth damb gran delèit: “Aguesta net que non ei entà dormir; qu’ei cèrt, non l’è vist gésser de casa de trincar deth dia.
Coma me cridi Absalon, quan cante eth poth vierè a picar ara hièstra deth sòn dormitòri e li declararè a Alison tot eth mèn amor.
Demori que, aumens, la poirè punar; ça que la, e coma me cridi Absalon, ne sò solide fòrça de qué artenherè bèra satisfaccion.
Era mia boca m’a hèt mau pendent tot eth dia: qu’ei un bon senhau de qué aué la punarè.
Pensar qu’è estat en tot soniar pendent tota era net qu’èra en ua taulejada…
Ath prumèr cant deth poth, aguest coratjós aimant se lheuèc e se vestic damb es sues milhores gales.
Abans de pientar-se, mastulhèc cardamom e regalécia entà qu’eth sòn alend siguesse doç e se botèc ua huelha d’arrominguèra dejós dera lengua, en pensar-se qu’aquerò lo harie mès atrasent.
Dempús s’endralhèc entara casa deth hustèr e, silenciosament, se placèc dejós deth hiestrau (qu’era sua parabanda ère tan baisha que l’arribaue ara nautada deth pièch) e en votz baisha e miei reprimida, didec:
A on ès, doça Alison, polideta, camuseta, flor de canèla?
Desvelha-te, amor mèn, parla-me!
Non penses en mèn malastre; ça que la, me morisqui d’amor per tu, quan te desiri tant coma er anheret desire era popa dera sua mair.
De vertat, amor mèn, sò tant encamardat de tu, qu’alendi per tu coma ua paloma enamorada e coma mens qu’ua gojateta.
Vè-te’n dera hièstra pòcvau!, responec era.
Per Diu que non auràs es mèns punets; que n’estimi a un aute (pèga seria se non l’estimèssa), un òme fòrça milhor que tu: Absalon.
Per amor de Diu, ve-te’n ath diable e dèisha-me dormir; o te lançarè ua pèira!
Macareu e macareu!, repliquèc Absalon.
Jamès siguec er amor vertadèr tan mau recebut.
Totun, donques que non posqui demorar arren milhor, puna-me per amor a Diu e per amor a jo.
Me prometes anar-te’n, s’ac hèsqui?, li repliquèc era.
Òc, plan que òc, amor mèn, responec Absalon.
Alavetz, premanis-te, didec era.
E li gasulhèc a Nicolàs:
Non hèsques bronit, que te’n poiràs arrir a gust.
Ò, amor mèn, sigues brava, camuseta; sigues amabla damb jo.
Ara prèssa era tirèc eth barrolh dera hièstra e didec:
Tè, acabem d’un còp.
E higec:
Non t’entretengues, que non voi que te veigui quauque vesin.
Absalon comencèc per secar-se es pòts.
Era net ère escura coma era boca d’un lop, nera coma eth carbon, quan era treiguèc eth cu pera hièstra.
E se passèc qu’Absalon, abans de comprobar se qué ère, li balhèc ath sòn nud cu un sorrolhós punet.
Mès hec repè de seguit: que i auie ua causa que non concordaue ben, donques que notèc ua causa aspra e peluda, e sabie qu’es hemnes non an barba.
Uf!, qué è hèt?
A, a, a,!
Ua barba!
Eth praube Absalon entenec totes es paraules e se mosseguèc es pòts de ràbia.
Se didec ada eth madeish:
Me pagaràs per aquerò!
Se vo’n sabéssetz com Absalon hereguèc e rehereguèc es pòts damb povàs, arena, palha, liròts e bren de ressega!
Que se me hèsque a vier eth diable!
Mès m’estimi mès resvenjar aguest escarni abans que possedir tota era ciutat, se repetie ada eth madeish.
Ai!, s’aumens auessa arreculat!
Eth sòn arderós amor s’auie heredat e amortat.
Dempús eth moment que li punec eth cu, se li guaric era malautia.
Non ère ja dispausat a dar un sò horadat per ua beròia hemna.
Comencèc a deishar anar escarnis contra es hemnes alègres, plorant coma un mainatge qu’acaben de repotegar.
Tot doç crotzèc eth carrèr entà tier-li ua visita a un haure amic sòn, mèstre Gervasi, que hège utisi de laurar ena sua harga.
Qu’ère ocupat a ahilar arrastèths e rèishes, quan Absalon piquèc ena pòrta dident:
Daurís, Gervasi, de prèssa, se te platz.
Qué?
Qui i a aquiu?
Que sò jo, Absalon.
Com, Absalon!
Com ei qu’ès lheuat tan d’ora?
Que Diu t’age!
Qué t’a arribat?
Bèra hemnóta que te hè dançar ath son qu’era vò, supausi.
Per Sant Nedo!.
Que sai se qué me vòs díder.
Absalon non li hec cabau e non badèc boca, pr’amor qu’era qüestion ère mès complicada de çò que se pensaue Gervasi.
Atau, donc, li didec:
Ves aqueth arrastèth rosent qu’ei ath cant dera humeneja, amic?
Te l’entornarè de seguit.
Gervasi responec:
Plan que òc que te lo dèishi.
Entà qué lo vòs?
Non te’n hèsques, repliquèc Absalon, quinsevolh dia t’ac explicarè.
E cuelhec er arrastèth peth mange, qu’ère hered.
Plan silenciosament gessec pera pòrta e se filèc de cap ath mur dera casa deth hustèr.
Prumèr tossic e dempús cridèc ara hièstra, madeish qu’ac auie hèt abans.
Alison responec:
Qui cride?
Solide qu’ei un panaire.
Ò non!, didec Absalon.
Eth cèu se’n sap, camuseta mia, qu’ei eth tòn Absalon que t’estime tant.
Te hè hèt a vier un anèth d’aur que me balhèc era mia mair, que Diu l’age.
Qu’ei fòrça polit e ei fòrça ben estampat.
Te lo darè se me hès un aute punet.
Nicolàs, que s’auie lheuat a pishar, pensèc completar era trufaria en tot hèr qu’Absalon li punèsse eth cu abans de partir.
Dauric ara prèssa era hièstra e, silenciosament, treiguec es anques.
Ad aquerò, Absalon didec:
Parla, camuseta mia, que non sai a on te trapes.
Alavetz Nicolàs deishec anar un fòrt pet, que ressonèc coma un pericle.
Absalon se demorèc miei cèc per çò dera explossion; mès, coma qu’auie premanit eth hèr rosent, lo botèc en cu de Nicolàs.
Eth rosent arrastèth l’usclèc era part deth darrèr, en tot hèr-li sautar era pèth en un cercle dera amplada d’ua man.
Nicolàs credec morir de dolor e ena sua angónia comencèc a cridar freneticament dident:
Ajuda!
Aigua!
Per amor de Diu, ajuda!
Eth hustèr se desvelhèc espaurit.
En enténer cridar a quauquarrés “aigua!” coma se siguesse hòl, pensec: “Ai, que ja arribe eth deluvi de Noé”; ara seguida se lheuèc e talhèc era còrda damb era destrau.
Tot queiguec en solèr, sus es taulèrs deth terra, a on quedèc lèu sense sentit.
Alison e Nicolàs se lheuèren en un bot e gesseren en carrèr cridant:
Ajuda que mos vò aucir!
Toti es vesins s’apressèren entà contemplar ar estonat hustèr, que seguie estirat per tèrra, era sang dera cara perduda.
Pr’amor que, ath delà, ena queiguda s’auie trincat un braç.
Expliquèren a toti qu’ère hòl coma ua craba: espaurit per un imaginari deluvi coma eth de Noé, auie crompat tres pastères e les auie penjat enes vigues, en tot pregar-les per amor de Diu que se seiguessen aquiu damb eth e li hessen companhia.
Toti s’estarnèrem a arrir per çò des sues intencions, guardant embadoquidi entàs vigues de naut e burlant-se des sòns malatres.
Qu’ère inutil tot çò que didesse eth hustèr: arrés lo podie cuélher seriosament.
Jurèc e perjurèc enquia tau punt que tota era ciutat lo credec lhòco.
Es ciutadans cultes, plan que òc, sigueren d’acòrd en qu’ère coma ua craba e toti arriren fòrça en aguest ahèr.
E atau ei com, a maugrat de tota era sua gelosia e precaucions, era esposa deth hustèr siguec caucada, Absalon li punèc eth sòn polit cu e a Nicolàs li merquèren eth sòn damb un hèr rosent.
Aciu acabe aguesta istòria, e que Diu vos age.
Arrés s’emmalicièc, exceptat der Administrador, Oswold, pr’amor qu’ère hustèr de profession.
Damb ràbia a penes contenguda, se planhèc e mormolhèc pendent ua estona:
Per vida mia, pro que podessa entornar-te aguesta jogada.
Plan que òc te poiria enludernar damb eth mèn relat.
Mès era edat senila non ei mesquina.
S’acabat er ostiu e arribe et torn der iuèrn.
Es mèns peus blanqui, madeish qu’eth mèn còr, denóncien era mia edat.
Mès m’arribe a jo çò que les arribe as nèsples.
Madeish se passe damb es auançadi en ans: maduram quan envielhim; baram se sone era musica.
Eth nòste desir se ve asombrat per ua crotz; qu’auem huelhes blanques e apendix verd, coma es pòrres.
Encara qu’era nòsta vitalitat amendrisque, non èm mancadi de desirs luxuriosi.
Parlam sus aquerò que non podem executar.
Jos es nòstes cendres s’amaguen brases caudes.
Encara qu’es nòsti membres siguen impossibilitadi, aguesti huecs seguissen actius.
Jo qu’è dents de polin encara qu’a passat fòrça temps dès que comencè a gaudir dera vida.
Des de que neishí, era mòrt a descaperat eth barril dera vida, e aguesta a rajat de contunh de sòrta qu’eth barril ei lèu uet.
Eth mèn arriuet vitau ja sonque regolege peth bòrd.
Era lengua flatosa pòt rebrembar “hètes” de tempsi passadi.
Mès era vielhessa solet a repapiatge.
Quan eth nòste anfitrion escotèc aguest exòrdi cuelhec era paraula damb majestatica reialesa:
En qué se resumís tota aguesta sabença?
En parlar pendent tot eth maitin sus es Escritures?
Eth diable convertís administradors en predicadors?
Ac poirie hèr madeish damb sabatèrs, marinèrs o mètges?
Tà dauant damb eth tòn conde.
Non pèrdes mès temps.
Guarda; donques qu’èm en Deptford, e ja son es sèt e mieja deth maitin.
Greenwich, patria de fòrça brigands, s’aubire ena luenhor.
Que ja ei eth temps de qué comences.
Escotatz, senhors, repliquèc er administrador: demori qu’arrés se queisharà se li foti ath molinèr ua bona repassada.
Qu’ei quauquarren legitim: qui mau hèr mau acabe.
Damb eth vòste permís me vau a resvenjar en tot tier es madeishi tèrmes grossièrs qu’eth.
Li demani a Diu que li daurisque era sua dura tèsta.
Que pòt veir era palha en mèn uelh sense veir era biga en sòn.
En Trumpington, non luenh de Cambridge, serpentege un arriuet trauessat per un pònt.
En ua arriba d’aguest arriuet se quilhe ua mòla a on (e vos condi era vertat) s’estèc un molinèr pendent fòrça ans.
Qu’ère orgulhós e vantariòu coma un piòc; sabie tocar era cabreta, pescar, apraiar es hilats, fabricar padelons de husta en un torn, e lutar còs a còs.
Penjat dera cintura amiaue tostemps ua longa espada de huelha ahilada, e ena sua pòcha sauvaue un punhau petit, plan polit, qu’ère un perilh entad aqueth que se l’apressèsse.
Ath delà, enes sues miches amiaue amagat un long punhau de Sheffield.
Cauvet coma eth cu d’un monard e damb ua cara redona de gosset pachon, qu’ère era perfècta figura d’un fanfarron de mercat.
Arrés gausaue botar-li un dit ath dessús, donques qu’auie jurat que qui gausèsse ac pagarie car.
Qu’ère, de vertat, un brigand fòrça astut.
Solie panar horment e haria.
Lo cridauen de fausnòm Fanfarron Simkin.
Auie ua esposa de plan bona familha: sa pair ere eth prèire dera ciutat, que, entà arténher que Simkin l’acceptèsse l’auie auut de balhar ua dòt importanta.
Era hemna auie estat educada en un collègi de monges, causa qu’entà Simkin ère molt important, pr’amor que, damb era fin de mantier era sua posicion de petit proprietari, didec que non cuelherie esposa, se non ei que siguesse ben educada e siguesse vèrge.
Era hemna ère orgulhosa e escarrabilhada coma ua agaça.
Qu’ère un espectacle veir ad aguesta parelha eth dimenge: eth la precedie peth carrèr damb eth cap caperat damb un capucha; era lo seguie, damb un vestit de color ròi, que hège jòc damb es miches d’eth.
Arrés gausaue cridar-la o parlar damb era sense dider-li “senhora”, ne dider-li floretes peth carrèr, se non ei que desirèsse que Simkin l’esgorgèsse damb era espada, guinhauet o daga (es gelosi tostemp an estat individús perilhosi, o, aumens, aquerò ei çò que vòlen que creiguen es sues esposes.
Coma qu’era sua reputacion non ère guaire clara, era hemna tenguie a distància ara gent (era aigua des paishères hè madeish), damb capinaut mesprètz.
Credie que se li deuie respècte, autant per çò dera familha que venguie coma pera educacion recebuda en un collègi de monges.
Aguesta parelha auie portat ath mon ua hilha, qu’auie uns vint ans; hilh, solet n’auien auut un qu’encara ère ena cunhèra, donques qu’auie sies mesi.
Era gojata ère ben desvolopada e un shinhau grasseta, auie un nas rebussat, uelhs grisi, amples anques, pièchs redons, e cau reconéisher qu’era sua cabeladura ère plan beròia.
Coma qu’ère tan polideta, eth prèire dera ciutat pensaue nomentar-la eretèra dera casa e des tèrres e botaue dificutats entà que se maridèsse, pr’amor que volie que hesse un bon maridatge damb quauquarrés que pertanhesse a ua digna familha de nòble linhatge.
Es riqueses dera Santa Mair Glèisa auien de quèir en mans de quauquarrés qu’era sua sang venguesse d’era, per çò qu’eth auie era intencion d’aunorar era sang divina, encara qu’entada aquerò li calesse avalar-se ara Santa Mair Glèisa.
Per cèrt, fòrça gent acodie ada eth damb eth horment e era civada de tot eth parçant der entorn.
En particular, i auie un gran collègi en Cambridge cridat King’s Hall, qu’eth sòn horment e civada molie.
Un dia se passèc qu’eth sòn administrador queiguec malaut e semblaue que s’anaue a morir sense remèdi.
Plan per aquerò, eth molinèr comencèc a panar cent còps mès haria e horment qu’abans.
Enquia alavetz eth s’auie contentat damb ua mesurada espoliacion, mès ara ère ja un panaire descarat.
Eth director s’emmalicièc e formèc rambalh, mès eth molinèr non cedic ne un pas; deishèc anar menaces e remic era acusacion en redon.
Plan, donc, en collègi que parli i auie dus estudiants joeni, uns tipes temarduts prèsti a quinsevolh causa.
Sonque per desirs d’aventura demanèren permís ath director entà vier a veir se com molie eth gran deth collègi.
Qu’èren prèsti a jogar-se eth còth a qu’eth molinèr non artenherie panar-les, pera fòrça o per frauda, ne miei cabàs de horment.
A tot darrèr, eth director cedic e les balhèc eth permís.
Un d’eri se cridaue Joan; er aute, Alano.
Ambdús auien neishut ena madeisha ciutat, en un lòc cridat Strotherl, plaçat that nòrd deth país.
Alano cuelhec totes es sues pertinéncies e carguèc un sac de gran sus eth shivau.
Dempús, Joan e Alano partiren cada un damb era sua espada e escut ena cintura.
Non les calec guida, donques que Joan coneishie eth camin.
Quan arribèren ena mòla, botèren eth sac de gran en solèr.
Alano parlèc en prumèr lòc:
A, dera casa!
Òla Simon!
Com se trapen era tua esposa e era tua mainada?
Planvengut Alano, dicec Simkin.
Òc ma hè!
Tanben ei aciu Joan!
Com ei que vietz per aciu?
Valguem Diu!
Eth nòste administrador ei a mand de morir per çò d’un dolor de caishaus, e plan per aquerò sò vengut damb Alano tà que trisses eth nòste gran e mo’ lo pogam dempús hèr a vier entà casa.
Demori que mos pogues alestir lèu.
Ara madeish ac vau a hèr; ajatz confiança, didec Simkin.
Jo me plaçarè ath cant dera tremuèja, didec Alano, e guardarè se com entre eth gran.
Jamès è vist foncionar aguesta tremuèja tua.
Hètz-ac, Joan, didec Alano, Jo me meterè dejós entà veir com era haria què en aguesta pastèra.
Me pensi qu’ac harè ben, pr’amor que tu e jo mos retiram fòrça, Joan.
Que sò tan mau molinèr coma tu.
Eth molinèr arric entada eth e pensèc: “aquerò qu’ei solet ua desencusa: se pensen qu’arrés les pòt enganhar; mès, a maugrat dera sua intelligéncia e filosofia, a fe de molinèr qu’artenherè enganhar-les.
Coma mès intelligents siguen es params que tenguen, mès les panarè ara fin.
Enquia e tot les autrejarè segòl per haria.
Tau que li didec era ègua ath lop, ‘es que mès saben non son es mès escarrabilhadi’.
Me n’arrisqui jo de tot çò qu’an aprenut enes libres”.
Quan li venguec era escadença, s’esguitlèc silenciosament pera pòrta e cerquèc eth shivau des estudiants enquia que lo trapèc estacat en un espés arbilhon, darrèr dera mòla.
Venguec decididament entara montura e li treiguec era brida.
Un còp desliurat er animau, caminèc enquiath pantan a on i auie ues ègües sauvatges en libertat e hènt ua endilhada les acacèc a trauèrs deth camp.
Eth molinèr entornèc e non didec ua soleta paraula; seguic damb eth sòn trabalh hènt trufaria damb es estudiants enquia que tot eth gran siguec totafèt molut.
Mès quan era haria siguec ena saca e Joan gessec e desnishèc qu’eth shivau non i ère, cridèc:
Ajuda, Ajuda!
Eth shivau s’a escapat.
Per amor de Diu, Alano, botja-te.
Qu’auem perdut eth palafrè deth director.
Alano se’n desbrembèc dera haria, deth horment e de tot.
Eth besonh de non deishar de uelh es causes s’esbugassèc coma per encantament.
Com?
A on a anat?, cridèc.
Era hemna deth molinèr entrèc ath mès córrer e didec:
Ai!, eth vòste shivau se n’a anat damb es ègües sauvatges deth pantan, galaupant tant ara prèssa coma podie.
Era man que l’estaquèc que deuie èster inexpèrta.
Qu’auries d’auer hèt un nud mès fòrt damb es retnes.
Ai!, exclamèc Joan.
Alano, desengaina era espada; jo harè madeish.
Diu se’n sap de qué non valgui mès qu’un cabiròu, mès, per Diu!, non s’escaparà de nosati dus.
Per qué non lo botères en estable?
Qu’eth diable te hèsque a vier, Alano; tu qu’ès un pèc!
E es dus simplets gesseren corrent entath pantan.
Quan eth molinèr vedec que se n’auien anat, cuelhec dues arròves de haria e li didec ara sua hemna que damb eres hesse un pastís.
T’asseguri que les vau a dar un espant ad aguesti estudiants, li didec.
Un molinèr pòt rossir era barba d’un estudiant, a maugrat des libres qu’age liejut.
Dèisha-les que corren.
Guarda com se’n van.
Que jòguen es mainatges!
Que non lo van a recuperar aisidament, òc ma he!
Es praubi estudiants corrien d’un costat en aute cridant.
Uelh!
Ep, ep, ep!
Aquiu, guarda peth darrèr!
Tu li fiules e jo l’agarri.
En resumit, per mès qu’ac sageren, eth shivau corrie tant que non lo poderen cuèlher enquia quan, en escurir, l’embarrèren en ua trencada.
Es praubi Joan e Alano entornèren sudadi e cansadi coma eth bestiar jos era ploja.
Joan didie:
Pro que non auessa neishut!
Auem estat enganhadi.
Se n’a arrit de nosati.
A panat eth nòste gran e toti mos cridaràn pècs: eth director, es nòsti companhs e, çò pejor, enquia e tot eth molinèr.
Atau repotegaue Joan caminant entara mòla amiant ath sòn shivau dera brida.
Trapèren ath molinèr seiguc ath cant deth huec.
Coma qu’ère de nets e non podien anar en cap aute lòc, li demanèren ath molinèr que, per amor de Diu, les balhèsse minjar e aubèrja a cambi de sòs.
Didec eth molinèr:
Se i a lòc, qu’auratz era vòsta part; mès era mia casa ei fòrça petita.
Mès, coma que vosati auetz estudiat, saberatz apraiar-vos entà convertir un espaci de vint pès d’amplada en ua mila.
Ara vam a veir s’er espaci vos conven.
Tostemp lo poirètz hèr mès gran parlant, qu’ei era forma qu’apraiatz es causes es qu’ètz sabents.
Escota, Simon, didec Joan, aciu que mos ties cuelhudi.
Per Sant Cuzberto, non te burles de nosati.
Que ja ditz era dita: “Un òme solet poirà auer ua d’aguestes dues causes: o aquerò que trape o aquerò qu’amie”.
Brave òme, se te platz, acuelh-mos e da-mos minjar e beuenda, que te pagaram a truca truquet.
Guarda; vaquí es nòstes monedes, prèstes entà despener-se.
Eth molinèr les fregic ua auca e manèc ara sua hilha entara ciutat a quérrer pan e cervesa; estaquèc ath sòn shivau entà que non s’escapèsse de nauèth e les premanit un bon lhet damb linçòs e hlaçades ena sua pròpria cramba, a mens de dotze pès deth sòn pròpri lhet.
Apròp d’aquiu, en madeish estatge, era sua hilha auie un lhet entada era soleta.
Qu’ère aqueth eth milhor lòc que podien auer, pr’amor que non n’auie cap aute ena casa a on dormir.
Sopèren, blaguèren, heren rambalh e beueren tota era cervesa que voleren, e tara mieja net se calèren en lhet.
Eth molinèr s’auie embriagat ath hons, encara que’era beuenda non l’auie hèt pujar es colors, mèsalèu estaue esblancossit.
Lo secodie eth sanglot e parlaue peth nas coma s’auesse asma o un raumàs de cap.
S’ajacèc amassa damb era sua hemna; era qu’ère alègra coma un audèth, donques que tanben s’auie banhat era gòrja.
Era cunhèra ère a pè deth lhet entà poder breçar ath mainatge e dar-li era popa.
Quan aueren acabat era gèrla, era hilha se filèc directament entath lhet, seguida d’Alano e de Joan.
Non quedèc ne ua soleta gota de vin, e non les calec cap pocion entà dormir.
Eth molinèr auie cuelhut ua bona peta, donques que ronquèc coma un shivau mentre dormie, en tot hèr sorrolhosi idòls dempús de cada roncadissa; lèu era sua hemna l’acompanhèc en còr, en tot méter mes sorrolh qu’eth encara, Que se les podie enténer roncar a miei quilomètre de distància.
Entà non deishar-les solets, era hilha tanben roncaue a plaser.
Dempús d’escotar aguesta sonora melodia, Alano li metec un còp de code a Joan e li didec:
Ès adormit?
As entenut bèth còp idòls semblables?
Vai quin concèrt!
Atau les vengue era ronha.
Qu’ei era causa mès orribla qu’è escotat jamès.
E aquerò va de mau entà pejor.
Ja veigui que non clucarè un uelh en tot era net; mès qu’ei parièr, tot serà entà ben, pr’amor que t’asseguri, Joan, que sajarè de trabalhar-me ad aguesta gojata, se posqui.
Era lei mos permet bèra compensacion, Joan, donques que ja i a ua lei que ditz que s’un òme ei damnatjat de quauqua manèra, li cau èster compensat de ua auta.
Qu’ei evident que mos panèren eth gran.
Auem auut mala sòrt pendent tot eth dia; mès coma que se passe que non è auut satisfaccion per çò dera pèrta qu’è auut, me vau a cuélher ua compensacion.
Per Diu que serà atau!
Compde damb aquerò que vas a hèr, Alano, didec Joan.
Ua piuda me hè mès pòur qu’eth, repliquèc Alano, que se lheuec e s’esguitlèc enquia a on se trapaue era gojata, qu’ère prigondament esclipsada vrente ensús, mès quan lo vedec, ère tant apròp, qu’ère ja tard entà cridar.
En resumit, que lèu arribèren a un acòrd.
Mès deishem a Alano divertint-se e parlem de Joan.
Joan se demorèc a on ère pendent ues quantes menutes e comencèc a planher-se.
Que non li veigui era diversion!, se didec.
Sonque posqui díder que m’an près eth peu ath hons, sense que, coma eth mèn companh, obtenga arren a cambi.
Eth, aumens, qu’a ara hilha deth molinèr entre es sòns braci.
A provat fortuna e l’a gessut ben mentre que jo seguisqui ajaçat aciu coma un sac de truhes.
E quan se conde aguesta aventura bèth dia, semblarà que sò estat en tot hèr eth pèc.
M’apressarè a veir se posqui cuélher fortuna e que se passe çò que Diu volgue!, coma se sòl díder.
Per tant, se lheuèc e, sense hèr bronit, s’apressèc ena cunhèra, la cuelhec e silenciosament se la hec a vier ath pè deth sòn pròpri lhet.
Ara seguida, era hemna deth molinèr deishèc de roncar e se desvelhèc.
Se n’anèc a pishar, tornèc e non trapèc era cunhèra.
Ena escurina paupèc aciu e delà, mès que non la podec localizar.
Lèu m’enganhi e me boti en lhet des estudiants.
Que Diu m’age, donques que m’auria trapat en un bon rambalh”.
E seguic cercant enquia que trapèc era cunhèra.
Alavetz anec tocant es objèctes damb es mans, a paupes, enquia que trapèc eth lhet, pensant-se qu’ère eth sòn, pr’amor qu’era cunhèra ère ath cant deth sòn.
En non saber exactament a on se trapaue, se calèc en lhet damb er estudiant.
Se quedèc quieta, e s’aurie esclipsat se Joan, cobrant vida, non s’auesse botat ath dessús dera brava hemna.
Aguesta passèc era milhor estona qu’auie gaudit pendent ans, donques qu’eth l’a voludèc coma un hòl, en tot entrar e gésser damb fòrça.
Atau siguec se com es dus estudiants s’ac passèren tant erosament enquia ben auançada era auba.
Peth maitin, Alano, comencèc a cansar-se deth trabalh nueitiu e gasulhèc: Adishatz, doça Molly; que ja arribe eth dia; non me posqui quedar mès.
Mès, per vida mia, que mentre viua e alenda serè eth tòn òme, a on sigue que siga.
Alavetz, vè-te’n, estimat, e adishatz, didec era.
Mès te diderè ua causa abans de qué t’en vages: quan vo n’anetz entà casa, en passar per dauant dera mòla, darrèr dera pòrta, i traparatz un pastís hèt damb dues arròves dera vòsta haria, qu’ajudè ath mèn pair a panar-vos.
Que Diu te benedisque e te protegisque, estimat!
En díder aquerò lèu se met a plorar.
Alano se lheuèc e pensèc: “M’esguitlarè laguens deth lhet deth mèn amic abans que trinque eth dia”.
Mès era sua man estramunquèc damb era cunhèra e pensèc: “mon Diu, be ne sò d’enganhat.
Eth mèn cap me hè torns dempús deth trabalh d’aguesta net, e plan per aquerò non sai caminar dret.
Per çò dera cunhèra veigui que m’è enganhat de camin.
Aciu dormissen eth molinèr e era sua hemna”.
Atau volec eth diable qu’er estudiant se calesse en lhet que dormie eth molinèr.
Pensant que se botau ath cant deth sòn amic Joan, se botèc ath cant deth molinèr, li metec eth braç ath torn deth còth e didec en votz baisha:
Tè, Joan, pèc, desvelha-te, per Diu, e escota, per Santiago!.
Aguesta net è caucat ara hilha deth molinèr tres còps tant que tu as estat aciu coma un flan, tremolant de hered.
Qué as hèt, brigand?, cridèc eth molinèr.
Com gauses desonorar ara mia hilha, era qu’ei de cunhèra tan nòbla?
E cuelhec a Alano peth còth, qu’ath sòn torn se revoutèc e li fotèc un còp de punh en nas.
Un arrai de sang li baishèc peth pitrau, e es dus se redolèren peth solèr coma dus porcèth en corrau, sagnant pera boca e peth nas, e se fotèren de bon voler enquia qu’eth molinèr estramunquèc damb ua pèira e queiguec d’espatles sus era sua hemna, que non se n’auie encuedat d’aguesta pèga peleja.
Venguie de dormir-se enes braci de Joan, que l’auie retengut tota era net, mès era queiguda la desvelhèc en tot espaurir-la.
Ajuda, Santa Crotz de Bromeholme!, sorrisclèc.
M’encomani as tues mans, senhor.
Desvelha-te, Simon!
Qu’è un diable ath dessús.
Eth mèn còr crèbe.
Ajuda-me, que me morisqui!
Qu’è a quauquarrés sus er estomac e sus eth mèn cap.
Ajuda-me, Simkin!
Aguesti maudits gojats que son en tot pelejar-se.
Joan sautèc deth lhet en un bot e, a paupes, cerquèc un pau pera paret.
Era hemna deth molinèr se lheuèc tanben e, en conéisher era cramba milhor que Joan, lèu ne trapèc un emparat ena paret.
A trauèrs dera febla lum dera lua en passar pera henerecla dera pòrta, vedec ara parelha qu’ère en tot pelejar, mès sense poder saber se qui ère qui, enquia qu’era vista aubirèc quauquarren blanc.
En supausar qu’aquerò blanc ère eth gòrro de dormir d’un des estudiants, s’apressèc damb eth pau damb er in de foter-li un bon còp a Alano, mès li fotèc ath sòn maric en plia cauvura que queiguec en solèr cridant:
Secors!, m’an aucit!
Es estudiants li fotèren ua bona repassada e lo deishèren estirat en solèr.
Alavetz se vestiren, recuellheren eth sòn shivau e era haria e partiren, non sense abans arturar-se ena mòla entà recuperar eth pastís hèt damb dues arròves dera sua haria.
D’aguesta manèra eth fanfarron molinèr recebec ua bona repassada, perdec era sua paga per mòler eth gran e li calec pagar tot çò que l’auie costat eth sopar d’Alano e de Joan e acabèc cornut e engorrotit.
Li cauquèren ara hemna e ara hilha.
Aguest qu’ei eth pagament que recebec per çò d’èster molinèr e lairon.
Que ja ac ditz ben era dita: “Qui damb hèr aucís, damb hèr morís”.
Es panotejaires, a tot darrèr, acaben en tot èster panats eri madeishi.
E Diu, que se trape damb tota era sua Majestat en glòria, benedisque a toti es que m’an escotat.
Atau è corresponut jo ath molinèr damb eth mèn conde.
Tant que parlaue er administrador, eth codinèr de Londres s’estarnèc a arrir coma se l’auessen hèt gatalhèues ena esquia.
A, a, a!, pera passion de Crist!
Es rasonaments sus er lotjament l’an hèt a vier penibles conseqüéncies ad aguest molinèr.
Que ja ac didec Salomon: “Compde damb qui acuelhes ena tua casa”.
Qu’ei perilhós qu’un forastèr hèsque jadilha en casa autrú.
Qui da aubèrja li cau èster conscient d’aguesti perilhs.
Qu’eth Senhor m’autrege misèries e penes se, tau que me cridi Hodge de Ware, escotè cap aute relat sus un molinèr mès tonhut.
Es estratagèmes nueitiues foncionèren ara perfeccion.
Mès non mos permet parar-mos aciu.
Se voletz escotar eth mèn conde, vos condarè çò que se passèc ena mia ciutat, dera milhor manèra possibla.
Qu’as eth permís Roger.
Saja de qué sigue bon.
Qu’as rebaishat era sausa de fòrça aguisadi.
As venut fòrça Jacks de Dover doblament rescaufadi e heredadi.
Fòrça pelegrins t’an maudit pr’amor que patiren es efèctes des tòns joliverds quan tastèren es tòns vielhs piòcs plei de rastolhs.
Fòrça mosques volategen pera tua codina.
Comença eth tòn relat, estimat Roger.
E non t’emmalicies se me’n burli de tu.
De trufaria se pòden díder fòrça vertats.
Per vida mia qu’as tota era rason, didec Roger.
Es flamencs diden: “Ua trufaria de forma seriosa, qu’ei ua mala trufaria”.
Per tant, Harry Bailey, non dèishes escapar eth tòn anuèg abans que mos desseparem s’eth mèn relat s’aprèsse ath d’un ostalèr.
Ça que la, que non è era intencion de condà’c tot.
Te pagarè abans que mos diguem adiu.
Ara seguida comencèc a arrir-se’n e a hèr trufaria e condèc çò que vatz a escotar.
Eth conde deth codinèr.
I auie un aprendís que demoraue ena nòsta ciutat e que trabalhaue en un comèrç de comestibles.
Qu’ère mès alègre qu’un audèth sòlt peth bòsc.
Ère un gojatòt beròi, mès un shinhau baishet, fòrça brun e amiaue eth sòn peu nere elegantament pientat.
Dançaue tan ben e tant animadament, que lo cridauen Jaranera Perkin.
Tota gojata que s’amassaue damb eth qu’auie sòrt, pr’amor qu’eth ère plen d’amor e lascivitat coma un brunhon de mèu.
Dançaue e cantaue en totes es nòces e l’auie mès afeccion ara tauèrna qu’ara botiga, donques que tostemp que i auie ua procession per Cheapside gessie ath mès córrer dera botiga darrèr d’era e non tornaue enquia qu’auie dançat fòrça e auie vist tot çò que s’auie de veir.
Ath sòn entorn amassèc ua còla de tipes coma eth, entà dançar, cantar, e divertir-se.
S’amassaue en un carrèr o en un aute entà hèr as dats, pr’amor que non i auie cap aprendís ena ciutat que lancèsse es dats mihor que Perkin.
Ath delà, d’amagat, qu’ère un degalhaire.
Aquerò ac desnishèc eth sòn patron a carga d’eth, pr’amor que fòrça còps se trapèc damb eth calaish des sòs uet.
Que ja sabetz que quan un aprendís ac passe tan ben hènt as dats, jogant e damb hemnes, qu’ei eth patron dera botiga qui ac pague damb es sòns sòs, encara que non compartisque eth divertiment.
Encara qu’er aprendís sàpie tocar eth violin e era guitarra, es sòns divertiments e jòcs les pague eth panatòri.
Pr’amor que, coma podetz veir, era aunestetat e era bona vida tostemp van dissociats, quan se tracte de gent prauba.
Encara que lo repotegauen de dia e de nets e quauqui còps ère amiat a uelhs vedents ena preson de Newgate, er alègre aprendís se quedèc damb eth sòn patron, enquia qu’acabèc eth sòn aprenedissatge.
Mès, un dia, eth patron, revisant eth sòn contracte d’aprendís se’n brembèc dera dita que ditz: “Que vau mès lançar era poma poirida que deishar que poirisque as autes”.
Madeish se passe damb eth vailet repotegaire: ei milhor deishar-lo partir que permeter-li que hèsque maubé as auti vailets dera casa.
De sòrta qu’eth patron lo deishèc liure e li manèc que se n’anèsse, damb malediccions sus eth sòn cap.
E atau siguec se com er alègre aprendís artenhec era sua libertat.
Ara poirie formar rambalh tota era net, s’atau ac volie.
Mès, coma que sigue que non i a panaire que non age un collèga que lo posse a saquejar e enganhar ath qu’a panat o enganhat, Perkin de seguic manèc eth sòn lhet e era rèsta deth noviatge ena casa d’un companh, inseparable, qu’ère tan afeccionat as dats, ath tapatge e ara dissipacion coma eth.
Era esposa d’aguest amic inseparable auie ua botiga entà caperar es aparences, mès se guanhaue era vida traficant damb eth sòn còs.
Er anfitrion se n’encuedèc de qué eth solei reludent auie recorrut era quatau part e un shinhau mès de mieja ora de sòn trajècte diürn.
Encara que non massa coneisheire en sciéncia astronomica, sabie pro ben qu’ère eth 18 d’abriu, eth messatgèr de mai, e qu’era ombra des arbes medie exactament parièr qu’eri.
De sòrta que, per çò des ombres, reconeishec que Febo, ludent e clar, auie remontat quaranta cinc grads ena sua corsa.
Per çò deth dia e dera latitud, deuien èster es dètz deth maitin.
Ad aguesta conclusion arribèc er ostalèr.
Còp sec, arturèc era sua montura e didec:
Senhors, vos avisi que s’a passat era quatua part deth dia.
Per amor de Diu e de Sant Joan, non perdem mès temps.
Aguest se consumís ara prèssa.
Se mos escape sigillosament (ja sigam adormidi o desvelhadi), se non èm atentius.
Eth temps qu’ei hugidís coma un corrent que jamès torne, senon que va dera montanha entara planhèra.
Seneca e d’auti filosòfi se planhèren mès prigondament dera pèrta de temps que d’era der aur.
Eth temps perdut que non se recupère.
Er aur, òc, mo l’entornen.
Eth temps non torne un còp passat, madeish qu’era virginitat de Molly, cuelhuda pera vida dissolvuda.
Non queigam ena guitèra.
Senhor magistrat, seguic dident, tau que demorèrem, que vengue era vòsta narracion.
Liurament qu’auetz cuelhut aguesta responsabilitat.
Ara que depenetz deth mèn judici.
Complitz eth vòste déuer dera milhor manèra possibla.
Ostalèr, repliquèc, per vida mia qu’ac vau a hèr.
Que non è cap intencion de trincar aguest compromís.
Çò prometut ei deute, e me prapausi mantier era mia paraula e entornar-vos er impòrt.
Que non posqui díder ja mès.
Es leis qu’un òme impause a un aute an d’èster respectades pes dus.
Atau ditz eth tèxt.
Mès en aguest moment non me’n brembi de cap conde interessant.
Mès Chaucer, encara qu’a viatges utilize grossièrament era metrica e era rima, a narrat condes en tipe d’anglés qu’eth domine, toti ac sabem.
Es sòns relats sus aimants depassen as ancianes e classiques Epistòles d’Ovidi.
Per qué relatar ara çò que ja hè temps qu’a estat condat?
Ena sua joenessa escriuec sus Ceix e Alcion.
D’alavetz ençà a cantat ad aguestes nòbles hemnes e as sòns aimants tau coma descriueràn es qu’examinen eth sòn voluminós libre.
Se titole Era Legenda des sants de Cupido.
En eth poiratz veir se com Chaucer descriu es prigondes herides de Lucrecia e es dera babilonica Tisbea; era fidèu espada de Dido a causa dera fausa Aenea.
Poiratz presenciar era mòrt de Filis, convertida en arbe per amor a Demofon.
Es plòrs de Dianira e Hermion, o d’Ariadna e Hipsipilo; era ièrla estèrle enrodada peth mar; eth valerós Leando, estofat per amor a Fiero.
Poiratz veir es lèrmes de Helena e eth malastre de Briseida e de Laodamia.
Era crudeutat dera reina Medeal damb es sòns hilhets penjadi quan Jason les mespredèc.
Ò, Hipimestra, Penelope, Alcestes!
Com laude era vòsta feminitat!
Mès, plan que òc, non escriu sus eth marrit exemple de Canacea, qu’estimèc ath sòn pròpri frair de forma pecadissa.
Ath diable damb totes aguestes marrides istòries!
Tanpòc conde arren sus Apolomo de Tiro e sus eth rei Antiòc, que li treiguec ara sua hilha era virginitat.
Qu’ei un relat terrible.
La lancèc en solèr ena sua depravada accion.
Enes sòns escrits, Chaucer non condèc accions tant òrres.
Per pòc que jo posca, que vau a hèr madeish.
Qué vau a hèr jo damb eth men conde?
Non me shautarie que me comparèssetz damb es naues Pierides.
Es Metamorfosis relaten aquerò.
Ça que la, que m’ei parièr se, en comparèr damb Chaucer, gessi mauparat.
Jo que parli en pròsa.
E, dites aguestes paraules, de forma sòbria comencèc eth relat tau que lo vatz a enténer.
Be n’ei de malerós èster praube, o èster umiliat pera set, pera hame o peth hered, e avergonhar-se de demanar caritat!
E se non se demane, era madeisha praubetat, a maugrat deth compde entà amagar-les, desnishe es amagades herides: indigéncia, panatòri, mendicitat e demanar prestacions.
Criticatz a Crist e vos planhetz amarament de qué distribuisse es bens dera tèrra enganhosament.
Acusatz ath vòste vesin de forma pecadissa pr’amor que didetz qu’eth a de tot e vosati a penes arren.
Senterà es efèctes deth huec per non auer ajudat as qu’an de besonh.
Escotatz es provèrbis des sabents: “Qu’ei milhor morir qu’èster indigent”.
Ditz-te adiu dera consideracion s’ès praube.
Considèra tanben aguesta frasa des sabents: “Es dies des òmes qu’an besonhs son marridi”.
Saja, donc, de non arribar en aguesta situacion.
S’ès praube eth tòn frair t’a en òdi.
Es tòns amics s’amaguen.
Quin malastre!
Ò rics mercadèrs!
Nòbles e prudentes gents!
Be n’ètz d’afortunadi!
Es vòstes borses non son plies de dobles asi, senon d’un cinc-sies que vos convertís en guanhadors.
Eth Nadau vos balharà era desencusa entà barar.
Escorcolhatz mar e tèrra entà aumentar es vòsti beneficis.
Coma òmes sagaci, vo’n sabetz des diuèrses situacions politiques des vesins.
Autrejatz notícies sus era patz e sus era guèrra.
Se non siguesse per un mercadèr, ara que non auria cap conde entà condar.
M’en brembi deth que me condèc hè fòrça temps.
Que didie atau:
Que i auie un còp en Siria ua rica companhia de mercadèrs, gent sòbria e aunèsta, qu’exportaue es sues espècies, teles d’aur e satins de viui colors, per tot eth mon.
Tant originau e de bon prètz èren es sues mèrces, que toti èren prèsti a vener-les genre e hèr negòci damb eri.
Se passèc un dia que quauqui mercadèrs decidiren vier en Roma, en tot lotjar-se en barri que les semblèc mès avient entàs sòns ahèrs.
Aguesti mercadèrs passsèren ua tempsada ath sòn gust, ena ciutat, mès succedic qu’arribèc en cada ua des sues aurelhes ua notícia sus era excellenta fama dera hilha der emperaire, dauna Constança.
Era informacion que receberen didie: “Nòste emperaire en Roma, qu’era sua vida sauve Diu fòrça ans, qu’a ua hilha; se somes era sua bontat ara sua beresa non n’a auut ua auta de parièra dès qu’eth mon ei mon.
Que Diu protegisque eth sòn aunor; se merite èster reina de tota Euròpa.
En era i a grana beresa sense vanitat, joenessa sense desmesura o caprici; era vertut guide totes es sues accions; damb era sua umilitat bote eth fren a tota arrogància; qu’ei eth miralh dera cortesia; eth sòn còr ei un exemple de santetat e era sua man ei generosa repartint caritat”.
E tota aguesta informacion ei tan vertadèra coma Diu ei vertadèr.
Mès, tornant ena istòria que sò en tot racondar, quan es mercadèrs vengueren de cargar es sòns vaishèths a aueren vist ara benedida puncèla, entornèren contents entara sua casa en Siria e seguiren es sòns negòcis coma abans.
Non posqui dider-vos arren mès, senon que viueren prospèrament entà tostemp.
Ara plan, se passaue qu’aguesti mercadèrs èren en bones relacions damb es sultans de Siria, per çò que tostemp que tornauen d’un país estranh, eth les recebie damb generosa ospitalitat e les interrogaue sus es diuèrsi païsi damb era fin d’èster ben informat de totes es meravilhes e causes extraordinàries que podessen auer vist o entenut.
E, entre d’autes causes, es mercadèrs li parlèren particularament de dauna Constança e li facilitèren ua descripcion peth menut, sus era sua valor damb tau seriositat, qu’era sua imatge s’apoderèc dera ment deth sultan e s’obsessionèc totaument enquiath punt qu’eth sòn solet desir siguec eth d’estimar-la enquiara fin des sòns dies.
Dilhèu ère escrit enes esteles deth dia deth sòn neishement, (aqueth gran libre qu’es òmes criden cèu), que serie malerós e moririe d’amor.
Pr’amor qu’enes esteles ei escrita era mòrt de cada òme, damb màger claretat que se siguesse cristau, entad aqueri que saben liéger en eres.
Fòrça ans abans de qué neishessen Hector, Aquiles, Pompèu e Juli Cesar, de qué auesse lòc era guèrra de Tebas e arribèssen es mòrts de Samson, Turnus e Socrates, tot aquerò ère escrit enes esteles.
Mès era sabença umana ei tant embotada que arrés les sap interpretar coma cau.
Eth sultan manèc a cercar ath sòn Conselh Privat e en pòques paraules les transmetec çò que passaue pera sua ment e les didec que, solide, moririe se non ei qu’auesse era sòrt de conquistar damb rapiditat eth còr de Constança.
Plan per aquerò, les encomanèc, qu’ath mès córrer, pensessen bèth mejan entà sauvar-li era vida.
Diuèrsi conselhèrs prepausèren desparières solucions e discutiren, en tot aportar fòrça nombroses e subtiles iniciatiues.
Parlèren de magia e de conjurs, mès a tot darrèr arribèren ena conclusion de qué non i auie cap auantatge en aguestes manères e que çò de milhor ère era gessuda deth maridatge.
Mès en aguesta solucion, per çò des arguments en contra, prevederen fòrça dificultats.
Per çò dera diferéncia de credences enes dus païsi, dideren que credien que cap prince cristian permeterie de bon voler qu’era sua hilha se maridèsse cossent damb es leis que les auien estat ensenhades per Mahoma.
Mès eth repliquèc:
Vos asseguri que me batiarè abans que pèrder a Constança.
Me cau èster sua.
Non è mès remèdi.
Se vos platz, deishatz ja de discutir.
Sajatz de sauvar-me en tot arténher-me ara dauna qu’a era mia vida enes sues mans, mès que non poirè víuer guaire temps mès damb aguesta angónia.
Non cau que m’alongui mès.
Sonque diderè qu’a truca de tractats, embaishades e dera mediacion deth Papa, apuat per tota era Glèisa e era noblèsa, acceptèren abolir era idolatria e esténer era benedida lei ensenhada per Jesucrist.
Cada ua des parts acceptèc, mejançant jurament, eth següent tractat: eth sultan, es sòns nòbles e toti es sòns subdits serien batiadi a cambi dera man de Constança, que serie autrejada en maridatge, amassa damb ua soma de sòs (sabi pas se quina quantitat), e pro garantida de qué aquerò se complirie.
E ara, beròia Constança, que Diu Totpoderós sigue era tua guida!
Supausi que quauqui uns demoraràn que les descriua toti es preparatius qu’er emperaire, en tota era sua magnificéncia, realizèc entara sua hilha, dauna Constança; mès ja vo’n sabetz de qué ei impossible relatar damb pòques paraules es complicadi apraiaments que se heren entà ua escadença tant importanta.
Se nomentèren avesques, cavalièrs, daunes e famosi senhors, ath dela de fòrça d’auta gent, qu’era lista serie inacababla, entà que l’acompanhèssen.
Se manèc a tota era gent dera ciutat que preguèsse devòtament a Jesucrist entà que benedidesse aguest maridatge e les autregèsse un prospèr viatge per mar.
Arribèc eth dia dera partida: un dia fatau e melancolic.
Que ja non podie arrecular-se mès, donques que toti es que formauen partida dera acompanhada èren ja prèsti entà embarcar.
Esblancossida e cuelhuda de pena, Constança se lheuèc e se premanic entà partir, donques que vedie clarament que non auie cap auta alternatiua.
Non mos auem de suspréner de qué plorèsse en desseparar-se des sòns amics, que, damb tant d’afeccion, l’auien suenhat, entà vier a víuer en un pòble estranh e veder-se sometuda a un òme qu’eth sòn caractèr l’ère totafèt desconeishut.
Coma saben es esposes, toti es marits son bravi e tostemp n’an estat, per çò que non vau a díder arren mès.
Pair, didec era, e tu, mair mia, era mia màger alegria sus totes es causes, exceptat de Jesucrist qu’ei en Cèu: era vòsta malerosa hilha Constança, qu’auetz elevat damb tant de suenh s’encomane un còp mès as vòsti còrs.
Coma que me cau anar entà Siria, jamès vos tornarè ja a veir damb aguesti uelhs.
A!, donques qu’ac desiratz, vierè en aguest pòble de barbars.
Que Jesucrist, que moric pera nòsta sauvacion, m’autrege fòrces entà aubedir es sòns mandats!
Que m’ei parièr que morisca, malerosa de jo!
Es hemnes qu’auem neishut entà patir e èster sometudes ath domèni des òmes.
Diderè que ne en Tròia, quan Pirro esbaucèc era muralha abans d’usclar Ilion, ne ena ciutat de Tebas, ne en Roma, assolada per Anibal, que pendent tres còps vencec as romans, s’entenec uns somics tant esquinçadors coma es que s’escotèren en aquera cramba quan era se didec adiu.
Mès, plorèsse o non, li calie anar-se’n.
Ara plan, enes començaments d’aguest òrre viatge, aguesta despietada esfèra, qu’eth sòn movement diurn pressione totes es causes, lançades dès er Est entar Oest, çò que normaument auie d’anar en direccion opausada, dispausèc eth cèu de tau sòrta qu’eth planèta Mart auie d’esbauçar eth maridatge.
Qu’ei qu’aguest imprudent emperaire de Roma non auie cap astrològ en tota era ciutat?
En aguestes escadences, dilhèu non a cap importància eth dia que se fixe entara partida?
Qu’ei que non s’ac vau d’alistar astrologicament es dades avientes entà començar eth viatge per mar, mès que mès quan se trapen afectades persones de categoria e se coneish era ora deth sòn neishement?
Era deishadesa e era ignorància que n’an eth tòrt.
Damb pompa e circonspeccion, era beròia e malerosa gojata siguec amiada entath vaishèth.
Que Jesucrist se demore damb vosati, didec era.
E li responeren:
Adishatz, beròia Constança.
Aquerò siguec tot.
Era hec çò que podec entà amagar era sua emocion.
Mès la vau a deishar que se’n vage damb eth vaishèth, tant que repreni eth hiu deth mèn relat.
Aqueth potz de mauvestat, era mair deth sultan, en encuedar-se’n der indiscutible prepaus deth sòn hilh de desbrembar es sòns costums sagrats, convoquèc de seguit as sòns conselhèrs.
En trapar-se toti amassadi entà escotar çò que pensaue, era cuelhec sèti e didec:
Senhors, toti vosati vo’n sabetz de qué eth mèn hilh ei a mand de renegar des sagrades leis deth Coran, autrejades per Mahoma, eth missatgèr d’Alà.
Jo hèsqui vòts sonque per Alà Totpoderós: eth mèn còr deisharà de bategar abans qu’era lei de Mahoma sigue arrincada d’eth.
Qué mos pòt amiar aguesta naua religion, senon patiment e esclavitud entàs nòsti còssi e dempús, er èster arrossegadi entath lunfèrn per auer renonciat ara nòsta credença de Mahoma?
Mès, senhors, ètz prèsti a jurar e a hèr çò que jo diga e a acceptar eth mèn conselh?
S’ac héssetz atau, vos prometi era etèrna sauvacion.
Eri jurèren: cada un prometec apuar-la en vida e mòrt, e cada un, laguens des sues possibilitats, arremassèc amics entà que l’ajudèssen.
Alavetz, era entamenèc eth plan que vau a descríuer e les ahisquèc atau:
Prumèr de tot, mos cau simular era nòsta convèrsion ath cristianisme (era aigua hereda que non mos harà guaire mau), e premanirè ua taulejada entà ajustar compdes damb eth sultan.
Per blanca qu’age estat batiada era esposa, li calerà aigua a còps de caudèr entà netejar tanta sang.
Ò, sultana pervèrsa, hònt d’iniquitat, arpia, dusau Semiramis!
Sèrp en forma de hemna, coma gessuda dera prigondor des lunfèrns!
Hemna traïdora, nin maligne de tot vici nefast qu’en eth se crie tot aquerò que pòt confóner vertut e innocéncia!
Ò, Satanàs, etèrn envejós dès que te lacèren des tòns domenis, com te’n sabes deth camin qu’amie entath còr des hemnes!
Tu heres qu’Eva mos hesse a vier era esclavitud, e ara ès a mand d’esbauçar aguest matrimòni cristian.
Quin malastre que quan volgues desviar-mos deth bon camin utilizes a hemnes coma esturment!
Era sultana, objècte des mies malediccions, se didec adiu secretament des sòns conselhèrs.
Entà qué prolongar era istòria?
Didec qu’ère empenaïda d’auer estat pagana pendent tant de temps e li demanèc que li hesse er aunor de convidar as cristians a ua taulejada.
Ad aquerò repliquèc eth sultan:
Se harà coma ac demanes.
Eth s’ajulhèc e l’arregraïc era peticion.
Tan content ère, qu’a penes sabie se qué díder.
Era punèc ath sòn hilh e entornèc entara sua casa.
Es cristians arribèren e desembarquèren en Siria damb ua nombrosa e illustra acompanhada.
Eth sultan de seguit desplacèc un messatgèr entà anonciar era arribada dera sua esposa, prumèr de tot a sa mair, e, dempús, a tot eth país.
Entà aunorar eth regne, li preguèc ara sultana, sa mair, que gessesse a recéber ara reina.
Es sirians e es romans se trapèren damb ua grana gentada prèsta damb extraordinària fastuositat.
Era mair deth sultan, ricament vestida e damb un anament alègre, recebec a Constança damb era madeisha afeccion qu’ua mair aurie recebut ara sua hilha.
Damb grana pompa cavauquèren lentament entara ciutat proxima.
Non me pensi qu’eth trionf de César, que d’eth Lucanon se vante autant, auesse pogut èster mès magnific e milhor premanit qu’eth conjunt d’aquera arridolenta multitud.
Ça que la, a maugrat de totes es vantaries, aguesta figura sadica e maligna, aguesta sultana de còr d’escorpiu, ère en tot premanir-se entà dar eth còp mortau.
Ara seguida arribèc eth sultan damb ua esplendida acompanhada e li dèc era benvenguda a Constança damb toti es senhaus de felicititat e alegria.
Aciu vos vau a deishar en tot gaudir.
Solet m’interèsse explicar-vos eth finau dera istòria.
En sòn moment se credec avient acabar era celebracion e cuelher-se un repaus.
E arribèc eth moment qu’era sultana fixèc eth dia entara taulejada que vos è parlat.
Toti es cristians, joeni e vielhs, se premaniren entath hestau.
Que siguec un espectacle magnific, e gaudiren de mès parves delicioses qu’es que posqui descríuer; mès tot aquerò ac aueren de pagar fòrça car abans de lheuar-se dera taula.
Eth dolor brusc que seguís tostemp ara felicitat terrenau, qu’ei de contunh semiada d’amarum, donques qu’era pena, resultat deth nòste gòi enes nòsti esfòrci terrenaus, s’està tostemp darrèr dera nòsta felicitat.
Escotatz eth mèn conselh se voletz èster en lòc segur: en dia dera vòsta felicitat brembatz-vo’n de qué era pena o eth malastre sobtat vie tostemp ara seguida.
En resumit: aqueth dia, eth sultan e toti es cristians, damb era soleta excepcion de Constança, sigueren escoteladi e esboderadi tant que se trapauen ena taula.
Aguest hèt atròç siguec realizat per aguesta abominabla vielha comaira, era sultana, damb era ajuda des sòns amics.
Era que volie governar eth país personaument.
Ne un solet des sirians que s’auien convertit e auien era confiança deth sultan arribèc a lheuar-se dera taula: toti sigueren estrissadi.
Es assautants de seguit agarrèren a Constança e la meteren a bord d’un vaishèths sense timon, en tot dider-li qu’aprenèsse a navegar de Siria enquia Italia, era sua patria.
L’autregeren ua part deth tresaur qu’auie vengut damb era e (voi hèr-les justícia), ua grana quantitat de viures.
Tanben amiaue vestits.
Atau ei se com era sarpèc mar entà laguens.
Ò, Constança, plia d’amabilitat e doçor, hilha estimada der emperaire, qu’eth Diu dera Fortuna sigue eth tòn guida!
Se senhèc e preguèc ara crotz de Jesucrist damb votz planhosa:
Ò, autar resplendent e benedit, Santa Crotz, tintada de sang compassiua der Anhèth que laue era anciana iniquitat deth mon, sauva-me deth diable e des sues garres, eth dia que m’estofa en aguest mar prigond!
Arbe victoriós, proteccion des fidèus, que tu solet poderes sostier ath Rei herit des Cèus, ath blanc anhèth traspassat pera lança.
Tu qu’as poder entà lançar as diables der òme e dera hemna, qu’ada eri les estenes es tòns benedidi braci.
Sauva-me e da-me fòrces entà botar remèdi ara mia vida.
Passèren es dies e se passèren es ans regant es mars de Grecia enquia qu’era sòrt les amièc enes estrets de Marròc; era minjaue pòc e fòrça còps cerquèc era mòrt, abans qu’es braves aigües la lancèssen en lòc qu’eth destin l’auie d’amiar.
Era gent se preguntarà: “Per qué era non siguec esgorjada amassa damb es auti ena taulejada?
Qui i auec aquiu entà sauvar-la?”.
Ad aguestes preguntes responerè: Diu sauvèc a Daniel en aqueth terrible jaç qu’en eth, (amassa, patrons e esclaus) toti sigueren avaladi pes leons; toti, exceptat Daniel, pr’amor que ploraue a Diu en sòn còr.
Mejançant era, Diu alistèc mostrar eth sòn poder miraculós entà qu’es auti podéssem veir es sues granes òbres.
Es filosòfi saben que Jesucrist (qu’ei eth remèdi segur entà quinsevolh mau) tar enteniment uman.
Era nòsta ignorància non pòt compréner era sua sabenta providéncia.
Ça que la, coma que non siguec esgorjada ena taulejada, qui la sauvèc en tot evitar qu’es ondades l’estofèssen?
Qui rescatèc a Jonàs deth vrente dera balèna, enquia que siguec lançat sus Ninive?
Coma sabetz, eth madeish que sauvèc ath pòble ebrèu d’estofar-se quan trauessèc eth mar a pè sec.
E qui mane as quate esperits dera tormenta e les da poder entà fustigar era tèrra sancera?
Nòrd, Sud, Èst e Oèst, non botges era huelha, es ondades e era tèrra.
Solide siguec eth qui manèc qu’aguesta hemna, autant adormida coma desvelhada, quedèsse protegida dera tormenta.
A on podec era trapar aliments e beuenda e com se tardèren autant es sòns viures pendent mès de tres ans?
Qui alimentèc a Maria d’Egipte en desèrt e ena tuta?
Solide siguec Jesucrist.
Que hèc un miracle tan gran coma quan neuric a cinc mil persones damb solet cinc pans e dus peishi.
Diu li manèc era sua abondor quan n’auie de besonh.
Siguec arrossegada pes furiosi mars deth nòste ocean enquia que es ondades la lancèren entà un castèth, qu’eth sòn nòm non ignori, en Northtumberland.
Eth sòn vaishèth demorèc fèrmament aganchat peth sable, sense qu’era marèa lo podesse desliurar, en èster era volontat de Crist qu’era demorèsse aquiu.
Eth garda deth castèth baishèc a veir es rèstes deth naufragi.
Escorcolhèc peth menut eth vaishèth e trapèc ara hemna lèu agotada per çò des trebucs qu’auie passat.
Tanben desnishèc eth tresaur qu’era amiaue damb era.
Li demanèc ena sua pròpria lengua qu’auesse pietat d’era e li demanèc qu’acceptèsse era sua vida e la desliurèsse de tant malastre.
Parlèc en ua sòrta de latin vulgar mès, totun, la comprenec perfèctament.
Quan eth garda n'auec pro, se hec a vier ara hemna ena plaja.
De jolhs, li balhèc gràcies a Diu pera sua ajuda (entà ben o entà mau) arrés la podie convéncer entà que didesse se qui ère.
Eth sòn cap, didec, auie patit tant en mar, qu’auie perdut era memòria.
E era siguec tan diligenta e incansabla entà servir, e complàder, que toti es que contemplauen eth sòn ròstre l’estimauen.
Eth garda e era sua hemna, dauna Hermenegilda, qu’èren pagans, coma toti es auti abitants deth país.
Totun, Hermenegilda arribèc a estimar a Constança damb tot eth sòn còr.
Constança se demorèc aquiu pendent fòrça temps, e se tenguie a plorar e a pregar, enquia que, pera gràcia de Jesucrist, era esposa deth garda se convertic.
En tot eth país non i auie cristian que gausèsse amassar-se damb d’auti entà practicar eth culte: toti es cristians auien hujut deth país quan es pagans conquistèren per tèrra e per mar totes es regions deth nòrd deth país.
Eth cristianisme se n’auie anat damb es bretons (es ancians abitants des isles) entà Gales, a on auien trapat un refugi momentanèu.
Ça que la, non auien despareishut toti es cristians bretons, e n’auie un quants qu’enganhauen as pagans e, secretament, venerauen a Jesucrist.
Tres d’eri demorauen près deth castèth.
Un d’eri ère cèc e non podie veir senon damb es uelhs dera ment, que damb eri es cècs pòden endonviar fòrça causes.
Eth solei ludie aqueth dia d’ostiu, quan Constança, amassa damb eth garda e era sua hemna, cuelheren eth camin qu’amie dirèctament entath mar en tot pensar esvagar-se e passejar de naut en baish ath torn d’ua mila.
Mès pendent aguest passeg se trapèren ad aguest òme vielh, cèc e acorbaishat, damb es uehs totafèt barradi.
En enténer aquerò, era dauna s’espauric, cranhent qu’eth sòn espós l’aucirie per çò deth sòn amor a Jesucrist.
Mès Constança l’ahisquèc en tot dider-li que hesse era volontat de Jesucrist coma ua hilha dera Glèisa.
Desconcertat per tot aquerò que vedie eth garda, exclamèc: Qué vò díder tot aquerò?
Constança li repliquèc:
Senhor, qu’ei eth poder de Jesucrist qui sauve ara gent des garres deth dimòni.
E comencèc a explicar era sua fe damb tau veeméncia e eloquéncia, qu’abans dera net eth garda ja s’auie convertit e credie ja en Jesucrist.
Ara plan, eth garda que non ère qui manaue en aqueth lòc que trapèc a Constança.
Eth lo sauvèc pendent fòrça ans jos eth poder d’Alla, rei de tota era Northumbria, que, coma sabetz, siguec er astut rei que frenèc as escocessi damb man de hèr.
Mès deishatz que torna ena mia istòria.
Satanàs, qu’ei tostemp amagat en tot demorar hèr-mos quèir en param, vedec guaire perfècta ère Constança, per çò que maquinèc era manèra de resvenjar-se d’era.
Hec qu’un joen escudèr que viuie ena ciutat s’encamardèsse perdudament d’era, damb tau passion, que se pensèc que se moririe se non artenhie auer-la tard o d’ora.
Mès quan la hestegèc non artenhec absoludament arren: era non se deishèc temptar.
Ena sua ràbia, eth pensèc ena manèra de hèr-la morir de vergonha.
Demorèc eth moment qu’eth condestable se trapaue de viatge, e ua net entrèc sigillosament ena cramba de Hermenegilda tant que dormien.
Autant Constança coma Hermenegilda èren en tot dormir, cansades e fatigades de tant pregar e èster en velha.
Deishèc eth guinhauet tacat de sang ath costat de Constança e se n’anèc.
Que Diu lo maudide!
Ara seguida, eth condestable entornèc ena sua casa damb Alla, eth rei deth país, e se trapèc qu’era sua esposa auie estat crudèument assassinada.
Plorèc de pena e se retorcèc es mans, quan aquiu en lhet ath cant de Constança desnishèc eth guinhauet tacat de sang.
Ai!, qué podie díder era s’era pena l’embargaue e non la deishaue pensar?.
Ath rei Alla l’informèren d’aguest malastre e tanben deth moment e deth lòc e de d’autes circonstàncies qu’en eres dauna Constança auie estat trapada en vaishèth que d’eth ja n’auem entenut a parlar.
Eth còr der rei s’esmoiguec de pietat en veir a ua creatura tan brava e gentila en aguesta tribulacion e angoisha.
Coma un anhèth que se mane entar aucidèr, aguesta prauba innocenta ère de pès dauant deth rei, tant qu’er infame escudèr qu’auie cometut eth crim asseguraue fausament qu’ère era que l’auie cometut.
Ça que la, era gent s’estarnèc en un gran clamor, en tot declarar que non podien imaginar-la-se capabla d’un acte tan monstruós, pr’amor que tostemp auien vist que s’auie portat ben e er amor que li professaue a Hermenegilda.
Toti es dera casa, damb era soleta excepcion der escudèr qu’auie aucit a Hermenegilda damb eth sòn guinhauet, balhèren eth madeish testimoniatge.
Totun, siguec aguest testimoniatge que facilitèc era tralha ath rei e li hec pensar qu’auie d’investigar mès ath hons entà desnishar era vertat.
Ça que la, Constança non auie qui la defenesse, ne era ac podie hèr; mès Eth, que moric pera nòsta redempcion e vencec a Satanàs (qu’encara s’està a on queiguec), serie aguest dia eth sòn magnific avocat.
Se non ei que Jesucrist hesse un miracle dauant de toti, a maugrat dera sua innocéncia, era gojata li calie èster executada de seguit.
Era s’ajulhèc e preguèc:
Diu immortau que sauvères a Susana des fauses acusacions, e tu, Vèrge Maria, hilha de Santa Anna, que dauant deth sòn hilh es angels canten Hosanna, ajuda- me se sò innocenta d’aguest crim; e se non ne sò, que morisca.
Qui non a vis bèth còp un ròstre esblancossit entre era multitud, eth ròstre d’aqueth qu’ei amiat entara mòrt dempús d’auer-se-le refusat eth perdon?
Tau ei eth color d’aqueth qu’ei en perilh, que podetz reconéisher eth sòn ròstre dera rèsta dera multitud.
Aguest qu’ère er aspècte de Constança quan guardèc ath sòn entorn.
Totes vosates, reines, duqueses e daunes que vos negatz ena prosperitat, ajatz pietat dera sua adversitat!
Era hilha d’un emperaire qu’ei soleta sense arrés a qui acodir entà que l’ajude.
Qu’ei era sua sang reiau que se trape compremetuda, es sòns amics se trapen luenh en aguest moment de besonh.
Mès eth rei Alla, donques qu’es còrs nòbles tostemp son pietosi, cuelhec pietat d’era enquiath punt qu’es lèrmes gesseren des sòns uelhs.
Se hec a vier un libre britanic qu’en eth figurauen es Evangelis.
Er escudèr jurèc immediatament sus eth libre qu’era ère colpabla: e, còp sec, ara vista de toti es presents, ua man lo heric en còth, en tot quèir coma ua pèira, damb es sòns uelhs dehòra des orbites.
Toti enteneren ua votz que didec:
Tu as acusat a ua innocenta hilha dera Santa Glèisa en preséncia deth rei.
Dauant d’aguest miracle era multitud se demorèc espaurida e toti, exceptat Constança, s’estèren coma espauridi, cranhent era resvenja des cèus.
Toti es que, injustament, auien sospechat dera santa e innocenta Constança èren empenaïdi e temerosi.
Per çò deth miracle e dera mediacion de Constança, fin finau, eth rei e fòrça d’auti des presents se convertiren, gràcies a Jesucrist.
Alla sentencièc ar escudèr mentidèr a èster executat de seguit peth sòn perjuri; totun, Constança se planhèc prigondament dera sua mòrt.
Alavetz, en vertut dera sua gràcia, Jesús hec qu’Alla se maridèsse damb aguesta beròia e santa puncèla damb ua solemna ceremònia.
D’aguesta sòrta Jesucrist hec de Constança ua reina.
Mès, entà díder era vertat, qui se sentec ofensada per çò d’aguest maridatge?
Donques Doneguilda, era tiranica anciana mair deth rei.
S’opausèc autant ara decision deth sòn hilh, que li semblèc qu’eth sòn maudit còr se l’anaue a partir en dus.
Li semblaue un desaunor qu’eth sòn hilh, eth rei, cuelhesse coma esposa a ua hemna estrangèra.
Que non voi passar mès temps entretengut en çò de superflú deth mèn relat, e vau entath hons.
Per qué vos auia de condar era pompa que se celebrèc era nòça, er orde que se mestrèren es plats dera taulejada, qui toquèc era trompeta e qui era trompa?
Tot se pòt resumir atau: mingèren, beueren, dancèren, cantèren e se divertiren.
E se n’anèren entath lhet coma ère de besonh.
Es esposes pòden èster santes creatures, mès de nets les cau tier pacientament toti es actes qu’autregen plaser as sòns marits, que se mariden damb anèths, e, de moment, les cau deishar de cornèr un shinhau era sua santetat.
Que son causes inevitables.
Damb eth temps era auec d’eth un hilh varon.
Atau, quan auec d’anar a perseguir as sòns enemics en Escocia, fidec era sua esposa ath suenh deth sòn condestable e deth sòn avesque.
Era doça e trenda Constança, qu’amiaue ja bèth temps prenhs, se demorèc tranquillament ena sua cramba e demorèc era volontat de Jesucrist.
Alavetz amainadèc un mainatge que batièc damb eth nòm de Maurici.
Eth condestable manèc cridar a un messatgèr e escriuec ath rei Alla entà dar-li era bona naua, ath delà de d’autes notícies qu’èren urgentes.
Eth messatgèr cuelhec era carta e partic, mès en tot demorar milhorar es sòns pròpris interèssi, se filèc ara prèssa a visitar ara mair deth rei.
En tot saludar-la educadament li didec, per pròpria iniciatiua:
Senhora, vos cau alegrar-vos e balhar mil gràcies a Diu.
Era mia Senhora, era reina, a amainadat un mainatge entara alegria e satisfaccion de tot eth país.
Vaquí es cartes sagerades damb era naua que me cau amiar ath mès córrer.
Que sò tostemp eth vòste servidor, s’ei que desiratz dider-li bèra causa ath rei, eth vòste hilh.
Deman vos diderè çò que desiri.
Eth messatgèr beuec cervesa e vin en abondor; tant qu’ère en tot dormir coma un porcèth, li panèren es cartes dera sua caisha e li fausifiquèren ua auta carta restacada damb er ahèr, dirigida ath rei coma se l’ac manèsse eth condestable, que sigillosa e engenhosament siguec botada ath sòn lòc damb tota era mala fe.
Quan eth rei liegec aguesta carta, se demorèc fòrça enquimerat.
Ça que la, non condèc ad arrés era sua pena.
En sòrta d’aquerò escriuec damb era sua pròpria man ua responsa que didie atau: “Que tot çò que Jesucrist me mane sigue benvengut, ara que m’an ensenhat era sua doctrina.
Senhor, que se hèsque era tua volontat e tot aquerò que Tu desires, sigue acceptat.
Que placi toti es mèns desirs ara tua disposicion.
Sauva ath mainatge, sigue monstre o non, e ara mia esposa enquia que torna en mèn larèr.
Amagant es sues lèrmes sagerèc era carta, que siguec immediatament autrejada ath messatgèr, que partic sense demora.
Quin messatgèr!
Totafèt embriac, damb er alend fetid, eth caminar trantalhant, es sòns sentits embotadi, e parlant coma ua agaça, non ère en condicions de sauvar cap confidéncia que se li hesse.
En quinsevolh companhia qu’en era sigue costum era embriaguesa, qu’ei impossible que cap secret sigue amagat.
Per çò de Donegilda, non domini pro era mia lengua coma entà descríuer damb justícia era sua malicia e crudeutat, per çò qu’ac dèishi entath diable.
Que sigue aguest qui celebre era sua traïcion!
Eth sòn esperit ère tan pòc femenin (qué digui, mon Diu), tant diabolic, que vos juri que, encara que caminaue sus era tèrra, era sua amna ère enes lunfèrns.
En tornar de veir ath rei, eth messsatgèr arribèc de nauèth ena cort de Donegilda, que l’acuelhec esplendidament.
Eth messatgèr beuec, aumplic er estomac de vin enquia que non podec mès, e, dempús, dormic coma tostemp, en tot roncar tota era net, enquiara gessuda deth solei.
De nauèth totes es cartes li sigueren panades e remplaçades per fausificacions que didien: “Eth rei mane ath sòn condestable, jos pena de mòrt, que de cap des manères li permete a Constança que s’estongue en sòn reiaume mès de tres dies e era quatau part d’ua marèa.
Se la botarà ada era a ath sòn hilh e tot aquerò que li pertanhe en madeish vaishèth que se la trapèc e se la harà enlà deth país, en tot dider-li que non torne jamès”.
Ja podie era amna de Constança sénter temor e soniar malajadilhes, tant que Donegilda tramaue aguesta orden!
Quan eth messsatger se desvelhèc londeman, cuelhec eth camin mès cuert entath castèth e l’autregèc era carta ath condestable, qu’exclamèc un e un aute viatge, damb eth còr afligit, tant que liegie era crudèu carta:
Senhor Jesucrist, didec, com pòt eth mon subervíuer se i a tanta marridesa enes sues creatures?
Diu Totpoderós, s’ei aguesta era tua volontat, com, en tot èster Tu un jutge just, permetes que perisquen es innocents e es dolents regnen ena prosperitat?
Guaire senti, brava Constança, auer d’èster eth tòn executor o ben morir de mòrt infamanta!
Que non i a cap alternatiua.
Toti es deth lòc, joeni e vielhs, plorauen per çò dera maudida carta manada peth rei.
Ath quatau dia, damb eth ròstre caperat d’un palitge mortau, Constança se filèc de cap ath vaishèth.
Damb grana submission acceptèc era volontat de Jesucrist.
S’ajulhèc ena plaja e didec:
Senhor, sigue tostemp planvengut tot çò que Tu me manes.
Aqueth que me sauvèc des fauses acusacions tant qu’èra entre vosati en tèrra, me sauvarà de tot perilh e de tota vergonha en mar, encara que non sai com; mès Eth seguís estant tan poderós coma tostemp entà sauvar, pr’amor que fidi en Eth e ena sua estimada Mair, ambdús vela e timon dera mia amna.
Eth sòn mainatjon ploraue entre es sòns braci.
Encara de jolhs, li didec ath mainatjon damb grana trendesa:
Cara-te, hilhet, que non te vau a hèr cap de mau.
E alavetz, en tot cuélher eth mocador deth sòn cap, lo botèc sus es sòns uelhets e lo brecèc enes sòns braci.
Lheuant es uelhs entath cèu, didec:
Maria, doça Vèrge e Mair, encara que, per çò dera incitacion d’ua hemna se perdec e condemnèc tota era Umanitat ara mòrt etèrna e dempús eth tòn Hilh siguec crucificat, tanben ei vertat qu’es tòns uelhs contemplèren era sua agonia e non i pòt auer comparèr entre eth tòn dolor e et que patís quinsevolh èsser uman.
Tu vederes damb es tòns pròpris uelhs se com auciren ath tòn Hilh.
A jo encara me viu eth mèn.
Doça Senhora, a qui preguen es que patissen, glòria dera feminitat, beròia Vèrge, refugi de pecadors, estela deth maitin, qu’ena tua doçor as pietat de toti es que meriten compassion laguens deth sòn malastre, ages pietat deth mèn hilh!
Quin ei eth tòn tòrt?
Per qué vò eth tòn crudèu pair que morisques?
Ages pietat, condestable!
Era alavetz guardèc de nauèth entà terra e didec: Adishatz, despietat espós!
E, en tot lheuar-se, caminèc pera plaja entath vaishèth, en tot hèr carar ath mainatge, tant qu’era gent la seguie.
Dempús se didec adiu.
Se senhèc devòtament e pugèc en vaishèth.
Non cranhetz, qu’auie viures en abondor entà que li durèssen fòrça temps e, laudat sigue Diu!, auie totes es autes causes de besonh que podessen hèr-li bèra manca.
Que Diu Totpoderós modère eth vent e eth temps e l’entorne en sòn larèr!
Era naveguèc pes mars…
Que non digui arren mès.
Non auie passat guaire temps quan eth rei Alla tornèc en sòn castèth e preguntèc pera sua esposa e eth sòn hilh.
Eth còr deth condestable quedèc gelat, mès damb paraules simples li condèc totes es circonstàncies qu’auetz entenut e qu’è relatat çò milhor qu’è pogut.
Li mostrèc ath rei era carta damb eth sagèth en tot dider-li:
Senhor, è executat exactament çò que me manères jos pena de mort.
Eth messatgèr siguec torturat enquia que mentèc toti es lòcs qu’auie pernoctat e ac cohessèc tot dera prumeria enquiath finau.
D’aguesta sòrta, interrogat damb adretia e treiguent es oportunes deduccions, endonvièren era origina deth mau.
Sabi pas se com ac heren, mès se desnishèc era man qu’auie escrit aquera carta e tot eth podom qu’auie vessat en era.
A tot darrèr, coma poiratz liéger en quinsevolh aute lòc, Alla executèc ara sua mair coma castig ara sua traïson.
Que siguec atau coma Donegilda acabèc mau.
Que Diu la maudide!
Non i a cap lengua capabla de condar era pena que consumic a Alla dia e net, en tot pensar ena sua hemna e en sòn hilh.
Mès ara tornem entà Constança que, Jesucrist atau ac volec, naveguèc ara deriva pendent mès de cinc ans, plia de privacions e incomoditats enquia qu’eth vaishèth arribèc en tèrra fèrma.
Fin finau, eth mar lancèc a Constança e ath sòn hilh enes entorns d’un castèth pagan, qu’eth sòn nòm non sai trapar ena mia documentacion.
Que Diu Totpoderós que sauvèc ara umanitat, se’n brembe de Constança e deth sòn hilh, un aute còp en poder de pagans e un còp mès (coma lèu saberatz), a mand de morir!
Fòrça persones baishèren deth castèth entà contemplar damb era boca dubèrta a Constança e ath vaishèth.
Ua net, eth majordòm deth castèth (un traïdor e renegat, Diu lo maudide!
Era malerosa hemna se trapaue en màger des trebucs.
Eth sòn hilh s’estarnèc a plorar e era madeisha tanben vessèc ues lèrmes abondiues, era Vèrge acodic de seguit ena sua ajuda, donques qu’ena furiosa luta que se produsic, eth mauvat perdec er equilibri e queiguec peth bòrd deth vaishèth, en tot recéber un just castig, pr’amor que s’estofèc en mar.
D’aguesta manèra Jesucrist sauvèc a Constança sense taca.
Vaquí es efèctes mespredables dera lascivia, que non solet aflaquís era ment, senon qu’arribe a destruir eth còs.
Eth resultat des desirs luxuriosi non ei senon eth malastre.
A guairi se’n ve morir o que son destruidi, non per acte en eth madeish, senon pera intencion de cométer aguest pecat!
A on podec trapar aguesta fèbla hemna es fòrces entà defener-se d’aguest renegat?
A Goliat, damb era sua immensa estatura, com lo podec hèr quèir David?
Tan joen e pòc armat, com gausèc guardar cara a cara a tan redobtable ròstre?
Qu’ei evident que sonque pera gràcia de Diu.
Qui autregèc a Judit eth valor e era valentia d’esgorjar a Holofernes ena sua tenda e atau desliurar deth desastre ath pòble escuelhut?
Eth madeish qu’autregèc a Constança fòrça e valor.
Eth sòn vaishèth trauessèc er estret que separe Gibraltar de Ceuta, e seguic navegant, a viatges entà Occident, a viatges entath Nòrd, Sud o er Èst, pendent longui dies, enquia qu’era Mair de Jesucrist (etèrnament benedida sigue!
Mès deishem pendent ua estona a Constança e parlem der emperaire.
Per cartes vengudes de Siria se’n sabèc deth carnalatge des cristians e deth desaunor costat per aquera serpiu amagada ena èrba (voi díder aquera marrida sultana qu’auie hèt aucir a toti es començaus dera taulejada).
Plan per aquerò, er emperaire manèc ath sòn senador damb un gran nombre de d’auti senhors, fòrça ben equipadi, entà cuélher resvenja des sirians.
Pendent fòrça dies usclèren, auciren e costèren grani tarrabastalhs, mès, a tot darrèr, meteren rumb entara sua patria e, sivans conden, navegauen ar estil principesc en sòn victoriós retorn en Roma, quan se trapèren damb eth vaishèth qu’anaue ara deriva damb era prauba Constança a bòrd.
Se la hec a vier en Roma e botèc a Constança e ath sòn hilhet ath suenh dera sua hemna, damb era quau causa comencèren a víuer damb eth senador.
Atau siguec se com Nòsta Senhora desliurèc a Constança (coma a fòrça d’auti) deth malastre.
Aquiu qu’ère destinada a víuer pendent long temps ocupada tostemp a hèr bones òbres e, encara qu’era esposa deth senador ère era sua tia, non sabec reconéisher a Constança.
Mès non me vau a entretier en aquerò e deisharè a Constança ath suenh deth senador, tant que torni a referir-me ath rei Alla qu’ei encara en tot pensar ena sua hemna.
Entà abreujar aguesta longa istòria diderè qu’un dia eth rei Alla sentec tau racacòr per auer aucit a sa mair, que venguec en Roma a someter-se ara peniténcia qu’eth Papa li volesse impausar e a demanar perdon a Jesucrist peth mau qu'auie hèt.
Es messatgèrs que s’auancèren ara acompanhada escampilhèren era naua (que lèu s’estenec per tota era ciutat de Roma) de qué eth rei Alla venguie de romieuatge.
En saber-se’n d’aquerò, eth senador, coma solie, cavauquèc ath sòn encontre damb fòrça persones dera sua familha, autant entà costar-li impression pera sua magnificéncia, coma entà mostrar-li es sòns respèctes a un rei.
Se non sò enganhat, eth hilh de Constança se trapaue entre es amassadi.
Quauqui uns diden qu’eth senador se hec a vier ath mainatge ena taulejada a demana de Constança.
Toti aguesti detalhs s’escapen deth mèn coneishement, mès eth cas ei qu’ère present.
Era vertat ei qu’ère eth desir de sa mair qu’eth mainatge siguesse ena preséncia d’Alla e vedesse era cara deth rei pendent eth sopar.
En veir ath mainatge, eth rei s’estonèc meravilhat e, mès tard, li preguntèc ath senador:
Qui ei aguest beròi mainatge qu’ei aquiu?
Per Diu e per Sant Joan, que non n’è era mendre idia, didec eth senador.
E en pòques paraules li condèc a Alla se com auie estat trapat eth mainatge.
E Diu se’n sap, seguic eth senador, que de totes es hemnes terrenaus, maridades o vèrges, jamès vedí o me’n sabí d’ua que siguesse mès vertuosa en tota era mia vida.
Gausaria assegurar qu’abans s’estimarie mès qu’un guinhauet li trauessèsse eth pièch qu’èster ua pecadora.
Que non i a òme que posque ahiscar- la a cométer pecat.
Ara plan, aguest mainatge ère çò de mès semblable a Constança qu’un se pòt imaginar.
Eth ròstre de Constança ère gravat ena memòria d’Alla e comencèc a preguntar-se se, per bèth edart afortunat, era mair deth mainatge podie èster era sua esposa.
Alendant en secret partic dera taula tanlèu podec.
Mès, ara seguida, se responec ada eth madeish:
Com sai que Jesucrist non a pogut amiar ara mia esposa enquia aciu, a trauèrs deth mar, dera madeisha manèra qu’Eth l’amièc en mèn pròpri país d’a on venguec?
E pera tarde Alla venguec ena casa deth senador entà veir s’aguesta miraculosa coïncidéncia podie èster cèrta.
Eth senador li hec toti es aunors e manèc a cercar a Constança ath mès córrer.
Quan Alla vedec ara sua hemna la saludèc damb cortesia, mès de seguit s’en.honsèc.
Pr’amor que deth prumèr moment que la vedec, sabec qui ère reaument.
Pera sua part, ada era era pena la deishèc clauada en solèr e sense poder parlar, eth sòn còr se l’auie arturat de tant dolor, donques que se’n brembèc dera sua crudeutat.
Dus còps cuelhec ua malagana dauant des sòns uelhs, tant qu’eth ploraue e sajaue d’explicar-li entre somics:
Que Diu e toti es sòns sants gloriosi agen pietat dera mia amna, didec, pr’amor que tant innocent sò deth mau que t’an hèt coma deth que l’an hèt a Maurici, eth mèn hilh, eth sòn ròstre ei era tua viua imatge; se non ei atau, qu’eth diable se me hèsque a vier.
Es lèrmes e era angonia des dus non se padeguèren lèu, pr’amor qu’es sòns tristi còrs se tardèren encara fòrça a trapar aleugeriment.
Trincaue era amna eth hèt de veder-les plorar, donques qu’es sues lèrmes aumentauen era pena.
Me cau demanar-vos en aguest moment que me desencusetz deth mèn prètzhèt, pr’amor qu’è passat tot eth dia en tot descríuer era sua afliccion e ja sò cansat de descríuer aguestes scènes tan melancoliques.
Mès, quan a tot darrèr se sabec era vertat, qu’Alla ère totafèt innocent de toti es patiments d’era, supausi que se deueren punar aumens cent còps.
E entre eri i auec ua felicitat tau, coma jamès s’a vist dès que comencèc eth mon, exceptat era alegria etèrna.
Era li preguèc ath sòn espós, plan umilamant, que, coma compensacion as sòns longui e dolorosi patiments, li manèsse ua invitacion especiau a sa pair, en tot demanar-li que l’autregèsse eth plan naut aunor de vier a sopar ena sua casa.
Tanben li demanèc que de cap des manères li didesse ua soleta paraula a sa pair sus era.
Que n’a qu’asseguren que siguec eth mainatge Maurici qu’autregèc eth messatge ar emperaire.
Mès me pensi qu’Alla non siguec tant insensat coma entà manar a un mainatge entà ua persona de tan sobeiran aunor coma er emperaire, era glòria dera Cristiandat.
Semble milhor que siguec eth madeish, en persona.
Er emperaire auec era cortesia de consentir a vier a sopar, coma li demanauen.
E è liejut que guardèc tu per tu ath mainatge e pensèc ena sua hilha.
Quan Alla tornèc en sòn lotjament ordenèc tot çò de besonh entà premanir era taulejada.
Arribat eth dia, Alla e era sua esposa se pimpalhèren e gesseren alègrament a recéber ar emperaire.
Que siguec alavetz quan Constança vedec a sa pair en carrèr.
Era baishèc deth shivau e se lancèc as sòns pès exclamant:
Pair, qu’ei que te n’as desbrembat dera tua trenda hilha?
Sò era tua hilha Constança, que manères entà Siria hè fòrça temps.
Donques que sò jo, aquera que siguec manada a navegar e condemnada a perir.
Ara, estimat pair, te demani ua gràcia: non me tornes a manar en un país pagan e arregraïs-li ad aguest, eth mèn marit, era amabilitat qu’a auut damb jo.
Qui pòt èster capable de descríuer era alegria qu’embargaue as tres en amassar-se?
Mès me cau acabar eth mèn relat; eth dia lèu ja s’acabe e non voi costar cap retard.
Aguesta gent erosa se seiguec ena taulejada a on les deisharam contents e esvagadi, mil còps mès erosi de çò que jo posca díder.
Eth sòn hilh Maurici, mès endauant, siguec hèt emperaire peth Papa.
Amièc ua vida cristiana e aportèc fòrça glòria ara Glèisa.
Era vida de Maurici la podetz trapar enes vielhes istòries romanes.
Jo que l’è desbrembada.
Eth rei Alla alistèc eth moment avient e entornèc entà Anglatèrra peth camin mès rapid, en tot her-se a vier damb eth ara sua doça e santa esposa Constança.
Aquiu viueren en patz e felicitat.
Ara plan, jo vos asseguri qu’era felicitat terrenau se tarde solet pòc de temps.
Que càmbie coma era marèa, en tot passar dera net entath dia.
Qui a viscut un dia sancer en complèta felicitat, sense veder-se secodit pera consciéncia, era ira, eth desir, era enveja, er orgulh, era passion eth mau o per bèra sòrta de temor?
Sonque ac digui entà méter de relèu qu’era felicitat d’Alla damb Constança solet se tardèc ua tempsada en alegria e satisfaccion plies, pr’amor qu’era mòrt, qu’escuelh es sues victimes entre es poderosi e umils, se hec a vier ath rei Alla d’aguest mon en apruprètz un an.
Constança sentec un gran desconsolament (que Diu la benedisque!
Es sues aventures qu’auien ja acabat.
Quan siguec dauant de sa pair, queiguec de jolhs en solèr plorant trendes lèrmes, mès damb eth còr plen de felicitat, laudant a Diu cent mil còps.
Viueren pair e hilha vertuosament, hènt fòrça òbres de caritat, e non se separèren ja mès enquiara mòrt.
Ara, adishatz, eth mèn relat s’a acabat.
Que Jesucrist, qu’a poder entà manar alegria dempús des penes, mos tengue en gràcia de Diu e mos sauve a toti es qu’èm aciu!
Atau sigue.
Er ostalèr se lheuèc sus es estrius e exclamèc:
Òmes de Diu, escotatz toti: Aguest qu’a estat un relat profitós e avient.
Senhor prèire, pes uassi de Crist, condatz-mos quauquarren, tant que seguim eth nòste camin.
Vosati es estudiosi qu’ètz plei de sabença, qu’ei auantatjosa e agradiua a Diu.
Eth prèire responec:
Er anfitrion li repliquèc:
Sant Diu!
Se per qué aguest òme renègue d’aguesta manèra tan pecadissa?
Ès aciu Jenkin?
Flairi un Lolardo en aire.
Escotatz-me, òme de Diu, non hujatz, pera Passion de Crist.
Qu’auem sermon.
Aguest Lolardo mos vò sermonejar.
Eth marinèr exclamèc:
De cap manèra.
Aguest non predicarà, non mos cansarà damb es sues explicacions sus er Evangèli.
Aciu toti credem en Diu.
Començarè damb relats eretics e a semiar arraja en nòste net horment.
Per tant, ostalèr, t’avisi per auança: aguest insignificant jo, qu’a conde entà condar.
Vos harè campanes tant alègres que desvelharè a tota era concurréncia.
Que no vau a tractar sus tèmes filosofics, ne medicaus ne legaus.
Ena mia parla traparatz plan pòc de latin.
Se non i auesse cap libre que tractèsse deth tèma, era mia experiéncia personau me balharie eth dret a parlar des penes deth matrimòni; donques, senhores e cavalièrs, dempús es mèns dotze ans (laudat sigue Diu sempitèrn!
Cada un des mèns marits siguec ua persona de categoria laguens dera sua pròpria esfèra.
Plan que òc, non hè guaire me dideren que coma que Jesucrist sonque assistic un còp a ua nòça, en Canà de Galilea, damb tau precedent Eth me demostrèc que jo non auia d’auer-me maridat qu’un solet còp.
Vos cau saber es dures paraules que Jesús, Diu e Òme, prononcièc en cèrta escadença ath cant d’un potz quan repoteguèc ara hemna de Samaria: “Tu qu’as auut cinc marits, e aqueth que damb eth ara demores non ei eth tòn marit”.
De vertat, aguestes sigueren es sues paraules, mès non compreni eth significat qu’Eth volet dar a semblabla afirmacion.
Sonque pregunti aquerò: per qué eth cincau òme non ère eth marit dera samaritana?
Guairi ne podie auer era en matrimòni?
Jamès ena mia vida è entenut que se concretizèsse era quantitat.
Era gent pòt supausar e interpretar çò que volgue; tot çò que jo sai damb certitud ei que Diu mos manèc créisher e multiplicar- mos: un tèxt excellent que compreni perfèctament.
E sai tanben fòrça ben qu’Eth afirmèc qu’eth mèn marit aurie de deishar pair e mair e cuelher-me.
Mès sense mentar en absolut era quantitat, sigue de bigamia o octogamia; donques, per qué era gent a de parlar d’aquerò coma de quauquarren dolent?
Guardatz, per exemple, ad aqueth rei tan sabent, Salomon; ne sò solide fòrça de qué auec mès d’ua hemna.
Pro que Diu permetesse que siguesse legau entà jo divertir-me era mitat de còps qu’eth!
Quin present celestiau les deu auer autrejat a cada ua des sues hemnes!
Arrés enes nòsti tempsi a quauquarren que se li retire.
Per çò que dedusisqui, Diu ac sap, qu’aguest nòble rei auec fòrça alègres batalhes damb cada ua d’eres ena prumèra net, tan plen de vida ère!
Benedit sigue Diu, qu’a permetut que me maridèssa cinc còps!
M’apoderè de çò de milhor qu’amiauen ath hons des sues borses e des sues caishes fòrtes; dera madeisha manèra qu’eth hèt de frequentar desparières escòles perfeccione ar erudit, e desparièrs prètzèts especializen ath trabalhador, a jo m’an entrenat cinc marits.
Planvengut sigue eth siesau quan arribe!
Era vertat ei que non desiri estar-me casta etèrnament.
Tanlèu coma eth mèn marit se’n va d’aguest mon, un aute cristian li calerà maridar-se damb jo, pr’amor que, coma ditz er apostòl, sò liura de hè’c a on volga, en nòm de Diu.
Non afirme qu’eth maridar-se sigue pecat, senon que vau mès maridar-se que usclar-se.
Qu’ei parièr qu’era gent critique ad aqueth pervèrs Lamech e era sua bigàmia.
Tot çò que sai ei qu’Abraham, madeish que Jacob, ère un òme sant.
E ambdús (coma fòrça d’auti sants varons) aueren mès de dues esposes.
Me podetz díder en quin lòc Diu Totpoderós a enebit eth matrimòni, bèth còp, de manèra explicita?
Responetz-me se vos platz.
O ben, a on a exigit era virginitat?
Qu’ei parièr, vosati sabetz tan ben coma jo que quan er apostòl Pau parlèc de virginitat, didec que non auie cap precèpte entada era.
A ua hemna se li pòt conselhar que se demore celibatària, mès un conselh non equivau a ua orde.
Qu’ac deishèc ath nòste critèri, pr’amor que se Diu mos auesse exigit sauvar era virginitat, peth hèt de hè’c aurie condemnat eth matrimòni.
E, cèrtament, se non se semièsse jamès un seme, d’a on vierie era virginitat?
Que i a prèmi entad aqueth qu’escuelh era virginitat: que l’artenhe eth que pogue; ja veiram qui ei eth que cor milhor.
Mès aguesta crida non ei entà toti, se sauve solet entad aqueth que Diu, en sòn poder, aliste autrejar-l’ac.
Me’n sai qu’er apostòl ère vèrge; e encara que didec que desiraue que toti es òmes siguessen coma eth, aguesta siguec era soleta exortacion que hec dera virginitat.
E me permetec que me convertissa en esposa, coma concession especiau, de sòrta que s’eth mèn marit morie, non siguesse pecat maridar-se damb jo, ne tansevolh bigamia.
Ça que la, “non dèishe d’èster laudable entà un òme non tocar carnaument a ua hemna; eth sant volie díder en lhet o en jaça, donques qu’ei temerari amassar huec e lin.
Ja comprenetz era metafòra.
Plan, donc, a grani traits, eth tenguec qu’era virginitat ère milhor qu’eth matrimòni pr’amor qu’era carn ei febla (febla la cridi jo, se non ei que marit e hemna pensen víuer en continéncia pendent tota era sua vida matrimoniau).
Qu’ei vertat aquerò: non me còste adméter qu’era virginat ei milhor qu’era bigamia.
Que complatz a quauqui uns mantier-se purs de còs e d’amna; en mèn cas, jo non vau a vantar-me d’aquerò.
Coma sabetz, eth patron dera casa non a toti es utisi d’aur; quauqui uns son de husta e, totun, an ua grana utilitat.
Diu cride ara persona de manèra desparièra e cada un perceb de Diu eth sòn pròpri don particular (quauqui uns, ua causa; d’auti, ua auta, segontes es projèctes divins).
Ena virginitat i a ua grana perfeccion e tanben i é ena devòta continéncia entre maridadi; mès Jesucrist, hònt de perfeccion, non didec a toti qu’anèssen a véner tot çò qu’auien e autrejar-lo as praubi, e seguir es sòns passi.
Eth parlèc ad aqueri que desiren amiar ua vida de perfeccion.
Jo, se non vos impòrte, senhores e cavalièrs, non sò ua d’eri.
Pensi tier es milhors ans dera mia vida entà actes e compensacions que proporcione eth matrimòni.
Didetz-me, entà qué sigueren hèts es organs reproductors e damb quina finalitat siguec creat er òme?
Solide fòrça que non sigueren creats entad arren.
Balhatz-li es torns que volgatz, discutitz pertot entà demostrar que sigueren hèts entà evacuar orina, qu’es nòstes petites diferéncies an coma soleta finalitat distinguir eth mascle dera femèla.
Quauquarrés a dit non?
Era experiéncia mos ensenhe que non ei atau.
Entà non contrariar as erudits vau a afirmar çò que seguís: que sigueren creadi entàs dues finalitats, ei a díder, autant entara foncion coma entath plaser dera reproduccion, qu’en aquerò non desagradam a Diu.
A veir, per quin aute motiu s’aurie d’auer deishat escrit enes libres qu’un òme “li cau pagar eth debit ara sua hemna?” E damb qué harie eth pagament sense tier eth sòn innocent esturment?
D'aquerò se dedusís que s’autregèc a totes es creatures viuentes autant entara procreacion coma entà evacuar orina.
Totun aquerò, non sò en tot afirmar que eth que sigue equipat entàs actes que m’è referit ac age d’utilizar entar acte dera procreacion.
Se siguesse atau arrés se preocuparie dera castetat.
Jesucrist, coma mès de un aute sant dès qu’eth mon ei mon, ère vèrge e ère configurat coma òme; totun, tostemps viuec en perfècta castetat.
Que non è arren en contra dera virginitat.
Qu’es vèrges siguen pans dera haria mès fina e cridatz-mos a nosates, es qu’èm esposes, pan de mesturet; ça que la, a maugrat tot, Sant Marc vos pòt explicar que Jesucrist alimentèc a milenats damb pan de mesturet.
Jo perseverarè en estat que Diu m’a cridat; non sò guaire lanfiosa.
Coma esposa tierè eth mèn esturment, damb era madeisha generositat qu’eth Creador me l’autregèc.
Se siguessa reticenta, qu’eth Senhor me castigue!
Eth mèn espós l’aurà dia e net, tostemp que lo volgue e vengue a “pagar-me” çò que me deu.
Que non serè jo qui l’artura tu per tu.
Mentretant siga viua, qu’ei a jo que s’autrege “eth poder deth sòn pròpri còs” e non ada eth.
Aquerò ei çò qu’er apostòl Sant Pau m’expliquèc; e encomanèc as nòsti esposi que mos estimèssen ben.
Que sò d’acòrd damb eth sòn punt d’enguarda…
En enténer aguestes paraules, se lheuèc eth bullaire e didec:
Plan, senhora, per Diu e per Sant Joan qu’ètz ua estupenda predicadora sus aguest tèma.
Ai!, jo siguí a punt de maridar-me damb ua hemna, mès me preguntèc: per qué li cau ath mèn còs pagar semblable prètz?
Lèu m’estimaria mès non maridar-me, de moment, damb cap hemna.
Tu demora, responec era.
Eth mèn relat encara non a començat.
Plan, se tu vas a béuer de un aute barril abans que jo aja acabat, que non serà tan bon coma era cervesa.
Quan aja acabat de condar-te es tribulacions deth matrimòni (qu’en aquerò sò ua expèrta de tota era vida, ei a díder, jo madeisha è sabut èster un flagèl), alavetz poiràs díder se vòs tastar eth barril que vau a daurir.
Tie compde abans d’apressar-te ada eth, donques que te condarè mès d’ua dotzena de condes entà cuélher precaucions.
Aguestes son es madeishes paraules de Ptolomèu, tau coma les poiràs trapar, se lieges era sua Amna.
Senhora, didec eth bullaire, desencusatz-me se vos prègui qu’ajatz era amabilitat de seguir tau coma auetz començat: condatz eth vòste relat e non vo’n hescatz d’arren.
Mostratz-mos as joeni es vòsti metòdes.
Fòrça ben, alavetz, donques que semble que vos agrade.
Solet demori qu’arrés des aciu presents s’ofene se digui çò que me passe peth cap, pr’amor qu’era soleta causa que voi ei divertir.
Ara, senhors, vau a seguir eth mèn relat.
Que jamès torna a béuer ne ua soleta gota de cerveza se mentisqui: tres des mèns esposi me gesseren boni, e dus, dolents.
Es tres boni qu’èren vielhs e rics, a penes podien tier vigent eth contracte dera nòsta unión (ja comprenetz eth significat des mies paraules).
Que Diu me perdone se me meti a arrir cada viatge que rebrembi guaire despiatadament les hèja trabalhar pes nets.
Mès que non me n’encuedaua d’aquerò, ac juri.
Eri m’auien autrejat es sues tèrres e eth sòn tresaur, per çò que non n’auia de shordar mès entà conquistar eth sòn amor e mostrar-les respècte.
Diu mèn!
M’estimauen tant que jo non li balhaua cap impòrtància ad aquerò..
Alavetz, entà qué shordar-me tà complader-les se non ei que siguesse entara mia diversion e pròpri profit?
Paraula d’aunor que les trabalhè ben (mès d’ua net les hi idolar).
Non me pensi qu’agen guanhat era Dunmow Flitch, coma quauqui uns.
Ça que la, les governè tan ben ath mèn gust, que cada un d’eri siguec totaument erós.
Tostemp èren prèsti a hèr-me a vier causes polides dera hèira.
Be n’èren de contenti quan les parlaua doçament!
Donques que solet Diu se’n sap dera ràbia que les pelejaua.
Ara escotatz vosates, sabentes esposes que sabetz a qué me referisqui, e vos condarè guaire ben me les apraiaua.
Aguesta qu’ei era manèra de parlar-les e de hèr-les a sénter colpables.
Pr’amor que non i a òme que sàpie mentir e perjurar ne era mitat de ben qu’ua hemna.
Que non me referisqui as esposes escarrabilhades, senon ad aqueres que cometen errors.
Mès escotatz eth sistèma que tenguia.
Per qué ei era esposa deth mèn vesin tant eleganta e alègra?
Era qu’ei respectada on sigue que vage, mentre qu’a jo me tòque demorar-me en casa; non è vestits digni entà botar-me.
Qué ei çò que hès ena sua casa?
Tan beròia ei?
Tant encamardat n’ès?
Qué li gasulhaues ara nòsta sirventa?
Tu, vielh luxuriós, dèisha-te de pegaries!
E tostemp que jo è ua innocenta charrada damb un amic o vau ena sua casa entà divertir-me un shinhau, tu te botes a idolar coma un diable.
Vies en casa damb ua peta e te sès en tòn banc a sermonejar: pro que crebèsses.
Vosati didetz qu’ei un gran malastre maridar-se damb ua hemna prauba per çò deth còst; mès s’era ei rica e mantie bones relacions, alavetz didetz qu’ei ua tortura tier-li eth sòn orgulh e es sues males encolies.
Tu, pògavergonha!
S’era ei polida, didetz que toti es luxuriosi vieràn darrèr d’era, e qu’era sua castetat non se tardarà ne ua menuta s’ei assetjada pertot.
Un castèth assetjat pertot non pòt resistir massa temps (atau ac didetz).
E s’era ei lèja, alavetz didetz que desire a quinsevolh òme que li bote era sua guardada ath dessús e va ath sòn darrèr coma un gosset enquia que trape a quauqu’un que volgue “comerciar” damb era.
Segontes didetz, non i a cap auca en lac que sigue tan grisa e lèja que non trape ath sòn mascle.
E dempús afirmatz qu’ei de mau hèr tier a ua gojata qu’arrés ei prèst a guardar.
Malerós!
Atau ei coma seguisses parlant quan vas entath lhet, gasulhant que cap òme en sòn sen li cau maridar-se, ne tanpòc sages de vier entath cèu.
Qu’er arrai e eth tron trinque eth tòn arropit còth.
Vosati didetz qu’un tet horadat, ua humeneja que dèishe anar hum e ua esposa repotegaira espaurissen ar òme deth sòn pròpri larèr.
Ò, que Diu les benedisque a totes!
Qué li hè mau ath vielh qu’atau repotègue?
Abans comentaua que nosates, es hemnes, èm prèstes a amagar es nòsti defèctes enquia qu’eth nud deth matrimòni sigue ben estacat, e que dempús vo’les mostram; un provèrbi pervèrs a on n’age!
Tu m’expliques que se pòden provar sense prèssa, bòs, ases, shivaus e gossets abans de crompar-les, atau coma tonèls, lauamans, culhères, escabèls e d’auti utisi domestics semblables, ath delà de topins, vestits e ròba; mès qu’arrés pròve a ua esposa abans de maridar-se.
Praube pòcvau!
E dempús, sivans afirmatz, deisham veir es nòsti defèctes.
Tanben comentes que me shòrde que non digues de contunh çò de polida que sò, contemplant eth mèn ròstre o hènt-me compliments on que sigue que anem; o se te’n desbrembes de felicitar-me eth dia deth mèn aniversari, o se non ès cortès damb era mia patrona, era mia assistenta o era familha o amics deth mèn pair; aguesti son es tòns comentaris, vielh barril plen de mentides.
Tu, enquia e tot as sospechat, enganhosament, deth nòste aprenent Jankin peth sòn retortilhat peu ròi e pera manèra que me tracte a on sigue que vaja.
Non lo desiraria ne encara que te morisses deman.
Mès, malerós, respon-me: qu’ei que non amagues de jo es claus deth tòn armari o comòda?
Per amor de Diu!
Sabes pro ben qu’ei autant dera mia proprietat coma dera tua.
Qué?
Vòs qu’era tua esposa passe per pèga?
Qu’ei parièr çò que hèsques: te calerà prescindir d’un o der aute.
E entà qué te servissen tota era tua vigilància e suenhs?
Bèri còps me pensi que te shautarie sauvar-me embarrada ena tua caisha fòrta.
Çò que m’auries de díder ei aquerò: “Estimada esposa, ve-te’n tà on volgues e divertis-te; non ne harè cabau des charradisses.
Dauna Alicia, sai qu’ès ua esposa fidèu e leiau”.
Nosates non podem estimar a un òme que tengue eth contròtle des nosti va-e-veni; mos cau èster liures.
Qu’eth sabent filosòf Ptolomèu sigue benedit per dessús de toti es auti, pr’amor qu’eth escriuec aguest provèrbi en sòn Almagesto: “Eth mès sabent de toti ei eth que non se preocupe bric de qué quauquarrés sigue mès ric qu’eth”.
D’aguest provèrbi auràs de dedusir que non s’a de plànher de çò de ben que viuen quauqui uns, se tu ja n’as pro entà tu.
Donques, pèc, non te’n hèsques; qu’auràs pro plaser sexuau aguesta net s’ac vòs atau.
Qu’ei que jamès a existit arrés tant aganit coma entà remir a d’auti alugar era sua candèla damb era sua lantèrna?
Qu’ei qu’alugarà mens per aquerò?
Per amor de Diu!
Per qué te planhes, se ja n’as pro de tot?
Dempús didetz qu’era nòsta castetat ei en perilh se mos apolidim damb vestits e jòies.
E alavetz tu, pèc!, te cau emparar-te en aguest tèxt de Sant Pau: “Qu’es hemnes s’apolidisquen modestament, damb modestia e sobrietat, ditz er apostòl, e non damb trenes ne fines jòies, ne damb aur, pèrles o ornaments cars”.
Plan, donc, harè cabau des tòns tèxti e dera tu cita coma se jo siguessa ua piuda.
E un còp dideres que jo èra coma ua gata, que se li sharramostís era pèth, s’està en casa, mès tanlèu eth sòn peu ei polit e elegant non se demore ne miei dia ath laguens, senon que çò prumèr que hè peth maitin ei gésser a luder-lo e miaular coma se siguesse en zèl.
Çò que vòs díder, pèc mèn, ei que se jo voi semblar eleganta ei solet pr’amor que voi escapar-me e lúder es mèns liròts.
De qué te servís espiar-me?
Autanplan se li preguessa a Argos que me sauvèsse çò de milhor possible, t’asseguri que non artenherie sauvar-me se non ei que jo ac volessa; qu’ac haria dauant des sòns nassi, atau t’ac è de cohessar.
Tu tanben me dides que i a tres causes que trebòlen tota era tèrra e qu’arrés pòt suportar era quatau.
Ò, eth mèn estimat pèc!
Que Jesús t’abraque era vida!
Que vas per aquiu anonciant qu’ua hemna odiosa ei un d’aguesti malastres.
Qu’ei que non as d’auti comparèrs entà tier-les enes tues parabòles qu’eth hèt de plaçar en eres a ua esposa malerosa?
Dempús compares er amor d’ua hemna damb eth lunfèrn, damb ua tèrra seca e èrma e damb nafra usclant; coma mès uscle, mès prèsta ei a consumir tot çò que sigue consumible.
Dera madeisha manèra qu’es vèrmes esbaucen a un arbe, pòt esbauçar ath sòn marit.
Toti es que son encadiadi a ua hemna ac saben.
Qu’ei aquerò que didetz!
Coma podetz veir, senhores e cavalièrs, atau ei coma hi creir as mèns ancians esposi, dehòra de tot dobte, que taus èren es mies paraules quan èren embriacs; tot qu’èren mentides, mès artenhí qu’era mia neboda e Jankin confirmèssen tot çò que didia.
Ò, Diu!
Guairi copacaps e trebucs les costè!
E eri, praubets, èren totafèt innocents.
Jo, coma un shivau, les mossegaua e de seguit endilhaua entà que m'amorassèssen.
Jo les pelejaua, autanplan quan non auia rason; o dilhèu m’aurien aucit se non ac auessa hèt.
Eri qu’èren mès que contents de trapar ua rapida desencusa per causes que jamès ena sua vida n’auien auut eth tòrt.
Jo solia acusar ath mèn espós de hemnassièr, quan era vertat ei qu’ère ja tan malaut qu’a penes se tenguie de pè; ça que la, aquerò li costaue ues gatalhèues en còr, donques qu’atau li demostraua guaire l’estimaua.
Quan jo gessia pes nets li juraua qu’ère entà vier a espiar as gojates que damb eres s’auie ajaçat, çò que m’autrejaue bona desencusa entà fòrça divertiments.
Aguest engenh femenin que ven ja de neishement.
Diu mos a autrejat que, per natura, totes es hemnes ajam lèrmes, mentides e capacitat d’embolhar es causes.
D’ua causa me vanti: a tot darrèr tostemp guanhaua as mèns esposi de quinsevolh manèra, sigue pera fòrça, per astúcia o per quinsevolh aute remèdi, coma eth de repotegar-les de contunh.
A on se les acabaue especiaument era sòrt ère en lhet; aquiu ère a on solia pelejar-lo e acabar damb era sua diversion.
Quan jo me n’encuedaua de qué s’apressaue eth braç deth mèn marit, non me demoraua ne un solet moment en lhet, enquia qu’auesse pagat eth sòn pròpri rescat; alavetz li permetia jogar damb jo; e, per tant, aguest conde va dirigit a toti es òmes.
Jo tostemp digui que tot a eth sòn prètz.
Qui pòt atrèir a un falcon ena sua casa damb es mans uedes?
Entà arténher çò que jo volia, solia tolerar tota era lascivitat e enquia e tot hèr veir qu’auia talents d’era, encara que, de vertat, jamès m’a agradat eth porcèth vielh.
Qu’ère aquerò, reaument, çò que me hège repotegaira.
Cèrtament non èra aganida enes mèns repotecs; enquia e tot quan èrem ena taula les entornaua cada un des sòns “favors” damb un repotec, vos ac asseguri.
Que Diu me perdone, mès s’auessa de hèr era mia volontat e testament aciu e ara, vos asseguri que non i aurie paraula de repotec que les deuessa, que non les siguesse totaument pagada.
M’ac apraiè tostemp damb tanta intelligéncia, qu’eri decidiren que çò de milhor ère deishà’c anar tot, pr’amor que se non jamès auríem auut repaus.
Ja podie eth botar cara de leon enforismat, que non se’n gessie damb era sua.
Jo li didia alavetz: “Estimat, guarda a Wilkin, eth nòste anhèth.
Be n’ei de doç!
Apressa-te, estimat, que te voi dar un punet ena caròla.
Tu tanben te cau èster doç e pacient e auer ua consciéncia doça e escrupulosa, donques que tostemps ès en tot sermonejar sus era paciéncia de Job.
Tie paciéncia; practica çò que prediques, pr’amor que se non ac hès, te mostrarè guaire milhor ei qu’era patz regne damb era tua hemna e age patz en casa.
Qu’ei evident qu’un des dus li cau someter-se, e, coma qu’er òme ei mès rasonable qu’era hemna, te cau èster tu qui cedisque.
Qué ei çò que te hè protestar e emmaliciar tant?
Qu’ei que solet vòs qu’eth mèn con sigue solet entà tu?
Plan, donc, cuelh-lo e gaudis-lo!
Per Sant Pèire!
Guarda guaire l’estimes.
Non ves que se botèssa ara venda eth mèn “sèxe” poiria anar vestida coma ua princessa, mès que me lo sauvi solet entà tu?
Eth cèu se’n sap de qué ès tu que n’a eth tòrt.
Jo non hèsqui que dider-te era vertat.
Atau ei coma es nòstes discusions solien acabar.
Ara vos parlarè un shinhau deth mèn quatau espós.
Eth mèn quatau marit qu’ère un nocejaire, ei a díder, auie ua aimanta; e jo èra joena e fòrça apassionada e turbulenta, fòrta, testuda e alègra coma ua agaça.
Tanlèu auia begut un veire de vin doç, un laüt me hège barar e cantar coma un audèth.
Aqueth hastigós brigand, Metelio, eth porcèth qu’aucic ara sua hemna d’ua repassada sonque pr’amor que beuie vin, non m’aurie dissuadit a jo de béuer s’auessa estat era sua esposa.
Aumplitz a ua hemna de vin e se demore sense defenses, coma fòrça luxuriosi seductors saben per experiéncia.
Ai, Jesucrist, mon Diu!
Quan me’n brembi de tot e me’n brembi dera mia joenessa e alegria, es gatalhèues m’arriben ath hons de tot deth còr.
Enquia aué li hè ben ath mèn còr rebrembar era fòrça dera mia joenessa.
Mès era edat, ai!, qu’ac estropie tot, m’a despolhat dera mia beresa e dera mia fòrça.
Adishatz!
Que se’n vagen entath diable e qu’eth cargue damb eri!
Qué posqui díder?
Qu’è venut tota era haria e ara me calerà véner eth bren çò de milhor possible.
Mès enquia e tot sajarè de passar-m’ac ben.
Ara vos condarè deth mèn quatau espós.
Vos didia qu’eth men còr s’irritaue de qué se n’anèsse damb quinsevolh auta hemna, mès per Diu e per Sant Judoco, que siguec ben servit!
Li fabriquè ua crotz dera madeisha husta.
Mès que non vergonhosament entath mèn còs, encara que me hèja damb es òmes de tau manèra que l’auia ada eth en brases, plen de ràbia e de gelosia.
Per Diu que siguí eth sòn purgatòri ena tèrra!
Ara deu èster en paradís, pr’amor que Diu sap qu’era sabata li hec fòrça mau.
Arrés, exceptat Diu e eth, sap se guaire peniblament e de guaires formes lo tormentè.
Moric quan entornè de Jerusalem e ara jatz enterrat en còr dera glèisa jos eth pedestau dera crotz, encara qu’era sua hòssa non se retire en arren ad aqueth sepulcre elaborat de Dario, tant esquistament trabalhat per Apeles.
Qu’aurie estat un degalhatge dar-li tan rica sepultura.
Que Diu l’acompanhe e li balhe eth repaus ara sua amna!
Ara jatz ena sua hòssa e en sòn taüt.
Vos parlarè, ara seguida, deth mèn cincau marit.
Prègui a Diu que non permete qu’era sua amna se’n vage en lunfèrn.
E, totun, entà jo que siguec eth pejor pògavergonha; qu’ac senti en cada ua des mies costelhes e ac senterè enquia que me morisca.
Mès en lhet ère alègre e coratjós; mès que mès me vantaue quan desiraue tier-me.
Encara que m’auesse fotut en toti es uassi deth còs, sabie reconquistar eth mèn amor en un instant.
Me pensi que l’estimaua precisament perque ère moderat en sòn amor entà jo.
Nosates es hemnes qu’auem idies estranhes sus aquerò e non vos mentisqui.
Tot çò que mos còste d’artenher, mos passam tot eth dia plorant e demanant-ac.
Enebitz-mos ua causa e, ara seguida, ja èm en tot desirar-la; perseguitz-mos e gessem ath mès córrer.
Que non solem èster prèstes a expausar tot çò que’auem en venda; fòrça gent en mercat hè pujar eth prètz dera merça; s’aguest ei massa baish, era gent se pense (coma pro ben sap quinsevolh hemna senada) que non vau arren.
Eth mèn cincau espós, que Diu benedisque era sua amna!, que cuelhí per amor e non per sòs, siguec pendent bèth temps un estudiós d’Oxford, mès deishèc era Facultat e se lotgèc ena casa dera mia milhor amiga, que s’estaue ena nòsta ciutat.
Que Diu la benedisque!
Se cridaue Alison.
Per Diu, que coneishie eth mèn còr e toti es mèns pensaments secrets milhor qu’eth capelhan dera mia parròquia!
L’ac fidaua tot.
S’eth mèn espós auesse pishat en ua paret, anaua e l’ac condaua.
S’auesse hèt eth mèn espós quauquarren que l’auesse pogut costar era vida, l’ac auria condat ada era, a bèra auta brava hemna e ara mia neboda tanben, donques que l’auia en fòrça estimacion.
Les è condat toti e cada un des secrets deth mèn espós.
Diu se’n sap de qué ac hèja soent e que, a viatges, eth mèn marit li calec rogir-se tot e avergonhar-se tant que se colpaue ada eth madeish per auer-me condat es sòns secrets mès intims.
Eth marit siguec en Londres tot aqueth Quareme e auí mès temps liure entà esvagar-me e veir e èster vista per gent alègra.
Com podia saber a on o en quin lòc cambiarie era mia sòrt?
Plan per aquerò, anaua a hèstes nueitiues, processions, romieuatges, nòces e a veir aguestes foncions teatraus sus miracles.
Tanben escotaua sermons, vestida enes mèns alègres ròbes de color escarlata.
Credetz-me; ne ua soleta arla, vèrme o insècte auec era escadença d’avalar-les-se.
Per qué?
Donques pr’amor que les usaua de contunh.
Ara vos condarè se qué m’arribèc.
Coma didia, anàuem caminant peth camp aguest estudiós e jo, e tan ben mos avenguíem, que jo comencè a pensar en futur e didí que se siguessa veuda me maridaria damb eth.
Cèrtament, non parli damb pretension, jamès me manquèc era prevision per çò que hè ath matrimòni e a d’auti ahèrs.
Eth còr d’un arrat que solet a un jaç non vau un sò horadat, pr’amor que s’aguest manque, tot que s’a acabat.
Li hi creir que m’auie embelinat (era mia mair m’ensenhèc aguest truc).
Tanben li didí que de nets soniaua damb eth e qu’en sòmi eth sajaue d’aucir-me aquiu a on jadia e qu’eth lhet ère chaupat de sang.
A maugrat d’aquerò, demoraua qu’eth me balhèsse sòrt, pr’amor qu’era sang signifique aur, o atau m’ac auien condat.
E tot èren mentides.
Non soniaua arren de parièr.
Mès en aquerò coma en fòrça d’autes causes jo seguia, coma de costum, es ensenhaments dera mia mair.
A veir: qué anaua a díder?
Que ja ac sai.
Qu’auia perdut eth hiu.
Qu’ei parièr, quan eth mèn quatau marit jadie en taüt, plorè e hi veir qu’èra de dòu, coma les cau hèr as esposes (ei eth costum) e curbí eth mèn ròstre damb un mocador.
Mès coma que ja èra aprovedida d’aimant, vos prometi que plorè plan pòc.
A londeman eth mèn espós siguec amiat ena glèisa, seguit per ua acompanhada de vesins que vengueren a autrejar-li es darrèrs respèctes.
Un d’eri qu’ère Jankin, er estudiós.
Que Diu me perdone, mès, quan lo vedí caminar darrèr deth taüt, pensè: “Quin polit parelh de cames e de pès!” E tot eth mèn còr se n’anèc ath sòn darrèr.
Me semble qu’eth auie vint ans, e jo, de vertat, ja n’auia quaranta.
Mès, totun açò, encara sentia desirs lascius.
Jo auia es dents separadi, mès m’estaue fòrça ben; qu’amiaua era mèrca de neishement de Venus.
Que Diu me perdone, mès jo èra ua gojata alègra, polida e rica, joena e divertida; reaument, segontes auien dit es mèns esposi, auia eth milhor “aquerò” qu’un se pòt imaginar.
Qu’ei vertat que Venus influís sus es mèns sentiments; Mart, influís en mèn coratge.
Venus, era luxuria; Mart, era mia descarada gojardia.
Tauro qu’ère en ascendent quan neishí e Mart se trapaue en eth.
Ai, ai!, qu’er amor age d’èster pecat…
Tostemp seguí es mies inclinacions, guidada pes esteles, que hèren que jamès podessa remir era mia cramba de Venus a quinsevolh gojat que la volesse.
Ça que la, en mèn ròstre qu’è era mèrca de Mart e tanben en un aute lòc intim.
Tan cèrt coma Diu ei era mia sauvacion: jamès utilizè era mesura en amor; tostemps seguí es mèns desirs, ja siguesse er òme brun o ròi, naut o baish.
S’eth me shautaue, non hèja atencion ne ara praubetat ne ara sua categoria.
Qué se pòt díder mès?
Plan, a finaus d’aqueth mes, aguest beròi estudiós, eth graciós Jankin, s’auie maridat damb jo damb tota era deguda ceremònia, e jo l’autregè totes es tèrres e pròprietats que m’auien estat autrejades anteriorament.
Eth non deishaue de hèr arren de tot aquerò que volie.
Per Diu!
Un viatge, per çò d’auer-li arrincat ua huelha d’un libre sòn, me fotèc tau boet ena aurelha que me demorè sorda de pic.
Jo qu’èra temarduda coma ua leona e auia ua lengua fòrça carcanhaira e solia anar de casa en casa (coma auia hèt abans), encara qu’eth didesse que non ac auia de hèr.
Plan per aquerò me sermonejaue e me condaue istòries dera vielha Roma, de com un tau Simplici Galo deishèc ara sua hemna e la repudièc entà tostemp, sonque perque un dia l’auie vist guaitant pera pòrta sense amiar botat eth chapèu.
Tanben me parlaue de un aute individú, roman tanben, qu’auie abandonat ara sua hemna perque era auie assistit as jòcs d’ostiu sense qu’eth se’n sabesse.
E dempús agarraue era Biblia e liegie aqueth provèrbi der Eclesiastic que proïbís as òmes, sense cap dobte e absoludament, que permeten as sues hemnes vagar per aquiu.
Dempús, non cranhetz, tostemp me gessie damb era quarteta:
Mès que non li servie d’arren: non prestaua era mendre atencion as sòn provèrbis o ara sua estròfa.
Tanpòc me deisharia reformar per eth.
Non posqui tier ar òme que me senhale es mèns defèctes ne tanpòc, Diu ac sap, a que d’auti les proclamen, exceptat a jo madeisha.
Era mia actitut l’emmaliciaue e li hège borir era sang de ràbia contra jo, mès jo non cedia bric en cap punt.
E ara, per Sant Tomàs, vos explicarè era vertadèra istòria de per qué arrinquè ua plana deth sòn libre e per qué aquerò hec que me fotèsse tan fòrt que me deishèc sorda.
Eth qu’auie un volum que li shautaue liéger fòrça.
Tostemp ère en tot lieger-lo, deth maitin enquiara net; se cridaue Valerioy Teofrasto e se passaue tota era estona arridalhant damb eth libre.
I auie tanben un tèxt Contra jovinniano escrit per un òme culte que demoraue en Roma, un cardenau cridat Sant Jeronim; e libres de Tertuliano, Crisipo, Trotula e Eloïsa (aguesta darrèra ère ua abadessa que s’estaue non guaire luenh de París).
Tanben possedie es Parabòles de Salomon e Er art d’estimar, d’Ovidi.
Aguesti e fòrça d’auti qu’èren religadi en un solet volum.
E autant pendent era net coma pendent eth dia, tostemps qu’auie temps liure en sòn trabalh, se tenguie a liéger sus es hemnes pervèrses que figuren en aguest libre, enquia qu’un dia sabec ja mès legendes e biografies de hemnes dolentes que des hemnes braves que parle era Biblia.
Non queiguetz en error de creir ua auta causa; qu’ei impossible qu’un estudiós parle ben des hemnes, se non ei que se tracte de santes deth santorau; que non i a, plan, ua auta classa de hemnes.
Qu’ei coma aqueth leon que li preguntèc ar individú que li mostraue un gravat d’un òme aucint a un leon: “Qui siguec eth pintor?” Didetz-me qui!
Per Diu, s’es hemnes auessen escrit tantes istòries coma aguesti estudiosi enclastradi, aurien condat mès perversion per part des òmes que bones accions hètes pes hilhs d’Adan.
Es estudiosi son hilhs de Mercuri, es hemnes n’èm de Venus, e ambdús an era tendéncia a opausar-se en tot aquerò que hèn.
Pr’amor que Mercuri estime era sabença, mès Venus, era hèsta e eth degalhatge.
En astrologia era exaltacion d’un represente er en.honsament der aute, per çò des sues desparières natures.
Per tant, ua hemna jamès ei vantada per un erudit estudiós, pr’amor que quan aguest ei vielh e servís entà hèr er amor coma ua bòta vielha, alavetz er estudiós se sè a repotegar contra es hemnes que non saben mantier era sua paraula en matrimòni.
Tornem ena question, vos condaua que me fotèc ua repassada per tòrt d’un libre.
Ua net, Jankin, eth mèn marit, ère seigut liegent ath cant deth huec.
Prumèr de tot liegec sus Eva, qu’era sua perfidia hec a vier eth malastre a tota era Umanitat, de sòrta qu’eth madeish Jesucrist, que mos redimic damb era sang deth sòn còr, siguec mòrt pera sua causa.
Vaquí un tèxt que ditz de forma explicita qu’era hemna siguec era perdicion de toti es òmes.
Ara seguida me liegec se com Samson perdec era sua cabeladura: era sua enamorada l’ac braquèc damb uns grani estalhants quan dormie, e, per çò dera sua traïson, perdec tanben es uelhs.
E dempús (be n’ei de pesat!
Non se’n desbrembèc de cap des penes e trebucs qu’auec Socrates damb es sues dues hemnes; de com Jantipa pishèc sus eth sòn cap e eth praube òme, seigut e immobil coma un cadavre, sequèc eth sòn cap sense gausar comentar qu’aquerò: “Abans de qué acabe eth tron, què era ploja”.
Dempús tastèc era malesa ena istòria de Pasifae, era reina de Creta; mès malerosament ei massa terribla, per çò que non parlarè des sòn orribles desirs e maus delèits.
Dempús liegec damb era màger complasença sus Clitemnestra, era que tradicionaument hec que morisse eth sòn espós entà poder satisfèr era sua luxuria.
Me condèc tanben se com Anfiaro arribèc a pèrder era sua vida en Tebas.
Eth mèn marit sabie un conde de com era esposa d’aqueth, Erifila, per çò d’ua fibèla d’aur, revelèc as grecs eth lòc a on et sòn espós s’auie amagat; per çò que pòc viuec en Tebas.
Me parlèc tanben de Livia e Lucilia, pr’amor qu’es dues auien amiat as sòns marits entara mòrt: ua d’eres per amor, era auta per òdi.
Livia empodoèc ath sòn espós ua net pr’amor que l’auie en òdi; tant qu’era concupiscenta Lucilia estimaue tant ath sòn espós que, entà qu’eth sonque pensèsse en era, li balhèc un afrodisiac tan fòrt que moric abans dera maitiada.
Atau, donc, es marits, per un motiu o per aute, tostemp receben.
Ara seguida me condèc qu’un tau Latimio se planhèc ath sòn amic Arrio d’un arbe que creishie en sòn jardin e qu’en eth es sues tres esposes s’auien penjat totafèt desesperades.
Des esposes de temps recents, me liegec de quina manèra quauques ues auien assassinat as sòns pròpris marits enes sòns lhets e com es sòns aimants les auien possedit tant qu’eth cadavre jadie inèrt tota era net en solèr; tanben de com quauques ues auien tachat claus enes cervèths des sòns marits tant qu’aguesti dormien, en tot aucir-les d’aguesta sòrta; atau madeish, d’autes vessauen podoms enes sues beuendes.
Eth còr non pòt concéber es mauvestats que condèc.
Ath delà sabie mès provèrbis que hius d’èrba e potja i a en mon.
Quauquarrés pòt concéber o imaginar-se eth dolor o torment que representèc entath mèn còr?
Mès quan vedí qu’eth jamès acabarie de liéger aqueth maudit libre e que se passarie tot era net tu per tu, còp sec venguí e l’arrinquè tres planes tant qu’ère en tot lieger-lo e, ath còp, li fotí tau còp de punh ena maishèra que lo hi quèir entà darrèr, en huec.
Alavetz eth hec un bot coma se siguesse ua bèstia sauvatja e me fotèc tau còp de man en cap que queiguí coma mòrta en solèr.
Quan vedec se com de quieta èra cuelhec pòur, e s’aurie escapat se non m’auessa remetut.
Que m’as aucit, hastigós brigand!, didí.
Que m’as aucit per çò des mies tèrres!
Plan, donc, abans de morir te vau a punar.
Alavetz eth s’apressèc e s’ajulhèc doçament ath mèn costat e me didec:
Alicia, amor mèn, per Diu te juri que non tornarè a batanar-te ena mia vida.
Perdona-me, per amor de Diu!
Mès jo li fotí un aute còp ena maishèra e li didí:
Tè, lairon, ara que ja sò resvenjada!
Non posqui dider-te arren mès.
Mès, fin finau, dempús de peleges e lutes inacabables, venguec era patz entre nosati.
Eth m’autregèc es retnes dera casa e jo auí eth govèrn dera nòsta casa e des nòstes tèrres, atau coma tanben dera sua lengua e deth sòn punh.
Aquiu madeish li hi usclar eth libre.
A compdar d’aguest moment, per çò d’auer jo eth domèni deth vencedor, l’auí as mies ordes e artenhí que didesse:
D’aqueth moment ençà jamès auérem cap peleja.
Que Diu me perdone, mès non i a cap hemna des de Dinamarca enquias Indies qu’auesse pogut èster mès amabla damb eth que jo, o mès fidèu (coma eth ne siguec damb jo).
Li prègui a Diu qu’ei ena Glòria que, ena sua infinita bontat, benedisque era sua amna.
E ara, escotatz, que vos vau a condar eth mèn relat.
Tanlèu entenec aquerò, eth fraire s’estarnèc a arrir.
Va, senhora.
Mès er agent municipau intervenguec quan entenec ath fraire que començaue a sermonejar.
Ep, amics!, exclamèc er agent.
Vaquí es braci de Diu.
Un fraire tostemp a de calar eth nas.
Guardatz, amics, aguesti fraires son coma es mosques: tostemp quèn ena sièta que minge era gent e se calen en toti es sòns ahèrs.
Qué ei çò que vòs díder a manèra de prològ?
Donques camina, galaupa, o sè-te e cara!
Damb es tues causes espatraques era diversion.
Atau, donc, qu’ei çò que pensatz, senhor agent?, repliquèc eth fraire.
Plan, abans d’anar-me’n, vos prometi que vos condarè ua o dues istòries sus un agent municipau que harà crebar d’arrir a toti es que son aciu.
Ja ac veiram, fraire.
Maudidi siguen es tòns uelhs!, didec er agent.
Mès, que me condemna se, abans de qué arriba en Sittmgboume, non vos condi dus o tres istòries sus fraires, que te deisharàn lamentant-te per auer daurit era boca, donques que veigui que pèrdes es bones formes.
Silenci!
Caratz de seguit!, bramèc eth nòste anfitrion.
Alavetz seguic: Deishatz qu’era senhora conde eth sòn relat.
Vos comportatz coma s’auéssetz begut massa cervesa.
Contunhatz, senhora; condatz eth conde.
Serà çò de milhor.
Que sò prèsta, senhor, responec era.
Plan que òc, senhora, repliquèc aguest.
Condatz, qu’escotarè.
Era reina des Elfos e era sua alègra acompanhada dançaue soent pes prats verds.
Segontes è liejut, aguesta qu’ei era vielha credença; parli de hè fòrça centenats d’ans; mès ara ja non se ven hades, pr’amor qu’actuaument es oracions e era abondosa caritat cristiana des bravi fraires aumplissen toti es cornèrs, tau qu’es motes de povàs luden en un arrai de solei, en tot benedir salons, crambes, codines e dormitòris; ciutats, pòbles, castèths e tors; granèrs, aubèrges e estables; aquerò a costat era desaparicion des hades.
Enes lòcs que frequentauen es èlfi, ara i son es fraires, maitin e tarde, gasulhant es sues maitines e sants oficis mentre romen peth districte.
Per çò que, actuaument, es hemnes pòden passejar tranquillament peth costat des arbilhons e des arbes; un fraire qu’ei eth solet satir que trapen, e tot çò qu’aguest hè ei trèir-les er aunor.
Plan, donc, se passèc qu’ena cort deth rei Artur i auie un cavalièr joen e alègre.
Un dia que, montat en sòn shivau, se filaue de cap a casa dempús d’auer estat tient-se ara falconaria ath costat der arriu, se trapèc per edart damb ua puncèla qu’anaue soleta e, a maugrat de qué era se defenec coma podec, l’arrinquèc era virginitat a viua fòrça.
Aguesta violacion costèc un gran escandal.
I auec fòrça peticions de justícia ath rei Artur, enquia que, peth cors dera lei, eth cavalièr siguec condemnat a mòrt.
E aurie estat decapitat (aguesta ère, çampar, era lei en aqueri tempsi) s’era reina e fòrça d’autes daunes non auessen estat shordant ath rei demanant-li era sua gràcia, enquia qu’a tot darrèr eth li perdonèc era vida e lo botèc ath desir dera reina entà que siguesse era que decidisse, ath sòn critèri, s’auie d’èster decapitat o perdonat.
Era reina l’exprimic ath rei eth sòn prigond arregraïment e, ath cap d’un o dus dies, auec era oportunitat de parlar damb eth cavalièr, ath quau li didec:
Vos trapatz encara en ua situacion fòrça dificila, donques qu’era vòsta vida encara non ei dehòra de perilh; mès vos autrejarè era vida se me didetz se qué ei çò qu’es hemnes desiren damb màger veeméncia.
Mès compde!
Tietz fòrça compde.
Sajatz de sauvar eth vòste còth der acèr dera destrau.
Totun, se non podetz balhar era responsa de seguit, vos autrejarè eth permís d’anar-vo’n pendent un an e un dia entà trapar ua solucion satisfasenta entad aguest problèma.
Abans que partigatz, me cau auer era certitud de qué vos presentaratz volontariament en aguest tribunau.
Eth cavalièr ère trist e alendèc damb fòrça pena; ça que la, non auie cap auta alternatiua.
A tot darrèr decidic partir e tornar ath cap d’un an e un dia damb ua responsa que Diu li volesse autrejar.
Atau, donc, se didec adiu e se metec en marcha.
Visitèc totes es cases e lòcs qu’en eri pensaue qu’aurie era sòrt de saber se quina ei era causa qu’es hemnes desiren mès, mès en cap país trapèc a dues persones que se metessen d’acòrd sus er ahèr.
Quauqui uns didien que çò que mès desirauen es hemnes ère era riquesa; d’auti, era aunestetat; d’auti, eth hèt de passar-s’ac ben; d’auti, es rics ornaments; d’auti, didien que çò que s’estimarien mès èren es plasers deth lhet e vier veudes e tornar-se a maridar soent.
Quauqui uns didien qu’es nòsti còrs se senten mès erosi quan se mos consentís e mos vanten, causa que me cau adméter qu’ei plan près dera vertat.
Mès quauqui uns afirmauen que çò que mos agrade mès ei èster liures e hèr çò que volem e non auer ad arrés que critique es nòsti defèctes, senon que mos amorassen es aurelhes dident qu’èm senades e bric pègues; pr’amor que, de vertat, non n’a deguna de nosates que non li fotèsse pernades se quauquarrés la herisse en un lòc dolorós.
Se non, sajatz de hè’c e ja ac veiratz; per mès dolentes que sigam peth laguens, tostemp volem que se pense de nosates qu’èm vertuoses e senades.
Totun aquerò, d’auti pensen que mos shaute fòrça èster considerades discrètes, fisables e fèrmes en intencions, incapables de tradir arren de çò que se mos digue.
Mès jo me pensi qu’aguesta idia non vau un sò horadat.
Per amor de Diu!
Nosates es hemnes èm incapables de sauvar arren en secret.
Guarda, per exemple, eth cas de Midas.
Vos agradarie entener era istòria?
Ovidi, entre d’autes menudalhes, ditz que Midas auie amagades jos es sòns longui peus dues aurelhes de saumet que li gessien deth cap.
Un defècte qu’eth amagaue suenhosament çò mihor que podie; solet era sua esposa lo coneishie.
Eth l’idolatraue e l’auie grana confiança.
Li preguèc que non condèsse a cap èsser viu qu’auie aguest defècte.
Era jurèc e perjurèc que, per tot er aur deth mon, non li harie aguesta hèta ne li costarie cap mau, entà non enlordir eth sòn bon nòm.
Encara que siguesse per pròpria vergonha, non ac harie.
A maugrat d’aquerò credec morir se sauvaue aguest secret tant de temps; li semblèc que li creishie e se li holaue laguens deth sòn còr enquiath punt que non podec mès de dolor e auec era sensacion de qué li calie parlar o crebarie.
Mès, ça que la, coma que non ac gausaue díder ad arrés, s’apressèc en un terren palunós pròche (eth sòn còr plen de huec enquia qu’arribèc aquiu) e botèc es sòns pòts sus era superfícia dera aigua, madeish qu’un bernadàs que se divertie ena hanga: “Aigua, non me tradisques damb eth tòn rumor, didec era.
Que t’ac digui jo a tu e solet a tu: eth mèn marit a dues longues aurelhes de saumet.
Ara que ja ac è deishat anar, non m’ac podia carar pendent mès temps, qu’ei aquerò”.
Aquerò demòstre que nosates non sabem sauvar arren en secret; qu’ac podec carar pendent bèth temps, mès ara longa a de gésser.
Se voletz escotar era rèsta deth conde, liegetz a Ovidi; tot ac traparatz aquiu.
Mès tornem ath cavalièr dera mia istòria.
Quan se n’encuedèc de qué non podie desnishà’c (voi díder çò qu’es hemnes volem per dessús de tot), sentec ua grana pena en sòn còr; mès, a maugrat de tot, se metec a caminar entà casa, pr’amor que ja non podie demorar mès.
Qu’auie arribat eth dia que li calie tornar en larèr.
Tant qu’anaue cavaucant plen de tristesa passèc peth costat d’un bòsc e vedec a vint-e- quate daunes o mès, que dançauen; s’apressèc per curiosèr demorant aumentar era sua sabença.
Mès abans d’arribar a on èren aqueres daunes, per art de magica, despareisheren, sense qu’eth auesse era mendre idia d’entà on auien anat.
Exceptat d’ua soleta anciana qu’ère aquiu seiguda sus era potja, non aubiraue un solet èsser viuent.
Per cèrt, qu’aguesta anciana, qu’ ère era persona mès lèja qu’un se pòt imaginar, se lheuèc deth solèr quan se l’apressèc eth cavalièr e li didec:
Senhor, non i a cap camin que seguisque a compdar d’aciu.
Didetz-me çò que cercatz; probablament serà çò de milhor; nosates es ancianes sabem un pilèr de causes.
Brava hemna, repliquèc eth cavalièr, era vertat ei que posqui considerar-me mòrt se non artenhi díder se qué ei çò qu’es hemnes desiren mès.
Se m’ac podetz díder, vos recompensarè abondosament.
Botatz era vòsta man ena mia e balhatz-me era vòsta paraula de qué haratz era prumèra causa que vos demana, s’ei qu’ei ena vòsta man, didec era, e abans de qué hège nets vos diderè de qué se tracte.
D’acòrd, didec eth cavalièr.
Auetz era mia paraula d’aunor.
Alavetz, didec era, gausi assegurar qu’auetz sauvat era vida, donques que ne sò segura qu’era reina diderà çò madeish que jo.
Mostratz-me ara mès orgulhosa d’eres, encara qu’amie eth pientat mès polit, e ja veiram se gause remir çò que vos diderè.
Ara anem-mo’n e deishem-mos de parlòtes.
Alavetz era li gasulhèc eth sòn messatge ena aurelha, en tot dider-li que s’animèsse e non auesse pòur.
Quan tornèren ena cort, eth cavalièr anoncièc que, cossent damb çò prometut, auie entornat puntuaument e ère prèst a balhar era sua responsa.
Mès d’ua nòbla patrona, mès d’ua puncèla, e fòrça veudes tanben (donques qu’an molta sabença), s’amassèren entà escotar era sua responsa, damb era madeisha reina seiguda en tron deth jutge.
Alavetz hec cridar ath cavalièr ena sua preséncia.
Se manèc que toti carèssen tant qu’eth cavalièr explicaue en publica audiéncia se qué ei çò qu’es hemnes desiren mès en aguest mon.
Eth cavalièr, luenh de demorar-se carat coma un mòrt balhèc era sua responsa de seguit.
Parlèc damb votz sonora entà que toti l’entenessen.
Sobeirana e senhora mia, comencèc, en generau es hemnes desiren exercir autoritat autant sus es sòns esposi coma sus es sòns aimants e auer poder sus eri.
Encara que damb aquerò responi damb era vida, aguest qu’ei eth sòn màger desir.
Hètz çò que volgatz; que sò aciu tad aquerò que volgatz.
Ne ua soleta matrona, puncèla o veuda en tot eth tribunau contradidec tau afirmacion.
Totes declarèren que meritaue sauvar era vida.
En aqueth moment, era anciana, qu’eth cavalièr auie vist seiguda ena potja, se botèc de pès en un bot e exclamèc:
Gràcies sobeirana senhora!
Jo li balhè era respona ath cavalièr, e a cambi d’açò eth m’autregèc era sua paraula de qué realizarie era prumèra causa que podesse e siguesse en sòn poder de hèr-la.
Per tant, senhor cavalièr, vos prègui dauant de tot eth tribunau: cuelhetz-me per esposa, donques que pro vo’n sabetz de qué vos è desliurat dera mòrt.
Se çò qu’afirmi ei faus, remitz-ac jos jurament.
Ai de jo!, repliquèc eth cavalièr.
Pro me’n sai de qué hi aguesta promesa.
Per amor de Diu, demanatz-me ua auta causa: cuelhetz toti es mies pròprietats, mès deishatz-me eth mèn còs.
De cap manèra, didec era.
Que quèigue ua malediccion sus nosati dus se renóncii!
Vielha, prauba e lèja coma sò, per tot er aur e per toti es mineraus que son enterradi jos era tèrra o se trapen ena sua superfícia, non voi arren que non sigue èster era tua esposa e tanben era tua aimanta.
Era mia aimanta!, exclamèc eth.
Tu çò que vòs ei era mia perdicion.
Macareu!
Qu’un deth mèn linhatge age de contrèir tan vila aliança.
Mès que non i auec arren a hèr.
A tot darrèr eth se vedec obligat a acceptar maridar-se damb era e hèr-se a vier ara anciana en sòn lhet.
Era mia responsa serà brèu: non i auec ne alegria ne hèsta de nòça, arren, exceptat tristesa e desalend.
A londeman eth se maridèc en secret e s’amaguèc coma un uhon pendent era rèsta deth dia.
Be se’n sentie de malerós per çò dera lejor dera sua hemna!
Eth cavalièr patic cèrta angonia mentau quan era sua hemna l’arrosseguèc entath lhet.
Eth se virèc e se revirèc fòrça còps, tant qu’era sua anciana esposa lo guardaue arridolenta, ajaçada.
Alavetz era didec:
Beneditz-mos, estimat marit!
Toti es cavalièrs se compòrten atau damb era sua esposa?
Ei aguest eth costum ena cort deth rei Artur?
Toti es sòns cavalièrs son tan pòc complasents?
Que sò era tua esposa e tanben era tua enamorada: era que te sauvèc era vida.
Plan que òc, enquia ara, non m’è portat mau damb tu.
Per tant, per qué te comportes atau damb jo ena nòsta prumèra net?
Te pòrtes coma un òme qu’a perdut eth sen. Qué ei çò qu’è hèt mau?
Per amor de Diu!
Ditz- m’ac e ac apraiarè se posqui!
Apraià’c?, exclamèc eth cavalièr.
Ai de jo!
Aquerò jamès, jamès se poirà apraiar.
Qu’ès orribla, vielha e, ath delà, de baish linhatge.
Non te n’as de hèr de qué me revòuta.
Pro volesse Diu qu’eth mèn còr crebèsse!
Aguesta ei era encausa deth tòn lagui?, preguntèc era.
Plan que òc!
Non t’a d’estranhar, repliquèc eth.
Plan, donc, senhor, repliquèc era.
Er òme qu’ei tostemp vertuós, autant en public coma en privat, e que sage tostemp de hèr guairi actes nòbles pòt, ad aguest, òc, cuelh-lo coma eth mès gran entre es nòbles.
Jesucrist vò qu’ajam era noblesa d’Eth e non era des nòsti pairs per çò dera sua riquesa ancestrau; plan, donc, encara que posquen autrejar-mos tot eth sòn eretatge (que gràcies ada eth podem èster de naut linatge), non pòt auer manèra de qué non dèishen en testament eth sòn vertuós sistèma de vida, qu’ei eth solet que reaument les permet poder-se cridar nòbles e que mos obligue damb eth sòn exemple.
Sus aguest ahèr, Dante, eth sabent poèta florentin, ei particularament eloquent.
Es vèrsi de Dante diden mès o mens atau:
Se passe, donc, que nosati non podem exigir arren des nòsti ancessors, exceptat causes temporaus que pòden èster dolentes e damnatjoses entà nosati.
Toti saben tan ben coma jo que s’era noblesa siguesse implantada per natura en quinsevolh familha, de sòrta que s’eretèsse tota era linha, alavetz jamès deisharien de realizar actes nòbles, autant en privat coma en public, e serien incapables de hèr eth mau e autrejar-se ath vici.
Agarra huec, hè-lo-te a vier ena casa mès escura que sigue entre aciu e eth mon Caucas, dempús barra es pòrtes e vè-te’n.
Plan, donc, eth huec s’alugarà e usclarà damb eth madeish treslús que se siguessen aquiu vint mil persones en tot contemplar-lo; aguest huec, me jògui era vida, seguirà realizant era sua foncion naturau enquia que s’amorte.
Se pòt dedusir clarament d’aquerò qu’era noblesa non depen des proprietats, donques qu’era gent non tostemp s’ajuste ath modèu, tant qu’eth huec tostemp ei huec.
Diu sap damb quina frequéncia se ve ath hilh d’un senhor comportar-se indigna e vergonhosament.
Qui volgue èster respectat per çò dera sua categoria (per auer neishut en sen d’ua familha nòbla damb digni e vertuosi ancessors) non ei nòble, encara que sigue duc o comde, s’eth personaument non realize actes nòbles o sigue er exemple des sòns ancessors defuntadi: es accions dolentes e pervèrses son es que configuren a un pògavergonha.
Era noblesa non ei qu’era fama des vòsti ancessors; eri la guanhèren pera sua bontat, causa que non a arren a veir damb tu; era sua noblesa les vie solet de Diu.
Plan per aquerò era nòsta vertadèra noblesa mos arribe a trauèrs dera gràcia; non mos ei autrejada a gratis pera nòsta posicion.
Pensatz guaire nòble (sivans ditz Valeri) siguec aguest Tulio Hostilio que se lheuèc dera praubetat enquiara categoria mès nauta.
Liegetz a Seneca e Boecio tanben; en eri traparatz mentat en forma explicita, qu’un nòble ei, sense cap de dobte, un òme que realize hèts eroïcs.
Plan per aquerò, estimat espós, acabi en tot díder ara qu’encara qu’es mèns ancessors agen estat d’umila cunhèra, Diu Totpoderós m’autrejarà era gràcia de víuer vertuosament.
Sonque quan comenci a húger deth mau e víuer ena vertut, sò nòbla.
Per çò dera praubetat que me repotegatz, eth Senhor qu’ei enes nautades (e qu’en Eth credem) alistèc volontariament víuer ua vida de praubetat.
Me semble qu’ei evident entà tot òme, hemna e mainatge, que Jesús, eth rei des Cèus, jamès aurie escuelhut víuer un tipe de vida non avient.
Era praubetat ei aunorabla quan s’accèpte de bon voler, coma Seneca e d’auti òmes sabents vos condaràn.
Eth qu’ei content damb era sua praubetat, jo l’è per ric, encara que vage descamisat.
Eth qu’a enveja des auti qu’ei un òme praube, pr’amor que vò aquerò que non pòt auer; aqueth que non a arren, ne ambicione arren, ei ric, encara que vos pensetz que non ei senon un campanhard.
Juvena qu’a ua frasa erosa sus era praubetat: “Quan un òme praube ges de viatge, que se’n pòt arrir des panaires”.
Jo dideria qu’era praubetat ei un ben odiós: ei ua grana estimulacion entàs esfòrci actius e un gran promotor de sabença entad aqueri que l’accèpten damb resignacion e paciéncia.
Encara que semble dificil de suportar, era praubetat ei ua sòrta de riquesa qu’arrés sajarà de panar-te.
S’un ei umil, era praubetat generaument l’autrege un bon coneishement de Diu e d’eth madeish.
Era praubetat ei un prisma magic, çampar, qu’ath sòn trauèrs un pòt veir solet as vertadèrs amics.
Per tant, senhor, donques que non vos ofensi en aquerò, non podetz repotegar-me que siga prauba.
Dempús, senhor, me didetz que sò vielha.
Mès, reaument, senhor, encara que non i auesse justificacion dera vielhesa enes libres, es cavalièrs aunorables coma vos diden qu’era gent a de respectar ar ancian e lo cridatz “senhor” en senhau de bona educacion.
M’imagini que poiria trapar autoritats sus aquerò.
Dempús didetz que sò vielha e lèja, mès, ça que la, non auetz pòur de qué vos hèsca cornut, donques que, coma viui e alendi, eth lorditge e era edat auançada son es milhores gardianes dera castetat.
Mès que sai qué ei çò que vos agrade e satisfè es vòsti pècs delèris.
Ara, escuelhetz.
Escuelhetz ua d’aguestes dues causes: o m’auratz vielha e lèja pendent era rèsta dera mia vida, mès fidèu e aubedienta esposa; o ben m’auratz joena e beròia, e vos calerà expausar-vos a que toti es òmes venguen ena vòsta casa pera mia causa o dilhèu en bèth aute lòc.
Eth cavalièr s’ac pensèc longament, alendant prigondament tota era estona.
A tot darrèr, balhèc era responsa:
Senhora mia, plan estimada esposa e amor mèn.
Me fidi dera vòsta sabenta experiéncia, hètz vos madeisha çò que pensetz que sigue mès agradiu e aunèst entàs dus.
Que m’ei parièr era causida que hescatz, pr’amor qu’aquera que vos shaute a vos me satisfarà a jo tanben.
Non ei atau?
Plan que òc, repliquèc eth.
Me pensi qu’ei çò de milhor.
Puna-me, responec era; non tornaram a pelejar-mos, pr’amor que vos asseguri peth mèn aunor que serè es dues (voi díder que serè beròia e tanben brava).
Li demani a Diu que me mane holia e mòrt se non sò ua esposa brava e fidèu coma jamès s’a vist dès qu’eth mon ei mon.
E deman peth maitin, se non sò mès beròia que cap auta senhora, reina o emperairitz entre Orient e Occident, alavetz dispausatz dera mia vida coma volgatz.
Lheuatz era cortina e contemplatz.
E quan eth cavalièr vedec qu’ère atau reaument, tan joena coma embelinaira, la cuelhec entre es sòns braci embargat d’alegria; eth sòn còr ère chaupat per un ocean de felicitat.
La punèc mès de mil còps e era aubedic en tot aquerò que li podesse costar plaser o delèit.
E atau viueren alègri e erosi pendent era rèsta dera sua vida.
Que Jesucrist vos mane marits aubedients, joeni e coratjosi en lhet e que mos autrege era gràcia de subrevíuer ad aqueri que mos maridem.
Tanben li demani a Jesús qu’abraque es dies d’aqueri que non vòlen èster governadi pes sues esposes; e per çò des espaventaus vielhs, repotegaires e aganidi, que Diu les confone!
Per educacion se n’auie estat, enquia ara, d’insultar, mès a tot darrèr li deishèc anar ara hemna de Bath:
Que Diu vos benedisque, senhora.
Credetz-me: qu’auetz tocat un tèma fòrça dificil e discutit enes escòles.
Me cau díder qu’auetz endonviat en fòrça punts, mès, senhora, que non cau comentar solet es tèmes mès leugèrs mentre hèm camin en tot cavaucar.
Per amor de Diu, deishem es libres, es autoritats, es predicadors e es escòles de teologia.
Mès s’es presents non an cap inconvenent, les condarè ua bona istòria sus un agent municipau (Diu se’n sap de qué solet prononciar eth sòn nòm non ne pòt gésser arren de bon d’eri!
Un agent qu’ei un tipe que va per aquiu hènt proclamacions entà convocar a judici e receb repassades enes entors de toti es pòbles.
Vai, senhor, intervenguec eth nòste anfitrion, un òme dera vòsta posicion qu’aurie d’ester mès cortés e educat.
Non a d’auer peleges entre es presents.
Condatz era vòsta istòria e deishatz ar agent en patz.
Que m’ei parièr, responec er agent.
Que me digue çò que volgue; quan arribe eth mèn torn, per Diu!, que m’ac pagarà enquiath darrèr centim.
Ja li diderè jo se guaire aunorable ei èster quistaire amanhagador.
Ja li diderè jo quina sòrta d’ocupacion a, non cranhetz.
Caratz!, repliquèc eth nòste anfitrion.
Qu’ei pro de tot aquerò!
E, alavetz, virant-se entath fraire, li didec:
Estimat senhor, començatz eth vòste conde.
Ancianament, i auec un còp un arcedian, òme de nauta posicion e un sevèr executor de castigs per bruisheria, fornicacion, difamacion, adultèri, panatòris en glèises, trincaments de testaments e contractes, incompliment des sacraments, simonia e usura e fòrça d’auti tipes de delicte que non me cau mentar ara.
A on deishaue anar damb màger fòrça eth pes dera sua justícia ère enes luxuriosi.
Se les agarrauen les hège sorrisclar de dolor, e ad aqueri que non auien pagat complètament es sòns dèimes les repotegaue tanlèu quauquarrés se queishaue d’eri; jamès perdie era escadença de multar-les.
S’es dèimes e ofrènes èren massa petiti hège qu’era gent cantèsse mès fòrt.
Abans de qué eth bisbe les agarrèsse queiguien jos era jurisdiccion der arcedian, qu’auie poder entàr visitar-les e castigar-les.
Qu’auie un agent municipau a man.
Non n’auie un aute mès astut en tota Anglatèrra.
Auie montat un engenhós hilat d’espies que l’informauen de quinsevolh causa que podesse èster auantatjosa entada eth.
Perdonaue a un o dus traficants de prostitutes s’aguesti li hègen a vier un parelh de dotzenes mès.
Que m’ei parièr qu’aciu er agent s’emmalície coma un gosset rabiós; non adocirè eth mèn relat dera sua brigandalha.
Nosati es fraires èm dehòra der accés deth poder, non an jurisdiccion sus nosati ne l’auràn mentre visquen…
Per Sant Pèire!
Caratz ja, macareu!, cridèc eth nòste anfitrion.
Deishatz-lo que seguisque damb era sua istòria.
Seguitz, senhor, non vos caretz arren; non ne hescatz cabau des protèstes der agent.
Aguest mentidèr e lairon, aguest tamborinaire, seguic eth fraire, qu’auie tostemp putes ara sua disposicion, coma èsca entà un falcon, que li condauen toti es secrets que desnishauen, donques qu’era sua amistat non ère pòc importanta.
Qu’èren es sòns espions particulars e, a trauèrs d’eres, hège un bon negòci; eth sòn patron non sabie tostemp guaire artenhie.
Podie requerir sense cap autorizacion a un pèc analfabèt jos pena d’excomunion, e aguest de bon voler se pressarie a aumplir-li es pòches o a convidar-lo a abondosi minjars ena cervesaria.
Judes qu’ère un lairon e auie era borsa; atau de lairon ère eth, donques qu’eth sòn patron guanhaue mens dera mitat de çò que li tocaue.
Hèm-li justícia: qu’ère un lairon, un rofian de putes a tot darrèr, en fin, un tamborinaire!
E auie putes ena sua lista, per çò qu’autant s’eth reverend Robert coma eth reverend Hugo s’ajaçauen damb eres, o Diego, o Rafèl, o quinsevolh que siguesse, de seguit venguien a condar-l’ac.
Qu’auie un convengut damb era gojata: eth artenhie ua citacion fausificada e les convocaue a ambdús tà comparéisher dauant deth capitol, a on tonie ar òme e deishaue anar ara gojata.
Alavetz li didie: “Amic, en favor tòn te vau a trèir eth nòm dera gojata dera nòsta lista nera.
Que sò eth tòn amic; harè tot çò que sigue per tu”.
Sabie mès enguses qu’es que poiria condar, encara que siguessa en tot parlar pendent dus ans.
Cap gosset de caça sap agarrar milhor a un cèrvi herit qu’aguest tamborinaire retortilhant a quinsevolh rofian, adultèr o hemna de vida licenciosa.
E coma qu’aquerò ère çò que balhaue mès beneficis, botaue tota era sua fòrça en aquerò.
Plan, donc, un dia se passèc qu’aguest tamborinaire, que, coma tostemp ère ara que gessie, venguec a shivau entà requerir a citacion a ua vielha hemna, ua veuda, damb era idia de panar-li damb quinsevolh desencusa.
Vedec, cavaucant ath sòn dauant, ath cant deth limit deth bòsc, un campanhard fòrça ben vestit qu’amiaue un arc e un carcais damb reludentes flèches ahilades.
Amiaue ua cuerta capa verda e un chapèu en cap damb un galon nere.
Salutacions!, li didec er agent municipau.
Que sigatz ben trapat.
E benvengut sigatz vos e toti es òmes aunèsti, didec er aute.
Non, didec er agent.
Vatz fòrça luenh aué?
Alavetz, ètz administrador?
Òc, didec eth.
Non gausaue adméter qu’ère un tamborinaire, per çò der opròbi e mala fama que pòrte aguest nòm.
Que Diu vos benedisque, repliquèc eth ric campanhard.
Estimat amic, jo tanben sò administrador.
Me shautarie coneisher-vos, mès que sò forastèr per aguesti endrets; tanben voleria era vòsta amistat se voléssetz.
Qu’è aur e argent estauviadi; se bèth còp se vos acodís visitar eth nòste comdat, ac meterè ara vòsta disposicion ena quantitat que volgatz.
Fòrça gràcies, de vertat, exclamèc eth.
Ambdús se sarrèren es mans e se comprometeren a èster frairs per jurament pendent era rèsta des sues vides.
Dempús seguiren cavaucant e parlant alègrament.
Aguest agent dera istòria auie tanta parlòta coma un voltor ràbia.
Tostemp ère en tot preguntar causes.
A on demoratz, frair?, preguntèc, per s’un cas un dia vengui a tier-vos ua visita.
Luenh, en parçan deth Nòrd, amic mèn, a on demori veder-vos bèth dia.
Vos vau a balhar instruccions tant peth menut, abans de qué mos separèssem, que non poiràtz mens que trapar era casa, li didec doçament eth ric campanhard.
Fòrça ben, frair, didec er agent.
Mentre vam cavaucant m’agradarie demanar-vos que me mostréssetz quauqu’un des vòsti trucs, e didetz-me francament se posqui trèir eth maximau profit deth mèn mestièr, donques qu’ètz administrador coma jo.
Non deishetz que cap escrupul de consciéncia vos arture: d’amic a amic, didetz-me com vos apraiatz.
Plan, en realitat amic mèn, repliquèc eth, se vos è de díder era vertat, me cau dider-vos qu’era mia sodada ei petita e fòrça ridicula; eth mèn patron ei un òme aganit e dur, e ath delà, eth mèn emplec ei fòrça pesat; per çò que me guanhi era vida damb extorsions.
De hèt cuelhi tot çò que me balhen.
Ça que la, d’ua manèra o de ua auta, artenhi curbir es despenes d’un an entar aute.
Francament, aquerò ei tot çò que vos posqui díder.
Ben, reaument, qu’ei çò que m’arribe a jo tanben, responec er agent.
Diu se’n sap de qué sò prèst a cuélher tot çò que posca, tostemp que non sigue massa caud o pese massa.
Se non siguesse pes mies extorsions, non poiria víuer.
Aguesti trucs inofensius que non les digui ena confession.
Non è consciéncia de cap sòrta, ne estomac de compasion.
Qu’eth diable se hèsque a vier a toti es pairs confessors!
Per Diu e per Santiago!
Quina sòrt auer-vos trapat!
Plan, ara didetz-me, frair mèn estimat, eth vòste nòm, didec er agent.
Tant que parlaue, eth ric campanhard comencèc a arrir un shinhau.
Amic mèn, didec, de vertat voletz que vos ac diga?
Que sò un diable: demori en lunfèrn e è gessut a cavaucar per aquiu de negòcis, tà veir s’era gent m’autrege quauquarren.
Era mia cuelheta son toti es mèns ingrèssi.
Semble que vos cavaucatz damb era madeisha finalitat: trèir profit, coma sigue; madeish me passe a jo, donques qu’en aguest madeish moment anaria enquiara fin deth mon entà cuélher era mia presa.
A!, s’estarnèc er agent.
Que Diu vos benedisque.
Qué didetz?
Qu’auetz era mina d’un òme coma jo; auetz bèra forma fixa pròpria en lunfèrn, a on ètz en vòste estat naturau?
Non, plan, que non auem cap forma aquiu, repliquèc er aute, mès ne podem cuélher ua quan volgam, o ben hèr-vos creir qu’auem formes, a viatges d’òme, a viatges de monard; autanplan posqui anar per aquiu baish jos era aparença d’un àngel.
Non i a arren de meravilhós en aquerò: quinsevolh mague malerós vos pòt enganhar.
E desencusatz-me, mès m’en sai dera tactica milhor qu’eri.
E per qué vos cuelhetz tot aguest anuèg?
Que i a fòrça rasons, estimat amic, didec eth diable; mès que i a temps entà tot; eth dia ei cuert, ja son mès des nau ara, e, de moment, non è agarrat arren aué.
Se non vos impòrte me concentrarè enes mèns negòcis en lòc de comentar es nòsti coneishements.
Totun, frair mèn, era vòsta intelligéncia ei massa petita entà comprener-les encara que vos ac expliquèssa.
Mès, donques que preguntatz se per qué mos cuelhem toti aguesti trabalhs vos diderè qu’ei perque, a viatges, èm esturments de Diu e, quan Eth vò quauquarren, auem un miei d’amiar a tèrme es sues ordes sus es sues creatures en diuèrses manères e formes.
Qu’ei vertat que non auem cap poder sense Eth, se volesse meter-se en contra nòsta.
Quauqui còps, a demana nòsta, mos autrege eth permís de shordar eth còs sense hèr mau ara amna (per exemple, a Job, que lo tormentèrem); d’auti viatges qu’auem poder sus ambdús, ei a díder, autant sus era amna coma sus eth còs.
D’auti còps se mos permet apressar-mos a un òme entà tormentar era sua amna, mès non eth sòn còs.
Tot qu’ei entà çò de milhor: se resistís era nòsta temptacion, qu’ei causa dera sua sauvacion, a maugrat de qué eth nòste objectiu ei agarrar-lo, non que se sauve.
Quauqui viatges èm ath servici der òme, coma en cas der arquebisbe de Sant Dunstan.
Jo madeish siguí vailet des Apostòls.
Ara didetz-me era vertat, didec eth.
Non, didec eth diable.
Soent les simulam; quauqui còps mos botam es còssi des mòrts de diuèrses manères e parlam damb era facilitat e claretat que Samuel li parlèc ara pìtonissa d’Endor (encara que i a gent que ditz que non siguec Samuel, mès que non è temps entara vòsta teologia).
Facècies a despart, vos avertisqui ua causa (totun vatz a endonviar quina ei era nòsta vertadèra forma).
A compdar d’ara, amic mèn, vieratz en un lòc a on non auratz cap besonh d’apréner de jo.
Era vòsta pròpria experiéncia vos permeterà dar conferéncies sus era matèria coma un catedratic, milhor que quan viuie Virgili o Dante.
Ara cavauquem de prèssa, pr’amor que me shautarie acompanhar-vos enquiath moment que m’abandonetz.
Aquerò non se passarà jamès, didec er agent.
Sò un proprietari ric, e fòrça coneishut; tostemp complisqui era mia paraula, coma en aguest cas.
Encara que siguéssetz eth madeish Satanàs en persona seria fidèu ath mèn frair per jurament, donques qu’en aguest ahèr es dus auem jurat èster frairs er un der aute e ajudar- mos enes negòcis coma sòcis.
Cuelhetz era vòsta part de çò que vos autrege era gent, e jo cuelherè era mia; ambdús mos guanharam era vida.
E s’un de nosati guanhe mès qu’er aute, que sigue aunèst e ac compartisque damb eth sòn amic.
D’acòrd, repliquèc eth diable.
Vos balhi era mia paraula.
E seguiren eth sòn camin a shivau.
Mès precisament ena entrada deth pòble qu’er agent municipau pensaue anar vederen a un carretèr qu’amiaue un car plen de hen.
Coma qu’era carretèra ère tot un hangàs, eth car se demorèc blocat; eth carretèr hège gèsti e cridaue coma un lhòco: “Arri, Broak!
Au, Scott!
Non ne hescatz cabau des pèires!
Qu’eth diable vos hèsque a vier damb pèth e tot aquerò que neishéretz.
Que ja m’auetz shordat pro!
Que mos vam a divertir aciu, didec er agent.
E dissimuladament s’apressèc ath diable e, coma s’aguest non se n’auesse encuedat d’arren, li gasulhèc ena aurelha:
Entenéretz aquerò, frair?
Escotatz!
Non auetz entenut çò qu’a dit eth carretèr?
Cuelhetz-lo, que vo l’a autrejat: hen, car e es tres rossins tanben.
Ò, non.
Ne ua menudalha, didec eth diable.
Credetz-me: que non ei aquerò çò que vò díder.
Preguntatz-li vos madeish se non me credetz, o, se non, demoratz un moment e veiratz.
Eth carretèr foetèc es gropes des shivaus e aguesti comencèren a esforçar-se e estirar damb fòrça.
Que Diu vos benedisque a vosati e a tota era sua òbra, grana o petita!
Qu’estires ben tu, grisin!
Aguest qu’ei eth mèn gojat!
Que Diu e Sant Eloi te sauven!
Gràcies a Diu eth mèn car a gessut deth hangàs!”.
Vaquí, frair, didec eth diable.
Qué te didí?
Aquerò t’ensenharà: eth pèc didie ua causa, mès ne volie díder ua auta.
Seguim eth nòste camin; non i a cap benefici entà jo aciu.
Quan ja auien gessut un shinhau dera ciutat, er agent gasulhèc ath sòn amic:
Frair, aciu demore ua vielhòta que lèu s’estimarie mès bracar-se eth còth que deishar anar un penny que li pertanhe.
Jo pensi arrincar-li dotze pennys, encara qu’aquerò li hèsque pèrder er esme; se non posqui, la citarè entà que se presente en nòste tribunau, encara que, Diu se’n sap, non a cap vici.
Mès coma que semble que tu non te sabes guanhar era vida per aguesti endrets, non me dèishes de uelh e te darè ua leçon.
Er agent piquèc ena pòrta dera veuda.
Ges dehòra, vielha bruisha!, cridèc.
Qui cride?, exclamèc era hemna.
Diu benedit!
Diu vos sauve, senhor!
Vaquí un mandat judiciau: jos pena d’excomunion, te cau presentar deman dauant der arcedian tà respóner de cèrti ahèrs dauant deth tribunau, didec er agent.
Senhor, exclamèc era, que Jesucrist, Rei de Reis, m’ajude, donques que non posqui.
Sò fòrça malauta hè dies, non posqui anar tan luenh.
Que serie era mòrt entà jo: me hè tant de mau eth costat…
Non poiria auer ua còpia deth mandat, brave senhor, e qu’eth mèn avocat responesse per çò que se m’acuse, sigue çò que sigue?
Plan ben, responec eth.
Paga de seguit.
A veir: òc, dotze pennys que serà pro e t’exculparè.
Non artenhi guaire damb aquerò, donques qu’ei eth mèn patron qui trè profit, non jo.
Va, hètz-me-les a vier; que me cau partir de seguit.
Balhatz-me dotze pennys!
Non posqui estar-me aciu tot eth dia.
Dotze pennys, exclamèc era.
Que Nòsta Senhora era Vèrge me desliure de tota afliccion e pecat.
Encara que m’auéssetz d’autrejar miei mon, non è dotze pennys ena mia pòcha.
Qu’ei que non vedetz que sò vielha e prauba?
Ajatz pietat d’ua prauba malerosa coma jo”!
De cap manèra, repliquèc eth.
Encara que sigue era tua roïna.
Ai de jo!, exclamèc era.
Diu sap que non è hèt cap mau.
Paga!, o pera doça Santa Anna que me harè a vier eth tòn vestit nau coma pagament deth vielh deute que deues.
Jo paguè era tua multa ath tribunau aqueth còp que li botères es còrnes ath tòn marit.
Mentisses!, cridèc era.
Pera mia sauvacion qu’enquia ara non è estat jamès citada a comparéisher dauant d’un tribunau en tota era mia vida, ne coma esposa ne coma veuda.
Eth mèn còs a estat tostemp fidèu.
Qu’eth nere diable te hèsque a vier a tu e ath mèn vestit!
Quan eth diable l’entenec maudíder de jolhs damb aguesta veeméncia, li didec: Au, au, brava mair Mabel, n’ès segura de çò que dides?
Non ei probable, vielha decrepita!, exclamèc er agent.
Non è intencions d’empenaïr-me d’arren pera tua causa.
Abans t’arrincaria era blòda e toti es vestits.
Va, cuelh-t’ac damb tranquillitat, li didec eth diable.
Eth tòn còs e aguest vestit que son mèns per dret; aguesta net vieràs damb jo en lunfèrn, a on apreneràs mès secrets nòsti que quinsevolh doctor en teologia.
E, tant que didie aquerò, l’agarrèc damb fòrça e, en còs e amna, se n’anèc damb eth diable a ocupar eth lòc destinadi as agents municipaus.
Volgue Diu, qu’a hèt as umans sivans era sua imatge e semblança, que mos guide e protegisque a toti e permete qu’es agents venguen a èster braves persones!
Daunes e cavalièrs, seguic eth fraire: s’aguest agent aciu present me dèsse temps, vos auria condat, en tot basar-me en ensenhament de Jesucrist, Sant Pau, Sant Joan e fòrça d’auti mèstres nòsti, uns torments tant òrres qu’aumplirien de pòur es vòsti còrs.
Mès, entà evitar anar en aguest maudit lòc, preguem demanant era gràcia de Jesús, entà que mos sauve deth temptador Satanàs.
Escotatz aguest provèrbi e reflexionatz: “eth leon ei tostemp ara demora entà aucir ar innocent, se pòt”.
Tietz alerta es vòsti còrs entà resistir ath diable, que tostemp amie era intencion de hèr-vos eth sòn esclau.
Ada eth non se li permet provar-vos per dessús des vòstes fòrces, donques que Jesucrist serà eth vòste campion e eth vòste cavalièr.
Preguem entà qu’aguesti balhen pròves d’empenaïment pes sues males òbres abans qu’eth diable les cace.
Er agent se botèc de pès sus es estrius dera sua montura, cèc de ràbia contra eth fraire, estrementint-se d’ira coma ua huelha d’albar tremolant.
Cavalièrs, didec eth; sonque vos demani un favor: ara que vietz d’escotar es mentides d’aguest fraire ipocrita, vos prègui que me permetatz condar-vos un conde.
Eth fraire se vante de qué ac sap tot sus lunfèrn, e que Diu sap que non mos auem de meravilhar per aquerò, donques que i a pòga causa entà alistar entre fraires e diables.
Redena!
Me pensi qu’auratz escotat soent era istòria d’aqueth fraire qu’auec era vision de qué era sua amna siguec arrossegada entath lunfèrn; e quan er àngel l’amièc tà que vedesse toti es torments, non vedec un solet fraire en nunlòc, encara que vedec a d’auta gent que s’ac passaue fòrça mau.
Per çò qu’eth fraire li didec ar àngel:
Ath revés, didec er àngel.
Que n’a milions d’eri.
E se lo hec a vier baish entà visitar a Satanàs.
Coma pòs veir, Satanàs a ua coa màger qu’era vela principau d’ua anticalha, afirmèc.
Ep, tu, Satanàs!
De seguit, coma un eishame d’abelhes d’un brunhon, s’escampilhèc ua còla de vint mil fraires deth cu deth dimòni e bronzinèren per tot eth lunfèrn abans de tornar ath mès córrer en cada ua des prigondors deth cu deth dimòni.
Quan toti sigueren ath laguens barrèc damb era sua coa eth trauc e se demorèc quiet.
Coma qu’eth fraire auie vist ja pro sus es torments que balhen en aqueth lòc, Diu, ena sua infinita bontat, l’entornèc era sua amna en còs e eth fraire se desvelhèc.
Ça que la, enquia e tot alavetz tremolèc de terror, pr’amor que non se podie trèir deth cap quin ère eth larèr naturau de tota era sua tribú: eth cu deth dimòni.
Que Diu vos protegisque, exceptat ad aguest maudit fraire.
E atau acabi eth mèn prològ.
Se passèc un dia qu’aguest fraire auie predicat en ua glèisa sivans eth sòn estil de costum.
En sòn sermon exortèc mès que mès ara gent tà que, sustot, paguèsse misses pes mòrts e que, entà mès glòria de Diu, autregessen tot çò de besonh entath bastiment de convents a on se celebren oficis divins, en sòrta de degalhar es sòs en foteses o autrejar-lo ad aqueth que non n’a besonh, coma, per exemple, es clèrgues beneficiaris que, laudat sigue Diu!, pòden víuer ena comoditat e ena abondor.
Es misses pes defuntats, didie eth, rescaten es amnes des vòsti amics, autant vielhs coma joeni, deth purgatòri.
De vertat, encara que se celebren damb celeritat: que non se pense arrés qu’un fraire ei frivòl e aimant des plasers perque sonque digue ua missa ath dia.
Ò, desliuratz de seguit ad aguestes praubes amnes!
Be n’ei de terrible usclar-se, estarnar-se era carn damb ganchos, e èster escopidi coma se siguessen alzenes!
Pressatz-vos, pressatz-vos, per amor de Diu!
E quan eth auec tocat toti aguesti punts, eth fraire dèc era benediccion e seguic eth sòn camin.
Quan es fidèus l’aueren autrejat çò que credient avient, se n’anèc sense demorar ua menuta mès.
Eth seguic escorcolhant pès cases, rebussat damb era sua borsa e era sua cròça damb pomèla de còrna mendicant haria, hormatge o un shinhau de gran.
Eth sòn companh amiaue un pau que d’eth penjaue ua còrna, un parelh de tauletes d’ivòri, entà escríuer e un creion elegantament polit, que damb eth anotaue es nòms de toti es que balhauen quauquarren, coma se volesse garantizar-les que pregarien per eri.
Un robust gojat que mestraue as òstes ena sua aubèrja, tostemp anaue ath sòn darrèr amiant ua saca enes sues espatles, a on botauen totes es donacions.
Un còp dehòra, esfaçauen toti es nòms que venguien d’escríuer enes tauletes; era soleta causa que les daue eth fraire èren fabules e parlòta.
Aciu mentisses, tu, agent!, exclamèc eth fraire.
Pera Santa Mair de Crist, caratz-vos, cridèc er anfitrion.
Ajatz confiança, qu’atau ac harè.
Atau, donc, seguic de casa en casa enquia qu’arribec en ua qu’en era solie èster milhor tractat qu’en quinsevolh auta.
Eth patron dera casa, proprietari der immòble, jadie malaut, ajaçat sus un lhet.
Eth Senhor sigue damb tu.
Bon dia amic Tomàs, didec eth fraire damb votz doça e cortés.
Que Diu vos recompense, Tomàs!
Guairi còps en temps erosi sò estat en aguest banc: guairi minjars esplendids m’è avalat aciu!
Espauric ath gat pr’amor de qué gessesse deth banc, e, deishant eth sòn baston, eth sòn chapèu e era borsa se placèc comòdament.
Eth sòn companh se n’auie anat entara ciutat damb eth gojat de servici, pr’amor d’ostatjar-se ena aubèrja e hèr jadilha aquiu).
Que ja amii mès de dues setmanes sense veder-vos.
Diu sap que sò estat trabalhant dur, repliquèc eth.
Qu’è estat pregant es mies milhores oracions entara vòsta sauvacion e era des auti amics nòsti.
Que Diu les benedisque!
Aué è estat ena vòsta glèisa entà díder missa e è predicat un sermon, çò milhor qu’è pogut damb es mies modèstes fòrces; non è seguit ath pè dera letra es tèxti des Sagrades Escritures, pr’amor que m’imagini que les traparíetz massa dificiles.
Qu’ei aguest eth motiu d’interpretar-les entà toti vosati.
Cèrtament qu’era interpretacion ei quauquarren esplendid.
Les ensenhè a èster caritadosi e a despéner es sòns sòs senadament.
E vedí ara vòsta brava senhora aquiu.
Per cèrt, a on ei?
Supausi que deu èster dehòra, en jardin, didec er òme.
Ara vierà.
A, mèstre!, planvengut sigatz.
Per Sant Joan!, exclamèc era sua hemna.
Eth fraire se lheuèc galantament e, botant-se de pès, li dèc ua fòrta abraçada e la punèc doçament, gargalhejant damb es sòns pòts coma un parrat.
Coma jamès, senhora!
Que sò ath vòste servici en tot.
Laudat sigue Diu que vos autregèc amna e vida!
Que Diu me perdone, mès non vedí aué ena glèisa hemna mès beròia que vos!
Plan, que Diu corregisque es mèns defauts, didec era.
De vertat!
Un pilèr de gràcies, senhora; tostemp ne sò estat.
Mès s’auessa era indulgéncia de perdonar-me (non vo n’anetz, vos ac prègui), me cau tier ua petita convèrsa damb Tomàs.
Aguesti prèires son tan negligents en çò que tanh ar examen delicat dera consciéncia en confessionau…
Mès era predicacion qu’ei çò milhor de jo, atau coma er estudi des paraules de Sant Pèire e Sant Pau.
Jo vau per aquiu pescant amnes cristianes entà dar-li a Jesucrist çò que justament se merite; que non pensi en ua auta causa qu’en propagar eth sòn Evangèli.
Alavetz, se non vos impòrte, estimat senhor, repliquèc era, repotegatz-lo ben, donques que, pera Plan Santa Trinitat, ei tan repotegaire coma un os, encara qu’a tot aquerò que pogue voler.
A maugrat que lo caperi cada net e lo mantengui caud, e li boti eth braç o era cama ath dessús, non pare de gronhar coma un porcèth ena porcaria.
Aguesta ei tota era diversion qu’artenhi d’eth; non i a manèra de complader-lo.
Ò, Tomàs, je vous dis, Tomàs, Tomàs!
Aquerò qu’ei eth diable que ne hè des sues; aquerò s’a d’apraiar.
Era colèra qu’ei ua des causes que proïbís eth Totpoderós; vos aurè de díder ues paraules sus eth tèma.
Plan, senhor, responec era hemna; abans que m’en vaja, qué voleríetz minjar?
Precisament ara vau a preparà’c tot.
Ben, senhora, didec eth, vos asseguri qu’un repais simple damb vos serie pro; mès se podessa minjar un shinhau de hitge de poth e ua lesca de pan, deth vòste trende pan, e dempús d’aquerò (sonque que non voleria qu’auéssetz d’aucir a un animau per tòrt mèn, demori) eth cap d’un porcèth rostit…
Que non me cau guaira causa entà tier-me, donques qu’eth mèn esperit se neurís dera Biblia.
Aguest praube còs mèn ei tant avedat ara vigilància e ara contemplacion qu’eth mèn estomac ei en tot esbauçar-se.
Estimada senhora, voleria que non interpretéssetz mau eth hèt de qué me confie a vos damb tanta franquesa, peth Senhor!.
Vos asseguri que non existissen guaires persones que les condi aguestes causes.
Ò, senhor, afirmèc era, sonque ues paraules damb vos abans que me’n vaja.
En aguestes dues setmanes, just de seguit que vo n’auéssetz anat dera ciutat, moric eth mèn hilh.
Que vedí era sua mòrt en ua revelacion tant que me trapaua en nòste dormitòri en casa, repliquèc eth fraire.
Coma que Diu ei eth mèn jutge, gausarè dider-vos que lo vedí entrar en cèu ara mieja ora d’auer passat a ua vida milhor.
Madeish qu’ac heren eth nòste sacristan e eth nòste infermièr qu’amien cinquanta ans coma fraires: vient de celebrar eth sòn jubilèu; (que Diu sigue laudat per çò des sues moltes bontats), e ara pòden caminar sense companhia quan gessen deth convent.
E jo me lheuè, dera madeisha manèra qu’ac hec era rèsta deth convent, sense cap bronit ne trinhonar de campanes; es lèrmes regolejauen pes mies caròles, e sonque cantèrem eth Tedeum (damb era excepción de qué jo l’aufrí ua oracion a Jesucrist en accion de gràcies pera sua revelacion).
Credetz-me, estimat senhor e senhora: es nòstes oracions qu’an mès efectivitat qu’es des laïcs, encara que siguen reis, e vedem mès quantitat de secrets de Jesucrist.
Nosati viuem ena praubetat e ena abstinéncia, mentre qu’era gent ordinària viu ben e despen enòrmes quantitats en aliments, beuendes e plasers impurs.
Nosati mespredam toti es plasers qu’autrege eth mon.
Eth que prègue li cau dejunar e mantier-se pur: alimente era amna, mès mantie eth còs prim.
Nosati hèm çò que ditz er apostòl: aliments e vestits son mès que sufisents, encara que siguen praubi.
Eth dejun e era puretat nòsta, des fraires, hèn que Jesucrist accèpte es nòstes oracions.
Que siguec damb er estomac uet, dempús d’auer dejunat diuèrsi dies, coma recebec era lei escrita peth dit de Diu.
Coma sabetz ben, Elies dejunèc e meditèc sus eth mon Horeb, fòrça temps abans de qué parlèsse damb Diu, eth sauvador des nòstes amnes.
Aaron, qu’auie eth temple ath sòn cargue, atau coma as auti prèires, jamès volec béuer, de cap des manères: arren qu’embriaguèsse quan auie d’acodir en temple entà efectuar es sues celebracions e pregar pera gent.
Ath revés, meditaue e anaue aquiu damb totau abstinéncia pr’amor de non perir.
Cuelhetz nòta de çò que digui!
Aumens, qu’es que prèguen pera gent siguen sòbris (guardatz ben çò que digui).
Mès pro, que ja è dit pro causes.
Per tant, nosati, es mendicants, nosati, simples fraires, èm maridadi damb era praubetat, damb era continéncia, damb era caritat, damb era umilitat e damb era frugalitat; qu’èm condemnadi a èster perseguidi per çò d’èster justi e aunèsti; e estacadi as lèrmes, ara pietat e ara puretat.
Plan per aquerò, damb toti es nòsti hestaus ena taula, podetz veir qu’es nòstes oracions (me referisqui a nosati, es mendicants) resulten mès acceptables entath Totpoderós qu’es vòstes.
Se non m’enganhi, siguec era golardia era que costèc era expulsion der òme deth Paradís.
En Paradís damb tota seguretat, ère cast.
Non posqui afirmar qu’aja un tèxt qu’ac confirme, mès se ve clar pes comentaris de Nòste Senhor Jesucrist que se referie especiaument as fraires quan didec: “Benauradi es praubi d’esperit”.
Repassatz tot er Evangèli e guardatz se s’aprèsse mès as nòsti vòts o as des clègues beneficiats que se vanten des sues proprietats (quina vergonha, tota era sua cobesença e pompa!
Les mesprèdi per çò dera sua ignorància.
Me semble que son coma Joviniano: gròssi coma ua balena e caminant coma un cigne, tan plens de vin coma es botelhes d’un cerèr”.
Ò, plan, son fòrça reverents quan prèguen!
Cor meum eructavit.
Qui seguís es passi de Crist e deth sòn Evangèli senon nosati es umils, casti e praubi, executors e non escotadors dera paraula de Diu?
E dera madeisha manèra qu’un falcon vòle naut en aire quan puge coma ua flècha, dera madeisha manèra pugen coma ua flècha entàs aurelhes de Diu er oracions des caritatius, casti e activi fraires.
Nosati pregam a Crist dia e net en nòste capitol entà que vos envie era santat, era fòrça e er usatge des vòstes extremitats.
Diu sap que non nòti era mendre diferéncia, assegurèc eth malaut.
Atau que pro que m’ajude Jesucrist; aguesti darrèrs ans amii despenudes liures e mès liures en tota sòrta de fraires e non è milhorat bric.
È degalhat lèu toti es mèns recursi, aguesta qu’ei era vertat.
Li posqui díder adiu ath mèn aur; que se n’a anat tot.
Ò, Tomàs!, higec eth fraire, ei aquerò qu’auetz hèt?
Quin besonh n’auietz de cercar “tota sòrta de fraires”?
Quan un òme a eth milhor doctor ena ciutat, entà qué li cau cercar-ne un aute?
Era vòsta inconstància qu’ei era vòsta roïna.
Atau, donc, non consideratz pro que jo prèga per vos, ne eth mèn convent tanpòc?
Tomàs, aquerò qu’ei massa.
S’ètz malaut ei pr’amor que mos auetz autrejat massa pòc.
Non, non, Tomàs, aquerò non està ben.
Partís un sò en dotze parts e qué ei çò que vau?
Guardatz; arren qu’ei complèt en eth madeish ei mès fòrt quan se dividís.
Tomàs non artenheratz que vos vanta; çò que voletz vos ei tot eth nòste trabalh entad arren.
Diu, Nòste Senhor, que hec tot eth mon, mos ensenhe qu’er obrèr se merite un jornau.
Ara plan, Tomàs, per çò que hè a jo, non voi un penny des vòstes riqueses; sonque qu’eth convent prègue damb tanta devocion per vos e i a tanben tant de besonht de bastir tanben era glèisa de Crist…
Tomàs, se voléssetz apréner a hèr bones òbres, poiríetz desnishar, pera vida de Sant Tomàs dera India, qu’eth bastir glèises ei ua bona òbra.
Per tant, Tomàs (vos ac digui peth vòste pròpri ben, credetz-me), non vos pelegetz damb era vòsta esposa.
Vos prègui qu’ajatz aguest provèrbi en compde (qu’ei çò qu’eth sabent ditz sus aguest ahèr): “Non sigatz un leon ena vòsta casa, ne oprimigatz as vòsti vailets, ne hescatz qu’es vòsti amics hugen de vosati”.
Compde damb era sèrp d’agulhon subtil que serpège amagada ena èrba!
Compde, hilh mèn!
En quinsevolh cas, Tomàs, donques qu’auetz ua doça e santa hemna, quin besonh n’auetz de discutir?
Era colèra qu’ei un pecat, un des sèt pecats capitaus abominable ath Diu des Cèus e destructiu entath pecador.
Quinsevolh prèire o capelhan analfabèt vos explicarà qu’er omicidi neish dera ira; plan que òc, ei er agent actiu der orgulh.
Per çò que li demani a Diu, net e dia, que non autrege poder a un òme plen d’ira.
Qu’ei malerós e damnatjós plaçar a un òme plen d’ira en ua posicion de poder.
Un dia, pendent eth sòn periòde d’exercici, dus cavalièrs gesseren amassa a cavaucar: Era fortuna hec qu’un tornèsse ena sua casa, mès er aute, non.
Damb eth temps, eth cavalièr li calec comparéisher dauant deth jutge, que li didec: “Auetz aucit ath vòste companh; plan per aquerò vos condemni a mòrt”.
E manèc a un aute cavalièr: “hetz-lo-vos a vier entà que morisque; aguestes son es mies ordes”.
Mès, quan anauen peth camin entath lòc a on auie de morir eth condemnat, eth cavalièr que se supausaue mòrt campèc ara imprevista; per çò que se pensèc que çò mès avient ère amiar as dus entà que compareishessen un aute còp dauant deth jutge”.
E dideren: “Senhor, eth cavalièr non aucic ath sòn companh; aciu que l’auetz, san e en bona santat.
E damb aquerò non voi díder un o dus, senon es tres, repliquèc eth jutge”.
Ath prumèr cavalièr li didec: “Jo vos è condemnat, vos cau morir de totes formes.
Per çò que hè a vos, vos cau morir tanben, donques qu’ètz era encausa dera sua mòrt”.
E ath tresau cavalièr li didec: “Non complíretz es ordes que vos balhè”.
E hec aucir as tres.
Un dia, un nòble dera sua acompanhada, qu’estimaue era vertut e era moralitat, parlèc damb eth en privat e li didec:
S’un senhor ei un òme viciós, qu’ei perdut; e eth hèt d’èster un embriac ei ua plapa sus era reputacion de quinsevolh, mès que mès se se tracte dera d’un senhor: que i a fòrça uelhs e aurelhes que vigilen de contunh a un senhor, sense qu’aguest posque díder a on se trapen.
Per amor de Diu!, tietz mès moderacion quan beuetz!
De quina forma mès pèga hè eth vent qu’er òme pèrde eth controtle dera sua ment e deth sòn còs!
Lèu veiratz qu’ei ath revés, repliquèc Cambisses.
Era vòsta pròpria experiéncia afirme qu’eth vin non hè tant de mau ara gent.
Me shautarie conéisher eth vin que me prive dera fermetat dera mia man o des mèns uelhs.
Qué vos semble?
Ei fèrma era mia man o non?, didec eth.
M’a panat eth vin quauquarren dera mia vista?
Eth sòn hilh qu’ère mòrt; qu’ère tot.
Plan per aquerò, tietz compde quan tractetz damb es poderosi.
Deishatz que “placebo” sigue eth vòste crit de guèrra, o ben “ac harè se posqui”, se non ei que sigue un òme praube aqueth que damb eth tractatz (era gent l’aurie de díder a un praube es sòns defauts, mès james a un senhor, encara qu’age d’anar tath lunfèrn).
E se non, guardatz a Ciro, aqueth irat arquèr pèrsa que destrusic er arriu Gindes perque un des sòns shivaus s’estofèc en eth quan partic entara conquista de Babilonia.
Eth rebaishèc aqueth arriu enquiath punt qu’es hemnes lo podien trauessar.
E qué didec Salomon, eth gran mèstre?
Que non vau a dider ua soleta paraula mès.
Ara, Tomàs, eth mèn estimat frair, desbrembatz era vòsta ira.
Veiratz que vos tracti justament.
Non contunhetz damb eth punhau deth diable afustant ath vòste còr (era ira vos esdegue massa).
Que vau mès que me hescatz ua confession totau”.
Non, per Sant Simeon, exclamèc eth malaut.
Aué ja me sò co.hessat damb eth mèn capelhan.
L’ac condè tot.
Per tant, non me cau co.hessar un aute còp, se non ei qu’ac hèsca per umilitat.
Alavetz, autrejatz-me bèth sòs entà bastir eth claustre, didec eth fraire, donques qu’entà lheuar-lo eth nòste aliment a estat a basa de clauisses e ustres, mentre qu’es auti viuien placidament e comòdament.
Autanplan ara, pro qu’ac sap Diu, a penes s’an completat es fondaments e non s’a botat ne ua soleta rajòla en solèr des nòsti edificis.
Per Diu, que deuem quaranta e quate liures sonque en pèires!
Ajuda-mos, Tomàs, per amor d’aqueth que hec creir ath madeish lunfèrn!
Pr’amor que se non, mos calerà véner es nòsti libres.
E se vosati non auetz es nòsti ensenhaments, tot anarà entara sua destruccion.
Perdonatz-me, Tomàs, qui prive ath mon dera nòsta preséncia, prive ath mon deth solei.
Pr’amor que, qui pòt ensenhar e trabalhar coma nosati?
E aquerò non per un temps brac, didec eth, donques qu’è trapat escrits de qué es fraires, Diu sigue laudat!, an amiat es sues vides caritadoses dès tempsi d’Elias e Eliseo.
Va, Tomàs, ajudatz-mos, per caritat!
E queiguec de jolhs aquiu.
Sonque vos posqui autrejar çò qu’è en mèn poder, e arren mès, higec.
Plan que òc, repliquèc eth fraire.
Ne podetz èster segur.
Plan, donc, repliquèc eth malaut.
Autrejarè quauquarren ath vòste sant convent mentre siga viu, e ac auratz ena vòsta man de seguit, mès damb aguesta condicion, ua soleta condicion, qu’ei, estimat frair, que la dividigatz de sòrta que cada fraire n’age ua part egala.
Vos cau jurar hèr aquerò, sense enganha ne objeccions, pes vòts dera vòsta profession.
Pera mia fe, ac juri, didec eth fraire botant era sua man ena der aute.
Ara botatz era vòsta man en mèn cu, li didec eth malaut, e exploratz damb compde.
Aquiu, dejós des mies anques traparatz quauquarren qu’è amagat en secret.
Aquerò m’ac vau a quedar”.
E metèc era sua man enquiara ranura plaçada entre es anques deth malaut, demorant trapar un don aquiu.
Quan eth malaut notèc qu’eth fraire ère en tot paupar aquiu e delà peth sòn cu, se fotèc un pet (cap shivau d’aguesti qu’arrossèguen un car jamès deishèc anar quauquarren tan sorrolhós) ath miei madeish dera sua man.
Eth fraire hec un bot coma eth d’ua fèra sauvatge.
A, traïdor pèc!, exclamèc.
Pagaràs per aguest pet!
Ja m’ocuparè jo d’aquerò.
En enténer era peleja, es vailets deth malaut acodiren ara prèssa e heren enlà ath fraire.
Damb era cara rogida, gessec ara cèrca deth sòn companh e des sues causes, hènt endilhar es dents damb tanta ràbia que l’auríetz cuelhut per un sanglar.
Damb pas brac seguic se filèc de cap a ua casa que s’estaue un òme fòrça important que d’eth n’auie estat confessor.
Aguest digne credent qu’ère eth senhor dera casa.
Ère seigut ena taula minjant quan entrèc eth fraire hèt ua furia, lèu incapable de prononciar paraula.
Mès fin finau, damb dificultat, deishèc anar un “Diu te benedisque!”.
Eth senhor deth casau lo guardèc fixament e li didec:
Cèus, qu’ei çò que vos passe, fraire Joan?
Qu’ei evident que quauquarren non va ben: semble coma s’eth bòsc siguesse plen de panaires.
Au, seietz-vos e didetz- me qué ei çò que vos preocupe.
Se posqui, ac apraiarè.
Qu’ei un otratge!, exclamèc eth fraire.
Aué, aquiu baish, en vòste pòble, (Diu vos recompense), eth gojat mès miserable dera tèrra s’aurie desengustat pera manèra que sò estat mautractat ena vòsta ciutat.
Mès que non i a arren que me hèsque mès dòu qu’aqueth vielh estupid e pèc age ofensat ath nòste sant convent.
Au, mèstre, didec eth senhor deth casau, Vos prègui…
Non mèstre, senon vailet, senhor, didec eth fraire, encara qu’es escòles m’agen hèt tau aunor.
Diu non vò que mos criden Rabbí ne en mercat ne ena vòsta grana casa.
Deishatz aquerò, higec eth, e condatz-me totes es vòstes penes.
Senhor, didec eth fraire, aué se m’a hèt ua odiosa ofensa autant ara mia orde coma a jo madeish, e, per tant, per consequens, a tota era ierarquia dera Glèisa Santa.
Que Diu ac repari lèu!
Vos sabetz qu’ei çò de milhor que se pòt hèr, senhor!, didec eth senhor deth casau.
Non vos capviretz: vos qu’ètz eth mèn confessor, era sau e eth sabor dera tèrra.
Per amor de Diu, padegatz-vos e condatz-me çò que vos capvire.
Alavetz l’expliquèc çò qu’auetz entenut (plan, que ja vo’n sabetz pro de çò que se passèc).
Era senhora dera casa sauvèc absolut silenci enquia qu’entenec qu’eth fraire auie gessut.
Ai, Mair de Diu!, exclamèc era.
Benedida Vèrge!
Qué ne didetz d’aquerò, senhora?, preguntèc eth fraire.
Que qué digui d’aquerò?
Que Diu me perdone!
Diderè qu’ei er acte mès vulgar d’un individú vulgar.
Qué mès posqui díder?
Que Diu l’auplisque de malastres!
Eth sòn cap malaut qu’ei plen d’estupiditats.
Supausi que deuec auer ua sòrta d’atac.
Per Diu, senhora, didec eth.
Se non m’enganhi, que posqui èster resvenjat de ua auta manèra; lo denigrarè per a on sigue que predica.
Aguest mentidèr blasfemaire que me demanèc que dividissa en parts egales çò que non se pòt dividir.
Que se lo hèsque a vier eth diable!
Mès eth senhor deth casau s’estèc aquiu seigut en silenci, coma un òme en transit, romiant-t’ac tot ath hons deth sòn còr.
Jamès auia entenut quauquarren de parièr.
Ne sò segur qu’eth diable l’ac metec en cap.
Jamès a auut ua endonvieta atau en tota era sciéncia aritmetica enquia ara.
Un tipe vanitós e estupid.
Maudidi siguen es sòns uelhs!
Escotatz, cavalièrs, exclamèc eth senhor.
Maudit sigue!
Qui auie entenut abans semblabla causa?
Ua pàrt justa entà cada un.
Ja me dideratz com!
Qu’ei impossible, non se pòt hèr.
Vai, quin tipe tant estupid!
Que Diu l’aumplisque de malastres!
Coma toti es auti sons, eth bronit d’un pet non ei qu’ua reverberacion der aire que s’acabe graduaument.
Paraula que degun poirie jutjar qu’a estat distribuit equitablament.
E que sigue un deth mèn pòble qu’ac age prepausat!
Totun, damb quina cara dura li parlèc aué ath mèn confessor.
Entà jo qu’ei un capvirat.
Tè, minjatz-vos era vòsta parva e deishatz ad aguest tipe en patz.
Que se penge eth madeish e que se lo hèsque a vier eth diable!
Mès er escudèr deth senhor, qu’ère en tot talhar era carn, de pès, ath cant dera taula, entenec cada paraula que se didec enes ahèrs qu’è condat.
Desencusatz-me, senhor, didec eth, mès per un talh de tela que damb eth me posca hèr un vestit vos poiria díder se volessa, mèstre fraire, damb era condicion de qué non vos emmalicietz, se com un pet atau poirie èster distribuit equitablament en vòste convent.
Didetz-ac e auratz eth vòste talh de tela en un virament de uelhs.
Sant Joan!, repliquèc eth senhor deth casau.
Senhor, comencèc er escudèr, tanlèu coma hèsque bon temps, quan non i age vent ne se botge er aire, hètz a vier ua arròda de car en aguesta casa, mès vedetz qu’age es dotze radis (qu’ei eth numèro normau qu’a ua arròda de car).
Alavetz hètz-me a vier dotze fraires.
E per qué?
Tretze fraires hèn ja un convent, me pensi.
Plan per aquerò, eth vòste confessor aciu present ei pro entà completar eth nombre.
Alavetz que toti s’ajulhen amassa, cada fraire plaçant fixament eth sòn nas en extrèm de cada radi, atau.
Eth vòste nòble confessor, que Diu lo sauve!, li cau méter eth sòn nas exactament dejós deth cub dera arròda, ei a díder, deth centre dera arròda.
Dempús manatz portar ad aguest individú aciu damb era sua tripa regda e tivanta coma un tambor, plaçatz-lo exactament en èish dera arròda deth car e hètz-li que dèishe anar un pet.
Dempús, m’i jògui era vida, veiratz era prova demostrabla de qué eth son e era mala aulor viatgen ara madeisha velocitat enquias extrèms des radis, exceptat aguest digne confessor vòste, que receberà es primautats coma li correspon a un òme de tan particulara eminéncia.
Es fraires encara tien er excellent costum de servir ara gent importanta en prumèr lòc, e en cas deth vòste confessor, era distincion qu’ei cèrtament meritada.
Aué mos a sermonejat tan ben dès era cadièra, que, per çò que hè a jo, l’autregi qu’age era primautat de flairar tres pets, e madeish opinaràn es auti deth sòn convent, ne sò solide fòrça, donques que se compòrte d’ua manèra tan magnificament santa.
Eth senhor deth casau, era sua esposa e toti, damb era soleta excepcion deth fraire, sigueren d’acòrd que Jankin auie tractat er ahèr damb era adretia d’un Euclides o d’un Ptolomèu.
Per çò que hè ar ancian malaut, toti sigueren d’acòrd que solet ua grana astúcia e intelligéncia poderen hèr-li parlar coma ac hec; plan que òc, non se tractaue d’un pèc o d’un lhòco.
D’aguesta sòrta Jankin artenhèc eth sòn nau vestit.
Aciu acabe eth conde.
Lèu auem arribat ena ciutat.
Prològ der erudit.
Selvor, erudit d’Oxford, didec eth nòste anfitrion.
Que vatz en tot hèr camin ena vòsta cavalcadura, trist e carat coma ua gojata nauèth maridada quan per prumèr còp se sè ena taula a minjar.
Non è entenut en tot eth dia ua soleta paraula dera vòsta boca.
Supausi que deuetz meditar en bèth problèma filosofic; mès, coma pro ben ditz Salomon, que i a un temps entà cada causa.
Au, se vos platz, encoratjatz-vos.
Aguesti tempsi que non son entà meditar.
Tietz era vòsta promesa e condatz-mos bèth conde agradiu, pr’amor que toti es qu’auem entrat en jòc mos cau aubedir es nòrmes.
Solet que non volem sermons ne que sagetz de hèr-mos plorar pes nòsti pecats coma acostume hèr un fraire en Quareme.
E sajatz tanben de qué eth vòste relat non mos hèsque quèir adormidi.
Condatz-mos un bon conde d’aventures e sauvatz-vos es vòstes flors de retorica e es vòstes figures de lenguatge enquia qu’ajatz besonh deth lenguatge de nautada qu’era gent importanta tie entà escríuer as reis e a d’auti d’elevada categoria.
En aguesta escadença vos pregam que parletz simplament entà que pogam compréner çò que digatz.
Anfitrion, repliquèc er erudit, de bona encolia, me trapi jos era vòsta bròca de manament; de moment ètz qui govèrne, per çò que me declari totafèt prèst a hèr çò que me manetz (s’ei rasonable, plan).
Vos condarè un conde qu’entení en Padua d’un excellent erudit qu’ère fòrça respectat per tot çò que hège o didie.
Ara que ja ei mòrt e acogat.
Li demani a Diu repaus entara sua amna.
Aguest erudit se cridaue Francés Petrarca, eth laurejat poèta, qu’era sua doça eloqüéncia illuminèc a tota Italia de poesia; dera madeisha manèra que Lignano ac hec damb era filosofia, eth dret e d’autes arrames especiaus deth saber.
Mès era mòrt, que non mos permeterà que viuem en aguest mon ne pendent un virament de uelhs, se les hec a vier a ambdús.
Toti nosati mos cau morir.
Mès vam a seguir damb aquerò que didia sus aguest òme distinguit que me condèc aguesta istòria.
Deishatz-me explicar qu’abans d’escríuer era part principau deth conde, compausèc un prològ d’estil retoric, qu’en eth hège ua descripcion deth Piamonte e dera region der entorn de Saluzzo.
Tanben parlèc des Apenins, aqueri nauti ticòs que formen eth limit dera Lombardia occidentau e, mès que mès, deth monte Viso, qu’en eth er arriu Po a era sua origina, en tot començar per un petit potz e créisher dempús tant que baishe entar Èst, en direccion entà Emilia, Ferrara e Venecia.
Tot aquerò serà fòrça long d’explicar peth menut, e reaument, ena mia pensada, non ei important exceptat entà introduir eth relat.
Mès vaquí eth sòn conde, que podetz escotar, se voletz.
Ena part occidentau d’Italia, ath pè deth nheuat monte Viso, se trape ua planhèra rica e fertila, esposcada de ciutats e castèths fondadi en tempsi des nòsti ancessors.
D’autes fòrça polides vistes se pòden contemplar en aguesta polida region, cridada Saluzzo.
Un marqués qu’ère eth patron deth parçan, coma es sòns ancessors ne sigueren abans qu’eth.
Cada un des sòns abitants, siguesse ric o praube, aubedie es sòns mendre desirs.
Atau, d’aguesta manèra, peth favor que l’autrejaue era Fortuna, viuec long temps en complèta felicitat, estimat e temut autant pes nòbles coma pes plebèus.
Per çò que hè ath sòn linhatge, pertanhie ara mès nauta cunhèra en Lombardia; de bon pòrt, fòrt e plen de joenessa; qu’ère, ath delà, fòrça aunèst e cortés; atau coma prudent ena governacion deth sòn país, exceptat un parelh de causes qu’en eres non arribaue ara perfeccion.
Aguest joen prince auie eth nòm de Walter: Mès se quauqua causa se li podie repotegar ère aquerò: non pensaue jamès en çò que podie passar en futur.
Era sua ment se concentraue totaument en plaser deth moment, per exemple en caçar e ena practica dera falconaria per aqueth parçan.
Practicament se desinteressaue de tota era rèsta de causes.
E çò pejor de tot: passèsse çò que passèsse, non volie cuélher esposa.
Ça que la, eth pòble se planhie tant d’aquerò, qu’un dia acodiren ada eth en massa, e un d’eri (qu’ère eth mès sabent e de mès experiéncia, ei a díder er òme que mès li podie prestar atencion eth prince, dilhèu pr’amor que sabie com expausar casi dificils coma aguest) parlèc atau ath marqués:
Ò, nòble marqués; era vòsta umanitat mos balhe confiança, atau coma gausardaria, entà dider-vos çò que mos preocupe, tostemp que sigue de besonh.
Ara que Vòsta Gràcia se digne permeter-mos qu’expausem era nòsta trista quèisha.
Qu’es vòstes aurelhes non se remisquen a escotar era nòsta votz.
Dempús, hètz, senhor, çò que consideretz milhor.
Se vos platz, se vos decidíssetz a cuelher ua esposa, alavetz es còrs des vòsti subjèctes serien complètament tranquils.
Dignatz-vos doblegar era vòsta nauta tèsta jos aguesta erosa joata qu’es òmes criden maridatge o matrimòni: qu’ei era joata de domèni, non d’esclavitud.
Ath delà, senhor, consideratz, entre es vòsti pensaments mès selèctes, com es nòsti dies van passant d’ua o ua auta manèra; autant se dormim coma s’èm desvelhadi, se cavaucam per aquiu o romam per delà, eth temps tostemp hug e non demore ad arrés.
Mentretant, era mòrt mos menace en totes es edats, esbauçant a òmes de tota classa e condicion: arrés s’escape; Donques, autant de segur coma qu’un s’a de morir, atau madeish ignore totaument eth dia que l’arribarà era mòrt.
Per amor de Diu qu’ei naut de tot, desliuratz-mos d’aguesta perpetuau preocupacion cuelhent esposa.
Per tant, vos pregam que vos maridetz tanlèu milhor.
Aguesta umila demana e es sues guardades suplicantes arribèren en còr deth marqués.
Estimat pòble mèn, vosati me voletz forçar a hèr quauquarren que jamès auia pensat hèr, didec eth.
Jo gaudisqui damb era mia libertat, ua causa que pòqui viatges s’artenh quan s’ei maridat; mès encara qu’enquia ara sò estat liure, me cau ara hèr-me esclau.
Veigui era sinceritat des vòstes intencions, e coma tostemp è hèt, me fidarè deth vòste bon sen.
Per tant, liure e de bon voler, consentisqui en maridar-me çò mès lèu que poga.
Mès en çò que tanh ara vòsta ofèrta d’aué d’alistar-me esposa, deishatz-me que vos desliura dera carga de tau eleccion.
Vos prègui qu’abandonetz era vòsta idia.
Fidi ena bontat de Diu, e, per tant, li fidi ada Eth eth mèn matrimòni, eth mèn linhatge, posicion e tranquillitat d’esperit: que se hèsque era sua volontat.
Deishatz-me, donc, solet ena causida d’esposa, qu’accèpta aguesta responsabilitat.
Mès vos prègui, pes vòstes vides vos ahisqui, que me prometatz que respectaratz ara esposa coma se siguesse era madeisha hilha der emperaire, de paraula e de hèts, autant aciu coma en quinsevolh auta part, mentre era sigue viua.
E donques que, a demanda vòsta, renóncii ara mia libertat, vos ac asseguri tanben: en aquera que bota eth mèn còr, damb era me maridarè; e, se non acceptatz es mies condicions, me calerà demanar-vos que non me parletz mès d’aguest ahèr.
A tot aquerò jurèren era sua conformitat de tot còr e per unanimitat.
Sonque li demanèren, abans d’anar-se’n, qu’auesse era bontat de fixar, çò de mès lèu possible, ua data determinada entara nòça.
Pr’amor qu’enquia e tot alavetz eth pòble cranhie, de bèra manèra, que, a tot darrèr, eth marqués non se maridèsse.
Eth mentèc un dia que l’anaue ben e qu’en eth se maridarie sense manca.
Higec que se fixaue era data ère pr’amor que l’ac auien demanat.
Eri s’ajulhèren e damb grana umilitat e submission li balhèren es gràcies.
Dempús, en auer artenhut eth sòn prepaus, entornèren enes sòns larèrs.
Eth marqués manèc de seguit as sòns oficiaus que premanissen era celebracion dera nòça.
Balhèc totes es ordes que credec de besonh as sòns cavalièrs e escudèrs personaus, que l’aubediren en tot hèr cada un çò possible entà aunorar era escadença.
Entre aguesta gent viuie un òme que se consideraue mès praube encara qu’es auti (totun, eth Pair Celestiau se sap que manèc era sua gràcia a ua umila grèpia).
Es campanhards lo cridauen Janicula.
Aguest òme auie ua hilha fòrça beròia que li didien Griselda.
Mès se me cau parlar dera beresa dera bontat, alavetz era ère era mès beròia qu’alugue eth solei.
Coma qu’auie estat elevada ena praubetat, jamès un desir sensuau l’auie tacat eth còr; era sua beuenda venguie normaument deth potz mès que d’eth barril de vin; coma qu’estimaue era vertut, ère mès compenetrada damb eth trabalh pesant que damb era doça guitèra.
Ça que la, a maugrat dera sua joenessa, eth sòn pièch vèrge auie ua grana fermetat e maduretat d’esperit.
Suenhaue ath sòn praube pair, ja de cèrta edat, damb era magèr devocion e amor.
Solie hilar ena sua filosa tant que susvelhaue com es sues pòques oelhes peishien en camp, e sonque descansaue quan dormie.
Quan tornaue ena sua casa, soent amiaue arraïcs e d’autes èrbes que talhaue e borie entà minjar; dempús hège eth sòn lhet, ua dura jaça; e atau mantenguie viu a sa pair en tot mostrar-li tota era sua devocion e autrejar-li toti es suenhs que tot bon hilh balhe ath sòn pair.
Eth marqués auie observat soent ad aguesta deseiretada creatura quan auie gessut a caçar montat ena sua cavaladura.
Totun, quan per edart vedie a Griselda, non ère damb es luminosi uelhs de conquistador que la guardaue, senon que, soent, contemplaue era sua portadura damb un ròstre seriós, en tot apreciar ath hons deth sòn còr non solet era sua feminitat, senon tanben era sua grana bontat, qu’autant de hèt coma d’aparença depassaue era de quinsevolh auta persona tan joena.
Encara qu’era gent normau non se n’encuede guaire dera vertut, eth podec estimar es sues qualitats ena sua justa mesura.
Se didec entada eth, que se bèth còp se maridaue, se maridarie damb era e sonque damb era.
Arribèc eth dia dera nòça, e arrés sabie qui serie era sua esposa.
Fòrça gent s’estranhèc d’aguesta excentricitat e didien privadament entre eri: “Non aurà acabat encara eth nòste prince damb es sues pegaries?
Qu’ei que, dempús de tot, non se va a maridar?
Ai!, era pena d’aquerò ei que per qué mos enganhe e s’enganhe ada eth madeish?”.
Ça que la, eth marqués auie encomanat entà Griselda uns ornaments e anèths damb jòies montades en aur e lazulita.
Enquia e tot auie ordenat confeccionar un vestit ara mida d’era, qu’era sua talha s’auie cuelhut d’ua gojata dera sua madeisha estatura; ath delà, auie encargat toti es auti accessòris que corresponen a ua nòça de tau importància.
Eth maitin deth dia dera nòça s’apressaue, e tot eth palai ère apolidit, eth salon dera taulejada e es crambes privades, cada ua en sòn estil avient, tant qu’es codines e es cerèrs èren plei ar arràs damb es mès delicioses parves que se pòt trapar ath long e ample d’Italia.
Meravilhosament vestit, acompanhat per senhors e daunes qu’auie convidat ara nòça, pes joens cavalièrs dera sua acompanhada e precedit per sonors acòrds musicaus, eth marqués reiau cuelhec eth camin mès cuert entath pòble qu’è parlat abans.
Griselda (eth Cèu sap qu’ère fòrça luenh de pensar que tota aquera pompa siguesse pera sua causa) se n’auie anat entath potz ara cèrca d’aigua.
Tornaue entà casa ara prèssa, pr’amor qu’auie entenut qu’eth marqués pensaue maridar-se aqueth dia e demoraue poder veir quauquarren d’aqueth espectacle.
En madeish moment que trauessaue era pòrta, arribèc eth marqués e la cridèc.
Era, de seguit deishèc eth farrat dera aigua en solèr deth sòn estable entàs bòs qu’ère près deth lumedan dera mentada pòrta, queiguec de jolhs e aquiu se demorèc en aguesta posicion damb eth ròstre solemne, demorant, carada, qu’eth prince didesse çò que desiraue; damb eth ròstre pensatiu, eth marqués se dirigic ara gojata e li parlèc en un ton de grana gravetat:
A on ei eth vòste pair, Griselda?, preguntèc.
Qu’ei aciu e prèst, repliquèc era de forma umila e respectuosa.
Sense pèrder un instant, se filèc a cercar a sa pair en interior dera casa entà hèr-lo-se a vier dauant deth marqués.
Aguest cuelhec ar ancian dera man e, amiant-lo a despart, li didec: Canicula, non deui, non posqui amagar pendent mès temps eth desir mès fervent deth mèn còr.
Se me l’autrejatz, passe çò que passe, abans de partir me harè a vier ara vòsta hilha entà que sigue era mia hemna enquia qu’era mòrt mos dessepare.
Sò complètament segur dera vòsta leiautat, donques que neishéretz fidèu vassal mèn, e ne sò solide fòrça de qué aquerò qu’a jo me complade vos compladerà a vos tanben.
Atau, donc, datz-me ua clara responsa ara prepausa que vengui de hèr-vos: m’acceptatz coma eth vòste gendre?
Desconcertat e estonat per aguesta sobta ofèrta, er ancian se rogic e se quedèc aquiu de pès tremolant de naut en baish, per çò qu’a penes li restèc votz entà gasulhar:
Senhor, es vòsti desirs que son es mèns desirs.
Jamès me interpausaria en vòste camin; vos qu’ètz eth mèn estimat prince: dispausatz aguest ahèr exactament coma volgatz.
Eth marqués responec doçament:
Ça que la, voleria que vos e Griselda parléssetz privadament ena vòsta cramba per aguest motiu: li voi preguntar ada era s’ei dispausada a èster era mia esposa e someter-se as mèns desirs; e voi qu’aquerò se passe ena vòsta preséncia, donques que non voi díder arren que vos non entenatz.
Mentre eri se trapauen ena cramba metent-se d’acòrd (ja vos ac condarè dempús), era gent que se trapaue dehòra se sarrèc ath torn dera casa en tot meravilhar-se dera forma atentiua e digna de laudança que damb era suenhaue ath sòn estimat pair.
Mès Griselda, en non auer vist abans arren de semblable, dilhèu ère mès estonada qu’eri, ère sense paraula, causa que non ei d’estranhar, en auer a un visitaire tant important en aqueth lòc.
Qu’auie perdut era sang dera cara.
Era non ère acostumada a taus visitaires.
Mès entà contunhar era istòria, aquerò ei çò qu’eth marqués didec ad aquera amabla gojata de còr brave:
Griselda, vos cau compréner clarament qu’autant jo coma eth vòste pair mos ei satisfactòri que jo me marida damb vos; supausi qu’ètz tanben ben dispausada entad aquerò.
Mès, totun, me cau formular-vos aguestes preguntes, donques que tot s’a de hèr tan rapid: consentitz, o dilhèu vos ac voleríetz pensar ben?.
Vos pregunti s’ètz preparada a complàder toti es mens desirs sense demora; que jo aja era libertat de hèr çò que me semble milhor, autant s’aquerò vos autrege plaser o dolor; que vos jamès mormolharatz o protestaratz; que quan jo diga “òc”, vos non digatz “non” ne de paraula ne arroncilhant es celhes.
Juratz aquerò e jo vos jurarè era nòsta aliança, aciu e ara.
Senhor, repliquèc era, estabordida per aguestes paraules e tremolant de respècte, non sò digna, non meriti er aunor que m’aufritz; quinsevolh desir vòste qu’ei tanben eth mèn.
E aciu madeish juri que jamès, volontariament, vos desaubedirè ne damb es hèts ne de paraula, encara qu’aquerò me còste era vida e non è eth mendre desir de morir.
Griselda mia!
Damb aquerò n’a pro, didec eth.
Damb eth ròstre seriós caminèc entara pòrta seguit de Griselda.
Alavetz se dirigic ath pòble:
Aguesta qu’ei aciu ath mèn costat ei era mia esposa.
Demani que tot aqueth que m’estime, l’estime e l’aunore tanben ada era.
Aquerò ei tot çò que me cau díder.
E pr’amor de qué era non se hesse a vier en palai arren des sòns anteriors vestits manèc as hemnes qu’aquiu madeish la despolhèssen.
Es daunes non èren massa compladudes d’auer de tocar era ròba qu’era amaiue.
Ça que la, vestiren ara puncèla de blanca pèth damb era naua ròba de cap a pès, pientant es sòns peus esperludadi e en desorde, botant ua garlanda sus eth sòn cap damb es sòns delicadi dits e caperant-la damb tota sòrta de jòies.
Mès, entà qué me cau hèr era relacion des sòns ornaments?
Quan era siguec transformada damb tota aguesta magnificéncia, era gent a penes la podie arreconéisher, per çò dera sua enludernanta beresa.
Eth marqués se maridèc damb era damb un anèth portat exprèssament damb aguesta finalitat.
Alavetz la botèc sus un shivau blanc coma era nhèu, de caminar lent e, sense mès demora, l’escortèc enquiath sòn palai.
Alègres multituds gesseren entà aclamar-la e amiar-la aquiu; dempús passèren era rèsta deth dia en plia hèsta enquiara còga deth solei.
Entà accelerar eth relat diderè que Diu favoric ara naua marquesa damb era sua gràcia de tau sòrta que semblaue impossible que podesse auer neishut e s’auesse pogut elevar rusticament en ua casòta o estable de bòs, senon que mèsalèu semblaue auer estat educada en palai deth sòn emperaire.
Era arribèc a èster tant estimada e respectada per toti, qu’era gent deth sòn vilatge natau, que l’auien coneishut des de que neishec, dificilament aurien pensat, se non ac auessen sabut, qu’ère era hilha d’aqueth Janicula que vos parlè abans, pr’amor que se retiraue a ua creatura totafèt desparièra.
Encara que tostemp auie estat vertuosa, es qualitats dera sua ment, braves per natura, calades coma èren en mès caritadós des còrs, lèu artenheren eth cimalh dera perfeccion.
Qu’ère tostemp tan discrèta e amabla, era sua eloquéncia tant embelinaira e era madeisha inspiraue tau respècte, que podec guanhar-se es còrs de toti; toti es qu’arribèren a veir eth sòn ròstre, l’estimèren.
Era sua bontat se hec famosa non sonque ena ciutat de Saluzzo, senon tanben enes parçans der entorn, pr’amor que tostemp que n’auie un que parlaue ben d’era, un aute ac confirmaue.
E atau era fama dera sua meravilhosa bontat s’espargec enquia que i a auec un moment qu’òmes e hemnes, joeni e vielhs, viatjauen entà Saluzzo simplament entà veder-la.
D’aguesta sòrta se maridèc Walter, encara qu’umilament (o mèsalèu esplendidament) e auec un matrimòni aunorable e plen de boni auspicis.
Viuec comòdament ena sua casa damb era patz de Diu que l’enrodaue e era sua fama siguec grana entre era gent.
E per çò qu’eth se n’auie encuedat de qué era vertut se lòtge soent enes de condicion umila, era gent l’auec per persona de grana sabença, que, per cèrt, non ei abondiua.
Non sonque valie Griselda entà totes es arts domestiques, senon que quan era circonstància ac demanaue, sabie procurar eth ben generau.
En tot eth país non i auec cap luta, rancura e ofensa qu’era, damb era sua sabença non podesse padegar.
Autant s’èren es nòbles coma d’auta gent deth país es qu’èren enemigadi, era sabie reconciliar-les, enquia e tot quan eth sòn espós ère absent.
Es sòns provèrbis èren tan sabents e tan ben pensadi, es sòns judicis tant equitables, qu’era gent credie qu’auie estat manada peth Cèu entà sauvar-les e des.hèr toti es afronts.
Non guaire dempús deth maridatge de Griselda, aguesta amainadèc a ua mainada.
Era s’aurie estimat mès un hilh baron; totun, eth marqués e eth pòble sigueren encantadi, pr’amor qu’era arribada d’ua mainada en prumèr lòc, demostraue que non ère estèrle, per çò qu’aurie era probabilitat d’auer un hilh baron.
Tant qu’era mainada ère encara aleitada se passèc (coma se passe fòrça còps) qu’eth marqués sentec desirs de verificar era constància dera sua hemna.
Non podie desliurar- se d’aguest extraordinari desir de méter a pròva ara sua hemna.
Diu sap que non auie cap besonh de meter-la en aguest ahèr, pr’amor qu’ac auie provat abans soent e tostemp l’auie trapat pura; per çò que, quin besonh n’auie de someter-la a pròva un e un aute còp?
Quauqui uns pòden aplaudir eth gèst per çò que represente d’astut.
Dera mia part vos posqui díder que non està ben qu’un òme somete ara sua hemna a pròva e a angonies e temors que non son de besonh.
Atau ei coma actuèc eth marqués.
Ua net se n’anèc solet, damb ròstre grèu e es celhes arroncilhades, ena cramba qu’ère era e didec:
Griselda!, supausi que non auratz desbrembat eth dia que vos rescatè dera praubetat e vos amiè enquiara vòsta nauta posicion actuau.
Sonque digui, Griselda, que non me pensi qu’era dignitat actuau qu’en era vos è plaçat vos hèsque desbrembar eth hèt de qué vos trapè en ues condicions plan miserables.
Quina felicitat podíetz auer cercat?
Ara guardatz ben cada paraula que vos vau a díder: non i a arrés que mos posque seguir d’aurelha exceptat nosati dus.
Vos madeisha sabetz perfèctament com siguec qu’arribéretz en aguesta casa, non hè guaire temps d’aquerò.
Plan, donc, encara que mos estimi e vos aprècii fòrça, es mèns nòbles non vos ven d’aguesta manèra.
Eri diden qu’ei un escandal e un malastre que vos deuen leiautat e èster sometudi a vos, ua simpla campanharda.
Jo, coma tostemp, desiri víuer damb eri en patz e tranquillitat.
En aguestes circonstàncies, non posqui córrer cap risc.
Me cau desliurar dera nòsta hilha dera milhor manèra possibla (non coma jo voleria, senon coma vò eth mèn poble).
Diu se’n sap de qué ei quauquarren que va contra es mèns desirs.
Ça que la, non vau a hèr arren sense que vo’n sapiatz.
Totun, voleria que siguéssetz d’acòrd en aquerò.
Botatz ara era vòsta paciéncia a pròva, tau coma me jurèretz e prometéretz eth dia que mos maridèrem.
Era escotèc tot aquerò sense que se costèsse era mendre alteracion en sòn ròstre, votz o manères.
Segontes totes es aparences, non sentec cap racacòr, senon que repliquèc:
Senhor mèn, totes es causes son ara vòsta disposicion.
Era mia hilha e jo qu’èm totafèt vòstes a aubediram de bon voler.
Çò qu’ei vòste ac podetz sauvar o distribuir; hètz çò que volgatz.
Coma eth Cèu qu’ei era mia sauvacion, arren que vos complade me pòt desagradar a jo, ne i a arren que desira mès auer o cranha mès pèrder que vos solet.
Aguest qu’ei e tostemp serà eth desir deth mèn còr.
Ne eth temps ne era mòrt lo poiràn esfaçar o desviar eth mèn còr de vos.
Encara qu’aguesta responsa hec erós ath marqués, aguest ac dissimulèc, pr’amor que, quan entornèc ena sua cramba, eth sòn anament e aspècte èren inexorables.
Pòc dempús d’aquerò, (sonque un shinhau mès tard) revelèc era vertat confidenciaument a un individú que li manèc ara sua hemna.
Aguest òme de confiança ère a mand d’èster ua sòrta d’assistent que s’auie mostrat fidable en ahèrs d’importància.
Que se pòt fidar en aguesti individús entà que hèsquen es trabalhs lordi.
Eth prince se n’encuedaue ben de qué aguest oficiau, ath còp que l’ère leiau, cranhie era sua colèra.
Tanlèu aguest comprenec çò qu’eth sòn patron volie, se filèc ara prèssa entara cramba de Griselda a on entrèc.
Senhora, didec.
Desencusatz-me s’executi çò qu’ei eth mèn déuer efectuar.
Vos sabetz perfèctament qu’es ordes d’un prince non pòden èster eludides, per mès que s’agen de lamentar o deplorar.
Mès era gent a d’auberdir necessariament es sues ordes, e jo formi part d’aguesta gent.
Qué li vam a hèr: se m’a ordenat que me hèsca a vier ad aguesta mainada.
Aciu s’arturèc, agarrèc brutaument ara creatura e hec coma se l’anèsse a aucir aquiu madeish.
Griselda (qu’auie de suportar tot çò qu’eth marqués desirèsse) s’estèc seiguda, carada e quieta coma un anhèth e deishèc qu’eth crudèu assistent hesse eth sòn trabalh.
Qu’ère sinistra era mala reputacion d’aqueth òme, sinistre eth sòn ròstre, sinistre era sua manèra de parlar e sinistra era ora dera sua aparicion.
Era prauba Griselda credec qu’aucirie aquiu ara hilha qu’estimaue tan trendament; totun, non plorèc ne alendèc, senon que se sometec de bon voler ath desir deth marqués.
A tot darrèr, ça que la, parlèc.
Umilament li preguèc ar assistent qu’auesse eth bon còr de permeter-li que punèsse ara sua hilha abans de qué morisse.
Era sua cara ère plia de pena quan sarrèc ara sua creatureta contra eth sòn pièch.
La brecèc enes sòns braci e la punèc; alavetz hec eth senhau dera crotz dident damb era sua votz doça:
Adishatz, hilha mia; jamès te tornarè a veir; mès t’è senhat.
Que Nòste Senhor en Cèu, que moric per nosati ena crotz de husta, te benedisque.
Hilheta mia, fidi era tua amna ath sòn suenh, pr’amor qu’aguesta net moriràs per tòrt mèn.
Enquia e tot entara sua hilhuquèra, ac juri, aqueth panorama aurie estat insuportable; damb fòrça mès rason auie motius ua mair entà plorar.
Mès, totun, era s’estèc fèrma e impassibla, suportant tot aqueth malastre, e li didec doçament ar oficiau:
Tornatz a cuélher ara punceleta.
Ara ja podetz complir era orde deth vòste senhor, mès permetetz-me que vos demana un favor: se non ei qu’eth vòste senhor vos ac age enebit, acogatz aguest petit còs en bèth lòc a on es audèths e es animaus sauvatges non lo posquen esbocinar.
Ad aguesta demanda er assistent non responec arren, senon que cuelhec ara mainada e se n’anèc.
Er assistent tornèc a on ère eth senhor e li condèc brèument, encara que complètament, totes es paraules e comportament de Griselda e botèc enes sòns braci ara sua estimada hilheta.
Eth prince semblaue auer quauqui racacòrs; mès, totun aquerò, persistic en sòn prepaus, coma sòlen hèr es princes quan vòlen gesser-se’n damb era sua.
Li demanèc ad aqueth individú que se hesse a vier era mainada secretament, que la caperèsse suenhosament entà que podesse èster transportada en ua caisha e ben abrigada, en tot avertir-li que, se non ei que volesse morir decapitat, arrés auie de saber- se’n de çò que pretenie, ne d’a on venie ne a on anaue.
Se l’auie de hèr a vier en Bolonia, ena casa dera fraia deth marqués (qu’alavetz ère comdessa de Panico), explicar-li es circonstàncies e demanar-li que hesse tot çò que podesse entà educar ara mainada coma ère avient ena sua nòbla condicion; mès li demanaue tu per tu que per cap motiu revelèsse ad arrés era sua identitat.
Er oficiau partic e complic era sua mission.
Mès tornem ara damb eth marqués.
Aguest se trapaue ara demora, en tot preguntar-se se poirie veir bèth cambiament en er anament dera sua hemna entada eth o desnishar-lo per quauqua paraula d’era.
Mès jamès la trapèc que non siguesse amabla e immutabla coma tostemp.
De toti es punts d’enguarda, èra seguie en tot èster tan coratjosa e aubedienta e prèsta a servir-lo e a estimar-lo coma abans.
Jamès gessec d’era ua soleta paraula sus era sua hilha.
Eth malastre non l’auie cambiat bric, ne jamès hec mencion deth sòn nòm jos cap circonstància.
Atau se passèren quate ans e quedèc de nauèth prenhs; mès aguest còp Diu volec qu’amainadèsse un beròi baron entà Walter.
Quan l’ac didec ath pair, non solet eth, senon tot eth país, s’alegrèren damb era arribada deth mainatge, autrejant gràcies a Diu e laudant-lo.
Mès un dia, quan eth mainatge auie ja dus ans e era hilhuquèra l’auie ja despopat, eth marqués auec eth caprici de méter a pròva ara sua esposa encara mès s’ère possible.
Mès, be n’ère d’inutil meter-la a pròva un aute còp!
Mès qu’ei qu’es òmes maridadi non coneishen limit quan trapen a ua hemna pacienta.
Estimada esposa, didec eth marqués.
Coma ja sabetz, eth mèn pòble a cuelhut fòrça mau eth nòste matrimòni, e ara, mès que mès dès que neishec eth nòste hilh, pejor que jamès.
Es sues petòfies trauquen eth mèn còr; tan crudèus son es rumors que m’arriben enes aurelhes, qu’eth mèn esperit ei lèu esbauçat.
Ara diden aquerò: “Quan Walter se’n vage, era familha de Junicula l’aurà de succedir e convertir-se en nòste patron, non auem cap auta causida”.
Qu’ei clar qu’aquerò ei çò que se ditz per aquiu, e jo me cau tier en compde es mormolhs d’aguesta sòrta, pr’amor que, encara que non ac diguen clarament dauant de jo, reaument taus idies m’espaurissen.
Voleria víuer en patz, se me dèishen, e, per tant, sò dispausat a desliurar-me deth mèn hilh en secret, madeish que me desliurè dera sua fraia aquera net.
Vos ac digui entà que non vos capviretz còp sec per ua pena.
Tietz paciéncia en aquerò, vos ac demani de tot còr.
Qu’è dit e tostemp ac diderè, repliquèc era, que, de vertat, non desiri arren senon complader-vos a vos; non senti cap pena en absolut, encara qu’aucisquen ara mia hilha e ath mèn hilh (per manament vòste, clar).
Que non è auut ua auta participacion enes mèns dus hilhs que prumèr er embaraç e dempús era pena.
Vos qu’ètz eth nòste patron; hètz çò que volgatz damb aquerò qu’ei vòste; non me demanetz conselh, pr’amor que dera madeisha manèra que deishè tota era mia ròba en casa quan venguí aciu damb vos per prumèr viatge, dera madeisha manèra deishè era mia volontat e era mia libertat aquiu e acceptè es vòsti ornaments.
Per tant, vos prègui que hescatz çò que desiretz, e jo aubedirè en tot çò que vos plade.
Per cèrt, que se jo me podessa auançar as vòsti desirs e les sabessa abans de qué me didéssetz quin ei eth vòste caprici, non deisharia d’executar-lo.
Mès ara que m’en sai de çò que voletz e de çò que desiratz que se complisque, serè constanta e fèrma en tot çò que voletz.
E se sabessa qu’era mia mòrt vos auie de balhar tranquillitat, alavetz, entà complader-vos de bon voler moriria.
Era mòrt non ei arren en comparèr damb eth nóste amor.
En encuedar-se’n dera constància dera sua esposa, eth marqués sentec vergonha e abaishèc es uelhs.
Quedèc estonat de çò qu’era podie suportar damb tanta fortalesa.
Alavetz se n’anèc, damb ua clara expression en ròstre, encara qu’ath sòn laguens crebaue de felicitat.
Eth sòn temible supòst se hec a vier ath sòn beròi hilh dera madeisha manèra que s’auie apoderat dera hilha, o encara damb màger crudeutat s’ei possible.
Ça que la, era non mostrèc cap senhau de pena, tanta ère era sua paciéncia, mès punèc tanben ath sòn hilh e lo senhèc, demanant solet ad aqueth individú que, se podie, l’acoguèsse en solèr entà preservar es sues petites extremitats des audèths e des bèsties sauvatges.
Mès que non obtenguec cap reponsa.
Er òme partic coma s’aquerò non signifiquèsse arren entada eth; mès amièc damb fòrça suenh ath mainatge entà Bolonia.
Coma mès pensaue en ahèr, mès se meravilhaue eth marqués dera sua paciéncia, e, se non auesse estat segur de guaire estimaue as sòns hilhs, aurie sospechat qu’era passaue per tot aquerò damb astúcia, malicia o duretat de còr.
Ara les preguntarè as daunes presentes se non considèren que totes aguestes pròves son ja sufisentes.
Qué mès podie endonviar aguest implacable marit entà verificar era fidelitat e constància entà ua persona tant inexorabla coma eth?
Mès que i a un tipe de persones qu’un còp an decidit cuélher un determinat camin, non pòden ja resistir, senon que se tien ath sòn prepaus iniciau, coma un martir estacat en pau deth suplici.
Qu’ère aguest eth cas deth marqués, que persutaue a méter a pròva ara sua hemna sivans eth sòn prepaus iniciau.
Qu’ère tostemp atentiu a quinsevolh paraula o gèst que deishèsse veir qu’era auie cambiat un shinhau respècte ada eth.
Mès non podec veir cap variacion: seguic damb eth madeish anament e comportament de tostemp; autanplan, damb es ans, se tornèc, se siguesse possible, encara mès fidèu e devòta.
A tot darrèr semblèc coma que s’entre es dus i auie ua soleta volontat, donques que, siguesse quin siguesse eth desir de Walter, se convertie tanben en desir d’era, enquia que, gràcies ath Cèu, arribèc ara sua fin.
Era demostrèc se com, a maugrat de totes es tribulacions, ua esposa non a d’auer d’auti desirs qu’es deth sòn marit.
Ara plan, corrien istòries escandaloses, sus Walter, pertot: que se per çò d’auer-se maridat damb ua prauba, ena crudeutat deth sòn còr auie manat pervèrsa e secretament assassinar as sòns dus hilhs.
Tau ère eth parlar dera gent.
E non ère d’estranhar, pr’amor que non arribèc cap paraula enes aurelhes deth pòble de qué non auessen estat assassinadi.
Plan per aquerò, se passèc que s’enquia alavetz auie estat estimat fòrça peth sòn pòble, er opròbi dera sua mala fama hec que l’arribèssen a auer en òdi.
Ça que la, eth non cessèc enes sòns crudèus prepausi per cap motiu.
Era sua ment qu’ère totaument ocupada en seguir metent a pròva ara sua hemna.
Quan era sua hilha complic dotze ans d’edat, manèc ath sòn messatgèr ena cort de Roma (qu’ada era astutament l’auie mantengut informada des sues intencions) e les autregèc instruccións entà que fausifiquèssen es documents que siguesse de besonh entath sòn inuman projècte.
Aguesti documents auien de díder qu’eth Papa, entà padegar era opinion deth sòn pòble, li demanaue que, se volie, se maridèsse de nauèth.
Reaument arribèc a sollicitar-les que fausifiquèssen bulles papaus, que didessen qu’auie eth permís, per dispensa pontificia, de repudiar ara sua prumèra esposa, entà qu’era disension e mala volontat entre eth e eth sòn pòble despareishessen.
Atau didie era bulla, que se publiquèc ena sua totalitat.
Coma ère de demorar, era gent s’ac credec peth menut.
Mès quan era notícia l’arribèc a Griselda, me pensi qu’eth sòn còr s’aumplic de pena.
Totun, damb era fermetat acostumada, era decidic, prauba malerosa!, suportar es adversitats dera fortuna, tostemp procurant eth plaser d’aqueth qu’ada eth l’auie autrejat amna e còr, coma eth sòn vertadèr solaç terrenau.
Entà non alongar mès era istòria, diderè qu’eth marqués escriuec ua carta especiau entà amiar a tèrme es sòns plans e la manèc secretament a Bolonia.
Sollicitèc formaument ath comde de Panago (que s’auie maridat damb era sua fraia) que, publicament, l’amièsse en casa as sòns dus hilhs damb ua escòrta d’aunor.
Ua causa l’exigic escrupulosament, e ère que se li preguntauen ath comde de qui èren hilhs non ac didesse ad arrés, mès que divulguèsse qu’era mainada s’anaue a maridar damb eth marqués de Saluzzo.
Eth comde complic çò que se li demanèc, e eth dia previst se metec en marcha, camin de Saluzzo, damb ua grana acompanhada de nòbles ben premanidi entà balhar escòrta ara puncèla a ath sòn frair petit, que cavaucaue ath sòn costat.
Era gojata anaue ornada entara nòça e caperada de reludentes jòies, tant qu’eth sòn frairet, de sèt ans, anaue esplendorosament vestit ath sòn pròpri estil.
Atau cavauquèren dia e net camin de Saluzzo ath miei d’un gran esplendor e alegria.
Un dia, pendent ua audiéncia publica, se dirigic ada era en votz nauta:
Reaument, Griselda, a estat molt agradiu tier-te coma esposa, mès pera vòsta fidelitat e aubediéncia que pera vòsta riquesa e linhatge.
Mès quan pensi en aquerò, cada còp ne sò mès convençut de qué coma mès nauta sigue era posicion d’un, màger ei era sua subjeccion ath servici.
Un campanhard qu’a mès libertat de dar-se un gust que jo madeish, donques qu’eth pòble m’obligue damb eth sòn diadèr clamor a que cuelha ua auta esposa.
E, ath delà, me cau dider-vos qu’eth Papa m’a autrejat eth sòn cosentiment entad aquerò damb era fin d’empedir que i auesse dissensions e mala volontat entre eth pòble.
Per cèrt, que vos vau a díder aquerò: era mia naua esposa ei en camin entà aciu.
Premanitz-vos entà deishar aguest lòc sense demora.
Per çò deth dòt que vos me portéretz coma un favor especiau vos permeterè que vo’lo hescatz a vier damb vos.
Entornatz ena casa deth vòste pair.
Arrés pòt auer tanta sòrt tostemp.
Seguitz eth mèn conselh e tietz es atacs dera fortuna damb imparcialitat.
Li responec era, totun, damb fortalesa:
Senhor, me’n sabí e tostemp me n’è sabut qu’arrés pòt de cap manèra comparar eth vòste esplendor damb era mia praubetat.
Aquerò ei atau.
Jamès me considerè digna d’èster era vòsta esposa.
Non, ne tansevolh èster era vòsta puncèla de cramba.
En aguesta casa qu’en era me héretz patrona boti a Diu per testimòni (qu’Eth balhe consolament ath mèn esperit) que jamès pensè qu’èra era senhora senon era umila mossa de vòsta senhoria, peth dessús des autes creatures terrenaus, e ne seguirè estant tant que se tarde era mia vida.
Vos balhi es gràcies a vos e ath Cèu, ath que prègui entà que vos recompense, per çò deth temps que m’auetz aunorat damb era vòsta generositat e m’auetz exaltat enquia un lòc que d’eth non ne sò digna.
Non diderè arren mès.
Tornarè damb eth mèn pair gustosament e viuerè damb eth era rèsta dera mia vida.
E aquiu a on m’elevè de mainada, viuerè e morirè coma veuda, neta de còs e d’amna e de totes es causes.
Pr’amor que, dera madeisha manèra que vos autregè era mia virginitat e sò, sense cap de dobte, era vòsta fidèu esposa, Diu empedisque qu’era esposa d’un prince tan gran cuelhe coma espós e companh a un aute òme.
Ara, senhor mèn, donques que desiratz que jo, qu’auí tostemp eth còr en vos, me’n vaja, partirè entà on volgatz.
Ò, Diu benedit!
Guaire nòble e amable me sembléretz en aspècte e paraula eth dia que mos maridèrem!
Ça que la, se ditz e ei vertat (aumens jo atau m’ac pensi, donques qu’a resultat cèrt), “qu’er amor càmbie quan envielhís”.
Mès vos asseguri, senhor mèn, que ne es penalitats ne era mòrt haràn que m’empenaïsca de paraula o de òbra d’auer-vos autrejat tot eth mèn còr.
Qu’ei evident qu’era soleta causa que vos hi a vier siguec era mia fidelitat, era mia nudessa e era mia virginitat.
Vos posqui assegurar qu’era rèsta des vòstes jòies son ena vòsta cramba.
Despolhada arribè de casa deth mèn pair e despolhada me cau entornar en era.
De bon voler me someterè a toti es vòsti desirs, mès demori que non ajatz era intencion de qué gesca deth vòste palai totaument nuda.
Vos prègui sustot que non me hescatz caminar despolhada coma un vèrme peth camin.
Estimat senhor mèn, brembatz-vo’n de qué siguí era vòsta esposa, encara qu’indigna, e que, per tant, era virginitat que vos hi a vier e qu’ara non me posqui emportar m’autorize a que m’autregetz poder tornar damb ua vestimenta coma era que solia amiar, pr’amor de qué posca amagar eth vrente dera que siguec un còp era vòsta esposa.
E entà que non vos emmalicietz, senhor mèn, aciu me digui adiu de vos.
Sauvatz-vos era vestimenta qu’amiatz, didec eth, e hètz-la-vos a vier damb vos.
Totun, ada eth li costèc prononciar aguestes paraules per pietat e racacòr, mès se virèc d’esponèra.
Era s’ac deishèc tot aquiu madeish dauant deth pòble e partic damb eth sòn vestit entara casa de sa pair, damb era tèsta nuda e damb es pès descauci.
Eth pòble la seguic plorant, e mentre caminauen maudidien ara devesa Fortuna; mès era mantenguec es sòns uelhs secs de lèrmes e pendent tot eth camin non didec ne ua soleta paraula.
Sa pair lèu se’n sabec dera notícia.
Maudidec eth dia e era ora que neishec.
Solide aguest praube ancian tostemp auie sentut ua cèrta apreension sus eth maridatge dera sua hilha.
Dera prumèria sospechèc qu’un còp eth prince auesse satisfèt eth desir sexuau, senterie auer descreditat eth sòn linhatge per çò d’auer alistat tan baish e qu’alavetz se desliurarie d’era çò mès lèu possible.
Eth clamor dera gent l’anoncièc era sua proximitat e se pressèc a gésser ar encontre dera sua hilha.
Plorant amarament la curbic damb eth sòn vielh abric coma milhor podec, mès que non la podec caperar deth tot pr’amor qu’era ròba ère cuerta e fòrça mès vielha e rosigada qu’eth dia dera nòça.
Atau, donc, aguesta flor d’esposa pacienta se demorèc bèth temps damb sa pair.
Jamès demostrèc ne damb ua paraula ne damb ua guardada, ne en public ne en privat, que l’auesse hèt cap mau; eth sòn ròstre non revelaue tanpòc que rebrembèsse o trapèsse mens era sua nauta posicion perduda.
Tanpòc aquerò podie meravilhar ne estranhar ad arrés, pr’amor que quan ère marquesa tostemp s’auie distinguit per ua actitud sense pretensions.
Non sentie especiau predileccion pes minjars delicadi ne auie un esperit aimant des plasers; ath contrari, ère plia d’amabilitat pacienta, ère discreta, sense pretensions, tostemp aunorabla e, respècte ath sòn espós, constanta e aubedienta.
Era gent parle de Job, e especiaument, dera sua umilitat; quan vòlen, es erudits sòlen èster pro eloqüents ath respècte (mès que mès dera umilitat enes òmes), mès encara qu’aqueri dediquen pòqui elògis ara hemna, era vertat ei que cap òme jamès arribe a èster ne era mitat d’umil e fidèu qu’ua hemna; e se non ei atau, ara me’n sai.
Quan eth comde de Panago arribèc en Bolonia, era naua s’estenec pertot.
Tanben arribèc ena audida de toti eth hèt que s’auie hèt a vier damb eth a ua naua marquesa damb tau pompa e esplendor, que per tota era Lombardia occidentau cap èsser uman auie contemplat jamès un espectacle de tanta magnificéncia.
Abans dera arribada deth comde, eth marqués (que se’n sabie d’era, donques qu’ac auie planificat tot) manèc uns messatgèrs entà que li hessen a vier ara prauba e innocenta Griselda; e era, damb eth còr somés e eth ròstre erós, encara que non amièsse granes esperances en sòn pièch, acodit (ara prèssa) ath sòn requeriment.
S’ajulhèc ath sòn dauant e lo saludèc respectuosament.
Griselda, li didec eth, sò complètament decidit a qu’aguesta gojata que damb era me vau a maridar sigue recebuda deman ena mia casa coma se siguesse ua reina, e que toti siguen plaçadi e mestradi sivans eth sòn linhatge e complimentadi damb toti es aunors que poga autrejar-les.
Plan que òc, non dispausi de cap hemna capabla d’ordenar e dispausar es crambes coma jo voleria; plan per aquerò seria fòrça content se vos podéssetz encuedar d’aquerò.
Ath delà, que ja ètz acostumada as mèns gusti.
Qu’ei parièr qu’es vòsti vestits siguen rosigadi e lègi: çò d’important ei que compligatz damb eth vòste prètzhèt dera milhor manèra possibla.
Senhor mèn, responec era, non solet sò erosa de poder hèr çò que desiratz, senon qu’ei tanben eth mèn desir de servir-vos e complader-vos çò milhor que poga des d’eth mèn umil lòc, enquia que quèiga renduda; e tostemp serà atau.
Pr’amor que jamès, ena felicitat o ena afliccion, era amna que se lòtge en mèn pièch vos deisharà d’estimar damb era màger e mès vertadèra leiautat.
E, dempús de díder aquerò, comencèc a botar orde ena casa, premanint es taules e hènt es lhets.
Non estauvièc esfòrci, en tot ahiscar as crambères a que, per Diu, se pressèssen, escampèssen e netegèssen, mentre era, mès ocupada qu’arrés, premanie eth salon dera taulejada e es crambes dera gent importanta.
Eth comde venguec a miei maitin en tot hèr-se a vier as dus nòbles mainatges damb eth.
Era gent gessec ath mès córrer tà veir aqueth gran espectacle; e ara, per prumer viatge, comencèren a comentar es uns damb es auti que Walter non ère un pèc.
Se volie cambiar d’esposa, encara i gessie guanhant, donques que la vederen fòrça mès beròia que Griselda e fòrça mès joena; eth fruit deth matrimòni serie milhor, e, per çò dera nauta cunhèra dera naua esposa, mès acceptable qu’eth dera auta.
E s’auie de veir era cara tan beroia qu’amiaue tanben eth sòn petit frair.
Ambdús les semblèren ben ara multitud, e toti laudèren ara era conducta deth marqués.
Tostemp cambianta, tostemp infidèu, inconstanta e variabla coma ua viroleta; tostemp alegrant-se damb es darrèrs rumors.
Creishent e amendrint de contunh e tostemp plen de parlòtes e petòfies que non valen un sò horadat.
S’enganhe enes sòns judicis, e era sua constància non resistís eth mendre atac.
Aguesti èren es comentaris des ciutadans mès senadi tant qu’era multitud ac guardaue tot damb era boca dubèrta, erosa d’auer ua naua marquesa pera simpla nauetat qu’aquerò representaue.
Non diderè arren mès sus aquerò, senon que vau a passar a parlar un aute còp de Griselda e dera sua paciéncia e laboriositat.
Griselda s’ocupèc incansabla de tot çò que se referie ara hèsta dera nòça.
Sense que se’n hesse bric deth sòn vestit rosigat e lèg gessec alègra ena pòrta damb es auti entà saludar ara marquesa, e dempús tornèc entath sòn trabalh.
Recebec as convidadi damb tau animosa aptitud, cada un sivans eth sòn reng, qu’aguesti, luenh de trapar defèctes ena sua recepcion, se preguntauen meravilhadi se com ua hemna tan praubament vestida podie èster tan cortés e complidora.
Toti laudèren meritosament era sua delicadesa.
Mentretant, era jamès cessaue enes sues sincères laudances ara gojata e ath sòn frair, que li gessien deth sòn còr plen d’amabilitat e espontaneïtat.
Arrés les podec laudar mès qu’era.
Mès, fin finau, quan es nòbles entrèren entà ocupar es sòns lòcs ena taulejada, eth marqués ordenèc que venguesse Griselda:
Qué ne penses dera beresa dera mia esposa?
Que la trapi fòrça beròia, senhor, repliquèc era.
Credetz-me, jamès è vist ua gojata mès beròia.
Que Diu l’autrege era felicitat!
Demori qu’Eth vos envie felicitat entàs dus pendent era rèsta des vòstes vides.
Ua soleta causa vos demani (permetetz-me que vos ac avertisca): non hescatz damb aguesta doça gojata çò qu’auetz hèt damb d’autes: repudiar-les.
Era a estat elevada e educada damb màger delicadesa, e non me pensi que podesse suportar es penalitats tan ben coma ua auta qu’auesse estat elevada ena praubetat.
Quan Walter vedec ara era sua paciéncia, era sua animosa portadura que non auie bric de malícia, sense deishar d’èster tostemp fèrma coma ua tampa e sense cap racacòr a maugrat dera freqüéncia qu’eth l’auie tormentat, eth testut marqués sentec pietat en sòn còr per çò dera inviolabla constància dera sua esposa e exclamèc:
Plan estimada Griselda!
Damb aquerò que ja n’è pro.
Non cranhes ne patisques mès.
Qu’è botat a pròva era vòsta fidelitat e era bontat deth vòste còr, autant ena riquesa coma ena praubetat enquia a on jamès cap hemna siguec provada.
Plan estimada esposa, ne sò segur dera vòsta constància.
Dempús, en tot agarrar-la enes sòns braci, la punèc.
Era ère tant estonada que non se n’encuedèc ne entenec çò que li didie; qu’ère coma se, de pic, l’auessen arrincat d’un sòmi.
Mès, a tot darrèr, se remetec dera sua estupefaccion.
Griselda, didec eth, per Jesucrist que moric per nosati, vos qu’ètz era mia esposa.
Non è cap auta esposa ne n’aurè jamès cap auta.
Tan cèrt coma que Diu sauvarà era mia amna.
Aguesta qu’ei era vòsta hilha, aguesta que vos auetz pensat qu’ère era mia naua esposa; e aguest gojat serà solide eth mèn eretèr, coma tostemp è volgut que siguesse.
Eth, qu’ei reaument eth hilh des vòstes entralhes.
Les auia amagadi en Bolonia; recuperatz-les, pr’amor qu’ara non poiratz díder qu’auetz perdut a degun des vòsti dus hilhs.
Podie Diu perméter qu’aucissa jo as mèns dus hilhs?
Era mia intencion siguec tier-les amagadi enquia que ne siguessa segur dera vòsta resolucion e fòrça de volontat.
Quan era entenec aquerò queiguec en solèr estavanida, damb eth còr esbauçat d’alegria.
Quan se remetec cridèc as sòns dus hilhs entà que s’apressèssen e les sarrèc entre es sòns braci, plorant pateticament e punant-les trendament coma quinsevolh mair; eth sòn ròstre e es sòns peus èren chaupadi de salades lèrmes.
Be ne siguec d’esmovent veder-la estavanir-se e entener-la díder damb votz febla:
Mil còps gràcies, senhor mèn, per auer sauvat as mèns dus hilhs.
Que m’ei parièr ja morir-me aciu e ara, damb era condicion de qué m’estimetz e aja eth vòste favor.
Non m’impòrte ja era mòrt o qu’era mia amna m’abandone.
Ò, hilhs mèns!
Ò, hilhets dera mia amna.
Era vòsta apenada mair tostemp pensèc qu’auíetz estat avaladi per crudèus gossets o per bèsties orribles, mès Diu ena sua bontat e eth vòste pair vos an sauvat sani e en bona santat.
De ressabuda, e en aqueth madeish instant, s’esguitlèc contra eth solèr abraçada tan fòrtament as sòns dus hilhs, que les costèc grani esfòrci rescatar-les dera sua prumèra abraçada.
Es lèrmes regolejauen pes ròstres contrits des presents, qu’a penes resistien seguir en aquera cramba.
Walter la consolèc enquia qu’era sua pena prigonda se passèc.
Quan se recuperèc deth sòn estavaniment, era sentec vergonha; mès toti la mimèren enquia que recuperèc era sua portadura.
Alavetz, Walter, la tractèc damb corau sollicitud enquiath punt que hège gòi veir era felicitat que regnaue entre es dus, ara qu’èren amassa de nauèth.
Quan es daunes n’aueren era escadença se la heren a vier ena sua cramba e li treigueren era rosigada ròba e la vestiren damb ua resplendenta tunica daurada e li botèren sus eth cap ua corona qu’en era i auie montades diuèrses pèires precioses.
Dempús l’amièren entath salon dera taulejada, a on li renderen es milhors aunors.
E atau acabèc erosament aguest dia esmovent, donques que toti es presents, òmes e hemnes, ac celebrèren de grana manèra e passèren tota era jornada damb alegria e gòi enquia qu’es esteles comencèren a lúder en firmament.
A toti es presents les semblèc qu’aguesta taulejada ère mès somptuosa e magnifica qu’es celebracions dera nòça.
Ambdús viueren prospèrament en patz e armonia pendent longui ans.
Era sua hilha auec ues bones nòces, donques que se maridèc damb un des princes mès nòbles de tota Italia.
Walter ordenèc qu’eth pair dera sua esposa venguesse a víuer damb eri ena cort, en pacifica retirada enquia qu’era sua amna abandonèc eth sòn còs terrenau.
Quan l’arribèc era ora a Walter, eth sòn hilh lo succedic en patz e tranquillitat.
Tanben auec sòrt en sòn matrimòni, encara que non hec patir ara sua hemna damb cap pròva.
Eth mon ja non ei tan dur coma abans.
Aquerò ei vertat.
Ara escotatz çò qu’eth Petrarca li cau díder ath respècte:
A de servir mèsalèu entà que toti, sigue quina sigue era sua condicion, s’estonguen tan constants coma Griselda ena adversitat”.
Aguesta ei era rason que per era Petrarca condèc aguest conde, que compausèc en mès naut des estils.
Pr’amor que s’ua hemna siguesse tan pacienta damb un simple mortau, damb quina màger rason auríem d’acceptar sense cap quèisha tot çò que Diu mos envie.
Qu’ei rasonable qu’Eth bote a pròva a toti es qu’Eth madeish a creat.
Ça que la, coma ditz Santiago ena sua Epistòla, jamès provarà enquia tau extrèm as qu’Eth a redimit.
Plan que òc, ei tostemp en tot provar-mos.
Entath nòste ben permet tostemp que sigam tormentadi de diuèrses manères peth foet crudèu dera adversitat, non perque volgue èster segur dera nòsta fòrça de volontat, donques que pro se’n sap de totes es nòstes debilitats des d’abans deth nòste neishement.
Tot aquerò que dispause qu’ei tostemp entath nòste ben.
Alavetz, viuem ena vertut e ena fortalesa.
Mès, abans de qué me’n vaja, permetetz-me, senhors, que diga ues paraules.
Actuaument serie dificil trapar tres Griseldes, o enquia e tot dues, en tota era ciutat.
Er aur qu’eres representen ei adulterat damb lhauna, que s’actuaument se botèsse a pròva eth metau dera moneda (encara que semble qu’ei bona), probablament se trincarie en dus tròci abans que se dobleguèsse.
Atau, donc, en aunor dera Comaire de Bath (volgue Diu mantier-la ada era e a tot eth sòn sèxe en lòc de comandament o es causes anarien massa mau), vos cantarè ua cançon que demori que vos encoratge, pr’amor que me senti premanit entà hè’c.
Ara escotatz era mia cançon.
La vaquí:
DE CHAUCER Griselda moric, tanben era sua paciéncia, son mès mòrts qu’un clau d’un taüt; avertisqui as marits en audiéncia que non assauten en lauèg era paciéncia des sues hemnes, demorant trapar ua Griselda; solide que capvirarien eth sòn cervèth.
Vosates, esposes de nauta cunhèra, famoses pera prudéncia.
Compde que non vengue Chichevache e se vos avalèsse!
Imitatz a Eco, qu’era sua pròpria votz non hè carar, era sua actitud qu’ei d’antifona; non sigatz insensats de tanta innocéncia.
Botatz es pès en solèr, cuelhetz eth contròtle e fixatz aguesta leçon ena vòsta consciéncia; eth ben generau luderà entà toti coma eth solei, Vosates, suberesposes, lheuatz-vos ena vòsta pròpria defensa.
Cada ua ei grana e fòrta coma un camèl.
Com podetz perméter qu’un òme vos ofense?
E vosates, esposes menores, encara que hloishes ena batalha, sigatz herotges coma tigres o diables.
Eth fòrt rambalh, coma eth vent enes mòles, que non manque.
Per qué vos cau crànher o hèr-les reveréncia?
Pr’amor que s’eth vòste marit se capère de malha, es flèches afilades dera vòsta eloqüéncia trauessaràn era sua coirassa e era sua dura pantalha.
Seguitz eth mèn conselh, sigatz geloses; non perdetz eth vam, e era vòsta preséncia les acovardarà.
S’ètz polides e beròies, quan d’auti siguen presents, mostratz es vòstes gales e bereses.
Se siguéssetz lèges, tietz era generositat de guanhar amics e èster ena sua ment.
Sigatz alègres e leugères coma eth vent d’Orient, e deishatz entada eth que se planhe, preocupe, plore, se lamente.
È ua esposa, era pejor que vos pogatz imaginar; se siguesse maridada damb eth diable, ac poiria jurar: lo depassarie.
I a ua grana e prigonda diferéncia entre era gran paciéncia de Griselda e eth rancura e es desirs de resvenja que niden ena mia hemna.
Ne peth mau de morir tornaria jo a quèir en param se siguessa liure!
Nosati, es òmes maridadi, viuem tostemp angoishadi e afligidi.
Tastatz-ac, plan, e veiratz que vos digui era vertat, per Sant Tomàs dera India!.
Ai, brave mèstre anfitrion!, credetz-me, non amii maridat mès de dus mesi; totun, me pensi que cap celibatari de tota era vida poirie començar a relatar-vos quauquarren tan penible coma çò que jo poiria condar aciu restacat ara marridesa dera mia hemna.
Non, encara que m’arrinquéssetz eth còr.
Fòrça ben, que Diu vos benedisque, estimat mercadèr, didec er anfitrion; donques que vo’n sabetz tant der ahèr, vos demani se vos platz que mos condetz quauquarren d’aquerò.
Eth conde deth mercadèr.- Hè ja temps, en Lombardia viuie un nòble cavalièr, neishut en Pavia, damb grana prosperitat.
Auie estat celibatari pendent seishanta ans, padegant eth sòn còs damb es hemnes que l’agradauen, coma sòlen hèr aguesti insensati mondans.
Ara, sigue per un accès de pietat o de vielhesa (sabi pas quin), en passar des seishanta, ath mentat cavalièr li vengueren uns talents irrepressibles de maridar-se e se passaue toti es dies e totes es nets cercant ara hemna des sòns sòmis.
Preguèc a Diu que li permetesse tastar es delicies dera vida qu’artenhen marit e hemna quan demoren estacadi peth sagrat ligam que Diu junhèc a òme e hemna.
Toti es auti sistèmes de vida non valen un sò horadat, didie eth.
Atau parlèc er ancian cavalièr damb tota era sua sabença.
E ei vertat, tan cèrt coma que Diu ei en Cèu, que maridar-se ei ua causa excellenta, mès que mès quan un òme ei vielh e a eth peu blanc, pr’amor qu’alavetz ua esposa constituís era sua mès preciosa possession.
Per tant, decidic hèr-se damb ua esposa, joena e polida, entà que l’autregesse un eretèr e víuer damb era ua vida d’alegria e tranquillitat, e non hèr coma aguesti celibataris que gemeguen e se planhen quan patissen quinsevolh contrarietat amorosa; çò que les passe ei que non an hilhs.
Qu’ei que, reaument, es celibataris se meten en rambalhs e passen males estones, donques que bastissen sus sables movedissi e trapen inestabilitat aquiu a on cèrquen seguretat.
Es audèths e es bèsties viuen en complèta libertat, sense qu’arrén ne arrés les shòrde, mentre qu’er estat de maridat obligue ar òme a víuer ua vida erosa e ordenada, estacat ara joata deth matrimòni.
E per qué eth sòn còr non a d’èster alègre e senter-se erós?
Qui pòt èster tant aubedient coma ua esposa?
Qui pòt, pregunti, èster mès fidèu e diligent entà suenhar-lo a un ena salut e ena malautia?
Era non lo deisharà ne quan nade ena abondor ne quan l’afligisquen es penes, ne se cansarà d’estimar-lo e servir-lo, encara que quèigue malaut, enquiath dia dera sua mòrt.
E, ça que la, quauqui òmes culti (Teofrasto ei un d’eri) diden que non ei atau.
E qué se passe s’a Teofrasco l’auesse dat per mentir?
Un vailet fidèu se preocuparà fòrça milhor de susvelhar es tues possessions qu’era tua pròpria hemna, qu’exigirà era mitat dera tua part tant que visque.
E dempús, coma que Diu ei era mia sauvacion, se vies a èster malaut, es tòns vertadèrs amics o un vailet aunèst te suenharàn fòrça milhor qu’ua hemna qu’ei simplament en tot demorar eth moment d’apoderar-se des tòns bens.
E se te hès a vier a ua esposa ena tua casa, lèu lèu te pòs convertir en un cornut”.
Aguesti pensaments e un centenat de d’auti pejors, sigueren escrits per aguest individú, que Diu lo maudide!
Ath caralh damb Teofrasco!
Non hescatz atencion a taus pegaries, credetz-me.
Reaument ua esposa qu’ei un don de Diu; totes es autes causes son bones (tèrres, rendes, peishèus, proprietats o valors mobiliaris), reaument son presents dera devesa Fortuna e tant efemèrs coma ua ombra projectada sus un mur.
Mès non cranhetz cap: deishatz-me que vos diga que, francament, ua esposa ei un objècte durable e s’estarà ena vòsta casa fòrça mès temps deth que dilhèu pensàuetz.
Eth matrimòni ei un sacrament cardinau; ena mia pensada un òme sense esposa ei mespredable.
Era sua vida ei inutila e solitària.
Que parli, plan que òc, des laïcs, e ac digui seriosament.
Se m’escotatz, vos diderè per quin motiu era hemna a estat hèta entà ajudar ath sòn companh.
E alavetz creèc a Eva.
Plan per aquerò ei evident e ei ua pròva positiua de qué era hemna ei era ajuda e era comoditat der òme, ei eth sòn solaç e eth sòn Paradís ena tèrra.
Aubedienta e vertuosa coma ei, non pòden ambdús qu’èster erosi viuent amassa.
Que son ua soleta carn, e ua carn, sivans ac veigui jo, non a qu’un solet còr, venguen alegries o penes.
Ua esposa!
Santa Maria mos benedisque a toti!
Quines penalitats li pòden arribar a un òme qu’age esposa?
Reaument non posqui pensar quines.
Deguna lengua pòt descríuer e degun còr pòt imaginar era felicitat que se gaudís entre dus.
S’eth ei praube, era l’ajude en sòn trabalh; susvelhe es sòns bens, sense menspredar ua soleta mora; çò que li platz ar espós qu’ei ua delicia entada era; quan eth ditz “òc” era jamès respon “non”.
Ò, be n’ei de benedida e inestimabla era condición deth matrimòni!
Tant alègra e tanben tan vertuosa.
Tan laudada e bona.
Tot aqueth òme que non sigue un arrat s’aurie de passar era vida balhant gràcies a Diu, de jolhs, per autrejar-li ua esposa, o pregant-li entà que l’en autrege ua que li dure enquiath finau des sòns dies.
Pr’amor qu’alavetz era sua vida se sè sus ua basa segura.
Ena mia pensada, un òme jamès s’a d’enganhar, tostemp que seguisque eth conselh dera sua hemna.
Que pòt amiar era tèsta pro nauta; donques que son tan senades coma fidèus (hètz tostemp çò qu’es hemnes conselhen se voletz seguir er exemple des òmes intelligents).
Guardatz se com Jacòb, segontes es erudits, seguic era excellenta suggeréncia de sa mair Rebeca e nudèc era pèth d’ua oelha ar entorn deth sòn còth, artenhent atau era benediccion de sa pair.
Era istòria tanben conde se com Judit sauvèc ath Pòble Escuelhut damb eth sòn sabent conselh e decapitèc a Olofernes mentre dormie.
Pensatz en Abigail e com rescatèc ath sòn marit, Nabal, damb sabents conselhs quan ja ère a punt d’èster executat; o guardatz a Esther, qu’eth sòn acertat conselh desliurèc ath pôble Escuelhut de tribulacions e permetec que Mardoquèu siguesse aunorat per Asuèr.
Coma ditz Seneca, non i a arren que depasse a ua esposa complasenta.
Suportatz era lengua dera vòsta esposa, segontes recomane Caton.
Era a de manar e eth ac a d’acceptar; mès, totun, coma favor, era t’aubedirà.
Era tua hemna ei era patrona dera borsa domestica.
Quan sigues malaut, non servís d’arren plorar e planher-se s’un non a ua esposa que susvelhe era casa.
Se voletz actuar senadament, vos ahisqui a qu’estimetz as vòstes esposes dera madeisha manèra que Jesucrist estimèc ara sua Glèisa.
Se vos estimatz a vosati madeishi, alavetz estimaratz ara vòsta esposa, donques qu’arrés a en òdi ara sua pròpria sang, senon que la suenhe e la protegís mentre li quede alend.
Per tant, vos avertisqui, estimatz ara vòsta esposa o jamès prosperaratz.
A maugrat des badinades que se hèn sus aquerò, eth marit e era sua hemna an alistat eth solet camin segur entara gent d’aguest mon; donques que son tant intimament junhudi, cap mau les pòt arrivar a degun d’eri, mès que mès ara hemna.
Damb aguestes idies en cap, Gèr (eth cavalièr que vos parli) desiraue entara sua vielhesa aguesta vida de felicítat e vertuosa tranquilitat qu’ei eth doç matrimòni.
Un dia se hec a vier as sòns amics entà dider-les es conclusions dera sua longa meditación.
Damb eth ròstre prigondament seriós comencèc era sua parlòta:
Amics mèns, sò vielh e è eth peu blanc, e Diu sap que ja sò damb un pè ena hòssa.
Me cau pensar un shinhau ena mia amna.
Qu’è rosigat insensatament eth mèn còs, mès, gràcies a Diu, ad aquerò s’i pòt botar remèdi.
Donques qu’è decidit maridar-me çò de mès lèu posible.
Per tant, hètz-me eth favor d’efectuar es preparatius entath mèn immediat matrimòni damb bèra gojata joena e polida.
Pr’amor que ja non voi demorar mès.
Dera mia part tierè es uelhs dubèrti, a veir se trapi a quauquarrés que damb era me posca maridar sense demora.
Ça que la, coma que jo sò un e vosati diuèrsi, qu’ei plan mès probable que vosati trapetz ua gojata avienta entà jo abans que jo madeish, per çò qu’è decidit auer aliats.
Un avertiment, totun, estimadi amics: arren m’amiarà a cuélher ua esposa d’edat.
Era non a de depassar es setse ans.
Aquerò non ei negociable.
Eth mèn gust que pòt èster eth deth peish ben ben codut, mès era carn, joena; ua merluça será milhor qu’un merluça petita, mès era carn de vedèra joena ei milhor qu’era de bò.
Non voi auer ua hemna de trenta ans (non son que ferratge, simpla palha), ferratge d’iuèrn.
E, ath delà, Diu sap qu’aguestes vielhes veudes se’n saben de fòrça mès trucs que Lepe e pòden prebotjar tantes peleges coma volguen.
Jamès viueria en patz damb deguna d’eres.
Es desparières escòles hèn a un erudit mès senat.
Madeish se passe damb ua hemna qu’a auut diuèrsi marits.
En cambi, ua hemna joena pòt èster modelada, dera madeisha manèra qu’un ac pòt hèr damb ua cera cauda.
En resumit, que non pensi cuélher a cap hemna auançada en ans, per aguesti motius.
Alavetz me calerie passar era rèsta dera mia vida en contunh adultèri e anar-me’n tot dret entath lunfèrn en morir-me.
Non poiria engendrar hilhs damb era, e, deishatz-me que vos ac diga, abans me deisharia minjar pes gossets que perméter qu’eth mèn eretatge anèsse a parar en mans estranhes.
Que non digui pegaries.
Me’n sai de per qué es òmes s’an de maridar.
Ath delà me n’encuedi perfèctament de qué fòrça gent que parle deth matrimòni sap mens deth madeish qu’eth mosso des mèns estables des motius que me cau cuélher esposa.
S’un òme non pòt víuer en castetat, alavetz li cau maridar-se, non pera simpla concupiscéncia o per amor, senon pera legitima procreación de hilhs, entà màger glòria de Diu.
E atau, d’aguesta manèra, evitar era fornicación, pagant eth tribut quan correspone, cada un des conjonchs ajudant ar aute ena aflicción coma un frair ara sua fraia e, dempús, víuer en santa continéncia.
Mès, senhors, jo non sò d’aguesta sòrta de gent, non vo’n hescatz.
Me pensi que me posqui vantar de qué es mèns membres se senten fòrts e que posqui amiar a tèrme çò que quinsevolh òme a de hèr, pr’amor que jo sò eth milhor jutge en aquerò.
E un arbe en flor non ei mòrt ne sec.
Sonque ei eth mèn cap que se sent peublac; eth mèn còr e es mèns membres son verdi e frèsqui coma un laurèr pendent tote er an.
Plan, ara qu’auetz entenut çò que vos volia díder, vos prègui que compligatz es mèns desirs.
Diuèrses persones li condèren causes desparières sus eth matrimòni.
Quauqui uns lo condemnauen, e d’auti, totun, lo laudauen; mès a tot darrèr (ja sabetz se com ges era controvèrsia pendent ua discusión entre amics) arribèc ua peleja entre es sòns dus frairs.
Eth nòm d’un d’eri ère Placebo, er aute se cridaue Justino.
Didie Placebo:
Pr’amor que, frair, t’ac asseguri, è estat tota era vida cortesan e ja sabetz qu’è un gran prestigi (encara que siga indigne d’eth) entre es senhors de nauta ascendéncia; totun açò, jamès me sò pelejat damb degun.
Era vertat ei que jamès les contradidí.
Tostemp auí present qu’un senhor se’n sap des causes mès que jo, per çò que, digue çò que digue, per çò que hè a jo, afirmi madeish qu’eth o quauquarren semblable.
Non i a cap saumet màger qu’un conselhèr ath servici de bèth gran senhor que gausi creir o autanplan supausar qu’eth sòn conselh ei milhor qu’es idies deth sòn patrón.
Non, credetz-me: es senhors non son pècs.
Tu madeish as desplegat aciu, aué madeish, un rasonament tan contondent, ua pietat e capacitat taus, que non posqui mens qu’èster d’acòrd damb era tua pensada e confirmar totes e cada ua des tues paraules.
Que non i a òme en tota era ciutat, o, enquia e tot, se persutes, en tota Italia, qu’auesse pogut parlar milhor que tu aué.
Eth madeish Jesucrist serie satisfèc d’entener- te.
Reaument cau ua gran animositat entà qu’un òme dera tua edat cuelhe a ua joena coma esposa.
Pera mia vida!
Qu’auetz eth còr a on li correspon.
Hètz exactament çò que voletz en aguest ahèr, mès me pensi que çò de milhor en aquerò ei: atau dit atau hèt.
Justino, qu’auie escotat, seigut, çò que se didie, repliquèc a Placebo:
Escota, frair, e se te platz, hètz-ac damb paciéncia.
Plan, donc, se jo auessa d’anar damb fòrça suenh entà veir a qui li dèishi es mies proprietats, damb fòrça mès suenh aurè de susvelhar a qui l’autregi eth mèn còs entà tostemp.
T’avertisque senadament: non ei jòc de mainatges escuélher esposa sense era mendre reflexión.
Ena mia pensada, ei important saber s’ei discrèta, moderada o autrejada ara beuenda; se se tracte d’ua hemna cocarèla, o se, de bèra manera, ei ua arpia, ua rondinaira, ua mautraucada; s’ei rica, prauba o s’ei ua pòcvau.
Ara plan, s’a besonh de temps entà desnishà’c.
E è vessat mès d’ua lèrma en secret, pro qu’ac sap Diu, dès que cuelhí ua esposa.
Quinsevolh que s’ac prepause pòt cantar elògis deth matrimòni, mès era vertat ei qu’en eth non trapi que trebucs, deuers e despenes totafèt desaprovedides de benediccions.
Encara qu’es mèns vesins e mès que mès es hemnes, ar ensems, m’asseguren qu’è era esposa mès constanta e complasenta qu’alende.
Mès jo sò eth que sap mihor a on me hè mau era sabata.
Fida en çò que te digui: non l’autrejaràs plaser ada era pendent mès de tres ans coma molt.
Es esposes requerissen tota sòrta d’atencions.
E, se te platz, non t’anuges per çò que t’è dit.
Fòrça ben, responec Gèr.
As acabat?
Ath caralh eth tòn Seneca e es tòns provèrbis; non ei que parlòta d’erudits que non vau un sò horadat.Vies d’escotar que gent mès senada que tu ei d’acòrd damb jo.
Qué dides sus aquerò, Placebo?
Jo sonque digui que solet un brigand meterie trebucs ath matrimòni.
Non digui arren mès, responec eth.
Ara seguida, e sense mès, se lheuèren, en tot èster toti d’acòrd de qué s’auie de maridar damb qui volesse e quan ac volesse.
Un dia darrèr der aute, era amna de Gèr ère plia d’extraordinàries fantasies e complicades conjectures sus eth sòn matrimòni; net darrèr net, figures e ròstres embelinaires passauen pera sua ment, coma se quauquarrés auesse cuelhut un miralh polit e l’auesse botat ena plaça deth mercat entà contemplar era multitud de figures que passèssen ath sòn costat.
D’aguesta sòrta, Gèr vedie ena sua ment as gojates que demorauen près d’eth.
Non sabie per quina decidir-se.
Pr’amor que s’ua auie un ròstre beròi, ua auta auie tau prestigi d’amabilitat e equanimitat entre era gent, que toti l’ac prepausauen.
Quauques ues èren riques, mès qu’auien mala fama.
A tot darrèr, miei seriosament, miei de badinada, escartèc deth sòn còr a totes es autes e se tachèc en ua qu’escuelhec entada eth.
Er amor qu’ei tostemp cèc e non sap veir.
Se l’imaginèc en sòn còr, quan ère a mand d’ajaçar-se: era sua alègra beresa, es sòns trendes ans, era sua diminuta cintura e es sòns braci prims e longui, eth sòn anament senat e era sua nòbla sang, era sua portadura femenina e es sòns gèsti pausadi.
En auer-se decidit per era, pensèc que non podie auer escuelhut milhor.
E un còp decidit, deishèc de creir en sen des auti.
Non sabie veir era mendre objeccion o, aumens, atau s’enganhaue ada eth madeish.
Alavetz manèc ua invitación as sòns amics en tot demanar-les eth plaser dera sua companhia çò de mès lèu posible, donques qu’auie era intencion d’abreujar eth trabalh qu’eri se cuelhien entath sòn benefici.
Que ja non calie qu’eri anèssen a shivau d’un lòc en aute.
Eth ja auie trapat eth sòn refugi.
Lèu arribèren Placebo e es sòns amics.
Çò prumèr que hec siguec demanar-les que, per favor, non li discutissen era decisión qu’auie cuelhut, pr’amor que damb era non solet compladie a Diu, expliquèc, senon que formaue era autentica basa dera sua felicitat personau.
Que i auie, sivans didec, ua puncèla ena ciutat, famosa pera sua beresa, e encara que non ère de naut linhatge, entada eth, era sua joenessa e era sua beresa qu’èren pro.
Declarèc que cuelherie ad aguesta puncèla coma esposa e viuerie comòdament e en santetat, e balhèc gràcies a Diu pr’amor que la tierie complètament, de sòrta que cap aute òme compartirie eth sòn delèit.
Dempús les preguèc que l’ajudèssen entà qu’eth sòn prepaus non hesse falhita, e en aqueth moment eth sòn còr descansarie.
Ara ja non è arren que me preocupe, declarèc, exceptat d’ua causa que tormente era mia consciéncia e que vos revelarè, donques qu’ètz toti aciu.
Hè fòrça temps qu’entení díder qu’arrés pòt auer dus paradisi (voi díder un aciu ena tèrra e un aute aquiu en Cèu).
Pr’amor que s’eth vertadèr Cèu s’artenh damb infinit patiment e grani copacaps, com poirè jo entrar ena benaurança etèrna ath costat de Crist, se viui en plaser coma toti es auti òmes damb es sues esposes?
Aquerò ei çò que me preocupe, e vos demani a ambdús que resolvatz eth mèn dobte.
Justino, que detestaue eth sòn necitge, li dèc ua responsa encoratjadora (encara que, entà abreujar, non la basèc en cites erudites).
Senhor, didec eth, s’ei aguest eth solet obstacle, pòt èster que Diu, ena sua infinita bontat, dispause es causes de sòrta que te posques empenaïr dera vida de maridat qu’en era assegures que non i a ne penalitats ne preocupacions, enquia e tot abans de qué era Glèisa te maride.
Per tant, senhor (ei eth milhor conselh que te posqui balhar), non te’n hèsques; tie en compde qu’era pòt resultar eth tòn purgatòri.
Era pòt èster er esturment de Diu, eth foet de Diu, que damb eth era tua amna gesserà filada de cap ath Cèu de manèra mès rapida qu’ua flècha que ges deth sòn arc.
Demori que posques verificar mès endauant, que non i a ne jamès i aurà pro felicitat en matrimòni qu’empedisque o sigue obstacle entara tua sauvacion.
Plan que òc, damb era condicion de qué tu regules es plasers dera tua esposa ad açò que sigue convenent e rasonable, ei a díder, que non li balhes ada era massa satisfacción amatòria, e plan, que te mentengues desseparat des auti pecats.
Qu’ei aquerò tot çò que me cau dider-te (sò ua persona plan estúpida), mès non te’n hèsques per aquerò, frair.
Non parlem mès der ahèr.
Era comaire de Bath, se l’as prestat atención, a expausat es sòn punts d’enguarda d’ua forma clara e concisa sus er ahèr en qüestion, ei a díder, eth matrimòni.
Ara, demora en patz e que Diu t’age.
D’aguesta sòrta se dideren adiu Justino e eth sòn frair.
Quan eri vederen que non i auie arren a hèr, mejançant astúcia, apraièren es causes de tau sòrta qu’era gojata, que se cridaue Mai, se maridèsse damb Gèr çò de mès lèu possible.
Mès me semble que serie pèrder eth temps s’auessa de hèr a veir peth menut toti es actes e documents que damb eri era recebec coma dòt es tèrres d’eth o explicar-vos eth sòn ric e somptuós noviatge.
Fin finau, arribèc eth dia qu’ambdús vengueren ena glèisa entà recéber eth sant sacrament.
Gessec eth prèire damb era estòla ath torn deth còth e li demanèc ada era que siguesse coma Sara e Rebeca en sabença e fidelitat dauant des vòts matrimoniaus.
Alavetz preguèc es oracins de costum, les senhèc e demanèc era benediccion de Diu sus eri e efectuèc es sagradi rites que son prescriti.
D’aguesta manera quedèren maridadi formaument e cuelheren sèti ath cant de d’autes personalitats ena estrada, en taulatge dera nòça.
Eth palai de Gèr s’aumplic de música, alegría e diversión damb es milhores parves de tota Italia.
Sonèren en aunor sòn esturments de sons mès doci que quinsevolh música tocada per Orfeo o per Amfion de Tebas.
Cada plat siguec anonciat mejançant un floritura de clarins tocadi per joglars damb mès fòrça qu’es sons de trompeta de Joab e damb màger claretat qu’era trompa que toquèc Tiodamas en Tebas, quan era ciutat se trapaue en perilh.
E atau dancèc era devesa damb ua tèda usclant ena su aman, dauant dera nòvia e de toti es qu’èren aquiu amassadi.
Afirmarè enquia e tot que Himen, eth diu des nòces, jamès auie vist un nòvi tant erós.
Cara era boca, tu, poèta Marcian; tu, qu’escriueres sus era alègra nòça entre Filologia e Mercuri e sus es cançons que cantèren es muses.
Autant era tua lengua coma era tua ploma son massa palles e delicades entà retratar un matrimòni coma aguest.
Quan era trenda joenessa se maride damb era acorbaishada vielhesa, era joata resistís tota descripción.
Sajatz de hèr era descripción e veiratz se mentisqui.
Qu’ère encantador veir seiguda aquiu a Mai.
Contemplar-la qu’ère coma un conde de hades: era reina Ester jamès li dirigic ath rei Asuèr ua guardada atau o hec un gèst tant aunèst.
Non saberè descríuer ne era mitat dera sua beresa, mès vos diderè aquerò: semblaue un clar maitin deth mes de mai plen de beresa e delícies.
Cada còp que Gèr guardaue eth ròstre d’era queiguie coma embelinat, començant a gaudir per auança, ath sòn laguens, dera abraçada nueitiua qu’eth li darie fòrça mès sarrada qu’era de Pans a Helena.
Totun, se sentie coma entristesit quan pensaue en aquerò que l’auie d’aufrir aquera net: “Ai, prauba creatura!
Pro que Diu l’autrege fòrces entà suportar tota era mia luxúria; que senti taus ardors e taus desirs!
Me hè pòur que non sàpies tier-lo.
Per Diu, que harè tot çò que posca!
Diu volgue qu’arribe era net e que se tarde etèrnament e que se’n vagen toti es presents!”.
A tot darrèr hec tot çò que podec (sense èster grossièr) entà hèr-les enlà discrètament e se n’anèren dera taula.
Quan, ath sòn temps, se lheuèren dera taula, toti dancèren e beueren fòrça e dempús s’escampilhèren per tota era casa en tot espàrger espècies perfumades.
Toti se sentien erosi e fòrça animadi.
Toti, exceptat un: un escudèr, Damian, que hège temps que talhaue e mestraue era carn ena taula deth cavalièr.
Era sua senhora Mai l’amiaue tan capvirat que lèu perdec era rason, tau ère eth sòn dolor.
En dançar damb era tèda ena man, Venus lo temptèc damb tanta crudeutat, que siguec a punt de cuélher ua malagana o morir-se aquiu madeish; per çò que se n’anèc ara prèssa entath lhet.
De moment non diderè arren mès sus eth; sonque lo vau a deishar aquiu plorant e planhent-se, enquia qu’era arridolenta Mai cuelhec pietat d’eth.
Ò, huec dangerós, aqueth que se neurís dera palha des lhets!
Enemic domestic que simule servilisme!
Ò, vailet traidor, domestic infidèu, coma astut e traïdor aspic en pièch!
Que Diu mos evite coneisher-te!
Ò, Gèr, embriac d’alegria per çò deth tòn matrimòni, guarda se com Damian, eth tòn pròpri escudèr, neishut servent tòn, premanís eth tòn desaunor!
Diu volgue que desnishes ar enemic qu’ostatges ena tua casa!
Donques que non existís plaga pejor en tot eth mon qu’un enemic laguens deth tòn larèr, tostemp present dauant tòn.
En aguestes ores eth solei auie acabat eth sòn recorrut diadèr peth cèu e ère ja a punt d’amagar-se.
Non podie estar-se mès temps per dessús der orizon en aquera latitud.
Era net estenec eth sòn aspre mantèl escur sus er emisfèri.
Atau, gràcies a totes aguestes accions, era alègra multitud comencèc a dider-se adiu de Gèr.
Damb grana alegría cavauquèren entàs sues cases, a on se tengueren as sòn pròpris ahèrs tranquillament e, arribada era ora, s’anèren a ajaçar.
Tanlèu se n’anèren, er impacient Gèr persutèc en anar entath lhet sense demorar mès.
Gèr se l’avalèc sense era mendre vacillación.
Per amor de Diu, pressatz-vos (les didec as sòns amics intims).
Eri ac heren coma se les auie demanat.
Se beuec un darrèr brinde, se correren es cortines e era nòvia siguec amiada entath lhet, carada coma ua mòrta.
Dempús qu’eth prèire auesse benedit eth lhet e que toti se n’auessen anat dera cramba, Gèr sarrèc fòrtament ara sua preciosa Mai, eth sòn paradís, era sua mieja iranja, entre es sòns braci, amorassant-la e punant-la un e un aute còp, heregant era sua eriçada barba (qu’ère coma eth papèr de veire e ponhenta cama ua arrominguèra) contra era sua trenda pèth.
Exclamèc:
Ai, esposa mia!
Me cau cuelher-me cèrtes libertats damb tu e ofensar-te grèument abans que me junha maritaument damb tu.
Mès, totun aquerò, rebremba aquerò: non i a cap bon artesan que hèsque eth sòn prètzhèt ara prèssa; plan per aquerò, mos cau cuélher eth temps de besonh e mos ac cau hèr ben.
Qu’ei parièr era estona que mos passem batalhant: es dus èm estacadi peth sagrat ligam deth matrimòni (benedida sigue aguesta joata!
Un òme non pòt pecar damb era sua esposa, serie coma talhar-se damb era sua pròpria espada, donques qu’era lei permet es nòsti jòcs amorosi.
Plan per aquerò, eth s’estèc “trabalhant” enquia punta de dia.
Alavetz cuelhec un tròç de pan e lo chaupèc damb un vin qu’amiaue fòrça espècies.
Dempús se seiguec tot regde en lhet e comencèc a cantar e bresilhar en votz nauta e clara; dempús punèc ara sua esposa e se tenguec ath jòc amorós.
Galejaue coma un polin, gasulhaue coma ua garsa.
Mentre cantaue e hège votz de falset, carrinclant coma quan se fregís ua troita, era arropida pèth deth sòn còth se botjaue flaccida entà baish e entà naut.
Diu sap se qué pensarie Mai en contemplar-lo aquiu seigut damb eth sòn gòrro de dormir e eth sòn còth uassut.
Non li shautauen bric toti es sòns jòcs e era sua brega.
Fin finau, didec eth:
Ara qu’ei punta de dia, m’adormirè.
E, ajocant eth cap, dormic enquias nau.
Dempús, quan siguec ora, Gèr se lheuèc e se vestic; mès era beròia Mai non se botgèc dera sua cramba enquiath quatau dia, qu’ei çò de milhor que pòden hèr es nauèth maridades (tot trabalhador li cau descansar de quan en quan), pr’amor que se non, non durarie guaire.
E aquerò vau entà quinsevolh creatura viuenta, sigue audèth, animau o persona.
Ara tornarè a referir-me ath malerós Damian e vos condarè se com patie d’amor.
Mès aquerò ei çò que m’agradarie dider-li: “Ai, praube Damian!
Respon-me se pòs: com penses declarar era tua passion ara tua senhora, era beròia Mai?
Era non pòt hèr que refusar-te.
Ath delà, se parles, era t’aurà de delatar.
Er enamorat Damian s’usclaue enes ahlames de Venus enquia que lèu arribèc a perir de pur desir, per çò que, non podent seguir patint atau, s’ac joguèc tot a ua carta.
Aguesta carta la botèc en ua petita borsa de seda que pengèc dejós dera sua camisa e la botèc près deth sòn còr.
Era lua, que se trapaue en dusau grad de Tauro eth meddia que Gèr se maridèc damb era beròia Mai, auie corrut ja entath signe de Cancer, mès Mai seguie ena sua cramba, coma ère eth costum entre era gent importanta.
Ua nòvia non auie jamès de minjar en salón des taulejades enquia passadi quate dies, o, aumens, tres.
Alavetz podie ja minjar en public.
En auer completat eth quatau dia, compdat de meddia a meddia, Gèr e Mai ocupèren es sòns sètis en salón des taulejades, dempús d’anar ara missa solemna.
Ada era se la vedie tan galharda coma un beròi dia d’ostiu.
E se passèc per edart qu’eth vielh cavalièr pensèc en Damian e exclamèc:
Per Santa Maria!
Com ei que Damian non ei de servici?
Ei encara malaut?
Es auti escudèrs, que se trapauen de pès ath sòn costat, lo desencusèren, en tot díder qu’ua malautia l’empedie complir damb es sues obligacions.
Cap aute motiu lo podie aluenhar des sòns deuers.
Me hè dò de sabè’c, didec Gèr, pr’amor que, pera mia amna, qu’ei un bon escudèr e se se morisse serie ua catastròfa.
Ei tan senat, discrèt e fidable coma eth que mès dera sua categoría.
Ath delà, ei un tipe plan viril, útil e fòrça capable.
Vau a tier-li ua visita tanlèu posca dempús de dinar e me harè a vier a Mai damb jo entà encoratjar-lo çò de mès posible.
Aquerò meritèc era aprobación generau des presents, per çò dera amabilitat e magnanimitat que mostraue en voler consolar ath sòn escudèr ena sua malautia.
Toti pensèren que se tractaue d’un acte plan cavaleresc.
Senhora, didec Gèr.
Quan acabem de dinar, quan vo n’anetz deth salón damb es vòstes daunes, non vos desbrembetz de visitar totes a Damian.
Esdegatz-lo, se tracte d’ua nòbla persona, e didetz-li que vierè a veder-lo tanlèu aja descansat un shinhau.
Non vos tardetz, pr’amor que serè en tot demorar-vos tá que vengatz a dormir enes mèns braci.
E en díder tot aquerò, cridèc ar escudèr qu’ère ath cargue deth salón e comencèc a dar-li diuèrses instruccions.
Era beròia Mai, ajudada pes sues daunes, anèc de dret a veir a Damian e se seiguec ath cant deth sòn lhet entà encoratjar-lo çò milhor que sabec.
Damian, en veir era sua oportunitat, sense cap aute senhau qu’un alend fòrça long e prigond, placèc subrepticiament ena man d’era era petita borsa que contenguie eth papèr qu’en eth auie depausat es sòns desirs.
E, en votz baisha, mormolhèc:
Pietat!
Non me desnishetz, pr’amor que sò òme mòrt s’aquerò se sabesse.
Era amaguèc era borsa en uet deth sòn pièch e partic; e aquerò ei tot çò qu’artenheratz de jo.
Mès era entornèc ath cant de Gèr, qu’ère comòdament seigut ath costat deth lhet.
Gèr la cuelhec entre es sòns braci, la caperèc tota de punets un e un aute còp e lèu se metec a dormir.
Tanlèu era liegec era carta, l’esbocinèc e lancèc es tròci suenhosament en lavabo.
Ara, quini pensaments èren mès rambalhosi qu’es dera beròia Mai?
S’ajacèc ath cant deth vielh Gèr, que seguic en tot dormir enquia que lo desvelhèc era sua pròpria tos.
Alavetz li demanèc que se despolhèsse deth tot, donques que volie divertir-se un shinhau e es vestits d’era l’ac empedien.
De boni o mali talents, era aubedic.
Non gausi a díder com se comportèc eth, ne s’ada era li semblèc aquerò un paradís o un lunfèrn, pr’amor que non voi ofensar es aurelhes des persones rafinades.
Les deisharè ocupadi enquia que sonèc era campana de vrèspes e aueren de lheuar-se.
Se siguec peth destin, per edart, pera Natura o pera influéncia des esteles; o s’es constellacions se trapauen en posición favorabla en firmament entà arténher qu’ua hemna joguèsse eth jòc de Venus, entà guanhar eth sòn amor (es estudiosi diden que i a un moment entà cada causa), que non ac saberia díder damb certitud; mès que sigue Diu (que sap aquiu enes nautades qu’arren se passe sense ua causa o motiu) eth jutge, donques que jo vau a sauvar silenci.
Era vertat ei qu’aqueth dia Damian costèc fòrça bona impression ara pietosa e beròia Mai, que non se podec trèir deth còr era idia de hèr-lo erós.
Damb quina rapiditat envasís era pietat es còrs nòbles!
Aquerò demòstre era meravilhosa generositat des hemnes quan s’entestadissen en èster-ne.
Quauques ues son ues tiranes, de còr de pèira, qu’aurien tolerat que Damian auesse mòrt aquiu madeish abans qu’autrejar-li es sòns favors, gaudint pendent tot eth temps dera sua orgulhosa crudeutat, sense hèr-ne cabau d’èster es sues assassines.
Plia de pietat, era doça e comprensiua Mai l’escriuec de pròpria man ua carta qu’en era l’autrejaue tot eth sòn còr.
Arren mancaue, exceptat era ora e eth lòc qu’era lo poirie satisfèr, donques qu’eth aurie tot çò que volesse.
E un dia, tanlèu era vedec era escadença, Mai visitèc a Damian e, discrètament, esguitlèc era carta jos eth sòn coishin, pr’amor que la liegesse s’ac volie.
En tot pregar-li que se remetesse, era lo cuelhec ada eth dera man e l’ac sarrèc damb fòrça, encara que damb tant de compde, qu’arrés se n’encuedèc.
Mai entornèc a on ère Gèr, tanlèu eth la manèc cridar.
Quan, a londeman, Damian se lheuèc, era sua malautia e desesperación auien despareishut.
Dempús de pientar-se, aprair-se e apolidir-se, dempús d’auer hèt tot çò que podec entà èster atrasent as uelhs dera sua dauna, se presentèc a Gèr, coma eth gosset d’un caçaire, tot eth prèst ara aubediéncia.
Se hec agradiu a toti (era vantaria ei era qu’artenh aquerò, se sabetz dosar-la) enquia que toti sigueren prèsti a parlar ben d’eth, gaudint atau deth favor dera sua dauna.
Aciu deisharè ara a Damian tà que seguisque damb es sòns ahèrs e seguirè damb era mia istòria.
Quauqui erudits pensen qu’era felicitat mès blossa se trape ena diversión.
S’ei atau, er excellent Gèr cèrtament hec tot çò que podec entà amiar ua vida de luxe e víuer tau coma li correspon a un cavalièr.
Era sua casa, es sòns mòbles e eth sòn tipe de vida èren cossent damb eth sòn reng, coma eth d’un rei.
Entre d’autes causes polides, auie manat bastir un parc damb un perimètre muralhat, tot de pèira.
Que non me’n sai de cap jardín mès polit qu’aqueth.
Reaument me pensi qu’enquia e tot ar autor deth Roman dera Ròsa, li costarie descríuer eth sòn encantament; autanplan Priapo, encara qu’ei eth diu des jardins, non artenherie descríuer justament aguest jardín e eth sòn potz que se trapaue jos un laurèr, tostemp verd.
Diden qu’en entorn d’aguest potz, Pluton e era sua reina Preserpina e era sua còla de hades solien divertir-se damb música e dances.
Aguest ancian e digne cavalièr gaudie fòrça passejant e estant-se longues estones en sòn jardín.
Non permetie ad arrés, exceptat ada eth madeish, que sauvèsse era clau.
Plan per aquerò tostemp amiaue ua petita clau d’entrada que damb era daurie era sarralha dera rèisha, quan volie.
E se, pendent er ostiu, li semblaue qu’auie d’exercir eth debit conjugau damb era sua embelinaira hemna, alavetz lo visitaue acompanhat de Mai, sense entrar arrés mès qu’eri dus, practicant aquiu fòrça milhor es causes que non auien hèt en lhet.
Gèr e era sua hemna passèren atau fòrça dies erosi.
Mès entà Gèr, coma entà toti es auti òmes, era felicitat terrenau non se pòt tardar etèrnament.
Ò, imprevist edart!
Ò, inestabla fortuna!
Qu’es mentidoira coma er escorpiu, qu’era sua tèsta fascine ara presa que vò picar e qu’era sua coa verinosa signifique era mòrt.
Ò, alegría insegura!
Ò, doç e estranh podom!
Era monstruosa Fortuna, subtilament, estauvie es sòns dons damb era desencusa dera estabilitat, enquia que toti quèn ena sua enganha.
Per qué en tot auer estat gran amiga de Gèr l’enganhes atau?
Ara que l’as trèt era vista des sòns dus uelhs, e ei tanta era sua pena que s’estimarie mès èster mòrt.
Quin malstre entath nòble e generós Gèr!
Ath miei dera sua felicitat e prosperitat se demorèc cec.
Damb quini planhs se lamentèc e queishèc!
E, entà mès malastre encara, eth huec dera gelosia l’usclaue eth còr (donques que cranhie qu’era sua esposa s’encamardèsse), e arribèc a desirar que quauquarrés les aucisse as dus, ada era e ada eth madeish.
Viu o mòrt, non podie suportar era idia de qué era siguesse era aimanta o era esposa de un aute.
Volie qu’era viuesse era rèsta dera sua vida, vestida complètament de nere coma se siguesse veuda e solitària coma ua colometa qu’auesse perdut ara sua parelha.
Mès dempús d’un mes o dus era sua pena comencèc a amendrir.
En veir que non i auie remèdi acceptèc eth sòn malastre damb paciéncia e resignación; mès que i auec quauquarren que non cedic, e ère era sua contunha gelosia.
Aguesta ère tan dominanta que non permetie que Mai anèsse en nunlòc (era sua pròpria casa, es cases des auti, quinsevolh lòc, en resumit) sense auer era sua man botada sus era pendent tot eth temps.
Era beròia Mai vessèc fòrça lèrmes per aquerò, pr’amor qu’estimaue a Damian damb tant d’amor, que pensaue que o ben l’auie d’auer coma desiraue, o que se moririe aquiu madeish de desir.
Per çò que demoraue en cada moment qu’eth còr li crebèsse.
E quan Damian se tornèc er òme mès trist que jamès s’age vist, pr’amor qu’en cap moment li podie díder ua paraula ara polida Mai sus arren que volesse, que non l’escotèsse Gèr, donques qu’era sua man ère tostemp sus era d’era.
Ça que la, damb senhaus secrets e en tot escriuer-li nòtes, se podec comunicar damb Mai, e atau era artenhèc saber-se’n des maquinacions que li romauen peth cap.
A, Gèr!
De qué t’aurie servit poder veir enquiar orizon mès luenhan?
Madeish ei èster cec e enganhat, qu’auer uelhs e, totun, èster tanben enganhat.
Çò que voi díder ei: “Uelhs que non ven, còr que non sent”.
Era beròia Mai, que d’era parlaua ara madeish, treiguec un mòtle de cera dera clau que Gèr amiaue dera porteta enreishada que per era solie entrar en jardín; e Damian, sabent exactament era idia qu’era auie ena sua ment, fabriquèc en secret, un duplicat dera clau.
Que non me cau díder arren mès.
Lèu lèu bèri eveniments notables aueren loc, restacadi damb aguesta porteta enreishada, que d’eri, se demoratz un shinhau, vo’n saberatz.
Ò, nòble Ovidi, quina grana vertat dides quan afirmes que per engenhosa e elaborada que sigue era estratagèma, er amor tostemp trape era manèra de superar-la!
Cuelhetz exemple de Piramo e Tisbe: encara qu’ambdús sigueren susvelhadi per toti es costats, arribèren a un acòrd gasulhant-se a trauèrs d’un mur.
E plan, qui aurie pogut imaginar un truc semblable?
Mès tornem entath relat.
Pendent era prumèra setmana deth mes de junh se passèc que Gèr, ahiscat pera sua hemna, volec divertir-se solet damb era en jardín.
Atau qu’un maitin li didec:
Lhèua-te, esposa mia, dauna mia, amor mèn!
Doça colometa, s’enten eth cant dera tortora, ja non ei iuèrn, s’an acabat ja es ploges!
Vene damb jo, vene damb es tòns uelhs de colometa.
Es tòns pitraus son mès doci qu’eth vin.
Eth jardín ei complètament enrodat d’un mur.
Vene, donc, nòvia mia, blanca coma era nhèu blanca.
Que non trapi cap taca en tu.
Vene, donc, e gaudim, donques qu’a tu t’escuelhí coma esposa entath mèn solaç.
Aguestes sigueren es frases luxurioses que tenguec.
Mail li hec senhaus a Damian entà que s’auancèsse damb era sua clau.
Atau dit, atau hèt: Damian dauric damb era sua clau era porteta enreishada e se calèc laguens sense qu’arrés lo vedesse o l’entenesse.
Un còp laguens, s’ajoquèc silenciosament dejós d’un arbilhon.Gèr, cec coma ua pèira, agarrèc a Mai pera man e se n’anèc solet damb era entath sòn jardín encantador.
Rapidament barrèc era pòrta enreishada de còp e didec:
Ara, esposa mia, aciu non i a arrés senon jo e tu, era creatura que mès estimi.
Que boti a Diu coma testimòni: abans me clauaria un punhau jo madeish enquia morir qu’arribar a ofensar-te, estimada e fidèu esposa mia.
Per amor de Diu, rebremba com siguec que t’escuelhí, cèrtament non per consideracions mercenàries, senon simplament per amor que t’auia.
Sigues-me fidèu encara que siga vielh e cec, e te vau a díder eth perqué.
Damb aquerò gesseràs guanhant tres causes: era prumèra, er amor de Crist; era dusau, er aunor e aunestetat entà tu; era tresau, es mies proprietats, ciutat e casteths serán tòns; redigís eth document coma volgues, e t’asseguri, coma que Diu ei eth mèn sauvador, que tot quedarà apraiat abans que deman se cògue eth solei.
Mès, prumèr de tot, puna-me entà sagerar eth nòste pacte.
Non me balhes eth tòrt d’èster gelós.
Es mèns pensaments son tant estacadi a tu, que tostemp que pensi ena tua beresa (e dempús ena mia desagradiua edat auançada), encara que m’auessa de morir, reaument non poiria suportar estar-me sense era tua companhia.
T’estimi tant…
Aguesta qu’ei era pura vertat.
Ara, estimada esposa mia, puna-me e caminem per aquiu.
Ad aguestes paraules balhèc era beròia Mai ua responsa doça; mès abans s’estarnèc a plorar.
Tanben jo è ua amna entà suenhar, e non parlem deth mèn aunor, aguest delicat capuret d’esposa que fidè as tues mans quan eth prèire junhec eth mèn còs ath tòn.
Plan per aquerò, se non t’impòrte, estimat senhor mèn, aguesta qu’ei era mia responsa: Prègui a Diu entà que jamès arribe eth dia qu’avergonha ara mia familha e taque eth mèn nòm damb era infidelitat.
Se non ei atau, hè-me patir ua mòrt mès terribla qu’era qu’age patit jamès cap auta hemna.
Ei a díder, se bèth còp cometèssa aguest delicte, despolha-me, bota-me en ua saca e estofa-me en arriu mès pròche.
Que sò ua dauna, non ua prostituta!
Mès, per qué digui aquerò?
Vosati, es òmes, auetz tostemp tan pòca confiança enes hemnes, que jamès deishatz de hèr-les repotecs.
Qu’ei aquerò que hètz tostemp: maufidar e denigrar as hemnes.
Tant que parlaue, era aubirèc a Damian ajocat darrèr der arbilhon.
Tossic e li hec senhau de qué pugèsse en un arbe cargat de fruta: aquiu pugèc eth.
L’entenie fòrça milhor, encara que siguesse estranh eth senhau que hesse, qu’eth sòn pròpri espós, Gèr, donques qu’era l’auie explicat en ua carta tot aquerò qu’auie de hèr.
Aciu vau a deishar a Damian seigut sus un perèr, mentre Gèr e Mai caminen erosi per aquiu.
Eth dia ère clar e eth cèu blu; Febo, que segontes es mèns compdes se trapaue alavetz en Geminis, non luenh dera sua maximala declinación septentrinau, Cancer, qu’ei era exaltación de Jupiter, manaue es sòns arrais dauradi entà animar damb era sua calor es flors.
Se passec qu’aqueth clar maitin, Pluton, eth rei der Avèrn, acompanhat per fòrça daunes dera acompanhada dera sua esposa, era reina Proserpina, que l’auie agarrat der Etna mentre se trapaue recuelhent flors enes camps (podetz liéger en Claudian eth relat de com se la hec a vier en sòn òrre car), se trapaue seigut sus un banc ena verda potja en aute costat deth jardín parlant damb era sua reina.
Estimada esposa, didie, arrés ac pòt remir: era experiéncia confirme cada dia es traïsons que vosates es hemnes les hètz as vòsti òmes.
Que te posqui balhar ua dotzena des centenats de milèrs d’exemples destacadi dera vòsta fausetat e capricis.
Ò, tu, sabent Salomon, ric entre es rics, plen de sabença e de glòria, be ne son de memorables es tòns provèrbis entà quinsevolh qu’age sen e intelligéncia!
Pr’amor qu’atau laude era bontat des òmes: “A un òme trapè jo entre mil; mès a ua hemna non la posqui trapar entre totes”.
Atau parlèc eth rei.
E eth sabie pro ben era marridesa que i a en vosates, es hemnes.
Tanpòc me pensi que Jesús, eth hilh de Serach, parle normaument des hemnes damb respècte.
Non ves ad aguest aunèst cavalièr a punt de qué eth sòn escudèr li bote còrnes, sonque pr’amor qu’eth praube òme ei vielh e cec?
Guarda ad aguest libertin pujat en arbe.
Ara li vau a autrejar un favor reau: en moment qu’era sua hemna comence a enganhar-lo, er ancian cavalièr recuperarà era vista.
Atau poirà veir clarament çò de puta qu’ei era: un repotec que se li pòt hèr ada era e a fòrça d’autes coma era.
Ei aquerò, non?, didec Proserpina.
Ne ua soleta perirà per manca de responsa.
Encara qu’un òme ac veigue tot damb es dus uelhs, nosates es hemnes meteram ua cara tan gausaira, damb lèrmes, vòts e recriminacions engenhoses, que vosati, es òmes, semblaratz tant estupids coma auques.
Jo veigui qu’aguest judiu, aguest Salomon que parles, se trapèc damb fòrça hemnes pègues; ça que la, encara que non trapèc cap bona hemna, que i a dotzenes de d’auti òmes que trapèren hemnes totafèt fidèus, braves e vertuoses, per exemple es qu’ara demoren en Cèu de Crist, en tot demostrar era sua constància enquiath martiri.
Ath delà, era istòria de Roma mente a mès d’ua esposa fidèu e brava.
Ara, senhor, non vos capviretz: encara que Salomon didesse reaument que non trapèc a cap hemna brava, se vos platz, consideratz aquerò que se referie er òme: eth volie díder qu’era bontat sobeirana sonque s’està en Diu, non en cap òme o hemna.
Quina ei era importancia de qué bastisse un temple ath Senhor e de qué siguesse ric e gloriós?
Tanben bastic temples entà faussi dius.
Com podec hèr ua causa tan proïbida?
Desecusa-me, tu pòs adorar era sua reputación tant coma volgues, mès que seguís en tot èster un libertin, un idolatra que desbrembèc ath sòn Diu vertadèr ena vielhesa.
E se Diu non l’auesse sauvat, cossent damb era Biblia, per amor de sa pair, aurie perdut eth sòn regne abans de çò demorat.
Totes aguestes calomnies que vosati, es òmes, escriuetz sus es hemnes non m’impòrten bric, mès auia de parlar o crebaua.
Que sò ua hemna!
Se se parle mau de nosates, es bones manères non m’empacharàn repotegar ar òme que sage de calomniar-mos.
Padegatz-vos, senhora, didec Pluton.
M’autregi.
Mès tient en compde qu’afirmè jos jurament que l’entornaria era vista, me cau mantier era paraula.
Que t’ac digui clarament: sò un rei, e non ei bon que jo mentisca.
E jo sò era reina des hades!, repliquèc era.
Era qu’aurà era sua responsa, t’ac asseguri.
Reaument non voi seguir discutint mès damb tu.
Ara entornem de nauèth ath cant de Gèr, qu’ei seigut en jardín damb era beròia Mai en tot cantar-li “t’estimarè tostemp e solet a tu”, damb era alegría d’un audèth.
Eth passegèc longament pes camins deth jardín e, a tot darrèr, arribèc ath pè deth perèr que sus eth i auie Damian, seigut alègrament, entre es naues huelhes verdes.
Era beròia Mai, en tot luder-li es uelhs e damb eth ròstre alugat, alendèc e didec:
Ai de jo!
Se passe çò que se passe, voi auer quauques ues d’aguestes pères que veigui aquiu naut.
M’a vengut tau delèri de minjar-ne quauques ues d’aguestes peretes verdes, que me pensi que me morirè se non artenhi menjar-me-les.
Per amor de Diu!
Hès bèra causa!
Dèisha que t’ac diga: ua hemna en mèn estat pòt auer un delèri tan gran de minjar fruita, que lèu se pòt morir se non ac artenh.
Macareu!, responec eth.
Qu’ei parièr, didec era.
Se volésses abraçar eth perèr e me deishèsses (ja sai que non fides en jo), me serie aisit pujar se podessa apuar eth mèn pè ena tua esquia.
Plan que òc, didec eth.
Harè aquerò e mès: qu’auràs era sang deth mèn còr.
Eth s’inclinèc doblegant-se e era podec pujar ena sua espatla, s’agarrèc en ua arrama e pugèc.
Se vos platz non vos ofensetz, daunes: que sò un tipe rude e non sai díder es causes milhor.
Damian non perdec eth temps: l’estirèc eth vestit entà naut e penetrèc en era.
Quan Pluton vedec aguest otratge vergonhós, entornèc era vista a Gèr e li hec veir tan ben coma abans.
Arrés se trapaue mès erós que Gèr en recuperar era vista.
Mès es sòns pensaments èren tachadi encara ena sua hemna, per çò qu’en botar es sòns uelhs en arbe vedec que Damian auie botat ara sua esposa d’ua manera que m’ei imposible explicar sense èster grossièr.
En aqueth moment deishèc anar un idòl, coma eth d’ua mair qu’eth sòn hilh se morís, (e cridèc):
Ajuda!
Qu’ei un crim!
Agarratz ad aguest panaire!
Qué ei çò que cèrques?
Puta!
Qu’ès ua puta!
Pògavergonha!
Qué t’a arribat, repliquèc era.
Tie un shinhau de paciéncia e pensa.
Qu’acabi de guarir era tua ceguetat.
Pera mia amna te juri que non mentisqui.
Me dideren que çò de milhor entà guarir es tòns uelhs e que tu tornesses a veir ère que me boleguèssa damb un òme naut de tot d’un arbe.
Diu sap qu’es mies intencions èren bones.
Bolegar-te?, cridèc eth.
Aguesta que ne vau quate!
Mès s’ei que arribèc a entrar!
Que Diu vos mane ua mòrt vergonhosa!
Eth te la metec.
Qu’ac è vist damb es mèns pròpris uelhs.
Que m’aucissen se non ac è vist!
En aguest cas era mia medecina non foncione, didec era, pr’amor que se tu i podesses veir, non me parlaries atau.
Sonques ves a ventades.
Encara non i ves coma cau.
E paraula d’aunor qu’ère aquerò çò que semblaue hèr damb tu.
Qu’ès embriac, complètament embriac, estimat senhor mèn, didec era.
Aguestes son es gràcies que me balhes per auer contribuit a que i vedesses?
Pro que non auessa auut tan bon còr!
Tè, au, estimada, didec eth, trè-te tot aquerò deth cap; baisha, estimada, e s’è parlat incorrectament, que Diu me perdone; que ja è estat pro castigat.
Mès, pera amna deth mèn pair!, me pensé qu’auia vist a Damian ath dessús tòn e eth tòn vestit complètament quilhat sus eth tòn pièch.
Plan, senhor, podetz pensar çò que volgatz.
Mès un òme quan se desvelhe non se n’encuede ben des causes ne i ve perfèctament enquia qu’ei totaument desvelhat.
Dera madeisha manèra, un òme qu’a estat cec pendent fòrça temps non i veirà de seguit madeish qu’un òme que hè un dia o dus qu’a recuperat era vista.
Abans de qué era vòsta vista age auut temps d’assetar-se ei posible que vos enganhetz soent sus aquerò que credetz veir.
Tietz compde, se vos platz.
Donques, peth Senhor des Cèus, que mès d’un òme cre auer vist ua causa que non ère.
Qu’es vòsti errors non vos amien a hèr judicis faussi.
E, damb aquerò, era baishèc der arbe en un bot.
Qui i auie mès erós que Gèr?
La punèc e l’abracèc un e un aute còp e amorassèc doçament eth sòn vrente; dempús se la hec a vier en sòn palai.
Ara, cavalièrs, vos desiri felicitat, pr’amor qu’aciu s’acabe eth mèn conde de Gèr.
Que Diu e sa Mair Santa, mos benedisquen a toti!
Plan!
Laudat sigue Diu!
Que Diu me sauve d’ua esposa atau!
Guardatz es trucs e enganhes que tien es hemnes.
Tostemp, coma abelhes, trabalhant entà panotejar- mos, praubi de nosati!
E tostemp torçant era vertat, coma eth conde deth mercadèr mos a mostrat clarament.
Qu’è ua esposa, ei vertat, e, encara que sigue prauba, qu’ei fidèu.
Mès ei ua furia e ua tarabastèla damb era sua lengua.
Mès, sabetz?
Aciu, entre nosati, pro que non siguessa junhut ada era.
Ça que la, seria un estupid se vos condèssa es sòns defèctes.
Sabetz perqué?
Donques perque arribarie ena sua audida; quauquarrés deth nòste grop se senterie possat a condà’c; qui?, que non m’ac cau díder.
Es hemnes saben fòrça ben escampilhar aguesti ahèrs.
Totun aquerò, que non è pro cervèth entà condà’c tot, per çò qu’eth mèn conde ja s’a acabat.
Solide que vo’n sabetz autant d’eth coma quinsevolh aute.
Non, señor, repliquèc eth, mès harè tot çò que posca damb tot eth mèn còr, pr’amor que non voi anar contra es vòsti desirs.
Vos condarè un relat, mès s’ac condi mau, demori que me perdonaratz.
Ac vau a hèr çò de milhor que posca.
Escotatz..
En Tsarev, enes tèrres de Tartana, viuie un rei que lutaue contra Russia; e en aguestes peleges fòrça òmes valents perderen era vida.
Aguest nòble rei se cridaue Gengis-Kan. Enes sòns tempsi gaudie de fama, donques qu’en nunlòc, ne per tèrra ne per mar, i auie un senhor tant excellent coma eth en toti es aspèctes.
Non ère mancat de cap des qualitats qu’un rei li cau tier.
Sauvaue era sua jurada fidelitat ara fe qu’auie neishut.
Ath delà, ère poderós, ric, sabent, clement e tostemp just; fidèu ara sua paraula, aunèst, benvolent e de temperament, constant e fèrm, coratjòs, joen e fòrt; enes armes, tant adreit coma quinsevolh aute cavalièr deth sòn palai.
De bon pòrt e afortunat, viuie en tau esplendor reiau que non i auie qui se le podesse comparar.
Aguest gran rei, Gengis-Kan, eth tartar, auec dus hilhs dera sua esposa Elfeta.
Eth màger se cridaue Algarsif, e er aute, Cambalo.
Tanben auie ua hilha, qu’eth sòn nòm ère Canace, era mès joena des tres.
Mès me manquen paraules e eloqüéncia entà arténher descríuer era mitat dera sua beresa.
Non vau a gausar hèr un trabalh tan difícil; aumens, era mia lengua non ei ara nautada.
Entà descriuer-la ada era complètament, s’aurie d’èster un gran poèta, adreit en retorica, e coma que jo non ne sò, solet posqui parlar çò de milhor que poga.
Se passèc que, quan Cambuscan auie amiat era diadèma pendent vint ans, manèc (coma me pensi qu’ère eth sòn costum annau) que se proclamèssen celebracions deth sòn aniversari per tota era ciutat de Tsarev, entath dia exacte que siguessen, sivans eth calendari, es darrèrs Idus de mars.
Febo, eth Solei, ludie alègre e clar, pr’amor qu’ère apròp deth punt d’exaltacion ena cara de Mart e ena sua mansión deth caud e furiós signe d’Aries.
Aguest Gengis-Kan que parli, vestit damb era sua ròba reiau e amiant era sua diadèma, ère seigut naut de tot d’ua estrada en sòn palai, celebrant eth hestau de forma grana, damb tau esplendor e magnificencia coma jamès s’auie vist en mon.
Se tardarie un dia sancer d’ostiu entà descríuer tot espectacle.
Ça que la, non mos cau díder peth menut er orde que mestrèren es plats, non parlarè des sopes exotiques ne des cignes e garces reiaus que se mestrèren fregidi, pr’amor que se passe, coma mos sòlen díder es cavalièrs ancians, que quauqui aliments son aquiu apreciadi coma parves esquistes e, en cambi, en aguest país non son avaloradi.
Arrés poirie informar sus es causes.
Eth maitin auance e non voi entretier-vos; en quinsevolh cas, non serie qu’ua inutila pèrta de temps.
Per çò que tornarè a on comencé.
Ara, dempús de qué auien portat eth tresau plat, en tot èster eth rei seigut entre es sòns nòbles e escotar as sòns joglars que tocauen ua deliciosa música dauant deth sòn sèti, de ressabuda, un cavalièr montat sus un ludent shivau entrèc damb fòrça pera pòrta deth salón.
Ena sua man amiaue un miralh de veire e en sòn dit pòdo, un anèth que ludie coma er aur, tant qu’ua espada desgainada penjaue deth sòn costat.
Tant gran ère er estonament dauant d’aguest cavalièr, que non s’entenec ua soleta paraula mentre s’apressaue, montat, ena taula presidenciau, joeni e vielhs lo contemplauen fixament.
Aguest estranh cavalièr qu’auie efectuat aguesta sobta aparición anaue totaument caperat per ua rica armadura, mès non amiaue arren en cap.
Prumèr de tot saludèc ath rei e ara reina; dempús a toti es nòbles per orde qu’èren seigudi en salón, damb tan prigond respècte e deferéncia, autant en paraules coma en gèst, que sir Gawain, damb era sua classica cortesía, dificilament lo poirie superar se podesse tornar deth país dera fantasia.
Alavetz, damb votz energica expausèc eth sòn messatge dauant dera taula presidenciau (sense deishar-se arren en tintèr, cossent damb er estil elegant deth sòn lenguatge).
Entà dar mès enfasi as sues paraules ajustèc eth gèst ath significat de çò que didie, segontes prescriu er art dera eloqüéncia ad aqueri que l’estúdien.
E encara que non saberia imitar eth sòn estil (qu’ère de massa nautada entà que jo podessa arribar ada eth), diderè que çò que seguís ei, s’ac rebrembi ben, era idia generau de çò qu’eth sagèc de hèr a compréner.
Vaquí eth sòn relat:
Eth Senhor mèn feudau, eth rei d’Arabia e d’India vos mane es sues milhores salutacions en aguesta illustra escadença.
En aunor deth vòste hestivau vos mane, a trauèrs mèn, que sò aciu entà tot çò que volgatz ordenar, aguest shivau de hèr blanc.
Ploigue o hèsque solei vos amiarà aisida e comòdament entà on volgatz en tèrme d’un dia naturau, ei a díder, vint-e-quate ores, e vos transportarà eth vòste còs, sense que patigatz eth mendre mau, damb bon temps o damb temps òrre, enquia quinsevolh endret que volgatz visitar.
E se desiratz volar per aire, tan naut coma ua agla pes nautades, aguest madeish shivau vos amiarà entà on volgatz anar encara que vos esclipsetz sus eth sòn lomb; e, en un virament de mans, tornaratz de nauèth.
Eth que lo fabriquèc ère adreit en maquinaria e coneishie nombrosi conjurs e embelinaments magics e demorèc fòrça temps enquia que i auesse ua combinación des planetes abans d’acabar-lo.
Revelarà qui ei eth vòste amic e qui eth vòste enemic.
Mès ath delà de tot aquerò, tanben se quauqua beròia dauna a botat eth sòn còr en un òme, aguest miralh li mostrarà era fausetat der òme s’ei que siguesse faus o traïdor, atau coma ara sua naua enamorada e totes es sues estratagèmes, de manèra tan clara que non demorarà arren amagat.
Per tant, dauant dera arribada dera agradiua sason d’sostiu, a enviat aguest miralh e aguest anèth que vedetz aciu tara vòsta excellenta hilha, era mia senhora Canace, aciu presenta.
Tanben coneisherà era es proprietats de tota èrba que creish e a qui beneficie, per prigonda e ampla que sigue era sua henerecla.
Aguesta ei era pura vertat, sense enganha; jamès mancarà mentre sigue en vòste poder.
En auer explicat tot çò expausat, eth cavalièr gessec damb eth sòn shivau deth salón e desmontèc.
Eth sòn shivau se quedèc quiet en pati, ludent coma eth solei.
Dempús eth cavalièr siguec amiat tentara sua cramba, se treiguec es armes e cuelhec sèti ena taulejada.
Es presents, ei a díder, era espada e eth miralh sigueren amiadi ara seguida, damb tota pompa, entara tor nauta pes oficiaus especiauments nomentadi entad aquerò, mentre qu’er anèth siguec autrejat ceremoniosament a Canace, qu’ère seiguda ena taula principau.
Per çò que hè ath shivau de hèr blanc (e aquerò ei realitat, non fabulacion) non podec èster retirat d’a on ère, coma se siguesse aganchat en solèr damb pega.
Arrés lo podec botjar deth lòc, ne enquia e tot mejançant un perpau, peth solet motiu de qué arrés se’n sabie de com foncionaue.
Plan per aquerò lo deishèren aquiu enquia qu’eth cavalièr les ensenhèc com botjar-lo, causa que vatz a enténer de seguit.
Ua grana multitud venguec d’aciu e delà entà contemplar ar immobil shivau.
Ère tan naut, ample e long e tan ben proporcionat e fòrt coma un corsèr lombard; qu’auie, ath delà, ua guardada tan rápida e auie autant de corsèr qu’aurie pogut èster un shivau de sera dera Apulia.
Toti sigueren d’acòrd qu’ère perfècte des d’eth cap enquiara coa e que non podie èster milhorat ne enquia e tot pera Natura.
Mès çò que mès les meravilhaue ère que podie caminar, encara que siguesse de hèr blanc; qu’ei causa de magia, pensèren.
Cada un auie ua opinión desparièra dera qüestion: qu’auie tantes idies coma caps.
Mormolhauen coma se siguessen un eishame d’abelhes, endonviant teories d’acòrd damb es sues fantasies; mentèren as poètes ancians e dideren qu’ère coma Pegaso, eth shivau volador, o dilhèu eth shivau de Sinon, eth grèc, qu’amiec a Troia entara destrucción, segontes podem liéger enes vielhes croniques.
Didie un:
Eth temor non dèishe d’embargar eth mèn còr, pr’amor que ne sò solide fòrça de qué enes sues entralhes i a òmes armats qu’an era intencion d’ocupar era ciutat.
Çò de milhor serie que guardèssem en sòn interior.
Un aute gasulhaue en votz baisha a un amic sòn:
Atau discutien, comentant es sues diuèrses opinions, tostemp prèsti a interpretar es causes dera pejor manera, coma ac sòlen hèr es persones de pòca instrucción quan exprimissen era sua pensada sus ahèrs massa subtils entà qu’era sua ignorància les posgue compréner.
Quauqui uns se preguntauen se com ère que podien veder-se meravilhes en miralh qu’auie estat amiat ena tor principau.
Un aute li balhaue era responsa en tot dider que poirie plan ben auer ua explicación naturau e que foncionaue mejançant ua disposición avienta d’angles e de reflèxi engenhosament combinadi.
Sigueren mentadi Alhacen, Vitello e Aristoteles, pr’amor que, coma saben toti es qu’an liejut es sues òbres, pendent era sua vida escriueren sus miralhs curiosi e sus era sciéncia dera optica.
Ça que la, d’auti se meravilhauen d’aquera espada qu’ac podie trauessar tot.
Comencèren comentant era meravilhosa lança deth rei Telefo e d’Aquiles, que podie autant herir coma guarir, exactament madeish qu’era espada que d’era vietz d’entener parlar.
Se discutiren es diuèrsi metòdes de templar er acèr e com e quan s’a de hèr eth templat, çò que, aumens entà jo, ei un mistèri.
Dempús comentèren sus er anèth de Canace.
Toti èren d’acòrd que jamès auien entenut a parlar de quauquarren tan meravilhós hèt per mans d’orfèbres, exceptat que Moisés e eth rei Salomon tanben auien fama d’èster adreits en art dera orfebraría.
Atau parlaue era gent, formant petiti grops.
Quauqui uns, totun, senhalèren qu’ère important qu’eth veire siguesse fabricat a compdar de cendres de hoguères e que a maugrat de tot non auesse cap retirada ath cendre d’aguesta planta; mès coma aquero ei ua causa que se coneish de hèr fòrça temps, era gent deishèc de parlar e de meravilhar-se per aquerò.
Molti especulèren, damb era madeisha seriositat, sus era causa deth tron, dera pleamar e baishamar, dera broma baisha, dera composicion des hius de telaranha e de tota sòrta de causes, enquia que se’n saberen dera responsa.
Atau parlèren e discutiren enquia qu’eth rei se lheuèc dera taula presidenciau.
Febo auie deishat ja eth detzau ostau tath meddia; era bèstia reiau, eth nòble Leo, damb era estela entre es sues pautes, ère encara en tot pujar, e ja auie passat dues ores deth meddia, quan eth rei tartar Gengis-Kan se lheuèc dera taula a on auie estat minjant damb tota solemnitat.
Uns sonors acòrds musicaus lo precediren enquia qu’arribèc en salón des audiéncies a on diuèrsi esturments musicaus sonauen en celestiau armonía.
Alavetz es adoradors dera alègra Venus comencèren a dançar, donques qu’era sua senhora se trapaue ena sua exaltación de Piscis e les contemplaue compladuda.
Quan eth nòble rei se seiguec en sòn tron, eth cavalièr forastèr siguec amiat ara prèssa ena sua presencia.
Que siguec eth qui condusic a Canace entara dança.
Aquiu tot qu’ère alegría e hèsta, coma arrés se pòt arribar a imaginar; qu’ei de besonh un òme que coneishe ben er amor e era sua servitud, ua persona tant eleganta coma Mai, entà poder- mos descríuer er espectacle.
Qui poirie descriuer eth sòn exotic estil de dançar, es sòns polidi ròstres, es sues descarades guardades, es sues simulacions entà que non poguen encuedar-se’n es gelosi?
Arrés podie, exceptat de Lancelote, e aguest ei ara mòrt.
Per tant, vau a deishar de cornèr aguesta alegría e rambalh e non diderè arren mès.
Mès deishem-les ena sua hèsta enquiara ora deth sopar.
Era música sonaue.
Eth majordòm manèc que se mestrèsse eth vin e es espècies, de seguit.
Es mossos e escudèrs correren a cumplir era orde.
Lèu tornèren damb aqueri qu’auien anat a cercar, e toti mingèren e beueren.
E quan tot aquerò s’acabèc se filèren de cap ath temple coma calie e ère pròpri.
Quin besonh n’auem de descríuer era parva?
Toti sabem pro ben qu’en ua taulejada reiau i a abondor de tot e entà toti, siguen de naut linhatge o de baisha categoría.
Ath delà sòlen abondar es plats esquisti, fòrça mès des que jo coneishi.
Quan acabèc eth sopar, eth nòble rei, acompanhat per tota ua seguida de senhors e daunes, venguec a veir eth shivau de hèr blanc.
S’admirèc mès aciu ad aguest reludent shivau qu’en cas deth de Troia, a on un corsèr siguec tanben objècte d’admiracion.
Quan eth cavalièr botèc es mans enes retnes, eth shivau comencèc a sautar immediatament e a sautarelejar.
Que non i a cap dificultat en aquerò, senhor, didec eth.
Quan volgatz dirigir-vos damb eth entà quinsevolh lòc, non auetz que retòrcer un hiu de hèr qu’ei calat laguens dera sua aurelha.
Ja vos diderè en quina aurelha quan sigam solets.
Tanben vos cau dider-li eth nòm deth lòc o deth país que vogatz anar.
Quan arribetz en punt que volgatz arturar-vos, li didetz que baishe e li torçatz un aute hiu de hèr, pr’amor qu’atau ei coma va tot eth sòn mecanisme; alavetz vos aubedirà e baisharà.
E aquiu s’estarà quiet en aqueth lòc coma se l’auessen gessut arraïcs, sense qu’arrés ena tèrra se lo posque hèr a vier o botjar-lo deth lòc.
Ara plan, se desiratz que se’n vage, torçatz aguest hiu de hèr e, de seguit, despareisherà dera guardada de toti; mès entornarà en moment que decidigatz cridar-lo entà que torne, sigue de dia o de nets.
Dempús vos ac mostrarè quan sigam solets.
Montatz en eth entà anar entà on volgatz; qu’ei aquerò tot çò que vos cau hèr.
En auer-se’n sabut perfèctament deth principi de foncionament der engenh tau coma l’ac auie comunicat eth cavalièr, eth nòble e valent Gengis-Kan tornèc content ena sua hèsta.
Era brida siguec amiada ena tor e sauvada ath cant des sòns mès estimades e valuoses jòies, ath còp qu’eth shivau despareishec dera vista (com, que non ac sai).
E aquerò ei tot çò que artenheratz de jo.
Ara deisharè a Gengis-Kan complimentant as sòns nòbles damb hèstes e tantarra enquia lèu era maitiada.
Eth sòmi, que suenhe era digestion, les guinhèc eth uelh e les hec un avertiment.
Béuer fòrça e hèr exercici requerís repaus.
En tot badalhar les punèc, dident-les qu’ère ora d’ajaçar-se pr’amor qu’ère eth moment qu’er umor caud e humid dera sang a era supremacia:
Susvelhatz era vòsta sang; qu’ei amiga dera natura, didec eth.
Tanben badalhant e de dus en dus o de tres en tres li balhèren es gràcies e toti comencèren a partir entà repausar tau que les exigie eth dromilhon.
Toti se’n sabien de qué ère entath sòn ben.
Es sòns sòmis non les vau a condar, per çò que hè a jo, pr’amor qu’es sòns cervèths èren claufidi des bugassi dera beuenda e, per tant, non auien cap significación especiau.
Fòrça d’eri dormiren enquia tard, exceptat de Canace; coma fòrça hemnes, ère plan autrejada ara templança e s’auie dit adiu de sa pair entà anar-se’n lèu entath lhet aquera net.
Non volie que se la vedesse esblancossida e fatigada peth maitin, per çò qu’auec eth sòn prumèr sòn e se desvelhèc dempús.
Autant eth miralh magic coma er anèth auien alegrat eth sòn còr de tau sòrta que, non mens de dus còps, li pugèren es colors e les perdec.
Eth miralh l’auie impressionat tant, qu’era sonièc damb eth mentre dormie.
Era dauna, preguntaira coma sòlen èster es hemnes vielhes, repliquèc de seguit:
Entà on diables voletz anar tan d’ora, senhora, quan encara toti dormissen?
Que voi lheuar-me e hèr un torn, pr’amor que ja non voi dormir mès, didec era.
Era sua dauna de companhia convoquèc a un gran nombre de persones dera acompanhada, e ues dètz o dotze d’eres sautèren deth lhet.
Alavetz tanben se lheuèc era pròpria Canace, tan leugèra e fresca coma ua ròsa o coma eth solei nauèth arribat que, ara ora qu’era ère ja prèsta, non se quilhaue mès de quate grads per dessús der orizon.
Era caminèc damb pas brac, vestida leugèrament coma convenie entà auer libertat de movements e ara doça e agradiua sason der an.
Sense mès acompanhada que cinc o sies daunes, anèc per un caminou trauessant eth parc per on auie arbes.
Eth bugàs que se lheuaue deth solèr hège qu’eth solei campèsse enòrme e roienc; ça que la, era scèna ère tan beròia que deleitaue es sòns còrs, autant pera maitiada coma pera sason der an e eth cantar des audèths.
Donques que, per çò des sues cançons, comprenec de seguit çò que volien díder e quini èren es sòns sentiments.
S’un arrecule eth hèt d’arribar ar objècte finau deth sòn relat enquia qu’er interés de toti es qu’escoten s’a heredat, coma mès se tarde, milhor sabor aurà era su alongada.
Plan per aquerò, me semble a jo que ja ei ora de qué aborda er objècte deth conde e hèr que s’acabe eth passeg de Canace.
Tant qu’era caminaue placida e guiterosa, passèc peth costat d’un arbe sec, blanc coma se siguesse ges; ath sòn dessús, ena part mès nauta, se trapaue un falcon femèla plorant damb tant de sentiment que tot eth petit bòsc ressonaue damb eth sòn planh.
Auie batut es sues ales tan sense pietat contra era madeisha, qu’era sua ròia sang regolejaue peth tronc entà baish der arbe que se trapaue.
De contunh emetie agudents idòls e planhs, tant que se clauaue eth bèc sus eth còs, gemegant damb tanta fòrça que cap tigre ne bèstia crudèu qu’abiten en bòsc, aurie deishat d’esmover-se e plorar s’ac podessen hèr.
A, se jo sabessa descríuer ben as falcons!
Pr’amor que cap òme viu, jamès a entenut a parlar d’un deth mès beròi plomatge, noblesa de forma e d’auti atributs, digni de notar.
Aguesta femèla semblaue èster un falcon peregrin procedent de bèth país estrangèr.
De quan en quan defalhie per manca de sang, enquia qu’arribèc un moment que siguec a mand de quèir der arbe.
Coma qu’era embelinaira princessa Canace amiaue botat en sòn dit er anèth magic que li permetie compréner perfèctament eth lenguatge des audèths e poder-les respóner ena sua pròpria lengua, podec compréner tot çò qu’eth falcon femèla didie; e tanta pietat la cuelhec, qu’era princessa siguec a punt de queir mòrta.
Era pressèc es sòns passi entar arbe.
Guardant pietosament ath falcon, estenèc era sua hauda, pr’amor qu’ère evident qu’eth falcon anaue a quèir de seguit, per manca de sang.
Era princessa siguec fòrça temps de pès contemplant ath falcon, enquia que finaument li parlèc damb aguestes paraules:
Quin ei eth motiu, s’ei que se pòt saber, de qué patisques aguest torment infernau?, didec era ath falcon, que se trapaue per dessús deth sòn cap.
Ei de pena per ua mòrt o ei pera pèrta d’un amor?
Pr’amor qu’aguestes dues causes son, sivans me pensi, era causa dera majoritat des penes qu’afligissen a un nòble còr.
Un aute tipe de malastres que non mo´les cau mentar.
En cap aute lòc deth mon è vist jo audèth o bèstia tormentar-se ada eth madeish tamb tant acarniment.
Qu’è pietat de tu, e reaument era tua pena m’aucís a jo tanben.
Per amor de Diu, baisha der arbe.
Que sò era hilha d’un rei, e quan me’n sàpia dera vertadèra causa dera tua aflicción, l’apraiarè abans que s’acabe eth dia, s’ei qu’ei ena mia man, pr’amor que solide qu’eth gran Diu dera Natura me prestarà ajuda.
Ath delà traparè fòrça èrbes que guarirán de seguit es tues herides.
En enténer aquerò, eth falcon cridèc encara mès planhosament qu’abans e còp sec queiguec en solèr estavordit mortaument, donques que se demorèc immobil en solèr.
Canace placèc ath falcon femèla ena sua hauda enquia que comencèc e remeter-se.
Quan eth falcon femèla se remetec der estavaniment, didec quauquarren coma aquerò en lenguatge des falcons.
Era pietat ges rapidaments des còrs nòbles que senten es ponchades agudentes que patissen d’auti coma ena sua pròpria carn; aquerò ei quauquarren que vedem cada dia, autant enes libres coma ena vida vidanta, donques qu’un còr nòble demostre era sua noblesa.
Beròia Canace, veigui clarament que sentes compassion peth mèn malastre degut ara trendesa deth tòn còr femenin qu’era Natura a implantat en tòn carácter.
Sense cap esperança de milhorar bric era mia situación, mès sonque entà aubedir ath tòn generós còr e entà que d’auti cuelhen nòta deth mèn cas (dera madeisha manèra qu’un león s’acobarde se ve com se pique a un gosset ena sua presencia), per aguest motiu e damb aguesta finalitat te condarè es mies penes abans d’anar-me’n, ara qu’è temps e n’è era escadença.
E atau, mentre ua condaue es sues penes, era auta ploraue tan desconsoladament coma se volesse des.heir-se en lèrmes, enquia qu’eth falcon li supliquèc que parèsse de plorar e, damb ua alendada, comencèc eth sòn relat atau:
Jo neishí, ò dia malerós!, en ua arròca de marme gris e siguí suenhada damb tau trendesa, qu’arren me costèc cap trebuc.
E non sabia se qué significaue era adversitat enquia que me podí quilhar plan naut en firmament.
Apròp de jo viuie un falcon peregrin mascle que semblaue era noblesa en persona; encara qu’ère plen de perfidia e traïcion, s’enrodaue de formes modèstes, deth color dera aunestetat, d’ua gran atención e desir de complàder, enquia tau punt qu’arrés ausse pogut pensar que tot ère simulacion: tant a hons auie tintat era tela damb aguesti faussi colors.
Dera madeisha manèra qu’ua sèrp s’amague entre es flors demorant eth moment d’atacar, madeish hec aguest ipocrita, aguest non va mès des enamoradi, en tot èster exageradament galant e cortés, tient era aparença d’atencion que sòl acompanhar a un nòble amor.
E dera madeisha manèra qu’un sepulcre ei beròi per dessús, encara que se sàpie que dejós i a un cadavre en tot descompausar-se, madeish ère aguest ipocrita: arderós per dehòra e glaciau peth laguens.
E amièc era sua perfídia enquia tau extrèm que, s’ei que non siguesse eth diable en persona, arrés sabie çò que pretenie arténher.
Mès que i a un vielh provèrbi que ditz era vertat: “Un òme aunèst e un panaire jamès pòden pensar madeish”.
En aspècte e conducta tan pròpri d’un enamorat sincèr, tant encantat ère segontes semble, que jamès, ne Jason ne París, eth troian (didí abans Jason?
E atau siguec coma l’estimè pera deferéncia e aunestetat que me pensé que nidaue en sòn còr, de tau forma, qu’era causa mès petita capabla de costar-li pena sabia que me harie sénter qu’era mòrt agarraue eth mèn còr.
Entà abreujar, es causes arribèren tan luenh, qu’era mia volontat se convertic en esturment dera sua (voi díder qu’en tot çò que permetien es limits dera aunestetat e dera mia aunorabilitat aubedí era sua volontat: Diu se’n sap de qué ad arrés estimè tant ne ad arrés poirè estimar atau).
Mès a tot darrèr, aquerò siguec çò que se passèc: era Fortuna volec qu’eth se n’anèsse deth lòc que jo demoraua.
Non me cau díder eth dolor qu’aquerò me costèc; non posqui ne començar a descriuer-lo; mès ua causa òc que vau a díder: me demostrèc en qué s’està era condemna a mòrt, tau siguec eth torment que patí en veder-lo partir.
Atau, donc, un dia se didec adiu de jo e damb taus mòstres de pena, que quan jo l’entení parlar e vedí se com auie cambiat eth sòn color, reaument supausè que sentie autant de dolor coma jo.
Ça que la, credí qu’ère fidèu e que reament tornarie de nauèth dempús d’un temps; i aurie tanben rasons d’aunor, coma se passe soent, que lo forçauen a partir; per çò que hi vertut dera necessitat e m’ac cuelhí ben, en veir que non i auie mès remèdi.
Amagant-li era mia pena çò de milhor que podí, li sarrè era man e jurè per Sant Joan: guardatz, que sò tota vòsta; sigatz entà jo coma jo è estat e seguirè estant etèrnament entà vos.
Qui sabie parlar milhor qu’eth o comportar-se milhor?
Eth podie parlar damb eloqüéncia e non hèr arren.
Atau, donc, fin finau partic e se n’anèc entà on auie d’anar.
Quan decidic arturar-se, supausi que deuie auer aguesta dita ena sua ment: “Tot gaudís quan arribe ena sua naturau inclinacion” (o, aumens, atau ei escrit).
Es òmes senten ua naturau tendéncia entara nauetat, madeish qu’es audèths engabiadi qu’un alimente.
De cunhèra nòbla, coratjós, alègre, beròi, modèst e generós coma ère, un dia vedec a un milan femèla e de pic s’encamardèc d’era perdudament, damb era quau causa eth sòn amor per jo s’acabèc en sec.
Atau, d’aguesta sòrta, trinquèc era sua paraula, e atau eth mèn amor se convertic en adorador deth milan e m’a desbrembat entà tostemp sense remèdi.
E en auer dit aguestes paraules, eth falcon femèla hec un sorriscle e s’estavanic de nauèth sus eth pièch de Canace.
Que siguec grana era pena de Canace e de totes es hemnes dera sua acompanhada pes malastres deth falcon; non sabien se com padegar ar animau.
Mès Canace se la hec a vier ena sua casa ena sua hauda e damb tot eth suenh la bendèc e engessècc aquiu a on s’auie hèt mau en bèc.
Tot çò que Canace podec hèr ara siguec cavar en solèr entà trapar èrbes medicinaus e premanir naui enguents entà guarir eth falcon, mejançant èrbes estranhes e molticolors.
Se tenguec en aquerò damb totes es fòrces dia e net.
En cabeçau deth sòn pròpri lhet botèc un receptacle entath falcon en tot caperar-lo damb velot blau, pr’amor qu’eth blau represente era fidelitat pròpria des hemnes, mès lo pintèc de verd per dehòra, damb representacions de toti es audèths infidèus, taus coma es mesengues, falcons mascles e chots; mentre qu’ath sòn costat, entà hèr burla, se pintèren garces en tot repotegar-les.
Ara deisharè a Canace suenhant ath sòn falcon, e de moment non diderè arren mès deth sòn anèth enquia qu’arribe eth moment de relatar com eth falcon femèla artenhèc depassar er amor deth sòn enamorat (empenaït segontes era istòria) pera mediación deth hilh deth rei, Cambalo, que d’eth ja vo n’è parlat.
D’aguest moment ençà, en mèn conde vos parlarè d’aventures e batalhes e des meravilhes mès granes que jamès auetz entenut.
Prumèr de tot vos parlarè de Gengis-Kan, que conquistèc tantes ciutats ena sua epòca de règne; dempús vos explicarè se com Algarsif guanhèc a Teodora coma esposa.
Qu’aurie estat fòrça còps en perilh per era, se non auesse auut era ajuda deth sòn shivau de hèr blanc.
E dempús d’aquerò vos parlarè de un aute Cabalo que lutèc en batalha contra es dus frairs entà artènher a Canace, çò qu’artenhèc a tot darrèr.
Mès ara vau a tornar aquiu a on deishè era istòria.
Apolo auie pujat tan naut damb eth sòn car, qu’entrèc ena casa de Mercuri, er astut diu…
Vos feliciti peth vòste talent, didec eth proprietari.
En tot considerar era vòsta joenessa, parlatz damb tant de sentiment e fervor, que non posqui deishar d’aplaudir-vos.
Se seguitz atau, ena mia pensada, arrés artenherà depassar-vos en eloqüéncia.
Que Diu vos balhe sòrt e vos aumente es vòsti coneishements!
Que jo è un hilh, e pera Plan Santa Trinitat!, m’estimaria mès auer a un òme de critèri coma vos que possedir vint liures de valor en tèrres, encara me que les autregessen ara madeish aciu.
De qué servís auer possessions s’un òme manque de coneishements?
Fòrça còps è repotegat ath mèn hilh, e veigui que non a cap interés en aguestes causes: tot çò que hè ei jogar as dats, despéner es sòs per aquiu e perder aquerò qu’a.
E abans preferís parlar damb un joen vailet que tier ua convèrsa damb bèth cavalièr que d’eth pòt apréner vertadères bones manères…
Ua mèrda es vòstes bones manères!, exclamèc eth nòste anfitrion.
Qué vò díder tot aquerò, senhor proprietari?
Se vos platz, vo’n sabetz perfèctament de qué cada un des presents li cau, aumens, condar un conde, se non vò trincar era sua promesa.
Ne ua soleta paraula mès, repliquèc er anfitrion.
Començatz era vòsta istòria.
Damb plaser, senhor anfitrión, responec eth.
M’inclini dauant dera vòsta volontat, per çò qu’escotatz çò que vos vau a condar.
Enquia a on arribe era mia intelligéncia, non m’opausarè a vos de cap des manères.
Prègui a Diu que vos agrade, pr’amor que, s’eth mèn conde vos shaute, ja me senterè satisfèt.
Prològ deth proprietari Ath sòn temps, eth nòble pòble des bretons solie compausar tròbes de tot tipe d’aventures, versificades ena sua prumitiua lengua bretona.
E, o ben cantauen aguestes balades acopanhades d’esturments musicaus, o les liegien entath sòn pròpri plaser.
Ara madeish m’en brembi d’ua qu’aurè fòrça gust de relatar-la-vos çò milhor que poga e sàpia.
Mès, cavalièrs, me cau avertir-vos que sò un individú simple, per çò que vos demani, abans de començar, que me desencusetz peth mèn estil vulgar.
Plan que òc non è estudiat jamès er art dera retorica, per çò que tot aquerò que diga será clar e simple.
Jamès è dormit en monte Parnaso ne è estudiat a Marco Tulio Ciceron.
Non vos enganhetz.
Jo ignòri toti es trucs retorics entà dar color ath lenguatge (es solets colors que coneishi son es que se ven en camp, damb aqueri qu’era gent fabrique tintures e pintures).
Es colors dera retorica me son massa de mau hèr; eth mèn còr non a cap predilección per aguest tipe de causes.
Mès, s’ac desiratz, escotatz eth mèn conde.
Abans d’artenher-la, hec ua sòrta de prètzhèts e entamenèc granes causes.
Pr’amor que, senhors, era ère era mès beròia des hemnes jos eth solei.
Ath delà, tanhie a ua familia de tau categoría, qu’eth cavalièr a penes gausaue revelar-li tota era sua pena, patiments e angónies.
Mès, a tot darrèr, gràcies ath sòn valor e mès que mès as sues multiples e umiles atencions, era auec pietat deth sòn patiment e tacitament consentic cuelher-lo coma espós e senhor (ei a díder, damb aguesta sòrta de domèni qu’es òmes an sus es sues esposes).
E entà víuer amassa mès erosament, eth, de bon voler jurèc pera sua fe de cavalièr que mentre viuesse, jamès exercerie era sua autoritat contra es desirs d’era, ne mostrarie gelosia, senon que l’aubedirie e complirie es sòns desirs en totes es causes coma ac harie quinsevolh enamorat damb era sua dauna.
Ça que la, entà mantier er aunor dera su condición de marit, eth, en aparença, seguirie estant eth senhor.
Era li balhèc es gràcies e li didec damb grana umilitat:
Senhor, donques que damb era vòsta magnanimitat m’aufritz ues retnes tan hloishes, pro permete Diu que jamès i age peleja o desacòrd entre es dus per tòrt mèn.
Aciu, donc, senhor, vos balhi era mia paraula d’aunor: que serè era vòsta esposa umila e fidèu enquiara mòrt.
Per çò qu’ambdús viueren amassa en patz e tranquillitat.
Pr’amor que, cavalièrs, i a ua causa que posqui afirmar damb tota seguretat: es enamoradi que desiren víuer amassa pendent quinsevolh periòde de temps, les cau someter-se er un ar aute.
Er amor non s’a de limitar peth domèni.
Quan campe eth domèni, eth diu der Amor desplegue es sues ales e, en un virament de uelhs, desapareish.
Er amor ei ua causa tan liura coma er esperit.
Es hemnes, pera sua pròpria natura, desiren e anhèlen era libertat; non se vòlen veir coma esclaues e, se non m’enganhi, es òmes pensen parièr.
En amor qu’a mès auantatge aqueth qu’ei mès pacient.
Era paciéncia ei, en vertat, ua vertut sobeirana, pr’amor que, d’acòrd damb es estudiosi, conquiste aquiu a on era severitat non artenh arren en absolut.
Non s’a de repotegar ne idolar dauant de cada paraula aspra.
Aprenetz a tolerar, o ac auratz d’apréner ara fòrça; ac juri, autant s’ac credetz coma se non, donques que non i a arrés en mon que non se compòrte mau en bèra ocasión.
Era ira, es malauties, era influéncia des esteles, eth vin, era pena o un cambiament d’umor còsten soent qu’un hèsque o digue çò que non li calie.
Non s’a de cuélher resvenja per cada causa mau hèta.
Toti saben com s’a eth domèni sus un madeish, s’a de practicar e refrenar-se sivans es circonstàncies.
E per tant, entà poder víuer en armonía, aguest senat e digne cavalièr prometec paciéncia mentre era li prometie damb tota sinceritat que jamès la traparie en fauta.
Aciu se pòt veir un acòrd modèst e senat.
Era lo cuelhie coma servidor e senhor (en amor, eth sòn servidor; mès eth sòn senhor, en matrimòni).
D’aguesta sòrta eth ère ath còp senhor e sirvent.
Non, non sirvent, senon damb domèni superior, pr’amor qu’eth auie autant ara sua dauna coma ath sòn amor.
Plan que òc era qu’ère era sua dauna, mès tanben era sua esposa; e aquerò cossent damb era lei der amor.
En auer artenhut aguesta felicitat, se n’anèc entà casa damb era sua esposa pr’amor de víuer ena sua pròpria tèrra non luenh dera punta o cap Pennmarch, a on auie era sua residéncia, e aquiu viuec damb plia felicítat e gòi.
Qui, se non ei un marit, pòt relatar era alegría, era tranquillitat e era comoditat que compartissen un marit e era sua hemna?
Aguest estat erós se tardèc mès d’un an, enquia qu’aguest cavalièr que parli (eth sòn nòm ère Arveragus de Caerrud) decidic anar-se’n a víuer un parelh d’ans en Anglatèrra, que tanben se cridaue Bretanha, ara cèrca d’aunors e renòms en hètes d’armes, donques que tot eth sòn còr ère botat en taus gèstes.
Aquiu, ditz eth libre, s’i demorèc pendent dus ans.
Ara deisharè de parlar-vos d’Arveragus e vos parlarè dera sua hemna Dorigena, qu’estimaue ath sòn espós damb tot eth sòn còr.
Era ploraue e alendaue pendent era sua abséncia, coma ac sòlen hèr es daunes nòbles quan son enamorades.
S’entristie, en tot considerar era separación, e se planhie, dejunaue e se lamentaue.
Qu’ère tan tormentada desirant era sua presencia, qu’arren de çò que i a en mon l’importaue bric.
En veir eth sòn umor trist, es sues amigues la consolauen coma podien; l’exortauen dia e net en tot dider-li que s’aucie sense cap motiu.
Se tenguien a autrejar-li tot eth consolament que li podien balhar en aqueres circonstàncies pr’amor de qué abandonèsse era sua malenconia.
Coma sabetz toti, se sajatz de sagerar quauquarren en ua arròca pendent eth temps sufisent, ath long deth temps artenherà imprimir-se ua imatge en era.
Eres la consolèren pendent tant de temps que, damb era ajuda dera esperança e deth sen quedèc mercat en era eth senhau deth consolament, per çò qu’era sua enòrma pena comencèc a reméter.
Non aurie pogut suportar etèrnament ua pena tan violenta.
Ath delà, pendent aguest periòde de malastre, Arveragus manaue ath sòn larèr cartes en tot explicar-li que se trapaue ben e que tornarie lèut.
De ua auta manera, era sua pena aurie trincat eth sòn còr a tròci.
En veir qu’era sua pena amendrie, es sues amigues s’ajulhèren e li preguèren que, per amor de Diu, anèsse a passejar damb eres pr’amor d’esvagar-se des sòns pensaments lúgubres.
Fin finau, en veir que tot ère entath sòn milhorament, accedit.
Ara plan, se passe qu’eth sòn castèth se trapaue ara vòra madeish deth mar.
Entà distrèir-se solie caminar fòrça còps damb es sues amigues per dessús deth malh, d’a on vedie fòrça vaishèths e barques qu’anauen entath sòn punt de destinación.
Mès aquerò venguec a èster part dera sua aflicción, donques qu’un e un aute còp se didie: “Ai de jo, qu’ei que non i a vaishèth, d’aguesti que veigui, que me volgue hèr a vier en casa ath mèn marit?
Pr’amor qu’atau eth mèn còr se guaririe des sues amares herides”.
En d’autes ocasions se solie sèir aquiu a pensar, guardant entà baish peth bòrd deth precipici; mès tanlèu vedie es terribles arròques neres deth hons, eth sòn còr ère secodie per tau terror, que lèu non se podie tier de pès.
Alavetz se seiguie sus era èrba, guardant tristament entath mar e, entre prigonds e tristi alends, exclamaue:
Diu Etèrn, que damb era tua providéncia guides eth mon damb man fèrma; se ditz que Tu non hès arren en vades.
Mès, Senhor, per qué auetz creat ua causa tant irracionala coma aguestes endiablades e orribles arròques neres que mès se retiren ara òbra d’un espaventós caòs qu’ara beròia creación d’un Diu tan perfècte, sabent e immudable?
Ena mia pensada, non hèn cap ben, senon sonque mau.
Non ves, Diu mèn, qu’era umanitat perís damb eres?
E, ça que la, era espècia umana ei ua art tan beròia dera tua creación, que la heres sivans era tua pròpria imatge.
Alavetz, semblaue que senties un gran amor entàs umans.
Per tant, se com pòt èster qu’ages endonviat taus mejans entà aucir-les, causes que non còsten cap tipe de ben, senon solet maus?
Es estudiosi que diguen çò que volguen, jo qu’ac sai ben; demostraràn damb era sua lógica que tot ei entath nòste ben encara que non posca compréner es rasons.
Aguesta ei era mia conclusión.
Jo dèishi es discusions entàs estudiosi.
Mès jo voleria que Diu hesse qu’aguestes arròques s’en.honsèssen enquiath lunfèrn peth sòn ben.
Aguestes arròques còsten terror en mèn còr.
Atau parlèc era mentre ploraue tristament.
Es sues amigues, en veir qu’eth vagar peth cant deth mar non li representaue cap plaser, senon que li produsie encara mès tristesa, decidiren trapar-li eth divertiment en bèth aute lòc.
Se la heren a vier entàs arrius e hònts e entà d’auti lòcs deliciosi, a on dancèren e joguèren as escacs e ara rabalha.
Atau, un polit maitin se filèren de cap a un jardín pròche, a on premaniren totes es causes enta divertir-se tot eth dia.
Qu’ère eth siesau maitin de mai e eth mes auie pintat eth jardín damb es sòns leugèrs aiguats e l’auie aumplit de huelhes e flors.
Mans adreites l’auien apraiat tant esquistament, que non i auie cap aute jardín d’ua semblabla beresa, exceptat dilhèu deth Paradís pròpriament dit.
Tan claufit ère de beresa e delèit, qu’era flaira des flors e era vison deth sòn ludent color aurien alegrat a quinsevolh còr se non ei qu’aguest patisse era pesanta carga d’ua malautia o d’ua pena massa grana.
Dempús deth repais comencèren a dançar e a cantar, damb era soleta excepción de Dorigena, que seguie alendant e planhent-se, pr’amor qu’entre es que dançauen non podie contemplar ad aqueth qu’ère eth sòn espós e enamorat ath còp.
Totun, era li calec tier-se aquiu pendent ua estona e perméter qu’era esperança padeguèsse era sua pena.
Entre aqueri que dançanuen i auie un escudèr que dançaue dauant de Dorigena.
Ena mia pensada ère mès alègre e anaue vestit damb mès colors qu’eth pròpri mes de mai; dançaue e cantaue milhor que cap òme dès qu’eth mon ei mon.
Entà her-vos ua idia de com ère, ath delà d’èster un des òmes mès dotadi dera sua epòca, donques qu’ère joen, fòrt, intelligent, ric, talentós e popular: qu’ère plan ben considerat.
En resumit, se non m’enganhi, se passaue qu’aguest galhard escudèr, servidor de Venus, amiaue dus longui ans estimant a Dorigena mès qu’a cap auta creatura viuenta, sense qu’era n’auesse era mendre idia.
Eth jamès auie gausat condar-li eth sòn torment.
Patie ua tortura interiora dehòra de mida.
Ère desesperat, cranhent díder bèra causa, encara que solie revelar quauquarren dera sua passion enes sues cançons.
Didie, per exemple, qu’eth estimaue e non ère corresponut.
Sus aguest tèma compausèc diuèrses cançons, letres, planhs, còbles, tròbes e virolais.
Coma que non gausaue cohèssar eth sòn torment, patie atròces tortures coma se siguesse un condemnat en Avèrn.
Qu’auie de morir, afirmaue, coma Eco per Narcís, que cranhie cohessar-li era sua pena.
Aguesta ère era soleta manèra que gausaue revelar-li ada era era sua intima tortura; exceptat, dilhèu, de quauqui viatges enes balhs qu’en eri hestegen es joeni e qu’en eri, de quan en quan, guardaue eth sòn ròstre coma aqueth que sollicite ua gràcia, mès era ère totafèt dehòra de çò qu’eth li volie díder.
Totun, abans de partir deth jardín, se passèc (donques qu’eth ère eth sòn vesin, un òme aunèst e de reputación, e era lo coneishie de hège fòrça temps) que comencèren ua convèrsa.
Pòc a pòc, Aureli se la hec a vier entath sòn prepaus, e quan trapèc ua oportunitat li didec:
Senhora, per aguest Diu que hec aguest mon, s’auessa estat segur de qué podia auer-vos hèt erosa, pro qu’eth dia qu’Arveragus crotzèc eth mar, jo, Aureli, me n’auessa anat entà on jamès se torne.
Donques que me’n sai de qué era mia devoción ei en bades e qu’era mia recompensa non ei senon un còr trincat a tròci.
Senhora, ajatz pietat des mèns crudèus patiments, pr’amor qu’ua soleta paraula vòsta me pòt aucir o sauvar-me.
Pro que Diu auesse volut que siguessa aciu acogat as vòstes pes.
Non i a temps ara de díder arren mès.
Ajatz pietat, amor mèn, o haratz que morisca.
Era se virèc, guardèc fixament a Aureli e li didec:
Sentetz de vertat çò qu’ètz en tot díder?
Abans d’aquerò jamès sospechè es vòsti pensaments, mès ara, Aureli, que me’n sai des vòstes intencions, juri per Diu que me balhèc era vida e era amna que, se depen de jo, jamès serè ua esposa infidèu ne de paraula ne d’òbra.
Que voi pertànher ad aqueth que me maridè e sò maridada.
Cuelhetz aquerò coma era mia responsa definitiua.
Mès, dempús, didec de forma burlèsca:
Per amor de Diu, Aureli, donques que vos planhetz de forma tant esmoventa, consentirè en èster eth vòste amor… eth dia que treigatz totes es arròques, pèira a pèira, d’un extrèm dera Bretanha enquiar aute, pr’amor de qué non empedisquen ja eth pas de quinsevolh vaishèth o barca.
Vos digui aquerò: quan ajatz desliurat era còsta des arròques, de sòrta que non se veigue ua soleta pèira, alavetz vos estimare mès qu’a quinsevolh aute òme.
Vos balhi era mia paraula, enquia aquiu a on jo posca prométer quauquarren.
Donques que ja sai que non pòt arribar jamès.
Deishatz qu’aguestes idies hòles dèishen en patz eth vòste còr.
Quina satisfacción pòt trapar un òme ena hemna de un aute que la pot possedir tanti còps coma desire?
Aureli alendèc prigondament.
Aguesta ei tota era pietat que me podetz aufrir?, didec eth.
Òc, peth Diu que me creèc, responec era.
En enténer aquerò, Aureli, prigondament afligit e damb eth còr calat ena tristesa, didec:
Senhora, aquerò non ei possible.
E dempús d’auer dit aquerò, se virèc e partic.
Lheuant es mans entath cèu, queiguec de jolhs en solèr e, ath miei d’ua sòrta de frenesia, comencèc ua pregària.
Qu’auie perdut era rason de tant dolor e non sabie se qué didie.
Mès quan eth còr trincat comencèc a planher-se as dius, dirigint-se especiaument ath Solei, exclamèc:
Apolo, senhor e patrón de tota planta, èrba, arbe e flor; tu qu’autreges, d’acòrd damb era tua distancia der equador celestiau, eth sòn temps e era sua sason entà cada un, mentre era tua situación ena eclíptica càmbie de naut en baish; senhor Febo, tacha es tòns uelhs misericordiosi en praube Aureli, que se sent complètament perdut.
Contempla, ò Senhor!, com, sense cap culpa, era mia dauna m’a condemnat a mòrt se non ei que tu, ena tua magnanimitat, ages pietat deth mèn moribund còr.
Pr’amor que me’n sai, senhor Febo, que, se vòs, ès eth que màger ajuda me pòt autrejar, exceptat solet dera mia dauna.
Permet-me que te diga com posqui èster ajudat e de quina manera:
Senhor, sabes pro ben que dera madeisha manèra qu’era desire èster alugada peth tòn huec e que, plan per aquerò, te seguís damb fervor, dera madeisha manèra eth mar, pera sua pròpria natura, la seguís ada era; pr’amor que non ei solet devesa deth mar, senon tanben de toti es arrius, grani e petiti.
Per tant, senhor Febo, aguesta qu’ei era mia demana:
Alavetz poirè díder tranquillament ara mia dauna: es arròques se n’an anat; ara, complís tu era tua paraula.
Demana ara Lua que se tengue en sòn lòc tant que sigues ena tua orbita; demana-li ara tua fraia que pendent dus ans non seguisque eth sòn cors mès rapid que tu.
Alavetz era será de contunh en punt maximau e era marèa de primauèra contunharà dia e net.
Mès s’era non vò autrejar-me ara mia estimada dauna e sobeirana d’aguesta manèra, alavetz ac poirie hèr en tot en.honsar totes e cada ua des arròques ena sua pròpria región abismau a on demore Pluton; se non, jamès conquistarè ara mia dauna.
Que harè descauç eth mèn romieuatge entath tòn temple de Delfos.
Senhor Febo, guarda es lèrmes que regolegen pes mies caròles e tie pietat deth mèn dolor.
Acabada era sua parlòta, queiguec estavanit e s’estèc atau pendent ua longa estona en un transit ininterromput.
Eth sòn frair, que se’n sabie dera sua tribulación, lo recuelhec e se lo hec a vier entath lhet.
Per çò que hè a jo, que se pòt morir o víuer, coma volgue.
Arveragus, era flor dera cavalaria, tornèc en sòn larèr amassa damb d’auti distinguidi cavalièrs, prospèrs e caperadi d’aunors.
Ara Dorigena se trapaue en setau cèu: eth sòn valent espós entre es sòns braci, eth sòn valent cavalièr e digne guerrèr que l’estimaue mès qu’ara vida madeisha.
Eth, ne peth mau de morir podie sospechar o imaginar que quauquarrés l’auesse pogut parlar d’amor pendent era sua abséncia.
D’aquerò non n’auie cap temor.
Per çò que dancèc, celebrèc justes e se divertic damb era.
Ara les vau a deishar negadi en felicítat e gòi e tornarè a referir-me a Aureli.
Eth malerós Aureli seguic malaut en lhet, en tot patir torments atròci pendent mès de dus ans, enquia que podec de nauèth méter es pès en solèr.
Pendent tot aguest temps eth solet consolament siguec sa frair, un estudiós, que se’n sabie de toti es sòns problèmes e penes, mès que, ne podetz èster segurs, jamès gausèc deishar escapar ua soleta paraula sus er ahèr a cap amna viuenta.
Eth ac amaguèc ath sòn laguens damb màger secret que Panfilo amaguèc eth sòn amor per Galatea.
Per dehòra, eth sòn pièch campaue sense herides, mès ua flècha prigonda seguie en sòn còr.
Coma sabetz, en cirurgia, era garison d’ua herida solet ena superfícia qu’ei perilhosa, se non ei que s’artenhe arrincar era flècha o arribar enquiada era.
En secret, eth frair d’Aureli ploraue e se planhie, enquia que, un dia, se’n brembèc que quan se trapaue en Orleans de França, en tot anar darrèr des coneishements des sciéncies ocultes per toti es cornèrs (damb fòrça talents de liéger aguestes sciéncies, coma toti es estudiants joeni), auie vist un dia en sòn estudi d’Orleans un libre de magia blanca qu’un amic sòn (encara qu’erè aquiu entà apréner ua auta profession e en aquera epòca daue leçons de Dret) auie amagat ena sua taula de escritòri.
Aguest libre auie fòrça informacions sus eth foncionament des vint-e-ueit ostaus dera Lua e d’autes pegaries semblables que, actuaument non valen un sò horadat, pr’amor qu’era fe dera Santa Glèisa e eth nòste credo non mos permeterà que patim maus per taus quimères.
Quan se’n brembe`c deth libre, eth sòn còr sautèc d’alegria e se didec entada eth: “Eth mèn frair lèu se guarirà, pr’amor que ne sò segur de qué i a arts que per eres se pòt produir diuèrses illusions, coma es que creen experts magues.
Pr’amor qu’è entenut soent qu’enes taulejades aguesti magues pòden hèr aparéisher aigua e ua barca solcant naut e baish deth salón; Quaqui viatges a campat un león; d’auti an hèt surgentar flors coma en un prat; d’auti viatges ues arradimères damb arradims blancs e ròis; a viatges, un castèth de ges e pèira.
E les hègen desparéisher en aire quan volien.
O atau les semblaue as uelhs des presents.
Per tant, è arribat ena conclusión de qué se posqui trapar en Orleans a bèth vielh amic e aguesti ostaus dera Lua magasemadi ena ment o quinsevolh auta magia blanca poirà, plan ben, qu’eth mèn frair age eth sòn amor.
Pr’amor que, mejançant bèra ilusión, un mague poirie hèr veir as uelhs umans que totes e cada ua des pèires de Bretanha auien despareishut, qu’es vaishèths poirien anar e vier ath long de tota era còsta, e poirie mantier aguesta illusión pendent tota ua setmana.
Per qué alongar era istòria?
S’apressèc en cabeç deth lhet deth malaut e l’ahisquèc damb tanta fòrça entà que venguesse en Orleans, que se lheuèc de seguit e lèu ère ja en camin, demorant veder-se liure deth sòn malastre.
Quan ambdús lèu auien ja arribat ena ciutat e èren a dus o tres estadis d’era, trapèren a un joen estudiós caminant solet, que les saludèc educadament en latin e alavetz les deishèc estonadi en dider-les:
Sai se per qué auetz vengut.
Abans de qué auessen hèt un aute pas les condèc tot aquerò qu’eri auien era intención de hèr.
Er estudiós breton les preguntèc pes amics qu’auie coneishut en d’auti tempsi, mès es auti repliquèren qu’èren ja mòrts, çò que li costèc granes lèrmes.
Alavetz Aureli baishèc deth sòn shivau e se n’anèc damb eth mague ena sua casa, a on s’installèren comòdament.
Eth bon minjar non mancaue.
Aureli jamès auie vist ua casa tan ben avitalhada ena sua vida.
Abans d’anar a sopar eth mague les mostrèc bòsqui e parcs plei d’animaus sauvatges.
Aquiu vedec cèrvi damb enòrmes còrnes es màger que uelhs umans an pogut contemplar; vedec gossets de caça aucint a un centenat d’eri e fòrça d’auti herits per còps de flècha; e mentre se des.heiguien d’aguesti animaus sauvatges, aubirèc ena aurèra d’un arriu a uns falconaires, qu’es sòns falcons venguien d’aucir a ua garça Dempús vedec a uns cavalièrs celebrant ues justes en ua planhèra; ara seguida eth mague les mostrèc ara sua dauna en plen balh, qu’en eth semblaue qu’eth madeish i ère.
Quan aqueth que les mostraue aguesta magia credec que ja ère sufisent, hec un còp de paumet e, ò!, tot aqueth espectacle depareishec.
Totun, ne per un solet moment se n’auien anat dera casa tant qu’observauen totes aguestes meravilhes, senon que sigueren tranquillament seigudi a on eth sauvaue es sòns libres, sense qu’auesse arrés mès aquiu qu’eri tres.
Er astrològ cridèc ath sòn escudèr e li didec:
Ei prèst eth nòste repais?
Alavetz, anem a sopar, didec eth.
Me pensi que será çò de milhor.
Dempús de sopar se botèren a discutir eth montant des onoraris qu’er astrològ aurie de percéber per çò d’eliminar totes es arròques de Bretanha, des dera Gironda enquiara desbocadura deth Sena.
Ath princpi se remic, jurant que non acceptarie mens de mil liures peth trabalh, per Diu.
Tanpòc se sentie guaire inclinat a hè’c per aguesta soma.
Mès Aureli, qu’eth sòn còr ère rebosant de felicitat, lèu repliquèc:
Que ja està ben per mil liures!
Se siguessa eth patrón deth mon, que diden qu’ei redon, t’ac daría tot.
Eth tracte qu’ei hèt e toti èm d’acòrd.
Crubaratz enquiath darrèr centim; vos balhi era mia paraula d’aunor.
Mès tietz compde que, per guitèra o negligéncia, non mos demorem aciu mès enlà de deman.
Non, repliquèc er astrològ.
Vos balhi era mia paraula.
Aureli se n’anèc entath lhet e dormic lèu tota era net.
Damb totes es fatigues deth dia e era esperança dera felicitat, eth sòn trist còr s’aleugeric en sòn patiment.
A punta de dia, Aureli e eth mague cuelheren eth camin mès cuert entà Bretanha e en arribar en sòn destin decavauquèren.
Aquerò ère (atau m’ac diden es libres) pendent era hereda e gelada sason de deseme.
Febo auie envielhit e auie eth color deth cueire, eth madeish dia qu’abans, pendent eth caud solstici d’ostiu, auie ludit coma aur damb arrais reludents; mès ara, en auer baishat enquia Capricòrn, gausi a díder que ludie damb palitge amortesit.
En toti es jardins, es fòrtes gelades auien aucit es plantes verdes dempús de nheuar e plòir.
Aureli hec qu’eth sòn astrològ se sentesse coma un òste ben tractat e aunorat per toti es mieis ara sua posita, e dempús li preguèc que hesse tot çò que podesse entà desliurar-lo d’aqueth crudèu torment, pr’amor que, se non, se dauririe eth còr damb era espada.
Aqueth expèrt mague auec tanta pietat d’aqueth òme, que s’esdeguèc tot çò que podec.
Net e dia siguec susvelhant, demorant era ora avienta entà realizar eth sòn experiment astrologic, ei a díder, produsint mejançant bèth conjur (sabi pas era adequada terminologia astrológica) ua illusión que per era Dorigena e toti es auti pensèssen, e didessen, qu’es arròques de Bretanha auien despareishut o s’auien en.honsat jos era tèrra.
A tot darrèr trapèc eth moment avient entara execucion deth sòn maudit e diabolic conjur.
Treiguec es sues nauèths corregides taules toledanes d’astronomia e tot aquerò qu’auie de besonh: taules sus eth movement des planetes pendent periòdes redons, taules entàs subdivisions des periòdes e logituds entà cèrtes dates que balhèssen donades entath calcul; e tota era rèsta dera sua parafernala, taus coma centres e angles de calcul e es sues taules proporcionaus entà computar es movements des planetes, pr’amor de poder hèr atau totes es sues equacions.
Per çò deth movement dera ueitau esfèra, se’n sabec exactament guaire s’auie botjat Alnath, des deth prumèr punt naut d’Aries, que se cre qu’ei ena nauau esfèra; tot aquerò, era quantitat exacta dera precessión, des equinòccis, ac auie calculat expèrtament.
En auer trapat eth prumèr ostau dera Lua, podec hèr eth calcul dera rèsta de manèra proporcionau e díder se quan se lheuarie era Lua e en quina relación damb es planetes e es sòns lòcs en zodiac, e tot çò d’aute.
Sabec exactament quin ostau dera Lua ère er avient entar experiment e tanben totes es autes ceremònies rituaus que son de besonh entà taus illusions, atau coma d’autes males practiques que tenguien es pagans pendent aqueri tempsi.
Per tant, ja non s’arreculèc mès, e pendent ua setmana o dues semblèc que totes es arròques auien despareishut.
Aureli, encara en dobte de se porie conquistar eth sòn amor o perder era sua oportunitat, demorèc aqueth miracle net e dia.
Mès quan vedec que toti es obstacles se n’auien anat e totes es arròques auien despareishut, queiguec as pès der astrològ e li didec:
Jo, eth trist e malerós Aureli, te balhi es gràcies, mèstre, atau coma ara devesa Venus, que m’a ajudat a gésser d’aguesti penibles torments mèns.
E se filèc de cap ath temple a on sabie que veirie ara sua dauna.
Dempús, en veir qu’ère era sua oportunitat, auancèc a saludar ara sua estimada e sobeirana dauna, e atau comencèc eth malerós:
Senhora mia, reina mia (li didec damb actitud umila e eth còr tremolós), a qui damb tot eth mèn còr cranhi e estimi mès qu’ad arrés en tot eth mon, a qui mès me harie dò d’ofensar; se non siguesse que patisqui tant per vos que sò a punt de quèir mòrt aciu e ara enes vòsti pès, arren me harie revelar-vos guaire m’oprimís eth malastre; mès era vertat ei que se non parli me morisqui.
Sense auer-ne jo cap tòrt ètz en tot aucir-me damb eth torment mès atròç.
Mès autanplan se non auéssetz pietat e deishéssetz que morissa, reflexionatz un moment abans de trincar era paraula que m’autregéretz.
Per aguest Diu que regne enes nautades, pensatz-ac ben, abans d’aucir-me, pr’amor que vos estimi.
Diu qu’ei testimòni de çò que didéretz, encara que jo siga indigne deth vòste amor.
Senhora, que parli mès per respècte ath vòste aunor qu’entà sauvar era vida deth mèn còr.
Qu’è complit çò que me manéretz, coma ac poiratz verificar s’ac vatz a veir.
Hètz çò que volgatz; rebrembatz era vòsta promesa, donques que, mòrt o viu, aciu me traparatz.
Qu’ei totafèt enes vòstes mans que viua o morisca, mès ua causa òc que me la sai: es arròques ja non i son.
Atau se didec adiu eth, tant qu’era se demorèc muda d’estonament, era sang dera cara perduda.
Jamès se pensèc era quèir en un param atau.
Qui podie pensar que passèsse ua causa semblabla!, exclamèc era.
Pr’amor que jamès m’imaginè que podie arribar un prodigi o meravilha tan fenomenau.
Que va contra eth cors dera Natura.
E entornèc ena sua casa venguda ua malerosa hemna.
E ère tan descoratjada qu’a penes podie caminar.
Pendent tot eth dia a vier e er aute, plorèc e se planhèc, en tot cuélher soent ua malagana.
Qu’ere quauquarren penible de veir.
Mès era non li didec ad arrés eth motiu dera sua angónia, pr’amor qu’Averagus se n’auie anat dera ciutat.
Damb eth ròstre caperat de mortau palitge e era cara descompausada, era parlèc damb era madeisha e exprimic eth sòn planh d’aguesta forma:
Ai de jo!, exclamèc era.
Qu’ei contra tu, Fortuna, qu’exprimisqui era mia quèisha.
Tu m’as cuelhut de ressabuda e m’as entornejat damb es tues cadies, que d’eres arrés me pòt desliurar, se non ei era mòrt o eth desaunor.
Que sò forçada a alistar entre ua des dues.
Ça que la, abans perdería era mia vida que desaunorar eth mèn còs, saber-me infidèu o pèrder era mia bona fama.
Solide que damb era mòrt me desliuri d’aguest dilèma.
Qu’ei que non s’an suicidat fòrça esposes e vèrges aunèstes abans de pecar damb eth sòn còs?
Qu’era malediccion de Diu quèigue sus eri!
E atau, segontes conden es libres, aguestes praubes vèrges, plies de terror, s’escapèren e queigueren en interior d’un potz, a on s’estofèren.
Tot abans que pèrder era sua virginitat.
Totun, non n’auec ua de soleta que non s’aucisse, en tot estimar-se mès morir que consentir que les panèssen era sua virginitat.
Qué, donc, jo me cau crànher era mòrt?.
Quan auciren a sa pair ua net, era venguec ath mès córrer en temple de Diana e s’agarrèc ara sua imatge damb es dues mans.
D’aquera estatua non volec soltar-se e, reaument, arrés la podec trèir d’aquiu enquia que l’auciren.
Ara plan, s’es vèrges senten tau orror de veder-se tacades peth plaser d’un òme pervèrs, guaire mès, ena mia pensada, aurie ua esposa de preferir era mòrt abans que veder-se profanada.
Pr’amor que, quan vedec qu’es romans auien conquistat era ciutat, era cuelhec a toti es sòns hilhs e se lancèc en huec, preferint morir abans que quinsevolh roman la podesse violar.
E non s’aucic era prauba Lucrecia en Roma dempús d’auer estat forçada per Tarquint, donques que li semblèc vergonhós seguir viuent dempus d’auer perdut eth sòn aunor?
Supausi que poiria relatar mès de mil istòries mès, restacades ath tèma.
Per exemple, dempús de qué Abradates siguesse mòrt, era sua estimada esposa se clauèc un guinhauet e deishèc qu’era sua sang queiguesse enes henerecles des herides deth sòn espós, cridant: “Aumens cap òme tacarà eth mèn còs s’ac posqui empedir”.
En tot considerar totes aguestes causes, qu’ei milhor que m’aucisca abans que veder-me assautada.
Serè fidèu a Arveragus, o m’aucirè de bèra manèra, coma hec era estimada hilha de Democio, que non volie èster desflorada.
Be n’ei d’esmovent liéger se com moriren es tues hilhes, que se suicidèren per ua rason semblabla!
Que siguec tant esmovent, se non mès, se com era vèrge tebana, per tòrt de Nicanor, se suicidèc peth madeish motiu.
Ua auta vèrge tebana hèc çò madeish pr’amor qu’un macedòni l’auie forçat e damb era sua mòrt botèc remèdi ara sua perduda virginitat.
E qué diderè dera esposa de Nicerato, que se suicidèc en parières circonstàncies.
Be ne siguec tanben de fidèu er amor de Alcibiades, que preferic morir abans que perméter qu’eth sòn còs demorèsse sense acogar!
Pensatz quina sòrta d’espós siguec Alcestes, que demanèc èster sacrificat en lòc dera sua esposa, en tot balhar un beròi exemple de fidelitat conjugau!
Tota Grècia se’n sap dera sua castetat.
Tanben se conde de Laodamia que quan Protesilao siguec mòrt en Troia, non lo volec subrevíuer ne un solet dia.
Quauquarren parièr poiria díder dera nòbla Porcia que non sabec víuer sense Bruto, que l’auie autrejat tot eth sòn còr.
E dera perfècta fidelitat d’Artemisa que se venère per toti es païsi barbars, qué posqui díder?.
Per çò que hè a tu, reina Tauta, era tua castetat d’esposa pòt servir de miralh e d’exemple entà totes es esposes.
Tanben posqui díder madeish de Biliea, de Radaguna e de Valeria.
Atau se planhèc Dorigena pendent un parelh de dies, e mentretant, ère decidida a morir.
Ça que la, ena tresau net eth digne cavalièr Arveragus entornèc en sòn larèr e li preguntèc pera causa des sues lèrmes tan amares.
Çò que hec qu’encara l’aumentèsse era sua plorada.
Ai de jo!, exclamèc era.
Pro que non auessa neishut!
Qu’è dit… è prometut…
E l’ac condèc tot tau coma ac auetz entenut.
Que non m’ac cau repetir.
Mès eth sòn espós, damb eth ròstre seren e votz amabla, li didec çò que vos vau a condar ara madeish:
A despart de çò que m’as condat, i a bèra causa mès, Dorigena?
Non, non, exclamèc era.
Coma que Diu ei eth mèn auxili!
A, hemna, didec eth.
Dèisha qu’es causes seguisquen eth sòn camin.
Dilhèu tot acabarà ben encara.
Tu compliràs era tua paraula, t’ac juri.
Pr’amor que, coma que demori meritar eth Cèu, ei tan gran er amor que t’è, qu’abans preferiría èster escotelat enquia morir que perméter que tu manques ara tua paraula.
Que non i a arren mès sagrat que mantier era paraula autrejada.
Mès encara non auie comentat aquerò s’estarnèc a plorar.
Dempús higec:
Mentre age alend en jo, t’enebisqui, jos pena de mòrt, que parles damb arrés sus aguest ahèr; jo tierè era mia aflicción çò de milhor que posca.
E non te hèsques a veir trista, non sigue qu’era gent endónvie o sospèche que se passe quauquarren.
Alavetz manèc vier ath sòn escudèr e a ua sirventa.
Estatz-vos damb Dorigena, didec eth, e amiatz-la de seguit a on era desire anar.
Eri se dideren adiu e partiren, mès sense saber era encausa o eth perqué era anaue aquiu.
Eth non volec comunicar ad arrés era intención qu’amiaue.
Fòrça de vosati pensaratz dilhèu que siguec estupid per botar ara sua hemna en ua situación tan perilhosa coma aguesta, mès escotatz era istòria abans de qué ploretz per era.
Que pòt èster qu’age gessut mès ben acaptada de çò que vos pensatz; jutjatz vosati madeishi quan ajatz escotat eth relat.
Aureli, er escudèr que tant encamardat ère de Dorigena, la trapèc per edart ath miei deth carrèr mès concorrut dera ciutat mentre era se premanie entà filar-se de dret entath jardín a on auie efectuat era sua promesa.
Eth tanben se dirigic entath jardín, donques que la susvelhaue e sabie quan gessie de casa entà dirigir-se entà bèth lòc.
Mès se passèc que, sigue per edart o per acción dera Providéncia, se trapèren.
Eth la saludèc alègrament e li preguntèc entà on anaue.
E era repliquèc, lèu coma se siguesse capvirada:
Ai de jo!
Prauba de jo!
En enténer aquerò, Aureli comencèc a estonar-se e en sòn còr sentec ua grana pietat entada era per çò dera sua pena, atau coma pera pena d’Arveragus, eth nòble cavalièr que l’auie demanat qu’era complisse era sua promesa, donques que non podie tolerar ne suportar qu’era sua esposa trinquèsse era paraula autrejada.
Per çò que didec aguestes paraules:
Senhora, didetz-li ath vòste marit Arveragus qu’en auer vist era sua grana magnanimitat entà vos e tanben era vòsta desesperación e sabent qu’eth volerie mès pèrder eth sòn aunor (causa que serie de plànher fòrça mès encara) abans que contemplar que vos trinquèssetz era vòsta paraula, m’estimi mès patir etèrn torment que trincar er amor que vosati dus vos auetz.
Senhora, vos entorni era vòsta paraula e vos desliuri de tot compromís entà jo que auèssetz prononciat dès que neishéretz.Vos balhi era mia paraula de qué jamès vos repotegarè non auer complit deguna promesa.
Aciu me digui adiu dera milhor e mès fidèu hemna qu’è coneishut en tota era mia vida.
Que totes es hemnes vagen damb suenh quan prometen bèra causa!
Aumens que se’n bremben de Dorigena.
Qu’ei evident qu’un escudèr pòt comportar-se damb tanta noblesa coma un cavalièr.
Ajulhada, era li balhèc es gràcies e se n’anèc entà çò de sòn, a on, quan arribèc li condèc ath sòn espós tot çò que vos è relatat.
Vos asseguri que se n’alegrèc de tau sòrta, que m’ei imposible de descríuer.
Per qué me cau alongar eth conde?
Arveragus e era sua esposa, Dorigena, viueren en perfècta felicitat enquiara fin des sòns dies.
Bric mès i auec diferéncies entre eri, ne alavetz ne mès tard.
Eth la suenhèc e la mimèc coma a ua reina e era li siguec fidèu tostemp.
E aquerò ei tot çò que, sus aguesti dus, saberatz de jo.
En auer perdut tot eth sòn capitau, Aureli comencèc a maudíder eth dia qu’auie neishut.
Ai de jo!, didie.
Pro que non l’auessa prometut ad aqueth astrològ mil liures de pes d’aur fin.
Qué vau a hèr?
Per çò que veigui, sò complètament arroïnat; aurè de véner eth mèn eretatge e meter-me a demanar caritat.
Que non posqui víuer mes aciu e damnatjar a toti es mèns en aguesta ciutat, exceptat de qué lo posca convencer de que m’age un shinhau de pietat.
Totun, vau a sajar de convencer-lo entà qu’accèpte un pagament annau a tèrme fix e l’arregraïrè era sua amabilitat.
E non li mancarè: complirè era mia promesa.
Damb eth còr sarrat venguec entara caisha a on sauvaue eth sòn tresaur e se hec a vier aur per valor apruprètz de cinc centes liures pregant-li ar astrològ qu’auesse era generositat de dar-li temps entà autrejar-li era rèsta.
Mèstre, li didec, que posqui vantar-me de qué jamès è mancat ara mia paraula enquiath moment.
Eth mèn deute damb vos será pagat, se passe çò que se passe, encara que me calgue anar a demanar caritat per aquiu, sense arren mès qu’era mia giqueta.
Mès se m’autrejatz, damb garantida, plan, un alend de dus o tres ans, alavetz ac poirè hèr; de ua auta manèra me calerà véner eth mèn eretatge; qu’ei tot.
Òc, plan.
Ben e fidèument, higec er escudèr.
E non auetz gaudit dera vòsta dauna coma desiràuetz?
Non, responec eth.
Non.
E alendèc tristament.
Per qué non?
Didetz-me era rason se podetz.
Alavetz Aureli comencèc eth sòn relat e l’ac condèc tot, coma ja m’auetz entenut condar, per çò que non ac vau a repetir.
Parlèc atau:
Arveragus, ena sua magnanimitat, abans s’aurie mòrt de pena e vergonha que perméter ara sua hemna que manquèsse ara sua paraula.
Tanben li condèc com d’afligida ère Dorigena, guaire mau li hège èster ua hemna infidèu, autant que s’aurie estimat mès morir-se aquiu madeish; qu’era l’auie dat aquera paraula damb tota era innocéncia, en non auer-se’n sabut jamès d’illusions magiques.
Aquerò hec qu’auessa tanta pietat d’era, seguic Aureli, que, damb era madeisha generositat qu’eth me la manèc, damb era madeisha generositat l’ac entornè jo.
Qu’ei tot.
Non è arren mès a díder.
Amic mèn, repliquèc eth filosòf, cada un de vosati a actuat damb noblesa respècte ar aute.
Vos qu’ètz un escudèr; eth, un cavalièr.
Mès que Diu non permete qu’un estudiós (coma jo) dèishe de portar-se tan noblament coma cada un de vosati.
Non cranhetz!
Vos perdoni, senhor, es vòstes mil liures coma s’ara comencéssetz a existir e jamès auéssetz tachat es vòsti uelhs en jo.
Senhor, non cuelherè ne un penny de vos ne pes mies arts ne peth mèn trabalh.
Vos que ja auetz pagat generosament era mia estança aciu.
Que ja ei pro.
Adishatz.
Que Diu vos age.
E montèc en sòn shivau e partic.
Ara, cavalièrs, voleria demanar-vos: quin d’eri vos semble eth mès generós de toti?
Didetz-m’ac abans de seguir eth nòste viatge.
Jo que ja non digui arren mès.
Eth conde s’a acabat.
Eth cavalièr auec dera sua esposa ua soleta hilha.
Aguesta beròia gojata depassaue a totes es autes ena perfeccion dera sua beresa, donques qu’era Natura l’auie modelat damb un suenh especiau, coma entà vantar-se dident: “Guardatz.
Atau ei com jo, era Natura, posqui dar forma e color a ua creatura viuenta quan m’ac prepausi.
Qui me pòt imitar?
Ne Pigmalion, encara qu’escultèsse, pintèsse, farguèsse e metesse còps de martèth etèrnament, e gausi a díder que s’Apeles e Zeuxis sagèssen de faussificar- me, trabalharien en bades, balhant còps de martèth, fargant, escultant o pintant.
Pr’amor qu’arrés e arren senon eth Creador siguec qui me nomentèc eth sòn Vicari Generau entà dar forma e color as creatures terrenaus exactament coma jo volga.
Totes es causes, autant era lua en darrèr quarton coma era lua en prumèr quarton, son estacades ath mèn suenh.
Non demani arren peth mèn trabalh, donques qu’eth mèn Mèstre e jo èm totafèt d’acòrd.
Qu’ei aquerò çò que me semblèc qu’era Natura me didie.
Era gojata, que tant se compladec en era era Natura, auie catorze ans d’edat, e atau coma era pinte ath liri de color blanc e ara ròsa de color ròi, dera madeisha manèra pintèc es beròies extremitats d’aguesta creatura damb es colors enes lòcs avients, abans qu’era neishesse; e Febo tenhec es sues granes trenes deth color des sòns arrais.
Mès s’era sua beresa ère perfècta, qu’ère encara mil viatges mès vertuosa e non li mancaue cap qualitat d’aqueres que laude era intelligécnia.
Qu’ère casta de còs e amna, per çò qu’era sua virginitat florie pliament en umilitat, abstinéncia, paciéncia, templança e modestia en vestir e en sòn anament.
Podie dider-se qu’ère tan sabenta coma Palas; ça que la, es sues responses èren tostemp mesurades e era sua convèrsa simpla e fenenima, donques que non tenguie expressions entà semblar culta.
Quan parlaue, jamès se daue importancia; tot çò que didie proclamaue era sua vertut e bona educación.
Qu’ère timida, damb timiditat de puncèla; eth sòn còr ère fèrm e tostemp ère ocupada, pr’amor de tier-se dehòra der òci e dera guitèra.
Baco, eth diu des embriacs, non exercitaue cap domèni sus era sua boca, donques qu’eth vin e era joenessa aumenten era luxúria, coma er òli e eth greish lançadi sus eth huec.
Botjada solet pera sua bontat naturau, soent simulaue èster malauta entà evitar trapar-se en lòcs a on se hègen pegaries, coma en hèstes e balhs, a on era escadença de hestejar ei grana.
Taus causes, coma sabetz, daurissen massa es uelhs des mainatges e les hè vier precòci.
Aguest qu’a estat tostemp eth màger perilh, donques qu’ua gojata lèu se hè expèrta en gausaries quan passe a convertir-se en hemna.
Non vos ofensetz pes mies paraules vosates, daunes de mejana edat qu’auetz ath vòste cargue as hilhes de persones de qualitat; rebrembatz que vo-les an botat ath vòste cargue per ua d’aguestes dues causes: o perque vosates madeishes auetz sabut sauvar era vòsta pròpria castetat, o perque siguéretz fragiles e queiguéretz e, per tant, vo’n sabetz fòrça ben deth jòc e, plan per aquerò auetz abandonat entà tostemp eth camin dolent.
Per tant, per Diu, sajatz d’instruir-les, sense pòsa, ena vertut.
Un panaire de cèrvis qu’a jurat abandonar era sua vielha profession qu’ei milhor garda qu’arrés.
Sauvatz, donc, fòrça ben as vòstes pupilles, pr’amor que se voletz, podetz, e sajatz de non autrejar-vos a cap sòrta de vici entà èster condemnades per çò dera vòsta marrida connivéncia.
Tietz atención a çò que vos vau a díder: de totes es traïsons, era mès perniciosa e era mès condemnabla qu’ei era traïson ara innocéncia.
Vosati, pairs e mairs, s’auetz un o mès hilhs, sabetz-vo’n de qué era responsabilitat dera sua susvelhança ei vòsta, mentre siguen jos eth vòste suenh.
Tietz en compde, donc, que se peth vòste tòrt en non corregir-les perissen, gausi a díder qu’ac pagaratz fòrça car.
Fòrça motons e oelhes an estat destroçadi peth lop, per çò d’èster eth sòn pastor negligent e guit.
Mès un exemple que ja ei pro de moment, me cau tornar entath mèn relat.
Era gojata qu’era sua istòria vos vau a condar qu’ère era sua pròpria susvelhanta e non auie cap besonh de hilhuquèra, donques qu’ena vida qu’amiaue, d’autes podien liéger coma en un libre es paraules e accions que mès convien a ua puncèla vertuosa.
Tan brava e prudenta ère, qu’era fama dera sua beresa e dera sua extraordinària bontat s’espargeren pertot, enquiath punt de qué per tot eth país toti es aimants dera vertut cantauen es sòns elògis (damb era soleta excepción dera Enveja, que s’entristís damb era felicitat des auti e celèbre alègrament es sues penes e malastres).
Aguest exemple qu’ei de Sant Agustin.
Un dia era gojata venguie ena ciutat damb era sua estimada mair, coma sòlen hèr es gojates joenes, pr’amor de tier-li ua visita ath temple.
Se passèc qu’en aquera ciutat demoraue alavetz un jutge, governador deth districte.
Per edart era sua guardada se tachèc ena gojata, que passaue per dauant d’a on eth ère, e se fixèc en era.
De seguit quedèc tant impressionat pera sua beresa, qu’eth sòn còr li hec un saut e es sòns pensaments cuelheren ua naua dirección.
Didec entada eth:
Aguesta goata a d’èster mia, dera manèra que sigue.
Alavetz eth diable se calèc en sòn còr en un virament de uelhs e li mostrèc se com poirie conquistar ara gojata entada eth mejançant ua estratagèma.
Se’n sabec, des d’eth principi, que ne era fòrça ne era subornacion li poirien èster d’ajuda, pr’amor qu’era auie amics poderosi; ath delà, s’era auie viscut ua vida sense taca pendent tant de temps, sabie perfèctament que ja mès la poirie auer en tot ahiscar-li eth pecat damb eth sòn còs.
Per çò que dempús de deliberar damb eth madeish pendent fòrça temps, manèc a cercar a un des sòns parasits que viuie ena ciutat e sabie qu’ère un tipe fòrça gausat e astut.
Dempús, en estricta confidéncia, aguest jutge li condèc ar òme era sua intención, en tot hèr-li jurar que non l’ac diderie ad arrés jos pena d’èster decapitat.
Quan eth tipe autregèc eth sòn consentiment ath pervèrs plan, eth jutge, encantat, li balhèc gràcies, vantaries e l’autregèc rics e costosi presents.
Un còp eth sòn engenhós ardit, que lèu vos explicarè, enta satisfèr era sua lascivitat, auie estat acordat enquiath mendre detalh, aguest tipe, que se cridaue Claudi, tornèc ena sua casa.
E eth bric aunèst jutge, Apio (que tau ère eth sòn nòm, donques qu’aquerò non ei ua legenda, senon ua anecdòta istorica fòrça coneishuda: que non i a cap de dobte qu’aquerò ei cèrt en çò d’essenciau), rapidament se metec a trabalhar entà hèr tot çò de besonh pr’amor d’accelerar era consomación deth sòn desir.
Plan per aquerò, sivans eth relat, pòqui dies dempús, mentre eth dissolvut jutge se trapaue jutjant diuèrsi casi, aqueth perfid tipe correc entada eth e li didec:
Vos prègui, senhoria, que hescatz justícia en aguesta petita localitat que per era boti ua quèisha contra Virgini; s’eth ditz que non ei vertat, jo demostrarè e presentarè testimònis que confirmen era veracitat dera mia demanda.
Non posqui dar un judici definitiu sus aquerò ena sua abséncia, li repliquèc eth jutge.
Que lo hèsquen comparéisher dauant mèn e escotarè eth vòste cas damb plaser.
Tu qu’auràs plia justícia e non se cometerà cap injustícia.
Virgini se presentèc entà desnishar era decisión deth jutge, e era marrida demanda li siguec liejuda de seguit.
En resumit, didie:
Senhoria: Eth vòste umil vailet Claudio se presente entà afirmar qu’eth cavalièr cridat Virgini retie contra era lei, era equitat e eth mèn exprés desir, ara mia sirventa e legitima esclaua, que me siguec panada dera mia casa ua net, quan encara ère de trenda edat.
Que posqui presentar pròves, Senhoria, entà demostrar aquerò a satisfaccion vòsta.
Era que non ei era sua hilha, digue çò que digue.
Aguesta qu’ère, en resumit, era sua sollicitud.
Virgini se demorèc estonat guardant ar individú, mès abans que podesse dar era sua pròpria versión o demostrar, pera sua paraula de cavalièr o pera declaracion de fòrça testimònis, que tot çò que didie eth sòn adversari ère faus, er infame jutge refusèc de plen demorar mès o autanplan escotar ua soleta paraula de Virgini e autregèc eth veredicte seguent:
Ordeni qu’ad aguest òme se l’entorne era esclaua de seguit.
Non l’auetz d’auer ena vòsta casa ne ua menuta mès.
Anatz a cercar-la e botatz-la jos era mia custòdia.
Aguest òme li cau auer era sua esclaua.
Aguest qu’ei eth mèn veredicte.
Eth brave Virgini, forçat peth veredicte deth jutge a autrejar era sua estimada hilha a Apio entà que satisfèsse era sua lascivitat, se filèc de cap ara sua casa.
En arribar se seiguec en salón e manèc que li hessen a vier ara sua hilha.
Damb era cara esblancossida contemplèc eth sòn doç ròstre.
Eth sòn còr de pair sentec ua pena infinita, mès non se desvièc dera sua resolución.
Hilha mia!, didec eth, Virginia mia.
Que i a dus alternatiues que te cau patir: o era mòrt o era vergonha e eth desaunor.
Pro que non auessa neishut!
Pr’amor que tu non as hèt arren entà meritar era mòrt per guinhauet o espada.
Ò, hilha mia estimada, fin dera mia vida ara que autant m’a shautat elevar e educar; jamès te n’as anat deth mèn pensament!
Ò, hilha mia, era darrèra pena e era darrèra alegría dera mia vida!
Ò, jòia de castetat, accèpta era tua mòrt damb resignación, pr’amor qu’atau ac è decidit!
Era tua mòrt qu’ei decidida per amor, non per òdi: será era mia pròpria man aimanta que bracarà eth tòn cap.
Per qué botèc jamès Apio es sòns uelhs en tu?
Aguest qu’ei er infame veredicte qu’a balhat sus tu eth dia d’aué.
E aciu l’expliquèc tota era situación.
Coma vosati ja l’auetz entenut, non me cau repetir-la.
Ò, pair mèn, ajatz pietat de jo!, exclamèc era gojata; e damb aguestes paraules li botèc es braci en còth, coma ère eth sòn costum.
Lèrmes amares surgentèren des sòns uelhs.
Estimat pair, me cau morir de vertat?, didec era.
Non i a perdón, non i a remèdi?
Cap en absolut, plan estimada hilha, didec eth.
En díder aquerò, queiguec estavanida en solèr.
Quan se remetec dera malagana se lheuèc e li didec a sa pair:
Laudat sigue Diu de qué morisca vèrge.
Complís era tua volontat sus era tua hilha en nòm de Diu.
Venguie de díder aquerò e li preguèc un aute còp que la pataquegèsse doçament damb era espada, e en didè’c, queiguec estavanida de nauèth.
Damb eth còr plen de pena sa pair li braquèc eth cap e agarrant-la pera cabeladura l’amièc entath jutge, qu’encara ère en tot jutjar.
Segontes ditz eth relat, quan eth jutge la vedec ordenèc que Virgini siguesse arrestat e penjat aquiu madeish.
Mès, en aqueth moment, milèrs de persones, plies de pietat e compasión, entrèren ena sala entà sauvar ath cavalièr, pr’amor que ja s’auie difonut er orrible crim.
Era gent sospechèc de seguit sus aguest ahèr; pera manèra qu’aqueth tipe auie forçat e presentat era sua acusación endonvièren qu’ac auie hèt damb eth consentiment e permís d’Apio, donques qu’era sua lascivitat ère pro coneishuda, per çò que se dirigiren a Apio e lo meteren ena preson, a on eth se suicidèc.
Per çò deth vailet d’Apio, eth tau Claudio, siguec sentenciat a morir penjat d’un arbe, e se non auesse estat per Virgini, que demanèc que lo despatrièssen en sòrta d’aucir-lo, cèrtament aurie mòrt.
Era rèsta des qu’intervengueren en aguest infame ahèr patiren era pena dera horca.
Aciu podetz veir quina sòrta de recompensa recep eth pecat.
Mès, compde!, arrés sap a qui vò castigar Diu, ne com eth vèrme dera consciéncia pòt esmover-se per un comportament pervèrs que sigue tan secret que solet Diu e eth pecador lo sàpien.
Sigue pèc o sabent, arrés pòt endonviar quan arribarà eth castig, per çò que vos balhi aguest conselh: evitatz eth pecat abans qu’eth pecat vos abandone a vosati.
Ai, didec, pes claus e era sang de Crist!
Quin jutge tan pògavergonha!
Vai, quin tipe mès mentidèr!
Qu’era mòrt mès infama e inimaginabla les arribe ad aguesti jutges e supòsti!
Per malastre, aguesta malerosa moric.
Que paguèc un prètz plan naut pera sua beresa.
Tostemp ac digui: qu’ei evident qu’es presents dera fortuna e dera natura son fataus entà molti.
Des dus surgente soent mès mau que profit.
Mès qu’ei parièr.
Seguim.
Li demani a Diu que vos sauve a vos, madeish qu’as vòsti salèrs, medicaments, siròps e caishes de remèdis; qu’eth Senhor e Santa Maria vos benedisquen.
Que m’ac cau adméter: ètz un varon perfècte.
Per Sant Ronon que poiríetz èster bisbe.
Non ei vertat?
Non podéretz tier paraules erudites mès m’auetz esmoigut tan prigondament que lèu me ven un atac de còr.
Redena!
Balhatz-me un calmant, o un gisclet de cerveza naua e fòrta, o pressatz-vos a condar ua istòria alègra non se passe qu’eth mèn còr s’arture per causa d’aguesta gojateta…
Se hará coma didetz, repliquèc eth bullaire.
Per Sant Ronon.
Mès era acompanhada comencèc a comentar:
D’acòrd, responec eth bullaire.
Quan prediqui enes glèises m’esdegui en hèr a veir ua portadura majestuosa e adaptar era votz coma se siguesse ua campana.
Que me sai es sermons de memòria.
Eth mèn tèma preferit a estat, e ei, tostemp eth madeish: era avarícia ei era encausa de toti es vicis.
Prumèr de tot les digui d’a on vengui e ara seguida les mòstri totes es mies credenciaus.
Entà començar, les mòstri es licéncies deth bisbe entà que cap clèrgue gause arturar-me en mèn cristian trabalh.
Es istòries vien dempús.
Les mòstri bulles papaus, e bulles de cardenaus, patriarques e bisbes.
Ara seguida digui ues paraules en latin entà rasonar eth mèn sermón e ahiscar era devoción.
Dempús expausi es reliquiaris claufidi de uassi e tròci de tèla (son relíquies o aumens atau s’ac pensen).
Tanben è ua paleta d’un patriarca judiu, montada en hèr blanc, e comenci:
Brava gent, digui, escotatz atentiuament.
Se submergitz aguest uas en un potz, totes es vaques, vedèths, oelhes o bòs malauts per çò d’auer-se avalat vèrmes o hissadi per sèrps que beuen des sues aigües, quedaràn guaridi de seguit.
Encara mès: totes es oelhes que beuen d’eth quedaràn protegides dera veròla, ronha o de quinsevolh auta nafra.
Pensatz tanben aquerò: tot patrón de bestiar qu’un còp per semana, abans de qué cante eth poth, beue un gisclet deth potz, en dejun, coma eth sant judiu ensenhèc as nòsti ancessors, veirà multiplicadi e aumentadi es sòns bens e bestiar.
Se se passèsse que quauquarrés auesse gelosia dera sua hemna, que tengue aguesta aigua entath bolhon.
Bric mès se maufidarà dera sua hemna, encara que se’n sàpie qu’es esguitlades son vertadères, autanplan s’auesse queigut damb dus o tres prèires.
Guardatz-lo.
Quinsevolh que se lo bote traparà qu’es sues cuelhetes de horment e de civada seràn fòrça abondiues.
Damb ua soleta condición: qu’autrege ua aumòina de shilings o pennys.
Mès, brava gent, me cau avertir-vos d’ua causa: quinsevolh persona aciu presenta en aguesta glèisa qu’age cometut bèth pecat inconfessable; se bèra hemna, joena o vielha, a calat còrnes ath sòn marit, alavetz non a ne era facultat ne eth favor de presentar ofrendes as mies reliquies.
Mès toti aqueri que son liuri d’aguestes fautes pòden presentar-se e efectuar es ofrendes en nòm de Diu.
Les absolerè segontes era autoritat que m’autregen es bulles papaus.
Aguesta estratagèma m’a hèt guanhar cent marcs annaus dès que comencé en aguest mestièr de bullaire.
Me quilhi ena cadièra coma un prèire.
Es ignorants cuelhen sèti e alavetz les prediqui çò que venguetz d’escotar e d’autes cent petòfies.
M’esdegui en estirar eth còth e hèr gèsti damb eth cap d’un costat en aute madeish qu’eth colom en granèr.
Es mies mans e era mia lengua trabalhen damb tanta rapiditat que hè gòi veder- les.
Tot eth mèn sermón s’està sus era avarícia e es sues males conseqüéncies, pr’amor de qué d’aguesta manera me balhen aumòines abondoses.
Era mia soleta fin qu’ei eth benefici economic.
Que m’ei parièr corregir eth pecat o que quan se morisquen se’n vagen tà lunfèrn.
Que no i a cap de dobte, era majoritat des predicacions son fondades en males intencions.
Uns còps entà agradar ara gent, vantar-la o obtier ua promoción ipocrita; d’auti, per çò dera vanitat o malícia.
Se non gausi atacar a quauquarrés damb d’auti mejans, alavetz lo repotègui damb era mia lengua de sèrp en un sermón.
Encara que non lo menta dirèctament, toti saben perfèctament se qui ei, per çò des mies indirèctes e detalhs.
Atau pagui jo ara gent que mos shòrde e escopisqui podom damb era aparença de santetat, pietat e vertat.
Vos condarè brèument era mia intención: sonque prediqui per sòs.
Plan per aquerò eth mèn lèma ei e será: era arraïc de toti es maus s’està ena avarícia.
Atau sai se com predicar contra era avarícia, eth vici que milhor practiqui.
Encara que quèigui en aguest pecat, coneishi era manèra de convertir as auti e de hèr que se n’empenaïsquen d’eth.
Encara que non sigue aguest eth mèn principau objectiu.
Prediqui solet per sòs.
Me pensi que damb aquerò ja n’auetz pro.
Dempús vos condarè uns relats damb moralitat, vielhes e fòrça ancianes istòries.
As pècs les shauten; atau ei era sòrta de condes que pòden rebrembar e repetir.
Vos pensatz que se guanhi argent e aur damb es mèns sermons vau a víuer ena praubetat?
Mil còps, non!
Jamès m’a passat peth cervèth tau causa.
Predicarè e demanarè caritat pes lòcs mès luenhants.
Non me tierè ath trabalh normau o a fabricar tistèrs entà mantier-me.
Eth hèt de demanar caritat da entà víuer ben.
Non vau a imitar as apostòls.
Aurè sòs, lan, hormatge e horment encara que me l’autrege eth gojatet o veuda mès indigenta deth lòc, o encara qu’es sòns hilhs siguen en tot morir-se de hame.
Non; beuerè vin e aurè ua aimanta en totes es ciutats.
Mès, senhores e cavalièrs, escotatz era conclusión: desiratz que vos conda un conde.
Ara que m’è avalat un gisclet de cerveza fòrta, ja sò prèst.
Demori condar-vos quauquarren que solide vos agradarà.
Que posqui èster tot çò de viciós que volgatz.
Ça que la, sò tanben fòrça capable de relatar-vos quauquarren morau e ar estil de çò que prediqui entà trèir sòs.
Silenci!
Vaquí eth mèn conde.
D’aguesta sòrta, damb es excèssi mès abominables, li dediquèren ath diable es mès vils sacrificis en aqueth temple deth dimòni: era tauèrna.
Se vos meterie era pèth de garia s’entenéssetz es terribles juraments e renecs que damb eri destroçauent eth còs de Nòste Senhor, coma s’es judius non l’auessen ja desfigurat pro.
Se burlauen damb perversitat des auti, e alavetz entrauen es polides dançaires, es cantaires damb es sues arpes, e hemnes joenes venent fruita e caramèus, en tot èster aguestes es autentiques representantes deth diable entà atisar e ahiscar eth huec dera lascivitat, que seguís ara golardia: es Sagrades Escritures son tesstimòni de qué era lascivitat surgente deth vin e des petes.
Guardatz se com, sense sabè’c, Lot, totafèt embriac, s’ajacèc damb es sues dues hilhes, contra era natura; tant embriac ère, que non sabie se qué hège.
Quan Heròdes (coma podetz veir se consultatz era istòria) ère ar arràs de vin celebrant ua taulejada ena sua pròpria casa, ordenèc era mòrt der innocent Joan, eth Baptista.
E Seneca a, plan que òc, tota era rason quan afirme que non sap distinguir entre un embriac e un lhòco (ara plan, era holia, quan ataque a un pecador se tarde fòrça mès qu’ua peta).
A, infama golardia, causa prumèra dera nòsta perdición, origina dera nòsta condemna, enquia que Jesucrist mos redimic damb era sua sang!
En resumit, be l’auem pagat car aguest maudit vici!
Toti son corrompudi per çò dera golardia.
Que non i a cap de dobte: per çò d’aguest vici eth nòste pair Adam e era sua esposa Eva, sigueren expulsadi deth Paradís entà patir trabalhs e penalitats.
Ena mia pensada, tant qu’Adam dejunèc, s’estèc en Paradís, mès a compdar deth moment que mingèc eth fruit proïbit, siguec lançat tà dehòra a patir miseria e dolor.
Qu’auem toti es motius entà planher-mos dera intemperància.
A!, s’un òme sabesse qu’es sues malauties son conseqüéncia dera golardia e dera embriaguesa, guaire moderarie era sua dièta en sèir- se ena taula!
Ò!, guaire hèn trabalhar as òmes eth brèu plaser d’avalar e eth delicat paladar (en Orient e en Occident, en Nòrd e en Sud, per tèrra, per mar e aire) entà que les hèsquen a vier es parves e es beuendes mès esquistes entàs golards.
Damb quina capitada tracte er apostòl aguest ahèr.
Atau ditz Sant Pau: “Er aliment entath vrente, e aguest entàs aliments: Diu les destruirà”.
Pera salvación dera mia amna, be n’ei de desagradiu prononciar aguesta paraula; totun, er acte encara n’ei mès; degut ara sua manca de discerniment un òme beu vin blanc e vin nere enquia que convertís era sua gòrja en sòn diu, mejançant aguesta maudita feblesa.
Tanben damb es lèrmes enes uelhs didec er apostòl: “molti d’aqueri que jo vos è mentat caminen (vos ac digui plorant e damb pietós planh) estant enemics dera crotz de Crist.
Estomac!
Vrente!
Borsa pudesenca plia d’excrements e corrupción que còste sorrolhs immundi pes dus extrèms.
Be n’ei de terrible eth trabalh e era despena entà tier-la satisfèta!
Com s’esfòrcen aguesti codinèrs persutant, brigalhant e filtrant entà qu’un plat non age eth madeish gust que un aute, tot entà satisfèr eth libidinós apetís vòste!
Totun, se pòt asegurar qu’eth que se negue en taus plasers ei mòrt mentre viu en aguesti vicis: eth vin excite era lascivitat e es petes compòrten peleges e malastres.
Tu, pèc, qu’as eth ròstre plen de taques, eth tòn alend ei agre e es tòns braci non agraden; a trauèrs deth tòn nas d’embriac semblen vier uns sorrolhs coma se didésses un e un aute còp: “Samson, Samson”, encara que Diu sap que Samson jamès tastèc eth vin.
E quès escagassat coma un porcèth.
Era tua lengua t’a abandonat e tanben era tua pròpria estimación, donques qu’ua peta ei ua vertadèra hòssa entara intelligéncia e eth sen. Arrés que sigue jos era influéncia dera beuenda sap sauvar un secret: aquerò qu’ei vertat.
Per tant, tietz-vos luenh deth vin, blanc o nere, qu’ei parièr, e mès que mès, tietz-vos luenh deth vin blanc de Lepe que se ven en Fish Street e en Cheapside.
D’ua manèra misteriosa aguest vin espanhòu semble contaminar es vins que s’eleven près d’eth e d’aguesta barreja se despenen bugassi de tau fòrça que, dempús de beuer-ne tres veires, un òme que se cre ena sua casa de Cheapside, se trape en Espanha (non ena Rochela o en Bordèus, senon ena madeisha vila de Lepe) repetint: “Samson, Samson”.
Mès escotatz, cavalièrs, sonque ua paraula mès, se vos platz.
Deishatz-me senhalar que pera gràcia deth Diu vertadèr, qu’ei omnipotent, totes es victòries e hètes deth Vielh Testament se guanhèren e realizèren damb abstinéncia e oración.
Consultatz era Biblia e ac veiratz.
Guardatz a Atila, eth gran conquistador, que moric ena vergonha e eth desaunor, sagnant peth nas ena sua dormida d’embriac.
Un capitán li cau tier-se sòbri.
Mès que mès, auetz de prestar atención ara orde balhada a Lemel (non Samuel, senon Lemel, digui).
Se voletz saber qui ei, sonque vos cau liéger era Biblia e veir en era eth lòc a on se senhale exprèssament sus aquerò de balhar vin ad aqueri que son seigudi jutjant.
Mès deishem aquerò de cornèr, que ja è parlat pro.
Ara, dempús d’auer pàrlat dera gorjaria, vos vau a previer contra eth jòc.
Jogar qu’ei era vertadèra origina des mentides, enganhes, perjuris detestables, renecs contra Jesucrist, omicides, dilapidación de temps e de sòs.
Ath delà, auer era fama de jogaire ei ua taca e un desaunor entath bon nòm d’ua persona.
Coma mès nauta sigue era sua posición, mès se lo refuse.
Pr’amor que s’un prince ei un jogaire empenitent, era sua reputación entà dirigir ahèrs e negòcis publics quedarà damnatjada dauant dera opinión generau.
Quan Estilbon, eth sabent embaishador que se manèc damb gran pompa des d’Esparta pr’amor d’establir alliança damb Corinto, arribèc en aguesta ciutat, trapèc a toti es principaus òmes deth país en tot hèr as dats, per çò qu’entornèc entath sòn pròpri país çò de mès lèu que podec, dident:
Non pensi pèrder era mia bona reputación aquiu ne hèr-me creditor deth repotec pr’amor d’auer-me alliat damb ua còla de jogaires.
Manatz a un aute embaishador, pr’amor que jo, peth mèn aunor, m’estimi mès morir que her-vos alliats damb jogaires de dats.
Non voi èster er agent d’un tractat entre jogaires e ua nación tan gloriosa en aunor coma era nòsta.
Aquerò didec eth sabent filosòf.
Vaquí tanben ath rei Demetri.
Era istòria mos conde qu’eth rei de Partia li manèc un parelh de dats d’aur en senhau de mesprètz, donques qu’ère un jogaire impenitent, per çò que non daue cap valor a tota era glòria e ath renòm de Demetri.
Era gent importanta aurie de trapar d’auti metòdes entà pasar eth temps.
Ara comentarè era question de díder paraulòtes e comèter perjuri, segontes ac considèren es autoritats ancianes.
Era blasfèmia qu’ei ua abominación, mès et perjuri encara n’ei mès.
Diu non permet díder paraulòtes.
Vaquí çò que Sant Mateu e, sustot, çò qu’eth sant profèta Jeremies didien sus er ahèr de jurar:
Guardatz qu’Eth enebís aguest tipe de jurament en tot meter-lo dauant der assassinat e de d’auti pecats abominables.
Vedetz a on ei er orde des manaments: tot aqueth que les coneish se’n sap de qué se tracte deth dusau Manament de Diu.
E ath delà, vos vau a díder sense trebucs que s’es juraments d’un òme son massa otratjants, era resvenja non s’aluenharà dera sua casa.
Pes Claus de Crist!
Pera sang que Jesucrist vessèc en Calvari, es mèns dats guanhèren damb un sèt, es tòns sigueren un cinc e un tres!” Aguesta qu’ei era cuelheta des dats, aguesti maudits trocets de uas; perjuri, ira, enganha, crim…
Ara, per amor de Crist que moric per nosati, evitem tota sòrta de juraments.
Mès ara, senhors, me cau relatar eth mèn conde.
Era mia istòria qu’ei sus tres rambalhaires que passauen era net sense clucar un uelh.
Plan abans qu’era campana toquèsse entàs oracions des sies, ja hège estona qu’èren en tot béuer laguens dera tauèrna.
Mentre se trapauen aquiu seigudi, enteneren ua campaneta que sonaue precedint a un cadavre qu’ère amiat entara hòssa.
Un des tres cridèc ath mosso e li didec:
Cor e desnisha de qui ei aguest cadavre qu’amien.
Senhor, repliquèc eth gojat, que non cau, pr’amor que m’ac dideren dues ores abans de qué arribéssetz vosati aciu.
Se tracte, plan, d’un vielh amic vòste.
Se moric còp sec era net pasada, tant que se trapaue estirat en un banc, damb ua peta dehòra de mida.
Se l’apressèc un panaire (que criden Mòrt), que va per aquiu aucint a toti es que pòt en parçan, e li trauessèc eth còr damb ua lança, partint dempús sense badar boca.
Que n’a assassinat a milèrs ena present pèsta, e me semble, senhors, que vos cau cuélher precaucions abans d’acarar-vos damb un adversari atau.
Auetz d’èster tostemp prèsti per s’un cas vos ges ar encontré (era mia mair atau m’ac didec).
Non vos posqui díder arren mès.
Per Santa Maria!, intervenguec er ostalèr.
Çò que ditz eth gojat qu’ei cèrt.
Enguan a aucit a quinsevolh òme, hemna, mainatge, trabalhador dera granja e vailet en un gran pòble que se trape a mès o mens ua mila d’aciu, qu’ei, per cèrt, eth lòc que, çampar, demore.
Çò mès senat ei èster premanits entà que non vos herisque.
Qué?, didec eth rambalhaire.
Peth Sagrat Còr!
Tan perilhós ei trapar-se damb eth?
Pes uassi deth Senhor, juri que lo cercarè per carrèrs e camins!
Per esplendor divin, aguest assassin li cau morir abans dera mieja net.
Es tres amassa balhèren era sua paraula d’aunor de víuer o morir pes auti, coma se s’auesse tractat de frairs dera madeisha sang.
Alavetz se lheuèren, embriacs d’ira, e se meteren en camin entath pòble que d’eth er ostalèr auie parlat.
Pendent tot eth camin anèren desmembrant eth sant còs de Crist damb es sòns infames juraments.
Balharien mòrt a Mòrt se podien meter-li era man ath dessús.
Encara non auien caminat mieja mila quan un òme praube se trapèc damb eri en moment qu’anaue a pujar es petites escales deth trepadèr.
Er ancian les saludèc umilament:
Que Diu vos sauve e vos acompanhe, senhors!
Mès eth mès capinaut des tres rambalhaires li repliquèc:
Maudit sigues, rustic pòcvau.
Per qué vas caperat enquias uelhs?
Pr’amor que, encara que caminèssa d’aciu enquiara India, non poiria trapar ad arrés, en cap ciutat o vilatge, que siguesse prèst a escambiar era sua joenessa pera mia edat, li didec er ancian tant que lo guardaue de naut en baish.
Per çò que me cau suportar era mia vielhesa enquia que Diu volgue.
Ne enquia e tot Mòrt, ai, mon Diu!, vò cuélher era mia vida.
Plan per aquerò, coma un presoèr incansable, vau picant damb eth mèn baston eth tèrra, era pòrta dera mia mair, de nets e de dia, en tot pregar: “Estimada mair, dèisha-me entrar!
Guarda se com era mia carn, era mia sang e era mia pèth se passissen.
Quan poiràn repausar es mèns uassi?
Mair, jo t’escambiaria toti es vestits qu’è en armari dera mia cramba de hè temps, per un susari entà enrodar-me damb eth.” Ça que la, seguís sense voler autrejar-me aguest favor.
Plan per aquerò ei eth mèn ròstre tant esblancossit e prim.
Coma podetz liéger aisidament enes Escritures.
Per tant, vos balhi un conselh: non hescatz mau a un ancian ara, dera madeisha manèra que non voleríetz que vos hessen mau a vosati quan siguéssetz ancians.
S’ei que viuetz entà estar-ne.
E que Diu vos acompanhe en vòste viatge entà a on sigue.
Jo me cau seguir eth mèn camin.
Non, per Diu.
Non vos pressetz tant, ancian, repliquèc er aute jogaire.
Per Sant Joan, non te vas a desliurar tan facilament.
Ara madeish as parlat d’aguest traïdor cridat Mòrt qu’aucís a toti es nòsti amics deth parçan.
Òc ma he, que deues èster espión sòn.
Ditz-me a on ei o ac pagaràs fòrça car, per Diu e eth Plan Sant Sacrament.
Tu e eth, qu’ètz confabuladi entà aucir-mos a nosati es joeni, aguesta qu’ei era vertat, tu, aquerò plan qu’ei vertat, maudit mentidèr.
Plan ben, senhors, repliquèc, se tanti talents auetz de trapar a Mòrt, pujatz per aguesta carretèra serpejanta; vos juri que lo deishè seigut jos un arbe en aqueth petit bòsc, demorant, e vos asseguri qu’era vòsta fanfarronada non lo hará amagar.
Vedetz aguest casse?
Aquiu madeish lo traparatz.
Qu’eth Salvador vos guide e vos protegisque!
Atau parlèc er ancian.
En veder-les deishèren de cercar a Mòrt e se seigueren ath cant d’aqueth preciós molon, excitadi e alègres ara vista d’aqueri beròis e reludents florins.
Eth pejor des tres siguec eth prumèr de parlar:
Frairs, didec.
Guardatz se qué vos digui, pr’amor qu’encara que hèsca badinades e pegaries, sò mès escarrabilhat de çò que semble.
Era Fortuna mos a autrejat aguest tresaur entà que pogam passar era rèsta dera nòsta vida contents e en plen tarabast.
Aquerò qu’arribe damb facilitat se diluís rapidament.
Laudat sigue Diu!
Qui se podie imaginar qu’auríem tanta sòrt?
Ara plan, s’aguest aur se podesse transportar e amiar ena mia casa (o ena vòsta, voi díder), que seríem en setau cèu.
Pr’amor qu’ei evident qu’aguest aur ei nòste.
Plan que òc, aquerò non ac podem hèr de dia.
Era gent se pensarie qu’èm panaires de camins e mos penjarien per panar eth nòste pròpri tresaur.
Non, ac auem de hèr de nets e damb totes es precaucions e prudéncia que sigue posible.
Per tant, suggerisqui qu’ac botem a sòrts entà veir a qui li tòque.
Aqueth que trèigue era palha mès longa aurà d’anar corrent ena ciutat çò de mès rapid que pogue e mos hará a vier pan e vin sense lheuar sospeches, mentre es auti dus tien ua constanta susvelhança sus eth tresaur.
Se non s’entretie, aguesta madeisha net transportaram eth tresaur en lòc que considerem mès avient.
Se botèc es tres palhes en punh e les didec as auti que ne treiguessen ua entà veir en qui queiguie era sòrt.
La treiguec eth mès joen des tres, que rapidament se filèc de cap ara ciutat.
Tanlèu coma s’auec absentat, un des que quedauen li didec ar aute:
Coma ja sabes, tu ès eth mèn frair per jurament, e ara te vau a díder quauquarren que te beneficiarà.
Coma ja as vist, eth nòste amic se n’a anat e aciu i a aur en abondor entà repartir-lo entre es tres.
Mès supausa qu’ac podessa apraiar de sòrta que mo’ lo repartissem entre nosati dus.
Non te beneficiarie aquerò?
Sabi pas se com se pòt hèr, repliquèc er aute.
Dilhèu ei un secret?, didec eth prumèr brigand.
Qué podem hèr?
Qué li dideram?
D’acòrd, didec er aute.
Plan, donc, repliquèc eth prumèr.
Coma sabes, èm dus, e dus son mès fòrts qu’un.
Demora que se seigue; alavetz te lhèues coma s’anèsses a pelejar damb eth de trufaría e jo sajarè de trauessar-lo; e, mentre tu hès veir que peleges damb eth, saja de hèr madeish damb era tua daga.
Alavetz, amic mèn, mos poiram repartir tot aguest aur entre tu e jo e poiram hèr as dats a plaser e hèr çò que volgam.
Atau siguec se com aguesti dus brigands se meteren d’acòrd entà aucir ath tresau sivans è condat.
Ara plan, eth mès joen d’eri, aqueth que li toquèc anar ena ciutat, s’estèc tota era estona hènt torns e mès torns ar ahèr, en tot pensar ena beresa d’aqueri reludents florins d’aur.
Coma vedetz, eth diable lo trapèc amiant tan mala vida, qu’auec eth permís entà costar- li era perdición, donques qu’eth joen sajaue d’aucir a ambdús sense cap racacòr; e, sense pèrder mès temps, se filèc entà cò deth potecari e li demanèc que li venesse podom entà aucir arrats, pr’amor que, didec, i auie ua mofeta que romaue peth sòn corrau e l’aucie es garies per çò qu’ère decidit a ajustar es compdes damb eth brigand que cada net l’embestiaue.
Eth potecari li responec:
Te vau a dar quauquarren.
T’asseguri, coma demori guanhar eth Cèu, qu’aguest podom ei tan fòrt que non existís cap creatura viuenta en mon que non pèrde era vida immediatament; atau queirà mòrt en mens temps que cante un poth, autant se minge coma se beu aguesta poción, encara que solet sigue ua quantitat sufisenta entà negar un gran de horment.
Eth marrit cuelhec era caisha deth podom damb era man e se filèc de cap ath carrèr pròche a on trapèc un òme qu’ada eth li demanèc en prèst tres botelhes granes.
Vessèc eth podom en dues d’eres e se sauvèc era tresau, neta, entath sòn usatge personau, donques que demoraue passar tota era net trabalhant, en tot hèr-se a vier tot aqueth tresaur.
E quan aqueth brigand, qu’eth diable se lo hèsque a vier, auec aumplit de vin es tres botelhes, entornèc damb es sòns amics.
M’ac cau explicar peth menut?
Lo guinhauetèren aquiu madeish coma auien planejat, e, quan acabèren, un d’eri didec:
Ara seigam e beuam e metem-mos contents.
Dempús acogaram eth còs.
En díder aquerò cuelhec ua botelha qu’en era i auie podom e beuec, en tot passar-la dempús ath sòn amic, que tanben beuec, per çò qu’ambdús moriren aquiu madeish.
Plan que òc, non me pensi qu’eth gran mètge Avicena age escrit en quinsevolh sección deth sòn Libre deth Canon de Medecina simptòmes d’empodoament mès terribles qu’es que senteren aqueri dus malerosi, abans de morir.
Atau siguec com es dus assassins, madeish qu’er empodoador, trapèren eth sòn finau.
Ò iniquitat d’iniquitats!
Traïdors assassins!
Ò, marridesa!
Ò, cobesença, lascivitat e jòc!
Tu, blasfèm contra Jesucrist damb es mès infames juraments gessudi dera supèrbia e deth costum!
Ò, umanitat!
Per qué ès faussa e agressiua contra eth tòn Creador, que te hec e te redimic damb era sang deth sòn preciós Còr?
Ara, estimadi frairs, que Diu perdone es vòsti pecats e vos sauve deth pecat dera avarícia.
Eth mèn sant perdón vos pòt guarir a toti vosati se hètz ofrenda de pennys d’argent e de bones monedes d’aur, agulhes d’argent, culhères o anèths.
Baishatz eth vòste cap dauant d’aguest taure sagrat.
Apressatz-vos, senhores, e hètz ofrenda dera vòsta lan.
Jo anotarè es vòsti nòms ena mia lista, e atau anaratz entath cèu benedit.
Peth mèn sant poder jo vos absòlvi e vos dèishi nets e purs coma eth dia que neishéretz, mès sonque ad aqueri que presenten ofrendes.
Plan!
Qu’ei atau, senhores, coma prediqui.
Que Jesucrist, eth gran guaridor des amnes, vos autrege eth sòn perdón.
Jo non vos enganharè.
Mès, senhors, i a ua causa que me n’è desbrembat de mentar en mèn discors.
Ena mia borsa amii es milhores reliquies e bulles que pogatz trapar en Gran Bretanha e qu’è recebut des madeishes mans deth Papa.
Se bèth un de vosati vò hèr ua ofrenda devòta e recéber era mia absolución, que s’aprèsse a jo, s’ajulhe aciu e, damb umilitat, recebe eth mèn perdón.
Tanben, se voletz, ac podetz hèr tant qu’anem de camin; l’auratz totafèt nau en cada lindau que passem, mentre tornetz a hèr es vòstes ofrendes en bona moneda, d’argent o aur.
Quin gran aunor entà vosati auer aciu a un bullaire que vos perdone quinsevolh pecat que cometetz mentre cavauquetz peth país!
Qui sap s’un o dus de vosati queirà deth shivau e se trincarà eth còth?
Pensatz ena protección qu’auetz toti vosati peth hèt de qué jo, que posqui perdonar a nòbles e plebèus quan era amna abandone eth còs, me trapa ena vòsta companhia.
Eth mèn conselh ei qu’eth nòste anfitrión sigue qui comence, donques qu’ei eth que mès en.honsat ei en pecat.
Tot per sies penny.
Tè, dauritz era vòsta cartèra!
Non, non, exclamèc er anfitrión.
Que Jesucrist me condemne.
Balhar sòs?
Macareu, s’ac hèsqui, vos me haratz punar es vòsti calçotets e juraríetz qu’èren era relíquia d’un sant, encara que les auéssetz enlordit damb eth vòste cu.
Pera Vera Crotz que trapèc Santa Elena, abans agarraria es vòsti colhons damb era man qu’es vòstes relíquies e rebrembes de sants.
Deishatz-les de cornèr e vos ajudarè a amiar-les e les botaram enes excrements des porcèths.
Eth bullaire non badèc boca.
Qu’ère massa enforismat entà parlar.
Plan, non vau a hèr mès trufaría damb vosati o damb quinsevolh que pèrde eth sen, didec eth nòste anfitrión.
Mès alavetz, en veir que toti es auti arrien, eth cavalièr intervenguec e didec:
Pro de pegaries!
Que ja ei pro.
Encoratjatz-vos senhor bullaire, e ètz eth favor d’arrir; per çò que hè a vos, senhor anfitrión, amic mèn, vos demani que hescatz es patzes damb eth bullaire, se vos platz, e arrigam e divertigam-mos coma abans.
Ara seguida heren es patzes e seguiren eth sòn camin.
Era sua esposa ère d’ua grana beresa, fòrça sociabla e que li shautauen plan molt es reünions (causa que còste mès despenes que çò que valen totes es cortesies e vantaries que prodiguen es òmes en hèstes e balhs).
Aguestes frases elegantes e aguestes salutacions passen coma ombres chineses e planhi ad aqueri que les cau pagar per aquerò.
Tostemp ei eth praube marit que li cau rascar-se era pòcha.
Entara sua pròpria credibilitat mos a d’ornar a nosates, es hemnes, damb es vestits e jòies que tiem enes balhs.
E se se passe que non pòt o non vò cargar-se damb es despenes e pense qu’ei un degalhatge, alavetz li cau pagar es plats trincats a bèth un o prestar-mos es sòs, e ei aquiu a on s’està eth perilh.
Aguest excellent comerciant auie ua casa damb força servici.
Vos demoraríetz estonadi dera quantitat de persones que i acodien, gràcies ara ospitalitat dera sua esposa o dilhèu ara sua grana beresa.
Mès deishatz-me que seguisca eth relat.
Entre es sòns diuèrsi convidadi (que n’auie de totes es clases sociaus) i auie un monge, tipe gausat e beroiòt, d’uns trenta ans, çampar, que freqüentaue fòrça era casa.
Aguest capinaut monge s’auie familiarizat enquia tau punt damb eth brave òme que, dès que se coneisheren, arribèc a gaudir ena casa der amic dera maximala intimitat.
Coma qu’autant eth comerciant coma eth monge auien neishut en madeish pòble, eth monge reclamèc un parentiu, qu’eth comerciant, ath sòn torn, jamès li remic, donques que li hège gòi e lo hège tant erós coma a un audèth en primauèra.
Atau siguec se com quedèren junhudi per ua etèrna amistat e se jurèren recipròcament considerar-se frairs entà tostemp.
Aguest monge, eth frair Joan, qu’ère un degalhaire inveterat quan se lotjaue ena casa.
Mostraue gran interés a èster generós e resultar agradiu, e jamès se’n desbrembaue de deishar estrea, encara que siguesse ath page de mens categoría en lòc.
Tostemp que venguie l’autrejaue ath sòn anfitrión e a cada un des vailets un present avient damb era sua posición ena casa.
Per çò qu’es vailets èren tan contents damb era sua arribada coma es audèths en hèr-se dia.
E d’aquerò que n’auem pro, de moment.
Se passèc qu’un dia eth comerciant premanic tot çò de besonh entà vier ena ciutat de Brujas tà crompar mèrces, per çò que manèc ath frair Joan un messatgèr en París en tot convidar-lo a passar uns dies en Sant Denís damb eth e era sua hemna, abans de partir entà Brujas, coma auie previst.
Aguest excellent monge que parli, gaudie dera confiança des sòns superiors e auie influéncia, per çò qu’auie obtengut permís der Abad entà gésser a inspeccionar granèrs e granges aluenhades, tostemp que volie.
Lèu, donc, arribèc en Sant Denís.
Qui podie èster milhor recebut qu’eth nòste frair Joan, eth nòste plan estimat e fin cosin?
Coma de costum, se hec a vier un barril de malvesia e un aute de vin doç italian, e, ath delà, ua pèça de caça.
Vau a deishar ara ath comerciant e ath monge en tot dinar, béuer e divertir-se pendent un o dus dies.
Tath tresau dia, eth comerciant se lheuèc e comencèc a prestar atención as sòns negòcis.
Pugèc ena sua casa de comptabilitat, probablament entà veir se com l’anauen es causes ada eth pendent aqueth an, calcular es despenes e veir s’auie auut o non beneficis.
Atau s’estèc embarrat enquia ben tocades es nau deth maitin.
Eth frair Joan s’auie lheuat tanben a punta de dia e romaue de naut en baish peth jardín pregant devòtament eth sòn ofici.
Mentre aguest passejaue d’un costat en aute, era brava hemna s’esguitlèc en jardín sense èster vista e lo saludèc coma auie hèt tanti còps anteriorament.
L’acompanhaue ua mainada qu’era auie jos era sua susvelhança e qu’encara ère sometuda ara sua autoritat.
Frair Joan, estimat cosin, didec era.
Com ei que vos auetz lheuat tan d’ora?
Se passe bèra causa?, neboda, responec eth.
Cinc ores de saunei pera net deuerie èster pro, exceptat que se tracte de bèth ancian fatigat coma un d’aguesti òmes maridadi que dormissen arropidi coma ua lèbe dempùs d’èster acaçada ara valenta per ua canhada.
Mès, com ei qu’ès tant esblancossida, estimada neboda?
Ne sò solide fòrça de qué eth nòste amic a estat trabalhant dès qu’escuric.
Non serie milhor que venguesse a cuélher un bon repaus?
En díder aquerò deishèc anar un arridolet alègre e se rogic deth sòn pròpri pensament.
Mès era beròia esposa remic damb era tèsta.
Diu que se’n sap de tot, didec era.
Non, cosin, que non ei aquerò en absolut, senon qu’en còs e ena amna que Diu me balhèc, non i a hemna en tot eth reiaume de França qu’obtengue mens plaser d’aguest trist jòc.
Ò, plan, que posqui cantar:
Ai!, be ne sò de trista!
Jamès ne sò estat tant.
Mès que non gausi condar ad arrés çò que me passe.
Reaument sò tant espaurida e preocupada, qu’è arribat a pensar gésser deth país o acabar damb era mia vida.
Eth monge la guardèc fixament.
Ai, neboda!, li responec.
Que Diu te trèigue era pòur e era pena que te posquen possar a suicidar-te.
Mès, ditz-me, quin ei eth problema?
Dilhèu posca conselhar-te o ajudar-te ena tua dificultat.
Atau, donc, conda-me es tòns copacaps, que non gesserà d’aciu.
Guarda, juri sus aguest libre de pregàries qu’arren me hará jamès tradir era tua confiança mentre visca, entà ben o entà mau.
E jo te digui madeish, responec era.
Juri per Diu e per aguest libre de pregàries, qu’encara que m’esbocinèssen jamès diderè ua soleta paraula de çò que tu me digues, autanplan se damb aquerò auessa d’anar tath lunfèrn, e non per èster cosins, senon solet per afeccion e confiança.
Dempús d’auer hèt aguesti juraments se punèren e comencèren a daurir es sòns còrs er un damb era aute, damb tota libertat.
Cosin, didec era, s’auessa auut temps, que non l’è auut, mès que mès en aguest lòc, t’auria condat era istòria d’un martiri: tot çò qu’è patit per tòrt deth mèn marit des de qué me convertí ena sua esposa, encara que tu ès eth sòn cosin…
Non!, exclamèc eth monge.
Per Diu e per Sant Martin, eth non ei mès cosin mèn qu’aguesta huelha que penge der arbe.
Qu’ac juri ena mia condición de monge!
Ditz-me çò que te passe; hè lèu, non sigue que baishe eth, qu’en aguest cas te n’auràs d’anar.
Estimat amor mèn, comencèc era, ò!, plan estimat frair Joan!, m’estimaria mès carar-me aquerò, mès m’ac cau díder: que non posqui tier-me mès.
Per çò que hè a jo, eth mèn marit ei eth pejor des òmes qu’age viscut jamès dès qu’eth mon ei mon.
Coma esposa, que non està ben que l’explique ad arrés çò que tanh as nòsti ahèrs privadi, ja sigue en lhet o en quinsevolh aute lòc.
Que Diu non volgue que diga arren d’eri!
Ja sabi qu’ua esposa non aurie de díder jamès arren en descredit deth sòn marit, mès a tu solet li diderè aquerò, e que Diu me perdone; lo guardes coma lo guardes non vau çò que vau ua mosca.
Mès çò que mès me capvire ei era sua avarícia.
Tu sabes pro ben qu’es hemnes (jo era prumèra) desiram instintiuament sies causes: qu’es nòsti respectius esposi siguen valents, intelligents, rics e tanben generosi; que siguen amables damb es sues esposes e afogadi en lhet.
Mès, per Nòste Senhor que vessèc era sua sang per nosati, se passe qu’abans deth pròplèu dimenge è de pagar eth vestit qu’aurè d’amiar, pr’amor de hèr-lo demorar ben; cent francs o quedar arroïnada.
Abans preferiria non auer neishut que suportar er escandal o eth malastre (ath delà de qué s’eth mèn espós ac desnishe bèth còp, sò complètament perduda); plan per aquerò me cau demanar-te que me prèstes aguesta quantitat, o m’aurè de morir.
Frair Joan, se te platz, prèsta-me aguesti cent francs, e s’ac hès, te juri que non te deceberè damb eth mèn arregraïment.
T’ac tornarè puntuaument, e se vòs bèra causa, quinsevolh causa que te shaute, quinsevolh servici que posca hèr per tu, ac harè, e, se non lo hessa, que Diu me castigue mès qu’ath traïdor Ganelon de França.
Eth brave monge repliquèc damb aguestes paraules:
Estimada mia, sò vertadèrament apenat per tu.
Te balhi era mia paraula d’aunor que, quan eth tòn espós age partit entà Flandes, t’ajudarè a gésser d’aguest petit embolh.
Te harè a vier es cent francs.
Alavetz, en tot cuelher-la pera cintura, la sarrèc fòrtament entre es sòns braci e la punèc un e un aute còp.
Vè-te’n ara, didec eth, çò de mès silenciosament que pogues e mingem tanlèu sigue prèsta era parva, donques que en mèn relòtge de pòcha ja son es nau deth maitin.
Vè-te’n e sigues-me tan fidèu coma jo ne sò damb tu.
Que Diu non permete que te faute, didec era en tot anar-se’n alègra coma un audèth a díder-les as codinèrs que hessen lèu entà poder minjar sense mès demora.
Alavetz pugèc a veir ath sòn espós e piquèc decididament ara pòrta dera casa de comptabilitat.
Qui ei?, preguntèc eth.
Per Sant Pèire, que sò jo, repliquèc era.
Quan penses minjar?
Guaire temps mès t’estaràs damb es tues somes e calculs e libres majors e d’autes pegaries?
Qu’eth diable se hèsque a vier es compdes!
Qu’ei que Diu non t’a autrejat ja pro?
Cèus!, baisha e dèisha ja es tues borses de sòs soletes, pendent ua estona!
Non te hè vergonha deishar ath frair Joan ajudant miserablament pendent tot eth maitin?
Anem a missa e dempús anem a dinar.
Estimada esposa, higec eth comerciant, Qué pòc comprenes es embolhs des negòcis.
Per Diu e per Sant Ivo, lèu dus de cada dètz comerciants an beneficis constants pendent tota era sua vida de trabalh.
Plan per aquerò me cau non trèir es uelhs d’aguest mon tant estranh, pr’amor qu’enes negòcis tostemp s’ei a posita dera sòrt e des circonstàncies.
Per tant, estimada esposa, sigues amabla e complasenta damb toti.
Susvelha ben es merces e saja qu’era casa marche ben, donques que dispauses de tot çò que te cau entad aquerò.
Dempus de díder aquerò barrèc era pòrta dera casa de comptabilitat e baishèc es escales sense pòsa.
Era missa se celebrèc de seguit, es taules botades damb diligéncia, e se filèren ara prèssa entà dinar, a on eth comerciant obsequièc esplendidament ath monge.
Ara seguida deth dinar eth frair Joan botèc eth ròstre seriós e se hec a vier ath comerciant pr’amor d’auer ua convèrsa privada damb eth.
Cosin, veigui que t’en vas entà Brujas.
Que Diu te protegisque e Sant Agustin te guide.
Tie compde quan cavauques, cosin, e sigues moderat ena taula, mès que mès per aguesta calor que hè.
Que non mos cau hèr cap ceremònia, per çò que te desiri un bon viatge e que Diu te protegisque de quinsevolh mau.
E se i auesse quauquarren que volesses que hessa per tu, e que jo posca hèr, non te’n hèsques de demanar-m’ac, qu’ac harè coma tu volgues.
Me poiries prestar cent francs pendent ua setmana o dues?
Qu’ei peth bestiar que me cau crompar entà ua des nostes granges que, Diu mos age!, pro que siguese tua.
T’asseguri que t’ac tornarè puntuaument; encara que siguessen mil francs, non te haría demorar ne un quart d’ora.
Sonque te demani que sauves eth secret, pr’amor qu’aguesta net encara me cau crompar bestiar.
E ara, estimat cosin, adishatz e mil gràcies peth tòn lòtjament e amabilitat.
Eth brave comerciant responec doçament:
Frair Joan, estimat cosin, qu’ei quauquarren plan petit çò que me demanes.
Es mèns sòs que son tòns tostemp que n’ages de besonh, e non solet es mèns sòs, senon tanben es mies merces.
Cuelh tot çò que desires.
Diu volgue que non sigues escàs!
Mès que non ei de besonh que te diga ua causa sus nosati, es comerciants: es sòs son eth nòste arair.
Podem arténher credit mentre eth nòste nòm sigue famós.
Mès que non ei cap trufaria èster cuert de sòs en metallic.
Entorna-me-lo quan te convengue.
M’agrade poder-te ajudar enquia on poga.
Alavetz anèc a cercar es cent francés d’amagat e les autregèc ath frair Joan.
A despart d’eth e deth comerciant, arrés ne sabie arren deth prèst.
Atau, donc, pendent ua estona beueren, blaguèren e s’esvaguèren enquia qu’eth frair Joan entorrnèc ena abadia móntat en sòn shivau.
A londeman, eth comerciant se filèc de cap a Flandes.
Eth sòn aprendís resultèc un guida excellent e arribèren sense cap trebuc ena ciutat.
E aquiu s’esdeguèc a acabar totes es sues transaccions en tot efectuar es sues crompes a credit.
Ne hec as dats ne barèc; en resumit, se portèc coma un comerciant.
Plan per aquerò lo vau a deishar negociant.
Eth dimenge dempús dera partida deth comerciant, eth frair Joan arribèc en Sant Denís damb ua naua tonsura acabada d’afaitar.
Tota era casa, enquiath mès petit sirvent, se sentec erosa de qué “eth senhor frair Joan” auesse tornat.
Mès anem ath gran.
Era beròia esposa auie hèt aguest tracte damb eth frair Joan: qu’auie acceptat passar tota era net enes sòns braci a cambi des cent francs.
Aguest convengut se complic escrupulosament; ambdús passèren era net alègrament ocupadi enquiara maitiada, moment qu’eth frair Joan partic de nauèth dempús de dider-se adiu deth servici.
Degun membre d’era auie era mendre sospecha contra eth monge, ne tanpòc cap abitant dera ciutat.
Eth se filèc de cap ath sòn domicili, ena abadia o en un aute lòc.
Non diderè arren mès sus eth, per ara.
Quan era transacción auec acabat, eth comerciant tornèc en Sant Denís, a on celebrèc ua hèsta e se divertic damb era sua hemna.
Ara plan, li condèc qu’auie pagat un prètz tan naut pes sues merces qu’aurie de negociar un prèst, donques qu’auie acceptat pagar vint mil corones en un tèrme plan brèu.
Per çò que cuelhec quauqui sòs e partic entà París pr’amor de qué es sòns amics li prestèssen era rèsta.
Quan arribèc ena ciutat, era prumèra causa que hec siguec tier-li ua visita ath frair Joan, per çò dera sua grana afeccion per eth.
Non entà demanar-li sòs prestadi, senon entà saber se com ère de salut e comentar damb eth es sòns tractes comerciaus, coma sòlen hèr dus bons amics quan se trapen.
Eth frair Joan l’acuelhec plan coraument e l’autregèc un tracte distinguit.
Dera sua part, eth comerciant li condèc peth menut es tractes beneficiosi que, gràcies a Diu, auie efectuat en tot crompar merces.
Eth solet inconvenent ère que, de bèra manera, li calie arténher un prèst entà poder víuer tranquil.
Eth frair Joan repliquec:
Me hè gòi qu’ages tornat ena tua casa san e en bona santat.
Ai, mon Diu!
Se siguessa ric non te mancarien es mil corones, donques que tu pro me prestères sòs er aute dia.
Sabi pas com arregrair-t’ac.
Per Diu e per Santiago!
Ça que la, jo l’entornè es sòs ara tua esposa e les botè ena sua mala.
Era solide qu’ac saberà per çò de quauques causes d’arregraïment que l’ac hará rebrembar.
E ara, se me desencuses, non posqui èster mès temps damb tu, pr’amor qu’eth nòste abad ei a mand de partir dera ciutat e me cau júnher ara sua acompanhada.
Da-li rebrembes ara tua brava esposa, a lèu.
Eth comerciant, un òme astut e senat, cuelhec prestat a credit e dempús hec eth pagament a trauèrs d’uns banquèrs lombards de París, que li remeteren era fisança.
Plan content entornèc en sòn larèr, donques que se’n sabie de qué, a maugrat des despenes qu’auie auut, tornaue en casa damb un milenat de francs nets.
Era sua esposa ère en lumedan demorant-lo coma solie hèr, e passèren era net celebrant- ac, pr’amor qu’auie tornat ric e sense deutes.
Peth maitin, eth comerciant tornèc a abraçar ara sua esposa e a punar-li era cara e, puf!, un aute còp sentec eth borir dera sang.
Qu’ei pro!, exclamèc era.
Que ja n’as auut pro.
Entà on anaram a parar?
Mès se virèc entada eth, ahiscanta, enquia qu’eth, fin finau, li didec:
Reaument sò un shinhau anujat damb tu, hemna, e me hè fòrça dò.
Sabes se per qué?
Donques t’ac vau a díder: per çò que sai tu as estat era encausa de cèrt heredament entre eth mèn cosin e jo.
Mès qu’eth Cèu sigue testimòni, jamès pensé demanar-li arren.
Per çò que, se te platz, non ac tornes a hèr, estimada; ditz-me tostemp, abans de partir jo, se bèth deveire a pagat eth deute ena mia abséncia, pr’amor que, se non, per çò deth tòn descuet, ei possible que li demana çò que ja a entornat.
Era sua esposa, ne espaurida ne estonada, repliquèc seca e decididament:
Non m’impòrte bric aguest monge mentidèr, eth frair Joan.
Non m’impòrte bric era sua ròba.
Eth me hec a vier ua quantitat de sòs, plan, mala sòrt entara sua bocassa de monge!
Nòste Senhor sap que jo èra complètament segura de qué me l’auie autrejat dera sua pòcha, entà que me lo despenèssa vestint alègrament, perque ei eth tòn cosin e pera ospitalitat qu’a auut tostemp aciu.
Mès ja veigui que sò enganhada, per çò que te vau a dar ua responsa plan braca.
Tu qu’as pejors deutes que jo.
Jo te pagarè lèu e anarè amendrint eth mèn deute cada dia, e se te decebi, plan… sò era tua hemna: ataca-me!
Te pagarè tanlèu poga.
Te balhi era mia paraula de qué non è degalhat es sòs, senon que l’è despenut tot en vestir, e donques que l’è sabut emplegar tan ben entà hèr-te demorar ben, per amor de Diu!, non t’anuges.
Escota, en sòrta d’anujar-te, arrís e sigues erós.
Vaquí eth mèn beròi còs coma present.
Que non pensi pagar-te senon en lhet.
Per çò que, estimat, perdona-me, vira-te d’esponera e torna a arrir!
Eth comerciant vedec qu’aquerò non auie remèdi: qu’ère inútil pelejar-la per causes que non se podien apraiar.
Te perdoni, estimada, didec eth, mès non gauses degalhar atau un aute còp.
Qu’ei ua orde!
Atau acabe eth mèn conde, e que Diu hèsque qu’es nòsti compdes siguen coma cau en finau des nòsti dies.
Plan ben dit, ostia!, exclamèc er anfitrión.
Qu’ages ua longa vida de marinèr traficant!
Que Diu autrege mil carretades d’ans dolents!
Companhs!
Compde damb aguestes enganhes!
Aguest monge placèc un monard ena capucha deth mercadèr!
E tanben ena sala dera sua esposa!
Per Sant Agustin!
Non balhetz ostatge a monges ena vòsta casa!
Mès, deishem aquerò e cerquem a un aute narrador en aguest grop.
E damb aguestes paraules e damb manères de puncèla didec:
Senhora prioressa, damb eth vòste permís, per çò de non anujar-mos, considèri qu’ara vos tòque condar-mos un conde, se voletz.
Voletz cumplir era vòsta obligacion?
Era prioressa responec:
Damb plaser.
Ac vau a sajar.
Senhor, Senhor!
Be n’ei de meravilhós eth tòn nòm en tot eth mon!, didec.
Non sonque te lauden es òmes de nauta dignitat, senon que tanben ges era tua laudança des boques des mainatjons que, en cuélher era popa, tanben lauden eth tòn nòm.
Per tant, ei en tòn aunor, e en deth blanc liri que t’amainadèc, sense èster tacada per varon, que relati aguest conde dera milhor manèra possibla.
Non per aquerò vau a aumentar eth sòn aunor, donques qu’era ei, dempús deth sòn Hilh, era madeisha hònt de bontat e aunestetat e era madeisha sauvacion.
Ò, Vèrge Mair!
Mair Vèrge de bontat!
Ò arrominguèra incombustibla, consumint-se dauant de Moisés!
Tu que heres baishar era Divinitat, gràcies ara tua umilitat, menjançant er Esperit qu’illuminèc eth tòn còr!
Tu que conceberes ath Pair dera Sabença!, ajuda-me a condar aquerò damb reveréncia.
Senhora, non i a lengua de sabença que posque expressar era tua bontat, era tua magnificéncia, era tua vertut e prigonda umilitat.
A viatges, tu, Senhora, abans qu’es mortaus acodigam a tu, ena tua bontat prevesenta e damb era tua intercession, obties lum entà cada un de nosati de sòrta qu’aguesta lum mos guide entath tòn benedit Hilh.
Era mia abiletat descriptiua qu’ei escassa, Reina benedida.
Com vau a proclamar era tua dignitat e mantier es arguments que voi demostrar?
Dera madeisha manèra qu’un mainatge de 1 an lèu non pòt exprimir ua paraula, atau sò jo.
Per tant, ages pietat de jo!
Guida-me ath long deth relat que te dediqui!
Qu’ère protegit peth governant deth país gràcies ath hastigós lucre qu’obtenguie pera usura des judius, aborrida per Jesucrist e per aqueri que lo seguissen; era gent podie circular liurament per eth, donques qu’eth carrèr non auie barralhes e ère dubèrt pes dus costats.
Baish, en extrèm mès luenhant, se quilhaue ua petita escòla cristiana qu’en era ua grana multitud de mainatges recebien instrucción an darrèr d’an.
Se les ensenhaue es causes acostumades as mainatges petits pendent era enfantesa, ei a díder, a liéger e a cantar.
Entre eri se trapaue eth hilh d’ua veuda, un gojatet de sèt ans, un mainatge deth còr, qu’acostumaue a vier cada dia ena escòla; tanben solie ajulhar-se e pregar un Ave Maria coma se l’auie ensenhat, tostemp que vedesse era imatge dera Mair de Jesucrist peth carrèr.
Pr’amor qu’era veuda auie educat ath sòn hilh a venerar tostemp a Nòsta Senhora d’aguesta manèra, e eth non se’n desbrembaue, pr’amor qu’un mainatge innocent tostemp apren damb rapiditat.
Per cèrt, que cada còp que pensi en aquerò, me’n brembi de Sant Nicolàs, que tanben auie reverenciat a Jesucrist ena madeisha trenda edat.
Quan aguest mainatge petit se seiguie ena escòla damb eth sòn quadèrn, estudiant eth sòn libret, entenie as auti mainatges que cantauen Alma Redemptoris, tant que practicauen damb es sòns libres d’imnes.
Dissimuladament eth s’apressèc cada còp mès, tot çò que podec e gausèc.
Escotèc atentiuament era letra e era música enquia que s’aprenec eth prumèr vèrs de memoria.
Pr’amor des sòns pòqui ans, desconeishie çò que significaue en latin, enquia qu’un dia comencèc a demanar-li a un companh que l’expliquèsse era significacion ena sua lengua mairau e per qué se cantaue.
Fòrça còps s’ajulhèc dauant deth sòn amic en tot pregar-li que li traduisse e l’expliquèsse era cançon, enquia que, finaument, eth sòn companh màger li balhèc aguesta reponsa:
È entenut a díder qu’aguesta cançon siguec compausada entà saludar a Nòsta Senhora e demanar-li que sigue era nòsta ajuda e secors quan mos morigam.
Qu’ei tot çò que te posqui díder sus aquerò.
Sò en tot apréner a cantar, mès que non sai guaira gramatica.
Atau, donc, aguesta cançon ei hèta en aunor dera Mair de Jesucrist?, preguntèc er innocent.
Alavetz harè tot çò que poga entà aprener-la abans de Nadau, encara que me pelegen per non saber era leçon e me piquen tres còps cada ora.
Que la vau a apréner entà aunorar a Nòsta Senhora.
E atau, aguest amic l’ac ensenhaue secretament cada dia en tornar entà casa, enquia que se l’aprenec de memoria e la cantèc damb seguretat, paraula per paraula, entonada damb era música.
Òc, cada dia aguesta cançon passaue dus còps pera sua gòrja: un, quan anaue ena escòla; e er aute quan tornaue entà casa.
Mès tot eth sòn còr l’auie botat ena Mair de Nòste Senhor.
Coma ja è dit, aguest mainatge anaue tostemp cantant alègrament Alma Redemptoris quan, anant o tornant, trauessaue eth ghetto, donques qu’era doçor dera Mair de Jesucirst auie trauessat autant eth sòn còr, que non podie tier-se de cantar laudances en sòn aunor tant qu’anaue de camin.
Mès eth nòste prumèr enemic, era Sèrp de Satanàs, qu’a bastit eth sòn nin de vèspes en còr de cada judiu, s’encoleric e cridèc:
Ò, pòble judiu!
Vos semble ben qu’un gojat coma aguest age d’anar per on volgue, en tot mostrar-vos eth sòn mesprètz cantant cançons qu’insulten era vòsta fe?
D’alavetz ençà, es judius comencèren a conspirar entà trèir ath mainatge dehòra d’aguest mon.
Entad aquerò contractèren a un assassin, un òme qu’auie un amagader secret en un carreron.
Quan passèc eth gojatet, aguest infame judiu l’agarrèc damb fòrça, li talhèc eth còth e lo lancèc en un potz sec.
Òc, lo lancèc en un potz nere qu’en eth es judius uedauen eth sòn intestin.
Mès, de qué vos pòt aprofitar era vòsta malícia, ò condemnada raça de naui Herodes?
Eth crim se desnisharà, aquerò està clar, e precisament en lòc que servirá entà aumentar era glòria de Diu.
Era sang clame contra eth vòste pervèrs crim.
Ò, mártir, etèrnament vèrge!, exclamèc era prioressa, que sigues cantant etèrnament ath blanc Anhèth celestiau que d’eth escriuec en Patmos Sant Joan Evangelista dident qu’es que precedissen ar Anhèth cantant ua naua cançon, jamès an coneishut còs de hemna.
Tota era net siguec era veuda demorant ath sòn hilh, mès en bades.
Tanlèu hec dia, gessec a cercar-lo ena escòla e pertot, damb eth còr sarrat e eth ròstre livid de temor, enquia que, ara fin, se’n sabec de qué eth darrèr viatge qu’auie estat vist se trapaue en ghetto.
Damb eth còr crebant de pietat mairau, miei capvirada, venguec en totí es lòcs qu’era sua imaginación frebriu pensaue probablament trapar ath sòn hilh, mentre invocaue ara doça Mair de Jesucrist.
Fin finau se decidic a cercar-lo entre es judius.
De forma planhosa demanèc e preguèc as que demorauen en ghetto que li didessen s’eth mainatge auie passat per aquiu, mès li responeren que non.
Dempús, Jesús ena sua misericòrdia inspirèc ara mair tà que cridèsse ath sòn hilh en votz nauta quan se trapaue ath cant deth potz qu’auie estat lançat.
Diu Totpoderós, qu’eth sòn elògi canten es votzes des innocents, contempla aciu eth tòn poder magnific!
Damb eth còth talhat, aguesta gemma e jòia de castetat, aguest ludent robin d’entre es martirs, comencèc a cantar Alma Redemptoris damb votz tan fòrta, que ressonèc per tot eth lòc.
Es cristians que passauen peth carrèr s’amolonèren tà guardar meravilhadi.
Ath mès córrer anèren a cercar ath prebòst.
Aguest venguec de seguit, e dempús d’auer laudat a Jesucrist, rei des cèus, e ara sua Mair, glòria dera espècia umana, ordenèc que s’estaquèsse as judius.
Damb lamentacions qu’entristien, pugèren ath mainatge, que seguie cantant era sua cançon, e se lo heren a vier en solemna procession entà ua abadia proxima.
Sa mair se trapaue queiguda ath costat deth taüt, sense fòrces, coma ua dusau Raquel, e era gent sajaue en bades de desseparar-la d’eth.
Dempús, eth prebòst dispausèc que cada un des judius qu’auien intervengut en crim siguesse torturat e executat de forma vergonhosa, donques que non podie tolerar ua semblabla malesa ena sua jurisdicción.
Plan per aquerò les hec esquarterar damb shivaus sauvatges e dempús les hec penjar d’acòrd damb era lei.
Pendent tot aguest temps er innocent mainatge jadie en sòn taüt dauant der autar major mentre se cantaue era missa.
Ara plan, er abad, qu’ère un sant varon, coma ne son o ne deuerien èster es monges, comencèc a preguntar ath mainatge e li didec:
Eth mèn còth ei talhat enquiath uas deth darrèr, responec eth mainatge, e, segontes totes es leis dera Natura, auria d’èster mòrt hè ja fòrça temps, se non siguesse pr’amor que Jesucrist a volut, coma podetz liéger enes Sagrades Escritures, qu’era sua glòria sigue rebrembada e perdure.
Plan per aquerò, en aunor dera sua Santa Mair, posqui encara cantar Alma damb votz clara e fòrta.
Per çò que hè a jo, tostemp è estimat aguesta hònt de gràcia, era doça Mair de Jesucrist, per çò que, quan auí d’autrejar era mia vida, era venguec e me demanèc que cantèssa aguest imne, autanplan ena mia mòrt, coma vietz d’enténer.
E mentre jo cantaua, me semblèc qu’Era plaçaue ua pèrla sus era mia lengua.
Per tant, canti, coma tostemp me cau cantar, en aunor d’aguesta benedida Vèrge, enquia que me trèiguen era pèrla, donques qu’era me didec: “Mainatge mèn, vierè a cercar-te quan te trèiguen era pèrla dera lengua.
Non te cau pòur, que non t’abandonarè”.
Alavetz, aqueth sant varon, er abad, quan eth mainatge autregèc doçament eth sòn esperit, li treiguec suenhosament era lengua e cuelhec era pèrla.
En veir aguest miracle, er abad vessèc abondoses lèrmes e se botèc en tèrra capenjós, en tot estar-se immobil e coma encadenat en solèr, tant qu’es auti monges se postrauen tanben sus eth pasiment, plorant e proclamant es laudances ara Mair de Jesucrist.
Alavetz se lheuèren e treigueren ath mártir deth taüt e embarrèren en sòn trende petit còs en ua hòssa de marme clar.
Que Diu mos autrege eth privilègi s’amassar-mos damb eth!
Ò, joen Hugo de Lincoln, mòrt pes vils judius, coma ei ben sabut (pr’amor que hè pòc de temps que se passèc er eveniment) prèga per nosati, gent febla e pecadora!
Que Diu ena sua misericòrdia multiplique es sues benediccions sus nosati, per causa dera sua Santa Mair Maria!
Atau sigue.
Que hège gòi de veder-lo.
A tot darrèr, er anfitrión comencèc a hèr trufaria e se dirigic a jo e me didec:
Quina sòrta d’òme ès?
Semble coma se volésses caçar ua lèbe.
Tostemp as era guardada tachada en solèr.
Apressa-te e lhèua es uelhs damb alegría.
Hètz lòc, senhors; deishatz-lo qu’ocupe eth sòn lòc.
Qu’a ua cintura tan prima coma era mia.
Serie coma un pipòt en mans d’ua beròia e petita hemna.
Que i a quauquarren d’enigmatic ena sua portadura: jamès parle de trufaría.
Ditz bèra causa, ara.
D’auti que ja an parlat.
Conda-mos ara madeish un conde alègre.
Anfitrion, li didí, demori que non te shòrdes.
Des auti que non ne sabi degun.
Plan, donc, didec.
Neishec en un país luenhant:
En Flandes, mès enlà deth mar.
Popering siguec eth lòc.
E eth sòn color semblaue tenhut d’escarlata.
Auie un beròi nas.
E l’auie costat fòrça sòs.
Damb un falcon botat en punh.
Qu’apòrte un frut escarlata.
Çò qu’arribèc aqueth dia.
Damb ua grana espada ena cintura.
Òc, e de cèrvis e lèbes.
Queiguec en ua falaciosa enganha.
E clavèls, e fòrça mès.
Ac sauvatz entara pròcha escadença.
E es audèths cantauen, non m’ac posqui carar!
Hège gòi escotar-les.
E era paloma blanca ac hec ena cascada.
Eth sòn cant qu’ère fòrt e clar.
Damb es dus costat banhadi en sang.
De galaupar, cauishigant era trenda èrba.
Que li dèc tanben ferratge.
E m’estaque damb era sua còrda?
E dormirie jos eth mèn mantèl.
Jo sonque estimarè ara reina de Hades.
Que siguesse avienta entà èster era mia parelha ena ciutat.
Totes es autes hemnes non m’impòrten:
Per vals e prats”.
Entà trapar ara reina des Hades.
Eth país des Hades.
Que gausèsse acarar-se damb eth:
Ne hemna ne infant.
Que se cridaue Sir Elefant:
Un òme perilhós, plan.
Damb era maça.
Hec d’aguest lòc, era sua casa e plaça”.
Eth cavalièr didec: “Senhor, credetz-me:
Quan amia botada era mia armadura.
E cantaratz ua auta cançon.
E harè eth trabalh aciu”.
Ua ploja de de pèires que lançaue damb era sua honda.
Mès s’escapèc, plan que s’escapèc sir Topaci!
E ath sòn pròpri nòble comportament.
Entornèc de nauèth ena ciutat.
A un monstre gigant, qu’auie tres caps.
D’ua que ludie damb tau esplendor.
Tant que me boti era armadura ath dessús.
E tanben d’un enamorat trist”.
E sucre, que va tan ben.
Miches deth lin mès pur.
Pr’amor de protegir eth sòn còr.
Hèt der acèr mès fòrt.
Qu’en era auie de cuélher eth camp.
E ua pèira de robin ath costat.
Passèsse çò que passèsse!
Es sues gambères èren de resistent cuer.
E se hec a vier un casco de metau.
O coma era lua e es esteles.
Non de patz: tan ahilada ère era punta.
Ben, cavalièrs: aguesta qu’ei era prumèra escometuda.
Ja veirè se qué posqui hèr.
Que sò a mand de condar.
De Libelao e de sir Pleyndamour.
Dera cavalaria reiau.
A on i auie plantada ua flor de liri.
Que Diu lo protegisque de quinsevolh desaunor!
Senon que s’enrodaue ena sua capa.
Minjant èrba bona e verda.
Qu’era sua armadura ère tan beròia.
Enquia qu’un dia…
Me shòrdes damb tota aguesta parlòta.
Cuelhi a Diu coma testimòni de qué me hè mau era audida d’escotar es pegaries que pronóncies.
Qu’eth diable se hèsque a vier aguesti condes!
Ad aquerò cridi jo allelluies o cançons de cèc.
Per qué?, didí jo.
Diu Totpoderós!, repliquèc.
En resumit, s’ei qu’ac vòs saber, te diderè qu’aguesta rima ei ua mèrda e non vau arren.
Non hès que pèrder eth temps.
En ua paraula, senhor, pro de rimes.
A veir se sabes condar un d’aguesti romanci ancians, o aumens, que sigue edificant e divertit.
Damb plaser, li responí.
Per Diu que vos vau a condar un relat brac en pròsa que probablament vos shautarà, me pensi; se non, qu’ei qu’ètz massa dificils de contentar.
Qu’ei un conde fòrça edificant, damb moralitat (encara que me cau aclarir que moltes persones l’expliquen de manères desparières.
Exemple, ja sabetz que quan es evangelistes descriuen era Passion de Jesucrist, non exprimissen cada un d’eri es desparières manères que se passèren es causes; ça que la, cada un d’eri ditz era vertat, e toti son d’acòrd damb eth relat centrau, encara qu’ena manèra de didè’c i pòt auer diferéncies.
Bèri uns expliquen mès causes; d’auti mens.
Mès quan eri (ei a díder, Matèu, Marc, Luc e Joan) escriuen era sua esmoventa Passion, non i a cap dobte qu’eri volien autrejar-li era madeisha significacion.
Per tant, cavalièrs, vos prègui que non me culpetz s’è introdusit cambiaments en relat, se (entà didè’c atau) tengui mès provèrbis de çò qu’ei normau en aguest petit relat entà refortilhar er efècte, o se non tengui es madeishes paraules que auríetz pogut escotar anteriorament, pr’amor que non traparatz cap diferéncia entre era idia generau e eth petit tractat que d’eth è trèt aguest magnific conde.
Per tant, escotatz çò que vos vau a díder, e, aguest còp, deishatz-me acabar.
Se passèc un dia que Melibèu gessec en camp entà padegar-se e deishèc ena casa ara sua esposa e ara sua hilha dempús d’auer barrat fòrtament es pòrtes.
Ça que la, tres ancians enemics sòns, èren ara demora, e damb era ajuda d’escales emparades en mur der edifici, entrèren en eth pes hiestraus e li costèren maus tractes ara esposa e heriren ara hilha en cinc parts, que son: enes pès, enes mans, enes aurelhes, ena boca e en nas.
E hugeren, en tot deishar-la per mòrta.
Quan, mès tard, Melibèu entornèc ena sua casa e campèc aqueth panorama s’estarnèc en somics e gemiments e s’esbocinèc era ròba.
Prudéncia, era sua hemna, sagèc de padegar-lo en tot suplicar-li que deishèsse de plorar, mès eth encara aumentaue es sòns pantèishi.
Totun, era nòbla Prudéncia s’en brembaue dera maxima d’Ovidio ena sua òbra Remèdi d’Amor: “Aqueth qu’interromp ara mair quan plore era mòrt deth sòn hilh qu’ei lhòco.
Pr’amor que, pendent cèrt temps, li cau deishar-la que s’esvente damb es sòns plors; e passadi aguesti plors, sajarà de qué cessen es lèrmes damb paraules doces”.
Plan per aquerò deishèc era digna Prudéncia qu’eth sòn marit somiquèsse ua estona.
Dempús, après un temps prudenciau, li parlèc d’aguesta manèra:
Per qué, senhor mèn, te compòrtes d’ua manèra tant insensata?
Pr’amor que, plan que òc, eth tòn prigond dolor ei indiscrèt.
Se Diu ac vò, era tua hilha se guarirà e gesserà deth perilh.
E encara qu’ara siguesse mòrta, non auries de perméter que tau circonstància t’esbaucèsse.
Era responsa de Melibèu siguec inmediata.
Didec:
Com pòt un deishar de plorar quan i a ua rason prigonda entà planher-se?
Pro me’n sai, responec Prudéncia, qu’ar afligit non se li proïbís plorar damb moderación.
Er apostòl Sant Pau, ena sua Epistòla as romans, escriu: “Un se n’a d’arrir damb es qu’arrissen e plorar damb es que ploren”.
Pr’amor que s’un plor moderat ei permetut, non eth descontrotlat, pr’amor qu’era masca deth plor s’a de mesurar sivans era doctrina de Seneca: “Ara mòrt deth tòn amic non permetes qu’es tòns uelhs s’auplissen de lèrmes ne que siguen excessiuament secs, e encara qu’es lèrmes acodisquen as tòns uelhs, non les dèishes córrer liurament”.
Atau, donc, quan ages perdut a un amic, te cau sajar de cercar-ne un uate.
Aguesta conducta ei mès intelligenta que plorar ar amic perdut, donques qu’era pèrta non a remèdi.
Per tant, se te dèishes amiar pera sabença, expulsaràs eth dolor deth tòn còr.
Jesús de Sirach afirme: “aqueth qu’a eth còr alègre e content se sauve vigorós a trauèrs des ans, mès un còr entristit resèque es uassi”.
E tanben ahig qu’era tristesa deth còr còste nombroses mòrts.
E atau auem d’auer paciencia, autant se perdem ara nòsta progenitura coma ara nòsta isenda.
Que se complisque era sua volontat.
Laudat sigue eth nòm deth Senhor”.
Melibèu repliquèc a tot aquerò:
Ad aquerò Prudéncia didec:
Mana cridar as tòns autentics amics e as tòns familhars prudents.
Conda-les era situacion, escota es sòns conselhs e guida-te per eri.
Salomon afirme: “Actua tostemps per conselhs, e jamès te n’empenaïràs”.
Alavetz Melibèu, seguint era opinión dera sua esposa, Prudéncia, convoquèc a nombroses persones: cirurgians, mètges, gent joena e madura, e autanplan a diuèrsi enemics que s’auien reconciliat damb eth.
Tanben acodiren quauqui vesins que, coma de costum, se guiden mès per temor que pera vertadèra amistat.
Ath delà, tanben vengueren mesquins vantaires e sabents juristes, especialistes en Dret.
Melibèu condèc eth sòn malastre a tota aguesta assemblada, e des sues paraules se dedusie qu’eth sòn còr albergaue un crudèu anuèg e ère prèst a resvenjar-se des sòns enemics e desiraue declarar-les era guèrra.
Un cirurgian, en representación des prudents, se lheuèc e li didec a Melibèu aquerò que seguís:
As cirurgians mos cau, senhor, comportar-mos damb toti dera milhor manèra possibla, aquiu a on mos reclamen, sense causar jamès prejudici as nòsti malauts.
Per tant, qu’ei freqüent que quan dus contendents se herissen mutuaument, eth madeish cirurgian acodís a guarir as dus.
Atau, aquerò d’encoratjar era guèrra e eth partidisme non ei convenent entara nòsta profession.
Per çò que hè ara vòsta hilha, encara qu’a herides grèus, la suenharam net e dia damb autant de compde, que damb era ajuda deth Cèu se botarà ben en pòc de temps.
Es mètges heren lèu es madeishi comentaris, encara qu’ahigessen que “atau coma es malauties se guarissen damb es umors opausadi, atau es òmes comencen era guèrra coma ua forma de resvenja”.
Es sòns envejosi vesins, simuladi amics fausament reconciliadi, e es vantaires, botauen es ròstres entristidi e empejorauen e agreujauen era situacion; laudauen sense mesura era fòrça, eth poder e riquesa de Melibèu e des sòns amics, e mespredauen as sòns adversaris, en cohessar clarament qu’aurie de cuélher complida resvenja des sòns enemics e declarar-les era guèrra.
Alavetz se lheuèc un dusau avocat, damb eth consens e conselh de un aute collèga, e li didec aquerò:
Senhories, er ahèr que mos a amassat aciu qu’ei seriós e d’entitat: eth grèuge e malesa cometudi son d’extraordinària gravetat, en tot tier en compde es nombrosi maus que pòden derivar-se en futur e tanben eth poder e riquesa des parts implicades; plan per aquerò, Melibèu, aguesta ei era nòsta pensada:
Suenha-te, sustot, a tu madeish, de tau sòrta que non ages besonh de cap garda ne centinèla que te susvelhe.
Ath delà, bota en tòn larèr ua garnison sufisenta entara seguretat dera tua persona e dera tua casa.
Plan que òc, non podem pensar qu’ei profitós decidir damb tan pòca reflexión declarar era guèrra o resvenjar-se: non se poirie hèr de sòrta que siguesse profitós.
Entà apraiar aguest ahèr te cau temps e tranquillitat.
Qu’ac ditz era dita: “Aqueth que cuelh decisións ara prèssa, lèu se n’empenaís”.
Se considère tanben sabent ath jutge que compren un ahèr de seguit, mès lo resòlv damb cauma.
Pr’amor que, encara que tota demora ei hastigosa, quan se tracte de dictar senténcia o projectar ua resvenja, (laguens de çò prudent e razonable), non ei digna de censura.
Quan li presentèren ara hemna adultèra, non volec Eth, a maugrat de saber çò qu’anaue a respóner, balhar ua responsa precipitada; preferic deliberar e, per dus viatges, escriuec ena tèrra.
Per tant, mos cau deliberar, e dempús, damb era ajuda divina, te conselharam dera manèra mès convenenta.
Es joeni se rebellèren unanimament, e lèu toti cridèren rambalhosament, damb mesprètz as discrèts ancians, qu’eth hèr s’a de picar quan ei caud e qu’era resvenja s’a de cuélher quan es ofenses s’acaben de cométer.
Se lheuèc alavetz un d’aguesti sabents ancians e, en tot hèr un senhau entà padegar e reclamar era atención dera assemblada, didec:
Senhors, molti d’aguesti partidaris dera guèrra non saben çò qu’aguesta signifique.
Ara prumeria, era guèrra a ues pòrtes tant amples e espacioses, que toti les pòden trapar e entrar quan vòlen, mès jamès ei aisit saber com acabarà.
Un còp començada, molti joeni qu’encara non an neishut morirán ena luta o ena misèria o viueràn de manèra penibla.
E plan per aquerò, abans de començar ua guèrra, tostemp s’a de hèr fòrça deliberacions e fòrça consultes prealables.
Er ancian sagèc d’apuar es sues afirmacions damb mès arguments, mès era majoritat li responeren damb escridassades en tot demanar-li qu’acabèsse lèu.
Qu’ei vertat qu’eth que predique ad aqueth que non lo vò escotar còste anuèg damb es sues paraules.
Pr’amor que Jesús de Sirach afirme qu’era musica ath miei des plors non agrade, ei a díder, que madeish aprofite parlar ad aqueth que non li shauten es nòstes paraules, coma cantar dauant d’aqueth que plore.
E aqueth òme senat, en veir que non l’escotauen, se sentec ofensat.
Pr’amor que ja ac conselhaue Salomon: “Non t’esfòrces a parlar a on non te vòlen escotar”.
Aguest òme prudent pensaue: “Era dita comuna ditz qu’eth bon conselh tostemp manque quan ei de besonh”.
En aguesta assemblada de Melibèu s’i trapauen fòrça persones que li gasulhauen quauquarren en privat e dempús, en public, li conselhauen çò de contrari.
Ça que la, quan vedec qu’era majoritat des presents cuelhie partida pera guèrra, acceptèc eth sòn critèri e apuèc pliament era sua decisión.
Mès Prudéncia, en encuedar-se’n de qué eth sòn espós cuelhie era via dera resvenja des sòns enemics damb es armes, se l’apressèc en moment mès avient, e li didec en ton umil:
Senhor, te prègui, dera manèra mès sincèra que prèstes atención e non òbres damb precipitación.
Er arrepervèri conselhe; “Se precipite corrèctament qui demore damb prudéncia” e “Non se trè cap profit dera marrida precipitación”.
Aguesta siguec era responsa de Melibèu a Prudéncia, era sua esposa:
Que non vau a seguir era tua opinión, per fòrça motius e rasons.
Pr’amor que, plan que òc, se volessa cambiar, damb eth tòn conselh, çò qu’a estat acordat e dispausat de tantes manères, me tornaria lhòco.
Ath delà, afirmi que totes es hemnes son dolentes que non n’a ua soleta de brava entre totes eres.
Tau qu’afirme Salomon, “entre mil òmes solet ne trapi a un de brave; mès, jamès ne trapè, entre totes es hemnes, a ua de brava”.
Per tant, se seguissa eth tòn conselh semblarie que t‘autrejaua autoritat sus jo (Diu non volgue qu’aquerò se passe).
Jesús de Sirach afirme que “s’era hemna mane, ei contrària ath marit”.
E Salomon declare: “Jamès l’autreges poder sus tu ara tua hemna, o ath tòn hilh o ath tòn amic.
Que vau mès qu’es tòns hilhs te demanen çò qu’agen de besonh que tu sigues enes sues mans”.
S’actuèssa sivans era tua opinion, era mia decisión aurie d’èster secreta pendent bèth temps; aquerò non pòt èster, pr’amor qu’ei escrit qu’era charradissa dera hemna sonque pòt amagar çò que non sap.
Ath delà, eth filosòf afirme: “es hemnes depassen as òmes enes maus conselhs”.
Plan per aquerò non me cau seguir eth tòn conselh.
Un còp Prudéncia escotèc damb grana paciéncia e mansuetud tot aquerò qu’eth sòn espós li volec díder, demanèc permís entà parlar-li e, dempús, s’exprimic d’aguesta sòrta:
Qu’è arguments entà refusar era tua prumèra rason.
Cambiar de pensada quan ua causa càmbie o se ve de desparièra manèra qu’ath principi, non ei ua holia.
Se, per causa justificada, tu dèishes d’executar aquerò qu’auies jurat o prometut, non per aquerò se te considerarà perjur e faus.
Eth Libre ja ditz qu’er òme sabent non mentís quan dirigís es sòns prepausi entà çò de milhor.
E encara qu’es tòns agen estat acceptadi e rectificadi per molti, non les as d’aplicar se non t’agraden.
Pr’amor que çò d’util e vertadèr des causes se trape mès ena pòca gent discrèta e prudenta qu’enes granes concurréncies qu’en eres toti gaudissen e parlen coma vòlen.
Reaument semblabla multitud ei mancada de seriositat.
E Seneca ahig: “Eth sabent non a de mespredar ad arrés, senon ensenhar aquerò que sap sense presumpcion ne orgulh.
E es causes que desconeishe non s’a d’avergonhar d’aprener-les e cercar-les des sòns inferiors”.
Qu’ei aisit de verificar que i a auut multitud de hemnes braves.
Plan que òc, Jesucrist Nostre Senhor jamès aurie consentit néisher de hemna, se totes es hemnes auessen estat dolentes.
E ath delà, quan Jesucrist Nòste Senhor resuscitèc dera mòrt ara vida, preferic (per çò dera grana bontat que se trape ena hemna) apareisher-se abans as hemnes qu’as apostòls.
Damb tot eth respècte, senhor, aquerò non ei atau.
Pr’amor que se ne siguesse (qu’er òme se conselhèsse solet damb es qu’exercissen autoritat sus eth), arrés demanarie conselh tan soent.
Ça que la, er òme que demane conselh sus bèra causa a era opción de seguir-lo e refusar-lo.
D’eres Salomon comente que “serie milhor víuer en desèrt que damb ua hemna cèrca-rasons”, e damb eth tòn permís, senhor, aquerò non va damb jo; qu’as verificat eth mèn exagerat silenci e grana prudéncia, dera madeisha manèra qu’as vist se com sai sauvar secret tot çò qu’a de quedar amagat.
Compren-ac: demanes conselh entà obrar eth mau; e s’actues d’aguesta sòrta e era tua hemna frene eth tòn marrit prepaus e te convenc damb arguments e boni conselhs, qu’ei digna de laudança e non de repotecs.
Atau te cau cuélher eth pensament deth filosòf quan afirme: “Era hemna depasse ar òme en marrit conselh”.
Tanben quauqui òmes an afirmat qu’es conselhs des hemnes an estat excessiuament costosi o escassament digni de laudança.
Tanben quauqui uns afirmen qu’eth conselh femenin ei de naut prètz o de pòc valor.
Mès encara qu’existiquen hemnes dolentes e de perfid conselh, ça que la, es òmes an trapat nombroses hemnes que conselhen damb grana sabença e discreción.
Es boni conselhs e era conducta de Judit desliurèren ara sua ciutat natau, Betulia, des mans de Holofernes, que l’auie assetjat damb era intención d’esbauçar-la.
Abigail desliurèc ath sòn marit, Nabal, deth rei David, que pretenie era sua mòrt e, damb eth sòn bon conselh e comprensión, padeguèc era colèra deth rei.
Eth pòble de Diu progressèc jos eth rei Asuero per çò deth bon conselh d’Ester.
Ath delà, quan Diu creèc a Adam pensèc: “Non ei bon qu’er òme sigue solet; autregem-li quauquarrés semblable ada eth tà que l’ajude”.
S’es hemnes non siguessen braves e es sòns conselhs utils e justi, eth Senhor, Diu des Cèus, non les aurie creat, ne les aurie denominat ajuda der òme, senon confusión d’eth.
E aquerò qu’antigament didec un sabent, ven aciu a prepaus: “eth jaspe ei milhor qu’er aur; era sabença, milhor qu’eth jaspe; era hemna, preferibla ara sabença, e milhor qu’era hemna, arren”.
Melibèu, dempús d’escotar eth discurs de Prudéncia, era sua esposa, didec:
Eth afirme qu’es paraules prononciades damb discreción e orde son coma brinhons de mèu que balhen doçor ar esperit e salut corporau.
Hemna, es tues doces paraules, e tanben pr’amor qu’è verificat era tua grana aunestetat e discreción, m’ahisquen a deishar-me guidar en totes es causes peth tòn conselh.
Saja, donc, qu’es tues decisions agen coma punt d’enguarda a Diu.
Santiago declare: “Se quinsevolh de vosati a besonh de sabença, que l’ac demane a Diu”.
E dempús harás enlà deth tòn còr tres causes que s’opausen a un conselh corrècte, e que son: ira, cobesença e estabordiment.
Pr’amor qu’eth qu’a ira tostemp se cre capable de hèr aquerò que non pòt.
Dempús, sivans Seneca, “er airós e anujat non pòt parlar d’arren sense vituperar-lo”.
E atau, damb es sues marrides paraules, ahisque as auti ara colèra.
Plan que òc, pòs creir qu’eth cobejós non artenh jutjar ne pensar, senon solet satisfèr era sua cobesença, sense que jamès se posque trapar satisfèt, donques que coma mès causes age, mès ne cobejarà.
Ath delà, senhor, te cau hèr enlà deth tòn còr er estabordiment, pr’amor que non seràs capable de jutjar ua idia sobta damb critèri dret; ath contrari, l’as d’examinar soent.
Pr’amor que, tau coma escotères abans, era dita correnta ditz que “aqueth que decidís lèu, lèu se n’enpenaís”.
Plan per aquerò, senhor, er òme non tostemp se trape ena madeisha disposición, pr’amor que, en escadences, causes que semblen bones de realizar, d’auti viatges se considèren de manèra contrària.
Non li digues ad arrés era tua decisión, se non ei que ne siguesses segur de qué, s’ac hesses, milhorarie era tua situación.
E en Libre se lieg: “tant que sauves eth tòn secret en tòn còr, lo sauves en ua preson; se lo desnishes a bèth un, te pararà un param”.
E, per tant, vau mès amagar eth tòn conselh en interior deth tòn còr que pregar qu’age es pòts sageradi aqueth que l’ac revelères.
Te cau saber que, generaument, es conselhèrs son aimants dera trufaría, e mès que mès, es des grani senhors, per tant, sagen de díder tostemps causes agradiues e gratificantes, encara que siguen fauses o inútiles.
Eri afirmen qu’er òme ric receb boni conselhs en compdades escadences, se non ei que sigue eth sòn pròpri conselh.
Cèrca entre es prumèrs, ath mès fidèu, prudent, ancian e expèrt en autrejar conselhs.
Consulta-lo quan n’ages besonh.
Salomon afirme qu’atau coma eth còr d’un òme se complatz en un sabor qu’ei doç, dera madeisha manèra eth conselh d’un amic leiau autrege doçor ena amna.
Tanben ditz “que non existís arren comparable a un vertadèr amic”.
Plan que òc, ne er aur ne era plata se pòden comparar damb era bona volontat d’un amic autentic.
E tanben afirme que “un vertadèr amic ei un baloart inexpugnable, e trapar-ne un ei un tresaur inapreciable”.
En Libre se lieg: “Cèrca eth conselh des prudents”.
E plan per aquerò, demana- lo as tòns amics madurs qu’an viscut ua dilatada experiéncia e presenciat fòrça causes, e son de probada fidabilitat.
Tanben en Libre e lieg: “era sabença s’està enes vielhs, e era prudéncia ena longevitat”.
E Tulio assegure: “Es granes hètes non tostemp s’amien a tèrme damb era fòrça o damb era activitat corporau, senon damb eth bon conselh, damb era autoritat des gents e damb era sabença; aguestes tres causes non amendrissen damb es ans, senon que s’aumenten e s’assoliden cada dia”.
Prumèr de tot recor ath conselh de pòqui amics, donques que Salomon assegure: “Encara qu’ages molti e intims amics, alista entre mil ad aqueth que t’a de conselhar”.
Pr’amor qu’encara que dès eth començament sonque te fides a uns pòqui, tostemp ac pòs hèr damb mès en cas de besonh.
Mès verifica tostemp qu’es tòns confidents agen es mentades tres condicions, ei a díder: autenticitat, prudéncia e vasta experiéncia.
E jamès actúes damb es opinions d’un solet confident, pr’amor qu’a viatges ei convenent èster conselhat per molti.
Que ja ac ditz Salomon: “eth sauvament des causes s’està en auer fòrça conselhèrs”.
Prumèr, evita es conselhs pècs.
Donques que Salomon afirme: “Non seguisques era opinión des pècs, pr’amor que solet conselhen segontes es precèptes des sues inclinacions e des sòns apetits”.
Eth Libre declare: “eth pèc se distinguís per pensar mau de toti damb leugeresa, e damb era madeisha leugeresa se pense qu’ei en possession de totes es vertuts”.
Que ja ac didec Tulio: “era vantaria ei era pejor des pestiléncies dera amistat”.
Eth Libre declare: “Refusa e cranh mès es doces e flatoses paraules deth vantaire qu’es agres recriminacions d’un amic que te cante es vertats”.
Tanben opine que qui proferís doces e agradiues paraules a un amic l’està premanint un hilat dejós des sòns pès entà agarrar-lo.
Eth Libre proclame qu’arrés retorne salve e segur ath favor deth sòn ancian enemic.
E Isopo declare: “Non confies en aqueth que heres era guèrra o aueres enemistat, e non li desnishes eth tòn secret”.
E Seneca mos descriu eth perqué: “qu’ei imposible que non rèste brases a on i auec un gran huec pendent fòrça temps”.
Encara qu’er enemic s’age reconciliat, autrege senhaus d’umilitat e baishe eth cap, jamès te n’as de fidar d’eth.
Plan que òc, hará veir mansuetud entath sòn pròpri benefici e non per afeccion a tu, pensant que, donques que non li siguec posible artenher-lo pes armes, ac poirà hèr damb aguesta fausetat.
Que ja ac didec damb fondament eth filosòf: “Arrés ei complètament sincèr damb aqueth que li còste temor”.
Casiodoro senténcie qu’ei ua fausetat simular hèr o díder quauquarren en public e hèr tot eth contrari en privat.
Tanben te cau sospechar des conselhs des marridi, donques qu’eth Libre senténcie: “eth conselh des marridi ei claufit de frauda”.
Prumèr de tot, en estudi deth tòn conselhèr te cau tier en compde fòrça circonstàncies.
En prumèr lòc, as de considerar qu’en aquerò que te prepauses e que sus aquerò demanes conselh, as de manifestar e sostier era vertat, ei a díder, ac as de hèr de forma clara.
Pr’amor qu’aqueth que parle damb fausetat non pòt recéber un bon conselh sus un ahèr que sus eth mentís.
D’entre aqueres seleccionaràs era mès profitosa e deisharàs es autes.
Tanben consideraràs era origina de totes es causes que lo produissen.
Qu’ei clar: non ei rasonable qu’un comence quauquarren que non age possibilitats d’amiar-lo a tèrme avientament; atau madeish arrés a de cargar sus era sua espatla un hardèu que non pòt amiar.
Que ja ac ditz eth provèrbi: “Qui vò fòrça causes, ac pèrd tot”.
E Caton hig: “Saja d’executar aquerò que n’ages era possibilitat, non sigue qu’era carga se te hèsque tant insuportabla que te veigues obligat a abandonar-la.
Pedro Alonso comente: “Alista eth “non” abans qu’er “òc” quan posques hèr bèra causa que d’era dempús te n’empenaïràs”.
Ei a díder que vau mès estar-se carat que parlar.
Atau, donc, per poderosi motius veiràs que se pòs hèr bèra causa que dempús te n’empenaïràs ei preferible que patisques abans que começar-la.
Qu’afirmen pro ben aqueri que defenen qu’arrés a d’executar ua causa se bote en dobte es sues possibilitats reaus.
Tau coma era lei ac afirme: “A naui hèts li corresponen naui conselhs”.
E Seneca torne a reafirmar: “Càmbia era tua decisión s’aguesta a arribat ena audida deth tòn enemic”.
Tanben pòs variar era tua decisión se, per error o per ua auta causa, pòt ocasionar maus o damnatges.
Càmbia era tua opinión s’eth tòn conselh ei pòc aunèst o ven d’ua causa que ne sigue.
Pr’amor qu’es leis declaren que “toti es manaments que non son aunèsti non an cap de valor; e madeish ditz sus es manaments impossibles, o que non se pòden observar o amiar a tèrme bravament.
Quan Melibèu auec escotat es ensenhaments de Prudéncia, era sua esposa, li repliquèc damb es següentes paraules:
Senhora, enquia ara m’as ensenhat d’ua manera generau a alistar e sauvar as mèns conselhèrs educada e pròpriament.
Mès voleria conéisher era tua opinión sus aqueri que, de hèt, enes presentes circonstàncies è alistat.
Senhor, didec era, te supliqui umilament que non t’acares as mèns arguments d’ua manèra avuglada ne te’n hèsques se digui causes desagradiues.
Pr’amor que Diu se’n sap de qué te digui es causes entath tòn ben, entath tòn profit e tanben entath tòn aunor.
Confia en jo pliament, donques qu’es conselhs qu’as demanat entad aguest ahèr non son pròpriament taus, senon mèsalèu un impuls o atac de lhocaria, e ena decisión adoptada t’as enganhat de diuèrses manères.
De hèt as convocat de ressabuda entà conselh a fòrça gent pesanta e de discors plombós.
E tanpòc acertères en convocar ara ira, ara cobesença e ar estabordiment.
Aguestes tres causes s’opausen a un conselh bon e profitós.
Ne tu ne es tòns conselhèrs auetz contrabalançat aguesti tres sentiments des vòsti còrs.
A trauèrs des tues paraules endonvièren quini èren es tòns mobils.
E plan per aquerò te conselheren d’acòrd damb es tòns pensaments abans que damb era tua convenença.
T‘enganhères, ath delà, en non discriminar as tòns conselhèrs, ei a díder, entre es tòns autentics amics e es confidents embelinaires, sense encuedar-te’n des prepausi des tòns vielhs e leiaus amics, senon qu’amassères totes es opinions en ua barreja e te decidires pera dera majoriatat.
E pro que t’en sabes de qué es hòls son tostemp mès nombrosi qu’es senadi, d’a on se dedusís qu’enes assemblades multitudinàries se tie mès en compde eth nombre qu’era sabença des persones, e tostemp preval eth conselh insensat.
Melibèu repliquèc de nauèth e didec:
Que sò d’acòrd que m’è enganhat, mès coma m’as dit abans que non ei blaimable cambiar es conselhèrs en cèrti casi e per rason justes, sò prèst a cambiar-les dera manèra que tu dispauses.
Era dita afirme qu’eth hèt de pecar ei uman, mès, plan que òc, entestar-se en pecat ei diabolic.
Ad aquerò repliquèc Prudéncia, damb aguestes paraules:
Examina es opinions e veigam qui te conselhèc milhor e parlèc dera manèra mès senada.
E, donques que mos cau hèr aguesta tensión, comencem pes mètges e cirurgians que sigueren es prumèrs de parlar.
E, doques qu’eri ac heren damb discreción e sabença, coma ei convenent ara sua condición, pr’amor que tracten a toti damb aunor e profit sense shordar ad arrés, e apliquen era sua competéncia professionau en guarir ad aqueri que son jos eth sòn suenh, opini que meriten ua nauta e sobeirana recompensa per çò des sues nòbles paraules.
E encara que siguen amics tòns, non permetes que te cruben aunoraris; ath contrari, te cau recompensar-les damb indobtabla generositat.
Melibèu repliquèc:
Aguesta qu’ei era mia pensada: donques qu’es mèns adversaris actuèren en contra de jo, me cau respóner damb bèra causa contrària; pr’amor que, per çò de qué me resvengèren e ofensèren, atau jo les è de resvenjar e ofensar.
D’aguesta manèra un contrari s’opause ar aute.
Era senhora Prudéncia li responec:
Vai, vai!
Damb quina leugeresa vò er òme satisfèr es sues pròpries inclinacions e plasers!
Plan que òc, era información des mètges non s’a d’interpretar d’aguesta manèra.
Qu’ei vertat qu’era marridesa non s’opause ara marridesa, ne era resvenja ara resvenja, ne era injúria ara injúria; mèsalèu son semblables.
Per tant, ua resvenja non se padegue damb ua auta e un error damb un aute error, senon que s’aumenten e s’acaren mutuaument.
Es paraules des mètges les cau interpretar d’aguesta manèra.
Çò de bon s’opause a çò de dolent, era patz ara guèrra, era resvenja ath perdon, era discòrdia ara concòrdia, e atau tot.
En resumit, era marridesa se venç damb era bontat, era guerra damb era patz, e atau damb totes es autes causes.
Afirme: “Non entornes mau per mau, ne paraules injurioses damb paraules injurioses; ath contrari, hè-li ben ad aqueth que te damnatge e benedís ad aqueth que te mauditz”.
Recomane era patz e era armonía.
Aguesti considèren que, mès que mès, auries de susvelhar era tua persona e era tua casa, e que, sivans es circonstàncies, auries d’actuar damb cautèla e damb reflexión.
Qu’ei evident que, sense era ajuda de Jesucrist Nòste Senhor, arrés en aguest mon pòt recéber pro ajuda e conselh.
Eth profeta David qu’ei dera madeisha pensada quan declare: “S’eth Senhor non la sauve, en bades trabalhen es que susvelhen era ciutat”.
Caton afirme: “S’as besonh d’ajuda demana-la as tòns amics, pr’amor qu’eth milhor mètge tostemp será un vertadèr amic.
Pedro Alfonso avise: “Non te hèsques acompanhar en tòn camin d’un òme estranh, se non ei que sigue un ancian coneishut tòn.
E se se trape damb tu per edart e sense eth tòn consentiment, investiga d’ua manera subtila sus era sua vida anteriora, e non li digues entà on vas, da-li ua adreça fausa.
Non hèsques a veir era tua fòrça de sòrta que subestimes era des tòns enemics; non t’empares ena tua jactància: eth prudent tostemp cranh as sòn enemics.
Encara que te penses qu’ès en un lòc segur, saja de deféner era tua persona.
Non descuedes era tua pròpria protección dauant des tòns enemics, autant siguen grani coma petits”.
Seneca comente: “Aqueth qu’ei ben conselhat cranh enquia e tot ath mendre des sòns enemics”.
E Ovidio comente que “era diminuta mostèla pòt aucir ath màger taure e cèrvi sauvatge.” “Tanben liegem en Libre: “Ua petita espia pòt costar ua ponchada fòrça dolorosa a un rei, e un gosset caçar a un sanglar”.
Eth Libre comente que “quauqui uns senten desirs d’enganhar, mès cranhen èster enganhadi”.
Sospecha tanben d’èster empodoat e aluenha-te dera companhia des insolents, donques que se lieg en Libre: “Non t’amasses damb es insolents e hug des sues paraules coma deth podom,”.
Era responsa de Melibèu siguec aguesta:
Aguesta qu’ei era mia sincèra responsa: que me cau protegir era mia casa damb tors, ara manèra des castèths e d’auti edificis, e damb armadures e artilharia.
Damb tot aquerò poirè deféner era mia persona e era mia casa de sòrta qu’es mèns enemics cranhen apressarse ada era.
Prudéncia responec:
Qu’ei de naut còst voler protegir-se damb tors e grani edificis, que son, a viatges, fruit der orgulh.
E un còp executades es òbres, aguestes non servissen entad arren se non se defenen damb amics leiaus, autentics, prudents e bravi.
E te cau saber qu’era milhor e mès aguerrida garnison d’un òme ric (damb era fin dera protección personau e des sòns bens) s’està ena estimación des sòns subdits e vesins.
Donques qu’atau ac comente Tulio: “I a ua sòrta de defensa inexpugnabla e indestructibla: er amor que li profèssen a un senhor es sòns ciutadans e eth sòn pòble”.
Es tòns ancians e prudents conselhèrs afirmen que non as d’actuar damb precipitación, senon damb fòrça suenh e deliberación.
Creigui, de vertat, que tau afirmación vèsse prudéncia e vertat.
Tulio ditz: “Ua preparación peth menut abans dera batalha ocasione ua victoria rápida”.
E Casiodoro: “Era resisténcia s’aumente coma mès long sigue eth preavís”.
Rasons expausades damb anterioritat desqualifiquen a taus conselhèrs clarament.
Totun, ac vam a veir peth menut.
Era vertat d’aguest ahèr o d’aguest conselh, cèrtament, non a besonh de granes investigacions; que ja coneishem as autors d’aguesti afronts e injúries e era sua natura.
Aguest place quauquarren que cride “consentiment”, ei a díder, qué, qui e guairi son es qu’apuen ben era decisión d’ua rápida resvenja o era d’èster d’acòrd damb es tòns enemics.
Encara qu’ages poder e riqueses, qu’ès solet, donques que non as un hilh varon, senon ua hilha; ne tanpòc as frairs, cosins ne parents pròches qu’ahisquen as tòns enemics a non atacar-te o a destruir-te, per temor.
Qu’ès conscient qu’es tues proprietats, damb eth temps, s’auràn de distribuir entre diuèrsi, e quan cada un age recebut aguesta petita recompensa, non auràn ja cap desir de resvenjar era tua mòrt.
E encara qu’es tòns parents siguessen mès fidèus e fòrts qu’es deth tòn enemic, son, totun, luenhants, e tu as pòca relación damb eri; ath contrari des deth tòn enemic que sauven ua estreta relación damb eth.
En çò que hè ad aguest tèma, era sua posición ei, donc, milhor qu’era tua.
Pro que te’n sabes de qué era responsa ei “non”, pr’amor qu’eth dret e era rason proïbissen era resvenja, qu’ei causa solet deth jutge, eth solet qu’a jurisdicción sus era, segontes es requeriments legaus.
Plan que òc, pòs respóner de forma negatiua, donques que, parlant damb proprietat, sonque se pòt hèr aquerò qu’ei executable licitament.
Atau, deth punt d’enguarda legau, non te pòs resvenjar peth tòn compde.
Per tant, non as facultat entà amiar a tèrme eth tòn prepaus.
Aciu era conseqüéncia ei era resvenja que te prepauses; mès d’era se’n derivarie ua auta resvenja, perilhs e guèrres, e d’auti maus innombrables autrú ara guèra, que de moment non aubiram.
Era tua resvenja engendrarie ua auta resvenja e, coma ja auem mentat, fòrça problèmes e dilapidacions de riquesa.
Te cau compréner qu’er afront recebut ei degut a determinades causes qu’es sabents nomenten Onensy efficiens, Causa longinqua e Causa propinqua, ei a díder, era causa remòta e era causa proxima.
Era causa remòta ei Diu Totpoderós, causa remòta de tot.
Era causa proxima sigueren es tòns adversaris.
Era causa accidentau siguec er òdi.
Era causa materiau, es cinc herides dera tua hilha.
Era causa formau, era actuación des tòns enemics, que, mejançant escales, trauessèren es hiestraus.
Era causa finau la constituirie era mòrt dera tua hilha, que, senon arribèc a tèrme, non siguec per non auer-s’ac prepausat.
Per çò que hè ara causa remòta (quin siguec eth motiu que les possèc ada eri a vier o qué les arribarà ada eri en tau cas), solet posqui hèr conjectures o supausicions, sense jutjar.
Supausi qu’acabaràn mau, donques qu’eth Libre des Decrets afirme: “çò que comencèc mau, lèu damb fòrça dificultat acabarà ben”.
Ara seguida, senhor, se me preguntessen se per qué Diu permet qu’es òmes cometen semblabla viletat, non saberia trapar era responsa avienta.
Er apostòl afirme que “es judicis e era sabença de Diu son insondables e cap òme pòt comprener-les ne desnishar- les adequadament”.
Ça que la, segontes cèrtes supausicions e conjectures, me pensi e tengui que Diu, qu’ei just e equitatiu, ac aurà permetut per ua causa dreta.
Qu’as shurlat fòrça mèu de doces riqueses temporaus e mondanes delicies e aunors, que t’an embriagat, e as dembrembrat a Jesucrist eth tòn Creador.
Non l’as prestat er auor e reveréncia que li cau, e non as observat es paraules d’Ovidio que ditz: “Jos era mèu des bens temporaus s’amague eth podom qu’aucís era amna”.
E Salomon ahig: “Se trapes mèu, assadora-te; mès se te l’avales sense mesura, la vomegaràs e te veiràs necessitós e praube”.
Qu’as pecat contra Jesucrist Nòste Senhor en perméter qu’es tres enemics dera Umanitat, ei a díder, eth mon, eth dimòni e era carn, s’apoderèssen dera tua volontat a trauèrs des tues hièstres corporaus, en non presentar ua energica resisténcia contra es sues escometudes e temptacions.
Atau, t’an costat cinc herides en cinc lòcs; en d’autes paraules, es pecats mortaus s’an calat en tòn còr a trauèrs des tòns cinc sentits.
E dera madeisha manèra Jesucrist Nòste Senhor a volut e permetut qu’es tòns tres enemics entren ena tua casa pes hièstres e herisquen ara tua hilha dera manèra que sabem.
Melibèu repliquèc:
Plan que òc, veigui que t’esdegues fòrça entà convencer-me tà que non cuelha resvenja des mèns enemics, en tot mostrar-me es perilhs e prejudicis que se poirien derivar de semblabla actitud.
Mès aqueth que sospese es perilhs e prejudicis inherents a tota resvenja, jamès optarà per era, donques que li serie perniciosa, pr’amor qu’aguesta discrimine as dolents des bravi, e aqueri que se prepausen resvenjar-se retarden eth sòn prepaus quan considèren es penes e castigs que quèn sus es colpables.
Prudéncia repliquèc:
Sò d’acòrd que dera resvenja se deriven fòrça bens e maus.
Mès era resvenja non tanh as particulars, senon solet as jutges e ad aqueri qu’an jurisdicción contra es maufactors.
Encara mès: atau coma un individú particular pèque en resvenjar-se de un aute, atau tanben pèque eth jutge que non castigue ad aqueth que s’ac merite.
Qu’ac confirme Seneca: “Aqueth que repotègue as dolents qu’ei un bon senhor”.
E Casiodoro hig: “Er òme cranh cométer delictes quan ei conscient e se’n sap de qué aquerò desagrade as jutges e as sobeirans”.
Un aute ditz: “Eth jutge que cranh administrar justícia engendre òmes marrits”.
E Sant Pau, ena sua Epistòla as Romans, afirme que “es jutges non brandissen era lança sense motiu”, senon entà castigar as maufactors e deféner as que hèn eth ben.
Melibèu responec:
Aguesta sòrta de resvenja non me platz en absolut.
Dempús de medità’c fòrça, trapi qu’era Fortuna m’a estat favorabla des de mainatge, e m’a ajudat a superar nombrosi e dificils ahèrs.
Atau, donc, la botarè a pròva ara, damb era ajuda de Diu, que m’ajudarà a resvenjar era mia ofensa.
Ad aquerò Prudéncia responec:
Se volesses seguir eth mèn conselh, non t’empararies ena Fortuna ne sajaries sòrt, pr’amor que, coma afirme Seneca: “Aquerò que se hè damb precipitacion, e confiant ena Fortuna, jamès arribe en un bon finau”.
E eth madeish Seneca hig: “Coma mès clara e brilhanta ei era Fortuna, mès fragila e copadissa”.
Non te fides, donc, d’era, donques qu’ei inconstanta e inestabla.
Quan mès segur ne sigues dera sua ajuda, alavetz te mancarà e t’enganharà.
Quan afirmes qu’era Fortuna t’a mimat dès era tua mainadesa, te cau saber qu’ara as de maufidar-te d’era.
Seneca afirme: “Er òme afavorit pera Fortuna vie a èster un pèc integrau”.
Atau, donc, donques que vòs resvenjar-te e non te satisfè eth castig judiciau, e considères qu’eth que se base ena Fortuna ei riscat e incèrt, sonque te rèste un camin: apela ath jutge Suprèm, resvenjador de toti es escarnis e marrideses.
Eth, coma personaument testifique, te resvenjarà: “Dèisha era resvenja enes mis mans, e l’amiarè a tèrme”.
Melibèu responec:
Se non me resvengi des afronts patidi a mans d’aguesti òmes, les sò en tot ahiscar e convidar entà que me’n hèsquen mès.
Pr’amor qu’ei escrit: “Se non resvenges un ancian afront, ahisques as tòns enemics tà que te’n hèsquen d’auti de naui”.
Tanben se cuelhi ua actitud toleranta me pòden afligir damb tanti greuges que siga incapable de suporta-les e resistir-les, e plan per aquerò èster tengut per feble o hloish.
Qu’ei ua dita comuna: “Ua paciéncia excessiua te costarà nombrosi e insuportables patiments.”.
Ad aquerò Prudéncia responec:
Atau, donc, es dus arguments qu’as mentat s’apliquen solet as magistrats, donques que quan aguesti se mòstren tolerants e pòc sevèrs, ei coma se siguessen convidant e ahiscant a qu’un maufactor comete naui grèuges e dolentaries.
Tanben un òme sabent didec que “eth jutge que non castigue a un brigand, li mane e ordene que comete naues fautes”.
S’es magistradi e es sobeirans tolèren doçament as maufactors dera sua jurisdicción, se pòt passar qu’aguesti, en aumentar era sua fòrça e poder, acaben per hèr enlà deth sòn sèti ad aqueri que non arturèren es sòns desordes.
Afirmi que, actuaument, non ès pro capacitat entà hè’c.
Se te compares damb es tòns adversaris, veiràs, coma abans t’è hèt veir, que te depassen en fòrça terrens.
Atau, declari que, de moment, ei convenent que te mòstres tolerant e pacient.
Per tant, te cau refusar era peleja damb totes es tues fòrces.
Salomon declare: “Grana causa ei abstier-se de peleges e lutes”.
Pr’amor que Seneca afirme que “qui se pelege damb un aute mès poderós qu’eth, se bote en un gran perilh”.
E Caton ditz: “Sigues tolerant quan t’ofense quauquarrés mès fòrt que tu o de mès nauta dignitat; donques que qui t’ofensèc un còp, te pòt desofensar e èster útil entà tu en ua auta circonstància”.
Per eres eth pròpri Diu a permetut, coma t’è dit abans, que patisques tribulacions.
Pr’amor qu’eth poèta senténcie que “mos cau suportar pacientament es tribulacions, en tot pensar e considerar que mo’les auem meritat”.
Per tant, te cau umiliar-te e èster prèst a imitar era paciencia de Jesucrist Nòste Senhor, coma aconselhe Sant Pèire enes sues Epistòles: ‘Jesucrist a patit per nosati e mos a dat exemple entà que toti l’imitem e lo seguim, pr’amor qu’Eth jamès pequèc o deishèc anar cap paraula maligna.
Non maudidie quan es òmes lo maudidien, ne les menaçaue quan lo tormentauen’.
Pensa, ath delà, qu’es tribulacions d’aguest mon son de pòca durada e se passen lèu, e, peth contrari, era paciéncia ena aflicción còste etèrna alegría ar òme.
Ac ditz er Apostòl ena sua Epistòla damb aguestes paraules: ‘Era alegría de Diu ei perdurabla’, ei a díder, etèrna.
Tanben pensi e tengui damb fermetat qu’er impacient, o aqueth que non ne vò èster, ei un òme ignorant e mau educat.
Salomon declare ad aquerò que ‘era paciéncia reflectís era instrucción e era sabença d’un òme’.
E seguís eth madeish Salomon: ‘Eth coleric e irascible hè rambalh, eth pacient se refrene e se tranquillize’.
E seguís: ‘era paciéncia qu’ei preferibla ara grana fortalesa; e er autodomèni deth pròpri còr ei mès laudable que conquistar importants ciutats pera fòrça e peth poder’.
E, per tant, ditz Santiago enes sues Epistòles que ‘era vertut que corone era perfeccion ei era paciéncia’.
Melibèu responec:
Admeti, senhora Prudéncia, qu’era paciéncia ei era corona dera perfeccion, mès non toti pòden artenhe era paciéncia que defenes.
Ne jo madeish sò un òme perfècte: eth mèn còr non traparà era patz enquia que jo me resvenja.
Guarda se com es mèns enemics, a maugrat deth risque que corren en ofensar-me, non sauven aguesti pensaments, senon que cèrquen satisfèr es sòns marridi designis e prepausi.
E, atau, considèri qu’era gent non m’a de repotegar que, entà resvenjar-me, me risca un shinhau, ne que cometa un grèu excès en tot resvenjar un otratge damb un aute.
Prudéncia responec:
Ai!, manifèstes es tòns prepausi e es tues inclinacions, mès per cap rason un a de cométer excèssi o injustícia damb finalitats de resvenja.
Casiodoro afirme que “qui resvenje un otratge actue tan mau coma eth que lo comet”.
E, per tant, era tua resvenja s’a d’ajustar a dret, ei a díder, ara lei, sense excèssi ne afronts.
E tanben pèques se te vòs resvenjar des escarnis des tòns enemics d’ua manèra autrú ara legalitat.
E, per tant, Seneca declare que “un non a de resvenjar ua marridesa damb ua auta”.
E s’afirmes qu’eth dret demane qu’un òme defene era violéncia damb era violéncia e era agression damb era agression, auràs rason se semblabla defensa se hè sense demora o interrupcion, coma autodefensa, non coma resvenja.
Que cau qu’un bote moderación ena sua defensa, de sòrta qu’arrés lo posque acusar de crudeutat o afogament excessiui, ambdues causes contràries ara rason.
Pro que te’n sabes de qué ara non execuraries ua acción defensiua, senon reivindicativa; per tant, era tua actuación non serie moderada.
D’aciu dedusisqui qu’era paciéncia ei bona, donques que Salomon declare que “er impacient receberà gran mau”.
Melibèu repliquèc:
Que i sò d’acòrd: non ei estranh que resulte damnatjat aqueth qu’ei impacient e irascible en tèrmes que non li tanhen o non son dera sua competéncia.
Pr’amor qu’era lei declare que “aqueth que se bote o se cale en causes que non li tanhen, ei culpable”.
E Salomon ditz que “aqueth que se cale en rambalh o peleja jamès ei semblable ad aqueth qu’agarre un gosset pes aurelhes”.
Donques que, dera madeisha manèra qu’aqueth qu’agarre un gosset autrú des aurelhes probablament resultarà mossegat, tanben semble rasonable que resulte damnatjat qui, per impaciéncia, actue enun negòci que non li tanh.
Per tant, non ei estranh que siga impacient e airós.
Ath delà, en contra dera tua opinion, non acabi d’endonviar es grèus maus que se pòden derivar dera mia resvenja, donques que sò mès ric e poderós qu’es mèns enemics.
Salomon ac confirme: ‘Tot qu’aubedís as sòs’.
En veir Prudéncia guaire capinaut n’ère eth sòn espós des sòns sòs e riqueses e com mespredaue eth poder des sòns enemics, li parlèc en aguesti tèrmes:
Accèpti, estimat senhor, era tua riquesa e poder, e qu’es sòs guanhadi legitimament, son boni.
Pr’amor que dera madeisha manèra qu’eth còs uman non pòt víuer sense amna, tanpòc ac pòt hèr sense bens temporaus.
Tanben se pòden guanhar nombrosi amics a trauèrs des riqueses.
E plan per aquerò afirme Panfil: “Era hilha d’un boièr ric poirà alistar espós entre mil, pr’amor que degun d’eri la refusarà o la desdenharà”.
Tanben eth madeish Panfil declare: “S’ès plan erós, ei a díder, s’ès molt ric, alavetz traparàs multitud de camarades e amics.
S’era tua sòrt se tòrç e t’aprauvisses, ja pòs dider-te adiu d’uns e des auti: te traparàs, damb era excepcion des praubi, solet e isolat”.
Eth madeish Panfil ahig antanplan “qu’eth sirvent o esclau per neishença se convertís en digne e respectable damb es sues riqueses”.
E atau coma dera riquesa se despenen grani beneficis, atau tanben se’n derive multitud de maus e damnatges dera praubetat.
Era praubetat extrèma posse ar òme entà nombrosi prejudicis.
Plan per aquerò, Casiodoro denomine ara praubetat mair dera roïna, ei a díder, mair des vessaments e destruccions.
Per tant, Pedro Alfonso confirme: “Aqueth que (sigue per auer neishut liure, sigue per çò deth sòn linhatge) se ve forçat a minjar des aumòines deth sòn enemic, per çò d’èster praube, patís ua des màgèr adversitats d’aguest mon”.
E, per tant, afirme Salomon que ‘ei preferible morir que possedir semblabla praubetat’.
Tanben eth madeish Salomon ditz: ‘Qu’ei preferible morir de mòrt amarganta que víuer d’aguesta manèra’.
Per totes aguestes rasons e per fòrça d’autes, sò d’acòrd qu’es riqueses ben obtengudes e aplicades son profitoses.
Atau, te voi ensenhar a actuar corrèctament ena aquisicion e disposición des bens.
Pr’amor qu’aqueth que cobege riqueses s’autrege ath panatòri e a tota sòrta de marrideses.
Cossent damb aquerò afirme Salomon: “Aqueth que s’esdègue entà enriquir-se non pòt mantier-se innocent”.
E tanben: “Es riqueses guanhades damb rapiditat s’aluenhen d’eth, lèu e ara prèssa; mès aqueres que vien pòc a pòc, tostemp s’aumenten e multipliquen”.
Ena lei se lieg que ‘eth hèt de costar maus a ua auta persona non enriquís ad arrés’.
Ei a díder, que i a un empediment e proïbicion legau entà enriquir-se a còsta deth prejudici d’autrú.
E Tulio comente que ‘cap afrònt, ne temor mortau, ne arren que podesse arribar-li, va tant contra era Natura coma eth hèt de fomentar eth pròpri profit a cargue deth mau de ua auta persona’.
Salomon obsèrve que ‘era ociositat ei era mair de nombroses marrideses’.
Eth guiterós e indolent jamès trape temps entà trabalhar.
Que ja ac ditz eth poèta: ‘En iuèrn, eth guiterós se desencuse de trabalhar per çò deth hered, e en ostiu, per çò dera calor’.
E Caton aconselhe: ‘Non t’acostumes a dormir massa, pr’amor qu’et repaus alongat engendre e alimente nombrosi vicis’.
E, per tant, declare Sant Jerónim: ‘Hè bones òbres entà qu’eth diable, eth nòste enemic, non te trape guiterós’, pr’amor qu’eth diable non hè sucombir aisidament ad aqueth qu’ei entestadit en obrar.
Caton afirme: ‘Tie es tòns bens guanhadi de sòrta que non te posquen cridar aganit o avar; er èster praube de còr e ric en bens qu’ei fòrça vergonhós entà un òme’.
E ath dela, ditz: ‘despen damb mesura es tòns guanhs’, donques qu’es que degalhen e despenen pègament es sòns bens, sagen, en perder-les, agarrar es deth pròche.
En aguesta vida presenta, era mòrt ei era fin de toti’.
E per quin motiu s’agarre tant avidament as sues possessions de sòrta que toti es sòns sentits non se pòden aluenhar o separar d’eres, se pro que se’n sap de qué, quan se morisque, non se hará a vier arren d’aguest mon?
Per tant, Sant Agustin afirme que ‘er aganit se retire ath lunfèrn, que coma mès avale, mès ahaimat se mòstre’.
Tulio afirme sus aguest tèma: ‘non ages amagadi o josterradi es tòns bens patrimoniaus de sòrta que semblern autrú ara tua pietat e generositat (ei a díder, balha-ne ua part ad aqueri que patissen grana penuria); mès tanpòc les ages tant evidents que siguen comuns a toti’.
Jos cap concèpte, donc, hèsques quauquarren que de bèra manèra desagrade ath tòn Creador.
Pr’amor que sivans ditz Salomon, ‘qu’ei milhor possedir pòqui bens e er amor de Diu, qu’auer moltes riqueses e pèrder era estimación de Nòste Senhor’.
E eth profeta declare: ‘Ei preferible èster un brave òme e auer pòques riqueses e possessions, qu’auer-ne moltes e èster tengut per dolent’.
Toti es esfòrci en enriquir-te an de complir es condicions d’ua bona consciéncia.
Er apostòl declare que ‘çò que mès mos a d’agradar aciu en aguest mon ei eth testimòni d’ua bona consciencia’.
E er òme sabent senténcie: ‘Quan era tua consciencia non se trape en pecat era riquesa d’un òme qu’ei bona’.
Salomon afirme que ‘l’ei mès útil e preferible a un sauvar era reputación que possedir fòrça bens’.
E atau afirme en un aute lòc: ‘Bota grana diligéncia en sauvar es tòns amics e eth tòn bon nòm, pr’amor qu’aquerò ei mès durable, encara que non sigue de tant naut prètz’.
E Casiodoro afirme que ‘er amor e eth desir d’ua bona fama ei senhau d’un còr nòble’.
E Sant Agustin senténcie: ‘Dues son es causes de besonh: era bona consciéncia e era reputación; ei a díder, bona consciéncia en tòn interior, e bona reputación dauant deth tòn pròche.
E aqueth que se fide dera sua bona consciéncia enquiar extrèm de qué se despreocupe e mesprède era sua bona reputación, qu’ei un cretin integrau’.
Te conselhi que non comences es ostilitats fidant enes tues possessions, donques qu’aguestes non son pro entà finançar era guerra.
Un filosòf afirme sus aquerò: ‘Aqueth que cèrque era guerra a quinsevolh prètz, jamès aurà çò sufisent entà finançar-la, pr’amor que coma mès possedisque, màger serán es despenes entà arténher era victoria o er aunor’.
E Salomon declare que ‘guaire mès sigue era riquesa d’un òme, mès degalhadors des sòns bens aurà’.
Es victòries d’aguest mon non depenen ne deth valor uman ne deth nombre o multitud de tropes, senon dera volontat de Diu Omnipotent, qu’èm enes sues mans.
E, per tant, Judes Macabèu, eth cavalièr de Diu, en dispausar-se a lutar contra es sòns adversaris, en veir qu’aguesti èren plan nombrosi e mès fòrts qu’era sua armada, dirigic ara sua redusida armada era seguenta arenga: ‘Nòste Senhor e Totpoderós Diu madeish pòt autrejar era victoria as pòqui coma as mès nombrosi; era victòria ena luta que non se base en nombre de combatents, senon en Diu deth Cèu, Nòste Senhor’.
Liegem en Reis II: ‘Es hèts bellics son per edart e incèrts’, pr’amor que madeish artenh un còp de lança autant a un coma ar aute.
E donques qu’existís tau perilh ena guerra, er òme li cau hèr çò de posible entà evitar-la, coma declare Salomon: ‘Qui aime eth perilh perirà en eth’.
Quan era senhora Prudéncia auec acabat era sua exposición, Melibèu responec:
Veigui, senhora Prudéncia, per çò des tues beròies paraules e arguments qu’as aportat qu’era guèrra te desagrade; mès que non m’as aconselhat sus era mia situación entara presenta situación.
Era responec:
Te conselhi qu’arribes a un acòrd e signes era patz damb es tòns enemics.
Enes sues Epistòles, Santiago afirme que ‘damb era patz e era concòrdia es petites riqueses s’aumenten, tant qu’es granes fortunes se pèrden pera guerra e era discòrdia’.
E pro que sabes qu’era unitat e era patz son ua des màger e mès nautes causes d’aguest mon.
Per aguest motiu Jesucrist Nòste Senhor les didec as apostòls ‘benauradi es pacifics, pr’amor qu’eri serán cridadi hilhs de Diu’.
Melibèu repliquèc:
Vai!, veigui clarament ara que non as cap estimación ne deth mèn aunor ne dera mia dignitat.
Te’n sabes de qué es mèns enemics an començat aguest combat e brega mejançant un otratge, e te cònste tanben, que ne cèrquen ne demanen era patz.
Dilhèu pretenes que siga jo eth que vage e m’umília e me someta ada eri e les suplique eth sòn favor?
De vertat, aquerò non m’autrejarie cap tipe d’aunor, pr’amor que s’ei opinion comuna qu’er orgulh exagerat genère mesprètz, autant se passe damb era exagerada umilitat.
En enténer aguestes paraules botèc ua cara d’anuèg e repliquèc:
Plan que òc, senhor, se non t’a d’èster desagradiu, te diderè qu’estimi (tostemp a estat atau) eth tòn ben e era tua reputación coma se siguessen mèns; ne vos ne arrés a vist jamès qu’aja hèt çò de contrari.
Totun aquerò, non me sò enganhada en conselhar-te era patz e era concòrdia.
Er òme sabent conselhe que sigue un aute qui comence era luta e tu que comences era reconciliación.
E eth profèta declare: ‘Hug deth mau e hè eth ben; e, tostemp que depene de tu, cèrca era patz e seguís-la’.
Ça que la, non te digui qu’aclapes as tòns enemics damb es tues peticions de patz, en sòrta de demorar que venguen eri entà tu, donques que me’n sai qu’era tua duretat de còr t’empedirà hèr bèra causa pr’amor de complader-me a jo.
Salomon senténcie: ‘Eth de còr incorregible traparà finaument era calamitat e eth malastre’.
En veir Melibèu eth ròstre de desengust dera sua hemna Prudéncia, li responec damb aguestes paraules:
Senhora, te prègui que non t’anuges pes mies opinions, donques que ja te’n sabes de qué sò emmaliciat e anujat, causa que non ei estranha: es irascibles non son guaire conscients de çò que diden o hèn.
Plan per aquerò declare eth profèta qu’es uelhs plorosi non ven damb claretat.
Conselha-me e ditz-me çò que volgues, pr’amor que sò prèst a complader-te; pr’amor que, encara que me repotègues per çò dera mia peguesa, non per aquerò deisharè d’estimar-te e d’admirar-te.
Salomon afirme que ‘aqueth que repotègue ath pèc, traparà mès amor qu’eth que l’enganhe damb trendes paraules’.
Alavetz, era senhora Prudéncia li responec:
Sonque me hèsqui veir anujada e airosa entath tòn pròpri profit.
Salomon ac confirme: “Mès digne de laudança ei repotegar ath pèc pes sues lhocaries que laudar-lo e arrir-se’n des sòn desvaris”.
Eth madeish Salomon ahig que “eth ròstre aspre d’un òme (ei a díder, era sua seriositat e rigidesa) corregís e esmende ath pèc”.
Melibèu responec:
Non posqui refusar es tues nombroses opinions, pr’amor que me les presentes e argumentes damb soliditat.
Ditz-me brèument eth tòn conselh e volontat, que sò prèst a executar-la e a amiar-la a tèrme.
Alavetz, era senhora Prudéncia li desvelèc eth sòn prepaus damb aguestes paraules:
Te conselhi, sustot, que hèsques es patzes damb Diu e te reconcílies damb Eth e damb era sua gràcia.
Pr’amor que, coma t’è dit anteriorament, per çò des tues culpes, Diu a permetut que t’arribèssen aguestes penes e afliccions.
Pr’amor que Salomon ditz: “Quan era condicion d’un òme ei agradiua e plasenta dauant es uelhs de Diu, Eth càmbie eth còr des sòns adversaris e les posse a demanar ad aguest òme era sua patz e favor.
Te supliqui que m’autorizes a parlar damb es tòns enemics en privat, sense qu’eri se’n sàpien des tues intencions e prepausi.
E dempús, en saber-me’n des sòns projèctes, te poirè conselhar damb màger seguretat.
Quan era senhora Prudéncia vedec era bona disposición deth sòn espós, deliberèc e ponderèc reflexiuament era forma possibla d’acabar aguest ahèr damb ua erosa conclusión e acabament.
E les manèc er encargue ad aguesti adversaris entà trapar-se solets damb eri en moment avient: les mostrèc damb prudéncia es grani beneficis derivadi dera patz e es grèus perilhs inerents ara guèrra; e les manifestèc damb delicadesa era sua obligación d’empenaïr-se pera injúria e afront inferidi a Melibèu, eth sòn senhor, ada era madeisha e ara sua hilha.
Quan eri escotèren es bontoses paraules dera senhora Prudéncia, mostrèren tau estonament e encantament, que se vederen negadi de gòi indescriptible; e li responeren:
Ai!, senhora, mos as mostrat es beneficis dera mansuetud, tau coma afirmèc eth profèta David.
Damb era tua inusitada bontat, mos aufrisses un perdón non meritat qu’auríem de suplicar umila e contritament.
Atau, donc, te pregam, estimada e brava senhora, damb tota era umilitat qu’èm capaci, que te dignes botar en practica es tues liberaus e generoses opinions vengudes dera tua grana bontat.
Declaram auer inferit a Melibèu tau afront que depasse es limits de çò perdonable.
Mos declaram en deute damb eth e mos comprometem a complir es sues ordenances e decisions.
Te suplicam, senhora, que, en tau cas, era tua pietat femenina empedisque que sigam despossedidi des nòsti bens e condemnadi a mòrt per çò dera nòsta lhocaira.
Qu’ei plan perilhós e grèu, cèrtament, responec Prudéncia, qu’un s’autrege complètament ara opinion e volontat deth sòn enemic, en tot plaçar-se jos eth sòn arbitri e poder.
Salomon avertís: “Credetz era mia opinion, gents, pòbles e prèires dera santa Glèisa; jamès autregetz poder o domèni en vida sus vosati o sus es vòsti hilhs, ne ara vòsta esposa, ne ath vòste amic, ne ath vòste orfanèl,”.
E se Salomon proïbís que s’autrege potestat sus eth còs a frair o amic, damb màger rason enebís qu’un s’autrege ath sòn adversari.
Totun, aguest qu’ei eth men conselh: non maufidetz deth mèn patrón, donques que ne sò segura qu’ei un òme pacific e amable, pietós, prodig e sense cobesença d’isenda o de riqueses.
Çò que mès desire en aguest mon ei era bona fama e era dignitat.
Ath delà, ne sò solide fòrça de qué me consultarà en aguest ahèr, e jo, mejançant era gràcia de Diu Nòste Senhor, m’apraiarè entà arténher que vos reconcilietz damb nosati.
Eri responeren ath còp:
Digna señora, sometem ara tua volontat e aubire es nòstes vides e es nòsti bens.
Ena data que tu decidisques acodiram a complir eth nòste déuer e promesa tau coma senhale era tua bontat: qu’èm prèsti a acceptar era tua volontat e era volontat deth nòste senhor Melibèu.
Prudéncia, un còp escotades aguestes paraules, indiquèc ad aqueri òmes que gessessen sigillosament.
Quan era entornèc ath cant deth sòn marit li condèc er empanaïment des sòns enemics e eth reconeishement umil des sues fautes e era sua disposición a patir bèth castig; solet suplicauen cleméncia e perdon d’aqueth qu’auien ofensat.
Melibèu responec:
Aqueth que cohèsse e s’empenaís dera sua fauta sense desencusar-se, ei digne deth perdón e dera indulgéncia que demane.
Seneca opine: “Se i a confession, existís perdón e gràcia”.
Plan que òc, era confession acompanhe ara innocéncia.
E en un aute lòc afirme eth madeish pensaire: “Merite eth perdón qui cohèsse e s’avergonhe dera sua culpa”.
Per tant, accèpti signar era patz, mès abans creigui convenent demanar era opinion e aprobación des nòsti amics.
Prudéncia, claufida de gòi, repliquèc:
Acabes de parlar d’ua manèra fòrça senada, donques qu’atau coma demanères entà lutar, era opinion, aprobación e ajuda des tòns amics, tanpòc as de hèr es patzes damb es tòns enemics sense es sòns conselhs.
Liegem ena lei: “Ei fòrça normau e convenent que desligue es causes aqueth que les estaquèc”.
Prudéncia manèc ara seguida, ara prèssa, er encargue as sòns parents e amics mès ancians, leiaus e prudents.
Ena preséncia de Melibèu les expliquèc peth menut es eveniments, tau coma è referit abans, en tot demanar-les era sua opinion e pensament sus era decisión mès convenenta entà adoptar.
Quan es amics de Melibèu aueren deliberat sus er ahèr de referéncia, se mostrèren fòrça partidaris de mantier era patz e era tranquillitat, e li suggeriren a Melibèu que, damb animositat conciliadora, autregèsse gràcia e perdón as sòns adversaris.
Prudéncia, un còp entenut eth conselh des sòns amics e era conseqüenta aprobación de Melibèu, eth sòn espós, s’alegrèc intimament de veir que tot se desvolopaue segontes es sues intencions, e didec:
Ditz un vielh provèrbi que non s’a de deishar entà deman aquerò que se pòt hèr aué.
Per tant, senhor, te demani que manes, entàs tòns enemics, emissaris discrèts e intelligents entà que, en tòn nòm, declaren que, se vòlen pactar era patz e un convengut s’an de presentar aciu sense demora.
Aguesta indicación se complimentèc de seguit.
Es colpables enemics de Melibèu, en escotar es paraules des emissaris, s’alegrèren des naues; responeren a Melibèu e as sòns parents damb un ton umil, respectuós e agraït, e, en compliment des indicacions recebudes, se premaniren a vier damb es emissaris.
Per tant, se filèren de cap ara cort de Melibèu acompanhadi d’uns pòcs e autentics amics coma testimònis e intercessors.
En trapar-se ena preséncia de Melibèu, aguest les dirigic es següentes paraules:
Qu’ei vertat que vosati, sense cap motiu, ne rason justificada, m’auetz otratjat e ofensat fòrça, madeish qu’a Prudéncia, era mia hemna, e ara mia hilha.
Entréretz ena mia casa d’ua manèra violenta e m’otratgères de manera qu’ètz acusadi de mòrt.
Que voi saber, donc, se deishatz eth castig e reparación d’aguest otratge enes mies mans e enes dera mia hemna.
En nòm de toti, eth mès sabent des tres responec atau:
Pro que mo’n sabem, senhor, de qué non èm digni de presentar-mos dauant dera tua nòbla, digna e senhoriau cort; es nòstes fautes e eth prigond escarni qu’auem costat a un senhor de tan nauta categoría coma tu, mos hèn creditors a morir.
Ça que la, en pensar ena gran bontat e misericèrdia que toti t’atribuissen, auem decidit doblegar-mos dauant dera tua nauta e pietosa noblesa.
Qu’èm prèsti a acceptar es tues determinacions.
Te suplicam qu’era tua clementa misericòrdia age en consideración era nòsta umila somission e sincèr empenaïment e mos perdone eth criminau otratge cometut.
Mo’n sabem qu’eth pes dera tua bontat, reflectida ena tua grana pietat e magnanimitat, depasse era malesa des nòsti crims e culpes.
Te suplicam, donc, que mos perdones er òrre afront que cometérem contra era tua dignitat.
Dauant d’aguestes paraules, Melibèu, les hèc incorporar e, damb grana afabilitat, acceptèc es sues promeses e aufriments, qu’apuèren damb garantides e juraments, e les citèc entà ua data determinada; alavetz les harie conéisher era sua senténcia.
Dempús d’auer acordat aquerò tornèren entara sua casa, e Prudéncia credec convenent preguntar quina resvenja aplicarie Melibèu as sòns enemics.
Melibèu responec:
Prudéncia repliquèc:
Les confiscarè totes es sues riqueses e les despatriarè entà tostemp.
Aguesta serie ua decisión crudèu e indiscrèta, donques que tu ja as pro riqueses e non n’as besonh des d’autrú.
S’obrèsses atau, te cridarien probablament de cobejós.
D’aguest vici toti an de húger, pr’amor que, coma afirme er apostòl, “era arraïc de toti es maus ei era cobesença”.
Qu’ei milhor pèrder bens damb aunor qu’enriquir-se damb desaunor e afronts: toti mos cau esforçar entà auer bona reputacion.
Que non ei pro, ath respècte, auer un bon nòm: mos cau procurar tostemp obrar de sòrta que s’aumente.
Que ja ei escrit: “Quan non se renauís e s’assolide, era anciana bona fama d’un s’esbugasse lèu”.
Pr’amor qu’ei escrit que “aqueth qu’abuse deth poder e dera fòrça autrejadi se merite pèrder es sòns privilègis”.
Mès encara que podesses condemnar-les ad aguesta pena segontes eth dret, me pensi qu’en aguest cas, non ac auries de hèr.
Aquerò equivalerie probablament a repréner era guèrra.
Te cau saber que ‘guaire mès considerat ei eth mandat, màger ei era aubediéncia’.
Atau, donc, t’exòrti a que non sigues venjatiu.
D’aguesta manèra sauvaràs eth tòn bon nòm, era tua pietat e misericòrdia serán dignes de laudança, e era tua actuación non será motiu de posterior empenaïment.
En enténer Melibèu es laudables arguments e solides rasons dera sua esposa, reconeishec guaire discrètament lo conselhaue e l’ensenhaue, e se dobleguèc ara volontat de Prudéncia, e cuelhec era bona intención que la guidaue.
Acceptèc dempús obrar en conseqüéncia en tot seguir es conselhs dera sua hemna, e balhèc gràcies a Diu, soleta hònt de bontat e de vertut, per auer-li autrejat ua esposa tan discrèta.
Plan per aquerò, en arribar era data que sòns adversaris vengueren dauant d’eth, les parlèc en ton afectuós e les didec:
Vosati obrèretz mau e m’otratgèretz, possadi peth vòste orgulh, presompcion e holia, actuant damb negligéncia e ignorancia.
Totun, en veir e considerar era vòsta grana umilitat, e verificar eth vòste empenaïment e contrición dera vòsta colpa, jo me senti ahiscat a èster clement e a perdonar-vos.
Plan que òc, s’acodim contrictes e empenaïts des nòstes fautes dauant dera presencia deth Diu Nòste Senhor, Eth, tan brave e pietós, mos perdonarà es nòstes fautes e mos acuelherà ena sua etèrna benaurança.
Amen.
Quan auí acabat eth relat de Melibèu e era senhora Prudéncia e era sua bontat, er ostatgèr comentèc:
Donques que sò un òme aunèst, m’auria estimat mès qu’era mia hemna auesse escotat aguest conde que béuer un barril de cervesa.
Jamès ei pacienta damb jo coma Prudéncia damb Melibèu.
Pes uassi de Crist!
Tostemp que me premanisqui a hèr-li ua repassada as mèns sirvents ges era, damb granes vergues, e sorriscle: “Aucís a toti aguesti gossets!
Resvenja ara tua hemna!
Peth còs de Crist, balha-me eth tòn guinhauet.
Tu te demores damb era mia filosa e vè-te’n a hilar!”.
Deth maitin enquiara net era cançoneta qu’ei tostemp era madeisha: “malerosa de jo que me maridè damb un leitèr o damb un monard covard, que se dèishi intimidar per quinsevolh tipe, e que non gause apuar es drets dera sua hemna”.
Se non me boti ena peleja, me cau húger.
Pr’amor que se non, sò perdut se mòstri eth mendre senhau de tardança o mens valentia qu’un león.
Per tòrt sòn, bèth vesin m’aucirà.
Que sò perilhós agarrant eth guinhauet, mès non gausi acarar-me damb era.
Per cèrt, es sòns braci son fòrts.
Vo’n saberíetz se l’ofenséssetz e la contradidéssetz.
Mès deishem aguest tèma e seguim.
Senhor monge, didec, non botetz era cara entristida.
Ara que vos tòque a vos.
Guardatz, lèu auem arribat en Rochester!
Mès, òc ma hè, que non me’n sai deth vòste nòm.
Dilhèu sir John?
O sir Albon?
O sir Tomàs?
En quin monastèri demoratz?
Valguem Diu qu’auetz era pèth suau.
Que non se retire en arren a un esperit o penitent.
Que i a boni peishèus aquiu a on demoratz.
Deuetz, solide, èster un oficiau, un digne sacristan o un venedor.
Solide que deuetz èster eth patrón quan ètz ena vòsta casa.
Que non ètz un enclastrat ne un novici, senon un administrador astut e discrèt.
E se qué díder dera vòsta corporéncia e ròstre?
Un polit exemplar entad aguesta ocasión.
Li demani a Diu que confone ad aqueth que vos hec entrar en religión.
Solide que ja auíetz d’auer sarrat a mès d’ua hemna.
S’auéssetz tanta licéncia coma poténcia entà autrejar-vos ath plaser de procrear auríetz engendrat fòrça creatures.
Qui vos botèc en aguesta ampla cleda?
Se jo siguessa Papa, que Diu me perdone, non solet a vos, senon a fòrça tèstes tonsurades que van per aquiu les balharia esposa.
Eth mon qu’ei perdut!
Era religión s’a hèt a vier era mihor part dera procreación.
Nosati, es laïcs, qu’èm en aquerò nans.
Des arbes vielhs surgenten descendents malautissi.
Aquerò hè as nòsti eretèrs mès hloishi e fragils sense capacitat d’engendrar.
Aquerò hè qu’es nòstes hemnes sagen de conquistar as fraires.
Demoren milhors servicis d’eri que de nosati enes plasers der amor.
Redena!
Non les paguen damb luxemburgs.
Non vos emmalicietz, senhor monge, encara que hèsca trufaría.
Es vertats gessen entre trufaría e trufaría.
Aguest nòble monge repliquèc sense alterar-se:
M’esdegarè, tau que ei convenent entara mia aunestetat, tà condar-vos un, dus o tres condes.
E s’escotatz, d’ara endauant vos relatarè era vida de Sant Eduard.
O, se non, vos posqui relatar quauquarren tragic.
Ena mia cèla qu’è aumens cent narracions.
Aquerò les costèc era mòrt.
Aguesti condes apareishen versificats en examètres o vèrsi de sies pès.
Tanben se compausen en pròsa e en vèrsi de plan desparièra estructura.
Me pensi que damb aguesta explicación ei pro.
Desencusatz-me se non seguisqui un orde cronologic estricte, ja sigue sus es Papes, Emperaires o Reis.
Me sautarè er orde d’aparicion segontes es dictadi des erudits.
Quauqui uns les botarè abans que d’auti, tau coma me venguen ena memòria.
Desencusatz era mia ignorància.
Qu’arrés sónie cègament ena prosperitat, senon que cuelhe exemple d’aguesti casi ancians e vertadèrs.
Començarè damb Lucifèr, encara que non ère òme, senon àngel.
Pr’amor qu’a maugrat de qué era divessa Fortuna non pòt damnatjar as angels, per çò deth sòn pecat queiguec dera sua nauta posicion entath lunfèrn, a on encara i é. Lucifèr, eth mès brilhant des angels, ei ara Satanàs, e jamès s’escaparà deth malastre que queiguec.
Cuelhetz coma exemple a Adam, non engendrat d’impur espèrma uman, senon emmoltlat peth madeish dit de Diu en camp a on ara se trape Damasc.
Senhoregèc tot er Eden, exceptat d’un solet arbe.
Cap òme ena tèrra a possedit jamès es riqueses d’Adam, enquia qu’era sua mala conducta l’amièc, dera grana prosperitat, enquiath trabalh, era misèria e eth lunfèrn.
Vedetz, per exemple a Samson, qu’eth sòn neishement siguec anonciat per un àngel fòrça abans de qué arribèsse, e se consagrèc a Diu Totpoderós e recebec grani aunors enquia que perdec era vista.
Jamès n’auec un aute dera sua fòrça e deth valor qu’auie; mès condèc eth sòn secret ara sua hemna, e aguesta l’amièc entath malastre.
Samson, aguest gran e poderós guida, qu’aucic a un león tant qu’anaue per un camin entà ua nòça, en tot esbocinar-lo complètament damb es sues dues mans coma soleta arma.
Mès era sua traïdora hemna persutèc un e un aute còp enquia que se’n sabec deth sòn secret.
Alavetz era traïdora lo delatèc as sòns enemics e lo deishèc per un aute marit.
Ena sua ràbia e furor, Samson agarrèc tres cents vops e, estacant-les pera coa, les amassèc e calec huec, que damb aquerò usclèren totes es cuelhetes deth país, quitament es vinhes e olivères.
Tanben aucic, eth solet, a un milenat d’òmes damb ua maishèra de saumet coma arma.
Dempús d’auer-les aucit, sentec tanta set que se pensèc que se morie e li predèc ath Senhor que s’apiadèsse deth sòn malastre e l’envièsse quauquarren entà béuer.
Alevetz, d’un des caishaus d’aquera reseca maishèra de saumet gessec ua hònt qu’assadorèc era sua set.
D’aguesta sòrta Diu acodic ena sua ajuda, coma ditz el Libre de Jutges.
Ua net, en Gaza, a maugrat des filistèus que se trapauen ena ciutat, arrinquèc es pòrtes dera madeisha a fòrça viua, e, cargant-se-les ena esquia, les amièc naut de tot d’un tuca a on toti les poderen veir.
S’eth gran e plan poderós Samson, tant estimat e aunorat pes auti, non auesse revelat eth sòn secret as hemnes, eth mon jamès n’aurie contemplat un aute de parièr.
Per orde deth messatgèr angelic non tastaue eth vin ne beueie beuendes fòrtes, ne permetie que guinhauetes e estalhants s’apressèssen ath sòn cap, pr’amor que tota era fòrça s’estaue e era.
Mès eth que governèc en Israel pendent vint-e-cinc iuèrns seguidi lèu auec de vessar abondoses lèrmes: es hemnes li harien a vier era roïna.
Pr’amor qu’un dia, tant que dormie ena sua hauda, era manèc que li talhèssen eth peu e lo pelèssen e deishèc qu’es sòns enemics desnishèssen eth secret.
Quan lo trapèren en aguest estat, l’estaquèren fòrtament e li treigueren es uelhs.
Abans de talhar-li eth pèu e pelar-lo, arren aurie pogut mantier-lo estacat; ara, ère presoèr en ua tuta e l’obligauen a botjar ua petita mòla.
Que ja pòt ara eth gran Samson, eth mès fòrt des òmes, qu’arribèc a èster jutge d’Israel e viuec en riquesa e esplendor, plorar sense uelhs, lançadi dera felicitat ath cimalh deth malastre!
Aguest siguec eth finau deth praube captiu.
Un dia es sòns enemics premaniren ua hèsta e l’obliguèren a èster entre eri mestrant vestit de blanc.
Se passaue aquerò en un temple claufit de gent.
Mès, a tot darrèr, eth costèc terror e grani estralhs, donques que secodic dues colomnes enquia que queigueren, e alavetz eth temple sancèr s’esbaucèc.
Atau moric, ath cant des sòns enemics, ei a díder, toti es princes e ues tres mil persones periren aquiu en esbauçar-se eth gran temple de pèira.
Non parlarè mès de Samson.
Mès demoratz avertidi damb aguesta anciana e simpla frasa: que cap òme li digue arren ara sua esposa que volgue reaument mantier en secret, mès que mès s’afècte ara seguretat dera sua vida o ara integritat des sòns membres.
Es sòns trabalhs canten era laudança e eth gran renòm de Hercules, eth mès gran des conquistadors, donques qu’en sòn dia siguec un prodigi de fòrça.
Eth aucic ath león de Nemea e s’apoderèc dera sua pèth; umilièc er orgulh des centaures, acabèc damb es arpíes, aqueres herotges e crudèus aus; s’apoderèc des pomes d’aur deth dragon; hec gésser ath gosset Cerverol, eth gosset deth lunfèrn; aucic a Busiro, eth crudèu tiran, e obliguèc ath sòn shivau a avalar-se era carn e es uassi; aucic ara herotja e verinosa Hidra; trinquèc un des dus còrnes d’Aquello, aucic a Caco ena sua tuta de pèira e ad aqueth poderós gigant Anteo; esbocinèc ath temible os d’Erimantos e pendent bèth temps transportèc era vòuta celesta enes sues espatles.
Cap òme auie eliminat tanti monstres coma eth, dès eth principi des temps.
Eth sòn nòm anaue de boca en boca pertot coma sinonim de fòrça e magnanimitat; visitèc toti es reiaumes deth mon e, segontes Trofeo, lheuec un pilar en cada extrèm deth mon entà mercar es sòns limits.
Aguest nòble eròi auie ua aimanta cridada Nejarina, frèsca coma ua ròsa de mai.
Es erudits afirmen qu’era li manèc ua atrasenta camisa naua (ua camisa fatau) que, malerosament, auie estat empodoada damb tant engenh qu’abans de passar miei an dempús d’amiar-la botada, era carn comencèc a desprener-se des uassi.
Totun, i a persones sabentes que non li balhen eth tòrt ada era e acusen a un tau Neso, encara que Hercules amièc aguesta camisa sus eth sòn còs nud enquia qu’eth podom enneric era sua carn.
Quan vedec que ja non i auie remèdi e que se moririe empodoat, se caperèc de brases usclantes, donques que preferic morir peth huec abans que per tòrt d’un podom.
Atau moric Hercules, famós e poderós.
E ara pregunti: “Qui pòt, ne per un moment, confiar ena velleitosa Fortuna?” Es que seguissen es camins d’aguest mon turbulent quèn en malastre soent abans de saber qué ei çò que les arribe.
Qu’ei sabent aqueth que se coneish ada eth madeish.
Estatz-vos, donc, ara demora, pr’amor que quan era capriciosa Fortuna vò enganhar, demore e esbauce ad aqueth qu’ei naut de tot dera manèra mès inesperada.
Quina lengua pòt descriuer avientament eth poderós tron, eth preciós tresaur, eth gloriós sceptre e era reiau majestat deth rei Nabucodonosor, que conquistèc dus còps era ciutat de Jerusalem e s ehec a vier es veires sagradi deth temple?
Eth tron reiau se trapaue en Babilònia, era sua glòria e orgulh.
Crestèc as mès beròis hilhs dera reiau casa d’Israel e les convertic a toti en eunucs.
Entre es sòns esclaus se trapaue Daniel, qu’ère eth mès escarrabilhat de toti es hilhs d’Israel, donques qu’interpretèc es sauneis deth rei quan non i auec cap sabent en Caldea que sabesse endonviar eth sòn corrècte significat.
Aguest rei vanitós e assadorat de glòria encarguèc que li hessen ua estatua d’aur de seishanta codes de nautada e sèt d’amplada, e ordenèc que joeni e vielhs saludèssen e reverencièssen aguesta imatge; es que se remissen a aubedir serien uscladi en un horn rosent.
Mès ne Daniel ne es sòns dus joeni companhs voleren someter-se a semblabla orde.
Capinaut e acimelat, aguest rei de reis credec qu’eth Diu seigut ena glòria jamès lo privarie dera sua nauta posición; ça que la, perdec còp sec eth sòn tron e se convertic en quauquarren semblable a ua bèstia e caminèc pendent bèth temps entre animaus sauvatges, minjant hen coma se siguesse un bò e dormint ar aire liure e jos era ploja.
Es sòns peus creisheren coma plomes d’agla e es sues ungles coma es garres d’un audèth de presa, enquia que quauqui ans dempús Diu lo perdonèc e l’entornèc era facultat de rasonar.
Alavetz balhèc gràcies a Diu, tant qu’es lèrmes s’escolauen peth ròstre.
Pendent era rèsta dera sua vida viuec en temor de pecar o d’abusar; enquiath dia que lo botèren en taüt, sabec que Diu ère tot poder e misericòrdia.
Eth sòn hilh Baltasar governèc eth reiaume dempús que sa pair passèsse a milhor vida; totun, non hec eth mendre cas des ensenhaments recebudi de sa pair, senon que siguec de còr orgulhós, viuec damb pompa e magnificéncia e, ath delà, siguec un impenitent idolatra.
Era sua nauta posición l’assolidèc en sòn orgulh.
Ça que la, era fortuna l’esbaucèc e dividic eth sòn reiaume.
Un dia que hège ua hèsta entàs sòns nòbles, pr’amor de botar-les mès alègres, cridèc as sòns oficiaus e les didec:
Anatz a cercar toti aqueri veires qu’eth mèn pair se hec a vier deth temple de Jerusalem enes diez deth sòn trionf e balhem gràcies as dius deth cèu per çò der aunor qu’es nòsti ancessors mos leguèren.
Era sua esposa, es nòbles e es concubines beureren ar arràs diuèrsi vins en aguesti veires sagradi.
Alavetz eth rei lheuèc era vista e guardèc ena paret, a on vedec ua man sense braç qu’escriuie ara prèssa sus era madeisha.
En campar aguesta visión, tremolèc de pòur e alendèc prigondament, tant qu’era man qu’autant l’auie espaurit escriuie: “Mane, Tecel Fares”, e arren mès.
Cap magic en tot eth país sabec interpretar eth significat de çò escrit, exceptat de Daniel, que lèu ac expliquèc dident:
Ò Rei!
Diu l’autregec ath vòste pair glòria, aunor, un reiaume, un tresaur e ingrèssi; mès eth ère orgulhós e non cranhie a Diu, per çò qu’Aguest cuelhec resvenja e li treiguec eth reiaume.
Alavetz Diu cuelhec pietat d’eth e lo reposèc en sòn reiaume damb eth sòn aspècte normau.
Ara tu, eth sòn hilh, sabent que tot aquerò ei vertat, ès orgulhós coma ne siguec ta pair, te rebelles contra Diu e ès eth sòn enemic; ath delà as auut era pògavergonha e era gausardaria de béuer enes sòns veires sagradi, e d’eri tanben an begut era tua hemna e es tues aimantes en tot profanar-les.
Ar arràs de tot, rendes culte pervèrs a fausi dius.
Plan per aquerò te demoren grani patiments.
Cre-me, era man qu’escriu: “Mane, Tecel Fares” sus era paret a estat enviada per Diu.
Eth tòn reiaume que s’a acabat: qu’as estat mesurat e as estat trapat en fauta.
Eth tòn reiaume será dividit e autrejat as medi e pèrses.
Aquera madeisha net eth rei siguec mòrt e eth sòn tron ocupat per Dario, encara que non auie cap tipe de dret sus eth.
Senhors, era moralitat d’aguesta istòria ei: non i a seguretat en poder.
Quan era velleitosa Fortuna vò pèrder a un òme, li trè eth sòn reiaume, es sues riqueses e es sòns amics, autant es de nauta coma es de baisha condición.
Es amics qu’un òme hè ena prosperitat me pensi que lo convertirán en enemic ena adversitat, provèrbi que non sonque ei cèrt, senon que se pòt aplicar universaument.
Sus era fama de Zenobia, era reina de Palmira, es pèrses escriueren qu’ère tan gausada e auie tau domèni des armes que cap òme la depassaue en fortalea, linhatge e d’auti nòbles atributs.
Per sang, descenie de reis pèrses.
Non diderè qu’ère era mès beròia des hemnes, mès era sua figura non auie cap defècte.
Dès era sua mainadesa evitaue quinsevolh trabalh femenin e solie gésser enes bòsqui, a on, damb es sues granes flèches de caça, vessèc era sang de mès d’un cèrvi sauvatge.
Corrie tan rapidament qu’enquia e tot les podie agarrar.
En arribar ena edat adulta, solie aucir leons, leopards e ossi en tot esbocinar-les, e hège çò que volie damb eri sonque damb es sues mans.
Solie cercar atrevidament es tutes des bèsties sauvatges e vagar pendent era net pes montanhes, dormint ar aire liure.
Podie lutar damb quinsevolh joen, per mès agil que siguesse, e someter-lo pera fòrça; enes sòn braci arren se li podie resistir.
Mantenguec era sua virginitat sauva e segura, mespredant eth hèt de veder-se sometuda a quinsevolh òme.
Ça que la, a tot darrèr, a maugrat des sues longues dilacions e dobtes, es sòns amics artenheren maridar-la damb Ordenato.
Vos cau saber qu’eth compartie es sòns gusti e es sues idies.
Totun aquerò, un còp sigueren junhudi, viueren alègra e erosament, donques que s’estimauen reciprocament damb grana trendesa, exceptat d’ua causa: jos cap desencusa li permetie ajaçar-se damb era mès d’un còp en cada ocasión, pr’amor qu’eth solet objècte ère portar en mon a un hilh que podesse créisher e multiplicar era raça.
Se dempús der acte era vedie que non auie quedat prenhs, alavetz consentie qu’eth hesse era sua volontat un còp mès, mès solet un còp; e se vedie qu’auie quedat prenhs, alavetz aguest plaser li demoraue vedat ada eth pendent quaranta longues setmanes, e dempús li permetie era repetir er acte.
Que ja podie Odenato rabiar e pregar, que non artenhie arren mès dera sua esposa.
Pr’amor qu’era afirmaue qu’ère vergonhós e lasciu per part d’ua hemna qu’eth sòn marit li hesse er amor per bèra auta rason.
Odenato li balhèc dus hilhs varons, qu’era elevèc e eduquèc ena vertut e ena sabença.
Mès entornem ena nòsta istòria.
Qu’ei impossible descríuer era sua magnificéncia ena sua vaishèra e vestimenta.
Anaue totafèt vestida d’aur e pèires precioses; eth hèt d’anar a caçar non la privaue de trapar eth temps sufisent entà arténher dominar prigondament diuèrses lengües: eth sòn màger gòi ère apréner mejançant es libres se com amiar ua vida vertuosa.
Mès, entà abreujar aguesta istòria, diderè qu’era e eth sòn marit èren dus formidables guerrèrs, que conquistèren en retengueren damb man fèrma fòrça grani reiaumes d’Orient e diuèrses esplendides ciutats que pertanhien ara majestat imperiau de Roma.
Es sòns enemics jamès artenheren hèr-la hùger tant qu’Odenato siguec viu.
Ara plan, aqueri que volguen liéger sus es sues batalhes contra eth rei Shapur e d’auti, e com se desvolopèren aguesti eveniments, per qué era hec es sues conquistes e quin titol o dret auie sus eres, era sua pòsteriora desgràcia e pena e com siguec assetjada e capturada, les cau consultar ath mèn mèstre, eth Petrarca.
Vos asseguri qu’escriuec pro sus aguest ahèr.
Quan Odenato moric, era retenguec es sòns reiaumes e lutèc personaument contra es sòns enemics damb tau feresa, que non quedèc prince o emperador en aqueres tèrres que non sentesse alegría se non li declaraue era guèrra.
Establiren alliances formaus damb era entà poder víuer en patz e la deishèren montar e caçar quan volesse.
Ne Claudio, emperador de Roma, ne Galieno, que l’auie precedit, ne cap armeni, siri, egipci o arab amassèc jamès pro valentia entà acarar-se damb era, donques que cranhien que les aucisse damb es sues pròpries mans o les hesse húger damb tota era sua armada.
Es sòns dus hilhs vestien règiament, coma correpon as eretèrs deth reiaume de sa pair.
Se cridauen Herviano e Timalao, segontes es pèrses.
Mès era velleitosa Fortuna tostemp barrege mèu damb hèu.
Aguesta poderosa reina non podec durar massa, e aquera hec que queiguesse deth tron en mès abjecte malastre e roïna.
Quan eth govèrn de Roma venguec en mans d’Aureliano, aguest planegèc resvenjar-se dera reina e partic contra Zenobia damb es sues legions.
Artenhec hèr-la hùger e, a tot darrèr, l’agarrèc.
Manèc encadiar a Zenobia e as sòns dus hilhs e entornèc entà Roma.
Entre d’autes causes qu’aguest gran roman, Aureliano, cuelhec, se trapauen eth sòn car de combat, tot caperat d’aur e jòies, que se hec a vier damb eth entà qu’eth pòble ac podesse veir.
Era caminèc dauant d’eth, ena sua capitada, damb corona de reina, damb cadies d’aur ar entorn deth sòn còth e vestits damb jòies incrustades.
Ai, Fortuna!
Era, qu’un còp siguec eth terror de reis e emperaires, ei ara contemplada pera massa.
Era, qu’enes atacs foribunds vestie casco e assautaue es mès fòrtes ciutadèles, li cau amiar ara còfa de hemna; aquera que sostenguec enes sues mans un florit scèptre, li cau ara amiar ua filosa e guanhar-se eth menteniment.
Nòble e aunorable Pèire, glòria d’Espanha, qu’era Fortuna quilhèc en tan gran esplendor, qu’auem toti es motius de lamentar era tua mòrt malerosa.
Eth tòn frair te hec enlà dera tua pròpria patria; mès tard, pendent un assetjament, sigueres enganhat mejançant ua estratagèma e amiat entà ua tenda a on eth madeish t’assassinèc e te succedic en tòn reiaume e prebendes.
Qui s’endonvièc aguesta viletat e aguest infame pecat?
Ua agla nera sus un camp de nhèu, agarrada en ua arrama pintada de ròi coma ua brasa usclant.
Qui ajudèc ar assassin en aquerò qu’auie de besonh?
Un nin de marridesa.
Non un Oliver de Carlomagno, tostemps escrupulós en leiautat e aunor, senon un Oliver-Ganelon corromput per subordinacions, siguec eth qu’amièc ath nòble rei en param.
Tanben, ò nòble Pèire, Rei de Chipre!, per çò des tues abiletats guerrères guanhères era ciutat d’Alexandria.
Molti pagans patiren pena per tòrt tòn, e plan per aquerò es tòns pròpris vasals t’aueren enveja e t’assassinèren un maitin ena tua pròpria jaça, per çò dera tua hèta cavalaresca coma solet motiu.
D’aguesta sòrta, era Fortuna, que govèrne e guide era sua arròda, amie as òmes dera alegría enquiara pesantor.
Per qué non è de condar era tua mala fortuna, gran Bernabé, vescomde de Milan, diu deth plaser e escarni de Lombardia, dès qu’escalères pic tan naut?
Eth hilh deth tòn frair, que te deuie leiautat per partida dobla, per çò d’èster eth tòn nebot e eth tòn gendre, hec que morisses ena sua preson; eth perqué, o eth com, que non ac sai; sonque sai que t’auciren.
Per pietat non existís cap lengua que posque descríuer se com eth comde Ugolino moric lentament de hame.
A pòca distancia, enes entorns de Pisa, se lhèue era tor qu’en era siguec empresoat damb es sòns tres hilhs petits, eth màger des quaus a penes compdaue cinc ans d’edat.
Ò, Fortuna, be n’ès de crudèu engabiant a taus auderets!
E ena madeisha preson siguec condemnat a morir eth bisbe de Pisa, Rogelio, que l’auie acusat de faus e que per aguesta acusación era gent se revoutèc e l’empresoèc, coma è dit.
Er escás aliment e beuenda que se li balhaue a penes ère pro, ath delà d’èster pòc nutritiu e de mala qualitat.
Un dia, apruprètz tara ora que, de costum, se li hège a vier eth minjar, eth carcerèr barrèc es pòrtes dera tor.
Eth presoèr l’entenec perfèctament, mès carèc; ça que la, quauquarren li didec ath sòn còr que pensaue deishar-lo morir de hame.
Ai!, per qué neishí?, exclamèc, e es sòns uelhs se neguèren de lèrmes.
Eth sòn hilh mendre, de tres ans d’edat, li didec:
Pair, per qué plores?
Quan mos hará a vier eth carcerèr eth minjar?
Non te rèste ja pan?
Qu’è tanta hame que non posqui dormir.
Pro que volesse Diu que me dormissa entà tostemp!
Atau non me n’encuedaria dera hame que me rome peth vrente.
Non i a cap auta causa que desira tant coma un tròç de pan!
Atau parlaue eth mainatge, un dia darrèr der aute, enquia que, emparant-se ena hauda de sa pair, li didec.
Adishatz, pair mèn.
Me morisqui.
Li hec un punet a sa pair e moric.
Quan sa pair, damb eth còr esbauçat, vedec que s’auie mòrt, en sòn dolor se nhacaue es braci e cridaue:
Ò Fortuna!
Es sòns tres hilhs, pensant que se mossegaue es braci de hame, en sòrta de mossegar-se- les de pena, li dideren:
Ò, pair, non hesques aquerò!
Aguestes sigueren exactament es sues paraules; un dia o dus dempús d’aquerò, s’ajacèren ena hauda de sa pair e moriren.
Eth pròpri comde se desespèrèc e tanben peric de hame.
Tau siguec era fin deth poderós comde Pisa, a qui era Fortuna lo privèc dera sua nauta situación.
Mès que ja ei pro d’aguesta trágica istòria; aqueth que desire ua versión mès extensa deth relat li cau liéger ath gran poèta d’Italia, Dante, pr’amor qu’ac descriu deth començament enquiath finau sense ométer paraula.
Encara que Neron ère tan pervèrs coma quinsevolh diable en potz mès hons deth lunfèrn, auie jos eth sòn domèni es quate parts deth mon, segontes mos conde Suetomo.
L’encantauen es jòies e era sua vestimenta ère brodada, de cap a pès, damb robins, safirs e pèrles blanques.
Cap emperaire vestic damb màger somptuositat qu’eth, o siguec mès vanitós e exigent.
Un còp s’auie botat ua tunica, ja non la volie tornar a veir.
Possedie un magasèm de hilats de hiu d’aur entà vier a pescar en Tiber quan se l’acodie divertir- se atau.
Eth sòn mendre desir qu’ère era lei, e era Fortuna l’aubedie coma se siguesse era sua amiga.
Manèc usclar Roma entara sua diversión e aucir as sòns senadors entà entener-les sorrisclar e plorar; aucic ath sòn frair e s’ajacèc damb era sua fraia.
De sa mair ne hec un espectacle malerós: dauric eth sòn vrente entà contemplar eth lòc qu’auie estat concebut.
Be n’auec de pòc sentiment dera sua mair!
Ne ua soleta lèrma queiguec des sòns uelhs en veder-la.
Simplament observèc:
Qu’ère ua hemna de bon veir.
Ja vos podetz preguntar com ei que podec eméter un judici dauant dera sua beresa mòrta.
Manèc que li hessen a vier vin, que beuec de seguit, encara que sense mostrar cap senhau de pena.
Quan eth poder ei aliat dera crudeutat, eth podom cor massa prigondament.
De joen, aguest emperaire auec un tutor que, se non ei qu’es libres mestisquen, ère eth modèu dera sabença morau dera epòca.
Aguest l’ensenhèc cultura e educación.
Neron siguec intelligent e tractable mentre aguest tutor l’auec ath sòn cargue, e se passèc fòrça temps abans de qué eth despotisme o quinsevolh aute vici gausèsse entrar en sòn còr.
Neron admiraue fòrça ad aguest tau Seneca, donques que parli d’eth, pr’amor que solie pelejar-lo damb fòrça circonspección per çò des sòns vicis, tient paraules en sòrta de còps, donques que li didie:
Senhor, un emperaire li cau èster vertuós e detestar era opression.
Plan per aquerò, Neron hec que se suicidèsse en tot daurir-se es venes deth braç mentre se banhaue, morint sanguinat.
Ça que la, Seneca madeish, alistèc morir d’aguesta sòrta en banh, abans de patir d’autes tortures.
D’aguesta forma Neron aucic ath sòn estimat tutor.
Arribèc eth dia qu’era Fortuna se cansèc de protegir era enòrma arrogància de Neron, e, encara qu’ère fort, era n’ère mès.
Plaçar a un òme tan negat enes sòns vicis en ua posición tan nauta e deishar que lo criden emperaire.
Ua net, eth pòble se lheuèc contra eth per çò des sòns molti delictes.
En veder-lo, Neron s’escapèc silenciosament pes pòrtes deth palai; anaue solet e piquèc en ua pòrta, qu’ath sòn darrèr confiaue trapar ajuda; mès coma mès cridaue e mès fòrt picaue era pòrta, autant mès de prèssa botauen barroulhs es deth laguens, pr’amor de qué no entrèsse.
Arribèc un moment que se n’encuedèc de qué s’auie enganhat.
Non gausant seguir picant, se n’anèc.
Pertot, eth pòble cridaue e sorrisclaue en tot cercar-lo, enquia qu’eth, damb es sòns pròpries aurelhes, les entenec cridar:
A on ei Neron, aguest maudit tiran?
Lèu se tornèc lhòco de pòur e preguèc pietosament as dius que l’ajudèssen, mès era ajuda non arribèc jamès.
Miei mòrt de pòur correc entà un jardín entà amagar-se, a on trapèc a dus campanhards seigudi ath cant d’un enòrme huec.
Les demanèc as dus que li braquèssen eth cap entà que, dempús dera sua mòrt, non se cometesse cap ignomínia que lo desaunorèsse.
En non saber se qué hèr entà escapar deth sòn destin, se suicidèc: era divessa Fortuna arric era sua pròpria trufaría.
En sòn dia, cap capitan deth rei auie conquistat mès reiaumes, ère mès omnipotent en camp de batalha o possedie màger arrogància e magnificéncia que Holofernes, qu’era Fortuna abracèc amorosament e l’amièc per a on volec, enquia qu’un dia, abans de saber se qué passaue, se trapèc sense cap.
Non sonque es òmes lo cranheren temerosi de pèrder era sua libertat o es sues riqueses, senon qu’eth les obliguèc tanben a renonciar ara sua fe.
Nabucodonosor ei Diu, declarèc, e cap aute diu a d’èster adorat.
Arrés gausèc contradíder eth sòn edicte, exceptat ena plaça fòrta de Betulia, a on Eliakim ère prèire.
Ara observatz era mòrt de Holofernes: ua net jadie totafèt embriac ena sua tenda tant espaciosa coma un granèr e se trapaue ath miei des sues tropes, quan, a maugrat deth sòn poder e esplendor, ua hemna, Judit, li talhèc eth cap mentre dormie.
Sense èster vista pes tropes, s’esguitlèc dehòra deth campament en tot hèr-se a vier eth cap entara ciutat.
Que non mos cau relatar era ludenta majestat deth rei Antiòc, era sua grana arrogància e es sòns pervèrsi delictes.
Jamès n’auec un aute coma eth.
Liegetz en libre des Macabèus çò que siguec, es orgulhoses ostentacions que hec, com queiguec deth cim dera prosperitat e de quina forma tan miserabla moric ena pala d’un tucò.
Mès, sustot, auie en òdi ath pòble de Diu.
Pensant que jamès Diu poirie doblegar eth sòn orgulh, les condemnèc a mòrt en tot someter-les a torments e patiments espaventosi.
Mès, coma qu’es judius auien costat ua terribla derròta a Nicanor e Timotèu, cuelhec tau òdi contra eri que manèc que, ath mès córrer, li premanissen eth sòn car de guèrra, jurant ath madeish temps damb ràbia que partie de seguit entà Jerusalem, e que sus aguesta ciutat harie sénter era sua fúria e colèra damb era màger crudeutat.
Mès es sòns plans lèu sigueren esbauçadi.
Diu lo castiguèc durament per çò d’aguestes menaces damb ua herida invisibla incurabla que li rosigaue es entralhes, enquia que non podec tier eth dolor.
Un castig vertadèrament just, donques qu’auie torturat es entralhes de d’auti.
A maugrat deth sòn torment, non cessèc enes sòns pervèrsi prepausi e ordenèc as sues tropes que se premanissen entà gésser de seguit; totun, abans de saber se qué passaue, Diu castiguèc totí es sues ostentacions e arrogàncies, donques que queiguec pesadament deth sòn car en tot herir-se de tau sòrta que non podie caminar ne cavaucar, senon qu’auie d’èster amiat en ua sèra per tòrt des sues macadures ena esquia e enes costats.
Ôrres vèrmes s’arrossegauen peth sòn còs; d’aguesta forma tant ignominiosa queiguec sus eth era resvenja de Diu.
Pudie tant orriblament, qu’arrés des que lo suenhauen dia e net podie suportar era flaira.
Pendent aguest torment, plorèc e se planhèc e se’n sabec de qué Diu ei eth Senhor dera Creacion.
Era pudesenca flaira dera sua carrònha costaue nausèes autant ada eth coma a totes es sues tropes; arrés lo podie transportar.
Damb aguesta mala flaira e ath miei de terribles dolors moric miserablament en cim d’ua montanha.
Atau siguec se com eth marrit assassin, que tantes lèrmes e planhs auie costat, recebec eth castig que merite era sua arrogància.
Era istòria d’Alexandre eth Gran ei tan sabuda, que totes es persones damb usatge de rason se’n saben de totes o de quauques ues des sues hètes.
Conquistèc tot eth mon pera fòrça, exceptat quan es sòns enemics li demanèren era patz, per çò dera sua formidabla reputación.
En quinsevolh lòc que siguec, umilièc er orgulh d’òmes e bèsties d’un extrèm en aute dera Tèrra.
Que non se pòt establir cap comparaçon entre eth e es auti conquistadors.
Tot eth mon tremolèc de terror dauant d’eth.
Siguec modèu de cavalerositat e magnanimitat, era divessa Fortuna lo nomentèc eretèr de toti es sòns aunors.
Tan plen ère, eth, de valor leonin, qu’arren, exceptat deth vin e des hemnes, podie frenar era sua ambicion de grani trabalhs e grani hètes d’armes.
De qué servirie vantar-lo nomentant a Dario e a d’auti cent mil reis, princes, ducs e comdes valents que vencec e sometec?
Qué mès posqui díder senon que tot eth mon, de punta a punta, ère sòn?
Encara que parlèssa etèrnament dera sua grana proesa cavaleresca, non serie pro.
Segontes eth libre des Macabèus, regnèc pendent dotze ans.
Ère hilh de Felip de Macedonia, eth prumèr rei de Grècia.
Ò, nòble e excellent Alexandre!
Qui podie saber que series empodoat pera tua pròpria gent?
Hènt as dats damb era divessa Fortuna, transformèc eth tòn sies en un, sense vessar ua soleta lèrma.
Qui botarà lèrmes enes mèns uelhs entà lamentar era mòrt d’aguest èsser nòble e generós que governèc eth mon sancer coma se siguesse un solet reiaume e encara non ac considerèc pro, tan plen ère d’esperit d’ambicion?
Qui m’ajudarà a acusar ara traïdora Fortuna e a condemnar eth podom, colpables ambdús de tau infamia?
A truca de sabença, valor e enòrmes esfòrci, eth conquistador Juli se quilhèc dera sua umila condicion ara de rei, en tot conquistar tot Occident, per tèrra e per mar, pera diplomàcia o pes armes, en tot hèr-lo tributari de Roma, que d’era mès tard se convertic en emperaire, enquia qu’era Fortuna li virèc era esquia.
En Tesalia eth gran Cesar lutèc contra eth sòn soèr Pompèu, qu’auie jos eth sòn comandament a tota era cavalaria d’Orient.
Ena sua proesa exterminèc o hec presoèrs a toti exceptat es pòqui que hugeren damb Pompèu.
Aguesta hèta meravilhèc ar Orient sancer.
E li calec balhar es gràcies ara divessa Fortuna, que tan ben s’auie portat damb eth.
Deishatz-me que, de moment, me planha per Pompèu, eth nòble governant de Roma, que hugec dempús d’aguesta batalha.
Un des sòns òmes, un vil traïdor, lo decapitèc e li hec a vier eth cap a Juli confiant guanhar-se eth sòn favor.
A tau fin amièc era Fortuna ath malerós Pompèu, conquistador d’Orient.
Juli entornèc de nauèth en Roma trionfant e coronat de laurèrs; mès, damb eth temps, Bruto Casio, que tostemp auie envejat era sua grana eminéncia, hilèc en secret ua subtila conspiración contra Juli (coma dempús relatarè) e alistèc eth lòc precís qu’auie d’èster guinhauetejat; Juli venguec en Capitòli un dia, coma acostumaue, e aquiu siguec assautat còp sec peth traïdor Bruto e d’auti des sòns enemics que l’escotelèren damb es sues dagues, en tot caperar-lo de herides.
Totun, se non ei qu’era istòria s’enganhe, sonque se planhèc dera prumèra escoterada, o coma molt dera dusau.
Tan nòble ère eth còr de Cesar e tant estimaue er aunor e era decéncia que, a maugrat deth dolor que li costauen es herides mortaus, se botèc eth mantèl sus es sues cueishes tà qu’arrés podesse veir es sues parts.
Mentre dormie, miei inconscient e sabent qu’era mòrt se l’apressaue sense remèdi, s’en brembèc dera decéncia.
Se voletz liéger era istòria complèta, consultatz a Lucano, a Suetonio e a Valerio, qu’an escrit era istòria deth principi enquiath finau, e veiratz se com era Fortuna siguec prumèr amiga e dempús enemiga d’aguesti grani conquistadors.
Que cap òme confie en sòn favor, mèslaèu, que sigue tostemp ara demora.
Se non, ja vedetz er exemple d’aguesti dus conquistadors.
Er opulent Creso siguec pendent un temps rei de Lidia, qu’eth pròpri Ciro reverenciaue damb admiración, mès ath miei de tot eth sòn orgulh siguec hèt presoèr e amiat entath huec pr’amor de morir usclat.
Ça que la, queiguec deth cèu tau deluvi qu’amortèc es ahlames, çò que li permetec escapar-se.
Mès que non auec en compde er avís, e era divessa Fortuna acabèc en tot penjar-lo d’ua horca, pr’amor que, en escapar-se, non podec tier-se e entamenèc ua naua guèrra.
Coma qu’era divessa Fortuna manèc era ploja entà poder-li perméter era hujuda, eth ère convençut de qué es sòns enemics non poirien aucir-lo.
Ath delà, ua net auec un sòmi que l’agradèc tant e l’aumplic de tant orgulh qu’eth sòn còr s’inclinèc entara resvenja.
Sonièc qu’ère filat en un arbe.
Aquiu Jupiter lauaue era sua espatla e es sòns costats, tant que Febo li portaue ua tovalhòla entà secar-se.
Quedèc tan holat d’orgulh, que li demanèc ara sua hilha, qu’ère ath sòn costat, que l’expliquèsse eth significat, donques que sabie qu’era auie ua grana sabença.
Era hilha interpretèc eth sòmi d’aguesta manera:
Er arbe represente ua horca.
Jupiter te mane ploja e nhèu.
Febo damb era sua tovalhòla neta represente as arrais deth solei.
Pair, qu’ei segur que seràs penjat, te lauarà era ploja e te secarà eth solei.
D’aguesta sòrta, era sua hilha, qu’eth sòn nòm ère Fania, li balhèc un clar avís.
A maugrat de tot, Creso, er orgulhós rei, moric penjat; eth sòn tron reiau non li servic d’arren.
Era moralitat de totes es tragèdies qu’ei era madeisha: qu’era Fortuna tostemp ataque as reiaumes prepotents quan mens s’ac demoren.
Pr’amor que, quan es òmes fiden en era, s’esbugasse e amague darrèr d’ua broma era sua cara reludenta.
Damb aquerò que mos as relatat que ja n’auem pro.
Entara majoritat dera gent un shinhau de malastre qu’ei sufisent.
A jo, sense cap de dobte, me desagraden es relats sus era queiguda des poderosi e çò de contrari m’alègre: veir se com un òme de condición umila se lhèue e prospère en tot assolidar-se ena prosperitat.
Aguestes causes còsten gòi e son es que s’aurien de condar.
Òc, comentèc er anfitrión.
Pes campanes de Sant Pau!, que dides era vertat.
Aguest monge fanfarrone massa.
Mentèc ara Fortuna vestida damb un mantèl o causa semblabla.
Tanben mentèc ara tragèdia, coma auetz escotat.
Redena!.
Plorar e planher-se sus aquerò que s’a passat non a remèdi.
Tanben ei penible escotar causes tristes, tau coma auetz dit.
Senhor monge, qu’ei pro!
Que Diu vos age!
Eth vòste relat shòrde ath grop.
Que non vau un sò horadat: manque alegría e tantarra.
Per tant, senhor monge, senhor Pèire, qu’atau se cridaue, vos prègui que mos condetz quauquarren desparièr.
Se non auesse estat peth trinhonar des campanetes que pengen dera vòsta brida mos auríem adormit toti, a maugrat de qué era hanga ei aciu plan prigonda.
Qu’auríetz condat en bades era vòsta istòria, pr’amor que, coma diden es sabents, eth hèt de non auer auditòri non ajude a condar un conde.
Se bèth un relate quauquarren interessant, tostemp cuelhi eth messatge.
Senhor, didetz-mos bèra causa sus era caça, se vos platz.
Non, repliquèc eth monge.
Non è talents de jogar.
Alavetz er anfitrión, damb lenguatge rude e dret, se dirigic de seguit ath capelhan de monges:
Apressatz-vos, senhor prèire, vietz, apressatz-vos, mossen Joan!
Condatz-mos quauquarren qu’alègre eth nòste còr.
Va, encara que cavauquetz sus un rossin.
Qu’ei parièr qu’era vòsta montura sigue prauba e prima!
Se vos servís, qu’ei parièr.
Tietz eth còr alègre!
Aquerò ei çò qu’impòrte.
Òc, òc senhor.
Atau parlèc a toti e a cada un de nosati aguest doç prèire, aguest òme de Diu, mossen Joan.
Ara seguida comencèc eth relat.
Qu’auie amiat ua vida plan dura e simpla, dès que deishèc d’èster esposa, pr’amor qu’auie pòques proprietats e ingrèssi.
Se mantenguie era e es sòns dus hilhs, minjant aquerò que Diu les manaue: possedie tres granes truèges, non mès, tres vaques e ua oelha cridada Molí.
Era sala e eth minjador a on era avalaue es sues frugales parves èren caperadi de soja.
Non auie besonh de sauces picantes, pr’amor que cap aliment delicat arribaue enes sòns pòts.
Era sua dièta alimentària qu’ère parièra ath sòn abitatge.
E, atau, jamès queiguec malauta per minjar massa; ua dièta moderada, exercici e un còr satisfèt èren tota era sua medecina.
Cap tipe de gota l’empedie barar, cap tipe d’apoplexia la preocupaue; non beuie vin, ne blanc ne nere.
Era màger part des plats que se mestrauen ena sua taula èren blanqui e neri: lèit e morisco (aliments que jamès li mancauen), heda fregida e, bèth còp, un o dus uèus; pr’amor qu’era ère leitèra de pòca importància.
Auie un pati tancat e entornejat d’ua hòssa seca pera part exteriora, qu’en eth sauvaue un poth cridat Chantecler.
Cantant que non auie rivau en tot eth país.
Era sua votz ère mès doça qu’era der òrgue que sonaue ena glèisa es dies de missa.
Eth sòn cant ère mès exacte qu’un relòtge o qu’eth deth campanau dera abadia.
Sabie per instint cada revolución dera linha equinocciau en aquera población, donques que cada quinze grads, ara ora precisa, solie cantar matematicament.
Era sua cresta ère mès ròia qu’era milhor deth corrau, e eth sòn perfil, merletat coma eth mur d’un castèth.
Eth sòn bèc, nere, ludie coma eth carbon; es sues pautes e dits, de color blu cèu, e es ungles, mès blanques qu’un liri; es sues plumes auien eth color d’aur brunit.
Aguest nòble poth auie ath sòn cargue 7 garies entath sòn gòi; qu’èren es sues companhes e aimantes, e totes se li retirauen en colorum.
Ara qu’auie es colors mès polidi en còth la cridauen era beròia Madame Pertelote.
Qu’ère cortesa, auie fòrça tacte, elegància e sabie èster ua bona companha.
Ère tan beròia, qu’eth còr de Chantecler li pertanhie e ère fèrmament estacat ath sòn dès qu’era auie solet ua setmana.
Be n’ère d’erós eth, damb eth sòn amor!
En trincar eth dia, quina delícia entener-les cantar en doç acòrd “eth mèn amor se n’a anat”!
Pr’amor que, en aqueri tempsi, m’an condat qu’es animaus e es audèths sabien parlar e cantar.
Plan, donc, se passèc qu’un maitin, plan d’ora, tant que Chantecler ère seigut damb es sues esposes ath cant dera beròia Pertelote sus era garièra der abitatge, comencèc a panteishar coma un òme qu’a ua terribla malajadilha quan dormís.
En enténer Pertelote aqueth sarabat s’espauric e exclamèc:
Còr mèn, estimat, qué t’a arribat?
Per qué panteishes atau?
T’auries d’avergonhar.
Chantecler repliquèc:
Se te platz, non te’n hèsques.
Soniaua qu’èra ara madeish en ua angoisha tau, qu’eth mèn còr encara ei en tot tremolar de pòur.
Pro que volgue Diu que sigue favorable eth mèn sòmi e desliure eth mèn còs d’entrar en crotón lord!
Pr’amor que soniè que, tant que passejaua d’un costat en aute peth nòste pati, vedí a ua creatura, que se retiraue a un gosset, damb talents d’agarrar-me e hèr-me passar a milhor vida.
Encara sò miei mòrt de pòur per çò deth sòn aspècte.
Non ei estranh que panteishèssa.
Au, au, repliquèc era.
Non te hè vergonha, pauruc?
Per Diu, qu’ei enes cèus, qu’acabes de pèrder eth mèn còr e eth mèn amor.
Juri aciu madeish que non posqui estimar a un covard.
Pr’amor que, diguen çò que volguen es hemnes, era vertat ei que totes desiram s’ei posible marits que siguen valents, sabents, generosi e meritants dera nòsta confiança; non volem aganidi, ne estupids, ne as que s’espaurissen quan ven ua arma; tanpòc as fanfarrons.
Per amor de Diu!
Com non te hè vergonha de dider-li ara tua estimada que i a quauquarren que te cau pòur?
Qu’ei que non as còr d’òme damb aguesta barba qu’amies?
Ai de jo!
Qu’ei que t’espaurissen es sòmis?
Diu sap qu’es sòmis non son qu’estupiditats.
Es sòmis son eth resultat de minjar massa; a viatges les còsten es bugassi en estomac e ua barreja d’umors massa abondosi.
Desencusa-me, mès sò segura de qué eth sòmi qu’aueres anet vie der excès de bila ròia ena sang, qu’ei çò que hè qu’era gent age terribles mausòns restacadi damb flèches, lengües ròies de huec, enòrmes bèsties enforismades de color ròi, lutes e gossets de totes es mides e formes.
Exactament madeish qu’eth sentiment nere dera malenconia hè que fòrça gent criden enes sues malajadilhes quan dormissen, en sénter eth temor d’ossi o taures neri, o d’èster arrossegadi per diables neri tanben.
Te poiria condar d’auti umors que còsten fòrça rarrabastatges ara gent mentre dormís, mès que voi acabar çò de mès lèu posible.
Per cèrt, non siguec Caton, aqueth òme tan sabent, que didec un còp: “Non ne hèsques cabau des sòmis”?
Per vida mia e pera mia amna, eth milhor conselh que te posqui balhar ei que te purgues d’aguesti dus umors.
Aguesta qu’ei era vertat.
Entà estauviar temps, coma que non i a potecari ena ciutat, te diderè jo madeisha es tipes d’èrbes que t’ajudaràn a recuperar era santat.
En nòste pròpri pati traparè es èrbes qu’es sues proprietats naturaus te purgaràn de cap a pès.
Mès, per amor de Diu, non te’n desbrembes!.
Tu qu’as un temperament molt coleric, per çò que te cau sajar qu’eth solei de meddia non te trape plen d’umors caudi, pr’amor que s’aguest ei eth tòn estat, me jògui dus pennys que cuelheràs fèbres tercianes o ua calor que te costarà era mòrt.
Pendent un parelh de dies te cau seguir ua dièta leugèra de vèrmes, abans de préner es laxatius: laurèr, èrba de Santa Margarida, misharnons, ellebòr (totes creishen aciu), eufòrbia, o era gèdra deth nòste polit jardin.
Pica-les aciu madeish a on creishen e minja-te-les.
Coratge, marit, per amor de Diu!
Que non te cau pòur d’aguesta malajadilha!
Aquerò qu’ei tot.
Senhora, repliquèc eth poth, fòrça gràcies pera tua información.
Totun, per çò que hè a Caton, que tanta fama auec pera sua sabença, a maugrat qu’escriuec que non mos auem de preocupar des sòmis, per Diu que traparàs fòrça opinions contràries en libres ancians escrits per òmes de màger autoritat que Caton; que me pòs creir.
An demostrat perfèctament, per experiencia, qu’es sòmis son auguris des alegries e penes que patiram ena nòsta vida actuau.
Que non mos ac cau discutir; era experiéncia mos balhe era pròva.
Per çò que, de besonh, les calec desseparar-se aquera net, en tot anar cada un en ua aubèrja desparièra e acceptant era que se les aufrie.
Plan, donc, molt abans de trincar eth dia, se passèc qu’aguest darrèr sonièc que, mentre ère en lhet, eth sòn amic lo cridaue:
Ai de jo!
Que serè assassinat aguesta net en aguest estable de bòs a on me lòtgi.
Vene a ajudar-me, frair, o morirè.
Vene de seguit!
Mès qu’ac tornèc a soniar dus còps mès, e eth tresau còp li semblèc qu’eth sòn amic se l’apressaue e li didie:
Guarda aguestes herides tacades de sang!
Lhèua-te d’ora peth maitin e ena porta occidentau dera ciutat veiràs un car plen de hiems a on, secretament, an amagat eth mèn cadavre.
Non ac dobtes: artura aguest car.
Se vòs saber era vertat, siguí assassinat per çò deth mèn aur”.
E damb aguest ròstre esblancossit e guardades pietoses me balhèc toti es detalhs deth sòn assassinat.
Quan arribèc en estable de bòs, lo comencèc a cridar, mès er ostalèr li didec:
Eth vòste amic se n’a anat, senhor.
Gessec dera ciutat a trincar deth dia.
Alavetz, en votz nauta demanèc resvenja e justíca per aguest crim cometut:
Qu’ei laguens d’aguest car, tibat e regde, damb era sua boca totafèt dubèrta.
Anatz a cercar as magistrats qu’era sua missión ei mantier er orde ena ciutat, Ajuda!
Auxili!
Eth mèn amic jatz aquiu mòrt, aquiu laguens!
Era gent arribèc ath mès córrer e lancèc eth contengut deth car en solèr.
Aquiu, ath miei des hiems, trapèren ar òme nauèth assassinat.
Guardatz se com Nòste Senhor tostemp revèle es crims, donques qu’ei just e vertadèr.
Aquerò ac vedem cada dia.
Er assassinat ei tant abominable e odiós dauant dera justicia de Diu, que non pòt tier que rèste amagat pendent dus o tres ans.
Aguesta qu’ei era mia pensada.
Ath delà, en capitol següent deth madeish libre trapè, e non exageri, era istòria de dus òmes que, per bèra rason, aurien estat ja en tot crotzar eth mar entà un país luenhant, se non auessen patit eth vent en contra e s’aueren de demorar en ua ciutat proxima ath pòrt.
Atau, donc, se n’anèren a dormir damb er in de sarpar londeman.
Mès a un des dus òmes, quan dormie, l’arribèc ua causa meravilhosa.
Se sarpes deman, t’estofaràs; qu’ei aquerò tot çò que me cau dider-te.
Cap sòmi m’espaurirà ne empedirà que me tenga as mèns ahèrs, li repliquèc.
Que non li balhi cap importància ath tòn sòmi.
Non ei senon un param.
Era gent tostemp sònie damb chots, monards e tota sòrta de causes que d’eres arrés ne compren eth sentit; causes que jamès sigueren ne jamès serán.
Mès çò que jo veigui ei que tu te vòs quedar aciu perdent eth temps e non profitar era marèa.
Plan, donc, Diu se’n sap de qué me hè dò, mès bon dia!.
Mès abans qu’eth viatge per mar auesse arribat ena mitat dera singlada (non me demanes eth perqué o qué siguec çò que non anèc ben), era quilha deth vaishèth siguec arrincada per bèth accident e eth vaishèth se n’anèc ath hons damb era sua tripulación, dauant dera guardada de d’auti vaishèths pròches qu’auien sarpat ath madeish temps.
Lo liegí ena vida de Sant Kenelmo, eth hilh de Kenulfo, eth gran rei de Mercia.
Un dia abans d’èster assassinat, auec ua vision deth sòn sòmi.
Era sua hilhuquèra l’ac interpretèc peth menut e l’avertic que se sauvèsse d’ua traïson; mès coma que sonque auie sèt ans, non ne hec cabau des sòmis; autant brave ère eth sòn esperit.
Per Diu!
Balharia era mia camisa tà qu’auéssetz liejut era istòria coma la liegí jo.
Ath delà, te prègui que consultes er Ancian Testament.
Qu’ei que Daniel pensaue qu’es sòmis èren ua pegaría?
Lieg tanben sus Jusèp, e veiràs s’es sòmis, a viatges (que non digui tostemp), son o non son avisi d’eveniments deth futur.
Pensa en Faraon eth rei d’Egipte, e en sòn Majordòm e eth sòn pastissèr.
Dilhèu es sòns sòmis non aueren cap conseqüéncia?
Per exemple, qué te semble aquerò de Creso, eth rei de Lidia?
Non sonièc qu’ère seigut en un arbe, causa que significaue que serie penjat?
E, dempús, qu’auem tanben a Andromaca, era esposa de Hector.
Aquera madeisha net abans de qué Hector perdesse era vida, era sonièc que peririe s’anaue a combàter aqueth dia.
Era l’avertic, mès que siguec inútil: partic a lutar sense hèr-ne cabau, e Aquiles l’aucic.
Mès aguesta ei ua istòria massa longa entà condar-la ara: que ja lèu hará dia.
Me cau partir.
Ath diable damb eri!
Non les posqui tier!
Senhora Pertelote, t’asseguri que, en ua causa, Diu òc qu’a estat bontadós damb jo: tostemp que campi er encantament deth tòn ròstre e aguesti cercles ròis qu’enròden es tòns uelhs, toti es mèns temors despareishen.
Qu’ei ua vertat der Evangèli que Mulier est hominis confusio; senhora, eth significat en latin ei: era hemna ei era complèta alegría e felicitat der òme.
Donques, coma te didia, quan de net nòti eth tòn mòfle costat ath cant deth mèn (malastre qu’eth nòste barron deth garièr sigue tant estret que non posca montar-te!
E, dident aquerò, baishèc, donques que ja hège dia, e ath sòn darrèr totes es garies.
Cacaregèc entà cridar-les, pr’amor qu’auie trapat un gran de milhòc en pati.
Qu’ère reiau e majestuós e ja non cranhie arren; agarrèc a Pertelote vint còps e la montèc tanben vint còps, abans d’acabar eth dia.
Que semblaue un esquiu león; se hège veir caminant de naut en baish, coma se non volesse cauishigar eth solèr; quan trapaue un gran de milhòc cacarejaue e totes es hemnes acodien de seguit.
Mès, vau a deishar a Chantecler en tot neurir-se coma un prince reiau en sòn palai e relatarè era aventura que l’arribèc.
Eth mes de mars (qu’en eth comencèc eth mon e Diu creèc ar òme) s’auie passat complètament e auien passat trenta dus dies d’aguest prumèr de mars, quan Chantecler caminant capinaut damb es sues sèt hemnes ath costat, lheuèc era guardada entath solei (que se trapaue a vint-e-un grads e mès en signe de Taure) e se’n sabec per simple instint de qué èren es nau.
Deishèc anar un alègre quiquiriquí e higec:
Eth solei s’a lheuat mès de quaranta un grad en cèu.
Senhora Pertelote, reina deth mèn còr, escota ad aguesti audèths erosi.
Com canten!
Guarda se com brotoen aguestes flors!
Ça que la, un moment dempús se traparie en un grèu trebuc, donques que ja sabem qu’ara felicitat li seguís era aflicción.
Diu sap plan ben qu’es gòis terrenaus passen lèu; e un retoric que sàpie escríuer poesía eleganta poirà confirmar qu’aquerò ei cèrt sense cap pòur de mancar ara vertat.
Que m’escoten es òmes sabents!
Balhi era mia paraula de qué aguest relat ei tan cèrt coma eth libre de sir Lancelot deth Lago, a qui es hemnes autant veneren.
Mès entornem entath tèma.
Avisat d’auança per un “sòmi” supraterrenau, se passèc qu’un vop, nere coma eth carbón, traïdor e sense principis, qu’auie viscut pendent tres ans en un petit bòsc pròche, auie penetrat, a trauèrs dera clòsa, en interior deth corrau qu’er orgulhós Chantecler solie frequentar damb es sues esposes.
S’ajoquèc en un camp de caulets a on s’amaguèc enquia lèu meddia, demorant eth moment avient de lançar-se sus Chantecler, madeish que hèn es assassins que demoren eth moment d’aucir.
Ò, traïdor criminau qu’ès ara demora en tòn amagader!
Ò, tu, dusau Iscariòt, nau Ganelon!
Faus ipocrita!
Ò, tu, dusau Sinon, aguest grèc que li balhèc a Troia era aflicción totau!
A, Chantecler, maudit sigue eth dia que baishères volant des barrons deth corrau!
Eth tòn sòmi pro que t’avertic de qué aqueth podie èster un dia perilhós entà tu.
Mès se passe que, coma opinen quauqui sabents, çò que Diu a previst a d’arribar indefectiblament.
Totun, jo non posqui arribar ath hons dera qüestion coma aqueth sant teològ Sant Agustin, Boecio o eth bisbe Bradwardine e dider-vos s’era divina presciéncia de Diu ahisque necessariament a un tà que realize quinsevolh acte en particular (quan digui “necessariament” voi díder “sense mès” o s’un ei en situación de decidir liurament çò que hará o deisharà de hèr, autanplan quan Diu sap per auança qu’er acte en qüestion aurà lòc o s’eth hèt de què ac sàpie non obligue en absolut exceptat per “necessitat condicionau”).
En taus problèmes non entri en absolut.
Eth mèn conde, coma podetz enténer, solet tracte d’un poth que ne hec cabau deth conselh dera sua hemna (damb resultats desastrosi) e baishèc en corrau eth madeish maitin dempús deth sòmi que vos è condat.
Es conselhs des hemnes sòlen èster fataus.
Eth prumèr conselh de hemna mos hec a vier a toti dolor e hec qu’Adam siguesse expulsat deth Paradís qu’en eth ère tant erós e tan comòde.
Mès deishem aquerò de cornèr, pr’amor que non pòt oféner ad arrés mespredar eth conselh femenin.
Qu’ac digui de trufaría.
Liegetz es autors que tracten eth tèma e vo’n saberatz de çò qu’an eri de condar sus es hemnes.
Jo sonque me limiti a dider-vos es paraules deth poth, non es mies, segontes es quaus es hemnes son divinitats.
Precisament jo non me posqui imaginar que pogue vier d’eres cap mau.
Pertelote ère fòrça erosa cuelhent un banh de povàs en sable e totes es sues fraies se trapauen aquiu cuelhent eth solei, tant que Chantecler cantaue damb mès alegría qu’ua sirena en mar (Fisiològ afirme que canten ben e damb alegría), quan es sòns uelhs se tachèren en ua parpalhòla que volaue pes caulets e vedec ath vop aquiu amagat, ajocat e ara demora.
Que se li gelèc un quiquiriquí ena gòrja e sentec temor coma un òme agarrat peth panic e sorrisclèc: “cocococ”; ja sabem qu’un animau sent desirs irrefrenables de húger quan ve ath sòn enemic naturau, encara que jamès age botat es sòns uelhs en eth.
Atau, quan Chantecler lo vedec aurie hujut s’eth vop non auesse exclamat de seguit:
Bon dia, senhor, a on vatz?
Com ei que vos còsti temor, se sò eth vòste amic?
Que seria un monstre se vos costèssa bèth mau o dammatge.
Que non è vengut a espiar-vos; era vertadèra rason d’èster jo aciu ei entà entener-vos cantar.
De vertat vos diqui qu’auetz ua votz tan polida coma era d’un àngel deth cèu, e ath delà botatz mès sentiment cantant que Boecio o quinsevolh aute cantaire.
Eth vòste brave pair, que Diu l’age, e tanben era vòsta mair solien auer era amabilitat de visitar era mia casa damb grana satisfacción mia.
Que me shautarie poder-vos acuélher ena mia casa tanben.
Pr’amor qu’en aquerò de cantar, que me demora cèc se bèth còp è escotat a quauquarrés cantar peth maitin milhor qu’ac hège eth vòste pair, se non ètz vos madeish.
Reaument tot aquerò que cantaue li gessie deth còr.
Entà arténher es nòtes mès nautes, se botaue tan regde que semblaue qu’es uelhs siguessen tachadi; se quilhaue de puntetes e, estirant eth sòn estirat e long còth, deishaue anar eth sòn potent quiquiriquí.
Ath delà ère un poth de grana perspicàcia e non i auie arrés en parçan que lo depassèsse en cant e sabença.
Qu’è liejut ena òbra Burnel eth saumet, entre d’auti vèrsi, quauquarren sus aqueth famós poth qu’eth hilh d’un prèire, quan encara ère joen e alhocardit, li trinquèc ua pauta e aquerò li costèc ath prèire pèrder eth cargue; mès, plan que òc, non se pòt comparar era intelligéncia d’aqueth poth e era sabença e discreción deth vòste pair.
Ara, senhor, per caritat, cantatz, e veigam s’ètz capable d’imitar ath vòste pair.
Chantecler comencèc a botjar es ales, encantat per çò d’aguesta vantaria e sense sospechar cap traïson.
Vosati, nòbles, vos cau saber que i a mès vantaires enes vòstes cors, que mentissen entà complader-vos, que aqueri que vos diden era vertat.
Liegetz çò qu’afirme er Eclesiastés sus era adulación e tietz compde dera sua astúcia.
Chantecler se quilhèc sus es puntes des pès damb eth còth estirat entà dehòra e es uelhs fixi e comencèc a cantar çò mès fòrt que podec.
En un virament de uelhs, Maesse Russef, eth vop, sautèc sus eth, agarrèc a Chantecler peth còth, se lo botèc en lomb e se lo hec a vier entath bòsc, pr’amor que non i auie arrés que lo podesse acaçar.
Ò destin inevitable!
Quin malastre que Chantecler abandonèsse es barrons!
Quin malastre tanben qu’era sua esposa non prestrèsse era atención deguda as sòmis premonitòris!
Per cèrt, que tota aguesta mala sòrt arribèc en diuendres.
Ò, Venus, divessa deth plaser!, Chantecler ère eth tòn adorador e te servie damb totes es sues fòrces, mès per gòi que per multiplicar era raça.
Com s’explique que li permetes morir en dia que te pertanh?
Ò, estimat e eminent mèstre Godofredo, que tant emotiuament heres era elegia dera mòrt deth nòble rei Ricard quan moric trauessat per ua flècha!
Pro qu’auessa jo era tua adretia e era tua mestria en planher-te amarament deth diuendres, coma ac heres, donques que siguec diuendres quan aguest rei moric!
Alavetz poiria demostrar-te com compausi ua elegia sus era agonia e eth terror de Chantecler!.
Solide qu’es daunes troianes non deishèren anar tau crit de lamentación quan (segontes se mos conde ena Eneida) queiguec Ilion, e Pirro, damb era espada desgainada, agarrèc ath rei Priamo pera barba e l’aucic, coma eth que deishèren anar aqueres garies espaurides quan hugien dempús de veir com se hègen a vier a Chantecler.
Ara plan, aquera que mès cridèc siguec Pertelote: fòrça mès qu’era esposa d’Asdrubal quan moric eth sòn espós.
Es romans usclèren Cartago, e era, plia de frenetica angonia, se lancèc de bon voler enes ahlames entà trapar era mòrt.
Atau, aqueres desconsolades garies, cridèren madeish qu’es esposes des senadors quan Neron manèc usclar era ciutat de Roma, e aucic as sòns innocents esposi.
Ara permetetz-me que torna ena mia istòria.
Era prauba veuda, en enténer cridar e planher-se as garies, gessec ath mès córrer dera casa damb es sues dues hilhes, just entà veir ath vop húger entath bòsc en tot hèr-se a vier ath poth cargat sus es sòns lombs:
Ajuda, ajuda, detietz ath lairon!
Un vop!
Un vop!
Cridèren e correren ath sòn darrèr, seguidi d’ua multitud d’òmes damb paus.
Toti arribèren corrent: Cool, eth gosset; Talbot e Garlans, damb Malkin, era puncèla, qu’encara amiaue era filosa ena man; es vaques e es vedèths, e enquia e tot es porcèths, acodiren a mand de crebar, espauridi pes idòls des gossets e sorriscles d’òmes e de hemnes.
Ganholauen diables en lunfèrn.
Es lits coaquèren coma se siguessen a punt de esgorjar-les; es auques lheuèren eth sòn vòl entàs arbes, espaurides; autanplan es abelhes gesseren bronzinant deth brunhon.
Vos digui que Jack Straw e era sua còla, quan gesseren a caçar flamencs, jamès deishèren anar crits tant òrres e ensordants coma aqueth dia acaçant ath vop.
Amiauen trompetes de laton, husta, còrnes e uassi e bohauen, brunzinèren e sonèren enquia que semblèc qu’eth cèu s’esbauçaue.
Ara, escotatz, senhors, e vedetz se com era Fortuna còp sec càmbie d’opinion e en.honse er orgulh deth sòn enemic.
Eth poth, deth lomb deth vop estant, se les apraièc entà parlar-li, a maugrat deth terror que sentie, e didec:
Senhor, jo se siguessa vostè cridaria as perseguidors: “corretz entà casa estupids!
Qu’era pèsta vos agarre!
Eth vop responec:
De vertat qu’ac vau a hèr.
E, en parlar, eth poth profitèc era ocasión: se desliurèc dera boca deth vop e pugèc naut de tot d’un arbe.
Quan eth vop vedec qu’eth poth s’auie escapat, exclamèc:
A, Chantecler!
Me semble que m’è portat fòrça mau damb tu quan t’espaurí en tot arrincar-te deth corrau.
Mès t’asseguri que non pensaua hèr-te cap mau.
Baisha e te diderè se qué anaua a hèr.
Per Diu que te diderè era vertat!
Ò, non, repliquèc eth poth.
Qu’era malediccion quèigue sus ambdús, e mès sus jo s’artenhes enganhar-me un aute còp.
Que non me convenceràs damb es tues vantaries tà que barra es mèns uelhs un aute viatge.
Quinsevolh que les mantie clucadi de bon voler quan les aurie d’auer dubèrts de lan en lan, merite que Diu lo castigue.
Non, didec eth vop.
Aquerò ei çò que se passe quan un ei negligit e trebolat e cre ena adulación.
Amics mèns, se credetz qu’aguesta istòria non ei senon ua farsa que tanh a un poth e a ua garia, Sant Pau ditz que tot çò qu’ei escrit, ei escrit entara nòsta instruccion e educación.
Per tant, cuelhetz eth gran e deishatz era palha.
Ara, Pair nòste, que se hèsque era tua volontat, coma ditz Nòste Senhor, e que mos hèsque a toti bravi e mos amie entath Cèu.
Senhor capelhan de monges, didec er anfitrión immediatament.
Benedides siguen es tues anques e es tòns testicles.
Quin conde mès divertit aguest de Chantecler!
Pera mia vida que se siguesses laïc series un perfècte trolhaire de garies.
Pr’amor que s’as tant desir coma poder sexuau, te calerie diuèrses garies, segurament mès de sèt viatges dètz- e-sèt.
Guardatz quina musculatura a aguest graciós prèire.
Quin pièch mès ample e quin còth!
Qu’a era guardada d’un esparvèr.
Non li cau maquilhar-se es uelhs ne de ròi brasilat ne de carmín.
Benedit sigues per aguest conde!
Dempús d’aguest comentari, damb un ròstre alègre, li didec a un aute çò que veiratz.
Donques qu’un còp campe a un òme ociós, aguest qu’ei ara demora d’ua forma contunha enquia atrapar-lo damb es sòns mil subtiles enganhes; l’agarre damb eth sòn hilat, sense encuedar-se’n aguest òme de qué ei agarrat per enemic, enquia que ja lo tie peth cothèr.
Qu’auríem de trabalhar seriosament entà aufrir resisténcia ara ociositat, pr’amor qu’encara que sonque mos preocupam d’aguesta vida, ei evident qu’era dita ociositat ei ua maudida maganha que d’era non vie arren de bon o beneficiós.
Era guitèra qu’a ara ociositat en aute extrèm dera correja, servint solet entà dormir, minjar, béuer e avalar eth producte deth trabalh des auti.
Damb era fin d’aluenhar de nosati eth tipe d’ociositat qu’ei era encausa de tantes calamitats, è sajat de traduir aciu fidèument dera Legenda Aurea era sua gloriosa vida e passion, ó, tu, qu’era tua garlanda ei teishuda de liris e ròses!
Me referisqui a tu, Santa Cecilia, vèrge e mártir.
Tu qu’ès era flor de totes es vèrges; tu, de qui Sant Bernard gaudie escriuent; a tu t’invoquèc era prumèra en aguest principi.
Permet-me celebrar, ò tu, que consòles ath malerós pecador, era mòrt dera tua puncèla que, per merits pròpris, conquistèc era vida etèrna e obtenguec era sua victòria sus er enemic, coma poiratz liéger ena istòria que seguís.
Tu, Puncèla e Mair, hilha deth tòn Hilh; tu, hònt de gràcia, baume des amnes pecadores, qu’en era era bontat de Diu decidic demorar: umila e, totun, exaltada per dessús de totes es creatures, tu ennoblires era nòsta pecadora natura enquia tau punt qu’eth Creador non mespredèc eth vestir e abrigar ath sòn Hilh en carn e uas e hèr d’Eth un èsser uman.
Laguens deth benedit clastre des tues entralhes, er etèrn amor e era etèrna patz (deth mon trin, Senhor e Guida, a qui era tèrra, eth mar e eth cèu lauden etèrnament sense pòsa) cuelhec era forma umana.
E tu, Vèrge Immaculada, amières enes tues entralhes ath Creador de totes es creatures e, ça que la, retengueres era tua puretat de puncèla.
En tu era magnificéncia ei tan junhuda ara gràcia, ara bontat e ara pietat, que tu, solei d’excelléncies, non solet ajudes ad aqueri que te prèguen, senon qu’autanplan abans de qué es òmes solliciten era tua ajuda, soent, per çò dera tua grana bontat, depasses longament es sues pregàries e te convertisses en mètge des sues vides.
Ò, beròia Vèrge, doça e benedida, ajuda ara a ua despatriada en aguest camp d’amarum!
Rebremba ara hemna de Canaan que didec: “es gossets mingen es mores que quèn dera taula deth senhor”; e encara que jo siga ua indigna hilha d’Eva, e per tant, pecadora, accèpta, totun, era mia fe.
E coma qu’era fe sense òbres ei estèrle, autreja-me er engenh e era oportunitat de trabalhar tant, que me posca escapar d’aguesta escura región.
Ò, tu, qu’ès beròia e t’as vist tan ben agraciada, Mair de Crist, estimada hilha de Santa Anna, sigues era mia avocada en aguest plan naut lòc qu’en eth Hosanna se cante etèrnament!
Illumina damb era tua lum era mia amna presoèra, trebolada pera contagiositat deth mèn còs e peth pes dera lascivitat terrenau es pes fauses afèccions.
Ò, tu, eth mèn pòrt e refugi!
Ò, sauvacion des que patissen penes e afliccions, ajuda-me ara, donques que sò a mand de començar eth mèn prètzhèt!
Ça que la, li prègui ad aqueth que liege çò qu’escriui que me desencuse se non me preocupi d’ornar eth conde, pr’amor que sò en tot presentar es paraules e eth sentit d’aquerò qu’un escriuec en reveréncia pera santa.
Jo simplament seguisqui eth curs dera sua vida e vos prègui que milhoretz eth mèn trabalh a on calgue.
Prumèr de tot, voleria explicar era etimología deth nòm de Santa Cecilia jos era lum dera sua istòria.
En anglés signifique “liri deth cèu” (coeli lilia), en representación dera pura castetat, dera virginitat; o dilhèu se cridèc “liri” per çò d’auer era blancor dera sua aunestetat, era frescor dera sua consciéncia e eth doç sabor dera bona fama.
Alternatiuament, Cecilia equivau a díder “caminòu des cècs” (caecis via), degut ar exemple deth sòn ensenhament.
O tanben, segontes è liejut, Cecilia ei compausat de Cèu (coelum) e Lea.
Aciu, en sentit figurat, cèu signifique era sua santa contemplación, e Lea, era sua contunha activitat.
Cecilia se pòt tanben interpretar d’aguesta manèra: “mancada de ceguetat” (caecitate carens), per çò dera grana lum dera sua sabença e des sues resplendentes vertuts.
O tanben dilhèu eth nòm d’aguesta radianta vèrge vie de cèu (coelum) e leos, pr’amor qu’era pòt èster perfèctament cridada “un cèu entara gent” (un exemple de totes es òbres bones e senades).
Pr’amor que leos signifique “gent” en anglés, e dera madeisha manèra que deth cèu se ve eth Solei, era Lua e es esteles, tanben en sentit espirituau un pòt veir en aguesta nòbla vèrge era magnanimitat dera fe, era perfècta claretat dera sua sabença e moltes òbres brilhantes e excellentes.
Era gent culta an escrit qu’es esfères celèstes son velòces, redones e ardentes; Que tanben ère atau era blanca e beròia Cecilia, tostemp velòça e diligenta enes bones òbres, perfècta e sancera ena sua perseverança, tostemp arderosa damb era radianta ahlama dera caritat.
Qu’acabi d’explicar eth sòn nòm.
E è vist escrit que jamès cessèc d’estimar e témer a Diu o pregar-li entà que li conservèsse era sua virginitat.
Ara plan, quan era anaue a maridar- se damb un joen cridat Valerian e arribèc eth dia dera nòça, ère tau era umilitat e pietat deth sòn esperit, qu’amiaue sus era pèth ua tela de saca, amagada jos ua tunica daurada que l’estaue fòrça ben.
E quan er òrgue toquèc ua pèça musicau, era, ath laguens deth sòn còr, entonèc a Diu eth següent cant:
Ò, Senhor, sauva era mia amna e eth mèn còs e mantie-les sense taca, entà que non perisca.
Arribèc era net, e quan, segontes eth costum, se n’auie d’anar entath lhet damb eth sòn espós, li parlèc en privat ad aguest e li didec:
Doç, volut e plan estimat espós.
Te lo vau a condar se me prometes que non ac revelaràs ad arrés.
Valerian se comprometèc jos jurament a que jamès la traïrie en cap circonstància, passèsse çò que passèsse.
A tot darrèr li didec era:
Qu’è un àngel que m’estime damb un amor tan gran, qu’autant se sò desvelhada coma dormida tostemp ei ara demora susvelhant eth mèn còs.
S’eth ve que tu me tòques o me hès amor carnau, t’aucirà còp sec sense dobtà’c ne un solet moment, per çò que moriries ena flor dera joenessa.
Mès se me protegisses damb un amor pur, per çò dera tua puretat t’estimarà coma a jo e te revelarà eth sòn resplendor e eth sòn gòi.
Valerian, inspirat d’aguesta manèra damb era volontat de Diu, repliquèc:
Se me cau fidar en tu, dèisha-me veir ad aguest àngel e dar-li un còp de uelh.
S’ei un vertadèr àngel, actuarè coma m’as demanat; mès, s’estimes a un aute òme, alavetz, cre-me, vos aucirè a ambdús, aciu madeish damb aguesta espada.
Ad aquerò Cecilia repliquèc de seguit:
Que veiràs ar àngel s’atau ac vòs, mès qu’a d’èster damb era condicion de qué creigues en Jesucrist e recebes eth baptisme.
Ges e fila-te entara Via Apia, qu’ei solet a tres miles dera ciutat, e parla damb era gent prauba que demore aquiu, segontes t’instruirè.
Ditz-les que jo, Cecilia, te mani entada eri pr’amor de qué te hèsquen a vier enquiath brave ancian Urban per motius secrets e ua santa finalitat.
Quan tu veigues a Sant Urban, ditz-li çò que t’è condat; e quan ages estat batiat e sigues net de pecat, alavetz, abans d’anar-te’n, veiràs ar àngel.
Cossent damb aguestes instruccions, Valerian partic entath dit lòc e aquiu trapèc ad aguest sant varon Urban, tau coma se l’auie dit, amagat entre es catacombes des sants.
Non perdec temps en dar-li eth messatge.
Dempús de receber-lo, Urban lheuèc es mans d’alegria e deishèc qu’es lèrmes s’esguitlèssen pes sues caròles.
Diu Totpoderós, ò Senhor Jesucrist!, didec eth.
Tu, sembrador der ideau cast e Pastor de toti nosati, cuelh entà tu eth fruit d’aguest seme de castetat que Tu as semiat en Cecilia.
Tau qu’ua abelha, laboriosa e innocenta, era tua puncèla Cecilia te servís contunhament.
Er espós qu’a cuelhut, qu’ère coma un león rampant, l’a manat aciu entà tu, doç coma un anheret.
E mentre er ancian anaue parlant, un aute ancian vestit damb ròbes d’ua blancor radianta, qu’amiaue ena sua man un libre escrit damb letres d’aur, s’apareishec de ressabuda e se quedèc quiet, de pès, dauant de Valerian.
En veder-lo, Valerian queiguec en solèr espaurit e coma mòrt, e alavetz, er aute li comencèc a liéger eth libre:
Totes aguestes paraules èren escrites en aur.
Quan acabèc de lieger-les, er ancian exclamèc:
Cres o non cres en aguestes paraules?
Respon òc o non.
Dempús d’aquerò, er ancian despareishec en aire, sense qu’eth sabesse a on auie anat, e eth Papa Urban hec d’eth un cristian aquiu madeish.
Valerian entornèc en casa e trapèc a Cecilia de pès ena sua cramba damb un àngel.
Er àngel amiaue ena sua man dues garlandes, ua de ròses e era auta de liris; me semble que li balhèc era prumèra a Cecilia e dempús era auta l’ac autregèc ath sòn marit Valerian.
Sauva ben aguestes garlandes, damb puretat de còs e pensament sense taca, didec eth.
Vo’les è hèt a vier entà vosati deth Paradís; vos asseguri que non se passiràn jamès, ne perderán era sua doça flaira, ne la veirà cap persona, se non ei que sigue casta e age en òdi ara marridesa.
Per çò que hè a tu, Valerian, per auer reaccionat tan rapidament ath bon conselh, me pòs demanar çò que desires e te será autrejat.
Ad aquerò Valerian repliquèc:
Qu’è un frair qu’estimi mès qu’a cap òme.
Tant que parlaue arribèc Tiburci, eth frair de Valerian.
En percéber era flaira que se despenie des ròses e des liris, quedèc prigondament estonat ath sòn laguens.
D’a on vie aguesta doça flaira a ròsa e liris que se nòte ena cramba en aguesta epòca der an?, didec.
Dificilament era flaira serie tan penetranta se siguessa en tot cuelher-les damb era man.
Era doça flaira que percebi en mèn còr a cambiat tot eth mèn anament.
Qu’auem, li condèc Valerian, dues brilhantes e resplendentes garlandas: ua blanca coma era nhèu; era auta, rosada qu’es tòns uelhs non pòden veir.
Mès coma qu’è pregat per tu entà que podesses aulorar-les, estimat frair, tanben les veiràs, se t’esdegues a creir e a conéisher era pura vertat.
Tiburci responec:
Ès en tot dider-me aquerò a jo o ac enteni en un sòmi?
Com te’n sabes?, preguntèc Tiburci.
T’ac vau a explicar, repliquèc Valerian.
Era vertat me la mostrèc er àngel de Diu que tu tanben poiràs veir se renóncies as idòles e demores net; mès que non poiràs se seguisses atau.
Sant Ambròsi decidic parlar sus eth miracle des dues garlandes en un des sòns prefacis.
Er excellent e amorós Doctor, solemnament, ditz atau: “Entà recéber era palma deth martiri, Santa Cecilia, plia dera Gràcia de Diu, abandonèc eth mon e enquia e tot era sua jaça de matrimòni; siguec testimòni dera convèrsa entre Tiburci e Valerian a qui Diu ena sua bontat l’autregèc dues garlandes de flors leugèrament perfumades e se les manèc mejançant eth sòn àngel.
Era puncèla amièc as dus òmes entara glòria etèrna.
Eth mon a aprenut vertadèrament era recompensa dera casta devoción ar amor espirituau.
Alavetz Cecilia li mostrèc clarament a Tiburci que totes es idòles èren complètament inútiles, donques que non solet son mudes, senon sordes; e l’ahisquèc a repudiar-les.
Tiburci.
En enténer aquerò, era lo punèc en pièch, plan contenta de qué podesse veir era vertat.
A compdar d’aué, qu’ès eth mèn camarada, li didec aguesta benedida puncèla, beròia e estimada.
Pr’amor que, seguic, dera madeisha manèra qu’er amor de Crist me hec esposa deth tòn frair, per aguest madeish motiu, donques qu’ès prèst a renonciar as tues idòles, te cuelhi per camarada aciu e ara.
Vé-te’n ara damb eth tòn frair e que te batien; purifica-te, ath delà, entà poder contemplar eth ròstre der àngel que t’a parlat eth tòn friar.
A qui?, exclamèc Valerian.
Vòs díder ad aguest Urban qu’a estat condemnat a mòrt tanti viatges e demore en horats e cornèrs, aué aciu, deman aquiu, e non gause ne un solet còp a trèir eth cap dehòra?
Se lo trapèssen e lo denoncièssen, l’usclarien en un fogairon e tanben a nosati entà hèr-li companhia.
E mentre cercam ad aguesta Divinitat que s’amague aquiu en cèu, en aguest mon vam a acabar usclant en fogairon.
Cecilia li responec damb decisión:
Estimat frair, es òmes poirien plan ben crànher, e damb rason, pèrder es sues vides se non existisse ua auta vida qu’aguesta.
Mès non te cau pòur: que i a ua auta vida que jamès poiràs pèrder.
A trauèrs dera sua gràcia, eth Hilh de Diu mos ac a dat a conéisher.
Eth Hilh d’aguest Pair que hec totes es causes; e, plan que òc, er esperit que ven deth Pair a dotat d’amna a totes es creatures damb intelligéncia e capacitat de rasonar.
Enes sues parabòles e miracles, mentre ère en aguest mon, eth Hilh de Diu mos a mostrat que i a ua auta vida qu’en era es òmes pòden demorar.
Estimada fraia, repliquèc Tiburci ad aquerò, non vies de dider-me ara madeish quauquarren parièr ad aquerò: que non i a qu’un Diu, un solet vertadèr Senhor?
Com ei qu’ara me parles de tres?
T’ac vau a explicar abans de qué aja acabat, didec era.
Dera madeisha manèra qu’un òme possedís tres facultats, memòria, imaginación e intelligéncia, madeish pòt auer tres Persones en un solet Êsser Divin.
Alavetz era comencèc a predicar-li seriosament sus era venguda de Crist en mon e li relatèc tot çò tanhent as sòns patiments e particularitats dera sua Passion: com, entà redimir ara Umanitat qu’ère negada en pecat mortau, eth Hilh de Diu se vedec obligat a víuer en aguest mon.
Totes aguestes qüestions les expliquèc a Tiburci.
Dempús d’aquerò, plen de santa aspiración, se n’anèc damb Valerian a veir ath Papa Urban, que balhèc gràcies a Diu e lo batièc damb eth còr claufit de gòi e d’alegria.
Aquiu alavetz li completèc era sua instrucción e lo convertic en cavalièr de Diu.
Dempús d’aguesta ceremònia, Tiburci artenhèc tau gràcia, que cada dia vedie ar àngel de Diu en aguest mon temporau, e totes es gràcies que li demanaue a Diu se l’autrejauen rapidament.
Que serie de mau hèr relacionar es molti miracles que hec Jesús pera sua mediación; mès, a tot darrèr, es oficiaus dera ciutat de Roma les cerquèren e agarrèren, en tot amiar- les dauant deth prefècte Almaqui, que les examinèc e interroguèc enquia saber-se’n des sòns objectius e intencions.
Alavetz les manèc entara estatua de Jupitèr dident:
Ara seguida, un tau Maxim, un subordinat deth prefècte, arrestèc as martirs que me referisqui, mès qu’auec pietat d’eri e se metec a plorar tant que se hègen a vier as sants.
E quan Maxim escotèc es sòns ensenhaments, obtenguec eth permis de sòns borrèus e se les hec a vier de seguit ena sua casa.
Abans que hesse nets, aguesti ensenhaments non solet desliurèren a Maxim e a tota era sua familha des sues fauses credences, senon tanben a toti es sòns executors, e heren que toti eri credessen en un solet Diu.
En escurir, Cecilia venguec damb prèires e les batièren a toti amassa.
Mès endauant, quan hec dia, les parlèc damb grana gravetat:
Ara, estimats soldats de Crist, lançatz de vosati totes aqueres òbres des tenèbres e armatz-vos toti damb era armadura dera lum.
Qu’auetz lutat ua grana batalha entà arténher era vertat; era vòsta corsa a estat corruda e auetz mantengut era fe.
Anatz e recebetz era corona imnarcescibla de lum qu’eth brave jutge, qu’auetz servit, vos autrejarà segontes es vòsti merits.
Pòc dempús d’auer-les dirigit aguestes paraules sigueren amiadi a hèr eth sacrifici.
Ça que la, quan arribèren en lòc, se remiren totafèt autant a aufrir sacrificis coma encens; En sòrta d’açò s’ajulhèren damb eth còr umil e ua plan fèrma devoción.
Sigueren decapitadi aquiu madeish; es sues amnes pugèren dirèctament entath Rei dera gràcia.
Maxim, qu’ac auie vist tot, siguec testimòni de tot, e plorant amarament anoncièc qu’auie vist as sues amnes lheuar-se entath cèu ajudades per angels de claretat e lum.
Es sues paraules convertiren a molti, e, plan per aquerò, Almaqui hec que lo foetèssen damb tau severitat damb un foet de plomb, qu’era sua vida l’abandonèc.
Alavetz Cecilia recuelhec eth sòn cadavre e, secretament, l’acoguèc, ath cant de Tiburci e Valerian, jos ua pèira deth sòn pròpri cementèri.
En saber-se’n, Almaqui ordenèc immediatament as sòns oficiaus qu’anèssen a cercar a Cecilia entà que, publicament, podesse realizar sacrificis e aufrir encens a Jupitèr ena sua presencia.
Mès aqueri, qu’auien estat convertidi pes sòns sabents ensenhaments, plorèren amarament e, credent ath pè dera letra aquerò qu’era afirmaue, cridèren un e un aute còp:
Crist, eth Hilh de Diu e eth sòn Co-Egal, qu’ei servit per tan brave vailet, ei eth vertadèr Diu, aguesta qu’ei era nòsta credença e aquerò ac tiem ar ensems, encara que dempús perigam.
En saber-se’n d’aguesti eveniments, Almaqui ordenèc que li hessen a vier a Cecilia entà poder-la veir.
E aquerò siguec çò prumèr que li preguntèc:
Quina sòrta de hemna ès?
Que neishí nòbla, didec era.
Te pregunti sus era tua fe e religión, encara qu’aquerò te pòt costar problèmes.
As començat eth tòn interrogatòri d’ua manera estupida, repliquèc era.
Que preguntères coma un pèc.
Dauant d’aguesta insoléncia, Almaqui repliquèc:
D’a on très aguestes responses tan mespredoses?
D’a on?, repliquèc era.
Dera consciéncia e d’ua fe franca e bona.
Qu’ei que non as respècte ara mia autoritat?, higec Almaqui.
Eth tòn poder non a arren entà costar temor; eth poder des òmes mortaus non son senon ua bambolha plia d’aire.
Era punta d’ua agulha pòt des.holar eth sòn orgulh.
Que comencères mau e persutes en aquerò, didec.
Dilhèu non sabes qu’es nòsti nòbles e poderosi princes an ordenat que tot cristian sigue castigat se non ei que renóncie ara sua fe e demore liure abjurant d’era?
Es tòns princes son enganhadi e tanben es tòns nòbles, higec Cecilia.
Mos hès colpables per çò d’ua lei estupida, encara que de vertat non èm colpables d’arren.
Qu’ès tu, que te n’encuedes perfèctament dera nòsta innocéncia, eth que mos impute un crim e vèsses òdi sus nosati pr’amor que reverenciam a Crist e amiam eth nòm de cristians.
Mès nosati, que coneishem eth poder d’aguest nòm, non podem abjurar d’eth.
En enténer aquerò, era benedida e santa vèrge se metec a arrir.
Guarda qu’èster condemnada a enténer semblabla estupiditat!, li didec era ath jutge.
Voleries que renoncièssa ara innocéncia e me convertissa en criminau?
Guardar-lo: qu’ei en tot meter-se en ridicul dauant de tot eth tribunau; era sua ment delire, e a era guardada tachada coma un hòl.
Malerosa!, exclamèc Almaqui.
Non te n’encuedes dera posita deth mèn poder?
Non m’an autrejat es nòsti poderosi princes poder e autoritat entara vida o entara mòrt?
Com gauses dirigir-me era paraula damb tanta arrogància?
Que non parli damb arrogància, senon damb fermetat, repliquèc era.
Per çò que hè a jo, posqui díder que nosati, es cristians, auem un òdi mortau ath pecat d’orgulh.
Tu dides qu’es tòns princes t’an autrejat poder de vida o mòrt sus era gent: tu solet pòs destrusir vides.
Tu non as ua auta autoritat o poder.
Aquerò que tu òc pòs díder ei qu’es tòns princes t’an hèt servidor dera mòrt.
Se pretenes èster mès, mentisses, pr’amor qu’eth tòn poder ei escás.
Que ja è tolerat pro insoléncia dera tua part!, exclamèc Almaqui.
Abans d’anar- te’n, hè sacrificis as nòsti dius.
Que non ne hèsqui cabau des insults que m’as lançat contra jo, donques que les posqui suportar coma un filosòf; mès aquerò que non suportarè seràn es insults que lances contra es nòsti dius.
Tu, estupida creatura, responec Cecilia.
Deth prumèr moment que badères boca, cada ua des tues paraules m’an proclamat era tua pegaría e m’as demostrat de totes es manères posssibles qu’ès un oficiau ignorant e un jutge impotent.
Entà çò que te servissen es tòns uelhs corporaus, poiries èster complètmant cèc, pr’amor qu’aguesta cara que vedem toti ei ua pèira, causa totafèt evidenta, ua pèira que tu crides diu.
Seguís eth mèn conselh, donques que non ne pòs hèr cabau des tòns uelhs.
Bota era tua man sus era e paupa-la: veiràs qu’ei ua pèira.
Non te hè vergonha qu’era gent se n’arrisque de tu e se burle dera tua estupiditat?
Pr’amor que toti saben que Diu Totpoderós ei naut de tot deth Cèu, tant qu’aguestes idòles, coma pòs veir aisidament, non servissen d’arren ne entà tu ne entada eri madeishi; de hèt, non valen un sò horadat.
Aguestes e d’autes paraules parières proferic Cecilia enquia qu’Almaqui s’enforismèc e manèc que se la hessen a vier ena sua casa.
Usclatz-la, negada en un banh d’ahlames ena sua pròpria casa, higec eth.
E tau qu’ac manèc, se hèc.
La meteren en ua banhèra, que barrèren, e aluguèren un gran huec dejós, que tengueren alugat net e dia.
Era passèc atau tota era santa net e londeman, mès a maugrat de tot eth huec e eth calor deth banhèra, seguie fresca e sense sénter cap dolor, ne tansevolh sudaue.
Mès en aquera banhèra auie de pèrder era vida, donques que, ena iniquitat deth sòn còr, Almaqui envièc a un messatgèr damb era orde d’assassinar-la aquiu madeish.
Eth madeish borrèu li fotèc tres còps en còth, mès que non l’ac poder talhar deth tot.
E coma qu’en aquera epòca i auie ua lei que per era arrés podie patir eth castig de qué li fotèssen un quatau còp, ne leugèr ne fòrt, non gausèc hèr arren mès, e partic en tot deishar-la aquiu miei mòrta damb eth còth dubèrt per çò des talhs.
Es cristians qu’èren ath sòn entorn recuelheren suenhosament era sang enes linçòs.
Tres dies viuec era ath miei d’aguest torment, sense deishar d’ensenhar e predicar era fe ad aqueri qu’era auie convertit.
Les encarguèc qu’autregèssen es sòns bens e objèctes ath Papa Urban dident:
Li demanè ath Rei deth Cèu tres dies d’alend, non mès, entà poder encomanar aguestes amnes a vosati abans d’anar-me’n e encargar-vos qu’era mia casa sigue convertida en ua glèisa entà tostemp.
Sant Urban e es sòns diacòns se heren a vier en secret eth sòn còs e l’acoguèren de nets, onorablament, ath costat des auti sants.
Era sua casa se cride glèisa de Santa Cecilia; Sant Urban siguec qui la consagrèc coma ère de besonh, enquia aué, a on Jesucrist e era sua Santa an estat tostemps veneradi.
Anaue vestit de nere e amiaue ua subrepelís blanca dejós.
Semblaue coma s’auesse esperonat fòrt enes darrères tres miles, pr’amor qu’eth sòn shivau, de color gris plapat, ère complètament chaupat de sudor, mentre qu’eth shivau que montaue eth sòn vailet ère tan caperat d’esgluma qu’a penes podie seguir.
Era esgluma sus er arnesc deth pièch ère tant espessa e ère esposcat de tau forma, que semblaue ua garsa.
Sus era gropa amiaue ua borsa de cuèr plegada; semblaue que transportaue pòca causa e viatjaue damb un bagatge leugèr d’ostiu.
Qu’èra en tot preguntar-me de qui se tractaue, quan vedí era forma qu’era sua capucha ère cosuda ena sua capa.
Plan per aquerò, dempús de reflexionar un shinhau me pensé que se tractaue d’ua sòrta de canonge.
Eth sòn chapèu penjaue dera sua espatla per un cordon, pr’amor qu’auie anat mès rapid qu’ath pas o ath tròt: qu’auie estat galaupant coma un hòl.
Amiaue ua huelha de laparassa dejós dera capucha entà que non se li peguèsse era sudor e poder mantier era tèsta fresca.
Qu’ère quauquarren digne d’èster vist era manèra coma sudaue: eth sòn frònt regolejaue coma un alambic plen de blet.
En apressar-se mos didec:
Que volia atrapar-vos e integrar-me ena aguesta erosa acompanhada.
Eth sòn vailet, tanben de forma plan educada, comentèc:
Senhors, vos vedí quan gesséretz aguest maitin dera aubèrja, montadi enes vòsti shivaus; per çò que l’ac comuniquè ath mèn senhor e patrón aciu present, donques qu’a fòrça talents de caminar ath vòste costat entà divertir-se, donques que li shaute fòrça blagar.
Qu’auetz hèt fòrça ben de dider-l’ac, amic mèn, didec eth nòste anfitrion, pr’amor qu’eth vòste patrón semble èster ua persona de recorsi o atau m’ac pensi jo, e plen de molta animositat.
L’arregraïrè que mos conde un o dus condes agradius entà divertir ara acompanhada.
Qui, senhor?
Eth mèn patrón?
Ei vertat!
Que se’n sap mès de çò de besonh sus divertiments e jòcs.
Credetz-me, senhor, se lo coneishéssetz vos estonaríetz dera sua adretia e capacitat en tota sòrta d’ahèrs.
Qu’a estat a cargue de molti grani projèctes que serien fòrça dificils d’amiar a tèrme entà quinsevolh des aciu presents, se non ei qu’eth vos ensenhèsse se com hè’c.
Encara qu’age ua portadura normau, cavaucant atau damb vosati, desnisharatz que s’ac vau de coneisher-lo.
Arribaria autanplan a apostar tot çò qu’è, a que pagaríetz ua bona soma per auer-lo coneishut.
Vos vau a hèr un avertiment: se tracte d’un òme important, d’un òme vertadèrament notable.
Plan ben, didec eth nòste anfitrión.
Didetz-mos qui ei.
Non, qu’ei plan mès qu’un clèrgue, plan que òc, responec eth vailet.
Vos condarè quauquarren dera sua profession en un virament de uelhs.
Permetetz-me que vos diga qu’eth mèn patrón se’n sap d’arts secrètes (encara que non toti apreneratz es sòns secrèts de jo).
Jo l’ajudi un shinhau en sòn trabalh; que poirie botar de pautes ensús tot eth terren que cavaucam enquiara ciutat de Canterbury e pasimentar-lo damb aur e argent.
Quan eth vailet didec aquerò, eth nòste anfitrión exclamèc:
Que Diu mos benedisque!
Me semble fòrça meravilhós qu’eth vòste patrón sigue tant engenhós e sàpie tantes causes e se preocupe tant pòc dera sua portadura.
Amie ua capa que non vau un sò horadat.
Macareu!
Ei lorda e rosigada.
Com ei qu’eth vòste patrón va tan maujargat s’a eth poder economic entà crompar era milhor tela?
Supausant, plan, que sigue vertat aquerò que didetz.
Explicatz- m’ac, se vos platz.
Per qué me preguntatz a jo?, didec eth vailet.
Que Diu me perdone!
Jamès milhorarà (encara que jamès admeterè auer dit aquerò, per çò que, se vos platz, sauvatz-ac entà vos).
Ena mia pensada, qu’ei massa intelligent e me demori cuert.
Sufisent que ja ei madeish qu’ua taulejada, coma se sòl díder; massa qu’ei un error.
Aguest ei eth motiu que lo creigui pèc e idiòta.
Quan un òme a massa cervèth se passe que lo tie mau.
Aquerò ei çò que li passe ath mèn patrón, Qu’ei entà jo ua malediccion, se Diu non i bote remèdi.
Qu’ei aquerò çò que vos posqui díder.
Non vo’n hescatz, brave vailet, higec eth nòste anfitrión; mès coma que vo’n sabetz des talents deth vòste patrón, permetetz-me que vos hèsca pression entà que me digatz se qué hè e en qué ei tant adreit e engenhós.
A on demore, s’ei que se pòt preguntar?
Enes entorns d’ua ciutat, responec eth, en tot amagar-se per cornèrs e carrerons qu’en eri s’amassen normaument panaires e bandolèrs, que viuen de contunh amagadi e temerosi, coma toti es que non gausen mostrar eth ròstre; atau ei com viuem, s’ei que me cau díder era vertat.
Posqui preguntar-vos quauquarren mès?, seguic eth nòste anfitrion.
Per Sant Pèire!, exclamèc eth vailet.
Que sò estat malerós, vaquí.
Sò tant acostumat a bohar eth huec que, supausi, aquerò m’a cambiat eth color.
Non me passi eth temps en tot guardar-me en miralh, senon trabalhant enquia aucir-me e aprenent a transmutar metau en aur.
Que mos marejam de tant guardar fixament eth huec; mès, a maugrat de tot, non artenhem çò que demoram e jamès artenhem eth nòste objectiu.
Enganham a fòrça gent e les demanam sòs prestadi, digam ua liura o dues, o dètz, o dotze, o autanplan somes mès granes en aur, e les hèm a creir que, aumens, podem doblar es sòns sòs.
Mès que tot ei mentida, encara qu’auem fondades esperances de qué se pòt hèr e sajam d’artenhè’c.
Ça que la, era sciéncia dera alquimia ei tan luenh de nosati, que non mos podem méter ath pas, digam çò que digam.
Se mos escape tant ara prèssa… que fin finau acabaram mendicant.
Mentre eth vailet anaue dident tot aquerò damb era sua parlòta, eth canonge s’apressèc ada eth e entenec tot çò que didie.
Aguest canonge tostemp sospechaue dera gent blagaira.
Pr’amor que, coma ditz Caton, aquerì qu’an colpa de bèra causa se pensen que toti parlen d’eri.
Aguest siguec eth motiu que s’apressèc mès ath vailet entà enténer es sòns comentaris.
Alavetz cridèc ath vailet e li didec:
Tie era tua lengua.
Non digues ne ua soleta paraula mès.
Se non cares, harè que te n’empenaïsques.
Qu’ès en tot difamar-me dauant d’aguestes persones e, çò de pejor, les reveles çò qu’a de quedar amagat.
Plan ben, didec er anfitrión.
Seguitz condant.
Que m’ei parièr çò que sigue.
Plan que non ne vau a hèr cabau!, repliquèc eth vailet.
E quan eth canonge vedec que non i auie arren a hèr e qu’eth sòn vailet ère prèst a condar toti es sòns secrèts, contrariat e emmaliciat, se virèc e gessec ath mès córrer.
A!, exclamèc eth vailet.
Donques mos vam a divertir damb aquerò.
Ara, coma que se n’a anat, vos vau a condar tot çò que sai… qu’eth diable l’estofe!
A compdar d’ara vos prometi que non aurè mès tractes damb eth, autant se m’aufrís liures coma pennys.
Que quèiguen sus era sua tèsta penes e malastres!
Que siguec eth prumèr en arrossegar-me en aguest jòc (que non a estat entà jo cap jòc, plan que òc).
Pensatz çò que volgatz, aguesti son es mèns sentiments.
Totun, a maugrat de tot eth malastre, afliccions, trabalhs e desgràcies qu’er ahèr m’a hèt a vier, non me decidia a desseparar-me d’eth.
Pro que Diu volesse qu’auessa cervèth entà condar-vos aquerò restacat damb aguesta sciéncia!
Ça que la, vos diderè quauquarren sus aquerò.
Coma qu’eth mèn patrón se n’a anat, non me vau a carar arren.
Vau a condar tot çò que sai.
Per era, è perdut tot çò qu’auia, coma (Diu se’n sap) fòrça d’auti ath delà de jo.
I auie un temps que solia èster alègre e animat e amiaua boni vestits e ornaments; ara, un vielh michon me servís de gòrro.
Eth mèn ròstre ère fresc e galhard; ara, qu’ei plombós e passit.
Calatz-vos ena alquimia e veiratz damb guaire amarum vos empenaïratz.
Es mès uelhs encara ploren pera manèra que se n’an fotut de jo.
Guardatz çò que s’artenh damb era alquimia!
Aguesta sciéncia resquilhosa m’a deishat damb solet çò qu’amiaua botat.
Que sò ja sense recorsi.
E, ath delà, tath mèn malastre, sò tant endeutat per çò der aur qu’è prestat que, mentre viua, non artenherè a pagar-lo.
Pro que siga jo un avertiment entà toti.
Quinsevolh que se cale en era, que ja ei perdut.
Aquerò ei çò que pensi.
Pr’amor que tot aquerò qu’artenherà será un cervèth entestadit e era pòcha ueda.
E quan toti es sòns bens s’agen riscat e perdut peth sòn necitge e holia, n’ahiscarà a d’auti, que tanben perderán es sues causes, coma ac perdec eth.
Es pòcavergonhes trapen qu’ei un divertiment e ua consolacion auer companhs en malastre o, aumens, atau m’ac ensenhèc un estudiós.
Mès qu’ei parièr; vos vau a condar çò que hém.
Que semblam plan sabents en laboratòri (eth nòste argòt ei fòrça estranh e tecnic), a on practicam aguesta amagada sciéncia nòsta.
Jo bohi eth huec enquia qu’eth còr non pòt mès.
Per qué me cau balhar-vos totes es proporcions des ingredients?
Per exemple, cinc o sies onzes de plata o bèra quantitat semblabla.
O entretier-me en tot balhar-vos es sòns nòms: Pebre, aur, uassi uscladi, limadures de hèr moludes enquia convertir-les en povàs fin, e descríuer com se boten laguens d’ua caceròla d’argila (se bote sau e pebre abans de plaçar es povàssi que ja è mentat), caperant-la ermeticament damb ua placa de veire, amassa damb fòrça d’autes causes; de tau sòrta qu’eth veire e era caceròla se barren ermeticament damb argila entà que non posque gésser er aire; de com se regule eth huec, entre viu e moderat, des esfòrci e capviraments que passam vaporizant es nòsti ingredients, amalgamant e calcinant era plata viua, cridada tanben mercuri cru.
A maugrat d’aplicar tot eth nòste engenh, jamès artenhem un resultat positiu.
Arren servís d’arren, ne er aur pebrat ne eth mercuri sublimat ne eth protoxid de plomb molut en un mortèr de porfir, tantes onzes de cada un: toti es nòsti esfòrci son en bades.
Ne es gasi que se despenen, ne es solids que queden apegadi ath hons dera caceròla an era mendre utilización entath trabalh que hèm.
Eth nòste in e es sues corresponentes ores perdudes son inútiles.
E tot eth nòste capitau rèste tanben volatilizat.
Que se lo hèsque a vier eth diable!
Que i a tantes causes restacades ad aguesta sciéncia nòsta, que per çò de non auer instrucciòn non les poirè repetir ordenadament.
Ça que la, les anarè mentant tau que me venguen ena memòria, encara que non sàpia plaçar-les ena categoría avienta: argila armènia, verdet, boràs, diuèrsi recipients de veire e argila: orinaus, veires de gres, fiòles, crusòls, vaporizadors, alambics e materiaus diuèrsi que non valen bric.
Que non me cau mentà’c tot: aigua rogida, hèu de taure, arsenic, sau, amoniac, sofre…
E se voléssetz pèrder eth temps poiria recitar tota ua sòrta d’èrbes: agrimònia, valeriana, lunària, eca… e fòrça d’autes que non me cau mentar.
E, tanben, era incorporación de d’autes substàncies absorbentes: era nòsta plata citronada e substàncies en fermentación o sagerades ermeticament; es nòsti motles, es nòstes provetes e tot çò d’aute.
Vos ac repetirè tau que m’ac ensenheren: es quate esperits e es sèt còssi, peth sòn orde.
Atau l’ac è entenut nomentar ath mèn patrón.
Eth prumèr esperit se cride plata viua (o mercuri); eth dusau, aur empebrat; eth tresau, sau amoniac, e eth quatau, sofre.
Vaquí ara es sèt còssi: er aur, que correspon ath Solei; era plata, ara Lua; eth hèr, a Mart; era plata viua, a Mercuri; eth plomb, a Saturn; er estanh, a Jupitèr, e eth coeire a Venus.
Coma que sò hilh deth mèn pair!
Arrés que se cale en aguesta condemnada sciéncia guanharà pro entà anar viuent: que perderà cada penny que se despene en era.
D’aquerò ne sò solide fòrça.
Bèth un se vò méter en ridicul?
Donques qu’estúdie alquimia.
S’auetz sòs, tanben podetz èster alquimistes.
Vos pensatz, dilhèu, qu’ei massa aisit d’apréner?
Non, non, cent viatges non!
Autant s’ètz monges, fraires, prèires, canonges, qu’ei parièr çò que sigatz, e vos passatz seigudi dia e net damb es vòsti libres estudiant aguesta sciéncia tenebrosa e meravilhosa, Diu sap que será en bades, e, per Diu!, pejor qu’en bades.
Per çò d’ensenhar-l’ac a un òme sense cultura…
Bè!, non ne parletz: que non se pòt hèr.
Mès, autant s’auetz estudiat libres coma se non, a tot darrèr, qu’ei parièr.
Pera mia sauvacion, s’estudiatz alquimia, quan acabetz, seratz exactament en madeish lòc qu’èretz ath començament: ei a díder, non auratz arribat en nunlòc.
Mès, ara me’n brembi, m’è desbrembat de relacionar es acids, es limadures de metau, es manères d’estovar e d’endurir es substàncies, es òlis, abluciones e metaus fusibles (era lista complèta depassarie a quinsevolh libre existent).
Que serie convenent que repausèssa un instant e deishèssa de recitar toti aguesti nòms, donques que juri que n’è repetit pro entà hèr lheuar deth lunfèrn ath mès morrut des diables.
A, non!
Que se’n vagen ara mèrda!
Toti nosati cercam era Pèira Filosofau o Elixir, coma tanben se la cride.
S’aumens l’auéssem artenhut, seríem sauvadi.
Mès declari, coma i a Diu, que, a maugrat de tota era nòsta adretia e tot eth nòste engenh, e d’auè’c hèt, non mos gessec.
Mos hec degalhar tot çò qu’auíem, un pensament que lèu mos harie tornar lhòcos se non siguesse pera constanta esperança qu’alimentaue es nòsti còrs, autanplan enes moments mès amargants, de qué era Pèira Filosofau artenherie finaument sauvar-mos.
Taus suposicions son dures e doloroses, vos ac avertisqui seriosament.
Qu’ei ua investigación sense finau.
Fidar en temps futur hè qu’es òmes se separen de tot aquerò qu’an.
Totun, d’aguesta sciéncia jamès n’an pro.
Semble que se hè a vier un fatau encantament.
Pr’amor qu’encara que non auessen qu’un linçò entà tapar-se pendent es nets o ua vielha capa entà caperar es espatles pendent eth dia, se les venerien entà despéner es sòs ena alquimia.
Que non se pòden arturar enquia que ja non rèste arren.
Ath delà, entà on sigue que vagen se les pòt arreconéisher pera flaira a sofre que despenen.
Que dèishen anar bugàs coma es crabes.
Credetz-me, era sua pudor ei tan cauda e tan de lhet estret, que se les flaire a ua mila de distància.
E se les cridatz a despart e les preguntatz se per qué van tan maujargadi, vos gasulharàn ena aurelha que se les descurbissen serien condemnadi a mòrt per çò dera alquimia.
Atau ei coma desplombent ar innocent.
Qu’ei pro d’açò.
Vau a seguir eth mèn relat.
Abans de qué era caceròla sigue botada en huec, eth mèn mèstre, e arrés senon eth, cahue ua cèrta quantitat de metaus, (ara que se n’a anat posqui parlar), pr’amor que ditz d’eth madeish qu’ei un expèrt; aumens sai que s’a guanhat aguesta reputación.
Ça que la, tostemp se cale en embolhs.
Me preguntatz que com ei?
Generaument se sòl passar qu’era caceròla crèbe, e atau, bona net cargòlhs!
Aguesti metaus son tan combustibles qu’es nòstes parets poirien resistir-les solet se siguessen bastides damb pèira e mortèr; pr’amor que se passe que trauèssen dirèctament es murs e part deth materiau se filtre peth solèr.
D’aguesta manèra auem perdut quauques liures, donques qu’ua part quede escamplilahda peth solèr e era rèsta ges escampilhada entath tet de naut.
Encara qu’eth diable jamès se mos apareish, me jògui quinsevolh causa qu’eth vielh embolhaire ei aquiu en tot hèr-mos companhia.
Qu’ei difícil qu’en lunfèrn, a on ei patrón e senhor, i age mès colèra, ràbia e rancura.
Pr’amor que quan era nòsta caceròla saute pes aires en tròci, coma è dit, alavetz toti comencen a pelejar-se e a senter-se shordadi.
Aquerò ei pera manèra que se hec eth huec, ditz un.
Er aute afirme:
Non.
Es materiaus, exclame un tresau, non auien era proporción avienta.
Que me confona se mentisqui!
Jo, personaument, non è ne era mendre idia de qué siguec çò que passèc; sonque sabia que me trapaua ath miei d’ua fòrta discusión.
Plan, ditz eth mèn patrón, que ja non i a remèdi.
Ja ac evitarè en futur.
Ne sò segur de qué era caceròla ère henuda; mès sigue coma sigue, non t’estongues aquiu estonat, damb era boca dubèrta!
Hè lèu, escampa eth solèr coma de costum e cuelh coratge.
Non te descoratges!
Alavetz escampaua es rèstes en tot apilerar-les, se botaue un linçò en solèr e tot aguest lorditge se lançaue sus un sedaç, se tamisaue e era operación se repetie un e un aute còp.
Mon Diu, didie un, aciu encara i a quauquarren deth nòste metau, encara que non i sigue tot.
Encara qu’es causes agen anat mau peth moment, un aute còp gesseràn dilhèu ben.
Se non especules, non acumules.
Que Diu mos perdone, mès a un comerciant non li van ben tostemp es causes, cre-me.
Bèth còp es sues causes se pèrden; d’autes arriben en solèr sanes e sauves.
Silenci!, respon eth mèn mèstre.
Eth pròplèu viatge traparè era manèra de qué eth nòste vaishèth arribe en casa d’ua manèra desparièra.
E se non la trapi, non me balhetz eth tòrt.
Qu’anèc malament quauquarren en bèth lòc, ja me’n sai.
Un aute comente qu’eth huec ère massa caud; sus aquerò de qué siguesse massa caud o hered sonque diderè aquerò: cada viatge ges mau.
Fracassàuem en nòste objectiu, mès, totun, seguíem damb era nòsta desencalada lhocaria.
Quan èm toti amassa, cada un de nosati semble tan sabent coma Salomon, mès ja vos è dit que non ei aur tot aquerò que lutz, ne digue çò que digue era gent, sanes totes es pomes qu’alègren era vista.
E aquerò ei çò que mos arribe a nosati; eth que semble mès sabent, ei, quan arribe era demostracion, eth mès gran pèc; e eth que semble mès aunèst, resulte un lairon.
Jesús!
Aquerò ac veiratz clarament quan acaba eth mèn relat.
Que i a entre nosati un canonge que poirie contaminar a ua ciutat dera mida de Ninive, Roma, Alexandria, Troia e d’autes tres, totes amassa.
Encara que viuesse mil ans, cap òme poirie registrar toti es sòns trucs e desvergonhada enganha.
Ath long de tot eth mon non i a arrés que l’arribe ena sòla dera sabata coma engusaire.
Quan li parle a quauqu’un ac hè damb un argòt tan complicat e retorçut, e damb arguments tan subtils, qu’en dues menutes tie ath subjècte complètament embelinat, se non ei que, per edart, sigue un diable que ven deth lunfèrn coma eth.
Enquia ara amie enganhadi a centenats de persones e ne seguirà enganhant a fòrça mès mentre age alend.
E, totun aquerò, i a persones que, ignorant eth sòn vertadèr caractèr, viatgen fòrça miles entà veder-lo e coneisher-lo.
Caractèr que, s’auetz paciéncia entà escotar-me, vos revelarè aciu e ara.
Vosati, aunorables canonges seculars, non vos pensetz que sò en tot difamar era vòsta confraria, encara qu’eth conde se referisque a un dera vòsta confraria.
Pro sap Diu que i a pòcavergonhes en totes es corporacions religioses.
Diu non volgue que tota era confraria pague era estupiditat o lhocaria d’un solet individú.
Que non è ne era mès petita intención de difamar-vos; jo sonque voi criticar aquerò que va mau.
Aguest conde non va dirigit entà vosati en particular, senon que se pòt aplicar tanben a molti mès.
Coma plan ben sabetz, cap des dotze apostòls de Crist, exceptat eth pròpri Judes, siguec traïdor.
Per qué, donc, mercar as auti damb un estigmata, se son innocents?
Vos diderè que se passe madeish en vòste cas, exceptat per ua causa, se m’escotatz: se i a un Judes entre vosati seguitz eth mèn conselh, desliuratz-vos d’eth de seguit, se cranhetz era roïna o quèir en bèth malastre per tòrt sòn.
Se vos platz, non vos ofensetz.
Escotatz abans çò que vau a díder sus aguest cas en particular.
Que i auec un prèire prebendat qu’auie viscut pendent fòrça ans en Londres.
Se hec tant agradiu e autregèc taus atencions ara patrona dera casa que se lotjaue, qu’aguesta non li deishaue pagar un solet penny ne pera pension ne pera ròba: tan simple e cortès se mostraue tostemp.
Qu’auie fòrça sòs entà despéner, mès aquerò qu’ei parièr.
Ara seguirè damb eth mèn relat deth canonge qu’arroïnèc ath prèire.
Un dia aguest pòcavergonha de canonge visitèc ath prèire ena cramba que se lotjaue e li demanèc que li prestèsse ua cèrta quantitat d’aur, en tot prometer-li que l’ac entornarie ena sua integritat.
Li didec:
Se vos enganhi, tath tresau dia me manes penjar.
Eth prèire li prestèc eth marc d’aur aquiu madeish.
Eth canonge li balhèc es gràcies repetidament, se didec adiu e se n’anèc.
Ath tresau dia se hec a vier es sòs e les entornèc ath prèire.
Aguest quedèc tan satisfèt que didec:
Plan que òc non me hè arren de prestar a quauquarrés un doblon o dus, o enquia e tot tres, o tot çò qu’amia ath dessús, s’aguest quauquarrés ei dera classa de persones aunèstes que tornen es sòs coma un clau, passe çò que passe.
Jamès aurè un “non” entà un òme atau.
Tè!, exclamèc eth canonge.
Jo pòc aunèst?
Aquerò plan que serie quauquarren nau.
Que Diu me perdone, mès era mia paraula ei ua causa que tostemp mantierè enquiath dia que me trapa ena hòssa.
Credetz aquerò coma credetz en Credo.
Que Diu sigue laudat (me semble qu’ei un bon moment entà didè’c), cap òme a gessut perdent jamès per çò de prestar-me aur o plata, donques que jamès eth mèn còr a aubergat era mès petita enganha.
Plan ben, senhor, seguic eth, donques qu’auetz estat tan generós e m’auetz mostrat tanta amabilitat, vos revelarè quauquarren que coneishi en secret, coma pagament parciau dera vòsta bontat.
Per s’un cas voléssetz aprener-la, vos harè ua clara demostración dera mia adretia en alquimia.
Ara guardatz ben: damb es vòsti pròpris uelhs me veiratz realizar un miracle abans de qué me’n vaja.
De vertat?, didec eth prèire.
De vertat qu’ac vatz a hèr?
Per Santa Maria!
Coma volgatz, donc, didec eth canonge.
Vos ac prègui.
Mès, qué ben sabie eth canonge patrifassièr presentar es sòns servicis!
Be n’ei de vertat aquerò de ”eth servici aufrit flaire mau”!
E lèu se veirà qu’aquerò ère cèrt en cas d’aguest canonge, pair de tota enganha, qu’era sua màger satisfacción e alegría ère amiar ara gent cristiana entara sua destrucción, donques qu’eth sòn endiablat còr ère claufit de plans pervèrsi.
Que Diu mos sauve des sues enganhoses mentides!
Eth prèire non sabie arren der òme que tractaue, ne auie era mendre sospecha de çò que li demoraue.
Ò simple prèire!
Praube innocent, a mand de quedar cegat pera sua pròpria cobesença!
Malerós individú: era tua capacitat de comprensión ei totafèt obnubilada; non as era mendre idia dera enganha qu’aguest vop a planejat.
Non poiràs escapar-te des sues astutes estratagèmes.
Atau que, praube malerós, entà qu’arribe abans era consomación dera tua roïna, m’esdegarè a relatar enquia a on era mia adretia ac permete, era tua insensata holia e era ipocresia d’aqueth aute malerós.
Vos pensatz, dilhèu, qu’aguest canonge ei eth mèn patrón?
Senhor anfitrión, juri pera Reina des Cèus, que non se tracte d’eth, senon de un aute, cent viatges mès astut, qu’a enganhat ara gent un e un aute còp (eth mèn cervèth s’embromec contemplant era sua ipocresia).
Quan parli dera sua pòca aunestetat es mies caròles se tenhessen de ròi per çò dera vergonha que patisqui per tòrt sòn, o aumens comence a usclar, donques que, coma sabetz, non è colors en ròstre degut a diuèrsi bugassi que se despenien des metaus qu’è consomit e degalhat.
Ara campatz era viletat d’aguest canonge.
Ara, senhor, li didec ath prèire, hètz qu’eth vòste vailet se hèsque a vier un shinhalet de mercuri entà poder-lo tier aciu de seguit.
Que se’n hèsque a vier dues o tres onzes.
Quan arribe damb eth mercuri, veiràtz ua causa meravilhosa que jamès s’a vist.
Aguest aubedic de seguit; gessec e tornèc damb tres onzes de mercuri, non mens, qu’autregèc ath canonge, e qu’aguest placèc doçament; dempús li didec ath vailet que se hesse a vier un shinhau de carbón vegetau entà meter-se ara òbra immediatament.
Eth carbón siguec amiat sense dilación.
Eth canonge se treiguec deth pièch un crusòl, que mostrèc ath prèire.
Vedetz aguest esturment?
Cuelhetz-lo damb era vòsta man e vos madeish botatz- i ua onza d’aguest mercuri.
Ara, en nòm de Crist, comence eth vòste cors d’alquimista.
Que i a pòca gent que les aja revelat aquerò dera mia sciéncia.
Pr’amor qu’ara contemplaratz un experiment, que per eth transformarè o redusirè aguest mercuri e lo harè malleable, sense enganha e dauant des vòsti uelhs, e lo convertirè en plata pura e fina coma era que i a ena borsa vòsta o ena mia.
Se non, me podetz cridar engusaire e indigne de mostrar eth ròstre entre era gent aunèsta.
Vaquí uns povassi que me costèren fòrça.
Que serán eri es que harán eth truc, donques que son era basa deth mèn poder, que sò a mand de revelar-vos.
Ordenatz ath vòste vailet que gesque dera cramba e se demore dehòra.
Tietz era pòrta barrada tant que mos ocupam des ahèrs secrets, pr’amor de qu’arrés mos espie mentre èm en tot méter hiu ara agulha damb aguesta sciéncia.
Tot se hec coma eth demanèc.
Eth vailet gessec de seguit entà dehòra.
Eth sòn patron barrèc alavetz era pòrta e es dus se meteren a trabalhar immediatament.
A demanda d’aguest pòcavergonha de canonge, eth prèire placèc eth metau sus eth huec, qu’ahisquèc bohant damb grana diligéncia, tant qu’eth canonge esposcaue de povassi er interior deth crusòl (sabi pas se qué èren, ges o veire o quinsevolh auta causa que non vau ne ua malediccion) entà despistar ath prèire.
Dempús li didec que se pressèsse a apilerar carbón vegetau ena part superiora deth crusòl.
Pendent aguesta operacion, aguest condemnat brigand, aguest canonge pòcavergonha (que se lo hèsque a vier eth diable!
Comprenetz aquerò: aguest artefacte fraudulós non lo hec aquiu madeish senon que ja l’auie premanit abans, madeish que d’autes causes qu’amiaue ath dessús e que sus eres vo’n parlarè dempús.
Eth canonge auie planejat per auança hèr-li eth truc ath prèire, e, plan que òc, li hec eth truc abans de separar-se.
Non podie abandonar enquia qu’auesse deishat ar aute sense un sò.
Quan parli d’eth se m’entrebolís era ment; que li haría pagar per totes es sues mentides, se sabessa com.
Mès aguest, aué ei aciu e deman ja a volat.
Ei tant inquiet, que jamès s’està en madeish lòc.
Ara, per amor de Diu, guardatz aquerò, cavalièrs.
Cuelhent eth fragment de carbón vegetau qu’è parlat abans, eth canonge lo tenguec amagat ena man tant qu’eth prèire ère entretengut amolonant carbón coma vos è dit, e expliquèc en votz nauta:
Amic, qu’ac hètz tot ath revés: que non a eth sèti ben hèt; mès, lèu ac apraiarè.
Deishatz-me manipular un shilhau.
Mès, per Sant Gil!
Que me hè fòrça dò.
Auetz tanta calor!
Que posqui veir se com era sudor vos què a gotes; cuelhetz aguest liròt e secatz-vos.
E mentre eth prèire se secaue era cara, eth canonge, que se lo hèsque a vier eth diable!, agarrèc eth sòn tròç de carbón e lo botèc sus eth centre deth crusòl e dempús bohèc damb fòrça enquia qu’es carbons comencèren a usclar viuament.
Beuem ara quauquarren, didec eth canonge.
Fidatz en jo.
Seiguem-mos entà refrescar-mos.
E quan eth carbón de husta de hai s’usclèc, totes es limaduras gesseren deth trauc e queigueren laguens deth crusòl coma ère normau que se passèsse, donques que totes èren plaçades dessús madeish dera sua dubertura.
Mès, d’aquerò eth brave prèire non sabie arren.
Non auie era mendre idia dera enganha que se formaue contra eth, pr’amor que se pensaue que totí es carbons èren parièrs e sense manipular.
Quan credec qu’auie arribat eth moment, er alquimista didec:
Lheuatz-vos ara, senhor prèire, e demoratz-vos de pès ath mèn costat.
Coma que ne sò segur de qué non auetz cap motle, gessetz e artenhetz-me un tròç de ges; damb sòrt lo talharè en tot dar-li era forma de motle.
Dempús me hètz a vier un padelon o un gibrelh d’aigua e veiratz guaire ben gesserà eth nòste trabalh.
E entà que non maufidetz o sospechetz de jo mentre ètz dehòra, non me dessepararè deth vòste costat, e gesserè e tornarè damb vos.
En resumit, dauriren era pòrta dera cramba, la barrèren damb clau, se la heren a vier damb eri, gesseren e tornèren.
Mès, tè, per qué me cau èster en tot passar tot eth dia balhant detalhs?
Eth canonge cuelhec eth ges e lo talhèc en forma de motle coma vau a descríuer.
Escotatz.
Dera sua manja treiguec ua petita barra de plata (era horca qu’ei massa pòc entada eth!
E ara campatz era sua condemnada prestidigitación.
Talhèc eth motle ara madeisha amplada e longitud dera dita barreta, mès damb tau adretia que podetz èster segurs de qué eth prèire james la vedec; dempús l’amaguèc un aute còp ena manja.
Ara seguida treiguec eth crusòl deth huec e, damb expression satisfèta, vessèc eth sòn contengut en motle; dempús, quan siguec a punt, lo metec en ua gèrla plia d’aigua, ath còp que li didie ath prèire:
Vam a veir se qué i a aciu.
Metetz era man e cercatz damb era.
Me pensi que traparatz plata.
Quina auta causa poirie èster se non?
Limaduras de plata.
Redena!
Eth prèire metec era man e pesquèc ua barreta de plata pura.
Quan vedec çò qu’ère, era alegría li recorrec totes es sues venes e exclamèc:
Benedit sigue Diu e era sua Santa Mair tanben!
Qu’era benediccion de toti es sants quèigue sus vos, senhor canonge.
Se no, qu’era sua malediccion quèigue sus jo.
Responec eth canonge:
E seguic:
Qu’ei parièr.
Ac vau a hèr un aute còp, entà que me pogatz seguir d’apròp e convertir-vos en un expèrt.
Un aute còp, se siguesse de besonh, poiríetz sajar sense que jo i siga e practicar aguesta engenhosa sciéncia.
Ara non discutigam.
Eth prèire se metec dempús a trabalhar e hec çò de milhor que podec tot aquerò que l’ordenaue aguest pervèrs canonge, bohant furiosament as carbons damb era esperança d’arténher çò qu’eth sòn còr desiraue; mès, mentretant, eth canonge se premanic entà hèr-li eth truc ath prèire un viatge mès.
Coma se siguesse cec, amiaue ena man un baston tohut (ara guardatz ben aquerò) qu’en sòn extrèm (coma en cas deth tròç de carbón vegetau) auie plaçat per auança ua onza de limaduras de plata; aguest extrèm qu’ère ben caperat damb cera entà conservar en sòn interior totes e cada ua des limaduras.
Quan eth prèire ère mès ocupat, eth canonge s’apressèc entada eth damb eth sòn baston e esposquèc de povassi er interior deth crusòl coma abans (pro que, per çò des sues mentides, Diu permete qu’eth diable lo foetege enquia espelhar-lo!
Cada un des sòns pensaments e des sues òbres èren fauses.
E remenèc es carbons que se trapauen sus eth crusòl damb eth sòn pau traucat enquia qu’era cera comencèc a honer-se (coma toti saben, se non ei que siguen pècs), que damb aquerò tot eth sòn contengut queiguec dirèctament en interior deth crusòl.
Senhor, que non se podie hèr milhor.
Quan auec estat enganhat de nauèth, eth prèire, que non sospechaue arren, ère claufit d’alegria.
Non posqui ne començar a descríuer era sua felicitat e satisfacción.
Un còp mès s’aufric en còs e amna ath canonge.
Plan, li responec eth, que poirè èster praube, mès ja auratz vist que sai ua causa o dues.
Vos avertisque qu’encara i a mès causes.
Auez quauquarren de coeire per aquiu?
Se non l’auéssetz, crompatz-lo sense pèrder un instant.
Pressatz-vos.
Eth prèire gessec ath mès córrer e tornèc damb eth coeire.
Eth canonge lo cuelhec damb es sues mans e ne separèc ua onza, en tot pesar-lo.
Era mia lengua non me servís coma esturment entà exprimir çò que pensi dera tafurèla astúcia d’aguest canonge, pair dera viletat.
Entàs que non lo coneishetz, diderè que se retiraue a un amic, mès ath hons deth sòn còr e dera sua amna ère un diable: que me cansi de tant parlar-vos de tota aguesta brigantaria.
Totun, ac voi hèr entà que se le coneishe ben, encara que non sigue qu’entà avisar a d’auti.
Tot qu’ère ua enganha: aguest prèire ère victima d’ua enganha totau.
Dempús vessèc eth coeire honut en interior deth motle e, finaument, l’introdusic ena escudèla d’aigua.
Dempús botèc era man (vos è dit abans qu’amiaue ua barreta de plata amagada ena manja), secodit dissimuladament (eth plan pòcavergonha!
E eth prèire sense encuedar-se’n dera sua prestidigitación!
Eth canonge remenèc era aigua e, damb grana adretia e leugeresa de dits, s’apoderèc dera barreta de coeire (eth prèire seguie ena lua) e l’escamotegèc.
Ara seguida botèc era man sus era espatla deth prèire e burlonament li didec:
Eth prèire lèu pesquèc era barreta de plata, e alavetz eth canonge didec:
Amiatz aguestes tres barretes que viem de fabricar a un orfèbre, entà veir de qué son, juri qu’ei plata pura.
Se non n’ei, me minjarè eth chapèu.
Mès lèu mo’n saberam.
Amièren es tres barretes de plata a un orfèbre que les provèc damb huec e martèth.
Arrés podec remir qu’èren autentiques.
Qui ère mès erós qu’aqueth empeguit prèìre?
Que non i a audèth que sigue mès content en trincar eth dia, cap rossinhòl cante damb mès talents en ostiu, cap dauna ei mès inclinada a barar o, parlant de senhors e daunes, cap cavalièr damb mès in de conquistar eth favor dera sua dauna damb bèra hèta d’armes, qu’eth prèire en question, interessat en apréner aguest malerós art.
Qu’ei aquerò que li diguec ath canonge:
Se vos platz, didetz-m’ac.
Pera Vèrge Nòsta Senhora, responec eth canonge, vos ac avertisqui.
A despart d’un fraire e jo, arrés mès en Anglatèrra la coneish.
Qu’ei parièr, exclamèc er aute.
Au, senhor, didetz-me guaire vau.
De vertat, didec eth canonge.
Qu’ei de plan naut prètz.
En resumit, senhor, se la voletz auer vos calerà pagar quaranta liures, e que Diu me perdone.
E se non siguesse pera amistat que me mostrèretz abans, auríetz de pagar mès, plan que òc.
Eth prèire anèc a cercar de seguit es quaranta liures en doblons e les autregèc totes ath canonge coma pagament dera dita formula.
Tota era operación non siguec qu’ua fraudaria e ua enganha.
Senhor prèire, didec eth, que non voi arténher laudences per çò dera mia abiletat, mès preferiría mantier-la amagada.
Se m’estimatz de vertat, sauvatz-la-vos en secret.
Donques que s’era gent arribèsse a conéisher es mèns poders, per Diu que sentirien tanta enveja dera mia alquimia que me poirie costar era vida.
En aquerò non i a cap alternatiua.
Que Diu non ac volgue!, exclamèc eth prèire.
Gràcies pes vòsti boni desirs, senhor, didec eth canonge.
E se n’anèc.
Per çò que hè ath prèire jamès li podec tachar es uelhs ath dessús des d’aqueth dia.
E quan en moment que credec avient, comencèc a provar era formula, ò, suspresa!, non foncionèc.
E atau quedèc trist e enganhat.
D’aguesta manèra se presentaue, donc, eth canonge ara gent e artenhie que s’arroïnessen.
Vedetz, cavalièrs, se com en cada etapa dera vida es òmes luten per aur, que lèu ja non rèste bric d’aur.
Que n’a autants que queden agarradi pera alquimia que, vertadèrament, aquerò explique era sua escassesa.
Aqueri que practiquen er art dera transmutación parlen en ua terminología tan confusa qu’arrés la compren, s’ei que reaument an aué en dia era sciéncia.
Deishatz-les parlar e charrar coma gralhes e dedicar eth sòn afogament e energía a perfeccionar eth sòn argòt, pr’amor que jamès artenheràn eth sòn objectiu.
Que ja ei pro entà un òme apréner a transmutar es sòns bens e convertir-les en arren!
Aguesta peguesa aufrís ues esques tant enlusernantes qu’era felicitat d’un òme se convertís ena sua desesperación, dèishe ueda era borsa mès plia e pesada, e artenh es malediccions d’aqueri que l’an sacrificat es sòns bens.
Qu’aurien d’auer vergonha!
Qu’ei qu’era gent que s’a usclat es dits non se sap hèr enlà deth huec?
Se vos auetz calat ena alquimia, seguitz eth mèn conselh: deishatz-la córrer abans de perdè’c tot.
Qu’ei milhor tard que jamès, donques que jamès poiratz trapar era Pèira Filosofau.
Qu’ètz tan gausards coma eth cèc Baiardo, eth vielh shivau qu’estramunque e non se’n hè deth perilh.
Se calarà en dificultats damb era madeisha decisión que se hè entà un costat.
Vosati es alquimistes qu’ètz parièr.
Vos ac digui jo!
Se non podetz guardar entà dauant, aumens sajatz de qué es vòstes ments non queden enlusernades.
Pr’amor qu’encara que tengatz es uelhs dubèrti e jamès sembletz tan desvelhats, jamès guanharatz un sò en aguesta empresa, senon que degalharatz tot aquerò que pogatz mendicar o demanar prestat.
Padegatz eth vòste in, pr’amor qu’eth huec non uscle massa lèu.
Damb aquerò voi díder: non vos tengatz mès ara alquimia, pr’amor que s’ac hètz s’aurà acabat era vòsta bona sòrt.
E aciu e ara vos diderè çò qu’es vertadèrs alquimistes diden sus era question.
Vaquí çò que Arnau de Vilanova afirme literaument en sòn Rosanum Philosophorum: “Era transformación o reducción deth mercuri non se pòt hèr sense era ajuda deth sòn frair”.
Mès eth prumèr d’averti’c clarament siguec Hermes Trimegisto, eth pair dera alquimia, qu’afirme: “Eth dragon non morirà se non ei qu’eth sòn frair morisque damb eth”.
Ei a díder, per dragon s’a d’enténer “mercuri”, e per frair deth dragon, “sofre”; pr’amor qu’aguest vie deth Solei (qu’ei er aur) e aqueth dera Lua (qu’ei era plata).
Pr’amor que aguest art e sciéncia ei reaument eth mistèri des mistèris”.
Que i auec tanben un disciple de Platon qu’un viatge formulèc ua pregunta ath sòn mèstre (coma eth sòn libre Senioris Zadith Tabula Chimica registre).
Aguesta qu’ei era pregunta que formulèc: didetz-me eth nòm dera Pèira Filosofau.
E Platon responec:
Qu’ei era pèira qu’era gent cride Titani.
E qué ei aquerò?, responec er aute.
Madeish qu’era Magnesia, repliquèc Platon.
Que ja està ben senhor!
Aquerò ei ignotum per ignotius (ei a díder, “explicar çò desconeishut damb çò mès desconeishut encara”) Se vos platz, qué ei Magnesia, senhor?
Digam qu’ei un liquid compausat de quate elements, repliquèc Platon.
Estimat mèstre, didetz-me, se vos platz, eth principi essenciau d’aguest liquid.
Plan que non, responec Platon.
Toti es alquimistes son estacadi per jurament que jamès l’ac revelaràn ad arrés ne, enquia e tot, ac escriueràn en un libre.
Pr’amor qu’ei quauquarren tant estimat e preciós entà Crist, qu’Eth non vò que se revèle, exceptat quan li plague ara sua Ment Divina inspirar as òmes; as auti les ac enebís, pr’amor qu’Eth atau ac vò.
Qu’ei tot.
Atau acabi; donques que Diu en cèu non vò qu’es alquimistes expliquen com se pòt desnishar aguesta pèira, ena mia pensada, çò de milhor que se pòt hèr ei deishà’c anar.
Jamès prosperarà qui hèsque de Diu eth sòn adversari en tot trabalhar contra era sua volontat.
Non ac artenherà, encara que s’estongue hènt alquimia enquiath finau des sòns dies.
Aciu me demori.
Eth mèn conde que s’a acabat.
Que Diu les mane a toti es òmes bravi eth remèdi entàs sues penes.
Aquiu siguec eth lòc a on eth nòste anfitrión comencèc a deishar anar es sues facècies:
Macareu, cavalièr, Dun s’a quedat estagnat ena hanga.
Qui lo va a trèir d’aquiu?
Non vò arrés desvelhar ath nòste amic deth darrèr, per amor o per sòs?
Bèth lairon pòirie aisidament panar-li e deishar-lo estacat.
Aquiu que l’auem roncant a gust!
Pes uassi deth poth!
Qu’ei que va a quèir deth shivau en quinsevolh moment!
Ei aguest eth brigand codinèr de Londres?
Hètz-lo a gésser (que ja sap eth castig).
Juri que mos condarà un conde, encara qu’aguest sigue ua mèrda.
Desvelha-te, codinèr, se te platz!
Qu’ei que t’a arribat, qu’ès en tot dormir a miei maitin?
Qu’ei que t’an estat en tot picar es piudes pendent tota era net o ei qu’as cuelhut ua pèta?
O ei dilhèu que t’as passat tota era net sus ua concubina enquia que non poderes lheuar eth cap?
Complètament palle e descolorat, eth codinèr li responec ar anfitrión:
Que Diu me protegisque, mès que m’a entrat un dromilhón tau (sabi pas perqué), qu’abans m’estimaria mès hèr ua becaina que beuer-me un galon deth milhor vin de Cheapside.
Plan, didec er intendent, se vos va ben, mèstre codinèr, vos perdonam de seguit se mos condatz eth vòste relat.
Ei a díder, s’arrés des que cavauquen en aguest grop a bèra causa en contra e eth nòste anfitrión vò autrejar eth sòn consentiment, pr’amor que, pera sauvacion dera mia amna, me semble qu’eth vòste ròstre ei massa palle, es vòsti uelhs se ven tanben coma treboladi, eth vòste alend flaire a agre, senhau evident de qué non estatz ben.
Plan que òc, non vos vau a vantar.
Guardatz se com badalhe aguest brigand embriac.
Semble que mos vage a avalar a toti aciu madeish.
Qu’eth diable des lunfèrns cale es sòns pès en era!
Eth vòste òrre alend mos empodoarà a toti.
Se vos platz, porcèth pudesenc, se vos platz, moritz-vos d’un còp!
A, senhors, guardatz ben ad aguest polit gojat.
Podetz demostrar era vòsta adretia damb era lança a shivau, doç senhor, e esquivar eth sac de sable?
Jo dideria qu’ètz premanit entad aquerò.
Qu’auetz estat beuent a prètzfait, supausi, e quan era gent beu atau, que va ben…
En enténer aguesta parlòta eth codinèr s’anugèc e s’enforismèc.
Incapable de parlar, hec violents gèsti damb eth cap contra er intendent e eth sòn shivau lo fotèc en solèr; e aquiu se demorèc enquia que lo recuelheren.
Be n’ère de bon cavalièr aguest codinèr!
Malastre que non preferisse eth padelon!
Guaire trebucs e trabalhs, guaire possar e lheuar, abans non artenherren tornar-lo a botar sus era montura.
Pr’amor qu’aguest palle e malerós hantauma ère difícil de manejar.
Alavetz eth nòste anfitrion se virèc entar intendent e didec:
Pera mia amna qu’aguest òme ei tan vençut pera beuenda, que solide eth sòn conde li gesserie embolhat.
Sabi pas s’ei vin çò qu’a begut o s’ère cervesa naua o vielha, mès qu’a parlat peth nas bohant coma s’auesse un raumàs de cap.
E ja a hèt mès de çò que podie mantient-se eth e eth sòn shivau dehòra dera hanga.
Començatz era vòsta istòria.
Que ja ne sò hart d’eth.
Totun aquerò, intendent, me semble que vos auetz passat damb aguest pèc en tot burlar-vos des sues fautes en public, tau qu’ac auetz hèt.
Un aute dia, dilhèu, eth vos pararà un param o vos demanarà compdes (voi díder que se calarà en ua o dues causes, cercant fautes enes vòsti compdes, çò que non vos favoririe bric s’ac podesse demostrar).
Non, que serie fòrça shordant, afirmèc er intendent.
Eth poirie facilament hèr-me estramuncar; abans preferiría era ègua tà montar que començar ua peleja damb eth; sajarè, se posqui, non tornar-lo anujar.
Çò que didec abans solet siguec ua trufaría; mès, sabetz?, qu’è aciu ena carabassa un vin entà béuer (òc, d’ua bona cuelheta) e li vau a mostrar de seguit ua badinada estranha.
Sajarè de qué eth codinèr ne beue un shinhau.
Non diderà que non, ne sò segur.
Me jogaria era vida en aquerò.
Se passèc qu’eth codinèr hec un long glop de vin dera carabassa, mès de çò que calie, malastre!
Per qué tant?
Que ja auie begut pro.
Eth codinèr, dempús de cantar ua cançoneta damb era carabassa, l’ac entornèc ar intendent e, evidentament compladut pera beuenda li balhèc es gràcies çò de milhor que podec.
Alavetz, eth nòste anfitrión s’estarnèc d’arrir e didec:
Veigui clarament que mos cau amiar bona beuenda entre nosati sigue a on sigue qu’anem, donques que convertís es escarnis e era rancura en amor e armonia e padegue fòrça anuègi.
Ò, Baco, que pòs atau transformar era seriositat en burla, benedit sigue eth tòn nòm!
Aunor e laudança ara tua divinitat!.
Plan, ja non vau a díder arren mès sus aquerò.
Ara, intendent, vos prègui que comencetz eth vòste conde.
Plan ben, senhor, repliquèc eth.
Ara, escotatz-me.
Tanben poiratz liéger relats de fòrça autes extraordinàries hètes que realizèc damb eth sòn arc.
Sabie tocar quinsevolh esturment musicau, e, quan se metie a cantar, es clars registres dera sua votz qu’èren ua autentica música.
Qu’ei segur qu’Anfion, rei de Tebas, que bastic es muralhes d’aguesta ciutat ath miei de cantics, jamès cantèc ne era mitat de ben qu’eth.
Ath delà, ère er òme de mès bon pòrt deraTèrra.
Mès, entà qué decríuer es sòns traits?
Simplament, que non i auie cap òme viuent damb milhor portadura e aspècte.
E, ath delà, ère dotat de noblesa, aunor e excelléncia ar arràs.
Febo, aguest joen sense parièr en generositat e capaticat cavaleresca, solie amiar un arc ena man, autant per espòrt coma per simbèu dera sua victoria sus Piton.
O, aumens, atau ac conde era Istòria.
Ara plan, Febo auie ena sua casa un corbàs engabiat que hège temps que l’elevaue e l’auie ensenhat a parlar, dera madeisha manèra que s’ensenhe as gagi.
Aguest corbàs ère blanc coma un cigne aubin e sabie imitar era votz de quinsevolh persona que siguesse en tot condar un conde.
Ath delà, non auie rossinhòl en tot eth mon que cantèsse ne era milionessima part de ben e damb aguesta alegría.
Febo auie tanben ena casa a ua esposa qu’estimaue mès qu’ara sua pròpria vida.
Sajaue de complader-la e aunorar-la net e dia, exceptat en ua causa.
Entà didè’c de bèra manera, eth ère gelós e massa prèst a non deishar-la de uelh, donques que li shordaue fòrça que se’n burlèssen d’eth (coma les passe a toti en madeish cas), encara que, de qué servís aquerò?
Que non se pòt hèr arren entà botar-i remèdi.
Ua bona esposa (que sigue pura de paraula e d’òbra), non aurie d’èster jamès jos vigilància; madeish ei cèrt qu’ei trabalhar en bades montar garda entà susvelhar a ua prostituta; simplament, que non servís d’arren.
Me pensi que pèrder eth temps deth trabalh entà susvelhar ara pròpria esposa ei ua complèta estupiditat.
Es vielhs estudiosi qu’ac diden soent enes sòns libres.
Mès tornem entath tèma.
Aguest excellent Febo hège tot çò que podie entà hèr-la erosa, supausant qu’eth sòn agradiu anament, era sua virilitat e era sua conducta serien pro garantida entà qu’arrés lo hesse enlà ada eth des uelhs d’era.
Mès Diu sap que i a ua causa qu’arrés pòt arténher: alterar un instint qu’age estat implantat pera Natura en ua creatura.
Cuelhetz a quinsevolh audèth: botatz-lo ena gabiòla, tietz-lo çò de mès net possible e calatz tot eth vòste còr e cervèth entà suenhar-lo damb es mès delicioses e imaginables parves e beuendes.
Totun aquerò, er audèth, encara que lo tengatz ena mès alègra des gabiòles daurades, s’estimarà fòrça còps mès volar entath hered e crudèu bòsc e minjar vèrmes e d’autes porcaries d’aguesta sòrta; jamès cessarà ena sua temptatiua d’abandonar era gabiòla, tostemp será en tot desirar era libertat.
Cuelhetz un gat: alimentatz-lo ben damb lèit e carn trenda, e balhatz-li ua jaça de seda, mès tanlèu veigue un arrat que cor peth solèr ath cant dera paret, abandonarà era lèit, era carn e tot çò d’aute, toti es luxes d’aquera casa: tau ei er apetit que sent pes arrats.
Coma vedetz, er instint tostemp venç e er apetit hè qu’era prudéncia despareishe.
Ua loba qu’a tanben ua vila manèra d’èster: quan ei en zèl alistarà ath lop mès fèr e dera pejor fama que trape.
Mès toti es exemples que vos è dat se referissen a òmes que son infidèus, de cap manera as hemnes, donques qu’es òmes jamès son mancadi d’un apetit lasciu entà gaudir damb creatures inferiores abans que damb es sues esposes; encara que siguen beròies, fidèus e doces.
Tan cobejosa de nauetat ei aguesta maudita carn nòsta, que non gaudim pendent guaire temps de quinsevolh causa que represente vertut.
A maugrat de toti es grani merits de Febo, aguest, que non sospechaue arren, siguec enganhat.
Era qu’auie a un aute òme ath darrèr, un òme de pòca importància, que, en comparèr, non valie ua mèrda.
Autant pejor!
Aquerò se passe soent, e acabe damb un fòrt capvirament e aflicción.
Atau, donc, succedie que, tanlèu Febo se n’anaue, era sua hemna manaue a cercar de seguit ara òme que n’ère encamardada.
Òme de caprici?
Qu’ei ua manèra plan ruda de didè’c, desencusatz-me.
Didec eth sabent Platon, coma podetz liéger enes sues òbres, qu’ei de besonh qu’era paraula correspone ara accion.
Ei a díder, s’un li cau exprimir quauquarren d’ua forma adequada, era paraula a d’acompanhar ara acción.
Jo sò un òme sense peus ena lengua, e çò que digui, ei.
Entre ua dauna de naut linhatge qu’ei infidèu damb eth sòn còs, e ua hemna vulgara (donques qu’es dues se pòrten mau) non i a mès diferéncia qu’aguesta: era dauna, en èster de categoría mès nauta, se diderà d’era qu’ei ua “amiga”, tant qu’era auta, en èster ua hemna prauba, la cridaràn “aimanta”.
Que Diu sap, estimat amic, que tan baish ei era ua coma era auta.
De manèra parièra afirmi que non i a diferéncia entre un tiran usurpador e un bandit panaire de camins.
Aguesta definición s’apliquèc a Alexandre eth Gran, pr’amor qu’en èster un tiran e auer ua armada e, per tant, màger poder entà hèr mortalatges e manar usclar enquia es fondaments de cases e larèrs e deishà’c tot arrasat, se lo cride generau, mentre qu’a un bandit, coma que son pòqui es que lo seguissen e non pòt ocasionar massa mau e hèr-li vier era madeisha roïna a un país, se lo cride lairon de camins o bandolèr.
Coma que non è cultura libresca, non posqui mentar a un ensem d’autoritats, mès seguirè condant eth conde que comencé.
Era esposa de Febo manèc a cercar ath sòn aimant e ambdús satisfèren immediatament es sòns fugaci apetits carnaus.
Eth corbàs blanc qu’ère aquiu penjat laguens dera sua gabiòla les vedec en plen trabalh, mès que non didec ua soleta paraula; mès quan eth patrón dera casa tornèc en sòn larèr, eth corbàs cantèc:
Cor-nut!
Cor-nut!
Cor-nut!
Qué cantes audèth?, exclamèc Febo.
Quina sòrta de cançon ei aguesta?
Solies cantar fòrça ben e damb sons tant alegres qu’eth mèn còr se compladie en escotar-te, mès, quina ei era significacion d’aguesta cançon?
Va, ditz-me!
Per Diu que resulte fòrça avienta, responec eth corbàs.
Febo, a maugrat de tota era tua beresa, valor e linhatge, de tota era tua musica, e vigilància, te l’a fotut damb un quinsevolh, qu’ath tòn costat non vau ua mèrda, t’ac digui coma que viui e alendi.
Pr’amor que l’è vist caucar en tòn lhet damb era tua esposa.
Qué mès voletz?
Febo se virèc; qu’auec era sensación de qué eth sòn malerós còr se l’anaue a trincar en dus.
Dempús tensèc eth sòn arc, botèc ua flècha en eth e, furiós, aucic ara sua hemna.
Atau ei coma acabèc.
Qué mès posqui híger?
Ath miei deth sòn racacòr trinquèc es sòns esturments musicaus: arpa.
Traïdor!
Era tua lengua d’escorpiu m’a portat ara roïna.
Per qué neishí?
Per qué non sò mòrt?
Ò, estimada esposa!
Ò, jòia de gòi, que m’ères tan constanta e fidèu!
Ara jades mòrta e eth tòn ròstre ei esblancossit e palle, en èster, coma ès, totafèt innocenta.
Òc, ac juri!
Ua man temerària e imprudenta t’a costat un mau plan vil.
Ò, ment enludernada!
Ò, ràbia insensata que, sense pensar, sacrifiques ar innocent!
Ò, maufidança, plia de sospeches infondades!
A on ei era tua sabença?
A on ei eth tòn engenh?
Ò, hè qu’es òmes se maufiden dera precipitación!
Non credatz arren sense espròves absoludes!
Non lheuetz era man massa d’ora abans de saber se qué hètz!
Analisatz es causes seriosament abans de desligar era vòsta ira pera soleta sospecha!
Milèrs an perit e s’an convertit en povàs per tòrt dera insensata ira.
Ai de jo!
Me morirè de pena.
Per çò que hè ath corbàs, li didec:
Traïdor!
Brigand!
Lèu te harè pagar pera tua fausa istòria.
Abans cantaues coma un rossinhòl ara, falaç lairon, te quedaràs sense aguestes plumes blanques, e jamès poiràs parlar mentre viues.
Aguest qu’ei eth castig d’un traïdor: tu e es tòns hilhs seratz neri entà tostemp e jamès produiiratz sons doci, senon que coacaratz abans de qué arribe era tempèsta e era ploja, coma senhau de qué era mia esposa moric per tòrt vòste.
E de ressabuda se precipitèc sus eth corbàs e l’arrinquèc totes es sues plumes blanques.
Alavetz lo hec nere, li treiguec era sua facultat de cantar e parlar e lo botèc ena pòrta, en tot manar-lo ath diable, qu’ada eth lo recomanèc.
Plan per aquerò, aué en dia, toti es corbassi son neri.
Vos prègui, cavalièrs, que cuelhetz nòta dera parabòla e vos fixetz en çò que digui.
Bric mès pendent era vòsta vida li digatz a un òme que un aute l’a dat plaser ara vòsta esposa, pr’amor que vos aurà en òdi a mòrt.
Es estudiosi cultes diden que Salomon mos ensenhe a tier compde dera nòsta lengua.
Mès, coma vos è dit, non è cultura libresca.
Totun, vaquí çò qu’era mia mair m’ensenhèc:
Susvelha era tua lengua e consèrva as tòns amics, hilh mèn.
Ua lengua viperina qu’ei pejor qu’eth diable, pr’amor que, hilh mèn, contra eth diable mos podem protegir mejançan eth senhau dera crotz.
Hilh mèn, Diu botèc muralhes ena lengua, en tot plaçar-la entre es pòts e es dents entà qu’un òme posque pensar abans de parlar.
Es persones cultes mos an ensenhat, hilh mèn, damb quina freqüéncia fòrça d’eres an perit per parlar massa; pr’amor que, en resumit, arrés patís maus per parlar massa pòc o damb deliberación.
Hilh mèn, tie era tua lengua en tot moment, exceptat quan sages de parlar damb Diu en culte e ena pregària.
Era prumèra vertut, s’ei que vòs aprener-la, hilh mèn, ei era de dominar era tua lengua e tier ua grana vigilància sus era.
Aquerò ei çò qu’aprenen es mainatges.
Aquerò ei çò que me dideren e m’ensenheren.
Sabes se com va ua lengua temerària?
Dera madeisha manèra qu’ua espada dividís un braç pera mitat, atau ua lengua destruís ua amistat.
Un charlatan qu’ei abominable dauant de Diu.
Lieg ath sabent e aunorable Salomon, lieg es psalms de David, lieg a Seneca.
Jamès parles, hilh mèn, quan posques passar assentint damb eth cap.
Hè veir qu’ès sord s’entenes a un charlatan que parle d’un ahèr perilhós.
Es flamencs diden (e te pòt èster útil) que “coma mens se parle mès fácil ei d’apraiar”.
Hilh mèn, se non as parlat mau, non te cau crànher jamès ua traïson.
E te digui aquerò: aqueth que parle mau non pòt jamès recuperar es sues paraules.
Aquerò qu’ei dit, ei dit, e era paraula, l’agrade o non (encara que se n’empenaïsque d’aquerò) seguís rodant.
Aqueth que ditz quauquarren que se’n posque empenaïr ei en poder der aute.
Hilh mèn, tie compde.
Non sigues jamès hònt de petòfia, sigue fausa o cèrta, senon que sigues a on sigues, autant entre poderosi coma entre umils, susvelha era tua lengua e bremba-te’n deth corbàs.
Entà jo, que deuien èster es quate, donques qu’en aqueth moment era mia ombra ère, mès o mens, d’onze pès, tant qu’era mia estatura ei de sies.
Ath delà, era exaltación dera lua (voi díder Libra) ère encara en ascensión tant que mos apressàuem enes entorns d’un pòble.
Aquiu, coma de costum, eth nòste anfitrión se hec cargue d’eth nòste erós grop e se dirigic a nosati damb aguestes paraules:
Senhors, qu’auem besonh ara solet d’un conde mès.
Es mies nòrmes e instruccions s’an amiat a tèrme, e me semble que n’auem escotat un de cada reng e estat des que formen eth nòste grop; eth mèn plan lèu ei ja artenhut.
Que Diu li balhe bona sòrt ad aqueth que conde eth darrèr e mès alègre conde de toti!
Senhor prèire, seguic, ètz un vicari o dilhèu un rector?
Au, deishatz-ac ara!
Sigue çò que sigue non estropietz eth nòste jòc, pr’amor que toti, exceptat vos, an condat eth sòn conde.
Destibatz-vos eth cinturón e deishatz-mos veir se qué amiatz ena borsa.
Ara seriosament: per çò deth vòste anament semblatz capable d’en.hilar eth hiu damb un tèma d’importància.
Pes uassi d’un poth!
Condatz- mos ua fabulacion, macareu!
Que non artenheratz fabulacions de jo, repliquèc eth prèire.
Pr’amor que, ena sua Epistòla a Timotèu, Pau repotegue ad aqueri que se separen dera vertat e conden fabulacions e pegaries atau.
Per qué era mia man li cau semiar era èrba quan çò que desiri poder semiar ei eth gran deth horment?
Per tant, digui que, se voletz enténer bèth ahèr morau e edificant e ètz premanidi a prestar atención, alavetz, damb fòrça plaser e damb era benediccion de Crist, vos balharè eth plaser legitim que posca.
Per tant, se vos ei parièr, non tierè aguesti artificis, senon que vos condarè un conde satisfactòri en pròsa entà acabar damb eth jòc e botar-li era fin.
S’ètz d’acòrd, començarè eth mèn conde de seguit, per tant, didetz- me se qué pensatz.
Non posqui èster mès just.
Podetz estar-ne segurs de qué sonque sintetizi eth sòn significat generau.
Per tant, declari que demori èster corregit.
Ad aquerò assentírem toti.
Ei a díder, a dar-li era oportunitat d’ua audiéncia e, per tant, acabar damb bèra causa vertuosa e edificanta, que semblaue qu’ère çò de mès corrècte.
Per tant, li demanèrem ath nòste anfitrión que li didesse que toti li demanàuem que comencèsse eth sòn conde.
Er anfitrión qu’ère eth nòste pòrtavotz.
Senhor prèire, li didec.
Vos desiri era milhor sòrt!
Balhatz-mos era vòsta omilia, mès, hètz lèu, pr’amor qu’eth solei ei en tot cogar.
Que Diu vos autrege era sua gràcia entà que vos gesque un bon trabalh!
Condatz çò que volgatz, que vos escotaram satisfèts.
E atau comencèc eth prèire eth sòn sermón.
Eth nòste doç Senhor des Cèus, que non vò que cap òme perisque, senon que toti artenhen eth coneishement d’Eth e dera vida perdurabla, atau mos exòrte a trauèrs deth profèta Jeremies damb aguestes paraules:
Es camins dera espiritualitat qu’amien as credents entà Jesucrist Nòste Senhor e entara glòria, que son nombrosi.
Entre eri n’a un plen de noblesa e qu’ei fòrça convenent, imprescindible entà qu’er òme o era hemna que, per çò deth pecat, s’an desviat deth camin dret entath Jerusalem Celestiau.
Aguesta via recep eth nòm de peniténcia.
Toti aurien d’escotar damb alegría e escorcolhar damb totes es sues fòrces era natura dera peniténcia, eth perqué recep tau nòm e quines varietats presenten es sues diuèrses òbres, detalhs e manifestacions, e aquerò que pertanh e s’ajuste ada era.
Sant Ambròsi afirme qu’era peniténcia ei eth dolor der òme peth mau realizat, e non i a arren que sus aquerò posque manifestar mès dolor.
Un cèrt doctor manifèste: “era peniténcia ei era lamentación mostrada per òme dauant deth sòn pecat e eth torment que li còsten es sòns errors”.
Era peniténcia, en determinades circonstàncies, ei eth vertadèr empenaïment de quauquarrés que sauve eth dolor e era pena pes sòns pecats.
E entà qu’era peniténcia sigue vertadèra, aurà, prumèr, de lamentar es fautes cometudes, auer eth fèrm prepaus en sòn còr de cohessar-se oraument, cumplir era peniténcia, non tornar a realizar quauquarren que s’age de lamentar o sénter dolor, e auer eth prepaus de perseverar en ben.
En cas contrari, era sua peniténcia qu’ei inutila.
Pr’amor que, coma afirme Sant Isidòr: “Aqueth qu’ara seguida hè quauquarren que s’a d’empenaïr, non ei un vertadèr penitent, senon un embolhaire e un mentidèr”.
Eth hèt de lamentar-se e perseverar en pecat que non ei profitós.
Totun, s’a de demorar que, tostemp qu’un què, per grana que sigue era sua recidiva, se pòt lheuar mejançant era peniténcia se se l’autrege tau gràcia.
Pr’amor que, coma ditz Sant Gregòri: “Lèu non se pòt lheuar deth pecat aqueth qu’ei aclapat peth pes des males òbres”.
E, per tant, era Santa Mair Glèisa assegure era sauvacion des penitents qu’eviten e hèn enlà eth pecat abans de qué aguest les refuse ada eri.
Era madeisha Santa Glèisa fide ena sauvacion d’aqueth que peque e se n’empenaís de còr en darrèr moment a causa dera grana misericòrdia de Jesucrist Nòste Senhor; mès alistatz eth camin mès segur.
E ara, un còp descrita era sua natura, vos cau saber que son tres es actes dera peniténcia.
Eth prumèr acte tanh ad aqueth que recep eth baptisme dempús d’auer pecat.
Agustin afirme: “Se non ei que s’empenaïsque des pecats dera sua vida anteriora, non pòt començar ua vida naua”.
Pr’amor que, plan que òc, se lo batien sense èster empenaït dera sua colpa anteriora, recep eth carácter baptismau, mès sense era gràcia ne era remission des sòns pecats, enquia que sigue vertadèrament empenaït.
Un aute defècte qu’ei aguest: eth qu’es òmes quèiguen en pecat mortau dempús d’auer recebut es aigües baptismaus.
D’aquerò afirme Sant Agustin que “era peniténcia dera gent umila e brava ei era peniténcia de cada dia”.
Era peniténcia qu’ei de tres clases.
Ua ei publica; ua auta, comuna e era tresau, privada.
Era peniténcia publica ei de dues espècies: ua s’està en èster expulsat dera Santa Mair Glèisa pendent eth Quareme, per çò d’esgargamerar mainatges e d’auti pecats parièrs; era auta (aplicada ad aqueth qu’a pecat dubèrtament de sòrta qu’era fauta s’a escampilhat peth parçan) s’està en hèr peniténcia publica obligada dempús deth judici condemnatòri dera Santa Glèisa.
Era peniténcia comuna ei era que se conselhe en generau as òmes en cèrts casi, coma, per exemple, anar pòc abrigadi e descauci pendent un romieuatge.
Era peniténcia privada ei aquera qu’es òmes practiquen diadèrament pes pecats particulars: se cohèssen en privat e receben tanben peniténcia privada.
Ara seguida te n’encuedaràs des requesits e condicions entà ua peniténcia vertadèra e perfècta.
Aguesta se base en tres premisses; contrición de còr, confession orau, e compliment dera peniténcia.
Plan per aquerò afirme Sant Joan Crisostòm: “Era peniténcia incline ar òme a acceptar damb resignacion quinsevolh castig que se l’aplique, damb empenaïment de còr e confession orau, damb satisfacción e tota sòrta d’òbres d’umilitat”.
E en aquerò s’està era vertadèra peniténcia.
De nauèth, anujam a Jesucrist Nòste Senhor de tres manères: per pecat de pensament, per negligéncia en parlar e per òbres dolentes e pecadisses.
E contra aguestes pervèrses accions apareish era peniténcia, que se pòt comparar a un arbe.
Era arraïc d’aguest arbe ei era contrición que, madeish qu’era arraïc d’un arbilhon, se cale en tèrra e s’amague en còr vertadèrament empenaït.
Era cama que supòrte es arrames e es huelhes dera confession e es fruits dera satisfacción, brotoe dera arraïc dera contrición.
Sus aquerò Jesucrist declare en sòn Evangèli: “Hètz digni fruits de peniténcia”.
Pr’amor que per aguest fruit es òmes pòden conéisher ad aguest arbe (non pera arraïc amagada en còr uman, ne pes arrames, ne pes huelhes dera confession).
E, per tant, Jesucrist Nòste Senhor afirme aquerò: “Que les coneisheratz pes sòns fruits”.
Tanben d’aguesta arraïc sorgís un seme de gràcia, e aguest seme ei hònt de sauvacion: qu’ei un seme viu e ardent.
Era gràcia d’aguest seme vie de Diu mejançant eth rebrembe deth dia deth judici e des penes infernaus.
Sus aguest tèma, Salomon afirme qu’er òme refuse eth pecat peth temor de Diu.
Era fòrça d’aguest seme s’està en amor a Diu e en desir de glòria sempiternala.
Aguesta fòrça tire eth còr der òme entà Diu e li hè odiar eth pecat.
Pr’amor que, de vertat, arren agrade tant a un mainatge coma era lèit dera sua hilhuquèra e arren l’ei mès repugnant qu’aguesta madeisha lèit barrejada en un aute aliment.
Dera madeisha manèra, er òme pecador, aimant deth pecat, se pense qu’aguest ei entà eth mès doç que quinsevolh auta causa.
Mès quan lo senhorege ada eth un comprometut amor a Jesucris Nòste Senhor e eth desir de vida perdurabla, non existís entada eth practica mès detestabla.
Pr’amor que, cèrtament, era lei de Diu se recapitole en amor ada Eth; e plan per aquerò, eth profèta David afirme: “Qu’è estimat era tua lei e refusat era marridesa e er òdi”.
Aqueth qu’estime a Diu, sauve era sua lei e era sua paraula.
Aguest qu’ei er arbe qu’eth profèta Daniel contemplèc en esperit, quan auec era vision deth rei Nabucodonosor que li conselhèc que hesse peniténcia.
En aguesta peniténcia o contrición, un li cau distinguir quate elements: en qué consistís era contrición, quines son es causes que possen a un a auer un còr contrit, com s’a d’artenhe e quina utilitat a entara amna.
Era contrición qu’ei eth dolor sincèr des pròpris pecats, acompanhat deth fèrm prepaus de cohessar-se, hèr penitència e non recidivar jamès en eri.
E aguest dolor, en paraules de Sant Bernard, aurà es següentes caracteristiques: “Serà grèu e prigond, e extrèmament viu e acèrb en còr”.
En prumèr lòc, pr’amor qu’er òme a pecat contra eth sòn Senhor e Creador, e autant mès prigond e acèrb pr’amor qu’a pecat contra eth sòn Pair Celestiau; e aguestes qualitats s’aumenten en considerar qu’a anujat ad Aqueth que l’a redimit damb era sua preciosa sang e l’a rescatat des ligadures deth pecat, dera crudeutat deth dimòni e des penes deth lunfèrn.
Que son sies es causes qu’an de possar ar òme ara contrición.
Prumèra, eth rebrembe des pròpris pecats.
Mès considèra qu’aguest rebrembe non ei entada eth agradiu de cap manèra, senon motiu de vergonha e dolor per çò des sues colpes.
Pr’amor que Job afirme: “Es òmes pecadors executen actes digni de confusión”.
E, per tant, comente Ezequies: “Les rebrembarè cada an dera mia vida damb amarum de còr”.
Que ditz Diu en Apocalipsis: “Bremba-te’n d’a on as queigut”.
Pr’amor qu’abans de pecar èretz hilhs de Diu e membres deth sòn reiaume, mès per tòrt des vòsti pecats auetz quedat tiranizadi e corrompudi, vos auetz convertit en membres deth maligne, odiadi pes angels, denonciadi pera Santa Glèisa, e en aliment dera fausa sèrp e en combustible perpetuau deth huec infernau.
E encara mès corromput e reprovable, per çò des nòstes frequents transgresions, coma hè eth gosset qu’avale tot çò qu’a vomegat.
E damb tot aquerò quede tacat per çò dera sua insistenta contumàcia en pecat e enes abits pecadissi, per çò que te corromperàs en tòn pecat coma bèstia enes sòns excrements.
Semblabla manèra de pensar ahisque a qu’er òme s’avergonhe deth sòn pecat e non se solace en eth tau coma Diu declare a trauèrs deth profèta Ezequiel: “Bremba-te’n des tòns camins e te desagradaràn”.
Vertadèrament es pecats son es corsères qu’amien entath lunfèrn.
Eth dusau motiu que per eth s’a de mespredar eth pecat, qu’ei aguest.
Coma afirme Sant Pèire: “aqueth que peque se convertís en esclau deth pecat”; ei a díder, eth pecat tiranize ar òme.
E, per tant, eth profèta Ezequiel ditz: “Caminè en tot mespredar-me a jo madeish”.
E, plan que òc, s’a de mespredar eth pecat e hèr-se enlà d’aguesta esclavitud e acción depravada.
E guardatz: quina ei era pensada de Seneca en aguest ahèr?
Afirme aquerò: “Encara que credessa que ne Diu ne er òme l’arribèssen jamès a conéisher, refusaria eth pecat”.
E eth madeish Seneca tanben declare: “Qu’è neishut entà causes mès granes qu’entà tiranizar-me ath mèn còs o convertir ad aguest en esclau”.
Non i a servitud mès corrompuda en òme o ena hemna qu’autrejar eth pròpri còs ath pecat.
En tau cas, era sua esclavitud e corrupcion depassen ara mès depravada e tiranizada situacion de viuent, sigue òme o hemna, mès mespredable.
Coma de mès naut què er òme, màger ei era sua esclavitud, e mès vil e refusable as uelhs de Diu e deth mon.
Ò bon Diu!
Com li cau ar òme mespredar eth pecat, donques que per tòrt sòn a perdut era sua anciana libertat e s’a transformat en sèrf!
Per tant, afirme Sant Agustin: “Se mespredes ath tòn sèrv perque a obrat mau o a pecat, alavetz, se tu peques t’as de mespredar a tu madeish”.
Considera era tua valor de sòrta que non t’enlordisques.
Ai, guaire s’a de mespredar era servitud e esclavitud deth pecat, e quina amarganta vergonha pròpria s’a de sénter; pr’amor qu’eth Diu d’infinita bontat les a plaçat en naut estat, les a autrejat sabença, fortalesa corporau, salut, beresa, prosperitat e les a rescatat dera mòrt damb era sang deth sòn còr e, ça que la, corresponen ad aguesta bontat damb ua viletat antinaturau, assassinant as sues pròpries amnes.
Ô bon Diu!
Vosates, hemnes, de tan grana beresa, brembatz-vo’n d’aquera maxima de Salomon: “Era hemna beròia qu’enlordís eth sòn còs ei coma un anèth d’aur en morre d’un porcèth”.
Pr’amor que madeish qu’un porcèth escorcolhe totes es lordères, atau submergís aquera era sua beresa enes pudesenques lordères deth pecat.
Era tresau causa que l’a de possar a un ara contrición ei eth temor deth dia deth judici e es terribles penes deth lunfèrn.
Pr’amor que, coma afirme Sant Jeronim: “Tremoli cada còp que me’n brembi deth dia deth judici; cada viatge que mingi o beui, o hèsqui quinsevolh auta causa, me semble que ressone enes mies aurelhes ua trompeta: resuscitatz vosati qu’èretz mòrts, e vietz entà èster jutjadi”.
Ô Diu de bontat!
Guaire s’a de crànher a semblable judici!
Donques que, coma afirme Sant Pau: “Toti seram convocadi dauant deth tron de Jesucrist Nòste Senhor”; e arrés poirà absentar-se d’aguesta convocatòria generau.
Pr’amor que, cèrtament, d’arren servirán es pretèxti e desencuses legaus.
E non solet mos jutjaràn es nòstes fautes, senon que tanben se coneisheràn publicament totes es nòstes accions.
En paraules de Sant Bernard: “D’arren serviràn es desencuses o es simulacions.
Balharàn aquiu compde de totes es paraules ocioses”.
Qu’auram aquiu a un jutge que non poiram enganhar o corrómper.
E per qué?
Cèrtament, toti es nòsti pensaments quedaràn patents dauant d’eth, que non se deisharà corrómper ne damb es supliques ne damb es subornacions.
Per tant, declare Salomon: “Era ira de Diu non deisharà sauva e segura a cap persona per çò des supliques o des ofrendes”.
E per tant, non i a cap escapatòria en dia deth Judici.
Plan per aquerò Sant Anselm comente: “Es pecadors serán fòrça espauridi en tau escadença.
Ena estrada se seirà er airós e sevèr jutge, e as sòns pès se daurirà era òrra hòssa infernau entà destruir ad aqueri que non reconeishen es sòns pecats (que se mostraràn publicament dauant de Diu e dauant de tota creatura).
E, ara quèrra, entà emparar e arrossegar as amnes pecadores entàs penes deth lunfèrn, ua legion inimaginabla de dimònis.
E en interior des sòns còrs es persones auràn racacòrs de consciéncia, e, ath còp, tota era tèrra començarà a usclar.
A on se refugiarà alavetz eth pecador?
Plan que òc, non se poirà amagar: aurà d’auançar e presentar-se”.
Coma cèrtament afirme Sant Jeronim: “Era tèrra l’expulsarà des sues entralhes, madeish qu’eth mar e er aire, que será plen de pericles e relampits”.
Ara, plan, m’imagini qu’entad aqueth qu’age ben present tot aquerò, eth pecat non será entada eth motiu de satisfacción, senon de gran dolor dauant deth temor des penes deth lufèrn.
E atau ac ditz Job a Diu: “Permet-me, Senhor, que pendent un instant plora e me planha abans de començar eth viatge sense retorn entara ombriua tèrra caperada pera escurina dera mòrt, entara tèrra d’ombres e d’afliccions, a on règne aguesta escurina mortau, a on non i a cap orde, senon un òrre temor que se tardarà entà tostemp”.
Guardatz: aciu que podetz veir er orgulh tenalhat de Job, lamentant e plorant es sues fautes, pr’amor que vertadèrament un dia de lamentación ei milhor que toti es tresaurs der Univèrs.
Pr’amor qu’ei vertat que tota era pena qu’un òme pogue experimentar dès qu’eth mon ei mon se redusís en arren comparada damb era deth lunfèrn.
Era rason que per era Job definis ath lunfèrn coma “era tèrra dera escurina” qu’ei dobla: prumèr, eth tèrme “tèrra” signifique estabilitat sense angoisha; dusau, “escurina” signifique qu’en lunfèrn i a ua manca de lum física.
Pr’amor qu’era lum escura que surgente des entralhes deth huec sempiternau costarà torment pertot: li mostrarà ath condemnat es òrres dimònis que lo torturen.
En sòrta d’aunor qu’an vergonha e confusión infernau.
Pr’amor que pro vo’n sabetz de qué es òmes criden “aunor” ath respècte qu’ua persona li tie a ua auta.
Mès en lunfèrn non existissen ne er aunor ne eth respècte.
En realitat, non i aurà mes mòstres de respècte entà un rei qu’entà un vilan.
Sus aquerò, Diu afirme mejançant eth profèta Jeremies: “Mespredarè ad aqueri que me mespreden”.
Ar “aunor” tanben lo denominen grana autoritat; aquiu arrés servirá a un aute se non ei entà damnajar-lo o tormentar-lo.”Aunor” tanben equivau a nauta dignitat e noblesa, mès en lunfèrn toti serán cauishigadi pes dimònis.
E Diu afirme: “Es òrres dimònis passaràn pes caps des condemnadi” Era sua umiliacion e degradación será autant mès nauta coma màger age estat era sua posición ena vida.
Ath delà, en contrast damb es riqueses d’aguest mon, patiràn es escarnis dera escassetat.
E aquesta praubetat s’estarà en quate causes: ena manca de tresaurs, que sus eri afirme eth profèta David: “Es rics qu’abracen e dèishen absorbir eth sòn còr pes riqueses d’aguest mon dormiràn eth sòn dera mòrt e es sues mans serán uedes, sense cap tresaur”.
E ath delà, era incomoditat deth lunfèrn consistirà ena manca d’aliments e de beuenda.
Encara mès, eth sòn torment tanben abastarà era manca de vestit, pr’amor que non n’auràn cap: qu’anaràn nudi exceptat deth huec usclant e d’autes immondícias.
E era sua amna será nuda de tota sòrta de vertuts, donques qu’aguestes formen era sua vestimenta.
A on queden, donc, es alègres vestimentes, es suaus linçòs e es fines camises?
Consideratz çò que Diu opine d’eri a trauèrs deth profèta Isaies: “Era tua jaça será de larves e era tua hlaçada de vèrmes infernaus”.
Encara mès: se tormentaràn pera manca d’amics, pr’amor qu’aqueth qu’a bones amistats non ei praube.
Mès aquiu non n’auràn, pr’amor que ne Diu ne creatura deguna será eth sòn amic e toti s’auràn en òdi entre eri d’ua manèra exagerada.
Pr’amor que, per qué s’aurien d’estimar ath miei des torments deth lunfèrn s’existie un òdi recipròc en prospèr transcors d’aguesta vida?
Pr’amor que ne podetz èster segurs, eth sòn amor sensuau ère un òdi mortifèr, tau coma declare eth profèta David: “Aqueth qu’estime era marridesa, a en òdi ara sua amna”.
E aqueth qu’a en òdi era sua pròpria amna ei incapable d’estimar a cap auta persona.
E, per tant, non existís ne amistat ne consolament; coma mès pròche ath parentat carnau, mès se lançaràn injúries, malediccions, e se professaràn òdi mortifèr entre eri.
Encara mès, serán mancadi de toti es plasers sensuaus.
Pr’amor que cèrtament, eth plaser sensuau se derive des cinc sentits, vista, audida, flaira, gost e tacte.
Mès en lunfèrn era sua vista será plia de hum e d’escurina e, per tant, cargada de lèrmes; e era sua audida, plia de “planhs e croishits de dents”, tau coma afirme Jesucrist; es sues hòsses nasaus serán claufides d’ua flaira pudesenca.
E, coma afirme eth profèta Isaies: “eth sòn gust aurà eth sabor de hèu amara”.
E eth sentit deth tacte en tot eth sòn còs será caperat d’un “huec inamortable e de vèrmes que non moriràn”, tau coma Diu ac afirme en boca deth profèta Isaies.
E coma que non auràn era esperança de morir de dolor, e mejançant aguesta sòrt escapar d’eth, compreneràn es paraules de Job quan afirme: “Aquiu regnaràn es ombres dera mòrt”.
Cèrtament era ombra se retire ara causa que la projècte, encara qu’ambdues son desparières entre eres.
Dera madeisha manèra se passe damb es penes deth lunfèrn.
Son coma mortaus per çò dera orribla angónia que còsten.
Per quin motiu?
Eth condemnat se torture coma s’anesse a morir de seguit, mès cèrtament non morirà.
Pr’amor que, coma afirme Sant Gregòri: “Aguestes maleroses creatures morirán sense morir, e acabaràn sense acabar, e defalliràn sense defallir”.
Pr’amor qu’era sua mòrt será tostemp ahiscada, e era sua fin començarà, e es sues fautes non mancaràn.
Sus aquerò afirme Sant Joan Evangelista: “Seguiràn ara mòrt e non l’artenheràn, desiraràn morir e era mòrt se hará enlà d’eri”.
Tanben Job afirme qu’en lunfèrn regne un complèt desorde.
E encara que Diu ac a creat tot damb un orde, e non i a arren desordenat, pr’amor que totes es causes son classificades e organizades; ça que la, es condemnadi serán desordenadi, donques qu’era tèrra non produsirà fruits.
Eth profèta David afirme: “Diu hará qu’era tèrra sigue (entada eri) infructuosa.
Es aigües non despeneràn umiditat entad aguesti maudits, ne er aire frescor, ne eth huec lum”.
Sant Basili, tanben, comente: “Diu balharà eth lardor deth huec d’aguest mon as condemnadi deth lunfèrn, mès era claretat e era lum se les sauve entàs sòn hilhs en cèu”, madeish qu’un òme just balhe era carn as sòns hilhs e es uassi as gossets.
E entà que non agen cap esperança de húger, ditz eth sant Job que fin finau i aurà aquiu orror e orrible temor sense pòsa.
Er orror ei tostemp eth temor deth mau qu’a de vier, e aguest temor s’estarà etèrnament en còr des condemnadi.
E per tant, an perdut tota esperança degut a sèt causes:
Era prumèra, perque Diu, qu’ei eth sòn jutge, non aurà misericòrdia d’eri; non poiràn arregraïr-li ada Eth o as sòns sants, ne poiràn parlar-li, ne escapar-se des torments, ne poiràn mostrar cap merit entà desliurar-se des sues penes.
E, per tant, manifèste Salomon: “Er òme marrit perís, e quan sigue mòrt, non aurà cap esperança d’escapar-se deth sòn dolor”.
Aqueth que comprene, donc, aguesti torments e pense que se les a meritat per tòrt des sòns pecats, cèrtament serà mès prèst a lamentar-se e plorar qu’a cantar e jogar.
Eth quatau punt qu’ahisque ar òme ara contrición s’està en rebrembe dolorós deth ben qu’a deishat de hèr pendent era sua vida terrenau, e tanben en auer present eth ben perdut.
Ei a díder, es bones òbres ometudes son, ath delà des accions meritòries amiades a tèrme abans de quèir en pecat mortau, es executades tant que s’estèc en pecat.
En realitat, es bones òbres practicades abans de quèir en pecat an quedat desvalorizades, suprimides e anullades per çò dera fauta mentada.
Era rèsta des bones accions exercides mentre s’estèc en pecat non li compden entad arren per çò que tanh ara vida perdurabla celestiau.
Alavetz totes es accions meritòries que l’an estat anullades peth frequent pecat (ei a díder es accions exercides mentre siguec en gràcia de Diu) non poiràn renéisher sense vertadèra penitència.
E sus aguest tèma Diu declare, per boca deth profèta Ezequiel, que se “eth just se desvièsse dera sua justicia e cometesse era marridesa sivans es abominacions que sòl exercir er impiu, totes es òbres bones qu’auesse hèt, entraràn en desbrembe: per çò dera infidelitat que s’a metut e peth pecat qu’a cometut, plan per aquerò morirà”.
Sus aguest madeish verset Sant Gregòri comente çò que seguís.
Que s’aurie de captar essenciaument aquerò: que quan auem cometut un pecat mortau, entad arren servís rebrembar es bones òbres executades anteriorament; en d’autes paraules, eres non mos harán a vier era vida perdurabla deth cèu.
Mès, totun, aguestes madeishes bones accions resusciten e s’actualizen de nauèth, e ajuden e servissen entà arténher era vida perdurabla celestiau quan èm contriti.
Encara que, vertadèrament, es bones òbres executades pes òmes en estat de pecat mortau pòt èster que jamès agen validitat.
Plan que òc, quauquarren que jamès age estat dotat de vida pòt resuscitar; e, totun, a maugrat de qué resulten estèrles entà artènher era vida perdurabla, servissen, plan, entà abreujar es penes deth lunfèrn; tanben entà arténher bens temporaus, o entà que Diu volgue aclarir e illuminar eth còr der òme pecador pr’amor de qué se n’empenaïsque.
Atau madeish servissen entà qu’un s’acostume a realizar bones òbres de sòrta qu’er enemic exercisque mens influéncia sus era amna.
E atau Jesucrist misericordiós non vò que cap òbra bona se pèrde, senon que sigue d’utilitat.
Mès dera madeisha manèra qu’es bones accions qu’executen es òmes en estat de gràcia perissen totes per tòrt deth següent pecat, e de qué totes aqueres executades per òme mentre s’està en pecat mortau son complètament mòrtes tara vida perdurabla, pro poirie cantar er òme que non hè eth ben aquera nauèra cançon francesa: “Qu’è perdut eth temps e es mèns esfòrci”.
Pr’amor que, de vertat, eth pecat trè der òme era bontat dera natura e tanben era bontat dera gràcia.
Pr’amor que, de hèt, era gràcia der Esperit Sant actue coma eth huec que jamès ei ociós; donques qu’eth huec dèishe d’èster efectiu tanlèu s’amorte, e dera madeisha manèra era gràcia cèsse d’obrar tanlèu dèishe d’èster presenta.
Atau, er òme pecador pèrd era gràcia dera glòria, que solet ei prometuda as òmes bravi que trabalhen e s’esfòrcen.
Er empenaïment qu’ei posible, donques qu’aqueth que, mentre visque, li deu tota era vida a Diu, non possedís cap bontat entà pagar eth sòn deute damb Diu, eth donaire de tota era vida.
Era cincau causa qu’a d’ahiscar ar òme ara peniténcia ei eth rebrembe dera Passion que Jesucrist Nòste Senhor patic per tòrt des nòsti pecats.
E compreneratz qu’eth pecat der òme altère fondamentaument tota sòrta d’orde e de jerarquía.
Pr’amor qu’ei cèrt que Diu, era rason, era sensualitat e eth còs der òme son ordenadi de sòrta que cada un d’aguesti elements agen predomini sus es auti.
E atau, Diu li calerie prevàler sus era rason, e era rason sus era sensualitat, e era sensualitat sus eth còs der òme.
Mès en realitat er òme, en pecar, capvire tot aguest orde e jerarquía.
E, per tant, donques qu’era rason non vò èster sometuda ne aubedir a Diu, qu’ei per dret, eth sòn Senhor, pèrd era predominança qu’aurie d’auer sus era sensualitat e tanben sus eth còs.
Per qué?
Era sensualitat se revòlte, donc, contra era rason, e d’aguesta manèra era rason pèrd eth domèni sus era sensualitat e sus eth còs.
Pr’amor que dera madeisha manèra qu’era rason se revòlte contra Diu, atau tanben era sensualitat se revòlte contra era rason e contra eth còs.
E, plan que òc, Jesucrist Nòste Senhor mos redimic, damb era sua preciosa sang, d’aguest desorde e rebellion; e guardatz de quina manèra.
En rebellar-se era rason contra Diu, se passe qu’er òme se hè capable d’empenaïr-se e morir.
Aquerò patic Jesucrist Nòste Senhor pera Umanitat dempús d’auer estat tradit peth sòn disciple, arrestat e estacat, de forma qu’era sang rajaue, coma afirme Sant Agustin, des sues mans clauades.
E encara mès, donques qu’era rason der òme non a subjugat era sua sensualitat quan li calie, plan per aquerò s’a de sénter avergonhat.
Per aguest motiu acceptèc Jesucrist Nòste Senhor que l’escopissen en ròstre.
E mès encara: pr’amor qu’eth còs captiu der òme se rebèlle contra era rason e era sensualitat, plan per aquerò se merite era mòrt.
Mòrt que Jesucrist Nòste Senhor patic ena crotz pera Umanitat.
Que non i auec cap part deth sòn còs que se vedesse liura de dolor e d’amargant patiment.
E tot aquerò patic Jesucrist Nòste Senhor que non pequèc jamès: “Sò sometut a grani torments per causes que jamès meritè, e excessiuament plapat pes malastres qu’a meritat era Umanitat”.
E, per tant, poirie afirmar eth pecador, coma ditz Sant Bernard: “Maudit sigue er amarum des mies fautes, que peth sòn tòrt s’auec de patir tant intensament”.
Pr’amor que, de vertat, dempús des diuèrsi desordes dera nòsta marridesa, era Passion de Jesucrist Nòste Senhor botèc orde as diuèrses causes tau coma ara seguida se relate.
De hèt, era amna pecadora der òme ei tradida peth diable mejançant era cobesença dera prosperitat temporau, e mespredada pera enganha quan s’afògue pes plasers carnaus, e damb tot, lo torture era impaciéncia dera adversitat, e ei escopit pera servitud e subjeccion deth pecat, e a tot darrèr perís.
Per çò d’aguesti desordes der òme pecador Nòste Senhor Jesucrist siguec tradit en prumèr lòc, e ara seguida, estacat de mans entà que nosati siguéssem desliuradi deth pecat e deth dolor.
Siguec dempús mespredat.
Eth, qu’auie d’auer estat objècte d’aunor, per dessús de tot.
Eth, qu’auie d’èster eth desirat objècte de contemplación de tota era Umanitat e de tota era milicia angelicau.
Dempús, aqueth qu’ère sense pecat, siguec foetejat.
E, fin finau, moric crucificat.
Ara seguida se complic era profecía deth profèta Isaies, quan afirme que siguec herit pes nòsti pecats e plapat pes nòstes marrideses.
En resumit, donques que Crist carguèc sus es sues espatles eth dolor dera nòsta malesa, er òme pecador li cau plorar fòrça e planher-se, pr’amor que per çò des sòns pecats eth Hilh de Diu des Cèus aurie estat sometut a toti aguesti patiments.
Era siesau causa qu’a d’ahiscar ar òme ara contrición ei era demora de tres aquesits, que son: eth perdón des pecats, era gràcia de Diu entà artenher-lo e era glòria deth cèu que damb era Diu recompensarà ar òme pes sues bones accions.
E pr’amor que Jesucrist mos autrege aguestes gràcies degut ara sua magnanimitat e bontat sobeiranes, e per aquerò se lo cride: Iesus Nazarenus rex Judeorum.
Iesus, ei a díder, “sauvador” o sauvacion, qu’en eth es òmes pensen arténher eth perdón des pecats, qu’ei pròpriament era sauvacion des madeishi.
E, per tant, didec er àngel a Jusèp: “Li botaràs coma nòm Jesús pr’amor qu’Eth sauvarà ath sòn pòble deth pecat.
Que non s’a balhat as òmes un aute nòm jos eth cèu que per eth ajam d’èster sauvadi”.
Sus aguest tèma afirme Sant Pèire: “Non i a cap nòm jos eth cèu que se posque dar a un òme mejançant eth quau un posqui èster sauvat, exceptat Jesús.
Nazarenus vò díder “florissent”; a trauèrs d’Eth era Umanitat demore era remission des pecats e era concession dera corresponenta gràcia entà artenher-lo.
Pr’amor qu’era esperança deth fruit en moment avient s’està ena flor, e en perdón des pecats era esperança dera gràcia entà artenher-lo: “Vaquí que sò ena pòrta e piqui, afirme Jesús.
Se bèth un escotèsse era mia votz e me daurisse era pòrta, qu’aurà eth perdón des sòns pecats, e entrarè damb eth e soparè damb eth”, per çò des bones òbres que realizarà; aguestes òbres son er aliment de Diu, “e soparà damb jo” per çò dera inmensa alegría que li costarè.
Atau er òme demorarà que Diu l’autrege eth sòn regne, tau coma afirme en Evangèli, per çò des sues òbres de peniténcia.
Ara te’n saberàs de quina manèra.
Afirmi qu’er empenaïment a d’èster universau e totau, ei a díder, un li calerà auer sincèr empenaïment de toti es sòns pecats de pensament damb delectación sensuau, pr’amor que tau delèit ei fòrça perilhós.
Que son dues es manères de consentir.
Ua d’eres recep eth nòm de consentiment afectiu; en aguest cas ua persona s’ncline a pecar e se regaudís pensant en aguest pecat: que sap perfèctament qu’a trincat era lei de Diu, e, totun, era sua rason non hè enlà ad aguest maudit delèit o apetit, encara qu’un sigue conscient de qué s’aluenhe deth temor de Diu.
Encara qu’era rason sigue pliament conscienta d’aguesta trincadura dera lei de Diu, non refuse aguest delèit o apetit pecadís.
Encara qu’era rason non consentisque en cométer aguest pecat d’òbra, quauqui doctors afirmen que semblabla delectación prolongada, encara que sigue petita, se torne fòrça perilhosa.
Atau madeish un s’aurie d’empenaïr, mès que mès per tot çò qu’a desirat en contra dera lei de Diu damb perfècte consentiment dera sua rason, pr’amor que non i a cap de dobte en aquerò: eth hèt de consentir ei pecat mortau.
Plan que òc, non existís pecat mortau que non s’estongue prumèr en pensament e dempús ena delectación, e dempús en consentiment, entà acabar ena acción.
Per tant, afirmi que fòrça òmes jamès se n’empenaïssen de taus pensaments e delectacions: solet se cohessen des pecats extèrns d’òbra.
E plan per aquerò, afirmi que taus marridi pensaments e delectacions constituissen subtiles enganhes d’aqueri que se condemnaràn.
Encara mès: er òme li cau empenaïr-se autant des sues males paraules coma des sues pervèrses accions, pr’amor que, cèrtament, er empenaïment d’un solet pecat sense eth des auti, o eth hèt de hè’c des auti e non d’un en particular, non servís d’arren.
Siguetz-ne complètament convençudi: eth Diu Totpoderós ei plen de bontat, e, per tant, perdone toti es pecats, e se non ei atau non ei plen de bontat.
Sus aquerò afirme Sant Agustin: “Ne sò solide fòrça de qué Diu ei enemic de tot pecador”.
E com, donc, aqueth que se tiranize a un pecat obtierà eth perdon des restants?
Non.
De un aute costat era contrición aurie d’èster extrèmament penibla e plia d’angoisha.
E, per tant, Diu l’autrege era plenitud dera sua misericòrdia.
Atau, “quan era mia amna ère possedida pera angoisha, me’n brembè de Diu entà que l’arribèsse era mia suplica”.
Encara mès: era contrición a d’èster perseveranta e un a d’auer eth fèrm prepaus de cohessar-se e corregir era sua conducta.
Pr’amor que, plan que òc, mentre sage era contrición tostemp se pòt demorar eth perdón.
E d’eth se derive era aversión ath pecat que destruís eth poder dera colpa autant en un madeish coma en d’auti.
Per çò qu’afirme David: “Aqueri qu’estimatz a Diu, auetz en òdi era malesa”.
Donques siguetz-ne segurs, estimar a Diu signifique estimar tot çò qu’Eth estime e odiar tot çò qu’Eth a en òdi.
Era darrèra causa qu’er òme comprenerà coma peniténcia, qu’ei aguesta: entà qué servís era contrición?
Afirmi qu’a viatges era contrición netege ar òme deth pecat.
Sus aquerò senténcie David: “Me formulè eth prepaus de cohessar-me, e Tu, Diu, m’absolveres des mèns pecats”.
E atau coma era contrición non servís entad arren sense eth fèrm prepaus de cohessar-se, s’un n’a era escadença, atau era confession o era absolución sense contrición non servís d’arren.
Encara mès: era contrición destruís es presons deth lunfèrn e convertís en febla e fragila tota era fortalesa deth diable, e restablís es dons der Esperit Sant e totes es vertuts; tanben netege era amna deth pecat, la desliure des penes deth lunfèrn, dera companhia deth diable, dera esclavitud deth pecat, e establís toti es bens espirituaus e era unión e comunión damb era Santa Glèisa.
Mès encara: transforme ath pecador de hilh dera ira en hilh de Diu.
Totes aguestes afirmacions se demòstren pes Escritures.
Per tant, aqueth que volgue compréner aguestes causes, qu’ei prudent, donques que vertadèrament li mancarà fòrça entà pecar pendent tota era sua vida: ath contrari, s’abandonarà en còs e amna ath servici de Jesucrist, e, quan ac hèsque, li renderà aumenatge.
Pr’amor que, cèrtament, eth nòste doç Senhor Jesucrist mos a desliurat tan graciosament des nòstes holies, que s’Eth non auesse misericòrdia des nòstes amnes, entonaríem toti ua trista cançon.
ERA PRUMÈRA PART DERA PENITÉNCIA E SEGUÍS ERA DUSAU Era dusau part dera peniténcia s’està ena confession, signe de contrición.
Ara seguida auratz de captar en qué consistís, se s’a de hèr o non s’a de hèr, e quini son es requesits avients entà ua bona confession.
Prumèr auratz de saber qu’era confession consistís ena sincèra manifestación des pecats a un prèire.
Ei a díder, “sincèra” donques que se l’a de cohessar totes es circonstàncies inerentes ath sòn pecat tostemp que sigue possible.
Que s’a de díder tot, sense desencuses, sense enganhes ne adociments; sense vantar-se des bones accions.
Encara mès: cau compréner era origina des pecats, com se tornen a hèr e era sua natura.
Sus era origina des pecats Sant Pau afirme çò que seguís: qu’atau coma eth pecat entrèc en mon a trauèrs d’un òme, e per eth era mòrt, atau, dera madeisha manèra, era mòrt entrèc en toti es òmes que pequèren.
E aguest òme ère Adam, a trauèrs deth quau, quan trinquèc eth mandat divin, eth pecat entrèc en aguest mon.
E per tant, aqueth que prumèr siguec tan poderós que non aurie d’auer mòrt se convertic en un qu’ei sometut ara mòrt necessàriament, independentament dera sua volontat, e damb eth tota era sua descendéncia d’aqueth mon qu’en eth er òme pequèc.
Considèra er estat d’innocéncia quan Adam e Eva caminauen peth Paradís nudi, sense senter-se per arren avergonhadi, com era sèrp, eth mès astut des animaus que Diu a creat, li didec ara hemna:
Paradís?
Deth fruit des arbes que i a en Paradís, plan que ne minjam, repliquèc era hemna.
Sonque deth fruit der arbe qu’ei ath miei deth Paradís mos manèc Diu que non ne mingéssem ne lo toquéssem, pr’amor de qué non mos morigam.
Ò, plan que òc non moriratz, didec era sèrp.
Pro sap Diu qu’eth dia que ne mingéssetz d’eth se dauriràn es vòsti uelhs: seratz coma dius, coneisheires deth ben e deth mau.
Era hemna vedec, donc, qu’eth fruit der arbe ère bon entà minjar, beròi as uelhs, e de polit aspècte.
Cuelhec eth fruit e se lo mingèc, e ne balhèc ath sòn marit, que tanben ne mingèc e de seguit se les dauriren es uelhs; e coma que vederen qu’èren nudi, agarrèren ues huelhes de higuèra e se heren uns devantaus entà amagar es sòns organs genitaus.
De tot aquerò se pòt dedusir qu’eth pecat mortau comencéc damb ua suggestion deth diable, representat aciu pera sèrp; e dempús, era delectación carnau, simbolizada en aguest cas per Eva; e ara seguida, eth consentiment dera ment, figurada aciu per Adam.
Pensa-t’ac ben.
Encara qu’ei vertat qu’eth maligne temptèc a Eva, ei a díder, era carn, e era carn se deleitèsse ena beresa deth fruit proïbit, cèrtament, enquia qu’era ment, ei a dider, Adam, consentic a minjar eth fruit sauvèc eth sòn estat d’innocéncia originau.
Deth madeish Adam demorèrem contagiadi deth pecat originau, donques qu’eth ei eth progenitor fisic de toti nosati: qu’èm engendradi d’ua substància vila e corrupta.
E quan ath nòste còs se li bohe era amna, immediatament contreiguem eth pecat originau, e çò qu’ath principi siguec solet aflicción dera concupiscéncia se convertís en aflicción e pecat.
E, per tant, toti auem neishut hilhs dera ira e d’etèrna condemnacion, se non siguesse peth baptisme que recebérem e mos redimic dera colpa.
Mès, de vertat, eth torment que s’està en nosati recep eth nòm de concupiscéncia.
E aguesta concupiscéncia quan s’està ena amna de manèra desordenada e mau dispausada, li hè desirar, a trauèrs der apetit carnau, es pecats dera carn per çò dera visión des objèctes terrenaus e er apetit d’aunors mejançant er orgulh deth còr.
Per çò que tanh ath prumèr apetit, ei a díder, ara concupiscéncia derivada des exigéncies des nòsti organs genitaus, que sigueren legitimament creadi peth dret judici de Diu, afirmi que quan er òme non aubedís a Diu, eth sòn Senhor, alavetz era carn se rebèlle contra eth mejançant era concupiscéncia, qu’alimente e da pè ath pecat.
Per tant, mentre un se sent atacat pera concupiscéncia resulte imposible que non sigue temptat e era sua carn non l’incline a pecar.
E atau será mentre visque.
Guarda çò que Sant Pau afirme sus aquerò:
Eth madeish Sant Pau, dempús des sòns patiments ena mar e en tèrra fèrma (ena mar, un dia e ua net damb grani perilhs e patiments; ena tèrra fèrma, hame, set, hered, nudesa) e lapidacion lèu enquia morir, didec a maugrat tot: “Ò, be ne sò d’erós!
Qui me desliurarà d’aguest còs tan miserable?”.
E Sant Jeronim, dempús d’auer demorat pendent fòrça temps en desèrt a on non auie ua auta companhia qu’es animaus sauvatges, a on eth sòn solet aliment èren es èrbes e era sua soleta beuenda era aigua, era sua jaça era tèrra nuda, per çò qu’era sua pèth se tornèc nera coma era d’un etiòp e lèu estarnada peth tempèri, a maugrat de tot, afirmaue que sentie borir en sòn còs er fervor dera lascivia.
Per tant, sai damb tota seguretat que s’enganhen aqueri qu’afirmen que non son temptadi en sòn còs.
Verifica eth testimòni der apostòl Santiago quan afirme que “cada un ei temptat pera sua pròpria concupiscéncia”; ei a díder, que cada un a motius e ocasions entà èster temptat per aguera estimulación pecadissa que s’està en nòste còs.
Plan per aquerò afirme Sant Joan Evangelista: “S’afirmam qu’èm sense pecat, mos enganham a nosati madeishi, e era vertat non ei en nosati”.
Ara vo n’encuedaratz de quina manèra aguest pecat s’aumente o creish en òme.
Era prumèra causa se referís ara incitación pecadissa qu’è mentat abans: era concupiscéncia carnau.
Era sua sequèla ei era somission ath dimoni, ei a díder, as bohades diaboliques que damb eres eth insufle en òme eth huec dera concupiscéncia carnau.
E dempús d’aquerò, er òme sospese se hará o non aquerò qu’a estat objècte de temptacion.
Ara seguida, s’un se resistís e evite era prumèra escometuda dera sua carn e deth diable, alavetz non peque.
En cas contrari, sent alavetz es ahlames deth plaser.
Dempús, que li serie milhor èster prudent e suenhós, non siguesse qu’alavetz consentisse en pecar; e dempús ac harie s’auesse era escadença e eth moment avient.
Moisés opine sus aquerò, a trauèrs deth diable: “Qu’eth diable ac ditz: assetjarè e perseguirè ar òme damb temptacions malignes, e l’apressarè en tot coitar-lo e ahiscar-lo a pecar.
Alistarè era mia presa o era mia victima damb deliberación, e eth mèn desir s’artenherà damb eth plaser sexuau.
Brandirè era mia espada en consentiment”.
Pr’amor que, cèrtament, atau coma ua espada esmiege quauquarren en dus, atau eth consentiment aluenhe ar òme de Diu.
Atau ac afirme eth diable.
De hèt, en taus circonstàncies era mòrt se senhorege dera amna der òme.
E d’aguesta manèra què en pecat mejançant era temptacion, era delectación e eth consentiment.
En aguest cas eth pecat se cride actuau.
Que i a dues classes de pecat: mortau e veniau.
Quan un estime a ua creatura mès qu’a Jesucrist, eth nòste Creador, alavetz se comet pecat mortau.
Se comet pecat veniau quan s’estime a Jesucrist mens de çò degut.
Pr’amor que, de vertat, cométer un pecat veniau ei plan perilhós, pr’amor qu’amendrís eth creishent amor que tostemp er òme a de professar a Diu.
E atau s’esguitle un deth pecat veniau entath pecat mortau.
Ena practica, guaire mès cargue un era sua amna damb pecats veniaus, mès inclinat ei entà quèir en pecat mortau.
Per tant, non sigam negligents en trèir-mos deth dessús es pecats veniaus.
Pr’amor que, coma afirme eth provèrbi, “es accions lentes, se son persistentes, artenhen es sòns objectius”.
E guardatz aguest exemple.
A viatges ua poderosa ondada deth mar ataque damb tanta violéncia, que hè naufragar a un vaishèth.
E eth madeish mau còste a viatges era acción de diminutes gotes d’aigua que se calen ena cala a trauèrs d’ua petita henerecla e en hons deth vaishèt, s’era tripulación ei tan negligenta que non trè era aigua oportunament.
E, per tant, encara que i age ua diferéncia enes causes d’aguest naufragi, aguest se produsís enes dues escadences.
Atau se passe tanben damb eth pecat veniau e damb aguestes embolhaires fautes veniaus quan se s’aumenten enquiath punt qu’es causes terrenaus qu’un ei apegat en eres, e l’amien a pecar veniaument, embelinen eth sòn còr autant coma er amor de Diu, e a viatges enquia e tot mès.
E, per tant, er amor de quinsevolh causa que non se base en Diu ne sigue executada principaument per amor sòn, encara qu’un l’estime mens qu’a Diu, ei, totun, pecat veniau.
I a pecat mortau quan er amor per bèra cause creish en còr autant o mès qu’er amor de Diu.
Coma ditz Sant Agustin: “Eth pecat mortau se da quan un dessepare eth sòn còr de Diu, qu’ei era autentica e inalterabla bontat sobeirana, e l’autrege a un objècte que pòt cambiar e ei perible”.
Atau se passe damb tot, exceptat damb Diu celestiau.
Se passe que s’un autrege eth sòn amor (que de manèra indiscutibla l’a d’autrejar complètament a Diu), cèrtament quedarà autant o mès privat de Diu coma mès s’autrege ad aqueth; per tant, comet pecat.
Aqueth que se dessepare de Diu non l’autrege tot aquerò que li cau, ei a díder, tot er amor deth sòn còr.
Ara qu’auetz comprenut d’ua manèra generau era natura deth pecat veniau, será avient descríuer especiaument aqueri pecats que dilhèu un non les considère coma taus, e que, per tant, non se cohèsse d’eri e, a maugrat de tot, son vertadèrs pecats, tau coma es erudits escriuen.
Ei a díder, en totes es ocasions que se minge e se beu mès de çò de besonh entara manutención corporau, de bèra manèra se comet pecat.
E, atau madeish, quan se parle mès de çò de besonh tanben se peque.
Madeish se passe quan un non atie damb benignitat es lamentacions des praubi.
Tanben quan un gaudís de salut corporau e non dejune quan ac a de hèr, sense causa justificada.
Tanben quan se dormís mès de sò que cau o quan per quinsevolh motiu s’arribe tard ena glèisa o en d’autes òbres de caritat.
Madeish quan hè usatge dera sua hemna sense eth suprèm desir d’engendrar per aunor a Diu o damb eth prepaus de realizar damb era sua esposa eth debit conjugau.
Madeish se passe se, en tot poder hè’c, non tie cap visita a malauts o presoèrs.
Tanben s’estime ara sua esposa o as sòns hilhs mès enlà de çò rasonable.
O se redusís o suprimís es aumòines as que n’an de besonh.
S’apraie es aliments damb mès delicadesa dera que cau o se les avale damb aviditat, per goludaria; se manque ath silenci ena glèisa o pendent es servicis divins, o se parle paraules ocioses o vanes o malicioses, pr’amor que de totes eres li calerà rénder compdes eth dia deth judici.
Tanben quan promet o assegure hèr causes que dempús non pòt complir.
O quan per leugeretat o indiferéncia parle o se’n burle deth sòn pròche.
O quan sospeche mau sense fondament de causes que non coneish pro ben.
Aguestes e d’autes innombrables formes son, coma afirme Sant Agustin, matèria pecadissa.
Ara seguida, compreneràs que, encara que non i a uman sus era tèrra que posque evitar toti es pecats veniaus, ça que la, se pòt refrenar per çò der ardent amor que se profèsse a Jesucrist Nòste Senhor, pes oracions, era confession o d’autes òbres bones, de sòrta que damnatgen dera forma mès minima.
En senténcia de Sant Agustin: “S’un estime a Diu de tau manèra que totes es sues accions reflectissen er amor de Diu, e les execute reaument per amor ada Eth, donques que l’estime damb ardor, considera enquia quin punt ua gota d’aigua que què en un horn de crepitant huec l’afecte o lo damnatge; atau tanben un pecat veniau afècte a un qu’ei claufit d’amor de Jesucrist”.
Es òmes pòden tanben desseparar-se deth pecat veniau en tot recéber dignament eth plan preciós Còs de Crist, santificant-se tanben damb aigua senhada, mejançant aumòines, recitant eth Confessor pendent era misa e pendent es Completes mejançant era benediccion des bisbes e prèires, e damb autes bones òbres.
Ara mos cau enumerar es sèt pecats capitaus mortaus, ei a díder, es pecats capitaus.
Toti corren ena madeisha gossalha, encara que de diuèrses manères, Se les cride capitaus, pr’amor que son era hònt e era origina de toti es auti pecats.
Era supèrbia, o orgulh, ei era arraïc d’aguesti sèt pecats, pr’amor que d’eth s’originen toti es maus.
D’aguesta arraïc surgenten diuèrses branques, coma era ira, era envenja, guitèra, avarícia o cobesença (entà qu’ac comprenen toti), goludesa e luxúria.
E cada un d’aguesti pecats capitaus a branques e ramificacions, tau coma veiram enes apartats seguents.
E encara qu’arrés pòt condar exaustiuament eth nombre de brots e prejudicis derivadi der orgulh, totun, ne vau a mentar quauqui uns d’eri, coma veiratz.
Que son: eth desaubediment, vantaria, ipocresia, mesprètz, arrogància, cinisme, jactància de còr, insoléncia, supèrbia, impaciéncia, contumàcia, presompción, irreveréncia, pertinàcia, vanaglòria, e d’autes moltes ramificacions que non posqui mentar.
Eth desaubedient ei aqueth que refuse e mesprède damb desdenh es manaments de Diu, deth sòn superior o deth sòn director espirituau.
Aqueth que se vante des òbres bones o dolentes realizades qu’ei un vanitós.
Ipocrita ei qui amague çò qu’ei e se hè veir desparièr de coma en realitat ei.
Mespredós ei aqueth que mesprède ath sòn pròche, ei a díder, a un collèga, o aqueth qu’execute damb desdenh aquerò que li cau hèr.
Arrogant ei aqueth que cre que possedís qualitats qu’en realitat non a, o cre qu’aurie de possedir per çò des sòns merits, o tanben se pense qu’ei en realitat aquerò que non ei.
Descarat ei aqueth que non s’avergonhe des sues fautes.
Era jactància de còr se da quan un s’alègre peth mau realizat.
Era insoléncia reflectís un mesprètz mentau entath valor, coneishement, don dera paraula e comportament des auti.
Èster supèrb equivau a non suportar ne ath superior ne ar egal.
Er impacient ei aqueth que non supòrte que se l’avise o que lo repoteguen pes sòns defèctes, e se pelege de bon voler contra era vertat e s’agarre ara sua holia.
Eth contumaç s’opause (a trauèrs dera sua indignación) a quinsevolh poder o autoritat que sigue enes sòns superiors.
Era irreveréncia se trape quan un non rend tot çò que pòt, e, ath delà, demore que l’ac arregraïsquen.
Quan un s’agarre as sòns delèris e s’apègue massa as sòns pròpris judicis, alavetz se ditz qu’ei obstinat.
Era vanaglòria consistís en hèr ostentación e deleitar-se ena granor temporau en tot enorgulhír-se en status d’aguest mon terrenau.
Era charlatanaría hè parlar a un en excès dauant des auti, e blagar sens interropcion, sense tier compde d’aquerò que se ditz.
Que se da, totun, ua classa particulara de supèrbia: era d’aqueth que demore èster saludat abans de qué eth ac hèsque, encara qu’un sigue mens digne qu’er aute; e tanben preten sèir-se o anar dauant des auti enes cortègi, o èster eth prumèr en dar eth punet de patz ena missa, o èster encensat, o amiar era ofrenda abans qu’es auti, o causes atau qu’ada eres non n’a cap dret; en resumit, eth sòn còr e eth sòn prepaus son totaument negadi peth desir d’èster aunorat e glorificat dauant des auti.
Que i a dues classes d’orgulh: un s’està en interior deth còr e er aute en exterior.
Es vicis anteriorament mentadi, e fòrça d’auti, pertanhen ar orgulh interior; es autes classes d’orgulh son exteriores.
Ça que la, cada ua d’aguestes classes d’orgulh ei eth començament de un aute, madeish qu’er alègre hèish de huelhes dera tauèrna simbolize eth vin deth cerèr.
Atau se passe damb fòrça aspèctes relacionadi damb es paraules, damb eth comportament e damb er excessiu ornament ena vestimenta.
Pr’amor que cèrtament, s’eth vestir non siguesse pecat, Crist non aurie observat e mentat eth vestit d’aqueth òme ric en Evangèli.
Coma afirme Sant Gregòri, es despenes en vestir son blaimables, per çò deth nau prètz, pera sua delicadesa, era sua raresa, era sua elegància, era sua superficialitat e pera sua exagerada petitesa.
Malerosament, per qué es òmes non pòden veir ena actualitat eth pecadís còst deth luxe en vestir, era sua superficialitat e tanben era sua exagerada petitesa?
Per çò que tanh ath prumèr pecat, era exageración en vestir que tant l’encarís en prejudici dera gent s’està non solet en còst deth brodat, des ornaments polidi, es tèles listades, es tires onduladas, plecs verticaus, doblecs, marges, senon tanben en semblables degalhades de vanitat.
Tanben se dan costosi ornaments de pèth enes vestits, e nombrosi traucs hèti damb es cisèls entà hèr ulhals, e diuèrsi retalhs de franges damb es estalhants; dera madeisha manèra, es mentadi vestits, en èster exageradament longui, les arrosseguen, autant es òmes coma es hemnes, pes inmondícies e pera hanga, ja sigue a shivau o a pè, donques que tot aquerò que s’arrossègue, en èster rosigat e consumit, se hè a perder e se consumís pera hanga en sòrta de balhar-lo as praubi, damb eth consequent mau entàs necessitadi.
Tot aquerò arribe de diuèrses manères.
Guaire mès tela se despen, autant mès afècte ara gent, degut ara sua escassetat.
E encara mès: non ei convenent dar vestits brodats e damb franges ara gent umila, donques que non son avients entà padegar es sues necessitats, ei a díder, sauvar-les des incleméncies climatiques.
Per çò que hè ath vici opausat, era desordenada e orribla petitesa en vestir se reflectís en aguesi amendridi vestits o gipons, qu’en èster tan cuerts, damb prepaus depravat, non caperen es parts vergonhoses der òme.
Malerosament, quauqui uns d’eri mòstren era bonha des organs genitaus e es hastigosi membres holadi, de sòrta que se retiren a ua ernia, envolopadi enes sòns pantalons; e tanben hèn ostentación des sues anques coma se siguessen es anques d’un monard en plea lua plena.
Encara mès.
Es vils e holadi membres que s’endónvien gràcies ara mòda, en dividir es pantalons en ròi e blanc, semble coma se s’auessen escorjat era mitat des organs vergonhosi e secrets; e se placèssen es pantalons de ua auta manèra, coma blanc e nere, o blanc e blau, o nere e ròi, eca, se passe coma se, pera diferéncia de color, mieja part des sòns membres intims siguesse infectada pera erisipèla o eth cáncer o ua auta malautia semblabla.
Er espectacle que que da damb es sues anques qu’ei òrre, pr’amor qu’aguest airau deth còs per a on s’evacuen es excrements pudesencs se mòstre as auti damb orgulh, en detriment dera modestia que Jesucrist e es sòns seguidors sauvèren en vida de manèra evidenta.
Damb referéncia as exageradi ornaments femenins, Diu sap ara qu’es ròstres de quauques hemnes semblen pudics e bontadosi, totun, manifèsten eth sòn caractèr orgulhós e dissolut enes ornaments dera sua vestimenta.
Non digui qu’era decéncia ena vestidura masculina o femenina sigue inconvenenta, senon que, cèrtament, era superfluitat e era petitesa exagerada son dignes de repotec.
Eth pecat der ornament o vestidura se trape tanben en terren dera equitación, coma enes montures excessiuament regalades mantengudes per delèit, e qu’en èster tant excellentes e obèses, resulten fòrça costoses.
Madeish vau entà es nombrosi e viciosi vailets mantengudi per causa des shivaus; e tanben entàs luxuosi arnesci, seres de montar, cropères, pitraus e brides, caperadi damb cèrtes teles e beròies barres e huelhes d’aur e argent.
Sus aquerò afirme Diu per boca deth profèta Zacaries: “Confonerè as cavalièrs de semblables montures”.
Aguesta gent non prèste atención ara manera qu’eth Hilh de Diu cavauquèc sus un saumet, qu’es sòns solets arnesci èren es umils vestits des sòns disciples.
Tanpòc se lieg que jamès tenguec cap auta montura.
Qu’ac menti entà referir-me ath pecat per excès, e non per aqueri que trèn pièch en casi rasonables.
E encara mès: cèrtament, er orgulh campe quan arribe ua acompanhada nombrosa que resulte de pòca o de cap utilitat.
Ei a díder, quan era acompanhada ei dolenta e prejudiciau entàs auti, per çò dera insoléncia d’ua posición nauta, o per ocupar un cargue.
Pr’amor que, de vertat, taus senhors venen era sua autoritat as dius des lunfèrns quan mantien era marridesa dera sua tropa.
O tanben quan aguesta gent de baisha condición, coma es que suenhen es aubèrges, amaguen es panatòris cometudi pes sons emplegats damb es desencuses mès diuèrses.
Aguesta sòrta de persones son coma es mosques que van darrèr dera mèu, coma es gossets que seguissen ara presa.
Es persones citades estofen espirituaument as sòns superiors.
Atau, donc, afirme eth profèta David sus aquerò: “Ua mòrt indigna les arribarà a taus patrons, e Diu les hará baishar enes abismes infernaus, pr’amor qu’ena sua casa demore era malesa e era iniquitat”, e non eth Diu des Cèus.
E vertadèrament se s’en empenaïssen, atau coma Diu autregèc era sua benediccion a Laban pes servicis de Jacob, e ath Faraon pes servicis de Jusep, atau Diu autrejarà era sua malediccion a semblables senhors que financen era iniquitat dera sua servitud, se non ei qu’esmenden es sòns errors.
Era supèrbia ena taula se da tanben plan soent, pr’amor qu’ei cèrt qu’as rics se les convide a taulejades, mentre qu’as praubi se les tie desseparadi e se les aluenhe d’eres.
Atau madeish se dan enes excèssi des diuèrsi minjars e, mès que mès, enes sofisticadi pastissi e plats de carn, plates ahlamejades e decorades damb papèrs merletadi, e d’autes despenes que hè vergonha enquia e tot imaginar-les-se.
Madeish qu’era excessiua somptuositat de veires e complicat acompanhament musicau qu’exciten encara mès es plasers lascius.
Se tot aquerò implique distrèir eth còr de Nòste Senhor Jesucrist, alavetz, cèrtament, ei pecat.
E en vertat, en aguest camp, es delèris pòden èster de tau magnitud, qu’aisidament ahisquen ar òme a quèir en pecat mortau.
Qu’ei evident qu’es ramificacions derivades der orgulh, sustot quan procedissen dera malicia premeditada, conscienta e voluda, o der abit, constituissen pecat mortau.
Ara mos poiríem preguntar d’a on vie e neish er orgulh.
Responi, qu’en escadences, derive des beneficis dera Natura e, a viatges, des dera Fortuna e, en ocasions, dera Gràcia.
Qu’ei cèrt: es beneficis dera Natura consistissen enes bens corporaus e espirituaus.
Cèrtament es beneficis corporaus son era salut, era fòrça, era activitat, era beresa, eth linhatge e era libertat.
Es bens dera Natura referidi ar esperit son: eth sen, era intelligéncia, er engenh subtil, es facultats naturaus e ua memòria erosa.
Es bens dera Fortuna se basen enes riqueses, es nauti cargues d’autoritat e es aunors dera gent.
Es bens dera Gràcia son formadi pera sabença, era capacitat de suportar afliccions espirituaus, era bontat, era meditación, era resisténcia as temptacions e causes d’aguesta sòrta.
Cèrtament serie ua holia centrar eth sòn orgulh en quinsevolh d’aguesti beneficis que s’an mentat damb anterioritat.
Per çò que hè as favors dera Natura, Diu sap qu’a viatges les auem autant entath nòste prejudici coma entath nòste profit.
Çò que tanh ara salut corporau, per cèrt, fòrça efimèra, tanben còste soent era malautia espirituau.
Pr’amor que Diu sap qu’era carn ei enemiga herotja der esperit, e, per tant, guaire mès san sigue eth còs, mès èm en perilh de quèir.
Atau madeish qu’ei ua lhocaria extrèma vantar-se dera fortalesa física, e guaire mès fòrta sigue aguesta, mès malauta pòt resultar aquera.
E ath delà de tot aquerò, era fortalesa física e era valentía mondanes originen soent perilhs e malastres entà fòrça persones.
Tanben èster orgulhòs dera noblesa de neishement ei ua grana holia, pr’amor que soent eth linhatge despossedís ara amna dera sua noblesa.
Toti viem d’ua mair e d’un pair; toti, autant rics coma praubi, viem d’ua natura infècta e corrupta.
Donques que, de hèt, era noblesa digna de laudança ei aquera qu’orne era disposición naturau der òme damb qualitats e vertuts.
Pr’amor que credetz-ac, per mès poder qu’age, er òme pecador se convertís en esclau deth pecat.
Es signes comuns de noblesa son: er aluenhament deth vici e dera baishesa e servitud deth pecat de paraula, òbra e aparença; tanben, er exercici dera vertut, dera delicadesa e dera puretat, e eth hèt d’èster liberau, ei a díder, generós damb moderación, pr’amor qu’aqueth que se depasse ena mesura ei un lhòco e un pecador.
Un aute senhau s’està en rebrembar es beneficis recebudi des auti e en èster clement damb es subdits bravi.
E, per tant, aguestes mosques qu’es òmes denominen abelhes, en nomentar ara sua reina, n’alisten a ua sense agulhon pr’amor de qué non posque picar”.
Un aute se base en que un age un còr nòble e diligent entà arténher tòques vertuoses e nautes.
Pr’amor qu’ei ua complèta holia qu’un age orgulh des dons dera gràcia, pr’amor qu’aguesti dons espirituaus, que l’auien d’auer inclinat entara bontat e entara sua garison, vien a èster entada eth, tau coma afirme Sant Gregòri, podom e confusión.
Tanben aqueth que se vante des bens dera Fortuna ei totafèt lhòco.
Pr’amor que, en escadences, un ei peth maitin un gran senhor, e abans d’escurir se convertís en un miserable e malerós.
A viatges, tanben, era prosperitat materiau còste era mòrt.
Cèrtament era aprobacion deth plebèu ei soent massa fausa e fragila entà fidar-se’n d’era: aué lauden, deman vitupèren.
Diu ac sap: eth delèri dera aprobación deth plebèu a causat era mòrt a fòrça òmes prospèrs.
Remèdis contra eth pecat de supèrbia.
Atau es causes, un còp mo’n sabem de qué ei er orgulh, des sues classes e des sues causes e origines, compreneratz era natura deth remèdi contra eth pecat de supèrbia: era umilitat e era mansuetud.
Aguesta ei ua vertut que per era un aquerís er autentic coneishement d’eth madeish, e non a cap estimación ne apreciación per çò que hè as sòns merits, e tostemp ei conscient dera sua fragilitat.
Que i a tres classes d’umilitat: era umilitat deth còr, era umilitat de paraula e era d’òbres.
Era umilitat deth còr se subdividís en quate.
Era prumèra quan un se considère ada eth madeish indigne dauant deth Diu des Cèus; era dusau se da quan non se mesprède ad arrés; era tresau, quan un non se preocupe de qué es òmes l’agen en estimación; era quatau, quan non s’entristís quan l’umilien.
Era umilitat de paraula ei de quate classes: era moderación e simplicitat en parlar, eth cohessar de paraula çò qu’eth ei reaument en sòn còr, e eth laudar era bontat autrú sense dissimular-la.
Era umilitat en obrar se dividís tanben en quate classes.
Era prumèra s’està en plaçar as auti abans qu’un madeish; era dusau, en alistar eth lòc mes baish de toti; era tresau, en acceptar un bon conselh damb plaser; era quatau, en acceptar damb plaser es decisions des sòns patrons o superiors.
Plan que òc, aguesta qu’ei ua forma d’actuar eminentament umila.
Seguís era enveja.
Dempús dera supèrbia, me vau a referir ath desagradiu pecat dera enveja, que, segontes paraules des sabents, ei eth dolor pera prosperitat autrú, e sivans escriu Sant Agustin, ei eth dolor pera prosperitat e era alegría peth mau autrú.
Aguest vil pecat s’opause francament ar Esperit Sant.
Encara que quinsevolh pecat va contra er Esperit Sant, totun, per çò qu’era bontat correspon ath madeish Esperit, e era enveja se derive pròpriament dera malícia, ataque, per tant, frontaument, ara bontat deth mentat esperit.
Era auta classa de malícia se da quan se lute contra era vertat sabent qu’ei era vertat, e tanben quan se combat era gràcia que Diu a autrejat ath sòn pròche.
Tot aquerò per tòrt dera enveja.
Cèrtament, era enveja ei eth pejor de toti es pecats.
Plan que òc, era rèsta de pecats atempten, en escadences, contra ua soleta vertut en concret; mès era enveja s’opause a totes es vertuts e bontats, donques qu’ei eth dolor pera bontat des auti; e en aquerò se diferéncie dera rèsta de pecats.
Dificilament i a un pecat, s’exceptuam ara enveja damb era sua inerenta carga d’angoisha e dolor, que non compòrte bèth delèit.
Vau a enumerar ara seguida es diuèrses classes d’enveja.
En prumèr lòc i a eth dolor pera bontat e prosperitat autrú.
Pera sua natura, era prosperitat qu’ei motiu d’alegria; per tant era enveja ei un pecat contra era Natura.
Era dusau classa d’enveja ei era alegría per çò deth mau autrú, çò que lo retire a un ath diable, que tostemp s’alègre deth mau costat as auti.
Era calomnia vie d’aguestes dues clases, e aguest pecat de calomnia o detracción ei de diuèrses classes.
Quauqui òmes lauden as sòns semblables damb depravada intención, pr’amor que tostemps vòlen costar intrigues.
Tostemp amien un “totun” finau qu’a mès valor de vitupèri que tota era rèsta dera laudança.
Era dusau varietat s’està en que s’un òme ei bontadós e hè o ditz quauquarren damb bona intención, eth calomniador cambiarà tot aquerò de bon entà satisfèr es sòns pervèrsi projèctes.
Era tresau s’està en amendrir era bontat deth sòn pròche.
Era quautau classa de calomnia qui’ei aguesta: s’un parle ben de un aute, alavetz, entà mespredar ad aqueth que recep era laudança des òmes, diderà eth calomniador: “òc ma hè, tau persona ei encara milhor qu’eth”.
Era cincau classa s’està en assentir e escotar damb alegría era maldisença sus autes persones.
Aguest pecat qu’ei fòrça grèu e tostemp s’aumente segontes eth marrit prepaus deth calomniador.
Dempús dera calomnia vie era difamación o petòfia.
A viatges a era sua origina ena impaciéncia entà Diu o entar òme.
Qu’ei contra Diu, quan un se lamente des penes deth lunfèrn o dera praubetat o era pèrta de riqueses, o des pluges e tempèstes, o mauditz ad aqueri que gaudissen de prosperitat, o de qu’es òmes justi patisquen adversitats.
E totes aguestes causes les an de patir es òmes damb paciéncia, donques que provien deth dret judici e disposición divins.
Quauqui viatges es quèishes provien dera avarícia, coma quan Judes se lamentèc de qué era Magdalena unhesse eth cap de Nòste Senhor Jesucrist damb un enguent preciós.
Aguesta sòrta de petòfia ei era que se passe quan un òme mauditz eth ben que hè o quan se lamente des sòns bens.
A viatges era petòfia provie der orgulh, coma quan Simon eth Farisèu mauparlèc de qué era Magdalena s’apressèsse a Jesús e se lancèsse as sòns pès pr’amor de plorar es sòns pecats.
En d’autes escadences eth hèt de mauparlar provie dera enveja, en desnishar-se ua fauta amagada de quauquarrés o acusar-lo de bèra causa qu’ei fausa.
Era petòfia tanben se da entre es vailets que se planhen quan es sòns patrons les manen executar prètzhèts razonables; e a maugrat de qué non gausen resistir-se dubèrtament as mandats des sòns patrons, totun, parlen mau, se planhen e mormolhen damb vertadèr mesprètz.
Semblables comentaris receben, per part dera gent ignoranta, er subernòm de Parenòste deth diable, encara qu’ei clar qu’eth diable jamès auec un Parenòste.
Ara seguida tanben vie er amarum deth còr, que per eth quinsevolh bona òbra des auti les semble a quauqui uns amarganta e desagradiua.
Vie dempús era discòrdia, que desligue tota sòrta d’amistat.
Ara seguida, eth mesprètz entath pròche, encara qu’aguest actue tostemp ben.
Seguís era acusación.
Per era, un, tostemp cèrque era ocasión de shordar ath pròche.
Qu’ei aguesta ocupación semblabla ara deth diable, tostemp, dia e net, ara demora entà acusar-mos.
Seguís era malignitat.
Mejançant era, se cèrque shordar as auti en privat se se pòt, e, en cas contrari, non se boten inconvenents enquia, autanplan, usclar era sua casa furtivament, o empodoar o sacrificar eth sòn bestiar e causes semblables.
Ara mentarè es remèdis contra eth desagradiu pecat dera enveja.
Eth prumèr e mès important s’està en estimar a Diu e ath pròche coma a un madeish, donques que, plan que òc, non se pòt dar un sense era aute.
E guarda que per pròche te cau compréner eth nòm deth tòn frair.
En vertat, toti possedim un pair e ua mair carnaus, ei a díder, Adam e Eva; e tanben un pair espirituau, ei a díder, eth Diu des Cèus.
Toti èm obligadi a estimar-lo e desirar-li toti es bens.
E, per tant, afirme Diu: “Estima as auti coma a tu madeish”, ei a díder, enquiara sauvacion dera sua vida e dera sua amna.
Encara mès.
Les estimaràs de paraula, e les corregiràs damb doçor, les padegaràs enes sues afliccions, e pregaràs per eri damb tot eth tòn còr.
E les estimaràs d’òbra de tau sòrta que per amor les haràs ada eri çò que voleries que te hessen a tu.
E, per tant, non les damnatjaràs corporaument, ne les damnatjaràs de paraula, ne as sòns bens, ne ara sua amna, en tot ahiscar-les damb exemples marridi.
Non desiraràs ara sua hemna ne as sues possessions.
Tanben te cau compréner que jos eth nòm de pròche te cau includir as enemics.
Cèrtament, er òme a era obligación d’estimar ath sòn enemic per mandat divin.
En efècte, te cau estimar ath tòn amic en Diu.
T’ac digui, estimaràs ath tòn enemic per amor de Diu, per çò deth sòn mandat.
Pr’amor que se siguesse rasonable qu’un òme auesse en òdi ath sòn enemic, Diu non mos receberie en sòn amor, donques que serien es sòns enemics.
Entà compensar es tres grèuges qu’er enemic mos balhe, un li cau respóner de tres manères.
Ei a díder, contra er òdi e eth racacòr de còr, li cau plaçar er amor de còr.
Contra es reprensions e paraules dolentes, pregarà peth sòn enemic.
E responerà damb bones òbres as òbres marrides deth sòn enemic.
Pr’amor que Crist afirme: "Estimatz as vòsti enemics, pregatz per aqueri que vos maudiden, e tanben per aqueri que vos assetgen e vos perseguissen; e hètz eth ben ad aqueri que vos òdien”.
Guarda, donc, se com mos mane Jesucrist que mos comportem damb es nòsti enemics.
Pr’amor que, plan que òc, era natura mos ahisque a estimar as nòsti amics, e en realitat es nòsti enemics an mès besonh d’amor qu’es nòsti amics.
E guaire mès de mau hèr sigue cumplir aguest amor, autant mès gran ei eth merit, e, per tant, er amor de Diu a contrabalançat eth podom diabolic.
Pr’amor que, dera madeisha manera qu’eth diable ei vençut pera umilitat, madeish er amor as nòsti enemics lo herís mortaument.
Cèrtament, donc, er amor ei eth medicament que lance eth podom dera enveja dehòra deth còr der òme.
Es subdivisions d’aguesta seccion s’expliquen peth menut enes seguents apartats.
Seguís era ira.
Dempús dera enveja vau a descríuer eth pecat dera ira.
Pr’amor que, plan que òc, aqueth qu’a enveja deth sòn pròche, traparà de seguit en eth un motiu d’ira, de paraula o d’òbra.
Era ira vie autant dera supèrbia coma dera enveja, donques qu’aqueth qu’ei orgulhós o envejós se torne irascible aisidament.
Aguest pecat d’ira, tau coma lo descriu Sant Agustin, s’està ena marrida volontat de resvenjar-se de paraula o d’òbra.
Segontes es sabents, era ira ei era arderosa sang d’un còr alugat, que per era un vò causar mau ad aqueth qu’a en òdi.
Pr’amor que, eth còr der òme, per çò der ahiscament pera incitaciont dera sua sang, vie a èster tan desordenat que pèrd eth contròtle deth sòn sen e dera sua rason.
Compreneratz facilament qu’era ira ei de dues classes.
Ua d’eres qu’ei bona; era auta, dolenta.
Era prumèra s’està en afogament peth ben, a trauèrs deth quau un s’irrite contra era malesa; e, per tant, un òme prudent afirme qu’era ira ei milhor qu’era burla.
Aguesta varietat d’ira neish dera benignitat e non a amarum; que non ei ira contra er òme, senon contra es sòns pecats.
Ac afirme eth profèta David: “Estrementitz-vos, mès non pequetz”.
Era ira dolenta qu’ei de dues classes, que son: sobta o enforiscada, sense avertiment ne consentiment dera rason.
Era significacion o sentit d’aquerò ei qu’era rason umana non assentís ad aguesta ira enforiscada, e, per tant, ei pecat veniau.
Era auta ira (fòrça pervèrsa per cèrt) ei era derivada dera crudeutat deth còr, damb premeditación e deliberación, damb maligna intención de resvenja.
E s’era rason consentís, alavetz se comet pecat mortau.
Aguesta ira non resulte guaire agradiua as uelhs de Diu: trebole era sua casa e hè enlà ar Esperit Sant deth còr der òme, e anequelís e destruís era retirada a Diu (ei a díder, era gràcia que s’està ena amna umana), e met en eth ua retirada ath diable, en tot aluenhar ar òme deth Creador, eth sòn legitim patron.
Aguesta ira autrege ath diable vertadèr plaser: qu’ei eth horn demoniac que s’alugue damb eth huec deth lunfèrn.
Pr’amor que, plan, atau coma eth huec resulte mès eficaç que quinsevolh aute mejan entà destruir es objèctes materiaus, atau era ira ei poderosa entà anequelir totes es causes espirituaus.
Considèra se com aguest fogairon de petites brases lèu amortades jos eth cendre s’ahisque en contacte damb eth sofre.
Atau, dera madeisha manèra, era ira s’alugarà de nauèth en contacte damb er orgulh que curbís eth còr uman.
Pr’amor que, plan que òc, eth huec non ven deth non arren, senon que s’està ena madeisha causa de forma naturau: eth huec s’obtie de pèira de huec e deth hèr.
Madeish se passe damb er orgulh: soent ei era encausa dera ira, coma eth racacòr l’alimente e la fomente.
Que i a ua espècia d’arbe, afirme Sant Isidòr, que quan er òme hè huec damb eth, e capère es sòns carbons damb cendre, eth fogairon se tarde un an o mès.
Atau se passe damb era rancura.
Quan se cale en còr der òme, dure cèrtament dilhèu d’ua Pasca en auta o mès.
Mès non i a cap dobte que semblable òme, pendent aguest periòde, ei fòrça aluenhat dera misericòrdia de Diu.
Er anteriorament mentat fogairon diabolic ei neurit per tres brigands: er orgulh, que tostemp alugue e ahisque eth huec damb paraules torçudes e contencioses; seguís era enveja, que mantie un hèr rosent en còr uman damb un parelh de longues tenalhes de prigond racacòr; e, fin finau, eth pecat de rebellion o batossa e brega, que l’ahisque e fargue damb pervèrsi repotecs.
Aguest maudit pecat damnatge autant ar òme madeish coma ath sòn pròche.
Pr’amor que, plan, lèu tot eth mau qu’er òme còste ath sòn pròche provie dera ira.
De vertat, era ira desligada hè executar tot aquerò qu’ordene eth diable, donques que non dèishe a despart ne a Crist ne ara sua doça Mair.
E, malerosament, damb aguest anuèg e ira desligadi, fòrça gent sent eth sòn còr plen de ràbia contra Jesucrist e es sòns sants.
Non ei aguest, dilhèu, un pecat pervèrs?
Plan que n’ei.
Malerosament prive ar òme deth sòn enteniment e rason, e de tota era bontat dera sua vida espirituau qu’aurien de protegir era sua amna.
Plan que òc, tanben li trè eth degut senhoratge deth ben, que s’està ena amna der òme, e er amor as auti.
Atau madeish lute tostemp de contunh contra era vertat, li pane era patz deth sòn còr e capvire era sua amna.
Dera ira s’originen aguesti pudesencs monstres.
Prumèr de tot, er òdi, qu’ei era anciana ira; dempús, era discòrdia, que per era un dèishe ath sòn ancian amic qu’a estimat pendent tant de temps.
Ara seguida vien es guèrres, e toti es prejudicis (autant corporaus coma materiaus) qu’un cause ath pròche.
D’aguest maudit pecat d’ira tanben vien es omicidis.
Comprenetz qu’es omicidis, ei a díder, es assassinats, s’executen de diuèrses manères.
Quauqui omicidis son espirituaus; d’auti, corporaus.
Er omicidi espirituau ei de tres espècies.
Era prumèra vie der òdi.
Tau coma afirme Sant Joan: “Aqueth qu’a en òdi ath sòn frair qu’ei un omicida”.
Era difamación ei tanben un omicidi.
Des difamadors afirme Salomon qu’an es dues espades que damb eres exterminen as sòns semblables.
Pr’amor que, plan que òc, autant pervèrs resulte panar eth sòn bon nòm coma era sua vida.
Tanben ei omicidi balhar un conselh dolent e fraudulós e impausar impòsti e tributs damnajosi.
Sus aquerò afirme Salomon: “Aguesti crudèus senhorets son coma es leons que rugissen ahaimadi”, pr’amor que retien e retalhen es pagaments, salaris o gatges des sòns sirvents, o tanben practiquen era usura o s’abstien d’autrejar aumòines as necessitosi.
Plan per aquerò, er òme sabent afirme: “Alimentatz ad aqueth qu’ei a mand de perir de hame”; se non l’alimentes, lo sacrifiques.
E toti aguesti son pecats mortaus.
Er omicidi corporau se produís de quate manères: Un qu’ei legau: era justicia condemne a mòrt a un colpable.
Ça que la, que tengue compde era justicia d’obrar corrèctament, e que non ac hèsque per plaser de vessar sang, senon entà mantier era lei.
Eth dusau omicidi ei eth de besonh.
Mès qu’ei evident que s’un se pòt escapar sense aucir ath sòn atacant e l’aucís, comet pecat, e aurà de hèr peniténcia per pecat mortau.
Tanben s’un òme per edart o sense voler lance ua pèira que damb era aucís a un òme, ei un omicida.
Madeish s’ua hemna s’ajace sus eth sòn hilh pendent era net per negligéncia, ei ua omicida e comet pecat mortau.
Tanben s’un empedis era concepcion d’un èsser, e torne estèrla a ua hemna menjançant èrbes verinoses, (e per tòrt d’eres non pòt concéber) o aucís a un mainatge damb èrbes verinoses, o introdusís cèrti objèctes enes sues parts privades entà aucir eth fetus, o peque contra era Natura (er òme o era hemna trè er espèrma de sòrta qu’era concepción non se pogue amiar a terme) o s’ua hemna qu’a concebut assassine ath sòn hilh en tot her-se mau ada era madeisha, ei omicida.
Qué podem díder tanben des hemnes prenhs qu’assassinen as sons hilhs peth temor deth què dideràn?
Plan que òc, qu’ei un crim òrre.
Tanben ei omicidi s’un òme s’aprèsse a ua hemna damb desirs luxuriosi, e plan per aquerò eth mainatge perís, o tanben se pataquege de bon voler a ua hemna, que còste era mòrt deth mainatge.
Toti aguesti actes son omicicis e òrres pecats mortaus.
Dera ira tanben se deriven fòrça d’auti pecats, autant de paraula coma de pensament e òbra.
Per exemple, aqueth que vitupère a Diu o li balhe es colpes per quauquarren que sonque eth n’ei eth colpable, e mesprède a Diu e as sòns sants coma hèn aguesti maudidi jogaires en nombrosi parçans.
Cometen aguest maligne pecat quan niden en sòn còr sentiments de complèta marridesa contra Diu e contra es sants.
Tanben quan tracten de forma irreverenta eth sacrament eucaristic: aguest pecat ei de tau gravetat, qu’a penes pòt èster perdonat, se non siguesse qu’era misericòrdia de Diu depasse a totes es accions.
Tan gran e benigne ei Eth.
Dera ira tanben se derive era furia verinosa.
Quan a un se l’amonèste ena confession tà qu’abandone eth pecat, alavetz se met airós e respon damb mesprètz e emmaliciat, e defen e desencuse eth sòn pecat per çò dera feblesa dera carn, o per auer pecat entà congraciar-se damb es sòns camarades, o tanben, ditz, pr’amor qu’eth malige lo sedusic; o qu’ac hec pera sua joenessa o perque ère de temperament tan afogat que non se podec tier, o que tau ei eth sòn destin a cèrta edat; o perque assegure que se derive dera raça des sòns ancessors e d’autes causes atau.
Era gent de tau classa se curbís de tau forma damb es sòns pecats, que non vò desliurar- se d’eri.
Pr’amor que, plan, deguna persona que se desencuse arterosament des sòns pecats poirà desliurar-se d’eri enquia que les arreconeishe umilament.
Dempus d’aguest pecat vie eth de jurar, que va dirèctament contra eth manament de Diu: aquerò se passe soent per ira e per colèra.
Diu declare: “Non tieràs eth nòm de Diu en bades”.
Tanben eth Nòste Senhor Jesucrist afirme en paraules de Matèu: “Non juretz de cap manèra: ne peth Cèu, pr’amor qu’ei eth tron de Diu, ne pera Tèrra, qu’ei er escabèl des sòns pès, ne per Jesucrist, donques qu’ei era ciutat deth gran Rei.
Ne tanpòc juretz peth vòste cap, pr’amor que non ei enes vòstes mans hèr blanc o nere un solet peu.
Per amor de Crist non juretz tan pecadissament de sòrta que desbrembetz de manèra inocuament era amna, eth còr, es uassi e eth còs de Crist.
S’arribèsse qu’era lei hesse prestar jurament, seguitz alavetz era lei de Diu, tau que ditz Jeremies en capitol quatau: “Observaràs tres condicions: juraràs damb vertat, damb justíca e damb rectitud”.
Ei a díder, juraràs damb vertat, donques que tota mentida va contra Jesucrist pr’amor que Crist ei era madeisha vertat.
E pensa ben aquerò: que tot aqueth que jure sense èster obligat pera lei sauvarà ena sua casa aguesta plaga mentre comete juraments illegitims.
Juraràs tanben damb justicia quan sigues obligat peth tòn jutge a èster testimòni dera vertat.
Tanpòc juraràs ne per enveja, ne per favor, ne per subòrn, senon per rectitud e entà declarar, entara glòria de Diu e ajuda des cristians.
E, per tant, tot òme que tengue eth nòm de Diu en bades, jure de paraula en faus.
Cuelh sus eth madeish eth nòm de Crist entà cridar-se cristian, e non viu cossent es exemples de Crist e des sòns ensenhaments, tie eth nòm de Diu en bades.
Considèra tanben çò que Sant Pèire afirme enes Hèts (cap.
IV): Non est aliud nomen sub coelo, eca.
Ei a díder, peth nòm de Jesucrist.
Consideratz tanben com, peth preciat nòm de Crist, coma afirme Sant Pau ena sua Epistòla as filipensi (cap II): E nomine Jesu, eca.
Alavetz semble qu’es òmes juren tant orriblament peth sòn nòm, lo mespreden encara damb mès gausardaria qu’es marridi judius o enquia e tot qu’eth diable, qu’en enténer eth sòn nòm tremòle.
Atau, donc, coma qu’eth hèt de jurar, se non ei que sigue en judici, ei tan complètament enebit, fòrça pejor será eth hèt de hè’c damb fausetat e sense besonh.
Qué vam a díder d’aqueri que se deleiten en jurar e considèren aguest costum coma viril e nau e que non cèssen de formular grani juraments, encara que sigue per ua causa sense importancia?
Plan que òc, qu’ei aguest un òrre pecat.
Eth jurar repetidament sense premeditación ei tanben pecat.
Mès considerem ara er òrre pecat der exorcisme e deth conjurament tau que hèn aguesti fausi exorcistes practicants dera necromància en gibrelhs d’aigua sus objèctes reludents, cercles, o sus eth fogairon o un omoplat de oelha.
Sonque posqui afirmar qu’òbren damb marridesa e de manèra condemnabla en contra de Crist e dera fe dera Santa Glèìsa.
Qué vam a díder d’aqueri que cren enes endominacions a trauèrs deth cant o deth vòl des audèths, o des bèsties, o en hèt de hè ara sòrt, o en carrinclar des pòrtes o en cruishir des cases, enes rosigades des arrats e d’autes viletats semblables?
Cèrtament, tot aquerò ac enebís Diu e era Santa Glèisa.
Toti aqueri que s’aderissen ad aguestes immundes credences serán refusadi enquia que se n’empenaïsquen.
Es encantaments pes herides e malauties umanes o animaus, en cas que surgente bèth efècte, qu’ei per un edart tolerant de Diu, per çò qu’era gent aurie de dar mès credibilitat e reveréncia ath sòn nòm.
Mentarè, ara seguida, ara mentida, que, normaument, resulte de tier ua paraula damb significación fausa damb er in d’enganhar as coreligionaris.
D’auti còps se mentís entà sauvar era vida o es proprietats.
D’auti se mentís peth plaser de mentir, e, entad aquerò, ordirán ua longa trama qu’ornaràn damb fòrça detalhs, a maugrat de qué tot ei faus.
D’autes mentides se deriven de mantier era paraula; d’autes, dera leugeresa non premeditada, e causes atau.
Anem ara entath vici dera adulación, que non rage de bon voler se non per temor o per cobesença.
Era adulación consistís en ua fausa laudança.
Es vantaires son es hilhuquères diaboliques que neurissen as sòns hilhs damb era lei dera vantaria.
Pr’amor qu’ei vertat que s’afirme qu’era vantaria ei pejor qu’era detracción.
A viatges era detraccion convertís en mès umil ar òme mès orgulhós de pensament e de portadura.
Es vantaires son es fetilièrs diabolics, pr’amor que hèn pensar a un, d’eth madeish, que non i a arrés comparable damb eth.
Son coma Judes: tradissen a un entà vener-lo as sòns enemics, ei a díder, ath diable.
Es vantaires son es prèires diabolics que canten eth Placebo.
Que veigui adulación enes pecats d’ira, donques que, soent, s’un òme ei encolerit damb un aute, alavetz vantarà a bèth un entà que l’ajude ena sua luta.
Mentaram ara seguida es malediccions que brotoen d’un còr airós.
En generau, era malediccion s’està en tot tipe de poténcia marrida.
Eth hèt de maudíder d’aguesta sòrta, trè ar òme, tau coma afirme Sant Pau, deth regne de Diu.
E plan soent, aguest requè sus eth madeish maudident, coma er audèth que torne de nauèth en sòn nin.
Concrètament, es òmes les cau evitar maudíder as sòn hilhs e autrejar era sua pròpria descendéncia ath diable, tostemp que poguen: hè’c, qu’ei cèrtament perilhós e constituís un pecat grèu.
Parlem ara dera denonciacion e des repotecs, que constituissen grèus herides en còr uman, pr’amor que des.hèn es ligams dera amistat en còr der òme.
Pr’amor que, plan, a penes pòt un èster d’acòrd damb aqueth que, mejançant era calomnia, l’a escarnit o pelejat dubèrtament.
Coma afirme Jesús en Evangèli, qu’ei un pecat fòrça grèu.
E considerem tanben ath que censure as auti o li retrè a ua persona bèth defècte fisic corporau, coma “leprós”, “gibós”, “brigand” o quauque pecat qu’age cometut.
Se li repotègue eth mau que patís, alavetz dirigis era sua remenada a Jesucrist Nòste Senhor, pr’amor qu’eth mau ei fruit d’un just e consentit messatge divin, sigue era lepra, lesion o malautia.
Se se censure implacablament ar òme per çò deth sòn pecat, cridant-lo “lasciu”, “embriac” e d’auti qualificatius d’aguesta sòrta, en aguest cas què ena alègra esfèra deth dimòni, que tostemp s’alègre quan er òme peque.
Plan que òc, era censura sonque pòt gésser d’un còr vil: soent, dera abondor deth còr parle era boca.
E auetz de compréner aquerò: tostemp qu’un òme li calgue repotegar a un aute a d’evitar era censura e eth repròche.
Pr’amor que, cèrtament, se non cuelh precaucions, pòt ahiscar aisidament eth huec dera ira e dera colèra, en sòrta d’amortar-lo, e dilhèu sacrifique ad aqueth que podec corregir damb benvolença.
Tau coma afirme Salomon: “Ua lengua afabla ei er arbe dera vida”, ei a díder, era vida espirituau.
Plan que òc, un mauparlat aucís era amna deth que censure e tanben deth censurat.
Guardatz er avertiment de Sant Agustin: “Non i a arren tan parièr ath hilh deth diable coma aqueth que repotegue soent”.
Sant Pau tanben ahig: “eth hèt de repotegar non ei avient entà un sirvent de Diu”.
E plan per aquerò comente Salomon: “Casa descubèrta e damb goterèrs e hemna repotegaira que son semblables”.
Er òme que demore en casa damb fòrça goterèrs, encara qu’evite es d’un lòc, d’autes queiràn sus eth en un aute lòc.
Atau se passe damb era hemna repotegaira: se non repotegue damb eth en ua escadença, ac hará en ua auta.
E atau, “qu’ei milhor un mòs de pan damb alegria qu’ua casa plia de suculéncies damb discòrdia”, manifèste Salomon.
Tau coma ditz Sant Pau: “Ò, vosates, hemnes, estatz-vos subjèctes as vòsti marits de manèra convenenta.
E vosati, esposi, estimatz as vòstes hemnes” (Colosensi, cap III).
Passem ara a mentar eth mesprètz.
Qu’ei aguest un depravat pecat, mès que mès quan se mesprède a un òme per çò deth ben obrar.
Pr’amor que, cèrtament, aqueri que mesprèden se compòrten coma eth repugnant grapaud, qu’ei incapable de suportar era suau flaira d’ua vinha en flor.
Aguesti mespredosi son participants deth dimòni, donques que senten grana alegría s’eth dimòni guanhe e ua gran pena se ges vençut.
Que son enemics de Jesucrist, pr’amor qu’an en òdi aquerò qu’Eth estime, ei a díder, era sauvacion des amnes.
Parlem ara deth mau conselh.
Aqueth que balhe un mau conselh ei un traïdor, pr’amor qu’enganhe ath que fide en eth, coma Achitofel a Absalon.
Mès, totun, un mau conselh actue, en prumèr lòc contra un madeish.
Coma afirme eth sabent, tota fausa forma de vida a ua proprietat inerenta: qu’en preténer hèr mau a un aute òme se damnatge ada eth madeish en prumèr lòc.
E mos cau saber qu’er òme non a de recéber conselh de persones mentidores, ne de gent airosa ne trista, ne d’aquera que notòriament estime eth sòn pròpri benefici de manèra desmesurada, ne dera excessiuauemt mondana, mès que mès, per çò que hè as conselhs espirituaus.
Ara vie eth pecat des semiadors e instructors dera discòrdia entre eth sòn pròche, pecat aguest que Jesús aborrís complètament.
Causa non susprenenta, pr’amor qu’Eth madeish moric entà pacificar.
Còsten eri a Jesucrist màger escarni qu’aqueri que lo crucifiquèren, pr’amor que Diu vò qu’era armonía regne entre es òmes, donques que les estimèc mès qu’ath sòn pròpri còs, autrejat pera unitat.
Per tant, aqueri que son prèsti a semiar era discòrdia son comparables ath diable.
Ven dempús eth pecat de ipocresia qu’en eth se calen aqueri que parlen ben des auti quan son dauant e mau quan son ath darrèr; e tanben es que dissimulen damb bones intencions o damb trufaría e, totun, sauvent tòrtes intencions.
Tanben auem aqueth que esparg confidéncies, e, per tant, un ei difamat.
De hèt, ei fòrça difícil recuperar-se des maus.
Era menaça, que vie ara seguida, ei ua terribla lhocaria, pr’amor qu’eth que menace soent, amague, en fòrça ocasions, mès d’aquerò que pòt amiar a tèrme.
E qué díder des paraules ocioses?
Aqueth que les ditz, madeish qu’eth que les enten, non obtie cap profit.
Pr’amor que per paraules ocioses entenem aqueres que non son de besonh o que non an era intención d’obtier bèth profit naturau.
Encara qu’aguestes paraules ocioses constituissen pecat veniau, totun, auríem de mesfidar-mos, pr’amor que d’eres balharam compdes dauant de Diu.
Seguís dempús era petòfia, que tostemp ei pecat.
Coma afirme Salomon: “Ei un pecat de complèta holia”.
E, per tant, quan a un sabent li preguntèren se com pòden es òmes agradar as sòn congenères, eth les responec: “Hètz soent eth ben, e murmuratz pòc”.
Ara seguida vie eth pecat des trufaires, que son es monards deth diable, pr’amor que hèn arrir ara gent damb es sues trufaries, coma aqueri animaus damb es sues monades.
Sant Pau enebís aguesta manèra de hèr.
Consideratz se com aguestes santes e vertuoses paraules confòrten ad aqueri que s’esdeguen en servici de Jesucrist.
Atau es paraules marrides e lengassades des trufaires confòrmen ad aqueri que son ath servici deth diable.
Toti es pecats dera lengua se deriven dera ira e de d’auti vicis.
Seguissen es remèdis contra es pecats d’ira.
Eth remèdi contra era ira ei era vertut qu’es òmes criden mansuetud.
Aguesta s’està ena afabilitat e tanben en aquerò que se cride paciéncia o tolerància.
Era afabilitat aluenhe e modère es apeténcies e apetits intims dera natura umana, de tau sòrta que non surgenten ne per colèra ne per ira.
Era resignación accèpte coma mansuetud toti es anuègi e injustícies provientes der òme qu’afècten ar exterior dera persona.
Sant Jeronim afirme, per tant, qu’era afabilitat non cause ne ditz mau a degun, ne per causa dolenta qu’es òmes hèsquen o diguen, non s’alugue contra era rason.
Aguesta vertut ei, a viatges, naturau, pr’amor que, coma afirme eth filosòf, er òme ei fòrça sensible, de natura afabla e capable d’èster dirigit entara bontat; mès quan era afabilitat ei conformada pera gràcia, alavetz ei encara mès pacienta.
Era paciéncia, er aute remèdi contra era ira, ei ua vertut que supòrte damb doçor totes es qualitats umanes e, ath còp, non s’irrite per cap mau que li còsten.
Eth filosòf afirme que “era paciéncia ei aquera vertut que supòrte agradiuament toti es otratges dera adversitat e totes es paraules malignes”.
Aguesta vertut hè ar òme semblable a Diu e lo transforme en un hilh predilècte sòn, tau coma afirme Jesucrist.
Tau vertut desconcèrte ath tòn enemic, donques que, coma explique er òme sabent: “Apren a patir se vòs vencer ath tòn enemic”.
E te cau saber qu’er òme supòrte quate sòrtes de grèuges exteriors.
Contra eri li cau adoptar quate formes de paciéncia.
Eth prumèr grèuge procedís des paraules malignes.
Aguest qu’ei eth grèuge que Jesucrist patic sense queishar-se, damb tota paciéncia, quan es judies lo mespredèren e repoteguèren damb tanta freqüencia.
Suporta, donc, pacientament, donques qu’er òme sabent afirme que “se lutes damb un pèc, per mès qu’aguest sigue airós o alègre, non auràs repaus”.
Er aute grèuge exterior s’està en causar prejudici as tues proprietats.
Aquerò ac patic Jesucrist damb molta paciéncia en èster despossedit de totes es possessions en vida, enquia e tot es sòns vestits.
Eth tresau grèuge consistís en damnatjar eth còs de quauqu’un.
Aquerò ac patic Jesucrist pendent tota era sua passion damb grana mansuetud.
Eth quatau grèuge qu’ei er otratge d’òbra.
Aquerò madeish tanben ac patic Jesucrist de manèra pacienta, e damb aquerò mos ensenhèc a auer resignación, quan amièc sus es sues benedides espatles era crotz qu’en era patic ua mòrt ignominiosa.
D’aquerò era Umanitat pòt apréner a èster pacienta, pr’amor que cèrtament non solet es cristians son pacients per amor de Jesucrist e peth prèmi dera vida beatifica perdurabla; de hèth, es madeishi pagans que jamès sigueren cristians recomanèren e practiquèren aguesta vertut.
En cèrta ocasión un sabent que volie foetar a un disciple sòn per çò d’un important error que l’auie emmaliciat fòrça agarrèc un baston entà foetar ath mainatge.
Quan aguest vedec eth baston, li didec ath sòn mèstre:
Qué penses hèr?
Te vau a foetar entà que t’esmendes, li repliquèc eth sòn mèstre.
Qu’ei ua grana vertat aguesta, comentèc eth mèstre damb grani somics.
Dera paciéncia vie era aubediéncia que per era er òme ei somés a Crist e a toti aqueri qu’an d’èster aubedients en Crist.
E accèpte perfèctament qu’era aubediéncia sancera implique executar de bon voler e damb promptitud, damb alegría de còr, totes es sues obligacions.
Mejançant aguesta vertut amiam ena practica era doctrina de Diu e des superiors, qu’ada eri mos cau sométer damb tota justícia.
Seguís era guitèra.
Dempús deth pecat d’ira e d’enveja, mentarè eth dera guitèra.
Pr’amor que s’era enveja avugle eth còr der òme, e era ira lo desestabilize, era guitèra lo torne pesant e de mala encòlia.
Era enveja e era ira dèishen un solatge d’amarum en còr; aguest amarum ei mair dera guitèra e prive ar amor de tota bontat.
De sòrta qu’era guitèra consistís ena angonia d’un còr trebolat.
Sus era afirme Sant Agustin: “Ei eth dolor de çò de bon e era alegría de çò de dolent”.
De hèt, aguest pecat ei digne de vitupèri, pr’amor que còste ua ofensa a Jesucrist tanlèu s’aluenhe er òme dera sua fidèu e diligenta dependéncia de Jesucrist, tau coma afirme Salomon.
Mès era guitèra non practique aguesta diligéncia; ath contrari, ac hè tot a desengust e damb tristesa, deishadesa e fausa desencusa, damb canha e destalentat.
Per tot aquerò, ditz era Escritura: “Maudit sigue qui complís eth servici de Diu damb negligéncia”.
Per tant, era guitèra s’opause a quinsevolh estat der òme.
Un qu’ei eth dera innocéncia, coma ne siguec eth d’Adam abans dera queiguda, un estat que lo possaue a adorar e laudar a Diu; un aute estat ei eth der òme pecador, qu’en eth es persones son obligades a adorar e a laudar a Diu entà que se le perdonen es sues fautes e entà qu’Eth les autrege eth veder-se liures d’eres; eth tresau estat ei eth dera gràcia, e en eth un qu’ei obligat a hèr peniténcia.
Plan que òc, era guitèra ei contrària e opausada a totes aguestes causes, donques que non se delèite en cap diligéncia.
Atau, donc, de hèt, aguest inofensiu pecat de guitèra ei ath còp enemic tenaç dera vida corporau, pr’amor que non cuelh cap diligéncia sus es besonhs deth còs, pr’amor que per çò dera sua negligéncia degalhe, arroïne e esbauce toti es bens temporaus.
Era quatau característica ei era pigresa; per era un se retire as condemnadi deth lunfèrn per çò dera sua guiterosa ociositat, donques qu’aguesti son tan tiranizadi que son incapables d’actuar o pensar ben.
Era guitèra ei era prumèra causa qu’empedís qu’er òme realice eth ben, e, per aquerò, tau coma ditz Sant Joan, Diu considère abominable aguest pecat.
Ara seguida vie era indoléncia, que se resistís a acceptar quinsevolh molestia o patiment.
Donques que de vertat era indoléncia ei tan delicada e sensibla que, coma afirme Salomon, damb era er òme se resistís a suportar incomoditats o molesties e, per tant, destruís tot aquerò que hè.
Contra aguest corromput pecat de guitèra e d’indoléncia er òme aurie d’exercitar-se a obrar eth ben, e apilerar coratge vertuós e viril, pensant que Jesucrist Nòste Senhor recompense es bones accions per mendre que siguen.
Er abit deth trabalh qu’ei quauquarren plan gran, donques que hè, coma afirme Sant Bernard, qu’eth trabalhador age braci fòrts e fòrta musculatura; era indoléncia, ath contrari, les torne febles e delicadi.
Que vie dempús eth temor de començar a hèr eth ben, pr’amor que, cèrtament, aqueth qu’ei inclinat ath pecat se pense que hèr bones accions ei ua empresa notòria e s’imagine qu’es circonstàncies deth ben obrar son tant incomòdes e fatigoses de sostier que non gause entamenar eth camin deth ben, tau coma afirme Sant Gregòri.
Ara seguida qu’auem era esperança vana, que s’està en desesperar dera divina misericòrdia que, a viatges, a era sua origina en ua pena exacerbada; e en d’autes, en un exagerat temor pensant qu’un a pecat tant, qu’era misericòrdia será inutila encara qu’un se n’empenaïsque e abandone eth camin deth pecat.
Coma afirme Sant Agustin, aguesta sòrta de pòur desesperada autrege eth còr a tota classa de pecats.
S’aguest vituperable pecat arribe ena sua culminación, se denomine pecat contra er Esperit Sant.
Aguesta terribla fauta ei tan perilhosa, que s’un se trape negat en era, non a cap temor de cométer quinsevolh felonía o pecat.
Per tant, aguest qu’ei, per dessús de toti es pecats, eth mès desagradiu e opausat a Jesucrist.
De hèt, aqueth que desespère se retire a un campion covard e apoquit qu’admet era derrota sense besonh.
Ai, ai!, era sua desesperación e era sua covardia son en bades.
Plan que òc, era misericòrdia divina tostemp ei prèsta a perdonar a quinsevolh penitent e ei superior a totes es sues òbres.
Malerosament, non pòt er òme meditar sus er Evangèli de Sant Luc (cap XV), a on, coma afirme Crist “I aurà en Cèu eth madeish gòi per un pecador empenaït que per nauanta nau justi que non an besonh de peniténcia”?
Consideratz tanben, en aguest Evangèli, eth gòi e era alegría d’aqueth brave òme quan eth sòn hilh, prodig e empenaït, entornèc ena casa pairau.
Non pòt era Umanitat rebrembar tanben, coma relate er Evangèli de Sant Luc (cap XXIII), quan eth lairon que siguec crucificat damb Jesucrist didec: “Senor, bremba-te’n de jo quan sigues en tòn reiaume”?
Era respònsa de Jesucrist siguec aguesta:
Efectiuament, non i a cap fautaumada que non pogue èster destruida en vida pera peniténcia, gràcies ara passion e mòrt de Jesucrist.
Atau, donc, per qué desesperar-se s’era misericordia divina ei tan prèsta e ei tan magnánima?
Demanatz e se vos autrejarà.
Dempús vie eth dromilhon, ei a díder, eth sòn indolent que còste en òme canha e turpitud corporau e espirituau.
Aguest pecat qu’a era sua origina ena guitèra.
En vertat, cossent damb es postulats dera rason, non s’a de dormir peth maitin, se non ei per causa justificada.
Sense cap de dotbe, es ores deth maitin son es mès avientes entà qu’er òme se cale ena oración, entà pensar en Diu e aunorar-lo e balhar aumòina ath prumèr praube qu’arribe en nòm de Jesucrist.
Guardatz çò que ditz Salomon: “Aqueth que peth maitin ei desvelhat e me cèrque, me traparà”.
Ara seguida ven era negligéncia o era deishadesa, que non se’n hè d’arren.
E dera madeisha manèra qu’era ignorància ei era mair de toti es maus, era negligéncia, en vertat, ei era hilhuquèra deth madeish.
Era negligéncia non se’n hè de se s’a d’obrar ben o mau quan s’execute ua acción.
Per çò que tanh ath remèdi d’aguesti dus pecats, eth sabent declare çò que seguís: “Aqueth que cranhe a Diu non s’abstie d’executar çò que li cau”.
E eth qu’estime a Diu se mostrarà diligent en agradar-lo e en dedicar-li damb totes es sues fòrces eth ben obrar.
Seguís dempús era ociositat, qu’ei era pòrta de toti es maus.
Er òme ociós se retire a un lòc sense tanques: eth diable pòt entrar per quinsevolh costat e tirar contra eth, indefens, en tot causar-li tota sòrta de temptacions.
Aguesta ociositat qu’ei er escoladèr de toti es maus e marridi pensaments e de totes es petòfies, pegueses e de tota impuretat.
Cèrtament eth Cèu l’artenhen aqueri que s’esfòrcen, non es ociosi.
Ath delà, David declare que “es que son ena labor des òmes non serán foetejats damb es òmes”, ei a díder, en purgatòri.
Semble, donc, que s’aguesti, per tant, non hèn peniténcia, serán tormentadi damb eth diable en lunfèrn.
Dempús auem eth pecat qu’es òmes nomenten tarditas.
Aguest consistís ena tardança o arreculament excessiu der òme en desir de tornar a Diu.
Vertadèrament aguest pecat ei ua grana insensatesa.
Qu’ei coma se quauquarrés queiguesse en ua hòssa e non volesse lheuar-se.
E aguest pecat s’origine en ua fausa esperança: un se pense que gaudirà d’ua vida longa; mès aguesta esperança hè meuca fòrça soent.
Seguís dempús era pigresa.
Augesta s’està en començar ua bona acción e ara seguida deishar-la e abandonar-la de seguit, coma hèn aqueri que les cau supervisar a ua persona e non la suenhen quan ges quinsevolh trebuc o molestia.
Aguesti son es prèires modèrns que, de bon voler, dèishen qu’es sues oelhes corren entath lop que se trape amagat entre es cressaus, o descueden eth sòn pròpri ministèri.
De tot aquerò se derive era praubetat e era destrucción de tot, autant a nivèu espirituau coma temporau.
Ara seguida ven ua classa de heredor que congèle totafèt eth còr der òme.
Li seguís era pòca devoción qu’avugle ar òme de tau sòrta que, afirme Sant Bernard, era sua amna aquerís tau longanha, que l’ei imposible liéger o cantar enes lòcs sagradi, o seguir d’aurelha o meditar sus quauqua devoción, o tier-se a quinsevolh òbra bona manuau, e tot li semble insipid e pesant.
Se trape, donc, lent e damb dromilhon, e prèst ara colèra e rapidament inclinat ara enveja e ar òdi.
Remèdi contra eth pecat dera guitèra.
Contra aguest terrible pecat dera guitèra e des sues corresponentes ramificacions existís ua vertut, era fortitudo o fortalesa, qu’ei ua inclinación a mespredar tot aquerò que shòrde.
Aguesta vertut ei tan poderosa e fòrta, que gause resistir damb eficàcia e evitar discrètament es ocasions perilhoses, atau coma lutar contra es assetjaments deth maligne.
Efectiuament, vitalize e refòrce era amna, dera madeisha manèra qu’era guitèra la rebaishe e aflaquís: era fortalesa sap patir damb perseveranta paciéncia es tribulacions que siguen de besonh.
Aguesta vertut ei de diuèrses clases.
Era prumèra se cride magnanimitat, ei a díder, granesa d’animositat.
Pr’amor que, plan que òc, ei de besonh ua grana fortalesa contra era guitèra, pr’amor de qu’aguesta non s’avale era amna mejançant eth pecat dera malenconia o l’anequelisque pera desesperación.
Aguesta vertut amie ara gent a entamenar faenes difíciles e costoses, per volontat pròpria, tostemp de forma prudenta e rasonabla.
E coma qu’eth diable combat ar òme mès damb enganhes e astúcia que damb fòrça, es òmes s’an d’opausar ada eth damb intelligéncia, damb era rason e damb eth bon sentit.
Vien dempús es vertuts dera fe e dera esperança en Diu e enes sòns sants.
Damb era sua ajuda s’amien a tèrme e realizen es bones accions qu’en eres un se prepause perseverar damb fermetat.
Ara seguida era seguretat o fermetat que per era un non trantalhe en afogar-se en futur damb es òbres bones entamenades.
Seguís dempús era magnificéncia, ei a díder, qu’un amie a tèrme e realize nombroses òbres bones.
Aguesta ei era finalitat que s’an d’amiar a tèrme es bones òbres, pr’amor que mejançant era sua realización s’obtie ua gran recompensa.
E vie dempús, era constància, ei a díder, era fermetat dera volontat, que s’a de trapar en quinsevolh còr damb fe indestructibla, atau coma enes paraules, comportament, aspècte e òbres.
Tanben existissen remèdis especiaus contra era guitèra en desparières òbres, e ena meditación sus es penes deth lunfèrn e es gòis deth cèu, e ena confiança ena gràcia que l’autrejarà er Esperit Sant entà executar es sòns boni prepausi.
Seguís era avarícia.
Dempús dera guitèra mentarè era avarícia e era cobesença.
D’aguest pecat afirme Sant Pau que “ei era arraïc de toti es maus” (Timotèu, VI).
Plan que òc, quan eth còr uman se trape capvirat e confonut en eth madeish e era amna non se solatge en Diu, alavetz cèrque inútil consolament enes causes mondanes.
Segontes era definición de Sant Agustin, era avarícia consistís en apetit de possedir bens temporaus.
D’auti afirmen qu’era avarícia s’està en crompar fòrça objèctes terrenaus e en non dar arren ad aqueri que n’an de besonh.
Auetz de compréner qu’era avarícia non consistís sonque en possedir proprietats o bens, senon tanben, a viatges, ena sciéncia e enes aunors, donques qu’era avaricia abaste quinsevolh desir immoderat.
Era diferéncia entre cobesença e avarícia s’està en qu’era prumèra ambicione es causes que non se possedissen e era dusau sauve e consèrve sense un besonh just aqueres que se tien.
Cèrtament era avarícia ei un pecat totafèt vituperable, pr’amor qu’ena Sagrada Escritura se condemne e se mauditz aguest vici, pr’amor que cause ofensa a Nòste Senhor Jesucrist.
Efectiuament, lo despolhe der amor que li deuen es òmes e ahisque entà qu’er òme avariciós bote mès esperança enes sues proprietats qu’en Jesucrist e que se tengue mès en sauvar es sues riqueses qu’en servici de Jesucrist.
E, per tant, afirme Sant Pau ena Carta as efesis, V, que “un òme avariciós ei esclau dera idolatría”.
Quina diferéncia i a entre un idolatra e un avariciós senon qu’eth prumèr solet possedís dilhèu ua o dues idòles, mentre qu’eth dusau n’a moltes?
Pr’amor que, de hèt, entada eth, cada moneda dera sua borsa ei ua idòla.
E, cèrtament, eth pecat d’idolatria ei çò prumèr que proïbís Diu enes Dètz Manaments, coma campe clar en capitol XX der Exode: “Non auràs fausi dius dauant de jo ne ordenaràs escultures entà tu”.
D’aguesta manèra, er òme marrit, degut ath maudit pecat dera avarícia, en preferir es sues riqueses a Diu, se convertís en idolatra.
Dera cobesença se deriven aguesti domènis lacerants que per eri es òmes supòrten impòsti, tributs e pagaments que depassen en molt es limits dera rason e deth déuer.
E dera madeisha manèra perceben des sòns subdits exaccions, que mès exactament se poirien cridar extorsions.
Sus aguestes exaccions e redempcions de sirvents, es administradors de quauqui senhors afirmen que son justes, donques qu’eth sirvent non possedís cap ben temporau que non sigue deth sòn senhor, tau coma eri afirmen.
Mès, en realitat, eth comportament d’aguesti senhors ei injust, pr’amor que les trè as sòns sirvents es bens que jamès les an autrejat (Sant Agustin, De Civitate Dei, IX).
Plan per aquerò, podetz compréner qu’eth pecat engendre esclavitud, encara que non per natura.
Per tant, aguesti senhors non aurien de vantar-se des sues possessions, pr’amor que per condición naturau eri non son patrons d’esclaus: era esclavitud vie, en prumèr lòc, coma conseqüéncia deth pecat.
E ath delà, aquiu a on era lei afirme qu’es possessions temporaus des plebèus pertanhen as sòns senhors, s’a d’enténer qu’aquerò tanh as bens der Emperaire, qu’eth sòn déuer s’està en deféner es drets de plebèus, mès non en panar-les o desplomar-les.
Per aguesta rason declare Seneca: “Era tua prudéncia t’a d’inclinar a èster benigne damb es tòns sirvents”.
Aguesti que cridam es tòns esclaus son creatures de Diu, pr’amor qu’es umils son amics de Jesucrist, ei a díder, son intims deth Senhor.
Considera tanben qu’es plebèus e es senhors an un madeish e común seme: madeish qu’eth senhor, eth plebèu pòt arténher era sauvacion.
Eth plebèu patís era madeisha sòrt qu’eth sòn senhor.
Te conselhi, per tant, que te compòrtes damb eth tòn sirvent coma voleries qu’eth tòn senhor se comportèsse damb tu se siguesses en esclavitud.
Tot pecador qu’ei esclau deth pecat.
Te conselhi, donc, a tu, senhor, qu’actues de tau sòrta damb es tòns sirvents que t’agen mès amor que temor.
Cèrtament me’n sai, qu’ei quauquarren rasonable, que i a classes e clases; e ei just qu’es òmes complisquen damb es sues obligacions a on sigue de besonh; mès certament es extorsions e es mesprètzi des nòsti subaltèrns resulten repotegables.
De un aute costat, vos cau compréner ben qu’es conquistadors o tirans esclavizen soent ad aqueri qu’an neishut de sang tan reiau coma era des sòns coquistadors.
Qué dideram, donc, des que panen e extorsionen ara Santa Mair Glèisa?
Plan que òc, era espada que s’autrege a un cavalièr nauèth armat signifique qu’a de deféner ara Santa Mair Glèisa e non panar-la e arroïnar-la.
Aqueth qu’òbre atau tradís a Jesucrist.
E coma senhale Sant Agustin: “Aguesti son es lops demoniacs qu’estofen as oelhes de Jeucrist”; en realitat, son pejor qu’es lops, pr’amor que quan aguesti son asadoradi dèishen de sacrificar oelhes.
Mès de hèt, es panaires e destructors de bens dera Santa Mair Glèisa non actúen atau, donques que la saquegen de contunh.
Ara, sivans è dit, donques qu’eth pecat siguec era prumèra causa de servitud, se passe que quan eth mon sancer siguec en pecat, alavetz toti vengueren a èster esclaus e sirvents.
Mès, plan que òc, quan arribèc eth moment dera gràcia, Diu ordenèc que quauques persones auessen mès categoría e condicion.
E, per tant, en quauques regions a on se crompen esclaus, en convertir-se ara fe, se les desliure dera servitud.
Per tant, eth senhor li deu ath sòn sirvent çò qu’aguest ad aqueth.
Eth Papa se cride ada eth madeish sirvent des sirvents de Diu; mès, per çò que hè ar estat dera Santa Mair Glèisa non poirie subsistir ne poirie mantier-se eth profit común, ne era patz e tranquillitat sus era Tèrra, se Diu non auesse dispausat era existéncia de persones de classa mès nauta e d’autes d’inferiora categoría, se creec eth domèni entà deféner e protegir as sòns subdits o inferiors, cossent damb era rason, ena mesura qu’aquerò siguesse privatiu deth sobeiran e non entà arroïnar e tiranizar as subdits.
Per aguest motiu afirmi qu’es senhors que se compòrten coma lops e s’avalen injustament es possessions o bens dera gent prauba, sense pietat e sense tassa, receberàn era misericòrdia de Jesucrist ena madeisha mesura qu’eri mesurèren as necessitosi se non se corregissen.
Ara seguida vie era enganha entre mercadèrs.
E cau saber qu’era transacción ei de dues classas: era prumèra ei licita e permetuda; era dusau, licita e desaunèsta.
Sus eth trafic materiau qu’ei licit e aunèst me cau díder: qu’aquiu a on Diu a dispausat que bèth reiaume o región sigue autosufisent, alavetz resulte just e permetut que dera sua abondància s’ajude a ua auta región mès necessitada.
E, per tant, i a d’auer traficants que transpòrten es mèrces d’ua region en auta.
Es autes transaccions que practiquen damb frauda, enganha e perfidia, damb mentides e fausi juraments, son colpables e dignes de vitupèri.
Era simonía consistís en trafic pròpriament espirituau.
Se base en prepaus de crompar causes espirituaus, per exemple, çò que tanh ath divin santuari e ath suenh d’amnes.
Semblabla temptatiua, s’un s’entestadís en amiar-la tèrme (encara qu’aguest desir non se complisque) constituís matèria de pecat mortau, e se se tracte d’ua ordenación, aguesta ei illegitima.
Recep eth nòm de simonía per çò de Simon eth Mague, que volec crompar damb bens materiaus eth don que Diu auie autrejat a Sant Pèire e as apostòls mejançant er Esperit Sant.
Per tant, sabetz-vo’n, qu’aqueri que venen e crompen causes espirituaus son cridadi simoniacs, sigue per mieis materiaus, persuasión, o per recomanacions des amics seculars o espirituaus.
Es seculars son de dues classas: deth parentat o des amistats.
Plan que òc, s’intercedissen en favor d’aqueth qu’ei indigne e incapable, existís simonía s’aguest accèpte eth benefici; s’ei digne e apte, non existís fauta.
Mès, en vertat, s’enten qu’eth servici que per eth es òmes autregen causes espirituaus as inferíors a d’èster aunèst e non de ua auta forma; e tanben a d’èster sense contracte e qu’era persona sigue capabla.
Pr’amor que, tau coma declare Sant Damaso, “toti es pecats deth mon, comparadi damb aguest, son arren”, pr’amor que, dempús de Lucifèr e der Anticrist ei aguest eth màger de toti es pecats possibles.
Per tòrt d’aguest pecat Diu pèrd era Glèisa e era amna que rescatèc damb era sua preciosa sang; es colpables son aqueri qu’autregen es sèt glèìses as que non ne son digni.
Pr’amor que placen en era a panaires que panen es amnes de Crist e arroïnen eth sòn patrimòni.
Per tòrt de semblables e indignes prèires e rectors es òmes ignorants sauven mens respècte as sacraments dera Santa Mair Glèisa.
E taus donaires de glèises hèn enlà d’eres as hilhs de Jesucrist e boten en sòn lòc as deth diable.
Venen es amnes (es anhèths jos era sua custodia) ath lop entà que se les avale.
E, per tant, jamès participaràn en neishement des anhèths, ei a díder, ena benaurança deth Cèu.
Ara vien es jòcs d’edart damb es sues conseqüéncies, coma taulièrs e tòies, que d’aquerò se deriven es params, fausi juraments, discusions e bregues, blasfèmis e renecs de Diu, òdi ath pròche, dilapidación de bens, pèrta de temps, e en quauqui casi, assassinat.
Plan que òc, es jogaires, quan practiquen eth sòn mestièr, non pòden deishar de cométer pècat grèu.
Dera avarícia tanben vien es mentides, eth raubatòri, eth testimòni e jurament fausi.
E vos cau saber que toti aguesti pecats grèus van de cara contra es Manaments de Diu, tau coma è dit.
Eth faus testimòni pòt èster de paraula e d’òbra.
En resumit, eth tòn faus testimòni li trè ath tòn pròche eth sòn bon nòm; o lo prives des sòns bens o deth sòn eretatge quan tu, per tòrt dera colèra o deth subòrn, o per enveja, lhèues faus testimòni contra eth, o l’acuses o t’excuses en eth, tanben se t’excuses a tu madeish damb fausetat.
Compde vosati, notaris e juristes!
Cèrtament, Susana, madeish que fòrça d’autes persones siguec en ua plan grana aflicción e pena per tòrt d’un faus testimòni.
Taben eth pecat de panatòri va exprèssament contra eth mandat divin de dues manères: materiau e espirituament.
Qu’ei materiau se li trè contra era sua volontat, es bens deth pròche, sigue mejançant era fòrça e era enganha, damb o sense mesura.
Eth qu’execute damb fausetat, qu’ei panatòri; coma pèr exemple, cuélher un prèst des bens d’autrú damb era intención de non entornar-les jamès, e causes atau.
Eth sacrilègi, ei a díder, eth raubatòri da causes santes o consagrades de Crist, qu’ei un panatòri espirituau.
Ei de dues manères: ua per çò deth sant lòc, glèisa o cementèri: tot pecat ignominiós cometut en taus lòcs o quinsevolh violéncia que s’execute aquiu se pòt considerar sacrilègi.
Tanben lo cometen es que panen damb astúcia es drets que pertanhen ara Santa Mair Glèisa.
E d’ua manèra generau e clara: panar un objècte sagrat o ua causa profana d’un sant loc, o un objècte sagrat d’un lòc profan, qu’ei sacrilègi.
Remèdi contra era avarícia.
Vos cau saber ara seguida qu’eth remèdi contra era avarícia s’està ena pietat e compasión interpretades en sentit ample.
Un se pòt preguntar: “Per qué era misericòrdia e era pietat son remèdi dera avarícia?” Cèrtament, er aganit non mòstre pietat ne compasión entàd aqueth qu’ei necessitós, pr’amor que se complatz damb era custòdia des sòns tresaurs en sòrta d’ajudar e socórrer ath sòn egal en Crist.
Plan per aquerò, parlarè prumèr dera misericòrdia.
Era misericòrdia, coma afirme eth filosòf, ei ua vertut que per era er esperit der òme s’ahisque damb eth dolor der afligit.
Dempús d’aguesta misericòrdia vie era pietat ena execucion d’òbres caritatiues de misericòrdia.
De hèt, aguestes causes amien ar òme entara misericòrdia de Jesucrist, que s’autregèc ada eth madeish pes nòstes colpes, e moric per apiadar-se de nosati e mos perdonèc es nòsti pecats originaus.
Atau, mos desliurèc des penes deth lunfèrn e amendric pera peniténcia es deth purgatòri, en tot autrejar-mos gràcia entà obrar eth ben e obtie, fin finau, era glòria deth Cèu.
Es òbres de misericòrdia son: prestar, autrejar, perdonar e desliurar, auer un còr pietós, auer pietat des malastres des nòsti semblables, e tanben castigar en cas de besonh.
Era prudenta larguesa qu’ei un aute remèdi contra era avarícia.
Mès reaument aciu mos cau considerar tanben era gràcia de Nòste Senhor Jesucrist e des sòns bens temporaus, atau tanben coma es bens perdurables qu’Eth mos autregèc.
Madeish s’a d’auer present que mos cau morir sense saber quan, a on o com.
E tanben qu’un a d’abandonar tot çò que possedís exceptat sonque aquerò qu’a tengut entà obrar eth ben.
Coma que quauqui uns son exageradi, s’a d’evitar era hòla prodigalitat cridada degalhatge.
Cèrtament, eth prodig insensat degalhe era sua fortuna en sòrta de regalar- la.
De hèt, aqueth que da quauquarren per vantaria as trabalhadors e ara gent entà qu’escampilhen era sua fama pertot, comet pecat e non ei caritatiu.
Se pòt comparar a un shivau que sage mèsalèu abeurar-se en aigües trebles o lordes mès qu’en ua transparenta hònt.
E coma qu’aguesti tipes dan a on deuen, se les aplique era malediccion de Crist contra es condemnats en dia deth Judici.
Seguís era gorjaria.
Dempús dera avarícia seguís era gorjaria, que tanben va exprèssament contra es Manaments de Diu.
Era gorjaria consistís en apetit immoderat de minjar e béuer, o ben en satistèr aguest madeish immoderat apetit.
Coma ben ac hè veir, eth pecat d’Adam e Eva corrompec a tot er Univèrs.
Consideratz tanben çò que Sant Pau afirme dera gorjaria:
Eth qu’a addicion ad aguest pecat de gorjaria ei incapable de resistir cap pecat.
Se traparà sometut ara servitud de toti es vicis: s’amague e repause entre es tresaurs deth diable.
Aguest pecat qu’ei de diuèrses classes.
Era prumèra ei era embriaguesa, vertadèra sepultura dera rason umana.
Per tant, quan un òme s’embriague, pèrt era rason, e aquerò constituís pecat mortau.
Mès, cèrtament, quan un non ei acostumat a beuendes fòrtes, e dilhèu ne desconeish era fòrça, o a viraments de cap, o a trabalhat, e tot aquerò l’a amiat e bèuer en excès, encara que de pic quede embriac, non comet pecat mortau, senon veniau.
Era dusau classa de gorjaria s’està en qu’era ment vie a èster confonuda, pr’amor qu’era embriaguesa li trè era sua discreción intelectuau.
Era tresau classa de gorjaria consistís en avalar eth minjar damb formes exagerades.
Era quatau surgente quan se perturben es umors corporaus per çò d’auer avalat aliments en quantitat excessiua.
Era cincau ei era indoléncia per excès de béuer, motiu que per eth, un, a viatges, desbrembe, abans deth maitin, çò que hec eth vrespe o autanplan era net anteriora.
De un aute punt d’enguarda, segontes Sant Gregòri, i a d’autes sòrtes de gorjaria.
Era prumèra consistís en ingerir aliments abans d’ora.
Era dusau, procurar-se aliments o beuendes excessiuament rafinadi.
Era tresau, prener-les sense moderación.
Era quatau, botar tot er in en codinar e en premanir eth minjar.
Era cincau, minjar damb excessiua aviditat.
Damb aguesti cinc dits, era man deth diable arrossègue ara gent entath pecat.
Remèdis contra eth pecat de gorjaria.
Contra era gorjaria, coma afirme Galeno, existís eth remèdi dera abstinéncia, mès aquerò non ac considèri meritòri se se practique solet damb era guardada calada ena salut corporau.
Sant Agustin vò que se practique era abstinéncia per vertut e damb paciéncia.
Era abstinéncia, ditz, vau pòc s’un la practique damb ua dreta finalitat, mès non la refòrce damb era paciéncia e era caritat; e se non s’amie a tèrme per amor de Diu e damb era esperança d’arténher era benaurança celestiau.
Es companhes dera abstinéncia son: era temperança, era vergonha, era moderación, era sobrietat e era frugalitat.
Era temperança escuelh eth tèrme miei en tot; era vergonha, evite tota acción desaunèsta; era sufisença, non cèrque rafinadi aliments o beuendes ne se preocupe de premanir eth minjar en excès; era moderación, refrene eth desordenat desir de minjar; era sobrietat, hè madeish damb eth béuer; era frugalitat, modère eth plaser d’èster comòdament seigut pendent long temps dauant des aliments.
Degut ara frugalitat, quauqui uns se placen, motu proprio, en darrèr lòc dera taula.
Seguís era luxúria.
Dempús dera gorjaria vie era luxúria, pr’amor qu’aguesti dus pecats sòn parents tan pròches que son practicament inseparables.
Pro sap Diu que semblabla practica resulte plan desagradiua as sòns uelhs, donques qu’Eth afirme: “Non sigues lasciu”.
E, per tant, en Ancian Testament aguest pecat ère castigat damb granes penes.
S’ua esclaua ère susprenuda en aguest pecat, auie de morir a còps de pau.
E se siguesse hemna nòbla, serie lapidada.
E s’ère era hilha d’un bisbe, serie plaçada en fogairon per mandat divin.
Ath delà, peth pecat de luxúria, Diu neguèc er Univèrs damb eth deluvi.
E, dempús, es arrais usclèren cinc ciutats, en tot calar-les enes lunfèrns.
Que parlaram ara d’aguest pudesenc pecat dera luxúria que se cride adultèri entre maridadi, ei a díder, s’un o ambdús, son maridadi.
Sant Joan declare qu’es adultèrs s’estaràn en lunfèrn en un usclant estanh de huec e sofre; de huec, per çò dera luxúria; de sofre, pera pudor dera sua impuretat.
Diu madeish l’instituic en Paradís e Jesucrist lo confirmèc, coma ac confirme Sant Matèu en sòn Evangèli: “Er òme abandonarà pair e mair e cuelherà esposa, e ambdús serán ua soleta carn”.
Aguest sacrament simbolize era unión de Crist damb era sua Glèisa.
E non solet Diu proïbic er adultèri, senon que tanben manèc que non se desirèsse ara hemna deth pròche.
En aguest manament, obsèrve Sant Agustin, se proïbissen toti es desirs lascius de comèter accions luxurioses.
Guardatz çò que ditz Sant Matèu en sòn Evangèli: “Qui que sigue que guarde a ua hemna damb desir luxuriós, a cometut adultèri en sòn còr”.
D’aciu podetz dedusir que non solet se proïbís er acte pecadís, senon tanben eth desir de cometer-lo.
Aguest maudit pecat li hè un mau grèu ad aqueri que lo cometen.
Prumèr de tot, ara amna, que la posse a pecar e li còste era pena dera mòrt etèrna.
Tanben cause un gran prejudici ath còs, donques que l’agote, consumís e arroïne, e sacrifique era sua sang ath dimòni infernau: degalhe era sua furtuna e eth sòn èsser.
E s’ei cèrtament ignominiós qu’un òme degalhe era sua fortuna damb hemnes, totun, mès ignominiós resulte que per tau immondícia es hemnes degalhen era sua fortuna e eth sòn còs damb òmes.
Tau qu’afirme eth profèta, aguest pecat prive deth sòn bon nòm e reputación ar òme e ara hemna, e resulte fòrça agradiu ath diable, pr’amor que per aguest pecat conquiste ara majoritat de persones d’aguest mon.
E dera madeisha manèra qu’un mercadèr se dedique damb plaser as transaccions mès rendables, madeish eth dimòni se delèite en aguesta lordèra.
Aguest pecat constituís era auta man deth diable que damb es sòns cinc dits se cale entad aguesta pudor.
Eth prumèr dit lo constituissen es hòles e desvergonhades guardades d’un òme e ua hemna que, coma eth basilic, aucissen damb eth podom des sòns uelhs: ara cobesença des uelhs li seguís era deth còr.
Eth dusau dit lo formen es tòcaments pecadisi; e plan per aquerò afirme Salomon que qui tòque e chaspe a ua hemna l’arribe coma ad aqueth que paupe un escorpiu verinós que pique e aucís rapidament damb eth sòn podom, o coma ad aqueth que tòque pega cauda damb es dits: li queden estralhadi.
Es paraules impures son eth tresau dit qu’actuen coma eth huec: usclen eth còr en un virament de uelhs.
Eth quatau dit ei eth punar.
Cèrtament que serie totafèt hòl aqueth que punèsse era boca d’un horn o crusòl.
Mès lhòcos son encara aqueri que balhen punets luxuriosi, pr’amor qu’aguesta boca ei era boca deth lunfèrn.
E mès que mès aguesti vielhs libidinosi, entestadi en punar entà sajar, encara que non ac posquen hèr.
Cèrtament se retiren as gossets que quan passen peth costat d’un rosèr o d’ua auta planta quilhen era pauta e, encara que non n’agen talents, simulen pishar.
Fòrça òmes pensen qu’executar impudicitats damb era sua esposa non ei pecadís: plan que òc, aguesta opinion ei fausa.
Diu sap qu’un non se pòt herir damb era sua pròpria daga e embriagar-se damb vin deth sòn pròpri tonèl.
En vertat, eth qu’estime ara sua esposa o hilh, o a quinsevolh auta causa mondana mès qu’a Diu, convertís ad aqueri en idòles e vie a èster idolatra.
Un aurie d’estimar ara sua esposa damb discreción, paciéncia e moderación, coma se siguesse era sua fraia.
Eth cincau dit dera diabólica man ei era pudesenca acción dera luxúria.
Plan que òc, eth diable placèc es cinc dits dera gorjaria en vrente der òme; damb es cinc dits dera luxúria lo quilhèc entà naut pr’amor de lançar-lo enes caudèrs infernaus.
Aquiu er òme traparà vèrmes e ahlames inamortables, lèrmes e planhs, hame e set agudentes, e diables orribles que cauishigaràn as condemnadi sense pòsa, entà tostemp.
Que i a diuèrses sòrtes de luxúria, coma era fornicacion que se da entre òme e hemna non maridadi, qu’ei matèria de pecat mortau e va contra era Natura: tot aquerò que s’opause e destruís ara Natura va contra era.
Era rason umana tanben li ditz a un que qu’aquerò ei pecat mortau, pr’amor que Diu ac enebic.
E Sant Pau adjudique as lascius ua recompensa privatiua de sonque aqueri que cometen un pecat mortau.
Un aute pecat de luxúria s’està en trèir-li era virginitat a un puncèla.
Hèr tau causa ei espoliar-la deth mès naut estat dera present vida, en tot privar-la deth fruit preciós qu’era Escritura nomente “eth centuple”.
Non trapi ua auta forma de revirar era expression latina centesimus fructus.
Aqueth qu’actue atau còste maus e prejudicis que depassen tot calcul; madeish se passe damb eth bestiar quan trinque ua tanca o produís irreparables maus enes semiats.
Pr’amor qu’autant se pòt recuperar era virginitat coma tornar a créisher un braç arrincat deth còs.
Pro me’n sai de qué, se hè peniténcia, era hemna poirà arténher eth perdón, mès jamès recuperar era virginitat.
E encara qu’è mentat un shinhau er adultèri, será auantatjós mostrar d’auti perilhs inerents, pr’amor d’evitar aguest denigrant pecat.
Era paraula “adultèri” signifique en latin apressar-se en lhet autrú, a on es qu’anteriorament formèren ua soleta carn autregen eth sòn còs a d’auti.
Tau qu’afirme eth sabent, d’aguest pecat se deriven fòrça prejudicis.
Prumèr de tot, trencament dera fe, a on residís era clau deth cristianisme.
Un cristianisme damb ua fe trincada e perduda vie a èster uet e èrm.
Aguest pecat constituís tanben un panatòri, pr’amor que consistís generaument en trèir- li quauquarren a bèth un, en contra dera sua volontat.
Plan que òc, aguest ei eth panatòri mès vil que se pòt trapar: quan ua hemna pane eth sòn pròpri còs ath sòn marit e l’autrege a un luxuriós, lo profane, e pane era sua amna a Crist e l’ac autrege ath diable.
Qu’ei aguest un panatòri mès infame qu’entrar en ua glèisa e panar eth copon, pr’amor qu’aguesti adultèrs trinquen espirituaument eth temple de Diu e panen eth veire dera Grada, ei a díder, eth còs e era amna, e, coma afirme Sant Pau, Diu les destruirà.
Cèrtament, quan era hemna deth sòn senhor l’ahisquèc a pecar, Jusèp s’espauric extrèmament de tau panatòri, e li didec ada era: “Guardatz, senhora, se com eth mèn senhor a botat jos era mia susvelhança totes es sues possessions: cap d’eres s’escape deth mèn contròtle, exceptat era sua hemna.
Dilhèu posqui jo cométer semblabla marridesa e pecar de manèra tan umana contra Diu e contra eth mèn senhor?
Que Diu non ac volgue”.
Malerosament, aguesta integritat ei plan estranha enes nòsti dies!
Eth tresau prejudici ei era impuretat ocasionada per trincar eth mandat divin e plapejar ath fondador deth matrimòni, ei a díder, a Jesucrist.
Mès, de hèt, en èster eth sacrament deth matrimòni tan digne e tan nòble, era sua trencadura aumente era gravetat deth pecat.
Diu instituic eth matrimòni en Paradís, pendent er estat de gràcia originau, entà multiplicar eth genre uman ath servici de Diu.
Per tant, es infraccions son mès grèus.
Deth sòn trencament surgenten soent fausi eretèrs qu’agarren injustament es eretatges des auti.
E, per tant, Crist les hè enlà deth regne deth cèu, qu’ei er eretatge d’aqueri qu’òbren ben.
Tanben, soent, per tòrt d’aguesta violación, era gent se mariden o pequen damb es sòns pròpris parents, sense saber-se’n, e mès que mes aqueri libidinosi que frequenten es bordèls d’aguestes immondes hemnes que s’aurien de comparar damb comuns publics a on es òmes evacuen es sòns excrements.
Qué diderè des proxenètes que viuen der òrre pecat dera prostitución, e obliguen as hemnes a autrejar-les un percentatge determinat dera sua relación carnau?
Qué diderè des que prostituissen ara sua pròpria hemna e hilhs?
Plan que òc, taus pecats son òrres.
Comprenetz tanben qu’er adultèri se placèc avientament entre eth panatòri e er omicidi, pr’amor qu’ei eth màger panatòri que se pòt dar.
Autant a nivèu corporau coma espirituau.
Se retire ar omicidi, pr’amor que esmiege e trinque en dus, çò que siguec ua soleta carn; e, plan per aquerò, segontes era anciana lei divina, es sòns transgressors èren condemnadi a mòrt.
Mès, totun, segontes era lei de Crist, qu’ei ua lei de pietat, Eth li didec ara hemna cuelhuda en adultèri, e qu’auie d’auer estat lapidada enquiara mòrt cossent era vigenta lei des judius: “Vè-te’n e non volgues pecar mès” o “non peques mès”.
Plan que òc, eth castig der adultèri ei eth torment infernau, se non ei qu’un se regenère pera peniténcia.
Ça que la, i a mès classes d’aguest maudit pecat.
Per exemple, quan un des colpables, o es dus, ei religiós, o a recebut ordes, e ei sosdiague, diague, prèire o membre d’ua Òrdre Ospitalària.
Coma mès nauta sigue era sua jerarquía, màger será eth sòn pecat.
Çò que mès agrèuge era sua colpabilitat ei eth trencament deth sòn vòt de castetat dempús d’auer estat ordinat.
Encara mès, eth hèt d’auer recebut es òrdres sagrades, qu’ei eth principau de toti es tresaurs divins, e d’auer signat er emblèma de castetat, an d’amiar era mès avalorada des vides, aqueri que profèssen era castetat.
Es ordinadi son especiaument consagradi a Diu e formen partida dera sua acompanhada; plan per aquerò, quan cometen pecat mortau, tradissen a Diu, e ath sòn pòble especiaument, donques que viuen deth pòble e entath pòble.
E mentre persistís era sua traïson es sues oracions non servissen d’arren entath pòble.
Es prèires son angels pera dignitat deth sòn ministèri, mès, coma afirme Sant Pau, “Satanàs transforme a quauqui angels de lum”.
En vertat, eth prèire endurit en pecat mortau se pòt comparar a un àngel des tenèbres transformat en un àngel dera lum: se retire a un àngel dera lum, encara qu’en realitat ne sigue des tenèbres.
Taus prèires son hilhs d’Elí; sivans se lieg en Libre des Reis, aqueri èren hilhs de Belial, ei a díder, deth diable.
Pr’amor que Belial signifique sense “joata”, e atau se compòrten aguestes persones.
Se consideren que son liures e sense joata, coma un bò desjunhut qu’aliste era vaca que mès li shaute dera ciutat.
Atau se passe damb eri e damb es hemnes.
Pr’amor que, madeish qu’un taure liure ei pro entà damnatjar a tota ua ciutat, atau se passe damb un prèire marrit e corromput en tota ua parròquia o región.
Coma afirme era Escritura, aguesti prèires non complissen damb eth sòn ministèri sacerdotau dauant dera sua vegada e non coneishen a Diu.
Que non s’assadoren damb era carn borida, coma exprimís eth Libre que se les auie aufrit, e agarren pera fòrça carn rostida.
Sabetz-vo’n, que semblables hemnes, en prostituir-se, còsten un gran mau a Crist e ara sua Santa Glèisa e a totes es amnes e sants, donques que les priven d’aqueri qu’aurien de celebrar eth culte de Crist e dera Santa Glèisa e pregar pes amnes des fidèus.
E, per tant, aguesti prèires, madeish qu’es sues aimantes que capitulen dauant dera sua lascivia, quèn ena condemnacion dera judicatura eclesiástica mentre non se corregisquen.
Era tresau sòrta de fornicación se da entre espós e esposa quan es esposi en unir-se sonque van a cercar eth plaser carnau, tau coma senhale Sant Jeronim, sense considerar ua auta causa qu’aguesta unión.
S’imaginen qu’eth matrimòni ac legitime tot.
Eth diable qu’a grana influéncia sus aguesta gent, tau coma er àngel Rafèl li comuniquèc a Tobies, pr’amor qu’en unir-se carnaument, hèn enlà a Jesucrist deth sòn còr e s’autregen a tota sòrta d’impuretats.
Era quatau classa ei era unión carnau entre consanguins o parents per matrimòni, o ben entre aqueri qu’es sòns pairs o parents cometen pecat de luxúria.
Aguest pecat les rebaishe ath nivèu des gossets, que non tien en compde eth parentat enes sues unions.
Aguest parentat qu’ei de dues classes: espirituau e fisic.
Damb es pairins de batièg o damb es sòns hilhs de batièg s’a un parentat espirituau; pr’amor que dera madeisha manèra qu’eth pair carnau ei aqueth qu’engendre ath hilh, atau eth pairin de batièg ei eth pair espirituau.
Per çò que, ua hemna non pòt unir-se damb eth sòn pairin o es sòns hilhs espirituaus coma tanpòc ac pòt hèr damb es sòns frairs carnaus.
Era cincau classa ei aguest abominable pecat que sus eth un lèu non aurie de parlar ne escriuer, a maugrat de qué era Escritura ac relate damb claretat.
Es òmes e es hemnes quèn en aguest pecat damb intencions e manères desparières.
Mès, encara que mente, cèrtament, aguest pecat orrible, era Sagrada Escritura quede tan immaculada coma eth solei qu’illumine es hiems.
Quan se sónie tanben se comet un aute pecat de luxúria.
Aguest pecat se da soent en aqueri que son celibataris e tanben enes persones corrompudes: qu’ei eth pecat cridat pollucion, qu’a quate procedéncies: per debilitat corporau, per çò der excès d’umors organics; per malautia, que coma explique era Medecina, còste ua retención hloisha; per excès en minjar e béuer, e pes imatges impures qu’era ment umana sauve en ajaçar-se e lo hèn pecar.
Per tant, un li cau èster prevengut e discrèt entà non quèir en fauta grèu.
Es remèdis contra era luxúria.
Era castetat e era continéncia, que modèren es desordenadi apetits que se deriven des desirs carnaus, son es milhors remèdis contra era luxúria.
E aqueth que refrene mès es marrides instigacions d’aguest arderós pecat, qu’aurà mès merit.
Aquerò se pòt arténher de dues manères, que son: mejançant era castetat matrimoniau e era castetat ena veudetat.
Pr’amor qu’eth matrimòni consistís ena legitima unión d’un òme e d’ua hemna que, per çò deth sacrament, receben un ligam indissoluble entà tota era vida, ei a díder, mentre es dus visquen.
Coma ditz eth Libre, aguest qu’ei un plan gran sacrament.
Diu, tau qu’ac è mentat, l’instituic en Paradís, e Eth volec néisher d’un matrimòni.
Un des autentics efèctes deth matrimòni s’està en purificar dera fornicación e holar ara Santa Mair Glèisa dera legitima progenitura donques qu’aguesta ei era finalitat deth matrimòni, e aguesta cuelh en pecat veniau era unión entre maridadi e unifique es sues amnes, madeish qu’es sòns còssi.
Aguest qu’ei eth vertadèr matrimòni instituit per Diu abans deth pecat originau, quan era lei prevalie en Paradís.
E se manèc qu’un òme auesse ua soleta hemna e ua hemna un solet òme, tau coma afirme Sant Agustin, per fòrça motius.
Prumèr de tot, eth matrimòni simbolize era unión de Jesucrist damb era sua Santa Glèisa.
En dusau lòc, qu’er òme ei cap dera hemna (en quinsevolh cas atau aurie d’èster per dret divin).
Pr’amor que s’ua hemna auesse mès d’un òme, alavetz aurie mès d’un cap e aquerò serie quauquarren òrre as uelhs de Diu; ath delà, tanpòc ua hemna poirie agradar a tanti òmes ath còp.
Dera madeisha manèra, era patz e era tranquillitat non regnarien quan cada un reclamèsse era sua proprietat.
Ath delà, arrés arreconeisherie as sòns hilhs, ne se’n saberie de a qui legar er eretatge; e era hemna, en èster junhuda a tanti òmes, receberie mens amor.
Que vie ara eth comportament qu’un òme li cau auer damb era sua hemna, mès que mès en aquerò que tanh a dus extrèms, ei a díder: era tolerància e reveréncia, tau que Crist indiquèc quan creèc ara prumèra hemna.
Non la formèc deth cap d’Adam, pr’amor de qué non exigisse massa autoritat.
Qu’ei causa sabuda: aquiu a on es hemnnes mòstren molt de poderlèu s’origine gran confusión.
Que non mos cau botar exemples: era experiencia diadèra qu’ei pro.
Tanpòc, plan, creèc Diu ara hemna deth pè d’Adam, damb era fin de qué non siguesse considerada excessiuament baisha, causa qu’era non tolerarie damb paciéncia.
La creèc d’ua costelha d’Adam entà qu’era siguesse era companha der òme.
Aguest li cau sauvar entara sua hemna fidelitat, sinceritat e amor, pr’amor que Sant Pau ditz: “Un òme a d’estimar ara sua hemna coma Crist estimèc ara sua Santa Glèisa: l’estimèc tant, que moric per era”.
Aquerò madeish li cau hèr ar òme pera sua hemna, en cas de besonh.
Considerem, dempús, se com era hemna, tau coma declare Sant Pèire, li cau víuer sometuda ath sòn marit.
Prumèr de tot l’a de servir damb aubediéncia.
E tanben, coma mane era lei, ua hemna maridada, mentre s’estongue en tau estat, manque de facultat entà prestar jurament o testimòni sense eth permís deth sòn espós, eth sòn senhor; e atau, aumens, an d’èster es causes segontes era rason.
Tanben l’a de servir damb aunor e vestir de manera decenta.
Pro que me’n sai de qué era esposa a d’agradar ath sòn espós, mès non damb vestits recargadi.
Sant Jeronim afirme qu’es esposes que s’apolidissen damb sedes e porpra luxuosa non pòden vestir aquerò en Crist.
Quina ei tanben era opinion de Sant Joan en aguest ahèr?
Sant Gregòri tanben comente qu’aqueth que vestís costoses vestimentes ac hè solet per vanitat, entà èster aunorat as uelhs des auti.
Que demòstre ua grana insensatesa era hemna que lutz polidi vestits, mès en sòn interior ei indigna.
Ua esposa li cau, ath contrari, exteriorizar pudor ena guardada, ròstre e arridolets, e discreción enes paraules e òbres.
E sus totes es causes materiuaus aurie d’estimar ath sòn espós de tot còr e sauvar-li fidelitat corporau.
Donques que tot eth sòn còs li correspon ath marit, atau a d’èster damb eth còr; en cas contrari, eth matrimòni non ei perfècte.
Era union sexuau entre espós e esposa se produís per tres motius.
Eth prumèr, entà procrear hilhs ath servici de Diu, donques qu’aguesta ei era finalitat primordiau deth matrimòni; eth dusau, entà render-se mutuaument eth debit conjugau, pr’amor que cap des dus a eth poder sus eth sòn pròpri còs; eth tresau, entà evitar era lascivia e es baisheses.
Maridar-se de ua quatau manèra qu’ei pecat mortau.
Era prumèra ei laudabla; atau madeish se passe damb era dusau, donques que, coma se declare ena lei, aquera que pague ath sòn espós eth debit conjugau, encara que i trape plaser e se dèishe amiar pes desirs lascius deth sòn còr, qu’a eth merit dera castetat.
Era tresau classa ei pecat veniau e, cèrtament, a penes se pòt èster exemptat d’eth, per çò dera nòsta corrupción e delectación.
Pera quatau manèra entenem era unión per passion amorosa e per cap des anteriores causes mentades, senon solet entà satisfèr eth plaser arderós; plan soent ei, sense dobte, pecat mortau.
E, a maugrat d’aquerò, quauqui uns sagen de hè’c mès còps de çò qu’eth sòn apetit requerís.
Era dusau forma de castetat la practiquen es veudes castes qu’eviten es abraçades des òmes e desiren es de Jesucrist.
Que son aguestes es qu’abans auien estat esposes e ara an perdut ath sòn marit, e tanben es hemnes autrejades ara luxúria que s’an regenerat pera peniténcia.
E, plan que òc, serie un gran merit entada era qu’ua hemna sauvèsse era sua castetat damb eth consentiment deth sòn marit.
Aguestes hemnes que se mantien castes les cau èster netes de còr madeish que de còs e de pensament, e damb mesura ena portadura e en vestir, atau coma en minjar e béuer, en parlar e en obrar.
Que son eth veire e eth còfre dera afortunada Magdalena, que difonec eth perhum per tota era Santa Glèisa.
Era tresau manèra d’èster cast consistís ena virginitat e implique era santetat de còr e neteja corporau; en tau cas era hemna se convertís en esposa de Jesucrist e amie ua vida angelicau: qu’ei era glòria d’aguest mon e s’egale damb es martirs; possedís çò qu’era lengua non pòt exprimir o era imaginación concéber.
Jesucrist siguec vèrge e neishec d’ua vèrge.
Un aute remèdi contra era luxúria s’està en hèr-se enlà des causes que son ocasión de pecat, coma es comoditats e eth minjar o bèuer en excès; pr’amor que, de hèt, quan eth caudèr borís, eth milhor remèdi ei retirar-lo deth huec.
Tanben eth dromilhon prolongat e prigond neurís era luxúria damb facilitat.
Un aute remèdi consistís en evitar era companhia d’aqueri que, per eri, segurament un será temptat, pr’amor que, encara que se resistisque ara temptacion, non dèishe d’èster perilhós.
Cèrtament, ua paret blanca, encara que non sigue lecada pes ahlames, non per aquerò deisharà d’ennerir-se.
Pensi qu’arrés s’a de fidar dera sua pròpria perfeccion encara qu’age mès fòrça que Samson, sigue mès sant que David e mès sabent que Salomon.
Dempús de tot aquerò vos è aclarit ena mida de çò possible, es sèt pecats capitaus e quauquarren mès sus es sues ramificacions e remèdis.
Mès que dèishi aguest prètzhèt tan sublim as teològs.
Totun, sauvi era esperança de qué è tocat en aguest tractat toti e cada un d’eri.
Seguís era dusau part dera peniténcia.
Ara, per çò que hè ara dusau part dera peniténcia (era confession orau, tau coma didí en prumèr capitol), afirmi damb Sant Agustin: “Cada paraula e òbra, e tot desir uman contrari ara lei de Jesucrist, ei pecat”.
Çò que s’aplique ath pecat de desir, de paraula e d’òbra, a trauèrs des cinc sentits, ei a díder: vista, audida, olfacte, gust e tacte.
Qu’ei bon saber aquerò qu’agrèuge en grana manèra toti aguesti pecats.
E entà calibrar s’a de saber qui ei eth que peque, s’ei varon o hemna, joen o vielh, nòble o sirvent, liure o esclau, san o malaut, maridat o celibatari, ordenat o non, prudent o pèc, clèrgue o seglar, s’era hemna que damb era se pequèc ei parenta de sang o espirituau o non, se bèth un deth sòn parentat a pecat damb era o non, e fòrça d’autes causes.
Tanben ei important considerar se se comet adultèri o fornicación, o non; damb o sense incèst; damb puncèla o non; cometent o non omicidi; s’es pecats sigueren grèus o lèugèrs, guaire temps s’a viscut en pecat.
Ua auta circonstància qu’ei eth lòc dera comissión deth pecat: s’en casa autrú o ena pròpria, en camp o ena glèisa o en cementèri, en ua glèisa consagrada o non.
Pr’amor que s’era glèisa ère consagrada e un òme o hemna vèssen eth sòn fluid en taus lòcs e pequen, o se produís ua maligna temptacion, era glèisa què en entredit enquia qu’eth lòc sigue reconciliat peth bisbe; e eth prèire que cometec semblabla viletat non poirà celebrar eth sacrifici eucaristic tara rèsta dera sua vida, e s’ac hesse, cada còp que lo celebrèsse cometerie pecat mortau.
Era quatau circonstància se da quan es intermediaris o es instigadors ahisquen ath pecat o ne son complices; fòrça malerosi vieràn a acompanhar ath diable infernau per tòrt des males companhies.
Per tant, es qu’ahisquen o consentissen en pecat son complices deth madeish e dera condemnacion deth pecador.
Era cincau circonstància s’està en nombre de còps qu’un a pecat, autanplan s’a estat de pensament, e damb quina freqüéncia s’a queigut.
Donques qu’eth que peque soent mesprède era misericòrdia de Diu, agrèuge era sua colpa e se mòstre esquiu damb Crist; era sua debilitat entà resistir eth pecat aumente, e, per tant, peque mès soent; e coma mès tard se lhèue autant mès li còste cohessar-se, mès que mès damb eth sòn confessor abituau.
Per tant, soent taus persones, en recidivar enes sòns ancians excèssi abandonen complètament ath sòn confessor, o ben repartissen es sues confessions entre diuèrsi prèires.
Mès, en vertat, aguesta confession repartida non les merite era misericòrdia divina pes sòs pecats.
Era siesau circonstància a considerar ei er examen de motivacions e temptacions qu’arrosseguen entath pecat; s’ei d’origina pròpria o deguda a ahiscament de tresaus persones; o s’eth que peque damb ua hemna ac hè damb eth consentiment d’era o pera fòrça, o s’era hemna, a maugrat de tier compde, siguec violada o non.
Li tanh ada era de didè’c, se siguec per cobesença o per praubetat, o d’autes motivacions restacades damb eres.
Era setau circonstància consistís ena forma qu’er òme cometec eth pecat o era hemna consentic a qu’era gent pequèsse damb era.
En cohessar-se li calerà, donc, ar òme explicar damb claretat e peth menut se pequèc damb prostitutes normaus o damb d’autes hemnes, se pequèc en dies festius o non, en epòca de dejuni o non; s’abans de cohessar- se, o dempús dera darrèra confession; se damb eth sòn pecat se sautèc ua peniténcia impausada.Tanben li cau precisar qui li balhèc conselh o ajuda e se i auec enganha o param.
Totes aguestes circonstàncies, siguen granes o petites, graven era consciéncia umana.
E tanben eth prèire, qu’ei eth tòn jutge, te pòt impausar ua peniténcia adequada, segontes eth tòn grad de contrición.
Pr’amor que te cau saber que, dempús de qué un òme a profanat eth sòn baptisme mejançant eth pecat, sonque li rèste eth camin der empenaïment, dera confession e dera satisfacción.
Mès que mès es dues prumères, se s’a un confessor a man entà que mos absolve, e era tresau se se dispause de pro vida entà amià’c a tèrme.
Aqueth que desire, donc, hèr ua confession vertadèra e fructifèra li cau saber qu’an de coïncidir en era quate condicions.
En prumèr lòc, un s’a de cohessar damb prigond amarum de còr.
Tau que didec eth rei Ezequies a Diu: “rebrembarè toti es ans dera mia vida damb amarum de còr”.
Aguesta condición de dolor de còr qu’a cinc manifestacions.
Era prumèra implique vergonha per auer ofensat a Diu (non entà caperar o amagar eth pecat) e per auer plapejat era amna.
Entad aquerò afirme Sant Agustin: “Eth còr s’aclape pera vergonha deth sòn pecat”.
E aqueth que sent grana vergonha merite arténher era misericòrdia divina.
Tau ère era confession deth publican que non gausaue lheuar es uelhs, donques qu’auie ofensat ath Diu des Cèus e per çò dera sua umiliacion obtenguèc de seguit eth perdon divin.
Damb rason ditz Sant Agustin qu’aguestes persones umiles son es qu’estan mès apròp deth perdón e dera remission.
Era umilitat qu’ei un aute des signes dera confession.
D’era afirme Sant Pèire: “Umiliatz-vos dauant deth poder de Diu”.
Era poderosa man de Diu se mòstre ena confession, pr’amor que, per era, Diu te perdone es tòns pecats, causa que solet ei enes sues mans.
Aguesta umilitat s’a d’estar en còr e en anament exterior, donques qu’aqueth qu’ei umil de còr damb Diu, tanben atau s’a d’umiliar corporaument dauant deth prèire qu’ocupe eth lòc de Diu.
Per tant, de cap manèra a d’ocupar eth pecador un lòc tan naut coma eth deth confessor, pr’amor que Crist ei eth sobeiran e eth prèire er intercessor entre Crist e eth pecador; e eth pecador (per rasons evidentes) li cau ajulhar-se dauant d’eth, as sòns pès, se non ei qu’ac empedisque ua malautia.
E non a de pensar en quin tipe d’òme se sè dauant d’eth, senon en nòm de qui s’està seigut aguest òme.
Donques que se bèth un ofense a un dignatari e vie dempús ara cèrca de perdón e cleméncia, non començarà en tot sèir-se ath sòn costat: ac considerarie ofensiu e indigne d’obtier gràcia o perdón.
Eth tresau signe d’empenaïment s’estarà en que, se se pòt, se vèssen abondoses lèrmes pendent era confession.
E se non siguesse possible plorar damb es uelhs corporaus, que plore eth còr damb lèrmes espirituaus.
D’aguesta sòrta siguec era confession de Sant Pèire; pòc dempús d’auer remit a Jesucrist, gessec dehòra e plorèc amarament.
Eth quatau signe consistís en qu’era vergonha non sigue un trebuc tara tua confession.
Tau siguec era confession dera Magdalena, que s’apressèc a Jesucrist e li declarèc es sòns pecats, sense hèr-ne cabau des assistents ara hèsta.
Eth cincau signe consistirà en qu’un òme o ua hemna accèpten somesi era peniténcia que se les fixe pes sòns pecats, pr’amor que, cèrtament, Jesucrist siguec aubedient enquiara mòrt per tòrt des pecats dera Umanitat.
Era dusau condición entà ua vertadèra confession serà hèr-la damb promptitud.
De hèt, coma mès se tarde era garison d’ua herida, autant mès se tardarà en guarir-se, e per tant mès aisidament se li pòt infectar e amiar-lo rapidament ara mòrt.
Atau se passe damb eth pecat qu’un se tarde a cohessar.
Li cau, donc, a un, cohessar-se damb promptitud.
Fòrça motius avalizen aguesta actitud, sense que sigue eth mendre eth temor a morir que soent arribe còp sec per çò que hè ath temps e ath lòc.
Per tant, retardar era confession d’ua fauta, mos hè inclinadi a cometer-ne d’autes: guaire mès se tarde un en cohessar-se mès s’aluenhe de Jesucrist.
Se mos demoram enquiath moment dera mòrt dificilament poiram cohessar-mos, e, en cas afirmatiu, rebrembar-mo’n de toti es pecats; mos ac empedirà era mortau malautia.
E coma que non a prestat atención as requiriments de Jesucrist en vida, en moment dera mòrt li suplicarà, mès Eth non li prestarà massa atención.
Era confession a d’amassar quate circonstàncies.
S’a de premanir de forma meditada: era precipitación jamès siguec profitosa.
Un s’a de cohessar des pecats de supèrbia e d’enveja, atau doma de toti es auti, damb es sues classes e circonstàncies.
Li cau repassar tanben mentaument eth nombre e gravetat de sòns pecats e eth temps qu’a viscut en eri.
E tanben a d’auer contrición des sues fautes e prepaus fèrme de corregir-se e de non pecar bric mès, damb era ajuda dera gràcia de Diu, e atau madeish sauvar eth temor deth pecat e èster ara demora dauant des escadences de pecar, qu’ada eres èm inclinadi.
Ath delà t’as de cohessar de toti es pecats a un solet confessor, e non uns pecats a un e uns auti a d’aute, ei a díder, damb er in de dividir era tua confession per vergonha o per temor: aquerò còste er estofament dera pròpria amna.
Cèrtament, Jesucrist ei era bontat absoluda; en Eth non i a cap imperfeccion, de sòrta que, o ac perdone tot complètament, o non perdone arren.
Non digui que se s’a assignat un penitenciari per çò de cèrts pecats s’age era obligación de manifestar-li es pecats qu’un ja a cohessat abans ath sòn prèire, se non ei qu’ac hèsque per umilitat.
En obrar atau non dividim era confession.
Tanpòc se què en aguesta división s’as eth permís deth tòn prèire entà cohessar-te damb un sacerdòt discrèt e aunèst, tostemp que volgues; en tau cas poiràs manifestar toti es tòns pecats sense ométer cap fauta que se rebrembe.
Quan te cohesses damb eth prèire, manifesta-li tanben toti es pecats qu’as cometut dès era darrèra confession damb eth.
Obrar atau non implique dividir era confession.
Era confession vertadèra exigís d’autes circonstàncies addicionaus.
Era prumèra ei cohessar-se motu proprio, non per obligación, o per vergonha, o per malautia o d’auti motius atau.
Era dusau condición s’està en qu’era confession sigue legitima, ei a díder: que penitent e confessor siguen credents en sen dera Santa Mair Glèisa e que non maufiden, coma Cain e Judes, dera misericòrdia de Jesucrist.
Ath delà, eth penitent s’a de cohessar des sues colpes e non des colpes des auti; tanben s’a d’acusar e avergonhar dera sua pròpria malicia e pecats, e non des d’auti.
Ça que la, s’un tresau siguec er instigador o motivador deth pecat qu’ei en tot cohessar, o se, pera sua condición, era colpa s’agreugèsse, o entà qu’era colpa sigue cohessada complètament, s’a de manifestar era persona compliça deth pecat, alavetz la pòt nomentar de sòrta que sigue solet a efèctes dera confession e non per maldisença.
Tanpòc, dilhèu per umilitat, dideràs mentides en cohessar-te, en tot manifestar pecats que non as cometut.
Sant Agustin afirme que “se per umilitat un mentís sus eth madeish, encara qu’abans non siguesse en pecat, per çò dera mentida, se torne pecador.
Eth pecat s’a de manifestar tanben oraument, exceptat en cas de muditge, e non per escrit; donques qu’as pecat, te cau amiar en tu era vergonha avienta.
Pendent era confession non mascararàs eth pecat damb paraules subtiles, pr’amor qu’en tau cas t’enganhes a tu madeish, mès non ath prèire.
S’an de manifestar damb simplicitat, per pèc o terrible que sigue eth pecat.
Tanben te cohessaràs damb un prèire que sigue discrèt e que t’aconselhe; tanpòc te cohessaràs per vantaria ne per ipocresia, ne per cap auta causa que non sigue eth temor de Jesucrist e era sauvacion dera amna.
Tanpòc acodiràs repetidament ath prèire entà cohessar-te alègrament deth tòn pecat, a manèra de burla o de conde, senon qu’ac as de hèr damb gravetat e devoción prigondes.
Cohessa-te soent coma norma.
Se quès soent, cohessa-te tanben soent.
Cohessar repetidament un pecat ja cohessat implique un doble merit.
Pr’amor que, coma afirme Sant Agustin, “abans artenheràs atau era remission dera colpa, dera pena, e era gràcia de Diu”.
Qu’ei obligatòri cohessar-se aumens un còp ara an, pr’amor que, cèrtament, tot se renauís pendent aguest periòde.
Ara que vos è dit en què consistis era confession sincèra, vau tara dusau part dera peniténcia.
ERA DUSAU PART DERA CONFESSION E SEGUÍS ERA TRESAU PART, ERA PENITÉNCIA SACRAMENTAU O SATISFACCIÓN.
Era tresau part ei era peniténcia sacramentau, que generaument s’està enes òbres de caritat e castigs corporaus.
Es òbres de carittat se dividissen en tres: contrición de còr, que per era un s’aufrís ada eth madeish a Diu; pietat des fautes autrú; e era tresau, dar bon conselh e ajuda corporau e espirituau ad aqueri que n’an de besonh e mès que mès en aquerò que tanh ara manutención.
Considera qu’es persones sòlen necesitar aliment, vestit, e casa, conselh amable, que se les visite en cas de malautia e preson, e sepultura quan se morissen.
Se non e’ei posible tier-les ua visita personaument te cau hèr-les arribar es tòns messatges e presents.
E aguestes òbres de misericòrdia les serán rebrembades ar òme en dia deth judici.
Aguestes aumòines s’an de dar des bens pròpris, de manèra diligenta e damb discreción.
Ça que la, se non pòs sauvar eth secret, a maugrat d’èster vist pes auti, non per aquerò as de deishar d’amiar-les a tèrme.
Ta’c cau hèr de manèra que non demanes er agraïment deth mon, senon de Jesucrist.
Donques que, tau que declare Sant Mateu en capitol V: “Non se pòt amagar ua ciutat bastida sus un monte.
Ne s’alugue ua lampa entà amagar-la dejós dera taula, senon sus un candelèr entà que balhe lum as abitants dera casa.
Atau s’a de passar damb era vòsta lum: qu’illumine as òmes, de sòrta que veiguen es vòstes bones òbres e glorifiquen ath vòste Pair qu’ei enes cèus”.
Parlarè ara seguida des actes corporaus de peniténcia: oracions, velhes, dejunis, ensenhaments vertuosi.
Vos cau saber qu’eth hèt de manifestar bèth pietós desir de còr dirigit a Diu mejançant paraules ei tanben objècte des pregàries.
D’aguesta manèra s’aluenhen es maus e s’obtien bens espirituaus e durables e, autanplan, a viatges, bens temporaus.
Plan que òc, d’entre totes es oracions, Jesucrist embarrèc en Parenòste era majoritat des sues demandes.
Sense cap de dobte, en tres privilègis s’està era sua inegalabla dignitat.
Qu’a coma autor ath madeish Jesucrist; qu’ei cuerta, pr’amor de qué se posque apréner e retier-se ena ment aisidament, recitar-la mès soent, e d’aguesta manèra er òme se canse pòc en dider-la, e non age cap desencusa entà aprener-la: qu’ei cuerta e aisida.
Ath delà, eth Parenòste includís en eth totes es oracions.
Entàs mèstres en Teologia dèishi era apología d’aguesta oración tan santa, digna e excellenta.
Sonque diderè qu’en demanar a Diu que perdone es tues colpes atau coma tu perdones as tòns deuteires, saja fòrça de non èster aluenhat dera caritat.
Aguesta santa oración redusís tanben eth pecat veniau e, per tant, què especificament laguens der encastre penitenciau.
Eth Parenòste s’a de recitar damb fe autentica e vertadèra, en tot lheuar eth còr a Diu de manèra ordenada, devòta e discrèta, e tostemp sometent era nòsta volontat ara divina.
Tanben s’a de recitar damb grana umilitat e puretat de còr, damb aunestetat, e sense auer present eth mau deth pròche, sigue hemna o varon.
E s’a de prolongar damb es òbres de caritat.
Qu’ei tanben util contra es vicis der esperit, donques que, declare Sant Jeronim: “Eth dejun evite es pecats dera carn e era pregària es pecats der esperit”.
Ara seguida te cau saber qu’era velha se trape entre es actes dera peniténcia física.
Jesucrist mos ensenhe: “Velhatz e pregatz entà non quèir ena temptacion”.
Vos cau tanben saber qu’eth dejun s’està en tres causes: abstier-se des minjars e beuendes corporaus, des plasers mondans e deth pecat mortau, ei a díder, qu’un li cau previer-se contra eth pecat mortau damb totes es sues fòrces.
S’a de compréner que siguec Diu qui manèc dejunar.
E eth dejun qu’a quate requesits: generesositat entàs necessitosi, alegría espirituau de còr (sense èster shordat ne anujat per tòrt deth dejun) e era moderación en minjar enes ores acostumades; ei a díder, quan un dejune non a de minjar a malora ne èster mès temps ena taula.
Era mortificacion, er ensenhament de paraula, per escrit o per exemple, formen partida tanben des castigs corporaus.
Madeish s’includís er usatge, per amor de Jesucrist, de cilicis, estamines o pues a flor de peth.
Que será milhor lançar un cilici qu’era seguretat en Crist Jesús.
Aquerò afirme Sant Pau: “Vosati, es escuelhudi de Diu, caperatz-vos de misericòrdia de còr, bontat, paciéncia, e d’auti ornaments semblables.
Aguestes penhores satisfèn mès a Jesucrist qu’es cilicis, estamines o pues.
Es còps de pièch, es flagellacions, genuflexions, es tribulacións, eth patir damb paciéncia es injustícies, atau coma es patiments per malauties, o pèrta de bens temporaus o era mòrt dera hemna, d’un hilh, o d’amics, tanben formen partida des castigs corporaus.
Que i a quate causes qu’empedissen hèr peniténcia: eth temor, era vergonha, era esperança e era desesperación.
Menti en prumèr lòc eth temor, que per eth un se pense qu’ei capable de patir un castig corporau.
Ad aguest temor se l’a d’opausar er ensenhament de qué es patiments corporaus son cuerts e sense importància en comparèr damb es penes de lunfèrn tan dures e longues que non an finau.
Contra era vergonha que sent un òme en cohessar-se, e mès que mès per çò que hè ad aguesti ipocrites que se consideren tan perfèctes que non an besonh de confession contra era, un aurie de pensar se non ei rasonablament avergonhat d’obrar damb indignitat, cèrtament tanpòc n’a d’èster per çò de hèr bones òbres, qu’entre eres se trape era confession.
Un aurie tanben de pensar que Diu ve e coneish toti es pensaments e accions.
Que non i a arren que se li pogue amagar.
Tanben es òmes se n’an de brembar dera vergonha deth Jucidi Finau que queirà en aqueri qu’en aguesta vida non agen hèt peniténcia ne s’agen cohessat.
Tot aquerò que s’a sauvat amagat en aguest mon se veirà damb claretat meridiana per totes es creatures, es deth Cèu, es dera Tèrra e es deth Lunfèrn.
Per çò que tanh ara esperança d’aqueri que son tardius e reticents a cohessar-se, digam qu’ei de dues clases.
Un bote era sua esperança en víuer fòrça temps e aquerir fòrça bens entà delèit pròpri; dempús d’aquerò, se cohessarà, pr’amor que, coma eth madeish afirme, serà aguest eth moment avient entà hè’c.
Era auta classa s’està ena confiança excessiua ena misericòrdia de Crist.
Coma remèdi ath prumèr error li cau saber que non auem cap garantida de víuer e tanben que totes es riqueses d’aguest mon son efimères e s’esbugassen coma era ombra enes parets.
Sant Gregòri aclare que li tanh ara inmensa justícia divina eth hèt de qué jamès se delisque era pena des que jamès se separèren volontariament deth pecat, senon que tostemp perseverèren en eth.
A ua volontat perpetuau de pecar li correspon un castig madeish perpetuau.
Era desesperación qu’ei de dues classes: ua s’està en maufidar dera misericòrdia de Jesucrist, e era auta, ena impossibilitat de perseverar fòrça temps en ben.
Era prumèra neish de qué un se pense auer pecat damb tanta gravetat e recidiva que li semble impossible arténher era sauvacion.
Cèrtament, contra aguesta maudida desesperación un aurie de meditar qu’era Passion de Crist possedís mès fòrça entà desligar qu’era qu’eth pecat possedís entà ligar.
Eth remèdi contra era dusau classa de desesperación s’està en pensar que, mejançant era peniténcia, mos podem lheuar tanti còps coma queiguem.
Contra era desesperación que pense que non s’aurie de perseverar en ben pendent fòrça temps, considerarà qu’era vertat diabólica arren pòt hèr sense eth consentiment uman; e tanben, s’atau ac volesse, aurà era fòrça e ajuda divines, dera Santa Mair Glèisa, madeish qu’era protección des angels.
Dempús d’aquerò mos cau saber es fruits dera penitència.
Segontes es paraules de Jesucrist, era etèrna benaurança deth Cèu, a on eth gòi non a eth contrapunt deth dolor e dera aflicción.
Aquiu s’esbugassen toti es maus dera vida presenta e èm protegidi des penes deth lunfèrn.
Aquiu gaudirà dera companhia beatifica d’aqueri que s’alègren entà tostemp dera felicitat des auti.
En aguest lòc, er abans escur e mesquin còs uman luderà coma eth solei; aguest madeish còs, abans malautís, fragil, feble e mortau, vie a èster immortau, tan fòrt e plen de santat qu’arren lo pòt damnatjar; aquiu non i aurà ne hame, ne hered, ne set; ath contrari, era amna viuerà claufida dera vision deth perfècte coneishement divin.
Eth reiaume dera benaurança se pòt artènher gràcies ara praubetat d’esperit; era glòria, damb umilitat; eth gòi complèt, damb hame e set; eth repaus, damb esfòrç; e era vida, damb era mòrt e mortificación deth pecat.
Mès se trapen quauquarren que non les agrade, alavetz les prègui que m’ac atribuisquen ara mia incompeténcia e non ara mia manca de volontat, donques que damb fòrça plaser auria parlat milhor de çò que posqui.
Tau que ditz era Biblia: “Tot çò que s’escriu, s’escriu entath nòste ensenhament”.
Aguest qu’a estat eth mèn objectiu.
Per tant, vos demani umilament, per amor de Crist, que preguetz per jo, entà que Crist age pietat de jo e me perdone es mies colpes, mès que mès, es mies traduccions, e escrits d’òbres de vanitat umana, que d’eres me descargui damb aguesta retracción: Trolo e Cresida, Era Casa dera Fama, Era legenda des braves hemnes, Eth libre dera Duquessa, Eth Parlament des audèths, aqueri des Condes de Canterbury que van entath pecat, Eth libre deth leon, e fòrça d’auti libres se podessa rebrembar-me’n d’eri; e tanben quauques cançons e tròbes lasciues.
Que Crist, ena sua grana pietat, me perdone eth pecat.
Ça que la, des traduccions dera Consolacion, de Boecio, e d’auti libres de legendes de sants e òbres de moralitat e devoción, de totes eres balhi es gràcies a Crist e ara sua benedida Mair e a toti es sants deth Cèu en tot pregar-les que me manen era gràcia que me permete lamentar es mèns pecats e estudiar era sauvacion dera mia amna, des d’aguest moment enquiath dia dera mia mòrt; e que m’autregen era gràcia dera vertadèra peniténcia, confession e castig en aguesta vida, a trauèrs dera gràcia misericordiosa d’aqueth qu’ei Rei de Reis e Sacerdòt de toti es Sacerdòts, eth quau mos redimic damb era preciosa sang deth sòn còr.
Pro que posca èster un des que se sauven eth dia deth Judici Finau.
Qui cum Patre et Spiritu Sanctu vivit et regnat Deus per omnia secula.
Amen.